📜

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

विनयपिटके

विनयसङ्गह-अट्ठकथा

गन्थारम्भकथा

वत्थुत्तयं ¶ ¶ नमस्सित्वा, सरणं सब्बपाणिनं;

विनये पाटवत्थाय, योगावचरभिक्खुनं.

विप्पकिण्णमनेकत्थ, पाळिमुत्तविनिच्छयं;

समाहरित्वा एकत्थ, दस्सयिस्समनाकुलं.

तत्रायं मातिका –

‘‘दिवासेय्या परिक्खारो, भेसज्जकरणम्पि च;

परित्तं पटिसन्थारो, विञ्ञत्ति कुलसङ्गहो.

‘‘मच्छमंसं ¶ अनामासं, अधिट्ठानविकप्पनं;

चीवरेनविनावासो, भण्डस्स पटिसामनं.

‘‘कयविक्कयसमापत्ति, रूपियादिपटिग्गहो;

दानविस्सासग्गाहेहि, लाभस्स परिणामनं.

‘‘पथवी भूतगामो च, दुविधं सहसेय्यकं;

विहारे सङ्घिके सेय्यं, सन्थरित्वान पक्कमो.

‘‘कालिकानिपि चत्तारि, कप्पिया चतुभूमियो;

खादनीयादिपटिग्गाहो, पटिक्खेपपवारणा.

‘‘पब्बज्जा निस्सयो सीमा, उपोसथपवारणं;

वस्सूपनायिका वत्तं, चतुपच्चयभाजनं.

‘‘कथिनं गरुभण्डानि, चोदनादिविनिच्छयो;

गरुकापत्तिवुट्ठानं, कम्माकम्मं पकिण्णक’’न्ति.

१. दिवासेय्यविनिच्छयकथा

१. तत्थ ¶ ¶ दिवासेय्याति दिवानिपज्जनं. तत्रायं विनिच्छयो – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दिवा पटिसल्लीयन्तेन द्वारं संवरित्वा पटिसल्लीयितु’’न्ति (पारा. ७७) वचनतो दिवा निपज्जन्तेन द्वारं संवरित्वा निपज्जितब्बं. एत्थ च किञ्चापि पाळियं ‘‘अयं नाम आपत्ती’’ति न वुत्ता, विवरित्वा निपन्नदोसेन पन उप्पन्ने वत्थुस्मिं द्वारं संवरित्वा निपज्जितुं अनुञ्ञातत्ता असंवरित्वा निपज्जन्तस्स अट्ठकथायं दुक्कटं (पारा. अट्ठ. १.७७) वुत्तं. भगवतो हि अधिप्पायं ञत्वा उपालित्थेरादीहि अट्ठकथा ठपिता. ‘‘अत्थापत्ति दिवा आपज्जति, नो रत्ति’’न्ति (परि. ३२३) इमिनापि चेतं सिद्धं.

२. कीदिसं पन द्वारं संवरितब्बं, कीदिसं न संवरितब्बं? रुक्खपदरवेळुपदरकिलञ्जपण्णादीनं येन केनचि कवाटं कत्वा हेट्ठा उदुक्खले उपरि उत्तरपासके च पवेसेत्वा कतं परिवत्तकद्वारमेव संवरितब्बं. अञ्ञं गोरूपानं वजेसु विय रुक्खसूचिकण्टकद्वारं, गामथकनकं चक्कलकयुत्तद्वारं, फलकेसु वा किटिकासु वा द्वे तीणि चक्कलकानि योजेत्वा कतं संसरणकिटिकद्वारं, आपणेसु विय कतं उग्घाटनकिटिकद्वारं, द्वीसु तीसु ठानेसु वेळुसलाका गोप्फेत्वा पण्णकुटीसु कतं सलाकहत्थकद्वारं, दुस्ससाणिद्वारन्ति एवरूपं द्वारं न संवरितब्बं. पत्तहत्थस्स कवाटप्पणामने पन एकं दुस्ससाणिद्वारमेव अनापत्तिकरं, अवसेसानि पणामेन्तस्स आपत्ति. दिवा पटिसल्लीयन्तस्स पन परिवत्तकद्वारमेव आपत्तिकरं, सेसानि संवरित्वा वा असंवरित्वा वा निपज्जन्तस्स आपत्ति नत्थि, संवरित्वा पन निपज्जितब्बं, एतं वत्तं.

३. परिवत्तकद्वारं कित्तकेन संवुतं होति? सूचिघटिकासु दिन्नासु संवुतमेव होति. अपिच खो सूचिमत्तेपि दिन्ने वट्टति, घटिकामत्तेपि दिन्ने वट्टति, द्वारबाहं फुसित्वा ठपितमत्तेपि वट्टति, ईसकं अफुसितेपि वट्टति, सब्बन्तिमेन विधिना यावता सीसं नप्पविसति, तावता अफुसितेपि वट्टति. सचे बहूनं वळञ्जनट्ठानं होति, भिक्खुं वा सामणेरं वा ‘‘द्वारं, आवुसो, जग्गाही’’ति वत्वापि निपज्जितुं वट्टति. अथ भिक्खू चीवरकम्मं वा अञ्ञं वा किञ्चि करोन्ता निसिन्ना होन्ति, ‘‘एते द्वारं जग्गिस्सन्ती’’ति ¶ आभोगं कत्वापि निपज्जितुं वट्टति. कुरुन्दट्ठकथायं पन ‘‘उपासकम्पि आपुच्छित्वा वा ‘एस ¶ जग्गिस्सती’ति आभोगं कत्वा वा निपज्जितुं वट्टति, केवलं भिक्खुनिं वा मातुगामं वा आपुच्छितुं न वट्टती’’ति वुत्तं, तं युत्तं. एवं सब्बत्थपि यो यो थेरवादो वा अट्ठकथावादो वा पच्छा वुच्चति, सो सोव पमाणन्ति गहेतब्बं.

४. अथ द्वारस्स उदुक्खलं वा उत्तरपासको वा भिन्नो होति अट्ठपितो वा, संवरितुं न सक्कोति, नवकम्मत्थं वा पन इट्ठकपुञ्जो वा मत्तिकादीनं वा रासि अन्तोद्वारे कतो होति, अट्टं वा बन्धन्ति, यथा संवरितुं न सक्कोति. एवरूपे अन्तराये सति असंवरित्वापि निपज्जितुं वट्टति. यदि पन कवाटं नत्थि, लद्धकप्पमेव. उपरि सयन्तेन निस्सेणिं आरोपेत्वा निपज्जितब्बं. सचे निस्सेणिमत्थके थकनकं होति, थकेत्वापि निपज्जितब्बं. गब्भे निपज्जन्तेन गब्भद्वारं वा पमुखद्वारं वा यं किञ्चि संवरित्वा निपज्जितुं वट्टति. सचे एककुट्टके गेहे द्वीसु पस्सेसु द्वारानि कत्वा वळञ्जन्ति, द्वेपि द्वारानि जग्गितब्बानि, तिभूमकेपि पासादे द्वारं जग्गितब्बमेव. सचे भिक्खाचारा पटिक्कम्म लोहपासादसदिसं पासादं बहू भिक्खू दिवाविहारत्थं पविसन्ति, सङ्घत्थेरेन द्वारपालस्स ‘‘द्वारं जग्गाही’’ति वत्वा वा ‘‘द्वारजग्गनं नाम एतस्स भारो’’ति आभोगं कत्वा वा पविसित्वा निपज्जितब्बं. याव सङ्घनवकेन एवमेव कातब्बं. पुरे पविसन्तानं ‘‘द्वारजग्गनं नाम पच्छिमानं भारो’’ति एवं आभोगं कातुम्पि वट्टति. अनापुच्छा वा आभोगं अकत्वा वा अन्तोगब्भे वा असंवुतद्वारे बहि वा निपज्जन्तानं आपत्ति. गब्भे वा बहि वा निपज्जनकालेपि ‘‘द्वारजग्गनं नाम महाद्वारे द्वारपालस्स भारो’’ति आभोगं कत्वा निपज्जितुं वट्टतियेव. एवं लोहपासादादीसु आकासतले निपज्जन्तेनपि द्वारं संवरितब्बमेव.

अयञ्हेत्थ सङ्खेपो – इदं दिवापटिसल्लीयनं येन केनचि परिक्खित्ते सद्वारबन्धे ठाने कथितं, तस्मा अब्भोकासे वा रुक्खमूले वा मण्डपे वा यत्थ कत्थचि सद्वारबन्धे निपज्जन्तेन द्वारं संवरित्वाव निपज्जितब्बं. सचे महापरिवेणं होति महाबोधियङ्गणलोहपासादङ्गणसदिसं बहूनं ओसरणट्ठानं, यत्थ द्वारं संवुतम्पि संवुतट्ठाने न तिट्ठति, द्वारं अलभन्ता पाकारं आरुहित्वापि विचरन्ति, तत्थ संवरणकिच्चं नत्थि. रत्तिं द्वारं विवरित्वा निपन्नो अरुणे उग्गते वुट्ठाति, अनापत्ति. सचे पन पबुज्झित्वा ¶ पुन सुपति, आपत्ति. यो पन ‘‘अरुणे उग्गते वुट्ठहिस्सामी’’ति परिच्छिन्दित्वाव द्वारं असंवरित्वा रत्तिं निपज्जति, यथापरिच्छेदमेव वुट्ठाति, तस्स आपत्तियेव. महापच्चरियं पन ‘‘एवं निपज्जन्तो अनादरियदुक्कटापि न मुच्चती’’ति वुत्तं.

५. यो ¶ पन बहुदेव रत्तिं जग्गित्वा अद्धानं वा गन्त्वा दिवा किलन्तरूपो मञ्चे निसिन्नो पादे भूमितो अमोचेत्वाव निद्दावसेन निपज्जति, तस्स अनापत्ति. सचे ओक्कन्तनिद्दो अजानन्तोपि पादे मञ्चकं आरोपेति, आपत्तियेव. निसीदित्वा अपस्साय सुपन्तस्स अनापत्ति. योपि च ‘‘निद्दं विनोदेस्सामी’’ति चङ्कमन्तो पतित्वा सहसा वुट्ठाति, तस्सपि अनापत्ति. यो पन पतित्वा तत्थेव सयति, न वुट्ठाति, तस्स आपत्ति.

को मुच्चति, को न मुच्चतीति? महापच्चरियं ताव ‘‘एकभङ्गेन निपन्नको एव मुच्चति. पादे पन भूमितो मोचेत्वा निपन्नोपि यक्खगहितकोपि विसञ्ञीभूतोपि न मुच्चती’’ति वुत्तं. कुरुन्दट्ठकथायं पन ‘‘बन्धित्वा निपज्जापितोव मुच्चती’’ति वुत्तं. महाअट्ठकथायं पन ‘‘यो चङ्कमन्तो मुच्छित्वा पतितो तत्थेव सुपति, तस्सपि अविसयताय आपत्ति न दिस्सति. आचरिया पन एवं न कथयन्ति, तस्मा आपत्तियेवाति महापदुमत्थेरेन वुत्तं. द्वे पन जना आपत्तितो मुच्चन्तियेव, यो च यक्खगहितको, यो च बन्धित्वा निपज्जापितो’’ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

दिवासेय्यविनिच्छयकथा समत्ता.

२. परिक्खारविनिच्छयकथा

६. परिक्खारोति ¶ समणपरिक्खारो. तत्रायं कप्पियाकप्पियपरिक्खारविनिच्छयो (पारा. अट्ठ. १.८५) – केचि तालपण्णच्छत्तं अन्तो वा बहि वा पञ्चवण्णेन सुत्तेन सिब्बित्वा वण्णमट्ठं करोन्ति, तं न वट्टति. एकवण्णेन पन नीलेन वा पीतकेन वा येन केनचि सुत्तेन अन्तो वा बहि वा सिब्बितुं ¶ , छत्तदण्डग्गाहकं सलाकपञ्जरं वा विनन्धितुं वट्टति, तञ्च खो थिरकरणत्थं वट्टति, न वण्णमट्ठत्थाय. छत्तपण्णेसु मकरदन्तकं वा अड्ढचन्दकं वा छिन्दितुं न वट्टति. छत्तदण्डे गेहत्थम्भेसु विय घटको वा वाळरूपकं वा न वट्टति. सचेपि सब्बत्थ आरग्गेन लेखा दिन्ना होति, सापि न वट्टति. घटकं वा वाळरूपकं वा भिन्दित्वा धारेतब्बं, लेखापि घंसित्वा वा अपनेतब्बा, सुत्तकेन वा दण्डो वेठेतब्बो. दण्डबुन्दे पन अहिच्छत्तकसण्ठानं वट्टति. वातप्पहारेन अचलनत्थं छत्तमण्डलिकं रज्जुकेहि गाहेत्वा दण्डे बन्धन्ति, तस्मिं बन्धनट्ठाने वलयमिव उक्किरित्वा लेखं ठपेन्ति, सा वट्टति.

७. चीवरमण्डनत्थाय नानासुत्तकेहि सतपदिसदिसं सिब्बन्ता आगन्तुकपट्टं ठपेन्ति, अञ्ञम्पि यं किञ्चि सूचिकम्मविकारं करोन्ति, पट्टमुखे वा परियन्ते वा वेणिं वा सङ्खलिकं वा मुग्गरं वा एवमादि सब्बं न वट्टति, पकतिसूचिकम्ममेव वट्टति. गण्ठिकपट्टकञ्च पासकपट्टकञ्च अट्ठकोणम्पि सोळसकोणम्पि करोन्ति, तत्थ अग्घियगयमुग्गरादीनि दस्सेन्ति, कक्कटक्खीनि उक्किरन्ति, सब्बं न वट्टति, चतुकोणमेव वट्टति, कोणसुत्तपीळका च चीवरे रत्ते दुविञ्ञेय्यरूपा वट्टन्ति. कञ्जिकपिट्ठखलिअअलकादीसु चीवरं पक्खिपितुं न वट्टति, चीवरकम्मकाले पन हत्थमलसूचिमलादीनं धोवनत्थं किलिट्ठकाले च धोवनत्थं वट्टति, गन्धं वा लाखं वा तेलं वा रजने पक्खिपितुं न वट्टति.

रजनेसु च हलिद्दिं ठपेत्वा सब्बं मूलरजनं वट्टति, मञ्जिट्ठिञ्च तुङ्गहारञ्च ठपेत्वा सब्बं खन्धरजनं वट्टति. तुङ्गहारो नाम एको सकण्टकरुक्खो, तस्स हरितालवण्णं खन्धरजनं होति. लोद्दञ्च कण्डुलञ्च ठपेत्वा सब्बं तचरजनं वट्टति. अल्लिपत्तञ्च नीलिपत्तञ्च ठपेत्वा सब्बं पत्तरजनं वट्टति. गिहिपरिभुत्तकं पन अल्लिपत्तेन एकवारं रजितुं ¶ वट्टति. किंसुकपुप्फञ्च कुसुम्भपुप्फञ्च ठपेत्वा सब्बं पुप्फरजनं वट्टति. फलरजने पन न किञ्चि न वट्टति (महाव. अट्ठ. ३४४).

८. चीवरं रजित्वा सङ्खेन वा मणिना वा येन केनचि न घट्टेतब्बं, भूमियं जाणुकानि निहन्त्वा हत्थेहि गहेत्वा दोणियम्पि न घंसितब्बं. दोणियं वा फलके वा ठपेत्वा अन्ते गाहापेत्वा हत्थेन पहरितुं पन ¶ वट्टति, तम्पि मुट्ठिना न कातब्बं. पोराणकत्थेरा पन दोणियम्पि न ठपेसुं. एको चीवरं गहेत्वा तिट्ठति, अपरो हत्थे कत्वा हत्थेन पहरति. चीवरस्स कण्णसुत्तकं न वट्टति, रजितकाले छिन्दितब्बं. यं पन ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, कण्णसुत्तक’’न्ति (महाव. ३४४) एवं अनुञ्ञातं, तं अनुवाते पासकं कत्वा बन्धितब्बं रजनकाले लग्गनत्थाय. गण्ठिकेपि सोभाकरणत्थं लेखा वा पीळका वा न वट्टति, नासेत्वा परिभुञ्जितब्बं.

९. पत्ते वा थालके वा आरग्गेन लेखं करोन्ति अन्तो वा बहि वा, न वट्टति. पत्तं भमं आरोपेत्वा मज्जित्वा पचन्ति ‘‘मणिवण्णं करिस्सामा’’ति, न वट्टति, तेलवण्णो पन वट्टति. पत्तमण्डले भित्तिकम्मं न वट्टति, मकरदन्तकं पन वट्टति.

धमकरणछत्तकस्स उपरि वा हेट्ठा वा धमकरणकुच्छियं वा लेखा न वट्टति, छत्तमुखवट्टियं पनस्स लेखा वट्टति.

१०. कायबन्धनस्स सोभनत्थं तहिं तहिं दिगुणं सुत्तं कोट्टेन्ति, कक्कटक्खीनि उट्ठापेन्ति, न वट्टति, उभोसु पन अन्तेसु दसामुखस्स थिरभावाय दिगुणं कोट्टेतुं वट्टति. दसामुखे पन घटकं वा मकरमुखं वा देड्डुभसीसं वा यं किञ्चि विकाररूपं कातुं न वट्टति, तत्थ तत्थ अच्छीनि दस्सेत्वा मालाकम्मादीनि वा कत्वा कोट्टितकायबन्धनम्पि न वट्टति, उजुकमेव पन मच्छकण्टकं वा खज्जूरिपत्तकं वा मट्ठकपट्टिकं वा कत्वा कोट्टेतुं वट्टति. कायबन्धनस्स दसा एका वट्टति, द्वे तीणि चत्तारिपि वट्टन्ति, ततो परं न वट्टन्ति. रज्जुककायबन्धनं एकमेव वट्टति, पामङ्गसण्ठानं पन एकम्पि न वट्टति, दसा पन पामङ्गसण्ठानापि वट्टति, बहुरज्जुके एकतो कत्वा एकेन निरन्तरं वेठेत्वा कतं बहुरज्जुकन्ति न वत्तब्बं, तं वट्टति.

कायबन्धनविधे ¶ अट्ठमङ्गलादिकं यं किञ्चि विकाररूपं न वट्टति, परिच्छेदलेखामत्तं वट्टति. विधकस्स उभोसु अन्तेसु थिरकरणत्थाय घटकं करोन्ति, अयम्पि वट्टति.

११. अञ्जनियं इत्थिपुरिसचतुप्पदसकुणरूपं वा मालाकम्मलताकम्ममकरदन्तकगोमुत्तकअड्ढचन्दकादिभेदं वा विकाररूपं न वट्टति, घंसित्वा वा ¶ भिन्दित्वा वा यथा वा न पञ्ञायति, तथा सुत्तकेन वेठेत्वा वळञ्जेतब्बा. उजुकमेव पन चतुरंसा वा अट्ठंसा वा सोळसंसा वा अञ्जनी वट्टति. हेट्ठतोपिस्सा द्वे वा तिस्सो वा वट्टलेखायो वट्टन्ति, गीवायम्पिस्सा पिधानकबन्धनत्थं एका वट्टलेखा वट्टति.

अञ्जनीसलाकायपि वण्णमट्ठकम्मं न वट्टति, अञ्जनीथविकायपि यं किञ्चि नानावण्णेन सुत्तेन वण्णमट्ठकम्मं न वट्टति. एसेव नयो कुञ्चिककोसकेपि. कुञ्चिकाय वण्णमट्ठकम्मं न वट्टति, तथा सिपाटिकाय. एकवण्णसुत्तेन पन येन केनचि यं किञ्चि सिब्बितुं वट्टति.

१२. आरकण्टकेपि वट्टमणिकं वा अञ्ञं वा वण्णमट्ठं न वट्टति, गीवायं पन परिच्छेदलेखा वट्टति. पिप्फलिकेपि मणिकं वा पीळकं वा यं किञ्चि उट्ठापेतुं न वट्टति, दण्डके पन परिच्छेदलेखा वट्टति. नखच्छेदनं वलितकंयेव करोन्ति, तस्मा तं वट्टति. उत्तरारणियं वापि अरणिधनुके वा उपरिपेल्लनदण्डके वा मालाकम्मादि यं किञ्चि वण्णमट्ठं न वट्टति. पेल्लनदण्डकस्स पन वेमज्झे मण्डलं होति, तत्थ परिच्छेदलेखामत्तं वट्टति. सूचिसण्डासं करोन्ति, येन सूचिं डंसापेत्वा घंसन्ति, तत्थ मकरमुखादिकं यं किञ्चि वण्णमट्ठं न वट्टति, सूचिडंसनत्थं पन मुखमत्तं होति, तं वट्टति.

दन्तकट्ठच्छेदनवासियम्पि यं किञ्चि वण्णमट्ठं न वट्टति, उजुकमेव कप्पियलोहेन उभोसु वा पस्सेसु चतुरंसं वा अट्ठंसं वा बन्धितुं वट्टति. कत्तरदण्डेपि यं किञ्चि वण्णमट्ठं न वट्टति, हेट्ठा एका वा द्वे वा वट्टलेखा उपरि अहिच्छत्तकमकुळमत्तञ्च वट्टति.

१३. तेलभाजनेसु विसाणे वा नाळियं वा अलाबुके वा आमण्डसारके वा ठपेत्वा इत्थिरूपं पुरिसरूपञ्च अवसेसं सब्बम्पि वण्णमट्ठकम्मं वट्टति. मञ्चपीठे भिसिबिम्बोहने भूमत्थरणे पादपुञ्छने चङ्कमनभिसिया सम्मुञ्जनियं कचवरछड्डनके रजनदोणिकाय पानीयउळुङ्के ¶ पानीयघटे पादकथलिकाय फलकपीठके वलयाधारके दण्डाधारके पत्तपिधाने तालवण्टे बीजनेति एतेसु सब्बं मालाकम्मादि वण्णमट्ठकम्मं वट्टति.

१४. सेनासने पन द्वारकवाटवातपानकवाटादीसु सब्बरतनमयम्पि वण्णमट्ठकम्मं वट्टति. सेनासने किञ्चि पटिसेधेतब्बं नत्थि अञ्ञत्र विरुद्धसेनासना ¶ . विरुद्धसेनासनं नाम अञ्ञेसं सीमाय राजवल्लभेहि कतसेनासनं वुच्चति. तस्मा ये तादिसं सेनासनं करोन्ति, ते वत्तब्बा ‘‘मा अम्हाकं सीमाय सेनासनं करोथा’’ति. अनादियित्वा करोन्तियेव, पुनपि वत्तब्बा ‘‘मा एवं अकत्थ, मा अम्हाकं उपोसथपवारणानं अन्तरायमकत्थ, मा सामग्गिं भिन्दित्थ, तुम्हाकं सेनासनं कतम्पि कतट्ठाने न ठस्सती’’ति. सचे बलक्कारेन करोन्तियेव, यदा तेसं लज्जिपरिसा उस्सन्ना होति, सक्का च होति लद्धुं धम्मिको विनिच्छयो, तदा तेसं पेसेतब्बं ‘‘तुम्हाकं आवासं हरथा’’ति. सचे यावततियं पेसिते हरन्ति, साधु. नो चे हरन्ति, ठपेत्वा बोधिञ्च चेतियञ्च अवसेससेनासनानि भिन्दितब्बानि, नो च खो अपरिभोगं करोन्तेहि, पटिपाटिया पन छदनगोपानसीइट्ठकादीनि अपनेत्वा तेसं पेसेतब्बं ‘‘तुम्हाकं दब्बसम्भारे हरथा’’ति. सचे हरन्ति, साधु. नो चे हरन्ति, अथ तेसु दब्बसम्भारेसु हिमवस्सवातातपादीहि पूतिभूतेसु वा चोरेहि वा हटेसु अग्गिना वा दड्ढेसु सीमसामिका भिक्खू अनुपवज्जा, न लब्भा चोदेतुं ‘‘तुम्हेहि अम्हाकं दब्बसम्भारा नासिता’’ति वा ‘‘तुम्हाकं गीवा’’ति वा. यं पन सीमसामिकेहि भिक्खूहि कतं, तं सुकतमेव होति. योपि भिक्खु बहुस्सुतो विनयञ्ञू अञ्ञं भिक्खुं अकप्पियपरिक्खारं गहेत्वा विचरन्तं दिस्वा छिन्दापेय्य वा भिन्दापेय्य वा, अनुपवज्जो, सो नेव चोदेतब्बो न सारेतब्बो, न तं लब्भा वत्तुं ‘‘अयं नाम मम परिक्खारो तया नासितो, तं मे देही’’ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

परिक्खारविनिच्छयकथा समत्ता.

३. भेसज्जादिकरणविनिच्छयकथा

१५. भेसज्जकरणपरित्तपटिसन्थारेसु ¶ पन भेसज्जकरणे ताव अयं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.१८५-७) – आगतागतस्स परजनस्स भेसज्जं न कातब्बं, करोन्तो दुक्कटं आपज्जति. पञ्चन्नं पन सहधम्मिकानं कातब्बं भिक्खुस्स भिक्खुनिया ¶ सिक्खमानाय सामणेरस्स सामणेरियाति. समसीलसद्धापञ्ञानञ्हि एतेसं तीसु सिक्खासु युत्तानं भेसज्जं अकातुं न लब्भति. करोन्तेन च सचे तेसं अत्थि, तेसं सन्तकं गहेत्वा योजेत्वा दातब्बं, सचे नत्थि, अत्तनो सन्तकं कातब्बं. सचे अत्तनोपि नत्थि, भिक्खाचारवत्तेन वा ञातकपवारितट्ठानतो वा परियेसितब्बं, अलभन्तेन गिलानस्स अत्थाय अकतविञ्ञत्तियापि आहरित्वा कातब्बं.

१६. अपरेसम्पि पञ्चन्नं कातुं वट्टति मातु पितु तदुपट्ठाकानं अत्तनो वेय्यावच्चकरस्स पण्डुपलासस्स चाति. पण्डुपलासो नाम यो पब्बज्जापेक्खो याव पत्तचीवरं पटियादियति, ताव विहारे वसति. तेसु सचे मातापितरो इस्सरा होन्ति न पच्चासीसन्ति, अकातुं वट्टति. सचे पन रज्जेपि ठिता पच्चासीसन्ति, अकातुं न वट्टति. भेसज्जं पच्चासीसन्तानं भेसज्जं दातब्बं, योजेतुं अजानन्तानं योजेत्वा दातब्बं. सब्बेसं अत्थाय सहधम्मिकेसु वुत्तनयेनेव परियेसितब्बं. सचे पन मातरं विहारं आनेत्वा जग्गति, सब्बं परिकम्मं अनामसन्तेन कातब्बं, खादनीयभोजनीयं सहत्था दातब्बं. पिता पन यथा सामणेरो, एवं सहत्थेन न्हापनसम्बाहनादीनि कत्वा उपट्ठातब्बो. ये च मातापितरो उपट्ठहन्ति पटिजग्गन्ति, तेसम्पि एवमेव कातब्बं. वेय्यावच्चकरो नाम यो वेतनं गहेत्वा अरञ्ञे दारूनि वा छिन्दति, अञ्ञं वा किञ्चि कम्मं करोति, तस्स रोगे उप्पन्ने याव ञातका न पस्सन्ति, ताव भेसज्जं कातब्बं. यो पन भिक्खुनिस्सितकोव हुत्वा सब्बकम्मानि करोति, तस्स भेसज्जं कातब्बमेव. पण्डुपलासेपि सामणेरे विय पटिपज्जितब्बं.

१७. अपरेसम्पि दसन्नं कातुं वट्टति जेट्ठभातु कनिट्ठभातु जेट्ठभगिनिया कनिट्ठभगिनिया चूळमातुया महामातुया चूळपितुनो महापितुनो पितुच्छाय मातुलस्साति. तेसं पन सब्बेसम्पि करोन्तेन तेसंयेव सन्तकं भेसज्जं गहेत्वा केवलं योजेत्वा दातब्बं. सचे ¶ पन नप्पहोन्ति याचन्ति च ‘‘देथ नो, भन्ते, तुम्हाकं पटिदस्सामा’’ति, तावकालिकं दातब्बं. सचेपि न याचन्ति, ‘‘अम्हाकं भेसज्जं अत्थि, तावकालिकं गण्हथा’’ति वत्वा वा ¶ ‘‘यदा तेसं भविस्सति, तदा दस्सन्ती’’ति आभोगं वा कत्वा दातब्बं. सचे पटिदेन्ति, गहेतब्बं. नो चे देन्ति, न चोदेतब्बा. एते दस ञातके ठपेत्वा अञ्ञेसं न कातब्बं.

एतेसं पुत्तपरम्पराय पन याव सत्तमा कुलपरिवट्टा, ताव चत्तारो पच्चये आहरापेन्तस्स अकतविञ्ञत्ति वा भेसज्जं करोन्तस्स वेज्जकम्मं वा कुलदूसकापत्ति वा न होति. सचे भातु जाया, भगिनिया सामिको वा गिलानो होति, ञातका चे, तेसम्पि वट्टति. अञ्ञातका चे, भातु च भगिनिया च कत्वा दातब्बं ‘‘तुम्हाकं जग्गनट्ठाने देथा’’ति. अथ वा तेसं पुत्तानं कत्वा दातब्बं ‘‘तुम्हाकं मातापितूनं देथा’’ति. एतेनुपायेन सब्बपदेसु विनिच्छयो वेदितब्बो.

तेसं अत्थाय च सामणेरेहि अरञ्ञतो भेसज्जं आहरापेन्तेन ञातिसामणेरेहि वा आहरापेतब्बं, अञ्ञातकेहि अत्तनो अत्थाय वा आहरापेत्वा दातब्बं. तेहिपि ‘‘उपज्झायस्स आहरामा’’ति वत्तसीसेन आहरितब्बं. उपज्झायस्स मातापितरो गिलाना विहारं आगच्छन्ति, उपज्झायो च दिसापक्कन्तो होति, सद्धिविहारिकेन उपज्झायस्स सन्तकं भेसज्जं दातब्बं. नो चे अत्थि, अत्तनो भेसज्जं उपज्झायस्स परिच्चजित्वा दातब्बं. अत्तनोपि असन्ते वुत्तनयेनेव परियेसित्वा उपज्झायस्स सन्तकं कत्वा दातब्बं. उपज्झायेनपि सद्धिविहारिकस्स मातापितूसु एवमेव पटिपज्जितब्बं. एसेव नयो आचरियन्तेवासिकेसुपि. अञ्ञोपि यो आगन्तुको वा चोरो वा युद्धपराजितो इस्सरो वा ञातकेहि परिच्चत्तो कपणो वा गमियमनुस्सो वा गिलानो हुत्वा विहारं पविसति, सब्बेसं अपच्चासीसन्तेन भेसज्जं कातब्बं.

१८. सद्धं कुलं होति चतूहि पच्चयेहि उपट्ठायकं भिक्खुसङ्घस्स मातापितुट्ठानियं, तत्र चे कोचि गिलानो होति, तस्सत्थाय विस्सासेन ‘‘भेसज्जं कत्वा भन्ते देथा’’ति वदन्ति, नेव दातब्बं न कातब्बं. अथ पन कप्पियं ञत्वा एवं पुच्छन्ति ‘‘भन्ते, असुकस्स नाम रोगस्स किं भेसज्जं करोन्ती’’ति, ‘‘इदञ्चिदञ्च गहेत्वा करोन्ती’’ति वत्तुं वट्टति. ‘‘भन्ते, मय्हं माता गिलाना, भेसज्जं ताव आचिक्खथा’’ति एवं पुच्छिते पन न आचिक्खितब्बं, अञ्ञमञ्ञं पन कथा कातब्बा ¶ ‘‘आवुसो, असुकस्स नाम भिक्खुनो इमस्मिं ¶ रोगे किं भेसज्जं करिंसू’’ति. इदञ्चिदञ्च भेसज्जं भन्तेति. तं सुत्वा इतरो मातु भेसज्जं करोति, वट्टति. महापदुमत्थेरो किर वसभरञ्ञोपि देविया रोगे उप्पन्ने एकाय इत्थिया आगन्त्वा पुच्छितो ‘‘न जानामी’’ति अवत्वा एवमेव भिक्खूहि सद्धिं समुल्लपेसि. तं सुत्वा तस्सा भेसज्जमकंसु. वूपसन्ते च रोगे तिचीवरेन तीहि च कहापणसतेहि सद्धिं भेसज्जचङ्कोटकं पूरेत्वा आहरित्वा थेरस्स पादमूले ठपेत्वा ‘‘भन्ते, पुप्फपूजं करोथा’’ति आहंसु. थेरो ‘‘आचरियभागो नाम अय’’न्ति कप्पियवसेन गाहापेत्वा पुप्फपूजमकासि. एवं ताव भेसज्जे पटिपज्जितब्बं.

१९. परित्ते पन ‘‘गिलानस्स परित्तं करोथ, भन्ते’’ति वुत्ते न कातब्बं, ‘‘परित्तं भणथा’’ति वुत्ते पन भणितब्बं. सचेपिस्स एवं होति ‘‘मनुस्सा नाम न जानन्ति, अकरियमाने विप्पटिसारिनो भविस्सन्ती’’ति, कातब्बं. ‘‘परित्तोदकं परित्तसुत्तं कत्वा देथा’’ति वुत्ते पन तेसंयेव उदकं हत्थेन चालेत्वा सुत्तं परिमज्जित्वा दातब्बं. सचे विहारतो उदकं अत्तनो सन्तकं वा सुत्तं देति, दुक्कटं. मनुस्सा उदकञ्च सुत्तञ्च गहेत्वा निसीदित्वा ‘‘परित्तं भणथा’’ति वदन्ति, कातब्बं. नो चे जानन्ति, आचिक्खितब्बं. भिक्खूनं निसिन्नानं पादेसु उदकं आकिरित्वा सुत्तञ्च ठपेत्वा गच्छन्ति ‘‘परित्तं करोथ, परित्तं भणथा’’ति, न पादा अपनेतब्बा. मनुस्सा हि विप्पटिसारिनो होन्ति. अन्तोगामेपि गिलानस्स अत्थाय विहारं पेसेन्ति ‘‘परित्तं भणन्तू’’ति, भणितब्बं. अन्तोगामे राजगेहादीसु रोगे वा उपद्दवे वा उप्पन्ने पक्कोसापेत्वा भणापेन्ति, आटानाटियसुत्तादीनि भणितब्बानि. ‘‘आगन्त्वा गिलानस्स सिक्खापदानि देन्तु, धम्मं कथेन्तु, राजन्तेपुरे वा अमच्चगेहे वा आगन्त्वा सिक्खापदानि देन्तु, धम्मं कथेन्तू’’ति पेसितेपि गन्त्वा सिक्खापदानि दातब्बानि, धम्मो कथेतब्बो. ‘‘मतानं परिवारत्थं आगच्छन्तू’’ति पक्कोसन्ति, न गन्तब्बं. ‘‘सीवथिकदस्सने असुभदस्सने च मरणस्सतिं पटिलभिस्सामा’’ति कम्मट्ठानसीसेन गन्तुं वट्टति. ‘‘पहारेदिन्ने मतेपि अमरणाधिप्पायस्स अनापत्ति वुत्ता’’ति न एत्तकेनेव अमनुस्सगहितस्स पहारो दातब्बो ¶ , तालपण्णं पन परित्तसुत्तं वा हत्थे वा पादे वा बन्धितब्बं, रतनसुत्तादीनि परित्तानि भणितब्बानि, ‘‘मा सीलवन्तं भिक्खुं विहेठेही’’ति धम्मकथा कातब्बा, आटानाटियपरित्तं वा भणितब्बं.

इध पन आटानाटियपरित्तस्स परिकम्मं वेदितब्बं (दी. नि. अट्ठ. ३.२८२). पठममेव हि आटानाटियसुत्तं न भणितब्बं, मेत्तसुत्तं (खु. पा. ९.१ आदयो; सु. नि. १४३ आदयो) धजग्गसुत्तं (सं. नि. १.२४९) रतनसुत्तन्ति (खु. पा. ६.१ आदयो; सु. नि. २२४ आदयो) इमानि ¶ सत्ताहं भणितब्बानि. सचे मुञ्चति, सुन्दरं. नो चे मुञ्चति, आटानाटियसुत्तं भणितब्बं. तं भणन्तेन च भिक्खुना पिट्ठं वा मंसं वा न खादितब्बं, सुसाने न वसितब्बं. कस्मा? अमनुस्सा ओतारं लभन्ति. परित्तकरणट्ठानं हरितूपलित्तं कारेत्वा तत्थ परिसुद्धं आसनं पञ्ञपेत्वा निसीदितब्बं. परित्तकारको भिक्खु विहारतो घरं नेन्तेहि फलकावुधेहि परिवारेत्वा नेतब्बो. अब्भोकासे निसीदित्वा न वत्तब्बं, द्वारवातपानानि पिदहित्वा निसिन्नेन आवुधहत्थेहि सम्परिवारितेन मेत्तचित्तं पुरेचारिकं कत्वा वत्तब्बं, पठमं सिक्खापदानि गाहापेत्वा सीले पतिट्ठितस्स परित्तं कातब्बं. एवम्पि मोचेतुं असक्कोन्तेन विहारं नेत्वा चेतियङ्गणे निपज्जापेत्वा आसनपूजं कारेत्वा दीपे जालापेत्वा चेतियङ्गणं सम्मज्जित्वा मङ्गलकथा वत्तब्बा, सब्बसन्निपातो घोसेतब्बो, विहारस्स उपवने जेट्ठकरुक्खो नाम होति, तत्थ ‘‘भिक्खुसङ्घो तुम्हाकं आगमनं पतिमानेती’’ति पहिणितब्बं. सब्बसन्निपातट्ठाने अनागन्तुं नाम न लभति, ततो अमनुस्सगहितको ‘‘त्वं कोनामोसी’’ति पुच्छितब्बो, नामे कथिते नामेनेव आलपितब्बो, ‘‘इत्थन्नाम तुय्हं मालागन्धादीसु पत्ति, आसनपूजायं पत्ति, पिण्डपाते पत्ति, भिक्खुसङ्घेन तुय्हं पण्णाकारत्थाय महामङ्गलकथा वुत्ता, भिक्खुसङ्घे गारवेन एतं मुञ्चाही’’ति मोचेतब्बो. सचे न मुञ्चति, देवतानं आरोचेतब्बं ‘‘तुम्हे जानाथ, अयं अमनुस्सो अम्हाकं वचनं न करोति, मयं बुद्धआणं करिस्सामा’’ति परित्तं कातब्बं. एतं ताव गिहीनं परिकम्मं. सचे पन भिक्खु अमनुस्सेन गहितो होति, आसनानि धोवित्वा सब्बसन्निपातं घोसापेत्वा गन्धमालादीसु ¶ पत्तिं दत्वा परित्तं भणितब्बं, इदं भिक्खूनं परिकम्मं. एवं परित्ते पटिपज्जितब्बं.

२०. पटिसन्थारे पन अयं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.१८५-७) – अनामट्ठपिण्डपातो कस्स दातब्बो, कस्स न दातब्बो? मातापितूनं ताव दातब्बो. सचेपि कहापणग्घनको होति, सद्धादेय्यविनिपातनं नत्थि. मातापितुउपट्ठाकानं वेय्यावच्चकरस्स पण्डुपलासस्स चाति एतेसम्पि दातब्बो. तत्थ पण्डुपलासस्स थालके पक्खिपित्वापि दातुं वट्टति, तं ठपेत्वा अञ्ञेसं अगारिकानं मातापितूनम्पि न वट्टति. पब्बजितपरिभोगो हि अगारिकानं चेतियट्ठानियो. अपिच अनामट्ठपिण्डपाथो नामेस सम्पत्तस्स दामरिकचोरस्सपि इस्सरियस्सपि दातब्बो. कस्मा? ते हि अदीयमानेपि ‘‘न देन्ती’’ति आमसित्वा दीयमानेपि ‘‘उच्छिट्ठकं देन्ती’’ति कुज्झन्ति, कुद्धा जीवितापि वोरोपेन्ति, सासनस्सपि अन्तरायं करोन्ति. रज्जं पत्थयमानस्स विचरतो चोरनागस्स वत्थु चेत्थ कथेतब्बं. एवं अनामट्ठपिण्डपाते पटिपज्जितब्बं.

पटिसन्थारो ¶ च नामायं कस्स कातब्बो, कस्स न कातब्बो? पटिसन्थारो नाम विहारं सम्पत्तस्स यस्स कस्सचि आगन्तुकस्स वा दलिद्दस्स वा चोरस्स वा इस्सरस्स वा कातब्बोयेव. कथं? आगन्तुकं ताव खीणपरिब्बयं विहारं सम्पत्तं दिस्वा ‘‘पानीयं पिवा’’ति दातब्बं, पादमक्खनतेलं दातब्बं, काले आगतस्स यागुभत्तं, विकाले आगतस्स सचे तण्डुला अत्थि, तण्डुला दातब्बा. अवेलाय सम्पत्तोपि ‘‘गच्छाही’’ति न वत्तब्बो, सयनट्ठानं दातब्बं. सब्बं अपच्चासीयन्तेनेव कातब्बं. ‘‘मनुस्सा नाम चतुपच्चयदायका, एवं सङ्गहे करियमाने पुनप्पुनं पसीदित्वा उपकारं करिस्सन्ती’’ति चित्तं न उप्पादेतब्बं. चोरानं पन सङ्घिकम्पि दातब्बं. पटिसन्थारानिसंसदीपनत्थञ्च चोरनागवत्थु, भातरा सद्धिं जम्बुदीपगतस्स महानागरञ्ञो वत्थु, पितुराजस्स रज्जे चतुन्नं अमच्चानं वत्थु, अभयचोरवत्थूति एवमादीनि बहूनि वत्थूनि महाअट्ठकथायं वित्थारतो वुत्तानि.

तत्रायं एकवत्थुदीपना – सीहळदीपे किर अभयो नाम चोरो पञ्चसतपरिवारो एकस्मिं ठाने खन्धावारं बन्धित्वा समन्ता तियोजनं उब्बासेत्वा ¶ वसति. अनुराधपुरवासिनो कदम्बनदिं न उत्तरन्ति, चेतियगिरिमग्गे जनसञ्चारो उपच्छिन्नो. अथेकदिवसं चोरो ‘‘चेतियगिरिं विलुम्पिस्सामी’’ति अगमासि. आरामिका दिस्वा दीघभाणकअभयत्थेरस्स आरोचेसुं. थेरो ‘‘सप्पिफाणितादीनि अत्थी’’ति पुच्छि. ‘‘अत्थि, भन्ते’’ति. ‘‘चोरानं देथ’’. ‘‘तण्डुला अत्थी’’ति. ‘‘अत्थि, भन्ते, सङ्घस्सत्थाय आहटा तण्डुला च पक्कसाकञ्च गोरसो चा’’ति. ‘‘भत्तं सम्पादेत्वा चोरानं देथा’’ति. आरामिका तथा करिंसु. चोरा भत्तं भुञ्जित्वा ‘‘केनायं पटिसन्थारो कतो’’ति पुच्छिंसु. ‘‘अम्हाकं अय्येन अभयत्थेरेना’’ति. चोरा थेरस्स सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा आहंसु ‘‘मयं ‘सङ्घस्स च चेतियस्स च सन्तकं अच्छिन्दित्वा गहेस्सामा’ति आगता, तुम्हाकं पन इमिना पटिसन्थारेन मयं पसन्ना, अज्ज पट्ठाय विहारे धम्मिकारक्खा अम्हाकं आयत्ता होतु, नागरा आगन्त्वा दानं देन्तु, चेतियं वन्दन्तू’’ति. ततो पट्ठाय च नागरे दानं दातुं आगच्छन्ते नदीतीरेयेव पच्चुग्गन्त्वा रक्खन्ता विहारं नेन्ति, विहारेपि दानं देन्तानं रक्खं कत्वा तिट्ठन्ति. तेपि भिक्खूनं भुत्तावसेसं चोरानं देन्ति. गमनकालेपि ते चोरा नदीतीरं पापेत्वा निवत्तन्ति.

अथेकदिवसं भिक्खुसङ्घे खीयनककथा उप्पन्ना ‘‘थेरो इस्सरवताय सङ्घसन्तकं चोरानं अदासी’’ति. थेरो सन्निपातं कारापेत्वा आह ‘‘चोरा ‘सङ्घस्स पकतिवट्टञ्च चेतियसन्तकञ्च अच्छिन्दित्वा गण्हिस्सामा’ति आगमिंसु, अथ तेसं मया ‘एतं न हरिस्सन्ती’ति एत्तको नाम पटिसन्थारो कतो, तं सब्बम्पि एकतो सम्पिण्डेत्वा अग्घापेथ, तेन ¶ कारणेन अविलुत्तं भण्डं एकतो सम्पिण्डेत्वा अग्घापेथा’’ति. ततो सब्बम्पि थेरेन दिन्नकं चेतियघरे एकं वरपोत्थकचित्तत्थरणं न अग्घति. ततो आहंसु ‘‘थेरेन कतो पटिसन्थारो सुकतो, चोदेतुं वा सारेतुं वा न लब्भति, गीवा वा अवहारो वा नत्थी’’ति. एवं महानिसंसो पटिसन्थारोति सल्लक्खेत्वा कत्तब्बो पण्डितेन भिक्खुनाति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

भेसज्जादिकरणविनिच्छयकथा समत्ता.

४. विञ्ञत्तिविनिच्छयकथा

२१. विञ्ञत्तीति ¶ ¶ याचना. तत्रायं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.३४२) – मूलच्छेज्जाय पुरिसं याचितुं न वट्टति, ‘‘सहायत्थाय कम्मकरणत्थाय पुरिसं देथा’’ति याचितुं वट्टति, पुरिसेन कत्तब्बं हत्थकम्मसङ्खातं पुरिसत्तकरं याचितुं वट्टतियेव. हत्थकम्मञ्हि किञ्चि वत्थु न होति, तस्मा तं ठपेत्वा मिगलुद्दकमच्छबन्धनकादीनं सककम्मं अवसेसं सब्बं कप्पियं. ‘‘किं, भन्ते, आगतात्थ केन कम्मेना’’ति पुच्छिते वा अपुच्छिते वा याचितुं वट्टति, विञ्ञत्तिपच्चया दोसो नत्थि. मिगलुद्दकादयो पन सककम्मं न याचितब्बा, ‘‘हत्थकम्मं देथा’’ति अनियमेत्वापि न याचितब्बा. एवं याचिता हि ते ‘‘साधु, भन्ते’’ति भिक्खू उय्योजेत्वा मिगेपि मारेत्वा आहरेय्युं. नियमेत्वा पन ‘‘विहारे किञ्चि कत्तब्बं अत्थि, तत्थ हत्थकम्मं देथा’’ति याचितब्बा, फालनङ्गलादीनि उपकरणानि गहेत्वा कसितुं वा वपितुं वा लायितुं वा गच्छन्तं सककिच्चपसुतम्पि कस्सकं वा अञ्ञं वा किञ्चि हत्थकम्मं याचितुं वट्टतेव. यो पन विघासादो वा अञ्ञो वा कोचि निक्कम्मो निरत्थककथं कथेन्तो निद्दायन्तो वा विहरति, एवरूपं अयाचित्वापि ‘‘एहि रे इदं वा इदं वा करोही’’ति यदिच्छकं कारापेतुं वट्टति.

हत्थकम्मस्स पन सब्बकप्पियभावदीपनत्थं इमं नयं कथेन्ति. सचे हि भिक्खु पासादं कारेतुकामो होति, थम्भत्थाय पासाणकोट्टकानं घरं गन्त्वा वत्तब्बं ‘‘हत्थकम्मं लद्धुं वट्टति उपासका’’ति. ‘‘किं कातब्बं, भन्ते’’ति? ‘‘पासाणत्थम्भा उद्धरित्वा दातब्बा’’ति. सचे ते उद्धरित्वा वा देन्ति, उद्धरित्वा निक्खित्ते अत्तनो थम्भे वा देन्ति, वट्टति. अथापि वदन्ति ‘‘अम्हाकं, भन्ते, हत्थकम्मं कातुं खणो नत्थि, अञ्ञं उद्धरापेथ, तस्स मूलं दस्सामा’’ति, उद्धरापेत्वा ‘‘पासाणत्थम्भे उद्धटमनुस्सानं मूलं देथा’’ति वत्तुं वट्टति. एतेनेव उपायेन पासाददारूनं अत्थाय वड्ढकीनं सन्तिकं, इट्ठकत्थाय इट्ठकवड्ढकीनं, छदनत्थाय गेहच्छादकानं, चित्तकम्मत्थाय चित्तकारानन्ति येन येन अत्थो होति, तस्स तस्स अत्थाय तेसं तेसं सिप्पकारकानं सन्तिकं गन्त्वा हत्थकम्मं याचितुं वट्टति, हत्थकम्मयाचनवसेन च मूलच्छेज्जाय वा भत्तवेतनानुप्पदानेन वा लद्धम्पि सब्बं गहेतुं वट्टति. अरञ्ञतो आहरापेन्तेन च सब्बं अनज्झावुत्थकं आहरापेतब्बं.

२२. न ¶ ¶ केवलञ्च पासादं कारेतुकामेन, मञ्चपीठपत्तपरिस्सावनधमकरणचीवरादीनि कारापेतुकामेनपि दारुलोहसुत्तादीनि लभित्वा ते ते सिप्पकारके उपसङ्कमित्वा वुत्तनयेनेव हत्थकम्मं याचितब्बं. हत्थकम्मयाचनवसेन च मूलच्छेज्जाय वा भत्तवेतनानुप्पदानेन वा लद्धम्पि सब्बं गहेतब्बं. सचे पन कातुं न इच्छन्ति, भत्तवेतनं पच्चासीसन्ति, अकप्पियकहापणादि न दातब्बं, भिक्खाचारवत्तेन तण्डुलादीनि परियेसित्वा दातुं वट्टति. हत्थकम्मवसेन पत्तं कारेत्वा तथेव पाचेत्वा नवपक्कस्स पत्तस्स पुञ्छनतेलत्थाय अन्तोगामं पविट्ठेन ‘‘भिक्खाय आगतो’’ति सल्लक्खेत्वा यागुया वा भत्ते वा आनीते हत्थेन पत्तो पिधातब्बो. सचे उपासिका ‘‘किं, भन्ते’’ति पुच्छति, ‘‘नवपक्को पत्तो, पुञ्छनतेलेन अत्थो’’ति वत्तब्बं. सचे सा ‘‘देहि, भन्ते’’ति पत्तं गहेत्वा तेलेन पुञ्छित्वा यागुया वा भत्तस्स वा पूरेत्वा देति, विञ्ञत्ति नाम न होति, गहेतुं वट्टति.

२३. भिक्खू पगेव पिण्डाय चरित्वा आसनसालं गन्त्वा आसनं अपस्सन्ता तिट्ठन्ति. तत्र चे उपासका भिक्खू ठिते दिस्वा सयमेव आसनानि आहरापेन्ति, निसीदित्वा गच्छन्तेहि आपुच्छित्वा गन्तब्बं, अनापुच्छा गतानम्पि नट्ठं गीवा न होति, आपुच्छित्वा गमनं पन वत्तं. सचे भिक्खूहि ‘‘आसनानि आहरथा’’ति वुत्तेहि आहटानि होन्ति, आपुच्छित्वाव गन्तब्बं, अनापुच्छा गतानं वत्तभेदो च नट्ठञ्च गीवा. अत्थरणकोजवकादीसुपि एसेव नयो.

मक्खिका बहुका होन्ति, ‘‘मक्खिकबीजनिं आहरथा’’ति वत्तब्बं, पुचिमन्दसाखादीनि आहरन्ति, कप्पियं कारापेत्वा पटिग्गहेतब्बानि. आसनसालायं उदकभाजनं रित्तं होति, ‘‘धमकरणं गण्हाही’’ति न वत्तब्बं. धमकरणञ्हि रित्तभाजने पक्खिपन्तो भिन्देय्य, ‘‘नदिं वा तळाकं वा गन्त्वा उदकं आहरा’’ति पन वत्तुं वट्टति, ‘‘गेहतो आहरा’’ति नेव वत्तुं वट्टति, न आहटं परिभुञ्जितुं. आसनसालाय वा अरञ्ञे वा भत्तकिच्चं करोन्तेहि तत्थ जातकं अनज्झावुत्थकं यं किञ्चि उत्तरिभङ्गारहं पत्तं वा फलं वा सचे किञ्चि कम्मं करोन्तं आहरापेति, हत्थकम्मवसेन आहरापेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति, अलज्जीहि पन भिक्खूहि वा सामणेरेहि वा हत्थकम्मं न कारेतब्बं. अयं ताव पुरिसत्तकरे नयो.

२४. गोणं ¶ पन अञ्ञातकअप्पवारितट्ठानतो आहरापेतुं न वट्टति, आहरापेन्तस्स दुक्कटं. ञातकपवारितट्ठानतोपि मूलच्छेज्जाय याचितुं न वट्टति, तावकालिकनयेन सब्बत्थ वट्टति. एवं आहरापितञ्च गोणं रक्खित्वा जग्गित्वा सामिका पटिच्छापेतब्बा. सचस्स पादो ¶ वा सिङ्गं वा भिज्जति वा नस्सति वा, सामिका चे सम्पटिच्छन्ति, इच्चेतं कुसलं. नो चे सम्पटिच्छन्ति, गीवा होति. सचे ‘‘तुम्हाकंयेव देमा’’ति वदन्ति, न सम्पटिच्छितब्बं. ‘‘विहारस्स देमा’’ति वुत्ते पन ‘‘आरामिकानं आचिक्खथ जग्गनत्थाया’’ति वत्तब्बा.

२५. ‘‘सकटं देथा’’तिपि अञ्ञातकअप्पवारिते वत्तुं न वट्टति, विञ्ञत्ति एव होति, दुक्कटं आपज्जति. ञातकपवारितट्ठाने पन वट्टति, तावकालिकं वट्टति, कम्मं पन कत्वा पुन दातब्बं. सचे नेमिआदीनि भिज्जन्ति, पाकतिकानि कत्वा दातब्बं, नट्ठे गीवा होति. ‘‘तुम्हाकमेव देमा’’ति वुत्ते दारुभण्डं नाम सम्पटिच्छितुं वट्टति. एस नयो वासिफरसुकुठारीकुदालनिखादनेसु वल्लिआदीसु च परपरिग्गहितेसु. गरुभण्डप्पहोनकेसुयेव वल्लिआदीसु विञ्ञत्ति होति, न ततो ओरं.

२६. अनज्झावुत्थकं पन यं किञ्चि आहरापेतुं वट्टति. रक्खितगोपितट्ठानेयेव हि विञ्ञत्ति नाम वुच्चति. सा द्वीसु पच्चयेसु सब्बेन सब्बं न वट्टति. सेनासनपच्चये पन ‘‘आहर देही’’ति विञ्ञत्तिमत्तमेव न वट्टति, परिकथोभासनिमित्तकम्मानि वट्टन्ति. तत्थ उपोसथागारं वा भोजनसालं वा अञ्ञं वा किञ्चि सेनासनं इच्छतो ‘‘इमस्मिं वत ओकासे एवरूपं सेनासनं कातुं वट्टती’’ति वा ‘‘युत्त’’न्ति वा ‘‘अनुरूप’’न्ति वातिआदिना नयेन वचनं परिकथा नाम. उपासका तुम्हे कुहिं वसथाति. पासादे, भन्तेति. ‘‘किं भिक्खूनं पन उपासका पासादो न वट्टती’’ति एवमादिवचनं ओभासो नाम. मनुस्से दिस्वा रज्जुं पसारेति, खीले आकोटापेति, ‘‘किं इदं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘इध आवासं करिस्सामा’’ति एवमादिकरणं पन निमित्तकम्मं नाम. गिलानपच्चये पन विञ्ञत्तिपि वट्टति, पगेव परिकथादीनि.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

विञ्ञत्तिविनिच्छयकथा समत्ता.

५. कुलसङ्गहविनिच्छयकथा

२७. कुलसङ्गहोति ¶ ¶ पुप्फफलादीहि कुलानं सङ्गहो कुलसङ्गहो. तत्रायं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.४३१) – कुलसङ्गहत्थाय मालावच्छादीनि रोपेतुं वा रोपापेतुं वा सिञ्चितुं वा सिञ्चापेतुं वा पुप्फानि ओचिनितुं वा ओचिनापेतुं वा गन्थितुं वा गन्थापेतुं वा न वट्टति. तत्थ अकप्पियवोहारो कप्पियवोहारो परियायो ओभासो निमित्तकम्मन्ति इमानि पञ्च जानितब्बानि.

२८. तत्थ अकप्पियवोहारो नाम अल्लहरितानं कोट्टनं कोट्टापनं, आवाटस्स खणनं खणापनं, मालावच्छस्स रोपनं रोपापनं, आळिया बन्धनं बन्धापनं, उदकस्स सेचनं सेचापनं, मातिकाय सम्मुखकरणं, कप्पियउदकसिञ्चनं, हत्थपादमुखधोवननहानोदकसिञ्चनं. कप्पियवोहारो नाम ‘‘इमं रुक्खं जान, इमं आवाटं जान, इमं मालावच्छं जान, एत्थ उदकं जाना’’तिआदिवचनं सुक्खमातिकाय उजुकरणञ्च. परियायो नाम ‘‘पण्डितेन मालावच्छादयो रोपापेतब्बा, नचिरस्सेव उपकाराय संवत्तन्ती’’तिआदिवचनं. ओभासो नाम कुदालखणित्तादीनि च मालावच्छे च गहेत्वा ठानं. एवं ठितञ्हि सामणेरादयो दिस्वा ‘‘थेरो कारापेतुकामो’’ति गन्त्वा करोन्ति. निमित्तकम्मं नाम कुदालखणित्तिवासिफरसुउदकभाजनानि आहरित्वा समीपे ठपनं.

२९. इमानि पञ्चपि कुलसङ्गहत्थाय रोपनरोपापनादीसु न वट्टन्ति. फलपरिभोगत्थाय कप्पियाकप्पियवोहारद्वयमेव न वट्टति, इतरत्तयं वट्टति. महापच्चरियं पन ‘‘कप्पियवोहारोपि वट्टति, यञ्च अत्तनो परिभोगत्थाय वट्टति, तं अञ्ञपुग्गलस्स वा सङ्घस्स वा चेतियस्स वा अत्थायपि वट्टती’’ति वुत्तं. आरामत्थाय पन वनत्थाय छायत्थाय च अकप्पियवोहारमत्तमेव न वट्टति, सेसं वट्टति. न केवलञ्च सेसं, यं किञ्चि मातिकम्पि उजुं कातुं कप्पियउदकं सिञ्चितुं नहानकोट्ठकं कत्वा नहायितुं हत्थपादमुखधोवनउदकानि च तत्थ छड्डेतुम्पि वट्टति. महापच्चरियं पन कुरुन्दियञ्च ‘‘कप्पियपथवियं सयं रोपेतुम्पि वट्टती’’ति वुत्तं. आरामादिअत्थाय पन रोपितस्स वा रोपापितस्स वा फलं परिभुञ्जितुम्पि वट्टति.

३०. अयं ¶ ¶ पन आदितो पट्ठाय वित्थारेन आपत्तिविनिच्छयो – कुलदूसनत्थाय अकप्पियपथवियं मालावच्छं रोपेन्तस्स पाचित्तियञ्चेव दुक्कटञ्च, तथा अकप्पियवोहारेन रोपापेन्तस्स. कप्पियपथवियं रोपनेपि रोपापनेपि दुक्कटमेव. उभयत्रापि सकिं आणत्तिया बहूनम्पि रोपने एकमेव सपाचित्तियदुक्कटं वा सुद्धदुक्कटं वा होति. परिभोगत्थाय कप्पियभूमियं वा अकप्पियभूमियं वा कप्पियवोहारेन रोपापने अनापत्ति. आरामादिअत्थायपि अकप्पियपथवियं रोपेन्तस्स वा अकप्पियवचनेन रोपापेन्तस्स वा पाचित्तियं. अयं पन नयो महाअट्ठकथायं न सुट्ठु विभत्तो, महापच्चरियं पन विभत्तोति.

सिञ्चनसिञ्चापने पन अकप्पियउदकेन सब्बत्थ पाचित्तियं, कुलदूसनपरिभोगत्थाय दुक्कटम्पि. कप्पियेन तेसंयेव द्विन्नं अत्थाय दुक्कटं, परिभोगत्थाय चेत्थ कप्पियवोहारेन सिञ्चापने अनापत्ति. आपत्तिट्ठाने पन धारावच्छेदवसेन पयोगबहुलताय च आपत्तिबहुलता वेदितब्बा.

कुलसङ्गहत्थाय ओचिनने पुप्फगणनाय दुक्कटपाचित्तियानि, अञ्ञत्थ पाचित्तियानेव. बहूनि पन पुप्फानि एकपयोगेन ओचिनन्तो पयोगवसेन कारेतब्बो. ओचिनापने कुलदूसनत्थाय सकिं आणत्तो बहुम्पि ओचिनाति, एकमेव सपाचित्तियदुक्कटं, अञ्ञत्र पाचित्तियमेव.

३१. गन्थनगन्थापनेसु पन सब्बापि छ पुप्फविकतियो वेदितब्बा – गन्थिमं गोप्फिमं वेधिमं वेठिमं पूरिमं वायिमन्ति. तत्थ गन्थिमं नाम सदण्डकेसु वा उप्पलपदुमादीसु अञ्ञेसु वा दीघवण्टेसु पुप्फेसु दट्ठब्बं. दण्डकेन वा दण्डकं, वण्टेन वा वण्टं गन्थेत्वा कतमेव हि गन्थिमं. तं भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा कातुम्पि अकप्पियवचनेन कारापेतुम्पि न वट्टति, ‘‘एवं जान, एवं कते सोभेय्य, यथा एतानि पुप्फानि न विकिरियन्ति, तथा करोही’’तिआदिना पन कप्पियवचनेन कारापेतुं वट्टति.

गोप्फिमं नाम सुत्तेन वा वाकादीहि वा वस्सिकपुप्फादीनं एकतोवण्टिकउभतोवण्टिकमालावसेन गोप्फनं, वाकं वा रज्जुं वा दिगुणं कत्वा तत्थ अवण्टकानि नीपपुप्फादीनि पवेसेत्वा पटिपाटिया बन्धन्ति, एतम्पि गोप्फिममेव. सब्बं पुरिमनयेनेव न वट्टति.

वेधिमं ¶ ¶ नाम सवण्टकानि वस्सिकपुप्फादीनि वण्टे, अवण्टकानि वकुलपुप्फादीनि अत्तनो छिद्देसु सूचितालहीरादीहि विनिविज्झित्वा आवुनन्ति, एतं वेधिमं नाम. तं पुरिमनयेनेव न वट्टति. केचि पन कदलिक्खन्धम्हि कण्टके वा तालहीरादीनि वा पवेसेत्वा तत्थ पुप्फानि विनिविज्झित्वा ठपेन्ति, केचि कण्टकसाखासु, केचि पुप्फछत्तपुप्फकूटागारकरणत्थं छत्ते च भित्तियञ्च पवेसेत्वा ठपितकण्टकेसु, केचि धम्मासनविताने बद्धकण्टकेसु, केचि कणिकारपुप्फादीनि सलाकाहि विज्झन्ति, छत्ताधिछत्तं विय करोन्ति, तं अतिओळारिकमेव. पुप्फविज्झनत्थं पन धम्मासनविताने कण्टकम्पि बन्धितुं कण्टकादीहि वा एकपुप्फम्पि विज्झितुं पुप्फेयेव वा पुप्फं पवेसेतुं न वट्टति. जालवितानवेदिकनागदन्तकपुप्फपटिच्छकतालपण्णगुळकादीनं पन छिद्देसु असोकपिण्डिया वा अन्तरेसु पुप्फानि पवेसेतुं न दोसो. न हेतं वेधिमं होति. धम्मरज्जुयम्पि एसेव नयो.

वेठिमं नाम पुप्फदामपुप्फहत्थकेसु दट्ठब्बं. केचि हि मत्थकदामं करोन्ता हेट्ठा घटकाकारं दस्सेतुं पुप्फेहि वेठेन्ति, केचि अट्ठ अट्ठ वा दस दस वा उप्पलपुप्फादीनि सुत्तेन वा वाकेन वा दण्डकेसु बन्धित्वा उप्पलहत्थके वा पदुमहत्थके वा करोन्ति, तं सब्बं पुरिमनयेनेव न वट्टति. सामणेरेहि उप्पाटेत्वा थले ठपितउप्पलादीनि कासावेन भण्डिकम्पि बन्धितुं न वट्टति. तेसंयेव पन वाकेन वा दण्डकेन वा बन्धितुं अंसभण्डिकं वा कातुं वट्टति. अंसभण्डिकं नाम खन्धे ठपितकासावस्स उभो अन्ते आहरित्वा भण्डिकं कत्वा तस्मिं पसिब्बके विय पुप्फानि पक्खिपन्ति, अयं वुच्चति अंसभण्डिका, एतं कातुं वट्टति. दण्डकेहि पदुमिनिपण्णं विज्झित्वा उप्पलादीनि पण्णेन वेठेत्वा गण्हन्ति, तत्रापि पुप्फानं उपरि पदुमिनिपण्णमेव बन्धितुं वट्टति, हेट्ठा दण्डकं पन बन्धितुं न वट्टति.

पूरिमं नाम मालागुणे च पुप्फपटे च दट्ठब्बं. यो हि मालागुणेन चेतियं वा बोधिं वा वेदिकं वा परिक्खिपन्तो पुन आनेत्वा पुरिमट्ठानं अतिक्कामेति, एत्तावता पूरिमं नाम होति, को पन वादो अनेकक्खत्तुं परिक्खिपन्तस्स. नागदन्तकन्तरेहि पवेसेत्वा हरन्तो ओलम्बकं कत्वा पुन नागदन्तकं परिक्खिपति, एतम्पि पूरिमं नाम. नागदन्तके ¶ पन पुप्फवलयं पवेसेतुं वट्टति. मालागुणेहि पुप्फपटं करोन्ति, तत्रापि एकमेव मालागुणं हरितुं वट्टति. पुन पच्चाहरतो पूरिममेव होति. तं सब्बं पुरिमनयेनेव न वट्टति. मालागुणेहि पन बहूहिपि कतं पुप्फदामं लभित्वा आसनमत्थकादीसु बन्धितुं वट्टति. अतिदीघं पन मालागुणं एकवारं हरित्वा परिक्खिपित्वा पुन इतरस्स भिक्खुनो दातुं वट्टति, तेनपि तथेव कातुं वट्टति.

वायिमं ¶ नाम पुप्फजालपुप्फपटपुप्फरूपेसु दट्ठब्बं. चेतिये पुप्फजालं करोन्तस्स एकमेकम्हि जालछिद्दके दुक्कटं. भित्तिछत्तबोधित्थम्भादीसुपि एसेव नयो. पुप्फपटं पन परेहि पूरितम्पि वायितुं न लब्भति. गोप्फिमपुप्फेहेव हत्थिअस्सादिरूपकानि करोन्ति, तानिपि वायिमट्ठाने तिट्ठन्ति. पुरिमनयेनेव सब्बं न वट्टति. अञ्ञेहि कतपरिच्छेदे पन पुप्फानि ठपेन्तेन हत्थिअस्सादिरूपकम्पि कातुं वट्टति. महापच्चरियं पन कळम्बकेन अड्ढचन्दकेन च सद्धिं अट्ठ पुप्फविकतियो वुत्ता.

३२. तत्थ कळम्बकोति अड्ढचन्दकन्तरे घटिकदामओलम्बको वुत्तो. अड्ढचन्दकोति अड्ढचन्दाकारेन मालागुणपरिक्खेपो. तदुभयम्पि पूरिमेयेव पविट्ठं. कुरुन्दियं पन ‘‘द्वे तयो मालागुणे एकतो कत्वा पुप्फदामकरणम्पि वायिमंयेवा’’ति वुत्तं. तम्पि इध पूरिमट्ठानेयेव पविट्ठं. न केवलञ्च पुप्फदाममेव, पिट्ठमयदामम्पि गेण्डुकपुप्फदामम्पि कुरुन्दियं वुत्तं. खरपत्तदामम्पि सिक्खापदस्स साधारणत्ता भिक्खूनम्पि भिक्खुनीनम्पि नेव कातुं, न कारापेतुं वट्टति, पूजानिमित्तं पन कप्पियवचनं सब्बत्थ वत्तुं वट्टति. परियायओभासनिमित्तकम्मानि वट्टन्तियेव.

यो हरित्वा वा हरापेत्वा वा पक्कोसित्वा वा पक्कोसापेत्वा वा सयं वा उपगतानं यं किञ्चि अत्तनो सन्तकं पुप्फं कुलसङ्गहत्थाय देति, तस्स दुक्कटं, परसन्तकं देति, दुक्कटमेव. थेय्यचित्तेन देति, भण्डग्घेन कारेतब्बो. एस नयो सङ्घिकेपि. अयं पन विसेसो – सेनासनत्थाय नियमितं इस्सरवताय ददतो थुल्लच्चयन्ति.

३३. पुप्फं नाम कस्स दातुं वट्टति, कस्स न वट्टतीति? मातापितूनं ताव हरित्वापि हरापेत्वापि पक्कोसित्वापि पक्कोसापेत्वापि दातुं वट्टति ¶ , सेसञातकानं पक्कोसापेत्वाव. तञ्च खो वत्थुपूजनत्थाय, मण्डनत्थाय पन सिवलिङ्गादिपूजनत्थाय वा कस्सचिपि दातुं न वट्टति. मातापितूनञ्च हरापेन्तेन ञातिसामणेरेहेव हरापेतब्बं. इतरे पन यदि सयमेव इच्छन्ति, वट्टति. सम्मतेन पुप्फभाजकेन पुप्फभाजनकाले सम्पत्तानं सामणेरानं उपड्ढभागं दातुं वट्टति. कुरुन्दियं पन ‘‘सम्पत्तगिहीनं उपड्ढभागं’’, महापच्चरियं ‘‘चूळकं दातुं वट्टती’’ति वुत्तं. असम्मतेन अपलोकेत्वा दातब्बं. आचरियुपज्झायेसु सगारवा सामणेरा बहूनि पुप्फानि आहरित्वा रासिं कत्वा ठपेन्ति, थेरा पातोव सम्पत्तानं सद्धिविहारिकादीनं उपासकादीनं वा ‘‘त्वं इदं गण्ह, त्वं इदं गण्हा’’ति देन्ति, पुप्फदानं नाम न होति. ‘‘चेतियं पूजेस्सामा’’ति गहेत्वा गच्छन्तापि पूजं करोन्तापि तत्थ तत्थ सम्पत्तानं ¶ चेतियपूजनत्थाय देन्ति, एतम्पि पुप्फदानं नाम न होति. उपासके अक्कपुप्फादीहि पूजेन्ते दिस्वा ‘‘विहारे कणिकारपुप्फादीनि अत्थि, उपासका तानि गहेत्वा पूजेथा’’ति वत्तुम्पि वट्टति. भिक्खू पुप्फपूजं कत्वा दिवातरं गामं पविट्ठे ‘‘किं, भन्ते, अतिदिवा पविट्ठत्था’’ति पुच्छन्ति, ‘‘विहारे पुप्फानि बहूनि, पूजं अकरिम्हा’’ति वदन्ति. मनुस्सा ‘‘बहूनि किर विहारे पुप्फानी’’ति पुनदिवसे पहूतं खादनीयं भोजनीयं गहेत्वा विहारं गन्त्वा पुप्फपूजञ्च करोन्ति दानञ्च देन्ति, वट्टति.

३४. मनुस्सा ‘‘मयं, भन्ते, असुकदिवसं नाम पूजेस्सामा’’ति पुप्फवारं याचित्वा अनुञ्ञातदिवसे आगच्छन्ति, सामणेरेहि च पगेव पुप्फानि ओचिनित्वा ठपितानि होन्ति, ते रुक्खेसु पुप्फानि अपस्सन्ता ‘‘कुहिं, भन्ते, पुप्फानी’’ति वदन्ति, सामणेरेहि ओचिनित्वा ठपितानि, तुम्हे पन पूजेत्वा गच्छथ, सङ्घो अञ्ञं दिवसं पूजेस्सतीति. ते पूजेत्वा दानं दत्वा गच्छन्ति, वट्टति. महापच्चरियं पन कुरुन्दियञ्च ‘‘थेरा सामणेरेहि दापेतुं न लभन्ति, सचे सयमेव तानि पुप्फानि तेसं देन्ति, वट्टति. थेरेहि पन ‘सामणेरेहि ओचिनित्वा ठपितानी’ति एत्तकमेव वत्तब्ब’’न्ति वुत्तं. सचे पन पुप्फवारं याचित्वा अनोचितेसु पुप्फेसु यागुभत्तादीनि आदाय आगन्त्वा सामणेरे ‘‘ओचिनित्वा देथा’’ति वदन्ति, ञाभिसामणेरानंयेव ओचिनित्वा दातुं वट्टति. अञ्ञातके उक्खिपित्वा रुक्खसाखाय ठपेन्ति, न ओरोहित्वा पलायितब्बं, ओचिनित्वा दातुं वट्टति ¶ . सचे पन कोचि धम्मकथिको ‘‘बहूनि उपासका विहारे पुप्फानि, यागुभत्तादीनि आदाय गन्त्वा पुप्फपूजं करोथा’’ति वदति, तस्सेव न कप्पतीति महापच्चरियञ्च कुरुन्दियञ्च वुत्तं. महाअट्ठकथायं पन ‘‘एतं अकप्पियं न वट्टती’’ति अविसेसेन वुत्तं.

३५. फलम्पि अत्तनो सन्तकं वुत्तनयेनेव मातापितूनञ्च सेसञातीनञ्च दातुं वट्टति. कुलसङ्गहत्थाय पन देन्तस्स वुत्तनयेनेव अत्तनो सन्तके परसन्तके सङ्घिके सेनासनत्थाय नियमिते च दुक्कटादीनि वेदितब्बानि. अत्तनो सन्तकंयेव गिलानमनुस्सानं वा सम्पत्तइस्सरानं वा खीणपरिब्बयानं वा दातुं वट्टति, फलदानं न होति. फलभाजकेनपि सम्मतेन सङ्घस्स फलभाजनकाले सम्पत्तमनुस्सानं उपड्ढभागं दातुं वट्टति, असम्मतेन अपलोकेत्वा दातब्बं. सङ्घारामेपि फलपरिच्छेदेन वा रुक्खपरिच्छेदेन वा कतिका कातब्बा ‘‘ततो गिलानमनुस्सानं वा अञ्ञेसं वा फलं याचन्तानं यथापरिच्छेदेन चत्तारि पञ्च फलानि दातब्बानि, रुक्खा वा दस्सेतब्बा ‘इतो गहेतुं लब्भती’’’ति. ‘‘इध फलानि सुन्दरानि, इतो गण्हथा’’ति एवं पन न वत्तब्बं. अत्तनो सन्तकं सिरीसचुण्णं वा ¶ अञ्ञं वा यं किञ्चि कसावं कुलसङ्गहत्थाय देति, दुक्कटं. परसन्तकादीसुपि वुत्तनयेनेव विनिच्छयो वेदितब्बो. अयं पन विसेसो – सङ्घस्स रक्खितगोपितापि रुक्खछल्लि गरुभण्डमेवाति. मत्तिकदन्तकट्ठवेळुपण्णेसुपि गरुभण्डूपगं ञत्वा चुण्णे वुत्तनयेनेव विनिच्छयो वेदितब्बो.

३६. जङ्घपेसनियन्ति गिहीनं दूतेय्यं सासनहरणकम्मं वुच्चति, तं न कातब्बं. गिहीनञ्हि सासनं गहेत्वा गच्छन्तस्स पदे पदे दुक्कटं. तं कम्मं निस्साय लद्धभोजनं भुञ्जन्तस्सपि अज्झोहारे अज्झोहारे दुक्कटं. पठमं सासनं अग्गहेत्वापि पच्छा ‘‘अयं दानि सो गामो, हन्द नं सासनं आरोचेमी’’ति मग्गा ओक्कमन्तस्सपि पदे पदे दुक्कटं. सासनं आरोचेत्वा लद्धभोजनं भुञ्जतो पुरिमनयेनेव दुक्कटं. सासनं अग्गहेत्वा आगतेन पन ‘‘भन्ते, तस्मिं गामे इत्थन्नामस्स का पवत्ती’’ति पुच्छियमानेन कथेतुं वट्टति, पुच्छितपञ्हे दोसो नत्थि. पञ्चन्नं पन सहधम्मिकानं मातापितूनं पण्डुपलासस्स अत्तनो वेय्यावच्चकरस्स ¶ सासनं हरितुं वट्टति, गिहीनञ्च कप्पियसासनं, तस्मा ‘‘मम वचनेन भगवतो पादे वन्दथा’’ति वा ‘‘चेतियं पटिमं बोधिं सङ्घत्थेरं वन्दथा’’ति वा ‘‘चेतिये गन्धपूजं करोथा’’ति वा ‘‘पुप्फपूजं करोथा’’ति वा ‘‘भिक्खू सन्निपातेथ, दानं दस्साम, धम्मं देसापयिस्सामा’’ति वा ईदिसेसु सासनेसु कुक्कुच्चं न कातब्बं. कप्पियसासनानि हि एतानि, न गिहीनं गिहिकम्मपटिसंयुत्तानीति. इमेहि पन अट्ठहि कुलदूसककम्मेहि उप्पन्नपच्चया पञ्चन्नम्पि सहधम्मिकानं न कप्पन्ति. अभूतारोचनरूपियसंवोहारेहि उप्पन्नपच्चयसदिसाव होन्ति.

पब्बाजनीयकम्मकतो पन यस्मिं गामे वा निगमे वा कुलदूसककम्मं कतं, यस्मिञ्च विहारे वसति, नेव तस्मिं गामे वा निगमे वा चरितुं लभति, न विहारे वसितुं. पटिप्पस्सद्धकम्मेनपि च तेन येसु कुलेसु पुब्बे कुलदूसककम्मं कतं, ततो उप्पन्नपच्चया न गहेतब्बा, आसवक्खयपत्तेनपि न गहेतब्बा, अकप्पियाव होन्ति. ‘‘कस्मा न गण्हथा’’ति पुच्छितेन ‘‘पुब्बे एवं कतत्ता’’ति वुत्ते सचे वदन्ति ‘‘न मयं तेन कारणेन देम, इदानि सीलवन्तताय देमा’’ति, गहेतब्बा. पकतिया दानट्ठानेयेव कुलदूसककम्मं कतं होति, ततो पकतिदानमेव गहेतुं वट्टति. यं वड्ढेत्वा देन्ति, तं न वट्टति. यस्मा च पुच्छितपञ्हे दोसो नत्थि, तस्मा अञ्ञम्पि भिक्खुं पुब्बण्हे वा सायन्हे वा अन्तरघरं पविट्ठं कोचि पुच्छेय्य ‘‘कस्मा, भन्ते, चरथा’’ति. येनत्थेन चरति, तं आचिक्खित्वा ‘‘लद्धं न लद्ध’’न्ति वुत्ते सचे न लद्धं, ‘‘न लद्ध’’न्ति वत्वा यं सो देति, तं गहेतुं वट्टति.

३७. ‘‘न ¶ च, भिक्खवे, पणिधाय अरञ्ञे वत्थब्बं, यो वसेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स. न च, भिक्खवे, पणिधाय पिण्डाय चरितब्बं…पे… न च, भिक्खवे, पणिधाय चङ्कमितब्बं…पे… न च, भिक्खवे, पणिधाय ठातब्बं…पे… न च, भिक्खवे, पणिधाय निसीदितब्बं…पे… न च, भिक्खवे, पणिधाय सेय्या कप्पेतब्बा, यो कप्पेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. २२३ आदयो) वुत्तत्ता ‘‘एवं (पारा. अट्ठ. २.२२३) अरञ्ञे वसन्तं मं जनो अरहत्ते वा सेक्खभूमियं वा सम्भावेस्सति, ततो लोकस्स सक्कतो भविस्सामि गरुकतो मानितो पूजितो’’ति एवं पत्थनं कत्वा अरञ्ञे न वसितब्बं. एवं पणिधाय ‘‘अरञ्ञे वसिस्सामी’’ति गच्छन्तस्स ¶ पदवारे पदवारे दुक्कटं, तथा अरञ्ञे कुटिकरणचङ्कमननिसीदननिवासनपारुपनादीसु सब्बकिच्चेसु पयोगे पयोगे दुक्कटं, तस्मा एवं अरञ्ञे न वसितब्बं. एवं वसन्तो हि सम्भावनं लभतु वा मा वा, दुक्कटं आपज्जति. यो पन समादिन्नधुतङ्गो ‘‘धुतङ्गं रक्खिस्सामी’’ति वा ‘‘गामन्ते मे वसतो चित्तं विक्खिपति, अरञ्ञं सप्पाय’’न्ति चिन्तेत्वा वा ‘‘अद्धा अरञ्ञे तिण्णं विवेकानं अञ्ञतरं पापुणिस्सामी’’ति वा ‘‘अरञ्ञं पविसित्वा अरहत्तं अपापुणित्वा न निक्खमिस्सामी’’ति वा ‘‘अरञ्ञवासो नाम भगवता पसत्थो, मयि च अरञ्ञे वसन्ते बहू सब्रह्मचारी गामन्तं हित्वा आरञ्ञका भविस्सन्ती’’ति वा एवं अनवज्जवासं वसितुकामो होति, तेनेव वसितब्बं. पिण्डाय चरन्तस्सपि ‘‘अभिक्कन्तादीनि सण्ठपेत्वा पिण्डाय चरिस्सामी’’ति निवासनपारुपनकिच्चतो पभुति याव भोजनपरियोसानं, ताव पयोगे पयोगे दुक्कटं, सम्भावनं लभतु वा मा वा, दुक्कटमेव. खन्धकवत्तसेखियवत्तपरिपूरणत्थं पन सब्रह्मचारीनं दिट्ठानुगतिआपज्जनत्थं वा पासादिकेहि अभिक्कमपटिक्कमादीहि पिण्डाय पविसन्तो अनुपवज्जो विञ्ञूनं. चङ्कमनादीसुपि एसेव नयो.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

कुलसङ्गहविनिच्छयकथा समत्ता.

६. मच्छमंसविनिच्छयकथा

३८. मच्छमंसेसु ¶ पन मच्छग्गहणेन सब्बम्पि जलजं वुत्तं. तत्थ अकप्पियं नाम नत्थि. मंसेसु पन मनुस्सहत्थिअस्ससुनखअहिसीहब्यग्घदीपिअच्छतरच्छानं वसेन दस मंसानि अकप्पियानि. तत्थ मनुस्समंसे थुल्लच्चयं, सेसेसु दुक्कटं. इति इमेसं मनुस्सादीनं दसन्नं मंसम्पि अट्ठिपि लोहितम्पि चम्मम्पि लोमम्पि सब्बं न वट्टति. वसासु पन एका मनुस्सवसाव न वट्टति. खीरादीसु अकप्पियं नाम नत्थि. इमेसु पन अकप्पियमंसेसु अट्ठिआदीसु वा यं किञ्चि ञत्वा वा अञत्वा वा खादन्तस्स आपत्तियेव. यदा जानाति, तदा देसेतब्बा. ‘‘अपुच्छित्वाव खादिस्सामी’’ति गण्हतो पटिग्गहणेपि दुक्कटं, ‘‘पुच्छित्वा खादिस्सामी’’ति गण्हतो ¶ अनापत्ति. उद्दिस्सकतं पन जानित्वा खादन्तस्सेव आपत्ति, पच्छा जानन्तो आपत्तिया न कारेतब्बो (महाव. अट्ठ. २८१).

तत्थ (पारा. अट्ठ. २.४१०) उद्दिस्सकतं नाम भिक्खूनं अत्थाय वधित्वा सम्पादितं मच्छमंसं. उभयम्पि हि उद्दिस्सकतं न वट्टति. तम्पि अदिट्ठं असुतं अपरिसङ्कितं वट्टति. तिकोटिपरिसुद्धञ्हि मच्छमंसं भगवता अनुञ्ञातं अदिट्ठं असुतं अपरिसङ्कितं. तत्थ अदिट्ठं नाम भिक्खूनं अत्थाय मिगमच्छे वधित्वा गय्हमानं अदिट्ठं. असुतं नाम भिक्खूनं अत्थाय मिगमच्छे वधित्वा गहितन्ति असुतं. अपरिसङ्कितं पन दिट्ठपरिसङ्कितं सुतपरिसङ्कितं तदुभयविनिमुत्तपरिसङ्कितञ्च ञत्वा तब्बिपक्खतो जानितब्बं. कथं? इध भिक्खू पस्सन्ति मनुस्से जालवागुरादिहत्थे गामतो वा निक्खमन्ते अरञ्ञे वा विचरन्ते. दुतियदिवसे च नेसं तं गामं पिण्डाय पविट्ठानं समच्छमंसं पिण्डपातं अभिहरन्ति. ते तेन दिट्ठेन परिसङ्कन्ति ‘‘भिक्खूनं नु खो अत्थाय कत’’न्ति, इदं दिट्ठपरिसङ्कितं, एतं गहेतुं न वट्टति. यं एवं अपरिसङ्कितं, तं वट्टति. सचे पन ते मनुस्सा ‘‘कस्मा, भन्ते, न गण्हथा’’ति पुच्छित्वा तमत्थं सुत्वा ‘‘नयिदं, भन्ते, भिक्खूनं अत्थाय कतं, अम्हेहि अत्तनो अत्थाय वा राजयुत्तादीनं वा अत्थाय कत’’न्ति वदन्ति, कप्पति.

न हेव खो भिक्खू पस्सन्ति, अपिच खो सुणन्ति ‘‘मनुस्सा किर जालवागुरादिहत्था गामतो वा निक्खमन्ति, अरञ्ञे वा विचरन्ती’’ति. दुतियदिवसे च तेसं तं गामं पिण्डाय पविट्ठानं समच्छमंसं पिण्डपातं अभिहरन्ति. ते तेन सुतेन परिसङ्कन्ति ‘‘भिक्खूनं नु ¶ खो अत्थाय कत’’न्ति, इदं सुतपरिसङ्कितं नाम, एतं गहेतुं न वट्टति. यं एवं अपरिसङ्कितं, तं वट्टति. सचे पन ते मनुस्सा ‘‘कस्मा, भन्ते, न गण्हथा’’ति पुच्छित्वा तमत्थं सुत्वा ‘‘नयिदं, भन्ते, भिक्खूनं अत्थाय कतं, अम्हेहि अत्तनो अत्थाय वा राजयुत्तादीनं वा अत्थाय कत’’न्ति वदन्ति, कप्पति.

न हेव खो पन भिक्खू पस्सन्ति न सुणन्ति, अपिच खो तेसं तं गामं पिण्डाय पविट्ठानं पत्तं गहेत्वा समच्छमंसं पिण्डपातं अभिसङ्खरित्वा अभिहरन्ति. ते परिसङ्कन्ति ‘‘भिक्खूनं नु खो अत्थाय कत’’न्ति, इदं तदुभयविनिमुत्तपरिसङ्कितं नाम, एतम्पि गहेतुं न वट्टति. यं एवं अपरिसङ्कितं, तं वट्टति. सचे पन ते मनुस्सा ‘‘कस्मा, भन्ते, न गण्हथा’’ति पुच्छित्वा ¶ तमत्थं सुत्वा ‘‘नयिदं, भन्ते, भिक्खूनं अत्थाय कतं, अम्हेहि अत्तनो अत्थाय वा राजयुत्तादीनं वा अत्थाय कतं, पवत्तमंसं वा कप्पियमेव लभित्वा भिक्खूनं अत्थाय सम्पादित’’न्ति वदन्ति, कप्पति. मतानं पेतकिच्चत्थाय मङ्गलादीनं वा अत्थाय कतेपि एसेव नयो. यं यञ्हि भिक्खूनंयेव अत्थाय अकतं, यत्थ च निब्बेमतिको होति, तं सब्बं कप्पति.

३९. सचे पन एकस्मिं विहारे भिक्खूनं उद्दिस्सकतं होति, ते च अत्तनो अत्थाय कतभावं न जानन्ति, अञ्ञे जानन्ति. ये जानन्ति, तेसं न वट्टति, इतरेसं पन वट्टति. अञ्ञे न जानन्ति, तेयेव जानन्ति, तेसंयेव न वट्टति, अञ्ञेसं वट्टति. तेपि ‘‘अम्हाकं अत्थाय कत’’न्ति जानन्ति, अञ्ञेपि ‘‘एतेसं अत्थाय कत’’न्ति जानन्ति, सब्बेसम्पि न वट्टति. सब्बे न जानन्ति, सब्बेसम्पि वट्टति. पञ्चसु हि सहधम्मिकेसु यस्स वा तस्स वा अत्थाय उद्दिस्सकतं सब्बेसं न कप्पति.

सचे पन कोचि एकं भिक्खुं उद्दिस्स पाणं वधित्वा तस्स पत्तं पूरेत्वा देति, सो च अत्तनो अत्थाय कतभावं जानंयेव गहेत्वा अञ्ञस्स भिक्खुनो देति, सो तं तस्स सद्धाय परिभुञ्जति, कस्स आपत्तीति? द्विन्नम्पि अनापत्ति. यञ्हि उद्दिस्स कतं, तस्स अभुत्तताय अनापत्ति, इतरस्स अजाननताय. कप्पियमंसस्स हि पटिग्गहणे आपत्ति नत्थि, उद्दिस्सकतञ्च अजानित्वा भुत्तस्स पच्छा ञत्वा आपत्तिदेसनाकिच्चं नाम नत्थि. अकप्पियमंसं पन अजानित्वा भुत्तेन पच्छा ञत्वापि आपत्ति देसेतब्बा. उद्दिस्सकतञ्हि ञत्वा भुञ्जतोव आपत्ति, अकप्पियमंसं अजानित्वा भुञ्जन्तस्सपि आपत्तियेव, तस्मा आपत्तिभीरुकेन रूपं सल्लक्खेन्तेनपि पुच्छित्वाव मंसं पटिग्गहेतब्बं. परिभोगकाले ‘‘पुच्छित्वा ¶ परिभुञ्जिस्सामी’’ति वा गहेत्वा पुच्छित्वाव परिभुञ्जितब्बं. कस्मा? दुविञ्ञेय्यत्ता. अच्छमंसम्पि हि सूकरमंससदिसं होति, दीपिमंसादीनि च मिगमंसादिसदिसानि, तस्मा पुच्छित्वा गहणमेव वत्तन्ति वदन्ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

मच्छमंसविनिच्छयकथा समत्ता.

७. अनामासविनिच्छयकथा

४०. अनामासन्ति ¶ ¶ न परामसितब्बं. तत्रायं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.२८१) – यस्मा माता वा होतु धीता वा भगिनी वा, इत्थी नाम सब्बापि ब्रह्मचरियस्स पारिबन्थिकाव अनामासा च, तस्मा ‘‘अयं मे माता, अयं मे धीता, अयं मे भगिनी’’ति गेहस्सितपेमेन आमसतोपि दुक्कटमेव वुत्तं. इमं पन भगवतो आणं अनुस्सरन्तेन सचेपि नदीसोतेन वुय्हमानं मातरं पस्सति, नेव हत्थेन परामसितब्बा, पण्डितेन पन भिक्खुना नावा वा फलकं वा कदलिक्खन्धो वा दारुक्खन्धो वा उपसंहरितब्बो. तस्मिं असति कासावम्पि उपसंहरित्वा पुरतो ठपेतब्बं, ‘‘एत्थ गण्हाही’’ति पन न वत्तब्बा. गहिते ‘‘परिक्खारं कड्ढामी’’ति कड्ढन्तेन गन्तब्बं. सचे पन भायति, पुरतो पुरतो गन्त्वा ‘‘मा भायी’’ति समस्सासेतब्बा. सचे भायमाना पुत्तस्स सहसा खन्धे वा अभिरुहति, हत्थे वा गण्हाति, न ‘‘अपेहि महल्लिके’’ति निद्धुनितब्बा, थलं पापेतब्बा. कद्दमे लग्गायपि कूपे पतितायपि एसेव नयो. तत्रापि हि योत्तं वा वत्थं वा पक्खिपित्वा हत्थेन गहितभावं ञत्वा उद्धरितब्बा, न त्वेव आमसितब्बा.

न केवलञ्च मातुगामस्स सरीरमेव अनामासं, निवासनपारुपनम्पि आभरणभण्डम्पि अन्तमसो तिणण्डुपकं वा तालपण्णमुद्दिकं वा उपादाय अनामासमेव. तञ्च खो निवासनपावुरणं पिळन्धनत्थाय ठपितमेव. सचे पन निवासनं वा पारुपनं वा परिवत्तेत्वा चीवरत्थाय पादमूले ठपेति, वट्टति. आभरणभण्डेसु पन सीसपसाधनदन्तसूचिआदिकप्पियभण्डं ‘‘इमं, भन्ते, तुम्हाकं देम, गण्हथा’’ति दीयमानं सिपाटिकासूचिआदिउपकरणत्थाय गहेतब्बं. सुवण्णरजतमुत्तादिमयं पन अनामासमेव, दीयमानम्पि न गहेतब्बं. न केवलञ्च एतासं सरीरूपगमेव अनामासं, इत्थिसण्ठानेन कतं कट्ठरूपम्पि दन्तरूपम्पि अयरूपम्पि लोहरूपम्पि तिपुरूपम्पि पोत्थकरूपम्पि सब्बरतनरूपम्पि अन्तमसो पिट्ठमयरूपम्पि अनामासमेव. परिभोगत्थाय पन ‘‘इदं तुम्हाकं होतू’’ति लभित्वा ठपेत्वा सब्बरतनमयं अवसेसं भिन्दित्वा उपकरणारहं उपकरणे, परिभोगारहं परिभोगे उपनेतुं वट्टति.

४१. यथा ¶ च इत्थिरूपकं, एवं सत्तविधं धञ्ञम्पि अनामासमेव. तस्मा खेत्तमज्झेन गच्छन्तेन तत्थजातकम्पि धञ्ञफलं न आमसन्तेन गन्तब्बं. सचे घरद्वारे वा अन्तरामग्गे वा ¶ धञ्ञं पसारितं होति, पस्सेन च मग्गो अत्थि, न मद्दन्तेन गन्तब्बं. गमनमग्गे असति मग्गं अधिट्ठाय गन्तब्बं. अन्तरघरे धञ्ञस्स उपरि आसनं पञ्ञपेत्वा देन्ति, निसीदितुं वट्टति. केचि आसनसालाय धञ्ञं आकिरन्ति, सचे सक्का होति हरापेतुं, हरापेतब्बं. नो चे, एकमन्तं धञ्ञं अमद्दन्तेन पीठकं पञ्ञपेत्वा निसीदितब्बं. सचे ओकासो न होति, मनुस्सा धञ्ञमज्झेयेव पञ्ञपेत्वा देन्ति, निसीदितब्बं. तत्थजातकानि मुग्गमासादीनि अपरण्णानिपि तालपनसादीनि वा फलानि कीळन्तेन न आमसितब्बानि. मनुस्सेहि रासिकतेसुपि एसेव नयो. अरञ्ञे पन रुक्खतो पतितानि फलानि ‘‘अनुपसम्पन्नानं दस्सामी’’ति गण्हितुं वट्टति.

४२. मुत्ता मणि वेळुरियो सङ्खो सिला पवाळं रजतं जातरूपं लोहितङ्को मसारगल्लन्ति इमेसु दससु रतनेसु मुत्ता अधोता अविद्धा यथाजाताव आमसितुं वट्टति, सेसा अनामासाति वदन्ति, तं न गहेतब्बं. महापच्चरियं पन ‘‘मुत्ता धोतापि अधोतापि अनामासा, भण्डमूलत्थाय च सम्पटिच्छितुं न वट्टति, कुट्ठरोगस्स भेसज्जत्थाय पन वट्टती’’ति वुत्तं, तं युत्तं. अन्तमसो जातिफलिकं उपादाय सब्बोपि नीलपीतादिवण्णभेदो मणि धोतविद्धवट्टितो अनामासो, यथाजातो पन आकरमुत्तो पत्तादिभण्डमूलत्थं सम्पटिच्छितुं वट्टतीति वुत्तं, तम्पि महापच्चरियं पटिक्खित्तं. पचित्वा कतो काचमणियेवेको वट्टतीति वुत्तं. वेळुरियेपि मणिसदिसोव विनिच्छयो.

सङ्खो धमनसङ्खो च धोतविद्धो च रतनमिस्सो अनामासो, पानीयसङ्खो धोतोपि अधोतोपि आमासोव. सेसञ्च अञ्जनादिभेसज्जत्थायपि भण्डमूलत्थायपि सम्पटिच्छितुं वट्टति. सिला धोतविद्धा रतनसंयुत्ता मुग्गवण्णाव अनामासा, सेसा सत्थकनिघंसनादिअत्थाय गण्हितुं वट्टति. एत्थ च रतनसंयुत्ताति सुवण्णेन सद्धिं योजेत्वा पचित्वा कताति वदन्ति. पवाळं धोतविद्धं अनामासं, सेसं आमासञ्च भण्डमूलत्थञ्च सम्पटिच्छितुं वट्टतीति वदन्ति, तं न गहेतब्बं ¶ . महापच्चरियं पन ‘‘धोतम्पि अधोतम्पि सब्बं अनामासञ्च न च सम्पटिच्छितुं वट्टती’’ति वुत्तं, तं युत्तं.

रजतञ्च जातरूपञ्च कतभण्डम्पि अकतभण्डम्पि सब्बेन सब्बं बीजतो पट्ठाय अनामासञ्च असम्पटिच्छनीयञ्च. उत्तरराजपुत्तो किर सुवण्णचेतियं कारापेत्वा महापदुमत्थेरस्स पेसेसि. थेरो ‘‘न कप्पती’’ति पटिक्खिपि. चेतियघरे सुवण्णपदुमसुवण्णबुब्बुळकादीनि होन्ति, एतानिपि अनामासानि. चेतियघरगोपका पन रूपियछड्डकट्ठाने ठिता ¶ , तस्मा तेसं केळापयितुं वट्टतीति वुत्तं. कुरुन्धियं पन तम्पि पटिक्खित्तं, सुवण्णचेतिये कचवरमेव हरितुं वट्टतीति एत्तकमेव अनुञ्ञातं. आरकूटलोहम्पि जातरूपगतिकमेव अनामासन्ति सब्बट्ठकथासु वुत्तं. सेनासनपरिभोगे पन सब्बोपि कप्पियो, तस्मा जातरूपरजतमया सब्बेपि सेनासनपरिक्खारा आमासा, भिक्खूनं धम्मविनयवण्णनट्ठाने रतनमण्डपे करोन्ति फलिकत्थम्भे रतनदामपटिमण्डिते, तत्थ सब्बूपकरणानि भिक्खूनं पटिजग्गितुं वट्टन्ति. लोहितङ्कमसारगल्ला धोतविद्धा अनामासा, इतरे आमासा, भण्डमूलत्थाय च सम्पटिच्छितुं वट्टतीति वुत्तं. महापच्चरियं पन ‘‘धोतापि अधोतापि सब्बसो अनामासा, न च सम्पटिच्छितुं वट्टन्ती’’ति पटिक्खित्तं.

४३. सब्बं आवुधभण्डं अनामासं, भण्डमूलत्थाय दीयमानम्पि न सम्पटिच्छितब्बं. सत्थवणिज्जा नाम न वट्टति. सुद्धधनुदण्डोपि धनुजियापि पतोदोपि तोमरोपि अङ्कुसोपि अन्तमसो वासिफरसुआदीनिपि आवुधसङ्खेपेन कतानि अनामासानि. सचे केनचि विहारे सत्ति वा तोमरो वा ठपितो होति, विहारं जग्गन्तेन ‘‘हरन्तू’’ति सामिकानं पेसेतब्बं. सचे न हरन्ति, तं अचालेन्तेन विहारो पटिजग्गितब्बो. युद्धभूमियं पन पतितं असिं वा सत्तिं वा तोमरं वा दिस्वा पासाणेन वा केनचि वा असिं भिन्दित्वा सत्थकत्थाय गहेतुं वट्टति. इतरानिपि वियोजेत्वा किञ्चि सत्थकत्थाय, किञ्चि कत्तरदण्डादिअत्थाय गहेतुं वट्टति. ‘‘इदं गण्हथा’’ति दीयमानं पन विनासेत्वा ‘‘कप्पियभण्डं करिस्सामी’’ति सब्बम्पि सम्पटिच्छितुं वट्टति.

मच्छजालपक्खिजालादीनिपि ¶ फलकजालिकादीनिपि सरपरित्ताणानिपि सब्बानि अनामासानि, परिभोगत्थाय लब्भमानेसु पन जालं ताव ‘‘आसनस्स वा चेतियस्स वा उपरि बन्धिस्सामि, छत्तं वा वेठेस्सामी’’ति गहेतुं वट्टति. सरपरित्ताणं सब्बम्पि भण्डमूलत्थाय सम्पटिच्छितुं वट्टति. परूपरोधनिवारणञ्हि एतं, न उपरोधकरन्ति. फलकं ‘‘दन्तकट्ठभाजनं करिस्सामी’’ति गहेतुं वट्टति.

चम्मविनद्धानि वीणाभेरिआदीनि अनामासानि. कुरुन्दियं पन ‘‘भेरिसङ्घाटोपि वीणासङ्घाटोपि तुच्छपोक्खरम्पि मुखवट्टियं आरोपितचम्मम्पि वीणादण्डकोपि सब्बं अनामास’’न्ति वुत्तं. ओनहितुं वा ओनहापेतुं वा वादेतुं वा वादापेतुं वा न लब्भतियेव. चेतियङ्गणे पूजं कत्वा मनुस्सेहि छड्डितं दिस्वापि अचालेत्वाव अन्तरन्तरे सम्मज्जितब्बं, कचवरछड्डनकाले पन कचवरनियामेनेव हरित्वा एकमन्तं निक्खिपितुं वट्टतीति ¶ महापच्चरियं वुत्तं. भण्डमूलत्थाय सम्पटिच्छितुम्पि वट्टति, परिभोगत्थाय लब्भमानेसु पन वीणादोणिकञ्च भेरिपोक्खरञ्च दन्तकट्ठभाजनं करिस्साम, चम्मं सत्थककोसकन्ति एवं तस्स तस्स परिक्खारस्स उपकरणत्थाय गहेत्वा तथा तथा कातुं वट्टति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

अनामासविनिच्छयकथा समत्ता.

८. अधिट्ठानविकप्पनविनिच्छयकथा

४४. अधिट्ठानविकप्पनेसु ¶ पन – अनुजानामि, भिक्खवे, तिचीवरं अधिट्ठातुं न विकप्पेतुं, वस्सिकसाटिकं वस्सानं चातुमासं अधिट्ठातुं ततो परं विकप्पेतुं, निसीदनं अधिट्ठातुं न विकप्पेतुं, पच्चत्थरणं अधिट्ठातुं न विकप्पेतुं, कण्डुप्पटिच्छादिं याव आबाधा अधिट्ठातुं ततो परं विकप्पेतुं, मुखपुञ्छनचोळं अधिट्ठातुं न विकप्पेतुं, परिक्खारचोळं अधिट्ठातुं न विकप्पेतु’’न्ति (महाव. ३५८) वचनतो तिचीवरादिनियामेनेव अधिट्ठहित्वा परिभुञ्जितुकआमेन ‘‘इमं सङ्घाटिं अधिट्ठामी’’तिआदिना नामं वत्वा अधिट्ठातब्बं. विकप्पेन्तेन पन नामं अग्गहेत्वाव ‘‘इमं चीवरं तुय्हं विकप्पेमी’’ति ¶ वत्वा विकप्पेतब्बं. तत्थ (पारा. अट्ठ. २.४६९) तिचीवरं अधिट्ठहन्तेन रजित्वा कप्पबिन्दुं दत्वा पमाणयुत्तमेव अधिट्ठातब्बं. अस्स पमाणं उक्कट्ठपरिच्छेदेन सुगतचीवरतो ऊनकं वट्टति, लामकपरिच्छेदेन सङ्घाटिया उत्तरासङ्गस्स च दीघतो मुट्ठिपञ्चकं, तिरियं मुट्ठित्तिकं पमाणं वट्टति. अन्तरवासको दीघसो मुट्ठिपञ्चको, तिरियं द्विहत्थोपि वट्टति. पारुपनेनपि हि सक्का नाभिं पटिच्छादेतुन्ति. वुत्तप्पमाणतो पन अतिरेकञ्च ऊनकञ्च ‘‘परिक्खारचोळक’’न्ति अधिट्ठातब्बं.

तत्थ यस्मा ‘‘द्वे चीवरस्स अधिट्ठाना कायेन वा अधिट्ठेति, वाचाय वा अधिट्ठेती’’ति (परि. ३२२) वुत्तं, तस्मा पुराणसङ्घाटिं ‘‘इमं सङ्घाटिं पच्चुद्धरामी’’ति पच्चुद्धरित्वा नवं सङ्घाटिं हत्थेन गहेत्वा ‘‘इमं सङ्घाटिं अधिट्ठामी’’ति चित्तेन आभोगं कत्वा कायविकारं करोन्तेन कायेन अधिट्ठातब्बा. इदं कायेन अधिट्ठानं, तं येन केनचि सरीरावयवेन अफुसन्तस्स न वट्टति. वाचाय अधिट्ठाने पन वचीभेदं कत्वा वाचाय अधिट्ठातब्बा. तत्र दुविधं अधिट्ठानं – सचे हत्थपासे होति, ‘‘इमं सङ्घाटिं अधिट्ठामी’’ति वाचा भिन्दितब्बा. अथ अन्तोगब्भे वा उपरिपासादे वा सामन्तविहारे वा होति, ठपितट्ठानं सल्लक्खेत्वा ‘‘एतं सङ्घाटिं अधिट्ठामी’’ति वाचा भिन्दितब्बा. एस नयो उत्तरासङ्गे अन्तरवासके च. नाममत्तमेव हि विसेसो, तस्मा सब्बानि सङ्घाटिं उत्तरासङ्गं अन्तरवासकन्ति एवं अत्तनो नामेनेव अधिट्ठातब्बानि. सचे अधिट्ठहित्वा ठपितवत्थेहि सङ्घाटिआदीनि करोति, निट्ठिते रजने च कप्पे च ‘‘इमं पच्चुद्धरामी’’ति पच्चुद्धरित्वा पुन अधिट्ठातब्बानि. अधिट्ठितेन पन ¶ सद्धिं महन्ततरमेव दुतियपट्टं वा खण्डं वा सिब्बन्तेन पुन अधिट्ठातब्बं. समे वा खुद्दके वा अधिट्ठानकिच्चं नत्थि.

तिचीवरं पन परिक्खारचोळं अधिट्ठातुं वट्टति, न वट्टतीति? महापदुमत्थेरो किराह ‘‘तिचीवरं तिचीवरमेव अधिट्ठातब्बं, सचे परिक्खारचोळाधिट्ठानं लभेय्य, उदोसितसिक्खापदे परिहारो निरत्थको भवेय्या’’ति. एवं वुत्ते किर अवसेसा भिक्खू आहंसु ‘‘परिक्खारचोळम्पि भगवताव ‘अधिट्ठातब्ब’न्ति वुत्तं, तस्मा वट्टती’’ति. महापच्चरियम्पि वुत्तं ‘‘परिक्खारचोळं नाम पाटेक्कं निधानमुखमेतं. तिचीवरं ‘परिक्खारचोळ’न्ति अधिट्ठहित्वा परिभुञ्जितुं वट्टति, उदोसितसिक्खापदे (पारा. ४७१ आदयो) पन तिचीवरं अधिट्ठहित्वा परिहरन्तस्स ¶ परिहारो वुत्तो’’ति. उभतोविभङ्गभाणको पुण्णवालिकवासी महातिस्सत्थेरोपि किराह ‘‘मयं पुब्बे महाथेरानं अस्सुम्हा ‘अरञ्ञवासिनो भिक्खू रुक्खसुसिरादीसु चीवरं ठपेत्वा पधानं पदहनत्थाय गच्छन्ति, सामन्तविहारे धम्मस्सवनत्थाय गतानञ्च तेसं सूरिये उट्ठिते सामणेरा वा दहरभिक्खू वा पत्तचीवरं गहेत्वा गच्छन्ति, तस्मा सुखपरिभोगत्थं तिचीवरं परिक्खारचोळं अधिट्ठातुं वट्टती’’’ति. महापच्चरियम्पि वुत्तं ‘‘पुब्बे आरञ्ञिका भिक्खू अबद्धसीमाय दुप्परिहारन्ति तिचीवरं परिक्खारचोळमेव अधिट्ठहित्वा परिभुञ्जिंसू’’ति.

४५. वस्सिकसाटिका अनतिरित्तप्पमाणा नामं गहेत्वा वुत्तनयेनेव चत्तारो वस्सिके मासे अधिट्ठातब्बा, ततो परं पच्चुद्धरित्वा विकप्पेतब्बा. वण्णभेदमत्तरत्तापि चेसा वट्टति, द्वे पन न वट्टन्ति. निसीदनं वुत्तनयेन अधिट्ठातब्बमेव, तञ्च खो पमाणयुत्तं एकमेव, द्वे न वट्टन्ति. पच्चत्थरणम्पि अधिट्ठातब्बमेव, तं पन महन्तम्पि वट्टति, एकम्पि वट्टति, बहूनिपि वट्टन्ति, नीलम्पि पीतकम्पि सदसम्पि पुप्फदसम्पीति सब्बप्पकारं वट्टति. कण्डुप्पटिच्छादि याव आबाधो अत्थि, ताव पमाणिका अधिट्ठातब्बा. आबाधे वूपसन्ते पच्चुद्धरित्वा विकप्पेतब्बा, एकाव वट्टति. मुखपुञ्छनचोळं अधिट्ठातब्बमेव, याव एकं धोवीयति, ताव अञ्ञं परिभोगत्थाय इच्छितब्बन्ति द्वेपि वट्टन्ति. अपरे पन थेरा ‘‘निधानमुखमेतं, बहूनिपि वट्टन्ती’’ति वदन्ति. परिक्खारचोळे गणना नत्थि, यत्तकं इच्छति, तत्तकं अधिट्ठातब्बमेव. थविकापि परिस्सावनम्पि विकप्पनूपगपच्छिमचीवरप्पमाणं ‘‘परिक्खारचोळ’’न्ति अधिट्ठातब्बमेव. तस्स पमाणं दीघतो द्वे विदत्थियो तिरियं विदत्थि, तं पन दीघतो वड्ढकीहत्थप्पमाणं, वित्थारतो ततो उपड्ढप्पमाणं होति. तत्रायं पाळि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, आयामेन अट्ठङ्गुलं सुगतङ्गुलेन चतुरङ्गुलवित्थतं पच्छिमं चीवरं विकप्पेतु’’न्ति ¶ (महाव. ३५८). बहूनिपि एकतो कत्वा ‘‘इमानि चीवरानि परिक्खारचोळानि अधिट्ठामी’’ति अधिट्ठातुम्पि वट्टतियेव. भेसज्जनवकम्ममातापितुआदीनं अत्थाय ठपेन्तेन अनधिट्ठितेपि नत्थि आपत्ति. मञ्चभिसि पीठभिसि बिम्बोहनं पावारो कोजवोति एतेसु पन सेनासनपरिक्खारत्थाय दिन्नपच्चत्थरणे च अधिट्ठानकिच्चं नत्थियेव.

सचे ¶ पन (पारा. अट्ठ. २.६३६-३८) ञातकपवारितट्ठानतो सुत्तं लभित्वा ञातकपवारितेनेव तन्तवायेन अञ्ञेन वा मूलं दत्वा चीवरं वायापेति, वायापनपच्चया अनापत्ति. दसाहातिक्कमनपच्चया पन आपत्तिं रक्खन्तेन विकप्पनुपगप्पमाणमत्ते वीते तन्ते ठितंयेव अधिट्ठातब्बं. दसाहातिक्कमेन निट्ठापियमानञ्हि निस्सग्गियं भवेय्याति. ञातकादीहि तन्तं आरोपापेत्वा ‘‘तुम्हाकं, भन्ते, इदं चीवरं गण्हेय्याथा’’ति निय्यातितेपि एसेव नयो.

सचे तन्तवायो एवं पयोजितो वा सयं दातुकामो वा हुत्वा ‘‘अहं, भन्ते, तुम्हाकं चीवरं असुकदिवसे नाम वायित्वा ठपेस्सामी’’ति वदति, भिक्खु च तेन परिच्छिन्नदिवसतो पट्ठाय दसाहं अतिक्कामेति, निस्सग्गियं पाचित्तियं. सचे पन तन्तवायो ‘‘अहं तुम्हाकं चीवरं वायित्वा सासनं पेसेस्सामी’’ति वत्वा तथेव करोति, तेन पेसितभिक्खु पन तस्स भिक्खुनो न आरोचेति, अञ्ञो दिस्वा वा सुत्वा वा ‘‘तुम्हाकं, भन्ते, चीवरं निट्ठित’’न्ति आरोचेति, एतस्स आरोचनं न पमाणं. यदा पन तेन पेसितोयेव आरोचेति, तस्स वचनं सुतदिवसतो पट्ठाय दसाहं अतिक्कामयतो निस्सग्गियं पाचित्तियं.

सचे तन्तवायो ‘‘अहं तुम्हाकं चीवरं वायित्वा कस्सचि हत्थे पहिणिस्सामी’’ति वत्वा तथेव करोति, चीवरं गहेत्वा गतभिक्खु पन अत्तनो परिवेणे ठपेत्वा तस्स न आरोचेति, अञ्ञो कोचि भणति ‘‘अपि, भन्ते, अधुना आभतं चीवरं सुन्दर’’न्ति. कुहिं, आवुसो, चीवरन्ति. इत्थन्नामस्स हत्थे पेसितन्ति. एतस्सपि वचनं न पमाणं. यदा पन सो भिक्खु चीवरं देति, लद्धदिवसतो पट्ठाय दसाहं अतिक्कामयतो निस्सग्गियं पाचित्तियं. सचे पन वायापनमूलं अदिन्नं होति, याव काकणिकमत्तम्पि अवसिट्ठं, ताव रक्खति.

४६. अधिट्ठितचीवरं (पारा. अट्ठ. २.४६९) पन परिभुञ्जतो कथं अधिट्ठानं विजहतीति ¶ ? अञ्ञस्स दानेन अच्छिन्दित्वा गहणेन विस्सासग्गाहेन हीनायावत्तनेन सिक्खापच्चक्खानेन कालकिरियाय लिङ्गपरिवत्तनेन पच्चुद्धरणेन छिद्दभावेनाति इमेहि नवहि कारणेहि विजहति. तत्थ पुरिमेहि अट्ठहि ¶ सब्बचीवरानि अधिट्ठानं विजहन्ति, छिद्दभावेन पन तिचीवरस्सेव सब्बट्ठकथासु अधिट्ठानविजहनं वुत्तं, तञ्च नखपिट्ठिप्पमाणेन छिद्देन. तत्थ नखपिट्ठिप्पमाणं कनिट्ठङ्गुलिनखवसेन वेदितब्बं, छिद्दञ्च विनिविद्धछिद्दमेव. छिद्दस्स हि अब्भन्तरे एकतन्तु चेपि अच्छिन्नो होति, रक्खति. तत्थ सङ्घाटिया च उत्तरासङ्गस्स च दीघन्ततो विदत्थिप्पमाणस्स, तिरियन्ततो अट्ठङ्गुलप्पमाणस्स पदेसस्स ओरतो छिद्दं अधिट्ठानं भिन्दति, अन्तरवासकस्स पन दीघन्ततो विदत्थिप्पमाणस्सेव, तिरियन्ततो चतुरङ्गुलप्पमाणस्स पदेसस्स ओरतो छिद्दं अधिट्ठानं भिन्दति, परतो न भिन्दति, तस्मा जाते छिद्दे तिचीवरं अतिरेकचीवरट्ठाने तिट्ठति, सूचिकम्मं कत्वा पुन अधिट्ठातब्बं. यो पन दुब्बलट्ठाने पठमं अग्गळं दत्वा पच्छा दुब्बलट्ठानं छिन्दित्वा अपनेति, अधिट्ठानं न भिज्जति. मण्डलपरिवत्तनेपि एसेव नयो. दुपट्टस्स एकस्मिं पटले छिद्दे वा जाते गळिते वा अधिट्ठानं न भिज्जति, खुद्दकं चीवरं महन्तं करोति, महन्तं वा खुद्दकं करोति, अधिट्ठानं न भिज्जति. उभो कोटियो मज्झे करोन्तो सचे पठमं छिन्दित्वा पच्छा घटेति, अधिट्ठानं भिज्जति. अथ घटेत्वा छिन्दति, न भिज्जति. रजकेहि धोवापेत्वा सेतं कारापेन्तस्सपि अधिट्ठानं अधिट्ठानमेवाति. अयं ताव अधिट्ठाने विनिच्छयो.

४७. विकप्पने पन द्वे विकप्पना सम्मुखाविकप्पना परम्मुखाविकप्पना च. कथं सम्मुखाविकप्पना होति? चीवरानं एकबहुभावं सन्निहितासन्निहितभावञ्च ञत्वा ‘‘इमं चीवर’’न्ति वा ‘‘इमानि चीवरानी’’ति वा ‘‘एतं चीवर’’न्ति वा ‘‘एतानि चीवरानी’’ति वा वत्वा ‘‘तुय्हं विकप्पेमी’’ति वत्तब्बं, अयमेका सम्मुखाविकप्पना. एत्तावता निधेतुं वट्टति, परिभुञ्जितुं पन विस्सज्जेतुं वा अधिट्ठातुं वा न वट्टति. ‘‘मय्हं सन्तकं, मय्हं सन्तकानि परिभुञ्ज वा विस्सज्जेहि वा यथापच्चयं वा करोही’’ति एवं पन वुत्ते पच्चुद्धारो नाम होति, ततो पभुति परिभोगादयोपि वट्टन्ति.

अपरो नयो – तथेव चीवरानं एकबहुभावं सन्निहितासन्निहितभावञ्च ञत्वा तस्सेव भिक्खुनो सन्तिके ‘‘इमं चीवर’’न्ति वा ‘‘इमानि चीवरानी’’ति वा ‘‘एतं चीवर’’न्ति वा ‘‘एतानि चीवरानी’’ति वा वत्वा पञ्चसु सहधम्मिकेसु अञ्ञतरस्स अत्तना अभिरुचितस्स यस्स कस्सचि नामं गहेत्वा ‘‘तिस्सस्स भिक्खुनो विकप्पेमी’’ति वा ‘‘तिस्साय भिक्खुनिया, तिस्साय सिक्खमानाय, तिस्सस्स सामणेरस्स, तिस्साय सामणेरिया ¶ विकप्पेमी’’ति ¶ वा वत्तब्बं, अयं अपरापि सम्मुखाविकप्पना. एत्तावता निधेतुं वट्टति, परिभोगादीसु पन एकम्पि न वट्टति. तेन पन भिक्खुना ‘‘तिस्सस्स भिक्खुनो सन्तकं…पे… तिस्साय सामणेरिया सन्तकं परिभुञ्ज वा विस्सज्जेहि वा यथापच्चयं वा करोही’’ति वुत्ते पच्चुद्धारो नाम होति, ततो पभुति परिभोगादयोपि वट्टन्ति.

कथं परम्मुखाविकप्पना होति? चीवरानं तथेव एकबहुभावं सन्निहितासन्निहितभावञ्च ञत्वा ‘‘इमं चीवर’’न्ति वा ‘‘इमानि चीवरानी’’ति वा ‘‘एतं चीवर’’न्ति वा ‘‘एतानि चीवरानी’’ति वा वत्वा ‘‘तुय्हं विकप्पनत्थाय दम्मी’’ति वत्तब्बं. तेन वत्तब्बो ‘‘को ते मित्तो वा सन्दिट्ठो वा’’ति. ततो इतरेन पुरिमनयेनेव ‘‘तिस्सो भिक्खू’’ति वा…पे… ‘‘तिस्सा सामणेरी’’ति वा वत्तब्बं. पुन तेन भिक्खुना ‘‘अहं तिस्सस्स भिक्खुनो दम्मी’’ति वा…पे… ‘‘तिस्साय सामणेरिया दम्मी’’ति वा वत्तब्बं, अयं परम्मुखाविकप्पना. एत्तावता निधेतुं वट्टति, परिभोगादीसु पन एकम्पि न वट्टति. तेन पन भिक्खुना दुतियसम्मुखाविकप्पनायं वुत्तनयेनेव ‘‘इत्थन्नामस्स सन्तकं परिभुञ्ज वा विस्सज्जेहि वा यथापच्चयं वा करोही’’ति वुत्ते पच्चुद्धारो नाम होति, ततो पभुति परिभोगादयोपि वट्टन्ति.

द्विन्नं विकप्पनानं किं नानाकरणं? सम्मुखाविकप्पनायं सयं विकप्पेत्वा परेन पच्चुद्धरापेति, परम्मुखाविकप्पनायं परेनेव विकप्पापेत्वा परेनेव पच्चुद्धरापेति, इदमेत्थ नानाकरणं. सचे पन यस्स विकप्पेति, सो पञ्ञत्तिकोविदो न होति, न जानाति पच्चुद्धरितुं, तं चीवरं गहेत्वा अञ्ञस्स ब्यत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा पुन विकप्पेत्वा परेन पच्चुद्धरापेतब्बं. विकप्पितविकप्पना नामेसा वट्टति. एवं ताव चीवरे अधिट्ठानविकप्पनानयो वेदितब्बो.

४८. पत्ते पन अयं नयो – पत्तं अधिट्ठहन्तेन उक्कट्ठमज्झिमोमकानं अञ्ञतरो पमाणयुत्तोव अधिट्ठातब्बो. तस्स पमाणं ‘‘अड्ढाळ्हकोदनं गण्हाती’’तिआदिना (पारा. ६०२) नयेन पाळियं वुत्तं. तत्रायं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.६०२ आदयो) – अनुपहतपुराणसालितण्डुलानं सुकोट्टितपरिसुद्धानं द्वे मगधनाळियो गहेत्वा तेहि तण्डुलेहि अनुत्तण्डुलमकिलिन्नमपिण्डितं सुविसदं कुन्दमकुळरासिसदिसं अवस्सावितोदनं पचित्वा निरवसेसं ¶ पत्ते पक्खिपित्वा तस्स ओदनस्स चतुत्थभागप्पमाणो नातिघनो नातितनुको हत्थहारियो सब्बसम्भारसङ्खतो मुग्गसूपो पक्खिपितब्बो, ततो आलोपस्स आलोपस्स अनुरूपं यावचरिमालोपप्पहोनकं ¶ मच्छमंसादिब्यञ्जनं पक्खिपितब्बं, सप्पितेलतक्करसकञ्जिकादीनि पन गणनूपगानि न होन्ति. तानि हि ओदनगतिकानि होन्ति, नेव हापेतुं, न वड्ढेतुं सक्कोन्ति. एवमेतं सब्बम्पि पक्खित्तं सचे पत्तस्स मुखवट्टिया हेट्ठिमराजिसमं तिट्ठति, सुत्तेन वा हीरेन वा छिन्दन्तस्स सुत्तस्स वा हीरस्स वा हेट्ठिमन्तं फुसति, अयं उक्कट्ठो नाम पत्तो. सचे तं राजिं अतिक्कम्म थूपीकतं तिट्ठति, अयं उक्कट्ठोमको नाम पत्तो. सचे तं राजिं न सम्पापुणाति अन्तोगधमेव होति, अयं उक्कट्ठुक्कट्ठो नाम पत्तो.

उक्कट्ठतो उपड्ढप्पमाणो मज्झिमो नाम पत्तो. मज्झिमतो उपड्ढप्पमाणो ओमको. तस्मा सचे मगधनाळिया नाळिकोदनादिसब्बम्पि पक्खित्तं वुत्तनयेनेव हेट्ठिमराजिसमं तिट्ठति, अयं मज्झिमो नाम पत्तो. सचे तं राजिं अतिक्कम्म थूपीकतं तिट्ठति, अयं मज्झिमोमको नाम पत्तो. सचे तं राजिं न सम्पापुणाति अन्तोगधमेव होति, अयं मज्झिमुक्कट्ठो नाम पत्तो. सचे मगधनाळिया उपड्ढनाळिकोदनादिसब्बम्पि पक्खित्तं हेट्ठिमराजिसमं तिट्ठति, अयं ओमको नाम पत्तो. सचे तं राजिं अतिक्कम्म थूपीकतं तिट्ठति, अयं ओमकोमको नाम पत्तो. सचे तं राजिं न सम्पापुणाति अन्तोगधमेव होति, अयं ओमकुक्कट्ठो नाम पत्तो. एवमेते नव पत्ता. तेसु द्वे अपत्ता उक्कट्ठुक्कट्ठो च ओमकोमको चाति. तस्मा एते भाजनपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बा, न अधिट्ठानूपगा न विकप्पनूपगा. इतरे पन सत्त अधिट्ठहित्वा वा विकप्पेत्वा वा परिभुञ्जितब्बा.

पमाणयुत्तानम्पि एतेसं अधिट्ठानविकप्पनूपगत्तं एवं वेदितब्बं – अयोपत्तो पञ्चहि पाकेहि, मत्तिकापत्तो द्वीहि पाकेहि पक्को अधिट्ठानूपगो. उभोपि यं मूलं दातब्बं, तस्मिं दिन्नेयेव. सचे एकोपि पाको ऊनो होति, काकणिकमत्तम्पि वा मूलं अदिन्नं, न अधिट्ठानूपगो. सचे पत्तसामिको वदति ‘‘यदा तुम्हाकं मूलं भविस्सति, तदा दस्सथ अधिट्ठहित्वा परिभुञ्जथा’’ति, नेव अधिट्ठानूपगो होति, पाकस्स हि ऊनत्ता पत्तसङ्ख्यं न गच्छति, मूलस्स सकलस्स वा एकदेसस्स ¶ वा अदिन्नत्ता सकभावं न उपेति, अञ्ञस्सेव सन्तको होति, तस्मा पाके च मूले च सुनिट्ठितेयेव अधिट्ठानूपगो होति. यो अधिट्ठानूपगो, स्वेव विकप्पनूपगो. सो हत्थं आगतोपि अनागतोपि अधिट्ठातब्बो विकप्पेतब्बो वा. यदि हि पत्तकारको मूलं लभित्वा सयं वा दातुकामो हुत्वा ‘‘अहं भन्ते तुम्हाकं पत्तं कत्वा असुकदिवसे नाम पचित्वा ठपेस्सामी’’ति वदति, भिक्खु च तेन परिच्छिन्नदिवसतो पट्ठाय दसाहं अतिक्कामेति, निस्सग्गियं पाचित्तियं. सचे पन पत्तकारको ‘‘अहं तुम्हाकं पत्तं कत्वा पचित्वा सासनं पेसेस्सामी’’ति वत्वा तथेव करोति, तेन ¶ पेसितभिक्खु पन तस्स भिक्खुनो न आरोचेति, अञ्ञो दिस्वा वा सुत्वा वा ‘‘तुम्हाकं, भन्ते, पत्तो निट्ठितो’’ति आरोचेति, एतस्स आरोचनं न पमाणं. यदा पन तेन पेसितोयेव आरोचेति, तस्स वचनं सुतदिवसतो पट्ठाय दसाहं अतिक्कामयतो निस्सग्गियं पाचित्तियं. सचे पन पत्तकारको ‘‘अहं तुम्हाकं पत्तं कत्वा पचित्वा कस्सचि हत्थे पहिणिस्सामी’’ति वत्वा तथेव करोति, पत्तं गहेत्वा आगतभिक्खु पन अत्तनो परिवेणे ठपेत्वा तस्स न आरोचेति, अञ्ञो कोचि भणति ‘‘अपि, भन्ते, अधुना आभतो पत्तो सुन्दरो’’ति. ‘‘कुहिं, आवुसो, पत्तो’’ति? ‘‘इत्थन्नामस्स हत्थे पेसितो’’ति. एतस्सपि वचनं न पमाणं. यदा पन सो भिक्खु पत्तं देति, लद्धदिवसतो पट्ठाय दसाहं अतिक्कामयतो निस्सग्गियं पाचित्तियं, तस्मा दसाहं अनतिक्कामेत्वाव अधिट्ठातब्बो विकप्पेतब्बो वा.

तत्थ द्वे पत्तस्स अधिट्ठाना कायेन वा अधिट्ठाति, वाचाय वा अधिट्ठाति. तेसं वसेन अधिट्ठहन्तेन ‘‘इमं पत्तं पच्चुद्धरामी’’ति वा ‘‘एतं पत्तं पच्चुद्धरामी’’ति वा वत्वा एवं सम्मुखे वा परम्मुखे वा ठितं पुराणपत्तं पच्चुद्धरित्वा अञ्ञस्स वा दत्वा नवं पत्तं यत्थ कत्थचि ठितं हत्थेन परामसित्वा ‘‘इदं पत्तं अधिट्ठामी’’ति चित्तेन आभोगं कत्वा कायविकारं करोन्तेन कायेन वा अधिट्ठातब्बो. वचीभेदं कत्वा वाचाय वा अधिट्ठाभब्बो. तत्र दुविधं अधिट्ठानं – सचे हत्थपासे होति, ‘‘इमं पत्तं अधिट्ठामी’’ति ¶ वाचा भिन्दितब्बा, अथ अन्तोगब्भे वा उपरिपासादे वा सामन्तविहारे वा होति, ठपितट्ठानं सल्लक्खेत्वा ‘‘एतं पत्तं अधिट्ठामी’’ति वाचा भिन्दितब्बा. अधिट्ठहन्तेन पन एककेन अधिट्ठातुम्पि वट्टति, अञ्ञस्स सन्तिके अधिट्ठातुम्पि वट्टति. अञ्ञस्स सन्तिके अयमानिसंसो – सचस्स ‘‘अधिट्ठितो नु खो मे, नो’’ति विमति उप्पज्जति, इतरो सारेत्वा विमतिं छिन्दिस्सतीति. सचे कोचि दस पत्ते लभित्वा सब्बे अत्तनाव परिभुञ्जितुकामो होति, न सब्बे अधिट्ठातब्बा, एकं पत्तं अधिट्ठाय पुनदिवसे तं पच्चुद्धरित्वा अञ्ञो अधिट्ठातब्बो. एतेनेव उपायेन वस्ससतम्पि परिहरितुं सक्का.

एवं अप्पमत्तस्स सिया अधिट्ठानविजहनन्ति? सिया. सचे हि सयं पत्तं अञ्ञस्स देति, विब्भमति वा, सिक्खं वा पच्चक्खाति, कालं वा करोति, लिङ्गं वास्स परिवत्तति, पच्चुद्धरति वा, पत्ते वा छिद्दं होति, अधिट्ठानं विजहति. वुत्तञ्चेतं –

‘‘दिन्नविब्भन्तपच्चक्खा ¶ , कालकिरियाकतेन च;

लिङ्गपच्चुद्धरा चेव, छिद्देन भवति सत्तम’’न्ति. (पारा. अट्ठ. २.६०८) –

चोरगहणविस्सासग्गाहेहिपि विजहतियेव. कित्तकेन छिद्देन अधिट्ठानं भिज्जति? येन कङ्गुसित्थं निक्खमति चेव पविसति च. इदञ्हि सत्तन्नं धञ्ञानं लामकधञ्ञसित्थं. तस्मिं छिद्दे अयचुण्णेन वा आणिया वा पटिपाकतिके कते दसाहब्भन्तरे पुन अधिट्ठातब्बो. अयं तावेत्थ अधिट्ठाने विनिच्छयो.

४९. विकप्पने पन द्वे विकप्पना सम्मुखाविकप्पना चेव परम्मुखाविकप्पना च. कथं सम्मुखाविकप्पना होति? पत्तानं एकबहुभावं सन्निहितासन्निहितभावञ्च ञत्वा ‘‘इमं पत्त’’न्ति वा ‘‘इमे पत्ते’’ति वा ‘‘एतं पत्त’’न्ति वा ‘‘एते पत्ते’’ति वा वत्वा ‘‘तुय्हं विकप्पेमी’’ति वत्तब्बं, अयमेका सम्मुखाविकप्पना. एत्तावता निधेतुं वट्टति, परिभुञ्जितुं पन विस्सज्जेतुं वा अधिट्ठातुं वा न वट्टति. ‘‘मय्हं सन्तकं परिभुञ्ज वा विस्सज्जेहि वा यथापच्चयं वा करोही’’ति एवं पन वुत्ते पच्चुद्धारो नाम होति, ततो पभुति परिभोगादयोपि वट्टन्ति.

अपरो नयो – तथेव पत्तानं एकबहुभावं सन्निहितासन्निहितभावञ्च ञत्वा तस्सेव भिक्खुनो सन्तिके ‘‘इमं पत्त’’न्ति वा ‘‘इमे पत्ते’’ति वा ‘‘एतं पत्त’’न्ति वा ‘‘एते पत्ते’’ति वा वत्वा पञ्चसु सहधम्मिकेसु ¶ अञ्ञतरस्स अत्तना अभिरुचितस्स यस्स कस्सचि नामं गहेत्वा ‘‘तिस्सस्स भिक्खुनो विकप्पेमी’’ति वा ‘‘तिस्साय भिक्खुनिया, सिक्खमानाय, सामणेरस्स, तिस्साय सामणेरिया विकप्पेमी’’ति वा वत्तब्बं, अयं अपरापि सम्मुखाविकप्पना. एत्तावता निधेतुं वट्टति. परिभोगादीसु पन एकम्पि न वट्टति. तेन पन भिक्खुना तिस्सस्स भिक्खुनो सन्तकं…पे… तिस्साय सामणेरिया सन्तकं परिभुञ्ज वा विस्सज्जेहि वा यथापच्चयं वा करोहीति वुत्ते पच्चुद्धारो नाम होति, ततो पभुति परिभोगादयोपि वट्टन्ति.

कथं परम्मुखाविकप्पना होति? पत्तानं तथेव एकबहुभावं सन्निहितासन्निहितभावञ्च ञत्वा ‘‘इमं पत्त’’न्ति वा ‘‘इमे पत्ते’’ति वा ‘‘एतं पत्त’’न्ति वा ‘‘एते पत्ते’’ति वा वत्वा ‘‘तुय्हं विकप्पनत्थाय दम्मी’’ति वत्तब्बं. तेन वत्तब्बो ‘‘को ते मित्तो वा सन्दिट्ठो वा’’ति ¶ . ततो इतरेन पुरिमनयेन ‘‘तिस्सो भिक्खू’’ति वा…पे… ‘‘तिस्सा सामणेरी’’ति वा वत्तब्बं. पुन तेन भिक्खुना ‘‘अहं तिस्सस्स भिक्खुनो दम्मी’’ति वा…पे… ‘‘तिस्साय सामणेरिया दम्मी’’ति वा वत्तब्बं, अयं परम्मुखाविकप्पना. एत्तावता निधेतुं वट्टति, परिभोगादीसु पन एकम्पि न वट्टति. तेन पन भिक्खुना दुतियसम्मुखाविकप्पनायं वुत्तनयेनेव ‘‘इत्थन्नामस्स सन्तकं परिभुञ्ज वा विस्सज्जेहि वा यथापच्चयं वा करोही’’ति वुत्ते पच्चुद्धारो नाम होति, ततो पभुति परिभोगादयोपि वट्टन्ति. अयं विकप्पने नयो.

५०. एवं अधिट्ठहित्वा विकप्पेत्वा च परिभुञ्जन्तेन पत्ते भिन्ने किं कातब्बन्ति? यस्स पत्ते राजिमुखवट्टितो हेट्ठा द्वङ्गुलप्पमाणा न होति तेन न किञ्चि कातब्बं. यस्स (पारा. अट्ठ. २.६१२-३) पन तादिसा एकापि राजि होति, तेन तस्सा राजिया हेट्ठिमपरियन्ते पत्तवेधकेन विज्झित्वा पचित्वा सुत्तरज्जुकमकचिरज्जुकादीहि वा तिपुसुत्तकेन वा बन्धित्वा तं बन्धनं आमिसस्स अलग्गनत्थं तिपुपट्टेन वा केनचि वा बद्धसिलेसेन पटिच्छादेतब्बं. सो च पत्तो अधिट्ठहित्वा परिभुञ्जितब्बो. सुखुमं वा छिद्दं कत्वा बन्धितब्बो. सुद्धेहि पन मधुकसित्थकलाखासज्जुरसादीहि बन्धितुं न वट्टति, फाणितं झापेत्वा पासाणचुण्णेन बन्धितुं वट्टति. मुखवट्टिसमीपे पन पत्तवेधकेन विज्झियमानो कपालस्स बहलत्ता ¶ भिज्जति, तस्मा हेट्ठा विज्झितब्बो. यस्स पन द्वे राजियो, एकायेव वा चतुरङ्गुला, तस्स द्वे बन्धनानि दातब्बानि. यस्स तिस्सो, एकायेव वा छळङ्गुला, तस्स तीणि. यस्स चतस्सो, एकायेव वा अट्ठङ्गुला, तस्स चत्तारि. यस्स पञ्च, एकायेव वा दसङ्गुला, सो बद्धोपि अबद्धोपि अपत्तोयेव, अञ्ञो विञ्ञापेतब्बो. एस ताव मत्तिकापत्ते विनिच्छयो.

अयोपत्ते पन सचेपि पञ्च वा अतिरेकानि वा छिद्दानि होन्ति, तानि च अयचुण्णेन वा आणिया वा लोहमण्डलकेन वा बद्धानि मट्ठानि होन्ति, स्वेव पत्तो परिभुञ्जितब्बो, अञ्ञो न विञ्ञापेतब्बो. अथ पन एकम्पि छिद्दं महन्तं होति, लोहमण्डलकेन बद्धम्पि मट्ठं न होति, पत्ते आमिसं लग्गति, अकप्पियो होति, अयं अपत्तो, अञ्ञो विञ्ञापेतब्बो. विञ्ञापेन्तेन च सङ्घवसेन पवारितट्ठाने पञ्चबन्धनेनेव पत्तेन अञ्ञं पत्तं विञ्ञापेतुं वट्टति, पुग्गलवसेन पन पवारितट्ठाने ऊनपञ्चबन्धनेनापि वट्टति. पत्तं लभित्वा परिभुञ्जन्तेन च यागुरन्धनरजनपचनादिना अपरिभोगेन न परिभुञ्जितब्बो, अन्तरामग्गे पन ब्याधिम्हि उप्पन्ने अञ्ञस्मिं भाजने असति मत्तिकाय लिम्पेत्वा यागुं वा पचितुं उदकं वा तापेतुं वट्टति. मञ्चपीठछत्तनागदन्तकादिके अदेसेपि न ¶ निक्खिपितब्बो. पत्तस्स हि निक्खिपनदेसो ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पत्ताधारक’’न्तिआदिना (चूळव. २५४) नयेन खन्धके वुत्तोयेव.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

अधिट्ठानविकप्पनविनिच्छयकथा समत्ता.

९. चीवरविप्पवासविनिच्छयकथा

५१. चीवरेनविनावासोति ¶ तिचीवराधिट्ठानेन अधिट्ठितानं तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरेन विप्पवासो. एवं अधिट्ठितेसु हि तीसु चीवरेसु एकेनपि विना वसितुं न वट्टति, वसन्तस्स सह अरुणुग्गमना चीवरं निस्सग्गियं ¶ होति, तस्मा अरुणुग्गमनसमये चीवरं अड्ढतेय्यरतनप्पमाणे हत्थपासे कत्वा वसितब्बं. गामनिवेसनउदोसितअड्डमाळपासादहम्मियनावासत्थखेत्तधञ्ञकरणआरामविहाररुक्खमूलअज्झोकासेसु पन अयं विसेसो (पारा. अट्ठ. २.४७७-८) – सचे एकस्स रञ्ञो गामभोजकस्स वा सन्तको गामो होति, येन केनचि पाकारेन वा वतिया वा परिखाय वा परिक्खित्तो च, एवरूपे गामे चीवरं निक्खिपित्वा गामब्भन्तरे यत्थ कत्थचि यथारुचितट्ठाने अरुणं उट्ठापेतुं वट्टति. सचे पन अपरिक्खित्तो होति, एवरूपे गामे यस्मिं घरे चीवरं निक्खित्तं, तस्मिं वत्थब्बं, तस्स वा घरस्स हत्थपासे समन्ता अड्ढतेय्यरतनब्भन्तरे वसितब्बं. तं पमाणं अतिक्कमित्वा सचेपि इद्धिमा भिक्खु आकासे अरुणं उट्ठापेति, चीवरं निस्सग्गियमेव होति.

सचे नानाराजूनं वा भोजकानं वा गामो होति वेसालीकुसिनारादिसदिसो परिक्खित्तो च, एवरूपे गामे यस्मिं घरे चीवरं निक्खित्तं, तत्थ वा वत्थब्बं, तत्थ सद्दसङ्घट्टनेन वा जनसम्बाधेन वा वसितुं असक्कोन्तेन सभाये वा वत्थब्बं नगरद्वारमूले वा. तत्रापि वसितुं असक्कोन्तेन यत्थ कत्थचि फासुकट्ठाने वसित्वा अन्तोअरुणे आगम्म तेसंयेव सभायनगरद्वारमूलानं हत्थपासे वसितब्बं. घरस्स पन चीवरस्स वा हत्थपासे वत्तब्बमेव नत्थि.

सचे घरे अट्ठपेत्वा ‘‘सभाये ठपेस्सामी’’ति सभायं गच्छन्तो हत्थं पसारेत्वा ‘‘हन्दिमं चीवरं ठपेही’’ति एवं निक्खेपसुखे हत्थपासगते किस्मिञ्चि आपणे चीवरं निक्खिपति, तेन पुरिमनयेनेव सभाये वा वत्थब्बं, द्वारमूले वा तेसं हत्थपासे वा वसितब्बं.

सचे नगरस्स बहूनिपि द्वारानि होन्ति बहूनि च सभायानि, सब्बत्थ वसितुं न वट्टति. यस्सा पन वीथिया चीवरं ठपितं, यं तस्सा सम्मुखट्ठाने सभायञ्च द्वारञ्च, तस्स सभायस्स च द्वारस्स च हत्थपासे वसितब्बं. एवञ्हि सति सक्का चीवरस्स पवत्तिं जानितुं ¶ . सभायं पन गच्छन्तेन यस्स आपणिकस्स हत्थे निक्खित्तं, सचे सो तं चीवरं अतिहरित्वा घरे निक्खिपति, वीथिहत्थपासो न रक्खति, घरस्स हत्थपासे ¶ वत्थब्बं. सचे महन्तं घरं होति द्वे वीथियो फरित्वा ठितं, पुरतो वा पच्छतो वा हत्थपासेयेव अरुणं उट्ठापेतब्बं. सभाये निक्खिपित्वा पन सभाये वा तस्स सम्मुखे नगरद्वारमूले वा तेसंयेव हत्थपासे वा अरुणं उट्ठापेतब्बं. सचे पन गामो अपरिक्खित्तो होति, यस्मिं घरे चीवरं निक्खित्तं, तस्मिं घरे तस्स घरस्स वा हत्थपासे वत्थब्बं.

सचे (पारा. ४८०) एककुलस्स सन्तकं निवेसनं होति परिक्खित्तञ्च नानागब्भं नानाओवरकं, अन्तोनिवेसने चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोनिवेसने वत्थब्बं. सचे अपरिक्खित्तं, यस्मिं गब्भे चीवरं निक्खित्तं होति, तस्मिं गब्भे वत्थब्बं गब्भस्स हत्थपासे वा. सचे नानाकुलस्स निवेसनं होति परिक्खित्तञ्च नानागब्भं नानाओवरकं, यस्मिं गब्भे चीवरं निक्खित्तं होति, तस्मिं गब्भे वत्थब्बं, सब्बेसं साधारणे घरद्वारमूले वा गब्भस्स वा घरद्वारमूलस्स वा हत्थपासे. सचे अपरिक्खित्तं होति, यस्मिं गब्भे चीवरं निक्खित्तं, तस्मिं गब्भे वत्थब्बं गब्भस्स वा हत्थपासे. उदोसितअड्डमाळपासादहम्मियेसुपि निवेसने वुत्तनयेनेव विनिच्छयो वेदितब्बो.

सचे एककुलस्स नावा होति, अन्तोनावायं चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोनावायं वत्थब्बं. सचे नानाकुलस्स नावा होति नानागब्भा नानाओवरका, यस्मिं ओवरके चीवरं निक्खित्तं होति, तस्मिं ओवरके वत्थब्बं ओवरकस्स हत्थपासे वा.

सचे एककुलस्स सत्थो होति, तस्मिं सत्थे चीवरं निक्खिपित्वा पुरतो वा पच्छतो वा सत्तब्भन्तरा न विजहितब्बा, पस्सतो अब्भन्तरं न विजहितब्बं. एकं अब्भन्तरं अट्ठवीसतिहत्थं होति. सचे नानाकुलस्स सत्थो होति, सत्थे चीवरं निक्खिपित्वा चीवरस्स हत्थपासे वसितब्बं. सचे सत्थो गच्छन्तो गामं वा नदिं वा परियादियित्वा तिट्ठति, अन्तोपविट्ठेन सद्धिं एकाबद्धो हुत्वा ओरञ्च पारञ्च फरित्वा ठितो होति, सत्थपरिहारो लब्भति. अथ गामे वा नदिया वा परियापन्नो होति, गामपरिहारो चेव नदीपरिहारो च लब्भति. सचे विहारसीमं अतिक्कमित्वा तिट्ठति, अन्तोसीमाय च चीवरं होति, विहारं गन्त्वा ¶ वसितब्बं. सचे बहिसीमाय चीवरं होति, सत्थसमीपेयेव वसितब्बं. सचे गच्छन्तो सत्थो सकटे वा भग्गे गोणे वा नट्ठे अन्तरा छिज्जति, यस्मिं कोट्ठासे चीवरं निक्खित्तं, तत्थ वसितब्बं.

सचे ¶ एककुलस्स खेत्तं होति परिक्खित्तञ्च, अन्तोखेत्ते चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोखेत्ते वत्थब्बं. सचे अपरिक्खित्तं होति, चीवरस्स हत्थपासे वसितब्बं. सचे नानाकुलस्स खेत्तं होति परिक्खित्तञ्च, अन्तोखेत्ते चीवरं निक्खिपित्वा द्वारमूले वत्थब्बं द्वारमूलस्स हत्थपासे वा. सचे अपरिक्खित्तं होति, चीवरस्स हत्थपासे वसितब्बं.

सचे एककुलस्स धञ्ञकरणं होति परिक्खित्तञ्च, अन्तोधञ्ञकरणे चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोधञ्ञकरणे वत्थब्बं. सचे अपरिक्खित्तं होति, चीवरस्स हत्थपासे वसितब्बं. सचे नानाकुलस्स धञ्ञकरणं होति परिक्खित्तञ्च, अन्तोधञ्ञकरणे चीवरं निक्खिपित्वा द्वारमूले वा वत्थब्बं द्वारमूलस्स वा हत्थपासे. सचे अपरिक्खित्तं होति, चीवरस्स हत्थपासे वसितब्बं. पुप्फारामफलारामेसुपि खेत्ते वुत्तनयेनेव विनिच्छयो वेदितब्बो.

सचे एककुलस्स विहारो होति परिक्खित्तो च, अन्तोविहारे चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोविहारे वत्थब्बं. सचे अपरिक्खित्तो होति, यस्मिं विहारे चीवरं निक्खित्तं, तस्मिं वत्थब्बं तस्स विहारस्स वा हत्थपासे.

सचे एककुलस्स रुक्खमूलं होति, यं मज्झन्हिके काले समन्ता छाया फरति, अन्तोछायाय चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोछायाय वत्थब्बं. विरळसाखस्स पन रुक्खस्स आतपेन फुट्ठोकासे ठपितं निस्सग्गियमेव होति, तस्मा तादिसस्स रुक्खस्स साखच्छायाय वा खन्धच्छायाय वा ठपेतब्बं. सचे साखाय वा विटपे वा ठपेति, उपरि अञ्ञसाखच्छायाय फुट्ठोकासेयेव ठपेतब्बं. खुज्जरुक्खस्स छाया दूरं गच्छति, छायाय गतट्ठाने ठपेतुं वट्टतियेव. सचे नानाकुलस्स रुक्खमूलं होति, चीवरस्स हत्थपासे वसितब्बं.

अज्झोकासे पन अगामके अरञ्ञे चीवरं ठपेत्वा तस्स समन्ता सत्तब्भन्तरे वसितब्बं. अगामकं नाम अरञ्ञं विञ्झाटवीआदीसु वा समुद्दमज्झे वा मच्छबन्धानं अगमनपथे दीपकेसु लब्भति. तादिसे अरञ्ञे मज्झे ¶ ठितस्स समन्ता सत्तब्भन्तरपरिच्छेदो, विनिब्बेधेन चुद्दस होन्ति. मज्झे निसिन्नो पुरत्थिमाय वा पच्छिमाय वा दिसाय परियन्ते ठपितचीवरं रक्खति. सचे पन अरुणुग्गमनसमये केसग्गमत्तम्पि पुरत्थिमं दिसं गच्छति, पच्छिमाय दिसाय चीवरं निस्सग्गियं होति. एस नयो इतरस्मिं. निस्सग्गियं पन चीवरं अनिस्सज्जित्वा परिभुञ्जन्तो दुक्कटं आपज्जति.

५२. सचे ¶ पधानिको भिक्खु सब्बरत्तिं पधानमनुयुञ्जित्वा पच्चूससमये ‘‘नहायिस्सामी’’ति तीणि चीवरानि तीरे ठपेत्वा नदिं ओतरति, नहायन्तस्सेव चस्स अरुणं उट्ठहति, किं कातब्बं? सो हि यदि उत्तरित्वा चीवरं निवासेति, निस्सग्गियं चीवरं, अनिस्सज्जित्वा परिभुञ्जनपच्चया दुक्कटं आपज्जति. अथ नग्गो गच्छति, एवम्पि दुक्कटं आपज्जतीति? नापज्जति. सो हि याव अञ्ञं भिक्खुं दिस्वा विनयकम्मं न करोति, ताव तेसं चीवरानं अपरिभोगारहत्ता नट्ठचीवरट्ठाने ठितो होति, नट्ठचीवरस्स च अकप्पियं नाम नत्थि, तस्मा एकं निवासेत्वा द्वे हत्थेन गहेत्वा विहारं गन्त्वा विनयकम्मं कातब्बं. सचे दूरे विहारो होति, अन्तरामग्गे मनुस्सा सञ्चरन्ति, एकं निवासेत्वा एकं पारुपित्वा एकं अंसकूटे ठपेत्वा गन्तब्बं. सचे विहारे सभागं भिक्खुं न पस्सति, भिक्खाचारं गता होन्ति, सङ्घाटिं बहिगामे ठपेत्वा सन्तरुत्तरेन आसनसालं गन्त्वा विनयकम्मं कातब्बं. सचे बहिगामे चोरभयं होति, पारुपित्वा गन्तब्बं. सचे आसनसाला सम्बाधा होति, जनाकिण्णा न सक्का एकमन्ते चीवरं अपनेत्वा विनयकम्मं कातुं, एकं भिक्खुं आदाय बहिगामं गन्त्वा विनयकम्मं कत्वा चीवरानि परिभुञ्जितब्बानि.

सचे थेरा भिक्खू दहरानं हत्थे पत्तचीवरं दत्वा मग्गं गच्छन्ता पच्छिमयामे सयितुकामा होन्ति, अत्तनो अत्तनो चीवरं हत्थपासे कत्वाव सयितब्बं. सचे गच्छन्तानंयेव असम्पत्तेसु दहरेसु अरुणं उग्गच्छति, चीवरं निस्सग्गियं होति, निस्सयो पन न पटिप्पस्सम्भति. दहरानम्पि पुरतो गच्छन्तानं थेरेसु असम्पत्तेसु एसेव नयो. मग्गं विरज्झित्वा अरञ्ञे अञ्ञमञ्ञं अपस्सन्तेसुपि एसेव नयो. सचे पन दहरा ‘‘मयं, भन्ते, मुहुत्तं सयित्वा असुकस्मिं नाम ओकासे तुम्हे सम्पापुणिस्सामा’’ति वत्वा याव अरुणुग्गमना सयन्ति, चीवरञ्च निस्सग्गियं होति, निस्सयो च पटिप्पस्सम्भति. दहरे उय्योजेत्वा थेरेसु सयन्तेसुपि एसेव नयो. द्वेधापथं दिस्वा थेरा ‘‘अयं मग्गो’’ ¶ , दहरा ‘‘अयं मग्गो’’ति वत्वा अञ्ञमञ्ञस्स वचनं अग्गहेत्वा गता, सह अरुणस्स उग्गमना चीवरानि च निस्सग्गियानि होन्ति, निस्सयो च पटिप्पस्सम्भति. सचे दहरा मग्गतो ओक्कम्म ‘‘अन्तोअरुणेयेव निवत्तिस्सामा’’ति भेसज्जत्थाय गामं पविसित्वा आगच्छन्ति, असम्पत्तानंयेव च नेसं अरुणो उग्गच्छति, चीवरानि निस्सग्गियानि होन्ति, निस्सयो पन न पटिप्पस्सम्भति. सचे पन धेनुभयेन वा सुनखभयेन वा मुहुत्तं ठत्वा ‘‘गमिस्सामा’’ति ठत्वा वा निसीदित्वा वा गच्छन्ति, अन्तरा अरुणे उग्गते चीवरानि च निस्सग्गियानि होन्ति, निस्सयो च पटिप्पस्सम्भति.

सचे ¶ ‘‘अन्तोअरुणेयेव आगमिस्सामा’’ति अन्तोसीमायं गामं पविट्ठानं अन्तरा अरुणो उग्गच्छति, नेव चीवरानि निस्सग्गियानि होन्ति, न निस्सयो पटिप्पस्सम्भति. सचे पन ‘‘विभायतु तावा’’ति निसीदन्ति, अरुणे उग्गते न चीवरानि निस्सग्गियानि होन्ति, निस्सयो पन पटिप्पस्सम्भति. सचे येपि ‘‘अन्तोअरुणेयेव आगमिस्सामा’’ति सामन्तविहारं धम्मस्सवनत्थाय सउस्साहा गच्छन्ति, अन्तरामग्गेयेव च नेसं अरुणो उग्गच्छति, चीवरानि निस्सग्गियानि होन्ति, निस्सयो पन न पटिप्पस्सम्भति. सचे धम्मगारवेन ‘‘यावपरियोसानं सुत्वाव गमिस्सामा’’ति निसीदन्ति, सह अरुणस्स उग्गमना चीवरानिपि निस्सग्गियानि होन्ति, निस्सयो च पटिप्पस्सम्भति. थेरेन दहरं चीवरधोवनत्थाय गामकं पेसेन्तेन अत्तनो चीवरं पच्चुद्धरित्वाव दातब्बं, दहरस्सपि चीवरं पच्चुद्धरापेत्वाव ठपेतब्बं. सचे असतिया गच्छति, अत्तनो चीवरं पच्चुद्धरित्वा दहरस्स चीवरं विस्सासेन गहेत्वा ठपेतब्बं. सचे थेरो न सरति, दहरोव सरति, दहरेन अत्तनो चीवरं पच्चुद्धरित्वा थेरस्स चीवरं विस्सासेन गहेत्वा गन्त्वा वत्तब्बं ‘‘भन्ते, तुम्हाकं चीवरं अधिट्ठहित्वा परिभुञ्जथा’’ति. अत्तनोपि चीवरं अधिट्ठातब्बं. एवं एकस्स सतियापि आपत्तिमोक्खो होति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

चीवरविप्पवासविनिच्छयकथा समत्ता.

१०. भण्डपटिसामनविनिच्छयकथा

५३. भण्डस्स ¶ ¶ पटिसामनन्ति परेसं भण्डस्स गोपनं. परेसञ्हि (पाचि. अट्ठ. ५०६) कप्पियवत्थु वा होतु अकप्पियवत्थु वा, अन्तमसो मातु कण्णपिळन्धनं कालपण्णम्पि गिहिसन्तकं भण्डागारिकसीसेन पटिसामेन्तस्स पाचित्तियं. सचे पन मातापितूनं सन्तकं अवस्सं पटिसामेतब्बं कप्पियभण्डं होति, अत्तनो अत्थाय गहेत्वा पटिसामेतब्बं. ‘‘इदं पटिसामेत्वा देही’’ति पन वुत्ते ‘‘न वट्टती’’ति पटिक्खिपितब्बं. सचे ‘‘पटिसामेही’’ति पातेत्वा गच्छन्ति, पलिबोधो नाम होति, पटिसामेतुं वट्टति. विहारे कम्मं करोन्ता वड्ढकीआदयो वा राजवल्लभा वा ‘‘अत्तनो उपकरणभण्डं वा सयनभण्डं वा पटिसामेत्वा देथा’’ति वदन्ति, छन्देनपि भयेनपि न कातब्बमेव, गुत्तट्ठानं पन दस्सेतुं वट्टति, बलक्कारेन पातेत्वा गतेसु च पटिसामेतुं.

सचे (पारा. अट्ठ. १.१११) अत्तनो हत्थे पटिसामनत्थाय ठपितं भण्डं सामिकेन ‘‘देहि मे भण्ड’’न्ति याचितो अदातुकामो ‘‘नाहं गण्हामी’’ति भणति, सम्पजानमुसावादेपि अदिन्नादानस्स पयोगत्ता दुक्कटं. ‘‘किं तुम्हे भणथ, नेविदं मय्हं अनुरूपं, न तुम्हाक’’न्तिआदीनि वदन्तस्सपि दुक्कटमेव. ‘‘रहो मया एतस्स हत्थे ठपितं, न अञ्ञो कोचि जानाति, दस्सति नु खो मे, नो’’ति सामिको विमतिं उप्पादेति, भिक्खुस्स थुल्लच्चयं. तस्स फरुसादिभावं दिस्वा सामिको ‘‘न मय्हं दस्सती’’ति धुरं निक्खिपति, तत्र सचायं भिक्खु ‘‘किलमेत्वा नं दस्सामी’’ति दाने सउस्साहो, रक्खति ताव. सचेपि सो दाने निरुस्साहो, भण्डसामिको पन गहणे सउस्साहो, रक्खतियेव. यदि पन तस्मिं दाने निरुस्साहो भण्डसामिको ‘‘न मय्हं दस्सती’’ति धुरं निक्खिपति, एवं उभिन्नं धुरनिक्खेपेन भिक्खुनो पाराजिकं. यदिपि मुखेन ‘‘दस्सामी’’ति वदति, चित्तेन पन अदातुकामो, एवम्पि सामिकस्स धुरनिक्खेपे पाराजिकं. तं पन सङ्गोपनत्थाय अत्तनो हत्थे परेहि ठपितं भण्डं अगुत्तदेसतो ठाना चावेत्वा गुत्तट्ठाने ठपनत्थाय हरतो अनापत्ति. थेय्यचित्तेनपि ठाना चावेन्तस्स अवहारो नत्थि. कस्मा? अत्तनो हत्थे निक्खित्तत्ता, भण्डदेय्यं पन होति. थेय्यचित्तेन परिभुञ्जतोपि एसेव नयो.

५४. पञ्चन्नं ¶ सहधम्मिकानं सन्तकं पन यं किञ्चि परिक्खारं पटिसामेतुं वट्टति. सचे ¶ आगन्तुको भिक्खु आवासिकानं चीवरकम्मं करोन्तानं समीपे पत्तचीवरं ठपेत्वा ‘‘एते सङ्गोपेस्सन्ती’’ति मञ्ञमानो नहायितुं वा अञ्ञत्र वा गच्छति, सचे तं आवासिका सङ्गोपेन्ति, इच्चेतं कुसलं. नो चे, नट्ठे गीवा न होति. सचेपि सो ‘‘इदं, भन्ते, ठपेथा’’ति वत्वा गच्छति, इतरे च किच्चपसुतत्ता न जानन्ति, एसेव नयो. अथापि ते ‘‘इदं, भन्ते, ठपेथा’’ति वुत्ता ‘‘मयं ब्यावटा’’ति पटिक्खिपन्ति, इतरो च ‘‘अवस्सं ठपेस्सन्ती’’ति अनादियित्वा गच्छति, एसेव नयो. सचे पन ते तेन याचिता वा अयाचिता वा ‘‘मयं ठपेस्साम, त्वं गच्छा’’ति वदन्ति, तं सङ्गोपितब्बं. नो चे सङ्गोपेन्ति, नट्ठे गीवा. कस्मा? सम्पटिच्छितत्ता.

यो भिक्खु भण्डागारिको हुत्वा पच्चूससमये एव भिक्खूनं पत्तचीवरानि हेट्ठापासादं ओरोपेत्वा द्वारं अपिदहित्वा तेसम्पि अनारोचेत्वाव दूरे भिक्खाचारं गच्छति, तानि चे चोरा हरन्ति, तस्सेव गीवा. यो पन भिक्खु भिक्खूहि ‘‘ओरोपेथ, भन्ते, पत्तचीवरानि, कालो सलाकग्गहणस्सा’’ति वुत्तो ‘‘समागतात्था’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम समागताम्हा’’ति वुत्ते पत्तचीवरानि नीहरित्वा निक्खिपित्वा भण्डागारद्वारं बन्धित्वा ‘‘तुम्हे पत्तचीवरानि गहेत्वा हेट्ठापासादद्वारं पटिजग्गित्वा गच्छेय्याथा’’ति वत्वा गच्छति. तत्र चेको अलसजातिको भिक्खु भिक्खूसु गतेसु पच्छा अक्खीनि पुञ्छन्तो उट्ठहित्वा उदकट्ठानं मुखधोवनत्थं गच्छति, तं खणं दिस्वा चोरा तस्स पत्तचीवरं हरन्ति, सुहटं, भण्डागारिकस्स गीवा न होति.

सचेपि कोचि भण्डागारिकस्स अनारोचेत्वाव भण्डागारे अत्तनो परिक्खारं ठपेति, तस्मिम्पि नट्ठे भण्डागारिकस्स गीवा न होति. सचे पन भण्डागारिको तं दिस्वा ‘‘अट्ठाने ठपित’’न्ति गहेत्वा ठपेति, नट्ठे तस्सेव गीवा. सचेपि ठपितभिक्खुना ‘‘मया, भन्ते, ईदिसो नाम परिक्खारो ठपितो, उपधारेय्याथा’’ति वुत्तो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छति, दुन्निक्खित्तं वा मञ्ञमानो अञ्ञस्मिं ठाने ठपेति, नट्ठे तस्सेव गीवा. ‘‘नाहं जानामी’’ति पटिक्खिपन्तस्स पन नत्थि गीवा. योपि तस्स पस्सन्तस्सेव ठपेति, भण्डागारिकञ्च न सम्पटिच्छापेति, नट्ठं सुनट्ठमेव. सचे पन नं भण्डागारिको अञ्ञत्र ठपेति, नट्ठे गीवा ¶ . सचे भण्डागारं सुगुत्तं, सब्बो सङ्घस्स चेतियस्स च परिक्खारो तत्थेव ठपीयति, भण्डागारिको च बालो अब्यत्तो द्वारं विवरित्वा धम्मकथं वा सोतुं अञ्ञं वा किञ्चि कातुं कत्थचि गच्छति, तं खणं दिस्वा यत्तकं चोरा हरन्ति, सब्बं तस्स गीवा. भण्डागारतो निक्खमित्वा बहि चङ्कमन्तस्स वा द्वारं विवरित्वा सरीरं उतुं गाहापेन्तस्स वा तत्थेव ¶ समणधम्मानुयोगेन निसिन्नस्स वा तत्थेव निसीदित्वा केनचि कम्मेन ब्यावटस्स वा उच्चारपस्सावपीळितस्सपि सतो तत्थेव उपचारे विज्जमाने बहि गच्छतो वा अञ्ञेन वा केनचि आकारेन पमत्तस्स सतो द्वारं विवरित्वा वा विवटमेव पविसित्वा वा सन्धिं छिन्दित्वा वा यत्तकं तस्स पमादपच्चया चोरा हरन्ति, सब्बं तस्सेव गीवा. ‘‘उण्हसमये पन वातपानं विवरित्वा निपज्जितुं वट्टती’’ति वदन्ति. उच्चारपीळितस्स पन तस्मिं उपचारे असति अञ्ञत्थ गच्छन्तस्स गिलानपक्खे ठितत्ता अविसयो, तस्मा गीवा न होति.

५५. यो पन अन्तो उण्हपीळितो द्वारं सुगुत्तं कत्वा बहि निक्खमति, चोरा तं गहेत्वा ‘‘द्वारं विवरा’’ति वदन्ति, यावततियं न विवरितब्बं. यदि पन ते चोरा ‘‘सचे न विवरसि, तञ्च मारेस्साम, द्वारञ्च भिन्दित्वा परिक्खारं हरिस्सामा’’ति फरसुआदीनि उक्खिपन्ति, ‘‘मयि च मते सङ्घस्स च सेनासने विनट्ठे गुणो नत्थी’’ति विवरितुं वट्टति. इधापि ‘‘अविसयत्ता गीवा नत्थी’’ति वदन्ति. सचे कोचि आगन्तुको कुञ्चिकं वा देति, द्वारं वा विवरति, यत्तकं चोरा हरन्ति, सब्बं तस्स गीवा. सङ्घेन भण्डागारं गुत्तत्थाय सूचियन्तकञ्च कुञ्चिकमुद्दिका च योजेत्वा दिन्ना होति, भण्डागारिको घटिकमत्तं दत्वा निपज्जति, चोरा विवरित्वा परिक्खारं हरन्ति, तस्सेव गीवा. सूचियन्तकञ्च कुञ्चिकमुद्दिकञ्च योजेत्वा निपन्नं पनेतं सचे चोरा आगन्त्वा ‘‘द्वारं विवराही’’ति वदन्ति, तत्थ पुरिमनयेनेव पटिपज्जितब्बं. एवं सुगुत्तं कत्वा निपन्ने पन सचे भित्तिं वा छदनं वा भिन्दित्वा उमङ्गेन वा पविसित्वा हरन्ति, न तस्स गीवा.

सचे भण्डागारे अञ्ञेपि थेरा वसन्ति, विवटे द्वारे अत्तनो अत्तनो परिक्खारं गहेत्वा गच्छन्ति, भण्डागारिको तेसु गतेसु द्वारं न जग्गति, सचे तत्थ किञ्चि अवहरीयति, भण्डागारिकस्स इस्सरवताय भण्डागारिकस्सेव गीवा, थेरेहि पन सहायेहि भवितब्बं. अयञ्हि सामीचि. यदि भण्डागारिको ‘‘तुम्हे बहि ठत्वा तुम्हाकं परिक्खारं गण्हथ ¶ , मा पविसित्था’’ति वदति, तेसञ्च एको लोलमहाथेरो सामणेरेहि चेव उपट्ठाकेहि च सद्धिं भण्डागारं पविसित्वा निसीदति चेव निपज्जति च, यत्तकं भण्डं नस्सति, सब्बं तस्स गीवा, भण्डागारिकेन पन अवसेसथेरेहि च सहायेहि भवितब्बं. अथ भण्डागारिकोव लोलसामणेरे च उपट्ठाके च गहेत्वा भण्डागारे निसीदति चेव निपज्जति च, यत्तकं नस्सति, सब्बं तस्सेव गीवा. तस्मा भण्डागारिकेनेव तत्थ वसितब्बं, अवसेसेहि अप्पेव रुक्खमूले वसितब्बं, न च भण्डागारेति.

५६. ये ¶ पन अत्तनो अत्तनो सभागभिक्खूनं वसनगब्भेसु परिक्खारं ठपेन्ति, परिक्खारे नट्ठे येहि ठपितो, तेसंयेव गीवा, इतरेहि पन सहायेहि भवितब्बं. यदि पन सङ्घो भण्डागारिकस्स विहारेयेव यागुभत्तं दापेति, सो च भिक्खाचारत्थाय गामं गच्छति, नट्ठं तस्सेव गीवा. भिक्खाचारं पविसन्तेहि अतिरेकचीवरं रक्खणत्थाय ठपितविहारवारिकस्सपि यागुभत्तं वा निवापं वा लभमानस्सेव भिक्खाचारं गच्छतो यं तत्थ नस्सति, सब्बं गीवा. न केवलञ्च एत्तकमेव, भण्डागारिकस्स विय यं तस्स पमादपच्चया नस्सति, सब्बं गीवा.

सचे विहारो महा होति, अञ्ञं पदेसं रक्खितुं गच्छन्तस्स अञ्ञस्मिं पदेसे निक्खित्तं हरन्ति, अविसयत्ता गीवा न होति. ईदिसे पन विहारे वेमज्झे सब्बेसं ओसरणट्ठाने परिक्खारे ठपेत्वा निसीदितब्बं, विहारवारिका वा द्वे तयो ठपेतब्बा. सचे तेसम्पि अप्पमत्तानं इतो चितो च रक्खतंयेव किञ्चि नस्सति, गीवा न होति. विहारवारिके बन्धित्वा हरितभण्डम्पि चोरानं पटिपथं गतेसु अञ्ञेन मग्गेन हरितभण्डम्पि न तेसं गीवा. सचे विहारवारिकानं विहारे दातब्बं यागुभत्तं वा निवापो वा न होति, तेहि पत्तब्बलाभतो अतिरेका द्वे तिस्सो यागुसलाका तेसं पहोनकभत्तसलाका च ठपेतुं वट्टति, निबद्धं कत्वा पन न ठपेतब्बा. मनुस्सा हि विप्पटिसारिनो होन्ति ‘‘विहारवारिकायेव अम्हाकं भत्तं भुञ्जन्ती’’ति, तस्मा परिवत्तेत्वा परिवत्तेत्वा ठपेतब्बा. सचे तेसं सभागा सलाकभत्तादीनि आहरित्वा देन्ति, इच्चेतं कुसलं ¶ . नो चे देन्ति, वारं गाहापेत्वा नीहरापेतब्बानि. सचे विहारवारिको द्वे तिस्सो यागुसलाका च चत्तारि पञ्च सलाकभत्तानि च लभमानो भिक्खाचारं गच्छति, भण्डागारिकस्स विय सब्बं नट्ठं गीवा होति. सचे सङ्घस्स विहारपालानं दातब्बं भत्तं वा निवापो वा नत्थि, भिक्खू विहारवारं गहेत्वा अत्तनो अत्तनो निस्सितके विहारं जग्गापेन्ति, सम्पत्तवारं अग्गहेतुं न लभति. यथा अञ्ञे भिक्खू करोन्ति, तथेव कातब्बं. भिक्खूहि पन असहायस्स वा अदुतियस्स वा यस्स सभागो भिक्खु भत्तं आनेत्वा दाता नत्थि, एवरूपस्स वारो न पापेतब्बो.

यम्पि पाकवट्टत्थाय विहारे ठपेन्ति, तं गहेत्वा उपजीवन्तेन ठातब्बं. यो तं न उपजीवति, सो वारं न गाहापेतब्बो. फलाफलत्थायपि विहारे भिक्खुं ठपेन्ति, जग्गित्वा गोपेत्वा फलवारेन भाजेत्वा खादन्ति. यो तानि खादति, तेन ठातब्बं, अनुपजीवन्तो न गाहापेतब्बो. सेनासनमञ्चपीठपच्चत्थरणरक्खणत्थायपि ठपेन्ति, आवासे वसन्तेन ठातब्बं, अब्भोकासिको पन रुक्खमूलिको वा न गाहापेतब्बो. एको नवको होति, बहुस्सुतो पन बहूनं ¶ धम्मं वाचेति, परिपुच्छं देति, पाळिं वण्णेति, धम्मकथं कथेति, सङ्घस्स भारं नित्थरति, अयं लाभं परिभुञ्जन्तोपि आवासे वसन्तोपि वारं न गाहापेतब्बो. ‘‘पुरिसविसेसो नाम ञातब्बो’’ति वदन्ति. उपोसथागारपटिमाघरजग्गनकस्स पन दिगुणं यागुभत्तं, देवसिकं तण्डुलनाळि, संवच्छरे तिचीवरं दसवीसग्घनकं कप्पियभण्डञ्च दातब्बं. सचे पन तस्स तं लभमानस्सेव पमादेन तत्थ किञ्चि नस्सति, सब्बं गीवा. बन्धित्वा बलक्कारेन अच्छिन्नं, न गीवा. तत्थ चेतियस्स वा सङ्घस्स वा सन्तकेन चेतियस्स सन्तकं रक्खापेतुं वट्टति, चेतियस्स सन्तकेन सङ्घस्स सन्तकं रक्खापेतुं न वट्टति. यं पन चेतियस्स सन्तकेन सद्धिं सङ्घस्स सन्तकं ठपितं होति, तं चेतियसन्तके रक्खापिते रक्खितमेव होतीति एवं वट्टति. पक्खवारेन उपोसथागारादीनि रक्खतोपि पमादवसेन नट्ठं गीवायेवाति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

भण्डपटिसामनविनिच्छयकथा समत्ता.

११. कयविक्कयसमापत्तिविनिच्छयकथा

५७. कयविक्कयसमापत्तीति ¶ ¶ कयविक्कयसमापज्जनं. ‘‘इमिना इमं देही’’तिआदिना (पारा. अट्ठ. २.५९५) हि नयेन परस्स कप्पियभण्डं गण्हन्तो कयं समापज्जति, अत्तनो कप्पियभण्डं देन्तो विक्कयं. अयं पन कयविक्कयो ठपेत्वा पञ्च सहधम्मिके अवसेसेहि गिहिपब्बजितेहि अन्तमसो मातापितूहिपि सद्धिं न वट्टति.

तत्रायं विनिच्छयो – वत्थेन वा वत्थं होतु, भत्तेन वा भत्तं, यं किञ्चि कप्पियं ‘‘इमिना इमं देही’’ति वदति, दुक्कटं. एवं वत्वा मातुयापि अत्तनो भण्डं देति, दुक्कटं, ‘‘इमिना इमं देही’’ति वुत्तो वा ‘‘इमं देहि, इमं ते दस्सामी’’ति तं वत्वा वा मातुयापि भण्डं अत्तना गण्हाति, दुक्कटं, अत्तनो भण्डे परहत्थं, परभण्डे च अत्तनो हत्थं सम्पत्ते निस्सग्गियं पाचित्तियं. मातरं वा पन पितरं वा ‘‘इमं देही’’ति वदतो विञ्ञत्ति न होति, ‘‘इमं गण्हाही’’ति ददतो सद्धादेय्यविनिपातनं न होति. अञ्ञातकं ‘‘इमं देही’’ति वदतो विञ्ञत्ति, ‘‘इमं गण्हाही’’ति ददतो सद्धादेय्यविनिपातनं, ‘‘इमिना इमं देही’’ति कयविक्कयं आपज्जतो निस्सग्गियं. तस्मा कप्पियभण्डं परिवत्तन्तेन मातापितूहिपि सद्धिं कयविक्कयं, अञ्ञातकेहि सद्धिं तिस्सो आपत्तियो मोचेन्तेन परिवत्तेतब्बं.

तत्रायं परिवत्तनविधि – भिक्खुस्स पाथेय्यतण्डुला होन्ति, सो अन्तरामग्गे भत्तहत्थं पुरिसं दिस्वा ‘‘अम्हाकं तण्डुला अत्थि, न च नो इमेहि अत्थो, भत्तेन पन अत्थो’’ति वदति, पुरिसो तण्डुले गहेत्वा भत्तं देति, वट्टति. तिस्सोपि आपत्तियो न होन्ति, अन्तमसो निमित्तकम्ममत्तम्पि न होति. कस्मा? मूलस्स अत्थिताय. यो पन एवं अकत्वा ‘‘इमिना इमं देही’’ति परिवत्तेति, यथावत्थुकमेव. विघासादं दिस्वा ‘‘इमं ओदनं भुञ्जित्वा रजनं वा दारूनि वा आहरा’’ति वदति, रजनछल्लिगणनाय दारुगणनाय च निस्सग्गियानि होन्ति. ‘‘इमं ओदनं भुञ्जित्वा इमं नाम करोथा’’ति दन्तकारादीहि सिप्पिकेहि धम्मकरणादीसु तं तं परिक्खारं कारेति, रजकेहि वा वत्थं धोवापेति, यथावत्थुकमेव. नहापितेन केसे छिन्दापेति ¶ , कम्मकारेहि नवकम्मं कारेति, यथावत्थुकमेव. सचे पन ‘‘इदं भत्तं भुञ्जित्वा इदं करोथा’’ति न वदति, ‘‘इदं भत्तं भुञ्ज, भुत्तोसि, भुञ्जिस्ससि, इदं नाम करोही’’ति वदति, वट्टति. एत्थ च किञ्चापि वत्थधोवने वा केसच्छेदने ¶ वा भूमिसोधनादिनवकम्मे वा परभण्डं अत्तनो हत्थगतं निस्सज्जितब्बं नाम नत्थि, महाअट्ठकथायं पन दळ्हं कत्वा वुत्तत्ता न सक्का एतं पटिक्खिपितुं, तस्मा यथा निस्सग्गियवत्थुम्हि परिभुत्ते वा नट्ठे वा पाचित्तियं देसेति, एवमिधापि देसेतब्बं.

यं किञ्चि कप्पियभण्डं गण्हितुकामताय अग्घं पुच्छितुं वट्टति, तस्मा ‘‘अयं तव पत्तो किं अग्घती’’ति पुच्छिते ‘‘इदं नामा’’ति वदति, सचे अत्तनो कप्पियभण्डं महग्घं होति, एवञ्च नं पटिवदति ‘‘उपासक मम इदं वत्थु महग्घं, तव पत्तं अञ्ञस्स देही’’ति. तं सुत्वा इतरो ‘‘अञ्ञं थालकम्पि दस्सामी’’ति वदति, गण्हितुं वट्टति. सचे सो पत्तो महग्घो, भिक्खुनो वत्थु अप्पग्घं, पत्तसामिको चस्स अप्पग्घभावं न जानाति, पत्तो न गहेतब्बो, ‘‘मम वत्थु अप्पग्घ’’न्ति आचिक्खितब्बं. महग्घभावं ञत्वा वञ्चेत्वा गण्हन्तोपि हि भण्डं अग्घापेत्वा कारेतब्बतं आपज्जति. सचे पत्तसामिको ‘‘होतु, भन्ते, सेसं मम पुञ्ञं भविस्सती’’ति देति, वट्टति. कप्पियकारकस्स पन ‘‘इमिना इमं गहेत्वा देही’’ति आचिक्खितुं वट्टति, तस्मा यस्स हत्थतो भण्डं गण्हाति, तं ठपेत्वा अञ्ञं अन्तमसो तस्स पुत्तभातिकम्पि कप्पियकारकं कत्वा ‘‘इमिना इमं नाम गहेत्वा देही’’ति आचिक्खति, सो चे छेको होति, पुनप्पुनं अपनेत्वा विवदित्वा गण्हाति, तुण्हीभूतेन ठातब्बं. नो चे छेको होति, न जानाति गहेतुं, वाणिजको च तं वञ्चेति, ‘‘मा गण्हाही’’ति वत्तब्बो.

‘‘इदं पटिग्गहितं तेलं वा सप्पि वा अम्हाकं अत्थि, अम्हाकञ्च अञ्ञेन अप्पटिग्गहितकेन अत्थो’’ति वुत्ते पन सचे सो तं गहेत्वा अञ्ञं देति, पठमं अत्तनो तेलं न मिनापेतब्बं. कस्मा? नाळियञ्हि अवसिट्ठतेलं होति, तं पच्छा मिनन्तस्स अप्पटिग्गहितं दूसेय्य. अयञ्च कयविक्कयो नाम कप्पियभण्डवसेन वुत्तो. कप्पियेन हि कप्पियं परिवत्तेन्तस्स कयविक्कयसिक्खापदेन निस्सग्गियं वुत्तं, अकप्पियेन पन अकप्पियं परिवत्तेन्तस्स, कप्पियेन वा अकप्पियं अकप्पियेन वा कप्पियं परिवत्तेन्तस्स ¶ रूपियसंवोहारसिक्खापदेन निस्सग्गियं, तस्मा उभोसु वा एकस्मिं वा अकप्पिये सति रूपियसंवोहारो नाम होति.

५८. रूपियसंवोहारस्स च गरुभावदीपनत्थं इदं पत्तचतुक्कं वेदितब्बं. यो हि रूपियं उग्गण्हित्वा तेन अयबीजं समुट्ठापेति, तं कोट्टापेत्वा तेन लोहेन पत्तं कारेति, अयं पत्तो महाअकप्पियो नाम, न सक्का केनचि उपायेन कप्पियो कातुं. सचेपि तं विनासेत्वा ¶ थालकं कारेति, तम्पि अकप्पियं. वासिं कारेति, ताय छिन्नदन्तकट्ठम्पि अकप्पियं. बळिसं कारेति, तेन मारिता मच्छापि अकप्पिया. वासिं तापेत्वा उदकं वा खीरं वा उण्हापेति, तम्पि अकप्पियमेव.

यो पन रूपियं उग्गण्हित्वा तेन पत्तं किणाति, अयम्पि पत्तो अकप्पियो. ‘‘पञ्चन्नम्पि सहधम्मिकानं न कप्पती’’ति महापच्चरियं वुत्तं. सक्का पन कप्पियो कातुं. सो हि मूले मूलसामिकानं, पत्ते च पत्तसामिकानं दिन्ने कप्पियो होति, कप्पियभण्डं दत्वा गहेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति.

योपि रूपियं उग्गण्हापेत्वा कप्पियकारकेन सद्धिं कम्मारकुलं गन्त्वा पत्तं दिस्वा ‘‘अयं मय्हं रुच्चती’’ति वदति, कप्पियकारको च तं रूपियं दत्वा कम्मारं सञ्ञापेति, अयम्पि पत्तो कप्पियवोहारेन गहितोपि दुतियपत्तसदिसोयेव, मूलस्स सम्पटिच्छितत्ता अकप्पियो. कस्मा सेसानं न कप्पतीति? मूलस्स अनिस्सट्ठत्ता.

यो पन रूपियं असम्पटिच्छित्वा ‘‘थेरस्स पत्तं किणित्वा देही’’ति पहितकप्पियकारकेन सद्धिं कम्मारकुलं गन्त्वा पत्तं दिस्वा ‘‘इमे कहापणे गहेत्वा इमं देही’’ति कहापणे दापेत्वा गहितो, अयं पत्तो एतस्सेव भिक्खुनो न वट्टति दुब्बिचारितत्ता, अञ्ञेसं पन वट्टति मूलस्स असम्पटिच्छितत्ता. महासुमत्थेरस्स किर उपज्झायो अनुरुद्धत्थेरो नाम अहोसि. सो अत्तनो एवरूपं पत्तं सप्पिस्स पूरेत्वा सङ्घस्स निस्सज्जि. तिपिटकचूळनागत्थेरस्स सद्धिविहारिकानं एवरूपो पत्तो अहोसि. तं थेरोपि सप्पिस्स पूरेत्वा सङ्घस्स निस्सज्जापेसीति. इदं अकप्पियपत्तचतुक्कं.

सचे ¶ पन रूपियं असम्पटिच्छित्वा ‘‘थेरस्स पत्तं किणित्वा देही’’ति पहितकप्पियकारकेन सद्धिं कम्मारकुलं गन्त्वा पत्तं दिस्वा ‘‘अयं मय्हं रुच्चती’’ति वा ‘‘इमाहं गहेस्सामी’’ति वा वदति, कप्पियकारको च तं रूपियं दत्वा कम्मारं सञ्ञापेति, अयं पत्तो सब्बकप्पियो बुद्धानम्पि परिभोगारहो. इमं पन रूपियसंवोहारं करोन्तेन ‘‘इमिना इमं गहेत्वा देही’’ति कप्पियकारकम्पि आचिक्खितुं न वट्टति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

कयविक्कयसमापत्तिविनिच्छयकथा समत्ता.

१२. रूपियादिपटिग्गहणविनिच्छयकथा

५९. रूपियादिपटिग्गहोति ¶ जातरूपादिपटिग्गण्हनं. तत्थ (पारा. अट्ठ. २.५८३-४) जातरूपं रजतं जातरूपमासको रजतमासकोति चतुब्बिधं निस्सग्गियवत्थु. तम्बलोहादीहि कतो लोहमासको. सारदारुना वा वेळुपेसिकाय वा अन्तमसो तालपण्णेनपि रूपं छिन्दित्वा कतो दारुमासको. लाखाय वा निय्यासेन वा रूपं समुट्ठापेत्वा कतो जतुमासको. यो यो यत्थ यत्थ जनपदे यदा यदा वोहारं गच्छति, अन्तमसो अट्ठिमयोपि चम्ममयोपि रुक्खफलबीजमयोपि समुट्ठापितरूपोपि असमुट्ठापितरूपोपीति अयं सब्बोपि रजतमासकेनेव सङ्गहितो. मुत्ता मणि वेळुरियो सङ्खो सिला पवाळं लोहितङ्को मसारगल्लं सत्त धञ्ञानि दासिदासखेत्तवत्थुपुप्फारामफलारामादयोति इदं दुक्कटवत्थु. तत्थ निस्सग्गियवत्थुं अत्तनो वा सङ्घगणपुग्गलचेतियानं वा अत्थाय सम्पटिच्छितुं न वट्टति. अत्तनो अत्थाय सम्पटिच्छतो निस्सग्गियं पाचित्तियं होति, सेसानं अत्थाय दुक्कटं. दुक्कटवत्थुं सब्बेसम्पि अत्थाय सम्पटिच्छतो दुक्कटमेव.

तत्रायं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.५३८-९) – सचे कोचि जातरूपरजतं आहरित्वा ‘‘इदं सङ्घस्स दम्मि, आरामं वा करोथ चेतियं वा भोजनसालादीनं वा अञ्ञतर’’न्ति वदति, इदं सम्पटिच्छितुं न वट्टति. सचे पन ‘‘नयिदं भिक्खूनं सम्पटिच्छितुं वट्टती’’ति पटिक्खित्ते ‘‘वड्ढकीनं वा कम्मकारानं वा हत्थे भविस्सति ¶ , केवलं तुम्हे सुकतदुक्कटं जानाथा’’ति वत्वा तेसं हत्थे दत्वा पक्कमति, वट्टति. अथापि ‘‘मम मनुस्सानं हत्थे भविस्सति, मय्हमेव वा हत्थे भविस्सति, केवलं तुम्हे यं यस्स दातब्बं, तदत्थाय पेसेथा’’ति वदति, एवम्पि वट्टति. सचे पन संघं वा गणं वा पुग्गलं वा अनामसित्वा ‘‘इदं हिरञ्ञसुवण्णं चेतियस्स देम, विहारस्स देम, नवकम्मस्स देमा’’ति वदन्ति, पटिक्खिपितुं न वट्टति, ‘‘इमे इदं भणन्ती’’ति कप्पियकारकानं आचिक्खितब्बं. ‘‘चेतियादीनं अत्थाय तुम्हे गहेत्वा ठपेत्वा’’ति वुत्ते पन ‘‘अम्हाकं गहेतुं न वट्टती’’ति पटिक्खिपितब्बं.

सचे पन कोचि बहुं हिरञ्ञसुवण्णं आनेत्वा ‘‘इदं संघस्स दम्मि, चत्तारो पच्चये परिभुञ्जथा’’ति वदति, तञ्चे संघो सम्पटिच्छति, पटिग्गहणेपि परिभोगेपि आपत्ति. तत्र चेको ¶ भिक्खु ‘‘नयिदं कप्पती’’ति पटिक्खिपति, उपासको च ‘‘यदिन कप्पति, मय्हमेव भविस्सती’’ति तं आदाय गच्छति. सो भिक्खु ‘‘तया संघस्स लाभन्तरायो कतो’’ति न केनचि किञ्चि वत्तब्बो. यो हि तं चोदेति, स्वेव सापत्तिको होति. तेन पनेकेन बहू अनापत्तिका कता. सचे पन भिक्खूहि ‘‘न वट्टती’’ति पटिक्खित्ते ‘‘कप्पियकारकानं वा हत्थे भविस्सति, मम पुरिसानं वा मय्हं वा हत्थे भविस्सति, केवलं तुम्हे पच्चये परिभुञ्जथा’’ति वदति, वट्टति.

चतुपच्चयत्थाय च दिन्नं येन येन पच्चयेन अत्थो होति, तं तदत्थं उपनेतब्बं. चिवरत्थाय दिन्नं चीवरेयेव उपनेतब्बं. सचे चीवरेन तादिसो अत्थो नत्थि, पिण्डपातादीहि संघो किलमति, संघसुट्ठुताय अपलोकेत्वा तदत्थायपि उपनेतब्बं. एस नयो पिण्डपातगिलानपच्चयत्थाय दिन्नेपि. सेनासनत्थाय दिन्नं पन सेनासनस्स गरुभण्डत्ता सेनासनेयेव उपनेतब्बं. सचे पन भिक्खूसु सेनासनं छड्डेत्वा गतेसु सेनासनं विनस्सति, ईदिसे काले सेनासनं विस्सज्जेत्वापि भिक्खूनं परिभोगो अनुञ्ञातो, तस्मा सेनासनजग्गनत्थं मूलच्छेज्जं अकत्वा यापनमत्तं परिभुञ्जितब्बं.

६०. सचे कोचि ‘‘मय्हं तिसस्ससम्पादनकं महातळाकं अत्थि, तं संघस्स दम्मी’’ति वदति, तञ्चे संघो सम्पटिच्छति, पटिग्गहणेपि परिभोगेपि आपत्तियेव. यो पन तं पटिक्खिपति, सो पुरिमनयेनेव न केनचि किञ्चि वत्तब्बो. यो हि तं चोदेति, स्वेव सापत्तिको होति ¶ . तेन पनेकेन बहू अनापत्तिका कता. यो पन ‘‘तादिसंयेव तळाकं दम्मी’’ति वत्वा भिक्खूहि ‘‘न वट्टती’’ति पटिक्खित्तो वदति ‘‘असुकञ्च असुकञ्च सङ्घस्स तळाकं अत्थि, तं कथं वट्टती’’ति. सो वत्तब्बो ‘‘कप्पियं कत्वा दिन्नं भविस्सती’’ति. कथं दिन्नं कप्पियं होतीति. ‘‘चत्तारो पच्चये परिभुञ्जथा’’ति वत्वा दिन्नन्ति. सो सचे ‘‘साधु, भन्ते चत्तारो पच्चये परिभुञ्जथा’’ति देति, वट्टति. अथापि ‘‘तळाकं गण्हथा’’ति वत्वा ‘‘न वट्टती’’ति पटिक्खित्तो ‘‘कप्पियकारको अत्थी’’ति पुच्छित्वा ‘‘नत्थी’’ति वुत्ते ‘‘इदं असुको नाम विचारेस्सति, असुकस्स वा हत्थे मय्हं वा हत्थे भविस्सति, सङ्घो कप्पियभण्डं परिभुञ्जतू’’ति वदति, वट्टति. सचेपि ‘‘न वट्टती’’ति पटिक्खित्तो ‘‘उदकं परिभुञ्जिस्सति, भण्डकं धोविस्सति, मिगपक्खिनो पिविस्सन्ती’’ति वदति, एवम्पि वट्टति. अथापि ‘‘न वट्टती’’ति पटिक्खित्तो वदति ‘‘कप्पियसीसेन गण्हथा’’ति. ‘‘साधु उपासक, सङ्घो पानीयं पिविस्सति, भण्डकं धोविस्सति, मिगपक्खिनो पिविस्सन्ती’’ति वत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति. अथापि ‘‘मम तळाकं वा पोक्खरणिं वा सङ्घस्स ¶ दम्मी’’ति वुत्ते ‘‘साधु उपासक, सङ्घो पानीयं पिविस्सती’’तिआदीनि वत्वा परिभुञ्जितुं वट्टतियेव.

यदि पन भिक्खूहि हत्थकम्मं याचित्वा सहत्थेन च कप्पियपथविं खणित्वा उदकपरिभोगत्थाय तळाकं कारितं होति, तञ्चे निस्साय सस्सं निप्फादेत्वा मनुस्सा विहारे कप्पियभण्डं देन्ति, वट्टति. अथ मनुस्सा एव सङ्घस्स उपकारत्थाय सङ्घिकभूमिं खणित्वा तं निस्साय निप्फन्नसस्सतो कप्पियभण्डं देन्ति, एतम्पि वट्टति. ‘‘अम्हाकं एकं कप्पियकारकं ठपेथा’’ति वुत्ते च ठपेतुम्पि लब्भति. अथ ते मनुस्सा राजबलिना उपद्दुता पक्कमन्ति, अञ्ञे पटिपज्जन्ति, न च भिक्खूनं किञ्चि देन्ति, उदकं वारेतुं लब्भति, तञ्च खो कसिकम्मकालेयेव, न सस्सकाले. सचे ते वदन्ति ‘‘ननु, भन्ते, पुब्बेपि मनुस्सा इमं निस्साय सस्सं अकंसू’’ति, ततो वत्तब्बा ‘‘ते सङ्घस्स इमञ्च इमञ्च उपकारं अकंसु, इदञ्चिदञ्च कप्पियभण्डकं अदंसू’’ति. सचे ते वदन्ति ‘‘मयम्पि दस्सामा’’ति, एवम्पि वट्टति.

सचे पन कोचि अब्यत्तो अकप्पियवोहारेन तळाकं पटिग्गण्हाति वा कारेति वा, तं भिक्खूहि न परिभुञ्जितब्बं, तं निस्साय लद्धकप्पियभण्डम्पि अकप्पियमेव ¶ . सचे भिक्खूहि परिच्चत्तभावं ञत्वा सामिको वा तस्स पुत्तधीतरो वा अञ्ञो वा कोचि वंसे उप्पन्नो पुन कप्पियवोहारेन देति, वट्टति. पच्छिन्ने कुलवंसे यो तस्स जनपदस्स सामिको, सो अच्छिन्दित्वा कप्पियवोहारेन पुन देति चित्तलपब्बते भिक्खुना नीहटउदकवाहकं अळनागराजमहेसी विय, एवम्पि वट्टति. कप्पियवोहारेपि उदकवसेन पटिग्गहिततळाके सुद्धचित्तानं मत्तिकुद्धरणपाळिबन्धनादीनि च कातुं वट्टति. तं निस्साय पन सस्सं करोन्ते दिस्वा कप्पियकारकं ठपेतुं न वट्टति. यदि ते सयमेव कप्पियभण्डं देन्ति, गहेतब्बं. नो चे देन्ति, न चोदेतब्बं. पच्चयवसेन पटिग्गहिततळाके कप्पियकारकं ठपेतुं वट्टति, मत्तिकुद्धरणपाळिबन्धनादीनि कारेतुं न वट्टति. सचे कप्पियकारका सयमेव करोन्ति, वट्टति. अब्यत्तेन पन लज्जिभिक्खुना कारापितेसु किञ्चापि पटिग्गहणं कप्पियं, भिक्खुस्स पन पयोगपच्चया उप्पन्नेन मिस्सत्ता विसगतपिण्डपातो विय अकप्पियमंसरसमिस्सभोजनं विय च दुब्बिनिभोगं होति, सब्बेसं अकप्पियमेव.

६१. सचे पन उदकस्स ओकासो अत्थि, तळाकस्स पाळि थिरा, ‘‘यथा बहुं उदकं गण्हाति, एवं करोहि, तीरसमीपे उदकं करोही’’ति एवं उदकमेव विचारेति, वट्टति. उद्धने ¶ अग्गिं न पातेन्ति, ‘‘उदककम्मं लब्भतु उपासका’’ति वत्तुं वट्टति, ‘‘सस्सं कत्वा आहरथा’’ति वत्तुं पन न वट्टति. सचे पन तळाके अतिबहुं उदकं दिस्वा पस्सतो वा पिट्ठितो वा मातिकं नीहरापेति, वनं छिन्दापेत्वा केदारे कारापेति, पोराणकेदारेसु वा पकतिभागं अग्गहेत्वा अतिरेकं गण्हाति, नवसस्से वा अपरिच्छिन्नभागे ‘‘एत्तके कहापणे देथा’’ति कहापणे उट्ठापेति, सब्बेसं अकप्पियं.

यो पन ‘‘कसथ वपथा’’ति अवत्वा ‘‘एत्तकाय भूमिया एत्तको नाम भागो’’ति एवं भूमिं वा पतिट्ठापेति, ‘‘एत्तके भूमिभागे अम्हेहि सस्सं कतं, एत्तकं नाम भागं गण्हथा’’ति वदन्तेसु कस्सकेसु भूमिप्पमाणगहणत्थं रज्जुया वा दण्डेन वा मिनाति, खले वा ठत्वा रक्खति, खलतो वा नीहरापेति, कोट्ठागारे वा पटिसामेति, तस्सेव तं अकप्पियं. सचे कस्सका कहापणे आहरित्वा ‘‘इमे सङ्घस्स आहटा’’ति वदन्ति, अञ्ञतरो च भिक्खु ‘‘न सङ्घो कहापणे खादती’’ति सञ्ञाय ‘‘एत्तकेहि कहापणेहि साटके आहरथ ¶ , एत्तकेहि यागुआदीनि सम्पादेथा’’ति वदति, यं ते आहरन्ति, तं सब्बेसं अकप्पियं. कस्मा? कहापणानं विचारितत्ता. सचे धञ्ञं आहरित्वा ‘‘इदं सङ्घस्स आहट’’न्ति वदन्ति, अञ्ञतरो च भिक्खु पुरिमनयेनेव ‘‘एत्तकेहि वीहीहि इदञ्चिदञ्च आहरथा’’ति वदति, यं ते आहरन्ति, तं तस्सेव अकप्पियं. कस्मा? धञ्ञस्स विचारितत्ता. सचे तण्डुलं वा अपरण्णं वा आहरित्वा ‘‘इदं सङ्घस्स आहट’’न्ति वदन्ति, अञ्ञतरो च भिक्खु पुरिमनयेनेव ‘‘एत्तकेहि तण्डुलेहि इदञ्चिदञ्च आहरथा’’ति वदति, यं ते आहरन्ति, तं सब्बेसं कप्पियं. कस्मा? कप्पियानं तण्डुलादीनं विचारितत्ता. कयविक्कयेपि अनापत्ति कप्पियकारकस्स आचिक्खितत्ता.

६२. पुब्बे पन चित्तलपब्बते एको भिक्खु चतुसालद्वारे ‘‘अहो वत स्वे सङ्घस्स एत्तकप्पमाणे पूवे पचेय्यु’’न्ति आरामिकानं सञ्ञाजननत्थं भूमियं मण्डलं अकासि. तं दिस्वा छेको आरामिको तथेव कत्वा दुतियदिवसे भेरिया आकोटिताय सन्निपतिते सङ्घे पूवं गहेत्वा सङ्घत्थेरं आह – ‘‘भन्ते, अम्हेहि इतो पुब्बे नेव पितूनं, न पितामहानं एवरूपं सुतपुब्बं, एकेन अय्येन चतुसालद्वारे पूवत्थाय सञ्ञा कता, इतो दानि पभुति अय्या अत्तनो अत्तनो चित्तानुरूपं वदन्तु, अम्हाकम्पि फासुविहारो भविस्सती’’ति. महाथेरो ततोव निवत्ति, एकभिक्खुनापि पूवो न गहितो. एवं पुब्बे तत्रुप्पादं न परिभुञ्जिंसु. तस्मा –

सल्लेखं ¶ अच्चजन्तेन, अप्पमत्तेन भिक्खुना;

कप्पियेपि न कातब्बा, आमिसत्थाय लोलताति. (पारा. अट्ठ. २.५३८-९);

यो चायं तळाके वुत्तो, पोक्खरणीउदकवाहकमातिकादीसुपि एसेव नयो.

६३. पुब्बण्णापरण्णउच्छुफलाफलादीनं विरुहनट्ठानं यं किञ्चि खेत्तं वा वत्थुं वा ‘‘दम्मी’’ति वुत्तेपि ‘‘न वट्टती’’ति पटिक्खिपित्वा तळाके वुत्तनयेनेव यदा कप्पियवोहारेन ‘‘चतुपच्चयपरिभोगत्थाय दम्मी’’ति वदति, तदा सम्पटिच्छितब्बं, ‘‘वनं दम्मि अरञ्ञं दम्मी’’ति वुत्ते पन वट्टति. सचे मनुस्सा भिक्खूहि अनाणत्तायेव तत्थ रुक्खे छिन्दित्वा अपरण्णादीनि सम्पादेत्वा ¶ भिक्खूनं भागं देन्ति, वट्टति, अदेन्ता न चोदेतब्बा. सचे केनचिदेव अन्तरायेन तेसु पक्कन्तेसु अञ्ञे करोन्ति, न च भिक्खूनं किञ्चि देन्ति, ते वारेतब्बा. सचे वदन्ति ‘‘ननु, भन्ते, पुब्बे मनुस्सा इध सस्सानि अकंसू’’ति, ततो वत्तब्बा ‘‘ते सङ्घस्स इदञ्चिदञ्च कप्पियभण्डं अदंसू’’ति. सचे वदन्ति ‘‘मयम्पि दस्सामा’’ति, एवं वट्टति.

किञ्चि सस्सुट्ठानकं भूमिप्पदेसं सन्धाय ‘‘सीमं देमा’’ति वदन्ति, वट्टति. सीमपरिच्छेदनत्थं पन थम्भा वा पासाणा वा सयं न ठपेतब्बा, भूमि नाम अनग्घा, अप्पकेनपि पाराजिको भवेय्य. आरामिकानं पन वत्तब्बं ‘‘इमिना ठानेन अम्हाकं सीमा गता’’ति. सचेपि हि ते अधिकं गण्हन्ति, परियायेन कथितत्ता अनापत्ति. यदि पन राजराजमहामत्तादयो सयमेव थम्भे ठपापेत्वा ‘‘चत्तारो पच्चये परिभुञ्जथा’’ति देन्ति, वट्टतियेव.

सचे ¶ कोचि अन्तोसीमायं तळाकं वा खणति, विहारमज्झेन वा मातिकं नेति, चेतियङ्गणबोधियङ्गणादीनि दुस्सन्ति, वारेतब्बो. सचे सङ्घो किञ्चि लभित्वा आमिसगरुकताय न वारेति, एको भिक्खु वारेति, सोव भिक्खु इस्सरो. सचे एको भिक्खु न वारेति ‘‘नेथ तुम्हे’’ति, तेसंयेव पक्खो होति. सङ्घो वारेति, सङ्घोव इस्सरो. सङ्घिकेसु हि कम्मेसु यो धम्मकम्मं करोति, सोव इस्सरो. सचे वारियमानोपि करोति, हेट्ठा गहितं पंसुं हेट्ठा पक्खिपित्वा, उपरि गहितं पंसुं उपरि पक्खिपित्वा पूरेतब्बा.

सचे कोचि यथाजातमेव उच्छुं वा अपरण्णं वा अलाबुकुम्भण्डादिकं वा वल्लिफलं दातुकामो ‘‘एतं सब्बं उच्छुखेत्तं अपरण्णवत्थुं वल्लिफलावाटं दम्मी’’ति वदति, सह वत्थुना परामट्ठत्ता न वट्टतीति महासुमत्थेरो आह. महापदुमत्थेरो पन ‘‘अभिलापमत्तमेतं, सामिकानंयेव हि सो भूमिभागो, तस्मा वट्टती’’ति आह. ‘‘दासं दम्मी’’ति वदति, न वट्टति. ‘‘आरामिकं दम्मि, वेय्यावच्चकरं दम्मि, कप्पियकारकं दम्मी’’ति वुत्ते वट्टति. सचे आरामिको पुरेभत्तम्पि पच्छाभत्तम्पि सङ्घस्सेव कम्मं करोति, सामणेरस्स विय सब्बं भेसज्जं पटिजग्गनम्पि तस्स कातब्बं. सचे पुरेभत्तमेव सङ्घस्स कम्मं करोति, पच्छाभत्तं अत्तनो करोति, सायं निवापो न दातब्बो. येपि पञ्चदिवसवारेन ¶ वा पक्खवारेन वा सङ्घस्स कम्मं कत्वा सेसकाले अत्तनो कम्मं करोन्ति, तेसम्पि करणकालेयेव भत्तञ्च निवापो च दातब्बो. सचे सङ्घस्स कम्मं नत्थि, अत्तनोयेव कम्मं कत्वा जीवन्ति, ते चे हत्थकम्ममूलं आनेत्वा देन्ति, गहेतब्बं. नो चे देन्ति, न किञ्चि वत्तब्बा. यं किञ्चि रजकदासम्पि पेसकारदासम्पि आरामिकनामेन सम्पटिच्छितुं वट्टति.

सचे ‘‘गावो देमा’’ति वदन्ति, ‘‘न वट्टती’’ति पटिक्खिपितब्बा. इमा गावो कुतोति. पण्डितेहि पञ्चगोरसपरिभोगत्थाय दिन्नाति. ‘‘मयम्पि पञ्चगोरसपरिभोगत्थाय देमा’’ति वुत्ते वट्टन्ति. अजिकादीसुपि एसेव नयो. ‘‘हत्थिं देम, अस्सं, महिंसं, कुक्कुटं, सूकरं देमा’’ति वदन्ति, सम्पटिच्छितुं न वट्टति. सचे केचि मनुस्सा ‘‘अप्पोस्सुक्का, भन्ते, तुम्हे होथ, मयं इमे गहेत्वा तुम्हाकं कप्पियभण्डं दस्सामा’’ति गण्हन्ति, वट्टति. कुक्कुटसूकरे ‘‘सुखं जीवन्तू’’ति अरञ्ञे विस्सज्जापेतुं वट्टति. ‘‘इमं तळाकं, इमं खेत्तं, इमं वत्थुं विहारस्स देमा’’ति वुत्ते पटिक्खिपितुं न लब्भति.

६४. सचे कोचि भिक्खुं उद्दिस्स दूतेन हिरञ्ञसुवण्णादिचीवरचेतापन्नं पहिणेय्य ‘‘इमिना चीवरचेतापन्नेन चीवरं चेतापेत्वा इत्थन्नामं भिक्खुं चीवरेन अच्छादेही’’ति, सो चे दूतो तं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा एवं वदेय्य ‘‘इदं खो, भन्ते, आयस्मन्तं उद्दिस्स चीवरचेतापन्नं आभतं, पटिग्गण्हतु आयस्मा चीवरचेतापन्न’’न्ति, तेन भिक्खुना सो दूतो एवमस्स वचनीयो ‘‘न खो मयं, आवुसो, चीवरचेतापन्नं पटिग्गण्हाम, चीवरञ्च खो मयं पटिग्गण्हाम कालेन कप्पिय’’न्ति. सो चे दूतो तं भिक्खुं एवं वदेय्य ‘‘अत्थि पनायस्मतो कोचि वेय्यावच्चकरो’’ति, चीवरत्थिकेन भिक्खुना वेय्यावच्चकरो निद्दिसितब्बो आरामिको वा उपासको वा ‘‘एसो खो, आवुसो, भिक्खूनं वेय्यावच्चकरो’’ति. न वत्तब्बो ‘‘तस्स देही’’ति वा ‘‘सो वा निक्खिपिस्सति, सो वा परिवत्तेस्सति, सो वा चेतापेस्सती’’ति ¶ . सो चे दूतो तं वेय्यावच्चकरं सञ्ञापेत्वा तं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा एवं वदेय्य ‘‘यं खो, भन्ते, आयस्मा वेय्यावच्चकरं निद्दिसि, आणत्तो सो मया, उपसङ्कमतु आयस्मा कालेन, चीवरेन तं अच्छादेस्सती’’ति. चीवरत्थिकेन भिक्खुना वेय्यावच्चकरो उपसङ्कमित्वा द्वत्तिक्खत्तुं चोदेतब्बो सारेतब्बो ¶ ‘‘अत्थो मे, आवुसो, चीवरेना’’ति. न वत्तब्बो ‘‘देहि मे चीवरं, आहर मे चीवरं, परिवत्तेहि मे चीवरं, चेतापेहि मे चीवर’’न्ति. सचे द्वत्तिक्खत्तुं चोदयमानो सारयमानो तं चीवरं अभिनिप्फादेति, इच्चेतं कुसलं. नो चे अभिनिप्फादेति, तत्थ गन्त्वा चतुक्खत्तुं पञ्चक्खत्तुं छक्खत्तुपरमं तुण्हीभूतेन उद्दिस्स ठातब्बं, न आसने निसीदितब्बं, न आमिसं पटिग्गहेतब्बं, न धम्मो भासितब्बो. ‘‘किं कारणा आगतोसी’’ति पुच्छियमानेन ‘‘जानाहि, आवुसो’’ति एत्तकमेव वत्तब्बं.

सचे आसने वा निसीदति, आमिसं वा पटिग्गण्हाति, धम्मं वा भासति, ठानं भञ्जति. सचे चतुक्खत्तुं चोदेति, चतुक्खत्तुं ठातब्बं. पञ्चक्खत्तुं चोदेति, द्विक्खत्तुं ठातब्बं. छक्खत्तुं चोदेति, न ठातब्बं. एकाय हि चोदनाय ठानद्वयं भञ्जति. यथा छक्खत्तुं चोदेत्वा न ठातब्बं, एवं द्वादसक्खत्तुं ठत्वा न चोदेतब्बं. तस्मा सचे चोदेतियेव न तिट्ठति, छ चोदना लब्भन्ति. सचे तिट्ठतियेव न चोदेति, द्वादस ठानानि लब्भन्ति. सचे चोदेतिपि तिट्ठतिपि, एकाय चोदनाय द्वे ठानानि हापेतब्बानि. तत्थ यो एकदिवसमेव पुनप्पुनं गन्त्वा छक्खत्तुं चोदेति, सकिंयेव वा गन्त्वा ‘‘अत्थो मे, आवुसो, चीवरेना’’ति छक्खत्तुं वदति, तत्थ एकदिवसमेव पुनप्पुनं गन्त्वा द्वादसक्खत्तुं तिट्ठति, सकिमेव वा गन्त्वा तत्र तत्र ठाने तिट्ठति, सोपि सब्बचोदनायो सब्बट्ठानानि च भञ्जति, को पन वादो नानादिवसेसु. ततो चे उत्तरि वायममानो तं चीवरं अभिनिप्फादेति, पयोगे दुक्कटं, पटिलाभेन निस्सग्गियं होति. नो चे सक्कोति तं अभिनिप्फादेतुं, यतो राजतो राजमहामत्ततो वा अस्स भिक्खुनो तं चीवरचेतापन्नं आनीतं, तस्स सन्तिकं सामं वा गन्तब्बं, दूतो वा पाहेतब्बो ‘‘यं खो तुम्हे आयस्मन्तो भिक्खुं उद्दिस्स चीवरचेतापन्नं पहिणित्थ, न तं तस्स भिक्खुनो किञ्चि अत्थं अनुभोति, युञ्जन्तायस्मन्तो सकं, मा तुम्हाकं सन्तकं विनस्सतू’’ति. अयं तत्थ सामीचि. यो पन नेव सामं गच्छति, न दूतं पाहेति, वत्तभेदे दुक्कटं आपज्जति.

६५. किं पन (पारा. अट्ठ. २.५३८-९) सब्बकप्पियकारकेसु एवं पटिपज्जितब्बन्ति? न पटिपज्जितब्बं. अयञ्हि कप्पियकारको नाम सङ्खेपतो दुविधो निद्दिट्ठो ¶ अनिद्दिट्ठो च. तत्थ निद्दिट्ठो दुविधो भिक्खुना निद्दिट्ठो दूतेन निद्दिट्ठोति. अनिद्दिट्ठोपि दुविधो ¶ मुखवेवटिककप्पियकारको परम्मुखकप्पियकारकोति. तेसु भिक्खुना निद्दिट्ठो सम्मुखासम्मुखवसेन चतुब्बिधो होति, तथा दूतेन निद्दिट्ठोपि. कथं? इधेकच्चो भिक्खुस्स चीवरत्थाय दूतेन अकप्पियवत्थुं पहिणति, दूतो तं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा ‘‘इदं, भन्ते, इत्थन्नामेन तुम्हाकं चीवरत्थाय पहितं, गण्हथ न’’न्ति वदति, भिक्खु ‘‘नयिदं कप्पती’’ति पटिक्खिपति, दूतो ‘‘अत्थि पन ते, भन्ते, वेय्यावच्चकरो’’ति पुच्छति, पुञ्ञत्थिकेहि च उपासकेहि ‘‘भिक्खूनं वेय्यावच्चं करोथा’’ति आणत्ता वा, भिक्खूनं वा सन्दिट्ठसम्भत्ता केचि वेय्यावच्चकरा होन्ति, तेसं अञ्ञतरो तस्मिं खणे भिक्खुस्स सन्तिके निसिन्नो होति, भिक्खु तं निद्दिसति ‘‘अयं भिक्खूनं वेय्यावच्चकरो’’ति, दूतो तस्स हत्थे अकप्पियवत्थुं दत्वा ‘‘थेरस्स चीवरं किणित्वा देही’’ति गच्छति, अयं भिक्खुना सम्मुखानिद्दिट्ठो.

नो चे भिक्खुस्स सन्तिके निसिन्नो होति, अपिच खो भिक्खु निद्दिसति ‘‘असुकस्मिं नाम गामे इत्थन्नामो भिक्खूनं वेय्यावच्चकरो’’ति, सो गन्त्वा तस्स हत्थे अकप्पियवत्थुं दत्वा ‘‘थेरस्स चीवरं किणित्वा ददेय्यासी’’ति आगन्त्वा भिक्खुस्स आरोचेत्वा गच्छति, अयमेको भिक्खुना असम्मुखानिद्दिट्ठो.

न हेव खो सो दूतो अत्तना आगन्त्वा आरोचेति, अपिच खो अञ्ञं पहिणति ‘‘दिन्नं मया, भन्ते, तस्स हत्थे चीवरचेतापन्नं, तुम्हे चीवरं गण्हेय्याथा’’ति, अयं दुतियो भिक्खुना असम्मुखानिद्दिट्ठो.

न हेव खो अञ्ञं पहिणति, अपिच गच्छन्तोव भिक्खुं वदति ‘‘अहं तस्स हत्थे चीवरचेतापन्नं दस्सामि, तुम्हे चीवरं गण्हेय्याथा’’ति, अयं ततियो भिक्खुना असम्मुखानिद्दिट्ठोति एवं एको सम्मुखानिद्दिट्ठो तयो असम्मुखानिद्दिट्ठाति इमे चत्तारो भिक्खुना निद्दिट्ठवेय्यावच्चकरा नाम. एतेसु इध वुत्तनयेनेव पटिपज्जितब्बं.

अपरो भिक्खु पुरिमनयेनेव दूतेन पुच्छितो नत्थिताय वा अविचारेतुकामताय वा ‘‘नत्थम्हाकं कप्पियकारको’’ति वदति, तस्मिं खणे कोचि मनुस्सो आगच्छति, दूतो तस्स हत्थे अकप्पियवत्थुं दत्वा ‘‘इमस्स हत्थतो चीवरं गण्हेय्याथा’’ति वत्वा गच्छति, अयं दूतेन सम्मुखानिद्दिट्ठोति एवं एको सम्मुखानिद्दिट्ठो.

अपरो ¶ ¶ दूतो गामं पविसित्वा अत्तना अभिरुचितस्स कस्सचि हत्थे अकप्पियवत्थुं दत्वा पुरिमनयेनेव आगन्त्वा वा आरोचेति, अञ्ञं वा पहिणति ‘‘अहं असुकस्स नाम हत्थे चीवरचेतापन्नं दस्सामि, तुम्हे चीवरं गण्हेय्याथा’’ति वत्वा वा गच्छति, अयं ततियो दूतेन असम्मुखानिद्दिट्ठोति एवं एको सम्मुखानिद्दिट्ठो तयो असम्मुखानिद्दिट्ठाति इमे चत्तारो दूतेन निद्दिट्ठवेय्यावच्चकरा नाम. एतेसु मेण्डकसिक्खापदे वुत्तनयेनेव पटिपज्जितब्बं. वुत्तञ्हेतं –

‘‘सन्ति, भिक्खवे, मनुस्सा सद्धा पसन्ना, ते कप्पियकारकानं हत्थे हिरञ्ञं उपनिक्खिपन्ति ‘इमिना यं अय्यस्स कप्पियं, तं देथा’ति. अनुजानामि, भिक्खवे, यं ततो कप्पियं, तं सादितुं, न त्वेवाहं, भिक्खवे, ‘केनचि परियायेन जातरूपरजतं सादितब्बं परियेसितब्ब’न्ति वदामी’’ति (महाव. २९९).

एत्थ चोदनाय परिमाणं नत्थि, मूलं असादियन्तेन सहस्सक्खत्तुम्पि चोदनाय वा ठानेन वा कप्पियभण्डं सादितुं वट्टति. नो चे देति, अञ्ञं कप्पियकारकं ठपेत्वापि आहरापेतब्बं. सचे इच्छति, मूलसामिकानम्पि कथेतब्बं. नो चे इच्छति, न कथेतब्बं.

अपरो भिक्खु पुरिमनयेनेव दूतेन पुच्छितो ‘‘नत्थम्हाकं कप्पियकारको’’ति वदति, तदञ्ञो समीपे ठितो सुत्वा ‘‘आहर भो, अहं अय्यस्स चीवरं चेतापेत्वा दस्सामी’’ति वदति. दूतो ‘‘हन्द भो ददेय्यासी’’ति तस्स हत्थे दत्वा भिक्खुस्स अनारोचेत्वाव गच्छति, अयं मुखवेवटिककप्पियकारको. अपरो भिक्खुनो उपट्ठाकस्स वा अञ्ञस्स वा हत्थे अकप्पियवत्थुं दत्वा ‘‘थेरस्स चीवरं ददेय्यासी’’ति एत्तोव पक्कमति, अयं परम्मुखाकप्पियकारकोति इमे द्वे अनिद्दिट्ठकप्पियकारका नाम. एतेसु अञ्ञातकअप्पवारितेसु विय पटिपज्जितब्बं. सचे सयमेव चीवरं आनेत्वा ददन्ति, गहेतब्बं. नो चे, न किञ्चि वत्तब्बा. यथा च दूतस्स हत्थे चीवरत्थाय अकप्पियवत्थुम्हि पेसिते विनिच्छयो वुत्तो, एवं पिण्डपातादीनम्पि अत्थाय पेसिते सयं आगन्त्वा दीयमाने च विनिच्छयो वेदितब्बो.

६६. उपनिक्खित्तसादियने ¶ पन अयं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.५८३-४) – किञ्चि अकप्पियवत्थुं पादमूले ठपेत्वा ‘‘इदं अय्यस्स होतू’’ति वुत्ते सचेपि चित्तेन सादियति, गण्हितुकामो होति, कायेन वा वाचाय वा ‘‘नयिदं कप्पती’’ति पटिक्खिपति, अनापत्ति ¶ . कायवाचाहि वा अप्पटिक्खिपित्वापि सुद्धचित्तो हुत्वा ‘‘नयिदं अम्हाकं कप्पती’’ति न सादियति, अनापत्तियेव. तीसु द्वारेसु हि येन केनचि पटिक्खित्तं पटिक्खित्तमेव होति. सचे पन कायवाचाहि अप्पटिक्खिपित्वा चित्तेन अधिवासेति, कायवाचाहि कत्तब्बस्स पटिक्खेपस्स अकरणतो अकिरियसमुट्ठानं कायद्वारे च वचीद्वारे च आपत्तिं आपज्जति, मनोद्वारे पन आपत्ति नाम नत्थि.

एको सतं वा सहस्सं वा पादमूले ठपेति ‘‘तुय्हिदं होतू’’ति, भिक्खु ‘‘नयिदं कप्पती’’ति पटिक्खिपति, उपासको ‘‘परिच्चत्तं मया तुम्हाक’’न्ति गतो, अञ्ञो तत्थ आगन्त्वा पुच्छति ‘‘किं, भन्ते, इद’’न्ति, यं तेन च अत्तना च वुत्तं, तं आचिक्खितब्बं. सो चे वदति ‘‘गोपयिस्सामहं, भन्ते, गुत्तट्ठानं दस्सेथा’’ति, सत्तभूमिकम्पि पासादं अभिरुहित्वा ‘‘इदं गुत्तट्ठान’’न्ति आचिक्खितब्बं, ‘‘इध निक्खिपाही’’ति न वत्तब्बं. एत्तावता कप्पियञ्च अकप्पियञ्च निस्साय ठितं होति, द्वारं पिदहित्वा रक्खन्तेन वसितब्बं. सचे किञ्चि विक्कायिकभण्डं पत्तं वा चीवरं वा गहेत्वा आगच्छति, ‘‘इदं गहेस्सथ, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘उपासक, अत्थि अम्हाकं इमिना अत्थो, वत्थु च एवरूपं नाम संविज्जति, कप्पियकारको नत्थी’’ति वत्तब्बं. सचे सो वदति ‘‘अहं कप्पियकारको भविस्सामि, द्वारं विवरित्वा देथा’’ति, द्वारं विवरित्वा ‘‘इमस्मिं ओकासे ठपित’’न्ति वत्तब्बं, ‘‘इदं गण्हा’’ति न वत्तब्बं. एवम्पि कप्पियञ्च अकप्पियञ्च निस्साय ठितमेव होति. सो चे तं गहेत्वा तस्स कप्पियभण्डं देति, वट्टति. सचे अधिकं गण्हाति, ‘‘न मयं तव भण्डं गण्हाम, निक्खमाही’’ति वत्तब्बो.

६७. येन पन जातरूपादिचतुब्बिधं निस्सग्गियवत्थु पटिग्गहितं, तेन किं कातब्बन्ति? सङ्घमज्झे निस्सज्जितब्बं. कथं? तेन भिक्खुना (पारा. ५८४) सङ्घं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवमस्स वचनीयो ‘‘अहं, भन्ते, रूपियं ¶ पटिग्गहेसिं, इदं मे निस्सग्गियं, इमाहं निस्सज्जामी’’ति निस्सज्जित्वा आपत्ति देसेतब्बा. ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन आपत्ति पटिग्गहेतब्बा. सचे तत्थ आगच्छति आरामिको वा उपासको वा, सो वत्तब्बो ‘‘आवुसो, इदं जानाही’’ति. सचे सो भणति ‘‘इमिना किं आहरिस्सामी’’ति, न वत्तब्बो ‘‘इमं वा इमं वा आहरा’’ति, कप्पियं आचिक्खितब्बं सप्पिं वा तेलं वा मधुं वा फाणितं वा. आचिक्खन्तेन च ‘‘इमिना सप्पिं वा तेलं वा मधुं वा फाणितं वा आहरा’’ति न वत्तब्बं, ‘‘इदञ्चिदञ्च सङ्घस्स कप्पिय’’न्ति एत्तकमेव वत्तब्बं. सचे सो तेन ¶ परिवत्तेत्वा कप्पियं आहरति, रूपियपटिग्गाहकं ठपेत्वा सब्बेहेव भाजेत्वा परिभुञ्जितब्बं, रूपियपटिग्गाहकेन भागो न गहेतब्बो.

अञ्ञेसं (पारा. अट्ठ. २.५८३-४) भिक्खूनं वा आरामिकानं वा पत्तभागम्पि लभित्वा परिभुञ्जितुं न वट्टति, अन्तमसो मक्कटादीहि ततो हरित्वा अरञ्ञे ठपितं वा तेसं हत्थतो गळितं वा तिरच्छानपटिग्गहितम्पि पंसुकूलम्पि न वट्टतियेव. ततो आहटेन फाणितेन सेनासनधूपनम्पि न वट्टति. सप्पिना वा तेलेन वा पदीपं कत्वा दीपालोके निपज्जितुं, कसिणपरिकम्मं कातुं, पोत्थकम्पि वाचेतुं न वट्टति. तेलमधुफाणितेहि पन सरीरे वणं मक्खेतुं न वट्टतियेव. तेन वत्थुना मञ्चपीठादीनि वा गण्हन्ति, उपोसथागारं वा भोजनसालं वा करोन्ति, परिभुञ्जितुं न वट्टति. छायापि गेहपरिच्छेदेन ठिताव न वट्टति, परिच्छेदातिक्कन्ता आगन्तुकत्ता वट्टति. तं वत्थुं विस्सज्जेत्वा कतेन मग्गेनपि सेतुनापि नावायपि उळुम्पेनापि गन्तुं न वट्टति. तेन वत्थुना खणापिताय पोक्खरणिया उब्भिदोदकं पातुं वा परिभुञ्जितुं वा न वट्टति. अन्तो उदके पन असति अञ्ञं आगन्तुकं उदकं वा वस्सोदकं वा पविट्ठं वट्टति. कीताय येन सद्धिं कीता, तं आगन्तुकम्पि न वट्टति. तं वत्थुं उपनिक्खेपं ठपेत्वा सङ्घो पच्चये परिभुञ्जति, तेपि पच्चया तस्स न वट्टन्ति. आरामो गहितो होति, सोपि परिभुञ्जितुं न वट्टति. यदि भूमिपि बीजम्पि अकप्पियं, नेव भूमिं, न फलं परिभुञ्जितुं वट्टति. सचे भूमिंयेव किणित्वा अञ्ञानि बीजानि रोपितानि, फलं वट्टति. अथ बीजानि किणित्वा कप्पियभूमियं रोपितानि, फलं न वट्टति, भूमियं निसीदितुं वा निपज्जितुं वा वट्टति.

सचे ¶ पन तत्थ आगतो कप्पियकारको तं परिवत्तेत्वा सङ्घस्स कप्पियं सप्पितेलादिं आहरितुं न जानाति, सो वत्तब्बो ‘‘आवुसो, इमं छड्डेही’’ति. सचे सो छड्डेति, इच्चेतं कुसलं. नो चे छड्डेति, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतो भिक्खु रूपियछड्डको सम्मन्नितब्बो यो न छन्दागतिं गच्छेय्य, न दोसागतिं गच्छेय्य, न मोहागतिं गच्छेय्य, न भयागतिं गच्छेय्य, छड्डिताछड्डितञ्च जानेय्य. एवञ्च पन सम्मन्नितब्बो, पठमं भिक्खु याचितब्बो, याचित्वा ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इत्थन्नामं भिक्खुं रूपियछड्डकं सम्मन्नेय्य, एसा ञत्ति. सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, सङ्घो इत्थन्नामं भिक्खुं रूपियछड्डकं सम्मन्नति, यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स भिक्खुनो रूपियछड्डकस्स सम्मुति ¶ , सो तुण्हस्स. यस्स नक्खमति, सो भासेय्य. सम्मतो सङ्घेन इत्थन्नामो भिक्खु रूपियछड्डको, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (पारा. ५८५).

६८. तेन सम्मतेन (पारा. अट्ठ. २.५८५) भिक्खुना निमित्तं अकत्वा अक्खीनि निमीलेत्वा नदिया वा पपाते वा वनगहने वा गूथं विय अनपेक्खेन पतितोकासं असमन्नारहन्तेन छड्डेतब्बं. सचे निमित्तं कत्वा पातेति, दुक्कटं आपज्जति. एवं जिगुच्छितब्बेपि रूपिये भगवा परियायेन भिक्खूनं परिभोगं आचिक्खि. रूपियपटिग्गाहकस्स पन केनचि परियायेन ततो उप्पन्नपच्चयपरिभोगो न वट्टति. यथा चायं एतस्स न वट्टति, एवं असन्तसम्भावनाय वा कुलदूसककम्मेन वा कुहनादीहि वा उप्पन्नपच्चया नेव तस्स, न अञ्ञस्स वट्टन्ति, धम्मेन समेन उप्पन्नापि अपच्चवेक्खित्वा परिभुञ्जितुं न वट्टन्ति. चत्तारो हि परिभोगा – थेय्यपरिभोगो इणपरिभोगो दायज्जपरिभोगो सामिपरिभोगोति. तत्थ सङ्घमज्झेपि निसीदित्वा परिभुञ्जन्तस्स दुस्सीलस्स परिभोगो थेय्यपरिभोगो नाम. सीलवतो अपच्चवेक्खितपरिभोगो इणपरिभोगो नाम. तस्मा चीवरं परिभोगे परिभोगे पच्चवेक्खितब्बं, पिण्डपातो आलोपे आलोपे ¶ , तथा असक्कोन्तेन पुरेभत्तपच्छाभत्तपुरिमयाममज्झिमयामपच्छिमयामेसु. सचस्स अपच्चवेक्खतो अरुणो उग्गच्छति, इणपरिभोगट्ठाने तिट्ठति. सेनासनम्पि परिभोगे परिभोगे पच्चवेक्खितब्बं. भेसज्जस्स पटिग्गहणेपि परिभोगेपि सतिपच्चयता वट्टति, एवं सन्तेपि पटिग्गहणे सतिं कत्वा परिभोगे अकरोन्तस्सेव आपत्ति, पटिग्गहणे पन सतिं अकत्वा परिभोगे करोन्तस्स अनापत्ति. चतुब्बिधा हि सुद्धि – देसनासुद्धि संवरसुद्धि परियेट्ठिसुद्धि पच्चवेक्खणसुद्धीति.

तत्थ देसनासुद्धि नाम पातिमोक्खसंवरसीलं. तञ्हि देसनाय सुज्झनतो ‘‘देसनासुद्धी’’ति वुच्चति. संवरसुद्धि नाम इन्द्रियसंवरसीलं. तञ्हि ‘‘न पुनेवं करिस्सामी’’ति चित्ताधिट्ठानसंवरेनेव सुज्झनतो ‘‘संवरसुद्धी’’ति वुच्चति. परियेट्ठिसुद्धि नाम आजीवपारिसुद्धिसीलं. तञ्हि अनेसनं पहाय धम्मेन समेन पच्चये उप्पादेन्तस्स परियेसनाय सुद्धत्ता ‘‘परियेट्ठिसुद्धी’’ति वुच्चति. पच्चवेक्खणसुद्धि नाम पच्चयपरिभोगसन्निस्सितसीलं. तञ्हि ‘‘पटिसङ्खा योनिसो चीवरं पटिसेवामी’’तिआदिना (म. नि. १.२३; अ. नि. ६.५८) नयेन वुत्तेन पच्चवेक्खणेन सुज्झनतो ‘‘पच्चवेक्खणसुद्धी’’ति ¶ वुच्चति, तेन वुत्तं ‘‘पटिग्गहणे पन सतिं अकत्वा परिभोगे करोन्तस्स अनापत्ती’’ति.

सत्तन्नं सेक्खानं पच्चयपरिभोगो दायज्जपरिभोगो नाम. ते हि भगवतो पुत्ता, तस्मा पितुसन्तकानं पच्चयानं दायादा हुत्वा ते पच्चये परिभुञ्जन्ति. किं पन ते भगवतो पच्चये परिभुञ्जन्ति, गिहीनं पच्चये परिभुञ्जन्तीति? गिहीहि दिन्नापि भगवता अनुञ्ञातत्ता भगवतो सन्तका होन्ति, तस्मा भगवतो पच्चये परिभुञ्जन्तीति वेदितब्बं. धम्मदायादसुत्त (म. नि. १.२९ आदयो) ञ्चेत्थ साधकं. खीणासवानं परिभोगो सामिपरिभोगो नाम. ते हि तण्हाय दासब्यं अतीतत्ता सामिनो हुत्वा परिभुञ्जन्ति. इति इमेसु परिभोगेसु सामिपरिभोगो च दायज्जपरिभोगो च सब्बेसम्पि वट्टति, इणपरिभोगो न वट्टति, थेय्यपरिभोगे कथायेव नत्थि.

अपरेपि चत्तारो परिभोगा – लज्जिपरिभोगो अलज्जिपरिभोगो धम्मियपरिभोगो अधम्मियपरिभोगोति. तत्थ अलज्जिनो लज्जिना सद्धिं ¶ परिभोगो वट्टति, आपत्तिया न कारेतब्बो. लज्जिनो अलज्जिना सद्धिं याव न जानाति, ताव वट्टति. आदितो पट्ठाय हि अलज्जी नाम नत्थि, तस्मा यदास्स अलज्जिभावं जानाति, तदा वत्तब्बो ‘‘तुम्हे कायद्वारे वचीद्वारे च वीतिक्कमं करोथ, तं अप्पतिरूपं, मा एवमकत्था’’ति. सचे अनादियित्वा करोतियेव, यदि तेन सद्धिं परिभोगं करोति, सोपि अलज्जीयेव होति. योपि अत्तनो भारभूतेन अलज्जिना सद्धिं परिभोगं करोति, सोपि निवारेतब्बो. सचे न ओरमति, अयम्पि अलज्जीयेव होति. एवं एको अलज्जी अलज्जिसतम्पि करोति. अलज्जिनो पन अलज्जिनाव सद्धिं परिभोगे आपत्ति नाम नत्थि. लज्जिनो लज्जिना सद्धिं परिभोगो द्विन्नं खत्तियकुमारानं सुवण्णपातियं भोजनसदिसो. धम्मियाधम्मियपरिभोगो पच्चयवसेनेव वेदितब्बो. तत्थ सचे पुग्गलोपि अलज्जी, पिण्डपातोपि अधम्मियो, उभो जेगुच्छा. पुग्गलो अलज्जी, पिण्डपातो धम्मियो, पुग्गलं जिगुच्छित्वा पिण्डपातो न गहेतब्बो. महापच्चरियं पन ‘‘दुस्सीलो सङ्घतो उद्देसभत्तादीनि लभित्वा सङ्घस्सेव देति, एतानि यथादानमेव गहितत्ता वट्टन्ती’’ति वुत्तं. पुग्गलो लज्जी, पिण्डपातो अधम्मियो, पिण्डपातो जेगुच्छो न गहेतब्बो. पुग्गलो लज्जी, पिण्डपातोपि धम्मियो, वट्टति.

अपरे द्वे पग्गहा द्वे च परिभोगा – लज्जिपग्गहो अलज्जिपग्गहो, धम्मपरिभोगो आमिसपरिभोगोति. तत्थ अलज्जिनो लज्जिं पग्गहेतुं वट्टति, न सो आपत्तिया कारेतब्बो ¶ . सचे पन लज्जी अलज्जिं पग्गण्हाति, अनुमोदनाय अज्झेसति, धम्मकथाय अज्झेसति, कुलेसु उपत्थम्भेति, इतरोपि ‘‘अम्हाकं आचरियो ईदिसो च ईदिसो चा’’ति तस्स परिसति वण्णं भासति, अयं सासनं ओसक्कापेति अन्तरधापेतीति वेदितब्बो. धम्मपरिभोगआमिसपरिभोगेसु पन यत्थ आमिसपरिभोगो वट्टति, धम्मपरिभोगोपि तत्थ वट्टति. यो पन कोटियं ठितो, गन्थो तस्स पुग्गलस्स अच्चयेन नस्सिस्सति, तं धम्मानुग्गहेन उग्गण्हितुं वट्टतीति वुत्तं. तत्रिदं वत्थु – महाभये किर एकस्सेव भिक्खुनो महानिद्देसो पगुणो अहोसि. अथ चतुनिकायिकतिस्सत्थेरस्स उपज्झायो महातिपिटकत्थेरो नाम ¶ महारक्खितत्थेरं आह ‘‘आवुसो महारक्खित, एतस्स सन्तिके महानिद्देसं गण्हाही’’ति. ‘‘पापो किरायं, भन्ते, न गण्हामी’’ति. ‘‘गण्हावुसो, अहं ते सन्तिके निसीदिस्सामी’’ति. ‘‘साधु, भन्ते, तुम्हेसु निसिन्नेसु गण्हिस्सामी’’ति पट्ठपेत्वा रत्तिन्दिवं निरन्तरं परियापुणन्तो ओसानदिवसे हेट्ठामञ्चे इत्थिं दिस्वा ‘‘भन्ते, सुतंयेव मे पुब्बे, सचाहं एवं जानेय्यं, न ईदिसस्स सन्तिके धम्मं परियापुणेय्य’’न्ति आह. तस्स पन सन्तिके बहू महाथेरा उग्गण्हित्वा महानिद्देसं पतिट्ठापेसुन्ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

रूपियादिपटिग्गहणविनिच्छयकथा समत्ता.

१३. दानलक्खणादिविनिच्छयकथा

६९. दानविस्सासग्गाहेहि ¶ लाभस्स परिणामनन्ति एत्थ ताव दानन्ति अत्तनो सन्तकस्स चीवरादिपरिक्खारस्स सद्धिविहारिकादीसु यस्स कस्सचि दानं. तत्रिदं दानलक्खणं – ‘‘इदं तुय्हं देमि ददामि दज्जामि ओणोजेमि परिच्चजामि विस्सज्जामी’’ति वा ‘‘इत्थन्नामस्स देमि…पे… विस्सज्जामी’’ति वा वदति, सम्मुखापि परम्मुखापि दिन्नंयेव होति. ‘‘तुय्हं गण्हाही’’ति वुत्ते ‘‘मय्हं गण्हामी’’ति वदति, सुदिन्नं सुग्गहितञ्च. ‘‘तव सन्तकं करोहि, तव सन्तकं होतु, तव सन्तकं होती’’ति वुत्ते ‘‘मम सन्तकं करोमि, मम सन्तकं होतु, मम सन्तकं करिस्सामी’’ति वदति, दुदिन्नं दुग्गहितञ्च. नेव दाता दातुं जानाति, न इतरो गहेतुं, सचे पन ‘‘तव सन्तकं करोही’’ति वुत्ते ‘‘साधु, भन्ते, मय्हं गण्हामी’’ति गण्हाति, सुग्गहितं. सचे पन एको ‘‘इदं चीवरं गण्हाही’’ति वदति, इतरो ‘‘न गण्हामी’’ति वदति, पुन सो ‘‘दिन्नं मया तुय्हं, गण्हाही’’ति वदति, इतरोपि ‘‘न मय्हं इमिना अत्थो’’ति वदति, ततो पुरिमोपि ‘‘मया दिन्न’’न्ति दसाहं अतिक्कामेति, पच्छिमोपि ‘‘मया पटिक्खित्त’’न्ति, कस्स आपत्तीति? न कस्सचि. यस्स पन रुच्चति, तेन अधिट्ठहित्वा परिभुञ्जितब्बं. ‘‘इत्थन्नामस्स देही’’ति दिन्नं याव परस्स हत्थं न पापुणाति, ताव यो पहिणति, तस्सेव सन्तकं, ‘‘इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति दिन्नं पन यस्स पहीयति, तस्स सन्तकं. तस्मा भिक्खु भिक्खुस्स हत्थे चीवरं पहिणति ‘‘इदं ¶ चीवरं इत्थन्नामस्स देही’’ति. सो अन्तरामग्गे यो पहिणति, तस्स विस्सासा गण्हाति, सुग्गहितं. यस्स पहीयति, तस्स विस्सासा गण्हाति, दुग्गहितं.

भिक्खु (महाव. ३७८-३७९) भिक्खुस्स हत्थे चीवरं पहिणति ‘‘इमं चीवरं इत्थन्नामस्स देही’’ति. सो अन्तरामग्गे सुणाति ‘‘यो पहिणति, सो कालकतो’’ति, तस्स मतकचीवरं अधिट्ठाति, स्वाधिट्ठितं. यस्स पहीयति, तस्स विस्सासा गण्हाति, दुग्गहितं. भिक्खु भिक्खुस्स हत्थे चीवरं पहिणति ‘‘इमं चीवरं इत्थन्नामस्स देही’’ति. सो अन्तरामग्गे सुणाति ‘‘यस्स पहीयति, सो कालकतो’’ति, तस्स मतकचीवरं अधिट्ठाति, द्वाधिट्ठितं. यो पहिणति, तस्स विस्सासा गण्हाति, सुग्गहितं. भिक्खु भिक्खुस्स हत्थे चीवरं पहिणति ‘‘इमं चीवरं इत्थन्नामस्स देही’’ति. सो अन्तरामग्गे सुणाति ‘‘उभो कालकता’’ति, यो पहिणति, तस्स मतकचीवरं अधिट्ठाति, स्वाधिट्ठितं. यस्स पहीयति, तस्स मतकचीवरं अधिट्ठाति, द्वाधिट्ठितं. भिक्खु भिक्खुस्स हत्थे चीवरं पहिणति ‘‘इमं चीवरं इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति. सो अन्तरामग्गे यो पहिणति, तस्स विस्सासा गण्हाति, दुग्गहितं. यस्स पहीयति, तस्स विस्सासा गण्हाति, सुग्गहितं. भिक्खु भिक्खुस्स हत्थे चीवरं पहिणति ‘‘इमं चीवरं इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति. सो अन्तरामग्गे सुणाति ‘‘यो पहिणति, सो कालकतो’’ति, तस्स ¶ मतकचीवरं अधिट्ठाति, द्वाधिट्ठितं. यस्स पहीयति, तस्स विस्सासा गण्हाति, सुग्गहितं. भिक्खु भिक्खुस्स हत्थे चीवरं पहिणति ‘‘इमं चीवरं इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति. सो अन्तरामग्गे सुणाति ‘‘यस्स पहीयति, सो कालकतो’’ति, तस्स मतकचीवरं अधिट्ठाति, स्वाधिट्ठितं. यो पहिणति, तस्स विस्सासा गण्हाति, दुग्गहितं. भिक्खु भिक्खुस्स हत्थे चीवरं पहिणति ‘‘इमं चीवरं इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति. सो अन्तरामग्गे सुणाति ‘‘उभो कालकता’’ति. यो पहिणति, तस्स मतकचीवरं अधिट्ठाति, द्वाधिट्ठितं. यस्स पहीयति, तस्स मतकचीवरं अधिट्ठाति, स्वाधिट्ठितं.

परिच्चजित्वा दिन्नं पुन केनचि कारणेन कुपितो आहरापेतुं न लभति. अत्तना दिन्नम्पि हि चीवरं सकसञ्ञाय अच्छिन्दतो निस्सग्गियं, अञ्ञं परिक्खारं अन्तमसो सूचिम्पि अच्छिन्दतो दुक्कटं. सचे पन ‘‘भन्ते, तुम्हाकं ¶ इदं सारुप्प’’न्ति सयमेव देति, गहेतुं वट्टति. अथ पन ‘‘आवुसो, मयं तुय्हं ‘वत्तपटिवत्तं करिस्सति, अम्हाकं सन्तिके उपज्झं गण्हिस्सति, धम्मं परियापुणिस्सती’ति चीवरं अदम्हा, सो दानि त्वं न वत्तं करोसि, न उपज्झं गण्हासि, न धम्मं परियापुणासी’’ति एवमादीनि वुत्तो ‘‘भन्ते, चीवरत्थाय मञ्ञे भणथ, इदं वो चीवर’’न्ति देति, एवम्पि वट्टति. दिसापक्कमन्तं वा पन दहरं ‘‘निवत्तेथ न’’न्ति भणति, सो न निवत्तति, चीवरे गहेत्वा निरुन्धथाति, एवञ्चे निवत्तति, साधु. सचे ‘‘पत्तचीवरत्थाय मञ्ञे तुम्हे भणथ, गण्हथ न’’न्ति देति, एवम्पि वट्टति. विब्भमन्तं वा दिस्वा ‘‘मयं तुय्हं ‘वत्तं करिस्सती’ति पत्तचीवरं अदम्हा, सो दानि त्वं विब्भमित्वा चरसी’’ति वदति, इतरो ‘‘गण्हथ तुम्हाकं पत्तचीवर’’न्ति देति, एवम्पि वट्टति. ‘‘मम सन्तिके उपज्झं गण्हन्तस्सेव देमि, अञ्ञत्थ गण्हन्तस्स न देमि, वत्तं करोन्तस्सेव देमि, अकरोन्तस्स न देमि, धम्मं परियापुणन्तस्सेव देमि, अपरियापुणन्तस्स न देमि, अविब्भमन्तस्सेव देमि, विब्भमन्तस्स न देमी’’ति एवं पन दातुं न वट्टति, ददतो दुक्कटं, आहरापेतुं पन वट्टति, विस्सज्जेत्वा दिन्नं अच्छिन्दित्वा गण्हन्तो भण्डग्घेन कारेतब्बो. अयं ताव दाने विनिच्छयो.

७०. विस्सासग्गाहलक्खणं पन इमिना सुत्तेन जानितब्बं –

‘‘अनुजानामि ¶ , भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतस्स विस्सासं गहेतुं सन्दिट्ठो च होति, सम्भत्तो च, आलपितो च, जीवति च, गहिते च अत्तमनो होती’’ति (महाव. ३५६).

तत्थ (पारा. अट्ठ. १.१३१) सन्दिट्ठोति दिट्ठमत्तकमित्तो. सम्भत्तोति दळ्हमित्तो. आलपितोति ‘‘मम सन्तकं यं इच्छसि, तं गण्हेय्यासि, आपुच्छित्वा गहणे कारणं नत्थी’’ति वुत्तो. जीवतीति अनुट्ठानसेय्याय सयितोपि यावजीवितिन्द्रियुपच्छेदं न पापुणाति. गहिते च अत्तमनोति गहिते तुट्ठचित्तो होति. ‘‘एवरूपस्स सन्तकं गहिते मे अत्तमनो भविस्सती’’ति जानन्तेन गहेतुं वट्टति. अनवसेसपरियादानवसेन चेतानि पञ्चङ्गानि वुत्तानि, विस्सासग्गाहो पन तीहि अङ्गेहि रुहति सन्दिट्ठो, जीवति, गहिते अत्तमनो, सम्भत्तो, जीवति, गहिते अत्तमनो, आलपितो, जीवति, गहिते अत्तमनोति. यो पन न जीवति, न च ¶ गहिते अत्तमनो होति, तस्स सन्तकं विस्सासग्गाहेन गहितम्पि पुन दातब्बं. ददमानेन च मतकधनं ताव ये तस्स धने इस्सरा गहट्ठा वा पब्बजिता वा, तेसं दातब्बं. अनत्तमनस्स सन्तकं तस्सेव दातब्बं, यो पन पठमंयेव ‘‘सुट्ठु कतं तया मम सन्तकं गण्हन्तेना’’ति वचीभेदेन वा चित्तुप्पादमत्तेन वा अनुमोदित्वा पच्छा केनचि कारणेन कुपितो, पच्चाहरापेतुं न लभति, योपि अदातुकामो, चित्तेन पन अधिवासेति, न किञ्चि वदति, सोपि पुन पच्चाहरापेतुं न लभति. यो पन ‘‘मया तुम्हाकं सन्तकं गहितं वा परिभुत्तं वा’’ति वुत्ते ‘‘गहितं वा होतु परिभुत्तं वा, मया पन तं केनचिदेव करणीयेन ठपितं, तं पाकतिकं कातुं वट्टती’’ति वदति, अयं पच्चाहरापेतुं लभति. अयं विस्सासग्गाहे विनिच्छयो.

७१. लाभस्स परिणामनन्ति इदं पन अञ्ञेसं अत्थाय परिणतलाभस्स अत्तनो अञ्ञस्स वा परिणामनं सन्धाय वुत्तं. तत्रायं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.६५९-६६०) – सङ्घस्स परिणतं सहधम्मिकानं वा गिहीनं वा अन्तमसो मातुसन्तकम्पि ‘‘इदं मय्हं देही’’ति सङ्घस्स परिणतभावं ञत्वा अत्तनो परिणामेत्वा गण्हन्तस्स निस्सग्गियं पाचित्तियं, ‘‘इमस्स भिक्खुनो देही’’ति एवं अञ्ञस्स परिणामेन्तस्स सुद्धिकपाचित्तियं. तस्मा योपि वस्सिकसाटिकसमये मातुघरेपि सङ्घस्स परिणतं वस्सिकसाटिकं ञत्वा अत्तनो परिणामेति, निस्सग्गियं पाचित्तियं, परस्स परिणामेति, सुद्धिकपाचित्तियं. मनुस्सा ‘‘सङ्घभत्तं करिस्सामा’’ति सप्पितेलादीनि आहरन्ति, गिलानो चेपि भिक्खुसङ्घस्स परिणतभावं ञत्वा किञ्चि याचति, निस्सग्गियं पाचित्तियमेव. सचे पन सो ‘‘तुम्हाकं सप्पिआदीनि ¶ आभतानि अत्थी’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, अत्थी’’ति वुत्ते ‘‘मय्हम्पि देथा’’ति वदति, वट्टति. अथापि नं कुक्कुच्चायन्तं उपासका वदन्ति ‘‘सङ्घोपि अम्हेहि दिन्नमेव लभति, गण्हथ, भन्ते’’ति, एवम्पि वट्टति.

एकस्मिं विहारे सङ्घस्स परिणतं अञ्ञविहारं उद्दिसित्वा ‘‘असुकस्मिं नाम विहारे सङ्घस्स देथा’’ति परिणामेति, ‘‘किं सङ्घस्स दानेन, चेतियस्स पूजं करोथा’’ति एवं चेतियस्स वा परिणामेति, दुक्कटं. चेतियस्स परिणतं अञ्ञचेतियस्स वा सङ्घस्स वा गणस्स वा पुग्गलस्स वा परिणामेति, दुक्कटमेव. नियमेत्वा अञ्ञचेतियस्स अत्थाय ¶ रोपितमालावच्छतो अञ्ञचेतियम्हि पुप्फम्पि आरोपेतुं न वट्टति, एकस्स चेतियस्स पन छत्तं वा पटाकं वा आरोपेत्वा ठितं दिस्वा सेसं अञ्ञचेतियस्स दापेतुं वट्टति. अन्तमसो सुनखस्सपि परिणतं ‘‘इमस्स सुनखस्स मा देहि, एतस्स देही’’ति एवं अञ्ञपुग्गलस्स परिणामेति, दुक्कटं. सचे पन दायका ‘‘मयं सङ्घभत्तं कातुकामा, चेतियपूजं कातुकामा, एकस्स भिक्खुनो परिक्खारं दातुकामा, तुम्हाकं रुचिया दस्साम, भणथ कत्थ देमा’’ति वदन्ति, एवं वुत्ते तेन भिक्खुना ‘‘यत्थ इच्छथ, तत्थ देथा’’ति वत्तब्बा. सचे पन केवलं ‘‘कत्थ देमा’’ति पुच्छन्ति, ‘‘यत्थ तुम्हाकं देय्यधम्मो परिभोगं वा लभेय्य, पटिसङ्खारं वा लभेय्य, चिरट्ठितिको वा अस्स, यत्थ वा पन तुम्हाकं चित्तं पसीदति, तत्थ देथा’’ति वत्तुं वट्टति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

दानलक्खणादिविनिच्छयकथा समत्ता.

१४. पथवीखणनविनिच्छयकथा

७२. पथवीति ¶ द्वे पथवी जाता च पथवी अजाता च पथवीति. तत्थ जाता नाम पथवी सुद्धपंसुका सुद्धमत्तिका अप्पपासाणा अप्पसक्खरा अप्पकठला अप्पमरुम्बा अप्पवालुका येभुय्येनपंसुका येभुय्येनमत्तिका, अदड्ढापि वुच्चति ‘‘जाता पथवी’’ति. योपि पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा अतिरेकचातुमासं ओवट्ठो, सोपि वुच्चति ‘‘जाता पथवी’’ति. अजाता नाम पथवी सुद्धपासाणा सुद्धसक्खरा सुद्धकठला सुद्धमरुम्बा सुद्धवालुका अप्पपंसुका अप्पमत्तिका येभुय्येनपासाणा येभुय्येनसक्खरा येभुय्येनकठला येभुय्येनमरुम्बा येभुय्येनवालुका, दड्ढापि वुच्चति ‘‘अजाता पथवी’’ति. योपि पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा ओमकचातुमासं ओवट्ठो, सोपि वुच्चति ‘‘अजाता पथवी’’ति (पाचि. ८४-८६).

तत्थ जातपथविं खणन्तस्स खणापेन्तस्स वा पाचित्तियं. तत्रायं विनिच्छयो (पाचि. अट्ठ. ८६) – सचे सयं खणति, पहारे पहारे पाचित्तियं. सचे ¶ अञ्ञं आणापेति, सकिं आणत्तो सचेपि सकलदिवसं खणति, आणापकस्स एकमेव पाचित्तियं. सचे पन कुसीतो होति, पुनप्पुनं आणापेतब्बो, तं आणापेत्वा खणापेन्तस्स वाचाय वाचाय पाचित्तियं. सचे ‘‘पोक्खरणिं खणाही’’ति वदति, वट्टति. खतायेव हि पोक्खरणी नाम होति. तस्मा अयं कप्पियवोहारो. एस नयो ‘‘वापिं तळाकं आवाटं खणा’’तिआदीसुपि. ‘‘इमं ओकासं खण, इमस्मिं ओकासे पोक्खरणिं खणा’’ति वत्तुं पन न वट्टति. ‘‘कन्दं खण, मूलं खणा’’ति अनियमेत्वा वत्तुं वट्टति, ‘‘इमं वल्लिं खण, इमस्मिं ओकासे कन्दं वा मूलं वा खणा’’ति वत्तुं न वट्टति.

७३. पोक्खरणिं सोधेन्तेहि यो कुटेहि उस्सिञ्चितुं सक्का होति तनुककद्दमो, तं अपनेतुं वट्टति, बहलो न वट्टति. आतपेन सुक्खकद्दमो फलति, तत्र यो हेट्ठा पथविया असम्बन्धो, तमेव अपनेतुं वट्टति. उदकेन गतट्ठाने उदकपप्पटको नाम होति, वातपहारेन चलति, तं अपनेतुं वट्टति. पोक्खरणीआदीनं तटं भिज्जित्वा उदकसामन्ता पतति. सचे ओमकचातुमासं ओवट्ठं, छिन्दितुं भिन्दितुं वा वट्टति, चातुमासतो उद्धं न वट्टति. सचे पन ¶ उदकेयेव पतति, देवेन अतिरेकचातुमासं ओवट्ठेपि उदकेयेव उदकस्स पतितत्ता वट्टति.

पासाणपिट्ठियं सोण्डिं खणन्ति, सचे तत्थ पठममेव सुखुमरजं पतति, तं देवेन ओवट्ठं होति, चातुमासच्चयेन अकप्पियपथवीसङ्ख्यं गच्छति. उदके परियादिन्ने सोण्डिं सोधेन्तेहि विकोपेतुं न वट्टति. सचे पठममेव उदकेन पूरति, पच्छा रजं पतति, तं विकोपेतुं वट्टति. तत्थ हि देवे वस्सन्तेपि उदकेयेव उदकं पतति. पिट्ठिपासाणे सुखुमरजं होति, देवे फुसायन्ते अल्लीयति, तम्पि चातुमासच्चयेन विकोपेतुं न वट्टति. अकतपब्भारे वम्मिको उट्ठितो होति, यथासुखं विकोपेतुं वट्टति. सचे अब्भोकासे उट्ठहति, ओमकचातुमासं ओवट्ठोयेव वट्टति. रुक्खादीसु आरुळ्हउपचिकमत्तिकायम्पि एसेव नयो. गण्डुप्पादगूथमूसिकुक्करगोकण्टकादीसुपि एसेव नयो. गोकण्टको नाम गावीनं खुरच्छिन्नकद्दमो वुच्चति. सचे पन हेट्ठिमतलेन भूमिसम्बन्धो होति, एकदिवसम्पि न वट्टति. कसितट्ठाने नङ्गलच्छिन्नमत्तिकापिण्डं गण्हन्तस्स एसेव नयो.

पुराणसेनासनं ¶ होति अच्छदनं वा विनट्ठच्छदनं वा अतिरेकचातुमासं ओवट्ठं जातपथवीसङ्ख्यमेव गच्छति, ततो अवसेसं छदनिट्ठकं वा गोपानसीआदिकं उपकरणं वा ‘‘इट्ठकं गण्हामि, गोपानसिं भित्तिपादं पदरत्थरणं पासादत्थम्भं गण्हामी’’ति सञ्ञाय गण्हितुं वट्टति, तेन सद्धिं मत्तिका पतति, अनापत्ति, भित्तिमत्तिकं गण्हन्तस्स पन आपत्ति. सचे या या अतिन्ता, तं तं गण्हाति, अनापत्ति. अन्तोगेहे मत्तिकापुञ्जो होति, तस्मिं एकदिवसं ओवट्ठे गेहं छादेन्ति. सचे सब्बो तिन्तो, चातुमासच्चयेन जातपथवीयेव. अथस्स उपरिभागोयेव तिन्तो, अन्तो अतिन्तो, यत्तकं तिन्तं, तं कप्पियकारकेहि कप्पियवोहारेन अपनामेत्वा सेसं यथासुखं वळञ्जेतुं वट्टति उदकेन तेमितत्ता. एकाबद्धायेव हि जातपथवी होति, न इतराति. अब्भोकासे मत्तिकापाकारो होति, अतिरेकचातुमासं ओवट्ठो जातपथवीसङ्ख्यं गच्छति, तत्थ लग्गपंसुं पन अल्लहत्थेन छुपित्वा गहेतुं वट्टति. सचे इट्ठकपाकारो होति, येभुय्येनकठलट्ठाने तिट्ठति, यथासुखं विकोपेतुं वट्टति. अब्भोकासे ठितमण्डपत्थम्भं इतो चितो च सञ्चालेत्वा पथविं विकोपेन्तेन गहेतुं न वट्टति, उजुकमेव उद्धरितुं वट्टति. अञ्ञम्पि सुक्खरुक्खं सुक्खखाणुकं वा गण्हन्तस्स एसेव नयो.

७४. नवकम्मत्थं थम्भं वा पासाणं वा रुक्खं वा दण्डकेहि उच्चालेत्वा पवट्टेन्ता गच्छन्ति ¶ , तत्थ जातपथवी भिज्जति, सचे सुद्धचित्ता पवट्टेन्ति, अनापत्ति. अथ पन तेन अपदेसेन पथविं भिन्दितुकामायेव होन्ति, आपत्ति. साखादीनि कड्ढन्तानम्पि पथवियं दारूनि फालेन्तानम्पि एसेव नयो. पथवियं अट्ठिसूचिकण्टकादीसुपि यं किञ्चि आकोटेतुं वा पवेसेतुं वा न वट्टति, ‘‘पस्सावधाराय वेगेन पथविं भिन्दिस्सामी’’ति एवं पस्सावम्पि कातुं न वट्टति. करोन्तस्स भिज्जति, आपत्ति, ‘‘विसमभूमिं समं करिस्सामी’’ति सम्मज्जनिया घंसितुम्पि न वट्टति. वत्तसीसेनेव हि सम्मज्जितब्बं. केचि कत्तरयट्ठिया भूमिं कोट्टेन्ति, पादङ्गुट्ठकेन विलिखन्ति, ‘‘चङ्कमितट्ठानं दस्सेस्सामा’’ति पुनप्पुनं भूमिं भिन्दन्ता चङ्कमन्ति, सब्बं न वट्टति, वीरियसम्पग्गहत्थं पन समणधम्मं करोन्तेन सुद्धचित्तेन चङ्कमितुं ¶ वट्टति. ‘‘हत्थं खोविस्सामा’’ति पथवियं घंसन्ति, न वट्टति, अघंसन्तेन पन अल्लहत्थं पथवियं ठपेत्वा रजं गहेतुं वट्टति.

केचि कण्डुकच्छुआदीहि आबाधिका छिन्नतटादीसु अङ्गपच्चङ्गानि घंसन्ति, न वट्टति. जातपथविं दहति वा दहापेति वा, पाचित्तियं, अन्तमसो पत्तम्पि पचन्तो यत्तकेसु ठानेसु अग्गिं देति वा दापेति वा, तत्तकानि पाचित्तियानि, तस्मा पत्तं पचन्तेनपि पुब्बे पक्कट्ठानेयेव पचितब्बो. अदड्ढाय पथविया अग्गिं ठपेतुं न वट्टति, पत्तपचनकपालस्स पन उपरि अग्गिं ठपेतुं वट्टति. दारूनं उपरि ठपेति, सो अग्गि तानि दहन्तो गन्त्वा पथविं दहति, न वट्टति. इट्ठककपालादीसुपि एसेव नयो. तत्रापि हि इट्ठकादीनंयेव उपरि ठपेतुं वट्टति. कस्मा? तेसं अनुपादानत्ता. न हि तानि अग्गिस्स उपादानसङ्ख्यं गच्छन्ति, सुक्खखाणुसुक्खरुक्खादीसुपि अग्गिं दातुं न वट्टति. सचे पन ‘‘पथविं अप्पत्तमेव निब्बापेत्वा गमिस्सामी’’ति देति, वट्टति. पच्छा निब्बापेतुं न सक्कोति, अविसयत्ता अनापत्ति. तिणुक्कं गहेत्वा गच्छन्तो हत्थे डय्हमाने भूमियं पातेति, अनापत्ति. पतितट्ठानेयेव उपादानं दत्वा अग्गिं कातुं वट्टति. दड्ढपथविया च यत्तकं ठानं उसुमाय अनुगतं, सब्बं विकोपेतुं वट्टति.

यो पन अजाननको भिक्खु अरणिसहितेन अग्गिं निब्बत्तेत्वा हत्थेन उक्खिपित्वा ‘‘किं करोमी’’ति वदति, ‘‘जालेही’’ति वत्तब्बो. ‘‘हत्थो डय्हती’’ति वदति, ‘‘यथा न डय्हति, तथा करोही’’ति वत्तब्बो. ‘‘भूमियं पातेही’’ति पन न वत्तब्बो. सचे हत्थे डय्हमाने पातेति, ‘‘पथविं दहिस्सामी’’ति अपातितत्ता अनापत्ति, पतितट्ठाने पन अग्गिं कातुं वट्टति. ‘‘इमस्स थम्भस्स आवाटं जान, महामत्तिकं जान, थुसमत्तिकं जान, महामत्तिकं देहि, थुसमत्तिकं देहि, मत्तिकं आहर, पंसुं आहर, मत्तिकाय अत्थो, पंसुना अत्थो ¶ , इमस्स थम्भस्स आवाटं कप्पियं करोहि, इमं मत्तिकं कप्पियं करोहि, इमं पंसुं कप्पियं करोही’’ति एवं कप्पियवोहारेन यं किञ्चि कारापेतुं वट्टति. अञ्ञविहितो केनचि सद्धिं किञ्चि कथेन्तो पादङ्गुट्ठकेन कत्तरयट्ठिया वा पथविं विलिखन्तो तिट्ठति, एवं असतिया विलिखन्तस्स भिन्दन्तस्स वा अनापत्ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

पथवीखणनविनिच्छयकथा समत्ता.

१५. भूतगामविनिच्छयकथा

७५. भूतगामोति ¶ ¶ पञ्चहि बीजेहि जातानं रुक्खलतादीनमेतं अधिवचनं. तत्रिमानि पञ्च बीजानि – मूलबीजं खन्धबीजं फळुबीजं अग्गबीजं बीजबीजन्ति. तत्थ मूलबीजं नाम हलिद्दि सिङ्गिवेरं वचा वचत्तं अतिविसं कटुकरोहिणी उसीरं भद्दमुत्तकं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूले जायन्ति मूले सञ्जायन्ति, एतं मूलबीजं नाम. खन्धबीजं नाम अस्सत्थो निग्रोधो पिलक्खो उदुम्बरो कच्छको कपित्थनो, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि खन्धे जायन्ति खन्धे सञ्जायन्ति, एतं खन्धबीजं नाम. फळुबीजं नाम उच्छु वेळु नळो, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि पब्बे जायन्ति पब्बे सञ्जायन्ति, एतं फळुबीजं नाम. अग्गबीजं नाम अज्जुकं फणिज्जकं हिरिवेरं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि अग्गे जायन्ति अग्गे सञ्जायन्ति, एतं अग्गबीजं नाम. बीजबीजं नाम पुब्बण्णं अपरण्णं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि बीजे जायन्ति बीजे सञ्जायन्ति, एतं बीजबीजं नाम (पाचि. ९१). तत्थ भूतगामे भूतगामसञ्ञी छिन्दति वा छिन्दापेति वा भिन्दति वा भिन्दापेति वा पचति वा पचापेति वा, पाचित्तियं. भूतगामञ्हि विकोपेन्तस्स पाचित्तियं, भूतगामपरिमोचितं पञ्चविधम्पि बीजगामं विकोपेन्तस्स दुक्कटं.

७६. बीजगामभूतगामो (पाचि. अट्ठ. ९२२) नामेस अत्थि उदकट्ठो, अत्थि थलट्ठो. तत्थ उदकट्ठो सासपमत्तिकतिलबीजकादिभेदा सपण्णिका च अपण्णिका च सब्बा सेवालजाति, अन्तमसो उदकपप्पटकं उपादाय ‘‘भूतगामो’’ति वेदितब्बो. उदकपप्पटको नाम उपरि थद्धो फरुसवण्णो हेट्ठा मुदु नीलवण्णो होति. तत्थ यस्स सेवालस्स मूलं ओरुहित्वा पथवियं पतिट्ठितं, तस्स पथवी ठानं. यो उदके सञ्चरति, तस्स उदकं. पथवियं पतिट्ठितं यत्थ कत्थचि विकोपेन्तस्स, उद्धरित्वा वा ठानन्तरं सङ्कामेन्तस्स पाचित्तियं, उदके सञ्चरन्तं विकोपेन्तस्सेव पाचित्तियं. हत्थेहि पन इतो चितो च वियूहित्वा नहायितुं वट्टति. सकलञ्हि उदकं तस्स ठानं, तस्मा न सो एत्तावता ठानन्तरं सङ्कामितो होति. उदकतो पन उदकेन विना सञ्चिच्च उक्खिपितुं न वट्टति, उदकेन सद्धिं उक्खिपित्वा पुन उदके पक्खिपितुं वट्टति. उप्पलिनिपदुमिनिआदीनि जलजवल्लितिणानि उदकतो उद्धरन्तस्स वा तत्थेव विकोपेन्तस्स वा पाचित्तियं, परेहि उप्पाटितानि विकोपेन्तस्स दुक्कटं. तानि हि बीजगामे सङ्गहं ¶ गच्छन्ति, तिलबीजकसासपमत्तिकसेवालोपि ¶ उदकतो उद्धटो अमिलातो अग्गबीजसङ्गहं गच्छति. महापच्चरियादीसु ‘‘अनन्तकतिलबीजकउदकपप्पटकादीनि दुक्कटवत्थूनी’’ति वुत्तं, तत्थ कारणं न दिस्सति. अन्धकट्ठकथायं ‘‘सम्पुण्णभूतगामं न होति, तस्मा दुक्कट’’न्ति वुत्तं, तम्पि न समेति. भूतगामे हि पाचित्तियं बीजगामे दुक्कटं वुत्तं. असम्पुण्णभूतगामो नाम ततियो कोट्ठासो नेव पाळियं, न अट्ठकथासु आगतो, अथेतं बीजगामसङ्गहं गमिस्सतीति, तम्पि न युत्तं अभूतगाममूलत्ता तादिसस्स बीजगामस्साति. अपिच ‘‘गरुकलहुकेसु गरुके ठातब्ब’’न्ति एतं विनयलक्खणं.

थलट्ठे छिन्नरुक्खानं अवसिट्ठो हरितखाणु नाम होति, तत्थ ककुधकरञ्जपियङ्गुपनसादीनं खाणु उद्धं वड्ढति, सो भूतगामेन सङ्गहितो. तालनाळिकेरादीनं खाणु उद्धं न वड्ढति, सो बीजगामेन सङ्गहितो. कदलिया पन अफलिताय खाणु भूतगामेन सङ्गहितो, फलिताय बीजगामेन. कदली पन फलिता याव नीलपण्णा, ताव भूतगामेनेव सङ्गहिता, तथा फलितो वेळु. यदा पन अग्गतो पट्ठाय सुस्सति, तदा बीजगामेन सङ्गहं गच्छति. कतरबीजगामेन? फळुबीजगामेन. किं ततो निब्बत्तति? न किञ्चि. यदि हि निब्बत्तेय्य, भूतगामेन सङ्गहं गच्छेय्य. इन्दसालादिरुक्खे छिन्दित्वा रासिं करोन्ति, किञ्चापि रासिकतदण्डकेहि रतनप्पमाणापि साखा निक्खमन्ति, बीजगामेनेव पन सङ्गहं गच्छन्ति. मण्डपत्थाय वा वतिअत्थाय वा वल्लिआरोपनत्थाय वा भूमियं निखणन्ति, मूलेसु चेव पण्णेसु च निग्गतेसु पुन भूतगामसङ्ख्यं गच्छन्ति, मूलमत्तेसु पन पण्णमत्तेसु वा निग्गतेसुपि बीजगामेन सङ्गहिता एव.

यानि कानिचि बीजानि पथवियं वा उदकेन सिञ्चित्वा ठपितानि, कपालादीसु वा अल्लपंसुं पक्खिपित्वा निक्खित्तानि होन्ति, सब्बानि मूलमत्ते वा पण्णमत्ते वा निग्गतेपि बीजानियेव. सचेपि मूलानि च उपरि अङ्कुरो च निग्गच्छति, याव अङ्कुरो हरितो न होति, ताव बीजानियेव. मुग्गादीनं पन पण्णेसु उट्ठितेसु, वीहिआदीनं वा अङ्कुरे हरिते नीलवण्णे जाते भूतगामसङ्गहं गच्छन्ति. तालट्ठीनं पठमं सूकरदाठा विय मूलं निग्गच्छति, निग्गतेपि याव उपरि पत्तवट्टि न निग्गच्छति, ताव बीजगामो नामयेव. नाळिकेरस्स तचं भिन्दित्वा दन्तसूचि विय अङ्कुरो निग्गच्छति, याव मिगसिङ्गसदिसा ¶ नीलपत्तवट्टि न होति, ताव बीजगामोयेव. मूले अनिग्गतेपि तादिसाय पत्तवट्टिया जाताय अमूलकभूतगामे सङ्गहं गच्छति.

अम्बट्ठिआदीनि ¶ वीहिआदीहि विनिच्छिनितब्बानि. वन्दाका वा अञ्ञा वा या काचि रुक्खे जायित्वा रुक्खं ओत्थरति, रुक्खोव तस्सा ठानं, तं विकोपेन्तस्स वा ततो उद्धरन्तस्स वा पाचित्तियं. एका अमूलिका लता होति, अङ्गुलिवेठको विय वनप्पगुम्बदण्डके वेठेति, तस्सापि अयमेव विनिच्छयो. गेहपमुखपाकारवेदिका चेतियादीसु नीलवण्णो सेवालो होति, याव द्वे तीणि पत्तानि न सञ्जायन्ति, ताव अग्गबीजसङ्गहं गच्छति. पत्तेसु जातेसु पाचित्तियवत्थु, तस्मा तादिसेसु ठानेसु सुधालेपम्पि दातुं न वट्टति, अनुपसम्पन्नेन लित्तस्स उपरि सिनेहलेपो दातुं वट्टति. सचे निदाघसमये सुक्खसेवालो तिट्ठति, तं सम्मुञ्जनीआदीहि घंसित्वा अपनेतुं वट्टति. पानीयघटादीनं बहि सेवालो दुक्कटवत्थु, अन्तो अब्बोहारिको, दन्तकट्ठपूवादीसु कण्णकम्पि अब्बोहारिकमेव. वुत्तञ्हेतं ‘‘सचे गेरुकपरिकम्मकता भित्ति कण्णकिता होति, चोळकं तेमेत्वा पीळेत्वा पमज्जितब्बा’’ति (महाव. ६६).

७७. पासाणजाति पासाणदद्दुसेवालसेलेय्यकादीनि अहरितवण्णानि अपत्तकानि च दुक्कटवत्थुकानि. अहिच्छत्तकं याव मकुटं होति, ताव दुक्कटवत्थु, पुप्फितकालतो पट्ठाय अब्बोहारिकं, अल्लरुक्खतो पन अहिच्छत्तकं गण्हन्तो रुक्खतचं विकोपेति, तस्मा तत्थ पाचित्तियं. रुक्खपपटिकायपि एसेव नयो. या पन इन्दसालककुधादीनं पपटिका रुक्खतो मुच्चित्वा तिट्ठति, तं गण्हन्तस्स अनापत्ति. निय्यासम्पि रुक्खतो मुच्चित्वा ठितं सुक्खरुक्खे वा लग्गं गण्हितुं वट्टति, अल्लरुक्खतो न वट्टति. लाखायपि एसेव नयो. रुक्खं चालेत्वा पण्डुपलासं वा परिणतकणिकारादिपुप्फं वा पातेन्तस्स पाचित्तियमेव. हत्थकुक्कुच्चेन मुदुकेसु इन्दसालनुहीखन्धादीसु वा तत्थजातकतालपण्णादीसु वा अक्खरं छिन्दन्तस्सपि एसेव नयो. सामणेरानं पुप्फं ओचिनन्तानं साखं ओनामेत्वा दातुं वट्टति. तेहि पन पुप्फेहि पानीयं न वासेतब्बं, पानीयवासत्थिकेन सामणेरं उक्खिपित्वा ओचिनापेतब्बानि. फलसाखापि अत्तना ¶ खादितुकामेन न ओनामेतब्बा, सामणेरं उक्खिपित्वा फलं गाहापेतब्बं. किञ्चि गच्छं वालतं वा उप्पाटेन्तेहि सामणेरेहि सद्धिं गहेत्वा आकड्ढितुं न वट्टति, तेसं पन उस्साहजननत्थं अनाकड्ढन्तेन कड्ढनाकारं दस्सेन्तेन विय अग्गे गहेतुं वट्टति. येसं रुक्खानं साखा रुहति, तेसं साखं मक्खिकबीजनादीनं अत्थाय कप्पियं अकारापेत्वा गहितं, तचे वा पत्ते वा अन्तमसो नखेनपि विलेखन्तस्स दुक्कटं. अल्लसिङ्गिवेरादीसुपि एसेव नयो. सचे पन कप्पियं कारापेत्वा सीतले पदेसे ठपितस्स मूलं सञ्जायति, उपरिभागे छिन्दितुं वट्टति. सचे अङ्कुरो जायति, हेट्ठाभागे छिन्दितुं वट्टति, मूले च अङ्कुरे च जाते न वट्टति.

‘‘सम्मुञ्जनीसलाकायपि ¶ तिणानि छिन्दिस्सामी’’ति भूमियं सम्मज्जन्तो सयं वा छिन्दति, अञ्ञेन वा छेदापेति, न वट्टति. चङ्कमन्तोपि ‘‘छिज्जनकं छिज्जतु, भिज्जनकं भिज्जतु, चङ्कमितट्ठानं दस्सेस्सामी’’ति सञ्चिच्च पादेहि अक्कमन्तो तिणवल्लिआदीनि सयं वा छिन्दति, अञ्ञेन वा छेदापेति, न वट्टति. सचेपि हि तिणं वा लतं वा गन्थिं करोन्तस्स भिज्जति, गन्थिम्पि कातुं न वट्टति. तालरुक्खादीसु पन चोरानं अनारुहणत्थाय दारुमक्कटकं आकोटेन्ति, कण्टके बन्धन्ति, भिक्खुस्स एवं कातुं न वट्टति. सचे दारुमक्कटको रुक्खे अल्लीनमत्तोव होति, रुक्खं न पीळेति, वट्टति. ‘‘रुक्खं छिन्द, लतं छिन्द, कन्दं वा मूलं वा उप्पाटेही’’ति वत्तुं वट्टति अनियमितत्ता. नियमेत्वा पन ‘‘इमं रुक्खं छिन्दा’’तिआदि वत्तुं न वट्टति. नामं गहेत्वापि ‘‘अम्बरुक्खं चतुरंसवल्लिं आलुवकन्दं मुञ्जतिणं असुकरुक्खच्छल्लिं छिन्द भिन्द उप्पाटेही’’तिआदिवचनम्पि अनियमितमेव होति. ‘‘इमं अम्बरुक्ख’’न्तिआदिवचनमेव हि नियमितं नाम, तं न वट्टति. पत्तम्पि पचितुकामो तिणादीनं उपरि सञ्चिच्च अग्गिं करोन्तो सयं वा पचति, अञ्ञेन वा पचापेति, न वट्टति. अनियमेत्वा पन ‘‘मुग्गे पच, मासे पचा’’तिआदि वत्तुं वट्टति, ‘‘इमे मुग्गे पचा’’ति एवं वत्तुं न वट्टति. ‘‘इमं मूलभेसज्जं जान, इमं मूलं वा पण्णं वा देहि, इमं रुक्खं वा लतं वा आहर, इमिना पुप्फेन फलेन वा अत्थो, इमं रुक्खं वा लतं वा फलं वा कप्पियं करोही’’ति एवं पन वत्तुं वट्टति. एत्तावता भूतगामपरिमोचितं कतं होति.

७८. परिभुञ्जन्तेन ¶ पन बीजगामपरिमोचनत्थं पुन कप्पियं कारापेतब्बं. कप्पियकरणञ्चेत्थ इमिना सुत्तानुसारेन वेदितब्बं –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्जितुं अग्गिपरिजितं सत्थपरिजितं नखपरिजितं अबीजं निब्बट्टबीजञ्ञेव पञ्चम’’न्ति (चूळव. २५०).

तत्थ अग्गिपरिजितन्ति अग्गिना परिजितं अधिभूतं दड्ढं फुट्ठन्ति अत्थो. सत्थपरिजितन्ति सत्थेन परिजितं अधिभूतं छिन्नं विद्धं वाति अत्थो. एस नयो नखपरिजिते. अबीजनिब्बट्टबीजानि सयमेव कप्पियानि. अग्गिना कप्पियं करोन्तेन कट्ठग्गिगोमयग्गिआदीसु येन केनचि अन्तमसो लोहखण्डेनपि आदित्तेन कप्पियं कातब्बं, तञ्च खो एकदेसे फुसन्तेन ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वाव कातब्बं. सत्थेन करोन्तेन यस्स कस्सचि लोहमयसत्थस्स अन्तमसो सूचिनखच्छेदनानम्पि तुण्डेन वा धाराय वा छेदं वा वेधं ¶ वा दस्सेन्तेन ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वाव कातब्बं. नखेन कप्पियं करोन्तेन पूतिनखेन न कातब्बं, मनुस्सानं पन सीहब्यग्घदीपिमक्कटानं सकुन्तानञ्च नखा तिखिणा होन्ति, तेहि कातब्बं. अस्समहिंससूकरमिगगोरूपादीनं खुरा अतिखिणा, तेहि न कातब्बं, कतम्पि अकतं होति. हत्थिनखा पन खुरा न होन्ति, तेहि च वट्टति. येहि पन कातुं वट्टति, तेहि तत्थजातकेहिपि उद्धरित्वा गहितकेपि छेदं वा वेधं वा दस्सेन्तेन ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वाव कातब्बं.

तत्थ सचेपि बीजानं पब्बतमत्तो रासि, रुक्खसहस्सं वा छिन्दित्वा एकाबद्धं कत्वा उच्छूनं वा महाभारो बन्धित्वा ठपितो होति, एकस्मिं बीजे वा रुक्खसाखाय वा उच्छुम्हि वा कप्पिये कते सब्बं कतं होति. उच्छू च दारूनि च एकतो बद्धानि होन्ति, ‘‘उच्छुं कप्पियं करिस्सामी’’ति दारुं विज्झति, वट्टतियेव. सचे पन याय रज्जुया वा वल्लिया वा बद्धानि, तं विज्झति, न वट्टति. उच्छुखण्डानं पच्छिं पूरेत्वा आहरन्ति, एकस्मिं खण्डे कप्पिये कते सब्बं कतमेव. मरीचपक्कादीहि च मिस्सेत्वा भत्तं आहरन्ति, ‘‘कप्पियं करोही’’ति वुत्ते सचेपि भत्तसित्थे विज्झति, वट्टतियेव. तिलतण्डुलादीसुपि एसेव नयो. यागुया पक्खित्तानि पन एकाबद्धानि ¶ हुत्वा न सन्तिट्ठन्ति, तत्थ एकमेकं विज्झित्वा कप्पियं कातब्बमेव. कपित्थफलादीनं अन्तो मिञ्जं कटाहं मुञ्चित्वा सञ्चरति, भिन्दापेत्वा कप्पियं कारापेतब्बं, एकाबद्धं होति, कटाहेपि कातुं वट्टति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

भूतगामविनिच्छयकथा समत्ता.

१६. सहसेय्यविनिच्छयकथा

७९. दुविधं ¶ सहसेय्यकन्ति ‘‘यो पन भिक्खु अनुपसम्पन्नेन उत्तरिदिरत्ततिरत्तं सहसेय्यं कप्पेय्य, पाचित्तियं (पाचि. ४९). यो पन भिक्खु मातुगामेन सहसेय्यं कप्पेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ५६) एवं वुत्तं सहसेय्यसिक्खापदद्वयं सन्धाय वुत्तं. तत्रायं विनिच्छयो (पाचि. अट्ठ. ५०-५१) – अनुपसम्पन्नेन सद्धिं तिण्णं रत्तीनं उपरि चतुत्थदिवसे अत्थङ्गते सूरिये सब्बच्छन्नसब्बपरिच्छन्ने येभुय्यच्छन्नयेभुय्यपरिच्छन्ने वा सेनासने पुब्बापरियेन वा एकक्खणे वा निपज्जन्तस्स पाचित्तियं. तत्थ छदनं अनाहच्च दियड्ढहत्थुब्बेधेन पाकारादिना येन केनचि परिच्छन्नम्पि सब्बपरिच्छन्नमिच्चेव वेदितब्बं. यं सेनासनं उपरि पञ्चहि छदनेहि अञ्ञेन वा केनचि सब्बमेव परिच्छन्नं, इदं सब्बच्छन्नं नाम सेनासनं. अट्ठकथासु पन पाकटवोहारं गहेत्वा वाचुग्गतवसेन ‘‘सब्बच्छन्नं नाम पञ्चहि छदनेहि छन्न’’न्ति वुत्तं. किञ्चापि वुत्तं, अथ खो दुस्सकुटियं सयन्तस्सपि न सक्का अनापत्ति कातुं, तस्मा यं किञ्चि पटिच्छादनसमत्थं इध छदनञ्च परिच्छन्नञ्च वेदितब्बं. पञ्चविधच्छदनेयेव हि गय्हमाने पदरच्छन्नेपि सहसेय्या न भवेय्य, तस्मा यं सेनासनं भूमितो पट्ठाय यावछदनं आहच्च पाकारेन वा अञ्ञेन वा केनचि अन्तमसो वत्थेनपि परिक्खित्तं, इदं सब्बपरिच्छन्नं नाम सेनासनं. छदनं अनाहच्च सब्बन्तिमेन परियायेन दियड्ढहत्थुब्बेधेन पाकारादिना परिक्खित्तम्पि सब्बपरिच्छन्नमेव. यस्स पन उपरि बहुतरं ठानं छन्नं, अप्पं अच्छन्नं, समन्ततो वा बहुतरं परिक्खित्तं, अप्पं अपरिक्खित्तं, इदं येभुय्येनछन्नं येभुय्येनपरिच्छन्नं नाम.

इमिना ¶ लक्खणेन समन्नागतो सचेपि सत्तभूमिको पासादो एकूपचारो होति, सतगब्भं वा चतुसालं, एकं सेनासनमिच्चेव सङ्खं गच्छति. एवरूपे सेनासने अनुपसम्पन्नेन सद्धिं चतुत्थदिवसे अत्थङ्गते सूरिये निपज्जन्तस्स पाचित्तियं वुत्तं. सचे पन सम्बहुला सामणेरा, एको भिक्खु, सामणेरगणनाय पाचित्तिया. ते चे उट्ठायुट्ठाय निपज्जन्ति, तेसं पयोगे पयोगे भिक्खुस्स आपत्ति, भिक्खुस्स उट्ठायुट्ठाय निपज्जने पन भिक्खुस्सेव पयोगेन भिक्खुस्स आपत्ति. सचे सम्बहुला भिक्खू, एको सामणेरो, एकोपि सब्बेसं आपत्तिं करोति. तस्स उट्ठायुट्ठाय निपज्जनेनपि भिक्खूनं आपत्तियेव. उभयेसं सम्बहुलभावेपि एसेव नयो.

८०. अपिचेत्थ ¶ एकावासादिकम्पि चतुक्कं वेदितब्बं. यो हि एकस्मिं आवासे एकेनेव अनुपसम्पन्नेन सद्धिं तिरत्तं सहसेय्यं कप्पेति, तस्स चतुत्थदिवसतो पट्ठाय देवसिका आपत्ति. योपि एकस्मिंयेव आवासे नानाअनुपसम्पन्नेहि सद्धिं तिरत्तं सहसेय्यं कप्पेति, तस्सपि. योपि नानाआवासेसु एकेनेव अनुपसम्पन्नेन सद्धिं तिरत्तं सहसेय्यं कप्पेति, तस्सपि. योपि नानाआवासेसु नानाअनुपसम्पन्नेहि सद्धिं योजनसतम्पि गन्त्वा सहसेय्यं कप्पेति, तस्सपि चतुत्थदिवसतो पट्ठाय देवसिका आपत्ति.

अयञ्च सहसेय्यापत्ति नाम ‘‘भिक्खुं ठपेत्वा अवसेसो अनुपसम्पन्नो नामा’’ति वचनतो अन्तमसो पाराजिकवत्थुभूतेन तिरच्छानगतेनपि सद्धिं होति, तस्मा सचेपि गोधाबिळालमङ्गुसादीसु कोचि पविसित्वा भिक्खुनो वसनसेनासने एकूपचारट्ठाने सयति, सहसेय्याव होति. यदि पन थम्भानं उपरि कतपासादस्स उपरिमतलेन सद्धिं असम्बद्धभित्तिकस्स भित्तिया उपरिठितसुसिरतुलासीसस्स सुसिरेन पविसित्वा तुलाय अब्भन्तरे सयित्वा तेनेव सुसिरेन निक्खमित्वा गच्छति, हेट्ठापासादे सयितभिक्खुस्स अनापत्ति. सचे छदने छिद्दं होति, तेन पविसित्वा अन्तोछदने वसित्वा तेनेव पक्कमति, नानूपचारे उपरिमतले छदनब्भन्तरे सयितस्स आपत्ति, हेट्ठिमतले सयितस्स अनापत्ति. सचे अन्तोपासादेनेव आरोहित्वा सब्बतलानि परिभुञ्जन्ति, एकूपचारानि होन्ति, तेसु यत्थ कत्थचि ¶ सयितस्स आपत्ति, सभासङ्खेपेन कते अड्ढकुट्टके सेनासने सयितस्स तुलावाळसघाटादीसु कपोतादयो सयन्ति, आपत्तियेव. परिक्खेपस्स बहिगते निब्बकोसब्भन्तरे सयन्ति, अनापत्ति. परिमण्डलं वा चतुरस्सं वा एकच्छदनाय गब्भमालाय सतगब्भं चेपि सेनासनं होति, तत्र चे एकेन साधारणद्वारेन पविसित्वा विसुं पाकारेन अपरिच्छिन्नगब्भूपचारे सब्बगब्भेपि पविसन्ति, एकगब्भेपि अनुपसम्पन्ने निपन्ने सब्बगब्भेसु निपन्नानं आपत्ति. सचे सपमुखा गब्भा होन्ति, पमुखञ्च उपरि अच्छन्नं, पमुखे सयितो गब्भे सयितानं आपत्तिं न करोति. सचे पन गब्भच्छदनेनेव सद्धिं सम्बन्धछदनं, तत्र सयितो सब्बेसं आपत्तिं करोति. कस्मा? सब्बच्छन्नत्ता च सब्बपरिच्छन्नत्ता च. गब्भपरिक्खेपोयेव हिस्स परिक्खेपो.

८१. येपि एकसालद्विसालतिसालचतुसालसन्निवेसा महापासादा एकस्मिं ओकासे पादे धोवित्वा पविट्ठेन सक्का होन्ति सब्बत्थ अनुपरिगन्तुं, तेसुपि सहसेय्यापत्तिया न मुच्चति. सचे तस्मिं तस्मिं ठाने उपचारं परिच्छिन्दित्वा कता होन्ति, एकूपचारट्ठानेयेव आपत्ति. द्वीहि द्वारेहि युत्तस्स सुधाछदनमण्डपस्स मज्झे पाकारं करोन्ति, एकेन द्वारेन पविसित्वा ¶ एकस्मिं परिच्छेदे अनुपसम्पन्नो सयति, एकस्मिं भिक्खु, अनापत्ति. पाकारे गोधादीनं पविसनमत्तं छिद्दं होति, एकस्मिञ्च परिच्छेदे गोधा सयन्ति, अनापत्तियेव. न हि छिद्देन गेहं एकूपचारं नाम होति. सचे पाकारमज्झे छिन्दित्वा द्वारं योजेन्ति, एकूपचारताय आपत्ति. तं द्वारं कवाटेन पिदहित्वा सयन्ति, आपत्तियेव. न हि द्वारपिदहनेन गेहं नानूपचारं नाम होति, द्वारं वा अद्वारं. कवाटञ्हि संवरणविवरणेहि यथासुखं वळञ्जनत्थाय कतं, न वळञ्जुपच्छेदनत्थाय. सचे तं द्वारं पुन इट्ठकाहि पिदहन्ति, अद्वारं होति, पुरिमे नानूपचारभावेयेव तिट्ठति. दीघपमुखं चेतियघरं होति, एकं कवाटं अन्तो, एकं बहि, द्विन्नं कवाटानं अन्तरे अनुपसम्पन्नो अन्तोचेतियघरे सयन्तस्स आपत्तिं करोति एकूपचारत्ता.

अयञ्हेत्थ सङ्खेपो – सेनासनं खुद्दकं वा होतु महन्तं वा, अञ्ञेन सद्धिं सम्बन्धं वा असम्बन्धं वा, दीघं वा वट्टं वा चतुरस्सं वा, एकभूमिकं ¶ वा अनेकभूमिकं वा, यं यं एकूपचारं, सब्बत्थ सहसेय्यापत्ति होतीति. एत्थ च येन केनचि पटिच्छदनेन सब्बच्छन्ने सब्बपरिच्छन्ने पाचित्तियं, येभुय्येनछन्ने येभुय्येनपरिच्छन्ने पाचित्तियं, सब्बच्छन्ने येभुय्येनपरिच्छन्ने पाचित्तियं, सब्बच्छन्ने उपड्ढपरिच्छन्ने पाचित्तियं, येभुय्येनछन्ने उपड्ढपरिच्छन्ने पाचित्तियं, सब्बपरिच्छन्ने येभुय्येनछन्ने पाचित्तियं, सब्बपरिच्छन्ने उपड्ढच्छन्ने पाचित्तियं, येभुय्येनपरिच्छन्ने उपड्ढच्छन्ने पाचित्तियन्ति अट्ठ पाचित्तियानि. उपड्ढच्छन्ने उपड्ढपरिच्छन्ने दुक्कटं, सब्बच्छन्ने चूळकपरिच्छन्ने दुक्कटं, येभुय्येनछन्ने चूळकपरिच्छन्ने दुक्कटं, सब्बपरिच्छन्ने चूळकच्छन्ने दुक्कटं, येभुय्येनपरिच्छन्ने चूळकच्छन्ने दुक्कटन्ति पञ्च दुक्कटानि वेदितब्बानि. सब्बच्छन्ने सब्बअपरिच्छन्ने, सब्बपरिच्छन्ने सब्बअच्छन्ने, येभुय्येनअच्छन्ने येभुय्येनअपरिच्छन्ने, उपड्ढच्छन्ने चूळकपरिच्छन्ने, उपड्ढपरिच्छन्ने चूळकच्छन्ने चूळकपरिच्छन्ने च अनापत्ति. मातुगामेन सह निपज्जन्तस्सपि अयमेव विनिच्छयो. अयञ्हेत्थ विसेसो – अनुपसम्पन्नेन सद्धिं निपज्जन्तस्स चतुत्थदिवसे आपत्ति, मातुगामेन सद्धिं पठमदिवसेति. यक्खिपेतीहि पन दिस्समानकरूपाहि तिरच्छानगतित्थिया च मेथुनधम्मवत्थुभूताय एव दुक्कटं, सेसाहि अनापत्ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

सहसेय्यविनिच्छयकथा समत्ता.

१७. मञ्चपीठादिसङ्घिकसेनासनेसु पटिपज्जितब्बविनिच्छयकथा

८२. विहारे ¶ सङ्घिके सेय्यं, सन्थरित्वान पक्कमोति सङ्घिके विहारे सेय्यं सन्थरित्वान अञ्ञत्थ वसितुकामताय विहारतो पक्कमनं. तत्रायं विनिच्छयो –

‘‘यो पन भिक्खु सङ्घिके विहारे सेय्यं सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा तं पक्कमन्तो नेव उद्धरेय्य न उद्धरापेय्य अनापुच्छं वा गच्छेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११५) –

वचनतो ¶ सङ्घिके विहारे सेय्यं सयं सन्थरित्वा अञ्ञेन वा सन्थरापेत्वा उद्धरणादीनि अकत्वा परिक्खित्तस्स आरामस्स परिक्खेपं, अपरिक्खित्तस्स उपचारं अतिक्कमन्तस्स पाचित्तियं.

तत्थ सेय्या नाम भिसि चिमिलिका उत्तरत्थरणं भूमत्थरणं तट्टिका चम्मखण्डो निसीदनं पच्चत्थरणं तिणसन्थारो पण्णसन्थारोति दसविधा. तत्थ भिसीति मञ्चकभिसि वा पीठकभिसि वा. चिमिलिका नाम सुधादिपरिकम्मकताय भूमिया वण्णानुरक्खणत्थं कता, तं हेट्ठा पत्थरित्वा उपरि कटसारकं पत्थरन्ति. उत्तरत्थरणं नाम मञ्चपीठानं उपरि अत्थरितब्बकपच्चत्थरणं. भूमत्थरणं नाम भूमियं अत्थरितब्बा कटसारकादिविकति. तट्टिका नाम तालपण्णेहि वा वाकेहि वा कततट्टिका. चम्मखण्डो नाम सीहब्यग्घदीपितरच्छचम्मादीसुपि यं किञ्चि चम्मं. अट्ठकथासु हि सेनासनपरिभोगे पटिक्खित्तचम्मं न दिस्सति, तस्मा सीहब्यग्घचम्मादीनं परिहरणेयेव पटिक्खेपो वेदितब्बो. निसीदनन्ति सदसं वेदितब्बं. पच्चत्थरणन्ति पावारो कोजवोति एत्तकमेव वुत्तं. तिणसन्थारोति येसं केसञ्चि तिणानं सन्थारो. एस नयो पण्णसन्थारेपि. एवं पन इमं दसविधं सेय्यं सङ्घिके विहारे सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा पक्कमन्तेन आपुच्छित्वा पक्कमितब्बं, आपुच्छन्तेन च भिक्खुम्हि सति भिक्खु आपुच्छितब्बो, तस्मिं असति सामणेरो, तस्मिं असति आरामिको, तस्मिं असति येन विहारो कारितो, सो विहारसामिको, तस्स वा कुले यो कोचि आपुच्छितब्बो, तस्मिम्पि असति चतूसु पासाणेसु मञ्चं ठपेत्वा मञ्चे अवसेसमञ्चपीठानि ¶ आरोपेत्वा उपरि भिसिआदिकं दसविधम्पि सेय्यं रासिं कत्वा दारुभण्डं मत्तिकाभण्डं पटिसामेत्वा द्वारवातपानानि पिदहित्वा गमियवत्तं पूरेत्वा गन्तब्बं.

सचे पन सेनासनं ओवस्सति, छदनत्थञ्च तिणं वा इट्ठका वा आनीता होन्ति, सचे उस्सहति, छादेतब्बं. नो चे सक्कोति, यो ओकासो अनोवस्सको, तत्थ मञ्चपीठादीनि निक्खिपित्वा गन्तब्बं. सचे सब्बम्पि ओवस्सति, उस्सहन्तेन अन्तोगामे उपासकानं घरे ठपेतब्बं. सचे तेपि ‘‘सङ्घिकं नाम, भन्ते, भारियं, अग्गिदाहादीनं भायामा’’ति न सम्पटिच्छन्ति, अब्भोकासेपि पासाणानं उपरि मञ्चं ठपेत्वा सेसं पुब्बे वुत्तनयेनेव निक्खिपित्वा तिणेहि च पण्णेहि च पटिच्छादेत्वा गन्तुं वट्टति. यञ्हि तत्थ अङ्गमत्तम्पि अवसिस्सति, तं अञ्ञेसं तत्थ ¶ आगतभिक्खूनं उपकारं भविस्सतीति. उद्धरित्वा गच्छन्तेन पन मञ्चपीठकवाटं सब्बं अपनेत्वा संहरित्वा चीवरवंसे लग्गेत्वाव गन्तब्बं. पच्छा आगन्त्वा वसनकभिक्खुनापि पुन मञ्चपीठं ठपयित्वा गच्छन्तेन तथेव कातब्बं. अन्तोकुट्टतो सेय्यं बहिकुट्टे पञ्ञपेत्वा वसन्तेन गमनकाले पुन गहितट्ठानेयेव पटिसामेतब्बं. उपरिपासादतो ओरोपेत्वा हेट्ठापासादे वसन्तस्सपि एसेव नयो. रत्तिट्ठानदिवाट्ठानेसु मञ्चपीठं पञ्ञपेत्वा बहिगमनकाले पुन गहितट्ठानेयेव ठपेतब्बं.

८३. सेनासनेसु पन अयं आपुच्छितब्बानापुच्छितब्बविनिच्छयो – या ताव भूमियं दीघसाला वा पण्णसाला वा होति, यं वा रुक्खत्थम्भेसु कतगेहं उपचिकानं उट्ठानट्ठानं होति, ततो पक्कमन्तेन ताव आपुच्छित्वाव पक्कमितब्बं. तस्मिञ्हि कतिपयानि दिवसानि अजग्गियमाने वम्मिकाव सन्तिट्ठन्ति. यं पन पासाणपिट्ठियं वा पासाणत्थम्भेसु वा कतसेनासनं सिलुच्चयलेणं वा सुधालित्तसेनासनं वा, यत्थ यत्थ उपचिकासङ्का नत्थि, ततो पक्कमन्तस्स आपुच्छित्वापि अनापुच्छित्वापि गन्तुं वट्टति, आपुच्छनं पन वत्तं. सचे तादिसेपि सेनासने एकेन पस्सेन उपचिका आरोहन्ति, आपुच्छित्वाव गन्तब्बं. यो पन आगन्तुको भिक्खु सङ्घिकसेनासनं गहेत्वाव सन्तं भिक्खुं अनुवत्तन्तो अत्तनो सेनासनं अग्गहेत्वा वसति, याव सो न गण्हाति, ताव तं सेनासनं पुरिमभिक्खुस्सेव पलिबोधो. यदा पन सो सेनासनं गहेत्वा अत्तनो इस्सरियेन वसति, ततो पट्ठाय आगन्तुकस्सेव पलिबोधो. सचे उभोपि विभजित्वा गण्हन्ति, उभिन्नम्पि पलिबोधो.

महापच्चरियं पन वुत्तं – सचे द्वे तयो एकतो हुत्वा पञ्ञपेन्ति, गमनकाले सब्बेहि आपुच्छितब्बं. तेसु चे पठमं गच्छन्तो ‘‘पच्छिमो जग्गिस्सती’’ति आभोगं कत्वा गच्छति, वट्टति ¶ , पच्छिमस्स आभोगेन मुत्ति नत्थि. बहू एकं पेसेत्वा सन्थरापेन्ति, गमनकाले सब्बेहि वा आपुच्छितब्बं, एकं वा पेसेत्वा आपुच्छितब्बं. अञ्ञतो मञ्चपीठादीनि आनेत्वा अञ्ञत्र वसित्वा गमनकाले तत्थेव नेतब्बानि. सचे अञ्ञतो आनेत्वा वसमानस्स अञ्ञो वुड्ढतरो आगच्छति, न पटिबाहितब्बो ¶ , ‘‘मया, भन्ते, अञ्ञावासतो आनीतं, पाकतिकं करेय्याथा’’ति वत्तब्बं. तेन ‘‘एवं करिस्सामी’’ति सम्पटिच्छिते इतरस्स गन्तुं वट्टति. एवं अञ्ञत्थ हरित्वापि सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जन्तस्स हि नट्ठं वा जिण्णं वा चोरेहि वा हटं गीवा नेव होति, पुग्गलिकपरिभोगेन परिभुञ्जन्तस्स पन गीवा होति. अञ्ञस्स मञ्चपीठं पन सङ्घिकपरिभोगेन वा पुग्गलिकपरिभोगेन वा परिभुञ्जन्तस्स नट्ठं गीवायेव. अन्तोविहारे सेय्यं सन्थरित्वा ‘‘अज्जेव आगन्त्वा पटिजग्गिस्सामी’’ति एवं सापेक्खो नदीपारं गामन्तरं वा गन्त्वा यत्थस्स गमनचित्तं उप्पन्नं, तत्थेव ठितो कञ्चि पेसेत्वा आपुच्छति, नदीपूरराजचोरादीसु वा केनचि पलिबोधो होति उपद्दुतो, न सक्कोति पच्चागन्तुं, एवंभूतस्स अनापत्ति.

विहारस्स उपचारे पन उपट्ठानसालाय वा मण्डपे वा रुक्खमूले वा सेय्यं सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा तं पक्कमन्तो नेव उद्धरति न उद्धरापेति अनापुच्छं वा गच्छति, दुक्कटं. वुत्तप्पकारञ्हि दसविधं सेय्यं अन्तोगब्भादिम्हि गुत्तट्ठाने पञ्ञपेत्वा गच्छन्तस्स यस्मा सेय्यापि सेनासनम्पि उपचिकाहि पलुज्जति, वम्मिकरासियेव होति, तस्मा पाचित्तियं वुत्तं. बहि पन उपट्ठानसालादीसु पञ्ञपेत्वा गच्छन्तस्स सेय्यामत्तमेव नस्सेय्य ठानस्स अगुत्तताय, न सेनासनं, तस्मा एत्थ दुक्कटं वुत्तं. मञ्चपीठं पन यस्मा न सक्का सहसा उपचिकाहि खायितुं, तस्मा तं विहारेपि सन्थरित्वा गच्छन्तस्स दुक्कटं. विहारस्सूपचारे उपट्ठानसालायं मण्डपे रुक्खमूलेपि सन्थरित्वा पक्कमन्तस्स दुक्कटमेव.

८४. ‘‘यो पन भिक्खु सङ्घिकं मञ्चं वा पीठं वा भिसिं वा कोच्छं वा अज्झोकासे सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा तं पक्कमन्तो नेव उद्धरेय्य न उद्धरापेय्य अनापुच्छं वा गच्छेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०९) वचनतो सङ्घिकानि पन मञ्चपीठादीनि चत्तारि अज्झोकासे सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा उद्धरणादीनि अकत्वा ‘‘अज्जेव आगमिस्सामी’’ति गच्छन्तस्सपि थाममज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातातिक्कमे पाचित्तियं. एत्थ कोच्छं नाम वाकमयं वा उसीरमयं वा मुञ्जमयं वा पब्बजमयं वा हेट्ठा च उपरि च वित्थतं मज्झे संखित्तं पणवसण्ठानं कत्वा बद्धं. तं किर मज्झे सीहब्यग्घचम्मपरिक्खित्तम्पि ¶ करोन्ति, अकप्पियचम्मं नामेत्थ नत्थि. सेनासनञ्हि सोवण्णमयम्पि वट्टति, तस्मा तं महग्घं होति.

‘‘अनुजानामि, ¶ भिक्खवे, अट्ठ मासे अवस्सिकसङ्केते मण्डपे वा रुक्खमूले वा यत्थ काका वा कुलला वा न ऊहदन्ति, तत्थ सेनासनं निक्खिपितु’’न्ति (पाचि. ११०) वचनतो पन वस्सिकवस्सानमासाति एवं अपञ्ञाते चत्तारो हेमन्तिके, चत्तारो गिम्हिकेति अट्ठ मासे साखामण्डपे वा पदरमण्डपे वा रुक्खमूले वा निक्खिपितुं वट्टति. यस्मिं पन काका वा कुलला वा अञ्ञे वा सकुन्ता धुवनिवासेन कुलावके कत्वा वसन्ति, तस्स रुक्खस्स मूले न निक्खिपितब्बं. ‘‘अट्ठ मासे’’ति वचनतो येसु जनपदेसु वस्सकाले न वस्सति, तेसु चत्तारो मासे निक्खिपितुं न वट्टतियेव. ‘‘अवस्सिकसङ्केते’’ति वचनतो यत्थ हेमन्ते देवो वस्सति, तत्थ हेमन्तेपि अज्झोकासे निक्खिपितुं न वट्टति. गिम्हे पन सब्बत्थ विगतवलाहकं विसुद्धं नतं होति, एवरूपे काले केनचिदेव करणीयेन अज्झोकासे मञ्चपीठं निक्खिपितुं वट्टति.

८५. अब्भोकासिकेनपि वत्तं जानितब्बं. तस्स हि सचे पुग्गलिकमञ्चको अत्थि, तत्थेव सयितब्बं. सङ्घिकं गण्हन्तेन वेत्तेन वा वाकेन वा वीतमञ्चको गहेतब्बो, तस्मिं असति पुराणमञ्चको गहेतब्बो, तस्मिं असति नववायिमो वा ओनद्धको वा गहेतब्बो. गहेत्वा पन ‘‘अहं उक्कट्ठरुक्खमूलिको उक्कट्ठअब्भोकासिको’’ति चीवरकुटिम्पि अकत्वा असमये अज्झोकासे वा रुक्खमूले वा पञ्ञपेत्वा निपज्जितुं न वट्टति. सचे पन चतुग्गुणेनपि चीवरेन कता कुटि अतेमेन्तं रक्खितुं न सक्कोति, सत्ताहवद्दलिकादीनि भवन्ति, भिक्खुनो कायानुगतिकत्ता वट्टति. अरञ्ञे पण्णकुटीसु वसन्तानं सीलसम्पदाय पसन्नचित्ता मनुस्सा नवं मञ्चपीठं देन्ति ‘‘सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथा’’ति, वसित्वा गच्छन्तेहि सामन्तविहारे सभागभिक्खूनं पेसेत्वा गन्तब्बं, सभागानं अभावेन अनोवस्सके निक्खिपित्वा गन्तब्बं, अनोवस्सके असति रुक्खे लग्गेत्वा गन्तब्बं. चेतियङ्गणे सम्मज्जनिं गहेत्वा भोजनसालङ्गणं वा उपोसथागारङ्गणं वा परिवेणदिवाट्ठानअग्गिसालादीसु वा अञ्ञतरं सम्मज्जित्वा धोवित्वा पुन सम्मज्जनिमाळकेयेव ठपेतब्बा. उपोसथागारादीसु अञ्ञतरस्मिं गहेत्वा अवसेसानि सम्मज्जन्तस्सपि एसेव नयो.

यो ¶ पन भिक्खाचारमग्गं सम्मज्जन्तो गन्तुकामो होति, तेन सम्मज्जित्वा सचे अन्तरामग्गे साला अत्थि, तत्थ ठपेतब्बा. सचे नत्थि, वलाहकानं अनुट्ठितभावं सल्लक्खेत्वा ‘‘यावाहं ¶ गामतो निक्खमामि, ताव न वस्सिस्सती’’ति जानन्तेन यत्थ कत्थचि निक्खिपित्वा पुन पच्चागच्छन्तेन पाकतिकट्ठाने ठपेतब्बा. ‘‘सचे वस्सिस्सतीति जानन्तो अज्झोकासे ठपेति, दुक्कट’’न्ति महापच्चरियं वुत्तं. सचे पन तत्र तत्रेव सम्मज्जनत्थाय सम्मज्जनी निक्खित्ता होति, तं तं ठानं सम्मज्जित्वा तत्र तत्रेव निक्खिपितुं वट्टति, आसनसालं सम्मज्जन्तेन वत्तं जानितब्बं. तत्रिदं वत्तं – मज्झतो पट्ठाय पादट्ठानाभिमुखा वालिका हरितब्बा, कचवरं हत्थेहि गहेत्वा बहि छड्डेतब्बं.

८६. सचे वुत्तप्पकारं चतुब्बिधम्पि सङ्घिकं सेनासनं अज्झोकासे वा रुक्खमूले वा मण्डपे वा अनुपसम्पन्नेन सन्थरापेति, येन सन्थरापितं, तस्स पलिबोधो. सचे पन उपसम्पन्नेन सन्थरापेति, येन सन्थतं, तस्स पलिबोधो. तत्रायं विनिच्छयो (पाचि. अट्ठ. १११) – थेरो भोजनसालायं भत्तकिच्चं कत्वा दहरं आणापेति ‘‘गच्छ दिवाट्ठाने मञ्चपीठं पञ्ञपेही’’ति. सो तथा कत्वा निसिन्नो, थेरो यथारुचि विचरित्वा तत्थ गन्त्वा थविकं वा उत्तरासङ्गं वा ठपेति, ततो पट्ठाय थेरस्स पलिबोधो. निसीदित्वा सयं गच्छन्तो नेव उद्धरति न उद्धरापेति, लेड्डुपातातिक्कमे पाचित्तियं. सचे पन थेरो तत्थ थविकं वा उत्तरासङ्गं वा अट्ठपेत्वा चङ्कमन्तोव दहरं ‘‘गच्छ त्व’’न्ति भणति, तेन ‘‘इदं, भन्ते, मञ्चपीठ’’न्ति आचिक्खितब्बं. सचे थेरो वत्तं जानाति, ‘‘त्वं गच्छ, अहं पाकतिकं करिस्सामी’’ति वत्तब्बं. सचे बालो होति अनुग्गहितवत्तो, ‘‘गच्छ, मा इध तिट्ठ, नेव निसीदितुं न निपज्जितुं देमी’’ति दहरं तज्जेतियेव. दहरेन ‘‘भन्ते, सुखं सयथा’’ति कप्पं लभित्वा वन्दित्वा गन्तब्बं. तस्मिं गते थेरस्सेव पलिबोधो, पुरिमनयेनेव चस्स आपत्ति वेदितब्बा.

अथ पन आणत्तिक्खणेयेव दहरो ‘‘मय्हं भण्डे भण्डधोवनादि किञ्चि करणीयं अत्थी’’ति वदति, थेरो पन तं ‘‘पञ्ञपेत्वा गच्छाही’’ति वत्वा भोजनसालतो निक्खमित्वा अञ्ञत्थ गच्छति, पादुद्धारेन कारेतब्बो ¶ . सचे तत्थेव गन्त्वा निसीदति, पुरिमनयेनेव चस्स लेड्डुपातातिक्कमे आपत्ति. सचे पन थेरो सामणेरं आणापेति, सामणेरे तत्थ मञ्चपीठं पञ्ञपेत्वा निसिन्नेपि भोजनसालतो अञ्ञत्थ गच्छन्तो पादुद्धारेन कारेतब्बो. गन्त्वा निसिन्नो पुन गमनकाले लेड्डुपातातिक्कमे आपत्तिया कारेतब्बो. सचे पन आणापेन्तो ‘‘मञ्चपीठं पञ्ञपेत्वा तत्थेव निसीदा’’ति आणापेति, यत्रिच्छति, तत्र गन्त्वा आगन्तुं लभति. सयं पन पाकतिकं अकत्वा गच्छन्तस्स लेड्डुपातातिक्कमे पाचित्तियं. अन्तरसन्निपाते ¶ मञ्चपीठादीनि पञ्ञपेत्वा निसिन्नेहि गमनकाले आरामिकानं ‘‘इदं पटिसामेथा’’ति वत्तब्बं, अवत्वा गच्छन्तानं लेड्डुपातातिक्कमे आपत्ति.

८७. महाधम्मस्सवनं नाम होति, तत्थ उपोसथागारतोपि भोजनसालतोपि आहरित्वा मञ्चपीठानि पञ्ञपेन्ति, आवासिकानंयेव पलिबोधो. सचे आगन्तुका ‘‘इदं अम्हाकं उपज्झायस्स, इदं आचरियस्सा’’ति गण्हन्ति, ततो पट्ठाय तेसं पलिबोधो. गमनकाले पाकतिकं अकत्वा लेड्डुपातं अतिक्कमन्तानं आपत्ति. महापच्चरियं पन वुत्तं ‘‘याव अञ्ञे न निसीदन्ति, ताव येहि पञ्ञत्तं, तेसं भारो, अञ्ञेसु आगन्त्वा निसिन्नेसु निसिन्नकानं भारो. सचे ते अनुद्धरित्वा वा अनुद्धरापेत्वा वा गच्छन्ति, दुक्कटं. कस्मा? अनाणत्तिया पञ्ञपितत्ता’’ति. धम्मासने पञ्ञत्ते याव उस्सारको वा धम्मकथिको वा नागच्छति, ताव पञ्ञापकानं पलिबोधो. तस्मिं आगन्त्वा निसिन्ने तस्स पलिबोधो. सकलं अहोरत्तं धम्मस्सवनं होति, अञ्ञो उस्सारको वा धम्मकथिको वा उट्ठाति, अञ्ञो निसीदति, यो यो आगन्त्वा निसीदति, तस्स तस्सेव भारो. उट्ठहन्तेन पन ‘‘इदमासनं तुम्हाकं भारो’’ति वत्वा गन्तब्बं. सचेपि इतरस्मिं अनागते पठमं निसिन्नो उट्ठाय गच्छति, तस्मिञ्च अन्तोउपचारट्ठेयेव इतरो आगन्त्वा निसीदति, उट्ठाय गतो आपत्तिया न कारेतब्बो. सचे पन इतरस्मिं अनागतेयेव पठमं निसिन्नो उट्ठायासना लेड्डुपातं अतिक्कमति, आपत्तिया कारेतब्बो. ‘‘सब्बत्थ लेड्डुपातातिक्कमे पठमपादे दुक्कटं, दुतियपादे पाचित्तिय’’न्ति अयं नयो महापच्चरियं वुत्तोति.

८८. सचे ¶ पन वुत्तप्पकारसेनासनतो अञ्ञं सङ्घिकं चिमिलिकं वा उत्तरत्थरणं वा भूमत्थरणं वा तट्टिकं वा चम्मखण्डं वा पादपुञ्छनिं वा फलकपीठं वा अज्झोकासे सन्थरित्वा वा सन्थरापेत्वा वा तं पक्कमन्तो नेव उद्धरति न उद्धरापेति अनापुच्छं वा गच्छति, दुक्कटं. आधारकं पत्तपिधानकं पादकठलिकं तालवण्टं बीजनिपत्तकं यं किञ्चि दारुभण्डं अन्तमसो पानीयउळुङ्कं पानीयसङ्खं अज्झोकासे निक्खिपित्वा गच्छन्तस्सपि दुक्कटं. अज्झोकासे रजनं पचित्वा रजनभाजनं रजनउळुङ्को रजनदोणिकाति सब्बं अग्गिसालाय पटिसामेतब्बं. सचे अग्गिसाला नत्थि, अनोवस्सके पब्भारे निक्खिपितब्बं. तस्मिम्पि असति यत्थ ओलोकेन्ता भिक्खू पस्सन्ति, तादिसे ठाने ठपेत्वा गन्तुं वट्टति. अञ्ञपुग्गलिके पन मञ्चपीठादिसेनासनेपि दुक्कटमेव. एत्थ पन ‘‘यस्मिं विस्सासग्गाहो न रुहति, तस्स सन्तके दुक्कटं. यस्मिं पन विस्सासग्गाहो रुहति, तस्स सन्तकं अत्तनो पुग्गलिकमेव होती’’ति महापच्चरियादीसु वुत्तं. अत्तनो पुग्गलिके पन अनापत्तियेव. यो भिक्खु ¶ वा सामणेरो वा आरामिको वा लज्जी होति, अत्तनो पलिबोधं विय मञ्ञति, तथारूपं अनापुच्छित्वा गच्छन्तस्सपि अनापत्ति. यो पन आतपे ओतापेन्तो ‘‘आगन्त्वा उद्धरिस्सामी’’ति गच्छति, तस्सपि अनापत्ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

मञ्चपीठादिसङ्घिकसेनासनेसु

पटिपज्जितब्बविनिच्छयकथा समत्ता.

१८. कालिकविनिच्छयकथा

८९. कालिकानिपि ¶ चत्तारीति एत्थ (पाचि. अट्ठ. २५५-२५६) यावकालिकं यामकालिकं सत्ताहकालिकं यावजीविकन्ति इमानि चत्तारि कालिकानि वेदितब्बानि. तत्थ पुरेभत्तं पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितब्बं यं किञ्चि खादनीयभोजनीयं याव मज्झन्हिकसङ्खतो कालो, ताव परिभुञ्जितब्बतो यावकालिकं. सद्धिं अनुलोमपानेहि अट्ठविधं पानं याव रत्तिया पच्छिमयामसङ्खातो ¶ यामो, ताव परिभुञ्जितब्बतो यामो कालो अस्साति यामकालिकं. सप्पिआदि पञ्चविधं भेसज्जं पटिग्गहेत्वा सत्ताहं निधेतब्बतो सत्ताहो कालो अस्साति सत्ताहकालिकं. ठपेत्वा उदकं अवसेसं सब्बम्पि पटिग्गहितं यावजीवं परिहरित्वा सति पच्चये परिभुञ्जितब्बतो यावजीविकन्ति वुच्चति.

९०. तत्थ यावकालिकेसु भोजनीयं नाम ओदनो कुम्मासो सत्तु मच्छो मंसन्ति. पञ्च भोजनानि यामकालिकं सत्ताहकालिकं यावजीविकञ्च ठपेत्वा अवसेसं खादनीयं नाम. एत्थ (पाचि. अट्ठ. २४८-९) पन यं ताव सक्खलिमोदकादि पुब्बण्णापरण्णमयं खादनीयं, तत्थ वत्तब्बमेव नत्थि. यम्पि वनमूलादिप्पभेदं आमिसगतिकं होति. सेय्यथिदं – मूलखादनीयं कन्दखादनीयं मुळालखादनीयं मत्थकखादनीयं खन्धखादनीयं तचखादनीयं पत्तखादनीयं पुप्फखादनीयं फलखादनीयं अट्ठिखादनीयं पिट्ठखादनीयं निय्यासखादनीयन्ति, इदम्पि खादनीयसङ्ख्यमेव गच्छति.

तत्थ पन आमिसगतिकसल्लक्खणत्थं इदं मुखमत्तनिदस्सनं – मूलखादनीये ताव मूलकमूलं खारकमूलं चच्चुमूलं तम्बकमूलं तण्डुलेय्यकमूलं वत्थुलेय्यकमूलं वजकलिमूलं जज्झरिमूलन्ति एवमादीनि सूपेय्यपण्णमूलानि आमिसगतिकानि. एत्थ च वजकलिमूले जरट्ठं छिन्दित्वा छड्डेन्ति, तं यावजीविकं होति. अञ्ञम्पि एवरूपं एतेनेव नयेन वेदितब्बं. मूलकखारकजज्झरिमूलानं पन जरट्ठानिपि आमिसगतिकानेवाति वुत्तं. यानि पन पाळियं –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, मूलानि भेसज्जानि हलिद्दिं सिङ्गिवेरं वचं वचत्तं अतिविसं कटुकरोहिणिं उसीरं भद्दमुत्तकं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूलानि भेसज्जानि ¶ नेव खादनीये खादनीयत्थं फरन्ति, न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’ति (महाव. २६३) –

वुत्तानि, तानि यावजीविकानि. तेसं चूळपञ्चमूलं महापञ्चमूलन्तिआदिना नयेन गणियमानानं गणनाय अन्तो नत्थि, खादनीयत्थञ्च भोजनीयत्थञ्च अफरणभावोयेव पनेतेसं लक्खणं. तस्मा यं किञ्चि मूलं तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरति, तं यावकालिकं, इतरं यावजीविकन्ति वेदितब्बं ¶ . सुबहुं वत्वापि हि इमस्मिंयेव लक्खणे ठातब्बं. नामसञ्ञासु पन वुच्चमानासु तं तं नामं अजानन्तानं सम्मोहोयेव होति, तस्मा नामसञ्ञाय आदरं अकत्वा लक्खणमेव दस्सितं. यथा च मूले, एवं कन्दादीसुपि लक्खणं दस्सयिस्साम, तस्सेव वसेन विनिच्छयो वेदितब्बो. यञ्च तं पाळियं हलिद्दादि अट्ठविधं वुत्तं, तस्स खन्धतचपुप्फफलादि सब्बं यावजीविकन्ति वुत्तं.

कन्दखादनीये दुविधो कन्दो दीघो च भिसकिंसुककन्दादि, वट्टो च उप्पलकसेरुककन्दादि, यं गण्ठीतिपि वदन्ति. तत्थ सब्बेसं कन्दानं जिण्णजरट्ठट्ठानञ्च छल्लि च सुखुममूलानि च यावजीविकानि, तरुणो पन सुखखादनीयो सालकल्याणिपोतककन्दो किंसुकपोतककन्दो अम्बाटककन्दो केतककन्दो मालुवकन्दो भिससङ्खातो पदुमपुण्डरीककन्दो पिण्डालुमसालुआदयो च खीरवल्लिकन्दो आलुवकन्दो सिग्गुकन्दो तालकन्दो नीलुप्पलरत्तुप्पलकुमुदसोगन्धिकानं कन्दा कदलिकन्दो वेळुकन्दो कसेरुककन्दोति एवमादयो तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थञ्च भोजनीयत्थञ्च फरणककन्दा यावकालिका. खीरवल्लिकन्दो अधोतो यावजीविको, धोतो यावकालिको. खीरकाकोलिजीविकउसभकलसुणादिकन्दा पन यावजीविका. ते पाळियं ‘‘यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूलानि भेसज्जानी’’ति एवं (महाव. २६३) मूलभेसज्जसङ्गहेनेव सङ्गहिता.

मुळालखादनीये पदुममुळालं पुण्डरीकमुळालं मूलसदिसंयेव. एरकमुळालं कन्दुलमुळालन्ति एवमादि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणकमुळालं यावकालिकं, हलिद्दिसिङ्गिवेरमकचिचतुरस्सवल्लिकेतकतालहिन्तालकुन्तालनाळिकेरपूगरुक्खादिमुळालं पन यावजीविकं. तं सब्बम्पि पाळियं ‘‘यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूलानि भेसज्जानी’’ति एवं मूलभेसज्जसङ्गहेनेव सङ्गहितं.

मत्थकखादनीये ¶ तालहिन्तालकुन्तालकेतकनाळिकेरपूगरुक्खखज्जूरिवेत्तएरककदलीनं कळीरसङ्खाता मत्थका, वेणुकळीरो नळकळीरो उच्छुकळीरो ¶ मूलककळीरो सासपकळीरो सतावरिकळीरो सत्तन्नं धञ्ञानं कळीराति एवमादि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणको रुक्खवल्लिआदीनं मत्थको यावकालिको, हलिद्दिसिङ्गिवेरवचमकचिलसुणानं कळीरा, तालहिन्तालकुन्तालनाळिकेरकळीरानञ्च छिन्दित्वा पातितो जरट्ठबुन्दो यावजीविको.

खन्धखादनीये अन्तोपथवीगतो सालकल्याणीखन्धो उच्छुखन्धो नीलुप्पलरत्तुप्पलकुमुदसोगन्धिकानं दण्डकखन्धाति एवमादि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणको खन्धो यावकालिको, उप्पलजातीनं पण्णदण्डको पदुमजातीनं सब्बोपि दण्डको करविन्ददण्डादयो च अवसेससब्बखन्धा यावजीविका.

तचखादनीये उच्छुतचोव एको यावकालिको, सोपि सरसो, सेसो सब्बो यावजीविको. तेसं पन मत्थकखन्धतचानं तिण्णम्पि पाळियं कसावभेसज्जेन सङ्गहो वेदितब्बो. वुत्तञ्हेतं –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, कसावानि भेसज्जानि निम्बकसावं कुटजकसावं पटोलकसावं फग्गवकसावं नत्तमालकसावं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि कसावानि भेसज्जानि नेव खादनीये खादनीयत्थं फरन्ति, न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’ति (महाव. २६३).

एत्थ हि एतेसम्पि सङ्गहो सिज्झति. वुत्तकसावानि च सब्बकप्पियानीति वेदितब्बानि.

पत्तखादनीये मूलकं खारको चच्चु तम्बको तण्डुलेय्यको पपुन्नागो वत्थुलेय्यको वजकलि जज्झरि सेल्लु सिग्गु कासमद्दको उम्माचीनमुग्गो मासो राजमासो ठपेत्वा महानिप्फावं अवसेसनिप्फावो अग्गिमन्थो सुनिसन्नको सेतवरणो नाळिका भूमियं जातलोणीति एतेसं पत्तानि, अञ्ञानि च एवरूपानि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थञ्च भोजनीयत्थञ्च फरणकानि पत्तानि एकंसेन यावकालिकानि ¶ , या पनञ्ञा ¶ महानखपिट्ठिमत्तपण्णा लोणिरुक्खे च गच्छे च आरोहति, तस्सा पत्तं यावजीविकं. ब्रह्मिपत्तञ्च यावकालिकन्ति दीपवासिनो वदन्ति. अम्बपल्लवं यावकालिकं, असोकपल्लवं पन यावजीविकं. यानि चञ्ञानि पाळियं –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पण्णानि भेसज्जानि निम्बपण्णं कुटजपण्णं पटोलपण्णं सुलसिपण्णं कप्पासपण्णं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि पण्णानि भेसज्जानि नेव खादनीये खादनीयत्थं फरन्ति, न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’ति (महाव. २६३) –

वुत्तानि, तानि यावजीविकानि. न केवलञ्च पण्णानि, तेसं पुप्फफलानिपि. यावजीविकपण्णानं पन फग्गवपण्णं अज्जुकपण्णं फणिज्जकपण्णं तम्बूलपण्णं पदुमिनिपण्णन्ति एवं गणनवसेन अन्तो नत्थि.

पुप्फखादनीये मूलकपुप्फं खारकपुप्फं चच्चुपुप्फं तम्बकपुप्फं वजकलिपुप्फं जज्झरिपुप्फं चूळनिप्फावपुप्फं महानिप्फावपुप्फं कसेरुकपुप्फं नाळिकेरतालकेतकानं तरुणपुप्फानि सेतवरणपुप्फं सिग्गुपुप्फं उप्पलपदुमजातिकानं पुप्फानं कण्णिकामत्तं अगन्धिपुप्फं करीरपुप्फं जीवन्ती पुप्फन्ति एवमादि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणपुप्फं यावकालिकं, असोकबकुलकुय्यकपुन्नागचम्पकजातिकरवीरकणिकारकुन्दनवमालिकमल्लिकादीनं पन पुप्फं यावजीविकं, तस्स गणनाय अन्तो नत्थि. पाळियं पनस्स कसावभेसज्जेन सङ्गहो वेदितब्बो.

फलखादनीये पनसलबुजतालनाळिकेरअम्बजम्बुअम्बाटकतिन्तिणिकमातुलुङ्गकपित्थलाबुकुम्भण्डपुस्सफलतिम्बरूसकतिपुसवातिङ्गणचोचमोचमधुकादीनं फलानि, यानि लोके तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरन्ति, सब्बानि तानि यावकालिकानि, नामगणनवसेन तेसं न सक्का परियन्तं दस्सेतुं. यानि पन पाळियं –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, फलानि भेसज्जानि बिलङ्गं पिप्पलिं मरीचं हरीतकं विभीतकं आमलकं गोट्ठफलं, यानि वा पनञ्ञानिपि ¶ अत्थि फलानि भेसज्जानि नेव खादनीये खादनीयत्थं फरन्ति, न भोजनीये भोजनीयत्थं फरन्ती’’ति (महाव. २६३) –

वुत्तानि ¶ , तानि यावजीविकानि. तेसम्पि अपरिपक्कानि अच्छिवबिम्बवरणकेतककास्मरीआदीनं फलानि जातिफलं कटुकफलं एळा तक्कोलन्ति एवं नामवसेन न सक्का परियन्तं दस्सेतुं.

अट्ठिखादनीये लबुजट्ठि पनसट्ठि अम्बाटकट्ठि सालट्ठि खज्जूरीकेतकतिम्बरूसकानं तरुणफलट्ठि तिन्तिणिकट्ठि बिम्बफलट्ठि उप्पलपदुमजातीनं पोक्खरट्ठीति एवमादीनि तेसु तेसु जनपदेसु मनुस्सानं पकतिआहारवसेन खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणकानि अट्ठीनि यावकालिकानि, मधुकट्ठि पुन्नागट्ठि हरीतकादीनं अट्ठीनि सिद्धत्थकट्ठि राजिकट्ठीति एवमादीनि अट्ठीनि यावजीविकानि. तेसं पाळियं फलभेसज्जेनेव सङ्गहो वेदितब्बो.

पिट्ठखादनीये सत्तन्नं ताव धञ्ञानं धञ्ञानुलोमानं अपरण्णानञ्च पिट्ठं पनसपिट्ठं लबुजपिट्ठं अम्बाटकपिट्ठं सालपिट्ठं धोतकतालपिट्ठं खीरवल्लिपिट्ठञ्चाति एवमादीनि तेसु तेसु जनपदेसु पकतिआहारवसेन मनुस्सानं खादनीयत्थं भोजनीयत्थञ्च फरणकानि पिट्ठानि यावकालिकानि, अधोतकं तालपिट्ठं खीरवल्लिपिट्ठं अस्सगन्धादिपिट्ठानि च यावजीविकानि. तेसं पाळियं कसावेहि मूलफलेहि च सङ्गहो वेदितब्बो.

निय्यासखादनीये – एको उच्छुनिय्यासोव सत्ताहकालिको, सेसा –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, जतूनि भेसज्जानि हिङ्गुं हिङ्गुजतुं हिङ्गुसिपाटिकं तकं तकपत्तिं तकपण्णिं सज्जुलसं, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि जतूनि भेसज्जानी’’ति (महाव. २६३) –

एवं पाळियं वुत्ता निय्यासा यावजीविका. तत्थ येवापनकवसेन सङ्गहितानं अम्बनिय्यासो कणिकारनिय्यासोति एवं नामवसेन न सक्का परियन्तं दस्सेतुं. एवं इमेसु मूलखादनीयादीसु यं किञ्चि यावकालिकं, सब्बम्पि इमस्मिं अत्थे अवसेसं खादनीयं नामाति सङ्गहितं.

९१. यामकालिकेसु ¶ पन अट्ठ पानानि नाम अम्बपानं जम्बुपानं चोचपानं मोचपानं मधुकपानं मुद्दिकपानं सालूकपानं फारुसकपानन्ति इमानि अट्ठ पानानि. तत्थ (महाव. अट्ठ. ३००) अम्बपानन्ति आमेहि वा पक्केहि वा अम्बेहि कतपानं. तत्थ आमेहि करोन्तेन ¶ अम्बतरुणानि भिन्दित्वा उदके पक्खिपित्वा आतपे आदिच्चपाकेन पचित्वा परिस्सावेत्वा तदहुपटिग्गहितकेहि मधुसक्कारकप्पूरादीहि योजेत्वा कातब्बं, एवं कतं पुरेभत्तमेव कप्पति. अनुपसम्पन्नेहि कतं लभित्वा पन पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसपरिभोगेनपि वट्टति, पच्छाभत्तं निरामिसपरिभोगेन याव अरुणुग्गमना वट्टति. एस नयो सब्बपानेसु. जम्बुपानन्ति जम्बुफलेहि कतपानं. चोचपानन्ति अट्ठिककदलिफलेहि कतपानं. मोचपानन्ति अनट्ठिकेहि कदलिफलेहि कतपानं. मधुकपानन्ति मधुकानं जातिरसेन कतपानं. तं पन उदकसम्भिन्नं वट्टति, सुद्धं न वट्टति. मुद्दिकपानन्ति मुद्दिका उदके मद्दित्वा अम्बपानं विय कतपानं. सालूकपानन्ति रत्तुप्पलनीलुप्पलादीनं सालूके मद्दित्वा कतपानं. फारुसकपानन्ति फारुसकफलेहि अम्बपानं विय कतपानं. इमानि अट्ठ पानानि सीतानिपि आदिच्चपाकानिपि वट्टन्ति, अग्गिपाकानि न वट्टन्ति.

अवसेसानि वेत्ततिन्तिणिकमातुलुङ्गकपित्थकोसम्बकरमन्दादिखुद्दकफलपानानि अट्ठपानगअकानेव. तानि किञ्चापि पाळियं न वुत्तानि, अथ खो कप्पियं अनुलोमेन्ति, तस्मा कप्पन्ति. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सब्बं फलरसं ठपेत्वा धञ्ञफलरस’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३००) वुत्तत्ता ठपेत्वा सानुलोमधञ्ञफलरसं अञ्ञं फलपानं नाम अकप्पियं नत्थि, सब्बं यामकालिकमेव. तत्थ सानुलोमधञ्ञफलरसो नाम सत्तन्नञ्चेव धञ्ञानं तालनाळिकेरपनसलबुजअलाबुकुम्भण्डपुस्सफलतिपुसएळालुकाति नवन्नञ्च महाफलानं सब्बेसञ्च पुब्बण्णापरण्णानं अनुलोमधञ्ञानं रसो यावकालिको, तस्मा पच्छाभत्तं न वट्टति. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सब्बं पत्तरसं ठपेत्वा डाकरस’’न्ति (महाव. ३००) वुत्तत्ता पक्कडाकरसं ठपेत्वा यावकालिकपत्तानम्पि सीतोदकेन मद्दित्वा कतरसो वा आदिच्चपाको वा वट्टति. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सब्बं पुप्फरसं ठपेत्वा मधुकपुप्फरस’’न्ति वुत्तत्ता मधुकपुप्फरसं ठपेत्वा सब्बोपि पुप्फरसो वट्टति.

९२. सत्ताहकालिकं ¶ नाम सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणितन्ति इमानि पञ्च भेसज्जानि. तत्थ सप्पि नाम गोसप्पि वा अजिकासप्पि वा महिंससप्पि वा येसं मंसं कप्पति, तेसं सप्पि. नवनीतं नाम तेसंयेव नवनीतं. तेलं नाम तिलतेलं सासपतेलं मधुकतेलं एरण्डतेलं वसातेलं. मधु नाम मक्खिकामधु. फाणितं नाम उच्छुम्हा निब्बत्तं (पचि. २६०). यावजीविकं पन हेट्ठा यावकालिके मूलखादनीयादीसु वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.

९३. तत्थ ¶ (पाचि. अट्ठ. २५६) अरुणोदये पटिग्गहितं यावकालिकं सतक्खत्तुम्पि निदहित्वा याव कालो नातिक्कमति, ताव परिभुञ्जितुं वट्टति, यामकालिकं एकं अहोरत्तं, सत्ताहकालिकं सत्तरत्तं, इतरं सति पच्चये यावजीवम्पि परिभुञ्जितुं वट्टति. पटिग्गहेत्वा एकरत्तं वीतिनामितं पन यं किञ्चि यावकालिकं वा यामकालिकं वा अज्झोहरितुकामताय गण्हन्तस्स पटिग्गहणे ताव दुक्कटं, अज्झोहरतो पन एकमेकस्मिं अज्झोहारे सन्निधिपच्चया पाचित्तियं. सचेपि पत्तो दुद्धोतो होति, यं अङ्गुलिया घंसन्तस्स लेखा पञ्ञायति, गण्ठिकपत्तस्स वा गण्ठिकन्तरे स्नेहो पविट्ठो होति, सो उण्हे ओतापेन्तस्स पग्घरति, उण्हयागुया वा गहिताय सन्दिस्सति, तादिसे पत्तेपि पुनदिवसे भुञ्जन्तस्स पाचित्तियं, तस्मा पत्तं धोवित्वा पुन तत्थ अच्छोदकं वा आसिञ्चित्वा अङ्गुलिया वा घंसित्वा निस्नेहभावो जानितब्बो. सचे हि उदके वा स्नेहभावो, पत्ते वा अङ्गुलिलेखा पञ्ञायति, दुद्धोतो होति, तेलवण्णपत्ते पन अङ्गुलिलेखा पञ्ञायति, सा अब्बोहारिका. यम्पि भिक्खू निरपेक्खा सामणेरानं परिच्चजन्ति, तञ्चे सामणेरा निदहित्वा देन्ति, सब्बं वट्टति. सयं पटिग्गहेत्वा अपरिच्चत्तमेव हि दुतियदिवसे न वट्टति. ततो हि एकसित्थम्पि अज्झोहरतो पाचित्तियमेव. अकप्पियमंसेसु मनुस्समंसे थुल्लच्चयेन सद्धिं पाचित्तियं, अवसेसेसु दुक्कटेन सद्धिं.

यामकालिकं सति पच्चये अज्झोहरतो पाचित्तियं, आहारत्थाय अज्झोहरतो दुक्कटेन सद्धिं पाचित्तियं. सचे पवारितो हुत्वा अनतिरित्तकतं अज्झोहरति, पकतिआमिसे द्वे पाचित्तियानि, मनुस्समंसे थुल्लच्चयेन सद्धिं द्वे, सेसअकप्पियमंसे दुक्कटेन सद्धिं. यामकालिकं सति ¶ पच्चये सामिसेन मुखेन अज्झोहरतो द्वे, निरामिसेन एकमेव. आहारत्थाय अज्झोहरतो विकप्पद्वयेपि दुक्कटं वड्ढति. सचे विकाले अज्झोहरति, पकतिभोजने सन्निधिपच्चया च विकालभोजनपच्चया च द्वे पाचित्तियानि, अकप्पियमंसे थुल्लच्चयं दुक्कटञ्च वड्ढति. यामकालिके विकालपच्चया अनापत्ति. अनतिरित्तपच्चया पन विकाले सब्बविकप्पेसु अनापत्ति.

सत्ताहकालिकं पन यावजीविकञ्च आहारत्थाय पटिग्गण्हतो पटिग्गण्हनपच्चया ताव दुक्कटं, अज्झोहरतो पन सचे निरामिसं होति, अज्झोहारे दुक्कटं. अथ आमिससंसट्ठं पटिग्गहेत्वा ठपितं होति, यथावत्थुकं पाचित्तियमेव.

९४. सत्ताहकालिकेसु पन सप्पिआदीसु अयं विनिच्छयो (पारा. अट्ठ. २.६२२) – सप्पि ¶ ताव पुरेभत्तं पटिग्गहितं तदहुपुरेभत्तं सामिसम्पि निरामिसम्पि परिभुञ्जितुं वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय सत्ताहं निरामिसं परिभुञ्जितब्बं. सत्ताहातिक्कमे सचे एकभाजने ठपितं, एकं निस्सग्गियं. सचे बहूसु, वत्थुगणनाय निस्सग्गियानि. पच्छाभत्तं पटिग्गहितं निरामिसमेव वट्टति, पुरेभत्तं वा पच्छाभत्तं वा उग्गहितकं कत्वा निक्खित्तं अज्झोहरितुं न वट्टति, अब्भञ्जनादीसु उपनेतब्बं. सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति अनज्झोहरणीयतं आपन्नत्ता. सचे अनुपसम्पन्नो पुरेभत्तं पटिग्गहितनवनीतेन सप्पिं कत्वा देति, पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, सचे सयं करोति, सत्ताहम्पि निरामिसमेव वट्टति. पच्छाभत्तं पटिग्गहितनवनीतेन येन केनचि कतसप्पि सत्ताहम्पि निरामिसमेव वट्टति, उग्गहितकेन कते पुब्बे वुत्तसुद्धसप्पिनयेनेव विनिच्छयो वेदितब्बो. पुरेभत्तं पटिग्गहितखीरेन वा दधिना वा कतसप्पि अनुपसम्पन्नेन कतं सामिसम्पि तदहुपुरेभत्तं वट्टति, सयंकतं निरामिसमेव वट्टति.

९५. नवनीतं तापेन्तस्स हि सामंपाको न होति, सामंपक्केन पन तेन सद्धिं आमिसं न वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय च न वट्टतियेव. सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति सवत्थुकस्स पटिग्गहितत्ता. पच्छाभत्तं पटिग्गहितकेहि कतं पन अब्भञ्जनादीसु उपनेतब्बं. पुरेभत्तम्पि च उग्गहितकेहि कतं, उभयेसम्पि सत्ताहातिक्कमे अनापत्ति. एस ¶ नयो अकप्पियमंससप्पिम्हि. अयं पन विसेसो – यत्थ पाळियं आगतसप्पिना निस्सग्गियं, तत्थ इमिना दुक्कटं. अन्धकट्ठकथायं कारणपतिरूपकं वत्वा मनुस्ससप्पि च नवनीतञ्च पटिक्खित्तं, तं दुप्पटिक्खित्तं सब्बअट्ठकथासु अनुञ्ञातत्ता. परतो चस्स विनिच्छयोपि आगच्छिस्सति. पाळियं आगतनवनीतम्पि पुरेभत्तं पटिग्गहितं तदहुपुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय निरामिसमेव. सत्ताहातिक्कमे नानाभाजनेसु ठपिते भाजनगणनाय, एकभाजनेपि अमिस्सेत्वा पिण्डपिण्डवसेन ठपिते पिण्डगणनाय निस्सग्गियानि. पच्छाभत्तं पटिग्गहितं सप्पिनयेन वेदितब्बं. एत्थ पन दधिगुळिकायोपि तक्कबिन्दूनिपि होन्ति, तस्मा धोतं वट्टतीति उपड्ढत्थेरा आहंसु. महासिवत्थेरो पन ‘‘भगवता अनुञ्ञातकालतो पट्ठाय तक्कतो उद्धटमत्तमेव खादिंसू’’ति आह. तस्मा नवनीतं परिभुञ्जन्तेन धोवित्वा दधितक्कमक्खिकाकिपिल्लिकादीनि अपनेत्वा परिभुञ्जितब्बं. पचित्वा सप्पिं कत्वा परिभुञ्जितुकामेन अधोतम्पि परिभुञ्जितुं वट्टति. यं तत्थ दधिगतं वा तक्कगतं वा, तं खयं गमिस्सति. एत्तावता हि सवत्थुकपटिग्गहितं नाम न होतीति अयमेत्थ अधिप्पायो. आमिसेन सद्धिं पक्कत्ता पन तस्मिम्पि कुक्कुच्चायन्ति कुक्कुच्चका. इदानि उग्गहेत्वा ठपितनवनीते च पुरेभत्तं खीरदधीनि पटिग्गहेत्वा कतनवनीते ¶ च पच्छाभत्तं तानि पटिग्गहेत्वा कतनवनीते च उग्गहितकेहि कतनवनीते च अकप्पियमंसनवनीते च सब्बो आपत्तानापत्तिपरिभोगापरिभोगनयो सप्पिम्हि वुत्तक्कमेनेव गहेतब्बो. तेलभिक्खाय पविट्ठानं पन भिक्खूनं तत्थेव सप्पिम्पि नवनीतम्पि पक्कतेलम्पि अपक्कतेलम्पि आकिरन्ति. तत्थ तक्कदधिबिन्दूनिपि भत्तसित्थानिपि तण्डुलकणापि मक्खिकादयोपि होन्ति, आदिच्चपाकं कत्वा परिस्सावेत्वा गहितं सत्ताहकालिकं होति. पटिग्गहेत्वा च ठपितभेसज्जेहि सद्धिं पचित्वा नत्थुपानम्पि कातुं वट्टति. सचे वद्दलिसमये लज्जी सामणेरो यथा तत्थ पतिततण्डुलकणादयो न पच्चन्ति, एवं अग्गिम्हि विलीयापेत्वा परिस्सावेत्वा पुन पचित्वा देति, पुरिमनयेनेव सत्ताहं वट्टति.

९६. तेलेसु तिलतेलं ताव पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय निरामिसमेव वट्टति. सत्ताहातिक्कमे ¶ तस्स भाजनगणनाय निस्सग्गियभावो वेदितब्बो. पच्छाभत्तं पटिग्गहितं सत्ताहं निरामिसमेव वट्टति, उग्गहितकं कत्वा निक्खित्तं अज्झोहरितुं न वट्टति, सीसमक्खनादीसु उपनेतब्बं, सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति. पुरेभत्तं तिले पटिग्गहेत्वा कततेलं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय अनज्झोहरणीयं होति, सीसमक्खनादीसु उपनेतब्बं, सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति. पच्छाभत्तं तिले पटिग्गहेत्वा कततेलं अनज्झोहरणीयमेव सवत्थुकपटिग्गहितत्ता. सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति, सीसमक्खनादीसु उपनेतब्बं. पुरेभत्तं वा पच्छाभत्तं वा उग्गहितकतिलेहि कततेलेपि एसेव नयो. पुरेभत्तं पटिग्गहिततिले भज्जित्वा वा तिलपिट्ठं वा सेदेत्वा उण्होदकेन वा तेमेत्वा कततेलं सचे अनुपसम्पन्नेन कतं, पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, अत्तना कतं निब्बट्टितत्ता पुरेभत्तं निरामिसं वट्टति, सामंपक्कत्ता सामिसं न वट्टति. सवत्थुकपटिग्गहितत्ता पन पच्छाभत्ततो पट्ठाय उभयम्पि अनज्झोहरणीयं, सीसमक्खनादीसु उपनेतब्बं, सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति. यदि पन अप्पं उण्होदकं होति अब्भुक्किरणमत्तं, अब्बोहारिकं होति सामंपाकगणनं न गच्छति. सासपतेलादीसुपि अवत्थुकपटिग्गहितेसु अवत्थुकतिलतेले वुत्तसदिसोव विनिच्छयो.

सचे पन पुरेभत्तं पटिग्गहितानं सासपादीनं चुण्णेहि आदिच्चपाकेन सक्का तेलं कातुं, तं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय निरामिसमेव वट्टति, सत्ताहातिक्कमे निस्सग्गियं. यस्मा पन सासपमधुकचुण्णानि सेदेत्वा एरण्डकट्ठीनि च भज्जित्वा एव तेलं करोन्ति, तस्मा एतेसं तेलं अनुपसम्पन्नेहि कतं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, वत्थूनं यावजीविकत्ता पन सवत्थुकपटिग्गहणे दोसो नत्थि. अत्तना कतं सत्ताहं निरामिसपरिभोगेनेव ¶ परिभुञ्जितब्बं. उग्गहितकेहि कतं अनज्झोहरणीयं, बाहिरपरिभोगे वट्टति, सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति. तेलकरणत्थाय सासपमधुकएरण्डकट्ठीनि पटिग्गहेत्वा कततेलं सत्ताहकालिकं, दुतियदिवसे कतं छाहं वट्टति, ततियदिवसे कतं पञ्चाहं वट्टति, चतुत्थ, पञ्चम, छट्ठ, सत्तमदिवसे कतं तदहेव वट्टति. सचे याव अरुणस्स उग्गमना तिट्ठति, निस्सग्गियं, अट्ठमदिवसे कतं अनज्झोहरणीयं, अनिस्सग्गियत्ता पन बाहिरपरिभोगे ¶ वट्टति. सचेपि न करोति, तेलत्थाय गहितसासपादीनं सत्ताहातिक्कमे दुक्कटमेव. पाळियं पन अनागतानि अञ्ञानिपि नाळिकेरनिम्बकोसम्बकरमन्दादीनं तेलानि अत्थि, तानि पटिग्गहेत्वा सत्ताहं अतिक्कामयतो दुक्कटं होति. अयमेतेसु विसेसो – सेसं यावकालिकवत्थुं यावजीविकवत्थुञ्च सल्लक्खेत्वा सामंपाकसवत्थुकपुरेभत्तपच्छाभत्तपटिग्गहितउग्गहितवत्थुविधानं सब्बं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.

वसातेलं नाम ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्च वसानि अच्छवसं मच्छवसं सुसुकावसं सूकरवसं गद्रभवस’’न्ति (महाव. २६२) एवं अनुञ्ञातवसानं तेलं. एत्थ च ‘‘अच्छवस’’न्ति वचनेन ठपेत्वा मनुस्सवसं सब्बेसं अकप्पियमंसानं वसा अनुञ्ञाता. मच्छग्गहणेन च सुसुकापि गहिता होन्ति, वाळमच्छत्ता पन विसुं वुत्तं. मच्छादिग्गहणेन चेत्थ सब्बेसम्पि कप्पियमंसानं वसा अनुञ्ञाता. मंसेसु हि दस मनुस्सहत्थिअस्ससुनखअहिसीहब्यग्घदीपिअच्छतरच्छानं मंसानि अकप्पियानि, वसासु एका मनुस्सवसा. खीरादीसु अकप्पियं नाम नत्थि. अनुपसम्पन्नेहि कतं निब्बट्टितं वसातेलं पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय सत्ताहं निरामिसमेव वट्टति. यं पन तत्थ सुखुमरजसदिसं मंसं वा न्हारु वा अट्ठि वा लोहितं वा होति, तं अब्बोहारिकं. सचे पन वसं पटिग्गहेत्वा सयं करोति, पुरेभत्तं पटिग्गहेत्वा पचित्वा परिस्सावेत्वा सत्ताहं निरामिसपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बं. निरामिसपरिभोगञ्हि सन्धाय इदं वुत्तं ‘‘काले पटिग्गहितं काले निप्पक्कं काले संसट्ठं तेलपरिभोगेन परिभुञ्जितु’’न्ति (महाव. २६२). तत्रापि अब्बोहारिकं अब्बोहारिकमेव, पच्छाभत्तं पन पटिग्गहेतुं वा कातुं वा न वट्टतियेव. वुत्तञ्हेतं –

‘‘विकाले चे, भिक्खवे, पटिग्गहितं विकाले निप्पक्कं विकाले संसट्ठं, तं चे परिभुञ्जेय्य, आपत्ति तिण्णं दुक्कटानं. काले चे, भिक्खवे, पटिग्गहितं विकाले निप्पक्कं विकाले संसट्ठं, तं चे परिभुञ्जेय्य, आपत्ति द्विन्नं दुक्कटानं. काले चे, भिक्खवे, पटिग्गहितं काले निप्पक्कं विकाले संसट्ठं, तं चे परिभुञ्जेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स ¶ . काले चे, भिक्खवे, पटिग्गहितं काले निप्पक्कं काले संसट्ठं, तं चे परिभुञ्जेय्य, अनापत्ती’’ति (महाव. २६२).

उपतिस्सत्थेरं ¶ पन अन्तेवासिका पुच्छिंसु ‘‘भन्ते, सप्पिनवनीतवसानि एकतो पचित्वा निब्बट्टितानि वट्टन्ति, न वट्टन्ती’’ति? ‘‘न वट्टन्ति, आवुसो’’ति. थेरो किरेत्थ पक्कतेलकसटे विय कुक्कुच्चायति. ततो नं उत्तरि पुच्छिंसु ‘‘भन्ते, नवनीते दधिगुळिका वा तक्कबिन्दु वा होति, एतं वट्टती’’ति? ‘‘एतम्पि, आवुसो, न वट्टती’’ति. ततो नं आहंसु ‘‘भन्ते, एकतो पचित्वा एकतो संसट्ठानि तेजवन्तानि होन्ति, रोगं निग्गण्हन्ती’’ति. ‘‘साधावुसो’’ति थेरो सम्पटिच्छि. महासुमत्थेरो पनाह ‘‘कप्पियमंसवसाव सामिसपरिभोगे वट्टति, इतरा निरामिसपरिभोगे वट्टती’’ति. महापदुमत्थेरो पन ‘‘इदं कि’’न्ति पटिक्खिपित्वा ‘‘ननु वाताबाधिका भिक्खू पञ्चमूलकसावयागुयं अच्छसूकरतेलादीनि पक्खिपित्वा यागुं पिवन्ति, सा तेजुस्सदत्ता रोगं निग्गण्हाती’’ति वत्वा ‘‘वट्टती’’ति आह.

९७. मधु नाम मधुकरीहि मधुमक्खिकाहि खुद्दकमक्खिकाहि भमरमक्खिकाहि च कतं मधु. तं पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसपरिभोगम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय सत्ताहं निरामिसपरिभोगमेव वट्टति, सत्ताहातिक्कमे निस्सग्गियं. सचे सिलेससदिसं महामधुं खण्डं कत्वा ठपितं, इतरं वा नानाभाजनेसु, वत्थुगणनाय निस्सग्गियानि. सचे एकमेव खण्डं, एकभाजने वा इतरं, एकमेव निस्सग्गियं. उग्गहितकं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं, अरुमक्खनादीसु उपनेतब्बं. मधुपटलं वा मधुसित्थकं वा सचे मधुना अमक्खितं परिसुद्धं, यावजीविकं, मधुमक्खितं पन मधुगतिकमेव. चीरिका नाम सपक्खा दीघमक्खिका तुम्बळनामिका च अट्ठिपक्खिका काळमहाभमरा होन्ति, तेसं आसयेसु निय्याससदिसं मधु होति, तं यावजीविकं.

९८. फाणितं नाम उच्छुरसं उपादाय अपक्का वा अवत्थुकपक्का वा सब्बापि अवत्थुका उच्छुविकति. तं फाणितं पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय सत्ताहं निरामिसमेव वट्टति, सत्ताहातिक्कमे वत्थुगणनाय निस्सग्गियं. बहू पिण्डा चुण्णे कत्वा एकभाजने पक्खित्ता होन्ति घनसन्निवेसा, एकमेव निस्सग्गियं. उग्गहितकं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं, घरधूपनादीसु उपनेतब्बं. पुरेभत्तं ¶ पटिग्गहितेन अपरिस्सावितउच्छुरसेन कतफाणितं सचे अनुपसम्पन्नेन कतं, सामिसम्पि वट्टति, सयंकतं निरामिसमेव ¶ वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय पन सवत्थुकपटिग्गहितत्ता अनज्झोहरणीयं, सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति. पच्छाभत्तं अपरिस्सावितपटिग्गहितेन कतम्पि अनज्झोहरणीयमेव, सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्ति. एस नयो उच्छुं पटिग्गहेत्वा कतफाणितेपि. पुरेभत्तं पन परिस्सावितपटिग्गहितेन कतं सचे अनुपसम्पन्नेन कतं, पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय सत्ताहं निरामिसमेव. सयंकतं पुरेभत्तम्पि निरामिसमेव, पच्छाभत्तं परिस्सावितपटिग्गहितेन कतं पन निरामिसमेव सत्ताहं वट्टति. उग्गहितकतं वुत्तनयमेव. ‘‘झामउच्छुफाणितं वा कोट्टितउच्छुफाणितं वा पुरेभत्तमेव वट्टती’’ति महाअट्ठकथायं वुत्तं. महापच्चरियं पन ‘‘एतं सवत्थुकपक्कं वट्टति, नो वट्टती’’ति पुच्छं कत्वा ‘‘उच्छुफाणितं पच्छाभत्तं नो वट्टनकं नाम नत्थी’’ति वुत्तं, तं युत्तं. सीतोदकेन कतं मधुकपुप्फफाणितं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति, पच्छाभत्ततो पट्ठाय सत्ताहं निरामिसमेव वट्टति, सत्ताहातिक्कमे वत्थुगणनाय दुक्कटं, खीरं पक्खिपित्वा कतं मधुकफाणितं यावकालिकं. खण्डसक्खरं पन खीरजल्लिकं अपनेत्वा सोधेन्ति, तस्मा वट्टति.

९९. मधुकपुप्फं पन पुरेभत्तम्पि अल्लं वट्टति. भज्जितम्पि वट्टति, भज्जित्वा तिलादीहि मिस्सं वा अमिस्सं वा कत्वा कोट्टितं वट्टति. यदि पन तं गहेत्वा मेरयत्थाय योजेन्ति, योजितं बीजतो पट्ठाय न वट्टति. कदलीखज्जूरीअम्बलबुजपनसचिञ्चादीनं सब्बेसं यावकालिकफलानं फाणितं यावकालिकमेव. मरिचपक्केहि फाणितं करोन्ति, तं यावजीविकं. एवं यथावुत्तानि सत्ताहकालिकानि सप्पिआदीनि पञ्च ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्च भेसज्जानी’’ति (महाव. २६०) भेसज्जनामेन अनुञ्ञातत्ता भेसज्जकिच्चं करोन्तु वा मा वा, आहारत्थं फरितुं समत्थानिपि पटिग्गहेत्वा तदहुपुरेभत्तं यथासुखं, पच्छाभत्ततो पट्ठाय सति पच्चये वुत्तनयेन सत्ताहं परिभुञ्जितब्बानि, सत्ताहातिक्कमे पन भेसज्जसिक्खापदेन निस्सग्गियं पाचित्तियं. सचेपि सासपमत्तं होति, सकिं वा अङ्गुलिया गहेत्वा जिव्हाय सायनमत्तं, निस्सज्जितब्बमेव पाचित्तियञ्च देसेतब्बं. निस्सट्ठं पटिलभित्वा न अज्झोहरितब्बं, न कायिकेन परिभोगेन परिभुञ्जितब्बं ¶ , कायो वा काये अरु वा न मक्खेतब्बं. तेहि मक्खितानि कासावकत्तरयट्ठिउपाहनपादकठलिकमञ्चपीठादीनिपि अपरिभोगानि. ‘‘द्वारवातपानकवाटेसुपि हत्थेन गहणट्ठानं न मक्खेतब्ब’’न्ति महापच्चरियं वुत्तं. ‘‘कसावे पन पक्खिपित्वा द्वारवातपानकवाटानि मक्खेतब्बानी’’ति महाअट्ठकथायं वुत्तं. पदीपे वा काळवण्णे वा उपनेतुं वट्टति. अञ्ञेन पन भिक्खुना कायिकेन परिभोगेन परिभुञ्जितब्बं, न अज्झोहरितब्बं. ‘‘अनापत्ति अन्तोसत्ताहं अधिट्ठेती’’ति (पारा. ६२५) वचनतो ¶ पन सत्ताहब्भन्तरे सप्पिञ्च तेलञ्च वसञ्च मुद्धनि तेलं वा अब्भञ्जनं वा मधुं अरुमक्खनं फाणितं घरधूपनं अधिट्ठेति अनापत्ति, नेव निस्सग्गियं होति. सचे अधिट्ठिततेलं अनधिट्ठिततेलभाजने आकिरितुकामो होति, भाजने चे सुखुमं छिद्दं, पविट्ठं पविट्ठं तेलं पुराणतेलेन अज्झोत्थरीयति, पुन अधिट्ठातब्बं. अथ महामुखं होति, सहसाव बहु तेलं पविसित्वा पुराणतेलं अज्झोत्थरति, पुन अधिट्ठानकिच्चं नत्थि. अधिट्ठितगतिकमेव हि तं होति. एतेन नयेन अधिट्ठिततेलभाजने अनधिट्ठिततेलआकिरणम्पि वेदितब्बं.

सचे पन सत्ताहातिक्कन्तं अनुपसम्पन्नस्स परिच्चजित्वा देति, पुन तेन अत्तनो सन्तकं कत्वा दिन्नं परिभुञ्जितुं वट्टति. सचे हि सो अभिसङ्खरित्वा वा अनभिसङ्खरित्वा वा तस्स भिक्खुनो नत्थुकम्मत्थं ददेय्य, गहेत्वा नत्थुकम्मं कातब्बं. सचे बालो होति, दातुं न जानाति, अञ्ञेन भिक्खुना वत्तब्बो ‘‘अत्थि ते सामणेर तेल’’न्ति? ‘‘आम, भन्ते, अत्थी’’ति. आहर थेरस्स भेसज्जं करिस्सामाति. एवम्पि वट्टति. सचे द्विन्नं सन्तकं एकेन पटिग्गहितं अविभत्तं होति, सत्ताहातिक्कमे द्विन्नम्पि अनापत्ति, परिभुञ्जितुं पन न वट्टति. सचे येन पटिग्गहितं, सो इतरं भणति ‘‘आवुसो, इमं तेलं सत्ताहमत्तं परिभुञ्जितुं वट्टती’’ति, सो च परिभोगं न करोति, कस्स आपत्ति? न कस्सचि. कस्मा? येन पटिग्गहितं, तेन विस्सज्जितत्ता, इतरस्स अप्पटिग्गहितत्ता.

१००. इमेसु (महाव. अट्ठ. ३०५) पन चतूसु कालिकेसु यावकालिकं यामकालिकन्ति इदमेव द्वयं अन्तोवुत्थकञ्चेव सन्निधिकारकञ्च होति, सत्ताहकालिकञ्च यावजीविकञ्च अकप्पियकुटियं निक्खिपितुम्पि वट्टति, सन्निधिम्पि न ¶ जनेति. यावकालिकं पन अत्तना सद्धिं सम्भिन्नरसानि तीणिपि यामकालिकादीनि अत्तनो सभावं उपनेति. यामकालिकं द्वेपि सत्ताहकालिकादीनि अत्तनो सभावं उपनेति, सत्ताहकालिकम्पि अत्तना सद्धिं संसट्ठं यावजीविकं अत्तनो सभावञ्ञेव उपनेति, तस्मा यावकालिकेन तदहुपटिग्गहितेन सद्धिं संसट्ठं सम्भिन्नरसं सेसकालिकत्तयं तदहुपुरेभत्तमेव वट्टति. यामकालिकेन संसट्ठं पन इतरद्वयं तदहुपटिग्गहितं याव अरुणुग्गमना वट्टति. सत्ताहकालिकेन पन तदहुपटिग्गहितेन सद्धिं संसट्ठं तदहुपटिग्गहितं वा पुरेपटिग्गहितं वा यावजीविकं सत्ताहं कप्पति. द्वीहपटिग्गहितेन छाहं. तीहपटिग्गहितेन पञ्चाहं…पे… सत्ताहपटिग्गहितेन तदहेव कप्पतीति वेदितब्बं. कालयामसत्ताहातिक्कमेसु चेत्थ विकालभोजनसन्निधिभेसज्जसिक्खापदानं वसेन आपत्तियो वेदितब्बा.

सचे ¶ पन एकतो पटिग्गहितानिपि चत्तारि कालिकानि सम्भिन्नरसानि न होन्ति, तस्स तस्सेव कालस्स वसेन परिभुञ्जितुं वट्टन्ति. सचे हि छल्लिम्पि अनपनेत्वा सकलेनेव नाळिकेरफलेन सद्धिं अम्बपानादिपानकं पटिग्गहितं होति, नाळिकेरं अपनेत्वा तं विकालेपि कप्पति. उपरि सप्पिपिण्डं ठपेत्वा सीतलपायासं देन्ति, यं पायासेन असंसट्ठं सप्पि, तं अपनेत्वा सत्ताहं परिभुञ्जितुं वट्टति. थद्धमधुफाणितादीसुपि एसेव नयो. तक्कोलजातिफलादीहि अलङ्करित्वा पिण्डपातं देन्ति, तानि उद्धरित्वा धोवित्वा यावजीवं परिभुञ्जितब्बानि. यागुयं पक्खिपित्वा दिन्नसिङ्गिवेरादीसुपि तेलादीसु पक्खिपित्वा दिन्नलट्ठिमधुकादीसुपि एसेव नयो. एवं यं यं असम्भिन्नरसं होति, तं तं एकतो पटिग्गहितम्पि यथा सुद्धं होति, तथा धोवित्वा तच्छेत्वा वा तस्स तस्स कालस्स वसेन परिभुञ्जितुं वट्टति. सचे सम्भिन्नरसं होति संसट्ठं, न वट्टति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

कालिकविनिच्छयकथा समत्ता.

१९. कप्पियभूमिविनिच्छयकथा

१०१. कप्पियाचतुभूमियोति ¶ ¶ एत्थ ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, चतस्सो कप्पियभूमियो उस्सावनन्तिकं गोनिसादिकं गहपतिं सम्मुति’’न्ति (महाव. २९५) वचनतो उस्सावनन्तिका गोनिसादिका गहपति सम्मुतीति इमा चतस्सो कप्पियभूमियो वेदितब्बा. तत्थ (महाव. अट्ठ. २९५) उस्सावनन्तिका ताव एवं कातब्बा – यो थम्भानं वा उपरि भित्तिपादे वा निखनित्वा विहारो करीयति, तस्स हेट्ठा थम्भपटिच्छका पासाणा भूमिगतिका एव. पठमत्थम्भं पन पठमभित्तिपादं वा पतिट्ठापेन्तेहि बहूहि सम्परिवारेत्वा ‘‘कप्पियकुटिं करोम, कप्पियकुटिं करोमा’’ति वाचं निच्छारेन्तेहि मनुस्सेसु उक्खिपित्वा पतिट्ठापेन्तेसु आमसित्वा वा सयं उक्खिपित्वा वा थम्भो वा भित्तिपादो वा पतिट्ठापेतब्बो. कुरुन्दिमहापच्चरीसु पन ‘‘कप्पियकुटि कप्पियकुटीति वत्वा पतिट्ठापेतब्ब’’न्ति वुत्तं. अन्धकट्ठकथायं ‘‘सङ्घस्स कप्पियकुटिं अधिट्ठामी’’ति वुत्तं, तं पन अवत्वापि अट्ठकथासु वुत्तनयेन वुत्ते दोसो नत्थि. इदं पनेत्थ साधारणलक्खणं ‘‘थम्भपतिट्ठापनञ्च वचनपरियोसानञ्च समकालं वट्टती’’ति. सचे हि अनिट्ठिते वचने थम्भो पतिट्ठाति, अप्पतिट्ठिते वा तस्मिं वचनं निट्ठाति, अकता होति कप्पियकुटि. तेनेव महापच्चरियं वुत्तं ‘‘बहूहि सम्परिवारेत्वा वत्तब्बं, अवस्सञ्हि एत्थ एकस्सपि वचननिट्ठानञ्च थम्भपतिट्ठानञ्च एकतो भविस्सती’’ति. इट्ठकासिलामत्तिकाकुट्टकासु पन कुटीसु हेट्ठा चयं बन्धित्वा वा अबन्धित्वा वा करोन्तु, यतो पट्ठाय भित्तिं उट्ठापेतुकामा होन्ति, तं सब्बपठमं इट्ठकं वा सिलं वा मत्तिकापिण्डं वा गहेत्वा वुत्तनयेनेव कप्पियकुटि कातब्बा, इट्ठकादयो भित्तियं पठमिट्ठकादीनं हेट्ठा न वट्टन्ति, थम्भा पन उपरि उग्गच्छन्ति, तस्मा वट्टन्ति. अन्धकट्ठकथायं ‘‘थम्भेहि करियमाने चतूसु कोणेसु चत्तारो थम्भा, इट्ठकादिकुट्टे चतूसु कोणेसु द्वे तिस्सो इट्ठका अधिट्ठातब्बा’’ति वुत्तं. तथा पन अकतायपि दोसो नत्थि, अट्ठकथासु हि वुत्तमेव पमाणं.

गोनिसादिका दुविधा आरामगोनिसादिका विहारगोनिसादिकाति. तासु यत्थ नेव आरामो, न सेनासनानि परिक्खित्तानि होन्ति, अयं आरामगोनिसादिका नाम. यत्थ सेनासनानि सब्बानि ¶ वा एकच्चानि वा परिक्खित्तानि, आरामो अपरिक्खित्तो, अयं विहारगोनिसादिका नाम. इति उभयत्रापि आरामस्स अपरिक्खित्तभावोयेव पमाणं. ‘‘आरामो ¶ पन उपड्ढपरिक्खित्तोपि बहुतरं परिक्खित्तोपि परिक्खित्तोयेव नामा’’ति कुरुन्दिमहापच्चरीसु वुत्तं, एत्थ कप्पियकुटिं लद्धुं वट्टति.

गहपतीति मनुस्सा आवासं कत्वा ‘‘कप्पियकुटिं देम, परिभुञ्जथा’’ति वदन्ति, एसा गहपति नाम, ‘‘कप्पियकुटिं कातुं देमा’’ति वुत्तेपि वट्टतियेव. अन्धकट्ठकथायं पन ‘‘यस्मा भिक्खुं ठपेत्वा सेससहधम्मिकानं सब्बेसञ्च देवमनुस्सानं हत्थतो पटिग्गहो च सन्निधि च अन्तोवुत्थञ्च तेसं सन्तकं भिक्खुस्स वट्टति, तस्मा तेसं गेहानि वा तेहि दिन्नकप्पियकुटि वा गहपतीति वुच्चती’’ति वुत्तं, पुनपि वुत्तं ‘‘भिक्खुसङ्घस्स विहारं ठपेत्वा भिक्खुनुपस्सयो वा आरामिकानं वा तित्थियानं वा देवतानं वा नागानं वा अपि ब्रह्मानं विमानं कप्पियकुटि होती’’ति, तं सुवुत्तं. सङ्घसन्तकमेव हि भिक्खुसन्तकं वा गेहं गहपतिकुटिका न होति.

सम्मुति नाम ञत्तिदुतियकम्मवाचाय सावेत्वा सम्मता. एवञ्च पन, भिक्खवे, सम्मन्नितब्बा, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो. यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं सङ्घो इत्थन्नामं विहारं कप्पियभूमिं सम्मन्नेय्य, एसा ञत्ति.

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो. सङ्घो इत्थन्नामं विहारं कप्पियभूमिं सम्मन्नति. यस्सायस्मतो खमति इत्थन्नामस्स विहारस्स कप्पियभूमिया सम्मुति, सो तुण्हस्स. यस्स नक्खमति, सो भासेय्य.

‘‘सम्मतो सङ्घेन इत्थन्नामो विहारो कप्पियभूमि खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. २९५).

कम्मवाचं अवत्वा अपलोकनकम्मवसेन सावेत्वा कतापि सम्मता एव.

१०२. यं ¶ (महाव. अट्ठ. २९५) इमासु चतूसु कप्पियभूमीसु वुत्तं आमिसं, तं सब्बं अन्तोवुत्थसङ्ख्यं न गच्छति. भिक्खूनञ्च भिक्खुनीनञ्च अन्तोवुत्थअन्तोपक्कमोचनत्थञ्हि कप्पियकुटियो अनुञ्ञाता. यं पन अकप्पियभूमियं सहसेय्यप्पहोनके गेहे वुत्तं ¶ सङ्घिकं वा पुग्गलिकं वा भिक्खुस्स भिक्खुनिया वा सन्तकं एकरत्तम्पि ठपितं, तं अन्तोवुत्थं, तत्थ पक्कञ्च अन्तोपक्कं नाम होति, एतं न कप्पति. सत्ताहकालिकं पन यावजीविकञ्च वट्टति.

तत्रायं विनिच्छयो – सामणेरो भिक्खुस्स तण्डुलादिकं आमिसं आहरित्वा कप्पियकुटियं निक्खिपित्वा पुनदिवसे पचित्वा देति, अन्तोवुत्थं न होति. तत्थ अकप्पियकुटियं निक्खित्तसप्पिआदीसु किञ्चि पक्खिपित्वा देति. मुखसन्निधि नाम होति. महापच्चरियं पन ‘‘अन्तोवुत्थं होती’’ति वुत्तं. तत्थ नाममत्तमेव नानाकरणं, भिक्खु अकप्पियकुटियं ठपितसप्पिञ्च यावजीविकपण्णञ्च एकतो पचित्वा परिभुञ्जति, सत्ताहं निरामिसं वट्टति. सचे आमिससंसट्ठं कत्वा परिभुञ्जति, अन्तोवुत्थञ्चेव सामंपक्कञ्च होति. एतेनुपायेन सब्बसंसग्गा वेदितब्बा. यं किञ्चि आमिसं भिक्खुनो पचितुं न वट्टति. सचेपिस्स उण्हयागुया सुलसिपण्णानि वा सिङ्गिवेरं वा लोणं वा पक्खिपन्ति, तम्पि चालेतुं न वट्टति, ‘‘यागुं निब्बापेमी’’ति पन चालेतुं वट्टति. उत्तण्डुलभत्तं लभित्वा पिदहितुं न वट्टति. सचे पन मनुस्सा पिदहित्वा देन्ति, वट्टति. ‘‘भत्तं मा निब्बायतू’’ति पिदहितुं वट्टति, खीरतक्कादीसु पन सकिं कुथितेसु अग्गिं कातुं वट्टति पुनपाकस्स अनुञ्ञातत्ता.

इमा पन कप्पियकुटियो कदा जहितवत्थुका होन्ति? उस्सावनन्तिका ताव या थम्भानं उपरि भित्तिपादे वा निखनित्वा कता, सा सब्बेसु थम्भेसु च भित्तिपादेसु च अपनीतेसु जहितवत्थुका होति. सचे पन थम्भे वा भित्तिपादे वा परिवत्तेन्ति, यो यो ठितो, तत्थ तत्थ पतिट्ठाति, सब्बेसुपि परिवत्तितेसु अजहितवत्थुकाव होति. इट्ठकादीहि कता चयस्स उपरि भित्तिअत्थाय ठपितं इट्ठकं वा सिलं वा मत्तिकापिण्डं वा आदिं कत्वा विनासितकाले जहितवत्थुकाव होति. येहि पन इट्ठकादीहि अधिट्ठिता, तेसु अपनीतेसुपि तदञ्ञेसु पतिट्ठातीति अजहितवत्थुकाव होति. गोनिसादिका ¶ पाकारादीहि परिक्खेपे कते जहितवत्थुकाव होति. पुन तस्मिं आरामे कप्पियकुटिं लद्धुं वट्टति. सचे पन पुनपि पाकारादयो तत्थ तत्थ खण्डा होन्ति, ततो ततो गावो पविसन्ति, पुन कप्पियकुटि होति. इतरा पन द्वे गोपानसीमत्तं ठपेत्वा सब्बस्मिं छदने विनट्ठे जहितवत्थुकाव होन्ति. सचे गोपानसीनं उपरि एकम्पि पक्खपासकमण्डलं अत्थि, रक्खति.

१०३. यत्र ¶ पनिमा चतस्सोपि कप्पियभूमियो नत्थि, तत्थ किं कातब्बन्ति? अनुपसम्पन्नस्स दत्वा तस्स सन्तकं कत्वा परिभुञ्जितब्बं. तत्रिदं वत्थु – करविकतिस्सत्थेरो किर विनयधरपामोक्खो महासीवत्थेरस्स सन्तिकं अगमासि. सो दीपालोकेन सप्पिकुम्भं पस्सित्वा ‘‘भन्ते, किमेत’’न्ति पुच्छि. थेरो ‘‘आवुसो, गामतो सप्पिकुम्भो आभतो लूखदिवसे सप्पिना भुञ्जनत्थाया’’ति आह. ततो नं तिस्सत्थेरो ‘‘न वट्टति, भन्ते’’ति आह. थेरो पुनदिवसे पमुखे निक्खिपापेसि. तिस्सत्थेरो पुन एकदिवसं आगतो तं दिस्वा तथेव पुच्छित्वा ‘‘भन्ते, सहसेय्यप्पहोनकट्ठाने ठपेतुं न वट्टती’’ति आह. थेरो पुनदिवसे बहि नीहरापेत्वा निक्खिपापेसि, तं चोरा हरिंसु. सो पुन एकदिवसं आगतं तिस्सत्थेरमाह ‘‘आवुसो, तया ‘न वट्टती’ति वुत्ते सो कुम्भो बहि निक्खित्तो चोरेहि हटो’’ति. ततो नं तिस्सत्थेरो आह ‘‘ननु, भन्ते, अनुपसम्पन्नस्स दातब्बो अस्स, अनुपसम्पन्नस्स हि दत्वा तस्स सन्तकं कत्वा परिभुञ्जितुं वट्टती’’ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

कप्पियभूमिविनिच्छयकथा समत्ता.

२०. पटिग्गहणविनिच्छयकथा

१०४. खादनीयादिपटिग्गाहोति ¶ अज्झोहरितब्बस्स यस्स कस्सचि खादनीयस्स वा भोजनीयस्स वा पटिग्गहणं. तत्रायं विनिच्छयो – पञ्चहि अङ्गेहि पटिग्गहणं रुहति, थाममज्झिमस्स पुरिसस्स उच्चारणमत्तं होति, हत्थपासो पञ्ञायति, अभिहारो पञ्ञायति, देवो वा मनुस्सो ¶ वा तिरच्छानगतो वा कायेन कायपटिबद्धेन निस्सग्गियेन वा देति, तञ्चे भिक्खु कायेन वा कायपटिबद्धेन वा पटिग्गण्हाति. एवं पञ्चहङ्गेहि पटिग्गहणं रुहति.

तत्थ ठितनिसिन्ननिपन्नानं वसेन एवं हत्थपासो वेदितब्बो – सचे भिक्खु निसिन्नो होति, आसनस्स पच्छिमन्ततो पट्ठाय, सचे ठितो, पण्हिअन्ततो पट्ठाय, सचे निपन्नो, येन पस्सेन निपन्नो, तस्स पारिमन्ततो पट्ठाय, दायकस्स निसिन्नस्स वा ठितस्स वा निपन्नस्स वा ठपेत्वा पसारितहत्थं यं आसन्नतरं अङ्गं, तस्स ओरिमन्तेन परिच्छिन्दित्वा अड्ढतेय्यहत्थो हत्थपासो नाम.

सचे पन दायकपटिग्गाहकेसु एको आकासे होति, एको भूमियं, भूमट्ठस्स च सीसेन, आकासट्ठस्स च ठपेत्वा दातुं वा गहेतुं वा पसारितहत्थं यं आसन्नतरं अङ्गं, तस्स ओरिमन्तेन हत्थपासपमाणं परिच्छिन्दितब्बं. सचेपि एको कूपे होति, एको कूपतटे, एको वा पन रुक्खे, एको पथवियं, वुत्तनयेनेव हत्थपासपमाणं परिच्छिन्दितब्बं. एवरूपे हत्थपासे ठत्वा सचेपि पक्खी मुखतुण्डकेन वा हत्थी वा सोण्डाय गहेत्वा पुप्फं वा फलं वा देति, पटिग्गहणं रुहति. सचे पन अड्ढट्ठमरतनस्सपि हत्थिनो खन्धे निसिन्नो तेन सोण्डाय दीयमानं गण्हाति, वट्टतियेव. हत्थादीसु येन केनचि सरीरावयवेन अन्तमसो पादङ्गुलियापि दीयमानं कायेन दिन्नं नाम होति. पटिग्गहणेपि एसेव नयो. येन केनचि हि सरीरावयवेन गहितं कायेन गहितमेव होति. सचेपि नत्थुकरणियं दीयमानं नासापुटेन अकल्लको वा मुखेन पटिग्गण्हाति, आभोगमेव हेत्थ पमाणं.

१०५. कटच्छुआदीसु पन येन केनचि उपकरणेन दिन्नं कायपटिबद्धेन दिन्नं नाम होति. पटिग्गहणेपि एसेव नयो. येन केनचि हि सरीरसम्बद्धेन पत्तथालकादिना गहितं कायपटिबद्धेन ¶ गहितमेव होति. कायतो पन कायपटिबद्धतो च मोचेत्वा हत्थपासे ठितस्स काये वा कायपटिबद्धे वा पातियमानम्पि निस्सग्गियेन पयोगेन दिन्नं नाम होति. एको बहूनि भत्तब्यञ्जनभाजनानि सीसे कत्वा ¶ भिक्खुस्स सन्तिकं आगन्त्वा ठितकोव ‘‘गण्हथा’’ति वदति, न ताव अभिहारो पञ्ञायति, तस्मा न गहेतब्बं. सचे पन ईसकम्पि ओनमति, भिक्खुना हत्थं पसारेत्वा हेट्ठिमभाजनं एकदेसेनपि सम्पटिच्छितब्बं. एत्तावता सब्बभाजनानि पटिग्गहितानि होन्ति. ततो पट्ठाय ओरोपेत्वा उग्घाटेत्वा वा यं इच्छति, तं गहेतुं वट्टति. भत्तपच्छिआदिम्हि पन एकभाजने वत्तब्बमेव नत्थि.

काजेन भत्तं हरन्तोपि सचे काजं ओनमेत्वा देति, वट्टति. तिंसहत्थो वेणु होति, एकस्मिं अन्ते गुळकुम्भो बद्धो, एकस्मिं सप्पिकुम्भो, तञ्चे पटिग्गण्हाति, सब्बं पटिग्गहितमेव. उच्छुयन्तदोणितो पग्घरन्तमेव ‘‘रसं गण्हथा’’ति वदति, अभिहारो न पञ्ञायतीति न गहेतब्बो. सचे पन कसटं छड्डेत्वा हत्थेन उस्सिञ्चित्वा देति, वट्टति. बहू पत्ता मञ्चे वा पीठे वा कटसारे वा दोणियं वा फलके वा ठपिता होन्ति, यत्थ ठितस्स दायको हत्थपासे होति, तत्थ ठत्वा पटिग्गहणसञ्ञाय मञ्चादीनि अङ्गुलियापि फुसित्वा ठितेन वा निसिन्नेन वा निपन्नेन वा यं तेसु पत्तेसु दीयति, तं सब्बं पटिग्गहितं होति. सचेपि ‘‘पटिग्गहेस्सामी’’ति मञ्चादीनि अभिरुहित्वा निसीदति, वट्टतियेव.

पथवियं पन सचेपि कुच्छिया कुच्छिं आहच्च ठिता होन्ति, यं यं अङ्गुलिया वा सूचिया वा फुसित्वा निसिन्नो होति, तत्थ तत्थ दीयमानमेव पटिग्गहितं होति. यत्थ कत्थचि महाकटसारहत्थत्थरणादीसु ठपितपत्ते पटिग्गहणं न रुहतीति वुत्तं, तं हत्थपासातिक्कमं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं, हत्थपासे पन सति यत्थ कत्थचि वट्टति अञ्ञत्र तत्थजातका. तत्थजातके पन पदुमिनिपण्णे वा किंसुकपण्णादिम्हि वा न वट्टति. न हि तं कायपटिबद्धसङ्ख्यं गच्छति. यथा च तत्थजातके, एवं खाणुके बन्धित्वा ठपितमञ्चादिम्हि असंहारिमे फलके वा पासाणे वा न रुहतियेव. तेपि हि तत्थजातकसङ्ख्युपगा होन्ति. भूमियं अत्थतेसु सुखुमेसु तिन्तिणिकादिपण्णेसु पटिग्गहणं न रुहति. न हि तानि सन्धारेतुं समत्थानीति. महन्तेसु पन पदुमिनिपण्णादीसु रुहति. सचे हत्थपासं अतिक्कम्मठितो दीघदण्डकेन उळुङ्केन देति, ‘‘आगन्त्वा देही’’ति वत्तब्बो. वचनं असुत्वा वा अनादियित्वा वा पत्ते आकिरतियेव, पुन पटिग्गहेतब्बं. दूरे ठत्वा भत्तपिण्डं खिपन्तेपि एसेव नयो.

१०६. सचे ¶ ¶ पत्तथविकतो नीहरियमाने पत्ते रजनचुण्णानि होन्ति, सति उदके धोवितब्बो, असति रजनचुण्णं पुञ्छित्वा पटिग्गहेत्वा वा पिण्डाय चरितब्बं. सचे पिण्डाय चरन्तस्स पत्ते रजं पतति, पटिग्गहेत्वा भिक्खा गण्हितब्बा, अप्पटिग्गहेत्वा गण्हतो विनयदुक्कटं, तं पन पुन पटिग्गहेत्वा भुञ्जतो अनापत्ति. सचे पन ‘‘पटिग्गहेत्वा देथा’’ति वुत्ते वचनं असुत्वा वा अनादियित्वा वा भिक्खं देन्तियेव, विनयदुक्कटं नत्थि, पुन पटिग्गहेत्वा अञ्ञा भिक्खा गहेतब्बा. सचे महावातो ततो ततो रजं पातेति, न सक्का होति भिक्खं गहेतुं, ‘‘अनुपसम्पन्नस्स दस्सामी’’ति सुद्धचित्तेन आभोगं कत्वा गण्हितुं वट्टति. एवं पिण्डाय चरित्वा विहारं वा आसनसालं वा गन्त्वा तं अनुपसम्पन्नस्स दत्वा पुन तेन दिन्नं वा तस्स विस्सासेन वा पटिग्गहेत्वा भुञ्जितुं वट्टति. सचे भिक्खाचारे सरजं पत्तं भिक्खुस्स देति, सो वत्तब्बो ‘‘इमं पटिग्गहेत्वा भिक्खं वा गण्हेय्यासि परिभुञ्जेय्यासि वा’’ति, तेन तथा कातब्बं. सचे रजं उपरि उप्पिलवति, कञ्जिकं पवाहेत्वा सेसं भुञ्जितब्बं. सचे अन्तोपविट्ठं होति, पटिग्गहेतब्बं. अनुपसम्पन्ने असति हत्थतो अमोचेन्तेनेव यत्थ अनुपसम्पन्नो अत्थि, तत्थ नेत्वा पटिग्गहेतब्बं. सुक्खभत्ते पतितरजं अपनेत्वा भुञ्जितुं वट्टति. सचे अतिसुखुमं होति, उपरि भत्तेन सद्धिं अपनेतब्बं, पटिग्गहेत्वा वा भुञ्जितब्बं. यागुं वा सूपं वा पुरतो ठपेत्वा आलुळेन्तानं भाजनतो फुसितानि उग्गन्त्वा पत्ते पतन्ति, पत्तो पटिग्गहेतब्बो.

१०७. उळुङ्केन आहरित्वा देन्तानं पठमतरं उळुङ्कतो थेवा पत्ते पतन्ति, सुपतिता, अभिहटत्ता दोसो नत्थि. सचेपि चरुकेन भत्ते आकिरियमाने चरुकतो मसि वा छारिका वा पतति, अभिहटत्ता नेवत्थि दोसो. अनन्तरस्स भिक्खुनो दीयमानं पत्ततो उप्पतित्वा इतरस्स पत्ते पतति, सुपतितं. पटिग्गहितमेव हि तं होति. सचे जज्झरिसाखादिं फालेत्वा एकस्स भिक्खुनो देन्तानं साखतो फुसितानि अञ्ञस्स पत्ते पतन्ति, पत्तो पटिग्गहेतब्बो, यस्स पत्तस्स उपरि फालेन्ति, तस्स पत्ते पतितेसु दातुकामताय अभिहटत्ता दोसो नत्थि. पायासस्स पूरेत्वा पत्तं देन्ति, उण्हत्ता हेट्ठा गहेतुं न सक्कोति, मुखवट्टियापि गहेतुं वट्टति. सचे ¶ तथापि न सक्कोति, आधारकेन गहेतब्बो. आसनसालाय पत्तं गहेत्वा निसिन्नो भिक्खु निद्दं ओक्कन्तो होति, नेव आहरियमानं, न दीयमानं जानाति, अप्पटिग्गहितं होति. सचे पन आभोगं कत्वा निसिन्नो होति, वट्टति. सचेपि सो हत्थेन आधारकं मुञ्चित्वा पादेन पेल्लेत्वा निद्दायति, वट्टतियेव. पादेन आधारकं अक्कमित्वा पटिग्गण्हन्तस्स पन जागरन्तस्सपि अनादरपटिग्गहणं होति, तस्मा न कत्तब्बं. केचि ‘‘एवं आधारकेन पटिग्गहणं कायपटिबद्धपटिबद्धेन पटिग्गहणं नाम होति ¶ , तस्मा न वट्टती’’ति वदन्ति, तं वचनमत्तमेव, अत्थतो पन सब्बम्पेतं कायपटिबद्धमेव होति. कायसंसग्गेपि चेस नयो दस्सितो. यम्पि भिक्खुस्स दीयमानं पतति, तम्पि सामं गहेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति.

तत्रिदं सुत्तं –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यं दीयमानं पतति, तं सामं गहेत्वा परिभुञ्जितुं, परिच्चत्तं तं, भिक्खवे, दायकेही’’ति (चूळव. २७३).

इदञ्च पन सुत्तं नेय्यत्थं, तस्मा एवमेत्थ अधिप्पायो वेदितब्बो – यं दीयमानं दायकस्स हत्थतो परिगळित्वा सुद्धाय वा भूमिया पदुमिनिपण्णे वा वत्थकटसारकादीसु वा पतति, तं सामं गहेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति. यं पन सरजाय भूमियं पतति, तं रजं पुञ्छित्वा वा धोवित्वा वा पटिग्गहेत्वा वा परिभुञ्जितब्बं. सचे पवट्टन्तं अञ्ञस्स भिक्खुनो सन्तिकं गच्छति, तेन आहरापेतुम्पि वट्टति. सचे तं भिक्खुं वदति ‘‘त्वंयेव खादा’’ति, तस्सपि खादितुं वट्टति, अनाणत्तेन पन तेन न गहेतब्बं. ‘‘अनाणत्तेनपि इतरस्स दस्सामीति गहेतुं वट्टती’’ति कुरुन्दियं वुत्तं. कस्मा पनेतं इतरस्स भिक्खुनो गहेतुं न वट्टतीति? भगवता अननुञ्ञातत्ता. भगवता हि ‘‘सामं गहेत्वा परिभुञ्जितु’’न्ति वदन्तेन यस्सेव तं दीयमानं पतति, तस्स अप्पटिग्गहितकम्पि तं गहेत्वा परिभोगो अनुञ्ञातो. ‘‘परिच्चत्तं तं, भिक्खवे, दायकेही’’ति वचनेन पनेत्थ परसन्तकभावो दीपितो, तस्मा अञ्ञस्स सामं गहेत्वा परिभुञ्जितुं न वट्टति, तस्स पन आणत्तिया वट्टतीति अयं किरेत्थ अधिप्पायो. यस्मा च एतं अप्पटिग्गहितकत्ता ¶ अनुञ्ञातं, तस्मा यथाठितंयेव अनामसित्वा केनचि पिदहित्वा ठपितं दुतियदिवसेपि परिभुञ्जितुं वट्टति, सन्निधिपच्चया अनापत्ति, पटिग्गहेत्वा पन परिभुञ्जितब्बं. तं दिवसंयेव हि तस्स सामं गहेत्वा परिभोगो अनुञ्ञातो, न ततो परन्ति अयम्पि किरेत्थ अधिप्पायो.

१०८. इदानि अब्बोहारिकनयो वुच्चति. भुञ्जन्तानञ्हि दन्ता खीयन्ति, नखा खीयन्ति, पत्तस्स वण्णो खीयति, सब्बं अब्बोहारिकं. सत्थकेन उच्छुआदीसु फालितेसु मलं पञ्ञायति, एतं नवसमुट्ठितं नाम, पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितब्बं. सत्थकं धोवित्वा फालितेसु मलं न पञ्ञायति, लोहगन्धमत्तं होति, तं अब्बोहारिकं. यम्पि सत्थकं गहेत्वा परिहरन्ति ¶ , तेन फालितेपि एसेव नयो. न हि तं परिभोगत्थाय परिहरन्तीति. मूलभेसज्जादीनि पिसन्तानं वा कोट्टेन्तानं वा निसदनिसदपोतकउदुक्खलमुसलादीनि खीयन्ति, परिहरणकवासिं तापेत्वा भेसज्जत्थाय तक्के वा खीरे वा पक्खिपन्ति, तत्थ नीलिका पञ्ञायति, सत्थके वुत्तसदिसोव विनिच्छयो. आमकतक्कादीसु पन सयं न पक्खिपितब्बा, पक्खिपति चे, सामंपाकतो न मुच्चति. देवे वस्सन्ते पिण्डाय चरन्तस्स सरीरतो वा चीवरतो वा किलिट्ठउदकं पत्ते पतति, पटिग्गहेतब्बं. रुक्खमूलादीसु भुञ्जन्तस्स पतितेपि एसेव नयो. सचे पन सत्ताहं वस्सन्ते देवे सुद्धं उदकं होति, अब्भोकासतो वा पतति, वट्टति.

१०९. सामणेरस्स ओदनं देन्तेन तस्स पत्तगतं अच्छुपन्तेनेव दातब्बो, पत्तो वास्स पटिग्गहेतब्बो. अप्पटिग्गहिते ओदनं छुपित्वा पुन अत्तनो पत्ते ओदनं गण्हन्तस्स उग्गहितको होति. सचे पन दातुकामो हुत्वा ‘‘आहर, सामणेर, पत्तं, ओदनं गण्हाही’’ति वदति, इतरो ‘‘अलं मय्ह’’न्ति पटिक्खिपति, पुन ‘‘तवेतं मया परिच्चत्त’’न्ति च वुत्ते ‘‘न मय्हं एतेनत्थो’’ति वदति, सतक्खत्तुम्पि परिच्चजतु, याव अत्तनो हत्थगतं, ताव पटिग्गहितमेव होति. सचे पन आधारके ठितं निरपेक्खो ‘‘गण्हाही’’ति वदति, पुन पटिग्गहेतब्बं. सापेक्खो आधारके पत्तं ठपेत्वा ‘‘एत्तो पूवं वा भत्तं वा गण्हाही’’ति सामणेरं वदति, सामणेरो हत्थं धोवित्वा सचेपि सतक्खत्तुं गहेत्वा अत्तनो पत्तगतं अफुसन्तोव अत्तनो पत्ते ¶ पक्खिपति, पुन पटिग्गहणकिच्चं नत्थि. यदि पन अत्तनो पत्तगतं फुसित्वा ततो गण्हाति, सामणेरसन्तकेन संसट्ठं होति, पुन पटिग्गहेतब्बं. केचि पन ‘‘सचेपि गय्हमानं छिज्जित्वा तत्थ पतति, पुन पटिग्गहेतब्ब’’न्ति वदन्ति. तं ‘‘एकं भत्तपिण्डं गण्ह, एकं पूवं गण्ह, इमस्स गुळपिण्डस्स एत्तकं पदेसं गण्हा’’ति एवं परिच्छिन्दित्वा वुत्ते वेदितब्बं, इध पन परिच्छेदो नत्थि, तस्मा यं सामणेरस्स पत्ते पतति, तदेव पटिग्गहणं विजहति, हत्थगतं पन याव सामणेरो वा ‘‘अल’’न्ति न ओरमति, भिक्खु वा न वारेति, ताव भिक्खुस्सेव सन्तकं, तस्मा पटिग्गहणं न विजहति. सचे अत्तनो वा भिक्खूनं वा यागुपचनकभाजने केसञ्चि अत्थाय भत्तं पक्खिपति, ‘‘सामणेर, भाजनस्स उपरि हत्थं करोही’’ति वत्वा तस्स हत्थे पक्खिपितब्बं. तस्स हत्थतो भाजने पतितञ्हि दुतियदिवसे भाजनस्स अकप्पियभावं न करोति परिच्चत्तत्ता. सचे एवं अकत्वा पक्खिपति, पत्तमिव भाजनं निरामिसं कत्वा परिभुञ्जितब्बं.

११०. दायका ¶ यागुकुटं ठपेत्वा गता, तं दहरसामणेरो पटिग्गण्हापेतुं न सक्कोति, भिक्खु पत्तं उपनामेति, सामणेरो कुटस्स गीवं पत्तस्स मुखवट्टियं ठपेत्वा आवज्जेति, पत्तगता यागु पटिग्गहिताव होति. अथ वा भिक्खु भूमियं हत्थं ठपेति, सामणेरो पवट्टेत्वा हत्थं आरोपेति, वट्टति. पूवपच्छिभत्तपच्छिउच्छुभारादीसुपि एसेव नयो. सचे पटिग्गहणूपगं भारं द्वे तयो सामणेरा देन्ति, एकेन वा बलवता उक्खित्तं द्वे तयो भिक्खू गण्हन्ति, वट्टति. मञ्चस्स वा पीठस्स वा पादे तेलघटं वा फाणितघटं वा लग्गेन्ति, भिक्खुस्स मञ्चेपि पीठेपि निसीदितुं वट्टति, उग्गहितकं नाम न होति.

नागदन्तके वा अङ्कुसके वा द्वे तेलघटा लग्गिता होन्ति उपरि पटिग्गहितको, हेट्ठा अप्पटिग्गहितको. उपरिमं गहेतुं वट्टति, हेट्ठा पटिग्गहितको, उपरि अप्पटिग्गहितको, उपरिमं गहेत्वा इतरं गण्हतो उपरिमो उग्गहितको होति. हेट्ठामञ्चे अप्पटिग्गहितकं तेलथालकं होति, तञ्चे सम्मज्जन्तो सम्मुञ्जनिया घट्टेति, उग्गहितकं न होति, ‘‘पटिग्गहितकं गण्हिस्सामी’’ति अप्पटिग्गहितकं गहेत्वा ञत्वा पुन ठपेति, उग्गहितकं न होति, बहि नीहरित्वा सञ्जानाति, बहि अट्ठपेत्वा हरित्वा तत्थेव ठपेतब्बं, नत्थि दोसो. सचे ¶ पन पुब्बे विवरित्वा ठपितं, न पिदहितब्बं. यथा पुब्बे ठितं, तथेव ठपेतब्बं. सचे बहि ठपेति, पुन न छुपितब्बं.

१११. पटिग्गहितके तेलादिम्हि कण्णिका उट्ठेति, सिङ्गिवेरादिम्हि घनचुण्णं, तंसमुट्ठानमेव नाम तं, पुन पटिग्गहणकिच्चं नत्थि. तालं वा नाळिकेरं वा आरुळ्हो योत्तेन फलपिण्डिं ओतारेत्वा उपरि ठितोव ‘‘गण्हथा’’ति वदति, न गहेतब्बं. सचे अञ्ञो भूमियं ठितो योत्तपासके गहेत्वा उक्खिपित्वा देति, वट्टति. सफलं महासाखं कप्पियं कारेत्वा पटिग्गण्हाति, फलानि पटिग्गहितानेव होन्ति, यथासुखं परिभुञ्जितुं वट्टति. अन्तोवतियं ठत्वा वतिं छिन्दित्वा उच्छुं वा तिम्बरूसकं वा देन्ति, हत्थपासे सति वट्टति. दण्डकेसु अपहरित्वा निग्गतं गण्हन्तस्स वट्टति, पहरित्वा निग्गते अट्ठकथासु दोसो न दस्सितो. मयं पन ‘‘यं ठानं पहटं, ततो सयंपतितमिव होती’’ति तक्कयाम, तम्पि ठत्वा गच्छन्ते युज्जति सुङ्कघाततो पवट्टेत्वा बहिपतितभण्डं विय. वतिं वा पाकारं वा लङ्घापेत्वा देन्ति, सचे पन अपुथुलो पाकारो, अन्तोपाकारे बहिपाकारे च ठितस्स हत्थपासो पहोति, हत्थसतम्पि उद्धं गन्त्वा सम्पत्तं गहेतुं वट्टति.

भिक्खु गिलानं सामणेरं खन्धेन वहति, सो फलाफलं दिस्वा गहेत्वा खन्धे निसिन्नोव देति ¶ , वट्टति. अपरो भिक्खुं वहन्तो खन्धे निसिन्नस्स भिक्खुनो देति, वट्टतियेव. भिक्खु फलिनिं साखं छायत्थाय गहेत्वा गच्छति, फलानि खादितुं चित्ते उप्पन्ने पटिग्गहापेत्वा खादितुं वट्टति. मच्छिकवारणत्थं कप्पियं कारेत्वा पटिग्गण्हाति, खादितुकामो चे होति, मूलपटिग्गहणमेव वट्टति, खादन्तस्स नत्थि दोसो. भिक्खु पटिग्गहणारहं भण्डं मनुस्सानं याने ठपेत्वा मग्गं गच्छति, यानं कद्दमे लग्गति, दहरो चक्कं गहेत्वा उक्खिपति, वट्टति, उग्गहितकं नाम न होति. नावाय ठपेत्वा नावं अरित्तेन वा पाजेति, हत्थेन वा कड्ढति, वट्टति. उळुम्पेपि एसेव नयो. चाटियं वा कुण्डके वा ठपेत्वापि तं अनुपसम्पन्नेन गाहापेत्वा अनुपसम्पन्नं बाहायं गहेत्वा तरितुं वट्टति. तस्मिम्पि असति अनुपसम्पन्नं गाहापेत्वा तं बाहायं गहेत्वा तरितुं वट्टति.

उपासका ¶ गमिकभिक्खूनं पाथेय्यतण्डुले देन्ति, सामणेरा भिक्खूनं तण्डुले गहेत्वा अत्तनो तण्डुले गहेतुं न सक्कोन्ति, भिक्खू तेसं तण्डुले गण्हन्ति, सामणेरा अत्तना गहिततण्डुलेसु खीणेसु इतरेहि तण्डुलेहि यागुं पचित्वा सब्बेसं पत्तानि पटिपाटिया ठपेत्वा यागुं आकिरन्ति, पण्डितो सामणेरो अत्तनो पत्तं गहेत्वा थेरस्स देति, थेरस्स पत्तं दुतियत्थेरस्साति एवं सब्बानिपि परिवत्तेति, सब्बेहि सामणेरस्स सन्तकं भुत्तं होति, वट्टति. सचेपि सामणेरो अपण्डितो होति, अत्तनो पत्ते यागुं सयमेव पातुं आरभति, ‘‘आवुसो, तुय्हं यागुं मय्हं देही’’ति थेरेहि पटिपाटिया याचित्वापि पिवितुं वट्टति, सब्बेहि सामणेरस्स सन्तकमेव भुत्तं होति, नेव उग्गहितपच्चया, न सन्निधिपच्चया वज्जं फुसन्ति. एत्थ पन मातापितूनं तेलादीनि, छायादीनं अत्थाय साखादीनि च हरन्तानं इमेसञ्च विसेसो न दिस्सति, तस्मा कारणं उपपरिक्खितब्बं.

११२. सामणेरो भत्तं पचितुकामो तण्डुले धोवित्वा निच्चालेतुं न सक्कोति, भिक्खुना तण्डुले च भाजनञ्च पटिग्गहेत्वा तण्डुले धोवित्वा निच्चालेत्वा भाजनं उद्धनं आरोपेतब्बं, अग्गि न कातब्बो, पक्ककाले विवरित्वा पक्कभावो जानितब्बो. सचे दुप्पक्कं होति, पाकत्थाय पिदहितुं न वट्टति, रजस्स वा छारिकाय वा अपतनत्थाय वट्टति, पक्ककाले ओरोपितुं भुञ्जितुम्पि वट्टति, पुन पटिग्गहणकिच्चं नत्थि. सामणेरो पटिबलो पचितुं, खणो पनस्स नत्थि कत्थचि गन्तुकामो, भिक्खुना सतण्डुलोदकं भाजनं पटिग्गहेत्वा उद्धनं आरोपेत्वा ‘‘अग्गिं जालेत्वा गच्छा’’ति वत्तब्बो. ततो परं पुरिमनयेनेव सब्बं कातुं वट्टति. भिक्खु यागुअत्थाय सुद्धभाजनं आरोपेत्वा उदकं तापेति, वट्टति. तत्ते उदके सामणेरो तण्डुले पक्खिपति, ततो पट्ठाय भिक्खुना अग्गि न ¶ कातब्बो, पक्कयागुं पटिग्गहेत्वा पातुं वट्टति. सामणेरो यागुं पचति, हत्थकुक्कुच्चको भिक्खु कीळन्तो भाजनं आमसति, पिधानं आमसति, उग्गतं फेणं छिन्दित्वा पहरति, तस्सेव पातुं न वट्टति, दुरुपचिण्णं नाम होति. सचे पन दब्बिं वा उळुङ्कं वा गहेत्वा अनुक्खिपन्तो ¶ आलोळेति, सब्बेसं न वट्टति, सामंपाकञ्चेव होति दुरुपचिण्णञ्च. सचे उक्खिपति, उग्गहितकम्पि होति.

११३. भिक्खुना पिण्डाय चरित्वा आधारके पत्तो ठपितो होति. तत्र चे अञ्ञो लोलभिक्खु कीळन्तो पत्तं आमसति, पत्तपिधानं आमसति, तस्सेव ततो लद्धभत्तं न वट्टति. सचे न पत्तं उक्खिपित्वा ठपेति, सब्बेसं न वट्टति. तत्थजातकफलिनिसाखाय वा वल्लिया वा गहेत्वा चालेति, तस्सेव ततो लद्धफलं न वट्टति, दुरुपचिण्णदुक्कटञ्च आपज्जति. ‘‘फलरुक्खं पन अपस्सयितुं वा तत्थ कण्टकं वा बन्धितुं वट्टति, दुरुपचिण्णं न होती’’ति महापच्चरियं वुत्तं. अरञ्ञे पतितं पन अम्बफलादिं दिस्वा ‘‘सामणेरस्स दस्सामी’’ति आहरित्वा दातुं वट्टति. सीहविघासादिं दिस्वापि ‘‘सामणेरस्स दस्सामी’’ति पटिग्गहेत्वा वा अप्पटिग्गहेत्वा वा आहरित्वा दातुं वट्टति. सचे पन सक्कोति वितक्कं सोधेतुं, ततो लद्धं खादितुम्पि वट्टति, नेव आमकमंसपटिग्गहणपच्चया, न उग्गहितकपच्चया वज्जं फुसति. मातापितूनं अत्थाय तेलादीनि गहेत्वा गच्छतो अन्तरामग्गे ब्याधि उप्पज्जति, ततो यं इच्छति, तं पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति. सचे पन मूलेपि पटिग्गहितं होति, पुन पटिग्गहणकिच्चं नत्थि. मातापितूनं तण्डुले आहरित्वा देति, ते ततोयेव यागुआदीनि सम्पादेत्वा तस्स देन्ति, वट्टति, सन्निधिपच्चया उग्गहितपच्चया वा दोसो नत्थि.

११४. भिक्खु पिदहित्वा उदकं तापेति, याव परिक्खया परिभुञ्जितुं वट्टति. सचे पनेत्थ छारिका पतति, पटिग्गहेतब्बं. दीघसण्डासेन थालकं गहेत्वा तेलं पचन्तस्स छारिका पतति, हत्थेन अमुञ्चन्तेनेव पचित्वा ओतारेत्वा पटिग्गहेतब्बं. सचे अङ्गारापि दारूनिपि पटिग्गहेत्वा ठपितानि, मूलपटिग्गहणमेव वट्टति. भिक्खु उच्छुं खादति, सामणेरो ‘‘मय्हम्पि देथा’’ति वदति, ‘‘इतो छिन्दित्वा गण्हा’’ति वुत्तो गण्हाति, अवसेसे पुन पटिग्गहणकिच्चं नत्थि. गुळपिण्डं खादन्तस्सपि एसेव नयो. वुत्तोकासतो छिन्दित्वा गहितावसेसञ्हि अजहितपटिग्गहणमेव होति. भिक्खु गुळं भाजेन्तो पटिग्गहेत्वा कोट्ठासे करोति, भिक्खूपि सामणेरापि आगन्त्वा एकग्गहणेनेव एकमेकं कोट्ठासं गण्हन्ति, गहितावसेसं ¶ पटिग्गहितमेव होति. सचे लोलसामणेरो ¶ गण्हित्वा गण्हित्वा पुन ठपेति, तस्स गहितावसेसं अप्पटिग्गहितकमेव होति.

भिक्खु धूमवट्टिं पटिग्गहेत्वा धूमं पिवति, मुखञ्च कण्ठो च मनोसिलाय लित्तो विय होति, यावकालिकं भुञ्जितुं वट्टति, यावकालिकेन यावजीविकसंसग्गे दोसो नत्थि. पत्तं वा रजनं वा पचन्तस्स कण्णनासच्छिद्देहि धूमो पविसति, ब्याधिपच्चया पुप्फं वा फलं वा उपसिङ्घति, अब्बोहारिकत्ता वट्टति. भत्तुग्गारो तालुं आहच्च अन्तोयेव पविसति, अविसयत्ता वट्टति, मुखं पविट्ठं पन अज्झोहरतो विकाले आपत्ति. दन्तन्तरे लग्गस्स आमिसस्स रसो पविसति, आपत्तियेव. सचे सुखुमं आमिसं होति, रसो न पञ्ञायति, अब्बोहारिकपक्खं भजति. उपकट्ठे काले निरुदकट्ठाने भत्तं भुञ्जित्वा कक्खारेत्वा द्वे तयो खेळपिण्डे पातेत्वा उदकट्ठानं गन्त्वा मुखं विक्खालेतब्बं. पटिग्गहेत्वा ठपितसिङ्गिवेरादीनं अङ्कुरा निक्खमन्ति, पुन पटिग्गहणकिच्चं नत्थि. लोणे असति समुद्दोदकेन लोणकिच्चं कातुं वट्टति, पटिग्गहेत्वा ठपितलोणोदकं लोणं होति, लोणं वा उदकं होति, रसो वा फाणितं होति, फाणितं वा रसो होति, मूलपटिग्गहणमेव वट्टति.

हिमकरका उदकगतिका एव. पारिहारिकेन कतकट्ठिना उदकं पसादेन्ति, तं अब्बोहारिकं, आमिसेन सद्धिं वट्टति. आमिसगतिकेहि कपित्थफलादीहि पसादितं पुरेभत्तमेव वट्टति. पोक्खरणीआदीसु उदकं बहलं होति, वट्टति. सचे पन मुखे हत्थे च लग्गति, न वट्टति, पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितब्बं. खेत्तेसु कसितट्ठाने बहलं उदकं होति, पटिग्गहेतब्बं. सचे सन्दित्वा कन्दरादीनि पविसित्वा नदिं पूरेति, वट्टति. ककुधसोब्भादयो होन्ति रुक्खतो पतितेहि पुप्फेहि सञ्छन्नोदका. सचे पुप्फरसो न पञ्ञायति, पटिग्गहणकिच्चं नत्थि. परित्तं उदकं होति, रसो पञ्ञायति, पटिग्गहेतब्बं. पब्बतकन्दरादीसु काळवण्णपण्णच्छन्नउदकेपि एसेव नयो.

पानीयघटे सरेणुकानि वा सवण्टखीरानि वा पुप्फानि पक्खित्तानि होन्ति, पटिग्गहेतब्बं, पुप्फानि वा पटिग्गहेत्वा पक्खिपितब्बानि. पाटलिमल्लिका पक्खित्ता होन्ति, वासमत्तं तिट्ठति, तं अब्बोहारिकं. दुभियदिवसेपि ¶ आमिसेन सद्धिं वट्टति. भिक्खुना ठपितपुप्फवासितकपानीयतो सामणेरो पानीयं गहेत्वा पीतावसेसकं तत्थेव आकिरति, पटिग्गहेतब्बं. पदुमसरादीसु उदकं सन्थरित्वा ठितं पुप्फरेणुं घटेन विक्खम्भेत्वा उदकं गहेतुं वट्टति. कप्पियं कारापेत्वा पटिग्गहेत्वा ठपितं दन्तकट्ठं होति, सचे तस्स रसं पिवितुकामो ¶ , मूलपटिग्गहणमेव वट्टति, अप्पटिग्गहेत्वा ठपितं पटिग्गहेतब्बं. अजानन्तस्स रसे पविट्ठेपि आपत्तियेव. अचित्तकञ्हि इदं सिक्खापदं.

११५. महाभूतेसु किं वट्टति, किं न वट्टतीति? खीरं ताव वट्टति, कप्पियमंसखीरं वा होतु अकप्पियमंसखीरं वा, पिवन्तस्स अनापत्ति. अस्सु खेळो सिङ्घाणिका मुत्तं करीसं सेम्हं दन्तमलं अक्खिगूथको कण्णगूथको सरीरे उट्ठितलोणन्ति इदं सब्बं वट्टति. यं पनेत्थ ठानतो चवित्वा पत्ते वा हत्थे वा पतति, तं पटिग्गहेतब्बं, अङ्गलग्गं पटिग्गहितकमेव. उण्हपायासं भुञ्जन्तस्स सेदो अङ्गुलिअनुसारेन एकाबद्धोव हुत्वा पायासे सन्तिट्ठति, पिण्डाय वा चरन्तस्स हत्थतो पत्तस्स मुखवट्टितो वा पत्ततलं ओरोहति, एत्थ पटिग्गहणकिच्चं नत्थि, झाममहाभूते इदं नाम न वट्टतीति नत्थि, दुज्झापितं पन न वट्टति. सुज्झापितं पन मनुस्सट्ठिम्पि चुण्णं कत्वा लेहे उपनेतुं वट्टति. चत्तारि महाविकटानि असति कप्पियकारके सामं गहेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टन्ति. एत्थ च दुब्बचोपि असमत्थोपि कप्पियकारको असन्तपक्खेयेव तिट्ठति. छारिकाय असति सुक्खदारुं झापेत्वा छारिका गहेतब्बा. सुक्खदारुम्हि असति अल्लदारुं रुक्खतो छिन्दित्वापि कातुं वट्टति. इदं पन चतुब्बिधम्पि महाविकटं कालोदिस्सं नाम, सप्पदट्ठक्खणेयेव वट्टति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

पटिग्गहणविनिच्छयकथा समत्ता.

२१. पवारणाविनिच्छयकथा

११६. पटिक्खेपपवारणाति ¶ पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भुञ्जमानेन यस्स कस्सचि अभिहटभोजनस्स पटिक्खेपसङ्खाता पवारणा. सा च न केवलं पटिक्खेपमत्तेन होति, अथ खो पञ्चङ्गवसेन. तत्रिमानि ¶ पञ्चङ्गानि – असनं, भोजनं, दायकस्स हत्थपासे ठानं, अभिहारो, अभिहटस्स पटिक्खेपोति. तत्थ असनन्ति विप्पकतभोजनं, भुञ्जमानो चेस पुग्गलो होतीति अत्थो. भोजनन्ति पवारणप्पहोनकं भोजनं, ओदनादीनञ्च अञ्ञतरं पटिक्खिपितब्बं भोजनं होतीति अत्थो. दायकस्स हत्थपासे ठानन्ति पवारणप्पहोनकं भोजनं गण्हित्वा दायकस्स अड्ढतेय्यहत्थप्पमाणे ओकासे अवट्ठानं. अभिहारोति हत्थपासे ठितस्स दायकस्स कायेन अभिहारो. अभिहटस्स पटिक्खेपोति एवं अभिहटस्स कायेन वा वाचाय वा पटिक्खेपो. इति इमेसं पञ्चन्नं अङ्गानं वसेन पवारणा होति. वुत्तम्पि चेतं –

‘‘पञ्चहि, उपालि, आकारेहि पवारणा पञ्ञायति, असनं पञ्ञायति, भोजनं पञ्ञायति, हत्थपासे ठितो, अभिहरति, पटिक्खेपो पञ्ञायती’’ति (परि. ४२८).

११७. तत्रायं विनिच्छयो (पाचि. अट्ठ. २३८-९) – ‘‘असन’’न्तिआदीसु ताव यं अस्नाति, यञ्च भोजनं हत्थपासे ठितेन अभिहटं पटिक्खिपति, तं ओदनो कुम्मासो सत्तु मच्छो मंसन्ति इमेसं अञ्ञतरमेव वेदितब्बं. तत्थ ओदनो नाम सालि वीहि यवो गोधुमो कङ्गु वरको कुद्रूसकोति सत्तन्नं धञ्ञानं तण्डुलेहि निब्बत्तो. तत्र सालीति अन्तमसो नीवारं उपादाय सब्बापि सालिजाति. वीहीति सब्बापि वीहिजाति. यवगोधुमेसु भेदो नत्थि. कङ्गूति सेतरत्तकाळभेदा सब्बापि कङ्गुजाति. वरकोति अन्तमसो वरकचोरकं उपादाय सब्बापि सेतवण्णा वरकजाति. कुद्रूसकोति काळकुद्रूसको चेव सामाकादिभेदा च सब्बापि तिणधञ्ञजाति. नीवारवरकचोरका चेत्थ धञ्ञानुलोमाति वदन्ति, धञ्ञानि होन्तु धञ्ञानुलोमानि वा, एतेसं वुत्तप्पभेदानं सत्तन्नं धञ्ञानं तण्डुले गहेत्वा ‘‘भत्तं पचिस्सामा’’ति वा ‘‘यागुं पचिस्सामा’’ति वा ‘‘अम्बिलपायासादीसु अञ्ञतरं पचिस्सामा’’ति वा यं किञ्चि सन्धाय पचन्तु, सचे उण्हं सीतलं वा भुञ्जन्तानं भोजनकाले गहितगहितट्ठाने ओधि पञ्ञायति, ओदनसङ्गहमेव गच्छति, पवारणं जनेति. सचे ओधि न पञ्ञायति, यागुसङ्गहं गच्छति, पवारणं न जनेति.

योपि ¶ ¶ पायासो वा पण्णफलकळीरमिस्सका अम्बिलयागु वा उद्धनतो ओतारितमत्ता अब्भुण्हा होति आवज्जित्वा पिवितुं सक्का, हत्थेन गहितोकासेपि ओधिं न दस्सेति, पवारणं न जनेति. सचे पन उसुमाय विगताय सीतलभूता घनभावं गच्छति, ओधिं दस्सेति, पुन पवारणं जनेति, पुब्बे तनुभावो न रक्खति. सचेपि दधितक्कादीनि आरोपेत्वा बहू पण्णफलकळीरे पक्खिपित्वा मुट्ठिमत्तापि तण्डुला पक्खित्ता होन्ति, भोजनकाले चे ओधि पञ्ञायति, पवारणं जनेति. अयागुके निमन्तने ‘‘यागुं दस्सामा’’ति भत्ते उदककञ्जिकखीरादीनि आकिरित्वा ‘‘यागुं गण्हथा’’ति देन्ति. किञ्चापि तनुको होति, पवारणं जनेतियेव. सचे पन पक्कुथितेसु उदकादीसु पक्खिपित्वा पचित्वा देन्ति, यागुसङ्गहमेव गच्छति. यागुसङ्गहं गतेपि तस्मिं वा अञ्ञस्मिं वा यत्थ मच्छमंसं पक्खिपन्ति, सचे सासपमत्तम्पि मच्छमंसखण्डं वा न्हारु वा पञ्ञायति, पवारणं जनेति, सुद्धरसको पन रसकयागु वा न जनेति. ठपेत्वा वुत्तधञ्ञतण्डुले अञ्ञेहि वेणुतण्डुलादीहि वा कण्डमूलफलेहि वा येहि केहिचि कतं भत्तम्पि पवारणं न जनेति, पगेव घनयागु. सचे पनेत्थ मच्छमंसं पक्खिपन्ति, जनेति. महापच्चरियं ‘‘पुप्फिअत्थाय भत्तम्पि पवारणं जनेती’’ति वुत्तं. पुप्फिअत्थाय भत्तं नाम पुप्फिखज्जकत्थाय कुथितुदके पक्खिपित्वा सेदिततण्डुला वुच्चन्ति. सचे पन ते तण्डुले सुक्खापेत्वा खादन्ति, वट्टति, नेव सत्तुसङ्ख्यं, न भत्तसङ्ख्यं गच्छन्ति. पुन तेहि कतभत्तं पवारेतियेव. ते तण्डुले सप्पितेलादीसु वा पचन्ति, पूवं वा करोन्ति, न पवारेन्ति. पुथुका वा ताहि कतसत्तुभत्तादीनि वा न पवारेन्ति.

कुम्मासो नाम यवेहि कतकुम्मासो. अञ्ञेहि पन मुग्गादीहि कतकुम्मासो पवारणं न जनेति.

सत्तु नाम सालिवीहियवेहि कतसत्तु. कङ्गुवरककुद्रूसकसीसानिपि भज्जित्वा ईसकं कोट्टेत्वा थुसे पलापेत्वा पुन दळ्हं कोट्टेत्वा चुण्णं करोन्ति. सचेपि तं अल्लत्ता एकबद्धं होति, सत्तुसङ्गहमेव गच्छति. खरपाकभज्जितानं वीहीनं तण्डुले कोट्टेत्वा देन्ति, तम्पि चुण्णं सत्तुसङ्गहमेव गच्छति. समपाकभज्जितानं पन वीहीनं वा वीहिपलासानं वा तण्डुला भज्जिततण्डुला एव वा न पवारेन्ति. तेसं ¶ पन तण्डुलानं चुण्णं पवारेति, खरपाकभज्जितानं वीहीनं कुण्डकम्पि पवारेति. समपाकभज्जितानं पन आतपसुक्खानं वा कुण्डकं न पवारेति. लाजा वा तेहि कतभत्तसत्तुआदीनि वा न पवारेन्ति, भज्जितपिट्ठं वा ¶ यं किञ्चि सुद्धखज्जकं वा न पवारेति. मच्छमंसपूरितखज्जकं पन सत्तुमोदको वा पवारेति. मच्छो मंसञ्च पाकटमेव.

अयं पन विसेसो – सचे यागुं पिवन्तस्स यागुसित्थमत्तानेव द्वे मच्छखण्डानि वा मंसखण्डानि वा एकभाजने वा नानाभाजने वा देन्ति, तानि चे अखादन्तो अञ्ञं यं किञ्चि पवारणप्पहोनकं पटिक्खिपति, न पवारेति. ततो एकं खादितं, एकं हत्थे वा पत्ते वा होति, सो चे अञ्ञं पटिक्खिपति, पवारेति. द्वेपि खादितानि होन्ति, मुखे सासपमत्तम्पि अवसिट्ठं नत्थि, सचेपि अञ्ञं पटिक्खिपति, न पवारेति. कप्पियमंसं खादन्तो कप्पियमंसं पटिक्खिपति, पवारेति. कप्पियमंसं खादन्तो अकप्पियमंसं पटिक्खिपति, न पवारेति. कस्मा? अवत्थुताय. यञ्हि भिक्खुनो खादितुं वट्टति, तंयेव पटिक्खिपतो पवारणा होति. इदं पन जानन्तो अकप्पियत्ता पटिक्खिपति, अजानन्तोपि पटिक्खिपितब्बट्ठाने ठितमेव पटिक्खिपति नाम, तस्मा न पवारेति. सचे पन अकप्पियमंसं खादन्तो कप्पियमंसं पटिक्खिपति, पवारेति. कस्मा? वत्थुताय. यञ्हि तेन पटिक्खित्तं, तं पवारणाय वत्थु, यं पन खादति, तं किञ्चापि पटिक्खिपितब्बट्ठाने ठितं, खादियमानं पन मंसभावं न जहति, तस्मा पवारेति. अकप्पियमंसं वा खादन्तो अकप्पियमंसं पटिक्खिपति, पुरिमनयेनेव न पवारेति. कप्पियमंसं वा अकप्पियमंसं वा खादन्तो पञ्चन्नं भोजनानं यं किञ्चि कप्पियभोजनं पटिक्खिपति, पवारेति. कुलदूसकवेज्जकम्मउत्तरिमनुस्सधम्मारोचनसादितरूपियादीहि निब्बत्तं बुद्धपटिकुट्ठं अनेसनाय उप्पन्नं अकप्पियभोजनं पटिक्खिपति, न पवारेति. कप्पियभोजनं वा अकप्पियभोजनं पटिक्खिपति, न पवारेति. कप्पियभोजनं वा अकप्पियभोजनं वा भुञ्जन्तोपि कप्पियभोजनं पटिक्खिपति, पवारेति. अकप्पियभोजनं पटिक्खिपति, न पवारेतीति सब्बत्थ वुत्तनयेनेव कारणं वेदितब्बं.

११८. एवं ‘‘असन’’न्तिआदीसु यञ्च अस्नाति, यञ्च भोजनं हत्थपासे ठितेन अभिहटं पटिक्खिपन्तो पवारणं आपज्जति, तं उत्वा इदानि यथा आपज्जति, तस्स जाननत्थं अयं विनिच्छयो – असनं भोजनन्ति एत्थ ताव येन एकसित्थम्पि अज्झोहटं होति सो ¶ सचे पत्तमुखहत्थानं यत्थ कत्थचि पञ्चसु भोजनेसु एकस्मिम्पि सति अञ्ञं पञ्चसु भोजनेसु एकम्पि पटिक्खिपति, पवारेति. कत्थचि भोजनं नत्थि, आमिसगन्धमत्तं पञ्ञायति, न पवारेति. मुखे च हत्थे च भोजनं नत्थि, पत्ते अत्थि, तस्मिं पन आसने अभुञ्जितुकामो, विहारं वा पविसित्वा भुञ्जितुकामो, अञ्ञस्स वा दातुकामो तस्मिं चे अन्तरे ¶ भोजनं पटिक्खिपति, न पवारेति. कस्मा? विप्पकतभोजनभावस्स उपच्छिन्नत्ता. ‘‘योपि अञ्ञत्र गन्त्वा भुञ्जितुकामो मुखे भत्तं गिलित्वा सेसं आदाय गच्छन्तो अन्तरामग्गे अञ्ञं भोजनं पटिक्खिपति, तस्सपि पवारणा न होती’’ति महापच्चरियं वुत्तं. यथा च पत्ते, एवं हत्थेपि. मुखेपि वा विज्जमानं भोजनं सचे अनज्झोहरितुकामो होति, तस्मिञ्च खणे अञ्ञं पटिक्खिपति, न पवारेति. एकस्मिञ्हि पदे वुत्तं लक्खणं सब्बत्थ वेदितब्बं होति. अपिच कुरुन्दियं एस नयो दस्सितोयेव. वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘मुखे भत्तं गिलितं, हत्थे भत्तं विघासादस्स दातुकामो, पत्ते भत्तं भिक्खुस्स दातुकामो, सचे तस्मिं खणे पटिक्खिपति, न पवारेती’’ति.

हत्थपासे ठितोति एत्थ पन सचे भिक्खु निसिन्नो होति, आसनस्स पच्छिमन्ततो पट्ठाय, सचे ठितो, पण्हिअन्ततो पट्ठाय, सचे निपन्नो, येन पस्सेन निपन्नो, तस्स पारिमन्ततो पट्ठाय, दायकस्स निसिन्नस्स वा ठितस्स वा निपन्नस्स वा ठपेत्वा पसारितहत्थं यं आसन्नतरं अङ्गं, तस्स ओरिमन्तेन परिच्छिन्दित्वा अड्ढतेय्यहत्थो ‘‘हत्थपासो’’ति वेदितब्बो. तस्मिं ठत्वा अभिहटं पटिक्खिपन्तस्सेव पवारणा होति, न ततो परं.

अभिहरतीति हत्थपासब्भन्तरे ठितो गहणत्थं उपनामेति. सचे पन अनन्तरनिसिन्नोपि भिक्खु हत्थे वा ऊरूसु वा आधारके वा ठितं पत्तं अनभिहरित्वा ‘‘भत्तं गण्हाही’’ति वदति, तं पटिक्खिपतो पवारणा नत्थि. भत्तपच्छिं आनेत्वा पुरतो भूमियं ठपेत्वा ‘‘गण्हाही’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. ईसकं पन उद्धरित्वा वा अपनामेत्वा वा ‘‘गण्हथा’’ति वुत्ते पटिक्खिपतो पवारणा होति. थेरासने निसिन्नो थेरो दूरे निसिन्नस्स दहरभिक्खुस्स पत्तं पेसेत्वा ‘‘इतो ओदनं गण्हाही’’ति वदति, गण्हित्वा पन गतो तुण्ही तिट्ठति, दहरो ‘‘अलं मय्ह’’न्ति पटिक्खिपति, न पवारेति. कस्मा? थेरस्स दूरभावतो दूतस्स ¶ च अनभिहरणतो. सचे पन गहेत्वा आगतो भिक्खु ‘‘इदं भत्तं गण्हा’’ति वदति, तं पटिक्खिपतो पवारणा होति. परिवेसनायएको एकेन हत्थेन ओदनपच्छिं, एकेन कटच्छुं गहेत्वा भिक्खुं परिविसति, तत्र चे अञ्ञो आगन्त्वा ‘‘अहं पच्छिं धारेस्सामि, त्वं ओदनं देही’’ति वत्वा गहितमत्तमेव करोति, परिवेसको एव पन तं धारेति, तस्मा सा अभिहटाव होति, ततो दातुकामताय गण्हन्तं पटिक्खिपन्तस्स पवारणा होति. सचे पन परिवेसकेन फुट्ठमत्ताव होति, इतरोव नं धारेति, ततो दातुकामताय गण्हन्तं पटिक्खिपन्तस्स पवारणा न होति, कटच्छुना उद्धटभत्ते पन होति. कटच्छुना अभिहारोयेव हि तस्स अभिहारो. ‘‘द्विन्नं समभारेपि पटिक्खिपन्तो पवारेतियेवा’’ति महापच्चरियं ¶ वुत्तं. अनन्तरस्स भिक्खुनो भत्ते दीयमाने इतरो पत्तं हत्थेन पिदहति, पवारणा नत्थि. कस्मा? अञ्ञस्स अभिहटे पटिक्खित्तत्ता.

पटिक्खेपो पञ्ञायतीति एत्थ वाचाय अभिहटं पटिक्खिपतो पवारणा नत्थि, कायेन अभिहटं पन येन केनचि आकारेन कायेन वा वाचाय वा पटिक्खिपन्तस्स पवारणा होतीति वेदितब्बो. तत्र कायेन पटिक्खेपो नाम अङ्गुलिं वा हत्थं वा मक्खिकाबीजनिं वा चीवरकण्णं वा चालेति, भमुकाय वा आकारं करोति, कुद्धो वा ओलोकेति. वाचाय पटिक्खेपो नाम ‘‘अल’’न्ति वा ‘‘न गण्हामी’’ति वा ‘‘मा आकिरा’’ति वा ‘‘अपगच्छा’’ति वा वदति. एवं येन केनचि आकारेन कायेन वा वाचाय वा पटिक्खित्ते पवारणा होति.

११९. एको अभिहटे भत्ते पवारणाय भीतो हत्थे अपनेत्वा पुनप्पुनं पत्ते ओदनं आकिरन्तं ‘‘आकिर आकिर, कोट्टेत्वा कोट्टेत्वा पूरेही’’ति वदति, एत्थ कथन्ति? महासुमत्थेरो ताव ‘‘अनाकिरणत्थाय वुत्तत्ता पवारणा होती’’ति आह. महापदुमत्थेरो पन ‘‘आकिर पूरेहीति वदन्तस्स नाम कस्सचि पवारणा अत्थी’’ति वत्वा ‘‘न पवारेती’’ति आह.

अपरो भत्तं अभिहरन्तं भिक्खुं सल्लक्खेत्वा ‘‘किं, आवुसो, इतोपि किञ्चि गण्हिस्ससि, दम्मि ते किञ्ची’’ति आह, तत्रापि ‘‘एवं नागमिस्सतीति वुत्तत्ता पवारणा होती’’ति महासुमत्थेरो आह. महापदुमत्थेरो ¶ पन ‘‘गण्हिस्ससीति वदन्तस्स नाम कस्सचि पवारणा अत्थी’’ति वत्वा ‘‘न पवारेती’’ति आह.

एको समंसकं रसं अभिहरित्वा ‘‘रसं गण्हथा’’ति वदति, तं सुत्वा पटिक्खिपतो पवारणा नत्थि. ‘‘मच्छमंसरस’’न्ति वुत्ते पटिक्खिपतो पवारणा होति, ‘‘इदं गण्हथा’’ति वुत्तेपि होतियेव. मंसं विसुं कत्वा ‘‘मंसरसं गण्हथा’’ति वदति, ‘‘तत्थ चे सासपमत्तम्पि मंसखण्डं अत्थि, तं पटिक्खिपतो पवारणा होति. सचे पन परिस्सावितो होति, वट्टती’’ति अभयत्थेरो आह.

मंसरसेन आपुच्छन्तं महाथेरो ‘‘मुहुत्तं आगमेही’’ति वत्वा ‘‘थालकं, आवुसो, आहरा’’ति आह, एत्थ कथन्ति? महासुमत्थेरो ताव ‘‘अभिहारकस्स गमनं उपच्छिन्नं, तस्मा ¶ पवारेती’’ति आह. महापदुमत्थेरो पन ‘‘अयं कुहिं गच्छति, कीदिसं एतस्स गमनं, गण्हन्तस्सपि नाम कस्सचि पवारणा अत्थी’’ति वत्वा ‘‘न पवारेती’’ति आह.

कळीरपनसादीहि मिस्सेत्वा मंसं पचन्ति, तं गहेत्वा ‘‘कळीरसूपं गण्हथ, पनसब्यञ्जनं गण्हथा’’ति वदन्ति, एवम्पि न पवारेति. कस्मा? अपवारणारहस्स नामेन वुत्तत्ता. सचे पन ‘‘मच्छसूपं मंससूप’’न्ति वा ‘‘इदं गण्हथा’’ति वा वदन्ति, पवारेति, मंसकरम्बको नाम होति. तं दातुकामोपि ‘‘करम्बकं गण्हथा’’ति वदति, वट्टति, न पवारेति, ‘‘मंसकरम्बक’’न्ति वा ‘‘इद’’न्ति वा वुत्ते पन पवारेति. एस नयो सब्बेसु मच्छमंसमिस्सकेसु.

१२०. ‘‘यो पन निमन्तने भुञ्जमानो मंसं अभिहटं ‘उद्दिस्सकत’न्ति मञ्ञमानो पटिक्खिपति, पवारितोव होती’’ति महापच्चरियं वुत्तं. मिस्सककथा पन कुरुन्दियं सुट्ठु वुत्ता. एवञ्हि तत्थ वुत्तं – पिण्डचारिको भिक्खु भत्तमिस्सकं यागुं आहरित्वा ‘‘यागुं गण्हथा’’ति वदति, न पवारेति, ‘‘भत्तं गण्हथा’’ति वुत्ते पवारेति. कस्मा? येनापुच्छितो, तस्स अत्थिताय. अयमेत्थ अधिप्पायो – ‘‘यागुमिस्सकं गण्हथा’’ति वदति, तत्र चे यागु बहुतरा वा होति समसमा वा, न पवारेति. यागु मन्दा, भत्तं बहुतरं, पवारेति. इदञ्च सब्बअट्ठकथासु वुत्तत्ता न सक्का पटिक्खिपितुं, कारणं पनेत्थ दुद्दसं. ‘‘भत्तमिस्सकं गण्हथा’’ति वदति, भत्तं बहुतरं वा समं वा अप्पतरं वा होति, पवारेतियेव ¶ . भत्तं वा यागुं वा अनामसित्वा ‘‘मिस्सकं गण्हथा’’ति वदति, तत्र चे भत्तं बहुतरं वा समकं वा होति, पवारेति, अप्पतरं न पवारेति, इदञ्च करम्बकेन न समानेतब्बं. करम्बको हि मंसमिस्सकोपि होति अमंसमिस्सकोपि, तस्मा करम्बकन्ति वुत्ते पवारणा नत्थि, इदं पन भत्तमिस्सकमेव. एत्थ वुत्तनयेनेव पवारणा होति. बहुरसे भत्ते रसं, बहुखीरे खीरं, बहुसप्पिम्हि च पायासे सप्पिं गण्हथाति विसुं कत्वा देति, तं पटिक्खिपतो पवारणा नत्थि.

यो पन गच्छन्तो पवारेति, सो गच्छन्तोव भुञ्जितुं लभति. कद्दमं वा उदकं वा पत्वा ठितेन अतिरित्तं कारेतब्बं. सचे अन्तरा नदी पूरा होति, नदीतीरे गुम्बं अनुपरियायन्तेन भुञ्जितब्बं. अथ नावा वा सेतु वा अत्थि, तं अभिरुहित्वापि चङ्कमन्तेनेव भुञ्जितब्बं, गमनं न उपच्छिन्दितब्बं. याने वा हत्थिअस्सपिट्ठे वा चन्दमण्डले वा सूरियमण्डले वा निसीदित्वा पवारितेन याव मज्झन्हिकं, ताव तेसु गच्छन्तेसुपि निसिन्नेनेव ¶ भुञ्जितब्बं. यो ठितो पवारेति, ठितेनेव, यो निसिन्नो पवारेति, निसिन्नेनेव परिभुञ्जितब्बं, तं तं इरियापथं विकोपेन्तेन अतिरित्तं कारेतब्बं. यो उक्कुटिको निसीदित्वा पवारेति, तेन उक्कुटिकेनेव भुञ्जितब्बं. तस्स पन हेट्ठा पलालपीठं वा किञ्चि वा निसीदनकं दातब्बं. पीठके निसीदित्वा पवारितेन आसनं अचालेत्वाव चतस्सो दिसा परिवत्तन्तेन भुञ्जितुं लब्भति. मञ्चे निसीदित्वा पवारितेन इतो वा एत्तो वा सञ्चरितुं न लब्भति. सचे पन नं सह मञ्चेन उक्खिपित्वा अञ्ञत्र नेन्ति, वट्टति. निपज्जित्वा पवारितेन निपन्नेनेव परिभुञ्जितब्बं. परिवत्तन्तेन येन पस्सेन निपन्नो, तस्स ठानं नातिक्कमेतब्बं.

१२१. पवारितेन पन किंकातब्बन्ति? येन इरियापथेन पवारितो होति, तं विकोपेत्वा अञ्ञेन इरियापथेन चे भुञ्जति, अतिरित्तं कारापेत्वा भुञ्जितब्बं. अनतिरित्तं पन यं किञ्चि यावकालिकसङ्गहितं खादनीयं वा भोजनीयं वा खादति वा भुञ्जति वा, अज्झोहारे अज्झोहारे पाचित्तियं.

तत्थ अनतिरित्तं नाम नातिरित्तं, न अधिकन्ति अत्थो. तं पन यस्मा कप्पियकतादीहि सत्तहि विनयकम्माकारेहि अकतं वा गिलानस्स अनधिकं वा होति, तस्मा पदभाजने वुत्तं –

‘‘अनतिरित्तं ¶ नाम अकप्पियकतं होति, अप्पटिग्गहितकतं होति, अनुच्चारितकतं होति, अहत्थपासे कतं होति, अभुत्ताविना कतं होति, भुत्ताविना च पवारितेन आसना वुट्ठितेन कतं होति, ‘अलमेतं सब्ब’न्ति अवुत्तं होति, न गिलानातिरित्तं होति, एतं अनतिरित्तं नामा’’ति (पाचि. २३९).

तत्थ अकप्पियकतन्ति यं तत्थ फलं वा कन्दमूलादिं वा पञ्चहि समणकप्पेहि कप्पियं अकतं, यञ्च अकप्पियमंसं वा अकप्पियभोजनं वा, एतं अकप्पियं नाम. तं अकप्पियं ‘‘अलमेतं सब्ब’’न्ति एवं अतिरित्तं कतम्पि ‘‘अकप्पियकत’’न्ति वेदितब्बं. अप्पटिग्गहितकतन्ति भिक्खुना अप्पटिग्गहितंयेव पुरिमनयेन अतिरित्तं कतं. अनुच्चारितकतन्ति कप्पियं कारेतुं आगतेन भिक्खुना ईसकम्पि अनुक्खित्तं वा अनपनामितं वा कतं. अहत्थपासे कतन्ति कप्पियं कारेतुं आगतस्स हत्थपासतो बहि ठितेन कतं. अभुत्ताविना कतन्ति यो ‘‘अलमेतं सब्ब’’न्ति अतिरित्तं करोति, तेन पवारणप्पहोनकभोजनं ¶ अभुत्तेन कतं. भुत्ताविना पवारितेन आसना वुट्ठितेन कतन्ति इदं उत्तानमेव. ‘‘अलमेतं सब्ब’’न्ति अवुत्तन्ति वचीभेदं कत्वा एवं अवुत्तं होति. इति इमेहि सत्तहि विनयकम्माकारेहि यं अतिरित्तं कप्पियं अकतं, यञ्च न गिलानातिरित्तं, तदुभयम्पि ‘‘अनतिरित्त’’न्ति वेदितब्बं.

१२२. अतिरित्तं पन तस्सेव पटिपक्खनयेन वेदितब्बं. तेनेव वुत्तं पदभाजने –

‘‘अतिरित्तं नाम कप्पियकतं होति, पटिग्गहितकतं होति, उच्चारितकतं होति, हत्थपासे कतं होति, भुत्ताविना कतं होति, भुत्ताविना पवारितेन आसना अवुट्ठितेन कतं होति, ‘अलमेतं सब्ब’न्ति वुत्तं होति, गिलानातिरित्तं होति, एतं अतिरित्तं नामा’’ति (पाचि. २३९).

अपिचेत्थ भुत्ताविना कतं होतीति अनन्तरनिसिन्नस्स सभागस्स भिक्खुनो पत्ततो एकम्पि सित्थं वा मंसहीरं वा खादित्वा कतम्पि ‘‘भुत्ताविनाव कतं होती’’ति वेदितब्बं. आसना अवुट्ठितेनाति एत्थ पन असम्मोहत्थं ¶ अयं विनिच्छयो – द्वे भिक्खू पातोयेव भुञ्जमाना पवारिता होन्ति, एकेन तत्थेव निसीदितब्बं, इतरेन निच्चभत्तं वा सलाकभत्तं वा आनेत्वा उपड्ढं तस्स भिक्खुनो पत्ते आकिरित्वा हत्थं धोवित्वा सेसं तेन भिक्खुना कप्पियं कारापेत्वा भुञ्जितब्बं. कस्मा? यञ्हि तस्स हत्थे लग्गं, तं अकप्पियं होति. सचे पन पठमं निसिन्नो भिक्खु सयमेव तस्स पत्ततो हत्थेन गण्हाति, हत्थधोवनकिच्चं नत्थि. सचे पन एवं ‘कप्पियं कारेत्वा भुञ्जन्तस्स पुन किञ्चि ब्यञ्जनं वा खादनीयं वा पत्ते आकिर’न्ति येन पठमं कप्पियं कतं होति, सो पुन कातुं न लभति. येन अकतं, तेन कातब्बं, यञ्च अकतं, तं कातब्बं. येन अकतन्ति अञ्ञेन भिक्खुना येन पठमं न कतं, तेन कातब्बं. यञ्च अकतन्ति येन पठमं कप्पियं कतं, तेनपि यं अकतं, तं कातब्बं. पठमभाजने पन कातुं न लब्भति. तत्थ हि करियमाने पठमं कतेन सद्धिं कतं होति, तस्मा अञ्ञस्मिं भाजने कातुं वट्टतीति अधिप्पायो. एवं कतं पन तेन भिक्खुना पठमं कतेन सद्धिं भुञ्जितुं वट्टति.

कप्पियं करोन्तेन च न केवलं पत्तेयेव, कुण्डेपि पच्छियम्पि यत्थ कत्थचि पुरतो ठपेत्वा ओनामितभाजने कातब्बं. तं सचे भिक्खुसतं पवारितं होति, सब्बेसं भुञ्जितुं वट्टति, अप्पवारितानम्पि वट्टति. येन पन कप्पियं कतं, तस्स न वट्टति. सचेपि पवारेत्वा ¶ पिण्डाय पविट्ठं भिक्खुं पत्तं गहेत्वा अवस्सं भुञ्जनके मङ्गलनिमन्तने निसीदापेन्ति, अतिरित्तं कारापेत्वाव भुञ्जितब्बं. सचे तत्थ अञ्ञो भिक्खु नत्थि, आसनसालं वा विहारं वा पत्तं पेसेत्वा कारेतब्बं, कप्पियं करोन्तेन पन अनुपसम्पन्नस्स हत्थे ठितं न कातब्बं. सचे आसनसालायं अब्यत्तो भिक्खु होति, सयं गन्त्वा कप्पियं कारापेत्वा आनेत्वा भुञ्जितब्बं.

गिलानातिरित्तन्ति एत्थ न केवलं यं गिलानस्स भुत्तावसेसं होति, तं गिलानातिरित्तं, अथ खो यं किञ्चि गिलानं उद्दिस्स ‘‘अज्ज वा यदा वा इच्छति, तदा खादिस्सती’’ति आहटं, तं सब्बं गिलानातिरित्तन्ति वेदितब्बं. यामकालिकं पन सत्ताहकालिकं यावजीविकं वा यं ¶ किञ्चि अनतिरित्तं आहारत्थाय परिभुञ्जन्तस्स अज्झोहारे अज्झोहारे दुक्कटं. सचे पन यामकालिकादीनि आमिससंसट्ठानि होन्ति, आहारत्थायपि अनाहारत्थायपि पटिग्गहेत्वा अज्झोहरन्तस्स पाचित्तियमेव, असंसट्ठानि पन सति पच्चये भुञ्जन्तस्स अनापत्ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

पवारणाविनिच्छयकथा समत्ता.

२२. पब्बज्जाविनिच्छयकथा

१२३. पब्बज्जाति ¶ एत्थ पन पब्बज्जापेक्खं कुलपुत्तं पब्बाजेन्तेन ये पाळियं ‘‘न भिक्खवे पञ्चहि आबाधेहि फुट्ठो पब्बाजेतब्बो’’तिआदिना (महाव. ८९) पटिक्खित्ता पुग्गला, ते वज्जेत्वा पब्बज्जादोसविरहितो पुग्गलो पब्बाजेतब्बो. तत्रायं विनिच्छयो (महाव. अट्ठ. ८८) – कुट्ठं गण्डो किलासो सोसो अपमारोति इमेहि पञ्चहि आबाधेहि फुट्ठो न पब्बाजेतब्बो, पब्बाजेन्तो पन दुक्कटं आपज्जति ‘‘यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता. तत्थ कुट्ठन्ति रत्तकुट्ठं वा होतु काळकुट्ठं वा, यं किञ्चि किटिभदद्दउकच्छुआदिप्पभेदम्पि सब्बं कुट्ठमेवाति वुत्तं. तञ्चे नखपिट्ठिप्पमाणम्पि वड्ढनकपक्खे ठितं होति, न पब्बाजेतब्बो. सचे पन निवासनपावुरणेहि पकतिपटिच्छन्नट्ठाने नखपिट्ठिप्पमाणं अवड्ढनकपक्खे ठितं होति, वट्टति. ‘‘मुखे पन हत्थपादपिट्ठीसु वा सचेपि अवड्ढनकपक्खे ठितं, नखपिट्ठितो च खुद्दकतरम्पि न वट्टतियेवा’’ति कुरुन्दियं वुत्तं. तिकिच्छापेत्वा पब्बाजेन्तेनपि पकतिवण्णे जातेयेव पब्बाजेतब्बो, गोधापिट्ठिसदिसचुण्णओकिरणसरीरम्पि पब्बाजेतुं न वट्टति.

गण्डोति मेदगण्डो वा होतु अञ्ञो वा, यो कोचि कोलट्ठिमत्तकोपि चे वड्ढनकपक्खे ठितो गण्डो होति, न पब्बाजेतब्बो. पटिच्छन्नट्ठाने पन कोलट्ठिमत्ते अवड्ढनकपक्खे ठिते वट्टति, मुखादिके अप्पटिच्छन्नट्ठाने अवड्ढनकपक्खे ठितेपि न वट्टति. तिकिच्छापेत्वा पब्बाजेन्तेनपि सरीरं सच्छविं कारापेत्वा पब्बाजेतब्बो. उण्णिगण्डा नाम ¶ होन्ति गोथनका विय अङ्गुलिका विय च तत्थ तत्थ लम्बन्ति, एतेपि गण्डायेव, तेसु सति पब्बाजेतुं न वट्टति. दहरकाले खीरपीळका योब्बन्नकाले च मुखे खरपीळका नाम होन्ति, महल्लककाले नस्सन्ति, न ता गण्डसङ्ख्यं गच्छन्ति, तासु सति पब्बाजेतुं वट्टति. अञ्ञा पन सरीरे खरपीळका नाम, अपरा पदुमकण्णिका नाम होन्ति, अञ्ञा सासपबीजका नाम सासपमत्तायेव सकलसरीरं फरन्ति, सब्बा कुट्ठजातिकाव, तासु सति न पब्बाजेतब्बो.

किलासोति न भिज्जनकं न पग्घरणकं पदुमपुण्डरीकपत्तवण्णं कुट्ठं. येन गुन्नं विय सबलं सरीरं होति, तस्मिं कुट्ठे वुत्तनयेनेव विनिच्छयो वेदितब्बो. सोसोति सोसब्याधि. तस्मिं ¶ सति न पब्बाजेतब्बो. अपमारोति पित्तुम्मादो वा यक्खुम्मादो वा. तत्थ पुब्बवेरिकेन अमनुस्सेन गहितो दुत्तिकिच्छो होति, अप्पमत्तकेपि पन अपमारे सति न पब्बाजेतब्बो.

१२४. ‘‘न, भिक्खवे, राजभटो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ९०) वचनतो राजभटोपि न पब्बाजेतब्बो. एत्थ च अमच्चो वा होतु महामत्तो वा सेवको वा किञ्चि ठानन्तरं पत्तो वा अप्पत्तो वा, यो कोचि रञ्ञो भत्तवेतनभटो, सब्बो राजभटोति सङ्ख्यं गच्छति, सो न पब्बाजेतब्बो. तस्स पन पुत्तनत्तभातुका ये राजतो भत्तवेतनं न गण्हन्ति, ते पब्बाजेतुं वट्टति. यो पन राजतो लद्धं निबद्धभोगं वा माससंवच्छरपरिब्बयं वा रञ्ञोयेव निय्यादेति, पुत्तभातुके वा तं ठानं सम्पटिच्छापेत्वा राजानं ‘‘न दानाहं देवस्स भटो’’ति आपुच्छति, येन वा यंकारणा वेतनं गहितं, तं कम्मं कतं होति, यो वा ‘‘पब्बजस्सू’’ति रञ्ञा अनुञ्ञातो होति, तम्पि पब्बाजेतुं वट्टति.

१२५. चोरोपि धजबन्धो न पब्बाजेतब्बो ‘‘न, भिक्खवे, धजबन्धो चोरो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ९१) वुत्तत्ता. तत्थ धजं बन्धित्वा विय विचरतीति धजबन्धो, मूलदेवादयो विय लोके पाकटोति वुत्तं होति. तस्मा यो गामघातं वा पन्थदुहनं वा नगरे सन्धिच्छेदादिकम्मं वा करोन्तो विचरति, पञ्ञायति ¶ च ‘‘असुको नाम इदं इदं करोती’’ति, सो न पब्बाजेतब्बो. यो पन राजपुत्तो रज्जं पत्थेन्तो गामघातादीनि करोति, सो पब्बाजेतब्बो. राजानो हि तस्मिं पब्बजिते तुस्सन्ति, सचे पन न तुस्सन्ति, न पब्बाजेतब्बो. पुब्बे महाजने पाकटो चोरो पच्छा चोरकम्मं पहाय पञ्च सीलानि समादियति, तञ्चे मनुस्सा एवं जानन्ति, पब्बाजेतब्बो. ये पन अम्बलबुजादिचोरका सन्धिच्छेदादिचोरा एव वा अदिस्समाना थेय्यं करोन्ति, पच्छापि ‘‘इमिना नाम इदं कत’’न्ति न पञ्ञायन्ति, तेपि पब्बाजेतुं वट्टति.

१२६. कारभेदको पन चोरो न पब्बाजेतब्बो ‘‘न, भिक्खवे, कारभेदको चोरो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ९२) वुत्तत्ता. तत्थ कारो वुच्चति बन्धनागारं. इध पन अन्दुबन्धनं वा होतु सङ्खलिकबन्धनं वा रज्जुबन्धनं वा गामबन्धनं वा निगमबन्धनं वा नगरबन्धनं वा पुरिसगुत्ति वा जनपदबन्धनं वा दीपबन्धनं वा, यो एतेसु यं किञ्चि बन्धनं भिन्दित्वा वा छिन्दित्वा वा मुञ्चित्वा वा विवरित्वा वा ¶ अपस्समानानं वा पलायति, सो कारभेदकोति सङ्ख्यं गच्छति. तस्मा ईदिसो कारभेदको चोरो दीपबन्धनं भिन्दित्वा दीपन्तरं गतोपि न पब्बाजेतब्बो. यो पन न चोरो, केवलं हत्थकम्मं अकरोन्तो ‘‘एवं नो अपलायन्तो करिस्सती’’ति राजयुत्तादीहि बद्धो, सो कारं भिन्दित्वा पलातोपि पब्बाजेतब्बो. यो पन गामनिगमपट्टनादीनि केणिया गहेत्वा तं असम्पादेन्तो बन्धनागारं पवेसितो होति, सोपि पलायित्वा आगतो न पब्बाजेतब्बो. योपि कसिकम्मादीहि धनं सम्पादेत्वा जीवन्तो ‘‘निधानं इमिना लद्ध’’न्ति पेसुञ्ञं उपसंहरित्वा केनचि बन्धापितो होति, तं तत्थेव पब्बाजेतुं न वट्टति, पलायित्वा गतं पन गतट्ठाने पब्बाजेतुं वट्टति.

१२७. ‘‘न, भिक्खवे, लिखितको चोरो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ९३) वचनतो पन लिखितको चोरो न पब्बाजेतब्बो. तत्थ लिखितको नाम यो कोचि चोरिकं वा अञ्ञं वा गरुं राजापराधं कत्वा पलातो, राजा च नं ¶ पण्णे वा पोत्थके वा ‘‘इत्थन्नामो यत्थ दिस्सति, तत्थ गहेत्वा मारेतब्बो’’ति वा ‘‘हत्थपादादीनि अस्स छिन्दितब्बानी’’ति वा ‘‘एत्तकं नाम दण्डं आहरापेतब्बो’’ति वा लिखापेति, अयं लिखितको नाम, सो न पब्बाजेतब्बो.

१२८. कसाहतो कतदण्डकम्मोपि न पब्बाजेतब्बो ‘‘न, भिक्खवे, कसाहतो कतदण्डकम्मो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ९४) वचनतो. एत्थ पन यो वचनपेसनादीनि अकरोन्तो हञ्ञति, न सो कतदण्डकम्मो. यो पन केणिया वा अञ्ञथा वा किञ्चि गहेत्वा खादित्वा पुन दातुं असक्कोन्तो ‘‘अयमेव ते दण्डो होतू’’ति कसाहि हञ्ञति, अयमेव कसाहतो कतदण्डकम्मो. सो च कसाहि वा हतो होतु अड्ढदण्डकादीनं वा अञ्ञतरेन, याव अल्लवणो होति, न ताव पब्बाजेतब्बो, वणे पन पाकतिके कत्वा पब्बाजेतब्बो. सचे पन जाणूहि वा कप्परेहि वा नाळिकेरपासाणादीहि वा घातेत्वा मुत्तो होति, सरीरे चस्स गण्ठियो पञ्ञायन्ति, न पब्बाजेतब्बो, फासुकं कत्वा एव गण्ठीसु सन्निसिन्नासु पब्बाजेतब्बो.

१२९. लक्खणाहतो पन कतदण्डकम्मो न पब्बाजेतब्बो ‘‘न, भिक्खवे, लक्खणहतो कतदण्डकम्मो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ९५) वचनतो. एत्थपि कतदण्डकम्मभावो पुरिमनयेनेव वेदितब्बो. यस्स पन नलाटे वा ऊरुआदीसु वा तत्तेन लोहेन लक्खणं आहतं होति, सो सचे भुजिस्सो, याव अल्लवणो होति ¶ , ताव न पब्बाजेतब्बो. सचेपिस्स वणा रुळ्हा होन्ति छविया समपरिच्छेदा, लक्खणं न पञ्ञायति, तिमण्डलं निवत्थस्स उत्तरासङ्गे कते पटिच्छन्नोकासे चे होति, पब्बाजेतुं वट्टति, अप्पटिच्छन्नोकासे चे, न वट्टति.

१३०. ‘‘न, भिक्खवे, इणायिको पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ९६) वचनतो इणायिकोपि न पब्बाजेतब्बो. तत्थ इणायिको नाम यस्स पितिपितामहेहि वा इणं गहितं होति ¶ , सयं वा इणं गहितं होति, यं वा आठपेत्वा मातापितूहि किञ्चि गहितं होति, सो तं इणं परेसं धारेतीति इणायिको. यं पन अञ्ञे ञातका आठपेत्वा किञ्चि गण्हन्ति, सो न इणायिको. न हि ते तं आठपेतुं इस्सरा, तस्मा तं पब्बाजेतुं वट्टति, इतरं न वट्टति. सचे पनस्स ञातिसालोहिता ‘‘मयं दस्साम, पब्बाजेथ न’’न्ति इणं अत्तनो भारं करोन्ति, अञ्ञो वा कोचि तस्स आचारसम्पत्तिं दिस्वा ‘‘पब्बाजेथ नं, अहं इणं दस्सामी’’ति वदति, पब्बाजेतुं वट्टति. तेसु असति भिक्खुना तथारूपस्स उपट्ठाकस्सपि आरोचेतब्बं ‘‘सहेतुको सत्तो इणपलिबोधेन न पब्बजती’’ति. सचे सो पटिपज्जति, पब्बाजेतब्बो. सचेपि अत्तनो कप्पियभण्डं अत्थि, ‘‘एतं दस्सामी’’ति पब्बाजेतब्बो. सचे पन नेव ञातकादयो पटिपज्जन्ति, न अत्तनो धनं अत्थि, ‘‘पब्बाजेत्वा भिक्खाय चरित्वा मोचेस्सामी’’ति पब्बाजेतुं न वट्टति. सचे पब्बाजेति, दुक्कटं. पलातोपि आनेत्वा दातब्बो. नो चे देति, सब्बं इणं गीवा होति. अजानित्वा पब्बाजयतो अनापत्ति, पस्सन्तेन पन आनेत्वा इणसामिकानं दस्सेतब्बो, अपस्सन्तस्स गीवा न होति.

सचे इणायिको अञ्ञं देसं गन्त्वा पुच्छियमानोपि ‘‘नाहं कस्सचि किञ्चि धारेमी’’ति वत्वा पब्बजति, इणसामिको च तं परियेसन्तो तत्थ गच्छति, दहरो तं दिस्वा पलायति, सो थेरं उपसङ्कमित्वा ‘‘अयं, भन्ते, केन पब्बाजितो, मम एत्तकं नाम धनं गहेत्वा पलातो’’ति वदति, थेरेन वत्तब्बं ‘‘मया, उपासक, ‘अणणो अह’न्ति वदन्तो पब्बाजितो, किं दानि करोमि, पस्स मे पत्तचीवर’’न्ति. अयं तत्थ सामीचि. पलाते पन गीवा न होति. सचे पन नं थेरस्स सम्मुखाव दिस्वा ‘‘अयं मम इणायिको’’ति वदति, ‘‘तव इणायिकं त्वमेव जानाही’’ति वत्तब्बो, एवम्पि गीवा न होति. सचेपि सो ‘‘पब्बजितो अयं दानि कुहिं गमिस्सती’’ति वदति, थेरेन ‘‘त्वंयेव जानाही’’ति वत्तब्बो. एवम्पिस्स पलाते गीवा न होति. सचे पन थेरो ‘‘कुहिं दानि अयं गमिस्सति, इधेव अच्छतू’’ति वदति, सो चे पलायति, गीवा होति. सचे सो सहेतुको सत्तो होति वत्तसम्पन्नो ¶ ¶ , थेरेन ‘‘ईदिसो अय’’न्ति वत्तब्बं. इणसामिको चे ‘‘साधू’’ति विस्सज्जेति, इच्चेतं कुसलं, ‘‘उपड्ढुपड्ढं देथा’’ति वदति, दातब्बं. अपरेन समयेन अतिआराधको होति, ‘‘सब्बं देथा’’ति वुत्तेपि दातब्बमेव. सचे पन उद्देसपरिपुच्छादीसु कुसलो होति बहूपकारो भिक्खूनं, भिक्खाचारवत्तेन परियेसित्वापि इणं दातब्बमेव.

१३१. दासोपि न पब्बाजेतब्बो ‘‘न, भिक्खवे, दासो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ९७) वचनतो. तत्थ चत्तारो दासा अन्तोजातो धनक्कीतो करमरानीतो सामं दासब्यं उपगतोति. तत्थ अन्तोजातो नाम जातिया दासो घरदासिया पुत्तो. धनक्कीतो नाम मातापितूनं सन्तिका पुत्तो वा सामिकानं सन्तिका दासो वा धनं दत्वा दासचारित्तं आरोपेत्वा कीतो. एते द्वेपि न पब्बाजेतब्बा. पब्बाजेन्तेन तत्थ तत्थ चारित्तवसेन अदासे कत्वा पब्बाजेतब्बा. करमरानीतो नाम तिरोरट्ठं विलोपं वा कत्वा उपलापेत्वा वा तिरोरट्ठतो भुजिस्समानुसकानि आहरन्ति, अन्तोरट्ठेयेव वा कतापराधं किञ्चि गामं राजा ‘‘विलुम्पथा’’ति च आणापेति, ततो मानुसकानिपि आहरन्ति, तत्थ सब्बे पुरिसा दासा, इत्थियो दासियो. एवरूपो करमरानीतो दासो येहि आनीतो, तेसं सन्तिके वसन्तो वा बन्धनागारे बद्धो वा पुरिसेहि रक्खियमानो वा न पब्बाजेतब्बो, पलायित्वा पन गतो गतट्ठाने पब्बाजेतब्बो. रञ्ञा तुट्ठेन ‘‘करमरानीतके मुञ्चथा’’ति वत्वा वा सब्बसाधारणेन वा नयेन बन्धनमोक्खे कते पब्बाजेतब्बोव.

सामं दासब्यं उपगतो नाम जीवितहेतु वा आरक्खहेतु वा ‘‘अहं ते दासो’’ति सयमेव दासभावं उपगतो राजूनं हत्थिअस्सगोमहिंसगोपकादयो विय. तादिसो दासो न पब्बाजेतब्बो. रञ्ञो वण्णदासीनं पुत्ता होन्ति अमच्चपुत्तसदिसा, तेपि न पब्बाजेतब्बा. भुजिस्सित्थियो असञ्ञता वण्णदासीहि सद्धिं विचरन्ति, तासं पुत्ते पब्बाजेतुं वट्टति. सचे सयमेव पण्णं आरोपेन्ति, न वट्टति. भटिपुत्तगणादीनं दासापि तेहि अदिन्ना न पब्बाजेतब्बा. विहारेसु ¶ राजूहि आरामिकदासा नाम दिन्ना होन्ति, तेपि पब्बाजेतुं न वट्टति, भुजिस्से कत्वा पन पब्बाजेतुं वट्टति. महापच्चरियं ‘‘अन्तोजातधनक्कीतके आनेत्वा भिक्खुसङ्घस्स ‘आरामिके देमा’ति देन्ति, तक्कं सीसे आसित्तकसदिसाव होन्ति, ते पब्बाजेतुं वट्टती’’ति वुत्तं. कुरुन्दियं पन ‘‘आरामिकं देमाति कप्पियवोहारेन देन्ति, येन केनचि वोहारेन दिन्नो होतु, नेव पब्बाजेतब्बो’’ति वुत्तं. दुग्गतमनुस्सा ‘‘सङ्घं निस्साय जीविस्सामा’’ति विहारे कप्पियकारका होन्ति, एते पब्बाजेतुं वट्टति. यस्स मातापितरो दासा ¶ , माता एव वा दासी, पिता अदासो, तं पब्बाजेतुं न वट्टति. यस्स पन माता अदासी, पिता दासो, तं पब्बाजेतुं वट्टति. भिक्खुस्स ञातका वा उपट्ठाका वा दासं देन्ति ‘‘इमं पब्बाजेथ, तुम्हाकं वेय्यावच्चं करिस्सती’’ति, अत्तनो वास्स दासो अत्थि, भुजिस्सो कतोव पब्बाजेतब्बो. सामिका दासं देन्ति ‘‘इमं पब्बाजेथ, सचे अभिरमिस्सति, अदासो. विब्भमिस्सति चे, अम्हाकं दासोव भविस्सती’’ति, अयं तावकालिको नाम, तं पब्बाजेतुं न वट्टतीति कुरुन्दियं वुत्तं. निस्सामिकदासो होति, सोपि भुजिस्सो कतोव पब्बाजेतब्बो. अजानन्तो पब्बाजेत्वा उपसम्पादेत्वा वा पच्छा जानन्ति, भुजिस्सं कातुमेव वट्टति.

इमस्स च अत्थस्स पकासनत्थं इदं वत्थुं वदन्ति – एका किर कुलदासी एकेन सद्धिं अनुराधपुरा पलायित्वा रोहणे वसमाना पुत्तं पटिलभि, सो पब्बजित्वा उपसम्पन्नकाले लज्जी कुक्कुच्चको अहोसि. अथेकदिवसं मातरं पुच्छि ‘‘किं उपासिके तुम्हाकं भाता वा भगिनी वा नत्थि, न किञ्चि ञातकं पस्सामी’’ति. तात, अहं अनुराधपुरे कुलदासी, तव पितरा सद्धिं पलायित्वा इध वसामीति. सीलवा भिक्खु ‘‘असुद्धा किर मे पब्बज्जा’’ति संवेगं लभित्वा मातरं तस्स कुलस्स नामगोत्तं पुच्छित्वा अनुराधपुरं आगम्म तस्स कुलस्स घरद्वारे अट्ठासि, ‘‘अतिच्छथ, भन्ते’’ति वुत्तेपि नातिक्कमि. ते आगन्त्वा ‘‘किं, भन्ते’’ति पुच्छिंसु. ‘‘तुम्हाकं इत्थन्नामा दासी पलाता अत्थी’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते’’. अहं तस्सा पुत्तो, सचे मं तुम्हे अनुजानाथ, पब्बज्जं लभामि, तुम्हे मय्हं सामिकाति. ते हट्ठतुट्ठा हुत्वा ‘‘सुद्धा, भन्ते, तुम्हाकं पब्बज्जा’’ति तं भुजिस्सं कत्वा महाविहारे ¶ वसापेसुं चतूहि पच्चयेहि पटिजग्गन्ता. थेरो तं कुलं निस्साय वसमानोयेव अरहत्तं पापुणीति.

१३२. ‘‘न, भिक्खवे, हत्थच्छिन्नो पब्बाजेतब्बो. न पादच्छिन्नो, न हत्थपादच्छिन्नो, न कण्णच्छिन्नो, न कण्णनासच्छिन्नो, न अङ्गुलिच्छिन्नो, न अळच्छिन्नो, न कण्डरच्छिन्नो, न फणहत्थको, न खुज्जो, न वामनो न गलगण्डी, न लक्खणाहतो, न कसाहतो, न लिखितको, न सीपदी, न पापरोगी, न परिसदूसको, न काणो, न कुणी, न खञ्जो, न पक्खहतो, न छिन्निरियापथो, न जरादुब्बलो, न अन्धो, न मूगो, न बधिरो, न अन्धमूगो, न अन्धबधिरो, न मूगबधिरो, न अन्धमूगबधिरो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ११९) वचनतो पन हत्थच्छिन्नादयोपि न पब्बाजेतब्बा.

तत्थ ¶ हत्थच्छिन्नोति यस्स हत्थतले वा मणिबन्धे वा कप्परे वा यत्थ कत्थचि एको वा द्वे वा हत्था छिन्ना होन्ति. पादच्छिन्नोति यस्स अग्गपादे वा गोप्फकेसु वा जङ्घाय वा यत्थ कत्थचि एको वा द्वे वा पादा छिन्ना होन्ति. हत्थपादच्छिन्नोति यस्स वुत्तप्पकारेनेव चतूसु हत्थपादेसु द्वे वा तयो वा सब्बे वा हत्थपादा छिन्ना होन्ति. कण्णच्छिन्नोति यस्स कण्णमूले वा कण्णसक्खलिकाय वा एको वा द्वे वा कण्णा छिन्ना होन्ति. यस्स पन कण्णावट्टे छिज्जन्ति, सक्का च होति सङ्घाटेतुं, सो कण्णं सङ्घाटेत्वा पब्बाजेतब्बो. नासच्छिन्नोति यस्स अजपदके वा अग्गे वा एकपुटे वा यत्थ कत्थचि नासा छिन्ना होति. यस्स पन नासिका सक्का होति सन्धेतुं, सो तं फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो. कण्णनासच्छिन्नो उभयवसेन वेदितब्बो. अङ्गुलिच्छिन्नोति यस्स नखसेसं अदस्सेत्वा एका वा बहू वा अङ्गुलियो छिन्ना होन्ति. यस्स पन सुत्ततन्तुमत्तम्पि नखसेसं पञ्ञायति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. अळच्छिन्नोति यस्स चतूसु अङ्गुट्ठकेसु अङ्गुलियं वुत्तनयेनेव एको वा बहू वा अङ्गुट्ठका छिन्ना होन्ति. कण्डरच्छिन्नोति यस्स कण्डरनामका महान्हारू पुरतो वा पच्छतो वा छिन्ना होन्ति, येसु एकस्सपि छिन्नत्ता अग्गपादेन वा चङ्कमति, मूलेन वा चङ्कमति, न पादं पतिट्ठापेतुं सक्कोति.

फणहत्थकोति ¶ यस्स वग्गुलिपक्खका विय अङ्गुलियो सम्बद्धा होन्ति, एतं पब्बाजेतुकामेन अङ्गुलन्तरिकायो फालेत्वा सब्बं अन्तरचम्मं अपनेत्वा फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो. यस्सपि छ अङ्गुलियो होन्ति, तं पब्बाजेतुकामेन अधिकं अङ्गुलिं छिन्दित्वा फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो. खुज्जोति यो उरस्स वा पिट्ठिया वा पस्सस्स वा निक्खन्तत्ता खुज्जसरीरो. यस्स पन किञ्चि किञ्चि अङ्गपच्चङ्गं ईसकं वङ्कं, तं पब्बाजेतुं वट्टति. महापुरिसो एव हि ब्रह्मुजुगत्तो, अवसेसो सत्तो अखुज्जो नाम नत्थि. वामनोति जङ्घवामनो वा कटिवामनो वा उभयवामनो वा. जङ्घवामनस्स कटितो पट्ठाय हेट्ठिमकायो रस्सो होति, उपरिमकायो परिपुण्णो. कटिवामनस्स कटितो पट्ठाय उपरिमकायो रस्सो होति, हेट्ठिमकायो परिपुण्णो. उभयवामनस्स उभोपि काया रस्सा होन्ति, येसं रस्सत्ता भूतानं विय परिवटुमो महाकुच्छिघटसदिसो अत्तभावो होति, तं तिविधम्पि पब्बाजेतुं न वट्टति.

गलगण्डीति यस्स कुम्भण्डं विय गले गण्डो होति. देसनामत्तमेव चेतं, यस्मिं किस्मिञ्चि पन पदेसे गण्डे सति न पब्बाजेतब्बो. तत्थ विनिच्छयो ‘‘न, भिक्खवे, पञ्चहि आबाधेहि फुट्ठो पब्बाजेतब्बो’’ति (महाव. ८९) एत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. लक्खणाहतकसाहतलिखितकेसु ¶ यं वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव. सीपदीति भारपादो वुच्चति. यस्स पादो थूलो होति सञ्जातपीळको खरो, सो न पब्बाजेतब्बो. यस्स पन न ताव खरभावं गण्हाति, सक्का होति उपनाहं बन्धित्वा उदकआवाटे पवेसेत्वा उदकवालिकाय पूरेत्वा यथा सिरा पञ्ञायन्ति, जङ्घा च तेलनाळिका विय होति, एवं मिलापेतुं, तस्स पादं ईदिसं कत्वा तं पब्बाजेतुं वट्टति. सचे पुन वड्ढति, उपसम्पादेन्तेनपि तथा कत्वाव उपसम्पादेतब्बो. पापरोगीति अरिसभगन्दरपित्तसेम्हकाससोसादीसु येन केनचि रोगेन निच्चातुरो अतेकिच्छरोगो जेगुच्छो अमनापो, अयं न पब्बाजेतब्बो.

१३३. परिसदूसकोति यो अत्तनो विरूपताय परिसं दूसेति, अतिदीघो वा होति अञ्ञेसं सीसप्पमाणनाभिप्पदेसो, अतिरस्सो वा उभयवामनभूतरूपं विय, अतिकाळो वा झापितक्खेत्ते खाणुको ¶ विय, अच्चोदातो वा दधितक्कादीहि पमज्जिततम्बलोहवण्णो, अतिकिसो वा मन्दमंसलोहितो अट्ठिसिराचम्मसरीरो विय, अतिथूलो वा भारियमंसो महोदरो महाभूतसदिसो, अभिमहन्तसीसो वा पच्छिं सीसे कत्वा ठितो विय, अतिखुद्दकसीसो वा सरीरस्स अननुरूपेन अतिखुद्दकेन सीसेन समन्नागतो, कूटकूटसीसो वा तालफलपिण्डिसदिसेन सीसेन समन्नागतो, सिखरसीसो वा उद्धं अनुपुब्बतनुकेन सीसेन समन्नागतो, नाळिसीसो वा महावेणुपब्बसदिसेन सीसेन समन्नागतो, कप्पसीसो वा पब्भारसीसो वा चतूसु पस्सेसु येन केनचि पस्सेन ओनतेन सीसेन समन्नागतो, वणसीसो वा पूतिसीसो वा कण्णिककेसो वा पाणकेहि खायितकेदारे सस्ससदिसेहि तहिं तहिं उट्ठितेहि केसेहि समन्नागतो, निल्लोमसीसो वा थूलथद्धकेसो वा तालहीरसदिसेहि केसेहि समन्नागतो, जातिपलितेहि पण्डरकेसो वा पकतितम्बकेसो वा आदित्तेहि विय केसेहि समन्नागतो, आवट्टसीसो वा गुन्नं सरीरे आवट्टसदिसेहि उद्धग्गेहि केसावट्टेहि समन्नागतो, सीसलोमेहि सद्धिं एकाबद्धभमुकलोमो वा जालबद्धेन विय नलाटेन समन्नागतो.

सम्बद्धभमुको वा निल्लोमभमुको वा मक्कटभमुको वा अतिमहन्तक्खि वा अतिखुद्दकक्खि वा महिंसचम्मे वासिकोणेन पहरित्वा कतछिद्दसदिसेहि अक्खीहि समन्नागतो, विसमक्खि वा एकेन महन्तेन, एकेन खुद्दकेन अक्खिना समन्नागतो, विसमचक्कलो वा एकेन उद्धं, एकेन अधोति एवं विसमजातेहि अक्खिचक्केहि समन्नागतो, केकरो वा गम्भीरक्खि वा यस्स गम्भीरे उदपाने उदकतारका विय अक्खितारका पञ्ञायन्ति, निक्खन्तक्खि वा यस्स कक्कटस्सेव अक्खितारका निक्खन्ता होन्ति, हत्थिकण्णो वा महन्ताहि कण्णसक्खलीहि समन्नागतो, मूसिककण्णो वा जतुककण्णो ¶ वा खुद्दकाहि कण्णसक्खलीहि समन्नागतो, छिद्दमत्तकण्णो वा यस्स विना कण्णसक्खलीहि कण्णच्छिद्दमत्तमेव होति, अविद्धकण्णो वा, योनकजातिको पन परिसदूसको न होति, सभावोयेव हि सो तस्स. कण्णभगन्दरिको वा निच्चपूतिना कण्णेन समन्नागतो, गण्डकण्णो ¶ वा सदा पग्घरितपुब्बेन कण्णेन समन्नागतो, टङ्कितकण्णो वा गोभत्तनाळिकाय अग्गसदिसेहि कण्णेहि समन्नागतो, अतिपिङ्गलक्खि वा, मधुपिङ्गलं पन पब्बाजेतुं वट्टति. निप्पखुमक्खि वा अस्सुपग्घरणक्खि वा पुप्फितक्खि वा अक्खिपाकेन समन्नागतक्खि वा.

अतिमहन्तनासिको वा अतिखुद्दकनासिको वा चिपिटनासिको वा मज्झे अप्पतिट्ठहित्वा एकपस्से ठितवङ्कनासिको वा दीघनासिको वा सुकतुण्डसदिसाय जिव्हाय लेहितुं सक्कुणेय्याय नासिकाय समन्नागतो, निच्चं पग्घरितसिङ्घाणिकनासो वा, महामुखो वा यस्स पटङ्गमण्डूकस्सेव मुखनिमित्तंयेव महन्तं होति, मुखं पन लाबुसदिसं अतिखुद्दकं, भिन्नमुखो वा वङ्कमुखो वा महाओट्ठो वा उक्खलिमुखवट्टिसदिसेहि ओट्ठेहि समन्नागतो, तनुकओट्ठो वा भेरिचम्मसदिसेहि दन्ते पिदहितुं असमत्थेहि ओट्ठेहि समन्नागतो, महाधरोट्ठो वा तनुकउत्तरोट्ठो वा तनुकअधरोट्ठो वा महाउत्तरोट्ठो वा ओट्ठछिन्नको वा एळमुखो वा उप्पक्कमुखो वा सङ्खतुण्डको वा बहि सेतेहि अन्तो अतिरत्तेहि ओट्ठेहि समन्नागतो, दुग्गन्धकुणपमुखो वा, महादन्तो वा अट्ठकदन्तसदिसेहि दन्तेहि समन्नागतो, असुरदन्तो वा हेट्ठा वा उपरि वा बहि निक्खन्तदन्तो, यस्स पन सक्का होति ओट्ठेहि पिदहितुं, कथेन्तस्सेव पञ्ञायति, नो अकथेन्तस्स, तं पब्बाजेतुं वट्टति. पूतिदन्तो वा निद्दन्तो वा अतिखुद्दकदन्तो वा यस्स पन दन्तन्तरे कलन्दकदन्तो विय सुखुमदन्तो होति, तं पब्बाजेतुं वट्टति.

महाहनुको वा गोहनुसदिसेन हनुना समन्नागतो, दीघहनुको वा चिपिटहनुको वा अन्तोपविट्ठेन विय अतिरस्सेन हनुकेन समन्नागतो, भिन्नहनुको वा वङ्कहनुको वा निम्मस्सुदाठिको वा भिक्खुनीसदिसमुखो, दीघगलो वा बकगलसदिसेन गलेन समन्नागतो, रस्सगलो वा अन्तोपविट्ठेन विय गलेन समन्नागतो, भिन्नगलो वा भट्ठअंसकूटो वा अहत्थो वा एकहत्थो वा अतिरस्सहत्थो वा अतिदीघहत्थो वा भिन्नउरो वा भिन्नपिट्ठि वा कच्छुगत्तो वा कण्डुगत्तो वा दद्दुगत्तो वा गोधागत्तो वा यस्स गोधाय विय गत्ततो चुण्णानि पतन्ति. सब्बञ्चेतं विरूपकरणं सन्धाय वित्थारितवसेन ¶ वुत्तं, विनिच्छयो पनेत्थ पञ्चाबाधेसु वुत्तनयेन वेदितब्बो.

भट्ठकटिको ¶ वा महाआनिसदो वा उद्धनकूटसदिसेहि आनिसदमंसेहि अच्चुग्गतेहि समन्नागतो, महाऊरुको वा वातण्डिको वा महाजाणुको वा सङ्घट्टनजाणुको वा दीघजङ्घो वा यट्ठिसदिसजङ्घो, विकटो वा सङ्घट्टो वा उब्बद्धपिण्डिको वा, सो दुविधो हेट्ठा ओरुळ्हाहि वा उपरि आरुळ्हाहि वा महतीहि जङ्घपिण्डिकाहि समन्नागतो, महाजङ्घो वा थूलजङ्घपिण्डिको वा महापादो वा महापण्हि वा पिट्ठिकपादो वा पादवेमज्झतो उट्ठितजङ्घो, वङ्कपादो वा, सो दुविधो अन्तो वा बहि वा परिवत्तपादो, गण्ठिकङ्गुलि वा सिङ्गिवेरफणसदिसाहि अङ्गुलीहि समन्नागतो, अन्धनखो वा काळवण्णेहि पूतिनखेहि समन्नागतो, सब्बोपि एस परिसदूसको. एवरूपो परिसदूसको न पब्बाजेतब्बो.

१३४. काणोति पसन्नन्धो वा होतु पुप्फादीहि वा उपहतपसादो, द्वीहि वा एकेन वा अक्खिना न पस्सति, सो न पब्बाजेतब्बो. महापच्चरियं पन एकक्खिकाणो ‘‘काणो’’ति वुत्तो, द्विअक्खिकाणो अन्धेन सङ्गहितो. महाअट्ठकथायं जच्चन्धो ‘‘अन्धो’’ति वुत्तो. तस्मा उभयम्पि परियायेन युज्जति. कुणीति हत्थकुणी वा पादकुणी वा अङ्गुलिकुणी वा, यस्स एतेसु हत्थादीसु यं किञ्चि वङ्कं पञ्ञायति. खञ्जोति नतजाणुको वा भिन्नजङ्घो वा मज्झे संकुटितपादत्ता कुण्ठपादको वा पिट्ठिपादमज्झेन चङ्कमन्तो, अग्गे संकुटितपादत्ता कुण्ठपादको वा पिट्ठिपादग्गेन चङ्कमन्तो, अग्गपादेनेव चङ्कमनखञ्जो वा पण्हिकाय चङ्कमनखञ्जो वा पादस्स बाहिरन्तेन चङ्कमनखञ्जो वा पादस्स अब्भन्तरेन चङ्कमनखञ्जो वा गोप्फकानं उपरि भग्गत्ता सकलेन पिट्ठिपादेन चङ्कमनखञ्जो वा. सब्बोपेस खञ्जोयेव, न पब्बाजेतब्बो.

पक्खहतोति यस्स एको हत्थो वा पादो वा अद्धसरीरं वा सुखं न वहति. छिन्निरियापथोति पीठसप्पी वुच्चति. जरादुब्बलोति जिण्णभावेन ¶ दुब्बलो अत्तनो चीवररजनादिकम्मम्पि कातुं असमत्थो. यो पन महल्लकोपि बलवा होति, अत्तानं पटिजग्गितुं सक्कोति, सो पब्बाजेतब्बो. अन्धोति जच्चन्धो वुच्चति. मूगोति यस्स वचीभेदो न पवत्तति, यस्सपि पवत्तति, सरणगमनं पन परिपुण्णं भासितुं न सक्कोति, तादिसं मम्मनम्पि पब्बाजेतुं न वट्टति. यो पन सरणगमनमत्तं परिपुण्णं भासितुं सक्कोति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. बधिरोति यो सब्बेन सब्बं न सुणाति. यो पन महासद्दं सुणाति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. अन्धमूगादयो उभयदोसवसेन वुत्ता. येसञ्च पब्बज्जा पटिक्खित्ता, उपसम्पदापि तेसं पटिक्खित्ताव. सचे पन ने सङ्घो उपसम्पादेति, सब्बेपि सूपसम्पन्ना, कारकसङ्घो पन आचरियुपज्झाया च आपत्तितो न मुच्चन्ति.

१३५. पण्डको ¶ उभतोब्यञ्जनको थेय्यसंवासको तित्थियपक्कन्तको तिरच्छानगतो मातुघातको पितुघातको अरहन्तघातको लोहितुप्पादको सङ्घभेदको भिक्खुनीदूसकोति इमे पन एकादस पुग्गला ‘‘पण्डको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’ति (महाव. १०९) आदिवचनतो अभब्बा, नेव नेसं पब्बज्जा, न उपसम्पदा च रुहति, तस्मा न पब्बाजेतब्बा न उपसम्पादेतब्बा, जानित्वा पब्बाजेन्तो उपसम्पादेन्तो च दुक्कटं आपज्जति. अजानित्वापि पब्बाजिता उपसम्पादिता च जानित्वा लिङ्गनासनाय नासेतब्बा.

तत्थ पण्डकोति आसित्तपण्डको उसूयपण्डको ओपक्कमिकपण्डको पक्खपण्डको नपुंसकपण्डकोति पञ्च पण्डका. तेसु यस्स परेसं अङ्गजातं मुखेन गहेत्वा असुचिना आसित्तस्स परिळाहो वूपसम्मति, अयं आसित्तपण्डको. यस्स परेसं अज्झाचारं पस्सतो उसूयाय उप्पन्नाय परिळाहो वूपसम्मति, अयं उसूयपण्डको. यस्स उपक्कमेन बीजानि अपनीतानि, अयं ओपक्कमिकपण्डको. एकच्चो पन अकुसलविपाकानुभावेन काळपक्खे पण्डको होति, जुण्हपक्खे पनस्स परिळाहो वूपसम्मति, अयं पक्खपण्डको. यो पन पटिसन्धियंयेव अभावको उप्पन्नो, अयं न पुंसकपण्डको. तेसु आसित्तपण्डकस्स ¶ च उसूयपण्डकस्स च पब्बज्जा न वारिता, इतरेसं तिण्णं वारिता. ‘‘तेसुपि पक्खपण्डकस्स यस्मिं पक्खे पण्डको होति, तस्मिंयेवस्स पक्खे पब्बज्जा वारिता’’ति कुरुन्दियं वुत्तं.

१३६. उभतोब्यञ्जनकोति (महाव. अट्ठ. ११६) इत्थिनिमित्तुप्पादनकम्मतो च पुरिसनिमित्तुप्पादनकम्मतो च उभतोब्यञ्जनमस्स अत्थीति उभतोब्यञ्जनको. सो दुविधो होति इत्थिउभतोब्यञ्जनको पुरिसउभतोब्यञ्जनकोति. तत्थ इत्थिउभतोब्यञ्जनकस्स इत्थिनिमित्तं पाकटं होति, पुरिसनिमित्तं पटिच्छन्नं. पुरिसउभतोब्यञ्जनकस्स पुरिसनिमित्तं पाकटं, इत्थिनिमित्तं पटिच्छन्नं. इत्थिउभतोब्यञ्जनकस्स इत्थीसु पुरिसत्तं करोन्तस्स इत्थिनिमित्तं पटिच्छन्नं होति, पुरिसनिमित्तं पाकटं. पुरिसउभतोब्यञ्जनकस्स पुरिसानं इत्थिभावं उपगच्छन्तस्स पुरिसनिमित्तं पटिच्छन्नं होति, इत्थिनिमित्तं पाकटं होति. इत्थिउभतोब्यञ्जनको सयञ्च गब्भं गण्हाति, परञ्च गण्हापेति, पुरिसउभतोब्यञ्जनको पन सयं न गण्हाति, परं पन गण्हापेतीति इदमेतेसं नानाकरणं. इमस्स पन दुविधस्सपि उभतोब्यञ्जनकस्स नेव पब्बज्जा अत्थि, न उपसम्पदा.

१३७. थेय्यसंवासकोति तयो थेय्यसंवासका लिङ्गत्थेनको संवासत्थेनको उभयत्थेनकोति ¶ . तत्थ यो सयं पब्बजित्वा विहारं गन्त्वा न भिक्खुवस्सानि गणेति, न यथावुड्ढं वन्दनं सादियति, न आसनेन पटिबाहति, न उपोसथपवारणादीसु सन्दिस्सति, अयं लिङ्गमत्तस्सेव थेनितत्ता लिङ्गत्थेनको नाम. यो पन भिक्खूहि पब्बाजितो सामणेरो समानो विदेसं गन्त्वा ‘‘अहं दसवस्सो वा वीसतिवस्सो वा’’ति मुसा वत्वा भिक्खुवस्सानि गणेति, यथावुड्ढं वन्दनं सादियति, आसनेन पटिबाहति, उपोसथपवआरणादीसु सन्दिस्सति, अयं संवासमत्तस्सेव थेनितत्ता संवासत्थेनको नाम. भिक्खुवस्सगणनादिको हि सब्बोपि किरियभेदो इमस्मिं अत्थे ‘‘संवासो’’ति वेदितब्बो. सिक्खं पच्चक्खाय ‘‘न मं कोचि जानाती’’ति पुन एवं पटिपज्जन्तेपि एसेव नयो. यो पन सयं पब्बजित्वा विहारं गन्त्वा भिक्खुवस्सानि गणेति, यथावुड्ढं वन्दनं सादियति, आसनेन पटिबाहति, उपोसथपवारणादीसु सन्दिस्सति, अयं लिङ्गस्स चेव ¶ संवासस्स च थेनितत्ता उभयत्थेनको नाम. अयं तिविधोपि थेय्यसंवासको अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो, पुन पब्बज्जं याचन्तोपि न पब्बाजेतब्बो.

१३८. एत्थ च असम्मोहत्थं इदं पकिण्णकं वेदितब्बं –

‘‘राजदुब्भिक्खकन्तार, रोगवेरिभयेन वा;

चीवराहरणत्थं वा, लिङ्गं आदियतीध यो.

‘‘संवासं नाधिवासेति, याव सो सुद्धमानसो;

थेय्यसंवासको नाम, ताव एस न वुच्चती’’ति. (महाव. अट्ठ. ११०);

तत्रायं वित्थारनयो – इधेकच्चस्स राजा कुद्धो होति, सो ‘‘एवं मे सोत्थि भविस्सती’’ति सयमेव लिङ्गं गहेत्वा पलायति. तं दिस्वा रञ्ञो आरोचेन्ति, राजा ‘‘सचे पब्बजितो, न तं लब्भा किञ्चि कातु’’न्ति तस्मिं कोधं पटिविनेति. सो ‘‘वूपसन्तं मे राजभय’’न्ति सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतो पब्बाजेतब्बो. अथापि ‘‘सासनं निस्साय मया जीवितं लद्धं, हन्द दानि अहं पब्बजामी’’ति उप्पन्नसंवेगो तेनेव लिङ्गेन आगन्त्वा आगन्तुकवत्तं न सादियति, भिक्खूहि पुट्ठो वा अपुट्ठो वा यथाभूतमत्तानं आविकत्वा पब्बज्जं याचति, लिङ्गं अपनेत्वा पब्बाजेतब्बो. सचे पन सो वत्तं सादियति, पब्बजितालयं ¶ दस्सेति, सब्बं पुब्बे वुत्तं वस्सगणनादिभेदं विधिं पटिपज्जति, अयं न पब्बाजेतब्बो.

इध पनेकच्चो दुब्भिक्खे जीवितुं असक्कोन्तो सयमेव लिङ्गं गहेत्वा सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्जन्तो दुब्भिक्खे वीतिवत्ते सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव.

अपरो महाकन्तारं नित्थरितुकामो होति, सत्थवाहो च पब्बजिते गहेत्वा गच्छति. सो ‘‘एवं मं सत्थवाहो गहेत्वा गमिस्सती’’ति सयमेव लिङ्गं गहेत्वा सत्थवाहेन सद्धिं कन्तारं नित्थरित्वा खेमन्तं पत्वा सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव.

अपरो ¶ रोगभये उप्पन्ने जीवितुं असक्कोन्तो सयमेव लिङ्गं गहेत्वा सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्जन्तो रोगभये वूपसन्ते सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव.

अपरस्स एको वेरिको कुद्धो होति, घातेतुकामो नं विचरति. सो ‘‘एवं मे सोत्थि भविस्सती’’ति सयमेव लिङ्गं गहेत्वा पलायति. वेरिको ‘‘कुहिं सो’’ति परियेसन्तो ‘‘पब्बजित्वा पलातो’’ति सुत्वा ‘‘सचे पब्बजितो, न तं लब्भा किञ्चि कातु’’न्ति तस्मिं कोधं पटिविनेति. सो ‘‘वूपसन्तं मे वेरिभय’’न्ति सङ्घमज्झं अनोसरित्वाव गिहिलिङ्गं गहेत्वा आगतोति सब्बं पुरिमसदिसमेव.

अपरो ञातिकुलं गन्त्वा सिक्खं पच्चक्खाय गिही हुत्वा ‘‘इमानि चीवरानि इध नस्सिस्सन्ति, सचेपि इमानि गहेत्वा विहारं गमिस्सामि, अन्तरामग्गे मं ‘चोरो’ति गहेस्सन्ति, यंनूनाहं कायपरिहारियानि कत्वा गच्छेय्य’’न्ति चीवराहरणत्थं निवासेत्वा च पारुपित्वा च विहारं गच्छति. तं दूरतोव आगच्छन्तं दिस्वा सामणेरा च दहरा च अब्भुग्गच्छन्ति, वत्तं दस्सेन्ति. सो न सादियति, यथाभूतमत्तानं आविकरोति. सचे भिक्खू ‘‘न दानि मयं तं मुञ्चिस्सामा’’ति बलक्कारेन पब्बाजेतुकामा होन्ति, कासायानि अपनेत्वा पुन पब्बाजेतब्बो. सचे पन ‘‘नयिमे मं हीनायावत्तभावं जानन्ती’’ति तंयेव भिक्खुभावं ¶ पटिजानित्वा सब्बं पुब्बे वुत्तं वस्सगणनादिभेदं विधिं पटिपज्जति, अयं न पब्बाजेतब्बो.

अपरो महासामणेरो ञातिकुलं गन्त्वा उप्पब्बजित्वा कम्मन्तानुट्ठानेन उब्बाळ्हो पुन ‘‘दानि अहं सामणेरो भविस्सामि, थेरोपि मे उप्पब्बजितभावं न जानाती’’ति तदेव पत्तचीवरं आदाय विहारं गच्छति, तमत्थं भिक्खूनं न आरोचेति, सामणेरभावं पटिजानाति, अयं थेय्यसंवासकोयेव, पब्बज्जं न लभति. सचेपिस्स लिङ्गग्गहणकाले एवं होति ‘‘नाहं कस्सचि आरोचेस्सामी’’ति, विहारञ्च गतो आरोचेति, गहणेनेव थेय्यसंवासको. अथापिस्स गहणकाले ‘‘आचिक्खिस्सामी’’ति चित्तं उप्पन्नं होति, विहारञ्च गन्त्वा ‘‘कुहिं त्वं, आवुसो, गतो’’ति वुत्तो ‘‘न दानि मं इमे जानन्ती’’ति वञ्चेत्वा ¶ नाचिक्खति, ‘‘नाचिक्खिस्सामी’’ति सह धुरनिक्खेपेन अयम्पि थेय्यसंवासकोव. सचे पनस्स गहणकालेपि ‘‘आचिक्खिस्सामी’’ति होति, विहारं गन्त्वापि आचिक्खति, अयं पुन पब्बज्जं लभति.

अपरो दहरसामणेरो महन्तो वा पन अब्यत्तो. सो पुरिमनयेनेव उप्पब्बजित्वा घरे वच्छकगोरक्खणादीनि कम्मानि कातुं न इच्छति. तमेनं ञातका तानियेव कासायानि अच्छादेत्वा थालकं वा पत्तं वा हत्थे दत्वा ‘‘गच्छ, समणोव होही’’ति घरा नीहरन्ति. सो विहारं गच्छति, नेव नं भिक्खू जानन्ति ‘‘अयं उप्पब्बजित्वा पुन सयमेव पब्बजितो’’ति, नापि सयं जानाति ‘‘यो एवं पब्बजति, सो थेय्यसंवासको नाम होती’’ति. सचे पन तं परिपुण्णवस्सं उपसम्पादेन्ति, सूपसम्पन्नो. सचे पन अनुपसम्पन्नकालेयेव विनयविनिच्छये वत्तमाने सुणाति ‘‘यो एवं पब्बजति, सो थेय्यसंवासको नाम होती’’ति, तेन ‘‘मया एवं कत’’न्ति भिक्खूनं आचिक्खितब्बं. एवं पुन पब्बज्जं लभति. सचे पन ‘‘दानि न मं कोचि जानाती’’ति नारोचेति, धुरं निक्खित्तमत्तेयेव थेय्यसंवासको.

भिक्खु सिक्खं पच्चक्खाय लिङ्गं अनपनेत्वा दुस्सीलकम्मं कत्वा वा अकत्वा वा पुन सब्बं पुब्बे वुत्तं वस्सगणनादिभेदं विधिं पटिपज्जति, थेय्यसंवासको होति. सिक्खं अप्पच्चक्खाय सलिङ्गे ठितो मेथुनं पटिसेवित्वा वस्सगणनादिभेदं विधिं आपज्जन्तो थेय्यसंवासको न होति, पब्बज्जामत्तं लभति. अन्धकट्ठकथायं पन ‘‘एसो थेय्यसंवासको’’ति वुत्तं, तं न गहेतब्बं.

एको ¶ भिक्खु कासाये सउस्साहोव ओदातं निवासेत्वा मेथुनं पटिसेवित्वा पुन कासायानि निवासेत्वा वस्सगणनादिभेदं विधिं आपज्जति, अयम्पि थेय्यसंवासको न होति, पब्बज्जामत्तं लभति. सचे पन कासाये धुरं निक्खिपित्वा ओदातं निवासेत्वा मेथुनं पटिसेवित्वा पुन कासायानि निवासेत्वा वस्सगणनादिभेदं विधिं आपज्जति, थेय्यसंवासको होति. सामणेरो सलिङ्गे ठितो मेथुनादिअस्समणकरणधम्मं आपज्जित्वापिथेय्यसंवासको न होति. सचेपि कासाये सउस्साहोव कासायानि अपनेत्वा मेथुनं पटिसेवित्वा पुन कासायानि निवासेति, नेव थेय्यसंवासको होति. सचे पन कासाये धुरं निक्खिपित्वा नग्गो वा ओदातवत्थो वा ¶ मेथुनसेवनादीहि अस्समणो हुत्वा कासायं निवासेति, थेय्यसंवासको होति.

सचे गिहिभावं पत्थयमानो कासायं ओवट्टिकं कत्वा अञ्ञेन वा आकारेन गिहिनिवासनेन निवासेति ‘‘सोभति नु खो मे गिहिलिङ्गं, न सोभती’’ति वीमंसनत्थं, रक्खति ताव. ‘‘सोभती’’ति सम्पटिच्छित्वा पन पुन लिङ्गं सादियन्तो थेय्यसंवासको होति. ओदातं निवासेत्वा वीमंसनसम्पटिच्छनेसुपि एसेव नयो. सचे पन निवत्थकासावस्स उपरि ओदातं निवासेत्वा वीमंसति वा सम्पटिच्छति वा, रक्खतियेव. भिक्खुनियापि एसेव नयो. सापि गिहिभावं पत्थयमाना सचे कासायं गिहिनिवासनं निवासेति ‘‘सोभति नु खो मे गिहिलिङ्गं, न सोभती’’ति वीमंसनत्थं, रक्खतियेव. सचे ‘‘सोभती’’ति सम्पटिच्छति, न रक्खति. ओदातं निवासेत्वा वीमंसनसम्पटिच्छनेसुपि एसेव नयो. निवत्थकासायस्स पन उपरि ओदातं निवासेत्वा वीमंसतु वा सम्पटिच्छतु वा, रक्खतियेव.

सचे कोचि वुड्ढपब्बजितो वस्सानि अगणेत्वा पाळियम्पि अट्ठत्वा एकपस्सेन गन्त्वा महापेळादीसु कटच्छुना उक्खित्ते भत्तपिण्डे पत्तं उपनामेत्वा सेनो विय मंसपेसिं गहेत्वा गच्छति, थेय्यसंवासको न होति, भिक्खुवस्सानि पन गणेत्वा गण्हन्तो थेय्यसंवासको होति. सयं सामणेरोव सामणेरपटिपाटिया कूटवस्सानि गणेत्वा गण्हन्तो थेय्यसंवासको न होति. भिक्खु भिक्खुपटिपाटिया कूटवस्सानि गणेत्वा गण्हन्तो भण्डग्घेन कारेतब्बो.

१३९. तित्थियपक्कन्तकोति तित्थियेसु पक्कन्तो पविट्ठोति तित्थियपक्कन्तको, सोपि न पब्बाजेतब्बो. तत्रायं विनिच्छयो – उपसम्पन्नो भिक्खु ‘‘तित्थियो भविस्सामी’’ति सलिङ्गेनेव तेसं उपस्सयं गच्छति, पदवारे पदवारे दुक्कटं, तेसं लिङ्गे आदिन्नमत्ते तित्थियपक्कन्तको ¶ होति. योपि सयमेव ‘‘तित्थियो भविस्स’’न्ति कुसचीरादीनि निवासेति, तित्थियपक्कन्तको होतियेव. यो पन नग्गो नहायन्तो अत्तानं ओलोकेत्वा ‘‘सोभति मे आजीवकभावो, आजीवको भविस्स’’न्ति कासायानि अनादाय नग्गो आजीवकानं ¶ उपस्सयं गच्छति, पदवारे पदवारे दुक्कटं. सचे पनस्स अन्तरामग्गे हिरोत्तप्पं उप्पज्जति, दुक्कटानि देसेत्वा मुच्चति. तेसं उपस्सयं गन्त्वापि तेहि वा ओवदितो अत्तना वा ‘‘इमेसं पब्बज्जा अतिदुक्खा’’ति दिस्वा निवत्तन्तोपि मुच्चतियेव. सचे पन ‘‘किं तुम्हाकं पब्बज्जाय उक्कट्ठ’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘केसमस्सुलुञ्चनादीनी’’ति वुत्तो एककेसम्पि लुञ्चापेति, उक्कुटिकप्पधानादीनि वा वत्तानि आदियति, मोरपिञ्छादीनि वा निवासेति, तेसं लिङ्गं गण्हाति, ‘‘अयं पब्बज्जा सेट्ठा’’ति सेट्ठभावं वा उपगच्छति, न मुच्चति, तित्थियपक्कन्तको होति. सचे पन ‘‘सोभति नु खो मे तित्थियपब्बज्जा, ननु खो सोभती’’ति वीमंसनत्थं कुसचीरादीनि वा निवासेति, जटं वा बन्धति, खारिकाजं वा आदियति, याव न सम्पटिच्छति लद्धिं, ताव रक्खति, सम्पटिच्छितमत्ते तित्थियपक्कन्तको होति. अच्छिन्नचीवरो पन कुसचीरादीनि निवासेन्तो राजभयादीहि वा तित्थियलिङ्गं गण्हन्तो लद्धिया अभावेन नेव तित्थियपक्कन्तको होति. ‘‘अयञ्च तित्थियपक्कन्तको नाम उपसम्पन्नभिक्खुना कथितो, तस्मा सामणेरो सलिङ्गेन तित्थियायतनं गतोपि पुन पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभती’’ति कुरुन्दियं वुत्तं. पुरिमो पन थेय्यसंवासको अनुपसम्पन्नेन कथितो, तस्मा उपसम्पन्नो कूटवस्सं गणेन्तोपि अस्समणो न होति. लिङ्गे सउस्साहो पाराजिकं आपज्जित्वा भिक्खुवस्सादीनि गण्हन्तोपि थेय्यसंवासको न होति.

१४०. तिरच्छानगतोति नागो वा होतु सुपण्णमाणवकादीनं वा अञ्ञतरो अन्तमसो सक्कं देवराजानं उपादाय यो कोचि अमनुस्सजातियो, सब्बोव इमस्मिं अत्थे ‘‘तिरच्छानगतो’’ति वेदितब्बो. सो च नेव उपसम्पादेतब्बो न पब्बाजेतब्बो, उपसम्पन्नोपि नासेतब्बो.

१४१. मातुघातकादीसु पन येन मनुस्सित्थिभूता जनिका माता सयम्पि मनुस्सजातिकेनेव सभा सञ्चिच्च जीविता वोरोपिता, अयं आनन्तरियेन मातुघातककम्मेन मातुघातको. एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च पटिक्खित्ता. येन पन मनुस्सित्थिभूतापि अजनिका पोसावनिका माता वा चूळमाता वा जनिकापि वा न मनुस्सित्थिभूता माता ¶ घातिता, तस्स पब्बज्जा न वारिता, न च आनन्तरिको होति. येन सयं तिरच्छानभूतेन मनुस्सित्थिभूता माता घातिता, सोपि आनन्तरिको न होति, तिरच्छानगतत्ता पनस्स पब्बज्जा ¶ पटिक्खित्ता. पितुघातकेपि एसेव नयो. सचेपि हि वेसिया पुत्तो होति, ‘‘अयं मे पिता’’ति न जानाति, यस्स सम्भवेन निब्बत्तो, सो चे अनेन घातितो, पितुघातकोत्वेव सङ्ख्यं गच्छति, आनन्तरियञ्च फुसति.

अरहन्तघातकोपि मनुस्सअरहन्तवसेनेव वेदितब्बो. मनुस्सजातियञ्हि अन्तमसो अपब्बजितम्पि खीणासवं दारकं वा दारिकं वा सञ्चिच्च जीविता वोरोपेन्तो अरहन्तघातकोव होति, आनन्तरियञ्च फुसति, पब्बज्जा चस्स वारिता. अमनुस्सजातिकं पन अरहन्तं मनुस्सजातिकं वा अवसेसं अरियपुग्गलं घातेत्वा आनन्तरिको न होति, पब्बज्जापिस्स न वारिता, कम्मं पन बलवं होति. तिरच्छानो मनुस्सअरहन्तम्पि घातेत्वा आनन्तरिको न होति, कम्मं पन भारियन्ति अयमेत्थ विनिच्छयो.

यो पन देवदत्तो विय दुट्ठचित्तेन वधकचित्तेन तथागतस्स जीवमानकसरीरे खुद्दकमक्खिकाय पिवनमत्तम्पि लोहितं उप्पादेति, अयं लोहितुप्पादको नाम. एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता. यो पन रोगवूपसमत्थं जीवको विय सत्थेन फालेत्वा पूतिमंसलोहितं हरित्वा फासुकं करोति, बहुं सो पुञ्ञं पसवतीति.

यो देवदत्तो विय सासनं उद्धम्मं उब्बिनयं कत्वा चतुन्नं कम्मानं अञ्ञतरवसेन सङ्घं भिन्दति, अयं सङ्घभेदको नाम. एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता.

यो पन पकतत्तं भिक्खुनिं तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं दूसेति, अयं भिक्खुनीदूसको नाम. एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता. यो पन कायसंसग्गेन सीलविनासं पापेति, तस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च न वारिता. बलक्कारेन ओदातवत्थवसनं कत्वा अनिच्छमानंयेव दूसेन्तोपि भिक्खुनीदूसकोयेव, बलक्कारेन पन ओदातवत्थवसनं कत्वा इच्छमानं दूसेन्तो भिक्खुनीदूसको न होति. कस्मा? यस्मा गिहिभावे सम्पटिच्छि तमत्तेयेव सा अभिक्खुनी होति. सकिंसीलविपन्नं पच्छा ¶ दूसेन्तो सिक्खमानसामणेरीसु च विप्पटिपज्जन्तो नेव भिक्खुनीदूसको होति, पब्बज्जम्पि उपसम्पदम्पि लभति. इति इमे एकादस अभब्बपुग्गला वेदितब्बा.

१४२. ऊनवीसतिवस्सस्स पन उपसम्पदायेव पटिक्खित्ता, न पब्बज्जा, तस्मा पटिसन्धिग्गहणतो ¶ पट्ठाय परिपुण्णवीसतिवस्सो उपसम्पादेतब्बो. गब्भवीसोपि हि परिपुण्णवीसतिवस्सोत्वेव सङ्ख्यं गच्छति. यथाह भगवा –

‘‘यं, भिक्खवे, मातुकुच्छिस्मिं पठमं चित्तं उप्पन्नं, पठमं विञ्ञाणं पातुभूतं, तदुपादाय सावस्स जाति. अनुजानामि, भिक्खवे, गब्भवीसं उपसम्पादेतु’’न्ति (महाव. १२४).

तत्थ (पाचि. अट्ठ. ४०४) यो द्वादस मासे मातुकुच्छिस्मिं वसित्वा महापवारणाय जातो, सो ततो पट्ठाय याव एकूनवीसतिमे वस्से महापवारणा, तं अतिक्कमित्वा पाटिपदे उपसम्पादेतब्बो. एतेनुपायेन हायनवड्ढनं वेदितब्बं. पोराणकत्थेरा पन एकूनवीसतिवस्सं सामणेरं निक्खमनीयपुण्णमासिं अतिक्कम्म पाटिपददिवसे उपसम्पादेन्ति. कस्मा? एकस्मिं वस्से छ चातुद्दसिकउपोसथा होन्ति, इति वीसतिया वस्सेसु चत्तारो मासा परिहायन्ति, राजानो ततिये ततिये गस्से वस्सं उक्कड्ढन्ति, इति अट्ठारसवस्सेसु छ मासा वड्ढन्ति, ततो उपोसथवसेन परिहीने चत्तारो मासे अपनेत्वा द्वे मासा अवसेसा होन्ति, ते द्वे मासे गहेत्वा वीसति वस्सानि परिपुण्णानि होन्तीति निक्कङ्खा हुत्वा निक्खमनीयपुण्णमासिं अतिक्कम्म पाटिपदे उपसम्पादेन्ति.

एत्थ पन यो पवारेत्वा वीसतिवस्सो भविस्सति, तं सन्धाय ‘‘एकूनवीसतिवस्स’’न्ति वुत्तं. तस्मा यो मातुकुच्छिस्मिं द्वादस मासे वसि, सो एकवीसतिवस्सो होति. यो सत्त मासे वसि, सो सत्तमासाधिकवीसतिवस्सो. छमासजातो पन न जीवति, ऊनवीसतिवस्सं पन ‘‘परिपुण्णवीसतिवस्सो’’ति सञ्ञाय उपसम्पादेन्तस्स अनापत्ति, पुग्गलो पन अनुपसम्पन्नोव होति. सचे पन सो दसवस्सच्चयेन अञ्ञं उपसम्पादेति, तञ्चे मुञ्चित्वा गणो पूरति, सूपसम्पन्नो. सोपि ¶ च याव न जानाति, तावस्स नेव सग्गन्तरायो न मोक्खन्तरायो, ञत्वा पन पुन उपसम्पज्जितब्बं.

१४३. इति इमेहि पब्बज्जादोसेहि विरहितोपि ‘‘न, भिक्खवे, अननुञ्ञातो मातापितूहि पुत्तो पब्बाजेतब्बो’’ति (महाव. १०५) वचनतो मातापितूहि अननुञ्ञातो न पब्बाजेतब्बो. तत्थ (महाव. अट्ठ. १०५) मातापितूहीति जनके सन्धाय वुत्तं. सचे द्वेपि अत्थि, द्वेपि आपुच्छितब्बा. सचे पिता मतो होति माता वा, यो जीवति, सो आपुच्छि तब्बो, पब्बजितापि आपुच्छितब्बाव. आपुच्छन्तेन सयं वा गन्त्वा आपुच्छितब्बं, अञ्ञो वा ¶ पेसेतब्बो. सो एव वा पेसेतब्बो ‘‘गच्छ मातापितरो आपुच्छित्वा एही’’ति. सचे ‘‘अनुञ्ञातोम्ही’’ति वदति, सद्दहन्तेन पब्बाजेतब्बो. पिता सयं पब्बजितो पुत्तम्पि पब्बाजेतुकामो होति, मातरं आपुच्छित्वा पब्बाजेतु. माता वा धीतरं पब्बाजेतुकामा पितरं आपुच्छित्वाव पब्बाजेतु. पिता पुत्तदारेन अनत्थिको पलायि, माता ‘‘इमं पब्बजेथा’’ति पुत्तं भिक्खूनं देति, ‘‘पितास्स कुहि’’न्ति वुत्ते ‘‘चित्तकेळिं कीळितुं पलातो’’ति वदति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. माता केनचि पुरिसेन सद्धिं पलाता होति, पिता पन ‘‘पब्बाजेथा’’ति वदति, एत्थापि एसेव नयो. पिता विप्पवुत्थो होति, माता पुत्तं ‘‘पब्बाजेथा’’ति अनुजानाति, ‘‘पितास्स कुहि’’न्ति वुत्ते ‘‘किं तुम्हाकं पितरा, अहं जानिस्सामी’’ति वदति, पब्बाजेतुं वट्टतीति कुरुन्दियं वुत्तं.

मातापितरो मता, दारको चूळमातादीनं सन्तिके संवद्धो, तस्मिं पब्बाजियमाने ञातका कलहं वा करोन्ति खिय्यन्ति वा, तस्मा विवादुपच्छेदनत्थं आपुच्छित्वा पब्बाजेतब्बो, अनापुच्छित्वा पब्बाजेन्तस्स पन आपत्ति नत्थि. दहरकाले गहेत्वा पोसका मातापितरो नाम होन्ति, तेसुपि एसेव नयो. पुत्तो अत्तानं निस्साय जीवति, न मातापितरो. सचेपि राजा होति, आपुच्छित्वाव पब्बाजेतब्बो. मातापितूहि अनुञ्ञातो पब्बजित्वा पुन विब्भमति, सचेपि सतक्खत्तुं पब्बजित्वा विब्भमति, आगतागतकाले पुनप्पुनं आपुच्छित्वाव पब्बाजेतब्बो. सचेपि एवं वदन्ति ‘‘अयं विब्भमित्वा गेहं आगतो, अम्हाकं कम्मं न करोति, पब्बजित्वा तुम्हाकं वत्तं न पूरेति, नत्थि इमस्स आपुच्छनकिच्चं ¶ , आगतागतं नं पब्बाजेय्याथा’’ति, एवं निस्सट्ठं पुन अनापुच्छापि पब्बाजेतुं वट्टति.

योपि दहरकालेयेव ‘‘अयं तुम्हाकं दिन्नो, यदा इच्छथ, तदा पब्बाजेय्याथा’’ति एवं दिन्नो होति, सोपि आगतागतो पुन अनापुच्छित्वाव पब्बाजेतब्बो. यं पन दहरकालेयेव ‘‘इमं, भन्ते, पब्बाजेय्याथा’’ति अनुजानित्वा पच्छा वुड्ढिप्पत्तकाले नानुजानन्ति, अयं न अनापुच्छा पब्बाजेतब्बो. एको मातापितूहि सद्धिं भण्डित्वा ‘‘पब्बाजेथ म’’न्ति आगच्छति, ‘‘आपुच्छित्वा एही’’ति च वुत्तो ‘‘नाहं गच्छामि, सचे मं न पब्बाजेथ, विहारं वा झापेमि, सत्थेन वा तुम्हे पहरामि, तुम्हाकं ञातकानं वा उपट्ठाकानं वा आरामच्छेदनादीहि अनत्थं उप्पादेमि, रुक्खा वा पतित्वा मरामि, चोरमज्झं वा पविसामि, देसन्तरं वा गच्छामी’’ति वदति, तं तस्सेव रक्खणत्थाय पब्बाजेतुं वट्टति. सचे पनस्स मातापितरो आगन्त्वा ‘‘कस्मा अम्हाकं पुत्तं पब्बाजयित्था’’ति वदन्ति, तेसं तमत्थं आरोचेत्वा ¶ ‘‘रक्खणत्थाय नं पब्बाजयिम्ह, पञ्ञायथ तुम्हे पुत्तेना’’ति वत्तब्बा. ‘‘रुक्खा पतिस्सामी’’ति अभिरुहित्वा पन हत्थपादे मुञ्चन्तं पब्बाजेतुं वट्टतियेव.

एको विदेसं गन्त्वा पब्बज्जं याचति, आपुच्छित्वा चे गतो, पब्बाजेतब्बो. नो चे, दहरभिक्खुं पेसेत्वा आपुच्छापेत्वा पब्बाजेतब्बो. अतिदूरञ्चे होति, पब्बाजेत्वापि भिक्खूहि सद्धिं पेसेत्वा दस्सेतुं वट्टति. कुरुन्दियं पन वुत्तं ‘‘सचे दूरं होति, मग्गो च महाकन्तारो, ‘गन्त्वा आपुच्छिस्सामी’ति पब्बाजेतुं वट्टती’’ति. सचे पन मातापितूनं बहू पुत्ता होन्ति, एवञ्च वदन्ति ‘‘भन्ते, एतेसं दारकानं यं इच्छथ, तं पब्बाजेय्याथा’’ति, दारके वीमंसित्वा यं इच्छति, सो पब्बाजेतब्बो. सचेपि सकलेन कुलेन वा गामेन वा अनुञ्ञातो होति ‘‘भन्ते, इमस्मिं कुले वा गामे वा यं इच्छथ, तं पब्बाजेय्याथा’’ति, यं इच्छति, सो पब्बाजेतब्बोति.

१४४. एवं (महाव. अट्ठ. ३४) पब्बज्जादोसविरहितं मातापितूहि अनुञ्ञातं पब्बाजेन्तेनपि च सचे अच्छिन्नकेसो होति, एकसीमायञ्च अञ्ञेपि भिक्खू ¶ अत्थि, केसच्छेदनत्थाय भण्डुकम्मं आपुच्छितब्बं. तत्रायं आपुच्छनविधि (महाव. अट्ठ. ९८) – सीमापरियापन्ने भिक्खू सन्निपातेत्वा पब्बज्जापेक्खं तत्थ नेत्वा ‘‘सङ्घं, भन्ते, इमस्स दारकस्स भण्डुकम्मं आपुच्छामी’’ति तिक्खत्तुं वा द्विक्खत्तुं वा सकिं वा वत्तब्बं. एत्थ च ‘‘इमस्स दारकस्स भण्डुकम्मं आपुच्छामी’’तिपि ‘‘इमस्स समणकरणं आपुच्छामी’’तिपि ‘‘अयं समणो होतुकामो’’तिपि ‘‘अयं पब्बजितुकामो’’तिपि वत्तुं वट्टतियेव. सचे सभागट्ठानं होति, दस वा वीसति वा तिंसं वा भिक्खू वसन्तीति परिच्छेदो पञ्ञायति, तेसं ठितोकासं वा निसिन्नोकासं वा गन्त्वापि पुरिमनयेनेव आपुच्छितब्बं. पब्बज्जापेक्खं विनाव दहरभिक्खू वा सामणेरे वा पेसेत्वापि ‘‘एको, भन्ते, पब्बज्जापेक्खो अत्थि, तस्स भण्डुकम्मं आपुच्छामा’’तिआदिना नयेन आपुच्छापेतुं वट्टति. सचे केचि भिक्खू सेनासनं वा गुम्बादीनि वा पविसित्वा निद्दायन्ति वा समणधम्मं वा करोन्ति, आपुच्छका च परियेसन्तापि अदिस्वा ‘‘सब्बे आपुच्छिता अम्हेही’’ति सञ्ञिनो होन्ति, पब्बज्जा नाम लहुककम्मं, तस्मा पब्बजितो सुपब्बजितो, पब्बाजेन्तस्सपि अनापत्ति.

सचे पन विहारो महा होति अनेकभिक्खुसहस्सावासो, सब्बे भिक्खू सन्निपातापेतुम्पि दुक्करं, पगेव पटिपाटिया आपुच्छितुं, खण्डसीमाय वा ठत्वा नदीसमुद्दादीनि वा गन्त्वा पब्बाजेतब्बो. यो पन नवमुण्डो वा होति विब्भन्तको वा निगण्ठादीसु ¶ अञ्ञतरो वा द्वङ्गुलकेसो वा ऊनद्वङ्गुलकेसो वा, तस्स केसच्छेदनकिच्चं नत्थि, तस्मा भण्डुकम्मं अनापुच्छित्वापि तादिसं पब्बाजेतुं वट्टति. द्वङ्गुलातिरित्तकेसो पन यो होति अन्तमसो एकसिखामत्तधरोपि, सो भण्डुकम्मं आपुच्छित्वाव पब्बाजेतब्बो.

१४५. एवं आपुच्छित्वा पब्बाजेन्तेन च परिपुण्णपत्तचीवरोव पब्बाजेतब्बो. सचे तस्स नत्थि, याचितकेनपि पत्तचीवरेन पब्बाजेतुं वट्टति, सभागट्ठाने विस्सासेन गहेत्वापि पब्बाजेतुं वट्टति. सचे (महाव. अट्ठ. ११८) पन अपक्कं पत्तं चीवरूपगानि च वत्थानि गहेत्वा आगतो होति, याव पत्तो पच्चति, चीवरानि च करीयन्ति, ताव विहारे वसन्तस्स अनामट्ठपिण्डपातं दातुं वट्टति, थालकेसु भुञ्जितुं वट्टति. पुरेभत्तं सामणेरभागसमको ¶ आमिसभागो दातुं वट्टति, सेनासनग्गाहो पन सलाकभत्तउद्देसभत्तनिमन्तनादीनि च न वट्टन्ति. पच्छाभत्तम्पि सामणेरभागसमो तेलतण्डुलमधुफाणितादिभेसज्जभागो वट्टति. सचे गिलानो होति, भेसज्जमस्स कातुं वट्टति, सामणेरस्स विय सब्बं पटिजग्गनकम्मं. उपसम्पदापेक्खं पन याचितकेन पत्तचीवरेन उपसम्पादेतुं न वट्टति. ‘‘न, भिक्खवे, याचितकेन पत्तचीवरेन उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ११८) वुत्तं. तस्मा सो परिपुण्णपत्तचीवरोयेव उपसम्पादेतब्बो. सचे तस्स नत्थि, आचरियुपज्झाया चस्स दातुकामा होन्ति, अञ्ञे वा भिक्खू निरपेक्खेहि निस्सज्जित्वा अधिट्ठानुपगं पत्तचीवरं दातब्बं. याचितकेन पन पत्तेन वा चीवरेन वा उपसम्पादेन्तस्सेव आपत्ति होति, कम्मं पन न कुप्पति.

१४६. परिपुण्णपत्तचीवरं (महाव. अट्ठ. ३४) पब्बाजेन्तेनपि सचे ओकासो होति, सयं पब्बाजेतब्बो. सचे उद्देसपरिपुच्छादीहि ब्यावटो होति, ओकासं न लभति, एको दहरभिक्खु वत्तब्बो ‘‘एतं पब्बाजेही’’ति. अवुत्तोपि चे दहरभिक्खु उपज्झायं उद्दिस्स पब्बाजेति, वट्टति. सचे दहरभिक्खु नत्थि, सामणेरोपि वत्तब्बो ‘‘एतं खण्डसीमं नेत्वा पब्बाजेत्वा कासायानि अच्छादेत्वा एही’’ति. सरणानि पन सयं दातब्बानि. एवं भिक्खुनाव पब्बाजितो होति. पुरिसञ्हि भिक्खुतो अञ्ञो पब्बाजेतुं न लभति, मातुगामं भिक्खुनीतो अञ्ञो, सामणेरो पन सामणेरी वा आणत्तिया कासायानि दातुं लभन्ति, केसोरोपनं येन केनचि कतं सुकतं.

सचे पन भब्बरूपो होति सहेतुको ञातो यसस्सी कुलपुत्तो, ओकासं कत्वापि सयमेव पब्बाजेतब्बो, ‘‘मत्तिकामुट्ठिं गहेत्वा नहायित्वा आगच्छाही’’ति च न पन विस्सज्जेतब्बो ¶ . पब्बजितुकामानञ्हि पठमं बलवउस्साहो होति, पच्छा पन कासायानि च केसहरणसत्थकञ्च दिस्वा उत्रसन्ति, एत्तोयेव पलायन्ति, तस्मा सयमेव नहानतित्थं नेत्वा सचे नातिदहरो, ‘‘नहाही’’ति वत्तब्बो, केसा पनस्स सयमेव मत्तिकं गहेत्वा धोवितब्बा ¶ . दहरकुमारको पन सयं उदकं ओतरित्वा गोमयमत्तिकाहि घंसित्वा नहापेतब्बो. सचेपिस्स कच्छु वा पिळका वा होन्ति, यथा माता पुत्तं न जिगुच्छति, एवमेवं अजिगुच्छन्तेन साधुकं हत्थपादतो च सीसतो च पट्ठाय घंसित्वा घंसित्वा नहापेतब्बो. कस्मा? एत्तकेन हि उपकारेन कुलपुत्ता आचरियुपज्झायेसु च सासने च बलवसिनेहा तिब्बगारवा अनिवत्तिधम्मा होन्ति, उप्पन्नं अनभिरतिं विनोदेत्वा थेरभावं पापुणन्ति, कतञ्ञुकतवेदिनो होन्ति.

एवं नहापनकाले पन केसमस्सुं ओरोपनकाले वा ‘‘त्वं ञातो यसस्सी, इदानि मयं तं निस्साय पच्चयेहि न किलमिस्सामा’’ति न वत्तब्बो, अञ्ञापि अनिय्यानिककथा न वत्तब्बा, अथ ख्वस्स ‘‘आवुसो, सुट्ठु उपधारेहि, सतिं उपट्ठापेही’’ति वत्वा तचपञ्चककम्मट्ठानं आचिक्खितब्बं. आचिक्खन्तेन च वण्णसण्ठानगन्धासयोकासवसेन असुचिजेगुच्छपटिक्कूलभावं निज्जीवनिस्सत्तभावं वा पाकटं करोन्तेन आचिक्खितब्बं. सचे हि सो पुब्बे मद्दितसङ्खारो होति भावितभावनो कण्टकवेधापेक्खो विय परिपक्कगण्डो सूरियुग्गमनापेक्खं विय च परिणतपदुमं, अथस्स आरद्धमत्ते कम्मट्ठानं मनसिकारे इन्दासनि विय पब्बते किलेसपब्बते चुण्णयमानंयेव ञाणं पवत्तति, खुरग्गेयेव अरहत्तं पापुणाति. ये हि केचि खुरग्गे अरहत्तं पत्ता, सब्बे ते एवरूपं सवनं लभित्वा कल्याणमित्तेन आचरियेन दिन्ननयं निस्साय, नो अनिस्साय. तस्मास्स आदितोव एवरूपी कथा कथेतब्बाति.

केसेसु पन ओरोपितेसु हलिद्दिचुण्णेन वा गन्धचुण्णेन वा सीसञ्च सरीरञ्च उब्बट्टेत्वा गिहिगन्धं अपनेत्वा कासायानि तिक्खत्तुं वा द्विक्खत्तुं वा सकिं वा पटिग्गाहापेतब्बो. अथापिस्स हत्थे अदत्वा आचरियो वा उपज्झायो वा सयमेव अच्छादेति, वट्टति. सचे अञ्ञं दहरं वा सामणेरं वा उपासकं वा आणापेति ‘‘आवुसो, एतानि कासायानि गहेत्वा एतं अच्छादेही’’ति, तञ्ञेव वा आणापेति ‘‘एतानि गहेत्वा अच्छादेही’’ति, सब्बं तं वट्टति, सब्बं तेन भिक्खुनाव दिन्नं होति. यं पन निवासनं वा पारुपनं ¶ वा अनाणत्तिया निवासेति वा पारुपति वा, तं अपनेत्वा पुन दातब्बं. भिक्खुना ¶ हि सहत्थेन वा आणत्तिया वा दिन्नमेव कासायं वट्टति, अदिन्नं न वट्टति. सचेपि तस्सेव सन्तकं होति, को पन वादो उपज्झायमूलके.

१४७. एवं पन दिन्नानि कासायानि अच्छादापेत्वा एकंसं उत्तरासङ्गं कारापेत्वा ये तत्थ सन्निपतिता भिक्खू, तेसं पादे वन्दापेत्वा अथ सरणगहणत्थं उक्कुटिकं निसीदापेत्वा अञ्जलिं पग्गण्हापेत्वा ‘‘एवं वदेही’’ति वत्तब्बो, ‘‘यमहं वदामि, तं वदेही’’ति वत्तब्बो. अथस्स उपज्झायेन वा आचरियेन वा ‘‘बुद्धं सरणं गच्छामी’’तिआदिना नयेन सरणानि दातब्बानि यथावुत्तपटिपाटियाव, न उप्पटिपाटिया. सचे हि एकपदम्पि एकक्खरम्पि उप्पटिपाटिया देति, बुद्धं सरणंयेव वा तिक्खत्तुं दत्वा पुन इतरेसु एकेकं तिक्खत्तुं देति, अदिन्नानि होन्ति सरणानि.

इमञ्च पन सरणगमनुपसम्पदं पटिक्खिपित्वा अनुञ्ञातउपसम्पदा एकतोसुद्धिया वट्टति, सामणेरपब्बज्जा पन उभतोसुद्धियाव वट्टति, नो एकतोसुद्धिया. तस्मा उपसम्पदाय सचे आचरियो ञत्तिदोसञ्चेव कम्मवाचादोसञ्च वज्जेत्वा कम्मं करोति, सुकतं होति. पब्बज्जाय पन इमानि तीणि सरणानि बु-कार ध-कारादीनं ब्यञ्जनानं ठानकरणसम्पदं अहापेन्तेन आचरियेनपि अन्तेवासिकेनपि वत्तब्बानि. सचे आचरियो वत्तुं सक्कोति, अन्तेवासिको न सक्कोति, अन्तेवासिको वा सक्कोति, आचरियो न सक्कोति, उभोपि वा न सक्कोन्ति, न वट्टति. सचे पन उभोपि सक्कोन्ति, वट्टति. इमानि च पन ददमानेन ‘‘बुद्धं सरणं गच्छामी’’ति एवं एकसम्बन्धानि अनुनासिकन्तानि वा कत्वा दातब्बानि, ‘‘बुद्धम सरणम गच्छामी’’ति एवं विच्छिन्दित्वा मकारन्तानि वा कत्वा दातब्बानि. अन्धकट्ठकथायं ‘‘नामं सावेत्वा ‘अहं, भन्ते, बुद्धरक्खितो यावजीवं बुद्धं सरणं गच्छामी’’ति वुत्तं, तं एकट्ठकथायम्पि नत्थि, पाळियम्पि न वुत्तं, तेसं रुचिमत्तमेव, तस्मा न गहेतब्बं. न हि तथा अवदन्तस्स सरणं कुप्पति. एत्तावता च सामणेरभूमियं पतिट्ठितो होति.

१४८. सचे पनेस गतिमा होति पण्डितजातिको, अथस्स तस्मिंयेव ठाने सिक्खापदानि उद्दिसितब्बानि. कथं? यथा भगवता उद्दिट्ठानि. वुत्तञ्हेतं –

‘‘अनुजानामि ¶ , भिक्खवे, सामणेरानं दस सिक्खापदानि, तेसु च सामणेरेहि सिक्खितुं. पाणातिपाता वेरमणि, अदिन्नादाना वेरमणि, अब्रह्मचरिया वेरमणि, मुसावादा ¶ वेरमणि, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना वेरमणि, विकालभोजना वेरमणि, नच्चगीतवादित विसूकदस्सना वेरमणि, मालागन्ध विलेपन धारण मण्डन विभूसनट्ठाना वेरमणि, उच्चासयनमहासयना वेरमणि, जातरूपरजतपटिग्गहणा वेरमणी’’ति (महाव. १०६).

अन्धकट्ठकथायं पन ‘‘अहं, भन्ते, इत्थन्नामो यावजीवं पाणातिपाता वेरमणिसिक्खापदं समादियामी’’ति एवं सरणदानं विय सिक्खापददानम्पि वुत्तं, तं नेव पाळियं, न अट्ठकथासु अत्थि, तस्मा यथापाळियाव उद्दिसितब्बानि. पब्बज्जा हि सरणगमनेहेव सिद्धा, सिक्खापदानि पन केवलं सिक्खापदपूरणत्थं जानितब्बानि, तस्मा पाळिया आगतनयेनेव उग्गहेतुं असक्कोन्तस्स याय कायचि भासाय अत्थवसेनपि आचिक्खितुं वट्टति. याव पन अत्तना सिक्खितब्बसिक्खापदानि न जानाति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणट्ठाननिसज्जादीसु पानभोजनादिविधिम्हि च न कुसलो होति, ताव भोजनसालं वा सलाकभाजनट्ठानं वा अञ्ञं वा तथारूपट्ठानं न पेसेतब्बो, सन्तिकावचरोयेव कातब्बो, बालदारको विय पटिपज्जितब्बो, सब्बमस्स कप्पियाकप्पियं आचिक्खितब्बं, निवासनपारुपनादीसु अभिसमाचारिकेसु विनेतब्बो. तेनपि –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दसहङ्गेहि समन्नागतं सामणेरं नासेतुं. पाणातिपाती होति, अदिन्नादायी होति, अब्रह्मचारी होति, मुसावादी होति, मज्जपायी होति, बुद्धस्स अवण्णं भासति, धम्मस्स अवण्णं भासति, सङ्घस्स अवण्णं भासति, मिच्छादिट्ठिको होति, भिक्खुनीदूसको होती’’ति (महाव. १०८) –

एवं वुत्तानि दस नासनङ्गानि आरका परिवज्जेत्वा आभिसमाचारिकं परिपूरेन्तेन दसविधे सीले साधुकं सिक्खितब्बं.

१४९. यो ¶ पन (महाव. अट्ठ. १०८) पाणातिपातादीसु दससु नासनङ्गेसु एकम्पि कम्मं करोति, सो लिङ्गनासनाय नासेतब्बो. तीसु हि नासनासु लिङ्गनासनायेव इधाधिप्पेता. यथा च भिक्खूनं पाणातिपातादीसु ता ता आपत्तियो होन्ति, न तथा सामणेरानं. सामणेरो हि कुन्थ किपिल्लिकम्पि मारेत्वा मङ्गुलण्डकम्पि भिन्दित्वा नासेतब्बतंयेव पापुणाति, तावदेवस्स सरणगमनानि च उपज्झायग्गहणञ्च सेनासनग्गाहो च पटिप्पस्सम्भन्ति, सङ्घलाभं न लभति, लिङ्गमत्तमेव एकं अवसिट्ठं होति. सो सचे आकिण्णदोसोव ¶ होति, आयतिं संवरे न तिट्ठति, निक्कड्ढितब्बो. अथ सहसा विरज्झित्वा ‘‘दुट्ठु मया कत’’न्ति पुन संवरे ठातुकामो होति, लिङ्गनासनकिच्चं नत्थि, यथानिवत्थपारुतस्सेव सरणानि दातब्बानि, उपज्झायो दातब्बो. सिक्खापदानि पन सरणगमनेनेव इज्झन्ति. सामणेरानञ्हि सरणगमनं भिक्खूनं उपसम्पदकम्मवाचासदिसं, तस्मा भिक्खूनं विय चतुपारिसुद्धिसीलं इमिनापि दस सीलानि समादिन्नानेव होन्ति, एवं सन्तेपि दळ्हीकरणत्थं आयतिं संवरे पतिट्ठापनत्थं पुन दातब्बानि. सचे पुरिमिकाय पुन सरणानि गहितानि, पच्छिमिकाय वस्सावासिकं लच्छति. सचे पच्छिमिकाय गहितानि, सङ्घेन अपलोकेत्वा लाभो दातब्बो. अदिन्नादाने तिणसलाकमत्तेनपि वत्थुना, अब्रह्मचरिये तीसु मग्गेसु यत्थ कत्थचि विप्पटिपत्तिया, मुसावादे हसाधिप्पायतायपि मुसा भणिते अस्समणो होति, नासेतब्बतं आपज्जति, मज्जपाने पन भिक्खुनो अजानित्वापि बीजतो पट्ठाय मज्जं पिवन्तस्स पाचित्तियं. सामणेरो जानित्वा पिवन्तोव सीलभेदं आपज्जति, न अजानित्वा. यानि पनस्स इतरानि पञ्च सिक्खापदानि, एतेसु भिन्नेसु न नासेतब्बो, दण्डकम्मं कातब्बं. सिक्खापदे पन पुन दिन्नेपि अदिन्नेपि वट्टति, दण्डकम्मेन पन पीळेत्वा आयतिं संवरे ठपनत्थाय दातब्बमेव.

अवण्णभासने पन ‘‘अरहं सम्मासम्बुद्धो’’तिआदीनं पटिपक्खवसेन बुद्धस्स वा ‘‘स्वाक्खातो’’तिआदीनं पटिपक्खवसेन धम्मस्स वा ‘‘सुप्पटिपन्नो’’तिआदीनं पटिपक्खवसेन सङ्घस्स वा अवण्णं भासन्तो रतनत्तयं निन्दन्तो गरहन्तो आचरियुपज्झायादीहि ‘‘मा एवं अवचा’’ति अवण्णभासने आदीनवं दस्सेत्वा निवारेतब्बो. ‘‘सचे यावततियं वुच्चमानो ¶ न ओरमति, कण्टकनासनाय नासेतब्बो’’ति कुरुन्दियं वुत्तं. महाअट्ठकथायं पन ‘‘सचे एवं वुच्चमानो तं लद्धिं निस्सज्जति, दण्डकम्मं कारेत्वा अच्चयं देसापेतब्बो. सचे न निस्सज्जति, तथेव आदाय पग्गय्ह तिट्ठति, लिङ्गनासनाय नासेतब्बो’’ति वुत्तं, तं युत्तं. अयमेव हि नासना इधाधिप्पेताति. मिच्छादिट्ठिकेपि एसेव नयो. सस्सतुच्छेदानञ्हि अञ्ञतरदिट्ठिको सचे आचरियादीहि ओवदियमानो निस्सज्जति, दण्डकम्मं कारेत्वा अच्चयं देसापेतब्बो, अपटिनिस्सज्जन्तोव नासेतब्बो. भिक्खुनीदूसको चेत्थ कामं अब्रह्मचारिग्गहणेन गहितोव, अब्रह्मचारिं पन आयतिं संवरे ठातुकामं सरणानि दत्वा उपसम्पादेतुं वट्टति. भिक्खुनीदूसको आयतिं संवरे ठातुकामोपि पब्बज्जम्पि न लभति, पगेव उपसम्पदन्ति एतमत्थं दस्सेतुं ‘‘भिक्खुनीदूसको’’ति इदं विसुं दसमं अङ्गं वुत्तन्ति वेदितब्बं.

१५०. ‘‘अनुजानामि ¶ , भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतस्स सामणेरस्स दण्डकम्मं कातुं. भिक्खूनं अलाभाय परिसक्कति, भिक्खूनं अनत्थाय परिसक्कति, भिक्खूनं अवासाय परिसक्कति, भिक्खू अक्कोसति, परिभासति, भिक्खू भिक्खूहि भेदेती’’ति (महाव. १०७) ‘‘वचनतो पन इमानि पञ्च अङ्गानि, सिक्खापदेसु च पच्छिमानि विकालभोजनादीनि पञ्चाति दस दण्डकम्मवत्थूनि. किंपनेत्थ दण्डकम्मं कत्तब्ब’’न्ति? ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यत्थ वा वसति, यत्थ वा पटिक्कमति, तत्थ आवरणं कातु’’न्ति (महाव. १०७) वचनतो यत्थ (महाव. अट्ठ. १०७) वसति वा पविसति वा, तत्थ आवरणं कातब्बं ‘‘मा इध पविसा’’ति. उभयेनपि अत्तनो परिवेणञ्च वस्सग्गेन पत्तसेनासनञ्च वुत्तं. तस्मा न सब्बो सङ्घारामो आवरणं कातब्बो, करोन्तो च दुक्कटं आपज्जति ‘‘न, भिक्खवे, सब्बो सङ्घारामो आवरणं कातब्बो, यो करेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता. न च मुखद्वारिको आहारो आवरणं कातब्बो, करोन्तो च दुक्कटं आपज्जति ‘‘न, भिक्खवे, मुखद्वारिको आहारो आवरणं कातब्बो, यो करेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता. तस्मा ‘‘अज्ज मा खाद मा भुञ्जा’’ति वदतोपि ‘‘आहारम्पि निवारेस्सामी’’ति पत्तचीवरं अन्तो निक्खिपतोपि सब्बपयोगेसु दुक्कटं. अनाचारस्स पन दुब्बचसामणेरस्स दण्डकम्मं कत्वा यागुं वा भत्तं वा पत्तचीवरं वा दस्सेत्वा ‘‘एत्तके ¶ नाम दण्डकम्मे आहटे इदं लच्छसी’’ति वत्तुं वट्टति. भगवता हि आवरणमेव दण्डकम्मं वुत्तं. धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि पन ‘‘अपराधानुरूपं उदकदारुवालिकादीनं आहरापनम्पि कातब्ब’’न्ति वुत्तं, तस्मा तम्पि कातब्बं, तञ्च खो ‘‘ओरमिस्सति विरमिस्सती’’ति अनुकम्पाय, न ‘‘नस्सिस्सति विब्भमिस्सती’’तिआदिनयप्पवत्तेन पापज्झासयेन. ‘‘दण्डकम्मं करोमी’’ति च उण्हपासाणे वा निपज्जापेतुं पासाणिट्ठकादीनि वा सीसे निक्खिपापेतुं उदकं वा पवेसेतुं न वट्टति.

उपज्झायं अनापुच्छापि दण्डकम्मं न कारेतब्बं ‘‘न, भिक्खवे, उपज्झायं अनापुच्छा आवरणं कातब्बं, यो करेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १०८) वचनतो. एत्थ पन ‘‘तुम्हाकं सामणेरस्स अयं नाम अपराधो, दण्डकम्ममस्स करोथा’’ति तिक्खत्तुं वुत्ते सचे सो उपज्झायो दण्डकम्मं न करोति, सयं कातुं वट्टति. सचेपि आदितो उपज्झायो वदति ‘‘मय्हं सामणेरानं दोसे सति तुम्हे दण्डकम्मं करोथा’’ति, कातुं वट्टतियेव. यथा च सामणेरानं, एवं सद्धिविहारिकन्तेवासिकानम्पि दण्डकम्मं कातुं वट्टति, अञ्ञेसं पन परिसा न अपलाळेतब्बा, अपलाळेन्तो दुक्कटं आपज्जति ‘‘न, भिक्खवे, अञ्ञस्स परिसा अपलाळेतब्बा, यो अपलाळेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १०८) वचनतो ¶ . तस्मा ‘‘तुम्हाकं पत्तं देम, चीवरं देमा’’ति अत्तनो उपट्ठानकरणत्थं सङ्गण्हित्वा सामणेरा वा होन्तु उपसम्पन्ना वा, अन्तमसो दुस्सीलभिक्खुस्सपि परस्स परिसभूते भिन्दित्वा गण्हितुं न वट्टति, आदीनवं पन वत्तुं वट्टति ‘‘तया नहायितुं आगतेन गूथमक्खनं विय कतं दुस्सीलं निस्साय विहरन्तेना’’ति. सचे सो सयमेव जानित्वा उपज्झं वा निस्सयं वा याचति, दातुं वट्टति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

पब्बज्जाविनिच्छयकथा समत्ता.

२३. निस्सयविनिच्छयकथा

१५१. निस्सयोति ¶ ¶ एत्थ पन अयं निस्सयो नाम केन दातब्बो, केन न दातब्बो, कस्स दातब्बो, कस्स न दातब्बो, कथं गहितो होति, कथं पटिप्पस्सम्भति, निस्साय केन वसितब्बं, केन च न वसितब्बन्ति? तत्थ केन दातब्बो, केन न दातब्बोति एत्थ ताव ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन दसवस्सेन वा अतिरेकदसवस्सेन वा उपसम्पादेतुं, निस्सयं दातु’’न्ति (महाव. ७६, ८२) च वचनतो यो ब्यत्तो होति पटिबलो उपसम्पदाय दसवस्सो वा अतिरेकदसवस्सो वा, तेन दातब्बो, इतरेन न दातब्बो. सचे देति, दुक्कटं आपज्जति.

एत्थ (पाचि. अट्ठ. १४५-१४७) च ‘‘ब्यत्तो’’ति इमिना परिसुपट्ठापकबहुस्सुतो वेदितब्बो. परिसुपट्ठापकेन हि सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन परिसं अभिविनये विनेतुं द्वे विभङ्गा पगुणा वाचुग्गता कातब्बा, असक्कोन्तेन तीहि जनेहि सद्धिं परिवत्तनक्खमा कातब्बा, कम्माकम्मञ्च खन्धकवत्तञ्च उग्गहेतब्बं, परिसाय पन अभिधम्मे विनयनत्थं सचे मज्झिमभाणको होति, मूलपण्णासको उग्गहेतब्बो, दीघभाणकेन महावग्गो, संयुत्तभाणकेन हेट्ठिमा वा तयो वग्गा महावग्गो वा, अङ्गुत्तरभाणकेन हेट्ठा वा उपरि वा उपड्ढनिकायो उग्गहेतब्बो, असक्कोन्तेन तिकनिपाततो पट्ठाय उग्गहेतुम्पि वट्टति. महापच्चरियं पन ‘‘एकं गण्हन्तेन चतुक्कनिपातं वा पञ्चकनिपातं वा उग्गहेतुं वट्टती’’ति वुत्तं. जातकभाणकेन साट्ठकथं जातकं उग्गहेतब्बं, ततो ओरं न वट्टति. ‘‘धम्मपदम्पि सह वत्थुना उग्गहेतुं वट्टती’’ति महापच्चरियं वुत्तं. ततो ततो समुच्चयं कत्वा मूलपण्णासकमत्तं वट्टति, ‘‘न वट्टती’’ति कुरुन्दट्ठकथायं पटिक्खित्तं, इतरासु विचारणायेव नत्थि. अभिधम्मे किञ्चि गहेतब्बन्ति न वुत्तं. यस्स पन साट्ठकथम्पि विनयपिटकं अभिधम्मपिटकञ्च पगुणं, सुत्तन्ते च वुत्तप्पकारो गन्थो नत्थि, परिसं उपट्ठापेतुं न लभति. येन पन सुत्तन्ततो च विनयतो च वुत्तप्पमाणो गन्थो उग्गहितो, अयं परिसुपट्ठाको बहुस्सुतोव होति, दिसापामोक्खो येनकामंगमो परिसं उपट्ठापेतुं लभति, अयं इमस्मिं अत्थे ‘‘ब्यत्तो’’ति अधिप्पेतो.

यो ¶ ¶ पन अन्तेवासिनो वा सद्धिविहारिकस्स वा गिलानस्स सक्कोति उपट्ठानादीनि कातुं, अयं इध ‘‘पटिबलो’’ति अधिप्पेतो. यं पन वुत्तं –

‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. न असेक्खेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो होति, न असेक्खेन समाधिक्खन्धेन समन्नागतो होति, न असेक्खेन पञ्ञाक्खन्धेन समन्नागतो होति, न असेक्खेन विमुत्तिक्खन्धेन समन्नागतो होति, न असेक्खेन विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेन समन्नागतो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. अत्तना न असेक्खेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो होति, न परं असेक्खे सीलक्खन्धे समादपेता. अत्तना न असेक्खेन समाधिक्खन्धेन समन्नागतो होति, न परं असेक्खे समाधिक्खन्धे समादपेता. अत्तना न असेक्खेन पञ्ञाक्खन्धेन समन्नागतो होति, न परं असेक्खे पञ्ञाक्खन्धे समादपेता. अत्तना न असेक्खेन विमुत्तिक्खन्धेन समन्नागतो होति, न परं असेक्खे विमुत्तिक्खन्धे समादपेता. अत्तना न असेक्खेन विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेन समन्नागतो होति, न परं असेक्खे विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे समादपेता. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. अस्सद्धो होति, अहिरिको होति, अनोत्तप्पी होति, कुसीतो होति, मुट्ठस्सति होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं ¶ , न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. अधिसीले सीलविपन्नो होति, अज्झाचारे ¶ आचारविपन्नो होति, अतिदिट्ठिया दिट्ठिविपन्नो होति, अप्पस्सुतो होति, दुप्पञ्ञो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. न पटिबलो होति अन्तेवासिं वा सद्धिविहारिं वा गिलानं उपट्ठातुं वा उपट्ठापेतुं वा, अनभिरतं वूपकासेतुं वा वूपकासापेतुं वा, उप्पन्नं कुक्कुच्चं धम्मतो विनोदेतुं, आपत्तिं न जानाति, आपत्तिया वुट्ठानं न जानाति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. न पटिबलो होति अन्तेवासिं वा सद्धिविहारिं वा आभिसमाचारिकाय सिक्खाय सिक्खापेतुं, आदिब्रह्मचरियकाय सिक्खाय विनेतुं, अभिधम्मे विनेतुं, अभिविनये विनेतुं, उप्पन्नं दिट्ठिगतं धम्मतो विवेचेतुं. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो ¶ . आपत्तिं न जानाति, अनापत्तिं न जानाति, लहुकं आपत्तिं न जानाति, गरुकं आपत्तिं न जानाति, उभयानि खो पनस्स पातिमोक्खानि वित्थारेन न स्वागतानि होन्ति न सुविभत्तानि न सुप्पवत्तीनि न सुविनिच्छितानि सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. आपत्तिं न जानाति, अनापत्तिं न जानाति, लहुकं आपत्तिं न जानाति, गरुकं आपत्तिं न जानाति, ऊनदसवस्सो होति ¶ . इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो’’तिआदि (महाव. ८४). तम्पि –

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन दसवस्सेन वा अतिरेकदसवस्सेन वा उपसम्पादेतुं, निस्सयं दातु’’न्ति (महाव. ७६, ८२) च एवं सङ्खेपतो वुत्तस्सेव उपज्झायाचरियलक्खणस्स वित्थारदस्सनत्थं वुत्तं.

तत्थ (महाव. अट्ठ. ८४) किञ्चि अयुत्तवसेन पटिक्खित्तं, किञ्चि आपत्तिअङ्गवसेन. तथा हि ‘‘न असेक्खेन सीलक्खन्धेना’’ति च ‘‘अत्तना न असेक्खेना’’ति च ‘‘अस्सद्धो’’ति च आदीसु तीसु पञ्चकेसु अयुत्तवसेन पटिक्खेपो कतो, न आपत्तिअङ्गवसेन. यो हि असेक्खेहि सीलक्खन्धादीहि असमन्नागतो परे च तत्थ समादपेतुं असक्कोन्तो अस्सद्धियादिदोसयुत्तोव हुत्वा परिसं परिहरति, तस्स परिसा सीलादीहि परियायतियेव न वड्ढति, तस्मा ‘‘तेन न उपसम्पादेतब्ब’’न्तिआदि अयुत्तवसेन वुत्तं, न आपत्तिअङ्गवसेन. न हि खीणासवस्सेव उपज्झाचरियभावो भगवता अनुञ्ञातो, यदि तस्सेव अनुञ्ञातो अभविस्स, ‘‘सचे उपज्झायस्स अनभिरति उप्पन्ना होती’’तिआदिं न वदेय्य, यस्मा पन खीणासवस्स परिसा सीलादीहि न परिहायति, तस्मा ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना उपसम्पादेतब्ब’’न्तिआदि वुत्तं.

अधिसीले ¶ सीलविपन्नोतिआदीसु पाराजिकञ्च सङ्घादिसेसञ्च आपन्नो अधिसीले सीलविपन्नो नाम. इतरे पञ्चापत्तिक्खन्धे आपन्नो अज्झाचारे आचारविपन्नो नाम. सम्मादिट्ठिं पहाय अन्तग्गाहिकाय दिट्ठिया समन्नागतो अतिदिट्ठिया दिट्ठिविपन्नो नाम. यत्तकं सुतं परिसं परिहरन्तस्स इच्छितब्बं, तेन विरहितत्ता अप्पस्सुतो. यं तेन जानितब्बं आपत्तादि, तस्स अजाननतो दुप्पञ्ञो. इमस्मिं पञ्चके पुरिमानि तीणि पदानि अयुत्तवसेन वुत्तानि, पच्छिमानि द्वे आपत्तिअङ्गवसेन.

आपत्तिं न जानातीति ‘‘इदं नाम मया कत’’न्ति वुत्ते ‘‘इमं नाम आपत्तिं अयं आपन्नो’’ति न जानाति. वुट्ठानं न जानातीति ‘‘वुट्ठानगामिनितो वा देसनागामिनितो वा आपत्तितो एवं नाम वुट्ठानं होती’’ति न जानाति. इमस्मिञ्हि पञ्चके पुरिमानि द्वे पदानि अयुत्तवसेन वुत्तानि, पच्छिमानि तीणि आपत्तिअङ्गवसेन.

आभिसमाचारिकाय ¶ सिक्खायाति खन्धकवत्ते विनेतुं न पटिबलो होतीति अत्थो. आदिब्रह्मचरियकायाति सेक्खपण्णत्तियं विनेतुं न पटिबलोति अत्थो. अभिधम्मेति नामरूपपरिच्छेदे विनेतुं न पटिबलोति अत्थो. अभिविनयेति सकले विनयपिटके विनेतुं न पटिबलोति अत्थो. विनेतुं न पटिबलोति च सब्बत्थ सिक्खापेतुं न सक्कोतीति अत्थो. धम्मतो विवेचेतुन्ति धम्मेन कारणेन विस्सज्जापेतुं. इमस्मिं पञ्चके सब्बपदेसु आपत्ति.

‘‘आपत्तिं न जानाती’’तिआदिपञ्चकस्मिं वित्थारेनाति उभतोविभङ्गेन सद्धिं. न स्वागतानीति न सुट्ठु आगतानि. सुविभत्तानीति सुट्ठु विभत्तानि पदपच्चाभट्ठसङ्करदोसरअतानि. सुप्पवत्तीनीति पगुणानि वाचुग्गतानि सुविनिच्छितानि. सुत्तसोति खन्धकपरिवारतो आहरितब्बसुत्तवसेन सुट्ठु विनिच्छितानि. अनुब्यञ्जनसोति अक्खरपदपारिपूरिया च सुविनिच्छितानि अखण्डानि अविपरीतक्खरानि. एतेन अट्ठकथा दीपिता. अट्ठकथातो हि एस विनिच्छयो होतीति. इमस्मिं पञ्चकेपि सब्बपदेसु आपत्ति. ऊनदसवस्सपरियोसानपञ्चकेपि एसेव नयो. इति आदितो तयो पञ्चका, चतुत्थे तीणि पदानि, पञ्चमे द्वे पदानीति सब्बेपि चत्तारो पञ्चका अयुत्तवसेन वुत्ता, चतुत्थे पञ्चके द्वे ¶ पदानि, पञ्चमे तीणि, छट्ठसत्तमट्ठमा तयो पञ्चकाति सब्बेपि चत्तारो पञ्चका आपत्तिअङ्गवसेन वुत्ता.

सुक्कपक्खे पन वुत्तविपरियायेन ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना उपसम्पादेतब्बं, निस्सयो दातब्बो, सामणेरो उपट्ठापेतब्बो. असेक्खेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो होती’’तिआदिना (महाव. ८४) अट्ठ पञ्चका आगतायेव. तत्थ सब्बत्थेव अनापत्ति.

१५२. कस्स दातब्बो, कस्स न दातब्बोति एत्थ पन यो लज्जी होति, तस्स दातब्बो. इतरस्स न दातब्बो ‘‘न, भिक्खवे, अलज्जीनं निस्सयो दातब्बो, यो ददेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १२०) वचनतो. निस्साय वसन्तेनपि अलज्जी निस्साय न वसितब्बं. वुत्तञ्हेतं ‘‘न, भिक्खवे, अलज्जीनं निस्साय वत्थब्बं, यो वसेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १२०). एत्थ (महाव. अट्ठ. १२०) च अलज्जीनन्ति उपयोगत्थे सामिवचनं, अलज्जिपुग्गले निस्साय न वसितब्बन्ति वुत्तं होति. तस्मा नवं ठानं गतेन ‘‘एहि, भिक्खु, निस्सयं गण्हाही’’ति वुच्चमानेनपि चतूहपञ्चाहं निस्सयदायकस्स लज्जिभावं उपपरिक्खित्वा निस्सयो गहेतब्बो. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, चतूहपञ्चाहं आगमेतुं याव भिक्खुसभागतं जानामी’’ति (महाव. १२०) हि वुत्तं. सचे ‘‘थेरो ¶ लज्जी’’ति भिक्खूनं सन्तिके सुत्वा आगतदिवसेयेव गहेतुकामो होति, थेरो पन ‘‘आगमेहि ताव, वसन्तो जानिस्ससी’’ति कतिपाहं आचारं उपपरिक्खित्वा निस्सयं देति, वट्टति, पकतिया निस्सयगहणट्ठानं गतेन पन तदहेव गहेतब्बो, एकदिवसम्पि परिहारो नत्थि. सचे पठमयामे आचरियस्स ओकासो नत्थि, ओकासं अलभन्तो ‘‘पच्चूससमये गहेस्सामी’’ति सयति, अरुणं उग्गतम्पि न जानाति, अनापत्ति. सचे पन ‘‘गण्हिस्सामी’’ति आभोगं अकत्वा सयति, अरुणुग्गमने दुक्कटं. अगतपुब्बं ठानं गतेन द्वे तीणि दिवसानि वसित्वा गन्तुकामेन अनिस्सितेन वसितब्बं. ‘‘सत्ताहं वसिस्सामी’’ति आलयं करोन्तेन पन निस्सयो गहेतब्बो. सचे थेरो ‘‘किं सत्ताहं वसन्तस्स निस्सयेना’’ति वदति, पटिक्खित्तकालतो पट्ठाय लद्धपरिहारो होति.

‘‘अनुजानामि ¶ , भिक्खवे, अद्धानमग्गप्पटिपन्नेन भिक्खुना निस्सयं अलभमानेन अनिस्सितेन वत्थु’’न्ति वचनतो पन अद्धानमग्गप्पटिपन्नो सचे अत्तना सद्धिं अद्धानमग्गप्पटिपन्नं निस्सयदायकं न लभति, एवं निस्सयं अलभमानेन अनिस्सितेन बहूनिपि दिवसानि गन्तुं वट्टति. सचे पुब्बे निस्सयं गहेत्वा वुत्थपुब्बं किञ्चि आवासं पविसति, एकरत्तं वसन्तेनपि निस्सयो गहेतब्बो. अन्तरामग्गे विस्समन्तो वा सत्थं वा परियेसन्तो कतिपाहं वसति, अनापत्ति. अन्तोवस्से पन निबद्धवासं वसितब्बं, निस्सयो च गहेतब्बो. नावाय गच्छन्तस्स पन वस्साने आगतेपि निस्सयं अलभन्तस्स अनापत्ति. सचे अन्तरामग्गे गिलानो होति, निस्सयं अलभमानेन अनिस्सितेन वसितुं वट्टति.

गिलानुपट्ठाकोपि गिलानेन याचियमानो अनिस्सितो एव वसितुं लभति. वुत्तञ्हेतं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, गिलानेन भिक्खुना निस्सयं अलभमानेन अनिस्सितेन वत्थुं, अनुजानामि, भिक्खवे, गिलानुपट्ठाकेन भिक्खुना निस्सयं अलभमानेन याचियमानेन अनिस्सितेन वत्थु’’न्ति (महाव. १२१). सचे पन ‘‘याचाहि म’’न्ति वुच्चमानोपि गिलानो मानेन न याचति, गन्तब्बं.

‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, आरञ्ञिकेन भिक्खुना फासुविहारं सल्लक्खेन्तेन निस्सयं अलभमानेन अनिस्सितेन वत्थुं ‘यदा पतिरूपो निस्सयदायको आगच्छिस्सति, तदा तस्स निस्साय वसिस्सामी’’’ति वचनतो पन यत्थ वसन्तस्स समथविपस्सनानं पटिलाभवसेन फासु होति, तादिसं फासुविहारं सल्लक्खेन्तेन निस्सयं अलभमानेन अनिस्सितेन वत्थब्बं. इमञ्च पन परिहारं नेव सोतापन्नो, न सकदागामिअनागामिअरहन्तो लभन्ति, न थामगतस्स ¶ समाधिनो वा विपस्सनाय वा लाभी, विस्सट्ठकम्मट्ठाने पन बालपुथुज्जने कथाव नत्थि. यस्स खो पन समथो वा विपस्सना वा तरुणा होति, अयं इमं परिहारं लभति, पवारणासङ्गहोपि एतस्सेव अनुञ्ञातो. तस्मा इमिना पुग्गलेन आचरिये पवारेत्वा गतेपि ‘‘यदा पतिरूपोनिस्सयदायको आगच्छिस्सति, तं निस्साय वसिस्सामी’’ति आभोगं कत्वा पुन याव आसाळ्हीपुण्णमा, ताव अनिस्सितेन वत्थुं वट्टति. सचे पन आसाळ्हीमासे आचरियो नागच्छति, यत्थ निस्सयो लब्भति, तत्थ गन्तब्बं.

१५३. कथं ¶ गहितो होतीति एत्थ उपज्झायस्स सन्तिके ताव उपज्झं गण्हन्तेन एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘उपज्झायो मे, भन्ते, होही’’ति तिक्खत्तुं वत्तब्बं. एवं सद्धिविहारिकेन वुत्ते सचे उपज्झायो ‘‘साहू’’ति वा ‘‘लहू’’ति वा ‘‘ओपायिक’’न्ति वा ‘‘पतिरूप’’न्ति वा ‘‘पासादिकेन सम्पादेही’’ति वा कायेन विञ्ञापेति, वाचाय विञ्ञापेति, कायेन वाचाय विञ्ञापेति, गहितो होति उपज्झायो. इदमेव हेत्थ उपज्झायग्गहणं, यदिदं उपज्झायस्स इमेसु पञ्चसु पदेसु यस्स कस्सचि पदस्स वाचाय सावनं कायेन वा अत्थविञ्ञापनन्ति. केचि पन ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छनं सन्धाय वदन्ति, न तं पमाणं. आयाचनदानमत्तेन हि गहितो होति उपज्झायो, न एत्थ सम्पटिच्छनं अङ्गं. सद्धिविहारिकेनपि न केवलं ‘‘इमिना मे पदेन उपज्झायो गहितो’’ति ञातुं वट्टति, ‘‘अज्जतग्गे दानि थेरो मय्हं भारो, अहम्पि थेरस्स भारो’’ति इदम्पि ञातुं वट्टति (महाव. अट्ठ. ६४). वुत्तञ्हेतं –

‘‘उपज्झायो, भिक्खवे, सद्धिविहारिकम्हि पुत्तचित्तं उपट्ठपेस्सति, सद्धिविहारिको उपज्झायम्हि पितुचित्तं उपट्ठपेस्सति, एवं ते अञ्ञमञ्ञं सगारवा सप्पतिस्सा सभागवुत्तिनो विहरन्ता इमस्मिं धम्मविनये वुड्ढिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ती’’ति (महाव. ६५).

आचरियस्स सन्तिके निस्सयग्गहणेपि अयमेव विनिच्छयो. अयं पनेत्थ विसेसो – आचरियस्स सन्तिके निस्सयं गण्हन्तेन उक्कुटिकं निसीदित्वा ‘‘आचरियो मे, भन्ते, होहि, आयस्मतो निस्साय वच्छामी’’ति (महाव. ७७) तिक्खत्तुं वत्तब्बं, सेसं वुत्तनयमेव.

१५४. कथं ¶ पटिप्पस्सम्भतीति एत्थ ताव उपज्झायम्हा पञ्चहाकारेहि निस्सयपटिप्पस्सद्धि वेदितब्बा, आचरियम्हा छहि आकारेहि. वुत्तञ्हेतं –

‘‘पञ्चिमा, भिक्खवे, निस्सयपटिप्पस्सद्धियो उपज्झायम्हा. उपज्झायो पक्कन्तो वा होति, विब्भन्तो वा, कालकतो वा, पक्खसङ्कन्तो वा, आणत्तियेव पञ्चमी. इमा खो, भिक्खवे, पञ्च निस्सयपटिप्पस्सद्धियो उपज्झायम्हा.

छयिमा ¶ , भिक्खवे, निस्सयपटिप्पस्सद्धियो आचरियम्हा. आचरियो पक्कन्तो वा होति, विब्भन्तो वा, कालकतो वा, पक्खसङ्कन्तो वा, आणत्तियेव पञ्चमी, उपज्झायेन वा समोधानगतो होति. इमा खो, भिक्खवे, छ निस्सयपटिप्पस्सद्धियो आचरियम्हा’’ति (महाव. ८३).

तत्रायं विनिच्छयो (महाव. अट्ठ. ८३) – पक्कन्तोति दिसं गतो. एवं गते च पन तस्मिं सचे विहारे निस्सयदायको अत्थि, यस्स सन्तिके अञ्ञदापि निस्सयो वा गहितपुब्बो होति, यो वा एकसम्भोगपरिभोगो, तस्स सन्तिके निस्सयो गहेतब्बो, एकदिवसम्पि परिहारो नत्थि. सचे तादिसो नत्थि, अञ्ञो लज्जी पेसलो अत्थि, तस्स पेसलभावं जानन्तेन तदहेव निस्सयो याचितब्बो. सचे देति, इच्चेतं कुसलं. अथ पन ‘‘तुम्हाकं उपज्झायो लहुं आगमिस्सती’’ति पुच्छति, उपज्झायेन चे तथा वुत्तं, ‘‘आम, भन्ते’’ति वत्तब्बं. सचे वदति ‘‘तेन हि उपज्झायस्स आगमनं आगमेथा’’ति, वट्टति. अथ पनस्स पकतिया पेसलभावं न जानाति, चत्तारि पञ्च दिवसानि तस्स भिक्खुस्स सभागतं ओलोकेत्वा ओकासं कारेत्वा निस्सयो गहेतब्बो. सचे पन विहारे निस्सयदायको नत्थि, उपज्झायो च ‘‘अहं कतिपाहेन आगमिस्सामि, मा उक्कण्ठित्था’’ति वत्वा गतो, याव आगमना परिहारो लब्भति, अथापि नं तत्थ मनुस्सा परिच्छिन्नकालतो उत्तरिपि पञ्च वा दस वा दिवसानि वासेन्तियेव, तेन विहारं पवत्ति पेसेतब्बा ‘‘दहरा मा उक्कण्ठन्तु, अहं असुकदिवसं नाम आगमिस्सामी’’ति, एवम्पि परिहारो लब्भति. अथ आगच्छतो अन्तरामग्गे नदीपूरेन वा चोरादीहि वा उपद्दवो होति, थेरो उदकोसक्कनं वा आगमेति, सहाये वा परियेसति, तं चे पवत्तिं दहरा सुणन्ति, याव आगमना परिहारो लब्भति. सचे पन सो ‘‘इधेवाहं वसिस्सामी’’ति पहिणति, परिहारो नत्थि. यत्थ निस्सयो लब्भति, तत्थ गन्तब्बं. विब्भन्ते पन कालकते पक्खसङ्कन्ते वा एकदिवसम्पि परिहारो नत्थि, यत्थ निस्सयो लब्भति, तत्थ गन्तब्बं.

आणत्तीति ¶ ¶ पन निस्सयपणामना वुच्चति, तस्मा ‘‘पणामेमि त’’न्ति वा ‘‘मा इध पटिक्कमी’’ति वा ‘‘नीहर ते पत्तचीवर’’न्ति वा ‘‘नाहं तया उपट्ठापेतब्बो’’ति वाति इमिना पाळिनयेन ‘‘मा मं गामप्पवेसनं आपुच्छी’’तिआदिना पाळिमुत्तकनयेन वा यो निस्सयपणामनाय पणामितो होति, तेन उपज्झायो खमापेतब्बो. सचे आदितोव न खमति, दण्डकम्मं आहरित्वा तिक्खत्तुं ताव सयमेव खमापेतब्बो. नो चे खमति, तस्मिं विहारे महाथेरे गहेत्वा खमापेतब्बो. नो चे खमति, सामन्तविहारे भिक्खू गहेत्वा खमापेतब्बो. सचे एवम्पि न खमति, अञ्ञत्थ गन्त्वा उपज्झायस्स सभागानं सन्तिके वसितब्बं ‘‘अप्पेव नाम ‘सभागानं मे सन्तिके वसती’ति ञत्वापि खमेय्या’’ति. सचे एवम्पि न खमति, तत्रेव वसितब्बं. तत्र चे दुब्भिक्खादिदोसेन न सक्का होति वसितुं, तंयेव विहारं आगन्त्वा अञ्ञस्स सन्तिके निस्सयं गहेत्वा वसितुं वट्टति. अयमाणत्तियं विनिच्छयो.

आचरियम्हा निस्सयपटिप्पस्सद्धीसु आचरियो पक्कन्तो वा होतीति एत्थ कोचि आचरियो आपुच्छित्वा पक्कमति, कोचि अनापुच्छित्वा, अन्तेवासिकोपि एवमेव. तत्र सचे अन्तेवासिको आचरियं आपुच्छति ‘‘असुकं नाम, भन्ते, ठानं गन्तुं इच्छामि केनचिदेव करणीयेना’’ति, आचरियेन च ‘‘कदा गमिस्ससी’’ति वुत्तो ‘‘सायन्हे वा रत्तिं वा उट्ठहित्वा गमिस्सामी’’ति वदति, आचरियोपि ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छति, तं खणंयेव निस्सयो पटिप्पस्सम्भति. सचे पन ‘‘भन्ते, असुकं नाम ठानं गन्तुकामोम्ही’’ति वुत्ते आचरियो ‘‘असुकस्मिं नाम गामे पिण्डाय चरित्वा पच्छा जानिस्ससी’’ति वदति, सो च ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छति, ततो चे गतो सुगतो. सचे पन न गच्छति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भति. अथापि ‘‘गच्छामी’’ति वुत्ते आचरियेन ‘‘मा ताव गच्छ, रत्तिं मन्तेत्वा जानिस्सामा’’ति वुत्तो मन्तेत्वा गच्छति, सुगतो. नो चे गच्छति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भति. आचरियं अनापुच्छा पक्कमन्तस्स पन उपचारसीमातिक्कमे निस्सयो पटिप्पस्सम्भति, अन्तोउपचारसीमतो पटिनिवत्तन्तस्स न पटिप्पस्सम्भति. सचे पन आचरियो अन्तेवासिकं आपुच्छति ‘‘आवुसो, असुकं नाम ठानं गमिस्सामी’’ति, अन्तेवासिकेन च ‘‘कदा’’ति ¶ वुत्ते ‘‘सायन्हे वा रत्तिभागे वा’’ति वदति, अन्तेवासिकोपि ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छति, तं खणंयेव निस्सयो पटिप्पस्सम्भति, सचे पन आचरियो ‘‘स्वे पिण्डाय चरित्वा गमिस्सामी’’ति वदति, इतरो च ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छति, एकदिवसं ताव निस्सयो न पटिप्पस्सम्भति, पुनदिवसे पटिप्पस्सद्धो होति. ‘‘असुकस्मिं नाम गामे पिण्डाय चरित्वा जानिस्सामि मम गमनं वा अगमनं वा’’ति वत्वा ¶ पन सचे न गच्छति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भति. अथापि ‘‘गच्छामी’’ति वुत्ते अन्तेवासिकेन ‘‘मा ताव गच्छथ, रत्तिं मन्तेत्वा जानिस्सथा’’ति वुत्तो मन्तेत्वापि न गच्छति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भति. सचे उभोपि आचरियन्तेवासिका केनचिदेव करणीयेन बहिसीमं गच्छन्ति, ततो चे आचरियो गमियचित्ते उप्पन्ने अनापुच्छाव गन्त्वा द्विन्नं लेड्डुपातानं अन्तोयेव निवत्तति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भति. सचे द्वे लेड्डुपाते अतिक्कमित्वा निवत्तति, पटिप्पस्सद्धो होति. आचरियुपज्झाया द्वे लेड्डुपाते अतिक्कम्म अञ्ञस्मिं विहारे वसन्ति, निस्सयो पटिप्पस्सम्भति. आचरिये विब्भन्ते कालकते पक्खसङ्कन्ते च तं खणंयेव पटिप्पस्सम्भति.

आणत्तियं पन आचरियो मुञ्चितुकामोव हुत्वा निस्सयपणामनाय पणामेति, अन्तेवासिको च ‘‘किञ्चापि मं आचरियो पणामेति, अथ खो हदयेन मुदुको’’ति सालयो होति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भति. सचेपि आरियो सालयो, अन्तेवासिको निरालयो ‘‘न दानि इमं निस्साय वसिस्सामी’’ति धुरं निक्खिपति, एवम्पि न पटिप्पस्सम्भति. उभिन्नं सालयभावे पन न पटिप्पस्सम्भतियेव, उभिन्नं धुरनिक्खेपेन पटिप्पस्सम्भति, पणामितेन दण्डकम्मं आहरित्वा तिक्खत्तुं खमापेतब्बो. नो चे खमति, उपज्झाये वुत्तनयेन पटिपज्जितब्बं. यथापञ्ञत्तं पन आचरियुपज्झायवत्तं परिपूरेन्तं अधिमत्तपेमादिपञ्चङ्गसमन्नागतं अन्तेवासिकं सद्धिविहारिकं वा पणामेन्तस्स दुक्कटं, इतरं अपणामेन्तस्सपि दुक्कटमेव. वुत्तञ्हेतं –

‘‘न, भिक्खवे, सम्मावत्तन्तो पणामेतब्बो, यो पणामेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स. न च, भिक्खवे, असम्मावत्तन्तो न पणामेतब्बो, यो न पणामेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स (महाव. ८०).

‘‘पञ्चहि ¶ , भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतं अन्तेवासिकं अपणामेन्तो आचरियो सातिसारो होति, पणामेन्तो अनतिसारो होति. आचरियम्हि नाधिमत्तं पेमं होति, नाधिमत्तो पसादो होति, नाधिमत्ता हिरी होति, नाधिमत्तो गारवो होति, नाधिमत्ता भावना होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतं अन्तेवासिकं अपणामेन्तो आचरियो सातिसारो होति, पणामेन्तो अनतिसारो होति (महाव. ८१).

‘‘पञ्चहि ¶ , भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतं सद्धिविहारिकं अपणामेन्तो उपज्झायो सातिसारो होति, पणामेन्तो अनतिसारो होति. उपज्झायम्हि नाधिमत्तं पेमं होति, नाधिमत्तो पसादो होति, नाधिमत्ता हिरी होति, नाधिमत्तो गारवो होति, नाधिमत्ता भावना होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतं सद्धिविहारिकं अपणामेन्तो उपज्झायो सातिसारो होति, पणामेन्तो अनतिसारो होती’’तिआदि (महाव. ६८).

तत्थ (महाव. अट्ठ. ६८) नाधिमत्तं पेमं होतीति उपज्झायम्हि अधिमत्तं गेहस्सितपेमं न होति. नाधिमत्ता भावना होतीति अधिमत्ता मेत्ताभावना न होतीति अत्थो.

उपज्झायेन वा समोधानगतोति एत्थ (महाव. अट्ठ. ८३) दस्सनसवनवसेन समोधानं वेदितब्बं. सचे हि आचरियं निस्साय वसन्तो सद्धिविहारिको एकविहारे चेतियं वा वन्दन्तं, एकगामे वा पिण्डाय चरन्तं उपज्झायं पस्सति, निस्सयो पटिप्पस्सम्भति. उपज्झायो पस्सति, सद्धिविहारिको न पस्सति, न पटिप्पस्सम्भति. मग्गप्पटिपन्नं वा आकासेन वा गच्छन्तं उपज्झायं दिस्वा दूरत्ता ‘‘भिक्खू’’ति जानाति, ‘‘उपज्झायो’’ति न जानाति, न पटिप्पस्सम्भति. सचे जानाति, पटिप्पस्सम्भति. उपरिपासादे उपज्झायो वसति, हेट्ठा सद्धिविहारिको, तं अदिस्वाव यागुं पिवित्वा पटिक्कमति, आसनसालाय वा निसिन्नं अदिस्वाव एकमन्ते भुञ्जित्वा पक्कमति, धम्मस्सवनमण्डपे वा निसिन्नम्पि ¶ तं अदिस्वाव धम्मं सुत्वा पक्कमति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भति. एवं ताव दस्सनवसेन समोधानं वेदितब्बं. सवनवसेन पन सचे उपज्झायस्स विहारे वा अन्तरघरे वा धम्मं वा कथेन्तस्स अनुमोदनं वा करोन्तस्स सद्दं सुत्वा ‘‘उपज्झायस्स मे सद्दो’’ति सञ्जानाति, निस्सयो पटिप्पस्सम्भति, असञ्जानन्तस्स न पटिप्पस्सम्भति. अयं समोधाने विनिच्छयो.

१५५. निस्साय केन वसितब्बं, केन न वसितब्बन्ति एत्थ पन ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन पञ्च वस्सानि निस्साय वत्थुं, अब्यत्तेन यावजीव’’न्ति (महाव. १०३) वचनतो यो अब्यत्तो होति, तेन यावजीवं निस्सायेव वसितब्बं. सचायं (महाव. अट्ठ. १०३) वुड्ढतरं आचरियं न लभति, उपसम्पदाय सट्ठिवस्सो वा सत्ततिवस्सो वा होति, नवकतरस्सपि ब्यत्तस्स सन्तिके उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘आचरियो मे, आवुसो, होति, आयस्मतो निस्साय वच्छामी’’ति ¶ एवं तिक्खत्तुं वत्वा निस्सयो गहेतब्बोव. गामप्पवेसनं आपुच्छन्तेनपि उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘गामप्पवेसनं आपुच्छामि आचरिया’’ति वत्तब्बं. एस नयो सब्बआपुच्छनेसु.

यो पन ब्यत्तो होति उपसम्पदाय पञ्चवस्सो, तेन अनिस्सितेन वत्थुं वट्टति. तस्मा निस्सयमुच्चनकेन (पाचि. अट्ठ. १४५-१४७) उपसम्पदाय पञ्चवस्सेन सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन द्वे मातिका पगुणा वाचुग्गता कत्तब्बा, पक्खदिवसेसु धम्मस्सवनत्थाय सुत्तन्ततो चत्तारो भाणवारा, सम्पत्तानं परिसानं परिकथनत्थाय अन्धकविन्द(अ. नि. ५.११४) महाराहुलोवाद(म. नि. २.११३ आदयो) अम्बट्ठ(दई. नि. १.२५४ आदयो) सदिसो एको कथामग्गो, सङ्घभत्तमङ्गलामङ्गलेसु अनुमोदनत्थाय तिस्सो अनुमोदना, उपोसथपवारणादिजाननत्थं कम्माकम्मविनिच्छयो, समणधम्मकरणत्थं समाधिवसेन वा विपस्सनावसेन वा अरहत्तपरियोसानमेकं कम्मट्ठानं, एत्तकं उग्गहेतब्बं. एत्तावता हि अयं बहुस्सुतो होति चातुद्दिसो, यत्थ कत्थचि अत्तनो इस्सरियेन वसितुं लभति. यं पन वुत्तं –

‘‘पञ्चहि ¶ , भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं. न असेक्खेन सीलक्खन्धेन समन्नागतो होति, न असेक्खेन समाधिक्खन्धेन… न असेक्खेन पञ्ञाक्खन्धेन… न असेक्खेन विमुत्तिक्खन्धेन… न असेक्खेन विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेन समन्नागतो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं. अस्सद्धो होति, अहिरिको होति, अनोत्तप्पी होति, कुसीतो होति, मुट्ठस्सति होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं. अधिसीले सीलविपन्नो होति, अज्झाचारे आचारविपन्नो होति, अतिदिट्ठिया दिट्ठिविपन्नो होति, अप्पस्सुतो होति, दुप्पञ्ञो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं.

‘‘अपरेहिपि ¶ , भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं. आपत्तिं न जानाति, अनापत्तिं न जानाति, लहुकं आपत्तिं न जानाति, गरुकं आपत्तिं न जानाति, उभयानि खो पनस्स पातिमोक्खानि वित्थारेन न स्वागतानि होन्ति न सुविभत्तानि न सुप्पवत्तीनि न सुविनिच्छितानि सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं.

‘‘अपरेहिपि, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्बं. आपत्तिं न जानाति, अनापत्तिं न जानाति, लहुकं आपत्तिं न जानाति, गरुकं आपत्तिं न जानाति, ऊनपञ्चवस्सो होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना न अनिस्सितेन वत्थब्ब’’न्ति (महाव. १०३). एत्थापि ¶ पुरिमनयेनेव अयुत्तवसेन आपत्तिअङ्गवसेन च पटिक्खेपो कतोति दट्ठब्बं.

बालानं पन अब्यत्तानं दिसंगमिकानं अन्तेवासिकसद्धिविहारिकानं अनुञ्ञा न दातब्बा. सचे देन्ति, आचरियुपज्झायानं दुक्कटं. ते चे अननुञ्ञाता गच्छन्ति, तेसम्पि दुक्कटं. वुत्तञ्हेतं –

‘‘इध पन, भिक्खवे, सम्बहुला भिक्खू बाला अब्यत्ता दिसंगमिका आचरियुपज्झाये आपुच्छन्ति. ते, भिक्खवे, आचरियुपज्झायेहि पुच्छितब्बा ‘‘कहं गमिस्सथ, केन सद्धिं गमिस्सथा’’ति. ते चे, भिक्खवे, बाला अब्यत्ता अञ्ञे बाले अब्यत्ते अपदिसेय्युं. न, भिक्खवे, आचरियुपज्झायेहि अनुजानितब्बा, अनुजानेय्युं चे, आपत्ति दुक्कटस्स. ते चे, भिक्खवे, बाला अब्यत्ता अननुञ्ञाता आचरियुपज्झायेहि गच्छेय्युं चे, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १६३).

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

निस्सयविनिच्छयकथा समत्ता.

२४. सीमाविनिच्छयकथा

१५६. सीमाति ¶ एत्थ (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना) सीमा नामेसा बद्धसीमा अबद्धसीमाति दुविधा होति. तत्थ एकादस विपत्तिसीमायो अतिक्कमित्वा तिविधसम्पत्तियुत्ता निमित्तेन निमित्तं बन्धित्वा सम्मता सीमा बद्धसीमा नाम. अतिखुद्दका, अतिमहती, खण्डनिमित्ता, छायानिमित्ता, अनिमित्ता, बहिसीमे ठितसम्मता, नदिया सम्मता, समुद्दे सम्मता, जातस्सरे सम्मता, सीमाय सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता, सीमाय सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मताति इमेहि एकादसहि आकारेहि सीमतो कम्मानि विपज्जन्तीति वचनतो एता विपत्तिसीमायो नाम.

तत्थ अतिखुद्दका नाम यत्थ एकवीसति भिक्खू निसीदितुं न सक्कोन्ति. अतिमहती नाम या केसग्गमत्तेनपि तियोजनं अतिक्कमित्वा सम्मता. खण्डनिमित्ता ¶ नाम अघटितनिमित्ता वुच्चति. पुरत्थिमाय दिसाय निमित्तं कित्तेत्वा अनुक्कमेन दक्खिणाय दिसाय पच्छिमाय उत्तराय दिसाय कित्तेत्वा पुन पुरत्थिमाय दिसाय पुब्बकित्तितं पटिकित्तेत्वा ठपेतुं वट्टति, एवं अखण्डनिमित्ता होति. सचे पन अनुक्कमेन आहरित्वा उत्तराय दिसाय निमित्तं कित्तेत्वा तत्थेव ठपेति, खण्डनिमित्ता होति. अपरापि खण्डनिमित्ता नाम या अनिमित्तुपगं तचसाररुक्खं वा खाणुकं वा पंसुपुञ्जं वा वालुकपुञ्जं वा अञ्ञतरं अन्तरा एकनिमित्तं कत्वा सम्मता. छायानिमित्ता नाम पब्बतछायादीनं यं किञ्चि छायं निमित्तं कत्वा सम्मता. अनिमित्ता नाम सब्बेन सब्बं निमित्तानि अकित्तेत्वा सम्मता. बहिसीमे ठितसम्मता नाम निमित्तानि कित्तेत्वा निमित्तानं बहि ठितेन सम्मता. नदिया, समुद्दे, जातस्सरे सम्मता नाम एतेसु नदिआदीसु सम्मता. सा हि एवं सम्मतापि ‘‘सब्बा, भिक्खवे, नदी असीमा, सब्बो समुद्दो असीमो, सब्बो जातस्सरो असीमो’’ति (महाव. १४७) वचनतो असम्मताव होति. सीमाय सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता (महाव. अट्ठ. १४८) नाम अत्तनो सीमाय परेसं सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता. सचे हि पोराणकस्स विहारस्स पुरत्थिमाय दिसाय अम्बो चेव जम्बु चाति द्वे रुक्खा अञ्ञमञ्ञं संसट्ठविटपा होन्ति, तेसु अम्बस्स पच्छिमदिसाभागे जम्बु, विहारसीमा च जम्बुं अन्तोकत्वा अम्बं कित्तेत्वा बद्धा होति. अथ पच्छा तस्स विहारस्स पुरत्थिमाय दिसाय विहारे कते सीमं बन्धन्ता भिक्खू तं अम्बं अन्तोकत्वा जम्बुं कित्तेत्वा बन्धन्ति ¶ , सीमाय सीमं सम्भिन्ना होति. तस्मा सचे पठमतरं कतस्स विहारस्स सीमा असम्मता होति, सीमाय उपचारो ठपेतब्बो. सचे सम्मता होति, पच्छिमकोटिया हत्थमत्ता सीमन्तरिका ठपेतब्बा. कुरुन्दियं ‘‘विदत्थिमत्तम्पि’’, महापच्चरियं ‘‘चतुरङ्गुलमत्तम्पि वट्टती’’ति वुत्तं. एकरुक्खोपि च द्विन्नं सीमानं निमित्तं होति. सो पन वड्ढन्तो सीमसङ्करं करोति, तस्मा न कातब्बो. सीमाय सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मता नाम अत्तनो सीमाय परेसं सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मता. सचे हि परेसं बद्धसीमं सकलं वा तस्सा पदेसं वा अन्तोकत्वा अत्तनो सीमं सम्मन्नन्ति, सीमाय सीमं अज्झोत्थरिता नाम होति. भिक्खुनीनं पन सीमं अज्झोत्थरित्वा अन्तोपि भिक्खूनं सीमं सम्मन्नितुं वट्टति. भिक्खुनीनम्पि भिक्खूनं सीमाय एसेव ¶ नयो. न हि ते अञ्ञमञ्ञस्स कम्मे गणपूरका होन्ति, न कम्मवाचं वग्गं करोन्ति. इति इमा एकादस विपत्तिसीमायो अतिक्कमित्वा सीमा सम्मन्नितब्बा.

१५७. तिविधसम्पत्तियुत्ता नाम निमित्तसम्पत्तिया परिससम्पत्तिया कम्मवाचासम्पत्तिया च युत्ता. तत्थ निमित्तसम्पत्तिया युत्ता नाम पब्बतनिमित्तं पासाणनिमित्तं वननिमित्तं रुक्खनिमित्तं मग्गनिमित्तं वम्मिकनिमित्तं नदीनिमित्तं उदकनिमित्तन्ति एवं वुत्तेसु अट्ठसु निमित्तेसु तस्मिं तस्मिं दिसाभागे यथालद्धानि निमित्तुपगानि निमित्तानि ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्तं. पब्बतो, भन्ते. एसो पब्बतो निमित्त’’न्तिआदिना नयेन सम्मा कित्तेत्वा सम्मता.

तत्रायं विनिच्छयो (महाव. अट्ठ. १३८) – विनयधरेन पुच्छितब्बं ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्त’’न्ति? ‘‘पब्बतो, भन्ते’’ति. इदं पन उपसम्पन्नो वा आचिक्खतु अनुपसम्पन्नो वा, वट्टतियेव. पुन विनयधरेन ‘‘एसो पब्बतो निमित्त’’न्ति एवं निमित्तं कित्तेतब्बं, ‘‘एतं पब्बतं निमित्तं करोम, करिस्साम, निमित्तं कतो, निमित्तं होतु, होति, भविस्सती’’ति एवं पन कित्तेतुं न वट्टति. पासाणादीसुपि एसेव नयो. पुरत्थिमाय दिसाय, पुरत्थिमाय अनुदिसाय, दक्खिणाय दिसाय, दक्खिणाय अनुदिसाय, पच्छिमाय दिसाय, पच्छिमाय अनुदिसाय, उत्तराय दिसाय, उत्तराय अनुदिसाय किं निमित्तं? उदकं, भन्ते. एतं उदकं निमित्तन्ति कित्तेतब्बं. एत्थ पन अट्ठपेत्वा पुन ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्तं? पब्बतो, भन्ते. एसो पब्बतो निमित्त’’न्ति एवं पठमं कित्तितनिमित्तं कित्तेत्वाव ठपेतब्बं. एवञ्हि निमित्तेन निमित्तं घटितं होति, निमित्तानि सकिं ¶ कित्तितानिपि कित्तितानेव होन्ति. अन्धकट्ठकथायं पन ‘‘तिक्खत्तुं सीममण्डलं बन्धन्तेन निमित्तं कित्तेतब्ब’’न्ति वुत्तं.

१५८. इदानि निमित्तुपगानि पब्बतादीनि वेदितब्बानि – तिविधो पब्बतो सुद्धपंसुपब्बतो सुद्धपासाणपब्बतो उभयमिस्सकोति. सो तिविधोपि वट्टति, वालिकरासि पन न वट्टति. इतरोपि हत्थिप्पमाणतो ओमकतरो न वट्टति, हत्थिप्पमाणतो पट्ठाय सिनेरुप्पमाणोपि वट्टति. सचे चतूसु दिसासु चत्तारो तीसु वा तयो पब्बता होन्ति ¶ , चतूहि वा तीहि वा पब्बतनिमित्तेहि सम्मन्नितुम्पि वट्टति, द्वीहि पन निमित्तेहि एकेन वा सम्मन्नितुं न वट्टति. इतो परेसु पासाणनिमित्तादीसुपि एसेव नयो. तस्मा पब्बतनिमित्तं करोन्तेन पुच्छितब्बं ‘‘एकाबद्धो, न एकाबद्धो’’ति. सचे एकाबद्धो होति, न कातब्बो. तञ्हि चतूसु वा अट्ठसु वा दिसासु कित्तेन्तेनपि एकमेव निमित्तं कित्तितं होति, तस्मा यो एवं चक्कसण्ठानेन विहारम्पि परिक्खिपित्वा ठितो पब्बतो, तं एकदिसाय कित्तेत्वा अञ्ञासु दिसासु तं बहिद्धा कत्वा अन्तो अञ्ञानि निमित्तानि कित्तेतब्बानि. सचे पब्बतस्स ततियभागं वा उपड्ढं वा अन्तोसीमाय कत्तुकामा होन्ति, पब्बतं अकित्तेत्वा यत्तकं पदेसं अन्तो कत्तुकामा, तस्स परतो तस्मिंयेव पब्बते जातरुक्खवम्मिकादीसु अञ्ञतरं निमित्तं कित्तेतब्बं. सचे एकयोजनद्वियोजनप्पमाणं सब्बं पब्बतं अन्तो कत्तुकामा होन्ति, पब्बतस्स परतो भूमियं जातरुक्खवम्मिकादीनि निमित्तानि कित्तेतब्बानि.

पासाणनिमित्ते अयगुळोपि पासाणसङ्ख्यमेव गच्छति, तस्मा यो कोचि पासाणो वट्टति. पमाणतो पन हत्थिप्पमाणो पब्बतसङ्ख्यं गतो, तस्मा सो न वट्टति, महागोणमहामहिंसप्पमाणो पन वट्टति. हेट्ठिमपरिच्छेदेन द्वत्तिंसपलगुळपिण्डप्पमाणो वट्टति, ततो खुद्दकतरो इट्ठका वा महन्तीपि न वट्टति, अनिमित्तुपगपासाणानं रासिपि न वट्टति, पगेव पंसुवालुकरासि. भूमिसमो खलमण्डलसदिसो पिट्ठिपासाणो वा भूमितो खाणुको विय उट्ठितपासाणो वा होति, सोपि पमाणुपगो चे, वट्टति. पिट्ठिपासाणो अतिमहन्तोपि पासाणसङ्ख्यमेव गच्छति, तस्मा सचे महतो पिट्ठिपासाणस्स एकप्पदेसं अन्तोसीमाय कत्तुकामा होन्ति, तं अकित्तेत्वा तस्सुपरि अञ्ञो पासाणो कित्तेतब्बो. सचे पिट्ठिपासाणुपरि विहारं करोन्ति, विहारमज्झेन वा पिट्ठिपासाणो विनिविज्झित्वा गच्छति, एवरूपो पिट्ठिपासाणो न वट्टति. सचे हि तं कित्तेन्ति, निमित्तस्स उपरि विहारो होति, निमित्तञ्च ¶ नाम बहिसीमाय होति, विहारोपि बहिसीमायं आपज्जति. विहारं परिक्खिपित्वा ठितपिट्ठिपासाणो एकत्थ कित्तेत्वा अञ्ञत्थ न कित्तेतब्बो.

वननिमित्ते ¶ तिणवनं वा तचसारतालनाळिकेरादिरुक्खवनं वा न वट्टति, अन्तोसारानं पन साकसालादीनं अन्तोसारमिस्सकानं वा रुक्खानं वनं वट्टति, तञ्च खो हेट्ठिमपरिच्छेदेन चतुपञ्चरुक्खमत्तम्पि, ततो ओरं न वट्टति, परं योजनसतिकम्पि वट्टति. सचे पन वनमज्झे विहारं करोन्ति, वनं न कित्तेतब्बं. एकदेसं अन्तोसीमाय कातुकामेहिपि वनं अकित्तेत्वा तत्थ रुक्खपासाणादयो कित्तेतब्बा. विहारं परिक्खिपित्वा ठितवनं एकत्थ कित्तेत्वा अञ्ञत्थ न कित्तेतब्बं.

रुक्खनिमित्ते तचसारो तालनाळिकेरादिरुक्खो न वट्टति, अन्तोसारो जीवमानको अन्तमसो उब्बेधतो अट्ठङ्गुलो परिणाहतो सूचिदण्डकप्पमाणोपि वट्टति. ततो ओरं न वट्टति, परं द्वादसयोजनो सुप्पतिट्ठितनिग्रोधोपि वट्टति. वंसनळकसरावादीसु बीजं रोपेत्वा वड्ढापितो पमाणुपगोपि न वट्टति, ततो अपनेत्वा पन तं खणम्पि भूमियं रोपेत्वा कोट्ठकं कत्वा उदकं आसिञ्चित्वा कित्तेतुं वट्टति. नवमूलसाखानिग्गमनं अकारणं, खन्धं छिन्दित्वा रोपिते पन एतं युज्जति. कित्तेन्तेन च ‘‘रुक्खो’’तिपि वत्तुं वट्टति ‘‘साकरुक्खो’’तिपि ‘‘सालरुक्खो’’तिपि. एकाबद्धं पन सुप्पतिट्ठितनिग्रोधसदिसं एकत्थ कित्तेत्वा अञ्ञत्थ कित्तेतुं न वट्टति.

मग्गनिमित्ते अरञ्ञखेत्तनदीतळाकमग्गादयो न वट्टन्ति, जङ्घमग्गो वा सकटमग्गो वा वट्टति. यो निब्बिज्झित्वा द्वे तीणि गामन्तरानि गच्छति, यो पन जङ्घमग्गसकटमग्गतो ओक्कमित्वा पुन सकटमग्गमेव ओतरति, ये वा जङ्घमग्गसकटमग्गा अवळञ्जा, ते न वट्टन्ति, जङ्घसत्थसकटसत्थेहि वळञ्जियमानायेव वट्टन्ति. सचे द्वे मग्गा निक्खमित्वा पच्छा सकटधुरमिव एकीभवन्ति, द्वेधा भिन्नट्ठाने वा सम्बन्धट्ठाने वा सकिं कित्तेत्वा पुन न कित्तेतब्बा. एकाबद्धनिमित्तञ्हेतं होति. सचे विहारं परिक्खिपित्वा चत्तारो मग्गा चतूसु दिसासु गच्छन्ति, मज्झे एकं कित्तेत्वा अपरं कित्तेतुं न वट्टति. एकाबद्धनिमित्तञ्हेतं. कोणं निब्बिज्झित्वा गतं पन परभागे कित्तेतुं वट्टति. विहारमज्झेन निब्बिज्झित्वा गतमग्गो पन न कित्तेतब्बो, कित्तिते निमित्तस्स उपरि विहारो होति. सचे सकटमग्गस्स अन्तिमचक्कमग्गं निमित्तं करोन्ति, मग्गो बहिसीमाय होति, सचे बाहिरचक्कमग्गं निमित्तं करोन्ति, बाहिरचक्कमग्गो बहिसीमाय होति ¶ , सेसं अन्तोसीमं भजति. मग्गं कित्तेन्तेन ‘‘मग्गो ¶ पन्थो पथो पज्जो’’तिआदीसु दससु येन केनचि नामेन च कित्तेतुं वट्टति, परिखासण्ठानेन विहारं परिक्खिपित्वा गतमग्गो एकत्थ कित्तेत्वा अञ्ञत्थ कित्तेतुं न वट्टति.

वम्मिकनिमित्ते हेट्ठिमपरिच्छेदेन तं दिवसं जातो अट्ठङ्गुलुब्बेधो गोविसाणप्पमाणोपि वम्मिको वट्टति, ततो ओरं न वट्टति. परं हिमवन्तपब्बतसदिसोपि वट्टति, विहारं परिक्खिपित्वा ठितं पन एकाबद्धं एकत्थ कित्तेत्वा अञ्ञत्थ कित्तेतुं न वट्टति.

नदीनिमित्ते यस्सा धम्मिकानं राजूनं काले अन्वड्ढमासं अनुदसाहं अनुपञ्चाहन्ति एवं देवे वस्सन्ते वलाहकेसु विगतमत्तेसु सोतं पच्छिज्जति, अयं नदीसङ्ख्यं न गच्छति. यस्सा पन ईदिसे सुवुट्ठिकाले वस्सानस्स चातुमासे सोतं न पच्छिज्जति, यत्थ तित्थेन वा अतित्थेन वा सिक्खाकरणीये आगतलक्खणेन तिमण्डलं पटिच्छादेत्वा अन्तरवासकं अनुक्खिपित्वा उत्तरन्तिया भिक्खुनिया एकङ्गुलद्वङ्गुलमत्तम्पि अन्तरवासको तेमियति, अयं नदी सीमं बन्धन्तानं निमित्तं होति. भिक्खुनिया नदीपारगमनेपि उपोसथादिसङ्घकम्मकरणेपि नदीपारसीमासम्मन्ननेपि अयमेव नदी. या पन मग्गो विय सकटधुरसण्ठानेन वा परिखासण्ठानेन वा विहारं परिक्खिपित्वा गता, तं एकत्थ कित्तेत्वा अञ्ञत्थ कित्तेतुं न वट्टति. विहारस्स चतूसु दिसासु अञ्ञमञ्ञं विनिब्बिज्झित्वा गते नदीचतुक्केपि एसेव नयो. असम्मिस्सा नदियो पन चतस्सोपि कित्तेतुं वट्टति. सचे वतिं करोन्तो विय रुक्खपादे निखणित्वा वल्लिपलालादीहि नदीसोतं रुन्धन्ति, उदकं अज्झोत्थरित्वा आवरणं पवत्ततियेव, निमित्तं कातुं वट्टति. यथा पन उदकं न पवत्तति, एवं सेतुम्हि कते अपवत्तमाना नदीनिमित्तं कातुं न वट्टति, पवत्तनट्ठाने नदीनिमित्तं, अप्पवत्तनट्ठाने उदकनिमित्तं कातुं वट्टति. या पन दुब्बुट्ठिकाले वा गिम्हे वा निरुदकभावेन न पवत्तति, सा वट्टति. महानदितो उदकमातिकं नीहरन्ति, सा कुन्नदीसदिसा हुत्वा तीणि सस्सानि सम्पादेन्ती निच्चं पवत्तति, किञ्चापि पवत्तति, निमित्तं कातुं न वट्टति. या पन मूले महानदितो नीहतापि कालन्तरेन तेनेव नीहतमग्गेन नदिं भिन्दित्वा सयं गच्छति, गच्छन्ती परतो सुसुमारादिसमाकिण्णा नावादीहि सञ्चरितब्बा नदी होति, तं निमित्तं कातुं वट्टति.

उदकनिमित्ते ¶ निरुदकट्ठाने नावाय वा चाटिआदीसु वा उदकं पूरेत्वा उदकनिमित्तं कित्तेतुं न वट्टति, भूमिगतमेव वट्टति. तञ्च खो अप्पवत्तनउदकं आवाटपोक्खरणीतळआकजातस्सरलोणिसमुद्दादीसु ठितं, अट्ठितं पन ओघनदीउदकवाहकमातिकादीसु उदकं न वट्टति ¶ . अन्धकट्ठकथायं पन ‘‘गम्भीरेसु आवाटादीसु उक्खेपिमं उदकं निमित्तं न कातब्ब’’न्ति वुत्तं, तं दुवुत्तं, अत्तनोमतिमत्तमेव. ठितं पन अन्तमसो सूकरखतायपि गामदारकानं कीळनवापियम्पि तं खणञ्ञेव पथवियं आवाटं कत्वा कुटेहि आहरित्वा पूरितउदकम्पि सचे याव कम्मवाचापरियोसाना तिट्ठति, अप्पं वा होतु बहुं वा, वट्टति. तस्मिं पन ठाने निमित्तसञ्ञाकरणत्थं पासाणवालिकापंसुआदिरासि वा पासाणत्थम्भो वा दारुत्थम्भो वा कातब्बो. तं कातुं कारेतुञ्च भिक्खुस्स वट्टति, लाभसीमायं पन न वट्टति. समानसंवासकसीमा कस्सचि पीळनं न करोति, केवलं भिक्खूनं विनयकम्ममेव साधेति, तस्मा एत्थ वट्टति.

इमेहि च अट्ठहि निमित्तेहि असम्मिस्सेहिपि अञ्ञमञ्ञं सम्मिस्सेहिपि सीमा सम्मन्नितुं वट्टतियेव. सा एवं सम्मन्नित्वा बज्झमाना एकेन द्वीहि वा निमित्तेहि अबद्धा होति, तीणि पन आदिं कत्वा वुत्तप्पकारानं निमित्तानं सतेनपि बद्धा होति. सा तीहि सिङ्घाटकसण्ठाना होति, चतूहि चतुरस्सा वा सिङ्घाटकअड्ढचन्दमुदिङ्गादिसण्ठाना वा, ततो अधिकेहि नानासण्ठाना. एवं वुत्तनयेन निमित्तानि कित्तेत्वा सम्मता ‘‘निमित्तसम्पत्तियुत्ता’’ति वेदितब्बा.

१५९. परिससम्पत्तियुत्ता नाम सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन चतूहि भिक्खूहि सन्निपतित्वा यावतिका तस्मिं गामखेत्ते बद्धसीमं वा नदीसमुद्दजातस्सरे वा अनोक्कमित्वा ठिता भिक्खू, ते सब्बे हत्थपासे वा कत्वा छन्दं वा आहरित्वा सम्मता.

१६०. कम्मवाचासम्पत्तियुत्ता नाम –

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, यावता समन्ता निमित्ता कित्तिता, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो एतेहि निमित्तेहि सीमं सम्मन्नेय्य समानसंवासं एकूपोसथं, एसा ञत्ति.

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, यावता समन्ता निमित्ता कित्तिता, सङ्घो एतेहि निमित्तेहि सीमं सम्मन्नति समानसंवासं ¶ एकूपोसथं, यस्सायस्मतो खमति एतेहि निमित्तेहि सीमाय सम्मुति समानसंवासाय एकूपोसथाय, सो तुण्हस्स. यस्स नक्खमति, सो भासेय्य.

‘‘सम्मता ¶ सीमा सङ्घेन एतेहि निमित्तेहि समानसंवासा एकूपोसथा, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. १३९) –

एवं वुत्ताय परिसुद्धाय ञत्तिदुतियकम्मवाचाय सम्मता. कम्मवाचापरियोसाने निमित्तानं अन्तो सीमा होति, निमित्तानि सीमतो बहि होन्ति.

१६१. एवं बद्धाय च सीमाय तिचीवरेन विप्पवाससुखत्थं दळ्हीकम्मत्थञ्च अविप्पवाससम्मुति कातब्बा. सा पन एवं कत्तब्बा –

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, या सा सङ्घेन सीमा सम्मता समानसंवासा एकूपोसथा, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो तं सीमं तिचीवरेन अविप्पवासं सम्मन्नेय्य ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च, एसा ञत्ति.

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, या सा सङ्घेन सीमा सम्मता समानसंवासा एकूपोसथा, सङ्घो तं सीमं तिचीवरेन अविप्पवासं सम्मन्नति ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च, यस्सायस्मतो खमति एतिस्सा सीमाय तिचीवरेन अविप्पवासाय सम्मुति ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च, सो तुण्हस्स. यस्स नक्खमति, सो भासेय्य.

‘‘सम्मता सा सीमा सङ्घेन तिचीवरेन अविप्पवासा ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. १४३).

एत्थ (महाव. अट्ठ. १४४) च निगमनगरानम्पि गामेनेव सङ्गहो वेदितब्बो. गामूपचारोति परिक्खित्तस्स परिक्खेपो, अपरिक्खित्तस्स परिक्खेपोकासो. इमेसु पन गामगामूपचारेसु अधिट्ठिततेचीवरिको भिक्खु परिहारं न लभति. अयञ्हि अविप्पवाससीमा ‘‘ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्चा’’ति वुत्तत्ता गामञ्च गामूपचारञ्च ¶ न ओत्थरति, समानसंवासकसीमाव ओत्थरति. समानसंवासकसीमा चेत्थ अत्तनो धम्मताय गच्छति, अविप्पवाससीमा पन यत्थ समानसंवासकसीमा, तत्थेव गच्छति. न हि तस्सा विसुं निमित्तकित्तनं अत्थि, तत्थ सचे अविप्पवासाय सम्मुतिकाले गामो अत्थि, तं सा न ओत्थरति ¶ . सचे पन सम्मताय सीमाय पच्छा गामो निविसति, सोपि सीमसङ्ख्यंयेव गच्छति. यथा च पच्छा निविट्ठो, एवं पठमं निविट्ठस्स पच्छा वड्ढितप्पदेसोपि सीमसङ्ख्यमेव गच्छति. सचे सीमासम्मुतिकाले गेहानि कतानि, ‘‘पविसिस्सामा’’ति आलयोपि अत्थि, मनुस्सा पन अप्पविट्ठा, पोराणकगामं वा सचे गेहमेव छड्डेत्वा अञ्ञत्थ गता, अगामोयेव एस, सीमा ओत्थरति. सचे पन एकम्पि कुलं पविट्ठं वा अगतं वा अत्थि, गामोयेव, सीमा न ओत्थरति. अयमेत्थ सङ्खेपो.

१६२. अयं पन वित्थारो (महाव. अट्ठ. १३८) सीमं बन्धितुकामेन हि सामन्तविहारेसु भिक्खू तस्स तस्स विहारस्स सीमापरिच्छेदं पुच्छित्वा बद्धसीमविहारानं सीमाय सीमन्तरिकं, अबद्धसीमविहारानं सीमाय उपचारं ठपेत्वा दिसाचारिकभिक्खूनं निस्सञ्चारसमये सचे एकस्मिं गामखेत्ते सीमं बन्धितुकामा, ये तत्थ बद्धसीमविहारा, तेसु भिक्खूनं ‘‘मयं अज्ज सीमं बन्धिस्साम, तुम्हे सकसीमाय परिच्छेदतो मा निक्खमित्था’’ति पेसेतब्बं. ये अबद्धसीमविहारा, तेसु भिक्खू एकज्झं सन्निपातेतब्बा, छन्दारहानं छन्दो आहरापेतब्बो. ‘‘सचे अञ्ञानिपि गामखेत्तानि अन्तोकातुकामा, तेसु गामेसु ये भिक्खू वसन्ति, तेहिपि आगन्तब्बं, अनागच्छन्तानं छन्दो आहरितब्बो’’ति महासुमत्थेरो आह. महापदुमत्थेरो पन ‘‘नानागामखेत्तानि नाम पाटियेक्कं बद्धसीमसदिसानि, न ततो छन्दपारिसुद्धि आगच्छति, अन्तोनिमित्तगतेहि पन भिक्खूहि आगन्तब्ब’’न्ति वत्वा पुन आह ‘‘समानसंवासकसीमासम्मन्ननकाले आगमनम्पि अनागमनम्पि वट्टति, अविप्पवाससीमासम्मन्ननकाले पन अन्तोनिमित्तगतेहि आगन्तब्बं, अनागच्छन्तानं छन्दो आहरितब्बो’’ति.

एवं सन्निपतितेसु भिक्खूसु छन्दारहानं छन्दे आहटे तेसु तेसु मग्गेसु नदीतित्थगामद्वारादीसु च आगन्तुकभिक्खूनं सीघं सीघं हत्थपासनयनत्थञ्चेव बहिसीमकरणत्थञ्च आरामिके चेव समणुद्देसे च ¶ ठपेत्वा भेरिसञ्ञं वा सङ्खसञ्ञं वा कत्वा निमित्तकित्तनानन्तरं वुत्ताय ‘‘सुणातु मे भन्ते सङ्घो’’तिआदिकाय कम्मवाचाय सीमा बन्धितब्बा. कम्मवाचापरियोसानेयेव निमित्तानि बहिकत्वा हेट्ठा पथवीसन्धारकं उदकपरियन्तं कत्वा सीमा गता होति.

१६३. इमं पन समानसंवासकसीमं सम्मन्नन्तेहि पब्बज्जूपसम्पदादीनं सङ्घकम्मानं सुखकरणत्थं पठमं खण्डसीमा बन्धितब्बा. तं पन बन्धन्तेहि वत्तं जानितब्बं. सचे हि बोधिचेतियभत्तसालादीनि ¶ सब्बवत्थूनि पतिट्ठापेत्वा कतविहारे बन्धन्ति, विहारमज्झे बहूनं समोसरणट्ठाने अबन्धित्वा विहारपच्चन्ते विवित्तोकासे बन्धितब्बा. अकतविहारे बन्धन्तेहि बोधिचेतियादीनं सब्बवत्थूनं ठानं सल्लक्खेत्वा यथा पतिट्ठितेसु वत्थूसु विहारपच्चन्ते विवित्तोकासे होति, एवं बन्धितब्बा. सा हेट्ठिमपरिच्छेदेन सचे एकवीसति भिक्खू गण्हाति, वट्टति, ततो ओरं न वट्टति, परं भिक्खुसहस्सं गण्हन्तीपि वट्टति. तं बन्धन्तेहि सीममाळकस्स समन्ता निमित्तुपगा पासाणा ठपेतब्बा, न खण्डसीमाय ठितेहि महासीमा बन्धितब्बा, न महासीमाय ठितेहि खण्डसीमा, खण्डसीमायमेव पन ठत्वा खण्डसीमा बन्धितब्बा.

तत्रायं बन्धनविधि – समन्ता ‘‘एसो पासाणो निमित्त’’न्ति एवं निमित्तानि कित्तेत्वा कम्मवाचाय सीमा सम्मन्नितब्बा. अथ तस्सा एव दळ्हीकम्मत्थं अविप्पवासकम्मवाचा कातब्बा. एवञ्हि ‘‘सीमं समूहनिस्सामा’’ति आगता समूहनितुं न सक्खिस्सन्ति. सीमं सम्मन्नित्वा बहि सीमन्तरिकपासाणा ठपेतब्बा. सीमन्तरिका पच्छिमकोटिया एकरतनप्पमाणा वट्टति. ‘‘विदत्थिप्पमाणापि वट्टती’’ति कुरुन्दियं, ‘‘चतुरङ्गुलप्पमाणापि वट्टती’’ति महापच्चरियं वुत्तं. सचे पन विहारो महा होति, द्वेपि तिस्सोपि ततुत्तरिम्पि खण्डसीमायो बन्धितब्बा.

एवं खण्डसीमं सम्मन्नित्वा महासीमसम्मुतिकाले खण्डसीमतो निक्खमित्वा महासीमायं ठत्वा समन्ता अनुपरियायन्तेहि सीमन्तरिकपासाणा कित्तेतब्बा, ततो अवसेसनिमित्तानि कित्तेत्वा हत्थपासं अविजहन्तेहि कम्मवाचाय समानसंवासकसीमं सम्मन्नित्वा तस्सा दळ्हीकम्मत्थं अविप्पवासकम्मवाचापि कातब्बा. एवञ्हि ‘‘सीमं समूहनिस्सामा’’ति आगता समूहनितुं न सक्खिस्सन्ति. सचे पन खण्डसीमाय ¶ निमित्तानि कित्तेत्वा ततो सीमन्तरिकाय निमित्तानि कित्तेत्वा महासीमाय निमित्तानि कित्तेन्ति, एवं तीसु ठानेसु निमित्तानि कित्तेत्वा यं सीमं इच्छन्ति, तं पठमं बन्धितुं वट्टति. एवं सन्तेपि यथावुत्तनयेन खण्डसीमतोव पट्ठाय बन्धितब्बा. एवं बद्धासु पन सीमासु खण्डसीमाय ठिता भिक्खू महासीमाय कम्मं करोन्तानं न कोपेन्ति, महासीमाय वा ठिता खण्डसीमाय करोन्तानं, सीमन्तरिकाय पन ठिता उभिन्नम्पि न कोपेन्ति. गामखेत्ते ठत्वा कम्मं करोन्तानं पन सीमन्तरिकाय ठिता कोपेन्ति. सीमन्तरिका हि गामखेत्तं भजति.

सीमा ¶ च नामेसा न केवला पथवीतलेयेव बद्धा बद्धा नाम होति, अथ खो पिट्ठिपासाणेपि कुटिगेहेपि लेणेपि पासादेपि पब्बतमत्थकेपि बद्धा बद्धायेव होति. तत्थ पिट्ठिपासाणे बन्धन्तेहि पासाणपिट्ठियं राजिं वा कोट्टेत्वा उदुक्खलं वा खणित्वा निमित्तं न कातब्बं, निमित्तुपगपासाणे ठपेत्वा निमित्तानि कित्तेतब्बानि. कम्मवाचापरियोसाने सीमा पथवीसन्धारकं उदकपरियन्तं कत्वा ओतरति. निमित्तपासाणा यथाठाने न तिट्ठन्ति, तस्मा समन्ततो राजि वा उपट्ठापेतब्बा, चतूसु वा कोणेसु पासाणा विज्झितब्बा, ‘‘अयं सीमापरिच्छेदो’’ति वत्वा अक्खरानि वा छिन्दितब्बानि. केचि उसूयका ‘‘सीमं झापेस्सामा’’ति अग्गिं देन्ति, पासाणाव झायन्ति, न सीमा.

कुटिगेहेपि भित्तिं अकित्तेत्वा एकवीसतिया भिक्खूनं ओकासट्ठानं अन्तोकरित्वा पासाणनिमित्तानि ठपेत्वा सीमा सम्मन्नितब्बा, अन्तोकुट्टमेव सीमा होति. सचे अन्तोकुट्टे एकवीसतिया भिक्खूनं ओकासो नत्थि, पमुखे निमित्तपासाणे ठपेत्वा सम्मन्नितब्बा. सचे एवम्पि नप्पहोति, बहि निब्बोदकपतनट्ठानेपि निमित्तानि ठपेत्वा सम्मन्नितब्बा. एवं सम्मताय पन सब्बं कुटिगेहं सीमट्ठमेव होति.

चतुभित्तियलेणेपि बन्धन्तेहि कुट्टं अकित्तेत्वा पासाणाव कित्तेतब्बा, अन्तो ओकासे असति पमुखेपि निमित्तानि ठपेतब्बानि, एवं लेणस्स अन्तो च बहि च सीमा होति.

उपरिपासादेपि ¶ भित्तिं अकित्तेत्वा अन्तोपासाणे ठपेत्वा सीमा सम्मन्नितब्बा. सचे नप्पहोति, पमुखेपि पासाणे ठपेत्वा सम्मन्नितब्बा. एवं सम्मता उपरिपासादेयेव होति, हेट्ठा न ओतरति. सचे पन बहूसु थम्भेसु तुलानं उपरि कतपासादस्स हेट्ठिमतले कुट्टो यथा निमित्तानं अन्तो होति, एवं उट्ठहित्वा तुलारुक्खेहि एकसम्बन्धो ठितो, हेट्ठापि ओतरति, एकथम्भपासादस्स पन उपरितले बद्धा सीमा. सचे थम्भमत्थके एकवीसतिया भिक्खूनं ओकासो होति, हेट्ठा ओतरति. सचे पासादभित्तितो निग्गतेसु निय्यूहकादीसु पासाणे ठपेत्वा सीमं बन्धन्ति, पासादभित्ति अन्तोसीमाय होति. हेट्ठा पनस्सा ओतरणानोतरणं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.

हेट्ठापासादे कित्तेन्तेहिपि भित्ति च रुक्खत्थम्भा च न कित्तेतब्बा, भित्तिलग्गे पन पासाणत्थम्भे कित्तेतुं वट्टति. एवं कित्तिता सीमा हेट्ठापासादस्स परियन्तथम्भानं अन्तोयेव होति. सचे पन हेट्ठापासादस्स कुट्टो उपरिमतलेन सम्बद्धो होति, उपरिपासादम्पि ¶ अभिरुहति. सचे पासादस्स बहि निब्बोदकपतनट्ठाने निमित्तानि करोन्ति, सब्बो पासादो सीमट्ठो होति.

पब्बतमत्थके तलं होति एकवीसतिया भिक्खूनं ओकासारहं, तत्थ पिट्ठिपासाणे विय सीमं बन्धन्ति, हेट्ठापब्बतेपि तेनेव परिच्छेदेन सीमा ओतरति. तालमूलकपब्बतेपि उपरि सीमा बद्धा हेट्ठा ओतरतेव. यो पन वितानसण्ठानो होति, उपरि एकवीसतिया भिक्खूनं ओकासो अत्थि, हेट्ठा नत्थि, तस्सुपरि बद्धा सीमा हेट्ठा न ओतरति. एवं मुदिङ्गसण्ठानो वा होतु पणवसण्ठानो वा, यस्स हेट्ठा वा मज्झे वा सीमप्पमाणं नत्थि, तस्स उपरि बद्धा सीमा हेट्ठा न ओतरति. यस्स पन द्वे कूटानि आसन्ने ठितानि, एकस्सपि उपरि सीमप्पमाणं नप्पहोति, तस्स कूटन्तरं चिनित्वा वा पूरेत्वा वा एकाबद्धं कत्वा उपरि सीमा सम्मन्नितब्बा. एको सप्पफणसदिसो पब्बतो, तस्स उपरि सीमप्पमाणस्स अत्थिताय सीमं बन्धन्ति, तस्स चे हेट्ठा आकासपब्भारं होति, सीमा न ओतरति. सचे पनस्स वेमज्झे सीमप्पमाणो सुसिरपासाणो होति, ओतरति, सो च पासाणो सीमट्ठोयेव होति. अथापिस्स हेट्ठालेणस्स कुट्टो अग्गकोटिं आहच्च तिट्ठति ¶ , ओतरति, हेट्ठा च उपरि च सीमायेव होति. सचे पन हेट्ठा उपरिमस्स सीमापरिच्छेदस्स पारतो अन्तोलेणं होति, बहि सीमा न ओतरति. अथापि उपरिमस्स सीमापरिच्छेदस्स ओरतो बहि लेणं होति, अन्तो सीमा न ओतरति. अथापि उपरि सीमापरिच्छेदो खुद्दको, हेट्ठा लेणं महन्तं सीमापरिच्छेदमतिक्कमित्वा ठितं, सीमा उपरियेव होति, हेट्ठा न ओतरति. यदि पन लेणं खुद्दकं सब्बपच्छिमसीमापरिमाणं, उपरि सीमा महती नं अज्झोत्थरित्वा ठिता, सीमा ओतरति. अथ लेणं अतिखुद्दकं सीमप्पमाणं न होति, सीमा उपरियेव होति, हेट्ठा न ओतरति. सचे ततो उपड्ढं भिज्जित्वा पतति, सीमप्पमाणं चेपि होति, बहि पतितं असीमा. अपतितं पन यदि सीमप्पमाणं, सीमा होतियेव.

खण्डसीमा च नीचवत्थुका होति, तं पूरेत्वा उच्चवत्थुकं करोन्ति, सीमायेव. सीमाय गेहं करोन्ति, सीमट्ठकमेव होति. सीमाय पोक्खरणिं खणन्ति, सीमायेव. ओघो सीमामण्डलं ओत्थरित्वा गच्छति, सीमामाळके अट्टं बन्धित्वा कम्मं कातुं वट्टति. सीमाय हेट्ठा उमङ्गनदी होति, इद्धिमा भिक्खु तत्थ निसीदति. सचे सा नदी पठमं गता, सीमा पच्छा बद्धा, कम्मं न कोपेति. अथ पठमं सीमा बद्धा, पच्छा नदी गता, कम्मं कोपेति, हेट्ठापथवीतले ठितो पन कोपेतियेव.

सीमामाळके ¶ वटरुक्खो होति, तस्स साखा वा ततो निग्गतपारोहो वा महासीमाय पथवीतलं वा तत्थजातरुक्खादीनि वा आहच्च तिट्ठति, महासीमं वा सोधेत्वा कम्मं कातब्बं, ते वा साखापारोहा छिन्दित्वा बहिट्ठका कातब्बा. अनाहच्च ठितसाखादीसु आरुळ्हभिक्खू हत्थपासं आनेतब्बा. एवं महासीमाय जातरुक्खस्स साखा वा पारोहो वा वुत्तनयेनेव सीमामाळके पतिट्ठाति, वुत्तनयेनेव सीमं सोधेत्वा वा कम्मं कातब्बं, ते वा साखापारोहा छिन्दित्वा बहिट्ठका कातब्बा. सचे माळके कम्मे करियमाने कोचि भिक्खु माळकस्स अन्तो पविसित्वा वेहासं ठितसाखाय निसीदति, पादा वास्स भूमिगता होन्ति, निवासनपारुपनं वा भूमिं फुसति, कम्मं कातुं न वट्टति. पादे पन निवासनपारुपनञ्च उक्खिपापेत्वा कातुं कम्मं वट्टति, इदञ्च ¶ लक्खणं पुरिमनयेपि वेदितब्बं. अयं पन विसेसो – तत्र उक्खिपापेत्वा कातुं न वट्टति, हत्थपासमेव आनेतब्बो. सचे अन्तोसीमतो पब्बतो अब्भुग्गच्छति, तत्रट्ठो भिक्खु हत्थपासं आनेतब्बो. इद्धिया अन्तोपब्बतं पविट्ठेपि एसेव नयो. बज्झमाना एव हि सीमा पमाणरहितं पदेसं न ओतरति, बद्धाय सीमाय जातं यं किञ्चि यत्थ कत्थचि एकसम्बन्धेन गतं सीमासङ्ख्यमेव गच्छतीति.

तियोजनपरमं पन सीमं सम्मन्नन्तेन मज्झे ठत्वा यथा चतूसुपि दिसासु दियड्ढदियड्ढयोजनं होति, एवं सम्मन्नितब्बा. सचे पन मज्झे ठत्वा एकेकदिसतो तियोजनं करोन्ति, छयोजनं होतीति न वट्टति. चतुरस्सं वा तिकोणं वा सम्मन्नन्तेन यथा कोणतो कोणं तियोजनं होति, एवं सम्मन्नितब्बा. सचे हि येन केनचि परियन्तेन केसग्गमत्तम्पि तियोजनं अतिक्कामेति, आपत्तिञ्च आपज्जति, सीमा च असीमा होति.

१६४. ‘‘न, भिक्खवे, नदीपारसीमा सम्मन्नितब्बा, यो सम्मन्नेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १४०) वचनतो नदीपारसीमा न सम्मन्नितब्बा. यत्र पन धुवनावा वा धुवसेतु वा अभिमुखतित्थेयेव अत्थि, एवरूपं नदीपारसीमं सम्मन्नितुं वट्टति. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यत्थस्स धुवनावा वा धुवसेतु वा, एवरूपं नदीपारसीमं सम्मन्नितु’’न्ति हि वुत्तं. सचे धुवनावा वा धुवसेतु वा अभिमुखतित्थे नत्थि, ईसकं उद्धं अभिरुहित्वा अधो वा ओरोहित्वा अत्थि, एवम्पि वट्टति. करविकतिस्सत्थेरो पन ‘‘गावुतमत्तब्भन्तरेपि वट्टती’’ति आह.

इमञ्च पन नदीपारसीमं सम्मन्नन्तेन एकस्मिञ्च तीरे ठत्वा उपरिसोते नदीतीरे निमित्तं कित्तेत्वा ततो पट्ठाय अत्तानं परिक्खिपन्तेन यत्तकं परिच्छेदं इच्छति, तस्स परियोसाने ¶ अधोसोतेपि नदीतीरे निमित्तं कित्तेत्वा परतीरे सम्मुखट्ठाने नदीतीरे निमित्तं कित्तेतब्बं. ततो पट्ठाय यत्तकं परिच्छेदं इच्छति, तस्स वसेन याव उपरिसोते पठमं कित्तितनिमित्तस्स सम्मुखा नदीतीरे निमित्तं, ताव कित्तेत्वा पच्चाहरित्वा पठमकित्तितनिमित्तेन सद्धिं घटेतब्बं. अथ सब्बनिमित्तानं अन्तो ठिते भिक्खू हत्थपासगते कत्वा कम्मवाचाय ¶ सीमा सम्मन्नितब्बा. नदिया ठिता अनागतापि कम्मं न कोपेन्ति, सम्मुतिपरियोसाने ठपेत्वा नदिं निमित्तानं अन्तो परतीरे च ओरिमतीरे च एकसीमा होति, नदी पन बद्धसीमासङ्ख्यं न गच्छति. विसुं नदीसीमा एव हि सा.

सचे अन्तोनदियं दीपको होति, तं अन्तोसीमाय कातुकामेन पुरिमनयेनेव अत्तना ठिततीरे निमित्तानि कित्तेत्वा दीपकस्स ओरिमन्ते च पारिमन्ते च निमित्तं कित्तेतब्बं. अथ परतीरे नदिया ओरिमतीरे निमित्तस्स सम्मुखट्ठाने निमित्तं कित्तेत्वा ततो पट्ठाय पुरिमनयेनेव याव उपरिसोते पठमं कित्तितनिमित्तस्स सम्मुखा निमित्तं, ताव कित्तेतब्बं. अथ दीपकस्स पारिमन्ते च ओरिमन्ते च निमित्तं कित्तेत्वा पच्चाहरित्वा पठमं कित्तितनिमित्तेन सद्धिं घटेतब्बं. अथ द्वीसु तीरेसु दीपकेसु च भिक्खू सब्बे हत्थपासगते कत्वा कम्मवाचाय सीमा सम्मन्नितब्बा, नदियं ठिता अनागच्छन्तापि कम्मं न कोपेन्ति, सम्मुतिपरियोसाने ठपेत्वा नदिं निमित्तानं अन्तो तीरद्वयञ्च दीपको च एकसीमा होति, नदी पन नदीसीमायेव.

सचे पन दीपको विहारसीमापरिच्छेदतो उद्धं वा अधो वा अधिकतरो होति, अथ विहारसीमापरिच्छेदनिमित्तस्स उजुकमेव सम्मुखीभूते दीपकस्स ओरिमन्ते निमित्तं कित्तेत्वा ततो पट्ठाय दीपकसिखरं परिक्खिपन्तेन पुन दीपकस्स ओरिमन्ते निमित्तसम्मुखे पारिमन्ते निमित्तं कित्तेतब्बं. ततो परं पुरिमनयेनेव परतीरे सम्मुखनिमित्तमादिं कत्वा परतीरे निमित्तानि च दीपकस्स पारिमन्तओरिमन्ते निमित्तानि च कित्तेत्वा पठमकित्तितनिमित्तेन सद्धिं घटना कातब्बा. एवं कित्तेत्वा सम्मता सीमा पब्बतसण्ठाना होति. सचे पन दीपको विहारसीमापरिच्छेदतो उद्धम्पि अधोपि अधिकतरो होति, पुरिमनयेनेव दीपकस्स उभोपि सिखरानि परिक्खिपित्वा निमित्तानि कित्तेन्तेन निमित्तघटना कातब्बा. एवं कित्तेत्वा सम्मता सीमा मुदिङ्गसण्ठाना होति. सचे दीपको विहारसीमापरिच्छेदस्स अन्तो खुद्दको होति, सब्बपठमेन नयेन दीपके निमित्तानि कित्तेतब्बानि. एवं कित्तेत्वा सम्मता सीमा पणवसण्ठाना होति. एवं ताव सीमाबन्धनं वेदितब्बं.

१६५. एवं ¶ बद्धा पन सीमा कदा असीमा होतीति? यदा सङ्घो सीमं समूहनति, तदा असीमा होति. कथं पनेसा समूहनितब्बाति? ‘‘सीमं ¶ , भिक्खवे, सम्मन्नन्तेन पठमं समानसंवाससीमा सम्मन्नितब्बा, पच्छा तिचीवरेन अविप्पवासो सम्मन्नितब्बो. सीमं, भिक्खवे, समूहनन्तेन पठमं तिचीवरेन अविप्पवासो समूहन्तब्बो, पच्छा समानसंवाससीमा समूहन्तब्बा’’ति वचनतो पठमं अविप्पवासो समूहनितब्बो, पच्छा सीमा समूहनितब्बाति. कथं? ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो –

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, यो सो सङ्घेन तिचीवरेन अविप्पवासो सम्मतो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो तं तिचीवरेन अविप्पवासं समूहनेय्य, एसा ञत्ति.

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, यो सो सङ्घेन तिचीवरेन अविप्पवासो सम्मतो, सङ्घो तं तिचीरेन अविप्पवासं समूहनति. यस्सायस्मतो खमति एतस्स तिचीवरेन अविप्पवासस्स समुग्घातो, सो तुण्हस्स. यस्स नक्खमति, सो भासेय्य.

‘‘समूहतो सो सङ्घेन तिचीवरेन अविप्पवासो, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. १४५) –

एवं ताव अविप्पवासो समूहनितब्बो.

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, या सा सङ्घेन सीमा सम्मता समानसंवासा एकूपोसथा, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो तं सीमं समूहनेय्य समानसंवासं एकूपोसथं, एसा ञत्ति.

‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, या सा सङ्घेन सीमा सम्मता समानसंवासा एकूपोसथा, सङ्घो तं सीमं समूहनति समानसंवासं एकूपोसथं. यस्सायस्मतो खमति एतिस्सा सीमाय समानसंवासाय एकूपोसथाय समुग्घातो, सो तुण्हस्स. यस्स नक्खमति, सो भासेय्य.

‘‘समूहता ¶ सा सीमा सङ्घेन समानसंवासा एकूपोसथा, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. १४६) –

एवं ¶ सीमा समूहनितब्बा.

समूहनन्तेन पन भिक्खुना वत्तं जानितब्बं. तत्रिदं वत्तं (महाव. अट्ठ. १४४) – खण्डसीमाय ठत्वा अविप्पवाससीमा न समूहन्तब्बा, तथा अविप्पवाससीमाय ठत्वा खण्डसीमापि. खण्डसीमाय पन ठितेन खण्डसीमाव समूहनितब्बा, तथा इतराय ठितेन इतरा. सीमं नाम द्वीहि कारणेहि समूहनन्ति पकतिया खुद्दकं पुन आवासवड्ढनत्थाय महतिं वा कातुं, पकतिया महतिं पुन अञ्ञेसं विहारोकासदानत्थाय खुद्दकं वा कातुं. तत्थ सचे खण्डसीमञ्च अविप्पवाससीमञ्च जानन्ति, समूहनितुञ्चेव बन्धितुञ्च सक्खिस्सन्ति. खण्डसीमं पन जानन्ता अविप्पवासं अजानन्तापि समूहनितुञ्चेव बन्धितुञ्च सक्खिस्सन्ति. खण्डसीमं अजानन्ता अविप्पवासंयेव जानन्ता चेतियङ्गणबोधियङ्गणउपओसथागारादीसु निरासङ्कट्ठानेसु ठत्वा अप्पेव नाम समूहनितुं सक्खिस्सन्ति, पटिबन्धितुं पन न सक्खिस्सन्तेव. सचे बन्धेय्युं, सीमासम्भेदं कत्वा विहारं अविहारं करेय्युं, तस्मा न समूहनितब्बा. ये पन उभोपि न जानन्ति, ते नेव समूहनितुं, न बन्धितुं सक्खिस्सन्ति. अयञ्हि सीमा नाम कम्मवाचाय वा असीमा होति सासनन्तरधानेन वा, न च सक्का सीमं अजानन्तेहि कम्मवाचा कातुं, तस्मा न समूहनितब्बा, साधुकं पन ञत्वायेव समूहनितब्बा चेव बन्धितब्बा चाति. अयं ताव बद्धसीमाय विनिच्छयो.

१६६. अबद्धसीमा पन गामसीमा सत्तब्भन्तरसीमा उदकुक्खेपसीमाति तिविधा. तत्थ यावता एकं गामखेत्तं, अयं गामसीमा नाम, गामग्गहणेन चेत्थ (महाव. अट्ठ. १४७) नगरम्पि निगमम्पि गहितमेव होति. तत्थ यत्तके पदेसे तस्स तस्स गामस्स गामभोजका बलिं लभन्ति, सो पदेसो अप्पो वा होतु महन्तो वा, गामसीमात्वेव सङ्ख्यं गच्छति. नगरनिगमसीमासुपि एसेव नयो. यम्पि एकस्मिंयेव गामखेत्ते एकं पदेसं ‘‘अयं विसुंगामो होतू’’ति परिच्छिन्दित्वा राजा कस्सचि देति, सोपि विसुंगामसीमा होतियेव, तस्मा सा च इतरा च पकतिगामनगरनिगमसीमा ¶ बद्धसीमासदिसायेव होन्ति, केवलं पन तिचीवरविप्पवासपरिहारं न लभन्ति.

अगामके पन अरञ्ञे समन्ता सत्तब्भन्तरा सत्तब्भन्तरसीमा नाम. तत्थ अगामकं नाम अरञ्ञं विञ्झाटवीआदीसु वा समुद्दमज्झे वा मच्छबन्धानं अगमनपथे दीपकेसु लब्भति. समन्ता सत्तब्भन्तराति मज्झे ठितानं सब्बदिसासु सत्तब्भन्तरा विनिब्बेधेन चुद्दस होन्ति. तत्थ एकं अब्भन्तरं अट्ठवीसतिहत्थप्पमाणं होति. अयञ्च सीमा परिसवसेन वड्ढति ¶ , तस्मा समन्ता परिसपरियन्ततो पट्ठाय अब्भन्तरपरिच्छेदो कातब्बो. सचे पन द्वे सङ्घा विसुं उपोसथं करोन्ति, द्विन्नं सत्तब्भन्तरानं अन्तरे अञ्ञमेकं अब्भन्तरं उपचारत्थाय ठपेतब्बं.

१६७. या पनेसा ‘‘सब्बा, भिक्खवे, नदी असीमा, सब्बो समुद्दो असीमो, सब्बो जातस्सरो असीमो’’ति (महाव. १४७) एवं नदीआदीनं बद्धसीमभावं पटिक्खिपित्वा पुन ‘‘नदिया वा, भिक्खवे, समुद्दे वा जातस्सरे वा यं मज्झिमस्स पुरिसस्स समन्ता उदकुक्खेपा, अयं तत्थ समानसंवासा एकूपोसथा’’ति (महाव. १४७) वुत्ता, अयं उदकुक्खेपसीमा नाम. तत्थ नदी नदीनिमित्ते वुत्तलक्खणाव, समुद्दोपि पाकटोयेव. यो पन येन केनचि खणित्वा अकतो सयंजातो सोब्भो समन्ततो आगतेन उदकेन पूरितो तिट्ठति, यत्थ नदियं वुत्तप्पकारे वस्सकाले उदकं सन्तिट्ठति, अयं जातस्सरो नाम. योपि नदिं वा समुद्दं वा भिन्दित्वा निक्खन्तउदकेन खतो सोब्भो एतं लक्खणं पापुणाति, अयम्पि जातस्सरोयेव. एतेसु नदीआदीसु यं ठानं थाममज्झिमस्स पुरिसस्स समन्ततो उदकुक्खेपेन परिच्छिन्नं, अयं उदकुक्खेपसीमा नाम.

कथं पन उदकुक्खेपो कातब्बोति? यथा अक्खधुत्ता दारुगुळं खिपन्ति, एवं उदकं वा वालुकं वा हत्थेन गहेत्वा थाममज्झिमेन पुरिसेन सब्बथामेन खिपितब्बं. यत्थ एवं खित्तं उदकं वा वालुका वा पतति, अयमेको उदकुक्खेपो, तस्स अन्तोहत्थपासं विजहित्वा ठितो कम्मं कोपेति. याव परिसा वड्ढति, ताव सीमापि वड्ढति, परिसपरियन्ततो उदकुक्खेपोयेव पमाणं, अयं पन एतेसं नदीआदीनं ¶ अन्तोयेव लब्भति, न बहि. तस्मा नदिया वा जातस्सरे वा यत्तकं पदेसं पकतिवस्सकाले चतूसु मासेसु उदकं ओत्थरति, समुद्दे यस्मिं पदेसे पकतिवीचियो ओसरित्वा सण्ठहन्ति, ततो पट्ठाय कप्पियभूमि, तत्थ ठत्वा उपोसथादिकम्मं कातुं वट्टति, दुब्बुट्ठिकाले वा गिम्हे वा नदीजातस्सरेसु सुक्खेसुपि सा एव कप्पियभूमि. सचे पन सुक्खे जातस्सरे वापिं वा खणन्ति, वप्पं वा करोन्ति, तं ठानं गामखेत्तं होति. या पनेसा ‘‘कप्पियभूमी’’ति वुत्ता, ततो बहि उदकुक्खेपसीमा न गच्छति, अन्तो गच्छति, तस्मा तेसं अन्तो परिसपरियन्ततो पट्ठाय समन्ता उदकुक्खेपपरिच्छेदो कातब्बो, अयमेत्थ सङ्खेपो.

अयं पन वित्थारो – सचे नदी नातिदीघा होति, पभवतो पट्ठाय याव मुखद्वारा सब्बत्थ सङ्घो निसीदति, उदकुक्खेपसीमाय कम्मं नत्थि, सकलापि नदी एतेसंयेव भिक्खूनं पहोति ¶ . यं पन महासुमत्थेरेन वुत्तं ‘‘योजनं पवत्तमानायेव नदी, तत्रापि उपरि अड्ढयोजनं पहाय हेट्ठा अड्ढयोजने कम्मं कातुं वट्टती’’ति, तं महापदुमत्थेरेनेव पटिक्खित्तं. भगवता हि ‘‘तिमण्डलं पटिच्छादेत्वा यत्थ कत्थचि उत्तरन्तिया भिक्खुनिया अन्तरवासको तेमियती’’ति (पाचि. ६९२) इदं नदिया पमाणं वुत्तं, न योजनं वा अड्ढयोजनं वा, तस्मा या इमस्स सुत्तस्स वसेन पुब्बे वुत्तलक्खणा नदी, तस्सा पभवतो पट्ठाय सङ्घकम्मं कातुं वट्टति. सचे पनेत्थ बहू भिक्खू विसुं विसुं कम्मं करोन्ति, सब्बेहि अत्तनो च अञ्ञेसञ्च उदकुक्खेपपरिच्छेदस्स अन्तरा अञ्ञो उदकुक्खेपो सीमन्तरिकत्थाय ठपेतब्बो, ततो अधिकं वट्टतियेव, ऊनं पन न वट्टतीति वुत्तं. जातस्सरसमुद्देपि एसेव नयो.

नदिया पन ‘‘कम्मं करिस्सामा’’ति गतेहि सचे नदी परिपुण्णा होति समतित्तिका, उदकसाटिकं निवासेत्वा अन्तोनदियंयेव कम्मं कातब्बं. सचे न सक्कोन्ति, नावायपि ठत्वा कातब्बं. गच्छन्तिया पन नावाय कातुं न वट्टति. कस्मा? उदकुक्खेपमत्तमेव हि सीमा. तं नावा सीघमेव अतिक्कमति, एवं सति अञ्ञिस्सा सीमाय ञत्ति, अञ्ञिस्सा अनुसावना होति, तस्मा नावं अरित्तेन वा ठपेत्वा पासाणे ¶ वा लम्बेत्वा अन्तोनदियं जातरुक्खे वा बन्धित्वा कम्मं कातब्बं. अन्तोनदियं बद्धअट्टकेपि अन्तोनदियं जातरुक्खेपि ठितेहि कातुं वट्टति. सचे पन रुक्खस्स साखा वा ततो निक्खन्तपारोहो वा बहिनदीतीरे विहारसीमाय वा गामसीमाय वा पतिट्ठितो, सीमं वा सोधेत्वा साखं वा छिन्दित्वा कम्मं कातब्बं. बहिनदीतीरे जातरुक्खस्स अन्तोनदियं पविट्ठसाखाय वा पारोहे वा नावं बन्धित्वा कम्मं कातुं न वट्टति, करोन्तेहि सीमा वा सोधेतब्बा, छिन्दित्वा वास्स बहिपतिट्ठितभावो नासेतब्बो. नदीतीरे पन खाणुकं कोट्टेत्वा तत्थ बद्धनावाय न वट्टतियेव. नदियं सेतुं करोन्ति, सचे अन्तोनदियंयेव सेतु च सेतुपादा च होन्ति, सेतुम्हि ठितेहि कम्मं कातुं वट्टति. सचे पन सेतु वा सेतुपादा वा बहितीरे पतिट्ठिता, कम्मं कातुं न वट्टति, सीमं सोधेत्वा कातब्बं. अथ सेतुपादा अन्तो, सेतु पन उभिन्नम्पि तीरानं उपरिआकासे ठितो, वट्टति.

अन्तोनदियं पासाणो वा दीपको वा होति, तत्थ यत्तकं पदेसं पुब्बे वुत्तप्पकारे पकतिवस्सकाले वस्सानस्स चतूसु मासेसु उदकं ओत्थरति, सो नदीसङ्ख्यमेव गच्छति. अतिवुट्ठिकाले ओघेन ओत्थतोकासो न गहेतब्बो. सो हि गामसीमासङ्ख्यमेव गच्छति. नदितो मातिकं नीहरन्ता नदियं आवरणं करोन्ति, तं चे ओत्थरित्वा वा विनिब्बिज्झित्वा वा उदकं गच्छति, सब्बत्थ पवत्तनट्ठाने कम्मं कातुं वट्टति. सचे पन आवरणेन वा कोट्टकबन्धनेन ¶ वा सोतं पच्छिन्दति, उदकं नप्पवत्तति, अप्पवत्तनट्ठाने कातुं न वट्टति, आवरणमत्तकेपि कातुं न वट्टति. सचे कोचि आवरणप्पदेसो पुब्बे वुत्तपासाणदीपकप्पदेसो विय उदकेन अज्झोत्थरीयति, तत्थ वट्टति. सो हि नदीसङ्ख्यमेव गच्छति. नदिं विनासेत्वा तळाकं करोन्ति, हेट्ठा पाळिबद्धा उदकं आगन्त्वा तळाकं पूरेत्वा तिट्ठति, एत्थ कम्मं कातुं न वट्टति, उपरि पवत्तनट्ठाने हेट्ठा च छड्डितोदकं नदिं ओतरित्वा सन्दनट्ठानतो पट्ठाय वट्टति. देवे अवस्सन्ते हेमन्तगिम्हेसु वा सुक्खनदियापि वट्टति, नदितो नीहटमातिकाय न वट्टति. सचे सा कालन्तरेन भिज्जित्वा नदी होति, वट्टति. काचि नदी उप्पतित्वा गामनिगमसीमं ओत्थरित्वा पवत्तति, नदीयेव होति, कम्मं कातुं वट्टति. सचे पन विहारसीमं ओत्थरति, विहारसीमात्वेव सङ्ख्यं गच्छति.

समुद्देपि ¶ कम्मं करोन्तेहि यं पदेसं उद्धं वड्ढनउदकं वा पकतिवीचि वा वेगेन आगन्त्वा ओत्थरति, तत्थ कातुं न वट्टति. यस्मिं पन पदेसे पकतिवीचियो ओसरित्वा सण्ठहन्ति, सो उदकन्ततो पट्ठाय अन्तो समुद्दो नाम, तत्थ ठितेहि कम्मं कातब्बं. सचे ऊमिवेगो बाधति, नावाय वा अट्टके वा ठत्वा कातब्बं. तेसु विनिच्छयो नदियं वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. समुद्दे पिट्ठिपासाणो होति, तं कदाचि ऊमियो आगन्त्वा ओत्थरन्ति, कदाचि न ओत्थरन्ति, तत्थ कम्मं कातुं न वट्टति. सो हि गामसीमासङ्ख्यमेव गच्छति. सचे पन वीचीसु आगतासुपि अनागतासुपि पकतिउदकेनेव ओत्थरीयति, वट्टति. दीपको वा पब्बतो वा होति, सो चे दूरे होति मच्छबन्धानं अगमनपथे, अरञ्ञसीमासङ्ख्यमेव गच्छति. तेसं गमनपरियन्तस्स ओरतो पन गामसीमासङ्ख्यं गच्छति, तत्थ गामसीमं असोधेत्वा कम्मं कातुं न वट्टति. समुद्दो गामसीमं वा निगमसीमं वा ओत्थरित्वा तिट्ठति, समुद्दोव होति, तत्थ कम्मं कातुं वट्टति. सचे पन विहारसीमं ओत्थरति, विहारसीमात्वेव सङ्ख्यं गच्छति.

जातस्सरे कम्मं करोन्तेहि यत्थ पुब्बे वुत्तप्पकारे वस्सकाले वस्से पच्छिन्नमत्ते पिवितुं वा हत्थपादे वा धोवितुं उदकं न होति, सुक्खति, अयं न जातस्सरो, गामखेत्तसङ्ख्यमेव गच्छति, तत्थ कम्मं न कातब्बं. यत्थ पन वुत्तप्पकारे वस्सकाले उदकं सन्तिट्ठति, अयमेव जातस्सरो. तस्स यत्तके पदेसे वस्सानं चातुमासे उदकं तिट्ठति, तत्थ कम्मं कातुं वट्टति. सचे गम्भीरं उदकं, अट्टकं बन्धित्वा तत्थ ठितेहिपि जातस्सरस्स अन्तोजातरुक्खम्हि बद्धअट्टकेपि कातुं वट्टति. पिट्ठिपासाणदीपकेसु पनेत्थ नदियं वुत्तसदिसोव विनिच्छयो. समवस्सदेवकाले पहोनकजातस्सरो पन चेपि दुब्बुट्ठिककाले वा ¶ गिम्हहेमन्तेसु वा सुक्खति, निरुदको होति, तत्थ सङ्घकम्मं कातुं वट्टति. यं अन्धकट्ठकथायं वुत्तं ‘‘सब्बो जातस्सरो सुक्खो अनोदको गामखेत्तंयेव भजती’’ति, तं न गहेतब्बं. सचे पनेत्थ उदकत्थाय आवाटं वा पोक्खरणीआदीनि वा खणन्ति, तं ठानं अजातस्सरो होति, गामसीमासङ्ख्यं गच्छति. लाबुतिपुसकादिवप्पे कतेपि एसेव नयो. सचे पन नं पूरेत्वा थलं वा करोन्ति, एकस्मिं ¶ दिसाभागे पाळिं बन्धित्वा सब्बमेव नं महातळाकं वा करोन्ति, सब्बोपि अजातस्सरो होति, गामसीमासङ्ख्यं गच्छति. लोणीपि जातस्सरसङ्ख्यमेव गच्छति. वस्सिके चत्तारो मासे उदकट्ठानोकासे कम्मं कातुं वट्टतीति. अयं अबद्धसीमाय विनिच्छयो.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

सीमाविनिच्छयकथा समत्ता.

२५. उपोसथपवारणाविनिच्छयकथा

१६८. उपोसथपवारणाति ¶ एत्थ (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना) दिवसवसेन तयो उपोसथा चातुद्दसिको पन्नरसिको सामग्गीउपोसथोति. तत्थ हेमन्तगिम्हवस्सानानं तिण्णं उतूनं ततियसत्तमपक्खेसु द्वे द्वे कत्वा छ चातुद्दसिका, सेसा पन्नरसिकाति एवं एकसंवच्छरे चतुवीसति उपोसथा. इदं ताव पकतिचारित्तं. तथारूपपच्चये सति अञ्ञस्मिम्पि चातुद्दसे उपोसथं कातुं वट्टति. पुरिमवस्संवुट्ठानं पन पुब्बकत्तिकपुण्णमा, तेसंयेव सचे भण्डनकारकेहि उपद्दुता पवारणं पच्चुक्कड्ढन्ति, अथ कत्तिकमासस्स काळपक्खचातुद्दसो वा पच्छिमकत्तिकपुण्णमा वा पच्छिमवस्संवुट्ठानञ्च पच्छिमकत्तिकपुण्णमा एव वाति इमे तयो पवारणादिवसापि होन्ति. इदम्पि पकतिचारित्तमेव. तथारूपपच्चये सति द्विन्नं कत्तिकपुण्णमानं पुरिमेसु चातुद्दसेसुपि पवारणं कातुं वट्टति. यदा पन कोसम्बकक्खन्धके (महाव. ४५१ आदयो) आगतनयेन भिन्ने भिक्खुसङ्घे ओसारिते तस्मिं भिक्खुस्मिं सङ्घो तस्स वत्थुस्स वूपसमाय सङ्घसामग्गिं करोति, तदा तावदेव उपोसथो कातब्बो. ‘‘पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्ति वचनतो ठपेत्वा चातुद्दसपन्नरसे अञ्ञोपि यो कोचि दिवसो उपोसथदिवसो नाम होति, वस्संवुट्ठानं पन कत्तिकमासब्भन्तरे अयमेव सामग्गीपवारणादिवसो नाम होति. इति इमेसु तीसु दिवसेसु उपोसथो कातब्बो. करोन्तेन पन सचे चातुद्दसिको होति, ‘‘अज्जुपोसथो चातुद्दसो’’ति वत्तब्बं. सचे सामग्गीउपोसथो होति, ‘‘अज्जुपोसथो ¶ सामग्गी’’ति वत्तब्बं. पन्नरसियं पन पाळियं आगतनयेनेव ‘‘अज्जुपोसथो पन्नरसो’’ति वत्तब्बं.

१६९. सङ्घे उपोसथो (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना), गणे उपोसथो, पुग्गले उपोसथोति एवं कारकवसेन अपरेपि तयो उपोसथा वुत्ता, कत्तब्बाकारवसेन पन सुत्तुद्देसो पारिसुद्धिउपोसथो अधिट्ठानुपोसथोति अपरेपि तयो उपोसथा. तत्थ सुत्तुद्देसो नाम ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो’’तिआदिना नयेन वुत्तो पातिमोक्खुद्देसो. ये पनितरे द्वे उपोसथा, तेसु पारिसुद्धिउपोसथो ताव अञ्ञेसञ्च सन्तिके अञ्ञमञ्ञञ्च आरोचनवसेन दुविधो. तत्थ य्वायं अञ्ञेसं सन्तिके करीयति, सोपि पवारितानञ्च अप्पवारितानञ्च सन्तिके करणवसेन दुविधो. तत्थ महापवारणाय पवारितानं सन्तिके पच्छिमिकाय उपगतेन वा अनुपगतेन वा छिन्नवस्सेन वा चातुमासिनियं पन पवारितानं सन्तिके अनुपगतेन वा छिन्नवस्सेन ¶ वा कायसामग्गिं दत्वा ‘‘परिसुद्धो अहं भन्ते, परिसुद्धोति मं धारेथा’’ति तिक्खत्तुं वत्वा कातब्बो. ठपेत्वा पन पवारणादिवसं अञ्ञस्मिं काले आवासिकेहि उद्दिट्ठमत्ते पातिमोक्खे अवुट्ठिताय वा एकच्चाय वुट्ठिताय वा सब्बाय वा वुट्ठिताय परिसाय ये अञ्ञे समसमा वा थोकतरा वा आगच्छन्ति, तेहि तेसं सन्तिके वुत्तनयेनेव पारिसुद्धि आरोचेतब्बा.

यो पनायं अञ्ञमञ्ञं आरोचनवसेन करीयति, सो ञत्तिं ठपेत्वा करणवसेन च अट्ठपेत्वा करणवसेन च दुविधो. तत्थ यस्मिं आवासे तयो भिक्खू विहरन्ति, तेसु उपोसथदिवसे सन्निपतितेसु एकेन भिक्खुना ‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता, अज्जुपोसथो चातुद्दसो’’ति वा ‘‘पन्नरसो’’ति वा वत्वा ‘‘यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, मयं अञ्ञमञ्ञं पारिसुद्धिउपोसथं करेय्यामा’’ति ञत्तिया ठपिताय थेरेन भिक्खुना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘परिसुद्धो अहं, आवुसो, परिसुद्धोति मं धारेथा’’ति तिक्खत्तुं वत्तब्बं. इतरेहि ‘‘भन्ते’’ति वत्वा एवमेव वत्तब्बं. एवं ञत्तिं ठपेत्वा कातब्बो. यत्र पन द्वे भिक्खू विहरन्ति, तत्र ञत्तिं अट्ठपेत्वा वुत्तनयेनेव पारिसुद्धि आरोचेतब्बाति अयं पारिसुद्धिउपोसथो.

सचे ¶ पन एकोव भिक्खु होति, सब्बं पुब्बकरणीयं कत्वा अञ्ञेसं अनागमनं ञत्वा ‘‘अज्ज मे उपोसथो चातुद्दसो’’ति वा ‘‘पन्नरसो’’ति वा वत्वा ‘‘अधिट्ठामी’’ति वत्तब्बं. अयं अधिट्ठानुपोसथोति एवं कत्तब्बाकारवसेन तयो उपोसथा वेदितब्बा. एत्तावता नव उपोसथा दीपिता होन्ति. तेसु दिवसवसेन पन्नरसिको, कारकवसेन सङ्घुपोसथो, कत्तब्बाकारवसेन सुत्तुद्देसोति एवं तिलक्खणसम्पन्ने उपोसथे पवत्तमाने उपोसथं अकत्वा तदहुपोसथे अञ्ञं अभिक्खुकं नानासंवासकेहि वा सभिक्खुकं आवासं वा अनावासं वा वासत्थाय अञ्ञत्र सङ्घेन अञ्ञत्र अन्तराया गच्छन्तस्स दुक्कटं होति.

१७०. उपोसथकरणत्थं सन्निपतिते सङ्घे बहि उपोसथं कत्वा आगतेन सन्निपातट्ठानं गन्त्वा कायसामग्गिं अदेन्तेन छन्दो दातब्बो. योपि गिलानो वा होति किच्चपसुतो वा, तेनपि पारिसुद्धिं देन्तेन छन्दोपि दातब्बो. कथं? एकस्स भिक्खुनो सन्तिके ‘‘छन्दं दम्मि, छन्दं मे हर, छन्दं मे आरोचेही’’ति अयमत्थो कायेन वा वाचाय वा उभयेन वा विञ्ञापेतब्बो, एवं दिन्नो होति छन्दो. अकतुपोसथेन गिलानेन वा किच्चपसुतेन वा पारिसुद्धि दातब्बा. कथं? एकस्स भिक्खुनो सन्तिके ‘‘पारिसुद्धिं दम्मि, पारिसुद्धिं मे हर ¶ , पारिसुद्धिं मे आरोचेही’’ति अयमत्थो कायेन वा वाचाय वा उभयेन वा विञ्ञापेतब्बो, एवं दिन्ना होति पारिसुद्धि. तं पन देन्तेन छन्दोपि दातब्बो. वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तदहुपोसथे पारिसुद्धिं देन्तेन छन्दम्पि दातुं, सन्ति सङ्घस्स करणीय’’न्ति (महाव. १६५). तत्थ पारिसुद्धिदानं सङ्घस्सपि अत्तनोपि उपोसथकरणं सम्पादेति, न अवसेसं सङ्घकिच्चं, छन्ददानं सङ्घस्सेव उपोसथकरणञ्च सेसकिच्चञ्च सम्पादेति, अत्तनो पनस्स उपोसथो अकतोयेव होति, तस्मा पारिसुद्धिं देन्तेन छन्दोपि दातब्बो. पुब्बे वुत्तं पन सुद्धिकच्छन्दं वा पारिसुद्धिं वा इमं वा छन्दपारिसुद्धिं एकेन बहूनम्पि आहरितुं वट्टति. सचे पन सो अन्तरामग्गे अञ्ञं भिक्खुं पस्सित्वा येसं तेन छन्दो वा पारिसुद्धि वा गहिता, तेसञ्च अत्तनो च छन्दपारिसुद्धिं देति, तस्सेव आगच्छति. इतरा ¶ पन बिळालसङ्खलिका छन्दपारिसुद्धि नाम होति, सा न आगच्छति, तस्मा सयमेव सन्निपातट्ठानं गन्त्वा आरोचेतब्बं. सचे पन सञ्चिच्च नारोचेति, दुक्कटं आपज्जति, छन्दपारिसुद्धि पन तस्मिं हत्थपासं उपगतमत्तेयेव आगता होति.

१७१. पारिवासियेन पन छन्ददानेन यं किञ्चि सङ्घकम्मं कातुं न वट्टति. तत्थ (पाचि. अट्ठ. ११६७) चतुब्बिधं पारिवासियं परिसपारिवासियं रत्तिपारिवासियं छन्दपारिवासियं अज्झासयपारिवासियन्ति. तेसु परिसपारिवासियं नाम भिक्खू केनचिदेव करणीयेन सन्निपतिता होन्ति, अथ मेघो वा उट्ठेति, उस्सारणा वा करीयति, मनुस्सा वा अज्झोत्थरन्ता आगच्छन्ति, भिक्खू ‘‘अनोकासा मयं, अञ्ञत्थ गच्छामा’’ति छन्दं अविस्सज्जेत्वाव उट्ठहन्ति. इदं परिसपारिवासियं. किञ्चापि परिसपारिवासियं, छन्दस्स पन अविस्सट्ठत्ता कम्मं कातुं वट्टति.

पुन भिक्खू ‘‘उपोसथादीनि करिस्सामा’’ति रत्तिं सन्निपतित्वा ‘‘याव सब्बे सन्निपतन्ति, ताव धम्मं सुणिस्सामा’’ति एकं अज्झेसन्ति, तस्मिं धम्मकथं कथेन्तेयेव अरुणो उग्गच्छति. सचे ‘‘चातुद्दसिकं उपोसथं करिस्सामा’’ति निसिन्ना, पन्नरसोति कातुं वट्टति. सचे पन्नरसिकं कातुं निसिन्ना, पाटिपदे अनुपोसथे उपोसथं कातुं न वट्टति, अञ्ञं पन सङ्घकिच्चं कातुं वट्टति. इदं रत्तिपारिवासियं नाम.

पुन भिक्खू ‘‘किञ्चिदेव अब्भानादिसङ्घकम्मं करिस्सामा’’ति निसिन्ना होन्ति, तत्रेको नक्खत्तपाठको भिक्खु एवं वदति ‘‘अज्ज नक्खत्तं दारुणं, मा इमं करोथा’’ति. ते तस्स ¶ वचनेन छन्दं विस्सज्जेत्वा तत्थेव निसिन्ना होन्ति. अथञ्ञो आगन्त्वा ‘‘नक्खत्तं पतिमानेन्तं, अत्थो बालं उपच्चगा’’ति (जा. १.१.४९) वत्वा ‘‘किं नक्खत्तेन, करोथा’’ति वदति. इदं छन्दपारिवासियञ्चेव अज्झासयपारिवासियञ्च. एतस्मिं पारिवासिये पुन छन्दपारिसुद्धिं अनानेत्वा कम्मं कातुं न वट्टति.

१७२. सचे कोचि भिक्खु गिलानो न सक्कोति छन्दपारिसुद्धिं दातुं, सो मञ्चेन वा पीठेन वा सङ्घमज्झं आनेतब्बो. सचे गिलानुपट्ठाकानं भिक्खूनं एवं होति ‘‘सचे खो मयं गिलानं ठाना चावेस्साम, आबाधो वा अभिवड्ढिस्सति, कालकिरिया वा भविस्सती’’ति, न ¶ सो भिक्खु ठाना चावेतब्बो, सङ्घेन तत्थ गन्त्वा उपोसथो कातब्बो. सचे बहू तादिसा गिलाना होन्ति, सङ्घेन पटिपाटिया ठत्वा सब्बे हत्थपासे कातब्बा. सचे दूरे होन्ति, सङ्घो नप्पहोति, तं दिवसं उपोसथो न कातब्बो. न त्वेव वग्गेन सङ्घेन उपोसथो कातब्बो, करेय्य चे, दुक्कटं.

सचे (महाव. अट्ठ. १४९) एकस्मिं विहारे चतूसु भिक्खूसु वसन्तेसु एकस्स छन्दपारिसुद्धिं आहरित्वा तयो पारिसुद्धिउपोसथं करोन्ति, तीसु वा वसन्तेसु एकस्स छन्दपारिसुद्धिं आहरित्वा द्वे पातिमोक्खं उद्दिसन्ति, अधम्मेन वग्गं उपोसथकम्मं होति. सचे पन चत्तारोपि सन्निपतित्वा पारिसुद्धिउपोसथं करोन्ति, तयो वा द्वे वा पातिमोक्खं उद्दिसन्ति, अधम्मेन समग्गं नाम होति. सचे चतूसु जनेसु एकस्स पारिसुद्धिं आहरित्वा तयो पातिमोक्खं उद्दिसन्ति, तीसु वा जनेसु एकस्स पारिसुद्धिं आहरित्वा द्वे पारिसुद्धिउपोसथं करोन्ति, धम्मेन वग्गं नाम होति. सचे पन चत्तारो एकत्थ वसन्ता सब्बे सन्निपतित्वा पातिमोक्खं उद्दिसन्ति, तयो पारिसुद्धिउपोसथं करोन्ति, द्वे अञ्ञमञ्ञं पारिसुद्धिउपोसथं करोन्ति, धम्मेन समग्गं नाम होति.

१७३. पवारणाकम्मेसु (महाव. अट्ठ. २१२) पन सचे एकस्मिं विहारे पञ्चसु भिक्खूसु वसन्तेसु एकस्स पवारणं आहरित्वा चत्तारो गणञत्तिं ठपेत्वा पवारेन्ति, चतूसु वा तीसु वा वसन्तेसु एकस्स पवारणं आहरित्वा तयो वा द्वे वा सङ्घञत्तिं ठपेत्वा पवारेन्ति, सब्बमेतं अधम्मेन वग्गं पवारणाकम्मं. सचे पन सब्बेपि पञ्च जना एकतो सन्निपतित्वा गणञत्तिं ठपेत्वा पवारेन्ति, चत्तारो वा तयो वा द्वे वा वसन्ता एकतो सन्निपतित्वा सङ्घञत्तिं ठपेत्वा पवारेन्ति, सब्बमेतं अधम्मेन समग्गं पवारणाकम्मं. सचे पञ्चसु जनेसु एकस्स पवारणं आहरित्वा चत्तारो सङ्घञत्तिं ठपेत्वा पवारेन्ति, चतूसु वा तीसु ¶ वा एकस्स पवारणं आहरित्वा तयो वा द्वे वा गणञत्तिं ठपेत्वा पवारेन्ति, सब्बमेतं धम्मेन वग्गं पवारणाकम्मं. सचे पन सब्बेपि पञ्च जना एकतो सन्निपतित्वा सङ्घञत्तिं ठपेत्वा पवारेन्ति, चत्तारो वा तयो वा एकतो सन्निपतित्वा गणञत्तिं ठपेत्वा पवारेन्ति, द्वे अञ्ञमञ्ञं ¶ पवारेन्ति, एकको वसन्तो अधिट्ठानपवारणं करोति, सब्बमेतं धम्मेन समग्गं नाम पवारणाकम्मन्ति.

एत्थ सचे चातुद्दसिका होति, ‘‘अज्ज मे पवारणा चातुद्दसी’’ति, सचे पन्नरसिका, ‘‘अज्ज मे पवारणा पन्नरसी’’ति एवं अधिट्ठातब्बं. पवारणं देन्तेन पन ‘‘पवारणं दम्मि, पवारणं मे हर, ममत्थाय पवारेही’’ति कायेन वा वाचाय वा कायवाचाहि वा अयमत्थो विञ्ञापेतब्बो. एवं दिन्नाय (महाव. अट्ठ. २१३) पवारणाय पवारणाहारकेन सङ्घं उपसङ्कमित्वा एवं पवारेतब्बं ‘‘तिस्सो, भन्ते, भिक्खु सङ्घं पवारेति दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदतु तं, भन्ते, सङ्घो अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सति. दुतियम्पि, भन्ते…पे… ततियम्पि, भन्ते, तिस्सो भिक्खु सङ्घं पवारेति…पे… पटिकरिस्सती’’ति. सचे पन वुड्ढतरो होति, ‘‘आयस्मा, भन्ते, तिस्सो’’ति वत्तब्बं. एवञ्हि तेन तस्सत्थाय पवारितं होति. पवारणं देन्तेन पन छन्दोपि दातब्बो, छन्ददानं हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. इधापि छन्ददानं अवसेसकम्मत्थाय. तस्मा सचे पवारणं देन्तो छन्दं देति, वुत्तनयेन आहटाय पवारणाय तेन च भिक्खुना सङ्घेन च पवारितमेव होति. अथ पवारणमेव देति, न छन्दं, तस्स च पवारणाय आरोचिताय सङ्घेन च पवारिते सब्बेसं सुप्पवारितं होति, अञ्ञं पन कम्मं कुप्पति. सचे छन्दमेव देति, न पवारणं, सङ्घस्स पवारणा च सेसकम्मानि च न कुप्पन्ति, तेन पन भिक्खुना अप्पवारितं होति, पवारणादिवसे पन बहिसीमाय पवारणं अधिट्ठहित्वा आगतेनपि छन्दो दातब्बो तेन सङ्घस्स पवारणाकम्मं न कुप्पति.

सचे पुरिमिकाय पञ्च भिक्खू वस्सं उपगता, पच्छिमिकायपि पञ्च, पुरिमेहि ञत्तिं ठपेत्वा पवारिते पच्छिमेहि तेसं सन्तिके पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बो, न एकस्मिं उपोसथग्गे द्वे ञत्तियो ठपेतब्बा. सचेपि पच्छिमिकाय उपगता चत्तारो तयो द्वे एको वा होति, एसेव नयो. अथ पुरिमिकाय चत्तारो, पच्छिमिकायपि चत्तारो तयो द्वे एको वा, एसेव नयो. अथापि पुरिमिकाय तयो, पच्छिमिकायपि तयो द्वे एको वा, एसेव नयो. इदञ्हेत्थ लक्खणं.

सचे ¶ ¶ पुरिमिकाय उपगतेहि पच्छिमिकाय उपगता थोकतरा चेव होन्ति समसमा च, सङ्घपवारणाय च गणं पूरेन्ति, सङ्घपवारणावसेन ञत्ति ठपेतब्बा. सचे पन पच्छिमिकाय एको होति, तेन सद्धिं ते चत्तारो होन्ति, चतुन्नं सङ्घञत्तिं ठपेत्वा पवारेतुं न वट्टति. गणञत्तिया पन सो गणपूरको होति, तस्मा गणवसेन ञत्तिं ठपेत्वा पुरिमेहि पवारेतब्बं, इतरेन तेसं सन्तिके पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बोति. पुरिमिकाय द्वे, पच्छिमिकाय द्वे वा एको वा एसेव नयो. पुरिमिकाय एको पच्छिमिकाय एकोति एकेन एकस्स सन्तिके पवारेतब्बं, एकेन पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बो. सचे पुरिमेहि वस्सूपगतेहि पच्छा वस्सूपगता एकेनपि अधिकतरा होन्ति, पठमं पातिमोक्खं उद्दिसित्वा पच्छा थोकतरेहि तेसं सन्तिके पवारेतब्बं.

कत्तिकाय चातुमासिनिपवारणाय पन सचे पठमवस्सूपगतेहि महापवारणाय पवारितेहि पच्छा उपगता अधिकतरा वा समसमा वा होन्ति, पवारणाञत्तिं ठपेत्वा पवारेतब्बं. तेहि पवारिते पच्छा इतरेहि पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बो. अथ महापवारणायं पवारिता बहू होन्ति, पच्छा वस्सूपगता थोका वा एको वा, पातिमोक्खे उद्दिट्ठे पच्छा तेसं सन्तिके तेन पवारेतब्बं. किं पनेतं पातिमोक्खं सकलमेव उद्दिसितब्बं, उदाहु एकदेसम्पीति? एकदेसम्पि उद्दिसितुं वट्टति. वुत्तञ्हेतं भगवता –

‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, पातिमोक्खुद्देसा, निदानं उद्दिसित्वा अवसेसं सुतेन सावेतब्बं, अयं पठमो पातिमोक्खुद्देसो. निदानं उद्दिसित्वा चत्तारि पाराजिकानि उद्दिसित्वा अवसेसं सुतेन सावेतब्बं, अयं दुतियो पातिमोक्खुद्देसो. निदानं उद्दिसित्वा चत्तारि पाराजिकानि उद्दिसित्वा तेरस सङ्घादिसेसे उद्दिसित्वा अवसेसं सुतेन सावेतब्बं, अयं ततियो पातिमोक्खुद्देसो. निदानं उद्दिसित्वा चत्तारि पाराजिकानि उद्दिसित्वा तेरस सङ्घादिसेसे उद्दिसित्वा द्वे अनियते उद्दिसित्वा अवसेसं भुतेन सावेतब्बं, अयं चतुत्थो पातिमोक्खुद्देसो. वित्थारेनेव पञ्चमो’’ति (माहाव. १५०).

तत्थ (महाव. अट्ठ. १५०) ¶ निदानं उद्दिसित्वा अवसेसं सुतेन सावेतब्बन्ति ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो…पे… आविकता हिस्स फासु होती’’ति इमं निदानं उद्दिसित्वा ‘‘उद्दिट्ठं खो आयस्मन्तो निदानं, तत्थायस्मन्ते पुच्छामि कच्चित्थ परिसुद्धा. दुतियम्पि पुच्छामि…पे… एवमेतं धारयामि. सुता खो पनायस्मन्तेहि चत्तारो पाराजिका धम्मा ¶ …पे… अविवदमानेहि सिक्खितब्ब’’न्ति एवं अवसेसं सुतेन सावेतब्बं. एतेन नयेन सेसापि चत्तारो पातिमोक्खुद्देसा वेदितब्बा.

१७४. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सति अन्तराये संखित्तेन पातिमोक्खं उद्दिसितुं. न, भिक्खवे, असति अन्तराये संखित्तेन पातिमोक्खं उद्दिसितब्बं, यो उद्दिसेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १५०) वचनतो पन विना अन्तराया संखित्तेन पातिमोक्खं न उद्दिसितब्बं. तत्रिमे अन्तराया – राजन्तरायो चोरन्तरायो अग्यन्तरायो उदकन्तरायो मनुस्सन्तरायो अमनुस्सन्तरायो वाळन्तरायो सरीसपन्तरायो जीवितन्तरायो ब्रह्मचरियन्तरायोति.

तत्थ सचे भिक्खूसु उपोसथं करिस्सामाति निसिन्नेसु राजा आगच्छति, अयं राजन्तरायो. चोरा आगच्छन्ति, अयं चोरन्तरायो. दवडाहो आगच्छति, आवासे वा अग्गि उट्ठाति, अयं अग्यन्तरायो. मेघो वा उट्ठेति, ओघो वा आगच्छति, अयं उदकन्तरायो. बहू मनुस्सा आगच्छन्ति, अयं मनुस्सन्तरायो. भिक्खुं यक्खो गण्हाति, अयं अमनुस्सन्तरायो. ब्यग्घादयो चण्डमिगा आगच्छन्ति, अयं वाळन्तरायो. भिक्खुं सप्पादयो डंसन्ति, अयं सरीसपन्तरायो. भिक्खु गिलानो वा होति, कालं वा करोति, वेरिनो वा तं मारेतुकामा गण्हन्ति, अयं जीवितन्तरायो. मनुस्सा एकं वा बहू वा भिक्खू ब्रह्मचरिया चावेतुकामा गण्हन्ति, अयं ब्रह्मचरियन्तरायो. एवरूपेसु अन्तरायेसु संखित्तेन पातिमोक्खो उद्दिसितब्बो, पठमो वा उद्देसो उद्दिसितब्बो. आदिम्हि द्वे तयो चत्तारो वा. एत्थ दुतियादीसु उद्देसेसु यस्मिं अपरियोसिते अन्तरायो होति, सोपि सुतेनेव सावेतब्बो. निदानुद्देसे पन अनिट्ठिते सुतेन सावेतब्बं नाम नत्थि.

पवारणाकम्मेपि ¶ सति अन्तराये द्वेवाचिकं एकवाचिकं समानवस्सिकं वा पवारेतुं वट्टति. एत्थ (महाव. अट्ठ. २३४) ञत्तिं ठपेन्तेनपि ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो द्वेवाचिकं पवारेय्या’’ति वत्तब्बं. एकवाचिके ‘‘एकवाचिकं पवारेय्या’’ति, समानवस्सिकेपि ‘‘समानवस्सिकं पवारेय्या’’ति वत्तब्बं. एत्थ च बहूपि समानवस्सा एकतो पवारेतुं लभन्ति. ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अज्ज पवारणा पन्नरसी, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो पवारेय्या’’ति इमाय पन सब्बसङ्गाहिकाय ञत्तिया ठपिताय तेवाचिकं द्वेवाचिकं एकवाचिकञ्च पवारेतुं वट्टति, समानवस्सिकं न वट्टति. ‘‘तेवाचिकं पवारेय्या’’ति वुत्ते पन तेवाचिकमेव वट्टति, अञ्ञं न वट्टति. ‘‘द्वेवाचिकं पवारेय्या’’ति वुत्ते द्वेवाचिकं तेवाचिकञ्च ¶ वट्टति, एकवाचिकञ्च समानवस्सिकञ्च न वट्टति. ‘‘एकवाचिकं पवारेय्या’’ति वुत्ते पन एकवाचिकद्वेवाचिकतेवाचिकानि वट्टन्ति, समानवस्सिकमेव न वट्टति. ‘‘समानवस्सिक’’न्ति वुत्ते सब्बं वट्टति.

१७५. केन पन पातिमोक्खं उद्दिसितब्बन्ति? ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, थेराधिकं पातिमोक्ख’’न्ति (महाव. १५४) वचनतो थेरेन वा पातिमोक्खं उद्दिसितब्बं, ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यो तत्थ भिक्खु ब्यत्तो पटिबलो, तस्साधेय्यं पातिमोक्ख’’न्ति (महाव. १५५) वचनतो नवकतरेन वा. एत्थ (महाव. अट्ठ. १५५) च किञ्चापि नवकतरस्सपि ब्यत्तस्स पातिमोक्खं अनुञ्ञातं, अथ खो एत्थ अयं अधिप्पायो – सचे थेरस्स पञ्च वा चत्तारो वा तयो वा पातिमोक्खुद्देसा नागच्छन्ति, द्वे पन अखण्डा सुविसदा वाचुग्गता होन्ति, थेरायत्तंव पातिमोक्खं. सचे पन एत्तकम्पि विसदं कातुं न सक्कोति, ब्यत्तस्स भिक्खुनो आयत्थं होति, तस्मा सयं वा उद्दिसितब्बं, अञ्ञो वा अज्झेसितब्बो. ‘‘न, भिक्खवे, सङ्घमज्झे अनज्झिट्ठेन पातिमोक्खं उद्दिसितब्बं, यो उद्दिसेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १५४) वचनतो अनज्झिट्ठेन पातिमोक्खं न उद्दिसितब्बं. न केवलं पातिमोक्खंयेव, धम्मोपि न भासितब्बो ‘‘न, भिक्खवे, सङ्घमज्झे अनज्झिट्ठेन धम्मो भासितब्बो, यो भासेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १५०) वचनतो.

अज्झेसना ¶ चेत्थ सङ्घेन सम्मतधम्मज्झेसकायत्ता वा सङ्घत्थे रायत्ता वा, तस्मा धम्मज्झेसके असति सङ्घत्थेरं आपुच्छित्वा वा तेन याचितो वा भासितुं लभति. सङ्घत्थेरेनपि सचे विहारे बहू धम्मकथिका होन्ति, वारपटिपाटिया वत्तब्बो. ‘‘त्वं धम्मं भण, धम्मदानं देही’’ति वा वुत्तेन तीहिपि विधीहि धम्मो भासितब्बो, ‘‘ओसारेही’’ति वुत्तो पन ओसारेतुमेव लभति, ‘‘कथेही’’ति वुत्तो कथेतुमेव, ‘‘सरभञ्ञं भणाही’’ति वुत्तो सरभञ्ञमेव. सङ्घत्थेरोपि च उच्चतरे आसने निसिन्नो याचितुं न लभति. सचे उपज्झायो चेव सद्धिविहारिको च होति, उपज्झायो च नं उच्चासने निसिन्नो ‘‘भणा’’ति वदति, सज्झायं अधिट्ठहित्वा भणितब्बं. सचे पनेत्थ दहरभिक्खू होन्ति, ‘‘तेसं भणामी’’ति भणितब्बं. सचे विहारे सङ्घत्थेरो अत्तनोयेव निस्सितके भणापेति, अञ्ञे मधुरभाणकेपि नाज्झेसति, सो अञ्ञेहि वत्तब्बो – ‘‘भन्ते, असुकं नाम भणापेमा’’ति. सचे ‘‘भणापेथा’’ति वदति, तुण्ही वा होति, भणापेतुं वट्टति. सचे पन पटिबाहति, न भणापेतब्बं. यदि पन अनागतेयेव सङ्घत्थेरे धम्मस्सवनं आरद्धं, पुन आगते ठपेत्वा आपुच्छनकिच्चं ¶ नत्थि. ओसारेत्वा पन कथेन्तेन आपुच्छित्वा अट्ठपेत्वायेव वा कथेतब्बं. कथेन्तस्स पुन आगतेपि एसेव नयो.

उपनिसिन्नकथायम्पि सङ्घत्थेरोव सामी, तस्मा तेन सयं वा कथेतब्बं, अञ्ञो वा भिक्खु ‘‘कथेही’’ति वत्तब्बो, नो च खो उच्चतरे आसन्ने निसिन्नेन, मनुस्सानं पन ‘‘भणाही’’ति वत्तुं वट्टति. मनुस्सा अत्तनो जाननकं भिक्खुं पुच्छन्ति, तेन थेरं आपुच्छित्वापि कथेतब्बं. सचे सङ्घत्थेरो ‘‘भन्ते, इमे पञ्हं पुच्छन्ती’’ति पुट्ठो ‘‘कथेही’’ति वा भणति, तुण्ही वा होति, कथेतुं वट्टति. अन्तरघरे अनुमोदनादीसुपि एसेव नयो. सचे सङ्घत्थेरो ‘‘विहारे वा अन्तरघरे वा मं अनापुच्छित्वापि कथेय्यासी’’ति अनुजानाति, लद्धकप्पियं होति, सब्बत्थ वत्तुं वट्टति. सज्झायं करोन्तेनापि थेरो आपुच्छितब्बोयेव. एकं आपुच्छित्वा सज्झायन्तस्स अपरो आगच्छति, पुन आपुच्छनकिच्चं नत्थि. सचेपि ‘‘विस्समिस्सामी’’ति ठपितस्स आगच्छति, पुन आरभन्तेन आपुच्छितब्बं. सङ्घत्थेरे अनागतेयेव आरद्धं सज्झायन्तस्सापि ¶ एसेव नयो. एकेन सङ्घत्थेरेन ‘‘मं अनापुच्छापि यथासुखं सज्झायाही’’ति अनुञ्ञाते यथासुखं सज्झायितुं वट्टति, अञ्ञस्मिं पन आगते तं आपुच्छित्वाव सज्झायितब्बं.

यस्मिं पन विहारे सब्बेव भिक्खू बाला होन्ति अब्यत्ता न जानन्ति पातिमोक्खं उद्दिसितुं, तत्थ किं कातब्बन्ति? तेहि भिक्खूहि एको भिक्खु सामन्ता आवासा सज्जुकं पाहेतब्बो ‘‘गच्छावुसो, संखित्तेन वा वित्थारेन वा पातिमोक्खं परियापुणित्वा आगच्छाही’’ति. एवञ्चेतं लभेथ, इच्चेतं कुसलं. नो चे लभेथ, तेहि भिक्खूहि सब्बेहेव यत्थ तादिसा भिक्खू होन्ति, सो आवासो उपोसथकरणत्थाय अन्वड्ढमासं गन्तब्बो, अगच्छन्तानं दुक्कटं. इदञ्च उतुवस्सेयेव, वस्साने पन पुरिमिकाय पातिमोक्खुद्देसकेन विना न वस्सं उपगच्छितब्बं. सचे सो वस्सूपगतानं पक्कमति वा विब्भमति वा कालं वा करोति, अञ्ञस्मिं सतियेव पच्छिमिकाय वसितुं वट्टति, असति अञ्ञत्थ गन्तब्बं, अगच्छन्तानं दुक्कटं. सचे पन पच्छिमिकाय पक्कमति वा विब्भमति वा कालं वा करोति, मासद्वयं वसितब्बं.

यत्थ पन ते बाला भिक्खू विहरन्ति अब्यत्ता, सचे तत्थ कोचि भिक्खु आगच्छति बहुस्सुतो आगतागमो धम्मधरो विनयधरो मातिकाधरो पण्डितो ब्यत्तो मेधावी लज्जी कुक्कुच्चको सिक्खाकामो, तेहि भिक्खूहि सो भिक्खु सङ्गहेतब्बो अनुग्गहेतब्बो उपलापेतब्बो ¶ , उपट्ठापेतब्बो चुण्णेन मत्तिकाय दन्तकट्ठेन मुखोदकेन. नो चे सङ्गहेय्युं अनुग्गहेय्युं उपलापेय्युं, उपट्ठापेय्युं चुण्णेन मत्तिकाय दन्तकट्ठेन मुखोदकेन, सब्बेसं दुक्कटं. इध नेव थेरा, न दहरा मुच्चन्ति, सब्बेहि वारेन उपट्ठापेतब्बो. अत्तनो वारे अनुपट्ठहन्तस्स आपत्ति. तेन पन महाथेरानं परिवेणसम्मज्जनदन्तकट्ठदानादीनि न सादितब्बानि, एवम्पि सति महाथेरेहि सायंपातं उपट्ठानं आगन्तब्बं, तेन पन तेसं आगमनं ञत्वा पठमतरं महाथेरानं उपट्ठानं गन्तब्बं. सचस्स सद्धिञ्चरा भिक्खू उपट्ठाका अत्थि, ‘‘मय्हं उपट्ठाका अत्थि, तुम्हे अप्पोस्सुक्का विहरथा’’ति वत्तब्बं. अथापिस्स सद्धिञ्चरा नत्थि, तस्मिंयेव विहारे एको वा द्वे वा वत्तसम्पन्ना वदन्ति ‘‘मयं थेरस्स कत्तब्बं करिस्साम, अवसेसा फासु विहरन्तू’’ति, सब्बेसं अनापत्ति.

१७६. ‘‘यस्स ¶ सिया आपत्ति, सो आविकरेय्या’’ति(महाव. १३४) आदिवचनतो न सापत्तिकेन उपोसथो कातब्बो, तस्मा तदहुपोसथे आपत्तिं सरन्तेन देसेतब्बा. देसेन्तेन च एकं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवं वत्तब्बो ‘‘अहं, आवुसो, इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो, तं पटिदेसेमी’’ति. सचे नवकतरो होति, ‘‘अहं, भन्ते’’ति वत्तब्बं. ‘‘तं पटिदेसेमी’’ति इदं पन अत्तनो अत्तनो अनुरूपवसेन ‘‘तं तुय्हमूले, तं तुम्हमूले पटिदेसेमी’’ति वुत्तेपि सुवुत्तमेव होति. पटिग्गाहकेनपि अत्तनो अत्तनो अनुरूपवसेन ‘‘पस्सथ, भन्ते, तं आपत्तिं, पस्ससि, आवुसो, तं आपत्ति’’न्ति वा वत्तब्बं, पुन देसकेन ‘‘आम, आवुसो, पस्सामि, आम, भन्ते, पस्सामी’’ति वा वत्तब्बं. पुन पटिग्गाहकेन ‘‘आयतिं, भन्ते, संवरेय्याथ, आयतिं, आवुसो, संवरेय्यासी’’ति वा वत्तब्बं. एवं वुत्ते देसकेन ‘‘साधु सुट्ठु आवुसो संवरिस्सामि, साधु सुट्ठु, भन्ते, संवरिस्सामी’’ति वा वत्तब्बं. सचे आपत्तिया वेमतिको होति, एकं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवं वत्तब्बो ‘‘अहं, आवुसो, इत्थन्नामाय आपत्तिया वेमतिको, यदा निब्बेमतिको भविस्सामि, तदा तं आपत्तिं पटिकरिस्सामी’’ति वत्वा उपोसथो कातब्बो, पातिमोक्खं सोतब्बं, न त्वेव तप्पच्चया उपोसथस्स अन्तरायो कातब्बो. ‘‘न, भिक्खवे, सभागा आपत्ति देसेतब्बा, यो देसेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स. न, भिक्खवे, सभागा आपत्ति पटिग्गहेतब्बा, यो पटिग्गण्हेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १६९) वचनतो यं द्वेपि जना विकालभोजनादिना सभागवत्थुना आपत्तिं आपज्जन्ति, एवरूपा वत्थुसभागा आपत्ति नेव देसेतब्बा, न च पटिग्गहेतब्बा. विकालभोजनपच्चया ¶ आपन्नं पन आपत्तिसभागं अनतिरित्तभोजनपच्चया आपन्नस्स सन्तिके देसेतुं वट्टति.

सचे पन सब्बो सङ्घो विकालभोजनादिना सभागवत्थुना लहुकापत्तिं आपज्जति, तत्थ किं कातब्बन्ति? तेहि भिक्खूहि एको भिक्खु सामन्ता आवासा सज्जुकं पाहेतब्बो ‘‘गच्छावुसो, तं आपत्तिं ¶ पटिकरित्वा आगच्छ, मयं ते सन्तिके आपत्तिं पटिकरिस्सामा’’ति. एवञ्चेतं लभेथ, इच्चेतं कुसलं. नो चे लभेथ, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो – ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अयं सब्बो सङ्घो सभागं आपत्तिं आपन्नो, यदा अञ्ञं भिक्खुं सुद्धं अनापत्तिकं पस्सिस्सति, तदा तस्स सन्तिके तं आपत्तिं पटिकरिस्सती’’ति (महाव. १७१) वत्वा उपोसथो कातब्बो. सचे पन वेमतिको होति, ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो, अयं सब्बो सङ्घो सभागाय आपत्तिया वेमतिको, यदा निब्बेमतिको भविस्सति, तदा तं आपत्तिं पटिकरिस्सती’’ति (महाव. १७१) वत्वा उपोसथो कातब्बो. सचे पनेत्थ कोचि ‘‘तं सभागं आपत्तिं देसेतुं वट्टती’’ति मञ्ञमानो एकस्स सन्तिके देसेति, देसिता सुदेसिताव. अञ्ञं पन देसनापच्चया देसको पटिग्गहणपच्चया पटिग्गाहको चाति उभोपि दुक्कटं आपज्जन्ति, तं नानावत्थुकं होति, तस्मा अञ्ञमञ्ञं देसेतब्बं. एत्तावता ते निरापत्तिका होन्ति, तेसं सन्तिके सेसेहि सभागापत्तियो देसेतब्बा वा आरोचेतब्बा वा. सचे ते एवं अकत्वा उपोसथं करोन्ति, ‘‘पारिसुद्धिं आयस्मन्तो आरोचेथा’’तिआदिना नयेन सापत्तिकस्स उपोसथकरणे पञ्ञत्तं दुक्कटं आपज्जन्ति.

सचे कोचि भिक्खु पातिमोक्खे उद्दिस्समाने आपत्तिं सरति, तेन भिक्खुना सामन्तो भिक्खु एवं वत्तब्बो ‘‘अहं, आवुसो, इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो, इतो वुट्ठहित्वा तं आपत्तिं पटिकरिस्सामी’’ति. सामन्तो च भिक्खु सभागोयेव वत्तब्बो. विसभागस्स हि वुच्चमाने भण्डनकलहसङ्घभेदादीनिपि होन्ति, तस्मा तस्स अवत्वा ‘‘इतो वुट्ठहित्वा पटिकरिस्सामी’’ति आभोगं कत्वा उपोसथो कातब्बो. सचे पन कोचि पातिमोक्खे उद्दिस्समाने आपत्तिया वेमतिको होति, तेनपि सभागोयेव सामन्तो भिक्खु एवं वत्तब्बो ‘‘अहं, आवुसो, इत्थन्नामाय आपत्तिया वेमतिको, यदा निब्बेमतिको भविस्सामि, तदा तं आपत्तिं पटिकरिस्सामी’’ति. एवञ्च वत्वा उपोसथो कातब्बो, पातिमोक्खं सोतब्बं, न त्वेव तप्पच्चया उपोसथस्स अन्तरायो कातब्बो.

१७७. ‘‘अनुजानामि ¶ ¶ , भिक्खवे, उपोसथागारं सम्मज्जितु’’न्ति(महाव. १५९) आदिवचनतो –

‘‘सम्मज्जनी पदीपो च, उदकं आसनेन च;

उपोसथस्स एतानि, पुब्बकरणन्ति वुच्चती’’ति. (महाव. अट्ठ. १६८) –

एवं वुत्तं चतुब्बिधं पुब्बकरणं कत्वाव उपोसथो कातब्बो. केन पन तं कातब्बन्ति? ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, थेरेन भिक्खुना नवं भिक्खुं आणापेतुं, न, भिक्खवे, थेरेन आणत्तेन अगिलानेन न सम्मज्जितब्बं, यो न सम्मज्जेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदिवचनतो यो थेरेन आणत्तो, तेन कातब्बं. आणापेन्तेन च किञ्चि कम्मं करोन्तो वा सदाकालमेव एको वा भारनित्थरणको वा सरभाणकधम्मकथिकादीसु अञ्ञतरो वा न उपोसथागारसम्मज्जनत्थं आणापेतब्बो, अवसेसा पन वारेन आणापेतब्बा. सचे आणत्तो सम्मुञ्जनिं तावकालिकम्पि न लभति, साखाभङ्गं कप्पियं कारेत्वा सम्मज्जितब्बं, तम्पि अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति.

आसनपञ्ञापनत्थं आणत्तेन च सचे उपोसथागारे आसनानि नत्थि, सङ्घिकावासतो आहरित्वा पञ्ञपेत्वा पुन आहरितब्बानि, आसनेसु असति कटसारकेपि तट्टिकायोपि पञ्ञापेतुं वट्टति, तट्टिकासुपि असति साखाभङ्गानि कप्पियं कारेत्वा पञ्ञपेतब्बानि, कप्पियकारकं अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति.

पदीपकरणत्थं आणापेन्तेन पन ‘‘असुकस्मिं नाम ओकासे तेलं वा वट्टि वा कपल्लिका वा अत्थि, तं गहेत्वा करोही’’ति वत्तब्बो. सचे तेलादीनि नत्थि, परियेसितब्बानि, परियेसित्वा अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति. अपिच कपाले अग्गिपि जालेतब्बो.

‘‘छन्दपारिसुद्धिउतुक्खानं, भिक्खुगणनाच ओवादो;

उपोसथस्स एतानि, पुब्बकिच्चन्ति वुच्चती’’ति. (महाव. १६८) –

एवं ¶ वुत्तं पन चतुब्बिधम्पि पुब्बकिच्चं पुब्बकरणतो पच्छा कातब्बं. तम्पि हि अकत्वा उपोसथो न कातब्बो.

१७८. यदि ¶ सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो उपोसथं करेय्या’’ति (महाव. १४३) वचनतो यदा सङ्घस्स उपोसथकम्मं पत्तकल्लं होति, तदा तं कातब्बं, पत्तकल्लञ्च नामेतं चतूहि अङ्गेहि सङ्गहितं. तेनाहु अट्ठकथाचरिया –

‘‘उपोसथो यावतिका च भिक्खू कम्मप्पत्ता,

सभागापत्तियो च न विज्जन्ति;

वज्जनीया च पुग्गला तस्मिं न होन्ति,

पत्तकल्लन्ति वुच्चती’’ति. (महाव. अट्ठ. १६८);

तत्थ उपोसथोति तीसु उपोसथदिवसेसु अञ्ञतरदिवसो. तस्मिञ्हि सति इदं सङ्घस्स उपोसथकम्मं पत्तकल्लं नाम होति, नासति. यथाह ‘‘न च, भिक्खवे, अनुपोसथे उपोसथो कातब्बो’’ति (महाव. १८३).

यावतिका च भिक्खू कम्मप्पत्ताति यत्तका भिक्खू तस्स उपोसथकम्मस्स पत्ता युत्ता अनुरूपा सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन चत्तारो पकतत्ता, ते च खो हत्थपासं अविजहित्वा एकसीमायं ठिता. तेसु हि चतूसु भिक्खूसु एकसीमायं हत्थपासं अविजहित्वा ठितेस्वेव तं सङ्घस्स उपोसथकम्मं पत्तकल्लं नाम होति, न इतरथा. यथाह ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, चतुन्नं पातिमोक्खं उद्दिसितु’’न्ति (महाव. १६८).

सभागापत्तियो च न विज्जन्तीति एत्थ यं सब्बो सङ्घो विकालभोजनादिना सभागवत्थुना लहुकापत्तिं आपज्जति, एवरूपा वत्थुसभागा सभागाति वुच्चति. एतासु अविज्जमानासुपि सभागासु विज्जमानासुपि पत्तकल्लं होतियेव.

वज्जनीया च पुग्गला तस्मिं न होन्तीति ‘‘न, भिक्खवे, सगहट्ठाय परिसाय पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्ति (महाव. १५४) वचनतो गहट्ठो च, ‘‘न, भिक्खवे, भिक्खुनिया निसिन्नपरिसाय पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्तिआदिना (महाव. १८३) नयेन वुत्ता भिक्खुनी, सिक्खमाना, सामणेरो, सामणेरी, सिक्खापच्चक्खातको, अन्तिमवत्थुअज्झापन्नको ¶ , आपत्तिया अदस्सने उक्खित्तको, आपत्तिया अप्पटिकम्मे उक्खित्तको, पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे उक्खित्तको, पण्डको, थेय्यसंवासको, तित्थियपक्कन्तको, तिरच्छानगतो, मातुघातको ¶ , पितुघातको, अरहन्तघातको, भिक्खुनीदूसको, सङ्घभेदको, लोहितुप्पादको, उभतोब्यञ्जनकोति इमे वीसति चाति एकवीसति पुग्गला वज्जनीया नाम. ते हत्थपासतो बहिकरणवसेन वज्जेतब्बा. एतेसु हि तिविधे उक्खित्तके सति उपोसथं करोन्तो सङ्घो पाचित्तियं आपज्जति, सेसेसु दुक्कटं, एत्थ च तिरच्छानगतोति यस्स उपसम्पदा पटिक्खित्ता. तित्थिया गहट्ठेनेव सङ्गहिता. एतेपि हि वज्जनीया. एवं पत्तकल्लं इमेहि चतूहि अङ्गेहि सङ्गहितन्ति वेदितब्बं. इदञ्च सब्बं पवारणाकम्मेपि योजेत्वा दस्सेतब्बं. ‘‘न, भिक्खवे, पातिमोक्खुद्देसकेन सञ्चिच्च न सावेतब्बं, यो न सावेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स. अनुजानामि, भिक्खवे, पातिमोक्खुद्देसकेन वायमितुं ‘कथं सावेय्य’न्ति, वायमन्तस्स अनापत्ती’’ति (महाव. १५४) वचनतो पातिमोक्खुद्देसकेन परिसं सावेतुं वायमितब्बन्ति.

इति पाळिमुत्तकविनयविनिच्छयसङ्गहे

उपोसथपवारणाविनिच्छयकथा समत्ता.

२६. वस्सूपनायिकविनिच्छयकथा

१७९. वस्सूपनायिकाति ¶ एत्थ पुरिमिका पच्छिमिकाति दुवे वस्सूपनायिका. तत्थ (महाव. अट्ठ. १८४ आदयो) आसाळ्हीपुण्णमाय अनन्तरे पाटिपददिवसे पुरिमिका उपगन्तब्बा, पच्छिमिका पन आसाळ्हीपुण्णमतो अपराय पुण्णमाय अनन्तरे पाटिपददिवसे. उपगच्छन्तेन च विहारं पटिजग्गित्वा पानीयं परिभोजनीयं उपट्ठापेत्वा सब्बं चेतियवन्दनादिसामीचिकम्मं निट्ठापेत्वा ‘‘इमस्मिं विहारे इमं तेमासं वस्सं उपेमी’’ति सकिं वा द्वत्तिक्खत्तुं वा वाचं निच्छारेत्वा वस्सं उपगन्तब्बं. सचेपि ‘‘इध वसिस्सामी’’ति आलयो अत्थि, असतिया पन वस्सं न उपेति, गहितसेनासनं सुग्गहितं, छिन्नवस्सो न होति, पवारेतुं लभतियेव. विनाप�