📜
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
विनयविनिच्छयटीका
(पठमो भागो)
गन्थारम्भकथा
(क)
ब्यामप्पभामण्डलदेवचापं;
धम्मम्बुनिज्झापितपापघम्मं;
वन्दामहं बुद्ध महम्बुवन्तं.
(ख)
पसन्नगम्भीरपदाळिसोतं;
नानानयानन्ततरङ्गमालं;
सीलादिखन्धामितमच्छगुम्बं ¶ ;
वन्दामहं धम्म महासवन्तिं.
(ग)
सीलोरुवेलं धुतसङ्खमालं;
सन्तोसतोयं समथूमिचित्तं;
पधानकिच्चं अधिचित्तसारं;
वन्दामहं सङ्घ महासमुद्दं.
(घ)
ये तन्तिधम्मं मुनिराजपुत्ता;
यावज्जकालं परिपालयन्ता;
संवण्णनं निम्मलमानयिंसु;
ते पुब्बके चाचरिये नमामि.
(ङ)
यो ¶ धम्मसेनापतितुल्यनामो;
तथूपमो सीहळदीपदीपो;
ममं महासामिमहायतिन्दो;
पापेसि वुड्ढिं जिनसासनम्हि.
(च)
टीका कता अट्ठकथाय येन;
समन्तपासादिकनामिकाय;
अङ्गुत्तरायट्ठकथाय चेव;
सत्थन्तरस्सापि च जोतिसत्थं.
(छ)
निकायसामग्गिविधायकेन;
रञ्ञा परक्कन्तिभुजेन सम्मा;
लङ्किस्सरेनापि कतोपहारं;
वन्दे गरुं गारवभाजनं तं.
(ज)
नमस्समानोहमलत्थमेवं ¶ ;
वत्थुत्तयं वन्दितवन्दनेय्यं;
यं पुञ्ञसन्दोहममन्दभूतं;
तस्सानुभावेन हतन्तरायो.
(झ)
यो बुद्धघोसाचरियासभेन;
विञ्ञुप्पसत्थेनपि सुप्पसत्थो;
सो बुद्धदत्ताचरियाभिधानो;
महाकवी थेरियवंसदीपो.
(ञ)
अकासि यं विनयविनिच्छयव्हयं;
सउत्तरं पकरणमुत्तमं हितं;
अपेक्खतं विनयनयेसु पाटवं;
पुरासि यं विवरणमस्स सीहळं.
(ट)
यस्मा ¶ न दीपन्तरिकानमत्थं;
साधेति भिक्खूनमसेसतो तं;
तस्मा हि सब्बत्थ यतीनमत्थं;
आसीसमानेन दयालयेन.
(ठ)
सुमङ्गलत्थेरवरेन यस्मा;
सक्कच्च कल्याणमनोरथेन;
नयञ्ञुनारञ्ञनिवासिकेन;
अज्झेसितो साधुगुणाकरेन.
(ड)
आकङ्खमानेन चिरप्पवत्तिं;
धम्मस्स धम्मिस्सरदेसितस्स;
चोळप्पदीपेन ¶ च बुद्धमित्त-
त्थेरेन सद्धादिगुणोदितेन.
(ढ)
तथा महाकस्सपअव्हयेन;
थेरेन सिक्खासु सगारवेन;
कुदिट्ठिमत्तेभविदारकेन;
सीहेन चोळावनिपूजितेन.
(ण)
यो धम्मकित्तीति पसत्थनामो;
तेनापि सद्धेन उपासकेन;
सीलादिनानागुणमण्डितेन;
सद्धम्मकामेनिध पण्डितेन.
(त)
सद्धेन पञ्ञाणवता वळत्ता-;
मङ्गल्यवंसेन महायसेन;
आयाचितो वाणिजभाणुनापि;
वरञ्ञुना साधुगुणोदयेन.
(थ)
तस्मा ¶ तमारोपिय पाळिभासं;
निस्साय पुब्बाचरियोपदेसं;
हित्वा निकायन्तरलद्धिदोसं;
कत्वातिवित्थारनयं समासं.
(द)
अवुत्तमत्थञ्च पकासयन्तो;
पाठक्कमञ्चापि अवोक्कमन्तो;
संवण्णयिस्सामि तदत्थसारं;
आदाय गन्थन्तरतोपि सारं.
(ध)
चिरट्ठितिं ¶ पत्थयता जनानं;
हितावहस्सामलसासनस्स;
मया समासेन विधीयमानं;
संवण्णनं साधु सुणन्तु सन्तोति.
गन्थारम्भकथावण्णना
. सुविपुलामलसद्धापञ्ञादिगुणसमुदयावहं सकलजनहितेकहेतुजिनसासनट्ठितिमूलभूतं विनयप्पकरणमिदमारभन्तोयमाचरियो पकरणारम्भे रतनत्तयप्पणामपकरणाभिधानाभिधेय्यकरणप्पकारपयोजननिमित्तकत्तुपरिमाणादीनि दस्सेतुमाह ‘‘वन्दित्वा’’तिआदि. तत्थ रतनत्तयं नाम.
‘‘चित्तीकतं महग्घञ्च, अतुलं दुल्लभदस्सनं;
अनोमसत्तपरिभोगं, रतनं तेन वुच्चती’’ति. (दी. नि. अट्ठ. २.३३; सं. नि. अट्ठ. ३.५.२२३; खु. पा. अट्ठ. ६.३; सु. नि. अट्ठ. १.२२६; महानि. अट्ठ. ५०) –
निद्दिट्ठसभावं
‘‘बुद्धो ¶ सब्बञ्ञुतञ्ञाणं, धम्मो लोकुत्तरो नव;
सङ्घो मग्गफलट्ठो च, इच्चेतं रतनत्तय’’न्ति. –
विभावितप्पभेदं सकलभवदुक्खविनिवारणं तिभवेनेकपटिसरणं वत्थुत्तयं.
तस्स पणामो नाम पणामकिरियानिप्फादिका चेतना. सा तिविधा कायपणामो वचीपणामो मनोपणामोति. तत्थ कायपणामो नाम रतनत्तयगुणानुस्सरणपुब्बिका अञ्जलिकम्मादिकायकिरियावसप्पवत्तिका कायविञ्ञत्तिसमुट्ठापिका चेतना. वचीपणामो नाम तथेव पवत्ता नानाविधगुणविसेसविभावनसभावथोमनाकिरियावसप्पवत्तिका वचीविञ्ञत्तिसमुट्ठापिका ¶ चेतना. मनोपणामो नाम उभयविञ्ञत्तियो असमुट्ठापेत्वा केवलं गुणानुस्सरणेन चित्तसन्तानस्स तन्निन्नतप्पोणतप्पब्भारताय गारवबहुमाननवसप्पवत्तिसाधिका चेतना.
इमस्स ताव रतनत्तयपणामस्स दस्सनं यथाधिप्पेतत्थसाधनत्थं. गुणातिसययोगेन हि पणामारहे रतनत्तये कतो पणामो पुञ्ञविसेसभावतो इच्छितत्थाभिनिप्फत्तिविबन्धकेन उपघातकेन, उपपीळकेन च अपुञ्ञकम्मेन उपनीयमानस्स उपद्दवजालस्स विनिवारणेन यथालद्धसम्पत्तिनिमित्तकस्स पुञ्ञकम्मस्स अनुबलप्पदानेन च तब्बिपाकसन्ततिया आयुसुखबलादिवड्ढनेन च चिरकालप्पवत्तिहेतुकोति यथाधिप्पेतपकरणनिप्फत्तिनिबन्धनको होति. अथापि सोतूनञ्च वन्दनीयवन्दनापुब्बकेनारम्भेन अनन्तरायेन उग्गहणधारणादिक्कमेन पकरणावबोधप्पयोजनसाधनत्थं. अपिच सोतूनमेव विञ्ञातसत्थुकानं भगवतो यथाभूतगुणविसेसानुस्सवनेन समुपजातप्पसादानं पकरणे गारवुप्पादनत्थं, अविञ्ञातसत्थुकानं ¶ पन पकरणस्स स्वाख्यातताय तप्पभवे सत्थरि गारवुप्पादनत्थञ्च सोतुजनानुग्गहमेव पधानं कत्वा आचरियेहि गन्थारम्भे थुतिप्पणामपरिदीपकानं गाथावाक्यानं निक्खेपो विधीयति. इतरथा विनापि तन्निक्खेपं कायमनोपणामेनापि यथाधिप्पेतप्पयोजनसिद्धितो किमेतेन गन्थगारवकरेनाति अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारतो पन पणामप्पयोजनं सारत्थदीपनियादीसु (सारत्थ. टी. १.गन्थारम्भकथावण्णना; वि. वि. टी. २.गन्थारम्भकथावण्णना) दस्सितनयेनेव ञातब्बं.
अभिधानकथनं पन वोहारसुखत्थं. अभिधेय्यस्स समुदितेन पकरणेन पटिपादेतब्बस्स कथनं पकरणस्स आरभितब्बसभावदस्सनत्थं. विदितानिन्दितसात्थकसुकरानुट्ठानाभि धेय्यमेव हि पकरणं परिक्खकजना आरभितब्बं मञ्ञन्तीति. करणप्पकारसन्दस्सनं सोतुजनसमुस्साहनत्थं. अनाकुलमसंकिण्णतादिप्पकारेन हि विरचितं पकरणं सोतारो सोतुमुस्सहन्तीति. पयोजनकथनं पन पकरणज्झायने सोतुजनसमुत्तेजनत्थं. असति हि पयोजनकथने अविञ्ञातप्पयोजना अज्झायने ब्यावटा न होन्तीति. निमित्तकथनं सरिक्खकजनानं पकरणे गारवुप्पादनत्थं. पसत्थकारणुप्पन्नेयेव हि पकरणे सरिक्खका गारवं जनेन्तीति.
कत्तुकथनं पुग्गलगरुकस्स पकरणे गारवो पुग्गलगारवेनपि होतूति. परिमाणकथनं असज्झायनादिपसुतानं ¶ सम्पहंसनत्थं. पकरणपरिमाणस्सवनेन हि ते सम्पहट्ठा ‘‘कित्तकमिदमप्पकं न चिरेनेव परिसमापेस्सामा’’ति सज्झायनादीसु वत्तन्तीति. आदि-सद्देन सक्कच्चसवननियोजनं सङ्गहितं, तं सब्बसम्पत्तिनिदानसुतमयञाणनिप्फादनत्थं. असक्कच्चं सुणमानस्स च सवनाभावतो तंहेतुकस्स ¶ सुतमयञाणस्सापि अभावोति. तथा हि विक्खित्तचित्तो पुग्गलो सब्बसम्पत्तिया वुच्चमानोपि ‘‘न मया सुतं, पुन भणितब्ब’’न्ति भणति.
तत्थ पठमगाथायं ताव ‘‘वन्दित्वा’’ति इमिना तिविधोपि पणामो अविसेसतो दस्सितो. विसेसतो पन ‘‘सेट्ठं, अप्पटिपुग्गलं, भवाभावकरं, निरङ्गण’’न्ति इमेहि चतूहि पदेहि वचीपणामो, ‘‘सिरसा’’ति इमिना कायप्पणामो, ‘‘बुद्धं, धम्मं, गणञ्चा’’ति इमेहि पन तीहि पदेहि पणामकिरियाय कम्मभूतं रतनत्तयं दस्सितन्ति दट्ठब्बं.
‘‘विनयस्सविनिच्छय’’न्ति इमिना अभिधानं दस्सितं अलुत्तसमासेन विनयविनिच्छयनामस्स दस्सनतो. तस्स अन्वत्थभावेन सद्दप्पवत्तिनिमित्तभूतं सकलेनानेन पकरणेन पटिपादेतब्बमभिधेय्यम्पि तेनेव दस्सितं. ‘‘समासेना’’ति च ‘‘अनाकुलमसंकिण्णं, मधुरत्थपदक्कम’’न्ति च एतेहि करणप्पकारो दस्सितो. ‘‘हितत्थाया’’ति च ‘‘पटुभावकरं विनयक्कमे’’ति च ‘‘अपारं ओतरन्तान’’न्तिआदिना च पयोजनं. ‘‘भिक्खूनं भिक्खुनीन’’न्ति इमिना बाहिरनिमित्तं दस्सितं. अब्भन्तरनिमित्तं पन बाहिरनिमित्तभूतभिक्खुभिक्खुनिविसया करुणा, सा आचरियस्स पकरणारम्भेनेव विञ्ञायतीति विसुं न वुत्ता. ‘‘पवक्खामी’’ति इमिना समानाधिकरणभावेन लब्भमानो ‘‘अह’’न्ति सुद्धकत्ता सामञ्ञेन दस्सितो. विसेसतो पन पकरणावसाने –
‘‘रचितो बुद्धदत्तेन, सुद्धचित्तेन धीमता;
सुचिरट्ठितिकामेन, सासनस्स महेसिनो’’ति. (उ. वि. ९६१) –
इमाय ¶ गाथाय चेव ‘‘इति तम्बपण्णियेन परमवेय्याकरणेन तिपिटकनयविधिकुसलेन परमकविवरजन हदयपदुमवनविकसनकरेन कविवरासभेन परमरतिकरवरमधुरवचनुग्गारेन उरगपुरेन बुद्धदत्तेन रचितोयं विनयविनिच्छयो’’ति (वि. वि. ३१८३) इमिना वाक्येन च ¶ दस्सितो – ‘‘मादिसापि कवी होन्ति, बुद्धदत्ते दिवङ्गते’’तिआदिना पच्छिमकेहि च पसत्थतरेहि कविवरेहि अभित्थुतगुणो भदन्तबुद्धदत्ताचरियो वेदितब्बो. हेतुकत्ता च तत्थेव वक्खमानो पकरणज्झेसने कताधीनो बुद्धसीहमहाथेरो, सो –
‘‘वुत्तस्स बुद्धसीहेन;
विनयस्स विनिच्छयो;
बुद्धसीहं समुद्दिस्स;
मम सद्धिविहारिकं;
कतोयं पन भिक्खूनं;
हितत्थाय समासतो’’ति. (वि. वि. ३१७७-३१७८) –
एवं दस्सितो.
उत्तरप्पकरणस्स हेतुकत्ता पन सङ्घपालमहाथेरो, सोपि –
‘‘खन्तिसोरच्चसोसिल्य-बुद्धिसद्धादयादयो;
पतिट्ठिता गुणा यस्मिं, रतनानीव सागरे.
‘‘विनयाचारयुत्तेन, तेन सक्कच्च सादरं;
याचितो सङ्घपालेन, थेरेन थिरचेतसा.
‘‘सुचिरट्ठितिकामेन ¶ , विनयस्स महेसिनो;
भिक्खूनं पाटवत्थाय, विनयस्सविनिच्छये;
अकासिं परमं एतं, उत्तरं नाम नामतो’’ति. (उ. वि. ९६५-९६८) –
एवं दस्सितो. न केवलमेते द्वेयेव महाथेरा हेतुकत्तारो, अथ खो महावंसादीसु –
‘‘बुद्धस्स ¶ विय गम्भीर-
घोसत्ता तं वियाकरुं;
‘बुद्धघोसो’ति यो सो हि;
बुद्धो विय महीतले’’ति. –
आदिना नयेन अभित्थुतगुणो तिपिटकपरियत्तिया अट्ठकथाकारो भदन्तबुद्धघोसाचरियो च अनुस्सुतिवसेन ‘‘हेतुकत्ता’’ति वेदितब्बो.
कथं? अयं किर भदन्तबुद्धदत्ताचरियो लङ्कादीपतो सजातिभूमिं जम्बुदीपमागच्छन्तो भदन्तबुद्धघोसाचरियं जम्बुदीपवासिकेहि पटिपत्तिपरायनेहि युत्तब्यत्तगुणोपेतेहि महाथेरवरेहि कताराधनं सीहळट्ठकथं परिवत्तेत्वा सकलजनसाधारणाय मूलभासाय तिपिटकपरियत्तिया अट्ठकथं लिखितुं लङ्कादीपं गच्छन्तं अन्तरामग्गे दिस्वा साकच्छाय समुपपरिक्खित्वा सब्बलोकातीतेन असदिसेन पण्डिच्चगुणेन रतननिधिदस्सने परमदलिद्दो विय बलवपरितोसं पत्वा अट्ठकथमस्स कातुकामतं ञत्वा ‘‘तुम्हे यथाधिप्पेतपरियन्तलिखितमट्ठकथं अम्हाकं पेसेथ, मयमस्सा पकरणं लिखामा’’ति तस्स सम्मुखा पटिजानित्वा तेन च ‘‘साधु तथा कातब्ब’’न्ति अज्झेसितो अभिधम्मट्ठकथाय अभिधम्मावतारं, विनयट्ठकथाय सउत्तरं विनयविनिच्छयपकरणञ्च अकासीति अनुस्सुय्यतेति.
‘‘समासेना’’ति ¶ इमिना च परिमाणम्पि सामञ्ञेन दस्सितं वित्थारपरिमाणे तस्स परिमाणसामञ्ञस्स विञ्ञायमानत्ता. विसेसतो पन परिच्छेदपरिमाणं गन्थपरिमाणन्ति दुविधं. तत्थ परिच्छेदपरिमाणं इमस्मिं पकरणे कथावोहारेन वुच्चति.
सेय्यथिदं? – पाराजिककथा सङ्घादिसेसकथा अनियतकथा निस्सग्गियकथा पाचित्तियकथा पाटिदेसनीयकथा सेखियकथाति भिक्खुविभङ्गकथा सत्तविधा, ततो अनियतकथं वज्जेत्वा तथेव भिक्खुनिविभङ्गकथा छब्बिधा, महाखन्धककथादिका भिक्खुनिक्खन्धककथावसाना वीसतिविधा खन्धककथा, कम्मकथा, कम्मविपत्तिकथा, पकिण्णकविनिच्छयो, कम्मट्ठानभावनाविधानन्ति विनयविनिच्छये कथापरिच्छेदो सत्ततिंस.
उत्तरप्पकरणे ¶ च वुत्तनयेन भिक्खुविभङ्गे सत्तविधा कथा, भिक्खुनिविभङ्गे छब्बिधा, तदनन्तरा विपत्तिकथा, अधिकरणपच्चयकथा, खन्धकपञ्हाकथा, समुट्ठानसीसकथा, आपत्तिसमुट्ठानकथा, एकुत्तरनयकथा, सेदमोचनकथा, विभङ्गद्वयनिदानादिकथा, सब्बङ्गलक्खणकथा, परिवारसङ्कलनकथाति छत्तिंस कथापरिच्छेदा.
निस्सन्देहे पन ‘‘अट्ठतिंस कथापरिच्छेदा’’ति वुत्तं, तं एकुत्तरनये अदस्सितेहिपि द्वादसकपन्नरसकनयेहि सह सोळसपरिच्छेदे गहेत्वा अप्पकं ऊनमधिकं गणनूपगं न होतीति कत्वा वुत्तन्ति दट्ठब्बं. उभयत्थ कथापरिच्छेदपरिमाणं तेसत्ततिविधं होति. निस्सन्देहे ‘‘पञ्चसत्ततिविधा’’ति वचने परिहारो वुत्तनयोव. गन्थपरिमाणं पन विनयविनिच्छये असीतिगन्थाधिकानि चत्तारि गन्थसहस्सानि ¶ , उत्तरे पञ्ञासगन्थाधिकानि नव गन्थसतानि होन्ति. तेन वुत्तं उत्तरावसाने –
‘‘गाथा चतुसहस्सानि, सतञ्च ऊनवीसति;
परिमाणतोति विञ्ञेय्यो, विनयस्सविनिच्छयो.
पञ्ञासाधिकसङ्खानि, नव गाथासतानि हि;
गणना उत्तरस्सायं, छन्दसानुट्ठुभेन तू’’ति. (उ. वि. ९६९-९७०);
इच्चेवं विनयविनिच्छयो उत्तरो चाति द्वे पकरणानि तिंसाधिकानि पञ्चगाथासहस्सानि. एत्थ च विनयविनिच्छयो नाम उभतोविभङ्गखन्धकागतविनिच्छयसङ्गाहकपकरणं. ततो परं परिवारत्थसङ्गाहकपकरणं उत्तरो नाम. तेनेव वक्खति –
‘‘यो मया रचितो सारो, विनयस्सविनिच्छयो;
तस्स दानि करिस्सामि, सब्बानुत्तरमुत्तर’’न्ति. (उ. वि. २)
तं कस्मा उत्तरनामेन वोहरियतीति? पञ्हुत्तरवसेन ठिते परिवारे तथेव सङ्गहेतब्बेपि तेन पकारेन पाराजिककथामत्तं दस्सेत्वा –
‘‘इतो ¶ पट्ठाय मुञ्चित्वा, पञ्हापुच्छनमत्तकं;
विस्सज्जनवसेनेव, होति अत्थविनिच्छयो’’ति. (उ. वि. १४) –
वत्वा पञ्हं पहाय ततो पट्ठाय उत्तरमत्तस्सेव दस्सितत्ता तथा वोहरीयन्ति.
‘‘तस्मा विनयनूपाय’’न्तिआदिना पन सोतुजनं सक्कच्चसवने नियोजेति. सक्कच्चसवनपटिबद्धा हि सब्बापि लोकियलोकुत्तरसम्पत्तीति अयमेत्थ समुदायत्थो. अयं पन अवयवत्थो – सो यस्मा अत्थयोजनक्कमेन पदयोजनं ¶ कत्वा वण्णिते सुविञ्ञेय्यो होति, तस्मा तथा पदयोजनं कत्वा अत्थवण्णनं करिस्साम –
सेट्ठं अप्पटिपुग्गलं बुद्धञ्चेव भवाभावकरं धम्मञ्चेव निरङ्गणं गणञ्चेव सिरसा वन्दित्वा भिक्खूनं भिक्खुनीनञ्च हितत्थाय समासेन समाहितो विनयस्सविनिच्छयं वक्खामीति योजना.
तत्थ सेट्ठन्ति सब्बे इमे पसत्था अयमेतेसं अतिसयेन पसत्थोति सेट्ठो. तथा हि सो भगवा ‘‘अहञ्हि ब्राह्मण जेट्ठो सेट्ठो लोकस्सा’’ति (पारा. ११) वेरञ्जब्राह्मणस्स अत्तनो जेट्ठसेट्ठभावस्स परिजाननविनिच्छयहेतुभूताहि झानादीहि निरतिसयगुणसम्पत्तीहि समन्नागतत्ता –
‘‘त्वमेव असि सम्बुद्धो, तुवं सत्था अनुत्तरो;
सदेवकस्मिं लोकस्मिं, नत्थि ते पटिपुग्गलो. (दी. नि. २.३७०);
तुवं बुद्धो तुवं सत्था, तुवं माराभिभू मुनि;
तुवं अनुसये छेत्वा, तिण्णो तारेसिमं पजं.
उपधी ते समतिक्कन्ता, आसवा ते पदालिता;
सीहोसि अनुपादानो, पहीनभयभेरवो. (म. नि. २.४००; सु. नि. ५५०-५५१; थेरगा. ८३९-९४०);
महावीर ¶ महापञ्ञ, इद्धिया यससा जल;
सब्बवेरभयातीत, पादे वन्दामि चक्खुमा’’ति. (सं. नि. १.१५९; ध. प. अट्ठ. १.५६); –
आदीही नानानयेहि सदेवकेन लोकेन अभित्थवियताय पसत्थतमो, तमेव सेट्ठं पसत्थतमन्ति अत्थो.
अप्पटिपुग्गलन्ति ¶ नत्थि एतस्स पटिपुग्गलो अधिको, सदिसो वाति अप्पटिपुग्गलो. तथा हि गुणवसेन अनन्तापरिमाणासु लोकधातूसु अत्तना अधिकस्स, सदिसस्स वा पुग्गलस्स अभावतो –
‘‘न मे आचरियो अत्थि, सदिसो मे न विज्जति;
सदेवकस्मिं लोकस्मिं, नत्थि मे पटिपुग्गलो’’ति. (महाव. ११) –
अत्तनाव अत्तनो अविपरीतो अप्पटिपुग्गलभावो पटिञ्ञातो, तस्मा तं अप्पटिपुग्गलं सब्बलोकुत्तमन्ति अत्थो.
बुद्धन्ति अनन्तमपरिमेय्यं ञेय्यमण्डलमनवसेसं बुद्धवाति बुद्धो, एतेन अनेककप्पकोटिसतसहस्सं सम्भतपुञ्ञञाणसम्भारानुभावसिद्धिधम्मरूपकायसिरिविलासपटिमण्डितो सद्धम्मवरचक्कवत्ती सम्मासम्बुद्धो दस्सितो. अथ वा चत्तारि सच्चानि सयं विचितोपचितपारमितापरिपाचितेन सवासनानवसेसकिलेसप्पहायकेन सयम्भुञाणेन बुज्झीति बुद्धो. यथाह –
‘‘अभिञ्ञेय्यं अभिञ्ञातं, भावेतब्बञ्च भावितं;
पहातब्बं पहीनं मे, तस्मा बुद्धोस्मि ब्राह्मणा’’ति. (म. नि. २.३९२, ३९९; सु. नि. ५६३; थेरगा. ८२८);
वित्थारो पनस्स ‘‘बुज्झिता सच्चानीति बुद्धो, बोधेता पजायाति बुद्धो’’तिआदिना (महानि. १९२; चूळनि. पारायनत्थुतिगाथानिद्देस ९७; पटि. म. १.१६२) निद्देसादीसु ¶ वुत्तनयेन वेदितब्बो. सद्दसिद्धि सासनिकानं अवगमनत्थे वत्तमाना बुध-धातुतो ‘‘भावकम्मेसु त’’ इति इतो तातिवत्तमाने ‘‘बुधगमादित्थे कत्तरी’’ति इमिना कच्चायनसुत्तेन कत्तरि तप्पच्चयविधानतो वेदितब्बा. लोकियानं पन बोधनत्थधातूनम्पि गमनत्थताय वुत्तत्ता गत्यत्थाकम्मकादि ¶ सुत्ततो कत्तरि त-प्पच्चयकरणेन वेदितब्बा.
अथ वा धातूनं अनेकत्थताय बुध-इच्चयं धातु जागरणविकसनत्थेसु वत्तमानो अकम्मकोति ‘‘पबुद्धो पुरिसो, पबुद्धं पदुम’’न्तिआदीसु विय बुद्धवा अञ्ञाणनिद्दाविगमेन ञाणचक्खूनि उम्मीलन्तो पबुद्धो, गुणेहि वा विकसितोति कत्तरि सिद्धेन बुद्ध-सद्देन ‘‘बुद्धो’’ति तिभवनेकचूळामणिपादपङ्कजरागरतनो भगवा लोकनाथो वुच्चति, इमस्मिं पक्खेपि गत्यत्थादिसुत्ते अकम्मकग्गहणेन पच्चयविधानं दट्ठब्बं.
अथ वा सकम्मकानं धातूनं कम्मवचनिच्छाय अभावे अकम्मकभावतो ‘‘फलं सयमेव पक्क’’न्तिआदीसु विय बोधनत्थेयेव बुध-धातुतो कत्तरि विधानं सिज्झति. अथ वा नीलगुणयोगेन पटादीसु नीलवोहारो विय भावसाधनं बुद्ध-सद्दं गहेत्वा बुद्धगुणयोगतो ‘‘बुद्धो’’ति वोहरीयति. एवमनेकधा सिद्धेन बुद्ध-सद्देन वुच्चमानं तं भगवन्तं तं धम्मराजन्ति अत्थो.
‘‘सेट्ठं अप्पटिपुग्गल’’न्ति पदद्वयं ‘‘बुद्ध’’न्ति एतस्स विसेसनं. एत्थ च ‘‘बुद्धं, सेट्ठं, अप्पटिपुग्गल’’न्ति इमेहि तीहि पदेहि नयतो ‘‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो’’तिआदिना (दी. नि. १.१५७; ३.६; म. नि. १.१४७, १४४; ३.४३४; सं. नि. १.२४९; ५.४७९; अ. नि. ५.१४, ३०; ६.२५, २६; नेत्ति. ९३), ‘‘यो वदतं पवरो मनुजेसु, सक्यमुनी भगवा कतकिच्चो’’तिआदीहि (वि. व. ८८६) च अनेकेहि सुत्तपदेहि दस्सितदूराविदूरसन्तिकनिदानहेतुफलसत्तोपकारावत्थाधम्मत्थ- लोकुद्धारत्तिकत्तयसङ्गहितं सुपरिसुद्धं बुद्धगुणसमुदयं ¶ निरवसेसं दस्सेति. अयमेव हि बुद्धगुणानं निरवसेसतो दस्सनूपायो, यदिदं नयदस्सनं. इतरथा पटिपदवण्णनाय अपरिमितानं बुद्धगुणानं को हि नाम समत्थो परियन्तं गन्तुं. यथाह –
‘‘बुद्धोपि ¶ बुद्धस्स भणेय्य वण्णं;
कप्पम्पि चे अञ्ञमभासमानो;
खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे;
वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति. (दी. नि. अट्ठ. ३.१४१; म. नि. अट्ठ. २.४२५; उदा. अट्ठ. ५३; अप. अट्ठ. २.७.२०; बु. वं. अट्ठ. ४.४; चरिया. अट्ठ. निदानकथा, पकिण्णककथा; दी. नि. टी. १.गन्थारम्भकथावण्णना; म. नि. टी. १.गन्थारम्भकथावण्णना; सं. नि. टी. १.१.गन्थारम्भकथावण्णना; अ. नि. टी. १.१.गन्थारम्भकथावण्णना; वजिर. टी. गन्थारम्भकथावण्णना; सारत्थ. टी. १.गन्थारम्भकथावण्णना; नेत्ति. टी. गन्थारम्भकथावण्णना);
एवमेतेहि तीहि पदेहि निरवसेसगुणसंकित्तनथुतिया वसेन ‘‘वन्दित्वा’’ति इमिना पणामस्स च वुत्तत्ता इमाय अड्ढगाथाय बुद्धरतनसङ्खातपठमवन्दनीयवत्थुविसया थुतिपणामसभावा वन्दना दस्सिताति दट्ठब्बं.
तदनन्तरं धम्मरतनस्स पणामं दस्सेतुमाह ‘‘भवाभावकरं धम्म’’न्ति. एत्थ भव-सद्देन द्वे भवा वुत्ता कम्मभवो, उपपत्तिभवोति. तत्थ कम्मभवो भवति एतस्मा फलन्ति ‘‘भवो’’ति वुच्चति. विपाकक्खन्धकटत्तारूपसङ्खातो पन उपपत्तिभवो अविज्जातण्हुपादानसङ्खारादिसहकारिकारणयुत्तेन कुसलाकुसलचेतनासङ्खातकम्मभवपच्चयेन यथारहं भवतीति ‘‘भवो’’ति वुच्चति. सो पन कामभवरूपभवअरूपभवसञ्ञीभवअसञ्ञीभवनेवसञ्ञीनासञ्ञीभव- एकवोकारभवचतुवोकारभवपञ्चवोकारभववसेन नवविधो. एवमेतेसु नवसु भवेसु दसविधोपि धम्मो अत्तानं धारेन्तस्स पुग्गलसन्तानस्स अनुपादिसेसनिब्बानधातुया परं अप्पटिसन्धिकतासाधनेन भवेसु ¶ , भवस्स वा अभावं करोतीति भवाभावकरो, तं, अपरापरजातिप्पबन्धस्स हेतुसमुग्घातेन अप्पवत्तिधम्मतापादकन्ति अत्थो.
धम्मन्ति अत्तानं धारेन्ते चतूसु अपायेसु, संसारे च अपतमाने धारेतीति धम्मो, सो चतुमग्गफलनिब्बानसङ्खातनवलोकुत्तरधम्मो च तप्पटिपादको नवङ्गसासनापरनामधेय्यचतुरासीतिसहस्सधम्मक्खन्धप्पभेदभिन्नो परियत्तिधम्मो चाति दसविधो. सोपि निप्परियायधम्मो, परियायधम्मो ¶ चाति दुविधो. तत्थ निप्परियायधम्मो नाम अपाये, संसारे वा पधानहेतुभूतानं उद्धम्भागियानं, ओरम्भागियानञ्च दसन्नं संयोजनानं समुच्छिन्दनेन मग्गधम्मो, तस्स तंकिच्चनिप्फत्तिनिमित्तभावेन निब्बानधम्मो चाति पञ्चविधोपि निप्परियायेन पुग्गलसन्तानं धारेतीति कत्वा ‘‘निप्परियायधम्मो’’ति वुच्चति. चत्तारि पन सामञ्ञफलानि पटिप्पस्सद्धिपहानेन मग्गानुगुणप्पवत्तिया, परियत्ति च मग्गनिब्बानाधिगमस्स मूलकारणभावतोति पञ्चविधोपि परियायधम्मो नाम.
एत्तावता ‘‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो’’तिआदिना (सं. नि. १.२४९; अ. नि. ३.७६; दी. नि. ३.६; अ. नि. ६.१०, २५, २६), ‘‘रागविरागमनेजमसोक’’न्तिआदीहि (वि. व. ८८७) च सुत्तन्तेहि वुत्तस्स, तदट्ठकथादीसु च वण्णितस्स सरणानुस्सरणवसेनापि सग्गमोक्खसम्पत्तिपटिलाभकारणस्स अनवसेसस्स धम्मरतनगुणस्स नयतो उद्दिट्ठत्ता च ‘‘वन्दित्वा’’ति इमिना पणामस्स दस्सितत्ता च धम्मरतनसङ्खातस्स दुतियस्स वन्दनीयस्स थुतिपणामसभावा वन्दना दस्सिताति दट्ठब्बं.
तदनन्तरं ¶ सङ्घरतनस्स वन्दनासन्दस्सनत्थं वुत्तं ‘‘गणञ्चेव निरङ्गण’’न्ति. एत्थ ‘‘रागो अङ्गणं दोसो अङ्गणं मोहो अङ्गण’’न्ति (विभ. ९२४) वुत्तेहि रागादिअङ्गणेहि तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणविमुत्तिवसेन निग्गतो विमुत्तोति निरङ्गणो, तं निरङ्गणं. अरियवंसे सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनसङ्खातेहि गुणगणेहि गणीयतीति गणो, तं.
एत्तावता ‘‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो’’तिआदिना (सं. नि. १.२४९; अ. नि. ३.७६; दी. नि. ३.६; अ. नि. ६.१०, २५, २६;), ‘‘यत्थ च दिन्नं महप्फलमाहु, चतूसु सुचीसु पुरिसयुगेसू’’तिआदीहि (वि. व. ८८८) च तेहि तेहि सुत्तपदेहि वुत्तानं, तदट्ठकथादीसु च वण्णितानं विमलातुलनिखिलविसालपेसलसीलादिनानप्पकारानग्घसङ्घरतनगुणानं संकित्तनसभावाय थुतिया च ‘‘वन्दित्वा’’ति एतेन यथावुत्तसरूपपभेदपणामस्स वुत्तत्ता च सङ्घरतनसङ्खातततियवन्दनीयवत्थुविसया थुतिप्पणामसङ्खाता वन्दना दस्सिताति वेदितब्बा. सिरसाति अत्तप्पसादगारवावहन्तेन मुद्धना. वन्दित्वाति पणमित्वा थोमित्वा वा.
एवं ¶ पठमगाथाय वन्दनीयस्स रतनत्तयस्स थुतिप्पणामसङ्खातं वन्दनं दस्सेत्वा तदनन्तराय सन्दस्सेतब्बपयोजनादिपटिपादिकाय गाथाय ‘‘भिक्खून’’न्ति इमिना किञ्चापि संसारे भयं इक्खतीति ‘‘भिक्खू’’ति कल्याणपुथुज्जनेन सद्धिं अट्ठ अरियपुग्गला वुच्चन्ति, पाळियं (पारा. ४४-४५; विभ. ५१०) पन ‘‘भिन्नपटं धारेतीति भिक्खु, भिक्खनसीलोति भिक्खू’’तिआदिना भिक्खुसद्दस्स अत्थुद्धारवसेन निब्बचनन्तरानि दस्सेत्वा ¶ पातिमोक्खसंवरसंवरणारहस्सेव अधिप्पेतभावं दस्सेतुं ‘‘समग्गेन सङ्घेन ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन अकुप्पेन ठानारहेन उपसम्पन्नो, अयं इमस्मिं अत्थे अधिप्पेतो भिक्खू’’ति दस्सिता सिक्खाकामा सासनावचारा कुलपुत्ता इधाधिप्पेता, तेसं भिक्खूनञ्च. भिक्खुनीनञ्चाति अट्ठवाचिकउपसम्पदाकम्मेन उभतोसङ्घे उपसम्पन्नातादिसायेव कुलधीतरो दस्सिता. एकतोपसम्पन्नापि सामञ्ञेन गय्हन्ति. एकतोपसम्पन्नाति च भिक्खुनिसङ्घे उपसम्पज्जित्वा याव भिक्खुसङ्घे न उपसम्पज्जन्ति, ताव, भिक्खुनी च लिङ्गपरिवत्तनेन भिक्खुनिभावप्पत्ता अधिप्पेता, तासं भिक्खुनीनञ्च.
हितत्थायाति सब्बसम्पत्तिनिप्फादकरणत्थाय हिनोति गच्छति यथाधिप्पेतफलसाधने पवत्ततीति हितन्ति अरोगतादिकारणं अमतोसधादि वुच्चति. इध पन सग्गमोक्खसम्पत्तिसिद्धिकारणं पातिमोक्खसंवरसीलरक्खनं वुच्चति, तदत्थाय.
समाहितो सम्मा आहितो पवत्तितो विनिच्छयमग्गो एतेनाति ‘‘समाहितो’’ति पकरणकारको दस्सितो. अथ वा सम्मा आहितं विनयविनिच्छये ठपितं पवत्तितं चित्तमेतस्साति ‘‘समाहितचित्तो’’ति वत्तब्बे उत्तरपदलोपेन ‘‘समाहितो’’ति वुत्तो. परमगम्भीरसुदुत्तरविनयपिटकत्थविनिच्छये पवत्तनारहस्स इमिना विसेसनेन अत्तनि समाहितचित्तप्पवत्तिनिमित्तभूतो अत्तनो ञाणस्स पदट्ठानभूतो समाधि दस्सितो तेन समाधिना समाहितो हुत्वाति अत्थो.
पवक्खामीति पकारेन वक्खामि, येन पकारेन विनयविनिच्छये वुत्ते अज्जतना मन्दसतिमतिवीरिया पटिपज्जनका गम्भीरतरं ¶ विनयपिटकत्थविनिच्छयं सुखेन उग्गण्हितुं, धारेतुञ्च सक्कोन्ति, तादिसेन पकारविसेसेन वक्खामीति अत्थो. समासेनाति समसनं संखिपनं समासो, तेन, संखित्तरुचिकानमुग्घाटितञ्ञूनं कताधिकारानं ञाणुत्तरानं पुग्गलानञ्च ¶ पपञ्चभीरुकानं गहणधारणे मन्दयन्तानं मन्दबुद्धीनञ्च उपकारकेन नातिवित्थारक्कमेनाति अत्थो. विनयस्साति विनयपिटकस्स. तञ्हि –
‘‘विविधविसेसनयत्ता;
विनयनतो चेव कायवाचानं;
विनयत्थविदूहि अयं;
विनयो ‘विनयो’ति अक्खातो’’ति. (दी. नि. अट्ठ. १.पठमसङ्गीतिकथा; पारा. अट्ठ. १.पठममहासङ्गीतिकथा; ध. स. अट्ठ. निदानकथा) –
वुत्तेहि अत्थविसेसेहि ‘‘विनयो’’ति वुच्चति. तस्स एवं सन्दस्सितसभावस्स ‘‘विनयो नाम सासनस्स आयू’’ति (दी. नि. अट्ठ. १.पठमसङ्गीतिकथा; पारा. अट्ठ. १.पठमसङ्गीतिकथा; खु. पा. अट्ठ. ५.पठममहासङ्गीतिकथा) सङ्गीतिकारकेहि महाकस्सपादीहि अभित्थुतगुणस्स विनयपिटकुत्तमस्स. विनिच्छयन्ति विसेसेन, विविधेन वा आकारेन विप्पटिपत्तिनीहरणवसेन चीयति विभजीयतीति ‘‘विनिच्छयो’’ति लद्धनामं विभजनं, विनयविनिच्छयं नाम पकरणन्ति वुत्तं होति. ‘‘विनयस्सविनिच्छय’’न्ति च अलुत्तसमासोयं ‘‘देवानंपियतिस्सो, कण्ठेकाळो’’तिआदीसु विय.
एवं दुतियगाथाय कत्तुनिमित्तपयोजनाभिधानाभिधेय्यपकरणप्पकारेकदेसं दस्सेत्वा सक्कच्चसवनकारणनिदस्सनमुखेनापि पकरणप्पकारादिं दस्सेतुमाह ‘‘अनाकुल’’मिच्चादि. तत्थ अनाकुलन्ति नत्थि एत्थ सद्दतो, अत्थतो, विनिच्छयतो वा आकुलं पुब्बापरविरोधो, मिस्सता ¶ वाति अनाकुलो, विनयविनिच्छयो, तं वदतो मे निबोधथाति सम्बन्धो. असंकिण्णन्ति निकायन्तरलद्धीहि असम्मिस्सं.
मधुरत्थपदक्कमन्ति पदानं कमो पदक्कमो, पदगति, सद्दानमुच्चारणन्ति अत्थो. मधुरो अत्थो च पदक्कमो च यस्स सो मधुरत्थपदक्कमो, तं –
‘‘पदासत्तं ¶ पदत्थानं, मधुरत्थमुदीरितं;
येन मज्जन्ति धीमन्तो, मधुनेव मधुब्बता’’ति. –
इमिना लक्खणेन सद्दानमत्थानञ्च वसेन पदासत्तापरनामधेय्यमाधुरियालङ्कारेन समलङ्कतत्ता मधुरत्थपदक्कमं.
पटुभावकरन्ति पटति गच्छति पजानातीति पटु, पञ्ञवा, पटुनो भावो, सद्दप्पवत्तिनिमित्तभूता पञ्ञा, तं पटुभावं पञ्ञाविसेसं करोति जनेतीति पटुभावकरो, तं, पञ्ञाविसेसजनकन्ति अत्थो. एतं विनयस्स विनिच्छयन्ति योजना. परमन्ति उत्तमं. विनयक्कमेति विनयपिटके, तदत्थे च, पवत्तिक्कमे पटुभावकरन्ति अत्थो.
एवं ततियगाथाय पकरणगुणापदेसेन सोतुजनं समुस्साहेत्वा इदानि ‘‘अपार’’न्तिआदिचतुत्थगाथाय पकरणञ्च तन्निस्सयं विनयपिटकञ्च नावासागरभावेन दस्सेत्वा तिरोभूतोपमेय्योपमानभेदेन रूपकालङ्कारेन पकरणगुणं पकासेन्तो सोतुजनं समुत्तेजेति. तत्थ अपारन्ति नत्थि पारं एतस्साति अपारो, विनयसागरो. सो हि पुरिमबुद्धुप्पादेसु सासनं पसीदित्वा विनयपिटके उग्गहणधारणपटिपादनपटिपत्तिवसेन अकताधिकारेहि पुग्गलेहि दुरधिगमनीयधम्मत्थनिरुत्तिपटिभानपरियन्तताय ‘‘अपारो’’ति वुच्चति.
ओतरन्तानन्ति ¶ सज्झायनसवनधारणादिवसेन अज्झोगाहन्तानं. सारन्ति निब्बानसम्पापकभावेन सारभूताय अरियमग्गसम्भाराय पुब्बभागपटिपत्तिया मूलभूतपातिमोक्खसंवरसङ्खातसीलसारप्पकासकताय सारं. विनयसागरन्ति विनयपिटकसङ्खातं सागरं. विनयो हि सिक्खापदपञ्ञत्तिया कालप्पत्तजाननस्सापि धम्मसेनापतिआदीनम्पि अविसयत्ता अतिगम्भीरातिवित्थिण्णभावेन सागरो वियाति सागरो, विनयो च सो सागरो चाति विनयसागरो, तं, अगाधापारगुणयोगतो सागरोपमं विनयपिटकन्ति अत्थो.
दुतियगाथाय ‘‘भिक्खूनं भिक्खुनीन’’न्ति वत्वापि ‘‘हितत्थाया’’ति इमिना सम्बन्धत्ता च वाक्यन्तरेहि अन्तरितभावेन दूरत्ता च तं अनादियित्वा एत्थ विनयसागरज्झोगाहनतदत्थपटिपज्जनारहकत्तुविसेससन्दस्सनत्थाय ¶ ‘‘भिक्खूनं भिक्खुनीन’’न्ति पुन वुत्तन्ति दट्ठब्बं. नावा विय भूतो नावाभूतो, तं, नावाट्ठानियं महानावासदिसन्ति अत्थो. मनोरमन्ति मनो रमति एत्थ, एतेनाति वा मनोरमो, तं, अज्झायनवोहारपसुतानं पटिपत्तिपरायनानञ्च साधूनं मनोरमन्ति अत्थो.
एत्तावता पकरणगुणसंकित्तनेन सोतुजनं समुत्तेजेत्वा इदानि सक्कच्चसवने नियोजेन्तो ‘‘तस्मा विनयनूपाय’’न्तिआदिमाह. तत्थ तस्माति यस्मा यथावुत्तं अनाकुलतादिविविधानग्घगुणालङ्कारपटिमण्डितं, तेन हेतुनाति अत्थो. विनयनूपायन्ति विविधाकारेन, विसेसनयतो वा कायवाचानं नयनं दमनं अकत्तब्बतो निवत्तेत्वा कत्तब्बेसु नियोजनं विनयनं, उपेच्च तं फलं आयति उप्पज्जतीति उपायो, हेतु, विनयनस्स उपायो विनयनूपायो, तं, कायजीवितानपेक्खानं सिक्खाकामानं पेसलानं भिक्खूनं भिक्खुनीनं कायवाचानं अननुलोमिकविप्फन्दितापनयनसङ्खातदमनस्स ¶ कारणभूतन्ति वुत्तं होति.
एत्तावता अत्तना कत्तुमिच्छिते पकरणे पण्डितानं पवत्तिहेतुभूतानं अनाकुलतादिगुणानं विभावनवसेन ‘‘अनाकुल’’न्तिआदिविसेसनानि वत्वा इदानि सक्कच्चसवनावबोधे विसयं विसेसितब्बं दस्सेतुमाह ‘‘विनयस्सविनिच्छय’’न्ति. एत्थ च दुतियगाथाय ‘‘विनयस्सविनिच्छय’’न्ति ‘‘पवक्खामी’’ति किरियाय कम्मदस्सनवसेन वुत्तं, तं इध आनेत्वा सम्बन्धियमानम्पि दूरसम्बन्धं होतीति तमनानेत्वा ‘‘निबोधथा’’ति इमिस्सा किरियाय कम्मसन्दस्सनत्थं ‘‘विनयस्सविनिच्छय’’न्ति वुत्तत्ता पुनरुत्तिदोसाभावोति दट्ठब्बं.
अविक्खित्तेन चित्तेनाति एत्थ विविधे आरम्मणे खित्तं पेसितं विक्खित्तं, उद्धच्चविचिकिच्छादिपरेतं असमाहितं चित्तं, न विक्खित्तं अविक्खित्तं, तप्पटिपक्खं समाहितं कुसलचित्तं, तेन, एतस्स पकरणुत्तमस्स सवनादिब्यापारं विना नानारम्मणेसु पवत्तिवसेन विक्खेपमनापन्नेन समाहितेन चित्तेनाति अत्थो. ‘‘अविक्खित्तेन…पे… निबोधथा’’ति वदन्तेन च ‘‘अविक्खित्तस्सायं धम्मो, नायं धम्मो विक्खित्तस्सा’’ति वचनतो विक्खित्तस्स धम्मेसु दायादाभावतो अत्तनो पकरणत्थभूताय अधिसीलसिक्खाय सम्मापटिपज्जनापदेसो कतो होति.
वदतो ¶ मेति एत्थ ‘‘गारवेन चा’’ति पाठसेसो. तत्थायमत्थो – भासमाने मयि गारवेन, यथावुत्तेन कारणेन चाति सामिभुम्मानमविसेसताय ‘‘मे’’ति सामिवचनस्स ‘‘मयी’’ति अत्थसम्भवतो अयमत्थो वुत्तो. पकरणस्स अनाकुलतादिगुणसमन्नागतत्ता च वत्तरि मयि गारवेन च समाहितेन चेतसाति अधिप्पायो. निबोधथाति वाक्यत्थपदत्थं सन्धायभासितत्थभावत्थादिवसेन ¶ निसेसतो बोधथ, सक्कच्चं सुत्वा विनयविनिच्छयं बुज्झथ विजानाथाति अत्थो, चिन्ताभावनामयञाणानं मूलभूतपकरणविसयं सुतमयञाणं निप्फादेथाति अधिप्पायो.
गन्थारम्भकथावण्णना निट्ठिता.
भिक्खुविभङ्गो
पाराजिककथा
पठमपाराजिककथावण्णना
६. एवं ¶ पञ्चहि गाथाहि रतनत्तयपणामादिं दस्सेत्वा इदानि यथापटिञ्ञातविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘तिविधे’’तिआदि. तत्थ ‘‘तिविधे’’तिआदिना पठमपाराजिकसिक्खापदविनिच्छयं दस्सेति. तिविधेति वच्चपस्सावमुखमग्गानं वसेन तिप्पकारे मग्गेति इमिना सम्बन्धो. तिलमत्तम्पीति तिलबीजमत्तम्पि अङ्गजातन्ति सम्बन्धो. मग्गेति वच्चपस्सावानं निक्खमनद्वारताय, अन्नपानपित्तसेम्हादीनं पवेसननिक्खमनद्वारताय च मग्गवोहारगते सरीरप्पदेसे, अल्लोकासेति सम्बन्धो. ‘‘मग्गेसु तिलमत्तम्पि, तीसु सेवनचेतनो’’ति वत्तब्बेपि ‘‘तिविधे’’ति पकारवाचिविधसद्दोपादानेन सजातिसङ्गहवसेन तीहि रासीहि सङ्गहेत्वा पभेदवसेन तिंसविधो मग्गो दस्सितो होति.
सेय्यथिदं? पाराजिकवत्थुभूतमुखादिमग्गानं निस्सयभूते सत्ते दस्सेतुं ‘‘तिस्सो इत्थियो मनुस्सित्थी ¶ अमनुस्सित्थी तिरच्छानगतित्थी’’तिआदिना (पारा. ५६) नयेन पाळियं दस्सितमनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतित्थीनं पच्चेकं तिण्णं मग्गानं वसेन नव मग्गा, तथेव दस्सितानं तिण्णं उभतोब्यञ्जनकानं वसेन नव मग्गा, तिण्णं पन पण्डकानं मुखमग्गवच्चमग्गानं वसेन पच्चेकं द्वे द्वे मग्गाति छ मग्गा, तथा तिण्णं पन पुरिसानन्ति एवं तिंसविधो होति.
सेवनचेतनोति सेवने मेथुनपयोगे चेतना अस्साति विग्गहो, मेथुनरागूपसंहिताय चेतनाय समन्नागतोति ¶ अत्थो. अल्लोकासेति तिंसमग्गानमञ्ञतरे मग्गे पकतिवातेन असंफुट्ठे अल्लपदेसे, इमिना बाहिरं पाराजिकक्खेत्तं न होतीति दीपेति. विसेसनस्स विसेसापेक्खत्ता दुतियगाथाय ‘‘ससिक्खो सो’’ति पदद्वयं आहरित्वा ‘‘सेवनचेतनो ससिक्खो सो भिक्खू’’ति योजेतब्बं.
अङ्गे सरीरे जातन्ति अङ्गजातं, पुरिसनिमित्तं. सतिपि अवसेससरीरावयवानं तथाभावे रुळ्हिवसेन तदेव तथा वुत्तं. पवेसेन्तोति द्वयंद्वयसमापत्तिसङ्खातकायिककिरियं निप्फादेन्तो. पराजितोति दुल्लभाय खणसम्पत्तिया लद्धब्बतो दुल्लभा लोकियलोकुत्तरगुणसम्पत्तिसुखतो परिहापेत्वा किलेससपत्तेहि पराजयमापादितोति अत्थो.
अयमेत्थ योजना – ससिक्खो सेवनचेतनो तिविधे मग्गे अल्लोकासे अङ्गजातं तिलमत्तम्पि पवेसेन्तो सो भिक्खु पराजितो होतीति. एत्तावता –
‘‘यो पन भिक्खु भिक्खूनं सिक्खासाजीवसमापन्नो सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्य, अन्तमसो तिरच्छानगतायपि, पाराजिको होति असंवासो’’ति (पारा. ४४) –
भगवता पञ्ञत्तसिक्खापदं सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं.
७. एवं इमिस्सा गाथाय अत्तूपक्कममूलकं पाराजिकं दस्सेत्वा इदानि ‘‘भिक्खुपच्चत्थिका मनुस्सित्थिं भिक्खुस्स सन्तिके आनेत्वा वच्चमग्गेन (पारा. ५८) अङ्गजाते ¶ अभिनिसीदेन्ती’’तिआदिनयप्पवत्तं परोपक्कममूलकं पाराजिकञ्च दस्सेतुमाह ‘‘पवेसन’’न्तिआदि. तत्थ पवेसनन्ति भिक्खुपच्चत्थिकेहि सुत्तपमत्तादिमनुस्सित्थिआदीनमञ्ञतरं आनेत्वा यथावुत्तमग्गानमञ्ञतरं ¶ मग्गं यथा पविसति, तथा भिक्खुनो अङ्गजाते अभिनिसीदापने सम्भवन्तं मग्गप्पवेसनमाह. पवेसनं सादियन्तो ससिक्खो सोति योजना. एत्थ ‘‘पवेसनं सादियति अधिवासेति, तस्मिं खणे सेवनचित्तं उपट्ठापेती’’ति (पारा. अट्ठ. १.५८) अट्ठकथावचनतो अग्गतो याव मूलं पवेसेन्तेसु अस्सादचित्तं उपट्ठापेन्तो तङ्खणेयेव सासनतो चुतोति अत्थो. पविट्ठन्तिआदीसु पदेसुपि एवमेव योजना.
पविट्ठन्ति पविट्ठक्खणो. ‘‘पविट्ठ’’न्तिआदिना ताय ताय किरियाय उपलक्खितो खणो गहेतब्बो. तेनेवेत्थ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं कतं. ठितन्ति एत्थ ‘‘सुक्कविस्सट्ठिसमये’’ति अट्ठकथावचनस्स सब्बथा ब्यापाररहितं कालं सन्धाय वुत्तत्ता सुक्कविस्सट्ठिसमयोपि गहेतब्बो. तेनेव गण्ठिपदे वुत्तनयेन पविट्ठस्स च याव उद्धरणारम्भो, ताव सम्भवन्तो ठितकालोपि गहेतब्बो. उद्धरणन्ति नीहरणकालो.
वाति विकप्पे, अपीति समुच्चये, सो वा-सद्देन विकप्पितानं पक्खानं तुल्यबलतं जोतेति. इति इमेहि द्वीहिपि ‘‘सो चे पवेसनं सादियति, पविट्ठं सादियती’’तिआदिना (पारा. ५८) पाळियं आगतनयेन लब्भमानं पवेसनादिएकक्खणम्पि सादियनपच्चया आपज्जमानं पाराजिकं दस्सेति. ससिक्खोति सिक्खाय सह वत्ततीति ससिक्खो, अपच्चक्खातसिक्खोति अत्थो. सादियन्तोति सेवनचित्तं उपट्ठापेन्तो. सो भिक्खु. ठपेत्वा किरियन्ति अत्तूपक्कमनं विना. चुतोति ‘‘भिक्खुपच्चत्थिकेहि कतमिदं, न मया’’ति लेसेन न मुच्चति, सादियनचित्ते सति सासनतो चुतोयेव होतीति अधिप्पायो.
एत्थ ¶ च ससिक्खोति इदं ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति (पारा. ४४) सिक्खापदपाठस्स अत्थदस्सनवसेन निद्दिट्ठं. तस्स पदभाजने (पारा. ४५), तदट्ठकथाय च विभत्तं सिक्खापच्चक्खानं सङ्खेपतो एवं वेदितब्बं – चित्तखेत्तकालपयोगपुग्गलविजाननवसेन सिक्खापच्चक्खानं होति, न तदभावेन. उपसम्पन्नभावतो चवितुकामताचित्तेनेव हि सिक्खापच्चक्खानं होति, न दवा वा रवा वा वदन्तस्स. एवं चित्तवसेन सिक्खापच्चक्खानं होति, न तदभावेन.
तथा ¶ ‘‘बुद्धं पच्चक्खामि, धम्मं पच्चक्खामि, सङ्घं पच्चक्खामि, सिक्खं, विनयं, पातिमोक्खं, उद्देसं, उपज्झायं, आचरियं, सद्धिविहारिकं, अन्तेवासिकं, समानुपज्झायकं, समानाचरियकं, सब्रह्मचारिं पच्चक्खामी’’ति एवं वुत्तानं बुद्धादीनं चतुद्दसन्नं, ‘‘गिहीति मं धारेहि, उपासको, आरामिको, सामणेरो, तित्थियो, तित्थियसावको, अस्समणो, असक्यपुत्तियोति मं धारेही’’ति एवं वुत्तानं गिहिआदीनं अट्ठन्नञ्चाति इमेसं बावीसतिया खेत्तपदानं यस्स कस्सचि सवेवचनस्स वसेन तेसु यं किञ्चि वत्तुकामस्स यं किञ्चि वदतो सिक्खापच्चक्खानं होति, न रुक्खादीनं अञ्ञतरस्स नामं गहेत्वा सिक्खं पच्चक्खन्तस्स. एवं खेत्तवसेन सिक्खापच्चक्खानं होति, न तदभावेन.
तत्थ यदेतं ‘‘पच्चक्खामी’’ति च ‘‘मं धारेही’’ति चाति वुत्तं वत्तमानकालवचनं, यानि च ‘‘अलं मे बुद्धेन, किं नु मे बुद्धेन, न ममत्थो बुद्धेन, सुमुत्ताहं बुद्धेना’’तिआदिना नयेन आख्यातवसेन कालं अनामसित्वा पुरिमेहि चुद्दसहि पदेहि सद्धिं योजेत्वा वुत्तानि ‘‘अलं मे’’तिआदीनि चत्तारि पदानि, तेसंयेव सवेवचनानं वसेन पच्चक्खानं होति, न ‘‘पच्चक्खासि’’न्ति वा ‘‘पच्चक्खिस्स’’न्ति वा ¶ ‘‘मं धारेसी’’ति वा ‘‘मं धारेस्सती’’ति वा ‘‘यं नूनाहं पच्चक्खेय्य’’न्ति वातिआदीनि अतीतानागतपरिकप्पवचनानि भणन्तस्स. एवं वत्तमानकालवसेन चेव अनामट्ठकालवसेन च पच्चक्खानं होति, न तदभावेन.
पयोगो पन दुविधो कायिको च वाचसिको च. तत्थ ‘‘बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदिना नयेन याय कायचि भासाय वचीभेदं कत्वा वाचसिकपयोगेनेव पच्चक्खानं होति, न अक्खरलिखनं वा हत्थमुद्दादिदस्सनं वा कायपयोगं करोन्तस्स. एवं वाचसिकपयोगेनेव पच्चक्खानं होति, न तदभावेन.
पुग्गलो पन दुविधो यो च पच्चक्खाति, यस्स च पच्चक्खाति. तत्थ यो पच्चक्खाति, सो सचे उम्मत्तकखित्तचित्तवेदनट्टानं अञ्ञतरो न होति. यस्स पन पच्चक्खाति, सो सचे मनुस्सजातिको होति, न च उम्मत्तकादीनं अञ्ञतरो, सम्मुखीभूतो च सिक्खापच्चक्खानं होति. न हि असम्मुखीभूतस्स दूतेन वा पण्णेन वा आरोचनं रुहति. एवं यथावुत्तस्स पुग्गलस्स वसेन पच्चक्खानं होति, न तदभावेन.
विजाननम्पि ¶ नियमितानियमितवसेन दुविधं. तत्थ यस्स, येसं वा नियमेत्वा ‘‘इमस्स, इमेसं वा आरोचेमी’’ति वदति. सचे ते यथा पकतिया लोके मनुस्सा वचनं सुत्वा आवज्जनसमये जानन्ति, एवं तस्स वचनानन्तरमेव तस्स ‘‘अयं उक्कण्ठितो’’ति वा ‘‘गिहिभावं पत्थयती’’ति वा येन केनचि आकारेन सिक्खापच्चक्खानभावं जानन्ति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा. अथ अपरभागे ‘‘किं इमिना वुत्त’’न्ति चिन्तेत्वा जानन्ति, अञ्ञे वा जानन्ति, अपच्चक्खाताव होति सिक्खा. अनियमेत्वा आरोचेन्तस्स पन सचे वुत्तनयेन यो कोचि मनुस्सजातिको वचनत्थं जानाति, पच्चक्खाताव होति सिक्खा. एवं विजाननवसेन पच्चक्खानं ¶ होति, न तदभावेन. यो पन अन्तमसो दवायपि पच्चक्खाति, तेन अपच्चक्खाताव होति सिक्खा.
इति इमेसं वुत्तप्पकारानं चित्तादीनं वसेन अपच्चक्खातसिक्खो ‘‘ससिक्खो’’ति वुत्तो.
८-१०. ‘‘इदानि सन्थतेन सन्थतस्स घट्टने उपादिन्नकघट्टनाभावतो दोसो नत्थी’’ति पापभिक्खूनं लेसकप्पनं पटिक्खिपितुं ‘‘भिक्खुपच्चत्थिका मनुस्सित्थिं भिक्खुस्स सन्तिके आनेत्वा वच्चमग्गेन, पस्सावमग्गेन, मुखेन अङ्गजातं अभिनिसीदेन्ति सन्थताय असन्थतस्सा’’तिआदिना (पारा. ६१) नयेन पाळियं वुत्तसन्थतवारानमत्थं सङ्गण्हन्तो आह ‘‘सन्थतेना’’तिआदि. तत्थ सन्थतेनाति चम्मचोळतिपुपट्टादीहि पटिच्छादितेन. ‘‘पवेसेन्तो’’ति इमिना सन्थतवारस्स परोपक्कमं निस्साय दस्सनमुपलक्खणन्ति अत्तूपक्कमेपि योजेतब्बतं दस्सेति, तस्स वक्खमानेन ‘‘पराजितो’’ति इमिना सम्बन्धो. ‘‘तथेवा’’ति इमिना पवेसेन्तोतिआदिप्पकारं परामसति.
एवं पवेसेन्तो कदा पराजितो होतीति आह ‘‘उपादिन्नेना’’तिआदि. एत्थ उपादिन्नेनाति तण्हादिट्ठीहि उपेतेन कम्मुना अत्तनो फलभावेनेव आदिन्नं गहितन्ति उपादिन्नं, एतेन अत्तनो अङ्गजातस्स, वत्थुपुग्गलानं मग्गस्स च घट्टनट्ठानगतं कायप्पसादं दस्सेति. इमिनाव अङ्गजातगतं अनट्ठकायप्पसादं चम्मखिलं, पिळकादि च गहेतब्बं. ‘‘उपादिन्नकं नाम कायिन्द्रिय’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं. तब्बिपरियायेन ‘‘अनुपादिन्नक’’न्ति तप्पटिच्छादकं चोळादि वुत्तं. उपादिन्नेन उपादिन्ने, अनुपादिन्ने वा पाराजिकक्खेत्ते घट्टिते, अनुपादिन्नकेन ¶ वा उपादिन्ने अनुपादिन्ने वा पाराजिकक्खेत्ते ¶ घट्टितेति योजना. एत्थ च करणवचनन्तानि पदानि ‘‘अङ्गजातेना’’ति इमस्स विसेसनानि.
एत्तावता सन्थतचतुक्कवसेन अत्तूपक्कमे सति पाराजिकक्खेत्ते पाराजिकं दस्सेत्वा इदानि परूपक्कमेपि दस्सेतुमाह ‘‘सचे’’तिआदि. एत्थाति एतेसु चतूसु विकप्पेसु. पाराजिकक्खेत्ते पविट्ठे तूति एत्थ तु-सद्देन पवेसनट्ठितुद्धारक्खणत्तयं समुच्चिनोति. यंतं-सद्दानं निच्चसम्बन्धत्ता हि ‘‘सो’’ति तं-सद्दोपादाने ‘‘यो’’ति यं-सद्दोपि अज्झाहरितब्बो, सामत्थियेन सम्पिण्डनत्थो अपिसद्दो च. अयमेत्थ अत्थयोजना – भिक्खुपच्चत्थिकेहि आनेत्वा भिक्खुनो अङ्गजाते अभिनिसीदापितमनुस्सित्थिआदीनं तीसु मग्गेसु अञ्ञतरमग्गसङ्खातं पाराजिकक्खेत्तं पविट्ठे वा तु-सद्देन सम्पिण्डितपवेसनट्ठितुद्धारानमञ्ञतरक्खणे वा सचे यो सादियति, सप्पमुखादिप्पवेसनकाले विय अनुत्तसित्वा कामरागपिपासाभिभूतो यदि सादियति, सोपि भिक्खु पराजितो होतीति योजना. ‘‘सचे सादियती’’ति इमिना सासङ्कवचनेन न सादियति, अनापत्तीति सूचितं होति.
‘‘पाराजिकक्खेत्ते’’ति इमिना ब्यवच्छिन्ने अञ्ञस्मिं ठाने वीतिक्कमन्तस्स इमस्मिंयेव विकप्पे सम्भवन्तियो इतरापत्तियो दस्सेतुमाह ‘‘खेत्ते’’तिआदि. ‘‘एत्था’’ति आनेत्वा सम्बन्धनीयं. ‘‘खेत्ते’’ति सामञ्ञनिद्देसेपि हेट्ठा ‘‘पाराजिकक्खेत्ते’’ति विसेसितत्ता, उपरिथुल्लच्चयादीनञ्च विधीयमानत्ता अञ्ञथानुपपत्तिलक्खणाय सामत्थिया थुल्लच्चयदुक्कटानं खेत्तेति अयमत्थो लब्भति. ‘‘कण्णच्छिद्दक्खिनासासू’’तिआदिना नयेन वक्खमानेसु जीवमानकसरीरगतथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तेसूति वुत्तं होति.
इमेसु ¶ द्वीसु खेत्तेसु ‘‘सन्थतादिना सन्थतादिं पवेसेन्तस्स उपादिन्नादीहि उपादिन्नादीनं घट्टने अधिवासेन्तस्स अनापत्ती’’ति वत्तुमसक्कुणेय्यताय पाराजिकक्खेत्ते वुत्तसब्बविकप्पे एत्थ योजेन्तेहि एवं योजेतब्बं – थुल्लच्चयक्खेत्ते सन्थते वा असन्थते वा सन्थतेन वा असन्थतेन वा अङ्गजातेन सेवन्तस्स उपादिन्ने वा अनुपादिन्ने वा उपादिन्नेन, तथा अनुपादिन्नेन वा घट्टिते थुल्लच्चयं तस्स विनिद्दिसेति. एवं दुक्कटक्खेत्ते सन्थते वा…पे… घट्टिते दुक्कटञ्च तस्स विनिद्दिसेति योजेतब्बं.
इह ¶ सब्बत्थ तीसुपि खेत्तेसु उपादिन्न-सद्देन अनट्ठकायप्पसादं अङ्गजातञ्च तत्थजातचम्मखिलपिळका च गय्हन्ति, दुक्कटक्खेत्ते पन अङ्गुलिआदिइतरावयवापि. तीसुपि खेत्तेसु अनुपादिन्न-सद्देन अङ्गजातादिपटिच्छादितवत्थादयो च गय्हन्ति, दुक्कटक्खेत्ते पन निमित्ते नट्ठकायप्पसादचम्मखिलपिळकरोमादीनि. इमानि च अनुपादिन्नानि. अङ्गजातेतरोपादिन्नावयवे च तीसुपि खेत्तेसु पवेसेन्तस्स दुक्कटमेव.
११. एत्तावता जीवमानसरीरे सन्थतासन्थतवसेन पच्चेकं तिविधेसुपि पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तेसु सन्थतासन्थतवसेनेव दुविधेन निमित्तेन सेवन्तस्स परोपक्कमे सति सादियन्तस्स लब्भमानपाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटापत्तियो यथासम्भवं दस्सेत्वा इदानि ‘‘मतसरीरे पन तथा तथा सेवन्तानं दोसो नत्थी’’ति पापभिक्खूनं लेसोकासपटिबाहनत्थं पाळियं दस्सितेसु यथावुत्तेसु तीसु खेत्तेसु लब्भमाना तिस्सो आपत्तियो दस्सेतुमाह ‘‘मते’’तिआदि.
तत्थ ¶ ‘‘मते’’ति एतस्स ‘‘मनुस्सित्थिआदीनं सरीरे’’ति अज्झाहरित्वा अत्थयोजना कातब्बा. इमिना ‘‘अक्खायिते’’तिआदिना दस्सितानं निमित्तानं निस्सयं दस्सितं होति. ‘‘निमित्तमत्तं सेसेत्वा’’तिआदिना नयेन वक्खमानगाथायं विय सकलसरीरे खादितेपि निमित्तस्स विज्जमानाविज्जमानभावोयेव आपत्तियाभावाभावस्स पमाणन्ति ‘‘अक्खायिते’’ति एतेन ‘‘मते’’ति एतं अविसेसेत्वा ‘‘निमित्ते’’ति अज्झाहरित्वा तं तेन विसेसितब्बं. अथ वा ‘‘निमित्तमत्त’’न्तिआदिना वक्खमानगाथाय ‘‘निमित्ते’’ति पदं आनेत्वा योजेतब्बं.
अक्खायितेति सब्बथा अक्खायिते पाराजिकवत्थुभूते निमित्ते. येभुय्यक्खायितेपि चाति किञ्चि किञ्चि खादित्वा बहुकावसिट्ठे निमित्ते. ‘‘यस्स चतूसु भागेसु तिभागमत्तं खादितं, तं निमित्तं येभुय्यक्खायितं नामा’’ति वदन्ति. मेथुनन्ति रागपरियुट्ठानेन सदिसभावापत्तिया मिथुनानं इदं मेथुनं, मतित्थिआदीनं रागपरियुट्ठानेन सदिसत्ताभावेपि तत्थ वीतिक्कमो रुळ्हिया ‘‘मेथुन’’न्ति वुच्चति.
पाराजिकोतिपराजितो, पराजयमापन्नोति अत्थो. अयञ्हि पाराजिक-सद्दो सिक्खापदापत्तिपुग्गलेसु वत्तति. तत्थ ‘‘अट्ठानमेतं आनन्द अनवकासो, यं तथागतो वज्जीनं ¶ वा वज्जिपुत्तकानं वा कारणा सावकानं पाराजिकं सिक्खापदं पञ्ञत्तं समूहनेय्या’’ति (पारा. ४३) एवं सिक्खापदे वत्तमानो वेदितब्बो. ‘‘आपत्ति त्वं भिक्खु आपन्नो पाराजिक’’न्ति (पारा. ६७) आपत्तिया. ‘‘न मयं पाराजिका, यो अवहटो, सो पाराजिको’’ति (पारा. १५५) एवं पुग्गले. ‘‘पाराजिकेन धम्मेन अनुद्धंसेय्या’’तिआदीसु (पारा. ३८४) पन धम्मे वत्ततीति वदन्ति. यस्मा पन ¶ तत्थ धम्मोति कत्थचि आपत्ति, कत्थचि सिक्खापदमेव अधिप्पेतं, तस्मा सो विसुं न वत्तब्बो.
तत्थ सिक्खापदं यो तं अतिक्कमति तं पराजेति, तस्मा ‘‘पाराजिक’’न्ति वुच्चति. आपत्ति पन यो नं अज्झापज्जति तं पराजेति, तस्मा ‘‘पाराजिका’’ति वुच्चति. पुग्गलो यस्मा पराजितो पराजयमापन्नो, तस्मा ‘‘पाराजिको’’ति वुच्चति. सिक्खापदापत्तीसु पाराजिक-सद्दो पराजेतीति ‘‘पाराजिको’’ति कत्तुसाधनो, पुग्गले पन पराजीयतीति कम्मसाधनोति वेदितब्बो. ‘‘नरो’’ति इमिना पुब्बे वुत्तभिक्खुयेव अधिप्पेतो. सामञ्ञजोतना विसेसे अवतिट्ठतीति.
१२. येभुय्यक्खायितेति चतूसु कोट्ठासेसु एककोट्ठासावसेसं कत्वा खादिते. उपड्ढक्खायितेति समभागावसेसं खादिते. थूलो अच्चयो थुल्लच्चयो, सोयेव आपज्जीयतीति आपत्तीति थुल्लच्चयापत्ति. पाचित्तियादयो सन्धायेत्थ थुल्लच्चयवोहारो, न पाराजिकसङ्घादिसेसेति दट्ठब्बं. सेसेति अवसेसे उपकच्छकादीसु. वुत्तञ्हि अट्ठकथायं ‘‘अवसेससरीरे उपकच्छकादीसु दुक्कट’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.५९-६०). दुट्ठु कतन्ति दुक्कटं, दुक्कट-सद्दो नियतनपुंसकत्ता इत्थिलिङ्गस्सापि आपत्ति-सद्दस्स सलिङ्गेन विसेसनं होति.
१३. निमित्तमत्तं सेसेत्वा खायितेपीति एत्थ तिण्णमञ्ञतरं निमित्तं सेसेत्वा सकलसरीरे खादितेपि. पि-सद्दो ब्यतिरेके, पगेव इतरेति दीपेति. तस्मिं निमित्ते अक्खायिते वा येभुय्यक्खायिते वाति द्विधा वुत्तेसु तीसु निमित्तेसु अञ्ञतरस्मिं निमित्ते मेथुनं सेवतोपि पराजयो पाराजिकापत्ति होतीति अधिप्पायो ¶ . सेवतोपीति एत्थ पि-सद्दो अपेक्खायं. तस्मा न केवलं हेट्ठा वुत्तानमेवाति अपेक्खति. सन्थतादयो विकप्पा यथावुत्तनयेन एत्थापि योजेतब्बा.
१४. ‘‘उद्धुमातादिसम्पत्ते’’ति ¶ एत्थ ‘‘यदा पन सरीरं उद्धुमातकं होति कुथितं नीलमक्खिकासमाकिण्णं किमिकुलसमाकुलं नवहि वणमुखेहि पग्घरितपुब्बकुणपभावेन उपगन्तुम्पि असक्कुणेय्यं, तदा पाराजिकवत्थुञ्च थुल्लच्चयवत्थुञ्च जहति, तादिसे सरीरे यत्थ कत्थचि उपक्कमतो दुक्कटमेवा’’ति (पारा. अट्ठ. १.५९-६०) अट्ठकथावचनतो सब्बत्थापि चाति अक्खायितादिसब्बविकप्पोपगतानि पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तानि गहितानीति दट्ठब्बं. तत्थापि वीतिक्कमो अनापत्ति न होतीति दस्सेतुमाह ‘‘दुक्कट’’न्ति. ‘‘खायितक्खायित’’न्तिआदीसु खायितक्खायितञ्च नामेतं सब्बं मतसरीरकेयेव वेदितब्बं, न जीवमानेति योजेतब्बं.
१५. जीवमाने कथन्ति आह ‘‘छिन्दित्वा पना’’तिआदि. तत्थ वणसङ्खेपतोति वणसङ्गहतो. तस्मिन्ति यत्थ ठितं निमित्तं उप्पाटितं, तस्मिं पदेसे. एत्थ दुतियो पन-सद्दो इध अदस्सितं अट्ठकथायं आगतनयेन विञ्ञायमानं अत्थविसेसं जोतेति. अट्ठकथायहि ‘‘यदिपि निमित्तं सब्बसो खायितं, छविचम्मम्पि नत्थि, निमित्तसण्ठानं पञ्ञायति, पवेसनं जायति, पाराजिकमेवा’’ति एवं अजीवमाने वुत्तविनिच्छयानुसारेन जीवमानेपि छविचम्ममत्तं चे सब्बसो उप्पाटितं, निमित्तसण्ठानं पञ्ञायति, पवेसनक्खमं होति, तत्थ सेवन्तस्स पाराजिकमेवाति विञ्ञायमानमत्थं जोतेतीति वुत्तं होति.
१६. ततो ¶ निमित्ततोति सम्बन्धो. पतितायाति पतितायं, अयमेव वा पाठो. निमित्ततोति निमित्तप्पदेसतो पतितायं मंसपेसियन्ति सम्बन्धो. छिन्दित्वा वा तच्छेत्वा वा पतितायं तस्सं निमित्तमंसपेसियन्ति अत्थो. मेथुनरागेन उपक्कमन्तस्स दुक्कटं विनिद्दिसेति योजना.
१७. ‘‘नखपिट्ठिप्पमाणेपी’’तिआदिगाथाय ‘‘छिन्दित्वा’’तिआदिका अट्ठकथा आनेत्वा सम्बन्धितब्बा. सतीति एत्थ ‘‘अवसिट्ठे’’ति पाठसेसो. जीवमानेति एत्थ ‘‘सरीरे’’ति पाठसेसो. जीवमानसरीरे पन छिन्दित्वा तच्छेत्वा निमित्ते उप्पाटिते नखपिट्ठिप्पमाणेपि मंसे, न्हारुम्हि वा अवसिट्ठे सति मेथुनं पटिसेवन्तो पराजितोति योजना.
१८. ‘‘कण्णच्छिद्दक्खी’’ति गाथाय ‘‘जीवमाने’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं, ‘‘सरीरे’’ति ¶ पाठसेसो. ‘‘अस्सगोमहिसादीन’’न्तिआदिना अस्सादीनं वक्खमानत्ता पारिसेसतो ‘‘मनुस्सान’’न्ति लब्भति. मनुस्सानं जीवमानसरीरे कण्ण…पे… वणेसु वाति योजना. वत्थिकोसेति मुत्तपथब्भन्तरे. वणेसु वाति सत्थकादीहि कतवणेसु. अङ्गजातन्ति तिलमत्तम्पि अङ्गजातेकदेसं. रागाति मेथुनरागेन.
१९. अवसेससरीरस्मिन्ति कण्णच्छिद्दादियथावुत्तसरीरावयववज्जितसरीरप्पदेसे. तेनाह ‘‘उपकच्छूरुकादिसू’’ति उपकच्छं नाम बाहुमूलन्तरं. ऊरुकादिसूति ऊरुवेमज्झादीसु. आदि-सद्देन वुत्तावसेसं सरीरप्पदेसं सङ्गण्हाति. ‘‘अङ्गजात’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. ‘‘पवेसेत्वा’’ति सामत्थिया लब्भति, अङ्गजातं तिलबीजमत्तं पवेसेत्वाति ¶ वुत्तं होति. वसा मेथुनरागस्स सेवमानस्साति मेथुनरागेन वीतिक्कमन्तस्साति अत्थो. ‘‘सन्थतेना’’तिआदिना वुत्तप्पकारो एत्थापि योजेतब्बो.
२०. अस्सगोमहिसादीनन्ति आदि-सद्देन गोकण्णगवजादयो सङ्गहिता. अस्सादयो पाकटायेव. ‘‘मतान’’न्ति वक्खमानत्ता ‘‘जीवमानान’’न्ति सामत्थिया लब्भति. सेवन्ति ‘‘वसा मेथुनरागस्सा’’ति अनुवत्तमानत्ता मेथुनरागवसेन तिलबीजमत्तम्पि अङ्गजातप्पदेसं पवेसेन्तो थुल्लच्चयं फुसेति योजना. एत्थ च ‘‘ओट्ठगद्रभदन्तीनं, अस्सगोमहिसादिन’’न्ति पाठेन भवितब्बं. एवञ्हि सति अट्ठकथावसाने निद्दिट्ठेन पकारत्थवाचिना आदि-सद्देन थुल्लच्चयवीतिक्कमारहनासावत्थिकोसवन्तो अवुत्ता सब्बेपि सत्ता गय्हन्ति. ‘‘अस्सगोमहिसादीन’’न्ति पठमपादावसाने निद्दिट्ठेन आदि-सद्देन ओट्ठगद्रभदन्तीनम्पि सङ्गहो होतीति तेसं पुनवचनं निरत्थकं सियाति.
२१. तथा सेवमानस्स दुक्कटन्ति सम्बन्धो. सब्बतिरच्छानन्ति तिरियं अञ्चन्ति वड्ढन्तीति तिरच्छा, सब्बे च ते तिरच्छाचाति सब्बतिरच्छा, तेसं सब्बतिरच्छानं. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘वसा मेथुनरागस्सा’’तिआदीनं परामट्ठत्ता सब्बतिरच्छानानं अक्खिआदीसु तिलबीजमत्तम्पि अङ्गजातप्पदेसं मेथुनरागेन पवेसेन्तस्स दुक्कटन्ति वुत्तं होति. एत्थापि सन्थतादिविकप्पे निद्दोसभावो न सक्का वत्तुन्ति तम्पि योजेतब्बं.
२२. एवं तिरच्छानानं जीवमानकसरीरे लब्भमाना आपत्तियो दस्सेत्वा तेसंयेव मतसरीरेपि ¶ सम्भवनकआपत्तियो दस्सेतुमाह ‘‘तेस’’न्तिआदि. ‘‘तेस’’न्ति ¶ इमिना मनुस्सतिरच्छानगतानं गहणन्ति वदन्ति. मनुस्सानं मतामतसरीरे पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तेसु तिस्सन्नं आपत्तीनं दस्सितत्ता, पुन गहणे पयोजनाभावा ते वज्जेत्वा अनुवत्तमानसब्बतिरच्छानन्ति इमिना योजेतब्बं, तेसं सब्बतिरच्छानगतानन्ति अत्थो. अल्लसरीरेसूति उद्धुमातकादिभावमसम्पत्तेसु अल्लमतसरीरेसु तिविधे खेत्तस्मिं असन्थते, सन्थते वा सति मेथुनरागस्स वसा सेवतो तिविधापि आपत्ति सियाति अनुवत्तमानपदेहि सह योजना.
तिविधे खेत्तस्मिन्ति मतमनुस्ससरीरे वुत्तनयेन अक्खायितयेभुय्यक्खायितभेदे मग्गत्तयसङ्खाते पाराजिकक्खेत्ते च येभुय्यक्खायितउपड्ढक्खायितभेदे तस्मिंयेव मग्गत्तयसङ्खाते च, अक्खायितयेभुय्यक्खायितभेदे कण्णच्छिद्दक्खिनासावत्थिकोसवणसङ्खाते च थुल्लच्चयक्खेत्ते उपड्ढक्खायितयेभुय्यक्खायितभेदे तस्मिंयेव कण्णच्छिद्दक्खिनासावत्थिकोसवणसङ्खाते च, अक्खायितयेभुय्यक्खायितउपड्ढक्खायित येभुय्यक्खायितभेदे अवसेससरीरसङ्खाते दुक्कटक्खेत्ते चाति तिविधेपि खेत्ते. सतीति विज्जमाने. सन्थते वा असन्थते वा मेथुनरागस्स वसा सेवतो यथारहं पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटसङ्खाता तिविधा आपत्ति भवेय्याति अत्थो.
एतेसमेव च उद्धुमातादिभावं सम्पत्ते सरीरे सन्थतादिवुत्तविकप्पयुत्तेसु तीसु मग्गेसु यत्थ कत्थचि मेथुनरागेन सेवतो आपज्जितब्बदुक्कटञ्च उद्धुमातादिसम्पत्ते सब्बत्थापि च दुक्कटन्ति मनुस्ससरीरे वुत्तनयेन विञ्ञातुं सक्काति इमस्मिं तिरच्छानगतसरीरे विसेसमत्तं दस्सेतुं ‘‘तेसं अल्लसरीरेसू’’तिआदीनं वुत्तत्ता दुक्कटं पुब्बे ¶ वुत्तनयेन वेदितब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘कुथितकुणपे पन पुब्बे वुत्तनयेनेव सब्बत्थ दुक्कट’’न्ति.
२३. बहि छुपन्तस्साति योजना. निमित्तं मुत्तकरणं. ‘‘इत्थिया’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि चतुत्थगाथाय ‘‘तिरच्छानगतित्थिया’’ति वक्खमानत्ता पारिसेसतो इमिना मनुस्सामनुस्सित्थीनमेव गहणं, इमिना अमनुस्सित्थियापि गहणस्स. इमिस्सानन्तरगाथाय इतो ‘‘इत्थिया’’ति अनुवत्तिते तत्रापि अमनुस्सित्थियापि गहणं सियाति तम्पि वज्जेत्वा कायसंसग्गसङ्घादिसेसस्स वत्थुभूतं मनुस्सित्थिमेव दस्सेतुं तत्थ वुत्तं ‘‘इत्थिया’’तिअधिकवचनमेव ञापकन्ति वेदितब्बं.
महाअट्ठकथायं ¶ (पारा. अट्ठ. १.५९-६०) ‘‘इत्थिनिमित्तं मेथुनरागेन मुखेन छुपति, थुल्लच्चय’’न्ति सामञ्ञेन वुत्तत्ता च धम्मक्खन्धके ‘‘न च भिक्खवे रत्तचित्तेन अङ्गजातं छुपितब्बं, यो छुपेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (महाव. २५२) सामञ्ञवचनतो च उद्धुमातादिभावमसम्पत्ताय अल्लमतमनुस्सित्थिया च अक्खायिते वा येभुय्यक्खायिते वा निमित्ते सति पाराजिकवत्थुभावतो तत्थापि बहि छुपन्तस्स थुल्लच्चयन्ति अयमत्थोपि मतामतविसेसं अकत्वा ‘‘इत्थिया’’ति इमिनाव सामञ्ञवचनेन गहेतब्बो.
२४. निमित्तेनाति अत्तनो अङ्गजातेन. मुखेनाति पकतिमुखेन. निमित्तं इत्थियाति जीवमानकमनुस्सित्थिया अङ्गजातं. यस्मा पन कायसंसग्गसिक्खापदविनीतवत्थूसु मतित्थिवत्थुम्हि मतित्थिया सरीरे कायसंसग्गरागेन यो छुपति, तस्स ‘‘अनापत्ति भिक्खु सङ्घादिसेसस्स, आपत्ति ¶ थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा. २८१) वुत्तत्ता मतमनुस्सित्थी न गहेतब्बा. तथेव यक्खिवत्थुम्हि कायसंसग्गरागेन यक्खिनिया सरीरं येन फुट्ठं, तस्स ‘‘अनापत्ति भिक्खु सङ्घादिसेसस्स, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति वुत्तत्ता, इधेव उपरि दुतियसङ्घादिसेसे ‘‘पण्डके यक्खिपेतीसु, तस्स थुल्लच्चयं सिया’’ति (वि. वि. ३४१) वक्खमानत्ता च अमनुस्सित्थीपि न गहेतब्बा. तेन वुत्तं ‘‘जीवमानकमनुस्सित्थिया अङ्गजात’’न्ति. अन्तो पवेसेतुकामताय सति कायसंसग्गरागासम्भवतो ‘‘कायसंसग्गरागेना’’ति इमिना च बहि छुपितुकामता विञ्ञायतीति ‘‘बही’’ति अनुवत्तनं विनापि तदत्थो लब्भति. गरुकन्ति सङ्घादिसेसो.
२५. तथेव बहि छुपन्तस्साति योजना, अन्तो अप्पवेसेत्वा बहियेव छुपन्तस्साति वुत्तं होति. उभयरागेनाति कायसंसग्गरागेन, मेथुनरागेन वा. पुरिसस्सापीति जीवमानकपुरिसस्सपि. पि-सद्दो न केवलं वुत्तनयेन इत्थिया निमित्तं फुसन्तस्सेव आपत्ति, अथ खो पुरिसस्सापीति दीपेति. ‘‘निमित्त’’न्ति मुत्तकरणमेव वुच्चति. ‘‘जीवमानकपुरिसस्सा’’ति अयं विसेसो कुतो लब्भतीति चे? ‘‘कायसंसग्गरागेन वा मेथुनरागेन वा जीवमानकपुरिसस्स वत्थिकोसं अप्पवेसेन्तो निमित्तेन निमित्तं छुपति, दुक्कट’’न्ति इतो अट्ठकथावचनतो (पारा. अट्ठ. १.५९-६०) लब्भति.
२६. अचिरवतितरन्तानं गुन्नं पिट्ठिं अभिरुहन्ता छब्बग्गिया भिक्खू मेथुनरागेन अङ्गजातेन ¶ अङ्गजातं छुपिंसूति इमस्मिं वत्थुम्हि ‘‘न च भिक्खवे रत्तचित्तेन अङ्गजातं छुपितब्बं, यो छुपेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (महाव. २५२) आगतनयं दस्सेतुमाह ¶ ‘‘निमित्तेना’’तिआदि. एत्थापि ‘‘तथा’’ति इमस्सानुवत्तनतो ‘‘बही’’ति लब्भति. अत्तनो निमित्तेन तिरच्छानगतित्थिया निमित्तं मेथुनरागतो बहि छुपन्तस्स थुल्लच्चयं होतीति योजना.
२७. ‘‘मेथुनरागतो’’ति इमिना ब्यवच्छिन्नमत्थं दस्सेतुमाह ‘‘कायसंसग्गरागेना’’तिआदि. एत्थापि ‘‘कायसंसग्गरागेना’’तिवचनसामत्थिया बहि छुपनं वेदितब्बं. निमित्तस्साति पस्सावमग्गस्स. छुपनेति फुसने.
२८. तमावट्टकतेति एत्थ ‘‘तं आवट्टकते’’ति पदच्छेदो. आवट्टकतेति विवटे. ‘‘मुखे’’ति सम्बन्धिसद्दत्ता, अञ्ञस्स सम्बन्धिनो च अनिद्दिट्ठत्ता सुतानुलोमिकानं सुतसम्बन्धस्सेव बलवत्ता च पुरिमानन्तरगाथाय ‘‘तिरच्छानगतित्थिया मुखे’’ति किञ्चापि सुतस्सेव सम्बन्धो विञ्ञायति, तथापि इमाय गाथाय विनीतवत्थुम्हि (पारा. ७३) ‘‘अञ्ञतरो भिक्खु सिवथिकं गन्त्वा छिन्नसीसं पस्सित्वा वट्टकते मुखे अच्छुपन्तं अङ्गजातं पवेसेसी’’ति दस्सितछिन्नसीसवत्थुस्स सङ्गहितत्ता मनुस्समुखमेव गहेतब्बं सिया. तिरच्छानगतानं, पन अमनुस्सानञ्च मुखे तथा पवेसो निद्दोसोति वत्तुमसक्कुणेय्यत्ता तत्थापि इदमेव उपलक्खणन्ति पाराजिकप्पहोनकानं सब्बेसं मुखेति दट्ठब्बं. तं अङ्गजातं. तत्थ आवट्टकते पाराजिकप्पहोनकानं मुखे आकासगतं कत्वा कत्थचि अफुसापेत्वा नीहरन्तस्स उक्खिपन्तस्स दुक्कटन्ति योजना. अथ वा तिरच्छानानं आवट्टकते मुखेति योजेत्वा तदञ्ञसङ्गहो उपलक्खणवसेन कातब्बो.
२९. तथाति ¶ ‘‘आकासगतं कत्वा’’ति यथावुत्तप्पकारं परामसति. चतूहि पस्सेहीति सहत्थे करणवचनं. ‘‘पस्सेही’’ति सम्बन्धिसद्दत्ता ‘‘निमित्तस्सा’’ति सामत्थिया लब्भति. ‘‘इत्थिया’’ति सामञ्ञसद्दत्ता ‘‘सब्बस्सा’’ति पाठसेसो. जातिवाचकत्ता एकवचनं. ‘‘चतूहि पस्सेहि, हेट्ठिमत्तल’’न्ति च इमेसं सम्बन्धिपदस्स अनिद्देसेपि मेथुनपाराजिकाधिकारत्ता च सन्थतचतुक्कस्स अट्ठकथावसाने इमाय गाथाय सङ्गहितस्स इमस्स विनिच्छयस्स परियोसाने ‘‘यथा च इत्थिनिमित्ते वुत्तं, एवं सब्बत्थ लक्खणं वेदितब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.६१-६२) निमित्तविनिच्छयस्सातिदेसस्स ¶ कतत्ता च सामत्थियेन ‘‘निमित्तस्सा’’ति लब्भति. इदमेव ‘‘पवेसेत्वा’’ति एतस्स आधारवसेन गहेतब्बं. ‘‘अङ्गजात’’न्ति अनुवत्तति.
एवं वाक्यं पूरेत्वा ‘‘यथा आवट्टकते मुखे अङ्गजातं पवेसेत्वा तमाकासगतं कत्वा नीहरन्तस्स दुक्कटं, तथा सब्बस्सा इत्थिया निमित्ते पस्सावमग्गसङ्खाते अङ्गजातं पवेसेत्वा तस्स चतूहि पस्सेहि सह हेट्ठिमत्तलं चत्तारो पस्से, हेट्ठिमत्तलञ्च अच्छुपन्तं आकासगतं कत्वा नीहरन्तस्स दुक्कट’’न्ति योजेत्वा अत्थो वत्तब्बो.
३०. उप्पाटितोट्ठमंसेसूति उप्पाटितं ओट्ठमंसं येसन्ति विग्गहो. तेसु दन्तेसु. बहिनिक्खन्तकेसु वाति पकतिया ओट्ठमंसतो बहि निक्खमित्वा ठितेसु वा दन्तेसु. वायमन्तस्साति अङ्गजातेन छुपन्तस्स.
३१. अट्ठिसङ्घट्टनं कत्वाति निमित्तमंससन्निस्सयानि अट्ठीनि सङ्घट्टेत्वा. मग्गेति अट्ठिसङ्घातमये मग्गे. दुविधरागतोति ¶ मेथुनरागेन वा कायसंसग्गरागेन वा. वायमन्तस्साति अङ्गजातं पवेसेत्वा चारेन्तस्स.
३२. आलिङ्गन्तस्साति परिस्सजन्तस्स. हत्थगाहादीसु हत्थो नाम कप्परतो पट्ठाय याव अग्गनखा. हत्थस्स, तप्पटिबन्धस्स च गहणं हत्थग्गाहो. अवसेससरीरस्स, तप्पटिबन्धस्स च परामसनं परामासो. निस्सन्देहे पन ‘‘मातुगामस्स सरीरस्स वा तप्पटिबन्धस्स वा हत्थेन गहणं हत्थग्गाहो’’ति वुत्तं, तं अट्ठकथाय न समेति. तस्मा यथावुत्तनयस्सेव अट्ठकथासु आगतत्ता सोयेव सारतो पच्चेतब्बो. परामसेपि ‘‘हत्थेन सरीरस्स, तप्पटिबन्धस्स च परामसन’’न्ति यं तत्थ वुत्तं, तम्पि न युज्जति. अवसेससरीरावयवेनापि परामसतो दुक्कटमेव होतीति. चुम्बनादीसूति आदि-सद्देन वेणिग्गाहादिं सङ्गण्हाति. ‘‘अयं नयो’’ति एतेन ‘‘इत्थिया मेथुनरागेन हत्थग्गाहादीसु दुक्कट’’न्ति इममत्थं अतिदिसति.
३३. मनुस्सामनुस्सेहि अञ्ञेसु तिरच्छानगतेसु हेट्ठिमपरिच्छेदेन मेथुनधम्मपाराजिकवत्थुभूते ¶ सत्ते दस्सेतुमाह ‘‘अपदे’’तिआदि. ‘‘अपदे, द्विपदे, चतुप्पदे’’ति इमेहि विसेसनेहि विसेसितब्बं ‘‘सत्तनिकाये’’ति इदं वत्तब्बं. अपदे सत्तनिकाये. अहयोति थलचरेसु उक्कट्ठपरिच्छेदतो हत्थिगिलनके अजगरे उपादाय हेट्ठिमपरिच्छेदेन नागा च. मच्छाति जलजेसु उपरिमकोटिया पञ्चसतयोजनिकानि तिमिरपिङ्गलादिमच्छे उपादाय हेट्ठिमन्ततो पाठीनपावुसादयो मच्छा च. द्विपदे सत्तनिकाये. कपोताति उपरिमकोटिया गरुळे उपादाय हेट्ठिमन्ततो कपोताकपोतपक्खी च. पारावताति केचि. चतुप्पदे सत्तनिकाये. गोधाति उपरिमकोटिया हत्थिं ¶ उपादाय हेट्ठिमन्ततो गोधा चाति इमे सत्ता. हेट्ठाति हेट्ठिमपरिच्छेदतो. पाराजिकस्सवत्थूति मेथुनधम्मपाराजिकस्स वत्थूनीति पाठसेसो.
३४. सेवेतुकामता मेथुनसेवाय तण्हा, ताय मेथुनरागसङ्खाताय सम्पयुत्तं चित्तं सेवेतुकामताचित्तं. मग्गेति वच्चमग्गादीनं अञ्ञतरे मग्गे. मग्गस्स अत्तनो मुत्तकरणस्स पवेसनं. पब्बज्जाय, पातिमोक्खसंवरसीलस्स वा अन्ते विनासे भवोति अन्तिमो, पाराजिकापन्नो पुग्गलो, तस्स वत्थु अन्तिमभावस्स कारणत्ता पाराजिकापत्ति अन्तिमवत्थूति वुच्चति, तदेव पठमं चतुन्नं पाराजिकानं आदिम्हि देसितत्ता पठमन्तिमवत्थु, तस्स पठमन्तिमवत्थुनो, पठमपाराजिकस्साति वुत्तं होति.
३५. सामन्ता आपत्तिसमीपे भवं सामन्तं, पाराजिकापत्तिया समीपे पुब्बभागे भवन्ति अत्थो. सेसानं पन तिण्णम्पीति अवसेसानं अदिन्नादानादीनं तिण्णं पाराजिकधम्मानं. थुल्लच्चयं सामन्तमिति उदीरितन्ति सम्बन्धो. कथमुदीरितं? ‘‘फन्दापेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा. ९४) दुतिये, ‘‘मनुस्सं उद्दिस्स ओपातं खणति, पतित्वा दुक्खवेदनं उप्पादेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति, ततिये, ‘‘पटिविजानन्तस्स आपत्ति पाराजिकस्स, अप्पटिविजानन्तस्स आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा. २१५) चतुत्थे समुदीरितं.
एत्थ च चतुत्थपाराजिकस्स थुल्लच्चयापत्तिया सामन्तापत्तिभावो यस्स उत्तरिमनुस्सधम्मं समुल्लपति, सो याव न पटिविजानाति, ताव समुल्लपनपच्चया थुल्लच्चयापत्तिसम्भावे, समुल्लपिते तस्मिं समुल्लपितमत्थे पटिविजानन्ते पाराजिकापत्तिसम्भावे च युज्जति. सो ¶ च ‘‘अप्पटिविजानन्तस्स वुत्ते थुल्लच्चय’’न्ति इमिनाव सङ्गहितोति दट्ठब्बं.
३६. अजानन्तस्स ¶ वातूपत्थद्धं अङ्गजातं दिस्वा अत्तनो रुचिया वीतिक्कमं कत्वा मातुगामेसु गच्छन्तेसु अजानमानस्स, महावने दिवा निद्दुपगतभिक्खुनो विय परेहि किरियमानं अजानन्तस्साति वुत्तं होति. तथेवाति इमिना ‘‘अनापत्तीति ञातब्ब’’न्ति इदमाकड्ढति. अस्सादियन्तस्साति भिक्खुपच्चत्थिकेसु अभिभवित्वा वीतिक्कमं करोन्तेसु च कारापेन्तेसु च, सप्पमुखं पविट्ठकाले विय उत्तसित्वा अनधिवासेन्तस्स च, महावने दिवाविहारोपगतभिक्खुनो विय परोपक्कमं ञत्वापि काये आदित्तअग्गिना विय उत्तसित्वा अनधिवासेन्तस्साति अत्थो. ‘‘अजानन्तस्सा’’ति एत्थ अपि-सद्दो योजेतब्बो. बुद्धसासने खीरसागरसलिलनिम्मले सब्बपठमं पातुभूतत्ता आदि च तं वीतिक्कमसङ्खातं कम्मञ्चाति आदिकम्मं, तं एतस्स अत्थीति आदिकम्मी, एत्थ सुदिन्नो भिक्खु, तस्स आदिकम्मिनोति गहेतब्बो. उपरिपि इमेसं पदानं आगतागतट्ठाने इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो. इध च उपरि सब्बसिक्खापदेसु च निदानादिवसेन सत्तरसविधो साधारणविनिच्छयो पकिण्णके सङ्खेपतो, उत्तरे वित्थारतो च आवि भविस्सति. तस्मा एत्थ न दस्सितोति वेदितब्बं.
३७-३८. विनयेति विनयपिटके. अनयूपरमेति नेति पापेति सीलसम्पदं समाधिसम्पदं पञ्ञासम्पदञ्चाति नयो, कायवचीद्वारेहि अवीतिक्कमसङ्खातो संवरो, तप्पटिपक्खो असंवरो अनयो नाम, तस्स उपरमो निवत्ति एत्थाति अनयूपरमो, विनयो, तत्थ अनयूपरमे विनये.
ततो ¶ एव परमे उक्कट्ठे. अनयस्स वा उपरमे निवत्तने परमे उक्कट्ठेति गहेतब्बं. परा उत्तमा मा सासनसिरी एत्थाति परमो, विनयोति एवम्पि गहेतब्बं. ‘‘विनयो नाम सासनस्स आयू’’ति (दी. नि. अट्ठ. १.पठमसङ्गीतिकथा; पारा. अट्ठ. १.पठमसङ्गीतिकथा; खु. पा. अट्ठ. ५.महासङ्गीतिकथा; थेरगा. अट्ठ. १.२५१) वचनतो उत्तमसासनसम्पत्तियुत्तेति अत्थो.
सुजनस्साति सोभणो जनो सुजनो, सिक्खाकामो अधिसीलसिक्खाय सोभमानो पियसीलो कुलपुत्तो, तस्स नयने नयनूपमे विनयेति सम्बन्धो. अनयूपरमत्ता, परमत्ता च सुजनस्स कुलपुत्तस्स नयने नयनूपमे. सुखानयनेति लोकियलोकुत्तरभेदं सुखं आनेतीति सुखानयनं, तस्मिं. इदञ्च ‘‘नयने’’ति एतस्स विसेसनं.
एतं ¶ विसेसनं किमत्थन्ति चे? उपमाभावेन गहितपकतिनयनतो इध सम्भवन्तं विसेसं दस्सेतुन्ति वेदितब्बं. कतरो सो विसेसोति चे? पकतिनयनं रागदोसादिकिलेसूपनिस्सयो हुत्वा दिट्ठधम्मिकसम्परायिकदुक्खस्स च पच्चयो होति. इदं पन विनयनयनं इमस्स कुलपुत्तस्स एवं अहुत्वा एकंसेन मोक्खावहनसुखस्सेव पच्चयो होतीति इमस्स विसेसस्स दस्सनत्थं. यथा विनयमविराधेत्वा पटिपज्जनेन सिज्झनकसीलसंवरमूलकअविप्पटिसारादिअनुपादिसेसपरिनिब्बानावसा- नफलसम्पत्तिवसेन उप्पज्जनकलोकियलोकुत्तरसुखावहने विनयेति वुत्तं होति.
पधानरतोति एत्थ ‘‘अपी’’ति पाठसेसो. पधाने विनयाभियोगे रतोपि, विनये अज्झायनसवनचिन्तनादिवसेन वायमन्तोपीति अत्थो. अथ वा ‘‘विरागो सेट्ठो धम्मान’’न्ति (ध. प. २७३; नेत्ति. १७०; कथा. ८७२) वचनतो पधानं निब्बानं, तस्मिं रतोति अत्थो ¶ . सारमतेति ‘‘सार’’न्ति अधिमते. अथ वा सारं अफेग्गुमतं महाविहारवासीनं आचरियमतं एत्थाति ‘‘सारमतो’’ति विनयविनिच्छयो वुत्तो, तस्मिं. इधाति इमस्मिं विनयविनिच्छये. रतोति अच्चन्ताभिरतो. ‘‘न रतो’’ति एत्थ न-कारं ‘‘रमते’’ति ओसानपदेन योजेत्वा यो पन न रमतेति सम्बन्धो.
थेरनवमज्झिमभिक्खुभिक्खुनीनं अन्तरे यो पन पुग्गलो निच्चपरिवत्तनसवनानुस्सरणचिन्तनवसेन न रमते न कीळति, सो पुग्गलो विनये पधानरतोपि विनयपिटके अज्झयनसवनादिवसेन युत्तपयुत्तोपि पटु होति किं, न होतेवाति दस्सेति. विनयपिटके पाटवमाकङ्खन्तेहि पठमं तावेत्थ सक्कच्चं अभियोगो कातब्बोति अधिप्पायो.
इममेवत्थं आनिसंसपारंपरियपयोजनेन सह दस्सेतुमाह ‘‘इम’’न्तिआदि. इमन्ति वुच्चमानं विनयविनिच्छयं, ‘‘अवेदी’’ति इमिना सम्बन्धो. ‘‘यो’’ति पाठसेसो. यो कुलपुत्तो सतिसम्पजञ्ञसद्धासम्पन्नो इमं विनयविनिच्छयं सम्मा अवेदि अञ्ञासि. किं भूतन्ति आह ‘‘हितविभावन’’न्ति. लोकियलोकुत्तरसम्पत्तिया मूलसाधनत्ता सीलमिध हितं नाम, तं विभावेति पकासेतीति हितविभावनोति विग्गहो. ‘‘सीले पतिट्ठाय…पे… विजटये जट’’न्ति (सं. नि. १.२३, १९२; मि. प. २.१.९) वुत्तत्ता सब्बकिलेसजटाविजटनलोकुत्तरञाणस्स पदट्ठानसोपचारसाभिञ्ञारूपारूपअट्ठसमाधीनं पदट्ठानताय सब्बलोकियलोकुत्तरगुणसम्पदानं ¶ मूलभूतेसु चतुपारिसुद्धिसीलेसु पधानं पातिमोक्खसंवरसीलं, तप्पकासकत्ता अयं विनयविनिच्छयो ‘‘हितविभावनो’’ति वुत्तो.
भावनन्ति ¶ भावीयति पुनप्पुनं चेतसि निवेसीयतीति भावनो, भावनीयोति वुत्तं होति. हितविभावकत्तायेव हितत्थीहि पुनप्पुनं चित्ते वासेतब्बोति वुत्तं होति, तं एवंविधं विनयविनिच्छयं. सुरसम्भवन्ति रसीयति अस्सादीयतीति रसो, सद्दरसो अत्थरसो करुणादिरसो विमुत्तिरसो च, सोभणो रसो एतस्साति सुरसो, विनयविनिच्छयो, तं सुरसं. भवं भवन्तं, सन्तन्ति वुत्तं होति, सुरसं समानं, सुरसं भूतन्ति अत्थो. किं वुत्तं होति? ‘‘सिलेसो पसादो समता मधुरता सुखुमालता अत्थब्यत्ति उदारता ओजो कन्ति समाधी’’ति एवं वुत्तेहि कविजनेहि अस्सादेतब्बसिलेसादिदसविधसद्दजीवितगुणसङ्खातसद्दरससम्पत्तीहि च सभावाख्यानं उपमा रूपकं दीपकं आवुत्तीति एवमादिक्कमनिद्दिट्ठपञ्चतिंसअत्थालङ्कारेसु अनुरूपसभावाख्यानादिप्पधानअत्थालङ्कारसङ्खातअत्थरससम्पत्तीहि च यथासम्भवं पकासितब्बकरुणारसअब्भुतरससन्तरसादीहि च युत्तत्ता सुरसं इमं विनयविनिच्छयन्ति वुत्तं होति.
अथ वा इमिना पकरणेन पधानतो विधीयमानपातिमोक्खसंवरसीलस्स एकन्तेन समाधिसंवत्तनिकत्ता समाधिस्स च पञ्ञाय पदट्ठानत्ता पञ्ञाय च निब्बानपापनतो मूलकारणं हुत्वा कमेन निब्बानामतफलरससम्पदायकं इमं विनयविनिच्छयं परमस्सादनीयरूपेन धितिविमुत्तिरसेन सुरसभूतन्ति वुत्तं होतीति च वेदितब्बं. सम्भवन्ति एत्थ सं वुच्चति सुखं कायिकं चेतसिकञ्च, तं भवति एतस्माति सम्भवो, विनयविनिच्छयो, तं, कायचित्तसुखानं मूलकारणभूतं, वुत्तनयेन सुरसत्ता च यथावुत्तरससम्पदसारमहुस्सवेन सम्भूतमानसिकसुखस्स, तंसमुट्ठानरूपनिस्सयकायिकसुखस्स च पभवभूतन्ति अत्थो. एत्तावता ¶ इमस्स विनयविनिच्छयस्स सम्मा विञ्ञातब्बताय कारणं दस्सितं होति.
एवं नानागुणरतनाकरं इमं विनयविनिच्छयं सम्पजानन्तो सो कुलपुत्तो किं होतीति चे? पालिना उपालिना समो भवति. पालिनाति सासनं पालेतीति ‘‘पालो’’ति विनयो वुच्चति, वुत्तञ्हि ‘‘विनयो नाम सासनस्स आयू’’ति (दी. नि. अट्ठ. १.पठमसङ्गीतिकथा; पारा. अट्ठ. १.पठमसङ्गीतिकथा; खु. पा. अट्ठ. ५.महासङ्गीतिकथा; थेरगा. अट्ठ. १.२५१) सो ¶ अस्स अत्थीति पाली, परियत्तिपटिपत्तिपटिवेधवसेन तिविधसासनस्स जीवितभूतविनयपञ्ञत्तिसङ्खातसासनधरत्ता ‘‘पाली’’ति लद्धनामेन उपालिना, ‘‘एतदग्गं भिक्खवे मम सावकानं भिक्खूनं विनयधरानं यदिदं उपाली’’ति (अ. नि. १.२१९, २२८) चतुपरिसमज्झे निसिन्नेन सद्धम्मवरचक्कवत्तिना सम्मासम्बुद्धेन मुखपदुमं विकासेत्वा पकासितएतदग्गट्ठानेन विसेसतो सायनरक्खनकभावेन पटिलद्धपालीतिनामधेय्येन उपालिमहाथेरेन समो होतीति वुत्तं होति.
कस्मिं विसये समो भवतीति चे? सासने. सासनेति यथावुत्ते तिविधे सासने, तत्रापि थावरजङ्गमसकलवत्थुवित्थाराधरमण्डलसदिसे पटिपत्तिपटिवेधद्वयधारे परियत्तिसासने, तत्थापि विनयकथाधिकारत्ता लब्भमाने विनयपिटकसङ्खातपरियत्तिसासनेकदेसे समो भवतीति अत्थो.
किंभूते सासने? मारबलिसासने. मारस्स बलि मारबलि, मारगोचरो, तस्स सासनं हिंसकं मारबलिसासनं, तस्मिं. खन्धादीसु पञ्चसु मारेसु पधानभूतकामरागादिपभवकिलेसमारस्स गोचरभावेन बलिसङ्खातइत्थिसरीरादिनिस्सयफोट्ठब्बादिविसयस्स परिच्चजापनत्थं ‘‘यो पन भिक्खु…पे… असंवासो’’तिआदिना (पारा. ४४) नयेन वुत्तत्ता तस्स ¶ मारबलिस्स हिंसकं होतीति मारबलिसासननामधेय्यविनयपञ्ञत्तिसङ्खातसासनेति अत्थो.
अथ वा ‘‘बळिसेनपि जालेन, हत्थेन कुमिनेन वा’’ति उदकट्ठकथाय वक्खमानत्ता बळिस-सद्देन मच्छमारणकण्टकमाह, तं मारस्स बळिसं असति खिपति वज्जेतीति मारबळिसासनं, तस्मिं, ‘‘समन्तपासो मारस्सा’’ति वुत्तत्ता संसारसागरे परिवत्तमानकसंकिलेसदासपुथुज्जनसङ्खातमच्छे गण्हितुं मारमहाकेवट्टेन पक्खित्तबळिससङ्खातइत्थिरूपसद्दादिपञ्चकामगुणा- मिसावुतकामरागादिकिलेसमहाबळिसं तदङ्गप्पहानवीतिक्कमप्पहानादिवसेन पजहन्ते विनयपञ्ञत्तिसङ्खाते सासनेति अधिप्पायो.
एत्थ च सारमते इध इमस्मिं विनयविनिच्छये यो पन न रमते, सो पुग्गलो अनयूपरमे ¶ ततो एव परमे उत्तमे सुजनस्स सुखानयने नयने नयनुपमे विनये रतो अभिरतो पधानरतोपि विनये अज्झायनादीसु योगमापज्जन्तोपि पटु होति पटुतरो होति किं, न होतेव. तस्मा विनये पाटवत्थिना एत्थेव सक्कच्चाभियोगो कातब्बोति सङ्खेपतो साधिप्पाया अत्थयोजना वेदितब्बा. अथ वा पधाने चतुब्बिधे सम्मप्पधाने वीरिये रतो अभिरतो यो पन नरो सारमते इध इमस्मिं विनयविनिच्छये यतो रमते, अतो तस्मा सो अनयूपरमे सुजनस्स सुखानयने विनये पटु होति कुसलो होतीति योजनाति नो खन्ति.
हितविभावनं हितप्पकासकं भावनं भावनीयं आसेवितब्बं सुरसम्भवं सुरसं समानं सुरसं भूतं सम्भवं सुखहेतुकं इमं विनयविनिच्छयं यो अवेदि अञ्ञासि, सो पुग्गलो मारबळिसासने मारविसयप्पहानकरे, अथ वा मारबळिसस्स ¶ मारस्स वत्थुकामामिसावुतकिलेसकामबळिसस्स असने वज्जमाने सासने तिविधेपि जिनसासने, तत्थापि पटिपत्तिपटिवेधानं पतिट्ठानभूते परियत्तिसासने, तत्रापि सकलसासनस्स जीवितसमाने विनयपञ्ञत्तिसङ्खातपरियत्तिसासनेकदेसे पालिना विनयपरियत्तियं एतदग्गे ठपनेन सासनपालने तंमूलभावतो पालसङ्खातविनयपरियत्तिया पसत्थतरेन उपालिना उपालिमहाथेरेन समो भवतीति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
पठमपाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
दुतियपाराजिककथावण्णना
३९. इदानि दुतियं पाराजिकविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘आदियन्तो’’तिआदि. तत्थ ‘‘थेय्यचित्तेना’’ति पाठसेसो. सो च पच्चत्तेकवचनन्तेहि सब्बपदेहि योजेतब्बो, थेय्यचित्तेन आदियन्तो पराजितोति सम्बन्धो. परसन्तकं आरामादिं अभियुञ्जित्वा सामिकं पराजेत्वा थेय्यचित्तेन गण्हन्तो तदत्थाय कते पुब्बपयोगे दुक्कटं, सामिकस्स विमतुप्पादने थुल्लच्चयञ्च ¶ आपज्जित्वा तस्स च अत्तनो च धुरनिक्खेपेन पातिमोक्खसंवरसीलसम्पत्तिया अदायादो हुत्वा पराजितो होतीति वुत्तं होति.
‘‘तथा’’ति च ‘‘अपी’’ति च ‘‘पराजितो’’ति च ‘‘थेय्यचित्तेना’’ति इमिना सह एकतो कत्वा ‘‘हरन्तो’’तिआदीहि चतूहिपि पदेहि योजेतब्बं. थेय्यचित्तेन हरन्तोपि तथा पराजितोति योजना सीसादीहि परसन्तकं भण्डं हरन्तो थेय्यचित्तेन भण्डस्स आमसने ¶ दुक्कटञ्च फन्दापने थुल्लच्चयञ्च आपज्जित्वा सीसतो खन्धोहरणादिपयोगं करोन्तोपि तथा पराजितो होतीति अत्थो.
थेय्यचित्तेन अवहरन्तोपि तथा पराजितोति योजना. अयं पनेत्थ अत्थो – अञ्ञेहि सङ्गोपनादिं सन्धाय अत्तनि उपनिक्खित्तभण्डं ‘‘देहि मे भण्ड’’न्ति चोदियमानो ‘‘न मया गहित’’न्तिआदिना मुसा वत्वा थेय्यचित्तेन गण्हन्तोपि तस्स विमतुप्पादने थुल्लच्चयमापज्जित्वा तथेव धुरनिक्खेपेन पराजितो होतीति. ‘‘नाहं अग्गहेसि’’न्तिआदिना अवजानित्वा पटिक्खिपित्वा हरन्तो ‘‘अवहरन्तो’’ति वुत्तो.
थेय्यचित्तेन इरियापथं विकोपेन्तोपि तथा पराजितोति योजना. यं पन अञ्ञेसं भण्डहरणकमनुस्सादीनमञ्ञतरं ‘‘तेन भण्डेन सह गण्हामी’’ति भण्डं हरन्तं थेय्यचित्तेन निवारेत्वा अत्तना इच्छितदिसाभिमुखं कत्वा तस्स पकतिइरियापथं विकोपेन्तोपि पठमपादुद्धारेन थुल्लच्चयमापज्जित्वा दुतियपदवारातिक्कमेन तथेव पराजितो होतीति अत्थो.
थेय्यचित्तेन ठाना चावेन्तोपि तथा पराजितोति योजना. थलादीसु ठितं भण्डं थेय्यचित्तेन अवहरितुकामताय ठितट्ठानतो अपनेन्तोपि दुतियपरियेसनादीसु आमसनावसानेसु सब्बेसुपि पयोगेसु दुक्कटानि च फन्दापने थुल्लच्चयञ्च आपज्जित्वा उपरि वक्खमानप्पकारेसु विय ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अपनेन्तो तथेव पराजितो होतीति अत्थो.
एवमेताय गाथाय ‘‘आदियेय्य हरेय्य अवहरेय्य इरियापथं विकोपेय्य ठानाचावेय्य सङ्केतं वीतिनामेय्या’’ति ¶ (पारा. ९२) पदभाजनागतेसु छसु पदेसु आदो पञ्च पदानि सङ्गहेत्वा ¶ छट्ठं पदं कस्मा न सङ्गहितन्ति चे? अयं गाथा न तंपदभाजनं दस्सेतुं वुत्ता, अथ खो तेसं पदानं विनिच्छयं सन्धाय अट्ठकथासु (पारा. अट्ठ. १.९२) वुत्तपञ्चवीसतिअवहारे दस्सेतुं तदवयवभूतपञ्चपञ्चकानि दस्सेतुकामेन वुत्ता, तस्मा एत्थ छट्ठं पदं न वुत्तन्ति दट्ठब्बं. अथ वा वक्खमाने ततियपञ्चके निस्सग्गियावहारपदेन, पञ्चमपञ्चके परिकप्पावहारपदेन च सङ्गय्हमानत्ता एत्थ नानेकभण्डपञ्चकद्वयं असङ्करतो दस्सेतुं छट्ठं पदं न गहितन्ति वेदितब्बं.
४०. इमस्मिं अदिन्नादानपाराजिके वत्थुम्हि ओतिण्णे कत्तब्बविनिच्छयस्स पञ्चवीसतिअवहारानं अङ्गानि होन्ति, ते च नानाभण्डपञ्चकं एकभण्डपञ्चकं साहत्थिकपञ्चकं पुब्बपयोगपञ्चकं थेय्यावहारपञ्चकन्ति निद्दिट्ठा पञ्चपञ्चकभेदा, तत्थ इमाय गाथाय नानेकभण्डपञ्चकद्वयप्पभेदे दस अवहारे सङ्गहेत्वा अवसेसपञ्चकत्तयं दस्सेतुं ‘‘तत्था’’ति आरद्धं. तत्थ तत्थाति तिस्सं गाथायं. नानेकभण्डानन्ति नाना, एको च भण्डो येसन्ति विग्गहो. सविञ्ञाणकअविञ्ञाणकभण्डवसेन नानाभण्डपञ्चकञ्च सविञ्ञाणकभण्डवसेनेव एकभण्डपञ्चकञ्च वेदितब्बं. पञ्च परिमाणा येसन्ते पञ्चका, तेसं. अवहाराति अवहरणानि, चोरकम्मानीति वुत्तं होति. एतेति अनन्तरगाथाय ‘‘आदियन्तो’’तिआदिना निद्दिट्ठा आदियन्तादयो. पटिपत्तिसन्ताने विसेसं विनिच्छयं भावेति उप्पादेतीति विभावी, विनयधरो, तेन विभाविना. विञ्ञातब्बाति परेसं आरामादिसविञ्ञाणकवत्थूनि वा दासमयूरादिं केवलं सविञ्ञाणकवत्थुमत्तं वा अवहरितुं कता यथावुत्तसरूपा आदियनादयो ठानाचावनपरियोसाना ¶ पञ्च अवहारा यथावुत्तनानाभण्डएकभण्डविसया हुत्वा पवत्तन्तीति नानाभण्डपञ्चकं एकभण्डपञ्चकन्ति दस अवहारा भवन्तीति विनयधरेन ओतिण्णस्स वत्थुनो विनिच्छयोपकारकत्ता तथतो ञातब्बाति अत्थो.
४१. एवं पञ्चवीसति अवहारे दस्सेतुं वत्तब्बेसु पञ्चसु पञ्चकेसु नानेकभण्डपञ्चकानि द्वे दस्सेत्वा इदानि अवसेसपञ्चकत्तयं दस्सेतुमाह ‘‘साहत्था’’तिआदि. तत्थ साहत्थोति सको हत्थो, तेन निब्बत्तो, तस्स वा सम्बन्धीति साहत्थो, अवहारो, चोरेन सहत्था कतो अवहारोति अत्थो. आणत्तिको चेवाति आणत्तिया निब्बत्तो आणत्तिको, अवहारो, चोरस्स ‘‘इमं नाम भण्डं गण्हा’’ति यस्स कस्सचि आणापनेन ¶ सिद्धो अवहारो च. निस्सग्गोति निस्सज्जनं निस्सग्गो, अवहारो, सुङ्कघातट्ठाने, परिकप्पितोकासे वा ठत्वा भण्डस्स बहि पातनन्ति वुत्तं होति.
अत्थसाधकोति पाराजिकापत्तिसङ्खातं अत्थं साधेतीति अत्थसाधको, सो अवहारो च यथाणत्तिकं अविराधेत्वा एकंसेन अवहरन्तस्स ‘‘असुकस्स भण्डं अवहरा’’ति अविसेसेन वा अवहरितब्बवत्थुविसेसो गहणकालो गहणदेसो गहणाकारो चाति एवमादिविसेसानमञ्ञतरेन विसेसेत्वा वा आणापनञ्च एकंसेन पादग्घनकतेलपिवनकं उपाहनादिकिञ्चिवत्थुं तेलभाजनादीसु पातनादिप्पयोगो चाति एवमादिप्पयोगो च किरियासिद्धिया पुरेतरमेव पाराजिकसङ्खातस्स अत्थस्स साधनतो अत्थसाधको अवहारो चाति वुत्तं होति.
धुरनिक्खेपनञ्चाति ¶ धुरस्स निक्खेपनं धुरनिक्खेपनं, तञ्च अवहारो, परसन्तकानं आरामादीनं अभियोगविसये च उपनिक्खित्तस्स भण्डादिनो विसये च चोरस्स सामिनो विस्सज्जने च सामिनो च, यदा कदाचि यथाकथञ्चि गण्हिस्सामीति गहणे निरुस्साहभावसङ्खातो धुरनिक्खेपावहारो चाति वुत्तं होति. इति इदं धुरनिक्खेपनञ्च यथावुत्तप्पकारं साहत्थादिचतुक्कञ्च पञ्चन्नं अवहारानं समूहो पञ्चकं, साहत्थादिपञ्चकं ‘‘साहत्थपञ्चक’’न्ति वुच्चति. आदि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठोति वेदितब्बं.
४२. पुब्बसहपयोगा चाति एत्थ ‘‘पुब्बपयोगो सहपयोगो’’ति पयोग-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो. ‘‘आणत्तिवसेन पुब्बपयोगो वेदितब्बो’’ति अट्ठकथावचनतो (पारा. अट्ठ. १.९२) यथाणत्तिकमविराधेत्वा गण्हतो ‘‘असुकस्स इत्थन्नामं भण्डं अवहरा’’ति आणापनं पुब्बपयोगो नाम अवहारो. कायेन, वाचाय वा पयुज्जनं आणापनं पयोगो, आणत्तस्स भण्डग्गहणतो पुब्बत्ता पुब्बो च सो पयोगो चाति पुब्बपयोगो अवहारोति दट्ठब्बं. ‘‘ठानाचावनवसेन सहपयोगो वेदितब्बो’’ति अट्ठकथावचनस्स उपलक्खणपदत्ता ठानाचावनञ्च परायत्तभूमिगहणे खीलसङ्कमनादिकञ्च सहपयोगो अवहारोति वेदितब्बो.
संविदाहरणन्ति बहूहि एकतो हुत्वा ‘‘इदं नाम भण्डं अवहरिस्सामा’’ति संविदहित्वा सब्बेहि, एकतो वा सब्बेसं अनुमतिया एकेन वा गन्त्वा परसन्तकस्स थेय्यचित्तेन हरणसङ्खातो संविदावहारो च. समं एकी हुत्वा विसुं एकेनापि थेय्यचित्तेन पादे वा पादारहे ¶ वा गहिते कतमन्तनानं सब्बेसम्पि पाराजिकं होतीति दट्ठब्बं ¶ . संविदहित्वा मन्तेत्वा अवहरणं संविदाहरणं. निरुत्तिनयेन सद्दसिद्धि वेदितब्बा. ‘‘संविदाहरण’’न्ति ‘‘संविदावहारो’’ति इमस्स वेवचनं. ‘‘सम्बहुला संविदहित्वा एको भण्डं अवहरति, आपत्ति सब्बेसं पाराजिकस्सा’’ति (पारा. ११८) वचनतो एवं सहकतमन्तनेसु एकेनापि थेय्यचित्तेन पादे वा पादारहे वा गहिते कतमन्तनानं सब्बेसं पाराजिकं होतीति दट्ठब्बं.
सङ्केतकम्मन्ति पुब्बण्हादिकालपरिच्छेदेन सञ्जाननं सङ्केतो, तेन कतं कम्मं अवहरणं सङ्केतकम्मं नाम. तं पन पुरेभत्तादीसु कञ्चि कालं परिच्छिन्दित्वा ‘‘इमस्मिं काले इत्थन्नामं भण्डं अवहरा’’ति वुत्ते तस्मिंयेव काले तंयेव यथावुत्तं भण्डं अवहरति चे, सङ्केतकारकस्स सङ्केतक्खणेयेव पाराजिकन्ति सङ्खेपतो वेदितब्बं.
नेमित्तन्ति परभण्डावहारस्स हेतुत्ता अक्खिनिखणनादि निमित्तं नाम, तेन निब्बत्तं नेमित्तं, अवहरणसङ्खातकम्मं अवहारो. ‘‘मया अक्खिम्हि निखणिते वा भमुम्हि उक्खित्ते वा इत्थन्नामं भण्डं अवहरा’’ति आणत्तेन तं निमित्तं दिस्वा वुत्तमेव भण्डं वुत्तनियाममविराधेत्वा गहितं चे, निमित्तकारकस्स निमित्तकरणक्खणेयेव पाराजिकं होति. वुत्तनियामं विराधेत्वा गहितं चे, निमित्तकारको मुच्चति, अवहारकस्सेव पाराजिकं. पुब्बपयोगो आदि यस्स तं पुब्बपयोगादि, पुब्बपयोगादि च तं पञ्चकञ्चाति विग्गहो.
४३. थेय्यञ्च पसय्हञ्च परिकप्पो च पटिच्छन्नो च कुसो च थेय्यपसय्हपरिकप्पपटिच्छन्नकुसा, ते आदी उपपदभूता येसं अवहारानं ते थेय्य…पे… कुसादिका ¶ , अवहारा, इमिना थेय्यावहारो च…पे… कुसावहारो चाति वुत्तं होति. तत्थ थेय्यावहारोति थेनो वुच्चति चोरो, तस्स भावो थेय्यं, एत्थ न-कारलोपो निरुत्तिनयेन दट्ठब्बो, तेन अवहरणं थेय्यावहारो, सन्धिच्छेदादिवसेन अदिस्समानेन गहणञ्च कूटमानकूटकहापणादीहि वञ्चेत्वा गहणञ्च थेय्यावहारो.
पसय्ह अभिभवित्वा अवहरणं पसय्हावहारो, गामविलोपका विय सामिके अभिभवित्वा गहणञ्च राजभटादयो विय अभिभवित्वा निबद्धकरग्गहणे अधिकग्गहणञ्च पसय्हावहारो.
वत्थसुत्तादिकं ¶ परिच्छिज्ज कप्पेत्वा अवहरणं परिकप्पावहारो, सो च भण्डोकासपरिकप्पवसेन दुविधो होति. तत्थ निक्खित्तभण्डं अन्धकारप्पदेसं पविसित्वा सुत्तादिभण्डानि तत्थ निक्खित्तानि, ते पेळादयो गण्हन्तस्स ‘‘वत्थानि चे गण्हिस्सामि, सुत्तानि चे न गण्हिस्सामी’’तिआदिना नयेन परिकप्पेत्वा उक्खिपनं भण्डपरिकप्पपुब्बकत्ता भण्डपरिकप्पावहारो नाम. आरामपरिवेणादीनि पविसित्वा लोभनीयं भण्डं दिस्वा गब्भपासादतलपमुखमाळकपाकारद्वारकोट्ठकादिं यं किञ्चि ठानं परिकप्पेत्वा ‘‘एत्थन्तरे दिट्ठो चे, ओलोकेतुं गहितं विय दस्सामि, नो चे, हरिस्सामी’’ति परिकप्पेत्वा आदाय गन्त्वा परिकप्पितट्ठानातिक्कमो ओकासपरिकप्पपुब्बकत्ता ओकासपरिकप्पावहारो नामाति सङ्खेपतो वेदितब्बो.
तिणपण्णादीहि ¶ पटिच्छन्नस्स भण्डस्स अवहरणं पटिच्छन्नावहारो, उय्यानादीसु कीळमानेहि वा सङ्घपरिविसन्तेहि वा मनुस्सेहि ओमुञ्चित्वा ठपितं अलङ्कारादिकं यं किञ्चि भण्डं दिस्वा ‘‘ओणमित्वा गण्हन्ते आसङ्कन्ती’’ति ठत्वा तिणपण्णपंसुवालुकादीहि पटिच्छादेत्वा सामिकेसु परियेसित्वा अदिस्वा सालयेसु गतेसु पच्छा थेय्यचित्तेन गहणञ्च तदेव भण्डं कद्दमादीसु थेय्यचित्तेन अङ्गुट्ठादीहि पीळेत्वा ओसीदापेत्वा हेट्ठाभागेन फुट्ठट्ठानं उपरिभागेन अतिक्कमनञ्च पटिच्छन्नावहारोति वुत्तं होति.
कुसेन अवहारो कुसावहारो, थेय्यचित्तेन कुसं सङ्कामेत्वा परकोट्ठासस्स अग्घेन महन्तस्स वा समसमस्स वा गहणन्ति अत्थो. यो पन भिक्खु कुसपातनेन सङ्घस्स चीवरेसु भाजियमानेसु अत्तनो कोट्ठासेन समं वा अधिकं वा ऊनकं वा अग्घेन पञ्चमासकं वा अतिरेकपञ्चमासकं वा अग्घनकं अञ्ञस्स कोट्ठासं अवहरितुकामो अत्तनो कोट्ठासे पतितं कुसं परकोट्ठासे पातेतुकामो उद्धरति, तङ्खणे च परस्स कोट्ठासे पातितक्खणे च न पाराजिकं अनापज्जित्वा परकोट्ठासतो परनामलिखितं कुसं उक्खिपेन्तो ततो केसग्गमत्तम्पि अपनामेति, पाराजिको होति. यदि पठमं परकोट्ठासतो कुसं उद्धरति, उद्धटक्खणे च अत्तनो कोट्ठासे पातितक्खणे च सकनामलिखितं कुसं उद्धरणक्खणे च पाराजिकं अनापज्जित्वा परकोट्ठासे पातनक्खणे हत्थतो केसग्गमत्तम्पि मुत्ते पाराजिको होति.
यदि ¶ द्वेपि कुसे पटिच्छादेत्वा सब्बेसु भिक्खूसु सकसककोट्ठासं आदाय गतेसु यस्मिं कुसं पटिच्छादेसि, तस्स सामिकेन आगन्त्वा ‘‘मय्हं कुसो कस्मा न ¶ दिस्सती’’ति वुत्ते चोरो ‘‘मय्हम्पि कुसो न दिस्सती’’ति वत्वा अत्तनो कोट्ठासं तस्स सन्तकं विय दस्सेत्वा तस्मिं विवदित्वा वा अविवदित्वा वा गहेत्वा गते इतरं कोट्ठासं उद्धरति चे, उद्धटक्खणेयेव पाराजिको होति. यदि परो ‘‘मय्हं कोट्ठासं तुय्हं न देमि, त्वं तुय्हं कोट्ठासं विचिनित्वा गण्हाही’’ति वदति, एवं वुत्ते सो अत्तनो अस्सामिकभावं जानन्तोपि परस्स कोट्ठासं उद्धरति, उद्धटक्खणे पाराजिको होति. यदि परो विवादभीरुकत्ता ‘‘किं विवादेना’’ति चिन्तेत्वा ‘‘मय्हं वा पत्तं होतु तुय्हं वा, वरकोट्ठासं त्वं गण्हाही’’ति वदेय्य, दिन्नकं नाम गहितं होतीति पाराजिकं न होतीति. यदि ‘‘तव रुच्चनकं गण्हाही’’ति वुत्तो विवादभयेन अत्तनो पत्तं वरभागं ठपेत्वा लामकभागं गहेत्वा गतो, चोरो पच्छा गण्हन्तो विचितावसेसं नाम अग्गहेसीति पाराजिको न होति. एवं कुसावहारविनिच्छयो वेदितब्बो. अयमेत्थ पञ्चवीसतिया अवहारेसु सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकाय विनयसंवण्णनाय वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
४४. एत्तावता अदिन्नादानपाराजिकस्स विनिच्छयावयवरूपेन उग्गहेतब्बे पञ्चवीसति अवहारे दस्सेत्वा इदानि अदिन्नादानविनिच्छये सम्पत्ते सहसा आपत्तिं अनारोपेत्वा पठमं ओलोकेतब्बानि पञ्च ठानानि दस्सेतुं ‘‘वत्थुकालग्घदेसे चा’’तिआदि आरद्धं.
तत्थ वत्थु नाम अवहटभण्डं. किं वुत्तं होति? अवहारकेन ‘‘मया इत्थन्नामं भण्डं अवहट’’न्ति वुत्तेपि तस्स भण्डस्स सस्सामिकअस्सामिकभावं उपपरिक्खित्वा सस्सामिकं ¶ चे, अवहारकाले तेसं सालयभावं वा निरालयभावं वा नियमेत्वा सालयकाले चे गहितं, भण्डं अग्घापेत्वा मासकं वा ऊनमासकं वा होति, दुक्कटेन, अतिरेकमासकं वा ऊनपञ्चमासकं वा होति, थुल्लच्चयेन, पञ्चमासकं वा अतिरेकपञ्चमासकं वा होति, पाराजिकेन कातब्बो. सामिकानं निरालयकाले चे गहितं, नत्थि पाराजिकं. भण्डसामिके पन भण्डं आहरापेन्ते तं वा भण्डं तदग्घनकं वा दातब्बन्ति.
कालो नाम अवहारकालो. भण्डं नामेतं कदाचि महग्घं होति, कदाचि समग्घं. तस्मा ¶ अवहटभण्डस्स अग्घं परिच्छिन्दन्तेहि अवहटकालानुरूपं कत्वा परिच्छिन्दनत्थं कालविनिच्छयो कातब्बोति वुत्तं होति.
अग्घो नाम अवहटभण्डस्स अग्घो. एत्थ च सब्बदा भण्डानं अग्घो समानरूपो न होति, नवभण्डं महग्घं होति, पुराणं चे समग्घं. तस्मा अवहारकाले भण्डस्स नवभावं वा पुराणभावं वा नियमेत्वा अग्घो परिच्छिन्दितब्बोति अधिप्पायो.
देसो चाति भण्डावहारदेसो. एत्थ च सब्बस्सापि भण्डस्स उट्ठानदेसे समग्घं हुत्वा अञ्ञत्थ महग्घत्ता अवहटभण्डे अग्घं परिच्छिन्दित्वा तदनुरूपा आपत्तियो नियमन्तेहि अग्घं परिच्छिन्दनत्थाय अवहारदेसं नियमेत्वा तस्मिं देसे अग्घवसेन तदनुरूपा आपत्तियो कारेतब्बाति अधिप्पायो.
परिभोगो नाम अवहटभण्डे अवहारतो पुब्बे परेहि कतपरिभोगो. एत्थ च यस्स कस्सचि भण्डस्स परिभोगेन अग्घो परिहायतीति भण्डसामिकं पुच्छित्वा तस्मिं ¶ भण्डे नवेपि एकवारम्पि येन केनचि पकारेन परिभुत्ते परिहापेत्वा अग्घो परिच्छिन्दितब्बोति वुत्तं होति.
एवमादिना नयेन एतानि पञ्च ठानानि उपपरिक्खित्वाव विनिच्छयो कातब्बोति दस्सेतुमाह ‘‘पञ्चपि ञत्वा एतानि कत्तब्बो पण्डितेन विनिच्छयो’’ति.
४५. एत्तावता अदिन्नादानविनिच्छयावयवभूते पञ्चवीसति अवहारे च पञ्चट्ठानावलोकनञ्च दस्सेत्वा इदानि अनागते पापभिक्खूनं लेसोकासपिदहनत्थं परसन्तकं यं किञ्चि वत्थुं यत्थ कत्थचि ठितं येन केनचि पकारेन गण्हतो मोक्खाभावं दस्सेतुकामेन तथागतेन या पनेता –
भूमट्ठञ्च थलट्ठञ्च;
आकासट्ठ मथापरं;
वेहासट्ठो ¶ दकट्ठञ्च;
नावा यानट्ठमेव च.
भारा राम विहारट्ठं;
खेत्त वत्थुट्ठमेव च;
गामा रञ्ञट्ठ मुदकं;
दन्तपोनो वनप्पति.
हरणको पनिधि चेव;
सुङ्कघातकं पाणका;
अपदं द्विपदञ्चेव;
चतुप्पदं बहुप्पदं.
ओचरकोणिरक्खो च;
संविदाहरणम्पि च;
सङ्केतकम्मं निमित्त-
मिति तिं सेत्थ मातिका. –
निक्खित्ता ¶ , तासं यथाक्कमं पदभाजने, तदट्ठकथाय च आगतनयेन विनिच्छयं दस्सेतुकामो पठमं ताव भूमट्ठे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘दुतियं वापी’’तिआदि.
तत्थ दुतियं थेय्यचित्तेन परियेसतो दुक्कटन्ति सम्बन्धो. एवं सब्बपदेसु. उपरि सञ्जाताहि रुक्खलताहि, इट्ठकपासाणादीहि च सञ्छन्नं महानिधिं उद्धरितुकामेन ‘‘मया एकेनेव न सक्का’’ति अत्तनो अञ्ञं सहायं परियेसितुं थेय्यचित्तेन सयितट्ठाना उट्ठानादीसु सब्बपयोगेसु दुक्कटं होतीति अत्थो. कुदालं भूमिखणनत्थाय पिटकं वापि पंसुउद्धरणत्थाय यं किञ्चि भाजनं. इमेसु द्वीसु कुदालस्स चे दण्डो नत्थि, दण्डत्थाय रुक्खतो दण्डं छिन्दतो च कुदालो चे न होति, कुदालकरणत्थाय अयोबीजं उद्धरणत्थाय अकप्पियपथविं खणन्तस्सपि पच्छिकरणत्थाय पण्णानि छिन्दतोपि पिटकवायनत्थाय वल्लिं छिन्दतोपि ¶ उभयत्थापि परियेसने मुसा भणतोपि दुक्कटञ्चेव पाचित्तियञ्च, इतरपयोगेसु दुक्कटमेवाति वेदितब्बं.
गच्छतोति दुतियादिं परियेसित्वा लद्धा वा अलद्धा वा निधिट्ठानं गच्छन्तस्स पदे पदे दुक्कटन्ति अत्थो. एत्थ च ‘‘थेय्यचित्तो दुतियं वा परियेसती’’तिआदि पाळियं (पारा. ९४) ‘‘थेय्यचित्तो’’ति वुत्तत्ता, इध ‘‘थेय्यचित्तेना’’ति वचनतो ‘‘इमं निधिं लभित्वा बुद्धपूजं वा करिस्सामि, सङ्घभत्तं वा करिस्सामी’’ति एवमादिना नयेन कुसलचित्तप्पवत्तिया सति अनापत्तीति दट्ठब्बं. पुब्बयोगतोति अदिन्नादानस्स पुब्बपयोगभावतो, दुतियपरियेसनादीसु पुब्बपयोगेसु दुक्कटन्ति अत्थो.
दुक्कटञ्च ¶ अट्ठविधं होति पुब्बपयोगदुक्कटं सहपयोगदुक्कटं अनामासदुक्कटं दुरुपचिण्णदुक्कटं विनयदुक्कटं ञातदुक्कटं ञत्तिदुक्कटं पटिस्सवदुक्कटन्ति. तत्थ ‘‘थेय्यचित्तो दुतियं वा कुदालं वा पिटकं वा परियेसति गच्छति वा, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तं पुब्बपयोगदुक्कटं नाम. इध पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियं, इतरेसु पुब्बपयोगेसु दुक्कटं. ‘‘तत्थजातकं कट्ठं वा लतं वा छिन्दति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तं सहपयोगदुक्कटं. इध अदिन्नादानसहितपयोगत्ता पाचित्तियवत्थुम्हि, इतरत्र च दुक्कटमेवाति अयमेत्थ विसेसो. मुत्तामणिआदीसु दससु रतनेसु, सालिआदीसु सत्तसु धञ्ञेसु, सब्बेसु च आवुधभण्डादीसु आमसनपच्चया दुक्कटं अनामासदुक्कटं. कदलिनाळिकेरपनसादिरुक्खट्ठमेव फलं आमसन्तस्स वुत्तं दुक्कटं दुरुपचिण्णदुक्कटं. उपचरणं उपचिण्णं, परामसनन्ति अत्थो. दुट्ठु उपचिण्णं दुरुपचिण्णं, दुरुपचिण्णे दुक्कटं दुरुपचिण्णदुक्कटं. भिक्खाचारकाले पत्ते रजस्मिं पतिते पत्तं अप्पटिग्गहेत्वा वा अधोवित्वा वा भिक्खापटिग्गहणेन दुक्कटं विनयदुक्कटं, विनये पञ्ञत्तं दुक्कटं विनयदुक्कटं. किञ्चापि अवसेसदुक्कटानिपि विनये पञ्ञत्तानेव, तथापि रुळ्हिया मयूरादिसद्देहि मोरादयो विय इदमेव तथा वुच्चति. ‘‘सुत्वा न वदन्ति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तं ञातदुक्कटं नाम. एकादससु समनुभासनासु ‘‘ञत्तिया दुक्कट’’न्ति वुत्तं ञत्तिदुक्कटं. ‘‘तस्स भिक्खवे भिक्खुनो पुरिमिका च न पञ्ञायति, पटिस्सवे च आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. २०७) वुत्तं पटिस्सवदुक्कटं नाम. इमेसु अट्ठसु दुक्कटेसु इध आपज्जितब्बं दुक्कटं पुब्बपयोगदुक्कटं नाम. तेनाह ‘‘पुब्बयोगतो’’ति. गाथाबन्धसुखत्थं ¶ उपसग्गं अनादियित्वा ‘‘पुब्बपयोगतो’’ति वत्तब्बे ‘‘पुब्बयोगतो’’ति वुत्तन्ति गहेतब्बं.
एत्थ ¶ च किञ्चापि इमेसु दुक्कटेसु असङ्गहितानि उभतोविभङ्गागतानि दिवासेय्यादिदुक्कटानि चेव खन्धकागतानि च बहूनि दुक्कटानि सन्ति, तानि पनेत्थ विनयदुक्कटेयेव सङ्गहितब्बानि. ‘‘विनये पञ्ञत्तं दुक्कटं विनयदुक्कट’’न्ति हि सारत्थदीपनियं (सारत्थ. टी. २.९४) वुत्तन्ति. अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. १.९४) पन रजोकिण्णदुक्कटस्सेव ‘‘विनयदुक्कट’’न्ति गहणं उपलक्खणमत्तं. इतरथा अट्ठ दुक्कटानीति गणनापरिच्छेदोयेव निरत्थको सियाति पुब्बपयोगे दुक्कटादीनम्पि विनयदुक्कटेयेव सङ्गहेतब्बभावेपि कतिपयानि दस्सेत्वा इतरेसमेकतो दस्सनत्थं तेसं विसुं गहणं सुत्तङ्गसङ्गहितत्तेपि गेय्यगाथादीनं अट्ठन्नं विसुं दस्सनं वियाति वेदितब्बं.
४६. तत्थजातकं कट्ठं वाति तस्मिं चिरनिहितनिधूपरि जातं अल्लं सुक्खं कट्ठं वा. लतं वाति तादिसं वल्लिं वा. इदं उपलक्खणं तिणादीनं खुद्दकगच्छानञ्च गहेतब्बत्ता. उभयत्थापीति अल्ले च सुक्खे चाति वुत्तं होति. अल्लरुक्खादीनि छिन्दतो पाचित्तियं अहुत्वा दुक्कटमत्तस्स भवने कारणं दस्सेति ‘‘सहपयोगतो’’ति. अवहारेन सहितपयोगत्ता पाचित्तियट्ठानेपि दुक्कटमेवाति वुत्तं होति. ‘‘सहपयोगतो उभयत्थापि दुक्कट’’न्ति वदन्तो पठमगाथाय दस्सितपुब्बपयोगतो इमाय दस्सितसहपयोगस्स विसेसं दस्सेति.
४७. पथविन्ति कप्पियं वा अकप्पियं वा पथविं. अकप्पियपथविं खणतो सहपयोगत्ता दुक्कटमेव. ब्यूहतोति पंसुं एकतो रासिं करोन्तस्स. ‘‘वियूहति एकपस्से रासिं करोती’’ति अट्ठकथावचनतो ऊह-इच्चेतस्स धातुनो वितक्के उप्पन्नत्तेपि धातूनमनेकत्थत्ता वि-उपसग्गवसेन ¶ इध रासिकरणे वत्ततीति गहेतब्बं. रासिभूतं पंसुं कुदालेन वा हत्थेन वा पच्छिया वा उद्धरन्तस्स च अपनेन्तस्स च पयोगगणनाय दुक्कटं पंसुमेव वाति एत्थ अवुत्तसमुच्चयत्थेन वा-सद्देन सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं. आमसन्तस्साति निधिकुम्भिं हत्थेन परामसन्तस्स. वाति समुच्चये. दुक्कटन्ति दुट्ठु कतं किरियं सत्थारा वुत्तं विराधेत्वा खलित्वा कतत्ताति दुक्कटं. वुत्तञ्चेतं परिवारे (परि. ३३९) –
‘‘दुक्कटन्ति ¶ हि यं वुत्तं, तं सुणोहि यथातथं;
अपरद्धं विरद्धञ्च, खलितं यञ्च दुक्कट’’न्ति.
दुट्ठु वा विरूपं कतं किरियाति दुक्कटं. वुत्तम्पि चेतं परिवारे (परि. ३३९) –
‘‘यं मनुस्सो करे पापं, आवि वा यदि वा रहो;
‘दुक्कट’न्ति पवेदेन्ति, तेनेतं इति वुच्चती’’ति.
एवं ‘‘तत्थजातक’’न्तिआदिगाथाद्वयागतं छेदनदुक्कटं खणनदुक्कटं ब्यूहनदुक्कटं उद्धरणदुक्कटं आमसनदुक्कटन्ति पञ्चसु सहपयोगदुक्कटेसु पुरिमपुरिमपयोगेहि आपन्ना दुक्कटापत्तियो पच्छिमं पच्छिमं दुक्कटं पत्वा पटिपस्सम्भन्ति, तंतंपयोगावसाने लज्जिधम्मं ओक्कमित्वा ओरमति चे, तंतंदुक्कटमत्तं देसेत्वा परिसुद्धो होति. धुरनिक्खेपमकत्वा फन्दापेन्तस्स थुल्लच्चयं पत्वा आमसनदुक्कटं पटिपस्सम्भतीति महाअट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. १.९४) वुत्तं. यथापाळिया गय्हमाने पुरिमपुरिमापत्तीनं पटिपस्सद्धि ‘‘ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि ¶ कम्मवाचाहि थुल्लच्चया पटिपस्सम्भन्ती’’ति पाळियं (पारा. ४१४, ४२१, ४२८, ४३९) आगतत्ता अनुस्सावनाय एव लब्भतीति दट्ठब्बं. इमस्स पन सुत्तस्स अनुलोमवसेन महाअट्ठकथायं वुत्ता इमस्मिं अदिन्नादानसिक्खापदेपि आपत्तिपटिपस्सद्धि पमाणन्ति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं.
४८. ‘‘फन्दापेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्स. ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा. ९४) वुत्तं ठानाचावने पाराजिकञ्च तस्स सामन्तापत्तिभूतं थुल्लच्चयञ्च ठानभेदविञ्ञापनमुखेन वत्तब्बन्ति इदानि तं दस्सेतुमाह ‘‘मुखेपास’’न्तिआदि. तत्थ मुखे कुम्भिमुखवट्टियं. पासं पवेसेत्वाति बन्धनं पासं पक्खिपित्वा. खाणुकेति अयोखाणुम्हि, खदिरखाणुके वा. बद्धकुम्भिया ठानभेदो बन्धनानं वसा ञेय्योति सम्बन्धो.
४९. इदानि ठानभेदं दस्सेति ‘‘द्वे’’तिआदिना. ‘‘एकस्मिं खाणुके’’ति इमिना द्वीसु दिसासु वा तीसु चतूसु वा दिसासु खाणुके खणित्वा बद्धखाणुगणनाय सम्भवन्तो ठानभेदो ¶ उपलक्खितो होति. वलयं…पे… कताय वा द्वे ठानानीति योजना. वाति समुच्चये उपलक्खितो होति.
५०. एवं ठानभेदं दस्सेत्वा इदानि ठानवसेन आपज्जितब्बा आपत्तियो दस्सेतुमाह ‘‘उद्धरन्तस्सा’’तिआदि. सङ्खलिन्ति दामं. थुल्लच्चयन्ति एकस्स सन्तिके देसेतब्बासु आपत्तीसु थूलत्ता, अच्चयत्ता च थुल्लच्चयं नाम. वुत्तञ्हेतं परिवारे –
‘‘थुल्लच्चयन्ति ¶ यं वुत्तं;
तं सुणोहि यथातथं;
एकस्स मूले यो देसेति;
यो च तं पटिगण्हति;
अच्चयो तेन समो नत्थि;
तेनेतं इति वुच्चती’’ति. (परि. ३३९);
एत्थ च थूलच्चयन्ति वत्तब्बे ‘‘सम्पराये च (सं. नि. १.४९) सुग्गति, तं होति कटुकप्फल’’न्तिआदीसु (ध. प. ६६) विय लकारस्स द्वित्तं, संयोगे ऊकारस्स रस्सो च वेदितब्बो. ततो सङ्खलिकभेदतो परं. ठाना चावेतीति ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अपनेति. एत्थ च नावट्ठकथायं ‘‘उद्धं वा अधो वा तिरियं वा अन्तमसो केसग्गमत्तम्पि सङ्कामेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा. ९९) वुत्तनयेन ‘‘तिरिय’’न्ति वुत्ता चतस्सो दिसा, उद्धमधो चाति छट्ठानानि. तासु एकं दिसं अपनीयमानाय कुम्भिया तंदिसाभिमुखं इतरदिसायं ठितपस्से ओरिमदिसाय ठितपस्सेन फुट्ठोकासस्स केसग्गमत्तम्पि अनतिक्कन्ते फन्दापनवसेन थुल्लच्चयं होति, अतिक्कन्ते ठाना चावितत्ता पाराजिकं होतीति वेदितब्बो. इममेव सन्धायाह ‘‘ठाना चावेति चे चुतो’’ति. एसेव नयो फन्दनरहिताय निधिकुम्भिया ठानाचावनेपि.
५१. एवं पठमं बन्धनं छिन्दित्वा पच्छा कुम्भिग्गहणे नयं दस्सेत्वा इदानि पठमं कुम्भिं अपनेत्वा पच्छा बन्धनापनयने नयं दस्सेतुमाह ‘‘पठम’’न्तिआदि. सो नयोति ‘‘पठमुद्धारे थुल्लच्चयं, दुतियुद्धारे पाराजिक’’न्ति तमेवत्थमतिदिसति.
५२. वलयन्ति ¶ ¶ कुम्भिया बद्धसङ्खलिकाय मूले पवेसितं वलयं. मूले घंसन्तो इतो चितो च सारेतीति योजना. घंसन्तोति फुसापेन्तो. इतो चितो च सारेतीति ओरतो च पारतो च सञ्चालेति. रक्खतीति एत्थ ‘‘सीलं भिक्खु’’न्ति पाठसेसो, पाराजिकं नापज्जतीति वुत्तं होति. तत्थाति तस्मिं मूले. खेगतं करोन्तोवाति सब्बपस्सतो मूलं अफुसापेत्वा आकासगतं करोन्तोव. पराजितोति ठानाचावनस्स कतत्ता पराजयमापन्नो होति.
५३. कुम्भिमत्थके जातन्ति योजना. चिरकालं निहितत्ता मूलेहि कुम्भिं विनन्धित्वा ठितन्ति अत्थो. समीपे जातं रुक्खं छिन्दतोति योजना. एत्थ च ‘‘तत्थजातकं कट्ठं वा’’तिआदिकाय गाथाय निधिमत्थके भूमियं ठितरुक्खलतादिं छिन्दन्तस्स आपत्ति वुत्ता, इमाय पन गाथाय भूमिं निखणित्वा ओतिण्णकाले निधिं विनन्धित्वा ठितमूलं अल्लरुक्खं, खाणुकं वा गहेत्वा आहाति पुनरुत्तिदोसाभावो वेदितब्बो. ‘‘अतत्थज’’न्ति इमिना सहपयोगाभावमाह. इमिनाव पुरिमगाथाय वुत्तं कट्ठलतादीनि निधिसम्बन्धानि चे, यथावुत्तदुक्कटस्स वत्थूनि, समीपानि चे, पाचित्तियस्सेव वत्थूनीति दीपेति.
५४. इदानि एवं परियेसित्वा दिट्ठनिधिभाजनं ठितट्ठानतो अचालेत्वा अन्तोठितं भण्डमत्तं गण्हतो विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘अन्तोकुम्भिगत’’न्तिआदि. तत्थ फन्दापेतीति अन्तोचाटिया पक्खित्ते अत्तनो भाजने पक्खिपितुं रासिकरणादिवसेन फन्दापेति. अपब्यूहति वाति हेट्ठा ठितं गण्हितुं उपरि ठितानि अपनेन्तो वियूहति वा. अथ वा अपब्यूहन्तोति (पारा. अट्ठ. १.९४) अट्ठकथावचनस्स द्विधा करोन्तोति ¶ गण्ठिपदे अत्थो वुत्तोति अत्तनो भाजने पक्खिपितुं इतो चितो च रासिं करोन्तोति अत्थो वेदितब्बो. तत्थेवाति अन्तोकुम्भियमेव.
५५. हरन्तोति अवहरन्तो. मुट्ठिं छिन्दतीति अत्तनो भाजनं पक्खिपित्वा गण्हितुं असक्कुणेय्यो अन्तोकुम्भिम्हि हत्थं ओतारेत्वा कुम्भिगतभण्डेन यथा अबद्धं होति, तथा मुट्ठिया परिच्छिन्दति, कुम्भिगतं मुट्ठिया गण्हन्तो कुम्भिगतेन मुट्ठिगतं यथा असम्मिस्सं होति, तथा परिच्छिन्दित्वा पादग्घनकं वा अतिरेकपादग्घनकं वा गण्हातीति वुत्तं होति. अत्तनो भाजने गतं कत्वा वा छिन्दतीति योजना. अत्तनो भाजनगतं कत्वा कुम्भिगतेन यथा ¶ असम्मिस्सं होति, तथा परिच्छिन्दतीति अत्थो, सचे अत्तनो भाजनगतं हुत्वा कुम्भिगतेन असम्मिस्सं भण्डं पञ्चमासकं वा अतिरेकपञ्चमासकं वा अग्घति, पाराजिकोति वुत्तं होति.
५६. हारं वाति मुत्ताहारं वा. पामङ्गं वाति सुवण्णमयं, रजतमयं वा पामङ्गं दामं. सुत्तारुळ्हन्ति सुत्ते आरुळ्हं सुत्तारुळ्हं, सुत्तञ्च सुत्तारुळ्हञ्च सुत्तारुळ्हन्ति एकदेससरूपेकसेसो दट्ठब्बो. ‘‘सुत्तेन आवुतस्सापि सुत्तमयस्सापि एतं अधिवचन’’न्ति अट्ठकथावचनतो (पारा. अट्ठ. १.९४) पठममुत्ताहारं विना सुवण्णरजतपवाळादिमणिकं वा सुत्तेसु आवुणित्वा कता नानावलियो चेव सुत्तमयानि च भण्डानि गहेतब्बानि. कुम्भिया ठितन्ति पाठसेसो. फन्दापेतीति थेय्यचित्तेन गण्हितुकामताय चालेति. यथावत्थुन्ति वीतिक्कमानुरूपं थुल्लच्चयं होतीति अधिप्पायो. ठाना चावेतीति ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अतिक्कामेति ¶ . चुतोति पातिमोक्खसंवरसीला परिहीनोति अत्थो.
अपरिपुण्णाय कुम्भियाएकदेसट्ठं भण्डं ततो ततो केसग्गमत्तम्पि ठानं अपनेत्वा तत्थेव अन्तोकुम्भिया अञ्ञं ठानं नेन्तस्स च तत्थेव आकासगतं करोन्तस्स च ‘‘अत्तनो भाजनगतं वा करोति, मुट्ठिं वा छिन्दती’’ति (पारा. ९४) एतेहि सदिसत्ता वत्थुम्हि पादं अग्घन्ते पाराजिका होतीति महाअट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. १.९४) इदं सन्निट्ठानं. भाजनतले कोटिं ठपेत्वा कमेन सकलभाजनकुच्छिं तेनेव पूरेत्वा मुखवट्टिया एका कोटि निक्खित्ता चे, तथाठपितस्स हारादिनो सकलभाजनं अट्ठानन्ति कोटिं गहेत्वा उजुकं उक्खिपन्तस्स ओसानकोटि भाजनतलतो केसग्गमत्तम्पि आकासगतं करोतो च मुखवट्टियं घंसित्वा आकड्ढन्तस्स सकलभाजनोदरं खेपेत्वा मुखवट्टिया ठपितकोटिया फुट्ठट्ठानं अपराय कोटिया केसग्गमत्तम्पि अतिक्कामयतो च भाजनकुच्छिया उपड्ढं वत्थादिना केनचि पूरेत्वा तस्सोपरि ठपितहारादिसुत्तारुळ्हस्स ठितोकासमेव ठानन्ति ततो केसग्गमत्तं अपनेन्तस्सपि पाराजिकं होतीति वुत्तं होति.
५७. सप्पिआदीसूति भाजनगतेसु सप्पिआदिद्रववत्थूसु यं किञ्चि. पादपूरणन्ति पादं पूरेतीति पादपूरणं, पादग्घनकन्ति अत्थो. पिवतो पराजयोति सम्बन्धो. कदाति चे? एकेनेव ¶ पयोगेन पीतमत्ते पादपूरणेति योजना. ‘‘मुखगतं विना’’ति पाठसेसो. तत्थ एकेनेव पयोगेनाति धुरनिक्खेपमकत्वा एकाबद्धं कत्वा आकड्ढेत्वा ¶ पिवनपयोगेन. ‘‘मुखगतं विना’’ति इमिना सचे गलगतेनेव पादो पूरति, अन्तोगलं पविट्ठेति वुत्तं होति. मुखगतेन पूरति, मुखगतं भाजनगतेन वियोजेत्वा ओट्ठेसु पिहितेसूति वुत्तं होति. वेळुनळादीहि आकड्ढेत्वा पिवन्तस्स नाळगतेन पूरति, नाळगतं भाजनगतेन वियोजेत्वा नाळिकोटियं अङ्गुलिया पिहितायन्ति वुत्तं होति. इदं ‘‘अत्तनो भाजनगतं वा करोति, मुट्ठिं वा छिन्दती’’ति (पारा. ९४) वुत्तनयस्स अनुलोमवसेन महापच्चरियादीसु (पारा. अट्ठ. १.९४) अट्ठकथासु वुत्तनयेन गहेतब्बन्ति अधिप्पायो.
‘‘एकेनेव पयोगेन पीतमत्ते पराजयो’’ति इमिना सप्पिआदीसु महग्घेसु तत्तकेनेव पादपूरणञ्चे होति, एकवारमेव मुखेन वा सप्पिआदिना वा भाजनगतेन एकाबद्धभावे छिन्नमत्तेपि अत्तनो भाजने कुम्भिं पणामेत्वा पक्खित्तेन कुम्भिगते छिन्नमत्तेपि पाराजिको होतीति गहेतब्बं.
५८. ‘‘धुरनिक्खेपं कत्वा पुनप्पुनं पिवन्तस्स न पराजयो’’ति इमिना धुरनिक्खेपमकत्वा पुनप्पुनं पिवतो पराजयोति सामत्थिया वुत्तं होति. धुरनिक्खेपं अकत्वा पुनप्पुनं मुखेन गहेत्वा वा पुटादीहि वा गहेत्वा पादपूरणमत्तं पिवन्तस्स पराजयो होतीति गहेतब्बं.
५९-६०. सचे खिपति थेय्यचित्तोति सम्बन्धो. यं किञ्चि भण्डकन्ति तेलपिवनारहं दुकूलसाटकचम्मखण्डादिकं भण्डं. तेलकुम्भियं परस्साति लब्भति. तं निक्खित्तभण्डं. धुवन्ति एकंसेन. तावदे विनस्सतीति सम्बन्धो. तावदेति तस्मिं खणेयेव. कतरस्मिं खणेति आह ‘‘हत्थतो मुत्तमत्ते’’ति, तेलस्स पीतकालं अनागम्म पुब्बपयोगत्ता ¶ पठममेव होतीति अधिप्पायो. विनस्सतीति सीलविनासं पापुणाति. आविञ्जेत्वाति पणामेत्वा. गाळेतीति पग्घरापेति. ‘‘साळेती’’तिपि पठन्ति, सोयेव अत्थो. साळ सवनेति धातु. तथाति ‘‘थेय्यचित्तो विनस्सती’’ति आकड्ढति, थेय्यचित्तेन एवं करोन्तस्स पाराजिको होतीति वुत्तं होति.
६१. तन्ति तेलस्स ओकिरणभावं ञत्वा पठममेव तुच्छभाजने थेय्यचित्तेन निक्खित्तं पादग्घनकतेलपिवनकं ¶ तं वत्थादिभण्डं. ‘‘उद्धरन्तोवा’’ति सावधारणवचनेन ‘‘पीतमत्ते पराजयो’’ति दस्सितं महाअट्ठकथामतं पटिक्खित्तं होति. धंसितोति ‘‘सासनकप्परुक्खा पातितो, पाराजिकापन्नोति अधिप्पायो. ‘‘थेय्यचित्तो’’ति आकड्ढनत्थं ‘‘तथा’’ति आनेत्वा सम्बन्धनीयं. इमिना सुद्धचित्तेन गोपनत्थाय तुच्छभाजने वत्थादिं निक्खिपित्वा अञ्ञेन तं अनोलोकेत्वा तेले आसित्ते पच्छा सुद्धचित्तेनेव उद्धरतो न दोसोति दीपितं होति.
६२. तत्थेवाति ठितट्ठानेयेव. भिन्दतोति ठाना अचावेत्वा तिणज्झापकस्स विय भिक्खुनो ठानाचावनाधिप्पायं विना पासाणादिना केनचि पहरित्वा भिन्दतो. ‘‘मन्तोसधानुभावेन भिन्दतो’’ति च वदन्ति. छड्डेन्तस्साति अछड्डेतुकामस्सापि सतो परिपुण्णतेलघटादीसु चापल्लेन वालुकं वा उदकं वा ओकिरित्वा उत्तरापेन्तस्साति अत्थो. ‘‘उदकमातिकं घटाभिमुखं कत्वा ओपिलापेन्तस्सा’’ति वदन्ति. ठानाचावनाधिप्पाये सतिपि थेय्यचित्ताभावेन पाराजिका न विज्जति, भण्डदेय्यं ¶ पन होतीति सन्निट्ठानं. झापेन्तस्साति कट्ठानि पक्खिपित्वा झापेन्तस्स. अपरिभोगं करोन्तस्साति उच्चारपस्सावादिमोकिरित्वा अपरिभोगं करोन्तस्स. दुक्कटन्ति एतेसु भिन्दनादीसु चतूसुपि ठानेसु पदभाजनियं दुक्कटमेव आगतत्ता वुत्तं.
भूमट्ठकथावण्णना.
६३. इदानि थलट्ठे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘ठपित’’न्तिआदि. तत्थ पत्थरित्वाति अत्थरित्वा. एत्थ च-सद्दो अवुत्तसम्पिण्डनत्थो, तेन थले रासिकतधञ्ञादीसु विनिच्छयो निमिकुम्भिया वुत्तविनिच्छयानुसारेन विञ्ञातुं सक्काति तं सरूपतो अवुत्तं समुच्चिनोति. अत्थरणादिकन्ति पच्चत्थरणादिकं. वेठेत्वा उद्धरन्तस्साति किलञ्जसंहरणनियामेन वट्टेत्वा संहरित्वा उद्धरन्तस्स. मुत्ते ठानाति कमेन संहरित्वा ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि मुत्ते सति. पराभवोति सासनतो परिहीनो.
६४. एवं अत्थरित्वा ठपितवत्थादीनं संहरित्वा गहणे विनिच्छयं दस्सेत्वा तिरियतो आकड्ढने विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘ओरिमन्तेना’’तिआदि. पि, वाति पकारन्तरमेव समुच्चिनोति. उजुकं कड्ढतोपि वाति अत्थरित्वा ठपितवत्थादिकं चतूसु दिसासु एकं दिसं उजुकमाकड्ढतो ¶ च पाराजिकं होति. कदाति चे? एत्थापि ओरिमन्तेन फुट्ठमोकासं पारिमन्ततो अतिक्कन्ते पाराजिकन्ति योजना. ओरिमन्तेन फुट्ठमोकासन्ति गहेत्वा आकड्ढन्तस्स अत्तनो ठितदिसागतपरियन्तेन फुसित्वा ठितट्ठानं. पारिमन्ततोति पारिमन्तेन, करणत्थे तो-पच्चयो.
थलं ¶ नाम पटिच्छन्नापटिच्छन्नभूमिपासादपब्बततलादीनि, तत्रट्ठं धञ्ञादिभण्डं थलट्ठं नाम होति. तत्थ सब्बत्थ विनिच्छयो वुत्तनयेन वेदितब्बो.
थलट्ठकथावण्णना.
६५-६. परिच्छेदाति ठानपरिच्छेदा. सेसं सुविञ्ञेय्यमेव.
६७-८. खेगतन्ति आकासगतं. अस्साति मोरस्स. तन्ति मोरं.
६९. ठानाति यथापरिच्छिन्ना छब्बिधा ठाना. तस्साति मोरस्स फन्दापनेति योजना. तस्साति वा भिक्खुस्स थुल्लच्चयमुदीरितं.
७०. अग्गहेत्वा हत्थेन लेड्डुखिपनादिपयोगेन मोरं तासेत्वा ठितट्ठानतो अपनेति. अत्तनो ठानाति मोरस्स अत्तनो छप्पकारट्ठाना. सयं ठानाति भिक्खु सकट्ठाना, समणभावतोति वुत्तं होति.
७१-२. इदानि ‘‘ठाना चावेति चे मोर’’न्ति दस्सितं ठानाचावनं विभावेतुमाह ‘‘फुट्ठोकास’’न्तिआदि.
७३. करे निलीयतीति पसारितहत्थतले निसीदति.
७५. उड्डेत्वाति आकासं उप्पतित्वा.
७६. अङ्गे ¶ निलीनन्ति अंसकूटादिसरीरावयवे निलीनं. पादेति अत्तनो पठमुद्धारपादे. दुतिये पादे.
७७. पादानन्ति ¶ द्विन्नं पादानं. कलापस्साति भूमियं फुसियमानस्स कलापग्गस्स.
७८. ततो पथवितोति तीहि अवयवेहि पतिट्ठितपथविप्पदेसतो, न पठमतो तत्थ दुक्कटत्ता, न दुतियतो तत्थ थुल्लच्चयत्ता, ततिया पन ठाना केसग्गमत्तम्पि चावयतो पाराजिकन्ति वुत्तं होति.
एत्तावता –
‘‘पञ्जरे ठितं मोरं सह पञ्जरेन उद्धरति, पाराजिकं. यदि पन पादं नग्घति, सब्बत्थ अग्घवसेन कत्तब्बं. अन्तोवत्थुम्हि चरन्तं मोरं थेय्यचित्तो पदसा बहिवत्थुं नीहरन्तो द्वारपरिच्छेदं अतिक्कामेति, पाराजिकं. वजे ठितबलिबद्दस्स हि वजो विय अन्तोवत्थु तस्स ठानं. हत्थेन पन गहेत्वा अन्तोवत्थुस्मिम्पि आकासगतं करोन्तस्स पाराजिकमेव. अन्तोगामे चरन्तम्पि गामपरिच्छेदं अतिक्कामेन्तस्स पाराजिकं. सयमेव निक्खमित्वा गामूपचारे वा वत्थूपचारे वा चरन्तं पन थेय्यचित्तो कट्ठेन वा कथलाय वा उत्रासेत्वा अटवीभिमुखं करोति, मोरो उड्डेत्वा अन्तोगामे वा अन्तोवत्थुम्हि वा छदनपिट्ठे वा निलीयति, रक्खति. सचे पन अटवीभिमुखो उड्डेति वा गच्छति वा, ‘अटविं पवेसेत्वा गहेस्सामी’ति परिकप्पे असति पथवितो केसग्गमत्तम्पि उप्पतितमत्ते वा दुतियपदवारे वा पाराजिकं. कस्मा? यस्मा गामतो निक्खमन्तस्स ठितट्ठानमेव ठानं होती’’ति (पारा. अट्ठ. १.९६) –
अट्ठकथागतो ¶ विनिच्छयो उपलक्खितोति वेदितब्बं. कपिञ्जरादिपरसन्तकसकुणेसु च एसेव विनिच्छयो दट्ठब्बो.
७९. पत्तेति द्वारे भिक्खाय ठितं भिक्खुनो हत्थगते पत्ते. तस्स थेय्यचित्तस्स.
८०. अनुद्धरित्वावाति ¶ पत्ते पतितं सुवण्णादिं हत्थेन अनुक्खिपित्वाव पठमपदवारे थुल्लच्चयं गम्ममानत्ता न वुत्तं.
८१. हत्थेति हत्थतले. वत्थेति चीवरे. मत्थकेति सिरसि. गाथाछन्दवसेन वा-सद्दे आकारस्स रस्सत्तं. पतिट्ठितन्ति पतितं. तन्ति छिज्जमानं तं सुवण्णखण्डादि. यदि आकासे गच्छन्तं, पतन्तं वा हत्थेन गण्हाति. गहितहत्थे ठितट्ठानमेव ठानं, ततो केसग्गमत्तम्पि अपनेन्तस्स पाराजिकं. तथा गहेत्वा थेय्यचित्तेन गच्छतो दुतियपादुद्धारे. वत्थादीसु पतितेपि एसेव नयो.
आकासट्ठकथावण्णना.
८२. मञ्चपीठादीसूति एत्थ आदि-सद्देन मञ्चपीठसदिसे वेहासभूते अट्टवितानादयो सङ्गण्हाति. आमासम्पीति हत्थेन वा कायेन वा आमसितब्बं वत्थादिञ्च. अनामासम्पीति तथा अपरामसितब्बं सुवण्णादिं. आमसन्तस्साति हत्थादीहि परामसन्तस्स. ‘‘दुक्कट’’न्ति इमिना फन्दापने थुल्लच्चयञ्च ठानाचावने पाराजिकञ्च हेट्ठा थलट्ठे वुत्तनयेन विञ्ञातुं सक्काति अतिदिसति. ठानपरिच्छेदो पन मञ्चादीहि एव उक्खिपन्तस्स चतुन्नं पादानं वसेन, तत्रट्ठमेव गण्हन्तस्स मञ्चस्स चतूसु पादसीसेसु फुसित्वा ¶ मज्झे अफुसित्वा ठितस्स खलिमक्खितथद्धसाटकस्स चतुन्नं पादसीसानं वसेन, अटनीसु फुसित्वा ठितस्स अटनीनं वसेन वा वेदितब्बो.
८३. वंसेति चीवरवंसे, इमिना चीवरनिक्खेपनत्थाय ठपितरुक्खदण्डसलाकारज्जुआदयो उपलक्खिता. ओरतोति अत्तनो ठितदिसाभिमुखतो. भोगन्ति संहरित्वा चीवरं तस्स नामेत्वा ठपितमज्झट्ठानं. अन्तन्ति नामेत्वा एकतो कतं, उभयानं वा अन्तं. पारतो कत्वाति वंसतो परभागे कत्वा.
८४. चीवरेन फुट्ठोकासोति चीवरेन फुट्ठट्ठानं. तस्साति तथा ठपितस्स चीवरस्स. सो सकलो चीवरवंसो ठानं न तु होतीति मतोति सम्बन्धो.
८५-६. ओरिमन्तेन ¶ फुट्ठं वा तं ओकासन्ति सम्बन्धो. चीवरभोगं गहेत्वा थेय्यचित्तेन अत्तनो अभिमुखं आकड्ढतो अत्तनो ठितदिसाय चीवरवंसे चीवरेन फुसित्वा ठितट्ठानपरियन्तं इतरेन अतिक्कामयतो चुतीति सम्बन्धो. इतरेन पारिमन्तेन भित्तिदिसाय चीवरस्स फुट्ठोकासपरियन्तं इतरेन फुट्ठं तं ओकासं ओरिमन्तेन अतिक्कामयतो वा चुतीति योजना. इतरेनाति पारिमन्तेन भित्तिपस्से चीवरवंसे फुसित्वा ठितचीवरपरियन्तेन. फुट्ठं चीवरवंसोकासं. ओरिमन्तेनाति अत्तनो ठितदिसाय चीवरवंसे फुसित्वा ठपितचीवरप्पदेसेन. अतिक्कामयतोति केसग्गमत्तम्पि अतिक्कामेन्तस्स.
एवं दीघन्ताकड्ढने सम्भवन्तं विकप्पं दस्सेत्वा इदानि तिरियन्तेन अतिक्कमनविधिं दस्सेतुमाह ‘‘दक्खिणन्तेना’’तिआदि. पुनाति अथ वा. दक्खिणन्तेन फुट्ठट्ठानं वामन्तेन ¶ अतिक्कामयतो चुतीति योजना. चीवरं हरितुं चीवराभिमुखं ठितस्स अत्तनो दक्खिणपस्से चीवरकोटिया फुट्ठं चीवरट्ठितप्पदेसं वामपस्से चीवरन्तेन अतिक्कामयतो पाराजिकमेवाति अत्थो. वामन्तेन फुट्ठट्ठानं इतरेन अतिक्कामयतो वा चुतीति योजना. वामन्तेन फुट्ठट्ठानन्ति चीवराभिमुखं ठितस्स वामपस्से चीवरन्तेन फुट्ठं चीवरट्ठितप्पदेसं. इतरेन दक्खिणपस्से चीवरन्तेन अतिक्कामयतो वा चुति पाराजिका होतीति अत्थो.
८७. वंसतोति चीवरेन फुसित्वा ठितचीवरवंसप्पदेसतो. ‘‘केसग्गमत्त’’न्ति कत्थचि पोत्थके लिखन्ति, तं न गहेतब्बं. ‘‘उक्खित्ते’’ति भुम्मेकवचनन्तेन समानाधिकरणत्ता पच्चत्तेकवचनन्तता न युज्जतीति. ‘‘केसग्गमत्ते उक्खित्ते’’ति कत्थचि पाठो दिस्सति, सो च पमाणं.
८८. विमोचेन्तो थुल्लच्चयं फुसेति योजना. चीवरवंसे फुसापेत्वा, अफुसापेत्वा वा रज्जुया बन्धित्वा ठपितचीवरं गण्हितुकामो थेय्यचित्तेन बन्धनं मोचेन्तो थुल्लच्चयं आपज्जतीति अत्थो. मुत्तेति मुत्तमत्ते. पाराजिको होति ठाना चुतभावतोति अधिप्पायो.
८९. वेठेत्वाति एत्थ ‘‘वंसमेवा’’ति सामत्थियतो लब्भति. चीवरवंसं पलिवेठेत्वा तत्थेव ठपितचीवरं निब्बेठेन्तस्स भिक्खुनोपि अयं नयोति सम्बन्धो. निब्बेठेन्तस्साति विनिवेठेन्तस्स. अयं नयोति ‘‘निब्बेठेन्तस्स थुल्लच्चयं, निब्बेठिते पाराजिक’’न्ति यथावुत्तनयमतिदिसति ¶ . वलयं छिन्दतो वापि अयं नयोति सम्बन्धो. ‘‘भिक्खुनो, वंसे, ठपितं, चीवर’’न्ति च आनेत्वा योजेतब्बं. चीवरवंसे पवेसेत्वा ¶ ठपितं चीवरवलयं यथा छिन्नमत्ते ठाना चवति, तथा छिन्दन्तस्स भिक्खुनो छेदने थुल्लच्चयं, छिन्ने पाराजिकन्ति अत्थो. मोचेन्तस्साप्ययं नयोति एत्थापि ‘‘वलय’’न्ति इमिना सद्धिं ‘‘भिक्खुनो’’तिआदिपदानि योजेतब्बानि. चीवरवंसे ठपितं चीवरं वलयं मोचेन्तस्सापि थुल्लच्चयपाराजिकानि पुब्बे वुत्तनयानेव.
इह पुरिमेन अपि-सद्देन यथावुत्तपकारद्वये सम्पिण्डिते इतरेन अपि-सद्देन अवुत्तसम्पिण्डनमन्तरेन अत्थविसेसाभावतो अवुत्तमत्थं सम्पिण्डेति, तेन ‘‘आकासगतं वा करोति, नीहरति वा’’ति पकारद्वयं सङ्गण्हाति. तेन रुक्खमूले पवेसेत्वा ठपितनिधिसङ्खलिकवलयमिव चीवरवंसे सब्बट्ठानेहिपि अफुसापेत्वा चीवरवलयं आकासगतं करोन्तस्सापि चीवरवंसकोटिया बहि नीहरन्तस्सापि थुल्लच्चयपाराजिकानि वुत्तनयेनेव ञातब्बानीति एतेयेव सङ्गण्हाति. ‘‘वलयं छिन्दतो वापि, मोचेन्तस्स वापि, वलयं आकासगतं वा करोति, नीहरति वा’’ति इमेसु चतूसु विकप्पेसु एकम्पि तथा अकत्वा चीवरवलयं चीवरवंसे घंसेत्वा इतो चितो च सञ्चारेन्तस्स चीवरवलयस्स सब्बोपि चीवरवंसो ठानन्ति ‘‘ठानाचावनं नत्थी’’ति वुत्तब्यतिरेकवसेन दस्सितब्बन्ति गहेतब्बं.
९०. ठपितस्स हीति एत्थ पसिद्धिसूचकं हि-सद्दं आनेत्वा ‘‘चीवरे विय ही’’ति योजेत्वा विसेसत्थजोतकं तु-सद्दं आनेत्वा ‘‘ठपितस्स तू’’ति योजेतब्बं. अथ वा निपातानमनेकत्थत्ता यथाठाने ठितानमेव विसेसत्थे हि-सद्दो, पसिद्धियं तु-सद्दो च योजेतब्बो. विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना. दीघतो वा तिरियतो वा पसारेत्वा ¶ चीवरवंसे निक्खित्तस्स चीवरस्स विनिच्छयो पन संहरित्वा चीवरवंसे ठपितचीवरविनिच्छयो विय वुत्तो, ‘‘ओरिमन्तेन…पे… पाराजिकं भवे’’ति गाथात्तये वुत्तनयेन वेदितब्बोति अत्थो.
९१. सिक्कायाति ओलम्बिकाधारे. यं भण्डकन्ति सम्बन्धो. पक्खिपित्वाति निवेसेत्वा. लग्गितं होतीति ओलम्बितं होति. ‘‘सिक्कातो तं हरन्तो वा चुतो’’ति एतस्मिं विकप्पे ¶ सिक्काय फुट्ठट्ठानवसेन ठानाचावनं वेदितब्बं. दुतियविकप्पे सिक्काय, बन्धनट्ठानस्स च भित्तिपस्से फुट्ठट्ठानं यदि सिया, तस्स च वसेन ठानाचावनं वेदितब्बं.
९२-३. कुन्तादीति आदि-सद्देन भिन्दिवालादि दीघवत्थु गहेतब्बं. तट्टिकाखाणुका विय भित्तियं पटिपाटिया निवेसितानि मिगसिङ्गानि वा सूलानि वा नागदन्ता नाम. अग्गे वाति कुन्तफलकोटियं वा. बुन्दे वाति कुन्तदन्तमूले वा. परिकड्ढतोति उजुकं आकड्ढतो.
फुट्ठोकासन्ति तस्मिं तस्मिं नागदन्ते फुट्ठट्ठानं अतिक्कामयतो केसग्गमत्तेन पराजयो सियाति सम्बन्धो, ठपितट्ठपितट्ठानं विहाय केसग्गमत्तम्पि अतिक्कामयतो पाराजिकन्ति अत्थो. केसग्गेन अन्तरेन हेतुना पराजयोति गहेतब्बं, केसग्गमत्तम्पि अपनयनहेतु पाराजिकं होतीति अत्थो.
९४-५. एवं दीघतो आकड्ढने, उक्खिपने च विनिच्छयं दस्सेत्वा तिरियं आकड्ढने, परतो नयने च विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘पाकाराभिमुखो’’तिआदि. आकड्ढतीति अत्तनो ¶ ठितट्ठानाभिमुखं आविञ्छति. ओरिमन्तफुट्ठोकासन्ति ओरिमन्तेन फुट्ठोकासं, अत्तनो दिसाय कुन्तदण्डेन फुट्ठोकासन्ति अत्थो. एत्थ अच्चयनकिरियासम्बन्धे सामिवचनप्पसङ्गे उपयोगवचनं. ‘‘सकम्मकधातुप्पयोगे उपयोगवचनस्स मागधिकवोहारे दस्सनतो कम्मत्थेयेव उपयोगवचन’’न्ति एके वदन्ति, एतं कच्चायनलक्खणेन समानं. इतरन्तच्चयेति इतरन्तेन कतो अच्चयोति इतरन्तच्चयो, मज्झेपदलोपसमासो, पारिमन्तेन कत्तब्बातिक्कमे कतेति अत्थो. केसग्गेन चुतोति योजना. यथावुत्तोयेव अत्थो.
परतो पेल्लन्तस्साति परतो कत्वा पेल्लन्तस्स, भित्तिपस्साभिमुखं कत्वा निप्पीळेन्तस्साति अत्थो. तथेवाति ‘‘केसग्गेन चुतो’’ति आकड्ढति. ठपितेपि च कुन्तादिम्हि अयं नयोति योजना. ‘‘केसग्गेना’’तिआदिना अयमेव विनिच्छयनयो वत्तब्बोति अत्थो.
९६. तालस्स फलं चालेन्तस्स अस्स भिक्खुनो येन फलेन वत्थु पञ्चमासकं पूरति, तस्मिं फले बन्धना मुत्ते पाराजिकं भवेति योजना.
९७. तालस्स ¶ पिण्डिं छिन्दतीति तालफलकण्णिकं छिन्दति. याय वत्थु पूरति, तस्सा छिन्नमत्ताय ‘‘अस्स पाराजिकं सिया’’ति हेट्ठा वुत्तनयो इधापि योजेतब्बो. तालपिण्डि सचे आकासगता होति, पिण्डिमूलमेव ठानं. पण्णदण्डे वा पण्णे वा अपस्साय ठिता चे, ठितट्ठानेहि सह पिण्डिमूलं गहेत्वा ठानभेदं ञत्वा ठानाचावनेन पाराजिकम्पि दट्ठब्बं. एसेव नयोति ‘‘येन वत्थु पूरति, तस्मिं बन्धना मुत्ते अस्स पाराजिकं सिया’’ति यथावुत्तो एव नयो. एतेसु सब्बेसु ¶ ठानेसु पाराजिकवीतिक्कमतो पुब्बभागानन्तरप्पयोगे थुल्लच्चयञ्च सहपयोगे पाचित्तियट्ठाने दुक्कटञ्च ततोपि पुब्बपयोगे पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियञ्च दुक्कटञ्च गमनदुतियपरियेसनादिअवसेसपयोगेसु अदिन्नादानपुब्बकत्ता दुक्कटञ्च असम्मुय्हन्तेहि वेदितब्बं.
वेहासट्ठकथावण्णना.
९८. उदके निधिट्ठानं गच्छतोति सम्बन्धो. अगम्भीरोदके निधिट्ठानं पदवारेन गच्छतो पदे पदे पुब्बपयोगे दुक्कटं होतीति योजना. गम्भीरे पन तथाति ‘‘पदवारेन गच्छतो दुक्कट’’न्ति यथावुत्तमतिदिसति. गच्छतोति तरतो, हत्थं अचालेत्वा तरन्तस्स पदवारगणनाय, हत्थेन च वायमन्तस्स ‘‘पदवारेना’’ति इदं उपलक्खणन्ति कत्वा हत्थवारगणनाय पदवारगणनाय दुक्कटानि वेदितब्बानि. तेन वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘गम्भीरे हत्थेहि वा पादेहि वा पयोगं करोन्तस्स हत्थवारेहि वा पदवारेहि वा पयोगे पयोगे दुक्कट’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.९८).
उम्मुज्जनादिसूति एत्थ आदि-सद्देन निमुज्जनं सङ्गण्हाति. एत्थापि ‘‘तथा’’ति अनुवत्तमानत्ता पयोगे पयोगे दुक्कटन्ति अयमत्थो वेदितब्बो. निहितकुम्भिया गहणत्थं निमुज्जनुम्मुज्जनेसुपि हत्थवारेन, पदवारेन, हत्थपदवारेहि च दुक्कटमेवाति वुत्तं होति. तेनाह अट्ठकथायं ‘‘एसेव नयो कुम्भिगहणत्थं निमुज्जनुम्मुज्जनेसू’’ति (पारा. अट्ठ. १.९८).
इमिस्सा गाथाय ‘‘निधिट्ठानं गच्छतो दुक्कट’’न्ति वचनतो तथा गच्छन्तस्स उदकसप्पचण्डमच्छदस्सनेन भायित्वा पलायन्तस्स गमनस्स अतदत्थत्ता अनापत्तीति ब्यतिरेकेन ¶ विञ्ञायति. एत्थ दुतियपरियेसनादिसब्बपयोगेसु पाचित्तियट्ठाने ¶ पाचित्तियञ्च पाचित्तियेन सह दुक्कटञ्च अवसेसपयोगेसु सुद्धदुक्कटञ्च सहपयोगे भाजनामसने अनामासदुक्कटञ्च फन्दापने थुल्लच्चयञ्च ठानाचावने पाराजिकञ्च निधिकुम्भिया वुत्तनयेन विञ्ञातुं सक्काति न वुत्तन्ति दट्ठब्बं. तत्थ ठानभेदो पञ्चधा होति, इध पीळेत्वा ओसारेतुं सक्कुणेय्यत्ता अधोदिसाय सह छब्बिधं होतीति अयमेतेसं विसेसो.
९९. तत्थ जातकपुप्फेसूति तस्मिं जले रुळ्हेसु उप्पलादिकुसुमेसु, निद्धारणे भुम्मं. येन पुप्फेनाति निद्धारितब्बं. छिन्दतोति एत्थ वत्तमानकालवसेन अत्थं अग्गहेत्वा ‘‘छिन्नवतो’’ति भूतवसेन अत्थो गहेतब्बो. एवं अग्गहिते अन्तिमस्स पयोगस्स याव अनुपरमो, थुल्लच्चयारहत्ता पाराजिकवचनस्स वत्थुविरोधिताय च इमस्सेव पच्छिमकुसुमस्स कन्तनकाले पुप्फनाळपस्से तचमत्तेपि अच्छिन्ने पाराजिकं नत्थीति दस्सेतुं ‘‘एकनाळ…पे… परिरक्खती’’ति एत्थेव अनन्तरे वुच्चमाननयस्स विरुद्धत्ता च इमं विनिच्छयं दस्सेतुं लिखितस्स ‘‘यस्मिं पुप्फे वत्थु पूरति, तस्मिं छिन्नमत्ते पाराजिक’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.९८) अट्ठकथावचनस्स विरुद्धत्ता च वत्तमानकालमगहेत्वा भूतकालस्सेव गहेतब्बत्ता ‘‘कदा देवदत्त आगतोसी’’ति पञ्हस्स ‘‘एसोहमागच्छामि, आगच्छन्तं मा मं विज्झा’’ति उत्तरे विय वत्तमानसमीपे वत्तमानेवाति भूते वत्तमानब्यपदेसतो वुत्तन्ति दट्ठब्बं.
१००. ‘‘उप्पलजातिया’’ति इमिना ‘‘पदुमजातिया’’ति ब्यतिरेकतो वुत्तत्ता ‘‘पदुमजातिकानं पन दण्डे छिन्ने अब्भन्तरे सुत्तं अच्छिन्नम्पि रक्खती’’ति (पारा. अट्ठ. १.९८) अट्ठकथानयो सङ्गहितोति ¶ दट्ठब्बं. एकनाळस्स वा पस्सेति ‘‘नाळस्स एकपस्से’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धसुखत्थं वुत्तन्ति वेदितब्बं. ततोति नाळतो.
१०१. भारबद्धकुसुमेसु विनिच्छयस्स वक्खमानत्ता छिन्दित्वा ठपितेसूति अबद्धकुसुमवसेन गहेतब्बं. पुब्बे वुत्तनयेनाति तत्रजातककुसुमेसु वुत्तविनिच्छयानुसारेन. ‘‘येन पुप्फेन पूरति, तस्मिं छिन्नमत्ते’’ति अवत्वा गहितमत्ते पाराजिकन्ति योजना चेत्थ विसेसो.
१०२. भारं कत्वा बद्धानि भारबद्धानीति मज्झपदलोपीसमासो. पुप्फानीति पादग्घनकानि ¶ उप्पलादिकुसुमानि. छस्वाकारेसूति उदके ओसीदापेतुं सक्कुणेय्यत्ता अधोदिसाय सह चतस्सो दिसा, उद्धन्ति इमासु छसु दिसासु, निद्धारणे भुम्मं. केनचि आकारेनाति निद्धारेतब्बदस्सनं. ठानाचावनस्स साधकतमत्ता करणेयेव करणवचनं. नस्सतीति पादग्घनकपुप्फानं ठानाचावनेन पाराजिकमापज्जित्वा लोकियलोकुत्तरानं अनवसेसगुणानं पतिट्ठानभूतं पातिमोक्खसंवरसीलं नासेत्वा सयं गुणमरणेन मीयतीति अत्थो.
१०३. पुप्फानं कलापन्ति पादग्घनकउप्पलादिकुसुमकलापं. उदकं चालेत्वाति यथा वीचि उट्ठाति, तथा चालेत्वा. पुप्फट्ठानाति पुप्फानं ठितट्ठाना. चावेतीति कलापं केसग्गमत्तम्पि अपनेति. ‘‘पुप्फं ठाना चावेती’’ति कत्थचि पोत्थकेसु पाठो दिस्सति. पुप्फकलापस्सेव गहितत्ता पुरिमोयेव गहेतब्बो.
१०४. ‘‘एत्थ गतं गहेस्सामी’’ति सह पाठसेसेन योजना. परिकप्पेतीति ‘‘एत्थ गतं गहेस्सामी’’ति ठानं परिच्छिन्दित्वा ¶ तक्केति. रक्खतीति ठानाचावनेपि सति सो परिकप्पो पाराजिकापत्तितो तं भिक्खुं रक्खति. गतट्ठानाति पुप्फकलापेन गतं सम्पत्तञ्च तं ठानञ्चाति विग्गहो. ‘‘उद्धरन्तो’’ति एतेन ‘‘पुप्फानं कलाप’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. ‘‘कतट्ठाना’’तिपि पाठो, कता पुप्फानं ठाना उद्धरन्तोति सम्बन्धो. उदकं चालेत्वा वीचियो उट्ठापेत्वा वीचिप्पहारेन उदकपिट्ठेन परिकप्पितट्ठानं सम्पत्तं पुप्फकलापं ठितट्ठाना उद्धरन्तो केसग्गमत्तम्पि ठाना चावेन्तोति अत्थो. ‘‘ठाना’’ति इदं ‘‘भट्ठो’’ति इमिना सम्बन्धनीयं. भट्ठो नाम पवुच्चतीति अत्तना समादाय रक्खियमाना पातिमोक्खसंवरसीलसङ्खातसब्बगुणरतनङ्कुराभिनिब्बत्तट्ठाना पतितो नाम होतीति पवुच्चति.
१०५. जलतो अच्चुग्गतस्साति एत्थ ‘‘पुप्फस्सा’’ति सामत्थिया लब्भति. जलपिट्ठितो अच्चुग्गतस्स पुप्फस्स सकलजलं ठानं, कद्दमपिट्ठितो पट्ठाय उदकपिट्ठिपरियन्तं पुप्फदण्डेन फरित्वा ठितं सब्बमुदकं ठानन्ति वुत्तं होति. उप्पाटेत्वाति पुप्फग्गं आकड्ढित्वा उप्पीळेत्वा. ततोति तस्मा पुप्फट्ठानभूतसकलजलरासितो. उजुन्ति उजुं कत्वा. उद्धरतोति उप्पाटेन्तस्स.
१०६. नाळन्तेति उप्पाटितपुप्फनाळस्स मूलकोटिया. जलतोति उदकपिट्ठितो. मुत्तमत्ते ¶ केसग्गमत्तं दूरं कत्वाति पाठसेसयोजना कातब्बा. ‘‘जलतो’’ति पठमततियपादेसु द्विक्खत्तुं वचनं अत्थाविसेसेपि पदावुत्तिअलङ्कारे अड्ढयमकवसेन वुत्तत्ता पुनरुत्तिदोसो न होतीति वेदितब्बं. ‘‘मुत्तमत्ते, अमुत्ते’’ति च सम्बन्धितब्बं, अत्थानं वा विसेसतो उभयत्थ वुत्तन्ति वेदितब्बं. तस्मिं नाळन्तेति सम्बन्धो.
१०७. तस्स ¶ नामेत्वा उप्पाटितस्स. सह गच्छेन उप्पाटितस्सापि अयमेव विनिच्छयो. इध पन सब्बपुप्फपण्णनाळानि मूलतो पभुति पठमं ठितट्ठानतो अपनामनवसेन ठानाचावनं वेदितब्बं. एवं पुप्फादीनि उप्पाटेन्तस्स भूतगामविकोपनापत्तिया ठाने सहपयोगदुक्कटं होतीति वेदितब्बं.
१०८-९. बळिसादिमच्छग्गहणोपकरणानं वचनतो, जले ठितमतमच्छानं विनिच्छयस्स च वक्खमानत्ता मच्छेति जीवमानकमच्छानं गहणं. उपलक्खणवसेन वा अवुत्तसमुच्चयत्थ वा-सद्देन वा खिपकादीनि मच्छवधोपकरणानि वुत्तानेवाति दट्ठब्बं. वत्थूति पादो. तस्मिं मच्छे. उद्धटोयेव उद्धटमत्तो, मच्छो, तस्मिं. जलाति उदकतो केसग्गमत्तम्पि अपनेत्वा उक्खित्तमत्तेति वुत्तं होति.
११०. पुप्फानं विय मच्छानम्पि ठितट्ठानमेव ठानन्ति अग्गहेत्वा सकलजलं ठानं कत्वा कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘ठानं सलिलजानं ही’’तिआदि. सलिले जाता सलिलजा, इति पकरणतो मच्छायेव वुच्चन्ति. अत्थप्पकरणसद्दन्तरसन्निधानादीहि सद्दा विसेसत्थं वदन्तीति. हीति पसिद्धियं. केवलन्ति अवधारणे, जलमेवाति वुत्तं होति. इमिना बहिउदकं निवत्तितं होति. सकलं जलमेव ठानं यस्मा, तस्मा सलिलट्ठं जला विमोचेन्तो पाराजिको होतीति हेतुहेतुमन्तभावेन योजना वेदितब्बा. आपन्नं पराजेतीति पाराजिका, आपत्ति, सा एतस्स अत्थीति पाराजिको, पुग्गलो.
१११. नीरं उदकं. वारिम्हि जले जातो वारिजो, इति पकरणतो मच्छोव गय्हति. एतेनेव आकासे उप्पतितमच्छो ¶ , गोचरत्थाय च थलमुग्गतकुम्मादयो उपलक्खिताति वेदितब्बं. तेसं गहणे विनिच्छयो आकासट्ठथलट्ठकथाय वुत्तनयेन वेदितब्बो. भण्डग्घेन विनिद्दिसेति दुक्कटादिवत्थुनो ¶ भण्डस्स अग्घवसेन दुक्कटथुल्लच्चयपाराजिकापत्तियो वदेय्याति अत्थो.
११२. तळाकेति सरस्मिं, इमिना च वापिपोक्खरणिसोब्भादिजलासया सङ्गय्हन्ति. नदियाति निन्नगाय, इमिना च कन्दरादयो सङ्गय्हन्ति. निन्नेति आवाटे. मच्छविसं नामाति एत्थ नाम-सद्दो सञ्ञायं. मच्छविसनामकं मदनफलादिकं दट्ठब्बं. गतेति विसपक्खिपके मच्छघातके गते.
११४. सामिकेसूति विसं योजेत्वा गतेसु मच्छसामिकेसु. आहरन्तेसूति आहरापेन्तेसु. भण्डदेय्यन्ति भण्डञ्च तं देय्यञ्चाति विग्गहो, अत्तना गहितवत्थुं वा तदग्घनकं वा भण्डं दातब्बन्ति अत्थो.
११५. मच्छेति मतमच्छे. सेसेति नमतमच्छे.
११६. अमतेसु गहितेसूति पकरणतो लब्भति, निमित्तत्थे चेतं भुम्मं. अनापत्तिं वदन्तीति अदिन्नादानापत्तिया अनापत्तिं वदन्ति, मारणप्पत्तिया पाचित्तियं होतेव. अयञ्च विनिच्छयो अरक्खितअगोपितेसु अस्सामिकतळाकादीसु वेदितब्बो.
उदकट्ठकथावण्णना.
११७. नावन्ति एत्थ ‘‘नावा नाम याय तरती’’ति (पारा. ९९) वचनतो जलतारणारहं अन्तमसो एकम्पि वहन्तं रजनदोणिवेणुकलापादिकं ¶ वेदितब्बं. नावट्ठं नाम भण्डं यं किञ्चि इन्द्रियबद्धं वा अनिन्द्रियबद्धं वा. ‘‘थेनेत्वा गण्हिस्सामी’’ति इमिना ‘‘थेय्यचित्तस्सा’’ति इममत्थं विञ्ञापेति. पादुद्धारेति दुतियपरियेसनादिअत्थं गच्छन्तस्स पदे पदे. दोसाति दुक्कटापत्तियो. वुत्ताति ‘‘नावट्ठं भण्डं अवहरिस्सामी’ति थेय्यचित्तो दुतियं वा परियेसति गच्छति वा, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ९९) पदभाजनियं भगवता वुत्ता, इमिना पुब्बपयोगसहपयोगदुक्कटानि, फन्दापने थुल्लच्चयं, ठानाचावने पाराजिकञ्च उपलक्खणवसेन दस्सितन्ति वेदितब्बं.
११८. चण्डसोतेति ¶ वेगेन गच्छन्ते उदकप्पवाहे, ‘‘चण्डसोते’’ति इमिना बन्धनं विना सभावेन अट्ठितभावस्स सूचनतो ‘‘बन्धनमेव ठान’’न्ति वुत्तट्ठानपरिच्छेदस्स कारणं दस्सितन्ति वेदितब्बं. यस्मा चण्डसोते बद्धा, तस्मा बन्धनमेकमेव ठानं मतन्ति वुत्तं होति. तस्मिन्ति बन्धने. धीरा विनयधरा.
११९-१२०. ‘‘निच्चले उदके नाव-मबन्धनमवट्ठित’’न्ति इमिना छधा ठानपरिच्छेदस्स लब्भमानत्ते कारणं दस्सेति. नावं कड्ढतो तस्स पाराजिकन्ति सम्बन्धो. पुनपि किं करोन्तोति आह ‘‘एकेनन्तेन सम्फुट्ठ’’न्तिआदि. तं नावं अतिक्कामयतोति सम्बन्धो. एत्थापि ‘‘कड्ढितवतो अतिक्कमितवतो’’ति भूतवसेन अत्थो योजेतब्बो. यमेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तनयमेव.
१२१. एवं चतुपस्साकड्ढने विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि उद्धं, अधो च उक्खिपनओसीदापनेसु विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘तथा’’तिआदि. तथाति ‘‘तस्स पाराजिक’’न्ति आकड्ढति. कस्मिं ¶ कालेति आह ‘‘उद्धं केसग्गमत्तम्पी’’तिआदि. अधोनावातलन्ति नावातलस्स अधो अधोनावातलं, तस्मिं उद्धं केसग्गमत्तम्पि उदकम्हा विमोचितेति इमिना सम्बन्धो. तेन फुट्ठं केसग्गमत्तम्पि मुखवट्टिया विमोचितेति योजना. तेनाति अधोनावातलेन फुट्ठे उदके मुखवट्टिया करणभूताय केसग्गमत्तम्पि विमोचितेति गहेतब्बं.
१२२. तीरे बन्धित्वा पन निच्चले जले ठपिता या नावा, तस्सा नावाय ठानं बन्धनञ्च ठितोकासो चाति द्विधा मतन्ति योजना.
१२३. पुब्बं पठमं बन्धनस्स विमोचने थुल्लच्चयं होतीति योजना. केनचुपायेनाति ‘‘पुरतो पच्छतो वापी’’तिआदिक्कमेन यथावुत्तोपायछक्केसु येन केनचि उपायेनाति अत्थो. ठाना चावेति नावं.
१२४. पठमं ठाना चावेत्वाति ‘‘पुरतो पच्छतो वा’’तिआदिना यथावुत्तेसु छसु आकारेसु अञ्ञतरेन आकारेन नावं ठपितट्ठानतो पठमं चावेत्वा. एसेव च नयोति नावाय ¶ पठमं ठितट्ठानतो चावने थुल्लच्चयं, पच्छा बन्धनमोचने पाराजिकन्ति एसेव नयो नेतब्बोति अत्थो. एत्थ च ‘‘तीरे बन्धित्वा निच्चले उदके ठपितनावाय बन्धनञ्च ठितोकासो चाति द्वे ठानानि, तं पठमं बन्धना मोचेति, थुल्लच्चयं. पच्छा छन्नं आकारानं अञ्ञतरेन ठाना चावेति, पाराजिकं. पठमं ठाना चावेत्वा पच्छा बन्धनमोचनेपि एसेव नयो’’ति (पारा. ९९) अट्ठकथायं वुत्तविनिच्छयो सङ्गहितो. आमसनफन्दापनेसु दुक्कटथुल्लच्चयानि हेट्ठा कुम्भियं वुत्तनयेनेव ञातुं सक्कुणेय्यत्ता न वुत्तानीति वेदितब्बं. एवमुपरिपि.
१२५. उस्सारेत्वाति ¶ उदकतो थलं आरोपेत्वा. निकुज्जित्वाति अधोमुखं कत्वा. थले ठपिताय नावाय मुखवट्टिया फुट्ठोकासो एव ठानन्ति योजना. हीति विसेसो, तेन जलट्ठतो थलट्ठाय नावाय वुत्तं विसेसं जोतेति.
१२६. एत्थ अधो ओसीदापनस्स अलब्भमानताय तं विना इतरेसं पञ्चन्नं आकारानं वसेन ठानाचावनं दस्सेतुमाह ‘‘ञेय्यो’’तिआदि. यतो कुतोचीति तिरियं चतस्सन्नं, उपरिदिसाय च वसेन यं किञ्चि दिसाभिमुखं केसग्गमत्तम्पि अतिक्कमेन्तो.
१२७. उक्कुज्जितायपीति उद्धंमुखं ठपितायपि. घटिकानन्ति दारुखण्डानं. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘ञेय्यो ठानपरिच्छेदो’’तिआदिना वुत्तनयं अतिदिसति. सो पन उक्कुज्जित्वा भूमियं ठपितनावाय युज्जति. घटिकानं उपरि ठपिताय पन नागदन्तेसु ठपितकुन्ते वुत्तविनिच्छयो युज्जति.
१२८. ‘‘थेय्या’’ति इदं ‘‘पाजेन्तस्सा’’ति विसेसनं. तित्थेति तित्थासन्नजले. अरित्तेनाति केनिपातेन. फियेनाति पाजनफलकेन. पाजेन्तस्साति पेसेन्तस्स. ‘‘तं पाजेती’’तिपि पाठो दिस्सति, तं नावं यो पाजेति, तस्स पराजयोति अत्थो.
१२९-३०. छत्तन्ति आतपवारणं. पणामेत्वाति यथा वातं गण्हाति, तथा पणामेत्वा. उस्सापेत्वाव चीवरन्ति चीवरं उद्धं उच्चारेत्वा वा. गाथाछन्दवसेन ‘व’इति रस्सत्तं. लङ्कारसदिसन्ति पसारितपटसरिक्खकं. समीरणन्ति मालुतं. न दोसो तस्स विज्जतीति इदं वातस्स ¶ ¶ अविज्जमानक्खणे एवं करोतो पच्छा आगतेन वातेन नीतनावाय वसेन वुत्तं. वायमाने पन वाते एवं करोन्तस्स आपत्तियेवाति दट्ठब्बं.
१३१-२. सयमेव उपागतन्ति सम्बन्धो. गामसमीपे तित्थं गामतित्थं. तन्ति नावं. ठानाति छत्तेन वा चीवरेन वा गहितवातेन गन्त्वा गामतित्थे ठितट्ठाना. अचालेन्तोति फन्दापनम्पि अकरोन्तो, इमिना थुल्लच्चयस्सापि अभावं दस्सेति. ‘‘अचावेन्तो’’तिपि पाठो, ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अनपनेन्तोति अत्थो, इमिना पाराजिकाभावं दस्सेति. किणित्वाति मूलेन विक्किणित्वा. सयमेव च गच्छन्तिन्ति एत्थ च-कारो वत्तब्बन्तरसमुच्चये. तथा पणामितछत्तेन वा उस्सापितचीवरेन वा गहितवातेन अत्तना गच्छन्तिं. ठाना चावेतीति अत्तना इच्छितदिसाभिमुखं कत्वा पाजनवसेन गमनट्ठाना चावेति.
नावट्ठकथावण्णना.
१३३-४. यन्ति एतेनाति यानं. रमयतीति रथो. वहति, वुय्हति, वहन्ति एतेनाति वा वय्हं. ‘‘उपरि मण्डपसदिसं पदरच्छन्नं, सब्बपालिगुण्ठिमं वा छादेत्वा’’ति (पारा. अट्ठ. १.१००) अट्ठकथायं वुत्तनयेन कतं सकटं वय्हं नाम. सन्दमानिकाति ‘‘उभोसु पस्सेसु सुवण्णरजतादिमया गोपानसियो दत्वा गरुळपक्खकनयेन कता सन्दमानिका’’ति (पारा. अट्ठ. १.१००) अट्ठकथायं वुत्तनयेन कतयानविसेसो. ठाना चावनयोगस्मिन्ति ठाना चावनप्पयोगे.
१३५-६. दसट्ठानाचावनवसेन पाराजिकं वदन्तेहि पठमं ठानभेदस्स ञातब्बत्ता तं दस्सेत्वा आपत्तिभेदं दस्सेतुमाह ¶ ‘‘यानस्स दुकयुत्तस्सा’’तिआदि. दुकयुत्तस्साति दुकं गोयुगं युत्तस्स यस्साति, युत्ते यस्मिन्ति वा विग्गहो. दस ठानानीति द्विन्नं गोणानं अट्ठ पादा, द्वे च चक्कानीति एतेसं दसन्नं पतिट्ठितट्ठानानं वसेन दस ठानानि वदेय्याति अत्थो. एतेनेव नयेन चतुयुत्तादियाने अट्ठारसाति ठानभेदस्स नयो दस्सितो होति. यानं पाजयतोति सकटादियानं पेसयतो. ‘‘धुरेति युगासन्ने’’ति अट्ठकथाय गण्ठिपदे वुत्तं. रथीसाय युगेन सद्धिं बन्धनट्ठानासन्नेति वुत्तं होति. ‘‘धुर’’न्ति च युगस्सेव नामं. ‘‘धुरं छड्डेत्वा, धुरं आरोपेत्वा’’ति (पारा. अट्ठ. १.१००) अट्ठकथावचनतो तंसहचरियाय सम्बन्धनट्ठानम्पि ¶ धुरं नाम. इध पन गङ्गा-सद्दो विय गङ्गासमीपे धुरसमीपे पाजकस्स निसज्जारहट्ठाने धुरस्स वत्तमानता लब्भति.
गोणानं पादुद्धारे तस्स थुल्लच्चयं विनिद्दिसेति योजना. इदञ्च गोणानं अविलोमकालं सन्धाय वुत्तं. विलोमकाले सम्भवन्तं विसेसं जोतेतुं ‘‘थुल्लच्चयं तु’’ इच्चत्र तु-सद्देन अट्ठकथायं ‘‘सचे पन गोणा ‘नायं अम्हाकं सामिको’ति ञत्वा धुरं छड्डेत्वा आकड्ढन्ता तिट्ठन्ति वा फन्दन्ति वा, रक्खति ताव. गोणे पुन उजुकं पटिपादेत्वा धुरं आरोपेत्वा दळ्हं योजेत्वा पाचनेन विज्झित्वा पाजेन्तस्स वुत्तनयेनेव तेसं पादुद्धारेन थुल्लच्चय’’न्ति वुत्तविसेसो सङ्गहितोति दट्ठब्बो. चक्कानं हीति एत्थ अधिकेन हि-सद्देन ‘‘सचेपि सकद्दमे मग्गे एकं चक्कं कद्दमे लग्गं होति, दुतियं चक्कं गोणा परिवत्तेन्ता पवत्तेन्ति, एकस्स पन ठितत्ता न ताव अवहारो होति. गोणे पन पुन उजुकं पटिपादेत्वा पाजेन्तस्स ¶ ठितचक्के केसग्गमत्तं फुट्ठोकासं अतिक्कन्ते पाराजिक’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.१००) अट्ठकथायं वुत्तविसेसो दस्सितो होतीति दट्ठब्बं.
१३७-९. एत्तावता युत्तयानविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि अयुत्तयानविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘अयुत्तकस्सा’’तिआदि. धुरेन उपत्थम्भनियं ठितस्स तस्स अयुत्तकस्सापि च यानकस्स उपत्थम्भनिचक्ककानं वसेन तीणेव ठानानि भवन्तीति योजना. तत्थ अयुत्तकस्साति गोणेहि अयुत्तकस्स. धुरेनाति यथावुत्तनयेन धुरयुत्तट्ठानसमीपदेसेन, सकटसीसेनाति वुत्तं होति. उपत्थम्भनियन्ति सकटसीसोपत्थम्भनिया उपरि ठितस्स. उपत्थम्भयति धुरन्ति उपत्थम्भनी. सकटस्स पच्छिमभागोपत्थम्भनत्थं दीयमानं दण्डद्वयं पच्छिमोपत्थम्भनी नाम, पुरिमभागस्स दीयमानस्स उपत्थम्भनी पुरिमोपत्थम्भनी नामाति अयमुपत्थम्भनीनं विसेसो. इध पुरिमोपत्थम्भनी अधिप्पेता. ‘‘उपत्थम्भनिचक्ककानं वसेन तीणेव ठानानी’’ति इदं हेट्ठा अकप्पकताय उपत्थम्भनिया वसेन वुत्तं, कप्पकताय पन वसेन ‘‘चत्तारी’’ति वत्तब्बं.
‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘ठानानि तीणेवा’’ति आकड्ढति, दारुचक्कद्वयवसेन तीणि ठानानीति अत्थो. ‘‘दारून’’न्ति इमिना बहुवचननिद्देसेन रासिकतदारूनं दारुकस्स एकस्सापि फलकस्सापि गहणं वेदितब्बं. ‘‘भूमियम्पि धुरेनेव, तथेव ठपितस्स चा’’ति इमिना ¶ तीणियेव ठानानीति अतिदिसति. एत्थ धुरचक्कानं पतिट्ठितोकासवसेन तीणि ठानानि. एत्थ च उपरिट्ठपितस्स चाति च-कारं ‘‘भूमियं ठपितस्सा’’ति एत्थापि योजेत्वा समुच्चयं कातुं सक्काति. तत्थ अधिकवचनेन च-कारेन अट्ठकथायं ‘‘यं पन अयुत्तकं धुरे एकाय, पच्छतो ¶ च द्वीहि उपत्थम्भनीहि उपत्थम्भेत्वा ठपितं, तस्स तिण्णं उपत्थम्भनीनं, चक्कानञ्च वसेन पञ्च ठानानि. सचे धुरे उपत्थम्भनी हेट्ठाभागे कप्पकता होति, छ ठानानी’’ति (पारा. अट्ठ. १.१००) वुत्तविनिच्छयं सङ्गण्हाति.
पुरतो पच्छतो वापीति एत्थ ‘‘कड्ढित्वा’’ति पाठसेसो. अपि-सद्देन ‘‘उक्खिपित्वापी’’ति अवुत्तं समुच्चिनोति. यो पन पुरतो कड्ढित्वा ठाना चावेति, यो वा पन पच्छतो कड्ढित्वा ठाना चावेति, यो वा पन उक्खिपित्वा ठाना चावेतीति योजना. तिण्णन्ति इमे तयो गहिता, ‘‘तेस’’न्ति सामत्थिया लब्भति, तेसं तिण्णं पुग्गलानन्ति वुत्तं होति. कदा किं होतीति आह ‘‘थुल्लच्चयं तु…पे… पराजयो’’ति. ‘‘ठाना चावे’’ति इदं ‘‘थुल्लच्चय’’न्ति इमिनापि सम्बन्धनीयं. तु-सद्दस्स विसेसजोतनत्थं उपात्तत्ता सावसेसट्ठानाचावने फन्दापनथुल्लच्चयं, निरवसेसट्ठानाचावने पन कते ठानाचावनपाराजिका वुत्ता होतीति दट्ठब्बं.
१४०. अक्खानं सीसकेहीति अक्खस्स उभयकोटीहि. ‘‘जात्याख्यायमेकस्मिं बहुवचनमञ्ञतराय’’मिति वचनतो एकस्मिं अत्थे बहुवचनं युज्जति. ‘‘ठितस्सा’’ति एतस्स विसेसनस्स ‘‘यानस्सा’’ति विसेसितब्बं सामत्थिया लब्भति. ‘‘ठानानि द्वे’’ति वुत्तत्ता यथा सकटधुरं भूमिं न फुसति, एवं उच्चतरेसु द्वीसु तुलादिदारूसु द्वे अक्खसीसे आरोपेत्वा ठपितं यानमेव गय्हति.
१४१. कड्ढन्तोति द्विन्नं अक्खसीसानं आधारभूतेसु दारूसु घंसित्वा इतो चितो च कड्ढन्तो. उक्खिपन्तोति उजुं ठितट्ठानतो उच्चारेन्तो. फुट्ठोकासच्चयेति फुट्ठोकासतो ¶ केसग्गमत्तातिक्कमे. अञ्ञस्साति यथावुत्तप्पकारतो इतरस्स. यस्स कस्सचि रथादिकस्स यानस्स.
१४२. अक्खुद्धीनन्ति चतुन्नं अक्खरुद्धनकआणीनं. अक्खस्स उभयकोटीसु चक्कावुणनट्ठानतो ¶ अन्तो द्वीसु सकटबाहासु अक्खरुद्धनत्थाय द्वे अङ्गुलियो विय आकोटिता चतस्सो आणियो अक्खुद्धि नाम. धुरस्साति धुरबन्धनट्ठानासन्नस्स रथसीसग्गस्स. तं यानं. वा-सद्देन पस्से वा गहेत्वा कड्ढन्तो, मज्झे वा गहेत्वा उक्खिपेन्तोति किरियन्तरं विकप्पेति. गहेत्वाति एत्थ ‘‘कड्ढन्तो’’ति पाठसेसो. ठाना चावेतीति उद्धीसु गहेत्वा कड्ढन्तो अत्तनो दिसाय उद्धिअन्तेन फुट्ठट्ठानं इतरेन उद्धिपरियन्तेन केसग्गमत्तम्पि अतिक्कामेति.
‘‘उद्धीसु वा’’ति सासङ्कवचनेन अनुद्धिकयानस्सापि विज्जमानत्तं सूचितं होति. अट्ठकथायं ‘‘अथ उद्धिखाणुका न होन्ति, सममेव बाहं कत्वा मज्झे विज्झित्वा अक्खसीसानि पवेसितानि होन्ति, तं हेट्ठिमतलस्स समन्ता सब्बं पथविं फुसित्वा तिट्ठति, तत्थ चतूसु दिसासु, उद्धञ्च फुट्ठट्ठानातिक्कमवसेन पाराजिकं वेदितब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.१००) वुत्तविनिच्छयञ्च ब्यतिरेकवसेन सङ्गण्हाति.
१४३. नाभियाति नाभिमुखेन. एकमेव सिया ठानन्ति एकं नाभिया फुट्ठट्ठानमेव ठानं भवतीति अत्थो. ‘‘एकमस्स सिया ठान’’न्ति पोत्थकेसु दिस्सति, ततो पुरिमपाठोव सुन्दरतरो. परिच्छेदोपीति एत्थ पि-सद्दो विसेसत्थजोतको, परिच्छेदो पनाति अत्थो. पञ्चधाति नाभिया चतुपस्सपरियन्तं, उद्धञ्च पञ्चधा, ठानाचावनाकारो होतीति अत्थो.
१४४. ठानानि ¶ द्वेति नेमिया, नाभिया च फुट्ठट्ठानवसेन द्वे ठानानि. अस्साति चक्कस्स. तेसं द्विन्नं ठानानं. भित्तिआदिं अपस्साय ठपितचक्कस्सापि हि अट्ठकथायं वुत्तो अयम्पि विनिच्छयो वुत्तो, योपि इमिना च पाठेन दस्सितो होति.
१४५. अनारक्खन्ति सामिकेन असंविहितारक्खं. अधोदेत्वाति गोणे अपेसेत्वा. वट्टति, पाराजिकं न होतीति अधिप्पायो. सामिके आहरापेन्ते पन भण्डदेय्यं होति.
यानट्ठकथावण्णना.
१४६. भारट्ठकथाय सीसक्खन्धकटोलम्बवसाति एवंनामकानं सरीरावयवानं वसेन भारो ¶ चतुब्बिधो होति. तत्थ सीसभारादीसु असम्मोहत्थं सीसादीनं परिच्छेदो वेदितब्बो – सीसस्स ताव पुरिमगले गलवाटको पिट्ठिगले केसञ्चि केसन्ते आवट्टो होति, गलस्सेव उभोसु पस्सेसु केसञ्चि केसावट्टा ओरुय्ह जायन्ति, ये ‘‘कण्णचूळिका’’ति वुच्चन्ति, तेसं अधोभागो चाति अयं हेट्ठिमपरिच्छेदो, ततो उपरि सीसं, एत्थन्तरे ठितभारो सीसभारो नाम.
उभोसु पस्सेसु कण्णचूळिकाहि पट्ठाय हेट्ठा, कप्परेहि पट्ठाय उपरि, पिट्ठिगलावट्टतो च गलवाटकतो च पट्ठाय हेट्ठा, पिट्ठिवेमज्झावट्टतो च उरपरिच्छेदमज्झे हदयआवाटतो च पट्ठाय उपरि खन्धो, एत्थन्तरे ठितभारो खन्धभारो नाम.
पिट्ठिवेमज्झावट्टतो ¶ , पन हदयआवाटतो च पट्ठाय हेट्ठा याव पादनखसिखा, अयं कटिपरिच्छेदो, एत्थन्तरे समन्ततो सरीरे ठितभारो कटिभारो नाम.
कप्परतो पट्ठाय पन हेट्ठा याव हत्थनखसिखा, अयं ओलम्बकपरिच्छेदो, एत्थन्तरे ठितभारो ओलम्बको नाम.
भरतीति भारो, भरति एतेन, एतस्मिन्ति वा भारो, इति यथावुत्तसीसादयो अवयवा वुच्चन्ति. भारे तिट्ठतीति भारट्ठं. इति सीसादीसु ठितं भण्डं वुच्चति. ‘‘भारोयेव भारट्ठ’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.१०१) अट्ठकथावचनतो भरीयतीति भारो, कम्मनि सिद्धेन भार-सद्देन भण्डमेव वुच्चति.
१४७. सिरस्मिंयेवाति यथापरिच्छिन्ने सिरसि एव. सारेतीति अनुक्खिपन्तो इतो चितो च सारेति. थुल्लच्चयं सियाति फन्दापनथुल्लच्चयं भवेय्य.
१४८. खन्धन्ति यथापरिच्छिन्नमेव खन्धं. ओरोपितेति ओहारिते. सीसतोति एत्थ ‘‘उद्ध’’न्ति पाठसेसो, यथापरिच्छिन्नसीसतो उपरीति अत्थो. केसग्गमत्तम्पीति केसग्गमत्तं दूरं कत्वा. पि-सद्दो पगेव ततो अधिकन्ति दीपेति. मोचेन्तोपीति केसग्गेन अफुसन्तं अपनेन्तो. एत्थापि पि-सद्देन न केवलं खन्धं ओरोपेन्तस्सेव पाराजिकं, अपिच खो मोचेन्तोपि ¶ पराजितोति हेट्ठा वुत्तमपेक्खति. पसिब्बकादियमकभारं पन सीसे च पिट्ठियञ्चाति द्वीसु ठानेसु ठितत्ता द्वीहि ठानेहि अपनयनेन पाराजिकं होति, तञ्च ‘‘सीसतो मोचेन्तो’’ति इमिनाव एकदेसवसेन सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं.
१४९-५०. एवं ¶ सीसभारे विनिच्छयं दस्सेत्वा तदनन्तरं उद्देसक्कमेसु खन्धभारादीसु विनिच्छये दस्सेतब्बेपि अवसाने वुत्तओलम्बकभारे विनिच्छयं दस्सेत्वा आद्यन्तभारानं वुत्तनयानुसारेन सेसेसुपि विनिच्छयं अतिदिसितुमाह ‘‘भार’’न्तिआदि. सुद्धमानसोति पातरासादिकारणेन अथेय्यचित्तो, हत्थगतभारं थेय्यचित्तेन भूमियं ठपननिस्सज्जनादिं करोन्तस्स हत्थतो मुत्तमत्ते पाराजिकन्ति इदमेतेन उपलक्खितन्ति दट्ठब्बं.
एत्थ वुत्तनयेनेवाति सीसभारओलम्बकभारेसु वुत्तानुसारेन. सेसेसुपि भारेसूति खन्धभारादिकेसुपि. मतिसारेन सारमतिना. वेदितब्बो विनिच्छयोति यथापरिच्छिन्नेसु ठानेसु ठितं पादग्घनकं यं किञ्चि वत्थुं थेय्यचित्तेन ‘‘गण्हिस्सामी’’ति आमसन्तस्स दुक्कटं, ठाना अचावेत्वा फन्दापेन्तस्स थुल्लच्चयं, यथापरिच्छिन्नट्ठानातिक्कमनवसेन वा उद्धंउक्खिपनवसेन वा ठाना चावेन्तस्स पाराजिकं होतीति अयं विनिच्छयो वेदितब्बोति अत्थो.
भारट्ठकथावण्णना.
१५१-३. इदानि आरामट्ठविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘दुक्कट’’न्तिआदि. आरामन्ति चम्पकादिपुप्फारामञ्च अम्बादिफलारामञ्चाति द्वीसु आरामेसु यं कञ्चि आरामं. आरमन्ति एत्थ पुप्फादिकामिनोति विग्गहो, तं आरामं, अभि-सद्दयोगे उपयोगवचनं. अभियुञ्जतोति परायत्तभावं जानन्तो ‘‘मम सन्तक’’न्ति अट्टं कत्वा गण्हितुं थेय्यचित्तेन सहायादिभावत्थं दुतियकपरियेसनादिवसेन अभियुञ्जन्तस्स दुक्कटं मुनिना वुत्तन्ति इमिना सम्बन्धनीयं, अदिन्नादानस्स पुब्बपयोगत्ता सहपयोगगणनाय दुक्कटन्ति भगवता ¶ वुत्तन्ति अत्थो. धम्मं चरन्तोति अट्टं करोन्तो. परं सामिकं पराजेति चे, सयं सासनतो पराजितोति योजना.
तस्साति भण्डसामिनो. विमतिं जनयन्तस्साति ‘‘इमिना सह अट्टं कत्वा मम सन्तकं लभिस्सामि ¶ वा, न वा’’ति संसयं उप्पादेन्तस्स चोरस्स. योपि धम्मं चरन्तो सयं परज्जति, तस्स च थुल्लच्चयन्ति योजना.
सामिनो धुरनिक्खेपेति ‘‘अयं थद्धो कक्खळो जीवितब्रह्मचरियन्तरायम्पि मे करेय्य, अलं दानि मय्हं इमिना आरामेना’’ति सामिनो धुरनिक्खेपे सति, अत्तनो ‘‘न दस्सामी’’ति धुरनिक्खेपे चाति योजना. एवं उभिन्नं धुरनिक्खेपे पाराजिकं. तस्साति अभियुञ्जन्तस्स. सब्बेसं कूटसक्खीनञ्चाति च-कारो लुत्तनिद्दिट्ठोति वेदितब्बो. चोरस्स अस्सामिकभावं ञत्वापि तदायत्तकरणत्थं यं किञ्चि वदन्ता कूटसक्खिनो, तेसं सब्बेसम्पि भिक्खूनं पाराजिकं होतीति अत्थो.
आरामट्ठकथावण्णना.
१५४. विहारट्ठकथायं विहारन्ति उपलक्खणत्ता ‘‘परिवेणं वा, आवासं वा’’ति च गहेतब्बं. सङ्घिकन्ति चातुद्दिसं सङ्घं उद्दिस्स भिक्खूनं दिन्नत्ता सङ्घसन्तकं. कञ्चीति खुद्दकं, महन्तं वाति अत्थो. अच्छिन्दित्वान गण्हितुं अभियुञ्जन्तस्स पाराजिका न सिज्झतीतिपि पाठसेसयोजना. हेतुं दस्सेति ‘‘सब्बेसं धुरनिक्खेपाभावतो’’ति, सब्बस्सेव चातुद्दिसिकसङ्घस्स धुरनिक्खेपस्स असम्भवतोति अत्थो. ‘‘विहार’’न्ति एत्तकमेव अवत्वा ‘‘सङ्घिक’’न्ति विसेसनेन दीघभाणकादिभेदस्स गणस्स, एकपुग्गलस्स वा दिन्नविहारादिं अच्छिन्दित्वा गण्हन्ते धुरनिक्खेपसम्भवा पाराजिकन्ति वुत्तं होति. एत्थ विनिच्छयो आरामे विय ¶ वेदितब्बो. इमेसु तत्रट्ठभण्डे विनिच्छयो भूमट्ठथलट्ठआकासट्ठवेहासट्ठेसु वुत्तनयेन ञातुं सक्काति न वुत्तोति वेदितब्बो.
विहारट्ठकथावण्णना.
१५५-६. खेत्तट्ठे सीसानीति वल्लियो. निदम्पित्वानाति यथा धञ्ञमत्तं हत्थगतं होति, तथा कत्वा. असितेनाति दात्तेन. लायित्वाति दायित्वा. सब्बकिरियापदेसु ‘‘सालिआदीनं सीसानी’’ति सम्बन्धनीयं. सालिआदीनं सीसानि निदम्पित्वा गण्हतो यस्मिं बीजे गहिते वत्थु पूरति, तस्मिं बन्धना मोचिते तस्स पाराजिकं भवेति योजना. असितेन लायित्वा गण्हतो ¶ यस्मिं सीसे गहिते…पे… भवे, करेन छिन्दित्वा गण्हतो यस्सं मुट्ठियं गहितायं…पे… भवेति योजना. बीजेति वीहादिफले. वत्थु पूरतीति पादग्घनकं होतीति. मुट्ठियन्ति सीसमुट्ठियं, बीजमुट्ठियं वा. बन्धना मोचितेति बन्धनट्ठानतो मोचिते.
१५७. दण्डो वाति वत्थुपूरकवीहिदण्डो वा. अच्छिन्नो रक्खतीति सम्बन्धो. तचो वाति तस्स दण्डस्स एकपस्से छल्लि वा अच्छिन्नो रक्खतिच्चेव सम्बन्धो. वा-ग्गहणेन इधावुत्तं अट्ठकथागतं (पारा. अट्ठ. १.१०४) ‘‘वाको’’ति इदं सङ्गण्हाति. वाको नाम दण्डे वा तचे वा बाहिरं. इधापि तचो वा अच्छिन्नो रक्खतीति योजना. वीहिनाळम्पि वाति गहितधञ्ञसालिसीसेन पतिट्ठितं वीहिकुद्रूसादिगच्छानं नाळं, तचगब्भोति वुत्तं होति. दीघन्ति दीघं चे होति. ‘‘अनिक्खन्तोवा’’ति इमिना ‘‘दण्डो’’ति सम्बन्धो. ‘‘ततो’’ति पाठसेसो. ततो ¶ दीघवीहिनाळतो सबीजवीहिसीसदण्डो सब्बसो छिन्नो छिन्नकोटिया केसग्गमत्तम्पि बहि अनिक्खन्तोति अत्थो. रक्खतीति तं भिक्खुं दुक्कटथुल्लच्चयपाराजिकवत्थूनं अनुरूपापत्तितो पालेति. मुत्तो चे, न रक्खतीति अत्थो.
वुत्तञ्चेतं अट्ठकथायं ‘‘वीहिनाळं दीघम्पि होति, याव अन्तोनाळतो वीहिसीसदण्डको न निक्खमति, ताव रक्खति. केसग्गमत्तम्पि नाळतो दण्डकस्स हेट्ठिमतले निक्खन्तमत्ते भण्डग्घवसेन कारेतब्बो’’ति (पारा. १.१०४). तथा इमिनाव विनिच्छयेन अट्ठकथायं ‘‘लायितब्बवत्थुपूरकवीहिसीसमुट्ठिया मूले छिन्नेपि सीसेसु अच्छिन्नवीहिसीसग्गेहि सद्धिं जटेत्वा ठितेसु रक्खति, जटं विजटेत्वा वियोजितेसु यथावुत्तपाराजिकादिआपत्तियो होन्ती’’ति एवमादिको विनिच्छयो च सूचितोति गहेतब्बो.
१५८. मद्दित्वाति वीहिसीसानि मद्दित्वा. पप्फोटेत्वाति भुसादीनि ओफुनित्वा. इतो सारं गण्हिस्सामीति परिकप्पेतीति योजना. इतोति वीहिसीसतो. सारं गण्हिस्सामीति सारभागं आदियिस्सामि. सचे परिकप्पेतीति योजना. रक्खतीति वत्थुपहोनकप्पमाणं दात्तेन लायित्वा वा हत्थेन छिन्दित्वा वा ठाना चावेत्वा गहितम्पि याव परिकप्पो न निट्ठाति, ताव आपत्तितो रक्खतीति अत्थो.
१५९. मद्दनेपीति वीहिसीसमद्दनेपि. उद्धरणेपीति पलालापनयनेपि. पप्फोटनेपीति भुसादिकचवरापनयनेपि ¶ . दोसो नत्थीति अग्घवसेन पाराजिकादिआपत्तियो न भवन्ति, सहपयोगदुक्कटं पन होतेव. अत्तनो…पे… पराजयोति ¶ अत्तनो पठमं परिकप्पिताकारेन सब्बं कत्वा सारभागं गण्हितुं अत्तनो भाजने पक्खित्तमत्ते यथावुत्तपाराजिकादयो होन्तीति अत्थो.
१६०. एत्तावता ‘‘खेत्तट्ठं नाम भण्डं खेत्ते चतूहि ठानेहि निक्खित्तं होति भूमट्ठं थलट्ठं आकासट्ठं वेहासट्ठ’’न्ति (पारा. १०४) वुत्तानि खेत्तट्ठानि चत्तारि यथावुत्तसदिसानीति तानि पहाय ‘‘तत्थजातक’’न्तिआदि पाळियं आगते तत्रजाते विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि ‘‘खेत्तं नाम यत्थ पुब्बण्णं वा अपरण्णं वा जायती’’ति (पारा. १०४) एवमागते खेत्तेपि विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘जान’’न्तिआदि. जानन्ति परसन्तकभावं जानन्तो. खीलन्ति अप्पितक्खरं वा इतरं वा पासाणादिखीलं. सङ्कामेतीति परायत्तभूमिं सामिका यथा पस्सन्ति, तथा वा अञ्ञथा वा अत्तनो सन्तकं कातुकामताय केसग्गमत्तम्पि ठानं यथा ससन्तकं होति, तथा थेय्यचित्तेन निखणतीति अत्थो.
१६१. तं पाराजिकत्तं तस्स कदा होतीति आह ‘‘सामिकानं तु धुरनिक्खेपने सती’’ति. ‘‘होती’’ति पाठसेसो. तु-सद्देन ‘‘अत्तनो वा’’ति विसेसस्स सङ्गहितत्ता सामिनो निरालयभावसङ्खातधुरनिक्खेपे च ‘‘सामिकस्स न दस्सामी’’ति अत्तनो धुरनिक्खेपे च तस्स पाराजिकत्तं होतीति अत्थो. एवमुदीरितन्ति ‘‘केसग्गमत्तम्पी’’ति एवं नियमितं कथितं.
१६२. या पनाति या भूमि पन. तेसु द्वीसु खीलेसु. आदो थुल्लच्चयन्ति पठमे खीले सङ्कामिते सो भिक्खु थुल्लच्चयं आपज्जति. दुतियेति दुतिये खीले सङ्कामिते पराजयो ¶ होतीति योजना. बहूहि खीलेहि गहेतब्बट्ठाने परियन्तखीलेसु द्वीसु विनिच्छयो च एतेनेव वुत्तो होति. एत्थ पन अन्ते खीलद्वयं विना अवसेसखीलनिखणने च इतरेसु तदत्थेसु सब्बपयोगेसु च दुक्कटं होतीति विसेसो.
१६३-४. ‘‘ममेदं सन्तक’’न्ति ञापेतुकामोति सम्बन्धो. परसन्तकाय भूमिया परायत्तभावं ञत्वाव थेय्यचित्तेन केसग्गमत्तम्पि ठानं गण्हितुकामताय ‘‘एत्तकं ठानं मम सन्तक’’न्ति ¶ रज्जुया वा यट्ठिया वा मिनित्वा परस्स ञापेतुकामोति अत्थो. येहि द्वीहि पयोगेहीति सब्बपच्छिमकेहि रज्जुपसारणयट्ठिपातनानमञ्ञतरेहि द्वीहि पयोगेहि. तेसूति निद्धारणे भुम्मं.
इध रज्जुं वापीति विकप्पत्थवा-सद्देन ‘‘यट्ठिं वा’’ति योजेतब्बेपि अवुत्तसमुच्चयत्थं अधिकवचनभावेन वुत्तपि-सद्देन इधावुत्तमरियादवतीनं विनिच्छयस्स ञापितत्ता यथावुत्तरज्जुयट्ठिविनिच्छयेसु विय परसन्तकाय भूमिया केसग्गमत्तम्पि ठानं थेय्यचित्तेन गण्हितुकामताय वतिपादे निखणित्वा वा साखामत्तेन वा वतिं करोन्तस्स मरियादं वा बन्धन्तस्स पाकारं वा चिनन्तस्स पंसुमत्तिका वा वड्ढेन्तस्स पुब्बपयोगे पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियञ्च दुक्कटञ्च सहपयोगे केवलदुक्कटञ्च पच्छिमपयोगेसु द्वीसु पठमपयोगे थुल्लच्चयञ्च अवसानपयोगे पाराजिकञ्च होतीति विनिच्छयोपि सङ्गहितोति दट्ठब्बं.
खेत्तट्ठकथावण्णना.
१६५. वत्थट्ठादीसु वत्थट्ठस्साति एत्थ ‘‘वत्थु नाम आरामवत्थु विहारवत्थू’’ति (पारा. १०५) पदभाजने वुत्तत्ता पुप्फादिआरामे ¶ कातुं सङ्खरित्वा ठपितभूमि च पुब्बकतारामानं विनासे तुच्छभूमि च विहारं कातुं अभिसङ्खता भूमि च नट्ठविहारभूमि चाति एवं विभागवति वसति एत्थ उपरोपो वा विहारो वाति ‘‘वत्थू’’ति वुच्चति इच्चेवं दुविधं वत्थुञ्च ‘‘वत्थुट्ठं नाम भण्डं वत्थुस्मिं चतूहि ठानेहि निक्खित्तं होति भूमट्ठं थलट्ठं आकासट्ठं वेहासट्ठ’’न्ति (पारा. १०५) वचनतो एवं चतुब्बिधं भण्डञ्चाति इदं द्वयं वत्थु च वत्थुट्ठञ्च वत्थुवत्थुट्ठन्ति वत्तब्बे एकदेससरूपेकसेसवसेन समासेत्वा, उ-कारस्स च अकारं कत्वा ‘‘वत्थट्ठस्सा’’ति दस्सितन्ति गहेतब्बं. यथावुत्तदुविधवत्थुनो, वत्थट्ठस्स च भण्डस्साति अत्थो. खेत्तट्ठेति एत्थापि अयमेव समासोति खेत्ते च खेत्तट्ठे चाति गहेतब्बं. नावट्ठादिवोहारेपि एसेव नयो. गामट्ठेपि चाति ‘‘गामट्ठं नाम भण्डं गामे चतूहि ठानेहि निक्खित्तं होति भूमट्ठं…पे… वेहासट्ठ’’न्ति (पारा. १०६) वुत्ते चतुब्बिधे गामट्ठभण्डेपीति अत्थो.
वत्थट्ठगामट्ठकथावण्णना.
१६६. अरञ्ञट्ठकथायं ¶ ‘‘तिणं वा’’तिआदिपदानं ‘‘तत्थजातक’’न्ति पदेन सम्बन्धो. तत्थजातकन्ति ‘‘अरञ्ञं नाम यं मनुस्सानं परिग्गहितं होती’’ति (पारा. अट्ठ. १.१०७) वचनतो तत्थजातं यं किञ्चि मनुस्ससन्तकं सामिकानं अकामा अगहेतब्बतो सारक्खे अरञ्ञे उप्पन्नन्ति अत्थो. तिणं वाति परेहि लायित्वा ठपितं वा अत्तना लायितब्बं वा गेहच्छादनारहं तिणं वा. पण्णं वाति एवरूपमेव गेहच्छादनारहं तालपण्णादिपण्णं वा. लतं वाति तथारूपमेव वेत्तलतादिकं वल्लिं वा. या पन दीघा होति ¶ , महारुक्खे च गच्छे च विनिविज्झित्वा वा वेठेत्वा वा गता, सा मूले छिन्नापि अवहारं न जनेति, अग्गे छिन्नापि. यदा पन अग्गेपि मूलेपि छिन्ना होति, तदा अवहारं जनेति. सचे पन वेठेत्वा ठिता होति, वेठेत्वा ठिता पन रुक्खतो मोचितमत्ता अवहारं जनेतीति अयमेत्थ विसेसो. सामिकेन अविस्सज्जितालयं छल्लिवाकादिअवसेसभण्डञ्च इमिनाव उपलक्खित्वा सङ्गहितन्ति वेदितब्बं. कट्ठमेव वाति दारुं वा. भण्डग्घेनेव कातब्बोति एत्थ अन्तोभूतहेतुत्थवसेन कारेतब्बोति अत्थो गहेतब्बो. तेनाह अट्ठकथायं ‘‘भण्डग्घेन कारेतब्बो’’ति. अवहटतिणादिभण्डेसु अग्घवसेन मासकं वा ऊनमासकं वा होति, दुक्कटं. अतिरेकमासकं वा ऊनपञ्चमासकं वा होति, थुल्लच्चयं. पञ्चमासकं वा अतिरेकपञ्चमासकं वा होति, पाराजिकं. पाराजिकं चे अनापन्नो, आमसनदुक्कटं, फन्दापनथुल्लच्चयञ्च कारेतब्बोति अत्थो. गण्हन्तोति अवहरन्तो.
१६७-७४. इदानि ‘‘कट्ठमेव वा’’ति वुत्तरुक्खदारूसु विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘महग्घे’’तिआदि. महग्घेति पञ्चमासकं वा अतिरेकपञ्चमासकं वा अग्घकं हुत्वा महग्घे. नस्सतीति थेय्यचित्तसमङ्गी हुत्वा छिन्नमत्तेपि पाराजिकं आपज्जति. पि-सद्दो अवधारणे. ‘‘कोचिपी’’ति इमिना अद्धगतोपि अल्लं वा होतु पुराणं वा, तच्छेत्वा ठपितं न गहेतब्बमेवाति अत्थो.
मूलेति उपलक्खणमत्तं. ‘‘अग्गे च मूले च छिन्नो होती’’ति (पारा. अट्ठ. १.१०७) अट्ठकथावचनतो मूलञ्च अग्गञ्च छिन्दित्वाति गहेतब्बो. अद्धगतन्ति जिण्णगळितपतिततचं, चिरकालं ठितन्ति वुत्तं होति.
लक्खणेति ¶ अत्तनो सन्तकं ञापेतुं रुक्खक्खन्धे तचं छिन्दित्वा कतसल्लक्खणे. छल्लियोनद्धेति ¶ समन्ततो अभिनवुप्पन्नाहि छल्लीहि परियोनन्धित्वा अदस्सनं गमिते. अज्झावुत्थञ्चाति एत्थ ‘‘गेह’’न्ति पाठसेसो. गेहं कतञ्च अज्झावुत्थञ्चाति योजना. गेहं कातुं अरञ्ञसामिकानं मूलं दत्वा रुक्खे किणित्वा छिन्नदारूहि तं गेहं कतञ्च परिभुत्तञ्चाति अत्थो. विनस्सन्तञ्चाति एत्थापि ‘‘अवसिट्ठं दारु’’न्ति पाठसेसो. तं गेहं कत्वा अवसिट्ठं वस्सातपादीहि विविधा जीरित्वा विनस्समानं, विपन्नदारुन्ति वुत्तं होति. गण्हतो न दोसो कोचीति सम्बन्धो. ‘‘सामिका निरालया’’ति गण्हतो काचिपि आपत्ति नत्थीति अत्थो. किंकारणन्ति चे? अरञ्ञसामिकेहि मूलं गहेत्वा अञ्ञेसं दिन्नत्ता, तेसञ्च निरालयं छड्डितत्ताति इदमेत्थ कारणं.
वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं ‘‘गेहादीनं अत्थाय रुक्खे छिन्दित्वा यदा तानि कतानि, अज्झावुत्थानि च होन्ति, दारूनिपि अरञ्ञे वस्सेन च आतपेन च विनस्सन्ति, ईदिसानिपि दिस्वा ‘छड्डितानी’ति गहेतुं वट्टति. कस्मा? यस्मा अरञ्ञसामिका एतेसं अनिस्सरा. येहि अरञ्ञसामिकानं देय्यधम्मं दत्वा छिन्नानि, ते एव इस्सरा, तेहि च तानि छड्डितानि, निरालया तत्थ जाता’’ति (पारा. अट्ठ. १.१०७). एवम्पि सति पच्छा सामिकेसु आहरापेन्तेसु भण्डदेय्यं होतीति दट्ठब्बं.
यो चाति अरञ्ञसामिकानं देय्यधम्मं पविसन्तो अदत्वा ‘‘निक्खमन्तो दस्सामी’’ति रुक्खे गाहापेत्वा निक्खमन्तो यो च भिक्खु. आरक्खट्ठानं पत्वाति अरञ्ञपालका यत्थ निसिन्ना अरञ्ञं रक्खन्ति, तं ठानं पत्वा. ‘‘चिन्तेन्तो’’ति किरियन्तरसापेक्खत्ता ‘‘अतिक्कमेय्या’’ति सामत्थियतो ¶ लब्भति. तस्मा चित्ते कम्मट्ठानादीनि कत्वाति एत्थ आदि-सद्देन पकारत्थेन कुसलपक्खिया वितक्का सङ्गय्हन्ति. अञ्ञं चिन्तेन्तो वा आरक्खनट्ठानं पत्वायेव अतिक्कामेय्याति योजेत्वा अत्थो वत्तब्बो. तत्थ अञ्ञं चिन्तेन्तो वाति अञ्ञं विहितो वा, इमिना यथावुत्तवितक्कानं सङ्गहो. अस्साति एत्थ ‘‘देय्य’’न्ति कितयोगे कत्तरि सामिवचनत्ता अनेनाति अत्थो.
‘‘योचा’’ति एत्थ अवुत्तसमुच्चयत्थेन च-सद्देन अरञ्ञपविसनकाले यथावुत्तनयेन मूलं अदत्वा अरञ्ञं पविसित्वा दारूनि गहेत्वा गमनकाले ‘‘अरञ्ञपालका सचे याचन्ति, दस्सामी’’ति परिकप्पेत्वा गन्त्वा तेहि अयाचितत्ता अदत्वा गच्छन्तोपि तथेव आगन्त्वा आरक्खकेसु ¶ कीळापसुतेसु वा निद्दायन्तेसु वा बहि निक्खन्तेसु वा तत्थ ठत्वा आरक्खके परियेसित्वा अदिस्वा गच्छन्तोपि तथेव आगन्त्वा तत्थ नियुत्तइस्सरजनेहि अत्तनो हत्थतो दातब्बं दत्वा वा अत्तानं सम्मानं कत्वा वा पालके सञ्ञापेत्वा वा पालके ओकासं याचित्वा तेहि दिन्नोकासो वा गच्छन्तोपीति एत्तका वुत्तेन सदिसत्ता सङ्गहिताति दट्ठब्बा.
वराहाति सूकरा. वग्घाति ब्यग्घा. अच्छाति इस्सा. तरच्छाति काळसीहा. आदि-सद्देन दीपिमत्तहत्थिसीहादयो वाळमिगा सङ्गय्हन्ति. एतेयेव वराहादयो समागमवसेन मरणादिअनिट्ठसमीपचारिताय उप अनिट्ठसमीपे दवन्ति पवत्तन्तीति ‘‘उपद्दवा’’ति वुच्चन्ति. आरक्खट्ठानं आगतकाले दिट्ठवराहादिउपद्दवतोति वुत्तं होति. मुच्चितुकामतायाति मोक्खाधिप्पायेन. ‘‘तथेवा’’ति इमिना पविसनकाले देय्यधम्मं अदत्वा ‘‘निक्खमनकाले दस्सामी’’ति ¶ पविसित्वा दारुं गहेत्वा आरक्खट्ठानं पत्तोति पुरिमगाथाय सामत्थियतो लब्भमानोयेवत्थो दस्सितो. तं ठानन्ति तं आरक्खट्ठानं. अतिक्कामेतीति ‘‘इदं तं ठान’’न्तिपि असल्लक्खणमत्तभयुपद्दवो हुत्वा पलायन्तो अतिक्कमति, भण्डदेय्यं पन होतीति योजना.
सुङ्कघाततोति एत्थापि पि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठोति वेदितब्बो, सुङ्कगहणट्ठानतोपीति अत्थो. सुङ्कस्स रञ्ञो दातब्बभागस्स घातो मुसित्वा गहणमत्तो, सुङ्को हञ्ञति एत्थाति वा सुङ्कघातोति विग्गहो. सुङ्कघातसरूपं परतो आवि भविस्सति. तस्माति सुङ्कघाततो तस्स गरुकत्ता एव. तन्ति तं सुङ्कघातट्ठानं. अनोक्कम्म गच्छतोति अपविसित्वा गच्छन्तस्स. दुक्कटं उद्दिट्ठं ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ११३).
एतन्ति यथावुत्तआरक्खट्ठानं. थेय्यचित्तेन परिहरन्तस्साति थेय्यचित्तेन परिहरित्वा दूरतो गच्छन्तस्स. आकासेनपि गच्छतो पाराजिकमनुद्दिट्ठं सत्थुनाति सम्बन्धो.
ननु च ‘‘इदं पन थेय्यचित्तेन परिहरन्तस्स आकासेन गच्छतोपि पाराजिकमेवा’’ति (पारा. अट्ठ. १.१०७) अट्ठकथायं वुत्तवचनं विना पाळियं ‘‘अरञ्ञट्ठ’’न्ति मातिकापदस्स विभङ्गे ‘‘तत्थजातकं कट्ठं वा लतं वा तिणं वा पञ्चमासकं वा अतिरेकपञ्चमासकं वा अग्घनकं थेय्यचित्तो आमसति, आपत्ति दुक्कटस्स. फन्दापेति, आपत्ति ¶ थुल्लच्चयस्स. ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा. १०६) सामञ्ञवचनतो सुङ्कघाते ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वचनं विय एत्थ आरक्खट्ठानं ¶ परिहरन्तस्स विसुं वुत्तपाराजिकापत्तिवचने असतिपि ‘‘अट्ठकथाय’’न्ति अवत्वा ‘‘सत्थुना’’ति कस्मा आहाति? वुच्चते – अट्ठकथाचरियेन तथेव वुत्तत्ता आह. कस्मा पन अट्ठकथाचरियेन ‘‘अपञ्ञत्तं न पञ्ञपेस्साम, पञ्ञत्तं न समुच्छिन्दिस्सामा’’ति (पारा. ५६५) पाळिपाठं जानन्तेनपि पाळियं अवुत्तपाराजिकं निद्दिट्ठन्ति? एत्थ विनिच्छयं भिक्खूहि पुट्ठेन भगवता वुत्तनयस्स महाअट्ठकथाय आगतत्ता तस्सेव नयस्स समन्तपासादिकायं निद्दिट्ठभावं जानन्तेन इमिनापि आचरियेन इध ‘‘सत्थुना’’ति वुत्तन्ति गहेतब्बं.
अथ वा ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वत्वा आरक्खट्ठानविनिच्छये अवचनं यथावुत्तविसयस्स अदिट्ठभावेन वा सिया, इमस्स तथा अनवज्जता वा सिया, वुत्तानुसारेन सुविञ्ञेय्यता वा सियाति तयो विकप्पा. तेसु पठमविकप्पो सब्बञ्ञुभावबाधनतो दुब्बिकप्पमत्तं होति. दुतियविकप्पो लोकवज्जस्स इमस्स अनवज्जभावो नाम अनुपपन्नोति अनादातब्बो. पारिसेसतो ततियविकप्पो युज्जति.
तत्थ ‘‘वुत्तानुसारेना’’ति किमेत्थ वुत्तं नाम, तदनुसारेन इमस्सापि सुविञ्ञेय्यता कथन्ति चे? पठमनिद्दिट्ठे अरञ्ञट्ठनिद्देसे सामञ्ञेन ‘‘ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा. १०६) इदं वुत्तं, न पन थेय्यचित्तेन आरक्खट्ठानपरिहरणञ्च. ‘‘गमनकाले ‘मूलं दत्वा गमिस्सामी’ति पुब्बपरिकप्पितनियामेन अदत्वा गच्छतो परिकप्पावहारोव होती’’ति च ‘‘तं पन येन केनचि आकारेन परिकप्पितट्ठानं पहाय गमनं ठानाचावनं नाम होतेवाति तेन वत्थुना पाराजिकमेव होती’’ति ¶ च ‘‘ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’ति इमिना च विञ्ञातत्थमेव होती’’ति च विसुं न वुत्तं. सुङ्कट्ठानपरिहरणं पन ठानपरिहरणसभावत्ता सभावतो ईदिसंव सन्तम्पि इदं विय परिकप्पितट्ठानं न होतीति वक्खमानराजसम्मतट्ठानतो अञ्ञं परिकप्पितट्ठानं समानम्पि थेय्यचित्तुप्पत्तिमत्तेन तं परिहरित्वा गच्छन्तस्स थेय्यचित्तेन अत्तनो पत्तं गण्हन्तस्स विय पाराजिकाय अवत्थुतञ्च दुक्कटस्सेव वत्थुभावञ्च विञ्ञापेतुं ‘‘सुङ्कं परिहरति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तन्ति भगवतो अधिप्पायञ्ञुना अट्ठकथाचरियेन ‘‘पाराजिकमेवा’’ति (पारा. अट्ठ. १.१०७) वुत्तत्ता ¶ तेन अट्ठकथायं वुत्तनीहारमेव दस्सेतुं अयमाचरियोपि ‘‘सत्थुना पाराजिकमनुद्दिट्ठ’’न्ति आहाति निट्ठमेत्थ गन्तब्बं.
तस्माति यस्मा एवं परिहरित्वा थेय्यचित्तेन दूरतो वज्जेत्वा गच्छन्तस्सापि पाराजिकप्पहोनकताय अच्चन्तभारियं होति, तस्मा. एत्थाति इमस्मिं अरञ्ञारक्खट्ठाने. ‘‘विसेसेना’’ति इदं ‘‘अप्पमत्तेन होतब्ब’’न्ति इमिना हेतुभावेन सम्बन्धनीयं. सतिसम्पन्नचेतसाति च पियसीलेनाति च ‘‘भिक्खुना’’ति एतस्स विसेसनं. असिक्खाकामस्स भिक्खुनो इमस्स ओवादस्स अभाजनताय तं परिवज्जेतुमाह ‘‘पियसीलेना’’ति. पियसीलस्सापि सतिविरहितस्स पमत्तट्ठाने सरणासम्भवा इमस्स अभाजनताय तं वज्जेतुमाह ‘‘सतिसम्पन्नचेतसा’’ति.
अरञ्ञट्ठकथावण्णना.
१७५-६. तोयदुल्लभकालस्मिन्ति तोयं दुल्लभं यस्मिं सो तोयदुल्लभो, तोयदुल्लभो च सो कालो चाति तोयदुल्लभकालो, तस्मिं. आवज्जेत्वा वाति उदकभाजनं नामेत्वा वा. पवेसेत्वा वाति अत्तनो ¶ भाजनं तस्मिं पक्खिपित्वा वा. छिद्दं कत्वापि वाति उदकभाजने ओमट्ठादिभेदं छिद्दं कत्वा वा गण्हन्तस्स भण्डग्घेन विनिद्दिसेति वक्खमानेन सम्बन्धनीयं.
तथाति यथा तोयदुल्लभकालस्मिं भाजने रक्खितगोपितं उदकं अवहरन्तस्स पाराजिकं वुत्तं, तेनेव नीहारेन. वापियं वाति परसन्तकाय सारक्खाय वापियं वा. तळाके वाति तादिसे जातस्सरे वा. एवं सारक्खानं पोक्खरणिआदीनं एतेहि वा अवुत्तसमुच्चयेन वा-सद्देन वा गहणं वेदितब्बं. अत्तनो भाजनं पवेसेत्वा गण्हन्तस्साति उपलक्खणपदन्ति भाजनगतजले च इध च तेलभाजने विय मुखेन वा वंसादीहि वा आकड्ढित्वा थेय्यचित्तेन पिवन्तस्स यथावत्थुकमापत्तिविधानं वेदितब्बं.
१७७. मरियादन्ति वापिआदीनं पाळिवट्टबन्धं. छिन्दतोति कुदालादीहि पंसुआदीनि उद्धरित्वा द्विधा करोन्तस्स. विसेसत्थावजोतकेन तु-सद्देन ‘‘मरियादं छिन्दित्वा दुब्बलं कत्वा तस्स ¶ छिन्दनत्थाय वीचियो उट्ठापेतुं उदकं सयं ओतरित्वा वा गोमहिंसे वा अञ्ञे मनुस्से वा कीळन्ते दारके वा ओतारेत्वा वा अत्तनो धम्मताय ओतिण्णे तासेत्वा वा उदके ठितं रुक्खं छिन्दित्वा वा छेदापेत्वा वा पातेत्वा वा पातापेत्वा वा जलं खोभेति, ततो उट्ठिताहि वीचीहि मरियादे छिन्नेपि तेनेव छिन्नो होति. एवमेव गोमहिंसादयो मरियादं आरोहन्तेनापि अञ्ञेहि आरोहापेन्तेनापि तेसं खुरेहि मरियादे छिन्नेपि, उदकनिद्धमनादिं पिदहित्वा वा पिदहापेत्वा वा वापिमरियादाय नीचट्ठानं बन्धित्वा वा बन्धापेत्वा वा अतिरेकजलापगमनमग्गतो नीहरितब्बोदकं वारेत्वा वा बाहिरतो उदकं पवेसेत्वा वा पूरेति, ओघेन मरियादे ¶ छिन्नेपि तेनेव छिन्नं होती’’ति (पारा. अट्ठ. १.१०८ अत्थतो समानं) एवमादिकं अट्ठकथागतविसेसं सङ्गण्हाति. अदिन्नादानपुब्बतोति अदिन्नादानस्स पुब्बपयोगत्ता. भूतगामेन सद्धिम्पीति भूतगामेनपि सद्धिं. अपि-सद्देन पथविखणनं सम्पिण्डेति. मरियादं छिन्दन्तो तत्थजातं तिणादिं छिन्दति, भूतगामपाचित्तियेन सद्धिं दुक्कटं. जातपथविं छिन्दति, पथविखणनपाचित्तियेन सद्धिं दुक्कटं आपज्जतीति अधिप्पायो.
१७८. कातब्बोति एत्थ ‘‘भण्डग्घेन आपत्तिया’’ति पाठसेसो. अन्तोभूतहेत्वत्थवसेन कारेतब्बोति गहेतब्बो. अन्तो ठत्वा छिन्दन्तो बहिअन्तेन, बहि ठत्वा छिन्दन्तो अन्तोअन्तेन, उभयत्थापि ठत्वा छिन्दन्तो मज्झतो भण्डग्घेन आपत्तिया कारेतब्बोति योजना. अयं पनेत्थ अत्थो – अन्तोवापियं ठत्वा मरियादं छिन्दित्वा उदके बहि निक्खमिते निक्खन्तउदकग्घेन दुक्कटथुल्लच्चयपाराजिकासु यथापन्नाय आपत्तिया कारेतब्बो. बहि ठत्वा मरियादं छिन्दित्वा अन्तोवापियं पविसन्तोदकस्स ठितट्ठानतो चावितक्खणे निक्खन्तउदकग्घेन आपत्तिया कारेतब्बो. कदाचि अन्तो कदाचि बहि ठत्वा मरियादं मज्झे ठपेत्वा छिन्दन्तो मज्झे ठितट्ठानं छिन्दित्वा उदकस्स नीहटक्खणे नीहटउदकस्स अग्घेन आपत्तिया कारेतब्बोति.
उदकट्ठकथावण्णना.
१७९-८०. वारेनाति वारेन वारेन सामणेरा अरञ्ञतो यं दन्तकट्ठं सङ्घस्सत्थाय आनेत्वा सचे आचरियानम्पि आहरन्ति, याव ते दन्तकट्ठं पमाणेन छिन्दित्वा सङ्घस्स च आचरियानञ्च ¶ न निय्यादेन्ति, ताव अरञ्ञतो ¶ आभतत्ता तं सब्बं सङ्घस्स च सकसकआचरियानञ्च आभतं दन्तकट्ठं तेसमेव च दन्तकट्ठहारकानं सामणेरानं सन्तकं होतीति अत्थयोजना.
१८१. तस्माति यस्मा तेसमेव सामणेरानं सन्तकं होति, तस्मा. तं अरञ्ञतो आभतं दन्तकट्ठञ्च सङ्घस्स गरुभण्डञ्च दन्तकट्ठन्ति सम्बन्धो. सङ्घिकाय भूमियं उप्पन्नं सङ्घेन रक्खितगोपितत्ता गरुभण्डभूतं दन्तकट्ठञ्चाति वुत्तं होति. गण्हन्तस्स चाति अधिकच-कारेन इहावुत्तस्स अट्ठकथागतस्स गणपुग्गलगिहिपरिबद्ध आरामुय्यानसञ्जातछिन्नाछिन्नरक्खितगोपितदन्तकट्ठस्स समुच्चितत्ता तञ्च थेय्यचित्तेन गण्हन्तस्स अवहटदन्तकट्ठस्स अग्घवसेन आपत्तियो वत्तब्बाति अयमत्थो दीपितो होति.
१८२. तेहि दन्तकट्ठहारकेहि सामणेरेहि. निय्यादितन्ति महासङ्घस्स पटिपादितं.
१८३. सङ्घिककालतो पट्ठाय थेय्यचित्तेन गण्हतोपि अवहाराभावे कारणं दस्सेतुमाह ‘‘अरक्खत्ता’’तिआदि. तत्थ अरक्खत्ताति सङ्घिकभावेन लद्धेपि रक्खितगोपितदन्तकट्ठे विय सङ्घेन कतारक्खायाभावा. यथावुड्ढमभाजेतब्बतोति सङ्घिकत्तस्सापि सतो यथावुड्ढं पटिपाटिमनतिक्कम्म भाजेतब्बफलपुप्फादीनं विय भाजेतब्बताभावतो. सब्बसाधारणत्ता चाति सङ्घपरियापन्नानं सब्बेसमेव साधारणत्ता.
इदन्ति सङ्घस्स निय्यादितदन्तकट्ठं. अञ्ञं वियाति अञ्ञं गणपुग्गलादिसन्तकं रक्खितगोपितदन्तकट्ठं विय. एवं चोरिकाय गण्हतो अवहाराभावे कारणेन साधितेपि थेय्यचित्तेन ¶ सकपरिक्खारम्पि गण्हतो दुक्कटस्स वुत्तत्ता तथा गण्हन्तो दुक्कटा न मुच्चतीति दट्ठब्बं. वत्तं पन जानितब्बं – सङ्घिकदन्तकट्ठं गण्हन्तेन पधानघरादीसु पविसित्वा चिरेन ओसरन्तेन बहि वीतिनामेतब्बदिवसे गणेत्वा तंपमाणेन गहेतब्बं, मग्गं गच्छन्तेन एकं द्वे दन्तकट्ठानि थविकाय पक्खिपित्वा गन्तब्बं, तत्थेव वसन्तेन दिवसे खादितब्बदन्तकट्ठं गहेतब्बन्ति.
दन्तकट्ठकथावण्णना.
१८४. ‘‘अग्गिं ¶ वा देती’’तिआदीसु ‘‘रुक्खे’’ति पकरणतो लब्भति ‘‘रुक्खो विनस्सती’’ति वक्खमानत्ता, रुक्खो च ‘‘वनप्पति नाम यो मनुस्सानं परिग्गहितो होति रुक्खो परिभोगो’’ति (पारा. ११०) पाळियं आगतत्ता च अट्ठकथाय (पारा. अट्ठ. १.११०) च वुत्तनयेन अम्बलबुजपनसादिको मनुस्सानं परिभोगारहो मनुस्सायत्तो रक्खितगोपितोयेव गहेतब्बो. अग्गिं वा देतीति चोरिकाय अग्गिं आलिम्पेति वा. सत्थेन रुक्खे समन्ततो आकोटेतीति वासिफरसुआदिसत्थेन रुक्खतचं छिन्दन्तो समन्ततो आवाटं दस्सेति. मण्डूककण्टकनामकं विसं वा रुक्खे आकोटेतीति चोरिकाय रुक्खं नासेतुकामो रुक्खे मण्डूककण्टकनामकं विसं पवेसेति.
१८५. येन वा तेन वाति यथावुत्तेन वा अवुत्तेन वा येन केनचि उपायेन. रुक्खो विनस्सतीति अग्गिं दत्वा झापितो धञ्ञकलापो विय, तेलकुम्भी विय च विनाव ठानाचावनेन यथाट्ठितमेवनस्सति. ‘‘डय्हती’’ति इदं ‘‘अग्गिं देती’’ति इदं सन्धाय वुत्तं. विनस्सतीति मण्डूककण्टकाकोटनादिअवसेसपयोगं सन्धाय वुत्तन्ति दट्ठब्बं ‘‘थेय्यचित्तो छिन्दति, पहारे पहारे आपत्ति दुक्कटस्स, एकं पहारं ¶ अनागते आपत्ति थुल्लच्चयस्स, तस्मिं पहारे आगते आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा. ११०) ठानाचावनेन पाराजिकस्स आगतत्ता. पकासितन्ति एत्थ ‘‘अट्ठकथाय’’न्ति लब्भति. पाठागतं पाराजिकं पन पारिसेसतो च सूचीयतीति तब्बाचकस्स वा सङ्गाहकस्स वा वचनस्स इहाविज्जमानत्ता तत्थ विनिच्छयो पासंसिकोपि इहावुत्तो.
वनप्पतिकथावण्णना.
१८६-७. ‘‘हरणकं नाम अञ्ञस्स हरणकं भण्डं. थेय्यचित्तो आमसति, आपत्ति दुक्कटस्स. फन्दापेति, आपत्ति थुल्लच्चयस्स. ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा. १११) वुत्तहरणकनिद्देसे ‘‘ठाना चावेति, आपत्ति पाराजिकस्सा’’ति (पारा. १११) पाठे ‘‘ठान’’न्ति गहितसीसादिट्ठानप्पभेदवसेन अट्ठकथाय (पारा. अट्ठ. १.११०) आगतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘छिन्दित्वा मोचेत्वा गण्हतो’’ति. किरियानं सकम्मकत्ता ‘‘अलङ्कार’’न्ति पाठसेसो. छिन्दित्वाति गीवेय्यकादिं. मोचेत्वाति कण्णपिळन्धनादिं.
सीसादीहि ¶ मोचितमत्तस्मिन्ति एत्थापि विसेसितब्बदस्सनत्थं ‘‘अलङ्कारस्मि’’न्ति तमेव भुम्मेकवचनन्तवसेन गहेतब्बं. आकड्ढनविकड्ढनन्ति एत्थ अभिमुखं कड्ढनं आकड्ढनन्ति कत्वा अत्तनो समीपमाविञ्छनं आकड्ढनं, विपरीतं कड्ढनं विकड्ढनन्ति कत्वा तब्बिपरीतं विकड्ढनं.
१८८-९. वलयन्ति अवङ्कं मट्ठहत्थूपगं. कटकम्पि वाति अनेकवङ्के योजेत्वा बुब्बुळादीनि दस्सेत्वा वा अदस्सेत्वा ¶ वा कतं हत्थूपगं. अग्गबाहुन्ति कप्परतो पट्ठाय अग्गहत्थं. अपरापरं चारेतीति इतो चितो च सञ्चारेति. ‘‘सारेती’’ति वा पाठो, सोयेव अत्थो. तं वलयं वा कटकं वा. आकासगतं करोतीति सब्बदिसाहि यथा हत्थं न फुसति, तथा आकासगतं करोति. निधिवलयस्स पवेसितरुक्खमूले सब्बदिसाहि अफुसन्तं आकासगतकरणे पाराजिकं होति, इध ‘‘रक्खती’’ति कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘सविञ्ञाणकतो’’तिआदि. इदन्ति वलयं कटकञ्च.
१९०. ‘‘निवत्थं वत्थ’’न्ति इमिना चीवरम्पि गय्हति. परस्स वत्थसामिकस्स. परोपीति वत्थसामिकोपि. तन्ति चोरेन अच्छिज्जमानं अत्तना निवत्थवत्थं. लज्जाय सहसा न मुञ्चतीति लज्जाय सीघतरं न परिच्चजति.
१९१. चोरोपि आकड्ढति, सो परोपि आकड्ढतीति योजना. सो परो चोरतो अञ्ञो, वत्थसामिकोति अत्थो. परस्साति वत्थसामिकस्स.
१९२. ‘‘ठाना चावेय्या’’ति पाठे ठान-सद्देन सङ्गहितसीसादिट्ठानतो हरीयतेति हरणकन्ति वुत्तालङ्कारादिभण्डस्स चावनेन पाराजिकं दस्सेत्वा इदानि तदेव हरणकं हारकेन सह हरन्तस्स हारकस्स ठितट्ठानतो अपनयनेन ठानाचावनञ्च ‘‘ठाना चावेय्या’’ति इमिनाव सङ्गय्हतीति तत्थापि विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सभण्डहारक’’न्तिआदि. भण्डं हरति नेतीति भण्डहारको, पुरिसादिको, तेन सहाति सभण्डहारकं, अलङ्कारवत्थादीनि आदाय गच्छन्तेहि इत्थिपुरिसादिपाणेहि सहेव. भण्डन्ति तेहि हरियमानत्ता हरणकसङ्खातवत्थाभरणादिभण्डं ¶ . नेन्तस्साति ‘‘नेन्तो अस्सा’’ति पदच्छेदो. नेन्तोति ठितट्ठानतो चावेत्वा अत्तना इच्छितदिसाभिमुखं पापेन्तो. अस्स पठमे पादे अतिक्कन्ते थुल्लच्चयं आपज्जित्वाति ¶ पाठसेसयोजना. अस्साति इमस्स भण्डहारकस्स. पठमपादे अतिक्कन्ते अत्तना पठमं गन्तब्बदिसतो चोरस्साभिमतदिसं गते थुल्लच्चयं आपज्जित्वा दुतिये अतिक्कन्ते चुतो सियाति योजना.
१९३. थेय्यचेतनो सचे तज्जेत्वा परस्स हत्थतो भण्डं पातापेति, परस्स हत्थतो भण्डे मुत्तमत्ते तज्जेत्वा पातापकस्स पराजयोति योजना. भण्डे मुत्तमत्तेति भण्डे हत्थतो केसग्गमत्तम्पि मुत्तक्खणे.
१९४. अथापीति अथ वा. परिकप्पेत्वा पातापेति वाति एत्थ ‘‘यं मय्हं रुच्चति, तं गण्हिस्सामी’’ति वा ‘‘एवरूपं चे होति, गण्हिस्सामी’’ति विसेसेत्वा वा परिकप्पेत्वा तज्जेत्वा पातेति, दुक्कटं. एवं पातितं भण्डं तस्स चोरस्स आमसने दुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
१९५. यथावत्थुन्ति भण्डस्स अग्घानुरूपं, थुल्लच्चयं होतीति अधिप्पायो. छड्डितेपीति तस्स चोरभावं जानित्वा भीततसितेन अत्तना नीयमाने भण्डे छड्डितेपि सति. तेनेव ठानाचावनं कारापितन्ति पाराजिकन्ति न गहेतब्बन्ति आह ‘‘न दोसो’’ति. ‘‘तिट्ठ तिट्ठा’’ति वुत्ते पन उत्तसित्वा छड्डनं तस्स आणत्तिया विना होतीति तत्थ तस्स अनापत्तीति अधिप्पायो. तथा वदतो पन अदिन्नादानपुब्बपयोगत्ता दुक्कटमेव.
१९६. तन्ति तं छड्डितं भण्डं. तदुद्धारेति तस्स छड्डितस्स भण्डस्स उद्धारे पाराजिकं. पाराजिकं कदा सियाति ¶ आह ‘‘सामिके सालये गते’’ति. निरालयं छड्डितं पन गण्हतो असति थेय्यचित्ते न दोसोति ब्यतिरेकतो दस्सेति.
१९७. सामिकस्स सालयकाले गण्हन्तस्सापि पाराजिकाभावप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘गण्हतो’’ति. पुब्बगाथाय ‘‘त’’न्ति इधानुवत्तते. सकसञ्ञायगण्हतोति ‘‘तिट्ठ तिट्ठा’’ति वचनतो उत्तसित्वा सालयं छड्डितं तं वत्थुं सकसञ्ञाय गण्हन्तस्स. गहणेति सकसञ्ञाय गहणहेतु, सकसञ्ञाय गहितभण्डं अत्तनो गहणकारणा भिक्खुं अवहारापत्तितो रक्खतीति अधिप्पायो ¶ . तेनाह ‘‘गहणे पन रक्खती’’ति. भण्डदेय्यं पन होतीति योजना. ‘‘तथा’’ति इमिना गहणे रक्खतीति अतिदिसति.
१९८-९. धुरनिक्खेपं कत्वाति ‘‘मय्हं किमेतेन भण्डेन, जीवितरक्खनमेव वरतर’’न्ति निरालयो हुत्वा. तेनाह ‘‘भीतो चोरा पलायती’’ति. चोराति एत्थ च हेतुम्हि निस्सक्कं. गण्हतोति एत्थ ‘‘त’’न्ति पाठसेसो, तथा छड्डितं तं भण्डन्ति अत्थो. उद्धारे दुक्कटन्ति वत्थुम्हि अनवज्जेपि थेय्यचित्तवसेन दुक्कटं होति, असति थेय्यचित्ते दुक्कटम्पि न होतीति वुत्तं होति. आहरापेन्तेति एत्थ भावलक्खणे भुम्मं, तस्मिं भण्डसामिनि आहरापेन्ते सतीति अत्थो.
२००. निरालयेन छड्डितवत्थुनो गहणे भण्डदेय्यञ्च अदेन्तस्स पराजयो च कस्माति आह ‘‘तस्सा’’तिआदि. अञ्ञासूति महापच्चरियादीसु इतरासु अट्ठकथासु.
हरणककथावण्णना.
२०१. उपनिधिकथाय ¶ ‘‘न गण्हामी’’ति सम्पजानमुसावादं भासतोति योजना. येन केनचि रहसि ‘‘इदं मय्हं भण्डं पटिसामेत्वा देही’’ति निय्यादितं भण्डं पच्छा सामिकेन ‘‘देहि मे तं भण्ड’’न्ति वुत्ते अच्चन्तमुपगन्तुं ‘‘नाहं गण्हामी’’ति सम्पजानमुसावादं भासतोति अत्थो. गण्हामीति अग्गहेसिं. अच्चन्ता हेसो अतीते वत्तमानप्पयोगोयं. ‘‘सम्पजानमुसावादे पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. २) इमस्स सिक्खापदस्स विसये कस्मा दुक्कटं वुत्तन्ति आह ‘‘अदिन्नादानपुब्बकत्ता’’तिआदि. तत्थ अदिन्नादानपुब्बकत्ताति अदिन्नादानस्स सहपयोगवसेन पुब्बङ्गमत्ता, न पुब्बपयोगत्ता. न हि अदिन्नादानस्स पुब्बपयोगे पाचित्तियट्ठाने दुक्कटमत्थीति. तेनेवाह अट्ठकथायं ‘‘अदिन्नादानस्स पयोगत्ता’’ति.
२०२. एतस्साति एतस्स समीपे. किं नु दस्सतीति दस्सति किं नु. विमतुप्पादेति हेतुम्हि भुम्मं. तस्साति यस्स भिक्खुनो सन्तिके उपनिक्खित्तं, तस्स.
२०३. तस्मिन्ति ¶ यस्मिं उपनिक्खित्तं, तस्मिं भिक्खुम्हि. दाने निरुस्साहेति अत्तनि निक्खित्तस्स भण्डस्स सामिकस्स दानविसये उस्साहरहिते सति, ‘‘न दानि तं दस्सामी’’ति धुरनिक्खेपे कतेति अधिप्पायो. तेनेवाह ‘‘उभिन्नं धुरनिक्खेपे’’ति. परोति भण्डसामिको. धुरन्ति ‘‘येन केनचि आकारेन गण्हिस्सामी’’ति उस्साहं. निक्खिपेति निक्खिपेय्य.
२०४. चित्तेनादातुकामोवाति एत्थ ‘‘यो तस्सा’’ति पाठसेसो. चेति अपि-सद्दत्थे. यो चोरो चित्तेन अदातुकामोव, तस्स चोरस्स ‘‘दस्सामी’’ति मुखेन ¶ वदतोपीति योजना. अथ वा अदातुकामोति एत्थ ‘‘हुत्वा’’ति पाठसेसो. चेति वुत्तत्थो. एवाति ‘‘पराजयो’’ति इमिना युज्जति. चित्तेन अदातुकामो हुत्वा मुखेन ‘‘दस्सामी’’ति वदतोपि सामिनो धुरनिक्खेपे सति पराजयो होतेवाति योजना.
उपनिधिकथावण्णना.
२०५. सुङ्कघातस्साति ‘‘सुङ्कघातं नाम रञ्ञा ठपितं होति पब्बतखण्डे वा नदीतित्थे वा गामद्वारे वा’’ति (पारा. ११३) पाळियं आगतस्स ‘‘सुङ्कं ततो हनन्ति…पे… विनासेन्ती’’ति (पारा. अट्ठ. १.११३) अट्ठकथायं निरुत्तस्स ‘‘इतो पट्ठाय नीयमाने भण्डे एत्तकतो एत्तकं राजभागं गहेतब्ब’’न्ति राजादीहि तंतंपदेससामिकेहि नियमितस्स पब्बतखण्डादिट्ठानस्स. बहीति सुङ्कगहणत्थाय परिकप्पितसीमतो बहि. पातेतीति एत्थ ‘‘थेय्यचित्तो’’ति पकरणतो लब्भति. ‘‘राजारहं भण्ड’’न्ति पाठसेसो. यतो कुतोचि भण्डतो पञ्चमासकं वा अतिरेकपञ्चमासकं वा अग्घनको भागो राजादिदेससामिकस्स दातब्बो होति, तादिसं भण्डं थेय्यचित्तो यथा बहि पतति, एवं खिपतीति अत्थो. धुवं पततीति एत्थापि ‘‘त’’न्ति पाठसेसो, ‘‘भण्ड’’न्ति पकरणतो लब्भति. यथा खित्तं तं भण्डं एकन्तेन बहि पततीति. हत्थतो मुत्तमत्ते तस्मिं भण्डे.
२०६. ‘‘धुवं पतती’’ति एत्थ ब्यतिरेकं दस्सेतुमाह ‘‘तं रुक्खे’’तिआदि. तन्ति थेय्याय बहि पातेतुं खित्तं भण्डं पटिहतं हुत्वाति योजना. वातक्खित्तम्पि वाति पाठो ¶ गहेतब्बो. ‘‘वातक्खित्तो’’ति लिङ्गविपल्लासो वा दट्ठब्बो.
२०७. पच्छाति ¶ पतितट्ठाने थोकं चिरायित्वा, इमिना थोकम्पि चिरायितमत्ते पयोगसाधियं कारियं सिद्धमेवाति पाराजिकस्स कारणं सम्पन्नमेवाति दस्सेति. तेनाह ‘‘पाराजिकं सिया’’ति.
२०८. ‘‘ठत्वा’’तिआदिना पतितट्ठाने अचिरायित्वा गतेपि तस्मिं बहि पतितट्ठानतो इतरत्रापि चिरायितेन बहि पातनप्पयोगेन साधियं कारियं सिद्धमेवाति पाराजिककारणस्स सिद्धतं दस्सेति. तेनेवाह ‘‘पराजयो’’ति. ‘‘अतिट्ठमान’’न्तिआदिना यत्थ कत्थचि अचिरायनेन पयोगस्स निरत्थकतं दस्सेति. तेनेवाह ‘‘रक्खती’’ति.
२१०. सयं वा वट्टेतीति अन्तो ठितो सयं वा हत्थेन वा पादेन वा यट्ठिया वा बहिसीमाय निन्नट्ठानं परिवट्टेति. अट्ठत्वाति पवट्टितमत्ते अन्तो कत्थचिपि अट्ठत्वा. वट्टमानन्ति पवट्टन्तं. गतन्ति बहिसीमं केसग्गमत्तट्ठानम्पि अन्तोसीममतिक्कममत्तं.
२११. तं भण्डं सचे अन्तो ठत्वा ठत्वा बहि गच्छतीति योजना. यदि अन्तोसीमाय ठत्वा ठत्वा बहिसीमं गच्छतीति अत्थो. रक्खतीति अन्तोसीमाय पठमगतिनिवत्तनेनेव एतस्स भिक्खुनो पयोगवेगस्स निवत्तत्ता, ततो उपरि निवत्तनारहकारणस्स अलद्धभावेन अत्तना च गतत्ता तथा बहिसीमप्पत्तं तं भण्डं तंमूलकपयोजकं ¶ भिक्खुं आपत्तिया रक्खतीति अधिप्पायो. सुद्धचित्तेन ठपितेति ‘‘एवं ठपिते वट्टित्वा गमिस्सती’’ति थेय्यचित्तेन विना ‘‘केवलं ठपेस्सामी’’ति चित्तेन बहिसीमाभिमुखं निन्नट्ठानं ओतारेत्वा ठपिते. सयं वट्टतीति भण्डं सयमेव निन्नट्ठानं निन्नं हुत्वा बहिसीमं चे पवट्टन्तं गच्छति. वट्टतीति आपत्तिया अकरणतो वट्टति.
२१२. गच्छन्तेति चोरस्स पयोगं विना अत्तनाव गच्छन्ते. तन्ति राजदेय्यपञ्चमासकअतिरेकपञ्चमासकमत्तं सुङ्कवन्तं भण्डं. नीहटेपि नावहारोति योजना. केवलं थेय्यचित्तस्स आपत्तिया अनङ्गभावतो, यानादिपयोजककायवचीपयोगस्स अभावतो, भण्डट्ठपितयानादिनो ¶ अत्तनाव बहिसीमप्पत्तत्ता, तेनेव भण्डस्सापि गतत्ता च भिक्खुनो अवहारो नत्थीति अत्थो.
२१३. पयोगेन विनाति चोरस्स सकपयोगमन्तरेन. अवहारो न विज्जतीति एत्थ युत्ति वुत्तनयाव.
२१४. मणिन्ति पादारहं सुङ्कदातब्बमणिरतनं, एतेनेव उपलक्खणपदत्ता यंकिञ्चि भण्डं सङ्गहितमेव. पाराजिकं सियाति यानस्स अत्तना पाजितत्ताति अधिप्पायो. सीमातिक्कमनेति सुङ्कग्गहणस्स नियमितट्ठानातिक्कमने.
२१५. मतन्ति ‘‘एत्तकभण्डतो एत्तकं गहेतब्ब’’न्ति राजूहि अनुमतं. सेसो कथामग्गोति ‘‘सुङ्कट्ठानं पत्वा सुङ्किकेसु निद्दायमानेसु, कीळन्तेसु, बहिगतेसु वा परियेसित्वा अदिस्वा गच्छतो न दोसो, भण्डदेय्यं ¶ होती’’ति एवमादिको विनिच्छयकथामग्गो. अरञ्ञट्ठकथासमोति ‘‘यो चारक्खट्ठानं पत्वा’’तिआदिना (वि. वि. १७०) यथावुत्तअरञ्ञट्ठकथाय सदिसो,
‘‘कम्मट्ठानं चित्ते कत्वा;
चिन्तेन्तो अञ्ञविहितो;
सुङ्कट्ठानं पत्वा गच्छे;
भण्डदेय्यं होतेवस्सा’’ति. –
आदिना नयेन वुच्चमानसदिसोयेव. तेनेव गतत्थताय इदानि न विचारीयतीति अधिप्पायो.
सुङ्कघातकथावण्णना.
२१६. ‘‘पाणो ¶ नाम मनुस्सपाणो वुच्चती’’ति (पारा. ११४) पाळितो च ‘‘तम्पि भुजिस्सं हरन्तस्स अवहारो नत्थी’’ति (पारा. अट्ठ. १.११४) अट्ठकथावचनतो च परदासमनुस्सोयेव अधिप्पेतोति तमेव दस्सेतुमाह ‘‘अन्तोजात’’न्तिआदि. गेहदासिया कुच्छिम्हि दासस्स जातो अन्तोजातो नाम, तं वा. धनेन कीतो धनक्कीतो, तं वा. दिन्नं वा पन केनचीति मातुलअय्यकादीसु येन केनचि दासं कत्वा दिन्नं वा. दासन्ति पच्चेकं सम्बन्धनीयं. करमरानीतं वा दासन्ति परविसयं विलुम्पित्वा आनेत्वा दासभावाय गहितसङ्खातं करमरानीतदासं वा. हरन्तस्स पराजयोति एत्थ ‘‘चोरिकाय हरिस्सामी’’ति आमसने दुक्कटं, फन्दापने थुल्लच्चयं आपज्जित्वा ठितट्ठानतो केसग्गमत्तम्पि अतिक्कामयतो पाराजिकं होतीति अधिप्पायो.
२१७. भुजिस्सं वाति यस्स कस्सचि मनुस्सस्स अदासभूतं. मानुसन्ति मनुस्सजातिकं सत्तं. आठपितन्ति उपनिक्खित्तं.
२१८. तन्ति ¶ अन्तोजातादीसु दासेसु यं कञ्चि दासं. पलायितुकामोवाति पलापेतुकामो नीहरितुकामो. अथ वा तं दासं भुजेहि उक्खिपित्वा अयं पलायितुकामोतिपि अत्थो गहेतब्बो. भुजेहीति उभोहि हत्थेहि. तं ठितट्ठानतोति तस्स ठितट्ठानं तंठितट्ठानं, ततो तंठितट्ठानतो, चोरेन अत्तना ठितट्ठानतोति अत्थो न गहेतब्बोति दस्सेतुमेवं वुत्तं. किञ्चि सङ्कामेतीति केसग्गमत्तम्पि ततो अञ्ञं ठानं पापेति. भुजेहि वाति एत्थ वा-सद्दो वक्खमानपकारन्तरापेक्खो, ‘‘सङ्कामेति वा’’ति योजेतब्बं.
२१९. तज्जेत्वाति भयकरेन वचनेन लेसेन, इङ्गितेन वा तासेत्वा नेन्तस्स तस्साति सम्बन्धो. पदवारतोति पदवारेन युत्ता थुल्लच्चयादयो आपत्तियो होन्तीति योजना. पठमपदवारयुत्ता थुल्लच्चयापत्ति, दुतियपदवारयुत्ता पाराजिकापत्ति होतीति अत्थो.
२२०. हत्थादीसूति आदि-सद्देन केसवत्थादिं सङ्गण्हाति. तन्ति दासं. कड्ढतोपीति आकड्ढतोपि. पराजयोति ‘‘पदवारतो’’ति अनुवत्तमानत्ता पठमपदवारे थुल्लच्चयं, दुतियपदवारे अतिक्कन्ते पाराजिकन्ति अत्थो. अयं नयोति ‘‘पदवारतो युत्ता थुल्लच्चयादयो आपत्तियो होन्ती’’ति वुत्तनयो.
२२१. वेगसावाति ¶ वेगेनेव, चोरस्स वचनेन कातब्बविसेसरहितेन बलवगमनवेगेनाति वुत्तं होति. इमिना अनापत्तिभावस्स कारणं दस्सेति.
२२२. सणिकन्ति ¶ मन्दगतिया. वदतीति ‘‘गच्छ, याहि, पलाया’’तिआदिकं वचनं कथेति. सोपि चाति यो मन्दगतिया गच्छन्तो एवं वुत्तो, सोपि च.
२२३. पलायित्वाति सामिकं पहाय गन्त्वा. अञ्ञन्ति सामिकायत्तट्ठानतो अञ्ञं ठानं. सापणं वीथिसन्निवेसयुत्तं निगमम्पि वा. ततोति पलायित्वा पविट्ठगामादितो. तन्ति पलायित्वा पविट्ठं तं दासं.
पाणकथावण्णना.
२२४. थेय्याति थेय्यचित्तेन. सप्पकरण्डन्ति सप्पसयनपेळं. यथावत्थुन्ति थुल्लच्चयमाह. ठानतोति सप्पपेळाय ठितट्ठानतो. चावनेति केसग्गमत्तातिक्कमे.
२२५. करण्डन्ति सप्पपेळं. उग्घाटेत्वाति विवरित्वा. करण्डतलतोति अन्तोपेळाय तलतो. नङ्गुट्ठेति नङ्गुट्ठपरियन्ते.
२२६. घंसित्वाति पेळापस्से फुसापेत्वा. सप्पकरण्डस्स मुखवट्टितोति करण्डपुटमुखवट्टितो. तस्स नङ्गुट्ठे मुत्तमत्तेति योजना.
२२७. नामतोति नामेन, नामं वत्वाति वुत्तं होति. पक्कोसन्तस्साति अव्हायन्तस्स. तस्साति पक्कोसकस्स.
२२८. तथाति करण्डं विवरित्वा. मण्डूकमूसिकानं रवं कत्वा नामेन पक्कोसन्तस्साति योजना. वा-सद्देन लाजाविकिरणअच्छरपहारादिकं सङ्गण्हाति.
२२९. मुखन्ति ¶ सप्पकरण्डस्स मुखं. एवमेव च करोन्तस्साति मण्डूकसञ्ञं, मूसिकसञ्ञं कत्वा वा लाजा विकिरित्वा ¶ वा अच्छरं पहरित्वा वा नामं वत्वा पक्कोसन्तस्स. येन केनचीति वुत्तनीहारतो येन वा तेन वा.
२३०. न पक्कोसति चेति यथावुत्तनयेन योजेत्वा नामं वत्वा न पक्कोसति. तस्साति करण्डमुखविवरकस्स भिक्खुस्स.
अपदकथावण्णना.
२३१. हत्थिन्ति हत्थिम्हि, भुम्मत्थे एव उपयोगवचनं.
२३२. सालायन्ति हत्थिसालायं. वसति एत्थाति वत्थु, राजागारं, तस्स अन्तो अन्तोवत्थु, अन्तोराजगेहन्ति अत्थो. अङ्गणेति अन्तोराजङ्गणे. पि-सद्दो ‘‘अन्तोनगरे’’ति अवुत्तम्पि सम्पिण्डेति. वत्थु चाति च-सद्देन अङ्गणं समुच्चिनोति. सकलं अङ्गणं ठानन्ति हत्थिनो विचरणयोग्गं अङ्गणट्ठानं सन्धायाह, सकलसालाति गहेतब्बं.
२३३. अबद्धस्साति यथावुत्तसालाराजवत्थङ्गणापेक्खाय वुत्तं. अबद्धस्स हि हत्थिनो सकलसालादयो ठानं, तदतिक्कमे ठानाचावनं होतीति अत्थो. हीति अवधारणे वा. ‘‘बद्धस्स ही’’ति योजनाय विसेसत्थोव दट्ठब्बो, बद्धस्स पनाति वुत्तं होति. बद्धस्स पनाति सालादीसु सन्निहितस्स पन. ठितट्ठानञ्चाति सालादीसु ठितट्ठानञ्च, चतूहि पादेहि अक्कन्तट्ठानन्ति वुत्तं होति. बन्धनञ्चाति गीवाय वा पच्छा पादद्वयबन्धनवलये वा उभयत्थ वा बन्धनट्ठानञ्च. तस्माति यस्मा ठितट्ठानञ्च बन्धनञ्च ठानन्ति छ वा पञ्च वा ठानानि लब्भन्ति, तस्मा. तेसं ठानानं. कारयेति एत्थ ‘‘आपत्ति’’न्ति सामत्थिया लब्भतीति. हरतोति हत्थिसालादितो चोरिकाय हरन्तस्स ¶ . कारयेति आमसने दुक्कटं, ठानभेदगणनाय याव पच्छिमट्ठाना पुरिमेसु थुल्लच्चयानि, अन्तिमट्ठाना केसग्गमत्तम्पि चावने पाराजिकं कारेय्याति अत्थो.
२३४. ठितट्ठानन्ति ¶ चतूहि पादेहि अक्कन्तट्ठानं, इदञ्च अबद्धहत्थिं सन्धाय वुत्तं. बद्धस्स विनिच्छयो सालादीसु बद्धस्स वुत्तविनिच्छयसदिसोति गतत्थताय न वुत्तो.
२३५. एकं ठानन्ति सयितट्ठानमत्तं. तस्मिन्ति गजे. तस्साति भिक्खुस्स. तुरङ्गमहिसादीसु द्विपदे च बहुप्पदे च.
२३६. एसेव नयो ञेय्यो, वत्तब्बं किञ्चिपि नत्थीति योजना. तत्थ तुरङ्गा अस्सा. महिसा लुलाया. आदि-सद्देन गोगद्रभओट्ठादिचतुप्पदानं सङ्गहो. नत्थि किञ्चिपि वत्तब्बन्ति अस्ससालाराजागारङ्गणबहिनगरादीसु अबन्धितसयनअस्सादीनं ठानभेदो यथावुत्तसदिसत्ता न वुत्तो.
बन्धित्वा ठपितअस्सस्स पन सचे सो चतूसु पादेसु बद्धो होति, बन्धनानं, खुरानञ्च गणनाय अट्ठ ठानानि, सचे मुखे च बद्धो होति, नव ठानानि, मुखेयेव बद्धो, पञ्च ठानानीति ठानभेदो च तथेव ससमिगसूकरादिचतुप्पदेसु बन्धित्वा ठपितेसु बद्धबद्धट्ठानेहि सह चतूहि पादेहि अक्कन्तट्ठानवसेन लब्भमानो ठानभेदो च गोमहिसेसु बद्धेसु एवमेव लब्भमानो ठानभेदो च वजादीसु पदेसेसु पवेसितेसु द्वारेसु रुक्खसूचियो अपनेत्वा वा अनपनेत्वा वा नामं वत्वा वा अवत्वा वा पक्कोसन्तस्स, साखाभङ्गतिणादीनि दस्सेत्वा पक्कोसित्वा वा अपक्कोसित्वा वा पलोभेन्तस्स तासेत्वा निक्खमन्तस्स ¶ सप्पकरण्डके सप्पस्स वुत्तनयेन लब्भमानो विसेसो च नेतब्बो. इह सब्बत्थ ठानभेदेसु बहुकेसुपि उपन्तट्ठानेसु थुल्लच्चयं, अन्तट्ठाने पाराजिकं वुत्तसदिसन्ति इमस्स सब्बस्स विनिच्छयस्स ‘‘एसेव नयो’’ति इमिनाव गतत्ता, आहटतो अविञ्ञायमानस्स कस्सचि विसेसस्साभावा च वुत्तं ‘‘नत्थि किञ्चिपि वत्तब्ब’’न्ति.
द्विपदेपीति ‘‘द्विपदं नाम मनुस्सा पक्खजाता’’ति (पारा. ११५) पाळियं वुत्ता मनुस्सा च मयूरादिलोमपक्खा च वग्गुलिआदिचम्मपक्खा च भमरादिअट्ठिपक्खा चाति एवमादिके सत्ते च. बहुप्पदेति ‘‘बहुप्पदं नाम विच्छिका सतपदी उच्चालिङ्गपाणका’’ति (पारा. ११७) पाळियं वुत्तबहुप्पदसत्ते चाति अत्थो.
एत्तावता ¶ पापभिक्खूनं लेसोकासपिदहनत्थं पदभाजने वुत्तभूमट्ठादितिंसविनिच्छयमातिकाकथासु पञ्चवीसति मातिकाकथा दस्सेत्वा अवसिट्ठासु पञ्चमातिकाकथासु संविदावहारो, सङ्केतकम्मं, निमित्तकम्मन्ति मातिकत्तयकथा पठममेव अदिन्नादानविनिच्छयसम्भारभूतानं पञ्चवीसतिया अवहारानं दस्सनट्ठाने ठत्वा –
‘‘पुब्बसहपयोगो च, संविदाहरणम्पि च;
सङ्केतकम्मं नेमित्तं, पुब्बयोगादिपञ्चक’’न्ति. (वि. वि. ४२) –
इमिना सङ्गहिताति तं पहाय अवसेसे ओचरको, ओणिरक्खकोति कथाद्वये ओचरणककथाय आणत्तिकप्पयोगत्ता, तञ्च ओणिरक्खकेन करियमानं ठानाचावनं साहत्थिकेन वा आणत्तिकेन वा पयोगेन होतीति तस्सापि ‘‘साहत्थाणत्तिको चेवा’’ति साहत्थिकपञ्चके पठममेव सङ्गहितत्ता च थलट्ठवेहासट्ठकथादीसु ¶ सङ्गहितत्ता च तञ्च द्वयं न वुत्तन्ति वेदितब्बं.
तत्थ ‘‘ओचरको नाम भण्डं ओचरित्वा आचिक्खती’’ति (पारा. ११८) पाळियं वुत्तो चोरापनपुरिसो ‘‘ओचरको’’ति वेदितब्बो. ओचरतीति ओचरको, तत्थ तत्थ गन्त्वा अन्तो अनुपविसतीति वुत्तं होतीति. ‘‘ओणिरक्खो नाम आहटं भण्डं गोपेन्तो’’ति (पारा. ११८) पाळियं वुत्तो मुहुत्तं अत्तनि ठपितस्स परभण्डस्स रक्खको ‘‘ओणिरक्खो’’ति वेदितब्बो. ओणितं रक्खतीति ओणिरक्खो, यो परेन अत्तनो वसनट्ठाने आभतं भण्डं ‘‘इदं ताव भन्ते मुहुत्तं ओलोकेथ, यावाहं इदं नाम किच्चं कत्वा आगच्छामी’’ति वुत्तो रक्खति, तस्सेतं अधिवचनं.
द्विचतुबहुप्पदकथावण्णना.
२३७. ‘‘पञ्चहि आकारेहि अदिन्नं आदियन्तस्स आपत्ति पाराजिकस्सा’’तिआदिना (पारा. १२२) नयेन पाळियं आगतानि पञ्चङ्गानि सङ्गहेतुमाह ‘‘परेस’’न्तिआदि. तत्थ ‘‘परेसं सन्तकं धन’’न्ति इमिना परमनुस्ससन्तकता, ‘‘परेसन्ति विजानित्वा’’ति इमिना परायत्तभावस्स जाननं, ‘‘गरुक’’न्ति इमिना पादं वा अतिरेकपादं वा अग्घनकता, ‘‘थेय्यचित्तेना’’ति ¶ इमिना थेय्यचित्तता, ‘‘ठाना चावेती’’ति इमिना पञ्चवीसतिया अवहारानं अञ्ञतरस्स समङ्गिताति एवमेत्थ पञ्चङ्गसङ्गहो वेदितब्बो.
२३८. एत्तावता तिंसमातिकाकथाविनिच्छयं सङ्गहेत्वा इदानि ‘‘अनापत्ति ससञ्ञिस्स विस्सासग्गाहे तावकालिके पेतपरिग्गहे तिरच्छानगतपरिग्गहे पंसुकूलसञ्ञिस्सा’’तिआदिना ¶ (पारा. १३१) नयेन पाळियं आगतं अनापत्तिवारं सङ्गहेतुमाह ‘‘अनापत्ती’’तिआदि. तत्थ ससञ्ञिस्साति परसन्तकम्पि ‘‘ससन्तक’’न्ति सुद्धसञ्ञाय गण्हन्तस्स अनापत्तीति सब्बत्थ योजेतब्बं. एवं गहितं सामिकेहि दिस्वा याचिते अदेन्तस्स उभिन्नं धुरनिक्खेपेन पाराजिकं.
तिरच्छानपरिग्गहेति तिरच्छानेहि परिग्गहितवत्थुम्हि. सचेपि हि नागगरुळमाणवकमाणविकापि मनुस्सवेसेन आपणं पसारेत्वा निसिन्ना होन्ति, भिक्खु च थेय्यचित्तेन तेसं सन्तकं गण्हाति, अनापत्तीति वुत्तं होति. सीहब्यग्घदीपिपभुतीहि वाळमिगेहि गहितगोचरं पठमं मोचापेन्तस्स तं मुञ्चित्वा अत्तनोपि हिंसनतो थोकं खायिते वारेन्तस्स दोसो नत्थि. सेनादीसु तिरच्छानेसु येन केनचि गहितं गोचरं मोचापेतुं वट्टति. वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं ‘‘सेनादयोपि आमिसं गहेत्वा गच्छन्ते पातापेत्वा गण्हितुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. १.१३१). एवमेव धम्मनिदेड्डुभादीहि गहितमण्डूकादयो जीवितरक्खनत्थाय मोचापेतुं वट्टतीति वेदितब्बं.
तावकालिकग्गाहेति ‘‘पटिकरिस्सामी’’ति तावकालिकं गण्हन्तस्स एवं गहितं सचे भण्डसामिको पुग्गलो वा गणो वा ‘‘तुम्हेव गण्हथा’’ति अनुजानेय्य, वट्टति. नानुजानेय्य, न गण्हेय्य, दातब्बं. अदेन्तस्स उभिन्नं धुरनिक्खेपेन पाराजिकं. ‘‘सङ्घसन्तकं पन पटिदातुमेव वट्टती’’ति अट्ठकथायं वुत्तं.
विस्सासग्गाहेति ‘‘अनुजानामि भिक्खवे पञ्चहङ्गेहि समन्नागतस्स विस्सासं गहेतुं, सन्दिट्ठो च होति, सम्भत्तो च, आलपितो च, जीवति च, गहिते च अत्तमनो ¶ होती’’ति (महाव. ३५६) पाळियं आगतं पञ्चहङ्गेहि समन्नागतस्स सन्तकं विस्सासेन गण्हन्तस्स गहणे विनिच्छयो यथावुत्तसुत्तवण्णनायं वेदितब्बो. यथाह समन्तपासादिकायं –
तत्थ ¶ सन्दिट्ठोति दिट्ठमत्तकमित्तो. सम्भत्तोति दळ्हमित्तो. आलपितोति ‘‘मम सन्तकं यं इच्छसि, तं गण्हेय्यासि, आपुच्छित्वा गहणे कारणं नत्थी’’ति वुत्तो. जीवतीति अनुट्ठानसेय्याय सयितोपि याव जीवितिन्द्रियुपच्छेदं न पापुणाति. गहिते च अत्तमनोति गहिते तुट्ठचित्तो होति, एवरूपस्स सन्तकं ‘‘गहिते मे अत्तमनो भविस्सती’’ति जानन्तेन गहेतुं वट्टति. अनवसेसपरियादानवसेन चेतानि पञ्चङ्गानि वुत्तानि, विस्सासग्गाहो पन तीहङ्गेहि रुहति – सन्दिट्ठो, जीवति, गहिते अत्तमनो, सम्भत्तो, जीवति, गहिते अत्तमनो, आलपितो, जीवति, गहिते अत्तमनोति.
यो पन जीवति, न च गहिते अत्तमनो होति, तस्स सन्तकं विस्सासग्गाहेन गहितम्पि पुन दातब्बं. ददमानेन च मतकधनं ताव ये तस्स धने इस्सरा गहट्ठा वा पब्बजिता वा, तेसं दातब्बं. अनत्तमनस्स सन्तकं तस्सेव दातब्बं. यो पन पठमंयेव ‘‘सुट्ठु कतं तया मम सन्तकं गण्हन्तेना’’ति वचीभेदेन वा चित्तुप्पादमत्तेन वा अनुमोदित्वा पच्छा केनचि कारणेन कुपितो पच्चाहरापेतुं न लभति. योपि अदातुकामोव, चित्तेन पन अधिवासेति, न किञ्चि वदति, सोपि पुन पच्चाहरापेतुं न लभति. यो पन ‘‘मया तुम्हाकं ¶ सन्तकं गहितं वा परिभुत्तं वा’’ति वुत्ते ‘‘गहितं वा होतु परिभुत्तं वा, मया पन तं केनचिदेव करणीयेन ठपितं, तं पाकतिकं कातुं वट्टती’’ति वदति, अयं पच्चाहरापेतुं लभतीति (पारा. अट्ठ. १.१३१).
पेतपरिग्गहेति पेत्तिविसयुप्पन्ना च मरित्वा तस्मिंयेव अत्तभावे निब्बत्ता च चातुमहाराजिकादयो देवा च इमस्मिं अत्थे पेता नाम, तेसं सन्तकं गण्हन्तस्स च अनापत्तीति अत्थो. सचेपि हि सक्को देवराजा आपणं पसारेत्वा निसिन्नो होति, दिब्बचक्खुको च भिक्खु तं ञत्वा सतसहस्सग्घनकम्पि वत्थं तस्स विरवन्तस्सेव अच्छिन्दित्वा गण्हितुं वट्टति. देवपूजत्थं रुक्खादीसु मट्ठवत्थादीनि गण्हतो निद्दोसताय किमेव वत्तब्बं. पंसुकूलसञ्ञाय गण्हतोपि अनापत्ति. तथा गहितम्पि सचे सस्सामिकं होति, सामिके आहरापेन्ते दातब्बन्ति उपलक्खणतो वेदितब्बं.
२३९. एत्थाति ¶ दुतियपाराजिकविनिच्छये. च-सद्देन अवुत्तसमुच्चयत्थेन अवसेससिक्खापदविनिच्छये सङ्गण्हाति. वत्तब्बोति मातिकट्ठकथादीसु विय अवसाने कथेतब्बो. पाळिमुत्तविनिच्छयोति समुट्ठानादिको तंतंसिक्खापदपाळियं अनागतो उपालित्थेरादीहि ठपितो विनिच्छयो.
२४०. पराजितानेकमलेनाति अपरिमेय्यकप्पकोटिसतसहस्सोपचितपारमितासम्भूतेन सब्बञ्ञुतञ्ञाणपदट्ठानेन आसवक्खयञाणेन सह वासनाय समुच्छेदप्पहानेन पराजिता रागादयो अनेककिलेसमला येन सो पराजितानेकमलो, तेन पराजितानेकमलेन ¶ . जिनेन यं दुतियं पाराजिकं वुत्तं, अस्स दुतियपाराजिकस्स च अत्थो मया समासेन वुत्तो. असेसेन अतिवित्थारनयेन वत्तुं तस्स अत्थं कथेतुं को हि समत्थोति योजना. एत्थ च-सद्दो पठमपाराजिकसमुच्चयत्थो. हि-सद्दो अवधारणे, तेन असेसेन तदत्थं वत्तुं समत्थो नत्थेव अञ्ञत्र तथागताति दीपेति.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
दुतियपाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
ततियपाराजिककथावण्णना
२४१-२. एवमतिसुखुमनयसमाकुलं दुतियपाराजिकं दस्सेत्वा इदानि ततियपाराजिकं दस्सेतुमाह ‘‘मनुस्सजाति’’न्तिआदि. तत्थ मनुस्सजातिन्ति जायतीति जाति, रूपारूपपटिसन्धि, मनुस्सेसु जाति यस्स सो मनुस्सजाति, मनुस्सजातिको मनुस्सविग्गहोति वुत्तं होति, तं मनुस्सजातिं.
एत्थ च मनुस्सेसूति कुसलाकुसलमनस्स उस्सन्नत्ता मनुस्ससङ्खातेसु नरेसु. ‘‘यं मातुकुच्छिस्मिं पठमं ¶ चित्तं उप्पन्न’’न्ति (पारा. १७२) पदभाजने वुत्तनयेन मातुकुच्छिम्हि पठमं उप्पज्जमानपटिसन्धिचित्तञ्च तंसम्पयुत्तवेदनासञ्ञासङ्खारसङ्खातखन्धत्तयञ्च तंसहजातानि –
‘‘तिलतेलस्स यथा बिन्दु, सप्पिमण्डो अनाविलो;
एवं वण्णप्पटिभागं, ‘कलल’न्ति पवुच्चती’’ति. (पारा. अट्ठ. २.१७२; विभ. अट्ठ. २६) –
वुत्तानि ¶ जातिउण्णंसुम्हि पसन्नतिलतेले वा सप्पिमण्डे वा ओतारेत्वा उक्खिपित्वा विधुनिते अग्गे लम्बमानबिन्दुप्पमाणकललसङ्खातानि सभावकानं कायभाववत्थुदसकवसेन तिंस रूपानि च अभावकानं कायवत्थुदसकवसेन वीसति रूपानि चाति अयं नामरूपपटिसन्धि इध ‘‘जाती’’ति गहिता. ‘‘यस्सा’’ति इमिना अञ्ञपदेन ‘‘याव मरणकाला एत्थन्तरे एसो मनुस्सविग्गहो नामा’’ति (पारा. १७२) पदभाजने वुत्तनयेन पठमभवङ्गतो पट्ठाय चुतिचित्तासन्नभवङ्गपरियन्तसन्तानसङ्खातसत्तो गहितो. इमिना मनुस्सविग्गहस्स पटिसन्धितो पट्ठाय पाराजिकवत्थुभावं दस्सेति.
जानन्तोति ‘‘सत्तो अय’’न्ति जानन्तो. जीविता यो वियोजयेति यो भिक्खु जीवितिन्द्रिया वियोजेय्य वोरोपेय्य, तस्स जीवितिन्द्रियं उपच्छिन्देय्य उपरोधेय्याति वुत्तं होति. तेनाह पदभाजने ‘‘जीविता वोरोपेय्याति जीवितिन्द्रियं उपच्छिन्दति उपरोधेती’’ति (पारा. १७२).
तञ्च जीवितिन्द्रियं रूपारूपवसेन दुविधं होति. तत्थ अरूपजीवितिन्द्रियं अविग्गहत्ता उपक्कमविसयं न होति. रूपजीवितिन्द्रियुपच्छेदेन पन तदायत्तवुत्तिताय तंसमकालमेव ओच्छिज्जमानताय एत्थ सामञ्ञेन उभयम्पि गहेतब्बं. इदञ्च अतीतानागतं न गहेतब्बं तस्स अविज्जमानत्ता. उपक्कमविसयारहं पन पच्चुप्पन्नमेव गहेतब्बं. तञ्च खणसन्ततिअद्धावसेन तिविधं होति.
तत्थ उप्पादट्ठितिभङ्गवसेन खणत्तयपरियापन्नो भावो खणपच्चुप्पन्नं नाम. तं सरसभङ्गभूतत्ता सयं भिज्जमानं उपक्कमसाधियं विनासवन्तं न होति. आतपे ठत्वा गब्भं पविट्ठस्स ¶ अन्धकारविगमन्तरञ्च सीतेन ओवरकं पविट्ठस्स विसभागउतुसमुट्ठानेन ¶ सीतपनूदन्तरञ्च रूपसन्तति सन्ततिपच्चुप्पन्नं नाम. पटिसन्धिचुतीनमन्तराळप्पवत्ति खन्धसन्तति अद्धापच्चुप्पन्नं नाम. इमस्मिं द्वये उपक्कमसम्भवो, तंवसेन उपच्छिज्जमानं जीवितं सन्तानपरिहानिपच्चयभावतो सन्ततिअद्धापच्चुप्पन्नद्वयं यथापरिच्छिन्नकालमप्पत्वा उपक्कमवसेन अन्तरायेव निरुज्झति, तस्मा सन्ततिअद्धापच्चुप्पन्नरूपजीवितिन्द्रियञ्च तंनिरोधेन निरुज्झमानअरूपजीवितिन्द्रियञ्चाति उभयं एत्थ ‘‘जीविता’’ति गहितन्ति वेदितब्बं. इदमेव सन्धायाह पदभाजने ‘‘सन्ततिं विकोपेती’’ति (पारा. १७२).
इमिस्साव पाणातिपातभावे आपत्तिभावतो एत्थ ठत्वा अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. २.१७२) पाणपाणातिपातपाणातिपातीपाणातिपातप्पयोगानं विभागो दस्सितो. तत्थ पाणोति वोहारतो सत्तो, परमत्थतो उपच्छिज्जमानं जीवितिन्द्रियं, तं ‘‘जीविता’’ति इमिना वुत्तं. पाणातिपातो नाम वधकचेतना, सो च ‘‘वियोजये’’ति इमिना सन्दस्सितो. पाणातिपाती नाम पुग्गलो, सो च ‘‘यो’’ति इमिना सन्दस्सितो. पाणातिपातप्पयोगो पन –
‘‘वुत्ता पाणातिपातस्स;
पयोगा छ महेसिना’’ति –
आदिना नयेन इधेव वक्खमानविभागत्ता वक्खमाननयेनेव दट्ठब्बो.
अस्स सत्थं निक्खिपेय्य वाति योजना. अस्साति मनुस्सजातिकस्स. ‘‘हत्थपासे’’ति पाठसेसो. हत्थपासो नाम समीपोति. अस्साति समीपसम्बन्धे सामिवचनं. सत्थन्ति एत्थ जीवितविहिं सनुपकरणभावेन सम्मता धारावन्तअसिआदि च धारारहितयट्ठिभिन्दिवाललगुळादि च ¶ उपलक्खणवसेन गहेतब्बा. ससति हिंसतीति सत्थं. तेनेवाह पदभाजने ‘‘असिं वा सत्तिं वा भिन्दिवालं वा लगुळं वा पासाणं वा सत्थं वा विसं वा रज्जुं वा’’ति. इधावुत्तं करपालिकाछुरिकादि समुखं ‘‘सत्थं वा’’ति इमिना सङ्गहितं. निक्खिपेय्याति यथा भोगहेतुं लभति, तथा उपनिक्खिपेय्य, अत्तवधाय इच्छितक्खणे यथा गण्हाति, तथा समीपे तेनेव चित्तेन ठपेय्याति वुत्तं होति. इमिना थावरप्पयोगो सन्दस्सितो.
मरणे ¶ गुणं वा वदेय्याति योजना, मरणत्थाय मरणे गुणं वण्णेतीति अत्थो. ‘‘जीविते आदीनवं दस्सेति, मरणे गुणं भणती’’ति (पारा. १७२) पदभाजने वुत्तत्ता ‘‘किं तुय्हिमिना पापकेन दुज्जीवितेन, यो त्वं न लभसि पणीतभोजनानि भुञ्जितु’’मिच्चादिना नयेन मरणत्थाय जीविते अवण्णं वदन्तो च ‘‘त्वं खोसि उपासक कतकल्याणो अकतपापो, मतं ते जीविता सेय्यो, इतो त्वं कालकतो विविधविहङ्गमविकूजिते परमसुरभिकुसुमभूसिततरुवरनिचिते परमरतिकरलळितगतिभासितविलपितसुरयुवतिगणविचरिते वरनन्दने अच्छरासङ्घपरिवारितो विचरिस्ससी’’तिआदिना नयेन मरणत्थाय मरणानिसंसं दस्सेन्तो च ‘‘मरणे गुणं वदेय्य’’इच्चेव वुच्चति.
मरणूपायं देसेय्याति योजना. मरणाधिप्पायेनेव ‘‘सत्थं वा आहर, विसं वा खाद, रज्जुया वा उब्बन्धित्वा कालङ्करोही’’ति पदभाजने वुत्तसत्थहरणानि च अवुत्तम्पि सोब्भनरकपपातादीसु पपतनञ्चाति एवमादिकं मरणूपायं आचिक्खेय्य. ‘‘होति अयम्पी’’ति पदच्छेदो, अपीति पुब्बे वुत्तद्वयं समुच्चिनोति. द्वेधा भिन्नसिला विय असन्धेय्योव ¶ सो ञेय्योति द्विधा भिन्नपासाणो विय भगवतो पटिपत्तिपटिवेधसासनद्वयेन सो पच्चुप्पन्ने अत्तभावे सन्धातुमसक्कुणेय्योवाति ञातब्बोति अत्थो.
२४३. थावरादयोति आदि-सद्देन विज्जामयइद्धिमयपयोगद्वयं सङ्गहितं.
२४४. तत्थाति तेसु छसु पयोगेसु. सको हत्थो सहत्थो, तेन निब्बत्तो साहत्थिको, पयोगो. इध हत्थग्गहणं उपलक्खणं, तस्मा हत्थादिना अत्तनो अङ्गपच्चङ्गेन निप्फादितो वधप्पयोगो साहत्थिकोति वेदितब्बो.
२४५. ‘‘त्वं तं एवं पहरित्वा मारेही’’ति भिक्खुनो परस्स यं आणापनं, अयमाणत्तिको नयोति योजना. आणत्तिको नयोति आणत्तियेव आणत्तिको. नेति पवत्तेतीति नयो, पयोगस्सेतं नामं.
२४६. दूरन्ति दूरट्ठं. कायेन पटिबद्धेनाति एत्थ कायेकदेसो हत्थादि कायो अवयवे समुदायोपचारतो ‘‘गामो दड्ढो’’ति यथा. कायपटिबद्धं चापादिकं पटिबद्धं नाम पुब्बपदलोपेन ¶ ‘‘देवदत्तो दत्तो’’ति यथा. वा-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो, कायेन वा कायपटिबद्धेन वाति वुत्तं होति, ‘‘उसुआदिनिपातन’’न्ति इमिना सम्बन्धो. विधानं विधि, पयोगोति अत्थो.
२४७. असञ्चारिमुपायेनाति असञ्चारिमेन निच्चलेन उपायेन. ओपतन्ति एत्थाति ओपातो, सो आदि येसं अपस्सेनविसभेसज्जसंविधानादीनं ते ओपातादयो, तेसं ¶ विधानं ओपातादिविधानं, ओपातक्खणनादिकिरिया.
२४८. विज्जायाति आथब्बनवेदागतमरणमन्तसङ्खातविज्जाय. जप्पनन्ति यथा परो न सुणाति, तथा पुनप्पुनं वचनं.
२४९. मारणे समत्था या कम्मविपाकजा इद्धि, अयं इद्धिमयो पयोगो नामाति समुदीरितोति योजना. कम्मविपाके जाता कम्मविपाकजा, इद्धि, या ‘‘नागानं नागिद्धि सुपण्णानं सुपण्णिद्धि यक्खानं यक्खिद्धी’’तिआदिना (पारा. अट्ठ. २.१७२) बहुधा अट्ठकथायं वुत्ता. तत्थ दिट्ठदट्ठफुट्ठविसानं नागानं दिस्वा, डंसित्वा, फुसित्वा च परूपघातकरणे नागिद्धि वेदितब्बा. एवं सेसानम्पि. इद्धियेव इद्धिमयो, भावनामयो इद्धिप्पयोगो पनेत्थ न गहेतब्बो. वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं –
‘‘केचि पन भावनामयिद्धियापि परूपघातकरणं वदन्ति. सह परूपघातकरणेन च आदित्तघरूपरि खित्तस्स उदकघटस्स भेदनं विय इद्धिविनासञ्च इच्छन्ति, तं तेसं इच्छामत्तमेव. कस्मा? यस्मा तं कुसलवेदनावितक्कपरित्तत्तिकादीहि न समेति. कथं? अयञ्हि भावनामयिद्धि नाम चतुत्थज्झानमया कुसलत्तिके कुसला चेव अब्याकता च, पाणातिपातो अकुसलो. वेदनात्तिके अदुक्खमसुखसम्पयुत्ता, पाणातिपातो दुक्खसम्पयुत्तो. वितक्कत्तिके अवितक्कअविचारा, पाणातिपातो सवितक्कसविचारो. परित्तत्तिके ¶ महग्गता, पाणातिपातो परित्तोयेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.१७२).
२५०. तत्थाति तेसु छब्बिधेसु पयोगेसु. उद्देसोपीति उद्दिसनं उद्देसो, तंसहितो पयोगोपि ¶ उद्देसोति वुत्तं होति ‘‘कुन्ते पवेसेही’’ति यथा. एवं वत्तब्बताय च अनुद्देसोति तब्बिपरीतवचनमेव ञापकन्ति वेदितब्बं. एत्थ एकेको उद्देसोपि अनुद्देसोपि होतीति तेसमयं भेदो पन दुविधो होतीति परिदीपितोति योजना. इमेसु छसु पयोगेस्वेव एकेकस्सेव उद्दिस्सानुद्दिस्सकिरियमानताय दुविधभावतो तेसं द्वादसविधो भेदो पदभाजने च अट्ठकथाय च दीपितो, तत्थ विनिच्छयमिदानि दस्सयिस्सामीति अधिप्पायो.
२५१. बहूसुपीति मनुस्सेसु बहूसुपि. तेन कम्मेनाति पहारदानसङ्खातेन कम्मेन. बज्झतीति अपायं नेतुं कम्मपासेन कम्मन्तरं निवारेत्वा बज्झतीति अत्थो.
२५२. पहारेपीति पहरणेपि. देहिनोति मनुस्सविग्गहस्स. तस्साति पहटस्स.
२५३. पहटमत्ते वाति पहटक्खणे वा. पच्छाति तप्पच्चया कालन्तरे वा. उभयथापि च मतेति द्विन्नं आकारानमञ्ञतरेन मतेपि. हन्ता वधको. पहटमत्तस्मिन्ति तस्मिं मरणारहपहारस्स लद्धक्खणेयेव, मरणतो पुब्बभागेयेवाति मत्तसद्देन दीपेति. मरणत्थाय च अञ्ञत्थाय च दिन्नेसु अनेकेसु पहारेसु मरणत्थाय ¶ दिन्नप्पहारेनेव यदा कदाचि मरिस्सति, पहारदानक्खणेयेव पाराजिकं होति. अमरणाधिप्पायेन दिन्नप्पहारबलेन चे मरेय्य, न होतीति वुत्तं होतीति.
२५४. द्वे पयोगाति उद्दिस्सानुद्दिस्सकिरियाभेदभिन्ना साहत्थिकाणत्तिका द्वे पयोगा.
२५५. करणस्साति किरियाय. विसेसोति नानत्तं. आणत्तिनियामकाति आणत्तिं नियामेन्ति ववत्थापेन्तीति आणत्तिनियामका.
२५६. तत्थाति तेसु आणत्तिनियामकेसु छसु आकारेसु. योब्बनादि चाति आदि-सद्देन थावरियमन्दखिड्डवुद्धादिअवत्थाविसेसो सङ्गहितो.
२५७. यं मातिकाय निद्दिट्ठं सत्थं, तं कतमं?. सत्तमारणन्ति सत्ते मारेन्ति एतेनाति सत्तमारणं, असिआदिवधोपकरणं.
२५८. विज्झनन्ति ¶ उसुआदीहि विज्झनं. भेदनन्ति ककचादीहि द्विधाकरणं. छेदनन्ति खग्गादीहि द्विधाकरणं. ताळनन्ति मुग्गरादीहि आघातनं. एवमादिविधोति एवमादिप्पकारो. अनेकोति बहुको भेदो. करणस्स विसेसो किरियाविसेसोति अत्थो.
२५९-६०. ‘‘पुरतो पहरित्वान मारेही’’ति यो भासितो आणापकेन, तेन आणत्तेन पच्छतो…पे… मारितेति योजना. वत्थाणत्ति विसङ्केताति एत्थ ‘‘यं ‘मारेही’ति…पे… ततो’’ति वत्थुविसङ्केतो दस्सितो. ‘‘पुरतो…पे… मारिते’’ति आणत्तिविसङ्केतो दस्सितो. मूलट्ठोति आणापको. मूलन्ति हि पुब्बकिरियानुरूपं आणापनं, तत्थ ठितोति मूलट्ठो.
२६१. इमिना ¶ विसङ्केते आणापकस्स अनापत्तिं दस्सेत्वा सङ्केते अविराधिते उभिन्नम्पि पाराजिकं दस्सेतुमाह ‘‘वत्थु’’न्तिआदि. तं वत्थुं अविरज्झित्वा मारिते उभयेसं…पे… उदीरितो, यथाणत्ति च मारिते…पे… उदीरितोति योजना. मारिते वत्थुस्मिन्ति सामत्थिया लब्भति. उभयेसन्ति आणापकआणत्तानं. यथाकालन्ति आणापकस्स आणत्तिक्खणं, आणत्तस्स मारणक्खणञ्च अनतिक्कमित्वा. बन्धनं बन्धो, कम्मुना बन्धो कम्मबन्धो. अथ वा बज्झति एतेनाति बन्धो, कम्ममेव बन्धो कम्मबन्धो.
२६४. विसङ्केतो नाति विसङ्केतो नत्थि, द्विन्नम्पि यथाकालपरिच्छेदं कम्मबन्धोयेवाति अत्थो.
२६५. सब्बसोति सब्बेसु कालभेदेसु, सब्बसो वेदितब्बोति वा सम्बन्धो. सब्बसोति सब्बप्पकारेन. विभाविनाति पण्डितेन. सो हि अत्थं विभावेतीति तथा वुत्तो.
२६६-७-८. ‘‘इमं गामे ठित’’न्ति इदं तं सञ्जानितुं वुत्तं, न मारणक्खणट्ठाननियमत्थायाति ‘‘यत्थ कत्थचि ठित’’न्ति वत्वापि ‘‘नत्थि तस्स विसङ्केतो’’ति आह. तस्साति आणापकस्स. ‘‘तत्था’’ति वा पाठो, तस्सं आणत्तियन्ति अत्थो. ‘‘गामेयेव ठितं वेरिं मारेही’’ति सावधारणं आणत्तो वने चे ठितं मारेति वा ‘‘वनेयेव ठितं वेरिं मारेही’’ति सावधारणं वुत्तो गामे ठितं चे मारेति वाति योजना. ‘‘भिक्खुना सावधारण’’न्ति ¶ च पोत्थकेसु लिखन्ति, तं अग्गहेत्वा ‘‘वने वा ¶ सावधारण’’न्ति पाठोयेव गहेतब्बो. विगतो सङ्केतो आणत्तिनियामो एत्थाति विसङ्केतो.
२६९. सब्बदेसेसूति गामवनअङ्गणगेहादीसु सब्बेसु ठानेसु. भेदतोति नानत्ततो.
२७०. ‘‘सत्थेन पन मारेही’’ति येन केनचि यो आणत्तो, तेन येन केनचि सत्थेन मारिते विसङ्केतो नत्थीति योजना.
२७१-२. इमिना वासिना हीति एत्थ हीति पदपूरणे. ‘‘इमिना असिना मारेय्या’’ति वुत्तो अञ्ञेन असिना मारेति वा ‘‘त्वं इमस्स असिस्स एताय धाराय मारय’’ इति वुत्तो तं वेरिं सचे इतराय धाराय मारेति वा थरुना मारेति वा तुण्डेन मारेति वा, तथा मारिते विसङ्केतोयेव होतीति योजना. थरुनाति खग्गमुट्ठिना. तुण्डेनाति खग्गतुण्डेन. ‘‘विसङ्केतोवा’’ति सङ्केतविराधेनेव पाराजिकं न होतीति दस्सनपदमेतं.
२७३. सब्बावुधकजातिसूति इधावुत्तकरपालिकाछुरिकादिसब्बपहरणसामञ्ञेसु. विसेसतोति भेदतो.
२७४. परेनाति भिक्खुना. सोति आणत्तो. निसिन्नं नं मारेति, विसङ्केतो न विज्जतीति ‘‘गच्छन्तमेव मारेही’’ति सावधारणं अवुत्तत्ता ‘‘निसिन्नोपि सोयेवा’’ति तं मारेन्तस्स विसङ्केतो न होति, अवधारणं अन्तरेन कथनं तं सञ्जानापेतुं वुच्चतीति इरियापथनियामकं न होतीति अधिप्पायो.
२७५-६. असति ¶ सावधारणे विसङ्केताभावं दस्सेत्वा इदानि सावधारणे इरियापथन्तरेसु विसङ्केतं दस्सेतुमाह ‘‘निसिन्नंयेवा’’तिआदि. ‘‘निसिन्नंयेव मारेही’’ति वुत्तो गच्छन्तं मारेति, विसङ्केतन्ति ञातब्बं. ‘‘गच्छन्तंयेव मारेही’’ति वुत्तो निसिन्नं मारेति, विसङ्केतन्ति ञातब्बन्ति योजना. इममेव योजनाक्कमं सन्धायाह ‘‘यथाक्कम’’न्ति.
२७७. विज्झित्वाति सरादीहि विज्झित्वा.
२७८. छिन्दित्वाति ¶ असिआदीहि छिन्दित्वा. पुन सोति पयोगो.
२७९. करणेसूति विज्झनादिकिरियाविसेसेसु.
२८०-१. एत्तावता आणत्तिनियामकनिद्देसं दस्सेत्वा इदानि दीघादिलिङ्गवसेनापि सम्भवन्तं विसङ्केतं दस्सेतुमाह ‘‘दीघ’’न्तिआदि. ‘‘दीघं…पे… थूलं मारेहीति अनियमेत्वा आणापेती’’ति (पारा. अट्ठ. २.१७४) अट्ठकथावचनतो एव-कारं विना ‘‘दीघं मारेही’’ति अनियमेत्वा केनचि यो आणत्तो होति, सोपि आणत्तो यं किञ्चि तादिसं सचे मारेति, नत्थि तत्थ विसङ्केतो, उभिन्नम्पि पराजयोति योजना. एवं ‘‘रस्स’’न्तिआदिसब्बपदेहिपि पच्चेकं योजना कातब्बा. अनियमेत्वाति विसङ्केताभावस्स हेतुदस्सनं. एवकारो वाक्यालङ्कारो. तत्थाति आणत्तिकप्पयोगे. ‘‘उभिन्नम्पि पराजयो’’ति वुत्तत्ता आणापकं विना अञ्ञं यथावुत्तक्खणं मनुस्सविग्गहं ‘‘यं किञ्चि तादिस’’न्ति इमिना दस्सेति.
सचे आणापको आणापेत्वा अत्तानमेव मारेति, आणापको दुक्कटं आपज्जित्वा मरति, आणत्तस्स ¶ पाराजिकं. आणापकेन अत्तानमुद्दिस्स आणत्तिया कताय आणत्तो अजानित्वा तादिसं अञ्ञं मारेति, ओकासस्स अनियमितत्ता आणापको मुच्चति, इतरो कम्मुना बज्झति. यदि ‘‘अमुकस्मिं रत्तिट्ठाने वा दिवाट्ठाने वा निसिन्नं ईदिसं मारेही’’ति ओकासं नियमेत्वा आणापेति, तत्थ आणापकतो अञ्ञस्मिं मारिते उभिन्नम्पि पाराजिकं. ततो बहि मारिते वधकस्सेव कम्मबन्धो. आणापको अत्तानमेव उद्दिस्स आणापेति, इतरो च तमेव तत्थ मारेति, आणापकस्स दुक्कटं, आणत्तस्स पाराजिकं. सचे अञ्ञत्थ मारेति, मूलट्ठो मुच्चति. अजानित्वा अञ्ञं तत्थ वा अञ्ञत्थ वा मारेति, वधको पाराजिकं आपज्जति, मूलट्ठो मुच्चति. आनन्तरियवत्थुम्हि आनन्तरियेन सद्धिं योजेतब्बं.
२८२. यो मनुस्सं कञ्चि उद्दिस्स सचे ओपातं खणति, तथा ओपातं खणन्तस्स तस्स दुक्कटं नाम आपत्ति होतीति अज्झाहारयोजना. योजना च नामेसा यथारुतयोजना, अज्झाहारयोजनाति दुविधा. तत्थ पाठागतपदानमेव योजना यथारुतयोजना, ऊनपूरणत्थमज्झाहारपदेहि सह पाठागतपदानं योजना अज्झाहारयोजनाति वेदितब्बा. ‘‘खणन्तस्स ¶ च ओपात’’न्ति पोत्थकेसु पाठो दिस्सति. ‘‘खणन्तस्स तथोपात’न्ति पाठो सुन्दरो’’ति निस्सन्देहे वुत्तं. ‘‘आवाटन्ति एतस्स ‘ओपात’न्ति परियायो’’ति च वुत्तं. ततोपि –
‘‘मनुस्सं कञ्चि उद्दिस्स;
यो चे खणतिवाटकं;
खणतो तं तथा तस्स;
होति आपत्ति दुक्कट’’न्ति. –
पाठो ¶ सुन्दरतरो. जातपथविं खणन्तस्स पाराजिकपयोगत्ता पयोगगणनाय दुक्कटं.
२८३. तत्थाति तस्मिं आवाटे. तस्साति पतितस्स मनुस्सविग्गहस्स. दुक्खस्सुप्पत्तियाति दुक्खुप्पत्तिहेतु. तस्साति येन आवाटो खतो, तस्स भिक्खुनो. पतित्वा सो चे मरति, तस्मिं मते तस्स भिक्खुनो पाराजिकं भवेति योजना.
२८४. अञ्ञस्मिन्ति यं समुद्दिस्स आवाटो खतो, ततो अञ्ञस्मिं. अनुद्दिस्सकन्ति किरियाविसेसनं, अनुद्दिस्सकं कत्वाति अत्थो. ओपातविसेसनं चे, ‘‘अनुद्दिस्सको ओपातो’’ति पदच्छेदो. ‘‘अग्गमक्खायती’’तिआदीसु (सं. नि. ५.१३९; अ. नि. ४.३४; १०.१५; इतिवु. ९०; नेत्ति. १७०) विय ओ-कारट्ठाने अ-कारो, म-कारागमो च दट्ठब्बो, अनोदिस्सको ओपातो खतो होतीति अत्थो.
२८५. ‘‘एत्थ पतित्वा यो कोचि मरतू’’ति अनोदिस्सको ओपातो सचे खतो होति, यत्तका निपतित्वा मरन्ति चे, अस्स तत्तका दोसा होन्तीति योजना. ‘‘यो कोची’’ति इमिना अत्तनो मातापितरो च सङ्गहिता. दोसाति कम्मबन्धदोसा, पाराजिकं पन एकमेव. अस्साति येन अनोदिस्स ओपातो खतो, तस्स.
२८६. आनन्तरियवत्थुस्मिं मतेति पाठसेसो, ‘‘तत्थ पतित्वा’’ति अधिकारो, अरहन्ते, मातरि, पितरि च तस्मिं पतित्वा मते कालकतेति अत्थो. आनन्तरियकन्ति एत्थ सकत्थे, कुच्छिते ¶ , सञ्ञायं वा क-पच्चयो दट्ठब्बो. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘आनन्तरियवत्थुस्मि’’न्ति इमस्मिं समासपदे ¶ अवयवभूतम्पि ‘‘वत्थुस्मि’’न्ति इदञ्च ‘‘तत्थ पतित्वा मते’’ति इदञ्च आकड्ढति. थुल्लच्चयादीनं वत्थुस्मिं तत्थ पतित्वा मते थुल्लच्चयादयो होन्तीति योजना. तस्मिं आवाटे पतित्वा यक्खादीसु मतेसु, पाराजिकवत्थुनो दुक्खुप्पत्तियञ्च थुल्लच्चयं, मनुस्सविग्गहे मते पाराजिकं, तिरच्छाने मते पाचित्तियन्ति वुत्तं होति.
२८७. पाणातिपाता द्वेति द्विन्नं मतत्ता द्वे पाणातिपाता, एकेन पाराजिकं, इतरेन कम्मबन्धोयेव. एकोवेकेकधंसनेति मातु वा दारकस्स वा मरणे एको पाणातिपातोव.
२८८. चोरेहि अनुबद्धो एत्थ आवाटे पतित्वा मरिस्सति चे, ओपातखणकस्सेव पाराजिकं होति किराति योजना. किराति अनुस्सवने अरुचिसूचकं.
२८९-९०. वेरिनो भिक्खुतो अञ्ञे वेरिपुग्गला. तत्थ तस्मिं ओपाते सचे मनुस्सं पातेत्वा मारेन्ति, तथा वेरिनो तत्थ सयमेव पतितं मनुस्सं बहि नीहरित्वा सचे मारेन्ति, तत्थ ओपपातिका मनुस्सा ओपाते निब्बत्तित्वा ततो निक्खन्तुं असक्कोन्ता मता चे सियुं, सब्बत्थ च यथावुत्तसब्बवारेसु ओपातखणकस्सेव पराजयोति योजना. निब्बत्तित्वा हीति एत्थ हीति पदपूरणे. यत्थ यत्थ निपातसद्दानं अत्थो न दस्सितो, तत्थ तत्थ पदपूरणमत्तता वेदितब्बा.
२९१. यक्खादयोति आदि-सद्देन तिरच्छानानं सङ्गहो. वत्थुवसाति थुल्लच्चयपाचित्तियानं वत्थुभूतयक्खतिरच्छानानं वसा. थुल्लच्चयादयोति आदि-सद्देन पाचित्तियसङ्गहो.
२९३. अयं ¶ नयोति ‘‘अनापत्ती’’ति यथावुत्तो नयो.
२९४-५. बज्झन्तीति सचे अवस्सं बज्झन्ति. तत्थाति तस्मिं पासे. ‘‘हत्थतो मुत्तमत्तस्मि’’न्ति इमिना पयोगस्स अत्थसाधकतं दीपेति.
२९६. यं ¶ पन उद्दिस्स पासो ओड्डितो, ततो अञ्ञस्स बन्धने तु अनापत्ति पकासिताति योजना.
२९७. मुधा वापीति अमूलेन वापि. मूलट्ठस्सेवाति पासकारकस्सेव. कम्मबन्धोति पाणातिपातो. बज्झति एतेनाति बन्धो, कम्ममेव बन्धो कम्मबन्धो. पाराजिकमत्ते वत्तब्बेपि याव सो वत्तति, ताव तत्थ बज्झित्वा मतसत्तेसु पठममतस्स वसेन पाराजिकं, अवसेसानं पाणातिपातसङ्खातस्स अकुसलरासिनो सम्भवतो तं सब्बं सङ्गहेत्वा सामञ्ञेन द्वयम्पि दस्सेतुमाह ‘‘कम्मबन्धो’’ति.
२९८. ‘‘सचे येन लद्धो, सो उग्गळितं वा पासं सण्ठपेति, तस्स पस्सेन वा गच्छन्ते दिस्वा वतिं कत्वा सम्मुखे पवेसेति, थद्धतरं वा पासयट्ठिं ठपेति, दळ्हतरं वा पासरज्जुं बन्धति, थिरतरं वा खाणुकं आकोटेती’’ति (पारा. अट्ठ. २.१७६) अट्ठकथागतं विनिच्छयं सङ्गहितुमाह ‘‘पासमुग्गळितम्पि वा’’ति. एत्थ अवुत्तसमुच्चयत्थेन पि-सद्देन ‘‘सण्ठपेती’’तिआदिका ‘‘बन्धती’’ति दस्सितकिरियावसाना पयोगा दस्सिता. थिरं वापीति एत्थ अपि-सद्दो अट्ठकथाय अवसिट्ठं ‘‘खाणुकं आकोटेती’’ति किरियं समुच्चिनोति उभयत्थपि पकारन्तरविकप्पत्थत्ताति गहेतब्बा. एवन्ति ¶ एवं सति. येन पासो लद्धो, तेनापि एवं पासे कतविसेसे सतीति वुत्तं होति. उभिन्नन्ति पासकारकस्स च इदानि लभित्वा पटिजग्गन्तस्स चाति उभयेसं.
२९९-३००. योति पासकारको, लद्धपासकोति इमेसं यो कोचि. उग्गळापेत्वाति विघाटेत्वा, यथा तत्थ पाणिनो न बज्झन्ति, एवं कत्वाति अत्थो. तत्थ चाति पुन सण्ठपिते पासे च. को विमुच्चति? येन लद्धो, सो.
३०१-२. गोपेत्वाति गोपनहेतु मोक्खो न होतीति योजना. ‘‘सीहं दिस्वा भयं होती’’तिआदीसु विय हेतुम्हि त्वा-पच्चयो दट्ठब्बो. तमञ्ञो…पे… न च मुच्चतीति एत्थ न चाति नेव. नासेत्वा सब्बसो वाति सो यथा यस्स कस्सचि सत्तस्स विनासोपकरणं न होति, तथा छिन्दनादीहि नासेत्वा. तं पासयट्ठिं. को विमुच्चति? पासकारको.
३०३. सूलं ¶ रोपेन्तस्साति सूलं निखणन्तस्स. सज्जेन्तस्साति सण्ठपेन्तस्स.
३०४. असञ्चिच्चाति एत्थ ‘‘कतेन पयोगेना’’ति पाठसेसो, ‘‘मतेपि अनापत्ती’’ति एतेहि सम्बन्धो. ‘‘इमिनाहं उपक्कमेन इमं मारेस्सामी’’ति अचेतेत्वा अपकप्पेत्वा अवधकचेतनो हुत्वा कतेन अञ्ञत्थिकेनपि उपक्कमेन परे मतेपि आपत्ति नत्थीति अत्थो, मुसलुस्सापनादिवत्थूसु (पारा. १८०) विय अयं सत्तोतिसञ्ञी हुत्वा ‘‘इमिना उपक्कमेन इमं मारेस्सामी’’ति वीतिक्कमसमुट्ठापकचेतनासम्पयुत्तविकप्परहितो हुत्वा अञ्ञत्थिकेन पयोगेन मनुस्से मतेपि पाराजिकं नत्थीति वुत्तं होति.
अजानन्तस्साति ¶ ‘‘इमिना अयं मरिस्सती’’ति अजानन्तस्स उपक्कमेन परे मतेपि अनापत्ति, विसगतपिण्डपातवत्थुम्हि (पारा. १८१) विय ‘‘इदं कारण’’न्ति अजानित्वा कतेन मनुस्से मतेपि अनापत्तीति वुत्तं होति. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘अनापत्ती’’ति आकड्ढति. अमरणचित्तस्स अमरणिच्छासहितचित्तस्स उपक्कमेन परे मतेपि अनापत्ति वुद्धपब्बजितादिवत्थूसु (पारा. १८०) वियाति अत्थो. उम्मत्तकादयो वुत्तसरूपायेव.
३०५. ‘‘मनुस्सपाणिम्ही’’ति इमिना मनुस्सभावो अङ्गभावेन दस्सितो. ‘‘सचस्स चित्तं मरणूपसंहित’’न्ति इमिना मरणूपसंहितचित्तता दस्सिता.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
ततियपाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
चतुत्थपाराजिककथावण्णना
३०६-७. एवं नातिसङ्खेपवित्थारनयेन ततियपाराजिकविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि चतुत्थपाराजिकविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘असन्त’’न्तिआदि. तत्थ ‘‘असन्त’’न्ति अपेक्खित्वा ‘‘अत्तनी’’ति च ‘‘झानादिभेद’’न्ति अपेक्खित्वा ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्म’’न्ति च ‘‘समुदाचरेय्या’’ति अपेक्खित्वा ‘‘यो भिक्खू’’ति च सामत्थिया लब्भतीति अज्झाहरित्वा ‘‘अत्तनि असन्त’’न्तिआदिना नयेन योजेतब्बं.
अत्तनि ¶ असन्तन्ति तस्मिं अत्तभावे अत्तनो सन्ताने अनुप्पादितताय अविज्जमानं. अत्तस्सितमेव कत्वाति अत्तुपनायिकं कत्वा अत्तनि विज्जमानं विय कत्वा तं उपनेत्वा ¶ . भवं अधिट्ठाय च वत्तमानन्ति पटिसन्धितो पट्ठाय च वत्तन्तं भवं चित्तेन अधिट्ठहित्वा तक्केत्वा, चित्ते ठपेत्वाति वुत्तं होति. अञ्ञापदेसञ्च विनाति ‘‘यो ते विहारे वसतीध भिक्खू’’तिआदिना नयेन वक्खमानं परियायकथं ठपेत्वा. अधिमानञ्च विनाति अदिट्ठे दिट्ठसञ्ञितादिसभावं अधिगतमानसङ्खातं ‘‘अधिगतउत्तरिमनुस्सधम्मो अहम्ही’’ति अधिमानञ्च ठपेत्वा. झानादिभेदन्ति झानादयो भेदा विसेसा यस्स तं झानादिभेदं, ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्मो नाम झानं विमोक्खो समाधि समापत्ति ञाणदस्सनं मग्गभावना फलसच्छि किरिया किलेसप्पहानं विनीवरणता चित्तस्स सुञ्ञागारे अभिरती’’ति (पारा. १९८, १९९) पदभाजने वुत्तं झानादिधम्मविसेसन्ति अत्थो. ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्मन्ति उत्तरिमनुस्सानं झायीनञ्चेव अरियानञ्च धम्म’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.१९७) अट्ठकथाय वुत्तं झानलाभीहि चेव अट्ठहि अरियपुग्गलेहि च अधिगतत्ता तेसं सन्तकन्ति सङ्ख्यं गतं उत्तरिमनुस्सधम्मं.
विञ्ञत्तिपथे ठितस्स कायेन वा वाचाय वा यो भिक्खु समुदाचरेय्याति अज्झाहरित्वा योजेतब्बं. विञ्ञत्तिपथे ठितस्साति द्वादसहत्थब्भन्तरे पदेसे ठितस्स ‘‘इत्थिया वा पुरिसस्स वा गहट्ठस्स वा पब्बजितस्स वा’’ति (पारा. १९८) पदभाजने वुत्तस्स यस्स कस्सचि. कायेन वाति हत्थमुद्दादिवसेन कायेन वा. ‘‘सिक्खापच्चक्खानं हत्थमुद्दाय सीसं न ओतरति, इदं अभूतारोचनं हत्थमुद्दायपि ओतरती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२१५) अट्ठकथायं वुत्तत्ता इध हत्थमुद्दादिहत्थविकारो च अङ्गपच्चङ्गचोपनञ्च ‘‘कायेना’’ति इमिना गहेतब्बं. वाचाय वाति यो सवनूपचारे ठितो तेन विञ्ञातुं सक्कुणेय्येन येन केनचि वोहारेन वा. यो भिक्खूति यो उपसम्पन्नो थेरो वा नवो ¶ वा मज्झिमो वा. समुदाचरेय्याति ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिवचनप्पकारेसु यं कञ्चि पकारं वदेय्य. तदत्थेति तेन वुत्तवाक्यस्स अत्थे. ञातेवाति ञाते एव. मातुगामं वा पुरिसं वा यं किञ्चि उद्दिस्स वुत्ते, तेनेव वा अनुद्दिस्स वुत्ते सवनूपचारे ठितेन येन केनचि मनुस्सभूतेन वचनसमनन्तरमेव ‘‘अयं पठमज्झानलाभी’’तिआदिके यथावुत्ते अत्थप्पकारे ञातेयेव. ‘‘सो’’ति अज्झाहरित्वा ‘‘सो पुन रुळ्हिभावे अभब्बो’’ति योजेतब्बं, अत्तनि अविज्जमानगुणं सन्तं विय कत्वा इच्छाचारे ठत्वा एवं कथितपुग्गलो सीले पतिट्ठाय उपरूपरि लब्भमानलोकियलोकुत्तरगुणेहि बुद्धिसङ्खातं सासने बुद्धिमधिगन्तुं अनरहोति अत्थो ¶ . किं वियाति आह ‘‘यथेव…पे… रुळिभावे’’ति. ‘‘यथा’’ति एतेन सम्बन्धो ‘‘तथा’’ति, यथा तालो मत्थकच्छिन्नो अभब्बो पुन विरुळ्हिया, सोपि पाराजिकं आपन्नो तथेव दट्ठब्बोति अत्थो.
३०८-९. इदानि ‘‘ञातेव अभब्बो’’ति च ‘‘अञ्ञापदेसञ्च विना’’ति च एतस्मिं वाक्यद्वये ब्यतिरेकत्थवसेन सम्भवन्तं आपत्तिभेदं दस्सेतुमाह ‘‘असन्तमेवा’’तिआदि.
अनन्तरन्ति ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिवचनसमनन्तरमेव. सोति द्वादसहत्थब्भन्तरे ठत्वा येन तं वचनं सुतं, सो परो पुग्गलो. जानाति चेति ‘‘अयं पठमज्झानलाभी’’तिआदिवसेन तेन वुत्तवचनप्पकारेन अत्थं अविराधेत्वा अचिरेनेव सचे जानातीति अत्थो. यो पन झानादीनं अत्तना अलद्धभावेन वा आगमे उग्गहपरिपुच्छादिवसेन अपरिचितत्ता वा झानादिसरूपं अजानन्तोपि ¶ केवलं ‘‘झानं विमोक्खो समाधि समापत्ती’’तिआदिवचनानं सुतपुब्बत्ता तेन ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिवचने वुत्ते ‘‘झानं किर एस समापज्जती’’ति यदि एत्तकमत्थम्पि जानाति, सोपि ‘‘जानाति’’च्चेव अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. २.२१५) वुत्तोति गहेतब्बो. चुतो हीति हि-सद्दो अवधारणे, अत्तना वुत्ते तेन तत्तकेयेव ञाते सो असन्तगुणदीपको पापपुग्गलो फलसम्पत्तिसम्पन्नं इमं सासनामतमहापादपं आरुय्हापि फलं अपरिभुञ्जित्वा विराधेत्वा पतित्वा मतो नाम होतीति वुत्तं होति. इमस्सेवत्थस्स ‘‘असन्त’’मिच्चादिना पठमं वुत्तस्सपि ब्यतिरेकत्थं दस्सेतुं अनुवादवसेन वुत्तत्ता पुनरुत्तिदोसो न होतीति दट्ठब्बं.
इदानि तं ब्यतिरेकत्थं दस्सेतुमाह ‘‘नो चे…पे… होती’’ति. यस्स सो आरोचेति, सो चे न जानाति, अस्स असन्तगुणदीपकस्स मुसावादिनो.
‘‘अञ्ञापदेसञ्च विना’’ति इमिना दस्सितब्यतिरेकत्थस्स भावाभावे सम्भवन्तं आपत्तिभेदं दस्सेतुमाह ‘‘यो ते’’तिआदि. यो भिक्खु ते तव इध इमस्मिं विहारे वसतीति योजना. दीपितेति अत्तनो अधिप्पाये पकासिते. जानाति चेति यो तथा वुत्तवचनं अस्सोसि, सो ‘‘एस अञ्ञापदेसेन अत्तनो झानलाभितं दीपेती’’ति वा ‘‘एसो झानलाभी’’ति ¶ वा वचनसमनन्तरमेव सचे जानाति. अस्साति एवं कथितवचनवतो तस्स भिक्खुनो. तं तेन वुत्तवचनं. दुक्कटमेव होति, न थुल्लच्चयन्ति अत्थो. अत्तनो आवासकारानं दायकानं अञ्ञस्स पवत्तिं कथेन्तस्स विय अत्तनोयेव असन्तगुणं सन्तमिव ¶ कत्वा कथनाकारो इमाय गाथाय अत्थतो वुत्तोति दट्ठब्बो.
एत्थ च झानलाभीति चाति अवुत्तसमुच्चयत्थेन च-सद्देन पाळियं (पारा. २२०) आगता अवसेसपरियायवारा च सङ्गहिताति दट्ठब्बं. तथा झानलाभीति एत्थ झानग्गहणेन विमोक्खादीनञ्च उपलक्खितत्ता झानादिदसविधउत्तरिमनुस्सधम्मविसयपरियायकथं सुतवता तङ्खणे तदत्थे ञाते परियायसमुल्लापकेन आपज्जितब्बं थुल्लच्चयञ्च अविञ्ञाते वा चिरेन विञ्ञाते वा आपज्जितब्बं दुक्कटञ्च इमाय गाथाय अत्थतो दस्सितमेवाति दट्ठब्बं.
३१०. एतन्ति यथावुत्तप्पकारं झानादिभेदं उत्तरिमनुस्सधम्मं. अधिमानाति ‘‘अधिगतोह’’न्ति एवं उप्पन्नमाना, अधिकमानाति अत्थो, ‘‘अयं धम्मो मया अधिगतो’’ति दळ्हमुप्पन्नेन मानेन कथेन्तस्साति वुत्तं होति. वुत्तो अनापत्तिनयोति आपत्तिया अभावो अनापत्ति, सा एव नयो नेतब्बो बुज्झितब्बोति कत्वा, अनापत्तीति वुत्तं होति. ‘‘अधिमानेना’’ति एवं वुत्तो भगवताति अत्थो, ‘‘अधिगतधम्मोह’’न्ति अधिमानेन ‘‘अहं पठमज्झानलाभी’’तिआदीनि वदन्तस्स अनापत्तीति वुत्तं होति.
अयमधिमानो कस्स होति, कस्स न होतीति चे? अरियानं न होति मग्गपच्चवेक्खणादीहि पञ्चहि पच्चवेक्खणाहि सञ्जातसोमनस्सानं वितिण्णकङ्खत्ता. दुस्सीलस्सापि न होति तस्स अरियगुणाधिगमे निरुस्साहत्ता. सुसीलस्सापि कम्मट्ठानानुयोगरहितस्स निद्दारामतादिमनुयुत्तस्स न होति विस्सट्ठभावनाभियोगत्ता. सुपरिसुद्धाय सीलसम्पत्तिया पतिट्ठाय समथभावनामनुयुत्तस्स रूपारूपसमापत्तियं पत्तासिनो वा विपस्सनाभियुत्तस्स ¶ सोपक्किलेसोदयब्बयञाणलाभिनो वा उप्पज्जति. सो समथविपस्सनाभावनाहि किलेससमुदाचारस्स अभावे उप्पन्ने ते विसेसभागिनो भवितुं अदत्वा ठितिभागिनो कत्वा ठपेतीति वेदितब्बो.
पनाति अपि-सद्दत्थो. ‘‘एव’’न्ति इमिना ‘‘अनापत्तिनयो वुत्तो’’ति पच्चामसति. ‘‘अवत्तुकामस्सा’’ति इदञ्च पाळियं आगतं ‘‘अनुल्लपनाधिप्पायस्सा’’ति ¶ (पारा. २२२, २२५) इदञ्च अनत्थन्तरं. अवत्तुकामस्साति एवं वुत्तोति योजना. कोहञ्ञेन पापिच्छापकतस्स ‘‘झानादीनं लाभिम्ही’’ति वदन्तस्स अज्झासयो उल्लपनाधिप्पायो नाम, तथा अहुत्वा सब्रह्मचारीसु अञ्ञं ब्याकरोन्तस्स एवमेव अनापत्तिभावो वुत्तो भगवताति अत्थो. आदिकस्सापि एवं वुत्तोति योजना. ‘‘अनापत्ति आदिकम्मिकस्सा’’ति (पारा. २२२) आदिकम्मिकस्सापि अनापत्तिभावो वुत्तो भगवताति अत्थो. इमस्मिं सिक्खापदे वग्गुमुदातीरिया भिक्खू आदिकम्मिका. अवुत्तसमुच्चयत्थेन तथा-सद्देन इध अवुत्तउम्मत्तकखित्तचित्तवेदनट्टा गहिता.
३११. पापिच्छताति ‘‘एवं मं जनो सम्भावेस्सती’’ति झानलाभितादिहेतुकाय सम्भावनाय सम्भावनानिमित्तस्स पच्चयपटिलाभस्स पत्थनासङ्खाताय पापिकाय लामिकाय इच्छाय समन्नागतभावो च. तस्साति यं झानादिभेदभिन्नं उत्तरिमनुस्सधम्मं समुल्लपि, तस्स धम्मस्स. असन्तभावोति अत्तसन्ताने पच्चुप्पन्नजातियं अनुप्पादितभावेन अविज्जमानभावो. मनुस्सकस्स आरोचनञ्चेवाति वुत्तवचनस्स अत्थं तङ्खणे जाननकस्स मनुस्सजातिकस्स ‘‘पठमं झानं समापज्जि’’न्तिआदिना नयेन सवनूपचारे ¶ ठत्वा आरोचनञ्च. नञ्ञापदेसेन आरोचनञ्चाति सम्बन्धो. ‘‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु पठमं झानं समापज्जी’’तिआदिना (पारा. २२०) नयेन पवत्तअञ्ञापदेसं विना उजुकमेव आरोचनञ्च. तदेव ञाणन्ति तदा एव ञाणं, अचिरायित्वा वुत्तक्खणेयेव जाननन्ति अत्थो. एत्थाति इमस्मिं चतुत्थपाराजिकापत्तियं. धीरा विनयधरा.
३१२. पठमे दुतिये चन्तेति मनुस्सविग्गहपाराजिकवज्जिते यथावुत्तपाराजिकत्तये. परियायो न विज्जतीति पाराजिकापत्तिपथं परियायवचनं न लभति. ‘‘न पनेतरे’’ति इदं एत्थापि योजेतब्बं, इतरे पन ततियपाराजिके परियायो न विज्जतीति अत्थो. ‘‘मरणवण्णं वा संवण्णेय्या’’ति (पारा. १७२) च ‘‘अम्भो पुरिस किं तुय्हिमिना’’तिआदिना (पारा. १७१) च ‘‘यो एवं मरति, सो धनं वा लभती’’तिआदिना (पारा. १७५) च परियायेन वदन्तस्स पाराजिकमेवाति वुत्तं होति. आणत्ति पाराजिकहेतुआणत्तिकप्पयोगो. न पनेतरेति पठमचतुत्थपाराजिकद्वये पन पाराजिकहेतुभूता आणत्ति न लभतीति अत्थो.
३१३. आदीति ¶ पठमपाराजिकं. एकसमुट्ठानन्ति एककारणं. समुट्ठाति आपत्ति एतस्माति समुट्ठानं, कारणं कायादि. तं पन छब्बिधं कायो, वाचा, कायवाचा, कायचित्तं, वाचाचित्तं, कायवाचाचित्तन्ति. तेसं विनिच्छयं उत्तरे (उ. वि. ३२५ आदयो) यथागतट्ठानेयेव च वण्णयिस्साम. तत्रिदं एकसमुट्ठानं एकं कायचित्तं समुट्ठानं एतस्साति कत्वा. तेनाह ‘‘दुवङ्गं कायचित्ततो’’ति. ‘‘तं समुट्ठान’’न्ति अज्झाहारो. येन समुट्ठानेन पठमपाराजिकापत्ति उप्पज्जति, तंसमुट्ठानसङ्खातं ¶ कारणं. अङ्गजातसङ्खातं कायञ्च सेवनचित्तञ्चाति द्वयं अङ्गं अवयवं एतस्साति दुवङ्गं, तदुभयसभावन्ति अत्थो यथा ‘‘दुवङ्गं चतुत्थज्झान’’न्ति. सेसाति अवसिट्ठानि तीणि पाराजिकानि. तिसमुट्ठानाति कायचित्तं, वाचाचित्तं, कायवाचाचित्तन्ति तिसमुट्ठाना तीणि समुट्ठानानि एतेसन्ति कत्वा. तेसन्ति तेसं तिण्णं समुट्ठानानं. अङ्गानीति अवयवानि. सत्त कायो, चित्तं, वाचा, चित्तं, कायो, वाचा, चित्तन्ति, तंसभावाति वुत्तं होति.
३१४. आदीति मेथुनधम्मपटिसेवनचित्तसम्पयुत्तचेतनासभावं पठमपाराजिकं. सुखोपेक्खायुतं उदीरितन्ति योजना. इट्ठालम्बणपटिलाभादिसोमनस्सहेतुम्हि सति सुखवेदनासम्पयुत्तं होति, तस्मिं असति उपेक्खावेदनाय सम्पयुत्तं होतीति वुत्तन्ति अत्थो.
ततियं दुक्खवेदनन्ति ततियं मनुस्सविग्गहपाराजिकं दोसचित्तसम्पयुत्तचेतनासभावत्ता दुक्खवेदनाय सम्पयुत्तन्ति अत्थो.
दुतियन्ति अदिन्नादानचेतनालक्खणं दुतियपाराजिकं. लोभेन परसन्तकं चोरिकाय गण्हन्तस्स सोमनस्ससम्पयुत्तं होति, कोधेन अभिभूतस्स विलुम्पित्वा वा विलुम्पापेत्वा वा गण्हतो दोमनस्ससम्पयुत्तं होति, सोमनस्सं, दोमनस्सञ्च विना अग्गहेतुकामो विय हुत्वा उदासीनस्स गण्हतो उपेक्खासम्पयुत्तं होतीति ‘‘तिवेदनमुदीरित’’न्ति आह.
चतुत्थञ्चाति उत्तरिमनुस्सधम्मसमुल्लपनचेतनालक्खणं चतुत्थपाराजिकञ्च. सम्भावनिच्छाय पच्चयासाय वा तुट्ठतुट्ठस्सेव ‘‘अहं पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिना नयेन ¶ अत्तनो उत्तरिमनुस्सधम्मलाभितं वदन्तस्स सोमनस्ससम्पयुत्तं होति, अञ्ञपुग्गलेसु पटिहतचित्तस्स कलहपुरेक्खारताय वदतो दोमनस्ससम्पयुत्तं होति, पच्चयालाभेन जिघच्छादिदुक्खं ¶ सहितुमसक्कुणेय्यताय उदासीनस्स वदतो उपेक्खासम्पयुत्तं होतीति ‘‘तिवेदनमुदीरित’’न्ति आह.
३१५. अट्ठ चित्तानीति लोभसहगतानि अट्ठ चित्तानि लब्भरेति योजना, लब्भन्तीति अत्थो, चेतनासभावेन पठमपाराजिकेन सम्पयुत्तानीति वुत्तं होति. एवमुपरिपि. दुवेति पटिघसम्पयुत्तानि द्वे चित्तानि. दस चित्तानीति लोभसहगतानि अट्ठ, द्वे पटिघसम्पयुत्तानीति. लब्भरेति सम्पयुत्तभावेन लब्भन्ति.
३१६. तस्माति यस्मा यथावुत्तचित्तेहि सम्पयुत्तं, तेन हेतुना. क्रियाति करणेन आपज्जितब्बत्ता किरिया. वीतिक्कमसञ्ञाय अभावेन मुच्चनतो सञ्ञाय विमोक्खो एतस्साति सञ्ञाविमोक्खं. लोकवज्जन्ति लोकेन अकुसलभावतो वज्जनीयन्ति दीपितं पकासितं.
३१७. आपत्तियंयेवाति एवकारेन न सिक्खापदेति दस्सेति. इदं विधानन्ति समुट्ठानादिकं इदं यथावुत्तं विधानं. विभाविनाति पञ्ञवता विनयधरेन.
३१८-९. मुदुपिट्ठि चाति लता विय नमित्वा करणं दस्सेत्वा नच्चितुं समवाहित्वा मुदुकतपिट्ठिको च. लम्बी चाति पलम्बमानेन दीघेन अङ्गजातेन युत्तो. लम्बतीति लम्बं, अङ्गजातं, तं यस्स अत्थि सो लम्बी. इमे द्वेपि कामपरिळाहातुरभावे सति अत्तनो अङ्गजातं अत्तनो ¶ मुखं, वच्चमग्गञ्च पवेसेत्वा वीतिक्कमितुमरहत्ता पाराजिकापन्नसदिसत्ता परिवज्जिता. मुखग्गाहीति मुखेन गहणं मुखग्गाहो, सो एतस्स अत्थीति मुखग्गाही, परस्स अङ्गजातं मुखेन गण्हन्तोति अत्थो. निसीदकोति परस्स अङ्गजाते अत्तनो वच्चमग्गेन निसीदन्तो. इमे द्वे सहवासिकानं सीलविनासनतो अञ्ञेहि संवसितुं अनरहाति पाराजिकापन्नसदिसत्ता विवज्जिता. तेसन्ति असंवासतासामञ्ञेन चत्तारो पाराजिकापन्ने सङ्गण्हाति. ‘‘तेसञ्च मग्गेनमग्गपटिपत्तिसामञ्ञेन पठमपाराजिकापन्नस्सेव अनुलोमिकाति गहेतब्बा’’ इच्चेवं निस्सन्देहे वुत्तं. इमिना च अकतवीतिक्कमानम्पि मुदुपिट्ठिआदीनं चतुन्नं अनुलोमपाराजिकभावो वुत्तोति विञ्ञायति.
समन्तपासादिकायं ¶ पन –
‘‘अपरानिपि लम्बी, मुदुपिट्ठिको, परस्स अङ्गजातं मुखेन गण्हाति, परस्स अङ्गजाते अभिनिसीदतीति इमेसं चतुन्नं वसेन चत्तारि अनुलोमपाराजिकानीति वदन्ति. एतानि हि यस्मा उभिन्नं रागवसेन सदिसभावूपगतानं धम्मो ‘मेथुनधम्मो’ति वुच्चति, तस्मा एतेन परियायेन मेथुनं धम्मं अप्पटिसेवित्वायेव केवलं मग्गेन मग्गप्पवेसनवसेन आपज्जितब्बत्ता मेथुनधम्मपाराजिकस्स अनुलोमेन्तीति ‘अनुलोमपाराजिकानी’ति वुच्चन्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२३३) –
वुत्तत्ता च तब्बण्णनाय च सारत्थदीपनियं –
‘‘लम्बंदीघताय पलम्बमानं अङ्गजातमेतस्साति लम्बी. सो एत्तावता न पाराजिको, अथ खो यदा अनभिरतिया पीळितो अत्तनो अङ्गजातं मुखे ¶ वा वच्चमग्गे वा पवेसेति, तदा पाराजिको होति. मुदुका पिट्ठि एतस्साति मुदुपिट्ठिको, कतपरिकम्माय मुदुकाय पिट्ठिया समन्नागतो. सोपि यदा अनभिरतिया पीळितो अत्तनो अङ्गजातं अत्तनो मुखे पवेसेति तदा पाराजिको होति. परस्स अङ्गजातं मुखेन गण्हातीति यो अनभिरतिया पीळितो परस्स सुत्तस्स वा पमत्तस्स वा अङ्गजातं अत्तनो मुखेन गण्हाति. परस्स अङ्गजाते अभिनिसीदतीति यो अनभिरतिया पीळितो परस्स अङ्गजातं कम्मनियं दिस्वा अत्तनो वच्चमग्गेन तस्सूपरि अभिनिसीदति, तं अत्तनो वच्चमग्गं पवेसेतीति अत्थो. लम्बीआदयो चत्तारो किञ्चापि पठमपाराजिकेन सङ्गहिता, यस्मा पन उभिन्नं रागपरियुट्ठानसङ्खातेन परियायेन मेथुनं धम्मं अप्पटिसेविनो होन्ति, तस्मा विसुं वुत्ता’’ति (सारत्थ. टी. २.२३३) –
वुत्तत्ता च कतवीतिक्कमायेवेते ‘‘पाराजिका’’ति गहेतब्बा.
भिक्खुनीनञ्च चत्तारीति एत्थ ‘‘असाधारणानी’’ति पाठसेसो, भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनमेव नियतानि उब्भजाणुमण्डलिका, वज्जपटिच्छादिका, उक्खित्तानुवत्तिका, अट्ठवत्थुकाति ¶ चत्तारि पाराजिकानि च. विब्भन्ता भिक्खुनी सयन्ति एत्थ ‘‘तेसं अनुलोमिका’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. तेसं चतुन्नं पाराजिकानं अनुलोमिका सयं विब्भन्ता भिक्खुनी चाति योजना. चित्तवसिका हुत्वा अत्तना ¶ निवत्थचीवरम्पि हि मातुगामानं निवासननीहारेन सयमेव निवासेत्वा गिहिवेसं रोचेत्वा गहितमत्ते सासनतो चुता भिक्खुनी चाति वुत्तं होति. एवंकरणेन गिहिभावापन्नतासामञ्ञेन संवासारहा न होन्तीति इमेसं चतुन्नं पाराजिकानं अनुलोमिका जाता.
तथाति यथा इमे दस्सिता तेन असंवासारहताय, भिक्खुभावाय अभब्बताय च पाराजिकाव, तथा एकादस अभब्बपुग्गलापि होन्तीति अत्थो. एकादसाभब्बाति मातुघातको, पितुघातको, अरहन्तघातको, सङ्घभेदको, लोहितुप्पादको, पण्डको, तिरच्छानगतो, उभतोब्यञ्जनको, थेय्यसंवासको, भिक्खुनिदूसको, तित्थियपक्कन्तकोति एकादस. सब्बेते चतुवीसति एते सब्बे चतुवीसति पुग्गला समोधानतो वेदितब्बाति अधिप्पायो.
३२०. इमे चतुवीसति पाराजिका पुग्गला सीसच्छिन्नोव जीवितुं इध भिक्खुभावाय अभब्बाति वुत्ताति योजना.
३२१. इमेसं एकादसन्नं अभब्बताय हेतुदस्सनत्थमाह ‘‘पण्डको चा’’तिआदि. पण्डको चाति आसित्तपण्डको, उसूयपण्डको, पक्खपण्डको, ओपक्कमिकपण्डको, नपुंसकपण्डकोति वुत्तो पञ्चविधो पण्डको च. तिरच्छानोति तिरियं अञ्छति गच्छतीति ‘‘तिरच्छानो’’ति गहितो नागसुपण्णादिको सब्बतिरच्छानयोनिको च. यक्खादयो सब्बे अमनुस्सापि इध तिरच्छानेयेव सङ्गहिताति वेदितब्बा. उभतोब्यञ्जनोपि चाति इत्थिपुरिसब्यञ्जनसाधकेहि उभतो कम्मतो जातानि थनादिकानि ब्यञ्जनानि यस्साति निरुत्तो इत्थिउभतोब्यञ्जनो ¶ , पुरिसउभतोब्यञ्जनोति दुविधो उभतोब्यञ्जनो च. वत्थुविपन्नाति तब्भावभाविताय भिक्खुभावो वसति एत्थाति वत्थु, पुग्गलानं भिक्खुभावारहता, सा पन पब्बज्जाक्खन्धकागतसब्बदोसविरहितगुणसम्पयुत्तता, तं विपन्नं पण्डकभावादियोगेन येसं ते ‘‘वत्थुविपन्ना’’ति गहेतब्बा. हि-सद्दो हेतुम्हि. यस्मा वत्थुविपन्ना, तस्मा इध अत्तभावे पब्बज्जाय अभब्बाति वुत्तं होति. ‘‘अहेतुपटिसन्धिका’’ति वचनेन ¶ इमेसं विपाकावरणयुत्तभावमाह, इमिना एतेसं मग्गाधिगमस्स वारितभावो दस्सितोति वेदितब्बं.
३२२. पञ्चानन्तरिकाति कम्मावरणेन युत्तताय सग्गमोक्खसम्पत्तितो परिहायित्वा मरणानन्तरं अपायपटिसन्धियं नियता मातुघातकादयो पञ्चानन्तरिका च. थेय्यसंवासोपि चाति लिङ्गत्थेनको, संवासत्थेनको, उभयत्थेनकोति तिविधो थेय्यसंवासको च. दूसकोति पकतत्ताय भिक्खुनिया मेथुनं पटिसेवित्वा तस्सा दूसितत्ता भिक्खुनिं दूसेतीति ‘‘भिक्खुनिदूसको’’ति वुत्तो च. तित्थिपक्कन्तको चाति तित्थियानं लद्धिं, वेसञ्च रोचेत्वा तं गहेत्वा तेसमन्तरं पविट्ठो च. इति अट्ठ पन किरियानट्ठाति योजना. इतीति इदमत्थत्ता इमेति वुत्तं होति. ते इमेति सम्बन्धो. ते इमे अट्ठ पन मातुवधादिकिरियाय इहत्तभावे भिक्खुभावाय अनरहा हुत्वा नट्ठाति अत्थो. एत्तावता एकादसअभब्बानं अभब्बताय कारणं दस्सितं होति.
३२३. मया पाराजिकानं सारभूतो यो अयं विनिच्छयो वुत्तो, तस्स विनिच्छयस्स अनुसारेन अनुगमनेन सेसोपि विनिच्छयो बुधेन पण्डितेन असेसतोव विञ्ञातुं सक्काति योजना.
३२४. पटुभावकरे ¶ परमे विविधेहि नयेहि युत्ते विनयपिटके परमत्थनयं अभिपत्थयता अयं सततं परियापुणितब्बोति योजना. तत्थ विविधेहि नानप्पकारेहि. नयेहीति नीयन्ति वुत्तानुसारेन उदीरियन्तीति ‘‘नया’’ति वुत्तेहि चक्कपेय्यालादीहि नयेहि. परमत्थनयन्ति परमो च सो अत्थो चाति परमत्थो, परमो वा विसेसेन निच्छितब्बो अत्थो परमत्थो, सोयेव विनिच्छयत्थिकानं बुद्धिया नेतब्बोति परमत्थनयो, विनिच्छयूपायो नीयति एतेनाति कत्वा ‘‘परमत्थनयो’’ति वुच्चति, तं परमत्थनयं. अभिपत्थयताति विनयपिटके विनिच्छयं वा तदुपायं वा पत्थयता, इच्छन्तेनाति अत्थो. ‘‘परियापुणितब्बो अय’’न्ति पदच्छेदो. म-कारो आगमसन्धिजो, ओ-कारस्स अ-कारादेसो. परियापुणितब्बोति पठितब्बो, सोतब्बो चिन्तेतब्बो धारेतब्बोति वुत्तं होति. अयन्ति विनयविनिच्छयो.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
चतुत्थपाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
सङ्घादिसेसकथावण्णना
३२५. एवं ¶ नानानयपटिमण्डितस्स पाराजिककण्डस्स विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि तदनन्तरमुद्दिट्ठस्स तेरसकण्डस्स विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मोचेतुकामता’’तिआदि. मोचेतुं कामेतीति मोचेतुकामो, तस्स भावो मोचेतुकामता, ताय सम्पयुत्तं चित्तं मोचेतुकामताचित्तं. एत्थ ‘‘मोचेतुकामता’’ति इमिना एकादससु रागेसु ‘‘मोचनस्सादो’’ति वुत्तं इमस्स सङ्घादिसेसस्स मूलकारणं सुक्कमोचनविसयं रागमाह.
एकादस ¶ रागा नाम ‘‘मोचनस्सादो, मुच्चनस्सादो, मुत्तस्सादो, मेथुनस्सादो, फस्सस्सादो, कण्डुवनस्सादो, दस्सनस्सादो, निसज्जस्सादो, वाचस्सादो, गेहस्सितपेमं, वनभङ्गिय’’न्ति एवमागता. इध मोचनं नाम सम्भवधातुमोचनं, तदत्थाय तब्बिसयरागसम्पयुत्तवेदना मोचनस्सादो नाम. तेनाह अट्ठकथायं ‘‘मोचेतुं अस्सादो मोचनस्सादो’’ति. मुच्चमाने अस्सादो मुच्चनस्सादो, सम्भवधातुम्हि मुच्चमाने तंरागसम्पयुत्ता वेदना मुच्चनस्सादो नाम. एतेनेव नयेन मुत्तस्सादादिवाचस्सादावसानेसु पदेसु अत्थक्कमो वेदितब्बो. इमेहि नवहि पदेहि अस्सादसीसेन कुन्तयट्ठिञायेन तंसहचरितो रागो दस्सितो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘नवहि पदेहि सम्पयुत्तअस्सादसीसेन रागो वुत्तो’’ति.
गेहस्सितपेमन्ति एत्थ गेहट्ठा मातुआदयो आधेय्यआधारवोहारेन ‘‘गेहा’’ति वुच्चन्ति. ‘‘मञ्चा उक्कुट्ठिं करोन्ती’’तिआदीसु विय तन्निस्सितो सिनेहपरियायो रागो ‘‘गेहस्सितपेम’’न्ति वुत्तो. इमिना पदेन रागस्स सभावो सन्दस्सितो. वनतो भञ्जित्वा आभतं यं किञ्चि फलपुप्फादि वनभङ्गियं नाम. इध पन रागवसेन पटिबद्धचित्तं मातुगामेहि विरहदुक्खापनयनत्थं (पारा. अट्ठ. २.२४०) तेसं ठाने ठपेत्वा दस्सनफुसनवसेन विन्दितुं रागीहि गहेतब्बतो तेहि पिळन्धितमालसहितं तम्बूलन्ति एवमादि ‘‘वनभङ्गिय’’न्ति अधिप्पेतं. इमिना पत्थितविसयगोचरो रागो तदायत्तवत्थुवसेन सन्दस्सितो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘एकेन पदेन सरूपेनेव रागो, एकेन ¶ पदेन वत्थुना वुत्तो. वनभङ्गो हि रागस्स वत्थु, न रागोयेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.२४०).
‘‘मोचेतुकामता’’ति ¶ इदमेव अवत्वा ‘‘चित्त’’न्ति वचनेन वीतिक्कमसाधिकाय कायविञ्ञत्तिया समुट्ठापकं रागसम्पयुत्तं चित्तविसेसं दस्सेति. तेन चित्तेन समुट्ठापियमानं विञ्ञत्तिसङ्खातं वीतिक्कमं ‘‘वायामो’’ति इमिना दस्सेति. वायामो नाम तंचित्तसम्पयुत्तवीरियं. एत्थ पन ‘‘सेम्हो गुळो’’तिआदीसु विय फले हेतूपचारञायेन वीतिक्कमस्स विसेसहेतुभूतवीरियवाचकेन च पदेन वीतिक्कमोव वुत्तोति दट्ठब्बं. अज्झत्तबाहिरवत्थुघट्टनं, आकासे कटिकम्पनन्ति सुक्कमोचनत्थो वायामोति अत्थो. सुक्कस्स मोचनं सुक्कमोचनं.
एत्थ च सुक्कस्साति ‘‘सुक्कन्ति दस सुक्कानि नीलं पीतकं लोहितकं ओदातं तक्कवण्णं दकवण्णं तेलवण्णं खीरवण्णं दधिवण्णं सप्पिवण्ण’’न्ति (पारा. २३७) पदभाजने वुत्तानि सत्तानं पित्तादिआसयभेदेन, पथविधातुआदीनं चतुन्नं वा रससोणितमंसमेदअट्ठिअट्ठिमिञ्जानं छन्नं देहधातूनं वा भेदेन अनेकधा भिन्ने दसविधे सुक्के अञ्ञतरस्स सुक्कस्साति अत्थो. मोचनं विस्सट्ठीति परियायं, पकतिया ठितसकट्ठानतो मोचनन्ति अत्थो. यथाह पदभाजने ‘‘विस्सट्ठीति ठानतो चावना वुच्चती’’ति (पारा. २३७). इह ‘‘ठानं नाम वत्थिसीससङ्खातं मुत्तकरणमूल’’न्ति केचि. ‘‘कटी’’ति अपरे. ‘‘सकलकायो’’ति अञ्ञे. इमेसं तिण्णं वचनेसु ‘‘ततियस्स भासितं सुभासित’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.२३७) अट्ठकथायं ततियवादस्स कतपासंसत्ता केसलोमनखदन्तानं मंसविनिमुत्तट्ठानञ्च मुत्तकरीसखेळसिङ्घाणिकाथद्धसुक्खचम्मञ्च वज्जेत्वा अवसेसं सकलसरीरं कायप्पसादभावजीवितिन्द्रियअबद्धपित्तानं ¶ विय सम्भवधातुया च ठानन्ति वेदितब्बं.
‘‘सुक्कमोचन’’न्ति इमिनाकिं वुत्तं होतीति? ‘‘आरोग्यत्थाय, सुखत्थाय, भेसज्जत्थाय, दानत्थाय, पुञ्ञत्थाय, यञ्ञत्थाय, सग्गत्थाय, बीजत्थाय, वीमंसत्थाय, दवत्थाय मोचेती’’ति (पारा. २३७) वुत्तदसविधअधिप्पायन्तोगधअञ्ञतरअधिप्पायो हुत्वा ‘‘रागूपत्थम्भे, वच्चूपत्थम्भे, पस्सावूपत्थम्भे, वातूपत्थम्भे, उच्चालिङ्गपाणकदट्ठूपत्थम्भे मोचेती’’ति (पारा. २३७) वुत्तपञ्चविधकालानमञ्ञतरकाले ‘‘अज्झत्तरूपे, बहिद्धारूपे, अज्झत्तबहिद्धारूपे, आकासे कटिं कम्पेन्तो मोचेती’’ति (पारा. २३७) वुत्तचतुरुपायानमञ्ञतरेन उपायेन यथावुत्तरागपिसाचवसेन विवसो हुत्वा यथावुत्तनीलादिदसविधसम्भवधातूनमञ्ञतरं यथावुत्तट्ठानतो खुद्दकमक्खिकाय पिवनमत्तम्पि सचे मोचेतीति सङ्खेपतो ¶ गहेतब्बं. एत्थ च उच्चालिङ्गपाणका नाम लोमसपाणा, येसं लोमे अल्लिने अङ्गजातं कम्मनियं होति.
अञ्ञत्र सुपिनन्तेनाति सुपिनो एव सुपिनन्तो, निस्सक्कवचनप्पसङ्गे करणवचनतो सुपिनन्ताति अत्थो. सुपिना नाम ‘‘वातादिधातुक्खोभवसेन वा पुब्बानुभूतइत्थिरूपादिविसयवसेन वा इट्ठानिट्ठदेवतानुभावेन वा पुञ्ञेन पटिलभितब्बअत्थस्स, अपुञ्ञेन पत्तब्बानत्थस्स च पुब्बनिमित्तवसेन वा होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२३७) वुत्तेसु चतूसु कारणेसु एकेन कारणेन कपिनिद्दाय सुपिने दिस्समानारम्मणतो यं सुक्कमोचनं होति, तं अविसयं सुक्कमोचनं विनाति वुत्तं होति.
सङ्घादिसेसोव सङ्घादिसेसता. सङ्घादिसेसं आपज्जित्वा ततो वुट्ठातुकामस्स कुलपुत्तस्स आदिम्हि परिवासदानत्थं ¶ , मज्झे च मूलायपटिकस्सनेन विना वा सह वा मानत्तदानत्थं, अवसाने अब्भानत्थञ्च सङ्घो एसितब्बोति ‘‘सङ्घो आदिम्हि चेव सेसे च इच्छितब्बो अस्साति सङ्घादिसेसो’’ति (पारा. अट्ठ. २.२३७; कङ्खा. अट्ठ. सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदवण्णना) वुत्तत्ता सङ्घादिसेसा नाम, सुक्कविस्सट्ठिसङ्घादिसेसापत्ति होतीति अत्थो. यथाह पदभाजने ‘‘सङ्घोव तस्सा आपत्तिया परिवासं देति, मूलाय पटिकस्सति, मानत्तं देति, अब्भेति, न सम्बहुला, न एकपुग्गलो, तेन वुच्चति ‘सङ्घादिसेसो’ति. तस्सेव आपत्तिनिकायस्स नामं नामकम्मं अधिवचनं, तेनपि वुच्चति ‘सङ्घादिसेसो’’ति (पारा. २३७). एत्थ च परिवासादिकथा सङ्घादिसेसावसाने आगतट्ठानेयेव आवि भविस्सति.
३२६. एत्तावता मूलसिक्खापदागतं अत्तूपक्कममूलकं आपत्तिं दस्सेत्वा इदानि इमिस्सा सङ्घादिसेसापत्तिया परूपक्कमेनपि आपज्जनं दस्सेतुमाह ‘‘परेना’’तिआदि. उपक्कमापेत्वाति अङ्गजातस्स गहणं वा घट्टनं वा कारेत्वा.
३२७. सञ्चिच्चाति ‘‘उपक्कमामि मोचेस्सामी’’ति चेतेत्वा पकप्पेत्वा. उपक्कमन्तस्साति अज्झत्तरूपादीसु तीसु यत्थ कत्थचि घट्टेन्तस्स. समुद्दिट्ठन्ति ‘‘चेतेति उपक्कमति न मुच्चति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा. २६२) पदभाजने भगवता वुत्तन्ति अधिप्पायो.
३२८. इमिस्सं ¶ गाथायं ‘‘अत्तनो अङ्गजातं उपक्कमन्तस्सा’’ति इमिना अज्झत्तरूपे वा बहिद्धारूपे वा अज्झत्तबहिद्धारूपे वा अत्तनो अङ्गजातं घट्टेन्तस्साति इमस्स अत्थस्स वुत्तत्ता ¶ अङ्गजातघट्टनेन विनाभावतो इमिना असङ्गय्हमानस्सापि आकासे कटिकम्पनेन सुक्कमोचने सङ्घादिसेसस्स पठमगाथायं ‘‘वायामो’’ति सामञ्ञवचनेन सङ्गहितत्ता तं ठपेत्वा ‘‘तेन खो पन समयेन अञ्ञतरस्स भिक्खुनो मोचनाधिप्पायस्स आकासे कटिं कम्पेन्तस्स असुचि मुच्चि…पे… असुचि न मुच्चि. तस्स कुक्कुच्चं अहोसि…पे… अनापत्ति भिक्खु सङ्घादिसेसस्स, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति आकासेकटिकम्पनवत्थुम्हि वुत्तत्ता अमुत्ते थुल्लच्चयं सङ्गहेतुमाह ‘‘सञ्चिच्चा’’तिआदि.
तत्थ सञ्चिच्चाति ‘‘उपक्कमामि मोचेस्सामी’’ति जानित्वा सञ्जानित्वाति अत्थो. ‘‘उपक्कमन्तस्सा’’ति सामञ्ञतो तं विसेसेतुं ‘‘आकासे कम्पनेनपी’’ति आह, कटिकम्पनेनाति गहेतब्बं. कथमिदं लब्भतीति चे? इमाय कथाय सङ्गहेतब्बवत्थुम्हि ‘‘आकासे कटिं कम्पेन्तस्सा’’ति (पारा. २६६) पाठे ‘‘कटिं कम्पेन्तस्सा’’ति वचनसहचरस्स ‘‘आकासे’’ति वचनस्स सन्निधानबलेन लब्भति अत्थप्पकरणसद्दन्तरसन्निधाना सद्दानं विसेसत्थदीपनतो.
३२९. वत्थिन्ति मुत्तवत्थिं, मुत्तकरणस्स वत्थिन्ति अत्थो. कीळाय पूरेत्वाति गामदारको विय कीळितुकामताय मुत्तवत्थिं दळ्हं गहेत्वा पूरेत्वाति अत्थो. यथाह वत्थिवत्थुम्हि अट्ठकथायं ‘‘ते भिक्खू वत्थिं दळ्हं गहेत्वा पूरेत्वा पूरेत्वा विस्सज्जेन्ता गामदारकाविय पस्सावमकंसू’’ति (पारा. अट्ठ. २.२६४). ‘‘न वट्टती’’ति सामञ्ञेन कस्मा वुत्तन्ति? तस्मिं वत्थुस्मिं वुत्तनयेन मोचनाधिप्पायेन दळ्हं गहेत्वा पूरेत्वा पूरेत्वा विस्सज्जेन्तस्स सुक्के मुत्ते मोचनाधिप्पायो चेतेति, उपक्कमति, मुच्चतीति अङ्गानं सम्पन्नत्ता सङ्घादिसेसस्स ¶ , अमुत्ते थुल्लच्चयस्स सम्भवतो उभयसङ्गहत्थमाह.
३३०. उपनिज्झायनवत्थुम्हि ‘‘न च भिक्खवे सारत्तेन मातुगामस्स अङ्गजातं उपनिज्झायितब्बं, यो उपनिज्झायेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. २६६) पाळियं ‘‘मातुगामस्सा’’ति सामञ्ञेन वुत्तत्ता ‘‘तिस्सन्न’’न्ति वदति. तिस्सन्नं पन इत्थीनन्ति मनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतवसेन तिस्सन्नं इत्थीनं. ‘‘अङ्गजात’’न्ति विसेसेत्वा वुत्तत्ता ‘‘निमित्त’’न्ति ¶ मुत्तकरणमेव वुच्चति, पटसतेनापि पटिच्छादितं वा अप्पटिच्छादितं वा योनिमग्गन्ति अत्थो. तेनाह अट्ठकथायं ‘‘सचेपि पटसतं निवत्था होति, पुरतो वा पच्छतो वा ठत्वा ‘इमस्मिं नाम ओकासे निमित्त’न्ति उपनिज्झायन्तस्स दुक्कटमेव. अनिवत्थानं गामदारिकानं निमित्तं उपनिज्झायन्तस्स पन किमेव वत्तब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.२६६). पुरतो वाति एत्थ ‘‘ठत्वा’’ति पाठसेसो.
३३१. एकेन…पे… पस्सतो एकं दुक्कटन्ति सम्बन्धो. ‘‘एकेन पयोगेन एकं दुक्कट’’न्ति वचनतो अनेकेहि पयोगेहि अनेकानि दुक्कटानीति ब्यतिरेकतो लब्भति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘इतो चितो च विलोकेत्वा पुनप्पुनं उपनिज्झायन्तस्स पयोगे पयोगे दुक्कट’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.२६६). इमिस्सा अट्ठकथाय ‘‘इतो चितो चा’’ति वुत्तत्ता उम्मीलननिमीलनन्ति एत्थ ‘‘विविधा तं अनोलोकेत्वा तमेव ओलोकेन्तस्सा’’ति लब्भति.
३३२. अमोचनाधिप्पायस्स मुत्तस्मिं अनापत्ति पकासिताति योजना. मोचनाधिप्पायं विना भेसज्जकरणत्थं सुद्धचित्तेन अङ्गजाते भेसज्जलेपं करोन्तस्स वा सुद्धचित्तेनेव उच्चारपस्सावादिं करोन्तस्स वा मुत्तेपि अनापत्तीति ¶ इदं ‘‘अनापत्ति सुपिनन्तेन नमोचनाधिप्पायस्सा’’तिआदिना (पारा. २६३) नयेन अनापत्तिवारे वुत्तमेवाति अत्थो.
इमस्मिं पाठे ‘‘अनुपक्कमन्तस्सा’’ति अवुत्तेपि इमस्स पाठस्स पुरतो ‘‘चेतेति न उपक्कमति मुच्चति, अनापत्ती’’ति (पारा. २६२) च ‘‘न चेतेति न उपक्कमति मुच्चति, अनापत्ती’’ति (पारा. २६२) च वचनतो तं सङ्गहेतुमाह ‘‘अनुपक्कमतोपि च मुत्तस्मिं अनापत्ति पकासिता’’ति. मोचनस्सादरागेन पीळितो हुत्वा ‘‘अहो वत मे मुच्चेय्या’’ति चिन्तेत्वा वा एवरूपमोचनस्सादरागपीळापुब्बङ्गमचित्ते असतिपि केवलं कामवितक्कमत्तेन उपहतो हुत्वा तादिसअज्झत्तिकबाहिरवत्थूसु घट्टनवसेन वा आकासे कटिकम्पनवसेन वा उपक्कमं अकरोन्तस्स तादिसचिन्ताबलेन वा कामवितक्कबलेन वा सुक्के मुत्तेपि अनापत्तीति इदं यथावुत्तपाठवसेन पकासितन्ति अत्थो.
सुपिनन्तेन मुत्तस्मिं, अनापत्ति पकासिताति एत्थ अन्तसद्दत्थाभावतो सुपिनेति अत्थो. सुपिने मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स वा मातुगामेहि कायसंसग्गं आपज्जन्तस्स वा सुक्के मुत्तेपि ¶ अविसयत्ता अनापत्ति पाळियं ‘‘अनापत्ति भिक्खु सुपिनन्तेना’’ति (पारा. २६३) इमिना पकासिताति अत्थो.
एत्थ ठत्वा अट्ठकथायं ‘‘सुपिने पन उप्पन्नाय अस्सादचेतनाय सचस्स विसयो होति, निच्चलेन भवितब्बं. न हत्थेन निमित्तं कीळापेतब्बं. कासावपच्चत्थरणरक्खनत्थं पन हत्थपुटेन गहेत्वा जग्गनत्थाय उदकट्ठानं गन्तुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२६२) वुत्तत्ता अण्डपालिका किकीसकुणा विय, वालपालिका चमरी विय, एकनेत्तपालको पुरिसो विय च कायजीवितेपि अपेक्खं पहाय सीलं ¶ रक्खितुकामेन सिक्खाकामेन निब्बानगामिनिपटिपत्तिं पूरेतुकामेन कुलपुत्तेन ‘‘अञ्ञत्र सुपिनन्ता’’ति (पारा. २३७) वदतो तथागतस्स अधिप्पायानुकूलं अट्ठकथातो ञत्वा अप्पमत्तेन पटिपज्जितब्बन्ति अयमत्रानुसासनी.
सुक्कविस्सट्ठिकथावण्णना.
३३३. मनुस्सित्थिन्ति मनुस्सजातिकं इत्थिं, ‘‘मातुगामो नाम मनुस्सित्थी, न यक्खी, न पेती, न तिरच्छानगता, अन्तमसो तदहुजातापि दारिका, पगेव महत्तरी’’ति (पारा. २७१) पदभाजने वुत्तत्ता तदहुजातकुमारिकाभावेनपि ठितं जीवमानकमनुस्समातुगामन्ति वुत्तं होति. ‘‘मनुस्सित्थि’’न्ति सामञ्ञवचनेन जीवमानकमनुस्सित्थिन्ति अयं विसेसो कुतो लब्भतीति? विनीतवत्थुम्हि (पारा. २८१ आदयो) मतित्थिया कायं फुसन्तस्स थुल्लच्चयवचनतो पारिसेसतो लब्भति. आमसन्तोति ‘‘हत्थग्गाहं वा वेणिग्गाहं वा अञ्ञतरस्स वा अञ्ञतरस्स वा अङ्गस्स परामसन’’न्ति (पारा. २७०) वुत्तत्ता हत्थादिअङ्गपच्चङ्गफुसनादिनानप्पकारानं अञ्ञतरेन पकारेन आमसन्तोति अत्थो. अत्तनो कायेन इत्थिया कायस्स संसग्गे मिस्सीभावे रागो कायसंसग्गरागो. सङ्घादिसेसो एतस्स अत्थीति सङ्घादिसेसिको, कायसंसग्गसङ्घादिसेसो आपन्नो होतीति वुत्तं होति.
३३४. कायसंसग्गरागेन इत्थिया अन्तमसो लोमम्पि अत्तनो सरीरे लोमेन फुसन्तस्स भिक्खुनो सङ्घादिसेसापत्ति होतीति योजना. एत्थ (पारा. अट्ठ. २.२७४) ‘‘लोमगणनाय सङ्घादिसेसा होन्ती’’ति कुरुन्दट्ठकथामतस्स अट्ठितत्ता ¶ , ‘‘कोट्ठासगणनाय न होति, इत्थिगणनाय होती’’ति महाअट्ठकथामतस्स ठितत्ता सङ्घसन्तके मञ्चपीठे पच्चत्थरणादिना केनचि ¶ अप्पटिच्छादिते फुसन्तस्स विय लोमगणनाय अहुत्वा फुट्ठलोमानं बहुत्तेपि एकस्मिं पयोगे एका एव आपत्ति, बहूसु पयोगेसु पयोगगणनाय आपत्तियो होन्तीति सन्निट्ठानं.
३३५. इत्थियाति मनुस्सित्थिया. सम्फुट्ठोति हत्थादिसरीरावयवे संसग्गं समापन्नो. सेवनचेतनो वायमित्वा कायसंसग्गरागेन अत्तनो कायं चालेत्वाति अत्थो. सङ्घादिसेसताति एत्थ सकत्थे तद्धितप्पच्चयो. ‘‘सङ्घादिसेसिता’’ति पन पाठो सुन्दरो, सङ्घादिसेसस्स अत्थिता विज्जमानभावोति अत्थो. सङ्घादिसेसापत्तिया सब्भावसङ्खाता अत्थिता ईपच्चयत्थे पुग्गले सङ्घादिसेसीसद्दपवत्तिनिमित्तं होतीति भावपच्चयो तंअत्थवसेन लब्भति. यथाहु ‘‘यस्स गुणस्स हि भावा दब्बे सद्दसन्निवेसो, तदभिधाने त्ततादयो’’ति.
३३६. एकेन हत्थेन गहेत्वाति (कङ्खा. अट्ठ. कायसंसग्गसिक्खापदवण्णना) एत्थ ‘‘कायसंसग्गरागेना’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. ‘‘मनुस्सित्थि’’न्ति अज्झाहारो. तं मनुस्सित्थिं. तत्थ तत्थाति इत्थिया तस्मिं तस्मिं सरीरावयवे. ‘‘एकावापत्ती’’ति पठमं गहितहत्थस्स अनपनीतत्ता वुत्तं. गहितहत्थं पन मोचेत्वा पुनप्पुनं फुसन्तस्स पयोगगणनाय आपत्ति होतीति ब्यतिरेकतो लब्भति.
३३७. एकेन हत्थेन अग्गहेत्वा सीसतो याव पादं, पादतो याव सीसञ्च काया हत्थं अमोचेत्वा दिवसम्पि तं इत्थिं फुसन्तस्स एकावापत्तीति योजना. एत्थापि ‘‘अमोचेत्वा’’ति ¶ ब्यतिरेकतो मोचेत्वा फुसन्तस्स पयोगगणनाय अनेकापत्तियोति लब्भति.
३३८. एकतो गहितपञ्चङ्गुलीनं गणनाय सचे आपत्ति सिया, एकस्स मातुगामस्स सरीरं रागचित्तेन फुसन्तस्स द्वत्तिंसकलापकोट्ठासतो ब्यतिरेकस्स सरीरस्साभावा द्वत्तिंसकलापकोट्ठासगणनाय आपत्तिया भवितब्बं, तथा अभावतो इदम्पि न होतीति दस्सनत्थं ‘‘न हि कोट्ठासतो सिया’’ति आह.
३४०-१. इत्थिया विमतिस्सापि अत्तनो कायेन इत्थिया कायं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया, इत्थिया पण्डकादिसञ्ञिनोपि अत्तनोपि कायेन ¶ इत्थिया कायं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया. आदि-सद्देन पुरिसतिरच्छानगतानं सङ्गहो. इत्थिया इत्थिसञ्ञिनो अत्तनो कायेन इत्थिया कायसम्बद्धं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया. पण्डके पण्डकसञ्ञिनो अत्तनो कायेन पण्डकस्स कायं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया. यक्खिपेतीसु यक्खिपेतिसञ्ञिनो अत्तनो कायेन तासं कायं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सियाति योजना. एत्थ ‘‘पण्डकग्गहणेन उभतोब्यञ्जनकोपि गय्हती’’ति वजिरबुद्धिटीकायं वुत्तं. ‘‘इत्थिया वेमतिकस्सापि पण्डकादिसञ्ञिनोपि अत्तनो कायेन इत्थिया कायसम्बद्धं फुसतो तस्स थुल्लच्चयं सिया’’ति न योजेतब्बं. कस्मा? तथा योजनायं पाळियं दुक्कटं वुत्तं, न थुल्लच्चयन्ति अनिट्ठप्पसङ्गतो.
‘‘दुक्कटं कायसंसग्गे, तिरच्छानगतित्थिया’’ति इमिना विनीतवत्थुम्हि आगतनये सङ्गहितेपि तेनेव नयेन पण्डके ¶ विमतिइत्थिसञ्ञितादिअञ्ञमतिपक्खे च पुरिसतिरच्छानगतेसु पुरिसतिरच्छानगतसञ्ञिविमतिपण्डकादिअञ्ञमतिपक्खे च इति इमेसं तिण्णं कायपटिबद्धामसनादीसु च पदभाजने वुत्तसब्बदुक्कटापत्तियो उपलक्खिताति दट्ठब्बं.
३४२. अत्तनो कायेन पटिबद्धेन इत्थिया कायेन पटिबद्धं फुसन्तस्स भिक्खुनो पन दुक्कटन्ति योजना. एत्थ पि-सद्दो वुत्तदुक्कटानं समुच्चयत्थो. च-सद्देन पन अवुत्तसमुच्चयत्थेन ‘‘निस्सग्गियेन कायं आमसति. निस्सग्गियेन कायपटिबद्धं आमसति. निस्सग्गियेन निस्सग्गियं आमसति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. २७६) पाळियं आगतदुक्कटानं सङ्गहो वेदितब्बो.
३४३-४. न केवलं पदभाजनागतइत्थिसरीरादिकमेव अनामासं, विनीतवत्थूसु दारुधीतलिकवत्थुअनुलोमतो पोत्थलिकादिइत्थिरूपकञ्च निस्सग्गियवारानुलोमतो असरीरट्ठं मातुगामेहि परिभुत्तवत्थाभरणादिञ्च विभङ्गक्खन्धकादीसु वुत्तनयानुसारेन अट्ठकथागतं अवसेसं अनामासवत्थुञ्च आमसन्तस्स आपत्तिं सङ्गहेतुमाह ‘‘इत्थीन’’न्तिआदि.
‘‘इत्थीनं इत्थिरूपञ्चा’’ति इदं ‘‘इत्थिकाय इत्थिधनं (पारा. ३४), सद्धानं सद्धापरायन’’न्तिआदीसु विय लोकवोहारवसेन वुत्तं. इत्थीनं दारुलोहमयादिकं इत्थिरूपञ्चाति योजना. आदि-सद्देन हेट्ठिमपरिच्छेदतो मत्तिकाय, पिट्ठेन वा कतं मातुगामरूपं सङ्गण्हाति. मातुगामरूपं येन केनचि दिन्नं सब्बरतनमयं विना अवसेसं सादियित्वा ¶ भिन्दित्वा ¶ समणसारुप्पपरिक्खारं कारापेतुं, अफुसित्वा परिभुञ्जितब्बे वा योजेतुं वट्टति.
‘‘वत्थ’’न्ति इमिना निवासनपारुपनद्वयम्पि सामञ्ञेन गहितं. इदञ्च मातुगामेन परिभुञ्जितुं ठपितम्पि अनामासमेव, चीवरत्थाय दिन्नं सम्पटिच्छित्वा गण्हितुं वट्टति. हेट्ठिमपरिच्छेदेन तिणचुम्बटकं, अङ्गुलिया पण्णमुद्दिकं उपादाय अलङ्कारमेव. एत्थ च वालकेसवट्टकेसेसु पवेसनकदन्तसूचिआदि कप्पियभण्डं दिय्यमानं समणसारुप्पपरिक्खारत्थाय गहेतब्बं.
तत्थजातफलं खज्जन्ति रुक्खे ठितं खादितब्बं पनसनाळिकेरादिफलञ्च मनुस्सेहि रासिकतं परिभुञ्जितब्बफलञ्च ‘‘मनुस्सेहि रासिकतेसुपि एसेव नयो’’ति (पारा. अट्ठ. २.२८१) अट्ठकथायं वुत्तत्ता अनामासन्ति उपलक्खणतो इमिनाव गहेतब्बं. अरञ्ञे रुक्खतो पतितं फलं ‘‘अनुपसम्पन्नस्स दस्सामी’’ति गहेतुं वट्टति. ‘‘मुग्गादिं तत्थजातक’’न्ति उपलक्खणपदत्ता गच्छतो वियुत्तम्पि गहेतब्बं. मुग्गादिन्ति एत्थ ‘‘अपरण्ण’’न्ति पाठसेसो.
सब्बानि धञ्ञानीति ‘‘सालि वीहि यवो कङ्गु, कुद्रूसवरकगोधुमा’’ति वुत्तानि सत्त धञ्ञानि. खेत्तमग्गेन गच्छता सालिसीसे हत्थेन अफुसन्तेन गन्तब्बं. सचे मग्गो सम्बाधो होति, सरीरे धञ्ञं फुसन्तेपि मग्गत्ता न दोसो. वीथियं, गेहङ्गणे वा धञ्ञेसु पसारितेसु अपसक्कित्वा चे गन्तुं न सक्का, ‘‘मग्गं अधिट्ठाय गन्तब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.२८१) अट्ठकथावचनतो ‘‘इमं मग्गं गमिस्सामी’’ति गन्तुं वट्टति. ‘‘कुलगेहे धञ्ञमत्थके चे आसनं पञ्ञापेत्वा दिन्नं होति, निसीदितुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२८१ अत्थतो समानं) अट्ठकथायं वुत्तं. ‘‘आसनसालायं धञ्ञे विप्पकिण्णे अनुक्कमित्वा एकमन्ते पीठकं पञ्ञापेत्वा ¶ निसीदितब्बं. सचे मनुस्सा तस्मिं धञ्ञमत्थके आसनं पञ्ञापेत्वा देन्ति, निसीदितुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२८१ अत्थतो समानं) अट्ठकथायं वुत्तत्ता अत्तना तत्थ आसनं पञ्ञापेत्वा निसीदितुं न वट्टति.
३४५. धमनसङ्खादिं सब्बं पञ्चङ्गतुरियम्पि चाति सम्बन्धो. धमनसङ्खो नाम सद्दकरणसङ्खो ¶ . आदि-सद्देन वंससिङ्गताळादीनं सङ्गहो. पञ्चङ्गतुरियन्ति आततं, विततं, आततविततं, घनं, सुसिरन्ति पञ्चङ्गसङ्खातं तुरियं. तत्थ आततं नाम चम्मपरियोनद्धेसु भेरिआदीसु एकतो आकड्ढित्वा ओनद्धं एकतलतुरियं. विततं नाम उभतो आकड्ढित्वा ओनद्धं उभयतलतुरियं. आततविततं नाम उभयतो च मज्झतो च सब्बतो परियोनन्धितं. घनं सम्मादि. सम्मन्ति ताळं, घण्टाकिङ्कणिआदीनम्पि एत्थेव सङ्गहो. सुसिरन्ति वंसादि.
इध (पारा. अट्ठ. २.२८१) कुरुन्दट्ठकथायं वुत्तनयेन भेरिपोक्खरञ्च भेरितलचम्मञ्च वीणा च वीणापोक्खरचम्मञ्च दण्डो च अनामासं. ‘‘पूजं कत्वा चेतियङ्गणादीसु ठपितभेरियो अचालेन्तेन अवसेसट्ठानं सम्मज्जितब्बं. कचवरछड्डनकाले कचवरं विय गहेत्वा एकस्मिं ठाने ठपेतब्ब’’न्ति महापच्चरियं वुत्तं. तुरियभण्डेसु यं किञ्चि अत्तनो दीयमानं तं परिवत्तेत्वा कप्पियपरिक्खारं गहेतुं अधिवासेतब्बं. दोणि वा पोक्खरं वा दन्तकट्ठनिक्खिपनत्थाय, चम्मञ्च सत्थकोसकरणत्थाय गहेतब्बं.
रतनानि च सब्बानीति मुत्ता मणि वेळुरियो सङ्खो सिला पवाळं रजतं जातरूपं लोहितङ्को मसारगल्लन्ति (पारा. अट्ठ. २.२८१) वुत्तानि सब्बानि रतनानि च. एत्थ च विद्धा, अविद्धा वा सामुद्दिकादी सब्बापि मुत्ता अनामासा. भण्डमूलत्थञ्च गण्हितुं ¶ न वट्टति. अन्तमसो जातिफलिकं उपादाय नीलपीतादिभेदो सब्बोपि मणि धोतविद्धो अनामासो. आहताकारेनेव ठितो अविद्धाधोतो मणि पत्तादि भण्डमूलत्थं अधिवासेतुं वट्टतीति वुत्तं. महापच्चरियं पन पटिक्खित्तं. पचित्वा कतो काचमणियेवेको वट्टति. वेळुरिये च मणिसदिसोयेव विनिच्छयो.
धमनसङ्खो ‘‘सब्बं धमनसङ्खादि’’न्तिआदिगाथाय तुरियेसु गहितो. रतनखचितो सङ्खो अनामासो. पानीयसङ्खो धोतोपि अधोतोपि आमासो. अवसेससङ्खो पन अञ्जनादिभेसज्जत्थं, पत्तादिभण्डमूलभावेन च अधिवासेतुं वट्टति. सुवण्णेन एकतो विलियापेत्वा कता मुग्गवण्णा सिला अनामासा. सेसा सिला खुद्दकनिसानादिकम्मत्थं अधिवासेतुं वट्टति. ‘‘पवाळं धोतमधोतञ्च विद्धमविद्धञ्च सब्बथा अनामासं, नापि अधिवासेतब्ब’’न्ति महापच्चरियं वुत्तत्ता पवाळपटिमाचेतियानि चेव पोत्थकेसु पवेसेतब्बआणिया ¶ मूले, अग्गेच पवेसेतब्बं पदुमादिआकारेन कतं वट्टञ्च न गहेतब्बं न फुसितब्बं.
बीजतो पट्ठाय रजतं, जातरूपञ्च कतं वा होतु अकतं वा, सब्बसो अनामासं, न च सादितब्बं. इमिना कतं पटिमादिकञ्च आरकूटलोहञ्च अनामासन्ति वक्खति. कताकतसुवण्णरजतानं असादियितब्बताय इध अट्ठकथाय आगतत्ता उत्तरेन राजपुत्तेन कारेत्वा आहटं सुवण्णचेतियं न वट्टतीति महापदुमत्थेरेन पटिक्खित्तन्ति सुवण्णपटिमाचेतियपोत्थकावच्छादकमणिपदुमवट्टादि यं किञ्चि न सादितब्बमेव, न च आमसितब्बं. एतेन कतं सेनासनोपकरणं पन परिभुञ्जितुं वट्टति. धम्ममण्डपे कतम्पि ¶ पटिजग्गितुं वट्टति. लोहितवण्णो मणि, मसारगल्लमणि च सब्बथा अनामासो, न च अधिवासेतब्बोति महापच्चरियं वुत्तं.
३४६. सब्बमावुधभण्डन्ति खग्गादि सब्बं आवुधोपकरणं पत्तादिकप्पियपरिक्खारमूलत्थाय दीयमानं सत्थवाणिजाय अकातब्बत्ता न गहेतब्बं, ‘‘इमं गण्हथा’’ति दिन्नं भिन्दित्वा खण्डाखण्डिकं कत्वा ‘‘खुरादिकप्पियपरिक्खारं कारेस्सामी’’ति सादितुं वट्टति. सङ्गामभूमियं मग्गे पतितखग्गादिं दिस्वा पासाणेन भिन्दित्वा ‘‘खुरादिकप्पियभण्डानि कारेस्सामी’’ति गण्हितुं वट्टति. उसुसत्तिआदिकं फलतो दण्डं अपनेत्वा कप्पियपरिक्खारकारापनत्थाय गहेतब्बं.
जियाति धनुगुणो. च-कारेन इमिस्सा गाथाय अवुत्तं अङ्कुसतोमरादिं परहिं सोपकरणं सङ्गण्हाति. धनुदण्डकोति जियाविरहितो धनुदण्डको. इदं परहिंसोपकरणभण्डादिकं विहारे सम्मज्जितब्बट्ठाने ठपितं चे, सामिकानं वत्वा तेहि अग्गहितं चे, अचालेन्तेन सम्मज्जितब्बं.
जालञ्चाति मच्छजालपक्खिजालादिजालञ्च. जालं दीयमानं छत्तवेठनत्थं, आसनचेतियादिमत्थके बन्धनादिपयोजने सति तदत्थञ्च गहेतब्बं. सरवारणं नाम फलकादिकं अञ्ञेहि अत्तनो विज्झनत्थाय विस्सट्ठसरनिवारणं विनासनोपरोधकारणं होतीति भण्डमूलत्थं सादितुं ¶ वट्टति. ‘‘दन्तकट्ठाधारफलकादि यदिच्छितं करोमी’’ति मुट्ठिं अपनेत्वा गहेतुं वट्टति.
३४७. चेतियन्ति एत्थ ‘‘सुवण्णचेतिय’’न्ति इदं ‘‘सुवण्णपटिबिम्बादी’’ति अनन्तरं वुत्तत्ता लब्भति. सुवण्णग्गहणञ्चुपलक्खणन्ति रजतमयञ्च गहेतब्बं. आरकूटकन्ति सुवण्णवण्णं लोहविसेसमाह ¶ . ‘‘अनामास’’न्ति इदं ‘‘असम्पटिच्छियं वा’’ति एतस्स उपलक्खणं.
३४८. सब्बं वादितमिति सम्बन्धो. ओनहितुन्ति चम्मवरत्ततन्तीहि बन्धितुं. ओनहापेतुन्ति तथेव अञ्ञेहि कारापेतुं. वादापेतुन्ति अञ्ञेहि वादापेतुं. वादेतुन्ति अत्तना वादेतुं. वादितन्ति वादनीयं यथा ‘‘करणीयं कारित’’न्ति, वादनारहं तुरियभण्डन्ति अत्थो. इदञ्च ओनहनादिकिरियाय कम्मं.
३४९. उपहारं करिस्सामाति पूजं करिस्साम. इति अनुमतिग्गहणत्थाय. वत्तब्बाति ते वत्तारो वत्तब्बाति योजना.
३५०-१. धुत्तिया इत्थियाति विपन्नाचाराय लोळित्थिया. सयं फुसियमानस्साति भिक्खुनो पयोगं विना इत्थिया अत्तनाव फुसियमानस्स. कायेन अवायमित्वाति तस्सा सरीरसम्फस्सानुभवनत्थं अत्तनो कायं अचालेत्वा. फस्सं पटिविजानतोति फस्सं अनुभवन्तस्स.
असञ्चिच्चाति एत्थ ‘‘फुसने’’ति पाठसेसो, ‘‘इमिना उपायेन इमं फुसामी’’ति अचेतेत्वा. किं वुत्तं होति? ‘‘इमिना पत्तपटिग्गहणादिना उपायेन एतिस्सा सरीरसम्फस्सं अनुभविस्सामी’’ति अचिन्तेत्वा पत्तथालकतट्टकपण्णपुटभेसज्जादिं पटिग्गण्हापेन्तिया हत्थे अत्तनो हत्थेन फुसनादीसु अनापत्तीति वुत्तं होति. ‘‘अस्सतिया’’ति इदं पन इमिनाव सङ्गहितत्ता इध विसुं न वुत्तं, मातुगामस्स सरीरे फुसनभावं अजानित्वा अञ्ञविहितो हुत्वा सतिं अनुपट्ठपेत्वा हत्थपादपसारणादीसु फुसन्तस्साति अत्थो.
अजानन्तस्साति ¶ दारकाकारं दारिकं ‘‘मातुगामो’’ति अजानित्वा केनचि करणीयेन फुसन्तस्स ¶ . मोक्खाधिप्पायिनो चाति ‘‘मोक्खाधिप्पायो कायेन वायमति, फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ति. मोक्खाधिप्पायो कायेन वायमति, न च फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ति. मोक्खाधिप्पायो न च कायेन वायमति, फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ति. मोक्खाधिप्पायो न च कायेन वायमति, न च फस्सं पटिविजानाति, अनापत्ती’’ति (पारा. २७९) वुत्तमोक्खाधिप्पायवतो चतुब्बिधस्स पुग्गलस्साति वुत्तं होति. ‘‘अनापत्ती’’ति इमिना सम्बन्धो.
इमेसु यो मातुगामेन आलिङ्गनादिपयोगेन अज्झोत्थरयमानो तं अत्तनो सरीरतो अपनेत्वा मुञ्चितुकामो हत्थचालेन, मुट्ठिआदीहि वा पटिपणामनं, पहरणादिकञ्च पयोगं करोति, अयं पठमो पुग्गलो. अत्तानमज्झोत्थरितुं आगच्छन्तिं इत्थिं दिस्वा पहरणाकारादिसब्बपयोगं दस्सेत्वा तासेत्वा अत्तनो सरीरं फुसितुं अदेन्तो दुतियो. इत्थिया अज्झोत्थरित्वा आलिङ्गितो चोपनरहितं मं ‘‘अनत्थिको’’ति मन्त्वा ‘‘सयमेव पलायिस्सती’’ति, ‘‘अचोपनमेव मोक्खोपायो’’ति ञत्वा निच्चलोव हुत्वा फस्सं पटिविजानन्तो ततियो. अत्तानं अज्झोत्थरितुमागच्छन्तिं इत्थिं दिस्वा दुतियो विय तासेतुं कायप्पयोगं अकत्वा ‘‘अगते पातेस्सामि, पहरित्वा तासेस्सामी’’ति वा चिन्तेत्वा निच्चलोव हुत्वा तिट्ठन्तो चतुत्थोति वेदितब्बो.
३५२. पठमेनाति एत्थ ‘‘पाराजिकेना’’ति पाठसेसो, कायचित्तसमुट्ठानन्ति वुत्तं होति. इध चित्तं नाम ¶ कायसंसग्गरागसम्पयुत्तं चित्तं, सुक्कविस्सट्ठिम्हि मोचेतुकामताय सम्पयुत्तं चित्तं.
कायसंसग्गकथावण्णना.
३५३-४. दुट्ठुल्लवाचस्सादेनाति दुट्ठु कुच्छितभावं उलति गच्छतीति दुट्ठुल्ला, दुट्ठुल्ला च सा वाचा चाति दुट्ठुल्लवाचा, वच्चमग्गपस्सावमग्गे मेथुनधम्मपटिसंयुत्ता वाचा, यथाह ‘‘दुट्ठुल्ला नाम वाचा वच्चमग्गपस्सावमग्गमेथुनधम्मपटिसंयुत्ता वाचा’’ति (पारा. २८५), दुट्ठुल्लवाचाय अस्सादो दुट्ठुल्लवाचस्सादो, तथापवत्तवचीविञ्ञत्तिसमुट्ठापकचित्तसम्पयुत्ता चेतना, तेन सम्पयुत्तो रागो इध सहचरियेन ‘‘दुट्ठुल्लवाचस्सादो’’ति वुत्तो, तेन, दुट्ठुल्लवाचस्सादसम्पयुत्तेन ¶ रागेनाति अत्थो. इमिना ‘‘ओभासन्तस्सा’’ति वक्खमानओभासनस्स हेतु दस्सितो.
इत्थिया इत्थिसञ्ञिनो भिक्खुनोति योजना. इत्थिया इत्थिसञ्ञिनोति ‘‘मातुगामो नाम मनुस्सित्थी, न यक्खी, न पेती, न तिरच्छानगता, विञ्ञू पटिबला सुभासितदुब्भासितं दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लं आजानितु’’न्ति पदभाजने निद्दिट्ठसरूपाय सुभासितदुब्भासितं जानन्तिया मनुस्सित्थिया इत्थिसञ्ञिनो भिक्खुनोति अत्थो. ‘‘द्विन्नं मग्गान’’न्ति एतस्स सम्बन्धीवसेन ‘‘इत्थिया’’ति इदं सामिवसेन योजेतब्बं, यथावुत्तसरूपस्स मातुगामस्स वच्चमग्गपस्सावमग्गन्ति अत्थो. वण्णावण्णवसेन चाति ‘‘वण्णं भणति नाम द्वे मग्गे थोमेति वण्णेति पसंसति. अवण्णं भणति नाम द्वे मग्गे खुंसेति वम्भेति गरहती’’ति निद्देसे वुत्तनयेन उभो मग्गे उद्दिस्स थोमनगरहणवसेनाति वुत्तं होति.
मेथुनस्स ¶ याचनादयो मेथुनयाचनादयो, तेहि मेथुनयाचनादीहि, ‘‘याचतिपि आयाचतिपि पुच्छतिपि पटिपुच्छतिपि आचिक्खतिपि अनुसासतिपि अक्कोसतिपी’’ति (पारा. २८५) उद्देसे वुत्तमेथुनयाचनादिवसेनाति वुत्तं होति. इमेहि द्वीहि ‘‘ओभासन्तस्सा’’ति वुत्तओभासना दस्सिता. ओभासन्तस्साति उद्देसयन्तस्स, पकासेन्तस्साति अत्थो. ‘‘विञ्ञु’’न्ति इमिना ओभासनकिरियाय कम्ममाह, इमिना विसेसितब्बं ‘‘मनुस्सित्थि’’न्ति इदं पकरणतो लब्भति, यथादस्सितपदभाजनागतसरूपं विञ्ञुं पटिबलं मनुस्सित्थिन्ति वुत्तं होति. अन्तमसो हत्थमुद्दायपीति ओभासने अन्तिमपरिच्छेददस्सनं. दुट्ठुल्लवचनस्सादभावे सति यो वच्चमग्गपस्सावमग्गपटिबद्धं गुणदोसं वा मेथुनधम्मयाचनादिवसेन वा दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लं जानन्तिं मनुस्सित्थिं हेट्ठिमपरिच्छेदेन हत्थमुद्दायपि वदेय्याति अत्थो.
इमस्मिं गाथाद्वये दुट्ठुल्लवाचस्सादेन इत्थिया इत्थिसञ्ञिनो विञ्ञुं तं इत्थिं द्विन्नं मग्गानं वण्णवसेन अन्तमसो हत्थमुद्दायपि ओभासन्तस्स भिक्खुनो गरुकं सियाति एकं वाक्यं, तथा ‘‘द्विन्नं मग्गानं अवण्णवसेना’’ति इमिना च ‘‘मेथुनयाचनादीही’’ति इमिना च योजनाय वाक्यद्वयन्ति एवं योजनावसेन तीणि वाक्यानि होन्ति.
तत्थ ¶ पठमवाक्ये वण्णवचनेन सङ्गहितं थोमनादिकथं कथेन्तस्स सङ्घादिसेसो होति. ‘‘इत्थिलक्खणेन सुभलक्खणेन समन्नागतासी’’ति एत्तकमेव थोमनत्थं वदतो सङ्घादिसेसो न होति, ‘‘तव वच्चमग्गो च पस्सावमग्गो च ईदिसो सुभो सुसण्ठानो, तेन नाम ¶ ईदिसेन इत्थिलक्खणेन सुभलक्खणेन समन्नागतासी’’ति वदन्तस्स होति. ‘‘वण्णेति, पसंसती’’ति पदद्वयञ्च ‘‘थोमेती’’ति पदस्स परियायो.
दुतियवाक्ये अवण्णपदसङ्गहितं खुंसनादित्तये खुंसनं नाम पतोदोपमेहि फरुसवचनेहि तुदनं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘खुंसेतीति वाचापतोदेन घट्टेती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२८५). पतुज्जतेनेनाति ‘‘पतोदो’’तिअगच्छन्ते अस्सादयो पवत्तेतुं विज्झनकपाचनदण्डो वुच्चति. वम्भनं नाम अपसादनं. अपसादनं नाम गुणतो परिहापनं. यथाह ‘‘वम्भेतीति अपसादेती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२८५). गरहा नाम दोसारोपनं. यथाह ‘‘गरहतीति दोसं देती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२८५). इमं खुंसनादिपटिसंयुत्तवचनं वक्खमानेसु ‘‘सिखरणीसि, सम्भिन्नासि, उभतोब्यञ्जनासी’’ति इमेसु तीसु पदेसु अञ्ञतरेन योजेत्वा कथेन्तस्सेव सङ्घादिसेसो, न इतरस्स.
ततियवाक्ये मेथुनयाचनादिवचनेहि सङ्गहितं आयाचनादिं करोन्तस्सापि सङ्घादिसेसो. ‘‘याचति नाम देहि मे अरहसि मे दातु’’न्तिआदिना (पारा. २८५) नयेन एकेकं पदं ‘‘देहि मे मेथुनं धम्म’’न्तिआदिवसेन मेथुनधम्मपदेन सह घटेत्वा मेथुनधम्मं याचन्तस्सेव होति.
‘‘कदा ते माता पसीदिस्सति, कदा ते पिता पसीदिस्सति, कदा ते देवतायो पसीदिस्सन्ति, कदा ते सुखणो सुलयो सुमुहुत्तो भविस्सती’’तिआदिआयाचनपदनिद्देसे एकेकं पदं तत्थेव ओसाने वुत्तेन ‘‘कदा ते मेथुनं धम्मं लभिस्सामी’’ति पदेन घटेत्वा मेथुनं याचन्तस्सेव होति.
‘‘कथं ¶ त्वं सामिकस्स देसि, कथं जारस्स देसी’’ति (पारा. २८५) पुच्छानिद्देसवचनेसु च अञ्ञतरं मेथुनधम्मपदेन घटेत्वा पुच्छन्तस्सेव होति.
‘‘एवं ¶ किर त्वं सामिकस्स देसि, एवं जारस्स देसी’’ति (पारा. २८५) पटिपुच्छानिद्देसवचनेसु अञ्ञतरं मेथुनधम्मपदेन घटेत्वा विसेसेत्वा पटिपुच्छन्तस्सेव होति.
‘‘कथं ददमाना सामिकस्स पिया होती’’ति पुच्छतो मातुगामस्स ‘‘एवं देहि, एवं देन्ती सामिकस्स पिया भविस्सति मनापा चा’’ति आणत्तिवचने, अनुसासनिवचने च एसेव नयो.
३५५. अक्कोसनिद्देसागतेसु ‘‘अनिमित्तासि निमित्तमत्तासि अलोहितासि धुवलोहितासि धुवचोळासि पग्घरन्तीसि सिखरणीसि इत्थिपण्डकासि वेपुरिसिकासि सम्भिन्नासि उभतोब्यञ्जनासी’’ति एकादससु पदेसु ‘‘सिखरणीसि सम्भिन्नासि उभतोब्यञ्जनासी’’ति पदत्तयं पच्चेकं आपत्तिकरं, इमिना पदत्तयेन सह पुब्बे वुत्तानि वच्चमग्गपस्सावमग्गमेथुनधम्मपदानि तीणि चाति छप्पदानं पच्चेकं आपत्तिकरत्ता इतो परानि अनिमित्तादीनि अट्ठ पदानि ‘‘अनिमित्तासि मेथुनधम्मं देही’’तिआदिना नयेन मेथुनधम्मपदेन सह घटेत्वा वुत्तानेव आपत्तिकरानीति वेदितब्बानि, ‘‘मेथुनयाचनादीही’’ति एत्थ आदि-सद्दसङ्गहितेसु ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदीसु एकादससु अक्कोसपदेसु अन्तोगधत्तेपि केवलं आपत्तिकरत्ता गरुतरं पदत्तयं विसुं सङ्गहेतब्बन्ति ञापेतुमाह ‘‘सिखरणीसी’’तिआदि.
सिखरणीसीति एत्थ ‘‘सिखरणी असी’’ति पदच्छेदो. ‘‘असी’’ति पच्चेकं योजेतब्बं. तु-सद्दो केवलयुत्तम्पि आपत्तिकरं ¶ होतीति विसेसं जोतेति. केवलेनापि अक्कोसवचनेनाति योजना. सिखरणीसीति बहि निक्खन्तआणिमंसा भवसि. सम्भिन्नासीति मिस्सीभूतवच्चमग्गपस्सावमग्गा. उभतोब्यञ्जनासीति इत्थिनिमित्तेन, पुरिसनिमित्तेन चाति उभतोब्यञ्जनेहि समन्नागता. ‘‘अयं इत्थी, अयं पुरिसो’’ति ब्यञ्जयतीति ब्यञ्जनं, मुत्तकरणानि. सुणन्तियाति एत्थ ‘‘विञ्ञुमनुस्सित्थिया’’ति अधिकारतो लब्भति, इमिना अक्कोसितब्बवत्थु दस्सितं होति. भासितं सुणन्तिया सुभासितदुब्भासितं जानन्तिया मनुस्सित्थिया विसये पवत्तअक्कोसवचनेन सङ्घादिसेसो होतीति अत्थो.
३५६. पुनप्पुनं ओभासन्तस्स वाचानं गणनाय गरुका सियुन्ति योजना. एत्थ ‘‘एकं ¶ इत्थि’’न्ति अज्झाहरितब्बं. एकवाचाय बहू ओभासन्तस्स च इत्थीनं गणनाय गरुका सियुन्ति योजना. एत्थापि ‘‘इत्थियोपी’’ति लब्भति.
३५७. सा चे नप्पटिजानातीति एत्थ ‘‘यं सुणन्तिं मनुस्सित्थिं द्विन्नं मग्गानं वण्णावण्णवसेन ओभासति, सा चे न पटिजानाती’’ति सामत्थिया लब्भमानं आदाय योजेतब्बं. अत्तनो भासितं दुट्ठुल्लं वुत्तसमनन्तरमेव अत्थवसेन सचे न जानातीति अत्थो. तस्साति तस्स दुट्ठुल्लभासितभिक्खुस्स. उब्भजाणुं, अधक्खकं वा आदिस्स भणने चापि तस्स थुल्लच्चयं सियाति योजना. भणनेति द्विन्नं मग्गानं वण्णादिकथने, ‘‘भणतो’’तिपि लिखन्ति, भणन्तस्स, भणनहेतूति अत्थो. हेतुम्हि अयमन्तपच्चयो ‘‘असम्बुध’’न्तिआदीसु (पारा. अट्ठ. १.गन्थारम्भकथा) विय. उब्भजाणुन्ति जाणुतो उद्धं. अक्खेकन्ति अक्खकतो हेट्ठा.
३५८. उब्भक्खकन्ति ¶ अक्खकतो उद्धं. अधोजाणुमण्डलन्ति जाणुमण्डलतो अधो. उद्दिसन्ति उद्दिस्स. ‘‘उद्दिस्सुब्भक्खं वा तथा, अधोजाणुमण्डल’’न्ति च लिखन्ति, सो पाठो सुन्दरो. वण्णादिभणने दुक्कटन्ति सम्बन्धो. ‘‘विञ्ञुमनुस्सित्थिया’’ति अधिकारतो लब्भति. कायपटिबद्धे वण्णादिभणने दुक्कटन्ति एत्थापि एसेव नयो. वच्चमग्गपस्सावमग्गा सङ्घादिसेसक्खेत्तं, अधक्खकं उब्भजाणुमण्डलं थुल्लच्चयक्खेत्तं, उद्धक्खकं अधोजाणुमण्डलं दुक्कटक्खेत्तन्ति इमेसु तीसु खेत्तेसु अक्खकञ्चेव जाणुमण्डलञ्च थुल्लच्चयदुक्कटानं द्विन्नं अवधिभूतं कत्थ सङ्गय्हतीति? दुक्कटक्खेत्तेयेव सङ्गय्हति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अक्खकं, पन जाणुमण्डलञ्च एत्थेव दुक्कटक्खेत्ते सङ्गहं गच्छती’’ति (पारा. अट्ठ. २.२८६).
३५९. पण्डके यक्खिपेतीसु द्विन्नं मग्गानं वण्णादिभणने तस्स भणन्तस्स थुल्लच्चयं भवेति अधिकारवसेन आगतपदेहि सह योजेतब्बं. पण्डकादीसूति आदि-सद्देन यक्खिपेतीनं गहणं.
३६०. उब्भक्खक…पे… अयं नयोति ‘‘पण्डकादीसू’’ति इमिना योजेतब्बं. अयं नयोति ‘‘दुक्कटमेव होती’’ति वुत्तो नयो. सब्बत्थाति सङ्घादिसेसथुल्लच्चयदुक्कटक्खेत्तवसेन सब्बेसु खेत्तेसु.
३६१. अत्थपुरेक्खारो ¶ हुत्वा ओभासतोपि अनापत्तीति योजना. मातुगामानं ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदीसु पदेसु अत्थकथनं पुरेक्खत्वा ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदिपदं भणन्तस्स वा मातुगामेहि सह अट्ठकथं सज्झायन्तानं वा अनापत्तीति अत्थो. धम्मपुरेक्खारो हुत्वा ओभासतो अनापत्तीति योजना. पाळिधम्मं वाचेन्तस्स वा तासं ¶ सुणन्तीनं सज्झायनं वा पुरेक्खत्वा ‘‘अनिमित्तासी’’तिआदीसु पदेसु यं किञ्चि पब्बजितस्स वा इतरस्स वा मातुगामस्स कथेन्तस्स अनापत्तीति. पुरेक्खत्वानुसासनिन्ति ‘‘इदानि अनिमित्तासि…पे… उभतोब्यञ्जनासि, अप्पमादं दानि करेय्यासि, यथा आयतिम्पि एवरूपा नाहोसी’’ति अनुसासनिं पुरेक्खत्वा.
३६२. उम्मत्तकादीनन्ति पित्तुम्मत्तकयक्खुम्मत्तकवसेन द्विन्नं उम्मत्तकानञ्च आदि-सद्दसङ्गहितस्स इमस्मिं आदिकम्मिकस्स उदायित्थेरस्स च अनापत्तीति वुत्तं होति. ‘‘इदं सिक्खापदं तिसमुट्ठानं कायचित्ततो च वाचाचित्ततो च कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति. किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्त’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.२८७) अट्ठकथायं वुत्तपकिण्णकविनिच्छयं दस्सेति ‘‘समुट्ठानादयो…पे… तुल्यावा’’ति. वेदनाय अदिन्नादानेन असमत्ता ‘‘वेदनेत्थ द्विधा मता’’ति आह, सुखोपेक्खावेदनावसेन द्विधा मताति अत्थो.
दुट्ठुल्लवाचाकथावण्णना.
३६३. कामपारिचरियायाति मेथुनधम्मसङ्खातेन कामेन पारिचरियाय, मेथुनधम्मेन पारिचरियायाति अत्थो. अथ वा कामिता पत्थिताति कामा, मेथुनरागवसेन पत्थिताति अत्थो, कामा च सा पारिचरिया चाति कामपारिचरिया, तस्सा कामपारिचरियायातिपि गहेतब्बं, मेथुनरागचित्तेन अभिपत्थितपारिचरियायातिअत्थो. ‘‘वण्णं भासतो’’ति इमिना सम्बन्धो, ‘‘एतदग्गं भगिनि पारिचरियानं या मादिसं सीलवन्तं कल्याणधम्मं ब्रह्मचारिं एतेन धम्मेन परिचरेय्या’’ति अत्तनो मेथुनधम्मेन पारिचरियाय ¶ गुणं आनिसंसं कथेन्तस्साति वुत्तं होति. तस्मिंयेव खणेति तस्मिं भणितक्खणेयेव. सा चे जानातीति यं उद्दिस्स अभासि, सचे सा वचनसमनन्तरमेव जानाति.
३६४. सा ¶ मनुस्सित्थी नो जानाति चे, तस्स थुल्लच्चयन्ति सम्बन्धो. यक्खिपेतिदेवीसु जानन्तीसु, पण्डके च जानन्ते अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भासतो तस्स भिक्खुनो थुल्लच्चयं होतीति योजना. सेसेति पुरिसतिरच्छानगतविसये, यक्खिआदीनं अजाननविसये च अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भासतो तस्स आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना.
३६५. चीवरादीहीति चीवरपिण्डपातादीहि. वत्थुकामेहीति तण्हाय वत्थुभावेन वत्थू च कामितत्ता कामाति च सङ्खातेहि पच्चयेहि.
३६६. रागो एव रागता. ‘‘रागिता’’ति वा पाठो, रागो अस्स अत्थीति रागी, तस्स भावो रागिता, अत्तकामपारिचरियाय रागोति अत्थो. ओभासोति अत्तकामपारिचरियाय गुणभणनं. तेन रागेनाति कामपारिचरियाय रागेन. खणे तस्मिन्ति भणितक्खणे. विजाननन्ति यं मनुस्सित्थिं उद्दिस्स अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भणति, ताय तस्स वचनत्थस्स विजाननन्ति वुत्तं होति.
३६७. पञ्चङ्गानीति मनुस्सित्थिता, तंसञ्ञिता, पारिचरियाय रागिता, तेन रागेन ओभासनं, खणे तस्मिं विजाननन्ति इमानि एत्थ अत्तकामपारिचरियसिक्खापदे पञ्च अङ्गानि ¶ , पञ्च आपत्तिकारणानीति अत्थो. अस्साति अत्तकामपारिचरियसिक्खापदस्स.
अत्तकामपारिचरियकथावण्णना.
३६८. ‘‘पटिग्गण्हाती’’तिआदिकिरियात्तयोपादानसामत्थियेन तिक्खत्तुं पटिपादनकं ‘‘यो भिक्खू’’ति च ‘‘गरु होती’’ति पदसामत्थियेन ‘‘तस्सा’’ति च लब्भमानत्ता तिविधेहि सह ‘‘यो भिक्खु पुरिसस्स सन्देसं पटिग्गण्हाति, वीमंसति पच्चाहरति चे, तस्स गरु होती’’ति एकं वाक्यं होति. एवं ‘‘इत्थियापि वा’’ति इमिना योजनायपि एकं वाक्यं होतीति इमिस्सा गाथाय वाक्यद्वयं युज्जति.
इध सन्देसक्कमञ्च योजनाक्कमञ्च जाननत्थं पठमं ताव इत्थीनञ्च भरियानञ्च पभेदो च सरूपञ्च विभावीयति – तेसु इत्थियो दसविधा होन्ति. यथाह पदभाजने ‘‘दस इत्थियो ¶ मातुरक्खिता पितुरक्खिता मातापितुरक्खिता भातुरक्खिता भगिनिरक्खिता ञातिरक्खिता गोत्तरक्खिता धम्मरक्खिता सारक्खा सपरिदण्डा’’ति. भरिया च दसविधा होन्ति. यथाह पदभाजने ‘‘दस भरियायो धनक्कीता छन्दवासिनी भोगवासिनी ओदपत्तकिनी ओभटचुम्बटा दासी च भरिया च कम्मकारी च भरिया च धजाहटा मुहुत्तिका’’ति (पारा. ३०३). इमासं पभेदो च सरूपानि च सङ्खेपतो एवं वेदितब्बानि –
पुरिसेहि सह यथा संवासं न करोति, एवं मातरा रक्खिता मातुरक्खिता. यथाह ‘‘मातुरक्खिता नाम माता रक्खति गोपेति इस्सरियं कारेति वसं वत्तेती’’ति. पितुरक्खितादीसुपि एसेव नयो. तत्थ यस्मिं कोण्डञ्ञादिगोत्ते जाता, तस्मिंयेव गोत्ते जातेहि ¶ रक्खिता गोत्तरक्खिता. यथाह ‘‘गोत्तरक्खिता नाम सगोत्ता रक्खन्ती’’तिआदि. एकं सत्थारं उद्दिस्स पब्बजितेहि वा एकगणपरियापन्नेहि वा रक्खिता धम्मरक्खिता नाम. यथाह ‘‘धम्मरक्खिता नाम सहधम्मिका रक्खन्ती’’तिआदि (पारा. ३०४). सारक्खा नाम ‘‘गब्भेपि परिग्गहिता होति ‘मय्हं एसा’ति अन्तमसो मालागुळपरिक्खित्तापी’’ति पाळियं वुत्तसरूपा. सपरिदण्डा नाम ‘‘केहिचि दण्डो ठपितो होति ‘यो इत्थन्नामं इत्थिं गच्छति, तस्स एत्तको दण्डो’’ति वुत्तसरूपाति अयं दसन्नं इत्थीनं सरूपसङ्खेपो. इमासु दससु सारक्खसपरिदण्डानं द्विन्नं परपुरिससेवायं मिच्छाचारो होति, इतरासं न होति. इमा दसपि पञ्चसीलं रक्खन्तेहि अगमनीया.
दससु भरियासु ‘‘धनक्कीता नाम धनेन किणित्वा वासेती’’ति वुत्तत्ता भरियभावाय अप्पकं वा बहुं वा धनं दत्वा गहिता धनक्कीता नाम. ‘‘छन्दवासिनी नाम पियो पियं वासेती’’ति वुत्तत्ता अत्तरुचिया संवसितेन पुरिसेन सम्पटिच्छिता छन्दवासिनी नाम. ‘‘भोगवासिनी नाम भोगं दत्वा वासेती’’ति वुत्तत्ता उदुक्खलमुसलादिगेहोपकरणं लभित्वा भरियभावं गच्छन्ती जनपदित्थी भोगवासिनी नाम. ‘‘पटवासिनी नाम पटं दत्वा वासेती’’ति वुत्तत्ता निवासनमत्तं वा पारुपनमत्तं वा लद्धा भरियभावं गच्छन्ती दलिद्दित्थी पटवासिनी नाम. ओदपत्तकिनी नाम ‘‘उदकपत्तं आमसित्वा वासेती’’ति (पारा. ३०४) वुत्तत्ता ‘‘इदं उदकं विय संसट्ठा अभेज्जा होथा’’ति वत्वा एकस्मिं उदकपत्ते पुरिसेन सद्धिं हत्थं ओतारेत्वा भरियभावं नीतो मातुगामो वुच्चति. ‘‘ओभटचुम्बटा नाम चुम्बटं ओरोपेत्वा ¶ वासेती’’ति (पारा. ३०४) वुत्तत्ता सीसतो चुम्बटं ओरोपेत्वा भरियभावमुपनीता कट्ठहारिकादिइत्थी ओभटचुम्बटा नाम. दासी ¶ च भरिया च नाम ‘‘दासी चेव होति भरिया चा’’ति (पारा. ३०४) वुत्तत्ता भरियं कत्वा वासिता ‘‘तस्सेव दासी च भरिया चा’’ति वुत्ता. कम्मकारी च भरिया च नाम ‘‘कम्मकारी चेव होति भरिया चा’’ति (पारा. ३०४) वुत्तत्ता पधानित्थिनिरपेक्खेन कुटुम्बकिच्चं कारेत्वा भरियभावं नीता भरिया कतकम्मा ‘‘कम्मकारी च भरिया चा’’ति वुत्ता. ‘‘धजाहटा नाम करमरानीता वुच्चती’’ति (पारा. ३०४) वुत्तत्ता धजं उस्सापेत्वा गच्छन्तिया महासेनाय सद्धिं गन्त्वा परविसयं विलुम्पन्तेन पच्छिन्दित्वा आनेत्वा भरियभावमुपनीता इत्थी धजाहटा नाम. ‘‘मुहुत्तिका नाम तङ्खणिका वुच्चती’’ति (पारा. ३०४) वुत्तत्ता अचिरकालं संवासत्थाय गहिता इत्थी मुहुत्तिका नामाति अयं दसन्नं भरियानं सरूपसङ्खेपो. यथावुत्तासु दससु इत्थीसु अञ्ञतरं दसन्नं भरियानं अञ्ञतरट्ठाने ठपनत्थमधिप्पेतभावं वत्तुं पुरिसेन ‘‘गच्छ भन्ते इत्थन्नामं मातुरक्खितं ब्रूहि ‘होहि किर इत्थन्नामस्स भरिया धनक्कीता’ति’’आदिना नयेन दिन्नसन्देसं ‘‘साधु उपासका’’तिआदिना नयेन वचीभेदं कत्वा वा सीसकम्पनादिवसेन वा पटिग्गण्हातीति आह ‘‘पटिग्गण्हाति सन्देसं पुरिसस्सा’’ति.
एत्थ पुरिसस्साति उपलक्खणत्ता ‘‘पुरिसस्स माता भिक्खुं पहिणती’’तिआदिना (पारा. ३२१) नयेन पाळियं वुत्तपुरिसस्स मातापितुआदयो च गहेतब्बा. वीमंसतीति एवं पटिग्गहितसासनं तस्सायेव एकंसेन अविराधेत्वा वदन्तस्स मातापितुआदीनमञ्ञतरस्स वा आरोचेतीति अत्थो. एत्थापि वीमंसतीति उपलक्खणत्ता ‘‘पटिग्गण्हाति अन्तेवासिं वीमंसापेत्वा अत्तना पच्चाहरति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पारा. ३३८) वुत्तत्ता वीमंसापेतीतिपि गहेतब्बं. पच्चाहरतीति तथा आहटं सासनं सुत्वा तस्सा इत्थिया ¶ सम्पटिच्छिते च असम्पटिच्छिते च लज्जाय तुण्हीभूताय च तं पवत्तिं पच्चाहरित्वा आचिक्खतीति वुत्तं होति. इधापि पच्चाहरतीति उपलक्खणत्ता ‘‘पटिग्गण्हाति वीमंसति अन्तेवासिं पच्चाहरापेति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पारा. ३३८) वुत्तत्ता पच्चाहरापेतीति च गहेतब्बं.
‘‘इत्थियापि वा’’ति इमिना योजेत्वा गहितदुतियवाक्ये च एवमेव अत्थो वत्तब्बो. तत्थ सन्देसक्कमो पन ‘‘मातुरक्खिता भिक्खुं पहिणति ‘गच्छ भन्ते इत्थन्नामं ब्रूहि ‘होमि इत्थन्नामस्स ¶ भरिया धनक्कीता’ति’’आदिपाळिनयेन (पारा. ३३०) दट्ठब्बो. एत्थापि ‘‘वीमंसापेति पच्चाहरापेती’’ति इदञ्च वुत्तनयेनेव गहेतब्बं. इमिना नियामेन दसन्नं इत्थीनं नामं विसुं विसुं वत्वा दसन्नं भरियानं अञ्ञतरत्थाय दीयमानसन्देसक्कमो योजेतब्बो. इधापि इत्थियापि वाति उपलक्खणत्ता ‘‘मातुरक्खिताय माता भिक्खुं पहिणति ‘गच्छ भन्ते इत्थन्नामं ब्रूहि ‘होतु इत्थन्नामस्स भरिया धनक्कीता’’तिआदिपाळिवसेन (पारा. ३२४) इत्थिया मातुपितुआदीनञ्च सन्देसक्कमो योजेतब्बो.
३७०. तं पवत्तिं. सञ्चरित्ता सञ्चरणहेतु. न मुच्चतीति इत्थिपुरिसानं अन्तरे सासनं पटिग्गहेत्वा सञ्चरणहेतु आपज्जितब्बसङ्घादिसेसतो न मुच्चतीति अत्थो.
३७१. अञ्ञं वाति मातापितुरक्खितादीसु अञ्ञतरं वा. ‘‘भासतो’’ति लिखन्ति. ‘‘पेसितो’’ति इमिना विरुद्धत्ता तं पहाय ‘‘भासती’’ति पाठो गहेतब्बो. पाठसेसो वा कातब्बो. ‘‘यो अञ्ञं भासति चे, तस्स भासतोति योजना’’ति निस्सन्देहे वुत्तं. ‘‘मातरा रक्खितं इत्थिं ‘गच्छ ब्रूही’ति यो पेसितो होति, तस्स पितुरक्खितं ¶ वा अञ्ञं वा भासतो विसङ्केतोवा’’ति, ‘‘मातरा…पे… ब्रूही’ति पेसितो हुत्वा पितुरक्खितं वा अञ्ञं वा भासतो विसङ्केतोवा’’ति योजना युत्ततराति अम्हाकं खन्ति.
३७२. पटिग्गण्हनतादीहीति पटिग्गण्हनमेव पटिग्गण्हनता. आदि-सद्देन वीमंसनपच्चाहरणानि गहितानि. सञ्चरित्तेति सञ्चरणे. समापन्नेति गते सति. गरुकापत्तिमादिसेति एत्थ ‘‘तस्सा’’ति सेसो. आदिसेति कथेय्य.
३७३. द्वीहि थुल्लच्चयं वुत्तन्ति एत्थ द्वीहि द्वीहि अङ्गेहि सञ्चरित्ते समापन्ने थुल्लच्चयं वुत्तन्ति गहेतब्बं. ‘‘पटिग्गण्हाति वीमंसति न पच्चाहरति, आपत्ति थुल्लच्चयस्स. पटिग्गण्हाति न वीमंसति पच्चाहरति, आपत्ति थुल्लच्चयस्स. न पटिग्गण्हाति वीमंसति पच्चाहरति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पारा. ३३८) द्वीहि द्वीहि अङ्गेहि थुल्लच्चयं वुत्तन्ति अत्थो. पण्डकादीसूति पण्डकयक्खिपेतीसु. तीहिपि अङ्गेहि सञ्चरित्ते समापन्ने थुल्लच्चयं वुत्तन्ति योजना.
एकेनेवाति ¶ एकेनेव अङ्गेन. सब्बत्थाति मातुरक्खितादीसु सब्बमातुगामेसु च विनीतवत्थुम्हि ‘‘तेन खो पन समयेन अञ्ञतरो पुरिसो अञ्ञतरं भिक्खुं आणापेसि ‘गच्छ भन्ते इत्थन्नामं इत्थिं वीमंसा’ति. सो गन्त्वा मनुस्से पुच्छि ‘कहं इत्थन्नामा’ति. सुत्ता भन्तेति…पे… मता भन्तेति. निक्खन्ता भन्तेति. अनित्थी भन्तेति. इत्थिपण्डका भन्तेति. तस्स कुक्कुच्चं अहोसि. अनापत्ति भिक्खु सङ्घादिसेसस्स, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ३४१) आगतासु सुत्तादीसु पञ्चसु च.
३७४. अनापत्ति पकासिताति चेतियादीसु कत्तब्बं निस्साय इत्थिया पुरिसस्स, पुरिसेन च इत्थिया दिन्नसासनं पटिग्गहेत्वा ¶ वीमंसित्वा पच्चाहरित्वा आरोचेन्तस्स अनापत्तिभावो ‘‘अनापत्ति सङ्घस्स वा चेतियस्स वा गिलानस्स वा करणीयेन गच्छति, उम्मत्तकस्स आदिकम्मिकस्सा’’ति (पारा. ३४०) पाळियं वुत्ताति अत्थो.
३७५. तथा तस्साति मनुस्सजातिकाय तस्सा. ननालंवचनीयताति ‘‘ममाय’’न्ति वा निग्गहपग्गहे वा निरासङ्कं वत्तुं नाहरतीति अलंवचनीया, अस्सामिका, सा हि केनचि ‘‘मय्हं एसा’’ति वत्तुं वा निरासङ्केन निग्गहपग्गहवचनं वा वत्तुं असक्कुणेय्या, अलंवचनीया न भवतीति नालंवचनीया, सस्सामिका, सा हि सामिकेन तथा कातुं सक्कुणेय्याति नालंवचनीया, नालंवचनीया न भवतीति ननालंवचनीया, अलंवचनीयपदेन वुत्ता अस्सामिका एव, पटिसेधा द्वे पकतिमत्थं गमयन्तीति, ननालंवचनीयाय भावो ननालंवचनीयता, निरासङ्केन अवचनीयता अस्सामिकभावोति वुत्तं होति. सञ्चरित्तवसेन भिक्खुना वचनीया न होतीति वा ‘‘अलंवचनीया’’तिपि गहेतब्बमेव. पटिग्गण्हनतादीनं वसाति एत्थ चकारो लुत्तनिद्दिट्ठो. ततो पटिग्गण्हनवीमंसनपच्चाहरणसङ्खातानं तिण्णं अङ्गानं वसेन च पुब्बे वुत्तमनुस्सित्थिता ननालंवचनीयताति वुत्तानं द्विन्नं अङ्गानं वसेन च इदं सिक्खापदं आपत्तिकारणेहि पञ्चहि अङ्गेहि युत्तन्ति अत्थो.
३७६. इदं सञ्चरित्तसिक्खापदं. अथ वा लिङ्गविपल्लासेन च अयं सङ्घादिसेसोति गहेतब्बो. कायतो, वाचतो, कायवाचतो, कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो वा उप्पज्जनतो छसमुट्ठानं. ततो एव अचित्तकमुदीरितं. मिस्सकसमुट्ठानञ्हि अचित्तकं. अवसेसचित्तेसुपि ¶ यस्मिं चित्ते असति अचित्तकं नाम होति, तं दस्सेतुमाह ‘‘अलंवचनियत्तं ¶ वा’’तिआदि. गाथाबन्धवसेन रस्सो, ‘‘अलंवचनीयत्त’’न्ति गहेतब्बं. यो सन्देसं पेसेति, तस्मिं पटिबद्धभावन्ति अत्थो. पण्णत्तिं वाति सञ्चरित्तसिक्खापदसङ्खातं पण्णत्तिं वा अजानतो अचित्तकमुदीरितन्ति सम्बन्धो.
३७७. सासनन्ति मातुगामस्स, पुरिसस्स वा सासनं. कायविकारेनाति सीसकम्पनादिना कायविकारेन. गहेत्वाति पटिग्गहेत्वा. तं उपगम्माति पटिग्गहितसासनं यस्स वत्तब्बं होति, तं मातुगामं, पुरिसं वा उपगम्म. वीमंसित्वाति तं किच्चं तीरेत्वा. हरन्तस्साति पच्चाहरन्तस्स. कायतो सियाति वचीभेदं विना पटिग्गहणादीनं कायेनेव कतत्ता कायसमुट्ठानतोव सङ्घादिसेसो होतीति अत्थो.
३७८. इत्थिया वचनं सुत्वाति योजना. यथा निसिन्नोवाति पकतिया निसिन्नट्ठानेयेव निसिन्नो. तं वचनं. तत्थेवागतस्सेवाति यत्थ निसिन्नो इत्थिया सासनं पटिग्गण्हि, तमेव आसनं अविजहित्वा अत्तना निसिन्नट्ठानमेव आगतस्स सन्निसितब्बपुरिसस्सेव, एत्थ ‘‘आरोचेत्वा’’ति पाठसेसो. पुन ‘‘आरोचेन्तस्सा’’ति इदं तत्थेवागताय तस्सा एव इत्थिया एवं योजेतब्बं. सासनं दत्वा गन्त्वा पुन तत्थेव आगतस्स मातुगामस्सेव ञातमनन्तरं कायिककिरियं विना वचनेनेव आरोचेन्तस्साति अत्थो. इदं इत्थिया सासनं पटिग्गहणादिवसेन वुत्तं.
अथ वा पुरिसस्स वचनं सुत्वा यथानिसिन्नोव तं वचनं इत्थिया आरोचेत्वा पुन तत्थेवागतस्सेव पुरिसस्स ¶ आरोचेन्तस्साति एवं पुरिससन्देसं पटिग्गहणादिवसेनापि योजना कातब्बा. एत्थ च तत्थेवागतस्साति उपलक्खणं. सासनवचनमत्तेनेव पटिग्गहेत्वा, किच्चन्तरेन गन्त्वा वा यदिच्छावसेन दिट्ठट्ठाने वा वत्वा पुनपि तत्थेव दिट्ठट्ठाने पुन आरोचेन्तस्स च वचनेनेव समुट्ठानभावो वेदितब्बो.
३७९. ‘‘अलं…पे… अजानतो’’ति अचित्तकत्तकारणं वुत्तमेव, कस्मा पुन ‘‘अजानन्तस्स पण्णत्ति’’न्ति वुत्तन्ति चे? तदुभयस्सापि विसुं कारणाभावं विञ्ञापेतुं वुत्तन्ति वेदितब्बं. नं विधिन्ति सासनं पटिग्गहेत्वा आहरित्वा आरोचेत्वा पच्चाहरित्वा आरोचनसङ्खातं ¶ विधानं. अरहतोपीति खीणासवस्सपि, सेखपुथुज्जनानं पगेवाति अयमत्थो सम्भावनत्थेन अपि-सद्देन जोतितो.
३८०. जानित्वाति अलंवचनीयभावं वा पण्णत्तिं वा उभयमेव वा जानित्वा. तथाति कायवाचतो करोन्तस्साति इमिना योजेतब्बं. सचित्तकेहीति यथावुत्तचित्तेन सचित्तकेहि. तेहेवाति कायादीहि तेहि एव, ‘‘तीहेवा’’तिपि पाठो.
सञ्चरित्तकथावण्णना.
३८१-२. सयंयाचितकेहेवाति एत्थ ‘‘उपकरणेही’’ति पाठसेसो, ‘‘पुरिसं देथा’’तिआदिना नयेन अत्तनाव याचित्वा गहितेहि उपकरणेहेवाति अत्थो. यथाह ‘‘सञ्ञाचिका नाम सयं याचित्वा पुरिसम्पि पुरिसत्तकरम्पि गोणम्पि सकटम्पि वासिम्पि परसुम्पि कुठारिम्पि कुदालम्पि निखादनम्पी’’ति ¶ . एत्थ एव-कारेन अयाचितं निवत्तेति. तेन अस्सामिकन्ति दीपितं होति. ‘‘कुटिक’’न्ति इमिना ‘‘कुटि नाम उल्लित्ता वा होति अवलित्ता वा उल्लित्तावलित्ता वा’’ति (पारा. ३४९) वुत्तत्ता भूमितो पट्ठाय भित्तिच्छदनानि पटिच्छादेत्वा मत्तिकाय वा सुधाय वा द्वारवातपानादिअलेपोकासं ठपेत्वा अन्तो लित्तभावेन उल्लित्तानामकं वा तथा बहि लित्तभावेन अवलित्तानामकं वा अन्तो च बहि च लित्तभावेन उल्लित्तावलित्तानामकं वा कुटिन्ति वुत्तं होति.
अप्पमाणिकन्ति ‘‘तत्रिदं पमाणं, दीघसो द्वादसविदत्थियो सुगतविदत्थिया, तिरियं सत्तन्तरा’’ति (पारा. ३४८) दीघपुथुलानं वुत्तप्पमाणेन अतिरेकत्ता अप्पमाणिकन्ति अत्थो.
एत्थ च तिलक्खणं पटिविज्झित्वा तीणि किलेसमूलानि उप्पाटेत्वा कालत्तयवत्त सब्बधम्मे पटिविज्झित्वा तिभुवनेकपटिसरणभूतस्स भगवतो धम्मराजस्स अङ्गुलं पमाणमज्झिमपुरिसस्स अङ्गुलतो तिवङ्गुलं होति, एका विदत्थि तिस्सो विदत्थियो होन्ति, एकं रतनं तीणि रतनानि होन्तीति एवं नियमिता सुगतविदत्थि च वड्ढकिरतनेन दियड्ढरतनप्पमाणा होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सुगतविदत्थि नाम इदानि मज्झिमस्स पुरिसस्स तिस्सो विदत्थियो वड्ढकिहत्थेन दियड्ढो हत्थो होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.३४८-३४९). तस्मा ¶ सुगतविदत्थिया द्वादस वड्ढकिहत्थेन अट्ठारस हत्था होन्ति. ‘‘दीघसो द्वादस विदत्थियो सुगतविदत्थियाति बाहिरिमेन मानेना’’ति (पारा. ३४९) पदभाजने वुत्तत्ता अन्तिमं सुधालेपं अग्गहेत्वा थुसमत्तिकपरियन्तेन वा महामत्तिकपरियन्तेन वा बाहिरन्ततो अट्ठारसहत्थप्पमाणं, ‘‘तिरियं सत्तन्तराति अब्भन्तरिमेन मानेना’’ति (पारा. ३४९) ¶ पदभाजने वुत्तत्ता अब्भन्तरिमेन पुथुलतो द्वादसङ्गुलाधिकदसहत्थप्पमाणञ्च कुटिया पमाणन्ति गहेतब्बं. एवं ठितपमाणतो दीघतो पुथुलतो वा उभतो वा केसग्गमत्ताधिकापि कुटि आपत्तिया अङ्गं होतीति दस्सेतुं ‘‘अप्पमाणिक’’न्ति आहाति सङ्खेपतो वेदितब्बं.
अत्तुद्देसन्ति उद्दिसितब्बोति उद्देसो, अत्ता उद्देसो एतिस्साति अत्तुद्देसा, कुटि, तं अत्तुद्देसं. ‘‘अत्तुद्देसन्ति अत्तनो अत्थाया’’ति पदभाजने वुत्तत्ता ‘‘मय्हं एसा वासत्थाय भविस्सती’’ति अत्तानं उद्दिसित्वाति अत्थो. ‘‘करोन्तस्सा’’ति इदं ‘‘कारयमानेनाति करोन्तो वा कारापेन्तो वा’’ति पदभाजने वुत्तनयेन पयोजककत्तुनो च गहेतब्बत्ता उपलक्खणन्ति गहेतब्बं. तथाति तेनेव पकारेन, येहि अस्सामिकतादीहि पकारेहि युत्तं पमाणातिक्कन्तं कुटिं करोन्तस्स आपत्ति, तेहेव पकारेहि युत्तं अदेसितवत्थुकम्पि कुटिं करोन्तस्साति. इमिना अप्पमाणिकं विय अदेसितवत्थुकम्पि विसुंयेव आपत्तिया पधानङ्गन्ति. वसति एत्थाति वत्थु, भूमि, सा अदेसिता एतिस्साति अदेसितवत्थुका, कुटि, तं अदेसितवत्थुकं.
किं वुत्तं होति? तेन कुटिकारेन भिक्खुना कुटिवत्थुं सोधेत्वा समतलं कारेत्वा सङ्घं उपसङ्कमित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते सञ्ञाचिकाय कुटिं कत्तुकामो अस्सामिकं अत्तुद्देसं, सोहं भन्ते सङ्घं कुटिवत्थुओलोकनं याचामी’’ति तिक्खत्तुं वत्वा याचितेन सङ्घेन वा सङ्घेन ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सम्मतेहि ब्यत्तेहि ¶ पटिबलेहि द्वीहि भिक्खूहि वा तेन सद्धिं गन्त्वा कुटिवत्थुं ओलोकेत्वा सारम्भभावं वा अपरिक्कमनभावं वा उभयमेव वा पस्सन्तेहि ‘‘मायिध करी’’ति निवारेत्वा अनारम्भं चे होति सपरिक्कमनं, आगन्त्वा सङ्घस्स आरोचिते कुटिकारकेनेव भिक्खुना पुब्बे वुत्तनयेन सङ्घं उपसङ्कमित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते सञ्ञाचिकाय कुटिं कत्तुकामो अस्सामिकं अत्तुद्देसं, सोहं भन्ते सङ्घं कुटिवत्थुदेसनं याचामी’’ति तिक्खत्तुं वत्वा याचिते वुड्ढानुमतेन ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय देसेत्वा निय्यादितकुटिवत्थुस्स ¶ अभावा अदेसितवत्थुकं, तेनेव अस्सामिकतादिपकारेन युत्तं यथावुत्तप्पकारं कुटिकं अत्तना याचितेहि उपकरणेहि करोन्तस्स, कारापेन्तस्स चाति वुत्तं होति.
द्वे सङ्घादिसेसा होन्तीति ‘‘भिक्खू वा अनभिनेय्य वत्थुदेसनाय, पमाणं वा अतिक्कामेय्य, सङ्घादिसेसो’’ति (पारा. ३४८) तुल्यबलतासूचकेन वा-सद्देन सम्पिण्डित्वा वुत्तअङ्गद्वयसहितत्ता द्वे सङ्घादिसेसा होन्तीति अत्थो. यथाह ‘‘भिक्खु कुटिं करोति अदेसितवत्थुकं पमाणातिक्कन्तं अनारम्भं सपरिक्कमनं, आपत्ति द्विन्नं सङ्घादिसेसान’’न्ति (पारा. ३५५) च ‘‘भिक्खुकुटिं करोति अदेसितवत्थुकं अनारम्भं सपरिक्कमनं, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पारा. ३५४) च ‘‘भिक्खु कुटिं करोति पमाणातिक्कन्तं अनारम्भं सपरिक्कमनं, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पारा. ३५५) च वुत्तत्ता द्वीसु अङ्गेसु एकं चे, एकोव सङ्घादिसेसो ¶ होतीति. तं पन ‘‘सचे एकविपन्ना सा, गरुकं एककं सिया’’ति वक्खति.
सारम्भादीसूति एत्थ सारम्भ-सद्दो सोपद्दवपरियायो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सारम्भं अनारम्भन्ति सउपद्दवं अनुपद्दव’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.३४८-३४९). एत्थ ‘‘सेतं छागमारभेथ यजमानो’’ति पयोगे विय आ-पुब्बस्स रभस्स हिंसत्थेपि दिस्समानत्ता कत्तुसाधनो आरम्भ-सद्दो हिंसकानं किपिल्लिकादिसत्तानं वाचको भवतीति तंसहितट्ठानं सारम्भं नाम होति. तेनेव पदभाजनेपि वुत्तं ‘‘सारम्भं नाम किपिल्लिकानं वा आसयो होति, उपचिकानं वा, उन्दूरानं वा, अहीनं वा, विच्छिकानं वा, सतपदीनं वा, हत्थीनं वा, अस्सानं वा, सीहानं वा, ब्यग्घानं वा…पे… आसयो होती’’ति (पारा. ३५३).
आदि-सद्देन अपरिक्कमनं सङ्गण्हाति. ‘‘सपरिक्कमनं नाम सक्का होति यथायुत्तेन सकटेन अनुपरिगन्तुं, समन्ता निस्सेणिया अनुपरिगन्तुं, एतं सपरिक्कमनं नामा’’ति (पारा. ३५३) वुत्तलक्खणविपरियायतो निब्बकोसस्स उदकपातट्ठाने एकं चक्कं ठपेत्वा इतरं चक्कं बहि ठपेत्वा कुटिं परिक्खिपित्वा आवज्जियमानस्स गोयुत्तसकटस्स वा निस्सेणियं ठत्वा कुटिं छादयमानानं निस्सेणिया वा परतो गमितुमसक्कुणेय्यत्ता अपरिक्कमनन्ति वेदितब्बं.
एवं ¶ वुत्तसारम्भअपरिक्कमनसङ्खातअङ्गद्वयेन युत्तं चे, द्वे दुक्कटानि होन्ति. यथाह ‘‘भिक्खु कुटिं करोति देसितवत्थुकं पमाणिकं सारम्भं अपरिक्कमनं, आपत्ति द्विन्नं दुक्कटान’’न्ति (पारा. ३५५). एकं चे, एकमेव होति. यथाह ‘‘भिक्खु कुटिं करोति देसितवत्थुकं पमाणिकं सारम्भं सपरिक्कमनं, आपत्ति ¶ दुक्कटस्स. भिक्खु कुटिं करोति देसितवत्थुकं पमाणिकं अनारम्भं अपरिक्कमनं, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ३५५) एतं तयम्पि ‘‘सारम्भादीसु दुक्कट’’न्ति सामञ्ञेन सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं.
एकं अङ्गं पमाणिकत्तं वा देसितवत्थुकत्तं वा विपन्नं एतिस्साति एकविपन्ना. पुब्बे वुत्तत्थानं सङ्घादिसेसादिपदानमत्थो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. साति यथावुत्तलक्खणकुटि.
३८३. इदानि इमस्मिं सिक्खापदे अट्ठुप्पत्तियं ‘‘ते याचनबहुला विञ्ञत्तिबहुला विहरन्ति ‘पुरिसं देथ पुरिसत्तकरं देथा’’तिआदिपाळिया (पारा. ३४२) अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. २.३४२) आगतं कप्पियाकप्पियविनिच्छयं सङ्खेपतो दस्सेतुमाह ‘‘पुरिस’’न्तिआदि. कम्मसहायत्थायाति किस्मिञ्चि कम्मे सहायभावाय, कम्मकरणत्थायाति वुत्तं होति. ‘‘इत्थन्नामं कम्मं कातुं पुरिसं लद्धुं वट्टती’’ति याचितुं वट्टतीति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘कम्मकरणत्थाय ‘पुरिसं देथा’ति याचितुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.३४२). मूलच्छेज्जवसेनाति सामिकानं आयत्तभावसङ्खातमूलस्स छिन्दनवसेन, अत्तनो आयत्तभावकरणवसेनाति वुत्तं होति.
३८४. अवज्जन्ति वज्जरहितं, निद्दोसन्ति अत्थो. मिगलुद्दकमच्छबन्धकादीनं सककम्मं वज्जकम्मं नाम. तस्मा मिगलुद्दकादयो हत्थकम्मं याचन्तेन पन ‘‘तुम्हाकं हत्थकम्मं देथा’’ति, ‘‘हत्थकम्मं दातब्ब’’न्ति सामञ्ञेन अवत्वा ‘‘इत्थन्नामं कम्मं दातब्ब’’न्ति विसेसेत्वायेव याचितब्बं. लुद्दके वा इतरे वा निक्कम्मे अयाचित्वापि यथारुचि कम्मं कारापेतुं वट्टति. हत्थकम्मयाचनाय सब्बथापि कप्पियभावं दीपेतुं तंतंसिप्पिके याचित्वा महन्तम्पि पासादं कारापेन्तेन ¶ हत्थकम्मे याचिते अत्तनो अनोकासभावं ञत्वा अञ्ञेसं करोन्तानं दातब्बं मूलं दिय्यमानं अधिवासेतुं वट्टतीति वित्थारतो अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. २.३४२ अत्थतोसमानं) वुत्तत्ता कुसलानं अत्थं अपरिहापेन्तेन कप्पियेन सारुप्पेन पयोगेन याचितब्बं. याचितकम्मं कातुं असमत्थेहि करोन्तानं दिय्यमानं हत्थकम्ममूलं कम्मं कारापेत्वा ¶ कम्मकारके दस्सेत्वा दापेतब्बं. एवं याचनाय अनवज्जभावे अट्ठकथागतं कारणं दस्सेतुमाह ‘‘हत्थकम्मम्पी’’तिआदि. पि-सद्दो अवधारणे, पदपूरणे वा. हि-सद्दो हेतुम्हि. यस्मा इदं हत्थकम्मं किञ्चि वत्थु न होति, तस्मा अनवज्जमेव हत्थकम्मं याचितुं पन वट्टतीति.
३८५. ञातकादिकेति ञातकपवारिते. ठपेत्वाति वज्जेत्वा. गोणमायाचमानस्साति अञ्ञातकअप्पवारिते तावकालिकं विना केवलं कम्मकरणत्थाय गोणं याचन्तस्स. तेसुपीति ञातकादीसुपि मूलच्छेज्जेन गोणमायाचनस्स दुक्कटन्ति योजना. ‘‘तावकालिकनयेन सब्बत्थ वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.३४२) अट्ठकथावचनतो याव कम्मकरणकालं, ताव नियमेत्वा ञातकअञ्ञातकपवारितअप्पवारिते सब्बेपि याचितुं वट्टति. तथा याचित्वा वा अयाचित्वा वा गहितो चे, रक्खित्वा पटिजग्गित्वा सामिकानं निय्यादेतब्बो, गोणे वा नट्ठे विसाणे वा भिन्ने सामिकेसु असम्पटिच्छन्तेसु भण्डदेय्यं.
३८६. देमाति एत्थ ‘‘तुम्हाक’’न्ति पाठसेसो. ‘‘विहारस्स देमा’ति वुत्ते पन ‘आरामिकानं आचिक्खथ पटिजग्गनत्थाया’ति वत्तब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.३४२) अट्ठकथायं वुत्तं. सकटविनिच्छयस्सापि ¶ गोणविनिच्छयेन समानत्ता तं अवत्वा विसेसमत्तमेव दस्सेतुमाह ‘‘सकटं…पे… वट्टती’’ति. ‘‘तुम्हाकं देमाति वुत्ते’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तुम्हाकमेव देमाति वुत्ते दारुभण्डं नाम सम्पटिच्छितुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.३४२).
३८७. कुठारादीसूति एत्थ आदि-सद्देन निखादनं सङ्गण्हाति. अयं नयो वेदितब्बोति पाठसेसो. ‘‘सकटं गोणो विय तावकालिकं अकत्वा अञ्ञातकअप्पवारिते न याचितब्बं, मूलच्छेज्जवसेन अञ्ञातकअप्पवारिते न याचितब्बं, तावकालिकं याचितब्ब’’न्ति विनिच्छयो च ‘‘सकटं…पे… वट्टती’’ति विसेसविनिच्छयो चाति अयं नयो वासिआदीसु च वेदितब्बोति अत्थो. अनज्झावुत्थकन्ति केनचि ‘‘ममेत’’न्ति अपरिग्गहितं, ‘‘रक्खितगोपितट्ठानेयेव हि विञ्ञत्ति नाम वुच्चती’’ति अट्ठकथावचनतो अरक्खितागोपितकन्ति वुत्तं होति. अट्ठकथाय वल्लिआदिविनिच्छयम्पि वत्वा ‘‘अनज्झावुत्थकं पन यं किञ्चि आहरापेतुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.३४२) वुत्तत्ता सब्बन्ति ¶ इध वुत्तगोणादिकञ्च वक्खमानवल्लिआदिकञ्च गहेतब्बं. इमिना पुब्बे वुत्तविनिच्छयस्स रक्खितगोपितविसयत्तं दीपितं होति. हरापेतुम्पि वट्टतीति एत्थ अपि-सद्देन पगेव केनचि हरित्वा दिन्नन्ति दीपेति.
३८८. वल्लिआदिम्हीति आदि-सद्देन वेत्तमुञ्जतिणमत्तिका सङ्गण्हाति. एत्थ मुञ्जपब्बजतिणं विना गेहच्छादनतिणं तिणं नाम. गरुभण्डप्पहोनकेति ‘‘वल्लि अड्ढबाहुमत्तापी’’तिआदिना नयेन वुत्तलक्खणे गरुभण्डप्पहोनके. परेसं सन्तकेयेवाति अवधारणेन न अनज्झावुत्थके दुक्कटन्ति ब्यतिरेकतो दीपेति.
३८९. पच्चयेसूति ¶ चीवरपिण्डपातसेनासनसङ्खातेसु तीसु पच्चयेसु. एव-कारेन गिलानपच्चयसङ्खाते चतुत्थपच्चये विञ्ञत्ति वट्टतीति दीपेति. विञ्ञत्ति नाम ‘‘आहर, देही’’ति इच्छितपच्चये नामं वत्वा याचना. अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘सब्बेन सब्बं न वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.३४२) सावधारणत्थं दस्सेतुं ‘‘न च वट्टती’’ति वुत्तत्ता नेव वट्टतीति अत्थो गहेतब्बो.
विञ्ञत्तिया अलब्भमानभावेन समत्ता पच्चयेसु तीसु अनन्तरं सहनिद्दिट्ठपच्चयत्तयतो ततियपच्चयेयेव लब्भमानविसेसं दस्सेतुं ‘‘ततिये परिकथोभासनिमित्तानि च लब्भरे’’ति वुत्तत्ता अवसिट्ठद्वये पन परिकथादयो न लब्भन्तीति वुत्तं होति. अवुत्ते चतुत्थपच्चयेपि समुच्चयत्थेन च-कारेन परिकथादित्तयं लब्भतीति सिद्धत्ता ‘‘तीस्वेवा’’ति एव-कारेन ब्यतिरेकमुखेन विञ्ञत्तिया च अनुञ्ञातत्ता चतुत्थे गिलानपच्चये परिकथोभासनिमित्तकम्मविञ्ञत्तियो वट्टन्तीति सिद्धं. एत्तावता चतुत्थे पच्चये परिकथादयो चत्तारोपि वट्टन्ति, ततियपच्चये विञ्ञत्तिं विना सेसत्तयं वट्टति, पुरिमपच्चयद्वये सब्बम्पि न वट्टतीति वुत्तन्ति दट्ठब्बं.
सेनासनपच्चये परिकथादिकन्ति उपोसथागारादिकरणारहट्ठानं ओलोकेत्वा उपासकानं सुणन्तानं ‘‘इमस्मिं वत ओकासे एवरूपं सेनासनं कातुं वट्टती’’ति वा ‘‘युत्त’’न्ति वा ‘‘अनुरूप’’न्ति वा पवत्ता कथा परिकथा नाम. ‘‘उपासका तुम्हे कत्थ वसथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘पासादे भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खूनं पन उपासका पासादो न वट्टती’’तिआदिना नयेन पवत्ता ¶ कथा ओभासो नाम. उपासकेसु पस्समानेसु भूमियं रज्जुं पसारेत्वा भूमिं भाजेत्वा खाणुके आकोटेत्वा ‘‘किमिदं भन्ते’’ति वुत्ते ¶ ‘‘एत्थ आवासं करोम उपासका’’तिआदिका कथा निमित्तकथा नाम. गिलानपच्चये च इमिना नयेन यथारहं वेदितब्बं. सब्बमेतं अट्ठकथाय (पारा. अट्ठ. २.३४२) वुत्तं.
३९०-३. इदानि कुटिकारस्स भिक्खुनो आपत्तिदस्सनत्थमाह ‘‘अदेसिते’’तिआदि. तं उत्तानत्थमेव. निसेन्तस्साति पासाणे घंसित्वा तिखिणं करोन्तस्स. पाचित्तिया सहाति ‘‘भूतगामपातब्यताय पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९०) वुत्तपाचित्तियेन सद्धिं.
आपत्तिन्ति पाचित्तियट्ठाने पाचित्तियञ्चेव दुक्कटञ्च इतरत्र सुद्धपयोगदुक्कटञ्चाति आपत्तिं.
या पनाति या कुटि. पठमे दुतियेति एत्थ ‘‘पिण्डेही’’ति करणबहुवचनं विभत्तिवचनविपरिणामवसेन ‘‘पिण्डे’’ति भुम्मेकवचनन्तं कत्वा योजेतब्बं, ‘‘निक्खित्ते’’ति अज्झाहरितब्बं, भावलक्खणे भुम्मं, निक्खित्ते सतीति अत्थो.
३९४. ‘‘सचे अञ्ञस्सा’’ति पदच्छेदो. विप्पकतन्ति आरद्धमनिट्ठितं. ‘‘अनापत्ती’’ति इदं निट्ठिते आपज्जितब्बसङ्घादिसेसाभावं सन्धायाह. पुब्बपयोगमत्तेन हि पाचित्तियदुक्कटानिपि होन्ति, तानि पन देसेतब्बानि. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘अनापत्ती’’ति आकड्ढति, तेन सङ्घादिसेसापत्तिया अभावतो पुब्बभागे आपन्नानं पाचित्तियदुक्कटानं देसेतब्बता च दीपिता होति. तं कुटिन्ति तं विप्पकतकुटिं.
३९५. अञ्ञं भोजनसालादिं. तथाति अनापत्तिमाह.
३९६. ‘‘करोतो’’ति ¶ इमिना ‘‘कारापयतो’’तिपि लब्भति. उभयेनापि ‘‘क्रियतो’’ति इमस्स कारणं दस्सेति. ‘‘अप्पमाणिक’’न्ति इमिना सङ्घादिसेसस्स अङ्गं दस्सेति.
३९७. तन्ति ¶ ‘‘अप्पमाणिक’’न्ति एवं पच्चामसति. ‘‘क्रियाक्रियतो’’ति इदं कुटिया करणञ्च वत्थुदेसनाय अकरणञ्च उपादाय वुत्तं.
कुटिकारसिक्खापदवण्णना.
३९८. वत्थुं अदेसेत्वाति सम्बन्धो, ‘‘तेन विहारकारकेन भिक्खुना विहारवत्थुं सोधेत्वा सङ्घं उपसङ्कमित्वा’’तिआदिना (पारा. ३६७) पदभाजने आगतनयेन विहारं कारापेन्तेन भिक्खुना विहारवत्थुं सोधेत्वा समतलं कारेत्वा सङ्घं उपसङ्कम्म वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते महल्लकं विहारं कत्तुकामो सस्सामिकं अत्तुद्देसं, सोहं भन्ते सङ्घं विहारवत्थुओलोकनं याचामी’’ति तिक्खत्तुं याचित्वा लद्धे वुड्ढे वा भिक्खू ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सङ्घेन सम्मते वा भिक्खू नेत्वा कतपरिकम्मं विहारवत्थुं दस्सेत्वा कुटिवत्थुओलोकने विय गतभिक्खूहि ओलोकेत्वा सारम्भादिभावं उपपरिक्खित्वा अनारम्भसपरिक्कमनभावं ञत्वा आगन्त्वा सङ्घस्स आरोचिते पुन तेन सङ्घं उपसङ्कमित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ‘‘अहं भन्ते महल्लकं विहारं कत्तुकामो सस्सामिकं अत्तुद्देसं, सोहं भन्ते सङ्घं विहारवत्थुदेसनं याचामी’’ति तिक्खत्तुं याचित्वा सङ्घेन ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय विहारवत्थु देसेतब्बं ¶ , तथा अकत्वाति वुत्तं होति. इह सारम्भादि पठमसिक्खापदे वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
महल्लकन्ति ‘‘सस्सामिकभावेन सञ्ञाचिककुटितो महन्तभावो एतस्स अत्थीति महल्लको. यस्मा वा वत्थुं देसापेत्वा पमाणातिक्कमेनापि कातुं वट्टति, तस्मा पमाणमहन्ततायपि महल्लको’’ति (पारा. अट्ठ. २.३६६) अट्ठकथायं वुत्तनयेन महन्तभावेन युत्तन्ति अत्थो. विहारन्ति ‘‘विहारो नाम उल्लित्तो वा होति अवलित्तो वा उल्लित्तावलित्तो वा’’ति (पारा. ३७१) पदभाजने वुत्तप्पकारं सेनासनन्ति अत्थो. विहरन्ति अस्मिन्ति विग्गहो. उल्लित्तादिसरूपं पुरिमसिक्खापदे वुत्तनयमेव. तं विहारं यो करेय्याति योजना. करेय्य वा कारापेय्य वाति पुब्बे वुत्तनयमेव. अत्तवासत्थन्ति अत्तनो वासं पटिच्च, इमिना परस्स वासत्थाय करोति, अनापत्तीति ब्यतिरेकतो विञ्ञायति. ‘‘गरुक’’न्ति एत्थ वत्थुदेसनाय अकारापनेन ‘‘एकोव सङ्घादिसेसो होती’’ति पुब्बे वुत्तविकप्पत्तयं ¶ न गहेतब्बं. इदञ्च वक्खति ‘‘पमाणा…पे… सङ्घादिसेसता’’ति (वि. वि. ३९९ आदयो).
३९९. क्रियासमुट्ठानाभावन्ति पमाणातिक्कमेपि आपत्तिया असम्भवतो किरियासमुट्ठानस्स इध अभावो ञातब्बो. क्रिय…पे… लक्खयेति एत्थ ब्यतिरेकतो अदेसितवत्थुकताय अकिरियासमुट्ठानता अनुञ्ञाता.
महल्लकविहारकथावण्णना.
४०१-३. तेसूति चतुवीसतिया पाराजिकेसु. भिक्खुनो अनुरूपानि एकूनवीसतीति भिक्खुनीनं पटिनियता उब्भजाणुमण्डलिकादयो ¶ चत्तारो तदनुलोमाय विब्भन्तभिक्खुनिया सह पञ्च पाराजिके विना भिक्खुनो अनुरूपा सेसा एकूनवीसति पाराजिका.
इमस्मिं सिक्खापदे पदभाजने ‘‘पाराजिकेन धम्मेनाति चतुन्नं अञ्ञतरेना’’ति (पारा. ३८६) वुत्तनयस्स इध ‘‘एकूनवीसती’’ति वचनं विरुज्झतीति चे? न विरुज्झति. कस्मा? यस्मा पदभाजनं पातिमोक्खुद्देसागतमत्तं गहेत्वा पवत्तं, इदं पन बुद्धानुमतिं गहेत्वा विनयपरियत्तिपवत्तकानं आचरियानं मतं गहेत्वा पवत्तं, तस्मा न विरुज्झतीति गहेतब्बं. आचरियो सब्बपाराजिकानं ‘‘ब्रह्मचरिया चावेय्य’’न्ति (पारा. ३८५) वुत्तअनुद्धंसनस्स एकन्तसाधनत्ता भिक्खुनीनं पटिनियतसानुलोमपाराजिकपञ्चकं विना अवसेसं सब्बं सङ्गण्हि, तेनेव विनयट्ठकथाय गण्ठिपदविवरणे ‘‘चतुन्नं अञ्ञतरेनाति पातिमोक्खुद्देसे एव आगते गहेत्वा वुत्तं, इतरेसं अञ्ञतरेनापि अनुद्धंसेन्तस्स सङ्घादिसेसोवा’’ति वुत्तं. तस्मा ‘‘अनुद्धंसेय्या’’ति (पारा. ३८४) पाठे अधिप्पायं गहेत्वा पवत्तत्ता इमेसं आचरियानं मतं पमाणन्ति गहेतब्बं. ‘‘तेसु अञ्ञतरेना’’ति वक्खमानत्ता ‘‘एकूनवीसती’’ति एत्थ ‘‘यानी’’ति सामत्थिया लब्भति.
अञ्ञतरेन अमूलकेनाति योजना. अमूलकेनाति चोदकस्स दस्सनादीहि चोदनामूलेहि विरहितत्ता अमूलकं, पाराजिकं, तेन. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यं पाराजिकं चोदकेन चुदितकम्हि पुग्गले नेव दिट्ठं न सुतं न परिसङ्कितं, इदं एतेसं दस्सनसवनपरिसङ्कासङ्खातानं ¶ मूलानं अभावेन अमूलकं नामा’’ति (पारा. अट्ठ. २.३८५-३८६). एत्थ च मंसचक्खुना वा दिब्बचक्खुना वा दिट्ठं दिट्ठं नाम ¶ . पकतिसोतेन वा दिब्बसोतेन वा सुतं सुतं नाम. चित्तेन परिसङ्कितं परिसङ्कितं नाम. तं तिविधं दिट्ठसुतमुतपरिसङ्कितवसेन.
तत्थ तादिसे कम्मनिये ओकासे मातुगामेन सद्धिं भिक्खुनो अञ्ञथियं पयोगं दिस्वा अञ्ञथा गहेत्वा ‘‘वीतिक्कमनं नु खोयमकासी’’ति गहणं दिट्ठपरिसङ्कितं नाम. कुट्टतिरोहिते भिक्खुम्हि मातुगामस्स सद्दं सुत्वा तत्थ अञ्ञस्स विञ्ञुपुरिसस्स सब्भावं अजानित्वा ‘‘वीतिक्कमनं नु खोयमकासी’’ति एवं गहणं सुतपरिसङ्कितं नाम. विहारपरियन्ते तरुणमातुगामपुरिसानं दिवसं वीतिनामेत्वा गतट्ठाने विप्पकिण्णपुप्फानि ओलोकेत्वा, मंससुरगन्धञ्च घायित्वा ‘‘इदं कस्स कम्म’’न्ति उपपरिक्खन्तेन भिक्खुनो चेतियपूजितमालागन्धस्स पीतारिट्ठस्स भिक्खुनो सरीरगन्धं घायित्वा ‘‘तं एतस्स कम्मं नु खो’’ति किरियमानसंसयो मुतपरिसङ्कितं नाम. एवरूपस्स दिट्ठसुतपरिसङ्कितमूलकस्स अभावतो अमूलकेन पाराजिकेनाति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकाय (पारा. अट्ठ. २.३८५-३८६) वुत्तनयेन दट्ठब्बो.
चोदेतीति ‘‘पाराजिकं धम्मं आपन्नोसी’’तिआदिवचनेन सयं चोदेति. चोदापनं पन वक्खति. चावनचेतनो हुत्वाति ‘‘अप्पेव नाम नं इमम्हा ब्रह्मचरिया चावेय्य’’न्ति उप्पन्नेन परं सासना चावेतुकामेन चित्तेन समन्नागतो हुत्वा. ‘‘सुद्धं वा असुद्धं वा’’ति इदं ‘‘चोदेती’’ति इमिना वुत्तचोदनाकिरियाय कम्मनिद्देसो, ‘‘अञ्ञं भिक्खु’’न्ति सेसो, पाराजिकमनापन्नं वा आपन्नं वा अञ्ञं भिक्खुन्ति अत्थो. योति मातिकागतभिक्खु, ‘‘दुट्ठो दोसो अप्पतीतो’’ति इदं अज्झाहरितब्बं, उप्पन्नेन दोसलेसेन ¶ सयं दूसितो, परञ्च दूसेन्तो पीतिसुखादीहि अपगतो यो भिक्खूति अत्थो. वक्खमानेन ‘‘तस्सा’’ति इमिना सम्बन्धो.
‘‘कते ओकासम्ही’’ति पदच्छेदो, ओकासं ‘‘कारापेत्वा’’ति (पारा. ३८९) पाठतो अन्तोनीतहेत्वत्थताय ‘‘कते’’ति ‘‘कारिते’’ति एतस्स परियायो होति, ‘‘ओकासं मे करोहि, अहं तं वत्तुकामो’’ति ओकासे कारापितेति अत्थो. ‘‘अकते ओकासे’’ति पदच्छेदो ¶ , पुब्बे वुत्तोयेवत्थो. दुक्कटापत्तिया सहाति ओकासस्स अकारापितत्ता दुक्कटापत्तिया सद्धिं.
४०४-५. कोण्ठोसीति धुत्तोसि. जेट्ठब्बतिकोसीति कालीदेवीवतनियुत्तोसि. कालीदेवी किर सिरिदेविया जेट्ठा, तस्मा तस्सा वतधरो जेट्ठब्बतिको वुच्चति. तं पन वतं समादियित्वा पूरेन्तो सकलसरीरे मसिं मक्खेत्वा काकपत्तानि मुट्ठियं कत्वा कालीदेविं फलके लिखापेत्वा तं काजकोटियं बन्धित्वा उच्छिट्ठोदकादिअसुचिसन्निचितओलिगल्लं पविसित्वा ‘‘दुस्सीलोसि निस्सीलोसि सीलविरहितोसी’’ति थोमेन्तो विचरतीति.
दुस्सीलत्ता एव हीनज्झासयताय पापधम्मो लामकसभावोसि. पूतिना कम्मेन सीलविपत्तिया अन्तो पविट्ठत्ता अन्तोपूति. छहि द्वारेहि रागादिकिलेसानुस्सवनेन तिन्तत्ता अवस्सुतो. सेसमेत्थ उत्तानत्थमेव. गरुकं निद्दिसेति एत्थ ‘‘कतोकासम्ही’’ति च ‘‘तथेव अकतोकासे, दुक्कटापत्तिया सहा’’ति च आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. एवमुत्तरत्रापि.
४०६. सम्मुखाति ¶ चुदितकस्स सम्मुखा, अविदूरेति अत्थो. हत्थमुद्दायाति मुत्तपाणादिवसेन. तं हत्थमुद्दाय कथितं. परोति यं चोदेसि, सो चुदितको परो. भिक्खुनोति चोदकस्स भिक्खुनो.
४०७. सम्मुखे ठत्वाति चुदितकस्स आसन्ने ठत्वा. ‘‘चोदापेन्तस्सा’’ति एतस्स कम्मभावतो परोति इदं उपयोगन्तवसेन सम्बन्धितब्बं. एवमुत्तरत्र. केनचीति अञ्ञेन केनचि पुग्गलेन. तस्स चोदकस्स. ‘‘चोदापेन्तस्सा’’ति पुन वचनं नियमत्थं.
४०८. सोपीति उग्गहापितत्ता चोदनं करोन्तो इतरो पयोज्जकपुग्गलोपि. तेसं द्विन्नम्पीति पयोजकपयोज्जकानं द्विन्नम्पि.
४०९. वुत्तट्ठानं पण्णं वा सन्देसं वा हरन्तो दूतो नाम, सो ‘‘पण्णं वा सासनं वा पेसेत्वा’’ति इमिना सङ्गय्हतीति तस्मिं विसुं अवत्तब्बेपि ‘‘दुत’’न्ति वचनेन निस्सट्ठदूतमाह ¶ . पण्णं वा अदत्वा ‘‘एवञ्च एवञ्च वदा’’ति सासनञ्च अदत्वा ‘‘तं चोदेही’’ति अत्थमत्तमेव दत्वा निस्सट्ठो भिक्खु इध ‘‘निस्सट्ठदूतो’’ति गहेतब्बो.
अथ वा ‘‘दूत’’न्ति इमिना चोदेतुं उग्गहापेत्वा, तमनुग्गहापेत्वा वा निस्सट्ठो भिक्खु दूतोयेव गहेतब्बो. ‘‘पण्ण’’न्ति इमिना पब्बजितस्स वा अपब्बजितस्स वा कस्सचि हत्थे चोदनं लिखित्वा दिन्नपण्णं गहेतब्बं. सासनन्ति ‘‘पाराजिकं आपन्नो’’तिआदिना नयेन वत्वा पेसियमानं सासनं गहेतब्बं. इदं तयम्पि दूरे निसीदित्वा अञ्ञेहि कारापनतो ‘‘चोदापेन्तस्सा’’ति आह. ‘‘पर’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. एत्थ ओकासकारापनं नत्थि.
४१०. तथाति ¶ यथा अमूलकेन पाराजिकेन सम्मुखा ओकासे कारिते, अकारिते च, तथा अमूलकेहि सङ्घादिसेसेहीति वुत्तं होति. ‘‘वुत्ते सम्मुखा परे’’ति भुम्मवसेन अधिकतेन योजेतब्बं, चोदेति चोदापेतीति वुत्तं होतीति. पाचित्तियापत्तीति ओकासे कारिते केवला, अकारिते दुक्कटेन सहाति गहेतब्बं. सम्मुखा सेसापत्तीहि परे वुत्ते चावनसञ्ञिनो दुक्कटं होतीति योजना. ओकासाकारापनेनपि दुक्कटमेव होति.
४११. अक्कोसनाधिप्पायस्साति खुंसनाधिप्पायस्स. अकतोकासन्ति अकारितोकासं, ‘‘पर’’न्ति इमिना योजेतब्बं. अत्तनाति चोदकेन, ‘‘सयं अकारितोकास’’न्ति इमिना योजेतब्बं. सह पाचित्तियेनाति ‘‘ओमसवादे पाचित्तिय’’न्ति (पारा. १४) वुत्तपाचित्तियेन सह. वदन्तस्साति चोदेन्तस्स वा चोदापेन्तस्स वा, एत्थ ‘‘सम्मुखा’’ति इदं वक्खमानस्स ‘‘असम्मुखा’’ति एतस्स विपरियायतो लब्भति, च-कारेन कारितोकासपक्खे दुक्कटेन पाचित्तियसम्बन्धी.
४१२. असम्मुखा वदन्तस्साति एत्थ ‘‘अक्कोसनाधिप्पायस्सा’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. ‘‘अकतोकासमत्तना’’ति नानुवत्तति. सत्तहि आपत्तीहीति पाराजिकसङ्घादिसेसथुल्लच्चयपाचित्तियपाटिदेसनीयदुक्कटदुब्भासितसङ्खातेसु सत्तसु आपत्तिक्खन्धेसु येन केनचीति वुत्तं होति. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘असम्मुखा’’ति इदं सङ्गण्हाति. कम्मन्ति तज्जनीयादिसत्तविधं कम्मं.
४१३. उम्मत्तकादीनन्ति ¶ आदि-सद्देन ‘‘अनापत्ति सुद्धे असुद्धदिट्ठिस्स असुद्धे असुद्धदिट्ठिस्स उम्मत्तकस्स आदिकम्मिकस्सा’’ति ¶ (पारा. ३९०) वुत्ते सङ्गण्हाति. पञ्चङ्गसंयुतन्ति यं चोदेति, तस्स ‘‘उपसम्पन्नो’’ति सङ्ख्यूपगमनं, तस्मिं सुद्धसञ्ञिता, येन पाराजिकेन चोदेति, तस्स दिट्ठादिवसेन अमूलकता, चावनाधिप्पायेन सम्मुखा चोदना, तस्स तङ्खणविजाननन्ति इमेहि पञ्चहि अङ्गेहि युत्तं होति.
४१५. इदन्ति ‘‘सिक्खापद’’न्ति सेसो, ‘‘सिक्खापद’’न्ति च इमिना तप्पटिपादनीया आपत्तियेव गय्हति. तिसमुट्ठानन्ति कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततोति सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानतो तिसमुट्ठानं. तेनेवाह ‘‘सचित्त’’न्ति. पटिघचित्तानं द्विन्नं अञ्ञतरेन सहितत्ता सचित्तकं. तंसम्पयुत्ताय दोमनस्सवेदनाय वसेन दुक्खवेदनं.
दुट्ठदोसकथावण्णना.
४१६. लेसमत्तन्ति ‘‘अञ्ञम्पि वत्थुं लिस्सति सिलिस्सति वोहारमत्तेनेव ईसकं अल्लीयतीति लेसो, जातिआदीनंयेव अञ्ञतरकोट्ठासस्सेतं अधिवचन’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.३९१) अट्ठकथाय दस्सितनिब्बचनेसु ‘‘लेसो नाम दस लेसा जातिलेसो नामलेसो’’तिआदिना (पारा. अट्ठ. ३९४) नयेन पदभाजने वुत्तेसु जातिनामगोत्तादीसु दससु लेसेसु अञ्ञतरलेसमत्तन्ति वुत्तं होति.
तत्थ जाति नाम खत्तियब्राह्मणादिजाति. नामं नाम इमस्मिं सिक्खापदे ‘‘छगलको दब्बो मल्लपुत्तो नाम, छगलिका मेत्तिया भिक्खुनी नामा’’ति ठपितं नामं विय चोदकेहि ठपितनामञ्च बुद्धरक्खितादिसकनामञ्चाति दुविधं नामं. गोत्तं नाम गोतममोग्गल्लानादिगोत्तं. लिङ्गं नाम ¶ दीघतादिसण्ठाननानत्तञ्च कण्हतादिवण्णनानत्तञ्चाति इदं दुविधलिङ्गं. आपत्तिलेसो नाम लहुकादिरूपेन ठितपाचित्तियादिआपत्ति. पत्तो नाम लोहपत्तादि. चीवरं नाम पंसुकूलादि. उपज्झायो नाम चुदितकस्स उपज्झायो. आचरियो नाम चुदितकस्स पब्बज्जाचरियादिको. सेनासनं नाम चुदितकस्सेव निवासपासादादिकं.
चोदेय्याति अञ्ञखत्तियजातिकं पुग्गलं पाराजिकं अज्झापज्जन्तं दिस्वा अत्तनो वेरिखत्तियजातिकं ¶ पुग्गलं ‘‘खत्तियो मया दिट्ठो, पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नोसी’’तिआदिना नयेन चोदेति. गरुकापत्ति नाम सङ्घादिसेसो. सचे चावनचेतनोति ‘‘अप्पेव नाम नं इमम्हा ब्रह्मचरिया चावेय्य’’न्ति (पारा. ३९२) वुत्तत्ता सचे इमं सासना चावेय्यामीति अधिप्पायो हुत्वा चोदेतीति वुत्तं होति, इमिना ब्यतिरेकवसेन न अञ्ञाधिप्पायोति वुत्तमेव होतीति पुरिमसिक्खापदट्ठकथायं दस्सितेसु ‘‘चावनाधिप्पायो अक्कोसाधिप्पायो’’ति (पारा. अट्ठ. २.३८९) एवमादिनानप्पकाराधिप्पायेसु आपत्तिया अङ्गभूतं चावनाधिप्पायं दस्सेत्वा सेसाधिप्पाये पटिक्खिपति.
४१७. तथासञ्ञीति अयं पाराजिकमज्झापन्नोयेवाति तथासञ्ञी. ‘‘चोदेति वा चोदापेति वा’’ति वुत्तत्ता ‘‘तथासञ्ञी’’ति इदं ‘‘चोदापेती’’ति इमिनापि योजेतब्बं. सेसोति एत्थ ‘‘पाराजिकानि वुत्तानी’’तिआदिं कत्वा ‘‘सचित्तं दुक्खवेदन’’न्ति परियन्तं कत्वा दस्सितपठमसिक्खापदविनिच्छयसङ्गाहककथापबन्धेन वुत्तसब्बविनिच्छयेसु तंसिक्खापदनियतं ‘‘अमूलकेना’’ति इदञ्च इमस्मिं सिक्खापदे ‘‘भिक्खुमन्तिमवत्थुना…पे… अनापत्ति सिया’’ति वुत्तमत्थञ्च ¶ ठपेत्वा अवसिट्ठसब्बविनिच्छयोति अत्थो. अनन्तरसमो मतो हेट्ठा अनन्तरं वुत्तसिक्खापदेनेव सदिसोति वेदितब्बो.
दुतियदुट्ठदोसकथावण्णना.
४१८. समग्गस्स सङ्घस्साति ‘‘समग्गो नाम सङ्घो समानसंवासको समानसीमायं ठितो’’ति पदभाजने वुत्तत्ता चित्तेन च कायेन च एकीभूतस्स सङ्घस्साति वुत्तं होति. च-कारो पदपूरणो, एव-कारत्थो वा, नसमग्गस्साति ब्यतिरेकत्थो वेदितब्बो. भेदत्थं वायमेय्याति ‘‘इमे कथं कदा भिज्जिस्सन्ती’’ति रत्तिन्दिवं चिन्तेत्वा उपायं गवेसित्वा पक्खपरियेसनादिं करेय्याति अत्थो. वुत्तञ्हि पाळियं ‘‘भेदाय परक्कमेय्याति कथं इमे नाना अस्सु विना अस्सु वग्गा अस्सूति पक्खं परियेसति गणं बन्धती’’ति (पारा. ४१२).
भेदहेतुन्ति ‘‘इधुपालि भिक्खु अधम्मं ‘धम्मो’ति दीपेति, धम्मं ‘अधम्मो’ति दीपेती’’तिआदिना (परि. ४५९) नयेन खन्धके वुत्तं अट्ठारसभेदकरवत्थुसङ्खातं सङ्घभेदकारणमाह ¶ . इदमेव हि पदभाजने वुत्तं ‘‘भेदनसंवत्तनिकं वा अधिकरणन्ति अट्ठारसभेदकरवत्थूनी’’ति. गहेत्वाति पग्गय्ह. तिट्ठेय्याति नप्पटिनिस्सज्जेय्य. परिदीपयन्ति एत्थ परिदीपेन्तो, न पटिनिस्सज्जन्तोति अत्थो. यथाह ‘‘तिट्ठेय्याति न पटिनिस्सज्जेय्या’’ति.
४१९. भिक्खूहीति तस्स सङ्घभेदकस्स परक्कमनं पस्सन्तेहि वा दूरे चे, ठितं पवत्तिं सुणन्तेहि वा लज्जीहि सुपेसलेहि सेसभिक्खूहि. वुत्तञ्हेतं ‘‘भिक्खूहीति अञ्ञेहि भिक्खूहि. ये पस्सन्ति ये सुणन्ति, तेहि वत्तब्बो’’ति ¶ (पारा. ४१२). तस्स वदन्तेहि एवं वत्तब्बन्ति वचनाकारदस्सनत्थमाह ‘‘मायस्मा समग्गस्स सङ्घस्स भेदाय परक्कमि, भेदनसंवत्तनिकं वा अधिकरणं समादाय पग्गय्ह अट्ठासि, समेतायस्मा सङ्घेन, समग्गो हि सङ्घो सम्मोदमानो अविवदमानो एकुद्देसो फासु विहरती’’ति (पारा. ४११) पाठं, तं एकदेससङ्गहवसेन उपलक्खेतुमाह ‘‘भेदत्थं…पे… भेदकारण’’न्ति. इति वत्तब्बोति योजना.
४२०. वुच्चमानो हीति एत्थ हि-सद्दो अपि-सद्दत्थो. ‘‘पी’’ति वा पाठो, तेहि लज्जिभिक्खूहि ‘‘मायस्मा’’तिआदिना नयेन विसुं तिक्खत्तुं वुत्तोपीति अत्थो. निस्सज्जेय्य न चेव नन्ति तं भेदाय परक्कमनं अप्पटिनिस्सज्जनपच्चया दुक्कटापत्तिं आपज्जित्वापि न विस्सज्जेय्याति अत्थो. वुत्तञ्हेतं ‘‘नो चे पटिनिस्सज्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ४१२). तथा हि अप्पटिनिस्सज्जन्तो हत्थेसु, पादेसु च गहेत्वा सङ्घमज्झे आनेत्वा तथेव तिक्खत्तुं वुत्तोपि तं अविस्सज्जेत्वा दुक्कटापत्तिं आपन्नोति इमिना च सङ्गहितो. वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘सो भिक्खु सङ्घमज्झम्पि आकड्ढित्वा वत्तब्बो ‘मायस्मा…पे… फासु विहरती’ति. दुतियम्पि वत्तब्बो. ततियम्पि वत्तब्बो. सचे पटिनिस्सज्जति, इच्चेतंकुसलं. नो चे पटिनिस्सज्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति. इदं उभयत्थ दुक्कटं सामञ्ञेन वक्खति ‘‘तिक्खत्तुं पन वुत्तस्स, अपरिच्चजतोपि त’’न्ति.
समनुभासितब्बोति एत्थ ‘‘सो भिक्खू’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं, ‘‘यावततिय’’न्ति सेसो, यथाह ‘‘सो भिक्खु ¶ भिक्खूहि यावततियं समनुभासितब्बो’’ति (पारा. ४११), तथा सङ्घमज्झेपि तिक्खत्तुं वुच्चमानोपि नो विस्सज्जेत्वा दुक्कटं आपन्नो सो आधानग्गाही भिक्खु ¶ सङ्घेन तिक्खत्तुं वुत्तं कम्मवाचं वत्वा समनुभासितब्बोति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यावततियं समनुभासितब्बोति याव ततियं समनुभासनं, ताव समनुभासितब्बो, तीहि समनुभासनकम्मवाचाहि कम्मं कातब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४११). तन्ति भेदाय परक्कमनं, भेदनसंवत्तनिकं अधिकरणं पग्गहेत्वा ठानञ्च. अच्चजन्ति, ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय वुच्चमानायपि अच्चजन्तो. गरुकं फुसेति ततियाय कम्मवाचाय ‘‘सो भासेय्या’’ति य्यकारप्पत्ताय सङ्घादिसेसं आपज्जति.
४२१. सङ्घस्स भेदाय परक्कमन्तं भिक्खुं दिस्वा, सुत्वा, ञत्वा च अवदन्तस्स भिक्खुनो दुक्कटन्ति योजना.
४२२. कीवदूरे वसन्तेहि सुत्वा गन्त्वा वत्तब्बन्ति आह ‘‘गन्त्वा’’तिआदि. अद्धयोजनमेव अद्धयोजनता, ततो अधिकं वा. गिलानं पटिच्च अद्धयोजनं वुत्तं, इतरं पटिच्च ‘‘अधिकं दूरम्पि पन गन्तब्ब’’न्ति वुत्तं. तेनेवाह ‘‘सचे सक्कोती’’ति. तावदेति तदा एव, अचिरायित्वाति अत्थो.
४२३. तिक्खत्तुं पन वुत्तस्साति ‘‘मायस्मा’’तिआदिना नयेन विसुञ्च सङ्घमज्झे च तिक्खत्तुं वुत्तस्सापि अपरिच्चजन्तस्स. तं भेदाय परक्कमादिकं. भेदप्पवत्तिया सुतक्खणे सयं अगन्त्वा पण्णं वा सासनं वा पेसेन्तस्स आपत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘दूतं वा’’तिआदि. यथाह अट्ठकथायं ¶ (पारा. अट्ठ. २.४११) ‘‘दूतं वा पण्णं वा पेसेत्वा वदतोपि आपत्तिमोक्खो नत्थी’’तिआदि.
४२५. य्यकारे पन सम्पत्तेति ‘‘यस्स नक्खमति, सो भासेय्या’’ति (पारा. ४१३) ततियकम्मवाचाय अन्ते य्यकारे उच्चारिते. पस्सम्भन्तीति पटिप्पस्सम्भन्ति, वूपसमन्तीति अत्थो. दुक्कटादयोति ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि द्वे च थुल्लच्चया. यथाह ‘‘सङ्घादिसेसं अज्झापज्जन्तस्स ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लच्चया पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति (पारा. ४१४). तस्मा ञत्तिया पुब्बे बहि च सङ्घमज्झे च तिक्खत्तुं वुत्तेपि अप्पटिनिस्सज्जनेन आपन्नानि द्वे दुक्कटानि देसेतब्बानीति विञ्ञायति.
इमिस्सा ¶ कम्मवाचाय किं आपन्नापत्तियो पटिप्पस्सम्भन्ति, उदाहु अनापन्नाति विचारणाय ‘‘यो अवसाने पटिनिस्सज्जिस्सति, सो ता आपत्तियो न आपज्जति, तस्मा अनापन्ना पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४१४) महासुमत्थेरस्स वादं ‘‘किमनापन्नानं पटिप्पस्सद्धिया’’ति पटिबाहित्वा ‘‘लिङ्गपरिवत्तने असाधारणापत्तियो विय आपन्ना पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति महापदुमत्थेरस्स वादो ठितो.
४२६. अकते पन कम्मस्मिन्ति यथावुत्तसमनुभासनकम्मे अकते. अपरिच्चजतोपि चाति तं सङ्घभेदाय परक्कमनं अपरिच्चजन्तस्सापि. ‘‘सङ्घादिसेसेना’’ति इमिना कम्मं अकत्वा सङ्घमज्झे च बहि च तिक्खत्तुं वुच्चमानस्स अप्पटिनिस्सज्जनेन दुक्कटं पन होतीति ब्यतिरेकतोव दस्सेति.
४२७. पुब्बे वाति ञत्तिया पुब्बे विसुं, सङ्घमज्झे वा तिक्खत्तुं वुच्चमानेपि. तङ्खणेपीति ञत्तिक्खणे वा. ञत्तिया ¶ अनिट्ठितायपि पच्छापि, इमस्स अवधिं दस्सेति ‘‘असम्पत्ते य्यकारस्मि’’न्ति. पटिनिस्सज्जतोपि च तस्स सङ्घादिसेसेन अनापत्ति पकासिताति पठमगाथाय पच्छिमड्ढं इधानेत्वा योजेतब्बं.
४२८. एत्तावता ‘‘अनापत्ति असमनुभासन्तस्स पटिनिस्सज्जन्तस्स उम्मत्तकस्स खित्तचित्तस्स वेदनाट्टस्स आदिकम्मिकस्सा’’ति (पारा. ४१६) पाठे ‘‘पटिनिस्सज्जन्तस्सा’’ति पदेन गहितेसु ‘‘ञत्तितो’’तिआदीसु विनिच्छयं दस्सेत्वा तं निगमेतुं ‘‘पटिनिस्सज्जतो वापि त’’न्ति आह. निगमनत्थजोतको एवं-सद्दो सामत्थिया लब्भति, एवं ‘‘ञत्तितो’’तिआदिना यथावुत्तनयेन पटिनिस्सज्जन्तस्स वाति अत्थो. तन्ति सङ्घभेदप्पयोगं. असमनुभासतो वाति असमनुभासियमानस्स. ‘‘असमनुभासियतो’’ति वत्तब्बे विकरणपच्चयलोपेन ‘‘असमनुभासतो’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘असमनुभासन्तस्साति असमनुभासियमानस्सा’’ति (पारा. अट्ठ. २.४१६). ‘‘सङ्घादिसेसेन अनापत्ति पकासिता’’ति अनुवत्तमानत्ता इच्छितत्थे सिद्धेपि पुन ‘‘अनापत्ति पकासिता’’ति वचने पुनरुत्तता आपज्जतीति? नापज्जति, पदावुत्ति नाम अलंकारो होतीति.
४२९. इमस्स ¶ सिक्खापदस्स अत्थुप्पत्तियं सङ्घभेदत्थं पञ्च वत्थूनि याचन्तेन देवदत्तेन ‘‘साधु भन्ते भिक्खू यावजीवं मच्छमंसं न खादेय्युं, यो मच्छमंसं खादेय्य, वज्जं नं फुसेय्या’’ति (पारा. ४०९) वुत्ते ‘‘अलं देवदत्त मया तिकोटिपरिसुद्धं मच्छमंसं अनुञ्ञातं अदिट्ठं असुतं अपरिसङ्कित’’न्ति (पारा. ४०९) अनुञ्ञातेसु मच्छमंसेसु कप्पियाकप्पियविनिच्छयं पुब्बे अनोकासाभावेन अवत्वा पकतं सिक्खापदविनिच्छयं निट्ठापेत्वा इदानि पत्तावसेसं तं दस्सेतुं ‘‘यञ्ही’’तिआदि आरद्धं ¶ . ‘‘तं तस्सा’’ति वक्खमानत्ता ‘‘य’’न्ति इदं ‘‘भिक्खु’’न्ति इमिना च ‘‘मच्छमंस’’न्ति एतेन च योजेतब्बं. मच्छन्ति ओदकं. मंसन्ति थलजानं मंसं. निब्बेमतिकोति ‘‘मं उद्दिस्स कत’’न्ति वा ‘‘सङ्घं उद्दिस्स कत’’न्ति वा उप्पन्नाय विमतिया विरहितो.
४३०. समुद्दिस्स कतन्ति सङ्घं वा अत्तानं वा उद्दिस्स कतं. ‘‘ञत्वा’’ति इमिना अजानित्वा भुञ्जन्तस्स अनापत्तिभावमाह.
४३१. हत्थीनं अस्सानं अच्छानं मनुस्सानं अहीनं कुक्कुरानं दीपीनं सीहानं ब्यग्घानं तरच्छानं मंसं अकप्पियं होतीति योजना.
४३२. सचित्तकता आपत्तियायेव युज्जति, इध पन तंहेतुकं मंसमेव हेतुम्हि फलूपचारेन सचित्तकन्ति गहितं. एत्थ चित्तं नाम अत्तानं वा सङ्घं वा उद्दिस्स कतभावजाननचित्तं. सेसन्ति अनुद्दिस्सकतं अकप्पियमंसं. अचित्तकन्ति वुत्तनयमेव.
४३३. पुच्छित्वायेवाति अकप्पियमंसपरिहारत्थं दससु मंसेसु नामञ्च उद्दिस्सकतस्स परिहारत्थं उभयस्सापि पटिलद्धाकारञ्च पुच्छित्वायेवाति अत्थो. ओदकेसु मच्छेसु अकप्पियाभावतो लद्धाकारोव ञातब्बो. मंसे दिट्ठमत्तेयेव ‘‘इदं असुकमंस’’न्ति जानन्ति चे, अपुच्छितेपि दोसो नत्थि. दायकेसु मंसस्साभावे लद्धनियामे अपुच्छितेपि दोसो नत्थि. यथा वा तथा वा विमतिया उप्पन्नाय अप्पटिग्गाहेत्वा निसिन्ने ‘‘कस्मा न पटिग्गण्हथा’’ति पुच्छिते विमतिया उप्पन्नाकारं वत्वा ‘‘मयं तुम्हे वा इतरे भिक्खू वा उद्दिस्स न करिम्हा’’ति ¶ वत्वा ‘‘अम्हाकमेव सन्धाय कतं, पण्णाकारत्थाय कतं, अतिथीनं वा अत्थाय कत’’न्तिआदिना ¶ अत्तना लद्धप्पकारं वत्वा ‘‘संसयं अकत्वा पटिग्गहेतब्ब’’न्ति वदेय्युं चे, पटिग्गहेतुं वट्टतीति सब्बमिदं अट्ठकथाय वुत्तं.
भिक्खूनं एतं वत्तन्ति योजना. वत्तट्ठाति सम्मासम्बुद्धेन महाकरुणाय देसितं पातिमोक्खसंवरसीलं विसोधेत्वा पटिपज्जने पतिट्ठिता. ‘‘विनयञ्ञुनो’’ति इमिना विनयं अजानित्वा उपदेसप्पमाणेनेव वत्तं पूरेन्तेहि वत्तस्स विरोधोपि सियाति ते निवत्तेति. ‘‘वत्तट्ठा’’ति विसेसनेन विनयं ञत्वापि अपूरणे निवत्तेति. उभयेनपि अत्तना वुत्तविनिच्छयस्स परिसुद्धभावं दीपेति.
४३४. इदं समनुभासनन्ति यथावुत्तसिक्खापदमाह. समनुभासनेन साधेतब्बा आपत्ति समनुभासना कारणूपचारेन. अञ्ञथा एकसमुट्ठानादिभावो न युज्जति. एकसमुट्ठानं कायवाचाचित्तसङ्खातं एकं समुट्ठानं एतस्साति कत्वा. कायकम्मन्ति हत्थमुद्दावसेन कायेन कातब्बस्स पटिनिस्सज्जनस्स अकतत्ता कायकम्मं. वचीकम्मन्ति वचसा कातब्बस्स अकतत्ता वचीकम्मं. अक्रियन्ति यथावुत्तनयेन ‘‘सङ्घभेदोपक्कमनिवारणाय परक्कमनं पटिनिस्सज्जामी’’ति कायविकारेन वा वचीभेदेन वा अविञ्ञापनतो अकिरियं नाम होतीति वुत्तं होति.
सङ्घभेदकथावण्णना.
४३५. किञ्चिपि वत्तब्बन्ति ‘‘एको वा द्वे वा तयो वा’ति वुत्तसङ्घभेदानुवत्तकभिक्खुं पस्सन्तेहि सुणन्तेहि लज्जिभिक्खूहि ¶ विसुञ्च सङ्घमज्झे च नेत्वा तिक्खत्तुंयेव सङ्घभेदानुवत्तनस्स अकत्तब्बतं वत्वा ततो अनोरमन्तानं ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय समनुभासनकम्मं कातब्ब’’न्ति इदञ्च ‘‘ततियानुस्सावनाय य्य-कारप्पत्ताय आपज्जनकसङ्घादिसेसतो पुब्बे आपन्ना दुक्कटथुल्लच्चया पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति इदञ्च अनापत्तिपकारो चाति इमं साधारणविनिच्छयं सन्धायाह. वचनप्पकारभेदो पन अत्थेव, सो सङ्खेपतो मातिकाय (पारा. ४१८-४१९) वित्थारतो पदभाजने (पारा. ४१८-४१९) आगतनयेन वत्तब्बो. अस्साति दुतियसङ्घभेदसिक्खापदस्स. ‘‘समुट्ठाना…पे… मता’’ति इमिना साधारणविनिच्छयो अतिदिट्ठोति दट्ठब्बं.
दुतियसङ्घभेदकथावण्णना.
४३६. उद्देसपरियापन्नेति ¶ एत्थ ‘‘सिक्खापदे’’ति सेसो, निदानपाराजिकसङ्घादिसेसअनियतवित्थारसङ्खाते पञ्चविधउद्देसलक्खणपातिमोक्खे अन्तोगधसिक्खापदविसयेति अत्थो. ‘‘उद्देसपरियापन्ने सिक्खापदे’’ति इमिना ‘‘अवचनीयमत्तानं करोती’’ति इमस्स विसयं दस्सेति. भिक्खु दुब्बचजातिकोति एत्थ ‘‘यो’’ति अज्झाहारो. ‘‘दुब्बचजातिकोति दुब्बचसभावो, वत्तुं असक्कुणेय्योति अत्थो’’ति (पारा. अट्ठ. २.४२५-४२६) अट्ठकथाय वुत्तदोवचस्सताय हेतुभूतपापिच्छतादीहि एकूनवीसतिया धम्मेहि समन्नागतो हुत्वा अत्तनि वुत्तं अनुसिट्ठिं सादरमग्गहणेन नासनता दोवचस्ससभावोति अत्थो. वुत्तञ्हेतं पदभाजने ‘‘दुब्बचजातिको होतीति दुब्बचो होति दोवचस्सकरणेहि धम्मेहि समन्नागतो अक्खमो अप्पदक्खिणग्गाही अनुसासनि’’न्ति (पारा. ४२६).
अवचनीयमत्तानं ¶ करोतीति ‘‘मा मं आयस्मन्तो किञ्चि अवचुत्थ कल्याणं वा पापकं वा, अहम्पायस्मन्ते न किञ्चि वक्खामि कल्याणं वा पापकं वा, विरमथायस्मन्तो मम वचनाया’’ति (पारा. ४२५) वुत्तनयेन अत्तानं अवचनीयं करोति. गरुकं सियाति एत्थ ‘‘तस्सा’’ति इदं अज्झाहारनयसम्बन्धेन लब्भति. तत्रायं योजना – दुब्बचजातिको यो भिक्खु उद्देसपरियापन्ने सिक्खापदे अत्तानं अवचनीयं करोति, तस्स गरुकं सियाति.
किं वुत्तं होति? यो भिक्खु अत्तनो दोवचस्सतं पस्सन्तेहि, सुणन्तेहि च लज्जिभिक्खूहि ‘‘मा आयस्मा अत्तानं अवचनीयं अकासि…पे… अञ्ञमञ्ञवुट्ठापनेना’’ति (पारा. ४२५) वुत्तनयेन तिक्खत्तुं वुत्तोपि दुक्कटं आपज्जित्वापि न विस्सज्जेति, ‘‘सो भिक्खु सङ्घमज्झम्पि आकड्ढित्वा वत्तब्बो’’ति (पारा. ४२६) वुत्तत्ता हत्थे गहेत्वा आकड्ढित्वापि सङ्घमज्झं नेत्वा तथेव तिक्खत्तुं वुत्ते दुक्कटं आपज्जित्वापि न विस्सज्जेति, तस्स दुब्बचजातिकस्स ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय करियमाने समनुभासनकम्मे ततियाय कम्मवाचाय य्यकारप्पत्ताय पुब्बे वुत्तनयेनेव ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लच्चये च पटिप्पस्सम्भयमानो सङ्घादिसेसो होतीति वुत्तं होति.
४३७. दुब्बचेति एत्थ ‘‘सिक्खापदे’’ति सेसो, तथा सङ्घभेदकवण्णनेति एत्थापि. सङ्घभेदो एव सङ्घभेदको, तं वण्णेति कथेतीति सङ्घभेदकवण्णनं, किं तं? सिक्खापदं, तञ्च ¶ पठममेव सङ्घभेदकसिक्खापदं गहेतब्बं, तस्मिं वुत्तनयेनाति योजना. यथाह अट्ठकथायं ‘‘समुट्ठानादीनि पठमसङ्घभेदसदिसानेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.४२५-४२६). ‘‘सब्बो विनिच्छयो’’ति एतेन इध दस्सितेन ¶ ‘‘गरुकं सिया’’ति एतेन सङ्गहितं सङ्घादिसेसावसानविनिच्छयं वज्जेत्वा ‘‘अकते पना’’तिआदिगाथात्तयेन वुत्तअनापत्तिप्पकारे च ‘‘इदमेकसमुट्ठान’’न्तिआदिगाथाय वुत्तसमुट्ठानादिके च अतिदिसति.
दुब्बचकथावण्णना.
४३८. यो कुलदूसको भिक्खु, सो छन्दगामितादीहि पापेन्तो भिक्खुहि कम्मे करियमाने तं छन्दगामितादीहि पापनं अच्चजन्तो गरुकं फुसे सङ्घादिसेसं आपज्जतीति योजना. ‘‘कुलदूसकोति कुलानि दूसेति पुप्फेन वा फलेन वा चुण्णेन वा मत्तिकाय वा दन्तकट्ठेन वा वेळुया वा वेज्जिकाय वा जङ्घपेसनिकेन वा’’ति (पारा. ४३७) वचनतो सद्धासम्पन्नकुलानि लाभं निस्साय पुप्फदानादीहि सङ्गण्हित्वा तथा अकरोन्तेसु लज्जिभिक्खूसु कुलानं सद्धादूसनतो कुलदूसको, भिक्खु.
छन्दगामितादीहि पापेन्तोति कुलदूसनकम्मं करोन्तं दिस्वा वा सुत्वा वा अवचनतो आपज्जितब्बदुक्कटतो मुच्चनत्थाय ‘‘आयस्मा खो…पे… अलन्ते इध वासेना’’ति वदन्ते लज्जी पेसले भिक्खू ‘‘छन्दगामिनो च भिक्खू…पे… एकच्चं न पब्बाजेन्ती’’ति छन्दगामितादीहि चतूहि अगतिगमनेहि योजेन्तोति अत्थो. कम्मे करियमानेति यथावुत्तनयेन अत्तानं गरहन्तानं भिक्खूनं करियमानं अक्कोसनञ्च परिभासनञ्च ये पस्सन्ति, ये च सुणन्ति, तेहि ‘‘मायस्मा एवं अवच, न च भिक्खू छन्दगामिनो…पे… अलन्ते इध वासेना’’ति तिक्खत्तुं वुच्चमानोपि दुक्कटं आपज्जित्वापि अप्पटिनिस्सज्जन्तं हत्थे गहेत्वा आकड्ढित्वा सङ्घमज्झं आनेत्वा ‘‘मायस्मा एवं अवचा’’तिआदिना नयेनेव ¶ पुनपि तिक्खत्तुं वुत्ते दुक्कटं आपज्जित्वापि अप्पटिनिस्सज्जन्तस्स ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय समनुभासनकम्मे करियमानेति वुत्तं होति. गरुकं फुसेति ञत्तिया दुक्कटं, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लच्चये च पटिप्पस्सम्भेन्तो ततियकम्मवाचाय अन्ते य्यकारे सम्पत्ते सङ्घादिसेसं आपज्जतीति वुत्तं होति.
४३९-४०. ‘‘कुलानि ¶ दूसेति पुप्फेन वा’’तिआदिना (पारा. ४३७) नयेन वुत्तकुलदूसनोपकरणभूतचुण्णपण्णादीसु विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘चुण्ण’’न्तिआदि. चुण्णन्ति सिरीसपण्णादिचुण्णं. पण्णन्ति तम्बूलपण्णतालपण्णादिखादितब्बाखादितब्बपण्णं. फलन्ति तालपनसादिफलं. पुप्फन्ति चम्पकादिपुप्फं. वेळुन्ति अन्दोळिकापाटं किरण्डादिकं वेळुं. कट्ठन्ति गेहदारुं, इन्धनञ्च. मत्तिकन्ति पाकतिकं, पञ्चवण्णं वा मत्तिकं.
अत्तनो सन्तकं, तावकालिकादिवसेन गहितं वा चुण्णं…पे… मत्तिकं कुलसङ्गहणत्थाय ददतो कुलदूसनदुक्कटं होतीति सम्बन्धो. थेय्याति चोरिका. ‘‘ददतो’’ति इदं सामिवचनं ‘‘कातब्बो’’ति पच्चत्तवचनन्तं विसेसितब्बमपेक्खित्वा ‘‘ददन्तो’’ति विभत्तिविपरिणामेन पच्चत्तवचनन्तं अनुवत्तेतब्बं. कातब्बोति एत्थ कारेतब्बोति अत्थो. इमिना सङ्घसन्तकं, गणसन्तकं, अञ्ञपुग्गलसन्तकञ्च चुण्णादिं कुलसङ्गहत्थं चोरिकाय देन्तो भण्डग्घेन कारेतब्बोति इमं विनिच्छयं दस्सेति. सङ्घञ्ञसन्तकेति सङ्घञ्ञसन्तकचुण्णादिकेति अत्थो. एत्थ अञ्ञ-सद्देन गणपुग्गलानं गहणं.
४४१. सङ्घिकं गरुभण्डं वाति सङ्घसन्तकं गरुभण्डपहोनकं वा पण्णादिकं. सेनासननियामितन्ति ‘‘एत्तका फलरुक्खादयो सेनासने नवकम्मत्थाया’’ति एवं नियमितं ¶ वा. इस्सरवताये वाति एवकारेन ‘‘थेय्या’’ति इदं निवत्तितं.
४४२. हरित्वा वाति अत्तनायेव हरित्वा वा. ‘‘पुप्फं देन्तस्सा’’ति इमिना सम्बन्धो. एस नयो उपरिपि. हरापेत्वा वाति अञ्ञस्स हत्थे पेसेत्वा वा. पक्कोसित्वा वाति आमन्तेत्वा वा पक्कोसापेत्वा वाति उपलक्खणतो लब्भति. आगतस्स वाति अत्तना एव आगतस्स वा. ‘‘कुलसङ्गहणत्थाया’’ति वचनेन ‘‘एवरूपे अधिप्पाये असति वट्टती’’ति वुत्तत्ता ‘‘चेतियं पूजं करोन्तापि ‘पूजेस्सामा’ति पुप्फानि गहेत्वा गच्छन्तापि तत्थ तत्थ सम्पत्तानं चेतियपूजनत्थाय देन्ति, एतम्पि पुप्फदानं नाम न होती’’तिआदिकं (पारा. अट्ठ. २.४३६-४३७) अट्ठकथागतं सब्बं विनिच्छयं दस्सितं होति.
४४३. एवं उस्सग्गं दस्सेत्वा अपवादं दस्सेतुमाह ‘‘हरित्वा वा’’तिआदि. ‘‘हरापेत्वा’’ति इमिना योजेतब्बस्स वा-सद्दस्स अवुत्तसम्पिण्डनत्थताय ‘‘पक्कोसित्वा वा पक्कोसापेत्वा ¶ वा, आगतानं वा’’ति च सङ्गय्हति. आगतस्सेवाति एवकारेन हरित्वा दानादिं निवत्तेति.
४४४. तञ्चाति मातापितुआदीनं तं पुप्फदानञ्च. वत्थुपूजत्थन्ति रतनत्तयपूजनत्थं. न पनञ्ञथाति अञ्ञेन पकारेन दातुं न वट्टति. येन पकारेन दातुं न वट्टति, कोयं पकारोति आह ‘‘सिवादी’’तिआदि. सिवादिपूजनत्थन्ति महिस्सरादिदेवतापूजनत्थञ्च. मण्डनत्थन्ति पिळन्धनत्थं. एवं अदातब्बप्पकारनियमनेन ‘‘इमं विक्किणित्वा जीविकं कप्पेस्सन्ती’’ति मातापितुआदीनं दातुं वट्टतीति वदन्ति.
४४५. ‘‘फलादीसु ¶ …पे… विनिच्छयो’’ति इमिना ‘‘हरित्वा वा हरापेत्वा वा’’तिआदिना पुब्बे वुत्तविनिच्छयो फलपण्णादीसु सब्बत्थ समानोति दस्सेति.
४४६. ‘‘पुप्फादिभाजने’’ति पुप्फफलादीनं भाजनकाले. सम्मतेनाति पुप्फादिभाजनत्थं खन्धके वुत्तनयेन सङ्घेन सम्मतेन भिक्खुना. अस्साति भाजनट्ठानं आगतस्स. इतरेनाति सङ्घसम्मुतिं विना पुप्फादीनि भाजापेन्तेन. ञापेत्वा दातब्बन्ति सब्बं सङ्घं जानापेत्वा दातब्बं.
४४७. उपड्ढभावन्ति एकेन भिक्खुना लद्धब्बभागतो उपड्ढं. ‘‘थोकं थोक’’न्ति इमिना उपड्ढतोपि अप्पतरं गहितं.
४४८. परिब्बयविहीनस्साति तण्डुलादिजीवितवुत्तिवयमूलरहितस्स. सम्पत्तिस्सरियस्सापीति अत्तनो समीपमुपगतस्स इस्सरस्स च. ‘‘दातब्बं तु सकं फल’’न्ति इमिना सम्बन्धो. ‘‘परिब्बयविहीनानं, दातुं सपरसन्तक’’न्ति खुद्दसिक्खाय आगतं, इध ‘‘सकं फल’’न्ति वुत्तं. तत्थ परवचनेन विस्सासिकानं गहणं, इध पन विस्सासग्गाहेन गहेत्वा दीयमानम्पि ससन्तकमेवाति ‘‘सक’’न्ति वुत्तन्ति गहेतब्बं.
४४९-५०. यत्र सङ्घारामे सङ्घेन फलरुक्खपरिच्छेदं कत्वा कतिका कताति योजना, ‘‘आगन्तुकानं एत्तकं फलं दातब्ब’’न्ति फलपरिच्छेदं कत्वा वा ‘‘एत्तकेसु रुक्खेसु फलं दातब्ब’’न्ति ¶ रुक्खपरिच्छेदं कत्वा वा सङ्घेन कतिका येन पकारेन कताति अत्थो. तत्रागतस्सपीति एवं ठपितकतिकवत्तं तं सङ्घारामं फलत्थाय आगतस्सापि.
यथापरिच्छेदन्ति ¶ सङ्घेन तथाकतफलरुक्खपरिच्छेदमनतिक्कम्म. ददतोति ओचिनित्वा ठपितफलं, कप्पियकारकेहि ओचिनापेत्वा वा देन्तस्स. ओचितफले च कप्पियकारके च असति फलत्थाय आगतेसु वत्तितब्बविधिं दस्सेतुमाह ‘‘दस्सेतब्बापि वा’’तिआदि. ‘‘वत्वा’’ति सेसो. च-कारं अपि-सद्देन एकतो कत्वा ‘‘अपिचा’’ति योजना. एवं वत्वा सङ्घेन परिच्छिन्नरुक्खा दस्सेतब्बाति इमिना ‘‘इध फलानि सुन्दरानि, इतो गण्हथा’ति एवं पन न वत्तब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४३६-४३७) अट्ठकथा ब्यतिरेकतो दस्सिता होति.
४५१. ‘‘खणित्वा’’ति एतेन ‘‘खणापेत्वा’’ति इदम्पि सङ्गहितं, ‘‘कप्पियभूमि’’न्ति वक्खमानत्ता पथविन्ति एत्थ ‘‘अकप्पिय’’न्ति लब्भति. तेनेवाह ‘‘पाचित्तियेना’’ति. ‘‘मालागच्छ’’न्ति इमिना पुप्फूपगे तरुणगच्छे च मल्लिकासुमनादिगुम्बगागच्छे च सङ्गण्हाति. यथाह अट्ठकथाय ‘‘तरुणका हि पुप्फरुक्खापि पुप्फगच्छापि ‘मालावच्छा’त्वेव वुच्चन्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१). आदि-सद्देन फलूपगरुक्खे च भेसज्जरसे ओसधगच्छे च सङ्गण्हाति. ‘‘रोपापने’’ति वक्खमानत्ता ‘‘सय’’न्ति इदं ‘‘रोपने’’ति इमिना युज्जति.
‘‘सयं खणित्वा’’ति कस्मा न युज्जतीति? ‘‘खणापेत्वा’’ति वक्खमानस्स अभावा च ‘‘यो पन भिक्खु पथविं खणेय्य वा खणापेय्य वा, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ८५) वचनतो खणापने पाचित्तियेन भवितब्बत्ता च ‘‘खणित्वा’’ति इमिना च खणनखणापनानं द्विन्नमेव गहेतब्बत्ता न युज्जति. कुलदूसनेति कुलदूसननिमित्तं. अकप्पियपथविं खणित्वा, खणापेत्वा च सयं मालागच्छादिरोपने कते अस्स मालागच्छादिरोपकस्स ¶ भिक्खुनो अकप्पियपथवीखणनपच्चयेन पाचित्तियेन सद्धिं कुलदूसने कुलदूसननिमित्तं दुक्कटं होतीति योजना.
४५२. ‘‘तथा’’ति ¶ इमिना ‘‘सयं रोपने’’ति इदं विना अवसेसप्पकारं सङ्गण्हाति. ‘‘अकप्पियेन वाक्येना’’ति इदं ‘‘अकप्पियपथविं खणापेत्वा’’ति इमिना च ‘‘रोपापने’’ति इमिना च युज्जति. ‘‘इमं भूमिं खण, इमं गच्छं रोपेही’’तिआदिकं अकप्पियं वोहारं वत्वा अकप्पियपथविं खणापेत्वा मालागच्छादिरोपनं कारापेन्तस्सापि तथेव पाचित्तियञ्च दुक्कटञ्च होतीति अत्थो.
खणनरोपनेहि द्वीहि पाचित्तियदुक्कटानि अवसिट्ठेहि तदत्थिकेहि सब्बवोहारपयोगभेदेहि किं होतीति आह ‘‘सब्बत्था’’तिआदि. कुलदूसनेति निमित्ते, विसये वा भुम्मं. अकप्पियेन वाक्येन पन पथविं खणापेत्वा अकप्पियेन वाक्येन रोपापनेपि तथा पाचित्तियेन सह कुलदूसने भिक्खुनो दुक्कटं वुत्तं. सब्बत्थ इतो परेसुपि तदत्थिकेन सब्बवोहारब्यापारेसु कुलदूसननिमित्तं भिक्खुनो दुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
४५३. कप्पियभूमिया अत्तना खणने, अकप्पियवोहारेन खणापने च पाचित्तियाभावतो दुक्कटंयेव वुत्तन्ति आह ‘‘उभयत्थ चा’’तिआदि. एत्थ ‘‘एव’’न्ति सेसो, सो यथावुत्तमत्थं निगमेति. एवं यथावुत्तनयेन कप्पियभूमियम्पि मालागच्छादिरोपनरोपापनसङ्खातेसु द्वीसु ठानेसु च भिक्खुनो दुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
४५४. सदुक्कटा ¶ पाचित्तीति ‘‘आवाटं खण, गच्छं रोपेही’’ति एकवारं आणत्ते बहू आवाटे खणित्वा बहूसु गच्छेसु रोपितेसुपि आणत्तिया एकत्ता दुक्कटेन सह पाचित्तियं होतीति अयमत्थो अकप्पियभूमिं सन्धाय वुत्तो. ‘‘सुद्धं वा दुक्कट’’न्ति इदं अकप्पियभूमियं कप्पियेन वोहारेन आवाटं खणापकस्स च कप्पियभूमियं अकप्पियवोहारेन आवाटं खणापकस्स च ‘‘इमं गच्छं रोपेही’’ति एकवाराणत्तपच्चया आपज्जितब्बं कुलदूसनदुक्कटं सन्धाय वुत्तं.
४५५. कप्पियेनेव वाक्येनाति एत्थ कप्पियवाक्यं नाम ‘‘एत्थ आवाटं जान, एत्थ आवाटं जानितब्बं, एत्थ आवाटेन भवितब्ब’’न्ति एवरूपं वाक्यञ्च ‘‘इमं गच्छं एत्थ जान, अयं गच्छो एत्थ जानितब्बो’’तिआदिवाक्यञ्च. एवकारेन अकप्पियवोहारञ्च कप्पियाकप्पियमिस्सकवोहारञ्च निवत्तेति. परियायोभासनिमित्तकम्मं पन ‘‘इतरत्तयं वट्टती’’ति ¶ (पारा. अट्ठ. २.४३१) अट्ठकथावचनतो वट्टति. उभयत्थ च भूमियाति कप्पियाकप्पियभूमीसु द्वीसु. रोपनेति एत्थ सम्बन्धतो, पकरणतो च ‘‘मालागच्छादीन’’न्ति लब्भति.
‘‘वाक्येना’’ति वुत्तत्ता ‘‘रोपापने’’ति वत्तब्बो, ‘‘रोपने’’ति किमत्थमाहाति चे? सुद्धकत्तुनिद्देसेन पयोजकस्सापि सङ्गहेतब्बतो गाथाबन्धवसेन वुत्तं. इमिना उपरिगाथाय ‘‘सयं रोपेतु’’न्ति एत्थ ‘‘सय’’न्ति इमिना विसेसेत्वा ‘‘रोपापेतु’’न्ति इदं निवत्तेति. ‘‘परिभोगत्थाय हि कप्पियभूमियं वा अकप्पियभूमियं वा कप्पियवोहारेन रोपापने अनापत्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१) अट्ठकथाविनिच्छयो इमाय गाथाय सङ्गहितोति वेदितब्बो. कोचि दोसोति पाचित्तियञ्च दुक्कटञ्चाति वुत्तदोसेसु एकोपि दोसो न विज्जतीति अत्थो.
४५६-७. ‘‘सयं ¶ रोपेतु’’न्ति इदं ‘‘आरामादीनमत्थाया’’ति इमिना सम्बन्धितब्बं.
आदि-सद्देन वनादिं सङ्गण्हाति. सयं रोपितस्स वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘रोपापितस्सा’’ति इदं सङ्गण्हाति, एतस्स विसेसनत्थं ‘‘कप्पियेन वोहारेना’’ति पाठसेसो. अयं पन विनिच्छयो ‘‘आरामत्थाय पन वनत्थाय च छायत्थाय च अकप्पियवोहारमत्तमेव न वट्टति, सेसं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१) अट्ठकथागतनयेन वेदितब्बो. अन्तो आरामभूसनत्थाय, बहि अरञ्ञत्थाय विय छायत्थाय सुद्धचित्तेन ‘‘इमं जाना’’तिआदिकप्पियवोहारेन रोपापितरुक्खे च कप्पियभूमियञ्च अत्तना कते वा अकप्पियवोहारेन कारापिते वा अकप्पियभूमियञ्च कप्पियवोहारेन अत्तना कारापिते वा अञ्ञेहि कते वा आवाटे अत्तना रोपिते रुक्खे च फलं परिभुञ्जितुं इच्छति चे, परिभुञ्जितुं वट्टतीति अत्थो.
आरामादीनमत्थाय कप्पियभूमियं सयं रोपितस्स वा कप्पियभूमियं वा अकप्पियभूमियं वा कप्पियवोहारेन रोपापितस्स वा रुक्खस्स यञ्च फलं, तं फलं परिभुञ्जितुं भिक्खूनं वट्टतीति योजना. कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘आरामादीनमत्थाया’’ति गाथाय लिखितट्ठाने ¶ ‘‘कुलसङ्गहणत्थाया’’तिआदिगाथा दिस्सति. सा पाळिक्कमविरुद्धत्ता अट्ठानप्पयुत्ता, ‘‘पुप्फान’’न्तिआदिगाथाय पुरतो वुच्चमाना पन ठानप्पयुत्ता होति.
४५८. सब्बत्थाति आरामादिअत्थाय पुब्बे विय अत्तना रोपितेसु, रोपापितेसु च सब्बेसु मालागच्छादीसु. अकप्पियोदकेनेव पाचित्तीति ‘‘यो पन भिक्खु जानं सप्पाणकं ¶ उदकं तिणं वा मत्तिकं वा सिञ्चेय्य वा सिञ्चापेय्य वा, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १४०) वुत्ता पाचित्ति एव, न दुक्कटन्ति अत्थो.
४५९. इदानि दुक्कटेन सद्धिं पाचित्तियविसयं दस्सेति ‘‘कुल…पे… दुक्कट’’न्ति. सिञ्चतोति कप्पियोदकेनेव सिञ्चतो, सिञ्चापयतो च.
४६०. तेसंयेव द्विन्नं पन अत्थायाति कुलदूसनपरिभोगानं द्विन्नमत्थाय. सिञ्चने सिञ्चापनेति एत्थ ‘‘मालागच्छादीन’’न्ति पकरणतो लब्भति. दुक्कटन्ति एत्थ ‘‘केवल’’न्ति सेसो.
४६१. ओचिनापनेति अञ्ञेहि पुप्फानं ओचिनापने. सयमोचिनने चापीति अत्तनाव ओचिनने च. सपाचित्तियदुक्कटन्ति ‘‘भूतगामपातब्यताय पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९०) वुत्तत्ता पुप्फोचिननहेतु पाचित्तियञ्च कुलदूसनदुक्कटञ्च होतीति वुत्तं होति.
४६२. पूजादिअत्थाय, कुलसङ्गहत्थाय च पुप्फानं ओचिननओचिनापनानि कारापेन्तस्स आपत्तिया आपज्जनप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘पुप्फान’’न्ति. ‘‘पुप्फानं गणनाय पाचित्तियं होती’’ति वुत्तत्ता पुप्फमोचिनतोति एत्थ ‘‘विसुं विसु’’न्ति सेसो. एकेकपुप्फं ओचिनन्तस्स पुप्फगणनाय पाचित्तियं होतीति अत्थो. ‘‘एकेन पयोगेन बहूनि पुप्फानि ओचिनन्तस्स पन पयोगगणनाय होती’’ति अट्ठकथायं वुत्तं इध ब्यतिरेकतो लब्भति. ‘‘ओचिनतो’’ति इमिना ‘‘ओचिनापयतो’’ति इदञ्च किरियासामञ्ञे विसेसस्स अन्तोगधभावतो वा उपलक्खणतो वा दस्सितन्ति.
तत्थ ¶ च पुप्फानि विसुं विसुं वत्वा ओचिनापेन्तस्स पुप्फानं गणनाय होतीति इदमेव ¶ आपज्जति. एकवारमाणत्तेन बहूनि पुप्फानि बहूसु च वारेसु ओचितेसु आणत्तिगणनाय होतीति विनिच्छयो दट्ठब्बो. इदं सब्बप्पकारं अनन्तरवुत्तगाथाय दस्सितविधिम्हि च दट्ठब्बन्ति ञापेतुमाह ‘‘कुलत्थं चे सदुक्कटा’’ति. कुलत्थन्ति कुलसङ्गहत्थं. ‘‘सदुक्कटा’’ति वुत्तत्ता पाचित्तियञ्च दुक्कटञ्च पुप्फगणनाय होतीति सिद्धं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘पुप्फगणनाय दुक्कटपाचित्तियानी’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१).
४६३. गन्थनं गन्थो, तेन निब्बत्तं गन्थिमं. एस नयो सब्बत्थ. गन्थिमादिसरूपं सयमेव वक्खति. सङ्गहणं सङ्गहो, पुप्फानं सङ्गहोति विग्गहो.
४६४. इमानि गन्थिमादीनि सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘तत्थ दण्डेन दण्डं वा’’तिआदि. तत्थ तत्थाति तेसु छसु पुप्फसङ्गहेसु. ‘‘दण्डेन दण्डं वा’’ति इदं सदण्डउप्पलादिकुसुमं सन्धायाह. ‘‘वण्टेनपि च वण्टक’’न्ति इदं सवण्टकरत्तकुसुमादिं सन्धायाह. करणं सब्बन्ति कतं सब्बं. इध सब्बत्थ कप्पियविधिविभागं ‘‘सब्बमेत’’मिच्चादिगाथायं वक्खति.
४६५. सुत्तादीहि गोप्फेत्वाति एत्थ ‘‘वस्सिकपुप्फादीनी’’ति सेसो. सुत्तेन वा कदलिवाकादीहि वा वस्सिकादिपुप्फे गन्थित्वा कतपुप्फविकारो गोप्फिमं नाम. एकतो वण्टानि यस्साति विग्गहो. उभतोवण्टिकाति एत्थापि एसेव नयो. अप्पत्थे वा सकत्थे वा क-कारो दट्ठब्बो. इत्थिलिङ्गविसये क-कारतो पुब्बाकारस्स इ-कारादेसो.
सब्बपुप्फानं वण्टानि एकदिसाय कत्वा गन्थितपुप्फावलि एकतोवण्टिका नाम, वण्टानि उभयदिसाय कत्वा गन्थितपुप्फावलि ¶ उभतोवण्टिका नामाति तं गोप्फिमं एवं दुविधं होतीति अत्थो. ‘‘वाकं वा वल्लिं वा रज्जुं वा दिगुणं कत्वा तत्थ नीपकदम्बादिवण्टरहितानि पुप्फानि वेठेत्वा गहणं गोप्फिमं नामा’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१ अत्थतो समानं) अट्ठकथाय वुत्तं.
४६६. बुन्देसूति मूलेसु. मकुलादिकन्ति एत्थ आदि-सद्देन वण्टरहितमधुकादिपुप्फञ्च वण्टसहितमल्लिकादिपुप्फञ्च सङ्गहितं. सूचिआदीहीति एत्थ आदि-सद्देन तालहीरादिं सङ्गण्हाति ¶ . मालाविकतीति पुप्फमालाविकति. सूचिआदीहि मकुलादिकं पुप्फं बुन्देसु विज्झित्वा आवुता मालाविकति वेधिमं नामाति वुच्चतीति योजना.
४६७. ‘‘वेठिमं नाम पुप्फदामपुप्फहत्थकेसु दट्ठब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४३१) अट्ठकथाय दस्सितप्पकारेसु पठमप्पकारं दस्सेति ‘‘वेठेत्वा कतं मालागुणेहि वा’’ति. धम्मदेसनाय वा पटिमाय वा धातुया वा पूजं कत्तुकामा मुद्धनि उजुकं कत्वा मालादामकलापं ओलम्बित्वा अग्गे घटिकाकारदस्सनत्थं मालावलियो अनेकक्खत्तुं परिक्खिपन्ता वेठेन्ति, इदं एवरूपं मालागुणकरणम्पि वेठिमं नामाति वुत्तं होति.
अञ्ञप्पकारं दस्सेति ‘‘वाकादीहि च बद्धं वा’’ति, ‘‘बन्धित्वा’’तिपि पाठो, ‘‘कत’’न्ति इमिना सम्बन्धो. एकच्चे उप्पलादिदीघदण्डकुसुमानि अट्ठ वा नव वा दस वा कलापं कत्वा तेसमेव दण्डानं वाकेहि वा अञ्ञेन येन केनचि दण्डकग्गे ठपेत्वा वा विसुं वा बन्धित्वा उप्पलहत्थादिं करोन्ति, तञ्च वेठिमं नामाति वुत्तं होति. एतं द्वयम्पि न वट्टति.
कप्पियकारकेहि ¶ ओचिनित्वा ठपितपुप्फानि साटके पक्खिपित्वा भण्डिकं कत्वा बन्धितुं न वट्टति. तेसुयेव पुप्फेसु अच्छिन्नेन दण्डेन वा तस्मिंयेव दण्डे अच्छिन्नवाकेन वा कलापं कत्वा बन्धितुं, अंसभण्डिकाय पक्खिपित्वा गहेतुञ्च वट्टति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तेसंयेव पन वाकेन वा दण्डेन बन्धितुं अंसभण्डिकं वा कातुं वट्टती’’ति. ‘‘वाकेन वा दण्डेन वा’ति च इदं अच्छिन्दित्वा परिक्खिपित्वा बन्धनं सन्धाय वदन्ती’’ति सीहळगण्ठिपदे वुत्तं. पदुमादिपुप्फानि पदुमादिपण्णेसु नाळेहि पवेसेत्वा नाळेहि बहि कत्वा पण्णेन पुप्फानि पटिच्छादेत्वा पण्णग्गे बन्धितुं वट्टति. ‘‘दण्डे पन बन्धितुं न वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१) च अट्ठकथायमेव वुत्तं.
४६८. पुप्फमालाहि पूरणेति पुप्फावलीहि पूरणे. इदं कत्थ लब्भतीति आह ‘‘बोधि’’न्तिआदि. पुप्फपटं नाम मालावलियो तन्तं विय पसारेत्वा वत्थं वायन्तेहि विय तिरियञ्च मालावलीहि वायितपटं वुच्चति. इदं पुप्फपटं मालावलीहि दीघसो पूरणं सन्धाय ¶ पुरिमे गहितं, तिरियतो वायनं सन्धाय वक्खमाने वायिमेपि गहितन्ति पुनरुत्ताभावो वेदितब्बो. पटादीनन्ति आदि-सद्देन चेतियधातुकरण्डकवेदिकादीनं गहणं.
परिक्खेपेसु लब्भतीति बोधिक्खन्धादीनं पुनप्पुनं परिक्खिपनेसु लब्भति. बोधिक्खन्धादयो पुप्फावलीहि परिक्खिपन्तेहि पठमवद्धट्ठाने पुप्फावलिया अनतिक्कामिते पुरिमं नाम ठानं याव पापुणाति, ताव अञ्ञेन गहेत्वा परिक्खिपन्तेन आहरित्वा पुनपि तस्मिं ठाने पत्ते अञ्ञस्स दानवसेन बोधिक्खन्धं, चेतियं, धातुकरण्डकं वा पुप्फकञ्चुकेन छादेतुं ¶ वट्टतीति अट्ठकथाय वुत्तं. सचेपि द्वेयेव भिक्खू उभोसु पस्सेसु ठत्वा परियायेन हरन्ति, वट्टतियेवाति वदन्ति. पुप्फपटवायनत्थं पसारियमानपुप्फावलीसु च एसेव विनिच्छयो.
दीघपुप्फावलिं नागदन्तेसु पक्खिपित्वा पुन पक्खिपितुं न वट्टति. ‘‘नागदन्तेसु पन पुप्फवलयं पवेसेतुं वट्टती’’ति वुत्तत्ता अञ्ञेहि वलयं कत्वा दिन्नपुप्फावलिवलयं धातुकरण्डथुपिकाय पवेसेतुं वट्टति. ‘‘मालागुणेहि पन बहूहिपि कतं पुप्फदामं लभित्वा आसनमत्थकादीसु बन्धितुं वट्टती’’ति वुत्तत्ता पुप्फदामपुप्फावलीनं पुप्फरहिताय सुत्तकोटिया रज्जुदण्डादीसु बन्धितुं वट्टति.
४६९. पुप्फरूपं नाम ‘‘गोप्फिमपुप्फेहेव हत्थिअस्सादिरूपकानि करोन्ति, तानिपि वायिमट्ठाने तिट्ठन्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१) वुत्तत्ता तंतंरूपसण्ठानं कत्वा पुप्फावलियो निवेसेत्वा करियमानं हत्थिअस्सादिरूपं. इमस्मिं अट्ठकथापाठे ‘‘तानिपि वायिमट्ठाने तिट्ठन्ती’’ति वुत्तत्ता च ‘‘अञ्ञेहि कतपरिच्छेदे पन पुप्फानि ठपेन्तेन हत्थिअस्सादिरूपकम्पि कातुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१) अट्ठकथापाठस्स सारत्थदीपनियं ‘‘पुप्फानि ठपेन्तेनाति अगन्थितानि पाकतिकपुप्फानि ठपेन्तेन. पुप्फदामं पन पूजनत्थाय भूमियं ठपेन्तेन फुसापेत्वा वा अफुसापेत्वा वा दिगुणं कत्वा ठपेतुं न वट्टती’’ति (सारत्थ. टी. २.४३१) वुत्तत्ता च इमं हत्थिआदिरूपं पूरेन्तेन मालावलिं अञ्ञेहि कतपरिच्छेदे सम्बन्धित्वा पासाणआसनमञ्चपीठहत्थिरूपादिमत्थके ठपेत्वा पूजनप्पकारो वायिमन्ति विञ्ञायति.
पुप्फपटन्ति ¶ ¶ पुब्बे वुत्तप्पकारं पुप्फपटं पूरेन्तेन एकापि पुप्फावलि परिवत्तेत्वा न ठपेतब्बा, वायन्तेन अञ्ञेहि पूरितेपि एकापि पुप्फावलि न पातेतब्बा, इदं पूरिमवायिमानं नानाकरणं. आदिग्गहणेन पुप्फजालं सङ्गण्हाति, तं करोन्तस्स जालच्छिद्दगणनाय दुक्कटं होति. ‘‘भित्तिच्छत्तबोधित्थम्भादीसुपि एसेव नयो’’ति वुत्तत्ता छत्तादीसु च पुप्फजालं न दातब्बं.
४७०. इमस्स सिक्खापदस्स साधारणत्ता ‘‘भिक्खूनं भिक्खुनीनञ्चा’’ति आह. बुद्धस्सपीति एत्थ पि-सद्दो सम्भावने, ‘‘पूजत्थ’’न्ति वत्तब्बं, बुद्धस्स पूजत्थायपि कातुं वा कारापेतुं वा न वट्टतीति अत्थो. धम्मसङ्घरतनानिपि उपलक्खणतो सङ्गय्हन्ति. सेसे किमेव वत्तब्बन्ति ब्यतिरेकत्थो.
४७१. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘सयं परेहि वा कारापेतुं भिक्खूनञ्च भिक्खुनीनञ्च बुद्धस्सपी’’ति अनन्तरगाथाय वुत्तमतिदिसति. कलम्बकन्ति द्विन्नं धनुकानमन्तरे ओलम्बकदामं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘कलम्बकोति अड्ढचन्दनागदन्तन्तरे घटिकादामओलम्बको वुत्तो’’ति (पारा. अट्ठ. २.४३१). एत्थ च घटिकादामओलम्बको नाम अन्ते घटिकाकारयुत्तो यमकदामओलम्बको. कातुन्ति बन्धितुं न वट्टतीति योजना. एकेकपुप्फदामं पन निक्खन्तसुत्तकोटिया पबन्धित्वा ओलम्बितुं वट्टति. पुप्फदामद्वयं सङ्घटितुकामेनपि निक्खन्तसुत्तकोटियाव सुत्तकोटि सङ्घटितुं वट्टति. अड्ढचन्दकमेव वाति ‘‘अड्ढचन्दाकारेन मालागुणपरिक्खेपो’’ति अट्ठकथाय वुत्तसरूपं वा.
एत्थ च अड्ढचन्दाकारेन मालागुणपरिक्खेपो नाम अड्ढचन्दाकारेन मालागुणस्स पुनप्पुनं हरणपच्चाहरणवसेन पूरेत्वा परिक्खिपनं. तेनेव तं पूरिमे पविट्ठं. तस्मा एतम्पि ¶ अड्ढचन्दाकारं पुनप्पुनं हरणपच्चाहरणवसेन पूरितं न वट्टति, एकवारं पन अड्ढचन्दाकारेन मालागुणं हरितुं वट्टतीति वदन्ति. कातुं न वट्टतीति सम्बन्धो. ‘‘तदुभयम्पि पूरिमेयेव पविट्ठ’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४३१) अट्ठकथायं वुत्तं. अञ्ञेहि पूरितन्ति अञ्ञेहि आयतं पसारेत्वा पूरितं पुप्फपटं. वायितुम्पि चाति तिरियं एकपुप्फावलिम्पि वायितुं ‘‘न वट्टती’’ति इमिनाव सम्बन्धो.
४७२. पिट्ठकाचमयन्ति ¶ तण्डुलपिट्ठादीहि कतञ्चेव काचमत्तिकाय च कतं पुप्फदामं. भेण्डुपुप्फमयम्पि चाति भेण्डुदण्डकेहि मल्लिकासुमनचम्पकादिसदिसं कत्वा छिद्देहि कतदामञ्च. ‘‘गेण्डुपुप्फमय’’न्तिपि लिखन्ति. खरपत्तमयन्ति एत्थ खरपत्तं नाम कुङ्कुट्ठखचितं पुप्फपटन्ति वदन्ति. कातुन्ति गन्थनगन्थापनादीनि कातुं. भेण्डुखरपत्तदामानं पटिक्खित्तत्ता चेलादीहि कतदामम्पि न वट्टति अकप्पियानुलोमत्ताति वदन्ति.
४७३. हीरादीहीति तालनाळिकेरहीरादीहि. आदि-सद्देन तिणसलाकादिं सङ्गण्हाति. पटाकत्थन्ति पटाकाकारेन पूजनत्थं. ‘‘विज्झन्तस्सा’’ति इमिना कण्टकेहि विज्झनं, हीरादीहि आवुणनञ्च सङ्गहितं.
४७५. असोकपिण्डिआदीनन्ति असोकपुप्फमञ्जरिकादीनं. आदि-सद्देन अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. २.४३१) एतेहेव सद्धिं दस्सितं जालवितानं, छिद्दानि दस्सेत्वा कतवेदिका, नागदन्तकं, पुप्फचङ्कोटकापिधानं, तालपण्णवलयादिञ्च सङ्गण्हाति. धम्मरज्जुयाति एत्थ सारत्थदीपनियं ‘‘धम्मरज्जु नाम चेतियं वा बोधिं वा पुप्फपवेसनत्थ आवज्जित्वा बद्धरज्जू’ति महागण्ठिपदे, मज्झिमगण्ठिपदे च वुत्तं, तस्मा तथा बद्धाय रज्जुया चेतियस्स च अन्तरे पुप्फानि पवेसेतुं वट्टतीति ¶ विञ्ञायति. गण्ठिपदे पन ‘धम्मरज्जुन्ति सिथिलवट्टितं रज्जुं कत्वा बोधिं वा चेतियं वा परिक्खिपित्वा धम्मासने वा लम्बित्वा तत्थ पुप्फानि पवेसेन्ती’ति वुत्तं, तस्मा सिथिलवट्टिताय रज्जुया अन्तरेपि पुप्फानि पवेसेतुं वट्टतीति विञ्ञायति, वीमंसित्वा युत्ततरं गहेतब्बं. उभयत्थापि पनेत्थ नेवत्थि विरोधोति अम्हाकं खन्ती’’ति (सारत्थ. टी. २.४३१) लिखितं.
४७६. विज्झन्तस्सपीति पि-सद्देन धम्मासनवितानादीसु पुप्फपूजनत्थं सयं कण्टकहीरादिप्पवेसनं सङ्गण्हाति. ‘‘वितानादीसु पुप्फपूजनत्थं कण्टकहीरादिप्पवेसनं न वट्टती’ति इदं अट्ठकथाचरियप्पमाणतो गहेतब्ब’’न्ति सारत्थदीपनियं वुत्तं.
४७७. कप्पियवचनं नाम ‘‘एवं जान, एवं कते सोभेय्य, यथा एतानि पुप्फानि न विकिरियन्ति, तथा करोही’’तिआदि (पारा. अट्ठ. २.४३१) अट्ठकथागतं कप्पियवचनं. वत्थुपूजनेति रतनत्तयपूजने. निमित्तादीसु निमित्तं नाम पुप्फानि च गन्थनवाके ¶ च गहेत्वा गन्थितुं जानन्तानं समीपे ठपनं. ओभासो नाम ‘‘तुम्हेहि पिळन्धितकुसुमानि कस्मा न विकिरन्ती’’ति वुत्ते ‘‘गन्थितत्ता’’ति चे वदति, ननु पूजनकपुप्फानि गन्थितुं न वट्टतीतिआदिवचनानि. परियायो नाम पण्डितेहि पुप्फानि यथा न विकिरियन्ति, तथा गन्थित्वा पूजेतुं मनापन्तिआदिवचनं. पकासिता अट्ठकथायं.
४७८. ‘‘कुलानि दूसेति पुप्फेन वा’’तिआदिपाठे (पारा. ४३७) ‘‘वेज्जिकाय वा जङ्घपेसनिकेन वा’’ति (पारा. ४३७) वुत्तं वेज्जकम्मादिं कुलदूसनतो विसुं कत्वा ‘‘न केवलं…पे… कुदाचन’’न्ति कस्मा वुत्तन्ति? विसुं कातुं न वुत्तं. योजना पनेत्थ एवं वेदितब्बा ¶ ‘‘न केवलमिदमेव वुत्तप्पकारं पुप्फदानादिकुलदूसनं कुदाचनं अकत्तब्बं, अथ खो वेज्जकम्मादि कुलदूसनम्पि कुदाचनं न कत्तब्ब’’न्ति. वेज्जकम्मादीति एत्थ आदि-सद्देन वक्खमानपरित्तोदकसुत्तदानअनामट्ठपिण्डदानदूतेय्यजङ्घपेसनिके सङ्गण्हाति.
४७९. ‘‘कुदाचनं न कत्तब्ब’’न्ति सामञ्ञेन निसेधेत्वा इदानि ‘‘कत्तब्ब’’मिच्चादिना अपवादविधिं दस्सेति. पञ्चन्नं सहधम्मिनन्ति भिक्खुभिक्खुनिसिक्खमानसामणेरसामणेरीनं पञ्चन्नं सह सद्धिं चरितब्बो पब्बज्जासासनधम्मो एतेसं अत्थीति ‘‘सहधम्मिका’’ति सङ्खं गतानं. अकतविञ्ञत्तिं कत्वापीति अञ्ञातकअप्पवारिते भेसज्जं याचित्वापि ‘‘वदेय्याथ भन्ते येनत्थो’’ति एवं अकतट्ठाने विञ्ञत्ति अकतविञ्ञत्ति. अत्तनो धनेति ससन्तकविसये.
४८०. ‘‘तथा’’ति सहधम्मिकानं वुत्तमतिदिसति. तदुपट्ठाकजन्तुनोति तेसं द्विन्नं मातापितूनं वेय्यावच्चकरस्स. भण्डुकस्साति गिहिलिङ्गे ठितस्सापि पब्बज्जापेक्खस्स. अत्तनो वेय्यावच्चकरस्सपीति अत्तनो कम्मकरस्सपि. एत्तकानञ्च जनानं पञ्चसहधम्मिकानं विय अकतविञ्ञत्तियापि भेसज्जं कातब्बन्ति वुत्तं होति.
४८१. जेट्ठभाताति अत्तनो पुब्बजो भाता. कनिट्ठोति अनुजो भाता. तथा भगिनियो दुवेति जेट्ठकनिट्ठा द्वे भगिनियो. चूळमाताति मातु कनिट्ठा. चूळपिताति पितु कनिट्ठो. महामाताति मातु जेट्ठा. महापिता पितु जेट्ठभाता.
४८२. पितुच्छाति पितुभगिनी जेट्ठकनिट्ठा. मातुलोति मातु भाता. जेट्ठकनिट्ठे द्वे पितुच्छा ¶ , द्वे मातुले ¶ च एकतो कत्वा ‘‘दसा’’ति वुत्तं. भेसज्जं कातुं वट्टतीति सम्बन्धो.
४८४. ‘‘दस्सन्ति मे इमे’’ति आभोगं कत्वा वा दातब्बन्ति योजना.
४८५. एतेसं दसन्नं ञातीनं. याव सत्तमा कुलाति एत्थ कुलपरिच्छेदो कथं गहेतब्बोति? ‘‘सपुत्तदारं भातु कुटुम्बं एकं कुलं, एवं तस्स पुत्तस्स वा धीतु वा कुटुम्बं एकं कुल’’न्ति एवमादिना नयेन याव सत्तमा कुलपरिवट्टा गहेतब्बा. ‘‘सपुत्तपतिभगिनिया कुटुम्बं एकं कुलं, तथा तस्स पुत्तस्स वा धीतु वा कुटुम्बं एकं कुल’’न्तिआदिना नयेन याव सत्तमा कुलपरिवट्टा गहेतब्बा. चूळमातादीनम्पि कुलपरम्परा इमिना नियामेन गहेतब्बाति वदन्ति. कुलदूसनं न रूहतीति ‘‘दातुं पुप्फं पनञ्ञस्स, आगतस्सेव ञातिनो’’तिआदिना (वि. वि. ४४३) नयेन कथितविधिना एतेसु पवत्तन्तस्स कुलदूसनं न रुहतीति वुत्तं होति.
४८६. भातुजायाति अत्तनो जेट्ठस्स वा कनिट्ठस्स वा भातु भरिया. भगिनिसामिकोति अत्तनो जेट्ठाय वा कनिट्ठाय वा भगिनिया सामिको.
४८७. भातुनोति जेट्ठस्स, कनिट्ठस्स च भातुनो. अनु पच्छा जाताति अनुजा, कनिट्ठभगिनी. ‘‘अनुजा’’ति उपलक्खणन्ति जेट्ठायपि सङ्गहो. जेट्ठकनिट्ठभातूनं भरिया च जेट्ठकनिट्ठभगिनीनं सामिका च सचे अञ्ञातका होन्तीति योजना. देथाति एत्थ ‘‘इमं भेसज्ज’’न्ति पाठसेसो.
४८८. तेसम्पि ¶ भातुभगिनीनं. ‘‘पुत्तान’’न्ति इमिना धीतूनम्पि सङ्गहो. कत्वाति वत्वा. तुम्हाकं मातापितूनं देथाति एत्थापि ‘‘इमं भेसज्ज’’न्ति पकरणतो लब्भति. मातापितूनन्ति उभयसङ्गाहकवचनतो ‘‘तुय्हं मातु वा, तुय्हं पितु वा’’ति यथासम्भवं विसुं विसुञ्च वत्तब्बं. तेसन्ति च तुम्हाकन्ति च सामिवचनं. पुत्तानन्ति च मातापितूनन्ति च सम्पदानवचनं.
४८९. भेसज्जकरणारहानं ¶ वत्तब्बताय ‘‘अकल्लको’’ति इदं इस्सरादिपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. अकल्लकोति आतुरो. कल्लं वुच्चति सुखं, तं एतस्स अत्थीति कल्लको, न कल्लको अकल्लको. ञातिजनुज्झितो वाति ञातिजनेन परिच्चत्तो वा.
४९०. एतेसं सब्बेसन्ति इस्सरादिआतुरानं सब्बेसमेतेसं जनानं. ‘‘साधुना’’ति वक्खमानत्ता अपच्चासीसता सताति एत्थ सताति किरियापदं. ‘‘इमस्मिं कते इमे मय्हं एवरूपं दस्सन्ती’’ति अत्तनो अत्थाय पच्चासीसनं अकरोन्तेनाति अत्थो. भिक्खुसङ्घस्स उपकारतं पच्चासीसन्तेन कातुं वट्टति. पटिसन्थारोति आमिसपटिसन्थारो, धम्मपटिसन्थारोति दुविधो पटिसन्थारो. एत्थ आमिसपटिसन्थारो गय्हति. भेसज्जं आमिसेनपि होतीति धम्मकथाय सङ्गहोपि युज्जतेव. पटिसन्थरणं पटिसन्थारो. पटिलद्धामिसस्स च धम्मस्स च तेसु च अत्तनि च पतिरूपेनाकारेन समं अत्थरणं पवत्तनन्ति अत्थो.
अपरो नयो – आमिसस्स च धम्मस्स च अलाभेन अत्तनो, परस्स च अन्तरे सम्भवन्तस्स छिद्दस्स विवरस्स भेदस्स पटिसन्थरणं पिदहनं सङ्गहणं पटिसन्थारो. अयञ्हि लोकसन्निवासो अलब्भमानेन आमिसेन च धम्मेन ¶ चाति द्वीहि छिद्दो, तस्स तं छिद्दं यथा न पञ्ञायति, एवं पीठस्स विय पच्चत्थरणेन आमिसेन, धम्मेन च पटिसन्थरणं ‘‘आमिसपटिसन्थारो, धम्मपटिसन्थारो’’ति वुच्चतीति. साधुनाति सामीचिप्पटिपन्नतादिअरियधम्मे पतिट्ठितुकामेन अरियाचारेन भिक्खुनाति अत्थो. ‘‘अधुना’’ति इदं इमिस्सा पटिपत्तिया सब्बकालं पटिपज्जितब्बतायपि पापजनकण्हकसंगामे इमस्मिं विपन्नकाले विसेसेन अप्पमत्तेन पवत्तेतब्बन्ति अधिप्पायेन वुत्तं.
४९१-२. केनचीति उपलक्खणत्ता उपासकेन वा उपासिकाय वाति अत्थो. हत्थेनाति हत्थावयवा अङ्गुलियो वुत्ता समुदाये पवत्तस्स वोहारस्स अवयवे पवत्तनतो. कत्वाति एत्थ ‘‘परित्त’’न्ति पाठसेसो, करोतिस्स किरियासामञ्ञे वत्तनतो भणित्वाति अत्थो. तेसमेव च सन्तकन्ति परित्तं भणापेन्तानमेव सन्तकं सुत्तोदकं. एवं वुत्तत्ता ‘‘अत्तनो सुत्तोदकं आहरित्वा पुञ्ञत्थाय इदं हत्थेन चालेत्वा, आमसित्वा वा परित्तं भणथा’’ति वुत्ते केनचि परित्तोदकं सुत्तं कातब्बं. केनचि ‘‘परित्तोदकसुत्तानि देथा’’ति वुत्ते ¶ भिक्खुना तेसमेव सन्तकं जलं हत्थेन चालेत्वा सुत्तकं मद्दित्वा परित्तं कत्वा दातब्बन्ति योजना.
४९३. अनामट्ठोपीति हत्थेन अनामसितोपि, अपब्बजितस्स हत्थतो लद्धा अत्तना वा अञ्ञेन वा भिक्खुना अगहितग्गोति वुत्तं होति.
४९४. चोरदामरिकस्स चाति गामविलोपकस्स चोरस्स च.
४९५. पण्डुपलासस्साति ¶ पब्बज्जापेक्खस्स भण्डुकस्स, पण्डुवण्णो पलासो पण्डुपलासो, सो वियाति पण्डुपलासो, तंसदिसे तब्बोहारो ‘‘सीहोयं माणवको’’तिआदीसु विय. यथा पण्डुपलासो रुक्खा पतनाभिमुखो तिट्ठति नियतपातो, एवमयम्पि गिहिलिङ्गतो अपगमाभिमुखो पब्बज्जूपगमने नियतोव तिट्ठतीति ‘‘पण्डुपलाससदिसो’’ति वेदितब्बो.
थालकेपि चाति अत्तनो परिभोगथालकेपि. इदञ्च निदस्सनमत्तं, पत्तोपि गहितोयेवाति दट्ठब्बं. ठपेत्वाति एत्थ ‘‘पिण्डपात’’न्ति उपयोगवसेन सम्बन्धनीयं. तं पनाति अत्तनो परिभोगथालके ठपेत्वा दिय्यमानं पिण्डपातं. ‘‘मातापितून’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४३६-४३७) अट्ठकथावचनतो एत्थ ‘‘पितुनो’’ति उपलक्खणन्ति मातापितूनम्पीति अत्थो. सचे एकसेसो इच्छितो, ‘‘पितूनम्पी’’ति पाठो युज्जति.
४९६. जङ्घपेसनियन्ति गिहीनं दूतेय्यसासनहरणकम्मं ‘‘जङ्घपेसनिय’’न्ति वुच्चति. अपि चाति वुत्तसमुच्चयो.
४९७. एत्तावता सामञ्ञविधिं दस्सेत्वा इदानि अपवादविधिं दस्सेतुं ‘‘भण्डू’’तिआदि वुत्तं. सासनन्ति सन्देसं. हरितुन्ति वुत्तट्ठानं नेतुं.
४९८. अट्ठविधेनपीति पुप्फदानादिजङ्घपेसनियावसानेन अट्ठप्पकारेनपि. कुलदूसनकम्मेनाति कुलानं सद्धाविनासकेन अनाचारकम्मेन. लद्धन्ति एत्थ ‘‘भोजन’’न्ति इदं ‘‘भुञ्जितु’’न्ति च ‘‘अज्झोहारेसू’’ति च वुत्तत्ता, ‘‘सेसेसुपि अयं नयो’’ति वक्खमानत्ता ¶ च लब्भति. पञ्चसु सहधम्मिकेसु एकेनापि कुलदूसनेन कम्मेन उप्पादितपच्चयो ¶ सब्बेसम्पि न वट्टतीति ‘‘पञ्चन्नं सहधम्मीनं न च वट्टती’’ति सब्बपटिसेधो कतो.
४९९. सब्बत्थाति ‘‘अज्झोहारेसू’’ति एतस्स विसेसनं, सब्बेसूति अत्थो. ‘‘अज्झोहारे अज्झोहारे’’ति अट्ठकथागतं सङ्गण्हाति. ‘‘अज्झोहारेसू’’ति इदं परगलं कातब्बं आमिसं सन्धायाह. सेसपच्चये पटिच्च परिभोगवसेनेव ‘‘सेसेसू’’ति आह, अनज्झोहरणीयेसु सेसपच्चयेसूति अत्थो. किं वुत्तं होति? चीवरपच्चये सरीरतो मोचेत्वा परिभोगगणनाय, सेनासनपच्चये निब्बकोसे उदकपतनट्ठानतो अब्भन्तरं पविट्ठवारगणनाय, मञ्चपीठादिसेनासने निसीदनसयनादिपरिभोगगणनाय, अनज्झोहरित्वा अब्भञ्जनालेपनादिवसेन कातब्बभेसज्जे सरीरतो मोचेत्वा वारगणनायाति वुत्तं होति. अयं नयोति ‘‘दुक्कटं परिदीपित’’न्ति वुत्तो नयो.
५००. ‘‘उप्पन्नपच्चया’’ति इदं ‘‘अभूतारोचनेना’’ति इदमपेक्खित्वा वुत्तं. ‘‘कत्वा रूपियवोहार’’न्ति इदमपेक्खित्वा ‘‘उप्पादितपच्चया’’ति योजना कातब्बा. रूपियवोहारविनिच्छयो निस्सग्गिये आवि भविस्सति. अभूतारोचनविनिच्छयो चतुत्थपाराजिके वुत्तो. समानाति पकासिताति कुलदूसनकम्मेन उप्पादितपच्चयेहि सदिसाति अट्ठकथायं वुत्ताति अत्थो. इमिना तत्थापि विनिच्छयो एत्तकोयेवाति अतिदिसति.
५०१. ‘‘संसारवासो दुक्ख’’न्ति ञत्वा निब्बानाधिगमे मानसं बन्धित्वा निब्बानगामिनिं पटिपदं सन्धाय सासनावतिण्णेन सिक्खाकामेन कुलपुत्तेन सेवितक्खणेयेव जीवितहरणसमत्थविसमिस्सपूतिमुत्तं ¶ विय वज्जनीयं अकप्पियपच्चयं उप्पादेतुं करियमानं अकप्पियोपायप्पकारं एकतो दस्सेतुमाह ‘‘विञ्ञत्ती’’तिआदि. तत्थ विञ्ञत्ति याचना. अनुप्पदानन्ति पिण्डपटिपिण्डदानं. वेज्जकम्मं वुत्तनयमेव. अनेसनं नाम अप्पिच्छताय अननुरूपेन पयोगेन पच्चयपरियेसनं.
पारिभट्यता नाम इस्सरे सेवितुं परिवारेत्वा तेसं चित्तरुचितं विलपन्तानं परिभटानं सेवकजनानं विय लाभत्थिकस्स भिक्खुनो पच्चयदायकेसु पवत्तीति वेदितब्बो. परि समन्ततो भटति सेवतीति परिभटो, इस्सरजनानं समीपावचरो सेवकजनो, परिभटो वियाति ¶ परिभटो, भिक्खु, परिभटस्स कम्मं पारिभट्यं, तस्स भावो पारिभट्यता. अथ वा परिभटति धाति विय कुलदारके अङ्के करणादिवसेन धारेतीति परिभटो, परिभटस्स कम्मं पारिभट्यं, तस्स भावो पारिभट्यताति लाभासाय भिक्खुनो कुलदारकेसु अननुलोमिका पवत्ति वुच्चति.
मुग्गसूपता नाम पक्कमुग्गा विय पक्कापक्कबीजमिस्सा लाभासाय दायकानं चित्ताराधनत्थाय सच्चालीकमिस्सकता. यथा मुग्गेसु पच्चमानेसु कोचिदेव न पच्चति, बहवो पच्चन्ति, एवमेव यस्स दायकेहि सद्धिं कथेन्तस्स किञ्चिदेव सच्चं होति, असच्चमेव बहुकं होति, अयं वुच्चति मुग्गसूपसदिसत्ता ‘‘मुग्गसूपो’’ति, तस्स कम्मं मुग्गसूपं, तस्स भावो मुग्गसूपता. वत्थुविज्जकं नाम कूपवत्थुगेहवत्थुआदीनं आचिक्खनं. वत्थुविज्जायकानं कतं वत्थुविज्जकं.
५०२. जङ्घपेसनियं, दूतकम्मञ्च वुत्तनयमेव. कुलदूसनन्ति वुत्तावसेसं. अभूतारोचनञ्च वुत्तनयमेव. बुद्धपटिकुट्ठन्ति ¶ बुद्धेहि पटिक्कोसितं गरहितं यथावुत्तं मिच्छाजीवञ्च अवुत्तञ्च अङ्गविज्जानक्खत्तविज्जाउक्कापातदिसाडाहभूमिचालादिभेदं मिच्छाजीवनूपायं सब्बं. विवज्जयेति विसमिव, गूथमुत्तं विय च आरका परिवज्जेय्याति अत्थो. ‘‘सिक्खाकामो कुलपुत्तो’’ति सामत्थिया लब्भति.
५०३. पटिनिस्सज्जतोपि तन्ति समनुभासनकम्मतो पुब्बे वा ञत्तिचतुत्थासु कम्मवाचासु अन्तकम्मवाचाय य्य-कारं अप्पत्ताय वा कुलदूसनकम्मं पजहन्तस्साति वुत्तं होति. सङ्घभेदसमन्ति पठमसङ्घभेदेन समन्ति.
कुलदूसनकथावण्णना.
५०४. ‘‘जान’’न्ति इमस्स ‘‘भिक्खुना’’ति एतस्स विसेसनत्ता जानताति गहेतब्बं. पाळिया लिखिते सीहळगण्ठिपदे पन एवरूपं आपत्तिं आपन्नोस्मीति ञत्वाति अत्थो वुत्तो. यावतीहन्ति यत्तकानि अहानि, ‘‘छादिता’’ति इमिना सम्बन्धो, छादनकिरियाअच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. छादिताति ‘‘अहं इत्थन्नामं आपत्तिं आपन्नो’’ति सब्रह्मचारीनं अनारोचनदिवसेन ¶ पटिच्छादिता. आपत्तीति सङ्घादिसेसापत्ति. अकामाति अरुचियाव सङ्घादिसेसं आपज्जित्वा अकतपटिकम्मस्स सग्गमोक्खानं अन्तरायकरत्ताति अधिप्पायो. परिवत्थब्बन्ति परिवासं समादाय वत्थब्बं. कित्तकं कालन्ति आह ‘‘तावतीह’’न्ति, तत्तकानि अहानीति वुत्तं होति. आपज्जित्वा यत्तकानि अहानि पटिच्छादेति, तत्तकानेव अहानीति अत्थो.
५०५-६. आपत्ति कित्तकेन पटिच्छन्ना होतीति आह ‘‘आपत्ति चा’’तिआदि. तत्थ आपत्ति चाति सङ्घादिसेसापत्ति च. अनुक्खित्तो चाति उक्खेपनीयकम्मेन सयं अनिस्सारितो ¶ च. पहू चाति सयं सब्रह्मचारीनं सन्तिकं गन्त्वा आरोचेतुं पहोति च. अनन्तरायिको चाति गमनविबन्धकेन राजचोरादिअन्तरायेन विरहितो च. चतुस्व पीति एत्थ ‘‘एतेसू’’ति सेसो, एतेसु चतूसूति अत्थो. तंसञ्ञीति आपत्तिसञ्ञी अनुक्खित्तसञ्ञी पहुसञ्ञी अनन्तरायिकसञ्ञीति वुत्तं होति. तस्स एवंसञ्ञिनो इमेसु चतूसु तथासञ्ञिनो पुग्गलस्स. छादेतुकामताति आचरियादीसु गारवेन वा गरहादिभया वा ‘‘न आरोचेस्सामी’’ति पटिच्छादेतुकामता च. छादनन्ति तथा चिन्तेत्वा ‘‘अहं इत्थन्नामं आपन्नो’’ति अवत्वा पटिच्छादनञ्चाति इमेहि दसहि अङ्गेहि. ‘‘भिक्खुना’’ति कत्तुनिद्देसत्ता छन्नाति एत्थ छादिताति अत्थो. कालविधिं दस्सेति ‘‘अरुणुग्गमनेना’’ति, आपत्तिआपन्नदिवसं खेपेत्वा अरुणुट्ठानेन सद्धिं छन्ना होतीति अत्थो.
द्वेभाणवारवण्णना निट्ठिता.
५०७. एवं पटिच्छन्नसङ्घादिसेसपटिकम्मत्थं ‘‘अकामा परिवत्थब्ब’’न्ति विहितस्स परिवासस्स को भेदो, को पवत्तिक्कमोति आह ‘‘तिविधो’’तिआदि. सो परिवासो तिविधो दीपितोति सम्बन्धो. केनाति आह ‘‘तिविधापेतचेतसा’’ति. ‘‘तिस्सो विधा, सेय्योहमस्मीति विधा, सदिसोहमस्मीति विधा, हीनोहमस्मीति विधा’’ति (दी. नि. ३.३०५) वुत्तविधाय माननामधेय्यतो तिविधमानतो अपगतचित्तेन सम्मासम्बुद्धेनाति अत्थो.
पटिच्छन्ना आपत्ति एतस्साति पटिच्छन्नो. अरिसादीनं आगतिगणत्ता तत्थ पक्खिपनेन अ-कारपच्चयो दट्ठब्बो. तेनेव वक्खति ‘‘पटिच्छन्नाय दातब्बो’’तिआदि.
सुद्धन्तोति ¶ ¶ ‘‘उभो कोटियो सोधेत्वा दातब्बपरिवासो सुद्धन्तो नामा’’ति पाळिगण्ठिपदे वुत्तत्ता उपसम्पदाकालसङ्खातो सुद्धो पुब्बन्तो, आरोचितकालसङ्खातो सुद्धो अपरन्तो च परिवाससमादानकाले वा परिवसनकाले वा उपपरिक्खित्वा दिट्ठा सुद्धा अन्ता अनापत्तिकालसङ्खाता उभो कोटियो अस्साति कत्वा सुद्धन्तनामको परिवासो च. एत्थ च भेदादिं वक्खति.
सम्मा दिवसादीनं ओधानं पक्खेपो यत्थ सो समोधानो, परिवासो. दिवसेसु दिवसे वा आपत्तीसु आपत्तियो वा सब्बा नानावत्थुका आपत्तियो एकतो कत्वा ओधाय दातब्बपरिवासोति अत्थो. एत्थापि भेदादिं वक्खति.
५०८. तत्राति तेसु तीसु परिवासेसु. ‘‘यो’’ति सेसो. इतीति एवमत्थो दट्ठब्बो. यो पटिच्छन्नपरिवासो, अयन्ति एवं पकासितोति योजना.
५०९-१०. परिवासदानकाले वुच्चमानाय कम्मवाचाय पधानलक्खणं दस्सेतुमाह ‘‘वत्थुगोत्तवसेना’’तिआदि. तत्थ ‘‘वत्थू’’ति सुक्कमोचनादिको वीतिक्कमो वुच्चति. अयमेव सुक्कविस्सट्ठिआदिकं गं वाचं सञ्ञञ्च तायति रक्खतीति कत्वा ‘‘गोत्त’’न्ति वुच्चति. तञ्हि सजातियसाधारणविजातियविनिवत्तनवसेन अञ्ञत्थ गन्तुं अदत्वा वाचं सद्दं, तब्बिसयं सञ्ञञ्च रक्खति. इदं वत्थुगोत्तद्वयवाचकं सुक्कविस्सट्ठिकायसंसग्गविसेसवचनञ्च ‘‘नानावत्थुका’’ति सामञ्ञवचनञ्चाति इमिना वचनद्वयेनाति वुत्तं होति. वुत्तञ्हेतं अट्ठकथायं ‘‘सुक्कविस्सट्ठिं कायसंसग्ग’न्तिआदिवचनेनापि ‘नानावत्थुकायो’तिआदिवचनेनापि वत्थुचेव ¶ गोत्तञ्च सङ्गहित’’न्ति (चूळव. अट्ठ. १०२). नामापत्तिवसेन वाति एत्थ सङ्घादिसेसोति सजातिसाधारणनामं, आपत्तीति सब्बसाधारणनामन्ति द्वीहि नामेहि तंतंवीतिक्कमवसेन आपज्जितब्बतो तदेव आपत्तीति एवमुभिन्नं नामापत्तीनं वसेन वाति अत्थो.
कम्मवाचा हि कातब्बाति ‘‘वत्थुगोत्तवसेनापी’’ति एत्थ अपि-सद्दो ‘‘नामापत्तिवसेन वा’’ति एत्थ सङ्घादिसेसोति सजातिसाधारणनामं, आपत्तीति सब्बसाधारणनामन्ति द्वीहि नामेहीति इदं समुच्चिनोतीति उभयं एकतो योजेत्वा कम्मवाचा कातब्बाति. ‘‘नामापत्तिवसेन ¶ वा’’ति एत्थ विकप्पत्थेन वा-सद्देन, ‘‘अहं भन्ते सम्बहुला सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जिं एकाहपटिच्छन्नायो’ति एवं नाममत्तवसेन वा योजना कातब्बा’’ति अट्ठकथाय वुत्तविसेसनिवत्तनत्थमत्तसद्दवसेन च वत्थुगोत्तविरहितेन केवलेन नामापत्तिमत्तेन पयोजेत्वा कातब्बायेवाति वुत्तं होति. कम्मवाचाय करणप्पकारो पन समुच्चयक्खन्धके आगतनयेन आपन्नपुग्गलनामेन च एकाहपटिच्छन्नादिवचनेन च योजेत्वा दट्ठब्बो. तस्स दातब्बोति योजना. ‘‘परिवासो’’ति पकरणतो लब्भति, पटिच्छन्नापत्तिकस्स पुग्गलस्स परिवासो दातब्बोति अत्थो.
तेन चाति लद्धपरिवासेन अन्तोसीमाय उक्कुटिकं निसिन्नेन पग्गहितञ्जलिना भिक्खुना च. समादियित्वाति एत्थापि ‘‘वत्त’’न्ति सामत्थिया लब्भति. ‘‘समादानेप्ययं नयो’’ति (वि. वि. ५१४) वक्खमानत्ता ‘‘वत्तं समादियामि, परिवासं समादियामी’’ति इमेसं द्विन्नं अञ्ञतरं वा द्वयमेव वा तिक्खत्तुं वत्वा पारिवासिकक्खन्धके वुत्तवत्तपूरणत्थं समादियित्वाति वुत्तं होति. आदितो सङ्घस्स आरोचेतब्बन्ति योजना. तथा ¶ वत्तं समादियित्वा निसिन्नेन पठमं सङ्घस्स ‘‘अहं भन्ते एकं आपत्तिं आपज्जिं सञ्चेतनिकं सुक्कविस्सट्ठिं एकाहपटिच्छन्नं, सोहं सङ्घं एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया एकाहपटिच्छन्नाय एकाहपरिवासं याचिं, तस्स मे सङ्घो एकिस्सा आपत्तिया सञ्चेतनिकाय सुक्कविस्सट्ठिया एकाहपटिच्छन्नाय एकाहपरिवासं अदासि, सोहं परिवसामि, वेदयामाहं भन्ते, वेदयतीति मं सङ्घो धारेतू’’ति एवं आरोचेतब्बं.
‘‘इमञ्च पनत्थं गहेत्वा याय कायचि वाचाय आरोचेतुं वट्टतियेवा’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२) अट्ठकथावचनतो याय कायचि भासायपि आरोचेतुं वट्टति.
५११. पुनप्पुनागतानन्ति एत्थ ‘‘भिक्खून’’न्ति सेसो. पुब्बे आरोचनट्ठानं असम्पत्तानं आगन्तुकानं भिक्खूनम्पि. आरोचेन्तोवाति एकस्स आरोचने सो चे वुड्ढतरो होति, ‘‘भन्ते’’ति वत्वा पुब्बे वुत्तनयेनेव वत्वा, नवको चे, ‘‘आवुसो’’ति वत्वा अवसाने ‘‘मं आयस्मा धारेतू’’ति, द्वे चे होन्ति, ‘‘मं आयस्मन्ता धारेन्तू’’ति, तयो चे, ‘‘मं आयस्मन्तो धारेन्तू’’ति वत्वा आरोचेन्तोव. रत्तिया छेदं अकत्वाति ‘‘पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने’’तिआदिना (चूळव. ८१) नयेन वुत्तएकसेनासने पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं अरुणुट्ठापनवसेन ¶ करियमानेन सहवासेन वा ‘‘पकतत्तभिक्खूहि विना एककेन वासो’’ति वुत्तविप्पवासेन वा ‘‘आगन्तुकानं आरोचनाय अकरण’’न्ति वुत्तअनारोचनेन वा सम्भवन्तं रत्तिच्छेदमकत्वा. वत्तभेदं अकत्वा वा पारिवासिकक्खन्धके पारिवासिकस्स पञ्ञत्तवत्ततो एकम्पि अहापेत्वा च. सदा वसेति परिवासं वसितुं ¶ परिकप्पिता सब्बदिवसा याव खिणन्ति, ताव वसेय्याति अत्थो.
५१२. तत्थ परिवासो विसोधेतुं न सक्का चेति तस्स विहारस्स महन्तत्ता आगते आगन्तुकभिक्खू परियेसित्वा आरोचेन्तेन रत्तिच्छेदं अकत्वा परिवासं सोधेतुं न सक्का चे होति. तं वत्तं निक्खिपित्वानाति तथा समादिन्नं वत्तं उपरि वक्खमाननयेन निक्खिपित्वा.
५१३. कत्थ निक्खिपेय्याति आह ‘‘तत्था’’तिआदि. तत्थेव सङ्घमज्झे वाति अत्तनो यस्मिं वत्तं समादिन्नं, तस्मिंयेव सङ्घमज्झे वा. पुग्गले वाति भिक्खूसु उट्ठाय तत्थ तत्थ गतेसु अन्तोसीमाययेव ओहीने एकभिक्खुम्हि वा असतिया बहिसीमं गतेन सरितक्खणे अत्तना सद्धिं गच्छन्ते तस्सायेव परिसाय परिवासदाने सम्मुखीभूते पुग्गले वा आगन्तुकभिक्खु चे, तस्स वा सन्तिके आरोचेत्वा वत्तं निक्खिपितब्बन्ति वुत्तं होति. कथं निक्खिपे’ति आह ‘‘निक्खिपामी’’तिआदि. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘निक्खिपामी’’ति एतं पच्चामसति. तं वत्तन्ति अत्तना समादिन्नं तं वत्तं.
५१४. अयं नयोति ‘‘एकपदेनापि द्वीहि पदेहि वा पना’’ति एवं अनन्तरोदितनयो.
५१५-२०. पकतत्तोति वुच्चतीति सग्गमोक्खावरणाभावेन पकतो पुब्बसरूपेनेव ठितो अत्ता एतस्साति ‘‘पकतत्तो’’ति कथीयति. पच्चूसकालस्मिन्ति अरुणतो पुरिमकाले.
परिक्खित्तविहारस्साति एत्थ पाकारादीहि परिक्खित्तं एकम्पि सेनासनं विहरन्ति अस्मिन्ति कत्वा तथा वुच्चति. द्वे ¶ लेड्डुपाते अतिक्कम्माति योजना. लेड्डुपातद्वयस्स अवधिं दस्सेति ‘‘परिक्खेपतो बही’’ति, ‘‘अपरिक्खित्ततो परिक्खेपारहट्ठाना बही’’ति च.
परिक्खेपारहट्ठानं ¶ नाम कतमन्ति? विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि. १.३१) धुतङ्गनिद्देसे ‘‘मज्झिमट्ठकथायं पन विहारस्सापि गामस्सेव उपचारं नीहरित्वा उभिन्नं लेड्डुपातानं अब्भन्तरा मिनितब्ब’न्ति वुत्तं. इदमेत्थपमाण’’न्ति वुत्तत्ता अपरिक्खित्तस्स पठमलेड्डुपातं होति, गामे वुत्तेन विधिना विहारपरियन्ते ठितभत्तसालगिलानसालादिसेनासने चे परिक्खेपो अत्थि, तत्थ वा, नत्थि चे, निब्बकोसस्स उदकपातट्ठाने ठितेन मातुगामेन छड्डितभाजनधोवनोदकपतनट्ठाने वा सेनासनतो दूरे चेतियङ्गणे, बोधियङ्गणे वा ठत्वा बलमज्झिमस्स पुरिसस्स हत्थं पसारेत्वा अत्तनो बलप्पमाणेन खित्तस्स मुट्ठिया गहितपासाणस्स पतनट्ठानं विहारूपचारो नाम, तदेव पाकारादीहि परिक्खेपारहट्ठानं नाम. तत्थ ठत्वा तथेव खित्तस्स पासाणस्स पतनट्ठानं एको लेड्डुपातो, तत्थापि ठत्वा तथेव खित्तस्स पासाणस्स पतनट्ठानं एको लेड्डुपातोति एवं द्वे लेड्डुपाता गहेतब्बा.
मग्गतो ओक्कमित्वाति मग्गतो अपसक्कित्वा. गुम्बेनाति रुक्खगहनेन वा लतागहनेन वा. वतियाति कण्टकसाखादीहि कताय वतिया.
वत्तमादायाति पुब्बे वुत्तनयेन वत्तं समादियित्वा. आरोचेत्वाति यथावुत्तनयेन आरोचेत्वा.
निक्खिपित्वाति पुब्बे वुत्तनयेन वत्तं निक्खिपित्वा. भिक्खूति अत्तना सद्धिं हत्थपासदानत्थाय आगतो भिक्खु. यस्स कस्सचीति एत्थ ‘‘सन्तिके’’ति सेसो.
आरोचेत्वा ¶ वाति अत्तनो नवकतरो चे, ‘‘आवुसो’’ति, वुड्ढो चे, ‘‘भन्ते’’ति वत्वा यथावुत्तनयेनेव आरोचेत्वा. सेसन्ति अवसेसविनिच्छयं. समुच्चयस्साति चूळवग्गागतस्स ततियसमुच्चयक्खन्धकस्स. अट्ठकथायचाति ‘‘सचे अञ्ञो कोचि भिक्खु केनचिदेव करणीयेना’’तिआदिना (चूळव. अट्ठ. १०२) अट्ठकथागतविनिच्छयेनापि.
विभावयेति ‘‘सचे यं भिक्खुं तत्थ आगतं पस्सति, भासमानस्स सद्दं सुणाति, तस्स आरोचेतब्बं. तथा अकरोन्तस्स रत्तिच्छेदो च वत्तभेदो च होति दुक्कटं आपज्जति. सचे सो द्वादसरतनब्भन्तरं पत्वा तस्स अजानन्तस्सेव पक्कन्तो होति, रत्तिच्छेदोव होति, न वत्तभेदो ¶ . सचे अत्तना सद्धिं आगतो केनचिदेव करणीयेन गतो होति, विहारं गन्त्वा यं पठमं पस्सति, तस्स सन्तिके आरोचेत्वा वत्तं निक्खिपितब्बं. एवं परिकप्पितदिवसे पुण्णे कुक्कुच्चविनोदनत्थं अतिरेके च दिवसे वत्तं पूरेत्वा परियोसाने वत्ते असमादिन्ने मानत्तारहो न होतीति सङ्घं उपसङ्कम्म वत्तं समादियित्वा खन्धके आगतनयेनेव मानत्तं याचितब्बं. अनिक्खित्तवत्तेन चरितुकामस्स पुन वत्तसमादानं कातब्बं न होती’’ति एत्तको विसेसो, इमं अट्ठकथागतं विनिच्छयं पकासेय्याति वुत्तं होतीति.
पटिच्छन्नपरिवासकथावण्णना.
५२१. न जानतीति एत्थ छन्दवसेन रस्सो कतो. आपत्तीनञ्च रत्तीनं, परिच्छेदं न जानतीति बहू सङ्घादिसेसे आपज्जित्वापि ‘‘एत्तकाहं आपत्तियो आपन्नो’’ति अत्तनो आपन्नसङ्घादिसेसापत्तीनं परिच्छेदं ¶ न जानाति, ‘‘मया आपन्नापत्ति एत्तके दिवसे पटिच्छन्ना’’ति दिवसपरिच्छेदं न जानाति.
५२२. इदानि तस्स पभेदं दस्सेतुमाह ‘‘एसेवा’’तिआदि. परिसुद्धेहीति सकलसंकिलेसप्पहानेन परिसुद्धसन्तानेहि उपालित्थेरादिपुब्बाचरियेहि. एसोव सुद्धन्तोति एसो यथावुत्तसरूपो सुद्धन्तपरिवासो. चूळसुद्धन्तनामो चाति ‘‘यो उपसम्पदतो पट्ठाय अनुलोमक्कमेन वा’’तिआदिना (चूळव. अट्ठ. १०२) अट्ठकथायं वुत्तनयेन उपसम्पदमाळकतो पट्ठाय अनुलोमवसेन वा आरोचितदिवसतो पट्ठाय पटिलोमवसेन वा सरन्ते ‘‘कित्तकानि दिवसानि परिसुद्धोति सरसी’’ति विनयधरेहि पुच्छिते ‘‘एत्तकं कालं परिसुद्धोस्मी’’ति वुत्तवतो तेन वुत्तसुद्धदिनानि परियन्तं कत्वा दिन्नो याव उपसम्पन्नदिवसो, ताव बहुदिवसेसु नेतब्बं महासुद्धन्तं सन्धाय इतरदिनानं पूरेतब्बत्ता चूळसुद्धन्तो नामाति वुत्तं होति.
‘‘अयञ्हि सुद्धन्तपरिवासो नाम उद्धम्पि आरोहति, हेट्ठापि ओरोहति, इदमस्स लक्खण’’न्ति (चूळव. अट्ठ. १०२) वुत्तत्ता इमं परिवासं परिवसनतो पच्छा दिवसं सरन्तो परिकप्पेत्वा योजेत्वा गहितदिवसतो वड्ढेति वा हापेति वा, उभयत्थापि ‘‘पुन परिवासदानकिच्चं नत्थी’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२) वचनतो पुब्बे दिन्नपरिवासोयेव पमाणं ¶ . ‘‘एतस्स अप्पटिच्छन्नं ‘पटिच्छन्ना’ति वा अचिरपटिच्छन्नं ‘चिरपटिच्छन्ना’ति वा असम्बहुलम्पि ‘सम्बहुला’ति वा विपरीततो गहेत्वा विनयकम्मं करोन्तस्स आपत्तितो वुट्ठानं होति, पटिच्छन्नं ‘अप्पटिच्छन्ना’तिआदिविपरियायेन न होती’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२ अत्थतो समानं) अट्ठकथागतनयो वेदितब्बो.
महासुद्धन्तनामकोति ¶ ‘‘यो पन यथावुत्तेन अनुलोमपटिलोमनयेन पुच्छियमानोपि रत्तिपरियन्तं न जानाति, नेव सरति, वेमतिको वा होति, तस्स दिन्नो सुद्धन्तपरिवासो महासुद्धन्तोति वुच्चती’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२) अट्ठकथायं निद्दिट्ठसरूपो महासुद्धन्तो नाम. ‘‘अयं उद्धं नारोहति, हेट्ठा पन ओरोहती’’ति वुत्तत्ता अयं परिवासो याव उपसम्पन्नदिवसो, ताव पूरेतब्बतो ततो उद्धं नारोहति. अन्तराळे अत्तनो सुद्धकालं परिकप्पेत्वा सरति चे, ततो पट्ठाय निवत्तनतो दिवसहानं पन होतेव.
५२३. ‘‘अञ्ञतरो भिक्खु सम्बहुला सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपन्नो होति, सो आपत्तिपरियन्तं न जानाति, रत्तिपरियन्तं न जानाती’’ति (चूळव. १५६) आगतवत्थुम्हि इमस्स परिवासस्स अनुञ्ञातत्ता तं वत्थुं सङ्गहेतुं ‘‘आपत्तीनं चा’’तिआदिं वत्वापि ‘‘आपत्तिपरियन्तं पन ‘एत्तका अहं आपत्तियो आपन्नो’ति जानातु वा मा वा, अकारणमेत’’न्ति (चूळव. अट्ठ. १०२) पटिसेधेत्वा अट्ठकथायं पधानभावेन वुत्तरत्तिपरियन्तस्स अपरिजाननमत्तमेव पमाणन्ति दस्सेतुमाह ‘‘दुविधोपी’’तिआदि. दुविधोपि अयं सुद्धन्तपरिवासो एकच्चं रत्तिपरिच्छेदं, सकलं वा रत्तिपरिच्छेदं अजानतो वा विमतिस्स वा दातब्बोति योजना.
सुद्धन्तपरिवासकथावण्णना.
५२४. इतरोपि सो समोधानपरिवासो तिधा मतोति योजना. धातुसद्दानं अनेकत्थत्ता ‘‘ओधान’’न्ति मक्खनं वुच्चति. तेनाह अट्ठकथायं ‘‘ओधुनित्वा ¶ मक्खेत्वा’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२). ‘‘समोधान’’न्ति पक्खेपो वुच्चति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘समोदहित्वा’’ति. ओधानञ्च समोधानञ्च ओधानसमोधानं, तं यत्थ सो परिवासो ‘‘ओधानसमोधानो’’ति वेदितब्बो. अरिसादिगणे अन्तोगधत्ता हेत्थ, उपरि च एवरूपे ठाने अ-कारपच्चयो दट्ठब्बो ¶ . परिवुत्थदिवसानं मक्खनञ्च मूलापत्तियं अन्तरापत्तीनं पक्खिपनञ्च यस्मिं सो परिवासोति वुत्तं होति. तेनेवेत्थ ‘‘दिवसे परिवुत्थे तु, ओधुनित्वा पदीयते’’ति वक्खति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘परिवुत्थदिवसे ओधुनित्वा मक्खेत्वा पुरिमाय आपत्तिया मूलदिवसपरिच्छेदे पच्छा आपन्नं आपत्तिं समोदहित्वा’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२).
अग्घपुब्बको मिस्सकपुब्बको समोधानपरिवासोति योजना, अग्घसमोधानपरिवासो मिस्सकसमोधानपरिवासोति वुत्तं होति. अग्घो च मिस्सको च अग्घमिस्सका, ते पुब्बका एतस्साति अग्घमिस्सकपुब्बको, समोधानो. अग्घेन समोधानं अग्घसमोधानं, तं यत्थ सो अग्घसमोधानो, आपन्नासु बहूसु सब्बचिरपटिच्छन्नापत्तीनं दिवसगणनग्घेनेव पच्छा आपन्नआपत्तीनं पक्खेपयुत्तपरिवासोति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अग्घसमोधानो नाम सम्बहुलासु आपत्तीसु या एका वा द्वे वा तिस्सो वा सम्बहुला वा आपत्तियो सब्बचिरपटिच्छन्नायो, तासं अग्घेन समोधाय तासं रत्तिपरिच्छेदवसेन अवसेसानं ऊनतरपटिच्छन्नानं आपत्तीनं परिवासो दिय्यति, अयं वुच्चति अग्घसमोधानो’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२). मिस्सकानं नानावत्थुकानं आपत्तीनं समोधानं मिस्सकसमोधानं, तं यत्थ सो परिवासो मिस्सकसमोधानो. मिस्सकानं नानावत्थुकानं आपत्तीनं एकतो पक्खेपयुत्तो परिवासोति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘मिस्सकसमोधानो ¶ नाम यो नानावत्थुका आपत्तियो एकतो कत्वा दिय्यती’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२).
५२५-७. एवं तिविधे समोधानपरिवासे पठमपरिवासस्स विसेसनभूतताय अवयवानं द्विन्नं ओधानसमोधानसद्दानं अत्थानुवादेन तदुभयओधानसमोधानसरूपं विधातुमाह ‘‘आपज्जित्वा…पे… पकासितो’’ति. तत्थ पठमस्स ओधान-सद्दसङ्खातस्स अवयवस्स अत्थसरूपानुवादमाह ‘‘आपज्जित्वा…पे… पदीयते’’ति. दुतियावयवसङ्खातसमोधान-सद्दस्स अत्थसरूपानुवादमाह ‘‘पुरिमापत्तिया…पे… भिक्खुनो’’ति. तेनेव उभयत्थानुवादे ‘‘भिक्खुनो’’ति पदद्वयस्स, ‘‘पदीयते दातब्बो’’ति किरियापदद्वयस्स च विसुं विसुं गहितत्ता पुनरुत्तिदोसाभावो वेदितब्बो. एवं अवयवत्थानुवादेन विधातब्बसमुदायं दस्सेतुमाह ‘‘एसोधानसमोधानपरिवासो पकासितो’’ति. एत्थ छादेन्तस्स हीति हि-सद्दो हेतुम्हि. एसोधानसमोधानोति एत्थ एत-सद्दसम्बन्धेन ‘‘यो’’ति लब्भति.
तत्रायं ¶ योजना – आपज्जित्वा…पे… ओधुनित्वा यो यस्मा पदीयते, पुरिमापत्तिया…पे… यो यस्मा दातब्बो, तस्मा एसोधानसमोधानपरिवासो पकासितोति.
तत्थ अन्तरापत्तिं आपज्जित्वाति पटिच्छन्नापत्तिया परिवसन्तो वा मानत्तारहो वा मानत्तं चरन्तो वा अब्भानारहो वा हुत्वा कदाचि अञ्ञं सङ्घादिसेसापत्तिं आपज्जित्वा. छादेन्तस्साति पठमं आपन्नापत्तियापटिच्छादितकालेन समं वा ऊनं वा कालं पटिच्छादेन्तस्स. ‘‘मूलायपटिकस्सनेन ते परिवुत्थदिवसे च मानत्तचिण्णदिवसे ¶ च सब्बे ओधुनित्वा’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२) अट्ठकथावचनतो एत्थ ‘‘परिवुत्थे’’ति उपलक्खणत्ता ‘‘मानत्तचिण्णे चा’’ति गहेतब्बं. ओधुनित्वाति च मूलायपटिकस्सनवसेन मक्खेत्वा, अदिवसे कत्वाति अधिप्पायो.
यो यस्मा पदीयते, सो परिवासो सट्ठिवस्सानि परिवसित्वा मानत्तारहो हुत्वापि अन्तरापत्तिं आपज्जित्वा एकाहम्पि पटिच्छादिते मूलायपटिकस्सनेन ते दिवसे सब्बे मक्खेत्वा तानेव सट्ठिवस्सानि पुनपि यस्मा पदीयतेति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सट्ठिवस्सानि परिवसित्वा मानत्तारहो हुत्वापि हि एकदिवसं अन्तरापत्तिं पटिच्छादेत्वा पुनपि सट्ठिवस्सानि परिवासारहो होती’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२).
पुरिमापत्तियाति तेन आपन्नासु सम्बहुलासु आपत्तीसु सब्बापत्तीनं पुरेतरमेव पटिच्छन्नाय आपत्तिया. मूलदिवसेति पठमं वीतिक्कमदिवसे. विनिच्छितेति ‘‘असुकसंवच्छरे असुकमासे असुकदिवसे’’ति नियमिते. समोधाय पक्खिपित्वा दातब्बोति सम्बन्धो. विधानतो याचमानस्साति विधानतो सङ्घेन दातब्बोति योजेतब्बं, समुच्चयक्खन्धके वुत्तेन विधिना याचमानस्स तत्थेव वुत्तविधिना सङ्घेन दातब्बोति अत्थो. ‘‘एसो ओधानसमोधानपरिवासो’’ति पदच्छेदो.
५२८-९. तथा वुच्चतीति सम्बन्धो. तासं अग्घवसेन हीति हि-सद्दो हेतुम्हि. ‘‘सोति तंसद्दसम्बन्धेन ‘‘यो’’ति लब्भति. तत्रायं योजना – सम्बहुला…पे… तासं अग्घवसेन ततो ऊनपटिच्छन्नानं आपत्तीनं ¶ समोधाय यो यस्मा पदातब्बो परिवासो, तस्मा सो यथा अवयवत्थवसेन ¶ ‘‘ओधानसमोधानो’’ति परिवासो वुत्तो, तथा ‘‘अग्घसमोधानो’’ति वुच्चतीति.
तत्थ सम्बहुलासूति यासं आपत्तीनं परिवसितुकामो, तासु सम्बहुलासु आपत्तीसु, निद्धारणे भुम्मं. ‘‘एका वा’’तिआदि निद्धारियनिद्देसो. तासं आपत्तीनं. अग्घवसेनाति गणनवसेन, रत्तिपरिच्छेदवसेनाति वुत्तं होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तासं रत्तिपरिच्छेदवसेना’’ति (चूळव. अट्ठ. १०२). ‘‘पदातब्बो’’ति इमिना सम्बन्धो. ततोति चिरपटिच्छन्नापत्तितो. ऊनपटिच्छन्नानं आपत्तीनन्ति एत्थ उपयोगत्थे सामिवचनं, ऊनपटिच्छन्नायो आपत्तियो समोधायाति वुत्तं होति.
५३०. नाना सुक्कविस्सट्ठिआदीनि वत्थूनि यासं ता नानावत्थुका, नानावत्थुका सञ्ञा यासं आपत्तीनं ता नानावत्थुकसञ्ञायो. सब्बाति एत्थ ‘‘या’’ति सेसो, सुक्कविस्सट्ठिआदिकुलदूसनावसाना या सब्बा तेरस सङ्घादिसेसा आपत्तियोति अत्थो. ता सब्बाति एत्थ पि-सद्दो वत्तब्बो. दातब्बोति एत्थ ‘‘परिवासो’’ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. ता सब्बापि एकतो कत्वा दातब्बो परिवासोति योजना. तस्स तेरस सङ्घादिसेसापत्तियोपि एकतो कत्वाति अत्थो. ‘‘अहं भन्ते सम्बहुला सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जिं एकं सुक्कविस्सट्ठिं…पे… एकं कुलदूसकं, सोहं भन्ते सङ्घं तासं आपत्तीनं समोधानपरिवासं याचामी’’ति तिक्खत्तुं याचनाय च तदनुरूपाय ञत्तिया च कम्मवाचासु च नामं ¶ वत्वा दातब्बपरिवासो मिस्सको मतो ‘‘मिस्सकसमोधानपरिवासो’’ति ञातो. द्वे, तिस्सो, चतस्सो, अतिरेका च आपन्नस्सापि परिवासं देन्तेन इमिना नियामेन वत्थुं, नामं विसेसेत्वा गहेतब्बं.
समोधानपरिवासकथावण्णना.
५३१. परिवुत्थपरिवासस्साति तिविधे परिवासे अञ्ञतरस्स वसेन परिवुत्थपरिवासस्स. उत्तरि छ रत्तियोति परिवासतो उत्तरि छ रत्तियो, छ दिवसेति वुत्तं होति, ‘‘चरितु’’न्ति सेसो, चरणकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. मानत्तं देय्यन्ति योजना, ‘‘सङ्घेना’’ति सामत्थिया ¶ लब्भति. समुच्चयक्खन्धके वुत्तनयेन योजेत्वा छारत्तञ्च दातब्बो, भिक्खुमाननविधि भिक्खुस्स दातब्बोति अत्थो.
‘‘परिवुत्थपरिवासस्सा’’ति इमिना पटिच्छन्नमानत्तं पकतं, तत्थ पभेदे असति कस्मा ‘‘पटिच्छन्नापटिच्छन्नवसा दुवे’’ति वुत्तन्ति? पकतभेदमनपेक्खित्वा छारत्तमानत्ते लब्भमानविसयभेदं दस्सेतुं वुत्तं. एवञ्हि सति समोधानमानत्ते च ‘‘छारत्तं मानत्तं देतू’’ति (चूळव. १२८) पाळियं वुत्तत्ता तम्पि गहेत्वा ‘‘तिधा’’ति कस्मा न वुत्तन्ति? तम्पि पटिच्छन्नापत्तिया परिवुत्थपरिवासस्सेव दातब्बमानत्तन्ति पटिच्छन्नमानत्तवचनेनेव सङ्गहितत्ता विसुं न वुत्तं. तेनेव चतुब्बिधे मानत्ते इमेहि द्वीहि विना दस्सेतब्बेसु द्वीसु मानत्तेसु पक्खमानत्तमत्तं ‘‘छादेन्तिया’’तिआदिगाथाय दस्सेत्वा समोधानमानत्तं विसुं न दस्सितन्ति दट्ठब्बं.
५३४-६. विनिद्दिट्ठप्पकारन्ति ‘‘परिक्खित्तविहारस्सा’’तिआदिना यथावुत्तगाथाद्वयेन निद्दिट्ठप्पकारं. आदियित्वान तं ¶ तेसन्ति एत्थ ‘‘सन्तिके’’ति वक्खमानतो लब्भति. तेसं चतुन्नं सम्मुखा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा तं वत्तं समादियित्वाति अत्थो. ‘‘तं तेसं सन्तिके’’ति इदं ‘‘आरोचेत्वा’’ति इमिनापि युज्जति. तेसमेव सम्मुखा निसिन्नेन ‘‘अहं भन्ते एकं आपत्तिं आपज्जिं सञ्चेतनिकं सुक्कविस्सट्ठि’’न्तिआदिना नयेन समुच्चयक्खन्धकागतं आरोचनं कत्वा. इमिना अन्तोअरुणे दिट्ठानं अञ्ञेसम्पि आरोचनं उपलक्खितं.
निक्खिपे सन्तिके तेसं वत्तन्ति एत्थ ‘‘अरुणे उट्ठिते’’ति अज्झाहरितब्बं. अरुणे उग्गते तेसं भिक्खूनं सम्मुखा यथावुत्तनयेनेव निसीदित्वा ‘‘वत्तं निक्खिपामि, मानत्तं निक्खिपामी’’ति इमेसु द्वीसु एकं वा द्वयमेव वा वत्वा वत्तं निक्खिपे.
५३७. तस्स मानत्तस्स. रत्तिच्छेदादिकोति एत्थ आदि-सद्देन वत्तभेदो गहितो. अट्ठकथावसेन पाळिवसेनाति योजना.
५३८. वीसतिया ¶ भिक्खूनं वग्गो समूहो वीसतिवग्गो, सो एव वीसतिवग्गिको. अब्भेय्याति ओसारेय्य, अब्भन्तरं करेय्याति अत्थो. विधिनाति समुच्चयक्खन्धकागतक्कमेन. अब्भितोति संवासेन अन्तो कतो, पकतत्तोति पकतिसभावो, आपत्तिं अनापन्नकालसदिसो होतीति अत्थो.
५३९. आपत्तिं छादेन्तिया भिक्खुनियाति योजना, ‘‘आपज्जित्वा’’ति सेसो, आपत्तिं आपज्जित्वा ‘‘आपत्ति चा’’तिआदिना (वि. वि. ५०५) नयेन पुब्बे दस्सितेहि दसहि अङ्गेहि पटिच्छादेन्तिया भिक्खुनिया अत्तनो आपत्तिं छादेन्तिया भिक्खुनिया. न च आपत्तीति एत्थ ‘‘अत्तनो’’ति इमिना अञ्ञिस्सा ¶ आपत्तिं पटिच्छादेन्तिया वज्जपटिच्छादिकासङ्खातपाराजिकापत्तीति दीपितं होति. ‘‘भिक्खुनिया’’ति इमिना भिक्खुस्स दुक्कटापत्तिभावं दीपेति.
५४१. विरुद्धमत्थं नयति पजहतीति विनयो, विनिच्छयो, तं विनयपिटकत्थविनिच्छयविसेसविसयं सम्मोहसङ्खातं विरुद्धं पच्चत्थिकं तदङ्गवसेन पजहनतो विनयनयसङ्खातं ततो एव अतिबुद्धिदीपनं, अतिसयेन बुद्धिं दीपेतीति अतिबुद्धिदीपनं, तं विनयत्थविनिच्छयकं ञाणपदीपं विसेसेन जालेन्तं. विविधेहि नयेहि युत्तताय विविधनययुतं. विनयनयेति विनयपिटकस्स परसन्तानपापने, विनयवण्णनायन्ति वुत्तं होति.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
सङ्घादिसेसकथावण्णना निट्ठिता.
अनियतकथावण्णना
५४२-३. इदानि ¶ सङ्घादिसेसकथानन्तरं अनियतकथं दस्सेतुमाह ‘‘रहोनिसज्जस्सादेना’’तिआदि. रहसि निसज्जा रहोनिसज्जा, तस्सा अस्सादो रहोनिसज्जस्सादो, तेन रहोनिसज्जस्सादेन, मेथुनधम्मसन्निस्सितेन किलेसेनाति अत्थो. वुत्तञ्हि अट्ठकथायं ‘‘रहोनिसज्जस्सादोति मेथुनधम्मसन्निस्सितकिलेसो वुच्चती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४५१). ‘‘रहो नाम चक्खुस्स रहो सोतस्स रहो. चक्खुस्स रहो नाम न सक्का होति अक्खिं वा निखणियमाने भमुकं वा उक्खिपियमाने सीसं वा उक्खिपियमाने पस्सितुं. सोतस्स रहो नाम न सक्का होति पकतिकथा सोतु’’न्ति (पारा. ४४५) पदभाजने वुत्तरहेसु ¶ चक्खुस्स रहो एव इधाधिप्पेतो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘किञ्चापि पाळियं ‘सोतस्स रहो’ति आगतं, चक्खुस्स रहेनेव पन परिच्छेदो वेदितब्बो’’ति (पारा. अट्ठ. २.४४४-४४५).
चक्खुस्स रहत्ता ‘‘पटिच्छन्न’’न्ति इमम्पि पटिच्छन्नत्ता एव ‘‘अलंकम्मनिय’’न्ति इमम्पि सङ्गण्हाति. निसज्जसद्दोपादानेन ‘‘आसने’’ति इदम्पि गहितमेव. ‘‘मातुगामस्स सन्तिकं गन्तुकामो’’ति इमिना ‘‘मातुगामेन सद्धि’’न्ति इदम्पि गहितमेव. एवं सामत्थिया लब्भमानपदोपादानेन यो पन भिक्खु मातुगामेन सद्धिं एको एकाय रहो पटिच्छन्ने आसने अलंकम्मनिये निसज्जस्सादेनाति वुत्तं होति. चक्खुस्स रहभावेन कुट्टादिपटिच्छन्ने तेनेव मेथुनसेवनकम्मस्स अनुरूपे आसने तदहुजातायपि मनुस्सित्थिया सह निसज्जस्सादरागेन समन्नागतो हुत्वाति अत्थो. एत्थ ‘‘मातुगामस्सा’’ति तदहुजातम्पि इत्थिं गण्हातीति कुतो लब्भतीति? ‘‘मातुगामो नाम मनुस्सित्थी, न यक्खी, न पेती, न तिरच्छानगता, अन्तमसो तदहुजातापि दारिका, पगेव महत्तरी’’ति (पारा. ४४५) पदभाजनतो लब्भति.
‘‘निवासेती’’ति इमिना ‘‘कायबन्धनं बन्धति, चीवरं पारुपती’’ति इदं लक्खीयति. सब्बत्थाति यथावुत्तं पयोगतो पुब्बापरपयोगे सङ्गण्हाति. तेनेव ‘‘पयोगे च पयोगे चा’’ति विच्छापयोगो कतो. निसीदतो चस्स दुक्कटन्ति योजना. ‘‘उभिन्नम्पि निसज्जाय पाचित्तिय’’न्ति वक्खमानत्ता दुक्कटं सन्धाय एककस्स निसीदतोति गहेतब्बं.
५४४. निसज्जाय ¶ उभिन्नम्पीति एत्थ ‘‘सकि’’न्ति सेसो, उभिन्नं निसज्जापूरणवसेन अञ्ञमञ्ञस्स पुरे वा पच्छा वा एकक्खणे ¶ वा मातुगामस्स वा भिक्खुस्स वा एकवारं निसज्जायाति वुत्तं होति. वुत्तञ्हेतं पाळियं ‘‘मातुगामे निसिन्ने भिक्खु उपनिसिन्नो वा होती’’तिआदि (पारा. ४४५). होति पाचित्तियन्ति योजना. पयोगगणनाय च होन्ति पाचित्तियानीति गहेतब्बं, मातुगामस्स वा भिक्खुनो वा उभिन्नं वा उट्ठायुट्ठाय पुनप्पुनं उपनिसीदनपयोगगणनाय चाति अत्थो. ‘‘आपत्तीहिपि तीहिपी’’ति वक्खमानत्ता पाचित्तियग्गहणं पाराजिकसङ्घादिसेसानं उपलक्खणं होति, तीसु एकं होतीति वुत्तं होति. एत्थ ‘‘पयोगगणनाया’’ति इदं पाराजिकाय न लब्भति एकपयोगेनेव सिज्झनतो. कायसंसग्गसङ्घादिसेसो, पन सरीरतो पुनप्पुनं वियुज्जित्वा फुसनेन पाचित्तियञ्च यथावुत्तनयेनेव लब्भति.
बहूसुपि मातुगामेसु बहुकानि पाचित्तियानि होन्तीति योजना. बहूसु मातुगामेसु निसिन्नेसु निसिन्नानं गणनाय एकेनेव पयोगेन बहूनि पाचित्तियानि च सङ्घादिसेसा च होन्ति. ‘‘पयोगगणनाय चा’’ति इमस्स एत्थापि युज्जमानत्ता तासु विसुं विसुं उट्ठायुट्ठाय पुनप्पुनं निसीदन्तीसु, सयञ्च उट्ठायुट्ठाय पुनप्पुनं निसीदतो तासं गणनाय आपज्जितब्बापत्तियो पयोगगणनाय च बहू होन्तीति इदं लब्भति. एत्थापि पन पाराजिकं न लब्भति, सङ्घादिसेसो, पाचित्तियञ्च लब्भति.
५४५. समीपे ठितोपि अन्धो अनापत्तिं न करोतीति सोतस्स रहभावे असतिपि पधानभूतस्स ‘‘चक्खुस्स रहो’’ति इमस्स अङ्गस्स विज्जमानत्ता वुत्तं ‘‘अन्तोद्वादसहत्थके’’ति, इमिना सवनूपचारे विज्जमानेपीति वुत्तं होति. इत्थीनं तु सतम्पि च न करोति अनापत्तिन्ति ¶ योजना, विञ्ञुनो पुरिसस्स असन्निहितभावेनाति अधिप्पायो. ‘‘इत्थीनम्पि सतम्पि चा’’ति लिखन्ति, ततोपि अयमेव पाठो सुन्दरो. पि-सद्दो वा तु-सद्दत्थे दट्ठब्बो.
५४६. निपज्जित्वाति एत्थ ‘‘समीपे’’ति सेसो, ‘‘निद्दायन्तोपी’’ति एतस्स विसेसकेन ‘‘निपज्जित्वा’’ति इमिना निसीदित्वा निद्दायन्तोति इमस्स निवत्तितत्ता समीपे निसीदित्वा निद्दायन्तोपि अनन्धो मनुस्सपुरिसो अनापत्तिं करोतीति लब्भति. ‘‘केवल’’न्ति विसेसनेन बलवनिद्दूपगतो ¶ गहितोति तथा अहुत्वा अन्तरन्तरा आपन्नापन्ने विनिच्छिनित्वा पवत्तमानाय कपिनिद्दाय निद्दायन्तोपि अनापत्तिं करोतीति अयमत्थो लब्भति. ‘‘पिहितद्वारगब्भस्सा’’ति वत्तब्बे मज्झपदलोपीसमासवसेन ‘‘पिहितगब्भस्सा’’ति वुत्तं. ‘‘द्वारे’’ति इमिना द्वारेकदेसभूतं उम्मारं वा तंसमीपं वा उपचारेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं. सचे गब्भो पिहितद्वारो न होति, अनापत्तीति ब्यतिरेकतो दस्सितं.
५४७. इमस्मिं अनियतसिक्खापदे पाळियं अनापत्तिवारे असतिपि ‘‘यो पन भिक्खु मातुगामेन सद्धिं रहो पटिच्छन्ने आसने निसज्जं कप्पेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. २८५) पञ्चमस्स अचेलकवग्गस्स चतुत्थसिक्खापदे अनापत्तिवारे ‘‘अनापत्ति यो कोचि विञ्ञू पुरिसो दुतियो होति, तिट्ठति न निसीदति, अरहोपेक्खो, अञ्ञविहितो निसीदति, उम्मत्तकस्स आदिकम्मिकस्सा’’ति (पाचि. २८८) वुत्ते अनापत्तिवारे सङ्गहेतुमाह ‘‘अनन्धे सती’’तिआदि. ‘‘एतस्स समीपे’’ति पकरणतो लब्भति. इध पुल्लिङ्गनिद्देसेन पुरिसो लब्भति, ‘‘तेनापि अबालेन भवितब्बं, मनुस्सजातिकेन भवितब्ब’’न्ति इदञ्च ¶ ‘‘विञ्ञुस्मि’’न्ति इमिना लब्भति. अन्धसदिसनिद्दूपगतपटिपक्खवाचिअनन्धपदेन ‘‘अनिद्दायन्ते’’ति लब्भति, मनापामनापं जानन्ते अनिद्दायन्ते मनुस्सपुरिसे दस्सनूपचारस्स अन्तो विज्जमानेति अत्थो.
‘‘निसज्जपच्चया दोसो नत्थी’’ति इमिना सम्बन्धो, एवरूपे रहो आसने मातुगामेन सद्धिं निसिन्नपच्चया आपत्ति नत्थीति अत्थो. ‘‘ठितस्सा’’ति इमिनापि तदेव पदं योजेतब्बं. विञ्ञुम्हि पटिबले मनुस्सपुरिसे असन्निहितेपि तथाविधे रहो आसने मातुगामे आसने निसिन्नेपि सयानेपि ठितेपि सयं ठितस्स निसज्जाय अभावा तप्पच्चया आपत्ति न होतीति अत्थो. अरहसञ्ञिनो निसज्जपच्चया दोसो नत्थीति रहो आसने मातुगामेन सद्धिं निसज्जन्तस्सापि ‘‘रहो’’ति सञ्ञारहितस्स निसीदतो निसज्जपच्चया अनापत्तीति अत्थो. विक्खित्तचेतसो निसज्जपच्चया दोसो नत्थीति योजना.
५४८. एत्तावता पाचित्तियापत्तिमत्ततो अनापत्तिप्पकारं दस्सेत्वा इदानि इमस्स सिक्खापदस्स अनियतवोहारहेतुभूताहि तीहि आपत्तीहि अनापत्तिपकारं दस्सेतुमाह ‘‘न दोसो’’तिआदि. आपत्तीहिपि तीहिपीति ‘‘निसज्जं भिक्खु पटिजानमानो तिण्णं धम्मानं अञ्ञतरेन ¶ कारेतब्बो पाराजिकेन वा सङ्घादिसेसेन वा पाचित्तियेन वा’’ति (पारा. ४४४) पाळियं वुत्ताहि ‘‘पठमपाराजिकापत्तिकायसंसग्गसङ्घादिसेसापत्तिपाचित्तियापत्ती’’ति इमाहि तीहिपि आपत्तीहीति वुत्तं होतीति.
पठमानियतकथावण्णना.
५४९. वत्तब्बभावेनाधिकतदुतियानियतविनिच्छयतो पठमानियते वुत्तविनिच्छयेहि समं विनिच्छयं पहाय तत्थ ¶ अवुत्तं इमस्सेव विनिच्छयविसेसं दस्सेतुमाह ‘‘अनन्धा’’तिआदि. इध दुट्ठुल्लवाचासङ्घादिसेसस्सापि गहितत्ता ततो अनापत्तिकरं दस्सेतुं ‘‘अबधिरो’’ति वुत्तं. अनन्धो अबधिरोति ‘‘पुरिसो’’ति इदं सन्धाय वुत्तं. ‘‘इत्थी’’ति इदं सन्धाय ‘‘अनन्धाबधिरा’’ति गहेतब्बं. एवमुपरिपि. तेनापि सवनूपचारन्तोगधेन भवितब्बन्ति दस्सेतुं ‘‘अन्तोद्वादसहत्थट्ठो’’ति वुत्तं.
५५०. ‘‘अन्धो अबधिरो अनापत्तिं न करोती’’ति इदं कायसंसग्गसङ्घादिसेसं सन्धाय वुत्तं. ‘‘बधिरो वापि चक्खुमा, न करोति अनापत्ति’’न्ति इदं पन दुट्ठुल्लवाचासङ्घादिसेसं सन्धाय वुत्तन्ति एवमेत्थ सन्धाय भासितत्थो वेदितब्बो.
पुरिमानियतकथाय अवुत्तविसेसस्स दुतियानियतकथाय वत्तुमिच्छितत्ता अयम्पि विसेसो इध वत्तब्बो. कोयं विसेसो, यो इध वत्तब्बोति चे? तत्थ ‘‘पटिच्छन्ने आसने अलंकम्मनिये’’ति (पारा. ४४४) वुत्तं आसनङ्गद्वयं इध ‘‘न हेव खो पन पटिच्छन्नं आसनं होति नालंकम्मनिय’’न्ति (पारा. ४५३) निसेधेत्वा ‘‘अलञ्च खो होति मातुगामं दुट्ठुल्लाहि वाचाहि ओभासितु’’न्ति (पारा. ४५३) इदं अपुब्बङ्गं वुत्तं. तत्र मातुगामोति अन्तमसो तदहुजातापि दारिका गहिता, इध ‘‘मातुगामो नाम मनुस्सित्थी, न यक्खी, न पेती, न तिरच्छानगता, विञ्ञू पटिबला सुभासितदुब्भासितं दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लं आजानितु’’न्ति (पारा. ४५४) विञ्ञू पटिबलो मातुगामोव वुत्तो. तत्थ ‘‘पाराजिकेन वा सङ्घादिसेसेन वा पाचित्तियेन वा’’ति (पारा. ४४४) तिस्सो आपत्तियो वुत्ता, इध ‘‘निसज्जं भिक्खु पटिजानमानो द्विन्नं धम्मानं अञ्ञतरेन ¶ कारेतब्बो सङ्घादिसेसेन वा पाचित्तियेन वा’’ति (पारा. ४५३) द्वेयेव आपत्तियो वुत्ता. सङ्घादिसेसेसु च तत्थ ‘‘सा चे एवं वदेय्य ‘अय्यो ¶ मया दिट्ठो निसिन्नो मातुगामेन सद्धिं कायसंसग्गं समापज्जन्तो’ति, सो च तं पटिजानाति, आपत्तिया कारेतब्बो’’ति (पारा. ४४८) कायसंसग्गसङ्घादिसेसोव वुत्तो, इध सो च वुत्तो, ‘‘सा चे एवं वदेय्य ‘अय्यस्स मया सुतं निसिन्नस्स मातुगामं दुट्ठुल्लाहि वाचाहि ओभासेन्तस्सा’ति, सो च तं पटिजानाति, आपत्तिया कारेतब्बो’’ति (पारा. ४५५) दुट्ठुल्लवाचासङ्घादिसेसो च वुत्तो. एत्तको उभिन्नमनियतानं विसेसो.
अयं कस्मा न वुत्तोति? अयं सम्बोधवत्थुविसेसो वत्तुमिच्छितो पन अट्ठकथागतविनिच्छयविसेसतोति तस्मा न वुत्तोति दट्ठब्बो. तिसमुट्ठानमेविदं कायचित्तवाचाचित्तकायवाचाचित्तवसेन तीणि समुट्ठानानि एतस्साति कत्वा.
इमेहिपि द्वीहि अनियतसिक्खापदेहि सिक्खापदन्तरेसु पञ्ञत्तायेव आपत्तियो, अनापत्तियो च दस्सिता, न कोचि आपत्तिविसेसो वुत्तो, तस्मा किमेतेसं वचनेनाति? वुच्चते – विनयविनिच्छयलक्खणं ठपेतुं भगवता उप्पन्ने वत्थुम्हि द्वे अनियता पञ्ञत्ता. कथं? एवरूपायपि सद्धेय्यवचनाय उपासिकाय वुच्चमानो पटिजानमानोव आपत्तिया कारेतब्बो, न अप्पटिजानमानो, तस्मा ‘‘याय कायचि आपत्तिया येन केनचि चोदिते पटिञ्ञातकरणंयेवङ्गं कातब्ब’’न्ति इमेहि सिक्खापदेहि विनिच्छयलक्खणं ठपितन्ति वेदितब्बं. अथ कस्मा भिक्खुनीनं अनियतं ¶ न वुत्तन्ति? इदमेव लक्खणं सब्बत्थ अनुगतन्ति न वुत्तं.
दुतियानियतकथावण्णना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
अनियतकथावण्णना निट्ठिता.
निस्सग्गियकथावण्णना
५५१. एवं अनियतकथं दस्सेत्वा इदानि निस्सग्गियकथं दस्सेतुमाह ‘‘खोम’’न्तिआदि ¶ . खोमन्ति एवंनामकं चीवरं. खोमन्ति गच्छविसेसस्स नामं, तस्स वाकेहि कतचीवरं कारणोपचारवोहारवसेन ‘‘खोम’’न्ति वुत्तं. कप्पासन्ति कप्पाससुत्तमयं चीवरं, इदम्पि वुत्तनयेनेव ‘‘कप्पास’’न्ति वुच्चति. कोसेय्यं नाम कोसकारकिमिकोसं, कोसेन निब्बत्तं सुत्तं कोसेय्यं. इध पन तेन कोसेय्यसुत्तेन निब्बत्तं चीवरं ‘‘कोसेय्य’’न्ति वुत्तं. साणन्ति साणवाकसुत्तेहि वायित्वा कतचीवरं. इदञ्च खोमं विय दट्ठब्बं. भङ्गन्ति खोमसुत्तादीनि सब्बानि, एकच्चानि वा मिस्सेत्वा कतचीवरं. इदम्पि करणप्पकारेन लद्धनामकं. ‘‘भङ्गं नाम एका गच्छजाति, तस्सा वाकमयसुत्तेहि वायित्वा कतचीवर’’न्ति केचि. इमस्मिं पक्खे खोमं विय गहेतब्बं. कम्बलन्ति मनुस्सलोमवाळलोमं विना सेसलोमेहि वायित्वा कतचीवरं वुत्तन्ति. इदं ‘‘चीवरं नाम छन्नं चीवरानं अञ्ञतरं चीवर’’न्ति (पारा. ४६३) पदभाजने च ‘‘खोमं कप्पासिकं कोसेय्यं कम्बलं साणं भङ्ग’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४६२-४६३) अट्ठकथाय च वुत्तं सन्धायाह. ‘‘जातितो’’ति ¶ इदं पमाणादिभेदस्स वक्खमानत्ता वुत्तं. जातितोति खोमादिसामञ्ञतो. सामञ्ञञ्हि ‘‘जाती’’ति वुच्चति. दीघरस्सथूलसुखुमनीलपीतादिभेदभिन्नानं सब्बेसं वत्थावयवानं सङ्गाहिकखोमसुत्तमयतासामञ्ञं जातीति वुत्तं होति. एवं सेसेसुपि.
५५२. दुकूलन्ति एवंनामकं रुक्खवाकमयचीवरं. पत्तुण्णन्ति पत्तुण्णदेसे सञ्जातवत्थं. ‘‘पत्तुण्णं कोसेय्यविसेसो’’ति अभिधानकोसे वुत्तं. चिनन्ति चिनदेसे उप्पन्नवत्थं. सोमारपट्टकन्ति सोमारदेसे उप्पन्नवत्थं. ‘‘सोमारचिनपटक’’न्तिपि लिखन्ति, सोयेवत्थो. इद्धिजन्ति एहिभिक्खूनं पुञ्ञिद्धिया निब्बत्तं चीवरं. देवदिन्नन्ति देवताहि दिन्नं चीवरं. तञ्हि कप्परुक्खे निब्बत्तं, जालिनिया देवकञ्ञाय अनुरुद्धत्थेरस्स दिन्नवत्थसदिसं. तस्साति जातितो छब्बिधस्स कप्पियचीवरस्स. इदं छब्बिधचीवरं यथारहं अनुलोमिकं वुत्तन्ति अत्थो. दुकूलञ्हि साणस्स अनुलोमं वाकमयत्ता, पत्तुण्णादीनि कोसेय्यस्स अनुलोमानि पाणकेहि कतसुत्तमयत्ता, इद्धिजम्पि खोमादीनंयेव अञ्ञतरं होतीति तेसं अनुलोमं, देवदिन्नम्पि खोमादीनंयेव अनुलोमं होति तेसं अञ्ञतरभावतो. यथाह –
‘‘साणस्स तु दुकूलञ्हि, इद्धिजं देवदिन्नकं;
खोमादीनंवसिट्ठंतु, कोसेय्यस्सानुलोमिक’’न्ति.
५५३. तिण्णं ¶ चीवरानं समाहारो तिचीवरन्ति पमाणयुत्तं सङ्घाटिआदिनामेन अधिट्ठितचीवरस्सेव नामत्ता तदेव वुच्चति. गणनवसेन यं किञ्चि चीवरत्तयं न वत्तब्बं. समुद्देकदेसोपि यथा ‘‘समुद्दो’’ति वुच्चति, एवं अधिट्ठितेसु तीसु चीवरेसु अञ्ञतरं ‘‘तिचीवर’’न्ति वुच्चति. परिक्खारचोळन्ति ¶ सङ्घाटिआदिविसिट्ठनामेहि अनधिट्ठितं ‘‘अनुजानामि भिक्खवे आयामेन अट्ठङ्गुलं सुगतङ्गुलेन चतुरङ्गुलवित्थतं पच्छिमं चीवर’’न्ति (पारा. ३५८) अनुञ्ञातं पच्छिमचीवरपरियन्तं कत्वा कताकतस्स यस्स कस्सचि चीवरस्स रुळ्हिसञ्ञा.
मुखं सन्दमानलालं पुञ्छति एतेनाति मुखपुञ्छनन्ति कपोलतो निच्चं सन्दमानलालानं पुञ्छनत्थाय अनुञ्ञातस्स चीवरविसेसस्स नामं. निसीदन्ति एत्थाति निसीदनन्ति च भिक्खूनं अत्थरित्वा निसीदितुं अनुञ्ञातस्स चीवरस्स नामं. अधिट्ठेय्याति ‘‘इमं कण्डुप्पटिच्छादि’’न्तिआदिना (वि. वि. ५८५) वक्खमाननयेन नामं गहेत्वा अधिट्ठेय्याति अत्थो. पच्चत्थरणमेव चाति सङ्घिके मञ्चपीठे सरीरसम्फुसनेन आपज्जितब्बाय आपत्तिया मोचनत्थाय तत्थ अत्थरित्वा परिभोगत्थाय अनुञ्ञातं पच्चत्थरणचीवरञ्च.
५५४. एकाहन्ति वसनकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. तिचीवरन्ति तिचीवरेन. विप्पवसेय्याति ‘‘सङ्घाटिया वा उत्तरासङ्गेन वा अन्तरवासकेन वा’’ति (पारा. ४७६) वुत्तत्ता एकदेसे समुदायोपचारवसेन अवयवस्स वचनतो तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरेनातिपि वुत्तं होति. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘विना’’ति इदं पच्चामसति. अधिट्ठाति अधिट्ठायाति गहेतब्बं ‘‘पटिसङ्खा योनिसो’’ति (म. नि. १.२२, २३; अ. नि. ६.५८) यथा, एत्थ ‘‘वळञ्जियमान’’न्ति सेसो, अधिट्ठाय वळञ्जियमानं निसीदनं तथा विना चतुमासं न वसेय्याति योजना.
५५५. कप्पियन्ति कप्पियकारणं नीलादिवण्णभेदकरणं. कप्पियन्ति च कारणे कारियूपचारेन गहेतब्बं. बिन्दुं दत्वाति ‘‘नीलं वा कद्दमं वा काळसामं वा’’ति (पाचि. ३६८) वुत्तलोहमलादिना ¶ येन केनचिपि मङ्गुलपिट्ठिप्पमाणादिकं बिन्दुं दत्वा. तत्थाति तेसु अधिट्ठातब्बेसु तिचीवरादीसु, निद्धारणे भुम्मं. तिचीवरन्ति निद्धारितब्बं. उपपन्नन्ति युत्तं. पमाणेनाति अनन्तरं वक्खमानेन पमाणेन. अधिट्ठातब्बन्ति ‘‘इमं सङ्घाटिं अधिट्ठामी’’तिआदिना ¶ वक्खमाननयेन नामं वत्वा अधिट्ठातब्बं. एवकारेन पन नामं वत्वा न विकप्पेतब्बन्ति दस्सेति. एस नयो सेसचीवरेसुपि. वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘अनुजानामि भिक्खवे तिचीवरं अधिट्ठातुं, न विकप्पेतु’’न्तिआदि (महाव. ३५८). तस्मा तिचीवरादीनि अधिट्ठहन्तेन ‘‘इमं सङ्घाटिं अधिट्ठामी’’तिआदिना नामं वत्वा अधिट्ठातब्बं. विकप्पेन्तेन पन ‘‘इमं सङ्घाटि’’न्तिआदिना तस्स चीवरस्स नामं अग्गहेत्वा ‘‘इमं चीवरं तुय्हं विकप्पेमी’’ति विकप्पेतब्बं. तिचीवरं वा होतु अञ्ञं वा, यदि तं तं नामं गहेत्वा विकप्पेति, अविकप्पितं होति अतिरेकचीवरट्ठाने तिट्ठति. तं चीवरन्ति सम्बन्धो.
५५६-७. ‘‘उपपन्नं पमाणेना’’ति एत्थ वुत्तप्पमाणं दस्सेतुमाह ‘‘पच्छिमन्तेना’’तिआदि. सङ्घटितट्ठेन सङ्घाटि. वत्थखण्डानि सिब्बनकम्मेन सङ्घटेत्वा कतत्ता ‘‘सङ्घाटी’’ति चीवरानं सामञ्ञनामं. इध पन रुळ्हिया अन्तरवासकादिविसेसनामब्यतिरित्ते चीवरविसेसे वत्तति. मुट्ठिपञ्चकाति एत्थ एकादीनमट्ठारसन्तानं सङ्ख्यासद्दानं सङ्ख्येय्ये वत्तमानत्ता पञ्चसद्दो चीवरप्पमाणप्पकरणतो लब्भमानहत्थसङ्खातरतनेयेव पवत्तति, तेनेव मुट्ठिसद्दोपि उत्तरपदलोपेन मुट्ठिरतने वत्तति. पञ्चन्नं पूरणो पञ्चमो, मुट्ठिया पञ्चमो मुट्ठिपञ्चमो. मुट्ठिपञ्चमो परिमाणमेतिस्साति ‘‘मुट्ठिपञ्चमका’’ति वत्तब्बे म-कारलोपेन ‘‘मुट्ठिपञ्चका’’ति सङ्घाटि वुत्ता.
मुट्ठित्तिकाति ¶ एत्थ वुत्तनयेन सङ्ख्येय्ये वत्तमानो ति-सद्दो चीवरप्पमाणप्पकरणतो लब्भमानहत्थसङ्खातरतनेयेव वत्तति, तेनेव मुट्ठिसद्दोपि उत्तरपदलोपेन मुट्ठिरतने वत्तति. तिण्णं पूरणो ततियो, मुट्ठिया ततियो मुट्ठिततियो, मुट्ठिततियो परिमाणमेतिस्साति ‘‘मुट्ठिततियका’’ति वत्तब्बे तिय-पच्चयलोपेन ‘‘मुट्ठित्तिका’’ति सङ्घाटियेव वुच्चति. एवमुपरिपि. तिरियन्ति तिरियतो.
उत्तमन्तेनाति उक्कट्ठपरिमाणन्तेन. सत्थुनो चीवरूनापीति ‘‘तत्रिदं सुगतस्स सुगतचीवरप्पमाणं, दीघसो नव विदत्थियो सुगतविदत्थिया, तिरियं छ विदत्थियो’’ति (पाचि. ५४८) वुत्तप्पमाणसुगतचीवरतो ऊनापि. पि-सद्दो सम्भावने, उक्कट्ठपरिच्छेदेन तत्तकम्पि वट्टति, ततो चे ऊनं वत्तब्बमेव नत्थीति अत्थो. अन्तद्वयसन्दस्सनेन उभयमज्झे यं पहोनकरुच्चनकप्पमाणं, तं गहेतब्बन्ति दस्सेति.
५५८. मुट्ठिपञ्चकसद्दो ¶ पुब्बे वुत्तनयेनिध दीघन्ते वत्तति. मुट्ठिपञ्चको दीघन्तो यस्स, यस्मिं वा पमाणेति विग्गहो, दीघन्ततो मुट्ठिपञ्चकप्पमाणेनाति वुत्तं होति. ‘‘मुट्ठिपञ्चम’’न्तिपि लिखन्ति. तिरियन्ततोति वित्थारन्ततो. अड्ढहत्थो अड्ढो उत्तरपदलोपेन, सो तेय्यो ततियो यस्स पमाणस्साति गहेतब्बं, तं, अड्ढतेय्यरतनप्पमाणं होतीति अत्थो. द्विहत्थं वाति द्वे हत्था यस्स पमाणस्साति विग्गहो, द्विरतनप्पमाणं वा होतीति अत्थो. इदञ्च ‘‘तिरियं द्विहत्थोपि वट्टति. पारुपनेनपि हि सक्का नाभिं पटिच्छादेतु’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४६९) अट्ठकथागतत्ता वुत्तं. ‘‘सेसे अन्तरवासके’’ति इदं यथावुत्तपरिमाणेन परिमितचीवरनिदस्सनं.
५५९. अहताहतकप्पानन्ति ¶ एत्थ ‘‘वत्थान’’न्ति सेसो. अहतानं वत्थानन्ति नववत्थानं. अहततो किञ्चि ऊनानि अहतकप्पानि, तेसं नववोहारूपगानं कतिपयधोतानं वत्थानन्ति वुत्तं होति. सङ्घाटीति सङ्घाटिनामकचीवरं. दिगुणाति दुपट्टकता.
५६०. उतुद्धटानन्ति अतिक्कन्तदिवसानं, बहुकालं निवासेत्वा परिच्चत्तानन्ति वुत्तं होति. अथ वा यानि उतुतो उद्धटानि, तेसं वत्थानन्ति गहेतब्बं, तिण्णं उतूनमञ्ञतरं अतिक्कमित्वा ठितानं पुराणवत्थानन्ति वुत्तं होति. चीवरानन्ति चीवरत्थानि वत्थानेव गहितानि. चतुग्गुणाति चतुपट्टा. सेसा दुवेति अन्तरवासकउत्तरासङ्गा द्वे. यथासुखन्ति यथारुचि. पंसुकूलन्ति सुसानादीसु पतितपिलोतिकचीवरं.
५६१. ‘‘तीणिपी’’तिआदीसु ‘‘तिचीवरे कयिरमाने सब्बं छिन्नकं नप्पहोती’’ति पाळियं आगतवत्थुम्हि ‘‘अनुजानामि भिक्खवे द्वे छिन्नकानि एकं अछिन्नक’’न्ति (महाव. ३६०) आदिवचनतो ‘‘चीवर’’न्ति सेसो. छिन्दितब्बन्ति वत्थानि छिन्दित्वा सिब्बेत्वा कातब्बं. पहोति चेति वत्थानि छिन्दित्वा करणे यदि चीवरस्स पहोति. सब्बेसूति तीसु चीवरेसु. अप्पहोन्तेसूति वत्थानं छिन्दित्वा सिब्बनेन अप्पहोन्तेसु. अन्वाधिकन्ति वत्थे ऊनातिरेकं अपनेत्वा आगन्तुकपत्तसङ्खातं अनुवातं चीवरस्स परियन्ते, मज्झे च यथारहं दीघरस्सपरिमाणयुत्तं अल्लियापेतब्बन्ति वुत्तं होति.
५६२. अच्छिन्नं वाति यथावुत्तनयेन अच्छिन्नं वा. अनादिन्नन्ति अनादिन्नआगन्तुकपत्तं ¶ . तिचीवरन्ति तीसु चीवरेसु एकेकन्ति वुत्तं होति. दुब्भोगेनाति दुट्ठु परिभोगेन ¶ . यथा परिभुत्तं नस्सति, तथा किलिट्ठानं धोवनादिमकत्वा निवासनादिना परिभोगेन.
५६३-४. कुसिन्ति आयामतो च वित्थारतो च अनुवातं चीवरमज्झे तादिसमेव दीघपत्तञ्च. वुत्तञ्हेतं चीवरक्खन्धअट्ठकथायं ‘‘कुसीति आयामतो च वित्थारतो च अनुवातादीनं दीघपत्तानमेतं अधिवचन’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४५). अड्ढकुसिन्ति अनुवातसदिसं चीवरमज्झे तत्थ तत्थ रस्सपत्तं. वुत्तम्पि चेतं ‘‘अड्ढकुसीति अन्तरन्तरा रस्सपत्तानं नाम’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४५). मण्डलन्ति एकेकस्मिं खण्डे महामण्डलं. वुत्तम्पि चेतं ‘‘मण्डलन्ति पञ्चखण्डिकचीवरस्स एकेकस्मिं खण्डे महामण्डल’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४५). अड्ढमण्डलन्ति मण्डलस्स अन्तो निवेसियमानं खुद्दकमण्डलं. वुत्तम्पि चेतं ‘‘अड्ढमण्डलन्ति खुद्दकमण्डल’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४५). विवट्टन्ति मण्डलं, अड्ढमण्डलञ्चाति द्वे एकतो कत्वा सिब्बितं वेमज्झे खण्डं. वुत्तम्पि चेतं ‘‘विवट्टन्ति मण्डलञ्च अड्ढमण्डलञ्च एकतो कत्वा सिब्बितं मज्झिमखण्ड’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४५). अनुविवट्टन्ति मज्झिमखण्डस्स उभोसु पस्सेसु सिब्बितं तथेव द्विमण्डलपत्तं खण्डद्वयं. वुत्तम्पि चेतं ‘‘अनुविवट्टन्ति तस्स उभोसु पस्सेसु द्वे खण्डानी’’ति (महाव. अट्ठ. ३४५). बाहन्तन्ति तेसं अनुविवट्टानं बाहिरपस्से सिब्बितं बाहिरखण्डद्वयं. वुत्तम्पि चेतं ‘‘बाहन्तन्ति तेसं अनुविवट्टानं बहि एकेकं खण्ड’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४५).
पञ्चन्नं समाहारो पञ्चकं, दस्सितप्पकारपञ्चखण्डेहि सिब्बितचीवरं पञ्चकं नाम. आदि-सद्देन सत्तखण्डादीहि सिब्बितचीवरानं गहणं. तेनेवेत्थाह ‘‘कत्तब्बं तु तिचीवर’’न्ति. सत्तखण्डस्स चीवरस्स एकं मज्झिमखण्डं विवट्टनाममेव होति, तस्स उभोसु पस्सेसु द्वे द्वे खण्डानि ¶ चूळानुविवट्टमहानुविवट्टसङ्खातानि अनुविवट्टनामानेव होन्ति. वुत्तञ्चेतं अट्ठकथायं ‘‘अथ वा अनुविवट्टन्ति विवट्टस्स एकपस्सतो द्विन्नं, एकपस्सतो द्विन्नन्ति चतुन्नम्पि खण्डानमेतं नाम’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४५). बाहन्तन्ति द्वीसु परियन्तेसु सिब्बनीयं बाहिरखण्डद्वयं, तञ्च सङ्घटेत्वा बाहमत्थके ठपियमानत्ता ‘‘मञ्चा उक्कुट्ठिं करोन्ती’’तिआदीसु विय आधेय्ये आधारोपचारवसेन बाहाति च चीवरस्स परियन्तावयवत्ता ‘‘अन्त’’न्ति च वुच्चति. वुत्तम्पि चेतं ‘‘बाहन्तन्ति सुप्पमाणं चीवरं पारुपन्तेन संहरित्वा बाहाय ¶ उपरि ठपिता उभो अन्ता बहिमुखा तिट्ठन्ति, तेसं एतं नाम’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४५). इदं सत्तखण्डचीवरमेव महाअट्ठकथायं विहितन्ति इदानिपि तदेव वट्टति. वुत्तम्पि चेतं ‘‘अयमेव हि नयो महाअट्ठकथायं वुत्तो’’ति. भिक्खुना कुसिं…पे… बाहन्तम्पिचाति सब्बं विधिं दस्सेत्वाव छिन्नं पञ्चकादिप्पभेदकं समणसारुप्पं तिचीवरं कत्तब्बन्ति योजना.
५६५-६. यथावुत्तविधिं अविराधेत्वा चीवरं कप्पबिन्दुं दत्वा सङ्घाटिआदिनामेन अधिट्ठाय परिभुञ्जन्तस्स अधिट्ठानं कथं भिज्जतीति आह ‘‘दानेना’’तिआदि. दानेनाति अञ्ञस्स दानेन. अच्छिज्जगाहेनाति अञ्ञेन अच्छिन्दित्वा गहणेन. विस्सासग्गहणेन चाति अत्तनि विस्सासेन अञ्ञस्स गहणेन. हीनायावत्तनेनाति सिक्खं अप्पच्चक्खाय गिहिभावूपगमनेन अञ्ञस्स दाने विय चीवरे निरालयभावेनेव परिच्चत्ता.
केचि पन ‘‘हीनायावत्तनेनाति भिक्खुनिया गिहिभावूपगमनेनाति एवमत्थं गहेत्वा भिक्खु पन विब्भन्तोपि याव सिक्खं न पच्चक्खाति, ताव भिक्खुयेवाति अधिट्ठानं न विजहती’’ति ¶ वदन्ति, तं न गहेतब्बं ‘‘भिक्खुनिया हीनायावत्तनेना’’ति विसेसेत्वा अवुत्तत्ता, भिक्खुनिया च गिहिभावूपगमने अधिट्ठानविजहनं विसुं वत्तब्बन्ति नत्थि तस्सा विब्भमनेनेव अस्समणिभावतो.
सिक्खायाति भिक्खुसिक्खाय. पहानेनाति पच्चक्खानेन. सिक्खापच्चक्खानं पनेत्थ सचे भिक्खुलिङ्गे ठितो सिक्खं पच्चक्खाति, तस्स कायलग्गम्पिचीवरं अधिट्ठानं विजहतीति दस्सनत्थं गहितं. ‘‘सिक्खाय च पहानतो’’ति च लिखन्ति, तं ‘‘हीनायावत्तनेनापि, सिक्खाय च पहानतो’’ति पाठक्कमे सति युज्जति. यथावुत्तो पन पाठो ‘‘सिक्खाय च पहानेन, हीनायावत्तनेनपी’’ति पाठक्कमे युज्जति. यथा तथा वा होतु, न कोचि विरोधो.
पच्चुद्धारेनाति चीवरस्स पच्चुद्धरणेन. ‘‘कालकिरियाया’’ति अट्ठकथावचनतो विनासेनाति चीवरसामिकस्स जीवितविनासोव वुच्चतीति. लिङ्गस्स परिवत्तनाति भिक्खुस्स इत्थिलिङ्गपरिवत्तना, भिक्खुनिया पुरिसलिङ्गपरिवत्तनाति एवं उभयथा लिङ्गस्स परिवत्तनेन. सब्बं ¶ नवविधम्पि चीवरं. अधिट्ठानन्ति एत्थ ‘‘इमेहि अट्ठही’’ति सेसो. वुत्तोवायमत्थो अट्ठकथायं ‘‘तत्थ पुरिमेहि अट्ठहि सब्बचीवरानि अधिट्ठानं विजहन्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४६९). भिज्जतीति पजहति. छिद्दस्स भावो छिद्दभावो, तस्मिं, छिद्दे सति छिद्दे जातेति वुत्तं होति. तिचीवरन्ति तीसु चीवरेसु अञ्ञतरन्ति वुत्तं होति. तिचीवरमेव वाति गहेतब्बं. वुत्तञ्च ‘‘छिद्दभावेन पन तिचीवरस्सेवा’’ति.
५६७. कीवप्पमाणे छिद्दे जातेति आह ‘‘कनिट्ठस्सा’’तिआदि. ‘‘कनिट्ठ…पे… माणक’’न्ति इमिना हेट्ठिमपरिच्छेदं दस्सेति.
५६८. एको ¶ तन्तुपीति दीघतो वा तिरियतो वा एकम्पि सुत्तं.
५६९. जिण्णट्ठाने अग्गळं देन्तेन तेचीवरिकेन वत्तितब्बविधिं दस्सेतुमाह ‘‘पठम’’न्तिआदि. पठमन्ति छिन्नट्ठानस्स छिन्दनतो पुब्बेयेव. अग्गळं दत्वाति वत्थखण्डं अल्लियापेत्वा. रक्खतीति एत्थ ‘‘अधिट्ठान’’न्ति अनुवत्तते, ‘‘तेचीवरिको भिक्खू’’ति लब्भति, एवं वत्थखण्डं अल्लियापेन्तो तेचीवरिको भिक्खु अधिट्ठानं रक्खतीति वुत्तं होति. विपरियायेन अधिट्ठानं भिन्दतीति लब्भति. पठमं द्वे कोटियो घटेत्वाति योजना. मज्झे जिण्णं अधिट्ठितचीवरं मज्झे छिन्दन्तो ततो पुब्बेयेव द्वे कोटियो एकतो घटेत्वा सिब्बित्वा. पच्छाति कोटिघटनतो पच्छा. छिन्दतीति मज्झं उभयकोटिं कातुं छिन्दति. रक्खतीति वुत्तप्पकारमेव.
५७०. तिचीवरे कत्थ जातं छिद्दमधिट्ठानं भिन्दतीति आह ‘‘चतुरङ्गुला’’तिआदि. चत्तारि च अट्ठ च चतुरट्ठं, चतुन्नं अट्ठन्नं वा अङ्गुलानं समाहारो चतुरट्ठङ्गुलं, तस्माति गहेतब्बं. चतुरङ्गुला अट्ठङ्गुलाति योजना. ओरन्ति अब्भन्तरं. एकञ्च द्वे च एकद्वे, तेसं एकद्विन्नं, ‘‘चीवरान’’न्ति पकरणतो लब्भति, एकस्स चीवरस्स, द्विन्नञ्च चीवरानन्ति योजना. यथासङ्ख्यानुद्देसवसेन एकस्स तिरियतो चतुरङ्गुलतो ओरं, द्विन्नं तिरियतो अट्ठङ्गुलतो ओरन्ति योजना. वाक्यद्वयेपि ‘‘छिद्दं भिन्दतेवा’’ति योजेतब्बं.
एकस्स चीवरस्साति अन्तरवासकचीवरस्स. तिरियतोति वित्थारतो. चतुरङ्गुलं ओरन्ति चतुरङ्गुलतो ¶ अब्भन्तरे छिद्दं अधिट्ठानं भिन्दति. द्विन्नन्ति उत्तरासङ्गसङ्घाटीनं. तिरियतोति ¶ वित्थारतो. अट्ठङ्गुलतो ओरन्ति अट्ठङ्गुलतो अब्भन्तरे. तिण्णम्पि दीघतो विदत्थिया ओरं छिद्दं अधिट्ठानं भिन्दतेवाति योजना. एत्थ विदत्थि वड्ढकिविदत्थि गहेतब्बा. एवं वुत्तपरिच्छेदब्भन्तरे छिद्दे जाते तस्स चीवरस्स अतिरेकचीवरत्ता दसाहमनतिक्कमित्वा सूचिकम्मं कत्वा अधिट्ठातब्बं. तथा अकरोन्तेन पन परिक्खारचोळं अधिट्ठातब्बं.
५७१. ‘‘निसीदनस्सा’’ति ‘‘निसीदनचीवरस्सा’’ति वत्तब्बे उत्तरपदलोपेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं. दियड्ढाति एत्थ विसेसितब्बा विदत्थि ‘‘द्वे विदत्थियो’’ति च ‘‘सुगतस्स विदत्थिया’’ति च वुत्तसामत्थिया लब्भति. अड्ढेन दुतिया दियड्ढा, दुतियं अड्ढमेतस्साति ‘‘दुतियड्ढा’’ति वत्तब्बे तिय-पच्चयलोपेन ‘‘दियड्ढा’’ति वुत्तं, अड्ढदुतियाति वुत्तं होति. ‘‘सुगतस्स विदत्थिया’’ति पमाणनियमस्स कतत्ता वड्ढकिविदत्थिया तिस्सो विदत्थियो एका सुगतविदत्थि होति. इदं निसीदनचीवरं दीघतो वड्ढकिहत्थेन तिहत्थं, वित्थारतो छळङ्गुलाधिकद्विहत्थप्पमाणं होति. ‘‘दसा विदत्थी’’ति (पाचि. ५३३) वुत्तत्ता दियड्ढहत्था दसाति वेदितब्बा.
५७२. चतस्सोति एत्थापि ‘‘विदत्थियो’’ति सामत्थियाव लब्भति. ‘‘कण्डुप्पटिच्छादिया’’ति विभत्तिपरिणामेन दीघतोति योजना.
५७३. अड्ढं तेय्यं ततियं यस्सा सा अड्ढतेय्या, अड्ढततियाति वुत्तं होति.
५७४. ततो उत्तरिं तदुत्तरिं, तस्स तस्स वुत्तप्पमाणतो अतिरेकं. अधिकच्छेदनन्ति अधिकस्स पमाणातिरित्तट्ठानस्स छेदनं अस्स पाचित्तियस्स देसनायाति ¶ अधिकच्छेदनं, वुत्तप्पमाणतो अधिकट्ठानं छिन्दित्वा देसेतब्बं पाचित्तियं. उदीरितं वुत्तं पाळियाति अत्थो.
५७५. अप्पमाणेनाति गुणवसेन अप्पमाणेन सम्मासम्बुद्धेन.
५७६. सब्बं वट्टतीति सम्बन्धो. ‘‘सब्ब’’न्ति इमिना अट्ठकथाय आगतं नीलादिं सङ्गण्हाति. महन्तादिभेदं सब्बं पच्चत्थरणचीवरं वट्टति.
५७७. ‘‘मुखपुञ्छनचोळं ¶ एक’’न्ति पदच्छेदो. एकं धोवित्वा याव सुक्खापीयति, ताव अञ्ञेन मुखपुञ्छनेन भवितब्बत्ता आह ‘‘द्वेपि वट्टन्ति सब्बथा’’ति.
५७९. पमाणतो, गणनतो च अतीताति पमाणगणनातीता. ‘‘पमाणातीता’’ति वचनेन विनयधरानं अप्पमाणगुणतं दस्सेति, ‘‘गणनातीता’’ति इमिना अतिक्कन्तगणनतं. पकतं विनये पठमं कतं बुद्धेन भगवता पञ्ञत्तं जानन्तीति पकतञ्ञू, विनयधरा, ते पकतञ्ञुनो. अपरिमाणगुणमणिगणभूसितउपालिदासकादिमहाथेराचरियपरम्परागता सङ्ख्यापथातीता विनयधराति वुत्तं होति.
५८०. सुगतट्ठङ्गुलायामन्ति वड्ढकिरतनप्पमाणदीघं. चतुरङ्गुलवित्थतन्ति वड्ढकिविदत्थिप्पमाणवित्थारं. विकप्पनुपगं पच्छिमं चीवरं नाम होति. पच्छिमं चीवरन्ति परिस्सावनपटादीनं विसेसनं, पच्छिमचीवरप्पमाणन्ति वुत्तं होति.
५८१. परिस्सावपटन्ति उदकपरिस्सावनत्थं पटं. पत्तत्थविकन्ति पत्तकञ्चुकं. पोत्थकत्थविकन्ति पोत्थककञ्चुकं ¶ . आदिग्गहणेन पच्छिमप्पमाणादिं यं किञ्चि पटं, दण्डपटञ्च सङ्गण्हाति.
५८२. अधिट्ठातुन्ति परिक्खारचोळं अधिट्ठातुं. ठपितेति अनधिट्ठाय ठपिते. महापच्चरियं पन ‘‘अनापत्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४६९) आह. नत्थि दोसताति दोसो एव दोसता. ‘‘अत्तनो सन्तकभावतो मोचेत्वा ठपितं सन्धाय महापच्चरियं अनापत्ति वुत्ता’’ति वदन्ति. ‘‘इमिना भेसज्जं चेतापेस्सामि, इदं मातुया दस्सामी’’ति ठपेन्तेन अधिट्ठातब्बं. ‘‘इदं भेसज्जस्स, मातुया’’ति विभजित्वा ससन्तकभावतो मोचिते अधिट्ठानकिच्चं नत्थीति अधिप्पायो. होति चेत्थ –
‘‘यं वत्थं भिक्खुना लद्धं, कतं मातादिसन्तकं;
निस्सग्गियं न होतीति, तमाहु विनयञ्ञुनो’’ति.
५८३. वस्समासे चतुरोति वस्साने चतुरो मासे, अधिट्ठानकिरियाय चत्तारो मासे अविच्छेदोति ¶ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. वस्सिके चत्तारो मासे निवासेतब्बा साटिका वस्सिकसाटिका.
५८४. कण्डुं पटिच्छादेतीति कण्डुप्पटिच्छादि, कण्डुरोगातुरस्स भिक्खुनो तप्पटिच्छादनत्थमनुञ्ञातचीवरस्सेतमधिवचनं. होन्ति चेत्थ –
‘‘मातिकट्ठकथायस्सा, कण्डुच्छादिकसाटिया;
न कालातिक्कमे वुत्तं, अधिट्ठानविवट्टनं.
अधिट्ठानपहानङ्गे-सु वुत्तत्ता विसेसतो;
वीमंसितब्बं विञ्ञूहि, तत्थ यं कारणं सिया’’ति.
५८६. ‘‘असम्मुखे ¶ एतन्ति चा’’ति वचनेनेव सम्मुखे ‘‘इम’’न्ति विञ्ञायति. विचक्खणो पच्चुद्धरेय्याति योजना.
५८८. इति सब्बमिदन्ति एवं वुत्तं इदं तिचीवरादीनं पमाणादिसब्बविधानं. तेचीवरिकभिक्खुनोति तिचीवराधिट्ठानेन अधिट्ठिततेचीवरिकस्स विनयतेचीवरिकस्स. तिण्णं चीवरानं समाहारो तिचीवरं, तिण्णं तिचीवरानं समाहारोति ‘‘तितिचीवर’’न्ति वत्तब्बे एकदेससरूपेकसेसनयेन ‘‘तिचीवर’’न्ति नवचीवरानि सङ्गहितानि, तिचीवरे नियुत्तो तेचीवरिकोति विनयतेचीवरिको वुच्चति. धुतङ्गतेचीवरिकस्सापि तिचीवरे इदमेव विधानन्ति सोपि सङ्गय्हति. अञ्ञेसु वा पन छसु चीवरेसु परिक्खारचोळं एकं अंसकासावमेव वट्टति. तथा वत्वावाति ‘‘इमं परिक्खारचोळं अधिट्ठामी’’तिआदिना नयेन वत्वा. तं परिक्खारचोळं. परिक्खारचोळमस्स अत्थि, तत्थ वा नियुत्तोति परिक्खारचोळिको.
५८९. ‘‘तिचीवरं पन परिक्खारचोळं अधिट्ठातुं वट्टति, न वट्टती’’ति अनुयोगं कत्वा ‘‘वट्टती’’ति ¶ (पारा. अट्ठ. २.४६९) अट्ठकथाय वुत्तत्ता इध ‘‘तिचीवर’’न्ति चीवरत्तयमेव वुत्तं. ‘‘सुखपरिहारत्थं एकम्पि विकप्पेतब्ब’’न्ति वचनतो एकदेसे समुदायोपचारवसेन एकम्पि विकप्पेतब्बमेव होति.
परिक्खारचोळं कातुम्पि वट्टतीति बद्धसीमतो बहि वसन्तेन एककेन तेचीवरिकेन अन्तोअरुणे असतिया तीसु चीवरेसु हत्थपासे अकतेसु निस्सग्गियं पाचित्तियं होतीति, विनयकम्मं कातुं सभागपुग्गलानं दुल्लभत्ता ¶ च सुखपरिहारत्थं तीसु एकं वा सब्बानि एव वा तिचीवरनामेन कताधिट्ठानानि पच्चुद्धरित्वा परिक्खारचोळनामेन अधिट्ठातुम्पि वट्टतीति वुत्तं होति.
एवं अग्गहेत्वा ‘‘सचे तिचीवरं परिक्खारचोळाधिट्ठानं लभेय्य, उदोसितसिक्खापदे परिहारो निरत्थको भवेय्या’’ति (पारा. अट्ठ. २.४६९) वुत्तं महापदुमत्थेरस्स मतं दस्सेतुमाह ‘‘एवं चुदोसिते’’तिआदि. एवं चेति एवं तिचीवरं परिक्खारचोळं अधिट्ठहित्वा परिहरितुं वट्टति चे. उदोसितेति इमस्स सिक्खापदस्स अनन्तरे दुतियकथिनसिक्खापदे. वुत्तो परिहारोति ‘‘एककुलस्स गामो होति परिक्खित्तो च. अन्तोगामे चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोगामे वत्थब्ब’’न्तिआदिना (पारा. ४७८) नयेन पदभाजनावसाने वुत्तो, इध च ‘‘गामादीसु पदेसेसू’’तिआदिना नयेन अनन्तरं वक्खमानो तिचीवरस्स परिहरणविधि. निरत्थकोति परिक्खारचोळनामेन अधिट्ठितचीवरस्स तेन विधिना तिचीवरं अपरिहरन्तस्सापि भिक्खुनो अनापत्तिभावतो निप्पयोजनोति अत्थो.
५९०. तप्परिहरितुमाह ‘‘न’’इच्चादि. न निरत्थकोति योजना. हेतुं दस्सेतुमाह ‘‘तेचीवरिकस्सेवा’’तिआदि. यो तिचीवरनामेन अधिट्ठानं अपच्चुद्धरित्वा सतिं उपट्ठपेत्वा अन्तोअरुणे चीवरं हत्थपासतो अमोचेत्वा अरुणं उट्ठापेति, तादिसस्स तेचीवरिकस्सेव तस्मिं सिक्खापदे उदोसितपरिहारस्स भगवता देसितत्ताति अत्थो. यस्मा तादिसस्सेव तेचीवरिकस्स उदोसितसिक्खापदे परिहारो वुत्तो, तस्मा. तं सब्बम्पीति तं नवविधं सब्बम्पि चीवरं. परिक्खारचोळस्साति परिक्खारचोळनामेन अधिट्ठहित्वा चीवरं परिभुञ्जितुकामस्स परिक्खारचोळनामेन अधिट्ठातुं वट्टति.
५९१. इमिना ¶ उदोसितपरिहारस्स अनिरत्थकभावं साधेत्वा इदानि ‘‘तिचीवरं परिक्खारचोळनामेनापि ¶ अधिट्ठातुं वट्टती’’ति इमस्स अधिकत्थस्स महाकारुणिकेन अनुञ्ञातभावे किरियन्तरानुजाननसङ्खातअधिकवचनस्स ञापकहेतुभावं दस्सेतुमाह ‘‘अधिट्ठेती’’तिआदि. इमस्मिंयेव सिक्खापदे अनापत्तिवारे ‘‘अनापत्ति अन्तोदसाहं अधिट्ठेति, विकप्पेती’’ति पाठे अनापत्तिभावे ‘‘अधिट्ठेती’’ति एत्तकेनेव परियत्ते (पारा. ४६९) ‘‘विकप्पेती’’ति किरियन्तरानुजाननेन पकारन्तरेनापि दोसो नत्थीति अधिप्पायस्स विञ्ञापितत्ताति अत्थो.
५९२. एवं करोन्तस्साति तिचीवरनामेन अधिट्ठानं पच्चुद्धरित्वा परिक्खारचोळनामेन अधिट्ठहन्तस्स. इदानि अतिप्पसङ्गं दस्सेतुकामस्स चोदकस्स अधिप्पायं दस्सेतुमाह ‘‘एव’’न्तिआदि. मूलाधिट्ठानं पहाय कातब्बप्पकारन्तरस्सापि विज्जमानत्ता तिचीवरं पच्चुद्धरित्वा मुखपुञ्छनादिकं कत्वा अधिट्ठहतोपि दोसो न सियाति कस्मा नापज्जतीति अत्थो. नइति अतिप्पसङ्गनिवारणे.
५९३. किच्चविधानतोति तेसं मुखपुञ्छनादीनं अत्तनो अत्तनो किच्चस्स साधनतो, तादिसं किच्चविसेसापेक्खं विना तंतंनामेन अधिट्ठातुं न युज्जतीति अधिप्पायो. अकिच्चस्साति मुखपुञ्छनादिकिच्चरहितस्स. अधिकस्साति पच्चुद्धरित्वा पठमं अधिट्ठानस्स विजहितत्ता अतिरेकस्स. अस्साति तिचीवरस्स. अधिट्ठानं तु युज्जतीति दसाहं अनतिक्कमित्वा परिक्खारचोळनामेन अधिट्ठानं पन युज्जति.
५९४. निधानस्स ¶ मुखं उपायोति निधानमुखं, अन्तरवासकादितंतंचीवरनामेन अधिट्ठानतो अतिरेकं यं किञ्चि चीवरं यथा ठपितं आपत्तिं न करोति, तथा निधानस्स उपायोति अत्थो. एतं परिक्खारचोळाधिट्ठानं. महापच्चरियन्ति ब्राह्मणतिस्सभये भिक्खुसङ्घं जम्बुदीपं नेतुं सक्कस्स देवानमिन्दस्स आणत्तिया विसुकम्मेन निम्मितमहापच्चरियं निसीदित्वा लिखितत्ता तंनामकायं विनयट्ठकथायं, ‘‘महापच्चरियादिसू’’तिपि लिखन्ति.
५९५. परिक्खारचोळनामेन अधिट्ठानविधानस्स वुत्तप्पमाणं कतमन्ति आह ‘‘चीवर’’न्तिआदि. ‘‘निदाने उप्पत्तितो’’ति पदच्छेदो. ‘‘चीवरं परिपुण्ण’’न्ति निदाने ‘‘तिचीवरं सम्पुण्णं विज्जति, इदमतिरेकचीवरं किं कातब्ब’’न्ति भिक्खूहि भगवतो आरोचितवत्थुम्हि ¶ . उप्पत्तितोति परिक्खारचोळाधिट्ठानस्स उप्पन्नत्ता, अनुञ्ञातत्ताति अत्थो. ‘‘तेन खो पन समयेन भिक्खूनं परिपुण्णं होति तिचीवरं, अत्थो च होति परिस्सावनेहिपि थविकाहिपि. भगवतो एतमत्थं आरोचेसुं. अनुजानामि भिक्खवे परिक्खारचोळक’’न्ति (महाव. ३५७) एत्थ पाळियं एवं विप्पवाससुखत्थं नामेनाधिट्ठिततिचीवरं अधिट्ठानं पच्चुद्धरित्वा परिक्खारचोळनामेन अधिट्ठातुं वट्टतीति साधनेन तदेकसाधनत्ता एव एकम्पि चीवरं विकप्पेतुं वट्टतीति वुत्तमेव होति. तेनेवाह अट्ठकथायं ‘‘एवञ्च सति यो तिचीवरे एकेन चीवरेन विप्पवसितुकामो होति, तस्स तिचीवराधिट्ठानं पच्चुद्धरित्वा विप्पवाससुखत्थं विकप्पनाय ओकासो दिन्नो होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४६९).
५९६-८. एत्तावता कप्पियचीवरञ्च तत्थ कत्तब्बञ्च दस्सेत्वा इदानि अकप्पियचीवरं दस्सेतुमाह ‘‘कुसवाकादी’’तिआदि. कुसन्ति दब्बतिणं. वाकन्ति रुक्खादीनं वाकं. आदि-सद्देन ¶ फलकं गहितं, चीर-सद्दो चीवरपरियायो, इमस्मिं कुसादयो गन्थेत्वा कते चीवरेयेव वत्तति. केसजं कम्बलन्ति मनुस्सकेसेहि वीतकम्बलञ्च. वालजं कम्बलन्ति अस्सवालचमरवालेहि वीतकम्बलञ्च. उलूकपक्खन्ति कोसियसकुणपत्तं. इध पन तं गन्थेत्वा कतचीवरमेव गहेतब्बं. अजिनक्खिपेति अजिनदीपिचम्मे. ‘‘धारयतो थुल्लच्चय’’न्ति पच्चेकं सम्बन्धो.
कदलिदुस्सेति कदलिवाकमयवत्थे. एरकदुस्सेति एरकमयवत्थे. अक्कदुस्सेति अक्कदण्डे वा तेसं सुत्तानि वा गहेत्वा कतवत्थे. पोत्थकेति मकचिवाकमयवत्थे. तिरीटे वाति एवंनामके रुक्खतचे. वेठनेति सीसवेठने. कञ्चुकेति कवचे.
सब्बनीलकेति केवलनीलके. एस नयो मञ्जेट्ठादीसु. महानामरत्तेति तनुपदुमदलवण्णरत्ते. महारङ्गरत्तेति सतपदिवण्णरत्ते.
५९९. अच्छिन्नदसकेति अच्छिन्ना दसा यस्स, तस्मिं चीवरे. एस नयो दीघदसेपि. फलदसेति फलसदिसगन्थिता दसा यस्स, तस्मिं. पुप्फदसेति कण्णिकं बन्धित्वा विकासेत्वा कता दसा यस्स, तस्मिं चीवरेति अत्थो. अच्छिन्नचीवरस्साति नग्गं कत्वा चोरेहि विलुत्तचीवरस्स ¶ . एत्थाति कुसवाकादीसु, सब्बनीलादीसु च. किञ्चीति एकम्पि अकप्पियं नत्थि अननुलोमिकं नत्थि. ‘‘नग्गेन एतेसु अकप्पियचीवरेसु यंकिञ्चि लद्धं, तेन हिरिकोपिनं पटिच्छादेत्वा पच्छा कप्पियचीवरे लद्धे तं अधिवासेत्वा इदं अकप्पियचीवरं परिच्चजितब्बं. सब्बनीलकादिवत्थेसु लद्धेसु कप्पियरजनेन रजित्वा, तं वण्णं नासेत्वा वा कप्पियवत्थानि उभयपस्सेसु ¶ अल्लियापेत्वा, पटिच्छादेत्वा वा निवासेतुं वट्टती’’ति अट्ठकथायं वुत्तं.
६००. ‘‘अन्तोदसाह’’न्ति इदं ‘‘अधिट्ठेती’’तिआदीहि सब्बपदेहिपि योजेतब्बं. विस्सज्जेतीति अञ्ञस्स देति. इध दानं दुविधं सम्मुखादानं, परम्मुखादानन्ति. पटिग्गाहकं दिस्वा ‘‘इदं तुय्हं दम्मी’’ति दानं सम्मुखादानं नाम. परम्मुखा ‘‘इदं इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति दिन्नं परम्मुखादानं. ‘‘इदं त्वं गण्हाही’’ति वा ‘‘तुय्हं गण्हाही’’ति वा वुत्ते ‘‘मय्हं गण्हामी’’ति सचे वदति, दानगहणद्वयम्पि सुद्धं. ‘‘इदं तव सन्तकं करोहि, तव सन्तकं होतु, तव सन्तकं होती’’ति दायकेन वुत्ते गण्हन्तोपि ‘‘मम सन्तकं करोमि, मम सन्तकं होतु, मम सन्तकं होती’’ति वदति चे, दानं, गहणञ्च असुद्धं होति. ‘‘तव सन्तकं करोही’’ति वुत्ते पन ‘‘साधु भन्ते मय्हं गण्हामी’’ति वत्वा गण्हाति, गहणं सुद्धं. ‘‘इदं तुय्हं गण्हाही’’ति वुत्ते ‘‘अहं न गण्हामी’’ति वदति, पुन ‘‘दिन्नं मया, तुय्हं गण्हाही’’ति वुत्ते इतरोपि पुन पटिक्खिपति, तं चीवरं कस्सचि असन्तकत्ता दसाहातिक्कमेनापि निस्सग्गियं न होतीति पच्छा तेसु द्वीसु यो इच्छति, तेन अधिट्ठाय परिभुञ्जितब्बन्ति सब्बमिदं अट्ठकथाय (पारा. अट्ठ. २.४६९ अत्थतो समानं) वुत्तं.
अधिट्ठितचीवरे अधिट्ठाने वेमतिकेन अत्तनो विमतिं पठमं आवि कत्वा ‘‘सचे अनधिट्ठितं, एवं कते कप्पियं होती’’ति चिन्तेत्वा निस्सज्जेत्वा विनयकम्मं करोन्तस्स मुसावाददोसो नापज्जति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘न हि एवं जानापेत्वा विनयकम्मं करोन्तस्स मुसावादो होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४६९). ‘‘केचि ‘तथा वेमतिकचीवरं अञ्ञेन ¶ विस्सासेन गहेत्वा पुन दातब्ब’न्ति वदन्ति, तं न सुन्दर’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४६९ थोकं विसदिसं) तत्थेव वुत्तं.
विनस्सतीति चोरादीहि विनस्सति. ‘‘नस्सति, डय्हति, अच्छिन्दित्वा गण्हन्ती’’ति इमानिपि ¶ विनासप्पकारत्ता ‘‘विनस्सती’’ति इमिनाव सङ्गय्हन्ति. तत्थ ‘‘नस्सती’’ति इदं चोरादीहि हटं सन्धाय वुत्तं, ‘‘विनस्सती’’ति इदं उन्दूरखायितादिं सन्धाय वुत्तं, ‘‘डय्हती’’ति अग्गिना दड्ढं सन्धाय. विस्सासेति एत्थ सन्दिट्ठो च सम्भत्तो च आलपितो च जीवति च गहिते चत्तमनो होतीति पञ्चङ्गसमन्नागतेन अत्तनि विस्सासेन अञ्ञेन गहितेति अत्थो. पकासिताति ‘‘अनापत्ति अन्तोदसाहं अधिट्ठेती’’तिआदिना (पारा. ४६९) नयेन वुत्ता.
६०१. इदं पन समुट्ठानं नामेन कथिनसमुट्ठानं नामाति अत्थो. इदं कथिनसमुट्ठानं नाम कायवाचतो च कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति. अतिरेकचीवरभावस्स जाननचित्तेन पण्णत्तिजाननचित्ते असतिपि आपत्तिसम्भवतो अचित्तं. अनधिट्ठानतो, अविकप्पनतो च अक्रियं. कम्मट्ठानमनुयुञ्जन्तो वा चेतियादिं वन्दन्तो वा एकादसमं अरुणं उट्ठापेति, कुसलचित्तो आपज्जति, कलहादिपसुतो वा वीतिक्कमं जानन्तो वा उट्ठापेति, अकुसलचित्तो आपज्जति, खीणासवो पन असतिया वा पण्णत्तिं अजानन्तो वा तथा करोन्तो अब्याकतचित्तो आपज्जतीति तिचित्तं. वुत्तनयेन कम्मट्ठानादिमनुयुञ्जन्तस्स सोमनस्सचित्तसमङ्गिनो सुखवेदना, उपेक्खाचित्तसमङ्गिनो उपेक्खावेदना, कलहादिपसुतस्स दोमनस्सचित्तसमङ्गिनो दुक्खवेदना होतीति तिवेदनं. एस नयो उपरिपि एवरूपे ठाने योजेतब्बो.
पठमकथिनकथावण्णना.
६०२. गामादीसु ¶ पदेसेसु तिपञ्चसूति तिचीवरानि निक्खिपित्वा विप्पवासेन दोसं, उप्पज्जनट्ठानञ्च दस्सेतुं ‘‘गामो एकूपचारो’’तिआदिना (पारा. ४७७) नयेन पाळियं वुत्तगामनिवेसनउदोसितअट्टमाळपासादहम्मियनावासत्थखेत्तधञ्ञकर- णआरामविहाररुक्खमूलअज्झोकाससङ्खातेसु पन्नरससु चीवरनिक्खेपट्ठानेसूति वुत्तं होति. एत्थ गामो नाम एककुटिकादिगामो.
निवेसनं नाम गामतो बहि चतुसालादिको गेहो. तेनाह गण्ठिपदे ‘‘गामनिवेसनानं विसेसं वदन्ता ‘पुन एकपरिच्छेदं कत्वा निवेसिता बहुगेहा निवेसनं नाम होन्ती’ति वदन्ति, तस्मा इदं निवेसनादि सब्बं ‘गामतो बही’ति गहेतब्ब’’न्ति. इदञ्च तत्थेव वुत्तं ‘‘निवेसनादिकं ¶ अन्तोगामे चे होति, गामे वुत्तपरिहारस्सेव लब्भनतो अन्तोगामतो बही’ति गहेतब्ब’’न्ति.
अट्ठकथायं ‘‘उदोसितोति यानादीनं भण्डानं साला’’ति (पारा. अट्ठ. २.४८२-४८७) वुत्तसरूपं उदोसितं नाम. ‘‘अट्टोति पटिराजादिपटिबाहनत्थं इट्ठकाहि कतो बहलभित्तिको चतुपञ्चभूमिको पतिस्सयविसेसो’’ति (पारा. अट्ठ. २.४८२-४८७) वुत्तसरूपो अट्टो नाम. ‘‘माळोति एककूटसङ्गहितो चतुरस्सपासादो’’ति (पारा. अट्ठ. ४८२-४८७) वुत्तो एककण्णिकसङ्गहितो चतुरस्सगेहो माळो नाम. पासादोति दीघपासादो. हम्मियन्ति मुण्डच्छदनपासादो. नावाति यानप्पत्ति. सत्थन्ति जङ्घसत्थसकटसत्थवसेन दुविधो जनसमूहो, सो च निविट्ठानिविट्ठवसेन पच्चेकं दुविधो. तत्थ निविट्ठे वतिआदिपरिक्खेपोपि होतेव.
खेत्तन्ति ¶ यवखेत्तादिखेत्तं. धञ्ञकरणं खलं. आरामो पुप्फारामो, फलारामो च. विहारोति एकम्पि सेनासनं वुच्चति. ‘‘रुक्खो नाम यं मज्झन्तिके काले समन्ता छाया फरती’’ति (पारा. ४९४) वुत्तप्पमाणपरिच्छन्नो रुक्खो. अज्झोकासो नाम सत्तब्भन्तरो, सो विञ्चाटविआदिअगामकारञ्ञे च मच्छबन्धानं अगमनपथे समुद्ददीपे च लब्भति. मच्छबन्धानं अगमनपथो नाम उदकपिट्ठिया गन्त्वा पुन तदहेव गेहं आगन्तुं असक्कुणेय्यताय दूरो समुद्दप्पदेसो वुच्चति.
अयं गामादिको पच्चेकं एकूपचारो, नानूपचारोति दुविधो. तत्थ अज्झोकासं विना गामादिको तंतंराजादिसामिककुलानं एकत्थनानत्थवसेन एककुलसन्तको चे होति, एकूपचारो. नानाकुलसन्तको चे, नानूपचारो होति. वुत्तञ्हेतं ‘‘गामो एकूपचारो नाम एककुलस्स गामो होती’’तिआदि (पारा. ४७८). अट्ठकथायम्पि वुत्तं ‘‘एककुलस्स गामोति एकस्स रञ्ञो वा भोजकस्स वा गामो’’ति च ‘‘नानाकुलस्स गामोति नानाराजूनं वा भोजकानं वा गामो वेसालीकुसिनारादिसदिसो’’ति (पारा. अट्ठ. २.४७९) च.
एककुलेन कारापितो विहारो एकूपचारो, नानाकुलेहि कारापितो नानूपचारो होति. यथाह गण्ठिपदे ‘‘विहारे एककुलनानाकुलवोहारो कारापकानं वसेन वुत्तो’’ति. अज्झोकासे पन ¶ उपचारभेदो अब्भन्तरवसेन वेदितब्बो. वुत्तञ्चेतं पाळियं ‘‘अज्झोकासो एकूपचारो नाम अगामके अरञ्ञे समन्ता सत्तब्भन्तरा एकूपचारो. ततो परं नानूपचारो’’ति. इध एकं अब्भन्तरं अट्ठवीसतिरतनं होति. यथाह ¶ अट्ठकथायं ‘‘एकं अब्भन्तरं अट्ठवीसतिहत्थ’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.४८९). एवं सङ्खेपतो वुत्तसरूपप्पभेदानि पन्नरस ठानानि दस्सेतुमाह ‘‘गामादीसु पदेसेसु तिपञ्चसू’’ति. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन पाळिअट्ठकथावण्णनतो वेदितब्बो.
‘‘तिचीवरेन विप्पवासेय्याति सङ्घाटिया वा उत्तरासङ्गेन वा अन्तरवासकेन वा. अन्तोगामे चीवरं निक्खिपित्वा’’ति (पारा. ४७६, ४७८) वचनतो एत्थ तिचीवरन्ति तिण्णं चीवरानमञ्ञतरमेव चीवरं वत्तब्बं. एकरत्तन्ति विप्पवासकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. अपि-सद्देन किं पन दिरत्तादिकन्ति दस्सेति.
सङ्घसम्मुतिया विनाति तिचीवरं परिहरितुं असमत्थेन गिलानेन भिक्खुना सङ्घं वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘अहं भन्ते गिलानो, न सक्कोमि तिचीवरं आदाय पक्कमितुं, सोहं भन्ते सङ्घं तिचीवरेन अविप्पवाससम्मुतिं याचामी’’ति तिक्खत्तुं याचितेन सङ्घेन तस्स ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय दिन्नं अविप्पवाससम्मुतिं विनाति वुत्तं होति. तथा लद्धसम्मुतिकस्स गिलानस्स भिक्खुनो तस्मिं गेलञ्ञे अवूपसन्ते वा वूपसन्तेपि चीवरनिक्खेपट्ठानं आगमनकाले वा उप्पन्ने अञ्ञेपि रोगे अवूपसन्ते ताययेव सम्मुतिया न दोसो.
६०३. भिक्खुनोति अलद्धसम्मुतिकस्स भिक्खुनो. तेन चीवरेन. विप्पवत्थुं न वट्टतीति विना वसितुं न वट्टति. किं वुत्तं होति? ‘‘एककुलस्स गामो होति परिक्खित्तो च, अन्तोगामे चीवरं निक्खिपित्वा अन्तोगामे वत्थब्बं. अपरिक्खित्तो होति, यस्मिं घरे चीवरं निक्खित्तं होति, तस्मिं घरे वत्थब्बं, हत्थपासा वा न विजहितब्बं. नानाकुलस्स ¶ गामो होति परिक्खित्तो च, यस्मिं घरे चीवरं निक्खित्तं होति, तस्मिं घरे वत्थब्बं सभाये वा द्वारमूले वा, हत्थपासा वा न विजहितब्ब’’न्तिआदिना (पारा. ४७८) नयेन पाळिया वुत्तट्ठानतो बहि अरुणं उट्ठापेतुं न वट्टतीति वुत्तं होति.
इमस्मिं ¶ पाठे ‘‘परिक्खित्तो’’ति इदं पाकारेन वा वतिया वा परिखाय वा परिक्खित्तं सन्धाय वुत्तं. हत्थपासा वाति एत्थ हत्थपासा नाम अड्ढतियरतनं होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तं घरं समन्ततो हत्थपासा न विजहितब्बं, अड्ढतेय्यरतनप्पमाणा पदेसा उद्धं न विजहितब्बन्ति वुत्तं होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.४७७-४७८).
विप्पवसन्तस्स को दोसोति आह ‘‘होति…पे… अरुणुग्गमे’’ति. अनुञ्ञातट्ठानतो हि बहि चीवरेन विना अरुणं उट्ठापेन्तस्स तं चीवरं निस्सज्जितब्बं होति, तंहेतुका पाचित्तियापत्तिपि होतीति अत्थो. तेनेव वक्खति ‘‘निस्सज्जित्वा…पे… विञ्ञुना’’ति.
६०४. न्हायन्तस्सेवाति चीवरस्स हत्थपासतो दूरे नहायन्तस्सेव, अनादरे सामिवचनं.
६०६. अच्छिन्नं विलुत्तं चीवरं यस्स सो अच्छिन्नचीवरो, भिक्खु, तस्स ठानं अच्छिन्नचीवरट्ठानं, तस्मिं.
६०७. निवासेत्वाति एत्थ ‘‘अन्तरवासक’’न्ति च गहेत्वाति एत्थ ‘‘इतरानी’’ति च सेसो. इदञ्च गन्तब्बट्ठाने, आसन्ने मग्गे च मनुस्ससम्बाधे असति कत्तब्बदस्सनं. इतरत्थ निवासेत्वा, पारुपित्वा च सङ्घाटिं अंसे कत्वाव गन्तब्बं होति. विहारे सभागेसु अलब्भमानेसु आसनसालम्पि गन्त्वा सभागस्स सन्तिके विनयकम्मं कत्तब्बन्ति ¶ अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. २.४९५ अत्थतो समानं) वुत्तं. ‘‘निस्सज्जित्वा’’ति इमिना ‘‘इदं मे भन्ते चीवरं रत्तिविप्पवुत्थं अञ्ञत्र भिक्खुसम्मुतिया निस्सग्गियं, इमाहं सङ्घस्स निस्सज्जामी’’ति सङ्घे वा ‘‘इदं मे भन्ते चीवरं…पे… अहं आयस्मन्तानं निस्सज्जामी’’ति तिण्णं, द्विन्नं वा सन्तिके वा ‘‘इदं मे आवुसो…पे… इमाहं आयस्मतो निस्सज्जामी’’ति एकस्स सन्तिके वा वत्वा निस्सज्जित्वाति वुत्तं होति. विञ्ञुनाति एवं निस्सग्गियवत्थुनिस्सज्जनादिनानप्पकारविधिजाननकेन ञाणवताति अत्थो.
६०९. ‘‘अदेन्तस्स च निस्सट्ठं दुक्कट’’न्ति इमिना ‘‘ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन आपत्ति ¶ पटिग्गहेतब्बा, निस्सट्ठचीवरं दातब्ब’’न्ति वुत्तत्ता इमं विधिं जाननताय ब्यत्तेन यथाविधिं कातुं समत्थताय पटिबलेन खन्धके (चूळव. २३९) आगतनयेन आपत्तिं पटिग्गहेत्वा निस्सट्ठचीवरं हत्थेन गहेत्वा निसीदापेत्वा सचे सङ्घो होति, ‘‘सुणातु मे भन्ते सङ्घो, इदं चीवरं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो निस्सग्गियं सङ्घस्स निस्सट्ठं, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इमं चीवरं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो ददेय्या’’ति, सचे तयो होन्ति, ‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता, इदं चीवरं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो निस्सग्गियं आयस्मन्तानं निस्सट्ठं, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, आयस्मन्ता इमं चीवरं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो ददेय्यु’’न्ति, सचे एकको होति, ‘‘इमं चीवरं आयस्मतो दम्मी’’ति दातब्बं, निस्सट्ठचीवरं ‘‘अत्तनोयेव दिन्न’’न्ति सुद्धसञ्ञाय गहेत्वा अदेन्तस्स दुक्कटं होतीति वुत्तं होति.
तस्स सन्तकभावं ञत्वा लेसेन विलुम्पन्तस्स पन भण्डग्घवसेन दुक्कटथुल्लच्चयपाराजिकापत्तियो होन्ति. यथाह ¶ अट्ठकथायं ‘‘तस्स सन्तकभावं पन ञत्वा लेसेन अच्छिन्दन्तो भण्डं अग्घापेत्वा कारेतब्बो’’ति (पारा. अट्ठ. २.४६९). परियापुतन्ति ‘‘न भिक्खवे निस्सट्ठचीवरं न दातब्बं, यो न ददेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ४७०) पाळियं वुत्तन्ति अत्थो.
६१०-१. थेरे दहरे चाति एतेसु उभोसुपि मग्गं गच्छन्तेसूति योजना. ‘‘थेरे’’ति इमिना अनिस्सितभावमाह, ‘‘दहरे चा’’ति इमिना निस्सितभावं. ओहीनेति ओसक्किते. सचे सो थेरो निस्सयाचरियो भवेय्याति अधिप्पायेनाह ‘‘गरु’’न्ति. तस्मिं दहरे. वत्थन्ति तस्स हत्थे ठितचीवरं. न पस्सम्भतीति धुरनिक्खेपं अकत्वा गमने सउस्साहत्ता निस्सयपटिप्पस्सद्धि न होतीति अधिप्पायो. तेनेव ‘‘मुहुत्त’’न्तिआदिमाह.
६१४. पच्चुद्धारे अन्तोयेवारुणेति इमिना सम्बन्धो, दहरभिक्खुनो दूरभावञ्च अरुणुग्गमनञ्च ञत्वा चीवरस्स अनिस्सग्गियत्थं तस्स हत्थे ठितभावं सल्लक्खेत्वा पुरारुणा पच्चुद्धरेति अत्थो. विस्सज्जेतीति अञ्ञस्स देति. विनस्सतीति चोरादीहि नस्सति.
दुतियकथिनकथावण्णना.
६१६. अकालचीवरन्ति ¶ ‘‘अकालचीवरं नाम अनत्थते कथिने एकादसमासे उप्पन्नं, अत्थते कथिने सत्तमासे उप्पन्नं, कालेपि आदिस्स दिन्न’’न्ति (पारा. ५००) वचनतो अनत्थतकथिने विहारे ‘‘चीवरमासो’’ति यो पुब्बकत्तिककाळपक्खपाटिपदतो पट्ठाय याव अपरकत्तिकपुण्णमी, ताव मासो वुच्चति, ततो परेसु एकादससु मासेसु ¶ उप्पन्नञ्च अत्थतकथिने विहारे यो चीवरमासो, हेमन्ता च चत्तारो मासाति पञ्चमासतो बहि सत्तसु मासेसु उप्पन्नञ्च अत्थतकथिने पञ्च मासा यथापरिच्छिन्नकाले सङ्घस्स च ‘‘इदं अकालचीवरं दम्मी’’ति पुग्गलस्स च ‘‘इदं तुय्हं दम्मी’’ति दिन्नञ्चेति इदं अकालचीवरन्ति अत्थो. ‘‘उप्पन्न’’न्ति सेसो, ‘‘उप्पज्जेय्य सङ्घतो वा गणतो वा ञातितो वा मित्ततो वा पंसुकूलतो वा अत्तनो वा धनेना’’ति (पारा. ५००) वचनतो सङ्घस्स वा ‘‘इदं सुत्तन्तिकगणस्स देम, इदं आभिधम्मिकगणस्स देमा’’तिआदिना नयेन गणस्स वा दिन्नतो अत्तनो वस्सग्गेन वा ञातिआदितो वा सुसानादिपंसुकूलखेत्ततो वा अत्तनो सन्तकेन सुत्तकप्पासादिकप्पियवत्थुतो वा उप्पन्नचीवरन्ति अत्थो.
मासपरमं निक्खिपेति मासो परमं पमाणं एतस्स निक्खिपनस्साति मासपरमं, निक्खिपनन्ति किरियाविसेसनं कातब्बं, मासपरमं निक्खिपनं करेय्याति वुत्तं होति. ‘‘आकङ्खमानेन भिक्खुना पटिग्गहेतब्बं, पटिग्गहेत्वा खिप्पमेव कारेतब्बं, नो चस्स पारिपूरी, मासपरमं तेन भिक्खुना तं चीवरं निक्खिपितब्बं ऊनस्स पारिपूरिया’’ति (पारा. ५००) वचनतो एवं उप्पन्नं चीवरं इच्छन्तेन पटिग्गहेत्वा सचे पहोति, दसाहमनतिक्कामेत्वा कारेतब्बं. सचे नप्पहोति, ऊनस्स परिपूरणत्थं मासपरमं ठपेतब्बन्ति अत्थो.
कदा एवं निक्खिपितब्बन्ति आह ‘‘सति पच्चासाया’’ति, ‘‘पच्चासा होति सङ्घतो वा गणतो वा ञातितो वा मित्ततो वा पंसुकूलतो वा अत्तनो वा धनेना’’ति (पारा. ५००) वुत्तसङ्घादितो अत्तनो वस्सग्गादितो लभेय्य, तेन ‘‘इमस्स ऊने परिपुण्णे कारेस्सामी’’ति पच्चासाय सति एवं निक्खिपितब्बन्ति अत्थो. ततो उद्धं ठपेतुं ¶ न वट्टतीति मासतो अतिरेककालं निक्खिपितुं न वट्टति, निस्सग्गियपाचित्तियं होतीति अत्थो.
यदि एवं ‘‘तदहुप्पन्ने मूलचीवरे पच्चासाचीवरं उप्पज्जति, दसाहा कारेतब्बं…पे… वीसे ¶ उप्पन्ने मूलचीवरे पच्चासाचीवरं उप्पज्जति, दसाहा कारेतब्ब’’न्ति (पारा. ५००) कस्मा आहाति? पच्चासाचीवरस्स दसदिवसे अतिक्कम्म ठपेतुं अयुत्तत्ता, मूलचीवरस्स तग्गतिकत्ता एवं वुत्तं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘मूलचीवरस्स उप्पन्नदिवसतो याव वीसतिमो दिवसो, ताव उप्पन्नं पच्चासाचीवरं मूलचीवरं अत्तनो गतिकं करोती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५००).
ततियकथिनकथावण्णना.
६१८-९. भिक्खुनिया यो धोवापेतीति सम्बन्धो. ‘‘भिक्खुनी नाम उभतोसङ्घे उपसम्पन्ना’’ति (पारा. ५००) वचनतो भिक्खुनिसङ्घे ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय, भिक्खुसङ्घे ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचायाति अट्ठवाचिकाय उपसम्पन्ना भिक्खुनी नाम. भुत्तन्ति भिक्खुना अत्तना परिभुत्तं रजितं आदिन्नकप्पं, ‘‘परिभोगं करिस्सामी’’ति अन्तमसो सीसं ठपेत्वा सयनमत्तेनापि पुराणभूतं चीवरन्ति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘रजित्वा कप्पं कत्वा एकवारम्पि निवत्थं वा पारुतं वा अन्तमसो परिभोगसीसेन अंसे वा मत्थके वा कत्वा मग्गं गतो होति, उस्सीसकं वा कत्वा निपन्नो होति, एतम्पि पुराणचीवरमेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.५०३-५०५). वत्थन्ति कारिये कारणोपचारवसेन चीवरमेव आह.
अञ्ञातिकायाति ‘‘अञ्ञातिका नाम मातितो वा पितितो वा याव सत्तमा पितामहयुगा असम्बद्धा’’ति वचनतो ¶ अत्तनो वा तस्सा वा मातु वा पितु वा परम्पराय याव सत्तमा युगा, एत्थन्तरे येन केनचि ञातकेन असम्बद्धभावेन अञ्ञातिकायाति अत्थो. यथा चाह अट्ठकथायं ‘‘पितामहोयेव पितामहयुगं. ततो उद्धं सब्बेपि पुब्बपुरिसा पितामहग्गहणेनेव गहिता. एवं याव सत्तमो पुरिसो, ताव या असम्बद्धा’’ति (पारा. अट्ठ. २.५०३-५०५). आकोटापेतीति पहरापेति.
ततो धोवापनादितो. निस्सग्गियापत्तीति निस्सग्गियस्स आपत्ति निस्सग्गियापत्ति, निस्सग्गियस्स चीवरस्स नामेन विसिट्ठा पाचित्तियापत्ति होतीति अत्थो. इदञ्च तिण्णं पयोगानं अन्ते आपज्जितब्बाय आपत्तिया दस्सनं. तस्स नियोगेन धोवनादिं करोन्तिया भिक्खुनिया तदत्थं सब्बपुब्बपयोगगणनाय भिक्खुनो दुक्कटं होतीति गहेतब्बो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘याव नं धोवित्वा उक्खिपति, ताव भिक्खुनिया पयोगे पयोगे भिक्खुस्स दुक्कट’’न्ति ¶ (पारा. अट्ठ. २.५०३-५०५). पठमेनाति तीणिपि कारापेन्तस्स यं पठमं कारापेति, तेनाति अत्थो. दीपितन्ति ‘‘अञ्ञातिकाय अञ्ञातिकसञ्ञी पुराणचीवरं धोवापेति रजापेति आकोटापेति, निस्सग्गियेन आपत्ति द्विन्नं दुक्कटान’’न्तिआदिना (पारा. ५०६) देसितं. इमिना नयेन द्वे कारापेन्तस्स पठमेन निस्सग्गियापत्ति, दुतियेन दुक्कटन्ति अयमत्थो सङ्गय्हति.
६२०. ‘‘धोवनत्थाय देती’’ति इमिना ‘‘भुत्तं वत्थ’’न्ति अधिकारतो लब्भति.
६२१. सामणेरनिद्देसेपीति ‘‘सामणेरा’’ति निद्देसो नाम यस्स, तस्मिम्पि, अत्तना परिभुत्तं वत्थं धोवनत्थाय देतीति योजना, अत्तनो परिभुत्तं चीवरं धोवनत्थाय ¶ सामणेरस्स देतीति अत्थो. पि-सद्दो समुच्चयत्थो. उपसम्पज्जाति पुब्बकिरियाय ‘‘धोवती’’ति अपरकिरिया सामत्थिया लब्भति.
६२२. दहरानञ्च भिक्खूनन्ति अत्तनो नवकतरानं भिक्खूनं. निय्यादिते दिन्ने. एस नयोति ‘‘एकेन पाचित्तियं, अवसिट्ठेहि द्वीहि वा एकेन वा सब्बपयोगेसु दुक्कटं होती’’ति नयो.
६२४. ‘‘धोवनप्पच्चयायेवा’’ति इमिना इतरद्वयस्स तस्स अनाणत्तिया कतत्ता ततो अनापत्तिभावमाह.
६२६. ञातिकाति एत्थ ‘‘पटिसङ्खा योनिसो’’तिआदीसु (म. नि. १.२२-२३, ४२२; अ. नि. ६.५८; ८.९; महानि. २०६; ध. स. १३५५; विभ. ५१८) विय गाथाबन्धवसेन य-कारलोपो, ञातिकाय भिक्खुनियाति अत्थो. ‘‘ञातिका अञ्ञातिसञ्ञिस्सा’’ति पदच्छेदो. पच्चत्थरणन्ति मञ्चपीठे अत्थरितब्बं पच्चत्थरणचीवरञ्च.
६२७. ‘‘भिक्खुनीनं वसेना’’ति इदं भिक्खुसङ्घेपि उपसम्पन्ना चे, पाचित्तियसम्भवा वुत्तं ¶ . यथाह अट्ठकथायं ‘‘भिक्खूनं सन्तिके उपसम्पन्नाय पन यथावत्थुकमेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.५०६). भिक्खुनिसङ्घे पठमं उपसम्पज्जित्वा पच्छा भिक्खुसङ्घे चे उपसम्पज्जति, केवलं भिक्खुसङ्घे उपसम्पन्नाति न वुच्चतीति ता भगवति धरमाने पठमं पब्बजिता पञ्चसता साकियानियो वुच्चन्ति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘भिक्खूनं सन्तिके उपसम्पन्ना नाम पञ्चसता साकियानियो’’ति (पारा. अट्ठ. २.५०६). भिक्खुनो ¶ लिङ्गे परिवत्ते तस्सेव उपसम्पन्नकम्मस्स अनुञ्ञातत्ता सोपि गहेतब्बोयेव.
६२८. अवुत्ता धोवतीति ‘‘इमं चीवरं धोवा’’ति अवुत्ता चीवरं किलिट्ठं दिस्वा अवत्वा ठपितट्ठानतो चीवरं गहेत्वा वा सयमेव वत्वा याचनादिनयेन वा अनाणत्तिया च गहेत्वा चीवरधोवनादिं करेय्य चे. अपरिभुत्तं वाति हेट्ठा वुत्तनयेन अपरिभुत्तं चीवरं. अञ्ञं वाति उपाहनत्थविकपत्तत्थविकपोत्थकत्थविकमञ्चपीठादिं यं किञ्चि परिक्खारं.
पुराणचीवरधोवापनकथावण्णना.
६२९. विकप्पनुपगं पच्छिमं उपादाय किञ्चि चीवरं गण्हतोति योजना, एत्थ ‘‘अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया हत्थतो’’ति च ‘‘ञातिकाय अञ्ञातिकसञ्ञिस्सा’’ति च ‘‘एकतोउपसम्पन्नाय हत्थतो गण्हाती’’ति च वक्खमानवचनसामत्थिया लब्भमानतो पुब्बे वुत्तनयेन अञ्ञातिकाय उभतोसङ्घे उपसम्पन्नाय भिक्खुनिया हत्थतो विकप्पनुपगरतनविदत्थिप्पमाणवत्थतो पट्ठाय यं किञ्चि चीवरं गण्हन्तस्साति अत्थो. ‘‘आपत्ती’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि ‘‘निस्सग्गिया पाचित्तियापत्ती’’ति पकरणतो च ‘‘निस्सग्गियापत्ती’’ति वक्खमानतो च लब्भति. ठपेत्वा पारिवत्तकन्ति ‘‘पारिवत्तकं परित्तेन वा विपुलं, विपुलेन वा परित्त’’न्ति (पारा. ५१४) वचनतो महापच्चरियं ‘‘अन्तमसो हरीतकखण्डेनापी’’ति (पारा. अट्ठ. २.५१४) वुत्तत्ता च हेट्ठिमन्ततो हरीतकखण्डम्पि दत्वा गहेतब्बं तिचीवरञ्च पारिवत्तकं नाम होति, तं ठपेत्वाति वुत्तं होति. परिवत्तनं परिवत्तं, तं एतस्स अत्थीति पारिवत्तकं, कयविक्कयेन गहेतब्बं चीवरन्ति अत्थो.
६३०. गहणत्थाय ¶ पयोगेति गण्हितुं हत्थपसारणादिप्पयोगे. परियापुतन्ति ‘‘पटिग्गण्हाति पयोगे दुक्कट’’न्ति (पारा. ५१२) देसितं.
६३१. अनुपसम्पन्नहत्थेति ¶ भिक्खुभिक्खुनितो अञ्ञे सब्बे अनुपसम्पन्ना गहिता. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सचे पन सिक्खमानासामणेरसामणेरिउपासकउपासिकानं हत्थे पेसितं पटिग्गण्हाति, अनापत्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५१२).
६३२. एकतोति एत्थ भिक्खुनिसङ्घतोति गहेतब्बं. अञ्ञस्मिं पक्खे पाचित्तियमेव. यथाह अट्ठकथायं ‘‘भिक्खूनं सन्तिके उपसम्पन्नाय पन पाचित्तियमेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.५१३).
६३३. ‘‘पारिवत्तकं दस्सामी’’ति आभोगं कत्वा गण्हाति, दोसो न विज्जतीति योजना.
६३४. अञ्ञं परिक्खारन्ति थविककायबन्धनादि अविकप्पियं वा अविकप्पनुपगं वा परिक्खारमेव गहेतब्बं. विकप्पनुपगं पन न वट्टति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘विकप्पनुपगं पच्छिमचीवरप्पमाणं पन पटपरिस्सावनम्पि न वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५१४). चीवरपटिग्गण्हनं किरिया, पारिवत्तकस्स अदानं अकिरियाति किरियाय च अकिरियाय च आपज्जितब्बतो क्रियाक्रियं.
चीवरपटिग्गहणकथावण्णना.
६३५. ‘‘अञ्ञातकं अप्पवारित’’न्ति पदच्छेदो. ‘‘गहपतिं वा गहपतानिं वा’’ति पाठसेसो. वुत्तञ्हि भगवता ‘‘अञ्ञातकं गहपतिं वा गहपतानिं वा’’ति (पारा. ५१६, ५१८). पुब्बे वुत्तनयेन याव सत्तमा पितामहयुगा सम्बद्धञ्ञातिकताय अभावतो अञ्ञातकं. ‘‘यं मय्हं गेहे ¶ अत्थि, तं पवारेमी’’तिआदिना नयेन अप्पवारितं. ‘‘गहपति नाम यो कोचि अगारं अज्झावसती’’ति (पारा. ५१९) पाळियं वुत्तं गहपतिं वा. ‘‘गहपतानी नाम या काचि अगारं अज्झावसती’’ति (पारा. ५१९) पाळियं वुत्तं घरणिं वाति अत्थो.
होति निस्सग्गियापत्तीति ‘‘अञ्ञत्र समया विञ्ञापेति, पयोगे दुक्कटं, पटिलाभेन निस्सग्गियं होती’’ति (पारा. ५१९) पाळियं वुत्तेसु सब्बेसु पुब्बपयोगेसु दुक्कटेन सद्धिं निस्सग्गियपाचित्तियं ¶ होतीति वुत्तं होति. अञ्ञत्र समयाति ‘‘तत्थायं समयो, अच्छिन्नचीवरो वा होति भिक्खु नट्ठचीवरो वा’’ति (पारा. ५१८) मातिकाय, ‘‘अच्छिन्नचीवरो नाम भिक्खुस्स चीवरं अच्छिन्नं होति राजूहि वा चोरेहि वा धुत्तेहि वा येहि केहिचि वा अच्छिन्नं होति. नट्ठचीवरो नाम भिक्खुस्स चीवरं अग्गिना वा दड्ढं होति, उदकेन वा वूळ्हं होति, उन्दूरेहि वा उपचिकाहि वा खायितं होती’’ति (पारा. ५१९) पदभाजने च निद्दिट्ठसरूपकालतो अञ्ञत्राति अत्थो.
६३६. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘अञ्ञातके अञ्ञातकसञ्ञी, वेमतिको, ञातकसञ्ञी अञ्ञत्र समया चीवरं विञ्ञापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पारा. ५२०) पाचित्तियत्तयं भगवता वुत्तं. ‘‘ञातके अञ्ञातिसञ्ञिस्सा’’ति पदच्छेदो. तत्थाति तस्मिं ञातके. वेमतिकस्साति ‘‘ञातको नु खो, अञ्ञातको’’ति वेमतिकस्स. द्विकदुक्कटं तथेवाति योजना. ‘‘तथेवा’’ति ‘‘वुत्त’’न्ति इदं आकड्ढति, ‘‘ञातके अञ्ञातकसञ्ञी, वेमतिको अञ्ञत्र समया चीवरं विञ्ञापेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ५२०) देसितन्ति अत्थो.
६३७-८. समये ¶ विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति योजना. एत्थ ‘‘चीवरं अञ्ञातकअप्पवारित’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं, यथापरिच्छिन्नकालद्वयतो अञ्ञतरस्मिं काले अञ्ञातकअप्पवारितं चीवरं विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति अत्थो. ञातके वा पवारितेति एत्थापि ‘‘अत्तनो’’ति अज्झाहारो, ‘‘समये’’ति इमिना योजेतब्बं, अत्तनो ञातकपवारिते असमयेपि चीवरं विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति अत्थो. अञ्ञस्सत्थायाति एत्थ ‘‘अत्तनो’’ति सेसो, अत्तनो ञातके, पवारिते वा विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति योजना, अञ्ञं भिक्खुं निस्साय अत्तनो ञातके वा पवारिते वा चीवरं विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति वुत्तं होति. इतरं पक्खं दस्सेति ‘‘तस्स ञातके वा पवारिते वा’’ति. तस्साति ‘‘अञ्ञस्सा’’ति वुत्तस्स, ‘‘विञ्ञापेन्तस्स अनापत्ती’’ति इमिना योजेतब्बं. वाति पुरिमविकप्पापेक्खं. यं सन्धाय चीवरं विञ्ञापेति, तस्स ञातके वा पवारिते वा तंयेव सन्धाय चीवरं विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति वुत्तं होति.
‘‘अत्तनो वा धनेना’’ति वुत्तं अनापत्तिअङ्गं उम्मत्तकादिनोति एत्थ आदि-सद्देन सङ्गय्हति ¶ , अत्तनो सन्तकं सुत्तकप्पासादिकं कप्पियवत्थुं दत्वा गण्हितुकामताय अकप्पियवोहारेन याचन्तस्स च अनापत्तीति अत्थो.
अञ्ञातकविञ्ञत्तिकथावण्णना.
६३९. अप्पवारितमञ्ञातिन्ति एत्थ ‘‘गहपतिं वा गहपतानिं वा’’ति इदं सामत्थिया लब्भति. ततुत्तरिन्ति ततो सन्तरुत्तरपरमतो उत्तरिन्ति गहेतब्बं, ‘‘सन्तरुत्तरपरमं तेन भिक्खुना ततो चीवरं सादितब्ब’’न्ति (पारा. ५२३) वुत्तत्ता ¶ अच्छिन्नचीवरेन सादितब्बअन्तरवासकउत्तरासङ्गमत्तेन अधिकन्ति अत्थो.
‘‘ततो चे उत्तरि सादियेय्या’’ति (पारा. ५२३) वचनतो ‘‘सादियन्तस्सा’’ति वत्तब्बं, एवं वत्तब्बे ‘‘विञ्ञापेन्तस्सा’’ति कस्मा वुत्तन्ति? अच्छिन्नचीवरानं भिक्खूनं छब्बग्गियेहि भिक्खूहि चीवरविञ्ञापनवत्थुस्मिं ‘‘कथञ्हि नाम तुम्हे मोघपुरिसा न मत्तं जानित्वा बहुं चीवरं विञ्ञापेस्सथा’’ति (पारा. ५२२) छब्बग्गिये भिक्खू गरहित्वा इमस्स सिक्खापदस्स पञ्ञत्तत्ता ‘‘सादितब्ब’’न्ति एत्थ विञ्ञापेतब्बन्ति अत्थो होति, तेनेव इमस्मिं पदभाजने ‘‘ततो चे उत्तरि सादियेय्याति ततुत्तरि विञ्ञापेती’’ति (पारा. ५२४) च आपत्तिभेदसन्दस्सनट्ठाने ‘‘अञ्ञातके अञ्ञातकसञ्ञी ततुत्तरि चीवरं विञ्ञापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्तिआदिवचनतो (पारा. ५२५) च वुत्तं. यदि एवं सिक्खापदेयेव ‘‘सादितब्बं, सादियेय्या’’ति च उभयत्थ ‘‘विञ्ञापेतब्बं, विञ्ञापेय्या’’ति च कस्मा न वुत्तन्ति? अच्छिन्नचीवरभावं ञत्वा अविञ्ञापितेपि अभिहरित्वा दिय्यमानम्पि अधिवासेन्तेन एवमेव सादितब्बन्ति न वुत्तं. इमस्सेव च अधिकविञ्ञापननिसेधनत्थं वदन्तेनापि ‘‘तञ्चे अञ्ञातको गहपति वा गहपतानी वा बहूहि चीवरेहि अभिहट्ठुं पवारेय्य, सन्तरुत्तरपरमं तेन भिक्खुना ततो चीवरं सादितब्ब’’न्ति सादितब्बनियमप्पधानं वुत्तं. तस्मा अच्छिन्नचीवरेन अत्तना वा तं सन्धाय अञ्ञेन वा विञ्ञापेन्तेनपि अविञ्ञापेन्तेपि दिय्यमानं सादियन्तेनापि सन्तरुत्तरपरमतं नातिक्कमितब्बन्ति इमस्मिं सिक्खापदे सन्धाय भासितत्थोति सल्लक्खेतब्बन्ति एत्तकं ञापेतुं ‘‘सादियन्तस्सा’’ति अवत्वा ‘‘विञ्ञापेन्तस्सा’’ति वुत्तन्ति आचरियाभिसन्धि वेदितब्बा.
६४०. इदानि ¶ ¶ विञ्ञापने च अधिवासने च उभयत्थेव नियमं दस्सेतुं ‘‘सचे तीणि नट्ठानि होन्ति, द्वे सादितब्बानि. द्वे नट्ठानि, एकं सादितब्बं. एकं नट्ठं, न किञ्चि सादितब्ब’’न्ति (पारा. ५२४) पदभाजने वुत्तविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘यस्सा’’तिआदि. ‘‘यस्स तीणिपि नट्ठानि, द्वे वा नट्ठानि, एकं वा नट्ठ’’न्ति सम्बन्धित्वा यथाक्कमं ‘‘तेन द्वे सादितब्बानि, एकं सादितब्बं, न किञ्चिपि सादितब्ब’’न्ति योजना कातब्बा. यस्स तीणिपि चीवरानि नट्ठानि, बहु च दिय्यति, तेन द्वेयेव चीवरानि सादितब्बानि. द्वे चीवरानि नट्ठानि, एकं सादितब्बं. एकञ्चे नट्ठं, न सादितब्बं, अवसिट्ठं पच्छा धम्मेन समेन लद्धनीहारेन गहेतब्बन्ति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सेसं सभागट्ठानतो परियेसिस्सती’’ति. ‘‘भिक्खुनिया पन पञ्चसुपि नट्ठेसु द्वे सादितब्बानि, चतूसु नट्ठेसु एकं सादितब्बं, तीसु नट्ठेसु किञ्चि न सादितब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.५२२-५२४) अट्ठकथायं वुत्तं.
६४१-२. सेसकं आहरन्तस्स अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना. एवमुपरिपि योजेतब्बं. चीवरं योजेत्वा अतिरेकं वत्थं पच्चाहरित्वा ‘‘दस्सामी’’ति बहुम्पि गहेत्वा गच्छन्तस्स अनापत्तीति अत्थो. अतिरेकम्पि तुम्हेयेव गण्हथाति दिन्नं गण्हतोपि अनापत्ति. न अच्छिन्नकारणा दिन्नेति योजना, अच्छिन्नचीवरभावं अनुद्दिस्स बहूनं चीवरानं गहणनिमित्तेनापि अनापत्तीति अत्थो. एवमेव ‘‘न नट्ठकारणा देन्ती’’ति इदम्पि दस्सितमेव. अच्छिन्नचीवरे निस्साय ततुत्तरिचीवरविञ्ञापनवत्थुम्हि इमस्स सिक्खापदस्स पञ्ञत्तत्ता अनापत्तिवारे ‘‘अञ्ञस्सत्थाया’’ति न गहितं.
ततुत्तरिकथावण्णना.
६४३. कल्याणकम्यताहेतूति ¶ सुन्दरस्स महग्घस्स कामतं पटिच्च चीवरे विकप्पनं आपज्जेय्याति योजना, ‘‘कीदिसेन ते भन्ते चीवरेन अत्थो’’ति पुब्बे अप्पवारितो ‘‘आयतं वा होतु वित्थतं वा अप्पितं वा सण्हं वा’’ति (पारा. ५२९) पदभाजने वुत्तविसिट्ठकप्पं अधिकविधानं करोतीति अत्थो. तस्स लाभा निस्सग्गियं भवेति तथा अप्पवारितेन हुत्वा कतेन अधिकविधानेन निप्फन्नचीवरस्स लाभप्पयोगेन दुक्कटनिस्सग्गियपाचित्तिया होन्ति.
६४४. महग्घं ¶ …पे… विञ्ञापेतीति वीसतिअग्घनकं चीवरं दातुकामम्हि उपासके, ‘‘अलं मय्हं एतेन, दसग्घनकं वा अप्पग्घनकं वा देही’’ति वदति.
६४५. ‘‘ञातके अञ्ञातिसञ्ञिस्सा’’ति पदच्छेदो.
पठमोपक्खटकथावण्णना.
६४६. पठमसिक्खापदे एकेन उपासकेन पीळा लद्धा, इध द्वीहीति एत्तकं नानाकरणं. सेसं पठमसिक्खापदसदिसमेवाति आह ‘‘दुतियो…पे… विनिच्छयो’’ति. उपक्खटपदेन लक्खितं सिक्खापदं उपक्खटं, दुतियञ्च तं उपक्खटञ्चाति दुतियोपक्खटं, तस्मिं दुतियोपक्खटे. अस्साति दुतियोपक्खटस्स.
दुतियोपक्खटकथावण्णना.
६४७. रञ्ञा वाति राजतो वा. राजतो भोग्गं भुञ्जितब्बं अस्स अत्थीति ‘‘राजभोग्गो’’ति वुत्तो, राजतो भत्तवेत्तनलाभितो यतो कुतोचि दायका आभतन्ति सम्बन्धो. न च वट्टतीति एत्थ ‘‘निस्सग्गियपाचित्तियभावतो’’ति ¶ अज्झाहरितब्बं. इध उत्तरिकरणीयं ‘‘तिक्खत्तु’’न्तिआदिगाथाय (वि. वि. ६७१) वक्खति.
६४८. चीवरचेतापन्नवसेन अधिगतरजतादि येन केनचि परियायेनापि न सादितब्बन्ति दस्सेतुमाह ‘‘रजतं वा’’तिआदि. धवलसभावताय राजतीति रजतं, सज्झु. जातं रूपं वण्णायतनमेतस्साति जातरूपं, सुवण्णं. किञ्चीति अप्पमत्तकम्पि. अत्तनो वा अत्थाय परस्स वा अत्थाय दिय्यमानं किञ्चि गण्हितुं न वट्टतीति योजना.
६४९. अत्तनो पटिग्गहणे आपत्तिया रूपियगहणसिक्खापदे वक्खमानत्ता अञ्ञस्स अत्थाय गहणे आपत्तिदस्सनत्थमाह ‘‘अञ्ञस्सत्थाया’’तिआदि. तत्थ अञ्ञस्सत्थायाति अञ्ञस्स पुग्गलस्स, गणस्स, सङ्घस्स, चेतियस्स, नवकम्मस्स वा अत्थाय. निद्दिट्ठन्ति आहरित्वा ‘‘इमं गण्हथा’’ति वुत्तं रजतं, जातरूपं वा अञ्ञं वा यं किञ्चि निस्सग्गियदुक्कटवत्थुं ¶ पटिग्गण्हतो तस्स भिक्खुनो दुक्कटं होतीति महापच्चरियं वुत्तन्ति योजना.
६५०-१. वुत्तमेवत्थं सरूपतो विभावेतुमाह ‘‘नेत्वा’’तिआदि. नेत्वाति आनेत्वा. अकप्पियं भण्डन्ति ‘‘रजतं जातरूपं वा’’ति यथावुत्तमेव अकप्पियभण्डं. इत्थन्ति वक्खमानप्पकारेन. न च वट्टतीति एत्थ च-कारेन वट्टति चाति अनुञ्ञातं कतन्ति. यथाह अट्ठकथायं –
‘‘सचे पन ‘नयिदं भिक्खूनं सम्पटिच्छितुं वट्टती’ति पटिक्खित्ते ‘वड्ढकीनं वा कम्मकरानं वा हत्थे भविस्सति, केवलं तुम्हे सुकतदुक्कटं जानाथा’ति वत्वा तेसं हत्थे दत्वा पक्कमति, वट्टति. अथापि ‘मम मनुस्सानं हत्थे भविस्सति, मय्हमेव ¶ वा हत्थे भविस्सति, केवलं तुम्हे यं यस्स दातब्बं, तदत्थाय पेसेय्याथा’ति वदति, एवम्पि वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५३८-५३९).
६५२. विहारस्साति एत्थ ‘‘नवकम्मस्सा’’ति (पारा. अट्ठ. २.५३८-५३९) अट्ठकथायं वुत्तत्ता वत्तब्बं गाथाबन्धवसेन न वुत्तं.
६५४. रजतं जातरूपं वा सङ्घस्साति एत्थ ‘‘चत्तारो पच्चये परिभुञ्जथाति दिन्न’’न्ति सेसो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सचे पन कोचि बहुम्पि हिरञ्ञसुवण्णं आनेत्वा ‘इदं सङ्घस्स दम्मि, चत्तारो पच्चये परिभुञ्जथा’ति वदति, तं चे सङ्घो सम्पटिच्छति, पटिग्गहणेपि परिभोगेपि आपत्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५३८-५३९). एवं आभतं तस्मिं सङ्घे यो कोचि भिक्खु ‘‘नयिदं कप्पती’’ति सचे पटिक्खिपति, ‘‘अयं सङ्घस्स लाभन्तरायं करोती’’ति वदन्तस्सेव आपत्ति होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यो हि तं चोदेति, स्वेव सापत्तिको होति, तेन पन एकेन बहू अनापत्तिका कता’’ति (पारा. अट्ठ. २.५३८-५३९). इध स्वेव सापत्तिकोति एत्थ ‘‘दुक्कटापत्तिकोति वुत्तं होती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. इमिस्सा गाथाय ‘‘सङ्घस्सा’’ति अलिखित्वा ‘‘भिक्खुनो’’ति च लिखन्ति, तं न सुन्दरं. इदानि दस्सितअट्ठकथापाठे ‘‘सङ्घो सम्पटिच्छती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५३८-५३९) वुत्तत्ता ‘‘सङ्घस्सा’’ति पाठो सुन्दरो.
६५५. तळाकस्साति ¶ वापिया. सस्सुप्पत्तिनिदानतो तळाकं खेत्तं, ततो तस्स गहणं वा परिभोगो वा न च वट्टतीति योजना. तळाकस्स चाति एत्थ च-कारेन खेत्तवत्थु सङ्गहितं. न च वट्टतीति एत्थ चकारेन वट्टति चाति दस्सितं होति.
६५६. तं ¶ कतमन्ति आह ‘‘चत्तारो’’तिआदि. सब्बम्पीति तळाकपोक्खरणिखेत्तादि सब्बम्पि.
६५८-९. अपरिच्छिन्नभागस्मिन्ति ‘‘इमस्मिं भूमिभागे कतस्स कम्मेहि एत्तको भागो देय्यो’’ति एवं पुब्बे अनियमितआये भूमिभागे. अकतपुब्बं नवसस्सं नाम. एत्तकं भागं देथाति एत्तकं कहापणभागं देथ. उट्ठापेतीति उप्पादेति.
‘‘कसथ वपथा’’ति अकप्पियं वाचं वत्वाति योजना. वपथाति चाति एत्थ च-सद्दो इध अवुत्तं तंकत्तुयोगकाले वुच्चमानं अकप्पियवचनन्तरं समुच्चिनोति. उप्पादितञ्चाति एत्थ च-सद्दो कहापणं समुच्चिनोति. सब्बन्ति तथा उप्पादितकहापणञ्च एवं अकप्पियवोहारेन उप्पादितञ्चाति सब्बं.
६६०. कसथादिकं वचनं अवत्वा ‘‘एत्तिकाय भूमिया एत्तको नाम भागो’’ति भूमिं यो च पतिट्ठापेति, तस्सेवेतमकप्पियन्ति वक्खमानेन योजेतब्बं. च-सद्दो ‘‘यो पना’’ति वक्खमानपुग्गलन्तरापेक्खो.
६६१-२. भूमिया सयमेव पमाणस्स जाननत्थं तूति योजना, ‘‘एत्तके भूमिभागे अम्हेहि सस्सं कतं, एत्तकं नाम भागं गण्हथा’’ति कसकेहि वुत्ते तेसं वचनं असद्दहित्वा सयमेव खेत्तभूमिया पमाणं ञातुकामतायाति अत्थो. तु-सद्दो इममेव विसेसं जोतेति. यो पन मिनाति, तस्सेवेतमकप्पियन्ति वक्खमानेन योजेतब्बं. रज्जुयापि च दण्डेनाति एत्थ पादेनापि मिनितुं न वट्टतीति वदन्ति. ‘‘रक्खती’’तिआदिकिरियापदेहिपि एवमेव योजेतब्बं.
खले ¶ ठत्वा रक्खतीति धञ्ञकरणे ठत्वा अञ्ञे गण्हितुं अदत्वा पालेति. कथं रक्खितुं ¶ वट्टति, कथं रक्खितुं न वट्टतीति? तं पन वीहिं ‘‘इदं वा एत्तकं वा मा गण्ह, इदं गहेतुं न लब्भती’’ति वा ‘‘इतो अपनेहि, इध पुञ्जं करोही’’ति वा एवमादिना पयोगेन चे रक्खति, तं अकप्पियं. सचे ‘‘मयि ठिते रक्खितं होती’’ति रक्खति, गण्हन्ते वा पस्सित्वा ‘‘किं करोथा’’ति भणति, वट्टति. रूपियपटिग्गहणसिक्खापदे द्वारं पिदहित्वा रक्खन्तेन वसितब्बन्ति हि वुत्तन्ति गण्ठिपदे वुत्तनयेन वेदितब्बो. अञ्ञस्मिम्पि गण्ठिपदे वुत्तं ‘‘थेनेत्वा गण्हन्ते सति एतं भो पवत्तिं भिक्खुसङ्घस्स किं आरोचेस्सामीति पटिपुच्छितुं वट्टतीति वदन्ती’’ति. नीहरापेतीति एत्थापि सचे परियायेन वदति, वट्टतीति वदन्ति. तस्सेवेतमकप्पियन्ति इदं खेत्तमिननादिं करोन्तेन लद्धब्बतो अञ्ञस्स अभिनवुप्पादितस्स अभावा अञ्ञेसं वट्टतीति द्वीसु गण्ठिपदेसु वुत्तं.
६६३. ‘‘एत्तकेहि वीहीहि इदं आहरथा’’ति वुत्ता सचे आहरन्तीति योजना. एत्थ ‘‘तस्सेवेतमकप्पिय’’न्ति इदं धञ्ञस्स विचारितत्ता वुत्तं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तस्सेव अकप्पियं. कस्मा? धञ्ञस्स विचारितत्ता’’ति (पारा. अट्ठ. २.५३८-५३९).
६६४. हिरञ्ञेनाति कहापणेन. ‘‘तमकप्पिय’’न्ति इदं कहापणानं विचारितत्ता वुत्तं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सब्बेसं अकप्पियं. कस्मा? कहापणानं विचारितत्ता’’ति (पारा. अट्ठ. २.५३८-५३९).
६६५. पेसकारकदासं वाति पेसकारकसङ्खातं दासं वा, पेसकारो तन्तवायो. आरामिकानं नामेन देन्तेति ‘‘आरामिकं दम्मि, वेय्यावच्चकरं दम्मी’’तिआदिना नयेन देन्ते.
६६६. खीरं ¶ दधि तक्कं सप्पि नवनीतन्ति पञ्चगोरसा.
६६७. अजिकादीसूति आदि-सद्देन महिसं सङ्गण्हाति.
६६९. पटिसिद्धेपीति पटिक्खित्तेपि. मूलं दत्वाति कप्पियभण्डमूलं दत्वा. कुक्कुटादयो पन ‘‘सुखेन वसन्तू’’ति अरञ्ञेयेव विस्सज्जेतब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘कुक्कुटसूकरे ¶ ‘सुखं जीवन्तू’ति अरञ्ञे विस्सज्जेतुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५३८-५३९). सूकरमयूरादीसुपि लद्धेसु तेसं अनुरूपेयेव विसये विस्सज्जेतब्बा.
६७१. ‘‘तिक्खत्तु’’न्तिआदिगाथाय को सम्बन्धो? ‘‘रञ्ञा वा राजभोग्गेना’’तिआदिगाथाय सङ्गहितनयेन राजराजामच्चब्राह्मणगहपतादीसु येन केनचि अत्तना वा चीवरचेतापन्नेन चीवरं चेतापेत्वा ‘‘इत्थन्नामं भिक्खुं चीवरेन अच्छादेही’’ति वत्वा तं चीवरचेतापन्नसङ्खातं चीवरमूलं दत्वा पहितदूतेन वा भिक्खुं उपसङ्कमित्वा ‘‘इदं खो भन्ते आयस्मन्तं उद्दिस्स चीवरचेतापन्नं आभतं, पटिग्गण्हातु आयस्मा चीवरचेतापन्न’’न्ति यदि वुच्चेय्य, भिक्खुना ‘‘न खो मयं आवुसो चीवरचेतापन्नं पटिग्गण्हाम, चीवरञ्च खो मयं पटिग्गण्हाम कालेन कप्पिय’’न्ति वुत्ते सचे तेन ‘‘अत्थि पनायस्मतो कोचि वेय्यावच्चकरो’’ति वुत्ते चीवरत्थिकेन भिक्खुना ‘‘एसो खो आवुसो भिक्खूनं वेय्यावच्चकरो’’ति आरामिके वा उपासके वा दस्सिते यदि सो तस्स अत्तना आहरित्वा ‘‘इमस्स भिक्खुनो चीवरेन अत्थे सति इमिना चीवरं चेतापेत्वा अच्छादेही’’ति वत्वा तं भिक्खुं उपसङ्कमित्वा ‘‘यं खो भन्ते आयस्मा वेय्यावच्चकरं निद्दिसि, सञ्ञत्तो सो मया, उपसङ्कमतु आयस्मा कालेन, चीवरेन ¶ तं अच्छादेस्सती’’ति यदि वदेय्य, तेन चीवरत्थिकेन भिक्खुना किं कातब्बन्ति भगवता वुत्तन्ति आहाति अयमिमिस्सा गाथाय सम्बन्धो.
तिक्खत्तुं चोदना वुत्ताति ‘‘चीवरत्थिकेन भिक्खवे भिक्खुना वेय्यावच्चकरो उपसङ्कमित्वा द्वत्तिक्खत्तुं चोदेतब्बो सारेतब्बो ‘अत्थो मे आवुसो चीवरेना’’ति तिक्खत्तुं चोदना कातब्बाति वुत्ता.
छक्खत्तुं ठानमब्रवीति ‘‘द्वत्तिक्खत्तुं चोदयमानो सारयमानो तं चीवरं अभिनिप्फादेय्य, इच्चेतं कुसलं, नो चे अभिनिप्फादेय्य, चतुक्खत्तुं पञ्चक्खत्तुं छक्खत्तुपरमं तुण्हीभूतेन उद्दिस्स ठातब्ब’’न्ति (पारा. ५३८) वुत्तत्ता तिक्खत्तुं उपसङ्कमित्वा ‘‘अत्थो मे आवुसो चीवरेना’’ति कताय चोदनाय न निप्पज्जेय्य, तेन पुन गन्त्वा यं किञ्चि अवत्वा ‘‘न आसने निसीदितब्बं, न आमिसं पटिग्गहेतब्बं, न धम्मो भासितब्बो’’ति (पारा. ५३९) वचनतो ठानभञ्जनकं निसज्जादिं किञ्चि अकत्वा ‘‘किं कारणं आगतोसी’’ति पुच्छिते ‘‘जानाहि ¶ , आवुसो’’ति एत्तकमत्तं वत्वा उक्कट्ठपरिच्छेदेन छक्खत्तुं ठानं सद्धम्मवरचक्कवत्तिना भगवता देसितन्ति वुत्तं होति.
यदि चोदेतियेवाति सचे ठानं अकत्वा चोदनामत्तं करोति, छ अब्रवीति योजना, ‘‘चोदना’’ति सामत्थियतो लब्भति, छक्खत्तुं चोदेत्वा सकिम्पि न ठातब्बन्ति वुत्तं होति.
छचोदनं अकत्वा यो ठानमेव करोति, तेन कति ठानानि कातब्बानीति आह ‘‘चोदनादिगुणा ठिती’’ति, ‘‘कातब्बा’’ति सेसो, ‘‘अब्रवी’’ति इमिना योजेतब्बं, ‘‘चतुक्खत्तुं चोदेत्वा चतुक्खत्तुं ठातब्बं, पञ्चक्खत्तुं चोदेत्वा द्विक्खत्तुं ठातब्बं, छक्खत्तुं चोदेत्वा न ¶ ठातब्ब’’न्ति (पारा. ५३९) वचनतो, ‘‘छक्खत्तुपरम’’न्ति (पारा. ५३९) वचनतो च छक्खत्तुं चोदनाय दिगुणा द्वादसक्खत्तुका ठिति होतीति सिद्धत्ता चोदनमेव अकत्वा ठानमत्तमेव करोन्तस्स द्वादसक्खत्तुं वुत्तनयेन ठातब्बमेवाति वुत्तं होति. ततो परं कातब्बं अदस्सेत्वा एत्तकेनेव निवत्तेतब्बन्ति ञापेन्तो ‘‘ततो चे उत्तरि वायममानो तं चीवरं अभिनिप्फादेति, पयोगे दुक्कटं, पटिलाभेन निस्सग्गिय’’न्ति (पारा. ५३९) वुत्तनया आपत्ति होतीति दस्सेति.
६७२. ‘‘अचोदेत्वा लद्धे’’ति इदं उपलक्खणं ‘‘अट्ठत्वा लद्धे’’ति च गय्हमानत्ता.
राजसिक्खापदकथावण्णना.
चीवरवग्गो पठमो.
६७३. ‘‘एकेनापी’’ति इमिना किं पन द्वीहि, बहूहि वाति वुत्तं होति. मिस्सेत्वाति अन्तमसो वातेन आहटेनापि कोसियंसुना मिस्सेत्वा. सन्थतन्ति ‘‘सन्थतं नाम सन्थरित्वा कतं होति अवायिम’’न्ति (पारा. ५४४) पदभाजने च ‘‘समे भूमिभागे कोसियंसूनि उपरूपरि सन्थरित्वा कञ्जिकादीहि सिञ्चित्वा कतं होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५४२) अट्ठकथाय च वुत्तसरूपं कञ्जिकं सिञ्चित्वा कोसियंसूनि अत्थरित्वा याव बहलमिच्छति, ताव वड्ढेत्वा निसीदननिपज्जनादिअत्थं कातब्बं सन्थतन्ति अत्थो. कोसियंसुनाति कोसियकिमिकोसियस्स इदन्ति कोसियं, सुत्तं, तस्स सुत्तस्स अंसु, तेन कोसियंसुनाति अत्थो ¶ . कारापेन्तस्साति उपलक्खणत्ता ¶ ‘‘करोन्तस्सा’’तिपि गहेतब्बं. वुत्तञ्हेतं ‘‘कारापेय्याति एकेनापि कोसियंसुना मिस्सेत्वा करोति वा कारापेति वा’’ति (पारा. ५४४). तेनेवाह ‘‘परत्थाय करोन्तस्स कारापेन्तस्सा’’ति.
६७५. भूमत्थरणन्ति परिकम्मकताय भूमिया छविरक्खनत्थाय अत्थरितब्बं अत्थरणं. भिसि नाम मञ्चभिसि, पीठभिसीति द्वयं. बिब्बोहनं उपधानं.
कोसियकथावण्णना.
६७६. काळकेळकलोमानन्ति ‘‘काळकं नाम द्वे काळकानि जातिया काळकं वा रजनकाळकं वा’’ति (पारा. ५४९) वचनतो एवं काळकानं एळकलोमानं. सुद्धानन्ति इतरवण्णेहि एळकलोमेहि अमिस्सानं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सुद्धकाळकानन्ति सुद्धानं काळकानं, अञ्ञेहि अमिस्सितकाळकानन्ति अत्थो’’ति (पारा. अट्ठ. २.५४७). करेय्याति करोन्तस्स च कारापेन्तस्स चाति वुत्तं होति. यथाह ‘‘कारापेय्याति करोति वा कारापेति वा’’ति. आपत्ति होतीति ‘‘पयोगे दुक्कटं, पटिलाभेन निस्सग्गिय’’न्ति पाळियं वुत्तं पुब्बपयोगदुक्कटञ्च निस्सग्गियपाचित्तियञ्च आह.
सुद्धकाळककथावण्णना.
६७७. ओदातं तुलं वा बहुं वा सब्बमेव वा गहेत्वानाति योजना. कपिलम्पि वाति एत्थापि एवमेव योजेतब्बं. एत्थ सब्बमेव वाति सन्थतस्स गहेतब्बं सब्बमेव वा लोमं. करोन्तस्साति एत्थ ‘‘सन्थत’’न्ति अधिकारतो ¶ लब्भति. ‘‘नव’’न्ति इदं ‘‘करोन्तस्सा’’ति पदसामत्थियेन लब्भति, नवं सन्थतं करोन्तस्साति अत्थो, ‘‘अनापत्ती’’ति इमिना सम्बन्धो. कपिलम्पि वाति वाकारेन पकारन्तरेनापि करोन्तस्स अनापत्तिं सङ्गण्हाति. सेय्यथिदं? ‘‘नवं पन भिक्खुना सन्थतं कारयमानेन द्वे भागा सुद्धकाळकानं एळकलोमानं आदातब्बा ततियं ओदातानं चतुत्थं गोचरियान’’न्ति (पारा. ५५३) मातिकाय अनुञ्ञातप्पकारो वेदितब्बो.
एत्थ ¶ ‘‘ओदातं कपिलम्पि वा’’ति एतस्स ‘‘बहुं वा’’ति विसेसनेन काळकानं एळकलोमानं यथावुत्तभागद्वयतो अधिकं एळकलोमम्पि न गहेतब्बन्ति दीपेति केवलानं काळकानं एळकलोमानं अग्गहेतब्बताय पठमसिक्खापदेनेव वुत्तत्ता. ‘‘सब्बमेव वा’’ति इमिनापि पुरिमसिक्खापदे विय इमे ओदातादयो सब्बे केवला न गहेतब्बा न होन्तीति दस्सितं होति. ‘‘अनापत्ती’’ति इमिना एवं अकत्वा अञ्ञेन पकारेन करोन्तस्स आपत्ति होतीति ब्यतिरेकतो दीपितं होति.
सेय्यथिदं? वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘अनादा चे भिक्खु द्वे भागे सुद्धकाळकानं एळकलोमानं ततियं ओदातानं चतुत्थं गोचरियानं नवं सन्थतं कारापेय्य, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति. यत्तकप्पमाणेहि एळकलोमेहि नवं सन्थतं कातुकामो होति, ते लोमे चतुभागं तुलयित्वा द्वे तुले वा ऊने वा काळकलोमे गहेत्वा एकं तुलं ओदातेहि वा एकं तुलं गोचरियेहि वा काळकेहि वा ऊने कत्वा द्वीहिपि अधिके वा कत्वा काळकलोमे वज्जेत्वा द्वीसु एकं वा द्वे एव वा गहेत्वा कातुञ्च कारापेतुञ्च वट्टतीति वुत्तं होति ¶ . एवं अनापत्तिदस्सनेन सब्बोपि सिक्खापदत्थो सङ्गहितोति दट्ठब्बो.
६७८. ‘‘अनुक्कमेना’’ति इमिना इममेव अग्गहेत्वा पुरिमानन्तरं वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च गहेतब्बन्ति दीपेति. निस्सज्जित्वा लद्धानिपीति योजना. ‘‘अपी’’ति इमिना ‘‘अञ्ञेन कतं पटिलभित्वा परिभुञ्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ५५५) वुत्तदुक्कटञ्च ‘‘निस्सग्गियं चीवरं अनिस्सज्जित्वा परिभुञ्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ४६८) पठमनिस्सग्गियसिक्खापदे वुत्तनयेन इहापि ‘‘निस्सग्गियं सन्थतं अनिस्सज्जित्वा परिभुञ्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तम्पि धम्मसङ्गहकारकेहि पेय्यालवसेन संखित्तं तं दुक्कटञ्चाति इदं द्वयं सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं.
६७९. ततियं तु क्रियाक्रियन्ति इदं ततियसिक्खापदं पन ‘‘द्वे भागा सुद्धकाळकान’’न्तिआदिना (पारा. ५५४) वुत्तनयेन अग्गहेत्वा काळकानं अतिरेकग्गहणवसेन अननुञ्ञातप्पकारेन करणतो किरियाकिरियं नाम. यथाह अट्ठकथायं ‘‘आदाय च अनादाय च करणतो किरियाकिरिय’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.५५२).
द्वेभागकथावण्णना.
६८०. छन्नं ¶ वस्सानं ओरेनाति पुब्बे सन्थतस्स कतदिवसतो पट्ठाय उपरि छन्नं वस्सानं अब्भन्तरेति अत्थो. होति निस्सग्गियापत्तीति छब्बस्सन्तरे कतसन्थतं निस्सग्गियं होति, कारकस्स च पाचित्तियं होतीति अत्थो. भिक्खुसम्मुतिं ठपेत्वाति सन्थतं गहेत्वा अद्धानमग्गं पटिपज्जितुं असमत्थस्स गिलानस्स ‘‘अहं भन्ते गिलानो ¶ न सक्कोमि सन्थतं आदाय पक्कमितुं, सोहं भन्ते सङ्घं सन्थतसम्मुतिं याचामी’’ति (पारा. ५५९) सङ्घमज्झे निसज्ज अञ्जलिं पग्गहेत्वा तिक्खत्तुं याचिते ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय गतट्ठाने छब्बस्सानं अन्तोपि सन्थतं कातुं सङ्घेन दिन्नसम्मुतिं विनाति अत्थो.
६८२. छब्बस्सानि करोन्तस्साति एत्थ ‘‘यदा परिपुण्णानि, तदा’’ति सेसो, छब्बस्सेसु परिपुण्णेसु सन्थतं करोन्तस्साति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यदा छब्बस्सानि परिपुण्णानि होन्ति, तदा सन्थतं करोती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५५७). तदुद्धम्पीति छब्बस्सतो उपरिपि. वितानेति विताननिमित्तं करोन्तस्स. साणिपाकारेति पाकारसदिसतिरोकरणीयनिमित्तं करोन्तस्स. निस्सज्जित्वा कतेपि चाति पुराणसन्थते अञ्ञस्स दत्वा अञ्ञस्मिं सन्थते ओरतो छन्नं वस्सानं कतेपि च अनापत्तीति योजना. अयमनापत्तिवारो नेव पाळियं, न अट्ठकथासु दिस्सति, तस्मा सो आचरियपरम्पराभतो आचरियेन दस्सितोति विञ्ञायति. साधारणविनिच्छयं पन ‘‘अनन्तरस्सिमस्सापि, विसेसो नुपलब्भती’’ति वक्खति.
छब्बस्सकथावण्णना.
६८३. अनादायाति नवं निसीदनसन्थतं करोन्तेन भिक्खुना तस्स विवण्णकरणत्थाय पाळियं ‘‘पुराणसन्थतस्स सामन्ता सुगतविदत्थि आदातब्बा दुब्बण्णकरणाया’’ति (पारा. ५६७) या आदातुं वुत्ता, तं पुराणसन्थतस्स छिन्नमुखावत्ततो सुगतविदत्थिं अदत्वा. एवमेतं वुत्तन्ति कथं विञ्ञायतीति? ‘‘अनादानवसेनस्स, सुगतस्स विदत्थिया’’ति वक्खमानेन विञ्ञायति. सन्थतेति एत्थ ‘‘पुराणे’’इति च कारेतुं कतञ्चाति एत्थ ‘‘नवं निसीदनं सन्थत’’न्ति च सेसो ¶ , पुराणे सन्थते असन्ते सामन्ता सुगतविदत्थिं अनादाय नवं निसीदनसन्थतं करोन्तस्स अनापत्ति. अञ्ञस्सत्थाय नवं निसीदनसन्थतं कारेतुं, नवं निसीदनसन्थतं अञ्ञेन कतं पटिलभित्वा परिभुञ्जितुञ्च अनापत्तीति योजना.
‘‘अञ्ञस्सत्थाय ¶ कारेतु’’न्ति इदमेत्थ पाचित्तियेनेव अनापत्तिदस्सनन्ति गहेतब्बं. तस्मा ‘‘अञ्ञस्सत्थाय करोति वा कारापेति वा, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ५६९) वुत्तत्ता च अट्ठकथाय, तब्बण्णनासु च अदिस्समानत्ता वा तं न वत्तब्बं. ‘‘अनापत्ति छब्बस्सानि करोति…पे… अञ्ञस्सत्थाय करोति वा कारापेति वा’’ति (पारा. ५६४) अनन्तरसिक्खापदे वुत्तमोलोकेत्वा वा दुक्कटस्स च विहितत्ता पाचित्तियेन अनापत्तिभावं सन्धाय लिखितन्ति विञ्ञायति. कतञ्च परिभुञ्जितुन्ति एत्थ ‘‘अञ्ञेना’’ति वत्तब्बं, इमिना ‘‘अञ्ञेन कतं पटिलभित्वा परिभुञ्जति, अनापत्ती’’ति पाठोव दस्सितो.
६८४. सुगतस्स विदत्थिया अनादानवसेन च अस्स सन्थतस्स करणेन च सत्थारा एतं सिक्खापदं किरियाकिरियं वुत्तन्ति योजना.
६८५. ननु च इमस्स सिक्खापदस्स अट्ठकथाय ‘‘समुट्ठानादीनि किरियाकिरियत्ता इमस्स सिक्खापदस्स द्वेभागसिक्खापदसदिसानी’’ति (पारा. अट्ठ. २.५६७) वुत्तानि, इह ‘‘सञ्चरित्तसमा’’ति कस्मा वुत्तानीति? वुच्चते – द्वेभागसिक्खापदे ‘‘समुट्ठानादीनिपि कोसियसिक्खापदसदिसानेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.५५२) अट्ठकथाय वुत्तानि, कोसियसिक्खापदे समुट्ठानादीनं सञ्चरित्तेन समभावस्स वुत्तत्ता, मूलमेव सरित्वा किरियाकिरियसङ्खातविसेसस्स ¶ विसुं दस्सितत्ता अवसिट्ठविनिच्छयमत्तं सन्धाय एवं वुत्तन्ति गहेतब्बं. इमं विसेसं मुञ्चित्वा अवसिट्ठविनिच्छयेन द्वीसु सिक्खापदेसु साधारणविनिच्छयस्स अविसेसतं दस्सेतुमाह ‘‘अनन्तरस्सा’’तिआदि.
निसीदनसन्थतकथावण्णना.
६८६-७. गच्छन्तेति तियोजनपूरणट्ठानं अतिक्कम्म गच्छन्ते. यानेति सकटादिके. लोमानीति एळकलोमानि. सामिकस्साति यानादिसामिनो. अजानतोति अनादरे सामिवचनं. अद्धानमग्गपटिपन्नो यो पन भिक्खु एळकलोमं लभित्वा ‘‘तियोजनपरमं सहत्था हारेतब्बानी’’ति (पारा. ५७३) अनुञ्ञातत्ता तियोजनब्भन्तरे सहत्थेनापि हरित्वा तियोजनातिक्कमे परेसं यानादीसु सामिकेसु अजानन्तेसु ‘‘एते हरिस्सन्ती’’ति चिन्तेत्वा यदि ठपेय्याति अत्थो. तेसूति येसु एळकलोमानि ठपितानि, तेसु यानादीसु तियोजनमतीतेसु ¶ भिक्खुस्स पयोगं विनापि तियोजनं अतिक्कन्तेसु तस्स भिक्खुनो आपत्ति होतीति योजना, तस्स भिक्खुनो ‘‘पठमं पादं तियोजनं अतिक्कामेति, आपत्ति दुक्कटस्स. दुतियं पादं अतिक्कामेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पारा. ५७३) वुत्तत्ता दुक्कटपाचित्तिया होन्तीति अत्थो.
अयं नयोति भिक्खुनो पयोगं विना यत्थ एळकलोमानि ठपितानि, तेसु यानादीसु तियोजनं अतिक्कमन्तेसु आपत्ति होतीति अयमत्थो दट्ठब्बोति अत्थो.
६८८. अगच्छन्तेति तियोजनब्भन्तरे ठिते. ‘‘अभिरूहित्वा’’ति इदं अनापत्तिकारणेसु एकं दस्सेतुमाह. ‘‘भूमियञ्हि ¶ ठत्वा देन्तो, अव्हायन्तो वा पुरतो गच्छति, एसेवनयो’’ति अट्ठकथायं वुत्तं. अनापत्तिवारे ‘‘अञ्ञं हरापेती’’ति वचनतो अत्तना पेसिते अञ्ञस्मिं हरन्ते वट्टतीति दस्सेतुमाह ‘‘सचे सारेति वट्टती’’ति. तेनेवाह ‘‘तं पनञ्ञं हरापेति, वचनेन विरुज्झती’’ति.
६९०. कण्णच्छिद्देसूति अत्तनो कण्णबिलेसु.
६९१. अनापत्तिवारे ‘‘कतभण्ड’’न्ति वुत्तत्ता तत्थ अन्तमसो सुत्तकेन बद्धमत्तम्पि कतभण्डमेवाति आह ‘‘सुत्तकेन च बन्धित्वा’’ति. वेणिं कत्वाति कुद्रूससीसपलालवेणिसदिसं वेणिं कत्वा. आपत्ति परिदीपिताति ‘‘वेणिं कत्वा हरति, इदं निधानमुखं नाम, आपत्तियेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.५७५) अट्ठकथायं वुत्तं.
६९२. सुङ्कघातन्ति एत्थ ‘‘तं ठान’’न्ति सेसो, यदि तं ठानं सुङ्कघातन्ति योजना, तियोजनोसानट्ठानं यदि सुङ्कघातट्ठानं भवेय्याति अत्थो. अनुप्पत्वाति तं ठानं पत्वा. चोरादीहि उपद्दुतो वा गच्छति, यो अञ्ञविहितो वा गच्छतीति योजना. आपत्तीति एत्थ आपत्ति तस्स गच्छतोति लब्भति. एत्थ ‘‘आपत्ती’’ति इमिना सिक्खापदेन आपत्तिमाह. इमिस्सा अचित्तकताय तेसं द्विन्नम्पि होति. अदिन्नादानपाराजिकं पन सचित्तकताय एतेसं न होति. तेनाह अट्ठकथायं ‘‘या हि तत्थ आपत्ति, सा इध अनापत्ति. या इध आपत्ति, सा तत्थ अनापत्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५७२). थेय्यचित्तेन हरतो भण्डग्घवसेन पाराजिकथुल्लच्चयदुक्कटेसु ¶ एकं होति. तेनाह अट्ठकथायं ¶ ‘‘अदिन्नादाने पन सुङ्कघाते आपत्ति होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५७२).
६९३. तियोजनन्ति एत्थ हरणकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. ‘‘हरन्तस्सा’’ति इमस्स कम्मदीपकं ‘‘लोमानी’’ति इदं पकरणतो लब्भति. ‘‘अनापत्ति पकासिता’’ति इदं सब्बत्थ वक्खमानेन सम्बन्धनीयं. तानियेव पच्चाहरन्तस्साति योजना. तियोजनन्ति एत्थ तंयेव तियोजनन्ति लब्भति. अत्तना गतं तियोजनं पुन तानेव लोमानि गहेत्वा पच्चागच्छन्तस्साति अत्थो.
६९४. निवासत्थाय वा गन्त्वाति तियोजनब्भन्तरे वा सीमाय वा आवासे वसितुकामताय गन्त्वा. ततो परं हरन्तस्साति तस्मिं आवासे उद्देसादिं अलभित्वा ततो परं अञ्ञस्मिं आवासे वसितुकामताय पुनपि तियोजनं हरन्तस्साति अत्थो. इमिनाव नयेन ततोपि अञ्ञं ठानं, ततोपि अञ्ञन्ति सुद्धचित्तेन गतगतट्ठानतो पुनपि परम्परं ठानं गमनवसेन योजनसतम्पि हरतो दोसो नत्थीति इदम्पि वुत्तं होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘एवं योजनसतम्पि हरन्तस्स अनापत्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५७५). अच्छिन्नं वापि लभित्वा हरतोपीति ‘‘चोरावहटपरिच्चत्तं लभित्वा हरन्तस्स. इध सब्बत्थेव ‘‘निवासत्थाय वा गन्त्वा’’तिआदिके अनापत्तिवारे पठमलद्धट्ठानतो पभुति अतिरेकतियोजनम्पि हरन्तस्स अनापत्तीति अत्थो विञ्ञायति. निस्सट्ठं लभित्वाति निस्सज्जित्वा विनयकम्मं कत्वा दिन्नं लभित्वा.
६९५. अञ्ञेनाति तानि हारिना अञ्ञेन. कतभण्डकन्ति ‘‘कम्बलकोजवसन्थतादिं यं किञ्चि अन्तमसो सुत्तकेन ¶ बद्धमत्तम्पी’’ति (पारा. अट्ठ. २.५७५) अट्ठकथायं वुत्तएळकलोमेहि कतभण्डकं.
६९६. इदं समुट्ठानन्ति इदं एळकलोमसमुट्ठानं. पण्णत्तिं अजाननताय वा ञत्वापि चीवरादिपरिक्खारेसु लोमस्स अल्लिनभावं अजानित्वापि वा तियोजनं अतिक्कामेन्तस्स अरहतोपि इमाय आपत्तिया सम्भवतो ‘‘अचित्त’’न्ति आह.
एळकलोमकथावण्णना.
६९७. एळकलोमधोवापनकथा ¶ उत्तानायेव.
एळकलोमधोवापनकथावण्णना.
६९८. गण्हेय्य वाति एत्थ ‘‘यो’’ति सेसो. ‘‘गण्हेय्य वा गण्हापेय्य वा’’ति इमिना ‘‘तत्थत्तनो पनत्थाया’’ति वक्खमानत्ता च ‘‘निस्सज्जित्वा’’तिआदिवचनतो च अत्तनो अत्थाय उग्गण्हेय्य वा उग्गण्हापेय्य वाति वुत्तं होति. वाकारेन ‘‘उपनिक्खित्तं वा सादियेय्या’’ति इदं सङ्गण्हाति, ‘‘इदं अय्यस्स होतू’’ति उपनिक्खित्तं चे सादियतीति अत्थो.
रजतन्ति अञ्ञत्थ सज्झु वुच्चति, इध पन वोहारूपगकहापणादि वुच्चति. वुत्तञ्हेतं पाळियं ‘‘रजतं नाम कहापणो लोहमासको दारुमासको जतुमासको, ये वोहारं गच्छन्ती’’ति (पारा. ५८४). इध कहापणादीनं सरूपं अट्ठकथायं –
‘‘तत्थ कहापणोति सोवण्णमयो वा रूपियमयो वा पाकतिको वा. लोहमासकोति तम्बलोहादीहि कतमासको. दारुमासकोति ¶ सारदारुना वा वेळुपेसिकाय वा अन्तमसो तालपण्णेपि रूपं छिन्दित्वा कतमासको. जतुमासकोति लाखाय वा निय्यासेन वा रूपं समुट्ठापेत्वा कतमासको. ‘ये वोहारं गच्छन्ती’ति इमिना पन पदेन यो यो यत्थ यत्थ जनपदे यदा यदा वोहारं गच्छति, अन्तमसो अट्ठिमयोपि चम्ममयोपि रुक्खफलबीजमयोपि समुट्ठापितरूपोपि असमुट्ठापितरूपोपि सब्बो सङ्गहितो’’ति (पारा. अट्ठ. २.५८३-५८४) –
वुत्तनयेन वेदितब्बं.
एत्थ च पाकतिको नाम एतरहि पकतिकहापणो. रुक्खफलबीजमयोति तिन्तिणिकादिरुक्खानं फलबीजेन कतो.
जातरूपकं सुवण्णं. यथाह पाळियं ‘‘जातरूपं नाम सत्थुवण्णो वुच्चती’’ति (पारा. ५८४). निस्सज्जित्वाति ¶ एत्थ ‘‘तेना’’ति लब्भति, ‘‘भिक्खुना’’ति इमिना युज्जति, एवं सादितभिक्खुनाति अत्थो. निस्सज्जित्वाति अत्तना उग्गहितं वा परेन उग्गहापितं वा उपनिक्खिपितस्स सादियनवसेन सादितं वा रजतं वा जातरूपं वा ‘‘तेन भिक्खुना सङ्घं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा’’ति (पारा. ५८४) वचनतो सङ्घमज्झे उपसङ्कमित्वा वुड्ढानं भिक्खूनं पादे वन्दित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘अहं भन्ते रूपियं पटिग्गहेसिं, इदं मे निस्सग्गियं, इमाहं निस्सज्जामी’’ति निस्सज्जित्वाति वुत्तं होति.
आपत्ति ¶ देसेतब्बावाति अत्तना एव आपन्नं निस्सग्गियं पाचित्तियं तस्मिं सङ्घमज्झे एवमेव निसीदित्वा देसेतब्बा. एवं देसिता आपत्ति सङ्घानुमतेन ब्यत्तेन पटिबलेन भिक्खुना पटिग्गहेतब्बा. वुत्तञ्हेतं ‘‘ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन आपत्ति पटिग्गहेतब्बा’’ति (पारा. ५८४).
६९९. रजतन्ति रूपियं. जातरूपन्ति सुवण्णं. इमिना पदद्वयेन कताकतं सब्बं सङ्गण्हाति. उभिन्नं मासकोति जातरूपमासको, रजतमासकोपि चाति वुत्तं होति. इध रजतमासकोति ‘‘रजत’’न्ति पदभाजने (पारा. ५८४) वुत्तकहापणादि पञ्चप्पकारो मासको गहितो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘वुत्तप्पकारो सब्बोपि रजतमासको’’ति (पारा. अट्ठ. २.५८३-५८४). इध ‘‘जातरूपमासको’’ति विसुं गहितत्ता कहापणपदेन सुवण्णकहापणं वज्जेत्वा इतरद्वयमेव वत्तब्बं. ‘‘निस्सग्गियावह’’न्ति इदं अत्तनो अत्थाय उग्गण्हनउग्गण्हापनसादियनानि करोन्तं सन्धायाह. ‘‘तत्था’’तिआदिना वक्खमाननयेन दुक्कटावहञ्च होतेव.
७००-१. मुत्तादीनं इमस्मिं सिक्खापदविभङ्गे अवुत्तत्तेपि पाचित्तियकण्डे नवमवग्गे दुतियस्स रतनसिक्खापदस्स पदभाजने ‘‘रतनं नाम मुत्ता मणि वेळुरियो सङ्खो सिला पवालं रजतं जातरूपं लोहितङ्को मसारगल्ल’’न्ति (पाचि. ५०६) वुत्तानं दसन्नं रतनानं इमस्मिं सिक्खापदे निस्सग्गियवत्थुं कत्वा वुत्तं रजतं, जातरूपञ्च वज्जेत्वा अवसिट्ठानं अट्ठन्नं रतनानं दुक्कटवत्थुभावो इमस्स अट्ठकथायं ववत्थापितोति दस्सनत्थमाह ‘‘मुत्ता…पे… मसारगल्ल’’न्ति. एत्थ वेळुरियो गाथाबन्धवसेन न वुत्तो ¶ , सो एकयोगनिद्दिट्ठानं ¶ सत्तन्नं रतनानं गहणेनेव गय्हति. मुत्तादयो यथादस्सितसरूपायेव. ब्रह्मजालादिसुत्तन्तवसेनापि ‘‘अकप्पिया’’ति सिद्धानं सत्तधञ्ञादीनं पटिग्गहणे आपत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘धञ्ञानी’’तिआदि.
७०२. रतनसिक्खापदेयेव ‘‘रतनसम्मत’’न्ति आगतं कप्पियवत्थुं पटिग्गण्हतो अनापत्तिभावं दस्सेतुमाह ‘‘मुग्गमासादिक’’न्तिआदि.
७०३-४. एवं तिप्पकारेन ठितं वत्थुं गण्हतो अधिप्पायनानत्तेन सम्भवन्तं आपत्तिप्पभेदं दस्सेतुमाह ‘‘तत्था’’तिआदि. तत्थाति तेसु तीसु निस्सग्गियादिवत्थूसु. सङ्घादीनन्ति सङ्घगणपुग्गलचेतियादीनं. तन्ति निस्सग्गियवत्थुं. सब्बत्थायाति सब्बेसं अत्थायाति विग्गहो. अत्तनो अत्थाय च सङ्घादीनमत्थाय च दुक्कटवत्थुं गण्हन्तस्सापि दुक्कटमेव होतीति अत्थो. अवुत्तसमुच्चयेनेत्थ च-सद्देन ‘‘सब्बम्पि निक्खिपनत्थाय भण्डागारिकसीसेन सम्पटिच्छतो उपरि रतनसिक्खापदे आगतवसेन पाचित्तिय’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.५८३-५८४) अट्ठकथाय वुत्तविनिच्छयविसेसस्स सङ्गहो कतो.
७०५. कहापणादीनन्ति आदि-सद्देन सुवण्णादीनं सङ्गहो. ‘‘सहस्स’’न्ति इदं उपलक्खणं, सहस्सम्पीति वुत्तं होति.
७०६. थविकादीसूति आदि-सद्देन सिथिलपूरितानि भाजनानि गहितानि. ‘‘सिथिलबद्धेसू’’ति विसेसनेन ब्यतिरेकवसेन ‘‘घनबद्धे, पन घनपूरिते वा एकाव आपत्ती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५८३-५८४) अट्ठकथासेसं दीपेति.
७०७. उपनिक्खित्तसादियनकम्मं ¶ दस्सेतुमाह ‘‘इद’’न्तिआदि. गण्हितुकामोपीति एत्थ ‘‘होतू’’ति सेसो. निसेधेतब्बमेवाति कायेन वा वाचाय वा ‘‘इदं न कप्पती’’ति पटिक्खिपितब्बमेव, एवं सति अनापत्तियेवाति अत्थो. अयमत्थो अट्ठकथायं ‘‘कायवाचाहि वा अप्पटिक्खिपित्वापि सुद्धचित्तो हुत्वा ‘नयिदं अम्हाकं कप्पती’ति न सादियति, अनापत्तियेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.५८३-५८४) आगतोयेव.
७०८. तं ¶ वत्थुन्ति तथा पटिक्खित्तं वत्थुं. ठपेत्वा यदि गच्छतीति ‘‘तुम्हे गण्हथ वा, मा वा, दिन्नं दिन्नमेवा’’ति सचे सो ठपेत्वाव गच्छति. यथा तं न विनस्सति, तथा तं गोपयितब्बन्ति योजना. ‘‘अञ्ञो तत्थ आगन्त्वा पुच्छती’’तिआदिना अट्ठकथाय वुत्तनयेन तत्थागतेन कप्पियकारकेन ‘‘किमिद’’न्ति पुच्छिते सरूपं आवि कत्वा ‘‘गोपयिस्सामहं भन्ते, गुत्तट्ठानं दस्सेथा’’ति वुत्ते ‘‘इमं गहेत्वा एही’’ति अवत्वा सत्तभूमिकम्पि पासादं अभिरुहित्वा ‘‘इध ठपेही’’ति अवत्वा ‘‘इदं गुत्तट्ठान’’न्ति सुरक्खितट्ठानं दस्सेत्वा तत्थ ठपिते अग्गळं दत्वा रक्खितब्बन्ति वुत्तं होति.
७०९. गुत्तट्ठानं गहेत्वा गच्छन्तस्स कप्पियकारकस्स अवत्तब्बवोहारं दस्सेतुमाह ‘‘आहरेदमिद’’न्तिआदि. अकप्पियन्ति एत्थ ‘‘वचन’’न्ति लब्भति. एवं अकप्पियवचनं अवत्वा सुरक्खितट्ठाने आहरित्वा ठपिते किं कातब्बन्ति? विक्कायिके पत्तचीवरादिकप्पियभण्डे आहटे ‘‘अम्हाकं इमिना अत्थो, इमस्स एवरूपं मूलम्पि अत्थि, कप्पियकारको एव नत्थी’’ति वत्वा तेन ‘‘अहं कप्पियकारको, मय्हं दस्सेथा’’ति वुत्ते सचे रुच्चति, द्वारं विवरित्वा ‘‘इदं गण्हा’’ति अवत्वा ‘‘एत्थ ठपित’’न्ति दस्सेत्वा तस्मिं तस्स अग्घप्पमाणं ¶ गहेत्वा देन्ते अधिवासेतब्बं. अतिरेकं गण्हन्ते ‘‘मयं तुम्हाकं भण्डं न गण्हाम, गच्छथा’’ति नीहरित्वा अग्गळं दत्वा कप्पियकारके लद्धे ‘‘अम्हाकं एवरूपेन अत्थो, इदं नाम मूलं अत्थी’’ति वत्वा तेन किणित्वा दिन्ने अधिवासेतब्बन्ति अट्ठकथायं वुत्तनयेन पटिपज्जितब्बं.
७१०. ठपेत्वा रूपियग्गाहन्ति अनन्तरसिक्खापदे वक्खमानसरूपं सुवण्णादिरूपियं पटिग्गहेत्वा निस्सज्जित्वा देसितापत्तिकं पुग्गलं ठपेत्वा. निस्सट्ठपरिवत्तितन्ति एत्थ निस्सज्जित्वा आपत्तिया देसिताय ‘‘सचे तत्थ आगच्छति आरामिको वा उपासको वा’’तिआदिना (पारा. ५८४) पदभाजने वुत्तनयेन तत्थागतं कप्पियकारकं ‘‘आवुसो इमं जाना’’ति वत्वा ‘‘इमिना किं आहरिय्यतू’’ति तेन वुत्ते ‘‘इमं वा इमं वा आहरा’’ति अवत्वा ‘‘कप्पियं आचिक्खितब्बं सप्पि वा तेलं वा मधु वा फाणितं वा’’ति (पारा. ५८४) वुत्तत्ता भिक्खूनं कप्पियवत्थुमत्ते आचिक्खिते तेन निस्सट्ठवत्थुं परिवत्तेत्वा आहटं कप्पियभण्डन्ति अत्थो.
७११. अत्तनो ¶ पत्तभागम्पीति तथा आहटे कप्पियभण्डे सङ्घस्स भाजियमाने अत्तनो वस्सग्गेन अत्तनो पत्तकोट्ठासम्पि. पटिग्गाहकभिक्खुनोति रूपियं पटिग्गहेत्वा आपज्जित्वा निस्सज्जित्वा देसितापत्तिकस्स भिक्खुनो न वट्टतीति सम्बन्धो. अञ्ञतोति अत्ततो अञ्ञस्मा पब्बजितमनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतित्थिपुरिसानं अञ्ञतरतो. लद्धन्ति तेहि अत्तना लद्धकोट्ठासतो दिन्नवसेनपि लद्धं तं वत्थुं.
७१२. यं किञ्चि पच्चयन्ति तं वत्थुं परिवत्तेत्वा गहितेसु चतूसु पच्चयेसु अञ्ञतरम्पि पच्चयं. अन्तमसो पथविं खणित्वा ¶ उप्पादितोदकम्पि दारूहि आदित्तअग्गिम्पि तेलेन जलितपदीपम्पि रुक्खे वा गेहे वा पकतिछायम्पि तालपण्णम्पि उपभोगपरिभोगारहं अञ्ञम्पि यं किञ्चीति अट्ठकथाय वुत्तनयं इमिनाव सङ्गहितन्ति गहेतब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अन्तमसो मक्कटादीहि ततो हरित्वा अरञ्ञे ठपितं वा तेसं हत्थतो गळित्वा तिरच्छानपरिग्गहितम्पि पंसुकूलम्पि न वट्टतियेवा’’तिआदि (पारा. अट्ठ. २.५८३-५८४), ‘‘रूपियपटिग्गाहकस्स पन केनचि परियायेन ततो उप्पन्नपच्चयपरिभोगो न वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५८५) चाति. भिक्खुनोति रूपियपटिग्गाहकस्स भिक्खुस्स.
७१३. अज्झारामे वाति उपरि वक्खमानलक्खणेन परिच्छिन्ने अज्झारामे वा. तं रूपियं, ‘‘पतितं दिस्वा’’ति सेसो. अज्झावसथेपि वाति वक्खमानलक्खणे अन्तोआवासे च. निक्खिपन्तस्साति ‘‘यस्स भविस्सति, सो हरिस्सती’’ति वुत्ते ठाने तस्मिं वत्थुस्मिं गणनञ्च उपलक्खणञ्च सल्लक्खेत्वा ठपेन्तस्स.
७१४. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘रूपिये रूपियसञ्ञी, वेमतिको, अरूपियसञ्ञी रूपियं पटिग्गण्हाति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पारा. ५८६) भगवता पाचित्तियं वुत्तं. दुक्कटन्ति एत्थ ‘‘द्विकदुक्कट’’न्ति सामत्थिया लब्भति.
७१५. क्रियाक्रियन्ति गहणेन आपज्जनतो किरियं. पटिक्खेपस्स अकरणतो अकिरियन्ति.
रूपियपटिग्गहणकथावण्णना.
७१६-७. निस्सग्गियस्सापि ¶ वत्थुन्ति ‘‘निस्सग्गियपाचित्तियस्स वत्थू’’ति पठमसिक्खापदे निद्दिट्ठेसु रजतादीसु चतूसु अञ्ञतरं ¶ वत्थुं. दुक्कटस्स च वत्थुं वाति पठमं दस्सितमुत्तादिदुक्कटवत्थूसु अञ्ञतरं वा, इहोभयत्थ हेतुफलसम्बन्धे सामिवचनं. कप्पियस्स च वत्थुं वाति यथादस्सितेसु एव मुग्गमासादिकप्पियवत्थूसु अञ्ञतरं वा, इह अवयवावयविसम्बन्धे सामिवचनं. अवयवावयवीनं अभेदेपि भेदूपचारवसेन यथा ‘‘सिलापुत्तकस्स सरीर’’न्ति कप्पियवत्थुन्ति वुत्तं होति ‘‘कप्पियेन वत्थुना’’ति वक्खमानत्ता. इदानेत्थ दुक्कटवत्थुनो, कप्पियवत्थुनो च निस्सग्गियवत्थुना परिवत्तितत्ता आपत्ति होतीति गहेतब्बं. निस्सग्गियवत्थुना यो परिवत्तेति, तस्स आपत्तीति योजना.
दुक्कटस्स वत्थुना, कप्पियेन च वत्थुना वत्थुं निस्सग्गियस्स परिवत्तेति, आपत्तीति योजना. इध उभयत्थापि परिवत्तितस्स निस्सग्गियवत्थुत्ता आपत्ति होति. एवं तीसुपि ठानेसु ‘‘आपत्ती’’ति सामञ्ञवचनेन निस्सग्गियपाचित्तियमेव वुत्तन्ति पकरणतो लब्भति.
७१८. दुक्कटस्सेव वत्थुना दुक्कटस्स च वत्थुं वा परिवत्तेति, दुक्कटन्ति योजना. ‘‘वत्थुं वा कप्पियस्सा’’ति इदं वुत्तनयमेव, कप्पियवत्थुन्ति वुत्तं होति. इमस्स कप्पियवत्थुनोपि दुक्कटवत्थुना परिवत्तितत्ता दुक्कटं होतीति गहेतब्बं.
७१९. ‘‘वत्थुना कप्पियस्सा’’ति इदम्पि वुत्तनयमेव. कप्पियवत्थुनापि परिवत्तिते दुक्कटवत्थुवसेन दुक्कटं होतीति आह ‘‘तथा’’ति.
७२०. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘वत्थुनो’’ति इदं आकड्ढति. ‘‘निस्सग्गियस्सा’’ति इमिना पाचित्तियमाह. पुब्बन्ति पठमं, पुब्बे ¶ वुत्तरूपियपटिग्गहणसिक्खापदेति वुत्तं होति. इमिनाति रूपियसंवोहारसिक्खापदेन. परिवत्तनं वारितन्ति सम्बन्धो.
७२१. रूपियन्ति च सञ्ञिस्साति ‘‘रूपियं नाम सत्थुवण्णो कहापणो लोहमासको दारुमासको जतुमासको, ये वोहारं गच्छन्ती’’ति (पारा. ५८९) पदभाजने वुत्तेसु रूपियसञ्ञितेसु वत्थूसु ‘‘अञ्ञतर’’न्ति सञ्ञिस्स. अरूपियेति खरपत्तादिम्हि. तेन अरूपियेन. ‘‘चेतापेन्तस्स अरूपिय’’न्ति पदच्छेदो. ‘‘अरूपिये रूपियसञ्ञी रूपियं चेतापेति ¶ , निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पारा. ५९१) वुत्तत्ता रूपियपरिवत्तने दुक्कटस्स अभावतो, पाचित्तियस्स च सम्भवतो रूपियं न गहेतब्बं. अरूपिये रूपियं इति सञ्ञिस्स च विमतिस्स च अरूपियं चेतापेन्तस्स तेन द्वे दुक्कटानि होन्तीति योजना.
७२२. अरूपिये अरूपियन्ति सञ्ञिस्साति एत्थ ‘‘अरूपियं परिवत्तेन्तस्सा’’ति सेसो. पञ्चहीति सहत्थे करणवचनं, ‘‘सहधम्मिकेही’’ति सेसो, पञ्चहि सहधम्मिकेहि सद्धिन्ति अत्थो. वदतोति वोहरतो, कयविक्कयं करोन्तस्साति अत्थो. भिक्खुभिक्खुनिसामणेरसामणेरिसिक्खमानासङ्खातेहि पञ्चहि सहधम्मिकेहि अरूपियं परिवत्तेन्तस्स अनापत्तीति अत्थो.
७२३. संवोहारेन समुट्ठानतो क्रियसमुट्ठानं.
रूपियसंवोहारकथावण्णना.
७२४. कप्पियं नाम ‘‘चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा, अन्तमसो चुण्णपिण्डोपि दन्तकट्ठम्पि दसिकसुत्तम्पी’’ति ¶ पदभाजने वुत्तानि कप्पियवत्थूनि. यथाह अट्ठकथायं ‘‘चीवरादीनं कप्पियभण्डानं वसेन अनेकविध’’न्ति. कप्पियेनेवाति तेनेव कप्पियेन वत्थुना. ‘‘कयविक्कयं समापज्जेय्याति ‘इमिना इमं देहि, इमिना इमं आहर, इमिना इमं परिवत्तेहि, इमिना इमं चेतापेही’ति अज्झाचरती’’ति (पारा. ५९५) वचनतो ‘‘परिवत्तयतो’’ति इमस्स ‘‘कयविक्कयं समापज्जतो’’ति परियायो.
तत्थ अञ्ञस्स हत्थतो कप्पियवत्थुना परिवत्तेत्वा गहणं कयो नाम. अत्तनो हत्थतो कप्पियवत्थुं परिवत्तेत्वा दानं विक्कयो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘इमिना इमं देही’तिआदिना हि नयेन परस्स कप्पियभण्डं गण्हन्तो कयं समापज्जति, अत्तनो कप्पियं देन्तो विक्कय’’न्ति. ‘‘ठपेत्वा सहधम्मिके’’ति वुत्तत्ता परिवत्तयतोति एत्थ अञ्ञेहि सद्धिन्ति लब्भति. एत्थ अञ्ञे नाम गिहिनो इत्थिपुरिसा, सासनतो बाहिरा पब्बजिता च. तस्मा अयं कयविक्कयो अन्तमसो मातापितूहिपि न कातब्बोयेव. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अयञ्हि कयविक्कयो ¶ ठपेत्वा पञ्च सहधम्मिके अवसेसेहि गिहिपब्बजितेहि अन्तमसो मातापितूहिपि सद्धिं न वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५९५).
७२५. अकप्पियस्स वत्थुस्साति इमस्मिं सिक्खापदे वुत्तचीवरादिकप्पियवत्थुतो अञ्ञस्स निस्सग्गियदुक्कटवत्थुस्स. तेनेवाति अकप्पियवत्थुनायेव. ‘‘कप्पियस्स चा’’ति पाठसेसो, तेनेव अकप्पियेन वत्थुना कप्पियस्स वत्थुस्स परिवत्तनञ्चाति योजना. एवञ्हि पाठसेसे अकते अकप्पियेन वत्थुना कप्पियस्स परिवत्तनं कयविक्कये सङ्गहेतब्बं सिया, तं न युज्जति तस्स रूपियसंवोहारेयेव सङ्गहितत्ता, इध च ‘‘कप्पियवत्थुस्सेव कप्पियवत्थुना ¶ परिवत्तनं कयविक्कयो’’ति नियमितत्ता. निद्दिट्ठन्ति ‘‘अकप्पियभण्डपरिवत्तनञ्हि कयविक्कयसङ्गहं न गच्छती’’ति (पारा. अट्ठ. २.५९४) अट्ठकथायं निद्दिट्ठन्ति अत्थो.
७२६. तस्माति यस्मा अञ्ञत्र सहधम्मिकेहि कप्पियवत्थुस्सापि कयविक्कयो न वट्टति, अकप्पियस्स, कप्पियस्स च वत्थुनो अकप्पियेनेव वत्थुना परिवत्तनञ्च रूपियसंवोहारे सङ्गहितत्ता कयविक्कयसङ्गहं न गच्छति, तस्मा.
७२९. इदं नामाति ओदनादिकप्पियवत्थुमेव आह.
७३०-१. ‘‘गहेत्वा’’तिआदिगाथाय वत्थुलक्खणस्स उदाहरणं दस्सेत्वाव आपत्तिभेदं दस्सेतुमाह ‘‘विघासाद’’न्तिआदि. छल्लिन्ति रुक्खतचं. वल्लिन्ति लतं. कट्ठन्ति इन्धनदारुं. दारुन्ति गेहसम्भारादिदारुं. विपल्लासेनापि वत्तब्बं ‘‘वल्लिं वा पन छल्लिं वा, दारुं वा कट्ठमेव वा’’ति. वत्थूनन्ति तथा वत्वा आहरापितानं छल्लिआदिवत्थूनं. कयविक्कये आपत्तियो होन्तीति योजना, निस्सग्गियपाचित्तियापत्तियो होन्तीति वुत्तं होति.
७३२. ‘‘इति एवा’’ति पदच्छेदो, ‘‘पिवित्वा’’तिआदिना नयेन पुब्बकाले विहितपच्चयन्तं अकत्वा वुत्तनयेनेवाति अत्थो.
७३३. भूमिया लिम्पनेति योजनायं पन सेनासनभूमियं परिभण्डकरणकाळकादिवण्णकरणवसेन ¶ लेपने. वत्थुधोवनेति चीवरादिवत्थूनं धोवने. एत्थाति तेसु वुत्तप्पकारेसु. एतेसं गहणस्स उपलक्खणत्ता एवरूपेसु अञ्ञेसु ठानेसु.
७३४. अयन्ति ¶ भूमिसोधनादिवसेन आपन्ना पाचित्तियापत्ति.
७३५. ठपेत्वा भण्डसामिकन्ति एत्थ ब्यतिरेकवसेन अञ्ञस्स कप्पियकारस्साति लब्भति.
७३६. भासतो अनापत्तीति योजना. सेसमेत्थ उत्तानमेव.
कयविक्कयकथावण्णना.
कोसियवग्गो दुतियो.
७३७. कप्पिया पत्ता मत्तिकायोमया जातितो दुवेति योजना. वण्णाति पमाणानि. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तयो पत्तस्स वण्णाति तीणि पत्तस्स पमाणानी’’ति (पारा. अट्ठ. २.६०२). तेनाह ‘‘उक्कट्ठो मज्झिमोमको’’ति.
७३८. द्विन्नं तण्डुलनाळीनन्ति सुकोट्टितानं अखण्डानं पुराणसालितण्डुलानं द्वे नाळियो गहेतब्बा. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अनुपहतपुराणसालितण्डुलानं सुकोट्टितपरिसुद्धान’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.६०२). भत्तन्ति अवस्सावितं अनुत्तण्डुलं अकिलिन्नं अपिण्डितं सुविसदं कुन्दमकुलरासिसदिसं सुपक्कोदनमेव गहेतब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अनुत्तण्डुलं अकिलिन्नं अपिण्डितं सुविसदं कुन्दमकुलरासिसदिसं अवस्सावितोदन’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.६०२). मगधनाळियाति मगधरट्ठे नाळिया, सा नाळि तिलानं अट्ठपसतानि गण्हाति. तेनाहु पोराणा –
‘‘खारिदसद्वयं ¶ वाहो, खारी दोणट्ठकद्वयं;
द्विअट्ठनाळियो दोणो, नाळेका पसतट्ठकं;
लक्खं तिलानं पसतं, एतं वुत्तं पमाणतो’’ति.
‘‘मगधनाळि ¶ नाम अड्ढतेरसपला होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६०२) अन्धकट्ठकथायं वुत्तं. तब्बण्णनाय ‘‘अड्ढतेरसपलानि मासेहि गहेतब्बानी’’ति वुत्तं. केचि पनाहु –
‘‘चतुप्पसतिका मुट्ठि, पलञ्चेतं चतुग्गुणं;
कुडुवप्पसतञ्चेव, चत्तारि चेव नाळि तु.
‘‘सोयेव पत्थो चत्तारो, पत्था अळ्हकमुच्चते;
अळ्हकानम्पि चत्तारि, ‘दोणो’ति परिकित्तितो’’ति.
आचरिया पन ‘‘अट्ठपसता मागधनाळी’’ति पुब्बपक्खमेव रोचयन्ति.
खादनञ्च चतुब्भागन्ति तस्मिं भत्ते चतुधा विभत्ते एकभागमत्तं हत्थहारियघनमुग्गसूपन्ति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तस्स ओदनस्स चतुत्थभागप्पमाणो नातिघनो नातितनुको हत्थहारियो सब्बसम्भारसङ्खतो मुग्गसूपो पक्खिपितब्बो’’ति (पारा. अट्ठ. २.६०२).
ब्यञ्जनञ्च तदूपियन्ति याव चरिमालोपं, ताव सब्बालोपानुरूपं मच्छमंसादिब्यञ्जनञ्च. यथाह अट्ठकथायं ‘‘आलोपस्स आलोपस्स अनुरूपं यावचरिमालोपप्पहोनकं मच्छमंसादिब्यञ्जनं पक्खिपितब्ब’’न्ति. एत्थ च आलोपस्स आलोपस्स अनुरूपन्ति ‘‘ब्यञ्जनस्स मत्ता नाम ओदनचतुत्थभागो’’ति (म. नि. अट्ठ. २.३८७) ब्रह्मायुसुत्तस्स अट्ठकथायं वुत्तत्ता आलोपस्स चतुत्थभागप्पमाणं ब्यञ्जनं आलोपस्स अनुरूपन्ति गहेतब्बं. इध पन सूपस्सेव ओदनचतुत्थभागप्पमाणं ¶ दस्सेत्वा एतस्स लक्खणे दस्सिते इतरस्सापि दस्सितमेव होतीति ब्यञ्जनस्स तथा विसेसेत्वा पमाणं न दस्सितं. ओदने पक्खिपितब्बानि सप्पितेलतक्करसकञ्जिकादीनि गणनूपगानि न होन्ति.
७३९. तं सब्बन्ति यथावुत्तभत्तादिनिरवसेसं. गण्हतीति वक्खमानेहि तीहि पकारेहि गण्हाति. तस्साति उक्कट्ठस्स पत्तस्स. उपड्ढोति तस्मिं पत्ते गण्हनकदब्बसम्भारगाही पत्तो तंसहचरियेन ¶ ‘‘उपड्ढो’’ति वुत्तो. तदुपड्ढो चाति एत्थापि एसेव नयो. तस्स मज्झिमस्स पत्तस्स उपड्ढो तदुपड्ढोति गहेतब्बं.
७४०. इमेसु तीसु पत्तेसु उक्कट्ठस्स वुत्तं ओदनादि सब्बं यस्मिं पत्ते पक्खित्तं, तस्स मुखवट्टिमत्थके पुञ्जियमानं हीरकं हेट्ठाभागे फुसति, सो उक्कट्ठमज्झिमो नाम, हीरतो अतिरेकं तिट्ठति, सो उक्कट्ठोमको नाम, अन्तोपत्ते मुखवट्टिया हेट्ठिमन्तं अप्पत्वा तिट्ठति, सो उक्कट्ठुक्कट्ठो नाम, एवं मज्झिमो च ओमको च पच्चेकं तिविधो होतीति सब्बे नव पत्ता होन्तीति दस्सेतुमाह ‘‘उक्कट्ठस्सा’’तिआदि. तस्सेवाति उक्कट्ठस्सेव. ओमको च मज्झिमो चाति ओमकमज्झिमा. इध मज्झिमो च ओमको च उक्कट्ठस्सेव भेदो. एस नयो इतरद्वयेपि. ‘‘एव’’न्ति इमिना यथा ‘‘उक्कट्ठुक्कट्ठो उक्कट्ठोमको उक्कट्ठमज्झिमो’’ति योजेतब्बो, एवं मज्झिमोमकानम्पि यथाक्कमयोजनं दस्सेति ‘‘मज्झिमो मज्झिमुक्कट्ठो मज्झिमोमको, ओमकुक्कट्ठो ओमकमज्झिमो ओमकोमको चा’’ति.
७४१. तेसूति ¶ नवसु पत्तेसु. तस्माति अपत्तभावतो. न गच्छन्तीति उक्कट्ठुक्कट्ठञ्च ओमकोमकञ्चाति द्वे अपेक्खित्वा बहुवचनं कतं. एते भाजनसङ्खेपेन परिभुञ्जितब्बाति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तस्मा एते भाजनपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बा’’ति (पारा. अट्ठ. २.६०२).
७४२. पत्तलक्खणसंयुतन्ति एत्थ पत्तलक्खणं नाम यथावुत्तपमाणयुत्तता, ‘‘अयोपत्तो पञ्चहि पाकेहि पक्को मत्तिकापत्तो द्वीहि पाकेहि पक्को’’ति (पारा. अट्ठ. २.६०८) वुत्ता पाकसम्पत्ति, किणित्वा गण्हाति चे, तस्स दातब्बमूलस्स असेसेत्वा दिन्नभावो, छिद्दाभावो, छिन्नराजीनं अभावोति पञ्चविधं. होति चेत्थ –
‘‘पमाणयुत्तता पाक-सम्पत्ति दिन्नमूलता;
अच्छिद्दाराजिता चेति, पत्तलक्खणपञ्चक’’न्ति.
‘‘अधिट्ठाय वा विकप्पेत्वा वा’’ति वा-सद्दो योजेतब्बो. अधिट्ठायाति पठमं परिभुत्ते पत्ते सति तं पच्चुद्धरित्वा अधिट्ठातब्बपत्तो हत्थपासे चे होति, वक्खमाननयेन ‘‘इमं पत्तं अधिट्ठामी’’ति ¶ वचीभेदकरणवसेन वाचाय वा वचीभेदं अकत्वा एवमेव चिन्तेत्वा हत्थेन गहेत्वा फन्दापेन्तेन कायेन वा दूरे चे हत्थपासा होति, ठपितट्ठानं सल्लक्खेत्वा ‘‘एतं पत्तं अधिट्ठामी’’ति वाचा भिन्दितब्बाति अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. २.६०८ अत्थतो समानं) वुत्तनयेन एककेन वा पच्छा सतिसम्मोसे सरापेत्वा कुक्कुच्चं वूपसमेतुं समत्थस्स पुग्गलस्स सन्निधाने वा अधिट्ठायाति वुत्तं होति. ‘‘अञ्ञस्स सन्तिके अधिट्ठाने अयमानिसंसो – सचस्स ‘अधिट्ठितो नु खो मे, नो’ति विमति उप्पज्जति, इतरो सारेत्वा विमतिं छिन्दिस्सती’’ति ¶ (पारा. अट्ठ. २.६०८) अयमत्थो अट्ठकथायं वुत्तो. ‘‘द्वे पत्ते अधिट्ठातुं न लभती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं.
विकप्पेत्वाति (पाचि. ३७३; पारा. अट्ठ. २.६०८; कङ्का. अट्ठ. विकप्पनसिक्खापदवण्णना) त्थ विकप्पेतब्बस्स पत्तस्स एकत्तबहुत्तं, सन्निहितासन्निहितत्तञ्च सल्लक्खेत्वा एकं चे सन्निहितं, ‘‘इमं पत्तं तुय्हं विकप्पेमी’’ति वा ‘‘इमं पत्तं तिस्सस्स भिक्खुनो विकप्पेमी’’ति वा आदिना नयेन एकं विकप्पेत्वाति वुत्तं होति. एत्थ ‘‘परिभुञ्जेय्या’’ति वुत्तत्ता, ‘‘मय्हं सन्तकं परिभुञ्जेहि वा विस्सज्जेहि वा यथापच्चयं वा करोही’’ति तेन अपच्चुद्धटे परिभुञ्जितुं अयुत्तत्ता ‘‘विकप्पेत्वा’’ति पच्चुद्धटविसेसो गहेतब्बो.
७४३. धारेय्याति अनधिट्ठहित्वा, अविकप्पेत्वा च परिभुञ्जितब्बो. तं कालं पत्तं अतिक्कामयतोति योजना. ‘‘निस्सग्गिय’’न्ति इमिनापि ‘‘पत्त’’न्ति इदं युज्जति. पत्त-सद्दो मागधिकानं द्विलिङ्गको, तस्मा एवं वुत्तो.
७४४. अधिट्ठितविकप्पितेसु अनन्तोगधत्ता अतिरेकभावं दस्सेतुमाह ‘‘यं पत्त’’न्तिआदि.
७४५. सम्मुखेति अड्ढतेय्यहत्थप्पदेसतो अन्तो ठितं पत्तं. दूरस्मिन्ति अड्ढतेय्यरतनतो परभागे ‘‘अन्तोगब्भे वा उपरिपासादे वा सामन्तविहारे वा’’ति अट्ठकथायं वुत्तप्पकारे दूरेपि. यत्थ कत्थचि विकप्पनकालेपि सन्तिकदूरवचनभेदा एवमेव योजेत्वा वत्तब्बा. ‘‘विकप्पेतुं ¶ पन बहूनिपि लब्भती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. अयं नयोति ‘‘इमं पत्तं पच्चुद्धरामी’’तिआदिनयो.
७४६. वाचाकायवसेन ¶ दुविधे अधिट्ठाने वाचाधिट्ठानं दस्सेत्वा कायाधिट्ठानं दस्सेतुमाह ‘‘आभोग’’न्तिआदि. आभोगन्ति ‘‘इमं पत्तं अधिट्ठामी’’ति आभोगं. ‘‘मनसा’’ति इमिना न वचसाति वुत्तं होति. कायविकारोव कायविकारकं, हत्थेन फन्दापनादिकायकिरियाति अत्थो. एतेनेव कायाधिट्ठानं हत्थेन अपत्तब्बे दूरे न कातब्बन्ति दस्सेति.
७४७-८. ‘‘जहति अधिट्ठान’’न्ति पदच्छेदो. दानतोति अञ्ञस्स दानेन. भेदकतोति भिज्जनेन. नासतोति पत्तसामिकस्स कालकिरियाय. विब्भमतोति सिक्खं अपच्चक्खाय गिहिभावूपगमनेन. उद्धारतोति पच्चुद्धरणेन. पच्चक्खतोति सिक्खापच्चक्खानेन. परिवत्तनतोति लिङ्गपरिवत्तनेन. गाहतोति विस्सासग्गहणेन, अच्छिन्दित्वा गहणेन च.
कङ्गुसित्थप्पमाणेनाति सत्तन्नं धञ्ञानं खुद्दकतरस्स कङ्गुनो सित्थप्पमाणेन. खेनाति मुखवट्टिया द्वङ्गुलतो हेट्ठा आकासपरियायेन छिद्देन. आणिया वाति अयोमयाय आणिया वा.
७५०-१. मणिपत्तोति मणिना कतो. वेळुरियुब्भवोति मरकतमणिमयो. फलिकुब्भवोति फलिकपासाणेन कतो. काचमयोति काचमत्तिकामयो. कंसमयोति कंसलोहेन कतो. तिपुमयोति काळतिपुमयो. सीसमयोति सेततिपुमयो. विपल्लासेन च वदन्ति. सज्झुमयोति रजतमयो.
७५२. घटकटाहोति घटकपालं. सीसकटाहोति छवसीसकपालं. तुम्बन्ति अलाबु. अस्साति एकादसविधस्स ¶ पत्तस्स. अनुलोमिकन्ति अकप्पियवसेन अनुलोमं. तत्थाति तस्मिं एकादसविधे. तम्बमयं लोहमयं थालकं पन वट्टतीति योजना, पत्तोयेव न वट्टति, तम्बलोहमया थालका पन वट्टन्तीति अत्थो.
७५३. तट्टिकादीनीति ¶ आदि-सद्देन वट्टकादीनं सङ्गहो. वट्टकन्ति च अड्ढचन्दाकारो लोहादिमयो भाजनियविसेसो. पुग्गलस्साति भिक्खुस्स. गिही च सङ्घो च गिहिसङ्घा, तेसं सन्तका गिहिसङ्घिका.
७५४. यं किञ्चि पत्तन्ति सत्तसु पत्तेसु यं किञ्चि पत्तं. वोदकं कत्वाति विगतोदकं कत्वा. पटिसामेय्याति निक्खेपारहट्ठाने निक्खिपनवसेन, थविकाय पक्खिपित्वा बन्धनवसेन वा सङ्गोपेय्य.
७५५. ओतापेतुन्ति आतपे, अग्गिम्हि वा तापेतुं. उण्हेति तस्मिंयेव उण्हे. न निदहेतब्बोति न झापेतब्बो. सीसापनयनमेव न वट्टतीति न निदहेतब्बोति अत्थो अधिकनिवारणेनेव विञ्ञायति.
७५६. मिड्ढन्तेति मिड्ढिया अन्ते. परिभण्डन्तेति पमुखे महामिड्ढिया अन्ते. ‘‘वित्थिण्णेति अन्तमसो द्विपत्तमत्तोकासवित्थारे’’ति केचि. ठपेतुं पन वट्टतीति योजना, वलयादिआधारेन विनापि ठपेतुं वट्टतीति अत्थो. ‘‘मिड्ढिया पमुखे मिड्ढिया च खरभूमिपदेसादीसु च वलयमत्थके ठपेतुं वट्टती’’ति वदन्ति.
७५७. दारुआधारकेति उदुक्खलसदिसे दारुमये आधारे. द्वे पत्ते ठपेतुम्पि वट्टतीति पत्तमत्थके अपरस्सापि पत्तस्स ठपनवसेन द्वे पत्ते ठपेतुम्पि वट्टति. अपि-सद्देन ¶ एकस्मिं वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेति. अयमेव नयोति ‘‘द्वेपि पत्ते ठपेतुं वट्टती’’ति अयं नयो. दण्डभूमिआधारकेसूति एत्थ दण्डाधारो नाम बहूहि दण्डेहि कतो. भूमिआधारको नाम भूमियं कतो आलवालवलयाकारो सिलिट्ठाधारो. ‘‘दन्तवेत्तलतादिमयो भूमिआधारको’’ति केचि.
७५८-९. तट्टिकायाति तालपण्णादीहि कततट्टिकाय. पोत्थकेति मकचिवाकमये वा रुक्खवाकमये वा अत्थरणे. कटसारकेति तालपण्णादीहि वीते अत्थरणे. परिभण्डकतायाति कतगोमयपरिभण्डाय. अपि-सद्देन सुधाकम्मं कत्वा पासाणेन घंसित्वा मट्ठकताय भूमिया वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेति. वालुकासु वाति लेड्डुपासाणसक्खरकपालादिअमिस्सासु सण्हसुखुमवालुकासूति ¶ वुत्तं होति. तेनेवाह ‘‘तथारूपासू’’तिआदि. रजम्हि सन्तेपि असन्तेपि विसुंयेव ‘‘खरभूमिया न ठपेतब्ब’’न्ति वुत्तत्ता ‘‘सरजाया’’ति इमिना रजोकिण्णं सण्हभूमिमाह. खरभूमियाति फरुसभूमिया.
७६०. लग्गेतुन्ति ओलम्बेतुं. दण्डकोटिया, नागदन्तकोटिया च पत्तमुखेन पक्खिपित्वा ठपनम्पि लग्गनं नाम. छत्तङ्कमञ्चपीठेसूति छत्ते, अङ्के, मञ्चपीठे च.
७६१. अटनीसूति अङ्गेसु. बन्धित्वाति थविकाय अंसवद्धनकादिना येन केनचि बन्धित्वा. ओलम्बेतुम्पीति लग्गेतुम्पि. ‘‘ठपेतुं उपरी’’ति पदच्छेदो.
७६२. मञ्चपीठट्टकेति मञ्चपीठेसु ठपितपत्ता यथा न पतन्ति, तथा अटनिमत्थके दारुना परिक्खेपे कते मञ्चपीठट्टका ¶ नाम होन्ति, तादिसे मञ्चपीठट्टके ठपेतुं वट्टतीति अत्थो. भत्तपूरोपीति भत्तस्स पूरोपि. अपि-सद्देन यागुतेलपरिपूरितस्सापि सङ्गहो. तुच्छपत्ते विनिच्छयो यथावुत्तोयेव. पूरणं पूरो, भत्तस्स पूरो भत्तपूरो.
तिभाणवारवण्णना निट्ठिता.
७६३. कवाटन्ति द्वारकवाटफलकं. ‘‘सेनासने द्वारकवाटवातपानकवाटादी’’तिआदीसु द्वारफलकं ‘‘कवाट’’न्ति हि वुत्तं. न पणामेय्याति न नामेय्य न चालेय्य, न च पिदहेय्याति अत्थो. पत्तं हत्थे यस्स सो पत्तहत्थोति भिन्नाधिकरणोयं बाहिरत्थसमासो ‘‘वजिरपाणी’’तिआदीसु विय. ‘‘पणामेय्य अस्सा’’ति पदच्छेदो.
७६४. न नीहरेय्य पत्तेन चलकानीति रसं पिवित्वा पातितमधुकफलट्ठिकादि छड्डितानि बहि छड्डेतुं पत्तेन न नीहरेय्य. अट्ठिकानि वाति पनसट्ठिकोलट्ठिआदिअट्ठिकानि वा. उच्छिट्ठमुदकन्ति मुखधोवनादिकं उच्छिट्ठमुदकं. पत्तेन नीहरन्तस्साति योजना, बहि छड्डेतुं तं पत्ते आसिञ्चित्वा हरन्तस्साति वुत्तं होति. इतरथा उच्छिट्ठपत्तधोवनोदकम्पि तेनेव पत्तेन बहि न नीहरितब्बं सिया.
७६५. पटिग्गहेति ¶ मुखधोवनोदकन्ति पटिग्गहो, खेळमल्लकोव. मुखतो नीहटन्ति मुखेन छड्डितं मंसखण्डादि यं किञ्चि.
७६६. विनस्सतीति विब्भमेन वा सिक्खापच्चक्खानेन वा कालकिरियाय वा विनस्सति. अथ वा योति पच्चत्तवचनं ‘‘यस्सा’’ति सामिवसेन परिणामेत्वा यस्स भिक्खुनो ¶ पत्तो भेदेन वा अच्छेदेन वा चोरिकाय हरणेन वा नस्सति, तस्स अनापत्तीति योजना.
७६७. पठमस्साति पत्तवग्गस्स पठमं सङ्गहितत्ता पठमस्स. पत्तस्साति पत्तसिक्खापदस्स. पठमेनाति चीवरवग्गस्स पठमं सङ्गहितत्ता पठमेन कथिनेनाति सम्बन्धो. महेसिनाति महन्ते सीलक्खन्धादयो गुणे एसि गवेसीति महेसि. पठमस्स पत्तस्स समुट्ठानादयो सब्बे इध अनिद्दिट्ठविनिच्छया पठमेन कथिनेन समा सदिसा इति महेसिना मता अनुमता अनुञ्ञाताति योजना.
पठमपत्तकथावण्णना.
७६८. पञ्च बन्धनानि ऊनानि यस्स सो पञ्चबन्धनऊनो, पत्तो, तस्मिं, अबन्धनञ्च एकद्वितिचतुबन्धनञ्च ‘‘पञ्चबन्धनऊन’’न्ति गहितं. यथाह पाळियं ‘‘ऊनपञ्चबन्धनो नाम पत्तो अबन्धनो वा एकबन्धनो वा द्विबन्धनो वा तिबन्धनो वा चतुबन्धनो वा’’ति (पारा. ६१३). बन्धने अकतेपि बन्धनारहो वक्खमानलक्खणराजियुत्तोपि ‘‘ऊनपञ्चबन्धनोयेवा’’ति गहेतब्बो. एत्थ अबन्धनो नाम यस्स बन्धनमेव नत्थि, सो. तेनेवाह अट्ठकथायं ‘‘यस्मा अबन्धनस्सपि पत्तस्स पञ्च बन्धनानि न पूरेन्ति सब्बसो नत्थिताया’’ति (पारा. अट्ठ. २.६१२-६१३). द्वङ्गुलप्पमाणतो ऊनराजियुत्तो अबन्धनोकासोपि ‘‘अबन्धनोयेवा’’ति गहेतब्बो. यथाह पाळियं ‘‘अबन्धनोकासो नाम पत्तो यस्स द्वङ्गुला राजि न होती’’ति (पारा. ६१३).
७६९. उद्दिट्ठन्ति ‘‘बन्धनोकासो नाम पत्तो यस्स द्वङ्गुला राजि होती’’ति (पारा. ६१३) पदभाजने वुत्तं. द्वङ्गुलाय राजिया एकञ्च बन्धनन्ति योजना. ‘‘मुखवट्टितो हेट्ठा भट्ठा’’ति ¶ अट्ठकथावचनतो (पारा. अट्ठ. २.६१२-६१३) ‘‘सब्बापि राजियो मुखवट्टितो पट्ठाय ¶ हेट्ठा भट्ठायेव गहेतब्बा’’ति निस्सन्देहे वुत्तं. मुखवट्टिं विना अञ्ञत्थापि ऊनपञ्चबन्धने वा ऊनपञ्चबन्धनोकासे वा सति सोपि पत्तो ऊनपञ्चबन्धनो न होतीति न सक्का वत्तुं, तस्मा ‘‘मुखवट्टितो पट्ठाया’’ति (पारा. अट्ठ. २.६१२-६१३) अट्ठकथायं नियमेत्वा वचनं वीमंसितब्बं. इध पन तथा नियमो न दस्सितो, तस्मा अयमेव विनिच्छयो सामञ्ञेन वुत्ताय पाळिया अञ्ञदत्थु संसन्दति समेति. च-कारस्स अवुत्तसमुच्चयत्थत्ता द्वङ्गुलद्वङ्गुलाहि द्वीहि द्वे बन्धनानि च तीणि बन्धनानि चाति इदम्पि वुत्तमेव होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यस्स पन द्वे राजियो, एकायेव वा चतुरङ्गुला, तस्स द्वे बन्धनानि दातब्बानि. यस्स तिस्सो, एकायेव वा छळङ्गुला, तस्स तीणि बन्धनानि दातब्बानी’’ति (पारा. अट्ठ. २.६१२-६१३).
ऊनपञ्चबन्धनपत्तेसु अन्तिमपत्तस्स विभागं दस्सेतुमाह ‘‘बन्धनानि चा’’तिआदि. मुखवट्टिया अट्ठङ्गुलप्पमाणानं चतुन्नं राजीनं चत्तारि बन्धनानि चाति वुत्तं होति. चकारो पुब्बे वुत्तस्सेव समुच्चयं करोति. अट्ठङ्गुलराजिया तथाति मुखवट्टितो पट्ठाय अट्ठङ्गुलायामं भट्ठाय राजिया द्वङ्गुलद्वङ्गुलमत्ते ठाने तेनेव नीहारेन बद्धानि चत्तारि बन्धनानि चाति अत्थो.
७७०. एवं ऊनपञ्चबन्धनपत्तं दस्सेत्वा इदानि परिपुण्णपञ्चबन्धनपत्तं दस्सेतुमाह ‘‘पञ्च वा’’तिआदि. मुखवट्टिया द्वङ्गुलद्वङ्गुलायामं ओतिण्णा पञ्च राजियो च. वा-सद्देन पञ्चबन्धनविकप्पा दस्सिता. एका वापि दसङ्गुलाति मुखवट्टितो दसङ्गुलायामा एका वा राजि होति. अपि-सद्देन तस्सा राजिया बन्धनो पञ्चबन्धनपक्खो दस्सितो. अयं पत्तोति ¶ यस्स पञ्च राजियो वा तत्थ बन्धनानि पञ्चबन्धनानि वा, दसङ्गुला एका राजि वा तत्थ बन्धनानि पञ्चबन्धनानि वा सन्ति, अयं पत्तो पञ्चबन्धनो नाम.
७७१. एत्तावता मत्तिकापत्ते विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि अयोपत्ते दस्सेतुमाह ‘‘अयोपत्तो’’तिआदि. छिद्दानि पटिच्छादेतुं बन्धितब्बानि अयोपट्टानि लोहमण्डलकानि नाम. ‘‘भण्डी’’तिपि तस्सेव परियायो. भण्डितब्बं बन्धित्वा छिद्दे पटिच्छादितेपि यत्थ असण्हताय आमिसं तिट्ठति, तादिसोपि अपत्तोयेवाति आह ‘‘मट्ठो वट्टती’’ति. अयोचुण्णेन वाणियाति एत्थापि ‘‘मट्ठो वट्टती’’ति सम्बन्धनीयं.
७७२. तस्स ¶ निस्सग्गियं सङ्घस्स निस्सट्ठं तं पत्तं तस्मिं अनुकम्पाय अगण्हन्तस्साति योजना, ‘‘सङ्घमज्झे निस्सज्जितब्बो’’ति (पारा. ६१३) वचनतो सङ्घमज्झे निस्सट्ठं तस्स तं पत्तं तस्मिं पत्तनिस्सज्जके पुग्गले अनुकम्पाय अगण्हन्तस्स.
७७३. दीयमाने तु पत्तस्मिन्ति ऊनपञ्चबन्धनेन पत्तेन विञ्ञापितनवपत्ते भिक्खुम्हि तं पत्तं सङ्घमज्झे निस्सज्जित्वा आपत्तिं देसेत्वा निसिन्ने चतस्सो अगतियो अगमनं, गहितागहितजाननन्ति इमेहि पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना पठमं सङ्घं याचित्वा ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सङ्घेन पत्तगाहकं कत्वा सम्मतेन निस्सट्ठपत्तं हत्थेन गहेत्वा तस्मिं सङ्घे सङ्घत्थेरतो पट्ठाय अनुक्कमेन उपसङ्कम्म विञ्ञायमानं गुणं वत्वा पणामिते. यस्साति तस्मिं सङ्घमज्झे निसिन्नस्स यस्स ¶ भिक्खुनो, रोचनत्थयोगे सम्पदानवचनं. सो दीयमानो पत्तो. तं दीयमानं पत्तं.
७७४. दीपितोति ‘‘अपत्तकस्स न गाहेतब्बो’’ति (पारा. ६१५) वुत्तो. तत्थाति तस्सं भिक्खुपरिसायं. पत्तपरियन्तोति एत्थ ‘‘एवं परिवत्तेत्वा परियन्ते ठितपत्तो’’ति (पारा. अट्ठ. २.६१५) अट्ठकथायं वुत्तत्ता तेन पत्तपरिवत्तनेन आगतो वा सब्बेहि अग्गहितत्ता आगतो सो एव वा पत्तो परियन्तो नाम होतीति अत्थो. तस्स भिक्खुनोति पत्तं निस्सज्जित्वा निसिन्नस्स तस्स भिक्खुनो.
७७५. तन्ति अत्तनो दिन्नं तं परियन्तपत्तं. अप्पदेसेति मञ्चपीठादिअट्ठाने. यथाह अट्ठकथायं ‘‘मञ्चपीठछत्तनागदन्तादिके अदेसे’’ति (पारा. अट्ठ. २.६१५). विस्सज्जेतीति अञ्ञस्स देति. अत्तना अदापेत्वा अञ्ञेन तं पत्तं सयमेव अत्तनो गहेत्वा अञ्ञं अनुरूपं पत्तं दिय्यमानं गण्हितुं वट्टतीति अट्ठकथायं वुत्तं. अभोगेन परिभुञ्जतीति यागुरन्धनादिवसेन परिभुञ्जति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अभोगेनाति यागुरन्धनरजनपचनादिना’’ति (पारा. अट्ठ. २.६१५). ‘‘अन्तरामग्गे पन ब्याधिम्हि उप्पन्ने अञ्ञस्मिं भाजने असति मत्तिकाय लिम्पित्वा यागुं वा पचितुं उदकं वा तापेतुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६१५) अट्ठकथायं वुत्तत्ता तादिसे ठाने तथापि परिभुञ्जितुं वट्टतीति एत्थ विसेसो.
७७६. नट्ठेति ¶ अत्तनो परिभुञ्जियमाने पत्ते चोरग्गहणादिना नट्ठे. भिन्नेति भेदमुपगते. अनापत्तीति अञ्ञं पत्तं विञ्ञापेन्तस्स अनापत्ति. पकासिताति ‘‘अनापत्ति नट्ठपत्तस्स भिन्नपत्तस्स ञातकानं पवारितानं अञ्ञस्सत्थाय ¶ अत्तनो धनेना’’तिआदिना (पारा. ६१७) नयेन पाळियं देसिता. इध ‘‘अञ्ञस्सत्थाया’’ति वुत्तत्ता अत्तनो वळञ्जियमाने पत्ते सतिपि अञ्ञस्सत्थाय पत्तं विञ्ञापेतुं वट्टति. ञातकादीनं गण्हतोति एत्थ ‘‘सन्तक’’न्ति लब्भति. अत्तनो धनेनाति योजना. एत्थ धनं नाम सुत्तवत्थादि कप्पियवत्थु.
दुतियपत्तकथावण्णना.
७७८. सप्पिआदिं भेसज्जन्ति एत्थ पाळियं ‘‘सेय्यथिदं? सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणित’’न्ति (पारा. ६२२) उद्दिसित्वा ‘‘सप्पि नाम गोसप्पि वा अजिकासप्पि वा महिंससप्पि वा, येसं मंसं कप्पति, तेसं सप्पी’’ति (पारा. ६२३) निद्दिट्ठं घतञ्च ‘‘तेसंयेव नवनीत’’न्ति (पारा. ६२३) निद्दिट्ठं नवनीतञ्च ‘‘तिलतेलं सासपतेलं मधुकतेलं एरण्डकतेलं वसातेल’’न्ति (पारा. ६२३) निद्दिट्ठं तेलञ्च ‘‘मधु नाम मक्खिकामधू’’ति (पारा. ६२३) निद्दिट्ठं मधुञ्च ‘‘फाणितं नाम उच्छुम्हा निब्बत्त’’न्ति (पारा. ६२३) निद्दिट्ठं गुळादिफाणितञ्चाति एतस्मिं पञ्चभेसज्जरासिम्हि यं यं भेसज्जन्ति अत्थो. पुरेभत्तन्ति पुरेभत्ते. पटिगय्हाति पटिग्गहेत्वा.
७७९. तं पुरेभत्तं पटिग्गहितं भेसज्जं. सत्ताहन्ति एत्थ ‘‘वट्टती’’ति किरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. ‘‘सत्ताहं अतिक्कमन्तस्सा’’ति पदच्छेदो. ‘‘सत्ताहातिक्कमे तस्सा’’ति वा पाठो. सत्ताहस्स अतिक्कमो सत्ताहातिक्कमो, तस्मिं सत्ताहातिक्कमे. तस्साति भेसज्जपटिग्गाहकस्स भिक्खुनो. ‘‘निस्सग्गिय’’न्ति इमिना पाचित्तियमेव दस्सितं. निस्सग्गियवत्थु भाजनगणनाय आपत्तिं करोति. एकस्मिं भाजनेपि विसुं विसुं ठपितानि नवनीतपिण्डगुळपिण्डसक्करमधुपटलानिपि ¶ अत्तनो गणनाय आपत्तिं करोन्ति.
७८०. गण्हित्वाति पटिग्गहेत्वा. सन्निधीयतीति सन्निधि, सन्निहितवत्थु, तस्स कारकं करणं ¶ अपरापरदिवसत्थाय ठपनं, तं कत्वा, पच्छाभत्तं पटिग्गहितं यथा अपरं दिवसं गच्छति, तथा कत्वा निक्खिपित्वाति अत्थो. निरामिसं सायतोति आमिसेन अमिस्सेत्वा भुञ्जन्तस्स.
७८१. उग्गहितन्ति अप्पटिग्गहापेत्वा हत्थेन गहितं. सरीरभोगेति बहि सरीरपरिभोगेनेव.
७८२. गहितं पटिग्गहितं. तापेत्वाति विलीयापेत्वा.
७८३. ‘‘सयं तापेति…पे… न होति सो’’ति इदं सुधोतनवनीतं सन्धाय वुत्तं, दुद्धोतेन पन दधिगुळिकादिसहितेन सामंपाको होतेव. नवनीतस्स यं सयं तापनं, सो सामंपाको न होतीति योजना.
७८४. येन केनचीति उपसम्पन्नेन, अनुपसम्पन्नेन वा.
७८५. ‘‘सयं करोती’’ति इमिना अनुपसम्पन्नं निवत्तेति. तेन कतं पन तदहु पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘पुरेभत्तं पटिग्गहितखीरेन वा दधिना वा कतसप्पि अनुपसम्पन्नेन कतं सामिसम्पि तदहु पुरेभत्तं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२२).
७८६. सवत्थुकस्साति एत्थ वत्थु नाम खीरदधि.
७८७. अस्साति पटिग्गहितखीरदधीहि कतसप्पिमाह. ‘‘पटिग्गहेत्वा तानी’’ति वुत्तत्ताति इदं ‘‘यानि खो पन तानि ¶ गिलानानं भिक्खूनं पटिसायनीयानि भेसज्जानि, सेय्यथिदं? सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणितं, तानि पटिग्गहेत्वा’’ति (पारा. ६२२) इमस्मिं मातिकापाठे ‘‘यानी’’ति वुत्तसप्पिआदीनमेव ‘‘तानि पटिग्गहेत्वा’’ति वुत्तत्ताति वुत्तं होति, तत्थ खीरदधीनं अवुत्तत्ताति अधिप्पायो.
७८८. कप्पियसप्पिम्हीति ¶ कप्पियमंसानं सत्तानं घते. अकप्पियसप्पिम्हीति अकप्पियमंसानं सत्तानं घते, पटिग्गहेत्वा सत्ताहे अतिक्कन्तेति वुत्तं होति.
७८९. तेन सप्पिना अकप्पियेन भवितब्बन्ति इदं दुक्कटं कथं होतीति आह ‘‘सब्बा’’तिआदि. अकप्पियं मंसं येसं ते अकप्पियमंसा, मनुस्सादयो, सब्बे च ते अकप्पियमंसा चाति सब्बाकप्पियमंसा, तेसं.
७९०-१. एवं चे वट्टति, ‘‘येसं मंसं कप्पति, तेसं सप्पी’’ति कस्मा पाळियं वुत्तन्ति चोदनं समुट्ठापेत्वा तं परिहरितुमाह ‘‘येस’’न्तिआदि. तत्थ ‘‘येसञ्हि कप्पति मंसं, तेसं सप्पी’’ति इदं वचनं किं पयोजनं साधेतीति वुत्तं होति. इदानि परिच्छेदनियमनसङ्खातं तंपयोजनञ्च तब्बिसयञ्च दस्सेतुमाह ‘‘पणीतभोजनस्सा’’तिआदि. पणीतभोजनस्स परिच्छेदनियामनन्ति योजना. सत्ताहकालिके पञ्चविधे भेसज्जेति वुत्तं होति, निद्धारणे भुम्मं. निस्सग्गियस्स वत्थूनन्ति निद्धारितब्बदस्सनं. निस्सग्गियस्साति एत्थ तंहेतुकस्स पाचित्तियस्साति अत्थो. वत्थूनन्ति सप्पिनवनीतद्वयमेव वुत्तं. सत्ताहकालिके निस्सग्गियपाचित्तियस्स वत्थु नाम एतेसमेव सप्पिनवनीतानि, पणीतभोजनञ्च तेसमेव खीरदधिसप्पिनवनीतानीति दस्सेतुं तथा वुत्तं, न अकप्पियमंससत्तानं सप्पिआदिनिवारणत्थं ¶ वुत्तन्ति अयं पाळियं तथागता धिप्पेतो अत्थोति वुत्तं होति.
७९२. गहितुग्गहितादिके उग्गहितपटिग्गहितादिके नवनीतेपि सब्बो विनिच्छयो सप्पिम्हि वुत्तनयेनेव वेदितब्बोति योजना. आदि-सद्देन पुरेभत्तं, पच्छाभत्तं पटिग्गहितखीरदधीहि, उग्गहितखीरदधीहि च कतं नवनीतं, तादिसमेव अकप्पियमंसनवनीतञ्च सङ्गहितं. सब्बो विनिच्छयोति आपत्तिआदिकं सब्बविनिच्छयं सङ्गण्हाति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सब्बो आपत्तानापत्तिपरिभोगापरिभोगनयो’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२२).
७९३-४. भिक्खूनं आकिरन्तीति एत्थ ‘‘पत्ते’’ति सामत्थिया लब्भति. आदिच्चपक्कन्ति आतपे विलीनं. संसट्ठं परिस्सावितं.
७९५-६. तिलतेलं सासपतेलं मधुकतेलं एरण्डकतेलं. गहितन्ति पटिग्गहितं. पुरेभत्तं सामिसम्पि ¶ निरामिसम्पि सायितब्बन्ति योजना. तेसं वसाति सत्ताहातिक्कन्तानं तेसं तेलानं वसेन, तेलभाजनगणनायाति वुत्तं होति.
७९८. तेसं तिण्णम्पीति एरण्डमधुकसासपबीजानं तिण्णं.
८००. सासपादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन पटिलोमेन मधुकेरण्डकानं गहणं. गहेत्वाति पटिग्गहेत्वा. भिक्खुना तेलत्थायेव गहेत्वा ठपितानं सासपादीनं सत्ताहातिक्कमे दुक्कटं सियाति योजना.
८०१-२. नाळिकेरञ्च ¶ करञ्जञ्च नाळिकेरकरञ्जानि, तेसं, नाळिकेरफलानं, नत्तमालट्ठीनञ्च तेलन्ति सम्बन्धो. कुरुवकस्साति अतसिबीजस्स. निम्बञ्च कोसम्बकञ्च निम्बकोसम्बकानि, तेसं, पुचिमन्दबीजस्स च फन्दनबीजस्स च तेलन्ति सम्बन्धो. भल्लातकस्साति एवंनामकस्स रुक्खबीजस्स. समयच्चयेति सत्ताहातिक्कमे.
८०३. यावकालिकभेदञ्चाति एत्थ ‘‘यावकालिक’’न्ति भेदो विसेसनं यस्साति विग्गहो, ‘‘इदं वत्थु’’न्ति एतस्स अज्झोहरणीयविसेसितब्बस्स विसेसनं. यावजीविकन्तिपि तस्सेव विसेसनं. सेसन्ति ‘‘सामंपाकसवत्थुक पुरेभत्तपच्छाभत्तपटिग्गहितउग्गहितकवत्थुविधानं सब्ब’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.६२२) अट्ठकथायं दस्सितं सेसं विसेसप्पकारजातमाह. एत्थापीति इमस्मिं तेलविनिच्छयेपि.
८०४. अच्छस्स इसस्स. मच्छस्स जलजस्स. वराहस्स सूकरस्स. सुसुकासङ्खातस्स मकरस्स. मच्छवचनेनेव मकरस्स सङ्गहितत्तेपि वाळमच्छभावेन विसुं गहणन्ति अट्ठकथायं वुत्तं. गद्रभस्स खरस्स. इमेसं पञ्चन्नं सत्तानं वसेन पञ्चविधानं वसानं तेलञ्च पञ्चप्पकारं होतीति अत्थो.
८०५. कप्पियाकप्पियस्स चाति कप्पियाकप्पियमंसस्स सत्तस्साति वुत्तं होति, सब्बमेव ¶ वसातेलं वट्टतीति इमिना सम्बन्धो. एत्थ ‘‘अनुजानामि भिक्खवे वसानि भेसज्जानि अच्छवसं मच्छवसं सुसुकावसं सूकरवसं गद्रभवस’’न्ति (महाव. २६२) अनुञ्ञातपाठे अच्छवसाग्गहणेन मनुस्सेहि अञ्ञेसं सब्बाकप्पियमंससत्तानं वसाय अनुञ्ञातत्ता ¶ तं सङ्गहेतुं अकप्पियग्गहणं कतन्ति दट्ठब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अच्छवस’न्ति वचनेन ठपेत्वा मनुस्सवसं सब्बेसं अकप्पियमंसानं वसा अनुञ्ञाता’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२३). एत्थ अकप्पियमंससत्तानं मंसानं अकप्पियभावो ‘‘मंसेसु हि दस मनुस्सहत्थिअस्ससुनखअहिसीहब्यग्घदीपिअच्छतरच्छानं मंसानि अकप्पियानि. वसासु एका मनुस्सवसाव. खीरादीसु अकप्पियं नाम नत्थी’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२३) अट्ठकथावचनतो वेदितब्बो. अकप्पियवचनेन मनुस्सवसायपि गय्हमानत्ता तस्मिं नीहरितुमाह ‘‘ठपेत्वा’’ति.
८०६. पुरेभत्तन्ति पुरेभत्ते. संसट्ठं परिस्सावितं. ‘‘पुरेभत्त’’न्ति इदं ‘‘पटिग्गहेत्वान, पक्कं, संसट्ठ’’न्ति इमेहि पदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. यथाह पाळियं ‘‘काले पटिग्गहितं काले निप्पक्कं काले संसट्ठं तेलपरिभोगेन परिभुञ्जितु’’न्ति (महाव. २६२).
८०७. तं कत्वा देतीति अपटिग्गहितवसं गहेत्वा पचित्वा तेलं देतीति अत्थो. तेनाह अट्ठकथायं ‘‘अनुपसम्पन्नेहि कतं निब्बट्टितवसातेलं पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसम्पि वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२३). ततो उद्धं सत्ताहमनतिक्कम्माति गहेतब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘पच्छाभत्ततो पट्ठाय सत्ताहं निरामिसमेव वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२३). इध उभयत्थापि काले, विकाले च कप्पियाकप्पियमंसवसानं तेलं दिय्यमानं सुखुममंसचुण्णादिकं अब्बोहारिकं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यं पन तत्थ सुखुमरजसदिसं मंसं वा न्हारु वा अट्ठि वा लोहितं वा होति, तं अब्बोहारिक’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.६२३).
८०८. पटिग्गहेतुन्ति एत्थ ‘‘वस’’न्ति च कातुन्ति एत्थ ‘‘तेल’’न्ति च पकरणतो लब्भति. कातुन्ति एत्थ पचितुं परिस्सावितुन्ति ¶ उभयमेवाति अत्थो. ‘‘न वट्टती’’ति इदं पटिग्गहणादिपयोगत्तये विसुं विसुं दुक्कटत्ता वुत्तं. यथाह पाळियं ‘‘विकाले चे भिक्खवे पटिग्गहितं विकाले निप्पक्कं विकाले संसट्ठं, तं चे परिभुञ्जेय्य, आपत्ति तिण्णं दुक्कटान’’न्ति ¶ (महाव. २६२). इमानि हि तीहि पयोगेहि तीणि दुक्कटानि होन्ति. सेसोति उग्गहितकपटिग्गहितकसवत्थुकविसयो विनिच्छयो च भाजनगणनाय आपत्तिभेदो चाति एवंपकारो वत्तब्बविसेसो.
८०९. गहितन्ति पटिग्गहितं. मधुकरीकतन्ति मधुमक्खिकाखुद्दकमक्खिकाभमरमक्खिकासङ्खाताहि तीहि मधुकरीहि कतं.
८१०. वत्थूनं गणनाति मधुपटलेन ठितं चे, पटलगणनाय, पीळेत्वा भाजने पक्खिपित्वा ठपितं चे, भाजनगणनाय, सिलेसमिव पत्थिन्नं चे, महाभमरमधुखण्डपिण्डवसेन, विसुं विसुं कते तेसं गणनायाति अत्थो.
८११. घनाघनन्ति एत्थ गुळञ्च नानप्पकारा सक्करा च घनपक्कं नाम. पक्कतनुकं फाणितं अघनपक्कं नाम. उच्छुसिलेसो अपक्कघनं नाम. उच्छुदण्डतो पीळितरसो अपक्काघनं नाम. ‘‘फाणितं नाम उच्छुम्हा निब्बत्त’’न्ति (पारा. ६२३) साधारणपाळिवचनतो, ‘‘फाणितं नाम उच्छुरसं उपादाया’’ति (कङ्खा. अट्ठ. भेसज्जसिक्खापदवण्णना; वि. सङ्ग अट्ठ. ९८) अट्ठकथावचनतो च इह रसादीहि उच्छुपानम्पि सङ्गहितं. केचि उच्छुनो चतुकालिकत्तं वण्णयन्ति, तं न सारतो पच्चेतब्बं.
८१२. फाणितन्ति वुत्तप्पकारे तस्मिं फाणिते अञ्ञतरं. गहितं पटिग्गहितं.
८१३. असंसट्ठेनाति ¶ अपरिस्सावितेन. कतफाणितन्ति परिस्सावेत्वा अत्तना कतफाणितं. पुरेभत्तं गहितेनाति पुरेभत्तं पटिग्गहितेन. ‘‘सयं कत’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.६२३) वुत्तत्ता कतन्ति उच्छुरसो गहेतब्बो.
८१६. कत्वाति पचित्वा फाणितं कत्वा.
८१७. पच्छाभत्तं कतञ्चापीति पच्छाभत्तं अत्तना च कतं अनुपसम्पन्नेन च कतं फाणितम्पि.
८१८. कतं ¶ …पे… सीतवारिनाति सीतुदके मधुकपुप्फानि पक्खिपित्वा ठपेत्वा मद्दित्वा परिस्सावितरसेन कतं मधुकफाणितं.
८१९. अस्साति मधुकफाणितस्स. दुक्कटन्ति तदाधारभाजनगणनाय दुक्कटं. खीरं पक्खिपित्वा कतं मधुकफाणितं यावकालिकं चे होति, कथं खण्डसक्कराकतं सत्ताहकालिकं होतीति विचारणायं खीरजल्लिकं धोवित्वा धोवित्वा गय्हमानत्ता वट्टतीति परिहरन्ति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘खण्डसक्करं पन खीरजल्लिकं अपनेत्वा अपनेत्वा सोधेन्ति, तस्मा वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२३). ‘‘बीजतो पट्ठाय न वट्टती’’ति पटिक्खित्तमधुकपुप्फमेरयं विना आमकञ्च पक्कञ्च मधुकपुप्फं पुरेभत्तं वट्टतीति अट्ठकथायं वुत्तं.
८२०. सब्बेसं पन फलानन्ति कदलिखज्जूरिआदिफलानं.
८२१. सामञ्ञजोतनाय विसेसेपि अवट्ठानतो ‘‘कालिका’’ति इमिना ‘‘पच्छाभत्तं सति पच्चये’’ति वचनसामत्थिया यावकालिकवज्जा तयो कालिका गहेतब्बा ¶ , ‘‘पुरेभत्तं यथासुख’’न्ति वचनसामत्थिया चत्तारोपि गहेतब्बा. यावकालिकवज्जा तयो कालिका पच्छाभत्तं विकाले पच्चये पिपासादिकारणे सति केवलम्पि पच्चेकम्पि मिस्सेत्वापि परिभुञ्जितुं भिक्खुस्स वट्टन्ति. कालिका चत्तारोपि पुरेभत्तं काले यावमज्झन्हा केवलम्पि मिस्सेत्वापि यथासुखं असतिपि पच्चये परिभुञ्जितुं भिक्खुस्स वट्टन्तीति योजना.
८२२. अरुआदीनीति वणादीनि. ‘‘मक्खेतुं न वट्टती’’ति इमिना बाहिरपरिभोगोपि निवारितो.
८२३. अनापत्तिवारे ‘‘अन्तोसत्ताह’’न्ति अधिकारे ‘‘अनुपसम्पन्नस्स चत्तेन वन्तेन मुत्तेन अनपेक्खो दत्वा पटिलभित्वा परिभुञ्जती’’ति (पारा. ६२५) वुत्तत्ता चजित्वाति एत्थ ‘‘अन्तोसत्ताहं अनुपसम्पन्नस्सा’’ति वत्तब्बं. लभित्वाति एत्थ ‘‘सत्ताहातिक्कमेपी’’ति सामत्थिया लब्भति. तेनाह महापदुमत्थेरो ‘‘अन्तोसत्ताहे दिन्नस्स हि पुन परिभोगे आपत्तियेव नत्थि, सत्ताहातिक्कन्तस्स पन परिभोगे अनापत्तीति दस्सनत्थमिदं वुत्त’’न्ति. लभित्वाति ¶ गहिततेलेन अनुपसम्पन्नेन सक्कच्चं, असक्कच्चं वा दिन्नं लभित्वा. सायितुन्ति एत्थ ‘‘लभती’’ति सेसो.
८२४. ‘‘अनापत्ति अधिट्ठेती’’ति द्विन्नं पदानं अन्तरे ‘‘अन्तोसत्ताह’’न्ति सेसो, सब्बपदेहिपि युज्जति. अधिट्ठेतीति सत्ताहब्भन्तरे सप्पिञ्च तेलञ्च वसञ्च मुद्धनि तेलं वा अब्भञ्जनं वा, मधुं अरुमक्खनं, फाणितं घरधूपनं भविस्सतीति अधिट्ठेति. अधिट्ठितेन अनधिट्ठितं चे मिस्सं होति, पुनपि अधिट्ठातब्बं. विस्सज्जेतीति अन्तोसत्ताहे अञ्ञस्स उपसम्पन्नस्स देति. सचे तथा दिन्नं अञ्ञेन अप्पटिग्गहितत्ता ¶ , तेन पटिग्गहितम्पि इतरस्स दिन्नत्ता तेसं अनापत्तीति अट्ठकथायं (पारा. अट्ठ. २.६२५ अत्थतो समानं) वुत्तं.
विनस्सतीति सत्ताहब्भन्तरे येन केनचि आकारेन यथा अपरिभोगं होति, तथा चोरिकाय हरणादिवसेन नस्सति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘विनस्सतीति अपरिभोगं होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२५). अच्छिन्दित्वा गण्हतीति अञ्ञो तस्मिं सत्ताहब्भन्तरे विलुम्पित्वा गण्हाति. विस्सासं गण्हतीति तस्मिंयेव सत्ताहब्भन्तरे अञ्ञो विस्सासं गण्हाति.
८२५. अकथिनचित्तेन सत्थुना समुट्ठानादयो सब्बेव पठमेन कथिनेन समा पकासिताति योजना. अकथिनचित्तेनाति महाकरुणारसेन तिन्तताय अकक्कसचित्तेन, अविहिंसाभिरतचित्तेनाति वुत्तं होति. सत्थुनाति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकादीहि अत्थेहि सदेवकं लोकं अनुसासतीति सत्था, तेन सब्बञ्ञुना दसबलेन सम्मासम्बुद्धेन.
भेसज्जसिक्खापदकथावण्णना.
८२६. गिम्हानन्ति एत्थ ‘‘मासान’’न्ति सामत्थिया लब्भति, निद्धारणे सामिवचनं, गिम्हेसु चतूसु मासेसूति अत्थो. निद्धारितब्बं दस्सेति ‘‘मासो सेसो’’ति, एत्थ ‘‘वत्तब्बे काले’’ति सेसो. फग्गुनमासकण्हपक्खपाटिपदतो पट्ठाय जेट्ठमासपुण्णमिपरियोसानेसु तीसु मासेसु अतिक्कन्तेसूति अत्थो. सेसमासो नाम जेट्ठमासस्स कण्हपक्खपाटिपदतो पट्ठाय आसाळ्हिमासपुण्णमिपरियोसानो. गिम्हानं मासो सेसोति वत्तब्बे कालेति अत्थो.
इमस्मिं ¶ ¶ पच्छिमे गिम्हमासे जेट्ठमासस्स कण्हपक्खो वस्सिकसाटिका चे न लद्धा, परियेसितुं लद्धं कातुं खेत्तं, अधिट्ठाननिवासनानं अखेत्तं. आसाळ्हिपुरिमपक्खो परियेसनकरणनिवासनानं खेत्तं, अधिट्ठातुं अखेत्तं. आसाळ्हिकण्हपक्खपाटिपदतो याव पच्छिमकत्तिकपुण्णमी, इदं चतुन्नम्पि खेत्तन्ति अयमेत्थ सङ्खेपो.
परियेसेय्याति ‘‘ये मनुस्सा पुब्बे वस्सिकसाटिकं देन्ती’’तिआदिना (पारा. ६२८) पदभाजने वुत्तनयेन पुब्बे वस्सिकसाटिकदायकं उपसङ्कम्म ‘‘देथ मे वस्सिकसाटिकचीवर’’न्तिआदिना वचनेन अविञ्ञापेत्वा ‘‘कालो वस्सिकसाटिकाय समयो वस्सिकसाटिकाय, अञ्ञेपि मनुस्सा वस्सिकसाटिकं देन्ती’’ति एवं सतुप्पादमत्तकरणेन परियेसेय्य.
साटिकन्ति वस्सिकसाटिकं. ‘‘अद्धमासो सेसो’’ति इदं ‘‘गिम्हान’’न्ति इमिनाव युज्जति. तत्थ ‘‘वत्तब्बे काले’’ति अज्झाहरितब्बं, आसाळ्हिमासस्स पुरिमपक्खेति अत्थो. कत्वाति एत्थ ‘‘लद्ध’’न्ति सामत्थिया लब्भति. यथावुत्तनयेन सतुप्पादेन वा अवसेसानं सद्धासम्पन्नकुलानं वा सन्तिका लद्धं सिब्बनरजनकप्पबिन्दुदानवसेन निट्ठापेत्वाति वुत्तं होति. परिदहेति निवासेय्य.
८२७-८. पिट्ठिसम्मते समयेति ‘‘कत्तिकपुण्णमासिया पन पच्छिमपाटिपददिवसतो पट्ठाय याव जेट्ठमूलपुण्णमा इमे सत्त मासा पिट्ठिसमयो नामा’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२८) एवं दस्सितेसु सत्तसु मासेसु. ञातकाञ्ञातकादिनो सतुप्पादं कत्वाति योजना. आदि-सद्देन पवारितापवारितानं सङ्गहो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अञ्ञातकअप्पवारितट्ठानतो’’ति.
तेसुयेवाति ¶ ञातकअञ्ञातकपवारितअप्पवारितेसु. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘होति निस्सग्गियापत्ती’’ति इदं दस्सितं. सा आपत्ति अञ्ञातकअप्पवारितेसु अञ्ञातकविञ्ञत्तिसिक्खापदेन होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘देथ मे वस्सिकसाटिकचीवर’न्तिआदिना नयेन विञ्ञत्तिं कत्वा निप्फादेन्तस्स अञ्ञातकविञ्ञत्तिसिक्खापदेन निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.६२८). ञातकपवारितेसु तेन सिक्खापदेन अनापत्ति, पिट्ठिसमयत्ता इमिना ¶ आपत्ति होति. अञ्ञातकअप्पवारितेसु च वक्खमाननयेन वत्तभेददुक्कटेन सद्धिं होतीति दट्ठब्बं.
८२९-३०. अञ्ञातकादिनो कत्वा पन सतुप्पादन्ति योजना. आदि-सद्देन अप्पवारितानं सङ्गहो. कुच्छिसञ्ञिते समयेति यथावुत्तपिट्ठिसमये सत्तमासे विना इतरे पञ्च मासा वुत्ता. यथाह अट्ठकथायं ‘‘जेट्ठमूलपुण्णमासिया पन पच्छिमपाटिपददिवसतो पट्ठाय याव कत्तिकपुण्णमा इमे पञ्च मासा कुच्छिसमयो नामा’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२८). वत्थन्ति वस्सिकसाटिकं. अदिन्नपुब्बेसूति येहि वस्सिकसाटिका न दिन्नपुब्बा, तेसु, इमिना वत्तभेदस्स कारणमाह. इह वत्तभेदो नाम ‘‘ये मनुस्सा पुब्बे वस्सिकसाटिकचीवरं देन्ती’’तिआदिवचनतो (पारा. ६२८) दिन्नपुब्बेसु कातब्बस्स सतुप्पादस्स अदिन्नपुब्बेसु करणं. ब्यतिरेकतो दिन्नपुब्बेसु नत्थीति दीपितं होति.
तत्राति अञ्ञातकादिम्हि. ‘‘निस्सग्गिय’’न्ति इमिना अञ्ञातकविञ्ञत्तिसिक्खापदेन आपत्तिं आह. यथाह कुच्छिसमयचतुक्के ‘‘विञ्ञत्तिम्पि कत्वा निप्फादेन्तस्स अञ्ञातकविञ्ञत्तिसिक्खापदेन निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति. अयं पाचित्तियापत्ति पकतिया वस्सिकसाटिकदायकेसुपि होतीति इदं ¶ अट्ठकथायं ‘‘इदं पन पकतिया वस्सिकसाटिकदायकेसुपि होतियेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२८) वचनतो विञ्ञायति.
८३१. ओवस्सापेतीति आकासतो पतितउदकेनेव कायं तेमेति, इमिना ‘‘घटादीहि ओसिञ्चितुं वट्टती’’ति दीपितं होति. ‘‘निब्बकोसम्बुना नहायितुं वट्टती’’ति गण्ठिपदेसु वुत्तं. सतिपि चीवरेति वस्सिकसाटिकाय सतियापि. ‘‘परियोसाने दुक्कट’’न्ति इमिना बिन्दुगणनायाति दीपेति. विवटङ्गणेति रुक्खादिना केनचि अनावटट्ठाने.
८३२. मासस्मिन्ति गिम्हानं पच्छिममासस्मिं.
८३३. ‘‘अच्छिन्नचीवरस्साति एतं वस्सिकसाटिकमेव सन्धाय वुत्त’’न्ति (पारा. अट्ठ. २.६३०) अट्ठकथायं वुत्तं. वस्सिकसाटिकं निवासेत्वा नहायन्तस्स चोरुपद्दवो आपदा नाम. न्हानकोट्ठकन्ति नहानत्थाय कतकोट्ठकं. ‘‘वापी’’ति इमिना पोक्खरणिजातस्सरादयो ¶ उपलक्खिता. न्हायन्तस्साति नग्गो हुत्वा नहायन्तस्साति पकरणतो लब्भति. ‘‘आकासतो पतितउदकेनेवा’’ति (पारा. अट्ठ. २.६२९) अट्ठकथायमेव वुत्तं.
८३४. क्रियन्ति अकाले परियेसनकरणअधिट्ठाननिवासनेहि आपज्जितब्बतो किरियं. कायेन च वाचाय च विञ्ञापनादिं करोन्तस्स कायकम्मं वचीकम्मं होति.
वस्सिकसाटिककथावण्णना.
८३५. ‘‘यो ¶ पन भिक्खु भिक्खुस्स सामं चीवरं दत्वा’’ति (पारा. ६३२) वचनतो सामन्ति एत्थ ‘‘भिक्खू’’ति च दत्वाति एत्थ ‘‘भिक्खुस्स’’इति च लब्भति. चीवरन्ति छन्नं चीवरानं अञ्ञतरं चीवरं विकप्पनुपगं पच्छिमं. ‘‘कुपितो अनत्तमनो अच्छिन्देय्या’’ति (पारा. ६३२) वचनतो अच्छिन्दन्तस्साति एत्थ ‘‘कुपितस्स अनत्तमनस्सा’’ति सेसो, कुपितस्स अनत्तमनस्स अच्छिन्दन्तस्स वा अच्छिन्दापेन्तस्स वाति अत्थो. तन्ति अत्तना दिन्नचीवरं. ‘‘सकसञ्ञाया’’ति इमिना पाराजिकाय अवत्थुभावं दीपेति.
८३६. तथाति एकायेव आपत्तीति दीपेति.
८३७. वत्थानन्ति चीवरानं. अस्साति भिक्खुस्स.
८४१. सङ्घाटिं गण्ह, उत्तरासङ्गं गण्हाति योजना.
८४२. विकप्पनुपगं पच्छिमन्ति एत्थ ‘‘चीवर’’न्ति लब्भति. आयामतो वड्ढकिहत्थं तिरियं तथा विदत्थिप्पमाणं वत्थखण्डं हेट्ठिमपरिच्छेदतो विकप्पनुपगं नाम. अञ्ञं किञ्चि परिक्खारन्ति योजना, अन्तमसो सुचिम्पीति वुत्तं होति. परं पुग्गलं. छिन्दापेन्तस्साति अच्छिन्दापेन्तस्स. कारितन्तस्स द्विकम्मकत्ता ‘‘पर’’न्ति च ‘‘परिक्खार’’न्ति च कम्मद्वयगहणं. अञ्ञन्ति परिक्खारविसेसनं. दुक्कटं वत्थुगणनाय, वचनगणनाय च.
८४४. एवन्ति ¶ यथा अनुपसम्पन्ने अनुपसम्पन्नसञ्ञिनो दुक्कटं, एवं अनुपसम्पन्ने…पे… वेमतिकस्सापि दुक्कटन्ति योजना. अच्छिन्दन्तस्साति एत्थ यथावुत्तं ‘‘अनुपसम्पन्ने’’ति इदं विभत्तिविपरिणामेन सामिवचनं कत्वा ‘‘दिन्न’’न्ति अज्झाहारेन सह योजेतब्बं, ‘‘चीवर’’न्ति पकरणतो ¶ लब्भति, अनुपसम्पन्नस्स दिन्नं चीवरं अच्छिन्दन्तस्साति वुत्तं होति.
८४५. सो वाति यस्स चीवरं दिन्नं, सो एव वा भिक्खु. तुट्ठो वा दुट्ठो वा सो देतीति योजना. विस्सासमेव वाति विस्सासं कत्वा गण्हतोति योजना.
८४६. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे.
चीवरच्छिन्दनकथावण्णना.
८४७. विञ्ञापेत्वाति वत्थवायापनं सन्धाय याचित्वा. छब्बिधं सुत्तन्ति पदभाजने ‘‘खोमं कप्पासिकं कोसेय्यं कम्बलं साणं भङ्ग’’न्ति (पारा. ६३८) आगतं छप्पकारं सुत्तं. कम्बलन्ति एळकलोमसुत्तं. सानुलोमानि छप्पकारसुत्तानि हेट्ठा चीवरविनिच्छये वुत्तानुसारेन वेदितब्बानि. चीवरत्थं वत्थं ‘‘चीवर’’न्ति वुत्तं. तन्तवायेहीति कप्पियाकप्पियेहि पेसकारेहि. पोत्थकेसु ‘‘वायापेतुं न वट्टती’’ति पाठो दिस्सति, ‘‘सचे’’ति इमिना अयुज्जमानत्ता सो अपाठो. ‘‘वायापेति न वट्टती’’ति पाठो युज्जतीति सचे वायापेतीति योजना, अत्तनो अत्थाय यदि वायापेय्याति अत्थो.
८४८. तथा अकप्पियो. कीदिसोति आह ‘‘अञ्ञातकादिको’’ति. अञ्ञातकादिकोति अञ्ञातको आदि यस्स सो अञ्ञातकादिको. आदि-सद्देन अप्पवारितो गहितो. यो भिक्खु तन्तवायस्स अञ्ञातको, तेन अप्पवारितो च, तस्स अञ्ञातकादिको भिक्खुना विञ्ञत्तो सो तन्तवायो अकप्पियोति अत्थो.
८४९. अकप्पियेनाति ¶ विञ्ञापितेन. वायापेन्तस्साति एत्थ ‘‘पयोगे पयोगे दुक्कटं, पटिलाभेना’’ति सेसो. यथाह ‘‘वायापेति, पयोगे पयोगे दुक्कटं. पटिलाभेन निस्सग्गिय’’न्ति (पारा. ६३८).
८५०. कित्तके ¶ वीते निस्सग्गियं होतीति आह ‘‘विदत्थिमत्ते’’तिआदि. हत्थमत्तेति रतनमत्ते. पदभाजने ‘‘पटिलाभेन निस्सग्गिय’’न्ति वुत्तं, इध ‘‘वीते निस्सग्गिय’’न्ति कस्मा आहाति? अट्ठकथायं वुत्तत्ता. तत्थापि तथा कस्मा वुत्तन्ति? तदनन्तरं अत्तनो सन्तकत्ता वीतवीतट्ठानं पटिलद्धमेव होति, पदभाजनेपि इमिना अधिप्पायेन पटिलाभेन निस्सग्गियं वुत्तं, तस्मा याव चीवरं वड्ढति, ताव इमिना पमाणेन आपत्तियो वड्ढन्ति. फलकेपि चाति एत्थ फलकं नाम तुरिवीतट्ठानं, यत्थ संहरित्वा ठपेन्ति. फलके फलकेपि च निस्सग्गियं वुत्तन्ति योजना.
८५१. तेनेवाति विञ्ञत्ततन्तवायेनेव. कप्पियं सुत्तन्ति अविञ्ञत्तिया लद्धसुत्तं. कप्पियेन तन्तवायेन अकप्पियसुत्तं वायापेन्तस्स तथेव दुक्कटन्ति योजना.
८५२. एकन्तरिकतो वा कप्पियाकप्पियेहेव सुत्तेहि वीते दुक्कटन्ति योजना, अन्तरन्तरा अकप्पियसुत्तानं पसारणेन, वायनेन च दुक्कटं होतीति अत्थो. दीघतो वा तिरियतो वा कप्पियाकप्पियेहेव सुत्तेहि वीते दुक्कटन्ति योजना, दीघतो कप्पियसुत्तं पसारेत्वा तिरियं अकप्पियसुत्तेन वीते दुक्कटं होतीति अत्थो. वाग्गहणेन वुत्तविपरियायतोपि योजेतब्बं. दीघतो अकप्पियसुत्तं पसारेत्वा तिरियतो कप्पियसुत्तेन ¶ वीतेति अयमेत्थ विपरियायो. वीतेति एत्थ ‘‘फलके फलके’’ति अनुवत्तेतब्बं.
८५३. कप्पियाकप्पियेहि तन्तवायेहि कप्पियाकप्पियसुत्तं मिस्सेत्वा कते वीते फलके फलके तस्स भिक्खुस्स दुक्कटन्ति योजना. वेति निपातमत्तं, अथ वा वे तस्मिं कते वीतेति अत्थो.
८५४-५. ते कप्पियाकप्पियतन्तवाया परिच्छेदं दस्सेत्वा वारेनेव अकप्पियसुत्तं सचे विनन्तीति योजना. अकप्पियेन तन्तवायेन वीते. छन्दानुरक्खनत्थं ‘‘विते’’ति वुत्तं. पमाणस्मिन्ति विकप्पनुपगपच्छिमप्पमाणस्मिं. तदूनेति ततो विकप्पनुपगपच्छिमप्पमाणतो ऊने. इतरेनाति कप्पियतन्तवायेन. उभयत्थाति पमाणस्मिं, तदूने च दुक्कटं एवाति योजना.
८५६. सचे ¶ कप्पियाकप्पियतन्तवाया द्वेपि वेमं उभयकोटिया गहेत्वा एकतोव विनन्ति वाति योजना. तिरियं सुत्तं पवेसेत्वा येन आकोटेन्तो घनभावं सम्पादेन्ति, तं वेमं वुच्चति.
८५७. सब्बत्थ भेदेति कप्पियाकप्पियसुत्ततन्तवायेहि कते पमाणतदूनएकन्तरिकदीघतिरियप्पकारे सब्बत्थ वारभेदे. आपत्तिभेदोति अकप्पियसुत्तेहि आयामवित्थारतो अकप्पियतन्तवायेन वीतप्पदेसे पमाणयुत्ते पाचित्तियं, इतरत्र दुक्कटन्ति भेदो.
८५८. कप्पियो तन्तवायो नाम ञातको वा पवारितो वा कप्पियमूलेन पयोजितो वा.
८५९. ‘‘अनापत्ति ¶ चीवरं सिब्बेतुं, आयोगे, कायबन्धने, अंसबद्धके, पत्तत्थविकाय, परिस्सावने, ञातकानं, पवारितानं, अञ्ञस्सत्थाय, अत्तनो धनेना’’तिआदिकं (पारा. ६४०) अनापत्तिवारं दस्सेतुमाह ‘‘अनापत्ती’’तिआदि. इध निद्दिट्ठोव लक्खणेन अनिद्दिट्ठम्पि वेदितब्बं. एत्थ चीवरं सिब्बेतुं सुत्तं विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति योजना. धनं नाम तण्डुलादि कप्पियवत्थु. ‘‘परिस्सावने’’तिआदीसु निमित्तत्थे भुम्मं, परिस्सावनादिनिमित्तं सुत्तञ्च तन्तवाये च विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति वुत्तं होति.
सुत्तविञ्ञत्तिकथावण्णना.
८६०. अप्पवारितञ्ञातीनन्ति अप्पवारितानं अञ्ञातीनं, ‘‘कीदिसेन ते भन्ते चीवरेन अत्थो, कीदिसं ते चीवरं वायापेमी’’ति (पारा. ६४३) पदभाजने वुत्तनयेन अप्पवारितानं अञ्ञातीनन्ति अत्थो. समेच्चाति उपगन्त्वा. विकप्पन्ति विसिट्ठं कप्पं अधिकविधानं. आपज्जतीति करोति, ‘‘इदं खो आवुसो चीवरं मं उद्दिस्स विय्यति, आयतञ्च करोथ, वित्थतञ्च अप्पितञ्च सुवीतञ्च सुप्पवायितञ्च सुविलेखितञ्च सुवितच्छितञ्च करोथा’’तिआदिना (पारा. ६४२) नयेन दायकानं अधिप्पायतो अधिकतरआयतादिकरणत्थं विधानं करोतीति वुत्तं होति.
तत्थ ¶ आयतन्ति दीघं. वित्थतन्ति पुथुलं. अप्पितन्ति घनं. सुवीतन्ति सुट्ठु वीतं सब्बट्ठानेसु समं कत्वा वीतं. सुप्पवायितन्ति सुट्ठु पवायितं सब्बट्ठाने समं कत्वा तन्ते पसारितं. सुविलेखितन्ति लेखनिया सुट्ठु विलिखितं. सुवितच्छितन्ति कोच्छेन सुट्ठु वितच्छितं, सुविनिद्धोतन्ति अत्थो.
८६१. सुत्तवड्ढनप्पकारं ¶ दस्सेतुमाह ‘‘दीघायतप्पितत्थाया’’ति. तेन च पदभाजने ‘‘तस्स वचनेन आयतं वा वित्थतं वा अप्पितं वा करोति, पयोगे दुक्कटं, पटिलाभेन निस्सग्गियं होती’’ति (पारा. ६४३) एतं आयतादित्तयमेव वुत्तं. सुत्तवड्ढनके कतेति एत्थ अनन्तरं वत्तब्बेन ‘‘पयोगे दुक्कटं पटिलाभेना’’ति पाठसेसेन सह योजना कातब्बा, दायकेहि तुलयित्वा दिन्नप्पमाणतो सुत्तं वड्ढितुं तेन कतेन सब्बेनापि पयोगेन भिक्खुनो दुक्कटञ्च पटिलाभेन निस्सग्गियपाचित्तियञ्च होतीति अत्थो.
८६२. ञातकादीनं तन्तवायेसु चीवरे विकप्पं आपज्जन्तस्स अनापत्तिं विनिद्दिसेति योजना. अत्तनो धनेनाति एत्थ ‘‘पयोजितेसू’’ति सेसो, तन्तवायेसूति एतस्स विसेसनं. अत्तनो धनेन पयोजितेसु तन्तवायेसु चीवरे विकप्पं आपज्जन्तस्स अनापत्तिं विनिद्दिसेति योजना, अत्तनो सन्तकं कप्पियवत्थुं गहेत्वा विनन्तेसु विकप्पं आपज्जन्तस्साति अत्थो. अञ्ञस्सत्थाय विनन्तेसु विकप्पं आपज्जन्तस्साति सह पाठसेसेन योजना दट्ठब्बा.
८६३. महग्घं कत्तुकामिनो तन्तवायेहि अप्पग्घं वायापेन्तस्स अनापत्तिं विनिद्दिसेति योजना.
पेसकारकथावण्णना.
८६४. वस्संवुत्थे भिक्खू उद्दिस्साति पुरिमिकाय वस्सूपगते भिक्खू उद्दिसित्वा. पवारणाय पुब्बेव यं चीवरं दीयतीति सम्बन्धो. इदं वुत्तं होति – ‘‘दसाहानागतं कत्तिकतेमासिकपुण्णम’’न्ति ¶ (पारा. ६४८) पाळियं वुत्तं महापवारणाउपोसथदिवसस्स पुरेतरमेव पुब्बकत्तिकमासस्स जुण्हपक्खपञ्चमियं यं चीवरं ‘‘अच्चेकचीवरं नाम सेनाय वा गन्तुकामो होती’’तिआदिना (पारा. ६४९) पदभाजनागतेसु गमिकगिलानगब्भिनिअभिनवुप्पन्नसद्धादीसु ¶ अञ्ञतरेन दूतं पेसेत्वा वा अत्तना वा आगन्त्वा ‘‘वस्सावासिकं दम्मी’’ति वत्वा दिय्यतीति. तं होतच्चेकचीवरन्ति तं अच्चायिकचीवरं नाम होति.
८६५. पुरे पवारणायेवाति महापवारणाय पुरेतरमेव पञ्चमितो पट्ठाय यस्मिं किस्मिञ्चि दिवसे. भाजेत्वा यदि गय्हतीति एत्थ ‘‘येना’’ति च न कातब्बोति एत्थ ‘‘तेना’’ति च करोति चेति एत्थ ‘‘सो वस्सच्छेद’’न्ति च सामत्थिया लब्भति. भाजेत्वा यदि येन गय्हति, तेन वस्सच्छेदो न कातब्बो. सो वस्सच्छेदं करोति चे, तं भाजेत्वा गहितचीवरं सङ्घिकं होतीति योजना, छिन्नवस्सेन तं चीवरं सङ्घस्सेव दातब्बन्ति वुत्तं होति.
८६६. ‘‘अन्तोसमयमेवा’’ति इदं ‘‘अधिट्ठेती’’तिआदीहि पदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. पदभाजने ‘‘चीवरकालसमयो नाम अनत्थते कथिने वस्सानस्स पच्छिमो मासो, अत्थते कथिने पञ्चमासा’’ति वुत्तसमयब्भन्तरेयेव तं अच्चेकचीवरं.
८६७. कथिने तु अनत्थतेति यस्मिं कथिनं अनत्थतं, तस्मिं विहारेति वुत्तं होति. तु-सद्दो विसेसत्थजोतको. अनधिट्ठाय अविकप्पेत्वा परिहरीयति एत्थ अच्चेकचीवरन्ति परिहारो, मासो, एको च सो मासो ¶ चाति एकमासो, पुब्बकत्तिकमासस्स पाटिपददिवसतो पट्ठाय याव अपरकत्तिकमासस्स पुण्णमी, अयं चीवरकालसमयोति वुत्तो मासो. दसन्नं अहानं समाहारो दसाहं, तं परमं अधिकं एतस्साति दसाहपरमो, मासो. ‘‘दसाहानागतं कत्तिकतेमासिकपुण्णम’’न्ति (पारा. ६४८) पाळियं वुत्तपुब्बकत्तिकपुण्णमिपरियन्तदसाहाधिकोति अत्थो. कथिने अनत्थते तु दसाहपरमो एकमासोव तस्स अच्चायिकवत्थस्स परिहारो मतोति योजना.
८६८. अत्थते कथिनेति कथिनत्थतविहारेति वुत्तं होति. तस्स अच्चायिकवत्थस्साति सम्बन्धो. दसाहपरमा पञ्च मासाति सम्बन्धो. अनत्थतकथिने विहारे यथावुत्तचीवरकालसमयसङ्खातवस्सानावसानमासो च कथिनुद्धारदिवससङ्खातपच्छिमकत्तिककाळपक्खपाटिपदतो याव फग्गुनमासपुण्णमी, ताव हेमन्ता चत्तारो मासा चाति पञ्च मासा. पकासिताति ‘‘अनत्थते कथिने वस्सानस्स पच्छिमो मासो, अत्थते कथिने पञ्च मासा’’ति ¶ (पारा. ६४९) दीपिता. दसाहपरमाति वुत्तत्थोयेव. अत्थते कथिने दसाहपरमा पञ्च मासा तस्स अच्चायिकवत्थस्स परिहारो कालोति मुनिन्देन पकासिताति योजना.
अयमुभयत्थ वुत्ता दसाहपरमता अट्ठकथायं ‘‘अनत्थते कथिने एकादसदिवसाधिको मासो, अत्थते कथिने एकादसदिवसाधिका पञ्च मासा’’ति (पारा. अट्ठ. २.६५०) वुत्तपाठेन यथा न विरुज्झति, तथा विचारेत्वा गहेतब्बा. एवञ्हि पाठे सति न विरुज्झति –
‘‘तस्सच्चायिकवत्थस्स ¶ , कथिने तु अनत्थते;
परिहारेकमासेका-दसाहपरमो मतो.
अत्थते कथिने तस्स, पञ्च मासा पकासिता;
परिहारो दिनेनेका-दसाहपरमा पना’’ति.
८६९. पठमेन कथिनेनाति योजना. ‘‘अक्रियं अचित्त’’न्ति पदच्छेदो. अक्रियन्ति अन्तोसमये अधिट्ठानादिअकरणं.
अच्चेकचीवरकथावण्णना.
८७०-१. भिक्खूति सासङ्कसम्मते सप्पटिभये आरञ्ञकसेनासने वसन्तं भिक्खुमाह. यथाह ‘‘यानि खो पन तानि आरञ्ञकानि सेनासनानि सासङ्कसम्मतानि सप्पटिभयानि, तथारूपेसु भिक्खु सेनासनेसु विहरन्तो’’ति (पारा. ६५३). पुब्बकत्तिकपुण्णमं वसित्वाति सम्बन्धो. पुब्बकत्तिकपुण्णमा नाम अस्सयुजमासस्स जुण्हपक्खपन्नरसी, एत्थ पन सहचरियनयेन तदुपलक्खिता पुरिमिका तयो वस्सानमासा वुच्चन्ति. पुण्णमन्ति एत्थ वासकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. पुरिमिकाय वस्सं उपगन्त्वा अच्छिन्नवस्सो हुत्वा तयो मासे वसित्वाति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यस्मा पन यो वस्सं उपगन्त्वा याव पठमकत्तिकपुण्णमं वसती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६५३-६५४).
‘‘चीवर’’न्ति तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरं वुच्चति. गामे ठपेत्वाति सम्बन्धो, एत्थ ‘‘कत्तिकपुण्णम’’न्ति ¶ च ‘‘आकङ्खमानो’’ति च सेसो, अपरकत्तिकमासे कत्तिकचोरभयेन चीवरं पटिसामेतुकामो भिक्खु आरञ्ञकसेनासनस्स सामन्ता गोचरगामे निक्खिपित्वाति अत्थो. यथाह ‘‘उपवस्सं ¶ खो पन कत्तिकपुण्णमं…पे… आकङ्खमानो तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरं चीवरं अन्तरघरे निक्खिपेय्या’’ति (पारा. ६५३).
‘‘समन्ता गोचरगामे’’ति इदं ‘‘अन्तरघरे निक्खिपेय्याति समन्ता गोचरगामे निक्खिपेय्या’’ति (पारा. ६५४) पदभाजने वुत्तत्ता वुत्तं. ‘‘अपरकत्तिकमासे’’ति च ‘‘कत्तिकपुण्णमन्ति कत्तिकचातुमासिनी वुच्चती’’ति (पारा. ६५४) पदभाजनियवसेन वुत्तं. इधापि हि ‘‘कत्तिकपुण्णम’’न्ति अपरकत्तिकजुण्हपक्खपन्नरसिया वुच्चमानायापि सहचरियनयेन तंसहचरितो चतुत्थो मासो वुत्तो.
एत्तावता पुरिमिकाय वस्सं उपगन्त्वा महापवारणाय पवारेत्वा वुत्तलक्खणे आरञ्ञकसेनासने वसन्तस्स आरञ्ञकस्स भिक्खुनो पच्छिमकत्तिकमासे कत्तिकचोरभये सति तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरं गोचरगामे ठपेत्वा आरञ्ञकङ्गं पूरयतो चीवरेन विप्पवासो तस्मिं मासे न होतीति अनुञ्ञातभावो दीपितो. तदेव पकासेतुं निक्खेपोपायसन्दस्सनमुखेन वक्खति ‘‘कत्तिकेयेव मासस्मिं…पे… वट्टती’’ति.
इदानि अस्मिंयेव मासे ततो अञ्ञत्थ तस्स भिक्खुनो केनचि करणीयेन गच्छतो गामे ठपितेन तेन चीवरेन विप्पवसतो निद्दोसभावं अनुजानन्तेन भगवता ‘‘सिया च तस्स भिक्खुनो…पे… तेन चीवरेन विप्पवसितब्ब’’न्ति (पारा. ६५३) वुत्तमत्थं दस्सेतुमाह ‘‘पच्चये…पे… सम्मुति’’न्ति. पच्चये सति तादिसेति ‘‘सिया पच्चयो, सिया करणीय’’न्ति (पारा. ६५४) वचनतो तादिसे किच्चे सतीति अत्थो. छारत्तपरमन्ति छ रत्तियो परमा यस्स वासकम्मस्स तं छारत्तपरमं, किरियाविसेसनं, छारत्तपरमं वासकम्मं कातब्बन्ति अत्थो. तेन विना वसितब्बन्ति गामे निक्खित्तेन तेन चीवरेन विना तम्हा आवासा अञ्ञत्थ वसितब्बं. तदेव ¶ पाकटं कातुं वक्खति ‘‘अञ्ञत्थेव वसन्तस्स, छारत्तपरमं मत’’न्ति.
ततोति छारत्ततो. उत्तरि वसतोति सत्तमं अरुणं उट्ठापेत्वा वसन्तस्साति अत्थो. यथाह ¶ ‘‘ततो चे उत्तरि विप्पवसेय्याति सत्तमे अरुणुग्गमने निस्सग्गिय’’न्ति (पारा. ६५४). दोसोति निस्सग्गियपाचित्तियं. ‘‘विना सङ्घस्स सम्मुति’’न्ति इमिना किं वुत्तं होति? उदोसितसिक्खापदे अनुपञ्ञत्तिं कत्वा कोसम्बियं गिलानभिक्खुनो ‘‘अनुजानामि भिक्खवे गिलानस्स भिक्खुनो तिचीवरेन अविप्पवाससम्मुतिं दातु’’न्ति (पारा. ४७३) अनुञ्ञातत्ता गिलानस्स भिक्खुनो सङ्घेन ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय पुरिममेव या अविप्पवाससम्मुति दिन्ना, तं विनाति वुत्तं होति. तेन लद्धसम्मुतिकेन याव रोगो वूपसम्मति, ताव चिरम्पि तेन चीवरेन विना वसितुं वट्टतीति अधिप्पायो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अञ्ञत्र भिक्खुसम्मुतियाति या उदोसितसिक्खापदे कोसम्बकसम्मुति अनुञ्ञाता, तस्सा सम्मुतिया अञ्ञत्र. सचे सा लद्धा होति, छारत्तातिरेकम्पि विप्पवसितुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६५३-६५४).
८७२-३. चीवरनिक्खेपं दस्सेतुमाह ‘‘कत्तिकेयेव…पे… पकासितो’’ति. कत्तिकेयेव मासस्मिन्ति चतुन्नं वस्सानानं मासानं पच्छिमे कत्तिकमासेयेव इदमेकङ्गं. पठमाय पवारितोति दुतियमङ्गं, इध पठमाय वस्सूपनायिकाय वस्सं उपगन्त्वा पवारितोति योजना, महापवारणाय पवारितोति वुत्तं होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘पुरिमिकाय उपगन्त्वा महापवारणाय पवारितो होती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६५३-६५४). पच्छिमेन पमाणेन युत्तेति ततियमङ्गं. सेनासनेति एतस्स विसेसनं. इह आरञ्ञकसेनासनस्स पच्छिमप्पमाणं ¶ नाम पाकारेन वा वतिया वा परिखाय वा परिक्खित्तस्स गामस्स इन्दखीलसङ्खातगामद्वारकोट्ठकुम्मारतो वा अपरिक्खित्तस्स गामस्स परिक्खेपारहट्ठानसङ्खाते परियन्तगेहस्स उपचारे ठितस्स थाममज्झिमस्स पुरिसस्स बलप्पमाणेन विस्सट्ठलेड्डुपातद्वयतो वा पट्ठाय परिक्खित्तस्स विहारस्स सपरिक्खेपं वा अपरिक्खित्तस्स विहारस्स यस्सं दिसायं गामो होति, तत्थ गामपरियन्तसेनासनं वा चेतियं वा बोधिं वा अवधिं कत्वा विहारगमनीयेन पकतिमग्गेन विदत्थिगम्भीरं आरोपितेन आचरियधनुना पमितपञ्चधनुसतपमाणदूरन्ति सङ्खेपतो गहेतब्बं.
सासङ्कसम्मतेति चतुत्थमङ्गं, ‘‘इह सप्पटिभये’’ति सेसो. ‘‘सासङ्कसम्मतानि सप्पटिभयानी’’ति (पारा. ६५३) हि पाळि. इदं द्वयम्पि ‘‘सेनासने’’ति एतस्स विसेसनं. आरामआरामूपचारेसु चोरानं निसिन्नसयितट्ठितभुत्तपीतट्ठानादीनं दिस्समानताय आसङ्कासहिते तत्थेव आरामादीसु पहटमारितविलुत्तमनुस्सानं दिस्समानताय विसेसेन सहभयताय ¶ सप्पटिभये आरञ्ञके सेनासनेति अत्थो. वसन्तो भिक्खु. वसन्तोवाति एत्थ एवकारो अट्ठानप्पयुत्तो. तस्मा ततो आनेत्वा चतुरङ्गसमायोगे एवाति योजेतब्बो. चतुरङ्गसमायोगे एवाति यथावुत्तानं चतुन्नं अङ्गानं समायोगे सन्निपाते सति एव. एत्थ एवकारेन तस्स अङ्गस्स अभावे अलब्भमानतं दीपेति. पकासितोति ‘‘तत्रायं अङ्गसम्पत्ती’’तिआदिकाय (पारा. अट्ठ. २.६५३-६५४) अट्ठकथाय वुत्तो.
८७४. तं चीवरं. मासमेकन्ति वस्सानस्स पच्छिममाससङ्खातं एकं मासं. यो गामो सचे पुरिमबद्धाय अविप्पवाससीमाय ¶ अन्तो होति, तत्थ मासतो अतिरेकम्पि ठपेतुं वट्टतीति (वजिर. टी. पाराजिक ६५३ अत्थतो समानं) वजिरबुद्धित्थेरेन वुत्तं.
८७५. अञ्ञत्थेवाति यस्स आरञ्ञकसेनासनस्स गोचरगामे चीवरं निक्खित्तं, ततो आरञ्ञकसेनासनतो बहि एव. अयं अधिप्पायोति ‘‘यं गाम’’न्तिआदिकाय दियड्ढगाथाय पटिपादितत्थद्वयसङ्खातो अधिप्पायो. अस्साति सासङ्कसिक्खापदस्स. एवं इमिना सिक्खापदेन ‘‘चीवरेन विना कत्तिकमासे अरञ्ञे वसेय्या’’ति अनुञ्ञातत्ता ‘‘छारत्तपरमं तेन भिक्खुना तेन चीवरेन विप्पवसितब्ब’’न्ति (पारा. ६५३) इमिना गोचरगामे तं ठपेत्वा तस्मिं आरञ्ञकावासे वसित्वा केनचि करणीयेन ततो आवासतो गन्त्वा बहि वसतो दिवसपरिच्छेदस्स विञ्ञायमानत्तायेवाह ‘‘पटिच्छन्नो पकासितो’’ति.
८७६. ‘‘सचे गोचरगामतो पुरत्थिमाय दिसाय सेनासनं, अयञ्च पच्छिमं दिसं गतो होती’’तिआदिना (पारा. अट्ठ. २.६५६) अट्ठकथायं कथितनियामेन विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सेनासनमथागन्त्वा’’तिआदि. सेनासनन्ति अत्तना निवुत्थं आरञ्ञकसेनासनं. आगन्त्वाति बहि गतट्ठानतो आगन्त्वा. गोचरगामे चीवरं निक्खिपित्वा ततो पुरत्थिमाय दिसाय आरञ्ञकसेनासने विहरतो विहारा निक्खम्म ततो गोचरगामतो पच्छिमदिसाय दूरट्ठानं गतस्स आगतट्ठानतो तं सेनासनं आगन्त्वा विदूरत्ता सत्तमं अरुणं उट्ठापेतुं असक्कोन्तस्स भिक्खुनो किं विहितन्ति अयमेत्थ योजना.
८७७. गामसीमम्पि ¶ वागन्त्वाति यत्थ चीवरं निक्खित्तं, तं गामसीमम्पि पुरारुणायेव आगन्त्वा. यत्थ कत्थचीति (पारा. अट्ठ. २.६५६) सभादेवालयद्वारकोट्ठकादीसु यत्थ कत्थचि कप्पियट्ठाने ¶ . ‘‘यत्थ कत्थची’’ति सामञ्ञेन वुत्तत्ता तस्सा गामसीमाय अन्तो आरञ्ञकङ्गारक्खनारहं दूरट्ठानं लद्धं चे, अङ्गभेदं अकत्वा तत्थ अरुणं उट्ठापेतब्बं. धुतङ्गे विज्जमानेपि आपत्तिं अनापज्जितुं अन्तोगामेपि अरुणं उट्ठापेत्वा चीवरपवत्तियेव ञातब्बा. यथाह अट्ठकथायं ‘‘गामसीमम्पि ओक्कमित्वा सभायं वा यत्थ कत्थचि वा वसित्वा चीवरप्पवत्तिं ञत्वा पक्कमितुं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६५६).
८७८. एवञ्चापि असक्कोन्तोति अङ्गभेदं अकत्वा, कत्वा वा अन्तोगामसीमाय अरुणं उट्ठापेतुम्पि गन्तुं असक्कोन्तो. ञत्वाति अत्तनो चीवरस्स ठपितट्ठानं सल्लक्खेत्वा. तत्थेवाति एत्थ ‘‘ठितो’’ति लब्भति. खिप्पन्ति सीघं, पुरारुणाति वुत्तं होति. अतिरेके ठानेति योजना, यथाह अट्ठकथायं ‘‘अतिरेकचीवरट्ठाने ठस्सती’’ति (पारा. अट्ठ. २.६५६), ‘‘अतिरेकचीवरट्ठाने तिट्ठती’’ति चिन्तेत्वाति अत्थो.
८७९. विस्सज्जेतीति सत्तमअरुणुट्ठानतो पुरेतरमेव अञ्ञस्स देति. उपरिपि एवमेव वत्तब्बं.
८८०. सासङ्कसम्मते एवंनामके सिक्खापदे समुट्ठानादयो सब्बे तेन दुतियेन कथिनेन समा इति मुनिन्देन मता अनुमता अनुञ्ञाताति योजना.
सासङ्ककथावण्णना.
८८१. जानन्ति ‘‘सङ्घस्स देमा’’ति वचनेन परिणामितभावं येन केनचि आकारेन जानन्तो. यथाह पदभाजने ¶ ‘‘सामं वा जानाती’’तिआदि (पारा. ६५९). परिणतन्ति एत्थ पदभाजने ‘‘परिणतं नाम ‘दस्साम करिस्सामा’ति वाचा भिन्ना होती’’ति वुत्तनियामेन सङ्घस्स परिणतन्ति अत्थो. लाभन्ति लभितब्बं चीवरादि यं किञ्चि. यथाह ‘‘लाभो नाम चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा, अन्तमसो चुण्णपिण्डोपि दन्तकट्ठम्पि दसिकसुत्तम्पी’’ति. अत्तनो परिणामेय्याति ‘‘बहू आवुसो सङ्घस्स दायका, बहू सङ्घस्स भत्ता, मयं तुम्हे निस्साय तुम्हे सम्पस्सन्ता इध विहराम. तुम्हे चे अम्हाकं न दस्सथ, अथ को चरहि अम्हाकं दस्सति. देथावुसो अम्हाकं इमानि चीवरानी’’ति (पारा. ६५७) पाळिया ¶ आगतनयेन अत्तनो परिणामेय्याति वुत्तं होति. तस्स निस्सग्गियन्ति एत्थ ‘‘पयोगे दुक्कटं, पटिलाभेना’’ति सेसो. निस्सग्गियन्ति इदं परिणते परिणतसञ्ञिं सन्धाय वुत्तं. वेमतिकस्स पन दुक्कटं होति. यथाह ‘‘परिणते वेमतिको अत्तनो परिणामेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति. अपरिणतसञ्ञिनो अनापत्ति. यथाह ‘‘परिणते अपरिणतसञ्ञी अत्तनो परिणामेति, अनापत्ती’’ति.
८८२. ‘‘अञ्ञस्स देही’’ति सचे परिणामेतीति तथा सङ्घस्स परिणतभावं जानन्तो ‘‘अञ्ञस्स देही’’ति यदि परिणामेति. सुद्धिकं पाचित्तियन्ति निस्सज्जितब्बवत्थुरहितं केवलं पाचित्तियमत्तन्ति अत्थो. सुद्धचित्तेनाति सवासनानवसेसकिलेसप्पहानेन परिसुद्धचित्तेन भगवता. पाचित्तियमुदीरितन्ति पाचित्तियेसु अट्ठमस्स सहधम्मिकवग्गस्स अवसाने ‘‘यो पन भिक्खु जानं सङ्घिकं लाभं परिणतं पुग्गलस्स परिणामेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ४९०) देसितं.
८८३. एकं ¶ चीवरन्ति सङ्घस्स परिणतचीवरतो एकं चीवरं. चीवरं वाति एत्थ वा-सद्दो पच्चयन्तरविकप्पत्थो. वा पनाति एत्थ वा-सद्दो अत्थविकप्पत्थो. एकं चीवरं वा अञ्ञं वा पच्चयं परस्स, एकं पन अत्तनो वा परिणामेय्य चेति योजना. सद्धिन्ति एकतो, एकक्खणेति वुत्तं होति. द्वे पाचित्तियो सद्धिं सियुन्ति योजना, अञ्ञस्स परिणामनेन सुद्धपाचित्तियञ्च अत्तनो परिणामनेन निस्सग्गियपाचित्तियञ्चाति द्वे पाचित्तियो एकक्खणे होन्तीति अत्थो.
८८४. परिणामेत्वा ठपिते विनिच्छयं दस्सेत्वा परिच्चजित्वा दिन्ने विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सङ्घस्सा’’तिआदि. ‘‘पराजयो’’ति इदं पादप्पहोनकं वत्थुं सन्धाय वुत्तं. यथावत्थुवसेन पन दुक्कटथुल्लच्चयापि वत्तब्बा.
८८५. अञ्ञस्स चेतियस्स पोणं परिणतं अञ्ञस्स चेतियस्स वा सङ्घस्स वा पुग्गलस्स वापि पन परिणामेय्याति योजना. सङ्घस्स पुग्गलस्साति पदद्वयेपि एवमेव योजेतब्बं. यथाह ‘‘सङ्घस्स परिणतं अञ्ञसङ्घस्स वा चेतियस्स वा पुग्गलस्स वा परिणामेति ¶ , आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि (पाचि. ४९२). अञ्ञस्स पुग्गलस्स पोणं अञ्ञस्स पुग्गलस्स परिणामेय्याति.
८८६. इमस्स सब्बसत्तविसयतं दस्सेतुमाह ‘‘यो पना’’तिआदि.
८८७. इदं परिणतसिक्खापदं. तिसमुट्ठानन्ति कायचित्तवाचाचित्तकायवाचाचित्तसङ्खातेहि तीहि सचित्तकसमुट्ठानेहि समुट्ठानतो तिसमुट्ठानं. परिणामनपच्चया आपज्जितब्बतो क्रियं. सङ्घादीनं परिणतन्तिसञ्ञाय अभावेन ¶ विमुच्चनतो सञ्ञाविमोक्खं. कायविञ्ञत्तिवचीविञ्ञत्तीहि परिणामेतब्बतो कायकम्मं वचीकम्मं.
परिणतकथावण्णना.
पत्तवग्गो ततियो.
८८८. ये इमं विनिच्छयं तरन्ति, ते पञ्ञत्तिमहासमुद्दं तरन्तीति योजना. पञ्ञत्तिसङ्खातं विनयपिटकमेव महासमुद्दो वियाति पञ्ञत्तिमहासमुद्दो, तं. एवं समुदायं दस्सेत्वा तदवयवे दस्सेतुमाह ‘‘नेका’’तिआदि. नेकानि नानप्पकारानि वत्तानि सेनासनवत्तादीनि खन्धकागतानि उग्गा उत्तुङ्गा तरङ्गमाला महावीचिपरम्परा यस्साति विग्गहो, नानप्पकारखन्धकवत्तसङ्खातमहातरङ्गपरम्पराय सज्जितन्ति अत्थो. सीलं पातिमोक्खसंवरादिकमेव अन्तो वेलावलयो यस्स सो सीलन्तो, तं, पातिमोक्खसंवरसीलादिचतुपारिसुद्धिसीलमेव पटिपादेतब्बताय अन्तं वेलावलयभूतन्ति अत्थो. आपत्तियो सत्तापत्तिक्खन्धा, सीलाचारदिट्ठिआजीवविपत्तियो च गाहका मकरादयो यस्साति विग्गहो, सीलाचाराजीवदिट्ठिसम्पत्तिसङ्खातमुदुसत्तनासकआपत्तिविपत्तिसङ्खा- तमातङ्गमकरादिचण्डसत्तवन्तन्ति अत्थो. एवं अयं गाथा समुदायावयवानं सब्बेसमेव रूपकालङ्कारेन विरचिताति दट्ठब्बा.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
निस्सग्गियकथावण्णना निट्ठिता.
पाचित्तियकथावण्णना
८८९. एवं ¶ नातिवित्थारसङ्खेपतो निस्सग्गियविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि तदनन्तरं निद्दिट्ठस्स पाचित्तियकण्डस्स विनिच्छयं ¶ दस्सेतुं ‘‘सम्पजानमुसावादे’’तिआदि आरद्धं. सम्पजानमुसावादेति अत्तनो वचनस्स मुसाभावं ञत्वा, अदिट्ठं ‘‘दिट्ठ’’न्तिआदिना नयेन मुसावादे सम्पजानन्तस्स मुसाभणनेतिपि अत्थो गहेतब्बो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘जानित्वा जानन्तस्स च मुसाभणने’’ति (पाचि. अट्ठ. २). ‘‘मुसावादे’’ति हि निमित्तत्थे भुम्मं, मुसावादनिमित्तन्ति अत्थो.
दवा भणन्तस्साति योजना. अनुपपरिक्खित्वा वेगेन दिट्ठम्पि ‘‘अदिट्ठं मे’’ति वदन्तस्साति अत्थो. यथाह ‘‘दवा भणति नाम सहसा भणती’’ति पदभाजनीअट्ठकथायं ‘‘सहसा भणतीति अवीमंसित्वा अनुपधारेत्वा वेगेन दिट्ठम्पि ‘अदिट्ठं मे’ति भणती’’ति (पाचि. अट्ठ. ११). रवा भणन्तस्साति ‘‘चीवर’’न्ति वत्तुकामस्स ‘‘चीर’’न्ति वचनं विय मन्दत्ता मोमूहत्ता ‘‘अञ्ञं भणिस्सामी’’ति अञ्ञं भणन्तस्स. यथाह ‘‘रवा भणति नाम ‘अञ्ञं भणिस्सामी’ति अञ्ञं भणती’’ति.
८९०. अञ्ञत्थाति चतुत्थपाराजिकादीसु. अत्तना अलद्धं उत्तरिमनुस्सधम्मं ‘‘लद्धं मया’’ति मुसा यस्स भणति, तेन तङ्खणमेव सुत्वा तदत्थे ञाते पाराजिकस्स, अञ्ञाते कालन्तरेन ञाते च परियायवचने च ञाते थुल्लच्चयस्स, परियायवचने अविञ्ञाते दुक्कटस्स, दुट्ठदोससिक्खापदे पाराजिकं अनापन्नस्स ‘‘आपन्नो’’ति मुसाभणने सङ्घादिसेसस्स, ओमसवादसिक्खापदे दुब्भासितस्स च वुत्तत्ता आह ‘‘मुसावादस्स कारणा पञ्च आपत्तियो’’ति. इमाय पाचित्तिया सद्धिं छ आपत्तिक्खन्धा होन्ति.
सम्पजानमुसावादकथावण्णना.
८९१-३. वुत्तेसु ¶ जातिआदीसु दससु अक्कोसवत्थूसूति योजना, पदभाजने वुत्तेसु जातिनामगोत्तकम्मसिप्पआबाधलिङ्गकिलेसआपत्तिअक्कोसानं वसेन दससु अक्कोसवत्थूसूति अत्थो ¶ . तेसु किलेसं विना सब्बेते हीनुक्कट्ठवसेन द्विप्पकारा होन्ति. यथाह पदभाजने ‘‘जाति नाम द्वे जातियो हीना च जाति उक्कट्ठा च जाती’’तिआदि.
तत्थ चण्डालादिजाति हीना, खत्तियब्राह्मणजातियो उक्कट्ठा. नामेसु अवकण्णकजवकण्णकादिनामानि दासनामत्ता हीनानि, बुद्धरक्खितादिनामानि उक्कट्ठानि. कोसियादिगोत्तं हीनं, गोतमादिगोत्तं उक्कट्ठं. कम्मेसु वड्ढकिमणिकारादिकम्मानि हीनानि, कसिवाणिज्जागोरक्खकम्मानि उक्कट्ठानि. सिप्पेसु नळकारकुम्भकारादिसिप्पं हीनं, मुद्दागणनादिसिप्पं उक्कट्ठं. आबाधेसु सब्बेपि आबाधा हीना, अपिच मधुमेहो पीळाजनकत्ताभावा उक्कट्ठो. लिङ्गेसु अतिदीघतादयो हीना, नातिदीघतादयो उक्कट्ठा. सब्बेपि किलेसा हीना. सब्बापत्तियोपि हीना, अपिच सोतापत्तिसमापत्ति उक्कट्ठा. अक्कोसेसु ‘‘ओट्ठोसि मेण्डोसि गोणोसी’’तिआदिको हीनो, ‘‘पण्डितोसि ब्यत्तोसी’’तिआदिको उक्कट्ठो.
अञ्ञत्रञ्ञापदेसेनाति परियायकथनेन विना. ओमसन्तस्साति वचनपतोदेन ओविज्झन्तस्स. सम्बुद्धेन पकासिताति ‘‘चण्डालोसि वेनोसि नेसादोसि रथकारोसि पुक्कुसोसी’ति भणति, आपत्ति वाचाय वाचाय पाचित्तियस्सा’’ति सामं सब्बधम्मावबोधतो ‘‘सम्बुद्धो’’ति पञ्ञातेन भगवता देसिता.
८९४. तेहेवाति ¶ जातिआदीहि अक्कोसवत्थूहेव. अञ्ञापदेसेन भूतेन वा…पे… आपन्नमेव वा अनुपसम्पन्नं अक्कोसन्तस्स दुक्कटं सम्बुद्धेन पकासितन्ति सम्बन्धो. इध भूताभूतपदानि तेहीति अपेक्खित्वा बहुवचनन्तानि योजेतब्बानि. एतेन ‘‘सन्ति इधेकच्चे’’तिआदिदुतियवारत्थं (पाचि. २६) दस्सेन्तेन दुक्कटसाधनत्थेन तदेककारियं ततियं येनूनवारञ्च चतुत्थं न मयन्तिआदिवारञ्च सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सन्ति इधेकच्चे’ति वारे पन परिहरित्वा वुत्तभावेन दुक्कटं. एसेव नयो ‘येनून…पे… न मय’न्ति वारेसुपी’’ति (पाचि. अट्ठ. २६).
पाळिमुत्तपदेहिपीति एत्थापि तथेव ‘‘भूतेन वा’’तिआदीनि पदानि सम्बन्धितब्बानि. ‘‘चोरोसि, गण्ठिभेदकोसी’’तिआदि पाळिमुत्तपदं नाम. सब्बत्थाति सब्बेसु चतूसु वारेसु, पाळिमुत्तपदेसु ¶ च. वुत्तञ्हि ‘‘अनुपसम्पन्ने पन चतूसुपि वारेसु दुक्कटमेव. ‘चोरोसि, गण्ठिभेदकोसी’तिआदिवचनेहि पन उपसम्पन्नेपि अनुपसम्पन्नेपि सब्बवारेसु दुक्कटमेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. २६). ‘‘अनुपसम्पन्न’’न्ति इमिना ‘‘इमस्मिञ्च सिक्खापदे ठपेत्वा भिक्खुं भिक्खुनिआदयो सब्बे सत्ता अनुपसम्पन्नट्ठाने ठिता’’ति (पाचि. अट्ठ. २६) अट्ठकथायं वुत्ता अनुपसम्पन्ना सङ्गहिता. तेनेवेत्थापि वक्खति ‘‘पविट्ठानुपसम्पन्नट्ठाने इध च भिक्खुनी’’ति.
८९५. दवकम्यताति एत्थ ‘‘पटिसङ्खा योनिसो’’तिआदीसु (म. नि. १.२२, २३, ४२२; अ. नि. ६.५८; ९.९; महानि. २०६; विभ. ५१८) विय य-कारलोपो. सब्बत्थाति सब्बेसु वुत्तपाचित्तियवत्थूसु च दुक्कटवत्थूसु चाति सब्बत्थेव. दुब्भासितमुदीरितन्ति ‘‘चण्डालोसि…पे… पुक्कुसोसी’ति भणति, आपत्ति ¶ वाचाय वाचाय दुब्भासितस्सा’’ति (पाचि. ३२) वुत्तन्ति अत्थो. परम्मुखा पन पाचित्तियवत्थूहि च दुक्कटवत्थूहि च अक्कोसने दुक्कटमेव. तथा दवकम्यताय परम्मुखा वदन्तस्सापि दुब्भासितमेवाति आचरिया वदन्ति.
८९६-७. अत्थं पुरक्खत्वा वदतो भिक्खुस्स अनापत्तीति योजना. धम्मो नाम ‘‘चण्डालोसी’’तिआदिपाळियेव. यथाह अट्ठकथायं ‘‘पाळिं वाचेन्तो धम्मपुरेक्खारो’’ति (पाचि. अट्ठ. ३५). अनुसासनी नाम ‘‘इदानिपि चण्डालोसि, मा पापधम्मं अकासि, मा तमो तमपरायनो अहोसी’’तिआदिना (पाचि. अट्ठ. ३५) नयेन अट्ठकथायं वुत्तसरूपायेव अनुसासनीपुरेक्खताय ठत्वा वदन्तस्स चित्तस्स लहुपरिवत्तितभावतो अन्तरा कोधे उप्पन्नेपि अनापत्ति.
एत्थाति इमस्मिं ओमसवादसिक्खापदे. पटिघसम्पयुत्तचित्तेनेव आपज्जितब्बत्ता मानसिकदुक्खवेदनाव होति.
ओमसवादकथावण्णना.
८९८. दुविधाकारतो भिक्खुपेसुञ्ञे आपत्ति सियाति योजना. पिसतीति पिसुणा, वाचा ¶ , समग्गे सत्ते अवयवभूते वग्गे भिन्ने करोतीति अत्थो. पिसुणा एव पेसुञ्ञं, ताय वाचाय समन्नागतो पुग्गलो सहचरियनयेन पिसुणो, तस्स कम्मं पेसुञ्ञं, भिक्खूनं पेसुञ्ञं भिक्खुपेसुञ्ञं, तस्मिं भिक्खुपेसुञ्ञे. पदभाजने ‘‘उपसम्पन्नो उपसम्पन्नस्स सुत्वा उपसम्पन्नस्स पेसुञ्ञं उपसंहरति ‘इत्थन्नामो तं ‘चण्डालो…पे… पुक्कुसो’ति भणती’ति आपत्ति…पे… पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३९) वुत्तत्ता सयं उपसम्पन्नो हुत्वा उपसम्पन्नस्स जातिआदीसु दससु अक्कोसवत्थूसु अञ्ञतरेन अञ्ञं उपसम्पन्नं ¶ परम्मुखा अक्कोसन्तस्स सुत्वा तस्स सन्तिकं गन्त्वा वक्खमानसरूपेसु अत्तनो पियकामताभेदाधिप्पायसङ्खातेसु द्वीसु कारणेसु अञ्ञतरकारणं पटिच्च ‘‘असुको तुय्हं एवं वदती’’ति पेसुञ्ञं हरति, तस्स पेसुञ्ञकथननिमित्तं पाचित्तियं होतीति अत्थो.
दुविधाकारतोति एत्थ आकार-सद्दो कारणपरियायो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘द्वीहाकारेहीति द्वीहि कारणेही’’ति (पाचि. अट्ठ. ३८). एत्थ कारणं नाम अधिप्पायविसेसो. तं कारणं अधिप्पायमुखेन दस्सेतुमाह ‘‘अत्तनो’’तिआदि. अत्तनो पियकामस्साति अत्तनो पियभावकामस्स पेसुञ्ञं भणन्तस्स, अत्तनो पियभावं कामयन्तस्साति अत्थो, तादिसेन अधिप्पायेनाति वुत्तं होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘एवं अहं एतस्स पियो भविस्सामी’’ति अत्तनो पियभावं पत्थयमानस्सा’’ति (पाचि. अट्ठ. ३८). परभेदत्थिनोपि वाति अक्कोसकस्स च अत्तनो पेसुञ्ञवचनं सुणन्तस्स चाति उभिन्नं भेदं इच्छन्तस्साति अत्थो, भेदाधिप्पायेनाति वुत्तं होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘परस्स परेन भेदं इच्छन्तस्सा’’ति (पाचि. अट्ठ. ३८).
८९९. परियायनयेन अक्कोसन्तस्स वचनस्स…पे… दुक्कटन्ति योजना, परियायअक्कोसवचनं सुत्वा परस्स सन्तिकं गन्त्वा वदन्तस्स भिक्खुनो दुक्कटं होतीति अत्थो. यथाह ‘‘इत्थन्नामो सन्ति इधेकच्चे चण्डाला…पे… भणति, न सो अञ्ञं भणति, तंयेव भणतीति आपत्ति वाचाय वाचाय दुक्कटस्सा’’तिआदि (पाचि. ४१). पाळिमुत्तनयेन अक्कोसन्तस्स वचनस्स…पे… दुक्कटन्ति योजना. एत्थ ‘‘चोरोसि, गण्ठिभेदकोसी’’तिआदिना दस्सितो पाळिमुत्तनयो नाम.
९००. अनुपसम्पन्नस्स ¶ अक्कोसं उपसम्पन्नं हरतोपि च तथा दुक्कटन्ति योजना. च-सद्देन ¶ उपसम्पन्नस्स अक्कोसं अनुपसम्पन्नं हरतोपि च, अनुपसम्पन्नस्स अक्कोसं अनुपसम्पन्नं हरतोपि च तथा दुक्कटन्ति विकप्पद्वयञ्च समुच्चिनोति. ‘‘इधापि भिक्खुनिं आदिं कत्वा सब्बे अनुपसम्पन्ना नामा’’ति (पाचि. अट्ठ. ३८) अट्ठकथावचनतो ‘‘भिक्खुनी’’ति उपलक्खणं.
९०१. न चेव पियकामस्साति पियभावं अकामयन्तस्स च. न भेदत्थिनोपि चाति भेदं अनिच्छन्तस्स च. पापानं गरहत्थायाति एत्थ ‘‘केवल’’न्ति सेसो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘एकं अक्कोसन्तं, एकञ्च खमन्तं दिस्वा ‘अहो निल्लज्जो, ईदिसम्पि नाम आयस्मन्तं पुन वत्तब्बं मञ्ञिस्सती’ति एवं केवलं पापगरहिताय भणन्तस्स अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३८).
पेसुञ्ञकथावण्णना.
९०३. अञ्ञेनाति सामणेरादिना. ‘‘यञ्च पदं यञ्च अनुपदं यञ्च अन्वक्खरं यञ्च अनुब्यञ्जनं, सब्बमेतं पदसो नामा’’ति (पाचि. ४६) पदभाजने वुत्तत्ता अवयवे समुदायोपचारवसेन ‘‘पिटकत्तय’’न्ति तदेकदेसपदादि एव वुत्तोति गहेतब्बो. एत्थ पदादिसरूपं अट्ठकथाय वेदितब्बं. वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘पदन्ति एको गाथापादो अधिप्पेतो. अनुपदन्ति दुतियो पादो. अन्वक्खरन्ति एकेकमक्खरं. अनुब्यञ्जनन्ति पुरिमब्यञ्जनेन सदिसं पच्छाब्यञ्जन’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ४५). इदं गाथामयदेसनं सन्धाय वुत्तं. ‘‘यं किञ्चि वा एकमक्खरं ¶ अन्वक्खरं, अक्खरसमूहो अनुब्यञ्जनं, अक्खरानुब्यञ्जनसमूहो पदं, पठमपदं पदमेव, दुतियं अनुपदन्ति एवमेत्थ नानाकरणं वेदितब्ब’’न्तिपि (पाचि. अट्ठ. ४५) वुत्तं. इदं चुण्णियदेसनं सन्धाय वुत्तं.
धम्मन्ति बुद्धभासितादिपाळिधम्मं. पटिसम्भिदायञ्हि धम्मपञ्चके पाळिपि धम्मोति वुत्ता. धम्मपञ्चकं नाम फलनिब्बत्तको हेतु, अरियमग्गो, भासितं, कुसलाकुसलं चेति एते धम्मसञ्ञिताति निद्दिट्ठं. एत्थ हि भासितन्ति पाळि वुत्ता. अट्ठकथानिस्सितोपि एत्थेव सङ्गहं गच्छति. सो च पुब्बे मगधभासाय ठितो सङ्गीतित्तयारुळ्हो गहेतब्बो.
‘‘सह भणन्तस्स पाचित्तियं सिया’’ति इमिना ‘‘एकतो पट्ठपेत्वा एकतो ओसापेन्ती’’तिआदिना ¶ (पाचि. ४६) पदभाजनागतनयेन अनुपसम्पन्नेन सद्धिं आरभित्वा एकतो उच्चारणवसेन पदं वा अनुपदं वा अन्वक्खरं वा अनुब्यञ्जनं वा वदतो पदादिगणनावसेन पाचित्तियन्ति वुत्तं होति.
९०४. सङ्गीतिं अनारुळ्हेसु धम्मेसु राजोवादादयो सुत्तन्ता आपत्तिजनकायेवाति महापच्चरियादिसु वुत्ताति योजना. राजोवादो नाम एको सुत्तन्तो. आदि-सद्देन तिक्खिन्द्रियादिसुत्तन्ता गहिता.
९०५. भिक्खुस्मिम्पि भिक्खुनियापि च अनुपसम्पन्नसञ्ञिनो, विमतिस्स वा भिक्खुस्स तथा पदसोधम्मे दुक्कटं होतीति योजना.
९०६-७. एकतो उद्दिसापेतीति एकतो उद्देसं गण्हन्तेहि अनुपसम्पन्नेहि सद्धिं उच्चारणवसेन उद्दिसापेति. सज्झायं वा करोतीति तथा एकतो सज्झायति.
‘‘सचे ¶ एकगाथाय एको पादो न आगच्छति, सेसं आगच्छति, अयं येभुय्येन पगुणगन्थो नाम. एस नयो सुत्तेपि वेदितब्बोती’’ति (पाचि. अट्ठ. ४८) अट्ठकथावचनतो पगुणगन्थन्ति एत्थ ‘‘येभुय्येना’’ति सेसो. ओपातेतीति ‘‘एवं भणाही’’ति एकतो भणति. उद्देसन्ति उद्दिसितब्बं. तेनाति अनुपसम्पन्नेन.
९०८. यस्मा इदं पदसोधम्मसिक्खापदं वाचतो च समुट्ठाति, वाचाचित्तद्वयापि च समुट्ठाति, तस्मा इदं समुट्ठानं पदसोधम्मसञ्ञितन्ति वुत्तन्ति योजना.
पदसोधम्मकथावण्णना.
९०९-१०. सब्बच्छन्नसब्बपरिच्छन्ने सेनासने तिस्सन्नं पन रत्तीनं यो पन भिक्खु रत्तियं ठपेत्वा भिक्खुं अञ्ञेन सचे निपज्जेय्य, तस्स पाचित्तियं सियाति योजना. ‘‘यं किञ्चि पटिच्छादनसमत्थं इध छदनञ्च परिच्छन्नञ्च वेदितब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ५१) अट्ठकथायं वुत्तत्ता छदनारहं इट्ठकासिलासुधातिणपण्णादीनं येन केनचि सब्बसो छादितं सेनासनं ¶ सब्बच्छन्नं. ‘‘भूमितो पट्ठाय याव छदनं आहच्च पाकारेन वा अञ्ञेन वा केनचि अन्तमसो वत्थेनपि परिक्खित्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ५१) अट्ठकथायं वुत्तत्ता येन केनचि परिक्खिपित्वा पटिच्छादितसेनासनं सब्बपरिच्छन्नं. ‘‘छदनं अनाहच्च सब्बन्तिमेन परियायेन दियड्ढहत्थुब्बेधेन पाकारादिना परिक्खित्तापि सब्बपरिच्छन्नायेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ५१) कुरुन्दट्ठकथायं वुत्तं, तं ‘‘दियड्ढा’’तिआदिना वक्खति.
एवं सब्बच्छन्नसब्बपरिच्छन्ने एकस्मिं सेनासने यो भिक्खु उपसम्पन्नतो अञ्ञेन एकेन वा अनेकेहि वा तिरत्तं ¶ सहसेय्यं कप्पेत्वा चतुत्थरत्तिं आदिं कत्वा सब्बरत्तीसु सूरियत्थङ्गमतो पट्ठाय सकलरत्तियं पठमं वा पच्छा वा अपुब्बाचरिमं वा पिट्ठिं पसारेत्वा सचे एकसेनासने सेय्यं कप्पेति, तस्स देवसिकं पाचित्तियं होतीति इदं विधानं ‘‘अपिचेत्थ एकावासादिकम्पि चतुक्कं वेदितब्ब’’न्तिआदिना (पाचि. अट्ठ. ५१) अट्ठकथायं वुत्तं.
‘‘येभुय्येन परिच्छन्ने छन्ने’’ति इमिनापि एवमेव योजेत्वा अत्थो वेदितब्बो. ‘‘यस्सा पन उपरि बहुतरं ठानं छन्नं, अप्पं अच्छन्नं, समन्ततो च बहुतरं परिक्खित्तं, अप्पं अपरिक्खित्तं, अयं येभुय्येनछन्ना येभुय्येनपरिच्छन्ना नामा’’ति (पाचि. अट्ठ. ५१) अट्ठकथायं वुत्तनयेन येभुय्येन छन्नपरिच्छन्नं वेदितब्बं. अत्थो वुत्तनयोयेव. ‘‘येभुय्येन पंसुका’’ति एतस्स अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ८६) तीसु द्वे येभुय्यं नाम, इध पन पदसोधम्मे ‘‘येभुय्येन पगुणं गन्थ’’न्ति एतस्स अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ४८) ‘‘एकगाथाया’’तिआदिविवरणे विय चतूसु तयोपि भागा येभुय्यं नामाति वेदितब्बं.
९११. मेथुनस्स पहोनकं यं पन वत्थु पठमपाराजिकाय निद्दिट्ठं अन्तमसो तिरच्छानगतेनपि, तेन पठमपाराजिकवत्थुना पुग्गलेन सह निपज्जित्वा आपत्ति सहसेय्यापत्ति होतीति योजना.
९१२-३. ‘‘उभो वा निपज्जन्ती’’ति विकप्पस्स पठमगाथाद्वयेनेव अत्थतो दस्सितत्ता पुब्बापरियवसेनपि सम्भवन्तं दस्सेतुं ‘‘अनुपसम्पन्ने’’तिआदिना (पाचि. ५२-५४) नयेन दस्सितपक्खद्वयं निदस्सेतुमाह ‘‘निपन्ने’’तिआदि. ‘‘उट्ठहित्वा’’ति इदं विच्छावसेन गहेतब्बं. अनुपसम्पन्नगणनायपि वाति बहूसु ¶ अनुपसम्पन्नेसु तेसं गणनाय च. अनुपसम्पन्नेसु ¶ बहूसु तेसं गणनाय एकस्स भिक्खुनो बहू आपत्तियो होन्तीति एवं दस्सनेन उपसम्पन्नेसु बहूसु एकस्मिं अनुपसम्पन्ने सति तेसञ्च तस्स पयोगगणनाय आपज्जितब्बा बहू आपत्तियो च उभोसुपि बहूसु एकेकस्सेव उपसम्पन्नस्स अनुपसम्पन्नगणनाय बहू आपत्तियो च होन्तीतिपि दस्सितं होति.
९१४. एकेनेव द्वारेन वळञ्जितब्बतो एकूपचारे सतगब्भेपि सेनासने उपसम्पन्नो एकस्मिं गब्भे वसन्तो अत्तना सयनगब्भे द्वारं पिदहित्वा वा अपिदहित्वा वा चतुत्थरत्तियं सयति चे, उपरिमतले, अवसेसगब्भेसु च सयन्तेहि अनुपसम्पन्नेहि पुब्बे वुत्तआपत्तिनियमोयेवाति दस्सनत्थमाह ‘‘सचे पिधाया’’तिआदि. गब्भद्वारं उत्तरपदलोपेन ‘‘गब्भ’’न्ति वुत्तं. चतुत्थदिवसे अत्थङ्गते सूरिये निपज्जति, आपत्ति सियाति योजना. ‘‘अनुपसम्पन्नेन सहा’’ति पकरणतो लब्भति. आपत्ति पाचित्तियं.
९१५. दियड्ढहत्थुब्बेधेनाति वड्ढकिरतनेन दियड्ढरतनुब्बेधेन. पाकारो नाम निट्ठितो. चयनं नाम विप्पकतपाकारोतिपि वदन्ति. इमिना च आळिन्दस्स अग्गहणत्थं ‘‘दसहत्थुब्बेधापि जगति परिक्खेपसङ्ख्यं न गच्छती’’ति (पाचि. अट्ठ. ५१) अट्ठकथा पमाणन्ति वदन्ति. जगतीति आळिन्दं. आदि-सद्देन भित्तिपण्णावरणादिगहणं.
९१६. दुस्सकुटियन्ति वत्थकुटियं.
९१७. ‘‘सब्बच्छन्नपरिच्छन्नादिप्पभेदतो येभुय्यादिप्पभेदतो’’ति आदि-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो. पठमेन ¶ आदि-सद्देन सब्बच्छन्नयेभुय्यपरिच्छन्नसब्बच्छन्नउपड्ढपरिच्छन्नसब्बपरिच्छन्नयेभुय्यच्छन्न- सब्बपरिच्छन्नउपड्ढच्छन्नसङ्खातानि चत्तारि सेनासनानि गहितानि. गाथाय सरूपेन वुत्तसब्बच्छन्नसब्बपरिच्छन्नेन सद्धिं पञ्च सेनासनानि दस्सितानि होन्ति. दुतियेन आदि-सद्देन येभुय्यच्छन्नयेभुय्यपरिच्छन्न येभुय्यच्छन्नउपड्ढपरिच्छन्न येभुय्यपरिच्छन्नउपड्ढच्छन्नसङ्खातानि तीणि सेनासनानि गहितानि. इमे अट्ठ विकप्पा लब्भन्ति. कस्मा वुत्तं ‘‘सत्त पाचित्तियानी’’ति? महाअट्ठकथाय वुत्तत्ता. यथाह ‘‘महाअट्ठकथायं पन ‘सब्बच्छन्ने येभुय्येनपरिच्छन्ने पाचित्तियं, सब्बच्छन्ने उपड्ढपरिच्छन्ने पाचित्तियं, येभुय्येनच्छन्ने उपड्ढपरिच्छन्ने पाचित्तियं, सब्बपरिच्छन्ने येभुय्येनच्छन्ने पाचित्तियं, सब्बपरिच्छन्ने उपड्ढच्छन्ने पाचित्तियं ¶ , येभुय्येनपरिच्छन्ने उपड्ढच्छन्ने पाचित्तियं, पाळियं वुत्तपाचित्तियेन सद्धिं सत्त पाचित्तियानी’ति वुत्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ५३).
कस्मा पन अट्ठकथायं ‘‘अट्ठ पाचित्तियानी’’ति वत्वा ‘‘सत्ता’’ति गणनपरिच्छेदो कतोति? निस्सन्देहे ताव ‘‘सेय्या नाम सब्बच्छन्ना सब्बपरिच्छन्ना, येभुय्येनच्छन्ना येभुय्येनपरिच्छन्ना’ति (पाचि. ५२) पाळियं आगतेसु द्वीसु विकप्पेसु एकस्मिं वुत्तपाचित्तियं गहेत्वा पाळियं वुत्तेन पाचित्तियेन ‘सत्ता’ति वुत्त’’न्ति परिहारो दस्सितो. सारत्थदीपनियञ्च ‘‘सत्त पाचित्तियानी’ति पाळियं वुत्तपाचित्तियद्वयं सामञ्ञतो एकत्तेन गहेत्वा वुत्तं. विसुं पन गय्हमाने सब्बच्छन्ने सब्बपरिच्छन्ने पाचित्तियं, येभुय्येनच्छन्ने येभुय्येनपरिच्छन्ने पाचित्तियन्ति अट्ठेव पाचित्तियानि होन्ती’’ति (सारत्थ. टी. पाचित्तिय ३.५३) परिहारो वुत्तो.
सब्बयेभुय्यउपड्ढपदेसु छन्नपरिच्छन्नपदेहि योजितेसु नव विकप्पा सम्भवन्ति, तेसु नवमे उपड्ढच्छन्नउपड्ढपरिच्छन्नविकप्पे दुक्कटस्स दस्सितत्ता पारिसेसतो इतरेसु ¶ अट्ठसु अट्ठ पाचित्तियानेव सम्भवन्ति. अट्ठकथायं पन अप्पकं ऊनमधिकं वा गुणनूपगं न होतीति कत्वा ‘‘सत्ता‘‘ति वुत्तन्ति गहेतब्बं. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे.
९१८. ‘‘अड्ढच्छन्ने अड्ढपरिच्छन्ने’’ति योजना. ‘‘सब्बपरिच्छन्ने चूळच्छन्ने’’ति यथाक्कमेन योजना. इमिना अट्ठकथागतेसु पञ्चसु विकप्पेसु ततियविकप्पं दस्सेत्वा आदि-सद्देन सब्बच्छन्नादयो सेसविकप्पा गहिता. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सब्बच्छन्ने चूळकपरिच्छन्ने दुक्कटं, येभुय्येनच्छन्ने चूळकपरिच्छन्ने दुक्कटं, सब्बपरिच्छन्ने चूळकच्छन्ने दुक्कटं, येभुय्येनपरिच्छन्ने चूळकच्छन्ने दुक्कटं, पाळियं आगतदुक्कटेन सह पञ्च दुक्कटानीहि वुत्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ५३). पाळियं आगतदुक्कटं नाम इमिस्सायेव गाथाय आदिम्हियेव वुत्तदुक्कटं. यथाह ‘‘उपड्ढच्छन्ने उपड्ढपरिच्छन्ने आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ५३).
चूळच्छन्नादीनि चेत्थ एवं वेदितब्बानि – यस्स चतूसु भागेसु एको छन्नो, सेसा अच्छन्ना, इदं चूळकच्छन्नं. यस्स तीसु भागेसु द्वे छन्ना, एको अच्छन्नो, इदं येभुय्येनच्छन्नं. यस्स ¶ द्वीसु भागेसु एको छन्नो, एको अच्छन्नो, इदं उपड्ढच्छन्नं नाम सेनासनं. चूळपरिच्छन्नादीनि इमिना नयेन वेदितब्बानि. छन्नादीहिपीति सहत्थे करणवचनं. पि-सद्दो समुच्चयत्थो. सब्बचूळपरिच्छन्नछन्नादीहि चतूहिपि सह अड्ढच्छन्नपरिच्छन्ने पञ्चधा दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना.
९२०. सब्बच्छन्नादिकेति एत्थ आदि-सद्देन ‘‘सब्बपरिच्छन्ने सब्बअच्छन्ने येभुय्येनअच्छन्ने येभुय्येनअपरिच्छन्ने’’ति (पाचि. ५४) पाळियं वुत्ता अनापत्तिवारसेसा च अट्ठकथायं वुत्ता ‘‘उपड्ढच्छन्ने चूळकपरिच्छन्ने, उपड्ढपरिच्छन्ने चूळकच्छन्ने ¶ , चूळकच्छन्ने चूळकपरिच्छन्ने’’ति (पाचि. अट्ठ. ५३) तयो अनापत्तिवारा च गहिता.
९२१. निपन्नेपीति एत्थ पि-सद्देन ‘‘भिक्खु निपन्ने अनुपसम्पन्नो निसीदति, उभो वा निसीदन्ती’’ति (पाचि. ५४) पाळियं वुत्तपकारन्तरे समुच्चिनोति.
सहसेय्यकथावण्णना.
९२२. अपि-सद्देन पगेव महत्तरियाति दस्सेति. सहसेय्यं पकप्पेय्याति यथावुत्तलक्खणं सब्बच्छन्नसब्बपरिच्छन्नादिसेनासनं पविसित्वा सूरियत्थङ्गमतो पट्ठाय पुब्बे वुत्तप्पकारेनेव पिट्ठिप्पसारणलक्खणं सेय्यं कप्पेय्य.
९२३-४. देवियाति देवित्थिया. तिरच्छानगतित्थियाति गोधादिकाय. ‘‘मेथुनवत्थुभूताया’’ति इमिना मेथुनधम्मस्स अवत्थुभूताय सहसेय्याय दोसाभावं दस्सेति. वत्थूनं गणनायाति मातुगामस्स गणनाय च तासञ्च अत्तनो च पयोगगणनाय च. अस्साति भिक्खुस्स. मातुगामेन तयो दिवसे सहसेय्याय इमिना सिक्खापदेन आपत्तिं आपज्जित्वा चतुत्थदिवसे सहसेय्याय द्वीहिपि सिक्खापदेहि आपत्तिं आपज्जतीति एत्थ दुक्कटवत्थुभूताय इत्थिया तत्थेव सहसेय्याय इमिना सिक्खापदेन दुक्कटं आपज्जित्वा चतुत्थदिवसे रत्तियं सहसेय्याय इमिना सिक्खापदेन आपज्जितब्बदुक्कटेन सह पुरिमसिक्खापदेन पाचित्तियं आपज्जतीति वेदितब्बं.
दुतियसहसेय्यकथावण्णना.
९२६. छप्पञ्चवाचाहि ¶ ¶ उद्धं इत्थिया धम्मं भणन्तस्साति सम्बन्धो. इत्थियाति ‘‘मातुगामो नाम मनुस्सित्थी, न यक्खी, न पेती, न तिरच्छानगता, विञ्ञू पटिबला होति सुभासितदुब्भासितं दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लं आजानितु’’न्ति पाळियं वुत्तमनुस्सित्थिया. भणन्तस्साति वक्खमानलक्खणं धम्मं छहि पदेहि उत्तरि भणन्तस्स. विञ्ञुं पुरिसविग्गहं विनाति ‘‘विञ्ञू नाम पुरिसविग्गहो पटिबलो होति सुभासितदुब्भासितं दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लं आजानितु’’न्ति (पाचि. ६४) पाळियं वुत्तसवनूपचारगतमनुस्सपुरिसं विना. धम्मन्ति वक्खमानप्पकारसरूपं देसनाधम्मं.
९२७. गाथामया, चुण्णियगन्थमयाति दुविधा देसना, तत्थ गाथामयदेसनाय वाचा नाम गाथापादलक्खणाति दस्सेतुमाह ‘‘गाथापादो’’तिआदि. चुण्णियदेसनायं पन वाचापरिच्छेदो विभत्यन्तवसेन वेदितब्बो. तेनाह गण्ठिपदे ‘‘एको गाथापादो’ति इदं गाथाबन्धमेव सन्धाय वुत्तं, अञ्ञत्थ पन विभत्तिअन्तपदमेव गहेतब्ब’’न्ति. पदसोधम्मं निद्दिट्ठं धम्मन्ति पिटकत्तयं. ‘‘अट्ठकथ’’न्ति इमिना सङ्गीतित्तयारुळ्हं पोराणट्ठकथं गहेतब्बं. तेनेव गण्ठिपदे वुत्तं ‘‘अट्ठकथं धम्मपदजातकादिवत्थुञ्चा’’ति. इमिनापि पोराणकं सङ्गीतिआरुळ्हमेव अट्ठकथं वुत्तन्ति वदन्ति. अट्ठकथादिपाठं ठपेत्वा दमिळादिभासन्तरेन यथारुचि कथेतुं वट्टतीति.
९२८. पदादीनं वसा छन्नं वाचानं उपरि धम्मं देसेन्तस्साति योजना. देसेन्तस्साति पदसोधम्मे वुत्तलक्खणपदादिसरूपाहि छहि वाचाहि उत्तरि धम्मं देसेन्तस्स. पदादिगणनायाति यथावुत्तलक्खणपदअनुपदअन्वक्खरअनुब्यञ्जनगणनाय.
९२९. पुरिसविग्गहन्ति ¶ मनुस्सपुरिसवेसं. एत्थ तिरच्छानगता नाम वेसनिम्मानारहा इद्धिमन्ता नागसुपण्णा.
९३१. वदतोति अधिकं धम्मं भासतो.
९३२. इत्थिरूपन्ति मनुस्सित्थिवेसं. तिरच्छानगतित्थियाति वुत्तसरूपाय तिरच्छानगतित्थिया.
९३३. सयं ¶ उट्ठाय निसीदित्वा पुन धम्मं देसेन्तस्स अनापत्ति पकासिताति सम्बन्धो. मातुगामस्स वा तथाति एत्थ ‘‘तथा’’ति इमिना वुत्तप्पकारस्स गहितत्ता उट्ठाय निसिन्नस्स मातुगामस्स पुन धम्मं देसेन्तस्स अनापत्ति पकासिताति वुत्तं होति. ‘‘उट्ठाया’’तिआदिना इरियापथपरिवत्तनदस्सनेन नानाइरियापथेपि अनापत्तिं दीपेति.
९३४. अञ्ञिस्सा पुन अञ्ञिस्साति एत्थ ‘‘आगतागताया’’ति सेसो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अञ्ञस्स मातुगामस्साति एकिस्सा देसेत्वा पुन आगतागताय अञ्ञिस्सापि देसेतीति एवं एकासने निसिन्नो मातुगामसतसहस्सन्नम्पि देसेतीति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ६६). अवुत्तसमुच्चयत्थेन च-सद्देन ‘‘पञ्हं पुट्ठो कथेती’’ति (पाचि. ६६) इदं समुच्चिनोति. ‘‘दीघनिकायो किमत्थियो भन्ते’’ति पञ्हं पुच्छतो मातुगामस्स सब्बं दीघनिकायं वदतोपि अनापत्ति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘पञ्हं पुच्छति, पञ्हं पुट्ठो कथेतीति मातुगामो ‘दीघनिकायो नाम भन्ते किमत्थं दीपेती’ति पुच्छति, एवं पञ्हं पुट्ठो भिक्खु सब्बं चेपि दीघनिकायं कथेति, अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६६). एत्थ च सब्बं चेपि दीघनिकायं कथेतीति याव न निट्ठाति, ताव पुनदिवसेपि कथेति.
९३५. धम्मस्स ¶ देसनाय, विञ्ञुमनुस्सपुरिसस्स असन्निहितकरणेन च आपज्जितब्बतो क्रियाक्रियं.
धम्मदेसनाकथावण्णना.
९३६. महग्गतं रूपारूपज्झानं. पणीतं लोकुत्तरधम्मं. पधानभावं नीतन्ति पणीतं. आरोचेन्तस्साति ‘‘पठमं झानं समापज्जामी’’तिआदिना (पारा. २०१) नयेन चतुत्थपाराजिके वुत्तनयेन वदन्तस्स. परिनिब्बानकाले च पुट्ठकाले च भिक्खुभिक्खुनीनं अत्तना लद्धस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स आरोचेतब्बत्ता ‘‘ठपेत्वा भिक्खुनिं भिक्खु’’न्ति वुत्तं. ‘‘अञ्ञस्सा’’ति सेसो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘उपसम्पन्नस्स भूतं आरोचेतीति उत्तरिमनुस्सधम्ममेव सन्धाय वुत्तं. परिनिब्बानकाले, हि अन्तरा वा अतिकड्ढियमानेन उपसम्पन्नस्स भूतं आरोचेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ७७). भूतेति एत्थ ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्मे आरोचिते’’ति वत्तब्बं, निमित्तत्थे भुम्मं, अत्तनो सन्ताने इमस्मिं अत्तभावे सिद्धउत्तरिमनुस्सधम्मस्स आरोचननिमित्तन्ति अत्थो.
९३७. नो ¶ चे जानाति सो वुत्तन्ति यस्स आरोचेति, सो सचे सुतक्खणेयेव वुत्तनयेनेव ‘‘एस पठमज्झानस्स लाभी’’तिआदिना नयेन वुत्तं नो जानाति. परियायवचनेति ‘‘यो ते विहारे वसति, सो पठमस्स झानस्स लाभी’’ति एवमादिपरियायवचने. यस्स उत्तरिमनुस्सधम्मं आरोचेति, सो सचे सुतसमनन्तरं ‘‘एस एवं वदती’’ति वुत्तं नो जानाति, तादिसस्स आरोचेन्तस्स भिक्खुनो होति आपत्ति दुक्कटन्ति सम्बन्धो. अस्स भूतस्स परियायवचने च भिक्खुनो आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना.
९३८. तथारूपे ¶ कारणे सतीति परस्स कारणभावं ञत्वापि पटिपत्तिया अमोघभावदस्सनसमुत्तेजनसम्पहंसनादिकरसङ्खाते कारणे सति. सब्बस्सापीति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नस्स सब्बस्स. सीलादिन्ति सीलसुतपरियत्तिगुणं. वदतोति एत्थ ‘‘भिक्खुनो’’ति पकरणतो लब्भति.
९३९. तदसम्भवाति दिट्ठिसम्पन्नस्स उम्मादादीनं असम्भवा. यथाह अट्ठकथायं ‘‘दिट्ठिसम्पन्नानं उम्मादस्स वा चित्तक्खेपस्स वा अभावाति. महापच्चरियम्पि हि विचारित’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ७७). उम्मत्तकपदस्स अवचने कारणं वदन्तेनेव खित्तचित्तादिपदानं अवचने कारणञ्च उपलक्खणतो दस्सितमेवाति दट्ठब्बं. एत्थ च मग्गफलदिट्ठिया समन्नागतानं अरियानमेव हि उम्मत्तकादिभावो नत्थि. झानलाभिनो पन तस्मिं सति झाना परिहायन्ति, तस्मा तेसं अभूतारोचनपच्चया अनापत्ति वत्तब्बा, न भूतारोचनपच्चया.
९४०. इमिस्सापत्तिया अञ्ञत्र झानमग्गादिलाभीनं अञ्ञस्स असम्भवा ‘‘कुसलाब्याकतेहेव द्विचित्त’’न्ति वुत्तं. इदञ्च उक्कट्ठपरिच्छेदेन अरियपुग्गलेयेव सन्धाय वुत्तं. पण्णत्तिं अजानन्ता पन झानलाभी पुथुज्जना नानावत्थुम्हि लोभवसेन अकुसलचित्तेनापि न आरोचेन्तीति नत्थि, तस्मा ‘‘तिचित्त’’न्ति वत्तब्बं सिया, तथापि बहुलेन कुसलाब्याकतानमेव सम्भवोति एवं वुत्तन्ति दट्ठब्बं. द्विवेदनं सुखोपेक्खावसेन. इदञ्च सिक्खापदं पण्णत्तिअजाननवसेन अचित्तकसमुट्ठानं होति. अरिया चेत्थ पण्णत्तिं जानन्ता ¶ वीतिक्कमं न करोन्ति, पुथुज्जना पन पण्णत्तिं जानित्वापि वीतिक्कमं करोन्ति. ते च सत्थुनो आणावीतिक्कमचेतनाय ¶ बलवअकुसलभावतो झाना परिहायन्तीति दट्ठब्बं.
भूतारोचनकथावण्णना.
९४१. भिक्खुनो दुट्ठुल्लं आपत्तिं भिक्खुसम्मुतिं ठपेत्वा अनुपसम्पन्ने आरोचेन्तस्स भिक्खुनो आपत्तीति योजना. दुट्ठुल्लं आपत्तिन्ति सङ्घादिसेसो. ननु च ‘‘दुट्ठुल्ला नाम आपत्ति चत्तारि च पाराजिकानि तेरस च सङ्घादिसेसा’’ति (पाचि. ७९) पदभाजने पाराजिकसङ्घादिसेसा दस्सिता, कस्मा इध सङ्घादिसेसोव गहितोति? वुच्चते – पाराजिकं दुट्ठुल्लसद्दत्थदस्सनत्थं वुत्तं, इध पन सङ्घादिसेसोयेव भगवता अधिप्पेतोति अट्ठकथायं विचारितमेतं. वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘पाराजिकानि दुट्ठुल्लसद्दत्थदस्सनत्थं वुत्तानि, सङ्घादिसेसं पन इध अधिप्पेत’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ७८). वक्खति च ‘‘इध सङ्घादिसेसाव, दुट्ठुल्लापत्तियो मता’’ति. अनुपसम्पन्नेति ‘‘भिक्खुञ्च भिक्खुनिञ्च ठपेत्वा अवसेसो अनुपसम्पन्नो’’ति (पाचि. ८०) पदभाजने निद्दिट्ठअनुपसम्पन्नस्स आरोचेन्तस्साति वुत्तं होति.
ठपेत्वा भिक्खुसम्मुतिन्ति ‘‘अत्थि भिक्खुसम्मुति आपत्तिपरियन्ता न कुलपरियन्ता’’तिआदिना (पाचि. ८०) पदभाजने दस्सितं अभिण्हापत्तिकस्स भिक्खुनो आयतिं संवरत्थं हिरोत्तप्पजननत्थं आपत्तियो वा उपासककुलानि वा उभयमेव वा परिच्छिन्दित्वा वा अपरिच्छिन्दित्वा वा आपत्तियो आरोचेतुं सङ्घेन सङ्घमज्झे तिक्खत्तुं सावेत्वा कतसम्मुतिं ठपेत्वाति वुत्तं होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अभिण्हापत्तिकं भिक्खुं दिस्वा ‘एवमेस परेसु हिरोत्तप्पेनापि आयतिं संवरं आपज्जिस्सती’ति तस्स भिक्खुनो ¶ हितेसिताय तिक्खत्तुं अपलोकेत्वा सङ्घेन कातब्बा’’ति (पाचि. अट्ठ. ८०).
९४२. घटेत्वा वदन्तस्सेवाति एवकारो यथाठाने योजेतब्बो. एवकारेन ब्यवच्छिन्नमत्थं वक्खति ‘‘वत्थु’’न्तिआदिना. ‘‘असुचिं मोचेत्वा’’ति इमिना वत्थुमाह, ‘‘सङ्घादिसेस’’न्ति इमिना आपत्तिं. वज्जमेव वज्जता. ‘‘पाचित्तियापत्ती’’ति इमस्सायं परियायो. ‘‘अयं असुचिं मोचेत्वा सङ्घादिसेसं आपन्नो’’ति वत्थुना सद्धिं घटेत्वा आपत्तिं वदन्तस्स वज्जता पाचित्तियापत्ति होतीति योजना.
९४३. सुद्धस्साति ¶ पाराजिकमनापन्नस्स. वदन्ति वदनहेतु, वत्थुना सद्धिं सङ्घादिसेसस्स कथनतोति अत्थो.
९४४. अदुट्ठुल्लायाति सङ्घादिसेसतो अञ्ञाय आपत्तिया. दुट्ठुल्लसञ्ञिनोति सङ्घादिसेससञ्ञिनो. सेसा आपत्तियोपि वाति सङ्घादिसेसं विना सेसे छळापत्तिक्खन्धे.
९४५. तथाति दुक्कटं अतिदिसति. पञ्चधा मतं अनुपसम्पन्नस्स दुट्ठुल्लं अज्झाचारं आरोचेन्तस्स तथा दुक्कटन्ति योजना. अनुपसम्पन्नस्स पञ्चधा मतं दुट्ठुल्लं अज्झाचारन्ति च पाणातिपातादिपञ्चसिक्खापदवीतिक्कमा गहिता. केचि पन ‘‘सुक्कविस्सट्ठिआदयो पञ्चा’’ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं. पाणातिपातादीनि हि दसेव सिक्खापदानि सामणेरानं पञ्ञत्तानि. तेसं पञ्ञत्तेसुयेव च सिक्खापदेसु दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लविचारणा कातब्बा, न च सुक्कविस्सट्ठिआदीनि विसुं तेसं पञ्ञत्तानि अत्थीति.
अथ ¶ भिक्खुनो दुट्ठुल्लसङ्खातानि सुक्कविस्सट्ठिआदीनि अनुपसम्पन्नस्स किं नाम होन्तीति? अज्झाचारो नाम होन्तीति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सुक्कविस्सट्ठि…पे… अज्झाचारो नामाति वुत्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ८२). इमिनापि चेतं सिद्धं ‘‘अनुपसम्पन्नस्स सुक्कविस्सट्ठिआदि दुट्ठुल्लं नाम न होती’’ति. ‘‘अज्झाचारो नामा’’ति हि वदन्तो अनुपसम्पन्नस्स सुक्कविस्सट्ठिआदि केवलं अज्झाचारो नाम होति, न पन दुट्ठुल्लो नाम अज्झाचारोति दीपेति. ‘‘अज्झाचारो नामा’’ति च अट्ठकथायं वुत्तत्ता, अकत्तब्बरूपत्ता च अनुपसम्पन्नस्स सुक्कविस्सट्ठिआदीनि दण्डकम्मवत्थुपक्खं भजन्ति. तानि च अञ्ञस्स अनुपसम्पन्नस्स अवण्णकामताय आरोचेन्तो भिक्खु दुक्कटं आपज्जतीति वदन्ति. इध पन अनुपसम्पन्नग्गहणेन सामणेरसामणेरिसिक्खमानानं गहणं वेदितब्बं.
अदुट्ठुल्लं अज्झाचारन्ति योजना. ‘‘अनुपसम्पन्नस्सा’’ति च अज्झाहरितब्बानि. अनुपसम्पन्नस्स यथावुत्तेहि पञ्चसिक्खापदेहि अञ्ञं विकालभोजनादिं अदुट्ठुल्लं अज्झाचारं वा. यथाह ‘‘अनुपसम्पन्नस्स दुट्ठुल्लं वा अदुट्ठुल्लं वा अज्झाचार’’न्तिआदि (पाचि. ८२).
९४६. केवलं ¶ वत्थुं वा आरोचेन्तस्साति ‘‘अयं सुक्कविस्सट्ठिं आपन्नो’’तिआदिना नयेन वत्थुमत्तं आरोचेन्तस्स. केवलं आपत्तिं वा आरोचेन्तस्साति ‘‘अयं पाराजिकं आपन्नो, अयं सङ्घादिसेसं आपन्नो’’तिआदिना नयेन आपत्तिमत्तं आरोचेन्तस्स च. भिक्खुसम्मुतियाति एत्थ वत्थुना घटेत्वा आपत्तिं आरोचेन्तस्साति ¶ गहेतब्बं. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘अनापत्ती’’ति एतं परामसति.
दुट्ठुल्लारोचनकथावण्णना.
९४८. अकप्पियं पथविन्ति पदभाजने ‘‘द्वे पथवियो जाता च पथवी अजाता च पथवी’’ति (पाचि. ८६) उद्दिसित्वा –
‘‘जाता नाम पथवी सुद्धपंसु सुद्धमत्तिका अप्पपासाणा अप्पसक्खरा अप्पकथला अप्पमरुम्बा अप्पवालिका येभुय्येनपंसुका येभुय्येनमत्तिका, अदड्ढापि वुच्चति जाता पथवी. योपि पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा अतिरेकचातुमासं ओवट्ठो, अयम्पि वुच्चति जाता पथवी’’ति (पाचि. ८६) च,
‘‘अजाता नाम पथवी सुद्धपासाणा सुद्धसक्खरा सुद्धकथला सुद्धमरुम्बा सुद्धवालिका अप्पपंसु अप्पमत्तिका येभुय्येनपासाणा येभुय्येनसक्खरा येभुय्येनकथला येभुय्येनमरुम्बा येभुय्येनवालिका, दड्ढापि वुच्चति अजाता पथवी. योपि पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा ऊनचातुमासं ओवट्ठो, अयम्पि वुच्चति अजाता पथवी’’ति (पाचि. ८६) च –
निद्दिट्ठासु द्वीसु पथवीसु जातपथविसङ्खातं अकप्पियपथविं.
एत्थ पासाणादीनं लक्खणं अट्ठकथायं ‘‘मुट्ठिप्पमाणतो उपरि पासाणाति वेदितब्बा, मुट्ठिप्पमाणा सक्खरा. कथलाति कपालखण्डानि. मरुम्बाति कटसक्खरा. वालिकाति वालुकायेवा’’ति ¶ वुत्तनयेनेव वेदितब्बं. येभुय्येनपंसुकादीनं लक्खणं ‘‘येभुय्येनपंसुकाति तीसु कोट्ठासेसु द्वे कोट्ठासा पंसु, एको पासाणादीसु अञ्ञतरो कोट्ठासो’’ति (पाचि. अट्ठ. ८६) च ¶ ‘‘अदड्ढापीति उद्धनपत्तपचनकुम्भकारावापादिवसेन तथा तथा अदड्ढा’’तिआदि अट्ठकथातो च वेदितब्बं. ‘‘अप्पपंसुअप्पमत्तिका’’ति द्वीसुपि पदेसु निद्देसरूपेन येभुय्येनपासाणादिपदपञ्चकं वुत्तं, तत्थापि अत्थो येभुय्येनपंसुपदादीसु वुत्तविपल्लासेन वेदितब्बो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तेसंयेव हि द्विन्नं पभेददस्सनमेत’’न्ति (पाचि. ८६).
खणेय्य वाति एवरूपं अकप्पियपथविपदेसं अन्तमसो पादङ्गुट्ठेनापि सम्मुञ्जनिसलाकायपि सयं वा खणति. खणापेय्य वाति अञ्ञेन वा ‘‘इदं खणाही’’तिआदिना अकप्पियवोहारेन खणापेय्य. भेदापेय्याति तथेव भेदापेय्य. भिन्देय्य वाति पस्सावधारादीहिपि भिन्देय्य. अधिकारवसेन वा-सद्दस्स सब्बकिरियापदेहि सम्बन्धो लब्भतीति भेदापेय्य चाति एत्थ च-सद्दो इध अवुत्तस्स ‘‘दहति वा, दहापेति वा’’ति पदद्वयस्स समुच्चयकोति वेदितब्बो. अन्तमसो पत्तम्पि पचन्तो सयं वा दहति, अञ्ञेन वा दहापेतीतिआदि इमेसं पदानं अट्ठकथावसेन (पाचि. अट्ठ. ८७) वेदितब्बं. पाचित्तियं सियाति खणन्तस्स, भिन्दन्तस्स च पहारे पहारे पाचित्तियं.
९४९. आणापेन्तस्स आणत्तिगणनाय, दहन्तस्स अग्गिपातगणनाय होतीति इदं ‘‘पहारे पहारे पाचित्तिय’’न्तिआदिअट्ठकथावचनवसेन वेदितब्बं, इममेव दस्सेतुमाह ‘‘सयमेवा’’तिआदि.
९५०. आणापेन्तस्साति ¶ सकिं आणापेन्तस्स.
९५१. ‘‘खणापेय्या’’ति सामञ्ञवचनस्स अपवाददस्सनत्थं ‘‘खण पोक्खरणि’’न्तिआदिमाह. कोचि दोसो न विज्जतीति एत्थ पोक्खरणिआवाटादिसद्दानं पथविपरियायत्ताभावतो एवंवचनेन अनापत्तीति अधिप्पायो.
९५२. ‘‘इमं इधा’’तिआदीनं पदानं पच्चक्खभूताधिप्पेतभूमिवाचकत्ता तेहि योजेत्वा वुत्तस्स तस्सेव पयोगस्स आपत्तिकरभावं दस्सेतुमाह ‘‘इम’’न्तिआदि.
९५३. कन्दन्ति ¶ तालादिकन्दं. कुरुन्दन्ति कुलचोचरुक्खं. थूणन्ति थम्भं. खाणुकन्ति साखाविटपरहितं रुक्खावयवं. मूलन्ति पथविया सुप्पतिट्ठितभावकरं रुक्खावयवं. वट्टतीति अनियमेत्वा वचनेन अनापत्तिभावतो वट्टति.
९५४. इमन्ति पच्चक्खपरामासपदेन नियमेत्वा वचनतो आपत्ति होतीति आह ‘‘नियमेत्वान वत्तुं पन न वट्टती’’ति.
९५५. घटेहि उस्सिञ्चितुन्ति घटेहि गहेत्वा अवसिञ्चितुं. तनुकद्दमोति जम्बालो. बहलं कद्दमं भिक्खुना अपनेतुं न च वट्टतीति योजेतब्बं.
९५६. नदियादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन गङ्गाकन्दरादीनं गहणं. ‘‘तट’’न्ति इमिना सम्बन्धो. वट्ठन्ति वुट्ठीहि ओवट्ठञ्च. चातुमासन्ति विकोपनकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं, चातुमासब्भन्तरे विकोपेतुं वट्टतीति अत्थो.
९५७. सचे तोयस्मिं पतति तटन्ति योजना, सचे कूलं भिज्जित्वा अन्तोउदके पततीति. देवे वुट्ठेपीति ¶ पज्जुन्नदेवे वुट्ठेपि. वुट्ठ-सद्दो कत्तुसाधनो. चातुमासमतिक्कन्तेपीति योजना. तत्थ हेतुदस्सनत्थमाह ‘‘तोये देवो हि वस्सती’’ति.
९५८. सोण्डिन्ति पासाणपोक्खरणिं. तत्थ तूति उदकरहिते तस्मिं सोण्डिआवाटे.
९५९. अन्तोचातुमासं सोधेतुं भिन्दितुन्ति योजना. ‘‘सोधेतुं भिन्दितुं विकोपेतु’’न्ति किरियापदेहि ‘‘रज’’न्ति कम्मपदं आनेत्वा सम्बन्धितब्बं. तं रजोरासिं देवे वुट्ठे पच्छा उदकस्स छिन्नत्ता बहलभूमिसुक्खम्पि वुट्ठिपातदिवसतो पट्ठाय अन्तोचातुमासे कोपेतुं भिन्दितुं वट्टतीति अत्थो.
९६०. पुण्णे सोण्डिम्हि तं रजं विकोपेतुं वट्टति चातुमासतो उद्धन्ति योजना.
९६१. ‘‘फुसायन्ते’’ति एतेन ‘‘देवो’’ति इदं भुम्मवसेन विपरिणामेत्वा ‘‘देवे फुसायन्ते’’ति ¶ योजेतब्बं, पज्जुन्नदेवे वुट्ठिपातं करोन्तेति अत्थो. पिट्ठिपासाणकेति पासाणपिट्ठे. तम्पीति तथा पासाणपिट्ठे लग्गं तम्पि रजं.
९६२. अकतपब्भारो नाम यथा हेट्ठाभागो वुट्ठिफुसितेहि न तेमीयति, तथा नमित्वा ठितपब्बतप्पदेसो. इदं अनोवस्सकट्ठाने उट्ठितवम्मिकानं उपलक्खणं.
९६३. अब्भोकासे वुट्ठितो वम्मिको सचे ओवट्ठो, कं चातुमासं विकोपेतुं वट्टतीति सम्बन्धो. चातुमासन्ति विकोपनकिरियाय ¶ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. रुक्खेति च थम्भपासाणादीनं उपलक्खणं. उपचिकादीनन्ति आदि-सद्देन काळकिपिल्लिकादीनं गहणं. सो नयोति ‘‘ओवट्ठदिवसतो उत्तरि चातुमासब्भन्तरे कोपेतुं वट्टती’’ति यथावुत्तो नयो.
९६४. मूसिकुक्किरं नाम मूसिकाहि उद्धटपंसु. मूसिकानं उक्किरो मूसिकुक्किरोति विग्गहो. गोकण्टकं नाम गुन्नं खुरानं उट्ठितमत्तिका. गण्डुप्पादमलं नाम भूलताय मलमत्तिका. सम्बन्धं पन पकतिभूमिं अकोपेन्तेन मत्थकतो गण्हितुं वट्टति.
९६५. कसीति कसितट्ठानं, तत्थ नङ्गलेन उद्धटमत्तिका कसिनङ्गलमत्तिका. ‘‘अच्छिन्ना’’तिइमिना खण्डाखण्डिकं कत्वा आयतं हुत्वा ठितमत्तिकापटलम्पि अजातपथवी सियाति आसङ्कानिवत्तनत्थमाह ‘‘भूमिसम्बन्धा’’ति. साति कसिनङ्गलमत्तिका.
९६६. सेनासनन्ति एत्थ ‘‘पुराण’’न्ति पाठसेसो गहेतब्बो. ओवट्ठं चातुमासतो उद्धं न विकोपयेति योजना.
९६७. ततोति ओवट्ठदिवसतो पट्ठाय चातुमासातिक्कन्तगेहतो. ‘‘गोपानसि’’न्ति इमिना गोपानसिमत्थके ठितउपचिकापंसुम्हि भिज्जन्तेपि अनापत्तिभावं दीपेति. ‘‘भित्ति’’न्ति इमिना तदेकदेसं भित्तिपादादिदारुमाह. इदम्पि भित्तिमत्तिकं उपचिकामत्तिकं सन्धाय वुत्तं. ‘‘थम्भ’’न्ति इदम्पि तंसम्बन्धपाकारभूमिमत्तिकाउपचिकादिपंसुं सन्धाय वुत्तं. पदरत्थरन्ति अत्थतपदरं. इदम्पि पदरानं उपरि मत्तिकाउपचिकापंसुं ¶ सन्धाय वुत्तं. ‘‘गोपानसि’’न्तिआदीहि ¶ पदेहि ‘‘गण्हिस्सामी’’ति पच्चेकं योजनीयं. ‘‘गण्हिस्सामी’’ति इमिना विकोपनाधिप्पायाभावं दीपेति.
९६८. गण्हन्तस्साति एत्थ अनादरे सामिवचनं, ‘‘सुद्धचित्तेना’’ति पाठसेसो. इट्ठकाति छदनिट्ठका. आदि-सद्देन पासाणसमुद्दफेणादीनं गहणं. पततीति सुद्धचित्तेन गण्हन्ते सचे मत्तिका छिज्जित्वा पतति, अनापत्तीति अत्थो. मत्तिकन्ति भित्तियं, छदने च चातुमासाधिकोवट्ठमत्तिकं, अनोवट्ठं चे, गण्हितुं वट्टतीति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सचे या या अतिन्ता, तं तं गण्हाति, अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८६). यदि गण्हति, आपत्ति सियाति योजना.
९६९. अतिन्तोति वस्सोदकेन अतिन्तो, इमिना विनिच्छितब्बवत्थुं दस्सेति. तस्स अन्तोगेहे च बहि च सम्भवतो अन्तोगेहे ठितस्स ताव विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘अन्तोगेहे सचे सिया’’ति. वस्सोदकेन तिन्तातिन्तेसु द्वीसु मत्तिकापुञ्जेसु अतिन्तं ताव दस्सेतुमाह ‘‘अनोवट्ठो चा’’ति.
९७०. वस्सोदकेन तिन्ते विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘वुट्ठे पुन चा’’तिआदि. ‘‘वुट्ठे’’ति इमिना ‘‘मत्तिकापुञ्जो’’ति पदं भुम्मवसेन विपरिणामेत्वा वुट्ठे मत्तिकापुञ्जेति योजेतब्बं, ‘‘एकदिवसम्पी’’ति सेसो, गेहस्मिन्ति एत्थ ‘‘ठिते’’ति वत्तब्बं, गेहस्मिं ठिते मत्तिकापुञ्जे वस्सोदकेन एकदिवसम्पि तिन्तेति वुत्तं होति. वक्खमाननयेन अञ्ञत्थ पहरित्वा उट्ठितेन तेन अतेमित्वा उजुकं पतितेहि वस्सफुसितेहि तिन्तेति गहेतब्बं. सचे सब्बो तिन्तो होतीति योजना. ‘‘मत्तिकापुञ्जो’’ति इमिना सम्बन्धो.
९७१. ‘‘सब्बो’’ति ¶ इमिना विसेसनेन ब्यवच्छिन्नं एकदेसतिन्ते विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘यत्तक’’न्तिआदि. तु-सद्दो इममेव विसेसं जोतेति. यत्तकन्ति हेट्ठा अनोतरित्वा मत्थकतो, परियन्तकतो च यत्तकप्पमाणं. तत्थाति मत्तिकापुञ्जे. ‘‘अकप्पिय’’न्ति एतस्स ‘‘चातुमासच्चयेना’’ति अनुवत्तति. ‘‘अतिन्तं…पे… कप्पिय’’न्ति इमिना अकप्पियट्ठानं परिहरित्वा वा कप्पियकारकेहि कप्पियवचनेन हरापेत्वा वा अतिन्तं ठानं ¶ यथाकामं वळञ्जेतब्बन्ति अयमत्थो दस्सितो होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘कप्पियकारकेही’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. ८६).
९७२. वारिनाति उजुकं आकासतो पतितवस्सोदकेन. अञ्ञत्थ पहरित्वा तत्थ पतित्वा तेमिते वट्टति. सो मत्तिकापुञ्जो. ततो परन्ति एकाबद्धकालतो उत्तरिं सो मत्तिकापुञ्जो वारिना तेमितो भूमिया एकाबद्धो चे होति, ततो परं सा जाता पथवी एव, कोपेतुं न वट्टतीति योजना.
९७३. ‘‘ओवट्ठो’’ति इमिना अनोवट्ठपाकारो कप्पियोति ब्यतिरेकवसेन दस्सेति. ‘‘मत्तिकामयो’’ति विसेसनेन इट्ठकपाकारादिं ब्यवच्छिन्दति. तस्स पन कप्पियभावं वक्खति ‘‘सचे इट्ठकपाकारो’’तिआदिना. ‘‘चातुमासच्चये’’ति इमिना ततो अन्तो विकोपनीयभावं दस्सेति.
९७४. तत्थाति ओवट्ठे मत्तिकपाकारे. अघंसन्तोवाति पाकारमत्तिकं अकोपेन्तो. मत्तसो छुपित्वाति पमाणतो मुदुकं कत्वा हत्थतलं ठपेत्वा. अल्लहत्थेनाति उदकतिन्तेन हत्थतलेन. हत्थेकदेसो हत्थो नाम.
९७५. येभुय्यकथले ¶ ठानेति पुब्बे वुत्तनयेन यस्सा तीसु भागेसु द्वे भागा कथला होन्ति, तादिसे कप्पियपथविट्ठाने.
९७६. अब्भोकासेति उपलक्खणत्ता अन्तोगेहेपि थम्भं चालेत्वा जातपथविं विकोपेतुं न वट्टतीति दट्ठब्बं. द्वीसुपि ठानेसु सुद्धचित्तेन निद्दोसभावं यथावुत्तेन ‘‘थम्भं वा पदरत्थरं. गण्हिस्सामी’ति सञ्ञाय, गहेतुं पन वट्टती’’ति इमिना नयेनाह. पथविन्ति अकप्पियपथविं.
९७७. उजुमुद्धरतो न दोसोति योजना.
९७८. उच्चालेत्वाति उक्खिपित्वा चालेत्वा परिवत्तेत्वा. पवट्टतीति पवट्टेत्वा पवट्टेत्वा नेतीति ¶ अत्थो. सुद्धचित्तस्साति ‘‘भूमि भिज्जती’’ति असल्लक्खेत्वा ‘‘पासाणं पवट्टेत्वा पवट्टेत्वा हरिस्सामी’’ति सुद्धचित्तवतो.
९७९. भूमियं दारूनि फालेन्तानम्पि भूमियं साखादीनि कड्ढतो चाति योजना.
९८०. कण्टकन्ति रुक्खकण्टकं, मच्छकण्टकञ्च. सूचि नाम अयोमयदन्तमयतम्बमयकट्ठमयादिसूचीनं अञ्ञतरा. अट्ठिं वाति गोमहिंसादीनं अट्ठिं वा. हीरं वाति नाळिकेरादिहीरं वा. आकोटेतुन्ति यथा एककोटि भूमिं पविसति, तथा ताळेतुं. पवेसेतुन्ति भूमिं गमयितुं.
९८१. पस्सावं मुत्तं. मेदनिन्ति एत्थ अकप्पियपथविमाह. भिन्दिस्सामीति एत्थ ‘‘एवं चिन्तेत्वा’’ति सेसो.
९८२. करोन्तस्साति सुद्धचित्तेन पस्सावं करोन्तस्सातियोजेतब्बं. ‘‘सम्मज्जतो’’ति इदं ‘‘सम्मज्जन्तेना’’ति गहेतब्बं ¶ , ‘‘सम्मज्जनिया’’ति सेसो, अनन्तरं मेदनीपदं उपयोगवसेन ‘‘मेदनि’’न्ति गहेतब्बं, ‘‘विसम’’न्ति सेसो, ‘‘समं कातु’’न्ति इमिना योजेतब्बं, सम्मज्जन्तेन उच्चट्ठानं मद्दित्वा, आवाटट्ठानं पवेसेत्वा समं कातुं सम्मज्जनिया घंसेतुं न वट्टतीति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘विसमं भूमिं समं करिस्सामीति सम्मज्जनिया घंसितुम्पि न वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८६).
९८३. पादङ्गुट्ठेन वाति एत्थ समुच्चयत्थेन वा-सद्देन अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘कत्तरयट्ठिया भूमिं कोट्टेन्ती’’ति इदं सङ्गण्हाति. लिखितुम्पीति राजिं कातुम्पि भूमिं भिन्दन्तेनाति योजना. पादेहीति पादतलेहि.
९८५. भूमिन्ति अकप्पियभूमिं. दहति दहापेतीति एत्थ ‘‘यो’’ति च ‘‘तस्सा’’ति च सम्बन्धवसेन लब्भति. पत्तं दहन्तस्साति छविया थिरभावत्थं धूमं गाहापेत्वा तिणुक्कादीहि पत्तं गण्हन्तस्स.
९८६. तत्तकानेवाति ¶ ठानप्पमाणानेव. इधापि ‘‘यो’’ति च ‘‘तस्सा’’ति च सामत्थिया लब्भति.
९८७. भूमियन्ति अकप्पियभूमियं. पत्तं पचीयति एत्थाति पत्तपचनं, कपालं, तस्मिं कपाले.
९८८. सो अग्गि तानि दारूनि दहन्तो गन्त्वा चे एकंसेन भूमिं दहति, तस्मा दारूनं उपरि अग्गिं ठपेतुं न वट्टतीति योजना.
९८९. इट्ठका आवपीयन्ति पच्चन्ति एत्थाति इट्ठकावापो, सो एव इट्ठकावापको, इट्ठकापचनट्ठानं. आदि-सद्देन कुम्भकारावापादिं सङ्गण्हाति.
९९०. उपादीयतीति ¶ उपादानं, इन्धनं, न उपादानं अनुपादानं, इन्धनतो अञ्ञं, ततो अनुपादानतोति अत्थो. खाणुकेति मतखाणुके च सुक्खरुक्खे च भूमिगतं अदत्वा ‘‘निब्बापेस्सामी’’ति अग्गिदानं वट्टति. पच्छा उस्साहे कतेपि न निब्बायति, न दोसोति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सचे पन भूमिं अप्पत्तमेवा’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. ८७).
९९१. तिणुक्कन्ति तिणेन बद्धउक्कं. तिणुक्कन्ति उपलक्खणं. नाळिकेरपण्णादीहि बद्धापि सङ्गय्हन्ति.
९९२. तस्स अग्गिस्स पतितट्ठाने इन्धनं दत्वा पुन तं अग्गिं कातुं वट्टतीति महापच्चरियं रुतं कथितन्ति योजना.
९९३. ‘‘तस्स अपथविय’’न्ति पदच्छेदो. विमतिस्सुभयत्थापीति पथविअपथविद्वयेपि वेमतिकस्स. तत्थ जाता पथवी, इतरा अपथवी.
९९४. इमन्ति ¶ आवाटं, मत्तिकं, पंसुं वा.
पथवीखणनकथावण्णना.
मुसावादवग्गो पठमो.
९९५. भवन्तस्साति जायन्तस्स, वड्ढमानस्स च. भूतस्साति जातस्स, वड्ढितस्स चाति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘भवन्ति अहुवुञ्चाति भूता, जायन्ति वड्ढन्ति, जाता वड्ढिता चा’’ति (पाचि. अट्ठ. ९०). एत्थ च ‘‘भवन्ती’’ति इमिना विरुळ्हमूले नीलभावं आपज्जित्वा वड्ढमानके तरुणगच्छे दस्सेति. ‘‘अहुवु’’न्ति इमिना पन वड्ढित्वा ठिते महन्ते रुक्खगच्छादिके ¶ दस्सेति. ‘‘भवन्ती’’ति इमस्स विवरणं ‘‘जयन्ति वड्ढन्ती’’ति, ‘‘अहुवु’’न्ति इमस्स ‘‘जाता वड्ढिता’’ति. एवं भूत-सद्दो पच्चुप्पन्नातीतविसयोति दस्सेति. ‘‘भवन्तस्स भूतस्सा’’ति इमिना पदद्वयेन ‘‘भूतगामस्सा’’ति पदस्स तुल्याधिकरणतादस्सनेन गाम-सद्दस्स दिट्ठिगतवनन्तादिसद्दानं दिट्ठिवनादिसद्दत्थे विय भूतसद्दत्थे वुत्तिपक्खमाह. यथाह अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ९०) ‘‘भूता एव वा गामो भूतगामो, पतिट्ठितहरिततिणरुक्खादीनमेतं अधिवचन’’न्ति. भूतानं देवतानं गामो निवासोति वा भूतगामो. भूमियं पतिट्ठहित्वा हि हरितभावमापन्ना तिणरुक्खगच्छादयो देवताहि परिगय्हन्तीति. जायन्तस्स वड्ढन्तस्स वा सम्पत्तवुद्धिमरियादस्स वा रुक्खादिनोति अत्थो.
पातब्यतानिमित्तन्ति एत्थ पातब्यभावो पातब्यता, ‘‘छेदनभेदनादीहि यथारुचि परिभुञ्जितब्बताति अत्थो’’ति अट्ठकथावचनतो पातब्यता-सद्दस्स परिभुञ्जितब्बताति अत्थो वेदितब्बो, सा निमित्तं हेतु यस्स पाचित्तियस्स तं पातब्यतानिमित्तं. रुक्खादीनं छेदनफालनादिवसेन विकोपनीयतासङ्खातपातब्यतानिमित्तं परिभुञ्जितब्बताहेतु पाचित्तियं उदीरितं वुत्तन्ति अत्थो.
९९६-७. सोति भूतगामो. तिलबीजादिकोति तिलबीजमेत्थ सुखुमपण्णसेवालादिको. आदि-सद्देन च तादिसा इतरा सेवालजाति गहिता. ‘‘उपरि खुद्दानुखुद्दकपण्णङ्कुरो, हेट्ठा खुद्दानुखुद्दकमूलङ्कुरो सेवालो तिलबीजं नामा’’ति गण्ठिपदे वुत्तन्ति. विकोपेन्तस्स तं सब्बन्ति भूमियं पतिट्ठाय उदके जायमानकसेवालादिं भूमिया उप्पाटनच्छेदनवसेन जले एव पतिट्ठितं ¶ सुखुमपण्णनीलिकादिं उदकतो उद्धरणच्छेदनवसेन तं सब्बं सेवालं विकोपेन्तस्साति अत्थो.
९९८. हत्थेन ¶ वियूहित्वाति जलतो अमोचेत्वा हत्थेन दूरतो अपनेत्वा. ‘‘होती’’तिआदि तस्स हेतुसन्दस्सनत्थं. सकलं अनवसेसं सब्बं जलं तस्स यस्मा ठानं होति, तस्माति अत्थो.
९९९. चेच्चाति जानन्तो. तं सेवालजातिकं जला उद्धरितुं उदकेन विना भिक्खुस्स न वट्टतीति योजना. ठानसङ्कमनञ्हि तन्ति हेतुदस्सनं. तं तथाकरणं यस्मा ठानसङ्कमनं ठानतो चावनं, तस्मा तं न वट्टतीति योजना.
१०००. यथावुत्तस्स ब्यतिरेकं दस्सेतुमाह ‘‘उदकेना’’तिआदि. तत्थ उदकेनाति सहत्थे करणवचनं. तं सेवालजातिकं. वारिसूति एत्थ वासं वारयन्तीति वारी, तेसु.
१००१. जले वल्लितिणादीनीति जलमत्थके वल्लिञ्च जायमानकरवल्लितिणादीनि च. उद्धरन्तस्साति भूमियं पतिट्ठितं भूमितो, उदके पतिट्ठितं उदकतो च उद्धरन्तस्स. तत्थ अन्तपक्खं दस्सेतुमाह ‘‘तोयतो’’ति. विकोपेन्तस्साति खण्डनादिवसेन कोपेन्तस्स. तत्थाति तस्मिं उदके, एव-कारो लुत्तनिद्दिट्ठो ‘‘तत्थेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ९२) अट्ठकथावचनतो.
१००२. एत्थाति उदके एव. विकोपेन्तस्साति कप्पियं अकारापेत्वा छेदनादिं करोन्तस्स. तानीति तथा परेहि उप्पाटितत्ता भूतगामभावतो मुत्तानि वल्लितिणादीनि. बीजगामेनाति मूलबीजगामादिवसेन.
१००३. एवं ¶ उदकट्ठे सङ्खेपतो विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि इतरत्रापि विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘थलट्ठे’’तिआदि. हरितखाणुकोति एत्थ ‘‘यो’’ति सेसो. ‘‘तस्सा’’ति इमिना सम्बन्धो, ककुधकरञ्जादीनं छिन्नावसिट्ठखाणुकोति वुत्तं होति. ‘‘भूतगामेन सङ्गहो’’ति इमिना तंविकोपने पाचित्तियभावं दीपेति. एवमुपरिपि.
१००४. नाळिकेरादिकानं ¶ खाणूति एत्थापि ‘‘उपरिहरितो’’ति सामत्थिया लब्भति. ‘‘बीजगामेन सङ्गहो’’ति इमिना दुक्कटवत्थुतमाह. एवमुपरिपि. किञ्चापि हि तालनाळिकेरादीनं खाणु उद्धं अवड्ढनको भूतगामस्स कारणं न होति, तथापि भूतगामसङ्खातनिब्बत्तपण्णमूलबीजतो सम्भूतत्ता भूतगामतो उप्पन्नो नाम होतीति बीजगामेन सङ्गहं गच्छति.
१००५. तथापकासितोति ‘‘बीजगामो’’ति वुत्तो.
१००६. फलिता कदली याव नीलपण्णा, ताव सा च भूतगामोति पकासिताति योजना. यथाह अट्ठकथायं ‘‘कदली पन फलिता याव नीलपण्णा, ताव भूतगामेनेव सङ्गहिता’’ति (पाचि. अट्ठ. ९२). नळन्ति खुद्दकवेळु. वेळूति महावेळु. तिणादीनन्ति आदि-सद्देन सस्सादयो गहिता.
१००७. यो अयं पन वेळु अग्गतो पट्ठाय यदा सुस्सति, तदा सो बीजगामेन सङ्गहितो नाम होतीति योजना. बीजगामेनाति फळुबीजगामेन. यथाह अट्ठकथायं ‘‘कतरबीजगामेन? फळुबीजगामेना’’ति.
१००८. इन्दसालो ¶ सल्लकी. आदि-सद्देन सोभञ्जनादीनं सङ्गहो. तु-सद्देन अट्ठकथायं ‘‘किञ्चापि रासिकतदण्डकेहि रतनप्पमाणापि साखा निक्खमन्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ९२) वुत्तविसेसं जोतेति. छिन्दित्वा ठपितदण्डकेसु रतनमत्तासुपि साखासु उट्ठितासु भूतगामं अहुत्वा बीजगाममेव होति अविरुळ्हमूलकत्ताति अयं विनिच्छयो विनयञ्ञुना ञातो कुक्कुच्चकानमुपकाराय होतीति आह ‘‘विञ्ञेय्यो विनयञ्ञुना’’ति. इममेवत्थं ‘‘मूलमत्तेपि वा’’तिआदिना वक्खति.
१००९. मण्डपादीनमत्थायाति मण्डपवतिपाकारादीनमत्थाय. सचे ते निक्खणन्तीति यदि ते इन्दसालादिदण्डके भूमियं निखणन्ति. निग्गते मूलपण्णस्मिन्ति तथा निखातदण्डतो मूले च पण्णे च जाते. भूतगामेन सङ्गहोति एत्थ ‘‘तेस’’न्ति सामत्थिया लब्भति, ‘‘विञ्ञेय्यो’’ति अधिकारो.
१०१०. निग्गतेपीति ¶ ततियेन पि-सद्देन अतिखुद्दकतं सूचेति.
१०११. सकन्दा तालट्ठीति सकन्दतालबीजं. पत्तवट्टीति सूचिसण्ठाना अङ्कुरपत्तवट्टि. न च बीजगामोति वुच्चतीति योजना. ‘‘भूतगामो’’ति इदं यथावुत्तस्स ब्यतिरेकवसेन दस्सेति.
१०१२. नाळिकेरतचन्ति नाळिकेरफलछल्लिं. दन्तसूचीवाति दन्तमयसूचि इव. सोपीति नाळिकेरोपि. रुक्खतचसद्दानं फलेसु वत्तमानकालेसुपि तंलिङ्गता न विरुज्झतीति ‘‘सो’’ति आहाति विञ्ञायति.
१०१३. मिगसिङ्गसमानायाति ¶ हरितविसाणसदिसाय. पत्तवट्टियाति अङ्कुरपत्तवट्टिया. सतियाति विज्जमानाय. भूतगामोति वुच्चतीति अमूलकभूतगामोति वुच्चति. इदं नाळिकेरस्स आवेणिकं कत्वा वुत्तं.
चतुभाणवारवण्णना निट्ठिता.
१०१५-६. अम्बट्ठीति अम्बबीजं. जम्बुट्ठीति जम्बुबीजं. आदि-सद्देन मधुकपनसादिबीजानं गहणं. वन्दाकाति रुक्खादनी. अञ्ञं वाति भण्डकदलिमनोरहं वा. अस्साति वन्दाकादिनो. अमूलवल्लीति एवंनामिका वल्लि.
१०१८. घंसित्वाति येन केनचि घंसित्वा. तं सेवालं. तस्माति तस्मा पाकारा.
१०१९. सेवाले अपनीते. अन्तोति पानीयघटादीनं अन्तोकुच्छिम्हि. कण्णकं अब्बोहारन्ति योजना. पानीयघटादीनं बहि सेवालो उदके अट्ठितत्ता, बीजगामानुलोमत्ता च दुक्कटवत्थूति वदन्ति. कण्णकं नीलवण्णम्पि अब्बोहारिकमेव.
१०२०. पासाणदद्दूति ¶ मनुस्ससरीरे रोगाकारेन पासाणे जायमानस्सेतं अधिवचनं. सेवालन्ति पासाणसेवालं. सेलेय्यका नाम सिलाय सम्भूता एका सुगन्धजाति. अपत्तानीति पण्णरहितानि.
१०२१. पुप्फितन्ति विकसितं. तं अहिच्छत्तं. मकुलन्ति अविकसितं.
१०२२. अल्लस्मिं ¶ रुक्खे तचं विकोपेत्वा यथा गहेतुं न वट्टति, तथा पप्पटिकम्पि निय्यासम्पि विकोपेत्वा गहेतुं न वट्टतीति योजना, पाचित्तियमेवाति अधिप्पायो. पप्पटिकम्पीति अल्लतचमत्थके सुक्खतचपटलम्पि. ‘‘अल्लस्मि’’न्ति इमिना ब्यतिरेकेन मतरुक्खे दोसाभावं दीपेति. ‘‘तचं विकोपेत्वा’’ति वचनतो रुक्खतचम्पि पप्पटिकम्पि सालकपित्थादिनिय्यासम्पि रुक्खे अल्लतचं अविकोपेत्वा मत्थकतो छिन्दित्वा गहेतुं वट्टति.
१०२३. अक्खरच्छिन्दनारहेसु नुहिकदलिआदीसु रुक्खेसु, तत्थजातेसु तालपण्णादिकेसु वा अक्खरं लिखतो पाचित्तियमुदीरयेति योजना. ‘‘तत्थजातेसू’’ति इमिना रुक्खतो अपनीतपण्णेसु लिखितुं वट्टतीति ब्यतिरेकतो दीपेति.
१०२४. ‘‘पक्कमेव वा’’ति विसुं वचनतो ‘‘फलं वा’’ति इमिना अपक्कं फलं गहितं.
१०२५. फलिनिंसाखन्ति खादनारहफलवतिं जम्बुसाखादिकं साखं. गण्हतो अनुपसम्पन्नस्साति गहेतब्बं. सयं खादितुकामो चेति तथा ओनमित्वा साखतो ओचिनित्वा दिन्नफलं सचे सयं खादितुकामो होति. एवं दातुन्ति यथावुत्तप्पकारं नामेत्वा दातुं.
१०२६. परं कञ्चि उक्खिपित्वाति अञ्ञं कञ्चि अनुपसम्पन्नं उक्खिपित्वा. पुप्फानि ओचिनन्तेसूति कुसुमानि लुनन्तेसु. अयमेव विनिच्छयोति सामञ्ञनिद्देसेपि एत्थ अत्तनो नामेत्वा दिन्नसाखाय पुप्फानि पानीयवासत्थाय न गहेतब्बानि. अनुपसम्पन्नं उक्खिपित्वा पुप्फानि ओचिनापेत्वा गहितपुप्फानि गहेतब्बानीति अयमेत्थ विसेसो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तेहि ¶ पन पुप्फेहि पानीयं न वासेतब्बं. पानीयवासत्थिकेन ¶ सामणेरं उक्खिपित्वा ओचिनापेतब्बानी’’ति (पाचि. अट्ठ. ९२).
१०२७. ‘‘साखा’’ति भिन्दित्वा वा छिन्दित्वा वा मोचिता वुच्चति. साखीनन्ति रुक्खानं. तन्ति यथावुत्तरुक्खतो मोचितसाखं. येसं रुक्खानं साखा रुहति, तेसं साखीनं तं साखं कप्पियं अकारापेत्वा विकोपेन्तस्स दुक्कटन्ति योजना. ‘‘येसं रुक्खानं साखा रुहती’’ति वुत्तत्ता येसं साखा न रुहति, तेसं तस्सा कप्पियकरणकिच्चं नत्थीति वदन्ति.
१०२८. अल्लसिङ्गिवेरादिकेसुपीति आदि-सद्देन वचलसुणादीनं गहणं.
१०२९. अनियामतो वट्टतेवाति योजना. नियामसरूपं दस्सेतुं ‘‘इमं रुक्ख’’न्तिआदिवक्खमानत्ता अनियामतोति सामञ्ञनिद्देसे ‘‘इम’’न्ति नियामवचनाभावतोति गहेतब्बं.
१०३२. उच्छुखण्डानन्ति पूरणयोगे सामिवचनं, उच्छुखण्डेहीति वुत्तं होति. सब्बमेवाति पच्छियं ठितं सब्बं खण्डं. कतं होतीति कतं कप्पियं होति. एकस्मिं कप्पिये कतेति पच्छियं सब्बखण्डेसु फुसित्वा ठितेसु एकस्मिं खण्डे कप्पिये कते. ‘‘अनुजानामि भिक्खवे पञ्चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्जितुं अग्गिपरिजितं सत्थपरिजितं नखपरिजितं अबीजं निब्बट्टबीजंयेव पञ्चम’’न्ति (चूळव. २५०) इति वुत्तेसु अग्गिसत्थनखेसु अञ्ञतरेन तत्त अयोखण्डेन वा जलितग्गिना वा सूचिमुखेन वा नखच्छेदनेन वा सत्थकधाराय वा मनुस्ससीहादीनं उप्पाटितानुप्पाटितअपूतिनखेन वा विज्झित्वा वा छिन्दित्वा वा कप्पियं कातब्बं. करोन्तेन च अनुपसम्पन्नेन ¶ भिक्खुना ‘‘कप्पियं करोही’’ति वुत्तेयेव ‘‘कप्पिय’’न्ति पठमं वत्वा पच्छा अग्गिपरिजितादि काकब्बन्ति गहेतब्बं. वक्खति च ‘‘कप्पियन्ति…पे… वट्टती’’ति. ‘‘कप्पिय’’न्ति वचनं पन याय कायचि वाचाय वत्तुं वट्टतीति वदन्ति. पठमं अग्गिं निक्खिपित्वा नखादीहि वा विज्झित्वा वा छिन्दित्वा वा कप्पियं कातब्बं. करोन्तेन च तं अनुद्धरित्वाव ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वा पच्छा उद्धरितुं वट्टतीति वदन्ति, ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्तुकामो ‘‘कप्प’’न्ति चे वदति, वट्टतीति केचि.
१०३३. दारुन्ति ¶ उच्छूहि सद्धिं एकतोबद्धदारुं. दारुं विज्झतीति एत्थ जानित्वापि विज्झति वा विज्झापेति वा, वट्टतियेव. ‘‘एकसित्थेपी’’ति एत्थापि एसेव नयो.
१०३४. तानि उच्छुदारूनि. तन्ति वल्लिं, रज्जुं वा.
१०३५. मरिचपक्केहीति परिणतेहि मरिचपक्केहि. अपरिणतानं पन अबीजत्ता कप्पिये अकतेपि वट्टति. इदञ्च सेतलसुणतचलसुणादीहि मिस्सभत्तस्स उपलक्खणं. एत्थ च भत्तसित्थसम्बन्धवसेन एकाबद्धता वेदितब्बा, न फलादीनमेव अञ्ञमञ्ञसम्बन्धवसेन.
१०३६. तिलतण्डुलकादिसूति कप्पियं कातब्बतिलेहि मिस्सतण्डुलादीसु. आदि-सद्देन कप्पियं कातब्बवत्थूहि मिस्सितानि इतरवत्थूनि गहितानि. एकाबद्धे कपित्थेपीति कटाहेन बद्धबीजे परिणतकपित्थफलेपि. कटाहेति बद्धमिञ्जे कपाले.
१०३७. कटाहं मुञ्चित्वाति सुक्खत्ता समन्ततो कटाहं मुञ्चित्वा. मिञ्जकन्ति परिणतकपित्थफलमिञ्जं. तं कपित्थं भिन्दापेत्वाति कपित्थकटाहं भिन्दापेत्वा, इदं बीजतो मुत्तस्स कटाहस्स भाजनगतिकत्ता वुत्तं.
१०३८. ‘‘अभूतगामअबीजेसू’’ति ¶ पदच्छेदो, अभूतगामे च अबीजे चाति अत्थो. ननु च ‘‘अबीजे बीजसञ्ञी, वेमतिको, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ९२) पाठं विना ‘‘अभूतगामे भूतगामसञ्ञी’’ति पाठो नत्थीति अभूतगामग्गहणं कस्मा कतन्ति? वुच्चते – तस्मिं पाठे बीजं भूतगामञ्च बीजगामं बीजञ्च बीजबीजन्ति वत्तब्बे एकसेसनयेन ‘‘बीज’’न्ति गहेत्वा विनिच्छितन्ति उभयं विभजित्वा दस्सनत्थं वुत्तं. तत्थ तस्मिं अभूतगामअबीजगामद्वये. इमिस्सा गाथाय ‘‘अभूतगामे भूतगामसञ्ञिनो दुक्कटं, वेमतिकस्स दुक्कटं, अबीजगामे बीजगामसञ्ञिनो दुक्कटं, वेमतिकस्स दुक्कट’’न्ति चत्तारि दुक्कटानि दस्सितानि. तत्थ अभूतगामन्ति बीजगामं गहेतब्बं. अबीजगामन्ति नो बीजं.
१०३९. तत्थ तस्मिं भूतगामबीजगामद्वये. ‘‘अतथासञ्ञिनो’’तिआदीसु ‘‘भूतगामं विकोपेन्तस्सा’’ति ¶ सेसो, अनापत्ति पकासिताति सम्बन्धो, अभूतगामं, अबीजन्ति वा सञ्ञिनो भूतगामं बीजम्पि विकोपेन्तस्स अनापत्ति पकासिताति अत्थो गहेतब्बो. यथाह पाळियं ‘‘बीजे अबीजसञ्ञी छिन्दति वा…पे… अनापत्ती’’ति.
असञ्चिच्च भूतगामं विकोपेन्तस्स अनापत्तीति योजना. एवमुपरिपि योजेतब्बं. गच्छन्तस्स पादेसु गहेत्वा वा आलम्बणकत्तरयट्ठिया घंसित्वा वा तिणादीसु छिज्जेसुपि ‘‘इमं छिन्दिस्सामी’’ति अमनसिकतत्ता अनापत्तीति अत्थो. असतिस्साति अञ्ञविहितसतिस्स वा अञ्ञेन कथयतो वा पादङ्गुट्ठादीहि तिणादीनि छिन्दन्तस्स. च-कारेन इध अवुत्तं ‘‘अजानन्तस्सा’’ति इदं समुच्चितं. ‘‘इमं भूतगाम’’न्ति वा ‘‘इमस्मिं अग्गिम्हि पतिते इमं डय्हती’’ति वा ‘‘इमिना इदं भिज्जति छिज्जती’’तिआदिं वा अजानन्तस्स अनापत्तीति अत्थो.
१०४०. इदं ¶ चाति इदं भूतगामसिक्खापदञ्च. तिसमुट्ठानन्ति कायचित्तवाचाचित्तकायवाचाचित्तवसेन तिसमुट्ठानं. छेदनादिकिरियाय आपज्जनतो क्रियं. तिचित्तन्ति पण्णत्तिं अजानित्वा चेतियादीसु तिणगहनादिकं करोन्तस्स अखीणासवस्स कुसलं, खीणासवस्स किरियं, फलपुप्फादिलोभेन विकोपेन्तानं सेखपुथुज्जनानं अकुसलन्ति तिचित्तं.
भूतगामकथावण्णना.
१०४१. अञ्ञवादविहेसके कम्मस्मिं सङ्घेन कतेति योजना, अञ्ञवादकविहेसकारोपनकम्मे ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय पच्चेकं सङ्घेन कतेति अत्थो. ‘‘अञ्ञं वदतीति अञ्ञवादकं, अञ्ञेनञ्ञं पटिचरणस्सेतं नामं. विहेसेतीति विहेसकं, तुण्हीभूतस्सेतं नाम’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ९८) वचनतो सङ्घमज्झे वत्थुना, आपत्तिया वा चोदनाय कताय तं अवत्तुकामो हुत्वा ‘‘को आपन्नो, किं आपन्नो, किस्मिं आपन्नो’’तिआदिना (पाचि. ९४) पदभाजनानुक्कमेन पुच्छितं ठपेत्वा अञ्ञस्स अवचनं अञ्ञेनञ्ञं पटिचरणं, तं करोन्तो अञ्ञवादको. इध पन भावप्पधानवसेन किरिया गहिता.
तथेव ¶ चोदियमानो हुत्वा पुच्छितं अवत्तुकामो हुत्वा आपत्तिभीरुकताय अञ्ञेनञ्ञं पटिचरणं अकत्वा सङ्घं विहेसेतुं तुण्हीभूतो विहेसको नाम. एत्थापि भावप्पधानवसेन किरियाव गहेतब्बा. इध पन तब्भावारोपनकम्मं वुच्चतीति संखेपो. पुन तथा करोन्तस्साति पुनपि तेनेव पकारेन अञ्ञवादकविहेसकानि विसुं विसुं करोन्तस्स. पाचित्तियद्वयं होतीति पदभाजने ‘‘रोपिते अञ्ञवादके’’तिआदिना (पाचि. १००) नयेन च ¶ ‘‘रोपिते विहेसके’’तिआदिना (पाचि. १००) नयेन च विसुं विसुं पाचित्तियस्स वुत्तत्ता एकेकस्मिं वत्थुम्हि एकेकाय आपत्तिया सम्भवतो पाचित्तियद्वयं होतीति गहेतब्बं.
१०४२. धम्मेति एत्थ ‘‘कम्मे’’ति सेसो. धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी, वेमतिको, अधम्मकम्मसञ्ञीति तीसु विकप्पेसु. अधम्मेति एत्थापि एसेव नयो. कम्मे अरोपितेति अञ्ञवादककम्मारोपने अकते. एवं वदन्तस्साति ‘‘को आपन्नो’’तिआदीनि वदन्तस्स. वदन्तस्स चाति एत्थ चकारेन कम्मे अरोपिते एवं विहेसन्तस्स च दुक्कटन्ति समुच्चिनोति. इमस्मिं पक्खे कम्मे अरोपितेति विहेसककालमाह.
१०४३. आपन्नन्ति अत्तना आपन्नं. भण्डनं भविस्सतीति सञ्ञिस्साति मया इमस्मिं वुत्ते सङ्घस्स भण्डनकलहादयो होन्तीति सञ्ञाय तुण्ही भवन्तस्स. गिलानस्साति वत्तुं असक्कुणेय्यमुखरोगादियुत्तस्स.
१०४४. क्रियाक्रियन्ति अञ्ञेनञ्ञपटिचरणं क्रियं. तुण्हीभावो अक्रियं.
अञ्ञवादककथावण्णना.
१०४५-६. सम्मतस्साति खन्धकागतसेनासनपञ्ञापकसम्मुतिआदीसु तेरससु सम्मुतीसु एकं वा कतिपया वा सब्बा वा दातुं सङ्घेन ञत्तिं ठपेत्वा कम्मवाचं वत्वा दिन्नसम्मुतिकस्स. ‘‘उपसम्पन्नं सङ्घेन सम्मत’’न्ति (पाचि. १०६) वचनतो भिक्खुनोति उपसम्पन्नमाह, अयसं कत्तुकामोति सम्बन्धो. वदन्तोति ‘‘छन्देन इत्थन्नामो सेनासनं पञ्ञापेति, छन्देन भत्तानि उद्दिसती’’तिआदिं भणन्तो. ‘‘उपसम्पन्ने’’ति ¶ इदं ‘‘उज्झापेती’’ति किरियमपेक्खित्वा कम्मनि उपयोगबहुवचनं. अयञ्हेत्थ अत्थो – उज्झापेति अवञ्ञाय ¶ ओलोकापेति, लामकतो वा चिन्तापेति, खीयतीति ‘‘छन्देन इत्थन्नामो सेनासनं पञ्ञपेती’’तिआदिं कथेन्तो पकासेतीति. इमस्मिं पक्खे ‘‘उपसम्पन्नान’’न्ति वत्तब्बे सामिअत्थे उपयोगवसेन ‘‘उपसम्पन्ने’’ति वुत्तं, उपसम्पन्नानं सन्तिके पकासेतीति अत्थो.
‘‘पाचित्तियद्वयं होती’’ति इदं ‘‘उज्झापनके खिय्यनके पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०५) द्विन्नं वत्थूनं एकतो वुत्तत्ता इधापि एकतो वुत्तं, विसुं विसुं पन गहेतब्बं. धम्मेति एत्थ ‘‘कम्मे’’ति सेसो, उपसम्पन्नस्स सम्मतस्स सङ्घेन दिन्नसम्मुतिकम्मं सचे धम्मकम्मं होतीति अत्थो. अधम्मेति एत्थापि एसेव नयो.
१०४७-८. भिक्खुनोति सम्मतस्स भिक्खुनो. असम्मतस्स भिक्खुस्स अवण्णं भासतोति योजना. यस्स कस्सचीति एत्थ ‘‘सन्तिके’’ति सेसो, उपसम्पन्नस्स च अनुपसम्पन्नस्स च यस्स कस्सचि सन्तिकेति अत्थो. उपसम्पन्नकाले सम्मतं पच्छा सामणेरभावं उपगतं सन्धाय ‘‘सम्मतस्स सामणेरस्सा’’ति वुत्तं. अवण्णं वदतोति योजना.
१०४९. करोन्तं सम्मतं. भणतोति उज्झापयतो, खीयतो. अत्थो पन वुत्तनयोव. उज्झापनखीयनकिरियाहि आपज्जनतो क्रियं. यस्मा उज्झापनं, खीयनञ्च मुसावादवसेनेव पवत्तं, तस्मा ‘‘आदिकम्मिकस्स अनापत्ती’’ति पाचित्तियट्ठाने, दुक्कटट्ठाने च इमिना च अनापत्तिदस्सनत्थं वुत्तन्ति गहेतब्बं. एवञ्च कत्वा उज्झापेन्तस्स, खीयन्तस्स ¶ च एकक्खणे द्वे द्वे आपत्तियो होन्तीति आपन्नं.
उज्झापनककथावण्णना.
१०५०. सङ्घस्स मञ्चादिन्ति सम्बन्धो. ‘‘सङ्घिकं मञ्चं वा पीठं वा भिसिं वा कोच्छं वा’’ति पाळियं दस्सितं सङ्घसन्तकं मञ्चादिं. एत्थ च मञ्चो नाम पाळियं ‘‘चत्तारो मञ्चा मसारको बुन्दिकाबद्धो कुळीरपादको आहच्चपादको’’ति (पाचि. १११) च दस्सितो चतुब्बिधो मञ्चो. तत्थ मसारको नाम मञ्चपादे विज्झित्वा तत्थ अटनिसिखाहि आवुणित्वा कतमञ्चो. सो इदानि वत्तमानो वेत्तमञ्चो. बुन्दिकाबद्धो नाम अटनिसीसेसु बुन्दिकरन्तरतो मञ्चपादे डंसापेत्वा कतो वेत्तमञ्चपदरमञ्चो दट्ठब्बो. कुळीरपादको नाम पादबुन्दे ¶ अस्सखुरादिआकारं दस्सेत्वा कक्कटपादेहि विय वङ्कपादेहि योजितमञ्चो. आहच्चपादको नाम अटनियो विज्झित्वा अटनिछिद्दे पादसीसे सिखं कत्वा तं पवेसेत्वा अटनिया उपरि निक्खन्ते पादसिखामत्थके तिरियं विज्झित्वा आणिं पवेसेत्वा कतमञ्चो.
पीठं नाम एवमेव कतं तन्नामकमेव चतुब्बिधं;
भिसि नाम ‘‘पञ्च भिसियो उण्णभिसि चोळभिसि वाकभिसि तिणभिसि पण्णभिसी’’ति गब्भवसेन दस्सिता पञ्च भिसियो. तत्थ उण्णा नाम मनुस्सलोमं ठपेत्वा अवसेसलोमानि. चोळा नाम पिलोतिका. वाकं नाम मकचिवाकादिकं. तिणं नाम दब्बतिणादि. पण्णं नाम तमालपण्णं ठपेत्वा अवसेसपण्णं.
कोच्छन्ति ¶ पाळियं ‘‘कोच्छं नाम वाकमयं वा उसीरमयं वा मुञ्जमयं वा पब्बजमयं वा अन्तो संवेठेत्वा बद्धं होती’’ति (पाचि. १११) दस्सितं वाकं वा उसीरं वा मुञ्जतिणं वा एळकलोमानि वा पब्बजतिणं वा आदाय उभोहि कोटीहि वित्थतं कत्वा मज्झे पीळेत्वा सङ्कुचित्वा तं बन्धित्वा सीहचम्मादीहि वेठनबन्धनानि पटिच्छादेत्वा पादपुञ्छनी विय निसज्जत्थाय कतं आसनन्ति वदन्ति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘हेट्ठा च उपरि च वित्थतं, मज्झे संखित्तं, पणवसण्ठानं कत्वा बद्धं होति, तं किर मज्झे सीहब्यग्घचम्मपरिक्खित्तम्पि करोन्ति. अकप्पियचम्मं नामेत्थ नत्थी’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. १११). सन्थरापेत्वाति उपसम्पन्नेन वा अनुपसम्पन्नेन वा सन्थरापेत्वा. एत्थ विनिच्छयं वक्खति. सन्थरित्वाति सयं सन्थरित्वा वा.
१०५१. नेवुद्धरेय्याति पञ्ञत्तट्ठानतो उद्धरित्वा न पटिसामेय्य. न उद्धरापेय्य वाति अञ्ञेन वा तथा न कारापेय्य. तन्ति मञ्चादिं. पक्कमन्तोति एत्थ ‘‘यो भिक्खू’’ति लब्भति, मञ्चादीनं अत्थतट्ठानतो थाममज्झिमस्स पुरिसस्स थामप्पमाणेन हत्थं पसारेत्वा खित्तपासाणस्स पतनट्ठानं अतिक्कम्म गच्छन्तोति अत्थो. यथाह पाळियं ‘‘मज्झिमस्स पुरिसस्स लेड्डुपातं अतिक्कमन्तस्सा’’ति.
१०५२. वस्सिके चतुरो मासेति अन्तोवस्सं चातुमासे. सचे देवो न वस्सतीति एत्थ ‘‘कत्थचि ¶ जनपदे’’ति सेसो. तेनेव ‘‘सचे’’ति सासङ्कमाह. ‘‘येसु जनपदेसु वस्सकाले न वस्सति, तेसुपि चत्तारो मासे निक्खिपितुं न वट्टतियेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ११०) अट्ठकथायं वुत्तं. तथा चापीति ते चत्तारो मासे अवस्सन्तेपि.
१०५३. यत्थाति ¶ यस्मिं लङ्कादीपसदिसे देसे. यत्थ अपरेपि हेमन्ते चत्तारो मासे देवो वस्सति, तत्थ अट्ठ मासे अज्झोकासे मञ्चादिं ठपेतुं न वट्टतीति योजना. गिम्हाने पन चत्तारो मासे बहि ठपेतुं वट्टतीति ब्यतिरेकतो दस्सेति.
१०५४. निवासस्मिन्ति रुक्खे कुलावकं कत्वा निरन्तरवासे सति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यस्मिं पन धुवनिवासेन कुलावके कत्वा वसन्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ११०). कदाचिपीति अनोवस्सकालेपि.
१०५५-६. सङ्घिकं यं किञ्चि मञ्चादीति योजना. सन्थतं यदीति अनाणत्तेन यदि अत्थतं, पञ्ञत्तन्ति वुत्तं होति. यत्थ कत्थचि ठानेति रुक्खमूलमण्डपअब्भोकासादिम्हि यत्थ कत्थचि ठाने. येन केनचीति सद्धिविहारिकेन वा अन्तेवासिकेन वा अञ्ञेन वा. भिक्खुनाति उपसम्पन्नेन. सोति यस्सत्थाय पञ्ञत्तं, सो भिक्खु.
१०५७. तन्ति तं सङ्घिकं वेत्तमञ्चादिं. सन्थरापित-सद्दो कत्तुसाधनो, सन्थरितुं नियोजकस्सेव भिक्खुनोति अत्थो.
१०५८. भिक्खुनाति एत्थ ‘‘आणापको’’ति वक्खमानत्ता आणत्तेन भिक्खुना उपसम्पन्नेनाति लब्भति. तस्सेवाति आणत्तिया आसनपञ्ञापकस्स तस्सेव भिक्खुनो. ‘‘निसीदती’’ति वचनस्स उपलक्खणत्ता आगन्त्वा थविकं वा चीवरं वा यं किञ्चिदेव ठपेति, ‘‘मय्हमेव भारो’’ति वा वदति, पञ्ञापको मुच्चतीति गहेतब्बो.
१०५९-६०. अनापुच्छाति एत्थ ‘‘यो भिक्खु वा सामणेरो वा आरामिको वा लज्जी होति, अत्तनो पलिबोधं ¶ विय मञ्ञती’’ति (पाचि. अट्ठ. ११३) अट्ठकथाय वुत्तसरूपं यं कञ्चि अनापुच्छाति अत्थो. ‘‘भिक्खु वा सामणेरो वा आरामिको वा लज्जी ¶ होती’’ति (पाचि. अट्ठ. ११३) वुत्तत्ता अलज्जिं आपुच्छित्वा गन्तुं न वट्टतीति वदन्ति. ‘‘मयं गमिस्सामा’’ति वत्वा अनुमतिगहणं आपुच्छनं नाम, तं अनापत्तिया कथं अङ्गं होतीति चे? गमनस्स अनुमतिया लद्धत्ता. ‘‘कप्पं लभित्वा गन्तब्ब’’न्ति वचनतो अनुमतिदायकेन वत्तावत्तं सम्पटिच्छितं विय होतीति लद्धकप्पत्ता एवं गच्छति चे, वट्टति. अनिय्यातेत्वाति निय्यातनं अकत्वा वत्तावत्तं अप्पटियादेत्वा, असम्पटिच्छापेत्वाति वुत्तं होति. वारेति पदवारे.
१०६२. तस्मा ठानाति अत्तना ठत्वा आणापितभोजनसालतो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘भोजनसालतो निक्खमित्वा अञ्ञत्थ गच्छती’’ति (पाचि. अट्ठ. १११).
१०६३. सङ्घिके सङ्घिकसञ्ञिवेमतिकपुग्गलिकसञ्ञीनं वसेन तिकपाचित्तियं. तिकातीतेनाति अकुसलमूलत्तिकादितो सवासनसमुच्छेदप्पहानवसेन अतिक्कन्तेन. तिकदुक्कटन्ति ‘‘पुग्गलिके सङ्घिकसञ्ञी, वेमतिको, पुग्गलिकसञ्ञी अञ्ञस्स पुग्गलिके आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ११२) वचनतो दुक्कटत्तयं होति.
१०६४-५. चिमिलिकं नाम परिकम्मकताय भूमिया छविरक्खनत्थं अत्थरितब्बपिलोतिकं. तट्टिका नाम तालपण्णादीहि कततट्टिका. चम्मं सीहचम्मादि. सेनासनपरिक्खारे अकप्पियचम्मं नाम नत्थि. यथाह ‘‘अट्ठकथासु हि सेनासनपरिभोगे पटिक्खित्तचम्मं नाम न दिस्सति, तस्मा ¶ सीहचम्मादीनं परिहरणेयेव पटिक्खेपो वेदितब्बो’’ति (पाचि. अट्ठ. ११२). इमस्स च अट्ठकथापाठस्स सारत्थदीपनिया (सारत्थ. टी. पाचित्तिय ३.११२) एवं अत्थो वण्णितो –
‘‘सीहचम्मादीनं परिहरणेयेव पटिक्खेपो वेदितब्बो’’ति इमिना ‘‘न भिक्खवे महाचम्मानि धारेतब्बानि सीहचम्मं ब्यग्घचम्मं दीपिचम्मं, यो धारेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति एवं वुत्ताय खन्धकपाळिया अधिप्पायं विभावेति. इदं वुत्तं होति – ‘‘अन्तोपि मञ्चे पञ्ञत्तानि होन्ति, बहिपि मञ्चे पञ्ञत्तानि होन्ती’’ति (महाव. २५५) इमस्मिं वत्थुस्मिं सिक्खापदस्स पञ्ञत्तत्ता मञ्चपीठेसु अत्थरित्वा परिभोगोयेव पटिक्खित्तो, भूमत्थरणवसेन परिभोगो पन अप्पटिक्खित्तोति. यदि एवं ‘‘परिहरणेयेव ¶ पटिक्खेपो’’ति इदं कस्मा वुत्तन्ति? यथा ‘‘अनुजानामि भिक्खवे सब्बं पासादपरिभोग’’न्ति (चूळव. ३२०) वचनतो पुग्गलिकेपि सेनासने सेनासनपरिभोगवसेन नियमितं सुवण्णघटादिकं परिभुञ्जितुं वट्टमानम्पि केवलं अत्तनो सन्तकं कत्वा परिभुञ्जितुं न वट्टति, एवमिदं भूमत्थरणवसेन परिभुञ्जियमानम्पि अत्तनो सन्तकं कत्वा तं तं विहारं हरित्वा परिभुञ्जितुं न वट्टतीति दस्सनत्थं ‘‘परिहरणेयेव पटिक्खेपो वेदितब्बो’’ति वुत्तन्ति.
‘‘फलक’’न्ति इमिना पाठागतं फलकपीठमेव दस्सितं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘फलकपीठं नाम फलकमयं पीठ’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ११२). पादपुञ्छनिन्ति कदलिवाकादीहि कतं पादपुञ्छनिकं. भूमत्थरणं नाम चिमिलिकाय सति तस्सा उपरि, असति सुद्धभूमियं अत्थरितब्बा कटसारकादिविकति. उत्तरत्थरणं नाम सङ्घिकमञ्चपीठादीनं उपरि अत्थरितब्बपच्चत्थरणं.
पत्ताधारकन्ति ¶ पत्तवलयाधारकं. तं यथावुत्तपरिक्खारं. गच्छतोति लेड्डुपातं अतिक्कम्म गच्छतो. सचे पन दायकेहि दानकालेयेव सहस्सग्घनकम्पि कम्बलं ‘‘पादपुञ्छनिं कत्वा परिभुञ्जथा’’ति दिन्नं, तथेव परिभुञ्जितुं वट्टति. तस्मा इमं मञ्चपीठादिसेनासनम्पि ‘‘अब्भोकासेपि यथासुखं परिभुञ्जथा’’ति दायकेहि दिन्नं चे, सब्बस्मिम्पि काले अब्भोकासे निक्खिपितुं वट्टतीति वदन्ति.
१०६६. आरञ्ञकेनापि सचे गन्तब्बं होति, अनोवस्सके नोसति मञ्चपीठादिं रुक्खस्मिं लग्गेत्वा यथासुखं गन्तब्बन्ति योजना.
१०६७. उपचिकादीहीति एत्थ आदि-सद्देन मूसिका गहिता. न लुज्जतीति न नस्सति. तं सब्बन्ति मञ्चादिकं सकलं.
१०६८. अत्तनो सन्तकेति अत्तनो पुग्गलिके मञ्चादिविसये. रुद्धेति वुड्ढभिक्खुना वा इस्सरादीहि वा यक्खसीहादीहि वा मञ्चादिके रुद्धे अज्झावुत्थे, अभिभवित्वा गहितेति अत्थो ¶ . आपदासुपीति ब्रह्मचरियन्तरायादीसु च सन्तेसु. गच्छतो भिक्खुनो अनापत्तीति योजना.
१०६९. कायवाचतो, कायवाचाचित्ततो च समुट्ठानं कथिनसमुट्ठानं नाम. पञ्ञत्तिं अजानित्वा सयं अनुद्धरन्तस्स कायेन होति, अनापुच्छन्तस्स वाचाय होति, पञ्ञत्तिं जानित्वा एवं अकरोन्तस्स सचित्तकेन तेनेव द्वयेन समुट्ठातीति वेदितब्बं. लेड्डुपातातिक्कमो क्रियं. मञ्चादीनं अनुद्धरणादि अक्रियं.
पठमसेनासनकथावण्णना.
१०७०-३. भिसीति ¶ पठमसिक्खापदे वुत्तपञ्चप्पकारा इमिस्सा अट्ठकथाय ‘‘मञ्चकभिसि वा पीठकभिसि वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ११६) एवं दस्सितभिसि च. पच्चत्थरणं नाम पावारो कोजवो वा. ‘‘एत्तकमेव वुत्तन्ति अट्ठकथासु वुत्तं. ‘इदञ्च अट्ठकथासु तथावुत्तभावदस्सनत्थं वुत्तं, अञ्ञम्पि तादिसं मञ्चपीठेसु अत्थरितब्बं पच्चत्थरणमेवा’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्त’’न्ति (सारत्थ. अट्ठ. पाचित्तिय ३.११६) सारत्थदीपनिया लिखितं. निसीदनन्ति निसीदनचीवरं.
तिणसन्थारो एरकादीनि तिणानि द्वीसु तीसु ठानेसु गोपेत्वा कतसन्थारो. पण्णसन्थारो नाम नाळिकेरादिपण्णे तथेव गोपेत्वा कतसन्थारो. सयन्ति एत्थाति सेय्या. ‘‘सब्बच्छन्नपरिच्छन्ने’’ति इदं सहसेय्यकथाय वुत्तत्थमेव.
दसविधं सेय्यन्ति दसविधासु सेय्यासु अञ्ञतरन्ति वुत्तं होति. सन्थरित्वापि वाति एत्थ पि-सद्दो सम्पिण्डनत्थो, सो सन्थरापेत्वापीति इमं सम्पिण्डेति. वा-सद्दं ‘‘सयं अनुद्धरित्वा’’ति एत्थ ‘‘अनुद्धरित्वा वा’’ति योजेत्वा ‘‘अनुद्धरापेत्वा वा’’ति अयं विकप्पो सङ्गय्हति. तं सेय्यं.
आरामस्सूपचारन्ति ‘‘अपरिक्खित्तस्स उपचारो नाम सेनासनतो द्वे लेड्डुपाता’’ति अट्ठकथायं वुत्तं उपचारमाह. अस्साति विहारस्स परिक्खित्तस्स.
१०७४. उभयेसन्ति ¶ सेनासनसेय्यानं. अन्तोगब्भे सन्थरित्वा गच्छतोति सम्बन्धो.
१०७५. उपचारे विहारस्साति एत्थ विहारो नाम अन्तोगब्भादिसब्बपरिच्छन्नगुत्तसेनासनं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘विहारोति अन्तोगब्भो वा अञ्ञं वा सब्बपरिच्छन्नं गुत्तसेनासनं वेदितब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ११७). तत्थ उपचारो नाम ¶ तंसमीपं ठानं. यथाह ‘‘उपचारेति तस्स बहि आसन्ने ओकासे’’ति. मण्डपो नाम परिच्छन्नापरिच्छन्नसन्निपातमण्डपो. यथाह ‘‘मण्डपे वाति अपरिच्छन्ने परिच्छन्ने वापि बहूनं सन्निपातमण्डपे’’ति. आदि-सद्देन उपट्ठानसालारुक्खमूलानि सङ्गहितानि. उपट्ठानसाला नाम अगुत्ता भोजनसाला. यथाह ‘‘उपट्ठानसालायं वाति भोजनसालायं वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ११७). अगुत्तता च ‘‘ठानस्स अगुत्तताया’’ति (पाचि. अट्ठ. ११७) अट्ठकथावचनतो वेदितब्बाति.
१०७६. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘सङ्घिके सङ्घिकसञ्ञी, वेमतिको, पुग्गलिकसञ्ञी’’ति वारत्तये पाचित्तियत्तयं वुत्तं. दसवत्थूसु भवं तदन्तोगधत्ताति दसवत्थुकं, दसन्नं वा वत्थु दसवत्थु, तंयेव दसवत्थुकन्ति भिसिआदिकं अञ्ञतरं सेय्याभण्डं. तस्साति सन्थारकस्स. ‘‘पुग्गलिके सङ्घिकसञ्ञी, वेमतिको, पुग्गलिकसञ्ञी अञ्ञस्स पुग्गलिके आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ११७) तिकदुक्कटं दीपितं.
१०७७. उद्धरित्वाति अत्थतसेय्यं यथा उपचिकाहि न खज्जति, तथा पटिसामेत्वा, ‘‘गच्छतो’’ति इमिना सम्बन्धो. अञ्ञेन वुद्धभिक्खुइस्सरादिना. पलिबुद्धेति सेनासने परिबुद्धे निवारिते.
१०७८. सापेक्खोव च गन्त्वाति ‘‘अज्जेव गन्त्वा इदं पटिसामेस्सामी’’ति अपेक्खासहितोव गामन्तरादिं गन्त्वा. यथाह ‘‘अज्जेव आगन्त्वा पटिजग्गिस्सामी’ति एवं सापेक्खो नदीपारं वा गामन्तरं वा गन्त्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ११८). तत्थ ठत्वाति गतट्ठाने ठत्वा, ततो बहि गच्छामीति चित्ते उप्पन्नेति वुत्तं होति. यथाह ‘‘यत्थस्स गमनचित्तं उप्पन्नं, तत्थेव ठितो’’ति (पाचि. अट्ठ. ११८). तं पुच्छतीति सम्बन्धो. तं सेय्यं ¶ कञ्चि पेसेत्वा आपुच्छतीति वुत्तं होति. यथाह ‘‘कञ्चि पेसेत्वा आपुच्छती’’ति (पाचि. अट्ठ. ११८). एत्थ ¶ च पुरिमसिक्खापदे मञ्चादीनं पञ्ञत्तट्ठानतो अन्तोविहारे वा होतु बहि वा, लेड्डुपातातिक्कमेन, इध उपचारातिक्कमेन पाचित्तियन्ति अयं विसेसो वेदितब्बो.
अब्भोकासम्हि मञ्चादिं, विहारे सेय्यमत्तकं;
हित्वा वजन्तस्स दोसो, लेड्डुपातूपचारतोति.
दुतियसेनासनकथावण्णना.
१०७९. यो भिक्खु सङ्घिकावासे पुब्बुपगतं भिक्खुं जानं अनुपखज्ज सेय्यं कप्पेय्य चे, अस्स भिक्खुनो पाचित्तियं सियाति योजना. पुब्बुपगतो नाम वस्सग्गेन पापेत्वा दिन्नं सेनासनं गहेत्वा वसन्तो. जानन्ति ‘‘अनुट्ठापनीयो अय’’न्ति जानन्तो. अनुट्ठापनीया नाम वुद्धादयो. यथाह पदभाजने ‘‘जानाति नाम वुड्ढोति, गिलानोति, सङ्घेन दिन्नोति जानाती’’ति (पाचि. १२१). अनुपखज्जाति अनुपविसित्वा, तस्स पठमं पञ्ञत्तं मञ्चादीनं आसन्नतरं वक्खमानलक्खणं उपचारं पविसित्वाति अत्थो. सेय्यं कप्पेय्याति दसविधासु सेय्यासु अञ्ञतरं अत्थरित्वा सयनं करेय्य, निपज्जेय्याति वुत्तं होति. वक्खति च ‘‘दसस्वञ्ञतरं सेय्य’’न्तिआदि. ‘‘निसज्जं वा’’ति सेसो. यथाह पदभाजने ‘‘अभिनिसीदति वा अभिनिपज्जति वा’’ति.
१०८०-२. उद्दिट्ठमत्थं निद्दिसितुकामो पठमं ‘‘अनुपखज्जसेय्यं कप्पेय्या’’ति एत्थ विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘पादधोवनपासाणा…पे… दुक्कट’’न्ति. सेनासनं पविसन्तस्स भिक्खुनो पादधोवनपासाणा याव तं मञ्चं वा पीठं वा निक्खमन्तस्स ¶ पन मञ्चपीठतो याव पस्सावट्ठानं, एत्थन्तरे तु यं ठानं, इदमेव उपचारोति वुच्चतीति योजना. तत्थ उपचारेति योजना. बाधेतुकामस्साति ‘‘यस्स सम्बाधो भविस्सति, सो पक्कमिस्सती’’ति एवं उप्पन्नचित्तस्स. सयन्ति एत्थाति विग्गहो.
१९८३. ‘‘पाचित्तियस्सा’’ति उद्देसतो वुत्तं निद्दिसितुमाह ‘‘निसीदन्तस्सा’’तिआदि. तत्थाति तथा अनुपखज्ज अत्थताय सेय्याय. ‘‘पाचित्तियद्वय’’न्ति इदं ‘‘द्वेपि करोन्तस्सा’’ति ¶ इमं पच्छिमविकप्पं सन्धाय वुत्तं. पुरिमविकप्पद्वये पन ‘‘निसीदन्तस्स वा पाचित्तियं, निपज्जन्तस्स वा पाचित्तिय’’न्ति वत्तब्बं. इमस्मिं विकप्पत्तये पच्चेकं ‘‘तिकपाचित्तियं तिकदुक्कट’’न्ति उभयस्सापि वत्तब्बता अट्ठकथायं वुत्ता. कथं? सङ्घिके सङ्घिकसञ्ञी, वेमतिको, पुग्गलिकसञ्ञी निसज्जं कप्पेति, पाचित्तियन्ति निसज्जाय तिकपाचित्तियं, एवं सेय्याय तिकपाचित्तियं, उभयत्थ तिकपाचित्तियद्वयन्ति एवं विकप्पद्वये द्वादस पाचित्तियानि. पुग्गलिके सङ्घिकसञ्ञी, वेमतिको, पुग्गलिकसञ्ञी अञ्ञस्स पुग्गलिके निसज्जं कप्पेति, दुक्कटन्ति निसज्जाय तिकदुक्कटं, एवं सेय्याय तिकदुक्कटं, उभयत्थ तिकदुक्कटद्वयन्ति द्वादस दुक्कटानि च वेदितब्बानि.
१०८४. करोन्तस्साति एत्थ ‘‘निसीदनादि’’न्ति पकरणतो लब्भति. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘सङ्घिके सङ्घिकसञ्ञी, वेमतिको, पुग्गलिकसञ्ञी’’ति विकप्पत्तये तिकपाचित्तियं पाळियं (पाचि. १२२) वुत्तं. एवं पुग्गलिकेपि तिकदुक्कटं वुत्तं. तेनाह ‘‘पुग्गले तिकदुक्कट’’न्ति. इमिना यथावुत्तपाचित्तियदुक्कटानि सामञ्ञेन तिके पक्खिपित्वा एवं वुत्तानीति वेदितब्बं.
१०८५-६. ‘‘वुत्तूपचार’’न्तिआदिगाथाद्वये ¶ विहारस्स वुत्तूपचारं मुञ्चित्वा उपचारे वा अब्भोकासेपि वा सन्थरतोपि वा सन्थरापयतोपि वा तत्थ निसीदतो वा दुक्कटं वुत्तं. तत्थ सब्बत्थेव तस्स निवासो वारितोति योजना. तत्थ विहारस्साति यथावुत्तसेनासनस्स. उपचारेति अविदूरे. अब्भोकासेति तस्स सेनासनस्स नच्चासन्ने अङ्गणप्पदेसे.
निसीदतो वाति वाग्गहणेन निपज्जतो वा द्वेपि करोन्तस्स वाति सङ्गण्हाति. यथाह पाळियं ‘‘अभिनिसीदति वा अभिनिपज्जति वा, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. १२२). तत्थाति तस्मिं पुब्बूपगतस्स पत्ते सेनासने. सब्बत्थेवाति यथावुत्तूपचारतो अन्तो च बहि च अन्तमसो अज्झोकासेपीति सब्बत्थेव. तस्साति अनत्तमनस्स अनुपखज्ज सेय्यं कप्पयतो तस्स विसभागपुग्गलस्स. निवासो वारितो परविहेठकेन सहवासस्स महानत्थकरत्ताति अधिप्पायो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘एवरूपेन हि विसभागपुग्गलेन एकविहारे वा एकङ्गणे वा वसन्तेन अत्थो नत्थि, तस्मा सब्बत्थेवस्स निवासो वारितो’’ति (पाचि. अट्ठ. १२२).
१०८७. ‘‘सीतादिउपपीळितस्सा’’ति ¶ पदच्छेदो, सीतादीहि उपपीळितस्स बाधितस्साति अत्थो. आदि-सद्देन ‘‘उण्हेन वा’’तिआदिकं सङ्गण्हाति. यथाह ‘‘सीतेन वा उण्हेन वा पीळितो पविसती’’ति. एत्थ आपदा नाम बहि सयन्तस्स जीवितब्रह्मचरियन्तरायापज्जनं.
१०८८. इदं सिक्खापदं दुक्खवेदनं होतीति योजना.
अनुपखज्जकथावण्णना.
१०८९. निक्कड्ढेय्याति ¶ नीहरेय्य. निक्कड्ढापेय्य वाति नीहरापेय्य वा.
१९९०. बहू भूमियो वालिकातलसङ्खाता यस्स सो बहुभूमो, पासादो. समासन्तविधिवसेन ‘‘बहुभूमो’’ति वुच्चति.
१०९१. ठपेत्वा ठपेत्वाति तस्मिं तस्मिं ठाने गतिनिवत्तिं कत्वा कत्वा.
१०९२. अयं नयोति ‘‘निक्खमा’ति एकवचनेन गच्छन्ते अनेकेपि द्वारकोट्ठके अतिक्कन्ते आणापकस्स एकाव आपत्ति होति, ठितट्ठानतो ठत्वा ठत्वा नीहरन्तस्स द्वारकोट्ठगणनाय होती’’ति अयं नयो. आणत्तिया खणेयेवाति ‘‘इमं निक्कड्ढाही’’ति आणत्तिक्खणेयेव.
१०९३. एकावाति एत्थ ‘‘पाचित्ति होती’’ति वत्तब्बो. बहुकानि चेति एत्थ ‘‘द्वारानी’’ति वत्तब्बं, अतिक्कामेतीति सम्बन्धो. ‘‘एत्तके द्वारकोट्ठके अतिक्कमापेत्वा निक्कड्ढाही’’ति च ‘‘याव परियन्तद्वारकोट्ठका निक्कड्ढाही’’ति च ‘‘बहू द्वारकोट्ठके अतिक्कामेत्वा निक्कड्ढाही’’ति च आणत्तत्ता बहू द्वारकोट्ठके अतिक्कामेत्वा सचे निक्कड्ढतीति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सचे पन एत्तकानि द्वारानि निक्कड्ढाही’ति वा ‘याव महाद्वारं, ताव निक्कड्ढाही’ति वा एवं नियमेत्वा आणत्तो होति, द्वारगणनाय पाचित्तियानी’’ति (पाचि. अट्ठ. १२६). बहूनि पाचित्तियानि होन्तीति योजना.
१०९४. उपट्ठानसालादीति ¶ एत्थ निस्सक्कत्थे पच्चत्तवचनतो उपट्ठानसालादितोति अत्थो गहेतब्बो. ‘‘उपचारतो’’ति ¶ इमिना समानाधिकरणत्ता विहारस्स उपट्ठानसालादितो उपचारतोति वुत्तं होति. यथाह गण्ठिपदे ‘‘उपचारो नाम उपट्ठानसालादिमत्तमेवा’’ति. कायेनपि वाचायपि तथा निक्कड्ढने च दुक्कटन्ति वक्खमानेन सह योजना. तस्साति उपसम्पन्नस्स. आदि-सद्देन मण्डपादयो गहिता. यथाह ‘‘विहारस्स उपचारा वा उपट्ठानसालाय वा मण्डपा वा रुक्खमूला वा अज्झोकासा वा निक्कड्ढति वा निक्कड्ढापेति वा, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. १२७). ‘‘वाचाया’’ति इमिना ‘‘निक्खमा’’ति च ‘‘इमं निक्कड्ढाही’’ति आणापनञ्च गहितं. ‘‘तथा’’ति इमिना एकेन पयोगेन एकापत्ति, नानापयोगेसु पयोगगणनाय, द्वारगणनाय वा होतीति वुत्तमेव पकारं उपसंहरति.
१०९५. ‘‘तथा’’ति इदं ‘‘इतरं निक्कड्ढन्तस्स दुक्कट’’न्ति इमिनापि योजेतब्बं. यथा विहारूपचारतो उपट्ठानसालादितो उपसम्पन्नं निक्कड्ढन्तस्स, निक्कड्ढापेन्तस्स च दुक्कटं होति, तथा अनुपसम्पन्नस्स विहारतो च विहारूपचारतो च निक्कड्ढनादिं करोन्तस्स भिक्खुनो दुक्कटं होतीति अत्थो. तथा विहारस्सूपचारा वा विहारा वा सब्बेसम्पि परिक्खारं निक्कड्ढन्तस्स दुक्कटन्ति योजना. सब्बेसन्ति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नानं. परिक्खारन्ति अन्तमसो रजनछल्लिपि सङ्गय्हति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अन्तमसो रजनछल्लिम्पी’’ति (पाचि. अट्ठ. १२६).
१०९६. ‘‘असम्बद्धेसू’’ति इमिना ब्यतिरेकतो असिथिलबद्धेसु परिक्खारेसु एकिस्सायेव आपत्तिया सम्भवं दस्सेति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘गाळ्हं बन्धित्वा ठपितेसु पन एकाव आपत्ती’ति महापच्चरियं वुत्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. १२६). सिथिलबन्धनं ¶ पन सम्मा बन्धनं न होतीति असम्बद्धवचनेन गहितन्ति दट्ठब्बं. अस्स भिक्खुस्स वत्थूनं गणनाय दुक्कटं परिदीपयेति योजना, परिक्खारं नीहरन्तस्स, नीहरापेन्तस्स च अस्स भिक्खुनोति वुत्तं होति.
१०९७-८. अन्तेवासिन्ति च सद्धिविहारिकन्ति च एत्थ ‘‘असम्मावत्तन्त’’न्ति सेसो. यथाह अनापत्तिवारे ‘‘अन्तेवासिकं वा सद्धिविहारिकं वा न सम्मा वत्तन्तं निक्कड्ढती’’तिआदि ¶ (पाचि. १२८). निक्कड्ढन्तस्साति एत्थ ‘‘निक्कड्ढापेन्तस्सा’’ति सेसो. असम्मावत्तन्तं अन्तेवासिं वा अलज्जिं वा तथा असम्मावत्तन्तं सद्धिविहारिकं वा उम्मत्तकं वा तेसं अन्तेवासिआदीनं परिक्खारं वा अत्तनो वसनट्ठाना वा तथा विस्सासिकस्स वसनट्ठाना वा निक्कड्ढन्तस्स, निक्कड्ढापेन्तस्स वा उपसम्पन्नं वा अनुपसम्पन्नं वा सङ्घिकविहारा निक्कड्ढन्तस्स सयं उम्मत्तकस्स वा अनापत्ति पकासिताति योजना.
अट्ठकथायं ‘‘अलज्जीआदयो पन अत्तनो वसनट्ठानतोयेव निक्कड्ढितब्बा’’ति (पाचि. अट्ठ. १२८) वुत्तं, पाळियञ्च ‘‘अत्तनो पुग्गलिके अनापत्ती’’ति (पाचि. १२७) वुत्तं, ‘‘अत्तनो विस्सासिकस्स वसनट्ठाना’’ति इदं कस्मा वुत्तन्ति चे? इमस्सेव पाठस्स अनुलोमतो वुत्तं. अन्तेवासिकन्तिआदीसु पठमं असम्मावत्तनादिभावेन ‘‘निक्कड्ढिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा निक्कड्ढन्तस्स चित्तलहुपरिवत्तिताय कोपे उप्पन्नेपि अनापत्ति.
१०९९. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘निक्कड्ढन्तस्सा’’ति च तत्थेव सेसं ‘‘निक्कड्ढापेन्तस्सा’’ति (पाचि. अट्ठ. १२६) च ‘‘तस्स परिक्खारं वा’’ति च यथावुत्तं ¶ उपसंहरति. ‘‘सङ्घारामापि सब्बस्मा’’ति इदं कलहकारकेनेव योजेतब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘भण्डनकारककलहकारकमेव सकलसङ्घारामतो निक्कड्ढितुं लभति. सो हि पक्खं लभित्वा सङ्घम्पि भिन्देय्या’’ति (पाचि. अट्ठ. १२८). इदं तूति एत्थ विसेसत्थजोतकेन तु-सद्देन वुत्तविसेसनं विना अवसेसविनिच्छयो अनन्तरसदिसोयेवाति दीपेति. तिसमुट्ठानं कायचित्तवाचाचित्तकायवाचाचित्ततो समुट्ठानतोति.
निक्कड्ढनकथावण्णना.
११००-१. मज्झिमासीसघट्टायाति सीसं न घट्टेतीति असीसघट्टा, मज्झिमस्स असीसघट्टा मज्झिमासीसघट्टा, ताय, पमाणमज्झिमस्स पुरिसस्स सीसाघट्टनप्पमाणुब्बेधहेट्ठिमतलायाति अत्थो. वेहासकुटियाति पदरादीहि उपरि अच्छन्नतलाय द्विभूमिकादिभेदाय कुटिया. उपरीति मत्थके, अकतपदरादिअत्थरणाय तुलामत्तयुत्ताय उपरिमतलेति वुत्तं होति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘याहि काहिचि उपरि अच्छन्नतला द्विभूमिककुटि वा तिभूमिकादिकुटि वा ‘वेहासकुटी’ति वुच्चति, इध पन असीसघट्टा अधिप्पेता’’ति (पाचि. अट्ठ. १३१). आहच्चपादके ¶ मञ्चेति ‘‘आहच्चपादको नाम मञ्चो अङ्गे विज्झित्वा ठितो होती’’ति पाळियं दस्सिते अटनिसीसानि विज्झित्वा पादसिखं आवुणित्वा उपरिसिखाय अनाकोटितआणिम्हि ठितमञ्चेति अत्थो. आहच्चपादके पीठेति सम्बन्धो. यथाह पाळियं ‘‘आहच्चपादकं नाम पीठं अङ्गे विज्झित्वा ठितं होती’’ति (पाचि. १३१). सोयेवत्थो.
तस्मिं ¶ आहच्चपादके मञ्चे वा पीठे वा निसीदन्तस्स वा निपज्जन्तस्स वा तस्स भिक्खुनो पयोगगणनाय पाचित्तियो सियुन्ति योजना.
११०२-३. सङ्घिके सङ्घिकसञ्ञिवेमतिकपुग्गलिकसञ्ञीनं वसेन तिकपाचित्तियं. पुग्गलेति पुग्गलिके विहारे. वेहासकुटिया…पे… गणनायेव तस्स तिकदुक्कटन्ति योजना. पुग्गलिके सङ्घिकसञ्ञिवेमतिकअञ्ञपुग्गलिकसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटं.
हेट्ठा अपरिभोगे वाति दारुसम्भारादीनं वसेन हेट्ठिमतले अवलञ्जे वा. सीसघट्टाय वाति सीसघट्टनप्पमाणतलाय कुटिया वा. अवेहासविहारे वाति अवेहासकुटिया भूमियं कतपण्णसालादीसु. एत्थापि ‘‘विस्सासिकविहारे’’ति इदं ‘‘अत्तनो पुग्गलिके अनापत्ती’’ति (पाचि. १३२) इमस्स अनुलोमनतो वुत्तं.
११०४. यत्थ पटाणि वा दिन्नाति यस्मिं मञ्चे पादसीसानं उपरि अटनिमत्थकतो तिरियं आणि पवेसिता होति, तत्थ अभिनिसीदतो, अभिनिपज्जतो वा न दोसोति योजना. तत्थाति पुब्बे वुत्तअपवेसितपटाणिम्हि मञ्चे वा पीठे वा. ‘‘ठत्वा’’ति इमिना निपज्जनं निवत्तेति. लगेतीति उपरिबद्धअङ्कुससिक्कादीसु यं किञ्चि परिक्खारं लगेति. इदं सिक्खापदं समुट्ठानतो एळकलोमेन सिक्खापदेन समं मतन्ति योजना.
वेहासकुटिकथावण्णना.
११०५. याव द्वारस्स कोसम्हाति एत्थ ‘‘महल्लकस्स विहारस्सा’’ति सेसो, ‘‘महल्लको नाम विहारो सस्सामिको ¶ वुच्चती’’ति (पाचि. १३६) पाळियं वुत्तत्ता कारापेतानं दायकानं सम्भवतो महल्लकस्स ‘‘विहारो नाम उल्लित्तो वा होति अवलित्तो वा ¶ उल्लित्तावलित्तो वा’’ति दस्सितभेदस्स विहारस्स द्वारकोससङ्खातपिट्ठसङ्घाटस्स ‘‘समन्ता हत्थपासा’’ति (पाचि. १३६) पाळियं वुत्तद्वारकवाटपुथुलप्पमाणद्वारबाहसमीपं अवधिं कत्वाति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘द्वारकोसो नाम पिट्ठसङ्घाटस्स समन्ता कवाटवित्थारप्पमाणो ओकासो’’ति (पाचि. अट्ठ. १३५).
अग्गळट्ठपनायाति एत्थ अग्गळसहचरियेन तंसहितद्वारकवाटेन युत्तद्वारबाहानमेव वुत्तत्ता द्वारबाहानं निच्चलत्थायाति अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सकवाटस्स द्वारबन्धस्स निच्चलभावत्थायाति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. १३५). लिम्पितब्बन्ति एत्थ ‘‘पुनप्पुन’’न्ति सेसो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘पुनप्पुनं लिम्पितब्बो वा लेपापेतब्बो वा’’ति (पाचि. अट्ठ. १३५). तिणमत्तिकानं उपरि पुनप्पुनं मत्तिकालेपो कातब्बोति अत्थो.
११०६-७. यो ञेय्यो, अयं नयोति सम्बन्धो, ‘‘पुनप्पुनं लिम्पितब्बं वा लेपापेतब्बमेव वा’’ति यो वुत्तो, अयं नयो वेदितब्बोति अत्थो. आलोकं सन्धेति पिधेतीति आलोकसन्धि, वातपानकवाटानमेतं अधिवचनं. यथाह ‘‘आलोकसन्धीति वातपानकवाटका वुच्चन्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. १३५). एत्थ कवाटस्स सामन्ता कवाटद्वारफलकवित्थारप्पमाणं लेपट्ठानं. यथाह ‘‘सब्बदिसासु कवाटवित्थारप्पमाणो ओकासो’’ति (पाचि. अट्ठ. १३५).
एत्थायमधिप्पायो ¶ – वातपानकवाटस्स सामन्ता द्वारफलकवित्थारप्पमाणे ठाने तिण्णं मत्तिकानं उपरिपि यत्तकं बहलं इच्छति, तत्तके ठाने आलोकसन्धि परिकम्मत्थाय लिम्पितब्बो वा लेपापेतब्बो वाति. ‘‘पुनप्पुनं छादापेसि पुनप्पुनं लेपापेसी’’ति (पाचि. १३४) इमस्मिं वत्थुस्मिं उप्पन्नदोसेन सिक्खापदस्स पञ्ञत्तत्ता लेपं अनुजानन्तेन च द्वारबन्धनस्स सामन्ता अड्ढतेय्यहत्थप्पमाणेयेव पदेसे पुनप्पुनं लेपस्स अनुञ्ञातत्ता ततो अञ्ञत्थ पुनप्पुनं लिम्पेन्तस्स वा लिम्पापेन्तस्स वा भित्तियं मत्तिकाहि कत्तब्बकिच्चं निट्ठापेत्वा पुन चतुत्थलेपे दिन्ने पाचित्तियेन भवितब्बन्ति वदन्ति. गण्ठिपदेसु पन तीसुपि पुनप्पुनं लेपदानस्स वुत्तप्पमाणतो अञ्ञत्थ पटिक्खित्तमत्तं ठपेत्वा पाचित्तियस्स अवुत्तत्ता दुक्कटं अनुरूपन्ति वुत्तं.
छदनस्साति ¶ पदभाजने वुत्तानं इट्ठकासिलासुधातिणपण्णच्छदनानं अञ्ञतरस्स. द्वत्तिपरियायन्ति एत्थ अट्ठकथायं ‘‘परियायेनाति परिक्खेपेन, एवं छदनं पन तिणपण्णेहि लब्भती’’ति (पाचि. अट्ठ. १३६) वुत्तत्ता परियायन्ति तिणेहि वा पण्णेहि वा परिक्खिपित्वा छदनमेव गहेतब्बं. इट्ठकाय वा सिलाय वा सुधाय वा छदने लब्भमानं मग्गेन छदनं पन उपलक्खणवसेन लब्भति. द्वत्तिपरियायेन छदनञ्च ‘‘सब्बम्पि चेतं छदनं छदनूपरि वेदितब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. १३६) अट्ठकथावचनतो उपरूपरि छदनवसेन वेदितब्बं. हरितं नाम पुब्बण्णादि. यथाह अट्ठकथायं ‘‘हरितन्ति चेत्थ सत्तधञ्ञभेदं पुब्बण्णं, मुग्गमासतिलकुलत्थअलाबुकुम्भण्डादिभेदञ्च अपरण्णं अधिप्पेत’’न्ति (पाचि. अट्ठ. १३५). इमेसु अञ्ञतरस्साभावेन अहरितं नाम.
अधिट्ठेय्यन्ति ¶ विधातब्बं. ततो उद्धन्ति तीहि परियायेहि वा तीहि मग्गेहि वा उद्धं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तिण्णं मग्गानं वा परियायानं वा उपरी’’ति (पाचि. अट्ठ. १३६). पाचित्तियं होतीति वक्खमानदूरताय युत्ते अहरितट्ठाने ठत्वा संविदहित्वा तिक्खत्तुं छादापेत्वा ततियवारे ‘‘एवं करोही’’ति आणापेत्वा पक्कमितब्बं. अपक्कमन्तेन तुण्हीभूतेन ठातब्बं, ततो उत्तरि चतुत्थवारे छदनत्थं विदहन्तस्स इट्ठकादिगणनाय, तिणेसु तिणगणनाय, पण्णेसु पण्णगणनाय पाचित्तियन्ति वुत्तं होति. यथाह पाळियं ‘‘मग्गेन छादेन्तस्स द्वे मग्गे अधिट्ठहित्वा ततियाय मग्गं आणापेत्वा पक्कमितब्ब’’न्तिआदि (पाचि. १३६). ततियाय मग्गन्ति एत्थ ततियायाति उपयोगत्थे सम्पदानवचनं, ततियं मग्गन्ति अत्थो. तत्थाति हरिते, ‘‘सचे हरिते ठितो अधिट्ठाति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. १३७) वचनतो अधिट्ठानाय तिट्ठतोति लब्भति. बीजरोपनतो पट्ठाय याव सस्सं तिट्ठति, ताव हरितं नाम. यथाह अट्ठकथायं ‘‘यस्मिम्पि खेत्ते वुत्तं बीजं न ताव सम्पज्जति, वस्से पन पतिते सम्पज्जिस्सती’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. १३५).
११०८-९. अहरितट्ठानेपि तिट्ठतो परिच्छेदं दस्सेतुमाह ‘‘पिट्ठिवंसे’’तिआदि. ‘‘पिट्ठिवंसे’’ति इदं वंसयुत्तसेनासनवसेन वुत्तं. कण्णिकं गाहापेत्वा कतसेनासनस्सापि उपलक्खणं होति. पिट्ठिवंसेति च ‘‘गङ्गायं घोसो’’तिआदीसु विय सामीपिकाधारे भुम्मं. कुतोयं विसेसो लब्भतीति? अट्ठकथायं ‘‘पिट्ठिवंसस्स वा कूटागारकण्णिकाय वा उपरि, थुपिकाय वा पस्से निसिन्नो होती’’ति (पाचि. अट्ठ. १३५) वुत्तविधानतो लब्भति. ‘‘निसिन्नो’’ति ¶ अट्ठकथावचनतो ठितोति एत्थ गतिनिवत्तिसामञ्ञेन ¶ निसिन्नो च वुत्तोति गहेतब्बो. यस्मिं ठानेति एत्थ ‘‘अहरिते’’ति पकरणतो लब्भति. ‘‘ठातु’’न्ति इदं अधिट्ठानकरणत्थाय ठानं गहेत्वा वुत्तन्ति ‘‘तस्स अन्तो अहरितेपि ठत्वा अधिट्ठातुं न लब्भती’’ति (पाचि. अट्ठ. १३६) अट्ठकथावचनतो विञ्ञायति.
पतनोकासतोति एत्थ पठमत्थे तो-पच्चयो. तञ्हि ठानं विहारस्स पतनोकासोति योजना. हीति हेतुअत्थे वत्तमानतो यस्मा अहरिते पतन्तस्स विहारस्सेतं ठानं पतनोकासो, तस्मा तत्थ ठातुं न वट्टतीति गहेतब्बं.
११११. इमस्मिं सिक्खापदे आदो ताव विहारपदस्स पदभाजने ‘‘विहारो नाम उल्लित्तो वा’’तिआदिवुत्तत्ता (पाचि. अट्ठ. १३६) तब्बिपरियायतो तिणेहेव कतछदनभित्तिका कुटि तिणकुटिकाति विञ्ञायतीति तिणछदना कुटिका तिणकुटिका.
द्वत्तिपरियायकथावण्णना.
१११२. जानन्ति तोयस्स सप्पाणकभावं जानन्तो. सिञ्चेय्य सिञ्चापेय्याति एत्थ ‘‘तेन उदकेना’’ति वत्तब्बं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तेन उदकेन सयं वा सिञ्चेय्या’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. १४०).
१११३. यो पन धारं अच्छिन्दित्वा सचे मत्तिकं सिञ्चेय्य, एवं सिञ्चतो तस्साति योजना.
१११४-५. सन्दमानकन्ति तोयवाहिनिं. मातिकं आळिं. सम्मुखं करोन्तस्साति उदकं न्हायितुमिच्छितं यदि, सयं अभिमुखं करोन्तस्स. तत्थ तत्थ बन्धतो अस्स भिक्खुस्स ¶ पयोगगणनाय आपत्ति सियाति योजना. पयोगगणनाति पयोगगणनाय, उदकं बन्धित्वा बन्धित्वा यथिच्छितदिसाभिमुखकरणपयोगानं गणनायाति अत्थो.
१११६-७. यं जलं तिणादिम्हि पक्खित्ते सचे खयं वा आविलत्तं वा गच्छति, तादिसे ¶ उदके मत्तिकं, तिणमेव वा सचे सकटपुण्णम्पि एकतो पक्खिपेय्य, एवं पक्खिपन्तस्स एका पाचित्ति. एकेकं मत्तिकं, तिणमेव वा. वा-सद्देन कट्ठगोमयादिं वा पक्खिपन्तस्स पयोगगणनाय पाचित्तियन्ति योजना. आविलत्तन्ति पाणका यथा नस्सन्ति, तथा आलुळितभावं. इमिना एवं अविनस्समानपाणके महाउदके तिणादिं पक्खिपन्तस्स अनापत्तिभावं दीपेति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘इदं पन महाउदकं…पे… सन्धाय वुत्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. १४०).
१११८. दुक्कटं होतीति आणापनपच्चया दुक्कटं होति. एका पाचित्ति.
१११९. सब्बत्थाति सप्पाणके च अप्पाणके च. विमतिस्साति सहचरियेन विमतिसहितमाह.
११२०. ‘‘सब्बत्थापाणसञ्ञिस्सा’’तिआदीसु अधिकारतो लब्भमानं ‘‘सिञ्चनादीसु यं किञ्चि करोन्तस्सा’’ति इदं पच्चेकं सम्बन्धनीयं. सब्बत्थाति सप्पाणके, अप्पाणके च. अपाणसञ्ञिस्साति एवं कतेन पयोगेन नस्समाना पाणका न सन्तीतिसञ्ञिस्स. असञ्चिच्चाति यथा पाणका न नस्सन्ति, एवं घटादीहि गहितं सप्पाणकउदकं उदकेयेव ओसिञ्चन्तस्स वा ओसिञ्चापेन्तस्स वा वट्टित्वा तस्मिं उदके तिणादिम्हि पतिते असञ्चिच्च कतं नाम होति. असतिस्साति ¶ असतिया करोन्तस्स. अजानतोति पाणकानं अत्थिभावं अजानित्वा करोन्तस्स.
११२१-२. वधकचित्ते सति सत्तमे सप्पाणकवग्गे पठमसिक्खापदस्स विसयभावतो ततो विसेसेतुमाह ‘‘विना वधकचित्तेना’’ति. इमस्मिं सिक्खापदे पाळियं (पाचि. १४०) ‘‘सप्पाणकं उदक’’न्ति इमिना अट्ठकथागतं पठमङ्गञ्च ‘‘जान’’न्ति इमिना दुतियङ्गञ्च ‘‘सिञ्चेय्य वा सिञ्चापेय्य वा’’ति इमिना चतुत्थङ्गञ्च वुत्तं, न वुत्तं ततियङ्गं. तञ्च खो वधकचित्तस्स सत्तमवग्गे पठमसिक्खापदेन पाचित्तियवचनतो एत्थ तदभावलक्खणं ततियङ्गं वुत्तमेव होतीतिअधिप्पायेन अट्ठकथायं वुत्तन्ति आह ‘‘विना वधकचित्तेना’’ति. तेनेवाह ‘‘चत्तारेवस्स अङ्गानि, निद्दिट्ठानि महेसिना’’ति. अस्साति इमस्स सिक्खापदस्स.
११२३. सप्पाणकसञ्ञिस्स ¶ ‘‘परिभोगेन पाणका मरिस्सन्ती’’ति पुब्बभागे जानन्तस्सापि सिञ्चनसिञ्चापनं ‘‘पदीपे निपतित्वा पटङ्गादिपाणका मरिस्सन्ती’’ति जानन्तस्स पदीपुज्जलनं विय विनापि वधकचेतनाय होतीति आह ‘‘पण्णत्तिवज्जं तिचित्त’’न्ति. एत्थ किस्मिञ्चि कुपितस्स वा कीळापसुतस्स वा सिञ्चतो अकुसलचित्तं, मालागच्छादिं सिञ्चतो कुसलचित्तं, पण्णत्तिं अजानतो खीणासवस्स अब्याकतचित्तन्ति तिचित्तं वेदितब्बं. तस्साति सत्तमवग्गे पठमसिक्खापदस्स. अस्स चाति इमस्स सिञ्चनसिक्खापदस्स च. इदं विसेसनन्ति इदं नानाकरणं. एत्थ इमस्मिं पकरणे निद्दिट्ठं पकासितन्ति अत्थो. तं लोकवज्जं, इदं पण्णत्तिवज्जं. तं अकुसलचित्तं, इदं तिचित्तं. तं दुक्खवेदनं, इदं तिवेदनन्ति वुत्तं होति.
सत्तमवग्गे ¶ दुतियस्स इमस्स च को विसेसोति चे? इमस्स सिक्खापदस्स ‘‘सिञ्चेय्य वा सिञ्चापेय्य वा’’ति बाहिरपरिभोगवसेन पठमं पञ्ञत्तत्ता ‘‘सप्पाणकं उदकं परिभुञ्जेय्या’’ति (पाचि. ३८८) सिक्खापदं अत्तनो नहानपानादिपरिभोगवसेन पञ्ञत्तन्ति वेदितब्बं. तस्मिं वा पठमं पञ्ञत्तेपि अत्तनो परिभोगवसेनेव पञ्ञत्तत्ता पुन इदं सिक्खापदं बाहिरपरिभोगवसेन पञ्ञत्तन्ति गहेतब्बं.
सप्पाणककथावण्णना.
सेनासनवग्गो दुतियो.
११२४-६. अट्ठङ्गयुत्तस्साति एत्थ ‘‘सीलवा’’तिआदि एकमङ्गं, ‘‘बहुस्सुतो’’तिआदि दुतियं, ‘‘उभयानि खो पनस्सा’’तिआदि ततियं, ‘‘कल्याणवाचो होती’’तिआदि चतुत्थं, ‘‘येभुय्येन भिक्खुनीनं पियो होति मनापो’’ति पञ्चमं, ‘‘पटिबलो होति भिक्खुनियो ओवदितु’’न्ति छट्ठं, ‘‘न खो पनेतं भगवन्तं उद्दिस्सा’’तिआदि सत्तमं, ‘‘वीसतिवस्सो वा होति अतिरेकवीसतिवस्सो वा’’ति अट्ठमन्ति एतानि पाठागतानि अट्ठ अङ्गानि नाम. भिक्खुनीनं ओवादो, तदत्थाय सम्मुतीति विग्गहो. इधाति इमस्मिं सिक्खापदे. ञत्ति चतुत्थी यस्स कम्मस्साति विग्गहो. ‘‘कम्मेना’’ति सेसो.
अट्ठङ्गयुत्तस्स ¶ भिक्खुस्स महेसिना ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन या भिक्खुनोवादकसम्मुति इध अनुञ्ञाता, ताय असम्मतो यो भिक्खूति योजना.
गरुधम्मेहि अट्ठहीति ‘‘वस्ससतूपसम्पन्नाय भिक्खुनिया तदहुपसम्पन्नस्स भिक्खुनो अभिवादनं पच्चुपट्ठानं अञ्जलिकम्मं ¶ सामीचिकम्मं कातब्ब’’न्तिआदीहि (पाचि. १४९) पाळियं आगतेहि अट्ठहि गरुधम्मेहि. एकं भिक्खुनिं, सम्बहुला वा भिक्खुनियोति इदं पकरणतो लब्भति. ओसारेन्तोवाति पाळिं उच्चारेन्तोव. यथाह अट्ठकथायं ‘‘ओसारेतब्बाति पाळि वत्तब्बा’’ति (पाचि. अट्ठ. १४९). ते धम्मेति पुब्बे वुत्ते ते अट्ठ गरुधम्मे. ओवदेय्याति अट्ठगरुधम्मपाळिभासनसङ्खातं ओवादं करेय्य.
किं वुत्तं होति? पाटिपदे ओवादत्थाय आगन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्ना भिक्खुनियो ‘‘तेन भिक्खुना’’तिआदिना पाठागतनयेन ‘‘समग्गत्थ भगिनियो’’ति पुच्छित्वा ‘‘समग्गम्हय्या’’ति यदि वदेय्युं, ‘‘वत्तन्ति भगिनियो अट्ठ गरुधम्मा’’ति पुनपि पुच्छित्वा ‘‘वत्तन्तय्या’’ति यदि वदेय्युं, ‘‘एसो भगिनियो ओवादो’’ति निय्यादेय्य. ‘‘न वत्तन्तय्या’’ति यदि वदेय्युं, ‘‘वस्ससतूपसम्पन्नाया’’तिआदिना अट्ठगरुधम्मपाळिभासनवसेन ओवादं करेय्याति वुत्तं होति. यथाह ‘‘ओसारेन्तोव ते धम्मे ओवदेय्या’’ति.
११२७. अञ्ञेन धम्मेनाति सुत्तन्तेन वा अभिधम्मेन वा. एकतोउपसम्पन्नन्ति भिक्खुनिसङ्घेयेव उपसम्पन्नं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘भिक्खुनीनं सन्तिके एकतोउपसम्पन्नाया’’ति. तथाति ओवदन्तस्स दुक्कटन्ति दस्सेति.
११२८. भिक्खूनं सन्तिकेयेव उपसम्पन्नन्ति महापजापतिया गोतमिया सद्धिं पब्बजिता पञ्चसता साकियानियो सङ्गण्हाति. लिङ्गविपल्लासे उपसम्पन्नभिक्खुनो लिङ्गपरिवत्तने सति तथा पाचित्ति एव पकासिताति अत्थो.
११२९. ओवादं ¶ अनिय्यादेत्वाति ‘‘वत्तन्ति भगिनियो अट्ठ गरुधम्मा’’ति पुच्छित्वा ‘‘वत्तन्तय्या’’ति वुत्तेति एत्थापि सोयेवत्थो.
११३०. गरुधम्मेहि ¶ ओवदतो दुक्कटन्ति योजना.
११३१. अगण्हन्तस्स ओवादन्ति एत्थ ओवादत्थं याचनसन्देसो तदत्थताय ओवादोति गहितोति ओवादसासनं असम्पटिच्छन्तस्साति अत्थो. अपच्चाहरतोपि तन्ति तं अत्तना गहितं ओवादसासनं उपोसथग्गे आरोचेत्वा पातिमोक्खुद्देसकेन दिन्नं पटिसासनं भिक्खुनिसङ्घस्स नेत्वा अवदन्तस्सापि. बालन्ति सासनसम्पटिच्छनञ्च उपोसथग्गं नेत्वा आरोचनञ्च पटिसासनं हरित्वा पाटिपदे भिक्खुनिसङ्घगणपुग्गलानं यथानुरूपं पच्चारोचनञ्च कातुं अजाननताय बालं. गिलानन्ति उपोसथग्गं गन्त्वापि आरोचनस्स बाधकेन गेलञ्ञेन समन्नागतं गिलानं. गमिकन्ति पाटिपदं अनिसीदित्वा गन्तब्बं अच्चायिकगमनं गमिकञ्च ठपेत्वा दुक्कटं सियाति सम्बन्धो.
११३२. कम्मस्मिन्ति एत्थ कम्म-सद्देन भिक्खुनोवादकस्स ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन दिन्नं सम्मुतिकम्मं अधिप्पेतन्ति अट्ठकथायं वुत्तं. ञत्तिं, कम्मवाचञ्च परिहापेत्वा, परिवत्तेत्वा वा कतं चे, अधम्मकम्मं नाम. वग्गेति छन्दारहानं छन्दस्स अनाहरणेन वा सन्निपतितानं उक्कोटेन वा वग्गे सति. तिकपाचित्तियं सियाति ‘‘अधम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञी वग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी ओवदति, वेमतिको ओवदति, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १५०) अधम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञिपक्खे वुत्तपाचित्तियत्तयं होति.
११३३. अधम्मे ¶ पन कम्मस्मिं वेमतिकस्सापीति योजना. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘वग्गे भिक्खुनिसङ्घस्मिं, तिकपाचित्तियं सिया’’ति इदं सङ्गण्हाति. किं वुत्तं होति? अधम्मकम्मे वेमतिकपक्खे ‘‘वग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १५०) अधम्मिककम्मेयेव विमतिवारे वुत्ततिकपाचित्तियं होतीति वुत्तं होति. ‘‘धम्मकम्मन्ति सञ्ञिनो’’ति इमिनापि ‘‘अधम्मे पन कम्मस्मि’’न्ति इदं योजेतब्बं, ‘‘तथा’’ति सम्बन्धो, तेन ‘‘वग्गे’’तिआदिकं सङ्गण्हाति. ‘‘अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी वग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी ओवदति, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १५०) वुत्तं तिकपाचित्तियं होति. एवमेता पाचित्तियो सन्धायाह ‘‘नव पाचित्तियो वुत्ता’’ति.
इमस्मिं ¶ विय अधम्मकम्मवारे ‘‘समग्गे भिक्खुनिसङ्घस्मि’’न्ति विकप्पे च एवमेव नव पाचित्तियो होन्तीति अतिदिसन्तो ‘‘समग्गेपि च तत्तका’’ति आह. यथाह ‘‘अधम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञी समग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति पाचित्तियस्स. अधम्मकम्मे वेमतिको समग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति पाचित्तियस्स. अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी समग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १५०).
११३४. द्विन्नं नवकानं वसाति यथादस्सितं वग्गनवकं, समग्गनवकन्ति द्विन्नं नवकानं वसेन. ताति पाचित्तियो.
‘‘धम्मकम्मे ¶ अधम्मकम्मसञ्ञी वग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति दुक्कटस्स. धम्मकम्मे वेमतिको वग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति दुक्कटस्स. धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी वग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वग्गपक्खे नव दुक्कटानि. ‘‘धम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञी समग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति दुक्कटस्स. धम्मकम्मे वेमतिको समग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको, समग्गसञ्ञी ओवदति, आपत्ति दुक्कटस्स. धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी समग्गं भिक्खुनिसङ्घं वग्गसञ्ञी, वेमतिको ओवदति, आपत्ति दुक्कटस्स. धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी समग्गं भिक्खुनिसङ्घं समग्गसञ्ञी ओवदति, अनापत्ती’’ति (पाचि. १५१) एत्थ अन्ते वुत्तं अनापत्तिवारं विना अवसेसेसु अट्ठसु वारेसु समग्गपक्खे अट्ठ दुक्कटानि. एवं पुरिमानि नव, इमानि अट्ठाति धम्मकम्मपक्खे सत्तरस दुक्कटानि होन्तीति आह ‘‘दुक्कटं धम्मकम्मेपि, सत्तरसविधं सिया’’ति.
११३५. ‘‘ओसारेही’’ति वुत्तो कथेति वाति योजना. ‘‘अट्ठगरुधम्मं कथेही’’ति वुत्तो तं कथेति वा. पञ्हं पुट्ठो कथेति वाति अट्ठगरुधम्मविसये पञ्हं पुट्ठो तमेव वदति वा. सिक्खमानाय कथेति वाति सम्बन्धो. सिक्खमानाय अट्ठगरुधम्मे कथेति वा, नेव दोसोति अत्थो. उम्मत्तकादिनो कथयतो नेव दोसोति योजना.
११३६. इदानि ¶ तिण्णम्पि बहुस्सुतानं लक्खणे एकत्थ दस्सिते भिक्खुनोवादकस्स विसेसो सुविञ्ञेय्यो होतीति ¶ तं दस्सेतुमाह ‘‘वाचुग्गताव कातब्बा’’तिआदि. द्वे मातिका पगुणा वाचुग्गता कातब्बाति योजना. भिक्खुभिक्खुनिविभङ्गे मातिका पगुणा वाचुग्गताव कातब्बाति योजना, भिक्खुभिक्खुनिविभङ्गमातिका पगुणा कत्वा तासं अट्ठकथं उग्गहेत्वा पाळितो, अत्थतो च वचनपथारुळ्हा वोहारक्खमायेव कातब्बाति वुत्तं होति. चत्तारो भाणवारा पगुणा वाचुग्गताव कातब्बाति पकासिताति योजना. ‘‘पगुणा’’ति इमिना पाळियं पगुणं कत्वा धारेत्वा परिपुच्छितब्बन्ति दस्सेति. ‘‘वाचुग्गताव कातब्बा’’ति इमिना तदत्थं सुत्वा धारेत्वा परिपुच्छितब्बमेवाति दस्सेति.
११३७. परिकथत्थायाति सम्पत्तानं धम्मकथनत्थाय. कथामग्गोति महासुदस्सनकथामग्गो. मङ्गल…पे… अनुमोदनाति अग्गस्स दानादिमङ्गलेसु भत्तानुमोदनासङ्खाता दानकथा च, कुमारमङ्गलादीसु महामङ्गलसुत्तादिमङ्गलानुमोदना च, अमङ्गलं नाम कालकिरिया, तत्थ मतकभत्तादीसु तिरोकुट्टादिकथा चाति एवं तिस्सोयेवानुमोदना.
११३८. उपोसथादिअत्थायाति एत्थ आदि-सद्देन पवारणादीनं सङ्गहो. कम्माकम्मविनिच्छयोति कम्मवग्गे वुत्तविनिच्छयो, परिवारे कम्मवग्गे आगतखुद्दानुखुद्दककम्मविनिच्छयोति वुत्तं होति. ‘‘कम्मट्ठान’’न्ति इमिना ‘‘उत्तमत्थस्स पापक’’न्ति वक्खमानत्ता विपस्सनाकम्मट्ठानमाह. विपस्सनावसेन उग्गण्हन्तेन च धातुववत्थानमुखेन उग्गहेतब्बन्ति गण्ठिपदेसु वुत्तं. उत्तमत्थस्साति अरहत्तस्स.
११३९. एत्तकं उग्गहेत्वान बहुस्सुतोति यथावुत्तधम्मानं उग्गहितत्ता बहुस्सुतो. पञ्चवस्सोति उपसम्पदतो ¶ पट्ठाय परिपुण्णपञ्चसंवच्छरो. ‘‘दसवस्सो’’ति एत्थापि एसेव नयो. संवच्छरवसेन पञ्चवस्सेसु परिपुण्णेसु वुत्थवस्सवसेन अपरिपुण्णेसुपि पञ्चवस्सोयेव. इतरथा ऊनपञ्चवस्सोति वेदितब्बो. परिपुण्णवीसतिवस्सूपसम्पदादीसु विय केचि संवच्छरगणनं अविचारेत्वा ‘‘पञ्चवस्सो’’तिवचनसामञ्ञेन वुत्थवस्सगणनमेव गण्हन्ति, तदयुत्तं. तथा गहणेसु युत्ति वा मग्गितब्बा. मुञ्चित्वा निस्सयन्ति निस्सयवासं जहित्वा. इस्सरोति निस्सयाचरियविरहेन इस्सरो, इमिना निस्सयमुत्तलक्खणं दस्सितं.
११४०. द्वे ¶ विभङ्गाति भिक्खुभिक्खुनिविभङ्गद्वयं. इध ‘‘वाचुग्गता’’ति इदं परिपुच्छम्पि सन्धायाहातिपि वुत्तं. तेनाह सारत्थदीपनियं ‘‘द्वे विभङ्गा पगुणा वाचुग्गता कातब्बा’तिइदं परिपुच्छावसेन उग्गहणम्पि सन्धाय वुत्त’न्ति वदन्ती’’ति (सारत्थ. टी. पाचित्तिय ३.१४५-१४७). ब्यञ्जनादितोति एत्थ ब्यञ्जनं नाम पदं, आदि-सद्देन सङ्गहितं अनुब्यञ्जनं नाम अक्खरं, पदक्खरानि अपरिहापेत्वाति वुत्तं होति. चतूस्वपि निकायेसूति दीघमज्झिमसंयुत्त अङ्गुत्तरनिकायेसु, निद्धारणे भुम्मं. एको वा निकायो पोत्थकोपि च एकोति योजना. अपि-सद्देन खुद्दकनिकायस्सापि सङ्गहो वेदितब्बो. ‘‘पि वा’’ति इमिना खुद्दकनिकाये जातकभाणकेन साट्ठकथं जातकं उग्गहेत्वापि धम्मपदं सह वत्थुना उग्गहेतब्बमेवाति दस्सिते द्वे पोत्थके समुच्चिनोति, चत्तारि खन्धकवत्तानि वा.
११४२. दिसापामोक्खो यत्थ यत्थ वसति, तस्सा तस्सादिसाय पामोक्खो पधानो. येनकामंगमोति यत्थ कत्थचि दिसाभागे यथाकामं वुत्तिको होतीति अत्थो ¶ . परिसं उपट्ठापेतुं कामं लभते इस्सरोति योजना, इस्सरो हुत्वा भिक्खुपरिसाय अत्तानं उपट्ठापेतुं यथारुचिया लभतीति अत्थो. एत्तावता परिसूपट्ठापकलक्खणं वुत्तं.
११४३. वाचुग्गन्ति वाचुग्गतं. एत्थ च ‘‘इदानि अयं भण्डपाथाविधि न होतीति मिहकपरिपुच्छनकथानुरूपतो अत्थकरणं न वाचुग्गतकरणं नामाति विञ्ञायती’’ति निस्सन्देहे वुत्तं. इमिना यथावुत्तं दुतियङ्गमेव सङ्गहितं.
११४४. अस्साति इमस्स सिक्खापदस्स. असम्मततादीनि तीणि अङ्गानीति अत्तनो असम्मतता, भिक्खुनिया परिपुण्णूपसम्पन्नता, ओवादवसेन अट्ठगरुधम्मभणनन्ति इमानि तीणि अङ्गानि.
ओवादकथावण्णना.
११४६. तिकपाचित्तियन्ति ‘‘अत्थङ्गते सूरिये अत्थङ्गतसञ्ञी, वेमतिको, अनत्थङ्गतसञ्ञी’’ति विकप्पत्तये. एकतोउपसम्पन्नन्ति भिक्खुनिसङ्घे उपसम्पन्नं. ‘‘भिक्खुसङ्घे उपसम्पन्नं पन ओवदतो पाचित्तियमेवा’’ति अट्ठकथायं वुत्तं.
११४८. उद्देसादिनयेनाति ¶ ‘‘अनापत्ति उद्देसं देन्तो, परिपुच्छं देन्तो’’तिआदिना अनापत्तिवारनयेन. अस्साति भिक्खुस्स.
अत्थङ्गतसूरियकथावण्णना.
११४९. ‘‘सचे असम्मतो’’ति वक्खमानत्ता ओवदन्तस्साति एत्थ ‘‘सम्मतस्सा’’ति लब्भति. भिक्खुनुपस्सयन्ति भिक्खुनिविहारं. अञ्ञत्र कालाति ‘‘तत्थायं समयो ¶ , गिलाना होति भिक्खुनी’’ति वुत्तकालतो अञ्ञत्र. ‘‘गिलाना नाम भिक्खुनी न सक्कोति ओवादाय वा संवासाय वा गन्तु’’न्ति (पाचि. १६१) दस्सिते गिलानकाले अनापत्तीति वुत्तं होति.
११५०. पाचित्तियद्वयं होतीति पठमसिक्खापदेन, इमिना च सिक्खापदेन द्वे पाचित्तियानि होन्तीति. ‘‘तीणिपि पाचित्तियानी’’ति योजेतब्बा, पठमदुतियततियेहि सिक्खापदेहि तीणि पाचित्तियानि होन्तीति अत्थो.
११५१. अञ्ञेन धम्मेनाति गरुधम्मतो अञ्ञेन बुद्धवचनेन. दुक्कटद्वयन्ति असम्मतभिक्खुनुपस्सयगमनमूलकं दुक्कटद्वयं. भिक्खुनोति असम्मतस्स ‘‘सम्मतस्सापी’’ति वक्खमानत्ता. ‘‘अट्ठहि वा गरुधम्मेहि अञ्ञेन वा धम्मेन ओवदति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १५५) अत्थङ्गतसिक्खापदे वुत्तत्ता ‘‘रत्तिहेतुक’’न्ति आह, रत्तिओवादनमूलन्ति अत्थो.
११५२. पाचित्तियद्वयन्ति दुतियततियमूलकं. गरुधम्मेन ओवादो गरुधम्मो, सो निदानं यस्स पाचित्तियस्साति विग्गहो. सम्मतत्ता गरुधम्मनिदानस्स पाचित्तियस्स अभावतोति सम्बन्धो. इमिना पठमसिक्खापदेन अनापत्तिभावं दस्सेति.
११५३. तस्सेवाति सम्मतस्सेव. दुक्कटं इमिना ततियसिक्खापदेन. अनापत्ति पठमसिक्खापदेन, तेनेवाह ‘‘सम्मतत्ता’’ति. पाचित्ति दुतियसिक्खापदेन, तेनेवाह ‘‘रत्तिय’’न्ति.
११५४. तिकपाचित्तियं ¶ वुत्तन्ति ‘‘उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञी, वेमतिको, अनुपसम्पन्नसञ्ञी भिक्खुनुपस्सयं उपसङ्कमित्वा ¶ अञ्ञत्र समया ओवदति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १६२) तिकपाचित्तियं वुत्तं. इतरद्वयेति ‘‘अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञी, आपत्ति दुक्कटस्स. अनुपसम्पन्नाय वेमतिको, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. १६२) दस्सिते इतरद्वये. ओवदन्तस्साति येन केनचि ओवदन्तस्स.
११५५. तिकपाचित्तियं, दुक्कटट्ठाने दुक्कटमेव होतीति दस्सेतुमाह ‘‘तथा’’ति. भिक्खुनुपस्सयं गन्त्वा अञ्ञेन धम्मेन ओवदन्तस्स तथाति योजना.
भिक्खुनुपस्सयकथावण्णना.
११५६. चीवरादीनन्ति आदि-सद्देन पिण्डपातादिइतरपच्चयत्तयञ्च सक्कारगरुकारमाननवन्दनपूजनानि च सङ्गहितानि. सम्मतेति भिक्खुनोवादकसम्मुतिया सम्मते.
११५७. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी, वेमतिको, अधम्मकम्मसञ्ञी एवं वदति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १६७) तिकपाचित्तियं पाळियं दस्सितमेव. इध कम्मं नाम यथावुत्तं सम्मुतिकम्मं. अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञिवेमतिकअधम्मकम्मसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटं. वीसतिवस्सो वा अतिरेकवीसतिवस्सो वाति सम्मुतिया अङ्गानि.
११५८. ‘‘सम्मतं अनुपसम्पन्न’’न्ति कं सन्धायाहाति चे? सम्मतेन हुत्वा सिक्खं पच्चक्खाय सामणेरभावमुपगतं सन्धाय वुत्तं. आमिसत्थायाति चीवरादीनमत्थाय.
आमिसकथावण्णना.
११६२. भिक्खुनिया दिन्नन्ति एत्थ ‘‘भिक्खुस्सा’’ति वत्तब्बं. भिक्खुना दिन्नन्ति योजना. ‘‘भिक्खुनिया’’ति सेसो ¶ . तत्थाति चीवरपटिग्गहणसिक्खापदे. सूचिताति पकासिता.
चीवरदानकथावण्णना.
११६३. अञ्ञातिकाय ¶ भिक्खुनिया चीवरन्ति योजना.
११६४. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे.
११६५. सूचिं चीवरं पवेसेत्वाति सम्बन्धो. सूचिनीहरणेति चीवरतो.
११६६. पयोगस्स वसाति एकक्खणे बहू आवुणित्वा सूचिया नीहरणपयोगगणनाय. बहू पाचित्तियोति योजना, पयोगप्पमाणापत्तियो होन्तीति अत्थो.
११६९. अनेका पाचित्तियापत्ती होन्तीति योजना. आरपथेति सूचिमग्गे. दुतिये पथेति एत्थ आर-सद्दो गाथाबन्धसुखत्थं लुत्तोति वेदितब्बो.
११७०. का हि नाम कथाति ‘‘अनेकापत्तियो होन्ती’’ति एत्थ किं वत्तब्बन्ति अत्थो. तिकपाचित्तियन्ति ‘‘अञ्ञातिकाय अञ्ञातिकसञ्ञी, वेमतिको, ञातिकसञ्ञी चीवरं सिब्बति वा सिब्बापेति वा, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १७८) वुत्तं तिकपाचित्तियं.
११७२. अञ्ञं परिक्खारन्ति उपाहनत्थविकादिं. सिब्बतोति एत्थ ‘‘सिब्बापयतो’’ति अधिकारतो लब्भति. सिक्खमानसामणेरियो सिक्खमानादिका नाम.
११७३. सिब्बनकिरियाय आपज्जितब्बतो क्रियं.
चीवरसिब्बनकथावण्णना.
११७४-५. संविधायाति ¶ ‘‘अज्ज याम, स्वे यामा’’तिआदिना नयेन संविदहित्वा. यथाह ‘‘अज्ज वा हिय्यो वा परे वा गच्छामाति संविदहती’’ति (पाचि. १८३). मग्गन्ति एकद्धानमग्गं, अन्तमसो गामन्तरम्पि. अञ्ञत्र समयाति ‘‘तत्थायं समयो, सत्थगमनीयो होति मग्गो सासङ्कसम्मतो सप्पटिभयो’’ति (पाचि. १८२) वुत्तकालविसेसा अञ्ञत्राति ¶ वुत्तं होति. सत्थवाहेहि विना अगमनीयो मग्गो सत्थगमनीयो नाम. चोरानं सयितनिसिन्नट्ठितखादितपीतट्ठानानि यत्थ दिस्सन्ति, तादिसो मग्गो सासङ्को नाम. चोरेहि हतमारितघातविलुत्तमनुस्सा यत्थ पञ्ञायन्ति, सो सप्पटिभयो नाम. इधाति इमस्मिं भिक्खुनिया सद्धिं कतसंविधानं अविराधेत्वा ताय एकद्धानमग्गं पटिपज्जनकालेति अत्थो.
अञ्ञो गामो गामन्तरं, तत्थ ओक्कमनं उपगमनं गामन्तरोक्कमो, तस्मिं कतेति अत्थो. अगामके अरञ्ञे अद्धयोजनातिक्कमे वाति योजना, गामरहितं अरञ्ञमग्गम्पि द्विगावुतं अतिक्कन्ते वाति अत्थो.
११७६. ‘‘आपत्ति होती’’ति सामञ्ञतो दस्सितआपत्तिया भेदाभेदं दस्सेतुमाह ‘‘एत्था’’तिआदि. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदविनिच्छये, पकरणे वा. दुक्कटं दीपितन्ति सम्बन्धो. अकप्पियभूमट्ठोति एत्थ अकप्पिया भूमि नाम अन्तोगामे भिक्खुनुपस्सयद्वारकोट्ठकोति एवमादि. यथाह अट्ठकथायं ‘‘सचे पन अन्तोगामे भिक्खुनुपस्सयद्वारे रथिकाय, अञ्ञेसु वा चतुक्कसिङ्घाटकहत्थिसालादीसु संविदहन्ति, भिक्खुनो आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. अट्ठ. १८२-१८३). एत्थ च चतुन्नं मग्गानं सम्बन्धट्ठानं चतुक्कं. तिण्णं मग्गानं सम्बन्धट्ठानं सिङ्घाटकं.
११७७. कप्पियभूमि ¶ नाम भिक्खुनुपस्सयादि. यथाह ‘‘सचे उभोपि भिक्खुनुपस्सये वा अन्तरारामे वा आसनसालाय वा तित्थियसेय्याय वा ठत्वा संविदहन्ति, अनापत्ति. कप्पियभूमि किरायं. तस्मा एत्थ संविदहनपच्चया दुक्कटापत्तिं न वदन्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. १८२-१८३). तेनेवाह ‘‘न वदन्तस्स दुक्कट’’न्ति. ‘‘न वदन्ति अस्सा’’ति पदच्छेदो.
११७८. उभयत्थाति अकप्पियभूमियं ठत्वा संविधाय गमने, कप्पियभूमियं ठत्वा संविधाय गमने चाति उभयविकप्पे. गच्छन्तस्सेवाति एवकारेन निक्खन्तस्स जोतकं. यथाह ‘‘निक्खमने अनापत्ती’’ति. ‘‘भिक्खुनो’’ति इमिना भिक्खुनिया अनापत्तिभावं दीपेति. आपत्तिखेत्तनियमनत्थमाह ‘‘अनन्तरस्सा’’तिआदि.
११७९. तत्रापीति ¶ कप्पियभूमिउपचारोक्कमनेपि. उदीरितन्ति महापच्चरियं. यथाह ‘‘महापच्चरियं वुत्त’’न्ति.
११८०. अन्तराति अत्तनो निक्खन्तगामस्स, अनन्तरगामस्स च वेमज्झे. यथाह ‘‘गामतो निक्खमित्वा पन याव अनन्तरगामस्स उपचारं न ओक्कमति, एत्थन्तरे संविदहितेपि भिक्खुनो दुक्कट’’न्ति (पाचि. अट्ठ. १८२-१८३). इमस्मिं सिक्खापदे कालद्वारमग्गानं वसेन तयो सङ्केतविसङ्केताति तेसु मग्गद्वारविसङ्केतेपि आपत्ति होतेवाति दस्सेतुमाह ‘‘द्वार…पे… वुच्चती’’ति. कालविसङ्केते पन अनापत्तिं वक्खति. आपत्ति पाचित्ति.
११८१. असंविदहिते कालेति ‘‘पुरेभत्तं गमिस्सामा’’तिआदिना कतसंविधानानं पच्छाभत्तादि असंविदहितकालं नाम, तस्मिं. भिक्खुस्सेव विधानस्मिन्ति भिक्खुनिया ¶ संविधानं विना भिक्खुस्सेव विधाने सति आपत्ति दुक्कटं.
११८२. समये विदहित्वा गच्छतो वा असमये विदहित्वा विसङ्केतेन गच्छतो वा आपदासु विदहित्वा गच्छतो वा अनापत्तीति योजना. तथाति ‘‘विदहित्वा गच्छतो अनापत्ती’’ति इदं अतिदिसति.
तत्थ समयो नाम यथावुत्तकालविसेसो. विसङ्केतो नाम कालविसङ्केतो, ‘‘असुकस्मिं दिवसे असुकवेलाय गमिस्सामा’’ति संविदहित्वा गमनकाले तस्स कालसङ्केतस्स विभवनन्ति वुत्तं होति. यथाह ‘‘कालविसङ्केतेयेव अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. १८५). आपदा नाम रट्ठभेदे जनपदानं पलायनकालो. यथाह ‘‘रट्ठभेदे चक्कसमारुळ्हा जनपदा परियायन्ति, एवरूपासु आपदासू’’ति (पाचि. अट्ठ. १८५). एत्थ च रट्ठभेदेति रट्ठविलोपे. चक्कसमारुळ्हाति इरियापथचक्कं, सकटचक्कं वा समारुळ्हा. उम्मत्तकादिनोति आदि-सद्देन खित्तचित्तादयो गहिता.
११८३. कायवाचादिकत्तयाति ¶ एत्थ आदि-सद्देन चित्तं गहितं, कायवाचाचित्ताति वुत्तं होति.
संविधानकथावण्णना.
११८४. उद्धं जवतीति उज्जवनी, पटिसोतगामिनी नावा, तं. अधो जवनतो ओजवनी, अनुसोतगामिनी नावा, तं. अभिरुहेय्याति एत्थ ‘‘संविधाया’’ति सेसो. यथाह ‘‘यो पन भिक्खु भिक्खुनिया सद्धिं संविधाय एकं नावं अभिरुहेय्या’’ति (पाचि. १८६). लोकस्सादसङ्खातमित्तसन्थवेन तं नावं आरुय्ह कीळनचित्तं पुब्बङ्गमं कत्वा अञ्ञमञ्ञं संविधायाति ¶ अत्थो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘लोकस्सादमित्तसन्थववसेन कीळापुरेक्खारो संविदहित्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. १८८).
११८५. सगामतीरपस्सेन गमने गामन्तरवसेन वा पाचित्ति, अगामतीरपस्सेन गमने अद्धयोजने पाचित्ति अद्धयोजनातिरेके ठाने गामे विज्जमानेपि अविज्जमानेपि.
११८६. योजनपुथुलाय नदिया मज्झेन गच्छतो अद्धयोजनवसेन आपत्तिदस्सनत्थमाह ‘‘तथा’’तिआदि. ‘‘ऊनयोजनपुथुलाय नदिया मज्झं उभयभागं भजतीति तादिसिकाय नदिया मज्झेन गच्छन्तस्स गामन्तरगणनाय, अद्धयोजनगणनाय च आपत्ती’’ति वदन्ति.
११८७. यथासुखं समुद्दस्मिन्ति एत्थ ‘‘गन्तब्ब’’न्ति सेसो. ‘‘सब्बअट्ठकथासू’’तिआदिना यथासुखगमनानुञ्ञाय हेतुं दस्सेति. इमिनाव असन्दमानोदकेसु वापितळाकादीसु अनापत्तीति विञ्ञायति.
११८८. तित्थसम्पादनत्थायाति परतित्थं पापेतुं. तं नावं. युत्ताति नावापाजका.
११८९. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘अनापत्ति पकासिता’’ति इमं सङ्गण्हाति. असंविदहित्वा भिक्खुनिया सद्धिं एकं नावं अभिरुहेय्य वा, तिरियं तरणाय भिक्खुनिया सद्धिं संविदहित्वापि एकं नावं अभिरुहेय्य वा, आपदासु भिक्खुनिया सद्धिं संविदहित्वापि एकं नावं अभिरुहेय्य वा, तथा अनापत्ति पकासिताति योजना.
‘‘अनन्तरसमो’’ति ¶ ¶ इमिना ‘‘असंविदहिते काले’’तिआदिना वुत्तविनिच्छयं सङ्गण्हाति. इधापि कालविसङ्केते अनापत्ति, तित्थनावाविसङ्केते आपत्तियेव. यथाह ‘‘इधापि कालविसङ्केतेनेव अनापत्ती’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. १९१). ‘‘लोकस्सादमित्तसन्थववसेन कीळापुरेक्खारो संविदहित्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. १८८) वचनतो केचि ‘‘इमं सिक्खापदं अकुसलचित्तं लोकवज्ज’’न्ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं. कीळापुरेक्खारताय हि अभिरुहित्वा गामन्तरोक्कमने, अद्धयोजनातिक्कमे वा कुसलाब्याकतचित्तसमङ्गीपि हुत्वा आपत्तिं आपज्जति. यदि हि सो संवेगं पटिलभित्वा अरहत्तं वा सच्छिकरेय्य, निद्दं वा ओक्कमेय्य, कम्मट्ठानं वा मनसि करोन्तो गच्छेय्य, कुतो तस्स अकुसलचित्तसमङ्गिता, येनिदं सिक्खापदं ‘‘अकुसलचित्तं, लोकवज्ज’’न्ति वुच्चति, तस्मा पण्णत्तिवज्जं, तिचित्तन्ति सिद्धं.
नावाभिरुहनकथावण्णना.
११९०. गिहिसमारम्भं हित्वा भिक्खुनिया परिपाचितं भत्तं ञत्वा भुञ्जतो भिक्खुनो पाचित्ति होतीति योजना. परिपाचितं नाम भिक्खुनो सीलसुतादिगुणं कुलानं वत्वा निप्फादितं. यथाह ‘‘भिक्खुनिया परिपाचितं, गुणप्पकासनेन निप्फादितं लद्धब्बं कतन्ति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. १९४). गिहिसमारम्भन्ति भिक्खुनिया परिपाचनतो पुब्बेयेव गिहिपटियत्तं. यथाह ‘‘भिक्खुनिया परिपाचनतो पठममेव यं गिहीनं पटियादितं भत्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. १९४). वक्खति हि ‘‘गिहिसम्पादितम्पि वा विना’’ति.
११९१. ‘‘तस्सा’’ति वक्खमानत्ता ‘‘यं भोजन’’न्ति योजेतब्बं. तस्साति पञ्चधा वुत्तस्स भोजनस्स. सब्बेसु ¶ अज्झोहारेसूति सब्बेसु परगलकरणप्पयोगेसु.
११९२. भिक्खुनिया परिपाचितं भुञ्जतो दोसोति योजना.
११९३. उभोसूति परिपाचितेपि अपरिपाचितेपि. सब्बत्थाति इमेसु द्वीसु परिभुञ्जतो अज्झोहारवसेनेव दुक्कटन्ति योजना.
११९५. पञ्चभोजनं ¶ ठपेत्वा अञ्ञं पन यं किञ्चि यागुखज्जफलादिकं भुञ्जन्तस्स अनापत्तीति योजना.
परिपाचितकथावण्णना.
११९७. इदं सब्बं दसमं सिक्खापदं समुट्ठाननयादिना दुतियानियतेनेव सदिसं मतन्ति योजना. इदं सिक्खापदन्ति ‘‘यो पन भिक्खु भिक्खुनिया सद्धिं एको एकाय रहो निसज्जं कप्पेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १९९) वुत्तं रहोनिसज्जसिक्खापदं.
रहोनिसज्जकथावण्णना.
भिक्खुनिवग्गो ततियो.
११९८. एकोति एकदिवसिको. आवसथो पिण्डोति पुञ्ञत्थिकेहि एकं पासण्डं अनुद्दिस्स यावदत्थं दातुं सालादीसु पञ्ञत्तं पञ्चसु भोजनेसु अञ्ञतरं भोजनं. यथाह ‘‘आवसथपिण्डो नाम पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भोजनं सालाय वा मण्डपे वा रुक्खमूले वा अज्झोकासे वा अनोदिस्स यावदत्थो पञ्ञत्तो होती’’ति ¶ (पाचि. २०६). अगिलानेनाति एत्थ ‘‘अगिलानो नाम सक्कोति तम्हा आवसथा पक्कमितु’’न्ति वुत्त पदभाजनियअट्ठकथायं ‘‘अद्धयोजनं वा योजनं वा गन्तुं सक्कोती’’ति (पाचि. अट्ठ. २०६) वुत्तत्ता तम्हा आवसथा अद्धयोजनं वा योजनं वा गन्तुं समत्थेन अगिलानेनाति अत्थो. ततो उद्धन्ति दुतियदिवसतो उत्तरि.
११९९. अनोदिस्सेव पञ्ञत्ते पिण्डेति योजना, ‘‘इमेसंयेव वा’’ति अञ्ञतरं पासण्डं वा ‘‘एत्तकानंयेव वा’’ति तत्थ पुग्गलपरिच्छेदं वा अकत्वा सब्बसाधारणं कत्वा पञ्ञत्ते आवसथपिण्डेति अत्थो. यावदत्थे एव पिण्डे पञ्ञत्तेति योजना, यावता अत्थो कुच्छिपूरणादिकं पयोजनमेत्थ पिण्डेति विग्गहो, ‘‘एत्तकं दातब्ब’’न्ति अपरिच्छिन्दित्वा ‘‘भुञ्जन्तानं यावदत्थं दातब्ब’’न्ति पञ्ञत्ते पिण्डे एवाति अत्थो. भुञ्जितब्बन्ति कम्मसाधनं वा भावसाधनं वा. ‘‘भोजन’’न्ति अज्झाहरणीयं. सकिन्ति एकवारं. तत्थाति आवसथे.
१२००. तस्स ¶ पिण्डस्स. अज्झोहारेसु सब्बेसूति सब्बेसु अज्झोहारप्पयोगेसु कतेसु. तस्स अज्झोहारकस्स. पाचित्तियो पयोगगणनाय.
१२०१. ‘‘एकेन कुलेन नानेकट्ठानभेदेसु पञ्ञत्ते’’ति, ‘‘नानाकुलेहि वा नानेकट्ठानभेदेसु पञ्ञत्ते’’ति चाति योजना. ‘‘पिण्डे’’ति अधिकारो. नाना च एको च नानेका, ठानानं भेदा ठानभेदा, नानेका च ते ठानभेदा चाति विग्गहो, तेसु. एकभोगोति एकपिण्डपरिभोगो. एवकारेन दुतियदिवसादिपरिभोगं निवत्तेति.
१२०४. गिलानस्साति ¶ वुत्तलक्खणेन गिलानो हुत्वा पुनप्पुनं भुञ्जन्तस्स गच्छतो वा आगच्छन्तस्स वा अनापत्तीति योजना, अन्तमसो अद्धयोजनम्पि गच्छतो, गन्त्वा आगच्छतो वा अन्तरामग्गे च गतट्ठाने च एकस्मिं दिवसे भुञ्जन्तस्स अनापत्तीति वुत्तं होति. यथाह ‘‘यो गच्छन्तो अन्तरामग्गे एकदिवसं, गतट्ठाने च एकदिवसं भुञ्जति, तस्सापि अनापत्ति. आगच्छन्तेपि एसेव नयो’’ति (पाचि. अट्ठ. २०८). ओदिस्स पञ्ञत्तेति एत्थ ‘‘भिक्खू’’ति सेसो. यथाह ‘‘भिक्खूनंयेव अत्थाय उद्दिसित्वा पञ्ञत्तो होती’’ति (पाचि. अट्ठ. २०८). परित्तेति उदरपूरणाय अप्पहोनके थोके भोजने. यथाह ‘‘यावदत्थं पञ्ञत्तो न होति, थोकं थोकं लब्भति, तादिसं निच्चम्पि परिभुञ्जितुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. २०८). सकिन्ति यावदत्थं पञ्ञत्तं वुत्तनयेन एकवारं भुञ्जतो अनापत्ति.
१२०५. यागुआदीनीति आदि-सद्देन पञ्चभोजनतो अञ्ञेसं अज्झोहरणीयानं गहणं.
आवसथकथावण्णना.
१२०६. वुत्ता समया अञ्ञत्राति योजना, ‘‘तत्थायं समयो, गिलानसमयो चीवरदानसमयो चीवरकारसमयो अद्धानगमनसमयो नावाभिरुहनसमयो महासमयो समणभत्तसमयो’’ति (पाचि. २१७) वुत्ता सत्तविधकाला अञ्ञत्र.
तत्थ यदा पादानं फलितत्ता न सक्कोति पिण्डाय चरितुं, अयं गिलानसमयो. अत्थतकथिनानं पञ्च मासा, इतरेसं कत्तिकमासोति अयं चीवरदानसमयो. यदा ¶ चीवरे करियमाने किञ्चिदेव चीवरे कत्तब्बं करोति, अयं चीवरकारसमयो. यदा अद्धयोजनम्पि गन्तुकामो ¶ वा होति, गच्छति वा, गतो वा, अयं अद्धानगमनसमयो. नावाभिरुहनसमयेपि एसेव नयो. यदा गोचरगामे चत्तारो भिक्खू पिण्डाय चरित्वा न यापेन्ति, अयं महासमयो. यदा यो कोचि पब्बजितो भत्तेन निमन्तेति, अयं समणभत्तसमयो. गणो कतमोति आह ‘‘गणो’’तिआदि.
१२०७. गणभोजनं नाम किन्ति आह ‘‘य’’न्तिआदि. यं पञ्चन्नं अञ्ञतरं निमन्तनतो, विञ्ञत्तितो वा लद्धं, तं इध भोजनन्ति अधिप्पेतं होतीति योजना. निमन्तनतोति ‘‘भोजनान’’न्तिआदिना वक्खमानप्पकारेन कतं अकप्पियनिमन्तनमाह. विञ्ञत्तितोपि वाति ‘‘सचेपी’’तिआदिना वक्खमाननयेन कतमकप्पियविञ्ञत्तिमाह.
१२०८-११. भोजनानन्ति निद्धारणे सामिवचनं, ‘‘अञ्ञतरस्सा’’ति सेसो, ‘‘ओदनो सत्तु कुम्मासो, मच्छो मंसञ्च भोजन’’न्ति सङ्गहितानं पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरस्स. नामन्ति वक्खमानं ओदनादिनामं. भिक्खू निमन्तेतीति एत्थ ‘‘एकतो, नानतो वा’’ति सेसो. यथाह ‘‘एकतो निमन्तिता. नानतो निमन्तिता’’ति (पाचि. अट्ठ. २१७-२१८). एकतो निमन्तनं नाम सब्बेसं भिक्खूनं एकतो ठितानं निमन्तनं. नानतो निमन्तनं नाम भिक्खूनं विसुं विसुं वसनट्ठानं गन्त्वा वा एकतो ठितट्ठानं गन्त्वा वा अनेकेहि निमन्तनं. यथाह ‘‘चत्तारि परिवेणानि वा विहारे वा गन्त्वा नानतो निमन्तिता, एकट्ठाने ठितेसुयेव वा एको पुत्तेन, एको पितराति एवम्पि नानतो निमन्तिता’’ति (पाचि. अट्ठ. २१७-२१८).
वेवचनं ¶ नाम ओदनादिसब्बपदानं, सम्पटिच्छथातिआदिकिरियापदानञ्च परियायवचनं. भासन्तरं नाम मागधवचनतो अञ्ञं सीहळदमिळादिवोहारन्तरं. वेवचनेहि एव वा भासन्तरेन वा निमन्तेतीति सम्बन्धो.
ततो निमन्तनानन्तरं. निमन्तनन्ति यथावुत्तं अकप्पियनिमन्तनं. एकतो गण्हन्तीति अञ्ञमञ्ञस्स द्वादसहत्थं अमुञ्चित्वा ठिता वा निसिन्ना वा एकतो गण्हन्ति.
‘‘गणभोजनकारण’’न्ति ¶ इदं भोजनपच्चया पाचित्तियं एवं गहणमन्तरेन न होतीति वुत्तं.
१२१२. एकतो, नानतो वापि यं गमनं, भोजनम्पि वा, तं गणभोजने न कारणन्तिपि विञ्ञू भणन्तीति योजना. एकतो नानतो वापीति एत्थ ‘‘ठिता वा निसिन्ना वा’’ति सेसो.
१२१३-४. विञ्ञापेत्वाति ‘‘अम्हाकं चतुन्नम्पि भत्तं देही’’तिआदिना एकतो वा ‘‘मय्हं देहि, मय्हं देही’’ति पाटेक्कं वा विञ्ञापेत्वा. एवम्पीति विञ्ञत्तितोपि.
१२१५. दुविधस्साति निमन्तकस्स, विञ्ञापकस्स च.
१२१६. सत्तसुपि समयेसु भुञ्जतं अनापत्तीति योजना, ‘‘गणभोजन’’न्ति पकरणतो लब्भति, यथावुत्तेसु गिलानादीसु सत्तसु कालेसु लेसं विना भुञ्जन्तानन्ति अत्थो. ‘‘एकतो’’ति इदं ‘‘गहेत्वा’’ति इमिना योजेतब्बं. भुञ्जतन्ति भुञ्जन्तानं. तथाति ‘‘अनापत्ती’’ति इदं पच्चामसति.
१२१७. अनुपसम्पन्नो च चारी च पत्तो च अनिमन्तितो च अनुपसम्पन्न…पे… निमन्तिता, ते चतुत्थे कत्वाति अत्थो ¶ , अनुपसम्पन्नं वा पिण्डचारिं वा चतुत्थस्स पत्तं वा अनिमन्तितं वा चतुत्थं कत्वा एकतो गहेत्वा भुञ्जन्तानं गणभेदो मुनिना पकासितो, गणस्स अपरिपुण्णता दीपिताति वुत्तं होति. पिण्डाय चरति सीलेनाति पिण्डचारी, सो इध पुब्बपदलोपेन ‘‘चारी’’ति वुत्तो, पिण्डपातिको. सो हि निमन्तनं असादियन्तो गणभोजनको गणखादको न होतीति अधिप्पायो. पत्तो नाम विहारे निसीदित्वा चतुत्थेन अत्तना लद्धब्बभोजनत्थाय पेसितो पत्तो. अनिमन्तितो नाम पठमं अकप्पियनिमन्तनाय निमन्तिते अनन्तोगधो उपसम्पन्नो. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. अपि-सद्दो हेट्ठा दस्सितं द्विन्नं, तिण्णं वा वसेन वुत्तविनिच्छयं अपेक्खति.
१२१८. समयलद्धानन्ति गिलानादयो सत्तसमया लद्धा येहि ते समयलद्धा, तेसं, निद्धारणे ¶ सामिवचनं. ‘‘अञ्ञतरस्सा’’ति सेसो, ‘‘वसेना’’ति इमिना सम्बन्धो. नेव गणभेदोति योजना. समयलद्धकस्स अत्तनो अनापत्तिभावमन्तरेन तं चतुत्थं कत्वा गणभोजनं गण्हन्तानं पन आपत्तिसम्भवतो आह ‘‘आपत्ति पन वेदितब्बा’’ति. यथाह महापच्चरियं ‘‘समयलद्धको सयमेव मुच्चति, सेसानं गणपूरकत्ता आपत्तिकरो होती’’ति (पाचि. अट्ठ. २२०).
१२१९. पञ्चभोजनेसु अञ्ञतरस्स नामं गहेत्वा निमन्तेत्वा तेसुयेव अञ्ञं दिय्यमानं गण्हन्तस्स विसङ्केताभावं दस्सेतुमाह ‘‘भोजनानञ्चा’’तिआदि. भोजनानन्ति निद्धारणे सामिवचनं, अञ्ञतरस्स वसेनाति वुत्तं होति. तं विसङ्केतं, ओदनादीनं नामेन निमन्तेत्वा ¶ दिय्यमानं यागुआदिं गण्हन्तस्स गणभोजनं न होतीति वुत्तं होति.
१२२१. ‘‘निच्चभत्त’’न्ति धुवभत्तं वुच्चति. ‘‘निच्चभत्तं गण्हथा’’ति वदन्ति, बहूनम्पि एकतो गहेतुं वट्टति. सलाकभत्तादीसुपि एसेव नयो.
गणभोजनकथावण्णना.
१२२३-४. बहूहि मनुस्सकेहीति विसुं विसुं निमन्तितेहि अनेकेहि मनुस्सेहि. पञ्चसु यस्स कस्साति एत्थ ‘‘सहधम्मिकेसू’’ति सेसो, निद्धारणे भुम्मं, पञ्चसु सहधम्मिकेसु यस्स कस्सचीति अत्थो. ‘‘हित्वा’’तिआदिना किमाहाति? यस्स विकप्पेति, तस्मिं सन्निहिते ‘‘मय्हं भत्तपच्चासं तुय्हं दम्मी’’ति सम्मुखा विकप्पनवसेन वा तस्मिं असन्निहिते तस्स नामं गहेत्वा ‘‘मय्हं भत्तपच्चासं इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति असम्मुखा विकप्पनवसेन वा पठमनिमन्तनाय विकप्पनं हित्वा, तं अविकप्पेत्वाति वुत्तं होति.
भत्तन्ति एत्थ ‘‘यो भुञ्जती’’ति सेसो. निमन्तितो यो पच्छा निमन्तितं भत्तं भुञ्जति, तस्स पाचित्तियन्ति योजना. उप्पटिपाटिया एकसित्थम्पि भुञ्जतो तस्स पाचित्तियं सियाति योजनाति. किं वुत्तं होति? पच्छा निमन्तितानं भोजनं पठमं भुञ्जित्वा पठमं निमन्तितानं भोजनं पच्छा भुञ्जन्तस्स च एकपत्तेयेव हेट्ठा पठमं निमन्तितानं भोजनं पक्खिपित्वा इतरं उपरि पक्खिपित्वा हेट्ठा हत्थं ओतारेत्वा हेट्ठा ठितभोजने ¶ एकसित्थम्पि पठमं अभुञ्जित्वा उपरि ठितं पठमं भुञ्जन्तस्स चाति वुत्तं होति. तेनेव यथा उप्पटिपाटि न होति, तथा मिस्सीकतं भोजनं भुञ्जन्तस्स न दोसोति महापच्चरियं विनिच्छयो ¶ ब्यतिरेकतो दस्सितो होति. यथाह ‘‘द्वे तीणि कुलानि निमन्तेत्वा एकस्मिं ठाने निसीदापेत्वा इतो चितो च आहरित्वा भत्तं आकिरन्ति, सूपब्यञ्जनं आकिरन्ति, एकमिस्सकं होति, एत्थ अनापत्तीति महापच्चरियं वुत्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २२९).
१२२५-६. परम्परभोजनस्स सरूपं पदभाजने वुत्तनयेन दस्सेतुमाह ‘‘भोजनानम्पी’’तिआदि. तेसमेव पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भोजनं परिभुञ्जतीति योजना. महेसिना परिदीपितन्ति पदभाजने ‘‘परम्परभोजनं नाम पञ्चन्नं भोजनान’’न्तिआदिना (पाचि. २२७) नयेन वुत्तं.
१२२७. यत्थाति अनेकेहि एकभाजने पक्खित्ते यस्मिं भोजनेति वुत्तं होति एकेनेव दिन्ने विचारणाभावा. सब्बमेकरसं सियाति विसुं विसुं विञ्ञायमानरसं अहुत्वा एकरसमेव होति.
१२३०. ‘‘गामेना’’ति इमिना गामट्ठायेव वुत्ता. ‘‘निमन्तितस्स दोसो न विज्जती’’ति इदं गामपूगनिगमेहि पच्चेकं योजेतब्बं. गाम-सद्देन ‘‘गामा वा अरञ्ञा वा’’ति (पारा. ९१) एत्थ विय नगरम्पि सङ्गहितं. पूगो नाम विसुं विसुं समूहा हुत्वा पुञ्ञकारिनो धम्मिकमनुस्सा. निगमो नाम सापणो महागामो. सकलगामेन निमन्तितो हुत्वा सम्पत्ते यत्थ कत्थचि गेहे भुञ्जन्तस्स अनापत्तीति अत्थो. पूगादीसुपि एसेव नयो. यथाह ‘‘सकलेन गामेन एकतो हुत्वा निमन्तितस्सेव यत्थ कत्थचि भुञ्जतो अनापत्ति. पूगेपि एसेव नयो’’ति (पाचि. अट्ठ. २२९). निच्चभत्ते दोसो न विज्जतीति अनेकट्ठानतो दिय्यमानं निच्चभत्तम्पि उप्पटिपाटिया भुञ्जन्तस्स न दोसोति वुत्तं होति.
१२३१. कायो ¶ ¶ वाचा कायवाचाचित्तन्ति इमेहि आपज्जनं कथिनसमुट्ठानं नाम. इध क्रियं नाम भोजनं, अक्रियं नाम पठमनिमन्तनस्स अविकप्पनं, इदं द्वयमेवाह ‘‘भोजनञ्चाविकप्पन’’न्ति.
परम्परभोजनकथावण्णना.
१२३२-३. पूवाति अतिरसादयो रसा. पहेणकत्थायाति पण्णाकारत्थाय. पटियत्ताति सम्पादिता. पाथेय्यत्थायाति गमिकस्स सम्बलत्थाय. पटियत्ता मन्था वाति सम्बन्धो. मन्था नाम बद्धसत्तुअबद्धसत्तुतिलतण्डुलादयो. यथाह ‘‘बद्धसत्तुअबद्धसत्तुतिलतण्डुलादि सब्बं इध मन्थोत्वेव सङ्खं गच्छती’’ति (पाचि. अट्ठ. २३३). ये पूवा, मन्था वाति योजना. हीति निपातमत्तं. तत्थ पटियत्तेसु तेसु पूवेसु वा मन्थेसु वा. भिक्खुनाति एत्थ ‘‘आकङ्खमानेना’’ति सेसो.
द्वत्तिपत्ताति द्वे वा तयो वा पत्ताति विग्गहो. पूराति मुखवट्टिया हेट्ठिमराजिसमं पुण्णा. यथाह ‘‘मुखवट्टिया हेट्ठिमलेखाय समपूरे पत्ते गहेत्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. २३३). ‘‘द्वत्तिपत्ता पूरा’’ति चेत्थ परिमाणं दस्सितं, परिमाणपरिमेय्यानं अभेदोपचारेन पूवमन्था गहेतब्बा यथा ‘‘द्वे तिस्सो तण्डुलनाळियो’’ति. पूवेहि वा सत्तूहि वाति योजना. सत्तूति बद्धसत्तुअबद्धसत्तूनं गहणं, इमिनाव तिलादीनि उपलक्खितानि. ततियपत्तस्स मुखवट्टिया हेट्ठाराजिया उद्धं कत्वा पक्खित्तञ्चेतं ‘‘ततो उत्तरि’’न्ति इमिना च गय्हति. यथाह ‘‘सचे ततियं पत्तं थूपीकतं गण्हाति, पूवगणनाय पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २३३).
१२३७. तत्थ ¶ तेसु पूवेसु वा मन्थेसु वा द्वे चे पत्तपूरा लद्धाति योजना. एको पत्तपूरो पदातब्बोति योजना. एकतोति एकपत्तपूरतो न पदातब्बोति योजना, किञ्चिपि अकामा न दातब्बन्ति अत्थो. यथाह ‘‘येन एको गहितो, न तेन किञ्चि अकामा दातब्बं. यथारुचि कातब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २३३). एवं ददन्तेन आसनसालाय वा अत्तनो निबद्धवासट्ठाने वा दिट्ठस्स भिक्खुसङ्घस्स साधारणं कत्वा दानमन्तरेन न मित्तानमेव दातब्बं. यथाह ‘‘यथामित्तं पन दातुं न लब्भती’’ति (पाचि. अट्ठ. २३३).
१२३८-९. अपहेणकं ¶ अपाथेय्यं देन्तानन्ति सम्बन्धो. यथाह ‘‘न पहेणकत्थाय न पाथेय्यत्थाय पटियत्तं देन्ती’’ति (पाचि. २३५). ततोति पहेणकपाथेय्यतो. वा-सद्देन इध अवुत्तं ‘‘गमने पटिप्पस्सद्धे देन्ती’’ति (पाचि. २३५) अनापत्तिवारे वुत्तं सङ्गण्हाति. तदूनकन्ति ततो द्वत्तिपत्ततो ऊनकं. यथाह ‘‘ऊनकद्वत्तिपत्तपूरे पटिग्गण्हाती’’ति (पाचि. २३५). अपाथेय्यादिअत्थाय पटियादितन्ति सञ्ञाय पाथेय्यादिं गण्हन्तस्सापि आपत्तियेव अचित्तकत्ता सिक्खापदस्स. अत्तनोयेव गहणत्थं ‘‘इमस्स हत्थे देही’’ति वचनेनापि आपज्जनतो वचीकम्मं.
काणमातुकथावण्णना.
१२४०. अञ्ञेनाति तद्धितलोपेन निद्देसो, अञ्ञतरेनाति अत्थो, पवारितोति सम्बन्धो. भोजनानन्ति निद्धारणे भुम्मं. पवारितोति ‘‘गण्हथ भन्ते याव इच्छथा’ति एवं यावदत्थपवारणाय, सयञ्च ‘अलं आवुसो थोकं थोकं देही’ति एवं पटिक्खेपपवारणाया’’ति अट्ठकथाय वुत्तप्पकारद्वयेन पवारितोति अत्थो ¶ . विकप्पद्वये पकारद्वये पवारित-सद्दे वर-धातुस्स पत्थनवारणत्थवसेनायमत्थो वेदितब्बो, ‘‘पाचित्ति अनतिरित्त’’न्ति पदच्छेदो. ‘‘अनतिरित्तं भोजन’’न्ति विसेसितब्बमपेक्खित्वा ‘‘अञ्ञेना’’ति एत्थ विभत्तिं विपरिणामेत्वा ‘‘पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भोजन’’न्ति योजेतब्बं, वक्खमाने अनतिरित्तकतभोजननिद्देसे वुत्तेसु पञ्चसु भोजनेसु अञ्ञतरं भोजनन्ति अत्थो. ‘‘खादनीयं वा भोजनीयं वा’’ति (पाचि. २३६, २३८) सह देसितत्ता एकयोगञायेन ‘‘खादनीयं वा’’ति च गहेतब्बं. पञ्च भोजनानि, कालिकत्तयञ्च ठपेत्वा सब्बं यावकालिकं खादनीयन्ति वुत्तं.
१२४१. असनन्ति एत्थ विप्पकतभोजनं दिस्सति, भुञ्जमानो चे पुग्गलो होति, भोजनकिरियानुपच्छिन्ना वत्ततीति अत्थो. भोजनन्ति पवारणपहोनकओदनादि हत्थादीसु दिस्सति. हत्थपासोति पवारणपहोनकं भोजनं दातुं अभिहरित्वा ठितोकासो अड्ढतेय्यहत्थप्पमाणो होतीति वुत्तं होति. अभिहरणं अभिहारो, सो एव अभिहारता, तथा दातुं ठितस्स कायेन कतो अभिहारो दिस्सतीति वुत्तं होति. कायवाचापटिक्खेपोति तथा अभिहटे भोजने पटिग्गाहकस्स हत्थविकारादिको कायिको वा ‘‘अल’’न्तिआदिको वाचसिको वा पटिक्खेपो पञ्ञायतीति अत्थो.
१२४२. निप्पपञ्चेनाति ¶ सह वासनाय पहीनतण्हादिपपञ्चत्तयरहितेन तथागतेन.
१२४३. तत्थाति ओदनादीसु. सत्तन्नन्ति ‘‘साली’’तिआदिना वक्खमानानुरूपानं.
१२४४. ओदकोति ¶ उदके भवो. एत्थाति पञ्चङ्गपवारणाय. अयंनिच्छयोति वक्खमानविधिप्पकारं विनिच्छयं दस्सेति.
१२४५. सालीति सब्बसालिजाति. वीहीति सब्बवीहिजाति. कङ्गूति सेतरत्तकाळभेदा सब्बा कङ्गुजाति. वरको सेतवरको. धञ्ञेन सम्भतपुञ्ञसम्भारेन भगवता.
१२४६. तिणन्ति तिणबीजमेव वुत्तं. दीपितं सङ्गहितं. वरकचोरकोति सुखुमवरको.
१२४८. अङ्गसम्पत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘हत्थेना’’तिआदि.
१२५१-२. धञ्ञरसादीनीति आदि-सद्देन दधिआदयो गहिता. आरोपेत्वाति उद्धनं आरोपेत्वा. फलन्ति एलाळुकादिफलं. पण्णन्ति सूपसाकं. कळीरन्ति वेळुआदीनं कळीरं. बहूनीति तेसमेव विसेसनं. तत्थ चाति पक्खित्तपण्णादिम्हि तक्कादिके. ओधिं दस्सेतीति एत्थ ‘‘परिभोगकाले’’ति सेसो. सञ्जनेतीति एत्थ ‘‘फलादियागू’’ति लब्भति.
१२५३-४. रसेति मंसादिरसे. ‘‘यागुं गण्हथा’’ति वा ‘‘यागु’’न्ति वा वत्वाति योजेतब्बा. यागु सङ्गहिताति एत्थ ओधिपञ्ञायनअपञ्ञायनविकप्पद्वये यागुया समो विनिच्छयोति अधिप्पायो.
१२५५. छुपन्तीति ¶ सम्फुसन्ति. छुप सम्फस्सेति धातु, पक्खिपन्तीति वुत्तं होति. यथाह ¶ ‘‘यत्थ मच्छमंसं पक्खिपन्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९). सासपमत्तम्पि मच्छमंसं वा सचे पञ्ञायतीति योजना. पवारणन्ति एत्थ ‘‘जनेती’’ति सेसो. यागुयाति पदं पच्चत्तवसेन विपरिणामेत्वा यागु जनेतीति योजेतब्बं.
१२५६. संसट्ठोति परिस्सावितो न सञ्जनेतीति योजना.
१२५७. सब्बसो ठपेत्वाति सम्बन्धो. मंसादिपक्खित्तओदनादिप्पकरणावसेसतो अङ्गं दस्सेतुमाह ‘‘सब्बसो’’ति. सब्बसो न पवारेतीति योजना. वेळुतण्डुलन्ति वेळुवीहीनं तण्डुलं. आदि-सद्देन कन्दमूलं सङ्गहितं. यथाह ‘‘वेणुतण्डुलादीहि वा कन्दमूलफलेहि वा येहि केहिचि कतभत्त’’न्ति.
१२५८. ततोति सालिआदितो, वेळुआदितो च, ततो निब्बत्ता पुथुका वाति अत्थो. ताहीति पुथुकाहि. सुद्धाति पुथुकादीहि अमिस्सा न पवारेन्तीति सम्बन्धो.
१२५९. भट्ठानन्ति भज्जितानं. सत्तूहि सङ्गहितं सत्तुसङ्गहितं.
१२६१. सत्तूनं मोदकोति सत्तुबद्धं, बद्धसत्तूति अत्थो.
१२६३. तेहेवाति लाजेहि एव. सुद्धं खज्जकं वाति वक्खमाननयेन मच्छादीहि असम्मिस्सं खज्जकं.
१२६४. ‘‘पूरित’’न्तिआदिना ¶ तब्बिपरियायं दस्सेति. तन्ति कुण्डकादि.
१२६६. अकप्पियं मंसं. अवत्थुत्ताति अकप्पियमंसानं वारेतब्बत्ता पवारणाय अवत्थुत्ता.
१२६७. वत्थुकत्ताति कप्पियमंसस्स पवारणाय वत्थुभूतत्ता. पवारेतीति एत्थ ‘‘खादियमानस्स च मंसत्ता’’ति सेसो दट्ठब्बो. यथाह ‘‘यं पन खादति, तं किञ्चापि पटिक्खिपितब्बट्ठाने ¶ ठितं, खादियमानं पन मंसभावं न जहती’’ति (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९).
१२६८. किञ्चि कप्पियभोजनन्ति पञ्चसु भोजनेसु यं किञ्चि कप्पियभोजनं.
१२६९. अकप्पियं मंसं अञ्ञन्ति अकप्पियमंसतो अवसेसं कुलदूसनादिवसेन उप्पन्नभोजनं गहितं. यथाह ‘‘कुलदूसनवेज्जकम्मउत्तरिमनुस्सधम्मारोचनसादितरूपियादीहि निब्बत्तं बुद्धपटिकुट्ठं अनेसनाय उप्पन्नं अकप्पियभोजनं पटिक्खिपति, न पवारेती’’ति.
१२७०-१. असनं भोजनन्ति अङ्गद्वये विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सचे अज्झोहट’’न्तिआदि. अज्झोहटन्ति परगलगतं होति. ‘‘पत्ते’’ति इमिना थालकादिभाजनञ्च गहितं. कत्थचि भोजनं नत्थीति योजना. पत्ते, हत्थे, मुखे वा यत्थ कत्थचि पञ्चन्नं भोजनानं किञ्चि न विज्जति, गन्धमत्तं पञ्ञायतीति वुत्तं होति.
१२७२. आदायाति एत्थ ‘‘अञ्ञत्र भुञ्जितु’’न्ति सेसो. ‘‘योपि अञ्ञत्र गन्त्वा भुञ्जितुकामो मुखे भत्तं गिलित्वा सेसं ¶ आदाया’’तिआदिना (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९) महापच्चरियट्ठकथायं वुत्तवचनस्स पमाणत्ता आह ‘‘न पवारेती’’ति.
१२७३. ‘‘मुखे भत्तं गिलितं, हत्थे भत्तं विघासादस्स दातुकामो, पत्ते भत्तं भिक्खुस्स दातुकामो, सचे तस्मिं खणे पटिक्खिपति, न पवारेती’’ति (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९) एवमागतं कुरुन्दट्ठकथं सङ्गहेतुं ‘‘मुखे च भत्त’’न्तिआदिवचनतो च ‘‘असनस्स उपच्छेदा’’तिआदिना वक्खमानाय युत्तिया असनावसाने युज्जमानत्ता च इमिस्सा गाथाय ‘‘भोत्तुकामो’’ति पाठं अग्गहेत्वा ‘‘दातुकामो’’ति पाठो गहेतब्बो.
१२७४. ‘‘असनस्स उपच्छेदा’’ति इमिना तस्मिंयेव आसने यथानिसिन्नेनेव कातब्बे असने आसावच्छेदो दीपितो. यथाह अट्ठकथायं ‘‘तस्मिं पन आसने न भुञ्जितुकामो, विहारं पविसित्वा भुञ्जितुकामो, अञ्ञस्स वा दातुकामो’’ति (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९). कुरुन्दट्ठकथायं तस्स विनिच्छयस्स दस्सितत्ता ‘‘महापञ्ञा’’ति कुरुन्दट्ठकथाचरियं ¶ सन्धायाह. कारणाकारणञ्ञुनोति ‘‘पवारणस्स इदं कारणं, इदं अकारण’’न्ति जानन्ता. ‘‘कारणाकारणञ्ञुना’’ति कत्थचि पोत्थके लिखन्ति. तत्थ महापञ्ञा कारणाकारणञ्ञुनो आचरिया असनस्स…पे… सोति हि कारणं कथयन्तीति योजना.
१२७५. हत्थपासङ्गे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘गण्हतो…पे… पसारित’’न्ति. गण्हतोति येन इरियापथेन समन्नागतो हुत्वा गण्हाति, एवं गण्हतो. पच्छिमं अङ्गन्ति दायकेन दिन्नस्स पटिग्गाहकस्स यो अवयवो परभागे होति ¶ , तं ठानादिइरियापथसमन्नागतस्स पटिग्गाहकस्स पण्हिआदिं पच्छिमं अङ्गं. ददतो पसारितं हत्थं विना पुरिमं अङ्गन्ति योजना. पसारितं हत्थन्ति एत्थ ‘‘दातु’’न्ति सेसो. उभिन्नन्ति एत्थ ‘‘अन्तरे’’ति सेसो. पटिग्गाहकदायकानं पच्छिमपुरिमानं उभिन्नं अङ्गानं अन्तरे ओकासे. अड्ढं उपड्ढं हत्थं तेय्यं ततियं यस्साति विग्गहो, अतिरेकविदत्थिद्विरतनप्पमाणन्ति अत्थो.
१२७६. अभिहारङ्गे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘तस्मि’’न्तिआदि. अड्ढतेय्ये तस्मिं ठाने ठत्वाति योजना, द्विरतनविदत्थिपमाणे तस्मिं ठाने ठत्वाति अत्थो. अभिहटन्ति उपनीतं. तादिसन्ति अभिहटसदिसं, पवारणपहोनकानं पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरन्ति अत्थो.
१२७७-८. आधारके वापीति वलयादिपत्ताधारकेपि. ऊरूसूति द्विन्नं ऊरूनं मज्झे, अङ्केति अत्थो. आहरित्वाति अभिहरित्वा. भत्तं गण्हातीति एत्थ ‘‘इतो’’ति सेसो, ‘‘इतो भत्तं गण्हा’’ति अनन्तरे निसिन्नो च भासतीति योजना. भत्तन्ति उपलक्खणं, पञ्चसु भोजनेसु यं किञ्चीति अत्थो. तन्ति तथा गण्हितुं वुत्तभत्तादिभोजनं. अभिहारस्स चाति एत्थ च-सद्दो पदपूरणत्थो, एवकारत्थो वा, अभावा एवाति योजना.
१२७९. ‘‘भत्तपच्छि’’न्ति इदं उपलक्खणं.
१२८०. दीयमानेति एत्थ ‘‘भोजने’’ति सेसो. इतरोति हत्थपासे निसिन्नो. अभिहारङ्गस्स अभावा सो न पवारितोति.
१२८१. पटिक्खेपङ्गे ¶ ¶ विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘कायेना’’तिआदि. वाचाभिहारस्स अनङ्गत्ता आह ‘‘कायेनाभिहट’’न्ति. यथाह ‘‘वाचाय अभिहटं पटिक्खिपतो पवारणा नत्थी’’ति (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९). अभिहटभोजनं पटिक्खिपितुं अङ्गुलियो वा हत्थं वा हत्थगतस्स कस्सचि चलनादिं यं कञ्चि कायविकारं करोन्तो, भमुं उक्खिपन्तो, कुज्झित्वा ओलोकेन्तो वा कायेन पटिक्खिपतीति वुच्चति. ‘‘अल’’न्ति वा ‘‘न गण्हामी’’ति वा ‘‘आगमेही’’ति वा ‘‘अधिवासेही’’ति वा ‘‘मा आकिरा’’ति वा ‘‘अपगच्छाही’’ति वा एवमादिकं वदन्तो वाचाय पटिक्खिपतीति वुच्चति.
१२८२-३. आकिराति एत्थापि ‘‘इति चा’’ति योजेतब्बं. एवं वदन्तस्स निवारेतुकामताचित्ते सतिपि निवारणवचनेन होन्तं पवारणं आकिरातिआदिविधिवचने न होतीति आह ‘‘न पन’न्ति पवारणा’’ति. पवारणा पन न अत्थीति योजना.
१२८४. ‘‘रसं गण्हथा’’ति वदेति सम्बन्धो. तं सुत्वाति तं वचनं सुत्वा.
१२८५. ‘‘सार’’न्ति इदं वण्णभणनमत्तं. ‘‘इद’’न्ति सामञ्ञेन मच्छमंसं वदति, पवारणङ्गं होति. मच्छरसं मंसरसन्ति एत्थ द्वन्दसमासस्सपि सम्भवतो ‘‘मच्छं, मंसं गण्हा’’ति च वुत्तं होति, तञ्च अङ्गं होति.
१२८६. ‘‘रसं गण्हा’’ति वुत्ते पनस्स विकप्पस्स अभावा पवारणस्स अङ्गं न होति. तेनेवाह ‘‘अत्थि च मंसं चे’’ति.
१२८७. मुहुत्तं ¶ आगमेहीति कञ्चि कालं ओलोकेहि.
१२८८. पनसादीहीति आदि-सद्देन वेत्तङ्गादीनं गहणं.
१२९०. मच्छसूपं मंससूपन्ति एत्थ समासविकप्पा ‘‘मच्छरसं मंसरस’’न्ति एत्थ विय दट्ठब्बा.
१२९१. करम्बकन्ति ¶ मच्छमंसेन वा अञ्ञेन वा मिस्सस्सेव सूपविसेसस्स नामं. तेनेव च ‘‘मंसकरम्बकं गण्हथ, मच्छकरम्बकं गण्हथा’’ति वुत्ते निसेधेन पवारणा होति, ‘‘करम्बकं गण्हथा’’ति वुत्ते अनियतवचनत्ता न होति. कळीरसूपादीहि समानविनिच्छयभावं दस्सेतुमाह ‘‘एसेव नयो वुत्तो’’ति.
१२९३. येनाति भत्तेन. आपुच्छितोति ‘‘गण्हथा’’ति वुत्तो. तस्स भत्तस्स. अत्थिताय यागुया विज्जमानत्ता. इति कारणन्ति इदं पवारणकारणं.
१२९४. ‘‘यागुमिस्सकं गण्हा’’ति वुत्ते सा यागु तत्थ तस्मिं अभिहटे भाजने पक्खित्तभत्तेन समा वा बहुतरा वा चे होति, सो एवं वत्वा अभिहटं पटिक्खेपं भिक्खु न पवारेति किराति योजना. किराति अरुचिं सूचेति. तेनेव वक्खति ‘‘कारणं पन दुद्दस’’न्ति.
१२९५. सब्बत्थाति सब्बअट्ठकथासु.
१२९६. विसुं कत्वाति एकसित्थम्पि यथा न होति, तथा रसं वा खीरं वा भत्ततो वियोजेत्वा.
१२९७. गच्छन्तेनेवाति याव भोजननिट्ठानं, ताव गच्छन्तेनेव. यथाह ‘‘गच्छन्तेन नदिपूरं पत्तेनपि अट्ठत्वा नदितीरे ¶ गुम्बं परिक्खिपित्वा विचरन्तेन नावं वा सेतुं वा आरुळ्हेन अट्ठत्वा वट्टेत्वा विचरन्तेना’’ति.
१२९८. सोति गच्छन्तो. ततोति ठानतो, गमनइरियापथस्स विकोपितत्ताति अधिप्पायो.
१२९९. आसनं ¶ अविचालेत्वाति निसज्जावसेन फुट्ठट्ठानं अचालेत्वा, अनुट्ठहित्वाति वुत्तं होति. ‘‘अदिन्नादाने विय ठानाचावनं गहेतब्ब’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं.
१३००. ततोति पवारितकालतो उद्धं, ततो निसिन्नट्ठानतो वा. इतो, एत्तो वा. ईसकम्पि संसरितुन्ति निसिन्नट्ठानतो इतो चितो च थोकम्पि संसरितुं, अपगन्तुन्ति अत्थो.
१३०१. सब्बत्थाति पीठकादिसंहारिमे सब्बस्मिं आसने. ‘‘विनयञ्ञुना’’ति इमिना ‘‘सचे पन नं सह मञ्चेन उक्खिपित्वा अञ्ञत्र नेन्ति, वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९) अट्ठकथायं ‘‘पीठकादीसुपि अयमेव विनिच्छयो’’ति वुत्तभावं जानन्तेनाति वुत्तं होति.
१३०२. निपज्जित्वाति एत्थ ‘‘परिवत्तन्तेन येन पस्सेन निपन्नो, तस्स ठानं नातिक्कमेतब्ब’’न्ति वचनतो पुब्बसयितट्ठानं अविजहित्वा सयित्वायेवाति अत्थो. तथेवाति उक्कुटिको हुत्वावाति वुत्तं होति. ‘‘तस्स पन हेट्ठा पलालपीठं वा किञ्चि वा निसीदनकं दातब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९) अट्ठकथायं वुत्तं.
१३०३. अतिरित्तं करोन्तेन सिक्खुना भाजनं ओनमेत्वान भोजने दस्सिते अथ ‘‘अलमेतं सब्ब’’न्ति वत्तब्बन्ति ¶ योजना. तत्थ अतिरित्तं करोन्तेनाति ‘‘अतिरित्तं नाम कप्पियकतं होति, पटिग्गहितकतं होति, उच्चारितकतं होति, हत्थपासे कतं होति, भुत्ताविना कतं होति, भुत्ताविना पवारितेन आसना अवुट्ठितेन कतं होति, ‘अलमेतं सब्ब’न्ति वुत्तं होति, गिलानातिरित्तं होती’’ति (पाचि. २३९) वुत्तेसु अट्ठसु आकारेसु अन्तं विना पुरिमेहि सत्तहि विनयकम्माकारेहि अतिरित्तं करोन्तेनाति वुत्तं होति. यथाह ‘‘इमेहि सत्तहि विनयकम्माकारेहि यं अतिरित्त’’न्तिआदि (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९).
इध अतिरित्तं कातुं अभिहटभोजनं कप्पियञ्च नाम होति, कप्पियकतेन सिङ्गिवेरलसुणादिवत्थुना युत्तताय च अकप्पियमंसाभावेन च कुलदूसनादीहि अनुप्पन्नभावेन च कतञ्च नाम होति. ‘‘अलमेतं सब्ब’’न्ति अतिरित्तकतभावतो एवं कप्पियञ्च तं कतं चाति कप्पियकतन्ति वुत्तं होति. एवमुपरिपि कत-सद्दस्स अत्थो च समासविग्गहो च वेदितब्बो ¶ . अवसिट्ठपदेसु भिक्खुना पटिग्गहितं पटिग्गहितं नाम. तं कारापेत्वा आगतेन भिक्खुना थोकं उच्चारेत्वा, ओतारेत्वा वा दस्सितं उच्चारितकतं नाम. कप्पियं कारापेतुमागतस्स अड्ढतेय्यहत्थप्पमाणहत्थपासब्भन्तरगतेन अतिरित्तकतं ‘‘हत्थपासे कत’’न्ति वुच्चति. अन्तमसो पवारणजनकं यं किञ्चि भोजनं कुसग्गेनापि गहेत्वा भुत्तत्ता भुत्ताविना. यथाह ‘‘पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भोजनं अन्तमसो कुसग्गेनापि भुत्तं होती’’ति. भुञ्जन्तो पवारितो हुत्वा यो आसनं न कोपेति, सो भुत्तावी पवारितो ‘‘आसना अवुट्ठितो’’ति वुच्चति, तेन कतं ‘‘भुत्ताविना…पे… अवुट्ठितेन कत’’न्ति वुत्तं. ‘‘अलमेतं सब्ब’’न्ति वचीभेदं कत्वा ¶ वुत्तं ‘‘अलमेतं सब्बन्ति वुत्तं होती’’ति दस्सितं. अयं सत्तविधो विनयकम्माकारो नाम.
गिलानातिरित्तकं पन इमिस्सा गाथाय अवुत्तम्पि अनतिरित्तसन्दस्सनत्थं वक्खमानाय ‘‘कत’’न्तिआदिगाथाय ‘‘न गिलानातिरित्तञ्चा’’ति इमस्स विपरियायतो वेदितब्बं. गिलानतो अतिरित्तं, तस्स अञ्ञदिनेसु भुञ्जनत्थाय उपट्ठापितम्पि गिलानातिरित्तं नाम.
‘‘तेन भिक्खुना’’ति इमिना ‘‘भुत्ताविना’’ति च ‘‘भुत्ताविना पवारितेन आसना वुट्ठितेना’’ति च वुत्तप्पकारेन विसिट्ठं तेनेव पाकटं भिक्खुं परामसति, पवारणजनकानं पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं अप्पमत्तकम्पि भुत्ताविना, भुत्तावी पवारितोपि हुत्वा आसना अवुट्ठितेन वा भिक्खुनाति वुत्तं होति. ओनमित्वान भाजनेति एत्थ ‘‘दस्सिते भोजने’’ति सेसो, ‘‘अथा’’ति इमिना सम्बन्धो. कप्पियकरणारहानि सिङ्गिवेरादीनि कप्पियं कारेत्वा पटिग्गहापेत्वा आगन्त्वा हत्थपासब्भन्तरे पत्वा अतिरित्तं कारापेन्तेन भिक्खुना भाजनं थोकं ओनामेत्वा उच्चारेत्वा दस्सितकालानन्तराति वुत्तं होति. उत्तरि कातब्बं दस्सेतुमाह ‘‘अल’’न्तिआदि.
एत्तावता ‘‘तेन भिक्खुना’’ति इमिना ‘‘भुत्ताविना कतं, भुत्ताविना पवारितेन आसना अवुट्ठितेन कत’’न्ति अङ्गद्वयं सङ्गहितं. ‘‘ओनमेत्वान भाजन’’न्ति इमिना ‘‘उच्चारितकतं होती’’ति इदं सङ्गहितं. ‘‘कप्पियकतं, पटिग्गहितकतं, हत्थपासेकत’’न्ति इदं तयं अनन्तरियवाचिना अथ-सद्देन सङ्गहितं. ‘‘अलमेतं सब्ब’’न्ति इदं पनेत्थ सरूपेनेव दस्सितन्ति दट्ठब्बं.
१३०४. पत्ते ¶ ¶ ठितभोजनमेव अतिरित्तं कातब्बन्ति नत्थि, पच्छिआदीसु यत्थ कत्थचि भाजने ठितम्पि कातब्बन्ति दस्सेतुमाह ‘‘कप्पियं पना’’ति. कुण्डेति भण्डुक्खलियं. भाजनेति यं किञ्चि भाजनं गहितं.
१३०५. एतन्ति अतिरित्तकतं एतं भोजनं. तं एकमेव ठपेत्वाति योजना. ‘‘वट्टतेवा’’ति वुत्तेपि अब्भङ्गादीनमत्थायाति गण्हेय्युन्ति आह ‘‘भुञ्जितब्ब’’न्ति, तमेकं विना परेहि परिभुञ्जितब्बन्ति अत्थो.
१३०६-७. कप्पियं कारेत्वाति अतिरित्तं कारेत्वा. आकिरन्ति चेति यदि पक्खिपन्ति. पुन तथा अतिरित्तं कारेत्वा भुञ्जितब्बन्ति योजना.
तं केन अतिरित्तं कातब्बन्ति आह ‘‘येना’’तिआदि. तन्ति अतिरित्तकतं भोजनं. येन अकतन्ति येन भिक्खुना पठमं अतिरित्तं न कतं, तेन कातब्बन्ति सम्बन्धो. यथाह ‘‘येन अकतन्ति अञ्ञेन भिक्खुना येन पठमं न कतं, तेन कातब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९). यं वा अकतं, तं विसुं तेन वा कातब्बन्ति योजना. यं वा अकतन्ति तस्मिं अतिरित्तकतभोजने अपक्खित्तं यं भोजनं अतिरित्तं न कतं. तं विसुं तेन वा कातब्बन्ति पच्छा पक्खित्तं भोजनं अतिरित्तं कतेन यथा अमिस्सं होति, तथा अञ्ञस्स भाजनस्स गहणवसेन विसुं कारेत्वा तेन पठमं कतातिरित्तेनापि अतिरित्तं कातब्बं. यथाह – ‘‘यञ्च अकतन्ति येन पठमं कप्पियं कतं, तेनापि यं अकतं, तं कातब्बं. पठमभाजने पन कातुं न लब्भति. तत्थ हि करियमानं पठमं कतेन सद्धिं कतं होति, तस्मा अञ्ञस्मिं भाजने कातुं वट्टतीति अधिप्पायो’’ति.
१३०८. अकप्पियादीहि ¶ सत्तहीति ‘‘अनतिरित्तं नाम अकप्पियकतं होति, अप्पटिग्गहितकतं होति, अनुच्चारितकतं होति, अहत्थपासे कतं होति, अभुत्ताविना कतं होति, भुत्ताविना च पवारितेन आसना वुट्ठितेन कतं होति, ‘अलमेतं सब्ब’न्ति अवुत्तं होती’’ति (पाचि. २३९) वुत्तेहि सत्तहि विनयकम्माकारेहि. अतिरित्तं कतन्ति योजना. ‘‘होति अनतिरित्तक’’न्ति पदच्छेदो.
१३०९. उपकट्ठवेलायपि ¶ अतिरित्तं करोन्तेन ‘‘अहं पातोव भुञ्जि’’न्ति वा ‘‘थोकं परिभुञ्जि’’न्ति वा अचिन्तेत्वा कातब्बन्ति दस्सेतुमाह ‘‘योपी’’तिआदि. उपकट्ठूपनीतम्पीति उपकट्ठवेलाय उपनीतम्पि भोजनं.
१३१०. यामादिकालिकन्ति यामसत्ताहयावजीविककालिकं. अनामिस्सन्ति आमिसेन अमिस्सं. तं यामादिकालिकं परिभुञ्जतोति सम्बन्धो.
१३१२. गिलानस्स भुत्तातिरित्तं विय कदाचि भुञ्जिस्सतीति उद्दिस्स ठपितम्पि गिलानातिरित्तं नामाति अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. २३८-२३९ अत्थतो समानं) वुत्तं. ‘‘विहारादीसु गिलानस्स पापुणनकोट्ठासम्पि गिलानातिरित्तं नामा’’ति वदन्ति.
पठमपवारणकथावण्णना.
१३१४. अनतिरित्तेनाति एत्थ ‘‘खादनीयेन वा भोजनीयेन वा’’ति सेसो. एत्थ ‘‘खादनीयं नाम पञ्चभोजनानि यामकालिकं सत्ताहकालिकं यावजीविकं ठपेत्वा अवसेस’’न्ति ¶ (पाचि. २३९) वुत्तं पञ्चभोजनतो अञ्ञं सब्बं यावकालिकं खादनीयं नाम. ‘‘भोजनीयं नाम पञ्च भोजनानि ओदनो कुम्मासो सत्तु मच्छो मंस’’न्ति (पाचि. २३९) वुत्तं. एत्थ विनिच्छयो अनन्तरसिक्खापदे वुत्तो. पवारेय्याति एत्थ ‘‘अभिहट्ठु’’न्ति सेसो. अभिहट्ठुं पवारेय्याति अभिहरित्वा ‘‘हन्द भिक्खु यावतकं इच्छसि, तावतकं गहेत्वा खाद वा भुञ्ज वा’’ति एवं पवारेय्य. ‘‘पवारित’’न्तिपदं वुत्तत्थमेव. जानन्ति सुत्वा वा दिस्वा वा तस्स पवारितभावं जानन्तो. आसादनापेक्खोति आसादनं चोदनं मङ्कुकरणभावं अपेक्खमानो. भुत्तेति तस्स पयोगेन इतरेन भुञ्जित्वा परियोसापिते. तस्साति यो तस्स पवारितभावं ञत्वा ‘‘भुञ्जा’’ति नियोजेसि, तस्स.
१३१५-६. एकस्स भुञ्जनेन अञ्ञस्स पाचित्ति होतीति कथमेतन्ति आसङ्काय तथा वुत्तत्ता परिहरितुमाह ‘‘दुक्कटं…पे… दस्सित’’न्ति. इतरस्स गहणेति पवारितभिक्खुनो भुञ्जनत्थाय ¶ पटिग्गहणे. अज्झोहारपयोगेसु चाति एत्थापि ‘‘इतरस्सा’’ति सम्बन्धो. सब्बं दुक्कटं, पाचित्तियञ्च. दस्सितन्ति ‘‘अभिहरति, आपत्ति दुक्कटस्स. तस्स वचनेन ‘खादिस्सामि भुञ्जिस्सामी’ति पटिग्गण्हाति, आपत्ति दुक्कटस्स. अज्झोहारे अज्झोहारे आपत्ति दुक्कटस्स. भोजनपरियोसाने आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. २४४) देसितं भगवताति अत्थो.
१३१७. उभयत्थापि विमतिस्साति पवारिते च अपवारिते च विमतिस्स. दुक्कटं परिदीपितन्ति ‘‘पवारिते वेमतिको. अप्पवारिते वेमतिको, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. २४५) देसितं.
१३१८. कारापेत्वाति ¶ एत्थ ‘‘भुञ्जाही’’ति सेसो. अञ्ञस्सत्थायाति एत्थ ‘‘अभिहरन्तो गच्छाही’’ति सेसो.
१३१९. ओमसवादतुल्यावाति इदं अदिन्नादानसमुट्ठानं सन्धायाह.
दुतियपवारणकथावण्णना.
१३२०. खादनीयं वाति पञ्च भोजनानि च कालिकत्तयञ्च विना अवसेसेसु यं किञ्चि वा. भोजनीयं वाति पञ्चसु भोजनेसु अञ्ञतरम्पि. विकालेति विगते काले. कालो नाम अरुणुग्गमनतो याव मज्झन्तिका, तदञ्ञो विकालो. यथाह ‘‘विकालो नाम मज्झन्तिके वीतिवत्ते याव अरुणुग्गमना’’ति (पाचि. २४९). ठितमज्झन्तिकोपि कालेयेव सङ्गय्हति. यथाह ‘‘ठितमज्झन्तिकोपि कालसङ्गहं गच्छति. ततो पट्ठाय पन खादितुं वा भुञ्जितुं वा न सक्का, सहसा पिवितुं पन सक्का भवेय्य. कुक्कुच्चकेन पन न कातब्बं. कालपरिच्छेदजाननत्थञ्च कालत्थम्भो योजेतब्बो, कालब्भन्तरेव भत्तकिच्चं कातब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २४८-२४९). दोसन्ति पाचित्तियं.
१३२१. ‘‘खादनीयं वा भोजनीयं वा’’ति एत्थ भोजनीयस्स पवारणसिक्खापदे दस्सितसरूपत्ता खादनीयं ताव सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘यमामिसगत’’न्तिआदि. एत्थाति एतेसु ¶ खादनीयभोजनीयेसु. यं पन वनमूलफलादिकं आमिसगतं आमिसे यावकालिके परियापन्नं, तं खादनीयन्ति योजना. कालिकेस्वसमोहत्थन्ति एत्थ ¶ गाथाबन्धवसेन म-कारलोपो, असम्मोहत्थन्ति वुत्तं होति. इदन्ति वक्खमानं सन्धायाह.
१३२२. मूलन्ति यं किञ्चि रुक्खलतानं मूलं. कन्दन्ति रुक्खलतानमेव कन्दं. मुळालन्ति पदुमगच्छमूलकन्दं. मत्थकन्ति तालनाळिकेरादीनं मत्थकं, वेळुकळीरपल्लवङ्कुरानञ्च एत्थेव सङ्गहो. खन्धकन्ति उच्छुआदिखन्धकं. तचन्ति छल्लि. पत्तन्ति पण्णं. पुप्फन्ति कुसुमं. फलन्ति रुक्खलतादीनं फलं. अट्ठीति रुक्खलतादिबीजं. पिट्ठन्ति धञ्ञादिपिट्ठं. निय्यासन्ति सिलेसं. ‘‘खादनीय’’न्ति सब्बत्थ पकरणतो लब्भति.
१३२३. एवं खादनीयानं मातिकं निक्खिपित्वा ते सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘मूलखादनीयादीन’’न्तिआदि. तत्थ रुक्खमूलमेव खादनीयं, तं आदि येसन्ति विग्गहो. मुखमत्तनिदस्सनं निबोधथाति एत्थ ‘‘मया करियमान’’न्ति सेसो. मुखमत्तन्ति पवेसद्वारमत्तं, निरवसेसतो दस्सने पपञ्चभीरुकानं पुब्बे भयं होतीति सङ्खेपतो खादनीयानि दस्सिस्सन्ति वुत्तं होति. तथा दस्सने पयोजनमाह ‘‘नामत्थेसु भिक्खूनं पाटवत्थाया’’ति, मूलखादनीयादीनं नामेसु च तदत्थेसु च भिक्खूनं पाटवुप्पादनत्थन्ति अत्थो.
१३२४-५. मूलकमूलादीनि उपदेसतोयेव वेदितब्बानि. न हि तानि परियायन्तरेन वुच्चमानानिपि सक्का विञ्ञातुं. परियायन्तरेनपि हि वुच्चमाने तं तं नामं अजानन्तानं सम्मोहोयेव सिया, तस्मा तत्थ न किञ्चि वक्खाम. साकानन्ति सूपेय्यपण्णानं. इधाति इमस्मिं सिक्खापदे. आहारत्थन्ति आहारेन कत्तब्बपयोजनं, आहारकिच्चन्ति वुत्तं होति. ‘‘आमिसत्थ’’न्तिपि लिखन्ति. फरन्तीति वित्थारेन्ति.
१३२६. जरट्ठन्ति ¶ पुराणकन्दं. यं तं जरट्ठन्ति सम्बन्धो. सेसानं जरट्ठं यावकालिकन्ति योजना. सेसानन्ति मूलकादीनि वुत्तानि. यथाह ‘‘मूलकखारकजज्झरीमूलानं पन जरट्ठानिपि आमिसगतिकानेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. २४८-२४९).
१३३१. धोतोति निब्बत्तितपिट्ठो.
१३३२. अधोतो ¶ खीरवल्लिया कन्दोति योजना. वाक्यपथातीताति ‘‘असुको वा असुको वा’’ति वत्वा परियन्तं पापेतुं असक्कुणेय्यत्ता वचनपथातीता.
१३३३. पुण्डरीकं सेतं. पदुमं रत्तं.
१३३८. जरट्ठबुन्दोति कन्दस्स हेट्ठा अतीव परिणतट्ठानं.
१३३९. पथवियं गतोति अन्तोपथवियं गतो, पथवियं निमुज्जित्वा गततरुणदण्डोति वुत्तं होति.
१३४०. एवं अन्तोभूमियं गतो. ‘‘पण्णदण्डो उप्पलादीन’’न्ति पदच्छेदो. सब्बोति तरुणोपि परिणतोपि. उप्पलादीनं, पदुमजातिया च सब्बो पण्णदण्डो यावकालिकोति योजना.
१३४५. पत्तखादनीयंनामाति पत्तसङ्खातं खादनीयं नाम.
१३४८. मूलकादीनन्ति ‘‘मूलकं खारकञ्चेवा’’तिआदिकाय गाथाय वुत्तमूलकादीनं.
१३६०. केतकादीनन्ति ¶ एत्थ आदि-सद्देन तिम्बरुसकं गहितं. तालफलट्ठीति तरुणफलानं अट्ठि.
१३६१. ‘‘पुन्नागमधुकट्ठीनी’’ति च ‘‘पुन्नागमधुकट्ठिचा’’ति च पोत्थकेसु उभयथा पाठो दिस्सति, अत्थो पन एकोयेव. ‘‘सेलु अट्ठी’’ति पदच्छेदो. अनामिसेति यावजीविके.
१३६३. धोतं ¶ तालपिट्ठन्ति तालफेग्गुं कोट्टेत्वा उदके मद्दित्वा परिस्सावेत्वा कलले भाजनतलं ओतिण्णे पसन्नोदकं अपनेत्वा गहिततालपिट्ठन्ति वुत्तं होति. तथा खीरवल्लिया पिट्ठन्ति योजना, तथेव कोट्टेत्वा परिस्सावेत्वा गहितखीरवल्लिया पिट्ठन्ति अत्थो.
१३६४. अधोतं वुत्तविपरियायतो गहेतब्बं. ‘‘आहारत्थमसाधेन्तं, सब्बं तं यावजीविक’’न्ति वचनतो तेसु तेसु जनपदेसु मनुस्सानं आहारकिच्चं अकरोन्तं मूलादि यावजीविकं, तदञ्ञं यावकालिकन्ति सङ्खेपलक्खणं कातब्बन्ति.
विकालभोजनकथावण्णना.
१३६९. भोजनं सन्निधिं कत्वा खादनं वाति एत्थ भोजनखादनीयानि यथावुत्तभेदसरूपानेव. सन्निधिं कत्वाति पटिग्गहेत्वा एकरत्तम्पि अतिक्कामेत्वा, सन्निदहित्वाति वुत्तं होति. यथाह ‘‘पटिग्गहेत्वा एकरत्तम्पि वीतिनामितस्सेतं अधिवचन’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २५३). तदेव वक्खति ‘‘सय’’न्तिआदिना. खादनन्ति कम्मसाधनोयं, ‘‘खज्ज’’न्ति इमिना समानत्थो.
१३७१. ‘‘सन्निधिं ¶ कत्वा’’ति एत्थ निद्देसं दस्सेतुमाह ‘‘सय’’न्तिआदि.
१३७२. ‘‘तं न वट्टती’’ति एत्थ अत्थं दस्सेतुमाह ‘‘ततो’’तिआदि. ततोति सन्निधिकतभोजनतो. सुद्धचित्तेनाति सवासनसकलकिलेसप्पहानतो निम्मलचित्तेन. तादिनाति अट्ठसु लोकधम्मेसु निब्बिकारभावेन तादिना. अथ वा यादिसा पुरिमका सम्मासम्बुद्धा रूपारूपगुणेहि अहेसुं, तादिसेन भगवता.
१३७३. ओदनादीसु पञ्चसु भोजनेसु ताव अकप्पियमंसेन सन्निधिवसेन पाचित्तियञ्च आपत्तिविसेसञ्च दस्सेतुमाह ‘‘अकप्पियेसू’’तिआदि. पाचित्तीति सन्निधिपाचित्तियमाह. इतरेति सीहादिमंसम्हि. दुक्कटेन सह पाचित्तीति योजना.
१३७४. यामकालिकसङ्खातं परिभुञ्जतोति एत्थ ‘‘सन्निधिं कत्वा’’ति अधिकारतो लब्भति ¶ . ‘‘दुक्कटेन सहा’’ति अवत्वा ‘‘पाचित्ती’’ति वुत्तत्ता सति पच्चये परिभुञ्जतोति गहेतब्बं. यथाह ‘‘यामकालिकं सति पच्चये अज्झोहारतो पाचित्तियं. आहारत्थाय अज्झोहारतो दुक्कटेन सद्धिं पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २५३).
१३७५. अन्नन्ति एत्थापि ‘‘सन्निधिकत’’न्ति इदं पुरे विय लब्भति, ‘‘पकति’’न्ति इदं ‘‘अन्न’’न्ति एतस्स विसेसनं, मनुस्समंसादीहि असम्मिस्सं नातिरित्तकतं अन्नमत्तन्ति अत्थो. पाचित्तियद्वयन्ति अनतिरित्तपच्चया च सन्निधिपच्चया च द्वे पाचित्तियानि.
१३७६. ‘‘द्वे ¶ , द्वय’’न्ति उभयत्थापि अयमेवत्थो.
१३७७. सामिसेन मुखेन द्वेति एत्थ ‘‘पञ्च भोजनानि यामकालिकं सत्ताहकालिकं यावजीविकं ठपेत्वा अवसेसं खादनीयं नामा’’ति (पाचि. २५४) वुत्तत्ता खादनीयासङ्गहितेन यामकालिकेन च तेन सम्मिस्सत्ता सन्निधिनामेन मुखगतआमिसमूलकेन च सन्निधिपाचित्तियानि द्वे होन्तीति अत्थो. सामिसेन मुखेनाति उपलक्खणत्ता यथाकथञ्चि आमिसे मिस्सीभूते एत्तका आपत्तियोति दट्ठब्बं. निरामिसं यामकालिकं भुञ्जतो एकमेव पाचित्तियन्ति योजना, येन केनचि आकारेन असम्मिस्सं यामकालिकं परिभुञ्जतो एकमेव पाचित्तियं होतीति अत्थो.
१३७८. तमेवाति सन्निहितमेव कालिकं. तेसु द्वीसु विकप्पेसूति सामिसनिरामिसविकप्पद्वये. केवलं दुक्कटं वड्ढतीति पठमविकप्पे द्वीहि पाचित्तियेहि सद्धिं दुक्कटं, दुतियविकप्पे पाचित्तियेन सद्धिं दुक्कटं होतीति वुत्तं होति.
१३७९. सुद्धन्ति एत्थ ‘‘सन्निधिकतं भोजन’’न्ति सेसो. इदं ‘‘पकतिभोजने’’ति (पाचि. अट्ठ. २५३) अट्ठकथायं, इध च ‘‘न दोसो यामकालिके’’ति यामकालिकस्स विसुं वक्खमानत्ता विञ्ञायति, अकप्पियमंसयामकालिकेहि अमिस्सं भोजनन्ति वुत्तं होति.
१३८०. मंसेति एत्थ ‘‘अकप्पिये’’ति इदं थुल्लच्चयादिवचनेनेव लब्भति. वड्ढतीति पुब्बे वुत्तेहि पाचित्तियद्वयेहि सद्धिं मनुस्समंसे थुल्लच्चयञ्च सीहादिमंसे दुक्कटञ्च वड्ढति. मनुस्समंसे ¶ च सेसे सीहमंसादिके अकप्पियमंसे च यथानुक्कमतो ¶ थुल्लच्चयञ्चेव दुक्कटञ्चाति द्वयं वड्ढतीति योजना.
१३८१. अनतिरित्तम्पि भोजनं विकाले परिभुञ्जतो भिक्खुनो तन्निमित्तको दोसो यथावुत्तेसु सब्बविकप्पेसु नत्थीति योजना. ‘‘विकाल…पे… कालिके’’ति यामकालिकस्स विसुं वक्खमानत्ता च अतिरित्तकारापनञ्च भोजनेयेव सम्भवतीति अनतिरित्तन्ति एत्थ ‘‘निहितभोजन’’न्ति सेसो. ‘‘अनतिरित्तपच्चया पन विकाले सब्बविकप्पेसु अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. २५३) अट्ठकथावचनतो दोसोति अनतिरित्तपच्चया पाचित्तियमाह. तेनेव वक्खति ‘‘तन्निमित्तको’’ति, अनतिरित्तनिमित्तकोति अत्थो. सब्बविकप्पेसूति ‘‘सुद्धं वा मनुस्समंसमिस्सं वा सीहादिमंसमिस्सं वा यामकालिकमिस्सं वा’’ति सब्बेसु विकप्पेसु. ‘‘तन्निमित्तको’’ति वचनेनेव वारितविकालादिनिमित्तस्स दोसस्स सम्भवं दस्सेति.
१३८२-३. विकालपच्चया वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘अनतिरित्तपच्चया’’ति इदं समुच्चितं. अपि-सद्दो ‘‘यामकालिकेपी’’ति योजेतब्बो. सत्ताहकालिकं, यावजीविकं आहारस्सेव अत्थाय पटिग्गण्हतो गहणे, यथावुत्तस्स सत्ताहकालिकयावजीविकभेदेन दुविधस्स तु अज्झोहारपयोगेसु निरामिसे वा दुक्कटन्ति योजना. तु-सद्दो एव-कारत्थो.
१३८४. अथाति वाक्यारम्भे निपातो. आमिससंसट्ठं सत्ताहकालिकं, यावजीविकं वाति योजना. गहेत्वाति पटिग्गहेत्वा. ठपितन्ति अरुणं अतिक्कामेत्वा ठपितं. पाचित्तीति सन्निधिपाचित्ति.
१३८५. कालोति ¶ अरुणुग्गमनादिमज्झन्तिकावसानो कालो. यामोति मज्झन्तिकादिदुतियअरुणुग्गमनावसानो. तं तं कालं कालिकं अतिक्कामयतो तु दोसोति योजना. तु-सद्दो एवकारत्थो. तं वा कालिकन्ति यथाक्कमं यावकालिकं यामकालिकं सत्ताहकालिकन्ति वुत्तं होति.
१३८६. यावकालिकं अत्तना सम्भिन्नानि इतरानि तीणि कालिकानि अत्तनोयेव सभावं उपनेतीति योजना. सको भावो सभावो, तं.
१३८७-८. एवमेव ¶ विनिद्दिसेति ‘‘पुरिमं पुरिमं कालिकं अत्तना सम्मिस्सं पच्छिमं पच्छिमं अत्तनो सभावमेव गाहापेती’’ति कथेय्याति वुत्तं होति.
इमेसूतिआदीसु निद्धारणे भुम्मं. अन्तोवुत्थं होतीति अकप्पियकुटियं ठपेत्वा अरुणुट्ठापनेन अन्तोवुत्थं नाम होति. सन्निधि च होतीति पटिग्गहेत्वा पटिग्गहणं अविजहित्वा अरुणुट्ठापनेन सन्निधि च नाम होति. पोत्थकेसु ‘‘सन्निधि’’न्ति सानुनासिको पाठो दिस्सति, ‘‘होती’’ति किरियाय सम्बन्धत्ता सन्निधि-सद्दो पठमेकवचनन्तोति अनुनासिको आगमसन्धिजोति वेदितब्बो. उभयम्पीति यथावुत्तं अन्तोवुत्थं, सन्निधि चाति उभयम्पि. न होतेवाति पुरिमकालिकद्वयेन अमिस्सं न होतेव.
१३८९. कप्पियकुटिनामेन अकतं, असम्मतं, अपरिग्गहं, पाकारादीहि परिक्खित्तं सेनासनं अकप्पियकुटि नामाति सङ्खेपतो गहेतब्बं. अन्तद्वयेनाति सत्ताहकालिकयावजीविकेन, सहत्थे करणवचनं. ‘‘मिस्सित’’न्ति सेसो. गहितन्ति पटिग्गहितं. तं पुब्बं द्वयन्ति यावकालिकयामकालिकद्वयं. पुरिमकालिकद्वये यं किञ्चि तदहुपटिग्गहितम्पि ¶ अकप्पियकुटियायेव ठपेत्वा अरुणं उट्ठापितेन पच्छिमकालिकद्वये येन केनचि सम्मिस्सं अन्तोवुत्थं नाम होतीति वुत्तं होति.
१३९०. अन्तोवुत्थेन पच्छिमकालिकद्वयेन संसट्ठं यदिदं पुरिमकालिकद्वयं, अयं मुखसन्निधि नाम होतीति अट्ठकथायं (महाव. अट्ठ. २९५ अत्थतो समानं) वुत्तं. महापच्चरियं पन अन्तोवुत्थं होति, न कप्पति इति दळ्हं कत्वा वुत्तन्ति योजना.
तत्थ ‘‘मुखसन्निधी’’ति च ‘‘अन्तोवुत्थ’’न्ति च नाममत्तमेव नानाकरणं, सोयेवत्थोति उभिन्नं अट्ठकथावचनानं अनत्थन्तरता वेदितब्बा. तथा हि मुख-सद्दो अन्तो-सद्दपरियायो, सन्निधि-सद्दो परिवुत्थ-सद्दपरियायो. मुखे सन्निधि मुखसन्निधीति कम्मसाधनं. बहि सन्निधिनिवत्तनत्थं अट्ठकथासु मुख-ग्गहणं, अन्तो-गहणञ्च कतं. बहीति च पटिग्गहेत्वा अकप्पियकुटिया बहि यत्थ कत्थचि परिवुत्थं पच्छिमकालिकद्वयं पुरिमेन कालिकद्वयेन संसट्ठं अधिप्पेतं. मुखसन्निधिअन्तोवुत्थपदानं अनत्थन्तरभावो समन्तपासादिकायं वुत्तो.
यथाह ¶ ‘‘सामणेरो भिक्खुस्स तण्डुलादिकं आमिसं आहरित्वा कप्पियकुटियं निक्खिपित्वा पुनदिवसे पचित्वा देति, अन्तोवुत्थं न होति. तत्थ अकप्पियकुटियं निक्खित्तसप्पिआदीसु यं किञ्चि पक्खिपित्वा देति, मुखसन्निधि नाम होति. महापच्चरियं पन ‘अन्तोवुत्थं होती’ति वुत्तं, तत्थ नाममत्तमेव नानाकरण’’न्ति (महाव. अट्ठ. २९५). निस्सन्देहे पन अञ्ञथा वुत्तो विय विञ्ञायति, तत्थपि अयमेव नयो वेदितब्बो.
१३९१. न ¶ दोसोति सन्निधिदोसो न होति. निदहित्वाति पटिग्गहेत्वा पटिग्गहणं अविजहित्वा सकसककालब्भन्तरेयेव निदहित्वा. एत्थ च हेट्ठिमन्ततो सन्निधिं दस्सेतुं ‘‘पत्तं धोवित्वा पुन तत्थ अच्छोदकं वा आसिञ्चित्वा अङ्गुलिया वा घंसित्वा निस्नेहभावो जानितब्बो’’ति (पाचि. अट्ठ. २५३) अट्ठकथायं वुत्तं. एतेन निरपेक्खेन पटिग्गहणं अविस्सज्जेत्वाव सयं वा अञ्ञेन वा तुच्छं कत्वान सम्मा धोवित्वा निट्ठापिते पत्ते लग्गम्पि अविजहितपटिग्गहितमेव होतीति तत्थ आपत्ति वुत्ताति गण्ठिपदेसु वुत्तं. एतेन निरपेक्खेन पटिग्गहणे विस्सट्ठे तादिसेपि पत्ते दोसो नत्थीति सिद्धं.
सन्निधिकथावण्णना.
१३९३. पणीतानि भोजनानीति पाळियं ‘‘सेय्यथिदं? सप्पि नवनीतं तेलं मधु फाणितं मच्छो मंसं खीरं दधी’’ति (पाचि. २५९) उद्दिसित्वा –
‘‘सप्पि नाम गोसप्पि वा अजिकासप्पि वा महिंससप्पि वा, येसं मंसं कप्पति, तेसं सप्पि. नवनीतं नाम तेसञ्ञेव नवनीतं. तेलं नाम तिलतेलं सासपतेलं मधुकतेलं एरण्डकतेलं वसातेलं. मधु नाम मक्खिकामधु. फाणितं नाम उच्छुम्हा निब्बत्तं. मच्छो नाम ओदको वुच्चति. मंसं नाम येसं मंसं कप्पति, तेसं मंसं. खीरं नाम गोखीरं वा अजिकाखीरं वा महिंसखीरं वा, येसं मंसं कप्पति, तेसं खीरं. दधि नाम तेसञ्ञेव दधी’’ति (पाचि. २६०) –
निद्दिट्ठानि नव पणीतभोजनानीति अत्थो. अगिलानोति ‘‘अगिलानो नाम यस्स विना पणीतभोजनानि ¶ फासु ¶ होती’’ति (पाचि. २६०) वुत्तो. अगिलानोति एत्थ ‘‘हुत्वा’’ति सेसो.
१३९४. सप्पिना देहीतिआदि विञ्ञापनप्पकारो. सप्पिभत्तन्ति एत्थ किञ्चापि सप्पिसंसट्ठं भत्तं, सप्पि च भत्तञ्च सप्पिभत्तन्ति विञ्ञायति, अट्ठकथासु पन ‘‘सालिभत्तं विय सप्पिभत्तं नाम नत्थी’’ति (पाचि. अट्ठ. २५९) कारणं वत्वा दुक्कटस्सेव दळ्हतरं कत्वा वुत्तत्ता न सक्का अञ्ञं वत्तुं. अट्ठकथाचरिया एव हि ईदिसेसु ठानेसु पमाणं.
१३९५. पाचित्ति परियापुताति ‘‘अज्झोहारे अज्झोहारे आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. २६०) एवं अज्झोहारगणनाय पाचित्ति वुत्ता.
१३९६. सुद्धानीति अन्नेन अमिस्सानि. सेखियेसूति सिक्खाकरणीये वुत्तन्ति अत्थो.
१३९७. यस्मा सुद्धानं पणीतभोजनानं विञ्ञापेत्वा परिभुञ्जनं दुक्कटविसयं, तस्मा. सत्तधञ्ञमयन्ति सालिआदीनं सत्तन्नं धञ्ञानं अञ्ञतरस्स विकारभूतं.
१३९८. सचे ददातीति योजना. विसङ्केतन्ति अनापत्ति होतीति वुत्तं होति.
१३९९. देति चेति सम्बन्धो. अञ्ञतरेनाति सहत्थे करणवचनं. ‘‘भत्त’’न्ति अधिकारतो लब्भति. अस्स भिक्खुस्स. विसङ्केतन्ति अञ्ञं याचितस्स अञ्ञस्स दिन्नत्ता सङ्केतस्स विराधनेन अनापत्तीति वुत्तं होति.
१४००. येन येन हीति एत्थापि तथेव करणवचनं. ‘‘विञ्ञत्त’’न्ति इदं अधिकतस्स ‘‘भत्त’’न्ति एतस्स विसेसनं. येन ¶ येनाति अनियमेन पणीतेन. तेन सप्पिआदि विसुं विसुं गहितमेव, सप्पिआदीनं गोसप्पिआदिभेदो च सङ्गहितो. तस्मिं लद्धेपीति याचितेयेव लद्धे सति. तस्स तस्स मूलेपि लद्धेति विच्छावसेन योजना.
किं वुत्तं होति? ‘‘सप्पिना भत्तं देही’’ति सामञ्ञेन विञ्ञापेन्तस्स तमेव वा ‘‘इमिना ¶ सप्पिं कत्वा गण्हथा’’ति नवनीतादीसु अञ्ञतरं वा धेनुं वा मूलं वा देति चे, ‘‘गोसप्पिना भत्तं देही’’ति विसेसयुत्तं कत्वा विञ्ञापेन्तस्स तमेव वा गोनवनीतादीनि वा गाविं वा ‘‘इदं दत्वा सप्पिं गण्हथा’’ति मूलं वा सचे देति, विसङ्केतं न होति, यथावत्थुकमेव आपत्तिं आपज्जतीति वुत्तं होति.
न अञ्ञथाति सप्पिं याचितवतो ‘‘इमं गहेत्वा सप्पिं कत्वा गण्हथा’’ति अवत्वा ‘‘सप्पि नत्थि, इदं गण्हथा’’ति वत्वा वा तुण्हीभूतेन वा नवनीतादीसु किस्मिञ्चि दिन्ने विसेसविञ्ञापकस्स तदञ्ञदानेपि विसङ्केतमेव होतीति अत्थो. पाळिया अनागतेपि दिन्ने विसङ्केतमेव होति. ‘‘सचे पन अञ्ञं पाळिया आगतं वा अनागतं वा देति, विसङ्केत’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २५९) अट्ठकथायं वुत्तं.
१४०१. पाळियन्ति पुब्बे दस्सितं ‘‘सप्पि नाम गोसप्पी’’तिआदिं निद्देसपाळिमाह. यथाह ‘‘पाळियं आगतनवनीतादीनि ठपेत्वा’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. २५९). अञ्ञेहि नवनीतादीहि. सहत्थे करणवचनं.
१४०२. ‘‘विञ्ञापेत्वा’’ति इमस्स कम्मभूतं ‘‘भत्त’’न्ति अधिकतं. गाथाबन्धवसेन वा-सद्दस्स रस्सो कतो. एकतो वाति योजना, ‘‘नानतो’’तिपि गहितमेव, एकट्ठानतो वा नानट्ठानतो वाति वुत्तं होति. यथाह ¶ ‘‘सचे पन सब्बेहिपि सप्पिआदीहि एकट्ठाने वा नानट्ठाने वा विञ्ञापेत्वा’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. २५९). तेनेव भुञ्जतीति एत्थ परिकप्पसूचकं ‘‘चे’’ति इदञ्च अवकंससन्दस्सनत्थं ‘‘कुसग्गेन एकबिन्दुम्पी’’ति इदञ्च अज्झाहरितब्बं. मताति अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. २५९) वुत्तं सन्धायाह. एकतो वा नानतो वा ठाना भत्तं विञ्ञापेत्वा एकरसं कत्वा अन्तमसो कुसग्गेन एकबिन्दुम्पि भुञ्जति चे, नव पाचित्तियो मताति योजना.
१४०३. अकप्पियेन सप्पिना देहीति वुत्तेपीति योजना, सहत्थे करणवचनं. ‘‘भत्त’’न्ति अधिकतं. ‘‘येसं मंसं कप्पति, तेसं सप्पी’’ति (पाचि. २६०) वुत्तप्पकारस्स विपरियायतो अकप्पियं दट्ठब्बं. तेन चे देतीति यदि तेन याचितेन तेनेव अकप्पियेन सद्धिं ओदनं देतीति.
१४०४. तथासञ्ञिस्साति ¶ तथासञ्ञिनो, गिलानोम्हीतिसञ्ञिनोति अत्थो. यथाह ‘‘गिलानो गिलानसञ्ञी, अनापत्ती’’ति (पाचि. २६१).
१४०५. गिलानकाले विञ्ञत्तं अगिलानस्स भुञ्जतो अनापत्ति पकासिताति योजना. एवमितरेहिपि द्वीहि पदेहि योजेतब्बं. यथाह ‘‘अनापत्ति गिलानो हुत्वा विञ्ञापेत्वा अगिलानो भुञ्जती’’तिआदि (पाचि. २६२). ञातकादीनन्ति एत्थ ‘‘आयत्त’’न्ति सेसो. आदि-सद्देन ‘‘पवारितानं अञ्ञस्सत्थाय अत्तनो धनेन उम्मत्तकस्स आदिकम्मिकस्सा’’ति इदं सङ्गण्हातीति.
१४०६. चत्तारि समुट्ठानानि दस्सेतुमाह ‘‘कायतो’’तिआदि.
पणीतभोजनकथावण्णना.
१४०७. ‘‘अदिन्न’’न्ति ¶ इमिना अदिन्नादानसिक्खापदे (पारा. ९१ आदयो) विय परपरिग्गहितं अवत्वा अप्पटिग्गहितमेव वत्तब्बं. यथाह ‘‘अदिन्नं नाम अप्पटिग्गहितकं वुच्चती’’ति (पाचि. २६६). मुखद्वारन्ति मुखे द्वारं मुखद्वारं, गलनाळिका, इमिना पन वचनेन यं किञ्चि अज्झोहरणीयं, तं मुखेन वा पविसतु नासिकाय वा, गलबिलं पविट्ठमेव आपत्तिकरन्ति दीपेति. आहारन्ति उदकदन्तपोनेहि अञ्ञं अज्झोहरितब्बं यं किञ्चि यावकालिकादिं. यथाह ‘‘आहारो नाम उदकदन्तपोनं ठपेत्वा यं किञ्चि अज्झोहरणीय’’न्ति (पाचि. २६६).
आहरेय्याति मुखद्वारं पवेसेय्य, इमिना परगलं अकत्वा मुखेन पटिग्गहितग्गहणेपि नत्थि दोसोति सूचितं. तेनेवाह ‘‘दन्तपोनोदकं हित्वा’’ति. तेनेव वुत्तं गण्ठिपदे ‘‘भगवतो दन्तकट्ठस्स मुखद्वारठपने अनापत्तिवचनेनेव यं किञ्चि वत्थुं परगलं अकत्वा मुखे ठपने अनापत्तिभावो वुत्तो’’ति. उदकञ्हि यथासुखं पातुं, दन्तकट्ठञ्च दन्तपोनपरिभोगेन परिभुञ्जितुं वट्टति, तस्स पन रसं गिलितुं न वट्टति. सचेपि दन्तकट्ठरसो अजानन्तस्स अन्तो पविसति, पाचित्तियमेव. दन्ते पुनन्ति निम्मले करोन्ति एतेनाति दन्तपोनं.
१४०८-९. ब्यतिरेकमुखेन ¶ अदिन्नलक्खणं, पदभाजने च वुत्तनयेन पठमं दिन्नलक्खणं दस्सेन्तो आह ‘‘हत्थपासो’’तिआदि. हत्थपासोति पवारणसिक्खापदे –
‘‘गण्हतो पच्छिमं अङ्गं, ददतो पुरिमं पन;
उभिन्नं अड्ढतेय्यं चे, विना हत्थं पसारित’’न्ति. (वि. वि. १२७५) –
वुत्तलक्खणो ¶ हत्थपासो. अभिनीहारोति तत्थेव वुत्तनयेन अभिमुखं कत्वा हरणञ्च. मज्झिमुच्चारणक्खमोति पटिग्गहेतब्बभारस्स उक्कट्ठपरिच्छेदेन थाममज्झिमेन पुरिसेन उक्खिपनारहता. भावप्पधानोयं निद्देसो. अवकंसो पन ‘‘अन्तमसो रथरेणुमत्तम्पी’’ति (पाचि. अट्ठ. २६९) अट्ठकथावचनतो वेदितब्बो. उच्चारणं उक्खिपनं. ‘‘अमनुस्सो’’ति इमिना तदञ्ञसत्तसामञ्ञेन तिरच्छानगतापि वेदितब्बा. ‘‘पक्खी वा’’तिआदिवक्खमानेन वा वेदितब्बा. कायादिनाति कायकायपटिबद्धनिस्सग्गियानं अञ्ञतरेन. तेनेवाह ‘‘तिधा’’ति.
द्विधाति कायेन वा कायपटिबद्धेन वा. पञ्चङ्गसंयोगेति एत्थ ‘‘हत्थपासो’’ति पठमङ्गं, ‘‘अभिनीहारो’’ति दुतियं, ‘‘मज्झिमुच्चारणक्खमो’’ति ततियं, ‘‘मनुस्सो…पे… तिधा’’ति चतुत्थं, ‘‘पटिग्गण्हाति…पे… द्विधा’’ति पञ्चमन्ति इमानि पञ्च अङ्गानि, पञ्चन्नं अङ्गानं संयोगो समागमो सन्निपातो पञ्चङ्गसंयोगो, तस्मिं. गहणन्ति पटिग्गहणं. तस्स भिक्खुनो. रूहति सम्पज्जति.
१४१०-१२. इतरोति पटिग्गाहको. तस्स अङ्गस्स. न गच्छतीति नगो, ‘‘नगो’’ति रुक्खोपि पब्बतोपि वुच्चति. एवरूपेति ईदिसे उच्चनीचट्ठाने.
१४१५-६. ईसकं ओनत्वा थोकं नामेत्वा तेन भिक्खुना तं हेट्ठिमं भाजनं एकदेसेनापि पटिच्छितब्बन्ति योजना.
१४१७. उग्घाटेत्वा ¶ उच्चारेत्वा, भाजनानि विसुं विसुं ओरोपेत्वाति वुत्तं होति.
१४१८. काजभत्तन्ति ¶ भत्तकाजं, भत्तभरितं पिटकन्ति वुत्तं होति. ओनत्वा देतीति सयं ओनमित्वा ब्याभङ्गिं देति.
१४१९. ‘‘तिंसहत्थो’’ति इदं तिंसरतनमत्तो चे होति, ‘‘दूर’’न्ति न परिसङ्कितब्बोति दस्सनत्थमाह. गहितेकस्मिन्ति उभयकोटीसु ठपिते द्वे घटे पटिग्गहापेतुं हत्थपासे ठितेन दायकेन दिय्यमानं तिंसहत्थवेणुं पटिग्गण्हन्तेन येन केनचि कायप्पदेसेन वा कायपटिबद्धेन वा ‘‘इमं गण्हामी’’ति आभोगं कत्वा मञ्चादीसु यत्थ कत्थचि फुसित्वा पटिग्गहितेति वुत्तं होति. तं सब्बन्ति तेसु द्वीसु घटेसु पक्खित्तं सब्बमेव. गहितमेवाति पटिग्गहितमेव होति, दायकस्स हत्थपासब्भन्तरे गतत्ता इदं तस्स कायपटिबद्धन्ति ‘‘दूर’’न्ति सङ्का न कातब्बाति एवकारेन दीपेति. ‘‘द्वीसु घटेसु भूमियं ठपितेसुपि तत्थ बन्धनवेळुयं पटिग्गण्हनमत्तेनेव पटिग्गहितं होती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं.
१४२०-२४. ‘‘कटसारके’’ति इमिना दोणिफलकादयो उपलक्खिता. ‘‘निसीदती’’ति इदं ‘‘तिट्ठती’’तिआदीनं उपलक्खणं. मञ्चादीनि फुसित्वाति एत्थ ‘‘अङ्गुलियापी’’ति सेसो. यथाह ‘‘पटिग्गहणसञ्ञाय मञ्चादीनि अङ्गुलियापि फुसित्वा ठितेन वा निसिन्नेन वा निपन्नेन वा’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. २६५). पत्तेसूति तथा ठपितेसु सब्बेसु पत्तेसुयेव. यञ्च दीयतीति एत्थ ‘‘तथा ठितेना’’ति सामत्थिया लब्भति.
मञ्चादीसु अङ्गुलिआदिना येन केनचि फुट्ठमत्तेपि पटिग्गहणस्स रुहणभावं दस्सेत्वा इदानि तदारोहणेनापि सिज्झतीति दस्सेतुमाह ‘‘पटिग्गहेस्सामी’’तिआदि. सचे पन ¶ पटिग्गहेस्सामिच्चेव मञ्चादीनि आरुहित्वा निसीदति, दायकोपि हत्थपासे ठत्वान देति चे, तं सब्बं गहितं होतीति योजना.
कुच्छिया कुच्छिं आहच्च ये पत्ता भूमियं ठिता, तेसु यं यं पत्तं अङ्गुलियापि वा सूचियापि वा फुसित्वा निसिन्नो, तत्थ तत्थेव दीयमानम्पि पटिग्गण्हाति, वट्टतीति योजना.
१४२५. कटसारादयो ¶ सचे महन्ता, पटिग्गहणं न रुहेय्याति विकप्पो सियाति तन्निवत्तनत्थमाह ‘‘कटसारके’’तिआदि. ‘‘महन्तस्मि’’न्ति इमिना कटसारकस्स पुन वचने हेतुमाह. हत्थत्थरं नाम हत्थिपिट्ठे अत्थरितब्बं अत्थरणं. आदि-सद्देन अस्सत्थररथत्थरादिं सङ्गण्हाति. ठितपत्तेसु दिय्यमानं गण्हतो पटिग्गहणरुहणहेतुं दस्सेति ‘‘हत्थपासस्मिं विज्जमाने तू’’ति. तु-सद्दो वुत्तविसेसमेव जोतेति.
१४२६. तत्थजातकपण्णेसूति रुक्खेयेव ठितेसु पण्णेसु. गहेतुन्ति पटिग्गहेतुं. ‘‘न पनेतानी’’तिआदि येन हेतुना न वट्टति, तस्स दस्सनं. हि-सद्दो पसिद्धिं सूचेति.
१४२७. थाममज्झिमेन पुरिसेन उक्खिपितुं असक्कुणेय्यं असंहारियं. तादिसेति तथारूपे, असंहारियेति वुत्तं होति. खाणुबद्धेति भूमियं निखातखाणुके बद्धे.
१४२८. तिन्तिणिकाति चिञ्चा. आदि-सद्देन तथा खुद्दकानं कदम्बपुप्फपण्णादीनं गहणं. ‘‘तिन्तिणिकादिपण्णेसू’’ति वचनतो साखासु पटिग्गहणं रुहतीति दट्ठब्बं. भूमियं पत्थटेसूति योजेतब्बं. यथाह ‘‘भूमियं अत्थतेसु सुखुमेसु तिन्तिणिकादिपण्णेसुपि पटिग्गहणं न रुहती’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५).
१४२९. परिवेसकोति ¶ दायको.
१४३०. असेसतो पुञ्छित्वाति योजना.
१४३१. पटिग्गहेत्वावाति पत्तं पटिग्गहेत्वाव. भिक्खा गहेतब्बाति सम्बन्धो.
१४३२. अपटिग्गहितेति एत्थ ‘‘पत्ते’’ति सेसो. तं पच्छा पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जतो अनापत्तीति योजना.
१४३३. अनादियित्वाति अग्गहेत्वा, तस्मिं वचने आदरं अकत्वाति वुत्तं होति.
१४३५. अञ्ञस्स ¶ अनुपसम्पन्नस्स.
१४३६. पुब्बाभोगस्स अनुरूपवसेन ‘‘सामणेरस्स तं दत्वा…पे… पन वट्टती’’ति वुत्तं. यस्मा पन तं ‘‘अञ्ञस्स दस्सामी’’ति चित्तुप्पादमत्तेन परसन्तकं नाम न होति, तस्मा तस्स अदत्वापि पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति.
१४३७-९. भिक्खुनोति अञ्ञस्स भिक्खुस्स. भत्तस्साति कञ्जिकादिद्रवमिस्सभत्तमाह. उप्लवतीति उपरि प्लवति. कञ्जिकन्ति आरनालं, इमस्स उपलक्खणत्ता खीरतक्कादिद्रवं सङ्गहितं. पवाहेत्वाति मत्थकतो पलापेत्वा. अन्तो पविट्ठं सचे तन्ति तं रजं यदि भत्तस्स अन्तो पविट्ठं होति. पटिग्गहेतब्बन्ति अनुपसम्पन्ने असति हत्थतो अमोचेन्तेनेव यत्थ अनुपसम्पन्नो अत्थि, तं तत्थ नेत्वा पटिग्गहेतब्बं.
१४४०. अपनीयावाति एत्थ ‘‘थूल’’न्ति इदं ‘‘सुखुमं चे’’ति वक्खमानविपरियायतो लब्भति. सभत्तं अपनीयाति ¶ सम्बन्धो. यथाह ‘‘उपरिभत्तेन सद्धिं अपनेतब्बं, पटिग्गहेत्वा वा भुञ्जितब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २६५).
१४४१. थेवोति बिन्दु. थेवो…पे… वट्टतीति एत्थ यथा पठमतरं पतितथेवे दोसो नत्थि, तथा आकिरित्वा अपनेन्तानं पच्छा पतितथेवेपि अभिहटत्ता नेवत्थि दोसो.
१४४२-४. चरुकेनाति खुद्दकउक्खलिया. ततो चरुकतो. मसीति जल्लिकाआदिका भस्मा. भाजनेति भाजनपत्तादिभाजने. तस्स चाति तस्स मसिआदिनो च.
अनन्तरस्स भिक्खुस्स दीयमानं यं पत्ततो उप्पतित्वा इतरस्स भिक्खुनो पत्ते सचे पतति, तं पटिग्गहितमेव होति, तस्मा वट्टतेवाति योजना. ‘‘दीयमान’’न्ति एत्थ ‘‘भत्तादिकं यं किञ्ची’’ति पकरणतो लब्भति. वट्टतेवा यन्ति एत्थ ‘‘वट्टतेव अय’’न्ति पदच्छेदो न कातब्बो ‘‘अय’’न्ति इमिना सम्बन्धनीयस्स अभावतो. तस्मा व-कारो गाथाछन्दवसेन दीघं कत्वा वुत्तोति वेदितब्बो.
१४४५-६. पायासस्साति ¶ एत्थ पूरणयोगे सामिवचनं, पायासेनाति वुत्तं होति. उण्हतोति उण्हत्ता. न सक्कतीति न सक्कोति. मुखवट्टियं वट्टतीति मुखवट्टिं उक्खिपित्वा हत्थे फुसापिते गण्हितुं वट्टति. तथा मुखवट्टिया गहेतुं न सक्का चे, आधारकेनपि गहेतब्बोति योजना.
१४४७-८. आहरियमानं वा नेव जानाति, दीयमानं वा न जानातीति योजना. गाथाबन्धवसेन ‘‘जानती’’ति रस्सो कतो. आभोगन्ति ‘‘गण्हामी’’ति आभोगं. यथाह ¶ महापच्चरियं ‘‘आभोगमत्तमेव हि एत्थ पमाण’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २६५). ‘‘कायेन वा कायपटिबद्धेन वा पटिग्गण्हाती’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५) वुत्तत्ता पत्तं गहेत्वा निसिन्नत्ता ‘‘कायपटिबद्धेन गण्हिस्सामी’’ति आभोगं कत्वातिपि युज्जतेव.
१४४९. ‘‘हत्थेन मुञ्चित्वा’’ति इदं ‘‘आधारकम्पि वा’’ति इमिनापि योजेतब्बं. ‘‘पादेन पेल्लेत्वा’’ति इमिना पन ‘‘आधारक’’न्ति इदमेव योजेतब्बं. यथाह ‘‘हत्थेन आधारकं मुञ्चित्वा पादेन पेल्लेत्वा निद्दायती’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५). पेल्लेत्वाति पीळेत्वा, अक्कमित्वाति वुत्तं होति.
१४५०. कमि-धातुस्स मज्झे ‘‘अक्क’’इति पदच्छेदो यतिहीनदोसोति.
‘‘सिलोके नियतट्ठानं, पदच्छेदं यतिं विदू;
तदपेतं यतिब्भट्ठं, सवनुब्बेजनं यथा’’ति. –
दण्डिना वुत्तलक्खणतो सिद्धताय दोसो यथा न होति, तथा विचारेत्वा गहेतब्बं. केचि पनेत्थ इ-कारागमस्स पच्चयभावत्ता तंसहितो म-कारो तग्गहणेन सङ्गय्हतीति उभयपक्खभागीति धातुपच्चयानं मज्झे यतिया इच्छितत्ता न दोसोति परिहरन्ति. जागरस्सापीति अनिद्दायन्तस्सापि. अनादरोति अनादरभावो.
१४५१. तस्माति तथा गहणस्स अनादरभावतो. तन्ति तं आधारकं पादेन अक्कमित्वा पटिग्गहणञ्च. दीयमानन्ति दायकेन पटिग्गहापियमानं. पततीति पटिग्गाहकस्स ¶ हत्थं अफुसित्वा रजोरहिताय सुद्धभूमिया वा पदुमिनिपण्णादीसु वा पतति. यथाह ‘‘यं दिय्यमानं दायकस्स हत्थतो ¶ परिगळित्वा सुद्धाय भूमिया वा पदुमिनिपण्णवत्थकटसारकादीसु वा पतति, तं सामं गहेत्वा परिभुञ्जितुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५). सरजाय भूमिया पतिते रजं पुञ्छित्वा वा धोवित्वा वा पटिग्गहापेत्वा वा परिभुञ्जितब्बन्ति इदं अट्ठकथायं पन ‘‘सरजाय भूमियं पतती’’तिआदिना दस्सितं. गहेतुन्ति एत्थ ‘‘भुञ्जितु’’न्ति च वट्टतीति एत्थ ‘‘परिच्चत्तं दायकेही’’ति च सेसो. यथाह ‘‘अनुजानामि भिक्खवे यं दिय्यमानं पतति, तं सामं गहेत्वा परिभुञ्जितुं. परिच्चत्तं तं भिक्खवे दायकेही’’ति (चूळव. २७३). ‘‘यं दिय्यमानं पतती’’ति अविसेसेन वुत्तत्ता चतूसुपि कालिकेसु अयं नयो वेदितब्बो.
१४५२. अब्बोहारिकनयं दस्सेतुमाह ‘‘भुञ्जन्तान’’न्ति.
१४५३-४. तं मलं. तेसूति उच्छुआदीसु वत्थूसु. तन्ति मलमिस्सकं उच्छुआदिकं वत्थु. न पञ्ञायतीति न पन पञ्ञायति. तस्मिन्ति उच्छुआदिवत्थुस्मिं.
१४५५. निसदोदुक्खलादीनन्ति आदि-सद्देन निसदपोतमुसलादीनं गहणं.
१४५६. वासिया उपलक्खणत्ता तज्जातिकं यं किञ्चि सत्थम्पि गहेतब्बं. खीरेति अनुपसम्पन्नेन तापितखीरे, इदं उपरि आमकस्स विसुं गहणेन विञ्ञायति. नीलिकाति नीलवण्णं. सत्थके विय निच्छयोति सत्थेन उट्ठितमले उच्छुखण्डे विय पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितब्बन्ति विनिच्छयो वेदितब्बो.
१४५७. तन्ति तं अग्गिसन्तत्तवासिआदिं, तापवत्थुतो वासि गहेतब्बा.
१४५९. तन्ति ¶ तं हत्थादिकायावयवं वा चीवरं वा धोवित्वा पतितकिलिट्ठजलमिस्समोदनं. रुक्खमूलादीसु निसीदित्वा भुञ्जन्तस्स पत्तादीसु रुक्खपण्णादिं धोवित्वा पतितकिलिट्ठोदकेपि एसेव विनिच्छयोति दस्सेतुमाह ‘‘एसेवा’’तिआदि.
१४६०. जलं ¶ सचे सुद्धं पतति, वट्टतीति योजना, ‘‘रुक्खतो’’ति लब्भति. अब्भोकासे च सचे सुद्धं तोयं पतति, वट्टतीति एत्थ ‘‘आकासतो’’ति लब्भति. उभयत्थापि रुक्खपण्णेसु, आकासे च रजस्स पठममेव वस्सोदकेन धोवितत्ता आह ‘‘सुद्ध’’न्ति.
१४६१. अच्छुपन्तेनाति अफुसन्तेन. तस्स सामणेरस्स.
१४६२. पत्तन्ति अनुपसम्पन्नस्स पत्तं. छुपित्वाति अनुपसम्पन्नपत्तगतोदनं फुसित्वा. तं अत्तनो पत्ते भत्तं. यथाह ‘‘अप्पटिग्गहिते ओदनं छुपित्वा पुन अत्तनो पत्ते ओदनं गण्हन्तस्स उग्गहितको होती’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५).
१४६४. पच्छाति तस्मिं गहितेपि अगहितेपि पच्छा. तं पटिग्गहितभोजनं.
१४६७. तस्स अत्तनो पत्तगतस्स भत्तस्स.
१४६८. परेनाति अप्पटिग्गहितपत्तेन.
१४६९-७०. ‘‘यागुआदीनं पचने भिक्खूनं भाजने’’ति सम्बन्धो. पचन्ति एत्थाति पचनं, भाजनं. भाजनूपरि हत्थेसु सामणेरस्साति भाजनस्स उपरि कतेसु सामणेरस्स हत्थेसु. पतितं हत्थतो तस्मिन्ति तस्स सामणेरस्स ¶ हत्थतो परिगळित्वा तस्मिं भाजने पतितं.
१४७१. ‘‘न करोति अकप्पिय’’न्ति एत्थ कारणमाह ‘‘परिच्चत्तञ्हि त’’न्ति. तञ्हि यस्मा परिच्चत्तं, तस्मा अकप्पियं न करोतीति वुत्तं होति. एवं अकत्वाति यथावुत्तपकारेन अकत्वा. आकिरतेव चेति सचे भाजने आकिरति एव. तं तथा पक्खित्तं भत्तभाजनं. निरामिसं कत्वाति तत्थ पतितं आमिसं यथा न तिट्ठति, एवं धोवित्वा भुञ्जितब्बन्ति सम्बन्धो.
१४७२-३. कुटन्ति ¶ घटं. आवज्जेतीति कुटं नामेत्वा यागुं आसिञ्चति.
१४७४. हत्थेति द्वे हत्थे. तत्थाति तत्थ भूमियं ठपितेसु द्वीसु हत्थतलेसु.
१४७५-६. एकस्स गहणूपगं चे भारन्ति थाममज्झिमेन एकेन पुरिसेन उक्खिपनप्पमाणं भारं सचे भवेय्य. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘एकस्स गहणूपगं भार’’न्ति इदं पच्चामसति.
१४७७. लग्गेन्तीति ओलम्बन्ति. तत्थाति तस्मिं मञ्चपीठे. वट्टतेवाति उग्गहितकं न होतीति दीपेति.
१४७८. सम्मुज्जन्तोति सम्मज्जन्तो. घट्टेतीति असञ्चिच्च सम्मज्जनिया फुसति.
१४७९. तं ञत्वाति पटिग्गहितभावं ञत्वा. ठपेतुं वट्टति उग्गहितकं न होतीति अधिप्पायो.
१४८०. तन्ति पटिग्गहितसञ्ञाय गहितं तं अप्पटिग्गहितं. अञ्ञथा पन न कत्तब्बन्ति अपिहितं पिधातुञ्च पिहितं विवरितुञ्च न वट्टतीति अत्थो.
१४८१. बहि ¶ ठपेति चेति यदि पुब्बे ठपितट्ठानतो बहि ठपेति. तेनाति बहि ठपेत्वा मुत्तहत्थेन तेन भिक्खुना. तन्ति बहि ठपितं हत्थतो मुत्तं. ञत्वाति अप्पटिग्गहितभावं ञत्वा. तं तथा ञत्वा ठपितं.
१४८२-३. उट्ठेति यदि कण्णिकाति सचे कण्णिका सञ्जायति. सिङ्गिवेरादिकेति एत्थ आदि-सद्देन पिप्फलिआदीनं गहणं. मूलेति पञ्चमूलादिके मूले. घुणचुण्णन्ति घुणपाणकेहि उप्पादितचुण्णं. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘उट्ठेती’’ति किरियं पच्चामसति. तंसमुट्ठानतोति पटिग्गहिततेलादीसु समुप्पन्नत्ता. तञ्ञेवाति पवुच्चतीति पठमपटिग्गहितं तमेव तेलादिकन्ति वुच्चति. तेनाह ‘‘पटिग्गहण…पे… न विज्जती’’ति.
१४८४-५. कोचि ¶ पुग्गलोति सामणेरगमिकादीसुपि यो कोचि सत्तो. तालपिण्डिन्ति तालकण्णिकं फलं. अञ्ञो भूमट्ठोति भूमियं ठितो अञ्ञो कोचि पुग्गलो इत्थी वा पुरिसो वा.
१४८६. छिन्दित्वाति छिन्दं कत्वा. वतिन्ति हत्थपासप्पहोनकबहलवतिं. यथाह ‘‘हत्थपासे सती’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५). दण्डके अफुसित्वावाति यत्तकेन गमनवेगो निब्बायति, एत्तकं, पहरणतो वतिदण्डके वा अप्पहरित्वाति वुत्तं होति. पहरित्वा ठत्वा गच्छति चे, न वट्टति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘मयं पन ‘यं ठानं पहटं, ततो सयं पतितमिव होती’ति तक्कयाम. तस्मिम्पि अट्ठत्वा गच्छन्ते युज्जति सुङ्कघातकतो पवट्टेत्वा बहि पतितभण्डं विया’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५).
१४८७-८. पाकारोति ¶ एत्थ ‘‘वतिं वा’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५) अट्ठकथायं आगतत्ता इदं अधिकारतो गहेतब्बं. ‘‘न पुथुलो’’ति एत्थ अधिप्पेतप्पमाणं दस्सेतुमाह ‘‘अन्तो…पे… पहोति चे’’ति. ‘‘उद्धं हत्थसतं गन्त्वा’’ति इमिना दायकस्स दातुमिच्छाय आकासं तं उक्खिपित्वा विस्सट्ठभावं ञापेति. सम्पत्तन्ति हत्थप्पत्तं. गण्हतोति पटिग्गहणसञ्ञाय गण्हतो.
१४८९. ‘‘सामणेर’’न्ति इदं उपलक्खणन्ति गिहिनोपि गहणं. तत्थेवाति खन्धे एव. निसिन्नो सामणेरो.
१४९१-२. फलिनिं साखन्ति फलवतिं साखं. ‘‘खादितु’’न्ति इदं ‘‘चित्ते समुप्पन्ने’’ति इमिना योजेतब्बं. सचे फलं खादति, एवं खादितुं वट्टतीति योजना. मक्खिकानं निवारत्थन्ति मक्खिकानं निवारेतुं.
१४९३. छायत्थञ्च मक्खिका निवारेतुञ्च गय्हमाना फलसाखा सुखपरिभोगत्थाय कप्पियं कारापेत्वा पटिग्गहिता चे, खादितुमिच्छाय सति पुन अप्पटिग्गहितापि वट्टतीति दस्सेतुमाह ‘‘कप्पियं पन कारेत्वा’’तिआदि.
१४९४-५. ‘‘तं ¶ सो पटिग्गहापेत्वा’’ति वक्खमानत्ता ‘‘गहेत्वा’’ति इदं अप्पटिग्गहापेत्वा गहणं सन्धाय वुत्तन्ति गहेतब्बं. तं पटिग्गहितन्ति एत्थ ‘‘चे पुब्बमेवा’’ति सेसो.
१४९६-९. भिक्खुस्स पाथेय्यतण्डुलेति सम्बन्धो. सोति सामणेरो. इतरेहीति भिक्खुना गहितेहि अत्तनो तण्डुलेहि.
द्वीसु पत्तेसूति उपलक्खणं. बहूसुपि एसेव नयो. अत्तना लद्धं भिक्खूनं दत्वा तेहि लद्धं अत्तना गहेत्वा अञ्ञेसं ¶ दानवसेन बहुन्नम्पि दातुं वट्टतीति अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. २६५ अत्थतो समानं) वुत्तं तमेव दस्सेतुमाह ‘‘यागुं भिक्खुस्सा’’तिआदि. ‘‘आवुसो तुय्हं यागुं मय्हं देही’ति एवं थेरेहि पटिपाटिया याचित्वापि पिवितुं वट्टति, सब्बेहि सामणेरस्स सन्तकमेव भुत्तं होती’’ति (पाचि. अट्ठ. २६५) अट्ठकथायं वुत्तं. सामणेरस्स पीतत्ताति एत्थ ‘‘यागुया’’तिइदं अधिकारतो लब्भति.
१५००. इमस्साति पाथेय्यतण्डुलहारकस्स. ‘‘न विसेसता’’ति इमिना विसुं अवत्तब्बतं दीपेति.
१५०१. अस्स विसेसस्साति यथावुत्तविनिच्छयविसेसस्स विसुं वत्तब्बभावेति सेसो. तस्साति सामणेरतण्डुलहारकस्स भिक्खुस्स. सालयभावन्ति अत्तना हटतण्डुलेसु परिक्खीणेसु ‘‘इदं अम्हाकम्पि पदस्सती’’ति सालयभावो. छायादीनमत्थाय गय्हमानाय साखाय इमिस्सा फलं खादितुकामताय सति खादनारहन्ति आलयस्स कातुं सक्कुणेय्यत्ता अयम्पि अविसेसोति विञ्ञायति, तत्थ सम्भवन्तं पन विसेसं दस्सेतुमाहाति वत्तुं युज्जति.
१५०२-४. निच्चालेतुं न सक्कोतीति निच्चालेत्वा सक्खरा अपनेतुं न सक्कोति. चेलकोति चूळसामणेरो. पक्ककालस्मिं विवरित्वा पक्कता ञातब्बाति योजना. पि-सद्दो पन-सद्दत्थे. ओरोपेत्वाति उद्धनतो ओरोपेत्वा. पुब्बतण्डुलधोवनत्थाय कतपटिग्गहणस्सेव पमाणत्ता आह ‘‘न पच्छस्स पटिग्गहणकारण’’न्ति. अस्साति भोजनस्स.
१५०५. कारितन्तस्स ¶ ¶ द्विकम्मकत्ता आह ‘‘उद्धनं सुद्धभाजन’’न्ति, उद्धनेति वुत्तं होति.
१५०६. कोचीति अनुपसम्पन्नो. तेन भिक्खुनाति उद्धनं सुद्धभाजनं आरोपेत्वा येन अग्गि कतो, तेन भिक्खुना. इदञ्च उपलक्खणं अञ्ञेनपि न कातब्बत्ता.
१५०७. पच्छाति तण्डुलपक्खेपतो पच्छा. तं यागुं. सचे पचतीति अग्गिं करोन्तो पचति. सामपाका न मुच्चतीति तं यागुं पिवन्तो सामपाकदुक्कटतो न मुच्चति.
१५०८. वल्लिया सह तत्थ वल्लियं जातं फलं किञ्चि ईसकम्पि चालेति, ततो लद्धं किञ्चि फलं तस्सेव भिक्खुनो न वट्टतीति योजना, तं परिभुञ्जतो दुरुपचिण्णदुक्कटं होतीति अधिप्पायो. तस्सेवाति एवकारेन अञ्ञेसं वट्टतीति दीपेति.
१५०९. परामट्ठुन्ति आमसितुं. अपस्सयितुन्ति अवलम्बितुं, अपस्सनं वा कातुं. ‘‘किरा’’ति इमिना केवलं महापच्चरियं (पाचि. अट्ठ. २६५) वुत्तभावं सूचेति.
१५१०-१. तत्थाति तस्मिं तेले. हत्थेन सण्डासग्गहणं अमुञ्चन्तेन. तं तेलं.
१५१५-६. लोणकिच्चन्ति अलवणट्ठाने लोणेन कातब्बकिच्चं. सन्निहितसेसकालिकसम्मिस्सं यावजीविकं विय समुद्दोदकस्स असन्निधिभावं दस्सेतुमाह ‘‘यावजीविकसङ्खात’’न्तिआदि. कालविनिम्मुत्तन्ति अकालिकं, चतूसु कालिकेसु असङ्गहितन्ति अत्थो.
१५१७. हिमस्स करकाति हिमोदकस्स मुत्ता विय पत्थिनसक्खरा. बहलम्पि चाति पक्खित्तट्ठाने मुखे वा कद्दमवण्णस्स ¶ अपञ्ञायनप्पमाणबहलं पानीयञ्च. अप्पटिग्गहितं वट्टति. सचे कद्दमवण्णं पञ्ञायति, न वट्टतीति. यथाह ‘‘सचे पन मुखे च हत्थे च लग्गति, न वट्टति, पटिग्गहेत्वा परिभुञ्जितब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २६५).
१५१८. कसितट्ठानेति ¶ कट्ठट्ठाने. न वट्टति अप्पटिग्गहितं. एवं सब्बत्थ.
१५१९. सोब्भो दुक्खोगाहनजलासयो. ‘‘आवाटो’’ति केचि. ककुधोति अज्जुनो.
१५२०. पानीयस्स घटेति पानीयघटे. तं पानीयघटं.
१५२१. वासत्थाय पुप्फानि वासपुप्फानि. तत्थाति तस्मिं पानीयघटे. कमल्लिकासूति पाटलिकुसुमादीहिपि सह कण्टकमल्लिकासु. दिन्नासूति पानीये पक्खित्तासु.
१५२२. विसतीति अन्तोगलं पविसति. तेनेव अट्ठकथायं ‘‘अप्पटिग्गहेत्वा ठपितं पटिग्गहेतब्ब’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २६५) वुत्तं. इदं अट्ठकथावचनं ‘‘अञ्ञत्र उदकदन्तपोना’’ति (पाचि. २६६) पाळिया विरुज्झतीति चे? न विरुज्झति. सा हि केवलं दन्तकिच्चं सन्धाय वुत्ता, इदं रसं सन्धाय वुत्तन्ति. तेनेव तदनन्तरं ‘‘अजानन्तस्स रसे पविट्ठेपि आपत्तियेव. अचित्तकञ्हि इदं सिक्खापद’’न्ति (पाचि. अट्ठ. २६५) वुत्तं. तस्स सिक्खापदस्स अचित्तकता ‘‘अप्पटिग्गहितके पटिग्गहितसञ्ञी’’तिआदिकाय पाळिया कप्पियसञ्ञिनोपि पाचित्तियस्स वुत्तत्ता विञ्ञायति. पसन्नोदकस्स पन अप्पटिग्गहेत्वापि पातब्बताय दन्तकट्ठेन सदिसत्ता एकयोगनिद्दिट्ठानं सहेव पवत्तीति विञ्ञायति. उदकस्स च दन्तपोनस्स च तुल्यदोसेन भवितब्बन्ति.
१५२३. मुत्तोदकसिङ्घाणिकादिद्रवअस्सुखीरादिद्रवस्स ¶ आपोधातुप्पकारत्ता, कण्णमलादिनो घनदब्बस्स पथविधातुप्पकारत्ता ‘‘सरीरट्ठेसु भूतेसू’’ति इमिना खीरादिमाह. ‘‘कि’’न्ति इदं न वट्टतीति पदेनपि योजेतब्बं. कप्पाकप्पियमंसानन्ति एत्थ ‘‘सत्तान’’न्ति सामत्थिया लब्भति.
१५२४. लोणन्ति एत्थ ‘‘एतं सब्बम्पी’’ति इदं अधिकारतो लब्भति.
१५२५. एत्थाति एतेसु यथावुत्तेसु कण्णमलादीसु.
१५२८. चत्तारि ¶ विकटानीति महाविकटं नाम गूथं, मत्तिका, मुत्तं, छारिका चाति वुत्तानि चत्तारि विकटानि. तानि हि विरुद्धानि सप्पविसानि कतानि विहतानीति ‘‘विकटानी’’ति वुच्चन्ति. नत्थि दायको एत्थाति नदायकं, ठानं, तस्मिं. ‘‘न अ नो मा अलं पटिसेधे’’ति वुत्तत्ता पटिसेधवाचिना न-सद्देन समासो, ‘‘अदायके’’ति इमिना अनत्थन्तरं. इध दुब्बचो च असमत्थो च असन्तो नामाति अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. २६५; कङ्खा. अट्ठ. दन्तपोनसिक्खापदवण्णना, अत्थतो समानं) वुत्तं. इदं कालोदिस्सं नाम.
१५२९. पथविन्ति अकप्पियपथविं. तरुन्ति अल्लरुक्खं. इमिना सप्पदट्ठकाले असति कप्पियकारके विकटत्थाय अत्तना च कत्तब्बन्ति दस्सेति.
१५३०. अच्छेदगाहतोति विलुम्पित्वा गण्हनतो. ‘‘तस्सा’’ति इदं सब्बेहि हेतुपदेहि युज्जति. तस्साति अप्पटिग्गहितस्साति अत्थो. अपरस्स अभिक्खुकस्स दानेन चाति योजना. ‘‘अभिक्खुकस्सा’’ति पन विसेसनेन उपसम्पन्नस्स ¶ दिन्ने पटिग्गहणं न विजहतीति दीपेति. सब्बन्ति यथावुत्तं कायेन गहणादिप्पकारस्स कल्यं गहितं. एवन्ति इमिना नियामेन.
१५३१. दुरुपचिण्णेति दुट्ठु उपचिण्णे दुरामट्ठे, अप्पटिग्गहितस्स आमिसभत्तभाजनादिनो कीळावसेन हत्थेन परामसने च तत्थजातकफलिनिं साखाय वा वल्लिया वा गहेत्वा चालने चाति अत्थो. उग्गहितस्स गहणेति अप्पटिग्गहितभावं ञत्वाव गहितस्स कस्सचि वत्थुनो पटिग्गहणे च. अन्तोवुत्थे चाति अकप्पियकुटिया अन्तो ठपेत्वा अरुणं उट्ठापिते च. सयंपक्के चाति यत्थ कत्थचि अत्तना पक्के च. अन्तोपक्के चाति अकप्पियकुटिया अन्तोयेव पक्के च. दुक्कटं निद्दिट्ठन्ति सम्बन्धो.
१५३२-३. पटिग्गहितके तस्मिं पटिग्गहितसञ्ञिस्साति सम्बन्धो. दन्तपोनं दन्तकट्ठं.
१५३४. भिक्खुनीनन्ति भिक्खुनो च भिक्खुनिया च भिक्खुनीनं, एकदेससरूपेकसेसो. एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे. विनिच्छयो नवमज्झिमथेरभिक्खुनीनं यतो अविसेसेन ¶ इच्छितब्बको, ततो तस्मा हेतुना सकलो अयं विनिच्छयो असमासतो मया कथितोति योजना. कुसलत्तिकादीसु विय अत्थसाकल्यस्स अत्थसङ्खेपतोव वत्तुं सक्कुणेय्यत्ता ‘‘सकलो’’ति वत्वापि कथाय वित्थारितभावं दस्सेतुमाह ‘‘असमासतो’’ति.
दन्तपोनकथावण्णना.
भोजनवग्गो चतुत्थो.
१५३५. ‘‘अचेलकादीन’’न्तिआदीसु ¶ ‘‘अचेलको नाम यो कोचि परिब्बाजकसमापन्नो नग्गो’’ति (पाचि. २७१) पदभाजने वुत्तं, तदट्ठकथाय ‘‘परिब्बाजकसमापन्नोति पब्बज्जं समापन्नो’’ति (पाचि. अट्ठ. २६९) वुत्तं, तस्मा अचेलकपब्बज्जमुपगतोयेवेत्थ अचेलको नाम. आदि-सद्देन ‘‘परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा’’ति (पाचि. २७०) मातिका-गते द्वे सङ्गण्हाति. इमेसु च द्वीसु ‘‘परिब्बाजको नाम भिक्खुञ्च सामणेरञ्च ठपेत्वा यो कोचि परिब्बाजकसमापन्नो’’ति (पाचि. २७१) वुत्तो परिब्बाजको नाम. ‘‘भिक्खुनिञ्च सिक्खमानञ्च सामणेरिञ्च ठपेत्वा या काचि परिब्बाजिकसमापन्ना’’ति (पाचि. २७१) वुत्ता परिब्बाजिका नामाति गहेतब्बा. परिब्बाजका पनेत्थ छन्नायेव गहेतब्बा. देन्तस्साति एत्थ ‘‘भिक्खुस्सा’’ति पकरणतो लब्भति, एत्थ ‘‘कायादिना’’ति सेसो. यथाह ‘‘ददेय्याति कायेन वा कायपटिबद्धेन वा निस्सग्गियेन वा देती’’ति (पाचि. २७१).
१५३६. तिकपाचित्तियन्ति तित्थिये तित्थियसञ्ञी, वेमतिको, अतित्थियसञ्ञीति तिके पाचित्तियत्तयं.
१५३७. अतित्थिये तित्थियसञ्ञिस्स, वेमतिकस्स च तस्स भिक्खुनो दुक्कटन्ति योजना.
१५३८-९. तेसन्ति तित्थियानं. बहिलेपनन्ति बहिसरीरे लिम्पितब्बं किञ्चि देन्तस्स. तेसं तित्थियानं सन्तिके समीपे अत्तनो भत्तपत्तादिकं भोजनं ठपेत्वा ‘‘भोजनं गण्हथा’’ति वदन्तस्स च अनापत्तीति योजना. ‘‘समुट्ठानं एळकूपम’’न्ति पदच्छेदो.
अचेलककथावण्णना.
१५४०-२. भिक्खु ¶ ¶ भिक्खुनो यं किञ्चि आमिसं दापेत्वा वा अदापेत्वा वाति योजना. किं वुत्तं होति? ‘‘एहावुसो, गामं वा निगमं वा पिण्डाय पविसिस्सामा’’ति (पाचि. २७५) सिक्खापदे वुत्तनयेनेव वत्वा येन सद्धिं गामं पिण्डाय पविट्ठो, तस्स भिक्खुस्स खादनीयादिभेदं यं किञ्चि आमिसं दापेत्वा वा अदापेत्वा वाति.
तं भिक्खुं ‘‘गच्छा’’ति वत्वा उय्योजेतीति योजना. किं वुत्तं होति? एवं यो भिक्खु तेन सद्धिं गामं पविट्ठो, तं ‘‘गच्छावुसो, न मे तया सद्धिं कथा वा निसज्जा वा फासु होति, एककस्स मे कथा वा निसज्जा वा फासु होती’’ति (पाचि. २७५) वत्वा तप्पच्चया तेसं इत्थियासद्धिं वचनादीनं अनाचारानं पच्चया गन्तुं नियोजेतीति. तप्पच्चयाति ‘‘उय्योजनमत्तस्मि’’न्ति विसेसनं. पठमेन चाति एत्थ च-सद्दो अट्ठानप्पयुत्तो ‘‘उय्योजनमत्तस्मिञ्चा’’ति योजेतब्बो. तस्साति उय्योजकस्स.
अस्साति उय्योजितस्स, अवयवसम्बन्धे सामिवचनं. उपचारस्मिं अतिक्कन्तेति वक्खमानलक्खणे दस्सनूपचारे वा सवनूपचारे वा अतिक्कन्तेति अत्थो, भावलक्खणे भुम्मं. पुन अस्साति उपचारस्स. द्वादसरतनपरियोसानं, तदन्तोगधं पाकारादि एव वा उपचारस्स सीमा नाम.
१५४३. तं सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘दस्सने’’तिआदि. अज्झोकासे दस्सने उपचारस्स द्वादस हत्था पमाणं देसिताति योजना. सवने च अज्झोकासे एवं सवनूपचारस्स अज्झोकासे द्वादस हत्था पमाणं देसिताति योजना, सवने च उपचारस्स अवधि द्वादसहत्थप्पमाणमेवाति वुत्तन्ति अत्थो. न चेतरेति इतरस्मिं ¶ अनज्झोकासे एवं उपचारस्स पमाणं द्वादसहत्था न च देसिता, किं नु ब्यावधाकरा कुट्टादयो उपचारस्स पमाणन्ति देसिताति वुत्तं होति. वुत्तञ्चेतं अट्ठकथायं ‘‘सचे पन अन्तरा कुट्टद्वारपाकारादयो होन्ति, तेहि अन्तरितभावोयेव दस्सनूपचारातिक्कमो, तस्स वसेन आपत्ति वेदितब्बा’’ति (पाचि. अट्ठ. २७६). इध उपचारद्वये समानेपि उय्योजितमवधिअन्तं सन्धाय असवनूपचारं वुत्तन्ति विञ्ञायति.
१५४४. ‘‘तिकपाचित्तीति उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीहि तिकपाचित्तियं ¶ . इतरेति अनुपसम्पन्ने. तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटं. ‘‘इतरेति सामणेरेयेवा’’ति निस्सन्देहे लिखितं. एतस्सेवत्थस्स वजिरबुद्धिनापि वुत्तभावो दस्सितो. तथादस्सनं पञ्चसहधम्मिकेसु इधाधिप्पेतमनुपसम्पन्नं सन्धाय वुत्तं चे, युज्जति. अञ्ञथा पाळिअट्ठकथासु ‘‘अनुपसम्पन्ने’’ति सामञ्ञेन निद्दिट्ठत्ता गहट्ठानुपसम्पन्नम्पि तथा उय्योजेन्तस्स अनापत्ति न वत्तब्बाति अम्हाकं खन्ति.
उभिन्नन्ति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नानं. निस्सन्देहे पन ‘‘भिक्खुसामणेरान’’न्ति लिखितं. कलिसासनारोपनेति एत्थ कलीति कोधो, तस्स सासनं आणा कलिसासनं, तस्स आरोपनं पवत्तनं कलिसासनारोपनं, तस्मिं, कोधवसेन ठाननिसज्जादीसु दोसं दस्सेत्वा ‘‘पस्सथ भो इमस्स ठानं निसज्जं आलोकितं विलोकितं, खाणुको विय तिट्ठति, सुनखो विय निसीदति, मक्कटो विय इतो चितो च विलोकेती’’ति एवं ‘‘अप्पेव नाम इमिनापि उब्बाळ्हो पक्कमेय्या’’ति अमनापवचनस्स भणनेति वुत्तं होति.
१५४५. उय्योजेन्तस्स ¶ किच्चेनाति विहारपालकादीनं भोजनहरणादिकिच्चेन पेसेन्तस्स, इमस्स उपलक्खणत्ता ‘‘अनापत्ति ‘उभो एकतो न यापेस्सामा’ति उय्योजेती’’तिआदिना (पाचि. २७८) अनापत्तिवारागता सब्बेपि पकारा गहेतब्बा.
उय्योजनकथावण्णना.
१५४६. खुद्दकेति एत्थ ‘‘सयनिघरे’’ति सेसो उपरि ‘‘असयनिघरे तस्स, सयनिघरसञ्ञिनो’’ति वक्खमानत्ता लब्भति. ‘‘महल्लके’’ति एत्थापि एसेव नयो. पिट्ठिसङ्घाटतो अड्ढतेय्यहत्थप्पमाणं यस्स वेमज्झे होति, ईदिसे खुद्दके सयनिघरेति अत्थो. पिट्ठिवंसन्ति पिट्ठिवंसेन नियमितं गेहमज्झं. तेनाह अट्ठकथायं ‘‘पिट्ठिवंसं अतिक्कमित्वा’ति इमिना मज्झातिक्कमं दस्सेती’’ति (पाचि. अट्ठ. २८०). सभोजनेति सह भोजनेहीति सभोजनं, तस्मिं सभोजने. अथ वा सभोजनेति सभोगे. रागपरियुट्ठितस्स पुरिसस्स हि इत्थी भोगो, इत्थिया च पुरिसो, मेथुनरागेन सारत्तपुरिसित्थिसहितेति वुत्तं होति. यथाह पदभाजने ‘‘सभोजनं नाम कुलं इत्थी चेव होति पुरिसो च, इत्थी च पुरिसो च उभो अनिक्खन्ता ¶ होन्ति, उभो अवीतरागा’’ति (पाचि. अट्ठ. २८१). इमिना परियुट्ठितस्स मेथुनरागग्गिनो तङ्खणे निब्बत्तभावो दीपितो. कुलेति घरे.
१५४७. हत्थपासन्ति अड्ढतेय्यरतनप्पमाणदेसं. पिट्ठिसङ्घाटकस्स चाति द्वारसबन्धस्स च. सयनस्साति सयन्ति एत्थाति सयनं, तस्स, आसन्ने ठाने यो निसीदति सभोजने कुले, ‘‘तस्सा’’ति इमिना योजेतब्बं, सयनस्स ¶ समीपे ठाने यो निसीदतीति अत्थो. महल्लकेति पुब्बे वुत्तप्पमाणतो महन्ते सयनिघरे. ‘‘ईदिसञ्च सयनिघरं महाचतुसालादीसु होती’’ति (पाचि. अट्ठ. २८०) अट्ठकथायं वुत्तं.
१५४८. सयनमेतस्स अत्थीति सयनी, सयनी च तं घरञ्चाति विग्गहो. तत्थाति सयनिघरे.
१५४९-५०. दुतिये सतीति दुतिये भिक्खुम्हि सति. यथाह अनापत्तिवारे ‘‘भिक्खु दुतियो होती’’ति (पाचि. २८३). वीतरागेसूति वीतरागपरियुट्ठानेसु. वुत्तलक्खणं पदेसन्ति खुद्दकमहन्तसेनासने वुत्तलक्खणपदेस. अनतिक्कम्म निसिन्नस्साति अनतिक्कमित्वा निसीदतो.
सभोजनकथावण्णना.
१५५२. तेसन्ति द्विन्नं अनियतसिक्खापदानं. एसन्ति इमेसं द्विन्नं रहोपटिच्छन्नरहोनिसज्जसिक्खापदानं, अयमेव विसेसोति अनन्तरसिक्खापदेन समुट्ठानभावसङ्खातो अयं विसेसो दीपितोति योजना.
रहोपटिच्छन्नरहोनिसज्जकथावण्णना.
१५५३-६. वुत्तोति निमन्तितो. सन्तं भिक्खुन्ति ‘‘कुलं उपसङ्कमिस्सामी’’ति यस्मिं पदेसे चित्तं उप्पन्नं, तस्स सामन्ता द्वादसहत्थब्भन्तरे ठितं भिक्खुन्ति अत्थो. यथाह ‘‘यत्थ ठितस्स कुलानि पयिरुपासनचित्तं उप्पन्नं, ततो पट्ठाय यं पस्से वा अभिमुखे वा पस्सति, यस्स च सक्का होति पकतिवचनेन आरोचेतुं, अयं सन्तो नामा’’ति (पाचि. अट्ठ. २९८). एत्थ ¶ यं द्वादसहत्थब्भन्तरे ठितेन सोतुं सक्का भवेय्य, तं ¶ पकतिवचनं नाम. अनापुच्छाति ‘‘अहं इत्थन्नामस्स घरं गच्छामी’’ति वा ‘‘चारित्तं आपुच्छामी’’ति वा ईदिसेन वचनेन अनापुच्छित्वा. चारित्तं आपज्जेय्य चेति यदि सञ्चरेय्याति वुत्तं होति. अञ्ञत्र समयाति ‘‘तत्थायं समयो, चीवरदानसमयो चीवरकारसमयो’’ति (पाचि. २९९) सिक्खापदे अनुपञ्ञत्तिवसेन वुत्ता दुविधा समया अञ्ञस्मिं काले.
आपत्तिभेदं दस्सेतुमाह ‘‘ठपेत्वा’’तिआदि. ‘‘अवीतिवत्ते मज्झन्हे’’ति इमिना पुरेभत्तं, पच्छाभत्तञ्च सङ्गहितं. एत्थ च पुरेभत्तं पच्छाभत्तन्ति येन भत्तेन निमन्तितो, तस्मिं अभुत्ते वा भुत्ते वाति अत्थो. यथाह ‘‘पुरेभत्तं नाम येन निमन्तितो, तं अभुत्तावी. पच्छाभत्तं नाम येन निमन्तितो, तं अन्तमसो कुसग्गेनपि भुत्तं होती’’ति (पाचि. ३००) पदभाजने वुत्तं. अञ्ञस्स घरन्ति निमन्तिततो अञ्ञस्स गेहं. घरूपचारोक्कमने दुक्कटन्ति सम्बन्धो, अत्तना गतगेहस्स उपचारोक्कमने दुक्कटन्ति अत्थो. पठमेन पादेनाति सम्बन्धो.
घरुम्मारेति अञ्ञस्स गेहुम्मारे. घरूपचारे दुक्कटं सन्धाय ‘‘अपरम्पि चा’’ति वुत्तं. ‘‘समतिक्कमे’’ति इमिना सह ‘‘घरुम्मारे’’ति पदं ‘‘घरुम्मारस्सा’’ति विभत्तिविपरिणामेन योजेतब्बं.
१५५७. ठितट्ठानेति यत्थ ठितस्स गमनचित्तं उप्पन्नं, तस्मिं ठाने द्वादसहत्थब्भन्तरेति इदं यथावुत्तनियामेनेव गहेतब्बं. ओलोकेत्वाति उभयपस्सं, अभिमुखञ्च ओलोकेत्वा. ‘‘यं पस्से वा अभिमुखे वा पस्सती’’ति (पाचि. अट्ठ. २९८) अट्ठकथायं वुत्तं.
१५५८. दूरेति ¶ द्वादसहत्थतो दूरमेवाह. इतो चितो च गवेसित्वा आरोचने किच्चं नत्थीति योजना.
१५५९. न दोसोति अनापत्ति. समयेति एत्थ ‘‘अनापुच्छतो’’ति सेसो. एत्थ च उपरि च ‘‘न दोसो’’ति पच्चेकं युज्जति. सन्तं भिक्खुन्ति सम्बन्धो. घरेनाति अञ्ञस्स घरेन, एत्थ ‘‘घरूपचारेन चा’’ति सेसो. आरामं गच्छतोति एत्थ तेन मग्गेनाति वुत्तं होति.
१५६०. ‘‘तेन ¶ मग्गेना’’ति च ‘‘गच्छतो’’ति च पदद्वयं ‘‘तित्थियानं पस्सय’’न्ति च ‘‘भिक्खुनिपस्सय’’न्ति च उभयत्थ तथा-सद्देन लब्भति. तेन घरेन, घरूपचारेन वा गन्तब्बमग्गेन तित्थियारामं वा भिक्खुनिपस्सयं वा गच्छतो अनापत्तीति अत्थो. आपदाय गच्छतीति योजना. जीवितब्रह्मचरियन्तराया आपदा. आसनसालं वाति सीहळदीपे विय भिक्खूनं भुञ्जनत्थाय यत्थ दानपतीहि आसनानि पञ्ञापीयन्ति, तं आसनसालं वा, भोजनसालन्ति अत्थो. ‘‘आपदायासनसाल’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन यकारलोपो. भत्तियस्स घरन्ति निमन्तितघरं वा सलाकभत्तदायकानं वा घरं.
१५६१. पवेसनं क्रियं. अनापुच्छनं अक्रियं. अचित्तकसमुट्ठानमिस्सकत्ता ‘‘अचित्त’’न्ति वुत्तं. कुसलाकुसलाब्याकतानं अञ्ञतरचित्तसमङ्गिना आपज्जितब्बं सन्धाय ‘‘तिचित्तञ्चा’’ति वुत्तं.
चारित्तकथावण्णना.
१५६२. ‘‘सब्बा’’ति इदं विवरन्तो ‘‘चतुमासपवारणा पुनपवारणा निच्चपवारणा’’ति पवारणत्तयं दस्सेति. एत्थ च ¶ ‘‘चतुमासपच्चयपवारणा सादितब्बाति गिलानपच्चयपवारणा सादितब्बा’’ति (पाचि. ३०७) पदभाजने वुत्तं. पुनपवारणा च चत्तारोयेव मासे भेसज्जेन पवारणं. तेनाह अट्ठुप्पत्तियं ‘‘तेन हि त्वं महानाम सङ्घं अपरम्पि चतुमासं भेसज्जेन पवारेही’’ति. निच्चपवारणा नाम यावजीवं भेसज्जेहेव पवारणा. वुत्तम्पि चेतं भगवता अट्ठुप्पत्तियं ‘‘तेन हि त्वं महानाम सङ्घं यावजीवं भेसज्जेन पवारेही’’ति (पाचि. ३०३).
सब्बा चेता पवारणा भेसज्जपरियन्तरत्तिपरियन्ततदुभयपरियन्तअपरियन्तवसेन चतुब्बिधा होन्ति. यथाह –
‘‘भेसज्जपरियन्ता नाम भेसज्जानि परिग्गहितानि होन्ति ‘एत्तकेहि भेसज्जेहि पवारेमी’ति. रत्तिपरियन्ता नाम रत्तियो परिग्गहितायो होन्ति ‘एत्तकासु रत्तीसु पवारेमी’ति. भेसज्जपरियन्ता च रत्तिपरियन्ता च नाम भेसज्जानि च परिग्गहितानि होन्ति रत्तियो च परिग्गहितायो होन्ति ‘एत्तकेहि भेसज्जेहि एत्तकासु रत्तीसु ¶ पवारेमी’ति. नेवभेसज्जपरियन्ता नरत्तिपरियन्ता नाम भेसज्जानि च अपरिग्गहितानि होन्ति रत्तियो च अपरिग्गहितायो होन्ती’’ति (पाचि. ३०७).
१५६३. ‘‘सादितब्बा’’ति वुत्ते सादियनप्पकारे दस्सेतुमाह ‘‘विञ्ञापेस्सामी’’तिआदि. भेसज्जम्पि सति मे पच्चये विञ्ञापेस्सामीति योजना, ‘‘सादितब्बा’’ति इमिना सम्बन्धो. तदेव ब्यतिरेकतो दस्सेतुमाह ‘‘न पटिक्खिपितब्बा’’ति. पटिक्खेपकारणं दस्सेतुमाह ‘‘रोगोदानि न मेति चा’’ति. सा तिविधा पवारणा.
१५६४. तिकपाचित्तियं ¶ वुत्तन्ति ‘‘ततुत्तरि ततुत्तरिसञ्ञी, वेमतिको, नततुत्तरिसञ्ञी भेसज्जं विञ्ञापेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३०९) वुत्तं पाचित्तियत्तयं. इध ततुत्तरीति एत्थ येहि भेसज्जेहि पवारितो, यासु च रत्तीसु पवारितो, ततो चे उत्तरि अधिकन्ति अत्थो. यथाह ‘‘भेसज्जपरियन्ते येहि भेसज्जेहि पवारितो होति, तानि भेसज्जानि ठपेत्वा अञ्ञानि भेसज्जानि विञ्ञापेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति च ‘‘रत्तिपरियन्ते यासु रत्तीसु पवारितो होति, ता रत्तियो ठपेत्वा अञ्ञासु रत्तीसु विञ्ञापेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३०८) च. तत्थ वेमतिकस्स च दुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
१५६५. ततो चतुमासतो उत्तरि अतिरेकं ततुत्तरि, ततुत्तरि न होतीति नततुत्तरि, नततुत्तरीति सञ्ञा अस्स अत्थीति नततुत्तरिसञ्ञी, भिक्खु, तस्स अनापत्तीति योजना. येहि भेसज्जेहि पवारितो, तानि विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति सह सेसेन योजेतब्बं. यथाह ‘‘अनापत्ति येहि भेसज्जेहि पवारितो होति, तानि भेसज्जानि विञ्ञापेती’’ति (पाचि. ३१०). येन वा येहि भेसज्जेहि यासु वा रत्तीसु पवारितो, ततो अञ्ञम्पि यथातथं आचिक्खित्वा भिय्यो विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति सह सेसेन योजेतब्बं. यथातथं आचिक्खित्वा भिय्यो विञ्ञापेन्तस्साति एत्थ ‘‘इमेहि तया भेसज्जेहि पवारितम्ह, अम्हाकञ्च इमिना च इमिना च भेसज्जेन अत्थो’ति आचिक्खित्वा विञ्ञापेति, ‘यासु तया रत्तीसु पवारितम्ह, तायो च रत्तियो वीतिवत्ता, अम्हाकञ्च भेसज्जेन अत्थो’ति आचिक्खित्वा विञ्ञापेती’’ति (पाचि. ३१०) वचनतो यथातथं वत्वा अधिकं विञ्ञापेन्तस्साति अत्थो.
१५६६. अञ्ञस्स ¶ ¶ भिक्खुस्स अत्थाय वा विञ्ञापेन्तस्स भिक्खुस्स अनापत्तीति योजना. ञातकानं विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति एत्थ ञातकानं सन्तकं विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति अत्थो. अत्तनो वा धनेन विञ्ञापेन्तस्स अनापत्तीति योजना. एत्थ धनं नाम तण्डुलादि कप्पियवत्थु.
१५६७. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘विञ्ञापेन्तस्सा’’ति इदं पच्चामसति. उम्मत्तकादीनन्ति विसेसितब्बमपेक्खित्वा ‘‘विञ्ञापेन्तान’’न्ति बहुवचनं कातब्बं.
भेसज्जकथावण्णना.
१५६८. उय्युत्तन्ति सङ्गामत्थाय कतउय्योगं, गामतो निक्खम्म गच्छन्तं वा एकत्थ सन्निविट्ठं वा. यथाह ‘‘उय्युत्ता नाम सेना गामतो निक्खमित्वा निविट्ठा वा होति पयाता वा’’ति (पाचि. ३१४). अञ्ञत्र पच्चयाति ठपेत्वा तथारूपपच्चयं.
१५६९. दस्सनस्सुपचारस्मिन्ति एत्थ दस्सनूपचारं नाम यस्मिं ठाने ठितस्स सेना पञ्ञायति, तं ठानं. यथाह ‘‘यत्थ ठितो पस्सति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३१४). उपचारं विमुञ्चित्वा पस्सन्तस्साति यथावुत्तदस्सनोपचारट्ठानं एत्थ ठत्वा ओलोकेतुं न सुकरन्तिआदिना कारणेन तं ठानं पहाय अञ्ञत्थ विलोकेन्तस्साति वुत्तं होति. केनचि पटिच्छन्नं हुत्वा अदिस्समानम्पि निन्नं ठानं ओतिण्णं अपञ्ञायमानम्पि पञ्ञायन्तम्पि ओलोकेतुं न सक्का एवमेव विनिच्छयो वेदितब्बो. यथाह ‘‘केनचि अन्तरिता वा निन्नं ओरुळ्हा वा न दिस्सती’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. ३१४). पयोगतोति यथावुत्तदस्सनपयोगगणनाय.
१५७०. इदानि ¶ चतुरङ्गसेनालक्खणं दस्सेतुमाह ‘‘आरोहा पन चत्तारो’’तिआदि. आरोहाति एत्थ हत्थारोहा दट्ठब्बा. तप्पादरक्खकाति तस्स पादरक्खकाति विग्गहो. द्वे द्वेति एकेकं पादं रक्खन्ता द्वे द्वे. द्वादसपोसोति द्वादस पोसा एतस्साति विग्गहो. द्वादसपुरिसयुत्तो एको हत्थी नाम.
१५७१. आरोहोति ¶ एत्थ अस्सारोहो वुच्चति. तिपुरिसोति तयो पुरिसा अस्साति विग्गहो. हयोति अस्सो. एको सारथीति रथचारिको. ‘‘योधो एको’’ति पदच्छेदो. आणिरक्खाति रथचक्कद्वयस्स अगळनत्थं अक्खकस्स उभोसु कोटीसु आकोटिता द्वे आणियो रक्खनका.
१५७२. चतुपोसोति चत्तारो पोसा यस्साति विग्गहो. चतुसच्चविभाविनाति चतुन्नं अरियसच्चानं देसकेन भगवता. पदहत्थाति आवुधहत्था. पज्जते गम्यते अनेन परे हनितुन्ति पदं, आवुधं, पदानि हत्थेसु येसं ते पदहत्थाति भिन्नाधिकरणो बाहिरत्थसमासो यथा ‘‘वजिरपाणी’’ति. पत्तिपदाति-सद्दो अनत्थन्तरा, मनुस्ससेनाय अधिवचनं.
१५७३. चतुरङ्गसमायुत्ताति चतूहि अङ्गेहि अवयवेहि समायुत्ताति विग्गहो.
१५७४. हत्थिआदीसूति यथावुत्तलक्खणहत्थिअस्सरथपदातिनामकेसु चतूसु अङ्गेसु, निद्धारणे भुम्मं. एकेकन्ति एकेकं अङ्गं. एतेसु अवकंसतो एकं पुरिसारुळ्हमपि हत्थिञ्च तथा अस्सञ्च एकं पदहत्थपुरिसञ्च एकमेकं ¶ कत्वा आह ‘‘एकेकं दस्सनत्थाय गच्छतो’’ति. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अन्तमसो एकपुरिसारुळ्हं एकम्पि हत्थिम्पी’’तिआदि (पाचि. अट्ठ. ३१५). अनुय्युत्तेपीति सङ्गामं विना अञ्ञेन कारणेन निक्खन्ते. यथाह ‘‘अनुय्युत्ता नाम राजा उय्यानं वा नदिं वा गच्छति, एवं अनुय्युत्ता होती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३१५).
१५७५. सम्पत्तन्ति एत्थ ‘‘सेन’’न्ति पकरणतो लब्भति. आपदासूति जीवितब्रह्मचरियन्तराये सति ‘‘एत्थ गतो मुच्चिस्सामी’’ति गच्छतो अनापत्ति. तथारूपे पच्चये गिलानावलोकनादिके गमनानुरूपपच्चये सति अनापत्तीति योजना.
उय्युत्तकथावण्णना.
१५७६-७. ‘‘सिया च तस्स भिक्खुनो कोचिदेव पच्चयो सेनं गमनाय, दिरत्ततिरत्तं तेन भिक्खुना सेनाय वसितब्ब’’न्ति (पाचि. ३१८) अनुञ्ञातत्ता केनचि करणीयेन ¶ सङ्गामत्थं उय्युत्ताय सेनाय दिरत्ततिरत्तं पटिपाटिया वसित्वा चतुत्थरत्तियं वसन्तस्स पन भिक्खुनो आपत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘चतुत्थे’’तिआदि. अनापत्तिवारे ‘‘गिलानो वसती’’ति (पाचि. ३२१) वुत्तत्ता आह ‘‘अरोगवा’’ति. सेनायाति एत्थ परिक्खेपारहट्ठानेन वा सञ्चरणपरियन्तेन वा सेना परिच्छिन्दितब्बा, एवं परिच्छिन्नाय सेनाय अन्तोवाति अत्थो.
तिकपाचित्तियन्ति ‘‘अतिरेकतिरत्ते अतिरेकसञ्ञी, वेमतिको, ऊनकसञ्ञी सेनाय वसति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३२०) पाचित्तियत्तयं वुत्तं.
सेनावासकथावण्णना.
१५८०. उय्योधिकं ¶ नाम सङ्गामट्ठानं. यथाह अट्ठकथायं ‘‘उग्गन्त्वा उग्गन्त्वा एत्थ युज्झन्तीति उय्योधिकं, सम्पहारट्ठानस्सेतं अधिवचन’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ३२२). बलग्गन्ति ‘‘एत्तका हत्थी’’तिआदिना (पाचि. ३२४) पदभाजनागतनयेन बलस्स गणनट्ठानं बलग्गं. यथाह ‘‘बलस्स अग्गं जानन्ति एत्थाति बलग्गं, बलगणनट्ठानन्ति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ३२२). सेनाब्यूहन्ति ‘‘इतो हत्थी होन्तु, इतो अस्सा, इतो रथा, इतो पत्ती होन्तू’’ति (पाचि. ३२४) पदभाजने वुत्तसेनासन्निवेसट्ठानं सेनाब्यूहं. यथाह ‘‘सेनाय वियूहं सेनाब्यूहं, सेनासन्निवेसस्सेतं अधिवचन’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ३२२).
१५८१. पुरिमेति अनन्तरसिक्खापदे. ‘‘द्वादसपुरिसो हत्थी’’इति यो हत्थी वुत्तोति योजना. तेनाति तेन हत्थिना हेतुभूतेन.
१५८२. ‘‘सेसेसू’’ति इमिना अस्सानीकरथानीकपत्तानीका गहिता. पत्तानीकं नाम ‘‘चत्तारो पुरिसा पदहत्था पत्ती पच्छिमं पत्तानीक’’न्ति (पाचि. ३२४) सेनङ्गेसु पटिनिद्देसेन निब्बिसेसं कत्वा वुत्तं. तिण्णन्ति एतेसं उय्युत्तादीनं.
उय्योधिककथावण्णना.
अचेलकवग्गो पञ्चमो.
१५८३. पिट्ठादीहीति ¶ एत्थ आदि-सद्देन पूवादिं सङ्गण्हाति. यथाह ‘‘सुरा नाम पिट्ठसुरा पूवसुरा ओदनसुरा किण्णपक्खित्ता सम्भारसंयुत्ता’’ति (पाचि. ३२८). एत्थ च पिट्ठं भाजने पक्खिपित्वा तज्जं उदकं दत्वा पक्खिपित्वा कता पिट्ठसुरा. एवं ¶ पूवे, ओदने च भाजने पक्खिपित्वा तज्जं उदकं दत्वा मद्दित्वा कता ‘‘पूवसुरा, ओदनसुरा’’ति वुच्चति. ‘‘किण्णा’’ति पन तस्सा सुराय बीजं वुच्चति, ये ‘‘सुरामोदका’’तिपि वुच्चन्ति, ते पक्खिपित्वा कता किण्णपक्खित्ता. हरीतकिसासपादिनानासम्भारेहि संयोजिता सम्भारसंयुत्ता.
पुप्फादीहीति एत्थ आदि-सद्देन फलादीनं गहणं. यथाह ‘‘मेरयो नाम पुप्फासवो फलासवो मध्वासवो गुळासवो सम्भारसंयुत्तो’’ति (पाचि. ३२८). तत्थ च पुप्फासवो नाम मधुकपुप्फादीनं जातिरसकतो चेव तालनाळिकेरपुप्फानञ्च रसो चिरपरिवासितो. फलासवो पन मुद्दिकापनसफलादीनि मद्दित्वा तेसं रसेन कतो. मध्वासवो नाम मुद्दिकानं जातिरसेन कतो. मक्खिकामधुनापि करीयतीति वदन्ति. उच्छुरसो गुळासवो. हरीतकामलककटुकभण्डादिनानासम्भारानं रसो चिरपरिवासितो सम्भारसंयुत्तो. आसवो मेरयं होतीति योजना.
१५८४. बीजतो पट्ठायाति सम्भारे पटियादित्वा चाटियं पक्खित्तकालतो पट्ठाय तालनाळिकेरादीनं पुप्फरसे पुप्फतो गळिताभिनवकालतोयेव च पट्ठाय. पिवन्तस्साति एत्थ ‘‘कुसग्गेना’’तिपि सेसो. उभयम्पि चाति सुरं, मेरयञ्चाति उभयम्पि. बीजतो पन पट्ठाय कुसग्गेन पिवन्तस्सपि भिक्खुनो पाचित्तियं होतीति योजेतब्बं. पयोगबाहुल्लेन आपत्तिबाहुल्लं दस्सेतुमाह ‘‘पयोगे च पयोगे चा’’ति. इदञ्च विच्छिन्दित्वा विच्छिन्दित्वा पिवन्तस्स भिक्खुनो पयोगे च पयोगे च पाचित्तियं होतीति योजेतब्बं. यथाह ‘‘विच्छिन्दित्वा विच्छिन्दित्वा पिवतो पयोगगणनाय आपत्तियो’’ति (पाचि. अट्ठ. ३२८). एकेनेव पयोगेन बहुम्पि पिवन्तस्स एकं एव ¶ आपत्तिं ब्यतिरेकतो दीपेति. यथाह ‘‘एकेन पन पयोगेन बहुम्पि पिवन्तस्स एका आपत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३२८).
१५८५. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘मज्जे मज्जसञ्ञी, मज्जे वेमतिको, मज्जे अमज्जसञ्ञी पिवति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३२८) तिकपाचित्तियं वुत्तं.
१५८६. ‘‘अनापत्ति ¶ नमज्जं होति मज्जवण्णं मज्जगन्धं मज्जरसं, तं पिवती’’ति (पाचि. ३२८) वुत्तत्ता आह ‘‘अमज्जं मज्जवण्ण’’न्तिआदि. अरिट्ठं नाम आमलकफलरसादीहि कतो आसवविसेसो. लोणसोवीरकं नाम अट्ठकथायं –
‘‘हरीतकामलकविभीतककसावे, सब्बधञ्ञानि, सब्बअपरण्णानि, सत्तन्नम्पि धञ्ञानं ओदनं, कदलिफलादीनि सब्बफलानि, वेत्तकेतकखज्जूरिकळीरादयो सब्बकळीरे, मच्छमंसखण्डानि, अनेकानि च मधुफाणितसिन्धवलोणतिकटुकादीनि भेसज्जानि पक्खिपित्वा कुम्भिमुखं लिम्पित्वा एकं वा द्वे वा तीणि वा संवच्छरानि ठपेन्ति, तं परिपच्चित्वा जम्बुरसवण्णं होति. वातकासकुट्ठपण्डुभगन्दलादीनञ्च सिनिद्धभोजनभुत्तानञ्च उत्तरपानं भत्तजीरणकभेसज्जं तादिसं नत्थि. तं पनेतं भिक्खूनं पच्छाभत्तम्पि वट्टति, गिलानानं पाकतिकमेव. अगिलानानं पन उदकसम्भिन्नं पानपरिभोगेना’’ति (पारा. अट्ठ. २.१९२) –
विभावितो भेसज्जविसेसो. सुत्तं नाम अनेकेहि भेसज्जेहि अभिसङ्खतो अमज्जभूतो आसवविसेसो.
१५८७. वासगाहापनत्थायाति ¶ सुगन्धिभावगाहापनत्थं. ईसकन्ति मज्जवण्णगन्धरसा यथा न पञ्ञायन्ति, एवं अप्पमत्तकं. यथाह ‘‘अनतिक्खित्तमज्जेयेव अनापत्ति. यं पन अतिक्खित्तमज्जं होति, यत्थ मज्जस्स वण्णगन्धरसा पञ्ञायन्ति, तस्मिं आपत्तियेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ३२९). सूपादीनं तु पाकेति एत्थ आदि-सद्देन मंसपाकादयो सङ्गहिता. यथाह ‘‘सूपसम्पाके मंससम्पाके तेलसम्पाके’’ति (पाचि. ३२८).
१५८८. वत्थुअजानना अचित्तन्ति सम्बन्धो. यथाह ‘‘वत्थुअजाननताय चेत्थ अचित्तकता वेदितब्बा’’ति (पाचि. अट्ठ. ३२९). वत्थुअजाननता च नाम ‘‘मज्ज’’न्ति अजाननभावो. इदन्ति इदं सिक्खापदं. च-सद्देन अञ्ञानि च गिरग्गसमज्जादिसिक्खापदानि समुच्चिनोति. अकुसलेनेवाति अकुसलचित्तेनेव. पानतोति पातब्बतो. लोकवज्जकन्ति साधुलोकेन वज्जेतब्बन्ति अत्थो. लोकवज्जमेव लोकवज्जकं.
ननु ¶ चेत्थ वत्थुअजाननताय अचित्तकत्ते तंवत्थुअजाननं कुसलाब्याकतचित्तसमङ्गिनोपि सम्भवति, कस्मा ‘‘अकुसलेनेव पानतो लोकवज्जक’’न्ति वुत्तन्ति? वुच्चते – यस्मा अमज्जसञ्ञाय पिवतो, मज्जसञ्ञाय च पिवतो मज्जं वत्थुनियामेन किलेसुप्पत्तियाव पच्चयो होति, यथा मज्जं पीतं अजानन्तस्सापि अकुसलानमेव पच्चयो होति, न कुसलानं, तथा अज्झोहरणकालेपि वत्थुनियामेन अकुसलस्सेव पच्चयो होतीति कत्वा वुत्तं ‘‘अकुसलेनेव पानतो लोकवज्जक’’न्ति. यथा तं निळिनिजातके (जा. २.१८.१ आदयो; जा. अट्ठ. ५.१८.१ आदयो) भेसज्जसञ्ञाय इत्थिया मग्गे अङ्गजातं पवेसेन्तस्स कुमारस्स ‘‘इत्थी’’ति वा ‘‘तस्सा मग्गे मेथुनं पटिसेवामी’’ति वा सञ्ञाय ¶ अभावेपि कामरागुप्पत्तिया सीलादिगुणपरिहानि वत्थुनियामतो च अहोसि, एवमिधापि दट्ठब्बो.
केचि पन ‘‘अकुसलेनेव पानतो’’ति इदं इमस्स सिक्खापदस्स सचित्तकपक्खं सन्धाय वुत्तं, अञ्ञथा पाणातिपातादीसुपि अतिप्पसङ्गोति मञ्ञमाना बहुकारणं, नियमनञ्च दस्सेसुं. विनयट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ३२९), पन खुद्दकपाठट्ठकथायं (खु. पा. अट्ठ. सिक्खापदवण्णना), विभङ्गट्ठकथादीसु च ‘‘तिचित्त’’न्ति अवत्वा ‘‘अकुसलचित्त’’मिच्चेव वुत्तत्ता, सिक्खापदस्स सामञ्ञलक्खणं दस्सेन्तेन पक्खन्तरलक्खणदस्सनस्स अयुत्तत्ता च अट्ठकथासु यथारुतवसेनेव अत्थग्गहणे च कस्सचि विरोधस्स असम्भवतो सचित्तकपक्खमेव सन्धाय अकुसलचित्तता, लोकवज्जता चेत्थ न वत्तब्बा. ‘‘वत्थुं जानित्वापि अजानित्वापि मज्जं पिवतो भिक्खुस्स पाचित्तियं. सामणेरस्स पन जानित्वाव पिवतो सीलभेदो, न अजानित्वा’’ति (माहाव. अट्ठ. १०८ अत्थतो समानं) यं वुत्तं, तत्थ कारणं मग्गितब्बं. सिक्खापदपञ्ञत्तिया बुद्धानमेव विसयत्ता न तं मग्गितब्बं, यथापञ्ञत्तेयेव वत्तितब्बं. इदं पन सिक्खापदं अकुसलचित्तं, सुखोपेक्खावेदनानं वसेन दुवेदनञ्च होति. विनयट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ३२९), पन मातिकट्ठकथायञ्च (कङ्खा. अट्ठ. सुरापानसिक्खापदवण्णना) ‘‘तिवेदन’’न्ति पाठो दिस्सति, खुद्दकपाठवण्णनाय (खु. पा. अट्ठ. सिक्खापदवण्णना), विभङ्गट्ठकथादीसु (विभ. अट्ठ. ७०३ आदयो) च ‘‘सुखमज्झत्तवेदनावसेन दुवेदन’’न्ति च ‘‘लोभमोहमूलवसेन द्विमूलक’’न्ति च वुत्तत्ता सो ‘‘पमादपाठो’’ति गहेतब्बो.
सुरापानकथावण्णना.
१५८९. येन ¶ ¶ केनचि अङ्गेनाति अङ्गुलिआदिना येन केनचि सरीरावयवेन. हसाधिप्पायिनोति हसे अधिप्पायो हसाधिप्पायो, सो एतस्स अत्थीति विग्गहो, तस्स, इमिना कीळाधिप्पायरहितस्स अनापत्तिं ब्यतिरेकतो दीपेति. वक्खति च ‘‘अनापत्ति नहसाधिप्पायस्सा’’ति. फुसतो फुसन्तस्स.
१५९०. सब्बत्थाति सब्बेसु उपसम्पन्नानुपसम्पन्नेसु. कायपटिबद्धादिके नयेति ‘‘कायेन कायपटिबद्धं आमसति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिएवमादिना (पाचि. ३३२) दस्सिते नये. अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तीणि दुक्कटानि वुत्तानीति आह ‘‘तथेवानुपसम्पन्ने, दीपितं तिकदुक्कट’’न्ति. एत्थ च ‘‘तथेवा’’ति इमिना उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तिकपाचित्तियस्स वुत्तभावो दीपितो होति. यथा उपसम्पन्ने तिकपाचित्तियं दीपितं, तथेव अनुपसम्पन्ने तिकदुक्कटं दीपितन्ति योजना.
१५९१. एत्थ…पे… भिक्खुनीति एत्थ भिक्खुपि भिक्खुनिया अनुपसम्पन्नट्ठाने ठितोति वेदितब्बो.
१५९२. नहसाधिप्पायस्स फुसतोति हसाधिप्पायं विना वन्दनादीसु पादादिसरीरावयवेन परं फुसन्तस्स. किच्चे सतीति पिट्ठिपरिकम्मादिकिच्चे सति.
अङ्गुलिपतोदककथावण्णना.
१५९३. जलेति एत्थ ‘‘उपरिगोप्फके’’ति सेसो. यथाह ‘‘उपरिगोप्फके उदके’’ति (पाचि. ३३७). निमुज्जनादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन उम्मुज्जनप्लवनानि गहितानि. यथाह ‘‘उपरिगोप्फके उदके हसाधिप्पायो निमुज्जति वा उम्मुज्जति वा पलवति ¶ वा’’ति (पाचि. ३३७). ‘‘केवल’’न्ति इमिना नहानादिकिच्चेन ओतरन्तस्स अनापत्तीति दीपेति.
१५९४. उपरिगोप्फके जलेति गोप्फकानं उपरिभागप्पमाणे जले. निमुज्जेय्यपि वाति अन्तोजलं पविसन्तो निमुज्जेय्य वा. तरेय्य वाति प्लवेय्य वा.
१५९५-६. अन्तोयेवोदके ¶ निमुज्जित्वान गच्छतो तस्स हत्थपादपयोगेहि पाचित्तिं परिदीपयेति योजना.
१५९७. हत्थादिसकलसरीरावयवं सङ्गण्हितुं ‘‘येन येना’’ति अनियमामेडितमाह. जलं तरतो भिक्खुनो येन येन पन अङ्गेन तरणं होतीति योजना.
१५९८. तरुतो वापीति रुक्खतोपि वा. तिकपाचित्तियन्ति उदके हसधम्मे हसधम्मसञ्ञिवेमतिकअहसधम्मसञ्ञीनं वसेन तिकपाचित्तियं. ‘‘तिकदुक्कट’’न्ति पाठो दिस्सति, ‘‘उदके अहसधम्मे हसधम्मसञ्ञी, आपत्ति दुक्कटस्स. उदके अहसधम्मे वेमतिको, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ३३८) वत्वा ‘‘उदके अहसधम्मे अहसधम्मसञ्ञी, अनापत्ती’’ति (पाचि. ३३८) ततियविकप्पे पाळियं अनापत्ति वुत्ताति सो पमादपाठो, ‘‘द्विकदुक्कट’’न्ति पाठोयेव गहेतब्बो.
१५९९. नावं तीरे उस्सारेन्तोपि वाति सम्बन्धो. उस्सारेन्तोति तीरमारोपेन्तो. ‘‘कीळती’’ति इदं ‘‘पाजेन्तो’’ति इमिनापि योजेतब्बं.
१६००. कथलाय वाति खुद्दककपालिकाय वा. उदकन्ति एत्थ ‘‘भाजनगतं वा’’ति सेसो. ‘‘भाजनगतं उदकं वा’’ति (पाचि. ३३८) हि पदभाजने वुत्तं.
१६०१. कञ्चिकं ¶ वाति धञ्ञरसं वा. अपि-सद्दो ‘‘खीरं वा तक्कं वा रजनं वा पस्सावं वा’’ति (पाचि. ३३८) पाळियं आगते सम्पिण्डेति. चिक्खल्लं वापीति उदककद्दमं वा. एत्थ विसेसजोतकेन अपि-सद्देन ‘‘अपिच उपरिगोप्फके वुत्तानि उम्मुज्जनादीनि ठपेत्वा अञ्ञेन येन केनचि आकारेन उदकं ओतरित्वा वा अनोतरित्वा वा यत्थ कत्थचि ठितं उदकं अन्तमसो बिन्दुं गहेत्वा खिपनकीळायपि कीळन्तस्स दुक्कटमेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ३३६) अट्ठकथागतं विनिच्छयविसेसं सम्पिण्डेति. विक्खिपन्ति विक्खिपित्वा.
१६०२. सति ¶ किच्चे जलं विगाहित्वा निमुज्जनादिकं करोन्तस्स अनापत्तीति योजना. किच्चं नाम नहानादिकं.
१६०३. अनन्तरस्साति अङ्गुलिपतोदकसिक्खापदस्स. विसेसोव विसेसता, कोचि विसेसो नत्थीति अत्थो.
हसधम्मकथावण्णना.
१६०४-५. यो भिक्खु भिक्खुना पञ्ञत्तेन वुच्चमानो अस्स वचनं अकत्तुकामताय आदरं पन सचे न करोति, तस्स तस्मिं अनादरिये पाचित्तियमुदीरयेति योजना, इमिना वाक्येन पुग्गलानादरमूलकं पाचित्तियं वुत्तं. यथाह ‘‘अनादरियं नाम द्वे अनादरियानि पुग्गलानादरियञ्च धम्मानादरियञ्चा’’ति (पाचि. ३४२), ‘‘पुग्गलानादरियं नाम उपसम्पन्नेन पञ्ञत्तेन वुच्चमानो ‘अयं उक्खित्तको वा वम्भितो वा गरहितो वा इमस्स वचनं अकतं भविस्सती’ति अनादरियं करोति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३४२) च.
धम्ममेव वा असिक्खितुकामो यो भिक्खु भिक्खुना पञ्ञत्तेन वुच्चमानो अस्स वचनं अकत्तुकामताय आदरं ¶ पन सचे न करोति, तस्स तस्मिं अनादरिये पाचित्तियमुदीरयेति योजना, इमिना धम्मानादरियमूलकं पाचित्तियं वुत्तं. यथाह ‘‘धम्मानादरियं नाम उपसम्पन्नेन पञ्ञत्तेन वुच्चमानो कथायं नस्सेय्य वा विनस्सेय्य वा अन्तरधायेय्य वा, तं नसिक्खितुकामो अनादरियं करोति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३४२). अनादरियेति निमित्तत्थे भुम्मं.
१६०६. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी, वेमतिको, अनुपसम्पन्नसञ्ञी अनादरियं करोति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३४३) तिकपाचित्तियं वुत्तं. तिकातीतेनाति लोकत्तिकमतिक्कन्तेन. अनुपसम्पन्नानादरे तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटं.
१६०७. सुत्तेनेवाभिधम्मेनाति एत्थ एवकारो ‘‘दुक्कट’’न्ति इमिना योजेतब्बो. ‘‘सुत्तेन ¶ अभिधम्मेना’’ति पदद्वयेन अभेदोपचारतो सुत्ताभिधम्मागतो परियत्तिधम्मो वुत्तो. अपञ्ञत्तेनाति पञ्ञत्तसङ्खातविनयतो अञ्ञत्ता अपञ्ञत्तेन. ‘‘अपञ्ञत्तेना’’ति इदं ‘‘सुत्तेन अभिधम्मेना’’ति पदद्वयविसेसनं. भिक्खुना वुत्तस्स तस्मिं भिक्खुम्हि वा धम्मे वा अनादरं करोतो दुक्कटमेव. सामणेरेन उभयेनपि पञ्ञत्तेन वा अपञ्ञत्तेन वा वुत्तस्स तस्मिं सामणेरे वा पञ्ञत्ते वा अपञ्ञत्ते वा धम्मे अनादरं करोतो भिक्खुस्स दुक्कटमेवाति योजना.
१६०८. दोसोति पाचित्तियदुक्कटसङ्खातो कोचि दोसो.
१६०९. एत्थाति ¶ इमस्मिं आचरियानं गाहे. गारय्हो आचरियुग्गहो नेव गहेतब्बोति योजना. गारय्हो आचरियुग्गहोति एत्थ ‘‘यस्मा उच्छुरसो सत्ताहकालिको, तस्स कसटो यावजीविको, द्विन्नंयेव समवायो उच्छुयट्ठि, तस्मा विकाले उच्छुयट्ठिं खादितुं वट्टति गुळहरीतके विया’’ति एवमादिको सम्पति निब्बत्तो गारय्हाचरियवादो. कतरो पन गहेतब्बोति? पवेणिया आगतो आचरियुग्गहोव गहेतब्बो.
कुरुन्दियं पन ‘‘लोकवज्जे आचरियुग्गहो न वट्टति, पण्णत्तिवज्जे पन वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३४४) वुत्तं. महापच्चरियं ‘‘सुत्तं, सुत्तानुलोमञ्च उग्गहितकानंयेव आचरियानं उग्गहो पमाणं, अजानन्तानं कथा अप्पमाण’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ३४४) वुत्तं. ‘‘तं सब्बं पवेणिया आगते समोधानं गच्छती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३४४) अट्ठकथायं वुत्तं. एत्थ लोकवज्जे आचरियुग्गहो न वट्टतीति लोकवज्जसिक्खापदे आपत्तिट्ठाने यो आचरियवादो, सो न गहेतब्बो, लोकवज्जमतिक्कमित्वा ‘‘इदं अम्हाकं आचरियुग्गहो’’ति वदन्तस्स उग्गहो न वट्टतीति अधिप्पायो. सुत्तानुलोमं नाम अट्ठकथा. पवेणिया आगते समोधानं गच्छतीति ‘‘पवेणिया आगतो आचरियुग्गहोव गहेतब्बो’’ति (पाचि. अट्ठ. ३४४) एवं वुत्ते महाअट्ठकथावादेयेव सङ्गहं गच्छतीति अधिप्पायो.
अनादरियकथावण्णना.
१६१०-१. ‘‘यो पन भिक्खु भिक्खुं भिंसापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ३४६) मातिकावचनतो ¶ भयसञ्जननत्थायाति एत्थ ‘‘भिक्खुस्सा’’ति सेसो. तेनेव वक्खति ‘‘इतरस्स तु भिक्खुस्सा’’ति. रूपादिन्ति रूपसद्दगन्धादिं. उपसंहरेति उपट्ठपेति ¶ , दस्सेतीति वुत्तं होति. भयानकं कथन्ति चोरकन्तारादिकथं. यथाह ‘‘चोरकन्तारं वा वाळकन्तारं वा पिसाचकन्तारं वा आचिक्खती’’ति (पाचि. ३४८). परसन्तिकेति एत्थ ‘‘परो’’ति वुत्तनयेन लब्भमानो उपसम्पन्नो गहेतब्बो.
दिस्वा वाति उपट्ठापितं तं रूपादिं दिस्वा वा. सुत्वा वाति तं भयानकं कथं सुत्वा वा. यस्स भयदस्सनत्थाय तं उपट्ठापेसि, सो भायतु वा मा वा भायतु. इतरस्साति तदुपट्ठापकस्स भिक्खुस्स. तङ्खणेति उपट्ठापितक्खणे.
१६१२. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी, वेमतिको, अनुपसम्पन्नसञ्ञी भिंसापेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ३४८) तिकपाचित्तियं वुत्तं. तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटं. ‘‘अनुपसम्पन्नं भिंसापेतुकामो’’तिआदिके दुक्कटवारे अनुपसम्पन्नग्गहणेन गिहिनोपि सङ्गय्हमानत्ता ‘‘सामणेरं गहट्ठं वा’’ति आह. सामणेरं…पे… भिक्खुनो तथेव भिंसापेन्तस्स तिकदुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
भिंसापनकथावण्णना.
१६१४. जोतिन्ति अग्गिं. तप्पेतुकामोति विसिब्बेतुकामो. ‘‘तेन खो पन समयेन भिक्खू पदीपेपि जोतिकेपि जन्ताघरेपि कुक्कुच्चायन्ती’’ति (पाचि. ३५२) उप्पन्नवत्थुम्हि ‘‘अनुजानामि भिक्खवे तथारूपपच्चया जोतिं समादहितुं समादहापेतु’’न्ति (पाचि. ३५२) वुत्तत्ता एत्थ ‘‘तथारूपं पच्चय’’न्ति इमिना ¶ पदीपुज्जलनञ्च पत्तपचनसरीरसेदनादिकम्मञ्च जन्ताघरवत्तञ्च गहेतब्बं. एत्थ च जोतिकेपीति पत्तपचनसेदनकम्मादीसु जोतिकरणेति अत्थो.
१६१५. सयंसमादहन्तस्साति अत्तना जालेन्तस्स.
१६१६. जालापेन्तस्स ¶ …पे… दुक्कटन्ति आणत्तिया आपज्जितब्बं दुक्कटं सन्धायाह. आणत्तिया जलिते आपज्जितब्बापत्ति ‘‘जालुट्ठाने पनापत्ति, पाचित्ति परिकित्तिता’’ति अनुवत्तमानत्ता सिद्धाति विसुं न वुत्ता.
१६१७. गिलानस्साति ‘‘गिलानो नाम यस्स विना अग्गिना न फासु होती’’ति (पाचि. ३५४) वुत्तस्स गिलानस्स. अविज्झातं अलातं उक्खिपन्तस्साति गहणेन भट्ठं अनिब्बुतालातं अग्गिनो समीपं करोन्तस्स, यथाठाने ठपेन्तस्साति वुत्तं होति.
१६१८-९. विज्झातं अलातन्ति निब्बुतालातं. यथावत्थुकं पाचित्तियन्ति वुत्तं होति. अञ्ञेन वा कतं विसिब्बेन्तस्स अनापत्तीति योजना. विसिब्बेन्तस्साति तप्पेन्तस्स. अङ्गारन्ति वीतच्चिकं अङ्गारं. पदीपुज्जलनादिकेति आदि-सद्देन ‘‘जोतिके जन्ताघरे तथारूपपच्चया’’ति (पाचि. ३५२) आगतं सङ्गण्हाति. एत्थ च तथारूपपच्चयाति ठपेत्वा पदीपादीनि अञ्ञेनपि तथारूपेन पच्चयेन.
जोतिसमादहनकथावण्णना.
१६२०-१. मज्झिमे देसेति जम्बुदीपे यत्थ बोधिमण्डलं होति, तस्मिं नवयोजनसतावट्टे मज्झिममण्डले, इमिना इदं ¶ सिक्खापदं तत्थेव देसोदिस्सकताय नियतन्ति दस्सेति. तेनेव वक्खति अनापत्तिवारे ‘‘पच्चन्तिमेपि वा देसे’’ति. चुण्णन्ति सिरीसचुण्णादिकं चुण्णं. अभिसङ्खरतोति पटियादेन्तस्स.
१६२२-३. ‘‘मासे ऊनसञ्ञिनो’’ति पदच्छेदो. अतिरेकद्धमासे ऊनसञ्ञिनो वा अतिरेकद्धमासे विमतिस्स वा दुक्कटन्ति योजना. अतिरेकद्धमासे न्हायन्तस्स अनापत्तीति योजना. समयेसु च न्हायन्तस्स अनापत्तीति एत्थ ‘‘उण्हसमयो परिळाहसमयो गिलानसमयो कम्मसमयो अद्धानगमनसमयो वातवुट्ठिसमयो’’ति (पाचि. ३६३) दस्सितेसु छसु समयेसु अञ्ञतरे सम्पत्ते समये सतिं पच्चुपट्ठपेत्वा ऊनमासेपि नहायन्तस्स अनापत्तीति अत्थो.
तत्थ ¶ जेट्ठमासो च आसाळ्हिमासस्स पुरिमपक्खो चाति दियड्ढमासो उण्हसमयो नाम. यथाह ‘‘उण्हसमयो नाम दियड्ढो मासो सेसो गिम्हान’’न्ति (पाचि. ३६४), वस्सानस्स पठमो मासो परिळाहसमयो नाम. यथाह ‘‘परिळाहसमयो नाम वस्सानस्स पठमो मासो’’ति (पाचि. ३६४). ‘‘यस्स विना नहाना न फासु होती’’ति (पाचि. ३६४) वुत्तो समयो गिलानसमयो नाम. ‘‘अन्तमसो परिवेणम्पि सम्मट्ठं होती’’ति (पाचि. ३६४) वुत्तो कम्मसमयो नाम. ‘‘अद्धयोजनं गच्छिस्सामी’ति नहायितब्ब’’न्ति (पाचि. ३६४) वुत्तो अद्धानगमनसमयो नाम. ‘‘भिक्खू सरजेन वातेन ओकिण्णा होन्ति, द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि काये पतितानि होन्ती’’ति (पाचि. ३६४) वुत्तो वातवुट्ठिसमयो नाम.
नदीपारं गच्छतोपि ऊनकद्धमासे न्हायन्तस्स अनापत्तीति योजना. वालिकं उक्किरित्वानाति एत्थ सुक्खाय नदिया ¶ वालिकं उक्किरित्वा. कतावाटेसुपि ऊनकद्धमासे न्हायन्तस्सपि अनापत्तीति. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘न्हायन्तस्स अनापत्ती’’ति इदं पच्चामसति.
१६२४. पच्चन्तिमेपि वा देसेति जम्बुदीपे यथावुत्तमज्झिमदेसतो बहि पच्चन्तिमेसु जनपदेसु, खुद्दकेसु च दीपेसु. सब्बेसन्ति लद्धसमयानं, अलद्धसमयानञ्च सब्बेसं भिक्खूनं. आपदासूति भमरअनुबन्धादिआपदासु. यथाह ‘‘भमरादीहि अनुबद्धस्स उदके निमुज्जितुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३६६). कायचित्तसमुट्ठानं एळकलोमसमुट्ठानं नाम.
न्हानकथावण्णना.
१६२५-७. ‘‘नवं नाम अकतकप्पं वुच्चती’’ति (पाचि. ३६९) पाळिवचनतो च ‘‘पटिलद्धनवचीवरेनाति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ३६८) अट्ठकथावचनतो च चीवरन्ति एत्थ ‘‘नव’’न्ति सेसो. कप्पियं बिन्दुं अदत्वा नवं चीवरं भिक्खु परिभुञ्जति, तस्सेवं परिभुञ्जतो पाचित्तीति सम्बन्धो. छन्नन्ति खोमादीनं, निद्धारणे सामिवचनं. अञ्ञतरं नवं चीवरन्ति निद्धारेतब्बं. यत्थ कत्थचीति ‘‘चतूसु वा कोणेसु तीसु वा द्वीसु वा एकस्मिं वा कोणे’’ति (पाचि. अट्ठ. ३६८) अट्ठकथावचनतो चीवरकोणेसु यत्थ कत्थचि.
कंसनीलेनाति ¶ चम्मकारनीलेन. चम्मकारनीलं नाम पकतिनीलं. गण्ठिपदे पन ‘‘चम्मकारा उदके तिफलं, अयोगूथञ्च पक्खिपित्वा चम्मं काळं करोन्ति, तं चम्मकारनील’’न्ति वुत्तं. महापच्चरियं पन ‘‘अयोमलं लोहमलं, एतं कंसनीलं नामा’’ति (पाचि. अट्ठ. ३६८) वुत्तं. पत्तनीलेन वाति ‘‘यो कोचि नीलवण्णो पण्णरसो’’ति (पाचि. अट्ठ. ३६८) अट्ठकथाय वुत्तेन नीलपण्णरसेन. येन केनचि काळेनाति अङ्गारजल्लिकादीसु अञ्ञतरेन येन केनचि काळवण्णेन. ‘‘कद्दमो नाम ¶ ओदको वुच्चती’’ति (पाचि. ३६९) वुत्तत्ता कद्दमेनाति उदकानुकद्दमसुक्खकद्दमादिं सङ्गण्हाति.
‘‘मङ्गुलस्स पिट्ठिप्पमाणकं मयूरस्स अक्खिप्पमाणक’’न्ति यथाक्कमेन योजना.
१६२८. ‘‘पाळिकप्पो कण्णिकाकप्पो’’ति योजना, मुत्तावलि विय पाळिं कत्वा अप्पितकप्पो च कण्णिकाकारेन अप्पितकप्पो चाति अत्थो. कत्थचीति एत्थ ‘‘यथावुत्तप्पदेसे’’ति सेसो. ‘‘चतूसु वा कोणेसु तीसु वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ३६८) वुत्तत्ता ‘‘अनेकं वा’’ति आह. वट्टमेव वट्टकं, इमिना अञ्ञं विकारं न वट्टतीति दस्सेति. यथाह ‘‘ठपेत्वा एकं वट्टबिन्दुं अञ्ञेन केनचिपि विकारेन कप्पो न कातब्बो’’ति (पाचि. ३६८).
१६२९. ‘‘अनापत्ति पकासिता’’ति इदं ‘‘विमतिस्सचा’’ति एत्थ च-सद्देन समुच्चितं ‘‘आदिन्ने आदिन्नसञ्ञिनो’’ति ततियविकप्पं सन्धाय वुत्तं. यथाह ‘‘आदिन्ने आदिन्नसञ्ञी, अनापत्ती’’ति.
१६३०. ‘‘कप्पे नट्ठेपि वा’’तिआदीहि च योजेतब्बं. पि-सद्देन ‘‘कप्पकतोकासे जिण्णे’’ति इदं सम्पिण्डेति. यथाह ‘‘कप्पकतोकासो जिण्णो होती’’ति. तेन कप्पकतेनाति सहत्थे करणवचनं. संसिब्बितेसूति एत्थ ‘‘अकप्पकतेसू’’ति सेसो. यथाह ‘‘कप्पकतेन अकप्पकतं संसिब्बितं होती’’ति. निवासनपारुपनं क्रियं. कप्पबिन्दुअनादानं अक्रियं.
दुब्बण्णकरणकथावण्णना.
१६३१-४. ‘‘विकप्पना ¶ ¶ नाम द्वे विकप्पना सम्मुखाविकप्पना च परम्मुखाविकप्पना चा’’ति (पाचि. ३७४) वुत्तत्ता ‘‘विकप्पना दुवे’’तिआदिमाह. इतीति निदस्सने, एवन्ति अत्थो. कथं सम्मुखाविकप्पना होतीति आह ‘‘सम्मुखाय…पे… निद्दिसे’’ति. एकस्साति एत्थ ‘‘ब्यत्तस्सा’’ति सेसो. इध ब्यत्तो नाम विकप्पनपच्चुद्धारणविधिं जानन्तो.
यथावचनयोगतोति ‘‘इमं चीवर’न्ति वा, ‘इमानि चीवरानी’ति वा, ‘एतं चीवर’न्ति वा, ‘एतानि चीवरानी’ति वा’’ति (पारा. अट्ठ. २.४६९) अट्ठकथाय वुत्तं अनतिक्कम्म, वचनसम्बन्धक्कमेनाति अत्थो. तदेकदेससरूपं दस्सेति ‘‘इमं चीवर’’न्ति.
‘‘अपच्चुद्धटतो’’ति इमिना ‘‘न कप्पती’’ति एतस्स हेतुं दस्सेति.
१६३५. ‘‘सन्तक’’मिच्चादि पच्चुद्धरणप्पकारो. यथापच्चयं करोहीति तुय्हं रुच्चनकं करोहीति अत्थो.
१६३६. सम्मुखाविकप्पन्तरं दस्सेतुमाह ‘‘अपरा सम्मुखा वुत्ता’’तिआदि. अत्तना अभिरुचितस्स यस्स कस्सचि नामं गहेत्वाति योजना. सहधम्मिनन्ति एत्थ ‘‘पञ्चन्न’’न्ति सेसो, निद्धारणे सामिवचनं.
१६३९. एवन्ति वक्खमानापेक्खं. अपि-सद्दो पन सद्दस्सत्थे.
१६४०. मित्तोति दळ्हमित्तो, ‘‘तेन वत्तब्बं ‘को ते मित्तो वा सन्दिट्ठो वा’’ति (पाचि. ३७४) वचनतो इदं उपलक्खणं. पुन तेनपि भिक्खुना वत्तब्बन्ति योजना.
१६४१-२. ‘‘अहं ¶ तिस्सस्स भिक्खुनो दम्मी’ति वा…पे… ‘तिस्साय सामणेरिया दम्मी’ति वा’’ति (पारा. अट्ठ. २.४६९) सेसअट्ठकथापाठेन ‘‘इद’’मिच्चादिपाठो योजेतब्बो.
१६४३. द्वीसूति निद्धारणे भुम्मं, एत्थ ‘‘विकप्पनासू’’ति पकरणतो लब्भति.
१६४४-५. इध ¶ पन इमस्मिं सासने येन पन भिक्खुना सह चीवरसामिकेन तं विनयकम्मं कतं, तस्स अविस्सासेन विस्सासभावं विना सो विनयकम्मकतो भिक्खु तं चीवरं परिभुञ्जेय्य, तस्स भिक्खुनो पाचित्तीति योजना. छन्दानुरक्खनत्थं ‘‘विनयंकम्म’’न्ति अनुस्सारागमो वेदितब्बो, विनयकम्मन्ति अत्थो. तं चीवरं अधिट्ठहन्तस्स वा विस्सज्जन्तस्स वा दुक्कटन्ति योजना.
१६४६. पच्चुद्धारकवत्थेसूति पच्चुद्धटवत्थेसु. अपच्चुद्धारसञ्ञिनोति अपच्चुद्धटसञ्ञिनो. तत्थाति अपच्चुद्धटवत्थेसु. वेमतिकस्साति ‘‘पच्चुद्धटानि नु खो मया, अपच्चुद्धटानी’’ति संसयापन्नस्स.
१६४७. पच्चुद्धारणसञ्ञिस्साति पच्चुद्धटमिदन्ति सञ्ञिस्स. विस्सासाति यस्स वा चीवरं विकप्पेसि, तेन अपच्चुद्धटम्पि तस्स विस्सासा परिभुञ्जतो च. यथाह ‘‘तस्स वा विस्ससन्तो परिभुञ्जती’’ति (पाचि. ३७६).
विकप्पनकथावण्णना.
१६४८-९. ‘‘पत्तो नाम द्वे पत्ता अयोपत्तो मत्तिकापत्तो’’ति (पाचि. ३७९) जातिया कप्पियपत्तानं वुत्तत्ता आह ¶ ‘‘अधिट्ठानुपगं पत्त’’न्ति. तादिसन्ति अधिट्ठानुपगं. सूचिघरं नाम ससूचिकं वा असूचिकं वा. कायबन्धनं नाम पट्टिका वा सूकरन्तकं वा. निसीदनं नाम सदसं वुच्चति.
‘‘पत्तं वा’’तिआदीहि उपयोगन्तपदेहि ‘‘अपनेत्वा निधेन्तस्सा’’ति पच्चेकं योजेतब्बं. निधेन्तस्साति एतस्स ‘‘हसापेक्खस्सा’’ति विसेसनं. यथाह ‘‘हसापेक्खोपीति कीळाधिप्पायो’’ति (पाचि. ३७९). ‘‘केवल’’न्ति इमिना दुन्निक्खित्तस्स पटिसामनाधिप्पायादिअञ्ञाधिप्पायाभावं दीपेति. वक्खति च ‘‘दुन्निक्खित्तमनापत्ति, पटिसामयतो पना’’ति.
१६५०. तेनापीति आणत्तेन. तस्साति आणापकस्स. तिकदुक्कटं वुत्तन्ति अनुपसम्पन्ने ¶ उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटं वुत्तं, इमिना च उपसम्पन्नसन्तके तिकपाचित्तियन्ति इदञ्च वुत्तमेव होति.
१६५१. अञ्ञन्ति पाळियं अनागतं पत्तत्थविकादिपरिक्खारं.
१६५२. सब्बेसूति पाळियं आगतेसु च अनागतेसु च सब्बेसु परिक्खारेसु.
१६५३. धम्मकथं कत्वाति ‘‘समणेन नाम अनिहितपरिक्खारेन भवितुं न वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३७७) अट्ठकथागतनयेन धम्मकथं कत्वा. अनिहितपरिक्खारेनाति अप्पटिसामितपरिक्खारेन. निधेति चे, तथा अनापत्तीति योजना. अविहेसेतुकामस्साति विहेसाधिप्पायरहितस्स. अकीळस्साति कीळाधिप्पायरहितस्स केवलं वत्तसीसेन ‘‘पटिसामेत्वा दस्सामी’’ति अपनिधेन्तस्स.
१६५४. अदिन्नादानसमुट्ठानापत्तीनं ¶ अकुसलादिवसेनपि सचित्तकत्ता आह ‘‘इदं अकुसलेनेव सचित्त’’न्ति.
चीवरापनिधानकथावण्णना.
सुरापानवग्गो छट्ठो.
१६५५. ‘‘तिरच्छानगतं पाण’’न्ति इमिना ‘‘यो पन भिक्खु सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ३८३) इमस्मिं सिक्खापदे अधिप्पेतं पाणं दस्सेति. आपत्तिनानत्ताभावा आह ‘‘महन्तं खुद्दकम्पि वा’’ति. यथाह ‘‘इमस्मिञ्च सिक्खापदे तिरच्छानगतोयेव ‘पाणो’ति वेदितब्बो, तं खुद्दकम्पि महन्तम्पि मारेन्तस्स आपत्तिनानाकरणं नत्थि, महन्ते पन उपक्कममहन्तत्ता अकुसलं महन्तं होती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३८२). ‘‘मारेन्तस्स अस्सा’’ति पदच्छेदो. ‘‘खुद्दकम्पि वा मारेन्तस्सा’’ति इमिना अट्ठकथायं ‘‘अन्तमसो मञ्चपीठं सोधेन्तो मङ्गुलबीजकेपि पाणसञ्ञी निक्कारुणिकताय तं भिन्दन्तो अपनेति, पाचित्तियं. तस्मा एवरूपेसु ठानेसु कारुञ्ञं उपट्ठपेत्वा अप्पमत्तेन वत्तं कातब्ब’’न्ति वुत्तविनिच्छयोपि सङ्गहितो.
१६५६. उभयत्थ ¶ चाति पाणे वा अपाणे वाति उभयत्थापि. अवसेसविनिच्छयो पनेत्थ मनुस्सविग्गहे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
सञ्चिच्चपाणकथावण्णना.
१६५८. सप्पाणकन्ति सह पाणकेहीति सप्पाणकं. ये परिभोगेन मरन्ति, एवरूपा इध ‘‘पाणका’’ति अधिप्पेता. अस्साति भिक्खुनो.
१६५९. ‘‘अविच्छिज्जा’’ति ¶ इमिना विच्छेदेनेव पयोगनानत्तं होतीति दीपेति. पत्तपूरम्पीति एत्थ पि-सद्दो ब्यतिरेके.
१६६०-१. अस्स पाचित्ति परिदीपिताति सम्बन्धो. तादिसेनाति सप्पाणकेन. आविञ्छित्वानाति परिब्भमित्वा. यागुयोति एत्थ ‘‘उण्हा’’ति सामत्थिया लब्भति. इदञ्च पाणीनं मारणत्थं यं किञ्चि उण्हवत्थुं सप्पाणकेन उदकेन अनिब्बापेतुं उपलक्खणं. तं सप्पाणकं उदकं. न्हायतोपि वाति एत्थ पि-सद्देन अट्ठकथायं –
‘‘उदकसोण्डिं वा पोक्खरणिं वा पविसित्वा बहि निक्खमनत्थाय वीचिं उट्ठापयतोपि. सोण्डिं वा पोक्खरणिं वा सोधेन्तेहि ततो गहितउदकं उदकेयेव आसिञ्चितब्बं. समीपम्हि उदके असति कप्पियउदकस्स अट्ठ वा दस वा घटे उदकसण्ठानकप्पदेसे आसिञ्चित्वा तत्थ आसिञ्चितब्बं. ‘पवट्टित्वा उदके पतिस्सती’ति उण्हपासाणे उदकं नासिञ्चितब्बं. कप्पियउदकेन पन पासाणं निब्बापेत्वा आसिञ्चितुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ३८७) –
वुत्तविनिच्छयं सम्पिण्डेति.
१६६२. उभयत्थपीति सप्पाणकेपि अप्पाणकेपीति उभयत्थेव.
१६६४-६. पाणपटिबद्धताय कारणं दस्सेतुमाह ‘‘पतन’’न्तिआदि. सलभादीनन्ति पटङ्गादीनं ¶ . ञत्वाति एत्थ पि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. एवमुपरिपि. पदीपुज्जलनन्ति एत्थ ‘‘विया’’ति सेसो. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. सप्पाणभावोव सप्पाणभावता, तं. भुञ्जतोति भुञ्जितब्बतो.
सलभादीनं ¶ पतनं ञत्वापि सुद्धेन चेतसा पदीपुज्जलनं विय सपाणभावं ञत्वापि जलसञ्ञाय भुञ्जितब्बतो एत्थ पण्णत्तिवज्जता ञेय्याति योजना.
एवं सन्ते सिञ्चनसप्पाणकसिक्खापदानं उभिन्नम्पि को विसेसोति आह ‘‘सिञ्चने’’तिआदि. सिञ्चनं सिञ्चनसिक्खापदं सिञ्चने वुत्तं सिञ्चनविसये पञ्ञत्तं, इदं पन सप्पाणकसिक्खापदं परिभोगे वुत्तं अज्झोहारविसये पञ्ञत्तन्ति अयमेव तस्स चेव अस्स च विसेसोति योजना.
सप्पाणककथावण्णना.
१६६७. यथाधम्मन्ति यो यस्स अधिकरणस्स वूपसमनाय धम्मो वुत्तो, तेनेव धम्मेनाति अत्थो. ‘‘किच्चाधिकरण’’न्ति इमिना इतरानि अधिकरणानि उपलक्खितानि. यथाह ‘‘अधिकरणं नाम चत्तारि अधिकरणानि विवादाधिकरणं अनुवादाधिकरणं आपत्ताधिकरणं किच्चाधिकरण’’न्ति (पाचि. ३९४). अपलोकनकम्मादीनि चत्तारि सङ्घकिच्चं नाम, तदेव समथेहि अधिकरणीयत्ता वूपसमेतब्बत्ता अधिकरणन्ति किच्चाधिकरणं. पुन नीहातब्बन्ति पुन नीहरितब्बं, वूपसमेतब्बन्ति अत्थो. इमिना ‘‘अकतं कम्म’’न्तिआदिना पाळियं दस्सिता द्वादस उक्कोटा उपलक्खिताति दट्ठब्बा. उक्कोटेन्तस्साति तस्स तस्स भिक्खुनो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘अकतं कम्म’’न्तिआदीनि वत्वा उच्चालेन्तस्स यथापतिट्ठितभावेन पतिट्ठातुं न देन्तस्स. एत्थ च पतिट्ठातुं न देन्तस्साति तस्स पवत्तिआकारदस्सनत्थं वुत्तं. यं पन धम्मेन अधिकरणं निहटं, तं सुनिहटमेव.
१६६८. ‘‘अकतं कम्मं, दुक्कटं कम्मं, पुन कातब्बं कम्म’’न्ति वदता वदन्तेन भिक्खुना तं कम्मं उच्चालेतुं न वट्टतीति योजना.
१६६९. विप्पकतेति ¶ ¶ आरद्धानिट्ठिते. तन्ति पटिक्कोसन्तं. सञ्ञापेत्वाति कतकम्मस्स अनवज्जभावं ञापेत्वा. न पनञ्ञथाति तथा असञ्ञापेत्वा.
१६७०. अधम्मे पन कम्मस्मिन्ति यथापाळिआगते कम्मस्मिं. उभयत्थापीति धम्मकम्मे, अधम्मकम्मे वाति उभयत्थ.
१६७१. न च कम्मारहस्स वाति एत्थ च-सद्दो ‘‘वग्गेन चा’’ति योजेतब्बो. च-सद्दो वा-सद्दत्थे दट्ठब्बो. ‘‘अधम्मेन, वग्गेन वा न कम्मारहस्स वा कत’’न्ति जानतो उक्कोटने दोसो नत्थीति योजना.
उक्कोटनकथावण्णना.
१६७३. ‘‘दुट्ठुल्ला नाम आपत्ति चत्तारि च पाराजिकानि तेरस च सङ्घादिसेसा’’ति (पाचि. ३९९) वचनतो पाराजिकानम्पि दुट्ठुल्लत्ता, इध च पाराजिकस्स अनधिप्पेतत्ता इधाधिप्पेतमेव दस्सेतुं ‘‘सङ्घादिसेस’’न्ति इमिना दुट्ठुल्ल-पदं विसेसितं. यथाह ‘‘एत्थ चत्तारि पाराजिकानि अत्थुद्धारवसेन दस्सितानि, सङ्घादिसेसापत्ति पन अधिप्पेता’’ति (पाचि. अट्ठ. ३९९). ञत्वाति सामं वा अञ्ञतो वा जानित्वा. छादयतो तस्स परियापुताति ‘‘इमं जानित्वा चोदेस्सन्ति, सारेस्सन्ति, नारोचेस्सामी’’ति पटिच्छादेन्तस्स तस्स परियापुता देसिता.
१६७४-५. धुरं निक्खिपित्वाति ‘‘अञ्ञस्स न आरोचेस्सामी’’ति धुरनिक्खेपं कत्वा. तस्साति दुट्ठुल्लस्स. पटिच्छादनं हेतु कारणं यस्स आरोचनस्साति विग्गहो. पटिच्छादनहेतुकन्ति आरोचनकिरियाय विसेसनं, ‘‘इत्थन्नामो ¶ इत्थन्नामं सङ्घादिसेसं आपन्नो, अञ्ञस्स न आरोचेही’’ति वत्वा आरोचनं करोतीति वुत्तं होति. इतीति वुत्तनिदस्सने, हीति एवकारत्थे, एवमेव वदतीति अत्थो.
याव कोटि न छिज्जति, ताव एवं भिक्खूनं सतम्पि सहस्सम्पि तं आपत्तिं आपज्जति एवाति योजना.
१६७६. मूलेनाति ¶ सङ्घादिसेसं आपन्नपुग्गलेन. आरोचितस्स दुतियस्साति समानाधिकरणं. मूलेन ‘‘मम आपत्तिं आपन्नभावं अञ्ञस्स न आरोचेही’’ति आरोचितस्स दुतियभिक्खुस्स सन्तिका सुणन्तेन ततियेन निवत्तित्वा तस्सेव दुतियस्स पकासिते आरोचनस्स कोटि छिन्नाति वुच्चतीति योजना. कोटीति आरोचनकिरियावसानं वुच्चति.
१६७७. दुट्ठुल्लाय च दुट्ठुल्लसञ्ञीति एत्थ ‘‘आरोचेन्तो’’ति पकरणतो लब्भति. इतरेसु पन द्वीसूति दुट्ठुल्लाय वेमतिको, अदुट्ठुल्लसञ्ञीति द्वीसु.
१६७८. अदुट्ठुल्लायाति पञ्चविधाय लहुकापत्तिया. सब्बत्थाति सब्बेसु विकप्पेसु. तिकदुक्कटं निद्दिट्ठन्ति अदुट्ठुल्लाय दुट्ठुल्लसञ्ञिवेमतिकअदुट्ठुल्लसञ्ञीनं वसेन दुक्कटत्तयं पाळियं (पाचि. ४००) दस्सितन्ति अत्थो. सब्बत्थाति सब्बेसु. अनुपसम्पन्नवारेसूति तीसु अनुपसम्पन्नविकप्पेसु. दुक्कटन्ति अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटन्ति अत्थो.
१६७९-८०. ‘‘सङ्घस्स भेदनादीनि भविस्सन्ती’’तिआदीहि सब्बेहि पदेहि ‘‘न आरोचेति चे, दोसो नत्थी’’ति इदं पच्चेकं योजेतब्बं. सभागं वा न पस्सतीति तथा ¶ अपस्सन्तो न आरोचेति चे, दोसो नत्थि. कक्खळो अयन्ति न आरोचेति चे, दोसो नत्थि.
१६८१. अञ्ञस्स अनारोचनेन आपज्जितब्बतो ‘‘अक्रिय’’न्ति वुत्तं. ‘‘आरोचेतब्ब’’न्ति अनुञ्ञातस्स अनारोचनं अनादरमन्तरेन न होतीति आह ‘‘दुक्खवेदन’’न्ति. एत्थ च मातिकट्ठकथायं ‘‘समनुभासनसदिसानेवा’’ति (कङ्खा. अट्ठ. दुट्ठल्लसिक्खापदवण्णना) वुत्तं, इध ‘‘धुरनिक्खेपतुल्यावा’’ति, उभयत्थ नाममत्तमेव विसेसो, एकमेव समुट्ठानन्ति वेदितब्बं.
दुट्ठुल्लकथावण्णना.
१६८२. ऊनवीसतिवस्सन्ति एत्थ ‘‘जान’’न्ति सेसो, ‘‘ऊनवीसतिवस्सो’’ति जानन्तोति अत्थो. ऊनवीसतिवस्सो नाम पटिसन्धितो पट्ठाय अपरिपुण्णवीसतिसंवच्छरो. योति ¶ यो भिक्खु उपज्झायो हुत्वा. करेय्याति कारापेय्य. उपसम्पज्जतीति उपसम्पदो, तं. यो जानं ऊनवीसतिवस्सं पुग्गलं उपसम्पदं उपसम्पन्नं करेय्य, तस्स एवं उपसम्पादेन्तस्स भिक्खुनो पाचित्तियं होतीति योजना. सेसानन्ति ‘‘गणस्स च आचरियस्स च आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ४०४) पाळियं दस्सितानं गहणं.
१६८३. ऊनवीसतिवस्सभावं जानता वा अजानता वा भिक्खुना यो पुग्गलो चे उपसम्पादितो, सो अनुपसम्पन्नोव होति, पुन सो परिपुण्णवीसतिवस्सो समानो उपसम्पन्नो कातब्बो उपसम्पादेतब्बोयेवाति योजना.
१६८४. दसवस्सच्चयेन परिपुण्णदसवस्सो हुत्वा उपज्झायस्स सतो अस्स भिक्खुपटिञ्ञस्स अञ्ञेसं उपसम्पादने ¶ कोचि दोसो चे एकंसेन नत्थि न विज्जतीति योजना.
१६८५. तं भिक्खुन्ति ऊनवीसतिवस्सो हुत्वा उपसम्पज्जित्वा परिपुण्णदसवस्सो उपज्झायो हुत्वा उपसम्पादेन्तं तं भिक्खुपटिञ्ञं. गणो चे परिपूरतीति मज्झिमदेसे दसवग्गो, पच्चन्तिमेसु जनपदेसु पञ्चवग्गो गणो सचे अनूनो होति. तेति उपसम्पादिता. सूपसम्पन्नाति सुट्ठु उपसम्पन्ना.
१६८६-७. यो भिक्खु उपज्झायो हुत्वा ‘‘ऊनवीसतिवस्सपुग्गलं उपसम्पादयिस्सामि’’इति गणम्पि वा आचरियम्पि वा पत्तम्पि वा परियेसति, माळकञ्च सम्मन्नति बद्धसीमं बन्धति, तस्स सब्बेसु पयोगेसु दुक्कटं. तथा ञत्तिया दुक्कटं. तथा द्वीसु कम्मवाचासुपि दुक्कटन्ति योजना.
१६८८-९. वीसति च तानि वस्सानि चाति वीसतिवस्सानि, ऊनानि वीसतिवस्सानि यस्स सो ऊनवीसतिवस्सो, ऊनवीसतिवस्सोति सञ्ञा ऊनवीसतिवस्ससञ्ञा, सा एतस्स अत्थीति ‘‘ऊनवीसतिवस्ससञ्ञी’’इति वत्तब्बे निपातनलक्खणेन वस्स-सद्दलोपं कत्वा ‘‘ऊनवीसतिसञ्ञी’’ति वुत्तं, तस्स ऊनवीसतिसञ्ञिस्स. परिपुण्णानि वीसतिवस्सानि एतस्साति ‘‘परिपुण्णवीसतिवस्सो’’ति वत्तब्बे निपातनलक्खणेन वीसतिवस्स-सद्दलोपं ¶ कत्वा ‘‘परिपुण्णो’’ति पुग्गलो वुच्चति, तस्मिं परिपुण्णे, परिपुण्णवीसतिवस्से पुग्गलेति अत्थो. उभयत्थाति ऊनवीसतिपरिपुण्णवीसतिवस्सेसु उभोसु पुग्गलेसु.
ऊनवीसतिवस्सकथावण्णना.
१६९१. थेय्यसत्थेन ¶ सद्धिन्ति ‘‘थेय्यसत्थो नाम चोरा कतकम्मा वा होन्ति अकतकम्मा वा’’तिआदिना (पाचि. ४०९) पदभाजने वुत्तसरूपेन सत्थसङ्खातेन जनसमूहेन सहाति वुत्तं होति. सहादियोगे करणवचनं. जानन्तोति ‘‘थेय्यसत्थो’’ति जानन्तो. संविधायाति ‘‘गच्छामावुसो, गच्छाम भन्ते, गच्छामावुसो, अज्ज वा हिय्यो वा परे वा अपरे वा गच्छामा’’ति पदभाजने वुत्तनयेन संविदहित्वाति अत्थो. मग्गन्ति एकद्धानमग्गं, एत्थ ‘‘अन्तमसो गामन्तरम्पी’’ति सेसो. यथाह ‘‘एकद्धानमग्गं पटिपज्जेय्य अन्तमसो गामन्तरम्पी’’ति. पाचित्तियं सियाति ‘‘गामे गामन्तरे गामन्तरे आपत्ति पाचित्तियस्स. अगामके अरञ्ञे अद्धयोजने अद्धयोजने आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति वुत्तप्पकारं पाचित्तियं भवेय्य.
१६९३-४. मग्गाटविविसङ्केतेति मग्गविसङ्केते, अटविविसङ्केते च. यथावत्थुकमेवाति पाचित्तियमेव. तेसूति सत्थिकेसु. असंविदहन्तेसूति संविधानं अकरोन्तेसु. सयं विदहतोपि चाति अत्तना संविदहन्तस्स च. उभयत्थाति थेय्यसत्थे वा अथेय्यसत्थे वाति द्वीसु.
१६९५. अथेय्यसत्थसञ्ञिस्साति एत्थ ‘‘उभयत्था’’ति अनुवत्तेतब्बं. कालस्सायन्ति कालिको, विसङ्केतो, तस्मिं, कालसम्बन्धिनि विसङ्केते च अनापत्तीति अत्थो. ‘‘कालिके’’ति इमिना विसङ्केतविसेसनेन मग्गाटविविसङ्केतेपि आपत्तियेवाति दीपेति.
१६९६. कायचित्ततो ¶ , कायवाचाचित्ततो च समुट्ठानतो इदं सिक्खापदं थेय्यसत्थसमुट्ठानं कथितन्ति योजना.
थेय्यसत्थकथावण्णना.
१६९७. सत्तमन्ति ¶ ‘‘यो पन भिक्खु मातुगामेन सद्धिं संविधाया’’तिआदिना (पाचि. ४१३) उद्दिट्ठं सत्तमसिक्खापदं. भिक्खुनिया सद्धिं संविधानेनाति भिक्खुनिया सद्धिं संविधानसिक्खापदेन. समुट्ठानादिनाति समुट्ठानादिना विनिच्छयेन. तुल्यन्ति सदिसं. कोचिपीति अप्पमत्तकोपि.
संविधानकथावण्णना.
१६९८. एते पञ्च धम्मा अन्तरायकराति पकासिताति योजना. इध अयं अन्तरायकर-सद्दो पाळियं आगतेन अन्तरायिक-सद्देन समानत्थो. तस्मा कम्मन्तरायिका, किलेसन्तरायिका, विपाकन्तरायिका, उपवादन्तरायिका, आणावीतिक्कमन्तरायिकाति इमे पञ्च अन्तरायिका धम्मा भगवता पकासिताति वुत्तं होति.
तत्थ तंतंसम्पत्तिया विबन्धनवसेन सत्तसन्तानस्स अन्तरे वेमज्झे एति आगच्छतीति अन्तरायो, दिट्ठधम्मिकादिअनत्थो, अनतिक्कमनट्ठेन तस्मिं अन्तराये नियुत्ता, अन्तरायं वा फलं अरहन्ति, अन्तरायस्स वा करणसीलाति अन्तरायिका (सारत्थ. टी. पाचित्तिय ३.४१७; कङ्खा. अभि. टी. अरिट्ठसिक्खापदवण्णना).
पञ्चानन्तरियकम्मानेव कम्मन्तरायिका, तथा भिक्खुनिदूसककम्मं. तं पन मोक्खस्सेव अन्तरायं करोति, न सग्गस्स. इदञ्च मिच्छाचारलक्खणस्स अभावतो वुत्तं. न हि ¶ भिक्खुनिया धम्मरक्खितभावो अत्थि. पाकतिकभिक्खुनिवसेन चेतं वुत्तं. अरियाय पन पवत्तं अपायसंवत्तनिकमेव. नन्दमाणवको (म. नि. अट्ठ. ३.७; ध. प. अट्ठ. १.६८ उप्पलवण्णत्थेरीवत्थु; अ. नि. अट्ठ. २.३.३४) चेत्थ निदस्सनं. उभिन्नं समानच्छन्दतावसेन वा न सग्गन्तरायिकता, मोक्खन्तरायिकता पन मोक्खत्थाय पटिपत्तिया विदूसनतो. अभिभवित्वा पन पवत्तिया सग्गन्तरायिकतापि न सक्का निवारेतुन्ति वदन्ति.
अहेतुकदिट्ठिअकिरियदिट्ठिनत्थिकदिट्ठिसङ्खाता मिच्छादिट्ठिधम्मा नियतभावप्पत्ता किलेसन्तरायिका नाम. पण्डकतिरच्छानगतउभतोब्यञ्जनकानं पटिसन्धिचित्तुप्पादधम्मा विपाकन्तरायिका नाम. पण्डकादिग्गहणञ्चेत्थ निदस्सनमत्तं सब्बायपि अहेतुकपटिसन्धिया विपाकन्तरायिकभावतो ¶ . अरियूपवादा उपवादन्तरायिका नाम. ते पन याव अरिये न खमापेन्ति, तावदेव, न ततो परं. सञ्चिच्च आपन्ना सत्तापत्तिक्खन्धा आणावीतिक्कमन्तरायिका नाम. तेपि याव भिक्खुभावं वा पटिजानाति, न वुट्ठाति वा न देसेति वा, तावदेव, न ततो परं.
‘‘अनन्तरायिका एते;
यथा होन्ति तथा अहं;
देसितं मुनिना धम्मं;
आजानामीति यो वदे’’ति. –
एवं दुतियगाथा वत्तब्बा. तथा अवुत्ते ‘‘तिक्खत्तु’’न्तिआदिगाथा पठमगाथाय सद्धिं घटना एव न सिया. तस्मा एत्थायं गाथा परिहीनाति विञ्ञायति.
एतेति ‘‘अन्तरायिका’’ति भगवता पकासिता पञ्च धम्मा ‘‘यथा अनन्तरायिका होन्ति, तथा अहं मुनिना देसितं धम्मं आजानामी’’ति यो भिक्खु वदेय्य, सो पन ¶ भिक्खु तिक्खत्तुं वत्तब्बोति सम्बन्धो. केहि कथं वत्तब्बोति आह ‘‘ये पस्सन्ती’’तिआदि. ये तथावादितं भिक्खुं पस्सन्ति, ‘‘असुको आयस्मा एवंवादी’’ति परतो सुणन्ति च, तेहि. सो पन भिक्खु ‘‘मा आयस्मा एवं अवचा’’ति तिक्खत्तुं वत्तब्बोति योजना.
१७०१. अवदन्तस्साति तं दिस्वा वा सुत्वा वा यथावुत्तनयेन अवदन्तस्स. दुक्कटन्ति ञातदुक्कटं. तं दुलद्धिं. अनिस्सजतोति भिक्खूहि एवं वुत्तेपि अनिस्सजन्तस्स. तथा दुक्कटन्ति अतिदिसति.
१७०२. कम्मवाचायाति ततियाय कम्मवाचाय. ओसानेति परियोसाने, य्यकारे पत्तेति अधिप्पायो. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी न पटिनिस्सज्जति, आपत्ति पाचित्तियस्स. धम्मकम्मे वेमतिको न पटिनिस्सज्जति, आपत्ति पाचित्तियस्स. धम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञी न पटिनिस्सज्जति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ४२१) तिकपाचित्तियं ¶ वुत्तं. अधम्मे तिकदुक्कटं वुत्तन्ति अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञिवेमतिकअधम्मकम्मसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटं वुत्तं.
१७०३. ‘‘अनापत्ति अकतकम्मस्सा’’ति पदच्छेदो. कम्मं नाम समनुभासनकम्मं. यथाह ‘‘अनापत्ति असमनुभासन्तस्सा’’ति (पाचि. ४२२).
अरिट्ठकथावण्णना.
१७०४. ञत्वाति अनोसारितभावं सयमेव वा परतो वा तस्स वा सन्तिका ञत्वा. अकतानुधम्मेनाति अकतो ओसारणसङ्खातो अनुधम्मो यस्स सो ¶ अकतानुधम्मो, तेन, सहयोगे करणवचनं. तथावादिकभिक्खुनाति ‘‘तथाहं भगवता धम्मं देसितं आजानामी’’तिआदिं वदन्तेन भिक्खुना. ‘‘अकतानुधम्मेना’’ति इमिना समानाधिकरणं. संवसेय्याति उपोसथादिकं सङ्घकम्मं करेय्य. भुञ्जेय्य चाति आमिससम्भोगं वा धम्मसम्भोगं वा करेय्य. सह सेय्य वाति नानूपचारेपि एकच्छन्ने निपज्जेय्य.
१७०५. इदानि यथावुत्तपाचित्तियस्स खेत्तनियमं दस्सेतुमाह ‘‘उपोसथादिकं कम्म’’न्तिआदि. आदि-सद्देन पवारणं गहितं. यथाह ‘‘उपोसथं वा पवारणं वा’’ति (पाचि. ४२५). तेन सहाति उक्खित्तकेन सह. ‘‘कम्मस्स परियोसाने’’ति इदं संवासेन आपत्तिखेत्तनिदस्सनं.
१७०६. एकेनेव पयोगेन बहुं यामकालिकादिआमिसं गण्हतो एकं पाचित्तियं. तथा एकेनेव पयोगेन बहुं आमिसं ददतोपि एकं पाचित्तियं. बहूसु पयोगेसु बहूनि पाचित्तियानीति योजना. इमिना च आमिससम्भोगेन तुल्यफलं धम्मसम्भोगम्पि सहचरियेन आहाति वेदितब्बं. तत्थ पन पदादीहि उद्दिसन्तस्स वा उद्दिसापेन्तस्स वा पदसोधम्मे वुत्तनयेन आपत्ति वेदितब्बा.
१७०७. इतरोति पकतत्तो. इतरस्मिन्ति उक्खित्तके. परोति पकतत्तो. उभोपि वाति ¶ पकतत्तउक्खित्ता द्वेपि वा. ‘‘एकत्थ एकतो निपज्जन्ती’’ति सेसो. इमेसु तीसुपि ठानेसु ‘‘पाचित्ती’’ति पकरणतो लब्भति.
१७०८. उट्ठहित्वा पुनप्पुनं निपज्जन्तस्स निपज्जनपयोगानं वसेन आपत्तियो सियुन्ति अज्झाहारयोजना कातब्बा. ‘‘उक्खित्तके निपन्नस्मि’’न्तिआदिना वुत्तापत्तिविनिच्छयो कत्थ ¶ होतीति आह ‘‘एकनानूपचारेसु, एकच्छन्ने विनिच्छयो’’ति. नानूपचारेसूति एत्थ पि-सद्दो च ‘‘विनिच्छयो’’ति एत्थ अयन्ति च योजेतब्बो. एको उपचारो अस्साति एकूपचारं, नाना उपचारो अस्साति नानूपचारं, एकूपचारञ्च नानूपचारञ्च एकनानूपचारानि एकदेससरूपेकसेसेन, तेसु. एकतो छन्नानि एकच्छन्नानि, तेसु एकच्छन्नेसूति वत्तब्बे वण्णलोपेन वा वचनविपल्लासेन वा ‘‘एकच्छन्ने’’ति वुत्तं. एकनानूपचारेसुपि सेनासनेसु एकच्छन्नेसु अयं यथावुत्तआपत्तिविनिच्छयो दट्ठब्बोति अत्थो.
१७०९. उभयत्थापीति उक्खित्तानुक्खित्तेसु द्वीसुपि.
१७१०. ‘‘सञ्ञिस्स ओसारितोति चा’’ति पदच्छेदो.
उक्खित्तकथावण्णना.
१७१२. तथा विनासितन्ति ‘‘अज्जतग्गे ते आवुसो समणुद्देस न चेव सो भगवा सत्था अपदिसितब्बो, यम्पि चञ्ञे समणुद्देसा लभन्ति भिक्खूहि सद्धिं दिरत्ततिरत्तं सहसेय्यं, सापि ते नत्थि, चर पिरे विनस्सा’’ति (पाचि. ४२९) वुत्तनयेन नासितं. ‘‘तथा नासितं समणुद्देस’’न्ति (पाचि. ४२८) वचनतो ‘‘समणुद्देस’’न्ति सेसो. जानन्ति वुत्तनयेन ‘‘नासितो अय’’न्ति जानन्तो. उपलापेय्याति ‘‘उपलापेय्य वाति तस्स पत्तं वा चीवरं वा उद्देसं वा परिपुच्छं वा दस्सामी’’ति (पाचि. ४३०) पदभाजने आगतनयेन सङ्गण्हेय्य. तेनाति नासितेन. उपट्ठापेय्य वाति तेन दिय्यमानानि चुण्णमत्तिकादीनि सादियन्तो तेन अत्तनो उपट्ठानं कारापेय्य वा. ‘‘तेना’’ति इदं सहत्थे करणवसेन ‘‘सम्भुञ्जेय्या’’तिआदीहि च योजेतब्बं. वाति एत्थ गाथाबन्धवसेन ¶ रस्सो. सम्भोगसहसेय्या ¶ अनन्तरसिक्खापदे वुत्तनया एव. तस्मा आपत्तिपरिच्छेदोपेत्थ तस्मिं वुत्तनयेनेव वेदितब्बो.
१७१३. अत्थुद्धारवसेन अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ४२८) वुत्ता तिस्सो नासना दस्सेतुमाह ‘‘संवासेन…पे… तिस्सो’’ति. तत्थ तीसु कतमा अधिप्पेताति आह ‘‘एत्था’’तिआदि. दण्डकम्मेन नासना एत्थ अधिप्पेताति योजना. एतासं विभागो च ‘‘तत्थ आपत्तिया अदस्सनादीसु उक्खेपना संवासनासना नाम. ‘दूसको नासेतब्बो, मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथा’ति अयं लिङ्गनासना नाम. ‘अज्जतग्गे ते आवुसो समणुद्देस न चेव सो भगवा सत्था अपदिसितब्बो’ति अयं दण्डकम्मनासना नामा’’ति (पाचि. अट्ठ. ४२८) अट्ठकथाय वुत्तो.
१७१५. ‘‘वुत्ता समनुभासने’’ति (वि. वि. १७०३) तत्थ वुत्तत्ता आह ‘‘अरिट्ठेन समा मता’’ति.
कण्टककथावण्णना.
सप्पाणकवग्गो सत्तमो.
१७१६-७. यो भिक्खु सिक्खापदं वीतिक्कमन्तो तं वीतिक्कमं ये पस्सन्ति, सुणन्ति च, तेहि भिक्खूहि सिक्खापदेन वुच्चमानो ‘‘मावुसो एवं अकासि, न कप्पति एतं भिक्खुस्सा’’ति सिक्खापदे वुत्तनयेन वुच्चमानो ‘‘एतस्मिं सिक्खापदे येन मं तुम्हे वदेथ, एतस्मिं सिक्खापदत्थे याव अञ्ञं वियत्तं बहुस्सुतं पकतञ्ञुं विनयधरं न पुच्छामि, ताव अहं न सिक्खिस्सामी’’ति भणति, तस्स एवं भणन्तस्स पाचित्तियं सियाति साधिप्पाययोजना.
१७१८-९. अनुपसम्पन्ने ¶ उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन अनुपसम्पन्ने सत्थुना तिकदुक्कटं दीपितन्ति योजना, इमिना च उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन उपसम्पन्ने तिकपाचित्तियं दीपितं होति. अपञ्ञत्तेन ओवदनप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘न सल्लेखायिदं होती’’ति. उभोहिपि उपसम्पन्नानुपसम्पन्नेहि ¶ . ‘‘इदं सल्लेखाय न होती’’ति अपञ्ञत्तेन वुच्चमानस्स ‘‘न तावाह’’न्तिआदीनि वदतो तस्स भिक्खुनो दुक्कटं होतीति योजना. ‘‘न दोसो उम्मत्तकादीन’’न्ति पदच्छेदो.
सहधम्मिककथावण्णना.
१७२०. ‘‘यो पन भिक्खु पातिमोक्खे उद्दिस्समाने एवं वदेय्या’’तिआदिसिक्खापदपाठतो (पाचि. ४३९) उद्दिट्ठेहीति एत्थ ‘‘खुद्दानुखुद्दकेहि सिक्खापदेही’’ति सेसो. पाराजिकं ठपेत्वा अवसेसा उपादायुपादाय खुद्दानुखुद्दकाति निद्दिट्ठा. एत्थ किन्ति पटिक्खेपे, एतेहि किं, पयोजनं नत्थीति वुत्तं होति. एतेहीति समीपत्थे वचनसामञ्ञेन ‘‘इमेही’’ति एतस्स परियायो. ‘‘किं पनिमेही’’ति (पाचि. ४३९) सिक्खापदपाठे पटिक्खेपस्स कारणं दस्सेति ‘‘कुक्कुच्चादिनिदानतो’’ति. एत्थ आदि-सद्देन विहेसाविलेखा गहिता. एत्थ कुक्कुच्चं नाम ‘‘कप्पति नु खो, न कप्पति नु खो’’ति कुक्कुच्चकरणं. विहेसा नाम विप्पटिसारो. विलेखा नाम विचिकिच्छासङ्खाता मनोविलेखता मनोविलेखा, इमेहि सकलेहि पदेहि सिक्खापदविवण्णकप्पकारो दस्सितो. ‘‘इति सिक्खापदविवण्णने’’ति इति-सद्दो अज्झाहरित्वा योजेतब्बो. विवण्णनेति निमित्तत्थे भुम्मं.
कुक्कुच्चादिनिदानतो ¶ एतेहि खुद्दानुखुद्दकेहि सिक्खापदेहि उद्दिट्ठेहि किं इति सिक्खापदविवण्णने पाचित्तियापत्ति होतीति योजना.
१७२१. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी विनयं विवण्णेति, आपत्ति पाचित्तियस्स. उपसम्पन्ने वेमतिको…पे… अनुपसम्पन्नसञ्ञी…पे… पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ४४१) तीणि पाचित्तियानि वुत्तानि. तं विनयं सचे पन अनुपसम्पन्नस्स सन्तिके विवण्णेति, तिकदुक्कटन्ति योजना.
१७२२-४. उभिन्नम्पीति उपसम्पन्नानं, अनुपसम्पन्नानं उभिन्नम्पि, ‘‘सन्तिके’’ति सेसो. अञ्ञधम्मविवण्णनेति विनयतो अञ्ञेसं सुत्ताभिधम्मानं विवण्णने.
अनापत्तिविसयं ¶ दस्सेतुमाह ‘‘नविवण्णेतुकामस्सा’’तिआदि. नविवण्णेतुकामस्स ‘‘हन्द सुत्तन्तं परियापुण, पच्छापि विनयं परियापुणिस्ससि’’ इति एवं वदन्तस्स अनापत्तीति योजना. सदिसा एव सादिसा.
विलेखनकथावण्णना.
‘‘अन्वड्ढमासं यो भिक्खु;
पातिमोक्खे असेसतो;
उद्दिस्समाने अञ्ञाण-
ताय पुच्छति अत्तनो’’ति. –
पठमगाथाय भवितब्बं. एवञ्हि सति ‘‘अञ्ञाणेना’’तिआदिगाथा परिपुण्णसम्बन्धा सियाति विञ्ञायति.
अञ्ञाणेनाति एत्थ वा ‘‘आपन्नत्ता’’ति सेसो. आपत्तिमोक्खोति आपत्तिया मोक्खो. अञ्ञाणेन आपन्नत्ता ¶ आपत्तिमोक्खो नेव विज्जतीति योजना. किं कातब्बन्ति आह ‘‘कारेतब्बो’’तिआदि. यथा धम्मो ठितो, तथा भिक्खु कारेतब्बोति सम्बन्धो. धम्म-सद्दो पाळिवाचको, पाळियं यथा वुत्तं, तथा कारेतब्बोति अत्थो, देसनागामिनी आपत्ति चे, देसापेतब्बो, वुट्ठानगामिनी चे, वुट्ठापेतब्बोति वुत्तं होति. यथाह ‘‘यथाधम्मो कारेतब्बो’’ति (पाचि. ४४४). अञ्ञाणेन आपन्नत्ता तस्स आपत्तिया मोक्खो नत्थि. यथा पन धम्मो च विनयो च ठितो, तथा भिक्खु कारेतब्बो, देसनागामिनिं चे आपन्नो होति, देसापेतब्बो, वुट्ठानगामिनिं चे, वुट्ठापेतब्बोति अत्थो.
१७२६. उत्तरिन्ति यथाधम्मकरणतो उत्तरिं. दुतियेनेवाति ञत्तिदुतियेनेव. निन्दित्वाति ‘‘तस्स ते आवुसो अलाभा’’तिआदिना गरहित्वा.
१७२७. एवं ¶ आरोपिते मोहेति यथाधम्मकरणतो उपरि यथावुत्तनयेन तं पुग्गलं गरहित्वा ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय तस्स एवं मोहे आरोपिते. पुन यदि मोहेतीति योजना. तस्मिं मोहनके पुग्गले पाचित्ति वुत्ताति योजना.
१७२८. दीपितं तिकदुक्कटन्ति ‘‘अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी मोहेति, वेमतिको, अधम्मकम्मसञ्ञी मोहेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ४४७) तिकदुक्कटं दस्सितं. एतस्स विपरियायतो तिकपाचित्तियं वेदितब्बं. यथाह ‘‘धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञी मोहेति, वेमतिको, अधम्मकम्मसञ्ञी मोहेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ४४७). एत्थ कम्मन्ति मोहारोपनकम्मं ¶ अधिप्पेतं. यथाह ‘‘धम्मकम्मेतिआदीसु मोहारोपनकम्मं अधिप्पेत’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ४४७).
१७२९-३०. ‘‘न च मोहेतुकामस्सा’’तिआदीहि ‘‘अनापत्तीति विञ्ञेय्य’’न्ति इदं पच्चेकं योजेतब्बं. ‘‘वित्थारेन असुतस्सा’’ति पदच्छेदो. एत्थ ‘‘पातिमोक्ख’’न्ति कम्मपदं अपेक्खितब्बं. वित्थारेन ऊनकद्वत्तिक्खत्तुं सुतस्स चाति योजना. तथाति इमिना ‘‘अनापत्तीति विञ्ञेय्य’’न्ति इदं पच्चामसति.
मोहनकथावण्णना.
१७३१-२. कुद्धोति कुपितो. पहारं देतीति कायेन वा कायपटिबद्धेन वा निस्सग्गियेन वा अन्तमसो उप्पलपत्तेनापि पहारं देति. यथाह ‘‘पहारं ददेय्याति कायेन वा कायपटिबद्धेन वा निस्सग्गियेन वा अन्तमसो उप्पलपत्तेनापि पहारं देती’’ति (पाचि. ४५१). एत्थ ‘‘अञ्ञस्स भिक्खुस्सा’’ति सेसो. तस्साति अपेक्खित्वा ‘‘यो’’ति लब्भति.
अट्ठकथागतं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सम्पहरितुकामेना’’तिआदि, इमिना मरणाधिप्पायेन पहटे पाराजिकन्ति वुत्तं होति.
१७३३. ‘‘इति एवं कते अयं सङ्घमज्झेन विरोचती’’ति विरूपकरणापेक्खो विरूपकरणे अपेक्खवा तस्स च अपेक्खितस्स भिक्खुस्स कण्णं वा नासं वा यदि छिन्दति, दुक्कटन्ति योजना.
१७३४. अनुपसम्पन्नेति ¶ ¶ सामिवचनत्थे भुम्मं. ‘‘इत्थिया’’तिआदीहि पदेहि यथारहं योजेतब्बं ‘‘अनुपसम्पन्नाय इत्थिया अनुपसम्पन्नस्स पुरिसस्सा’’ति. तिरच्छानगतस्सपीति एत्थ ‘‘अन्तमसो’’ति सेसो. यथाह ‘‘अन्तमसो तिरच्छानगतस्सपी’’ति (पाचि. अट्ठ. ४५२).
१७३५. ‘‘सचे पहरति इत्थिञ्चा’’ति पदच्छेदो. रत्तेन चेतसाति कायसंसग्गरागेन रत्तेन चित्तेन. विनिद्दिट्ठाति ‘‘यो पन भिक्खु ओतिण्णो विपरिणतेन चित्तेन मातुगामेन सद्धिं कायसंसग्गं समापज्जेय्या’’तिआदिना (पारा. २७०) दस्सिता.
१७३६. मोक्खाधिप्पायोति ततो अत्तनो मोक्खं पत्थेन्तो. दोसो न विज्जतीति दुक्कटादिकोपि दोसो नत्थि.
१७३७-९. हेठेतुकाममायन्तं चोरम्पि वा पच्चत्थिकम्पि वा अन्तरामग्गे पस्सित्वाति योजना. दिस्वा कथं पटिपज्जितब्बन्ति आह ‘‘मा इधागच्छुपासका’’तिआदि, आगमनपटिक्खेपेन तत्थेव तिट्ठाति वुत्तं होति. आयन्तन्ति एवं वुत्ते तं अनादियित्वा आगच्छन्तं. यथाह ‘‘वचनं अनादियित्वा आगच्छन्त’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ४५३).
एसेव नयोति ‘‘मा आगच्छा’ति वुत्तेपि आगच्छन्तं पहटे मतेपि अनापत्ती’’ति अयं नयो.
१७४०. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी, वेमतिको, अनुपसम्पन्नसञ्ञी पहारं देति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ४५२) तिकपाचित्तियं वुत्तं. सेसेति अनुपसम्पन्ने. तिकदुक्कटन्ति ‘‘अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी, वेमतिको ¶ , अनुपसम्पन्नसञ्ञी पहारं देति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ४५२) तिकदुक्कटं वुत्तं. अनाणत्तिकत्ता आह ‘‘कायचित्तसमुट्ठान’’न्ति. कायचित्तानं सुखोपेक्खापि सम्भवन्तीति ततो विसेसेतुमाह ‘‘दुक्खवेदन’’न्ति.
पहारकथावण्णना.
१७४१. कायन्ति ¶ कायेकदेसं हत्थादिअवयवमाह. वाति दुतियत्थसम्पिण्डने. कायबद्धन्ति कायपटिबद्धं पहरणयोग्गायोग्गेसु कत्तरयट्ठिसत्थादीसु अञ्ञतरं. सचे उच्चारेय्याति सचे पहरणाकारं दस्सेत्वा उक्खिपेय्य, इदं ‘‘कायं वा कायपटिबद्धं वा’’ति इमेहि पदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. तस्साति उच्चारितकायादिकस्स. उग्गिरणपच्चयाति उक्खिपनकारणा.
१७४२. असम्पहरितुकामेनाति पहारदानं अनिच्छन्तेन. दिन्नत्ताति पहारस्स दिन्नत्ता. अप्पहरितुकामत्ता पुरिमसिक्खापदेन पाचित्तियं न होति, उग्गिरितुकामताय कतपयोगस्स उग्गिरणमत्ते अट्ठत्वा पहारस्स दिन्नत्ता इमिनापि पाचित्तियं न होति, अज्झासयस्स, पयोगस्स च असुद्धत्ता अनापत्तियापि न भवितब्बन्ति दुक्कटं वुत्तं.
१७४३. सचे तेन पहारेन भिक्खुनो हत्थादीसुपि यं किञ्चि अङ्गं भिज्जति, पहटस्स पहारदायकस्स दुक्कटन्ति सम्बन्धो.
१७४४. सेसो विनिच्छयो ‘‘मोक्खाधिप्पायो’’तिआदिको इध अवुत्तो विनिच्छयो समुट्ठानादिना सद्धिं अनन्तरे वुत्तनयेन विनयञ्ञुना वेदितब्बोति योजना. ‘‘तिरच्छानादीनं ¶ वच्चकरणादिं दिस्वान पलापेतुकामताय कुज्झित्वापि उग्गिरन्तस्स मोक्खाधिप्पायो एवा’’ति वदन्ति.
तलसत्तिकथावण्णना.
१७४५. अमूलकेनाति दिट्ठादिमूलविरहितेन, एत्थ ‘‘भिक्खु’’न्ति सेसो. सङ्घादिसेसेनाति तेरसन्नं अञ्ञतरेन. तस्साति चोदकस्स, चोदापकस्स वा पापभिक्खुनो. सचे चुदितको तस्मिं खणे ‘‘एस मं चोदेती’’ति जानाति, पाचित्तियं सियाति योजना, इमिना ‘‘सचे एवं न जानाति, चिरेन वा जानाति, दुक्कटं होती’’ति सिद्धं.
१७४६. तत्थाति उपसम्पन्ने. तिकपाचित्तियन्ति ‘‘उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी अमूलकेन सङ्घादिसेसेन अनुद्धंसेति, आपत्ति पाचित्तियस्स. वेमतिको…पे… अनुपसम्पन्नसञ्ञी अमूलकेन सङ्घादिसेसेन अनुद्धंसेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ४६२) तिकपाचित्तियं ¶ . दिट्ठाचारविपत्तिया चोदको दुक्कटापत्तीति अमूलिकाय दिट्ठिविपत्तिया वा आचारविपत्तिया वा अनुद्धंसेन्तस्स दुक्कटापत्ति होतीति अत्थो. सेसे चाति अनुपसम्पन्ने. तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तीणि दुक्कटानि होन्तीति अत्थो.
१७४७. ‘‘तथासञ्ञिस्स अनापत्ती’’ति पदच्छेदो. तथासञ्ञिस्साति समूलकसञ्ञिस्स.
अमूलककथावण्णना.
१७४८-९. सञ्चिच्चाति तस्स परिपुण्णवीसतिवस्सादिभावं जानन्तोयेव. भिक्खुनोति एत्थ ‘‘अञ्ञस्सा’’ति सेसो ¶ . ऊनवीसतिवस्सो त्वं मञ्ञेति एत्थ ‘‘मञ्ञे’’ति इमिना परिकप्पत्थवाचिना निपातेन ‘‘उदकं मञ्ञे आदित्त’’न्तिआदीसु (पारा. ३८३) विय मुसावादापत्तिया अविसयतं दीपेति. हितेसिताय अनुसिट्ठिदानादिके तथारूपे अञ्ञस्मिं पच्चये कारणे असति ‘‘ऊनवीसतिवस्सो त्वं मञ्ञे’’ इति एवमादिना अञ्ञस्स भिक्खुनो यो भिक्खु सचे सञ्चिच्च कुक्कुच्चं उप्पादेय्य, तस्स एवं कुक्कुच्चं उप्पादेन्तस्स भिक्खुनो वाचाय वाचाय पाचित्ति होतीति योजना.
१७५०. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञी सञ्चिच्च कुक्कुच्चं उपदहति, आपत्ति पाचित्तियस्स. वेमतिको…पे… अनुपसम्पन्नसञ्ञी सञ्चिच्च कुक्कुच्चं उपदहति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ४६७) तिकपाचित्तियं वुत्तं. सेसे चाति अनुपसम्पन्ने च. तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन तिकदुक्कटं. वज्जमेव वज्जता.
१७५१. हितेसिताय भासतोति सम्बन्धो. मा एवन्ति एत्थ ‘‘करोही’’ति सेसो, पुनपि मा एवं करोहीति अत्थो. ‘‘अहं तं इत्थिया सह निसिन्नं मञ्ञे, तया विकाले भुत्तं मञ्ञे, पुन मा एवं करोहि’’ इति हितेसिताय भासतो अनापत्ति पकासिताति योजना.
सञ्चिच्चकथावण्णना.
१७५३. भण्डनं ¶ नाम कलहो, भण्डनं जातं येसन्ति विग्गहो, जातभण्डनानन्ति अत्थो, ‘‘वचन’’न्ति सेसो. सोतुं उपस्सुतिं तिट्ठेय्याति योजना. उपेच्च सुय्यति एत्थाति हि उपस्सुति, ठानं, यं ठानं उपगतेन सक्का होति कथेन्तानं सद्दं सोतुं, तत्थाति अत्थो. यो ¶ पन भिक्खु भण्डनजातानं भिक्खूनं वचनं सोतुं उपस्सुतिं सचे तिट्ठेय्य, तस्स पाचित्तियं सियाति योजना.
१७५४. चोदेतुकामताय गच्छतो अस्साति योजना.
१७५५. सोतुन्ति पच्छतो गच्छन्तानं भण्डनजातानं वचनं सोतुं. ओहीयन्तस्साति पकतिगमनं हापेत्वा ओसक्कन्तस्स. पुरतो गच्छतो भिक्खुस्स दुक्कटन्ति योजना. गच्छतो तुरितं वापीति पुरतो गच्छन्तानं भण्डनजातानं वचनं सोतुं पच्छतो सीघं गच्छन्तस्सापि. अयमेव विनिच्छयोति पदे पदे अयं एव विनिच्छयो.
१७५६. अत्तनो ठितोकासन्ति सम्बन्धो. उक्कासित्वापि वाति उक्कासितसद्दं कत्वा वा. एत्थ अहन्ति वा वत्वा ञापेतब्बन्ति योजना.
१७५७. तिकपाचित्तियं वुत्तं उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन. सेसे चाति अनुपसम्पन्ने. तिकदुक्कटं अनुपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञिवेमतिकअनुपसम्पन्नसञ्ञीनं वसेन.
१७५८. ओरमिस्सन्ति मया गहितदुग्गाहतो विरमिस्सामि.
१७५९. कायचित्ततो च कायवाचाचित्ततो च समुट्ठानतो थेय्यसत्थसमुट्ठानं. सिया किरियं सोतुकामताय गमनवसेन, सिया अकिरियं ठितट्ठानं आगन्त्वा मन्तयमानं अजानापनवसेन, तेनाह ‘‘इदं होति क्रियाक्रिय’’न्ति. गमनेन सिज्झनतो कायकम्मं ¶ . तुण्हीभावेन सिज्झनतो वचीकम्मं. सदोसन्ति सावज्जं, अकुसलचित्तन्ति वुत्तं होति.
उपस्सुतिकथावण्णना.
१७६०. धम्मिकानन्ति ¶ धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन कतानं. कम्मानन्ति अपलोकनकम्मं, ञत्तिकम्मं, ञत्तिदुतियकम्मं, ञत्तिचतुत्थकम्मन्ति इमेसं चतुन्नं कम्मानं. खीयतीति अरुचिं पकासेति.
१७६१. उभयत्थाति अधम्मे, धम्मे च.
१७६२. अधम्मेनाति एत्थ ‘‘कम्मेना’’ति सेसो, धम्मविरुद्धेन कम्मेनाति अत्थो. ‘‘कम्मस्मि’’न्ति इदं विभत्तिं विपरिणामेत्वा ‘‘कम्मेना’’ति अनुवत्तेतब्बं. वग्गेनाति ‘‘छन्दारहानं छन्दो आहटो होति, सम्मुखीभूता न पटिक्कोसन्ती’’ति (महाव. ३८७) वुत्तसामग्गिलक्खणस्स विरुद्धत्ता असमग्गेन, एत्थ ‘‘सङ्घेना’’ति सेसो. ‘‘तथा अकम्मारहस्सा’’ति पदच्छेदो. ‘‘अधम्मेन कम्मेन इमे कम्मं करोन्ती’’ति च ‘‘असमग्गेन सङ्घेन इमे कम्मं करोन्ती’’ति च ‘‘अधम्मेन कम्मेन वग्गेन सङ्घेन इमे कम्मं करोन्ती’’ति च तथा ‘‘अकम्मारहस्स इमे कम्मं करोन्ती’’ति च ञत्वा यो खीयति, तस्स च अनापत्ति पकासिताति योजना.
कम्मपटिबाहनकथावण्णना.
१७६४-५. आरोचितं वत्थु याव न विनिच्छितं वाति योजना, ‘‘चोदकेन च चुदितकेन च अत्तनो कथा कथिता, अनुविज्जको सम्मतो, एत्तावतापि वत्थुमेव आरोचितं होती’’ति (पाचि. अट्ठ. ४८१) अट्ठकथाय वुत्तत्ता आरोचितं वत्थु याव न विनिच्छितं होतीति अत्थो. ञत्ति वा ठपिता ¶ , कम्मवाचा निट्ठं याव न गच्छति, एतस्मिं…पे…होति आपत्ति दुक्कटन्ति योजना.
१७६६. छन्दं अदत्वा हत्थपासे जहिते तस्स पाचित्तियं सियाति योजना.
१७६७-९. अधम्मेपि कम्मस्मिं धम्मकम्मन्ति सञ्ञिनो दुक्कटन्ति योजना. धम्मकम्मे च अधम्मकम्मसञ्ञिनो अनापत्ति इध न वुत्ता, पाळियं पन वुत्तत्ता इधापि योजेतब्बा. ‘‘सङ्घस्स भण्डनादीनि भविस्सन्ती’’ति सञ्ञिनो गच्छतो च यो वा गिलानो होति, तस्स गच्छतो ¶ च गिलानस्स करणीये सति गच्छतो च कम्मं नकोपेतुकामस्स गच्छतो च पस्सावनादिना पीळितस्स गच्छतो च ‘‘आगमिस्सामि’’इति एवं गच्छतोपि न दोसताति योजना. तत्थ दोसो एव दोसता, आपत्ति, नदोसता अनापत्ति. हत्थपासं विजहित्वा गमनेन, छन्दस्स अदानेन च आपज्जनतो क्रियाक्रियं.
छन्दंअदत्वागमनकथावण्णना.
१७७०-१. समग्गेन सङ्घेन सद्धिन्ति समानसंवासकेन समानसीमायं ठितेन सङ्घेन सद्धिं. वुत्तञ्हि ‘‘समग्गो नाम सङ्घो समानसंवासको समानसीमायं ठितो’’ति (पाचि. ४८६). चीवरन्ति विकप्पनुपगमाह. यथाह ‘‘चीवरं नाम छन्नं चीवरानं अञ्ञतरं चीवरं विकप्पनुपगं पच्छिम’’न्ति (पाचि. ४८६). सम्मतस्साति सेनासनपञ्ञापकादिसम्मुतिं पत्तेसु अञ्ञतरस्स. खीयतीति ‘‘यो यो मित्तो, तस्स तस्स देन्ती’’तिआदिना नयेन अवण्णं भणति.
धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञिवेमतिकअधम्मकम्मसञ्ञीनं वसेन तिकपाचित्तियं वुत्तं.
१७७२-४. सङ्घेनासम्मतस्सापि ¶ चीवरं, अञ्ञमेव वा तथेव समग्गेन सङ्घेन दत्वा खीयति, तस्स दुक्कटन्ति योजना. अनुपसम्पन्ने तथेव समग्गेन सङ्घेन दिन्ने सब्बत्थ चीवरे, अञ्ञपरिक्खारे च दुक्कटन्ति योजना. अनुपसम्पन्नेति सम्पदानत्थे भुम्मं, अनुपसम्पन्नस्साति अत्थो.
सभावतो छन्दादीनं वसेनेव करोन्तं खीयन्तस्स च अनापत्तीति योजना. नया विनिच्छयक्कमा.
दुब्बलकथावण्णना.
१७७५. इदं द्वादसमन्ति सम्बन्धो, ‘‘यो पन भिक्खु जानं सङ्घिकं लाभं परिणतं पुग्गलस्स परिणामेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ४९०) इमं द्वादसमं सिक्खापदन्ति अत्थो. तिंसककण्डस्मिं निस्सग्गियकण्डे. अन्तिमेनाति एत्थ ‘‘सिक्खापदेना’’ति पकरणतो लब्भति. च-सद्दो ¶ एवकारत्थो. ‘‘यो पन भिक्खु जानं सङ्घिकं लाभं परिणतं अत्तनो परिणामेय्य, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पारा. ६५८) इमिना अन्तिमेनेव सिक्खापदेन सब्बथा सब्बं वत्तब्बं तुल्यन्ति योजना. अयमेव विसेसताति एत्थ विसेसोयेव विसेसता, अयमेव विसेसोति अत्थो.
१७७६. तत्थाति तस्मिं निस्सग्गियावसाने सिक्खापदे. अत्तनो परिणामनाति अत्तनो परिणामनहेतु.
परिणामनकथावण्णना.
सहधम्मिकवग्गो अट्ठमो.
१७७७-८. यो ¶ पन भिक्खु देविया वापि रञ्ञो वापि अविदितागमनो अप्पटिसंविदितागमनो सयनीयघरा राजस्मिं अनिक्खन्ते, देविया अनिक्खन्ताय तस्स सयनीयघरस्स उम्मारं इन्दखीलं सचे अतिक्कमेय्य, तस्स भिक्खुनो पठमे पादे दुक्कटं सिया, दुतिये पादे पाचित्तियं सियाति योजना.
१७७९. पटिसंविदितेति अत्तनो आगमने निवेदिते. नेवपटिसंविदितसञ्ञिनोति अनिवेदितसञ्ञिनो. तत्थाति तस्मिं पटिसंविदितागमने. वेमतिकस्साति ‘‘पटिसंविदितं नु खो, न पटिसंविदितं नु खो’’ति संसयमापन्नस्स.
१७८०-१. नेव खत्तियस्स अप्पटिसंविदितेपि वा न खत्तियाभिसेकेन अभिसित्तस्स अप्पटिसंविदितेपि वा पविसतो न दोसोति योजना, एवरूपानं अनिवेदितेपि पविसन्तस्स अनापत्तीति अत्थो.
उभोसु राजिनि च देविया च सयनिघरतो बहि निक्खन्तेसु पविसतोपि वा उभिन्नं अञ्ञतरस्मिं निक्खन्ते पविसतोपि वा न दोसोति योजना. कथिनेनाति एत्थ ‘‘समुट्ठानादिना सम’’न्ति सेसो, इदं सिक्खापदं समुट्ठानादिवसेन कथिनसिक्खापदेन समानन्ति वुत्तं होति. सयनीयघरप्पवेसो क्रियं. अप्पटिसंवेदनं अक्रियं.
अन्तेपुरकथावण्णना.
१७८२. रजतं ¶ , जातरूपं वा अत्तनो अत्थाय उग्गण्हन्तस्स, उग्गण्हापयतोपि वा तस्स निस्सग्गियापत्तीति योजना.
१७८३. गणपुग्गलसङ्घानं अत्थाय चेतिये नवकम्मस्स अत्थाय उग्गण्हापयतो, उग्गण्हतोपि वा दुक्कटं होतीति ¶ योजना. जातरूपरजतानं सरूपं निस्सग्गिये वुत्तनयेनेव वेदितब्बं.
१७८४. मुत्तादिरतनम्पि वुत्तसरूपमेव. सङ्घादीनम्पीति एत्थ आदि-सद्देन गणपुग्गलचेतियानं सङ्गहो.
१७८५-६. यं किञ्चि गिहिसन्तकं सचे कप्पियवत्थु वा होतु, अकप्पियवत्थु वापि होतु, मातुकण्णपिळन्धनं तालपण्णम्पि वा होतु, भण्डागारिकसीसेन पटिसामयतो तस्स पाचित्तियापत्ति होतीति योजना.
१७८७. न निधेतब्बमेवाति न पटिसामेतब्बमेव.
१७८८. एसो हि यस्मा पलिबोधो नाम, तस्मा ठपेतुं पन वट्टतीति योजना.
१७८९. अनुञ्ञाते ठानेति एत्थ ‘‘पतित’’न्ति सेसो. एत्थ अनुञ्ञातट्ठानं नाम अज्झारामो वा अज्झावसथो वा. यथाह ‘‘अनुजानामि भिक्खवे रतनं वा रतनसम्मतं वा अज्झारामे वा अज्झावसथे वा उग्गहेत्वा वा उग्गहापेत्वा वा निक्खिपितुं ‘यस्स भविस्सति, सो हरिस्सती’’ति (पाचि. ५०४). एत्थ च अज्झारामो नाम परिक्खित्तस्स अन्तोपरिक्खेपो, अपरिक्खित्तस्स द्विन्नं लेड्डुपातानं अन्तो. अज्झावसथो नाम परिक्खित्तस्स अन्तोपरिक्खेपो, अपरिक्खित्तस्स मुसलपातब्भन्तरं. ‘‘उग्गहेत्वा’’ति इदं उपलक्खणं, उग्गहापेत्वातिपि वुत्तं होति.
१७९०-१. अनुञ्ञाते पन ठाने यथावुत्तअज्झारामादिके ठाने रतनं वा रतनसम्मतं वा मनुस्सानं उपभोगपरिभोगं वा सयनभण्डं वा गहेत्वा निक्खिपन्तस्स, रतनसम्मतं ¶ विस्सासं ¶ गण्हन्तस्स च तावकालिकमेव वा गण्हन्तस्स उभयत्थ उम्मत्तकादीनञ्च न दोसोति योजना.
सञ्चरित्तसमोदयन्ति एत्थ ‘‘समुट्ठानादिना इदं सिक्खापद’’न्ति वत्तब्बं, इदं सिक्खापदं समुट्ठानादिना सञ्चरित्तसमजातिकन्ति अत्थो.
रतनकथावण्णना.
१७९३-४. सन्तन्ति चारित्तसिक्खापदे वुत्तसरूपं. अनापुच्छाति ‘‘विकाले गामप्पवेसनं आपुच्छामी’’ति अनापुच्छित्वा. पच्चयं विनाति तादिसं अच्चायिकं करणीयं विना. परिक्खेपोक्कमेति परिक्खेपस्स अन्तोपवेसे. उपचारोक्कमेति एत्थापि एसेव नयो.
१७९६. ततो अञ्ञन्ति पठमं विकाले गामप्पवेसनं आपुच्छित्वा ततो पविट्ठगामतो अञ्ञं गामं. पुन ततोति दुतियगाममाह. कत्थचि पोत्थके ‘‘आपुच्छने किच्च’’न्ति पाठो दिस्सति, ‘‘आपुच्छनकिच्च’’न्ति पाठोयेव पन युत्ततरो. यथाआकङ्खितपमाणं दस्सेतुमाह ‘‘गामसतेपि वा’’ति.
१७९७. पस्सम्भेत्वानाति पटिविनोदेत्वा. अन्तरा अञ्ञं गामं पविसन्ति चेति योजना.
१७९८-९. कुलघरे वा अञ्ञत्थ आसनसालाय वा भत्तकिच्चं कत्वा यो भिक्खु सप्पिभिक्खाय वा तेलभिक्खाय वा सचे चरितुकामो सियाति योजना.
पस्सेति ¶ पकतिवचनसवनारहे अत्तनो समीपे, एतेनेव एत्तका ठाना दूरीभूतो असन्तो ¶ नाम होतीति ब्यतिरेकतो लब्भतीति दस्सेति. असन्तेति अविज्जमाने वा वुत्तप्पमाणतो दूरीभूते वा. नत्थीति एत्थ ‘‘चिन्तेत्वा’’ति सेसो.
१८०२. अनोक्कम्माति अनुपसक्कित्वा. मग्गाति गन्तब्बमग्गा.
१८०३. तिकपाचित्तियन्ति विकाले विकालसञ्ञिवेमतिककालसञ्ञीनं वसेन तिकपाचित्तियं वुत्तं.
१८०४. अच्चायिके किच्चे वापीति सप्पदट्ठादीनं भेसज्जपरियेसनादिके अचिरायितब्बकिच्चे सति गच्छतो.
१८०५. अन्तरारामन्ति गामब्भन्तरे सङ्घारामं. भिक्खुनीनं उपस्सयन्ति भिक्खुनिविहारं. तित्थियानं उपस्सयन्ति तित्थियारामं.
१८०६-७. अन्तरारामादिगमने न केवलं अनापुच्छा गच्छतोयेव, कायबन्धनं अबन्धित्वा, सङ्घाटिं अपारुपित्वा गच्छन्तस्सापि अनापत्ति.
आपदासुपीति सीहो वा ब्यग्घो वा आगच्छति, मेघो वा उट्ठेति, अञ्ञो वा कोचि उपद्दवो उप्पज्जति, एवरूपासु आपदासुपि बहिगामतो अन्तोगामं गच्छतो अनापत्तीति अत्थो.
विकालगामप्पवेसनकथावण्णना.
१८०८. अट्ठिदन्तमयं वापि विसाणजं वापि सूचिघरन्ति योजना. अट्ठि नाम यं किञ्चि अट्ठि. दन्तोति हत्थिदन्तो. विसाणं नाम यं किञ्चि विसाणं.
१८०९. लाभेति ¶ पटिलाभे. भेदनकन्ति भेदनमेव भेदनकं, तं अस्स अत्थीति भेदनकं, पठमं भिन्दित्वा पच्छा देसेतब्बत्ता तं भेदनकं अस्स पाचित्तियस्स अत्थीति भेदनकं, पाचित्तियं, अस्सत्थिअत्थे अ-कारपच्चयो.
१८१०-१. ‘‘अनापत्ति ¶ अरणिके’’ति पदच्छेदो. अरणिकेति अरणिधनुके. विधेति कायबन्धनस्स विधके. अञ्जनिकाति अञ्जनिनाळिका. दकपुञ्छनियाति नहातस्स गत्ते उदकपुञ्छनपेसिकाय. वासिजटेति वासिदण्डके.
सूचिघरकथावण्णना.
१८१२-३. मञ्चपीठसरूपं दुतिये भूतगामवग्गे चतुत्थसिक्खापदे वुत्तमेव. ‘‘सुगतङ्गुलेन अट्ठङ्गुलपादक’’न्ति अट्ठङ्गुलपादकस्स आगतत्ता ‘‘अट्ठङ्गुलप्पमाणेना’’ति एत्थ ‘‘पादेना’’ति सेसो.
हेट्ठिमाटनिन्ति अटनिया हेट्ठिमतलं. अटनिया हेट्ठिमं हेट्ठिमाटनी, तं ठपेत्वा, अञ्ञत्र हेट्ठिमाय अटनियाति वुत्तं होति. देसनापुब्बभागियेन मञ्चपादच्छेदेन सह वत्ततीति सच्छेदा. तं पमाणं. अतिक्कमतोति अतिक्कामयतो, गाथाबन्धवसेन य-कारलोपो.
१८१५. पमाणेन करोन्तस्साति अटनिया हेट्ठा वड्ढकिरतनप्पमाणेन पादेन योजेत्वा करोन्तस्स, एतेनेव ‘‘ऊनकं करोन्तस्सा’’ति इदं उपलक्खितं. तस्साति तस्स अप्पमाणिकस्स. छिन्दित्वाति अटनितो हेट्ठा वड्ढकिरतनातिरित्तं ठानं छिन्दित्वा.
१८१६. पमाणतो निखणित्वाति एत्थ ‘‘अधिक’’न्ति सामत्थिया लब्भति, पमाणतो अधिकं ठानं निखणित्वा, अन्तोभूमिं ¶ पवेसेत्वाति वुत्तं होति. उत्तानं वापीति उद्धं पादं कत्वा भूमियं वा दारुघटिकासु वा ठपेत्वा. अट्टं वा बन्धित्वा परिभुञ्जतोति उक्खिपित्वा तुलासङ्घाटे ठपेत्वा अट्टं बन्धित्वा परिभुञ्जन्तस्स अनापत्ति.
मञ्चकथावण्णना.
१८१७. तूलं ओनद्धमेत्थाति तूलोनद्धं, तूलं पक्खिपित्वा उपरि चिमिलिकाय ओनद्धं, ‘‘तूलं नाम तीणि तूलानि रुक्खतूलं लतातूलं पोटकितूल’’न्ति (पाचि. ५२८) वुत्ततूलानं ¶ अञ्ञतरं पक्खिपित्वा उपरि पिलोतिकाय सिब्बित्वा कतन्ति वुत्तं होति. पोटकितूलन्ति एरकतूलादि यं किञ्चि तिणजातीनं तूलं. उद्दालनमेव उद्दालनकं, तं अस्स अत्थीति उद्दालनकन्ति वुत्तनयमेव. अतिक्कन्ता ईति उपद्दवो येन सो अनीति, भगवा, तेन अनीतिना.
१८१८. आयोगेति आयोगपत्ते. बन्धनेति कायबन्धने. अंसबद्धकेति अंसबन्धनके. बिब्बोहनेति उपधाने. थविकाति पत्तथविका. थविकादीसूति आदि-सद्देन सिपाटिकादीनं सङ्गहो. थविकादीसु तूलोनद्धेसु परिभुत्तेसु भिक्खुनो अनापत्तीति योजना.
१८१९. अञ्ञेन च कतन्ति एत्थ ‘‘मञ्चं वा पीठं वा’’ति पकरणतो लब्भति. उद्दालेत्वाति पिलोतिकं उप्पाटेत्वा तूलं अपनेत्वा. नयाति समुट्ठानादयो.
तूलोनद्धकथावण्णना.
१८२०. निसीदनन्ति निसीदनचीवरं. पमाणतोति ‘‘तत्रिदं पमाणं, दीघसो द्वे विदत्थियो सुगतविदत्थिया, तिरियं दियड्ढं ¶ , दसा विदत्थी’’ति (पाचि. ५३१) वुत्तपमाणतो. पमाणातिक्कमे पयोगे तस्स दुक्कटं सियाति योजना.
१८२१. सच्छेदन्ति पमाणतो अतिरित्तपदेसस्स छेदनकिरियासहितपटिकम्मं पाचित्तियमुदीरितन्ति अत्थो. तस्साति निसीदनस्स. द्वीसु ठानेसु फालेत्वा तिस्सो दसा कातब्बा सियुन्ति योजना.
१८२२. तदूनकन्ति ततो पमाणतो ऊनकं. वितानादिं करोन्तस्साति एत्थ आदि-सद्देन अत्थरणसाणिपाकारभिसिबिब्बोहनानं सङ्गहो. ‘‘सञ्चरित्तसमा नया’’ति इदं वुत्तत्थमेव.
निसीदनकथावण्णना.
१८२३. रोगेति कण्डुपिळकादिरोगे सति. यथाह ‘‘अनुजानामि भिक्खवे यस्स कण्डु ¶ वा पिळकावा अस्सावो वा थुल्लकच्छु वा आबाधो, तस्स कण्डुपटिच्छादि’’न्ति (महाव. ३५४). एत्थ कण्डूति कच्छु. पिळकाति लोहिततुण्डिका सुखुमपिळका. अस्सावोति अरिसभगन्दलमधुमेहादिवसेन असुचिपग्घरणं. थुल्लकच्छु वा आबाधोति महापिळकाबाधो वुच्चति. पमाणतोति ‘‘तत्रिदं पमाणं, दीघसो चतस्सो विदत्थियो सुगतविदत्थिया, तिरियं द्वे विदत्थियो’’ति (पाचि. ५३८) वुत्तप्पमाणतो.
कण्डुपटिच्छादिकथावण्णना.
१८२५. पमाणेनेवाति ‘‘तत्रिदं पमाणं, दीघसो छ विदत्थियो सुगतविदत्थिया, तिरियं अड्ढतेय्या’’ति (पाचि. ५४३) वुत्तप्पमाणेनेव. पमाणातिक्कमेति वस्सिकसाटिकाय यथावुत्तपमाणतो ¶ अतिक्कमने, निमित्तत्थे चेतं भुम्मं. तस्स भिक्खुस्स. नयोति छेदनपाचित्तियादिको विनिच्छयनयो.
वस्सिकसाटिककथावण्णना.
१८२६. सुगतस्स चीवरेन तुल्यप्पमाणं चीवरं यो भिक्खु सचे कारेय्य, तस्स चीवरस्स करणे तस्स भिक्खुस्स दुक्कटं सियाति योजना. तुल्यं पमाणं यस्साति विग्गहो.
१८२७. अत्तनो वत्थानं करणकारापनं विना अञ्ञतो पटिलाभो नाम नत्थि, सूचिकम्मपरियोसाने चीवरसरूपस्स पटिलाभोयेवेत्थ पटिलाभोति विञ्ञायति.
१८२८. तस्साति यं ‘‘सुगतस्स चीवरेना’’ति वुत्तं, तस्स सुगतचीवरस्स. दीघसो पमाणेन सुगतस्स विदत्थिया नव विदत्थियो, तिरियं पमाणेन छ विदत्थियो विनिद्दिट्ठा सिक्खापदेयेव कथिताति योजना.
नन्दकथावण्णना.
राजवग्गो नवमो.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाचित्तियकथावण्णना निट्ठिता.
पठमो भागो निट्ठितो.
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
विनयपिटके
विनयविनिच्छय-टीका (दुतियो भागो)
पाटिदेसनीयकथावण्णना
१८३०-१. एवं ¶ ¶ नातिसङ्खेपवित्थारनयेन द्वेनवुति पाचित्तियानि दस्सेत्वा तदनन्तरं निद्दिट्ठे पाटिदेसनीये दस्सेतुमाह ‘‘यो चन्तरघर’’न्तिआदि. तत्थ अन्तरघरन्ति रथिकादिमाह. यथाह ‘‘अन्तरघरं नाम रथिका ब्यूहं सिङ्घाटकं घर’’न्ति.
यो ¶ पन भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठाय अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया हत्थतो यं किञ्चि खादनं, भोजनम्पि वा सहत्था पटिग्गण्हेय्य, तस्स भिक्खुनो गहणे दुक्कटं, भोगे अज्झोहारे पाटिदेसनीयं सियाति योजना.
इतो पट्ठाय चतस्सो गाथा उप्पटिपाटिया पोत्थकेसु लिखिता, तासं अयं पटिपाटि – ‘‘एत्थन्तरघर’’न्ति ततिया, ‘‘तस्मा भिक्खुनिया’’ति चतुत्थी, ‘‘रथिकादीसू’’ति पञ्चमी ¶ , ‘‘रथिकायपि वा’’ति छट्ठी. पटिपाटि पनायं मातिकट्ठकथक्कमेन वेदितब्बा. इमाय पटिपाटिया तासं अत्थवण्णना होति –
१८३२-३. पुरिमगाथाद्वयेन पदभाजनागतसामञ्ञविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि अट्ठकथागतं विसेसं दस्सेतुमाह ‘‘एत्था’’तिआदि. तत्थ एत्थाति इमस्मिं पठमपाटिदेसनीयसिक्खापदे. तस्साति अञ्ञातिकभिक्खुनिया. वाक्यतोति ‘‘अन्तरघरं पविट्ठाया’’ति वचनतो. हि-सद्दो हेतुम्हि. यस्मा भिक्खुस्स ठितट्ठानं नप्पमाणन्ति अट्ठकथाय (पाचि. अट्ठ. ५५३) वण्णितं, तस्मा आरामादीसु ठत्वा देन्तिया भिक्खुनिया हत्थतो वीथिआदीसु ठत्वा यो पटिग्गण्हेय्य चे, एवं पटिग्गण्हतो तस्स भिक्खुनो न दोसोति योजना. परिभोगस्स पटिग्गहणमूलकत्ता न दोसो. ‘‘पटिग्गण्हतो’’ति इमिना परिभोगे पाटिदेसनीयाभावो च दीपितो होति.
१८३४. सचे भिक्खुनी रथिकादीसु ठत्वा भोजनं देति, भिक्खु अन्तरारामे ठत्वा पटिग्गण्हाति चे, तस्स आपत्तीति योजना. गाथाबन्धवसेन ‘‘भिक्खुनि भोजन’’न्ति रस्सत्तं. आपत्तीति च पटिग्गहणपरिभोगेसु दुक्कटपाटिदेसनीयापत्तियो सन्धाय वुत्तं.
१८३५. रथिकादीसु ठत्वा भिक्खुनी भोजनं देति चे, तं रथिकायपि वा…पे… अयं नयोति योजना. तत्थ रथिकाति रच्छा. ब्यूहन्ति अनिब्बिज्झित्वा ठिता गतपच्चागतरच्छा. सन्धि नाम घरसन्धि. सिङ्घाटकन्ति चतुक्कोणं वा तिकोणं वा मग्गसमोधानट्ठानं. अयं नयोति ‘‘आपत्ती’’ति अनन्तरगाथाय वुत्तनयो.
१८३७. आमिसेन ¶ ¶ असम्भिन्नरसं सन्धाय इदं दुक्कटं भासितं. आमिसेन सम्भिन्ने एकरसे यामकालिकादिम्हि पटिग्गहेत्वा अज्झोहारे पाटिदेसनीयापत्ति सियाति योजना.
१८३८. एकतोउपसम्पन्नहत्थतोति भिक्खुनीनं सन्तिके उपसम्पन्नाय हत्थतो. यथाह ‘‘एकतोउपसम्पन्नायाति भिक्खुनीनं सन्तिके उपसम्पन्नाया’’ति (पाचि. अट्ठ. ५५३). भिक्खूनं सन्तिके उपसम्पन्नाय पन यथावत्थुकमेवाति.
१८३९. अञ्ञातिकाय ञातिकसञ्ञिस्स, तथेव विमतिस्स च दुक्कटन्ति योजना.
१८४०. अञ्ञातिकाय दापेन्तिया भूमिया निक्खिपित्वा ददमानाय वा अन्तरारामादीसु ठत्वा देन्तिया पटिग्गण्हतो भिक्खुस्स अनापत्तीति योजना. अन्तरारामादीसूति एत्थ आदि-सद्देन भिक्खुनुपस्सयतित्थियसेय्यापटिक्कमनादिं सङ्गण्हाति. पटिक्कमनं नाम भोजनसाला.
१८४१. गामतो बहि नीहरित्वा देतीति योजना.
१८४२. हत्थतोति एत्थ ‘‘गहणे’’ति सेसो. तथाति अनापत्ति. समुट्ठानं इदं सिक्खापदं एळकलोमेन समं मतन्ति योजना.
पठमपाटिदेसनीयकथावण्णना.
१८४३-४. अवुत्तेति वक्खमाननयेन अवुत्ते. एकेनपि च भिक्खुनाति सम्बन्धो. अपसक्काति अपगच्छ. आदि-अत्थवाचिना इति-सद्देन ‘‘अपसक्क ताव, भगिनि, याव भिक्खू भुञ्जन्ती’’ति वाक्यसेसो सङ्गहितोति दट्ठब्बो. इमिना अपसादनाकारो ¶ सन्दस्सितो. ‘‘एकेनपि च भिक्खुना’’ति इमिना अवकंसो दस्सितो. उक्कंसो पन ‘‘तेहि भिक्खूहि सा भिक्खुनी अपसादेतब्बा’’ति पाळितोपि दट्ठब्बो. ‘‘आमिस’’न्ति सामञ्ञवचनेपि पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरस्सेव गहणं. यथाह ‘‘पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरेना’’ति. भोगेति च एकतोउपसम्पन्नन्ति च वुत्तत्थमेव.
१८४५. तथेवाति ¶ दुक्कटं. तत्थाति अनुपसम्पन्नाय.
१८४६. अत्तनो भत्ते दिन्नेपि इमिना सिक्खापदेन अनापत्ति, पुरिमसिक्खापदेन पन आपत्तिसम्भवा ‘‘न देती’’ति वुत्तं. यथाह ‘‘अत्तनो भत्तं दापेति, न देतीति एत्थ सचेपि अत्तनो भत्तं देति, इमिना सिक्खापदेन अनापत्तियेव, पुरिमसिक्खापदेन आपत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ५५८). तथाति अनापत्ति. उभयसिक्खापदेहिपि अनापत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘पदेति चे’’ति. यथाह ‘‘अञ्ञेसं भत्तं देति, न दापेतीति एत्थ पन सचेपि दापेय्य, इमिना सिक्खापदेन आपत्ति भवेय्य, देन्तिया पन नेव इमिना, न पुरिमेन आपत्ती’’ति.
१८४७. भिक्खुनी यं न दिन्नं, तं दापेति, यत्थ वा न दिन्नं, तत्थ दापेति, तम्पि सब्बेसं मित्तामित्तानं समं दापेति, तत्थापि अनापत्ति.
१८४८. सिक्खमाना वा सामणेरिका वा ‘‘इध सूपं देथ, ओदनं देथा’’ति वोसासन्ती विधानं करोन्ती ठिता, तं अनपसादेन्तस्स अनापत्ति. पञ्चेव भोजनानि विना अञ्ञं वोसासन्तिं भिक्खुनिं अनपसादेन्तस्स अनापत्ति. अनपसादेन्तस्स उम्मत्तकादिनोपि अनापत्तीति योजना.
१८४९. समुट्ठानन्ति ¶ एत्थ ‘‘इमस्सा’’ति सेसो. भोजनं किरियं, वोसासन्तिया अनिवारणं अकिरियन्ति एवमिदं क्रियाक्रियं.
दुतियपाटिदेसनीयकथावण्णना.
१८५०-१. सेक्खन्ति सम्मतेति ‘‘सेक्खसम्मतं नाम कुलं यं कुलं सद्धाय वड्ढति, भोगेन हायति, एवरूपस्स कुलस्स ञत्तिदुतियेन कम्मेन सेक्खसम्मुति दिन्ना होती’’ति (पाचि. ५६७) वुत्तं इदं कुलं सेक्खसम्मतं नाम. तेनाह ‘‘लद्धसम्मुतिके कुले’’ति. लद्धा सम्मुति येनाति विग्गहो. घरूपचारं ओक्कन्ते निमन्तितोपि अनिमन्तितोव होतीति आह ‘‘घरूपचारोक्कमना पुब्बेवा’’ति. यथाह ‘‘अनिमन्तितो नाम अज्जतनाय वा स्वातनाय ¶ वा अनिमन्तितो, घरूपचारं ओक्कमन्ते निमन्तेति, एसो अनिमन्तितो नामा’’ति (पाचि. ५६७).
‘‘अगिलानो नाम यो सक्कोति पिण्डाय चरितु’’न्ति वुत्तत्ता भिक्खाय चरितुं समत्थो अगिलानो नाम. गहेत्वाति सहत्था पटिग्गहेत्वा. ‘‘आमिस’’न्ति इमिना सम्बन्धो. यथाह ‘‘खादनीयं वा भोजनीयं वा सहत्था पटिग्गहेत्वा’’ति (पाचि. ५६७). गहणेति एत्थ ‘‘आहारत्थाया’’ति सेसो.
१८५३. तत्थाति असेक्खसम्मते कुले. तथेव परिदीपितन्ति दुक्कटं परिदीपितं.
१८५४. निमन्तितस्स वाति एत्थ वा-सद्देन निमन्तितस्स अवसेसं गण्हाति. यथाह ‘‘निमन्तितस्स वा गिलानस्स वा सेसकं भुञ्जती’’ति. अञ्ञेसं भिक्खा तत्थ दीयतीति योजना. तत्थाति तस्मिं सेक्खसम्मते कुले.
१८५५. यत्थ ¶ कत्थचीति आसनसालादीसु यत्थ कत्थचि. निच्चभत्तादिके वापीति एत्थ आदि-सद्देन सलाकभत्तपक्खिकउपोसथिकपाटिपदिकभत्तानं गहणं.
१८५६. द्वारेति एत्थ ‘‘ठपेत्वा’’ति सेसो. सम्पत्तेति एत्थ ‘‘पच्छा’’ति सेसो. यथाह ‘‘सचेपि अनागते भिक्खुम्हि पठमंयेव नीहरित्वा द्वारे ठपेत्वा पच्छा सम्पत्तस्स देन्ति, वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ५६९).
१८५७. महापच्चरिया(पआचि. अट्ठ. ५६९) गतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘भिक्खु’’न्तिआदि. समुट्ठानेळकूपमन्ति समुट्ठानतो एळकलोमसिक्खापदसदिसन्ति अत्थो.
ततियपाटिदेसनीयकथावण्णना.
१८५८-९. ‘‘पञ्चन्नं पटिसंविदितं, एतं अप्पटिसंविदितं नामा’’ति वचनतो च इधापि ‘‘सहधम्मिकञापित’’न्ति वक्खमानत्ता च अगहट्ठ-सद्देन परिब्बाजकानं गहणं. वुत्तमेव ¶ नयं वोहारन्तरेन दस्सेतुमाह ‘‘इत्थिया पुरिसेन वा’’ति. ‘‘यानि खो पन तानि आरञ्ञकानि सेनासनानी’’ति (पाचि. ५७३) वचनतो आरामन्ति आरञ्ञकाराममाह. सचे एवमारोचितं पटिसंविदितन्ति हि वुत्तं पदभाजनेति (पाचि. ५७३) योजना. पटिसंविदितन्ति पगेव निवेदितं.
१८६०. पच्छा यथारोचितं तमेव वा तस्स च परिवारं कत्वा अञ्ञं बहुं वा आहरीयतु, तम्पि पटिसंवेदितं नामाति योजना.
१८६१. यागुया विदितं कत्वाति एत्थ ‘‘तं ठपेत्वा’’ति इदं सामत्थिया लब्भति. इदम्पि विदितं कुरुन्दियं वट्टतीति वुत्तन्ति योजना.
१८६२. पनाति ¶ अपि-सद्दत्थो. अञ्ञानिपि कुलानीति योजना. एत्थ ‘‘असुकं नाम कुलं पटिसंवेदितं कत्वा खादनीयादीनि गहेत्वा गच्छतीति सुत्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ५७३) अट्ठकथासेसो. तेनाति कतपटिसंवेदितेन. तम्पि च सब्बं वट्टतीति योजना.
१८६३. एवं यं अनारोचितन्ति ‘‘आरामं वा उपचारं वा पविसित्वा’’तिआदिना नयेन यं पठमं अनिवेदितं. ‘‘एव’’न्ति इदं ‘‘यं आराममनाभत’’न्ति इमिनापि योजेतब्बं. एवन्ति ‘‘तस्स परिवारं कत्वा’’तिआदिना पकारेन. ‘‘तं असंविदितं नामा’’ति इदं ‘‘सहधम्मिकञापित’’न्ति इमिनापि योजेतब्बं. यथाह ‘‘पञ्चन्नं पटिसंविदितं, एतं अप्पटिसंविदितं नामा’’ति (पाचि. ५७३). अट्ठकथायञ्च ‘‘पञ्चन्नं पटिसंविदितन्ति पञ्चसु सहधम्मिकेसु यं किञ्चि पेसेत्वा ‘खादनीयं वा भोजनीयं वा आहरिस्सामा’ति पटिसंविदितं कतम्पि अप्पटिसंविदितमेवाति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ५७३) वुत्तं.
१८६४. कारापेत्वाति एत्थ ‘‘पटिसंविदित’’न्ति सेसो.
१८६५. भिक्खुना वा गन्त्वा अन्तरामग्गे गहेतब्बन्ति योजना. एवमकत्वाति ‘‘बहिआरामं पेसेत्वा’’तिआदिना वुत्तविधानं अकत्वा. उपचारतोति एत्थ भुम्मत्थे तो-पच्चयो वेदितब्बो.
१८६८. ‘‘पटिसंविदिते’’तिआदीनं ¶ पदानं ‘‘अनापत्ते वा’’ति इमिना सम्बन्धो. पटिसंविदितेति एत्थ ‘‘गिलानस्सा’’ति सेसो. पटिसंविदिते अनापत्ति, गिलानस्सापि अनापत्ति, अप्पटिसंविदितेपि तस्स पटिसंविदितस्स अवसेसके वा गिलानस्स अवसेसके वा अनापत्ति एवाति सम्बन्धो ¶ . यथाह अनापत्तिवारे ‘‘पटिसंविदितस्स वा गिलानस्स वा सेसकं भुञ्जती’’ति (पाचि. ५७५). बहारामे पटिग्गहेत्वा अन्तोयेव भुञ्जतो अस्स अनापत्तीति योजना. गहेत्वा वाति एत्थ वा-सद्दो ‘‘तस्सा’’तिआदीसुपि योजेतब्बो.
१८६९. तत्थाति तस्मिं आरञ्ञकारामे. खादतो अनापत्ति एवाति योजना, तत्थ ‘‘अञ्ञेन कप्पियं कत्वा दिन्नानी’’ति सेसो.
चतुत्थपाटिदेसनीयकथावण्णना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाटिदेसनीयकथावण्णना निट्ठिता.
सेखियकथावण्णना
१८७०. एवं पाटिदेसनीयविनिच्छयं दस्सेत्वा तदनन्तरं उद्दिट्ठानं सेखियानं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘यो अनादरियेनेवा’’तिआदि. योति थेरो वा नवो वा मज्झिमो वा. एत्थ अनादरियं नाम सञ्चिच्च आपत्तिआपज्जनं, निवासनादिवत्थस्स उग्गहणे निरुस्साहञ्च. पच्छतोपि वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘पस्सतोपि वा’’ति इदं सङ्गण्हाति. तस्स चाति एत्थ च-सद्दो वक्खमानसमुच्चयो.
१८७१. न केवलं वुत्तनयेन निवासेन्तस्सेव होति, खन्धकागतहत्थिसोण्डादिआकारेनापि निवासेन्तस्स दुक्कटं होतीति आह ‘‘हत्थिसोण्डादी’’तिआदि. हत्थिसोण्डादिनिवासनं परतो खुद्दकवत्थुक्खन्धके (चूळव. २८०) आवि ¶ भविस्सति. परिमण्डलन्ति समन्ततो मण्डलं कत्वा. वत्थब्बन्ति निवत्थब्बं निवासेतब्बन्ति अत्थो.
१८७२. जाणुमण्डलतो ¶ हेट्ठाति एत्थ ‘‘जङ्घट्ठिसीसतो पट्ठाया’’ति सेसो. अट्ठङ्गुलप्पमाणकन्ति वड्ढकिअङ्गुलेन अट्ठङ्गुलमत्तन्ति आचरिया. ‘‘यो पन सुक्खजङ्घो वा महापिण्डिकमंसो वा होति, तस्स सारुप्पत्थाय जाणुमण्डलतो अट्ठङ्गुलाधिकम्पि ओतारेत्वा निवासेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ५७६) अट्ठकथं सङ्गण्हितुमाह ‘‘ततो ऊनं न वट्टती’’ति.
१८७३. असञ्चिच्च अपरिमण्डलं निवासेन्तस्स अनापत्तीति योजना. एवमुपरिपि. असञ्चिच्चाति ‘‘अपरिमण्डलं निवासेस्सामी’’ति एवं असञ्चिच्च, अथ खो ‘‘परिमण्डलंयेव निवासेस्सामी’’ति विरज्झित्वा अपरिमण्डलं निवासेन्तस्स अनापत्ति. असतिस्सापीति अञ्ञविहितस्सापि तथा निवासेन्तस्स अनापत्ति. अजानन्तस्साति केवलं परिमण्डलं निवासेतुं अजानन्तस्स अनापत्ति. अपिच निवासनवत्तं उग्गहेतब्बं. उग्गहितवत्तोपि सचे ‘‘आरुळ्ह’’न्ति वा ‘‘ओरुळ्ह’’न्ति वा न जानाति, तस्सापि अनापत्तियेव. गिलानस्साति यस्स जङ्घाय वा पादे वा वणो होति, तस्स उक्खिपित्वा वा ओतारेत्वा वा निवासेन्तस्स अनापत्ति. पादोति चेत्थ पादसमीपं अधिप्पेतं. आपदासूति वाळा वा चोरा वा अनुबन्धन्ति, एवरूपासु आपदासु अनापत्ति.
परिमण्डलकथावण्णना.
१८७४. उभो कोणे समं कत्वाति पारुपनस्स एकंसे कतस्स पिट्ठिपस्से, उदरपस्से च ओलम्बमाने उभो ¶ कण्णे हत्थिपिट्ठे गण्डा विय समं कत्वा. परिमण्डलं कत्वाति एतस्सेव अत्थपदं. सादरन्ति भावनपुंसकनिद्देसो. सादरं वा पारुपितब्बन्ति योजना, सादरं पारुपनं कत्तब्बन्ति अत्थो. एवं अकरोन्तस्साति पारुपनवत्ते आदरं जनेत्वा एवं अपारुपन्तस्स.
१८७५. ‘‘परिमण्डलं निवासेस्सामीति सिक्खा करणीया’’ति (पाचि. ५७६) वा ‘‘परिमण्डलं पारुपिस्सामीति सिक्खा करणीया’’ति (पाचि. ५७७) वा ‘‘अन्तरघरे’’ति अविसेसेत्वा वुत्तत्ता आह ‘‘अविसेसेन वुत्त’’न्ति. इदं सिक्खापदद्वयं यस्मा अविसेसेन वुत्तं, तस्मा घरे, विहारे वा कातब्बं परिमण्डलन्ति योजना. घरेति अन्तरघरे. विहारे वाति बुद्धुपट्ठानादिकालं ¶ सन्धाय वुत्तं. परिमण्डलं कत्तब्बन्ति परिमण्डलमेव निवासेतब्बं पारुपितब्बन्ति अत्थो.
दुतियं.
१८७६. उभो कोणे समं कत्वाति सम्बन्धो. गीवमेव च अनुवातेन छादेत्वाति योजना.
१८७७. तथा अकत्वाति यथावुत्तविधानं अकत्वा. जत्तूनिपीति उभो अंसकूटानिपि. उरम्पि चाति हदयम्पि. विवरित्वाति अप्पटिच्छादेत्वा. यथाकामन्ति इच्छानुरूपं. गच्छतोति एत्थ ‘‘अन्तरघरे’’ति सेसो. अन्तरघरं नाम गामे वा होतु विहारे वा, पचित्वा भुञ्जित्वा गिहीनं वसनट्ठानं.
ततियं.
१८७८-९. ‘‘मणिबन्धतो’’ति इमिनापि ‘‘हेट्ठा’’ति योजेतब्बं. वासूपगस्साति एत्थ ‘‘कायं विवरित्वा निसीदतो’’ति ¶ सेसो. वासूपगो नाम रत्तिवासत्थाय उपगतो, एतेन वासत्थाय अन्तरघरं उपगच्छन्तेन सुप्पटिच्छन्नेनेव उपगन्तब्बन्ति दीपितं होति, एतेनेव वासूपगतस्स सन्तिकं उपगतस्स यथाकामं गमने न दोसोति च वुत्तमेव होति. तेनाह गण्ठिपदे ‘‘एकदिवसम्पि वासूपगतस्स सन्तिकं यथासुखं गन्तुं वट्टति, को पन वादो चतुपञ्चाहं वासमधिट्ठाय वसितभिक्खूनं सन्तिक’’न्ति.
चतुत्थं.
१८८०. सुविनीतेनाति हत्थपादानं अकीळापनेनेव सुट्ठु विनीतेन.
पञ्चमं.
१८८१. गाथाबन्धवसेन ‘‘सतीमता’’ति दीघो कतो. अविकारेनाति तंतदवलोकासहितेन ¶ . युगं मत्ता पमाणं एतस्साति युगमत्तं, रथयुगं चतुहत्थप्पमाणं, तत्तकं पदेसं. पेक्खिनाति ओलोकेन्तेन. ‘‘भिक्खुना ओक्खित्तचक्खुना’’ति पदच्छेदो.
१८८२. अन्तरघरे यत्थ कत्थचिपि एकस्मिम्पि ठाने ठत्वाति योजना. एवं वुत्तेपि तथारूपे अन्तराये सति गच्छतोपि ओलोकेतुं लब्भति. एकस्मिं पन ठाने ठत्वाति एत्थ गच्छन्तोपि परिस्सयाभावं ओलोकेतुं लब्भतियेव. ‘‘तथा गामे पूज’’न्ति गण्ठिपदेसु वुत्तं. पि-सद्दो पन-सद्दत्थो, ओलोकेतुं पन वट्टतीति वुत्तं होति.
१८८३. ओलोकेन्तो तहं तहन्ति यो अनादरियं पटिच्च तं तं दिसाभागं पासादं कूटागारं वीथिं ओलोकेन्तो.
सत्तमं.
१८८४. एकतो ¶ वापीति एकअंसकूटतो वा. उभतो वापीति उभयंसकूटतो वा. इन्दखीलकतो अन्तोति गामद्वारिन्दखीलतो अन्तो, घरेति वुत्तं होति.
नवमं.
१८८५. तथा निसिन्नकालेपीति इन्दखीलस्स अन्तो निसिन्नकालेपि. कुण्डिकं नीहरन्तेन च चीवरं अनुक्खिपित्वा दातब्बा कुण्डिकाति योजना. कुण्डिकन्ति च उपलक्खणमत्तं. धम्मकरणादीसुपि एसेव नयो.
दसमं.
पठमो वग्गो.
१८८६. गन्तुञ्चेव निसीदितुञ्च न वट्टतीति योजना. च-सद्दो किरियासमुच्चयो. हसनीयस्मिं वत्थुस्मिन्ति हासजनके कारणे. सितमत्तन्ति मन्दहासं.
पठमदुतियानि.
१८८७. अप्पसद्देनाति ¶ ‘‘कित्तावता अप्पसद्दो होति? द्वादसहत्थे गेहे आदिम्हि सङ्घत्थेरो, मज्झे दुतियत्थेरो, अन्ते ततियत्थेरोति एवं निसिन्नेसुयं सङ्घत्थेरो दुतियत्थेरेन सद्धिं मन्तेति, दुतियत्थेरो तस्स सद्दञ्चेव सुणाति, कथञ्च ववत्थपेति. ततियत्थेरो पन सद्दमेव सुणाति, कथं न ववत्थपेति. एत्तावता अप्पसद्दो होती’’ति (पाचि. ५८८) वुत्तअप्पसद्दयुत्तेन. सचे ¶ पन ततियत्थेरो कथञ्च ववत्थपेति, महासद्दो नाम होतीति.
ततियं.
१८८८. कायप्पचालकं कत्वाति कायं चालेत्वा चालेत्वा. उपरिपि एसेव नयो. हत्थस्स वुत्तलक्खणत्ता ‘‘बाहू’’ति मणिबन्धतो याव अंसकूटा गहेतब्बा.
१८८९. उजुं पग्गहेत्वाति उजुं ठपेत्वा. आसितब्बन्ति निसीदितब्बं. ‘‘समेन इरियापथेन तू’’ति पदच्छेदो.
१८९०. इत्थम्भूते करणवचनं. गमनपटिसंयुत्तेसु सिक्खापदेसु गमनस्स असम्भवोति आह ‘‘निसीदनेन युत्तेसू’’ति.
पञ्चमछट्ठसत्तमट्ठमनवमानि.
दुतियो वग्गो.
१८९१. खम्भं कत्वाति कटिया एकपस्से वा द्वीसु वा पस्सेसु कप्परसन्धितो आभुजित्वा हत्थं ठपेत्वा. यथाह – ‘‘खम्भकतो नाम कटियं हत्थं ठपेत्वा कतखम्भो’’ति (पाचि. अट्ठ. ५९६). उक्कुटिकाय वा गच्छतोति योजना. उक्कुटिका वुच्चति पण्हियो उक्खिपित्वा अग्गपादेहि वा अग्गपादे उक्खिपित्वा पण्हीहि एव वा भूमिं फुसन्तस्स गमनं.
१८९२. दुस्सपल्लत्थिकायाति आयोगपल्लत्थिकाय. अन्तरघरे निसीदन्तस्स तस्स दुक्कटं होतीति योजना.
१८९३. दुतिये ¶ चाति ‘‘न खम्भकतो अन्तरघरे निसीदिस्सामी’’ति (पाचि. ५९७) सिक्खापदे च. चतुत्थे चाति ‘‘न ओगुण्ठितो ¶ अन्तरघरे निसीदिस्सामी’’ति (पाचि. ५९९) सिक्खापदे च. छट्ठेति ‘‘न पल्लत्थिकाय अन्तरघरे’’इच्चादि (पाचि. ६०१) सिक्खापदे च. इति एवं सारुप्पा समणाचारानुच्छविका छब्बीसति सिक्खापदानि पकासितानि.
पठमदुतियततियचतुत्थपञ्चमछट्ठानि.
१८९४. विञ्ञुना भिक्खुना सक्कच्चं सतियुत्तेन, पत्तसञ्ञिना च हुत्वा समसूपोव पिण्डपातो गहेतब्बोति योजना. एवं एताय गाथाय सिक्खापदत्तयं सङ्गहितं. सक्कच्चन्ति सतिं उपट्ठपेत्वा. ‘‘सतियुत्तेना’’ति इदं ‘‘सक्कच्च’’न्ति एतस्स अत्थपदं. ‘‘सतिं उपट्ठपेत्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ६०२) हि अट्ठकथायं वुत्तं. पत्ते सञ्ञा पत्तसञ्ञा, सा अस्स अत्थीति पत्तसञ्ञी, अनञ्ञविहितेन अत्तनो भाजनेयेव उपनिबद्धसञ्ञिनाति अत्थो.
१८९५. भत्तचतुब्भागोति भत्तस्स चतुब्भागप्पमाणो. ततो अधिकं गण्हतो दुक्कटं.
१८९६. ‘‘रसरसे’’ति वत्तब्बे ‘‘रसेरसे’’ति गाथाबन्धवसेन वुत्तं. द्वे सूपे ठपेत्वा अवसेसानि ओलोणिसाकसूपेय्यमच्छरसमंसरसादीनि रसरसाति वेदितब्बानि. एत्थ च ‘‘ओलोणीति दधिकतं गोरस’’न्ति केचि. ‘‘एका ब्यञ्जनविकती’’ति अपरे. ‘‘यो कोचि सुद्धो कञ्जिकतक्कादिरसो’’ति अञ्ञे. साकसूपेय्यग्गहणेन या काचि सूपेय्यसाकेहि कता ब्यञ्जनविकति वुत्ता. मंसरसादीनीति आदि-सद्देन अवसेसा सब्बापि ब्यञ्जनविकति सङ्गहिताति दट्ठब्बं. ञातकादीनन्ति एत्थ ‘‘सन्तकं गण्हन्तस्सा’’ति सेसो. अञ्ञत्थायाति एत्थ ‘‘कतं गण्हन्तस्सा’’ति सेसो. धनेनाति एत्थ ‘‘अत्तनो’’ति च ¶ ‘‘कीत’’न्ति च ‘‘गण्हन्तस्सा’’ति च सेसो. ञातकादीनं सन्तकं गण्हन्तस्स, अञ्ञत्थाय कतं गण्हन्तस्स, अत्तनो धनेन कीतं गण्हन्तस्स अनापत्तीति अत्थो.
सत्तमट्ठमनवमानि.
१८९७. अधिट्ठानूपगस्स ¶ पत्तस्स मुखवट्टिया अन्तोलेखापमाणेन पूरितोव गहेतब्बोति योजना.
१८९८. अनापत्तिविसयं दस्सेत्वा आपत्तिविसयं दस्सेतुमाह ‘‘तत्था’’तिआदि. तत्थाति अधिट्ठानूपगे पत्ते. थूपीकतं कत्वाति एत्थ ‘‘दिय्यमान’’न्ति सेसो. यथावुत्तलेखातिक्कमो यथा होति, एवं थूपीकतं दिय्यमानं गण्हतो आपत्ति दुक्कटन्ति सम्बन्धो. इमिना पठमं थूपीकतस्स अधिट्ठानूपगपत्तस्स पच्छा पटिग्गहणञ्च पठमपटिग्गहितपत्ते पच्छा भोजनस्स थूपीकतस्स पटिग्गहणञ्च निवारितन्ति वेदितब्बं.
१८९९. कालिकत्तयमेव च थूपीकतं वट्टतेवाति योजना. सेसेति अनधिट्ठानूपगे पत्ते. सब्बन्ति चतुब्बिधं कालिकं थूपीकतं वट्टतीति योजना.
१९००. पेसेतीति एत्थ ‘‘भिक्खू’’ति सेसो. भिक्खु भिक्खूनं यदि पेसेतीति योजना. ‘‘विहारं पेसेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६०५) अट्ठकथाय अधिप्पायं दस्सेतुं ‘‘भिक्खून’’न्ति वचनेन पटिग्गहणं अविजहित्वा भिक्खुना एव पेसितं गण्हन्तानं भिक्खूनं अनापत्तीति दीपितं होति. अञ्ञथा ‘‘पूरेतुं वट्टती’’ति एत्तकमेव वत्तब्बन्ति विञ्ञायति.
१९०१. पक्खिप्पमानन्ति मुखवट्टितो उच्चं कत्वा मज्झे पक्खिपियमानं. फलादिकन्ति आदि-सद्देन ओदनादिम्पि सङ्गण्हाति. हेट्ठा ¶ ओरोहतीति समन्ता ओकाससम्भवतो चालियमानं मुखवट्टिप्पमाणतो हेट्ठा भस्सति.
१९०२. तक्कोलकादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन पूगफलादीनं सङ्गहो. ठपेत्वाति भत्तमत्थके निक्खिपित्वा. वटंसकन्ति अवटंसकं.
१९०३. पूवस्साति विकारसम्बन्धे सामिवचनं, पूववटंसकन्ति वुत्तं होति. पूवस्स यावकालिकत्ता आह ‘‘इदं थूपीकतं सिया’’ति.
१९०४. पण्णानं विसुं भाजनत्ता आह ‘‘वट्टती’’ति.
१९०५. अस्साति ¶ भिक्खुस्स. तं तु सब्बन्ति ‘‘थूपीकतत्ता न वट्टती’’ति वुत्तं तं पन सब्बं. गहितं सुगहितन्ति विराधेत्वा पटिग्गहितं चे, सुप्पटिग्गहितं.
दसमं.
ततियो वग्गो.
१९०६. ‘‘उपरि ओधि’’न्ति पदच्छेदो. उपरीति भत्तस्स उपरि. ओधिन्ति परिच्छेदं. पटिपाटियाति अत्तनो दिसाय परियन्ततो पट्ठाय अनुक्कमेन.
१९०७. अञ्ञेसन्ति एत्थ ‘‘देन्तो’’ति सेसो. अत्तनो भत्तं अञ्ञेसं देन्तो अञ्ञस्स भाजने आकिरं आकिरन्तो पन पटिपाटिं विनापि तहिं तहिं ओमसति चे, नत्थि दोसोति योजना. उत्तरिभङ्गकं तथा आकिरन्तो तत्थ तत्थ ओमसति, नत्थि दोसोति योजना ¶ . भुञ्जनत्थाय गण्हन्तोपि चेत्थ वत्तब्बो. उत्तरिभङ्गं नाम ब्यञ्जनं.
ततियं.
१९०८. मत्थकं ओमद्दित्वा परिभुञ्जतो दोसोति योजना. ‘‘थूपकतोति मत्थकतो, वेमज्झतो’’ति (पाचि. अट्ठ. ६१०) अट्ठकथावचनतो मत्थकन्ति एत्थ भत्तमत्थकमाह. ओमद्दित्वाति हत्थेन भत्तं अवमद्दित्वा.
१९०९. सेसके परित्तेपि चाति अवसिट्ठे अप्पकेपि च. संकड्ढित्वानाति तस्मिं तस्मिं ठाने ठितं संहरित्वा. एकतो पन मद्दित्वा भुञ्जतो अनापत्तीति योजना.
पञ्चमं.
१९१०. भिय्योकम्यताहेतूति पुन गण्हितुकामताहेतु. सूपं वाति मुग्गादिसूपं वा. ब्यञ्जनं वाति उत्तरिभङ्गं वा.
छट्ठं.
१९११. विञ्ञत्तियन्ति ¶ सूपोदनविञ्ञत्तियं. ‘‘ञातकानं वा पवारितानं वा अञ्ञस्स अत्थाय वा अत्तनो धनेन वा’’ति इदं अनापत्तियं अधिकं. गिलानोपि हुत्वा परेसं पत्तं उज्झानसञ्ञाय ओलोकेन्तस्स आपत्ति होतीति आह ‘‘उज्झाने गिलानोपि न मुच्चती’’ति. उज्झानेति निमित्तत्थे भुम्मं.
१९१२. दस्सामीति इमस्स भत्तं ओलोकेत्वा ‘‘यं तत्थ नत्थि, तं दस्सामी’’ति वा ‘‘दापेस्सामी’’ति वा. अवमञ्ञित्वा उज्झायनचित्तं उज्झानं, उज्झाने सञ्ञा उज्झानसञ्ञा, सा ¶ अस्स अत्थीति विग्गहो. नउज्झानसञ्ञिनो च अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना.
सत्तमट्ठमानि.
१९१३. ‘‘तेसं मज्झप्पमाणेना’’ति इमिना असारुप्पवसेन खुद्दकपटिक्खेपो कतोति वेदितब्बो. ‘‘नातिमहन्त’’न्ति च अतिमहन्तस्सेव पटिक्खित्तत्ता खुद्दके आपत्ति न दिस्सतीति. कबळोति आलोपो.
१९१४. मूलखादनीयादिके सब्बत्थ खज्जके पनाति योजना. फलाफलेति खुद्दके, महन्ते च फले.
नवमं.
१९१५. दसमे नत्थि किञ्चि वत्तब्बं.
दसमं.
चतुत्थो वग्गो.
१९१६. ‘‘अनाहटे’’ति एतस्स अत्थपदं ‘‘मुखद्वारं अप्पत्ते’’ति. यथाह ‘‘अनाहटेति अनाहरिते, मुखद्वारं असम्पापितेति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ६१७). ‘‘मुखद्वारं विवरन्तस्सा’’ति एत्तके वुत्ते मुखद्वार-सद्दस्स सम्बन्धिसद्दत्ता कस्साति अपेक्खाय ‘‘मुखद्वारं विवरिस्सामी’’ति ¶ अत्तनोपदेकवचनेन ब्यञ्जितमेवत्थं पकासेतुं अत्तनो-गहणं कतन्ति वेदितब्बं. च-सद्दो एवकारत्थो, अप्पत्ते वाति योजेतब्बो, असम्पत्तेयेवाति अत्थो.
पठमं.
१९१७. सकलं ¶ हत्थन्ति एत्थ हत्थ-सद्दो तदेकदेसेसु अङ्गुलीसु दट्ठब्बो. ‘‘हत्थमुद्दा’’तिआदीसु विय समुदाये पवत्तवोहारस्स अवयवेपि पवत्तनतो एकङ्गुलिम्पि मुखे पक्खिपितुं न वट्टति.
१९१८. अस्साति भिक्खुनो. ब्याहरन्तस्साति कथेन्तस्स.
दुतियततियानि.
१९२०. पिण्डुक्खेपकन्ति पिण्डं उक्खिपित्वा उक्खिपित्वा. इधापि खज्जकफलाफलेसु अनापत्ति. कबळच्छेदकम्पि वाति कबळं छिन्दित्वा. इध खज्जकफलाफलेहि सद्धिं उत्तरिभङ्गेपि अनापत्ति. गण्डे कत्वाति एत्थ फलाफलमत्तेयेव अनापत्ति.
चतुत्थपञ्चमछट्ठानि.
१९२१-२. हत्थं निद्धुनित्वानाति हत्थं निद्धुनित्वा भत्तं भुञ्जतोति च सम्बन्धो. सित्थावकारकन्ति सित्थानि अवकिरित्वा अवकिरित्वा. जिव्हानिच्छारकं वापीति जिव्हं निच्छारेत्वा निच्छारेत्वा. चपु चपूति वाति ‘‘चपु चपू’’ति एवं सद्दं कत्वा. सत्तमेति ‘‘न हत्थनिद्धुनक’’न्ति सिक्खापदे. अट्ठमेति ‘‘न सित्थावकारक’’न्ति सिक्खापदे. कचवरुज्झनेति कचवरापनयने.
सत्तमट्ठमनवमदसमानि.
पञ्चमो वग्गो.
१९२३. ‘‘सुरु ¶ सुरू’’ति एवं सद्दं कत्वा न भोत्तब्बन्ति योजना. हत्थनिल्लेहकं वापीति हत्थं निल्लेहित्वा निल्लेहित्वा.
१९२४. फाणितं ¶ , घनयागुं वा अङ्गुलीहि गहेत्वा अङ्गुलियो मुखे पवेसेत्वापि तं भोत्तुं वट्टतीति योजना.
१९२५. एकाय अङ्गुलिकायपि पत्तो न लेहितब्बोव. जिव्हाय एकओट्ठोपि न निल्लेहितब्बकोति योजना. बहि ओट्ठञ्च जिव्हाय न लेहितब्बं. ओट्ठे लग्गं सित्थादिं यं किञ्चि उभोहि ओट्ठमंसेहियेव गहेत्वा अन्तो कातुं वट्टति.
पठमदुतियततियचतुत्थानि.
१९२६-८. न च गहेतब्बं, पटिक्कूलवसेन पटिक्खित्तन्ति योजना. हि-इति ‘‘यस्मा’’ति एतस्स अत्थे, तेनेव वक्खति ‘‘तस्मा’’ति. ‘‘पानीयथालक’’न्ति इदं उपलक्खणमत्तं सङ्खादीनम्पि तथा नगहेतब्बत्ता. सरावं वाति तट्टकं वा.
अनामिसेन हत्थेनाति आमिसरहितेन हत्थेकदेसेन. यथाह ‘‘सचे पन हत्थस्स
एकदेसो आमिसमक्खितो न होति, तेन पदेसेन गहेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६३१). आमिसमक्खितेनेव हत्थेन ‘‘धोविस्सामी’’ति वा ‘‘धोवापेस्सामी’’ति वा गण्हन्तस्स पन अनापत्ति.
पञ्चमं.
१९२९. उद्धरित्वाति ससित्थका पत्तधोवना सित्थकानि उद्धरित्वा तं पत्तधोवनोदकं घरा बहि अन्तरघरे छड्डेन्तस्स अनापत्ति. भिन्दित्वाति ससित्थके पत्तधोवने सित्थकानि मद्दित्वा उदकेन सम्भिन्दित्वा उदकगतिकानेव कत्वा तं उदकं घरा बहि अन्तरघरे छड्डेन्तस्स अनापत्ति. गहेत्वाति ससित्थकं पत्तधोवनोदकं गहेत्वा पटिग्गहे छड्डेन्तस्स अनापत्ति. ससित्थकं पत्तधोवनोदकं घरा ¶ बहि नीहरित्वा अन्तरघरे छड्डेन्तस्स अनापत्तीति अज्झाहारयोजना ¶ वेदितब्बा. एत्थ पटिग्गहो नाम खेळमल्लादिको उच्छिट्ठहत्थधोवनभाजनविसेसो.
छट्ठं.
१९३०. छत्तं यं किञ्चीति ‘‘छत्तं नाम तीणि छत्तानि सेतच्छत्तं किलञ्जच्छत्तं पण्णच्छत्तं मण्डलबद्धं सलाकबद्ध’’न्ति (पाचि. ६३४) वुत्तेसु तीसु छत्तेसु अञ्ञतरं. एत्थ च सेतच्छत्तन्ति वत्थपलिगुण्ठितं पण्डरच्छत्तं. किलञ्जच्छत्तन्ति विलीवच्छत्तं. पण्णच्छत्तन्ति तालपण्णादीहि येहि केहिचि कतं. ‘‘मण्डलबद्धं सलाकबद्ध’’न्ति इदं पन तिण्णम्पि छत्तानं पञ्जरदस्सनत्थं वुत्तं. तानि हि मण्डलबद्धानि चेव होन्ति सलाकबद्धानि च. ‘‘यं किञ्ची’’ति अनवसेसपरिग्गहवचनेन ‘‘यम्पि च तत्थजातदण्डेन कतं एकपण्णच्छत्तं होति, तम्पि छत्तमेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ६३४) अट्ठकथाय वुत्तं छत्तविसेसं गण्हाति. हत्थेनाति एत्थ ‘‘अमुञ्चित्वा’’ति सेसो. सरीरावयवेनाति एत्थ ‘‘गहेत्वा’’ति सेसो. वा-सद्दो अपि-सद्दत्थो. अंसकूटादिसरीरावयवेन गहेत्वापि हत्थेन अमुञ्चित्वा धारेन्तस्साति अत्थो.
सचे पनस्स अञ्ञो छत्तं धारेति, छत्तपादुकाय वा ठितं होति, पस्से वा ठितं होति,
हत्थतो अपगतमत्ते छत्तपाणि नाम न होति, तस्स धम्मं देसेतुं वट्टति. ‘‘न छत्तपाणिस्स अगिलानस्सा’’ति वचनतो, इध ‘‘सब्बत्थ अगिलानस्सा’’ति वक्खमानत्ता च एत्थ ‘‘अगिलानस्सा’’ति लब्भति. धम्मपरिच्छेदो चेत्थ पदसोधम्मे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. एवमुपरिपि.
सत्तमं.
१९३१. दण्डपाणिम्हीति ¶ एत्थ दण्डो पाणिम्हि अस्साति विग्गहो. कित्तकप्पमाणो दण्डोति आह ‘‘चतुहत्थप्पमाणो’’तिआदि. मज्झिमहत्थतोति पमाणमज्झिमस्स पुरिसस्स हत्थतो, यो ‘‘वड्ढकिहत्थो’’ति वुच्चति.
अट्ठमं.
१९३२. सत्थपाणिस्साति ¶ एत्थापि विग्गहो वुत्तनयोव. वक्खमानं सकलं धनुविकतिं, सरविकतिञ्च ठपेत्वा अवसेसं खग्गादि सत्थं नाम. खग्गं सन्नहित्वा ठितोपि सत्थपाणि नु खोति आसङ्काय निवत्तनत्थमाह ‘‘सत्थपाणी’’तिआदि. ‘‘न होति असि’’न्ति पदच्छेदो.
नवमं.
१९३३-५. सरेन सद्धिं धनुं वा सुद्धधनुं वा सुद्धसरं वा सजियं धनुदण्डं वा निजियं धनुदण्डं वा गहेत्वा ठितस्सापि वा निसिन्नस्सापि वा निपन्नस्सापि वा सचे यो तथा पदसोधम्मे वुत्तलक्खणं सद्धम्मं देसेति, तस्स आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना. सचे पनस्स धनु खन्धे पटिमुक्कं होति, याव न गण्हाति, ताव वट्टति. जियाय सह वत्ततीति सजियं.
दसमं.
छट्ठो वग्गो.
१९३६. पादुकारुळ्हकस्साति पादुकं आरुळ्हो पादुकारुळ्हो, सोयेव पादुकारुळ्हको, तस्स. कथं आरुळ्हस्साति आह ‘‘अक्कमित्वा’’तिआदि. अक्कमित्वा ठितस्साति ¶ छत्तदण्डके अङ्गुलन्तरं अप्पवेसेत्वा केवलं पादुकं अक्कमित्वा ठितस्स. पटिमुक्कस्स वाति पटिमुञ्चित्वा ठितस्स. एतं द्वयम्पि ‘‘पादुकारुळ्हकस्सा’’ति एतस्स अत्थपदं. यथाह ‘‘न पादुकारुळ्हस्स अगिलानस्स धम्मो देसेतब्बो. यो अनादरियं पटिच्च अक्कन्तस्स वा पटिमुक्कस्स वा ओमुक्कस्स वा अगिलानस्स धम्मं देसेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ६३८).
पठमं.
१९३७-४०. उपाहनगतस्सापीति अक्कन्तादिआकारेन उपाहनारुळ्हस्स च. यथाह ‘‘अक्कन्तस्स वा पटिमुक्कस्स वा’’ति. सब्बत्थाति छत्तपाणिआदीसु सब्बसिक्खापदेसु. अगिलानस्साति इदं योजेतब्बन्ति सेसो. याने वा गतस्स अगिलानस्स धम्मं देसेति, दुक्कटन्ति योजना. तत्थ याने वा गतस्साति सचे द्वीहि जनेहि हत्थसङ्घातेन गहितो, साटके ¶ वा ठपेत्वा वंसेन वय्हति, अयुत्ते वा वय्हादिके याने, विसङ्खरित्वा वा ठपिते चक्कमत्तेपि निसिन्नो होति, यानगतोत्वेव सङ्ख्यं गच्छति.
सयनेपि वा अन्तमसो कटसारके वा छमाय वा निपन्नस्सापि अगिलानस्साति योजना. यथाह ‘‘सयनगतस्साति अन्तमसो कटसारकेपि पकतिभूमियम्पि निपन्नस्सा’’ति (पाचि. अट्ठ. ६४१). उच्चे पीठे वा उच्चे मञ्चेपि वा निसिन्नेन, ठितेन वा निपन्नस्स देसेतुं न वट्टतीति योजना. ‘‘ठत्वा’’ति इमिना ‘‘निसीदित्वा’’ति इदञ्च सङ्गहितमेव. सयनेसु गतस्स च देसेन्तेन सयनेसु गतेनापि समाने वापि उच्चे वा निपन्नेनेव वट्टतीति योजना.
१९४१. ‘‘तथेव ¶ चा’’ति इमिना ‘‘वट्टती’’ति इदं गहितं.
दुतियततियचतुत्थानि.
१९४२. ‘‘पल्लत्थिकाय निसिन्नस्सा’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन यकारस्स लोपं कत्वा ‘‘पल्लत्थिका निसिन्नस्सा’’ति वुत्तं, आयोगपल्लत्थिकाय वा हत्थपल्लत्थिकाय वा दुस्सपल्लत्थिकाय वा याय कायचि पल्लत्थिकाय निसिन्नस्साति अत्थो. वेठितसीसस्साति दुस्सवेठनेन वा मोलिआदीहि वा यथा केसन्तो न दिस्सति, एवं वेठितसीसस्स.
१९४३. यदि केसन्तं विवरापेत्वा देसेति, वट्टतीति योजना. ‘‘अयमेव विनिच्छयो’’ति इमिना ‘‘सीसं विवरापेत्वा देसेति, वट्टती’’ति अनापत्तिवारोपि वुत्तो होति.
पञ्चमछट्ठसत्तमानि.
१९४४-५. अट्ठमे ‘‘आसने निसिन्नस्साति अन्तमसो वत्थम्पि तिणानिपि सन्थरित्वा निसिन्नस्सा’’ति (पाचि. अट्ठ. ६४५) इदञ्च नवमे ‘‘उच्चे आसनेति अन्तमसो भूमिप्पदेसेपि उन्नते ठाने निसिन्नस्स देसेतुं न वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६४७) इदञ्च दसमे ‘‘सचेपी’’तिआदिना वक्खमानविनिच्छयञ्च ठपेत्वा वत्तब्बविसेसाभावा आह ‘‘अट्ठमे नवमे ¶ वापि, दसमे नत्थि किञ्चिपी’’ति. एत्थ ‘‘वत्तब्ब’’न्ति सेसो. थेरुपट्ठानं गन्त्वान ठितं दहरं आसने निसिन्नो थेरो चे पञ्हं पुच्छतीति अज्झाहारयोजना. कथेतब्बमुपायं दस्सेतुमाह ‘‘तस्स पस्से पनञ्ञस्स, कथेतब्बं विजानता’’ति. एत्थ ‘‘ठितस्सा’’ति सेसो ¶ . तस्स समीपवत्तिनो कस्सचि अभावे सज्झायं अधिट्ठहित्वापि वत्तुं वट्टति.
अट्ठमनवमदसमानि.
सत्तमो वग्गो.
१९४६. गच्छतो पुरतोति एत्थ ‘‘पच्छतो गच्छन्तेना’’ति सेसो. पच्छतो गच्छन्तेन पुरतो गच्छतो पञ्हं न वत्तब्बन्ति योजना. सचे पुरतो गच्छन्तो पञ्हं पुच्छति, किं कातब्बन्ति आह ‘‘पच्छिमस्सा’’तिआदि.
१९४७. उग्गहितं धम्मं पुरतो गच्छन्तेन सद्धिं पच्छतो गच्छन्तो सज्झायति, वट्टतीति योजना. सममेव गच्छतो युगग्गाहं कथेतुं वट्टतीति योजना. युगग्गाहन्ति अञ्ञमञ्ञं. अञ्ञमञ्ञ-सद्दपरियायो हि युगग्गाह-सद्दो.
पठमं.
१९४८. सकटमग्गे एकेकस्स चक्कस्स पथेन गच्छन्तो एकेकस्स चक्कस्स पथेन समं गच्छतो धम्मं देसेतुं वट्टति. उप्पथेनापि गच्छन्तो उप्पथेन समं गच्छन्तस्स धम्मं देसेतुं वट्टतीति अज्झाहारयोजना. उप्पथेनाति अमग्गेन. एवं अनापत्तिविसये दस्सिते तब्बिपरियायतो आपत्तिविसयो दस्सितोयेवाति वेदितब्बो.
दुतियं.
१९४९. ततिये नत्थि वत्तब्बन्ति ‘‘न ठितो अगिलानो उच्चारं वा पस्सावं वा करिस्सामी’’ति (पाचि. ६५१) एतस्स विनिच्छयो यथारुतवसेन ¶ सुविञ्ञेय्योति कत्वा वुत्तं. सचे पटिच्छन्नं ठानं गच्छन्तस्स सहसा उच्चारो वा पस्सावो वा निक्खमति, असञ्चिच्च ¶ कतो नाम, अनापत्ति. अयमेत्थ विसेसो दट्ठब्बो. सिङ्घाणिकाय खेळेनेव सङ्गहितत्तेपि बात्तिंसकोट्ठासेसु विसुंयेव दस्सितो एको कोट्ठासोति सिक्खापदेसु अवुत्तम्पि सङ्गहेत्वा आह ‘‘उच्चारादिचतुक्क’’न्ति.
१९५०. एत्थ हरितं नाम इदन्ति दस्सेतुमाह ‘‘जीवरुक्खस्सा’’तिआदि. रुक्खस्साति उपलक्खणं जीवमानकतिणलतादीनम्पि हरितेयेव सङ्गहितत्ता. ‘‘दिस्समानं गच्छती’’ति वचनेनेव अदिस्समानगतं अहरितन्ति ब्यतिरेकतो विञ्ञायति. साखा वा भूमिलग्गा दिस्समाना गच्छति, तं सब्बं हरितमेवाति योजना.
१९५१. सहसा वच्चं निक्खमतेवाति सम्बन्धो. अस्स भिक्खुनो. वच्चन्ति उपलक्खणं पस्सावादीनम्पि दस्सितत्ता. वट्टतीति एत्थ ‘‘गिलानट्ठाने ठितत्ता’’ति सेसो.
१९५२. पलालण्डुपके वापीति पलालचुम्बटकेपि. एत्थ ‘‘अप्पहरितं अलभन्तेना’’ति सेसो. किस्मिञ्चीति सुक्खतिणादिम्हि किस्मिञ्चि. तं वच्चं पच्छा हरितं ओत्थरति, वट्टतीति योजना.
१९५३. एतीति पविसति. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. ‘‘खेळेन एव चा’’ति पदच्छेदो.
ततियचतुत्थानि.
१९५४. वच्चकुटिसमुद्दादिउदकेसूति एत्थ आदि-सद्देन सब्बं अपरिभोगजलं सङ्गण्हाति. तेनेव ‘‘तेसं अपरिभोगत्ता’’ति अपरिभोगत्तमेव कारणमाह.
१९५५. उदकोघेति ¶ एत्थ ‘‘जाते’’ति सेसो. अजलन्ति अजलट्ठानं. जलेति परिभोगारहजले. इधापि थलकतो उदकं ओत्थरति, अनापत्ति.
पञ्चमं.
अट्ठमो वग्गो.
१९५६-७. पकिण्णकविनिच्छयं ¶ दस्सेतुमाह ‘‘समुट्ठानादयो’’तिआदि. ञेय्याति वक्खमाननयेन वेदितब्बा. एत्थाति एतेसु सेखियेसु. उज्जग्घिका आदि येसन्ति विग्गहो, तग्गुणसंविञ्ञाणोयं बाहिरत्थसमासो, उज्जग्घिकाअप्पसद्दपटिसंयुत्तानि चत्तारि सिक्खापदानीति अत्थो. छमा च नीचासनञ्च ठानञ्च पच्छा च उप्पथो च छमानीचासनट्ठानपच्छाउप्पथा, ते सद्दा एतेसं सिक्खापदानं अत्थीति तप्पटिसंयुत्तानि सिक्खापदानि छमा…पे… उप्पथवा, छमादिपदवन्तानि पञ्च सिक्खापदानीति अत्थो. एत्थ ठान-सद्देन ठा-धातुस्सेव रूपत्ता सिक्खापदागतो ठित-सद्दो गहितो. ‘‘दससू’’ति वत्तब्बे वण्णलोपेन, विभत्तिविपल्लासेन वा ‘‘दसा’’ति वुत्तं. समनुभासने समुट्ठानादीहि एतेसु दससु सिक्खापदेसु समुट्ठानादयो तुल्या वुत्ताति योजना.
किं वुत्तं होति? इमानि दस सिक्खापदानि समनुभासनसमुट्ठानानि, एकेकमेत्थ किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, दुक्खवेदनन्ति वुत्तं होति.
१९५८-९. ‘‘छत्त’’न्तिआदीनि सिक्खापदानं उपलक्खणपदानि. एतानि एकादस सिक्खापदानि समुट्ठानादिना पन धम्मदेसनेन तुल्याव सदिसा एवाति योजना. इदं वुत्तं ¶ होति – इमानि एकादस सिक्खापदानि धम्मदेसनासमुट्ठानानि, किरियाकिरियानि, सञ्ञाविमोक्खानि, सचित्तकानि, लोकवज्जानि, वचीकम्मानि, अकुसलचित्तानि, दुक्खवेदनानीति.
सूपोदनेन विञ्ञत्तीति सूपोदन-सद्देन लक्खितं विञ्ञत्तिसिक्खापदं. विञ्ञत्तिसिक्खापदानं बहुत्ता इदमेव विसेसितं. थेय्यसत्थसमं मतन्ति समुट्ठानादीहि थेय्यसत्थसिक्खापदेन समानं मतन्ति अत्थो. इदं वुत्तं होति – सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदं थेय्यसत्थसमुट्ठानं, किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, दुक्खवेदनन्ति.
१९६०. अवसेसा तिपञ्ञासाति अवसेसानि तेपञ्ञाससिक्खापदानि. समाना पठमेन तूति पठमेन पाराजिकेन समुट्ठानादितो समानानीति अत्थो, पठमपाराजिकसदिससमुट्ठानानीति ¶ वुत्तं होति. ‘‘अनापत्ति आपदासू’’ति पदच्छेदो. परिमण्डलं निवासेत्वा, पारुपित्वा चरन्तानं चोरुपद्दवादि आपदा नाम. अपि-सद्देन नदिसन्तरणादिं सङ्गण्हाति. सेखियेसु सब्बेसूति येभुय्यवसेन वुत्तं.
१९६१. ‘‘न उज्झानसञ्ञी परेसं पत्तं ओलोकेस्सामी’’तिआदीनं (पाचि. ६१४) इमस्स अनापत्तिवारस्स असम्भवतो न पनागतोति पाळियं न वुत्तो. तस्सापि यथावत्थुकाव आपत्तियो दट्ठब्बा.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
सेखियकथावण्णना निट्ठिता.
१९६२. यो ¶ इमं विनिच्छयं विदित्वा ठितो, सो हि यस्मा विनये विसारदो होति, विनीतमानसो च होति, परेहि दुप्पधंसियो च होति, ततो तस्मा कारणा समाहितो सततं इमं विनयविनिच्छयं सिक्खेय्याति योजना.
तत्थ इमं विनिच्छयं विदित्वाति सब्बलोकियलोकुत्तरगुणसम्पत्तिनिदानं इमं विनयविनिच्छयं अत्थतो, गन्थतो, विनिच्छयतो च सक्कच्चं ञत्वा. विसारदोति सारज्जनं सारदो, विगतो सारदो अस्साति विसारदो, विनयपरियत्तिया, आपत्तादिविभागे च निब्भयो निरासङ्कोति वुत्तं होति. न केवलं इमस्स जानने एसोव आनिसंसो, अथ खो विनीतमानसो च होति, संयतचित्तो होतीति अत्थो. सोति इमं विनिच्छयं सक्कच्चं विदित्वा ठितो भिक्खु. परेहीति इमं अजानन्तेहि अञ्ञेहि. दुप्पधंसियो च होतीति अनभिभवनीयो च होति.
ततोति तस्मा विनये विसारदतादिसब्बगुणसम्पन्नहेतुत्ता. हीति यस्माति अत्थो. सिक्खेति सज्झायनसवनादिवसेन सिक्खेय्य, उग्गण्हेय्याति अत्थो. ‘‘सतत’’न्ति इमिना सब्बत्थककम्मट्ठाने विय एत्थापि सतताभियोगो कातब्बोति दस्सेति. विक्खित्तस्स यथाभूतपटिवेधाभावतो तप्पटिपक्खाय एकग्गताय नियोजेन्तो आह ‘‘समाहितो’’ति, सम्मा विनयविनिच्छये ¶ आहितो पतिट्ठितो एकग्गचित्तोति वुत्तं होति. यथाह ‘‘अविक्खित्तस्सायं धम्मो, नायं धम्मो विक्खित्तस्सा’’ति.
१९६३. एवं इमाय गाथाय वुत्तमेवत्थं पकारन्तरेनापि दस्सेतुमाह ‘‘इम’’न्तिआदि. तेति अपेक्खित्वा ‘‘ये’’ति ¶ लब्भति. ये थेरा वा नवा वा मज्झिमा वा. परमन्ति अमतमहानिब्बानप्पत्तिया मूलकारणस्स सीलस्स पकासनतो उत्तमं. असंकरन्ति निकायन्तरलद्धीहि असम्मिस्सं. संकरन्ति वुत्तप्पकारगुणोपेतत्ता कायचित्तसुखकारणं सम्मुखं करोतीति संकरं. सवनामतन्ति सद्दरसादियोगेन कण्णरसायनं. अमतन्ति ततोयेव अमतं सुमधुरं. अमतमहानिब्बानावहत्ता वा फलूपचारेन अमतं. इमं विनयविनिच्छयं. अवेच्चाति सक्कच्चं विदित्वा. अधिकेति अधिसीलादिसिक्खत्तयप्पकासनेन उक्कट्ठे. हितेति लोकियलोकुत्तरसुखहेतुत्तेन हिते. हिनोति अत्तनो फलन्ति ‘‘हित’’न्ति सुखहेतु वुच्चति. कलिसासनेति लोभादिकिलेसविद्धंसने. सासनेति विनयपरियत्तिसङ्खातसासनेकदेसे. पटुत्तन्ति ब्यत्तभावं. न यन्ति न गच्छन्ति. के तेति कतमे ते. ‘‘न केचि सन्ति चा’’ति निस्सन्देहे इमिस्सा गाथाय अत्थो लिखितो.
एवं एत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा – परमं उत्तमं असंकरं निकायन्तरलद्धीहि असम्मिस्सं संकरं सकललोकियलोकुत्तरसुखाभिनिप्फादकं सवनामतं सोतरसायनं इमं विनिच्छयप्पकरणं अवेच्च सक्कच्चं विदित्वा अधिके अधिसीलादिसिक्खत्तयप्पकासनेन उक्कट्ठे हिते लोकियलोकुत्तरसुखहेतुभूते कलिसासने सकलसंकिलेसविद्धंसके सासने विनयपिटकसङ्खाते परियत्तिसासने ये पटुत्तं न यन्ति, ते के नामाति योजना, ये इमं पकरणं अवेच्च विदित्वा ठिता, ते एकंसतो विनयपिटके पटुत्तं पापुणन्ति येवाति अधिप्पायो.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
भिक्खुविभङ्गकथावण्णना निट्ठिता.
भिक्खुनिविभङ्गो
१९६४. एवं ¶ भिक्खुविभङ्गपाळिया, अट्ठकथाय च आगतं विनिच्छयसारं नातिसङ्खेपवित्थारनयेन ¶ दस्सेत्वा इदानि तदनन्तराय भिक्खुनिविभङ्गपाळिया, तदट्ठकथाय च आगतविनिच्छयसारं दस्सेतुमारभन्तो आह ‘‘भिक्खुनीन’’न्तिआदि. तस्मिं अपीति एत्थ अपि-सद्दो वुत्तापेक्खायं. ‘‘समासेना’’ति इदं गन्थवसेन सङ्खिपनं सन्धाय वुत्तं. ‘‘किञ्चिमत्त’’न्ति इदं अत्थवसेनाति वेदितब्बं.
पाराजिककथावण्णना
१९६५. छन्दसोति मेथुनसेवनरागपटिसंयुत्तेन छन्देन. एतेन ‘‘छन्दे पन असति बलक्कारेन पधंसिताय अनापत्ती’’ति (कङ्खा. अट्ठ. मेथुनधम्मसिक्खापदवण्णना) अट्ठकथा सूचिता होति. सा समणी पाराजिका नाम होतीति पवुच्चतीति योजना.
१९६६-७. ‘‘सजीवस्स अपि अजीवस्सा’’ति पदच्छेदो. ‘‘सन्थतं वा असन्थत’’न्ति इदं ‘‘अङ्गजात’’न्ति इमस्स विसेसनं. अत्तनो तिविधे मग्गेति अत्तनो वच्चपस्सावमुखमग्गानं अञ्ञतरस्मिं मग्गे. एत्थ ‘‘सन्थते वा असन्थते वा’’ति सेसो, ‘‘अल्लोकासे’’ति इमिना सम्बन्धो. ‘‘येभुय्यअक्खायितादिक’’न्ति पदच्छेदो. आदि-सद्देन अक्खायितं सङ्गण्हाति.
मनुस्सपुरिसादीनं नवन्नं सजीवस्सपि अजीवस्सपि यस्स कस्सचि सन्थतं वा असन्थतं वा येभुय्यक्खायितादिकं अङ्गजातं अत्तनो सन्थते वा असन्थते वा तिविधे मग्गे अल्लोकासे तिलफलमत्तम्पि पवेसेन्ती पराजिताति योजना.
१९६८. साधारणविनिच्छयन्ति ¶ भिक्खुभिक्खुनीनं साधारणसिक्खापदविनिच्छयं.
१९६९-७०. अधक्खकन्ति एत्थ अक्खकानं अधोति विग्गहो. उब्भजाणुमण्डलन्ति जाणुमण्डलानं उब्भन्ति विग्गहो. उब्भ-सद्दो उद्धं-सद्दपरियायो. इध ‘‘अत्तनो’’ति सेसो. अवस्सुतस्साति कायसंसग्गरागेन तिन्तस्स. अवस्सुताति एत्थापि एसेव नयो. याति वुत्तत्ता ‘‘सा’’ति लब्भति. सरीरन्ति एत्थ ‘‘यं किञ्ची’’ति सेसो. परोपक्कममूलकं पाराजिकं दस्सेतुमाह ¶ ‘‘तेन वा फुट्ठा’’ति. एत्थ ‘‘यथापरिच्छिन्ने काये’’ति च ‘‘सादियेय्या’’ति च वत्तब्बं.
या पन भिक्खुनी अवस्सुता अवस्सुतस्स मनुस्सपुग्गलस्स यं किञ्चि सरीरं अत्तनो अधक्खकं उब्भजाणुमण्डलं यं सरीरकं, तेन सरीरकेन छुपेय्य, तेन मनुस्सपुरिसेन यथापरिच्छिन्ने काये फुट्ठा सादियेय्य वा, सा पाराजिका सियाति योजना.
१९७१-२. ‘‘गहितं उब्भजाणुना’’ति इमिना कप्परतो उद्धं पाराजिकक्खेत्तमेवाति दीपेति. अत्तनो यथावुत्तप्पकारेन कायेनाति योजना, अत्तनो ‘‘अधक्खक’’न्तिआदिवुत्तप्पकारेन कायेनाति अत्थो. तथा अवस्सुताय अवस्सुतस्स पुरिसस्स कायपटिबद्धं फुसन्तिया थुल्लच्चयं होति. अत्तनो यथापरिच्छिन्नकायपटिबद्धेन तथा अवस्सुताय अवस्सुतस्स पुरिसस्स कायं फुसन्तिया थुल्लच्चयं होति.
१९७३. अत्तनो अवसेसेन कायेन अवस्सुताय अवस्सुतस्स पुरिसपुग्गलस्स कायं फुसन्तिया थुल्लच्चयं ¶ होति. एवं अत्तनो पयोगे च पुरिसस्स पयोगे च तस्सा भिक्खुनियायेव थुल्लच्चयं होतीति योजना.
१९७४. यक्खपेततिरच्छानपण्डकानं कायं ‘‘अधक्खकं उब्भजाणुमण्डल’’न्ति यथापरिच्छिन्नं तथेव अत्तनो कायेन उभतोअवस्सवे सति फुसन्तिया अस्सा भिक्खुनिया थुल्लच्चयं, तथेव यक्खादीनं पयोगेपि तस्सायेव थुल्लच्चयं होतीति योजना.
१९७५. एकतोवस्सवे चापीति भिक्खुनिया वसेन एकतोअवस्सवे चापि. थुल्लच्चयमुदीरितन्ति पाराजिकक्खेत्तभूतेन अत्तनो कायेन मनुस्सपुरिसस्स कायं फुसन्तिया थुल्लच्चयं अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ६६२) वुत्तन्ति अत्थो. अवसेसे च सब्बत्थाति यथावुत्तपाराजिकक्खेत्ततो अवसेसे थुल्लच्चयक्खेत्ते सब्बत्थ एकतोअवस्सवे सति दुक्कटं होतीति अत्थो. कायपटिबद्धेन कायपटिबद्धामसनादीसु सब्बत्थ उभतोअवस्सवे वा एकतोअवस्सवे वा दुक्कटमेव होति.
१९७६. ‘‘उब्भक्खकमधोजाणुमण्डल’’न्ति ¶ यं अपाराजिकक्खेत्तं इध दस्सितं, एत्थ एकतोअवस्सवे दुक्कटं होति. कप्परस्स च हेट्ठापि एत्थेव अधोजाणुमण्डले सङ्गहं गतन्ति योजना.
१९७७-९. भिक्खु भिक्खुनिया सद्धिं सचे कायसंसग्गं केलायति सेवतीति योजना. भिक्खुनिया नासो सियाति सीलविनासो पाराजिकापत्ति सियाति अत्थो. गेहपेमन्ति एत्थ ‘‘गेहसितपेम’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन सित-सद्दलोपो, अत्थो पनस्स भिक्खुविभङ्गे वुत्तनयोव.
१९८०. अविसेसेनाति ¶ ‘‘भिक्खुनिया’’ति वा ‘‘भिक्खुस्सा’’ति वा विसेसं अकत्वा.
१९८१. यस्साति भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा. यत्थाति भिक्खुनियं वा भिक्खुस्मिं वा. मनोसुद्धन्ति कायसंसग्गादिरागरहितं. तस्स भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा तत्थ भिक्खुनियं वा भिक्खुस्मिं वा विसये नदोसता अनापत्तीति अत्थो.
१९८२. भिन्दित्वाति सीलभेदं कत्वा. भिक्खुनिया अपकतत्ता आह ‘‘नेव होति भिक्खुनिदूसको’’ति.
१९८३. अथाति वाक्यारम्भे. न होतापत्ति भिक्खुनोति एत्थ भिक्खुनीहि कायसंसग्गसङ्घादिसेसमाह.
१९८४. ‘‘खेत्ते’’ति वक्खमानं ‘‘फुट्ठा’’ति इमिना योजेत्वा ‘‘पाराजिक’’न्तिआदीहि, ‘‘थुल्लच्चयं खेत्ते’’तिआदीहि च सम्बन्धितब्बं. ‘‘पाराजिक’’न्ति वक्खमानत्ता फुट्ठाति एत्थ ‘‘पाराजिकक्खेत्ते’’ति सेसो.
१९८५. तथाति निच्चलापि सादियति. खेत्तेति थुल्लच्चयादीनं खेत्ते. कायेन निच्चलायपि चित्तेन सादियन्तिया आपत्ति कस्मा वुत्ताति आह ‘‘वुत्तत्ता…पे… सत्थुना’’ति ¶ , भिक्खुपातिमोक्खे विय ‘‘कायसंसग्गं समापज्जेय्या’’ति अवत्वा इध ‘‘कायसंसग्गं सादियेय्या’’ति वुत्तत्ताति अधिप्पायो.
१९८६. तस्सा आपत्तिया. क्रियसमुट्ठानन्ति किरियाय समुट्ठानं. एवं सतीति सादियनमत्तेनेव आपज्जितब्बभावे सति. इदन्ति ‘‘किरियसमुट्ठान’’मितिविधानं. तब्बहुलेनेव नयेनाति ¶ किरियसमुट्ठानबाहुल्लेन नयेन खदिरवनादिवोहारो वियाति दट्ठब्बं.
१९८७. तस्सा भिक्खुनिया असञ्चिच्च विरज्झित्वा आमसन्तिया अनापत्ति, ‘‘अयं पुरिसो’’ति वा ‘‘इत्थी’’ति वा अजानित्वा आमसन्तिया अनापत्ति, पुरिसस्स आमसने सति फस्सं असादियन्तिया वा अनापत्तीति योजना.
१९८८. खित्तचित्तायाति यक्खुम्मत्ताय. उम्मत्तिकाय वाति पित्तकोपेन उम्मादप्पत्ताय. इदञ्च ‘‘असुची’’ति वा ‘‘चन्दन’’न्ति वा विसेसतं अजाननमेव पमाणं.
उब्भजाणुमण्डलकथावण्णना.
१९८९-९०. ‘‘पाराजिकत्तं जानन्ती’’ति इमिना अवसेसापत्तिं जानित्वा छादेन्तिया पाराजिकाभावं दीपेति. सलिङ्गे तु ठितायाति पब्बज्जालिङ्गेयेव ठिताय. इति धुरे निक्खित्तमत्तस्मिन्ति योजना. इति-सद्दो निदस्सने. इतराय पुब्बेयेव आपन्नत्ता तमपेक्खित्वा ‘‘सा चा’’ति आह.
१९९१. वुत्ताविसिट्ठं सब्बं विनिच्छयं सङ्गहेतुमाह ‘‘सेस’’न्तिआदि. तत्थाति दुट्ठुल्लपटिच्छादने.
वज्जपटिच्छादिकथावण्णना.
१९९२-५. सङ्घेनाति समग्गेन सङ्घेन. उक्खित्तकोति आपत्तिया अदस्सनादीसु उक्खित्तको. ‘‘उक्खेपने ठितो’’ति इमिना उक्खेपनीयकम्मकतस्स अनोसारितभावं दीपेति. या ¶ दिट्ठि एतस्साति यंदिट्ठिको, सो उक्खित्तको भिक्खु याय दिट्ठिया समन्नागतो होतीति अधिप्पायो ¶ . ‘‘तस्सा दिट्ठिया गहणेना’’ति इमिना अनुवत्तप्पकारो दस्सितो. तं उक्खित्तकं भिक्खुन्ति योजना. सा भिक्खुनी अञ्ञाहि भिक्खुनीहि विसुम्पिच सङ्घमज्झेपि ‘‘एसो खो अय्ये भिक्खु समग्गेन सङ्घेन उक्खित्तो’’तिआदिना (पाचि. ६६९) नयेन तिक्खत्तुं वुच्चमानाति योजना. तं वत्थुं अचजन्ती गहेत्वा यदि तथेव तिट्ठतीति योजना. एत्थ ‘‘यावततियं समनुभासितब्बा’’ति सेसो. तस्स कम्मस्स ओसानेति ततियाय कम्मवाचाय य्यकारप्पत्तवसेन अस्स समनुभासनकम्मस्स परियोसाने. असाकियधीतराति असाकियधीता, पच्चत्ते करणवचनं. ‘‘पुन अप्पटिसन्धेया’’ति इमिना पुन तेनेव च अत्तभावेन भिक्खुनिभावे पटिसन्धातुं अनरहता वुत्ता.
१९९६. तिकदुक्कटं निद्दिट्ठन्ति अधम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञा, वेमतिका, धम्मकम्मसञ्ञाति एतासं वसेन तिकदुक्कटं वुत्तं. समनुभासने वुत्ता समुट्ठानादयो सब्बे इध वत्तब्बाति योजना.
उक्खित्तानुवत्तिककथावण्णना.
१९९७. ‘‘हत्थग्गहणं वा सादियेय्याति हत्थो नाम कप्परं उपादाय याव अग्गनखा. एतस्स असद्धम्मस्स पटिसेवनत्थाय उब्भक्खकं अधोजाणुमण्डलं गहणं सादियति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पाचि. ६७६) वुत्तत्ता आह ‘‘अपाराजिकखेत्तस्सा’’तिआदि. ‘‘त’’न्ति वक्खमानत्ता ‘‘य’’न्ति लब्भति. अपाराजिकक्खेत्तस्स यस्स कस्सचि अङ्गस्स यं गहणं, तं हत्थग्गहणन्ति पवुच्चतीति योजना. हत्थे गहणं हत्थग्गहणं.
१९९८. यस्स कस्सचीति वुत्तप्पकारेन यस्स कस्सचि चीवरस्स यं गहणन्ति योजना.
१९९९. असद्धम्म-सद्देन ¶ मेथुनस्सापि वुच्चमानत्ता ततो विसेसेतुमाह ‘‘कायसंसग्ग ¶ …पे… कारणा’’ति. भिक्खुनी कायसंसग्गसङ्खातस्स असद्धम्मस्स कारणा पुरिसस्स हत्थपासस्मिं तिट्ठेय्य वाति योजना.
२०००. ततोति तस्स असद्धम्मस्स कारणा. तत्थाति हत्थपासे. पुरिसेनाति एत्थ ‘‘कत’’न्ति सेसो, ‘‘सङ्केत’’न्ति इमिना सम्बन्धो. ‘‘आगमनं अस्सा’’ति पदच्छेदो. इच्छेय्याति वुत्तेपि न गमनिच्छामत्तेन, अथ खो भिक्खुनिया पुरिसस्स हत्थपासं, पुरिसेन च भिक्खुनिया हत्थपासं ओक्कन्तकालेयेव वत्थुपूरणं दट्ठब्बं. यथाह ‘‘सङ्केतं वा गच्छेय्याति एतस्स असद्धम्मस्स पटिसेवनत्थाय पुरिसेन ‘इत्थन्नामं आगच्छा’ति वुत्ता गच्छति, पदे पदे आपत्ति दुक्कटस्स. पुरिसस्स हत्थपासं ओक्कन्तमत्ते आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पाचि. ६७६) च ‘‘पुरिसस्स अब्भागमनं सादियति, आपत्ति दुक्कटस्स. हत्थपासं ओक्कन्तमत्ते आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पाचि. ६७६) च. एत्थ च इत्थन्नामं आगच्छाति इत्थन्नामं ठानं आगच्छाति अत्थो.
२००१. तदत्थायाति तस्सेव कायसंसग्गसङ्खातअसद्धम्मस्स सेवनत्थाय. पटिच्छन्नट्ठानञ्चाति वत्थादिना येन केनचि पटिच्छन्नओकासं. पुरिसस्स हत्थपासे ठिता तदत्थाय कायं उपसंहरेय्य वाति योजना.
२००२. हत्थग्गहणादीनं वुत्तप्पकारानं अट्ठन्नं वत्थूनं पूरणेन ‘‘अट्ठवत्थुका’’ति सङ्खाता अयं भिक्खुनी विनट्ठा होति सीलविनासेन, ततोयेव अस्समणी होति अभिक्खुनी होतीति योजना.
२००३. अनुलोमेन ¶ वाति हत्थग्गहणादिपटिपाटिया वा. पटिलोमेन वाति तब्बिपरियतो पटिलोमेन वा. एकन्तरिकाय वाति एकमेकं अन्तरित्वा पुन तस्सापि करणवसेन एकन्तरिकाय वा. अनुलोमेन वा पटिलोमेन वा तथेकन्तरिकाय वा अट्ठमं वत्थुं परिपूरेन्ती चुताति योजना.
२००४. एतदेव अत्थं ब्यतिरेकमुखेन समत्थेतुमाह ‘‘अथादितो’’तिआदि. सतक्खत्तुम्पीति ¶ बहुक्खत्तुम्पि. सत-सद्दो हेत्थ बहु-सद्दपरियायो. पाराजिका नेव सियाति योजना, इमिना तंतंवत्थुमूलकं दुक्कटथुल्लच्चयं आपज्जतीति वुत्तं होति.
२००५. या पन आपत्तियो आपन्ना, देसेत्वा ताहि मुच्चतीति योजना. धुरनिक्खेपनं कत्वाति ‘‘न पुनेवं करिस्सामी’’ति धुरं निक्खिपित्वा. देसिता गणनूपिकाति देसिता देसितगणनमेव उपेति, पाराजिकस्स अङ्गं न होतीति अत्थो. तस्मा या एकं आपन्ना, धुरनिक्खेपं कत्वा देसेत्वा पुन किलेसवसेन आपज्जति, पुन देसेति, एवं अट्ठ वत्थूनि पूरेन्तीपि पाराजिका न होति.
२००६. सउस्साहाय देसिताति पुन आपज्जने अनिक्खित्तधुराय भिक्खुनिया देसितापि आपत्ति देसनागणनं न उपेति. किं होतीति आह ‘‘देसितापि अदेसिता’’ति, तस्मा पाराजिकापत्तिया अङ्गमेव होतीति अधिप्पायो.
२००८. अयं अत्थोति ‘‘असद्धम्मो नाम कायसंसग्गो’’ति अयं अत्थो. उद्दिसितोति पकासितो.
२००९. अयमत्थो ¶ केन वचनेन उद्दिसितोति आह ‘‘विञ्ञू…पे… साधकं वचनं इद’’न्ति. इदं वचनन्ति ‘‘विञ्ञू पटिबलो कायसंसग्गं समापज्जितु’’न्ति (पाचि. ६७६) इदं वचनं. साधकं पमाणं.
अट्ठवत्थुककथावण्णना.
२०१०. अवस्सुता, वज्जपटिच्छादिका, उक्खित्तानुवत्तिका, अट्ठवत्थुकाति इमा चतस्सो पाराजिकापत्तियो महेसिना असाधारणा भिक्खुनीनमेव पञ्ञत्ताति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
सङ्घादिसेसकथावण्णना
२०११. एवं ¶ भिक्खुनिविभङ्गे आगतं पाराजिकविनिच्छयं वत्वा इदानि तदनन्तरुद्दिट्ठं सङ्घादिसेसविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘या पन भिक्खुनी’’तिआदि. उस्सयवादाति कोधुस्सयमानुस्सयवसेन विवदमाना. ततोयेव अट्टं करोति सीलेनाति अट्टकारी. एत्थ च ‘‘अट्टो’’ति वोहारिकविनिच्छयो वुच्चति, यं पब्बजिता ‘‘अधिकरण’’न्तिपि वदन्ति. सब्बत्थ वत्तब्बे मुखमस्सा अत्थीति मुखरी, बहुभाणीति अत्थो. येन केनचि नरेन सद्धिन्ति ‘‘गहपतिना वा गहपतिपुत्तेन वा’’तिआदिना (पाचि. ६७९) दस्सितेन येन केनचि मनुस्सेन सद्धिं. इधाति इमस्मिं सासने. किराति पदपूरणे, अनुस्सवने वा.
२०१२. सक्खिं ¶ वाति पच्चक्खतो जाननकं वा. अट्टं कातुं गच्छन्तिया पदे पदे तथा दुक्कटन्ति योजना.
२०१३. वोहारिकेति विनिच्छयामच्चे.
२०१४. अनन्तरन्ति तस्स वचनानन्तरं.
२०१५. इतरोति अट्टकारको. पुब्बसदिसोव विनिच्छयोति पठमारोचने दुक्कटं, दुतियारोचने थुल्लच्चयन्ति वुत्तं होति.
२०१६. ‘‘तव, ममापि च कथं तुवमेव आरोचेही’’ति इतरेन वुत्ता भिक्खुनीति योजना. यथाकामन्ति तस्सा च अत्तनो च वचने यं पठमं वत्तुमिच्छति, तं इच्छानुरूपं आरोचेतु.
२०१८-९. उभिन्नम्पि यथा तथा आरोचितकथं सुत्वाति योजना. यथा तथाति पुब्बे वुत्तनयेन केनचि पकारेन. तेहीति वोहारिकेहि. अट्टे पन च निट्ठितेति अट्टकारकेसु एकस्मिं पक्खे पराजिते. यथाह ‘‘पराजिते अट्टकारके अट्टपरियोसानं नाम होती’’ति. अट्टस्स परियोसानेति एत्थ ‘‘तस्सा’’ति सेसो. तस्स अट्टस्स परियोसानेति योजना.
२०२०-२३. अनापत्तिविसयं ¶ दस्सेतुमाह ‘‘दूतं वापी’’तिआदि. पच्चत्थिकमनुस्सेहि दूतं वापि पहिणित्वा सयम्पि वा आगन्त्वा या पन आकड्ढीयतीति योजना. अञ्ञेहीति गामदारकादीहि अञ्ञेहि. किञ्चि परं अनोदिस्साति योजना. इमिस्सा ओदिस्स वुत्ते तेहि गहितदण्डे तस्सा च गीवाति सूचितं होति. या रक्खं याचति ¶ , तत्थ तस्मिं रक्खायाचने तस्सा अनापत्ति पकासिताति योजना. अञ्ञतो सुत्वाति योजना. उम्मत्तिकादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन आदिकम्मिका गहिता.
समुट्ठानं कथिनेन तुल्यन्ति योजना. सेसं दस्सेतुमाह ‘‘सकिरियं इद’’न्ति. इदं सिक्खापदं. किरियाय सह वत्ततीति सकिरियं अट्टकरणेन आपज्जनतो. ‘‘समुट्ठान’’न्ति इमिना च समुट्ठानादिविनिच्छयो उपलक्खितोति दट्ठब्बो.
अट्टकारिकाकथावण्णना.
२०२४-५. जानन्तीति ‘‘सामं वा जानाति, अञ्ञे वा तस्सा आरोचेन्ती’’ति (पाचि. ६८४) वुत्तनयेन जानन्ती. चोरिन्ति याय पञ्चमासग्घनकतो पट्ठाय यं किञ्चि परसन्तकं अवहरितं, अयं चोरी नाम. वज्झं विदितन्ति ‘‘तेन कम्मेन वधारहा अय’’न्ति एवं विदितं. सङ्घन्ति भिक्खुनिसङ्घं. अनपलोकेत्वाति अनापुच्छा. राजानं वाति रञ्ञा अनुसासितब्बट्ठाने तं राजानं वा. यथाह ‘‘राजा नाम यत्थ राजा अनुसासति, राजा अपलोकेतब्बो’’ति. गणमेव वाति ‘‘तुम्हेव तत्थ अनुसासथा’’ति राजूहि दिन्नं गामनिगममल्लगणादिकं गणं वा. मल्लगणं नाम पानीयट्ठपनपोक्खरणिखणनादिपुञ्ञकम्मनियुत्तो जनसमूहो. एतेनेव एवमेव दिन्नगामवरा पूगा च सेनियो च सङ्गहिता. वुट्ठापेय्याति उपसम्पादेय्य. कप्पन्ति च वक्खमानलक्खणं कप्पं. सा चोरिवुट्ठापनन्ति सम्बन्धो. उपज्झाया हुत्वा या चोरिं उपसम्पादेति, सा भिक्खुनीति अत्थो. उपज्झायस्स भिक्खुस्स दुक्कटं.
२०२६. पञ्चमासग्घनन्ति एत्थ पञ्चमासञ्च पञ्चमासग्घनकञ्च पञ्चमासग्घनन्ति एकदेससरूपेकसेसनयेन पञ्चमासस्सापि ¶ गहणं. अतिरेकग्घनं वापीति एत्थापि एसेव नयो.
२०२७. पब्बजितं ¶ पुब्बं याय सा पब्बजितपुब्बा. वुत्तप्पकारं चोरकम्मं कत्वापि तित्थायतनादीसु या पठमं पब्बजिताति अत्थो.
२०२८-३०. इदानि पुब्बपयोगदुक्कटादिआपत्तिविभागं दस्सेतुमाह ‘‘वुट्ठापेति च या चोरि’’न्तिआदि. इध ‘‘उपज्झाया हुत्वा’’ति सेसो. इदं कप्पं ठपेत्वाति योजना. सीमं सम्मन्नति चाति अभिनवं सीमं सम्मन्नति, बन्धतीति वुत्तं होति. अस्साति भवेय्य. ‘‘दुक्कट’’न्ति इमिना च ‘‘थुल्लच्चयं द्वय’’न्ति इमिना च योजेतब्बं.
कम्मन्तेति उपसम्पदकम्मस्स परियोसाने, ततियाय कम्मवाचाय य्यकारप्पत्तायाति वुत्तं होति.
२०३१. अजानन्तीति चोरिं अजानन्ती. (इदं सिक्खापदं.)
२०३२. चोरिवुट्ठापनं नामाति इदं सिक्खापदं चोरिवुट्ठापनसमुट्ठानं नाम. वाचचित्ततोति खण्डसीमं अगन्त्वा करोन्तिया वाचाचित्तेहि. कायवाचादितो चेवाति गन्त्वा करोन्तिया कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति. यथाह ‘‘केनचिदेव करणीयेन पक्कन्तासु भिक्खुनीसु अगन्त्वा खण्डसीमं वा नदिं वा यथानिसिन्नट्ठानेयेव अत्तनो निस्सितकपरिसाय सद्धिं वुट्ठापेन्तिया वाचाचित्ततो समुट्ठाति, खण्डसीमं वा नदिं वा गन्त्वा वुट्ठापेन्तिया ¶ कायवाचाचित्ततो समुट्ठाती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६८३). क्रियाक्रियन्ति अनापुच्छावुट्ठापनवसेन किरियाकिरियं.
चोरिवुट्ठापनकथावण्णना.
२०३३-४. गामन्तरन्ति अञ्ञं गामं. या एका सचे गच्छेय्याति सम्बन्धो. नदीपारन्ति एत्थापि एसेव नयो. नदिया पारं नदीपारं. ‘‘एका वा’’ति उपरिपि योजेतब्बं. ओहीयेय्याति विना भवेय्य. इध ‘‘अरञ्ञे’’ति सेसो. अरञ्ञलक्खणं ‘‘इन्दखील’’इच्चादिना वक्खति. ‘‘एका वा रत्तिं विप्पवसेय्य, एका वा गणम्हा ओहीयेय्या’’ति सिक्खापदक्कमो, एवं सन्तेपि गाथाबन्धवसेन ‘‘रत्तिं विप्पवसेय्या’’ति अन्ते वुत्तं ¶ . तेनेव विभागविनिच्छये देसनारुळ्हक्कमेनेव ‘‘पुरेरुणोदयायेवा’’तिआदिं वक्खति. सा पठमापत्तिकं गरुकं धम्मं आपन्ना सियाति योजना. पठमं आपत्ति एतस्साति पठमापत्तिको, वीतिक्कमक्खणेयेव आपज्जितब्बोति अत्थो. ‘‘गरुकं धम्म’’न्ति इमिना सम्बन्धो. सकगामा निक्खमन्तियाति भिक्खुनिया अत्तनो वसनगामतो निक्खमन्तिया.
२०३६-७. एकेन पदवारेन इतरस्स गामस्स परिक्खेपे अतिक्कन्ते, उपचारोक्कमे वा थुल्लच्चयन्ति योजना. अतिक्कन्ते ओक्कन्तेति एत्थ ‘‘परिक्खेपे उपचारे’’ति अधिकारतो लब्भति.
२०३८-९. निक्खमित्वाति अत्तनो पविट्ठगामतो निक्खमित्वा. अयमेव नयोति ‘‘एकेन पदवारेन थुल्लच्चयं, दुतियेन गरुकापत्ती’’ति अयं नयो.
वतिच्छिद्देन ¶ वा खण्डपाकारेन वाति योजना. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘पाकारेना’’ति एत्थापि वा-सद्दस्स सम्बन्धनीयतं दस्सेति. ‘‘भिक्खुविहारस्स भूमि तासमकप्पिया’’ति वक्खमानत्ता विहारस्स भूमिन्ति भिक्खुनिविहारभूमि गहिता. ‘‘कप्पियन्ति पविट्ठत्ता’’ति इमिना वक्खमानस्स कारणं दस्सेति. कोचि दोसोति थुल्लच्चयसङ्घादिसेसो वुच्चमानो यो कोचि दोसो.
२०४०. तासन्ति भिक्खुनीनं. ‘‘अकप्पिया’’ति इमिना तत्थापि पविट्ठाय गामन्तरपच्चया आपत्तिसम्भवमाह.
२०४१. ‘‘पठमं पादं अतिक्कामेन्तिया’’ति (पाचि. ६९२) वुत्तत्ता ‘‘हत्थि…पे… अनापत्ति सियापत्ति, पदसा गमने पना’’ति वुत्तं.
२०४२. ‘‘यं किञ्चि…पे… आपत्ति पविसन्तिया’’ति वुत्तस्सेवत्थस्स उपसंहारत्ता न पुनरुत्तिदोसो.
२०४३-४. लक्खणेनुपपन्नायाति ¶ ‘‘नदी नाम तिमण्डलं पटिच्छादेत्वा यत्थ कत्थचि उत्तरन्तिया भिक्खुनिया अन्तरवासको तेमियती’’ति (पाचि. ६९२) वुत्तलक्खणेन समन्नागताय नदिया. या पारं तीरं गच्छतीति योजना.
पठमं पादं उद्धरित्वान तीरे ठपेन्तियाति ‘‘इदानि पदवारेन अतिक्कमती’’ति वत्तब्बकाले पठमं पादं उक्खिपित्वा परतीरे ठपेन्तिया. ‘‘दुतियपादुद्धारे सङ्घादिसेसो’’ति (पाचि. अट्ठ. ६९२) अट्ठकथावचनतो ‘‘अतिक्कमे’’ति इमिना उद्धारो गहितो.
२०४५. अन्तरनदियन्ति नदिवेमज्झे. भण्डित्वाति कलहं कत्वा. ओरिमं तीरन्ति आगतदिसाय तीरं. तथा पठमे थुल्लच्चयं ¶ , दुतिये गरु होतीति अत्थो. इमिना सकलेन वचनेन ‘‘इतरिस्सा पन अयं पक्कन्तट्ठाने ठिता होति, तस्मा परतीरं गच्छन्तियापि अनापत्ती’’ति अट्ठकथापि उल्लिङ्गिता.
२०४६. रज्जुयाति वल्लिआदिकाय याय कायचि रज्जुया.
२०४७. पिवितुन्ति एत्थ ‘‘पानीय’’न्ति पकरणतो लब्भति. अवुत्तसमुच्चयत्थेन अपि-सद्देन भण्डधोवनादिं सङ्गण्हाति. अथाति वाक्यारम्भे निपातो. ‘‘नहानादिकिच्चं सम्पादेत्वा ओरिममेव तीरं आगमिस्सामी’’ति आलयस्स विज्जमानत्ता आह ‘‘वट्टती’’ति.
२०४८. पदसानदिं ओतरित्वानाति योजना. सेतुं आरोहित्वा तथा पदसा उत्तरन्तिया अनापत्तीति योजना.
२०४९. गन्त्वानाति एत्थ ‘‘नदि’’न्ति सेसो. उत्तरणकाले पदसा यातीति योजना.
२०५०. वेगेनाति एकेनेव वेगेन, अन्तरा अनिवत्तित्वाति अत्थो.
२०५१. ‘‘निसीदित्वा’’ति इदं ‘‘खन्धे वा’’तिआदीहिपि योजेतब्बं. खन्धादयो चेत्थ सभागानमेव गहेतब्बा. हत्थसङ्घातने वाति उभोहि बद्धहत्थवलये वा.
२०५२-३. पासन्ति ¶ हत्थपासं. ‘‘आभोगं विना’’ति इमिना ‘‘गमिस्सामी’’ति आभोगे कते अजानन्तिया अरुणे ¶ उट्ठितेपि अनापत्तीति दीपितं होति. यथाह ‘‘सचे सज्झायं वा सवनं वा अञ्ञं वा किञ्चि कम्मं कुरुमाना ‘पुरेअरुणेयेव दुतियिकाय सन्तिकं गमिस्सामी’ति आभोगं करोति, अजानन्तिया एव चस्सा अरुणो उग्गच्छति, अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६९२). नानागब्भे वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेतुमाह ‘‘एकगब्भेपि वा’’ति. एकगब्भेपि वा दुतियिकाय हत्थपासं अतिक्कम्म अरुणं उट्ठपेन्तिया भिक्खुनिया आपत्ति सियाति योजना.
२०५४. दुतियापासन्ति दुतियिकाय हत्थपासं. ‘‘गमिस्सामी’’ति आभोगं कत्वा गच्छन्तिया सचे अरुणं उट्ठेति, न दोसोति योजना.
२०५५-६. अञ्ञत्थ पञ्चधनुसतिकस्स (पारा. ६५४) पच्छिमस्स आरञ्ञकसेनासनस्स वुत्तत्ता ततो निवत्तेतुमाह ‘‘इन्दखीलमतिक्कम्मा’’तिआदि. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. दीपितन्ति अट्ठकथाय ‘‘अरञ्ञेति एत्थ निक्खमित्वा बहि इन्दखीला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ६९२) एवं वुत्तलक्खणमेव अरञ्ञं दस्सितन्ति अत्थो.
दुतियिकाय दस्सनूपचारं विजहन्तिया तस्साति योजना. ‘‘जहिते’’ति इदं अपेक्खित्वा ‘‘उपचारे’’ति विभत्तिविपरिणामो कातब्बो.
२०५७. साणिपाकारपाकारतरुअन्तरिते ठाने असति दस्सनूपचारे सतिपि सवनूपचारे आपत्ति होतीति योजना.
२०५८-६०. एत्थ कथन्ति यत्थ दूरेपि दस्सनं होति, एवरूपे अज्झोकासे आपत्तिनियमो कथं कातब्बोति ¶ अत्थो. अनेकेसु ठानेसु ‘‘सवनूपचारातिक्कमे’’ति वुच्चमानत्ता तत्थ लक्खणं ठपेतुमाह ‘‘मग्ग…पे… एवरूपके’’ति. एत्थ ‘‘ठाने’’ति सेसो. कूजन्तियाति यथावण्णववत्थानं न होति, एवं अब्यत्तसद्दं करोन्तिया.
एवरूपके ठाने धम्मस्सवनारोचने विय च मग्गमूळ्हस्स सद्देन विय च ‘‘अय्ये’’ति कूजन्तिया ¶ तस्सा सद्दस्स सवनातिक्कमे भिक्खुनिया गरुका आपत्ति होतीति योजना. ‘‘भिक्खुनिया गरुका होती’’ति इदं ‘‘दुतियिकं न पापुणिस्सामी’’ति निरुस्साहवसेन वेदितब्बं. तेनेव वक्खति ‘‘ओहीयित्वाथ गच्छन्ती’’तिआदि. एत्थाति ‘‘गणम्हा ओहीयेय्या’’ति इमस्मिं.
२०६१. अथ गच्छन्ती ओहीयित्वाति योजना. ‘‘इदानि अहं पापुणिस्सामि’’ इति एवं सउस्साहा अनुबन्धति, वट्टति, दुतियोपचारातिक्कमेपि अनापत्तीति वुत्तं होति.
२०६२. ‘‘गच्छतु अयं’’ इति उस्साहस्सच्छेदं कत्वा ओहीना चे, तस्सा आपत्तीति अज्झाहारयोजना.
२०६३. इतरापीति गन्तुं समत्थापि. ओहीयतु अयन्ति चाति निरुस्साहप्पकारो सन्दस्सितो. वुत्तत्थमेव समत्थयितुमाह ‘‘सउस्साहा न होति चे’’ति.
२०६४-५. पुरिमा एककं मग्गं यातीति योजना. एकमेव एककं. तस्माति यस्मा एकिस्सा इतरा पक्कन्तट्ठाने तिट्ठति, तस्मा. तत्थाति तस्मिं गणम्हाओहीयने. पि-सद्दो एवकारत्थो. अनापत्ति एव पकासिताति योजना.
२०६६-७. गामन्तरगतायाति गामसीमगताय. ‘‘नदिया’’ति इमिना सम्बन्धो. आपत्तियोचतस्सोपीति रत्तिविप्पवास गामन्तरगमन नदिपारगमन गणम्हाओहीयन सङ्खाता चतस्सो ¶ सङ्घादिसेसापत्तियो. गणम्हाओहीयनमूलकापत्तिया गामतो बहि आपज्जितब्बत्तेपि गामन्तरोक्कमनमूलकापत्तिया अन्तोगामे आपज्जितब्बत्तेपि एकक्खणेति गामूपचारं सन्धायाह.
२०६८-९. या सद्धिं याता दुतियिका, सा च पक्कन्ता वा सचे होति, विब्भन्ता वा होति, पेतानं लोकं याता वा होति, कालकता वा होतीति अधिप्पायो, पक्खसङ्कन्ता वा होति, तित्थायतनसङ्कन्ता वा होतीति अधिप्पायो, नट्ठा वा होति, पाराजिकापन्ना वा होतीति ¶ अधिप्पायो. एवरूपे काले गामन्तरोक्कमनादीनि…पे… अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना. उम्मत्तिकायपि एवं चत्तारिपि करोन्तिया अनापत्तीति योजना.
२०७०. ‘‘अगामके अरञ्ञे’’ति इदं गामाभावेन वुत्तं, न विञ्झाटविसदिसताय.
२०७१. गामभावतो नदिपारगमनगणम्हाओहीयनापत्ति न सम्भवति, तस्सापि सकगामत्ता गामन्तरगमनमूलिकापत्ति च दिवसभागत्ता रत्तिविप्पवासमूलिकापत्ति च न सम्भवतीति आह ‘‘सकगामे…पे… न विज्जरे’’ति. यथाकामन्ति यथिच्छितं, दुतियिकाय असन्तियापीति अत्थो.
२०७२. समुट्ठानादयो पठमन्तिमवत्थुना तुल्याति योजना.
गामन्तरगमनकथावण्णना.
२०७३. सीमासम्मुतिया चेवाति ‘‘समग्गेन सङ्घेन धम्मेन विनयेन उक्खित्तं भिक्खुनिं कारकसङ्घं अनापुच्छा तस्सेव कारकसङ्घस्स छन्दं अजानित्वा ओसारेस्सामी’’ति नवसीमासम्मन्नने च. द्वीहि कम्मवाचाहि दुवे थुल्लच्चया होन्तीति योजना.
२०७४. कम्मस्स ¶ परियोसानेति ओसारणकम्मस्स अवसाने. तिकसङ्घादिसेसन्ति ‘‘धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञा ओसारेति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्स. धम्मकम्मे वेमतिका, धम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञा ओसारेति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पाचि. ६९७) तिकसङ्घादिसेसं वुत्तं. कम्मन्ति च उक्खेपनीयकम्मं. अधम्मे तिकदुक्कटन्ति ‘‘अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञा ओसारेति, आपत्ति दुक्कटस्स. अधम्मकम्मे वेमतिका, अधम्मकम्मसञ्ञा ओसारेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति तिकदुक्कटं वुत्तं.
२०७५. गणस्साति तस्सेव कारकगणस्स. वत्ते वा पन वत्तन्तिन्ति तेचत्तालीसप्पभेदे नेत्तारवत्ते वत्तमानं. तेचत्तालीसप्पभेदं पन वत्तक्खन्धके (चूळव. ३७६) आवि भविस्सति. नेत्तारवत्तेति कम्मतो नित्थरणस्स हेतुभूते वत्ते.
२०७७. ओसारणं ¶ क्रियं. अनापुच्छनं अक्रियं.
चतुत्थं.
२०७८-९. अवस्सुताति मेथुनरागेन तिन्ता. एवमुपरिपि. ‘‘मनुस्सपुग्गलस्सा’’ति इमिना यक्खादीनं पटिक्खेपो. ‘‘उदके…पे… दुक्कट’’न्ति वक्खमानत्ता आमिसन्ति अञ्ञत्र दन्तपोना अज्झोहरणीयस्स गहणं. पयोगतोति पयोगगणनाय.
२०८०. एकतोवस्सुतेति पुमित्थिया सामञ्ञेन पुल्लिङ्गनिद्देसो. कथमेतं विञ्ञायतीति? ‘‘एकतोअवस्सुतेति एत्थ भिक्खुनिया अवस्सुतभावो दट्ठब्बोति महापच्चरियं वुत्तं. महाअट्ठकथायं पनेतं न वुत्तं, तं ¶ पाळिया समेती’’ति (पाचि. अट्ठ. ७०१) वुत्तत्ता विञ्ञायति. एत्थ च एतं न वुत्तन्ति ‘‘भिक्खुनिया अवस्सुतभावो दट्ठब्बो’’ति एतं नियमनं न वुत्तं. तन्ति तं नियमेत्वा अवचनं. पाळिया समेतीति ‘‘एकतोअवस्सुते’’ति (पाचि. ७०१-७०२) अविसेसेत्वा वुत्तपाळिया, ‘‘अनवस्सुतोति जानन्ती पटिग्गण्हाती’’ति (पाचि. ७०३) इमाय च पाळिया समेति. यदि हि पुग्गलस्स अवस्सुतभावो नप्पमाणं, किं ‘‘अनवस्सुतोति जानन्ती’’ति इमिना वचनेन. ‘‘अनापत्ति उभो अनवस्सुता होन्ति, अनवस्सुता पटिग्गण्हाती’’ति एत्तकमेव वत्तब्बं सिया. अज्झोहारपयोगेसु बहूसु थुल्लच्चयचयो थुल्लच्चयानं समूहो सिया, पयोगगणनाय बहूनि थुल्लच्चयानि होन्तीति अधिप्पायो.
२०८१. सम्भवे, ब्यभिचारे च विसेसनं सात्थकं भवतीति ‘‘मनुस्सविग्गहान’’न्ति इदं विसेसनं यक्खपेततिरच्छानपदेहि योजेतब्बं. उभतोअवस्सुते सति मनुस्सविग्गहानं यक्खपेततिरच्छानानं हत्थतो च पण्डकानं हत्थतो च तथाति योजना. तथा-सद्देनेत्थ ‘‘यं किञ्चि आमिसं पटिग्गण्हाति, दुक्कटं. अज्झोहारपयोगेसु थुल्लच्चयचयो सिया’’ति यथावुत्तमतिदिसति.
२०८२. एत्थाति इमेसु यक्खादीसु. एकतोअवस्सुते सति आमिसं पटिग्गण्हन्तिया दुक्कटं. सब्बत्थाति सब्बेसु मनुस्सामनुस्सेसु एकतो, उभतो वा अनवस्सुतेसु. उदके दन्तकट्ठकेति ¶ उदकस्स, दन्तकट्ठस्स च गहणे. परिभोगे चाति पटिग्गहणे चेव परिभोगे च.
२०८३-४. उभयावस्सुताभावेति भिक्खुनिया, पुग्गलस्स च उभिन्नं अवस्सुतत्ते असति यदि आमिसं पटिग्गण्हाति ¶ , न दोसोति योजना. अयं पुरिसपुग्गलो. न च अवस्सुतोति नेव अवस्सुतोति ञत्वा. या पन आमिसं पटिग्गण्हाति, तस्सा च उम्मत्तिकादीनञ्च अनापत्ति पकासिताति योजना. ‘‘या गण्हाति, तस्सा अनापत्ती’’ति वुत्तेपि परिभुञ्जन्तियाव अनापत्तिभावो दट्ठब्बो.
पञ्चमं.
२०८५. उय्योजनेति ‘‘किं ते अय्ये एसो पुरिसपुग्गलो करिस्सति अवस्सुतो वा अनवस्सुतो वा, यतो त्वं अनवस्सुता, इङ्घ अय्ये यं ते एसो पुरिसपुग्गलो देति खादनीयं वा भोजनीयं वा, तं त्वं सहत्था पटिग्गहेत्वा खाद वा भुञ्ज वा’’ति (पाचि. ७०५) वुत्तनयेन नियोजने. एकिस्साति उय्योजिकाय. इतरिस्साति उय्योजिताय. पटिग्गहेति अवस्सुतस्स हत्थतो आमिसपटिग्गहणे. दुक्कटानि चाति उय्योजिकाय दुक्कटानि. भोगेसूति उय्योजिताय तथा पटिग्गहितस्स आमिसस्स परिभोगेसु. थुल्लच्चयगणो सियाति उय्योजिकाय थुल्लच्चयसमूहो सियाति अत्थो.
२०८६-७. भोजनस्सावसानस्मिन्ति उय्योजिताय भोजनपरियन्ते. सङ्घादिसेसताति उय्योजिकाय सङ्घादिसेसापत्ति होति.
यक्खादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन पेतपण्डकतिरच्छानगता गहिता. तथेव पुरिसस्स चाति अवस्सुतस्स मनुस्सपुरिसस्स. ‘‘गहणे उय्योजने’’ति पदच्छेदो. गहणेति उय्योजिताय गहणे. उय्योजनेति उय्योजिकाय अत्तनो उय्योजने. तेसन्ति उदकदन्तपोनानं. परिभोगेति उय्योजिताय परिभुञ्जने. दुक्कटं परिकित्तितन्ति उय्योजिकाय दुक्कटं वुत्तं.
२०८८. सेसस्साति ¶ ¶ उदकदन्तपोनतो अञ्ञस्स परिभुञ्जितब्बामिसस्स. ‘‘गहणुय्योजने’’तिआदि वुत्तनयमेव.
२०८९-९०. या पन भिक्खुनी ‘‘अनवस्सुतो’’ति ञत्वा उय्योजेति, ‘‘कुपिता वा न पटिग्गण्हती’’ति उय्योजेति, ‘‘कुलानुद्दयता वापि न पटिग्गण्हती’’ति उय्योजेति, तस्सा च उम्मत्तिकादीनञ्च अनापत्ति पकासिताति योजना. यथाह ‘‘अनापत्ति ‘अनवस्सुतो’ति जानन्ती उय्योजेति, ‘कुपिता न पटिग्गण्हती’ति उय्योजेति, ‘कुलानुद्दयताय न पटिग्गण्हती’ति उय्योजेती’’तिआदि (पाचि. ७०८).
छट्ठं.
२०९१. सत्तमन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी कुपिता अनत्तमना एवं वदेय्य बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदिनयप्पवत्तं (पाचि. ७१०) सत्तमसिक्खापदञ्च. अट्ठमन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी किस्मिञ्चिदेव अधिकरणे पच्चाकता’’तिआदिनयप्पवत्तं (पाचि. ७१६) अट्ठमसिक्खापदञ्च.
सत्तमट्ठमानि.
२०९२. नवमेति ‘‘भिक्खुनियो पनेव संसट्ठा विहरन्ती’’तिआदिसिक्खापदे (पाचि. ७२२) च. दसमेति ‘‘या पन भिक्खुनी एवं वदेय्य संसट्ठाव अय्ये तुम्हे विहरथ, मा तुम्हे नाना विहरित्था’’तिआदिसिक्खापदे (पाचि. ७२८) च.
नवमदसमानि.
२०९३. तेन महाविभङ्गागतेन दुट्ठदोसद्वयेन च तत्थेव आगतेन तेन सञ्चरित्तसिक्खापदेन चाति इमेहि तीहि सद्धिं इधागतानि छ सिक्खापदानीति एवं नव पठमापत्तिका ¶ . इतो भिक्खुनिविभङ्गतो चत्तारि यावततियकानि ततो महाविभङ्गतो चत्तारि यावततियकानीति ¶ एवं अट्ठ यावततियकानि, पुरिमानि नव चाति सत्तरस सङ्घादिसेससिक्खापदानि मया चेत्थ दस्सितानीति अधिप्पायो.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
सङ्घादिसेसकथावण्णना निट्ठिता.
निस्सग्गियकथावण्णना
२०९४-५. एवं सत्तरससङ्घादिसेसे दस्सेत्वा इदानि तदनन्तरानि निस्सग्गियानि दस्सेतुमाह ‘‘अधिट्ठानुपगं पत्त’’न्तिआदि. ‘‘अधिट्ठानुपगं पत्त’’न्ति इमिना पदेन केनचि कारणेन अनधिट्ठानुपगे पत्ते अनापत्तिभावं दीपेति. ‘‘तस्सा’’ति त-सद्दापेक्खाय भिक्खुनीति एत्थ ‘‘या’’ति लब्भति. पत्तसन्निधिकारणाति अनधिट्ठाय, अविकप्पेत्वा एकरत्तम्पि पत्तस्स निक्खित्तकारणा.
२०९६. इध इमस्मिं सिक्खापदे सेसो सब्बो विनिच्छयो कथामग्गोति योजना, अवसेससब्बविनिच्छयकथामग्गोति अत्थो. पत्तसिक्खापदेति महाविभङ्गपठमपत्तसिक्खापदे.
पठमं.
२०९८. अकालेति ‘‘अनत्थतकथिने विहारे एकादस मासा, अत्थतकथिने विहारे सत्त मासा’’ति (पाचि. ७४० अत्थतो समानं) एवं ¶ वुत्ते अकाले. विकप्पन्तरं दस्सेतुमाह ‘‘दिन्नं कालेपि केनची’’तिआदि. वुत्तविपरियायेन कालनियमो वेदितब्बो. केनचि अकाले यं चीवरं दिन्नं, कालेपि यं चीवरं आदिस्स दिन्नं, तं अकालचीवरं नामाति योजना. आदिस्स दानप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘सम्पत्ता भाजेन्तू’’ति. नियामितन्ति ‘‘सम्पत्ता भाजेन्तू’’ति एवं वत्वा दिन्नञ्च ‘‘इदं गणस्स, इदं तुय्हं दम्मी’’ति वत्वा वा दातुकामताय पादमूले ठपेत्वा वा दिन्नञ्च आदिस्स दिन्नं नामाति अत्थो. यथाह ‘‘सम्पत्ता भाजेन्तू’ति वत्वा वा ‘इदं ¶ गणस्स, इदं तुम्हाकं दम्मी’ति वत्वा वा दातुकम्यताय पादमूले ठपेत्वा वा दिन्नम्पि आदिस्स दिन्नं नाम होती’’ति (पाचि. अट्ठ. ७४०).
२०९९. अकालचीवरन्ति वुत्तप्पकारं अकालचीवरं.
२१००. अत्तना पटिलद्धन्ति ततो यं चीवरं अत्तना वस्सग्गेन पटिलद्धं. निस्सज्जित्वा पटिलद्धकाले कत्तब्बविधिं दस्सेतुमाह ‘‘लभित्वा…पे… नियोजये’’ति. यथादाने नियोजयेति यथा दायकेन दिन्नं, तथा उपनेतब्बं, अकालचीवरपक्खेयेव ठपेतब्बन्ति वुत्तं होति.
२१०१. तस्साति ‘‘यथादाने नियोजये’’ति वचनस्स. विनयकम्मं कत्वा पटिलद्धम्पि तं पुन सेवितुं न च वट्टतीति अयमधिप्पायोति योजना.
२१०२. कालचीवरे अकालवत्थसञ्ञाय दुक्कटन्ति योजना. उभयत्थपीति अकालचीवरेपि कालचीवरेपि. वेमतिकाय तथा दुक्कटन्ति योजना.
२१०३. उभयत्थपि ¶ चीवरे कालचीवरे च अकालचीवरे चाति उभयचीवरेपि कालचीवरसञ्ञाय भाजापेन्तिया नदोसोति योजना. सचित्तकसमुट्ठानत्तयं सन्धायाह ‘‘तिसमुट्ठानता’’ति.
दुतियं.
२१०४. सचे सयं अच्छिन्दति अञ्ञाय भिक्खुनिया सद्धिं चीवरं परिवत्तेत्वा पच्छा ‘‘तुय्हं चीवरं त्वमेव गण्ह, मय्हं चीवरं देही’’ति एवं यदि सयं अच्छिन्दति. एत्थ ‘‘सकसञ्ञाया’’ति सेसो. सकसञ्ञाय गहितत्ता पाचित्तियं, दुक्कटञ्च वुत्तं, इतरथा भण्डग्घेन कारेतब्बो.
२१०५. इतरेसूति अबन्धनञ्च आणत्तिबहुत्तञ्च सङ्गण्हाति. तेनाह ‘‘वत्थूनं पयोगस्स वसा सिया’’ति.
२१०६. ‘‘तिकपाचित्ती’’ति ¶ इदमपेक्खित्वा ‘‘उद्दिट्ठा’’ति सम्बन्धनीयं, उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा, वेमतिका, अनुपसम्पन्नसञ्ञाति एतासं वसेन तिकपाचित्ति वुत्ताति अत्थो. अञ्ञस्मिं परिक्खारेति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नानं अञ्ञस्मिं परिक्खारे. इतरिस्साति अनुपसम्पन्नाय. तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञावेमतिकाअनुपसम्पन्नसञ्ञानं वसेन तिकदुक्कटं उद्दिट्ठं.
२१०७. ताय वा दीयमानं ताय अञ्ञाय भिक्खुनिया दुट्ठाय वा तुट्ठाय वा दीयमानं गण्हन्तिया, तस्सा विस्सासमेव वा गण्हन्तिया अनापत्तीति योजना. ‘‘तिसमुट्ठानता मता’’ति इदं वुत्तत्थमेव.
ततियं.
२१०८. या ¶ पन भिक्खुनी ‘‘किं ते, अय्ये, अफासु, किं आहरीयतू’’ति वुत्ता अञ्ञं विञ्ञापेत्वा तं आहटं पटिक्खिपित्वा तञ्च अञ्ञञ्च गण्हितुकामा सचे अञ्ञं विञ्ञापेति, तस्सा विञ्ञत्तिदुक्कटं, लाभा निस्सग्गियं सियाति साधिप्पाययोजना. विञ्ञत्तिया दुक्कटं विञ्ञत्तिदुक्कटं.
२१०९-११. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘अञ्ञे अञ्ञसञ्ञा, अञ्ञे वेमतिका, अञ्ञे अनञ्ञसञ्ञा अञ्ञं विञ्ञापेत्वा अञ्ञं विञ्ञापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ७५१) तिकपाचित्तियं वुत्तं. अनञ्ञे द्विकदुक्कटन्ति अनञ्ञे अञ्ञसञ्ञाय, वेमतिकाय च वसेन द्विकदुक्कटं. ‘‘अनञ्ञेनञ्ञसञ्ञाया’’तिआदिना अनापत्तिविसयो दस्सितो. ‘‘अनञ्ञे अनञ्ञसञ्ञाया’’ति पदच्छेदो. अनञ्ञे अनञ्ञसञ्ञाय विञ्ञापेन्तिया अनापत्ति. तस्मिं पठमविञ्ञापिते अप्पहोन्ते वा तञ्ञेव वा विञ्ञापेन्तिया अनापत्ति. अञ्ञेनपि अत्थे सति तेन सद्धिं अञ्ञं विञ्ञापेन्तिया अनापत्ति. इदं वुत्तं होति – सचे पठमं सप्पि विञ्ञत्तं, ‘‘आमकमंसं पचितब्ब’’न्ति च वेज्जेन वुत्तत्ता तेलेन अत्थो होति, ततो ‘‘तेलेनापि मे अत्थो’’ति एवं अञ्ञञ्च विञ्ञापेतीति. आनिसंसञ्च दस्सेत्वा ततो अञ्ञं विञ्ञापेन्तियापि अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना. इदं वुत्तं होति – सचे कहापणस्स ¶ सप्पि आभतं होति, इमिना मूलेन दिगुणं तेलं लब्भति, तेलेनापि च इदं किच्चं निप्पज्जति, तस्मा तेलमाहराति एवं आनिसंसं दस्सेत्वा विञ्ञापेतीति.
चतुत्थं.
२११२-३. पुब्बं ¶ अञ्ञं चेतापेत्वाति योजना, अत्तनो कप्पियभण्डेन ‘‘इदं नाम आहरा’’ति पुब्बं अञ्ञं परिवत्तापेत्वाति अत्थो. एवन्ति एत्थ ‘‘वुत्ते’’ति सेसो. धनेन निब्बत्तं धञ्ञं, अत्तनो धनेन निप्फादितत्ता तेलादि इध ‘‘धञ्ञ’’न्ति अधिप्पेतं, न वीहादि. एवं वुत्ते मय्हं अञ्ञं धञ्ञं आनेत्वा देति इति सञ्ञाय पच्छा अञ्ञं चेतापेय्याति योजना, न मे इमिना अत्थो, अञ्ञं आहराति वुत्ते इदञ्च दत्वा अञ्ञञ्च आहरित्वा देतीति सञ्ञाय ‘‘न मे इदं रुच्चति, अञ्ञं आहरा’’ति पच्छा अञ्ञं परिवत्तापेय्याति अत्थो. चेतापनपयोगेनाति आणत्ताय चेतापनवसेन. मूलट्ठायाति आणापिकाय. तेन च अञ्ञेन वा मूलेन आभतं होतु, तस्स लाभे निस्सग्गियं होतीति योजना.
२११४. सेसन्ति तिकपाचित्तियादिकं विनिच्छयविसेसं.
पञ्चमं.
२११५-६. अञ्ञदत्थाय दिन्नेनाति उपासकेहि ‘‘एवरूपं गहेत्वा भाजेत्वा परिभुञ्जथा’’ति अञ्ञस्सत्थाय दिन्नेन. ‘‘सङ्घिकेन परिक्खारेना’’ति इमिना सम्बन्धो. परिक्खारेनाति कप्पियभण्डेन. सङ्घिकेनाति सङ्घस्स परिच्चत्तेन. इधाति इमस्मिं सासने. तस्साति याय चेतापितं. निस्सग्गियं सियाति एत्थ निस्सट्ठपटिलद्धं यथादाने उपनेतब्बन्ति वत्तब्बं. यथाह ‘‘निस्सट्ठं पटिलभित्वा यथादाने उपनेतब्ब’’न्ति (पाचि. ७६१). इदं हेट्ठा वुत्तत्थाधिप्पायमेव. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. ‘‘अनञ्ञदत्थिके अञ्ञदत्थिकसञ्ञा, आपत्ति दुक्कटस्स. अनञ्ञदत्थिके वेमतिका, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता आह ‘‘अनञ्ञदत्थिके निद्दिट्ठं ¶ द्विकदुक्कट’’न्ति. इमिना च ‘‘अञ्ञदत्थिके तिकपाचित्तिय’’न्ति इदं वुत्तमेव. ‘‘अञ्ञदत्थिके अञ्ञदत्थिकसञ्ञा, वेमतिका, अनञ्ञदत्थिकसञ्ञा अञ्ञं चेतापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ७६१) हि वुत्तं.
२११७. सेसकन्ति ¶ यदत्थाय दिन्नं, तं चेतापेत्वा आहरित्वा अतिरित्तं मूलं अञ्ञदत्थाय उपनेन्तिया अनापत्तीति योजेतब्बं. सामिके पुच्छित्वाति ‘‘तुम्हेहि चीवरत्थाय दिन्नं, अम्हाकञ्च चीवरं संविज्जति, तेलादीहि पन अत्थो’’ति एवं सामिके पुच्छित्वा. तन्ति तं चेतापन्नं. आपदासूति भिक्खुनीहि विहारं पहाय गमनारहमुपद्दवो गहितो. यथाह ‘‘आपदासूति तथारूपेसु उपद्दवेसु भिक्खुनियो विहारं छड्डेत्वा पक्कमन्ति, एवरूपासु आपदासु यं वा तं वा चेतापेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ७६२).
२११८. सयं याचितकं विनाति ‘‘संयाचितक’’न्ति पदं विना, एत्तकमेव विसदिसन्ति वुत्तं होति.
छट्ठसत्तमानि.
२११९. अधिकवचनं दस्सेतुमाह ‘‘महाजनिकसञ्ञाचिकेना’’ति. पदताधिकाति पदमेव पदता. महाजनिकेनाति गणस्स परिच्चत्तेन. सञ्ञाचिकेनाति सयं याचितकेन.
२१२०. अनन्तरसमा मताति इध ‘‘पुग्गलिकेना’’ति पदं विना समुट्ठानादिना सद्धिं सब्बे विनिच्छया अनन्तरसिक्खापदसदिसा मताति अत्थो. ‘‘या पन भिक्खुनी अञ्ञदत्थिकेन परिक्खारेन अञ्ञुद्दिसिकेन पुग्गलिकेना’’ति हि ¶ सिक्खापदं. पुग्गलिकेनाति एकभिक्खुनिया परिच्चत्तेन. ‘‘किञ्चिपी’’ति लिखन्ति. ‘‘कोचिपी’’ति पाठो सुन्दरो ‘‘विसेसो’’ति इमिना तुल्याधिकरणत्ता.
अट्ठमनवमदसमानि.
पठमो वग्गो.
२१२१-२. चत्तारि कंसानि समाहटानि, चतुन्नं कंसानं समाहारो वा चतुक्कंसं, चतुक्कंसतो अतिरेकं अतिरेकचतुक्कंसं, तेन अतिरेकचतुक्कंसग्घनकं पावुरणमाह, उपचारेन ‘‘अतिरेकचतुक्कंस’’न्ति वुत्तं. कंसपरिमाणं पनेत्थ सयमेव वक्खति ‘‘कहापणचतुक्कं तु, कंसो नाम पवुच्चती’’ति. तस्मा अतिरेकसोळसकहापणग्घनकन्ति अत्थो. गरुपावुरणन्ति सीतकाले पारुपितब्बपावुरणं. चेतापेय्याति विञ्ञापेय्य. चत्तारि सच्चानि ¶ समाहटानि, चतुन्नं वा सच्चानं समाहारो चतुसच्चं, तं पकासेति सीलेनाति चतुसच्चप्पकासी, तेन, चतुन्नं अरियसच्चानं निद्दिसकेन सम्मासम्बुद्धेन. पयोगेति ‘‘देही’’ति एवं विञ्ञापनपयोगे. लाभेति पटिलाभे.
चतुन्नं समूहो चतुक्कं, कहापणानं चतुक्कं कहापणचतुक्कं. कहापणो चेत्थ तंतंकाले, तंतंपदेसे च वोहारूपगो गहेतब्बो. इमा वुत्तप्पकारा निस्सग्गियावसानापत्तियो ‘‘ञातकानञ्च सन्तके’’ति अनापत्तिविसये वक्खमानत्ता ‘‘यदा येन अत्थो, तदा तं वदेय्याथा’’ति एवं निच्चपवारणं अकत्वा तस्मिं काले किस्मिञ्चि गुणे पसीदित्वा ‘‘वदेय्याथ येन अत्थो’’ति एवं पवारितट्ठाने सम्भवन्तीति दट्ठब्बा.
२१२३-५. ऊनकचतुक्कंसे ¶ अतिरेकसञ्ञा, आपत्ति दुक्कटस्स. ऊनकचतुक्कंसे वेमतिका, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता आह ‘‘ऊनके तु चतुक्कंसे, उद्दिट्ठं द्विकदुक्कट’’न्ति. इमिना ‘‘अतिरेकचतुक्कंसे अतिरेकसञ्ञा, वेमतिका, ऊनकसञ्ञा चेतापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति तिकपाचित्तियञ्च दस्सितं होति.
गरुकन्ति गरुपावुरणं. तदूनं वाति चतुक्कंसतो ऊनकं वा. ञातकानञ्चाति एत्थ च-सद्देन पवारितानं सङ्गहो. यथाह अनापत्तिवारे ‘‘ञातकानं, पवारितान’’न्ति (पाचि. ७८७). एत्थ च ‘‘अतिरेकचतुक्कंसम्पी’’ति वत्तब्बं ‘‘तदूनं वा’’ति इमिना चतुक्कंसूनस्स वुत्तत्ता. ‘‘अप्पमेव वा’’ति इमिना अतिरेकचतुक्कंसेपि महग्घतरं वुत्तन्ति वेदितब्बं.
एकादसमं.
२१२६-७. ‘‘लहुपावुरणं पन भिक्खुनिया चेतापेन्तिया अड्ढतेय्यकंसपरमं चेतापेतब्ब’’न्ति (पाचि. ७८९) वचनतो लहुपावुरणन्ति एत्थ ‘‘चेतापेन्तिया भिक्खुनिया’’ति च अड्ढतेय्यकंसग्घनन्ति एत्थ ‘‘चेतापेतब्ब’’न्ति च सेसो. लहुपावुरणन्ति उण्हकाले पावुरणं. तिण्णं पूरणो तेय्यो, अड्ढो तेय्यो अस्साति अड्ढतेय्यो, अड्ढतेय्यो च सो कंसो चाति अड्ढतेय्यकंसो, तं अग्घतीति अड्ढतेय्यकंसग्घनं, दसकहापणग्घनकन्ति अत्थो. ततोति अड्ढतेय्यकंसग्घनकतो. यं पन पावुरणं अड्ढतेय्यकंसग्घनकं, तं लहुपावुरणं ¶ . ततो अड्ढतेय्यकंसग्घनकतो लहुपावुरणतो. उत्तरिन्ति अतिरेकं. अड्ढतेय्यकंसग्घनकं यं पावुरणं या भिक्खुनी चेतापेति ¶ , तस्स पावुरणस्स पटिलाभे तस्सा भिक्खुनिया निस्सग्गियपाचित्तिया वुत्ताति योजना.
‘‘अनन्तरसमं सेस’’न्ति इदं समत्थेतुमाह ‘‘नत्थि काचि विसेसता’’ति. विसेसोयेव विसेसता.
द्वादसमं.
२१२८. इदानि पातिमोक्खुद्देसे आगतेसु समतिंसनिस्सग्गियेसु केसञ्चि अत्तनो अवचने कारणञ्च अवुत्तेहि सद्धिं वुत्तानं गहणञ्च दस्सेतुमाह ‘‘साधारणानी’’तिआदि. हि यस्मा भिक्खुनीनं भिक्खूहि साधारणानि यानि सिक्खापदानि सेसानि इध वुत्तेहि अञ्ञानि, तानि अट्ठारस सिक्खापदानि चेव इध वुत्तसरूपानि द्वादस सिक्खापदानि चेति इच्चेवं निस्सग्गियपाचित्तियसिक्खापदानि समतिंसेव होन्तीति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
निस्सग्गियकथावण्णना निट्ठिता.
पाचित्तियकथावण्णना
२१२९-३०. एवं तिंस निस्सग्गियपाचित्तियानि दस्सेत्वा इदानि सुद्धपाचित्तियानि दस्सेतुमाह ‘‘लसुण’’न्तिआदि. लसुणन्ति एत्थ इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. ‘‘लसुणं’’इति भण्डिकं वुत्तं अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ७९३-७९५). चतुपञ्चमिञ्जादिप्पभेदं भण्डिकं लसुणं नाम, न ततो ऊनं. तेनाह ‘‘न एकद्वितिमिञ्जक’’न्ति. पक्कलसुणतो, सीहळदीपसम्भवतो च विसेसमाह ‘‘आमकं मागधंयेवा’’ति. मगधेसु जातं मागधं, ‘‘वुत्त’’न्ति इमिना सम्बन्धो. यथाह ‘‘मगधरट्ठे जातलसुणमेव ¶ हि इध लसुणन्ति अधिप्पेत’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ७९५). तं ‘‘खादिस्सामी’’ति गण्हतीति सम्बन्धो. वुत्तप्पकारं पाचित्तियञ्च अज्झोहारवसेनाति दस्सेतुमाह ‘‘अज्झोहारवसेनेव, पाचित्तिं परिदीपये’’ति.
२१३१. तदेव ¶ वक्खति ‘‘द्वे तयो’’तिआदिना. सद्धिन्ति एकतो. सङ्खादित्वाति गलबिलं अप्पवेसेत्वा दन्तेहि संचुण्णियन्ती खादित्वा. अज्झोहरति परगलं करोति.
२१३२. तत्थाति तस्मिं भण्डिकलसुणे. ‘‘मिञ्जानं गणनाया’’ति इमिना अज्झोहारपयोगगणनायेव दीपिता. यथाह ‘‘भिन्दित्वा एकेकं मिञ्जं खादन्तिया पन पयोगगणनाय पाचित्तियानी’’ति (पाचि. अट्ठ. ७९५).
२१३३. सभावतो वट्टन्तेवाति योजना.
२१३५. यथावुत्तपलण्डुकादीनं नानत्तं दस्सेतुमाह ‘‘एका मिञ्जा’’तिआदि. इध मिञ्जानं वसेनेव नानत्तं दस्सितं. अट्ठकथायं पन वण्णवसेनापि. यथाह ‘‘पलण्डुको पण्डुवण्णो होति. भञ्जनको लोहितवण्णो. हरितको हरितपण्णवण्णो’’ति (पाचि. अट्ठ. ७९७).
२१३६. ‘‘साळवे उत्तरिभङ्गके’’ति पदच्छेदो. ‘‘बदरसाळवादीसू’’ति (पाचि. अट्ठ. ७९७) अट्ठकथावचनतो एत्थ बदर-सद्दो सेसो. बदरसाळवं नाम बदरफलानि सुक्खापेत्वा चुण्णेत्वा कातब्बा खादनीयविकति. उम्मत्तिकादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन आदिकम्मिका गहिता. यथाह ‘‘उम्मत्तिकाय आदिकम्मिकाया’’ति (पाचि. ७९७).
पठमं.
२१३७. सम्बाधेति ¶ पटिच्छन्नोकासे. तस्स विभागं दस्सेतुमाह ‘‘उपकच्छेसु मुत्तस्स करणेपि वा’’ति.
२१३८. अस्सा तथा पाचित्तीति सम्बन्धो. ‘‘न लोमगणनाया’’ति इमिना ‘‘पयोगगणनाया’’ति इदमेव समत्थयति.
२१३९. आबाधेति कण्डुआदिके रोगे. यथाह – ‘‘आबाधपच्चयाति कण्डुकच्छुआदिआबाधपच्चया’’ति ¶ (पाचि. अट्ठ. ८०१). मग्गसंविधानसमा मताति भिक्खुनिया संविधाय एकद्धानसिक्खापदेन सदिसा मता ञाताति अत्थो.
दुतियं.
२१४०. पदुमस्स वा पुण्डरीकस्स वा अन्तमसो केसरेनापि कामरागेन मुत्तकरणस्स तलघातने मुत्तकरणम्पि पहारदाने पाचित्ति होतीति योजना. केसरेनापीति अपि-सद्देन महापदुमपण्णेहि वत्तब्बमेव नत्थीति दीपेति. यथाह – ‘‘अन्तमसो उप्पलपत्तेनापीति एत्थ पत्तं ताव महन्तं, केसरेनापि पहारं देन्तिया आपत्तियेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ८०३).
२१४१. तत्थाति तस्मिं मुत्तकरणतले.
ततियं.
२१४२. या पन भिक्खुनी कामरागपरेता कामरागेन पीळिता अत्तनो ब्यञ्जने मुत्तपथे उप्पलपत्तम्पि पवेसेति, न वट्टति पाचित्ति होतीति योजना. पि-सद्देन ‘‘केसरमत्तम्पि पन पवेसेन्तिया आपत्तियेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ८१२) अट्ठकथा उल्लिङ्गिता.
२१४३-४. यद्येवं ¶ ‘‘जतुमट्ठके पाचित्तिय’’न्ति कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘इदं…पे… जतुमट्ठक’’न्ति. इदं जतुमट्ठकं वत्थुवसेनेव वुत्तन्ति ‘‘अथ खो सा भिक्खुनी जतुमट्ठकं आदियित्वा धोवितुं विस्सरित्वा एकमन्तं छड्डेसि. भिक्खुनियो मक्खिकाहि सम्परिकिण्णं पस्सित्वा एवमाहंसु ‘कस्सिदं कम्म’न्ति. सा एवमाह ‘मय्हिदं कम्म’न्ति. या ता भिक्खुनियो अप्पिच्छा, ता उज्झायन्ति खिय्यन्ति विपाचेन्ति ‘कथञ्हि नाम भिक्खुनी जतुमट्ठकं आदियिस्सती’’ति (पाचि. ८०६) आगतवत्थुवसेनेव वुत्तं, न तं विना अञ्ञस्स वट्टकस्स सम्भवतोति अधिप्पायो. जतुमट्ठकं नाम जतुना कतो मट्ठदण्डको.
दण्डन्ति ¶ एत्थ ‘‘यं किञ्ची’’ति सेसो. यथाह ‘‘अन्तमसो उप्पलपत्तम्पि मुत्तकरणं पवेसेती’’ति (पाचि. ८०८). एतम्पि च अतिमहन्तं, केसरमत्तम्पि पन पवेसेन्तिया आपत्ति एव. एळालुकन्ति कक्कारिफलं वा. तस्मिन्ति अत्तनो मुत्तकरणे.
२१४५. आबाधपच्चयाति मुत्तकरणप्पदेसे जातवणादिम्हि वणट्ठाननिरुपनादिपच्चया.
चतुत्थं.
२१४६. अग्गपब्बद्वयाधिकन्ति अग्गपब्बद्वयतो केसग्गमत्तम्पि अधिकं. यथाह ‘‘अन्तमसो केसग्गमत्तम्पि अतिक्कामेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ८१२). दकसुद्धिं करोन्तियाति मुत्तकरणट्ठाने धोवनं करोन्तिया. यथाह ‘‘उदकसुद्धिकं नाम मुत्तकरणस्स धोवना वुच्चती’’ति (पाचि. ८१२).
२१४७. ‘‘तीणी’’ति ¶ इमिना एकङ्गुलिया पब्बद्वयस्स पवेसेत्वा धोवने दोसाभावं दीपेति. दीघतोति अङ्गुलिया दीघतो. तीणि पब्बानि गम्भीरतो मुत्तकरणे पवेसेत्वा उदकसुद्धिं आदियन्तिया पाचित्तियं भवेति योजना.
२१४८. तिस्सो, चतस्सो वा अङ्गुलियो एकतो कत्वा वित्थारेन पवेसने एकपब्बेपि पविट्ठे ‘‘द्वङ्गुलपब्बपरम’’न्ति नियमितप्पमाणातिक्कमतो आह ‘‘एकपब्बम्पि या पना’’ति. या पन भिक्खुनी चतुन्नं वापि अङ्गुलीनं तिस्सन्नं वापि अङ्गुलीनं एकपब्बम्पि वित्थारतो पवेसेति, तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना.
२१४९. इतीति एवं. सब्बप्पकारेनाति गम्भीरपवेसनादिना सब्बेन पकारेन. अभिब्यत्ततरं कत्वाति सुपाकटतरं कत्वा. अयमत्थोति ‘‘एकिस्सङ्गुलिया तीणी’’तिआदिना वुत्तो अयमत्थो.
२१५०. द्वङ्गुलपब्बे दोसो नत्थीति योजना. उदकसुद्धिपच्चये पन सतिपि फस्ससादियने ¶ यथावुत्तपरिच्छेदे अनापत्ति. अधिकम्पीति द्वङ्गुलपब्बतो अधिकम्पि. उदकसुद्धिं करोन्तिया दोसो नत्थीति योजना.
२१५१. तथा उदकसुद्धिं करोन्तीनं उम्मत्तिकादीनं अनापत्ति पकासिताति योजना.
पञ्चमं.
२१५२. भुञ्जतो पन भिक्खुस्साति पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भुञ्जतो भिक्खुस्स. यथाह ‘‘भुञ्जन्तस्साति पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भोजनं भुञ्जन्तस्सा’’ति (पाचि. ८१७). पानीयं वा विधूपनं ¶ वाति वक्खमानं पानीयं, बीजनीयञ्च. उपतिट्ठेय्याति ‘‘हत्थपासे तिट्ठती’’ति (पाचि. ८१७) वचनतो एत्थ उप-सद्दो हत्थपाससङ्खातं समीपं वदतीति वेदितब्बं.
२१५३. वत्थकोणादि या काचि ‘‘बीजनी’’ति वुच्चतीति योजना, इमिना ‘‘बीजनिकिच्चं सम्पादेस्सामी’’ति अधिट्ठाय गहितचीवरकोणप्पकारं यं किञ्चि ‘‘बीजनी’’ति वुच्चतीति अत्थो.
२१५४. ‘‘अथ खो सा भिक्खुनी तस्स भिक्खुनो भुञ्जन्तस्स पानीयेन च विधूपनेन च उपतिट्ठित्वा अच्चावदति. अथ खो सो भिक्खु तं भिक्खुनिं अपसादेति ‘मा, भगिनि, एवरूपं अकासि, नेतं कप्पती’ति. ‘पुब्बे मं त्वं एवञ्च एवञ्च करोसि, इदानि एत्तकं न सहसी’ति पानीयथालकं मत्थके आसुम्भित्वा विधूपनेन पहारं अदासी’’ति (पाचि. ८१५) इमस्मिं वत्थुम्हि भिक्खूहि आरोचिते ‘‘कथञ्हि नाम, भिक्खवे, भिक्खुनी भिक्खुस्स पहारं दस्सती’’तिआदीनि (पाचि. ८१५) वत्वा ‘‘या पन भिक्खुनी भिक्खुस्स भुञ्जन्तस्स पानीयेन वा विधूपनेन वा उपतिट्ठेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ८१६) वुत्तत्ता पहारपच्चया नु खोति आसङ्कं निवत्तेतुमाह ‘‘हत्थपासे इध ठानपच्चयापत्ति दीपिता’’ति. एत्थ च आसुम्भित्वाति पातेत्वा. इधाति इमस्मिं सिक्खापदे. ‘‘न, भिक्खवे, भिक्खुनिया भिक्खुस्स पहारो दातब्बो. या ददेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (चूळव. ४२०) भिक्खुनिक्खन्धके ¶ वुत्तं गहेत्वा आह ‘‘पहारपच्चया वुत्तं, खन्धके दुक्कटं विसु’’न्ति. इमिना वुत्तस्सेवत्थस्स कारणं दस्सितं होति.
२१५५. हत्थपासं जहित्वाति एत्थ ‘‘भोजनं भुञ्जतो’’ति च खादनं खादतोति एत्थ ‘‘हत्थपासे’’ति च वत्तब्बं ¶ . भोजनं भुञ्जतो हत्थपासं जहित्वा उपतिट्ठन्तिया वा खादनं खादतो हत्थपासे उपतिट्ठन्तिया वा होति आपत्ति दुक्कटन्ति योजना.
२१५६. देतीति पानीयं वा सूपादिं वा ‘‘इमं पिवथ, इमिना भुञ्जथा’’ति देति. तालवण्टं ‘‘इमिना बीजन्ता भुञ्जथा’’ति देति. दापेतीति अञ्ञेन उभयम्पि दापेति. इदं सिक्खापदं समुट्ठानतो एळकलोमेन समं मतन्ति योजना.
छट्ठं.
२१५७. विञ्ञत्वाति सयं विञ्ञत्वा, अञ्ञाय वा विञ्ञापेत्वा. ‘‘विञ्ञत्वा वा विञ्ञापेत्वा वा’’ति (पाचि. ८२१) हि सिक्खापदं. आमकं धञ्ञन्ति अपक्कं अभट्ठं सालिआदिकं सत्तविधं धञ्ञं. यथाह – ‘‘आमकधञ्ञं नाम सालि वीहि यवो गोधुमो कङ्गु वरको कुद्रूसको’’ति (पाचि. ८२२). कोट्टेत्वाति मुसलेहि कोट्टेत्वा. यदि परिभुञ्जतीति योजना.
२१५८-६०. ‘‘भुञ्जिस्सामीति पटिग्गण्हाति, आपत्ति दुक्कटस्साति इदं पयोगदुक्कटं नाम, तस्मा न केवलं पटिग्गहणेयेव दुक्कटं होती’’तिआदिना (पाचि. अट्ठ. ८२२) अट्ठकथागतं विभागं दस्सेतुमाह ‘‘न केवलं तु धञ्ञान’’न्तिआदि. पनाति अपि-सद्दत्थे, सुक्खापनेपीति अत्थो. भज्जनत्थायाति एत्थ ‘‘वद्दलिदिवसे’’ति सेसो. ‘‘कपल्लसज्जने उद्धनसज्जने’’ति पच्चेकं योजेतब्बं. दब्बिसज्जनेति कटच्छुसम्पादने. तत्थ कपल्लके धञ्ञपक्खिपनेति योजना. ‘‘घट्टनकोट्टने’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन न-कारलोपं कत्वा ‘‘घट्टकोट्टने’’ति वुत्तं.
२१६१-३. पमाण-सद्दस्स ¶ आवत्तलिङ्गसङ्ख्यत्ता आह ‘‘भोजनञ्चेव विञ्ञत्तिपमाण’’न्ति ¶ . आवत्तलिङ्गसङ्ख्यत्तं नाम नियतलिङ्गेकत्तबहुत्तं. तथा हेत्थ पमाण-सद्दो नियतनपुंसकलिङ्गे नियतेकत्तं वुच्चति. एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे भोजनञ्चेव विञ्ञत्ति चाति इदं द्वयं हि यस्मा पमाणं, तस्मा सयं विञ्ञत्वा वा अञ्ञतो भज्जनादीनि कारापेत्वा वा अञ्ञाय पन विञ्ञापेत्वा सयं भज्जनादीनि कत्वा वा या पन भिक्खुनी अज्झोहरति, तस्सा अज्झोहारपयोगेसु पाचित्तियो सियुन्ति योजना.
महापच्चरियं (पाचि. अट्ठ. ८२३) वुत्तं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मातरं वा’’तिआदि. मातरं वापि याचित्वाति एत्थ वा-सद्दो अत्थन्तरविकप्पने. पि-सद्दो सम्भावने. मातरं वा पितरं वा अञ्ञं वा ञातकं वा पवारितं वा आमकधञ्ञं याचित्वा वा अञ्ञाय कारापेत्वा वा या परिभुञ्जति, तस्सा पाचित्तीति योजना.
२१६४. अविञ्ञत्तिया लद्धं सयं वा भज्जनादीनि कत्वा वा अञ्ञाय कारापेत्वा वा या परिभुञ्जति, तस्सा दुक्कटन्ति योजना.
२१६५. अञ्ञाय पन विञ्ञत्तिया लद्धं ताय कारापेत्वापि सयं कत्वा वा अज्झोहरन्तिया तथा आपत्ति दुक्कटन्ति योजना. इदञ्च महापच्चरियागतनयं गहेत्वा वुत्तं. महाअट्ठकथायं पन ‘‘अञ्ञाय विञ्ञत्तं भुञ्जन्तिया दुक्कट’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ८२२) वुत्तत्ता विञ्ञत्तियापि अञ्ञाय लद्धं आमकं धञ्ञं ताय कारापेत्वा वा सयं कत्वा वा परिभुञ्जन्तस्सापि दुक्कटमेव वुत्तन्ति वेदितब्बं.
२१६६-७. सेदकम्मादिअत्थायाति ¶ वातरोगादिना आतुरानं सेदनादिपटिकारत्थाय. इध ‘‘अञ्ञातकअप्पवारितट्ठानेपी’’ति सेसो. भिक्खूनम्पि एसेव नयो. ठपेत्वा सत्त धञ्ञानि ञातकपवारितट्ठाने सेसविञ्ञत्तियापि अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना. सेसविञ्ञत्तियाति मुग्गमासअलाबुकुम्भण्डकादीनं वुत्तधञ्ञावसेसानं विञ्ञत्तिया.
सालिआदीनं सत्तन्नं धञ्ञानं दुक्कटस्स वुत्तत्ता, अनामासत्ता च सब्बेन सब्बं न वट्टन्तीति दस्सेतुमाह ‘‘ञातकानम्पी’’तिआदि.
२१६८. लद्धन्ति ¶ लब्भमानं. नवकम्मेसूति नवकम्मत्थाय, निमित्तत्थे भुम्मं. एत्थ ‘‘सम्पटिच्छितु’’न्ति सेसो. ‘‘अविञ्ञत्तिया लब्भमानं पन नवकम्मत्थाय सम्पटिच्छितुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८२३) महापच्चरियं वुत्तं.
सत्तमं.
२१६९. सङ्कारन्ति कचवरं. विघासकं वाति उच्छिट्ठकमच्छकण्टकमंसट्ठिचलकमुखधोवनादिकं यं किञ्चि. छड्डेय्य वाति एत्थ ‘‘सय’’न्ति सेसो ‘‘छड्डापेय्य परेही’’ति वक्खमानत्ता. कुट्टस्स तिरो तिरोकुट्टं, तस्मिं, कुट्टस्स परभागेति अत्थो. ‘‘पाकारेपि अयं नयो’’ति वक्खमानत्ता कुट्टन्ति वा ब्यतिरित्ता भित्ति गहेतब्बा.
२१७१. एकाति एत्थ आपत्तीति सेसो. ‘‘तस्सा’’ति इमिना सम्बन्धो.
२१७२. छड्डनेति एत्थ पि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. दन्तकट्ठस्स छड्डनेपि भिक्खुनिया पाचित्ति परिदीपिताति योजना.
२१७३-४. सब्बत्थाति ¶ वुत्तप्पकारेसु सब्बेसु विकप्पेसु. अनापत्तिविसयं दस्सेतुमाह ‘‘अवलञ्जेपी’’तिआदि. अवलञ्जे ठाने अनोलोकेत्वा छड्डेन्तियापि वा वलञ्जे ठाने ओलोकेत्वापि वा पन छड्डेन्तिया अनापत्तीति योजना. छड्डनं क्रियं. अनोलोकनं अक्रियं.
अट्ठमं.
२१७५-६. या पन भिक्खुनी खेत्ते वा नाळिकेरादिआरामे वा यत्थ कत्थचि रोपिमे हरितट्ठाने तानि विघासुच्चारसङ्कारमुत्तसङ्खातानि चत्तारि वत्थूनि सचे सयं छड्डेति वा, तथा परे छड्डापेति वा, तस्सा भिक्खुनिया आपत्तिविनिच्छयो वुत्तनयो ‘‘एकेक’’मिच्चादिना यथावुत्तपकारोति योजना.
२१७७-८. या पन भिक्खुनी हरिते खेत्ते निसीदित्वा भुञ्जमाना वा तथा हरिते तत्थ ¶ खेत्ते उच्छुआदीनि खादन्ति खादमाना गच्छन्ती वा यदि उच्छिट्ठं उदकं वा चलकादिं वा छड्डेति, तस्सा पाचित्तियं होतीति योजना. चलकं नाम वमिकरं.
२१७९. तादिसे हरिते ठाने अन्तमसो मत्थकछिन्नं नाळिकेरम्पि जलं पिवित्वा छड्डेन्तिया आपत्ति सियाति योजना.
२१८०. सब्बेसन्ति भिक्खुभिक्खुनीनं.
२१८१. लायितम्पि खेत्तं पुन रोहणत्थाय मनुस्सा रक्खन्ति चे, तत्थ तस्मिं खेत्ते विघासुच्चारादीनि छड्डेन्तिया अस्सा भिक्खुनिया यथावत्थुकमेव हि पाचित्तियमेवाति ¶ योजना. ‘‘अस्सा यथावत्थुक’’न्ति इमिना भिक्खुस्स दुक्कटन्ति वुत्तमेव होति.
२१८२. छड्डिते खेत्तेति मनुस्सेहि उद्धटसस्से खेत्ते. यथाह – ‘‘मनुस्सेसु सस्सं उद्धरित्वा गतेसु छड्डितखेत्तं नाम होति, तत्थ वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८३०). एवं अकतेपि खेत्ते सामिके आपुच्छित्वा कातुं वट्टति. यथाह ‘‘सामिके अपलोकेत्वा छड्डेती’’ति (पाचि. ८३२). इध खेत्तपालका, आरामादिगोपका च सामिका एव. सङ्घस्स खेत्ते, आरामे च सचे ‘‘तत्थ कचवरं न छड्डेतब्ब’’न्ति कतिका नत्थि, भिक्खुस्स छड्डेतुं वट्टति सङ्घपरियापन्नत्ता, न भिक्खुनीनं. तासं पन भिक्खुसङ्घे वुत्तनयेन न वट्टति, न तस्स भिक्खुस्स, एवं सन्तेपि सारुप्पवसेन कातब्बन्ति. सब्बन्ति उच्चारादि चतुब्बिधं.
नवमं.
२१८३. एत्थ ‘‘नच्चं नाम यं किञ्चि नच्चं. गीतं नाम यं किञ्चि गीतं. वादितं नाम यं किञ्चि वादित’’न्ति (पाचि. ८३५) वचनतो ‘‘यं किञ्ची’’ति सेसो. या पन भिक्खुनी यं किञ्चि नच्चं वा यं किञ्चि गीतं वा यं किञ्चि वादितं वा दस्सनत्थाय गच्छेय्याति योजना. तत्थ यं किञ्चि नच्चन्ति नटादयो वा नच्चन्तु सोण्डा वा, अन्तमसो मोरसुकमक्कटादयोपि, सब्बम्पेतं नच्चमेव. यं किञ्चि गीतन्ति नटादीनं वा गीतं होतु अरियानं परिनिब्बानकाले रतनत्तयगुणूपसंहितं साधुकीळितगीतं वा असञ्ञतभिक्खूनं ¶ धम्मभाणकगीतं वा, सब्बम्पेतं गीतमेव. यं किञ्चि वादितन्ति घनादिवादनीयभण्डवादितं वा होतु कुटभेरिवादितं वा अन्तमसो उदरभेरिवादितम्पि ¶ , सब्बम्पेतं वादितमेव. ‘‘दस्सनसवनत्थाया’’ति वत्तब्बे विरूपेकसेसनयेन ‘‘दस्सनत्थाया’’ति वुत्तं. पञ्चन्नं विञ्ञाणानं यथासकं विसयस्स आलोचनसभावताय वा ‘‘दस्सनत्थाय’’ इच्चेव वुत्तं.
२१८४. पुब्बपयोगदुक्कटेन सह पाचित्तियं दस्सेतुमाह ‘‘दस्सनत्थाय नच्चस्सा’’तिआदि. गीतस्साति एत्थ ‘‘वादितस्सा’’ति पकरणतो लब्भति.
२१८५. एकपयोगेनाति एकदिसावलोकनपयोगेन. तेनेव वक्खति ‘‘अञ्ञस्मिम्पि…पे… सियु’’न्ति. पस्सतीति एत्थ ‘‘नच्च’’न्ति सेसो. तेसन्ति येसं नच्चं पस्सति. पि-सद्देन वादितम्पि सम्पिण्डेति. यथाह ‘‘तेसंयेव गीतवादितं सुणाति, एकमेव पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ८३६).
२१८६. अञ्ञतोति अञ्ञस्मिं दिसाभागे.
२१८७. ‘‘विसुं पाचित्तियो सियु’’न्ति इदमेव पकासेतुमाह ‘‘पयोगगणनायेत्थ, आपत्तिगणना सिया’’ति. एत्थाति इमस्मिं नानादिसाभागे. नच्चगीतवादितानं दस्सनसवने अट्ठकथागतं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘नच्चितु’’न्तिआदि.
२१८८. ‘‘नच्च इती’’ति पदच्छेदो, ‘‘नच्चाही’’तिपि पाठो. उपट्ठानन्ति भेरिसद्दपूजं. सम्पटिच्छितुन्ति ‘‘साधू’’ति अधिवासेतुं. इमस्स उपलक्खणवसेन वुत्तत्ता नच्चगीतेपि एसेव नयो.
२१८९-९०. सब्बत्थाति नच्चनादीसु सब्बत्थ. उपट्ठानं करोमाति तुम्हाकं चेतियस्स नच्चादीहि उपहारं करोमाति. उपट्ठानं पसत्थन्ति उपट्ठानकरणं नाम सुन्दरन्ति.
या ¶ आरामेयेव च ठत्वा पस्सति वा सुणाति वाति योजना, इध ‘‘अन्तरारामे वा’’तिआदि ¶ सेसो. ‘‘आरामे ठत्वा अन्तरारामे वा बहिआरामे वा नच्चादीनि पस्सति वा सुणाति वा, अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८३७) अट्ठकथाय वुत्तं. ‘‘ठत्वा’’ति वुत्तेपि सब्बेसुपि इरियापथेसु लब्भति. आरामे ठत्वाति न केवलं ठत्वाव, ततो गन्त्वापि सब्बिरियापथेहिपि लभति. ‘‘आरामे ठिता’’ति (पाचि. ८३७) पन आरामपरियापन्नदस्सनत्थं वुत्तं. इतरथा निसिन्नापि न लभेय्याति गण्ठिपदादीसु वुत्तं. भिक्खूनम्पि एसेव नयो.
२१९१. या अत्तनो ठितोकासं आगन्त्वा पयोजितं पस्सति वा सुणाति वाति योजना. ठितोकासन्ति एत्थ गतिनिवत्तिसामञ्ञेन सयितनिसिन्नम्पि गय्हति. तथारूपा हि कारणा गन्त्वा पस्सन्तिया वापीति योजना. कारणं नाम सलाकभत्तादिकारणं. यथाह ‘‘सति करणीयेति सलाकभत्तादीनं वा अत्थाय अञ्ञेन वा केनचि करणीयेन गन्त्वा गतट्ठाने पस्सति वा सुणाति वा, अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८३७).
२१९२. मग्गं गच्छन्ती पटिपथे नच्चं अट्ठत्वा पस्सतीति एवं पस्सन्तियापि च तथा अनापत्तीति अज्झाहारयोजना. पटिपथेति गमनमग्गाभिमुखे. आपदासुपीति तादिसेन उपद्दवेन उपद्दुता समज्जट्ठानं पविसति, एवं पविसित्वा पस्सन्तिया वा सुणन्तिया वा अनापत्ति.
२१९३. इदं सिक्खापदं समुट्ठानतो एळकलोमसिक्खापदेन समं मतं ‘‘समान’’न्ति विञ्ञातं.
दसमं.
लसुणवग्गो पठमो.
२१९४-५. इध ¶ इमस्मिं सासने या पन भिक्खुनी रत्तन्धकारस्मिं अप्पदीपे पुरिसेन सद्धिं एकिका सचे सन्तिट्ठति, तस्सा पाचित्तियं वुत्तन्ति योजना. रत्तन्धकारस्मिन्ति रत्तियं. रत्तिपरियायो हि रत्तन्धकार-सद्दो. यथाह पदभाजने ‘‘रत्तन्धकारेति ओग्गते सूरिये’’ति (पाचि. ८४०). अप्पदीपेति पज्जोतचन्दसूरियअग्गीसु एकेनापि अनोभासिते, इमिना ¶ रत्तिक्खेत्तं दस्सेति. ‘‘सन्तिट्ठती’’ति इमिना गमननिसिन्नसयनसङ्खातं इरियापथत्तिकञ्च उपलक्खितन्ति दट्ठब्बं. वुत्तञ्हि वजिरबुद्धिना ‘‘सन्तिट्ठेय्याति एत्थ ठानापदेसेन चतुब्बिधोपि इरियापथो सङ्गहितो, तस्मा पुरिसेन सद्धिं चङ्कमनादीनि करोन्तियापि पाचित्तियञ्च उपलब्भती’’ति (वजिर. टी. पाचित्तिय ८३९ थोकं विसदिसं). पुरिसेन सद्धिन्ति सन्तिट्ठितुं, सल्लपितुञ्च विञ्ञुना मनुस्सपुरिसेन सद्धिं.
रहस्सादवसेन पुरिसस्स हत्थपासं समागन्त्वा तेन सद्धिं सल्लपन्तिया वा पाचित्तियं वुत्तन्ति योजना.
२१९६-७. या पन भिक्खुनी सचे मनुस्सपुरिसस्स हत्थपासं विजहित्वा सन्तिट्ठति वा सल्लपति वा, यक्खपेततिरच्छानगतानं हत्थपासं अविजहित्वा सन्तिट्ठति वा सल्लपति वा, तस्सा दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना.
विञ्ञुग्गहणेन अविञ्ञू पुरिसो अनापत्तिं न करोतीति दीपेति.
२१९८. अञ्ञविहितायाति रहोअस्सादतो अञ्ञं चिन्तेन्तिया. यथाह ‘‘रहोअस्सादतो अञ्ञविहिताव हुत्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ८४१). चतुत्थेन, छट्ठेन च समुट्ठानेन समुट्ठानतो ¶ थेय्यसत्थसमुट्ठानं. सन्तिट्ठनसल्लपनवसेन क्रियं. सञ्ञाय विमोक्खो एतस्मिन्ति सञ्ञाविमोक्खकं.
पठमं.
२१९९. पटिच्छन्ने ओकासेति कुट्टादीसु येन केनचि पटिच्छन्ने ओकासे. इदं वचनं.
दुतियं.
२२००. ततिये ‘‘अज्झोकासे’’ति च चतुत्थे ‘‘रथिकाय, ब्यूहे, सिङ्घाटके’’ति पदानि च वज्जेत्वा अवसेसं सन्धायाह ‘‘अपुब्बं नत्थि किञ्चिपी’’ति. एत्थ ‘‘वत्तब्ब’’न्ति सेसो. एत्थ ¶ च रथिकायाति रच्छाय. ब्यूहेति अनिब्बिद्धरच्छाय. सिङ्घाटकेति चच्चरे ओकासे, तिकोणं वा चतुकोणं वा मग्गसमोधानट्ठानेति वुत्तं होति.
ततियचतुत्थानि.
२२०१-२. ‘‘या पन भिक्खुनी पुरेभत्तं कुलानि उपसङ्कमित्वा आसने निसीदित्वा सामिके अनापुच्छा पक्कमेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ८५५) वचनतो या पन भिक्खुनी पुरेभत्तं कुलानि उपसङ्कमित्वा छदनन्तो आसने निसीदित्वा सामिके अनापुच्छा अनोवस्सकप्पदेसं अतिक्कमेति, या च अज्झोकासे वा निसीदित्वा सचे उपचारं अतिक्कमेति, तस्सा पठमे पदे दुक्कटं होति, दुतिये पदे पाचित्ति परियापुताति योजना. ‘‘आसने’’ति इमिना पल्लङ्कमाभुजित्वा निसीदनारहमासनं अधिप्पेतं. यथाह – ‘‘आसनं नाम पल्लङ्कस्स ओकासो वुच्चती’’ति (पाचि. ८५६). अनोवस्सप्पदेसन्ति निब्बकोसब्भन्तरं. अब्भोकासे आपत्तिखेत्तं दस्सेतुमाह ‘‘उपचारम्पि वा सचे’’ति. उपचारन्ति द्वादसहत्थप्पमाणं ¶ पदेसं. यथाह गण्ठिपदे ‘‘उपचारो द्वादसहत्थो’’ति.
२२०३. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘दुक्कटं समुदीरित’’न्ति इदं पच्चामसति. आपुट्ठे अनापुट्ठसञ्ञाय आपुट्ठे विचिकिच्छतो पक्कमन्तिया तथा दुक्कटन्ति योजना. एत्थ च ‘‘भिक्खुनिया’’ति सम्बन्धिनिया समानत्ता ‘‘विचिकिच्छन्तिया’’ति वत्तब्बे लिङ्गविपल्लासवसेन ‘‘विचिकिच्छतो’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं.
२२०४. गिलानायाति या तादिसेन गेलञ्ञेन आपुच्छितुं न सक्कोति. आपदासूति घरे अग्गि उट्ठितो होति चोरा वा, एवरूपे उपद्दवे अनापुच्छा पक्कमन्तिया अनापत्ति.
पञ्चमं.
२२०५-६. ‘‘गच्छन्तिया वजन्तिया’’ति च निसीदननिपज्जनावसानदस्सनत्थं वुत्तं. पाचित्तियं पन पच्छाभत्तं सामिके ‘‘इध निसीदाम वा सयाम वा’’ति अनापुच्छित्वा निसिन्ननिपन्नपच्चया ¶ होतीति वेदितब्बं. पच्छाभत्तं सामिके अनापुच्छा आसने निसीदित्वा गच्छन्तिया एका पाचित्ति होतीति योजना. एस नयो ‘‘निपज्जित्वा’’तिआदीसुपि.
यथा पन तत्थ असंहारिमे अनापत्ति, एवमिध धुवपञ्ञत्ते वा अनापत्तीति.
छट्ठं.
२२०७. तिसमुट्ठानन्ति सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानेहि समुट्ठानतो.
अट्ठमं.
२२०८. या ¶ पन भिक्खुनी अत्तानम्पि वा परम्पि वा निरयब्रह्मचरियेहि अभिसपेय्य, तस्सा वाचतो वाचतो सिया पाचित्तीति योजना. तत्थ अभिसपेय्याति सपथं करेय्य, ‘‘निरये निब्बत्तामि, अवीचिम्हि निब्बत्तामी’’ति अत्तानं वा ‘‘निरये निब्बत्ततु, अवीचिम्हि निब्बत्ततू’’ति परं वा ‘‘गिहिनी होमि, ओदातवत्था होमी’’ति अत्तानं वा ‘‘गिहिनी होतु, ओदातवत्था होतू’’ति परं वा अभिसपेय्याति वुत्तं होति.
२२१०. अक्कोसति अत्तानं वा परं वाति सम्बन्धो. तिकपाचित्तियन्ति उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञावेमतिकाअनुपसम्पन्नसञ्ञावसेन. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय. अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा, वेमतिका, अनुपसम्पन्नसञ्ञा अक्कोसति, दुक्कटन्ति एवं तिकदुक्कटं.
२२११. अत्थधम्मानुसासनिं पुरक्खत्वा वदन्तीनं अनापत्तीति योजना. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अत्थपुरेक्खारायाति अट्ठकथं कथेन्तिया. धम्मपुरेक्खारायाति पाळिं वाचेन्तिया. अनुसासनिपुरेक्खारायाति ‘इदानिपि त्वं एदिसा, साधु विरमस्सु, नो चे विरमसि, अद्धा पुन एवरूपानि कम्मानि कत्वा निरये उप्पज्जिस्ससि, तिरच्छानयोनिया उप्पज्जिस्ससी’ति एवं अनुसासनियं ठत्वा वदन्तिया अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८७८).
नवमं.
२२१२. वधित्वाति ¶ सत्थादीहि पहरित्वा. वधित्वा वाति एत्थ वा-सद्दो पाळियं ‘‘वधित्वा वधित्वा’’ति (पाचि. ८८०) वुत्तं आमेडितं सूचेति.
२२१३. एत्थाति ¶ इमस्मिं सिक्खापदे. कायवाचाचित्तसमुट्ठानं धुरनिक्खेपसमुट्ठानं नाम, समनुभासनसमुट्ठानन्तिपि एतस्सेव नामं.
दसमं.
अन्धकारवग्गो दुतियो.
२२१४. या पन भिक्खुनी नग्गा अनिवत्था अपारुता हुत्वा नहायति, अस्सा सब्बपयोगे दुक्कटं. तस्स नहानस्स वोसाने परियोसाने सा भिक्खुनी जिनवुत्तं जिनेन भगवता भिक्खुनीनं पञ्ञत्तं दोसं पाचित्तियापत्तिं समुपेति आपज्जतीति योजना. भिक्खुनि दोसन्ति एत्थ गाथाबन्धवसेन रस्सो कतो.
२२१५. अच्छिन्नचीवराति अच्छिन्नउदकसाटिकचीवरा. नट्ठचीवराति चोरादीहि नट्ठउदकसाटिकचीवरा. आपदासु वाति ‘‘महग्घं इमं दिस्वा चोरापि हरेय्यु’’न्ति एवरूपासु आपदासु वा नग्गाय नहायन्तिया न दोसो.
पठमं.
२२१६. दुतियेति ‘‘उदकसाटिकं पन भिक्खुनिया कारयमानाया’’तिआदिसिक्खापदे (पाचि. ८८८).
दुतियं.
२२१७-८. दुस्सिब्बितं चीवरन्ति असक्कच्चसिब्बितं चीवरं. विसिब्बेत्वाति दुस्सिब्बितं पुन सिब्बनत्थाय सयं वा विगतसिब्बनं कत्वा. ‘‘विसिब्बापेत्वा’’ति सेसो. यथाह ‘‘विसिब्बेत्वा वा विसिब्बापेत्वा वा’’ति (पाचि. ८९३). अनन्तरायाति दससु अन्तरायेसु ¶ अञ्ञतरन्तरायरहिता. तं विसिब्बितं, विसिब्बापितं वा चीवरं. ‘‘अनन्तराया तं ¶ पच्छा’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन रस्सो कतो. न सिब्बेय्याति एत्थापि ‘‘न सिब्बापेय्या’’ति सेसो. यथाह ‘‘नेव सिब्बेय्य, न सिब्बापनाय उस्सुक्कं करेय्या’’ति (पाचि. ८९३).
चतुपञ्चाहन्ति एत्थ ‘‘उत्तरिछप्पञ्चवाचाहि (पाचि. ६२-६४), उत्तरिदिरत्ततिरत्त’’न्तिआदीसु (पाचि. ५१-५२) विय अप्पसङ्ख्याय बहुसङ्ख्यायं अन्तोगधत्तेपि उभयवचनं लोकवोहारवसेन वचनसिलिट्ठतायाति दट्ठब्बं. धुरेति सिब्बनुस्साहे. निक्खित्तमत्तेति विस्सट्ठमत्ते.
२२१९. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा, वेमतिका, अनुपसम्पन्नसञ्ञाति तीसु वारेसु तिकपाचित्तियं वुत्तं. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय. तिकदुक्कटन्ति वारत्तये दुक्कटत्तयं.
२२२०. उभिन्नन्ति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नानं. अञ्ञस्मिन्ति चीवरतो अञ्ञस्मिं. अन्तरायेपि वा सतीति राजचोरादिअन्तरायानं दसन्नं अञ्ञतरे सति.
२२२१. ‘‘धुरनिक्खेपनं नाम, समुट्ठानमिदं मत’’न्ति इदं अट्ठकथाय ‘‘धुरनिक्खेपसमुट्ठान’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ८९३) वुत्तमेव गहेत्वा वुत्तं, तेरससु समुट्ठानसीसेसु ‘‘धुरनिक्खेपसमुट्ठान’’न्ति विसुं समुट्ठानसीसं नाम नत्थि. मातिकट्ठकथायञ्च ‘‘समनुभासनसमुट्ठान’’न्ति (कङ्खा. अट्ठ. चीवरसिब्बनसिक्खापदवण्णना, अत्थतो समानं) वुत्तं, तं समुट्ठानसीसेसु अन्तोगधमेव. तस्मा ‘‘धुरनिक्खेपसमुट्ठान’’न्ति इदं समनुभासनसमुट्ठानस्सेव परियायोति गहेतब्बं.
ततियं.
२२२२. पञ्च ¶ अहानि पञ्चाहं, पञ्चाहमेव पञ्चाहिकं. ‘‘अतिक्कमेय्या’’ति किरियाय द्विकम्मकत्ता ‘‘पञ्चाहिक’’न्ति च ‘‘सङ्घाटिचार’’न्ति च उपयोगत्थे एव उपयोगवचनं. सङ्घटितट्ठेन सङ्घाटि, इति वक्खमानानं पञ्चन्नं चीवरानमेवाधिवचनं, सङ्घाटीनं ¶ चारो सङ्घाटिचारो, परिभोगवसेन वा ओतापनवसेन वा परिवत्तनन्ति अत्थो. ‘‘पञ्चाहिकं सङ्घाटिचारं अतिक्कमेय्याति पञ्चमं दिवसं पञ्च चीवरानि नेव निवासेति न पारुपति न ओतापेति पञ्चमं दिवसं अतिक्कामेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ८९९) वचनतो पञ्चदिवसब्भन्तरे यं किञ्चि अकत्वा अतिक्कामेन्तिया चीवरगणनाय पाचित्ति होतीति दस्सेतुमाह ‘‘यातिक्कमेय्या’’तिआदि.
२२२३. तिचीवरन्ति अन्तरवासकउत्तरासङ्गसङ्घाटिसङ्खातं तिचीवरञ्च. संकच्चीति थनवेठनसङ्खातं चीवरञ्च. दकसाटीति उतुनिकाले निवासेतब्बउदकसाटिचीवरञ्च. इति इमे पञ्च. पञ्च तूति पञ्च चीवरानि नाम.
२२२४-५. तिकपाचित्तीति पञ्चाहातिक्कन्तसञ्ञा, वेमतिका, अनतिक्कन्तसञ्ञाति विकप्पत्तये पाचित्तियत्तयं होति. पञ्चाहानतिक्कन्ते अतिक्कन्तसञ्ञावेमतिकानं वसेन द्विकदुक्कटं.
‘‘पञ्चमे दिवसे’’तिआदि अनापत्तिवारसन्दस्सनं. निसेवतीति निवासेति वा पारुपति वा. ओतापेतीति एत्थ वा-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो, ओतापेति वाति अत्थो. आपदासुपीति महग्घं चीवरं, न सक्का होति चोरभयादीसु परिभुञ्जितुं, एवरूपे उपद्दवे अनापत्ति.
चतुत्थं.
२२२६. अञ्ञिस्सा ¶ सङ्कमेतब्बचीवरं अनापुच्छा गहेत्वा या परिभुञ्जति, तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना, अञ्ञिस्सा उपसम्पन्नाय सन्तकं पञ्चन्नं चीवरानं अञ्ञतरं तस्सा अवत्वा आदाय पुन तस्सा दातब्बं, अदत्वा या भिक्खुनी पटिसेवति, तस्सा पाचित्तियं होतीति अत्थो. ‘‘सङ्कमेतब्बचीवरं सङ्कमनीय’’न्ति परियायसद्दा एते. यथाह ‘‘चीवरसङ्कमनीयन्ति सङ्कमेतब्बचीवरं, अञ्ञिस्सा सन्तकं अनापुच्छा गहितं पुन पटिदातब्बचीवरन्ति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ९०३).
२२२७. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा…पे… वेमतिका ¶ …पे… अनुपसम्पन्नसञ्ञा चीवरसङ्कमनीयं धारेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ९०५) एवं तिकपाचित्तियं पाळियं वुत्तं. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय. ‘‘तिकदुक्कट’’न्ति इदञ्च वुत्तनयमेव. आपदासूति सचे अपारुतं वा अनिवत्थं वा चोरा हरन्ति, एवरूपासु आपदासु वा.
२२२८. एतं समुट्ठानं कथिनेन तुल्यन्ति योजना. गहणं, परिभोगो च क्रियं. अनापुच्छनं अक्रियं.
पञ्चमं.
२२२९. लभितब्बं तु चीवरन्ति लभितब्बं विकप्पनुपगं चीवरं. निवारेतीति यथा ते दातुकामा न देन्ति, एवं अन्तरायं परक्कमति. पाचित्तिं परिदीपयेति सचे तस्सा वचनेन ते न देन्ति, भिक्खुनिया पाचित्तियं वदेय्याति अत्थो.
२२३०. एत्थ पठमं ‘‘सङ्घस्सा’’ति वुत्तत्ता गणस्साति द्वे तयोव गहेतब्बा. लाभेति एत्थ ‘‘निवारिते’’ति सेसो. सचे अञ्ञं परिक्खारं निवारेति, तथेव दुक्कटन्ति योजना. अञ्ञन्ति विकप्पनुपगचीवरतो अञ्ञं. परिक्खारन्ति ¶ यं किञ्चि थालकादीनं वा सप्पितेलादीनं वा अञ्ञतरं.
२२३१. आनिसंसं निदस्सेत्वाति ‘‘कित्तकं अग्घनकं दातुकामत्थाति पुच्छति, ‘एत्तकं नामा’ति वदन्ति, ‘आगमेथ ताव, इदानि वत्थु महग्घं, कतिपाहेन कप्पासे आगते समग्घं भविस्सती’’ति एवं आनिसंसं दस्सेत्वा. न दोसताति न दोसो, अनापत्तीति अत्थो.
छट्ठं.
२२३२-३. धम्मिकं समग्गेन सङ्घेन सन्निपतित्वा करियमानं चीवरानं विभङ्गं भाजनं या भिक्खुनी पटिसेधेय्य पटिबाहेय्य, तस्सा एवं पटिसेधेन्तिया पाचित्तियं होतीति योजना. अधम्मे धम्मसञ्ञाय दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना. उभो वेमतिकाय वाति उभोसु वेमतिकाय. गाथाबन्धवसेन सु-सद्दलोपो. धम्मिके अधम्मिके चीवरविभङ्गे वेमतिकाय पटिबाहन्तिया ¶ दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना. यथाह ‘‘धम्मिके वेमतिका पटिबाहति, आपत्ति दुक्कटस्स. अधम्मिके वेमतिका पटिबाहति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति. आनिसंसं निदस्सेत्वाति ‘‘एकिस्सा एकं साटकं नप्पहोति, आगमेथ ताव, कतिपाहेनेव उप्पज्जिस्सति, ततो भाजेस्सामी’’ति (पाचि. ९१४) एवं आनिसंसं दस्सेत्वा.
सत्तमं.
२२३५-६. निवासनुपगं वा तथा पारुपनुपगं वा कप्पबिन्दुकतं वा यं किञ्चि चीवरं पञ्च सहधम्मिके च मातापितरोपि मुञ्चित्वा अञ्ञस्स यस्स कस्सचि गहट्ठस्स वा परिब्बाजकस्स वा ¶ यदि ददेय्य, तस्सापि पाचित्तियं परियापुतन्ति योजना. एत्थ च ‘‘पितरो’’ति माता च पिता च मातापितरोति वत्तब्बे विरूपेकसेसवसेन निद्देसो दट्ठब्बो.
२२३७. एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे ता पन पाचित्तियो चीवरानं गणनाय वसेन गणेतब्बाति योजना.
२२३८. ताव सम्पटिच्छितो कालो एतस्साति तावकालिकं, चीवरं. ‘‘अञ्ञस्सा’’ति पुब्बे वुत्तस्स दूरत्ता पुनपि ‘‘अञ्ञेस’’न्ति आह, सोयेवत्थो.
अट्ठमं.
२२३९. या पन भिक्खुनी ‘‘सचे मयं सक्कोम, दस्साम करिस्सामाति एवं वाचा भिन्ना होती’’ति वुत्ताय दुब्बलाय चीवरपच्चासाय चीवरस्स विभङ्गं निसेधेत्वा चीवरे कालं अतिक्कमेय्य, अस्सा दोसता पाचित्तियापत्ति होतीति योजना. चीवरे कालन्ति ‘‘चीवरकालसमयो नाम अनत्थते कथिने वस्सानस्स पच्छिमो मासो, अत्थते कथिने पञ्चमासा’’ति (पाचि. ९२२) पदभाजने वुत्तं चीवरकालं. अतिक्कमेय्याति ‘‘अनत्थते कथिने वस्सानस्स पच्छिमं दिवसं, अत्थते कथिने कथिनुद्धारदिवसं अतिक्कामेती’’ति वुत्तविधिं अतिक्कामेय्य.
२२४०. ‘‘अदुब्बलचीवरे ¶ दुब्बलचीवरसञ्ञा, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वचनतो सुदुब्बलन्ति चेतसाति एत्थ सु-सद्दो पदपूरणे. उभोसूति दुब्बले, अदुब्बले च. कङ्खिताय वाति वेमतिकाय वा.
२२४१. आनिसंसं निदस्सेत्वाति ‘‘किञ्चापि ‘न मयं अय्ये सक्कोमा’ति वदन्ति, इदानि पन तेसं कप्पासो आगमिस्सति, सद्धो पसन्नो पुरिसो आगमिस्सति ¶ , अद्धा दस्सती’’ति (पाचि. अट्ठ. ९२१) एवं अट्ठकथाय वुत्तनयेन आनिसंसं दस्सेत्वा.
नवमं.
२२४२. धम्मिकं कथिनुद्धारन्ति ‘‘धम्मिको नाम कथिनुद्धारो समग्गो भिक्खुनिसङ्घो सन्निपतित्वा उद्धरती’’ति (पाचि. ९२९) वुत्तं कथिनुद्धारं.
२२४३. यस्साति यस्स कथिनस्स. अत्थारमूलको आनिसंसो नाम ‘‘यो च तत्थ चीवरुप्पादो, सो नेसं भविस्सती’’ति (महाव. ३०६) अनुञ्ञातो तस्मिं विहारे उप्पज्जनकचीवरवत्थानिसंसो. उद्धारमूलको नाम अन्तरुब्भारं कारापेन्तेहि उपासकेहि दिय्यमानचीवरवत्थानिसंसो.
२२४५. समानिसंसोपीति अत्थारआनिसंसेन समानिसंसोपि उब्भारो. सद्धापालनकआरणाति पसादानुरक्खनत्थाय दातब्बोति योजना. आनिसंसं निदस्सेत्वाति ‘‘भिक्खुनिसङ्घो जिण्णचीवरो, कथिनानिसंसमूलको महालाभो’’ति एवरूपं आनिसंसं दस्सेत्वा.
२२४६. समुट्ठानादिना सद्धिं सेसं पन विनिच्छयजातं असेसेन सब्बाकारेन सत्तमेन सिक्खापदेन समं मतं ‘‘सदिस’’न्ति विञ्ञातं. किञ्चिपि अप्पकम्पि अपुब्बं तत्थ वुत्तनयतो अञ्ञं नत्थीति योजना.
दसमं.
नग्गवग्गो ततियो.
२२४७. ‘‘या ¶ ¶ पन भिक्खुनियो द्वे एकमञ्चे तुवट्टेय्युं, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९३३) पञ्ञत्तसिक्खापदे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘एकाया’’तिआदि. एकायाति एकाय भिक्खुनिया. अपराति अञ्ञा उपसम्पन्ना. निपज्जेय्युन्ति एत्थ ‘‘एकमञ्चे’’ति सेसो. द्वेति द्वे भिक्खुनियो.
२२४८-९. ‘‘एकाय चा’’तिआदि अनापत्तिवारनिद्देसो. उभो वापि समं निसीदन्तीति योजना. एळकेनाति एळकलोमसिक्खापदेन.
पठमं.
२२५०-१. पावारकटसारादिन्ति एत्थ भुम्मेकवचनं. ‘‘संहारिमेसू’’ति इमिना समानाधिकरणत्ता बहुवचनप्पसङ्गे वचनविपल्लासेनेत्थ एकवचननिद्देसोति दट्ठब्बो. पावारो च कटसारो च ते आदि यस्साति विग्गहो, निद्धारणे चेतं भुम्मं. एककन्ति निद्धारितब्बनिदस्सनं. एकमेव एककं. संहारिमेसु पावारादीसु अञ्ञतरन्ति अत्थो. ‘‘पावारोति कोजवादयो’’ति वदन्ति. कटसारोति कटोयेव. आदि-सद्देन अत्थरित्वा सयनारहं सब्बं सङ्गण्हाति. तेनेवाति यं अत्थतं, तेनेव. पारुपित्वा सचे या पन द्वे सहेव निपज्जन्ति, तासं पाचित्तियं सियाति योजना. एत्थ च अत्थरणपावुरणकिच्चे एकस्सेव निद्दिट्ठत्ता एकस्स अन्तस्स अत्थरणञ्च एकस्स अन्तस्स पारुपनञ्च विञ्ञायति. यथाह ‘‘संहारिमानं पावारत्थरणकटसारकादीनं एकं अन्तं अत्थरित्वा एकं पारुपित्वा तुवट्टेन्तीनमेतं अधिवचन’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ९३७).
एकस्मिं एकत्थरणे वा एकपावुरणे वा निपज्जने सति तासं द्विन्नं भिक्खुनीनं दुक्कटन्ति सम्बन्धो. द्विकदुक्कटं वुत्तन्ति ¶ ‘‘नानत्थरणपावुरणे एकत्थरणपावुरणसञ्ञा…पे… वेमतिका, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ९३९) वुत्तं दुक्कटद्वयं.
२२५२. ववत्थानं निदस्सेत्वाति मज्झे कासावं वा कत्तरयट्ठिं वा अन्तमसो कायबन्धनम्पि ¶ ठपेत्वा निपज्जन्ति, अनापत्तीति अत्थो. सेसं समुट्ठानादिविधानं. आदिनाति इमस्मिंयेव वग्गे पठमसिक्खापदेन. तुल्यन्ति समानं.
दुतियं.
२२५३. अञ्ञिस्सा भिक्खुनिया. अफासुकारणाति अफासुकरणहेतु. अनापुच्छाति अनापुच्छित्वा. तस्सा पुरतो च चङ्कमनादयो यदि करेय्य, एवं करोन्तिया पाचित्तियापत्ति होतीति योजना. चङ्कमनादयोति एत्थ आदि-सद्देन ‘‘तिट्ठति वा निसीदति वा सेय्यं वा कप्पेति उद्दिसति वा उद्दिसापेति वा सज्झायं वा करोती’’ति (पाचि. ९४३) पदभाजने वुत्तानं सङ्गहो.
२२५४. निवत्तनानं गणनायाति चङ्कमन्तिया चङ्कमस्स उभयकोटिं पत्वा निवत्तन्तिया निवत्तनगणनाय. पयोगतोयेवाति पयोगगणनायेव, इरियापथपरिवत्तनगणनायेवाति वुत्तं होति. दोसाति पाचित्तियापत्तियो.
२२५५. पदानं गणनावसाति एत्थ आदि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. यथाह ‘‘पदादिगणनाया’’ति (पाचि. अट्ठ. ९४३). तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा, वेमतिका, अनुपसम्पन्नसञ्ञाति विकप्पत्तयस्स वसेन पाचित्तियत्तयं वुत्तं. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय.
२२५६. न ¶ च अफासुकामायाति आपुच्छित्वा तस्सा भिक्खुनिया पुरतो चङ्कमनादीनि करोन्तिया अनापत्तीति योजना.
२२५७. क्रियाक्रियन्ति चङ्कमनादिकरणं किरियं. आपुच्छाय अकरणं अकिरियं. पापमानसन्ति अकुसलचित्तं.
ततियं.
२२५८-९. अनन्तरायाति वक्खमानेसु राजन्तरायादीसु दससु अन्तरायेसु अञ्ञतररहिता ¶ भिक्खुनी. दुक्खितन्ति गिलानं. यथाह ‘‘दुक्खिता नाम गिलाना वुच्चती’’ति (पाचि. ९४८). सहजीविनिन्ति सद्धिविहारिनिं. यथाह ‘‘सहजीविनी नाम सद्धिविहारिनी वुच्चती’’ति. अञ्ञाय वा नुपट्ठापेय्याति अञ्ञाय भिक्खुनिया, सिक्खमानाय, सामणेरिया वा गिहिनिया वा उपट्ठानं न कारापेय्य. नुपट्ठेय्य सयम्पि वाति या उपट्ठानं न करेय्य. धुरे निक्खित्तमत्ते वाति ‘‘नेव उपट्ठेस्सामि, न उपट्ठापनाय उस्सुक्कं करिस्सामी’’ति धुरे उस्साहे निक्खित्तमत्तेयेव. तस्साति उपज्झायाय.
अन्तेवासिनिया वापीति पब्बज्जाउपसम्पदाधम्मनिस्सयवसेन चतुब्बिधासु अन्तेवासिनीसु अञ्ञतराय. इतरायाति अनुपसम्पन्नाय.
२२६०. गिलानायाति सयं गिलानाय. ‘‘गवेसित्वा अलभन्तिया’’ति पदच्छेदो, अञ्ञं उपट्ठायिकं परियेसित्वा अलभमानायाति अत्थो. ‘‘आपदासु उम्मत्तिकादीन’’न्ति पदच्छेदो. गाथाबन्धवसेन वण्णलोपोपि दट्ठब्बो. आपदासूति तथारूपे उपद्दवे सति. धुरनिक्खेपनोदयन्ति ¶ धुरनिक्खेपसमुट्ठानं. यदेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव.
चतुत्थं.
२२६१-२. पुग्गलिकस्स अत्तायत्तपरायत्तवसेन अनियमितत्ता ‘‘सक’’न्ति इमिना नियमेति. सकं पुग्गलिकन्ति अत्तनो पुग्गलिकं. दत्वाति एत्थ ‘‘भिक्खुनिया’’ति सेसो. सकवाटन्ति परिवत्तकद्वारकवाटसहितं. उपस्सयन्ति गेहं. द्वारादीसूति एत्थ आदि-सद्देन गब्भपमुखानं सङ्गहो, निद्धारणे चेतं भुम्मं. बहूनिपीति निद्धारेतब्बनिदस्सनं. बहूनिपि द्वारानि वा बहू गब्भे वा बहूनि पमुखानि वा. तन्ति यस्सा उपस्सयो दिन्नो, तं भिक्खुनिं. निक्कड्ढन्तियाति अतिक्कामेन्तिया. तस्साति या निक्कड्ढति, तस्सा.
२२६३. एत्थाति निक्कड्ढने. एसेव नयोति ‘‘पयोगगणनाय आपत्ती’’ति दस्सितनयो. एत्थ पयोगो नाम आणापनं, इमिना ‘‘एकायाणत्तिया अनेकेसु द्वारेसु अतिक्कामितेसुपि एकाव आपत्ति होती’’ति एवमादिकं अट्ठकथागतविनिच्छयं (पाचि. अट्ठ. ९४३, ९५२ अत्थतो समानं) सङ्गण्हाति.
२२६४. तेसु ¶ विनिच्छयेसु एकं विनिच्छयविसेसं दस्सेतुमाह ‘‘एत्तकाव इमं द्वारा’’तिआदि. द्वारगणनाय आपत्तियो द्वारगणनापत्तियो.
२२६५. अकवाटम्हाति अकवाटबन्धतो उपस्सया निक्कड्ढन्तिया दुक्कटन्ति योजना. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय. तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञाय, वेमतिकाय, अनुपसम्पन्नसञ्ञाय च वसेन तिकदुक्कटं. उभिन्नन्ति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नानं. परिक्खारेसूति पत्तचीवरादीसु परिक्खारेसु ¶ . सब्बत्थाति सब्बेसु पयोगेसु, निक्कड्ढियमानेसु, निक्कड्ढापियमानेसु चाति वुत्तं होति.
२२६६. एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे समुट्ठानादिविनिच्छयेन सह सेसं विनिच्छयजातं असेसेन सब्बप्पकारेन सङ्घिका विहारस्मा निक्कड्ढनसिक्खापदेन समं मतं ‘‘सदिस’’न्ति सल्लक्खितन्ति योजना.
पञ्चमं.
२२६७. छट्ठेति ‘‘या पन भिक्खुनी संसट्ठा विहरेय्य गहपतिना वा गहपतिपुत्तेन वा’’तिआदिमातिकाय (पाचि. ९५६) निद्दिट्ठे छट्ठसिक्खापदे. इध वत्तब्बन्ति इमस्मिं विनयविनिच्छये कथेतब्बं. अरिट्ठस्स सिक्खापदेनाति अरिट्ठसिक्खापदेन. विनिच्छयोति समुट्ठानादिको.
छट्ठं.
२२६८. सासङ्कसम्मतेति एत्थ ‘‘सप्पटिभये’’ति सेसो. उभयम्पि हेट्ठा वुत्तत्थमेव. अन्तोरट्ठेति यस्स विजिते विहरति, तस्सेव रट्ठे. सासङ्कसम्मते सप्पटिभये अन्तोरट्ठे सत्थेन विना चारिकं चरन्तिया भिक्खुनिया आपत्ति सियाति योजना.
२२६९. एवं चरन्तिया सगामकट्ठाने गामन्तरप्पवेसे च अगामके अरञ्ञे अद्धयोजने च विनयञ्ञुना भिक्खुना पाचित्तियनयो पाचित्तियापत्तिविधानक्कमो ञेय्यो ञातब्बोति योजना.
२२७०. सह ¶ सत्थेन चरन्तिया न दोसोति योजना. खेमट्ठाने चरन्तिया, आपदासु वा चरन्तिया न दोसोति योजना.
सत्तमं.
२२७१. अट्ठमे ¶ नवमे वापीति ‘‘या पन भिक्खुनी तिरोरट्ठे’’तिआदिके (पाचि. ९६६) अट्ठमसिक्खापदे च ‘‘या पन भिक्खुनी अन्तोवस्सं चारिकं चरेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९७०) वुत्तनवमसिक्खापदे च. अनुत्तानं न विज्जति, सब्बं उत्तानमेव, तस्मा एत्थ मया न विचारीयतीति अधिप्पायो.
अट्ठमनवमानि.
२२७२. ‘‘या पन भिक्खुनी वस्संवुत्था चारिकं न पक्कमेय्य अन्तमसो छप्पञ्चयोजनानिपि, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९७४) वुत्तसिक्खापदे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘पाचित्ती’’तिआदि. अहं न गमिस्सामि न पक्कमिस्सामीति धुरनिक्खेपे कते पाचित्तीति योजना. तथाति पाचित्ति.
२२७३. वस्संवुत्थाय पवारेत्वा अन्तमसो पञ्च योजनानि गन्तुं वट्टति. एत्थ अपि-सद्दस्स सम्भावनत्थतं दस्सेतुमाह ‘‘छसू’’तिआदि. इध इमस्मिं अनापत्तिवारे छसु योजनेसु यदत्थि वत्तब्बं, तं किन्नु नाम सिया, नत्थि किञ्चि वत्तब्बन्ति अत्थो. पवारेत्वा छ योजनानि गच्छन्तिया अनापत्तिभावो अवुत्तसिद्धोवाति दीपेति.
२२७४. तीणि योजनानि. तेनेवाति येन गता, तेनेव मग्गेन. अञ्ञेन मग्गेनाति गतमग्गतो अञ्ञेन पथेन.
२२७५. दसविधे अन्तरायस्मिं सतीति वक्खमानेसु अन्तरायेसु अञ्ञतरस्मिं सति. तस्सा अनापत्तीति योजना. आपदासूति अट्टादिकारणेन केनचि पलिबुद्धादिभावसङ्खातासु आपदासु. गिलानायाति सयं गिलानाय. दुतियाय भिक्खुनिया अलाभे वा अपक्कमन्तिया अनापत्ति.
२२७६. राजा ¶ ¶ च चोरा च अमनुस्सा च अग्गि च तोयञ्च वाळा च सरीसपा चाति विग्गहो. मनुस्सोति एत्थ गाथाबन्धवसेन पुब्बपदलोपो ‘‘लाबूनि सीदन्ती’’तिआदीसु (जा. १.१.७७) विय. जीवितञ्च ब्रह्मचरिया च जीवितब्रह्मचरियन्ति समाहारद्वन्दे समासो, तस्स जीवितब्रह्मचरियस्स. अन्तराया एव अन्तरायिका. एतेसं दसन्नं अञ्ञतरस्मिं अपक्कमन्तिया अनापत्ति. यथाह ‘‘अन्तरायेति दसविधे अन्तराये. ‘परं गच्छिस्सामी’ति निक्खन्ता, नदिपूरो पन आगतो, चोरा वा मग्गे होन्ति, मेघो वा उट्ठाति, निवत्तितुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ९७६).
२२७७. अपक्कमनं अक्रियं. अनादरियेन आपज्जनतो आह ‘‘दुक्खवेदन’’न्ति.
दसमं.
तुवट्टवग्गो चतुत्थो.
२२७८-८०. राजागारन्ति रञ्ञो कीळनघरं. चित्तागारन्ति कीळनचित्तसालं. आरामन्ति कीळनउपवनं. कीळुय्यानन्ति कीळनत्थाय कतं उय्यानं. कीळावापिन्ति एत्थ किञ्चापि पाळियं (पाचि. ९७९) पोक्खरणी वुत्ता, सा पन सब्बजलासयानं कीळाय कतानं उपलक्खणवसेन वुत्ताति आह ‘‘कीळावापि’’न्ति, कीळनत्थाय कतवापिन्ति अत्थो. ‘‘नानाकार’’न्ति इदं यथावुत्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. सब्बसङ्गाहिकवसेन ‘‘तानी’’ति वुत्तं. नानाकारं राजागारं चित्तागारं आरामं कीळुय्यानं वा कीळावापिं दट्ठुं गच्छन्तीनं तानि सब्बानि एकतो दट्ठुं गच्छन्तीनं तासं भिक्खुनीनं पदे पदे दुक्कटं मुनिना निद्दिट्ठन्ति योजना.
पञ्चपीति ¶ राजागारादीनि पञ्चपि. एकायेव पाचित्ति आपत्ति परिदीपिताति योजना. तं तं दिसाभागं गन्त्वा पस्सन्ति चे, पाटेक्कापत्तियो पयोगगणनाय सियुन्ति योजना.
२२८१. गमनबाहुल्लेन आपत्तिबाहुल्लं पकासेत्वा गीवापरिवत्तनसङ्खातेन पयोगबाहुल्लेनापि ¶ आपत्तिबाहुल्लं पकासेतुमाह ‘‘पयोगबहुतायापि, पाचित्तिबहुता सिया’’ति. सब्बत्थाति यत्थ भिक्खुनिया पाचित्तियं वुत्तं, तत्थ सब्बत्थ.
२२८२. ‘‘अवसेसोपि अनापत्ती’’ति पदच्छेदो. अनापत्ति च कथामग्गो च अनापत्तिकथामग्गो, तेसं विनिच्छयो अनापत्तिकथामग्गविनिच्छयो, ‘‘अनापत्ति आरामे ठिता पस्सती’’तिआदिको (पाचि. ९८१) अनापत्तिविनिच्छयो च अट्ठकथागतो (पाचि. अट्ठ. ९८१) अवसेसविनिच्छयो चाति अत्थो. ‘‘आरामे ठिता’’ति एतेन अज्झारामे राजागारादीनि करोन्ति, तानि पस्सन्तिया अनापत्तीति अयमनापत्तिवारो दस्सितो. एतेनेव अन्तोआरामे तत्थ तत्थ गन्त्वा नच्चादीनि विय राजागारादीनिपि पस्सितुं लभतीतिपि सिद्धं. आदि-सद्देन ‘‘पिण्डपातादीनं अत्थाय गच्छन्तिया मग्गे होन्ति, तानि पस्सति, अनापत्ति. रञ्ञो सन्तिकं केनचि करणीयेन गन्त्वा पस्सति, अनापत्ति. केनचि उपद्दुता पविसित्वा पस्सति, अनापत्ती’’ति एते अनापत्तिवारा सङ्गहिता. नच्चदस्सन…पे… सहाति समुट्ठानादिना विनिच्छयेन सह नच्चदस्सनसिक्खापदसदिसोव.
पठमं.
२२८३. मानतो ¶ पमाणतो अतीता अपेता मानातीता, आसन्दी, तं. वाळेहि उपेतो वाळूपेतो, पल्लङ्को, तं. ‘‘आसन्दी नाम अतिक्कन्तप्पमाणा वुच्चती’’ति वचनतो हेट्ठा अट्टनिया वड्ढकिहत्थतो उच्चतरपादो आयामचतुरस्सो मञ्चपीठविसेसो आसन्दी नाम समचतुरस्सानं अतिक्कन्तप्पमाणानम्पि अनुञ्ञातत्ता. ‘‘पल्लङ्को नाम आहरिमेहि वाळेहि कतो’’ति (पाचि. ९८४) वचनतो पमाणयुत्तोपि एवरूपो न वट्टति. आहरित्वा यथानुरूपट्ठाने ठपेतब्बवाळरूपानि आहरिमवाळा नाम, संहरिमवाळरूपयुत्तोति वुत्तं होति. मानातीतं आसन्दिं वा वाळूपेतं पल्लङ्कं वा सेवन्तीनं अभिनिसीदन्तीनं, अभिनिपज्जन्तीनञ्च यासं भिक्खुनीनं सत्था पाचित्तियापत्तिं आह.
२२८४. तासं निसीदनस्सापि निपज्जनस्सापि पयोगबाहुल्लवसेन पाचित्तियानं गणना होति इति एवं निद्दिट्ठा एवं अयं गणना अच्चन्तयसेन अनन्तपरिवारेन भगवता वुत्ताति ¶ योजना. एत्थ च इच्चेवन्ति निपातसमुदायो, इति-सद्दो निदस्सने, एवं-सद्दो इदमत्थे दट्ठब्बो.
२२८५. पादे आसन्दिया छेत्वाति आसन्दिया पादे पमाणतो अधिकट्ठानछिन्दनेन छेत्वा. पल्लङ्कस्स पादे वाळका पल्लङ्कवाळका, ते हित्वा अपनेत्वा, अनापत्तीति सेवन्तीनं अनापत्ति.
दुतियं.
२२८६-७. छन्नन्ति खोमादीनं छन्नं, निद्धारणे सामिवचनं. अञ्ञतरं सुत्तन्ति निद्धारितब्बनिदस्सनं. हत्थाति हत्थेन, करणत्थे चेतं निस्सक्कवचनं. अञ्चितन्ति हत्थायामेन आकड्ढितं ¶ . तस्मिन्ति तस्मिं अञ्छिते सुत्तप्पदेसे. तक्कम्हीति कन्तनसूचिम्हि. वेठितेति पलिवेठिते.
सुत्तकन्तनतो सब्बपुब्बपयोगेसूति सुत्तकन्तनतो पुब्बेसु कप्पासविचिननादिसब्बपयोगेसु. हत्थवारतोति हत्थवारगणनाय. यथाह ‘‘कप्पासविचिननं आदिं कत्वा सब्बपुब्बपयोगेसु हत्थवारगणनाय दुक्कट’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ९८८).
२२८८. कन्तितं सुत्तन्ति पठममेव कन्तितं दसिकसुत्तादिं. पुन कन्तन्तियाति कोटिया कोटिं सङ्घाटेत्वा पुन कन्तन्तिया.
ततियं.
२२८९. तण्डुलानं कोट्टनं तु आदिं कत्वा गिहीनं वेय्यावच्चं करोन्तिया सब्बपुब्बपयोगेसु दुक्कटन्ति योजना.
२२९०. यागुआदिसु निप्फादेतब्बेसु तदाधारानि भाजनानि गणेत्वाव पाचित्तिं परिदीपये, खज्जकादीसु रूपानं गणनाय पाचित्तिं परिदीपयेति योजना. यागुआदिसूति एत्थ ¶ आदि-सद्देन भत्तसूपादीनं सङ्गहो. खज्जकादीसूति आदि-सद्देन मच्छमंसादिउत्तरिभङ्गानं सङ्गहो.
२२९१. ‘‘सचेपि मातापितरो आगच्छन्ति, यंकिञ्चि बीजनिं वा सम्मज्जनिदण्डं वा कारापेत्वा वेय्यावच्चकरट्ठाने ठपेत्वाव यं किञ्चि पचितुं वट्टती’’ति अट्ठकथागतं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सचे’’तिआदि. सचेति एत्थ ‘‘मातापितरो आगच्छन्ती’’ति सेसो. अत्तनो एवमागतानं मातापितूनम्पि ¶ किञ्चि कम्मं अकारेत्वा किञ्चि कम्मं कातुं न वट्टतीति योजना. अपि-सद्दो सम्भावने, तेन अञ्ञेसं कथायेव नत्थीति दीपेति.
२२९२-३. सङ्घस्स यागुपाने वेय्यावच्चं करोन्तिया अनापत्तीति योजना. ‘‘सङ्घभत्तेपी’’तिआदीसुपि एसेव नयो. अत्तनो वेय्यावच्चकरस्स वाति सम्बन्धो. यथाह ‘‘यागुपानेति मनुस्सेहि सङ्घस्सत्थाय करियमाने यागुपाने वा सङ्घभत्ते वा तेसं सहायिकभावेन यं किञ्चि पचन्तिया अनापत्ति. चेतियपूजाय सहायिका हुत्वा गन्धमालादीनि पूजेति, वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ९९३).
चतुत्थं.
२२९४. ‘‘या पन भिक्खुनी ‘एहाय्ये इमं अधिकरणं वूपसमेही’ति वुच्चमाना ‘साधू’ति पटिस्सुणित्वा सा पच्छा अनन्तरायिकिनी नेव वूपसमेय्य न वूपसमाय उस्सुक्कं करेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९९५) सिक्खापदस्स विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘पाचित्ति धुरनिक्खेपे’’तिआदि. धुरनिक्खेपेति न दानि तं वूपसमेस्सामि, अञ्ञाहि वा न वूपसमापेस्सामी’’ति एवं धुरस्स उस्साहस्स निक्खेपे पाचित्तीति योजना. चीवरसिब्बने यथा पञ्चाहपरिहारो लब्भति, इध पन तथा एकाहम्पि परिहारो न लब्भतीति योजना.
२२९५. सेसन्ति ‘‘धुरं निक्खिपित्वा पच्छा विनिच्छिनन्ती आपत्तिं आपज्जित्वाव विनिच्छिनाती’’तिआदिकं विनिच्छयजातं. तत्थ चीवरसिब्बने वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति योजना.
पञ्चमं.
२२९६-७. या ¶ ¶ पन भिक्खुनी गिहीनं वा सहधम्मिके ठपेत्वा अञ्ञेसं परिब्बाजकपरिब्बाजिकानं वा दन्तपोनोदकं विना अञ्ञं यं किञ्चि अज्झोहरणीयं खादनीयं, भोजनीयं वा कायेन वा कायपटिबद्धेन वा निस्सग्गियेन वा ददाति, तस्सा पाचित्तियं होतीति योजना.
२२९८-९. इध इमस्मिं सिक्खापदे मुनिना दन्तकट्ठोदके दुक्कटं वुत्तन्ति योजना. या पन भिक्खुनी कायादीहि सयं न देति अञ्ञेन दापेति, तस्सा च कायादीहि अदत्वा भूमियं निक्खिपित्वा देन्तियापि या बाहिरलेपं वा देति, तस्सापि उम्मत्तिकाय च न दोसो अनापत्तीति योजना.
छट्ठं.
२३००-१. आवसथचीवरन्ति ‘‘उतुनियो भिक्खुनियो परिभुञ्जन्तू’’ति दिन्नं चीवरं. या भिक्खुनी यं ‘‘आवसथचीवर’’न्ति नियमितं चीवरं, तं चतुत्थे दिवसे धोवित्वा अन्तमसो उतुनिया सामणेराय वा अदत्वा सचे परिभुञ्जेय्य, तस्सा पाचित्तियं वुत्तन्ति योजना. तिकपाचित्तियं सियाति ‘‘अनिस्सज्जिते अनिस्सज्जितसञ्ञा…पे… वेमतिका…पे… निस्सज्जितसञ्ञा परिभुञ्जति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १००६) वुत्तं पाचित्तियं होतीति योजना.
२३०२-३. तस्मिं चीवरे निस्सज्जिते अनिस्सज्जितसञ्ञाय वा वेमतिकाय वा तस्सा भिक्खुनिया द्विकदुक्कटं वुत्तन्ति योजना. अञ्ञासं उतुनीनं अभावे अदत्वापि परिभुञ्जन्तिया अनापत्ति. पुन परिययेति पुन उतुनिवारे यथाकालं परिभुञ्जन्तिया अनापत्ति. अच्छिन्नचीवरादीनञ्च अनापत्तीति योजना. परिययेति गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं ¶ . अच्छिन्नचीवरादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन नट्ठचीवरादीनं सङ्गहो. आपदासुपीति महग्घचीवरं सरीरतो मोचेत्वा सुप्पटिसामितम्पि चोरा हरन्ति, एवरूपासु आपदासु परिभुञ्जन्तिया अनापत्तीति योजना.
सत्तमं.
२३०४. सकवाटकं ¶ विहारन्ति कवाटबन्धविहारं, द्वारकवाटयुत्तं सुगुत्तसेनासनन्ति वुत्तं होति. रक्खनत्थाय अदत्वाति ‘‘इमं जग्गेय्यासी’’ति एवं अनापुच्छित्वा.
२३०५-६. ‘‘होति पाचित्तियं तस्सा, चारिकं पक्कमन्तिया’’ति वुत्तमेव पकासेतुमाह ‘‘अत्तनो गामतो’’तिआदि. अत्तनो गामतोति अत्तनो वसनकगामतो. तथा इतरस्साति अपरिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपं उपचारं. तन्तिआदिपदत्तये भुम्मत्थे उपयोगवचनं वेदितब्बं. परिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपे पठमेन पदेन समतिक्कन्ते दुक्कटं, तथा इतरस्स अपरिक्खित्तस्स विहारस्स तस्मिं उपचारे अतिक्कन्ते दुक्कटं. दुतियेन पदेन परिक्खेपे, उपचारे समतिक्कन्तमत्ते पाचित्तीति योजना.
२३०७. अकवाटबन्धनस्मिं कवाटबन्धरहिते विहारे तथा अनिस्सज्जन्तिया दुक्कटं परिदीपितं. जग्गिकं अलभन्तियाति एत्थ ‘‘परियेसित्वा’’ति सेसो. जग्गिकन्ति विहारपटिजग्गिकं.
२३०८. आपदासूति रट्ठे भिज्जन्ते आवासे छड्डेत्वा गच्छन्ति, एवरूपासु आपदासु. गिलानायाति वचीभेदं कातुं असमत्थायाति.
अट्ठमं.
२३०९-१०. हत्थी ¶ च अस्सो च रथो च हत्थिअस्सरथा, ते आदि येसं ते हत्थिअस्सरथादयो, तेहि. आदि-सद्देन धनु थरूति पदद्वयं गहितं. संयुत्तन्ति यथावुत्तेहि हत्थिअस्सादिपदेहि संयोजितं, ‘‘हत्थीनं सिप्पं हत्थिसिप्प’’न्तिआदिना कतसमासन्ति अत्थो, ‘‘हत्थिसिप्पं अस्ससिप्पं रथसिप्पं धनुसिप्पं थरुसिप्प’’न्ति एवं वुत्तं यं किञ्चि सिप्पन्ति वुत्तं होति. हत्थिसिक्खादिसिप्पं सन्दीपको गन्थो वच्चवाचकानं अभेदोपचारेन एवं वुत्तोति गहेतब्बं. तेनेव वक्खति ‘‘पदादीनं वसेनिधा’’ति. परूपघातकं मन्तागदयोगप्पभेदकं किञ्चीति परेसं अन्तरायकरं खिलनवसीकरणसोसापनादिभेदं आथब्बणमन्तञ्च विसयोगादिप्पभेदकञ्च यं किञ्चि सिप्पन्ति अत्थो.
एत्थ ¶ च खिलनमन्तो नाम दारुसारखिलं मन्तेत्वा पथवियं पवेसेत्वा मारणमन्तो. वसीकरणमन्तो नाम परं अत्तनो वसे वत्तापनकमन्तो. सोसापनकमन्तो नाम परसरीरं रसादिधातुक्खयेन सुक्खभावं पापनकमन्तो. आदि-सद्देन विदेस्सनादिमन्तानं सङ्गहो. विदेस्सनं नाम मित्तानं अञ्ञमञ्ञस्स वेरिभावापादनं. इध इमस्मिं सासने या भिक्खुनी हत्थि…पे… किञ्चि यस्स कस्सचि सन्तिके पदादीनं वसेन परियापुणेय्य अधीयेय्य चे, तस्सा पाचित्तियं होतीति योजना.
२३११. लेखेति लिखितसिप्पे. धारणाय चाति धारणसत्थे, यस्मिं वुत्तनयेन पटिपज्जन्ता बहूनिपि गन्थानि धारेन्ति. गुत्तियाति अत्तनो वा परेसं वा गुत्तत्थाय. परित्तेसु च सब्बेसूति यक्खपरित्तचोरवाळादिसब्बेसु परित्तेसु च.
नवमं.
२३१२. दसमेति ¶ ‘‘या पन भिक्खुनी तिरच्छानविज्जं वाचेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०१८) समुद्दिट्ठे दसमसिक्खापदे. इदं दसमसिक्खापदं.
दसमं.
चित्तागारवग्गो पञ्चमो.
२३१३. सभिक्खुकं आरामन्ति यत्थ भिक्खू रुक्खमूलेपि वसन्ति, तं पदेसं. जानित्वाति ‘‘सभिक्खुक’’न्ति जानित्वा. यं किञ्चीति भिक्खुं वा सामणेरं वा आरामिकं वा यं किञ्चि.
२३१४-५. ‘‘सभिक्खुको नाम आरामो यत्थ भिक्खू रुक्खमूलेपि वसन्ती’’ति (पाचि. १०२५) वचनतो आह ‘‘सचे अन्तमसो’’तिआदि. या पन भिक्खुनी अन्तमसो रुक्खमूलस्सपि अनापुच्छा सचे परिक्खेपं अतिक्कामेति, तस्सा पठमे पादे दुक्कटं, अपरिक्खित्ते तस्स विहारस्स उपचारोक्कमे वापि भिक्खुनिया दुक्कटं, दुतिये पादे अतिक्कामिते पाचित्ति सियाति योजना.
२३१६. अभिक्खुके ¶ आरामे सभिक्खूति सञ्ञाय उभोसुपि सभिक्खुकाभिक्खुकेसु आरामेसु जातकङ्खाय सञ्जातविचिकिच्छाय, वेमतिकायाति अत्थो. तस्सा आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना.
२३१७. सीसानुलोकिका या भिक्खुनी गच्छति, तस्सा च अनापत्ति पकासिताति योजना. एवमुपरिपि. ता भिक्खुनियो यत्थ सन्निपतिता होन्ति, तासं सन्तिकं ‘‘गच्छामी’’ति गच्छति. यथाह ‘‘यत्थ भिक्खुनियो पठमतरं ¶ पविसित्वा सज्झायं वा चेतियवन्दनादीनि वा करोन्ति, तत्थ तासं सन्तिकं गच्छामीति गन्तुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. १०२७).
२३१८. ‘‘सन्तं भिक्खुं अनापुच्छा’’ति वचनेनेव अभिक्खुकं आरामं किञ्चि अनापुच्छा पविसन्तिया अनापत्तीति दीपितं होति. आराममज्झतो वा मग्गो होति, तेन गच्छन्तियापि. आपदासूति येन केनचि उपद्दुता होति, एवरूपासु आपदासु पविसन्तिया.
पठमं.
२३२०. अक्कोसेय्याति दसन्नं अक्कोसवत्थूनं अञ्ञतरेन सम्मुखा, परम्मुखा वा अक्कोसेय्य वा. परिभासेय्य वाति भय’मस्स उपदंसेय्य वा. तिकपाचित्तियन्ति ‘‘उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञा…पे… वेमतिका…पे… अनुपसम्पन्नसञ्ञा अक्कोसति वा परिभासति वा, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १०३१) तिकपाचित्तियं वुत्तं. सेसेति अनुपसम्पन्ने. तिकदुक्कटं तस्सा होतीति योजना.
२३२१. ‘‘पुरक्खत्वा’’तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं ‘‘अभिसपेय्या’’ति (पाचि. ८७५) वुत्तसिक्खापदे वुत्तनयमेव.
दुतियं.
२३२२-३. सङ्घन्ति भिक्खुनिसङ्घं. परिभासेय्याति ‘‘बाला एता, अब्यत्ता एता, नेता जानन्ति कम्मं वा कम्मदोसं वा कम्मविपत्तिं वा कम्मसम्पत्तिं वा’’ति (पाचि. १०३५) आगतनयेन ¶ परिभासेय्याति अत्थो. इतरायाति एत्थ उपयोगत्थे करणवचनं. एकं भिक्खुनिं वा सम्बहुला भिक्खुनियो ¶ वा तथेव इतरं अनुपसम्पन्नं वा परिभासन्तिया तस्सा दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना.
ततियं.
२३२४-६. या निमन्तनपवारणा उभोपि गणभोजनसिक्खापदे (पाचि. २१७-२१९), पवारणसिक्खापदे (पाचि. २३८-२३९) च वुत्तलक्खणा, ताहि उभोहि निमन्तनपवारणाहि या च भिक्खुनी सचे निमन्तितापि वा पवारितापि वा भवेय्य, सा पुरेभत्तं यागुञ्च यामकालिकादिकालिकत्तयञ्च ठपेत्वा यं किञ्चि आमिसं यावकालिकं अज्झोहरणत्थाय पटिग्गण्हाति चे, तस्सा गहणे दुक्कटं सिया, अज्झोहारवसेन एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे पाचित्ति परिदीपिताति योजना.
एत्थ च निमन्तिता नाम ‘‘पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरेन भोजनेन निमन्तिता’’ति गणभोजनसिक्खापदे वुत्तलक्खणा. पवारणा च ‘‘पवारितो नाम असनं पञ्ञायति, भोजनं पञ्ञायति, हत्थपासे ठितो अभिहरति, पटिक्खेपो पञ्ञायती’’ति पवारणसिक्खापदे वुत्तलक्खणाति वेदितब्बा.
२३२७. कालिकानि च तीणेवाति यामकालिकादीनि तीणि कालिकानि एव.
२३२८-९. निमन्तितपवारितानं द्विन्नं साधारणापत्तिं दस्सेत्वा अनापत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘निमन्तिता’’तिआदि. इध इमस्मिं सासने या पन भिक्खुनी निमन्तिता अप्पवारिता सचे यागुं पिवति, वट्टति अनापत्तीति अत्थो. सामिकस्साति येन निमन्तिता, तस्स निमन्तनसामिकस्सेव. अञ्ञभोजनन्ति ¶ येन निमन्तिता, ततो अञ्ञस्स भोजनं. सचे सा भुञ्जति, तथा वट्टतीति योजना.
कालिकानि च तीणेवाति यामकालिकादीनि तीणि कालिकानेव. पच्चये सतीति पिपासादिपच्चये सति.
२३३०. इमस्स ¶ सिक्खापदस्स इदं समुट्ठानं अद्धानेन तुल्यन्ति योजना. पवारिताय, अप्पवारिताय वा निमन्तिताय वसेन किरियाकिरियतं दस्सेतुमाह ‘‘निमन्तिता’’तिआदि. निमन्तिता पन सामिकं अनापुच्छा भुञ्जति चे, तस्सा वसेन इदं सिक्खापदं किरियाकिरियं होति. एत्थ भुञ्जनं क्रियं. सामिकस्स अनापुच्छनं अक्रियं.
२३३१. ‘‘कप्पियं कारापेत्वा’’तिआदिं पवारितमेव सन्धायाह. या यदि परिभुञ्जति, तस्सा च पाचित्ति सिया किरियतो होतीति योजना. सियाति अवस्सं. पवारणसिक्खापदे वुत्तनयेन कप्पियं कारेत्वा वा अकारापेत्वा वा परिभुञ्जन्तिया तस्सा परिभोगेनेव इमिना सिक्खापदेन अवस्सं आपत्ति होतीति अत्थो.
चतुत्थं.
२३३२. ‘‘या पन भिक्खुनी कुलमच्छरिनी अस्स, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०४३) इमस्मिं सिक्खापदे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘भिक्खुनीन’’न्तिआदि. कुलसन्तिके भिक्खुनीनं अवण्णं वदन्तिया पाचित्तीति सम्बन्धो, कुलस्स सन्तिके ‘‘भिक्खुनियो दुस्सीला पापधम्मा’’ति भिक्खुनीनं अवण्णं भासन्तियाति अत्थो. कुलस्सावण्णनं वापीति ‘‘तं कुलं अस्सद्धं अप्पसन्न’’न्ति भिक्खुनीनं सन्तिके कुलस्स अवण्णं अगुणं वदन्तिया पाचित्तीति सम्बन्धो.
२३३३. सन्तं ¶ भासन्तिया दोसन्ति अमच्छरायित्वा कुलस्स वा भिक्खुनीनं वा सन्तं दोसं आदीनवं कथेन्तिया.
पञ्चमं.
२३३४-५. ओवाददायकोति अट्ठहि गरुधम्मेहि ओवादं देन्तो. वस्सं उपगच्छन्तियाति वस्सं वसन्तिया.
२३३६. भिक्खूति ओवाददायका भिक्खू.
छट्ठं.
२३३८. या ¶ सा भिक्खुनी वस्सं वुत्था पुरिमं वा पच्छिमं वा तेमासं वुत्था ततो अनन्तरं उभतोसङ्घे भिक्खुनिसङ्घे च भिक्खुसङ्घे च ‘‘नाहं पवारेस्सामी’’ति धुरं निक्खिपति चेति योजना.
सत्तमं.
२३४१. ओवादादीनमत्थायाति अट्ठगरुधम्मस्सवनादीनमत्थाय. आदि-सद्देन उपोसथपुच्छनपवारणानं गहणं.
२३४२. ओवादादीनमत्थाय अगमनेन अक्रियं. कायिकन्ति कायकम्मं.
अट्ठमं.
२३४३. ‘‘अन्वद्धमासं भिक्खुनिया भिक्खुसङ्घतो द्वे धम्मा पच्चासीसितब्बा उपोसथपुच्छनञ्च ओवादूपसङ्कमनञ्च, तं अतिक्कामेन्तिया पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०५९) इमस्मिं सिक्खापदे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘न याचिस्सामी’’तिआदि. तं उत्तानत्थमेव.
नवमं.
२३४६-७. पसाखो ¶ नाम नाभिया हेट्ठा, जाणुमण्डलानं उपरि पदेसो. तथा हि यस्मा रुक्खस्स साखा विय उभो ऊरू पभिज्जित्वा गता, तस्मा सो पसाखोति वुच्चति, तस्मिं पसाखे. सञ्जातन्ति उट्ठितं. गण्डन्ति यं किञ्चि गण्डं. रुधितन्ति यं किञ्चि वणं. सङ्घं वाति भिक्खुनिसङ्घं वा. गणं वाति सम्बहुला भिक्खुनियो वा. एकेनाति एत्थ ‘‘पुरिसेना’’ति सेसो, सहत्थे इदं करणवचनं. यथाह ‘‘पुरिसेन सद्धिं एकेनेका’’ति. पुरिसोति च मनुस्सपुरिसोव गहेतब्बो.
धोवाति एत्थ आदि-अत्थे वत्तमानेन इति-सद्देन ‘‘आलिम्पापेय्य वा बन्धापेय्य वा मोचापेय्य वा’’ति (पाचि. १०६३) सिक्खापदागतानं इतरेसं तिण्णं सङ्गण्हनतो ‘‘आलिम्प ¶ बन्ध मोचेही’’ति आणत्तित्तयं सङ्गहितं. तेनेव वक्खति ‘‘दुक्कटानिच्छ पाचित्तियो छ चा’’ति.
या पन भिक्खुनी पसाखे जातं गण्डं वा रुधितं वा सङ्घं वा गणं वा अनापुच्छित्वा एकेन पुरिसेन एकिका ‘‘भिन्द फालेहि धोव आलिम्प बन्ध मोचेही’’ति सब्बानि कातब्बानि आणापेति, तस्सा छ दुक्कटानि, कतेसु भिन्दनादीसु छसु किच्चेसु तस्सा छ पाचित्तियो होन्तीति योजना.
२३४८-९. एत्थाति गण्डे वा वणे वा. ‘‘यं कातब्बं अत्थि, तं सब्बं त्वं करोहि’’इति सचे एवं या आणापेतीति योजना. तस्सा एकाय आणापनवाचाय छ दुक्कटानि च पाचित्तियच्छक्कञ्चेति द्वादसापत्तियो सियुन्ति योजना.
२३५१. आपुच्छित्वा ¶ वाति सङ्घं वा गणं वा आपुच्छित्वा. दुतियन्ति दुतियिकं. विञ्ञुं दुतियं गहेत्वापि वाति योजना.
दसमं.
आरामवग्गो छट्ठो.
२३५३. ‘‘गणपरियेसनादिस्मि’’न्ति वत्तब्बे छन्दानुरक्खनत्थं निग्गहितागमो. गब्भिनिन्ति आपन्नसत्तं, कुच्छिपविट्ठसत्तन्ति अत्थो. वुट्ठापेन्तियाति उपसम्पादेन्तिया. कम्मवाचाहीति द्वीहि कम्मवाचाहि.
२३५४-५. कम्मवाचाय ओसानेति ततियकम्मवाचाय परियोसाने, य्यकारप्पत्तेति अत्थो. गब्भिनिसञ्ञाय न च गब्भिनियाति अगब्भिनिया गब्भिनिसञ्ञाय च. उभो सञ्जातकङ्खायाति उभोसु समुप्पन्नसंसयाय, गब्भिनिया, अगब्भिनिया च वेमतिकायाति अत्थो. गाथाबन्धवसेनेत्थ सु-सद्दलोपो. तथा वुट्ठापेन्तिया उपज्झायाय आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना. आचरिनिया तस्साति उपज्झाया गब्भिनिं वुट्ठापेति, तस्सा कम्मवाचं सावेन्तिया ¶ आचरिनिया च. गणस्साति उपज्झायाचरिनीहि अञ्ञस्स भिक्खुनिगणस्स च. तथा दुक्कटं दीपितन्ति योजना.
२३५६. ‘‘द्वीसु अगब्भिनिसञ्ञाया’’ति पदच्छेदो. द्वीसूति गब्भिनिया, अगब्भिनिया च.
पठमं.
२३५७. दुतियेति ‘‘या पन भिक्खुनी पायन्तिं वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०७३) सिक्खापदे. इमस्मिं सिक्खापदे पायन्ती ¶ नाम माता वा होति धाति वाति अयं विसेसो.
दुतियं.
२३५८. या पन भिक्खुनी द्वे वस्सानि छसु धम्मेसु असिक्खितसिक्खं सिक्खमानं सचे वुट्ठापेय्य, पाचित्ति सियाति योजना. तत्थ द्वे वस्सानीति पवारणवसेन द्वे संवच्छरानि. छसु धम्मेसूति पाणातिपातावेरमणिआदीसु विकालभोजनावेरमणिपरियोसानेसु छसु धम्मेसु. असिक्खितसिक्खन्ति ‘‘पाणातिपातावेरमणिं द्वे वस्सानि अवीतिक्कम्म समादानं समादियामी’’तिआदिना (पाचि. १०७९) नयेन अनादिन्नसिक्खापदं वा एवं समादियित्वापि कुपितसिक्खं वा. सिक्खमानं तेसु छसु धम्मेसु सिक्खनतो वा ते वा सिक्खासङ्खाते धम्मे माननतो एवं लद्धनामं अनुपसम्पन्नं. वुट्ठापेय्याति उपसम्पादेय्य. आपत्ति सियाति पठमसिक्खापदे वुत्तनयेनेव कम्मवाचापरियोसाने पाचित्ति आपत्ति सिया, पाचित्ति होतीति अत्थो.
२३५९. ‘‘धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञा वुट्ठापेति, आपत्ति पाचित्तियस्स. धम्मकम्मे वेमतिका वुट्ठापेति, आपत्ति पाचित्तियस्स. धम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञा वुट्ठापेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति एवं धम्मकम्मे सत्थुना तिकपाचित्तियं वुत्तं. ‘‘अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञा, आपत्ति दुक्कटस्स. अधम्मकम्मे वेमतिका आपत्ति दुक्कटस्स. अधम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञा वुट्ठापेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. १०८२) एवं अधम्मे पन कम्मस्मिं सत्थुना तिकदुक्कटं दीपितं.
२३६०. अखण्डतो ¶ खण्डं अकत्वा.
२३६१. सचे ¶ उपसम्पदापेक्खा पब्बज्जाय सट्ठिवस्सापि होति, तस्सा इमा छ सिक्खायो द्वे वस्सानि अवीतिक्कमनीया पदातब्बा, इमा अदत्वा न कारये नेव वुट्ठापेय्याति योजना.
ततियं.
२३६२. चतुत्थे नत्थि वत्तब्बन्ति वक्खमानविसेसतो अञ्ञं वत्तब्बं नत्थीति यथावुत्तनयमेवाति अधिप्पायो. ‘‘इधा’’तिआदिना इमस्मिं सिक्खापदे लब्भमानविसेसं दस्सेति. इध इमस्मिं सिक्खापदे सङ्घेन सम्मतं तं सिक्खमानं वुट्ठापेन्तिया भिक्खुनिया अनापत्ति होतीति योजना.
२३६३. द्वे वस्सानि छसु धम्मेसु सिक्खितसिक्खाय सिक्खमानाय भिक्खुनिसङ्घेन उपसम्पदतो पठमं ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय या वुट्ठानसम्मुति दातब्बा होति, सा वुट्ठानसम्मुति सचे पठमं अदिन्ना होति. तत्थ तस्मिं उपसम्पदमाळकेपि पदातब्बायेवाति योजना.
२३६४. ततियञ्चाति ततियसिक्खापदञ्च. चतुत्थञ्चाति इदं चतुत्थसिक्खापदञ्च. पठमेन समं ञेय्यन्ति पठमेन सिक्खापदेन समुट्ठानादिना विनिच्छयेन समानन्ति ञातब्बं. चतुत्थं पन सिक्खापदं वुट्ठापनसम्मुतिं अदापेत्वा वुट्ठापनवसेन क्रियाक्रियं होति.
चतुत्थं.
२३६५. गिहिगतन्ति पुरिसन्तरगतं, पुरिससमागमप्पत्तन्ति अत्थो. परिपुण्णद्वादसवस्सा परिपुण्णा उत्तरपदलोपेन. किञ्चापि न दोसोति योजना. वुट्ठापेन्तियाति उपज्झाया हुत्वा उपसम्पादेन्तिया.
२३६६. सेसन्ति ¶ ¶ वुत्तं. असेसेन सब्बसो.
पञ्चमं.
२३६८. दुक्खितं सहजीविनिन्ति एत्थ ‘‘सिक्खापद’’न्ति सेसो. तुवट्टकवग्गस्मिं ‘‘दुक्खितं सहजीविनि’’न्ति इमेहि पदेहि युत्तं यं सिक्खापदं वुत्तं, तेन सिक्खापदेन अट्ठमं समं ञेय्यं, न विसेसता विसेसो नत्थीति योजना. अट्ठमन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी सहजीविनिं वुट्ठापेत्वा द्वे वस्सानि नेव अनुग्गण्हेय्य न अनुग्गण्हापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११०८) वुत्तसिक्खापदं. तत्थ सहजीविनिन्ति सद्धिविहारिनिं. नेव अनुग्गण्हेय्याति सयं उद्देसादीहि नानुग्गण्हेय्य. न अनुग्गण्हापेय्याति ‘‘इमिस्सा अय्ये उद्देसादीनि देही’’ति एवं न अञ्ञाय अनुग्गण्हापेय्य. पाचित्तियन्ति धुरे निक्खित्तमत्ते पाचित्तियं.
अट्ठमं.
२३६९. या काचि भिक्खुनी वुट्ठापितपवत्तिनिं द्वे वस्सानि नानुबन्धेय्य चे, तस्सा पाचित्ति परियापुता कथिताति योजना. वुट्ठापेतीति वुट्ठापिता, पवत्तेति सुसिक्खापेतीति पवत्तिनी, वुट्ठापिता च सा पवत्तिनी चाति वुट्ठापितपवत्तिनी, उपज्झायायेतं अधिवचनं, तं, उपज्झायं. नानुबन्धेय्याति चुण्णेन, मत्तिकाय, दन्तकट्ठेन, मुखोदकेनाति एवं तेन तेन करणीयेन उपट्ठहेय्य.
२३७०. ‘‘द्वे वस्सानि अहं नानुबन्धिस्सामी’’ति धुरं निक्खिपति चे, एवं धुरे निक्खित्तमत्तस्मिं पन तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना.
२३७१. या ¶ पन भिक्खुनी उपज्झायं बालं वा अलज्जिं वा नानुबन्धति, तस्सा, गिलानाय वा आपदासु वा उम्मत्तिकाय वा नानुबन्धन्तिया न दोसोति योजना.
२३७२. अनुपट्ठानेन होतीति आह ‘‘अक्रियं वुत्त’’न्ति.
नवमं.
२३७३-५. या ¶ काचि भिक्खुनी सहजीविनिं सद्धिविहारिनिं वुट्ठापेत्वा उपसम्पादेत्वा तं गहेत्वा अन्तमसो छप्पञ्चयोजनानिपि न गच्छेय्य न चञ्ञं आणापेय्य ‘‘इमं, अय्ये, गहेत्वा गच्छा’’ति अञ्ञञ्च न नियोजेय्य चे, धुरे निक्खित्तमत्तस्मिं ‘‘न दानि गच्छिस्सामि, अञ्ञञ्च गहेत्वा गन्तुं न नियोजेस्सामी’’ति उस्साहे विस्सट्ठमत्ते तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना.
अन्तरायस्मिं सति वा दुतियं अलभन्तिया वा आपदासु वा गिलानाय वा उम्मत्तिकाय वा न दोसोति योजना.
दसमं.
गब्भिनिवग्गो सत्तमो.
२३७६. गिहिगतेहि तीहेवाति अनन्तरे गब्भिनिवग्गे गिहिगतपदयुत्तेहि पञ्चमछट्ठसत्तमेहि तीहेव सिक्खापदेहि. सदिसानीति इध वीसतिवस्सवचनञ्च कुमारिभूतवचनञ्च तत्थ द्वादसवस्सवचनञ्च गिहिगतवचनञ्च ठपेत्वा अवसेसेहि विनिच्छयेहि यथाक्कमं सदिसानेवाति.
२३७७. महूपपदाति महा उपपदो यासं सिक्खमानानं ता महूपपदा. उपपदं नाम पदानमेव युज्जति, न अत्थानन्ति ¶ ‘‘यास’’न्ति अञ्ञपदेन सिक्खमानादिपदानं गहणं, सद्दत्थानमभेदोपचारस्स पन इच्छितत्ता सिक्खमानपदगहितानमेत्थ गहणं वेदितब्बं, महासिक्खमानाति वुत्तं होति. आदितोति एत्थ ‘‘वुत्ता’’ति सेसो, गब्भिनिवग्गे तिस्सन्नं गिहिगतानं पुरिमेसु ततियचतुत्थसिक्खापदेसु आगता द्वे सिक्खमानाति अत्थो. गिहिगताय ‘‘परिपुण्णद्वादसवस्सा’’ति च कुमारिभूताय ‘‘परिपुण्णवीसतिवस्सा’’ति च वस्सवसेन नानाकरणस्स वुत्तत्ता ताहि द्वीहि महासिक्खमानाय वस्सवसेनेव नानाकरणं दस्सेतुमाह ‘‘गता वीसतिवस्साति, विञ्ञातब्बा विभाविना’’ति, अतिक्कन्तवीसतिवस्सा महासिक्खमाना नाम होतीति अत्थो.
२३७८. ता द्वे महासिक्खमाना सचे गिहिगता वा होन्तु, न च पुरिसगता वा होन्तु ¶ , सम्मुतिआदिसु कम्मवाचाय ‘‘सिक्खमाना’’ति वत्तब्बाति योजना. एत्थ च सम्मुति नाम ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय कातब्बाय सिक्खाय सम्मुति चेव वुट्ठानसम्मुति च. आदि-सद्देन उपसम्पदाकम्मं गहितं.
२३७९. इमासं द्विन्नं सम्मुतिदानादीसु ञत्तिया च कम्मवाचाय च वत्तब्बं दस्सेत्वा इदानि अवत्तब्बं दस्सेतुमाह ‘‘न ता’’तिआदि. ता एता उभोपि महासिक्खमाना ‘‘कुमारिभूता’’ति वा तथा ‘‘गिहिगता’’ति वा कम्मवाचाय न वत्तब्बा यस्मा, तस्मा एवं वत्तुं न वट्टतीति योजना. ‘‘न वत्तब्बा’’ति इमिना तथा चे कम्मवाचा वुच्चेय्य, तं कम्मं कुप्पतीति दीपेति. इध पन-सद्दो यस्मा-पदत्थोति तदत्थवसेन योजना दस्सिता.
२३८०. सम्मुतिन्ति ¶ सिक्खमानसम्मुतिं. दसवस्सायाति एत्थ ‘‘गिहिगताया’’ति सेसो. यथाह – ‘‘गिहिगताय दसवस्सकाले सिक्खासम्मुतिं दत्वा द्वादसवस्सकाले उपसम्पदा कातब्बा’’ति (पाचि. अट्ठ. १११९). सेसासुपीति एकादसवस्सकाले दत्वा तेरसवस्सकाले कातब्बा, द्वादस, तेरस, चुद्दस, पन्नरस, सोळस, सत्तरस, अट्ठारसवस्सकाले सिक्खासम्मुतिं दत्वा वीसतिवस्सकाले कातब्बाति एवं अट्ठारसवस्सपरियन्तासु सेसासुपि सिक्खमानासु. अयं नयोति ‘‘सम्मुतिया दिन्नसंवच्छरतो आगामिनि दुतिये संवच्छरे उपसम्पादेतब्बा’’ति अयं नयो. तेनेव वुत्तं ‘‘एकादसवस्सकाले दत्वा तेरसवस्सकाले कातब्बा’’तिआदि.
२३८१. ‘‘कुमारिभूता’’तिपि ‘‘गिहिगता’’तिपि वत्तुं वट्टतीति अट्ठकथायं वुत्ताति योजना.
२३८२. या पन परिपुण्णवीसतिवस्सा सामणेरी ‘‘कुमारिभूता’’ति वुत्ता, सा कम्मवाचाय ‘‘कुमारिभूता’’इच्चेव वत्तब्बा, अञ्ञथा पन न वत्तब्बा ‘‘गिहिगता’’ति वा ‘‘पुरिसन्तरगता’’ति वा न वत्तब्बाति योजना. यथाह ‘‘कुमारिभूता पन ‘गिहिगता’ति न वत्तब्बा, ‘कुमारिभूता’इच्चेव वत्तब्बा’’ति.
२३८३. एता तु पन तिस्सोपीति महासिक्खमाना गिहिगता, कुमारिभूताति वुत्ता पन ¶ एता तिस्सोपि. अपि-सद्देन गिहिगता कुमारिभूता द्वे सकसकनामेनापि वत्तुं वट्टन्तीति दीपेति. ‘‘कुमारिभूतसिक्खमानाया’’ति पाळियं अवुत्तत्ता न वट्टतीति कोचि मञ्ञेय्याति ¶ आह ‘‘न संसयो’’ति. तथा वत्तब्बताहेतुदस्सनत्थमाह ‘‘सिक्खासम्मुतिदानतो’’ति.
पठमदुतियततियानि.
२३८४-५. या पन भिक्खुनी ऊनद्वादसवस्साव उपसम्पदावसेन अपरिपुण्णद्वादसवस्सा एव सयं उपज्झाया हुत्वा परं सिक्खमानं सचे वुट्ठापेति, पुब्बे वुत्तनयेनेव गणपरियेसनादिदुतियानुस्सावनपरियोसानेसु आपन्नानं दुक्कटानं अनन्तरं कम्मवाचानं ओसाने ततियानुस्सावनाय य्यतारप्पत्ताय तस्सा पाचित्ति परिदीपिताति योजना.
चतुत्थं.
२३८६. पञ्चमेति ‘‘या पन भिक्खुनी परिपुण्णद्वादसवस्सा सङ्घेन असम्मता वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११४२) सिक्खापदे. कायचित्तवाचाचित्तकायवाचाचित्तवसेन तिसमुट्ठानं. क्रियाक्रियन्ति वुट्ठापनं किरियं, सङ्घसम्मुतिया अग्गहणं अकिरियं.
पञ्चमं.
२३८७. सङ्घेनाति भिक्खुनिसङ्घेन. उपपरिक्खित्वाति अलज्जिभावादिं उपपरिक्खित्वा. अलं तावाति एत्थ ‘‘ते अय्ये’’ति सेसो. वारिताति एत्थ ‘‘साधूति पटिस्सुणित्वा’’ति सेसो. ‘‘अलं ताव ते, अय्ये, उपसम्पादितेना’’ति वारिता ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा एत्थ एतस्मिं पवारणे पच्छा खीयति ‘‘अहमेव नून बाला, अहमेव नून अलज्जिनी’’तिआदिना अवण्णं पकासेति, दोसता पाचित्तियापत्ति होतीति योजना.
२३८८. छन्ददोसादीहि ¶ करोन्तियाति एत्थ ‘‘पकतिया’’ति सेसो. पकतिया छन्ददोसादीहि अगतिगमनेहि निवारणं करोन्तिया सचे उज्झायति, न दोसोति योजना.
छट्ठं.
२३८९-९०. लद्धे ¶ चीवरेति सिक्खामानाय ‘‘सचे मे त्वं, अय्ये, चीवरं दस्ससि, एवाहं तं वुट्ठापेस्सामी’’ति वत्वा याचिते तस्मिं चीवरे लद्धे. पच्छाति चीवरलाभतो पच्छा. असन्ते अन्तरायिकेति दसन्नं अन्तरायानं अञ्ञतरस्मिं अन्तराये अविज्जमाने. वुट्ठापेस्सामिनाहन्ति अहं तं न समुट्ठापेस्सामीति धुरनिक्खेपने तस्सा पाचित्तियं होतीति योजना.
२३९१. इदन्ति इदं सिक्खापदं. अवुट्ठापनेन अक्रियं.
सत्तमं.
२३९२. अट्ठमन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी सिक्खमानं ‘सचे मं त्वं, अय्ये, द्वे वस्सानि अनुबन्धिस्ससि, एवाहं तं वुट्ठापेस्सामी’’तिआदि (पाचि. ११५५) सिक्खापदं. नवमेति ‘‘या पन भिक्खुनी पुरिससंसट्ठं कुमारकसंसट्ठं चण्डिं सोकावासं सिक्खमानं वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११५९) वुत्तसिक्खापदे. ‘‘वत्तब्बं नत्थी’’ति इदं सद्दत्थविसेसमन्तरेन विनिच्छयस्स सुविञ्ञेय्यत्ता वुत्तं. तेनेवाह ‘‘उत्तानमेविद’’न्ति.
सद्दत्थो पन एवं वेदितब्बो – पुरिससंसट्ठन्ति परिपुण्णवीसतिवस्सेन पुरिसेन अननुलोमिकेन कायवचीकम्मेन संसट्ठं. कुमारकसंसट्ठन्ति ऊनवीसतिवस्सेन कुमारेन तथेव संसट्ठं. चण्डिन्ति कोधनं. सोकावासन्ति सङ्केतं कत्वा ¶ आगच्छमाना पुरिसानं अन्तो सोकं पवेसेतीति सोकावासा, तं सोकावासं. अथ वा घरं विय घरसामिका, अयम्पि पुरिससमागमं अलभमाना सोकं आविसति, इति यं आविसति, स्वास्सा आवासो होतीति सोकावासा. तेनेवस्स पदभाजने ‘‘सोकावासा नाम परेसं दुक्खं उप्पादेति, सोकं आविसती’’ति (पाचि. ११६०) द्वेधा अत्थो वुत्तो. पाचित्तियन्ति एवरूपं वुट्ठापेन्तिया वुत्तनयेनेव कम्मवाचापरियोसाने उपज्झायाय पाचित्तियं.
२३९३. ‘‘नत्थि अजानन्तिया’’ति पच्छेदो, सिक्खमानाय पुरिससंसट्ठादिभावं अजानन्तियाति अत्थो.
अट्ठमनवमानि.
२३९४. विजातमातरा ¶ वा जनकपितरा वा सामिना परिग्गाहकसामिना वा नानुञ्ञातं उपसम्पदत्थाय अननुञ्ञातं तं सिक्खमानं वुट्ठापेन्तिया तस्सा पाचित्तियापत्ति सियाति योजना.
२३९५. न भिक्खुनाति भिक्खुना द्विक्खत्तुं न पुच्छितब्बं, सकिमेव पुच्छितब्बन्ति वुत्तं होति. यथाह ‘‘भिक्खुनीहि द्विक्खत्तुं आपुच्छितब्बं पब्बज्जाकाले च उपसम्पदाकाले च, भिक्खूनं पन सकिं आपुच्छितेपि वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ११६२).
२३९६-७. अत्थितन्ति अत्थिभावं. चतूहि समुट्ठाति, चत्तारि वा समुट्ठानानि एतस्साति चतुसमुट्ठानं. कतमेहि चतूहि समुट्ठातीति आह ‘‘वाचतो…पे… कायवाचादितोपि चा’’ति. कथं वाचादीहि चतूहि समुट्ठाति? अब्भानकम्मादीसु केनचिदेव करणीयेन खण्डसीमायं निसिन्ना ¶ ‘‘पक्कोसथ सिक्खमानं, इधेव नं उपसम्पादेस्सामा’’ति उपसम्पादेति, एवं वाचतो समुट्ठाति. ‘‘उपस्सयतो पट्ठाय उपसम्पादेस्सामी’’ति वत्वा खण्डसीमं गच्छन्तिया कायवाचतो समुट्ठाति. द्वीसुपि ठानेसु पण्णत्तिं जानित्वा वीतिक्कमं करोन्तिया वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति. उपसम्पादनं क्रियं, अनापुच्छनं अक्रियं.
दसमं.
२३९८. एत्थ इमस्मिं सासने या भिक्खुनी पारिवासिकेन छन्ददानेन सिक्खमानं सचे वुट्ठापेति, तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना. तत्थ पारिवासिकेन छन्ददानेनाति चतुब्बिधं पारिवासियं परिसपारिवासियं, रत्तिपारिवासियं, छन्दपारिवासियं, अज्झासयपारिवासियन्ति.
तत्थ परिसपारिवासियं नाम भिक्खू केनचिदेव करणीयेन सन्निपतिता होन्ति, अथ मेघो वा उट्ठहति, उस्सारणा वा करीयति, मनुस्सा वा अज्झोत्थरन्ता आगच्छन्ति, भिक्खू ‘‘अनोकासो अयं, अञ्ञत्र गच्छामा’’ति छन्दं अविस्सज्जेत्वाव उट्ठहन्ति. इदं परिसपारिवासियं. किञ्चापि परिसपारिवासियं, छन्दस्स पन अविस्सट्ठत्ता कम्मं कातुं वट्टति.
पुन ¶ भिक्खू ‘‘उपोसथादीनि करिस्सामा’’ति रत्तिं सन्निपतित्वा ‘‘याव सब्बे सन्निपतन्ति, ताव धम्मं सुणिस्सामा’’ति एकं अज्झेसन्ति, तस्मिं धम्मकथं कथेन्तेयेव अरुणो उग्गच्छति. सचे ‘‘चातुद्दसिकं उपोसथं करिस्सामा’’ति निसिन्ना, ‘‘पन्नरसो’’ति कातुं वट्टति. सचे पन्नरसिकं कातुं ¶ निसिन्ना, पाटिपदे अनुपोसथे उपोसथं कातुं न वट्टति. अञ्ञं पन सङ्घकिच्चं कातुं वट्टति. इदं पन रत्तिपारिवासियं नाम.
पुन भिक्खू ‘‘किञ्चिदेव अब्भानादिसङ्घकम्मं करिस्सामा’’ति निसिन्ना होन्ति, तत्रेको नक्खत्तपाठको भिक्खु एवं वदति ‘‘अज्ज नक्खत्तं दारुणं, मा इदं कम्मं करोथा’’ति, ते तस्स वचनेन छन्दं विस्सज्जेत्वा तत्थेव निसिन्ना होन्ति, अथञ्ञो आगन्त्वा –
‘‘नक्खत्तं पटिमानेन्तं, अत्थो बालं उपच्चगा’’ति. (जा. १.१.४९) –
वत्वा ‘‘किं नक्खत्तेन, करोथा’’ति वदति. इदं छन्दपारिवासियञ्चेव अज्झासयपारिवासियञ्च. एतस्मिं पारिवासिये पुन छन्दपारिसुद्धिं अनाहरित्वा कम्मं कातुं न वट्टति. इदं सन्धाय वुत्तं ‘‘पारिवासिकेन छन्ददानेना’’ति.
पाचित्तियं सियाति एवं वुट्ठापेन्तिया वुत्तनयेनेव कम्मवाचापरियोसाने पाचित्तियं सियाति अत्थो.
२३९९. छन्दं अविहाय वा अविस्सज्जेत्वाव अवुट्ठिताय परिसाय तु यथानिसिन्नाय परिसाय वुट्ठापेन्तिया अनापत्तीति योजना. वा-सद्दो एवकारत्थो.
एकादसमं.
२४००. द्वादसेति ‘‘या पन भिक्खुनी अनुवस्सं वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११७१) सिक्खापदे. तेरसेति ‘‘या पन भिक्खुनी एकं वस्सं द्वे वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११७५) सिक्खापदे.
द्वादसमतेरसमानि.
कुमारिभूतवग्गो अट्ठमो.
२४०१. अगिलानाति ¶ ¶ छत्तुपाहनेन वूपसमेतब्बरोगरहिता. यथाह ‘‘अगिलाना नाम यस्सा विना छत्तुपाहना फासु होती’’ति. छत्तञ्च उपाहना च छत्तुपाहनं. तत्थ छत्तं वुत्तलक्खणं, उपाहना वक्खमानलक्खणा. धारेय्याति उभयं एकतो धारेय्य. विसुं धारेन्तिया हि दुक्कटं वक्खति.
२४०२. दिवसन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. सचे धारेतीति योजना.
२४०३. कद्दमादीनीति एत्थ आदि-सद्देन महावालुकादीनं गहणं.
२४०४. सचे गच्छतीति सम्बन्धो. दिस्वा गच्छादिकन्ति छत्ते लग्गनयोग्गं नीचतरं गच्छादिकं दिस्वा. आदि-सद्देन गुम्बादीनं गहणं. दुक्कटन्ति उपाहनमत्तस्सेव धारणे दुक्कटं.
२४०५. अपनामेत्वाति सीसतो अपनामेत्वा. ओमुञ्चित्वाति पादतो ओमुञ्चित्वा. होति पाचित्तियन्ति पुन पाचित्तियं होति.
२४०६. पयोगगणनायेवाति छत्तुपाहनस्स अपनेत्वा अपनेत्वा एकतो धारणपयोगगणनाय. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘अगिलाना अगिलानसञ्ञा, वेमतिका, गिलानसञ्ञा छत्तुपाहनं धारेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ११८१) एवं तिकपाचित्तियं वुत्तं. ‘‘गिलाना अगिलानसञ्ञा, गिलाना वेमतिका, छत्तुपाहनं धारेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ११८२) एवं द्विकदुक्कटं तथेव वुत्तन्ति सम्बन्धो.
२४०७. यत्थ ¶ भिक्खू वा भिक्खुनियो वा निवसन्ति, तस्मिं आरामे वा उपचारे वा अपरिक्खित्तस्स आरामस्स उपचारे वा. आपदासूति रट्ठभेदादिआपदासु.
पठमं.
२४०८. भिक्खुनियाति एत्थ ‘‘अगिलानाया’’ति सेसो, पादेन गन्तुं समत्थाय अगिलानाय ¶ भिक्खुनियाति अत्थो. यथाह ‘‘अगिलाना नाम सक्कोति पदसा गन्तु’’न्ति (पाचि. ११८७). यानं नाम रथादि, तं हेट्ठा वुत्तसरूपमेव.
२४०९. आपदासूति रट्ठभेदादिआपदासु. छत्तुपाहनसिक्खापदे आरामे, आरामूपचारे च अनापत्ति वुत्ता, इध तथा अवुत्तत्ता सब्बत्थापि आपत्तियेव वेदितब्बा.
दुतियं.
२४१०. ‘‘यं किञ्चिपि कटूपिय’’न्ति इदं ‘‘सङ्घाणि’’न्ति एतस्स अत्थपदं. यथाह – ‘‘सङ्घाणि नाम या काचि कटूपगा’’ति. सङ्घाणि नाम मेखलादिकटिपिळन्धनं. कटूपियन्ति कटिप्पदेसोपगं.
२४१२. कटिसुत्तं नाम कटियं पिळन्धनरज्जुसुत्तकं.
२४१३. इध इमस्मिं सिक्खापदे चित्तं अकुसलं, इदं पन सिक्खापदं लोकवज्जं, इति इदं उभयमेव विसेसता पुरिमसिक्खापदतो इमस्स नानाकरणं.
ततियं.
२४१४. सीसूपगादिसु ¶ यं किञ्चि सचे या धारेति, तस्सा तस्स वत्थुस्स गणनाय आपत्तियो सियुन्ति योजना. सीसं उपगच्छतीति सीसूपगं, सीसे पिळन्धनारहन्ति अत्थो. आदि-सद्देन गीवूपगादीनं गहणं. यथाह – ‘‘इत्थालङ्कारो नाम सीसूपगो गीवूपगो हत्थूपगो पादूपगो कटूपगो’’ति.
२४१५. न च दोसोति योजना. ‘‘सदिसन्ति परिदीपित’’न्ति वत्तब्बे इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो.
चतुत्थं.
२४१६. येन ¶ केनचि गन्धेनाति चन्दनतगरादिना येन केनचि गन्धकक्केन. सवण्णावण्णकेन चाति वण्णेन सह वत्ततीति सवण्णकं, हलिद्दिकक्कादि, नत्थि एतस्स उब्बट्टनपच्चया दिस्समानो वण्णविसेसोति अवण्णकं, सासपकक्कादि, सवण्णकञ्च अवण्णकञ्च सवण्णावण्णकं, तेन सवण्णावण्णकेन च. उब्बट्टेत्वा न्हायन्तिया न्हानोसाने पाचित्तियापत्ति पकासिताति योजना.
२४१७. सब्बपयोगेति सब्बस्मिं पुब्बपयोगे. आबाधपच्चयाति दद्दुकुट्ठादिरोगपच्चया.
२४१८. छट्ठन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी वासितकेन पिञ्ञाकेन नहायेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १२०३) सिक्खापदं.
पञ्चमछट्ठानि.
२४१९. या पन भिक्खुनी अञ्ञाय भिक्खुनिया सचे उब्बट्टापेय्य वा सम्बाहापेय्य वा, तस्सा भिक्खुनिया तथा पाचित्तियापत्ति होतीति योजना.
२४२०. एत्थ ¶ इमस्मिं उब्बट्टने, सम्बाहने च हत्थं अमोचेत्वा उब्बट्टने एका आपत्ति सिया, हत्थं मोचेत्वा मोचेत्वा उब्बट्टने पयोगगणनाय सियाति योजना.
२४२१. आपदासूति चोरभयादीहि सरीरकम्पनादीसु. गिलानायाति अन्तमसो मग्गगमनपरिस्समेनापि आबाधिकाय.
२४२२. अट्ठमसिक्खापदे ‘‘सिक्खमानाया’’ति च नवमसिक्खापदे ‘‘सामणेरिया’’ति च दसमसिक्खापदे ‘‘गिहिनिया’’ति च विसेसं वज्जेत्वा अवसेसविनिच्छयो सत्तमेनेव समानोति दस्सेतुमाह ‘‘अट्ठमादीनि तीणिपी’’ति.
सत्तमट्ठमनवमदसमानि.
२४२३. अन्तोउपचारस्मिन्ति ¶ द्वादसरतनब्भन्तरे. ‘‘भिक्खुस्स पुरतो’’ति इदं उपलक्खणं. तस्मा पुरतो वा होतु पच्छतो वा पस्सतो वा, समन्ततो द्वादसरतनब्भन्तरेति निदस्सनपदमेतं. छमायपीति अनन्तरहिताय भूमियापि. या निसीदेय्याति सम्बन्धो. न वट्टति पाचित्तियापत्ति होतीति अत्थो.
२४२४. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति अनापुच्छिते अनापुच्छितसञ्ञा, वेमतिका, आपुच्छितसञ्ञाति तीसु विकप्पेसु पाचित्तियत्तयं वुत्तं. आपुच्छिते अनापुच्छितसञ्ञा, वेमतिका वा भिक्खुस्स पुरतो निसीदेय्याति विकप्पद्वये दुक्कटद्वयं होति. आपदासूति रट्ठभेदादिआपदासु. आपुच्छितुञ्च ठातुञ्च असक्कोन्तिया गिलानाय.
२४२५. निपज्जनं क्रियं. अनापुच्छनं अक्रियं.
एकादसमं.
२४२६. ओकासो ¶ कतो येन सो ओकासकतो, न ओकासकतो अनोकासकतो, तं, अकतोकासन्ति अत्थो, ‘‘असुकस्मिं नाम ठाने पुच्छामी’’ति अत्तना पुच्छितब्बविनयादीनं नामं गहेत्वा ओकासं कारापनकाले अधिवासनवसेन अकतोकासन्ति वुत्तं होति. दोसताति पाचित्तियापत्ति. एकस्मिं पिटके ओकासं कारापेत्वा अञ्ञस्मिं पिटके पञ्हं पुच्छन्तियापि पाचित्तियं होतीति दस्सेतुमाह ‘‘विनये चा’’तिआदि.
पुच्छन्तियापि चाति एत्थ पि-सद्देन ‘‘अभिधम्मं पुच्छन्तियापी’’ति इदञ्च अनुत्तसमुच्चयत्थेन च-सद्देन ‘‘सुत्तन्ते ओकासं कारापेत्वा विनयं वा अभिधम्मं वा पुच्छति, आपत्ति पाचित्तियस्स. अभिधम्मे ओकासं कारापेत्वा सुत्तन्तं वा विनयं वा पुच्छति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति इदञ्च सङ्गहितं.
२४२७. अनोदिस्साति ‘‘असुकस्मिं नाम पुच्छामी’’ति एवं अनियमेत्वा केवलं ‘‘पुच्छितब्बं अत्थि, पुच्छामि अय्या’’ति एवं वत्वा.
द्वादसमं.
२४२८-९. संकच्चिकन्ति ¶ थनवेठनचीवरं, तं पन पारुपन्तिया अधक्खकं उब्भनाभिमण्डलं पटिच्छादेन्तिया पारुपितब्बं. तेनाह मातिकट्ठकथायं ‘‘असंकच्चिकाति अधक्खकउब्भनाभिमण्डलसङ्खातस्स सरीरस्स पटिच्छादनत्थं अनुञ्ञातसंकच्चिकचीवररहिता’’ति (कङ्खा. अट्ठ. असंकच्चिकसिक्खापदवण्णना). ‘‘संकच्चिकाय पमाणं तिरियं दियड्ढहत्थन्ति पोराणगण्ठिपदे वुत्त’’न्ति (वजिर. टी. पाचित्तिय १२२४-१२२६) वजिरबुद्धित्थेरो. परिक्खेपोक्कमेति परिक्खेपस्स अन्तोपवेसने. उपचारोक्कमेपीति ¶ अपरिक्खित्तस्स गामस्स दुतियलेड्डुपातब्भन्तरपवेसनेपि. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. एसेव नयोति ‘‘पठमे पादे दुक्कटं, दुतिये पाचित्तिय’’न्ति यथावुत्तोयेव नयो मतो विञ्ञातोति अत्थो.
२४३०. आपदासुपीति महग्घं होति संकच्चिकं, पारुपित्वा गच्छन्तिया च उपद्दवो उप्पज्जति, एवरूपासु आपदासु अनापत्ति.
२४३१. सेसन्ति इध सरूपतो अदस्सितञ्च. वुत्तनयेनेवाति मातिकापदभाजनादीसु वुत्तनयेनेव. सुनिपुणस्मिं धम्मजातं, अत्थजातञ्च विभावेति विविधेनाकारेन पकासेतीति विभावी, तेन विभाविना.
तेरसमं.
छत्तुपाहनवग्गो नवमो.
एवं नवहि वग्गेहि भिक्खुनीनं भिक्खूहि असाधारणानि छन्नवुति सिक्खापदानि दस्सेत्वा इतो परेसु मुसावादवग्गादीसु सत्तसु वग्गेसु भिक्खूहि साधारणसिक्खापदानि भिक्खुपातिमोक्खविनिच्छयकथाय वुत्तनयेनेव वेदितब्बानीति तानि इध न दस्सितानि.
सब्बानेव भिक्खुनीनं खुद्दकेसु छन्नवुति, भिक्खूनं द्वेनवुतीति अट्ठासीतिसतं सिक्खापदानि. ततो परं सकलं भिक्खुनिवग्गं, परम्परभोजनं, अनतिरित्तभोजनं, अनतिरित्तेन अभिहट्ठुं पवारणं, पणीतभोजनविञ्ञत्ति, अचेलकसिक्खापदं, दुट्ठुल्लपअच्छादनं, ऊनवीसतिवस्सउपसम्पादनं, मातुगामेन सद्धिं संविधाय अद्धानगमनं, राजन्तेपुरप्पवेसनं ¶ , सन्तं ¶ भिक्खुं अनापुच्छा विकाले गामप्पवेसनं, निसीदनं, वस्सिकसाटिकन्ति इमानि बावीसति सिक्खापदानि अपनेत्वा सेसानि सतञ्च छसट्ठि च सिक्खापदानि भिक्खुनिपातिमोक्खुद्देसमग्गेन उद्दिट्ठानीति वेदितब्बानि.
तत्रायं सङ्खेपतो असाधारणसिक्खापदेसु समुट्ठानविनिच्छयो – गिरग्गसमज्जा, चित्तागारसिक्खापदं, सङ्घाणि, इत्थालङ्कारो, गन्धवण्णको, वासितकपिञ्ञाको, भिक्खुनिआदीहि उम्मद्दनपरिमद्दनानीति इमानि दस सिक्खापदानि अचित्तकानि, लोकवज्जानि, अकुसलचित्तानि. अयं पनेत्थ अधिप्पायो – विनापि चित्तेन आपज्जितब्बत्ता अचित्तकानि, चित्ते पन सति अकुसलेनेव आपज्जितब्बत्ता लोकवज्जानि चेव अकुसलचित्तानि च. अवसेसानि अचित्तकानि पण्णत्तिवज्जानेव. चोरिवुट्ठापनं, गामन्तरं, आरामसिक्खापदं, गब्भिनिवग्गे आदितो पट्ठाय सत्त, कुमारिभूतवग्गे आदितो पट्ठाय पञ्च, पुरिससंसट्ठं, पारिवासियछन्ददानं, अनुवस्सवुट्ठापनं, एकन्तरिकवुट्ठापनन्ति इमानि एकूनवीसति सिक्खापदानि सचित्तकानि, पण्णत्तिवज्जानि. अवसेसानि सचित्तकानि लोकवज्जानेवाति.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाचित्तियकथावण्णना निट्ठिता.
पाटिदेसनीयकथावण्णना
२४३२. एवं पाचित्तियविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि पाटिदेसनीयं दस्सेतुमाह ‘‘अगिलाना’’तिआदि. या पन भिक्खुनी ¶ अगिलाना सयं अत्तना विञ्ञत्तिया लद्धं सप्पिं सचे ‘‘भुञ्जिस्सामी’’ति गण्हति, तस्सा एवं गहणे दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना. तत्थ यस्सा विना सप्पिना फासु होति, सा अगिलाना नाम. सप्पिन्ति पुब्बे वुत्तविनिच्छयं पाळिआगतं गोसप्पिआदिकमेव.
२४३३. तिपाटिदेसनीयन्ति अगिलाना अगिलानसञ्ञा, वेमतिका, गिलानसञ्ञाति तीसु ¶ विकप्पेसु तीणि पाटिदेसनीयानि. गिलाना द्विकदुक्कटन्ति गिलानाय द्विकदुक्कटं. गिलाना अगिलानसञ्ञा, वेमतिका वाति द्वीसु विकप्पेसु द्वे दुक्कटानि.
२४३४-५. गिलाना हुत्वा सप्पिं विञ्ञापेत्वा पच्छा वूपसन्तगेलञ्ञा हुत्वा सेवन्तिया परिभुञ्जन्तियापि च गिलानाय अवसेसं परिभुञ्जन्तिया वा ञातकादितो ञातकपवारितट्ठानतो विञ्ञत्तं भुञ्जन्तिया वा अञ्ञस्सत्थाय विञ्ञत्तं परिभुञ्जन्तिया वा अत्तनो धनेन गहितं भुञ्जन्तिया वा उम्मत्तिकाय वा अनापत्तीति योजना.
पठमं.
२४३६. सेसेसु दुतियादीसूति ‘‘या पन भिक्खुनी अगिलाना तेलं…पे… मधुं…पे… फाणितं…पे… मच्छं…पे… मंसं…पे… खीरं…पे… दधिं विञ्ञापेत्वा भुञ्जेय्य, पटिदेसेतब्बं ताय भिक्खुनिया गारय्हं अय्ये धम्मं आपज्जिं असप्पायं पाटिदेसनीयं, तं पटिदेसेमी’’ति (पाचि. १२३६) एवं दुतियादीसु सत्तसु पाटिदेसनीयेसु. नत्थि काचि विसेसताति तेलादिपदानि विना अञ्ञो कोचि विसेसो नत्थीति अत्थो.
२४३७. पाळियं ¶ अनागतेसु सब्बेसु सप्पिआदीसु अट्ठसु अञ्ञतरं विञ्ञापेत्वा भुञ्जन्तियापि दुक्कटन्ति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाटिदेसनीयकथावण्णना निट्ठिता.
सिक्खाकरणीयकथावण्णना
२४३८. पाटिदेसनीयानन्तरं उद्दिट्ठानि पञ्चसत्तति सेखियानि महाविभङ्गे वुत्तविनिच्छयानेवाति तदेव अतिदिसन्तो आह ‘‘सेखिया पन ये धम्मा’’तिआदि. ये पन पञ्चसत्तति ¶ सेखिया धम्मा पाटिदेसनीयानन्तरं उद्दिट्ठा, तेसं अत्थविनिच्छयो महाविभङ्गे वुत्तोवाति योजना, अत्थिकेहि ततोव गहेतब्बो, न पुन इध दस्सेस्सामीति अधिप्पायो.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
सिक्खाकरणीयकथावण्णना निट्ठिता.
२४३९-४०. सविभङ्गानं उभतोविभङ्गसहितानं उभतोपातिमोक्खानं भिक्खूनं, भिक्खुनीनञ्च पातिमोक्खानं अट्ठकथासारो सब्बट्ठकथानं सारभूतो यो सो अत्थो विसेसतो समन्तपासादिकायं वुत्तो. तं सब्बं सारभूतं अत्थं समादाय यो विनयस्सविनिच्छयो भिक्खूनं, भिक्खुनीनञ्च हितत्थाय मया कतो विरचितोति सम्बन्धो.
२४४१. नो अम्हाकं पटिभाणजं पटिभाणतो जातं इमं तु इमं विनयविनिच्छयं पन ये जन्तुनो सत्ता सुणन्ति ¶ , ते जन्तुनो जनस्स सत्तलोकस्स हिते अधिसीलसिक्खापकासकत्ता उपकारके सुमतस्स सोभणन्ति बुद्धादीहि मतस्स, सोभणेहि वा बुद्धादीहि मतस्स पटिविद्धस्स अमतमहानिब्बानस्स अयने अञ्जसभूते जनस्स तायने कायिकवाचसिकवीतिक्कमपटिपक्खत्ता अपायभयनिवारणट्ठेन ताणभूते विनये विनयपिटके पकतञ्ञुनो यथासभावं जानन्ता तञ्ञुनो भवन्ति तं तं कप्पियाकप्पियं सेवितब्बासेवितब्बं जानन्ता भवन्तेवाति अत्थो.
२४४२. बहवो सारभूता नया एत्थाति बहुसारनयो, तस्मिं बहुसारनये. परमे उत्तमे विनये विनयपिटके विसारदतं वेसारज्जं असंहीरञाणं अभिपत्थयता विसेसतो इच्छन्तेन बुद्धिमता ञाणातिसयमन्तेन यतिना सब्बकालं तिविधसिक्खापरिपूरणे असिथिलपवत्तसम्मावायामेन भिक्खुना इमस्मिं विनयविनिच्छये परमा उत्तरितरा महती आदरता करणीयतमा विसेसेन कातब्बायेवाति अत्थो.
२४४३. इच्चेवं सीलविसुद्धिसाधने विनयपिटके वेसारज्जहेतुताय इमस्स विनयविनिच्छयस्स सीलविसुद्धिआदिसत्तविसुद्धिपरम्पराय अधिगन्तब्बस्स अमतमहानिब्बानस्स पत्तियापि मूलभूततं दस्सेतुमाह ‘‘अवगच्छती’’तिआदि.
यो ¶ पन भिक्खु अत्थयुत्तं महता पयोजनत्थेन, अभिधेय्यत्थेन च समन्नागतं इमं विनयस्सविनिच्छयं अवगच्छति अवेच्च याथावतो जानाति, सो अपरम्परं मरणाभावा अमरं जरायाभावा अजरं रागादिकिलेसरजपटिपक्खत्ता अरजं अनेकप्पकाररोगानं अप्पवत्तिहेतुत्ता अरुजं सन्तिपदं सब्बकिलेसदरथपरिळाहानं वूपसमहेतुत्ता ¶ सन्तिसङ्खातं निब्बानपदं अधिगच्छति सीलविसुद्धिआदिसत्तविसुद्धिपरम्पराय गन्त्वा पटिविज्झतीति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
भिक्खुनिविभङ्गकथावण्णना निट्ठिता.
खन्धककथा
महावग्गो
महाखन्धककथा
पब्बज्जाकथावण्णना
२४४४. इच्चेवं ¶ ¶ नातिसङ्खेपवित्थारवसेन विभङ्गद्वये, तदट्ठकथाय च आगतं विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि खन्धकागतं विनिच्छयं दस्सेतुमारभन्तो आह ‘‘सीलक्खन्धादी’’तिआदि. तत्थ सीलक्खन्धादियुत्तेनाति सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनसङ्खातेहि पञ्चहि खन्धेहि गुणरासीहि युत्तेन समन्नागतेन. सुभक्खन्धेनाति सुवण्णालिङ्गसदिसवट्टक्खन्धताय सुभो सुन्दरो खन्धो एतस्साति सुभक्खन्धो, भगवा, तेन. इमिना बात्तिंसलक्खणानमेकदेसभूतस्स समवट्टक्खन्धतालक्खणस्स परिदीपकेन वचनेन लक्खणाहारनयेन बात्तिंसलक्खणादिका सब्बापि रूपकायसिरी सन्दस्सिताति वेदितब्बा.
खन्धकेति खन्धानं समूहो खन्धको, खन्धानं वा कायनतो दीपनतो खन्धको. ‘‘खन्धा’’ति चेत्थ पब्बज्जूपसम्पदादिविनयकम्मसङ्खाता, चारित्तवारित्तसिक्खापदसङ्खाता च पञ्ञत्तियो अधिप्पेता. पब्बज्जादीनि हि भगवता पञ्ञत्तत्ता ‘‘पञ्ञत्तियो’’ति वुच्चन्ति. पञ्ञत्तियञ्च खन्ध-सद्दो दिस्सति ‘‘दारुक्खन्धो (सं. नि. ४.२४१) अग्गिक्खन्धो (पटि. म. १.११६) उदकक्खन्धो’’तिआदीसु (अ. नि. ६.३७) विय. अपिच भागरासत्थता ¶ चेत्थ युज्जतियेव तासं पञ्ञत्तीनं भागसो, रासितो च विभत्तत्ता. तस्मिं खन्धके. पि-सद्दो वुत्तापेक्खाय पञ्चसतिकसत्तसतिकक्खन्धके द्वे वज्जेत्वा ¶ पब्बज्जक्खन्धकादिके भिक्खुनिखन्धकपरियोसाने वीसतिविधे खन्धके वुत्तविनिच्छयस्स इध वक्खमानत्ता. तदेव सन्धायाह ‘‘खन्धकेपि पवक्खामि, समासेन विनिच्छय’’न्ति.
२४४५. ‘‘मातरा पितरा’’ति इमिना जनकायेव अधिप्पेता. ‘‘भण्डुकम्मं, समणकरणं, पब्बाजनन्ति च परियाय-सद्दा’’ति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सङ्घं अपलोकेतुं भण्डुकम्माया’’ति (महाव. ९८) इमिस्सा पाळिया अट्ठकथाय (महाव. अट्ठ. ९८) वुत्तं. आपुच्छित्वाति एत्थ ‘‘सङ्घ’’न्ति सेसो.
२४४६. वावटोति पसुतो, युत्तपयुत्तोति अत्थो. ‘‘पब्बाजेत्वा आनय इति चा’’ति पदच्छेदो. एत्थ च तिधा पब्बाजनं वेदितब्बं केसच्छेदनं, कासायअच्छादनं, सरणदानन्ति, इमानि तीणि करोन्तो ‘‘पब्बाजेती’’ति वुच्चति. तेसु एकं, द्वे वापि करोन्तो तथा वोहरीयतियेव. तस्मा ‘‘पब्बाजेत्वानया’’ति इमिना केसे छिन्दित्वा कासायानि अच्छादेत्वा आनेहीति अयमत्थो दीपितोति दट्ठब्बो.
२४४७. अवुत्तोति उपज्झायेन अनुय्योजितो. सो दहरो सचे तं सयमेव केसच्छेदनकासायच्छादनेहि पब्बाजेति, वट्टतीति योजना.
२४४८. तत्थाति अत्तनो समीपे. खण्डसीमं नेत्वाति भण्डुकम्मारोचनपरिहारत्थं वुत्तं. तेन सभिक्खुके विहारे अञ्ञम्पि भिक्खुं ‘‘एतस्स केसे छिन्दा’’ति वत्तुं न वट्टति. पब्बाजेत्वाति केसच्छेदनं सन्धाय वदति.
२४५०. ‘‘पुरिसं ¶ भिक्खुतो अञ्ञो, पब्बाजेति न वट्टती’’ति इदं सरणदानं सन्धाय वुत्तं. तेनेवाह ‘‘सामणेरो’’तिआदि.
२४५१. उभिन्नम्पि थेरथेरीनं ‘‘इमेहि चीवरेहि इमं अच्छादेही’’ति आणत्तिया सामणेरोपि ¶ वा होतु, तथा सामणेरी वा होतु, ते उभो सामणेरसामणेरी कासायानि दातुं लभन्तीति योजना.
२४५२-४. पब्बाजेन्तेन भिक्खुनाति एत्थ ‘‘तचपञ्चककम्मट्ठानं दत्वा’’ति वत्तब्बं एवञ्हि कत्वा केसापनयनस्स अट्ठकथायं वुत्तत्ता. वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘आवुसो, सुट्ठु उपधारेहि, सतिं उपट्ठापेहीति वत्वा तचपञ्चककम्मट्ठानं आचिक्खितब्बं. आचिक्खन्तेन च वण्णसण्ठानगन्धासयोकासवसेन असुचिजेगुच्छपटिक्कूलभावं, निज्जीवनिस्सत्तभावं वा पाकटं करोन्तेन आचिक्खितब्ब’’न्तिआदि. किमत्थमेवं करीयतीति चे? सचे उपनिस्सयसम्पन्नो होति, तस्स खुरग्गेयेव अरहत्तपापुणनत्थं. वुत्तञ्चेतं अट्ठकथायं –
‘‘ये हि केचि खुरग्गे अरहत्तं पत्ता, सब्बे ते एवरूपं सवनं लभित्वा कल्याणमित्तेन आचरियेन दिन्ननयं निस्साय, नो अनिस्साय, तस्मास्स आदितोव एवरूपी कथा कथेतब्बा’’ति (महाव. अट्ठ. ३४).
एतेनेव ब्यतिरेकतो इतो अञ्ञा अनिय्यानिककथा न कथेतब्बाति दीपितं होति. गोमयादिनाति गोमयचुण्णादिना. आदि-सद्देन मत्तिकादीनं गहणं. पीळका वाति थुल्लपीळका वा. कच्छु वाति सुखुमकच्छु वा. नियंपुत्तन्ति ¶ अत्तनो पुत्तं. ‘‘भिक्खुना’’ति इमस्स पदस्स दूरत्ता ‘‘यतिना’’ति आह.
२४५५-६. कस्मा पन एवं नहापेतब्बोति आह ‘‘एत्तकेनापी’’तिआदि. सोति पब्बज्जापेक्खो. उपज्झायकादिसूति एत्थ आदि-सद्देन आचरियसमानुपज्झायकादीनं गहणं. पापुणन्ति हीति एत्थ हि-सद्दो यस्मा-पदत्थे वत्तति. यस्मा एत्तकेनापि उपज्झायादीसु सगारवो होति, यस्मा च एवरूपं उपकारं लभित्वा कुलपुत्ता उप्पन्नं अनभिरतिं पटिविनोदेत्वा सिक्खायो परिपूरेत्वा निब्बानं पापुणिस्सन्ति, तस्मा एवरूपो उपकारो कातब्बोति अत्थो.
२४५८. एकतोति सब्बानि चीवरानि एकतो कत्वा.
२४५९. अथाति ¶ अधिकारन्तरारम्भे निपातो. तस्स हत्थे अदत्वापि उपज्झायो वा आचरियो वापि सयमेव तं पब्बज्जापेक्खं अच्छादेति, वट्टतीति योजना.
२४६०. अदिन्नचीवरस्स अग्गहेतब्बत्ता आह ‘‘अपनेत्वा ततो सब्बं, पुन दातब्बमेव त’’न्ति. ततोति तस्स सरीरतो. तन्ति चीवरं.
२४६१-२. एतदेव आह ‘‘भिक्खुना’’तिआदिना. अदिन्नं न वट्टतीति एत्थ पब्बज्जा न रुहतीति वदन्ति. तस्सेव सन्तकं वापि चीवरं अदिन्नं न वट्टति अत्तसन्तके आचरियुपज्झायानं अत्तनो सन्तके चीवरे का कथा वत्तब्बमेव नत्थीति अत्थो. भिक्खूति ये तत्थ सन्निपतिता. कारापेत्वान उक्कुटिन्ति एत्थ सब्बधात्वत्थानुगतो करोति-सद्दो गहितोति उक्कुटिकं निसीदापेत्वाति अत्थो गहेतब्बो, ‘‘उक्कुटिक’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४) अट्ठकथापाठो गाथाबन्धसुखत्थं इध क-कारलोपेन निद्दिट्ठो.
२४६४. एकपदं ¶ वापीति बुद्धमिच्चादिकं एकम्पि वा पदं. एकक्खरम्पि वाति बुकारादिअक्खरेसु एकम्पि वा अक्खरं. पटिपाटिन्ति ‘‘बुद्ध’’मिच्चादिकं पदपन्तिं.
२४६५. अकत्तब्बप्पकारन्तरं दस्सेतुमाह ‘‘तिक्खत्तुं यदि वा’’तिआदि. तथा सेसेसूति यदि वा ‘‘धम्मं सरण’’न्ति तिक्खत्तुं देति, ‘‘सङ्घं सरण’’न्ति यदि वा तिक्खत्तुं देति, एवम्पि तीणि सरणानि अदिन्नानेव होन्ति.
२४६६. अनुनासिकन्तानि कत्वा दातब्बानीति सम्बन्धो. अनुनासिकन्तं कत्वा दानकाले अन्तराविच्छेदं अकत्वा दातब्बानीति दस्सेतुं ‘‘एकाबद्धानि वा पना’’ति वुत्तं. विच्छिन्दित्वा पदपटिपाटितो म-कारन्तं कत्वा दानसमये विच्छेदं कत्वा. मन्तानीति ‘‘बुद्धं सरणं इच्चादिना म-कारन्तानि. ‘‘बुद्धं सरणं गच्छामी’’तिआदिना नयेन निग्गहितन्तमेव कत्वा न दातब्बन्ति ‘‘अथा’’ति आह.
२४६७. सुद्धि नाम आचरियस्स ञत्तिया, कम्मवाचाय च उच्चारणविसुद्धि. पब्बज्जाति सामणेरसामणेरिपब्बज्जा. उभतोसुद्धिया विनाति उभतोसुद्धिं विना आचरियन्तेवासीनं ¶ उभिन्नं तीसु सरणत्तयदानग्गहणेसु उच्चारणसुद्धिं विना, एकस्सापि अक्खरस्स विपत्तिसब्भावे न होतीति अत्थो.
२४६८-९. ‘‘पब्बज्जागुणमिच्छता’’ति इदं ‘‘आचरियेन, अन्तेवासिकेना’’ति पदद्वयस्स विसेसनं दट्ठब्बं, अन्तेवासिकस्स पब्बज्जागुणं इच्छन्तेन आचरियेन, अत्तनो पब्बज्जागुणं इच्छन्तेन अन्तेवासिकेन च बु-द्ध-कारादयो वण्णा बु-कार ध-कारादयो वण्णा अक्खरा ठानकरणसम्पदं कण्ठतालुमुद्धदन्तओट्ठनासिकाभेदं ठानसम्पदञ्च ¶ अक्खरुप्पत्तिसाधकतमजिव्हामज्झादिकरणसम्पदञ्च अहापेन्तेन अपरिहापेन्तेन वत्तब्बाति योजना. कस्मा इदमेव दळ्हं कत्वा वुत्तन्ति आह ‘‘एकवण्णविनासेना’’तिआदि. हि-सद्दो यस्मा-पदत्थे, यस्मा एकस्सापि वण्णस्स विनासेन अनुच्चारणेन वा दुरुच्चारणेन वा पब्बज्जा न रुहति, तस्मा एवं वुत्तन्ति अधिप्पायो.
२४७०. यदि सिद्धाति सासङ्कवचनेन उभतोउच्चारणसुद्धिया दुक्करत्तं दीपेत्वा ‘‘अप्पमत्तेहि भवितब्ब’’न्ति उभिन्नं आचरियन्तेवासिकानं अनुसिट्ठि दिन्ना होति. सरणगमनतोवाति अवधारणेन सामणेरपब्बज्जा उपसम्पदा विय ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन न होति, इदानिपि सरणगमनेनेव सिज्झतीति दीपेति. हि-सद्दो पसिद्धियं. यथाह –
‘‘यस्मा सरणगमनेन उपसम्पदा परतो पटिक्खित्ता, तस्मा सा एतरहि सरणगमनमत्तेनेव न रुहति. सामणेरस्स पब्बज्जा पन यस्मा परतोपि ‘अनुजानामि, भिक्खवे, इमेहि तीहि सरणगमनेहि सामणेरपब्बज्ज’न्ति (महाव. १०५) अनुञ्ञाता एव, तस्मा सा एतरहिपि सरणगमनमत्तेनेव रुहती’’ति (महाव. अट्ठ. ३४).
सरणगमनतो एव पब्बज्जा यदिपि किञ्चापि सिद्धा निप्फन्ना, तथापि अस्स सामणेरस्स ‘‘इदञ्चिदञ्च मया पूरेतब्बं सील’’न्ति ञत्वा परिपूरणत्थाय भिक्खुना दस सीलानि दातब्बानीति योजना. यथाह ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सामणेरानं दस सिक्खापदानि, तेसु च सामणेरेहि सिक्खितुं. पाणातिपाता वेरमणी’’तिआदि (महाव. १०६).
पब्बज्जाकथावण्णना.
२४७१. उपज्झायन्ति ¶ ¶ वज्जावज्जे उपनिज्झायतीति उपज्झायो, तं, भगवता वुत्तेहि अङ्गेहि समन्नागतो परिपुण्णदसवस्सो पुग्गलो. निवासेत्वा च पारुपित्वा च सिरसि अञ्जलिं पग्गहेत्वा अत्तनो अभिमुखे उक्कुटिकं निसीदित्वा ‘‘उपज्झायो मे, भन्ते, होही’’ति तिक्खत्तुं वत्वा आयाचनाय कताय ‘‘साहु, लहु, ओपायिकं, पटिरूपं, पासादिकेन सम्पादेही’’ति इमेसु पञ्चसु पदेसु अञ्ञतरं कायेन वा वाचाय वा उभयेन वा विञ्ञापेत्वा तस्मिं सम्पटिच्छिते पितुट्ठाने ठत्वा अत्रजमिव तं गहेत्वा वज्जावज्जं उपपरिक्खित्वा दोसेन निग्गण्हित्वा सद्धिविहारिके सिक्खापेन्तो उपज्झायो नाम.
विज्जासिप्पं, आचारसमाचारं वा सिक्खितुकामेहि आदरेन चरितब्बो उपट्ठातब्बोति आचरियो, तं, उपज्झाये वुत्तलक्खणसमन्नागतोयेव पुग्गलो. वुत्तनयेनेव निसीदित्वा ‘‘आचरियो मे, भन्ते, होहि, आयस्मतो निस्साय वच्छामी’’ति तिक्खत्तुं वत्वा आयाचनाय कताय ‘‘साहू’’तिआदीसु पञ्चसु अञ्ञतरं वत्वा तस्मिं सम्पटिच्छिते पितुट्ठाने ठत्वा पुत्तट्ठानियं अन्तेवासिं सिक्खापेन्तो आचरियो नाम.
एत्थ च साहूति साधु. लहूति अगरु, मम तुय्हं उपज्झायभावे भारियं नत्थीति अत्थो. ओपायिकन्ति उपायपटिसंयुत्तं, तं उपज्झायग्गहणं इमिना उपायेन त्वं मे इतो पट्ठाय भारो जातोसीति वुत्तं होति. पटिरूपन्ति अनुरूपं ते उपज्झायग्गहणन्ति अत्थो. पासादिकेनाति पसादावहेन कायवचीपयोगेन. सम्पादेहीति तिविधं सिक्खं निप्फादेहीति अत्थो. कायेन वाति हत्थमुद्दादिं दस्सेन्तो कायेन वा. नामविसेसं विना पूरेतब्बवत्तानं समताय उभोपि एकतो वुत्ता.
एतानि ¶ वत्तानि उपज्झायस्स सद्धिविहारिकेन, आचरियस्स अन्तेवासिकेनापि एवमेव कातब्बानेवाति. वसताति वसन्तेन. पियसीलेनाति पियं सीलमेतस्साति पियसीलो, तेन, सीलं परिपूरितुकामेनाति वुत्तं होति.
२४७२-३. आसनं पञ्ञपेतब्बन्ति एत्थ ‘‘कालस्सेव वुट्ठाय उपाहना ओमुञ्चित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा’’ति (महाव. ६६) वुत्ता पुब्बकिरिया वत्तब्बा. आसनं पञ्ञपेतब्बन्ति ¶ दन्तकट्ठखादनट्ठानं सम्मज्जित्वा निसीदनत्थाय आसनं पञ्ञपेतब्बं. इमिना च यागुपानट्ठानादीसुपि आसनानि पञ्ञपेतब्बानेवाति दस्सितं होति.
दन्तकट्ठं दातब्बन्ति महन्तं, मज्झिमं, खुद्दकन्ति तीणि दन्तकट्ठानि उपनेत्वा ततो यं तीणि दिवसानि गण्हाति, चतुत्थदिवसतो पट्ठाय तादिसमेव दातब्बं. सचे अनियमं कत्वा यं वा तं वा गण्हाति, अथ यादिसं लभति, तादिसं दातब्बं.
मुखोदकं दातब्बन्ति मुखधोवनोदकं मुखोदकन्ति मज्झेपदलोपीसमासो, तं देन्तेन सीतञ्च उण्हञ्च उदकं उपनेत्वा ततो यं तीणि दिवसानि वळञ्जेति, चतुत्थदिवसतो पट्ठाय तादिसमेव मुखधोवनोदकं दातब्बं. सचे अनियमं कत्वा यं वा तं वा गण्हाति, अथ यादिसं लभति, तादिसं दातब्बं. सचे दुविधम्पि वळञ्जेति, दुविधम्पि उपनेतब्बं. ‘‘मुखोदकं मुखधोवनट्ठाने ठपेत्वा अवसेसट्ठानानि सम्मज्जितब्बानि. सम्मज्जन्तेन च वच्चकुटितो पट्ठाय सम्मज्जितब्बं. थेरे वच्चकुटिं गते परिवेणं सम्मज्जितब्बं, एवं परिवेणं असुञ्ञं होती’’ति अट्ठकथायं (महाव. अट्ठ. ६४ अत्थतो समानं) वुत्तनयेनेव सम्मज्जितब्बं.
ततो ¶ उत्तरिं कत्तब्बं दस्सेतुमाह ‘‘तस्स कालेना’’तिआदि. तस्साति उपज्झायस्स वा आचरियस्स वा. कालेनाति यागुपानकाले. इधापि ‘‘आसनं पञ्ञपेतब्ब’’न्ति सेसो. यथाह ‘‘थेरे वच्चकुटितो अनिक्खन्तेयेव आसनं पञ्ञपेतब्बं. सरीरकिच्चं कत्वा आगन्त्वा तस्मिं निसिन्नस्स ‘सचे यागु होती’तिआदिना नयेन वुत्तं वत्तं कातब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. ६४).
यागु तस्सुपनेतब्बाति एत्थ ‘‘भाजनं धोवित्वा’’ति सेसो. यथाह – ‘‘भाजनं धोवित्वा यागु उपनामेतब्बा’’ति (महाव. ६६). सङ्घतो वाति सलाकादिवसेन सङ्घतो लब्भमाना वा. कुलतोपि वाति उपासकादिकुलतो वा.
‘‘पत्ते वत्तञ्च कातब्ब’’न्ति इदं ‘‘यागुं पीतस्स उदकं दत्वा भाजनं पटिग्गहेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन धोवित्वा पटिसामेतब्बं, उपज्झायम्हि वुट्ठिते आसनं उद्धरितब्बं ¶ . सचे सो देसो उक्लापो होति, सो देसो सम्मज्जितब्बो’’ति (महाव. ६६) आगतवत्तं सन्धायाह. दिवा भुत्तपत्तेपि कातब्बं एतेनेव दस्सितं होति.
वत्तं ‘‘गामप्पवेसने’’ति इदं ‘‘सचे उपज्झायो गामं पविसितुकामो होति, निवासनं दातब्बं, पटिनिवासनं पटिग्गहेतब्ब’’न्तिआदिनयप्पवत्तं (महाव. ६६) वत्तं सन्धायाह. ‘‘कातब्ब’’न्ति इदं सब्बपदेहि योजेतब्बं.
२४७४. चीवरे यानि वत्तानीति गामं पविसितुकामस्स चीवरदाने, पटिनिवत्तस्स चीवरग्गहणसङ्घरणपटिसामनेसु महेसिना यानि वत्तानि वुत्तानि, तानि च कातब्बानि. सेनासने तथाति ‘‘यस्मिं विहारे उपज्झायो विहरती’’तिआदिना ¶ (महाव. ६६) वुत्तनयेन ‘‘सेनासने कत्तब्ब’’न्ति दस्सितं सेनासनवत्तञ्च.
पादपीठकथलिकादीसु तथाति योजना. उपज्झाये गामतो पटिनिवत्ते च जन्ताघरे च ‘‘पादोदकं पादपीठं पादकथलिकं उपनिक्खिपितब्ब’’न्ति (महाव. ६६) एवमागतं वत्तञ्च कातब्बं. आदि-सद्देन ‘‘उपज्झायो पानीयेन पुच्छितब्बो’’तिआदिवत्तं (महाव. ६६) सङ्गण्हाति.
२४७५. एवं सब्बत्थ वत्तेसु पाटियेक्कं दस्सियमानेसु पपञ्चोति खन्धकं ओलोकेत्वा सुखग्गहणत्थाय गणनं दस्सेतुकामो आह ‘‘एवमादीनी’’तिआदि. रोगतो वुट्ठानागमनन्तानीति आचरियुपज्झायानं रोगतो वुट्ठानागमनपरियोसानानि. सत्ततिंससतं सियुन्ति सत्ततिंसाधिकसतवत्तानीति अत्थो.
तानि पन वत्तानि खन्धकपाळिया (महाव. ६६) आगतक्कमेन एवं यथावुत्तगणनाय समानेतब्बानि – दन्तकट्ठदानं, मुखोदकदानं, आसनपञ्ञापनं, सचे यागु होति, भाजनं धोवित्वा यागुया उपनामनं, यागुं पीतस्स उदकं दत्वा भाजनं पटिग्गहेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन धोवित्वा पटिसामनं, उपज्झायम्हि वुट्ठिते आसनस्स उद्धरणं, सचे सो देसो उक्लापो होति, तस्स सम्मज्जनं, सचे उपज्झायो गामं पविसितुकामो होति, तस्स निवासनदानं, पटिनिवासनपटिग्गहणं, कायबन्धनदानं, सगुणं कत्वा ¶ सङ्घाटिदानं, धोवित्वा सोदकपत्तस्स दानं, सचे उपज्झायो पच्छासमणं आकङ्खति, तिमण्डलं पटिच्छादेन्तेन परिमण्डलं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा सगुणं कत्वा सङ्घाटियो पारुपित्वा ¶ गण्ठिकं परिमुञ्चित्वा धोवित्वा पत्तं गहेत्वा उपज्झायस्स पच्छासमणेन गमनं, नातिदूरनच्चासन्ने गमनं, पत्तपरियापन्नस्स पटिग्गहणं, न उपज्झायस्स भणमानस्स अन्तरन्तरा कथाओपातनं, उपज्झायस्स आपत्तिसामन्ता भणमानस्स च निवारणं, निवत्तन्तेन पठमतरं आगन्त्वा आसनपञ्ञापनं, पादोदकपादपीठपादकथलिकानं उपनिक्खिपनं, पच्चुग्गन्त्वा पत्तचीवरपटिग्गहणं, पटिनिवासनदानं, निवासनपटिग्गहणं, सचे चीवरं सिन्नं होति, मुहुत्तं उण्हे ओतापनं, नेव उण्हे चीवरस्स निदहनं, मज्झे यथा भङ्गो न होति, एवं चतुरङ्गुलं कण्णं उस्सारेत्वा चीवरस्स सङ्घरणं, ओभोगे कायबन्धनस्स करणं, सचे पिण्डपातो होति, उपज्झायो च भुञ्जितुकामो होति, उदकं दत्वा पिण्डपातस्स उपनामनं, उपज्झायस्स पानीयेन पुच्छनं, भुत्ताविस्स उदकं दत्वा पत्तं पटिग्गहेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन धोवित्वा वोदकं कत्वा मुहुत्तं उण्हे ओतापनं, न च उण्हे पत्तस्स निदहनं, पत्तचीवरं निक्खिपितब्बं –
पत्तं निक्खिपन्तेन एकेन हत्थेन पत्तं गहेत्वा एकेन हत्थेन हेट्ठामञ्चं वा हेट्ठापीठं वा परामसित्वा पत्तस्स निक्खिपनं, न च अनन्तरहिताय भूमिया पत्तस्स निक्खिपनं, चीवरं निक्खिपन्तेन एकेन हत्थेन चीवरं गहेत्वा एकेन हत्थेन चीवरवंसं वा चीवररज्जुं वा पमज्जित्वा पारतो अन्तं ओरतो भोगं कत्वा चीवरस्स निक्खिपनं, उपज्झायम्हि वुट्ठिते आसनस्स उद्धरणं, पादोदकपादपीठपादकथलिकानं पटिसामनं, सचे सो देसो उक्लापो होति, तस्स सम्मज्जनं, सचे उपज्झायो न्हायितुकामो होति, न्हानस्स पटियादनं, सचे सीतेन अत्थो होति, सीतस्स सचे उण्हेन अत्थो होति, उण्हस्स पटियादनं, सचे उपज्झायो जन्ताघरं पविसितुकामो होति, चुण्णस्स ¶ सन्नयनं, मत्तिकातेमनं, जन्ताघरपीठं आदाय उपज्झायस्स पिट्ठितो पिट्ठितो गन्त्वा जन्ताघरपीठं दत्वा चीवरं पटिग्गहेत्वा एकमन्तं निक्खिपनं, चुण्णदानं, मत्तिकादानं, सचे उस्सहति, जन्ताघरं पविसितब्बं –
जन्ताघरं पविसन्तेन मत्तिकाय मुखं मक्खेत्वा पुरतो च पच्छतो च पटिच्छादेत्वा जन्ताघरप्पवेसो, न थेरानं भिक्खूनं अनुपखज्ज निसीदनं, न नवानं भिक्खूनं आसनेन पटिबाहनं, जन्ताघरे उपज्झायस्स परिकम्मस्स करणं, जन्ताघरा निक्खमन्तेन जन्ताघरपीठं आदाय ¶ पुरतो च पच्छतो च पटिच्छादेत्वा जन्ताघरा निक्खमनं, उदकेपि उपज्झायस्स परिकम्मकरणं, न्हातेन पठमतरं उत्तरित्वा अत्तनो गत्तं वोदकं कत्वा निवासेत्वा उपज्झायस्स गत्ततो उदकस्स पमज्जनं, निवासनदानं, सङ्घाटिदानं, जन्ताघरपीठं आदाय पठमतरं आगन्त्वा आसनस्स पञ्ञापनं, पादोदकपादपीठपादकथलिकानं उपनिक्खिपनं, उपज्झायस्स पानीयेन पुच्छनं, सचे उद्दिसापेतुकामो होति, उद्दिसापनं, सचे परिपुच्छितुकामो होति, परिपुच्छनं, यस्मिं विहारे उपज्झायो विहरति, सचे सो विहारो उक्लापो होति, सचे उस्सहति, तस्स सोधनं, विहारं सोधेन्तेन पठमं पत्तचीवरस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, निसीदनपच्चत्थरणस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, भिसिबिब्बोहनस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, मञ्चस्स नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन असङ्घट्टेन्तेन कवाटपीठं नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, पीठस्स नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन असङ्घट्टेन्तेन कवाटपीठं नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, मञ्चपटिपादकानं नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, खेळमल्लकस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, अपस्सेनफलकस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, भूमत्थरणस्स यथापञ्ञत्तस्स सल्लक्खेत्वा नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं ¶ , सचे विहारे सन्तानकं होति, उल्लोका पठमं ओहारणं, आलोकसन्धिकण्णभागानं पमज्जनं, सचे गेरुकपरिकम्मकता भित्ति कण्णकिता होति, चोळकं तेमेत्वा पीळेत्वा पमज्जनं, सचे काळवण्णकता भूमि कण्णकिता होति, चोळकं तेमेत्वा पीळेत्वा पमज्जनं, सचे अकता होति भूमि, उदकेन परिप्फोसित्वा पमज्जनं ‘‘मा विहारो रजेन उहञ्ञी’’ति, सङ्कारं विचिनित्वा एकमन्तं छड्डनं, भूमत्थरणस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, मञ्चपटिपादकानं ओतापेत्वा पमज्जित्वा अतिहरित्वा यथाट्ठाने ठपनं, मञ्चस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन असङ्घट्टेन्तेन कवाटपीठं अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, पीठस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन असङ्घट्टेन्तेन कवाटपीठं अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, भिसिबिब्बोहनस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, निसीदनपच्चत्थरणस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, खेळमल्लकस्स ओतापेत्वा पमज्जित्वा अतिहरित्वा यथाट्ठाने ठपनं, अपस्सेनफलकस्स ओतापेत्वा पमज्जित्वा अतिहरित्वा यथाट्ठाने ठपनं, पत्तचीवरं निक्खिपितब्बं –
पत्तं ¶ निक्खिपन्तेन एकेन हत्थेन पत्तं गहेत्वा एकेन हत्थेन हेट्ठामञ्चं वा हेट्ठापीठं वा परामसित्वा पत्तस्स निक्खिपनं, न च अनन्तरहिताय भूमिया पत्तस्स निक्खिपनं, चीवरं निक्खिपन्तेन एकेन हत्थेन चीवरं गहेत्वा एकेन हत्थेन ¶ चीवरवंसं वा चीवररज्जुं वा पमज्जित्वा पारतो अन्तं ओरतो भोगं कत्वा चीवरस्स निक्खिपनं, सचे पुरत्थिमाय सरजा वाता वायन्ति, पुरत्थिमानं वातपानानं थकनं, तथा पच्छिमानं, तथा उत्तरानं, तथा दक्खिणानं वातपानानं थकनं, सचे सीतकालो होति, दिवा वातपानानं विवरणं, रत्तिं थकनं, सचे उण्हकालो होति, दिवा वातपानानं थकनं, रत्तिं विवरणं, सचे परिवेणं उक्लापं होति, परिवेणस्स सम्मज्जनं, सचे कोट्ठको उक्लापो होति, कोट्ठकस्स सम्मज्जनं, सचे उपट्ठानसाला उक्लापा होति, तस्सा सम्मज्जनं, सचे अग्गिसाला उक्लापा होति, तस्सा सम्मज्जनं, सचे वच्चकुटि उक्लापा होति, तस्सा सम्मज्जनं, सचे पानीयं न होति, पानीयस्स उपट्ठापनं, सचे परिभोजनीयं न होति, परिभोजनीयस्स उपट्ठापनं, सचे आचमनकुम्भिया उदकं न होति, आचमनकुम्भिया उदकस्स आसिञ्चनं, सचे उपज्झायस्स अनभिरति उप्पन्ना होति, सद्धिविहारिकेन वूपकासनं वूपकासापनं वा, धम्मकथाय वा तस्स करणं, सचे उपज्झायस्स कुक्कुच्चं उप्पन्नं होति, सद्धिविहारिकेन विनोदनं विनोदापनं वा, धम्मकथाय वा तस्स करणं, सचे उपज्झायस्स दिट्ठिगतं उप्पन्नं होति, सद्धिविहारिकेन विवेचनं विवेचापनं वा, धम्मकथाय वा तस्स करणं, सचे उपज्झायो गरुधम्मं अज्झापन्नो होति परिवासारहो, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो उपज्झायस्स परिवासं ददेय्या’’ति, सचे उपज्झायो मूलायपटिकस्सनारहो होति, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति ¶ नु खो सङ्घो उपज्झायं मूलाय पटिकस्सेय्या’’ति, सचे उपज्झायो मानत्तारहो होति, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो उपज्झायस्स मानत्तं ददेय्या’’ति, सचे उपज्झायो अब्भानारहो होति, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो उपज्झायं अब्भेय्या’’ति, सचे सङ्घो उपज्झायस्स कम्मं कत्तुकामो होति तज्जनीयं वा नियस्सं वा पब्बाजनीयं वा पटिसारणीयं वा उक्खेपनीयं वा, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो उपज्झायस्स कम्मं न करेय्य, लहुकाय वा परिणामेय्या’’ति, कतं वा पनस्स होति सङ्घेन कम्मं तज्जनीयं वा नियस्सं वा पब्बाजनीयं वा पटिसारणीयं वा उक्खेपनीयं वा, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायो सम्मा वत्तेय्य, लोमं पातेय्य, नेत्थारं वत्तेय्य, सङ्घो तं कम्मं पटिप्पस्सम्भेय्या’’ति, सचे उपज्झायस्स चीवरं धोवितब्बं होति ¶ , सद्धिविहारिकेन धोवनं उस्सुक्ककरणं वा ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायस्स चीवरं धोवियेथा’’ति, सचे उपज्झायस्स चीवरं कातब्बं होति, सद्धिविहारिकेन करणं उस्सुक्ककरणं वा ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायस्स चीवरं करियेथा’’ति, सचे उपज्झायस्स रजनं पचितब्बं होति, सद्धिविहारिकेन पचनं उस्सुक्ककरणं वा ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायस्स रजनं पचियेथा’’ति, सचे उपज्झायस्स चीवरं रजेतब्बं होति, सद्धिविहारिकेन रजनं उस्सुक्ककरणं वा ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायस्स चीवरं रजियेथा’’ति, चीवरं रजन्तेन साधुकं सम्परिवत्तकं सम्परिवत्तकं रजनं, न च अच्छिन्ने थेवे पक्कमनं, उपज्झायं अनापुच्छा न एकच्चस्स पत्तदानं, न एकच्चस्स पत्तपटिग्गहणं, न एकच्चस्स चीवरदानं, न एकच्चस्स चीवरपटिग्गहणं, न एकच्चस्स परिक्खारदानं, न एकच्चस्स परिक्खारपटिग्गहणं, न एकच्चस्स केसच्छेदनं, न एकच्चेन केसानं छेदापनं, न एकच्चस्स परिकम्मकरणं, न एकच्चेन परिकम्मस्स कारापनं, न एकच्चस्स वेय्यावच्चकरणं, न एकच्चेन वेय्यावच्चस्स ¶ कारापनं, न एकच्चस्स पच्छासमणेन गमनं, न एकच्चस्स पच्छासमणस्स आदानं, न एकच्चस्स पिण्डपातस्स नीहरणं, न एकच्चेन पिण्डपातनीहरापनं, न उपज्झायं अनापुच्छा गामप्पवेसनं, न सुसानगमनं, न दिसापक्कमनं, सचे उपज्झायो गिलानो होति, यावजीवं उपट्ठानं, वुट्ठानमस्स आगमनन्ति तेसु कानिचि वत्तानि सविभत्तिकानि, कानिचि अविभत्तिकानि, तेसु अविभत्तिकानं विभागे वुच्चमाने यथावुत्तगणनाय अतिरेकतरानि होन्ति, तं पन विभागं अनामसित्वा पिण्डवसेन गहेत्वा यथा अयं गणना दस्सिताति वेदितब्बा.
२४७६. अकरोन्तस्साति एत्थ ‘‘वत्त’’न्ति सेसो. अनादरवसेनेव वत्तं अकरोन्तस्स भिक्खुनो तेन वत्तभेदेन वत्ताकरणेन सब्बत्थ सत्ततिंसाधिकसतप्पभेदट्ठाने तत्तकंयेव दुक्कटं पकासितन्ति योजना.
उपज्झायाचरियवत्तकथावण्णना.
२४७७. एवं उपज्झायाचरियवत्तानि सङ्खेपेन दस्सेत्वा उपज्झायाचरियेहि सद्धिविहारिकन्तेवासीनं कातब्बवत्तानि दस्सेतुमाह ‘‘उपज्झायस्स वत्तानी’’तिआदि. उपज्झायस्स वत्तानीति उपज्झायेन सद्धिविहारिकस्स युत्तपत्तकाले कत्तब्बत्ता उपज्झायायत्तवत्तानीति ¶ अत्थो. तथा सद्धिविहारिकेति यथा सद्धिविहारिकेन उपज्झायस्स कातब्बानि, तथा उपज्झायेन सद्धिविहारिके कातब्बानि.
उपज्झायाचरियवत्तेसु गामप्पवेसे पच्छासमणेन हुत्वा नातिदूरनच्चासन्नगमनं, न अन्तरन्तरा कथाओपातनं, आपत्तिसामन्ता भणमानस्स निवारणं, पत्तपरियापन्नपटिग्गहणन्ति चत्तारि वत्तानि, न एकच्चस्स पत्तदानादिअनापुच्छादिसापक्कमनावसानानि वीसति पटिक्खेपा चेति एतानि ¶ चतुवीसति वत्तानि ठपेत्वा अवसेसानि तेरसाधिकसतवत्तानि सन्धायाह ‘‘सतं तेरस होन्तेवा’’ति, तेरसाधिकसतवत्तानि होन्तीति अत्थो. आचरियेन अन्तेवासिकेपि च कातब्बवत्तानि तथा तत्तकानेवाति अत्थो.
सद्धिविहारिकन्तेवासिकवत्तकथावण्णना.
२४७८. उपज्झायाचरियेहि सद्धिविहारिकन्तेवासिकानं निस्सयपटिप्पस्सद्धिप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘पक्कन्ते वापी’’तिआदि. पक्कन्ते वापि विब्भन्ते वापि पक्खसङ्कन्ते वापि मते वापि आणत्तिया वापि एवं पञ्चधा उपज्झाया सद्धिविहारिकेन गहितो निस्सयो पटिप्पस्सम्भतीति योजना. पक्कन्तेति तदहु अपच्चागन्तुकामताय दिसं गते. विब्भन्तेति गिहिभावं पत्ते. पक्खसङ्कन्तकेति तित्थियायतनं गते. मतेति कालकते. आणत्तियाति निस्सयपणामनेन.
२४७९-८०. आचरियम्हापि अन्तेवासिकेन गहितनिस्सयस्स भेदनं छधा छप्पकारेन होतीति योजना. कथन्ति आह ‘‘पक्कन्ते चा’’तिआदि. तं उपज्झायतो निस्सयभेदे वुत्तनयमेव. विसेसं पन सयमेव वक्खति ‘‘आणत्तिय’’न्तिआदिना. आणत्तियन्ति एत्थ विसेसत्थजोतको पन-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. उभिन्नम्पि धुरनिक्खेपनेपि चाति आचरियस्स निस्सयपणामने पन उभिन्नं आचरियन्तेवासिकानंयेव अञ्ञमञ्ञनिरालयभावे सति निस्सयभेदो होति, न एकस्साति अत्थो. तमेवत्थं ब्यतिरेकतो दळ्हीकरोति ‘‘एकेकस्सा’’तिआदिना. एकेकस्स वा उभिन्नं वा आलये सति न भिज्जतीति योजना. यथाह –
‘‘आणत्तियं ¶ ¶ पन सचेपि आचरियो मुञ्चितुकामोव हुत्वा निस्सयपणामनाय पणामेति, अन्तेवासिको च ‘किञ्चापि मं आचरियो पणामेति, अथ खो हदयेन मुदुको’ति सालयोव होति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भतियेव. सचेपि आचरियो सालयो, अन्तेवासिको निरालयो ‘न दानि इमं निस्साय वसिस्सामी’ति धुरं निक्खिपति, एवम्पि न पटिप्पस्सम्भति. उभिन्नं सालयभावे पन न पटिप्पस्सम्भतियेव. उभिन्नं धुरनिक्खेपेन पटिप्पस्सम्भती’’ति (महाव. अट्ठ. ८३).
अयं पन विसेसो आचरियाणत्तिया निस्सयभेदेयेव दस्सितो, न उपज्झायाणत्तिया. सारत्थदीपनियं पन ‘‘सचेपि आचरियो मुञ्चितुकामोव हुत्वा निस्सयपणामनाय पणामेतीतिआदि सब्बं उपज्झायस्स आणत्तियम्पि वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं.
२४८१. एवं पञ्च साधारणङ्गानि दस्सेत्वा असाधारणङ्गं दस्सेतुमाह ‘‘उपज्झायसमोधान-गतस्सापि च भिज्जती’’ति. तत्थ समोधानगमनं सरूपतो, पभेदतो च दस्सेतुमाह ‘‘दस्सनं सवनञ्चाति, समोधानं द्विधा मत’’न्ति. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकायं (महाव. अट्ठ. ८३) गहेतब्बो. गन्थवित्थारभीरूनं अनुग्गहाय पन इध न वित्थारितो.
२४८२-३. सभागे दायके असन्ते अद्धिकस्स च गिलानस्स च ‘‘गिलानेन मं उपट्ठहा’’ति याचितस्स गिलानुपट्ठाकस्स च निस्सयं विना वसितुं दोसो नत्थीति योजना ¶ . ‘‘गिलानुपट्ठाकस्सा’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं. इमिना सभागे निस्सयदायके सन्ते एकदिवसम्पि परिहारो न लब्भतीति दीपेति. अत्तनो वने फासुविहारतं जानताति अत्तनो समथविपस्सनापटिलाभस्स वने फासुविहारं जानन्तेनपि. ‘‘सभागे दायके असन्ते’’ति पदच्छेदो. सब्बमेतं विधानं अन्तोवस्सतो अञ्ञस्मिं काले वेदितब्बं. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकाय गहेतब्बो.
निस्सयपटिप्पस्सम्भनकथावण्णना.
२४८४. कुट्ठमस्स ¶ अत्थीति कुट्ठी, तं. ‘‘गण्डि’’न्तिआदीसुपि एसेव नयो. रत्तसेतादिभेदेन येन केनचि कुट्ठेन वेवण्णियं पत्तसरीरन्ति अत्थो. यथाह –
‘‘रत्तकुट्ठं वा होतु काळकुट्ठं वा, यं किञ्चि किटिभदद्दुकच्छुआदिप्पभेदम्पि सब्बं कुट्ठमेवाति वुत्तं. तञ्चे नखपिट्ठिप्पमाणम्पि वड्ढनकपक्खे ठितं होति, न पब्बाजेतब्बो. सचे पन निवासनपारुपनेहि पकतिपटिच्छन्नट्ठाने नखपिट्ठिप्पमाणं अवड्ढनकपक्खे ठितं होति, वट्टति. मुखे, पन हत्थपादपिट्ठेसु वा सचेपि अवड्ढनकपक्खे ठितं नखपिट्ठितो खुद्दकपमाणम्पि न वट्टतियेवाति कुरुन्दियं वुत्तं. तं तिकिच्छापेत्वा पब्बाजेन्तेनापि पकतिवण्णे जातेयेव पब्बाजेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. ८८).
नखपिट्ठिप्पमाणन्ति एत्थ ‘‘कनिट्ठङ्गुलिनखपिट्ठि अधिप्पेता’’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं.
गण्डिन्ति ¶ मेदगण्डादिगण्डभेदवन्तं. यथाह ‘‘मेदगण्डो वा होतु अञ्ञो वा, यो कोचि कोलट्ठिमत्तकोपि चे वड्ढनकपक्खे ठितो गण्डो होति, न पब्बाजेतब्बो’’तिआदि (महाव. अट्ठ. ८८). कोलट्ठीति बदरट्ठि. किलासिन्ति किलासवन्तं. यथाह – ‘‘किलासोति नभिज्जनकं नपग्घरणकं पदुमपुण्डरीकपत्तवण्णं कुट्ठं, येन गुन्नं विय सबलं सरीरं होती’’ति (महाव. अट्ठ. ८८). च-सद्दो सब्बेहि उपयोगवन्तेहि पच्चेकं योजेतब्बो. सोसिन्ति खयरोगवन्तं. यथाह – ‘‘सोसोति सोसब्याधि. तस्मिं सति न पब्बाजेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. ८८). अपमारिकन्ति अपमारवन्तं. यथाह – ‘‘अपमारोति पित्तुम्मारो वा यक्खुम्मारो वा. तत्थ पुब्बवेरिकेन अमनुस्सेन गहितो दुत्तिकिच्छो होति, अप्पमत्तकेपि पन अपमारे सति न पब्बाजेतब्बो’’ति.
राजभटन्ति रञ्ञो भत्तवेतनभटं वा ठानन्तरं पत्तं वा अप्पत्तं वा राजपुरिसं. यथाह – ‘‘अमच्चो वा होतु महामत्तो वा सेवको वा किञ्चि ठानन्तरं पत्तो वा अप्पत्तो वा, यो कोचि रञ्ञो भत्तवेतनभटो. सब्बो ‘राजभटो’ति सङ्ख्यं गच्छती’’ति. चोरन्ति मनुस्सेहि अप्पमादनं गामघातपन्थघातादिकम्मेन पाकटं चोरञ्च. लिखितकन्ति यं कञ्चि चोरिकं वा अञ्ञं वा गरुं राजापराधं कत्वा पलातं, राजा च नं पण्णे वा पोत्थके वा ‘‘इत्थन्नामो ¶ यत्थ दिस्सति, तत्थ गहेत्वा मारेतब्बो’’ति वा ‘‘हत्थपादादीनिस्स छिन्दितब्बानी’’ति वा ‘‘एत्तकं नाम दण्डं हरापेतब्बो’’ति वा लिखापेति, एवरूपं लिखितकं.
‘‘कारभेदक’’न्ति गाथाबन्धवसेन रस्सो कतो. कारभेदकन्ति दातब्बकरस्स वा कतचोरकम्मस्स वा कारणा ¶ काराघरे पक्खित्तो वा निगळबन्धनादीहि बद्धो वा, ततो सो मुच्चित्वा पलायति, एवरूपं काराभेदकञ्च. यथाह – ‘‘कारा वुच्चति बन्धनागारं, इध पन अन्दुबन्धनं वा होतु सङ्खलिकबन्धनं वा रज्जुबन्धनं वा गामबन्धनं वा निगमबन्धनं वा नगरबन्धनं वा पुरिसगुत्ति वा जनपदबन्धनं वा दीपबन्धनं वा, यो एतेसु यं किञ्चि बन्धनं छिन्दित्वा भिन्दित्वा मुञ्चित्वा विवरित्वा वा पस्समानानं वा अपस्समानानं वा पलायति, सो ‘काराभेदको’ति सङ्ख्यं गच्छती’’ति (महाव. अट्ठ. ९२).
२४८५. कसाहतन्ति इणं गहेत्वा दातुं असमत्थत्ता ‘‘अयमेव ते दण्डो होतू’’ति कसादिना दिन्नप्पहारं अवूपसन्तवणं. यथाह –
‘‘यो वचनपेसनादीनि अकरोन्तो हञ्ञति, न सो कतदण्डकम्मो. यो पन केणिया वा अञ्ञथा वा किञ्चि गहेत्वा खादित्वा पुन दातुं असक्कोन्तो ‘अयमेव ते दण्डो होतू’ति कसाहि हञ्ञति, अयं कसाहतो कतदण्डकम्मो. यो च कसाहि वा हतो होतु अद्धदण्डकादीनं वा अञ्ञतरेन, याव अल्लवणो होति, ताव न पब्बाजेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. ९४).
लक्खणाहतन्ति एकंसं कत्वा पारुतेन उत्तरासङ्गेन अप्पटिच्छादनीयट्ठाने तत्तेन लोहेन आहतं असच्छविभूतलक्खणेन समन्नागतं. यथाह –
‘‘यस्स पन नलाटे वा उरादीसु वा तत्तेन लोहेन लक्खणं आहतं होति, सो सचे भुजिस्सो, याव अल्लवणो होति, ताव न पब्बाजेतब्बो. सचेपिस्स वणा रुळ्हा होन्ति छविया ¶ समपरिच्छेदा, लक्खणं पन पञ्ञायति, तिमण्डलं निवत्थस्स उत्तरासङ्गे ¶ कते पटिच्छन्नोकासे चे होति, पब्बाजेतुं वट्टति. अप्पटिच्छन्नोकासे चे, न वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. ९५).
इणायिकञ्चाति मातापितुपितामहादीहि वा अत्तना वा गहितइणं. यथाह –
‘‘इणायिको नाम यस्स पितिपितामहेहि वा इणं गहितं होति, सयं वा इणं गहितं होति, यं वा आठपेत्वा मातापितूहि किञ्चि गहितं होति, सो तं इणं परेसं धारेतीति इणायिको. यं पन अञ्ञे ञातका आठपेत्वा किञ्चि गण्हन्ति, सो न इणायिको. न हि ते तं आठपेतुं इस्सरा. तस्मा तं पब्बाजेतुं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. ९६).
दासन्ति अन्तोजातो, धनक्कीतो, करमरानीतो, सयं वा दासब्यं उपगतोति चतुन्नं दासानं अञ्ञतरं. दासविनिच्छयो पनेत्थ समन्तपासादिकाय (महाव. अट्ठ. ९७) वित्थारतो गहेतब्बो. पब्बाजेन्तस्स दुक्कटन्ति ‘‘कुट्ठि’’न्तिआदीहि उपयोगवन्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं.
२४८६. हत्थच्छिन्नन्ति हत्थतले वा मणिबन्धे वा कप्परे वा यत्थ कत्थचि छिन्नहत्थं. अट्ठच्छिन्नन्ति यथा नखं न पञ्ञायति, एवं चतूसु अङ्गुट्ठकेसु अञ्ञतरं वा सब्बे वा यस्स छिन्ना होन्ति, एवरूपं. पादच्छिन्नन्ति यस्स अग्गपादेसु वा गोप्फकेसु वा जङ्घाय वा यत्थ कत्थचि एको वा द्वे वा पादा छिन्ना होन्ति. हत्थपादछिन्नस्सापि पाळियं (महाव. ११९) आगतत्ता सोपि इध वत्तब्बो, यथावुत्तनयेनेव तस्स दुक्कटवत्थुता पञ्ञायतीति न वुत्तोति दट्ठब्बं.
कण्णनासङ्गुलिच्छिन्नन्ति ¶ एत्थ ‘‘कण्णच्छिन्नं नासच्छिन्नं कण्णनासच्छिन्नं अङ्गुलिच्छिन्न’’न्ति योजना. कण्णच्छिन्नन्ति यस्स कण्णमूले वा कण्णसक्खलिकाय वा एको वा द्वे वा कण्णा छिन्ना होन्ति. यस्स पन कण्णावट्टे छिन्ना होन्ति, सक्का च होन्ति सङ्घाटेतुं, सो कण्णं सङ्घाटेत्वा पब्बाजेतब्बो. नासच्छिन्नन्ति यस्स अजपदके वा अग्गे वा एकपुटे वा यत्थ कत्थचि नासा छिन्ना होति. यस्स पन नासिका सक्का होति सन्धेतुं, सो ¶ तं फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो. कण्णनासच्छिन्नन्ति तदुभयच्छिन्नं. अङ्गुलिच्छिन्नन्ति यस्स नखसेसं अदस्सेत्वा एका वा बहू वा अङ्गुलियो छिन्ना होन्ति. यस्स पन सुत्ततन्तुमत्तम्पि नखसेसं पञ्ञायति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. कण्डरच्छिन्नमेव चाति यस्स कण्डरनामका महान्हारू पुरतो वा पच्छतो वा छिन्ना होन्ति, येसु एकस्सापि छिन्नत्ता अग्गपादेन वा चङ्कमति, मूलेन वा चङ्कमति, न वा पादं पतिट्ठापेतुं सक्कोति.
२४८७. काणन्ति पसन्नन्धो वा होतु पुप्फादीहि वा उपहतपसादो, यो द्वीहि वा एकेन वा अक्खिना न पस्सति, तं काणं. कुणिन्ति हत्थकुणी वा पादकुणी वा अङ्गुलिकुणी वा, यस्स एतेसु हत्थादीसु यं किञ्चि वङ्कं पञ्ञायति, सो कुणी. खुज्जञ्चाति यो उरस्स वा पिट्ठिया वा पस्सस्स वा निक्खन्तत्ता खुज्जसरीरो, तं खुज्जं. यस्स पन किञ्चि किञ्चि अङ्गपच्चङ्गं ईसकं वङ्कं, तं पब्बाजेतुं वट्टति. महापुरिसो एव हि ब्रह्मुजुगत्तो, अवसेसो सत्तो अखुज्जो नाम नत्थि.
वामनन्ति यो जङ्घवामनो वा कटिवामनो वा उभयवामनो वा, तं. तत्थ जङ्घवामनस्स कटितो पट्ठाय हेट्ठिमकायो ¶ रस्सो होति, उपरिमकायो परिपुण्णो. कटिवामनस्स कटितो पट्ठाय उपरिमकायो रस्सो होति, हेट्ठिमकायो परिपुण्णो होति. उभयवामनस्स उभोपि काया रस्सा होन्ति. येसं कायरस्सत्ता भूतानं विय परिवटुमो महाकुच्छिघटसदिसो अत्तभावो होति. तं तिविधम्पि पब्बाजेतुं न वट्टति.
फणहत्थकन्ति यस्स वग्गुलिपक्खका विय अङ्गुलियो सम्बद्धा होन्ति, तं. एतं पब्बाजेतुकामेन अङ्गुलन्तरिकायो फालेत्वा सब्बं अन्तरचम्मं अपनेत्वा फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो. यस्सापि छ अङ्गुलियो होन्ति, तं पब्बाजेतुकामेन अधिकं अङ्गुलिं छिन्दित्वा फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो.
खञ्जन्ति यो नतजाणुको वा भिन्नजङ्घो वा मज्झे संकुटितपादत्ता कुण्डपादको वा पिट्ठिपादमज्झेन चङ्कमन्तो अग्गे संकुटितपादत्ता कुण्डपादको वा पिट्ठिपादग्गेन चङ्कमन्तो अग्गपादेनेव चङ्कमनखञ्जो वा पण्हिकाय चङ्कमनखञ्जो वा पादस्स बाहिरन्तेन चङ्कमनखञ्जो वा पादस्स अब्भन्तरन्तेन चङ्कमनखञ्जो वा गोप्फकानं उपरि भग्गत्ता सकलेन ¶ पिट्ठिपादेन चङ्कमनखञ्जो वा, तं पब्बाजेतुं न वट्टति. एत्थ नतजाणुकोति अन्तोपविट्ठआनतपादो. पक्खहतन्ति यस्स एको हत्थो वा पादो वा अड्ढसरीरं वा सुखं न वहति.
सीपदिन्ति भारपादं. यस्स पादो थूलो होति सञ्जातपीळको खरो, सो न पब्बाजेतब्बो. यस्स पन न ताव खरभावं गण्हाति, सक्का होति उपनाहं बन्धित्वा उदकआवाटे पवेसेत्वा उदकवालिकाय पूरेत्वा ¶ यथा सिरा पञ्ञायन्ति, जङ्घा च तेलनाळिका विय होन्ति, एवं मिलापेतुं सक्का, तस्स पादं ईदिसं कत्वा तं पब्बाजेतुं वट्टति. सचे पुन वड्ढति, उपसम्पादेन्तेनापि तथा कत्वाव उपसम्पादेतब्बो. पापरोगिनन्ति यो अरिसभगन्दरपित्तसेम्हकाससोसादीसु येन केनचि रोगेन निच्चातुरो अतेकिच्छरोगो जेगुच्छो अमनापो, तं.
२४८८. जराय दुब्बलन्ति यो जिण्णभावेन दुब्बलो अत्तनो चीवररजनादिकम्मम्पि कातुं असमत्थो, तं. यो पन महल्लकोपि बलवा होति अत्तानं पटिजग्गितुं सक्कोति, सो पब्बाजेतब्बो. अन्धन्ति जच्चन्धं. पधिरञ्चेवाति यो सब्बेन सब्बं न सुणाति, तं. यो पन महासद्दं सुणाति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. मम्मनन्ति यस्स वचीभेदो वत्तति, सरणगमनं परिपुण्णं भासितुं न सक्कोति, तादिसं मम्मनम्पि पब्बाजेतुं न वट्टति. यो पन सरणगमनमत्तं परिपुण्णं भासितुं सक्कोति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. अथ वा मम्मनन्ति खलितवचनं, यो एकमेव अक्खरं चतुपञ्चक्खत्तुं वदति, तस्सेतमधिवचनं. पीठसप्पिन्ति छिन्निरियापथं. मूगन्ति यस्स वचीभेदो नप्पवत्तति.
२४८९. अत्तनो विरूपभावेन परिसं दूसेन्तेन परिसदूसके (महाव. अट्ठ. ११९) दस्सेतुमाह ‘‘अतिदीघो’’तिआदि. अतिदीघोति अञ्ञेसं सीसप्पमाणनाभिप्पदेसो. अतिरस्सोति वुत्तप्पकारो उभयवामनो विय अतिरस्सो. अतिकाळो वाति झापितखेत्ते खाणुको विय अतिकाळवण्णो. मट्ठतम्बलोहनिदस्सनो अच्चोदातोपि वाति सम्बन्धो, दधितक्कादीहि मज्जितमट्ठतम्बलोहवण्णो अतीव ओदातसरीरोति अत्थो.
२४९०. अतिथूलो ¶ वाति भारियमंसो महोदरो महाभूतसदिसो. अतिकिसोति मन्दमंसलोहितो ¶ अट्ठिसिराचम्मसरीरो विय. अतिमहासीसो वाति योजना. अतिमहासीसो वाति पच्छिं सीसे कत्वा ठितो विय. ‘‘अतिखुद्दकसीसेन असहितेना’’ति पदच्छेदो. असहितेनाति सरीरस्स अननुरूपेन. ‘‘अतिखुद्दकसीसेना’’ति एतस्स विसेसनं. असहितेन अतिखुद्दकसीसेन समन्नागतोति योजना. यथाह – ‘‘अतिखुद्दकसीसो वा सरीरस्स अननुरूपेन अतिखुद्दकेन सीसेन समन्नागतो’’ति.
२४९१. कुटकुटकसीसोति तालफलपिण्डिसदिसेन सीसेन समन्नागतो. सिखरसीसकोति उद्धं अनुपुब्बतनुकेन सीसेन समन्नागतो, मत्थकतो संकुटिको मूलतो वित्थतो हुत्वा ठितपब्बतसिखरसदिससीसोति अत्थो. वेळुनाळिसमानेनाति महावेळुपब्बसदिसेन. सीसेनाति दीघसीसेन. यथाह – ‘‘नाळिसीसो वा महावेळुपब्बसदिसेन सीसेन समन्नागतो’’ति (महाव. अट्ठ. ११९).
२४९२. कप्पसीसोपीति मज्झे दिस्समानआवाटेन हत्थिकुम्भसदिसेन द्विधाभूतसीसेन समन्नागतो. पब्भारसीसो वाति चतूसु पस्सेसु येन केनचि पस्सेन ओणतेन सीसेन समन्नागतो. वणसीसकोति वणेहि समन्नागतसीसो. कण्णिककेसो वाति पाणकेहि खायितकेदारे सस्ससदिसेहि तहिं तहिं उट्ठितेहि केसेहि समन्नागतो. थूलकेसोपि वाति तालहीरसदिसेहि केसेहि समन्नागतो.
२४९३. पूतिसीसोति ¶ दुग्गन्धसीसो. निल्लोमसीसो वाति लोमरहितसीसो. जातिपण्डरकेसकोति जातिफलितेहि पण्डरकेसो वा. जातिया तम्बकेसो वाति आदित्तेहि विय तम्बवण्णेहि केसेहि समन्नागतो. आवट्टसीसकोति गुन्नं सरीरे आवट्टसदिसेहि उद्धग्गेहि केसावट्टेहि समन्नागतो.
२४९४. सीसलोमेकबद्धेहि भमुकेहि युतोपीति सीसलोमेहि सद्धिं एकाबद्धलोमेहि भमुकेहि समन्नागतो. सम्बद्धभमुको वाति एकाबद्धउभयभमुको, मज्झे सञ्जातलोमेहि भमुकेहि समन्नागतोति अत्थो. निल्लोमभमुकोपि वाति भमुलोमरहितो. निल्लोमभमुकोपि वाति पि-सद्देन अवुत्तसमुच्चयत्थेन मक्कटभमुको सङ्गहितो.
२४९५. महन्तखुद्दनेत्तो ¶ वाति एत्थ नेत्त-सद्दो महन्तखुद्द-सद्देहि पच्चेकं योजेतब्बो, महन्तनेत्तो वा खुद्दकनेत्तो वाति अत्थो. महन्तनेत्तो वाति अतिमहन्तेहि नेत्तेहि समन्नागतो. खुद्दकनेत्तो वाति महिंसचम्मे वासिकोणेन पहरित्वा कतछिद्दसदिसेहि अतिखुद्दकक्खीहि समन्नागतो. विसमलोचनोति एकेन महन्तेन, एकेन खुद्दकेन अक्खिना समन्नागतो. केकरो वापीति तिरियं पस्सन्तो. एत्थ अपि-सद्देन निक्खन्तक्खिं सम्पिण्डेति, यस्स कक्कटकस्सेव अक्खितारका निक्खन्ता होन्ति. गम्भीरनेत्तोति यस्स गम्भीरे उदपाने उदकतारका विय अक्खितारका पञ्ञायन्ति. एत्थ च उदकतारका नाम उदकपुब्बुळं. अक्खितारकाति अक्खिगेण्डका. विसमचक्कलोति एकेन उद्धं, एकेन अधोति एवं विसमजातेहि अक्खिचक्केहि समन्नागतो.
२४९६. जतुकण्णो ¶ वाति अतिखुद्दिकाहि कण्णसक्खलीहि समन्नागतो. मूसिककण्णो वाति मूसिकानं कण्णसदिसेहि कण्णेहि समन्नागतो. हत्थिकण्णोपि वाति अननुरूपाहि महन्ताहि हत्थिकण्णसदिसाहि कण्णसक्खलीहि समन्नागतो. छिद्दमत्तककण्णो वाति यस्स विना कण्णसक्खलीहि कण्णच्छिद्दमेव होति. अविद्धकण्णकोति कण्णबन्धत्थाय अविद्धेन कण्णेन समन्नागतो.
२४९७. टङ्कितकण्णो वाति गोभत्तनाळिकाय अग्गसदिसेहि कण्णेहि समन्नागतो, गोहनुकोटिसण्ठानेहि कण्णेहि समन्नागतोति अत्थो. पूतिकण्णोपि वाति सदा पग्घरितपुब्बेन कण्णेन समन्नागतो. पूतिकण्णोपीति अपि-सद्देन कण्णभगन्दरिको गहितो. कण्णभगन्दरिकोति निच्चपूतिना कण्णेन समन्नागतो. अविद्धकण्णो परिसदूसको वुत्तो, कथं योनकजातीनं पब्बज्जाति आह ‘‘योनकादिप्पभेदोपि, नायं परिसदूसको’’ति, कण्णावेधनं योनकानं सभावो, अयं योनकादिप्पभेदो परिसदूसको न होतीति वुत्तं होति.
२४९८. अतिपिङ्गलनेत्तोति ¶ अतिसयेन पिङ्गलेहि नेत्तेहि समन्नागतो. मधुपिङ्गलं पन पब्बाजेतुं वट्टति. निप्पखुमक्खि वाति अक्खिदलरोमेहि विरहितअक्खिको. पखुम-सद्दो हि लोके अक्खिदलरोमेसु निरुळ्हो. अस्सुपग्घरनेत्तो वाति पग्घरणस्सूहि नेत्तेहि समन्नागतो. पक्कपुप्फितलोचनोति पक्कलोचनो पुप्फितलोचनोति योजना. परिपक्कनेत्तो सञ्जातपुप्फनेत्तोति अत्थो.
२४९९. महानासोति सरीरस्स अननुरूपाय महतिया नासाय समन्नागतो. अतिखुद्दकनासिकोति तथा ¶ अतिखुद्दिकाय नासाय समन्नागतो. चिपिटनासो वाति चिपिटाय अन्तो पविट्ठाय विय अल्लिनासाय समन्नागतो. चिपिटनासो वाति अवुत्तविकप्पत्थेन वा-सद्देन दीघनासिको सङ्गय्हति. सो च सुकतुण्डसदिसाय जिव्हाय लेहितुं सक्कुणेय्याय नासिकाय समन्नागतो. कुटिलनासिकोति मुखमज्झे अप्पतिट्ठहित्वा एकपस्से ठितनासिको.
२५००. निच्चविस्सवनासो वाति निच्चपग्घरितसिङ्घाणिकनासो वा. महामुखोति यस्स पटङ्गमण्डुकस्सेव मुखनिमित्तंयेव महन्तं होति, मुखं पन लाबुसदिसं अतिखुद्दकं. पटङ्गमण्डुको नाम महामुखमण्डुको. वङ्कभिन्नमुखो वापीति एत्थ ‘‘वङ्कमुखो वा भिन्नमुखो वापी’’ति योजना. वङ्कमुखोति भमुकस्स, नलातस्स वा एकपस्से निन्नताय वङ्कमुखो. भिन्नमुखो वाति मक्कटस्सेव भिन्नमुखो. महाओट्ठोपि वाति उक्खलिमुखवट्टिसदिसेहि ओट्ठेहि समन्नागतो.
२५०१. तनुकओट्ठो वाति भेरिचम्मसदिसेहि दन्ते पिदहितुं असमत्थेहि ओट्ठेहि समन्नागतो. भेरिचम्मसदिसेहीति भेरिमुखचम्मसदिसेहि. तनुकओट्ठो वाति एत्थ वा-सद्देन महाधरोट्ठो वा तनुकउत्तरोट्ठो वा तनुकअधरोट्ठो वाति तयो विकप्पा सङ्गहिता. विपुलुत्तरओट्ठकोति महाउत्तरोट्ठो. ओट्ठछिन्नोति यस्स एको वा द्वे वा ओट्ठा छिन्ना होन्ति. उप्पक्कमुखोति पक्कमुखो. एळमुखोपि वाति निच्चपग्घरणमुखो.
२५०२-३. सङ्खतुण्डोपीति बहि सेतेहि अन्तो अतिरत्तेहि ओट्ठेहि समन्नागतो. दुग्गन्धमुखोति दुग्गन्धकुणपमुखो. महादन्तोपीति अट्ठकदन्तसदिसेहि समन्नागतो ¶ . अच्चन्तन्ति अतिसयेन. ‘‘हेट्ठा उपरितो वापि, बहि निक्खन्तदन्तको’’ति इदं ‘‘असुरदन्तको’’ति एतस्स अत्थपदं. असुरोति दानवो. ‘‘सिप्पिदन्तो वा ओट्ठदन्तो वा’’ति गण्ठिपदे लिखितो. यस्स पन सक्का होन्ति ओट्ठेहि पिदहितुं, कथेन्तस्सेव पञ्ञायति, नो अकथेन्तस्स, तं पब्बाजेतुं वट्टति. अदन्तोति दन्तरहितो. पूतिदन्तोति पूतिभूतेहि दन्तेहि समन्नागतो.
२५०४. ‘‘अतिखुद्दकदन्तको’’ति इमस्स ‘‘यस्सा’’तिआदि अपवादो. यस्स दन्तन्तरे काळकदन्तसन्निभो ¶ कलन्दकदन्तसदिसो दन्तो सुखुमोव ठितो चे, तं तु पब्बाजेतुं वट्टतीति योजना. पब्बाजेतुम्पीति एत्थ पि-सद्दो तु-सद्दत्थो.
२५०५. यो पोसोति सम्बन्धो. महाहनुकोति गोहनुसदिसेन हनुना समन्नागतो. ‘‘रस्सेन हनुना युतो’’ति इदं ‘‘चिपिटहनुको वा’’ति इमस्स अत्थपदं. यथाह – ‘‘चिपिटहनुको वा अन्तोपविट्ठेन विय अतिरस्सेन हनुकेन समन्नागतो’’ति (महाव. अट्ठ. ११९). चिपिटहनुको वापीति एत्थ पि-सद्देन ‘‘भिन्नहनुको वा वङ्कहनुको वा’’ति विकप्पद्वयं सङ्गण्हाति.
२५०६. निम्मस्सुदाठिको वापीति भिक्खुनिसदिसमुखो. अतिदीघगलोपि वाति बकगलसदिसेन गलेन समन्नागतो. अतिरस्सगलोपि वाति अन्तोपविट्ठेन विय गलेन समन्नागतो. भिन्नगलो वा गण्डगलोपि वाति योजना, भिन्नगलट्ठिको वा गण्डेन समन्नागतगलोपि वाति अत्थो.
२५०७. भट्ठंसकूटो ¶ वाति मातुगामस्स विय भट्ठेन अंसकूटेन समन्नागतो. भिन्नपिट्ठि वा भिन्नउरोपि वाति योजना, सुदीघहत्थो वा सुरस्सहत्थो वाति योजना, अतिदीघहत्थो वा अतिरस्सहत्थो वाति अत्थो. वा-सद्देन अहत्थएकहत्थानं गहणं. कच्छुसमायुतो वा कण्डुसमायुतो वाति योजना. वा-सद्देन ‘‘दद्दुगत्तो वा गोधागत्तो वा’’ति इमे द्वे सङ्गण्हाति. तत्थ गोधागत्तो वाति यस्स गोधाय विय गत्ततो चुण्णानि पतन्ति.
२५०८. महानिसदमंसोति इमस्स अत्थपदं ‘‘उद्धनग्गुपमायुतो’’ति. यथाह – ‘‘महाआनिसदो वा उद्धनकूटसदिसेहि आनिसदमंसेहि अच्चुग्गतेहि समन्नागतो’’ति (महाव. अट्ठ. ११९). महानिसदमंसो वाति एत्थ वा-सद्देन भट्ठकटिको सङ्गहितो. वातण्डिकोति अण्डकोसेसु वुद्धिरोगेन समन्नागतो. महाऊरूति सरीरस्स अननुरूपेहि महन्तेहि सत्तीहि समन्नागतो. सङ्घट्टनकजाणुकोति अञ्ञमञ्ञं सङ्घट्टेहि जाणूहि समन्नागतो.
२५०९. भिन्नजाणूति यस्स एको वा द्वे वा जाणू भिन्ना होन्ति. महाजाणूति महन्तेन ¶ जाणुना समन्नागतो. दीघजङ्घोति यट्ठिसदिसजङ्घो. विकटो वाति तिरियं गमनपादेहि समन्नागतो, यस्स चङ्कमतो जाणुका बहि निग्गच्छन्ति. पण्हो वाति पच्छतो परिवत्तपादेहि समन्नागतो, यस्स चङ्कमतो जाणुका अन्तो पविसन्ति. ‘‘पन्तो’’ति च ‘‘सण्हो’’ति च एतस्सेव वेवचनानि. उब्बद्धपिण्डिकोति हेट्ठा ओरुळ्हाहि वा उपरि आरुळ्हाहि वा महतीहि जङ्घपिण्डिकाहि समन्नागतो.
२५१०. यट्ठिजङ्घोति ¶ यट्ठिसदिसाय जङ्घाय समन्नागतो. महाजङ्घोति सरीरस्स अननुरूपाय महतिया जङ्घाय समन्नागतो. महापादोपि वाति सरीरस्स अननुरूपेहि महन्तेहि पादेहि समन्नागतो. अपि-सद्देन थूलजङ्घपिण्डिको सङ्गहितो, भत्तपुटसदिसाय थूलाय जङ्घपिण्डिया समन्नागतोति अत्थो. पिट्ठिकपादो वाति पादवेमज्झतो उट्ठितजङ्घो. महापण्हिपि वाति अननुरूपेहि अतिमहन्तेहि पण्हीहि समन्नागतो.
२५११. वङ्कपादोति अन्तो वा बहि वा परिवत्तपादवसेन दुविधो वङ्कपादो. गण्ठिकङ्गुलिकोति सिङ्गिवेरफणसदिसाहि अङ्गुलीहि समन्नागतो. ‘‘अन्धनखो वापी’’ति एतस्स अत्थपदं ‘‘काळपूतिनखोपि चा’’ति. यथाह – ‘‘अन्धनखो वा काळवण्णेहि पूतिनखेहि समन्नागतो’’ति (महाव. अट्ठ. ११९).
२५१२. इच्चेवन्ति यथावुत्तवचनीयनिदस्सनत्थोयं निपातसमुदायो. अङ्गवेकल्लताय बहुविधत्ता अनवसेसं वेकल्लप्पकारं सङ्गण्हितुमाह ‘‘इच्चेवमादिक’’न्ति.
परिसदूसककथावण्णना.
२५१४. पत्तचीवरन्ति एत्थ ‘‘सामणेरस्सा’’ति अधिकारतो लब्भति. अन्तो निक्खिपतोति ओवरकादीनं अन्तो निक्खिपन्तस्स. सब्बपयोगेसूति पत्तचीवरस्स आमसनादिसब्बपयोगेसु.
२५१५-६. दण्डकम्मं कत्वाति दण्डकम्मं योजेत्वा. दण्डेन्ति विनेन्ति एतेनाति दण्डो, सोयेव कत्तब्बत्ता कम्मन्ति ¶ दण्डकम्मं, आवरणादि. अनाचारस्स दुब्बचसामणेरस्स केवलं ¶ हितकामेन भिक्खुना दण्डकम्मं कत्वा दण्डकम्मं योजेत्वा यागुं वा भत्तं वा वा-सद्देन पत्तं वा चीवरं वा दस्सेत्वा ‘‘दण्डकम्मे आहटे त्वं इदं लच्छसि’’ इति भासितुं वट्टतीति योजना. किराति पदपूरणत्थे निपातो.
२५१७. धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि ठपितदण्डकम्मं दस्सेतुमाह ‘‘अपराधानुरूपेना’’तिआदि. तं अपराधानुरूपदण्डकम्मं नाम वालिकासलिलादीनं आहरापनमेवाति योजेतब्बं. आदि-सद्देन दारुआदीनं आहरापनं गण्हाति. तञ्च खो ‘‘ओरमिस्सती’’ति अनुकम्पाय, न ‘‘नस्सिस्सति विब्भमिस्सती’’तिआदिनयप्पवत्तेन पापज्झासयेन.
२५१८-९. अकत्तब्बं दण्डकम्मं दस्सेतुमाह ‘‘सीसे वा’’तिआदि. सीसे वाति एत्थ ‘‘सामणेरस्सा’’ति अधिकारतो लब्भति. पासाणादीनीति एत्थ आदि-सद्देन इट्ठकादीनं गहणं. सामणेरं उण्हे पासाणे निपज्जापेतुं वा उण्हाय भूमिया निपज्जापेतुं वा उदकं पवेसेतुं वा भिक्खुनो न वट्टतीति योजना.
भगवता अनुञ्ञातदण्डकम्मं दस्सेतुमाह ‘‘इधा’’तिआदि. इधाति इमस्मिं दण्डकम्माधिकारे. आवरणमत्तन्ति ‘‘मा इध पाविसी’’ति निवारणमत्तं. पकासितन्ति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यत्थ वा वसति, यत्थ वा पटिक्कमति, तत्थ आवरणं कातु’’न्ति (महाव. १०७) भासितं.
‘‘यत्थ वा वसति, यत्थ वा पटिक्कमतीति यत्थ वसति वा पविसति वा, उभयेनापि अत्तनो परिवेणञ्च वस्सग्गेन पत्तसेनासनञ्च वुत्त’’न्ति (महाव. अट्ठ. १०७) अट्ठकथाय वुत्तत्ता याव योजितं ¶ दण्डकम्मं करोन्ति, ताव अत्तनो पुग्गलिकपरिवेणं वा वस्सग्गेन पत्तसेनासनं वा पविसितुं अदत्वा निवारणं आवरणं नाम. अट्ठकथायं ‘‘अत्तनो’’ति वचनं ये आवरणं करोन्ति, ते आचरियुपज्झाये सन्धाय वुत्तन्ति विञ्ञायति. केचि पनेत्थ ‘‘अत्तनो’’ति इदं यस्स आवरणं करोन्ति, तं सन्धाय वुत्तन्ति गहेत्वा तत्थ विनिच्छयं वदन्ति. केचि उभयथापि अत्थं गहेत्वा उभयत्थापि आवरणं कातब्बन्ति वदन्ति. वीमंसित्वा यमेत्थ युत्ततरं, तं गहेतब्बं.
निवारणकथावण्णना.
२५२०. पक्खो ¶ च ओपक्कमिको च आसित्तो चाति विग्गहो. एत्थ च ‘‘अनुपोसथे उपोसथं करोती’’तिआदीसु यथा उपोसथदिने कत्तब्बकम्मं ‘‘उपोसथो’’ति वुच्चति, तथा मासस्स पक्खे पण्डकभावमापज्जन्तो ‘‘पक्खो’’ति वुत्तो. अथ वा पक्खपण्डको पक्खो उत्तरपदलोपेन यथा ‘‘भीमसेनो भीमो’’ति. इदञ्च पापानुभावेन कण्हपक्खेयेव पण्डकभावमापज्जन्तस्स अधिवचनं. यथाह ‘‘अकुसलविपाकानुभावेन काळपक्खे काळपक्खे पण्डको होति, जुण्हपक्खे पनस्स परिळाहो वूपसम्मति, अयं पक्खपण्डको’’ति (महाव. अट्ठ. १०९).
यस्स उपक्कमेन बीजानि अपनीतानि, अयं ओपक्कमिकपण्डको. यस्स परेसं अङ्गजातं मुखेन गहेत्वा असुचिना आसित्तस्स परिळाहो वूपसम्मति, अयं आसित्तपण्डको. उसूयकोति यस्स परेसं अज्झाचारं पस्सतो उसूयाय उप्पन्नाय परिळाहो वूपसम्मति, अयं उसूयपण्डको. यो पटिसन्धियंयेव अभावको उप्पन्नो, अयं नपुंसकपण्डको.
२५२१. तेसूति ¶ तेसु पञ्चसु पण्डकेसु. ‘‘पक्खपण्डकस्स यस्मिंपक्खे पण्डको होति, तस्मिंयेवस्स पक्खे पब्बज्जा वारिता’’ति (महाव. अट्ठ. १०९) कुरुन्दियं वुत्तत्ता ‘‘तिण्णं निवारिता’’ति इदं तस्स पण्डकस्स पण्डकपक्खं सन्धाय वुत्तन्ति गहेतब्बं.
२५२२. ‘‘नासेतब्बो’’ति इदं लिङ्गनासनं सन्धाय वुत्तं. यथाह ‘‘सोपि लिङ्गनासनेनेव नासेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. १०९). एस नयो उपरिपि ईदिसेसु ठानेसु.
पण्डककथावण्णना.
२५२३. थेनेतीति थेनो, लिङ्गस्स पब्बजितवेसस्स थेनो लिङ्गथेनो. संवासस्स भिक्खुवस्सगणनादिकस्स थेनो संवासथेनो. तदुभयस्स चाति तस्स लिङ्गस्स, संवासस्स च उभयस्स थेनोति सम्बन्धो. एस तिविधोपि थेय्यसंवासको नाम पवुच्चतीति योजना.
२५२४-६. तत्थ तेसु तीसु थेय्यसंवासकेसु यो सयमेव पब्बजित्वा भिक्खुवस्सानि न गण्हति, यथावुड्ढं वन्दनम्पि नेव गण्हति, अपि-सद्देन आसनेन नेव पटिबाहति उपोसथपवारणादीसु ¶ नेव सन्दिस्सतीति सङ्गण्हनतो तदुभयम्पि न करोति, अयं लिङ्गमत्तस्स पब्बजितवेसमत्तस्स थेनतो चोरिकाय गहणतो लिङ्गत्थेनो सियाति योजना.
यो च पब्बजितो हुत्वा भिक्खुवस्सानि गण्हति, सो यथावुड्ढवन्दनादिकं संवासं सादियन्तोव संवासत्थेनको मतोति योजना. यथाह – ‘‘भिक्खुवस्सगणनादिको हि सब्बोपि किरियभेदो इमस्मिं अत्थे ‘संवासो’ति वेदितब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. ११०).
वुत्तनयोयेवाति ¶ उभिन्नं पच्चेकं वुत्तलक्खणमेव एतस्स लक्खणन्ति कत्वा वुत्तं. अयं तिविधोपि थेय्यसंवासको अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो, पुन पब्बज्जं याचन्तोपि न पब्बाजेतब्बो. ब्यतिरेकमुखेन थेय्यसंवासलक्खणं नियमेतुं अट्ठकथाय (महाव. अट्ठ. ११०) वुत्तगाथाद्वयं उदाहरन्तो आह ‘‘यथाह चा’’ति. यथा अट्ठकथाचरियो राजदुब्भिक्खादिगाथाद्वयमाह, तथायमत्थो ब्यतिरेकतो वेदितब्बोति अधिप्पायो.
२५२७-८. राजदुब्भिक्खकन्तार-रोगवेरिभयेहि वाति एत्थ भय-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो ‘‘राजभयेन दुब्भिक्खभयेना’’तिआदिना. चीवराहरणत्थं वाति अत्तना परिच्चत्तचीवरं पुन विहारं आहरणत्थाय. इध इमस्मिं सासने. संवासं नाधिवासेति, याव सो सुद्धमानसोति राजभयादीहि गहितलिङ्गताय सो सुद्धमानसो याव संवासं नाधिवासेतीति अत्थो.
यो हि राजभयादीहि विना केवलं भिक्खू वञ्चेत्वा तेहि सद्धिं वसितुकामताय लिङ्गं गण्हाति, सो असुद्धचित्तताय लिङ्गग्गहणेनेव थेय्यसंवासको नाम होति. अयं पन तादिसेन असुद्धचित्तेन भिक्खू वञ्चेतुकामताय अभावतो याव संवासं नाधिवासेति, ताव थेय्यसंवासको नाम न होति. तेनेव ‘‘राजभयादीहि गहितलिङ्गानं ‘गिही मं समणोति जानन्तू’ति वञ्चनाचित्ते सतिपि भिक्खूनं वञ्चेतुकामताय अभावा दोसो न जातो’’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं.
केचि ¶ पन ‘‘वूपसन्तभयता इध सुद्धचित्तता’’ति वदन्ति, एवञ्च सति सो वूपसन्तभयो याव संवासं नाधिवासेति, ताव थेय्यसंवासको नाम न होतीति अयमत्थो विञ्ञायति. इमस्मिञ्च अत्थे विञ्ञायमाने अवूपसन्तभयस्स संवाससादियनेपि थेय्यसंवासकता ¶ न होतीति आपज्जेय्य, न च अट्ठकथायं अवूपसन्तभयस्स संवाससादियने अथेय्यसंवासकता दस्सिता. ‘‘सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्जन्तो’’ति च इमिना अवूपसन्तभयेनापि संवासं असादियन्तेनेव वसितब्बन्ति दीपेति. तेनेव तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं ‘‘यस्मा विहारं आगन्त्वा सङ्घिकं गण्हन्तस्स संवासं परिहरितुं दुक्करं, तस्मा ‘सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्जन्तो’ति इदं वुत्त’’न्ति. तस्मा राजभयादीहि गहितलिङ्गता चेत्थ सुद्धचित्तताति गहेतब्बं.
ताव एस थेय्यसंवासको नाम न वुच्चतीति योजना. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन ‘‘तत्रायं वित्थारनयो’’ति अट्ठकथायं (महाव. अट्ठ. ११०) आगतनयेन वेदितब्बो.
थेय्यसंवासककथावण्णना.
२५२९-३०. यो उपसम्पन्नो भिक्खु ‘‘अहं तित्थियो भविस्स’’न्ति सलिङ्गेनेव अत्तनो भिक्खुवेसेनेव तित्थियानं उपस्सयं याति चेति सम्बन्धो. तित्थियेसु पक्कन्तको पविट्ठो तित्थियपक्कन्तको. तेसं लिङ्गे निस्सितेति तेसं तित्थियानं वेसे गहिते.
२५३१. ‘‘अहं तित्थियो भविस्स’’न्ति कुसचीरादिकं यो सयमेव निवासेति, सोपि पक्कन्तको तित्थियपक्कन्तको सियाति योजना.
२५३२-४. नग्गो ¶ तेसं आजीवकादीनं उपस्सयं गन्त्वाति योजना. केसे लुञ्चापेतीति अत्तनो केसे लुञ्चापेति. तेसं वतानि आदियति वाति योजना. वतानि आदियतीति उक्कुटिकप्पधानादीनि वा वतानि आदियति. तेसं तित्थियानं मोरपिञ्छादिकं लिङ्गं सञ्ञाणं सचे गण्हाति वा तेसं पब्बज्जं, लद्धिमेव वा सारतो वा एति उपगच्छति वाति योजना. ‘‘अयं पब्बज्जा सेट्ठाति सेट्ठभावं वा उपगच्छती’’ति (महाव. अट्ठ. ११० तित्थियपक्कन्तककथा) अट्ठकथायं वुत्तं. एस तित्थियपक्कन्तको होति एव, न पन विमुच्चति तित्थियपक्कन्तभावतो. नग्गस्स गच्छतोति ‘‘आजीवको भविस्स’’न्ति कासायादीनि अनादाय नग्गस्स आजीवकानं उपसंगच्छतो.
२५३५. थेय्यसंवासको ¶ अनुपसम्पन्नवसेन वुत्तो, नो उपसम्पन्नवसेन. इमिना ‘‘उपसम्पन्नो भिक्खु कूटवस्सं गण्हन्तोपि अस्समणो न होति. लिङ्गे सउस्साहो पाराजिकं आपज्जित्वा भिक्खुवस्सादीनि गणेन्तोपि थेय्यसंवासको न होती’’ति अट्ठकथागतविनिच्छयं दीपेति. तथा वुत्तोति योजना. ‘‘उपसम्पन्नभिक्खुना’’ति इमिना अनुपसम्पन्नं निवत्तेति. तेन च ‘‘सामणेरो सलिङ्गेन तित्थायतनं गतोपि पुन पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभती’’ति कुरुन्दट्ठकथागतविनिच्छयं दस्सेति.
तित्थियपक्कन्तकस्स किं कातब्बन्ति? न पब्बाजेतब्बो, पब्बाजितोपि न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पादितो च कासायानि अपनेत्वा सेतकानि दत्वा गिहिभावं उपनेतब्बो. अयमत्थो च ‘‘तित्थियपक्कन्तको भिक्खवे अनुपसम्पन्नो ¶ न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’ति (महाव. ११०) पाळितो च ‘‘सो न केवलं न उपसम्पादेतब्बो, अथ खो न पब्बाजेतब्बोपी’’ति (महाव. अट्ठ. ११० तित्थियपक्कन्तककथा) अट्ठकथावचनतो च वेदितब्बो.
तित्थियपक्कन्तककथावण्णना.
२५३६. इधाति इमस्मिं पब्बज्जूपसम्पदाधिकारे. मनुस्सजातिकतो अञ्ञस्स तिरच्छानगतेयेव अन्तोगधत्तं दस्सेतुमाह ‘‘यक्खो सक्कोपि वा’’ति. तिरच्छानगतो वुत्तोति एत्थ इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. ‘‘तिरच्छानगतो, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’ति (महाव. १११) वचनतो पब्बज्जापि उपलक्खणतो निवारितायेवाति कत्वा वुत्तं ‘‘पब्बाजेतुं न वट्टती’’ति. तेन तिरच्छानगतो च भगवतो अधिप्पायञ्ञूहि अट्ठकथाचरियेहि न पब्बाजेतब्बोति (महाव. अट्ठ. १११) वुत्तं.
तिरच्छानकथावण्णना.
२५३७. पञ्चानन्तरिके पोसेति मातुघातको, पितुघातको, अरहन्तघातको, लोहितुप्पादको, सङ्घभेदकोति आनन्तरियकम्मेहि समन्नागते पञ्च पुग्गले.
तत्थ ¶ मातुघातको (महाव. अट्ठ. ११२) नाम येन मनुस्सित्थिभूता जनिका माता सयम्पि मनुस्सजातिकेनेव सता सञ्चिच्च जीविता वोरोपिता, अयं आनन्तरियेन मातुघातककम्मेन मातुघातको, एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च पटिक्खित्ता. येन पन मनुस्सित्थिभूतापि अजनिका पोसावनिकमाता वा चूळमाता वा महामाता वा जनिकापि वा नमनुस्सित्थिभूता ¶ माताघातिता, तस्स पब्बज्जा न वारिता, न च आनन्तरियो होति. येन सयं तिरच्छानभूतेन मनुस्सित्थिभूता माता घातिता, सोपि आनन्तरियो न होति, तिरच्छानगतत्ता पनस्स पब्बज्जा पटिक्खित्ताव. पितुघातकेपि एसेव नयो. सचेपि हि वेसिया पुत्तो होति, ‘‘अयं मे पिता’’ति न जानाति, यस्स सम्भवेन निब्बत्तो, सो चे अनेन घातितो, ‘‘पितुघातको’’त्वेव सङ्ख्यं गच्छति, आनन्तरियञ्च फुसति.
अरहन्तघातकोपि मनुस्सअरहन्तवसेनेव वेदितब्बो. मनुस्सजातियञ्हि अन्तमसो अपब्बजितम्पि खीणासवं दारकं वा दारिकं वा सञ्चिच्च जीविता वोरोपेन्तो अरहन्तघातकोव होति, आनन्तरियञ्च फुसति, पब्बज्जा चस्स वारिता. अमनुस्सजातिकं पन अरहन्तं, मनुस्सजातिकं वा अवसेसं अरियपुग्गलं घातेत्वा आनन्तरियो न होति, पब्बज्जापिस्स न वारिता, कम्मं पन बलवं होति. तिरच्छानो मनुस्सअरहन्तम्पि घातेत्वा आनन्तरियो न होति, कम्मं पन भारियं.
यो देवदत्तो विय दुट्ठचित्तेन वधकचित्तेन तथागतस्स जीवमानकसरीरे खुद्दकमक्खिकाय पिवनकमत्तम्पि लोहितं उप्पादेति, अयं लोहितुप्पादको नाम, एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता. यो पन रोगवूपसमनत्थं जीवको विय सत्थेन फालेत्वा पूतिमंसञ्च लोहितञ्च नीहरित्वा फासुं करोति, बहुं सो पुञ्ञं पसवति.
यो देवदत्तो विय सासनं उद्धम्मं उब्बिनयं कत्वा चतुन्नं कम्मानं अञ्ञतरवसेन सङ्घं भिन्दति, अयं सङ्घभेदको नाम, एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता. ‘‘मातुघातको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो ¶ नासेतब्बो’’तिआदिकाय (महाव. ११२) पाळिया उपसम्पदापटिक्खेपो पब्बज्जापटिक्खेपस्स उपलक्खणन्ति आह ‘‘पब्बाजेन्तस्स दुक्कट’’न्ति.
उभतोब्यञ्जनञ्चेव ¶ भिक्खुनिदूसकञ्च तथा पब्बाजेन्तस्स दुक्कटन्ति सम्बन्धो. उभतोब्यञ्जनन्ति क-कारलोपेन निद्देसो. इत्थिनिमित्तुप्पादनकम्मतो च पुरिसनिमित्तुप्पादनकम्मतो च उभतो ब्यञ्जनमस्स अत्थीति उभतोब्यञ्जनको. सो दुविधो होति इत्थिउभतोब्यञ्जनको, पुरिसउभतोब्यञ्जनकोति.
तत्थ इत्थिउभतोब्यञ्जनकस्स (महाव. अट्ठ. ११६) इत्थिनिमित्तं पाकटं होति, पुरिसनिमित्तं पटिच्छन्नं. पुरिसउभतोब्यञ्जनकस्स पुरिसनिमित्तं पाकटं होति, इत्थिनिमित्तं पटिच्छन्नं. इत्थिउभतोब्यञ्जनकस्स इत्थीसु पुरिसत्तं करोन्तस्स इत्थिनिमित्तं पटिच्छन्नं होति, पुरिसनिमित्तं पाकटं होति. पुरिसउभतोब्यञ्जनकस्स पुरिसानं इत्थिभावं उपगच्छन्तस्स पुरिसनिमित्तं पटिच्छन्नं होति, इत्थिनिमित्तं पाकटं होति. इत्थिउभतोब्यञ्जनको सयञ्च गब्भं गण्हाति, परञ्च गब्भं गण्हापेति. पुरिसउभतोब्यञ्जनको सयं न गण्हाति, परं गण्हापेतीति इदमेतेसं नानाकरणं. इमस्स पन दुविधस्सापि उभतोब्यञ्जनकस्सनेव पब्बज्जा अत्थि, न उपसम्पदाति इदमिध सन्निट्ठानं वेदितब्बं.
यो पकतत्तं भिक्खुनिं (महाव. अट्ठ. ११५) तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं दूसेति, अयं भिक्खुनिदूसको नाम, एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता. यो पन कायसंसग्गेन सीलविनासं पापेति, तस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च न वारिता. बलक्कारेन पन ओदातवत्थवसनं कत्वा अनिच्छमानंयेव दूसेन्तोपि भिक्खुनिदूसकोयेव. बलक्कारेन पन ओदातवत्थवसनं ¶ कत्वा इच्छमानं दूसेन्तो भिक्खुनिदूसको न होति. कस्मा? यस्मा गिहिभावे सम्पटिच्छितमत्तेयेव सा अभिक्खुनी होति. सकिं सीलविपन्नं पन पच्छा दूसेन्तो नेव भिक्खुनिदूसको होति, पब्बज्जम्पि उपसम्पदम्पि लभति.
२५३८. पाळिअट्ठकथाविमुत्तं आचरियपरम्पराभतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘एकतो’’तिआदि. ‘‘एकतो’’ति इमिना भिक्खुसङ्घस्सापि गहणं भवेय्याति तं परिवज्जेतुं ‘‘भिक्खुनीनं तु सन्तिके’’ति वुत्तं. एतेन तंदूसकस्स भब्बतं दीपेति. सो नेव भिक्खुनिदूसको सिया, ‘‘उपसम्पदं लभतेव च पब्बज्जं, सा च नेव पराजिता’’ति इदं दुतियगाथाय इधानेत्वा योजेतब्बं. केवलं भिक्खुनिसङ्घे उपसम्पन्ना नाम न होतीति अधिप्पायेनेव वुत्तं. ‘‘सा च नेव पराजिता’’ति इमिना तस्सा च पुन पब्बज्जूपसम्पदाय भब्बतं ¶ दीपेति. अयमत्थो अट्ठकथागण्ठिपदेपि वुत्तोयेव ‘‘भिक्खुनीनं वसेन एकतोउपसम्पन्नं दूसेत्वा भिक्खुनिदूसको न होति, पब्बज्जादीनि लभति, सा च पाराजिका न होतीति विनिच्छयो’’ति.
२५३९. ‘‘सिक्खमानासामणेरीसु च विप्पटिपज्जन्तो नेव भिक्खुनिदूसको होति, पब्बज्जम्पि उपसम्पदम्पि लभती’’ति (महाव. अट्ठ. ११५) अट्ठकथागतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सचे अनुपसम्पन्नदूसको’’ति. ‘‘उपसम्पदं लभतेव च पब्बज्ज’’न्ति इदं यथाठानेपि योजेतब्बं. सा च नेव पराजिताति इदं पन अट्ठकथाय अनागतत्ता च अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नविकप्पाभावा च न योजेतब्बं. असति हि उपसम्पन्नविकप्पे पराजितविकप्पासङ्गहो पटिसेधो निरत्थकोति सा पब्बज्जूपसम्पदानं भब्बायेवाति दट्ठब्बा. इमे ¶ पन पण्डकादयो एकादस पुग्गला ‘‘पण्डको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’तिआदिवचनतो (महाव. १०९) अभब्बायेव, नेसं पब्बज्जा च उपसम्पदा च न रुहति, तस्मा न पब्बाजेतब्बा. जानित्वा पब्बाजेन्तो, उपसम्पादेन्तो च दुक्कटं आपज्जति. अजानित्वापि पब्बाजिता, उपसम्पादिता च जानित्वा लिङ्गनासनाय नासेतब्बा.
एकादसअभब्बपुग्गलकथावण्णना.
२५४०. नूपसम्पादनीयोवाति न उपसम्पादेतब्बोव. अनुपज्झायकोति असन्निहितउपज्झायो वा अग्गहितउपज्झायग्गहणो वा. करोतोति अनुपज्झायकं उपसम्पादयतो. दुक्कटं होतीति आचरियस्स च गणस्स च दुक्कटापत्ति होति. न कुप्पति सचे कतन्ति सचे अनुपज्झायकस्स उपसम्पदाकम्मं कतं भवेय्य, तं न कुप्पति समग्गेन सङ्घेन अकुप्पेन ठानारहेन कतत्ता.
२५४१. एकेति अभयगिरिवासिनो. ‘‘न गहेतब्बमेवा’’ति अट्ठकथाय दळ्हं वुत्तत्ता वुत्तं. तं वचनं. एत्थ च उपज्झाये असन्निहितेपि उपज्झायग्गहणे अकतेपि कम्मवाचायं पन उपज्झायकित्तनं कतंयेवाति दट्ठब्बं. अञ्ञथा ‘‘पुग्गलं न परामसती’’ति वुत्ताय कम्मविपत्तिया सम्भवतो कम्मं कुप्पेय्य. तेनेव ‘‘उपज्झायं अकित्तेत्वा’’ति अवत्वा ‘‘उपज्झं अग्गाहापेत्वा’’ति (महाव. अट्ठ. ११७) अट्ठकथायं वुत्तं. यथा च अपरिपुण्णपत्तचीवरस्स ¶ उपसम्पदाकाले कम्मवाचायं ‘‘परिपुण्णस्स पत्तचीवर’’न्ति असन्तं वत्थुं कित्तेत्वा कम्मवाचाय कतायपि उपसम्पदा रुहति, एवं ‘‘अयं बुद्धरक्खितो आयस्मतो धम्मरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति असन्तं पुग्गलं कित्तेत्वा केवलं सन्तपदनीहारेन कम्मवाचाय ¶ कताय उपसम्पदा रुहतियेवाति दट्ठब्बं. तेनेवाह ‘‘न कुप्पति सचे कत’’न्ति. ‘‘न, भिक्खवे, अनुपज्झायको उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ११७) एत्तकमेव वत्वा ‘‘सो च पुग्गलो अनुपसम्पन्नो’’ति अवुत्तत्ता, कम्मविपत्तिलक्खणस्स च असम्भवतो ‘‘न गहेतब्बमेव त’’न्ति वुत्तं.
सेसेसु सब्बत्थपीति सङ्घगणपण्डकथेय्यसंवासकतित्थियपक्कन्तकतिरच्छानगतमातुपितुअरहन्तघातकभिक्खुनिदूसकसङ्घभेदकलोहितुप्पादकउभतोब्यञ्जनकसङ्खातेहि उपज्झायेहि उपसम्पादितेसु सब्बेसु तेरससु विकप्पेसु. वुत्तञ्हि भगवता ‘‘न, भिक्खवे, सङ्घेन उपज्झायेन उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि. न केवलं एतेसुयेव तेरससु, अथ ‘‘अपत्तकअचीवरकअचीवरपत्तकयाचितकपत्तयाचितकचीवरयाचितकपत्तचीवरका’’ति एतेसु छसु विकप्पेसु अयं नयो योजेतब्बोति. सेस-ग्गहणेन एतेसम्पि सङ्गहो. वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘न, भिक्खवे, अपत्तको उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि (महाव. ११८). अयं नयोति ‘‘न कुप्पति सचे कत’’न्ति वुत्तनयो.
२५४२. पञ्चवीसतीति चतुवीसति पाराजिका, ऊनवीसतिवस्सो चाति पञ्चवीसति. वुत्तञ्हि ‘‘न, भिक्खवे, जानं ऊनवीसतिवस्सो पुग्गलो उपसम्पादेतब्बो. यो उपसम्पादेय्य, यथाधम्मो कारेतब्बो’’ति (महाव. ९९). ओसारोति उपसम्पदासङ्खातो ओसारो. तेनेव चम्पेय्यक्खन्धके ‘‘तञ्चे सङ्घो ओसारेति, एकच्चो सोसारितो’’तिआदिपाठस्स (महाव. ३९६) अट्ठकथायं ‘‘ओसारेतीति उपसम्पदाकम्मवसेन ¶ पवेसेती’’ति (महाव. अट्ठ. ३९६) वुत्तं. ‘‘नासनारहो’’ति इमिना ‘‘पण्डको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो’’तिआदिवचनतो (महाव. १०९) उपसम्पादितस्सापि सेतकानि दत्वा गिहिभावं पापेतब्बतं दीपेति.
२५४३. हत्थच्छिन्नादि ¶ बात्तिंसाति चम्पेय्यक्खन्धके –
‘‘हत्थच्छिन्नो, भिक्खवे, अप्पत्तो ओसारणं, तञ्चे सङ्घो ओसारेति, सोसारितो. पादच्छिन्नो…पे… हत्थपादच्छिन्नो… कण्णच्छिन्नो… नासच्छिन्नो… कण्णनासच्छिन्नो… अङ्गुलिच्छिन्नो… अळच्छिन्नो… कण्डरच्छिन्नो… फणहत्थको… खुज्जो… वामनो… गलगण्डी… लक्खणाहतो… कसाहतो… लिखितको… सीपदिको… पापरोगी… परिसदूसको… काणो… कुणी… खञ्जो… पक्खहतो… छिन्निरियापथो… जरादुब्बलो… अन्धो… मूगो… पधिरो… अन्धमूगो… अन्धपधिरो… मूगपधिरो… अन्धमूगपधिरो, भिक्खवे, अप्पत्तो ओसारणं, तञ्चे सङ्घो ओसारेति, सोसारितो’’ति (महाव. ३९६) बात्तिंस.
कुट्ठिआदि च तेरसाति महाखन्धके आगता –
‘‘कुट्ठिं गण्डिं किलासिञ्च, सोसिञ्च अपमारिकं;
तथा राजभटं चोरं, लिखितं कारभेदकं.
‘‘कसाहतं नरञ्चेव, पुरिसं लक्खणाहतं;
इणायिकञ्च दासञ्च, पब्बाजेन्तस्स दुक्कट’’न्ति. –
यथावुत्ता तेरस.
एवमेते पञ्चचत्तालीस वुत्ता. तेसु कसाहतलक्खणाहतलिखितकानं तिण्णं उभयत्थ आगतत्ता अग्गहितग्गहणेन द्वाचत्तालीसेव दट्ठब्बा.
‘‘हत्थच्छिन्नादिबात्तिंस ¶ , कुट्ठिआदि च तेरसा’’ति ये पुग्गला वुत्ता, तेसं. ओसारो अप्पत्तोति उपसम्पदाअननुरूपाति अत्थो. कतो चेति अकत्तब्बभावमसल्लक्खन्तेहि भिक्खूहि यदि उपसम्पदासङ्खातो ओसारो कतो भवेय्य. रूहतीति सिज्झति, ते पुग्गला उपसम्पन्नायेवाति अधिप्पायो. आचरियादयो पन आपत्तिं आपज्जन्ति. यथाह चम्पेय्यक्खन्धकट्ठकथायं ¶ – ‘‘हत्थच्छिन्नादयो पन द्वत्तिंस सुओसारिता, उपसम्पादिता उपसम्पन्नाव होन्ति, न ते लब्भा किञ्चि वत्तुं. आचरियुपज्झाया, पन कारकसङ्घो च सातिसारा, न कोचि आपत्तितो मुच्चती’’ति (महाव. अट्ठ. ३९६).
२५४४-५. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, द्वे तयो एकानुस्सावने कातुं, तञ्च खो एकेन उपज्झायेना’’ति (महाव. १२३) वचनतो सचे तयो आचरिया एकसीमायं निसिन्ना एकस्स उपज्झायस्स नामं गहेत्वा तिण्णं उपसम्पदापेक्खानं विसुं विसुंयेव कम्मवाचं एकक्खणे वत्वा तयो उपसम्पादेन्ति, वट्टतीति दस्सेतुमाह ‘‘एकूपज्झायको होती’’तिआदि.
‘‘तयो’’ति इदं अट्ठुप्पत्तियं ‘‘सम्बहुलानं थेरान’’न्ति (महाव. १२३) आगतत्ता वुत्तं. एकतोति एकक्खणे. अनुसावनन्ति कम्मवाचं. ओसारेत्वाति वत्वा. कम्मन्ति उपसम्पदाकम्मं. न च कुप्पतीति न विपज्जति. कप्पतीति अविपज्जनतो एवं कातुं वट्टति.
२५४६-७. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, द्वे तयो एकानुस्सावने कातु’’न्ति (महाव. १२३) वचनतो सचे एको आचरियो ‘‘बुद्धरक्खितो च धम्मरक्खितो च सङ्घरक्खितो च आयस्मतो सारिपुत्तस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति उपसम्पदापेक्खानं ¶ पच्चेकं नामं गहेत्वा कम्मवाचं वत्वा द्वे तयोपि उपसम्पादेति, वट्टतीति दस्सेतुमाह ‘‘एकूपज्झायको होती’’तिआदि.
उपसम्पदं अपेक्खन्तीति ‘‘उपसम्पदापेक्खा’’ति उपसम्पज्जनका वुच्चन्ति. तेसं नामन्ति तेसं उपसम्पज्जन्तानञ्चेव उपज्झायानञ्च नामं. अनुपुब्बेन सावेत्वाति योजना, ‘‘बुद्धरक्खितो’’तिआदिना यथावुत्तनयेन कम्मवाचायं सकट्ठाने वत्वा सावेत्वाति वुत्तं होति. तेनाति एकेन आचरियेन. एकतोति द्वे तयो जने एकतो कत्वा. अनुसावेत्वाति कम्मवाचं वत्वा. कतं उपसम्पदाकम्मं.
२५४८. अञ्ञमञ्ञानुसावेत्वाति ¶ अञ्ञमञ्ञस्स नामं अनुसावेत्वा, गहेत्वाति अत्थो, अञ्ञमञ्ञस्स नामं गहेत्वा कम्मवाचं वत्वाति वुत्तं होति.
२५४९. तं विधिं दस्सेतुमाह ‘‘सुमनो’’तिआदि. सुमनोति आचरियो. तिस्सथेरस्स उपज्झायस्स. सिस्सकं सद्धिविहारिकं. अनुसावेतीति कम्मवाचं सावेति. तिस्सोति पठमं उपज्झायभूतस्स गहणं. सुमनथेरस्साति पठमं आचरियत्थेरमाह. इमे द्वे एकसीमायं निसीदित्वा एकक्खणे अञ्ञमञ्ञस्स सद्धिविहारिकानं कम्मवाचं वदन्ता अत्तनो अत्तनो सद्धिविहारिकं पटिच्च उपज्झायापि होन्ति, अन्तेवासिके पटिच्च आचरियापि होन्ति, अञ्ञमञ्ञस्स गणपूरका च होन्तीति वुत्तं होति. यथाह –
‘‘सचे पन नानाचरिया नानाउपज्झाया होन्ति, तिस्सत्थेरो सुमनत्थेरस्स सद्धिविहारिकं, सुमनत्थेरो तिस्सत्थेरस्स सद्धिविहारिकं अनुस्सावेति ¶ , अञ्ञमञ्ञञ्च गणपूरका होन्ति, वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. १२३).
२५५०. इधाति इमस्मिं उपसम्पदाधिकारे. पटिक्खित्ताति ‘‘न त्वेव नानुपज्झायेना’’ति (महाव. १२३) पटिसिद्धा. लोकियेहि आदिच्चपुत्तो मनूति यो पठमकप्पिको मनुस्सानं आदिराजा वुच्चति, तस्स वंसे जातत्ता आदिच्चो बन्धु एतस्साति आदिच्चबन्धु, भगवा, तेन.
महाखन्धककथावण्णना.
उपोसथक्खन्धककथावण्णना
२५५१-२. या एकादसहि सीमाविपत्तीहि वज्जिता तिसम्पत्तिसंयुता निमित्तेन निमित्तं घटेत्वा सम्मता, सा अयं बद्धसीमा नाम सियाति योजना. तत्थ अतिखुद्दका, अतिमहती, खण्डनिमित्ता, छायानिमित्ता, अनिमित्ता, बहिसीमे ठितसम्मता, नदिया सम्मता, समुद्दे सम्मता, जातस्सरे सम्मता, सीमाय सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता, सीमाय सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मताति ‘‘इमेहि एकादसहि आकारेहि सीमतो कम्मानि विपज्जन्ती’’ति ¶ (परि. ४८६) वचनतो इमा एकादस विपत्तिसीमायो नाम, विपन्नसीमाति वुत्तं होति.
तत्थ अतिखुद्दका नाम यत्थ एकवीसति भिक्खू निसीदितुं न सक्कोन्ति. अतिमहती नाम या अन्तमसो केसग्गमत्तेनापि तियोजनं अतिक्कमित्वा सम्मता. खण्डनिमित्ता नाम अघटितनिमित्ता वुच्चति. पुरत्थिमाय दिसाय निमित्तं कित्तेत्वा अनुक्कमेनेव दक्खिणाय, पच्छिमाय, उत्तराय दिसाय कित्तेत्वा पुन पुरत्थिमाय दिसाय पुब्बकित्तितं ¶ पटिकित्तेत्वा ठपेतुं वट्टति, एवं अखण्डनिमित्ता होति. सचे पन अनुक्कमेन आहरित्वा उत्तराय दिसाय निमित्तं कित्तेत्वा तत्थेव ठपेति, खण्डनिमित्ता नाम होति. अपरापि खण्डनिमित्ता नाम या अनिमित्तुपगं तचसाररुक्खं वा खाणुकं वा पंसुपुञ्जवालिकापुञ्जानं वा अञ्ञतरं अन्तरा एकं निमित्तं कत्वा सम्मता. छायानिमित्ता नाम पब्बतच्छायादीनं यं किञ्चि छायं निमित्तं कत्वा सम्मता. अनिमित्ता नाम सब्बेन सब्बं निमित्तानि अकित्तेत्वा सम्मता. बहिसीमे ठितसम्मता नाम निमित्तानि कित्तेत्वा निमित्तानं बहि ठितेन सम्मता.
नदिया समुद्दे जातस्सरे सम्मता नाम एतेसु नदिआदीसु सम्मता. सा हि एवं सम्मतापि ‘‘सब्बा, भिक्खवे, नदी असीमा, सब्बो समुद्दो असीमो, सब्बो जातस्सरो असीमो’’ति (महाव. १४८) वचनतो असम्मताव होति. सीमाय सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता नाम अत्तनो सीमाय परेसं सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता. सचे हि पोराणकस्स विहारस्स पुरत्थिमाय दिसाय अम्बो चेव जम्बू चाति द्वे रुक्खा अञ्ञमञ्ञं संसट्ठविटपा होन्ति, तेसु अम्बस्स पच्छिमदिसाभागे जम्बू, विहारसीमा च जम्बुं अन्तो कत्वा अम्बं कित्तेत्वा बद्धा होति, अथ पच्छा तस्स विहारस्स पुरत्थिमाय दिसाय विहारे कते सीमं बन्धन्ता भिक्खू तं अम्बं अन्तो कत्वा जम्बुं कित्तेत्वा बन्धन्ति, सीमाय सीमं सम्भिन्ना होति. सीमाय सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मता नाम अत्तनो सीमाय परेसं सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मता. सचे हि परेसं बद्धसीमं सकलं वा तस्सा पदेसं वा अन्तो कत्वा अत्तनो सीमं सम्मन्नति, सीमाय सीमा अज्झोत्थरिता नाम होतीति. इति इमाहि एकादसहि विपत्तिसीमाहि वज्जिताति अत्थो.
तिसम्पत्तिसंयुताति ¶ निमित्तसम्पत्ति, परिसासम्पत्ति, कम्मवाचासम्पत्तीति इमाहि तीहि सम्पत्तीहि ¶ समन्नागता. तत्थ निमित्तसम्पत्तियुत्ता नाम ‘‘पब्बतनिमित्तं, पासाणनिमित्तं, वननिमित्तं, रुक्खनिमित्तं, मग्गनिमित्तं, वम्मिकनिमित्तं, नदिनिमित्तं, उदकनिमित्त’’न्ति (महाव. १३८) एवं वुत्तेसु अट्ठसु निमित्तेसु तस्मिं तस्मिं दिसाभागे यथालद्धानि निमित्तुपगानि निमित्तानि ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्तं? पब्बतो, भन्ते, एसो पब्बतो निमित्त’’न्तिआदिना नयेन सम्मा कित्तेत्वा सम्मता.
परिसासम्पत्तियुत्ता नाम सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन चतूहि भिक्खूहि सन्निपतित्वा यावतिका तस्मिं गामखेत्ते बद्धसीमं वा नदिसमुद्दजातस्सरे वा अनोक्कमित्वा ठिता भिक्खू, ते सब्बे हत्थपासे वा कत्वा, छन्दं वा आहरित्वा सम्मता.
कम्मवाचासम्पत्तियुत्ता नाम ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, यावता समन्ता निमित्ता कित्तिता’’तिआदिना (महाव. १३९) नयेन वुत्ताय परिसुद्धाय ञत्तिदुतियकम्मवाचाय सम्मता. एवं एकादस विपत्तिसीमायो अतिक्कमित्वा तिविधसम्पत्तियुत्ता निमित्तेन निमित्तं घटेत्वा सम्मता सीमा बद्धसीमाति वेदितब्बा.
२५५३-४. खण्डसमानसंवासअविप्पवासा आदयो आदिभूता, आदिम्हि वा यासं सीमानं ता खण्डसमानसंवासाविप्पवासादी, तासं, ताहि वा पभेदो खण्डसमानसंवासादिभेदो, ततो खण्डसमानसंवासादिभेदतो, खण्डसीमा, समानसंवाससीमा, अविप्पवाससीमाति इमासं सीमानं एताहि वा करणभूताहि, हेतुभूताहि वा जातेन विभागेनाति वुत्तं होति. समानसंवासाविप्पवासानमन्तरे खण्डा परिच्छिन्ना ताहि असङ्करा ¶ सीमा खण्डसीमा नाम. समानसंवासेहि भिक्खूहि एकतो उपोसथादिको संवासो एत्थ करीयतीति समानसंवासा नाम. अविप्पवासाय लक्खणं ‘‘बन्धित्वा’’तिआदिना वक्खति. इति बद्धा तिधा वुत्ताति एवं बद्धसीमा तिप्पभेदा वुत्ता.
उदकुक्खेपाति हेतुम्हि निस्सक्कवचनं. सत्तन्नं अब्भन्तरानं समाहारा सत्तब्भन्तरा, ततोपि च. अबद्धापि तिविधाति सम्बन्धो. तत्थाति तासु तीसु अबद्धसीमासु. गामपरिच्छेदोति सब्बदिसासु सीमं परिच्छिन्दित्वा ‘‘इमस्स पदेसस्स एत्तको करो’’ति एवं करेन नियमितो गामप्पदेसो. यथाह – ‘‘यत्तके पदेसे तस्स गामस्स भोजका बलिं हरन्ति ¶ , सो पदेसो अप्पो वा होतु महन्तो वा, ‘गामसीमा’त्वेव सङ्ख्यं गच्छति. यम्पि एकस्मिंयेव गामक्खेत्ते एकं पदेसं ‘अयं विसुं गामो होतू’ति परिच्छिन्दित्वा राजा कस्सचि देति, सोपि विसुंगामसीमा होतियेवा’’ति (महाव. अट्ठ. १४७).
‘‘गामपरिच्छेदो’’ति इमिना च नगरपरिच्छेदो च सङ्गहितो. यथाह – ‘‘गामग्गहणेन चेत्थ नगरम्पि गहितमेव होती’’ति (महाव. अट्ठ. १४७). निगमसीमाय विसुंयेव वुत्तत्ता तस्सा इध सङ्गहो न वत्तब्बो. वुत्तञ्हि पाळियं ‘‘यं गामं वा निगमं वा उपनिस्साय विहरति. या तस्स वा गामस्स गामसीमा, निगमस्स वा निगमसीमा, अयं तत्थ समानसंवासा एकुपोसथा’’ति (महाव. १४७). इमिस्सा विसुंयेव लक्खणस्स वुत्तत्ता गामसीमालक्खणेनेव उपलक्खिता.
२५५५. ‘‘जातस्सरे’’तिआदीसु जातस्सरादीनं लक्खणं एवं वेदितब्बं – यो पन केनचि खणित्वा अकतो सयंजातो सोब्भो समन्ततो आगतेन उदकेन पूरितो ¶ तिट्ठति, यत्थ नदियं वक्खमानप्पकारे वस्सकाले उदकं सन्तिट्ठति, अयं जातस्सरो नाम. योपि नदिं वा समुद्दं वा भिन्दित्वा निक्खन्तउदकेन खणितो सोब्भो एतं लक्खणं पापुणाति, अयम्पि जातस्सरोयेव. समुद्दो पाकटोयेव.
यस्सा धम्मिकानं राजूनं काले अन्वड्ढमासं अनुदसाहं अनुपञ्चाहं अनतिक्कमित्वा देवे वस्सन्ते वलाहकेसु विगतमत्तेसु सोतं पच्छिज्जति, अयं नदिसङ्ख्यं न गच्छति. यस्सा पन ईदिसे सुवुट्ठिकाले वस्सानस्स चतुमासे सोतं न पच्छिज्जति, यत्थ तित्थेन वा अतित्थेन वा सिक्खाकरणीये आगतलक्खणेन तिमण्डलं पटिच्छादेत्वा अन्तरवासकं अनुक्खिपित्वा उत्तरन्तिया भिक्खुनिया एकद्वङ्गुलमत्तम्पि अन्तरवासको तेमियति, अयं समुद्दं वा पविसतु तळाकं वा, पभवतो पट्ठाय नदी नाम.
समन्ततोति समन्ता. मज्झिमस्साति थाममज्झिमस्स पुरिसस्स. उदकुक्खेपोति वक्खमानेन नयेन थामप्पमाणेन खित्तस्स उदकस्स वा वालुकाय वा पतितट्ठानेन परिच्छिन्नो अन्तोपदेसो. यथा अक्खधुत्ता दारुगुळं खिपन्ति, एवं उदकं वा वालुकं वा हत्थेन गहेत्वा थाममज्झिमेन पुरिसेन सब्बथामेन खिपितब्बं, तत्थ यत्थ एवं खित्तं उदकं वा ¶ वालुका वा पतति, अयं उदकुक्खेपो नामाति. उदकुक्खेपसञ्ञितोति ‘‘उदकुक्खेपो’’ति सल्लक्खितो.
२५५६. अगामके अरञ्ञेति विञ्झाटविसदिसे गामरहिते महाअरञ्ञे. समन्ततो सत्तेवब्भन्तराति अत्तनो ठितट्ठानतो परिक्खिपित्वा सत्तेव अब्भन्तरा यस्सा सीमाय परिच्छेदो, अयं सत्तब्भन्तरनामिका सीमा नाम.
२५५७. गुळुक्खेपनयेनाति ¶ अक्खधुत्तकानं दारुगुळुक्खिपनाकारेन. उदकुक्खेपकाति उदकुक्खेपसदिसवसेन.
२५५८. इमासं द्विन्नं सीमानं वड्ढनक्कमं दस्सेतुमाह ‘‘अब्भन्तरूदकुक्खेपा, ठितोकासा परं सियु’’न्ति. ठितोकासा परन्ति परिसाय ठितट्ठानतो परं, परिसपरियन्ततो पट्ठाय सत्तब्भन्तरा च मिनितब्बा, उदकुक्खेपो च कातब्बोति अत्थो.
२५५९-६०. अन्तोपरिच्छेदेति उदकुक्खेपेन वा सत्तब्भन्तरेहि वा परिच्छिन्नोकासस्स अन्तो. हत्थपासं विहाय ठितो वा परं तत्तकं परिच्छेदं अनतिक्कम्म ठितो वाति योजना, सीमन्तरिकत्थाय ठपेतब्बं एकं उदकुक्खेपं वा सत्तब्भन्तरं एव वा अनतिक्कम्म ठितोति अत्थो.
कम्मं विकोपेतीति अन्तो ठितो कम्मस्स वग्गभावकरणतो, बहि तत्तकं पदेसं अनतिक्कमित्वा ठितो अञ्ञस्स सङ्घस्स गणपूरणभावं गच्छन्तो सीमाय सङ्करभावकरणेन कम्मं विकोपेति. इति यस्मा अट्ठकथानयो, तस्मा सो अन्तोसीमाय हत्थपासं विजहित्वा ठितो हत्थपासे वा कातब्बो, सीमन्तरिकत्थाय परिच्छिन्नोकासतो बहि वा कातब्बो. तत्तकं परिच्छेदं अनतिक्कमित्वा ठितो यथाठितोव सचे अञ्ञस्स कम्मस्स गणपूरको न होति, कम्मं न कोपेतीति गहेतब्बं.
२५६१-२. सण्ठानन्ति तिकोटिसण्ठानं. निमित्तन्ति पब्बतादिनिमित्तं. दिसकित्तनन्ति ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्त’’न्तिआदिना दिसाकित्तनं. पमाणन्ति तियोजनपरमं पमाणं ¶ . सोधेत्वाति यस्मिं गामक्खेत्ते सीमं बन्धति, तत्थ वसन्ते ¶ उपसम्पन्नभिक्खू बद्धसीमविहारे वसन्ते सीमाय बहि गन्तुं अदत्वा, अबद्धसीमविहारे वसन्ते हत्थपासं उपनेतब्बे हत्थपासं नेत्वा अवसेसे बहिसीमाय कत्वा सब्बमग्गेसु आरक्खं विदहित्वाति वुत्तं होति. सीमन्ति खण्डसीमं.
कीदिसन्ति आह ‘‘तिकोण’’न्तिआदि. पणवूपमन्ति पणवसण्ठानं मज्झे संखित्तं उभयकोटिया वित्थतं. ‘‘वितानाकारं धनुकाकार’’न्ति आकार-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो. धनुकाकारन्ति आरोपितधनुसण्ठानं, ‘‘मुदिङ्गूपमं सकटूपम’’न्ति उपमा-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो. मुदिङ्गूपमन्ति मज्झे वित्थतं उभयकोटिया तनुकं तुरियविसेसं मुदिङ्गन्ति वदन्ति, तादिसन्ति अत्थो. सीमं बन्धेय्याति योजना.
२५६३. पब्बतादिनिमित्तुपगनिमित्तानि दस्सेतुमाह ‘‘पब्बत’’न्तिआदि. इति अट्ठ निमित्तानि दीपयेति योजना. तत्रेवं सङ्खेपतो निमित्तुपगता वेदितब्बा – सुद्धपंसुसुद्धपासाणउभयमिस्सकवसेन (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना; महाव. अट्ठ. १३८) तिविधोपि हि पब्बतो हत्थिप्पमाणतो पट्ठाय उद्धं निमित्तुपगो, ततो ओमकतरो न वट्टति. अन्तोसारेहि वा अन्तोसारमिस्सकेहि वा रुक्खेहि चतुपञ्चरुक्खमत्तम्पि वनं निमित्तुपगं, ततो ऊनतरं न वट्टति. पासाणनिमित्ते अयगुळम्पि पासाणसङ्ख्यमेव गच्छति, तस्मा यो कोचि पासाणो उक्कंसेन हत्थिप्पमाणतो ओमकतरं आदिं कत्वा हेट्ठिमपरिच्छेदेन द्वत्तिंसपलगुळपिण्डपरिमाणो निमित्तुपगो, न ततो खुद्दकतरो. पिट्ठिपासाणो पन अतिमहन्तोपि वट्टति. रुक्खो जीवन्तोयेव अन्तोसारो भूमियं पतिट्ठितो अन्तमसो उब्बेधतो अट्ठङ्गुलो ¶ परिणाहतो सूचिदण्डप्पमाणोपि निमित्तुपगो, न ततो ओरं वट्टति. मग्गो जङ्घमग्गो वा होतु सकटमग्गो वा, यो विनिविज्झित्वा द्वे तीणि गामक्खेत्तानि गच्छति, तादिसो जङ्घसकटसत्थेहि वळञ्जियमानोयेव निमित्तुपगो, अवळञ्जो न वट्टति. हेट्ठिमपरिच्छेदेन तंदिवसं जातो अट्ठङ्गुलुब्बेधो गोविसाणमत्तोपि वम्मिको निमित्तुपगो, ततो ओरं न वट्टति. उदकं यं असन्दमानं आवाटपोक्खरणितळाकजातस्सरलोणिसमुद्दादीसु ठितं, तं आदिं कत्वा अन्तमसो तङ्खणंयेव पथवियं खते आवाटे घटेहि आहरित्वा पूरितम्पि याव कम्मवाचापरियोसाना सण्ठहनकं निमित्तुपगं, इतरं सन्दमानकं, वुत्तपरिच्छेदकालं ¶ अतिट्ठन्तं, भाजनगतं वा न वट्टति. या अबद्धसीमालक्खणे नदी वुत्ता, सा निमित्तुपगा, अञ्ञा न वट्टतीति.
२५६४. तेसूति निद्धारणे भुम्मं. तीणीति निद्धारितब्बदस्सनं, इमिना एकं वा द्वे वा निमित्तानि न वट्टन्तीति दस्सेति. यथाह – ‘‘सा एवं सम्मन्नित्वा बज्झमाना एकेन, द्वीहि वा निमित्तेहि अबद्धा होती’’ति (महाव. अट्ठ. १३८). सतेनापीति एत्थ पि-सद्दो सम्भावनायं दट्ठब्बो, तेन वीसतिया, तिंसाय वा निमित्तेहि वत्तब्बमेव नत्थीति दीपेति.
२५६५. तियोजनं परं उक्कट्ठो परिच्छेदो एतिस्साति तियोजनपरा. ‘‘वीसती’’तिआदीनं सङ्ख्याने, सङ्ख्येय्ये च वत्तनतो इध सङ्ख्याने वत्तमानं वीसति-सद्दं गहेत्वा एकवीसति भिक्खूनन्ति भिन्नाधिकरणनिद्देसो कतोति दट्ठब्बं. ‘‘एकवीसति’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन निग्गहीतलोपो, वीसतिवग्गकरणीयपरमत्ता सङ्घकम्मस्स कम्मारहेन सद्धिं भिक्खूनं एकवीसतिं गण्हन्तीति अत्थो, इदञ्च ¶ निसिन्नानं वसेन वुत्तं. हेट्ठिमन्ततो हि यत्थ एकवीसति भिक्खू निसीदितुं सक्कोन्ति, तत्तके पदेसे सीमं बन्धितुं वट्टतीति.
२५६६. या उक्कट्ठायपि या च हेट्ठिमायपि केसग्गमत्ततोपि अधिका वा ऊना वा, एता द्वेपि सीमायो ‘‘असीमा’’ति आदिच्चबन्धुना वुत्ताति योजना.
२५६७. समन्ततो सब्बमेव निमित्तं कित्तेत्वाति पुब्बदिसानुदिसादीसु परितो सब्बदिसासु यथालद्धं निमित्तोपगं सब्बनिमित्तं ‘‘विनयधरेन पुच्छितब्बं ‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्त’न्ति? ‘पब्बतो, भन्ते’ति. पुन विनयधरेन ‘एसो पब्बतो निमित्त’’न्तिआदिना (महाव. अट्ठ. १३८) अट्ठकथायं वुत्तनयेन निमित्तेन निमित्तं घटेत्वा कित्तेत्वा. ञत्ति दुतिया यस्साति विग्गहो, ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, यावता समन्ता निमित्ता कित्तिता’’तिआदिना (महाव. १३९) पदभाजने वुत्तेन ञत्तिदुतियेन कम्मेनाति अत्थो. अरहति पहोति विनयधरोति अधिप्पायो.
२५६८. बन्धित्वाति यथावुत्तलक्खणनयेन समानसंवाससीमं पठमं बन्धित्वा. अनन्तरन्ति किच्चन्तरेन ब्यवहितं अकत्वा, कालक्खेपं अकत्वाति वुत्तं होति, सीमं समूहनितुकामानं ¶ पच्चत्तिकानं ओकासं अदत्वाति अधिप्पायो. पच्छाति समानसंवाससम्मुतितो पच्छा. चीवराविप्पवासकं सम्मन्नित्वान या बद्धा, सा ‘‘अविप्पवासा’’ति वुच्चतीति योजना.
तत्थ चीवराविप्पवासकं सम्मन्नित्वान या बद्धाति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, या सा सङ्घेन सीमा सम्मता समानसंवासा ¶ एकुपोसथा…पे… ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. १४४) वुत्तनयेन चीवरेन अविप्पवासं सम्मन्नित्वा या बद्धा. सा अविप्पवासाति वुच्चतीति तत्थ वसन्तानं भिक्खूनं चीवरेन विप्पवासनिमित्तापत्तिया अभावतो तथा वुच्चति, ‘‘अविप्पवाससीमा’’ति वुच्चतीति वुत्तं होति.
२५६९. ‘‘या काचि नदिलक्खणप्पत्ता नदी निमित्तानि कित्तेत्वा ‘एतं बद्धसीमं करोमा’ति कतापि असीमाव होती’’तिआदिकं (महाव. अट्ठ. १४७) अट्ठकथानयं दस्सेतुमाह ‘‘नदी…पे… न वोत्थरती’’ति, न पत्थरति सीमाभावेन ब्यापिनी न होतीति अत्थो. तेनेवाति येन न वोत्थरति, तेनेव कारणेन. अब्रवीति ‘‘सब्बा, भिक्खवे, नदी असीमा, सब्बो समुद्दो असीमो, सब्बो जातस्सरो असीमो’’ति (महाव. १४७) अवोच.
सीमाकथावण्णना.
२५७०. अट्ठमियापि उपोसथवोहारत्ता दिनवसेन उपोसथानं अतिरेकत्तेपि इध अधिप्पेतेयेव उपोसथे गहेत्वा आह ‘‘नवेवा’’ति.
२५७१-३. ते सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘चातुद्दसो…पे… कम्मेनुपोसथा’’ति. चतुद्दसन्नं पूरणो चातुद्दसो. पन्नरसन्नं पूरणो पन्नरसो. यदा पन कोसम्बक्खन्धके (महाव. ४५१ आदयो) आगतनयेन भिन्ने सङ्घे ओसारिते तस्मिं भिक्खुस्मिं सङ्घो तस्स वत्थुस्स वूपसमाय सङ्घसामग्गिं करोति, तदा ‘‘तावदेव उपोसथो कातब्बो, पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्ति (महाव. ४७५) वचनतो ठपेत्वा चातुद्दसपन्नरसे ¶ अञ्ञोपि यो कोचि दिवसो सामग्गी उपोसथोति. एत्थ इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. चातुद्दसो, पन्नरसो, सामग्गी च उपोसथोति एते तयोपि उपोसथा दिवसेनेव निद्दिट्ठा दिवसेनेव वुत्ताति योजना.
सङ्घेउपोसथोति ¶ सङ्घेन कातब्बउपोसथो. गणेपुग्गलुपोसथोति एत्थापि एसेव नयो. साध्यसाधनलक्खणस्स सम्बन्धस्स लब्भमानत्ता ‘‘सङ्घे’’तिआदीसु सामिवचनप्पसङ्गे भुम्मनिद्देसो. उपोसथो साध्यो कम्मभावतो, सङ्घगणपुग्गला साधनं कारकभावतो.
सुत्तस्स उद्देसो सुत्तुद्देसो, सुत्तुद्देसोति अभिधानं नामं यस्स सो सुत्तुद्देसाभिधानो. कम्मेनाति किच्चवसेन.
२५७४. ‘‘अधिट्ठान’’न्ति वाच्चलिङ्गमपेक्खित्वा ‘‘निद्दिट्ठ’’न्ति नपुंसकनिद्देसो. वाच्चलिङ्गा हि तब्बादयोति पातिमोक्खो निद्दिट्ठो, पारिसुद्धि निद्दिट्ठाति पुमित्थिलिङ्गेन योजेतब्बा.
२५७५. वुत्ताति ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, पातिमोक्खुद्देसा, निदानं उद्दिसित्वा अवसेसं सुतेन सावेतब्बं, अयं पठमो पातिमोक्खुद्देसो’’तिआदिना (महाव. १५०) देसिता, सयञ्च तेसञ्च उद्देसे सङ्खेपतो दस्सेतुमाह ‘‘निदान’’न्तिआदि. सावेतब्बन्ति एत्थ ‘‘सुतेना’’ति सेसो. सेसकन्ति अनुद्दिट्ठट्ठानं –
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो…पे… आविकता हिस्स फासु होतीति इमं निदानं उद्दिसित्वा ‘उद्दिट्ठं खो ¶ आयस्मन्तो निदानं, तत्थायस्मन्ते पुच्छामि कच्चित्थ परिसुद्धा, दुतियम्पि पुच्छामि…पे… एवमेतं धारयामी’ति वत्वा ‘उद्दिट्ठं खो आयस्मन्तो निदानं. सुता खो पनायस्मन्तेहि चत्तारो पाराजिका धम्मा…पे… अविवदमानेहि सिक्खितब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. १५०) –
अट्ठकथाय वुत्तनयेन अवसेसं सुतेन सावेतब्बं.
२५७६. सेसेसुपीति उद्दिट्ठापेक्खाय सेसेसु पाराजिकुद्देसादीसुपि. ‘‘अयमेव नयो ञेय्यो’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि ‘‘वित्थारेनेव पञ्चमो’’ति वचनतो वित्थारुद्देसे ‘‘सावेतब्बं तु सेसक’’न्ति अयं नयो न लब्भति. ‘‘सावेतब्बं तु सेसक’’न्ति वचनतो पाराजिकुद्देसादीसु यस्मिं विप्पकते अन्तरायो उप्पज्जति, तेन सद्धिं अवसेसं सुतेन सावेतब्बं. निदानुद्देसे पन ¶ अनुद्दिट्ठे सुतेन सावेतब्बं नाम नत्थि. भिक्खुनिपातिमोक्खे अनियतुद्देसस्स परिहीनत्ता ‘‘भिक्खुनीनञ्च चत्तारो’’ति वुत्तं. उद्देसा नविमे पनाति भिक्खूनं पञ्च, भिक्खुनीनं चत्तारोति उभतोपातिमोक्खे इमे नव उद्देसा वुत्ताति अत्थो.
२५७७. उपोसथेति सङ्घुपोसथे. अन्तरायन्ति राजन्तरायादिकं दसविधं अन्तरायं. यथाह – ‘‘राजन्तरायो चोरन्तरायो अग्यन्तरायो उदकन्तरायो मनुस्सन्तरायो अमनुस्सन्तरायो वाळन्तरायो सरीसपन्तरायो जीवितन्तरायो ब्रह्मचरियन्तरायो’’ति (महाव. १५०).
तत्थ सचे भिक्खूसु ‘‘उपोसथं करिस्सामा’’ति (महाव. अट्ठ. १५०) निसिन्नेसु राजा आगच्छति, अयं राजन्तरायो. चोरा आगच्छन्ति ¶ , अयं चोरन्तरायो. दवदाहो आगच्छति वा, आवासे वा अग्गि उट्ठहति, अयं अग्यन्तरायो. मेघो वा उट्ठेति, ओघो वा आगच्छति, अयं उदकन्तरायो. बहू मनुस्सा आगच्छन्ति, अयं मनुस्सन्तरायो. भिक्खुं यक्खो गण्हाति, अयं अमनुस्सन्तरायो. ब्यग्घादयो चण्डमिगा आगच्छन्ति, अयं वाळन्तरायो. भिक्खुं सप्पादयो डंसन्ति, अयं सरीसपन्तरायो. भिक्खु गिलानो वा होति, कालं वा करोति, वेरिनो वा तं मारेतुं गण्हन्ति, अयं जीवितन्तरायो. मनुस्सा एकं वा बहुं वा भिक्खू ब्रह्मचरिया चावेतुकामा गण्हन्ति, अयं ब्रह्मचरियन्तरायो.
‘‘चेवा’’ति इमिना अन्तरायेव अन्तरायसञ्ञिना वित्थारुद्देसे अकतेपि अनापत्तीति दीपेति. अनुद्देसोति वित्थारेन अनुद्देसो. निवारितोति ‘‘न, भिक्खवे, असति अन्तराये संखित्तेन पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्तिआदिना (महाव. १५०) पटिसिद्धो. इमिना ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सति अन्तराये संखित्तेन पातिमोक्खं उद्दिसितु’’न्ति (महाव. १५०) इदम्पि विभावितं होति.
२५७८. तस्साति पातिमोक्खस्स. इस्सरणस्स हेतुमाह ‘‘‘थेराधेय्य’न्ति पाठतो’’ति. थेराधेय्यन्ति थेराधीनं, थेरायत्तन्ति अत्थो. पाठतोति पाळिवचनतो. ‘‘यो तत्थ भिक्खु ब्यत्तो पटिबलो, तस्साधेय्यं पातिमोक्ख’’न्ति (महाव. १५५) वचनतो आह ‘‘अवत्तन्तेना’’तिआदि. अवत्तन्तेनाति अन्तमसो द्वेपि उद्देसे उद्दिसितुं असक्कोन्तेन. थेरेन यो ¶ अज्झिट्ठो, एवमज्झिट्ठस्स यस्स पन थेरस्स, नवस्स, मज्झिमस्स वा सो पातिमोक्खो ¶ वत्तति पगुणो होति, सो इस्सरोति सम्बन्धो.
अज्झिट्ठोति ‘‘त्वं, आवुसो, पातिमोक्खं उद्दिसा’’ति आणत्तो, इमिना अनाणत्तस्स उद्दिसितुं सामत्थिया सतिपि अनिस्सरभावो दीपितो होति. यथाह – ‘‘सचे थेरस्स पञ्च वा चत्तारो वा तयो वा पातिमोक्खुद्देसा नागच्छन्ति, द्वे पन अखण्डा सुविसदा वाचुग्गता होन्ति, थेरायत्तोव पातिमोक्खो. सचे पन एत्तकम्पि विसदं कातुं न सक्कोति, ब्यत्तस्स भिक्खुनो आयत्तो होती’’ति (महाव. अट्ठ. १५५).
२५७९. उद्दिसन्तेति पातिमोक्खुद्देसके पातिमोक्खं उद्दिसन्ते. समा वाति आवासिकेहि गणनेन समा वा. अप्पा वाति ऊना वा. आगच्छन्ति सचे पनाति सचे पन आगन्तुका भिक्खू आगच्छन्ति. सेसकन्ति अनुद्दिट्ठट्ठानं.
२५८०. उद्दिट्ठमत्तेति उद्दिट्ठक्खणेयेव कथारम्भतो पुब्बमेव. ‘‘वा’’ति इदं एत्थापि योजेतब्बं, इमिना अवुत्तं ‘‘अवुट्ठिताय वा’’ति इमं विकप्पं सम्पिण्डेति. अवुट्ठिताय परिसायाति च भिक्खुपरिसाय अञ्ञमञ्ञं सुखकथाय निसिन्नाययेवाति अत्थो. परिसायाति एत्थ ‘‘एकच्चाया’’ति च ‘‘सब्बाया’’ति च सेसो. भिक्खूनं एकच्चाय परिसाय वुट्ठिताय वा सब्बाय परिसाय वुट्ठिताय वाति योजना. तेसन्ति वुत्तप्पकारानं आवासिकानं. मूलेति सन्तिके. पारिसुद्धि कातब्बाति योजना. ‘‘इध पन, भिक्खवे…पे… आगच्छन्ति बहुतरा, तेहि, भिक्खवे, भिक्खूहि पुन पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्ति वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘सचे बहू’’ति. एत्थ ‘‘पुन पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्ति सेसो. सब्बविकप्पेसु पुब्बकिच्चं कत्वा ¶ पुन पातिमोक्खं उद्दिसितब्बन्ति अत्थो. अयं पनेत्थ सेसविनिच्छयो –
‘‘पन्नरसोवासिकानं, इतरानं सचेतरो;
समानेतरेनुवत्तन्तु, पुरिमानं सचेधिका;
पुरिमा अनुवत्तन्तु, तेसं सेसेप्ययं नयो.
‘‘पाटिपदोवासिकानं ¶ ,
इतरानं उपोसथो;
समथोकानं सामग्गिं,
मूलट्ठा देन्तु कामतो.
बहि गन्त्वान कातब्बो,
नो चे देन्ति उपोसथो;
देय्यानिच्छाय सामग्गी,
बहूसु बहि वा वजे.
‘‘पाटिपदेगन्तुकानं, एवमेव अयं नयो;
सावेय्य सुत्तं सञ्चिच्च, अस्सावेन्तस्स दुक्कटन्ति.
२५८१. विनिद्दिट्ठस्साति आणत्तस्स, इमिना इतरेसं अनापत्तीति दीपेति. इध ‘‘अगिलानस्सा’’ति सेसो. थेरेन आणापेन्तेन ‘‘किञ्चि कम्मं करोन्तो वा सदाकालमेव एको वा भारनित्थरणको वा सरभाणकधम्मकथिकादीसु अञ्ञतरो वा न उपोसथागारसम्मज्जनत्थं आणापेतब्बो, अवसेसा पन वारेन आणापेतब्बा’’ति (महाव. अट्ठ. १५९) अट्ठकथाय वुत्तविधिना आणापेतब्बो. सचे आणत्तो सम्मज्जनिं तावकालिकम्पि न लभति, साखाभङ्गं कप्पियं कारेत्वा सम्मज्जितब्बं. तम्पि अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति.
आसनपञ्ञापनाणत्तियम्पि ¶ वुत्तनयेनेव आणापेतब्बो. आणापेन्तेन च सचे उपोसथागारे आसनानि नत्थि, सङ्घिकावासतोपि आहरित्वा पञ्ञपेत्वा पुन आहरितब्बानि. आसनेसु असति कटसारकेपि तट्टिकायोपि पञ्ञपेतुं वट्टति, तट्टिकासुपि असति साखाभङ्गानि कप्पियं कारेत्वा पञ्ञपेतब्बानि, कप्पियकारकं अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति.
पदीपकरणेपि वुत्तनयेनेव आणापेतब्बो. आणापेन्तेन च ‘‘असुकस्मिं नाम ओकासे तेलं वा वट्टि वा कपल्लिका वा अत्थि, तं गहेत्वा करोही’’ति वत्तब्बो. सचे तेलादीनि नत्थि ¶ , भिक्खाचारेनपि परियेसितब्बानि. परियेसित्वा अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति. अपिच कपाले अग्गिपि जालेतब्बो.
२५८२. दीपन्ति एत्थ ‘‘जालेत्वा’’ति सेसो. अथ वा ‘‘कत्वा’’ति इमिना च योजेतब्बं. गणञत्तिं ठपेत्वाति ‘‘सुणन्तु मे, आयस्मन्ता, अज्जुपोसथो पन्नरसो, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, मयं अञ्ञमञ्ञं पारिसुद्धिउपोसथं करेय्यामा’’ति एवं गणञत्तिं निक्खिपित्वा. कत्तब्बो तीहुपोसथोति तीहि भिक्खूहि उपोसथो कातब्बो. तीसु थेरेन एकंसं उत्तरासङ्गं कत्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा द्वे एवं तिक्खत्तुमेव वत्तब्बो ‘‘परिसुद्धो अहं, आवुसो, ‘परिसुद्धो’ति मं धारेथा’’ति (महाव. १६८). दुतियेन, ततियेन च यथाक्कमं ‘‘परिसुद्धो अहं, भन्ते, ‘परिसुद्धो’ति मं धारेथा’’ति तिक्खत्तुमेव वत्तब्बं.
२५८३. पुब्बकिच्चादीनि कत्वा ञत्तिं अट्ठपेत्वा थेरेन नवो एवं तिक्खत्तुमेव वत्तब्बो ‘‘परिसुद्धो अहं, आवुसो ¶ , ‘परिसुद्धो’ति मं धारेही’’ति (महाव. १६८), नवेन थेरोपि ‘‘परिसुद्धो अहं, भन्ते, ‘परिसुद्धो’ति मं धारेथा’’ति (महाव. १६८) तिक्खत्तुं वत्तब्बो. इमस्मिं पन वारे ञत्तिया अट्ठपनञ्च ‘‘धारेही’’ति एकवचननिद्देसो चाति एत्तकोव विसेसोति तं अनादियित्वा पुग्गलेन कातब्बं उपोसथविधिं दस्सेतुमाह ‘‘पुब्बकिच्चं समापेत्वा, अधिट्ठेय्य पनेकको’’ति. अधिट्ठेय्याति ‘‘अज्ज मे उपोसथो, पन्नरसो’ति वा ‘चातुद्दसो’ति वा अधिट्ठामी’’ति अधिट्ठेय्य. अस्साति अवसाने वुत्तपुग्गलं सन्धाय एकवचननिद्देसो. यथावुत्तो सङ्घोपि तयोपि द्वेपि अत्तनो अत्तनो अनुञ्ञातं उपोसथं अन्तरायं विना सचे न करोन्ति, एवमेव आपत्तिमापज्जन्तीति वेदितब्बो.
२५८४-५. इदानि ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, उपोसथकम्मानि, अधम्मेन वग्गं उपोसथकम्म’’न्तिआदिना (महाव. १४९) नयेन वुत्तं कम्मचतुक्कं दस्सेतुमाह ‘‘अधम्मेन च वग्गेना’’तिआदि. अधम्मेन वग्गेन कम्मं, अधम्मतो समग्गेन कम्मं, धम्मेन वग्गेन कम्मं, धम्मतो समग्गेन कम्मन्ति एतानि चत्तारि उपोसथस्स कम्मानीति जिनो अब्रवीति योजना. चतूस्वपि पनेतेसूति एतेसु चतूसु कम्मेसु पन. चतुत्थन्ति ‘‘समग्गेन च धम्मतो’’ति वुत्तं चतुत्थं उपोसथकम्मं ‘‘धम्मकम्म’’न्ति अधिप्पेतं.
२५८६-७. तानि ¶ कम्मानि विभावेतुमाह ‘‘अधम्मेनिधा’’तिआदि. इध इमस्मिं सासने एत्थ एतेसु चतूसु उपोसथेसु. अधम्मेन वग्गो उपोसथो कतमोति कथेतुकामतापुच्छा. यत्थ यस्सं एकसीमायं भिक्खुनो चत्तारो वसन्तीति योजना.
तत्र ¶ एकस्स पारिसुद्धिं आनयित्वा ते तयो जना पारिसुद्धिं उपोसथं करोन्ति चे, एवं कतो उपोसथो अधम्मो वग्गुपोसथो नामाति योजना, एकसीमट्ठेहि चतूहि सङ्घुपोसथे कातब्बे गणुपोसथस्स कतत्ता अधम्मो च सङ्घमज्झं विना गणमज्झं पारिसुद्धिया अगमनतो तस्स हत्थपासं अनुपगमनेन वग्गो च होतीति अत्थो.
२५८८. अधम्मेन समग्गोति एत्थ ‘‘उपोसथो कतमो’’ति अनुवत्तेतब्बं. ‘‘भिक्खुनो एकतो’’ति पदच्छेदो. ‘‘होति अधम्मिको’’ति पदच्छेदो. चतूहि समग्गेहि सङ्घुपोसथे कातब्बे गणुपोसथकरणं अधम्मो, हत्थपासुपगमनतो समग्गो होति.
२५८९-९०. यो उपोसथो धम्मेन वग्गो होति, सो कतमोति योजना. यत्थ यस्सं एकसीमायं चत्तारो भिक्खुनो वसन्ति, तत्र एकस्स पारिसुद्धिं आनयित्वा ते तयो जना पातिमोक्खं उद्दिसन्ते चे, धम्मेन वग्गो उपोसथो होतीति योजना. एकसीमट्ठेहि चतूहि सङ्घुपोसथस्स कतत्ता धम्मो, एकस्स हत्थपासं अनुपगमनेन वग्गो च होतीति अत्थो.
२५९१. यो धम्मतो समग्गो, सो कतमोति योजना. इध इमस्मिं सासने चत्तारो भिक्खुनो एकतो पातिमोक्खं उद्दिसन्ति चे, अयं धम्मतो समग्गो उपोसथोति मतो अधिप्पेतोति योजना. चतूहि सङ्घुपोसथस्स कतत्ता धम्मो, एकस्सापि हत्थपासं अविजहनेन समग्गोति अधिप्पायो.
२५९२. वग्गे सङ्घे वग्गोति सञ्ञिनो, समग्गे च सङ्घे वग्गोति सञ्ञिनो उभयत्थ विमतिस्स वा उपोसथं करोन्तस्स दुक्कटं आपत्ति होतीति योजना.
२५९३. भेदाधिप्पायतोति ¶ ‘‘नस्सन्तेते, विनस्सन्तेते, को तेहि अत्थो’’ति एवं भेदपुरेक्खारताय ‘‘उपोसथं करोन्तस्सा’’ति आनेत्वा योजेतब्बं. तस्स भिक्खुनो थुल्लच्चयं होति ¶ अकुसलबलवताय च थुल्लच्चयं होतीति. यथाह – ‘‘भेदपुरेक्खारपन्नरसके अकुसलबलवताय थुल्लच्चयं वुत्त’’न्ति (महाव. अट्ठ. १७६). वग्गे वा समग्गे वा सङ्घे समग्गो इति सञ्ञिनो उपोसथं करोन्तस्स अनापत्तीति योजना. अवसेसो पनेत्थ वत्तब्बविनिच्छयो पवारणविनिच्छयावसाने ‘‘पारिसुद्धिप्पदानेना’’तिआदीहि (वि. वि. २६४२) एकतो वत्तुमिच्छन्तेन न वुत्तो.
२५९४-५. ‘‘उक्खित्तेना’’तिआदिकानि करणवचनन्तानि पदानि ‘‘सहा’’ति इमिना सद्धिं ‘‘उपोसथो न कातब्बो’’ति पदेन पच्चेकं योजेतब्बानि. उक्खित्तेनाति आपत्तिया अदस्सने उक्खित्तको, आपत्तिया अप्पटिकम्मे उक्खित्तको, पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे उक्खित्तकोति तिविधेन उक्खित्तेन. एतेसु हि तिविधे उक्खित्तके सति उपोसथं करोन्तो सङ्घो पाचित्तियं आपज्जति.
‘‘गहट्ठेना’’ति इमिना तित्थियोपि सङ्गहितो. सेसेहि सहधम्मिहीति भिक्खुनी, सिक्खमाना, सामणेरो, सामणेरीति चतूहि सहधम्मिकेहि. चुतनिक्खित्तसिक्खेहीति एत्थ चुतो च निक्खित्तसिक्खो चाति विग्गहो. चुतो नाम अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नको. निक्खित्तसिक्खो नाम सिक्खापच्चक्खातको.
एकादसहीति पण्डको, थेय्यसंवासको, तित्थियपक्कन्तको, तिरच्छानगतो, मातुघातको, पितुघातको, अरहन्तघातको, भिक्खुनिदूसको, सङ्घभेदको ¶ , लोहितुप्पादको, उभतोब्यञ्जनकोति इमेहि एकादसहि अभब्बेहि.
सभागापत्तिकेन वा सह उपोसथो न कातब्बो, पारिवुत्थेन छन्देन उपोसथो न कातब्बो, करोतो दुक्कटं होतीति योजना. एवं उक्खित्तवज्जितेसु सब्बविकप्पेसु दुक्कटमेव वेदितब्बं. ‘‘यं द्वेपि जना विकालभोजनादिना सभागवत्थुना आपत्तिं आपज्जन्ति, एवरूपा वत्थुसभागा ‘सभागा’ति वुच्चती’’ति (महाव. अट्ठ. १६९) वचनतो ‘‘सभागापत्ती’’ति वत्थुसभागापत्तियेव गहेतब्बा.
उपोसथदिवसे सब्बोव सङ्घो सचे सभागापत्तिं आपन्नो होति,
‘‘इध ¶ पन, भिक्खवे, अञ्ञतरस्मिं आवासे तदहुपोसथे सब्बो सङ्घो सभागं आपत्तिं आपन्नो होति, तेहि, भिक्खवे, भिक्खूहि एको भिक्खु सामन्ता आवासा सज्जुकं पाहेतब्बो ‘गच्छावुसो, तं आपत्तिं पटिकरित्वा आगच्छ, मयं ते सन्तिके तं आपत्तिं पटिकरिस्सामा’ति. एवञ्चेतं लभेथ, इच्चेतं कुसलं. नो चे लभेथ, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो – ‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं सब्बो सङ्घो सभागं आपत्तिं आपन्नो, यदा अञ्ञं भिक्खुं सुद्धं अनापत्तिकं पस्सिस्सति, तदा तस्स सन्तिके तं आपत्तिं पटिकरिस्सती’’ति (महाव. १७१) च,
वेमतिको चे होति,
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं सब्बो सङ्घो सभागाय आपत्तिया वेमतिको, यदा निब्बेमतिको ¶ भविस्सति, तदा तं आपत्तिं पटिकरिस्सती’’ति (महाव. १७१) च,
वुत्तनयेन उपोसथो कातब्बो.
एत्थ च सज्झुकन्ति तदहेवागमनत्थाय. गणुपोसथादीसुपि एसेव नयो. वुत्तञ्हि अट्ठकथागण्ठिपदे ‘‘यथा सङ्घो सभागं आपत्तिं आपज्जित्वा सुद्धं अलभित्वा ‘यदा सुद्धं पस्सिस्सति, तदा तस्स सन्तिके तं आपत्तिं पटिकरिस्सती’ति वत्वा उपोसथं कातुं लभति, एवं द्वीहिपि अञ्ञमञ्ञं आरोचेत्वा उपोसथं कातुं वट्टति. एकेनापि ‘परिसुद्धं लभित्वा पटिकरिस्सामी’ति आभोगं कत्वा कातुं वट्टति किरा’’ति. किराति चेत्थ अनुस्सवत्थे दट्ठब्बो, न पनारुचियं.
पारिवुत्थेन छन्देनाति छन्दं आहरित्वा कम्मं कातुं निसिन्नेनपि ‘‘असुभलक्खणतादिना केनचि कारणेन न करिस्सामी’’ति विस्सट्ठे छन्दे सचे पुन करिस्सति, पुन छन्दपारिसुद्धिं आहरित्वा कातब्बं. यथाह – ‘‘एतस्मिं पारिवासिये पुन छन्दपारिसुद्धिं अनानेत्वा कम्मं कातुं न वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. ११६७).
२५९६. अदेसेत्वा ¶ पनापत्तिन्ति आपन्नं आपत्तिं अदेसेत्वा. नाविकत्वान वेमतिन्ति ‘‘अहं, भन्ते, सम्बहुलासु आपत्तीसु वेमतिको, यदा निब्बेमतिको भविस्सामि, तदा ता आपत्तियो पटिकरिस्सामी’’ति विमतिं अनारोचेत्वा. ‘‘यदा निब्बेमतिकोति एत्थ सचे पनेस निब्बेमतिको न होति, वत्थुं कित्तेत्वाव देसेतुं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. १६९) अन्धकट्ठकथायं वुत्तं. तत्रायं देसनाविधि – सचे मेघच्छन्ने सूरिये ‘‘कालो नु खो, विकालो’’ति ¶ वेमतिको भुञ्जति, तेन भिक्खुना ‘‘अहं, भन्ते, वेमतिको भुञ्जिं, सचे कालो अत्थि, सम्बहुला दुक्कटा आपत्तियो आपन्नोम्हि. नो चे अत्थि, सम्बहुला पाचित्तियापत्तियो आपन्नोम्ही’’ति एवं वत्थुं कित्तेत्वा ‘‘अहं, भन्ते, या तस्मिं वत्थुस्मिं सम्बहुला दुक्कटा वा पाचित्तिया वा आपत्तियो आपन्नो, ता तुम्हमूले पटिदेसेमी’’ति वत्तब्बं. एसेव नयो सब्बापत्तीसूति.
गण्ठिपदेसु पनेवं विनिच्छयो वुत्तो – ‘‘अहं, आवुसो, इत्थन्नामाय आपत्तिया वेमतिको, यदा निब्बेमतिको भविस्सामि, तदा तं आपत्तिं पटिकरिस्सामी’ति वत्वा उपोसथो कातब्बो, पातिमोक्खं सोतब्ब’’न्ति (महाव. १७०) वचनतो याव निब्बेमतिको न होति, ताव सभागापत्तिं पटिग्गहेतुं न लभति. अञ्ञेसञ्च कम्मानं परिसुद्धो नाम होति. ‘‘पुन निब्बेमतिको हुत्वा देसेतब्बमेवा’’ति (कङ्खा. अभि. टी. निदानवण्णना) नेव पाळियं, न अट्ठकथायं अत्थि, देसिते पन न दोसो. ‘‘इतो वुट्ठहित्वा तं आपत्तिं पटिकरिस्सामी’’ति (महाव. १७०) एत्थापि एसेव नयोति.
२५९७. उपोसथेति दिनकारककत्तब्बाकारवसेन पन्नरसी, सङ्घुपोसथो, सुत्तुद्देसोति इमेहि तीहि लक्खणेहि समन्नागते उपोसथे. सभिक्खुम्हा च आवासाति ‘‘यस्मिं उपोसथे किच्च’’न्तिआदिना वक्खमानप्पकारा सभिक्खुका आवासा. इध ‘‘अनावासा’’ति सेसो. आवासो वा अनावासो वाति एत्थ ‘‘अभिक्खुको वा नानासंवासकेहि सभिक्खुको वा’’ति च ¶ न गन्तब्बोति एत्थ ‘‘अञ्ञत्र सङ्घेन अञ्ञत्र अन्तराया’’ति च सेसो. ‘‘अनावासो’’ति उदोसितादयो वुत्ता. भिक्खुना उपोसथे सभिक्खुम्हा आवासा वा अनावासा वा अभिक्खुको वा नानासंवासकेहि सभिक्खुको वा आवासो वा अनावासो वा अञ्ञत्र सङ्घेन अञ्ञत्र अन्तराया कुदाचनं कदाचिपि न गन्तब्बोति योजना.
२५९८. यस्मिं ¶ आवासे पन उपोसथे किच्चं सचे वत्तति, सो आवासो ‘‘सभिक्खुको नामा’’ति पकासितोति योजना, इमिना सचे यत्थ उपोसथो न वत्तति, सो सन्तेसुपि भिक्खूसु अभिक्खुको नामाति दीपेति.
२५९९. उपोसथस्स पयोजनं, तप्पसङ्गेन पवारणाय च निद्धारेतुकामतायाह ‘‘उपोसथो किमत्थाया’’तिआदि.
२६००. पटिक्कोसेय्याति निवारेय्य. अदेन्तस्सपि दुक्कटन्ति एत्थ ‘‘कोपेतुं धम्मिकं कम्म’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
२६०१. सो चाति (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना) चतुवग्गादिप्पभेदेन पञ्चविधो सो सङ्घो च. हेट्ठिमपरिच्छेदेन कत्तब्बकम्मानं वसेन परिदीपितो, न छब्बग्गादीनं कातुं अयुत्ततादस्सनवसेन.
२६०२. चतुवग्गादिभेदनिबन्धनं कम्मं दस्सेतुमाह ‘‘पवारण’’न्तिआदि. पवारणञ्च तथा अब्भानञ्च उपसम्पदञ्च ठपेत्वा चतुवग्गेन अकत्तब्बं कम्मं न विज्जतीति योजना.
२६०३. मज्झदेसे ¶ उपसम्पदा मज्झदेसूपसम्पदा, तं. अब्भानं, मज्झदेसूपसम्पदञ्च विना पञ्चवग्गेन सब्बं कम्मं कातुं वट्टतीति योजना.
२६०४. किञ्चिपि कम्मं न न कत्तब्बन्ति योजना, सब्बम्पि कम्मं कत्तब्बमेवाति अत्थो. द्वे पटिसेधा पकतत्थं गमयन्तीति. वीसतिवग्गेन सङ्घेन सब्बेसम्पि कम्मानं कत्तब्बभावे किमत्थं अतिरेकवीसतिवग्गस्स गहणन्ति आह ‘‘ऊने दोसोति ञापेतुं, नाधिके अतिरेकता’’ति. यथावुत्ते चतुब्बिधे सङ्घे गणनतो ऊने दोसो होति, अधिके दोसो न होतीति ञापेतुं अतिरेकता दस्सिता, अतिरेकवीसतिवग्गसङ्घो दस्सितोति अधिप्पायो.
२६०५. चतुवग्गेन कत्तब्बे पकतत्ताव चत्तारो कम्मप्पत्ताति दीपिताति योजना. सेसा ¶ पकतत्ता छन्दारहाति सेसो. पकतत्ताति अनुक्खित्ता चेव अन्तिमवत्थुं अनज्झापन्ना च गहेतब्बा. सेसेसु चाति पञ्चवग्गादीसुपि.
२६०६. चतुवग्गादिकत्तब्बकम्मं असंवासपुग्गलं गणपूरं कत्वा करोन्तस्स दुक्कटं होति. न केवलं दुक्कटमेव, कतञ्च कम्मं कुप्पतीति योजना.
२६०७. परिवासादीति एत्थ आदि-सद्देन मूलायपटिकस्सनादीनं गहणं. तत्रट्ठन्ति परिवासादीसु ठितं. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘कतं कुप्पति दुक्कट’’न्ति इदं अनुवत्तेति. सेसं तूति परिवासादिकम्मतो अञ्ञं पन उपोसथादिकम्मं ¶ . वट्टतीति ते पारिवासिकादयो गणपूरके कत्वा कातुं वट्टति.
उपोसथक्खन्धककथावण्णना.
वस्सूपनायिकक्खन्धककथावण्णना
२६०८. वस्सूपनायिका वुत्ताति सेसो. पच्छिमा चाति एत्थ इति-सद्दो निदस्सने. वस्सूपनायिकाति वस्सूपगमना. आलयो, वचीभेदो वा कातब्बो उपगच्छताति इमिना वस्सूपगमनप्पकारो दस्सितो. उपगच्छता आलयो कत्तब्बो, वचीभेदो वा कत्तब्बोति सम्बन्धो. उपगच्छन्तेन च सेनासने असति ‘‘इध वस्सं वसिस्सामी’’ति चित्तुप्पादमत्तं वा कातब्बं, सेनासने सति ‘‘इमस्मिं विहारे इमं तेमासं वस्सं उपेमी’’ति च ‘‘इध वस्सं उपेमी’’ति च वचीभेदो वा कातब्बोति अत्थो.
२६०९. जानं वस्सूपगमनं अनुपगच्छतो वापीति योजना. तेमासन्ति एत्थ ‘‘पुरिमं वा पच्छिमं वा’’ति सेसो. चरन्तस्सापीति एत्थ ‘‘चारिक’’न्ति सेसो. पुरिमं वा तेमासं पच्छिमं वा तेमासं अवसित्वाव चारिकं चरन्तस्सापि दुक्कटन्ति योजना. तेमासन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, वस्सं उपगन्त्वा पुरिमं वा तेमासं पच्छिमं वा तेमासं अवसित्वा चारिका पक्कमितब्बा, यो पक्कमेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १८५).
२६१०. रुक्खस्स ¶ सुसिरेति एत्थ ‘‘सुद्धे’’ति सेसो. यथाह – ‘‘रुक्खसुसिरेति एत्थ सुद्धे रुक्खसुसिरेयेव न वट्टति, महन्तस्स पन रुक्खसुसिरस्स अन्तो पदरच्छदनं कुटिकं ¶ कत्वा पविसनद्वारं योजेत्वा उपगन्तुं वट्टती’’ति. ‘‘रुक्खस्स सुसिरे’’ति इमिना रुक्खेकदेसो विटपोपि सङ्गहितो, सोपि सुद्धोव न वट्टति. यथाह – ‘‘रुक्खविटभियाति एत्थापि सुद्धे विटपमत्ते न वट्टति, महाविटपे पन अट्टकं बन्धित्वा तत्थ पदरच्छदनं कुटिकं कत्वा उपगन्तुं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. २०३).
‘‘छत्तेति एत्थापि चतूसु थम्भेसु छत्तं ठपेत्वा आवरणं कत्वा द्वारं योजेत्वा उपगन्तुं वट्टति, छत्तकुटिका नामेसा होति. चाटियाति एत्थापि महन्तेन कपल्लेन छत्ते वुत्तनयेन कुटिं कत्वाव उपगन्तुं वट्टती’’ति अट्ठकथावचनतो एवमकतासु सुद्धछत्तचाटीसु निवारणं वेदितब्बं. छवकुटीति टङ्कितमञ्चादयो वुत्ता. यथाह – ‘‘छवकुटिका नाम टङ्कितमञ्चादिभेदा कुटि, तत्थ उपगन्तुं न वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. २०३).
सुसाने पन अञ्ञं कुटिकं कत्वा उपगन्तुं वट्टति. ‘‘छवसरीरं झापेत्वा छारिकाय, अट्ठिकानञ्च अत्थाय कुटिका करीयती’’ति अन्धकट्ठकथायं छवकुटि वुत्ता. ‘‘टङ्कितमञ्चोति कसिकुटिकापासाणघरन्ति लिखित’’न्ति (वजिर. टी. महावग्ग २०३) वजिरबुद्धित्थेरो. चतुन्नं पासाणानं उपरि पासाणं अत्थरित्वा कतो गेहोपि ‘‘टङ्कितमञ्चो’’ति वुच्चति. दीघे मञ्चपादे मज्झे विज्झित्वा अटनियो पवेसेत्वा मञ्चं करोन्तीति तस्स इदं उपरि, इदं हेट्ठाति नत्थि, परिवत्तेत्वा अत्थतोपि तादिसोव होति, तं सुसाने, देवट्ठाने च ठपेन्ति, अयम्पि टङ्कितमञ्चो नाम.
२६११. ‘‘सति पच्चयवेकल्ले, सरीराफासुताय वा’’ति अवसेसन्तरायानं वक्खमानत्ता ‘‘अन्तरायो’’ति इमिना राजन्तरायादि दसविधो गहेतब्बो.
२६१२-४. ‘‘अनुजानामि ¶ , भिक्खवे, सत्तन्नं सत्ताहकरणीयेन अप्पहितेपि गन्तुं, पगेव पहिते भिक्खुस्स भिक्खुनिया सिक्खमानाय सामणेरस्स सामणेरिया मातुया च पितुस्स चा’’ति (महाव. १९८) वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘मातापितून’’न्तिआदि.
मातापितूनं ¶ दस्सनत्थं, पञ्चन्नं सहधम्मिकानं दस्सनत्थं वा नेसं अत्थे सति वा नेसं अन्तरे गिलानं दट्ठुं वा तदुपट्ठाकानं भत्तादिं परियेसनत्थं वा नेसं भत्तादिं परियेसनत्थं वा तथा नेसं पञ्चन्नं सहधम्मिकानं अञ्ञतरं अनभिरतं उक्कण्ठितं अहं गन्त्वा वूपकासेस्सं वा वूपकासापेस्सामि वा धम्मकथमस्स करिस्सामीति वा तस्स पञ्चन्नं सहधम्मिकानं अञ्ञतरस्स उट्ठितं उप्पन्नं दिट्ठिं विवेचेस्सामि वा विवेचापेस्सामि वा धम्मकथमस्स करिस्सामीति वा तथा उप्पन्नं कुक्कुच्चं विनोदेस्सामीति वा विनोदापेस्सामीति वा धम्मकथमस्स करिस्सामीति वा एवं विनयञ्ञुना भिक्खुना सत्ताहकिच्चेन अपेसितेपि गन्तब्बं, पगेव पहितेति योजना.
भत्तादीति एत्थ आदि-सद्देन भेसज्जपरियेसनादिं सङ्गण्हाति. यथाह – ‘‘गिलानभत्तं वा परियेसिस्सामि, गिलानुपट्ठाकभत्तं वा परियेसिस्सामि, गिलानभेसज्जं वा परियेसिस्सामि, पुच्छिस्सामि वा उपट्ठहिस्सामि वा’’ति. वूपकासेस्सन्ति यत्थ अनभिरति उप्पन्ना, ततो अञ्ञत्थ गहेत्वा गमिस्सामीति अत्थो.
विनोदेस्सामहन्ति वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु गरुधम्मं अज्झापन्नो होति परिवासारहो, सो चे भिक्खूनं सन्तिके दूतं पहिणेय्य ‘अहञ्हि गरुधम्मं अज्झापन्नो परिवासारहो, आगच्छन्तु भिक्खू, इच्छामि ¶ भिक्खूनं आगत’न्ति. गन्तब्बं, भिक्खवे, सत्ताहकरणीयेन अप्पहितेपि, पगेव पहिते ‘परिवासदानं उस्सुक्कं करिस्सामि वा अनुस्सावेस्सामि वा गणपूरको वा भविस्सामी’’तिआदिनयं (महाव. १९३) सङ्गण्हाति. एवं सत्ताहकिच्चेन गच्छन्तेन अन्तोउपचारसीमाय ठितेनेव ‘‘अन्तोसत्ताहे आगच्छिस्सामी’’ति आभोगं कत्वा गन्तब्बं. सचे आभोगं अकत्वा उपचारसीमं अतिक्कमति, छिन्नवस्सो होतीति वदन्ति.
२६१५. ‘‘अयं पनेत्थ पाळिमुत्तकरत्तिच्छेदविनिच्छयो’’ति अट्ठकथागतं रत्तिच्छेदविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘वस्सं उपगतेनेत्था’’तिआदि. एत्थाति इमस्मिं सत्ताहकिच्चाधिकारे. अयं पाळिमुत्तकविनिच्छयो दट्ठब्बोति अत्थो.
२६१६. ‘‘असुकं नाम दिवस’’न्तिआदिना निमन्तनाकारं वक्खति. पुब्बन्ति पठमं. वट्टतीति ¶ सत्ताहकिच्चेन गन्तुं वट्टति. यथाह – ‘‘सचे एकस्मिं महावासे पठमंयेव कतिका कता होति ‘असुकदिवसं नाम सन्निपतितब्ब’न्ति, निमन्तितोयेव नाम होति, गन्तुं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. १९९). ‘‘उपासकेहि ‘इमस्मिं नाम दिवसे दानादीनि करोम, सब्बे एव सन्निपतन्तू’ति कतिकायपि कताय गन्तुं वट्टति, निमन्तितोयेव नाम होती’’ति केचि.
२६१७. भण्डकन्ति अत्तनो चीवरभण्डं. न वट्टतीति सत्ताहकिच्चेन गन्तुं न वट्टति. पहिणन्तीति चीवरधोवनादिकम्मेन पहिणन्ति. आचरियुपज्झायानं आणत्तियेन केनचि अनवज्जकिच्चेन सत्ताहकरणीयेन गन्तुं वट्टतीति इमिनाव दीपितं होति.
२६१८. उद्देसादीनमत्थायाति ¶ पाळिवाचनानि सन्धाय. आदि-सद्देन परिपुच्छादिं सङ्गण्हाति. गरूनन्ति अगिलानानम्पि आचरियुपज्झायानं. गन्तुं लभतीति सत्ताहकरणीयेन गन्तुं लभति. पुग्गलोति पकरणतो भिक्खुंयेव गण्हाति.
२६१९. आचरियोति निदस्सनमत्तं, उपज्झायेन निवारितेपि एसेव नयो. ‘‘सचे पन नं आचरियो ‘अज्ज मा गच्छा’ति वदति, वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. १९९) अट्ठकथानयं दस्सेतुमाह ‘‘रत्तिच्छेदे अनापत्ति, होतीति परिदीपिता’’ति. रत्तिच्छेदेति वस्सच्छेदनिमित्तं. ‘‘रत्तिच्छेदे’’ति सब्बत्थ वस्सच्छेदोति सन्निट्ठानं कत्वा वदन्ति, एवं सत्ताहकरणीयेन गतं नं अन्तोसत्ताहेयेव पुन आगच्छन्तं सचे आचरियो वा उपज्झायो वा ‘‘अज्ज मा गच्छा’’ति वदति, सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्तीति अधिप्पायो, वस्सच्छेदो पन होतियेवाति दट्ठब्बं सत्ताहस्स बहिद्धा वीतिनामितत्ता.
२६२०. यस्स कस्सचि ञातिस्साति मातापितूहि अञ्ञस्स ञातिजनस्स. ‘‘गच्छतो दस्सनत्थाया’’ति इमिना सेसञातिकेहि ‘‘मयं गिलाना भदन्तानं आगमनं इच्छामा’’ति च ‘‘उपट्ठाककुलेहि दानं दस्साम, धम्मं सोस्साम, भिक्खूनं दस्सनं इच्छामा’’ति च एवं कत्तब्बं निद्दिसित्वा दूते वा पेसिते सत्ताहकरणीयेन गच्छतो रत्तिच्छेदो च दुक्कटञ्च न होतीति वुत्तं होति. यथाह ‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खुस्स ञातको गिलानो होति…पे… गन्तब्बं, भिक्खवे, सत्ताहकरणीयेन पहिते, न त्वेव अप्पहिते’’ति (महाव. १९९) च ¶ ‘‘इध पन, भिक्खवे, उपासकेन सङ्घं उद्दिस्स विहारो कारापितो होति…पे… इच्छामि दानञ्च ¶ दातुं धम्मञ्च सोतुं भिक्खू च पस्सितुन्ति. गन्तब्बं, भिक्खवे, सत्ताहकरणीयेन पहिते, न त्वेव अप्पहिते’’ति (महाव. १८८) च.
२६२१. ‘‘अहं गामकं गन्त्वा अज्जेव आगमिस्सामी’’ति आगच्छं आगच्छन्तो सचे पापुणितुं न सक्कोतेव, वट्टतीति योजना. वट्टतीति एत्थ ‘‘अज्जेव आगमिस्सामी’’ति गन्त्वा आगच्छन्तस्स अन्तरामग्गे सचे अरुणुग्गमनं होति, वस्सच्छेदोपि न होति, रत्तिच्छेददुक्कटञ्च नत्थीति अधिप्पायो.
२६२२. वजेति (महाव. अट्ठ. २०३) गोपालकानं निवासनट्ठाने. सत्थेति जङ्घसत्थसकटसत्थानं सन्निविट्ठोकासे. तीसु ठानेसु भिक्खुनो, वस्सच्छेदे अनापत्तीति तेहि सद्धिं गच्छन्तस्सेव नत्थि आपत्ति, तेहि वियुञ्जित्वा गमने पन आपत्तियेव, पवारेतुञ्च न लभति.
वजादीसु वस्सं उपगच्छन्तेन वस्सूपनायिकदिवसे तेन भिक्खुना उपासका वत्तब्बा ‘‘कुटिका लद्धुं वट्टती’’ति. सचे करित्वा देन्ति, तत्थ पविसित्वा ‘‘इध वस्सं उपेमी’’ति तिक्खत्तुं वत्तब्बं. नो चे देन्ति, सालासङ्खेपेन ठितसकटस्स हेट्ठा उपगन्तब्बं. तम्पि अलभन्तेन आलयो कातब्बो. सत्थे पन कुटिकादीनं अभावे ‘‘इध वस्सं उपेमी’’ति वचीभेदं कत्वा उपगन्तुं न वट्टति, आलयकरणमत्तमेव वट्टति. आलयो नाम ‘‘इध वस्सं वसिस्सामी’’ति चित्तुप्पादमत्तं.
सचे मग्गप्पटिपन्नेयेव सत्थे पवारणदिवसो होति, तत्थेव पवारेतब्बं. अथ सत्थो अन्तोवस्सेयेव भिक्खुना पत्थितट्ठानं पत्वा अतिक्कमति. पत्थितट्ठाने ¶ वसित्वा तत्थ भिक्खूहि सद्धिं पवारेतब्बं. अथापि सत्थो अन्तोवस्सेयेव अन्तरा एकस्मिं गामे तिट्ठति वा विप्पकिरति वा, तस्मिंयेव गामे भिक्खूहि सद्धिं वसित्वा पवारेतब्बं, अप्पवारेत्वा ततो परं गन्तुं न वट्टति.
नावाय वस्सं उपगच्छन्तेनापि कुटियंयेव उपगन्तब्बं. परियेसित्वा अलभन्ते आलयो कातब्बो ¶ . सचे अन्तोतेमासं नावा समुद्देयेव होति, तत्थेव पवारेतब्बं. अथ नावा कूलं लभति, सयञ्च परतो गन्तुकामो होति, गन्तुं न वट्टति. नावाय लद्धगामेयेव वसित्वा भिक्खूहि सद्धिं पवारेतब्बं. सचेपि नावा अनुतीरमेव अञ्ञत्थ गच्छति, भिक्खु च पठमं लद्धगामेयेव वसितुकामो, नावा गच्छतु, भिक्खुना तत्थेव वसित्वा भिक्खूहि सद्धिं पवारेतब्बं.
इति वजे, सत्थे, नावायन्ति तीसु ठानेसु नत्थि वस्सच्छेदे आपत्ति, पवारेतुञ्च लभति.
२६२३. सति पच्चयवेकल्लेति पिण्डपातादीनं पच्चयानं ऊनत्ते सति. सरीराफासुताय वाति सरीरस्स अफासुताय आबाधे वा सति. वस्सं छेत्वापि पक्कमेति वस्सच्छेदं कत्वापि यथाफासुकट्ठानं गच्छेय्य. अपि-सद्देन वस्सं अछेत्वा वस्सच्छेदकारणे सति सत्ताहकरणीयेन गन्तुम्पि वट्टतीति दीपेति.
२६२४. येन केनन्तरायेनाति राजन्तरायादीसु येन केनचि अन्तरायेन. यो भिक्खु वस्सं नोपगतो, तेनापि छिन्नवस्सेन वापि दुतिया वस्सूपनायिका उपगन्तब्बाति योजना.
२६२५-६. सत्ताहन्ति ¶ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. ‘‘वीतिनामेती’’ति इमिना सम्बन्धो. उपगन्त्वापि वा बहिद्धा एव सत्ताहं वीतिनामेति चे. यो गच्छति, यो च वीतिनामेति, तस्स भिक्खुस्स. पुरिमापि न विज्जतीति अनुपगतत्ता, छिन्नवस्सत्ता च पुरिमापि वस्सूपनायिका न विज्जति न लभति. इमेसं द्विन्नं यथाक्कमं उपचारातिक्कमे, सत्ताहातिक्कमे च आपत्ति वेदितब्बा.
पटिस्सवे च भिक्खुस्स, होति आपत्ति दुक्कटन्ति ‘‘इध वस्सं वसथा’’ति वुत्ते ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तस्स विसंवादे असच्चापने आपत्ति होति. कतमाति आह ‘‘दुक्कट’’न्ति. न केवलं एतस्सेव विसंवादे आपत्ति होति, अथ खो इतरेसम्पि पटिस्सवानं विसंवादे आपत्ति वेदितब्बा. यथाह – ‘‘पटिस्सवे च आपत्ति दुक्कटस्साति एत्थ न केवलं ‘इमं तेमासं इध वस्सं वसथा’ति एतस्सेव पटिस्सवस्स विसंवादे आपत्ति, ‘इमं ¶ तेमासं भिक्खं गण्हथ, उभोपि मयं इध वस्सं वसिस्साम, एकतोव उद्दिसापेस्सामा’ति एवमादिनापि तस्स तस्स पटिस्सवस्स विसंवादे दुक्कट’’न्ति (महाव. अट्ठ. २०७). तञ्च खो पटिस्सवकाले सुद्धचित्तस्स पच्छा विसंवादनपच्चया होति. पठमं असुद्धचित्तस्स पन पटिस्सवे पाचित्तियं, विसंवादेन दुक्कटन्ति पाचित्तियेन सद्धिं दुक्कटं युज्जति.
२६२७. ‘‘वस्सं उपगन्त्वा पन अरुणं अनुट्ठापेत्वा तदहेव सत्ताहकरणीयेन पक्कमन्तस्सापि अन्तोसत्ताहे निवत्तन्तस्स अनापत्ती’’ति (महाव. अट्ठ. २०७) अट्ठकथावचनतो, ‘‘को वादो वसित्वा बहि गच्छतो’’ति वक्खमानत्ता ¶ च ‘‘नुट्ठापेत्वा पनारुण’’न्ति पाठो गहेतब्बो. कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘उट्ठापेत्वा पनारुण’’न्ति पाठो दिस्सति, सो न गहेतब्बो.
२६२८. वसित्वाति द्वीहतीहं वसित्वा. यथा वस्सं वसित्वा अरुणं अनुट्ठापेत्वाव सत्ताहकरणीयेन गच्छतो अनापत्ति, तथा गतट्ठानतो अन्तोसत्ताहे आगन्त्वा पुनपि अरुणं अनुट्ठापेत्वाव सत्ताहकरणीयेन गच्छतो अनापत्ति. ‘‘सत्ताहवारेन अरुणो उट्ठापेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. २०१) अट्ठकथावचनं सत्तमारुणेन पटिबद्धदिवसं सत्तमेन अरुणेनेव सङ्गहेत्वा सत्तमअरुणब्भन्तरे अनागन्त्वा अट्ठमं अरुणं बहि उट्ठापेन्तस्स रत्तिच्छेददस्सनपरं, न सत्तमअरुणस्सेव तत्थ उट्ठापेतब्बभावदस्सनपरन्ति गहेतब्बं सिक्खाभाजनअट्ठकथाय, सीहळगण्ठिपदेसु च तथा विनिच्छितत्ता.
२६२९. ‘‘नोपेति असतिया’’ति पदच्छेदो, नोपेतीति ‘‘इमस्मिं विहारे इमं तेमासं वस्सं उपेमी’’ति वचीभेदेन न उपगच्छति.
२६३०. वुत्तमेवत्थं समत्थेतुमाह ‘‘न दोसो कोचि विज्जती’’ति.
२६३१. ‘‘इमस्मिं विहारे इमं तेमासं वस्सं उपेमी’’ति तिक्खत्तुं वचने निच्छारिते एव वस्सं उपगतो सियाति योजना. ‘‘निच्छारितेव तिक्खत्तु’’न्ति इदं उक्कंसवसेन वुत्तं, सकिं, द्विक्खत्तुं वा निच्छारितेपि वस्सूपगतो नाम होतीति. यथाह – ‘‘इमस्मिं विहारे इमं ¶ तेमासं वस्सं उपेमीति सकिं वा द्वत्तिक्खत्तुं वा वाचं निच्छारेत्वाव वस्सं उपगन्तब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. १८४).
२६३२. नवमितो ¶ पट्ठाय गन्तुं वट्टति, आगच्छतु वा मा वा, अनापत्ती’’ति (महाव. अट्ठ. २०७) अट्ठकथानयं दस्सेतुमाह ‘‘आदिं तु नवमिं कत्वा’’तिआदि. नवमिं पभुति आदिं कत्वा, नवमितो पट्ठायाति वुत्तं होति. गन्तुं वट्टतीति सत्ताहकरणीयेनेव गन्तुं वट्टति, तस्मा पवारणदिवसेपि तदहेव आगन्तुं असक्कुणेय्यट्ठानं पवारणत्थाय गच्छन्तेन लब्भमानेन सत्ताहकरणीयेन गन्तुं वट्टति. ‘‘पवारेत्वा पन गन्तुं वट्टति पवारणाय तंदिवससन्निस्सितत्ता’’ति (वजिर. टी. महावग्ग २०७) हि वजिरबुद्धित्थेरो. सो पच्छा आगच्छतु वा मा वा, दोसो न विज्जतीति योजना.
वस्सूपनायिकक्खन्धककथावण्णना.
पवारणक्खन्धककथावण्णना
२६३३. ‘‘पवारणा’’ति इदं ‘‘चातुद्दसी’’तिआदीहि पच्चेकं योजेतब्बं. तस्मिं तस्मिं दिने कातब्बा पवारणा अभेदोपचारेन तथा वुत्ता. सामग्गी उपोसथक्खन्धककथावण्णनाय वुत्तसरूपाव. सामग्गिपवारणं करोन्तेहि च पठमं पवारणं ठपेत्वा पाटिपदतो पट्ठाय याव कत्तिकचातुमासिपुण्णमा एत्थन्तरे कातब्बा, ततो पच्छा वा पुरे वा न वट्टति. तेवाची द्वेकवाचीति ‘‘सुणातु मे, भन्ते…पे… तेवाचिकं पवारेय्य, द्वेवाचिकं पवारेय्य, एकवाचिकं पवारेय्या’’ति तं तं ञत्तिं ठपेत्वा कातब्बा पवारणा वुच्चति.
२६३४. तीणि कम्मानि मुञ्चित्वा, अन्तेनेव पवारयेति ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, पवारणकम्मानि, अधम्मेन वग्गं पवारणकम्मं…पे… धम्मेन समग्गं पवारणकम्म’’न्ति (महाव. २१२) वत्वा ‘‘तत्र, भिक्खवे ¶ , यदिदं अधम्मेन वग्गं पवारणकम्मं, न, भिक्खवे, एवरूपं पवारणकम्मं कातब्बं…पे… तत्र, भिक्खवे, यदिदं धम्मेन समग्गं पवारणकम्मं, एवरूपं, भिक्खवे, पवारणकम्मं कातब्ब’’न्तिआदिवचनतो (महाव. २१२) तीणि ¶ अकत्तब्बानि पवारणकम्मानि मुञ्चित्वा कातुं अनुञ्ञातेन चतुत्थेन पवारणकम्मेन पवारेय्याति अत्थो. तस्स विभागेकदेसं ‘‘पञ्च यस्मिं पनावासे’’तिआदिना वक्खति.
२६३५. पुब्बकिच्चं समापेत्वाति –
‘‘सम्मज्जनी पदीपो च, उदकं आसनेन च;
पवारणाय एतानि, ‘पुब्बकरण’न्ति वुच्चति.
‘‘छन्दपारिसुद्धिउतुक्खानं, भिक्खुगणना च ओवादो;
पवारणाय एतानि, ‘पुब्बकिच्च’न्ति वुच्चती’’ति. –
वुत्तं नवविधं पुब्बकिच्चं निट्ठापेत्वा.
पत्तकल्ले समानितेति –
‘‘पवारणा यावतिका च भिक्खू कम्मप्पत्ता,
सभागापत्तियो च न विज्जन्ति;
वज्जनीया च पुग्गला तस्मिं न होन्ति,
‘पत्तकल्ल’न्ति वुच्चती’’ति. –
वुत्ते चतुब्बिधे पत्तकल्ले समोधानिते परिसमापिते.
ञत्तिं ठपेत्वाति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अज्ज पवारणा, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो पवारेय्या’’ति (महाव. २१०) एवं सब्बसङ्गाहिकवसेन च ‘‘तेवाचिकं पवारेय्या’’ति च दानादिकरणेन येभुय्येन रत्तिया खेपिताय च राजादिअन्तराये सति च तदनुरूपतो ‘‘द्वेवाचिकं, एकवाचिकं, समानवस्सिकं पवारेय्या’’ति च ञत्तिं ठपेत्वा ¶ , तासं विसेसो अट्ठकथायं दस्सितोयेव. यथाह –
‘‘एवञ्हि ¶ वुत्ते तेवाचिकञ्च द्वेवाचिकञ्च एकवाचिकञ्च पवारेतुं वट्टति, समानवस्सिकं न वट्टति. ‘तेवाचिकं पवारेय्या’ति वुत्ते पन तेवाचिकमेव वट्टति, अञ्ञं न वट्टति, ‘द्वेवाचिकं पवारेय्या’ति वुत्ते द्वेवाचिकञ्च तेवाचिकञ्च वट्टति, एकवाचिकञ्च समानवस्सिकञ्च न वट्टति. ‘एकवाचिकं पवारेय्या’ति वुत्ते पन एकवाचिकद्वेवाचिकतेवाचिकानि वट्टन्ति, समानवस्सिकमेव न वट्टति. ‘समानवस्सिक’न्ति वुत्ते सब्बं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. २१०).
कातब्बाति थेरेन भिक्खुना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवमस्स वचनीयो ‘‘सङ्घं, आवुसो, पवारेमि दिट्ठेन वा…पे… ततियम्पि आवुसो, सङ्घं पवारेमि दिट्ठेन वा…पे… पस्सन्तो पटिकरिस्सामी’’ति (महाव. २१०) वुत्तनयेन कातब्बा. नवकेन भिक्खुना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा…पे… ततियम्पि, भन्ते, सङ्घं पवारेमि दिट्ठेन वा…पे… पस्सन्तो पटिकरिस्सामीति (महाव. २१०) वुत्तनयेन कातब्बा.
२६३६. थेरेसु पवारेन्तेसु यो पन नवो, सो सयं याव पवारेति, ताव उक्कुटिकं निसीदेय्याति योजना.
२६३७. चत्तारो वा तयोपि वा एकावासे एकसीमायं वसन्ति चे, ञत्तिं वत्वा ‘‘सुणन्तु मे, आयस्मन्तो, अज्ज पवारणा, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, मयं अञ्ञमञ्ञं पवारेय्यामा’’ति (महाव. २१६) गणञत्तिं ठपेत्वा पवारेय्युन्ति योजना.
पवारेय्युन्ति ¶ एत्थ थेरेन भिक्खुना एकंसं उत्तरासङ्गं कत्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ते तयो वा द्वे वा भिक्खू एवमस्सु वचनीया ‘‘अहं, आवुसो, आयस्मन्ते पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदन्तु मं आयस्मन्तो अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामि. दुतियम्पि…पे… ततियम्पि अहं, आवुसो, आयस्मन्ते पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदन्तु मं आयस्मन्तो अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामी’’ति (महाव. २१६) पवारेतब्बं. नवेनपि ‘‘अहं, भन्ते, आयस्मन्ते पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदन्तु मं आयस्मन्तो अनुकम्पं उपादाय ¶ , पस्सन्तो पटिकरिस्सामि. दुतियम्पि…पे… ततियम्पि अहं, भन्ते, आयस्मन्ते पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदन्तु मं आयस्मन्तो अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामी’’ति पवारेतब्बं.
२६३८. अञ्ञमञ्ञं पवारेय्युं, विना ञत्तिं दुवे जना. तेसु थेरेन ‘‘अहं, आवुसो, आयस्मन्तं पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदतु मं आयस्मा अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामि. दुतियम्पि…पे… ततियम्पि अहं, आवुसो, आयस्मन्तं पवारेमि…पे… पटिकरिस्सामी’’ति (महाव. २१७) पवारेतब्बं. नवेनपि ‘‘अहं, भन्ते, आयस्मन्तं पवारेमि…पे… वदतु मं आयस्मा अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामि. दुतियम्पि…पे… ततियम्पि अहं, भन्ते, आयस्मन्तं पवारेमि…पे… पटिकरिस्सामी’’ति पवारेतब्बं.
अधिट्ठेय्याति पुब्बकिच्चं समापेत्वा ‘‘अज्ज मे पवारणा चातुद्दसी’’ति वा ‘‘पन्नरसी’’ति वा वत्वा ‘‘अधिट्ठामी’’ति अधिट्ठेय्य ¶ . यथाह ‘‘अज्ज मे पवारणाति एत्थ सचे चातुद्दसिका होति, ‘अज्ज मे पवारणा चातुद्दसी’ति, सचे पन्नरसिका, ‘अज्ज मे पवारणा पन्नरसी’ति एवं अधिट्ठातब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. २१८), इमिना सब्बसङ्गाहादिञत्तीसु च तस्मिं तस्मिं दिवसे सो सो वोहारो कातब्बोति दीपितमेव.
सेसा सङ्घपवारणाति पञ्चहि, अतिरेकेहि वा भिक्खूहि कत्तब्बा पवारणा सङ्घपवारणा.
२६३९. पवारितेति पठमपवारणाय पवारिते. अनागतोति केनचि अन्तरायेन पुरिमिकाय च पच्छिमिकाय च वस्सूपनायिकाय वस्सं अनुपगतो. अवुत्थोति पच्छिमिकाय उपगतो. वुत्तञ्हि खुद्दसिक्खावण्णनाय ‘‘अवुत्थोति पच्छिमिकाय उपगतो अपरिनिट्ठितत्ता ‘अवुत्थो’ति वुच्चती’’ति. पारिसुद्धिउपोसथं करेय्याति योजना. एत्थ ‘‘तेसं सन्तिके’’ति सेसो.
२६४०-१. यस्मिं ¶ पनावासे पञ्च वा चत्तारो वा तयो वा समणा वसन्ति, ते तत्थ एकेकस्स पवारणं हरित्वान सचे अञ्ञमञ्ञं पवारेन्ति, आपत्ति दुक्कटन्ति योजना.
सेसन्ति ‘‘अधम्मेन समग्ग’’न्तिआदिकं विनिच्छयं. इधाति इमस्मिं पवारणाधिकारे. बुधोति विनयधरो. उपोसथे वुत्तनयेनाति उपोसथविनिच्छये वुत्तक्कमेन. नयेति जानेय्य.
२६४२. सम्पादेतत्तनो सुचिन्ति अत्तनो उपोसथं सम्पादेति. सब्बं साधेतीति उपोसथादिसब्बं कम्मं निप्फादेति. नत्तनोति अत्तनो उपोसथं न निप्फादेति.
२६४३. तस्माति ¶ यस्मा अत्तनो सुचिं न साधेति, तस्मा. उभिन्नन्ति अत्तनो च सङ्घस्स च. किच्चसिद्धत्थमेविधाति उपोसथादिकम्मनिप्पज्जनत्थं इध इमस्मिं उपोसथकम्मादिपकरणे. पारिसुद्धिपीति एत्थ पि-सद्देन पवारणा सङ्गहिता. तेनेव वक्खति ‘‘छन्दं वा पारिसुद्धिं वा, गहेत्वा वा पवारण’’न्ति.
छन्दपारिसुद्धिपवारणं देन्तेन सचे सापत्तिको होति, आपत्तिं देसेत्वा एकंसं उत्तरासङ्गं कत्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा छन्दादिहारको भिक्खु वत्तब्बो ‘‘छन्दं दम्मि, छन्दं मे हर, छन्दं मे आरोचेही’’ति (महाव. १६५), ‘‘पारिसुद्धिं दम्मि, पारिसुद्धिं मे हर, पारिसुद्धिं मे आरोचेही’’ति (महाव. १६४), ‘‘पवारणं दम्मि, पवारणं मे हर, पवारणं मे आरोचेहि, ममत्थाय पवारेही’’ति (महाव. २१३).
२६४४. ‘‘छन्दो एकेना’’ति पदच्छेदो. एकेन बहूनम्पि छन्दो हातब्बो, तथा पारिसुद्धि हातब्बा. पि-सद्देन पवारणा हातब्बाति योजना. परम्पराहटो छन्दोति बहूनं वा एकस्स वा छन्दादिहारकस्स हत्थतो अन्तरा अञ्ञेन गहिता छन्दपारिसुद्धिपवारणा. विसुद्धिया न गच्छति अनवज्जभावाय न पापुणाति बिळालसङ्खलिकछन्दादीनं सङ्घमज्झं अगमनेन वग्गभावकरणतो.
एत्थ च यथा बिळालसङ्खलिकाय पठमवलयं दुतियवलयं पापुणाति, न ततियं, एवमिमेपि छन्दादयो दायकेन यस्स दिन्ना, ततो अञ्ञत्थ न गच्छतीति बिळालसङ्खलिकासदिसत्ता ¶ ‘‘बिळालसङ्खलिका’’ति वुत्ता. बिळालसङ्खलिकाग्गहणञ्चेत्थ यासं कासञ्चि सङ्खलिकानं उपलक्खणमत्तन्ति दट्ठब्बं.
२६४५-६. छन्दं ¶ वा पारिसुद्धिं वा पवारणं वा गहेत्वा छन्दादिहारको सङ्घमप्पत्वा सचे सामणेरादिभावं पटिजानेय्य वा विब्भमेय्य वा मरेय्य वा, तं सब्बं छन्दादिभावं नाहटं होति, सङ्घं पत्वा एवं सिया सामणेरादिभावं पटिजानन्तो, विब्भन्तो, कालकतो वा भवेय्य, तं सब्बं हटं आनीतं होतीति योजना.
तत्थ सामणेरादिभावं वा पटिजानेय्याति ‘‘अहं सामणेरो’’तिआदिना भूतं सामणेरादिभावं कथेय्य, पच्छा सामणेरभूमियं पतिट्ठहेय्याति अत्थो. आदि-सद्देन अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नो गहितो.
२६४७. सङ्घं पत्वाति अन्तमसो तंतंकम्मप्पत्तस्स चतुवग्गादिसङ्घस्स हत्थपासं पत्वाति अत्थो. पमत्तोति पमादं सतिसम्मोसं पत्तो. सुत्तोति निद्दूपगतो. खित्तचित्तकोति यक्खादीहि विक्खेपमापादितचित्तो. नारोचेतीति अत्तनो छन्दादीनं आहटभावं एकस्सापि भिक्खुनो न कथेति. सञ्चिच्चाति सञ्चेतेत्वा जानन्तोयेव अनादरियो नारोचेति, दुक्कटं होति.
२६४८. ये तेति ये ते भिक्खू थेरा वा नवा वा मज्झिमा वा. विपस्सनाति सहचरियेन समथोपि गय्हति. समथविपस्सना च इध तरुणायेव अधिप्पेता, तस्मा विपस्सनायुत्ताति एत्थ तरुणाहि समथविपस्सनाहि समन्नागताति अत्थो. रत्तिन्दिवन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. अतन्दिताति अनलसा.
‘‘रत्तिन्दिव’’न्ति एत्थ रत्ति-सद्देन रत्तियायेव गहणं, उदाहु एकदेसस्साति आह ‘‘पुब्बरत्तापररत्त’’न्ति. पुब्बा च सा रत्ति चाति पुब्बरत्ति, पठमयामो, अपरा च ¶ सा रत्ति चाति अपररत्ति, पच्छिमयामो, पुब्बरत्ति च अपररत्ति चाति समाहारद्वन्दे समासन्ते अ-कारपच्चयं कत्वा ‘‘पुब्बरत्तापररत्त’’न्ति वुत्तं. इधापि अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. मज्झिमयामे कायदरथवूपसमनत्थाय सुपनं अनुञ्ञातन्ति तं वज्जेत्वा पुरिमपच्छिमयामेसु निरन्तरभावनानुयोगो कातब्बोति दस्सनत्थमेव वुत्तं. विपस्सना परायना समथविपस्सनाव परं ¶ अयनं पतिट्ठा एतेसन्ति विपस्सनापरायना, समथविपस्सनाय युत्तपयुत्ता होन्तीति वुत्तं होति.
२६४९. लद्धो फासुविहारो येहि ते लद्धफासुविहारा, तेसं. फासुविहारोति च सुखविहारस्स मूलकारणत्ता तरुणा समथविपस्सना अधिप्पेता, पटिलद्धतरुणसमथविपस्सनानन्ति अत्थो. सिया न परिहानिति परिहानि नाम एवं कते न भवेय्य.
कत्तिकमासकेति चीवरमाससङ्खाते कत्तिकमासे पवारणाय सङ्गहो वुत्तोति योजना. गाथाबन्धवसेन ‘‘सङ्गाहो’’ति दीघो कतो, पवारणासङ्गहो वुत्तोति अत्थो. यथाह –
‘‘पवारणासङ्गहो च नामायं विस्सट्ठकम्मट्ठानानं थामगतसमथविपस्सनानं सोतापन्नादीनञ्च न दातब्बो. तरुणसमथविपस्सनालाभिनो पन सब्बे वा होन्तु, उपड्ढा वा, एकपुग्गलो वा, एकस्सपि वसेन दातब्बोयेव. दिन्ने पवारणासङ्गहे अन्तोवस्से परिहारोव होति, आगन्तुका तेसं सेनासनं गहेतुं न लभन्ति. तेहिपि छिन्नवस्सेहि न भवितब्बं, पवारेत्वा पन अन्तरापि चारिकं पक्कमितुं लभन्ती’’ति (महाव. अट्ठ. २४१).
पवारणासङ्गहस्स ¶ दानप्पकारो पन पाळितो गहेतब्बो.
पवारणक्खन्धककथावण्णना.
चम्मक्खन्धककथावण्णना
२६५०. एळका च अजा च मिगा चाति विग्गहो. पसूनं द्वन्दे एकत्तनपुंसकत्तस्स विभासितत्ता बहुवचननिद्देसो. एळकानञ्च अजानञ्च मिगानं रोहितेणिकुरुङ्गानञ्च. पसदा च मिगमाता च पसदमिगमाता, ‘‘पसदमिगमातुया’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन ‘‘पसद’’न्ति निग्गहितागमो. पसदमिगमातुया च चम्मं भिक्खुनो वट्टतीति योजना. ‘‘मिगान’’न्ति इमिना गहितानमेवेत्थ विभागदस्सनं ‘‘रोहितेणी’’तिआदि. रोहितादयो मिगविभागविसेसा.
२६५१. एतेसं ¶ यथावुत्तसत्तानं चम्मं ठपेत्वा अञ्ञं चम्मं दुक्कटापत्तिया वत्थुभूतन्ति अत्थो. अञ्ञन्ति च –
‘‘मक्कटो काळसीहो च, सरभो कदलीमिगो;
ये च वाळमिगा होन्ति, तेसं चम्मं न वट्टती’’ति. (महाव. अट्ठ. २५९) –
अट्ठकथाय पटिक्खित्तं चम्ममाह. मक्कटो नाम साखमिगो. काळसीहो नाम महामुखवानरजातिको. वाळमिगा नाम सीहब्यग्घादयो. यथाह – ‘‘तत्थ वाळमिगाति सीहब्यग्घअच्छतरच्छा, न केवलञ्च एतेयेव, येसं पन चम्मं वट्टतीति वुत्तं, ते ठपेत्वा अवसेसा अन्तमसो गोमहिंसस्समिळारादयोपि सब्बे इमस्मिं अत्थे ‘वाळमिगा’त्वेव वेदितब्बा’’ति.
थविका ¶ च उपाहना च थविकोपाहनं. अमानुसं मनुस्सचम्मरहितं सब्बं चम्मं थविकोपाहने वट्टतीति योजना. एत्थ थविकाति उपाहनादिकोसकस्स गहणं. यथाह ‘‘मनुस्सचम्मं ठपेत्वा येन केनचि चम्मेन उपाहना वट्टति. उपाहनाकोसकसत्थककोसककुञ्जिकाकोसकेसुपि एसेव नयो’’ति (महाव. अट्ठ. २५९).
२६५२. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सब्बपच्चन्तिमेसु जनपदेसु गुणङ्गुणूपाहन’’न्ति (महाव. २५९) वचनतो ‘‘वट्टन्ति मज्झिमे देसे, न गुणङ्गुणूपाहना’’ति वुत्तं. मज्झिमे देसेति ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय गजङ्गलं नाम निगमो’’तिआदिना (महाव. २५९) वुत्तसीमापरिच्छेदे मज्झिमदेसे. गुणङ्गुणूपाहनाति चतुपटलतो पट्ठाय बहुपटला उपाहना. यथाह – ‘‘गुणङ्गुणूपाहनाति चतुपटलतो पट्ठाय वुच्चती’’ति (महाव. अट्ठ. २४५). मज्झिमदेसे गुणङ्गुणूपाहना न वट्टन्तीति योजना. अन्तोआरामेति एत्थ पकरणतो ‘‘सब्बेस’’न्ति लब्भति, गिलानानमितरेसञ्च सब्बेसन्ति अत्थो. सब्बत्थापि चाति अन्तोआरामे, बहि चाति सब्बत्थापि. रोगिनोति गिलानस्स वट्टन्तीति योजना.
२६५३. पुटबद्धा खल्लकबद्धाचाति पच्चेकं योजेतब्बं. विसेसो पनेतासं अट्ठकथायमेव ¶ वुत्तो ‘‘पुटबद्धाति योनकउपाहना वुच्चति, या यावजङ्घतो सब्बपादं पटिच्छादेति. खल्लकबद्धाति पण्हिपिधानत्थं तले खल्लकं बन्धित्वा कता’’ति. पालिगुण्ठिमा च ‘‘पलिगुण्ठित्वा कता, या उपरि पादमत्तमेव पटिच्छादेति, न जङ्घ’’न्ति अट्ठकथायं दस्सिताव. तूलपुण्णाति तूलपिचुना पूरेत्वा कता.
सब्बाव ¶ नीला सब्बनीला, सा आदि यासं ता सब्बनीलादयो. आदि-सद्देन महानामरत्तपरियन्तानं गहणं. एतासं सरूपं अट्ठकथायमेव वुत्तं ‘‘नीलिका उमापुप्फवण्णा होति, पीतिका कणिकारपुप्फवण्णा, लोहितिका जयसुमनपुप्फवण्णा, मञ्जिट्ठिका मञ्जिट्ठवण्णा एव, कण्हा अद्दारिट्ठकवण्णा, महारङ्गरत्ता सतपदिपिट्ठिवण्णा, महानामरत्ता सम्भिन्नवण्णा होति पण्डुपलासवण्णा. कुरुन्दियं पन ‘पदुमपुप्फवण्णा’ति वुत्त’’न्ति (महाव. अट्ठ. २४६). सब्बनीलादयोपि चाति अपि-सद्देन नीलादिवद्धिकानं गहणं.
२६५४. चित्राति विचित्रा. मेण्डविसाणूपमवद्धिकाति मेण्डानं विसाणसदिसवद्धिका, कण्णिकट्ठाने मेण्डसिङ्गसण्ठाने वद्धे योजेत्वा कताति अत्थो. ‘‘मेण्डविसाणूपमवद्धिका’’ति इदं अजविसाणूपमवद्धिकानं उपलक्खणं. मोरस्स पिञ्छेन परिसिब्बिताति तलेसु वा वद्धेसु वा मोरपिञ्छेहि सुत्तकसदिसेहि परिसिब्बिता. उपाहना न च वट्टन्तीति योजना.
२६५५. मज्जाराति बिळारा. काळका रुक्खकण्टका. ऊलूका पक्खिबिळाला. सीहाति केसरसीहादयो सीहा. उद्दाति चतुप्पदजातिका. दीपी सद्दला. अजिनस्साति एवंनामिकस्स. परिक्खटाति उपाहनपरियन्ते चीवरे अनुवातं विय वुत्तप्पकारं चम्मं योजेत्वा कता.
२६५६. सचे ईदिसा उपाहना लभन्ति, तासं वळञ्जनप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘पुटादिं अपनेत्वा’’तिआदि. पुटादिं सब्बसो छिन्दित्वा वा अपनेत्वा वा उपाहना धारेतब्बाति योजना. एवमकत्वा लद्धनीहारेनेव धारेन्तस्स दुक्कटं. यथाह – ‘‘एतासु यं किञ्चि लभित्वा सचे ¶ तानि खल्लकादीनि अपनेत्वा सक्का होन्ति वळञ्जितुं, वळञ्जेतब्बा, तेसु पन सति वळञ्जन्तस्स दुक्कट’’न्ति (महाव. अट्ठ. २४६).
वण्णभेदं ¶ तथा कत्वाति एत्थ ‘‘एकदेसेना’’ति सेसो. ‘‘सब्बसो वा’’ति आहरित्वा सब्बसो वा एकदेसेन वा वण्णभेदं कत्वा सब्बनीलादयो उपाहना धारेतब्बाति योजना. तथा अकत्वा धारेन्तस्स दुक्कटं. यथाह ‘‘एतासु यं किञ्चि लभित्वा रजनं चोळकेन पुञ्छित्वा वण्णं भिन्दित्वा धारेतुं वट्टति. अप्पमत्तकेपि भिन्ने वट्टतियेवा’’ति. नीलवद्धिकादयोपि वण्णभेदं कत्वा धारेतब्बा.
२६५७. तत्थ ठाने पस्सावपादुका, वच्चपादुका, आचमनपादुकाति तिस्सो पादुकायो ठपेत्वा सब्बापि पादुका तालपत्तिकादिभेदा सब्बापि सङ्कमनीया पादुका धारेतुं न वट्टन्तीति योजना.
२६५८. अतिक्कन्तपमाणं उच्चासयनसञ्ञितं आसन्दिञ्चेव पल्लङ्कञ्च सेवमानस्स दुक्कटन्ति योजना. आसन्दी वुत्तलक्खणाव. पल्लङ्कोति पादेसु आहरिमानि वाळरूपानि ठपेत्वा कतो, एकस्मिंयेव दारुम्हि कट्ठकम्मवसेन छिन्दित्वा कतानि असंहारिमानि तत्रट्ठानेव वाळरूपानि यस्स पादेसु सन्ति, एवरूपो पल्लङ्को कप्पतीति ‘‘आहरिमेना’’ति इमिनाव दीपितं. ‘‘अकप्पियरूपकतो अकप्पियमञ्चो पल्लङ्को’’ति हि सारसमासे वुत्तं.
२६५९. गोनकन्ति दीघलोमकमहाकोजवं. चतुरङ्गुलाधिकानि किर तस्स लोमानि, काळवण्णञ्च होति. ‘‘चतुरङ्गुलतो ऊनकप्पमाणलोमो कोजवो वट्टती’’ति वदन्ति. कुत्तकन्ति सोळसन्नं नाटकित्थीनं ठत्वा नच्चनयोग्गं ¶ उण्णामयत्थरणं. चित्तन्ति भित्तिच्छिद्दादिकविचित्रं उण्णामयत्थरणं. पटिकन्ति उण्णामयं सेतत्थरणं. पटलिकन्ति घनपुप्फकं उण्णामयं लोहितत्थरणं, यो ‘‘आमलकपत्तो’’तिपि वुच्चति.
एकन्तलोमिन्ति उभतो उग्गतलोमं उण्णामयत्थरणं. विकतिन्ति सीहब्यग्घादिरूपविचित्रं उण्णामयत्थरणं. ‘‘एकन्तलोमीति एकतोदसं उण्णामयत्थरण’’न्ति दीघनिका. तूलिकन्ति रुक्खतूललतातूलपोटकितूलसङ्खातानं तिण्णं तूलानं अञ्ञतरपुण्णं पकतितूलिकं. उद्दलोमिकन्ति एकतो उग्गतलोमं उण्णामयत्थरणं. ‘‘उद्दलोमीति उभतोदसं उण्णामयत्थरणं. एकन्तलोमीति एकतोदसं उण्णामयत्थरण’’न्ति (दी. नि. अट्ठ. १.१५) दीघनिकायट्ठकथायं ¶ वुत्तं. सारसमासे पन ‘‘उद्दलोमीति एकतो उग्गतपुप्फं. एकन्तलोमीति उभतो उग्गतपुप्फ’’न्ति वुत्तं.
२६६०. कट्टिस्सन्ति रतनपरिसिब्बितं कोसेय्यकट्टिस्समयं पच्चत्थरणं. ‘‘कोसेय्यकट्टिस्समयन्ति कोसेय्यकसटमय’’न्ति (दी. नि. टी. १.१५) आचरियधम्मपालत्थेरेन वुत्तं, कन्तितकोसेय्यपुटमयन्ति अत्थो. कोसेय्यन्ति रतनपरिसिब्बितं कोसियसुत्तमयं पच्चत्थरणं. रतनपरिसिब्बनरहितं सुद्धकोसेय्यं पन वट्टति.
दीघनिकायट्ठकथायं पनेत्थ ‘‘ठपेत्वा तूलिकं सब्बानेव गोनकादीनि रतनपरिसिब्बितानि न वट्टन्ती’’ति (दी. नि. अट्ठ. १.१५) वुत्तं. तत्थ ‘‘ठपेत्वा तूलिक’’न्ति एतेन रतनपरिसिब्बनरहितापि तूलिका न वट्टतीति दीपेति. ‘‘रतनपरिसिब्बितानि न वट्टन्ती’’ति इमिना पन यानि रतनपरिसिब्बितानि, तानि भूमत्थरणवसेन यथानुरूपं मञ्चादीसु च उपनेतुं वट्टतीति दीपितन्ति ¶ वेदितब्बं. एत्थ च विनयपरियायं पत्वा गरुके ठातब्बत्ता इध वुत्तनयेनेवेत्थ विनिच्छयो वेदितब्बो. सुत्तन्तिकदेसनायं पन गहट्ठानम्पि वसेन वुत्तत्ता नेसं सङ्गण्हनत्थं ‘‘ठपेत्वा तूलिकं…पे… वट्टन्तीति वुत्त’’न्ति (दी. नि. अट्ठ. १.१५) अपरे.
हत्थिअस्सरथत्थरन्ति हत्थिपिट्ठे अत्थरितं अत्थरणं हत्थत्थरणं नाम. अस्सरथत्थरेपि एसेव नयो. कदलिमिगपवर-पच्चत्थरणकम्पि चाति कदलिमिगचम्मं नाम अत्थि, तेन कतं पवरपच्चत्थरणन्ति अत्थो. तं किर सेतवत्थस्स उपरि कदलिमिगचम्मं पत्थरित्वा सिब्बेत्वा करोन्ति. पि-सद्देन अजिनप्पवेणी गहिता. अजिनप्पवेणी नाम अजिनचम्मेहि मञ्चपमाणेन सिब्बेत्वा कता पवेणी. तानि किर चम्मानि सुखुमतरानि, तस्मा दुपट्टतिपट्टानि कत्वा सिब्बन्ति. तेन वुत्तं ‘‘अजिनप्पवेणी’’ति.
२६६१. रत्तवितानस्स हेट्ठाति कुसुम्भादिरत्तस्स लोहितवितानस्स हेट्ठा कप्पियपच्चत्थरणेहि अत्थतं सयनासनञ्च. कसावरत्तवितानस्स पन हेट्ठा कप्पियपच्चत्थरणेन अत्थतं वट्टति. तेनेव वक्खति ‘‘हेट्ठा अकप्पिये’’तिआदि.
द्विधा ¶ रत्तूपधानकन्ति सीसपस्से, पादपस्से चाति उभतोपस्से पञ्ञत्तरत्तबिब्बोहनवन्तञ्च सयनासनं. इदं सब्बं अकप्पियं परिभुञ्जतो दुक्कटं होति. ‘‘यं पन एकमेव उपधानं उभोसु पस्सेसु रत्तं वा होति पदुमवण्णं वा विचित्रं वा, सचे पमाणयुत्तं, वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. २५४) अट्ठकथाविनिच्छयो एतेनेव ब्यतिरेकतो वुत्तो होति. ‘‘येभुय्यरत्तानिपि द्वे बिब्बोहनानि न वट्टन्ती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. तेनेव येभुय्येन रत्तवितानम्पि न वट्टतीति विञ्ञायति.
एत्थ ¶ च किञ्चापि दीघनिकायट्ठकथायं ‘‘अलोहितकानि द्वेपि वट्टन्तियेव, ततो उत्तरि लभित्वा अञ्ञेसं दातब्बानि, दातुं असक्कोन्तो मञ्चे तिरियं अत्थरित्वा उपरि पच्चत्थरणं दत्वा निपज्जितुम्पि लभती’’ति (दी. नि. अट्ठ. १.१५) अविसेसेन वुत्तं. सेनासनक्खन्धकसंवण्णनायं पन ‘‘अगिलानस्स सीसूपधानञ्च पादूपधानञ्चाति द्वयमेव वट्टति, गिलानस्स बिब्बोहनानि सन्थरित्वा उपरि पच्चत्थरणं दत्वा निपज्जितुम्पि वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २९७) वुत्तत्ता गिलानोयेव मञ्चे तिरियं अत्थरित्वा निपज्जितुं लभतीति वेदितब्बं.
२६६२. उद्धं सेतवितानम्पि हेट्ठा अकप्पिये पच्चत्थरणे सति न वट्टतीति योजना. तस्मिन्ति अकप्पियपच्चत्थरणे.
२६६३. ‘‘ठपेत्वा’’ति इमिना आसन्दादित्तयस्स वट्टनाकारो नत्थीति दीपेति. सेसं सब्बन्ति गोनकादि द्विधारत्तूपधानकपरियन्तं सब्बं. गिहिसन्तकन्ति गिहीनं सन्तकं तेहियेव पञ्ञत्तं, इमिना पञ्चसु सहधम्मिकेसु अञ्ञतरेन वा तेसं आणत्तिया वा पञ्ञत्तं न वट्टतीति दीपेति. लभतेति निसीदितुं लभति.
२६६४. तं कत्थ लभतीति पदेसनियमं दस्सेतुमाह ‘‘धम्मासने’’तिआदि. धम्मासनेति एत्थ अट्ठकथायं ‘‘यदि धम्मासने सङ्घिकम्पि गोनकादिं भिक्खूहि अनाणत्ता आरामिकादयो सयमेव पञ्ञापेन्ति चेव नीहरन्ति च, एतं गिहिविकतनीहारं नाम. इमिना गिहिविकतनीहारेन वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२०; वि. सङ्ग. अट्ठ. पकिण्णकविनिच्छयकथा ५६ अत्थतो समानं) वुत्तं. भत्तग्गे वाति विहारे निसीदापेत्वा परिवेसनट्ठाने ¶ वा भोजनसालायं वा. अपिसद्देन गिहीनं गेहेपि तेहि पञ्ञत्ते गोनकादिम्हि निसीदितुं ¶ अनापत्तीति दीपेति. धम्मासनादिपदेसनियमनेन ततो अञ्ञत्थ गिहिपञ्ञत्तेपि तत्थ निसीदितुं न वट्टतीति ब्यतिरेकतो विञ्ञायति.
भूमत्थरणकेति एत्थ ‘‘कते’’ति सेसो. तत्थाति सङ्घिके वा गिहिसन्तके वा गोनकादिम्हि सहधम्मिकेहि अनाणत्तेहि गिहीहि एव भूमत्थरणे कते. सयितुन्ति उपरि अत्तनो पच्चत्थरणं दत्वा निपज्जितुं वट्टति. अपि-सद्देन निसीदितुम्पि वाति समुच्चिनोति. ‘‘भूमत्थरणके’’ति इमिना गिहीहि एव मञ्चादीसु सयनत्थं अत्थते उपरि अत्तनो पच्चत्थरणं दत्वा सयितुं वा निसीदितुं वा न वट्टतीति दीपेति.
चम्मक्खन्धककथावण्णना.
भेसज्जक्खन्धककथावण्णना
२६६५. गहपतिस्स भूमि, सम्मुतिभूमि, उस्सावनन्तिकाभूमि, गोनिसादिभूमीति कप्पियभूमियो चतस्सो होन्तीति वुत्ता भगवताति योजना.
२६६६. कथं कप्पियं कत्तब्बन्ति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, चतस्सो कप्पियभूमियो उस्सावनन्तिकं गोनिसादिकं गहपतिं सम्मुति’’न्ति (महाव. २९५) एवं चतस्सो भूमियो उद्धरित्वा तासं सामञ्ञलक्खणं दस्सेतुमाह ‘‘सङ्घस्सा’’तिआदि. सङ्घस्स सन्तकं वासत्थाय कतं गेहं वा भिक्खुनो सन्तकं वासत्थाय कतं गेहं वाति योजना. कप्पियं कत्तब्बन्ति कप्पियट्ठानं कत्तब्बं. सहसेय्यप्पहोनकन्ति सब्बच्छन्नपरिच्छन्नादिलक्खणेन सहसेय्यारहं.
२६६७. इदानि ¶ चतस्सोपि भूमियो सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘ठपेत्वा’’तिआदि. भिक्खुं ठपेत्वा अञ्ञेहि कप्पियभूमिया अत्थाय दिन्नं वा तेसं सन्तकं वा यं गेहं, इदं एव गहपतिभूमि नामाति योजना.
२६६८. या पन कुटि सङ्घेन सम्मता ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय, सा सम्मुतिका नाम. तस्सा सम्मन्ननकाले कम्मवाचं अवत्वा अपलोकनं वा कातुं वट्टतेवाति योजना.
२६६९-७०. पठमइट्ठकाय ¶ वा पठमपासाणस्स वा पठमत्थम्भस्स वा आदि-ग्गहणेन पठमभित्तिपादस्स वा ठपने परेसु मनुस्सेसु उक्खिपित्वा ठपेन्तेसु समन्ततो परिवारेत्वा ‘‘कप्पियकुटिं करोम, कप्पियकुटिं करोमा’’ति अभिक्खणं वदन्तेहि आमसित्वा वा सयमेव उक्खिपित्वा वा इट्ठका ठपेय्य पासाणो वा थम्भो वा भित्तिपादो वा ठपेय्य ठपेतब्बो, अयं उस्सावनन्तिका कुटीति योजना.
२६७१. इट्ठकादिपतिट्ठानन्ति पठमिट्ठकादीनं भूमियं पतिट्ठानं. वदतन्ति ‘‘कप्पियकुटिं करोम, कप्पियकुटिं करोमा’’ति वदन्तानं. समकालं तु वट्टतीति एककालं वट्टति, इमिना ‘‘सचे हि अनिट्ठिते वचने थम्भो पतिट्ठाति, अप्पतिट्ठिते वा तस्मिं वचनं निट्ठाति, अकता होति कप्पियकुटी’’ति (महाव. अट्ठ. २९५) अट्ठकथाविनिच्छयो सूचितो.
२६७२. आरामो सकलो अपरिक्खित्तो वा येभुय्यतो अपरिक्खित्तो वाति दुविधोपि विञ्ञूहि विनयधरेहि ¶ ‘‘गोनिसादी’’ति वुच्चति. पवेसनिवारणाभावेन पविट्ठानं गुन्नं निसज्जायोगतो तथा वुच्चतीति योजना.
२६७३. पयोजनं दस्सेतुमाह ‘‘एत्थ पक्कञ्चा’’तिआदि. आमिसन्ति पुरिमकालिकद्वयं. ‘‘आमिस’’न्ति इमिना निरामिसं इतरकालिकद्वयं अकप्पियकुटियं वुत्थम्पि पक्कम्पि कप्पतीति दीपेति.
२६७४-५. इमा कप्पियकुटियो कदा जहितवत्थुका होन्तीति आह ‘‘उस्सावनन्तिका या सा’’तिआदि. या उस्सावनन्तिका येसु थम्भादीसु अधिट्ठिता, सा तेसु थम्भादीसु अपनीतेसु तदञ्ञेसुपि थम्भादीसु तिट्ठतीति योजना.
सब्बेसु थम्भादीसु अपनीतेसु सा जहितवत्थुका सियाति योजना. गोनिसादिकुटि परिक्खित्ता वतिआदीहि जहितवत्थुका सिया. परिक्खित्ताति च ‘‘आरामो पन उपड्ढपरिक्खित्तोपि बहुतरं परिक्खित्तोपि परिक्खित्तोयेव नामा’’ति (महाव. अट्ठ. २९५) कुरुन्दिमहापच्चरियादीसु वुत्तत्ता न केवलं सब्बपरिक्खित्ताव, उपड्ढपरिक्खित्तापि येभुय्यपरिक्खित्तापि गहेतब्बा.
सेसाति ¶ गहपतिसम्मुतिकुटियो. छदननासतो जहितवत्थुका सियुन्ति योजना. छदननासतोति एत्थ ‘‘गोपानसिमत्तं ठपेत्वा’’ति सेसो. सचे गोपानसीनं उपरि एकम्पि पक्खपासमण्डलं अत्थि, रक्खति. यत्र पनिमा चतस्सोपि कप्पियभूमियो नत्थि, तत्थ किं कातब्बं? अनुपसम्पन्नस्स दत्वा तस्स सन्तकं कत्वा परिभुञ्जितब्बं.
२६७६. भिक्खुं ¶ ठपेत्वा अञ्ञेसं हत्थतो पटिग्गहो च तेसं सन्निधि च तेसं अन्तोवुत्थञ्च भिक्खुस्स वट्टतीति योजना.
२६७७. भिक्खुस्स सन्तकं सङ्घिकम्पि वा अकप्पियभूमियं सहसेय्यप्पहोनके गेहे अन्तोवुत्थञ्च अन्तोपक्कञ्च भिक्खुस्स न वट्टति. भिक्खुनिया सन्तकं सङ्घिकम्पि वा अकप्पियभूमियं सहसेय्यप्पहोनके गेहे अन्तोवुत्थञ्च अन्तोपक्कञ्च भिक्खुनिया न वट्टतीति एवं उभिन्नं भिक्खुभिक्खुनीनं न वट्टतीति योजना.
२६७८. अकप्पकुटियाति अकप्पियकुटिया, ‘‘अकप्पियभूमियं सहसेय्यप्पहोनके गेहे’’ति अट्ठकथायं वुत्ताय अकप्पियभूमियाति अत्थो. आदि-सद्देन नवनीततेलमधुफाणितानं गहणं.
२६७९. तेहेव अन्तोवुत्थेहि सप्पिआदीहि सत्ताहकालिकेहि सह भिक्खुना पक्कं तं यावजीविकं निरामिसं सत्ताहं परिभुञ्जितुं वट्टतेवाति योजना.
२६८०. पक्कं सामंपक्कं तं यावजीविकं सचे आमिससंसट्ठं परिभुञ्जति, अन्तोवुत्थञ्च भुञ्जति, किञ्च भिय्यो सामंपक्कञ्च भुञ्जतीति योजना. यावजीविकस्स आमिससंसट्ठस्स आमिसगतिकत्ता ‘‘अन्तोवुत्थ’’न्ति वुत्तं.
२६८२. उदकं न होति कालिकं चतूसु कालिकेसु असङ्गहितत्ता.
२६८३. तिकालिका यावकालिका यामकालिका सत्ताहकालिकाति तयो कालिका पटिग्गहवसेनेव ¶ अत्तनो ¶ अत्तनो कालं अतिक्कमित्वा भुत्ता दोसकरा होन्ति, ततियं सत्ताहातिक्कमे निस्सग्गियपाचित्तियवत्थुत्ता अभुत्तम्पि दोसकरन्ति योजना.
‘‘भुत्ता दोसकरा’’ति इमिना पुरिमकालिकद्वयं पटिग्गहेत्वा कालातिक्कमनमत्तेन आपत्तिया कारणं न होति, भुत्तमेव होति. सत्ताहकालिकं कालातिक्कमेन अपरिभुत्तम्पि आपत्तिया कारणं होतीति दीपेति. तेसु सत्ताहकालिकेयेव विसेसं दस्सेतुमाह ‘‘अभुत्तं ततियम्पि चा’’ति. च-सद्दो तु-सद्दत्थे. यावजीविकं पन पटिग्गहेत्वा यावजीवं परिभुञ्जियमानं इतरकालिकसंसग्गं विना दोसकरं न होतीति न गहितं.
२६८४. अम्बादयो सद्दा रुक्खानं नामभूता तंतंफलेपि वत्तमाना इध उपचारवसेन तज्जे पानके वुत्ता, तेनेवाह ‘‘पानकं मत’’न्ति. चोचं अट्ठिककदलिपानं. मोचं इतरकदलिपानं. मधूति मुद्दिकफलानं रसं. मुद्दिकाति सीतोदके मद्दितानं मुद्दिकफलानं पानं. ‘‘सालूकपानन्ति रत्तुप्पलनीलुप्पलादीनं सालूके मद्दित्वा कतपान’’न्ति पाळियं, अट्ठकथाय (महाव. अट्ठ. ३००) च सालूक-सद्दस्स दीघवसेन संयोगदस्सनतो ‘‘सालु फारुसकञ्चा’’ति गाथाबन्धवसेन रस्सो कतो.
सालूकं कुमुदुप्पलानं फलरसं. खुद्दसिक्खावण्णनायं पन ‘‘सालूकपानं नाम रत्तुप्पलनीलुप्पलादीनं किञ्जक्खरेणूहि कतपान’’न्ति वुत्तं. ‘‘फारुसक’न्तिआदीसु एको रुक्खो’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. तस्स फलरसो फारुसकं नाम. एतेसं अट्ठन्नं फलानं रसो उदकसम्भिन्नो वट्टति, सीतुदके मद्दितो पसन्नो निक्कसटोव वट्टति, उदकेन पन असम्भिन्नो रसो यावकालिको.
२६८५. फलन्ति ¶ अम्बादिफलं. सवत्थुकपटिग्गहोति पानवत्थुकानं फलानं पटिग्गहो. वसति एत्थ पानन्ति वत्थु, फलं, वत्थुना सह वट्टतीति सवत्थुकं, पानं, सवत्थुकस्स पटिग्गहो सवत्थुकपटिग्गहो. सवत्थुकस्स पटिग्गहं नाम वत्थुपटिग्गहणमेवाति कत्वा वुत्तं ‘‘पानवत्थुकानं फलानं पटिग्गहो’’ति.
२६८६. ‘‘सुकोट्टेत्वा’’ति वुच्चमानत्ता ‘‘अम्बपक्क’’न्ति आमकमेव अम्बफलं वुच्चति ¶ . उदकेति सीतोदके. परिस्सवं परिस्सावितं. कत्वाति मधुआदीहि अभिसङ्खरित्वा. यथाह – ‘‘तदहुपटिग्गहितेहि मधुसक्करकप्पूरादीहि योजेत्वा कातब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३००). पातुं वट्टतीति एत्थ विनिच्छयो ‘‘एवं कतं पुरेभत्तमेव कप्पति, अनुपसम्पन्नेहि कतं लभित्वा पन पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसपरिभोगेनापि वट्टति, पच्छाभत्तं निरामिसपरिभोगेन याव अरुणुग्गमना वट्टतियेव. एस नयो सब्बपानेसू’’ति अट्ठकथायं वुत्तो.
२६८७. सेसपानकेसुपीति जम्बुपानकादीसुपि.
२६८८. उच्छुरसो अन्तोगधत्ता इध वुत्तो, न पन यामकालिकत्ता, सो पन सत्ताहकालिकोयेव.
२६८९. मधुकस्स रसन्ति मधुकपुप्फस्स रसं. एत्थ मधुकपुप्फरसो अग्गिपाको वा होतु आदिच्चपाको वा, पच्छाभत्तं न वट्टति. पुरेभत्तम्पि यं पानं गहेत्वा मज्जं करोन्ति, सो आदितो पट्ठाय न वट्टति. मधुकपुप्फं पन अल्लं वा सुक्खं वा भज्जितं वा तेन कतफाणितं वा यतो पट्ठाय मज्जं न करोन्ति, तं सब्बं पुरेभत्तं वट्टति.
पक्कडाकरसन्ति ¶ पक्कस्स यावकालिकस्स रसं. सब्बो पत्तरसो यामकालिको वुत्तोति योजना. अट्ठकथायं ‘‘यावकालिकपत्तानञ्हि पुरेभत्तंयेव रसो कप्पती’’ति (महाव. अट्ठ. ३००) इममेव सन्धाय वुत्तं.
२६९०. सानुलोमानं सत्तन्नं धञ्ञानं फलजं रसं ठपेत्वा सब्बो फलजो रसो विकाले यामसञ्ञिते अनुलोमतो परिभुञ्जितुं अनुञ्ञातोति योजना.
२६९१. यावकालिकपत्तानं सीतुदके मद्दित्वा कतो रसोपि अपक्को, आदिच्चपाकोपि विकाले पन वट्टतीति योजना.
२६९२-३. सत्तधञ्ञानुलोमानि सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘तालञ्चनाळिकेरञ्चा’’तिआदि. अपरण्णं ¶ मुग्गादि. ‘‘सत्तधञ्ञानुलोमिक’’न्ति इमिना एतेसं रसो यावकालिको यामकालसङ्खाते विकाले परिभुञ्जितुं न वट्टतीति दस्सेति.
२६९५. एवमादीनं खुद्दकानं फलानं रसो पन अट्ठपानानुलोमत्ता अनुलोमिके यामकालिकानुलोमिके निद्दिट्ठो कथितोति योजना.
२६९६. इध इमस्मिं लोके सानुलोमस्स धञ्ञस्स फलजं रसं ठपेत्वा अयामकालिको अञ्ञो फलरसो नत्थीति योजना, सब्बो यामकालिकोयेवाति दीपेति.
भेसज्जक्खन्धककथावण्णना.
कथिनक्खन्धककथावण्णना
२६९७. वुत्थवस्सानं ¶ पुरिमिकाय वस्सं उपगन्त्वा याव महापवारणा, ताव रत्तिच्छेदं अकत्वा वुत्थवस्सानं भिक्खूनं एकस्स वा द्विन्नं तिण्णं चतुन्नं पञ्चन्नं अतिरेकानं वा भिक्खूनं पञ्चन्नं आनिसंसानं वक्खमानानं अनामन्तचारादीनं पञ्चन्नं आनिसंसानं पटिलाभकारणा मुनिपुङ्गवो सब्बेसं अगारिकादिमुनीनं सकलगुणगणेहि उत्तमो भगवा कथिनत्थारं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, वस्संवुत्थानं भिक्खूनं कथिनं अत्थरितु’’न्ति (महाव. ३०६) अब्र्वि कथेसीति योजना.
एत्थायं विनिच्छयो – ‘‘कथिनत्थारं के लभन्ति, के न लभन्तीति? गणनवसेन ताव पच्छिमकोटिया पञ्च जना लभन्ति, उद्धं सतसहस्सम्पि, पञ्चन्नं हेट्ठा न लभन्ती’’ति (महाव. अट्ठ. ३०६) इदं अट्ठकथाय अत्थारकस्स भिक्खुनो सङ्घस्स कथिनदुस्सदानकम्मं सन्धाय वुत्तं. ‘‘वुत्थवस्सवसेन पुरिमिकाय वस्सं उपगन्त्वा पठमपवारणाय पवारिता लभन्ति, छिन्नवस्सा वा पच्छिमिकाय उपगता वा न लभन्ति. अञ्ञस्मिं विहारे वुत्थवस्सापि न लभन्तीति महापच्चरियं वुत्त’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३०६) इदं अट्ठकथाय आनिसंसलाभं सन्धाय वुत्तं, न कम्मं.
इदानि तदुभयं विभजित्वा दस्सेति –
‘‘पुरिमिकाय ¶ उपगतानं पन सब्बे गणपूरका होन्ति, आनिसंसं न लभन्ति, आनिसंसो इतरेसंयेव होति. सचे पुरिमिकाय उपगता चत्तारो वा होन्ति, तयो वा द्वे वा एको वा, इतरे गणपूरके कत्वा कथिनं अत्थरितब्बं. अथ चत्तारो भिक्खू उपगता, एको परिपुण्णवस्सो सामणेरो, सो चे पच्छिमिकाय उपसम्पज्जति, गणपूरको चेव होति, आनिसंसञ्च लभति ¶ . तयो भिक्खू द्वे सामणेरा, द्वे भिक्खू तयो सामणेरा, एको भिक्खु चत्तारो सामणेराति एत्थापि एसेव नयो. सचे पुरिमिकाय उपगता कथिनत्थारकुसला न होन्ति, अत्थारकुसला खन्धकभाणकत्थेरा परियेसित्वा आनेतब्बा, कम्मवाचं सावेत्वा कथिनं अत्थरापेत्वा दानञ्च भुञ्जित्वा गमिस्सन्ति, आनिसंसो पन इतरेसंयेव होती’’ति (महाव. अट्ठ. ३०६).
कथिनं केन दिन्नं वट्टतीति? येन केनचि देवेन वा मनुस्सेन वा पञ्चन्नं वा सहधम्मिकानं अञ्ञतरेन दिन्नं वट्टति. कथिनदायकस्स वत्तं अत्थि, सचे सो तं अजानन्तो पुच्छति ‘‘भन्ते, कथं कथिनं दातब्ब’’न्ति, तस्स एवं आचिक्खितब्बं ‘‘तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरप्पहोनकं सूरियुग्गमनसमये वत्थं ‘कथिनचीवरं देमा’ति दातुं वट्टति, तस्स परिकम्मत्थं एत्तका नाम सूचियो, एत्तकं सुत्तं, एत्तकं रजनं, परिकम्मं करोन्तानं एत्तकानं भिक्खूनं यागुभत्तञ्च दातुं वट्टती’’ति.
कथिनत्थारकेनापि धम्मेन समेन उप्पन्नं कथिनं अत्थरन्तेन वत्तं जानितब्बं. तन्तवायगेहतो हि आभतसन्तानेनेव खलिमक्खितसाटकोपि न वट्टति, मलीनसाटकोपि न वट्टति, तस्मा कथिनत्थारसाटकं लभित्वा सुद्धं धोवित्वा सूचिआदीनि चीवरकम्मूपकरणानि सज्जेत्वा बहूहि भिक्खूहि सद्धिं तदहेव सिब्बित्वा निट्ठितसूचिकम्मं रजित्वा कप्पबिन्दुं दत्वा कथिनं अत्थरितब्बं. सचे तस्मिं अनत्थतेयेव अञ्ञो कथिनसाटकं अत्थरितब्बकं आहरति, अञ्ञानि च बहूनि कथिनानिसंसवत्थानि देति, यो ¶ आनिसंसं बहुं देति, तस्स सन्तकेनेव अत्थरितब्बं. इतरो यथा तथा ओवदित्वा सञ्ञापेतब्बो.
कथिनं पन केन अत्थरितब्बं? यस्स सङ्घो कथिनचीवरं देति. सङ्घेन पन कस्स दातब्बं? यो जिण्णचीवरो होति. सचे बहू जिण्णचीवरा होन्ति, वुड्ढस्स दातब्बं. वुड्ढेसुपि यो महापरिवारो तदहेव चीवरं कत्वा अत्थरितुं सक्कोति, तस्स दातब्बं. सचे वुड्ढो ¶ न सक्कोति, नवकतरो सक्कोति, तस्स दातब्बं. अपि च सङ्घेन महाथेरस्स सङ्गहं कातुं वट्टति, तस्मा ‘‘तुम्हे, भन्ते, गण्हथ, मयं कत्वा दस्सामा’’ति वत्तब्बं.
तीसु चीवरेसु यं जिण्णं होति, तदत्थाय दातब्बं. पकतिया दुपट्टचीवरस्स दुपट्टत्थायेव दातब्बं. सचेपिस्स एकपट्टचीवरं घनं होति, कथिनसाटको च पेलवो, सारुप्पत्थाय दुपट्टप्पहोनकमेव दातब्बं. ‘‘अहं अलभन्तो एकपट्टं पारुपामी’’ति वदन्तस्सापि दुपट्टं दातुं वट्टति. यो पन लोभपकतिको होति, तस्स न दातब्बं. तेनापि कथिनं अत्थरित्वा ‘‘पच्छा विसिब्बित्वा द्वे चीवरानि करिस्सामी’’ति न गहेतब्बं.
यस्स पन दिय्यति, तस्स –
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इदं सङ्घस्स कथिनदुस्सं उप्पन्नं, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इमं कथिनदुस्सं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो ददेय्य कथिनं अत्थरितुं, एसा ञत्ति.
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इदं सङ्घस्स कथिनदुस्सं उप्पन्नं, सङ्घो इमं कथिनदुस्सं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो देति कथिनं अत्थरितुं, यस्सायस्मतो खमति ¶ इमस्स कथिनदुस्सस्स इत्थन्नामस्स भिक्खुनो दानं कथिनं अत्थरितुं, सो तुण्हस्स, यस्स नक्खमति, सो भासेय्य.
‘‘दिन्नं इदं सङ्घेन कथिनदुस्सं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो कथिनं अत्थरितुं, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. ३०७) –
एवं ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय दातब्बन्ति एवं दिन्नं.
२६९८-९. न उल्लिखितमत्तादि-चतुवीसतिवज्जितन्ति पाळियं आगतेहि ‘‘न उल्लिखितमत्तेन अत्थतं होति कथिन’’न्ति (महाव. ३०८) उल्लिखितमत्तादीहि चतुवीसतिया आकारेहि वज्जितं. चीवरन्ति ‘‘अहतेन अत्थतं होति कथिन’’न्ति (महाव. ३०९) पाळियं ¶ आगतानं सोळसन्नं आकारानं अञ्ञतरेन युत्तं कतपरियोसितं दिन्नं कप्पबिन्दुं तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरचीवरं. ते पन चतुवीसति आकारा, सोळसाकारा च पाळितो (महाव. ३०८), अट्ठकथातो (महाव. अट्ठ. ३०८) च गहेतब्बा. गन्थगारवपरिहारत्थमिध न वुत्ता.
भिक्खुना वक्खमाने अट्ठधम्मे जानन्तेन अत्थरकेन आदाय गहेत्वा पुराणकं अत्तना परिभुञ्जियमानं अत्थरितब्बचीवरेन एकनामकं पुराणचीवरं उद्धरित्वा पच्चुद्धरित्वा नवं अत्थरितब्बं चीवरं अधिट्ठहित्वा पुराणपच्चुद्धटचीवरस्स नामेन अधिट्ठहित्वाव तं अन्तरवासकं चे, ‘‘इमिना अन्तरवासकेन कथिनं अत्थरामि’’इति वचसा वत्तब्बन्ति योजना. सचे उत्तरासङ्गो होति, ‘‘इमिना उत्तरासङ्गेन कथिनं अत्थरामि’’, सचे सङ्घाटि होति, ‘‘इमाय सङ्घाटिया कथिनं अत्थरामी’’ति वत्तब्बं.
२७००-१. इच्चेवं ¶ तिक्खत्तुं वुत्ते कथिनं अत्थतं होतीति योजना. तेन पन भिक्खुना नवकेन कथिनचीवरं आदाय सङ्घं उपसङ्कम्म ‘‘अत्थतं, भन्ते, सङ्घस्स कथिनं, धम्मिको कथिनत्थारो, अनुमोदथ’’इति वत्तब्बन्ति योजना.
२७०२. अनुमोदकेसु च थेरेहि ‘‘अत्थतं, आवुसो, सङ्घस्स कथिनं, धम्मिको कथिनत्थारो, अनुमोदामा’’ति वत्तब्बं, नवेन पन ‘‘अत्थतं, भन्ते, सङ्घस्स कथिनं, धम्मिको कथिनत्थारो, अनुमोदामी’’ति इति पुन ईरये कथेय्याति योजना. गाथाय पन अनुमोदनपाठस्स अत्थदस्सनमुखेन ‘‘सुअत्थतं तया भन्ते’’ति वुत्तं, न पाठक्कमदस्सनवसेनाति वेदितब्बं.
अत्थारकेसु च अनुमोदकेसु च नवेहि वुड्ढानं वचनक्कमो वुत्तो, वुड्ढेहि नवानं वचनक्कमो पन तदनुसारेन यथारहं योजेत्वा वत्तब्बोति गाथासु न वुत्तोति वेदितब्बो. अत्थारकेन थेरेन वा नवेन वा गणपुग्गलानं वचनक्कमो च गणपुग्गलेहि अत्थारकस्स वचनक्कमो च वुत्तनयेन यथारहं योजेतुं सक्काति न वुत्तो.
एवं अत्थते पन कथिने सचे कथिनचीवरेन सद्धिं आभतं आनिसंसं दायका ‘‘येन अम्हाकं ¶ कथिनं गहितं, तस्सेव च देमा’’ति देन्ति, भिक्खुसङ्घो अनिस्सरो. अथ अविचारेत्वाव दत्वा गच्छन्ति, भिक्खुसङ्घो इस्सरो. तस्मा सचे कथिनत्थारकस्स सेसचीवरानिपि दुब्बलानि होन्ति, सङ्घेन अपलोकेत्वा तेसम्पि अत्थाय वत्थानि दातब्बानि, कम्मवाचाय पन एकायेव वट्टति. अवसेसे ¶ कथिनानिसंसे बलववत्थानि वस्सावासिकठितिकाय दातब्बानि, ठितिकाय अभावे थेरासनतो पट्ठाय दातब्बानि, गरुभण्डं न भाजेतब्बं. सचे पन एकसीमाय बहू विहारा होन्ति, सब्बे भिक्खू सन्निपातेत्वा एकत्थ कथिनं अत्थरितब्बं, विसुं विसुं अत्थरितुं न वट्टति.
२७०३. ‘‘कथिनस्स च किं मूल’’न्तिआदीनि सयमेव विवरिस्सति.
२७०६. अट्ठधम्मुद्देसगाथाय पुब्बकिच्चं पुब्ब-वचनेनेव उत्तरपदलोपेन वुत्तं. तेनेव वक्खति ‘‘पुब्बकिच्चन्ति वुच्चती’’ति. ‘‘पच्चुद्धार’’इति वत्तब्बे ‘‘पच्चुद्धर’’इति गाथाबन्धवसेन रस्सो. तेनेव वक्खति ‘‘पच्चुद्धारो’’ति. अधिट्ठहनं अधिट्ठानं. पच्चुद्धारो च अधिट्ठानञ्च पच्चुद्धराधिट्ठाना. इतरीतरयोगेन द्वन्दसमासो. अत्थारोति एत्थ ‘‘कथिनत्थारो’’ति पकरणतो लब्भति.
‘‘मातिका’’ति इमिना ‘‘अट्ठ कथिनुब्भारमातिका’’ति पकरणतो विञ्ञायति. यथाह – ‘‘अट्ठिमा, भिक्खवे, मातिका कथिनस्स उब्भाराया’’ति (महाव. ३१०). मातिकाति मातरो जनेत्तियो, कथिनुब्भारं एता अट्ठ जनेन्तीति अत्थो. उद्धारोति कथिनस्स उद्धारो. आनिसंसाति एत्थ ‘‘कथिनस्सा’’ति पकरणतो लब्भति. कथिनस्स आनिसंसाति इमे अट्ठ धम्माति योजना. यथाह ‘‘अत्थतकथिनानं वो, भिक्खवे, पञ्च कप्पिस्सन्ती’’तिआदि (महाव. ३०६). ‘‘आनिसंसेना’’तिपि पाठो. आनिसंसेन सह इमे अट्ठ धम्माति योजना.
२७०७. ‘‘न उल्लिखितमत्तादि-चतुवीसतिवज्जित’’न्तिआदिना कथिनं अत्थरितुं कतपरियोसितं चीवरं चे लद्धं, तत्थ ¶ पटिपज्जनविधिं दस्सेत्वा सचे अकतसिब्बनादिकम्मं वत्थमेव लद्धं, तत्थ पटिपज्जनविधिं पुब्बकिच्चवसेन दस्सेतुमाह ‘‘धोवन’’न्तिआदि. तत्थ धोवनन्ति कथिनदुस्सस्स सेतभावकरणं. विचारोति ‘‘पञ्चकं वा सत्तकं वा नवकं वा एकादसकं ¶ वा होतू’’ति विचारणं. छेदनन्ति यथाविचारितस्स वत्थस्स छेदनं. बन्धनन्ति मोघसुत्तकारोपनं. सिब्बनन्ति सब्बसूचिकम्मं. रजनन्ति रजनकम्मं. कप्पन्ति कप्पबिन्दुदानं. ‘‘पुब्बकिच्च’’न्ति वुच्चति इदं सब्बं कथिनत्थारस्स पठममेव कत्तब्बत्ता.
२७०८. अन्तरवासकोति एत्थ इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. सङ्घाटि, उत्तरासङ्गो, अथो अन्तरवासकोति एसमेव तु पच्चुद्धारोपि अधिट्ठानम्पि अत्थारोपि वुत्तोति योजना.
२७०९. अट्ठमातिका (महाव. ३१०-३११; परि. ४१५; महाव. अट्ठ. ३१०-३११) दस्सेतुमाह ‘‘पक्कमनञ्चा’’तिआदि. पक्कमनं अन्तो एतस्साति पक्कमनन्तिकाति वत्तब्बे उत्तरपदलोपेन ‘‘पक्कमन’’न्ति वुत्तं. एस नयो सब्बत्थ. अट्ठिमाति एत्थ ‘‘मातिका’’ति पकरणतो लब्भति. इमा अट्ठ मातिकाति योजना.
२७१०. उद्देसानुक्कमेन निद्दिसितुमाह ‘‘कतचीवरमादाया’’तिआदि. ‘‘कतचीवरमादाया’’ति इमिना चीवरपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. ‘‘आवासे निरपेक्खको’’ति इमिना दुतियो आवासपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. एत्थ सब्बवाक्येसु ‘‘अत्थतकथिनो यो भिक्खु सचे पक्कमती’’ति सेसो. अतिक्कन्ताय सीमायाति विहारसीमाय अतिक्कन्ताय. होति पक्कमनन्तिकाति एत्थ ‘‘तस्स भिक्खुनो’’ति सेसो, तस्स भिक्खुनो पक्कमनन्तिका नाम मातिका होतीति अत्थो.
२७११-२. आनिसंसं ¶ नाम वुत्थवस्सेन लद्धं अकतसूचिकम्मवत्थं. तेनेव वक्खति ‘‘करोती’’तिआदि. ‘‘विहारे अनपेक्खको’’ति इमिना एत्थ पठमं आवासपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. सुखविहरणं पयोजनमस्साति सुखविहारिको, विहारोति. तत्थ तस्मिं विहारे विहरन्तोव तं चीवरं यदि करोति, तस्मिं चीवरे निट्ठिते निट्ठानन्ता निट्ठानन्तिकाति वुच्चतीति योजना. ‘‘निट्ठितेचीवरे’’ति इमिना चीवरपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो.
२७१३. तमस्समन्ति तं वुत्थवस्सावासं. धुरनिक्खेपेति उभयधुरनिक्खेपवसेन चित्तप्पवत्तक्खणे. सन्निट्ठानं नाम धुरनिक्खेपो. एत्थ पलिबोधद्वयस्स एकक्खणेयेव उपच्छेदो अट्ठकथायं ¶ वुत्तो ‘‘सन्निट्ठानन्तिके द्वेपि पलिबोधा ‘नेविमं चीवरं कारेस्सं, न पच्चेस्स’न्ति चिन्तितमत्तेयेव एकतो छिज्जन्ती’’ति (महाव. अट्ठ. ३११).
२७१४. कथिनच्छादनन्ति कथिनानिसंसं चीवरवत्थुं. न पच्चेस्सन्ति न पच्चागमिस्सामि. करोन्तस्सेवाति एत्थ ‘‘चीवर’’न्ति पकरणतो लब्भति. ‘‘कथिनच्छादन’’न्ति इदं वा सम्बन्धनीयं. करोन्तस्साति अनादरे सामिवचनं. नट्ठन्ति चोरेहि हटत्ता वा उपचिकादीहि खादितत्ता वा नट्ठं. दड्ढं वाति अग्गिना दड्ढं वा. नासनन्तिकाति एवं चीवरस्स नासनन्ते लब्भमाना अयं मातिका नासनन्तिका नामाति अत्थो. एत्थ ‘‘न पच्चेस्स’’न्ति इमिना पठमं आवासपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. ‘‘करोन्तस्सेवा’’ति इमिना दुतियं चीवरपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो.
२७१५. लद्धानिसंसोति लद्धकथिनानिसंसचीवरो. आनिसंसे चीवरे सापेक्खो अपेक्खवा बहिसीमगतो वस्संवुत्थसीमाय ¶ बहिसीमगतो तं चीवरं करोति, सो कतचीवरो अन्तरुब्भारं अन्तरा उब्भारं सुणाति चे, सवनन्तिका नाम होतीति योजना. ‘‘बहिसीमगतो’’तिआदिना दुतियपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. एत्थ ‘‘कतचीवरो’’ति वुत्तत्ता चीवरपलिबोधुपच्छेदो पठमं होति, इतरो पन ‘‘सह सवनेन आवासपलिबोधो छिज्जती’’ति (महाव. अट्ठ. ३११) अट्ठकथाय वुत्तत्ता पच्छा होति.
२७१६-७. चीवरासाय वस्संवुत्थो आवासतो पक्कन्तो ‘‘तुय्हं चीवरं दस्सामी’’ति केनचि वुत्तो बहिसीमगतो पन सवति, पुन ‘‘तव चीवरं दातुं न सक्कोमी’’ति वुत्तो आसाय छिन्नमत्ताय चीवरे पच्चासाय उपच्छिन्नमत्ताय आसावच्छेदिका नाम मातिकाति मता ञाताति योजना. आसावच्छादिके कथिनुब्भारे आवासपलिबोधो पठमं छिज्जति, चीवरासाय उपच्छिन्नाय चीवरपलिबोधो छिज्जति.
२७१८-२०. यो वस्संवुत्थविहारम्हा अञ्ञं विहारं गतो होति, सो आगच्छं आगच्छन्तो अन्तरामग्गे कथिनुद्धारं अतिक्कमेय्य, तस्स सो कथिनुद्धारो सीमातिक्कन्तिको मतोति योजना. तत्थ सीमातिक्कन्तिके कथिनुब्भारे चीवरपलिबोधो पठमं छिज्जति, तस्स बहिसीमे आवासपलिबोधो छिज्जति.
एत्थ ¶ च ‘‘सीमातिक्कन्तिको नाम चीवरकालसीमातिक्कन्तिको’’ति केनचि वुत्तं. ‘‘बहिसीमायं चीवरकालसमयस्स अतिक्कन्तत्ता सीमातिक्कन्तिको’’ति (सारत्थ. टी. महाव. ३११) सारत्थदीपनियं वुत्तं. ‘‘आगच्छं अन्तरामग्गे, तदुद्धारमतिक्कमे’’ति वुत्तत्ता पन सङ्घेन ¶ करियमानं अन्तरुब्भारं आगच्छन्तो विहारसीमं असम्पत्तेयेव कथिनुब्भारस्स जातत्ता तं न सम्भुणेय्य, तस्सेवं सीममतिक्कन्तस्सेव सतो पुन आगच्छतो अन्तरामग्गे जातो कथिनुब्भारो सीमातिक्कन्तिकोति अम्हाकं खन्ति.
कथिनानिसंसचीवरं आदाय सचे आवासे सापेक्खोव गतो होति, पुन आगन्त्वा कथिनुद्धारं कथिनस्स अन्तरुब्भारमेव सम्भुणाति चे यदि पापुणेय्य, तस्स सो कथिनुद्धारो होति, सो ‘‘सहुब्भारो’’ति वुच्चतीति योजना. सहुब्भारे द्वे पलिबोधा अपुब्बं अचरिमं छिज्जन्ति.
२७२१. ‘‘सीमातिक्कन्तिकेना’’ति वत्तब्बे उत्तरपदलोपेन ‘‘सीमतो’’ति वुत्तं. पक्कमनञ्च निट्ठानञ्च सन्निट्ठानञ्च सीमतो सीमातिक्कन्तिकेन सह इमे चत्तारो कथिनुब्भारा पुग्गलाधीना पुग्गलायत्ता सहुब्भारसङ्खातो अन्तरुब्भारो सङ्घाधीनोति योजना. ‘‘अन्तरुब्भरो’’ति गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं.
२७२२. नासनन्ति नासनन्तिको. सवनन्ति सवनन्तिको. आसावच्छेदिकापि चाति तयोपि कथिनुब्भारा. न तु सङ्घा न भिक्खुतोति सङ्घतोपि न होन्ति, पुग्गलतोपि न होन्तीति अत्थो. चीवरस्स विनासो सङ्घस्स वा चीवरसामिकस्स वा पयोगेन न जातोति नासनको ताव कथिनुब्भारो उभतोपि न होतीति वुत्तो. सवनञ्च उभयेसं पयोगतो न जातन्ति तथा वुत्तं. तथा आसावच्छेदिकापि.
२७२३. आवासोयेव पलिबोधोति विग्गहो. पलिबोधो च चीवरेति एत्थ चीवरेति भेदवचनिच्छाय निमित्तत्थे ¶ भुम्मं, चीवरनिमित्तपलिबोधोति अत्थो, चीवरसङ्खातो पलिबोधोति वुत्तं होति. सच्चादिगुणयुत्तं मुसावादादिदोसविमुत्तं अत्थं वदति सीलेनाति युत्तमुत्तत्थवादी, तेन.
२७२४. अट्ठन्नं ¶ मातिकानन्ति बहिसीमगतानं वसेन वुत्ता पक्कमनन्तिकादयो सत्त मातिका, बहिसीमं गन्त्वा अन्तरुब्भारं सम्भुणन्तस्स वसेन वुत्तो सहुब्भारोति इमासं अट्ठन्नं मातिकानं वसेन च. अन्तरुब्भारतोपि वाति बहिसीमं अगन्त्वा तत्थेव वसित्वा कथिनुब्भारकम्मेन उब्भारकथिनानं वसेन लब्भनतो अन्तरुब्भारतो चाति महेसिना कथिनस्स दुवे उब्भारापि वुत्ताति योजना. बहिसीमं गन्त्वा आगतस्स वसेन सहुब्भारो, बहिसीमं आगतानं वसेन अन्तरुब्भारोति एकोयेव उब्भारो द्विधा वुत्तो, तस्मा अन्तरुब्भारं विसुं अग्गहेत्वा अट्ठेव मातिका पाळियं (महाव. ३१०) विभत्ताति वेदितब्बा.
२७२५. अनामन्तचारो उत्तरपदलोपवसेन ‘‘अनामन्ता’’ इति वुत्तो. याव कथिनं न उद्धरीयति, ताव अनामन्तेत्वा चरणं कप्पिस्सति, चारित्तसिक्खापदेन अनापत्ति भविस्सतीति अत्थो.
असमादानचारो ‘‘असमादान’’न्ति उत्तरपदलोपेन वुत्तो. असमादानचारोति तिचीवरं असमादाय चरणं, चीवरविप्पवासो कप्पिस्सतीति अत्थो.
‘‘गणतो’’ति इमिना उत्तरपदलोपेन गणभोजनं दस्सितं. गणभोजनम्पि कप्पिस्सति, तं सरूपतो पाचित्तियकण्डे वुत्तं.
‘‘यावदत्थिक’’न्ति ¶ इमिना यावदत्थचीवरं वुत्तं. यावदत्थचीवरन्ति यावतकेन चीवरेन अत्थो, तावतकं अनधिट्ठितं अविकप्पितं कप्पिस्सतीति अत्थो.
‘‘तत्थ यो चीवरुप्पादो’’ति इमिना ‘‘यो च तत्थ चीवरुप्पादो’’ति (महाव. ३०६) वुत्तो आनिसंसो दस्सितो. यो च तत्थ चीवरुप्पादोति तत्थ कथिनत्थतसीमायं मतकचीवरं वा होतु सङ्घस्स उद्दिस्स दिन्नं वा सङ्घिकेन तत्रुप्पादेन आभतं वा, येन केनचि आकारेन यं सङ्घिकं चीवरं उप्पज्जति, तं तेसं भविस्सतीति अत्थो. इमे पञ्च कथिनानिसंसा च वुत्ताति सम्बन्धो.
कथिनक्खन्धककथावण्णना.
चीवरक्खन्धककथावण्णना
२७२६-७. चीवरं ¶ उप्पज्जति एतासूति ‘‘उप्पादा’’ति जनिकाव वुच्चन्ति, चीवरवत्थपरिलाभक्खेत्तन्ति अत्थो. यथाह – ‘‘यथावुत्तानं चीवरानं पटिलाभाय खेत्तं दस्सेतुं अट्ठिमा भिक्खवे मातिकातिआदिमाहा’’ति (महाव. अट्ठ. ३७९). चीवरमातिकाति चीवरुप्पादहेतुभूतमातरो. तेनाह कथिनक्खन्धकवण्णनायं ‘‘मातिकाति मातरो, जनेत्तियोति अत्थो’’ति (महाव. अट्ठ. ३१०). मातिकाति चेत्थ चीवरदानमधिप्पेतं. यथाह ‘‘सीमाय दानं एका मातिका, कतिकाय दानं दुतिया’’तिआदि. सीमाय देति, कतिकाय देति, भिक्खापञ्ञत्तिया देति, सङ्घस्स देति, उभतोसङ्घे देति, वस्संवुत्थसङ्घस्स देति, आदिस्स देति, पुग्गलस्स देति. ‘‘इमा पन अट्ठ मातिका’’ति वुत्तमेव निगमनवसेन वुत्तं.
२७२८. तत्थाति ¶ तासु अट्ठमातिकासु. सीमाय देतीति ‘‘सीमाय दम्मी’’ति एवं सीमं परामसित्वा देन्तो सीमाय देति, एवं दिन्नं अन्तोसीमगतेहि भिक्खूहि भाजेतब्बन्ति वण्णितन्ति योजना. तत्थ अन्तोसीमगतेहीति दायको यं सीमं अपेक्खित्वा एवमाह, तस्सा सीमाय अन्तोगतेहि सब्बेहि. भाजेतब्बन्ति तं चीवरं भाजेतब्बं. वरवण्णिनाति ‘‘इतिपि सो भगवा अरह’’न्तिआदिना सकललोकब्यापिगुणातिसययुत्तेन ब्यामप्पभाय, छब्बण्णानं रंसीनञ्च वसेन उत्तमप्पभातिसययुत्तेन वरवण्णिना वण्णितं कथितं. अयमेत्थ पदवण्णना, अयं पन विनिच्छयो – सीमाय देतीति एत्थ ताव खण्डसीमा उपचारसीमा समानसंवाससीमा अविप्पवाससीमा लाभसीमा गामसीमा निगमसीमा नगरसीमा अब्भन्तरसीमा उदकुक्खेपसीमा जनपदसीमा रट्ठसीमा रज्जसीमा दीपसीमा चक्कवाळसीमा इति पन्नरस सीमा वेदितब्बा.
तत्थ खण्डसीमा सीमाकथायं वुत्ता. उपचारसीमा परिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपेन, अपरिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपारहट्ठानेन परिच्छिन्ना होति. अपिच भिक्खूनं धुवसन्निपातट्ठानतो वा परियन्ते ठितभोजनसालतो वा निबद्धवसनकआवासतो वा थाममज्झिमस्स पुरिसस्स द्विन्नं लेड्डुपातानं अन्तो उपचारसीमा वेदितब्बा. सा पन आवासेसु वड्ढन्तेसु वड्ढति, परिहायन्तेसु परिहायति. महापच्चरियं पन ‘‘भिक्खूसुपि वड्ढन्तेसु वड्ढती’’ति (महाव. अट्ठ. ३७९) वुत्तं. तस्मा सचे विहारे सन्निपतितभिक्खूहि सद्धिं ¶ एकाबद्धा हुत्वा योजनसतम्पि पूरेत्वा निसीदन्ति, योजनसतम्पि उपचारसीमाव होति, सब्बेसं लाभो पापुणाति. समानसंवासअविप्पवाससीमाद्वयम्पि वुत्तमेव.
लाभसीमा ¶ नाम नेव सम्मासम्बुद्धेन अनुञ्ञाता, न धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि ठपिता, अपिच खो राजराजमहामत्ता विहारं कारेत्वा गावुतं वा अड्ढयोजनं वा योजनं वा समन्ततो परिच्छिन्दित्वा ‘‘अयं अम्हाकं विहारस्स लाभसीमा’’ति नामलिखितके थम्भे निखणित्वा ‘‘यं एत्थन्तरे उप्पज्जति, सब्बं तं अम्हाकं विहारस्स देमा’’ति सीमं ठपेन्ति, अयं लाभसीमा नाम. गामनिगमनगरअब्भन्तरउदकुक्खेपसीमापि वुत्ता एव.
जनपदसीमा नाम कासिकोसलरट्ठादीनं अन्तो बहू जनपदा होन्ति, एत्थ एकेको जनपदपरिच्छेदो जनपदसीमा. रट्ठसीमा नाम कासिकोसलादिरट्ठपरिच्छेदो. रज्जसीमा नाम महाचोळभोगो केरळभोगोति एवं एकेकस्स रञ्ञो आणापवत्तिट्ठानं. दीपसीमा नाम समुद्दन्तेन समुच्छिन्नमहादीपा च अन्तरदीपा च. चक्कवाळसीमा नाम चक्कवाळपब्बतेनेव परिच्छिन्ना.
एवमेतासु सीमासु खण्डसीमाय केनचि कम्मेन सन्निपतितं सङ्घं दिस्वा ‘‘एत्थेव सीमाय सङ्घस्स देमी’’ति वुत्ते यावतिका भिक्खू अन्तोखण्डसीमगता, तेहि भाजेतब्बं. तेसंयेव हि तं पापुणाति, अञ्ञेसं सीमन्तरिकाय वा उपचारसीमाय वा ठितानम्पि न पापुणाति. खण्डसीमाय ठिते पन रुक्खे वा पब्बते वा ठितस्स हेट्ठा वा पथविया वेमज्झं गतस्स पापुणातियेव.
‘‘इमिस्सा उपचारसीमाय सङ्घस्स दम्मी’’ति दिन्नं पन खण्डसीमासीमन्तरिकासु ठितानम्पि पापुणाति. ‘‘समानसंवाससीमाय दम्मी’’ति दिन्नं पन खण्डसीमासीमन्तरिकासु ठितानं न पापुणाति. अविप्पवाससीमालाभसीमासु दिन्नं तासु सीमासु अन्तोगतानंयेव पापुणाति. गामसीमादीसु दिन्नं ¶ तासं सीमानं अब्भन्तरे बद्धसीमाय ठितानम्पि पापुणाति. अब्भन्तरसीमाउदकुक्खेपसीमासु दिन्नं तत्थ अन्तोगतानंयेव पापुणाति. जनपदरट्ठरज्जदीपचक्कवाळसीमासुपि गामसीमादीसु वुत्तसदिसोयेव विनिच्छयो.
सचे ¶ पन जम्बुदीपे ठितो ‘‘तम्बपण्णिदीपे सङ्घस्स दम्मी’’ति वदति, तम्बपण्णिदीपतो एकोपि गन्त्वा सब्बेसं गण्हितुं लभति. सचेपि तत्रेव एको सभागभिक्खु सभागानं भागं गण्हाति, न वारेतब्बो. एवं ताव यो सीमं परामसित्वा देति, तस्स दाने विनिच्छयो वेदितब्बो.
यो पन ‘‘असुकसीमाया’’ति वत्तुं न जानाति, केवलं ‘‘सीमा’’ति वचनमत्तमेव जानन्तो विहारं आगन्त्वा ‘‘सीमाय दम्मी’’ति वा ‘‘सीमट्ठकसङ्घस्स दम्मी’’ति वा भणति, सो पुच्छितब्बो ‘‘सीमा नाम बहुविधा, कतरं सीमं सन्धाय भणसी’’ति, सचे वदति ‘‘अहं ‘असुकसीमा’ति न जानामि, सीमट्ठकसङ्घो भाजेत्वा गण्हतू’’ति, कतरसीमाय भाजेतब्बं? महासीवत्थेरो किराह ‘‘अविप्पवाससीमाया’’ति. ततो नं आहंसु ‘‘अविप्पवाससीमा नाम तियोजनापि होति, एवं सन्ते तियोजने ठिता लाभं गण्हिस्सन्ति, तियोजने ठत्वा आगन्तुकवत्तं पूरेत्वा आरामं पविसितब्बं भविस्सति, गमिको तियोजनं गन्त्वा सेनासनं आपुच्छिस्सति, निस्सयपटिपन्नस्स तियोजनातिक्कमे निस्सयो पटिप्पस्सम्भिस्सति, पारिवासिकेन तियोजनं अतिक्कमित्वा अरुणं उट्ठापेतब्बं भविस्सति, भिक्खुनिया तियोजने ठत्वा आरामप्पवेसनं आपुच्छितब्बं भविस्सति, सब्बम्पेतं उपचारसीमापरिच्छेदवसेनेव कत्तुं वट्टति. तस्मा उपचारसीमायमेव भाजेतब्ब’’न्ति.
२७२९. ये ¶ विहारा सङ्घेन कतिकाय एकलाभका समानलाभका एत्थ एतेसु विहारेसु दिन्नं ‘‘कतिकाय दम्मी’’ति दिन्नं सब्बेहि भिक्खूहि सह भाजेतब्बं चीवरं कतिकाय वुच्चतीति योजना.
अयमेत्थ विनिच्छयो – कतिका नाम समानलाभकतिका, तत्रेवं कतिका कातब्बा – एकस्मिं विहारे सन्निपतितेहि भिक्खूहि यं विहारं सङ्गण्हितुकामा समानलाभं कातुं इच्छन्ति, अस्स नामं गहेत्वा ‘‘असुको नाम विहारो पोराणको’’ति वा ‘‘बुद्धाधिवुत्थो’’ति वा ‘‘अप्पलाभो’’ति वा यं किञ्चि कारणं वत्वा ‘‘तं विहारं इमिना विहारेन सद्धिं एकलाभं कातुं सङ्घस्स रुच्चती’’ति तिक्खत्तुं सावेतब्बं. एत्तावता तस्मिं विहारे निसिन्नोपि इध निसिन्नोव होति. तस्मिं विहारेपि सङ्घेन एवमेव कातब्बं. एत्तावता इध ¶ निसिन्नोपि तस्मिं विहारे निसिन्नोव होति. एकस्मिं लाभे भाजियमाने इतरस्मिं ठितस्स भागं गहेतुं वट्टति. एवं एकेन विहारेन सद्धिं बहूपि आवासा एकलाभा कातब्बाति.
२७३०. चीवरदायकेन धुवकारा पाकवत्तादिनिच्चसक्कारा यत्थ सङ्घस्स क्रीयन्ति करीयन्ति तत्थ तस्मिं विहारे तेनेव दायकेन सङ्घस्स दिन्नं विहारं ‘‘भिक्खापञ्ञत्तिया दिन्न’’न्ति महेसिना वुत्तन्ति योजना.
तत्रायं विनिच्छयो – यस्मिं विहारे इमस्स चीवरदायकस्स सन्तकं सङ्घस्स पाकवत्तं वा वत्तति, यस्मिं वा विहारे भिक्खू अत्तनो भारं कत्वा सदा गेहे भोजेति, यत्थ वा तेन आवासो कारितो, सलाकभत्तादीनि वा निबद्धानि, येन पन सकलोपि विहारो ¶ पतिट्ठापितो, तत्थ वत्तब्बमेव नत्थि, इमे धुवकारा नाम. तस्मा सचे सो ‘‘यत्थ मय्हं धुवकारा करीयन्ति, एत्थ दम्मी’’ति वा ‘‘तत्थ देथा’’ति वा भणति, बहूसु चेपि ठानेसु धुवकारा होन्ति, सब्बत्थ दिन्नमेव होति.
सचे पन एकस्मिं विहारे भिक्खू बहुतरा होन्ति, तेहि वत्तब्बं ‘‘तुम्हाकं धुवकारे एकत्थ भिक्खू बहू, एकत्थ अप्पका’’ति, सचे ‘‘भिक्खुगणनाय गण्हथा’’ति भणति, तथा भाजेत्वा गण्हितुं वट्टति. एत्थ च वत्थभेसज्जादि अप्पकम्पि सुखेन भाजीयति, यदि पन मञ्चो वा पीठकं वा एकमेव होति, तं पुच्छित्वा यस्स वा विहारस्स एकविहारेपि वा यस्स सेनासनस्स सो विचारेति, तत्थ दातब्बं. सचे ‘‘असुकभिक्खु गण्हतू’’ति वदति, वट्टति.
अथ ‘‘मय्हं धुवकारे देथा’’ति वत्वा अविचारेत्वाव गच्छति, सङ्घस्सपि विचारेतुं वट्टति. एवं पन विचारेतब्बं – ‘‘सङ्घत्थेरस्स वसनट्ठाने देथा’’ति वत्तब्बं. सचे तत्थ सेनासनं परिपुण्णं होति. यत्थ नप्पहोति, तत्थ दातब्बं. सचे एको भिक्खु ‘‘मय्हं वसनट्ठाने सेनासनपरिभोगभण्डं नत्थी’’ति वदति, तत्थ दातब्बन्ति.
२७३१. सङ्घस्स पन यं दिन्नन्ति विहारं पविसित्वा ‘‘इमानि चीवरानि सङ्घस्स दम्मी’’ति यं चीवरं दिन्नं. ‘‘सम्मुखीभूतेना’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धेन रस्सत्तं. सम्मुखिभूतेनाति च ¶ उपचारसीमाय ठितेन. भाजेतब्बन्ति घण्टिं पहरित्वा कालं घोसेत्वा भाजेतब्बं. इदमेत्थ मुखमत्तदस्सनं. विनिच्छयो अट्ठकथाय (महाव. अट्ठ. ३७९) वेदितब्बो. सेय्यथिदं – चीवरदायकेन ¶ विहारं पविसित्वा ‘‘इमानि चीवरानि सङ्घस्स दम्मी’’ति दिन्नेसु भाजियमानेसु सीमट्ठस्स असम्पत्तस्सपि भागं गण्हन्तो न वारेतब्बो. विहारो महा होति, थेरासनतो पट्ठाय वत्थेसु दिय्यमानेसु अलसजातिका महाथेरा पच्छा आगच्छन्ति, ‘‘भन्ते, वीसतिवस्सानं दिय्यति, तुम्हाकं ठितिका अतिक्कन्ता’’ति न वत्तब्बा, ठितिकं ठपेत्वा तेसं दत्वा पच्छा ठितिकाय दातब्बं.
‘‘असुकविहारे किर बहुं चीवरं उप्पन्न’’न्ति सुत्वा योजनन्तरिकविहारतोपि भिक्खू आगच्छन्ति, सम्पत्तसम्पत्तानं ठितट्ठानतो पट्ठाय दातब्बं. असम्पत्तानम्पि उपचारसीमं पविट्ठानं अन्तेवासिकादीसु गण्हन्तेसु दातब्बमेव. ‘‘बहि उपचारसीमाय ठितानं देथा’’ति वदन्ति, न दातब्बं. सचे पन उपचारसीमं ओक्कन्तेहि एकाबद्धा हुत्वा अत्तनो विहारद्वारे वा अन्तोविहारेयेव वा होन्ति, परिसवसेन वड्ढिता नाम सीमा होति, तस्मा दातब्बं. सङ्घनवकस्स दिन्नेपि पच्छा आगतानं दातब्बमेव. दुतियभागे पन थेरासनं आरुळ्हे आगतानं पठमभागो न पापुणाति, दुतियभागतो वस्सग्गेन दातब्बं.
एकस्मिं विहारे दस भिक्खू होन्ति, दस वत्थानि ‘‘सङ्घस्स देमा’’ति देन्ति, पाटेक्कं भाजेतब्बानि. सचे ‘‘सब्बानेव अम्हाकं पापुणन्ती’’ति गहेत्वा गच्छन्ति, दुप्पापितानि चेव दुग्गहितानि च, गतगतट्ठाने सङ्घिकानेव होन्ति. एकं पन उद्धरित्वा ‘‘इदं तुम्हाकं पापुणाती’’ति सङ्घत्थेरस्स दत्वा सेसानि ‘‘इमानि अम्हाकं पापुणन्ती’’ति गहेतुं वट्टति.
एकमेव वत्थं ‘‘सङ्घस्स देमा’’ति आहरन्ति, अभाजेत्वाव ‘‘अम्हाकं पापुणाती’’ति गण्हन्ति, दुप्पापितञ्चेव दुग्गहितञ्च, सत्थकेन, पन हलिद्दिआदिना वा लेखं कत्वा एकं ¶ कोट्ठासं ‘‘इमं ठानं तुम्हाकं पापुणाती’’ति सङ्घत्थेरस्स पापेत्वा सेसं ‘‘अम्हाकं पापुणाती’’ति गहेतुं वट्टति. यं पन वत्थस्सेव पुप्फं वा वलि वा, तेन परिच्छेदं कातुं न वट्टति. सचे एकं तन्तं उद्धरित्वा ‘‘इदं ठानं तुम्हाकं पापुणाती’’ति सङ्घत्थेरस्स दत्वा सेसं ‘‘अम्हाकं पापुणाती’’ति गण्हन्ति, वट्टति. खण्डं खण्डं छिन्दित्वा भाजियमानं वट्टतियेव.
एकभिक्खुके ¶ विहारे सङ्घस्स चीवरेसु उप्पन्नेसु सचे पुब्बे वुत्तनयेनेव सो भिक्खु ‘‘सब्बानि मय्हं पापुणन्ती’’ति गण्हाति, सुग्गहितानि, ठितिका पन न तिट्ठति. सचे एकेकं उद्धरित्वा ‘‘इदं मय्हं पापुणाती’’ति गण्हाति, ठितिका तिट्ठति. तत्थ ठितिकाय अट्ठिताय पुन अञ्ञस्मिं चीवरे उप्पन्ने सचे एको भिक्खु आगच्छति, मज्झे छिन्दित्वा द्वीहिपि गहेतब्बं. ठिताय ठितिकाय पुन अञ्ञस्मिं चीवरे उप्पन्ने सचे नवकतरो आगच्छति, ठितिका हेट्ठा ओरोहति. सचे वुड्ढतरो आगच्छति, ठितिका उद्धं आरोहति. अथ अञ्ञो नत्थि, पुन अत्तनो पापेत्वा गहेतब्बं.
‘‘सङ्घस्स देमा’’ति वा ‘‘भिक्खुसङ्घस्स देमा’’ति वा येन केनचि आकारेन सङ्घं आमसित्वा दिन्नं पन पंसुकूलिकानं न वट्टति ‘‘गहपतिचीवरं पटिक्खिपामि, पंसुकूलिकङ्गं समादियामी’’ति वुत्तत्ता, न पन अकप्पियत्ता. भिक्खुसङ्घेन अपलोकेत्वा दिन्नम्पि न गहेतब्बं. यं पन भिक्खु अत्तनो सन्तकं देति, तं भिक्खुदत्तियं नाम वट्टति. पंसुकूलं पन न होति. एवं सन्तेपि धुतङ्गं न भिज्जति. ‘‘भिक्खूनं देम, थेरानं देमा’’ति वुत्ते पन पंसुकूलिकानम्पि वट्टति. ‘‘इदं वत्थं सङ्घस्स देम, इमिना उपाहनत्थविकपत्तत्थविकआयोगअंसबद्धकादीनि ¶ करोथा’’ति दिन्नम्पि वट्टति.
पत्तत्थविकादीनं अत्थाय दिन्नानि बहूनिपि होन्ति, चीवरत्थायपि पहोन्ति, ततो चीवरं कत्वा पारुपितुं वट्टति. सचे पन सङ्घो भाजितातिरित्तानि वत्थानि छिन्दित्वा उपाहनत्थविकादीनं अत्थाय भाजेति, ततो गहेतुं न वट्टति. सामिकेहि विचारितमेव हि वट्टति, न इतरं.
‘‘पंसुकूलिकसङ्घस्स धम्मकरणअंसबद्धादीनं अत्थाय देमा’’ति वुत्तेपि गहेतुं वट्टति. परिक्खारो नाम पंसुकूलिकानम्पि इच्छितब्बो. यं तत्थ अतिरेकं होति, तं चीवरेपि उपनेतुं वट्टति. सुत्तं सङ्घस्स देन्ति, पंसुकूलिकेहिपि गहेतब्बं. अयं ताव विहारं पविसित्वा ‘‘इमानि चीवरानि सङ्घस्स दम्मी’’ति दिन्नेसु विनिच्छयो.
सचे पन बहि उपचारसीमाय अद्धानपटिपन्ने भिक्खू दिस्वा ‘‘सङ्घस्स दम्मी’’ति सङ्घत्थेरस्स वा सङ्घनवकस्स वा आरोचेति, सचेपि योजनं फरित्वा परिसा ठिता होति, एकाबद्धा ¶ चे, सब्बेसं पापुणाति. ये पन द्वादसहि हत्थेहि परिसं असम्पत्ता, तेसं न पापुणातीति.
२७३२. इदानि ‘‘उभतोसङ्घे देती’’ति मातिकं विवरन्तो आह ‘‘उभतोसङ्घमुद्दिस्सा’’तिआदि. उभतोसङ्घमुद्दिस्साति भिक्खुसङ्घं, भिक्खुनिसङ्घञ्च उद्दिसित्वा. देतीति ‘‘उभतोसङ्घस्स देमी’’ति देति. ‘‘बहु वा’’ति एत्थ ‘‘बहू वा’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं. भिक्खुनीनं भिक्खू थोका वा होन्तु बहू वा, पुग्गलग्गेन अकत्वा उभतोसङ्घवसेन समभागोव कातुं वट्टतीति योजना.
तत्रायं ¶ विनिच्छयो – ‘‘उभतोसङ्घस्स दम्मी’’ति वुत्तेपि ‘‘द्वेधासङ्घस्स दम्मि, द्विन्नं सङ्घानं दम्मि, भिक्खुसङ्घस्स च भिक्खुनिसङ्घस्स च दम्मी’’ति वुत्तेपि उभतोसङ्घस्स दिन्नमेव होति, द्वे भागे समे कत्वा एको दातब्बो.
‘‘उभतोसङ्घस्स च तुय्हञ्च दम्मी’’ति वुत्ते सचे दस दस भिक्खू, भिक्खुनियो च होन्ति, एकवीसति पटिवीसे कत्वा एको पुग्गलस्स दातब्बो, दस भिक्खुसङ्घस्स, दस भिक्खुनिसङ्घस्स. येन पुग्गलिको लद्धो, सो सङ्घतोपि अत्तनो वस्सग्गेन गहेतुं लभति. कस्मा? उभतोसङ्घग्गहणेन गहितत्ता.
‘‘उभतोसङ्घस्स च चेतियस्स च दम्मी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. इध पन चेतियस्स सङ्घतो पापुणनकोट्ठासो नाम नत्थि, एकपुग्गलस्स पत्तकोट्ठाससमोव कोट्ठासो होति.
‘‘उभतोसङ्घस्स च तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्ते पन द्वावीसति कोट्ठासे कत्वा दस भिक्खूनं, दस भिक्खुनीनं, एको पुग्गलस्स, एको चेतियस्स दातब्बो. तत्थ पुग्गलो सङ्घतोपि अत्तनो वस्सग्गेन पुन गहेतुं लभति. चेतियस्स एकोयेव.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च भिक्खुनीनञ्च दम्मी’’ति वुत्ते पन मज्झे भिन्दित्वा न दातब्बं, भिक्खू च भिक्खुनियो च गणेत्वा दातब्बं.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स ¶ च भिक्खुनीनञ्च तुय्हञ्चा’’ति वुत्ते पन पुग्गलो विसुं ¶ न लभति, पापुणनट्ठानतो एकमेव लभति. कस्मा? भिक्खुसङ्घग्गहणेन गहितत्ता.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च भिक्खुनीनञ्च तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्तेपि चेतियस्स एकपुग्गलपटिवीसो लब्भति, पुग्गलस्स विसुं न लब्भति. तस्मा एकं चेतियस्स दत्वा अवसेसं भिक्खू च भिक्खुनियो च गणेत्वा भाजेतब्बं.
‘‘भिक्खूनञ्च भिक्खुनीनञ्च दम्मी’’ति वुत्तेपि न मज्झे भिन्दित्वा दातब्बं, पुग्गलगणनाय एव विभजितब्बं.
‘‘भिक्खूनञ्च भिक्खुनीनञ्च तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति एवं वुत्तेपि चेतियस्स एकपुग्गलपटिवीसो लब्भति, पुग्गलस्स विसुं नत्थि, भिक्खू च भिक्खुनियो च गणेत्वा एव भाजेतब्बं. यथा च भिक्खुसङ्घं आदिं कत्वा नयो नीतो, एवं भिक्खुनिसङ्घं आदिं कत्वापि नेतब्बो.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च तुय्हञ्चा’’ति वुत्ते पुग्गलस्स विसुं न लब्भति, वस्सग्गेनेव गहेतब्बं.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च चेतियस्स चा’’ति वुत्ते पन चेतियस्स विसुं पटिवीसो लब्भति.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्तेपि चेतियस्सेव लब्भति, न पुग्गलस्स.
‘‘भिक्खूनञ्च तुय्हञ्चा’’ति वुत्तेपि विसुं न लब्भति.
‘‘भिक्खूनञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्ते पन चेतियस्स लब्भति.
‘‘भिक्खूनञ्च ¶ तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्तेपि चेतियस्सेव विसुं लब्भति, न पुग्गलस्स. भिक्खुनिसङ्घं आदिं कत्वापि एवमेव योजेतब्बं.
पुब्बे बुद्धप्पमुखस्स उभतोसङ्घस्स दानं देन्ति, भगवा मज्झे निसीदति, दक्खिणतो भिक्खू, वामतो भिक्खुनियो निसीदन्ति, भगवा उभिन्नं सङ्घत्थेरो, तदा भगवा अत्तनो लद्धपच्चये अत्तनापि परिभुञ्जति, भिक्खूनम्पि दापेति. एतरहि पन पण्डितमनुस्सा सधातुकं पटिमं वा चेतियं वा ठपेत्वा बुद्धप्पमुखस्स उभतोसङ्घस्स दानं देन्ति, पटिमाय वा ¶ चेतियस्स वा पुरतो आधारके पत्तं ठपेत्वा दक्खिणोदकं दत्वा ‘‘बुद्धानं देमा’’ति तत्थ यं पठमं खादनीयं भोजनीयं देन्ति, विहारं वा आहरित्वा ‘‘इदं चेतियस्स देमा’’ति पिण्डपातञ्च मालागन्धादीनि च देन्ति, तत्थ कथं पटिपज्जितब्बन्ति? मालागन्धादीनि ताव चेतिये आरोपेतब्बानि, वत्थेहि पटाका, तेलेन पदीपा कातब्बा. पिण्डपातमधुफाणितादीनि पन यो निबद्धं चेतियस्स जग्गको होति पब्बजितो वा गहट्ठो वा, तस्स दातब्बानि. निबद्धजग्गके असति आहटपत्तं ठपेत्वा वत्तं कत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति. उपकट्ठे काले भुञ्जित्वा पच्छापि वत्तं कातुं वट्टतियेव.
मालागन्धादीसु च यं किञ्चि ‘‘इदं हरित्वा चेतियस्स पूजं करोथा’’ति वुत्ते दूरम्पि हरित्वा पूजेतब्बं. ‘‘भिक्खं सङ्घस्स हरा’’ति वुत्तेपि हरितब्बं. सचे पन ‘‘अहं पिण्डाय चरामि, आसनसालाय भिक्खू अत्थि, ते हरिस्सन्ती’’ति वुत्ते ‘‘भन्ते, तुय्हंयेव दम्मी’’ति वदति, भुञ्जितुं वट्टति. अथ पन ‘‘भिक्खुसङ्घस्स दस्सामी’’ति हरन्तस्स गच्छतो अन्तराव कालो उपकट्ठो होति, अत्तनो पापेत्वा भुञ्जितुं वट्टति.
२७३३. यं पन चीवरं ‘‘यस्मिं आवासे वस्संवुत्थस्स सङ्घस्स दम्मी’’ति देति, तस्मिंयेव आवासे वुत्थवस्सेन सङ्घेन वा गणेन वा पुग्गलेन वा तं चीवरं भाजेतब्बन्ति वण्णितं देसितन्ति योजना.
तत्रायं विनिच्छयो – विहारं पविसित्वा ‘‘इमानि चीवरानि वस्संवुत्थसङ्घस्स दम्मी’’ति देति, यावतिका भिक्खू तस्मिं आवासे वस्संवुत्था, यत्तका वस्सच्छेदं अकत्वा पुरिमवस्संवुत्था, तेहि भाजेतब्बं, अञ्ञेसं न पापुणाति. दिसापक्कन्तस्सापि ¶ सति गाहके ¶ याव कथिनस्स उब्भारा दातब्बं. अनत्थते पन कथिने अन्तोहेमन्ते एवञ्च वत्वा दिन्नं पच्छिमवस्संवुत्थानम्पि पापुणातीति लक्खणञ्ञू वदन्ति. अट्ठकथासु पनेतं अविचारितं.
सचे पन बहि उपचारसीमायं ठितो ‘‘वस्संवुत्थसङ्घस्स दम्मी’’ति वदति, सम्पत्तानं सब्बेसं पापुणाति. अथ ‘‘असुकविहारे वस्संवुत्थसङ्घस्सा’’ति वदति, तत्र वस्संवुत्थानमेव याव कथिनस्सुब्भारा पापुणाति. सचे पन गिम्हानं पठमदिवसतो पट्ठाय एवं वदति, तत्र सम्मुखीभूतानंयेव सब्बेसं पापुणाति. कस्मा? पिट्ठिसमये उप्पन्नत्ता. अन्तोवस्सेयेव ‘‘वस्सं वसन्तानं दम्मी’’ति वुत्ते छिन्नवस्सा न लभन्ति, वस्सं वसन्ताव लभन्ति. चीवरमासे पन ‘‘वस्सं वसन्तानं दम्मी’’ति वुत्ते पच्छिमिकाय वस्सूपगतानंयेव पापुणाति, पुरिमिकाय वस्सूपगतानञ्च छिन्नवस्सानञ्च न पापुणाति.
चीवरमासतो पट्ठाय याव हेमन्तस्स पच्छिमो दिवसो, ताव ‘‘वस्सावासिकं देमा’’ति वुत्ते कथिनं अत्थतं वा होतु अनत्थतं वा, अतीतवस्संवुत्थानमेव पापुणाति. गिम्हानं पठमदिवसतो पट्ठाय वुत्ते पन मातिका आरोपेतब्बा ‘‘अतीतवस्सावासस्स पञ्च मासा अभिक्कन्ता, अनागते चातुमासच्चयेन भविस्सति, कतरवस्सावासस्स देसी’’ति. सचे ‘‘अतीतवस्संवुत्थानं दम्मी’’ति वदति, तं अन्तोवस्सं वुत्थानमेव पापुणाति. दिसापक्कन्तानम्पि सभागा गण्हितुं लभन्ति.
सचे ‘‘अनागते वस्सावासिकं दम्मी’’ति वदति, तं ठपेत्वा वस्सूपनायिकदिवसे गहेतब्बं. अथ ‘‘अगुत्तो विहारो, चोरभयं अत्थि, न सक्का ठपेतुं, गण्हित्वा वा आहिण्डितु’’न्ति ¶ वुत्ते ‘‘सम्पत्तानं दम्मी’’ति वदति, भाजेत्वा गहेतब्बं. सचे वदति ‘‘इतो मे, भन्ते, ततिये वस्से वस्सावासिकं न दिन्नं, तं दम्मी’’ति, तस्मिं अन्तोवस्से वुत्थभिक्खूनं पापुणाति. सचे ते दिसापक्कन्ता, अञ्ञो विस्सासिको गण्हाति, दातब्बं. अथ एकोयेव अवसिट्ठो, सेसा कालकता, सब्बं एकस्सेव पापुणाति. सचे एकोपि नत्थि, सङ्घिकं होति, सम्मुखीभूतेहि भाजेतब्बन्ति.
२७३४. यागुया पन पीताय वा भत्ते वा भुत्ते सचे पन आदिस्स ‘‘येन मे यागु पीता, तस्स दम्मि, येन मे भत्तं भुत्तं, तस्स दम्मी’’ति परिच्छिन्दित्वा चीवरं देति, विनयधरेन ¶ तत्थ तत्थेव दानं दातब्बन्ति योजना. एस नयो खादनीयचीवरसेनासनभेसज्जादीसु.
तत्रायं विनिच्छयो – भिक्खू अज्जतनाय वा स्वातनाय वा यागुया निमन्तेत्वा तेसं घरं पविट्ठानं यागुं देति, यागुं दत्वा पीताय यागुया ‘‘इमानि चीवरानि येहि मय्हं यागु पीता, तेसं दम्मी’’ति देति, येहि निमन्तितेहि यागु पीता, तेसंयेव पापुणन्ति, येहि पन भिक्खाचारवत्तेन घरद्वारेन गच्छन्तेहि वा घरं पविट्ठेहि वा यागु लद्धा, येसं वा आसनसालतो पत्तं आहरित्वा मनुस्सेहि नीता, ये वा थेरेहि पेसिता, तेसं न पापुणन्ति.
सचे पन निमन्तितभिक्खूहि सद्धिं अञ्ञेपि बहू आगन्त्वा अन्तोगेहञ्च बहिगेहञ्च पूरेत्वा निसिन्ना, दायको च एवं वदति ‘‘निमन्तिता वा होन्तु अनिमन्तिता वा, येसं मया यागु दिन्ना, सब्बेसं इमानि वत्थानि होन्तू’’ति, सब्बेसं पापुणन्ति. येहि पन थेरानं हत्थतो यागु ¶ लद्धा, तेसं न पापुणन्ति. अथ सो ‘‘येहि मय्हं यागु पीता, सब्बेसं होन्तू’’ति वदति, सब्बेसं पापुणन्ति. भत्तखादनीयेसुपि एसेव नयो.
चीवरे वाति पुब्बेपि येन वस्सं वासेत्वा भिक्खूनं चीवरं दिन्नपुब्बं होति, सो चे भिक्खू भोजेत्वा वदति ‘‘येसं मया पुब्बे चीवरं दिन्नं, तेसंयेव इमं चीवरं वा सुत्तं वा सप्पिमधुफाणितादीनि वा होन्तू’’ति, सब्बं तेसंयेव पापुणाति.
सेनासने वाति ‘‘यो मया कारिते विहारे वा परिवेणे वा वसति, तस्सिदं होतू’’ति वुत्ते तस्सेव होति.
भेसज्जे वाति ‘‘मयं कालेन कालं थेरानं सप्पिआदीनि भेसज्जानि देम, येहि तानि लद्धानि, तेसंयेविदं होतू’’ति वुत्ते तेसंयेव होतीति.
२७३५. दीयतेति दानन्ति कम्मसाधनेन चीवरं वुच्चति. यं-सद्देन चीवरस्स परामट्ठत्ता तं-सद्देनापि तदेव परामसितब्बन्ति.
तत्रायं विनिच्छयो – ‘‘इमं ¶ चीवरं इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति एवं परम्मुखा वा ‘‘इदं मे, भन्ते, तुम्हाकं दम्मी’’ति एवं सम्मुखा वा पादमूले ठपेत्वा वा देति, तं तस्सेव होति. सचे पन ‘‘इदं तुम्हाकञ्च तुम्हाकं अन्तेवासिकानञ्च दम्मी’’ति एवं वदति, थेरस्स च अन्तेवासिकानञ्च पापुणाति. उद्देसं गहेतुं आगतो गहेत्वा गच्छन्तो च अत्थि, तस्सापि पापुणाति. ‘‘तुम्हेहि सद्धिं निबद्धचारिकभिक्खूनं दम्मी’’ति वुत्ते उद्देसन्तेवासिकानं वत्तं कत्वा उद्देसपरिपुच्छादीनि गहेत्वा विचरन्तानं सब्बेसं पापुणातीति.
२७३७. वदतिच्चेवमेव ¶ चेति इच्चेवं यथावुत्तनयेन वदति चे. तन्ति तं परिक्खारं. तेसन्ति मातुआदीनं. सङ्घस्सेव सन्तकं होतीति योजना.
२७३८. ‘‘पञ्चन्नं…पे… होती’’ति इमिना पुरिमगाथाद्वयेन वित्थारितमेवत्थं संखिपित्वा दस्सेति. पञ्चन्नं सहधम्मिकानं. अच्चयेति कालकिरियाय. दानन्ति ‘‘मयि कालकते इमं परिक्खारं तुय्हं होतु, तव सन्तकं करोही’’तिआदिना परिच्चजनं. किञ्चिपीति अन्तमसो दन्तकट्ठम्पि. गिहीनं पन दानं तथा दायकानं गिहीनमेव अच्चये रूहतीति योजना.
२७३९. भिक्खु वा सामणेरो वा भिक्खुनिउपस्सये कालं करोति, अस्स भिक्खुस्स वा सामणेरस्स वा परिक्खारा भिक्खूनंयेव सन्तका भिक्खुसङ्घस्सेव सन्तकाति योजना. भिक्खुसङ्घस्सेव सन्तका कालकतस्स भिक्खुसङ्घपरियापन्नत्ता.
२७४०. सामणेरी वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘सिक्खमाना वा’’ति इदं सङ्गण्हाति. विहारस्मिं भिक्खूनं निवासनट्ठाने. तस्साति भिक्खुनिया वा सामणेरिया वा सिक्खमानाय वा परिक्खारा भिक्खुनीनं सन्तका होन्तीति योजना. सन्तकाति एत्थापि भिक्खूसु वुत्तनयेनेवत्थो गहेतब्बो.
२७४१. देहि नेत्वाति एत्थ ‘‘इमं चीवर’’न्ति पकरणतो लब्भति. ‘‘इमं चीवरं नेत्वा असुकस्स देही’’ति यं चीवरं दिन्नं, तं तस्स पुरिमस्सेव सन्तकं होति. ‘‘इदं चीवरं ¶ असुकस्स दम्मी’’ति यं चीवरं दिन्नं, तं यस्स पहिय्यति, तस्स पच्छिमस्सेव सन्तकं होतीति योजना.
२७४२. यथावुत्तवचनप्पकारानुरूपेन ¶ सामिके ञत्वा सामिकेसु विस्सासेन वा तेसु मतेसु मतकचीवरम्पि गण्हितुं वट्टतीति दस्सेतुं आह ‘‘एव’’न्तिआदि. ‘‘मतस्स वा अमतस्स वा’’ति पदच्छेदो. विस्सासं वापि गण्हेय्याति जीवन्तस्स सन्तकं विस्सासग्गाहं गण्हेय्य. गण्हे मतकचीवरन्ति मतस्स चीवरं मतकपरिक्खारनीहारेन पापेत्वा गण्हेय्य.
२७४३. रजते अनेनाति रजनन्ति मूलादिसब्बमाह. वन्तदोसेनाति सवासनसमुच्छिन्नरागादिदोसेन. तादिनाति रूपादीसु छळारम्मणेसु रागादीनं अनुप्पत्तिया अट्ठसु लोकधम्मेसु निब्बिकारताय एकसदिसेन.
२७४४-५. ‘‘मूले’’तिआदीसु निद्धारणे भुम्मं. मूलरजने हलिद्दिं ठपेत्वा सब्बं मूलरजनं वट्टति. खन्धेसु रजनेसु मञ्जेट्ठञ्च तुङ्गहारकञ्च ठपेत्वा सब्बं खन्धरजनं वट्टति. पत्तेसु रजनेसु अल्लिया पत्तं तथा नीलिया पत्तञ्च ठपेत्वा सब्बं पत्तरजनं वट्टति. पुप्फरजनेसु कुसुम्भञ्च किंसुकञ्च ठपेत्वा सब्बं पुप्फरजनं वट्टति. तचरजने लोद्दञ्च कण्डुलञ्च ठपेत्वा सब्बं तचरजनं वट्टति. फलरजनं सब्बम्पि वट्टतीति योजना.
मञ्जेट्ठन्ति एको सकण्टकरुक्खो, वल्लिविसेसो च, यस्स रजनं मञ्जेट्ठबीजवण्णं होति. मञ्जेट्ठरुक्खस्स खन्धो सेतवण्णोति सो इध न गहेतब्बो रजनाधिकारत्ता. तुङ्गहारको नाम एको सकण्टकरुक्खो, यस्स रजनं हरितालवण्णं होति. अल्लीति चुल्लतापिञ्छरुक्खो, यस्स पण्णरजनं हलिद्दिवण्णं होति. नीलीति गच्छविसेसो, यस्स पन रजनं नीलवण्णं होति. किंसुकं नाम वल्लिकिंसुकपुप्फं, यस्स रजनं लोहितवण्णं होति.
२७४६. किलिट्ठसाटकन्ति ¶ मलीनसाटकं. धोवितुन्ति एकवारं धोवितुं. अल्लिया धोतं किर सम्मदेव रजनं पटिग्गण्हाति.
२७४७. चीवरानं ¶ कथा सेसाति भेदकारणप्पकारकथादिका इध अवुत्तकथा. पठमे कथिने वुत्ताति सेसो. विभाविनाति खन्धकभाणकेन.
चीवरक्खन्धककथावण्णना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
महावग्गविनिच्छयवण्णना निट्ठिता.
चूळवग्गो
पारिवासिकक्खन्धककथावण्णना
२७४८. एवं ¶ ¶ महावग्गविनिच्छयं सङ्खेपेन दस्सेत्वा चूळवग्गागतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘तज्जनीय’’न्तिआदि. तज्जनीयन्ति कलहकारकानं भिक्खूनं ततो विरमनत्थाय निग्गहवसेन अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं तज्जनीयकम्मञ्च. नियस्सन्ति बालस्स अब्यत्तस्स आपत्तिबहुलस्स अनपदानस्स अननुलोमिकेहि गिहिसंसग्गेहि संसट्ठस्स विहरतो भिक्खुनो निग्गहवसेन निस्साय वसनत्थाय कातुं अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं नियस्सकम्मञ्च.
पब्बाजन्ति कुलदूसकस्स भिक्खुनो यत्थ तेन कुलदूसनं कतं, तत्थ न लभितब्बआवासत्थाय निग्गहवसेन अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं पब्बाजनीयकम्मञ्च. पटिसारणन्ति सद्धस्स उपासकस्स दायकस्स कारकस्स सङ्घुपट्ठाकस्स जातिआदीहि अक्कोसवत्थूहि अक्कोसकस्स भिक्खुनो तंखमापनत्थाय निग्गहवसेन अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं पटिसारणीयकम्मञ्च.
तिविधुक्खेपनन्ति आपत्तिया अदस्सने, आपत्तिया अप्पटिकम्मे, पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे च ततो ओरमितुं निग्गहवसेन अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं तिविधं उक्खेपनीयकम्मञ्चाति. दीपयेति पाळिया, अट्ठकथाय च वुत्तनयेन पकासेय्याति अत्थो.
तज्जनीयादिकम्मानं ओसारणनिस्सारणवसेन पच्चेकं दुविधत्तेपि तं भेदं अनामसित्वा केवलं ¶ जातिवसेन ‘‘सत्त कम्मानी’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं. यथा दस्सितो पनेतेसं ¶ विसेसो अत्थुप्पत्तिवसेनाति दट्ठब्बो. वित्थारो पनेसं कम्मक्खन्धकतो वेदितब्बो.
२७४९. खन्धके कम्मसङ्खाते खन्धके आगतानि तेचत्तालीस वत्तानि. तदनन्तरेति तस्स कम्मक्खन्धकस्स अनन्तरे. खन्धकेति पारिवासिकक्खन्धके. नव अधिकानि येसं ते नवाधिकानि तिंसेव वत्तानि, एकूनचत्तालीस वत्तानीति वुत्तं होति.
कम्मक्खन्धके ताव –
‘‘आपत्तिया अदस्सने उक्खेपनीयकम्मकतेन, भिक्खवे, भिक्खुना सम्मा वत्तितब्बं. तत्रायं सम्मावत्तना – न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो, न भिक्खुनोवादकसम्मुति सादितब्बा, सम्मतेनापि भिक्खुनियो न ओवदितब्बा, याय आपत्तिया सङ्घेन आपत्तिया अदस्सने उक्खेपनीयकम्मं कतं होति, सा आपत्ति न आपज्जितब्बा, अञ्ञा वा तादिसिका, ततो वा पापिट्ठतरा, कम्मं न गरहितब्बं, कम्मिका न गरहितब्बा, न पकतत्तस्स भिक्खुनो अभिवादनं पच्चुट्ठानं अञ्जलिकम्मं सामीचिकम्मं आसनाभिहारो सेय्याभिहारो पादोदकं पादपीठं पादकथलिकं पत्तचीवरपटिग्गहणं नहाने पिट्ठिपरिकम्मं सादितब्बं, न पकतत्तो भिक्खु सीलविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो, न आचारविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो, न दिट्ठिविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो, न आजीवविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो, न भिक्खु भिक्खूहि भेदेतब्बो, न गिहिद्धजो धारेतब्बो, न तित्थियद्धजो धारेतब्बो, न तित्थिया सेवितब्बा, भिक्खू सेवितब्बा, भिक्खुसिक्खाय ¶ सिक्खितब्बं, न पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने अनावासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने आवासे वा अनावासे वा वत्थब्बं, पकतत्तं भिक्खुं दिस्वा आसना वुट्ठातब्बं, न पकतत्तो भिक्खु आसादेतब्बो अन्तो वा बहि वा, न पकतत्तस्स भिक्खुनो उपोसथो ठपेतब्बो, न पवारणा ठपेतब्बा, न सवचनीयं कातब्बं, न अनुवादो पट्ठपेतब्बो, न ओकासो कारेतब्बो, न चोदेतब्बो, न सारेतब्बो, न भिक्खूहि सम्पयोजेतब्ब’’न्ति (चूळव. ५१) –
एवं ¶ चेतानि तेचत्तालीस वत्तानि सन्धाय वुत्तं ‘‘तेचत्तालीस वत्तानि, खन्धके कम्मसञ्ञिते’’ति.
पारिवासिकक्खन्धके (चूळव. ७६-८२) –
‘‘पारिवासिकेन, भिक्खवे, भिक्खुना सम्मा वत्तितब्बं. तत्रायं सम्मावत्तना – न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो, न भिक्खुनोवादकसम्मुति सादितब्बा, सम्मतेनपि भिक्खुनियो न ओवदितब्बा, याय आपत्तिया सङ्घेन परिवासो दिन्नो होति, सा आपत्ति न आपज्जितब्बा, अञ्ञा वा तादिसिका, ततो वा पापिट्ठतरा, कम्मं न गरहितब्बं, कम्मिका न गरहितब्बा, न पकतत्तस्स भिक्खुनो उपोसथो ठपेतब्बो, न पवारणा ठपेतब्बा, न सवचनीयं कातब्बं, न अनुवादो पट्ठपेतब्बो, न ओकासो कारेतब्बो, न चोदेतब्बो, न सारेतब्बो, न भिक्खूहि सम्पयोजेतब्बं.
‘‘न ¶ , भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पकतत्तस्स भिक्खुनो पुरतो गन्तब्बं, न पुरतो निसीदितब्बं, यो होति सङ्घस्स आसनपरियन्तो सेय्यापरियन्तो विहारपरियन्तो, सो तस्स पदातब्बो, तेन च सो सादितब्बो.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पकतत्तस्स भिक्खुनो पुरेसमणेन वा पच्छासमणेन वा कुलानि उपसङ्कमितब्बानि, न आरञ्ञिकङ्गं समादातब्बं, न पिण्डपातिकङ्गं समादातब्बं, न च तप्पच्चया पिण्डपातो नीहरापेतब्बो ‘मा मं जानिंसू’ति.
‘‘पारिवासिकेन, भिक्खवे, भिक्खुना आगन्तुकेन आरोचेतब्बं, आगन्तुकस्स आरोचेतब्बं, उपोसथे आरोचेतब्बं, पवारणाय आरोचेतब्बं, सचे गिलानो होति, दूतेनपि आरोचेतब्बं.
‘‘न ¶ , भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा अभिक्खुको आवासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा अभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा अभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा अभिक्खुको आवासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा अभिक्खुको ¶ अनावासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा अभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा अभिक्खुको आवासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा अभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा अभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको आवासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको आवासो ¶ वा अनावासो वा गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको आवासो गन्तब्बो यत्थस्सु ¶ भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको आवासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको आवासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको अनावासो यत्थस्सु ¶ भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको ¶ आवासो वा अनावासो वा यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको आवासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको अनावासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको आवासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको अनावासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो ¶ , भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे ¶ वत्थब्बं, न एकच्छन्ने अनावासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने आवासे वा अनावासे वा वत्थब्बं, पकतत्तं भिक्खुं दिस्वा आसना वुट्ठातब्बं, पकतत्तो भिक्खु आसनेन निमन्तेतब्बो, न पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं एकासने निसीदितब्बं, न नीचे आसने निसिन्ने उच्चे आसने निसीदितब्बं, न छमायं निसिन्ने आसने निसीदितब्बं, न एकचङ्कमे चङ्कमितब्बं, न नीचे चङ्कमे चङ्कमन्ते उच्चे चङ्कमे चङ्कमितब्बं, न छमायं चङ्कमन्ते चङ्कमे चङ्कमितब्बं.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पारिवासिकेन वुड्ढतरेन भिक्खुना सद्धिं…पे… मूलायपटिकस्सनारहेन भिक्खुना सद्धिं…पे… मानत्तारहेन भिक्खुना सद्धिं…पे… मानत्तचारिकेन भिक्खुना सद्धिं…पे… अब्भानारहेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने अनावासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने आवासे वा अनावासे वा वत्थब्बं, न एकासने निसीदितब्बं, न नीचे आसने निसिन्ने उच्चे आसने निसीदितब्बं, न छमायं निसिन्ने आसने निसीदितब्बं, न एकचङ्कमे चङ्कमितब्बं, न नीचे चङ्कमे चङ्कमन्ते उच्चे चङ्कमे चङ्कमितब्बं, न छमायं चङ्कमन्ते चङ्कमे चङ्कमितब्बं.
‘‘पारिवासिकचतुत्थो ¶ चे, भिक्खवे, परिवासं ददेय्य, मूलाय पटिकस्सेय्य, मानत्तं ददेय्य, तंवीसो अब्भेय्य, अकम्मं न च करणीय’’न्ति (चूळव. ७६-८२) –
एवं पारिवासिकानं चतुनवुति वत्तानि.
सा च नेसं चतुनवुतिसङ्खा एवं वेदितब्बा – नउपसम्पादनादिनकम्मिकगरहपरियोसानानि नव वत्तानि, ततो पकतत्तस्स उपोसथट्ठपनादिभिक्खूहिसम्पयोजनपरियोसानानि अट्ठ, ततो नपुरतोगमनादी पञ्च, नपुरेगमनादी चत्तारि, आगन्तुकेन आरोचनादी चत्तारीति तिंस, सभिक्खुकावासादितो अभिक्खुकावासादिगमनपअसंयुत्तानि तीणि नवकानि चाति सत्तपञ्ञास, ततो नपकतत्तेन सद्धिं एकच्छन्नवासादिपटिसंयुत्तानि एकादस, ततो नपारिवासिकवुड्ढतरमूलायपटिकस्सनारहमानत्तारहमानत्तचारिकअब्भानारहेहि ¶ सद्धिं एकच्छन्नवासादिपटिसंयुत्तानि पच्चेकं एकादस कत्वा पञ्चपञ्ञासाय वत्तेसु पारिवासिकवुड्ढतरमूलायपटिकस्सनारहमानत्तारहानं तिण्णं समानत्ता तेसु एकं एकादसकं, मानत्तचारिकअब्भानारहानं द्विन्नं समानत्ता तेसु एकं एकादसकन्ति दुवे एकादसकानि, अन्ते पारिवासिकचतुत्थस्स सङ्घस्स परिवासादिदानचतुक्के गणपूरणत्थदोसतो निवत्तिवसेन चत्तारि चत्तारीति चतुनवुति वत्तानि. तानि अग्गहितग्गहणेन एकूनचत्तालीसवत्तानि नाम. आदितो नव, उपोसथट्ठपनादीनि अट्ठ, पकतत्तेन एकच्छन्नवासादी चत्तारि चाति एकवीसति वत्तानि कम्मक्खन्धके गहितत्ता इध गणनाय अग्गहेत्वा ततो सेसेसु तेसत्ततिया वत्तेसु पारिवासिकवुड्ढतरादीहि एकच्छन्ने वासादिपटिसंयुत्तानि द्वावीसति वत्तानि पकतत्तेहि समानत्ता तानि च ‘‘गन्तब्बो भिक्खवे’’तिआदिकं नवकं तथा ¶ गच्छन्तस्स अनापत्तिदस्सनपरं, न आवासतो गच्छन्तस्स आपत्तिदस्सनपरन्ति तञ्च अग्गहेत्वा अवसेसेसु द्वाचत्तालीसवत्तेसु पारिवासिकचतउत्थादिकम्मचतुक्कं गरुकापत्तिवुट्ठानाय गणपूरणत्थसामञ्ञेन एकं कत्वा तयो अपनेत्वा गणितानि एकूनचत्तालीसानि होन्तीति वुत्तं ‘‘नवाधिकानि तिंसेव, खन्धके तदनन्तरे’’ति.
२७५०. इमानि एकूनचत्तालीस वत्तानि पुरिमेहि तेचत्तालीसवत्तेहि सद्धिं द्वासीति होन्तीति आह ‘‘एवं सब्बानि…पे… गहितागहणेन तू’’ति.
एवं कम्मक्खन्धकपारिवासिकक्खन्धकेसु महेसिना वुत्तानि खन्धकवत्तानि गहितागहणेन द्वासीति एव होन्तीति योजना. एवमेत्थ द्वासीतिक्खन्धकवत्तानि दस्सितानि.
आगमट्ठकथावण्णनायं पन –
‘‘पारिवासिकानं भिक्खूनं वत्तं पञ्ञपेस्सामीति (चूळव. ७५) आरभित्वा ‘न उपसम्पादेतब्बं…पे… न छमायं चङ्कमन्ते चङ्कमे चङ्कमितब्ब’न्ति (चूळव. ७६-८१) वुत्तावसानानि छसट्ठि, ततो परं ‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पारिवासिकेन वुड्ढतरेन भिक्खुना सद्धिं, मूलायपटिकस्सनारहेन, मानत्तारहेन, मानत्तचारिकेन, अब्भानारहेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे वत्थब्ब’न्तिआदीनं (चूळव. ८२) पकतत्ते चरितब्बेहि अनञ्ञत्ता विसुं ते अगणेत्वा पारिवासिकवुड्ढतरादीसु ¶ पुग्गलन्तरेसु चरितब्बत्ता तेसं वसेन सम्पिण्डेत्वा एकेकं कत्वा गणितानि पञ्चाति एकसत्तति वत्तानि, उक्खेपनीयकम्मकतवत्तेसु वत्तपञ्ञापनवसेन वुत्तं ‘न पकतत्तस्स भिक्खुनो अभिवादनं ¶ …पे… नहाने पिट्ठिपरिकम्मं सादितब्ब’न्ति (चूळव. ५१) इदं अभिवादनादीनं असादियनं एकं, ‘न पकतत्तो भिक्खु सीलविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो’तिआदीनि च दसाति एवमेतानि द्वासीति होन्ति. एतेस्वेव कानिचि तज्जनीयकम्मादिवत्तानि, कानिचि पारिवासिकादिवत्तानीति अग्गहितग्गहणेन द्वासीति एवा’’ति (म. नि. टी. २.२५; सारत्थ. टी. २.३९; वि. वि. टी. १.३९) –
वुत्तं. एतानि पन वत्तानि कदाचि तज्जनीयकम्मकतादिकाले, पारिवासिकादिकाले च चरितब्बानि खुद्दकवत्तानीति गहेतब्बानि आगन्तुकवत्तादीनं चुद्दसमहावत्तानं वक्खमानत्ता.
२७५१. इदानि पारिवासिकस्स भिक्खुनो रत्तिच्छेदं, वत्तभेदञ्च दस्सेतुमाह ‘‘परिवासञ्च वत्तञ्चा’’तिआदि. परिवासञ्च वत्तञ्च समादिन्नस्साति ‘‘परिवासं समादियामी’’ति परिवासञ्च ‘‘वत्तं समादियामी’’ति वत्तञ्च पकतत्तस्स भिक्खुनो सन्तिके उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा वचीभेदं कत्वा समादिन्नस्स. भिक्खुनोति पारिवासिकस्स भिक्खुनो.
२७५२. सहवासादयो ‘‘एकच्छन्ने’’तिआदिना सयमेव वक्खति. सहवासो, विनावासो, अनारोचनमेव चाति इमेहि तीहि पारिवासिकभिक्खुस्स रत्तिच्छेदो च दुक्कटञ्च होतीति योजना.
२७५३. उदकपातेन समन्ता निब्बकोसस्स उदकपातट्ठानेन. एकच्छन्नेति एकच्छन्ने परिच्छन्ने वा अपरिच्छन्ने वा आवासे. पकतत्तेन भिक्खुना सह उक्खित्तस्स निवासो ¶ निवारितोति योजना. ‘‘निवारितो’’ति इमिना दुक्कटं होतीति दीपेति.
२७५४. अन्तोयेवाति एकच्छन्नस्स आवासपरिच्छेदस्स अन्तोयेव. ‘‘न लब्भती’’ति इमिना रत्तिच्छेदो च दुक्कटञ्च होतीति दीपेति.
२७५५. महाअट्ठकथादिसूति ¶ आदि-सद्देन कुरुन्दट्ठकथादिं सङ्गण्हाति. उभिन्नन्ति उक्खित्तकपारिवासिकानं. इति अविसेसेन निद्दिट्ठन्ति योजना.
२७५६. इमिना सहवासेन रत्तिच्छेदञ्च दुक्कटञ्च दस्सेत्वा विनावासेन दस्सेतुमाह ‘‘अभिक्खुके पनावासे’’ति. आवासेति वसनत्थाय कतसेनासने. अनावासेति वासत्थाय अकते चेतियघरे वा बोधिघरे वा सम्मज्जनिअट्टके वा दारुअट्टके वा पानीयमाळे वा वच्चकुटियं वा द्वारकोट्ठके वा अञ्ञत्र वा यत्थ कत्थचि एवरूपे ठाने. विप्पवासं वसन्तस्साति पकतत्तेन विना वासं कप्पेन्तस्स. रत्तिच्छेदो च दुक्कटन्ति रत्तिच्छेदो चेव वत्तभेददुक्कटञ्च होति.
२७५७. एवं विप्पवासेन रत्तिच्छेददुक्कटानि दस्सेत्वा अनारोचनेन दस्सेतुमाह ‘‘पारिवासिकभिक्खुस्सा’’तिआदि. भिक्खुं दिस्वानाति आकासेनापि गच्छन्तं समानसंवासकं आगन्तुकं भिक्खुं दिस्वा. तङ्खणेति तस्मिं दिट्ठक्खणेयेव. ‘‘अनारोचेन्तस्स एव एतस्सा’’ति पदच्छेदो. एवकारेन रत्तिच्छेदो च दुक्कटञ्चाति उभयं एतस्स होतीति दीपेन्तेन अदिट्ठो चे, रत्तिच्छेदोव होतीति ञापेति. यथाह – ‘‘सोपिस्स रत्तिच्छेदं करोति, अञ्ञातत्ता पन वत्तभेददुक्कटं नत्थी’’ति (चूळव. अट्ठ. ७५). नानासंवासकेन ¶ सह विनयकम्मं कातुं न वट्टति, तस्स अनारोचनेपि रत्तिच्छेदो न होति.
२७५८-९. पारिवासिको भिक्खु यत्थ सङ्घनवकट्ठाने ठितो, तत्थेव तस्मिंयेव ठाने ठत्वा यथावुड्ढं पकतत्तेहिपि सद्धिं वुड्ढपटिपाटिया पञ्च किच्चानि कातुं वट्टतीति योजना.
तानि सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘उपोसथपवारण’’न्तिआदि. उपोसथपवारणं यथावुड्ढं कातुं लभतीति योजना. देन्तीति एत्थ ‘‘घण्टिं पहरित्वा’’ति सेसो. सङ्घदायकाति कम्मधारयसमासो. सङ्घस्स एकत्तेपि गरूसु बहुवचननिद्देसो. ‘‘देति चे सङ्घदायको’’तिपि पाठो. तत्थ घण्टिं पहरित्वा भाजेत्वा देन्तो सङ्घो वस्सिकसाटिकं देति चे, पारिवासिको यथावुड्ढं अत्तनो पत्तट्ठाने लभतीति योजना.
ओणोजनन्ति विस्सज्जनं, सङ्घतो अत्तनो पत्तानं द्विन्नं, तिण्णं वा उद्देसभत्तादीनं अत्तनो ¶ पुग्गलिकभत्तपच्चासाय पटिग्गहेत्वा ‘‘मय्हं अज्ज भत्तपच्चासा अत्थि, स्वे गण्हिस्सामी’’ति वत्वा सङ्घविस्सज्जनं लभतीति वुत्तं होति. भत्तन्ति आगतागतेहि वुड्ढपटिपाटिया गहेत्वा गन्तब्बं विहारे सङ्घस्स चतुस्सालभत्तं. तथा पारिवासिको यथावुड्ढं लभतीति योजना. इमे पञ्चाति वुत्तमेवत्थं निगमयति.
तत्रायं विनिच्छयो (चूळव. अट्ठ. ७५) – उपोसथपवारणे ताव पातिमोक्खे उद्दिस्समाने हत्थपासे निसीदितुं वट्टति. महापच्चरियं पन ‘‘पाळिया अनिसीदित्वा पाळिं विहाय हत्थपासं अमुञ्चन्तेन निसीदितब्ब’’न्ति वुत्तं. पारिसुद्धिउपोसथे करियमाने सङ्घनवकट्ठाने निसीदित्वा तत्थेव ¶ निसिन्नेन अत्तनो पाळिया पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बोव. पवारणायपि सङ्घनवकट्ठाने निसीदित्वा तत्थेव निसिन्नेन अत्तनो पाळिया पवारेतब्बं. सङ्घेन घण्टिं पहरित्वा भाजियमानं वस्सिकसाटिकम्पि अत्तनो पत्तट्ठाने गहेतुं वट्टति.
ओणोजने सचे पारिवासिकस्स द्वे तीणि उद्देसभत्तादीनि पापुणन्ति, अञ्ञा चस्स पुग्गलिकभत्तपच्चासा होति, तानि पटिपाटिया गहेत्वा ‘‘भन्ते, हेट्ठा गाहेथ, अज्ज मय्हं भत्तपच्चासा अत्थि, स्वेव गण्हिस्सामी’’ति वत्वा विस्सज्जेतब्बानि, एवं तानि पुनदिवसेसु गण्हितुं लभति. ‘‘पुनदिवसे सब्बपठमं एतस्स दातब्ब’’न्ति कुरुन्दियं वुत्तं. यदि पन न गण्हाति न विस्सज्जेति, पुनदिवसे न लभति. इदं ओणोजनं नाम पारिवासिकस्सेव ओदिस्स अनुञ्ञातं. कस्मा? तस्स हि सङ्घनवकट्ठाने निसिन्नस्स भत्तग्गे यागुखज्जकादीनि पापुणन्ति वा न वा, तस्मा ‘‘सो भिक्खाहारेन मा किलमित्था’’ति इदमस्स सङ्गहकरणत्थाय ओदिस्स अनुञ्ञातं.
भत्ते चतुस्सालभत्तं यथावुड्ढं लभति, पाळिया पन गन्तुं वा ठातुं वा न लभति. तस्मा पाळितो ओसक्कित्वा हत्थपासे ठितेन हत्थं पसारेत्वा यथा सेनो निपतित्वा गण्हाति, एवं गण्हितब्बं. आरामिकसमणुद्देसेहि आहरापेतुं न लभति. सचे सयमेव आहरन्ति, वट्टति. रञ्ञो महापेळभत्तेपि एसेव नयो. चतुस्सालभत्ते पन सचे ओणोजनं कत्तुकामो होति, अत्तनो अत्थाय उक्खित्ते पिण्डे ‘‘अज्ज मे भत्तं अत्थि, स्वेव गण्हिस्सामी’’ति वत्तब्बं. ‘‘पुनदिवसे द्वे पिण्डे लभती’’ति (चूळव. अट्ठ. ७५) महापच्चरियं वुत्तं. उद्देसभत्तादीनिपि ¶ पाळितो ओसक्कित्वाव गहेतब्बानि. यत्थ पन निसीदापेत्वा परिविसन्ति ¶ , तत्थ सामणेरानं जेट्ठकेन भिक्खूनं सङ्घनवकेन हुत्वा निसीदितब्बन्ति.
पारिवासिकक्खन्धककथावण्णना.
समथक्खन्धककथावण्णना
२७६०. इदानि समथविनिच्छयं दस्सेतुं येसु अधिकरणेसु सन्तेसु समथेहि भवितब्बं, तानि ताव दस्सेन्तो आह ‘‘विवादाधारता’’तिआदि. विवादाधारताति विवादाधिकरणं. आपत्ताधारताति एत्थापि एसेव नयो. आधारताति अधिकरणपरियायो. आधारीयति अभिभुय्यति वूपसम्मति समथेहीति आधारो, विवादो च सो आधारो चाति विवादाधारो, सो एव विवादाधारता. एवमाधाराधिकरण-सद्दानं विवादादिसद्देहि सह कम्मधारयसमासो दट्ठब्बो. अधिकरीयति अभिभुय्यति वूपसम्मति समथेहीति अधिकरणन्ति विवादादिचतुब्बिधमेव पाळियं दस्सितं. अयमत्थो ‘‘एतेसं तु चतुन्नम्पि, समत्ता समथा मता’’ति वक्खमानेन विञ्ञायति.
२७६१. एतानि चत्तारि अधिकरणानि च ‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खू विवदन्ति ‘धम्मो’ति वा ‘अधम्मो’ति वा’’ति (चूळव. २१५) अट्ठारस भेदकारकवत्थूनि च महेसिना वुत्तानि. तत्थ तेसु चतूसु अधिकरणेसु विवादो अधिकरणसङ्खातो एतानि अट्ठारस भेदकरवत्थूनि निस्सितो निस्साय पवत्तोति योजना.
२७६२. विपत्तियो चतस्सोवाति ‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं अनुवदन्ति सीलविपत्तिया वा आचारविपत्तिया वा ¶ दिट्ठिविपत्तिया वा आजीवविपत्तिया वा’’ति (चूळव. २१५) वुत्ता चतस्सो विपत्तियो. दिट्ठादीनं अनुगन्त्वा सीलविपत्तिआदीहि वदनं चोदना अनुवादो. उपागतोति निस्सितो, अनुवादो चतस्सो विपत्तियो निस्साय पवत्तोति अत्थो. ‘‘तत्था’’ति पठममेव निद्धारणस्स वुत्तत्ता इध पुनवचने पयोजनं न दिस्सति, ‘‘सम्भवा’’ति वचनस्सापि न कोचि अत्थविसेसो दिस्सति. तस्मा ‘‘आपत्ताधारता तत्थ, सत्तआपत्तिसम्भवा’’ति पाठो न युज्जति, ‘‘आपत्ताधारता नाम, सत्त आपत्तियो मता’’ति पाठो ¶ युत्ततरो, आपत्ताधारता नाम आपत्ताधिकरणं नाम सत्त आपत्तियो मता सत्त आपत्तियोव अधिप्पेताति अत्थो.
२७६३. सङ्घकिच्चानि निस्सायाति अपलोकनकम्मादीनि चत्तारि सङ्घकम्मानि उपादाय किच्चाधिकरणाभिधानं सिया, किच्चाधिकरणं नाम चत्तारि सङ्घकम्मानीति अत्थो. एतेसं तु चतुन्नम्पीति एतेसं पन चतुन्नम्पि अधिकरणानं. समत्ताति वूपसमहेतुत्ता. समथा मताति सम्मुखाविनयादयो सत्त अधिकरणसमथाति अधिप्पेता. अधिकरणानि समेन्ति, सम्मन्ति वा एतेहीति ‘‘समथा’’ति वुच्चन्तीति ‘‘समत्ता समथा मता’’ति इमिना समथ-सद्दस्स अन्वत्थं दीपेति.
२७६४-५. ते सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘सम्मुखा’’तिआदि. ‘‘विनयो’’ति इदं सम्मुखादिपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं ‘‘सम्मुखाविनयो सतिविनयो अमूळ्हविनयो’’ति. ‘‘पटिञ्ञाविनयो’’ति च पटिञ्ञातकरणं वुत्तं. सत्तमो विनयोति समथो अधिप्पेतो. तिणवत्थारकोति इमे सत्त समथा बुद्धेनादिच्चबन्धुना वुत्ताति योजना.
२७६६. चतूसु ¶ अधिकरणेसु यं अधिकरणं यत्तकेहि समथेहि सम्मति, ते सङ्गहेत्वा दस्सेन्तो आह ‘‘विवादो’’तिआदि.
२७६७-९. ‘‘विवादो’’तिआदिना उद्दिट्ठमत्थं निद्दिसन्तो आह ‘‘छट्ठेना’’तिआदि. एत्थ एतेसु चतूसु अधिकरणेसु, समथेसु च किं केन सम्मतीति चे? विवादो विवादाधिकरणं छट्ठेन येभुय्यसिकाय, पठमेन समथेन सम्मुखाविनयेन चाति द्वीहि समथेहि सम्मति. यस्सा किरियाय धम्मवादिनो बहुतरा, एसा येभुय्यसिका. ‘‘सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता’’ति (चूळव. २२९, २३४, २३६, २३७, २४२) वुत्तानं सङ्घादीनं चतुन्नं सन्निधानेन वा गणपुग्गलेहि समियमानं विवादाधिकरणं सङ्घसम्मुखतं विना इतरेहि तीहि वा सम्मतीति वुत्तं होति.
एत्थ च कारकसङ्घस्स सङ्घसामग्गिवसेन सम्मुखीभावो सङ्घसम्मुखता, समेतब्बस्स वत्थुनो ¶ भूतता धम्मसम्मुखता, यथा तं समेतब्बं, तथेवस्स समनं विनयसम्मुखता, यो च विवदति, येन च विवदति, तेसं उभिन्नं अत्थपच्चत्थिकानं सम्मुखीभावो पुग्गलसम्मुखता.
‘‘अनुवादो चतूहिपी’’ति उद्दिट्ठं निद्दिसन्तो आह ‘‘सम्मुखा’’तिआदि. अनुपुब्बेनाति अनुपटिपाटिया. सम्मुखाविनयादीहि तीहिपीति सम्मुखाविनयसतिविनयअमूळ्हविनयेहि तीहिपि. तथेवाति यथा तीहि, तथा पञ्चमेन तस्सपापियसिकासमथेनापि अनुवादो सम्मति, पगेव चतूहीति अत्थो.
यो पापुस्सन्नताय पापियो पुग्गलो, तस्स कत्तब्बतो ‘‘तस्सपापियसिका’’ति कम्मं वुच्चति. आयस्मतो दब्बस्स ¶ मल्लपुत्तस्स विय सतिवेपुल्लप्पत्तस्स खीणासवस्स कता अमूलिका सीलविपत्तिचोदना सम्मुखाविनयेन, ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय दिन्नेन सतिविनयेन च सम्मति. उम्मत्तकस्स भिक्खुनो कता आपत्तिचोदना सम्मुखाविनयेन च तथेव दिन्नेन अमूळ्हविनयेन च सम्मति. सङ्घमज्झे आपत्तिया चोदियमानस्स अवजानित्वा पटिजाननादिं करोन्तस्स पापभिक्खुनो बहुलापत्तिचोदना सम्मुखाविनयेन चेव तथेव पकतेन तस्सपापियसिकाकम्मेन च वूपसम्मतीति वुत्तं होति.
‘‘आपत्ति पन तीहेवा’’ति उद्देसस्स निद्देसमाह ‘‘सम्मुखेना’’तिआदि. सम्मुखेन सम्मुखाविनयेन, पटिञ्ञाय पटिञ्ञातकरणेन, तिणवत्थारकेन वा इमेहि तीहि एव समथेहि सा आपत्ति आपत्ताधिकरणं उपसमं यातीति योजना. एत्थ पटिञ्ञातकरणं नाम आपत्तिं पटिग्गण्हन्तेन ‘‘पस्ससी’’ति वुत्ते आपत्तिं देसेन्तेन ‘‘आम पस्सामी’’ति सम्पटिच्छनं. तिणवत्थारकं पन सयमेव वक्खति.
तीहेव समथेहीति एत्थ गरुकापत्ति सम्मुखाविनयेन, पटिञ्ञातकरणेन चाति द्वीहि, लहुकापत्तिं आपज्जित्वा सङ्घे वा गणे वा पुग्गले वा देसनाय सम्मुखाविनयेन चेव पटिञ्ञातकरणेन च, कोसम्बकानं विग्गहसदिसं महाविग्गहं करोन्तेहि आपन्ना अनेकविधा आपत्तियो सचे होन्ति, तासु वक्खमानसरूपं थुल्लवज्जादिं ठपेत्वा अवसेसा सब्बा आपत्तियो सम्मुखाविनयेन, तिणवत्थारकेन च सम्मन्तीति अत्थो.
किच्चं ¶ किच्चाधिकरणं एकेन सम्मुखाविनयेनेव सम्मतीति योजना.
२७७०. येभुय्यसिककम्मेति ¶ एत्थ निमित्तत्थे भुम्मं. सलाकं गाहयेति विनिच्छयकारके सङ्घे धम्मवादीनं बहुत्तं वा अप्पतरत्तं वा जानितुं वक्खमानेन नयेन सलाकं गाहापेय्य. बुधोति ‘‘न छन्दागतिं गच्छति…पे… गहितागहितञ्च जानाती’’ति वुत्तं पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतं पुग्गलं दस्सेति. ‘‘गूळ्हेना’’तिआदिना सलाकग्गाहप्पकारो दस्सितो. कण्णजप्पेनाति एत्थ कण्णे जप्पो यस्मिं सलाकग्गाहपयोगेति विग्गहो. एत्थ गूळ्हसलाकग्गाहो नाम धम्मवादिसलाका च अधम्मवादिसलाका च विसुं विसुं चीवरकण्णे पक्खिपित्वा पुग्गलानं सन्तिकं विसुं विसुं उपसङ्कमित्वा सलाका विसुं विसुं दस्सेत्वा ‘‘इतो तव रुच्चनकं गण्हाही’’ति रहो ठत्वा गाहापनं. विवटकं नाम धम्मवादीनं बहुभावं ञत्वा सब्बेसु जानन्तेसु पुग्गलानं सन्तिकं गाहापनं. कण्णजप्पनं नाम एवमेव कण्णमूले रहो ठत्वा गाहापनं.
२७७१. अलज्जुस्सदेति एत्थ ‘‘सङ्घे’’ति सेसो. लज्जिसु बालेसूति एत्थापि ‘‘उस्सदेसू’’ति वत्तब्बं.
२७७२. सकेन कम्मुनायेवाति अत्तनो यं किच्चं, तेनेवाति.
२७७३-५. ‘‘आपज्जती’’तिआदि ‘‘अलज्जी, लज्जी, बालो’’ति जाननस्स हेतुभूतकम्मदस्सनं. दुच्चिन्तितोति अभिज्झादितिविधमनोदुच्चरितवसेन दुट्ठु चिन्तेन्तो. दुब्भासीति मुसावादादिचतुब्बिधवचीदुच्चरितवसेन वचीद्वारे पञ्ञत्तानं सिक्खापदानं वीतिक्कमवसेन दुट्ठु भासनसीलो. दुक्कटकारिकोति पाणातिपातादितिविधकायदुच्चरितवसेन कायद्वारे ¶ पञ्ञत्तसिक्खापदानं वीतिक्कमवसेन कुच्छितकम्मस्स करणसीलो. इति लक्खणेनेवाति यथावुत्तं अलज्जीलज्जीबाललक्खणं निगमेति.
२७७६. ‘‘येभुय्यसिका’’तिआदिगाथाहि निद्दिट्ठमेव अत्थं निगमेतुमाह ‘‘तिधा’’तिआदि. तिधासलाकगाहेनाति तिविधस्स सलाकगाहस्स अञ्ञतरेन. बहुका धम्मवादिनो यदि सियुन्ति योजना. कातब्बन्ति एत्थ ‘‘विवादाधिकरणवूपसमन’’न्ति सेसो.
२७७७. यो ¶ पुग्गलो अलज्जी च होति सानुवादो च कम्मतो कायकम्मतो, वचीकम्मतो च असुचि च सम्बुद्धजिगुच्छनीयोति अत्थो. सो एवंविधो पापपुग्गलो तस्स पापियसिककम्मस्स योगो होतीति सम्बन्धो. सानुवादोति एत्थ अनुवादो नाम चोदना, सह अनुवादेन वत्ततीति सानुवादो, पापगरहितपुग्गलेहि कातब्बचोदनाय अनुरूपोति अत्थो.
२७७८-९. भण्डनेति कलहस्स पुब्बभागे. कलहेति कायवचीद्वारप्पवत्ते हत्थपरामसादिके कलहे च. विवादम्हि अनप्पकेति बहुविधे विवादे जाते. बहुअस्सामणे चिण्णेति समणानं अननुच्छविके नानप्पकारे कायिकवाचसिकवीतिक्कमे च कते. अनग्गेति अनन्ते. भस्सकेति कुच्छिते अमनापवचने चिण्णेति योजना, भासितेति अत्थो. गवेसन्तन्ति गवेसियमानं, आपत्ताधिकरणन्ति सेसो. वाळन्ति चण्डं. कक्खळन्ति आसज्जं. कातब्बन्ति वूपसमेतब्बं.
२७८०-२. यथा च वूपसम्मति, तथा तिणवत्थारके सुद्धो होतीति सम्बन्धो.
थुल्लवज्जन्ति ¶ पाराजिकञ्चेव सङ्घादिसेसञ्च. गिहीहि पटिसंयुतन्ति गिहीनं जातिआदीहि पाळिया आगतेहि दसहि अक्कोसवत्थूहि, अट्ठकथागतेहि च तदञ्ञेहि अक्कोसवत्थूहि खुंसनवम्भनपच्चया च धम्मिकपटिस्सवस्स असच्चापनपच्चया च आपन्नापत्तिं. एसा एव हि आपत्ति गिहिपटिसंयुत्ता नाम परिवारे ‘‘अत्थि गिहिपटिसंयुत्ता, अत्थि नगिहिपटिसंयुत्ता’’ति दुकं निक्खिपित्वा ‘‘गिहिपटिसंयुत्ताति सुधम्मत्थेरस्स आपत्ति, या च धम्मिकस्स पटिस्सवस्स असच्चापने आपत्ति. अवसेसा नगिहिपटिसंयुत्ता’’ति (परि. अट्ठ. ३२१) वचनतो.
सुधम्मत्थेरस्स आपत्तीति च तेन चित्तस्स गहपतिनो जातिं पटिच्च खुंसनवम्भनपच्चया आपन्ना ओमसवादसिक्खापदविभागगता दुक्कटापत्ति गहेतब्बा. इदञ्च उपलक्खणमत्तं, तस्मा इतरेहिपि अक्कोसवत्थूहि गिहिं खुंसेन्तानं वम्भेन्तानं इतरेसं भिक्खूनं सा आपत्ति गिहिपटिसंयुत्तावाति वेदितब्बं. तथा आपन्नं आपत्तिं देसापेन्तेन दस्सनूपचारं अविजहापेत्वा सवनूपचारं जहापेत्वा एकंसे उत्तरासङ्गं कारापेत्वा उक्कुटिकं निसीदापेत्वा अञ्जलिं पग्गण्हापेत्वा सा आपत्ति देसापेतब्बा.
दिट्ठाविकम्मिकन्ति ¶ दिट्ठाविकम्मे नियुत्तो दिट्ठाविकम्मिको, तं, अट्ठकथायं ‘‘ये पन ‘न मेतं खमती’ति अञ्ञमञ्ञं दिट्ठाविकम्मं करोन्ती’’ति (चूळव. अट्ठ. २१४) ये पुग्गला दस्सिता, तेसमञ्ञतरस्सेव गहणं.
योति भण्डनकारकेहि भिक्खूहि सद्धिं महन्तं विग्गहं कत्वा सम्बहुला आपत्तियो आपन्नो यो भिक्खु. तत्थाति तस्मिं तिणवत्थारकसमथकारके भिक्खुसमूहे. न होतीति छन्दं दत्वा तं भिक्खुपरिसं अनागतत्ता न संविज्जति. तञ्च ठपेत्वाति योजना.
तिणवत्थारके ¶ कते सति याव उपसम्पदमाळतो पभुति आपन्नाय सेसाय आपत्तिया निरापत्ति हुत्वा सुद्धो होति सङ्घोति योजना.
समथक्खन्धककथावण्णना.
खुद्दकवत्थुक्खन्धककथावण्णना
२७८३. कुट्टेति इट्ठकासिलादारुकुट्टानं अञ्ञतरस्मिं. अट्टानेति एत्थ अट्टानं नाम रुक्खे फलकं विय तच्छेत्वा अट्ठपदाकारेन राजियो छिन्दित्वा नहानतित्थे निखणन्ति, तत्थ चुण्णानि आकिरित्वा मनुस्सा कायं घंसन्ति.
२७८४. गन्धब्बहत्थेनाति नहानतित्थे ठपितेन दारुमयहत्थेन. तेन किर चुण्णानि गहेत्वा मनुस्सा सरीरं घंसन्ति. कुरुविन्दकसुत्तियाति कुरुविन्दकपासाणचुण्णानि लाखाय बन्धित्वा कतगुळिककलापको वुच्चति, तं उभोसु अन्तेसु गहेत्वा सरीरं घंसन्ति. मल्लकेनाति मकरदन्तकं छिन्दित्वा मल्लकमूलसण्ठानेन कतेन मल्लकेन, इदं गिलानस्सापि न वट्टति. अञ्ञमञ्ञञ्च कायतोति अञ्ञमञ्ञं सरीरेन घंसेय्य.
२७८५. अकतं मल्लकं नाम मकरदन्ते अच्छिन्दित्वा कतं, इदं अगिलानस्स न वट्टति.
२७८६. कपालिट्ठकखण्डानीति कपालखण्डइट्ठकखण्डानि. सब्बस्साति गिलानागिलानस्स ¶ सरीरे घंसित्वा उब्बट्टेतुं वट्टति. ‘‘पुथुपाणिक’’न्ति हत्थपरिकम्मं वुच्चति, तस्मा सब्बस्स हत्थेन पिट्ठिपरिकम्मं कातुं वट्टति. ‘‘वत्थवट्टी’’ति इदं पाळियं वुत्तउक्कासिकस्स ¶ परियायं, तस्मा नहायन्तस्स यस्स कस्सचि नहानसाटकवट्टियापि घंसितुं वट्टति.
२७८७. फेणकं नाम समुद्दफेणं. कथलन्ति कपालखण्डं. पादघंसने वुत्ता अनुञ्ञाता. कतकं नाम पदुमकण्णिकाकारं पादघंसनत्थं कण्टके उट्ठापेत्वा कतं, एतं नेव पटिग्गहेतुं, न परिभुञ्जितुं वट्टति.
२७८८. यं किञ्चिपि अलङ्कारन्ति हत्थूपगादिअलङ्कारेसु यं किञ्चि अलङ्कारं.
२७८९. ओसण्ठेय्याति अलङ्कारत्थं सङ्खरोन्तो नमेय्य. हत्थफणकेनाति हत्थेनेव फणकिच्चं करोन्ता अङ्गुलीहि ओसण्ठेन्ति. फणकेनाति दन्तमयादीसु येन केनचि. कोच्छेनाति उसिरमयेन वा मुञ्जपब्बजमयेन वा कोच्छेन.
२७९०. सित्थतेलोदतेलेहीति सित्थतेलञ्च उदकतेलञ्चाति विग्गहो, तेहि. तत्थ सित्थतेलं नाम मधुसित्थकनिय्यासादि यं किञ्चि चिक्कणं. चिक्कणं नाम निय्यासं. उदकतेलं नाम उदकमिस्सकं तेलं. कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘सिट्ठा’’ति पाठो, सोयेवत्थो. अनुलोमनिपातत्थन्ति नलाटाभिमुखं अनुलोमेन पातनत्थं. उद्धलोमेनाति उद्धग्गं हुत्वा ठितलोमेन.
२७९१. हत्थं तेलेन तेमेत्वाति करतलं तेलेन मक्खेत्वा. सिरोरुहा केसा. उण्हाभितत्तस्साति उण्हाभितत्तरजसिरस्स. अल्लहत्थेन सिरोरुहे पुञ्छितुं वट्टतीति योजना.
२७९२. आदासे ¶ उदपत्ते वाति एत्थ कंसपत्तादीनिपि, येसु मुखनिमित्तं पञ्ञायति, सब्बानि आदाससङ्खमेव गच्छन्ति, कञ्जियादीनिपि च उदपत्तसङ्खमेव, तस्मा यत्थ कत्थचि ओलोकेन्तस्स दुक्कटं.
२७९३. येन ¶ हेतुना मुखं ओलोकेन्तस्स अनापत्ति, तं दस्सेतुमाह ‘‘सञ्छवि’’न्तिआदि. आबाधपच्चया ‘‘मे मुखे वणो सञ्छवि नु खो, उदाहु न सञ्छवी’’ति मुखं दट्ठुञ्च ‘‘अहं जिण्णो नु खो, उदाहु नो’’ति अत्तनो आयुसङ्खारजाननत्थञ्च मुखं दट्ठुं वट्टतीति योजना.
२७९४. नच्चं वाति यं किञ्चि नच्चं अन्तमसो मोरनच्चम्पि. गीतन्ति यं किञ्चि नटगीतं वा साधुगीतं वा अन्तमसो दन्तगीतम्पि, यं ‘‘गायिस्सामा’’ति पुब्बभागे ओकूजन्ता करोन्ति, एतम्पि न वट्टति. वादितन्ति यं किञ्चि वादितं. दट्ठुं वा पन सोतुं वाति नच्चं दट्ठुं वा गीतं वादितं सोतुं वा.
२७९५. सयं नच्चन्तस्स वा नच्चापेन्तस्स वा गायन्तस्स वा गायापेन्तस्स वा वादेन्तस्स वा वादापेन्तस्स वा दुक्कटमेव अट्ठकथाय (चूळव. अट्ठ. २४८) वुत्तन्ति तदेकदेसं दस्सेतुमाह ‘‘दट्ठुमन्तमसो’’तिआदि.
२७९६. सुणातीति गीतं वा वादितं वा. पस्सतीति नच्चं पस्सति.
२७९७. पस्सिस्सामीति एत्थ ‘‘सुणिस्सामी’’ति सेसो. ‘‘नच्चं पस्सिस्सामि, गीतं, वादितं वा सुणिस्सामी’’ति विहारतो विहारं गच्छतो वापि दुक्कटं होतीति योजना.
२७९८. उट्ठहित्वान गच्छतोति ‘‘नच्चं पस्सिस्सामी’’ति, ‘‘गीतं, वादितं वा सुणिस्सामी’’ति निसिन्नट्ठानतो उट्ठहित्वा अन्तोविहारेपि ¶ तं तं दिसं गच्छतो आपत्ति होतीति योजना. वीथियं ठत्वा गीवं पसारेत्वा पस्सतोपि च आपत्तीति योजना.
२७९९. दीघाति द्वङ्गुलतो दीघा. न धारेय्याति न धारेतब्बा. द्वङ्गुलं वा दुमासं वाति एत्थ द्वे अङ्गुलानि परिमाणं एतस्साति द्वङ्गुलो, केसो. द्वे मासा उक्कट्ठपरिच्छेदो अस्साति दुमासो. केसं धारेन्तो द्वङ्गुलं वा धारेय्य दुमासं वा. ततो उद्धं न वट्टतीति ततो द्वङ्गुलतो वा दुमासतो वा केसतो उद्धं केसं धारेतुं न वट्टति.
अथ ¶ वा द्वे अङ्गुलानि समाहटानि द्वङ्गुलं, द्वे मासा समाहटा दुमासं, उभयत्थ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. केसे धारेन्तो द्वङ्गुलमत्तं वा धारेय्य दुमासमत्तं वा, ततो कालपरिमाणतो उद्धं केसे धारेतुं न वट्टतीति अत्थो. सचे केसे अन्तोद्वेमासे द्वङ्गुले पापुणन्ति, अन्तोद्वेमासेयेव छिन्दितब्बा. द्वङ्गुले हि अतिक्कमेतुं न वट्टति. सचेपि न दीघा, द्वेमासतो एकदिवसम्पि अतिक्कमेतुं न लभतियेव. एवमयं उभयेनपि उक्कट्ठपरिच्छेदेनेव वुत्तो, ततो ओरं पन नवट्टनभावो नाम नत्थि.
२८००. दीघे नखे, दीघानि नासिकलोमानि च न धारयेति योजना, न धारेय्य, छिन्देय्याति अत्थो. वीसतिमट्ठन्ति वीसतिया नखानं मट्ठं लिखितमट्ठभावं कातुं भिक्खुनो न वट्टतीति योजना. सत्थकेन तच्छेत्वा चुण्णकेन पमज्जित्वा फलिकमणीनं विय उज्जलकरणं लिखितमट्ठं नाम. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, मलमत्तं अपकड्ढितु’’न्ति (चूळव. २७४) अनुञ्ञातत्ता मुग्गफलतचादीहि नखमलं अपनेतुं वट्टति.
२८०१. कप्पापेय्य ¶ विसुं मस्सुन्ति यो केसच्छिन्नो विसुं मस्सुं कप्पापेय्य. दाठिकं ठपेय्याति केसे छिन्दापेत्वा मस्सुं अकप्पापेत्वा विसुं ठपेय्य. सम्बाधेति उपकच्छकमुत्तकरणसङ्खाते सम्बाधट्ठाने. लोमं संहरापेय्यवाति सत्थेन वा सण्डासेन वा अञ्ञेन येन केनचि परेन छिन्दापेय्य, सयं वा छिन्देय्य. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, आबाधपच्चया सम्बाधे लोमं संहरापेतु’’न्ति (चूळव. २७५) अनुञ्ञातत्ता यथावुत्तसम्बाधे गण्डपिळकवणादिके आबाधे सति लोमं संहरापेतुं वट्टति.
२८०२. अगिलानस्स छिन्दतो दुक्कटं वुत्तं. अञ्ञेन वा पुग्गलेन तथा कत्तरिया छिन्दापेन्तस्स दुक्कटं वुत्तन्ति सम्बन्धो.
२८०३. सेसङ्गछेदनेति अङ्गुलियादिअवसेससरीरावयवानं छेदने. अत्तवधेति अत्तुपक्कमेन वा आणत्तिया उपक्कमेन वा अत्तनो जीवितनासे.
२८०४. अङ्गन्ति अङ्गजाततो अवसेसं सरीरावयवं. अहिकीटादिदट्ठस्स तप्पटिकारवसेन ¶ अङ्गं छिन्दतो न दोसो. तादिसाबाधपच्चया तप्पटिकारवसेन अङ्गं छिन्दतो न दोसो. लोहितं मोचेन्तस्सापि न दोसोति योजना.
२८०५. अपरिस्सावनो भिक्खु सचे मग्गं गच्छति, दुक्कटं. मग्गे अद्धाने तं परिस्सावनं याचमानस्स यो न ददाति, तस्स अददतो अदेन्तस्सापि तथेव दुक्कटमेवाति योजना. यो पन अत्तनो हत्थे परिस्सावने विज्जमानेपि याचति, तस्स न अकामा दातब्बं.
२८०६. ‘‘नग्गो’’ति ¶ पदं ‘‘न भुञ्जे’’तिआदि किरियापदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. न भुञ्जेति भत्तादिं भुञ्जितब्बं न भुञ्जेय्य. न पिवेति यागुआदिं पातब्बं न पिवेय्य. न च खादेति मूलखादनीयादिकं खादनीयं न खादेय्य. न साययेति फाणितादिकं सायितब्बञ्च न सायेय्य न लिहेय्य. न ददेति अञ्ञस्स भत्तादिं किञ्चि न ददेय्य. न गण्हेय्याति तथा सयं नग्गो हुत्वा न पटिग्गण्हेय्य. अञ्जसं मग्गं.
२८०७. परिकम्मं न कातब्बन्ति पिट्ठिपरिकम्मादिपरिकम्मं न कातब्बं. कारयेति सयं नग्गो हुत्वा अञ्ञेन पिट्ठिपरिकम्मादिपरिकम्मं न कारापेय्याति अत्थो.
२८०८. पिट्ठिकम्मादिके परिकम्मे जन्ताघरादिका तिस्सो पटिच्छादी वुत्ता ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तिस्सो पटिच्छादियो जन्ताघरपटिच्छादिं उदकपटिच्छादिं वत्थपटिच्छादि’’न्ति (चूळव. २६१) अनुञ्ञाताति योजना. पटिच्छादेति हिरिकोपिनन्ति पटिच्छादि, जन्ताघरमेव पटिच्छादि जन्ताघरपटिच्छादि. उदकमेव पटिच्छादि उदकपटिच्छादि. वत्थमेव पटिच्छादि वत्थपटिच्छादि. ‘‘सब्बत्थ पन वट्टती’’ति इमिना इतरपटिच्छादिद्वयं परिकम्मेयेव वट्टतीति दीपेति. सब्बत्थाति भोजनादिसब्बकिच्चेसु.
२८०९. यत्थ कत्थचि पेळायन्ति तम्बलोहवट्टलोहकंसलोहकाळलोहसुवण्णरजतादीहि कताय वा दारुमयाय वा याय कायचि पेळाय आसित्तकूपधाने. भुञ्जितुं न च वट्टतीति भाजनं ठपेत्वा भुञ्जितुं न वट्टति. यथाह – ‘‘आसित्तकूपधानं नाम तम्बलोहेन वा रजतेन वा कताय पेळाय एतं अधिवचनं, ‘न भिक्खवे आसित्तकूपधाने भुञ्जितब्ब’न्ति सामञ्ञेन पटिक्खित्तत्ता ¶ पन ¶ दारुमयापि न वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २६४). ‘‘अनुजानामि भिक्खवे मळोरिक’’न्ति (चूळव. २६४) अनुञ्ञातत्ता मळोरिकाय ठपेत्वा भुञ्जितुं वट्टति. ‘‘मळोरिका’’ति च दण्डाधारको वुच्चति, यं तयो, चत्तारो, बहू वा दण्डके उपरि च हेट्ठा च वित्थतं मज्झे सङ्कुचितं कत्वा बन्धित्वा आधारकं करोन्ति. यट्ठिआधारकपण्णाधारकपच्छिकपिट्ठघटककवाटकादिभाजनमुखउदुक्खलादीनिपि एत्थेव सङ्गहं गच्छन्ति. यट्ठिआधारकोति यट्ठिंयेव उजुकं ठपेत्वा बन्धीकतआधारको.
एकभाजने विसुं विसुं भोजनस्सापि सम्भवतो ‘‘भुञ्जतो एकभाजने’’ति एत्तकेयेव वुत्ते तस्सापि पसङ्गो सियाति तन्निवत्तनत्थमाह ‘‘एकतो’’ति. ‘‘भुञ्जतो’’ति इदं उपलक्खणं. एकतो एकभाजने यागुआदिपानम्पि न वट्टति. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, एकथालके पातब्ब’’न्ति (चूळव. २६४). अथ वा भुञ्जतोति अज्झोहारसामञ्ञेन पानम्पि सङ्गहितन्ति वेदितब्बं. अयमेत्थ विनिच्छयो – सचे एको भिक्खु भाजनतो फलं वा पूवं वा गहेत्वा गच्छति, तस्मिं अपगते इतरस्स सेसकं भुञ्जितुं वट्टति. इतरस्सापि तस्मिं खणे पुन गहेतुं वट्टतीति.
२८१०. ये द्वे वा तयो वा भिक्खू एकपावुरणा वा एकत्थरणा वा एकत्थरणपावुरणा वा निपज्जन्ति, तेसञ्च, ये एकमञ्चेपि एकतो निपज्जन्ति, तेसञ्च आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना.
२८११. सङ्घाटिपल्लत्थिकमुपागतोति एत्थ सङ्घाटीति सङ्घाटिनामेन अधिट्ठितचीवरमाह. सङ्घाटिपल्लत्थिकं उपगतेन युत्तो हुत्वाति अत्थो. न निसीदेय्याति विहारे ¶ वा अन्तरघरे वा यत्थ कत्थचि न निसीदेय्य. ‘‘सङ्घाटीति नामेन अधिट्ठितचीवरवोहारप्पत्तमधिट्ठितचीवरं ‘सङ्घाटी’ति वुत्त’’न्ति निस्सन्देहे, खुद्दसिक्खावण्णनायम्पि ‘‘सङ्घाटिया न पल्लत्थेति अधिट्ठितचीवरेन विहारे वा अन्तरघरे वा पल्लत्थिको न कातब्बो’’ति वुत्तं. अट्ठकथायं पन ‘‘अन्तोगामे वासत्थाय उपगतेन अधिट्ठितं सङ्घाटिं विना सेसचीवरेहि पल्लत्थिकाय निसीदितुं वट्टती’’ति वुत्तं.
किञ्चि ¶ कीळं न कीळेय्याति जुतकीळादिकं यं किञ्चि कायिकवाचसिककीळिकं न कीळेय्य. न च गाहयेति न च गाहापेय्य, न हरापेय्याति अत्थो.
२८१२. दाठिकायपीति मस्सुम्हि. उग्गतन्ति एत्थ ‘‘बीभच्छ’’न्ति सेसो. अञ्ञन्ति अपलितं. तादिसन्ति बीभच्छं.
२८१३. ‘‘अगिलानो’’ति इमिना गिलानस्स अनापत्तिभावं दीपेति. ‘‘धारेय्या’’ति इमिना सुद्धकत्तुनिद्देसेन अगिलानस्सपि परं धारापने, परस्स धारणसादियने च अनापत्तीति विञ्ञायतीति. अत्तनो गुत्तत्थं, चीवरादीनं गुत्तत्थञ्च वट्टतीति योजना. तत्रायं विनिच्छयो (चूळव. अट्ठ. २७०) – यस्स कायदाहो वा पित्तकोपो वा होति, चक्खु वा दुब्बलं, अञ्ञो वा कोचि आबाधो विना छत्तेन उप्पज्जति, तस्स गामे वा अरञ्ञे वा छत्तं वट्टति. वाळमिगचोरभयेसु अत्तगुत्तत्थं, वस्से पन चीवरगुत्तत्थम्पि वट्टति. एकपण्णच्छत्तं पन सब्बत्थेव वट्टति. ‘‘एकपण्णच्छत्तं नाम तालपत्त’’न्ति गण्ठिपदेसु वुत्तन्ति.
२८१४. हत्थिसोण्डाकारो अभेदोपचारेन ‘‘हत्थिसोण्ड’’न्ति वुत्तो. एवमुपरिपि. चीवरस्स नामधेय्यं ‘‘वसन’’न्ति ¶ इदं. ‘‘निवासेन्तस्स दुक्कट’’न्ति पदद्वयञ्च ‘‘हत्थिसोण्ड’’न्तिआदीहि सब्बपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. वेल्लियन्ति एत्थ गाथाबन्धवसेन सं-सद्दलोपो, संवेल्लियन्ति अत्थो.
एत्थ हत्थिसोण्डं (चूळव. अट्ठ. २८०) नाम नाभिमूलतो हत्थिसोण्डसण्ठानं ओलम्बकं कत्वा निवत्थं चोळिकित्थीनं निवासनं विय. चतुक्कण्णं नाम उपरितो द्वे, हेट्ठतो द्वेति एवं चत्तारो कण्णे दस्सेत्वा निवत्थं. मच्छवाळकं नाम एकतो दसन्तं एकतो पासन्तं ओलम्बेत्वा निवत्थं. संवेल्लियन्ति मल्लकम्मकारादयो विय कच्छं बन्धित्वा निवासनं. तालवण्टकं नाम तालवण्टाकारेन साटकं ओलम्बेत्वा निवासनं. च-सद्देन सतवलिकं सङ्गण्हाति. सतवलिकं नाम दीघसाटकं अनेकक्खत्तुं ओभञ्जित्वा ओवट्टिकं करोन्तेन निवत्थं, वामदक्खिणपस्सेसु वा निरन्तरं वलियो दस्सेत्वा निवत्थं. सचे पन जाणुतो पट्ठाय एका वा द्वे वा वलियो पञ्ञायन्ति, वट्टति. एवं निवासेतुं गिलानस्सपि मग्गपटिपन्नस्सपि न वट्टति.
यम्पि ¶ मग्गं गच्छन्ता एकं वा द्वे वा कोणे उक्खिपित्वा अन्तरवासकस्स उपरि लग्गेन्ति, अन्तो वा एकं कासावं तथा निवासेत्वा बहि अपरं निवासेन्ति, सब्बं न वट्टति. गिलानो पन अन्तोकासावस्स ओवट्टिकं दस्सेत्वा अपरं उपरि निवासेतुं लभति. अगिलानेन द्वे निवासेन्तेन सगुणं कत्वा निवासेतब्बानि. इति यञ्च इध पटिक्खित्तं, यञ्च सेखियवण्णनायं, तं सब्बं वज्जेत्वा निब्बिकारं तिमण्डलं पटिच्छादेन्तेन परिमण्डलं निवासेतब्बं. यं किञ्चि विकारं करोन्तो दुक्कटा न मुच्चति.
२८१५. गिहिपारुपनन्ति ¶ ‘‘सेतपटपारुतं (चूळव. अट्ठ. २८०) परिब्बाजकपारुतं एकसाटकपारुतं सोण्डपारुतं अन्तेपुरिकपारुतं महाजेट्ठकपारुतं कुटिपवेसकपारुतं ब्राह्मणपारुतं पाळिकारकपारुत’’न्ति एवमादिपरिमण्डललक्खणतो अञ्ञथा पारुतं, सब्बमेतं गिहिपारुतं नाम. तस्मा यथा सेतपटा अड्ढपालकनिगण्ठा पारुपन्ति, यथा च एकच्चे परिब्बाजका उरं विवरित्वा द्वीसु अंसकूटेसु पावुरणं ठपेन्ति, यथा च एकसाटका मनुस्सा निवत्थसाटकस्स एकेनन्तेन पिट्ठिं पारुपित्वा उभो कण्णे उभोसु अंसकूटेसु ठपेन्ति, यथा च सुरासोण्डादयो साटकेन गीवं परिक्खिपन्ता उभो अन्ते उदरे वा ओलम्बेन्ति, पिट्ठियं वा खिपन्ति, यथा च अन्तेपुरिकायो अक्खितारकमत्तं दस्सेत्वा ओगुण्ठिकं पारुपन्ति, यथा च महाजेट्ठा दीघसाटकं निवासेत्वा तस्सेव एकेनन्तेन सकलसरीरं पारुपन्ति, यथा च कस्सका खेत्तकुटिं पविसन्ता साटकं पलिवेठेत्वा उपकच्छके पक्खिपित्वा तस्सेव एकेनन्तेन सरीरं पारुपन्ति, यथा च ब्राह्मणा उभिन्नं उपकच्छकानं अन्तरेन साटकं पवेसेत्वा अंसकूटेसु पक्खिपन्ति, यथा च पाळिकारको भिक्खु एकंसपारुपनेन पारुतं वामबाहं विवरित्वा चीवरं अंसकूटं आरोपेति, एवं अपारुपित्वा सब्बेपि एते, अञ्ञे च एवरूपे पारुपनदोसे वज्जेत्वा निब्बिकारं परिमण्डलं पारुपितब्बं. तथा अपारुपित्वा आरामे वा अन्तरघरे वा अनादरेन यं किञ्चि विकारं करोन्तस्स दुक्कटं. परिमण्डलतो विमुत्तलक्खणनिवासनपारुपनदोसे वज्जेत्वा परिमण्डलभावोयेव वुत्तलक्खणो अधिप्पेतोति अत्थो.
२८१६. लोकायतं न वाचेय्याति ‘‘सब्बं उच्छिट्ठं, सब्बं अनुच्छिट्ठं, सेतो काको, काळो बको इमिना च इमिना च कारणेना’’ति एवमादिनिरत्थककारणपटिसंयुत्तं तित्थियसत्थं ¶ अञ्ञेसं न वाचेय्य. न च तं परियापुणेति तं लोकायतं न च परियापुणेय्य न ¶ उग्गण्हेय्य. तिरच्छानविज्जाति हत्थिसिप्पअस्ससिप्पधनुसिप्पादिका परोपघातकरा विज्जा च. भिक्खुना न परियापुणितब्बा, न वाचेतब्बाति योजना.
२८१७. सब्बाचामरिबीजनीति सेतादिवण्णेहि सब्बेहि चमरवालेहि कता बीजनी. न चालिम्पेय्य दायं वाति दवडाहादिउपद्दवनिवारणाय अनुञ्ञातं पटग्गिदानकारणं विना अरञ्ञं अग्गिना न आलिम्पेय्य. दवडाहे पन आगच्छन्ते अनुपसम्पन्ने असति पटग्गिं दातुं, अप्पहरितकरणेन वा परिखाखणनेन वा परित्ताणं कातुं, सेनासनं पत्तं वा अप्पत्तं वा अग्गिं अल्लसाखं भञ्जित्वा निब्बापेतुञ्च लभति. उदकेन पन कप्पियेनेव लभति, नेतरेन. अनुपसम्पन्ने पन सति तेनेव कप्पियवोहारेन कारापेतब्बं. मुखं न च लञ्जेति मनोसिलादिना मुखं न लिम्पेय्य, तिलकेन अङ्गं न करेय्याति अत्थो.
२८१८. उभतोकाजन्ति उभतोकोटिया भारवहनकोटिकाजं. अन्तरकाजकन्ति उभयकोटिया ठितवाहकेहि वहितब्बं मज्झेभारयुत्तकाजं. सीसक्खन्धकटिभारादयो हेट्ठा वुत्तलक्खणाव.
२८१९. यो भिक्खु वड्ढकिअङ्गुलेन अट्ठङ्गुलाधिकं वा तेनेव अङ्गुलेन चतुरङ्गुलपच्छिमं वा दन्तकट्ठं खादति, एवं खादतो तस्स आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना.
२८२०. किच्चे सतिपीति सुक्खकट्ठादिग्गहणकिच्चे पन सति. पोरिसन्ति पुरिसप्पमाणं, ब्याममत्तन्ति वुत्तं होति. आपदासूति वाळमिगादयो वा दिस्वा मग्गमूळ्हो वा दिसा ओलोकेतुकामो हुत्वा दवडाहं वा उदकोघं वा आगच्छन्तं ¶ दिस्वा वा एवरूपासु आपदासु. वट्टतेवाभिरूहितुन्ति अतिउच्चम्पि रुक्खं आरोहितुं वट्टति एव.
२८२१. सचे अकल्लको गिलानो न सिया, लसुणं मागधं आमकं भण्डिकलसुणं न च खादेय्य नेव परिभुञ्जेय्याति योजना. भण्डिकलसुणं नाम चतुमिञ्जतो पट्ठाय बहुमिञ्जं. पलण्डुकभञ्जनकादिलसुणे मगधेसु जातत्तेपि न दोसो. लसुणविभागो हेट्ठा दस्सितोयेव. गिलानस्स पन लसुणं खादितुं वट्टति. यथाह – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, आबाधपच्चया लसुणं खादितु’’न्ति (चूळव. २८९). आबाधपच्चयाति यस्स आबाधस्स लसुणं ¶ भेसज्जं होति, तप्पच्चयाति अत्थो. बुद्धवचनन्ति सङ्गीतित्तयारुळ्हा पिटकत्तयपाळि. अञ्ञथाति सक्कटादिखलितवचनमयं वाचनामग्गं न रोपेतब्बं, तथा न ठपेतब्बन्ति वुत्तं होति.
२८२२. खिपितेति येन केनचि खिपिते. ‘‘जीवा’’ति न वत्तब्बन्ति योजना. भिक्खुना खिपिते गिहिना ‘‘जीवथा’’ति वुत्तेन पुन ‘‘चिरं जीवा’’ति वत्तुं वट्टतीति योजना. ‘‘चिर’’न्ति पदे सतिपि वट्टति.
२८२३. आकोटेन्तस्साति कायेन वा कायपटिबद्धादीहि वा पहरन्तस्स. पुप्फसंकिण्णेति पुप्फसन्थते.
२८२४. न्हापिता पुब्बका एतस्साति न्हापितपुब्बको, न्हापितजातिकोति अत्थो. खुरभण्डन्ति न्हापितपरिक्खारं. न गण्हेय्याति न परिहरेय्य. सचे यो न्हापितजातिको होति, सो खुरभण्डं गहेत्वा न हरेय्याति अत्थो. अञ्ञस्स हत्थतो गहेत्वा केसच्छेदादि कातुं वट्टति. उण्णीति केसकम्बलं विना उण्णमया पावुरणजाति. ‘‘गोनकं ¶ कुत्तकं चित्तक’’मिच्चादिना वुत्तभेदवन्तताय आह ‘‘सब्बा’’ति. उण्णमयं अन्तोकरित्वा पारुपितुं वट्टतीति आह ‘‘बाहिरलोमिका’’ति. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, बाहिरलोमी उण्णीधारेतब्बा’’ति (चूळव. २४९). सिक्खापदट्ठकथायं ‘‘उण्णलोमानि बहि कत्वा उण्णपावारं पारुपन्ति, तथा धारेन्तस्स दुक्कटं. लोमानि अन्तो कत्वा पारुपितुं वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २४९).
२८२५. अङ्गरागं नाम कुङ्कुमादि. करोन्तस्साति अब्भञ्जन्तस्स. अकायबन्धनस्स गामं पविसतोपि दुक्कटं समुदीरितन्ति योजना. एत्थ च असतिया अबन्धित्वा निक्खन्तेन यत्थ सरति, तत्थ बन्धितब्बं. ‘‘आसनसालाय बन्धिस्सामी’’ति गन्तुं वट्टति. सरित्वा याव न बन्धति, न ताव पिण्डाय चरितब्बं.
२८२६. सब्बं आयुधं विना सब्बं लोहजं लोहमयभण्डञ्च पत्तं, सङ्कमनीयपादुकं, यथावुत्तलक्खणं पल्लङ्कं, आसन्दिञ्च विना सब्बं दारुजं दारुमयभण्डञ्च वुत्तलक्खणमेव कतकं ¶ , कुम्भकारिकं धनियस्सेव सब्बमत्तिकामयं कुटिञ्च विना सब्बं मत्तिकामयं भण्डञ्च कप्पियन्ति योजना.
खुद्दकवत्थुक्खन्धककथावण्णना.
सेनासनक्खन्धककथावण्णना
२८२७. आसन्दिकोति चतुरस्सपीठं. अतिक्कन्तपमाणोति हेट्ठा अटनिया वड्ढकिहत्थतो उच्चतरप्पमाणपादको. एकपस्सतो दीघो पन उच्चपादको न वट्टति. यथाह ¶ – ‘‘उच्चकम्पि आसन्दिकन्ति वचनतो एकतोभागेन दीघपीठमेव हि अट्ठङ्गुलाधिकपादकं न वट्टति, चतुरस्सआसन्दिको पन पमाणातिक्कन्तोपि वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २९७).
तथाति इमिना ‘‘अतिक्कन्तपमाणो’’ति इदं पच्चामसति. पञ्चङ्गपीठन्ति चत्तारो पादा, अपस्सेनन्ति इमेहि पञ्चङ्गेहि युत्तपीठं. सत्तङ्गन्ति तीसु दिसासु अपस्सये योजेत्वा कतं. तञ्हि चतूहि पादेहि, तीहि अपस्सेहि च युत्तत्ता ‘‘सत्तङ्गपीठ’’न्ति वुत्तं. एस नयो मञ्चेपि. यथाह – ‘‘सत्तङ्गो नाम तीसु दिसासु अपस्सयं कत्वा कतमञ्चो, अयम्पि पमाणातिक्कन्तो वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २९७).
२८२८. तूलोनद्धाति उपरि तूलं पक्खिपित्वा बद्धा. घरेयेवाति गिहीनं गेहेयेव निसीदितुं वट्टतीति सम्बन्धो. ‘‘निसीदितु’’न्ति इमिनाव सयनं पटिक्खित्तं. सीसपादूपधानन्ति सीसूपधानञ्चेव पादूपधानञ्च. च-सद्दो पि-सद्दत्थे सो ‘‘अगिलानस्सा’’ति एत्थ आनेत्वा सम्बन्धितब्बो, तेन अगिलानस्सापि ताव वट्टति, पगेव गिलानस्साति दीपेति.
२८२९. न केवलं गिलानस्स सीसपादूपधानमेव वट्टति, अथ खो इदम्पीति दस्सेतुमाह ‘‘सन्थरित्वा’’तिआदि. उपधानानि सन्थरित्वाति बहू उपधानानि अत्थरित्वा. तत्थ चाति तस्मिं उपधानसन्थरे. पच्चत्थरणकं दत्वाति उपरि पच्चत्थरणकं अत्थरित्वा.
२८३०. तिरियन्ति ¶ वित्थारतो. मुट्ठिरतनन्ति पाकतिकमुट्ठिकरतनं. तं पन वड्ढकीनं विदत्थिमत्तं. मितन्ति पाकटितं पमाणयुत्तं होतीति योजना. कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘मत’’न्ति ¶ पाठो दिस्सति, सो न गहेतब्बो. दीघतोति बिम्बोहनस्स दीघतो. दियड्ढन्ति दियड्ढहत्थं वा द्विहत्थं वा होतीति कुरुन्दियं वुत्तन्ति सम्बन्धो. इदमेव हि ‘‘सीसप्पमाणबिम्बोहन’’न्ति अधिप्पेतं. यथाह –
‘‘सीसप्पमाणं नाम यस्स वित्थारतो तीसु कण्णेसु द्विन्नं कण्णानं अन्तरं मिनियमानं विदत्थि चेव चतुरङ्गुलञ्च होति, मज्झट्ठानं मुट्ठिरतनं होति. दीघतो पन दियड्ढरतनं वा द्विरतनं वाति कुरुन्दियं वुत्तं. अयं सीसप्पमाणस्स उक्कट्ठपरिच्छेदो, इतो उद्धं न वट्टति, हेट्ठा पन वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २९७).
२८३१. चोळन्ति पिलोतिका. पण्णन्ति रुक्खलतानं पण्णं. उण्णाति एळकादीनं लोमं. तिणन्ति दब्बतिणादि यं किञ्चि तिणं. वाकन्ति कदलिअक्कमकचिवाकादिकं. एतेहि पञ्चहि पूरिता भिसियो तूलानं गणनावसा हेतुगब्भानं एतेसं पञ्चन्नं गब्भानं गणनावसेन पञ्च भासिताति योजना.
२८३२. बिम्बोहनगब्भं दस्सेतुमाह ‘‘भिसी’’तिआदि. पञ्चेवाति यथावुत्तचोळादिपञ्चेव. तथा तूलानि तीणिपीति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तीणि तूलानि रुक्खतूलं लतातूलं पोटकितूल’’न्ति (चूळव. २९७) अनुञ्ञातानि तीणिपि तूलानि. एत्थ च रुक्खतूलं नाम सिम्बलिरुक्खादीनं येसं केसञ्चि रुक्खानं तूलं. लतातूलं नाम खीरवल्लिआदीनं यासं कासञ्चि वल्लीनं तूलं. पोटकितूलं नाम पोटकितिणादीनं येसं केसञ्चि तिणजातिकानं अन्तमसो उच्छुनळादीनम्पि तूलं. लोमानि मिगपक्खीनन्ति सीहादिचतुप्पदानं, मोरादिपक्खीनं लोमानि. इमेति भिसिगब्भादयो इमे दस बिम्बोहनस्स गब्भाति सम्बन्धो.
२८३३. एवं ¶ कप्पियं भिसिबिम्बोहनगब्भं दस्सेत्वा इदानि अकप्पियं दस्सेतुमाह ‘‘मनुस्सलोम’’न्तिआदि. लोमेसु मनुस्सलोमञ्च पुप्फेसु बकुलपियङ्गुपुप्फादिकं सब्बं पुप्फञ्च पण्णेसु ¶ च सुद्धं केवलं तमालपत्तञ्च न वट्टतीति योजना. ‘‘सुद्ध’’न्ति इमिना तमालपत्तं सेसगब्भेहि मिस्सं वट्टतीति ब्यतिरेकतो दीपेति.
२८३४. मसूरकेति चम्मछविभिसिबिम्बोहने.
२८३५. ‘‘सुद्ध’’न्ति इमिना ब्यतिरेकतो दस्सितमेवत्थं सरूपतो विभावेतुमाह ‘‘मिस्स’’न्तिआदि.
२८३६. तिरच्छानगतस्स वाति अन्तमसो गण्डुप्पादस्सापि. कारेन्तस्साति चित्तकम्मकट्ठकम्मादिवसेन कारापेन्तस्स वा करोन्तस्स वा.
२८३७. जातकन्ति अपण्णकजातकादिजातकञ्च. वत्थुन्ति विमानवत्थुआदिकं पसादजनकं वा पेतवत्थुआदिकं संवेगजनकं वा वत्थुं. वा-सद्देन अट्ठकथागतं इध दस्सितपकरणं सङ्गण्हाति. परेहि वाति एत्थ वा-सद्दो अवधारणे, तेन परेहि कारापेतुमेव वट्टति, न सयं कातुन्ति दीपेति. सयं कातुम्पीति एत्थ अपि-सद्दो पगेव कारापेतुन्ति दीपेति.
२८३८. यो पन भिक्खु द्वीहि वस्सेहि वा एकेन वा वस्सेन यस्स भिक्खुनो वुड्ढतरो वा होति दहरतरो वा, सो तेन भिक्खुना समानासनिको नाम होतीति योजना.
२८३९. ‘‘सत्तवस्सेन पञ्चवस्सो’’ति इदं द्वीहि वस्सेहि वुड्ढनवकानं समानासनिकत्ते उदाहरणं. ‘‘छ ¶ वस्सेन पञ्चवस्सो’’ति इदं एकवस्सेन वुड्ढनवकानं समानासनिकत्ते उदाहरणं.
२८४०. यं तिण्णं निसीदितुं पहोति, तं हेट्ठा दीघासनं नामाति योजना. ‘‘समानासनिका मञ्चे निसीदित्वा मञ्चं भिन्दिंसु, पीठे निसीदित्वा पीठं भिन्दिंसू’’ति (चूळव. ३२०) आरोपिते वत्थुम्हि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दुवग्गस्स मञ्चं दुवग्गस्स पीठ’’न्ति (चूळव. ३२०) अनुञ्ञातत्ता ‘‘द्वे’’ति समानासनिके द्वे सन्धाय वुत्तं.
२८४१. उभतोब्यञ्जनं ¶ , इत्थिं, पण्डकं ठपेत्वा सब्बेहिपि गहट्ठेहि, पब्बजितेहि वा पुरिसेहि सह दीघासने निसीदितुं अनुञ्ञातन्ति योजना. पोत्थकेसु पन कत्थचि ‘‘सब्बेस’’न्ति सामिवचनन्तो पाठो दिस्सति, ततो ‘‘सब्बेहिपी’’ति करणवचनन्तोव पाठो युत्ततरो. करणवचनप्पसङ्गे वा सामिवचननिद्देसोति वेदितब्बं. यथाह ‘‘यं तिण्णं पहोति, तं संहारिमं वा होतु असंहारिमं वा, तथारूपे अपि फलकखण्डे अनुपसम्पन्नेनापि सद्धिं निसीदितुं वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२०).
२८४२. पुरिमिकोति ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सम्मतेन ‘‘न छन्दागतिं गच्छेय्य…पे… गहितागहितञ्च जानेय्या’’ति (चूळव. ३१७) वुत्तेहि पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना पुरिमवस्सूपनायिकदिवसे ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पठमं भिक्खू गणेतुं, पठमं भिक्खू गणेत्वा सेय्या गणेतुं, सेय्या गणेत्वा सेय्यग्गेन गाहेतु’’न्तिआदिना (चूळव. ३१८) नयेन अनुञ्ञातनियामेनेव सेनासनग्गाहापनं पुरिमिको नाम सेनासनग्गाहो. एवमेव पच्छिमिकाय ¶ वस्सूपनायिकदिवसे सेनासनग्गाहापनं पच्छिमिको नाम. एवमेव महापवारणादिवसस्स अनन्तरदिवसे ‘‘भन्ते, अन्तरामुत्तकं सेनासनं गण्हथा’’ति वत्वा वुड्ढपटिपाटिया सेनासनग्गाहापनं अन्तरामुत्तको नाम. पकासितो ‘‘अपरज्जुगताय आसाळ्हियापुरिमिको गाहापेतब्बो, मासगताय आसाळ्हिया पच्छिमिको गाहेतब्बो, अपरज्जुगताय पवारणाय आयतिं वस्सावासत्थाय अन्तरामुत्तको गाहेतब्बो’’ति (चूळव. ३१८) वुत्तो.
२८४३. वुत्तमेवत्थं नियमेत्वा दस्सेतुमाह ‘‘पुब्बारुणा’’तिआदि. इध पाटिपदा नाम द्वे वस्सूपनायिकदिवसा चेव महापवारणाय अनन्तरदिवसो च. इमेसं तिण्णं पाटिपददिवसानं अरुणो पुब्बारुणो नाम. ते दिवसे अतिक्कम्म दुतियतिथिपटिबद्धो अरुणो पुनारुणो नाम. इदन्ति उभयारुणानन्तरं. सेनासनगाहकस्साति एत्थ सकत्थे क-पच्चयो, सेनासनग्गाहस्साति अत्थो. यथाह – ‘‘इदञ्हि सेनासनग्गाहस्स खेत्त’’न्ति. वस्सूपगते वस्सूपगमे कातब्बे सति, साधेतब्बपयोजने भुम्मं. वस्सूपगतेति वा निमित्तत्थे भुम्मं. पुरिमिकाय, हि पच्छिमिकाय च वस्सूपगमनस्स तं तदहु सेनासनग्गाहो निमित्तं, अन्तरामुत्तको पन आगमिनो वस्सूपगमनस्साति एवं तिविधोपि सेनासनग्गाहो वस्सूपगमनस्स निमित्तं होति.
२८४४. पाटिपददिवसस्स ¶ अरुणे उग्गतेयेव सेनासने पन गाहिते अञ्ञो भिक्खु आगन्त्वा सचे सेनासनपञ्ञापकं सेनासनं याचति, सो भिक्खु सेनासनपञ्ञापकेन ¶ ‘‘सेनासनं गाहित’’न्ति वत्तब्बोति योजना.
२८४५. वस्सावासस्स इदं वस्सावासिकं, वस्संवुत्थानं दातब्बचीवरं, गाथाबन्धवसेन ‘‘वस्सवासिक’’न्ति रस्सत्तं. सङ्घिकं अपलोकेत्वा गहितं वस्सावासिकं चीवरं सचे तत्रजं तत्रुप्पादं होति, अन्तोवस्से विब्भन्तोपि लभतेति योजना. ‘‘तत्रजं सचे’’ति इमिना चस्स दायकानं वस्सावासिकपच्चयवसेन गाहितं पन न लभतीति दीपेति. यथाह – ‘‘पच्चयवसेन गाहितं पन न लभतीति वदन्ती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३१८).
२८४६-८. सचे वुत्थवस्सो यो भिक्खु आवासिकहत्थतो किञ्चि तिचीवरादिकं कप्पियभण्डं अत्तनो गहेत्वा ‘‘असुकस्मिं कुले मय्हं गहितं वस्सावासिकचीवरं गण्ह’’ इति एवं वत्वा तस्स आवासिकस्स दत्वा दिसं गच्छति पक्कमति, सो तत्थ गतट्ठाने सचे उप्पब्बजति गिही होति, तस्स दिसंगतस्स सम्पत्तं तं वस्सावासिकं तेन तथा दिन्नम्पि आवासिको भिक्खु गहेतुं न लभति, तस्स पापितं वस्सावासिकचीवरं सङ्घिकंयेव सियाति योजना. यथाह – ‘‘इध, भिक्खवे, वस्संवुत्थो भिक्खु विब्भमति, सङ्घस्सेवेत’’न्ति.
२८४९. तस्मिं कुले दायके मनुस्से सम्मुखा चे पटिच्छापेति, तस्स दिसंगमिस्स सम्पत्तं वस्सावासिकचीवरं आवासिको लभतीति योजना.
२८५०. तत्थ आरामो नाम पुप्फारामो वा फलारामो वा. विहारो नाम यं किञ्चि पासादादिसेनासनं. वत्थूनि दुविधस्सपीति आरामवत्थु, विहारवत्थूति दुविधस्स वत्थूनि ¶ च. आरामवत्थु नाम तेसंयेव आरामानं अत्थाय परिच्छिन्दित्वा ठपितोकासो, तेसु वा आरामेसु विनट्ठेसु तेसं पोराणकभूमिभागो. विहारवत्थु नाम तस्स पतिट्ठानोकासो. भिसि नाम उण्णभिसिआदीनं पञ्चन्नं अञ्ञतरा. बिम्बोहनं नाम वुत्तप्पकारानं बिम्बोहनानं अञ्ञतरं. मञ्चं नाम मसारको बुन्दिकाबद्धो, कुळीरपादको, आहच्चपादकोति इमेसं पुब्बे वुत्तानं चतुन्नं मञ्चानं अञ्ञतरं. पीठं नाम मसारकादीनंयेव चतुन्नं पीठानं अञ्ञतरं.
२८५१. लोहकुम्भी ¶ नाम काळलोहेन वा तम्बलोहेन वा येन केनचि लोहेन कता कुम्भी. कटाहो पाकटोव. ‘‘भाणक’’न्ति अलञ्जरो वुच्चति. अलञ्जरोति च बहुउदकगण्हनिका महाचाटि, जलं गण्हितुं अलन्ति अलञ्जरो. ‘‘वट्टचाटि विय हुत्वा थोकं दीघमुखो मज्झे परिच्छेदं दस्सेत्वा कतो’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. वारकोति घटो. कु वुच्चति पथवी, तस्सा दालनतो विदारणतो ‘‘कुदालो’’ति अयोमयउपकरणविसेसो वुच्चति.
२८५२. वल्लिवेळुआदीसु वेळूति महावेणु. तिणन्ति गेहच्छादनं तिणं. पण्णं तालपण्णादिकं. मुञ्जन्ति मुञ्जतिणं. पब्बजन्ति पब्बजतिणं, मत्तिका पकतिमत्तिका वा गेरुकादिपञ्चवण्णा वा मत्तिका. आह च अट्ठकथाचरियो.
२८५३. द्वेति पठमदुतियगरुभण्डानि. द्वीहि सङ्गहितानि ‘‘आरोमो, आरामवत्थु, इदं पठमं. विहारो, विहारवत्थु, इदं दुतिय’’न्ति (चूळव. ३२१-३२२) वुत्तत्ता. चतुसङ्गहन्ति चतूहि भिसिआदीहि ¶ सङ्गहो यस्साति विग्गहो. नवकोट्ठासन्ति लोहकुम्भिआदयो नव कोट्ठासा अस्साति विग्गहो. अट्ठधा वल्लिआदीहि अट्ठहि पकारेहि.
२८५४. इतीति निदस्सनत्थे. एवं वुत्तनयेन पञ्चहि रासीहि निद्दिट्ठानं गरुभण्डगणनानं पिण्डवसेन पञ्चवीसतिविधं गरुभण्डं पञ्चनिम्मललोचनो नाथो पकासयीति योजना. पञ्च निम्मलानि लोचनानि यस्साति विग्गहो, मंसदिब्बधम्मबुद्धसमन्तचक्खुवसेन पञ्चविधविप्पसन्नलोचनोति अत्थो.
२८५५. विस्सज्जेन्तोति इस्सरवताय परस्स विस्सज्जेन्तो. विभाजेन्तोति वस्सग्गेन पापेत्वा विभाजेन्तो. इदञ्हि सब्बम्पि गरुभण्डं सेनासनक्खन्धके (चूळव. ३२१) ‘‘अविस्सज्जियं. किटागिरिवत्थुम्हि (चूळव. ३२२) अवेभङ्गिय’’न्ति च वुत्तं. उभयत्थ आगतवोहारभेददस्सनमुखेन तत्थ विप्पटिपज्जन्तस्स आपत्तिं दस्सेन्तो आह ‘‘भिक्खु थुल्लच्चयं फुसे’’ति. परिवारे पन –
अविस्सज्जियं ¶ अवेभङ्गियं, पञ्च वुत्ता महेसिना;
विस्सज्जेन्तस्स परिभुञ्जन्तस्स अनापत्ति;
पञ्हा मेसा कुसलेहि चिन्तिताति. (परि. ४७९) –
आगतं. तस्मा मूलच्छेज्जवसेन अविस्सज्जियं, अवेभङ्गियञ्च, परिवत्तनवसेन पन विस्सज्जेन्तस्स, परिभुञ्जन्तस्स च अनापत्तीति एवमेत्थ अधिप्पायो.
२८५६. भिक्खुना पुग्गलेन वा सङ्घेन वा गणेन वा गरुभण्डं तु विस्सज्जितं अविस्सट्ठमेव होति, विभत्तञ्च अविभाजितमेव होतीति योजना.
२८५७. एत्थ ¶ एतेसु पञ्चसु गरुभण्डेसु पुरिमेसु तीसु अगरुभण्डकं किञ्चि न च अत्थीति योजना. चतुत्थे पन गरुभण्डे अट्ठकथाय ‘‘लोहकुम्भी, लोहभाणकं, लोहकटाहन्ति इमानि तीणि महन्तानि वा होन्तु खुद्दकानि वा, अन्तमसो पसतमत्तउदकगण्हनकानिपि गरुभण्डानियेवा’’ति वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘लोहकुम्भी’’तिआदि.
२८५८. इदं तिविधन्ति सम्बन्धो. पादगण्हनकोति एत्थ पादो नाम मगधनाळिया पञ्चनाळिमत्तगण्हनको भाजनविसेसो. भाजनानं पमाणं करोन्ता सीहळदीपे येभुय्येन तेनेव पादेन मिनन्ति. तस्मा अट्ठकथायं ‘‘सीहळदीपे पादगण्हनको भाजेतब्बो’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वुत्तं. लोहवारकोति काळलोहतम्बलोहवट्टलोहकंसलोहानं येन केनचि कतो. भाजियोति भाजेतब्बो.
२८५९. ततो उद्धन्ति ततो पादगण्हनकवारकतो उद्धं अधिकं गण्हनको. एवं पाळिआगतानं विनिच्छयं दस्सेत्वा अट्ठकथागतानं (चूळव. अट्ठ. ३२१) दस्सेतुमाह ‘‘भिङ्गारादीनी’’तिआदि. भिङ्गारो नाम उक्खित्तहत्थिसोण्डाकारेन कतजलनिग्गमकण्णिको उच्चगीवो महामुखउदकभाजनविसेसो. आदि-सद्देन अट्ठकथागतानि ‘‘पटिग्गहउळुङ्कदब्बिकटच्छुपातितट्टकसरकसमुग्गअङ्गारकपल्लधूमकटच्छुआदीनि खुद्दकानि वा महन्तानि वा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वुत्तानि सङ्गण्हाति. सब्बानीति खुद्दकानि वा महन्तानि वा.
२८६०. तम्बथालका ¶ अयथालका भाजेतब्बाति योजना. च-सद्देन अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘ठपेत्वा पन भाजनविकतिं ¶ अञ्ञस्मिम्पि कप्पियलोहभण्डे अञ्जनी अञ्जनिसलाका कण्णमलहरणी सूचि पण्णसूचि खुद्दको पिप्फलको खुद्दकं आरकण्टकं कुञ्चिका ताळं कत्तरयट्ठिवेधको नत्थुदानं भिन्दिवालो लोहकूटो लोहकुट्टि लोहगुळो लोहपिण्डि लोहअरणी चक्कलिकं अञ्ञम्पि विप्पकतं लोहभण्डं भाजिय’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वचनं सङ्गण्हाति. धूमनेत्तन्ति धूमनाळिका. आदि-सद्देन ‘‘फालदीपरुक्खदीपकपल्लकओलम्बकदीपकइत्थिपुरिसतिरच्छानगतरूपकानि पन अञ्ञानि वा भित्तिच्छदनकवाटादीसु उपनेतब्बानि अन्तमसो लोहखिलकं उपादाय सब्बानि लोहभण्डानि गरुभण्डानियेव होन्ती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वुत्तं सङ्गण्हाति.
२८६१. अत्तना पटिलद्धन्ति एत्थ पि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो, अत्तना पटिलद्धम्पीति अत्थो. भिक्खुना अत्तना पटिलद्धम्पि तं लोहभण्डं किञ्चिपि पुग्गलिकपरिभोगेन न भुञ्जितब्बन्ति योजना.
२८६२. कंसवट्टलोहानं विकारभूतानि तम्बमयभाजनानिपि पुग्गलिकपरिभोगेन सब्बसो परिभुञ्जितुं न वट्टन्तीति योजना.
२८६३. एसेव नयोति ‘‘न पुग्गलिकभोगेना’’तिआदिना दस्सितनयो. सङ्घिकेसु वा गिहीनं सन्तकेसु वा यथावुत्तभण्डेसु परिभोगपच्चया दोसो न अत्थीति योजना. ‘‘कंसलोहादिभाजनं सङ्घस्स दिन्नम्पि पारिहारियं न वट्टति, गिहिविकतनीहारेनेव परिभुञ्जितब्ब’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) महापच्चरियं वुत्तं. एत्थ च पारिहारियं न वट्टति अत्तनो सन्तकं विय गहेत्वा परिभुञ्जितुं न वट्टतीति. ‘‘गिहिविकतनीहारेनेव ¶ परिभुञ्जितब्ब’’न्ति इमिना सचे आरामिकादयो पटिसामेत्वा पटिदेन्ति, परिभुञ्जितुं वट्टतीति दस्सेति.
२८६४. खीरपासाणन्ति मुदुका पाणजाति. वुत्तञ्हि मातिकाट्ठकथागण्ठिपदे ‘‘खीरपासाणो नाम मुदुको पासाणो’’ति. गरुकन्ति गरुभण्डं. तट्टकादिकन्ति आदि-सद्देन सरकादीनं ¶ सङ्गहो. घटकोति खीरपासाणमयोयेव वारको. ‘‘पादगण्हनतो उद्ध’’न्ति इमिना पादगण्हनको अगरुभण्डन्ति दीपेति.
२८६५. ‘‘सुवण्णरजतहारकूटजातिफलिकभाजनानि गिहिविकतानिपि न वट्टन्ति, पगेव सङ्घिकपरिभोगेन वा पुग्गलिकपरिभोगेन वा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथायं वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘सिङ्गी’’तिआदि. सिङ्गीति सुवण्णं. सज्झु रजतं. हारकूटं नाम सुवण्णवण्णं लोहजातं. फलिकेन उब्भवं जातं, फलिकमयं भाजनन्ति अत्थो. गिहीनं सन्तकानिपीति अपि-सद्देन गिहिविकतपरिभोगेनापि ताव न वट्टन्ति, पगेव सङ्घिकपरिभोगेन वा पुग्गलिकपरिभोगेन वाति दीपेति. सेनासनपरिभोगे पन आमासम्पि अनामासम्पि सब्बं वट्टति.
२८६६. खुद्दाति याय वासिया ठपेत्वा दन्तकट्ठच्छेदनं वा उच्छुतच्छनं वा अञ्ञं महाकम्मं कातुं न सक्का, एवरूपा खुद्दका वासि भाजनीया. महत्तरीति यथावुत्तप्पमाणाय वासिया महन्ततरा येन केनचि आकारेन कतवासि गरुभण्डं. वेज्जानं सिरावेधनकम्पि च फरसु तथा गरुभण्डन्ति योजना.
२८६७. कुठारीति ¶ एत्थ फरसुसदिसोव विनिच्छयो. या पन आवुधसङ्खेपेन कता, अयं अनामासा. कुदालो अन्तमसो चतुरङ्गुलमत्तोपि. सिखरन्ति धनुरज्जुतो नामेत्वा दारुआदीनं विज्झनककण्टको. तेनेवाति निखादनेनेव.
२८६८. निखादनस्स भेदवन्तताय तं विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘चतुरस्समुखं दोणिमुख’’न्ति. दोणिमुखन्ति दोणि विय उभयपस्सेन नामितमुखं. वङ्कन्ति अग्गतो नामेत्वा कतनिखादनं. पि-सद्देन उजुकं सङ्गण्हाति. तत्थ चाति तस्मिं निखादने. सदण्डं खुद्दकञ्च निखादनं सब्बं गरुभण्डन्ति योजना. ‘‘सदण्डं खुद्दक’’न्ति इमिना विसेसनद्वयेन अदण्डं फलमत्तं सिपाटिकाय ठपेत्वा परिहरणयोग्गं सम्मज्जनिदण्डवेधनकं निखादनं अगरुभण्डं, ततो महन्तं निखादनं अदण्डम्पि गरुभण्डन्ति दीपेति. येहि मनुस्सेहि विहारे वासिआदीनि दिन्नानि च होन्ति, ते चे घरे दड्ढे वा चोरेहि वा विलुत्ते ‘‘देथ नो, भन्ते, उपकरणे ¶ पुन पाकतिके करिस्सामा’’ति वदन्ति, दातब्बा. सचे आहरन्ति, न वारेतब्बा, अनाहरन्तापि न चोदेतब्बा.
२८६९. ‘‘कम्मारतट्टकारचुन्दकारनळकारमणिकारपत्तबन्धकानं अधिकरणिमुट्ठिकसण्डासतुलादीनि सब्बानि लोहमयउपकरणानि सङ्घे दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डानि. तिपुकोट्टकसुवण्णकारचम्मकारउपकरणेसुपि एसेव नयो. अयं पन विसेसो – तिपुकोट्टकउपकरणेसुपि तिपुच्छेदनसत्थकं, सुवण्णकारउपकरणेसु सुवण्णच्छेदनसत्थकं, चम्मकारउपकरणेसु कतपरिकम्मचम्मछिन्दनकं खुद्दकसत्थन्ति इमानि भाजनीयभण्डानी’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथागतं विनिच्छयेकदेसं दस्सेतुमाह ‘‘मुट्ठिक’’न्तिआदि ¶ . तुलादिकन्ति एत्थ आदि-सद्देन कत्तरिआदिउपकरणं सङ्गण्हाति.
२८७०. ‘‘नहापिततुन्नकारानं उपकरणेसुपि ठपेत्वा महाकत्तरिं, महासण्डासं, महापिप्फलकञ्च सब्बं भाजनीयं. महाकत्तरिआदीनि गरुभण्डानी’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथागतं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘न्हापितकस्सा’’तिआदि. न्हापितकस्स उपकरणेसु सण्डासो, महत्तरी कत्तरी च तुन्नकारानञ्च उपकरणेसु महत्तरी कत्तरी च महापिप्फलकञ्च गरुभण्डकन्ति योजना.
२८७१. एत्तावता चतुत्थगरुभण्डे विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि पञ्चमगरुभण्डे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘वल्ली’’तिआदि. वेत्तलतादिका वल्लि दुल्लभट्ठाने सङ्घस्स दिन्ना वा तत्थ सङ्घस्स भूमियं जाता, रक्खिता गोपिता वा अड्ढबाहुप्पमाणा गरुभण्डं होतीति योजना. ‘‘अड्ढबाहूति कप्परतो पट्ठाय याव अंसकूट’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं. ‘‘अड्ढबाहु नाम विदत्थिचतुरङ्गुल’’न्तिपि वदन्ति. सचे सा वल्लि सङ्घकम्मे, चेतियकम्मे च कते अतिरेका होति, पुग्गलिककम्मेपि उपनेतुं वट्टति. अरक्खिता पन गरुभण्डमेव न होति.
२८७२. अट्ठकथायं ‘‘सुत्तमकचिवाकनाळिकेरहीरचम्ममया रज्जुका वा योत्तानि वा वाके च नाळिकेरहीरे च वट्टेत्वा कता एकवट्टा वा द्विवट्टा वा सङ्घस्स दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डं. सुत्तं पन अवट्टेत्वा दिन्नं, मकचिवाकनाळिकेरहीरा च भाजनीया’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) आगतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सुत्तवाकादिनिब्बत्ता’’तिआदि. वाकादीति ¶ आदि-सद्देन मकचिवाकनाळिकेरहीरचम्मानं गहणं. नातिदीघा रज्जुका. अतिदीघं योत्तकं.
२८७३. नाळिकेरस्स ¶ हीरे वा मकचिवाके वा वट्टेत्वा कता एकवट्टापि गरुभण्डकन्ति योजना. येहि पनेतानि रज्जुकयोत्तादीनि दिन्नानि होन्ति, ते अत्तनो करणीयेन हरन्ता न वारेतब्बा.
२८७४. वड्ढकिअङ्गुलेन अट्ठङ्गुलायतो सूचिदण्डमत्तो परिणाहतो सीहळदीपे लेखकानं लेखनिसूचिदण्डमत्तो सङ्घस्स दिन्नो वा तत्थजातको वा रक्खितो गोपितो वेळु गरुभण्डं सियाति योजना. ‘‘यं मज्झिमपुरिसस्स कनिट्ठङ्गुलिया अग्गप्पमाणं, इदं सीहळदीपे लेखकानं लेखनिसूचिया पमाण’’न्ति वदन्ति. सो च सङ्घकम्मे च चेतियकम्मे च कते अतिरेको पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति.
२८७५. दण्डो च सलाका च दण्डसलाका, छत्तस्स दण्डसलाकाति विग्गहो. छत्तदण्डो नाम छत्तपिण्डि. छत्तसलाकाति छत्तपञ्जरसलाका. दण्डोति उपाहनदण्डको. ‘‘दण्डो’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि अट्ठकथागतेसु सरूपेन इधावुत्तो उपाहनदण्डोयेव सामञ्ञवचनेन पारिसेसतो गहेतब्बोति. दड्ढगेहमनुस्सा गण्हित्वा गच्छन्ता न वारेतब्बा.
२८७६. मुञ्जादीसु गेहच्छदनारहेसु तिणेसु यं किञ्चि मुट्ठिमत्तं तिणं वा गेहच्छदनारहं तालपण्णादि एकम्पि सङ्घस्स दिन्नं वा तत्थ सङ्घिकभूमियं जातं वा गरुभण्डं सियाति योजेतब्बा. तत्थ मुट्ठिमत्तं नाम करळमत्तं. इदञ्च करळं कत्वा छादेन्तानं छदनकरळवसेन गहेतब्बं. तालपण्णादीति आदि-सद्देन नाळिकेरपण्णादिगेहच्छदनपण्णानं गहणं. तम्पि मुञ्जादि सङ्घकम्मे च चेतियकम्मे च कते अतिरेकं पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति. दड्ढगेहमनुस्सा गहेत्वा गच्छन्ति, न वारेतब्बाति.
२८७७-८. अट्ठङ्गुलप्पमाणोति ¶ दीघतो अट्ठङ्गुलमत्तो. केचि ‘‘पुथुलतो’’ति वदन्ति. रित्तपोत्थकोति लेखाहि सुञ्ञपोत्थको, न लिखितपोत्थकोति वुत्तं होति. ‘‘अट्ठङ्गुलप्पमाणो’’ति ¶ इमिना अट्ठङ्गुलतो ऊनप्पमाणो भाजियो, ‘‘रित्तपोत्थको’’ति इमिना अट्ठङ्गुलतो अतिरेकप्पमाणोपि लिखितपोत्थको भाजियोति दस्सेति.
‘‘मत्तिका पकतिमत्तिका वा होतु पञ्चवण्णा वा सुधा वा सज्जुरसकङ्गुट्ठसिलेसादीसु वा यं किञ्चि दुल्लभट्ठाने आनेत्वा वा दिन्नं तत्थजातकं वा रक्खितगोपितं तालफलपक्कमत्तं गरुभण्डं होती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथागतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मत्तिका’’तिआदि. पाकतिका वा सेतगेरुकादिपञ्चवण्णा वापि मत्तिकाति योजना. सिलेसो नाम कबिट्ठादिसिलेसो. आदि-सद्देन सज्जुरसकङ्गुट्ठादीनं गहणं. तालपक्कपमाणन्ति एकट्ठितालफलपमाणापि. तम्पि मत्तिकादि सङ्घकम्मे, चेतियकम्मे च निट्ठिते अतिरेकं पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति.
२८७९-८०. ‘‘वेळुआदिक’’न्ति पदच्छेदो. रक्खितं गोपितं वापि गण्हता समकं वा अतिरेकं वा थावरं अन्तमसो तंअग्घनकं वालिकमेव वा दत्वा गहेतब्बन्ति योजना.
अट्ठकथायं पन ‘‘रक्खितगोपितं वेळुं गण्हन्तेन समकं वा अतिरेकं वा थावरं अन्तमसो तंअग्घनकवालिकायपि फातिकम्मं कत्वा गहेतब्बो. फातिकम्मं अकत्वा गण्हन्तेन तत्थेव वळञ्जेतब्बो, गमनकाले सङ्घिके आवासे ठपेत्वा गन्तब्बं. असतिया गहेत्वा गतेन ¶ पन पहिणित्वा दातब्बो. देसन्तरगतेन सम्पत्तविहारे सङ्घिकावासे ठपेतब्बो’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वेळुम्हियेव अयं विनिच्छयो वुत्तो, इध पन ‘‘वल्लिवेळादिकं किञ्ची’’ति वल्लिआदीनम्पि सामञ्ञेन वुत्तत्ता तं उपलक्खणमत्तं वल्लिआदीसुपि यथारहं लब्भतीति वेदितब्बं.
२८८१. अञ्जनन्ति सिलामयो. एवं हरितालमनोसिलापि.
२८८२. दारुभण्डे अयं विनिच्छयो – परिणाहतो यथावुत्त सूचिदण्डप्पमाणको अट्ठङ्गुलदीघो यो कोचि दारुभण्डको दारुदुल्लभट्ठाने सङ्घस्स दिन्नो वा तत्थजातको वा रक्खितगोपितो गरुभण्डं होतीति योजना.
२८८३. एवं ¶ कुरुन्दट्ठकथाय आगतविनिच्छयं दस्सेत्वा महाअट्ठकथाय (चूळव. अट्ठ. ३२१) आगतं दस्सेतुमाह ‘‘महाअट्ठकथाय’’न्तिआदि. तत्थ आसन्दिकसत्तङ्गा वुत्तलक्खणाव. ‘‘भद्दपीठ’’न्ति वेत्तमयं पीठं वुच्चति. पीठिकाति पिलोतिकाबद्धपीठमेव.
२८८४. एळकपादपीठं नाम दारुपट्टिकाय उपरि पादे ठपेत्वा भोजनपल्लङ्कं विय कतपीठं वुच्चति. ‘‘आमलकवट्टकपीठ’’न्ति एतस्स ‘‘आमण्डकवट्टक’’न्ति परियायो, तस्मा उभयेनापि आमलकाकारेन योजितं बहुपादकपीठं वुच्चति. केसुचि पोत्थकेसु ‘‘तथामण्डकपीठक’’न्ति पाठो. गाथाबन्धवसेन मण्डक-सद्दपयोगो. कोच्छं भूतगामवग्गे चतुत्थसिक्खापदे वुत्तसरूपं. पलालपीठन्ति निपज्जनत्थाय कता पलालभिसि, इमिना कदलिपत्तादिमयपीठम्पि उपलक्खणतो दस्सितं. यथाह – ‘‘पलालपीठेन चेत्थ कदलिपत्तादिपीठानिपि सङ्गहितानी’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१). धोवने ¶ फलकन्ति चीवरधोवनफलकं, धोवनादिसद्दानं वियेत्थ विभत्तिअलोपो. इमेसु ताव यं किञ्चि खुद्दकं वा होतु महन्तं वा, सङ्घस्स दिन्नं गरुभण्डं होति. ब्यग्घचम्मओनद्धम्पि वाळरूपपरिक्खित्तं रतनपरिसिब्बितं कोच्छं गरुभण्डमेव.
२८८५. भण्डिकाति दण्डकट्ठच्छेदनभण्डिका. मुग्गरोति दण्डमुग्गरो. दण्डमुग्गरो नाम येन रजितचीवरं पोथेन्ति. वत्थघट्टनमुग्गरोति चीवरघट्टनमुग्गरो, येन अनुवातादिं घट्टेन्ति. अम्बणन्ति फलकेहि पोक्खरणिसदिसं कतपानीयभाजनं. मञ्जूसा नाम दोणिपेळा. नावा पोतो. रजनदोणिका नाम यत्थ चीवरं रजन्ति, पक्करजनं वा आकिरन्ति.
२८८६. उळुङ्कोति नाळिकेरफलकटाहादिमयो उळुङ्को. उभयं पिधानसमको समुग्गो. ‘‘खुद्दको परिविधनो करण्ड’’न्ति वदन्ति. करण्डो च पादगण्हनकतो अतिरेकप्पमाणो इध अधिप्पेतो. कटच्छूति दब्बि. आदि-सद्देन पानीयसरावपानीयसङ्खादीनं गहणं.
२८८७. गेहसम्भारन्ति गेहोपकरणं. थम्भतुलासोपानफलकादि दारुमयं, पासाणमयम्पि इमिनाव गहितं. कप्पियचम्मन्ति ‘‘एळकाजमिगान’’न्तिआदिना (वि. वि. २६५०) हेट्ठा दस्सितं कप्पियचम्मं. तब्बिपरियायं अकप्पियं. अभाजियं गरुभण्डत्ता. भूमत्थरणं कत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति.
२८८८. अट्ठकथायं ¶ ‘‘एळकचम्मं पन पच्चत्थरणगतिकमेव होति, तम्पि गरुभण्डमेवा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वुत्तत्ता आह ‘‘एळचम्मं गरुं वुत्त’’न्ति. कुरुन्दियं पन ‘‘सब्बं मञ्चप्पमाणं चम्मं गरुभण्ड’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) ¶ वुत्तं. एत्थ च ‘‘पच्चत्थरणगतिकमेवा’’ति इमिना मञ्चपीठेपि अत्थरितुं वट्टतीति दीपेति. ‘‘पावारादिपच्चत्थरणम्पि गरुभण्ड’’न्ति एके, ‘‘नो’’ति अपरे, वीमंसित्वा गहेतब्बं. मञ्चप्पमाणन्ति च पमाणयुत्तं मञ्चं. पमाणयुत्तमञ्चो नाम यस्स दीघसो नव विदत्थियो तिरियञ्च तदुपड्ढं. उद्धं मुखमस्साति उदुक्खलं. आदि-सद्देन मुसलं, सुप्पं, निसदं, निसदपोतो, पासाणदोणि, पासाणकटाहञ्च सङ्गहितं. पेसकारादीति आदि-सद्देन चम्मकारादीनं गहणं. तुरिवेमादि पेसकारभण्डञ्च भस्तादि चम्मकारभण्डञ्च कसिभण्डञ्च युगनङ्गलादि सङ्घिकं सङ्घसन्तकं गरुभण्डन्ति योजना.
२८८९. ‘‘तथेवा’’ति इमिना ‘‘सङ्घिक’’न्ति इदं पच्चामसति. आधारकोति पत्ताधारो. तालवण्टन्ति तालवण्टेहि कतं. वेळुदन्तविलीवेहि वा मोरपिञ्छेहि वा चम्मविकतीहि वा कतम्पि तंसदिसं ‘‘तालवण्ट’’न्तेव वुच्चति. वट्टविधूपनानं तालवण्टेयेव अन्तोगधत्ता ‘‘बीजनी’’ति चतुरस्सविधूपनञ्च केतकपारोहकुन्तालपण्णादिमयदन्तमयविसाणमयदण्डकमकसबीजनी च वुच्चति. पच्छि पाकटायेव. पच्छितो खुद्दको तालपण्णादिमयो भाजनविसेसो चङ्कोटकं. सब्बा सम्मज्जनीति नाळिकेरहीरादीहि बद्धा यट्ठिसम्मज्जनी, मुट्ठिसम्मज्जनीति दुविधा परिवेणङ्गणादिसम्मज्जनी च तथेव दुविधा खज्जूरिनाळिकेरपण्णादीहि बद्धा गेहसम्मज्जनी चाति सब्बापि सम्मज्जनी गरुभण्डं होति.
२८९०. चक्कयुत्तकयानन्ति हत्थवट्टकसकटादियुत्तयानञ्च.
२८९१. छत्तन्ति पण्णकिलञ्जसेतच्छत्तवसेन तिविधं छत्तं. मुट्ठिपण्णन्ति तालपण्णं सन्धाय वुत्तं. विसाणभाजनञ्च तुम्बभाजनञ्चाति ¶ विग्गहो, एकदेससरूपेकसेसो, गाथाबन्धवसेन निग्गहितागमो च. विसाणमयं, भाजनं तुम्बमयं भाजनञ्चाति अत्थो. इध ‘‘पादगण्हनकतो अतिरित्तप्पमाण’’न्ति सेसो. अरणी अरणिसहितं. आदि-सद्देन आमलकतुम्बं अनुञ्ञातवासिया दण्डञ्च सङ्गण्हाति. लहु अगरुभण्डं, भाजनीयन्ति अत्थो. पादगण्हनकतो अतिरित्तप्पमाणं गरुभण्डं.
२८९२. विसाणन्ति ¶ गोविसाणादि यं किञ्चि विसाणं. अतच्छितं यथागतमेव भाजनीयं. अनिट्ठितं मञ्चपादादि यं किञ्चि भाजनीयन्ति योजना. यथाह – ‘‘मञ्चपादो मञ्चअटनी पीठपादो पीठअटनी वासिफरसुआदीनं दण्डोति एतेसु यं किञ्चि विप्पकततच्छनकम्मं अनिट्ठितमेव भाजनीयं, तच्छितमट्ठं पन गरुभण्डं होती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१).
२८९३. निट्ठितो तच्छितो वापीति तच्छितनिट्ठितोपि. विधोति कायबन्धने अनुञ्ञातविधो. हिङ्गुकरण्डकोति हिङ्गुमयो वा तदाधारो वा करण्डको. अञ्जनीति अञ्जननाळिका च अञ्जनकरण्डको च. सलाकायोति अञ्जनिसलाका. उदपुञ्छनीति हत्थिदन्तविसाणादिमया उदकपुञ्छनी. इदं सब्बं भाजनीयमेव.
२८९४. परिभोगारहन्ति मनुस्सानं उपभोगपरिभोगयोग्गं. कुलालभण्डन्ति घटपिठरादिकुम्भकारभण्डम्पि. पत्तङ्गारकटाहन्ति पत्तकटाहं, अङ्गारकटाहञ्च. धूमदानं नाळिका. कपल्लिकाति दीपकपल्लिका.
२८९५. थुपिकाति पासादादिथुपिका. दीपरुक्खोति पदीपाधारो. चयनच्छदनिट्ठकाति पाकारचेतियादीनं चयनिट्ठका ¶ च गेहादीनं छदनिट्ठका च. सब्बम्पीति यथावुत्तं सब्बम्पि अनवसेसं परिक्खारं.
२८९६. कञ्चनकोति सरको. घटकोति पादगण्हनकतो अनतिरित्तप्पमाणो घटको. ‘‘यथा च मत्तिकाभण्डे, एवं लोहभण्डेपि कुण्डिका भाजनीयकोट्ठासमेव भजती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथानयं सङ्गहेतुमाह ‘‘लोहभण्डेपि कुण्डिकापि च भाजिया’’ति.
२८९७. गरु नाम पच्छिमं गरुभण्डत्तयं. थावरं नाम पुरिमद्वयं. सङ्घस्साति सङ्घेन. परिवत्तेत्वाति पुग्गलिकादीहि तादिसेहि तेहि परिवत्तेत्वा. तत्रायं परिवत्तननयो (चूळव. अट्ठ. ३२१) – सङ्घस्स नाळिकेरारामो दूरे होति, कप्पियकारका तं बहुतरं खादन्ति, ततो सकटवेतनं दत्वा अप्पमेव आहरन्ति, अञ्ञेसं पन तस्स आरामस्स अविदूरगामवासीनं मनुस्सानं विहारस्स समीपे आरामो होति, ते सङ्घं उपसङ्कमित्वा सकेन आरामेन ¶ तं आरामं याचन्ति, सङ्घेन ‘‘रुच्चति सङ्घस्सा’’ति अपलोकेत्वा सम्पटिच्छितब्बो. सचेपि भिक्खूनं रुक्खसहस्सं होति, मनुस्सानं पञ्चसतानि, ‘‘ननु तुम्हाकं आरामो खुद्दको’’ति न वत्तब्बं. किञ्चापि हि अयं खुद्दको, अथ खो इतरतो बहुतरं आयं देति. सचेपि समकमेव देति, एवम्पि इच्छितिच्छितक्खणे परिभुञ्जितुं सक्काति गहेतब्बमेव.
सचे पन मनुस्सानं बहुतरा रुक्खा होन्ति, ‘‘ननु तुम्हाकं बहुतरा रुक्खा’’ति वत्तब्बं. सचे ‘‘अतिरेकं अम्हाकं पुञ्ञं होतु, सङ्घस्स देमा’’ति वदन्ति, जानापेत्वा सम्पटिच्छितुं वट्टति. भिक्खूनं रुक्खा फलधारिनो, मनुस्सानं रुक्खा न ताव फलं गण्हन्ति. किञ्चापि न गण्हन्ति, न ¶ चिरस्सेव गण्हिस्सन्तीति सम्पटिच्छितब्बमेव. मनुस्सानं रुक्खा फलधारिनो, भिक्खूनं न ताव फलं गण्हन्ति. ‘‘ननु तुम्हाकं रुक्खा फलधारिनो’’ति वत्तब्बं. सचे ‘‘गण्हथ, भन्ते, अम्हाकं पुञ्ञं भविस्सती’’ति वदन्ति, जानापेत्वा सम्पटिच्छितुं वट्टति. एवं आरामेन आरामो परिवत्तेतब्बो. एतेनेव नयेन आरामवत्थुपि विहारोपि विहारवत्थुपि आरामेन परिवत्तेतब्बं. आरामवत्थुना च महन्तेन वा खुद्दकेन वा आरामआरामवत्थुविहारविहारवत्थूनि.
कथं विहारेन विहारो परिवत्तेतब्बो? सङ्घस्स अन्तोगामे गेहं होति, मनुस्सानं विहारमज्झे पासादो, उभोपि अग्घेन समका, सचे मनुस्सा तेन पासादेन तं गेहं याचन्ति, सम्पटिच्छितुं वट्टति. भिक्खूनं चे महग्घतरं गेहं होति, ‘‘महग्घतरं अम्हाकं गेह’’न्ति वुत्ते च ‘‘किञ्चापि महग्घतरं, पब्बजितानं पन असारुप्पं, न सक्का तत्थ पब्बजितेहि वसितुं, इदं पन सारुप्पं, गण्हथा’’ति वदन्ति, एवम्पि सम्पटिच्छितुं वट्टति. सचे पन मनुस्सानं महग्घं होति, ‘‘ननु तुम्हाकं गेहं महग्घ’’न्ति वत्तब्बं. ‘‘होतु, भन्ते, अम्हाकं पुञ्ञं भविस्सति, गण्हथा’’ति वुत्ते पन सम्पटिच्छितुं वट्टति. एवं विहारेन विहारो परिवत्तेतब्बो. एतेनेव नयेन विहारवत्थुपि आरामोपि आरामवत्थुपि विहारेन परिवत्तेतब्बं. विहारवत्थुना च महग्घेन वा अप्पग्घेन वा विहारविहारवत्थुआरामआरामवत्थूनि. एवं ताव थावरेन थावरपरिवत्तनं वेदितब्बं.
गरुभण्डेन गरुभण्डपरिवत्तने पन मञ्चपीठं महन्तं वा होतु खुद्दकं वा, अन्तमसो चतुरङ्गुलपादकं ¶ गामदारकेहि पंस्वागारकेसु कीळन्तेहि कतम्पि सङ्घस्स दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डं होति. सचेपि राजराजमहामत्तादयो एकप्पहारेनेव मञ्चसतं वा मञ्चसहस्सं वा ¶ देन्ति, सब्बे कप्पियमञ्चा सम्पटिच्छितब्बा, सम्पटिच्छित्वा वुड्ढपटिपाटिया ‘‘सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथा’’ति दातब्बा, पुग्गलिकवसेन न दातब्बा. अतिरेकमञ्चे भण्डागारादीसु पञ्ञपेत्वा पत्तचीवरं निक्खिपितुम्पि वट्टति.
बहिसीमाय ‘‘सङ्घस्स देमा’’ति दिन्नमञ्चो सङ्घत्थेरस्स वसनट्ठाने दातब्बो. तत्थ चे बहू मञ्चा होन्ति, मञ्चेन कम्मं नत्थि, यस्स वसनट्ठाने कम्मं अत्थि, तत्थ ‘‘सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथा’’ति दातब्बो. महग्घेन सतग्घनकेन, सहस्सग्घनकेन वा मञ्चेन अञ्ञं मञ्चसतं लभति, परिवत्तेत्वा गहेतब्बं. न केवलं मञ्चेन मञ्चोयेव, आरामआरामवत्थुविहारविहारवत्थुपीठभिसिबिम्बोहनानिपि परिवत्तेतुं वट्टन्ति. एस नयो पीठभिसिबिम्बोहनेसुपि एतेसु हि कप्पियाकप्पियं वुत्तनयमेव. तत्थ अकप्पियं न परिभुञ्जितब्बं, कप्पियं सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बं. अकप्पियं वा महग्घं कप्पियं वा परिवत्तेत्वा वुत्तवत्थूनि गहेतब्बानि, अगरुभण्डुपगं पन भिसिबिम्बोहनं नाम नत्थीति.
२८९८. भिक्खु अधोतेन पादेन, अल्लपादेन वा सेनासनं नक्कमेति सम्बन्धो. सयन्ति एत्थ, आसन्ति चाति सयनासनं, परिकम्मकतभूमत्थरणादि. अल्लपादेन वाति येन अक्कन्तट्ठाने उदकं पञ्ञायति, एवरूपेन तिन्तपादेन. यथाह – ‘‘अल्लेहि पादेहीति येहि अक्कन्तट्ठाने उदकं पञ्ञायति, एवरूपेहि पादेहि परिभण्डकतभूमि वा सेनासनं वा न अक्कमितब्बं. सचे पन उदकसिनेहमत्तमेव पञ्ञायति, न उदकं, वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२४). सउपाहनोति एत्थ ‘‘धोतपादक’’न्ति वत्तब्बं. पादे पटिमुक्काहि उपाहनाहि सउपाहनो भिक्खु धोतपादकं धोतपादेहि अक्कमितब्बट्ठानं तथेव न अक्कमेति योजना.
२८९९. परिकम्मकतायाति ¶ सुधादिपरिकम्मकताय. निट्ठुभन्तस्साति खेळं पातेन्तस्स. परिकम्मकतं भित्तिन्ति सेतभित्तिं वा चित्तकम्मकतं वा भित्तिं. न केवलञ्च भित्तिमेव, द्वारम्पि वातपानम्पि अपस्सेनफलकम्पि पासाणत्थम्भम्पि रुक्खत्थम्भम्पि चीवरेन वा केनचि वा अप्पटिच्छादेत्वा अपस्सयितुं न लभतियेव. ‘‘द्वारवातपानादयो पन अपरिकम्मकतापि अपटिच्छादेत्वा न अपस्सयितब्बा’’ति गण्ठिपदे वुत्तं.
२९०१. निद्दायतो ¶ तस्स कोचि सरीरावयवो पच्चत्थरणे सङ्कुटिते सहसा यदि मञ्चं फुसति, दुक्कटन्ति योजना.
२९०२. लोमेसु मञ्चं फुसन्तेसु. हत्थपादानं तलेन अक्कमितुं वट्टतीति योजना. मञ्चपीठं नीहरन्तस्स काये पटिहञ्ञति, अनापत्ति.
‘‘दायकेहि ‘कायेन फुसित्वा यथासुखं परिभुञ्जथा’ति दिन्नसेनासनं, मञ्चपीठादिञ्च दायकेन वुत्तनियामेन परिभुञ्जन्तस्स दोसो नत्थी’’ति मातिकट्ठकथाय सीहळगण्ठिपदे वुत्तत्ता तथा परिभुञ्जन्तस्स अनापत्ति. ‘‘इमं मञ्चपीठादिं सङ्घस्स दम्मी’’ति वुत्ते गरुभण्डं होति, न भाजेतब्बं सङ्घस्स परामट्ठत्ता. ‘‘इमं मञ्चपीठादिं भदन्तानं वस्सग्गेन गण्हितुं दम्मी’’ति वुत्ते सतिपि गरुभण्डभावे कप्पियवत्थुं भाजेत्वा गण्हितुं वट्टति, अकप्पियभण्डमेव भाजेत्वा गहेतुं न लब्भति. ‘‘इमं मञ्चपीठं वस्सग्गेन गहेतुं सङ्घस्स दम्मी’’ति वुत्ते वस्सग्गेन भाजेत्वा गहेतब्बं वस्सग्गेन भाजनं पठमं वत्वा पच्छा सङ्घस्स परामट्ठत्ता. ‘‘सङ्घस्स इमं मञ्चपीठं वस्सग्गेन गण्हितुं दम्मी’’ति वुत्ते पन गरुभण्डं होति पठमं सङ्घस्स परामट्ठत्ताति ¶ अयम्पि विसेसो मातिकट्ठकथा गण्ठिपदेयेव वुत्तो.
२९०३-४. उद्देसभत्तविनिच्छयेकदेसं दस्सेतुमाह ‘‘सहस्सग्घनको’’तिआदि. सहस्सग्घनको सचीवरो पिण्डपातो अवस्सिकं भिक्खुं पत्तो, तस्मिं विहारे च ‘‘एवरूपो पिण्डपातो अवस्सिकं भिक्खुं पत्तो’’ति लिखित्वा ठपितोपि च होति, ततो सट्ठिवस्सानमच्चये तादिसो सहस्सग्घनको सचीवरो कोचि पिण्डपातो सचे उप्पन्नो होति, तं पिण्डपातं बुधो विनिच्छयकुसलो भिक्खु अवस्सिकट्ठितिकाय अदत्वा सट्ठिवस्सिकट्ठितिकाय ददेय्याति योजना.
२९०५. उद्देसभत्तं भुञ्जित्वाति उपसम्पन्नकाले अत्तनो वस्सग्गेन पत्तं उद्देसभत्तं परिभुञ्जित्वा. जातो चे सामणेरकोति सिक्खापच्चक्खानादिवसेन सचे सामणेरो जातो. तन्ति उपसम्पन्नकाले गहितं तदेव उद्देसभत्तं. सामणेरस्स पाळियाति सामणेरपटिपाटिया अत्तनो पत्तं पच्छा गहेतुं लभति.
२९०६. यो ¶ सामणेरो सम्पुण्णवीसतिवस्सो ‘‘स्वे उद्देसं लभिस्सती’’ति वत्तब्बो, अज्ज सो उपसम्पन्नो होति, ठितिका अतीता सियाति योजना, स्वे पापेतब्बा सामणेरट्ठितिका अज्ज उपसम्पन्नत्ता अतिक्कन्ता होतीति अत्थो, तं भत्तं न लभतीति वुत्तं होति.
२९०७. उद्देसभत्तानन्तरं सलाकभत्तं दस्सेतुमाह ‘‘सचे पना’’तिआदि. सचे सलाका लद्धा, तंदिने भत्तं न लद्धं, पुनदिने तस्स भत्तं गहेतब्बं, न संसयो ‘‘गहेतब्बं ¶ नु खो, न गहेतब्ब’’न्ति एवं संसयो न कातब्बोति योजना.
२९०८. उत्तरि उत्तरं अतिरेकं भङ्गं ब्यञ्जनं एतस्साति उत्तरिभङ्गं, तस्स, अतिरेकब्यञ्जनस्साति अत्थो. एकचरस्साति एकचारिकस्स. सलाकायेव सलाकिका.
२९०९. उत्तरिभङ्गमेव उत्तरिभङ्गकं.
२९१०. येन येन हीति गाहितसलाकेन येन येन भिक्खुना. यं यन्ति भत्तब्यञ्जनेसु यं यं भत्तं वा यं यं ब्यञ्जनं वा.
२९११. सङ्घुद्देसादिकन्ति सङ्घभत्तउद्देसभत्तादिकं. आदि-सद्देन निमन्तनं, सलाकं, पक्खिकं, उपोसथिकं, पाटिपदिकन्ति पञ्च भत्तानि गहितानि.
तत्थ सब्बसङ्घस्स दिन्नं सङ्घभत्तं नाम. ‘‘सङ्घतो एत्तके भिक्खू उद्दिसित्वा देथा’’तिआदिना वत्वा दिन्नं उद्देसभत्तं. ‘‘सङ्घतो एत्तकानं भिक्खूनं भत्तं गण्हथा’’तिआदिना वत्वा दिन्नं निमन्तनं नाम. अत्तनो अत्तनो नामेन सलाकगाहकानं भिक्खूनं दिन्नं सलाकभत्तं नाम. चातुद्दसियं दिन्नं पक्खिकं. उपोसथे दिन्नं उपोसथिकं. पाटिपदे दिन्नं पाटिपदिकं. तंतंनामेन दिन्नमेव तथा तथा वोहरीयति. एतेसं पन वित्थारकथा ‘‘अभिलक्खितेसू’’तिआदिना (चूळव. अट्ठ. ३२५ पक्खिकभत्तादिकथा) अट्ठकथायं वुत्तनयेन वेदितब्बा. आगन्तुकादीति एत्थ आदि-सद्देन गमिकभत्तं, गिलानभत्तं, गिलानुपट्ठाकभत्तन्ति ¶ तीणि गहितानि. आगन्तुकानं दिन्नं भत्तं आगन्तुकभत्तं. एसेव नयो सेसेसु.
२९१२. विहारन्ति ¶ विहारभत्तं उत्तरपदलोपेन, विहारे तत्रुप्पादभत्तस्सेतं अधिवचनं. वारभत्तन्ति दुब्भिक्खसमये ‘‘वारेन भिक्खू जग्गिस्सामा’’ति धुरगेहतो पट्ठाय दिन्नं. निच्चन्ति निच्चभत्तं उत्तरपदलोपेन, तञ्च तथा वत्वाव दिन्नं. कुटिभत्तं नाम सङ्घस्स आवासं कत्वा ‘‘अम्हाकं सेनासनवासिनो अम्हाकं भत्तं गण्हन्तू’’ति दिन्नं. पन्नरसविधं सब्बमेव भत्तं इध इमस्मिं सेनासनक्खन्धके उद्दिट्ठं कथितं. एतेसं वित्थारविनिच्छयो अत्थिकेहि समन्तपासादिकाय गहेतब्बो.
२९१३. पच्चयभाजने मिच्छापटिपत्तिया महादीनवत्ता अप्पमत्तेनेव पटिपज्जितब्बन्ति पच्चयभाजनकं अनुसासन्तो आह ‘‘पाळि’’न्तिआदि.
सेनासनक्खन्धककथावण्णना.
वत्तक्खन्धककथावण्णना
२९१४-५. आगन्तुको च आवासिको च पिण्डचारिको च सेनासनञ्च आरञ्ञको च अनुमोदना चाति विग्गहो, तासु वत्तानि, इतरीतरयोगद्वन्दसमासस्स उत्तरपदलिङ्गत्ता इत्थि लिङ्गनिद्देसो. भत्ते भत्तग्गे, उत्तरपदलोपो. ‘‘भत्ते’’तिआदीहि पदेहि ‘‘वत्तानी’’ति पच्चेकं योजेतब्बं.
आचरियो च उपज्झायको च सिस्सो च सद्धिविहारिको च, तेसं वत्तानीति विग्गहो. सब्बसोति सब्बावयवभेदेहि. चतुद्दसेवाति अवयवभेदेहि बहुविधानिपि वत्तानि विसयभेदेन चुद्दस एव वुत्तानि. विसुद्धचित्तेनाति सवासनसकलसंकिलेसप्पहानतो अच्चन्तपरिसुद्धचित्तसन्तानेन ¶ . विनायकेनाति सत्ते विनेतीति विनायको, अनुत्तरपुरिसदम्मसारथिभावेन दम्मदेवब्रह्मनागादिके सत्ते नानाविधेन विनयनुपायेन दमेतीति अत्थो. अथ वा विगतो नायको अस्साति विनायको, तेन.
२९१६. आरामन्ति ¶ एत्थ तंसमीपे तब्बोहारो. यथाह ‘‘इदानि ‘आरामं पविसिस्सामी’ति इमिना उपचारसीमसमीपं दस्सेति, तस्मा उपचारसीमं पत्वा उपाहनाओमुञ्चनादि सब्बं कातब्ब’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३५७). ‘‘पन अपनेतब्ब’’न्ति पदच्छेदो. मुञ्चितब्बाति उपाहना पादतो अपनेतब्बा.
२९१७. ओगुण्ठनन्ति ससीसपारुपनं. सीसे चीवरमेव वा न कातब्बन्ति सम्बन्धो. तेनाति आगन्तुकेन. पानीयवारिनाति पातब्बजलेन.
२९१८. पुच्छित्वाति वस्सगणनं पुच्छित्वा. विहारे वुड्ढभिक्खुनो आगन्तुकेन भिक्खुना वन्दितब्बाव. कालेति कालस्सेव. तेन आगन्तुकेन भिक्खुना सेनासनं ‘‘मय्हं कतरं सेनासनं पापुणाती’’ति पुच्छितब्बञ्चाति योजना.
२९१९. ‘‘पुच्छितब्ब’’न्ति इदं ‘‘वच्चट्ठान’’न्तिआदिकेहि सब्बेहि उपयोगन्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. पानीयमेव चाति ‘‘किं इमिस्सा पोक्खरणिया पानीयमेव पिवन्ति, उदाहु नहानादिपरिभोगम्पि करोन्ती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३५७) अट्ठकथागतनयेन पानीयञ्च. तथा परिभोजनीयञ्च. सङ्घकतिकन्ति ‘‘केसुचि ठानेसु वाळमिगा वा अमनुस्सा वा होन्ति, तस्मा कं कालं पविसितब्बं, कं कालं निक्खमितब्ब’’न्ति अट्ठकथागतनयेन सङ्घस्स कतिकसण्ठानञ्च. गोचरादिकन्ति ¶ एत्थ च ‘‘गोचरो पुच्छितब्बोति ‘गोचरगामो आसन्ने, उदाहु दूरे, कालस्सेव च पिण्डाय चरितब्बं, उदाहु नो’ति एवं भिक्खाचारो पुच्छितब्बो’’ति (चूळव. अट्ठ. ३५७) वुत्तनयेन गोचरञ्च. आदि-सद्देन अगोचरं गहितं. ‘‘अगोचरो नाम मिच्छादिट्ठिकानं वा गामो परिच्छिन्नभिक्खो वा गामो, यत्थ एकस्स वा द्विन्नं वा भिक्खा दिय्यति, सोपि पुच्छितब्बो’’ति (चूळव. अट्ठ. ३५७) वुत्तनयेन अगोचरञ्च.
२९२०. एवं आगन्तुकवत्तं दस्सेत्वा इदानि आवासिकवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘वुड्ढ’’न्तिआदि. पच्चुग्गन्त्वा पत्तञ्च चीवरञ्च पटिग्गहेतब्बन्ति योजना. च-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो.
२९२१. तस्साति ¶ आगन्तुकस्स. पादोदकञ्चाति च-सद्देन धोताधोतपादा यत्थ ठपीयन्ति, तं पादपीठं, पादकथलिकञ्च उपनिक्खिपितब्बन्ति एतं गहितं. पुच्छितब्बञ्च वारिनाति ‘‘पानीयेन पुच्छन्तेन सचे सकिं आनीतं पानीयं सब्बं पिवति, ‘पुन आनेमी’ति पुच्छितब्बोयेवा’’ति वुत्तनयेन पानीयेन पुच्छितब्बो. इध च-सद्देन –
‘‘अपिच बीजनेनपि बीजितब्बो, बीजन्तेन सकिं पादपिट्ठियं बीजित्वा सकिं मज्झे, सकिं सीसे बीजितब्बं, ‘अलं होतू’ति वुत्तेन ततो मन्दतरं बीजितब्बं. पुन ‘अल’न्ति वुत्तेन ततो मन्दतरं बीजितब्बं. ततियवारं वुत्तेन बीजनी ठपेतब्बा. पादापिस्स धोवितब्बा, धोवित्वा सचे अत्तनो तेलं अत्थि, तेन मक्खेतब्बा. नो चे अत्थि, तस्स सन्तकेन मक्खेतब्बा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३५९) –
वुत्तवत्तानि सङ्गण्हाति.
२९२२-३. वन्देय्योति ¶ वुड्ढागन्तुको वन्दितब्बो. पञ्ञपेतब्बन्ति ‘‘कत्थ मय्हं सेनासनं पापुणाती’’ति पुच्छितेन सेनासनं पञ्ञपेतब्बं, ‘‘एतं सेनासनं तुम्हाकं पापुणाती’’ति एवं आचिक्खितब्बन्ति अत्थो. ‘‘वत्तब्बो’’ति इदं ‘‘अज्झावुत्थमवुत्थ’’न्तिआदीहि पदेहि तंतंलिङ्गवचनानुरूपेन परिवत्तेत्वा पच्चेकं योजेतब्बं. अज्झावुत्थन्ति पञ्ञत्तसेनासनस्स भिक्खूहि पठमं वुत्थभावं. अवुत्थं वाति चीवरकालं तस्मिं भिक्खूहि अनज्झावुत्थभावं वा. गोचरागोचरं वुत्तमेव.
सेक्खकुलानि चाति लद्धसेक्खसम्मुतिकानि कुलानि च वत्तब्बानि. ‘‘पवेसे निक्खमे कालो’’ति इदं ‘‘सङ्घकतिक’’न्ति एत्थ वुत्तत्थमेव. पानीयादिकन्ति आदि-सद्देन परिभोजनीयकत्तरयट्ठीनं आचिक्खनं सङ्गण्हाति.
२९२४. यथानिसिन्नेनेवाति अत्तना निसिन्नट्ठानेयेव निसिन्नेन. अस्साति नवकस्स.
२९२५. ‘‘अत्र पत्तं ठपेहि, इदमासनं निसीदाही’’ति इच्चेवं इमिना पकारेन सब्बं वत्तब्बन्ति योजना. देय्यं सेनासनम्पि चाति सेनासनञ्च दातब्बं. च-सद्देन ‘‘अवुत्थं वा अज्झावुत्थं ¶ वा आचिक्खितब्ब’’न्तिआदिना वुत्तं सम्पिण्डेति. महाआवासेपि अत्तनो सन्तिकं सम्पत्तस्स आगन्तुकस्स वत्तं अकातुं न लब्भति.
२९२६. ‘‘मातिकाय निद्दिट्ठक्कमेनेव वत्तानि कातब्बानि, उदाहु यथानुप्पत्तिवसेना’’ति कोचि मञ्ञेय्याति मातिकाक्कमेनेव कातब्बन्ति नियमो नत्थि, यथानुप्पत्तवसेनेव कातब्बन्ति विञ्ञापेतुं मातिकाक्कममनादियित्वा गमिकवत्तं आरद्धं. अथ वा वत्तिच्छानुपुब्बकत्ता सद्दपयोगस्स ¶ मातिकाक्कममनादियित्वा यथिच्छं निद्देसो कतोति वेदितब्बोति. दारुमत्तिकभण्डानीति मञ्चपीठादीनि चेव रजनभाजनानि च. पटिसामेत्वाति गुत्तट्ठाने ठपेत्वा. आवसथम्पि थकेत्वाति आवसथे द्वारकवाटादीनि च थकेत्वा.
२९२७. आपुच्छित्वापीति भिक्खुस्स वा सामणेरस्स वा आरामिकस्स वा ‘‘इमं पटिजग्गाही’’ति निय्यादेत्वा वा. पुच्छितब्बे असन्तेपीति एत्थ पि-सद्दो पन-सद्दत्थो. गोपेत्वा वापि साधुकन्ति ‘‘चतूसु पासाणेसु मञ्चं पञ्ञपेत्वा मञ्चे मञ्चं आरोपेत्वा’’तिआदिना (चूळव. ३६०) वुत्तनयेन सम्मा पटिसामेत्वा गन्तब्बन्ति योजना.
२९२८. पिण्डचारिकवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘सहसा’’तिआदि. पिण्डचारिको भिक्खु अन्तरघरं पविसन्तो सहसा न पविसे सीघं न पविसेय्य, निक्खमन्तो सहसा न निक्खमे सीघं न निक्खमेय्य, भिक्खुसारुप्पेन पविसेय्य, निक्खमेय्य च. पिण्डचारिना भिक्खुना गेहद्वारं सम्पत्तेन अतिदूरे न ठातब्बं निब्बकोसतो अतिदूरट्ठाने न ठातब्बं. अच्चासन्ने न ठातब्बं निब्बकोसतो आसन्नतरे ठाने न ठातब्बं.
२९२९. उच्चारेत्वाति उपनामेत्वा. भाजनन्ति पत्तं. दक्खिणेन पणामेत्वाति दक्खिणेन हत्थेन उपनामेत्वा. भिक्खं गण्हेय्याति एत्थ ‘‘उभोहि हत्थेहि पटिग्गहेत्वा’’ति सेसो. यथाह – ‘‘उभोहि हत्थेहि पत्तं पटिग्गहेत्वा भिक्खा गहेतब्बा’’ति (चूळव. ३६६).
२९३०. सूपं दातुकामा वा अदातुकामा वा इति मुहुत्तकं सल्लक्खेय्य तिट्ठेय्य. अन्तराति ¶ भिक्खादानसमये. न ¶ भिक्खादायिकाति इत्थी वा होतु पुरिसो वा, भिक्खादानसमये मुखं न ओलोकेतब्बन्ति.
२९३१. पिण्डचारिकवत्तं दस्सेत्वा आरञ्ञिकवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘पानीयादी’’तिआदि. पानीयादीति आदि-सद्देन परिभोजनीयअग्गिअरणिसहितकत्तरयट्ठीनं गहणं. तत्रायं विनिच्छयो – पानीयं उपट्ठापेतब्बन्ति सचे भाजनानि नप्पहोन्ति, पानीयमेव परिभोजनीयम्पि कत्वा उपट्ठापेतब्बं. भाजनं अलभन्तेन वेळुनाळिकायपि उपट्ठापेतब्बं. तम्पि अलभन्तस्स यथा समीपे खुद्दकआवाटो होति, एवं कातब्बं. अरणिसहिते असति अग्गिं अकातुम्पि च वट्टति. यथा च आरञ्ञिकस्स, एवं कन्तारपटिपन्नस्सापि अरणिसहितं इच्छितब्बं. गणवासिनो पन तेन विनापि वट्टतीति.
नक्खत्तन्ति अस्सयुजादिसत्तवीसतिविधं नक्खत्तं जानितब्बन्ति सम्बन्धो. कथं जानितब्बन्ति आह ‘‘तेन योगो चा’’ति, तेन नक्खत्तेन चन्दस्स योगो ञातब्बोति अत्थो. जानितब्बा दिसापि चाति अरञ्ञे विहरन्तेन अट्ठपि दिसा असम्मोहतो जानितब्बा.
२९३२. अञ्ञवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘वच्चपस्सावतित्थानी’’तिआदि. पटिपाटिया भवन्तीति गतानुक्कमेन सेवितब्बा भवन्ति. यथाह – ‘‘वच्चकुटियं, पस्सावट्ठाने, न्हानतित्थेति तीसुपि आगतपटिपाटियेव पमाण’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३७३). यथावुड्ढं करोन्तस्साति गतपटिपाटिं विना वुड्ढपटिपाटिया करोन्तस्स.
२९३३. वच्चकुटिं ¶ पविसन्तो सहसा न पविसेय्य. उब्भजित्वाति चीवरं उक्खिपित्वा.
२९३४. नित्थुनन्तेन भिक्खुना वच्चं न कातब्बन्ति योजना. ‘‘वच्चस्स दुन्निग्गमनेन उपहतो हुत्वा नित्थुनति चे, न दोसो’’ति सिक्खाभाजनविनिच्छये वुत्तं. दण्डकट्ठं खादतो वच्चं करोतो भिक्खुनो दुक्कटं होतीति योजना.
२९३६. खरेनाति फरुसेन वा फालितकट्ठेन वा गण्ठिकेन वा कण्टकेन वा सुसिरेन ¶ वा पूतिना वा दण्डेन न अवलेखेय्य न पुञ्छेय्य. न कट्ठं वच्चकूपके छड्डेय्याति तं कट्ठं वच्चकूपे न छड्डेय्य. पस्सावदोणिया खेळं न पातेय्याति योजना.
२९३७. पादुकासूति वच्चपस्सावपादुकासु. निक्खमने निक्खमनकाले. तत्थेवाति वच्चपस्सावपादुकास्वेव. पटिच्छादेय्याति उक्खित्तं चीवरं ओतारेत्वा सरीरं पटिच्छादेय्य.
२९३८. यो वच्चं कत्वा सलिले सति सचे नाचमेय्य उदककिच्चं न करेय्य, तस्स दुक्कटं उद्दिट्ठन्ति योजना. मोहनासिनाति सवासनस्स मोहस्स, तेन सहजेकट्ठपहानेकट्ठानं सकलसंकिलेसानञ्च पहायिना आसवक्खयञाणेन समुच्छिन्दता मुनिना सब्बञ्ञुना सम्मासम्बुद्धेन. ‘‘सलिले सती’’ति इमिना असति निद्दोसतं दीपेति. यथाह –
‘‘सति उदकेति एत्थ सचे उदकं अत्थि, पटिच्छन्नट्ठानं पन नत्थि, भाजनेन नीहरित्वा आचमितब्बं. भाजने असति पत्तेन नीहरितब्बं. पत्तेपि असति असन्तं नाम होति. ‘इदं अतिविवटं, पुरतो अञ्ञं ¶ उदकं भविस्सती’ति गतस्स उदकं अलभन्तस्सेव भिक्खाचारवेला होति, कट्ठेन वा केनचि वा पुञ्छित्वा गन्तब्बं, भुञ्जितुम्पि अनुमोदनम्पि कातुं वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३७३).
२९३९. ससद्दन्ति उदकसद्दं कत्वा. ‘‘पासाणादिट्ठाने पहरित्वा उदकं सद्दायति चे, न दोसो’’ति सिक्खाभाजनविनिच्छये वुत्तं. चपु चपूति चाति तादिसं अनुकरणं कत्वा नाचमेतब्बन्ति योजना. आचमित्वाति उदककिच्चं कत्वा. सरावे आचमनभाजने उदकं न सेसेतब्बन्ति योजना, इदं पन सब्बसाधारणट्ठानं सन्धाय वुत्तं. यथाह अट्ठकथायं –
‘‘आचमनसरावकेति सब्बसाधारणट्ठानं सन्धायेतं वुत्तं. तत्र हि अञ्ञे अञ्ञे आगच्छन्ति, तस्मा उदकं न सेसेतब्बं. यं पन सङ्घिकेपि विहारे एकदेसे निबद्धगमनत्थाय कतं ठानं होति पुग्गलिकट्ठानं वा, तस्मिं वट्टति. विरेचनं पिवित्वा पुनप्पुनं पविसन्तस्सापि वट्टतियेवा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३७४).
२९४०. ऊहतम्पीति अञ्ञेन वा अत्तना वा असञ्चिच्च ऊहतं मलेन दूसितट्ठानं. अधोवित्वाति ¶ जले सति असोधेत्वा जले असति कट्ठेन वा केनचि वा पुञ्छित्वा गन्तब्बं. यथाह – ‘‘उदकं अत्थि भाजनं नत्थि, असन्तं नाम होति, भाजनं अत्थि उदकं नत्थि, एतम्पि असन्तं, उभये पन असति असन्तमेव, कट्ठेन वा केनचि वा पुञ्छित्वा गन्तब्ब’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३७४). उक्लापापि सचे होन्तीति वच्चपस्सावट्ठानानि सचे कचवराकिण्णानि होन्ति. ‘‘असेसतो सोधेतब्ब’’न्ति इमिना ततो कस्सचि कचवरस्स ¶ अपनयनं सोधनं नाम न होति, निस्सेसकचवरापनयनमेव सोधनन्ति दीपेति.
२९४१. पिठरोति अवलेखनकट्ठनिक्खेपनभाजनं. कुम्भी चे रित्ताति आचमनकुम्भी सचे तुच्छा.
२९४२. एवं वच्चकुटिवत्तं दस्सेत्वा सेनासनवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘अनज्झिट्ठो’’तिआदि. अनज्झिट्ठोति अननुञ्ञातो.
२९४३. वुड्ढं आपुच्छित्वा कथेन्तस्साति योजना. वुड्ढतरागमेति यं आपुच्छित्वा कथेतुमारद्धो, ततोपि वुड्ढतरस्स भिक्खुनो आगमे सति.
२९४४. एकविहारस्मिन्ति एकस्मिं गेहे. ‘‘अनापुच्छा’’ति इदं वक्खमानेहि यथारहं योजेतब्बं.
२९४५. पठमं यत्थ कत्थचि वुड्ढानं सन्निधाने कत्तब्बवत्तं निद्दिट्ठन्ति इदानि एकविहारे वसन्तेनापि तस्स कातब्बतं दस्सेतुं पुनपि ‘‘न च धम्मो कथेतब्बो’’ति आह. धम्मचक्खुनाति धम्मलोचनेन धम्मगरुकेन, इमिना अतादिसस्स कतो वारो निरत्थकोति दीपेति.
२९४६. कातब्बोति जालेतब्बो. सोति दीपो. ‘‘द्वारं नाम यस्मा महावळञ्जं, तस्मा तत्थ आपुच्छनकिच्चं नत्थी’’ति (चूळव. अट्ठ. ३६९) वचनतो तं अवत्वा आपत्तिक्खेत्तमेव दस्सेतुमाह ‘‘वातपानकवाटानि, थकेय्य विवरेय्य नो’’ति.
२९४७. वुड्ढतो ¶ परिवत्तयेति येन वुड्ढो, ततो परिवत्तये, पिट्ठिं अदस्सेत्वा वुड्ढाभिमुखो तेन परिवत्तयेति अत्थो. चीवरकण्णेन वा कायेन वा तं वुड्ढं न च घट्टये.
२९४८. एवं ¶ सेनासनवत्तं दस्सेत्वा जन्ताघरवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘पुरतो’’तिआदि. थेरानं पुरतो नेव न्हायेय्य, उपरि पटिसोते न च न्हायेय्य, ओतरन्तानं वुड्ढानं उत्तरं उत्तरन्तो मग्गं ददेय्य, न घट्टये कायेन वा चीवरेन वा न घट्टयेय्याति योजना.
‘‘तिमण्डलं पटिच्छादेन्तेन परिमण्डलं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा’’तिआदिना (चूळव. ३६४) नयेन वुत्तानं भत्तग्गवत्तानं सेखियकथाय वुत्तत्ता च उपज्झायवत्तादीनं महाखन्धककथाय वुत्तत्ता च अनुमोदनवत्तानं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, भत्तग्गे चतूहि पञ्चहि थेरानुथेरेहि भिक्खूहि आगमेतु’’न्तिआदिना (चूळव. ३६२) नयेन भत्तग्गवत्तेयेव अन्तोगधभावेन वुत्तत्ता च निद्देसे तानि न वुत्तानि, तथापि तेसु अनुमोदनवत्तं एवं वेदितब्बं (चूळव. अट्ठ. ३६२) – सङ्घत्थेरे अनुमोदनत्थाय निसिन्ने हेट्ठा पटिपाटिया चतूहि निसीदितब्बं. अनुथेरे निसिन्ने महाथेरेन च हेट्ठा च तीहि निसीदितब्बं. पञ्चमे निसिन्ने उपरि चतूहि निसीदितब्बं. सङ्घत्थेरेन हेट्ठा दहरभिक्खुस्मिं अज्झिट्ठेपि सङ्घत्थेरतो पट्ठाय चतूहि निसीदितब्बमेव. सचे पन अनुमोदको भिक्खु ‘‘गच्छथ, भन्ते, आगमेतब्बकिच्चं नत्थी’’ति वदति, गन्तुं वट्टति. महाथेरेन ‘‘गच्छाम, आवुसो’’ति वुत्ते ‘‘गच्छथा’’ति वदति, एवम्पि वट्टति. ‘‘बहिगामे आगमेस्सामा’’ति आभोगं कत्वापि बहिगामं गन्त्वा अत्तनो निस्सितके ‘‘तुम्हे तस्स आगमनं आगमेथा’’ति वत्वापि गन्तुं वट्टतियेव. सचे पन मनुस्सा अत्तनो रुचितेन एकेन अनुमोदनं कारेन्ति, नेव तस्स अनुमोदतो आपत्ति, न च महाथेरस्स भारो होति. उपनिसिन्नकथायमेव हि मनुस्सेसु कथापेन्तेसु ¶ महाथेरो आपुच्छितब्बो, महाथेरेन च अनुमोदनाय अज्झिट्ठोव आगमेतब्बोति इदमेत्थ लक्खणन्ति.
२९४९. वत्तन्ति यथावुत्तं आभिसमाचारिकवत्तं. यथाह – ‘‘आभिसमाचारिकं अपरिपूरेत्वा सीलं परिपूरेस्सतीति नेतं ठानं विज्जती’’ति. न विन्दतीति न लभति.
२९५०. अनेकग्गोति ¶ विक्खित्तत्तायेव असमाहितचित्तो. न च पस्सतीति ञाणचक्खुना न पस्सति, दट्ठुं समत्थो न होतीति अत्थो. दुक्खाति जातिदुक्खादिदुक्खतो.
२९५१. तस्माति यस्मा दुक्खा न परिमुच्चति, तस्मा. ओवादं कत्वा किं विसेसं पापुणातीति आह ‘‘ओवादं बुद्धसेट्ठस्स, कत्वा निब्बानमेहिती’’ति. एहिति पापुणिस्सति.
वत्तक्खन्धककथावण्णना.
भिक्खुनिक्खन्धककथावण्णना
२९५२. विवरित्वान चीवरं अपनेत्वा.
२९५३. यं किञ्चि सम्पयोजेन्तियाति यं किञ्चि अनाचारं करोन्तिया. ततोति तेन अनाचारसङ्खातेन असद्धम्मेन. भासन्तियाति वाचाय भासन्तिया.
२९५४-६. दीघन्ति एकपरिक्खेपतो दीघं. विलीवेन च पट्टेनाति सण्हेहिपि विलीवेहि कतपट्टेन. चम्मपट्टेनाति चम्ममयपट्टेन. दुस्सपट्टेनाति सेतवत्थेन. दुस्सवेणियाति दुस्सेन गण्ठितवेणिया. दुस्सवट्टियाति दुस्सेन कतवट्टिया ¶ . न फासुका नमेतब्बाति मज्झिमस्स तनुभावत्थाय गामदारिका विय फासुलिका न नामेतब्बा. जघनन्ति मुत्तकरणप्पदेसं. अट्ठिकादिनाति गोजाणुट्ठिकादिना. न घंसापेय्याति न घट्टापेय्य. ‘‘अट्ठिकादिना’’ति इदं ‘‘न घंसापेय्या’’ति इमिना च ‘‘कोट्टापेती’’ति इमिना किरियापदेन च सम्बन्धितब्बं.
२९५७. ‘‘कोट्टापेती’’ति इदं ‘‘हत्थं वा’’तिआदीहि उपयोगन्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. हत्थन्ति अग्गबाहं. हत्थकोच्छन्ति पिट्ठिहत्थं. पादन्ति जङ्घं.
२९५८. न मुखं लिम्पितब्बन्ति छविपसादकरेन तिलसासपकक्कादिना अनेकविधेन लिम्पनेन ¶ न लिम्पितब्बं. न चुण्णेतब्बन्ति मुखचुण्णलेपनं न कातब्बं. मनोसिलाय मुखं लञ्जन्तिया आपत्ति सियाति योजना.
२९५९. अङ्गरागो न कातब्बोति हलिद्दिकुङ्कुमादीहि सरीरच्छविरागो न कातब्बो. अवङ्गं न च कातब्बन्ति अञ्जनं बहि अक्खिकोटिया लेखं ठपेत्वा न अञ्जितब्बं. न कातब्बं विसेसकन्ति गण्डपदेसे विचित्रसण्ठानं विसेसकं वत्तभङ्गं न कातब्बं.
२९६०. ओलोकनकतोति वातपानतो. रागाति कामरागेन. ओलोकेतुन्ति अन्तरवीथिं विलोकेतुं, सालोके न च ठातब्बन्ति योजना. सालोके द्वारं विवरित्वा उपड्ढकायं दस्सेन्तीहि न ठातब्बं. सनच्चन्ति नटसमज्जं.
२९६१. गणिकं वुट्ठापेन्तिया वेसिं वुट्ठापेन्तिया. ‘‘विक्किणन्तिया’’ति इदं ‘‘सुर’’न्तिआदीहि उपयोगन्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं.
२९६३. न ¶ चेवुपट्ठापेतब्बोति अत्तनो वेय्यावच्चं नेव कारापेतब्बो. तिरच्छानगतोपि दासो वा दासी वा तिरच्छानगतोपि कम्मकरो वा न चेव उपट्ठापेतब्बो नेव अत्तनो वेय्यावच्चं कारापेतब्बो. अपि-सद्देन पगेव मनुस्सभूतोति दीपेति.
२९६४. ‘‘सब्बनीलादि’’न्ति इमिना –
‘‘सब्बनीलकमञ्जेट्ठ-कण्हलोहितपीतके;
महानाममहारङ्ग-रत्तेसू’’ति. (वि. वि. ५९८) –
वुत्तानि अकप्पियचीवरानि सङ्गहितानि. ‘‘नमतकं नाम एळकलोमेहि कतं अवायिमं चम्मखण्डपरिभोगेन परिभुञ्जितब्ब’’न्ति (चूळव. अट्ठ. २६४) अट्ठकथाय वुत्तत्ता, गण्ठिपदे च ‘‘सन्थरणसदिसो पिलोतिकाहि कतो परिक्खारविसेसो’’ति वुत्तत्ता च निपज्जाय परिभुञ्जितब्बो परिक्खारविसेसो नमतकं नाम.
२९६५. छन्नम्पि ¶ पुरिसब्यञ्जनं ‘‘एत्था’’ति चिन्तेत्वा रागचित्तेन ओलोकेन्तिया दुक्कटं होति. सब्बन्ति वुत्तप्पकारं सब्बं.
२९६६. भिक्खुं दूरतोव पस्सित्वा तस्स भिक्खुनो दूरतो ओक्कमित्वान मग्गो दातब्बोति योजना.
२९६७. भिक्खं चरन्तिया भिक्खुनिया भिक्खुं पस्सित्वा पन येन भिक्खाय चरति, तं पत्तं नीहरित्वा उपरि छादेत्वा ठितं सङ्घाटिचीवरं अपनेत्वा उक्कुज्जं उद्धंमुखं कत्वा भिक्खुनो दस्सेतब्बन्ति योजना.
२९६८. उतुनीनं ¶ भिक्खुनीनं उतुकाले सञ्जातपुप्फे काले संवेल्लिकं कातुं कच्छं बन्धितुं महेसिना कटिसुत्तकं अनुञ्ञातन्ति योजना, इमिना अञ्ञस्मिं काले कटिसुत्तकं बन्धितुं न वट्टतीति दीपेति. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, भिक्खुनिया सब्बकालं कटिसुत्तकं धारेतब्बं, या धारेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स. अनुजानामि, भिक्खवे, उतुनिया कटिसुत्तक’’न्ति (चूळव. ४२२).
२९६९. इत्थिपोसयुतन्ति इत्थीहि वा पुरिसेहि वा इत्थिपुरिसेहि वा युत्तं. इत्थिपोसयुत्तं हत्थवट्टकमेव वा. पाटङ्कीति पटपोट्टलिकं.
२९७०. गरुधम्मेति सङ्घादिसेसे. मानत्तन्ति पक्खमानत्तं. सम्मन्नित्वाति ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सम्मन्नित्वा.
२९७१. यस्सा इत्थिया पब्बजितकाले गब्भो वुट्ठाति विजायति यदि, पुत्तो चे, तस्सापि दारकमातु याव सो दारको विञ्ञुतं पापुणाति, याव खादितुं, भुञ्जितुं, नहायितुञ्च अत्तनो धम्मताय सक्कोति, ताव दुतिया भिक्खुनी तथा सम्मन्नित्वा दातब्बाति योजना.
२९७२. सा ¶ पन माता भिक्खुनी अत्तनो पुत्तं पायेतुं, भोजेतुं, मण्डेतुं, उरे कत्वा सयितुञ्च लभतीति योजना.
२९७३. दुतियिकाय भिक्खुनिया दारकेन सहसेय्यं ठपेत्वा यथा अञ्ञेसु पुरिसेसु वत्तितब्बं पटिपज्जितब्बं, तथा एव तस्मिं दारके वत्तितब्बन्ति योजना.
२९७४. विब्भमेनेवाति अत्तनो रुचिया सेतवत्थानं गहणेनेव. यथाह – ‘‘यस्मा सा विब्भन्ता अत्तनो रुचिया ¶ खन्तिया ओदातानि वत्थानि निवत्था, तस्मायेव सा अभिक्खुनी, न सिक्खापच्चक्खानेना’’ति (चूळव. अट्ठ. ४३४). इधाति इमस्मिं सासने.
२९७५. गतायाति एत्थ ‘‘सकावासा’’ति सेसो. यथाह – ‘‘या सा, भिक्खवे, भिक्खुनी सकावासा तित्थायतनं सङ्कन्ता, सा आगता न उपसम्पादेतब्बा’’ति. न केवलं न उपसम्पादेतब्बा, पब्बज्जम्पि न लभति. ओदातानि गहेत्वा विब्भन्ता पन पब्बज्जामत्तं लभति.
२९७६. वन्दनन्ति पादे सम्बाहेत्वा वन्दनं. सादितुं वट्टतीति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सादितु’’न्ति (चूळव. ४३४) अनुञ्ञातत्ता वट्टति. तत्रेके आचरिया ‘‘सचे एकतो वा उभतो वा अवस्सुता होन्ति सारत्ता, यथावत्थुकमेवा’’ति वदन्ति. एके आचरिया ‘‘नत्थि एत्थ आपत्ती’’ति वदन्तीति एवं आचरियवादं दस्सेत्वा ‘‘इदं ओदिस्स अनुञ्ञातं वट्टती’’ति अट्ठकथासु वुत्तं, तं पमाणं. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सादितु’’न्ति (चूळव. ४३४) हि वचनेनेव कप्पियं.
२९७७. याय कायचि वच्चकुटिया वच्चो न कातब्बो, हेट्ठा विवटे उद्धं पटिच्छन्ने पन वच्चं कातुं वट्टति. हेट्ठा विवटे उपरि पटिच्छन्नेति अट्ठकथायं ‘‘सचे कूपो खतो होति, उपरि पन पदरमत्तमेव सब्बदिसासु पञ्ञायति, एवरूपेपि वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ४३५) वुत्तं.
२९७८. सब्बत्थाति ¶ भिक्खुनिउपस्सयअन्तरघरादिसब्बट्ठानेसु. गिलानायाति यस्सा विना पल्लङ्कं न फासु होति. अड्ढपल्लङ्कन्ति एकपादं आभुजित्वा कतपल्लङ्कं. सो ¶ एकं पण्हिं ऊरुमूलासन्नं कत्वा इतरं दूरे कत्वा आभुजितपल्लङ्को नाम.
२९७९. नरतित्थेति पुरिसानं नहानतित्थे. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, भिक्खुनिया पुरिसतित्थे नहायितब्बं, या नहायेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स. अनुजानामि, भिक्खवे, महिलातित्थे नहायितु’’न्ति (चूळव. ४३६).
२९८०. या समणी गन्धचुण्णेन वा वासितमत्तिया वासितकाय मत्तिकाय वा पटिसोते वा न्हायेय्य, तस्सा आपत्ति दुक्कटन्ति योजना. वासितविसेसनेन अवासिता वट्टतीति दीपेति. यथाह – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पकतिमत्तिक’’न्ति (चूळव. ४३६).
२९८१. अभुत्वाति एत्थ आमिसअग्गं गहणमत्तम्पि अकत्वा, पत्तचीवरं कतिपयदिवसानिपि अपरिभुञ्जित्वाति अत्थो. सचे असप्पायं, सब्बम्पि अपनेतुं वट्टति.
२९८२. अनुपसम्पन्ने असन्ते सब्बं भिक्खूहि पटिग्गहितं वा अप्पटिग्गहितं वा सन्निधिकतं वा सब्बं अज्झोहरणीयं भिक्खूहि पटिग्गहापेत्वा परिभुञ्जितुं भिक्खुनीनं वट्टतीति योजना. ‘‘भिक्खुनीनं वट्टती’’ति इदं पकरणवसेन वुत्तं. भिक्खुनीहिपि पटिग्गहापेत्वा भिक्खूनम्पि तथाविधं परिभुञ्जितुं वट्टति. यथाह – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, भिक्खूनं सन्निधिं भिक्खुनीहि पटिग्गाहापेत्वा परिभुञ्जितु’’न्ति (चूळव. ४२१).
भिक्खुनिक्खन्धककथावण्णना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
खन्धककथावण्णना निट्ठिता.
चतुब्बिधकम्मकथावण्णना
२९८३. अपलोकनसञ्ञितं ¶ कम्मं, ञत्तिकम्मं, ञत्तिदुतियकम्मं, ञत्तिचतुत्थकम्मन्ति इमानि ¶ चत्तारि कम्मानीति योजना. तत्थ चत्तारीति गणनपरिच्छेदो. इमानीति अनन्तरमेव वक्खमानत्ता आसन्नपच्चक्खवचनं. कम्मानीति परिच्छिन्नकम्मनिदस्सनं. ‘‘अपलोकनसअञत’’न्तिआदि तेसं सरूपदस्सनं.
तत्रायं सङ्खेपतो विनिच्छयो (चूळव. अट्ठ. २१५; परि. अट्ठ. ४८२) – अपलोकनकम्मं नाम सीमट्ठकसङ्घं सोधेत्वा छन्दारहानं छन्दं आहरित्वा समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया तं तं वत्थुं कित्तेत्वा ‘‘रुच्चति सङ्घस्सा’’ति तिक्खत्तुं सावेत्वा कत्तब्बं कम्मं वुच्चति. ञत्तिकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया कत्तब्बं कम्मं. ञत्तिदुतियकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया, एकाय च अनुस्सावनायाति एवं ञत्तिदुतियाय अनुस्सावनाय कत्तब्बं कम्मं. ञत्तिचतुत्थकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया, तीहि च अनुस्सावनाहीति एवं ञत्तिचतुत्थाहि तीहि अनुस्सावनाहि कत्तब्बं कम्मं. ञत्ति दुतिया यस्स अनुस्सावनस्स तं ञत्तिदुतियं, तेन कत्तब्बं कम्मं ञत्तिदुतियकम्मं. ञत्ति चतुत्था यस्स अनुस्सावनत्तयस्स तं ञत्तिचतुत्थं, तेन कातब्बं कम्मं ञत्तिचतुत्थकम्मं.
२९८४-७. तेसं ठानवसेन भेदं दस्सेतुमाह ‘‘अपलोकनकम्म’’न्तिआदि. नवन्नं ठानानं समाहारो नवट्ठानं, ‘‘गच्छती’’ति इमिना सम्बन्धो. ञत्तिकम्मन्ति गमनकिरियाकत्तुनिदस्सनं ¶ . नवट्ठानन्ति कम्मनिदस्सनं. दुतियन्ति ञत्तिदुतियकम्मं. सत्त ठानानि गच्छतीति योजना.
इदानि तं ठानभेदं सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘निस्सारणञ्चा’’तिआदि. निस्सारणादि कम्मविसेसानं सञ्ञा. अपलोकनकम्मञ्हि निस्सारणं…पे… पञ्चमं कम्मलक्खणन्ति इमानि पञ्च ठानानि गच्छतीति योजना.
एवं नामवसेन दस्सितानि निस्सारणादीनि अत्थतो विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘निस्सारणञ्चा’’तिआदि. समणुद्देसतोति कण्टकसामणेरतो निस्सारणञ्च ओसारणञ्च वदेति योजना. तत्थ कण्टकसामणेरस्स निस्सारणा तादिसानंयेव सम्मावत्तं दिस्वा पवेसना ‘‘ओसारणा’’ति वेदितब्बा.
पब्बजन्तेन ¶ हेतुभूतेन भण्डुकं भण्डुकम्मपुच्छनं वदेय्याति अत्थो. पब्बज्जापेक्खस्स केसच्छेदनपुच्छनं भण्डुकम्मं नाम. छन्नेन हेतुभूतेन ब्रह्मदण्डकं कम्मं वदेति योजना. तथारूपस्साति छन्नसदिसस्स मुखरस्स भिक्खू दुरुत्तवचनेन घट्टेन्तस्स. कातब्बोति ‘‘भन्ते, इत्थन्नामो भिक्खु मुखरो भिक्खू दुरुत्तवचनेहि घट्टेन्तो विहरति, सो भिक्खु यं इच्छेय्य, तं वदेय्य. भिक्खूहि इत्थन्नामो भिक्खु नेव वत्तब्बो, न ओवदितब्बो, न अनुसासितब्बो. सङ्घं, भन्ते, पुच्छामि ‘इत्थन्नामस्स भिक्खुनो ब्रह्मदण्डस्स दानं रुच्चति सङ्घस्सा’ति. दुतियम्पि पुच्छामि… ततियम्पि पुच्छामि ‘इत्थन्नामस्स, भन्ते, भिक्खुनो ब्रह्मदण्डस्स दानं रुच्चति सङ्घस्सा’’ति (परि. अट्ठ. ४९५-४९६) एवं ब्रह्मदण्डो कातब्बो.
२९८८-९. ‘‘आपुच्छित्वाना’’ति पुब्बकिरियाय ‘‘गहिताया’’ति अपरकिरिया अज्झाहरितब्बा, ‘‘रुचिया’’ति एतस्स ¶ विसेसनं. देतीति एत्थ ‘‘अच्छिन्नचीवरादीन’’न्ति सेसो. सब्बो सङ्घो सन्निपतित्वान सब्बसो सब्बे सीमट्ठे आगतागते भिक्खू आपुच्छित्वान ‘‘इत्थन्नामेन परिक्खारेन भवितब्बं, रुच्चति तस्स दान’’न्ति विसुं पुच्छित्वा गहिताय भिक्खूनं रुचिया तिक्खत्तुं अपलोकेत्वा चीवरादिपरिक्खारं अच्छिन्नचीवरादीनं देति, यं एवंभूतं सङ्घस्स दानं, तं तस्स अपलोकनकम्मस्स कम्मलक्खणं होतीति योजना. लक्खीयतीति लक्खणं, कम्ममेव लक्खणं, न निस्सारणादीनीति कम्मलक्खणं.
२९९०-१. एवं अपलोकनकम्मस्स पञ्च ठानानि उद्देसनिद्देसवसेन दस्सेत्वा इदानि ञत्तिकम्मस्स कम्मलक्खणं ताव दस्सेतुमाह ‘‘निस्सारण’’न्तिआदि. इति ‘‘ञत्तिया नव ठानानी’’ति अयमुद्देसो वक्खमानेन ‘‘विनिच्छये’’तिआदिनिद्देसेनेव विभावीयति.
२९९२. विनिच्छयेति उब्बाहिकविनिच्छये. असम्पत्तेति निट्ठं अगते. थेरस्साति धम्मकथिकस्स. तेनेवाह ‘‘अविनयञ्ञुनो’’ति. तस्स ‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता, अयं इत्थन्नामो भिक्खु धम्मकथिको, इमस्स नेव सुत्तं आगच्छति, नो सुत्तविभङ्गो, सो अत्थं असल्लक्खेत्वा ब्यञ्जनच्छायाय अत्थं पटिबाहति, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, इत्थन्नामं भिक्खुं वुट्ठापेत्वा अवसेसा इमं अधिकरणं वूपसमेय्यामा’’ति (चूळव. २३३) एवं उब्बाहिकविनिच्छये धम्मकथिकस्स भिक्खुनो या निस्सरणा वुत्ता, सा ञत्तिकम्मे ‘‘निस्सारणा’’ति वुत्ताति योजना.
२९९३-४. उपसम्पदापेक्खस्स ¶ ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इत्थन्नामो इत्थन्नामस्स आयस्मतो उपसम्पदापेक्खो ¶ , अनुसिट्ठो सो मया, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो आगच्छेय्याति. आगच्छाही’’ति (महाव. १२६) वचनपटिसंयुत्तस्स सङ्घस्स सम्मुखानयनं, सा ओसारणा नाम. ‘‘आगच्छ ओसारणा’’ति पदच्छेदो.
उपोसथवसेनापि, पवारणावसेनापि. ञत्तिया ठपितत्ताति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अज्जुपोसथो पन्नरसो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो उपोसथं करेय्य’’ (महाव. १३४), ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अज्ज पवारणा पन्नरसी, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो पवारेय्या’’ति (महाव. २१०) उपोसथपवारणावसेन ञत्तिया ठपितत्ता उपोसथो, पवारणा वाति इमानि द्वे ञत्तिकम्मानि.
‘‘उपसम्पदापेक्खञ्हि, अनुसासेय्यहन्ति चा’’ति इमिना ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इत्थन्नामो इत्थन्नामस्स आयस्मतो उपसम्पदापेक्खो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामं अनुसासेय्य’’न्ति (महाव. १२६) अयं एका ञत्ति गहिता.
२९९५. ‘‘इत्थन्नाममहं भिक्खुं, पुच्छेय्यं विनयन्ति चा’’ति इमिना ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामं विनयं पुच्छेय्य’’न्ति (महाव. १५१) अयं एका ञत्ति गहिता. एवमादीति आदि-सद्देन ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो इत्थन्नामं अनुसासेय्या’’ति, ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामं अन्तरायिके धम्मे पुच्छेय्य’’न्ति (महाव. १२६), ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो इत्थन्नामं अन्तरायिके धम्मे पुच्छेय्या’’ति, ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो इत्थन्नामं विनयं पुच्छेय्या’’ति (महाव. १५१), ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामेन विनयं पुट्ठो विस्सज्जेय्य’’न्ति ¶ (महाव. १५२), ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो इत्थन्नामेन विनयं पुट्ठो विस्सज्जेय्या’’ति – (महाव. १५२) इमा छ ञत्तियो गहिता. एवं पुरिमा द्वे, इमा च छाति एदिसा इमा अट्ठ ञत्तियो ‘‘सम्मुती’’ति वुत्ता.
२९९६. निस्सट्ठचीवरादीनं दानन्ति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इदं चीवरं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो निस्सग्गियं सङ्घस्स निस्सट्ठं, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इमं चीवरं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो ¶ ददेय्या’’ति (पारा. ४६४) एवं निस्सट्ठचीवरपत्तादीनं दानं ‘‘दान’’न्ति वुच्चति. आपत्तीनं पटिग्गाहोति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं इत्थन्नामो भिक्खु आपत्तिं सरति विवरति उत्तानिं करोति देसेति, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो आपत्तिं पटिग्गण्हेय्य’’न्ति (चूळव. २३९), ‘‘यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो आपत्तिं पटिग्गण्हेय्य’’न्ति (चूळव. २३९). तेन वत्तब्बो ‘‘पस्ससी’’ति. ‘‘आम पस्सामी’’ति. ‘‘आयतिं संवरेय्यासी’’ति. एवं आपत्तीनं पटिग्गाहो ‘‘पटिग्गाहो’’ति वुच्चति.
२९९७. पवारुक्कड्ढनाति पवारणुक्कड्ढना. गाथाबन्धवसेन ण-कारलोपो. अथ वा पवारणं पवारोति पवारण-सद्दपरियायो पवार-सद्दो. ‘‘इमं उपोसथं कत्वा, काळे पवारयामी’’ति इमिना ‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता आवासिका, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, इदानि उपोसथं करेय्याम, पातिमोक्खं उद्दिसेय्याम, आगमे काळे पवारेय्यामा’’ति (महाव. २४०) अयं ञत्ति उपलक्खणतो दस्सिता. एवं कतपवारणा ‘‘पच्चुक्कड्ढना’’ति मता. एत्थ च काळेति पुब्बकत्तिकमासस्स काळपक्खुपोसथे. इमिना च ‘‘आगमे जुण्हे पवारेय्यामा’’ति अयं ¶ ञत्ति च उपलक्खिता. जुण्हेति अपरकत्तिकजुण्हपक्खउपोसथे.
२९९८. तिणवत्थारकेति तिणवत्थारकसमथे. सब्बपठमा ञत्तीति सब्बसङ्गाहिका ञत्ति वुच्चति. इतरा चाति उभयपक्खे पच्चेकं ठपिता द्वे ञत्तियो चाति एवं तिधा पवत्तं एतं ञत्तिकम्मं कम्मलक्खणं इति एवं वुत्तनयेन ‘‘विनिच्छये’’तिआदिना ञत्तिया नव ठानानि वेदितब्बानीति योजना.
२९९९-३०००. एवं ञत्तिकम्मे नव ठानानि दस्सेत्वा इदानि ञत्तिदुतियकम्मे सत्त ठानानि दस्सेतुमाह ‘‘ञत्तिदुतियकम्मम्पी’’तिआदि. ‘‘ञत्तिदुतियकम्म’’न्तिआदिका उद्देसगाथा उत्तानत्थाव.
निद्देसे पत्तनिक्कुज्जनादीति आदि-सद्देन पत्तुक्कुज्जनं गहितं. निस्सारोसारणा मताति ‘‘निस्सारणा, ओसारणा’’ति च मता. तत्थ भिक्खूनं अलाभाय परिसक्कनादिकेहि अट्ठहि अङ्गेहि समन्नागतस्स उपासकस्स सङ्घेन असम्भोगकरणत्थं पत्तनिक्कुज्जनवसेन निस्सारणा च ¶ तस्सेव सम्मा वत्तन्तस्स पत्तुक्कुज्जनवसेन ओसारणा च वेदितब्बा. सा खुद्दकवत्थुक्खन्धके वड्ढलिच्छविवत्थुस्मिं (चूळव. २६५) वुत्ता.
३००१. सीमादिसम्मुति सम्मुति नाम. सा पञ्चदसधा मताति सीमासम्मुति तिचीवरेनअविप्पवाससम्मुति सन्थतसम्मुति भत्तुद्देसक सेनासनग्गाहापक भण्डागारिक चीवरपटिग्गाहक यागुभाजक फलभाजक खज्जभाजक अप्पमत्तकविस्सज्जक साटियग्गाहापक पत्तग्गाहापक आरामिकपेसक सामणेरपेसकसम्मुतीति एवं सा सम्मुति पञ्चदसविधा ¶ मताति अत्थो. कथिनस्स वत्थं, तस्स. मतोयेव मतको, मतकस्स वासो मतकवासो, तस्स मतकवाससो, मतकचीवरस्स.
३००२. आनिसंसखेत्तभूतपञ्चमासब्भन्तरेयेव उब्भारो अन्तरुब्भारो. कुटिवत्थुस्स, विहारस्स वत्थुनो च देसना देसना नामाति योजना.
३००३. तिणवत्थारके द्विन्नं पक्खानं साधारणवसेन ठपेतब्बञत्ति च पच्छा पक्खद्वये विसुं विसुं ठपेतब्बा द्वे ञत्तियो चाति तिस्सो ञत्तियो कम्मवाचाय अभावेन ञत्तिकम्मे ‘‘कम्मलक्खण’’न्ति दस्सिता, पच्छा विसुं विसुं द्वीसु पक्खेसु वत्तब्बा द्वे ञत्तिदुतियकम्मवाचा ञत्तिदुतियकम्मे ‘‘कम्मलक्खण’’न्ति दस्सिताति तं दस्सेतुमाह ‘‘तिणवत्थारके कम्मे’’ति. ‘‘मोहारोपनतादिसू’’ति इमिना पाचित्तियेसु दस्सितमोहारोपनकम्मञ्च अञ्ञवादकविहेसकारोपनकम्मादिञ्च सङ्गण्हाति. एत्थाति इमस्मिं ञत्तिदुतियकम्मे. कम्मलक्खणमेव कम्मलक्खणता.
३००४-५. इति एवं यथावुत्तनयेन इमे सत्त ठानभेदा ञत्तिदुतियकम्मस्स. एवं ञत्तिदुतियकम्मे सत्त ठानानि दस्सेत्वा ञत्तिचतुत्थकम्मे ठानभेदं दस्सेतुमाह ‘‘तथा’’तिआदि.
३००६. तज्जनादीनन्ति आदि-सद्देन नियस्सादीनं गहणं. तेसं सत्तन्नं कम्मानं. पस्सद्धि वूपसमो.
३००७. ‘‘भिक्खुनीनं ¶ ओवादो’’ति भिक्खुनोवादकसम्मुति फलूपचारेन वुत्ता.
३००८-९. मूलपटिक्कस्सो ¶ मूलाय पटिकस्सना, गाथाबन्धवसेन क-कारस्स द्वेभावो. उक्खित्तस्सानुवत्तिकाति उक्खित्तानुवत्तिका एका यावततियका, अट्ठ सङ्घादिसेसा, अरिट्ठो चण्डकाळी च द्वे, इमे एकादस यावततियका भवन्ति. इमेसं वसाति उक्खित्तानुवत्तिकादीनि पुग्गलाधिट्ठानेन वुत्तानि, इमेसं समनुभासनकम्मानं वसेन. दसेकाति एकादस.
३०११. एवं चतुन्नम्पि कम्मानं ठानभेदं दस्सेत्वा अन्वयतो, ब्यतिरेकतो च कातब्बप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘अपलोकनकम्मञ्चा’’तिआदि. ञत्तियापि न कारये, ञत्तिदुतियेनपि न कारयेति योजना.
३०१२. अपलोकनकम्मे वुत्तलक्खणेन ञत्तिकम्मादीनम्पि कातब्बप्पकारो सक्का विञ्ञातुन्ति तं अदस्सेत्वा ञत्तिदुतियकम्मे लब्भमानविसेसं दस्सेतुमाह ‘‘ञत्तिदुतियकम्मानी’’तिआदि. अपलोकेत्वा कातब्बानि लहुकानिपि ञत्तिदुतियकम्मानि अत्थीति योजना. तानि पन कतमानीति आह ‘‘सब्बा सम्मुतियो सियु’’न्ति. एत्थ सीमासम्मुतिं विना सेसा तिचीवरेनअविप्पवाससम्मुतिआदयो सब्बापि सम्मुतियोति अत्थो.
३०१३. सेसानीति यथावुत्तेहि सेसानि सीमासम्मुतिआदीनि छ कम्मानि. न वट्टतीति न वट्टन्ति, गाथाबन्धवसेन न-कारलोपो. यथाह ‘‘सीमासम्मुति, सीमासमूहननं, कथिनदानं, कथिनुद्धारो, कुटिवत्थुदेसना, विहारवत्थुदेसनाति इमानि छ कम्मानि गरुकानि अपलोकेत्वा कातुं न वट्टन्ति, ञत्तिदुतियकम्मवाचं सावेत्वाव ¶ कातब्बानी’’ति (परि. अट्ठ. ४८२). ‘‘अपलोकेत्वा कातुं पन न वट्टती’’ति इदं निदस्सनमत्तं, ञत्तिचतुत्थकम्मवसेनापि कातुं न वट्टन्तेव. तेनेवाह ‘‘यथावुत्तनयेनेव, तेन तेनेव कारये’’ति, यो यो नयो तं तं कम्मं कातुं वुत्तो, तेनेव तेनेव नयेनाति अत्थो.
चतुब्बिधकम्मकथावण्णना.
कम्मविपत्तिकथावण्णना
३०१४. कम्मानं ¶ विपत्तिया दस्सिताय सम्पत्तिपि ब्यतिरेकतो विञ्ञायतीति कम्मविपत्तिं ताव दस्सेतुमाह ‘‘वत्थुतो’’तिआदि. वसति एत्थ कम्मसङ्खातं फलं तदायत्तवुत्तितायाति वत्थु, कम्मस्स पधानकारणं, ततो वत्थुतो च. अनुस्सावनसीमतोति अनुस्सावनतो, सीमतो च. पञ्चेवाति एवकारेन कम्मदोसानं एतंपरमतं दस्सेति.
३०१५. यथानिक्खित्तकम्मदोसमातिकानुक्कमे कम्मविपत्तिं विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘सम्मुखा’’तिआदि. सङ्घधम्मविनयपुग्गलसम्मुखासङ्खातं चतुब्बिधं सम्मुखाविनयं उपनेत्वा कातब्बं कम्मं सम्मुखाकरणीयं नाम.
तत्थ यावतिका भिक्खू कम्मपत्ता, ते आगता होन्ति, छन्दारहानं छन्दो आहटो होति, सम्मुखीभूता न पटिक्कोसन्ति, अयं सङ्घसम्मुखता. येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन सङ्घो तं कम्मं करोति, अयं धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता. तत्थ धम्मोति भूतं वत्थु. विनयोति चोदना चेव सारणा च. सत्थुसासनं नाम ञत्तिसम्पदा चेव अनुस्सावनसम्पदा च. यस्स सङ्घो ¶ तं कम्मं करोति, तस्स सम्मुखभावो पुग्गलसम्मुखता. एवं चतुब्बिधेन सम्मुखाविनयेन यं सङ्घकम्मं ‘‘करणीय’’न्ति वुत्तं, तं असम्मुखा करोति चतुब्बिधलक्खणतो एकम्पि परिहापेत्वा करोति, तं कम्मं वत्थुविपन्नं सम्मुखाविनयसङ्खातेन वत्थुना वेकल्लं ‘‘अधम्मकम्म’’न्ति पवुच्चतीति योजना.
३०१६-८. एवं सम्मुखाकरणीये वत्थुतो कम्मविपत्तिं दस्सेत्वा असम्मुखाकरणीयं विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘असम्मुखा’’तिआदि.
देवदत्तस्स कतं पकासनीयकम्मञ्च. सेक्खसम्मुति उम्मत्तकसम्मुतीति योजना. अवन्दियकम्मं पुग्गलसीसेन ‘‘अवन्दियो’’ति वुत्तं. अड्ढकासिया गणिकाय अनुञ्ञाता दूतेन उपसम्पदा दूतूपसम्पदा. इति इमानि अट्ठ कम्मानि ठपेत्वान सेसानि पन सब्बसो सब्बानि कम्मानि ‘‘सम्मुखाकरणीयानी’’ति सोभनगमनादीहि सुगतो सत्था अब्र्वि कथेसीति योजना.
३०१९-२०. एवं ¶ वत्थुतो कम्मविपत्तिं दस्सेत्वा ञत्तितो दस्सेतुमाह ‘‘ञत्तितो’’तिआदि. विपज्जननयाति विनयविपज्जनक्कमा. वत्थुं न परामसतीति यस्स उपसम्पदादिकम्मं करोति, तं न परामसति तस्स नामं न गण्हाति. ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वदति. एवं वत्थुं न परामसति.
सङ्घं न परामसतीति सङ्घस्स नामं न परामसति तस्स नामं न गण्हाति. ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते, अयं धम्मरक्खितो’’ति वदति. एवं सङ्घं न परामसति.
पुग्गलं ¶ न परामसतीति यो उपसम्पदापेक्खस्स उपज्झायो, तं न परामसति तस्स नामं न गण्हाति. ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो उपसम्पदापेक्खो’’ति वदति. एवं पुग्गलं न परामसति.
ञत्तिं न परामसतीति सब्बेन सब्बं ञत्तिं न परामसति, ञत्तिदुतियकम्मे ञत्तिं अट्ठपेत्वा द्विक्खत्तुं कम्मवाचाय एव अनुस्सावनकम्मं करोति, ञत्तिचतुत्थकम्मेपि ञत्तिं अट्ठपेत्वा चतुक्खत्तुं कम्मवाचाय एव अनुस्सावनकम्मं करोति. एवं ञत्तिं न परामसति.
पच्छा वा ञत्तिं ठपेतीति पठमं कम्मवाचाय अनुस्सावनकम्मं कत्वा ‘‘एसा ञत्ती’’ति वत्वा ‘‘खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति वदति. एवं पच्छा ञत्तिं ठपेति. पञ्चहेतेहीति एतेहि पञ्चहि कारणेहि.
३०२१-२. एवं ञत्तितो कम्मविपत्तिं दस्सेत्वा इदानि अनुस्सावनतो दस्सेतुमाह ‘‘अनुस्सावनतो’’तिआदि. अनुस्सावनतो कम्मदोसा पञ्च पकासिताति योजना. ‘‘न परामसति वत्थुं वा’’तिआदीसु वत्थुआदीनि वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि. एवं पन नेसं अपरामसनं होति (परि. अट्ठ. ४८५) – ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो’’ति पठमानुस्सावने वा ¶ ‘‘दुतियम्पि एतमत्थं वदामि… ततियम्पि एतमत्थं वदामि, ‘‘सुणातु मे भन्ते सङ्घो’’ति दुतियततियानुस्सावनेसु वा ‘‘अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, आयस्मतो बुद्धरक्खितस्सा’’ति वदन्तो वत्थुं न परामसति नाम.
‘‘सुणातु ¶ मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते, अयं धम्मरक्खितो’’ति वदन्तो सङ्घं न परामसति नाम.
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्सा’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो उपसम्पदापेक्खो’’ति वदन्तो पुग्गलं न परामसति नाम.
सावनं हापेतीति सब्बेन सब्बं कम्मवाचाय अनुस्सावनं न करोति, ञत्तिदुतियकम्मे द्विक्खत्तुं ञत्तिमेव ठपेति, ञत्तिचतुत्थकम्मे चतुक्खत्तुं ञत्तिमेव ठपेति. एवं अनुस्सावनं हापेति. योपि ञत्तिदुतियकम्मे एकं ञत्तिं ठपेत्वा एकं कम्मवाचं अनुस्सावेन्तो अक्खरं वा छड्डेति, पदं वा दुरुत्तं करोति, अयम्पि अनुस्सावनं हापेतियेव. ञत्तिचतुत्थकम्मे पन एकं ञत्तिं ठपेत्वा सकिमेव वा द्विक्खत्तुं वा कम्मवाचाय अनुस्सावनं करोन्तोपि अक्खरं वा पदं वा छड्डेन्तोपि दुरुत्तं करोन्तोपि अनुस्सावनं हापेतियेवाति वेदितब्बो.
दुरुत्तं करोतीति एत्थ पन अयं विनिच्छयो (परि. अट्ठ. ४८५) – यो हि अञ्ञस्मिं अक्खरे वत्तब्बे अञ्ञं वदति, अयं दुरुत्तं करोति नाम. तस्मा कम्मवाचं करोन्तेन भिक्खुना य्वायं –
‘‘सिथिलं धनितञ्च दीघरस्सं;
गरुकं लहुकञ्च निग्गहितं;
सम्बन्धं ववत्थितं विमुत्तं;
दसधा ब्यञ्जनबुद्धिया पभेदो’’ति. (परि. अट्ठ. ४८५) –
वुत्तो ¶ , अयं सुट्ठु उपलक्खेतब्बो.
एत्थ हि सिथिलं नाम पञ्चसु वग्गेसु पठमततियं. धनितं नाम तेस्वेव दुतियचतुत्थं. दीघन्ति दीघेन कालेन वत्तब्बं आकारादि ¶ . रस्सन्ति ततो उपड्ढकालेन वत्तब्बं अकारादि. गरुकन्ति दीघमेव, यं वा ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितत्थेरस्स, यस्स नक्खमती’’ति एवं संयोगपरं कत्वा वुच्चति. लहुकन्ति रस्समेव, यं वा ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितथेरस्स, यस्स न खमती’’ति एवं असंयोगपरं कत्वा वुच्चति. निग्गहितन्ति यं करणानि निग्गहेत्वा अविस्सज्जेत्वा अविवटेन मुखेन अनुनासिकं कत्वा वत्तब्बं. सम्बन्धन्ति यं परपदेन सम्बन्धित्वा ‘‘तुण्हस्सा’’ति वा ‘‘तुण्हिस्सा’’ति वा वुच्चति. ववत्थितन्ति यं परपदेन असम्बन्धं कत्वा विच्छिन्दित्वा ‘‘तुण्ही अस्सा’’ति वा ‘‘तुण्ह अस्सा’’ति वा वुच्चति. विमुत्तन्ति यं करणानि अनिग्गहेत्वा विस्सज्जेत्वा विवटेन मुखेन अनुनासिकं अकत्वा वुच्चति.
तत्थ ‘‘सुणातु मे’’ति वत्तब्बे त-कारस्स थ-कारं कत्वा ‘‘सुणाथु मे’’ति वचनं सिथिलस्स धनितकरणं नाम, तथा ‘‘पत्तकल्लं, एसा ञत्ती’’ति वत्तब्बे ‘‘पत्थकल्लं, एसा ञत्थी’’तिआदिवचनञ्च. ‘‘भन्ते सङ्घो’’ति वत्तब्बे भकारघकारानं बकारगकारे कत्वा ‘‘बन्ते संगो’’ति वचनं धनितस्स सिथिलकरणं नाम. ‘‘सुणातु मे’’ति विवटेन मुखेन वत्तब्बे पन ‘‘सुणंतु मे’’ति वा ‘‘एसा ञत्ती’’ति वत्तब्बे ‘‘एसं ञत्ती’’ति वा अविवटेन मुखेन अनुनासिकं कत्वा वचनं विमुत्तस्स निग्गहितवचनं नाम. ‘‘पत्तकल्ल’’न्ति अविवटेन मुखेन अनुनासिकं कत्वा वत्तब्बे ‘‘पत्तकल्ला’’ति विवटेन मुखेन अनुनासिकं अकत्वा वचनं निग्गहितस्स विमुत्तवचनं नाम. इति सिथिले कत्तब्बे धनितं, धनिते कत्तब्बे सिथिलं, विमुत्ते कत्तब्बे निग्गहितं, निग्गहिते कत्तब्बे विमुत्तन्ति इमानि चत्तारि ब्यञ्जनानि अन्तोकम्मवाचाय कम्मं दूसेन्ति. एवं वदन्तो हि अञ्ञस्मिं अक्खरे वत्तब्बे अञ्ञं वदति, दुरुत्तं करोतीति वुच्चति.
इतरेसु ¶ पन दीघरस्सादीसु छसु ब्यञ्जनेसु दीघट्ठाने दीघमेव, रस्सट्ठाने च रस्समेवाति एवं यथाठाने तं तदेव अक्खरं भासन्तेन अनुक्कमागतं पवेणिं अविनासेन्तेन कम्मवाचा कातब्बा. सचे पन एवं अकत्वा दीघे वत्तब्बे रस्सं, रस्से वा वत्तब्बे दीघं वदति ¶ , तथा गरुके वत्तब्बे लहुकं, लहुके वा वत्तब्बे गरुकं वदति, सम्बन्धे वा पन वत्तब्बे ववत्थितं, ववत्थिते वा वत्तब्बे सम्बन्धं वदति, एवं वुत्तेपि कम्मवाचा न कुप्पति. इमानि हि छ ब्यञ्जनानि कम्मं न कोपेन्ति.
यं पन सुत्तन्तिकत्थेरा ‘‘द-कारो त-कारमापज्जति, त-कारो द-कारमापज्जति, च-कारो ज-कारमापज्जति, ज-कारो च-कारमापज्जति, य-कारो क-कारमापज्जति, क-कारो य-कारमापज्जति, तस्मा द-कारादीसु वत्तब्बेसु त-कारादिवचनं न विरुज्झती’’ति वदन्ति, तं कम्मवाचं पत्वा न वट्टति. तस्मा विनयधरेन नेव द-कारो त-कारो कातब्बो…पे… न क-कारो य-कारो. यथापाळिया निरुत्तिं सोधेत्वा दसविधाय ब्यञ्जननिरुत्तिया वुत्तदोसे परिहरन्तेन कम्मवाचा कातब्बा. इतरथा हि सावनं हापेति नाम.
असमये सावेतीति सावनाय अकाले अनवकासे ञत्तिं अट्ठपेत्वा पठमंयेव अनुस्सावनकम्मं कत्वा पच्छा ञत्तिं ठपेति. इति इमेहि पञ्चहाकारेहि अनुस्सावनतो कम्मानि विपज्जन्ति. तेनाह – ‘‘एवं पन विपज्जन्ति, अनुस्सावनतोपि चा’’ति.
३०२३. एवं अनुस्सावनतो कम्मविपत्तिं दस्सेत्वा सीमतो कम्मविपत्ति उपोसथक्खन्धककथाय वुत्तनया एवाति तमेव अतिदिसन्तो आह ‘‘एकादसहि…पे… मया’’ति. कम्मदोसोयेव कम्मदोसता. ताव पठमं.
३०२४-७. एवं ¶ सीमतो कम्मविपत्तिं अतिदेसतो दस्सेत्वा इदानि परिसवसेन दस्सेतुमाह ‘‘चतुवग्गेना’’तिआदि. कम्मपत्ताति एत्थ ‘‘चत्तारो पकतत्ता’’ति सेसो. यथाह – ‘‘चतुवग्गकरणे कम्मे चत्तारो भिक्खू पकतत्ता कम्मपत्ता’’ति (परि. ४९७). एत्थ च पकतत्ता नाम अनुक्खित्ता अनिस्सारिता परिसुद्धसीला चत्तारो भिक्खू. कम्मपत्ता कम्मस्स अरहा अनुच्छविका सामिनो. न तेहि विना तं कम्मं करीयति, न तेसं छन्दो वा पारिसुद्धि वा एति. अनागताति परिसाय हत्थपासं अनागता. छन्दोति एत्थ ‘‘छन्दारहान’’न्ति सेसो. यथाह ‘‘अवसेसा पकतत्ता छन्दारहा’’ति. इमिना अयमत्थो दीपितो होति – ‘‘अवसेसा पन सचेपि सहस्समत्ता होन्ति, सचे समानसंवासका, सब्बे छन्दारहाव ¶ होन्ति, छन्दपारिसुद्धिं दत्वा आगच्छन्तु वा मा वा, कम्मं पन तिट्ठती’’ति. सम्मुखाति सम्मुखीभूता.
तिवङ्गिकोति कम्मपत्तानागमनछन्दानाहरणपटिक्कोसनसङ्खातअङ्गत्तययुत्तो. दोसो कम्मविपत्तिलक्खणो. परिसाय वसा सियाति परिसवसेन होति.
पटिसेधेन्तीति पटिक्कोसन्ति. दुतिये चतुवग्गिके कम्मे दुवङ्गिको दोसो परिसाय वसा सियाति योजना.
एत्थ एतस्मिं ततिये चतुवग्गिके पटिक्कोसोव अत्थि, न इतरे परिसदोसाति एकङ्गिको दोसो परिसाय वसा सियाति योजना. दुवङ्ग युत्तपरिसादोसस्स दुतियं देसितत्ता दुवङ्ग युत्तपरिसादोसो ‘‘दुतियो’’ति ¶ वुत्तो. तथा ततियं देसितत्ता एकङ्गयुत्तो ततियो वेदितब्बो. इममेव नयं पञ्चवग्गादिसङ्घत्तयस्स अतिदिसन्तो आह ‘‘एवं…पे… तिविधेसुपी’’ति. आदि-सद्देन दसवग्गवीसतिवग्गसङ्घानं गहणं.
३०२८. एवं चतूसु सङ्घेसु चतुन्नं तिकानं वसेन परिसतो कम्मविपत्तिया द्वादसविधतं दस्सेतुमाह ‘‘चतुत्थिका’’ति. अनुवादेन ‘‘दस द्वे सियु’’न्ति विधीयति. परिसावसा चतुत्थिका दोसा दस द्वे द्वादस सियुन्ति योजना. एत्थाति एतेसु ‘‘वत्थुतो’’तिआदिना वुत्तेसु पञ्चसु कम्मदोसेसु, निद्धारणे भुम्मं. ‘‘परिसावसा’’ति इदं निद्धारेतब्बं. कम्मानीति अपलोकनादीनि चत्तारि. एत्थ च चतुवग्गादिकरणीयेसु कम्मेसु पकतत्तेन कम्मवाचं सावेत्वा कतमेव कम्मं कम्मपत्तेन कतं होति. कम्मपत्ते पकतत्ते ठपेत्वा अपकतत्तेन केनचि, केवलेनेव कम्मवाचं सावेत्वा कतं अपकतत्तकम्मपत्तलक्खणाभावा, कम्मपत्तेन च कम्मवाचाय अस्सावितत्ता अनुस्सावनदोसेन विपन्नं होतीति वेदितब्बं. तेनेव पोराणकविनयधरत्थेरा कम्मविपत्तिसङ्कापरिहारत्थं द्वीहि तीहि एकतो कम्मवाचं सावयन्ति. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन परिवारावसाने पाळिया (परि. ४८२ आदयो) वा अट्ठकथाय (परि. अट्ठ. ४८२ आदयो) च गहेतब्बो.
कम्मविपत्तिकथावण्णना.
पकिण्णकविनिच्छयकथावण्णना
३०२९. छत्तं ¶ पण्णमयं किञ्चीति तालपण्णादिपण्णच्छदनं यं किञ्चि छत्तं. बहीति उपरि. अन्तोति हेट्ठा. सिब्बितुन्ति रूपं दस्सेत्वा सूचिकम्मं कातुं.
३०३०. पण्णेति ¶ छदनपण्णे. अड्ढचन्दन्ति अड्ढचन्दाकारं. मकरदन्तकन्ति मकरदन्ताकारं, यं ‘‘गिरिकूट’’न्ति वुच्चति. छिन्दितुं न वट्टतीति सम्बन्धो. मुखवट्टिया नामेत्वा बद्धपण्णकोटिया वा मत्थकिमण्डलकोटिया वा गिरिकूटादिं करोन्ति, इमिना तं पटिक्खित्तं. दण्डेति छत्तदण्डे. घटकन्ति घटाकारो. वाळरूपं वाति ब्यग्घादिवाळानं रूपकं वा. लेखाति उक्किरित्वा वा छिन्दित्वा वा चित्तकम्मवसेन वा कतराजि.
३०३१. पञ्चवण्णानं सुत्तानं अन्तरे नीलादिएकवण्णेन सुत्तेन थिरत्थं छत्तं अन्तो च बहि च सिब्बितुं वा छत्तदण्डग्गाहकसलाकपञ्जरं थिरत्थं विनन्धितुं वा वट्टतीति योजना. ‘‘पञ्चवण्णानं एकवण्णेन थिरत्थ’’न्ति इमिना अनेकवण्णेहि सुत्तेहि वण्णमट्ठत्थाय सिब्बितुञ्च विनन्धितुञ्च न वट्टतीति दीपेति.
पोत्थकेसु पन ‘‘पञ्चवण्णेना’’ति पाठो दिस्सति, तस्स एकवण्णेन, पञ्चवण्णेन वा सुत्तेन थिरत्थं सिब्बितुं, विनन्धितुं वा वट्टतीति योजना कातब्बा होति, सो एत्थेव हेट्ठा वुत्तेन –
‘‘पञ्चवण्णेन सुत्तेन, सिब्बितुं न च वट्टती’’ति –
पाठेन च ‘‘केचि तालपण्णच्छत्तं अन्तो वा बहि वा पञ्चवण्णेन सुत्तेन सिब्बन्ता वण्णमट्ठं करोन्ति, तं न वट्टति. एकवण्णेन पन नीलेन वा पीतकेन वा येन केनचि सुत्तेन अन्तो वा बहि वा सिब्बितुं छत्तदण्डग्गाहकं सलाकपञ्जरं वा विनन्धितुं वट्टति, तञ्च खो थिरकरणत्थं, न वण्णमट्ठत्थाया’’ति (पारा. अट्ठ. १.८५ पाळिमुत्तकविनिच्छय) अट्ठकथापाठेन च विरुज्झति, तस्मा सो न गहेतब्बो.
३०३२. लेखा ¶ ¶ वा पन केवलाति यथावुत्तप्पकारा सलाकलेखा वा. छिन्दित्वाति उक्किरित्वा कतं छिन्दित्वा. घंसित्वाति चित्तकम्मादिवसेन कतं घंसित्वा.
३०३३. दण्डबुन्दम्हीति छत्तदण्डस्स पञ्जरे गाहणत्थाय फालितबुन्दम्हि, मूलेति अत्थो. अयमेत्थ निस्सन्देहे वुत्तनयो. खुद्दसिक्खागण्ठिपदे पन ‘‘छत्तपिण्डिया मूले’’ति वुत्तं. अहिछत्तकसण्ठानन्ति फुल्लअहिछत्ताकारं. रज्जुकेहि गाहापेत्वा दण्डे बन्धन्ति, तस्मिं बन्धट्ठाने वलयमिव उक्किरित्वा उट्ठापेत्वा. बन्धनत्थायाति वातेन यथा न चलति, एवं रज्जूहि दण्डे पञ्जरस्स बन्धनत्थाय. उक्किरित्वा कता लेखा वट्टतीति योजना. यथाह – ‘‘वातप्पहारेन अचलनत्थं छत्तमण्डलिकं रज्जुकेहि गाहापेत्वा दण्डे बन्धन्ति, तस्मिं बन्धनट्ठाने वलयमिव उक्किरित्वा लेखं ठपेन्ति, सा वट्टती’’ति. ‘‘सचेपि न बन्धन्ति, बन्धनारहट्ठानत्ता वलयं उक्किरितुं वट्टती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं.
३०३४. समं सतपदादीनन्ति सतपदादीहि सदिसं, तुल्यत्थे करणवचनप्पसङ्गे सामिवचनं.
३०३५. पत्तस्स परियन्ते वाति अनुवातस्स उभयपरियन्ते वा. पत्तमुखेपि वाति द्विन्नं आरामवित्थारपत्तानं सङ्घटितट्ठाने कण्णेपि वा, एकस्सेव वा पत्तस्स ऊनपूरणत्थं सङ्घटितट्ठानेपि वा. वेणिन्ति कुद्रूससीसाकारेन सिब्बनं. केचि ‘‘वरकसीसाकारेना’’ति वदन्ति. सङ्खलिकन्ति बिळालदामसदिसं सिब्बनं. केचि ‘‘सतपदिसम’’न्ति वदन्ति.
३०३६. पट्टन्ति ¶ पट्टम्पि. अट्ठकोणादिको विधि पकारो एतस्साति अट्ठकोणादिकविधि, तं. ‘‘अट्ठकोणादिक’’न्ति गाथाबन्धवसेन निग्गहितागमो. ‘‘अट्ठकोणादिकं विधि’’न्ति एतं ‘‘पट्ट’’न्ति एतस्स समानाधिकरणविसेसनं, किरियाविसेसनं वा, ‘‘करोन्ती’’ति इमिना सम्बन्धो. अथ वा पट्टन्ति एत्थ भुम्मत्थे उपयोगवचनं, पट्टेति अत्थो. इमस्मिं पक्खे ‘‘अट्ठकोणादिक’’न्ति उपयोगवचनं. ‘‘विधि’’न्ति एतस्स विसेसनं. इध वक्खमानचतुकोणसण्ठानतो अञ्ञं अट्ठकोणादिकं नामं. तत्थाति तस्मिं पट्टद्वये. अग्घियगदारूपन्ति अग्घियसण्ठानञ्चेव गदासण्ठानञ्च सिब्बनं. मुग्गरन्ति लगुळसण्ठानसिब्बनं. आदि-सद्देन चेतियादिसण्ठानानं गहणं.
३०३७. तत्थाति ¶ पट्टद्वये तस्मिं ठाने. कक्कटकक्खीनीति कुळीरअच्छिसदिसानि सिब्बनविकारानि. उट्ठापेन्तीति करोन्ति. तत्थाति तस्मिं गण्ठिकपासकपट्टके. सुत्ताति कोणतो कोणं सिब्बितसुत्ता चेव चतुरस्से सिब्बितसुत्ता च. पिळकाति तेसमेव सुत्तानं निवत्तेत्वा सिब्बितकोटियो च. दुविञ्ञेय्यावाति रजनकाले दुविञ्ञेय्यरूपा अनोळारिका दीपिता वट्टन्तीति. यथाह – ‘‘कोणसुत्तपिळका च चीवरे रत्ते दुविञ्ञेय्यरूपा वट्टन्ती’’ति.
३०३८. गण्ठिपासकपट्टकाति गण्ठिकपट्टकपासकपट्टकाति योजना. कण्णकोणेसु सुत्तानीति चीवरकण्णेसु सुत्तानि चेव गण्ठिकपासकपट्टानं कोणेसु सुत्तानि च छिन्देय्य. एत्थ च चीवरे आयामतो, वित्थारतो च सिब्बित्वा अनुवाततो बहि निक्खन्तसुत्तं चीवरं रजित्वा सुक्खापनकाले रज्जुया वा चीवरवंसे वा बन्धित्वा ओलम्बितुं अनुवाते बद्धसुत्तानि च कण्णसुत्तानि नाम. यथाह ¶ – ‘‘चीवरस्स कण्णसुत्तकं न वट्टति, रजितकाले छिन्दितब्बं. यं पन ‘अनुजानामि, भिक्खवे, कण्णसुत्तक’न्ति (महाव. ३४४) एवं अनुञ्ञातं, तं अनुवाते पासकं कत्वा बन्धितब्बं, रजनकाले लग्गनत्थाया’’ति (पारा. अट्ठ. १.८५ पाळिमुत्तकविनिच्छय).
३०३९. सूचिकम्मविकारं वाति चीवरमण्डनत्थाय नानासुत्तकेहि सतपदिसदिसं सिब्बन्ता आगन्तुकपट्टं ठपेन्ति, एवरूपं सूचिकम्मविकारं वा. अञ्ञं वा पन किञ्चिपीति अञ्ञम्पि यं किञ्चि मालाकम्ममिगपक्खिपादादिकं सिब्बनविकारं. कातुन्ति सयं कातुं. कारापेतुन्ति अञ्ञेन वा कारापेतुं.
३०४०. यो भिक्खु परं उत्तमं वण्णमट्ठं अभिपत्थयं पत्थयन्तो कञ्जिपिट्ठखलिअल्लिकादीसु चीवरं पक्खिपति, तस्स पन भिक्खुनो दुक्कटा मोक्खो न विज्जतीति योजना. कञ्जीति वायनतन्तमक्खनकञ्जिसदिसा थूलाकञ्जि. पिट्ठन्ति तण्डुलपिट्ठं. तण्डुलपिट्ठेहि पक्का खलि. अल्लिकाति निय्यासो. आदि-सद्देन लाखादीनं गहणं.
३०४१. चीवरस्स करणे करणकाले समुट्ठितानं सूचिहत्थमलादीनं धोवनत्थं, किलिट्ठकाले च धोवनत्थं कञ्जिपिट्ठिखलिअल्लिकादीसु पक्खिपति, वट्टतीति योजना.
३०४२. तत्थाति ¶ येन कसावेन चीवरं रजति, तस्मिं रजने चीवरस्स सुगन्धभावत्थाय गन्धं वा उज्जलभावत्थाय तेलं वा वण्णत्थाय लाखं वा. किञ्चीति एवरूपं यं किञ्चि.
३०४३. मणिनाति पासाणेन. अञ्ञेनपि च केनचीति येन उज्जलं होति, एवरूपेन मुग्गरादिना अञ्ञेनापि केनचि ¶ वत्थुना. दोणियाति रजनम्बणे. न घंसितब्बं हत्थेन गाहेत्वा न घट्टेतब्बं.
३०४४. रत्तं चीवरं हत्थेहि किञ्चि थोकं पहरितुं वट्टतीति योजना. ‘‘यत्थ पक्करजनं पक्खिपन्ति, सा रजनदोणि, तत्थ अंसबद्धककायबन्धनादिं घट्टेतुं वट्टती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं.
३०४५. गण्ठिकेति वेळुदन्तविसाणादिमयगण्ठिके. लेखा वाति वट्टादिभेदा लेखा वा. पिळका वाति सासपबीजसदिसा खुद्दकपुब्बुळा वा. पाळिकण्णिकभेदकोति मणिकावळिरूपपुप्फकण्णिकरूपभेदको. कप्पबिन्दुविकारो वा न वट्टतीति योजना.
३०४६. आरग्गेनाति आरकण्टकग्गेन, सूचिमुखेन वा. काचिपि लेखाति वट्टकगोमुत्तादिसण्ठाना या काचिपि राजि.
३०४७. भमं आरोपेत्वाति भमे अल्लियापेत्वा.
३०४८. पत्तमण्डलकेति पत्ते छविरक्खनत्थाय तिपुसीसादीहि कते पत्तस्स हेट्ठा आधारादीनं उपरि कातब्बे पत्तमण्डलके. भित्तिकम्मन्ति विभत्तं कत्वा नानाकाररूपककम्मचित्तं. यथाह ‘‘न भिक्खवे चित्रानि पत्तमण्डलानि धारेतब्बानि रूपकाकिण्णानि भित्तिकम्मकतानी’’ति (चूळव. २५३). तत्थाति तस्मिं पत्तमण्डले. अस्साति भिक्खुस्स. मकरदन्तकन्ति गिरिकूटाकारं.
३०४९. मुखवट्टियं ¶ ¶ या लेखा परिस्सावनबन्धनत्थाय अनुञ्ञाता, तं लेखं ठपेत्वा धम्मकरणच्छत्ते वा कुच्छियं वा काचिपि लेखा न वट्टतीति योजना.
३०५०. तहिं तहिन्ति मत्तिकाय तत्थ तत्थ. तन्ति तथाकोट्टितदिगुणसुत्तकायबन्धनं.
३०५१. अन्तेसु दळ्हत्थाय दसामुखे दिगुणं कत्वा कोट्टेन्ति, वट्टतीति योजना. चित्तिकम्पीति मालाकम्मलताकम्मचित्तयुत्तम्पि कायबन्धनं.
३०५२. अक्खीनीति कुञ्जरक्खीनि. तत्थाति कायबन्धने वट्टतीति का कथा. उट्ठापेतुन्ति उक्किरितुं.
३०५३. घटन्ति घटसण्ठानं. देड्डुभसीसं वाति उदकसप्पसीसमुखसण्ठानं वा. यं किञ्चि विकाररूपं दसामुखे न वट्टतीति योजना.
३०५४. मच्छकण्टन्ति मच्छकण्टकाकारं. खज्जूरिपत्तकाकारन्ति खज्जूरिपत्तसण्ठानं. मच्छकण्टं वा मट्ठं पट्टिकं वा खज्जूरिपत्तकाकारं वा उजुकं कत्वा कोट्टितं वट्टतीति योजना. एत्थ च उभयपस्सेसु मच्छकण्टकयुत्तं मच्छस्स पिट्ठिकण्टकं विय यस्स पट्टिकाय वायनं होति, इदं कायबन्धनं मच्छकण्टकं नाम. यस्स खज्जूरिपत्तसण्ठानमिव वायनं होति, तं खज्जूरिपत्तकाकारं नाम.
३०५५. पकतिवीता पट्टिका. सूकरन्तंनाम कुञ्चिकाकोसकसण्ठानं. तस्स दुविधस्स कायबन्धनस्स. तत्थ रज्जुका सूकरन्तानुलोमिका, दुस्सपट्टं पट्टिकानुलोमिकं. आदि-सद्देन मुद्दिककायबन्धनं गहितं, तञ्च सूकरन्तानुलोमिकं. यथाह – ‘‘एकरज्जुकं, पन मुद्दिककायबन्धनञ्च सूकरन्तकं ¶ अनुलोमेती’’ति (चूळव. अट्ठ. २७८). तत्थ एकरज्जुका नाम एकवट्टा. बहुरज्जुकस्स अकप्पियभावं वक्खति. ‘‘मुद्दिककायबन्धनं नाम चतुरस्सं अकत्वा सज्जित’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं.
३०५६. मुरजं नाम मुरजवट्टिसण्ठानं वेठेत्वा कतं. वेठेत्वाति नानासुत्तेहि वेठेत्वा. सिक्खाभाजनविनिच्छये ¶ पन ‘‘बहुका रज्जुयो एकतो कत्वा एकाय रज्जुया वेठितं मुरजं नामा’’ति वुत्तं. मद्दवीणं नाम पामङ्गसण्ठानं. देड्डुभकं नाम उदकसप्पसीससदिसं. कलाबुकं नाम बहुरज्जुकं. रज्जुयोति उभयकोटियं एकतो अबद्धा बहू रज्जुयो, तथा बद्धा कलाबुकं नाम होतीति. न वट्टन्तीति मुरजादीनि इमानि सब्बानि कायबन्धनानि न वट्टन्ति. पुरिमा द्वेति मुरजं, मद्दवीणञ्चाति द्वे. ‘‘दसासु सियु’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन वण्णलोपेन ‘‘दसा सियु’’न्ति वुत्तं. यथाह – ‘‘मुरजं मद्दवीण’न्ति इदं दसासुयेव अनुञ्ञात’’न्ति (चूळव. अट्ठ. २७८).
३०५७. पामङ्गसण्ठानाति पामङ्गदामं विय चतुरस्ससण्ठाना.
३०५८. एकरज्जुमयन्ति नानावट्टे एकतो वट्टेत्वा कतरज्जुमयं कायबन्धनं. वट्टं वट्टतीति ‘‘रज्जुका दुस्सपट्टादी’’ति एत्थ एकवट्टरज्जुका गहिता, इध पन नानावट्टे एकतो वट्टेत्वा कताव एकरज्जुका गहिता. तञ्चाति तम्पि एकरज्जुककायबन्धनं. पामङ्गसण्ठानं एकम्पि न च वट्टतीति केवलम्पि न वट्टति.
३०५९. बहू रज्जुके एकतो कत्वाति योजना. वट्टति बन्धितुन्ति मुरजं, कलाबुकं वा न होति, रज्जुककायबन्धनमेव ¶ होतीति अधिप्पायो. अयं पन विनिच्छयो ‘‘बहू रज्जुके एकतो कत्वा एकेन निरन्तरं वेठेत्वा कतं ‘बहुरज्जुक’न्ति न वत्तब्बं, तं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. १.८५ पाळिमुत्तकविनिच्छय) अट्ठकथागतोव इध वुत्तो. सिक्खाभाजनविनिच्छये ‘‘बहुका रज्जुयो एकतो कत्वा एकाय रज्जुया वेठितं मुरजं नामा’’ति यं वुत्तं, तं इमिना विरुज्झनतो न गहेतब्बं.
३०६०. दन्त-सद्देन हत्थिदन्ता वुत्ता. जतूति लाखा. सङ्खमयन्ति सङ्खनाभिमयं. विधका मताति एत्थ ‘‘वेठका’’तिपि पाठो विधपरियायो.
३०६१. कायबन्धनविधेति कायबन्धनस्स दसाय थिरभावत्थं कट्ठदन्तादीहि कते विधे. विकारो अट्ठमङ्गलादिको. तत्थ तत्थाति तस्मिं तस्मिं ठाने, उभयकोटियन्ति अत्थो. तु-सद्देन घटाकारोपि वट्टतीति दीपेति.
३०६२. माला ¶ …पे… विचित्तिताति मालाकम्मलताकम्मेहि च मिगपक्खिरूपादिनानारूपेहि च विचित्तिता. जनरञ्जनीति बालजनपलोभिनी.
३०६४. अट्ठंसा वापीति एत्थ अपि-सद्देन सोळसंसादीनं गहणं. वण्णमट्ठाति मालाकम्मादिवण्णमट्ठा.
३०६५. अञ्जनिसलाकापि तथा वण्णमट्ठा न वट्टतीति योजना. ‘‘अञ्जनित्थविकाय च, नानावण्णेहि सुत्तेहि, चित्तकम्मं न वट्टती’’ति पाठो युज्जति. ‘‘थविकापि चा’’ति पाठो दिस्सति, सो न गहेतब्बो.
३०६६. रत्तादिना येन केनचि एकवण्णेन सुत्तेन पिलोतिकादिमयं यं किञ्चि सिपाटिकं सिब्बेत्वा वळञ्जन्तस्स वट्टतीति योजना.
३०६७. मणिकन्ति ¶ थूलपुब्बुळं. पिळकन्ति सुखुमपुब्बुळं. पिप्फलेति वत्थच्छेदनसत्थे. आरकण्टकेति पत्ताधारवलयानं विज्झनकण्टके. ठपेतुन्ति उट्ठापेतुं. यं किञ्चीति सेसं वण्णमट्ठम्पि च.
३०६८. दण्डकेति पिप्फलदण्डके. यथाह – ‘‘पिप्फलकेपि मणिकं वा पिळकं वा यं किञ्चि उट्ठापेतुं न वट्टति, दण्डके पन परिच्छेदलेखा वट्टती’’ति. परिच्छेदलेखामत्तन्ति आणिबन्धनट्ठानं पत्वा परिच्छिन्दनत्थं एकाव लेखा वट्टति. वलित्वाति उभयकोटिया मुखं कत्वा मज्झे वलियो गाहेत्वा. नखच्छेदनं यस्मा करोन्ति, तस्मा वट्टतीति योजना.
३०६९. अरणिसहिते कन्तकिच्चकरो दण्डो उत्तरारणी नाम. वापीति पि-सद्देन अधरारणिं सङ्गण्हाति, उदुक्खलदण्डस्सेतं अधिवचनं. अञ्छनकयन्तधनु धनुकं नाम. मुसलमत्थकपीळनदण्डको पेल्लदण्डको नाम.
३०७०. सण्डासेति अग्गिसण्डासं वदन्ति. कट्ठच्छेदनवासिया तथा यं किञ्चि वण्णमट्ठं न वट्टतीति सम्बन्धो. द्वीसु पस्सेसूति वासिया उभोसु पस्सेसु. लोहेनाति कप्पियलोहेन ¶ . बन्धितुं वट्टतीति उजुकमेव चतुरस्सं वा अट्ठंसं वा बन्धितुं वट्टति. ‘‘सण्डासेति अग्गिसण्डासे’’ति निस्सन्देहे वुत्तं. अट्ठकथायं पनेत्थ सूचिसण्डासो दस्सितो.
३०७१. हेट्ठतोति हेट्ठा अयोपट्टवलयस्स. ‘‘उपरि अहिच्छत्तमकुलमत्त’’न्ति अट्ठकथायं वुत्तं.
३०७२. विसाणेति तेलासिञ्चनकगवयमहिंसादिसिङ्गे. नाळियं वापीति वेळुनाळिकादिनाळियं. अपि-सद्देन अलाबुं ¶ सङ्गण्हाति. आमण्डसारकेति आमलकचुण्णमयतेलघटे. तेलभाजनकेति वुत्तप्पकारेयेव तेलभाजने. सब्बं वण्णमट्ठं वट्टतीति पुमित्थिरूपरहितं मालाकम्मादि सब्बं वण्णमट्ठं वट्टति.
३०७३-५. पानीयस्स उळुङ्केति पानीयउळुङ्के. दोणियं रजनस्सपीति रजनदोणियम्पि. फलकपीठेति फलकमये पीठे. वलयाधारकादिकेति दन्तवलयादिआधारके. आदि-सद्देन दण्डाधारको सङ्गहितो. पादपुञ्छनियन्ति चोळादिमयपादपुञ्छनियं. पीठेति पादपीठे. सहचरियेन पादकथलिकायञ्च. चित्तं सब्बमेव च वट्टतीति यथावुत्ते भिक्खुपरिक्खारे मातुगामरूपरहितं, भिक्खुनिपरिक्खारे पुरिसरूपरहितं अवसेसं सब्बं चित्तकम्मं.
३०७६. नाना च ते मणयो चाति नानामणी, इन्दनीलादयो, नानामणीहि कता नानामणिमया, थम्भा च कवाटा च द्वारा च भित्तियो च थम्भकवाटद्वारभित्तियो, नानामणिमया थम्भकवाटद्वारभित्तियो यस्मिं तं तथा वुत्तं. का कथा वण्णमट्ठकेति मालाकम्मलताकम्मचित्तकम्मादिवण्णमट्ठके वत्तब्बमेव नत्थीति अत्थो.
३०७७. थावरस्स रतनमयपासादस्स कप्पियभावं दस्सेत्वा सुवण्णादिमयस्सापि सब्बपासादपरिभोगस्स कप्पियभावं दस्सेतुमाह ‘‘सोवण्णय’’न्तिआदि. सोवण्णयन्ति सुवण्णमयं. द्वारकवाटानं अनन्तरगाथाय दस्सितत्ता ‘‘द्वारकवाटबन्ध’’न्ति इमिना द्वारकवाटबाहासङ्खातं पिट्ठसङ्घाटं गहितं. द्वारञ्च कवाटञ्च द्वारकवाटानि, द्वारकवाटानं बन्धं द्वारकवाटबन्धं, उत्तरपासकुम्मारसङ्खातं पिट्ठसङ्घाटन्ति अत्थो. नाना च ते मणयो चाति नानामणी ¶ , सुवण्णञ्च नानामणी च सुवण्णनानामणी, भित्ति च भूमि च भित्तिभूमि सुवण्णनानामणीहि ¶ कता भित्तिभूमि सुवण्णनानामणिभित्तिभूमि. इति इमेसु सेनासनावयवेसु. न किञ्चि एकम्पि निसेधनीयन्ति एकम्पि सेनासनपरिक्खारं किञ्चि न निसेधनीयं, सेनासनम्पि न पटिक्खिपितब्बन्ति अत्थो. सेनासनं वट्टति सब्बमेवाति सब्बमेव सेनासनपरिभोगं वट्टति. यथाह –
‘‘सब्बं पासादपरिभोगन्ति सुवण्णरजतादिविचित्रानि कवाटानि मञ्चपीठानि तालवण्टानि सुवण्णरजतमयानि पानीयघटपानीयसरावानि यं किञ्चि चित्तकम्मकतं, सब्बं वट्टति. ‘पासादस्स दासिदासं खेत्तवत्थुं गोमहिंसं देमा’ति वदन्ति, पाटेक्कं गहणकिच्चं नत्थि, पासादे पटिग्गहिते पटिग्गहितमेव होति. गोनकादीनि सङ्घिकविहारे वा पुग्गलिकविहारे वा मञ्चपीठकेसु अत्थरित्वा परिभुञ्जितुं न वट्टन्ति. धम्मासने पन गिहिविकतनीहारेन लब्भन्ति, तत्रापि निपज्जितुं न वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२०).
‘‘सोवण्णद्वारकवाटबन्ध’’न्ति वा पाठो, बहुब्बीहिसमासो. इमिना च दुतियपदेन च सेनासनं विसेसीयति.
३०७८. न दवं करेति ‘‘किं बुद्धो सिलकबुद्धो? किं धम्मो गोधम्मो अजधम्मो? किं सङ्घो गोसङ्घो अजसङ्घो मिगसङ्घो’’ति परिहासं न करेय्य. तित्थियब्बतं मूगब्बतादिकं नेव गण्हेय्याति योजना.
३०७९. ता भिक्खुनियो उदकादिना वापि न सिञ्चेय्याति योजना.
३०८०. अञ्ञत्थ ¶ अञ्ञस्मिं विहारे वस्संवुत्थो अञ्ञत्थ अञ्ञस्मिं विहारे भागं वस्सावासिकभागं गण्हाति चे, दुक्कटं. तस्मिं चीवरे नट्ठे वा जज्जरे जिण्णे वा गीवा पुन दातब्बन्ति योजना.
३०८१. सोति अञ्ञत्थ भागं गण्हनको भिक्खु. तेहीति चीवरसामिकेहि. तन्ति तथा गहितं वस्सावासिकभागं. तेसन्ति चीवरसामिकानं.
३०८२. करोतोति ¶ कारापयतो. दवा सिलं पविज्झन्तोति पन्तिकीळाय कीळत्थिकानं सिप्पदस्सनवसेन सक्खरं वा निन्नट्ठानं पवट्टनवसेन पासाणं वा पविज्झन्तो. न केवलञ्च पासाणं, अञ्ञम्पि यं किञ्चि दारुखण्डं वा इट्ठकखण्डं वा हत्थेन वा यन्तेन वा पविज्झितुं न वट्टति. चेतियादीनं अत्थाय पासाणादयो हसन्ता हसन्ता पवट्टेन्तिपि खिपन्तिपि उक्खिपन्तिपि, कम्मसमयोति वट्टति.
३०८३. गिहिगोपकदानस्मिन्ति गिहीनं उय्यानगोपकादीहि अत्तना गोपितउय्यानादितो फलादीनं दाने यावदत्थं दिय्यमानेपि. न दोसो कोचि गण्हतोति पटिग्गण्हतो भिक्खुनो कोचि दोसो नत्थि. सङ्घचेतियसन्तके तालफलादिम्हि उय्यानगोपकादीहि दिय्यमाने परिच्छेदनयो तेसं वेतनवसेन परिच्छिन्नानंयेव गहणे अनापत्तिनयो वुत्तोति योजना.
३०८४. पुरिससंयुत्तन्ति परिविसकेहि पुरिसेहि वुय्हमानं. हत्थवट्टकन्ति हत्थेनेव पवट्टेतब्बसकटं.
३०८५. भिक्खुनिया सद्धिं किञ्चिपि अनाचारं न सम्पयोजेय्य न कारेय्याति योजना. ‘‘किञ्ची’’तिपि पाठो, गहट्ठं ¶ वा पब्बजितं वा किञ्चि भिक्खुनिया सद्धिं अनाचारवसेन न सम्पयोजेय्याति अत्थो. ओभासेन्तस्साति कामाधिप्पायं पकासेन्तस्स.
३०८७. अत्तनो परिभोगत्थं दिन्नन्ति ‘‘तुम्हेयेव परिभुञ्जथा’’ति वत्वा दिन्नं तिचीवरादिं.
३०८८. असप्पायन्ति पित्तादिदोसानं कोपनवसेन अफासुकारणं. अपनेतुम्पि जहितुम्पि, पगेव दातुन्ति अधिप्पायो. अग्गं गहेत्वा दातुं वाति तथा गहणारहं अन्नादिं सन्धाय वुत्तं. ‘‘कतिपाहं भुत्वा’’ति सेसो. पिण्डपातादितो अग्गं गहेत्वा पत्तादिं कतिपाहं भुत्वा दातुं वट्टतीति अत्थो.
३०८९. पञ्चवग्गूपसम्पदाति ¶ विनयधरपञ्चमेन सङ्घेन कातब्बउपसम्पदा. नवाति अञ्ञेहि एकवारम्पि अपरिभुत्ता. गुणङ्गुणउपाहना चतुपटलतो पट्ठाय बहुपटलउपाहना. चम्मत्थारोति कप्पियचम्मत्थरणञ्च. धुवन्हानन्ति पकतिनहानं.
३०९०. सम्बाधस्साति वच्चमग्गपस्सावमग्गद्वयस्स सामन्ता द्वङ्गुला अन्तो सत्थवत्थिकम्मं वारितन्ति योजना. सत्थेन अन्तमसो नखेनापि छेदनफालनादिवसेन सत्थकम्मञ्च वत्थीहि भेसज्जतेलस्स अन्तो पविसनवसेन कातब्बं वत्थिकम्मञ्च थुल्लच्चयापत्तिविधानेन वारितन्ति अत्थो. पस्सावमग्गस्स सामन्ता द्वङ्गुलं अङ्गजातस्स अग्गतो पट्ठाय गहेतब्बं.
३०९१. ‘‘पाकत्थ’’न्ति इमिना निब्बापेतुं चलने निद्दोसभावं दीपेति.
३०९२. उपळालेतीति ¶ ‘‘पत्तचीवरादिपरिक्खारं ते दम्मी’’ति वत्वा पलोभेत्वा गण्हाति. तत्थाति तस्मिं पुग्गले. आदीनवन्ति अलज्जितादिभावं दस्सेत्वा तेन सह सम्भोगादिकरणे अलज्जिभावापज्जनादिआदीनवं. तस्साति ततो वियोजेतब्बस्स तस्स.
३०९३. आदीनवदस्सनप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘मक्खन’’न्तिआदि. ‘‘नहायितुं गतेन गूथमुत्तेहि मक्खनं विय दुस्सीलं निस्साय विहरता तया कत’’न्ति एवं तत्थ आदीनवं वत्तुं वट्टतीति योजना.
३०९४-५. भत्तग्गे भोजनसालाय भुञ्जमानो. यागुपानेति यागुं पिवनकाले. अन्तोगामेति अन्तरघरे. वीथियन्ति निगमनगरगामादीनं रथिकाय. अन्धकारेति अन्धकारे वत्तमाने, अन्धकारगतोति अत्थो. तञ्हि वन्दन्तस्स मञ्चपादादीसुपि नलाटं पटिहञ्ञेय्य. अनावज्जोति किच्चपसुतत्ता वन्दनं असमन्नाहरन्तो. एकावत्तोति एकतो आवत्तो सपत्तपक्खे ठितो वेरी विसभागपुग्गलो. अयञ्हि वन्दियमानो पादेनपि पहरेय्य. वावटोति सिब्बनकम्मादिकिच्चन्तरपसुतो.
सुत्तोति निद्दं ओक्कन्तो. खादन्ति पिट्ठकखज्जकादीनि खादन्तो. भुञ्जन्तोति ओदनादीनि ¶ भुञ्जन्तो. वच्चं मुत्तम्पि वा करन्ति उच्चारं वा पस्सावं वा करोन्तो इति इमेसं तेरसन्नं वन्दना अयुत्तत्थेन वारिताति सम्बन्धो.
३०९६-७. कम्मलद्धिसीमावसेन तीसु नानासंवासकेसु कम्मनानासंवासकस्स उक्खित्तग्गहणेन गहितत्ता, सीमानानासंवासकवुड्ढतरपकतत्तस्स वन्दियत्ता, पारिसेसञायेन ‘‘नानासंवासको वुड्ढतरो अधम्मवादी अवन्दियो’’ति ¶ (परि. ४६७) वचनतो च लद्धिनानासंवासको इध ‘‘नानासंवासको’’ति गहितोति वेदितब्बो. उक्खित्तोति तिविधेनापि उक्खेपनीयकम्मेन उक्खित्तको. गरुकट्ठा च पञ्चाति पारिवासिकमूलायपटिकस्सनारहमानत्तारहमानत्तचारिकअब्भानारहसङ्खाता पञ्च गरुकट्ठा च. इमे पन अञ्ञमञ्ञस्स यथावुड्ढं वन्दनादीनि लभन्ति, पकतत्तेन अवन्दियत्ताव अवन्दियेसु गहिता. इमे बावीसति पुग्गलेति नग्गादयो यथावुत्ते.
३०९८. ‘‘धम्मवादी’’ति इदं ‘‘नानासंवासवुड्ढको’’ति एतस्स विसेसनं. यथाह ‘‘तयोमे, भिक्खवे, वन्दिया. पच्छा उपसम्पन्नेन पुरेउपसम्पन्नो वन्दियो, नानासंवासको वुड्ढतरो धम्मवादी वन्दियो, सदेवके लोके, भिक्खवे, समारके…पे… तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो वन्दियो’’ति (चूळव. ३१२).
३०९९. ‘‘एतेयेव वन्दिया, न अञ्ञे’’ति नियामस्स अकतत्ता अञ्ञेसम्पि वन्दियानं सब्भावं दस्सेतुमाह ‘‘तज्जनादी’’तिआदि. एत्थ आदि-सद्देन नियस्सपब्बाजनीयपअसारणीयकम्मे सङ्गण्हाति. एत्थाति एतस्मिं वन्दनीयाधिकारे. कम्मन्ति अपलोकनादि चतुब्बिधं कम्मं.
३१००. सङ्घेन अधम्मकम्मे करियमाने तं वारेतुं असक्कोन्तेन, असक्कोन्तेहि च पटिपज्जितब्बविधिं दस्सेतुमाह ‘‘अधिट्ठान’’न्तिआदि. अधिट्ठानं पनेकस्स उद्दिट्ठन्ति योजना, अधम्मकम्मं करोन्तानं भिक्खूनमन्तरे निसीदित्वा तं ‘‘अधम्म’’न्ति जानित्वापि तं वारेतुं असक्कोन्तस्स एकस्स ‘‘न मेतं खमती’’ति चित्तेन अधिट्ठानमुद्दिट्ठन्ति वुत्तं होति. द्विन्नं वा तिण्णमेव चाति तमेव वारेतुं असक्कोन्तानं ¶ द्विन्नं वा तिण्णं वा भिक्खूनं अञ्ञमञ्ञं ‘‘न मेतं खमती’’ति दिट्ठाविकम्मं सकसकदिट्ठिया पकासनं उद्दिट्ठन्ति अत्थो. ततो उद्धं तीहि ¶ उद्धं चतुन्नं कम्मस्स पटिक्कोसनं ‘‘इदं अधम्मकम्मं मा करोथा’’ति पटिक्खिपनं उद्दिट्ठन्ति अत्थो.
३१०१. विस्सासग्गाहलक्खणं अग्गहितग्गहणेन पञ्चविधन्ति दस्सेतुमाह ‘‘सन्दिट्ठो’’तिआदि. योजना पनेत्थ एवं वेदितब्बा – सन्दिट्ठो च होति, जीवति च, गहिते च अत्तमनो होति, सम्भत्तो च होति, जीवति च, गहिते च अत्तमनो होति, आलपितो च होति, जीवति च, गहिते च अत्तमनो होतीति एवं सन्दिट्ठसम्भत्तआलपितानं तिण्णमेकेकस्स तीणि तीणि विस्सासग्गाहलक्खणानि कत्वा नवविधं होतीति वेदितब्बं. वचनत्थो, पनेत्थ विनिच्छयो च हेट्ठा वुत्तोव.
३१०२. सीलविपत्ति, दिट्ठिविपत्ति च आचाराजीवसम्भवा द्वे विपत्तियो चाति योजना, आचारविपत्ति, आजीवविपत्ति चाति वुत्तं होति.
३१०३. तत्थाति तेसु चतूसु विपत्तीसु. अप्पटिकम्मा पाराजिका वुट्ठानगामिनी सङ्घादिसेसापत्तिका दुवे आपत्तियो सीलविपत्तीति पकासिताति योजना.
३१०४. या च अन्तग्गाहिका दिट्ठि, या दसवत्थुका दिट्ठि, अयं दुविधा दिट्ठि दिट्ठिविपत्तीति दीपिताति योजना. तत्थ अन्तग्गाहिकदिट्ठि नाम उच्छेदन्तसस्सतन्तगाहवसेन पवत्ता दिट्ठि. ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिनयप्पवत्ता दसवत्थुका दिट्ठि.
३१०५. थुल्लच्चयादिका देसनागामिनिका या पञ्च आपत्तियो, आचारकुसलेन भगवता सा आचारविपत्तीति ¶ वुत्ताति योजना. आदि-सद्देन पाचित्तियपाटिदेसनीयदुक्कटदुब्भासितानं गहणं. याति पञ्चापत्तियो अपेक्खित्वा बहुत्तं. साति आचारविपत्ति सामञ्ञमपेक्खित्वा एकत्तं.
३१०६. कुहनादीति आदि-सद्देन लपना नेमित्तिकता निप्पेसिकता लाभेन लाभं निजिगीसनता गहिता, कुहनादीनं वित्थारो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि. १.१६) वुत्तनयेन वेदितब्बो. आजीवो पच्चयो हेतु यस्सा आपत्तियाति विग्गहो. छब्बिधाति चतुत्थपाराजिकसञ्चरित्तथुल्लच्चयपाचित्तियपाटिदेसनीयदुक्कटापत्तीनं ¶ वसेन छब्बिधा. पकासिता –
‘‘आजीवहेतु आजीवकारणा पापिच्छो इच्छापकतो असन्तं अभूतं उत्तरिमनुस्सधम्मं उल्लपति, आपत्ति पाराजिकस्स. आजीवहेतु…पे… सञ्चरित्तं समापज्जति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्स. आजीवहेतु…पे… ‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु अरहा’ति भणति, पटिजानन्तस्स आपत्ति थुल्लच्चयस्स. आजीवहेतु…पे… भिक्खु पणीतभोजनानि अगिलानो अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा भुञ्जति, आपत्ति पाचित्तियस्स. आजीवहेतु…पे… भिक्खुनी पणीतभोजनानि अगिलाना अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा भुञ्जति, आपत्ति पाटिदेसनीयस्स. आजीवहेतु आजीवकारणा सूपं वा ओदनं वा अगिलानो अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा भुञ्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (परि. २८७) –
देसिता. इमिना आजीवविपत्ति दीपिता.
३१०७. ‘‘उक्खित्तो’’तिआदि ¶ यथाक्कमेन तेसं तिण्णं नानासंवासकानं सरूपदस्सनं. तत्थ तयो उक्खित्तका वुत्तायेव.
३१०८-९. ‘‘यो सङ्घेन उक्खेपनीयकम्मकतानं अधम्मवादीनं पक्खे निसिन्नो ‘तुम्हे किं भणथा’ति तेसञ्च इतरेसञ्च लद्धिं सुत्वा ‘इमे अधम्मवादिनो, इतरे धम्मवादिनो’ति चित्तं उप्पादेति, अयं तेसं मज्झे निसिन्नोव तेसं नानासंवासको होति, कम्मं कोपेति. इतरेसम्पि हत्थपासं अनागतत्ता कोपेती’’ति (महाव. अट्ठ. ४५५) आगत अट्ठकथाविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘अधम्मवादिपक्खस्मि’’न्तिआदि.
अधम्मवादिपक्खस्मिन्ति उक्खेपनीयकम्मेन निस्सारितानं अधम्मवादीनं पक्खस्मिं. निसिन्नोवाति हत्थपासं अविजहित्वा गणपूरको हुत्वा निसिन्नोव. विचिन्तयन्ति ‘‘इमे नु खो धम्मवादिनो, उदाहु एते’’ति विविधेनाकारेन चिन्तयन्तो. ‘‘एते पन धम्मवादी’’ति मानसं उप्पादेति, एवं उप्पन्ने पन मानसे. अधम्मवादिपक्खस्मिं निसिन्नोव एवं मानसं उप्पादेन्तो अयं ¶ भिक्खु. लद्धियाति एवं उप्पादितमानससङ्खाताय लद्धिया. तेसं अधम्मवादीनं नानासंवासको नाम होतीति पकासितो.
तत्रट्ठो पन सोति तस्मिं अधम्मवादिपक्खस्मिं निसिन्नोव सो. सद-धातुया गतिनिवारणत्थत्ता तत्र निसिन्नो ‘‘तत्रट्ठो’’ति वुच्चति. द्विन्नन्ति धम्मवादिअधम्मवादिपक्खानं द्विन्नं सङ्घानं. कम्मन्ति चतुवग्गादिसङ्घेन करणीयकम्मं. कोपेतीति अधम्मवादीनं असंवासभावं गन्त्वा तेसं गणपूरणत्ता, इतरेसं एकसीमायं ठत्वा हत्थपासं अनुपगतत्ता, छन्दस्स च अदिन्नत्ता कम्मं कोपेति. यो पन अधम्मवादीनं पक्खे ¶ निसिन्नो ‘‘अधम्मवादिनो इमे, इतरे धम्मवादिनो’’ति तेसं मज्झे पविसति, यत्थ वा तत्थ वा पक्खे निसिन्नो ‘‘इमे धम्मवादिनो’’ति गण्हाति, अयं अत्तनाव अत्तानं समानसंवासकं करोतीति वेदितब्बो.
३११०. बहिसीमागतो पकतत्तो भिक्खु सचे हत्थपासे ठितो होति, सो सीमाय नानासंवासको मतोति योजना. तं गणपूरणं कत्वा कतकम्मम्पि कुप्पति. एवं यथावुत्तनियामेन तयो नानासंवासका महेसिना वुत्ताति योजना.
३१११. चुतोति पाराजिकापन्नो सासनतो चुतत्ता ‘‘चुतो’’ति गहितो. ‘‘भिक्खुनी एकादस अभब्बा’’ति पदच्छेदो. इमेति भेदमनपेक्खित्वा सामञ्ञेन सत्तरस जना. असंवासाति न संवसितब्बा, नत्थि वा एतेहि पकतत्तानं एककम्मादिको संवासोति असंवासा नाम सियुं.
३११२. असंवासस्स सब्बस्साति यथावुत्तस्स सत्तरसविधस्स सब्बस्स असंवासस्स. तथा कम्मारहस्स चाति ‘‘यस्स सङ्घो कम्मं करोति, सो नेव कम्मपत्तो, नापि छन्दारहो, अपिच कम्मारहो’’ति (परि. ४८८) एवं परिवारे वुत्तकम्मारहस्स च. उम्मत्तकादीनन्ति आदि-सद्देन खित्तचित्तादीनं गहणं. सङ्घे तज्जनीयादीनि करोन्ते. पटिक्खेपोति पटिक्कोसना. न रूहतीति पटिक्कोसट्ठाने न तिट्ठति, कम्मं न कोपेतीति अधिप्पायो.
३११३. ससंवासेक…पे… भिक्खुनोति वुत्तनयेन कम्मेन वा लद्धिया वा असंवासिकभावं ¶ अनुपगतत्ता समानसंवासकस्स सीमाय असंवासिकभावं अनुपगन्त्वा एकसीमाय ¶ ठितस्स अन्तिमवत्थुं अनज्झापन्नत्ता पकतत्तस्स भिक्खुनो. अनन्तरस्सपि हत्थपासे वचनेन वचीभेदकरणेन पटिक्खेपो पटिक्कोसो रुहति पटिक्कोसनट्ठानेयेव तिट्ठति, कम्मं कोपेतीति अधिप्पायो.
३११४. छहि आकारेहीति (पाचि. अट्ठ. ४३८; कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना) लज्जिताय, अञ्ञाणताय, कुक्कुच्चपकतताय, सतिसम्मोसाय, अकप्पियेकप्पियसञ्ञिताय, कप्पियेअकप्पियसञ्ञितायाति इमेहि छहि आकारेहि. पञ्च समणकप्पा च वुत्ता, पञ्च विसुद्धियो च वुत्ताति योजना.
‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्जितुं, अग्गिपरिजितं सत्थपरिजितं नखपरिजितं अबीजं निब्बट्टबीजञ्ञेव पञ्चम’’न्ति (चूळव. २५०) खुद्दकवत्थुके अनुञ्ञाता पञ्च समणकप्पा नाम. पञ्च विसुद्धियोति परिवारे एकुत्तरे ‘‘पञ्च विसुद्धियो’’ति इमस्स निद्देसे ‘‘निदानं उद्दिसित्वा अवसेसं सुतेन सावेतब्बं, अयं पठमा विसुद्धी’’तिआदिना (परि. ३२५) नयेन दस्सिता पञ्च पातिमोक्खुद्देससङ्खाता पञ्च विसुद्धियो च ‘‘सुत्तुद्देसो पारिसुद्धिउपोसथो अधिट्ठानुपोसथो पवारणा सामग्गिउपोसथोयेव पञ्चमो’’ति (परि. ३२५) एवं वुत्ता पञ्च विसुद्धियो चाति द्वेपञ्चविसुद्धियो ‘‘द्विपञ्चविञ्ञाणानी’’तिआदीसु विय सामञ्ञवचनेन सङ्गहिता.
३११५-७. निस्सेसेन दीयति पञ्ञपीयति एत्थ सिक्खापदन्ति निदानं, तेसं तेसं सिक्खापदानं पञ्ञत्तिया ठानभूतं वेसालीआदि. पुं वुच्चति निरयो, तं गलति मद्दति नेरयिकदुक्खं अनुभवतीति पुग्गलो, सत्तो. अरियपुग्गला ¶ तंसदिसत्ता, भूतपुब्बगतिया वा ‘‘पुग्गला’’ति वेदितब्बा. इध पनेते सिक्खापदवीतिक्कमस्स आदिकम्मिका अधिप्पेता. इदानि पुग्गलनिद्देसं वक्खति. वसति एत्थ भगवतो आणासङ्खाता सिक्खापदपञ्ञत्ति तं पटिच्च पवत्ततीति वत्थु, तस्स तस्स पुग्गलस्स सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुभूतो अज्झाचारो.
विधानं विभजनं विधि, पभेदो. पञ्ञापीयति भगवतो आणा पकारेन ञापीयति एतायाति पञ्ञत्ति, पञ्ञत्तिया विधि पभेदो ‘‘पञ्ञत्तिविधि’’न्ति वत्तब्बे ‘‘विधिं पञ्ञत्तिया’’ति ¶ गाथाबन्धवसेन असमत्थनिद्देसो. सा पन पञ्ञत्तिविधि पञ्ञत्तिअनुपञ्ञत्ति अनुप्पन्नपञ्ञत्ति सब्बत्थपञ्ञत्ति पदेसपञ्ञत्ति साधारणपञ्ञत्ति असाधारणपञ्ञत्ति एकतोपञ्ञत्ति उभतोपञ्ञत्तिवसेन नवविधा होति.
‘‘विपत्ति आपत्ति अनापत्ती’’ति पदच्छेदो, विपज्जन्ति एताय सीलादयोति विपत्ति. सा पन सीलआचारदिट्ठिआजीवानं वसेन चतुब्बिधा. सा पन उद्देसवसेन हेट्ठा दस्सिताव. आपज्जन्ति एताय अकुसलाब्याकतभूताय भगवतो आणावीतिक्कमन्ति आपत्ति. सा पुब्बपयोगादिवसेन अनेकप्पभेदा आपत्ति. अनापत्ति अजाननादिवसेन आणाय अनतिक्कमनं. समुट्ठाति एतेहि आपत्तीति समुट्ठानानि, कायादिवसेन छब्बिधानि आपत्तिकारणानि. समुट्ठानानं नयो समुट्ठाननयो, तं.
वज्जञ्च कम्मञ्च किरिया च सञ्ञा च चित्तञ्च आणत्ति च वज्जकम्मक्रियासञ्ञाचित्ताणत्तियो, तासं विधि तथा वुच्चति, तं. वज्जविधिन्ति ‘‘यस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, अयं लोकवज्जा, सेसा पण्णत्तिवज्जा’’ति (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) वुत्तं वज्जविधिं. कम्मविधिन्ति ‘‘सब्बा च कायकम्मवचीकम्मतदुभयवसेन तिविधा होन्ती’’ति (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) दस्सितं कम्मविधिं ¶ . क्रियाविधिन्ति ‘‘अत्थापत्ति किरियतो समुट्ठाति, अत्थि अकिरियतो, अत्थि किरियाकिरियतो, अत्थि सिया किरियतो सिया अकिरियतो’’तिआदिना (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) नयेन दस्सितं किरियाविधिं. सञ्ञाविधिन्ति ‘‘सञ्ञाविमोक्खा’’तिआदिना (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) नयेन दस्सितं सञ्ञाविधिं.
चित्तविधिन्ति ‘‘सब्बापि चित्तवसेन दुविधा होन्ति सचित्तका, अचित्तका चा’’ति (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) वुत्तं चित्तविधिं. आणत्तिविधिन्ति ‘‘साणत्तिकं अनाणत्तिक’’न्ति वुत्तं आणत्तिविधिं. अङ्गविधानन्ति सब्बसिक्खापदेसु आपत्तीनं वुत्तं अङ्गविधानञ्च. वेदनात्तिकं, कुसलत्तिकञ्चाति योजना. तं पन ‘‘अकुसलचित्तं, द्विचित्तं, तिचित्तं, दुक्खवेदनं, द्विवेदनं, तिवेदन’’न्ति तत्थ तत्थ दस्सितमेव.
सत्तरसविधं ¶ एतं लक्खणन्ति यथावुत्तनिदानादिसत्तरसप्पभेदं सब्बसिक्खापदानं साधारणलक्खणं. दस्सेत्वाति पकासेत्वा. बुधो विनयकुसलो. तत्थ तत्थ सिक्खापदेसु यथारहं योजेय्याति सम्बन्धो.
३११८. इमेसु सत्तरससु लक्खणेसु निदानपुग्गले ताव निद्दिसितुमाह ‘‘निदान’’न्तिआदि. तत्थाति तेसु सत्तरससु साधारणलक्खणेसु, निद्धारणे चेतं भुम्मं. निदानन्ति निद्धारितब्बदस्सनं. ‘‘पुर’’न्ति इदं ‘‘वेसाली’’तिआदिपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. सक्कभग्गाति एतेहि जनपदवाचीहि सद्देहि ठाननिस्सिता नागराव गहेतब्बा. तानि च ‘‘सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं, भग्गेसु विहरति सुसुमारगिरे’’ति तत्थ तत्थ सिक्खापदनिदाने निदस्सितानेव.
३११९. ‘‘दस वेसालिया’’तिआदीनं अत्थविनिच्छयो उत्तरे आवि भविस्सति. गिरिब्बजेति राजगहनगरे. तञ्हि ¶ समन्ता ठितेहि इसिगिलिआदीहि पञ्चहि पब्बतेहि वजसदिसन्ति ‘‘गिरिब्बज’’न्ति वुच्चति.
३१२१. भिक्खूनं पातिमोक्खस्मिं सुदिन्नधनियादयो तेवीसतिविधा आदिकम्मिकपुग्गला वुत्ताति योजना.
३१२२. उभयपातिमोक्खे आगता ते सब्बे आदिकम्मिकपुग्गला परिपिण्डिता तिंस भवन्तीति योजना. वत्थुआदीनं विनिच्छयो उत्तरे वक्खमानत्ता इध न वुत्तो. ननु च निदानपुग्गलविनिच्छयम्पि तत्थ वक्खतीति सो इध कस्मा वुत्तोति? नायं दोसो, इमस्स पकरणत्ता इधापि वत्तब्बोति. यदि एवं वत्थुआदिविनिच्छयोपि इध वत्तब्बो सिया, सो कस्मा न वुत्तोति? एकयोगनिद्दिट्ठस्स इमस्स वचनेन सोपि वुत्तोयेव होतीति एकदेसदस्सनवसेन संखित्तोति दट्ठब्बो.
३१२३. यो एनं तरुं जानाति, सो पञ्ञत्तिं असेसतो जानातीति सम्बन्धो. एत्थ ‘‘एनं तरु’’न्ति इमिना निदानादिसत्तरसप्पकारं सब्बसिक्खापदसाधारणलक्खणसमुदायं रूपकेन दस्सेति. किं विसिट्ठं तरुन्ति आह ‘‘तिमूल’’न्तिआदि.
तत्थ ¶ तिमूलन्ति निदानपुग्गलवत्थुसङ्खातानि तीणि मूलानि एतस्साति तिमूलं. नवपत्तन्ति नवविधपण्णत्तिसङ्खातानि पत्तानि एतस्साति नवपत्तं. द्वयङ्कुरन्ति लोकवज्जपण्णत्तिवज्जसङ्खाता द्वे अङ्कुरा एतस्साति द्वयङ्कुरं. ‘‘द्विअङ्कुर’’न्ति वत्तब्बे इ-कारस्स अयादेसं कत्वा ‘‘द्वयङ्कुर’’न्ति वुत्तं. सत्तफलन्ति आणत्तिआपत्तिअनापत्तिविपत्तिसञ्ञावेदनाकुसलत्तिकसङ्खातानि सत्त फलानि एतस्साति सत्तफलं. छपुप्फन्ति छसमुट्ठानसङ्खातानि पुप्फानि एतस्साति छपुप्फं. द्विप्पभवन्ति चित्तकम्मसङ्खाता द्वे पभवा एतस्साति द्विप्पभवं. द्विसाखन्ति ¶ किरियअङ्गसङ्खाता द्वे साखा एतस्साति द्विसाखं. एनं तरुं यो जानातीति यो वुत्तो भिक्खु वुत्तसरूपसाधारणसत्तरसलक्खणरासिविनिच्छयसङ्खाततरुं जानाति. सोति सो भिक्खु. पञ्ञत्तिन्ति विनयपिटकं. असेसतोति सब्बसो.
३१२४. इति एवं मधुरपदत्थं अनाकुलं परमं उत्तमं इमं विनिच्छयं यो पठति वाचुग्गतं करोन्तो परियापुणाति, गरुसन्तिके साधुकं सुणाति, परिपुच्छते च अत्थं परिपुच्छति च, सो भिक्खु विनय विनिच्छये उपालिसमो भवति विनयधरानं एतदग्गट्ठाने निक्खित्तेन उपालिमहाथेरेन सदिसो भवतीति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पकिण्णकविनिच्छयकथावण्णना निट्ठिता.
कम्मट्ठानविभावनाविधानकथावण्णना
३१२५. ‘‘आदिम्हि सीलं दस्सेय्य.
मज्झे मग्गं विभावये;
परियोसाने च निब्बानं;
एसा कथिकसण्ठिती’’ति. (दी. नि. अट्ठ. १.१९०; म. नि. अट्ठ. १.२९१; अ. नि. अट्ठ. २.३.६४) –
वुत्तं धम्मकथिकलक्खणं समनुस्सरन्तोयमाचरियो पातिमोक्खसंवरसीलपरिदीपकं विनिच्छयं नातिसङ्खेपवित्थारमुखेन दस्सेत्वा तंमूलकानं इतरेसञ्च तिण्णं सीलानं तंदस्सनेनेव दस्सितभावञ्च ¶ सीलविसुद्धिमूलिका चित्तविसुद्धिआदियो पञ्चविसुद्धियो च तंमूलिकञ्च अरियमग्गसङ्खातं ञाणदस्सनविसुद्धिं तदधिगमनीयं निब्बानञ्च दस्सेत्वा यथारद्धं ¶ विनयकथं परियोसापेतुकामो आह ‘‘पामोक्खे’’तिआदि. तत्थ पामोक्खेति समाधिआदीनं अनवज्जधम्मानं पतिट्ठाभावेन उत्तमे. मोक्खप्पवेसनेति अमतमहानिब्बाननगरस्स पवेसननिमित्ते. मुखे असहायद्वारभूते. यथाह –
‘‘सग्गारोहणसोपानं, अञ्ञं सीलसमं कुतो;
द्वारं वा पन निब्बान-नगरस्स पवेसने’’ति. (विसुद्धि. १.९; बु. बं. अट्ठ. ३.दीपङ्करबुद्धवंसवण्णना);
सब्बदुक्खक्खयेति जातिदुक्खादिसब्बदुक्खानं खयस्स अरियमग्गस्स अधिगमूपायत्ता फलूपचारेन सब्बदुक्खक्खयसङ्खाते. ‘‘पामोक्खे’’ति च ‘‘मोक्खप्पवेसने मुखे’’ति च ‘‘सब्बदुक्खक्खये’’ति च ‘‘पातिमोक्खस्मि’’न्ति एतस्स विसेसनं. वुत्तेति पाराजिकतो पट्ठाय नानप्पकारतो निद्दिट्ठे सति. इतरत्तयं वुत्तमेवाति सम्बन्धो. इन्द्रियसंवरसीलआजीवपारिसुद्धिसीलपच्चयसन्निस्सितसीलसङ्खातं इतरं सीलत्तयं वुत्तमेव होति ‘‘राजा आगतो’’ति वुत्ते परिसाय आगमनं विय, तस्मा तं न वक्खामाति अधिप्पायो.
३१२६. इदं चतुब्बिधं सीलन्ति पातिमोक्खसंवरसीलादिं चतुपारिसुद्धिसीलं. ञत्वाति लक्खणादितो, वोदानतो, हानभागियट्ठितिभागियविसेसभागियनिब्बेधभागियादिप्पकारतो च जानित्वा. तत्थाति चतुब्बिधसीले. पतिट्ठितोति अच्छिद्दादिअङ्गसमन्नागतभावमापादनेन पतिट्ठितो. समाधिन्ति उपचारप्पनाभेदलोकियसमाधिं. भावेत्वाति समचत्तालीसाय कम्मट्ठानेसु पुनप्पुनं अनुयोगवसेन वड्ढेत्वा. पञ्ञायाति तिलक्खणाकारादिपरिच्छेदिकाय लोकुत्तराय पञ्ञाय हेतुभूताय, करणभूताय च. परिमुच्चतीति सब्बकिलेसबन्धनं छेत्वा ¶ संसारचारका समन्ततो मुच्चति, अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायतीति अधिप्पायो.
३१२७. एवं समासतो वुत्तमेवत्थं निद्दिसन्तो आह ‘‘दसानुस्सतियो’’तिआदि. दस अनुस्सतियो च दस कसिणा च दस असुभा च चतस्सो अप्पमञ्ञायो च तथा चत्तारो आरुप्पा च वुत्ता. अपरं कम्मट्ठानद्वयञ्च वुत्तन्ति सम्बन्धो.
तत्थ ¶ दसानुस्सतियो नाम ‘‘बुद्धानुस्सति, धम्मानुस्सति, सङ्घानुस्सति, सीलानुस्सति, चागानुस्सति, देवतानुस्सति, कायगतासति, मरणानुस्सति, आनापानसति, उपसमानुस्सती’’ति (विसुद्धि. १.४७) एवं वुत्ता दस अनुस्सतियो.
दस कसिणा नाम ‘‘पथवीकसिणं, आपोकसिणं, तेजोकसिणं, वायोकसिणं, नीलकसिणं, पीतकसिणं, लोहितकसिणं, ओदातकसिणं, आलोककसिणं, परिच्छिन्नाकासकसिण’’न्ति (विसुद्धि. १.४७) वुत्ता इमे दस कसिणा.
दस असुभा नाम ‘‘उद्धुमातकं, विनीलकं, विपुब्बकं, विच्छिद्दकं, विक्खायितकं, विक्खित्तकं, हतविक्खित्तकं, लोहितकं, पुळुवकं, अट्ठिक’’न्ति (विसुद्धि. १.४७) वुत्ता इमे दस असुभा.
चतस्सो अप्पमञ्ञायो नाम ‘‘मेत्ता, करुणा, मुदिता, उपेक्खा’’ति (विसुद्धि. १.४७) वुत्ता इमे अप्पमञ्ञायो.
चत्तारो आरुप्पा नाम ‘‘आकासानञ्चायतनं, विञ्ञाणञ्चायतनं, आकिञ्चञ्ञायतनं, नेवसञ्ञानासञ्ञायतन’’न्ति (विसुद्धि. १.४७) वुत्ता इमे आरुप्पा. अपरं कम्मट्ठानद्वयं नाम ‘‘आहारेपटिक्कूलसञ्ञा, चतुधातुववत्थान’’न्ति वुत्तं ट्ठानउभयं.
३१२८. इच्चेवं ¶ चत्तालीसविधं मनोभुनो कम्मट्ठानं सब्बम्पि कम्मट्ठानं समुद्दिट्ठं सियाति योजना. कम्मस्स योगसङ्खातस्स ठानं आरम्मणभावेन पवत्तिट्ठानन्ति कम्मट्ठानं. तिट्ठति एत्थ फलं तदायत्तवुत्तितायाति ठानं, कारणं, कम्मस्स विपस्सनाय ठानं कारणं कम्मट्ठानं, कस्साति आह ‘‘मनोभुनो’’ति. मनो अभिभवतीति मनोभू, तस्स मनोभुनो, कुसलचित्तप्पवत्तिनिवारणेन तथालद्धनामस्स कामदेवस्साति अत्थो. इमिना कम्मट्ठानगणनापरिच्छेदो दस्सितो.
३१२९-३०. इमेसं कम्मट्ठानानं भावनामयं भिन्दित्वा दस्सेतुं मातिकं ताव दस्सेन्तो आह ‘‘उपचारप्पनातो’’तिआदि. तत्थ उपचारप्पनातोति ‘‘एत्तकानि कम्मट्ठानानि उपचारावहानि ¶ , एत्तकानि अप्पनावहानी’’ति एवं उपचारप्पनावसेन च. झानभेदाति ‘‘एत्तकानि पठमज्झानिकानि, एत्तकानि तिकचतुक्कज्झानिकानि, एत्तकानि पञ्चकज्झानिकानी’’तिआदिना झानभेदा च. अतिक्कमाति अङ्गानं, आरम्मणानञ्च अतिक्कमतो. वड्ढनावड्ढना चापीति अङ्गुलद्वङ्गुलादिवसेन वड्ढेतब्बा, अवड्ढेतब्बा च. आरम्मणभूमितोति निमित्तारम्मणादिआरम्मणतो चेव लब्भमानालब्भमानभूमितो च.
गहणाति दिट्ठादिवसेन गहेतब्बतो. पच्चयाति तंतंठानानं पच्चयभावतो च. भिय्योति पुन-सद्दत्थनीहारत्थो. चरियानुकूलतोति रागचरियादीनं अनुकूलभावतोति अयं विसेसो अयं भेदो. एतेसु चत्तालीसाय कम्मट्ठानेसु.
३१३१. एवं मातिकं निद्दिसित्वा यथाक्कमं निद्दिसन्तो पठमं ताव उपचारावहादयो दस्सेतुमाह ‘‘अट्ठानुस्सतियो’’तिआदि ¶ . तत्थाति तिस्सं मातिकायं, तेसु वा चत्तालीसाय कम्मट्ठानेसु. अट्ठानुस्सतियोति कायगतासतिआनापानसतिद्वयवज्जिता बुद्धानुस्सतिआदिका अट्ठ अनुस्सतियो च. सञ्ञा आहारेपटिक्कूलसञ्ञा च. ववत्थानञ्च चतुधातुववत्थानञ्चाति इमे दस. उपचारावहाति बुद्धगुणादीनं परमत्थभावतो, अनेकविधत्ता, एकस्सापि गम्भीरभावतो च एतेसु दससु कम्मट्ठानेसु अप्पनावसेन समाधिस्स पतिट्ठातुमसक्कुणेय्यत्ता अप्पनाभावनाप्पत्तो समाधि उपचारभावेयेव पतिट्ठाति, तस्मा एते उपचारावहा.
ननु चेत्थ दुतियचतुत्थारुप्पसमाधि, लोकुत्तरो च समाधि परमत्थधम्मे अप्पनं पापुणाति, तस्मा ‘‘परमत्थभावतो’’ति हेतु अप्पनमपापुणने कारणभावेन न वुच्चतीति? न, तस्स भावनाविसेसेन परमत्थधम्मे पवत्तिसम्भवतो, इमस्स च रूपावचरचतुत्थभावनाविसेससम्भवतो च. तथा हि दुतियचतुत्थारुप्पसमाधि अप्पनापत्तस्स अरूपावचरसमाधिस्स चतुत्थज्झानस्स आरम्मणसमतिक्कममत्तभावनावसेन सभावारम्मणेपि अप्पनं पापुणाति. विसुद्धिभावनानुक्कमबलेन लोकुत्तरो समाधि अप्पनं पापुणातीति.
३१३२. तत्थाति तेसु झानावहेसु तिंसकम्मट्ठानेसु. असुभाति उद्धुमातकादयो दस असुभा. कायगतासतीति कायगतासति चाति इमे एकादस. पठमज्झानिकाति इमेसं पटिक्कूलारम्मणत्ता, पटिक्कूलारम्मणे च चित्तस्स चण्डसोताय नदिया अरित्तबलेन नावाट्ठानं ¶ विय वितक्कबलेनेव पवत्तिसम्भवतो अवितक्कानं दुतियज्झानादीनं असम्भवोति सवितक्कस्स पठमज्झानस्सेव सम्भवतो पठमज्झानिका. आनापानञ्च ¶ कसिणा चाति इमे एकादस चतुक्कज्झानिका रूपावचरचतुक्कज्झानिका च चतुक्कनयेन, पञ्चकज्झानिका च.
३१३३. तिस्सोव अप्पमञ्ञाति मेत्ता, करुणा, मुदिताति अप्पमञ्ञा तिस्सोव. सामञ्ञनिद्देसे एतासमेव गहणं कथं विञ्ञायतीति? ‘‘अथ पच्छिमा’’तिआदिना चतुत्थाय अप्पमञ्ञाय चतुत्थज्झानिकभावस्स वक्खमानत्ता पारिसेसतो तं विञ्ञायति. तिकज्झानानीति तिकज्झानिका. ‘‘तिकज्झाना’’ति वत्तब्बे लिङ्गविपल्लासेन एवं वुत्तन्ति दट्ठब्बं. मेत्तादीनं दोमनस्ससहगतब्यापादविहिंसानभिरतीनं पहायकत्ता दोमनस्सपटिपक्खेन सोमनस्सेनेव सहगतता वुत्ताति चतुक्कनयेन तिकज्झानिकता वुत्ता, पञ्चकनयेन चतुक्कज्झानिकता च.
‘‘अथा’’ति इदं ‘‘पच्छिमा’’ति पदस्स ‘‘तिस्सो’’ति इमिना पुरिमपदेन सम्बन्धनिवत्तनत्थं. पच्छिमा अप्पमञ्ञा, चत्तारो आरुप्पा च चतुत्थज्झानिका मता चतुक्कनयेन, पञ्चमज्झानिका च. ‘‘सब्बे सत्ता सुखिता होन्तु, दुक्खा मुच्चन्तु, लद्धसुखसम्पत्तितो मा विगच्छन्तू’’ति मेत्तादितिविधवसप्पवत्तं ब्यापारत्तयं पहाय कम्मस्सकतादस्सनेन सत्तेसु मज्झत्ताकारप्पत्तभावनानिब्बत्ताय तत्रमज्झत्तोपेक्खाय बलवतरत्ता अप्पनाप्पत्तस्स उपेक्खाब्रह्मविहारस्स सुखसहगततासम्भवतो उपेक्खासहगतता वुत्ता.
३१३४. अङ्गारम्मणतो अतिक्कमो द्विधा वुत्तोति योजना. चतुक्कतिकज्झानेसूति दसकसिणा, आनापानसतीति एकादससु चतुक्कज्झानिकेसु चेव मेत्तादिपुरिमब्रह्मविहारत्तयसङ्खातेसु ¶ तिकज्झानिकेसु च कम्मट्ठानेसु. अङ्गातिक्कमताति एकस्मिंयेव आरम्मणे वितक्कादिझानङ्ग समतिक्कमेन पठमज्झानादीनं आरम्मणेयेव दुतियज्झानादीनं उप्पत्तितो अङ्गातिक्कमो अधिप्पेतोति अत्थो. अङ्गातिक्कमोयेव अङ्गातिक्कमता.
३१३५. अङ्गातिक्कमतोति ततियज्झानसम्पयुत्तसोमनस्सातिक्कमनतो. आरम्मणमतिक्कम्माति पटिभागनिमित्तकसिणुग्घाटिमाकासतब्बिसयपठमारुप्पविञ्ञाणतदभावसङ्खातानि चत्तारि आरम्मणानि यथाक्कमं अतिक्कमित्वा. कसिणुग्घाटिमाकासतब्बिसयपठमारुप्पविञ्ञाणतदभावतब्बिसयततियारुप्पविञ्ञाणसङ्खातेसु ¶ चतूसु आरम्मणेसु आरुप्पा आकासानञ्चायतनादीनि चत्तारि अरूपावचरज्झानानि जायरे उप्पज्जन्ति.
३१३६. एत्थाति एतेसु आरम्मणेसु. वड्ढेतब्बानीति ‘‘यत्तकं ओकासं कसिणेन फरति, तदब्भन्तरे दिब्बाय सोतधातुया सद्दं सोतुं, दिब्बेन चक्खुना रूपं पस्सितुं, परसत्तानञ्च चेतसा चित्तं अञ्ञातुं समत्थो होती’’ति वुत्तप्पयोजनं सन्धाय अङ्गगणनादिवसेन परिच्छिन्दित्वा यत्तकं इच्छति, तत्तकं वड्ढेतब्बानि. सेसं असुभादि सब्बं तं कम्मट्ठानं पयोजनाभावा न वड्ढेतब्बमेवाति योजना.
३१३७. तत्थ तेसु कम्मट्ठानेसु दस कसिणा च दस असुभा च कायगतासति, आनापानसतीति इमे बावीसति कम्मट्ठानानि पटिभागारम्मणानीति योजना. एत्थ ‘‘कसिणा’’तिआदिना तदारम्मणानि झानानि गहितानि.
३१३८. धातुववत्थनन्ति ¶ चतुधातुववत्थानं, गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं. विञ्ञाणञ्चाति विञ्ञाणञ्चायतनं. नेवसञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं. दस द्वेति द्वादस. भावगोचराति सभावधम्मगोचरा, परमत्थधम्मालम्बणाति वुत्तं होति.
३१३९. द्वे च आरुप्पमानसाति आकासानञ्चायतनआकिञ्चञ्ञायतनसङ्खाता अरूपावचरचित्तुप्पादा द्वे च. छ इमे धम्मा नवत्तब्बगोचरा निद्दिट्ठाति योजना चतुन्नं अप्पमञ्ञानं सत्तपञ्ञत्तिया, पठमारुप्पस्स कसिणुग्घाटिमाकासपञ्ञत्तिया, ततियारुप्पस्स पठमारुप्पविञ्ञाणाभावपञ्ञत्तिया च आरम्मणत्ता.
३१४०. पटिक्कूलसञ्ञाति आहारेपटिक्कूलसञ्ञा. कायगतासतीति द्वादसेव भूमितो देवेसु कामावचरदेवेसु कुणपानं, पटिक्कूलारहस्स च असम्भवा न पवत्तन्तीति योजना.
३१४१. तानि द्वादस च. भिय्योति अधिकत्थे निपातो, ततो अधिकं आनापानसति चाति तेरस रूपारूपलोके अस्सासपस्सासानञ्च अभावा सब्बसो न जायरेति योजना.
३१४२. अरूपावचरे ¶ अरूपभवे चतुरो आरुप्पे ठपेत्वा अञ्ञे छत्तिंस धम्मा रूपसमतिक्कमाभावा न जायन्तीति योजना. सब्बे समचत्तालीस धम्मा मानुसे मनुस्सलोके सब्बेसमेव लब्भमानत्ता जायन्ति.
३१४३. चतुत्थकसिणं हित्वाति वायोकसिणं दिट्ठफुट्ठेन गहेतब्बत्ता तं वज्जेत्वा नव कसिणा च दस असुभा चाति ते एकूनवीसति धम्मा दिट्ठेनेव चक्खुविञ्ञाणेन पुब्बभागे परिकम्मकाले गहेतब्बा भवन्तीति ¶ योजना. पुब्बभागे चक्खुना ओलोकेत्वा परिकम्मं कतं, तेन उग्गहितनिमित्तं तेसं गहेतब्बन्ति वुत्तं होति.
३१४४. फुट्ठेनाति नासिकग्गे, उत्तरोट्ठे वा फुट्ठवसेन. कायगतासतियं तचपञ्चकं दिट्ठेन गहेतब्बं. मालुतोति वायोकसिणं दिट्ठफुट्ठेन गहेतब्बं उच्छुसस्सादीनं पत्तेसु चलमानवण्णग्गहणमुखेन, कायप्पसादघट्टनेन च गहेतब्बत्ता. एत्थ एतेसु कम्मट्ठानेसु. सेसकन्ति वुत्तावसेसं. बुद्धानुस्सतिआदिका अट्ठानुस्सतियो, चत्तारो ब्रह्मविहारा, चत्तारो आरुप्पा, आहारेपटिक्कूलसञ्ञा, चतुधातुववत्थानं, कायगतासतियं वक्कपञ्चकादीनि चाति सब्बमेतं परतो सुत्वा गहेतब्बत्ता सुतेनेव गहेतब्बन्ति वुत्तं.
३१४५. एत्थ एतेसु कम्मट्ठानेसु आकासकसिणं ठपेत्वा नव कसिणा पठमारुप्पचित्तस्स आरम्मणभूतकसिणुग्घाटिमाकासस्स हेतुभावतो पच्चया जायरे पच्चया भवन्तीति योजना.
३१४६. दसपि कसिणा अभिञ्ञानं दिब्बचक्खुञाणादीनं पच्चया भवन्तीति योजना. चतुत्थस्साति चतुत्थस्स ब्रह्मविहारस्स.
३१४७. हेट्ठिमहेट्ठिमारुप्पन्ति आकासानञ्चायतनादिकं. परस्स च परस्स चाति विञ्ञाणञ्चायतनादिउत्तरज्झानस्स पच्चयोति पकासितन्ति योजना. नेवसञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं. निरोधस्साति सञ्ञावेदयितनिरोधस्स, ताय निरोधसमापत्तिया.
३१४८. सब्बेति ¶ समचत्तालीसकम्मट्ठानधम्मा. सुखविहारस्साति दिट्ठधम्मसुखविहारस्स. भवनिस्सरणस्स ¶ चाति विभवूपनिस्सयताय विपस्सनापादकत्तेन आसवक्खयञाणेन अधिगन्तब्बस्स निब्बानस्स च. भवसुखानञ्चाति परिकम्मोपचारभावनावसप्पवत्तानि कामावचरकुसलचित्तानि कामसुगतिभवसुखानं, रूपावचरप्पनावसपवत्तानि रूपावचरचित्तानि रूपावचरभवसुखानं, इतरानि अरूपावचरभूतानि अरूपावचरभवसुखानञ्च पच्चयाति दीपिता.
३१४९. दस असुभा, कायगतासतीति इमे एकादस रागचरितस्स विसेसतो अनुकूला विञ्ञेय्याति योजना. ‘‘विसेसतो’’ति इमिना रागस्स उजुविपच्चनीकभावेन च अतिसप्पायतो च वुत्तो, इतरे च अपटिक्खित्ताति दीपेति. वुत्तञ्हेतं विसुद्धिमग्गे ‘‘सब्बञ्चेतं उजुविपच्चनीकवसेन च अतिसप्पायवसेन च वुत्तं, रागादीनं पन अविक्खम्भिका, सद्धादीनं वा अनुपकारा कुसलभावना नाम नत्थी’’ति (विसुद्धि. १.४७).
३१५०. सवण्णकसिणाति चतूहि वण्णकेहि कसिणेहि सहिता. चतस्सो अप्पमञ्ञायोति इमे अट्ठ दोसचरितस्स अनुकूलाति पकासिताति योजना.
३१५१. मोहप्पकतिनोति मोहचरितस्स. ‘‘आनापानसति एकावा’’ति पदच्छेदो.
३१५२. मरणूपसमेति मरणञ्च उपसमो च मरणूपसमं, तस्मिं मरणूपसमे. सतीति मरणानुस्सति, उपसमानुस्सति चाति एते चत्तारो धम्मा. पञ्ञापकतिनोति बुद्धिचरितस्स.
३१५३. आदिअनुस्सतिच्छक्कन्ति ¶ बुद्धधम्मसङ्घसीलचागदेवतानुस्सतिसङ्खातं छक्कं. सद्धाचरितवण्णितन्ति सद्धाचरितस्स अनुकूलन्ति कथितं. आरुप्पाति चत्तारो आरुप्पा. सेसा कसिणाति भूतकसिणआलोकाकासकसिणानं वसेन छ कसिणाति सेसा दस धम्मा. सब्बानुरूपकाति सब्बेसं छन्नं चरियानं अनुकूलाति अत्थो.
३१५४-८. एवं यथानिक्खित्तमातिकानुक्कमेन कम्मट्ठानप्पभेदं विभावेत्वा इदानि भावनानयं दस्सेतुमाह ‘‘एव’’न्तिआदि. एवं पभेदतो ञत्वा कम्मट्ठानानीति यथावुत्तभेदनयमुखेन ¶ भावनामयारम्भदस्सनं. पण्डितोति तिहेतुकपटिसन्धिपञ्ञाय पञ्ञवा भब्बपुग्गलो. तेसूति निद्धारणे भुम्मं. मेधावीति पारिहारियपञ्ञाय समन्नागतो. दळ्हं गहेत्वानातिआदिमज्झपरियोसाने सुट्ठु सल्लक्खन्तेन दळ्हं अट्ठिं कत्वा सक्कच्चं उग्गहेत्वा. कल्याणमित्तकोति –
‘‘पियो गरु भावनीयो;
वत्ता च वचनक्खमो;
गम्भीरञ्च कथं कत्ता;
नो चट्ठाने नियोजको’’ति. (विसुद्धि. १.३७; नेत्ति. ११३) –
वुत्तलक्खणको सीलसुतपञ्ञादिगुणसमन्नागतकल्याणमित्तको.
पठममेव पलिबोधानं उच्छेदं कत्वाति योजना. पठमन्ति भावनारम्भतो पठममेव. पलिबोधानं उच्छेदं कत्वाति –
‘‘आवासो ¶ च कुलं लाभो;
गणो कम्मञ्च पञ्चमं;
अद्धानं ञाति आबाधो;
गन्थो इद्धीति ते दसा’’ति. (विसुद्धि. १.४१) –
वुत्तानं दसमहापलिबोधानं, दीघकेसनखलोमच्छेदनचीवररजनपत्तपचनादीनं खुद्दकपअबोधानञ्चाति उभयेसं पलिबोधानं उच्छेदं कत्वा निट्ठापनेन वा आलयपरिच्चागेन वा उच्छेदं कत्वा. इद्धि पनेत्थ विपस्सनाय पलिबोधो होति, न समाधिभावनाय. वुत्तञ्हेतं विसुद्धिमग्गे ‘‘इद्धीति पोथुज्जनिका इद्धि. सा हि उत्तानसेय्यकदारको विय, तरुणसस्सं विय च दुप्परिहारा होति, अप्पमत्तकेनेव भिज्जति. सा पन विपस्सनाय पलिबोधो होति, न समाधिस्स समाधिं पत्वा पत्तब्बत्ता’’ति (विसुद्धि. १.४१).
दोसवज्जिते ¶ , अनुरूपे च विहारे वसन्तेनाति योजना. दोसवज्जितेति –
‘‘महावासं नवावासं, जरावासञ्च पन्थनिं;
सोण्डिं पण्णञ्च पुप्फञ्च, फलं पत्थितमेव च.
‘‘नगरं दारुना खेत्तं, विसभागेन पट्टनं;
पच्चन्तसीमासप्पायं, यत्थ मित्तो न लब्भति.
‘‘अट्ठारसेतानि ठानानि, इति विञ्ञाय पण्डितो;
आरका परिवज्जेय्य, मग्गं पटिभयं यथा’’ति. (विसुद्धि. १.५२) –
अट्ठकथासु वुत्तेहि इमेहि अट्ठारसहि दोसेहि गज्जिते.
अनुरूपे वसन्तेनाति –
‘‘इध ¶ , भिक्खवे, सेनासनं नातिदूरं होति नच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नं, दिवा अप्पाकिण्णं, रत्तिं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसं, अप्पडंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सं, तस्मिं खो पन सेनासने विहरन्तस्स अप्पकसिरेनेव उप्पज्जन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा, तस्मिं खो पन सेनासने ये ते भिक्खू विहरन्ति बहुस्सुता आगतागमा धम्मधरा विनयधरा मातिकाधरा, ते कालेन कालं उपसङ्कमित्वा परिपुच्छति परिपञ्हति ‘इदं, भन्ते, कथं, इमस्स को अत्थो’ति, तस्स ते आयस्मन्तो अविवटञ्चेव विवरन्ति, अनुत्तानीकतञ्च उत्तानिं करोन्ति, अनेकविहितेसु च कङ्खट्ठानीयेसु धम्मेसु कङ्खं पटिविनोदेन्ति. एवं खो, भिक्खवे, सेनासनं पञ्चङ्गसमन्नागतं होती’’ति (अ. नि. १०.११) –
एवं भगवता वण्णितेहि पञ्चहि गुणेहि समन्नागतत्ता अनुरूपे भावनाकम्मानुगुणे विहारे विहरन्तेनाति अत्थो. पठमादीनीति पठमदुतियादीनि रूपावचरज्झानानि. सब्बसो भावेत्वाति विसुद्धिमग्गे ¶ ‘‘सब्बं भावनाविधानं अपरिहापेन्तेन भावेतब्बो’’ति (विसुद्धि. १.४१) निक्खित्तस्स मातिकापदस्स वित्थारक्कमेन भावेत्वा, चित्तविसुद्धिं सम्पादेत्वाति वुत्तं होति.
सप्पञ्ञोति कम्मजतिहेतुकपटिसन्धिपञ्ञाय चेव कम्मट्ठानमनसिकारसप्पायानि परिग्गहेत्वा असप्पायं परिवज्जेत्वा सप्पायसेवनोपकाराय पारिहारियपञ्ञाय च समन्नागतो योगावचरो. ततोति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनवज्जितरूपारूपज्झानं विपस्सनापादकभावेन समापज्जित्वा अट्ठन्नं विपस्सनापादकज्झानानमञ्ञतरतो झाना वुट्ठाय. तेनाह विसुद्धिमग्गे ‘‘ठपेत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं ¶ अवसेसरूपारूपावचरज्झानानं अञ्ञतरतो वुट्ठाया’’ति (विसुद्धि. २.६६३).
नामरूपववत्थानं कत्वाति विसुद्धिमग्गे दिट्ठिविसुद्धिनिद्देसे वुत्तनयेन पञ्चक्खन्धादिमुखेसु यथिच्छितेन मुखेन पविसित्वा नामरूपं ववत्थपेत्वा ‘‘इदं नामं, इदं रूपं, इमम्हा नामरूपतो ब्यतिरित्तं अत्तादि किञ्चि वत्तब्बं नत्थी’’ति निट्ठं गन्त्वा, इमिना दिट्ठिविसुद्धि दस्सिता.
कङ्खं वितीरियाति यथादिट्ठनामरूपधम्मानं विसुद्धिमग्गे कङ्खावितरणविसुद्धिनिद्देसे (विसुद्धि. २.६७८ आदयो) वुत्तनयेन पञ्चधा परिग्गहेत्वा ‘‘न ताविदं नामरूपं अहेतुकं, न अत्तादिहेतुक’’न्ति याथावतो नामरूपस्स पञ्चधा दस्सनेन अद्धत्तयगतं ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्तिआदिनयप्पवत्तं (म. नि. १.१८; सं. नि. २.२०; महानि. १७४) सोळसविधं कङ्खं, ‘‘सत्थरि कङ्खती’’तिआदिनयप्पवत्तं (ध. स. १००८) अट्ठविधञ्च कङ्खं वीरियेन तरित्वा पजहित्वा, इमिना कङ्खावितरणविसुद्धि दस्सिता होति.
एवं कङ्खावितरणविसुद्धिनिप्फादनेन ञातपरिञ्ञाय ठितो योगावचरो सप्पायं नामरूपं लक्खणत्तयं आरोपेत्वा कङ्खावूपसमञाणेन मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसे (विसुद्धि. २.६९२ आदयो) वुत्तनयेन सङ्खारे सम्मसन्तो ओभासो, ञाणं, पीति, पस्सद्धि, सुखं, अधिमोक्खो, पग्गहो, उपट्ठानं, उपेक्खा, निकन्तीति दससु उपक्किलेसेसु पातुभूतेसु तथा पातुभूते ओभासादयो दस उपक्किलेसे ‘‘अमग्गो’’ति मग्गवीथिपटिपन्नं विपस्सनाञाणमेव ‘‘मग्गो’’ति ¶ पण्डितो पञ्ञवा योगावचरो जानातीति अत्थो, इमिना मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि सङ्खेपतो दस्सिता होति.
३१५९. एत्तावता ¶ तेसं तिण्णं ववत्थानेति योजना. एत्तावताति ‘‘नामरूपववत्थानं कत्वा’’तिआदिना सङ्खेपतो दस्सितनयेन. तेसं तिण्णन्ति दिट्ठिविसुद्धि, कङ्खावितरणविसुद्धि, मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धीति तीहि विसुद्धीहि सकसकविपस्सनानं नामरूपतप्पच्चयमग्गामग्गानं तिण्णं. ववत्थाने कते नियमे कते. तिण्णं सच्चानन्ति दुक्खसमुदयमग्गसङ्खआतानं तिण्णं सच्चानं. ववत्थानं कतं सियाति ञाततीरणपरिञ्ञासङ्खातेन लोकियेनेव ञाणेन अनुबोधवसेन निच्छयो कतो होतीति अत्थो. कथं? नामरूपववत्थानसङ्खातेन दिट्ठिविसुद्धिञाणेन दुक्खसच्चववत्थानं कतं होति, पच्चयपरिग्गहसङ्खातेन कङ्खावितरणविसुद्धिञाणेन समुदयसच्चववत्थानं, मग्गामग्गववत्थानसङ्खातेन मग्गामग्गञाणदस्सनेन मग्गसच्चववत्थानं.
३१६०-१. एवं ञाततीरणपरिञ्ञाद्वयं सङ्खेपतो दस्सेत्वा पहानपरिञ्ञाय सरीरभूतानि नव ञाणानि दस्सेतुमाह ‘‘उदयब्बया’’तिआदि. तत्थ उदयब्बयाति उप्पादभङ्गानुपस्सनावसप्पवत्ता उत्तरपदलोपेन ‘‘उदयब्बया’’ति वुत्ता. तत्थ उदयं मुञ्चित्वा वये वा पवत्ता भङ्गानुपस्सना ‘‘भङ्गा’’ति वुत्ता. भयञ्च आदीनवो च निब्बिदा च भयादीनवनिब्बिदा, सङ्खारानं भयतो अनुपस्सनवसेन पवत्ता भयानुपस्सना च दिट्ठभयानं आदीनवतो पेक्खनवसेन पवत्ता आदीनवानुपस्सना च दिट्ठादीनवेसु निब्बेदवसेन पवत्ता निब्बिदानुपस्सना च तथा वुत्ता. निब्बिन्दित्वा सङ्खारेहि मुच्चितुकामतावसेनेव पवत्तं ञाणं मुच्चितुकामताञाणं. मुच्चनस्स उपायसम्पटिपादनत्थं पुन सङ्खारत्तयपटिग्गहवसपवत्तं ञाणं पटिसङ्खानुपस्सना.
सङ्खारधम्मे भयनन्दिविवज्जनवसेन अज्झुपेक्खित्वा पवत्तञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणं, सच्चानुलोमो तदधिगमाय एकन्तपच्चयो ¶ होतीति ‘‘सच्चानुलोमिक’’न्ति च कलापसम्मसनञाणादीनं पुरिमानं नवन्नं किच्चनिप्फत्तिया, उपरि च सत्ततिंसाय बोधिपक्खियधम्मानञ्च अनुलोमनतो ‘‘अनुलोमञाण’’न्ति च वुत्तं नवमं ञाणञ्चाति या नवानुपुब्बविपस्सनासङ्खाता पहानपरिञ्ञा दस्सिता, अयं ‘‘पटिपदाञाणदस्सन’’न्ति पकासिताति योजना.
३१६२. ततो ¶ अनुलोमञाणतो परं मग्गस्स आवज्जनट्ठानियं हुत्वा निब्बानमालम्बित्वा उप्पन्नस्स पुथुज्जनगोत्तस्स अभिभवनतो, अरियगोत्तस्स भावनतो वड्ढनतो च ‘‘गोत्रभू’’ति सङ्खं गतस्स चित्तस्स समनन्तरमेव च. सन्तिमारम्मणं कत्वाति सब्बकिलेसदरथानञ्च सङ्खारदुक्खग्गिनो च वूपसमनिमित्तत्ता ‘‘सन्ति’’न्ति सङ्खातं निरोधमालम्बित्वा. ञाणदस्सनन्ति चतुन्नं अरियसच्चानं परिञ्ञाभिसमयादिवसेन जाननट्ठेन ञाणं, चक्खुना विय पच्चक्खतो दस्सनट्ठेन दस्सनन्ति सङ्खं गतं सोतापत्तिमग्गञाणसङ्खातं सत्तमविसुद्धिञाणं जायते उप्पज्जतीति अत्थो.
३१६३. पच्चवेक्खणपरियन्तन्ति पच्चवेक्खणजवनपरियोसानं. तस्साति ञाणदस्सनसङ्खातस्स सोतापत्तिमग्गस्स. फलन्ति फलचित्तं अनु पच्छा मग्गानन्तरं हुत्वा जायते.
एत्थ ‘‘पच्चवेक्खणपरियन्त’’न्ति इदं ‘‘फल’’न्ति एतस्स विसेसनं, किरियाविसेसनं वा, पच्चवेक्खणजवनं मरियादं कत्वाति अत्थो. मग्गानन्तरं फले द्विक्खत्तुं, तिक्खत्तुं वा उप्पज्जित्वा निरुद्धे तदनन्तरमेव भवङ्गं होति, भवङ्गं आवट्टेत्वा पच्चवेक्खितब्बं मग्गमालम्बित्वा मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जति, ततो पच्चवेक्खणजवनानि. एवं फलचित्तं भवङ्गपरियन्तमेव होति, न पच्चवेक्खणपरियन्तं. तथापि अञ्ञेन जवनेन अनन्तरिकं ¶ हुत्वा फलजवनानमनन्तरं पच्चवेक्खणजवनमेव पवत्ततीति दस्सनत्थं फलपच्चवेक्खणजवनानन्तरे उप्पन्नानि भवङ्गावज्जनानि अब्बोहारिकानि कत्वा ‘‘पच्चवेक्खणपरियन्तं, फलं तस्सानुजायते’’ति वुत्तन्ति गहेतब्बं.
पच्चवेक्खणञ्च मग्गफलनिब्बानपहीनकिलेसअवसिट्ठकिलेसानं पच्चवेक्खणवसेन पञ्चविधं होति. तेसु एकेकं एकेकेन जवनवारेन पच्चवेक्खतीति पञ्च पच्चवेक्खणजवनवारानि होन्ति. तानि पच्चवेक्खणग्गहणेन सामञ्ञतो दस्सितानीति दट्ठब्बानि.
३१६४. तेनेव च उपायेनाति उदयब्बयानुपस्सनादिविपस्सनानं पठमं मग्गो अधिगतो, तेनेव उपायेन. सो भिक्खूति सो योगावचरो भिक्खु. पुनप्पुनं भावेन्तोति पुनप्पुनं ¶ विपस्सनं वड्ढेत्वा. यथा पठममग्गफलानि पत्तो, तथा. सेसमग्गफलानि चाति दुतियादिमग्गफलानि च पापुणाति.
३१६५. इच्चेवं यथावुत्तनयेन उप्पादवयन्तातीतकत्ता अच्चन्तं अमतं धम्मं अवेच्च पटिविज्झित्वा असेसं अकुसलं विद्धंसयित्वा समुच्छेदप्पहानेन पजहित्वा तयो भवे कामभवादीसु तीसु भवेसु निकन्तिया सोसनवसेन तयो भवे विसेसेन सोसयित्वा सो अग्गदक्खिणेय्यो खीणासवो भिक्खु पठमं किलेसपरिनिब्बाने सोसितविपाकक्खन्धकटत्तारूपसङ्खातउपादिसेसरहितत्ता निरुपादिसेसं निब्बानधातुं उपेति अधिगच्छतीति योजना.
इच्चेवं सङ्खेपतो कम्मट्ठानभावनानयो आचरियेन दस्सितोति गन्थभीरुजनानुग्गहवसेन वित्थारवण्णनं अनामसित्वा ¶ अनुपदवण्णनामत्तमेवेत्थ कतं. वित्थारवण्णना पनस्स विसुद्धिमग्गतो, तब्बण्णनतो च गहेतब्बा.
३१६६-७. विञ्ञासक्कमतो वापीति अक्खरपदवाक्यसङ्खातगन्थरचनक्कमतो वा. पुब्बापरवसेन वाति वत्तब्बानमत्थविसेसानं पटिपाटिवसेन वा. अक्खरबन्धे वाति सद्दसत्थअलङ्कारसत्थछन्दोविचितिसत्थानुपातेन कातब्बाय अक्खरपदरचनाय, गाथाबन्धेति अत्थो. अयुत्तं विय यदि दिस्सतीति योजना.
तन्ति तं ‘‘अयुत्त’’न्ति दिस्समानट्ठानं. तथा न गहेतब्बन्ति दिस्समानाकारेनेव अयुत्तन्ति न गहेतब्बं. कथं गहेतब्बन्ति आह ‘‘गहेतब्बमदोसतो’’ति. तस्स कारणमाह ‘‘मया उपपरिक्खित्वा, कतत्ता पन सब्बसो’’ति. यो यो पनेत्थ दोसो दिस्सति खित्तदोसो वा होतु विपल्लासग्गहणदोसो वा, नापरं दोसोति दीपेति. तेनेतं पकरणं सब्बेसं तिपिटकपरियत्तिप्पभेदायतनबहुस्सुतानं सिक्खाकामानं थेरानं अत्तनो पमाणभूततं सूचेति. अत्तनो पमाणसूचनेन अत्तना विरचितस्स विनयविनिच्छयस्सापि पमाणतं विभावेन्तो तस्स सवनुग्गहधारणादीसु सोतुजनं नियोजेतीति दट्ठब्बं.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
कम्मट्ठानभावनाविधानकथावण्णना निट्ठिता.
निगमनकथावण्णना
३१६८-७८. एवं ¶ ¶ ‘‘विनयो संवरत्थाय, संवरो अविप्पटिसारत्थाय, अविप्पटिसारो पामोज्जत्थाय, पामोज्जं पीतत्थाय, पीति पस्सद्धत्थाय, पस्सद्धि सुखत्थाय, सुखं समाधत्थाय, समाधि यथाभूतञाणदस्सनत्थाय, यथाभूतञाणदस्सनं निब्बिदत्थाय, निब्बिदा विरागत्थाय, विरागो विमुत्तत्थाय, विमुत्ति विमुत्तिञाणदस्सनत्थाय, विमुत्तिञाणदस्सनं अनुपादापअनिब्बानत्थाया’’ति (परि. ३६५) दस्सितानिसंसपरम्परानिद्धारणमुखेन अनुपादिसेसनिब्बानधातुपरियन्तं सानिसंसं विनयकथं कथेत्वा तस्सा पमाणतञ्च विभावेत्वा अत्तनो सुतबुद्धत्ता ‘‘सनिदानं, भिक्खवे, धम्मं देसेमी’’ति (अ. नि. ३.१२६; कथा. ८०६) वचनतो भगवतो चरितमनुवत्तन्तो तस्स देसकालादिवसेन निदानं दस्सेतुमाह ‘‘सेट्ठस्सा’’तिआदि.
तत्थ सेट्ठस्साति धनधञ्ञवत्थालङ्कारादिउपभोगपरिभोगसम्पत्तिया चेव गामराजधानिखेत्तवत्थुनदितळाकारामादिसम्पत्तिया च पसत्थतरस्स. नाभिभूतेति मज्झवत्तिताय नाभिसदिसे. निराकुलेति मज्झवत्तितायेव परिमण्डलादिसम्भवतो विलोपादिआकुलरहिते. सब्बस्स पन लोकस्स रामणीयके सम्पिण्डिते विय रमणीयतरे भूतमङ्गले गामेति सम्बन्धो.
पुनपि किंविसिट्ठेति आह ‘‘कदली’’तिआदि. कदली च सालञ्च तालञ्च उच्छु च नाळिकेरा च कदली…पे… नाळिकेरा, तेसं वनानि कदली…पे… नाळिकेरवनानि, तेहि आकुले आकिण्णेति अत्थो. कमलानि च उप्पलानि च कमलुप्पलानि, तेहि सञ्छन्ना कमलुप्पलसञ्छन्ना, सलिलस्स आसया सलिलासया, कमलुप्पलसञ्छन्ना च ¶ ते सलिलासया चाति कमल…पे… सलिलासया, तेहि सोभितो कमलुप्पलसञ्छन्नसलिलासयसोभितो, तस्मिं.
कावेरिया जलं कावेरिजलं, कावेरिजलस्स सम्पातो पवत्तनं कावेरिजलसम्पातो, तेन परि समन्ततो भूतं पवत्तितं महीतलं एतस्साति कावेरिजलसम्पातपरिभूतमहीतलो, तस्मिं. इद्धेति नानासम्पत्तिया समिद्धे. सब्बङ्गसम्पन्नेति सब्बसुखोपकरणसम्पन्ने. मङ्गलेति जनानं इद्धिवुद्धिकारणभूते. भूतमङ्गलेति एवंनामके गामे.
पवरो ¶ तिरतारीणतलादिगणेहि कुलाचलचक्कभोगिना भोगवलयसीदन्तरसागरादि आकारो एतासन्ति पवराकारा, पाकारा च परिखा च पाकारपरिखा, पवराकारा च ता पाकारपरिखा चाति पवराकारपाकारपरिखा, ताहि परिवारितो पवराकारपाकारपरिखापरिवारितो, तस्मिं. दस्सनीयेति दस्सनारहे. मनो रमति एत्थाति मनोरमो, तस्मिं.
तीरस्स अन्तो तीरन्तो, तीरमेव वा अन्तो तीरन्तो, पोक्खरणिसोब्भउदकवाहकपरिखादीनं कूलप्पदेसो, तीरन्ते रुहिंसु जायिंसूति तीरन्तरुहा, तीरन्तरुहा च ते बहुत्ता अतीरा अपरिच्छेदा चाति तीरन्तरुहवातीरा. व-कारो सन्धिजो, तरूनं राजानो तरुराजानो, तीरन्तरुहवातीरा च ते तरुराजानो चाति तीरन्तरुहवातीरतरुराजानो, तेहि विराजितो तीरन्त…पे… विराजितो, तस्मिं, पुप्फूपगफलूपगछायूपगेहि महारुक्खेहि पटिमण्डितेति अत्थो. ‘‘तीरन्तरुहवानतरुराजिविराजिते’’ति वा पाठो, तीरन्तरुहानं वानतरूनं वेतरूपरुक्खानं राजीहि पन्तीहि पटिमण्डितेति ¶ अत्थो. दिजानं गणा दिजगणा, नाना च ते दिजगणा चाति नानादिजगणा, ते ततो ततो आगन्त्वा रमन्ति एत्थाति नानादिजगणारामो, तस्मिं, सुककोकिलमयूरादिसकुणानं आगन्त्वा रमनट्ठानभूतेति अत्थो. नानाराममनोरमेति नाना अनेके आरामा पुप्फफलारामा नानारामा, तेहि मनोरमोति नानाराममनोरमो, तस्मिं.
चारू च ते पङ्कजा चाति चारुपङ्कजा, कमलुप्पलकुमुदादयो, चारुपङ्कजेहि संकिण्णा सञ्छन्ना चारुपङ्कजसंकिण्णा, चारुपङ्कजसंकिण्णा च ते तळाका चेति चारुपङ्कजसंकिण्णतळाका, तेहि समलङ्कतो विभूसितो चारु…पे… समलङ्कतो, तस्मिं. सुन्दरो मधुरो रसो अस्साति सुरसं, सुरसञ्च तं उदकञ्चाति सुरसोदकं, सुरसोदकेन सम्पुण्णा सुरसोदकसम्पुण्णा, वरा च ते कूपा चाति वरकूपा, सुरसोदकसम्पुण्णा च ते वरकूपा चेति सुरसोदकसम्पुण्णवरकूपा, तेहि उपसोभितो सुरसो…पे… कूपसोभितो, तस्मिं.
विसेसेन चित्राति विचित्रा, विचित्रा च ते विपुला चाति विचित्रविपुला, विचित्रविपुला च ते मण्डपा चाति…पे… मण्डपा, अतिसयेन उग्गता अच्चुग्गता, अच्चुग्गता च ते वरमण्डपा चाति अच्चुग्गवरमण्डपा, गाथाबन्धवसेन वण्णलोपो, विचित्रविपुला ¶ च ते अच्चुग्गवरमण्डपा चाति विचित्रविपुलअच्चुग्गवरमण्डपा, तेहि मण्डितो विभूसितो विचित्र…पे… मण्डितो, तस्मिं. मण्डं सूरियरस्मिं पाति रक्खतीति मण्डपो. ततो ततो आगम्म वसन्ति एत्थाति आवासो, पासादहम्मियमाळादयो. अनेकेहीति बहूहि. अच्चन्तन्ति अतिसयेन.
धरणीतलं ¶ भेत्वा उग्गतेन विय, खरं फरुसं केलाससिखरं जित्वा अवहसन्तेन विय थूपेन च उपसोभिते विहारेति योजना.
अम्बुं ददातीति अम्बुदो, सरदे अम्बुदो सरदम्बुदो, थुल्लनतमहन्तभावसामञ्ञेन सरदम्बुदेन सङ्कासो सरदम्बुदसङ्कासो, तस्मिं. सम्मा उस्सितो उग्गतोति समुस्सितो, तस्मिं. ओलोकेन्तानं, वसन्तानञ्च पसादं चित्तस्स तोसं जनेतीति पसादजननं, तस्मिं. एत्तावता विनयविनिच्छयकथाय पवत्तितदेसं दस्सेति, ‘‘वसता मया’’ति कत्तारं.
देवदत्तचिञ्चमाणविकादीहि कतापराधस्स, सीतुण्हादिपरिस्सयस्स च सहनतो, ससन्तानगतकिलेसादीनं हननतो च सीहो वियाति सीहो, बुद्धो च सो सीहो चाति बुद्धसीहो. सेट्ठपरियायो वा सीह-सद्दो, बुद्धसेट्ठेनाति अत्थो. वुत्तस्साति देसितस्स. विनयस्स विनयपिटकस्स. विनिच्छयोति पाठागतो चेव अट्ठकथागतो च आचरियपरम्पराभतो च विनिच्छयो. बुद्धसीहन्ति एवंनामकं महाथेरं. समुद्दिस्साति उद्दिसित्वा, तेन कतआयाचनं पटिच्चाति वुत्तं होति. इमिना बाहिरनिमित्तं दस्सितं.
अयं विनिच्छयो मम सद्धिविहारिकं बुद्धसीहं समुद्दिस्स भिक्खूनं हितत्थाय समासतो वरपासादे वसता मया कतोति योजना.
किमत्थायाति आह ‘‘विनयस्सावबोधत्थं, सुखेनेवाचिरेन चा’’ति, अनुपादिसेसेन निब्बानपरियन्तानिसंसस्स विनयपिटकस्स पकरणस्स गन्थवसेन समासेत्वा अत्थवसेन सुट्ठु विनिच्छितत्ता सुखेन चेव अचिरेन ¶ च अवबोधनत्थन्ति वुत्तं होति. भिक्खूनन्ति पधाननिदस्सनं, एकसेसनिद्देसो वा हेट्ठा –
‘‘भिक्खूनं ¶ भिक्खुनीनञ्च हितत्थाय समाहितो. पवक्खामी’’ति (वि. वि. गन्थारम्भकथा २) –
आरद्धत्ता. इमिना पयोजनं दस्सितं.
३१७९. एवं देसकत्तुनिमित्तपयोजनानि दस्सेत्वा कालनियमं दस्सेतुमाह ‘‘अच्चुता’’तिआदि. विक्कमनं विक्कन्तो, विक्कमोति अत्थो. अच्चुतं केनचि अनभिभूतं, तञ्च तं विक्कन्तञ्चाति अच्चुतविक्कन्तं, अच्चुतस्स नारायनस्स विय अच्चुतविक्कन्तं एतस्साति अच्चुतच्चुतविक्कन्तो. को सो? राजा, तस्मिं. कलम्भकुलं नन्दयतीति कलम्भकुलनन्दनो, तस्मिं. इमिना तस्स कुलवंसो निदस्सितो. कलम्भकुलवंसजाते अच्चुतच्चुतविक्कन्तनामे चोळराजिनि महिं चोळरट्ठं समनुसासन्ते सम्मा अनुसासन्ते सति तस्मिं चोळराजिनि रज्जं कारेन्ते सति अयं विनिच्छयो मया आरद्धो चेव समापितो चाति. इमिना कालं निदस्सेति.
३१८०. इदानि इमं विनयविनिच्छयप्पकरणं करोन्तेन अत्तनो पुञ्ञसम्पदं सकललोकहितत्थाय परिणामेन्तो आह ‘‘यथा’’तिआदि. अयं विनयविनिच्छयो अन्तरायं विना यथा सिद्धिं निप्फत्तिं पत्तो, तथा सत्तानं धम्मसंयुता कुसलनिस्सिता सङ्कप्पा चित्तुप्पादा, अधिप्पेतत्था वा सब्बे अन्तरायं विना सिज्झन्तु निप्पज्जन्तूति योजना.
३१८१. तेनेव पुञ्ञप्फलभावेन सकललोकहितेकहेतुनो भगवतो सासनस्स चिरट्ठितिमासीसन्तो आह ‘‘याव तिट्ठती’’तिआदि. ‘‘मन्दारो’’ति वुच्चति ¶ सीतसिनिद्धएकपब्बतराजा. कं वुच्चति उदकं, तेन दारितो निग्गमप्पदेसो ‘‘कन्दरो’’ति वुच्चति. सीतसिनिद्धविपुलपुलिनतलेहि, सन्दमानसातसीतलपसन्नसलिलेहि, कीळमाननानप्पकारमच्छगुम्बेहि, उभयतीरपुप्फफलपल्लवालङ्कततरुलतावनेहि, कूजमानसुकसालिककओकिलमयूरहंसादिसकुन्ताभिरुतेहि, तत्थ तत्थ परिभमन्तभमरामवज्जाहि च चारु मनुञ्ञा कन्दरा एतस्साति चारुकन्दरो. कलि वुच्चति अपराधो, तं सासति हिंसति अपनेतीति कलिसासनं. ‘‘कलुसासन’’न्ति वा पाठो. कलुसं वुच्चति पापं, तं असति विक्खिपति दूरमुस्सारयतीति कलुसासनं, परियत्तिपटिपत्तिपटिवेधसङ्खातं तिविधसासनं.
३१८२. एवं ¶ ओकस्स दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थहितसाधकस्स सासनस्स चिरट्ठितिं पत्थेत्वा तेनेव पुञ्ञकम्मानुभावेन लोकस्स दिट्ठधम्मिकत्थहेतुमासीसन्तो आह ‘‘काले’’तिआदि. कालेति सस्ससमिद्धीनं अनुरूपे काले. सम्मा पवस्सन्तूति अवुट्ठिअतिवुट्ठिदोसरहिता यथा सस्सादीनि सम्पज्जन्ति, तथा वस्सं वुट्ठिधारं पवस्सन्तूति अत्थो. वस्सवलाहकाति वस्सवलाहकाधिट्ठिता पज्जुन्नदेवपुत्ता. महीपालाति राजानो. धम्मतोति दसराजधम्मतो. सकलं महिन्ति पथविनिस्सितसब्बजनकायं.
३१८३. एवं सब्बलोकस्स लोकियलोकुत्तरसम्पत्तिसाधनत्थाय अत्तनो पुञ्ञपरिणामं कत्वा इदानि विदितलोकुत्तरसम्पत्तिनिप्फादनवसेनेव पुञ्ञपरिणामं करोन्तो आह ‘‘इम’’न्तिआदि. इमिना अत्तनो विरचितं पच्चक्खं विनिच्छयमाह. सारभूतन्ति सीलसारादितिविधसिक्खासारस्स पकासनतो हत्थसारमिव भूतं. हितन्ति तदत्थे पटिपज्जन्तानं अनुपादिसेसनिब्बानावसानस्स हितस्स आवहनतो, संसारदुक्खस्स च वूपसमनतो ¶ अमतोसधं विय हितं. अत्थयुत्तन्ति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थानं विनयनादीहि युत्तत्ता अत्थयुत्तं. करोन्तेनाति रचयन्तेन मया. यं पुञ्ञं पत्तन्ति कारकं पुनातीति पुञ्ञं, पुज्जभवफलनिप्फादनतो वा ‘‘पुञ्ञ’’न्ति सङ्खं गतं यं कुसलकम्मं अपरिमेय्यभवपरियन्तं पसुतं अधिगतं. तेन पुञ्ञेन हेतुभूतेन. अयं लोकोति अयं सकलोपि सत्तलोको. मुनिन्दप्पयातन्ति मुनिन्देन सम्मासम्बुद्धेन सम्पत्तं. वीतसोकन्ति विगतसोकं. सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सउपायासादीहि विगतत्ता, तेसं निक्कमननिमित्तत्ता च अपगतसोकादिसंसारदुक्खं. सिवं पुरं निब्बानपुरं पापुणातु सच्छिकरोतु, किलेसपरिनिब्बानेन, अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया च परिनिब्बातूति वुत्तं होति.
इति तम्बपण्णियेनातिआदि पकरणकारकस्स पभवसुद्धिबाहुसच्चादिगुणमुखेन पकरणे गारवं जनेतुकामेन एतस्स सिस्सेन ठपितं वाक्यं.
तत्थ तम्बपण्णियेनाति तम्बपण्णिम्हि जातो, तत्थ विदितो, ततो आगतोति वा तम्बपण्णियो, तेन. ब्याकरणमवेच्च अधीतवाति वेय्याकरणो, परमो च उत्तमो च सो वेय्याकरणो चाति परमवेय्याकरणो, तेन. तीणि पिटकानि समाहटानि, तिण्णं पिटकानं समाहारो वा तिपिटकं, नीयन्ति बुज्झीयन्ति सेय्यत्थिकेहीति नया, नयन्ति वा एतेहि लोकियलोकुत्तरसम्पत्तिं ¶ विसेसेनाति नया, पाळिनयअत्थनयएकत्तनयादयोव, तिपिटके आगता नया तिपिटकनया, विधानं पसासनं, पवत्तनं वा विधि, तिपिटकनयानं विधि तिपिटकनयविधि, तिपिटकनयविधिम्हि कुसलो तिपिटकनयविधिकुसलो, तेन.
परमा ¶ च ते कविजना चाति परमकविजना, परमकविजनानं हदयानि परमकविजनहदयानि, पदुमानं वनानि पदुमवनानि, परमकविजनहदयानि च तानि पदुमवनानि चाति परमकविजनहदयपदुमवनानि, तेसं विकसनं बोधं सूरियो विय करोतीति परमकविजनहदयपदुमवनविकसनकरो, तेन. कवी च ते वरा चाति कविवरा, कवीनं वराति वा कविवरा, कविवरानं वसभो उत्तमो कविवरवसभो, तेन, कविराजराजेनाति अत्थो.
परमा च सा रति चाति परमरति, परमरतिं करोन्तीति परमरतिकरानि, वरानि च तानि मधुरानि चाति वरमधुरानि, वरमधुरानि च तानि वचनानि चाति वरमधुरवचनानि, परमरतिकरानि च तानि वरमधुरवचनानि चाति परमरतिकरवरमधुरवचनानि, उग्गिरणं कथनं उग्गारो, परमरतिकरवरमधुरवचनानं उग्गारो एतस्साति परम…पे… वचनुग्गारो, तेन. उरगपुरं परमपवेणिगामो अस्स निवासोति उरगपुरो, तेन. बुद्धदत्तेनाति एवंनामकेन थेरेन, आचरियबुद्धदत्तत्थेरेनाति अत्थो. अयं विनयविनिच्छयो रचितोति सम्बन्धो.
निट्ठिता चायं विनयत्थसारसन्दीपनी नाम
विनयविनिच्छयवण्णना.
विनयविनिच्छय-टीका समत्ता.
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
उत्तरविनिच्छय-टीका
गन्थारम्भकथावण्णना
(क)
देवातिदेवं ¶ ¶ सुगतं, देवब्रह्मिन्दवन्दितं;
धम्मञ्च वट्टुपच्छेदं, नत्वा वट्टातितं गणं.
(ख)
वन्दनामयपुञ्ञेन, कम्मेन रतनत्तये;
छेत्वा उपद्दवे सब्बे, आरभिस्सं समाहितो.
(ग)
थेरेन बुद्धदत्तेन, रचितस्स समासतो;
संवण्णनमसंकिण्णं, उत्तरस्स यथाबलं.
१. अथायमाचरियो अत्तनो विरचिते विनये तस्सुपनिस्सये विनयपिटके च भिक्खूनं नानप्पकारकोसल्लजननत्थं परिवारट्ठकथायञ्च आगतविनिच्छयं सङ्गहेत्वा उत्तरपकरणं वण्णयितुकामो ¶ पठमं ताव अन्तरायनिवारणेन यथाधिप्पेतसाधनत्थं रतनत्तयं वन्दन्तो आह ‘‘सब्बसत्तुत्तम’’न्तिआदि.
पकरणारम्भे रतनत्तयवन्दनापयोजनं तत्थ तत्थाचरियेहि बहुधा पपञ्चितं, अम्हेहि च विनयविनिच्छयवण्णनायं समासतो दस्सितन्ति न तं इध वण्णयिस्साम. पकरणाभिधेय्य करणप्पकारपयोजनानिपि ¶ तत्थ दस्सितनयानुसारेन इधापि वेदितब्बानि. सम्बन्धादिदस्सनमुखेन अनुत्तानपदवण्णनमेवेत्थ करिस्सामि.
जिनं, धम्मञ्च, गणञ्च वन्दित्वा उत्तरं दानि करिस्सामीति सम्बन्धो. किंविसिट्ठं जिनं, धम्मं, गणञ्च वन्दित्वाति आह ‘‘सब्बसत्तुत्तम’’न्तिआदि. तत्थ सब्बसत्तुत्तमन्ति पञ्चसु कामगुणेसु सत्ता आसत्ता विसत्ता लग्गिताति सत्ता, परमत्थतो सत्तपञ्ञत्तिया उपादानभूता उपादानक्खन्धा वोहारतो खन्धसन्ततिं उपादाय पञ्ञत्ता सम्मुति ‘‘सत्ता’’ति वुच्चन्ति. ते पन कामावचरादिभूमिवसेन, निरयादिपदेसवसेन, अहेतुकादिपटिसन्धिवसेनाति एवमादीहि अनन्तपभेदा. तेसु खीणासवानं यथावुत्तनिब्बचनत्थेन सत्तवोहारो न लब्भति. तथापि ते भूतपुब्बगतिया वा तंसदिसत्ता वा ‘‘सत्ता’’ति वुच्चन्ति. सब्बे च ते सत्ता चा ति सब्बसत्ता. उद्धटतमत्ता, उग्गततमत्ता, सेट्ठत्ता च उत्तमो, सब्बसत्तानं लोकियलोकुत्तरेहि रूपारूपगुणेहि उत्तमो, सब्बसत्तेसु वा उत्तमो पवरो सेट्ठोति सब्बसत्तुत्तमो. ‘‘जिन’’न्ति एतस्स विसेसनं.
पुनपि किंविसिट्ठन्ति आह ‘‘धीर’’न्ति. धी वुच्चति पञ्ञा, ताय ईरति वत्ततीति धीरो, तं. तादिभावेन इन्दखीलसिनेरुआदयो विय अट्ठलोकधम्मसङ्खातेन भुसवातेन अकम्पियट्ठेन, चतुवेसारज्जवसेन सदेवके लोके केनचि अकम्पनीयट्ठेन च धीरं, धितिसम्पन्नन्ति अत्थो. इदम्पि तस्सेव विसेसनं.
वन्दित्वाति कायवचीमनोद्वारेहि अभिवादेत्वाति अत्थो, यथाभुच्चगुणसंकित्तनेन थोमेत्वा. सिरसाति भत्तिभावनतुत्तमङ्गेन करणभूतेन. इमिना विसेसतो ¶ कायपणामो दस्सितो, गुणसंकित्तनेन वचीपणामो, उभयपणामेहि नानन्तरियकताय मनोपणामोपि दस्सितो च होति.
जिनन्ति ¶ देवपुत्तकिलेसाभिसङ्खारमच्चुखन्धमारसङ्खाते पञ्चविधे मारे बलविधमनसमउच्छेदपहानसहायवेकल्लनिदानोपच्छेदविसयातिक्कमवसेन पञ्चहि आकारेहि जितवाति जिनो, तं.
‘‘धम्म’’न्ति एतस्स निब्बचनादिवसेन अत्थविनिच्छयो हेट्ठा दस्सितोव. अधम्मविद्धंसन्ति धम्मसङ्खातस्स कुसलस्स पटिपक्खत्ता अधम्मो वुच्चति अकुसलधम्मो, तं अकुसलसङ्खातं अधम्मं विद्धंसेति विनासेति पजहति तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणप्पहानेनाति अधम्मविद्धंसो, सपरियत्तिको नवलोकुत्तरो धम्मो. परियत्ति हि पञ्चन्नं पहानानं मूलकारणत्ता फलूपचारेन तथा वुच्चति, तं अधम्मविद्धंसं. ‘‘धम्म’’न्ति एतस्स विसेसनं.
गणन्ति अट्ठन्नं अरियपुग्गलानं समूहं, सङ्घन्ति अत्थो. अङ्गणनासनन्ति अत्तनो निस्सयं अङ्गन्ति मत्थेन्तीति अङ्गणा, किलेसा रागदोसमोहा, ते अङ्गणे नासेति यथायोगं तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणप्पहानेहि पजहतीति अङ्गणनासनो, तं. ‘‘गण’’न्ति एतस्स विसेसनं.
२. मया विनयस्स यो सारो विनिच्छयो रचितो, तस्स विनिच्छयस्साति योजना. नत्थि तस्स उत्तरोति अनुत्तरो, सब्बेसु विनिच्छयेसु, सब्बेसं वा विनिच्छयानं अनुत्तरो उत्तमो विनिच्छयोति सब्बानुत्तरो, तं. उत्तरं पकरणं इदानि करिस्सामीति योजना.
३. भणतोति भणन्तस्स पगुणं वाचुग्गतं करोन्तस्स. पठतोति पठन्तस्स वाचुग्गतं सज्झायन्तस्स. पयुञ्जतोति तत्थ ¶ पकारेन युञ्जन्तस्स, तं अञ्ञेसं वाचेन्तस्स वा. सुणतोति परेहि वुच्चमानं सुणन्तस्स. चिन्तयतोति यथासुतं अत्थतो, सद्दतो च चिन्तेन्तस्स. ‘‘अबुद्धस्स बुद्धिवड्ढन’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन विभत्तिलोपो. अबुद्धस्स बालस्स विनये अप्पकतञ्ञुनो भिक्खुभिक्खुनिजनस्स. बुद्धिवड्ढनं विनयविनिच्छये पञ्ञावुद्धिनिप्फादकं. अथ वा बुद्धस्स विनिच्छये कतपरिचयत्ता पञ्ञवतो जनस्स बुद्धिवड्ढनं बुद्धिया पञ्ञाय तिक्खविसदभावापादनेन भिय्योभावसाधकं. परमं उत्तमं उत्तरं नाम ¶ पकरणं वदतो कथेन्तस्स मे मम सन्तिका निरता विनिच्छये, तीसु सिक्खासु वा विसेसेन रता निबोधथ जानाथ सुतमयञाणं अभिनिप्फादेथाति सोतुजनं सवने नियोजेति.
महाविभङ्गसङ्गहकथावण्णना
४. एवं सोतुजनं सवने नियोजेत्वा यथापटिञ्ञातं उत्तरविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मेथुन’’न्तिआदि. ‘‘कति आपत्तियो’’ति अयं दिट्ठसंसन्दना, अदिट्ठजोतना, विमतिच्छेदना, अनुमति, कथेतुकम्यतापुच्छाति पञ्चन्नं पुच्छानं कथेतुकम्यतापुच्छा. तिस्सो आपत्तियो फुसेति तस्सा सङ्खेपतो विस्सज्जनं.
५. एवं गणनावसेन दस्सितानं ‘‘भवे’’तिआदि सरूपतो दस्सनं. खेत्तेति तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं अल्लोकासे तिलबीजमत्तेपि पदेसे. मेथुनं पटिसेवन्तस्स पाराजिकं भवेति सम्बन्धो. ‘‘थुल्लच्चय’’न्ति वुत्तन्ति योजना. ‘‘येभुय्यक्खायिते’’ति इदं निदस्सनमत्तं, उपड्ढक्खायितेपि थुल्लच्चयस्स हेट्ठा वुत्तत्ता. वट्टकते मुखे अफुसन्तं अङ्गजातं पवेसेन्तस्स दुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
६. ‘‘अदिन्नं ¶ आदियन्तो’’तिआदयोपि वुत्तनयायेव.
७. पञ्चमासग्घने वापीति पोराणकस्स नीलकहापणस्स चतुत्थभागसङ्खाते पञ्चमासे, तदग्घनके वा. अधिके वाति अतिरेकपञ्चमासके वा तदग्घनके वा. अदिन्ने पञ्चवीसतिया अवहारानं अञ्ञतरेन अवहटे पराजयो होतीति अत्थो. मासे वा ऊनमासे वा तदग्घनके वा दुक्कटं. ततो मज्झेति पञ्चमासकतो मज्झे. पञ्च मासा समाहटा, पञ्चन्नं मासानं समाहारोति वा पञ्चमासं, पञ्चमासं अग्घतीति पञ्चमासग्घनं, पञ्चमासञ्च पञ्चमासग्घनञ्च पञ्चमासग्घनं, एकदेससरूपेकसेसोयं, तस्मिं. मासे वाति एत्थापि मासो च मासग्घनकञ्च मासमासग्घनकोति वत्तब्बे ‘‘मासे’’ति एकदेससरूपेकसेसो, उत्तरपदलोपो च दट्ठब्बो.
‘‘पञ्चमासग्घने’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि पोराणकस्स नीलकहापणस्सेव चतुत्थभागवसेन पञ्चमासनियमो ¶ कातब्बो. तथा हि भगवता दुतियपाराजिकं पञ्ञापेन्तेन भिक्खूसु पब्बजितं पुराणवोहारिकमहामत्तं भिक्खुं ‘‘कित्तकेन वत्थुना राजा मागधो सेनियो बिम्बिसारो चोरं गहेत्वा हनति वा बन्धति वा पब्बाजेति वा’’ति पुच्छित्वा तेन ‘‘पादेन वा पादारहेन वा’’ति वुत्ते तेनेव पमाणेन अदिन्नं आदियन्तस्स पञ्ञत्तं. अट्ठकथायञ्च –
‘‘पञ्चमासको पादोति पाळिं उल्लिङ्गित्वा ‘तदा राजगहे वीसतिमासको कहापणो होति, तस्मा ¶ पञ्चमासको पादो’. एतेन लक्खणेन सब्बजनपदेसु कहापणस्स चतुत्थो भागो ‘पादो’ति वेदितब्बो. सो च खो पोराणकस्स नीलकहापणस्स वसेन, न इतरेसं दुद्रदामकादीनं. तेन हि पादेन अतीता बुद्धापि पाराजिकं पञ्ञपेसुं, अनागतापि पञ्ञपेस्सन्ति. सब्बबुद्धानञ्हि पाराजिकवत्थुम्हि वा पाराजिके वा नानत्तं नत्थि, इमानेव चत्तारि पाराजिकवत्थूनि, इमानेव चत्तारि पाराजिकानि, इतो ऊनं वा अतिरेकं वा नत्थि. तस्मा भगवापि धनियं विगरहित्वा पादेनेव दुतियपाराजिकं पञ्ञपेन्तो ‘यो पन भिक्खु अदिन्नं थेय्यसङ्खात’न्तिआदिमाहा’’ति (पारा. अट्ठ. १.८८) वुत्तं.
सारत्थदीपनियञ्च –
‘‘चतुत्थो भागो पादोति वेदितब्बोति इमिनाव सब्बजनपदेसु कहापणस्सेव वीसतिमो भागोमासकोति इदञ्च वुत्तमेव होतीति दट्ठब्बं. पोराणसत्थानुरूपं लक्खणसम्पन्ना उप्पादिता नीलकहापणाति वेदितब्बा. दुद्रदामेन उप्पादितो दुद्रदामको. सो किर नीलकहापणस्स तिभागं अग्घती’ति वत्वा ‘यस्मिं पदेसे नीलकहापणा न सन्ति, तत्थापि नीलकहापणवसेनेव परिच्छेदो कातब्बो. कथं? नीलकहापणानं वळञ्जनट्ठाने च अवळञ्जनट्ठाने च समानअग्घवसेन पवत्तमानं भण्डं नीलकहापणेन समानग्घं गहेत्वा तस्स चतुत्थभागग्घनकं नीलकहापणस्स पादग्घनकन्ति परिच्छिन्दित्वा विनिच्छयो कातब्बो’’ति (सारत्थ. टी. २.८८) अयमत्थोव वुत्तो.
एत्थ ¶ कहापणं नाम करोन्ता सुवण्णेनपि करोन्ति रजतेनपि तम्बेनपि सुवण्णरजततम्बमिस्सकेनपि ¶ . तेसु कतरं कहापणं नीलकहापणन्ति? केचि ताव ‘‘सुवण्णकहापण’’न्ति. केचि ‘‘मिस्सककहापण’’न्ति. तत्थ ‘‘सुवण्णकहापण’’न्ति वदन्तानं अयमधिप्पायो – पाराजिकवत्थुना पादेन सब्बत्थ एकलक्खणेन भवितब्बं, कालदेसपरिभोगादिवसेन अग्घनानत्तं पादस्सेव भवितब्बं. भगवता हि धम्मिकराजूहि हननबन्धनपब्बाजनानुरूपेनेव अदिन्नादाने पाराजिकं पञ्ञत्तं, न इतरथा. तस्मा एसा सब्बदा सब्बत्थ अब्यभिचारीति सुवण्णमयस्स कहापणस्स चतुत्थेन पादेन भवितब्बन्ति.
‘‘मिस्सककहापण’’न्ति वदन्तानं पन अयमधिप्पायो –
अट्ठकथायं –
‘‘तदा राजगहे वीसतिमासको कहापणो होति, तस्मा पञ्चमासको पादो. एतेन लक्खणेन सब्बजनपदेसु कहापणस्स चतुत्थो भागो ‘पादो’ति वेदितब्बो. सो च खो पोराणकस्स नीलकहापणस्स वसेन, न इतरेसं दुद्रदामकादीन’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.८८) –
वुत्तत्ता, सारत्थदीपनियञ्च –
‘‘पोराणसत्थानुरूपं लक्खणसम्पन्ना उप्पादिता नीलकहापणाति वेदितब्बा’’ति (सारत्थ. टी. २.८८) –
वुत्तत्ता च ‘‘विनयविनिच्छयं पत्वा गरुके ठातब्ब’’न्ति वचनतो च मिस्सककहापणोयेव नीलकहापणो. तत्थेव हि पोराणसत्थविहितं लक्खणं दिस्सति. कथं? पञ्च ¶ मासा सुवण्णस्स, तथा रजतस्स, दस मासा तम्बस्साति एते वीसति मासे मिस्सेत्वा बन्धनत्थाय वीहिमत्तं लोहं पक्खिपित्वा अक्खरानि च हत्थिआदीनमञ्ञतरञ्च रूपं दस्सेत्वा कतो निद्दोसत्ता नीलकहापणो नाम होतीति.
सिक्खाभाजनविनिच्छये च केसुचि पोत्थकेसु ‘‘पादो नाम पञ्च मासा सुवण्णस्सा’’ति पुरिमपक्खवादीनं ¶ मतेन पाठो लिखितो. केसुचि पोत्थकेसु दुतियपक्खवादीनं मतेन ‘‘पञ्च मासा हिरञ्ञस्सा’’ति पाठो लिखितो. सीहळभासाय पोराणकेहि लिखिताय सामणेरसिक्खाय पन –
‘‘पोराणकस्स नीलकहापणस्साति वुत्तअट्ठकथावचनस्स, पोराणके रतनसुत्ताभिधानकसुत्ते वुत्तकहापणलक्खणस्स च अनुरूपतो ‘सुवण्णरजततम्बानि मिस्सेत्वा उट्ठापेत्वा कतकहापणं कहापणं नामा’ति च ‘सामणेरानमुपसम्पन्नानञ्च अदिन्नादानपाराजिकवत्थुम्हि को विसेसो’ति पुच्छं कत्वा ‘सामणेरानं दसिकसुत्तेनापि पाराजिको होति, उपसम्पन्नानं पन सुवण्णस्स वीसतिवीहिमत्तेना’’ति –
च विसेसो दस्सितो.
तं पन सुवण्णमासकवसेन अड्ढतियमासकं होति, पञ्चमासकेन च भगवता पाराजिकं पञ्ञत्तं. तस्मा तस्स यथावुत्तलक्खणस्स कहापणस्स सब्बदेसेसु अलब्भमानत्ता सब्बदेससाधारणेन तस्स मिस्सककहापणस्स पञ्चमासपादग्घनकेन सुवण्णेनेव पाराजिकवत्थुम्हि नियमिते सब्बदेसवासीनं उपकाराय होतीति एवं सुवण्णेनेव पाराजिकवत्थुपरिच्छेदो कतो. अयमेव नियमो ¶ सीहळाचरियवादेहि सारोति गहितो. तस्मा सिक्खागरुकेहि सब्बत्थ पेसलेहि विनयधरेहि अयमेव विनिच्छयो सारतो पच्चेतब्बो. होन्ति चेत्थ –
‘‘हेमरजततम्बेहि, सत्थे निद्दिट्ठलक्खणं;
अहापेत्वा कतो वीस-मासो नीलकहापणो.
हेमपादं सज्झुपादं, तम्बपादद्वयञ्हि सो;
मिस्सेत्वा रूपमप्पेत्वा, कातुं सत्थेसु दस्सितो.
‘एला’ति वुच्चते दोसो, निद्दोसत्ता तथीरितो;
तस्स पादो सुवण्णस्स, वीसवीहग्घनो मतो.
यस्मिं ¶ पन पदेसे सो, न वत्तति कहापणो;
वीससोवण्णवीहग्घं, तप्पादग्घन्ति वेदियं.
वीससोवण्णवीहग्घं, थेनेन्ता भिक्खवो ततो;
चवन्ति सामञ्ञगुणा, इच्चाहु विनयञ्ञुनो’’ति.
९. ओपातन्ति आवाटं. दुक्खे जातेति योजना.
१०. उत्तरिं धम्मन्ति एत्थ ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्म’’न्ति वत्तब्बे निरुत्तिनयेन मज्झपदलोपं, निग्गहीतागमञ्च कत्वा ‘‘उत्तरिं धम्म’’न्ति वुत्तं. उत्तरिमनुस्सानं झायीनञ्चेव अरियानञ्च धम्मं उत्तरिमनुस्सधम्मं. अत्तुपनायिकन्ति अत्तनि तं उपनेति ‘‘मयि अत्थी’’ति समुदाचरन्तो, अत्तानं वा तत्थ उपनेति ‘‘अहं एत्थ सन्दिस्सामी’’ति समुदाचरन्तोति अत्तुपनायिको, तं अत्तुपनायिकं, एवं कत्वा वदन्तोति सम्बन्धो.
११. परियायेति ‘‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु अरहा’’तिआदिना (परि. २८७) परियायभणने. ञातेति यं ¶ उद्दिस्स भणति, तस्मिं विञ्ञुम्हि मनुस्सजातिके अचिरेन ञाते. नो चेति नो चे जानाति.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
पाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
१३. चेतेति, उपक्कमति, मुच्चति, एवं अङ्गत्तये पुण्णे गरुकं वुत्तं. द्वङ्गे चेतेति, उपक्कमति यदि न मुच्चति, एवं अङ्गद्वये थुल्लच्चयन्ति योजना. पयोगेति पयोजेत्वा उपक्कमितुं अङ्गजातामसनं, परस्स आणापनन्ति एवरूपे साहत्थिकाणत्तिकपयोगे.
१४. वुत्तनयेनेव उपरूपरि पञ्हापुच्छनं ञातुं सक्काति तं अवत्तुकामो आह ‘‘इतो पट्ठाया’’तिआदि. मयम्पि यदेत्थ पुब्बे अवुत्तमनुत्तानत्थञ्च, तदेव वण्णयिस्साम.
१५. कायेनाति ¶ अत्तनो कायेन. कायन्ति इत्थिया कायं. एस नयो ‘‘कायबद्ध’’न्ति एत्थापि.
१६. अत्तनो कायेन पटिबद्धेन इत्थिया कायपटिबद्धे फुट्ठे तु दुक्कटन्ति योजना.
१७. तिस्सो आपत्तियो सियुन्ति योजना. द्विन्नं मग्गानन्ति वच्चमग्गपस्सावमग्गानं.
१८. वण्णादिभञ्ञेति वण्णादिना भणने. कायपटिबद्धे वण्णादिना भञ्ञे दुक्कटन्ति योजना.
१९. अत्तकामचरियायाति अत्तकामपारिचरियाय.
२०. पण्डकस्स सन्तिकेपि अत्तकामपारिचरियाय वण्णं वदतो तस्स भिक्खुनोति योजना. तिरच्छानगतस्सापि सन्तिकेति एत्थापि एसेव नयो.
२१. इत्थिपुरिसानमन्तरे ¶ सञ्चरित्तं सञ्चरणभावं समापन्ने भिक्खुम्हि पटिग्गण्हनवीमंसापच्चाहरणकत्तिके सम्पन्ने तस्स बुधो गरुकं निद्दिसेति योजना.
२२. द्वङ्गसमायोगेति तीस्वेतेसु द्विन्नं अङ्गानं यथाकथञ्चि समायोगे. अङ्गे सति पनेकस्मिन्ति तिण्णमेकस्मिं पन अङ्गे सति.
२४. पयोगेति ‘‘अदेसितवत्थुकं पमाणातिक्कन्तं कुटिं, अदेसितवत्थुकं महल्लकविहारञ्च कारेस्सामी’’ति उपकरणत्थं अरञ्ञगमनतो पट्ठाय सब्बपयोगे. एकपिण्डे अनागतेति सब्बपरियन्तिमं पिण्डं सन्धाय वुत्तं.
२५. इध यो भिक्खु अमूलकेन पाराजिकेन धम्मेन अनुद्धंसेतीति योजना.
२६. ओकासं ¶ न च कारेत्वाति ‘‘करोतु मे, आयस्मा, ओकासं, अहं ते वत्तुकामो’’ति एवं तेन भिक्खुना ओकासं अकारापेत्वा.
२८. अञ्ञभागियेति अञ्ञभागियपदेन उपलक्खितसिक्खापदे. एवं अञ्ञत्रपि ईदिसेसु ठानेसु अत्थो वेदितब्बो.
२९. ‘‘समनुभासनाय एवा’’ति पदच्छेदो. न पटिनिस्सजन्ति अप्पटिनिस्सजन्तो.
३०. ञत्तिया दुक्कटं आपन्नो सिया, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लतं आपन्नो सिया, कम्मवाचाय ओसाने गरुकं आपन्नो सियाति योजना. ‘‘थुल्लत’’न्ति इदं थुल्लच्चयापत्तिउपलक्खणवचनं.
३१. चतूसु ¶ यावततियकेसु पठमे आपत्तिपरिच्छेदं दस्सेत्वा इतरेसं तिण्णं तेनपि एकपरिच्छेदत्ता तत्थ वुत्तनयमेव तेसु अतिदिसन्तो आह ‘‘भेदानुवत्तके’’तिआदि.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
सङ्घादिसेसकथावण्णना निट्ठिता.
३२. अतिरेकचीवरन्ति अनधिट्ठितं, अविकप्पितं विकप्पनुपगपमाणं चीवरं लद्धा दसाहं अतिक्कमन्तो एकमेव निस्सग्गियं पाचित्तियं आपज्जति. तिचीवरेन एकरत्तिम्पि विना वसन्तो एकमेव निस्सग्गियं पाचित्तियं आपज्जति. इदञ्च जातिवसेन एकत्तं सन्धाय वुत्तं वत्थुगणनाय आपत्तीनं परिच्छिन्दितब्बत्ता.
३३. गहेत्वाकालचीवरन्ति अकालचीवरं पटिग्गहेत्वा. मासन्ति सतिया पच्चासाय निक्खिपितुं अनुञ्ञातं मासं. अतिक्कमन्तोति सतियापि पच्चासाय वीतिक्कमन्तो अन्तोमासे अनधिट्ठहित्वा, अविकप्पेत्वा वा तिंसदिवसानि अतिक्कमन्तो, चीवरुप्पाददिवसं अरुणं आदिं कत्वा एकतिंसमं अरुणं उट्ठापेन्तोति अत्थो. एकं निस्सग्गियं आपत्तिं आपज्जतीति उदीरितन्ति योजना.
३४. अञ्ञातिकाय ¶ भिक्खुनिया. यंकिञ्चि पुराणचीवरन्ति एकवारम्पि परिभुत्तं सङ्घाटिआदीनमञ्ञतरं चीवरं.
३५. पयोगस्मिन्ति ‘‘धोवा’’तिआदिके भिक्खुनो आणत्तिकपयोगे, एवं आणत्ताय च भिक्खुनिया उद्धनादिके सब्बस्मिं पयोगे च. ‘‘निस्सग्गियाव पाचित्ति होतीति निस्सग्गिया पाचित्ति च होतीति योजना.
३६. पटिगण्हतोति ¶ एत्थ ‘‘अञ्ञत्र पारिवत्तका’’ति योजना.
३८. पयोगस्मिन्ति विञ्ञापनपयोगे. विञ्ञापितेति विञ्ञापितचीवरे पटिलद्धे.
३९. भिक्खूति अच्छिन्नचीवरो वा नट्ठचीवरो वा भिक्खु. तदुत्तरिन्ति सन्तरुत्तरपरमतो उत्तरिं.
४१. पयोगेति विकप्पनापज्जनपयोगे.
४२. दुवेति दुक्कटपाचित्तियवसेन दुवे आपत्तियो फुसेति योजेतब्बं.
४४. पयोगेति अनुञ्ञातपयोगतो अतिरेकाभिनिप्फादनपयोगे. लाभेति चीवरस्स पटिलाभे.
कथिनवग्गवण्णना पठमा.
४५. कोसियवग्गस्स आदीसु पञ्चसु सिक्खापदेसु द्वे द्वे आपत्तियोति योजना. पयोगेति करणकारापनपयोगे. लाभेति कत्वा वा कारेत्वा वा परिनिट्ठापने.
४६. ‘‘गहेत्वा एळकलोमानी’’ति पदच्छेदो. अतिक्कमन्ति अतिक्कमन्तो.
४७. अञ्ञायाति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया. ‘‘धोवापेति एळलोमक’’न्ति पदच्छेदो. एळलोमकन्ति ¶ एळकलोमानि. निरुत्तिनयेन क-कारस्स विपरियायो. पयोगेति धोवापनपयोगे.
४९. नानाकारन्ति ¶ नानप्पकारं. समापज्जन्ति समापज्जन्तो भिक्खु. समापन्नेति संवोहारे समापन्ने सति. पयोगेति समापज्जनपयोगे.
५०. पयोगेति कयविक्कयापज्जनपयोगे. तस्मिं कतेति तस्मिं भण्डे अत्तनो सन्तकभावं नीते.
कोसियवग्गवण्णना दुतिया.
५१. अतिरेककन्ति अनधिट्ठितं, अविकप्पितं वा पत्तं. दसाहं अतिक्कमेन्तस्स तस्स भिक्खुनो एकाव निस्सग्गियापत्ति होतीति योजना.
५२-३. नत्थि एतस्स पञ्च बन्धनानीति अपञ्चबन्धनो, तस्मिं, ऊनपञ्चबन्धने पत्तेति अत्थो. पयोगेति विञ्ञापनपयोगे. तस्स पत्तस्स लाभे पटिलाभे.
५६. पयोगेति अच्छिन्दनअच्छिन्दापनपयोगे. हटेति अच्छिन्दित्वा गहिते.
५७. द्वे पनापत्तियो फुसेति वायापनपयोगे दुक्कटं, विकप्पनुपगपच्छिमचीवरपमाणेन वीते निस्सग्गियन्ति द्वे आपत्तियो आपज्जतीति अत्थो.
५८-९. यो पन भिक्खु अप्पवारितो अञ्ञातकस्सेव तन्तवाये समेच्च उपसङ्कमित्वा चीवरे ¶ विकप्पं आपज्जन्तो होति. सोति सो भिक्खु. द्वे आपत्तियो आपज्जति, न संसयोति योजना. पयोगेति विकप्पापज्जनपयोगे.
६०. अच्चेकसञ्ञितं ¶ चीवरं पटिग्गहेत्वाति योजना. कालन्ति चीवरकालं.
६१. तिण्णमञ्ञतरं वत्थन्ति तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरं चीवरं. घरेति अन्तरघरे. निदहित्वाति निक्खिपित्वा. तेन चीवरेन विना छारत्ततो अधिकं दिवसं यस्स आरञ्ञकस्स विहारस्स गोचरगामे तं चीवरं निक्खित्तं, तम्हा विहारा अञ्ञत्र वसन्तो निस्सग्गियं फुसेति योजना.
६२. सङ्घिकं लाभं परिणतं जानं जानन्तो.
६३. पयोगेति परिणामनपयोगे. सब्बत्थाति पाराजिकादीसु सब्बसिक्खापदेसु. अप्पनावारपरिहानीति परिवारे पठमं वुत्तकत्थपञ्ञत्तिवारस्स परिहापनं, इध अवचनन्ति अत्थो, तस्स वारस्स परिवारे सब्बपठमत्ता पठमं वत्तब्बभावेपि तत्थ वत्तब्बं पच्छा गण्हितुकामेन मया तं ठपेत्वा पठमं आपत्तिदस्सनत्थं तदनन्तरो कतापत्तिवारो पठमं वुत्तोति अधिप्पायो.
पत्तवग्गवण्णना ततिया.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
तिंसनिस्सग्गियकथावण्णना निट्ठिता.
६४. मनुस्सुत्तरिधम्मेति उत्तरिमनुस्सधम्मे. अभूतस्मिं उत्तरिमनुस्सधम्मे समुल्लपिते पराजयो पाराजिकापत्ति.
६५. अमूलन्तिमवत्थुना अमूलकेन पाराजिकेन धम्मेन भिक्खुं चोदनाय गरु सङ्घादिसेसो होतीति योजना. परियायवचनेति ‘‘यो ते विहारे वसती’’तिआदिना (परि. २८७) ¶ परियायेन कथने. ञातेति यस्स कथेति, तस्मिं वचनानन्तरमेव ञाते.
६६. नो ¶ चे पन विजानातीति अथ तं परियायेन वुत्तं वचनानन्तरमेव सचे न जानाति. समुदाहटन्ति कथितं.
६७. ओमसतो भिक्खुस्स दुवे आपत्तियो वुत्ता. उपसम्पन्नं ओमसतो पाचित्ति सिया. इतरं अनुपसम्पन्नं ओमसतो दुक्कटं सियाति योजना.
६८. पेसुञ्ञहरणेपि द्वे आपत्तियो होन्ति.
६९. पयोगेति पदसो धम्मं वाचेन्तस्स वचनकिरियारम्भतो पट्ठाय याव पदादीनं परिसमापनं, एत्थन्तरे अक्खरुच्चारणपयोगे दुक्कटं. पदानं परिसमत्तियं पाचित्तियं.
७०. ‘‘तिरत्ता अनुपसम्पन्नसहसेय्याया’’ति पदच्छेदो. अनुपसम्पन्नेन सहसेय्या अनुपसम्पन्नसहसेय्या, ताय. तिरत्ता उत्तरिं अनुपसम्पन्नसहसेय्यायाति योजना. पयोगेति सयनत्थाय सेय्यापञ्ञापनकायावज्जनादिपुब्बपयोगे. पन्नेति कायपसारणलक्खणेन सयनेन निपन्ने.
७१. यो पन भिक्खु एकरत्तियं मातुगामेन सहसेय्यं कप्पेति. दुक्कटादयोति ‘‘पयोगे दुक्कटं, निपन्ने पाचित्तिय’’न्ति यथावुत्तद्वेआपत्तियो आपज्जतीति योजना.
७२. पयोगेति यथावुत्तलक्खणपयोगे.
७३. अनुपसम्पन्नेति ¶ समीपत्थे चेतं भुम्मं. अनुपसम्पन्नस्स सन्तिके भूतं उत्तरिमनुस्सधम्मं यो सचे आरोचेतीति योजना. दुक्कटादयोति यस्स आरोचेति, सो नप्पटिविजानाति, दुक्कटं, पटिविजानाति, पाचित्तियन्ति एवं द्वे आपत्तियो तस्स होन्ति.
७४. अञ्ञतो अञ्ञस्स उपसम्पन्नस्स दुट्ठुल्लस्स आपत्तिं अनुपसम्पन्ने अनुपसम्पन्नस्स सन्तिके वदं वदन्तोति योजना. पयोगेति आरम्भतो पट्ठाय पुब्बपयोगे दुक्कटं आगच्छति दुक्कटं आपज्जति. आरोचिते पाचित्ति सियाति योजना.
७५. पयोगेति ¶ ‘‘अकप्पियपथविं खणिस्सामी’’ति कुदाल परियेसनादिसब्बपयोगेति.
मुसावादवग्गवण्णना पठमा.
७६. पातेन्तोति विकोपेन्तो. तस्साति भूतगामस्स. पातेति विकोपने.
७७. अञ्ञवादकविहेसकानं एकयोगनिद्दिट्ठत्ता तत्थ वुत्तनयेनेव विहेसके च ञातुं सक्काति तत्थ विसुं आपत्तिभेदो न वुत्तो.
७८. परन्ति अञ्ञं सङ्घेन सम्मतसेनासनपञ्ञापकादिकं उपसम्पन्नं. उज्झापेन्तोति तस्स अयसं उप्पादेतुकामताय भिक्खूहि अवजानापेतुं ‘‘छन्दाय इत्थन्नामो इदं नाम करोती’’तिआदीनि वत्वा अवञ्ञाय ओलोकापेन्तो, लामकतो वा चिन्तापेन्तो. पयोगेति उज्झापनत्थाय तस्स अवण्णभणनादिके पुब्बपयोगे.
८३. सङ्घिके ¶ विहारे पुब्बूपगतं भिक्खुं जानं जानन्तो अनुपखज्ज सेय्यं कप्पेति, तस्सेवं सेय्यं कप्पयतोति योजना. पयोगेदुक्कटादयोति एत्थ अलुत्तसमासो. आदि-सद्देन सेय्याकप्पने पाचित्तियं सङ्गण्हाति.
८४. पयोगेति ‘‘निक्कड्ढथ इम’’न्तिआदिके आणत्तिके वा ‘‘याहि याही’’तिआदिके वाचसिके वा हत्थेन तस्स अङ्गपरामसनादिवसेन कते कायिके वा निक्कड्ढनपयोगे. सेसन्ति पाचित्तियं.
८५. ‘‘वेहासकुटिया उपरी’’ति पदच्छेदो. आहच्चपादकेति एत्थ ‘‘मञ्चे वा पीठे वा’’ति सेसो. सीदन्ति निसीदन्तो. दुक्कटादयोति पयोगे दुक्कटं, निपज्जाय पाचित्तियन्ति इमा आपत्तियो फुसेति अत्थो.
८६. अस्स पज्जस्स पठमपादं दसक्खरपादकं छन्दोविचितियं वुत्तगाथा, ‘‘गाथाछन्दो अतीतद्वय’’न्ति इमिना छन्दोविचितिलक्खणेन गाथाछन्दत्ता अधिट्ठित्वा द्वत्तिपरियायेति एत्थ अक्खरद्वयं ¶ अधिकं वुत्तन्ति दट्ठब्बं. पयोगेति अधिट्ठानपयोगे. अधिट्ठितेति द्वत्तिपरियायानं उपरि अधिट्ठाने कते.
८७. पयोगेति सिञ्चनसिञ्चापनपयोगे. सित्तेति सिञ्चनकिरियपरियोसाने.
भूतगामवग्गवण्णना दुतिया.
८८. दुक्कटं फुसेति योजना. ओवदिते पाचित्ति सियाति योजना.
८९. विभागोयेव ¶ विभागता.
९०. अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया अञ्ञत्र पारिवत्तका चीवरं देन्तो भिक्खु दुवे आपत्तियो फुसेति योजना. पयोगेति दानपयोगे.
९३. ‘‘नावं एक’’न्ति पदच्छेदो. पयोगेति अभिरुहणपयोगे. दुक्कटादयोति आदि-सद्देन अभिरुळ्हे पाचित्तियं सङ्गण्हाति.
९४. ‘‘दुविधं आपत्ति’’न्ति पदच्छेदो.
९६. भिक्खुनिया सद्धिं रहो निसज्जं कप्पेन्तो भिक्खु पयोगेदुक्कटादयो द्वेपि आपत्तियो फुसेति योजना.
ओवादवग्गवण्णना ततिया.
९७. तदुत्तरिन्ति ततो भुञ्जितुं अनुञ्ञातएकदिवसतो उत्तरिं दुतियदिवसतो पट्ठाय. अनन्तरस्स वग्गस्साति ओवादवग्गस्स. नवमेनाति भिक्खुनिया परिपाचितपिण्डपातसिक्खापदेन.
९९. द्वत्तिपत्तेति ¶ द्वत्तिपत्तपूरे. तदुत्तरिन्ति द्वत्तिपत्तपूरतो उत्तरिं. पयोगेति पटिग्गहणपयोगे.
१०२. तस्साति अभिहरन्तस्स. पिटकेति विनयपिटके.
१०३. दसमेपीति एत्थ ‘‘दसमे अपी’’ति पदच्छेदो.
भोजनवग्गवण्णना चतुत्था.
१०४. अचेलकादिनोति ¶ आदि-सद्देन ‘‘परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा’’ति (पाचि. २७०) वुत्ते सङ्गण्हाति. भोजनादिकन्ति आदि-सद्देन खादनीयं सङ्गण्हाति. पयोगेति सहत्था दानपयोगे.
१०५. दापेत्वा वा अदापेत्वा वा किञ्चि आमिसं. पयोगेति उय्योजनपयोगे. तस्मिन्ति तस्मिं भिक्खुम्हि. उय्योजिते पाचित्ति सियाति योजना.
१०९. उम्मारातिक्कमेति इन्दखीलातिक्कमे.
११०. तदुत्तरिन्ति ततो परिच्छिन्नरत्तिपरियन्ततो वा परिच्छिन्नभेसज्जपरियन्ततो वा उत्तरिं.
१११. उय्युत्तं दस्सनत्थाय गच्छन्तो द्वे आपत्तियो फुसेति योजना.
अचेलकवग्गवण्णना पञ्चमा.
११४. मेरेय्यन्ति मेरयं. निरुत्तिनयेन अ-कारस्स ए-कारो, य-कारस्स च द्वित्तं. मेरय-सद्दपरियायो वा मेरेय्य-सद्दो. मुनीति भिक्खु.
११५. ‘‘भिक्खु ¶ अङ्गुलिपतोदेना’’ति पदच्छेदो. पयोगेति हासापनपयोगे. तस्साति हासापेन्तस्स.
११६. गोप्फका हेट्ठा उदके दुक्कटं. गोप्फकतो उपरि उपरिगोप्फकं, उदकं, तस्मिं, गोप्फकतो अधिकप्पमाणे उदकेति अत्थो.
११७. अनादरियन्ति ¶ पुग्गलानादरियं, धम्मानादरियं वा. पयोगेति अनादरियवसेन पवत्ते कायपयोगे वा वचीपयोगे वा. कते अनादरिये.
११९. जोतिन्ति अग्गिं. समादहित्वानाति जालेत्वा. ‘‘विसिब्बेन्तो’’ति इमिना फलूपचारेन कारणं वुत्तं. विसिब्बनकिरिया हि समादहनकिरियाय फलन्ति विसिब्बनकिरियावोहारेन समादहनकिरियाव. तस्मा विसिब्बेन्तोति एत्थ समादहन्तोति अत्थो. पयोगेति समादहनसमादहापनपयोगे. विसीवितेति वुत्तनयेन समादहितेति अत्थो.
१२०. पयोगेति चुण्णमत्तिकाभिसङ्खरणादिसब्बपयोगे. इतरन्ति पाचित्तियं.
१२१. तिण्णं दुब्बण्णकरणानन्ति कंसनीलपत्तनीलकद्दमसङ्खातानं तिण्णं दुब्बण्णकरणानं. एकं अञ्ञतरं अनादिय अदत्वा. चीवरन्ति नवचीवरं.
१२२. नत्थि एतस्स उद्धारन्ति अनुद्धारो, तं अनुद्धारन्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं, अकतपच्चुद्धारन्ति अत्थो.
१२३. अपनिधेन्तोति अपनेत्वा निधेन्तो निक्खिपेन्तो. पत्तादिकन्ति आदि-सद्देन चीवरनिसीदनसूचिघरकायबन्धनानं गहणं. पयोगेति अपनिधानपयोगे. तस्मिं पत्तादिके पञ्चविधे परिक्खारे. अपनिहिते सेसा पाचित्तियापत्ति सियाति योजना.
सुरापानवग्गवण्णना छट्ठा.
१२४. तपोधनोति ¶ ¶ पातिमोक्खसंवरसीलसङ्खातं तपोधनमस्साति तपोधनो, भिक्खु.
१२६. मनुस्सविग्गहो मनुस्ससरीरो. तिरच्छानगतो नागो वा सुपण्णो वा. तस्स ओपातखणकस्स.
१२७. पटुबुद्धिनाति सब्बेसु ञेय्यधम्मेसु निपुनञाणेन भगवता.
१२८. पयोगेति परिभोगत्थाय गहणादिके पयोगे. तस्साति भिक्खुस्स.
१२९. उक्कोटेन्तोति उच्चालेन्तो यथाठाने ठातुं अदेन्तो. पयोगेति उक्कोटनपयोगे. उक्कोटिते पाचित्तियं सियाति योजना.
१३०. दुट्ठुल्लं वज्जकन्ति सङ्घादिसेसादिके. एकं पाचित्तियं आपत्तिं आपज्जति इति दीपितन्ति योजना.
१३१. पयोगेति गणपरियेसनादिपयोगे. दुक्कटं पत्तो सिया दुक्कटापत्तिं आपन्नो भवेय्याति अत्थो. सेसाति पाचित्तियापत्ति उपसम्पादिते सिया. गाथाबन्धवसेन उपसग्गलोपो.
१३२-३. जानं थेय्यसत्थेन सह संविधाय मग्गं पटिपज्जतो च तथेव मातुगामेन सह संविधाय मग्गं पटिपज्जतो चाति योजना. पयोगेति संविधाय गन्तुं पटिपुच्छादिकरणपयोगे. पटिपन्नेति मग्गपटिपन्ने. अनन्तरन्ति अद्धयोजनगामन्तरातिक्कमनानन्तरं.
१३४. ञत्तिया ओसाने दुक्कटं फुसेति योजना.
१३५. अकतानुधम्मेनाति ¶ ¶ अनुधम्मो वुच्चति आपत्तिया अदस्सने वा अप्पटिकम्मे वा पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे वा धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन उक्खित्तकस्स अनुलोमवत्तं दिस्वा कत्वा ओसारणा, सो ओसारणसङ्खातो अनुधम्मो यस्स न कतो, अयं अकतानुधम्मो नाम, तादिसेन भिक्खुना सद्धिन्ति अत्थो. सम्भुञ्जन्तोति आमिससम्भोगं करोन्तो भिक्खु. पयोगेति भुञ्जितुं आमिसपटिग्गहणादिपयोगे. भुत्तेति सम्भुत्ते, उभयसम्भोगे, तदञ्ञतरे वा कतेति अत्थो.
१३६. उपलापेन्तोति पत्तचीवरउद्देसपरिपुच्छनादिवसेन सङ्गण्हन्तो. पयोगेति उपलापनपयोगे.
सप्पाणकवग्गवण्णना सत्तमा.
१३७. सहधम्मिकन्ति करणत्थे उपयोगवचनं, पञ्चहि सहधम्मिकेहि सिक्खितब्बत्ता, तेसं वा सन्तकत्ता ‘‘सहधम्मिक’’न्ति लद्धनामेन बुद्धपञ्ञत्तेन सिक्खापदेन वुच्चमानस्साति अत्थो. भणतोति ‘‘भिक्खुस्सा’’ति इमिना समानाधिकरणं.
१३८. विवण्णेन्तोति ‘‘किं पनिमेहि खुद्दानुखुद्दकेहि सिक्खापदेहि उद्दिट्ठेही’’तिआदिना गरहन्तो. पयोगेति ‘‘किं इमेही’’तिआदिना गरहणवसेन पवत्ते वचीपयोगे. विवण्णिते गरहिते.
१३९. मोहेन्तोति ‘‘इदानेव खो अहं, आवुसो, जानामी’’तिआदिना अत्तनो अजाननत्तेन आपन्नभावं दीपेत्वा भिक्खुं मोहेन्तो, वञ्चेन्तोति अत्थो. मोहेति मोहारोपनकम्मे. अरोपिते कते.
१४०. भिक्खुस्स ¶ कुपितो पहारं देन्तो फुसेति योजना. पयोगेति दण्डादानादिपयोगे.
१४१. पयोगेति उग्गिरणपयोगे. उग्गिरितेति उच्चारिते.
१४२. अमूलेनेवाति ¶ दिट्ठादिमूलविरहितेनेव. योगेति ओकासकारापनादिपयोगे. उद्धंसितेति चोदिते.
१४३. कुक्कुच्चं जनयन्तोति ‘‘ऊनवीसतिवस्सो त्वं मञ्ञे उपसम्पन्नो’’तिआदिना कुक्कुच्चं उपदहन्तो. योगेति कुक्कुच्चुप्पादनपयोगे. उप्पादितेति कुक्कुच्चे उप्पादिते.
१४४. ‘‘तिट्ठन्तो उपस्सुति’’न्ति पदच्छेदो. सुतिया समीपं उपस्सुति, सवनूपचारेति अत्थो.
१४५. धम्मिकानं तु कम्मानन्ति धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन कतानं अपलोकनादीनं चतुन्नं कम्मानं. ततो पुनाति छन्ददानतो पच्छा. खीयनधम्मन्ति अत्तनो अधिप्पेतभावविभावनमन्तनं. द्वे फुसे दुक्कटादयोति खीयनधम्मापज्जनपयोगे दुक्कटं, खीयनधम्मे आपन्ने पाचित्तियन्ति एवं दुक्कटादयो द्वे आपत्तियो आपज्जेय्याति अत्थो.
१४६. सङ्घे सङ्घमज्झे. विनिच्छयेति वत्थुतो ओतिण्णविनिच्छये. निट्ठं अगतेति वत्थुम्हि अविनिच्छिते, ञत्तिं ठपेत्वा कम्मवाचाय वा अपरियोसिताय.
१४८. समग्गेन सङ्घेनाति समानसंवासकेन समानसीमायं ठितेन सङ्घेन.
सहधम्मिकवग्गवण्णना अट्ठमा.
१५०. अविदितो ¶ हुत्वाति रञ्ञो अविदितागमनो हुत्वा.
१५२. रतनन्ति मुत्तादिदसविधं रतनं. पयोगेति रतनग्गहणपयोगे.
१५३. विकालेति मज्झन्तिकातिक्कमतो पट्ठाय अरुणे.
१५५. अट्ठिदन्तविसाणाभिनिब्बत्तन्ति अट्ठिदन्तविसाणमयं. पयोगेति कारापनपयोगे.
१५६. तस्मिं ¶ मञ्चादिम्हि कारापिते सेसा पाचित्तियापत्ति सियाति योजना.
रतनवग्गवण्णना नवमा.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
पाचित्तियकथावण्णना निट्ठिता.
१५९. चतूसु पाटिदेसनीयेसुपि अविसेसेन आदिच्चबन्धुना बुद्धेन द्विधा आपत्ति निद्दिट्ठाति योजना.
१६०. सब्बत्थाति सब्बेसु चतूसु.
पाटिदेसनीयकथावण्णना.
सेखियकथावण्णना.
१६२. परिवारे पठमं दस्सितसोळसवारप्पभेदे महाविभङ्गे ‘‘पठमं पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्तिआदिप्पभेदो (परि. १) कत्थपञ्ञत्तिवारो ¶ , ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तो कति आपत्तियो आपज्जती’’तिआदिप्पभेदो (परि. १५७) कतापत्तिवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो चतुन्नं विपत्तीनं कति विपत्तियो भजन्ती’’तिआदिप्पभेदो (परि. १८२) विपत्तिवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो सत्तन्नं आपत्तिक्खन्धानं कतिहि आपत्तिक्खन्धेहि सङ्गहिता’’तिआदिप्पभेदो (परि. १८२) सङ्गहवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो छन्नं आपत्तिसमुट्ठानानं कतिहि समुट्ठानेहि समुट्ठहन्ती’’तिआदिप्पभेदो (परि. १८४) समुट्ठानवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो चतुन्नं अधिकरणानं कतमं अधिकरण’’न्तिआदिप्पभेदो (परि. १८५) अधिकरणवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो सत्तन्नं समथानं कतिहि समथेहि सम्मन्ती’’तिआदिप्पभेदो (परि. १८६) समथवारो, तदनन्तरो इमेहि सत्तहि वारेहि मिस्सो ¶ अट्ठमो समुच्चयवारोति इमेसु अट्ठसु वारेसु आदिभूते कत्थपञ्ञत्तिनामधेय्ये अप्पनावारे सङ्गहेतब्बानं निदानादिसत्तरसलक्खणानं उभयविभङ्गसाधारणतो उपरि वक्खमानत्ता तं वारं ठपेत्वा तदनन्तरं असाधारणं कतापत्तिवारं सेखियावसानं पाळिक्कमानुरूपं दस्सेत्वा तदनन्तरा विपत्तिवारादयो छ वारा उभयविभङ्गसाधारणतो वक्खमानाति कत्वा तेपि ठपेत्वा इमे पच्चयसद्देन अयोजेत्वा दस्सिता अट्ठेव वारा, पुन ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवनपच्चया पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्तिआदिना (परि. १८८) पच्चय-सद्दं योजेत्वा दस्सिता अपरे अट्ठ वारा योजिताति तत्थापि दुतियं कतापत्तिपच्चयवारं इमिना कतापत्तिवारेन एकपरिच्छेदं कत्वा दस्सेतुमाह ‘‘पञ्ञत्ता’’तिआदि. पटिसेवनपच्चयाति पटिसेवनहेतुना.
१६३. अल्लोकासप्पवेसनेति ¶ जीवमानसरीरे तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं मग्गे अल्लोकासप्पवेसने. मते अक्खायिते वा पि-सद्देन येभुय्यअक्खायिते पवेसने पवेसननिमित्तं मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तो भिक्खु पाराजिकं फुसेति सम्बन्धो.
१६४. तथा येभुय्यक्खायिते, उपड्ढक्खायिते च मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तो भिक्खु थुल्लच्चयं फुसेति योजना. वट्टकते मुखे दुक्कटं वुत्तन्ति सम्बन्धो. जतुमट्ठकेति भिक्खुनिया जतुमट्ठके दिन्ने पाचित्ति वुत्ताति सम्बन्धो.
१६६. अवस्सुतस्साति कायसंसग्गरागेन तिन्तस्स. पोसस्साति गहणकिरियासम्बन्धे सामिवचनं. भिक्खुनियाति अत्तसम्बन्धे सामिवचनं. ‘‘अत्तनो’’ति सेसो. अवस्सुतेन पोसेन अत्तनो अधक्खकादिगहणं सादियन्तिया तथा अवस्सुताय भिक्खुनिया पाराजिकन्ति योजना.
१६७. कायेनाति अत्तनो कायेन. कायन्ति मातुगामस्स कायं. फुसतोति कायसंसग्गरागेन फुसतो. कायेन कायबद्धन्ति एत्थापि एसेव नयो.
१६८. कायेन पटिबद्धेनाति अत्तनो कायपटिबद्धेन. पटिबद्धन्ति इत्थिया कायपटिबद्धं फुसन्तस्स दुक्कटं. तस्स भिक्खुस्स.
‘‘महाविभङ्गसङ्गहो ¶ निट्ठितो’’ति कस्मा वुत्तं, ननु सोळसवारसङ्गहे महाविभङ्गे कतापत्तिवारोयेवेत्थ वुत्तो, न इतरे वाराति? सच्चं, अवयवे पन समुदायोपचारेन वुत्तं. साधारणासाधारणानं महाविभङ्गे ¶ गतानं सब्बापत्तिपभेदानं दस्सनोपचारभूतो कतापत्तिवारो दस्सितोति तंदस्सनेन अप्पधाना इतरेपि वारा उपचारतो दस्सिता होन्तीति च तथा वुत्तन्ति वेदितब्बं.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
महाविभङ्गसङ्गहवण्णना निट्ठिता.
भिक्खुनिविभङ्गो
१७०. विनयस्स विनिच्छये भिक्खूनं पाटवत्थायाति भिक्खुनीनं पाटवस्सापि तदधीनत्ता पधानदस्सनवसेन वुत्तं. अथ वा दस्सनलिङ्गन्तरसाधारणत्ते इच्छिते पुल्लिङ्गेन, नपुंसकलिङ्गेन वा निद्देसो सद्दसत्थानुयोगतोति ‘‘भिक्खून’’न्ति पुल्लिङ्गेन वुत्तं.
१७२. तिस्सो आपत्तियो फुसेति योजना. जाणुस्स उद्धं, अक्खकस्स अधो गहणं सादियन्तिया तस्सा पाराजिकन्ति योजना.
१७३. कायपटिबद्धे वा गहणं सादियन्तिया दुक्कटं.
१७४. वज्जन्ति अञ्ञिस्सा भिक्खुनिया पाराजिकापत्तिं.
१७६. तं ¶ लद्धिन्ति उक्खित्तस्स यं लद्धिं अत्तनो रोचेसि, तं लद्धिं न निस्सज्जन्तीति योजना.
१७८. ‘‘इध आगच्छा’’ति पदच्छेदो. ‘‘वुत्ता आगच्छती’’ति पदच्छेदो.
१७९. हत्थपासप्पवेसनेति ¶ हत्थपासूपगमने. ‘‘हत्थगतप्पवेसने’’ति वा पाठो, सोयेव अत्थो.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया भिक्खुनिविभङ्गे
पाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
१८०. एकस्साति अत्तनो अत्तनो अट्टकारस्स वा. आरोचनेति वत्तब्बस्स वोहारिकानं निवेदने.
१८१. दुतियारोचनेति दुतियस्स, दुतियं एवं आरोचने.
१८२. द्वीहीति द्वीहि कम्मवाचाहि. कम्मवाचोसानेति कम्मवाचाओसाने.
१८३. परिक्खेपे अतिक्कन्तेति अत्तनो गामतो गन्त्वा इतरं गामं पविसन्तिया पठमेन पादेन तस्स गामस्स परिक्खेपे अतिक्कन्ते, पठमपादे परिक्खेपं अतिक्कमेत्वा अन्तोगामसङ्खेपं गतेति अत्थो.
१८४. दुतियेनाति गामपरिक्खेपतो बहि ठितेन दुतियपादेन. अतिक्कन्तेति तस्मिं गामपरिक्खेपे अतिक्कन्ते, तस्मिं पादे अन्तोगामं पवेसितेति अत्थो. सेसं उत्तानत्थमेव.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया भिक्खुनिविभङ्गे
सङ्घादिसेसकथावण्णना निट्ठिता.
१९३. इह ¶ भिक्खुनी पत्तसन्निचयं करोन्ती होति, सा एकं निस्सग्गियं पाचित्तियंयेव फुसेति योजना.
१९४. अकालचीवरं कालचीवरं कत्वा भाजापेन्तियाति योजना. पयोगेति भाजनपयोगे.
१९५. छिन्नेति ¶ अच्छिन्ने.
१९६. ततो परन्ति ततो पठमतो अञ्ञं.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया भिक्खुनिविभङ्गे
निस्सग्गियकथावण्णना निट्ठिता.
१९९. लसुणं खादति चे, द्वे आपत्तियो फुटाति योजना.
२००. पयोगेति संहारापनपयोगे. संहटेति अत्तना संहटे, परेन संहरापिते च आपत्ति पाचित्ति होति.
२०२. जतुना मट्ठकन्ति जतुना कतं मट्ठदण्डकं. ‘‘दुक्कटं आदिन्ने’’ति पदच्छेदो.
२०४. भुञ्जमानस्स भिक्खुस्स हत्थपासेति योजना. हित्वा हत्थपासं.
२०५. विञ्ञापेत्वाति अन्तमसो मातरम्पि याचित्वा. अज्झोहारे पाचित्तिं दीपयेति योजना.
२०६. उच्चारादिन्ति आदि-सद्देन विघाससङ्कारमुत्तानं गहणं.
लसुणवग्गवण्णना पठमा.
२०९. इध ¶ इमस्मिं रत्तन्धकारवग्गे. पठमे, दुतिये, ततिये, चतुत्थेपि विनिच्छयो लसुणवग्गस्स छट्ठेन सिक्खापदेन तुल्यो सदिसोति योजना.
२१०. आसनेति ¶ पल्लङ्के तस्सोकासभूते. सामिके अनापुच्छाति तस्मिं कुले यं किञ्चि विञ्ञुमनुस्सं अनापुच्छा.
२११. अनोवस्सन्ति भित्तिया बहि निब्बकोसब्भन्तरं. दुतियातिक्कमेति दुतियेन पादेन निब्बकोसस्स उदकपातट्ठानातिक्कमे.
२१४. निरयादिना अत्तानं वा परं वा अभिसप्पेन्ती सपथं करोन्ती द्वे फुसेति योजना. अभिसप्पितेति अभिसपिते.
२१५. वधित्वाति हत्थादीहि पहरित्वा. ‘‘करोति एक’’न्ति पदच्छेदो.
रत्तन्धकारवग्गवण्णना दुतिया.
२१६. नग्गाति अनिवत्था वा अपारुता वा. पयोगेति चुण्णमत्तिकाअभिसङ्खरणादिपयोगे.
२१७. पमाणातिक्कन्तन्ति ‘‘दीघसोचतस्सो विदत्थियो सुगतविदत्थिया, तिरियं द्वे विदत्थियो’’ति (पाचि. ८८८) वुत्तपमाणमतिक्कन्तं. पयोगेति कारापनपयोगे.
२१८. विसिब्बेत्वाति दुस्सिब्बितं पुन सिब्बनत्थाय विसिब्बेत्वा.
२१९. पञ्च ¶ अहानि पञ्चाहं, पञ्चाहमेव पञ्चाहिकं. सङ्घाटीनं चारो सङ्घाटिचारो, परिभोगवसेन वा ओतापनवसेन ¶ वा सङ्घटितट्ठेन ‘‘सङ्घाटी’’ति लद्धनामानं ‘‘तिचीवरं, उदकसाटिका, संकच्चिका’’ति इमेसं पञ्चन्नं चीवरानं परिवत्तनं. अतिक्कमेति भिक्खुनी अतिक्कमेय्य. अस्सा पन एकाव पाचित्ति परिदीपिताति योजना.
२२०. सङ्कमनीयन्ति सङ्कमेतब्बं. अञ्ञिस्सा सन्तकं अनापुच्छा गहितं पुन दातब्बं पञ्चन्नं अञ्ञतरं.
२२१. गणचीवरलाभस्साति भिक्खुनिसङ्घेन लभितब्बचीवरस्स. अन्तरायं करोतीति यथा ते दातुकामा न देन्ति, एवं परक्कमति.
२२२. धम्मिकन्ति समग्गेन सङ्घेन सन्निपतित्वा करियमानं. पटिबाहन्तीति पटिसेधेन्ती. पटिबाहिते पटिसेधिते.
२२३. अगारिकादिनोति आदि-सद्देन ‘‘परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा’’ति (पारा. ९१७) वुत्ते सङ्गण्हाति. समणचीवरन्ति कप्पकतं निवासनपारुपनुपगं. पयोगेति दानपयोगे.
२२४. चीवरे दुब्बलासायाति दुब्बलचीवरपच्चासाय ‘‘सचे सक्कोम, दस्सामा’’ति एत्तकमत्तं सुत्वा उप्पादिताय आसायाति अत्थो. कालन्ति चीवरकालसमयं. समतिक्कमेति भिक्खुनीहि कालचीवरे भाजियमाने ‘‘आगमेथ, अय्ये, अत्थि सङ्घस्स चीवरपच्चासा’’ति वत्वा तं चीवरविभङ्गं समतिक्कमेय्य.
२२५. धम्मिकं कथिनुद्धारन्ति समग्गेन सङ्घेन करियमानं कथिनस्स अन्तरुब्भारं. पटिबाहन्तियाति निवारेन्तिया.
न्हानवग्गवण्णना ततिया.
२२६. तुवट्टेय्युन्ति ¶ निपज्जेय्युं. इतरं पाचित्तियं.
२२७. पयोगेति ¶ भिक्खुनिया अफासुककरणपयोगे करियमाने.
२२८. दुक्खितन्ति गिलानं. नुपट्ठापेन्तिया वापीति तस्सा उपट्ठानं परेहि अकारापेन्तिया, सयं वा अकरोन्तिया.
२२९. उपस्सयं दत्वाति कवाटबन्धं अत्तनो पुग्गलिकविहारं दत्वा. कड्ढितेति निक्कड्ढिते.
२३०. संसट्ठाति गहपतिना वा गहपतिपुत्तेन वा संसट्ठविहारी भिक्खुनी सङ्घेन संसट्ठविहारतो निवत्तियमाना. ञत्तिया दुक्कटं फुसेति समनुभासनकम्मञत्तिया दुक्कटं आपज्जेय्य.
२३१. अन्तोरट्ठेति यस्स विजिते विहरति, तस्स रट्ठे. पटिपन्नायाति चारिकं कप्पेन्तिया. सेसकन्ति पाचित्तियं.
तुवट्टवग्गवण्णना चतुत्था.
२३३. राजागारादिकन्ति आदि-सद्देन चित्तागारादीनं गहणं.
२३५. पयोगेति कप्पासविचारणं आदिं कत्वा सब्बपयोगे. उज्जवुज्जवनेति यत्तकं हत्थेन अञ्छितं होति, तस्मिं तक्कम्हि वेठिते.
२३७. पयोगेति अगारिकस्स वा परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा सहत्था खादनीयादीनं दानपयोगे.
२३८. ‘‘समं आपत्तिपभेदतो’’ति पदच्छेदो.
२३९. तिरच्छानगतं ¶ विज्जन्ति यं किञ्चि बाहिरकं अनत्थसंहितं परूपघातकरं हत्थिसिक्खादिसिप्पं ¶ . पठन्तियाति सिक्खन्तिया. पयोगेति दुरुपसङ्कमनादिपयोगे. पदे पदेति पदादिवसेन परियापुणन्तिया पदे पदे अक्खरपदानं वसेन.
२४०. नवमे ‘‘परियापुणाती’’ति पदं, दसमे ‘‘वाचेती’’ति पदन्ति एवं पदमत्तमेव उभिन्नं विसेसकं भेदकं.
चित्तागारवग्गवण्णना पञ्चमा.
२४१. तमारामन्ति यत्थ भिक्खू रुक्खमूलेपि वसन्ति, तं सभिक्खुकं पदेसं.
२४३. अक्कोसतीति दसन्नं अक्कोसवत्थूनं अञ्ञतरेन सम्मुखा वा परम्मुखा वा अक्कोसति. परिभासतीति भयदस्सनेन तज्जेति. ‘‘पाचित्ति अक्कोसिते’’ति पदच्छेदो.
२४४. चण्डिकभावेनाति कोधेन. गणन्ति भिक्खुनिसङ्घं. परिभासतीति ‘‘बाला एता’’तिआदीहि वचनेहि अक्कोसति. पयोगेति परिभासनपयोगे. परिभट्ठेति अक्कोसिते. इतरं पाचित्तियं.
२४५. निमन्तिताति गणभोजने वुत्तनयेन निमन्तिता. पवारिताति पवारणसिक्खापदे वुत्तनयेन वारिता. खादनं भोजनम्पि वाति यागुपूवखज्जकं, यावकालिकं मूलखादनीयादिखादनीयं, ओदनादिभोजनम्पि वा या भिक्खुनी भुञ्जन्ती होति, सा पन द्वेयेव आपत्तियो फुसेति योजना.
२४७. मच्छरायन्तीति मच्छरं करोन्ती, अत्तनो पच्चयदायककुलस्स अञ्ञेहि साधारणभावं असहन्तीति अत्थो ¶ . पयोगेति तदनुरूपे कायवचीपयोगे. मच्छरितेति मच्छरवसेन कतपयोगे निप्फन्ने.
२४८. अभिक्खुके पनावासेति यतो भिक्खुनुपस्सयतो अद्धयोजनब्भन्तरे ओवाददायका भिक्खू न वसन्ति, मग्गो वा अखेमो होति, न सक्का अनन्तरायेन गन्तुं, एवरूपे ¶ आवासे. पुब्बकिच्चेसूति ‘‘वस्सं वसिस्सामी’’ति सेनासनपञ्ञापनपानीयउपट्ठापनादिपुब्बकिच्चे पन करियमाने दुक्कटं भवेति योजना.
२४९. वस्संवुत्थाति पुरिमं वा पच्छिमं वा तेमासं वुत्था. उभतोसङ्घेति भिक्खुनिसङ्घे, भिक्खुसङ्घे च. तीहिपि ठानेहीति ‘‘दिट्ठेन वा’’तिआदिना वुत्तेहि तीहि कारणेहि.
२५०. ओवादत्थायाति गरुधम्मोवादनत्थाय. संवासत्थायाति उपोसथपुच्छनत्थाय चेव पवारणत्थाय च. न गच्छतीति भिक्खुं न उपगच्छति.
२५१. ओवादम्पि न याचन्तीति उपोसथादिवसेन ओवादूपसङ्कमनं भिक्खुं न याचन्ती न पुच्छन्ती. उपोसथन्ति उपोसथदिवसतो पुरिमदिवसे तेरसियं वा चातुद्दसियं वा उपोसथं न पुच्छन्ती.
२५२. अपुच्छित्वाव सङ्घं वाति सङ्घं वा गणं वा अनपलोकेत्वाव. ‘‘भेदापेती’’ति इदं निदस्सनमत्तं ‘‘फालापेय्य वा धोवापेय्य वा आलिम्पापेय्य वा बन्धापेय्य वा मोचापेय्य वा’’ति इमेसम्पि किरियाविकप्पानं सङ्गहेतब्बत्ता. पसाखजन्ति नाभिया हेट्ठा, जाणुमण्डलानं ¶ उपरि पदेसे जातं गण्डं वा रुधितं वा. पयोगेति भेदापनादिपयोगे.
आरामवग्गवण्णना छट्ठा.
२५३. गब्भिनिन्ति आपन्नसत्तं सिक्खमानं. वुट्ठापेन्तीति उपज्झाया हुत्वा उपसम्पादेन्ती. पयोगेति गणपरियेसनादिपयोगे. वुट्ठापितेति उपसम्पादिते, कम्मवाचापरियोसानेति अत्थो.
२५५. सहजीविनिन्ति सद्धिविहारिनिं. नानुग्गण्हन्तीति उद्देसदानादीहि न सङ्गण्हन्ती.
गब्भिनिवग्गवण्णना सत्तमा.
२५८. ‘‘अलं ¶ वुट्ठापितेना’’ति वुच्चमाना भिक्खुनीहि निवारियमाना. खीयतीति अञ्ञासं ब्यत्तानं लज्जीनं वुट्ठानसम्मुतिं दीयमानं दिस्वा ‘‘अहमेव नून बाला’’तिआदिना भणमाना खीयति. पयोगेति खीयमानपयोगे. खीयितेति खीयनपयोगे निट्ठिते.
कुमारिभूतवग्गवण्णना अट्ठमा.
२६०. छत्तुपाहनन्ति वुत्तलक्खणं छत्तञ्च उपाहनायो च. पयोगेति धारणपयोगे.
२६१. यानेनाति वय्हादिना. यायन्तीति सचे यानेन गता होति.
२६२. सङ्घाणिन्ति यं किञ्चि कटूपगं. धारेन्तियाति कटियं पटिमुच्चन्तिया.
२६३. गन्धवण्णेनाति ¶ येन केनचि वण्णेन च येन केनचि गन्धेन च. गन्धो नाम चन्दनालेपादि. वण्णो नाम कुङ्कुमहलिद्दादि. पयोगेति गन्धादिपयोगे रचनतो पट्ठाय पुब्बपयोगे.
२६६. अनापुच्छाति ‘‘निसीदामि, अय्या’’ति अनापुच्छित्वा. निसीदिते भिक्खुस्स उपचारे अन्तमसो छमाय निसिन्ने.
२६७. अनोकासकतन्ति ‘‘असुकस्मिं नाम ठाने पुच्छिस्सामी’’ति एवं अकतओकासं.
२६८. पविसन्तियाति विनिच्छयं आरामवग्गस्स पठमेनेव सिक्खापदेन सदिसं कत्वा वदेय्याति योजना.
छत्तुपाहनवग्गवण्णना नवमा.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया भिक्खुनिविभङ्गे
पाचित्तियकथावण्णना निट्ठिता.
२६९-७०. अट्ठसु ¶ पाटिदेसनीयसिक्खापदेसुपि द्विधा आपत्ति होतीति योजना. ततोति गहणहेतु. सब्बेसूति पाटिदेसनीयसिक्खापदेसु.
पाटिदेसनीयकथावण्णना.
२७१-२. इमं परमं उत्तमं निरुत्तरं केनचि वा वत्तब्बेन उत्तरेन रहितं निद्दोसं उत्तरं एवंनामकं धीरो पञ्ञवा भिक्खु अत्थवसेन विदित्वा दुरुत्तरं किच्छेन उत्तरितब्बं पञ्ञत्तमहासमुद्दं विनयमहासागरं सुखेनेव यस्मा उत्तरति, तस्मा कङ्खच्छेदे विनयविचिकिच्छाय छिन्दने सत्थे ¶ सत्थसदिसे अस्मिं सत्थे इमस्मिं उत्तरपकरणे उस्मायुत्तो कम्मजतेजोधातुया समन्नागतो जीवमानो भिक्खु निच्चं निरन्तरं सत्तो अभिरतो निच्चं योगं सतताभियोगं कातुं युत्तो अनुरूपोति योजना.
भिक्खुनिविभङ्गो निट्ठितोति एत्थापि उप्पत्ति वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
भिक्खुनिविभङ्गवण्णना निट्ठिता.
चतुविपत्तिकथावण्णना
२७३. इदानि उभयसाधारणं कत्वा विपत्तिवारादीनं विसिट्ठवारानं सङ्गहं कातुमाह ‘‘कति आपत्तियो’’तिआदि.
२७४. भिक्खुनी सचे छादेति, चुता होति. सचे वेमतिका छादेति, थुल्लच्चयं सियाति योजना.
२७५. सङ्घादिसेसन्ति परस्स सङ्घादिसेसं.
२७६. ‘‘कति आचारविपत्तिपच्चया’’ति पदच्छेदो.
२७७. आचारविपत्तिन्ति ¶ अत्तनो वा परस्स वा आचारविपत्तिं.
२७९. पापिकं दिट्ठिन्ति अहेतुकअकिरियनत्थिकदिट्ठिआदिं लामिकं दिट्ठिं.
२८१. मनुस्सुत्तरिधम्मन्ति उत्तरिमनुस्सधम्मं.
२८२. आजीवहेतु ¶ सञ्चरित्तं समापन्नोति योजना. परियायवचनेति ‘‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु अरहा’’तिआदिके लेसवचने. ञातेति यं उद्दिस्स वदति, तस्मिं मनुस्सजातिके वचनसमनन्तरमेव ञाते.
२८३. वत्वाति अगिलानो अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा. भिक्खुनी पन सचे एवं होति, भिक्खुनी अगिलाना अत्तनो अत्थाय पणीतभोजनं विञ्ञापेत्वा भुत्ताविनी सचे होतीति अधिप्पायो. तस्सा पाटिदेसनीयं सियाति योजना.
२८४. ‘‘अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वाना’’ति इमिना परस्स ञातकपवारिते तस्सेवत्थाय विञ्ञापेत्वा तेन दिन्नं वा तस्स विस्सासेन वा परिभुञ्जन्तस्स तेसं अत्तनो अञ्ञातकअप्पवारिते सुद्धचित्तताय अनापत्तीति दीपेति.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
चतुविपत्तिकथावण्णना निट्ठिता.
अधिकरणपच्चयकथावण्णना
२८५. विवादाधिकरणम्हाति ‘‘अधम्मं ‘धम्मो’ति दीपेती’’तिआदिनयप्पवत्ता अट्ठारसभेदकरवत्थुनिस्सिता विवादाधिकरणम्हा.
२८६. उपसम्पन्नं ओमसतो भिक्खुस्स पाचित्ति होतीति योजना.
२८७. अनुवादाधिकरणपच्चयाति ¶ ¶ चोदनापरनामधेय्यं अनुवादाधिकरणमेव पच्चयो, तस्मा, अनुवादनाधिकरणहेतूति अत्थो.
२८९. ‘‘तथा’’ति इमिना अमूलकत्तं अतिदिसति.
२९०. आपत्तिपच्चयाति आपत्ताधिकरणपच्चया.
२९३. किच्चाधिकरणपच्चयाति अपलोकनादिचतुब्बिधकम्मसङ्खातकिच्चाधिकरणहेतु.
२९४. अच्चजन्तीवाति अत्तनो लद्धिं अपरिच्चजन्ती एव.
२९७. पापिकाय दिट्ठिया परिच्चजनत्थाय कताय यावततियकं समनुभासनाय तं दिट्ठिं अच्चजन्तिया तस्सा भिक्खुनिया, तस्स भिक्खुस्स च अच्चजतो पाचित्ति होतीति योजना.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
अधिकरणपच्चयकथावण्णना निट्ठिता.
खन्धकपुच्छाकथावण्णना
३००. सेसेसूति अभब्बपुग्गलपरिदीपकेसु सब्बपदेसु.
३०२. ‘‘नस्सन्तु एते’’ति पदच्छेदो. पुरक्खकाति एत्थ सामिअत्थे पच्चत्तवचनं, भेदपुरेक्खकस्स, भेदपुरेक्खकायाति अत्थो.
३०३. सेसेसूति अवसेसेसु असंवासकादिदीपकेसु पटिक्खेपपदेसु.
३०४. एकाव ¶ दुक्कटापत्ति वुत्ताति वस्सं अनुपगमनादिपच्चया जातितो एकाव दुक्कटापत्ति वुत्ता.
३०५. उपोसथसमा ¶ मताति उपोसथक्खन्धके वुत्तसदिसा जाता आपत्तियो मता अधिप्पेता.
३०६. चम्मेति चम्मक्खन्धके. वच्छतरिं गहेत्वा मारेन्तानं छब्बग्गियानं पाचित्ति वुत्ताति सम्बन्धो. वच्छतरिन्ति बलसम्पन्नं तरुणगाविं. सा हि वच्छकभावं तरित्वा अतिक्कमित्वा ठितत्ता ‘‘वच्छतरी’’ति वुच्चति.
३०७. अङ्गजातं छुपन्तस्साति गावीनं अङ्गजातं अत्तनो अङ्गजातेन बहि छुपन्तस्स. सेसेसूति गावीनं विसाणादीसु गहणे, पिट्ठिअभिरुहणे च. यथाह ‘‘छब्बग्गिया भिक्खू अचिरवतिया नदिया गावीनं तरन्तीनं विसाणेसुपि गण्हन्ती’’तिआदि (महाव. २५२).
३०९. तत्थ भेसज्जक्खन्धके. सामन्ता द्वङ्गुलेति वच्चमग्गपस्सावमग्गानं सामन्ता द्वङ्गुलमत्ते पदेसे. सत्थकम्मं करोन्तस्स थुल्लच्चयमुदीरितन्ति योजना. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, सम्बाधस्स सामन्ता द्वङ्गुले सत्थकम्मं वा वत्थिकम्मं वा कारेतब्बं, यो कारेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (महाव. २७९). एत्थ च ‘‘सामन्ता द्वङ्गुले’’ति इदं सत्थकम्मंयेव सन्धाय वुत्तं. वत्थिकम्मं पन सम्बाधेयेव पटिक्खित्तं.
‘‘न, भिक्खवे, अञ्ञत्र निमन्तितेन अञ्ञस्स भोज्जयागु परिभुञ्जितब्बा, यो परिभुञ्जेय्य, यथाधम्मो कारेतब्बो’’ति (महाव. २८३) वुत्तत्ता आह ‘‘भोज्जयागूसु पाचित्ती’’ति. एत्थ ¶ च भोज्जयागु नाम बहलयागु. ‘‘पिण्डं वट्टेत्वा पातब्बयागू’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. पाचित्तीति परम्परभोजनपवारणसिक्खापदेहि पाचित्ति. सेसेसूति अन्तोवुत्थअन्तोपक्कसयंपक्कपरिभोगादीसु. यथाह ‘‘न, भिक्खवे, अन्तोवुत्थं अन्तोपक्कं सामंपक्कं परिभुञ्जितब्बं, यो परिभुञ्जेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि (महाव. २७४).
३१०. चीवरसंयुत्तेति चीवरक्खन्धके.
३१३. चम्पेय्यके ¶ च कोसम्बेति चम्पेय्यक्खन्धके चेव कोसम्बकक्खन्धके च. ‘‘कम्मस्मि’’न्तिआदीसुपि एसेव नयो.
३१७. रोमन्थेति भुत्तस्स लहुं पाकत्ताय कुच्छिगतं मुखं आरोपेत्वा सण्हकरणवसेन अनुचालने.
३१८. सेनासनस्मिन्ति सेनासनक्खन्धके. गरुनोति गरुभण्डस्स.
३२०. सङ्घभेदेति सङ्घभेदकक्खन्धके.
३२१. भेदानुवत्तकानन्ति सङ्घभेदानुवत्तकानं. गणभोगेति गणभोजने.
३२२. साति एत्थ सब्बवत्तेसु अनादरियेन होतीति सेसो. सेसं उत्तानत्थमेव.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
खन्धकपुच्छाकथावण्णना निट्ठिता.
समुट्ठानसीसकथावण्णना
३२५-६. महेसिना ¶ द्वीसु विभङ्गेसु पञ्ञत्तानि यानि पाराजिकादीनि सिक्खापदानि उपोसथे उद्दिसन्ति, तेसं सिक्खापदानं समुट्ठानं भिक्खूनं पाटवत्थाय इतो परं पवक्खामि, तं समाहिता सुणाथाति योजना.
३२७. कायो च वाचा च कायवाचा चाति अचित्तकानि यानि तीणि समुट्ठानानि, तानेव चित्तेन पच्चेकं योजितानि सचित्तकानि तीणि समुट्ठानानि होन्तीति एवमेव समुट्ठानं पुरिमानं द्विन्नं वसेन एकङ्गिकं, ततियचतुत्थपञ्चमानं वसेन द्वङ्गिकं, छट्ठस्स वसेन तिवङ्गिकञ्चाति एवं छधा समुट्ठानविधिं वदन्तीति योजना. कायो, वाचाति एकङ्गिकं द्वयं, कायवाचा ¶ , कायचित्तं, वाचाचित्तन्ति दुवङ्गिकत्तयं, कायवाचाचित्तन्ति अङ्गभेदेन तिविधम्पि अवयवभेदेन समुट्ठानभेदविधिं छप्पकारं वदन्तीति अधिप्पायो.
३२८. तेसु छसु समुट्ठानेसु एकेन वा समुट्ठानेन द्वीहि वा तीहि वा चतूहि वा छहि वा समुट्ठानेहि नाना आपत्तियो जायरेति सम्बन्धो.
३२९. तत्थ तासु नानापत्तीसु. पञ्च समुट्ठानानि एतिस्साति पञ्चसमुट्ठाना, एवरूपा काचि आपत्ति न विज्जति. एकमेकं समुट्ठानं यासन्ति विग्गहो. पच्छिमेहेव तीहिपीति सचित्तकेहेव तीहि समुट्ठानेहि, या आपत्ति एकसमुट्ठाना होति, सा सचित्तकानं तिण्णमञ्ञतरेन होतीति अधिप्पायो.
३३०-१. ततियच्छट्ठतोपि चाति कायवाचतो, कायवाचाचित्ततो च. चतुत्थच्छट्ठतो चेवाति कायचित्ततो ¶ कायवाचाचित्ततो च. पञ्चमच्छट्ठतोपि चाति वाचाचित्ततो कायवाचाचित्ततो च. ‘‘कायतो कायचित्ततो’’ति पठमं द्विसमुट्ठानं, ‘‘वाचतो वाचाचित्ततो’’ति दुतियं, ‘‘कायवाचतो कायवाचाचित्ततो’’ति ततियं, ‘‘कायचित्ततो कायवाचाचित्ततो’’ति चतुत्थं, ‘‘वाचाचित्ततो कायवाचाचित्ततो’’ति पञ्चमं द्विसमुट्ठानन्ति एवं पञ्चधा एव ठितेहि द्वीहि समुट्ठानेहि एसा द्विसमुट्ठानापत्ति जायते समुट्ठाति. न अञ्ञतोति कायतो वाचतोति एकं, वाचतो कायवाचतोति एकन्ति एवं यथावुत्तक्कमविपरियायेन योजितेहि अञ्ञेहि समुट्ठानेहि न समुट्ठाति.
३३२. पठमेहि च तीहीति ‘‘कायतो, वाचतो, कायवाचतो’’ति पठमं निद्दिट्ठेहि तीहि अचित्तकसमुट्ठानेहि. पच्छिमेहि चाति ‘‘कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो’’ति एवं पच्छा वुत्तेहि सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानेहि. न अञ्ञतोति ‘‘कायतो, वाचतो, कायचित्ततो, वाचतो, कायवाचतो, कायचित्ततो’’ति एवं वुत्तविपल्लासतो अञ्ञेहि तीहि समुट्ठानेहि न समुट्ठाति.
३३३-४. पठमा ततिया चेव, चतुत्थच्छट्ठतोपि चाति कायतो, कायवाचतो, कायचित्ततो, कायवाचाचित्ततोति एतेहि चतूहि समुट्ठानेहि चेव. दुतिया…पे… च्छट्ठतोपि चाति ¶ वाचतो, कायवाचतो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततोति इमेहि चतूहि चाति चतुसमुट्ठानेनापत्ति.
सा एवं द्विधा ठितेहि चतूहि समुट्ठानेहि जायते. न पनञ्ञतोति ‘‘कायतो, वाचतो, कायवाचतो, कायचित्ततो’’ति एवमादिना विपल्लासनयेन योजितेहि ¶ चतूहि समुट्ठानेहि न समुट्ठाति. छ समुट्ठानानि यस्सा सा छसमुट्ठाना. सचित्तकेहि तीहि, अचित्तकेहि तीहीति छहि एव समुट्ठानेहि समुट्ठातीति. पकारन्तराभावा इध ‘‘न अञ्ञतो’’ति न वुत्तं.
आह च अट्ठकथाचरियो मातिकट्ठकथायं.
३३५. समुट्ठाति एतस्माति समुट्ठानं, कायादि छब्बिधं, एकं समुट्ठानं कारणं यस्सा सा एकसमुट्ठाना. पकारन्तराभावा तिधा. कथं? सचित्तकानं तिण्णं समुट्ठानानं वसेन तिविधा. द्वीहि समुट्ठानेहि समुट्ठिता द्विसमुट्ठिता, द्विसमुट्ठानापत्तीति अत्थो. पञ्चधाति वुत्तनयेन पञ्चप्पकारा. तीणि समुट्ठानानि यस्सा सा तिसमुट्ठाना, चत्तारि समुट्ठानानि यस्सा सा चतुरुट्ठाना, तिसमुट्ठाना च चतुरुट्ठाना च तिचतुरुट्ठानाति एकदेससरूपेकसेसो, तिसमुट्ठाना द्विधा विभत्ता, चतुसमुट्ठाना च द्विधा एव विभत्ताति अत्थो. छहि समुट्ठानेहि समुट्ठिता छसमुट्ठिता, छसमुट्ठानाति अत्थो. एकधाति पकारन्तराभावा एकधाव ठिताति अधिप्पायो.
३३६. सब्बा आपत्तियो समुट्ठानविसेसतो एवं तेरसधा ठितानं समुट्ठानभेदानं नानत्ततो तेहि समुट्ठितानं पठमं पञ्ञत्तत्ता सीसभूतानं सिक्खापदानं वसेन तेरसेव नामानि लभन्ति, तानि इतो परं वक्खामीति योजना.
३३७. पठमन्तिमवत्थुञ्चाति पठमपाराजिकसमुट्ठानं. दुतियन्ति अदिन्नादानसमुट्ठानं. सञ्चरित्तकन्ति सञ्चरित्तसमुट्ठानं. समनुभासनन्ति समनुभासनसमुट्ठानं. ‘‘कथिनं एळकलोमक’’न्ति पदच्छेदो, कथिनसमुट्ठानं एळकलोमसमुट्ठानञ्च.
३३८. पदसोधम्मन्ति ¶ ¶ पदसोधम्मसमुट्ठानं. अद्धानं थेय्यसत्थन्ति अद्धानसमुट्ठानं थेय्यसत्थसमुट्ठानं. देसनाति धम्मदेसनासमुट्ठानं. भूतारोचनकन्ति भूतारोचनसमुट्ठानं. चोरिवुट्ठापनन्ति चोरिवुट्ठापनसमुट्ठानं.
३३९. अननुञ्ञातकञ्चाति अननुञ्ञातकसमुट्ठानञ्चाति एतानि तेरस तेहि समुट्ठानेहि समुट्ठितानं तेसं सिक्खापदानं पठमं पठमं निद्दिट्ठानं पठमपाराजिकादिसिक्खापदसमुट्ठानानं इतरेसं पुब्बङ्गमभावतो ‘‘सीसानी’’ति वुत्तानि. यथाह परिवारट्ठकथायं ‘‘पठमपाराजिकं नाम एकं समुट्ठानसीसं, सेसानि तेन सदिसानी’’तिआदि (परि. अट्ठ. २५८). तेरसेते समुट्ठाननयाति एते सीसवसेन दस्सिता तेरस समुट्ठाननया. विञ्ञूहि उपालित्थेरादीहि.
३४०. तत्थ तेरससु समुट्ठानसीसेसु. याति या पन आपत्ति. आदिपाराजिकुट्ठानाति पठमपाराजिकसमुट्ठाना.
३४१. अदिन्नादान-सद्दो पुब्बको पठमो एतिस्सा तंसमुट्ठानापत्तियाति अदिन्नादानपुब्बका, अदिन्नादानसमुट्ठानाति उद्दिट्ठाति योजना.
३४३. अयं समुट्ठानवसेन ‘‘समनुभासनासमुट्ठाना’’ति वुत्ताति योजना.
३४४. कथिन-सद्दो उपपदो यस्सा तंसमुट्ठानाय आपत्तिया सा कथिनुपपदा, कथिनसमुट्ठानाति मता ञाता, अयं समुट्ठानवसेन ‘‘कथिनसमुट्ठाना’’ति ञाताति अत्थो.
३४५. एळकलोम-सद्दो ¶ आदि यस्सा तंसमुट्ठानापत्तिया सा एळकलोमादिसमुट्ठानाति अत्थो.
३५०. भूतारोचन-सद्दो ¶ पुब्बभागो एतिस्सा तंसमुट्ठानाय आपत्तियाति भूतारोचनपुब्बका, भूतारोचनसमुट्ठानाति अत्थो.
३५१. समुट्ठानं समुट्ठितं, चोरिवुट्ठापनं समुट्ठितं यस्सा सा चोरिवुट्ठापनसमुट्ठिता, चोरिवुट्ठापनसमुट्ठानाति अत्थो.
३५३. तत्थाति तेरससमुट्ठानसीसेसु, ‘‘समुट्ठानं सचित्तक’’न्ति इदं ‘‘पठम’’न्तिआदीहि पच्चेकं योजेतब्बं. पठमं समुट्ठानन्ति पठमपाराजिकसमुट्ठानं. दुतियं समुट्ठानन्ति अदिन्नादानसमुट्ठानं. चतुत्थं समुट्ठानन्ति समनुभासनसमुट्ठानं. नवमं समुट्ठानन्ति थेय्यसत्थसमुट्ठानं. दसमं समुट्ठानन्ति धम्मदेसनासमुट्ठानं. द्वादसमं समुट्ठानन्ति चोरिवुट्ठापनसमुट्ठानं.
३५४. समुट्ठानेति समुट्ठानसीसे. सदिसाति तेन तेन समुट्ठानसीसेन समुट्ठाना आपत्तियो. इधाति इमस्मिं समुट्ठानविनिच्छये. दिस्सरेति दिस्सन्ते, दिस्सन्तीति अत्थो. अथ वा इध दिस्सरेति इध उभतोविभङ्गे एतेसु तेरससमुट्ठानेसु एकेकस्मिं अञ्ञानिपि सदिसानि समुट्ठानानि दिस्सन्तीति अत्थो. इदानि तानि सरूपतो निदस्सेतुमाह ‘‘सुक्कञ्चा’’तिआदि. तत्थ सुक्कन्ति सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदं. एस नयो ‘‘कायसंसग्गो’’तिआदीसुपि. यदेत्थ दुविञ्ञेय्यं, तं वक्खाम.
३५५. पुब्बुपपरिपाको चाति ¶ ‘‘जानं पुब्बुपगतं भिक्खु’’न्ति (पाचि. १२०) सिक्खापदञ्च ‘‘भिक्खुनिपरिपाचित’’न्ति (पाचि. १९२, १९४) पिण्डपातसिक्खापदञ्च. रहो भिक्खुनियासहाति भिक्खुनिया सद्धिं रहो निसज्जसिक्खापदञ्च. सभोजने, रहो द्वे चाति सभोजने कुले अनुपखज्जसिक्खापदञ्च द्वे रहोनिसज्जसिक्खापदानि च. अङ्गुली उदके हसन्ति अङ्गुलिपतोदञ्च उदकहसधम्मसिक्खापदञ्च.
३५६. पहारे उग्गिरे चेवाति पहारदानसिक्खापदञ्च तलसत्तिउग्गिरणसिक्खापदञ्च. तेपञ्ञासा च सेखियाति पञ्चसत्ततिसेखियासु वक्खमानानि उज्जग्घिकादीनि समनुभासनसमुट्ठानानि दस, छत्तपाणिआदीनि धम्मदेसनासमुट्ठानानि एकादस, थेय्यसत्थसमुट्ठानं ¶ , सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदञ्चाति बावीसति सिक्खापदानि ठपेत्वा परिमण्डलनिवासनादीनि इतरानि तेपञ्ञास सेखियसिक्खापदानि च. अधक्खकुब्भजाणुञ्चाति भिक्खुनीनं अधक्खकउब्भजाणुसिक्खापदञ्च. गामन्तरमवस्सुताति गामन्तरगमनं, अवस्सुतस्स हत्थतो खादनीयग्गहणसिक्खापदञ्च.
३५७-८. तलमट्ठुदसुद्धि चाति तलघातं, जतुमट्ठं, उदकसुद्धिकादियनञ्च. वस्संवुत्थाति ‘‘वस्संवुत्था…पे… छप्पञ्चयोजनानी’’ति (पाचि. ९७४) सिक्खापदञ्च. ओवादाय न गच्छन्तीति ओवादाय अगमनसिक्खापदञ्च. नानुबन्धे पवत्तिनिन्ति ‘‘वुट्ठापितं पवत्तिनिं द्वे वस्सानि नानुबन्धेय्या’’ति (पाचि. १११२) सिक्खापदञ्चाति उभतोविभङ्गे निद्दिट्ठा इमे पञ्चसत्तति धम्मा कायचित्तसमुट्ठिता मेथुनेन समा एकसमुट्ठाना मताति योजना.
एत्थ च पाळियं ‘‘छसत्तती’’ति गणनपरिच्छेदो समुट्ठानसिक्खापदेन सह दस्सितो. इध पन तं विना तंसदिसानमेव ¶ गणना दस्सिता. तेनेव पठमं समुट्ठानसीसं पाळियं गणनायपि दस्सितं, इधेव न दस्सितं. उपरि कत्थचि समुट्ठानसीसस्स दस्सनं पनेत्थ वक्खमानानं तंसदिसभावदस्सनत्थं, गणनाय वक्खमानाय अन्तोगधभावदस्सनत्थं. तेनेव तत्थपि तं विना गणनं वक्खति.
पठमपाराजिकसमुट्ठानवण्णना.
३५९. विग्गहन्ति मनुस्सविग्गहसिक्खापदं. उत्तरि चेवाति उत्तरिमनुस्सधम्मसिक्खापदञ्च. दुट्ठुल्लन्ति दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदं. अत्तकामताति अत्तकामपारिचरियसिक्खापदञ्च. दुट्ठदोसा दुवे चेवाति द्वे दुट्ठदोससिक्खापदानि च. दुतियानियतोपि चाति दुतियअनियतसिक्खापदञ्च.
३६०. अच्छिन्दनञ्चाति सामं चीवरं दत्वा अच्छिन्दनञ्च. परिणामोति सङ्घिकलाभस्स अत्तनो परिणामनञ्च. मुसाओमसपेसुणाति मुसावादो च ओमसवादो च भिक्खुपेसुञ्ञञ्च. दुट्ठुल्लारोचनञ्चेवाति दुट्ठुल्लापत्तिआरोचनसिक्खापदञ्च. पथवीखणनम्पि चाति पथवीखणनसिक्खापदञ्च.
३६१. भूतगामञ्च ¶ वादो चाति भूतगामसिक्खापदं, अञ्ञवादकसिक्खापदञ्च. उज्झापनकमेव चाति उज्झापनकसिक्खापदञ्च. निक्कड्ढो सिञ्चनञ्चेवाति विहारतो निक्कड्ढनञ्च उदके तिणादिसिञ्चनञ्च. आमिसहेतु चाति आमिसहेतु भिक्खुनियो ओवादसिक्खापदञ्च.
३६२. भुत्ताविन्ति भुत्ताविं अनतिरित्तेन खादनीयादिना पवारणसिक्खापदञ्च. एहनादरिन्ति ‘‘एहावुसो, गामं वा’’ति (पाचि. २७५) वुत्तसिक्खापदञ्च अनादरियसिक्खापदञ्च. भिंसापनमेव चाति ¶ भिक्खुभिंसनकञ्च. अपनिधेय्याति पत्तादिअपनिधानसिक्खापदञ्च. सञ्चिच्च पाणन्ति सञ्चिच्च पाणं जीवितावोरोपनञ्च. सप्पाणकम्पि चाति जानं सप्पाणकउदकसिक्खापदञ्च.
३६३. उक्कोटनञ्चाति पुनकम्माय उक्कोटनञ्च. ऊनोति ऊनवीसतिवस्ससिक्खापदञ्च. संवासोति उक्खित्तकेन सद्धिं संवाससिक्खापदञ्च. नासने चाति नासितकसामणेरसम्भोगसिक्खापदञ्च. सहधम्मिकन्ति सहधम्मिकं वुच्चमानसिक्खापदञ्च. विलेखा चाति ‘‘विलेखाय संवत्तन्ती’’ति (पाचि. ४३९) आगतसिक्खापदञ्च. मोहनाति मोहनसिक्खापदञ्च. अमूलकेन चाति अमूलकेन सङ्घादिसेसेन अनुद्धंसनसिक्खापदञ्च.
३६४. कुक्कुच्चं खीयनं दत्वाति कुक्कुच्चउप्पादनञ्च धम्मिकानं कम्मानं छन्दं दत्वा खीयनञ्च चीवरं दत्वा खीयनञ्च. परिणामेय्य पुग्गलेति सङ्घिकं लाभं पुग्गलस्स परिणामनसिक्खापदञ्च. किं ते, अकालं, अच्छिन्देति ‘‘किं ते, अय्ये, एसो पुरिसपुग्गलो करिस्सती’’ति (पाचि. ७०५) आगतसिक्खापदञ्च अकालचीवरं ‘‘कालचीवर’’न्ति अधिट्ठहित्वा भाजनसिक्खापदञ्च भिक्खुनिया सद्धिं चीवरं परिवत्तेत्वा अच्छिन्दनसिक्खापदञ्च. दुग्गहनिरयेन चाति दुग्गहितेन दुपधारितेन परं उज्झापनसिक्खापदञ्च निरयेन वा ब्रह्मचरियेन वा अभिसपनसिक्खापदञ्च.
३६५. गणस्स चाति ‘‘गणस्स चीवरलाभं अन्तरायं करेय्या’’ति (पाचि. ९०८) वुत्तसिक्खापदञ्च. विभङ्गञ्चाति ‘‘धम्मिकं चीवरविभङ्गं पटिबाहेय्या’’ति (पाचि. ९१२) वुत्तसिक्खापदञ्च. दुब्बलासा तथेव चाति ‘‘दुब्बलचीवरपच्चासाय चीवरकालसमयं अतिक्कामेय्या’’ति ¶ (पाचि. ९२१) वुत्तसिक्खापदञ्च. धम्मिकं कथिनुद्धारन्ति ‘‘धम्मिकं ¶ कथिनुद्धारं पटिबाहेय्या’’ति (पाचि. ९२८) वुत्तसिक्खापदञ्च. सञ्चिच्चाफासुमेव चाति ‘‘भिक्खुनिया सञ्चिच्च अफासुं करेय्या’’ति (पाचि. ९४२) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३६६. सयं उपस्सयं दत्वाति ‘‘भिक्खुनिया उपस्सयं दत्वा कुपिता अनत्तमना निक्कड्ढेय्या’’ति (पाचि. ९५१) वुत्तसिक्खापदञ्च. अक्कोसेय्य चाति ‘‘भिक्खुं अक्कोसेय्य वा परिभासेय्य वा’’ति (पाचि. १०२९) वुत्तसिक्खापदञ्च. चण्डिकाति ‘‘चण्डीकता गणं परिभासेय्या’’ति (पाचि. १०३४) वुत्तसिक्खापदञ्च. कुलमच्छरिनी अस्साति ‘‘कुलमच्छरिनी अस्सा’’ति (पाचि. १०४३) वुत्तसिक्खापदञ्च. गब्भिनिं वुट्ठापेय्य चाति ‘‘गब्भिनिं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. १०६८) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३६७. पायन्तिन्ति ‘‘पायन्तिं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. १०७३) वुत्तसिक्खापदञ्च. द्वे च वस्सानीति ‘‘द्वे वस्सानि छसु धम्मेसु असिक्खितसिक्खं सिक्खमानं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. १०८०) वुत्तसिक्खापदञ्च. सङ्घेनासम्मतन्ति ‘‘सिक्खितसिक्खं सिक्खमानं सङ्घेन असम्मतं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. १०८६) वुत्तसिक्खापदञ्च. तिस्सो गिहिगता वुत्ताति ‘‘ऊनद्वादसवस्सं गिहिगतं (पाचि. १०९१), परिपुण्णद्वादसवस्सं गिहिगतं द्वे वस्सानि छसु धम्मेसु असिक्खितसिक्खं (पाचि. १०९७), द्वेवस्सानि सिक्खितसिक्खं सङ्घेन असम्मत’’न्ति (पाचि. ११०३) वुत्तसिक्खापदानि च. तिस्सोयेव कुमारिकाति ‘‘ऊनवीसतिवस्सं कुमारिभूत’’न्तिआदिना (पाचि. ११२०) नयेन वुत्ता तिस्सो च.
३६८. ऊनद्वादसवस्सा द्वेति ‘‘ऊनद्वादसवस्सा वुट्ठापेय्य (पाचि. ११३७), परिपुण्णद्वादसवस्सा सङ्घेन असम्मता वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. ११४२) वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च. अलं ताव तेति ‘‘अलं ¶ ताव ते, अय्ये, वुट्ठापितेना’’ति (पाचि. ११४७) वुत्तसिक्खापदञ्च. सोकावस्साति ‘‘चण्डिं सोकावासं सिक्खमानं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. ११५९) वुत्तसिक्खापदञ्च. पारिवासिकच्छन्ददानतोति ‘‘पारिवासिकछन्ददानेन सिक्खमानं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. ११६७) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३६९. अनुवस्सं दुवे चाति ‘‘अनुवस्सं वुट्ठापेय्य (पाचि. ११७१), एकं वस्सं द्वे वुट्ठापेय्या’’ति ¶ (पाचि. ११७५) वुत्तसिक्खापदानि चाति एकूनसत्तति सिक्खापदानि. अदिन्नादानतुल्यत्ताति अदिन्नादानेन समानसमुट्ठानत्ता. तिसमुट्ठानिका कताति सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानेहि समुट्ठहन्तीति वुत्ता.
दुतियपाराजिकसमुट्ठानवण्णना.
३७०. सञ्चरिकुटिमहल्लकन्ति सञ्चरित्तं, सञ्ञाचिकाय कुटिकरणं, महल्लकविहारकरणञ्च. धोवापनञ्च पटिग्गहोति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया पुराणचीवरधोवापनञ्च चीवरपटिग्गहणञ्च. चीवरस्स च विञ्ञत्तिन्ति अञ्ञातकं गहपतिं वा गहपतानिं वा चीवरविञ्ञापनसिक्खापदञ्च. गहणञ्च तदुत्तरिन्ति तदुत्तरिसादियनसिक्खापदञ्च.
३७१. उपक्खटद्वयञ्चेवाति ‘‘चीवरचेतापन्नं उपक्खटं होती’’ति (पारा. ५२८) आगतसिक्खापदद्वयञ्च. तथा दूतेन चीवरन्ति दूतेनचीवरचेतापन्नपहितसिक्खापदञ्च. कोसियन्ति कोसियमिस्सकसिक्खापदञ्च. सुद्धकाळानन्ति ‘‘सुद्धकाळकान’’न्तिआदिसिक्खापदञ्च (पारा. ५४८). द्वे भागादानमेव चाति ‘‘द्वे भागा आदातब्बा’’ति (पारा. ५५३) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३७२. छब्बस्सानीति ¶ छब्बस्सानि धारणसिक्खापदञ्च. पुराणस्साति ‘‘पुराणसन्थतस्सा’’ति (पारा. ५६७) वुत्तसिक्खापदञ्च. लोमधोवापनम्पि चाति एळकलोमधोवापनसिक्खापदञ्च. रूपियस्स पटिग्गाहोति रूपियपटिग्गहणसिक्खापदञ्च. उभो नानप्पकारकाति रूपियसंवोहारकयविक्कयसिक्खापदानि च.
३७३. ऊनबन्धनपत्तो चाति ऊनपञ्चबन्धनपत्तसिक्खापदञ्च. वस्ससाटिकसुत्तकन्ति वस्सिकसाटिकसिक्खापदञ्च सुत्तं विञ्ञापेत्वा चीवरकारापनसिक्खापदञ्च. विकप्पापज्जनन्ति तन्तवाये उपसङ्कमित्वा चीवरे विकप्पापज्जनञ्च. याव द्वारदानञ्च सिब्बनन्ति ‘‘याव द्वारकोसा अग्गळट्ठपनाया’’ति (पाचि. १३५) वुत्तसिक्खापदञ्च ‘‘अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया चीवरं ददेय्य (पाचि. १७१), चीवरं सिब्बेय्या’’ति (पाचि. १७६) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
३७४. पूवेहीति ¶ पूवेहि वा मन्थेहि वा अभिहट्ठुं पवारणसिक्खापदञ्च. पच्चयोति चतुमासपच्चयपवारणसिक्खापदञ्च. जोतीति जोतिया समादहनसिक्खापदञ्च. रतनन्ति रतनसिक्खापदञ्च. सूचि…पे… सुगतस्स चाति सूचिघरसिक्खापदादीनि सत्त सिक्खापदानि च.
३७५. अञ्ञविञ्ञत्तिसिक्खा चाति ‘‘अञ्ञं विञ्ञापेय्या’’ति (पाचि. ७४९) वुत्तसिक्खापदञ्च. अञ्ञं चेतापनम्पि चाति ‘‘अञ्ञं चेतापेत्वा अञ्ञं चेतापेय्या’’ति (पाचि. ७४९) वुत्तसिक्खापदञ्च. सङ्घिकेन दुवे वुत्ताति ‘‘सङ्घिकेन अञ्ञं चेतापेय्य (पाचि. ७५९), सङ्घिकेन सञ्ञाचिकेन अञ्ञं चेतापेय्या’’ति (पाचि. ७६४) वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च. द्वे महाजनिकेनाति ‘‘महाजनिकेन अञ्ञं चेतापेय्य (पाचि. ७६९), महाजनिकेन सञ्ञाचिकेन अञ्ञं चेतापेय्या’’ति (पाचि. ७७४) वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च.
३७६. तथा ¶ पुग्गलिकेनेकन्ति ‘‘पुग्गलिकेन सञ्ञाचिकेन अञ्ञं चेतापेय्या’’ति (पाचि. ७७९) वुत्तमेकसिक्खापदञ्च. गरुपावुरणन्ति गरुपावुरणचेतापनसिक्खापदञ्च. लहुन्ति लहुपावुरणचेतापनसिक्खापदं. ‘‘विघासा उदसाटि चा’’ति पदच्छेदो. द्वे विघासाति ‘‘उच्चारं वा पस्सावं वा सङ्कारं वा विघासं वा तिरोकुट्टे वा तिरोपाकारे वा छड्डेय्य वा छड्डापेय्य वा (पाचि. ८२५), हरिते छड्डेय्य वा छड्डापेय्य वा’’ति (पाचि. ८२९) एवं वुत्तानि द्वे विघाससिक्खापदानि च. उदसाटि चाति उदकसाटिकसिक्खापदञ्च. तथा समणचीवरन्ति तथा ‘‘समणचीवरं ददेय्या’’ति (पाचि. ९१७) वुत्तसिक्खापदञ्चाति.
३७७. इति एते एकूनपण्णास धम्मा दुक्खन्तदस्सिना भगवता छसमुट्ठानिका तेयेव सञ्चरित्तसमा सञ्चरित्तसिक्खापदेन समा कता अनुमता पञ्ञत्ताति योजना.
सञ्चरित्तसमुट्ठानवण्णना.
३७८. सङ्घभेदोति सङ्घभेदसिक्खापदञ्च. भेदानुवत्तदुब्बचदूसकाति भेदानुवत्तकदुब्बचकुलदूसकसिक्खापदानि च. दुट्ठुल्लच्छादनन्ति दुट्ठुल्लपटिच्छादनसिक्खापदञ्च. दिट्ठीति दिट्ठिअप्पटिनिस्सज्जनसिक्खापदञ्च ¶ . छन्दउज्जग्घिका दुवेति छन्दंअदत्वागमनसिक्खापदञ्च उज्जग्घिकाय अन्तरघरे गमननिसीदनसिक्खापदद्वयञ्च.
३७९. अप्पसद्दा दुवे वुत्ताति ‘‘अप्पसद्दो अन्तरघरे गमिस्सामि, निसीदिस्सामी’’ति (पाचि. ५८८, ५८९) वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च. न ब्याहरेति ‘‘न सकबळेन मुखेन ब्याहरिस्सामी’’ति (पाचि. ६१९) वुत्तसिक्खापदञ्च. छमा, नीचासने, ठानन्ति ‘‘छमायं निसीदित्वा (पाचि. ६४५), नीचे ¶ आसने निसीदित्वा (पाचि. ६४७), ठितो निसिन्नस्सा’’ति (पाचि. ६४८) वुत्तसिक्खापदञ्च. पच्छतो उप्पथेन चाति ‘‘पच्छतो गच्छन्तो पुरतो गच्छन्तस्स (पाचि. ६४९), उप्पथेन गच्छन्तो पथेन गच्छन्तस्सा’’ति (पाचि. ६५०) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
३८०. वज्जच्छादाति वज्जतो पटिच्छादनसिक्खापदञ्च. अनुवत्ता चाति उक्खित्तानुवत्तनसिक्खापदञ्च. गहणन्ति ‘‘हत्थग्गहणं वा सादियेय्या’’ति (पाचि. ६७५) वुत्तसिक्खापदञ्च. ओसारेय्य चाति ‘‘अनपलोकेत्वा कारकसङ्घं अनञ्ञाय गणस्स छन्दं ओसारेय्या’’ति (पाचि. ६९५) वुत्तसिक्खापदञ्च. पच्चक्खामीति सिक्खा चाति ‘‘बुद्धं पच्चाचिक्खामी’’ति (पाचि. ७१०) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा किस्मिञ्चिदेव चाति ‘‘किस्मिञ्चिदेव अधिकरणे पच्चाकता’’ति (पाचि. ७१६) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३८१. संसट्ठा द्वे चाति ‘‘भिक्खुनियो पनेव संसट्ठा विहरन्ती’’ति (पाचि. ७२२) च ‘‘या पन भिक्खुनी एवं वदेय्य संसट्ठाव, अय्ये, तुम्हे विहरथा’’तिआदिवचनं (पाचि. ७२८) पटिच्च वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. वधित्वा चाति ‘‘अत्तानं वधित्वा वधित्वा रोदेय्या’’ति (पाचि. ८८०) वुत्तसिक्खापदञ्च. विसिब्बेत्वा चाति ‘‘भिक्खुनिया चीवरं विसिब्बेत्वा वा विसिब्बापेत्वा वा’’ति (पाचि. ८९३) वुत्तसिक्खापदञ्च. दुक्खितन्ति ‘‘दुक्खितं सहजीविनि’’न्ति (पाचि. ९४७) वुत्तसिक्खापदञ्च. पुनदेव च संसट्ठाति ‘‘संसट्ठा विहरेय्य गहपतिना वा गहपतिपुत्तेन वा’’ति (पाचि. ९५६) एवं पुन वुत्तसंसट्ठसिक्खापदञ्च. नेव वूपसमेय्य चाति ‘‘‘एहाय्ये, इमं अधिकरणं वूपसमेही’ति (पाचि. ९९५) वुच्चमाना ‘साधू’ति पटिस्सुणित्वा सा पच्छा अनन्तरायिकिनी नेव वूपसमेय्या’’ति वुत्तसिक्खापदञ्च.
३८२. जानं ¶ ¶ सभिक्खुकारामन्ति ‘‘जानं सभिक्खुकं आरामं अनापुच्छा पविसेय्या’’ति (पाचि. १०२४) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथेव न पवारयेति ‘‘उभतोसङ्घे तीहि ठानेहि न पवारेय्या’’ति (पाचि. १०५१) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा अन्वद्धमासञ्चाति ‘‘अन्वद्धमासं भिक्खुनिया भिक्खुसङ्घतो द्वे धम्मा पच्चासीसितब्बा’’ति (पाचि. १०५९) वुत्तसिक्खापदञ्च. सहजीविनियो दुवेति ‘‘सहजीविनिं वुट्ठापेत्वा द्वे वस्सानि नेव अनुग्गण्हेय्य (पाचि. ११०८), सहजीविनिं वुट्ठापेत्वा नेव वूपकासेय्या’’ति (पाचि. १११६) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
३८३-४. सचे मे चीवरं अय्येति ‘‘सचे मे त्वं, अय्ये, चीवरं दस्ससि, एवाहं तं वुट्ठापेस्सामी’’ति (पाचि. ११५१) वुत्तसिक्खापदञ्च. अनुबन्धिस्ससीति ‘‘सचे मं त्वं, अय्ये, द्वे वस्सानि अनुबन्धिस्ससि, एवाहं तं वुट्ठापेस्सामी’’ति (पाचि. ११५५) वुत्तसिक्खापदञ्च. असमेन सम्बुद्धेन पकासिता इमे सत्ततिंस धम्मा सब्बे कायवाचादितो कायवाचाचित्ततो एकसमुट्ठाना कता समनुभासना सियुं समुट्ठानतो समनुभासनसिक्खापदेन सदिसा सियुन्ति योजना.
समनुभासनसमुट्ठानवण्णना.
३८५. कथिनानि च तीणीति ‘‘निट्ठितचीवरस्मिं भिक्खुना उब्भतस्मिं कथिने’’ति (पारा. ४६२) वुत्तानि आदितो तीणि सिक्खापदानि. पत्तोति ‘‘दसाहपरमं अतिरेकपत्तो’’ति (पारा. ६०१) वुत्तसिक्खापदञ्च. भेसज्जमेव चाति ‘‘पटिसायनीयानि भेसज्जानी’’ति (पारा. ६२२) वुत्तसिक्खापदञ्च. अच्चेकम्पि चाति अच्चेकसिक्खापदञ्च. सासङ्कन्ति ¶ तदनन्तरमेव सासङ्कसिक्खापदञ्च. पक्कमन्तद्वयम्पि चाति ‘‘तं पक्कमन्तो नेव उद्धरेय्या’’ति (पाचि. १०९, ११५) भूतगामवग्गे वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
३८६. तथा उपस्सयं गन्त्वाति ‘‘भिक्खुनुपस्सयं उपसङ्कमित्वा भिक्खुनियो ओवदेय्या’’ति (पाचि. १५८) वुत्तसिक्खापदञ्च. परम्परं भोजनन्ति ‘‘परम्परभोजने पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. २२१) वुत्तसिक्खापदञ्च. अनतिरित्तन्ति ‘‘अनतिरित्तं खादनीयं वा भोजनीयं वा’’ति (पाचि. २३८) वुत्तसिक्खापदञ्च. सभत्तोति ‘‘निमन्तितो सभत्तो समानो’’ति ¶ (पाचि. २९९) वुत्तसिक्खापदञ्च. विकप्पेत्वा तथेव चाति ‘‘चीवरं विकप्पेत्वा’’ति (पाचि. ३७३) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३८७. रञ्ञोति ‘‘रञ्ञो खत्तियस्सा’’ति (पाचि. ४९८) वुत्तसिक्खापदञ्च. विकालेति ‘‘विकाले गामं पविसेय्या’’ति (पाचि. ५०९-५१२) वुत्तसिक्खापदञ्च. वोसासाति ‘‘वोसासमानरूपा ठिता’’ति (पाचि. ५५८) वुत्तसिक्खापदञ्च. ‘‘आरञ्ञके उस्सयवादिका’’ति पदच्छेदो. आरञ्ञकेति ‘‘तथारूपेसु आरञ्ञकेसु सेनासनेसु पुब्बे अप्पटिसंविदित’’न्ति (पाचि. ५७०) वुत्तसिक्खापदञ्च. उस्सयवादिकाति ‘‘उस्सयवादिका विहरेय्या’’ति (पाचि. ६७९) वुत्तसिक्खापदञ्च. पत्तसन्निचयञ्चेवाति ‘‘पत्तसन्निचयं करेय्या’’ति (पाचि. ७३४) वुत्तसिक्खापदञ्च. पुरे, पच्छा, विकालकेति ‘‘या पन भिक्खुनी पुरेभत्तं कुलानि उपसङ्कमित्वा’’ति (पाचि. ८५५) च ‘‘पच्छाभत्तं कुलानि उपसङ्कमित्वा’’ति (पाचि. ८६०) च ‘‘विकाले कुलानि उपसङ्कमित्वा’’ति (पाचि. ८६५) च वुत्तसिक्खापदत्तयञ्च.
३८८-९. पञ्चाहिकन्ति ¶ ‘‘पञ्चाहिकं सङ्घाटिचारं अतिक्कमेय्या’’ति (पाचि. ८९८) वुत्तसिक्खापदञ्च. सङ्कमनिन्ति ‘‘चीवरसङ्कमनीयं धारेय्या’’ति (पाचि. ९०३) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा आवसथद्वयन्ति ‘‘आवसथचीवरं अनिस्सज्जित्वा परिभुञ्जेय्य (पाचि. १००४), आवसथं अनिस्सज्जित्वा चारिकं पक्कमेय्या’’ति (पाचि. १००९) एवं आवसथेन सद्धिं वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. पसाखेति ‘‘पसाखे जातं गण्डं वा’’ति (पाचि. १०६३) वुत्तसिक्खापदञ्च. आसने चाति ‘‘भिक्खुस्स पुरतो अनापुच्छा आसने निसीदेय्या’’ति (पाचि. १२१५) वुत्तसिक्खापदञ्चाति इमे पन एकूनतिंस धम्मा कायवाचतो, कायवाचाचित्ततो च समुट्ठानतो सब्बे द्विसमुट्ठानिका, ततोयेव कथिनसम्भवा कथिनसमुट्ठाना होन्तीति योजना.
कथिनसमुट्ठानवण्णना.
३९०. द्वे सेय्याति द्वे सहसेय्यसिक्खापदानि च. आहच्चपादो चाति आहच्चपादकसिक्खापदञ्च. पिण्डञ्चाति आवसथपिण्डभोजनसिक्खापदञ्च. गणभोजनन्ति गणभोजनसिक्खापदञ्च ¶ . विकालेति विकालभोजनसिक्खापदञ्च. सन्निधिञ्चेवाति सन्निधिकारकसिक्खापदञ्च. दन्तपोनन्ति दन्तपोनसिक्खापदञ्च. अचेलकन्ति अचेलकसिक्खापदञ्च.
३९१. उय्युत्तञ्चाति ‘‘उय्युत्तं सेनं दस्सनाय गच्छेय्या’’ति (पाचि. ३११) वुत्तसिक्खापदञ्च. ‘‘वसे उय्योधि’’न्ति पदच्छेदो. वसेति ‘‘सेनाय वसेय्या’’ति (पाचि. ३१८) वुत्तसिक्खापदञ्च. उय्योधिन्ति ‘‘उय्योधिकं वा…पे… अनीकदस्सनं वा गच्छेय्या’’ति (पाचि. ३२३) वुत्तसिक्खापदञ्च ¶ . सुराति सुरापानसिक्खापदञ्च. ओरेन न्हायनन्ति ओरेनद्धमासनहायनसिक्खापदञ्च. दुब्बण्णकरणञ्चेवाति ‘‘तिण्णं दुब्बण्णकरणान’’न्ति (पाचि. ३६८) वुत्तसिक्खापदञ्च. पाटिदेसनीयद्वयन्ति वुत्तावसेसं पाटिदेसनीयद्वयञ्च.
३९२. लसुणन्ति लसुणसिक्खापदञ्च. उपतिट्ठेय्याति ‘‘भिक्खुस्स भुञ्जन्तस्स पानीयेन वा विधूपनेन वा उपतिट्ठेय्या’’ति (पाचि. ८१६) वुत्तसिक्खापदञ्च. नच्चदस्सनमेव चाति ‘‘नच्चं वा गीतं वा वादितं वा दस्सनाय गच्छेय्या’’ति (पाचि. ८३४) वुत्तसिक्खापदञ्च. नग्गन्ति ‘‘नग्गा नहायेय्या’’ति (पाचि. ८८४) वुत्तसिक्खापदञ्च. अत्थरणन्ति ‘‘एकत्थरणपावुरणा तुवट्टेय्यु’’न्ति (पाचि. ९३७) वुत्तसिक्खापदञ्च. मञ्चेति ‘‘एकमञ्चे तुवट्टेय्यु’’न्ति (पाचि. ९३३) वुत्तसिक्खापदञ्च. अन्तोरट्ठेति ‘‘अन्तोरट्ठे सासङ्कसम्मते’’ति (पाचि. ९६२) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा बहीति ‘‘तिरोरट्ठे सासङ्कसम्मते’’ति (पाचि. ९६६) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३९३. अन्तोवस्सन्ति ‘‘अन्तोवस्सं चारिकं चरेय्या’’ति (पाचि. ९७०) वुत्तसिक्खापदञ्च. अगारञ्चाति ‘‘राजागारं वा चित्तागारं वा…पे… पोक्खरणिं वा दस्सनाय गच्छेय्या’’ति (पाचि. ९७८) वुत्तसिक्खापदञ्च. आसन्दिन्ति ‘‘आसन्दिं वा पल्लङ्कं वा परिभुञ्जेय्या’’ति (पाचि. ९८३) वुत्तसिक्खापदञ्च. सुत्तकन्तनन्ति ‘‘सुत्तं कन्तेय्या’’ति (पाचि. ९८७) वुत्तसिक्खापदञ्च. वेय्यावच्चन्ति ‘‘गिहिवेय्यावच्चं करेय्या’’ति (पाचि. ९९१) वुत्तसिक्खापदञ्च. सहत्था चाति ‘‘अगारिकस्स वा परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा सहत्था खादनीयं वा भोजनीयं वा ददेय्या’’ति (पाचि. १०००) वुत्तसिक्खापदञ्च ¶ ¶ . आवासे च अभिक्खुकेति ‘‘अभिक्खुके आवासे वस्सं वसेय्या’’ति (पाचि. १०४७) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३९४. छत्तन्ति ‘‘छत्तुपाहनं धारेय्या’’ति (पाचि. ११७८) वुत्तसिक्खापदञ्च. यानञ्चाति ‘‘यानेन यायेय्या’’ति (पाचि. ११८६) वुत्तसिक्खापदञ्च. सङ्घाणिन्ति ‘‘सङ्घाणिं धारेय्या’’ति (पाचि. ११९१) वुत्तसिक्खापदञ्च. अलङ्कारन्ति ‘‘इत्थालङ्कारं धारेय्या’’ति (पाचि. ११९५) वुत्तसिक्खापदञ्च. गन्धवासितन्ति ‘‘गन्धवण्णकेन नहायेय्य (पाचि. ११९९), वासितकेन पिञ्ञाकेन नहायेय्या’’ति (पाचि. १२०३) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. ‘‘भिक्खुनी…पे… गिहिनिया’’ति एतेन ‘‘भिक्खुनिया उम्मद्दापेय्या’’तिआदीनि (पाचि. १२०७) चत्तारि सिक्खापदानि वुत्तानि.
३९५. तथासंकच्चिकाति ‘‘असंकच्चिका गामं पविसेय्या’’ति (पाचि. १२२५) एवं वुत्तसिक्खापदञ्च. इमे पन तेचत्तालीस धम्मा सब्बे कायचित्तवसेन द्विसमुट्ठानिका. एळकलोमेन समुट्ठानतो समा होन्तीति योजना.
एळकलोमसमुट्ठानवण्णना.
३९६-७. अञ्ञत्राति ‘‘मातुगामस्स उत्तरिछप्पञ्चवाचाहि धम्मं देसेय्य अञ्ञत्र विञ्ञुना पुरिसविग्गहेना’’ति (पाचि. ६३) वुत्तसिक्खापदञ्च. असम्मतो चेवाति ‘‘असम्मतो भिक्खुनियो ओवदेय्या’’ति (पाचि. १४६) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा अत्थङ्गतेन चाति ‘‘अत्थङ्गते सूरिये भिक्खुनियो ओवदेय्या’’ति (पाचि. १५४) वुत्तसिक्खापदञ्च. तिरच्छानविज्जा द्वे वुत्ताति ‘‘तिरच्छानविज्जं परियापुणेय्य, वाचेय्या’’ति (पाचि. १०१४, १०१८) एवं वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च. अनोकासकतम्पि चाति ‘‘अनोकासकतं भिक्खुं पञ्हं ¶ पुच्छेय्या’’ति (पाचि. १२२०) वुत्तसिक्खापदञ्चाति इमे पन सब्बे छ धम्मा वाचतो, वाचाचित्ततो चाति इमेहि द्वीहि समुट्ठानेहि समुट्ठानिका होन्ति. पदसोधम्मतुल्यता अयमेतेसं पदसोधम्मेन सदिसभावोति योजना.
पदसोधम्मसमुट्ठानवण्णना.
३९८-९. एकन्ति ¶ ‘‘भिक्खुनिया सद्धिं संविधाय एकद्धानमग्गं पटिपज्जेय्या’’ति (पाचि. १८०) वुत्तसिक्खापदञ्च. नावन्ति ‘‘एकनावं अभिरुहेय्या’’ति (पाचि. १८८) वुत्तसिक्खापदञ्च. पणीतञ्चाति ‘‘पणीतभोजनानि अगिलानो अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वाभुञ्जेय्या’’ति (पाचि. २५९) वुत्तसिक्खापदञ्च. संविधानञ्चाति मातुगामेन सद्धिं संविधाय गमनसिक्खापदञ्च. संहरेति ‘‘सम्बाधे लोमं संहरापेय्या’’ति (पाचि. ७९९) वुत्तसिक्खापदञ्च. धञ्ञन्ति ‘‘आमकधञ्ञं विञ्ञत्वा वा’’ति (पाचि. ८२१) वुत्तसिक्खापदञ्च. निमन्तिता चेवाति ‘‘निमन्तिता वा पवारिता वा खादनीयं वा भोजनीयं वा खादेय्य वा भुञ्जेय्य वा’’ति (पाचि. १०३८) वुत्तसिक्खापदञ्च. पाटिदेसनियट्ठकन्ति भिक्खुनीनं वुत्ता अट्ठ पाटिदेसनीया चेति बुद्धसेट्ठेन पञ्ञत्ता एता चुद्दस सिक्खा चतुसमुट्ठाना कायतो, कायवाचतो, कायचित्ततो, वाचाचित्ततो चाति चतूहि समुट्ठानेहि समुट्ठहन्ति. समुट्ठानतो अद्धानेन अद्धानसिक्खापदेन समा होन्तीति मताति योजना.
अद्धानसमुट्ठानवण्णना.
४००-१. सुतिन्ति ¶ उपस्सुतितिट्ठनसिक्खापदञ्च. सूपादिविञ्ञत्तिन्ति सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदञ्च. अन्धकारेति ‘‘रत्तन्धकारे अप्पदीपे’’ति (पाचि. ८३९) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथेव च पटिच्छन्नेति ‘‘पटिच्छन्ने ओकासे’’ति (पाचि. ८४३) वुत्तसिक्खापदञ्च. ओकासेति ‘‘अज्झोकासे पुरिसेन सद्धि’’न्ति (पाचि. ८४७) एवं वुत्तसिक्खापदञ्च. ब्यूहे चाति तदनन्तरमेव ‘‘रथिकाय वा ब्यूहे वा सिङ्घाटके वा पुरिसेन सद्धि’’न्ति (पाचि. ८५१) आगतसिक्खापदञ्चाति इमे सब्बेपि आदिच्चबन्धुना देसिता छ धम्मा चतुत्थच्छट्ठतो कायचित्ततो, कायवाचाचित्ततो च समुट्ठहन्ता थेय्यसत्थसमुट्ठाना थेय्यसत्थसिक्खापदेन समानसमुट्ठाना सियुन्ति योजना.
थेय्यसत्थसमुट्ठानवण्णना.
४०२. छत्त, दण्डकरस्सापीति ‘‘न छत्तपाणिस्स दण्डपाणिस्सा’’ति (पाचि. ६३५) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. सत्थावुधकरस्सापीति ‘‘न सत्थपाणिस्स (पाचि. ६३६), न आवुधपाणिस्सा’’ति (पाचि. ६३७) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. पादुकूपाहना, यानन्ति ‘‘न पादुकारुळ्हस्स ¶ (पाचि. ६३८), न उपाहनारुळ्हस्स (पाचि. ६३९), न यानगतस्सा’’ति (पाचि. ६४०) वुत्तसिक्खापदत्तयञ्च. सेय्या, पल्लत्थिकाय चाति ‘‘न सयनगतस्स (पाचि. ६४१), न पल्लत्थिकाय निसिन्नस्सा’’ति (पाचि. ६४२) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
४०३. वेठितोगुण्ठितो चाति ‘‘न वेठितसीसस्स (पाचि. ६४३), न ओगुण्ठितसीसस्सा’’ति (पाचि. ६४४) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्चाति निदस्सिता सब्बे एकादस धम्मा वाचाचित्तसङ्खातेन एकेन समुट्ठानेन ¶ समुट्ठिता धम्मदेसनसमुट्ठानाति सञ्ञिता सल्लक्खिताति योजना.
धम्मदेसनसमुट्ठानवण्णना.
४०४. एवं ताव सम्भिन्नसमुट्ठानं वेदितब्बं, नियतसमुट्ठानं तिविधं, तं एकस्सेव सिक्खापदस्स होतीति विसुंयेव दस्सेतुमाह ‘‘भूतारोचनकञ्चेवा’’तिआदि. भूतारोचनकञ्चेवाति तीहि अचित्तकसमुट्ठानेहि समुट्ठितं भूतारोचनसिक्खापदञ्च. चोरिवुट्ठापनम्पि चाति वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो चाति द्वीहि समुट्ठितं चोरिवुट्ठापनसिक्खापदञ्च. अननुञ्ञातमेव अननुञ्ञातमत्तं. अननुञ्ञातमत्तन्ति वाचतो, कायवाचतो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो चाति चतूहि समुट्ठितं अननुञ्ञातसिक्खापदञ्चाति. इदं तयन्ति इदं सिक्खापदत्तयं. असम्भिन्नन्ति केनचि अञ्ञेन सिक्खापदेन असम्मिस्ससमुट्ठानं.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
समुट्ठानसीसकथावण्णना निट्ठिता.
आपत्तिसमुट्ठानकथावण्णना
४०५. आदिनाति पठमेन कायसङ्खातेन समुट्ठानेन.
४०६-७. दुक्कटादयोति आदि-सद्देन थुल्लच्चयसङ्घादिसेसा गहिता. यथाह – ‘‘पयोगे दुक्कटं ¶ . एकं पिण्डं अनागते आपत्ति थुल्लच्चयस्स. तस्मिं पिण्डे आगते आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (परि. २७७). विकाले पन पाचित्तीति विकालभोजनपाचित्ति. अञ्ञातिहत्थतोति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया अन्तरघरं पविट्ठाय हत्थतो. गहेत्वाति ¶ खादनीयं वा भोजनीयं वा सहत्था पटिग्गहेत्वा. ‘‘पञ्च इमा आपत्तियो’’ति पदच्छेदो.
४०८. दुतियेनाति वाचासङ्खातेन समुट्ठानेन.
४०९-१०. समादिसति कथेति चे. सब्बथा विपन्नन्ति अदेसितवत्थुकतादिना सब्बप्पकारेन विपन्नप्पदेसं. कुटिन्ति सञ्ञाचिकाय कुटिं. यथाह परिवारे ‘‘तस्स कुटिं करोन्ति अदेसितवत्थुकं पमाणातिक्कन्तं सारम्भं अपरिक्कमन’’न्ति (परि. २७८). पदसोधम्मं मूलं समुट्ठानं यस्स पाचित्तियस्साति तथा वुत्तं, तेन पदसोधम्ममूलेन, सहत्थे चेतं करणवचनं.
४११. ततियेन समुट्ठानेनाति कायवाचासङ्खातेन समुट्ठानेन.
४१२. संविदहित्वानाति सद्धिं विदहित्वा, ‘‘कुटिं करोमा’’ति अञ्ञेहि सद्धिं मन्तेत्वाति अत्थो.
४१३. वत्वाति अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा. भिक्खुनिन्ति भिक्खूनं भुञ्जनट्ठाने ठत्वा ‘‘इध सूपं देथ, इध ओदनं देथा’’ति वोसासमानं उपासकानं वत्वा दापेन्तिं भिक्खुनिं. न निवारेत्वाति ‘‘अपसक्क ताव, भगिनि, याव भिक्खू भुञ्जन्ती’’ति अनपसादेत्वा भुञ्जतोति योजना.
४१४. चतुत्थेन कायचित्तसमुट्ठानेन कति आपत्तियो सियुन्ति योजना.
४१७. पञ्चमेनाति वाचाचित्तसमुट्ठानेन. वदन्ति वदन्तो समुदाचरन्तो.
४१८. कुटिन्ति ¶ ¶ निदस्सनमत्तं, अदेसितवत्थुकं पमाणातिक्कन्तं सारम्भं अपरिक्कमनं सेनासनम्पि गहणं वेदितब्बं.
४१९. वाचेति पदसो धम्मन्ति एत्थ ‘‘अनुपसम्पन्न’’न्ति सेसो. यथाह – ‘‘भिक्खु अकप्पियसञ्ञी अनुपसम्पन्नं पदसो धम्मं वाचेती’’ति (परि. २८१). दवकम्यता वदन्तस्साति जातिआदीहि अक्कोसवत्थूहि कीळाधिप्पायेन वदन्तस्स. दवकम्यताति च ‘‘पटिसङ्खा योनिसो’’तिआदीसु (म. नि. १.२२, २४, ४२२; अ. नि. ६.५८; ८.९; महानि. १९९, २०६; ध. स. १३५५; विभ. ५१८) विय य-कारलोपेन निद्देसो.
४२०. छट्ठेन कायवाचाचित्तसमुट्ठानेन. संविदहित्वानाति संविधाय, ‘‘त्वञ्च अहञ्च एकतो अवहरिस्सामा’’ति सम्मन्तनं कत्वा. भण्डं हरतीति ‘‘भारियं त्वं एकं पस्सं गण्ह, अहं इम’’न्ति वत्वा तेन सह ठाना चावेति चे.
४२३. इध इमस्मिं सासने. विमतूपरमं परमन्ति एत्थ ‘‘कप्पियं नु खो, अकप्पिय’’न्ति वा ‘‘आपत्ति नु खो, अनापत्ती’’ति वा ‘‘धम्मो नु खो, अधम्मो’’ति वा एवमादिना नयेन विविधेनाकारेन पवत्ता विमति विचिकिच्छा विमति. विमतिं उपरमेति विनासेतीति विमतूपरमं. परमं उत्तमं. उत्तरन्ति विभङ्गखन्धकागतानं निदानादिविनिच्छयानं पञ्हउत्तरभावेन ठितत्ता उत्तरं. इमं उत्तरं नाम पकरणं यो उत्तरति पञ्ञाय ओगाहेत्वा परियोसापेति. इध ‘‘उत्तरं उत्तर’’न्ति पदद्वये एकं गुणनिदस्सनं, एकं सत्थनिदस्सनन्ति गहेतब्बं. सुनयेन युतो सो पुग्गलो विनयं पिटकं उत्तरतीति सम्बन्धो. किं विसिट्ठन्ति आह ‘‘सुनय’’न्तिआदि ¶ . सुट्ठु चारित्तवारित्तदळ्हीकरणसिथिलकरणभेदा पञ्ञत्तिअनउपञ्ञत्तादिनया एत्थाति सुनयो, तं. सुट्ठु नीयति विनिच्छयो एतेनाति सुनयो, उत्तरविनिच्छयो, तेन. विनिच्छयावबोधेन संयुत्तो समन्नागतो. दुक्खेन उत्तरीयतीति दुत्तरं. पातिमोक्खसंवरसीलदीपकत्तेन समाधिपञ्ञानिब्बानसङ्खातउत्तरप्पत्तिया पतिट्ठाभावतो उत्तरं उत्तरति ओगाहेत्वा परियोसानं पापुणातीति अत्थो.
इध यो विमतूपरमं परमं उत्तरं उत्तरं नाम पकरणं उत्तरति, सुनयेन युतो सो पुग्गलो ¶ सुनयं दुत्तरं उत्तरं विनयं उत्तरतीति योजना. च-सद्देन सत्थन्तरसमुच्चयत्थेन इममत्थं दीपेति. सेय्यथिदं, इध यो सुनयं दुत्तरं उत्तरं विनयं उत्तरति, सुनयेन युतो सो पुग्गलो विमतूपरमं परमं उत्तरं उत्तरं नाम पकरणं उत्तरतीति. इमिना यो उत्तरं जानाति, सो विनयं जानाति. यो विनयं जानाति, सो उत्तरं जानातीति उत्तरपकरणस्स विनयपिटकजानने अच्चन्तूपकारिता विभाविताति दट्ठब्बं.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
आपत्तिसमुट्ठानकथावण्णना निट्ठिता.
एकुत्तरनयकथावण्णना
४२४. इतो परन्ति इतो समुट्ठानविनिच्छयकथाय परं. परन्ति उत्तमं. एकुत्तरं नयन्ति एकेकअङ्गातिरेकताय एकुत्तरसङ्खातं एककदुकादिनयं.
४२५-७. के आपत्तिकरा धम्मा…पे… का चादेसनगामिनीति एकेकपञ्हवसेन उत्तानत्थोयेव.
४२८. समुट्ठानानीति आदिको ¶ विस्सज्जनसङ्खातो उत्तरवादो. तत्थ समुट्ठानानि…पे… दीपिताति यस्मा एतेसं वसेन पुग्गलो आपत्तिं करोति आपज्जति, तस्मा ‘‘आपत्तिकरा’’ति वुत्ता.
४२९. तत्थाति तासु आपत्तीसु. लहुकाति लहुकेन विनयकम्मेन विसुज्झनतो लहुका. गरुकेन विनयकम्मेन विसुज्झनतो सङ्घादिसेसापत्ति, केनचि आकारेन अनापत्तिभावं उपनेतुं असक्कुणेय्यतो पाराजिकापत्ति च गरुकापत्ति नाम, ता पन लहुकासु वुत्तासु तब्बिपरियायतो ञातुं सक्काति विस्सज्जने विसुं न वुत्ता.
४३१. दुट्ठुं कुच्छितभावं परमजेगुच्छं निन्दनीयभावं उलति गच्छतीति दुट्ठुल्लं, पाराजिकसङ्घादिसेसं. तेनाह ‘‘दुविधापत्ति आदितो’’ति.
४३२. पञ्चानन्तरियसंयुत्ताति ¶ मातुघातकपितुघातकअरहन्तघातकेहि आपन्ना मनुस्सविग्गहपाराजिकापत्ति च लोहितुप्पादकसङ्घभेदकानं अभब्बताहेतुका कायवचीद्वारप्पवत्ता अकुसलचेतनासङ्खाता पाराजिका च अनन्तरमेव अपायुप्पत्तिहेतुताय इमे पञ्च अनन्तरसंयुत्ता नाम. ता पन मिच्छत्तनियतेसु अन्तोगधत्ता ‘‘नियता’’ति वुत्ता.
परिवारे (परि. ३२१) पन अञ्ञेपि अन्तरायिकादी बहू एकका दस्सिता, ते पन गन्थभीरुकजनानुग्गहेन आचरियेन इध न दस्सिता. अत्थिकेहि परिवारेयेव (परि. ३२१) गहेतब्बा. एत्थ च सत्तपि आपत्तियो सञ्चिच्च वीतिक्कन्ता सग्गन्तरायञ्चेव मोक्खन्तरायञ्च करोन्तीति अन्तरायिका. अजानन्तेन वीतिक्कन्ता पन पण्णत्तिवज्जापत्ति नेव सग्गन्तरायं, न मोक्खन्तरायं ¶ करोतीति अनन्तरायिका. अन्तरायिकं आपन्नस्सपि देसनागामिनिं देसेत्वा वुट्ठानगामिनितो वुट्ठाय सुद्धिपत्तस्स, सामणेरभूमियं ठितस्स च अवारितो सग्गमग्गमोक्खमग्गोति.
एकककथावण्णना.
४३५. अद्धविहीनो नाम ऊनवीसतिवस्सो. अङ्गविहीनो नाम हत्थच्छिन्नादिभेदो. वत्थुविपन्नो नाम पण्डको, तिरच्छानगतो, उभतोब्यञ्जनको च. अवसेसा थेय्यसंवासकादयो अट्ठ अभब्बट्ठानप्पत्ता दुक्कटकारिनो नाम, इमस्मिंयेव अत्तभावे दुक्कटेन अत्तनो कम्मेन अभब्बट्ठानप्पत्ताति अत्थो. अपरिपुण्णोति अपरिपुण्णपत्तचीवरो. नो याचतीति उपसम्पन्नं न याचति. पटिसिद्धाति ‘‘द्वे पुग्गला न उपसम्पादेतब्बा’’तिआदिना (परि. ३२२) वारिता.
४३६. हवेति एकंसत्थे निपातो. लद्धसमापत्तिस्स भिक्खुनो दीपिता आपत्ति अत्थि हवे अत्थेव. नो लद्धसमापत्तिस्साति अलद्धसमापत्तिस्स दीपिता आपत्ति अत्थेवाति योजना.
४३७. भूतस्साति अत्तनि सन्तस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स. अभूतारोचनापत्तीति चतुत्थपाराजिकापत्ति. असमापत्तिलाभिनो निद्दिसेति योजना.
४३८. ‘‘अत्थि ¶ सद्धम्मसंयुत्ता’’तिआदीसु अत्थि-सद्दो पच्चत्तेकवचनन्तेहि पच्चेकं योजेतब्बो.
४३९. पदसोधम्ममूलादीति आदि-सद्देन ‘‘उत्तरिछप्पञ्चवाचाधम्मदेसना’’ति आपत्तीनं गहणं.
४४०. भोगेति ¶ परिभोगे. ‘‘सपरिक्खारसंयुता’’ति इदञ्च निदस्सनमत्तं. ‘‘पत्तचीवरानं निस्सज्जने, किलिट्ठचीवरानं अधोवने, मलग्गहितपत्तस्स अपचने’’ति एवमादिका अयुत्तपरिभोगा आपत्तियोपि सकपरिक्खारसंयुत्तायेव.
४४१. मञ्चपीठादिन्ति आदि-सद्देन भिसिआदीनं गहणं. अज्झोकासत्थरेपि चाति अज्झोकासे अत्थरे अत्थरापने सति. अनापुच्छाव गमनेति अनापुच्छित्वा वा गमने. वा-सद्देन अनुद्धरित्वा वा अनुद्धरापेत्वा वा गमनं सङ्गण्हाति. परसन्तकसंयुताति परपरिक्खारपटिबद्धा.
४४३. ‘‘सिखरणीसी’’ति यं वचनं सच्चं, तं भणतो गरुकं दुट्ठुल्लवाचासङ्घादिसेसो सियाति योजना.
४४५. गरुकापत्तीति उत्तरिमनुस्सधम्मपाराजिकापत्ति. भूतस्सारोचनेति भूतस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स अनुपसम्पन्नस्स आरोचने. सच्चं वदतोति सच्चं वचनं वदन्तस्स. लहुकाति पाचित्तियापत्ति.
४४७. विकोपेतुन्ति वग्गकरणेन विकोपेतुं. हत्थपासं जहन्ति अन्तोसीमाय एव हत्थपासं जहन्तो, हत्थपासं जहित्वा एकमन्तं निसीदन्तोति अत्थो. फुसेति भूमिगतो फुसेय्य.
४४८. वेहासकुटिया उपरि आहच्चपादकं मञ्चं वा पीठं वा अभिनिसीदन्तो वेहासगतो ¶ आपज्जतीति योजना. सचे तं भूमियं पञ्ञपेत्वा निसज्जेय्य, न आपज्जेय्य. तेन वुत्तं ‘‘न भूमितो’’ति.
४४९. पविसन्तोति आरामं पविसन्तो. निक्खमन्ति ततो एव निक्खमन्तो. तन्ति आरामं.
४५०. वत्तमपूरेत्वानाति ¶ सीसतो छत्तापनयनं, पादतो उपाहनामुञ्चनवत्तं अकत्वा. निक्खमन्ति बहि निक्खमन्तो छत्तुपाहनं धारेन्तोपि न आपज्जति.
४५१. ‘‘निक्खमन्तो’’ति इदं ‘‘निक्खम’’न्ति एतस्स अत्थपदं. पविसं न चाति यं आरामं सन्धाय गतो, तं पविसन्तो न आपज्जेय्य.
४५३. या काचि भिक्खुनी अतिगम्भीरं उदकसुद्धिकं आदियन्ती आपत्तिं आपज्जतीति योजना.
४५७. वत्तं पनत्तनोति यं अत्तनो नेत्थारवत्तं वुत्तं, सो तं असमादियन्तोव आपज्जति नामाति योजना.
४६०. इतरस्स आचरियस्स, तथा सद्धिविहारिकस्स च.
४६२. ददमानोति पारिवत्तकं विना ददमानो.
४६३. मुदूति मुदुपिट्ठिको. ‘‘लम्बीआदिनो’’ति पदच्छेदो. आदि-सद्देन ‘‘हत्थेन उपक्कमित्वा असुचिं मोचेन्तस्स, ऊरुना अङ्गजातं पेल्लन्तस्स, अत्तानं वधित्वा वधित्वा रोदन्तिया भिक्खुनिया आपत्ती’’ति एवमादीनं सङ्गहो. अत्ताति एत्थ निस्सिताति उत्तरपदलोपो, विभत्तिलोपो च निरुत्तिलक्खणेन दट्ठब्बो. सेसाति मेथुनधम्मकायसंसग्गपहारदानादीसु वुत्तापत्ति. परनिस्सिताति परं निस्साय आपज्जितब्बाति अत्थो.
४६५. ‘‘न ¶ , भिक्खवे, ओवादो न गहेतब्बो’’ति वचनतो ओवादं न गण्हन्तो न पटिग्गण्हन्तो वज्जतं आपज्जति नाम.
४७०. अरुणुग्गेति ¶ अरुणुग्गमने. नअरुणुग्गमेति अरुणुग्गमनतो अञ्ञस्मिं काले.
४७१. एकरत्तातिक्कमे छारत्तातिक्कमे सत्ताहातिक्कमे दसाहातिक्कमेति योजना. आदि-सद्देन मासादीनं सङ्गहो. वुत्तमापत्तिन्ति सब्बत्थ निस्सग्गिये पाचित्तियापत्तिं. ‘‘आपज्जति अरुणुग्गमे’’ति पदच्छेदो.
४७३. परसन्तकं रुक्खलतादिं थेय्याय छिन्दन्तस्स पाराजिकं, छिन्दन्तस्स पाचित्तिमत्तं होतीति आह ‘‘भूतगामं छिन्दन्तो पाराजिकञ्च पाचित्तिञ्च फुसे’’ति.
४७५. छादेन्तो पनाति एत्थ ‘‘का आपत्ती’’ति सेसो. तत्र आह ‘‘आपत्तिं छादेन्तो नरो आपज्जती’’ति.
अच्छिन्नोति अच्छिन्नचीवरो. नच्छादेन्तोति तिणेन वा पण्णेन वा साखाभङ्गादिना येन केनचि अत्तनो हिरिकोपिनं अप्पटिच्छादेन्तो. यथाह – ‘‘तिणेन वा पण्णेन वा पटिच्छादेत्वा आगन्तब्बं, न त्वेव नग्गेन आगन्तब्बं. यो आगच्छेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ५१७).
४७६. कुसचीरादिन्ति आदि-सद्देन वाकचीरफलकचीरादीनं तित्थियधजानं गहणं. धारेन्तो कोचि आपज्जतीति सेसो. तत्राह – ‘‘कुसचीरादीनि धारेन्तो धारेन्तो आपज्जती’’ति (परि. अट्ठ. ३२२).
४७७. यं निस्सट्ठपत्तं ‘‘अयं ते भिक्खु पत्तो यावभेदनाय धारेतब्बो’’ति दिन्नं, तं सक्कच्चं अधारेन्तो च ¶ दोसवा होति आपज्जति आपत्तिं. सचित्तकाचित्तकदुकस्स सञ्ञाविमोक्खदुकं यथाक्कमं परियायोति आह ‘‘सचित्तकदुक’’न्तिआदि.
दुककथावण्णना.
४७८. या ¶ आपत्ति नाथे तिट्ठन्ते होति, नो परिनिब्बुते, सा आपत्ति अत्थि. या आपत्ति नाथे परिनिब्बुते होति, न तु तिट्ठन्ते, सापि अत्थि. या आपत्ति नाथे तिट्ठन्तेपि होति परिनिब्बुतेपि, सा आपत्ति अत्थीति योजना.
४७९. सा कतमाति आह ‘‘रुहिरुप्पादनापत्ती’’तिआदि. तत्थ थेरमावुसवादेन, वदतो परिनिब्बुतेति ‘‘यथा खो पनानन्द, एतरहि भिक्खू अञ्ञमञ्ञं आवुसोवादेन समुदाचरन्ति, न खो ममच्चयेन एवं समुदाचरितब्बं…पे… नवकतरेन भिक्खुना थेरतरो भिक्खु ‘भन्ते’ति वा ‘आयस्मा’ति वा समुदाचरितब्बो’’ति (दी. नि. २.२१६) वचनतो थेरं आवुसोवादेन समुदाचरणपच्चया आपत्तिं परिनिब्बुते भगवति आपज्जति, नो तिट्ठन्तेति अत्थो.
४८१. कथं कालेयेव आपत्ति सिया, न विकाले. कथं विकालेयेव आपत्ति सिया, काले न सिया. कथं काले चेव विकाले चाति उभयत्थ सियाति पञ्हे.
४८२. यथाक्कमं विस्सज्जेन्तो आह ‘‘भुञ्जतो’’तिआदि.
४८३. अवसेसं पन सब्बं आपत्तिं कालविकालेसु सब्बदा आपज्जति, तत्थ च संसयो नत्थीति योजना.
४८४. ‘‘अत्थापत्ति ¶ रत्तिं आपज्जति, नो दिवा, अत्थापत्ति दिवा आपज्जति, नो रत्तिं, अत्थापत्ति रत्तिञ्चेव आपज्जति दिवा चा’’ति (परि. ३२३) वुत्तं तिकं दस्सेतुमाह ‘‘रत्तिमेवा’’तिआदि.
४८६. अत्थापत्ति दसवस्सो आपज्जति, नो ऊनदसवस्सो, सा कथं सिया. अत्थापत्ति ऊनदसवस्सो आपज्जति, नो दसवस्सो, सा कथं होति. अत्थापत्ति दसवस्सोपि आपज्जति ऊनदसवस्सोपीति उभयत्थपि आपत्ति कथं होतीति योजना.
४८७. तत्थ ¶ विस्सज्जनमाह ‘‘उपट्ठापेती’’तिआदि. ‘‘बालो’’ति एतस्स हि अत्थपदं ‘‘अब्यत्तो’’ति.
४८८. ऊनदसवस्सो एवं ‘‘अहं पण्डितो’’ति परिसं गण्हति, तथा आपत्तिं आपज्जतीति योजना. ‘‘दसवस्सो ऊनो’’ति पदच्छेदो. दसवस्सो, ऊनदसवस्सो चाति उभोपेते परिसुपट्ठापनापत्तितो अञ्ञं आपत्तिं आपज्जतीति योजना. एत्थ च ‘‘आपज्जन्ते’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन न-कारलोपो.
४८९. कथं काळे आपत्तिं आपज्जति, न जुण्हे, कथं जुण्हे आपत्तिं आपज्जति, न काळस्मिं, कथं काळे च जुण्हे चाति उभयत्थपि आपज्जतीति योजना.
४९०. विस्सज्जनमाह ‘‘वस्स’’न्तिआदि. ‘‘आपज्जते अप्पवारेन्तो’’ति पदच्छेदो. जुण्हेति पुरिमपक्खे. काळकेति अपरपक्खे.
४९१. अविपत्तिनाति चतुब्बिधविपत्तिरहितत्ता अविपत्तिना भगवता पञ्ञत्तं. अवसेसन्ति वस्सं अनुपगमनापत्तिया च पवारणापत्तिया च अवसेसं सब्बं आपत्तिं.
४९२. वस्सूपगमनं ¶ काळे कप्पति, जुण्हे नो कप्पति, पवारणा जुण्हे कप्पति, काळे नो कप्पति, सेसं अनुञ्ञातं सब्बं सङ्घकिच्चं काळे च जुण्हे चाति उभयत्थपि कप्पतीति योजना.
४९३. अत्थापत्ति हेमन्ते होति, इतरउतुद्वये गिम्हानवस्सानसङ्खाते न होति, अत्थापत्ति गिम्हेयेव होति, न सेसेसु वस्सानहेमन्तसङ्खातेसु, अत्थापत्ति वस्से होति, नो इतरद्वये हेमन्तगिम्हसङ्खातेति योजना.
४९४-६. सा तिविधापि आपत्ति कतमाति आह ‘‘दिने पाटिपदक्खाते’’तिआदि. तत्थ दिने…पे… पुण्णमासियाति अपरकत्तिकपुण्णमासिया काळपक्खपाटिपददिवसे पच्चुद्धरित्वा ¶ विकप्पेत्वा ठपितं पन तं वस्ससाटिकचीवरं सचे हेमन्ते निवासेति, हेमन्ते आपज्जतीति योजना.
पच्छिमेति एत्थ सामिवचनप्पसङ्गे भुम्मं. पच्छिमस्स कत्तिकस्स यस्मिं पुण्णमे दिवसे वस्सिकसाटिकचीवरं पच्चुद्धरितब्बं, तस्मिं दिवसे तं अपच्चुद्धरित्वाव पाटिपदे अरुणं उट्ठापेन्तो अपच्चुद्धरणपच्चया आपत्ति हेमन्तेयेव आपज्जति, इतरे गिम्हानवस्सानउतुद्वये न आपज्जतीति कुरुन्दट्ठकथायं (परि. अट्ठ. ३२३) निद्दिट्ठन्ति योजना. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, वस्सिकसाटिकं वस्सानं चतुमासं अधिट्ठातुं, ततो परं विकप्पेतु’’न्ति (महाव. ३५८) वुत्तपाळिया कुरुन्दट्ठकथावचनस्स अविरुज्झनतो ‘‘तम्पि सुवुत्त’’न्ति (परि. अट्ठ. ३२३) समन्तपासादिकाय वुत्तत्ता ‘‘हेमन्ते आपज्जती’’ति वचनस्स उभयम्पि अत्थो होतीति गहेतब्बं.
४९७. गिम्हानमासानं ¶ सम्बन्धिनि गिम्हिके उतुम्हि. मासतो अतिरेको अतिरेकमासोति कत्वा अतिरेकमासो कालो सेसोति वत्तब्बे काले. परियेसन्तोति अञ्ञातिकअप्पवारितट्ठानतो सतुप्पादकरणेन वस्सिकसाटिकं परियेसन्तो च अतिरेकमासो सेसोति कत्वा निवासेन्तो च गिम्हे आपत्तिं आपज्जति. ‘‘न तु एव इतरउतुद्वये’’ति पदच्छेदो. गिम्हे परियेसन्तो पुरिममासत्तये आपज्जतीति कत्वा निवासेन्तो अड्ढमासाधिके गिम्हमासत्तये आपज्जति. निस्सन्देहे ‘‘गिम्हानं पच्छिममासतो पुरिमेसु सत्तसु मासेसू’’ति वुत्तं, तदयुत्तं ‘‘गिम्हानेयेव आपज्जती’’ति गिम्हापत्तिया दस्सितत्ता, ‘‘इतरउतुद्वये’’ति पटिसिद्धत्ता च. एत्थ च गाथाय परियेसनापत्तियायेव दस्सनं निदस्सनमत्तन्ति कत्वा निवासनापत्तिया च गिम्हेयेव सम्भवोति सापि दस्सिता.
४९८. इध पन इमस्मिं सासने यो भिक्खु वस्सिकसाटिकचीवरे विज्जमाने नग्गो कायं ओवस्सापेति, सो हवे एकंसेन वस्से वस्सानउतुम्हि आपज्जतीति योजना.
४९९. ‘‘अत्थापत्ति सङ्घो आपज्जति, न गणो न पुग्गलो, अत्थापत्ति गणो आपज्जति, न सङ्घो न पुग्गलो, अत्थापत्ति पुग्गलो आपज्जति, न सङ्घो न गणो’’ति (परि. ३२३) वुत्तत्तिकं दस्सेतुमाह ‘‘आपज्जति हि सङ्घोवा’’तिआदि.
५००. कथमापज्जतीति ¶ आह ‘‘अधिट्ठान’’न्तिआदि. अधिट्ठानन्ति अधिट्ठानुपोसथं करोन्तो पारिसुद्धिउपोसथं वाति सम्बन्धो. इध अत्तनो यथापत्तमुपोसथं अकत्वा ¶ अपत्तउपोसथकरणं आपज्जितब्बापत्तिदस्सनस्स अधिप्पेतत्ता, अत्तकरणदोसस्स विसुं विसुं वक्खमानत्ता च न गणो न च पुग्गलोति एत्थ अधिट्ठानं करोन्तो पुग्गलो च पारिसुद्धिं करोन्तो गणो च नापज्जतीति यथालाभयोजना कातब्बा. यथाक्कमं योजनं करोमीति विपरियायविकप्पो न कातब्बो. एवमुपरिपि विपरियायविपक्खं कत्वा यथालाभयोजनाव कातब्बा.
५०१. ‘‘उपोसथ’’न्ति इदं ‘‘सुत्तुद्देसमधिट्ठान’’न्ति पदेहि पच्चेकं योजेतब्बं.
५०२. सुत्तुद्देसं करोन्तो वाति एत्थ वा-सद्देन पारिसुद्धिं गण्हाति. सुत्तुद्देसं, पारिसुद्धिं वा उपोसथं करोन्तो पुग्गलो आपत्तिं आपज्जति, सुत्तुद्देसं करोन्तो सङ्घो च नापज्जति, पारिसुद्धिं करोन्तो गणो च न आपज्जतीति योजना.
५०३. कथं पन गिलानोव आपत्तिं आपज्जति, न अगिलानो, कथं अगिलानोव आपत्तिं आपज्जति, नो गिलानो, कथं गिलानो च अगिलानो च उभोपि आपज्जन्तीति योजना.
५०४. यो पन अकल्लको गिलानो अञ्ञेन पन भेसज्जेन अत्थे सति तदञ्ञं ततो अञ्ञं भेसज्जं विञ्ञापेति, सो आपज्जति पाचित्तियापत्तिन्ति योजना.
५०५. भेसज्जेन अत्थे अविज्जमानेपि सचे भेसज्जं विञ्ञापेति, अगिलानोव विञ्ञत्तिपच्चया आपत्तिं आपज्जति. सेसं पन आपत्तिं गिलानअगिलाना उभोपि आपज्जन्ति.
५०६. अत्थापत्ति ¶ अन्तोव आपज्जति, न बहिद्धा, तथा अत्थापत्ति बहि एव आपज्जति, न अन्तो, अत्थापत्ति अन्तो, बहिद्धाति उभयत्थपि आपज्जतीति योजना.
५०७. केवलं ¶ अन्तोयेव आपज्जतीति योजना.
५०८. मञ्चादिन्ति सङ्घिकमञ्चादिं.
५०९. ‘‘अन्तोसीमाय एव आपत्ति’’न्ति पदच्छेदो. कथं अन्तोसीमाय एव आपत्तिं आपज्जति, नेव बहिसीमाय आपत्तिं आपज्जति, कथं बहिसीमाय एव आपत्तिं आपज्जति, नो अन्तोसीमाय आपत्तिं आपज्जति, कथं अन्तोसीमाय च बहिसीमाय चाति उभयत्थपि आपज्जतीति योजना.
५१०. सछत्तुपाहनो भिक्खूति छत्तुपाहनसहितो आगन्तुको भिक्खु. पविसन्तो तपोधनोति आगन्तुकवत्तं अदस्सेत्वा सङ्घारामं पविसन्तो.
५११. ‘‘उपचारस्स अतिक्कमे’’ति पदच्छेदो.
५१२. सेसं सब्बं आपत्तिं अन्तोसीमाय च बहिसीमाय च आपज्जतीति योजना. एत्थ च किञ्चापि वस्सच्छेदापत्तिं बहिसीमागतो आपज्जति, भिक्खुनीआरामपवेसनापत्तिं अन्तोसीमाय आपज्जति, तदुभयं पन आगन्तुकगमिकवत्तभेदापत्तीहि एकपरिच्छेदन्ति उपलक्खणतो एतेनेव विञ्ञायतीति विसुं न वुत्तन्ति गहेतब्बं. एवं सब्बत्थ ईदिसेसु ठानेसु विनिच्छयो वेदितब्बो.
तिककथावण्णना.
५१५. वचीद्वारिकमापत्तिन्ति ¶ मुसावादपेसुञ्ञहरणादिवसेन वचीद्वारे आपज्जितब्बापत्तिं. परवाचाय सुज्झतीति सङ्घमज्झे एकवाचिकाय तिणवत्थारककम्मवाचाय सुज्झति.
५१६. वज्जमेव वज्जता, तं, पाचित्तियन्ति अत्थो.
५१८-९. तं ¶ देसेत्वा विसुज्झन्तोति तं देसेत्वा विसुद्धो होन्तो. यावततियकं पनाति यावततियेन समनुभासनकम्मेन आपन्नं सङ्घादिसेसापत्तिं पन. परिवासादीति आदि-सद्देन मानत्तमूलायपटिकस्सनअब्भानानि गहितानि.
५२२. कायद्वारिकमापत्तिन्ति कायद्वारेन आपज्जितब्बं पहारदानादिआपत्तिं.
५२३. कायेनेव विसुज्झतीति तिणवत्थारकं गन्त्वा कायसामग्गिं देन्तो विसुज्झति.
५२६. यो सुत्तो आपत्तिं आपज्जति, सो कथं पटिबुद्धो विसुज्झति. यो पटिबुद्धोव आपन्नो, सो कथं सुत्तो सुज्झतीति योजना.
५२८. सगारसेय्यकादिन्ति मातुगामेन सहसेय्यादिआपत्तिं.
५२९. जग्गन्तोति जागरन्तो निद्दं विनोदेन्तो.
५३१. पटिबुद्धोति अनिद्दायन्तो.
५३२. अचित्तोति ‘‘सिक्खापदं वीतिक्कमिस्सामी’’ति चित्ता भावेन अचित्तो.
५३५. सचित्तकापत्तिन्ति ¶ विकालभोजनादिआपत्तिं. तिणवत्थारे सयन्तो निद्दायन्तो तिणवत्थारककम्मे करियमाने ‘‘इमिनाहं कम्मेन आपत्तितो वुट्ठामी’’ति चित्तरहितो वुट्ठहन्तो अचित्तको विसुज्झति.
‘‘आपज्जित्वा अचित्तोव, अचित्तोव विसुज्झति;
आपज्जित्वा सचित्तोव, सचित्तोव विसुज्झती’’ति. –
पदद्वयं ¶ . अमिस्सेत्वाति अचित्तसचित्तपदेहि एवमेव मिस्सं अकत्वा. एत्थाति पुरिमपदद्वये. वुत्तानुसारेनाति वुत्तनयानुसारेन.
५४०. आपज्जित्वा अकम्मतोति समनुभासनकम्मं विनाव आपज्जित्वा.
५४१. समनुभासने आपज्जितब्बं सङ्घादिसेसापत्तिं समनुभासनमाह कारणूपचारेन.
५४२. अवसेसन्ति मुसावादपाचित्तियादिकं.
५४३. विसुज्झति असम्मुखाति सङ्घस्स असम्मुखा विसुज्झति. इदञ्च सम्मुखाविनयेन चेव पटिञ्ञातकरणेन च समेन्तं आपत्ताधिकरणं सन्धाय वुत्तं. तत्थ पुग्गलसम्मुखताय सब्भावेपि सङ्घस्स असम्मुखताय आपज्जति वा विसुज्झति वाति ‘‘असम्मुखा’’ति वुत्तं.
५५१. ‘‘अचित्तकचतुक्कं अजानन्तचतुक्क’’न्ति कुसलत्तिकफस्सपञ्चकादिवोहारो विय आदिपदवसेन वुत्तो.
५५२-३. अत्थापत्ति ¶ आगन्तुको आपज्जति, न चेतरो आवासिको आपज्जति, अत्थापत्ति आवासिकोव आपज्जति, न चेतरो आगन्तुको आपज्जति, अत्थापत्ति आगन्तुको च आवासिको च ते उभोपि आपज्जन्ति, उभो सेसं न आपज्जन्ति अत्थीति योजना.
५५५. इतरोति आवासिको. आवासवत्तन्ति आवासिकेन आगन्तुकस्स कातब्बवत्तं. आवासीति आवासिको.
५५६. न चेवागन्तुकोति तं आवासिकवत्तं अकरोन्तो आगन्तुको न चेव आपज्जति ¶ . सेसं कायवचीद्वारिकं आपत्तिं. उभोपि आगन्तुकआवासिका. भिक्खुभिक्खुनीनं असाधारणं आपत्तिं न आपज्जन्ति.
५५७. वत्थुनानत्तताति वीतिक्कमनानत्तता. आपत्तिनानत्तताति पाराजिकादीनं सत्तन्नं आपत्तिक्खन्धानं अञ्ञमञ्ञनानत्तता.
५६३. ‘‘पाराजिकानं…पे… नानभावो’’ति इदं निदस्सनमत्तं सङ्घादिसेसानं अनियतादीहि वत्थुनानताय चेव आपत्तिनानताय च लब्भमानत्ता.
५६५. अयमेव विनिच्छयोति न केवलं पाराजिकापत्तीसुयेव साधारणापत्तियो एकतो च विसुञ्च आपज्जन्तानं यथावुत्तविनिच्छयो, अथ खो अवसेससाधारणापत्तियोपि वुत्तनयेन आपज्जति, अयमेव विनिच्छयो योजेतब्बो.
५७७. आदियन्तो गण्हन्तो. पयोजेन्तोति गण्हापेन्तो.
५७९. ऊनकं ¶ पादं…पे… लहुं फुसेति थुल्लच्चयं, दुक्कटञ्च सन्धायाह.
५८०. एतेनेव उपायेन, सेसकम्पि पदत्तयन्ति यो अयं पठमविनिच्छये वुत्तनयो, एतेनेव नयेन ऊनपादं आदियन्तो लहुकापत्तिं आपज्जति, पादं वा अतिरेकपादं वा गहणत्थं आणापेन्तो गरुं पाराजिकापत्तिं आपज्जति, पादं वा अतिरेकपादं वा गण्हन्तो च गहणत्थाय आणापेन्तो च गरुके पाराजिकापत्तियंयेव तिट्ठति, ऊनपादं गण्हन्तो च गहणत्थाय आणापेन्तो च लहुके थुल्लच्चये, दुक्कटे वा तिट्ठतीति एवं सेसकम्पि इमं पदत्तयं. अत्थसम्भवतोयेवाति यथावुत्तस्स अत्थस्स सम्भववसेनेव.
५८१-२. कथं कालेयेव आपत्ति सिया, नो विकाले, विकालेयेव आपत्ति सिया, न च काले, अत्थापत्ति काले च पकासिता विकाले च, अत्थापत्ति नेव काले च पकासिता नेव विकाले चाति योजना.
५८६-७. काले ¶ पटिग्गहितं किं काले कप्पति विकाले तु नो कप्पति, विकाले गहितं किं विकाले कप्पति, नो काले कप्पति, काले च विकाले च पटिग्गहितं किं नाम काले च विकाले च कप्पति, काले च विकाले च पटिग्गहितं किं नाम काले च विकाले च न कप्पति, वद भद्रमुखाति योजना.
५८९. विकालेयेव कप्पति, अपरज्जु कालेपि न कप्पतीति योजना.
५९२. कुलदूसनकम्मादिन्ति आदि-सद्देन अभूतारोचनरूपियसंवोहारविञ्ञत्तिकुहनादीनं सङ्गहो.
५९३-४. कतमा ¶ आपत्ति पच्चन्तिमेसु देसेसु आपज्जति, न मज्झिमे, कतमा आपत्ति मज्झिमे पन देसस्मिं आपज्जति, न च पच्चन्तिमेसु, कतमा आपत्ति पच्चन्तिमेसु चेव देसेसु आपज्जति मज्झिमे च, कतमा आपत्ति पच्चन्तिमेसु चेव देसेसु न आपज्जति न मज्झिमे चाति योजना.
५९६. ‘‘सो गुणङ्गुणुपाहन’’न्ति पदच्छेदो. सो भिक्खूति अत्थो.
५९९. एवं ‘‘आपज्जति, नापज्जती’’ति पदवसेन पच्चन्तिमचतुक्कं दस्सेत्वा ‘‘नेव कप्पति, न कप्पती’’ति पदवसेन दस्सेतुमाह ‘‘पच्चन्तिमेसू’’तिआदि.
६०१. वुत्तन्ति ‘‘गणेन पञ्चवग्गेना’’तिआदिगाथाय हेट्ठा वुत्तं.
६०३. एवं वत्तुन्ति ‘‘न कप्पती’’ति वत्तुं. पञ्चलोणादिकन्ति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, लोणानी’’तिआदि.
६०८. अनुञ्ञातट्ठानस्स अन्तो नो आपज्जति, तं अतिक्कमन्तो बहियेव च आपज्जतीति योजना.
६१२. सेक्खपञ्ञत्तीति ¶ सेखियपञ्ञत्ति.
६१३. अगणाति अदुतिया. एत्थ हि एकापि गणो नाम.
६१४. उभयत्थपि असाधारणमापत्तिन्ति भिक्खुनीनं नियतापञ्ञत्ति वेदितब्बा.
६१६. गिलानो ¶ च नापज्जति, अगिलानो च नापज्जतीति एवं उभोपि नापज्जन्तीति योजना. तिकादीसु दस्सितानं पदानं चतुक्कादिदस्सनवसेन पुनप्पुनं गहणं.
६१८. ‘‘आपज्जति अगिलानोवा’’ति पदच्छेदो.
चतुक्ककथावण्णना.
६२०. ‘‘गरुथुल्लच्चय’’न्ति वत्तब्बे ‘‘गरु’’न्ति निग्गहीतागमो.
६२१. पञ्च कथिनानिसंसा हेट्ठा वुत्तायेव.
६२६. अग्गिसत्थनखक्कन्तन्ति अग्गिसत्थनखेहि अक्कन्तं फुट्ठं, पहटन्ति अत्थो. अबीजन्ति नोबीजं. उब्बट्टबीजकन्ति निब्बट्टबीजकं.
६२८. पवारणापीति पटिक्खेपपवारणापि. ओदनादीहीति आदि-सद्देन सत्तुकुम्मासमच्छमंसानं गहणं. कायादिगहणेनाति कायेन वा कायपटिबद्धेन वा गहणेन. ‘‘दातुकामाभिहारो च, हत्थपासेरणक्खम’’न्ति इमेहि चतूहि अङ्गेहि सद्धिं तेसं द्विन्नमेकं गहेत्वा पटिग्गहणा पञ्चेव होन्ति.
६२९-३०. विनयञ्ञुकस्मिन्ति विनयधरे पुग्गले. सकञ्च सीलन्ति अत्तनो पातिमोक्खसंवरसीलञ्च. सुरक्खितं होतीति आपत्तानापत्तिकप्पियाकप्पियानं विजानन्तताय असेवितब्बं पहाय सेवितब्बंयेव सेवनवसेन सुट्ठु रक्खितं होति. कुक्कुच्चमञ्ञस्स निराकरोतीति ¶ अञ्ञस्स सब्रह्मचारिनो कप्पियाकप्पियविसये उप्पन्नं कुक्कुच्चं निवारेति. विसारदो भासति सङ्घमज्झेति कप्पियाकप्पियानं ¶ विनिच्छयकथाय उप्पन्नाय निरासङ्को निब्भयो वोहरति. वेरिभिक्खूति अत्तपच्चत्थिके पुग्गले. धम्मस्स चेव ठितिया पवत्तोति ‘‘विनयो नाम सासनस्स आयु, विनये ठिते सासनं ठितं होती’’ति (पारा. अट्ठ. १.पठममहासङ्गीतिकथा; दी. नि. अट्ठ. १.पठममहासङ्गीतिकथा; खु. पा. अट्ठ. ५.मङ्गलसुत्तवण्णना; थेरगा. अट्ठ. १.२५१) वचनतो सद्धम्मट्ठितिया पटिपन्नो होति. तस्मा कारणा. तत्थ विनयञ्ञुभावे. धीरो पञ्ञवा भिक्खु.
पञ्चककथावण्णना.
६३१-२. छळभिञ्ञेनाति छ अभिञ्ञा एतस्साति छळभिञ्ञो, तेन. अतिक्कन्तपमाणं मञ्चपीठं, अतिक्कन्तपमाणं निसीदनञ्च तथा अतिक्कन्तपमाणं कण्डुप्पटिच्छादिवस्ससाटिकचीवरञ्च सुगतस्स चीवरे पमाणिकचीवरन्ति छ.
६३३-४. अञ्ञाणञ्च कुक्कुच्चञ्च अञ्ञाणकुक्कुच्चा, तेहि, अञ्ञाणताय चेव कुक्कुच्चपकतताय चाति वुत्तं होति. विपरीताय सञ्ञाय कप्पिये अकप्पियसञ्ञाय, अकप्पिये कप्पियसञ्ञाय.
तत्थ कथं अलज्जिताय आपज्जति? अकप्पियभावं जानन्तोयेव मद्दित्वा वीतिक्कमं करोति (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना). वुत्तम्पि चेतं –
‘‘सञ्चिच्च आपत्तिं आपज्जति;
आपत्तिं परिगूहति;
अगतिगमनञ्च गच्छति;
एदिसो वुच्चति अलज्जी पुग्गलो’’ति. (परि. ३५९);
कथं अञ्ञाणताय आपज्जति? अञ्ञाणपुग्गलो मन्दो मोमूहो कत्तब्बाकत्तब्बं अजानन्तो अकत्तब्बं करोति, कत्तब्बं विराधेति. एवं अञ्ञाणताय आपज्जति.
कथं ¶ ¶ कुक्कुच्चपकतताय आपज्जति? कप्पियाकप्पियं निस्साय कुक्कुच्चे उप्पन्ने विनयधरं पुच्छित्वा कप्पियं चे, कत्तब्बं सिया, अकप्पियं चे, न कत्तब्बं, अयं पन ‘‘वट्टती’’ति मद्दित्वा वीतिक्कमतियेव. एवं कुक्कुच्चपकतताय आपज्जति.
कथं कप्पिये अकप्पियसञ्ञाय आपज्जति? सूकरमंसं ‘‘अच्छमंस’’न्ति खादति, काले विकालसञ्ञाय भुञ्जति. एवं कप्पिये अकप्पियसञ्ञाय आपज्जति.
कथं अकप्पिये कप्पियसञ्ञाय आपज्जति? अच्छमंसं ‘‘सूकरमंस’’न्ति खादति, विकाले कालसञ्ञाय भुञ्जति. एवं अकप्पिये कप्पियसञ्ञाय आपज्जति.
कथं सतिसम्मोसाय आपज्जति? सहसेय्यचीवरविप्पवासादीनि सतिसम्मोसाय आपज्जति.
६३५-८. ‘‘भिक्खुना उपट्ठपेतब्बो’’ति पदच्छेदो. धम्मचक्खुनाति पातिमोक्खसंवरसीलसङ्खातो पटिपत्तिधम्मोव चक्खु एतस्साति धम्मचक्खु, तेन छहि अङ्गेहि युत्तेन धम्मचक्खुना पन भिक्खुना उपसम्पादना कातब्बा, निस्सयो चेव दातब्बो, सामणेरो उपट्ठापेतब्बोति योजना. आपत्तिं जानाति, अनापत्तिं जानाति, गरुं आपत्तिं जानाति, लहुं आपत्तिं जानातीति योजना. अस्स भिक्खुनो उभयानि पातिमोक्खानि वित्थारा स्वागतानि भवन्ति, अत्थतो सुविभत्तानि भवन्ति, सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो सुविनिच्छितानि भवन्ति, दसवस्सो वा होति, अतिरेकदसवस्सो वाति योजना.
छक्ककथावण्णना.
६३९. सत्त ¶ सामीचियो वुत्ताति ‘‘सो च भिक्खु अनब्भितो, ते च भिक्खू गारय्हा, अयं तत्थ सामीचि, युञ्जन्तायस्मन्तो सकं, मा वो सकं विनस्साति अयं तत्थ सामीचि, अयं ते भिक्खु पत्तो याव भेदनाय धारेतब्बोति, अयं तत्थ सामीचि, ततो नीहरित्वा भिक्खूहि सद्धिं संविभजितब्बं, अयं तत्थ सामीचि, अञ्ञातब्बं परिपुच्छितब्बं परिपञ्हितब्बं, अयं तत्थ सामीचि, यस्स भविस्सति, सो हरिस्सतीति, अयं तत्थ सामीची’’ति ¶ छ सामीचियो भिक्खुपातिमोक्खेवुत्ता, ‘‘सा च भिक्खुनी अनब्भिता, ता च भिक्खुनियो गारय्हा, अयं तत्थ सामीची’’ति भिक्खुनिपातिमोक्खे वुत्ताय सद्धिं सत्त सामीचियो वुत्ता. सत्तेव समथापि चाति सम्मुखाविनयादिसमथापि सत्तेव वुत्ता. पञ्ञत्तापत्तियो सत्ताति पाराजिकादयो पञ्ञत्तापत्तियो सत्त वुत्ता. सत्तबोज्झङ्गदस्सिनाति सतिसम्बोज्झङ्गादयो सत्त बोज्झङ्गे याथावतो पस्सन्तेन भगवता.
सत्तककथावण्णना.
६४०-१. इध कुलदूसको भिक्खु आजीवस्सेव कारणा पुप्फेन, फलेन, चुण्णेन, मत्तिकाय, दन्तकट्ठेहि, वेळुया, वेज्जिकाय, जङ्घपेसनिकेनाति इमेहि अट्ठहि आकारेहि कुलानि दूसेतीति योजना. ‘‘पुप्फेना’’तिआदिना पुप्फादिना दानमेव उपलक्खणतो दस्सेति. पुप्फेनाति पुप्फदानेनाति अत्थो गहेतब्बो. पुप्फदानादयो कुलदूसने वुत्ता.
६४२-५. ‘‘अट्ठधानतिरित्तापि, अतिरित्तापि अट्ठधा’’तिद्वीसु अट्ठकेसु अट्ठ अनतिरित्ते ताव दस्सेतुमाह ‘‘अकप्पियकतञ्चेवा’’तिआदि ¶ . गिलानानतिरित्तकन्ति निद्दिट्ठा इमे अट्ठेव अनतिरित्तका ञेय्याति योजना. अकप्पियकतादयो पवारणसिक्खापदकथावण्णनाय वुत्ता.
६४६. ञातञत्तिसूति ञातदुक्कटं, ञत्तिदुक्कटञ्च. पटिसावनेति पटिस्सवे. अट्ठदुक्कटानं विनिच्छयो दुतियपाराजिककथावण्णनाय वुत्तो.
६४८-९. एहिभिक्खूपसम्पदाति यसकुलपुत्तादीनं ‘‘एहि भिक्खू’’ति वचनेन भगवता दिन्नउपसम्पदा. सरणगमनेन चाति पठमबोधियं तीहि सरणगमनेहि अनुञ्ञातउपसम्पदा. पञ्हाब्याकरणोवादाति सोपाकस्स पञ्हाब्याकरणोपसम्पदा, महाकस्सपत्थेरस्स दिन्नओवादपटिग्गहणोपसम्पदा च. गरुधम्मपटिग्गहोति महापजापतिया गोतमिया अनुञ्ञातगरुधम्मपटिग्गहणोपसम्पदा.
ञत्तिचतुत्थेन कम्मेनाति इदानि भिक्खुउपसम्पदा. अट्ठवाचिकाति भिक्खुनीनं सन्तिके ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन, भिक्खूनं सन्तिके ञत्तिचतुत्थेन कम्मेनाति अट्ठहि कम्मवाचाहि भिक्खुनीनं ¶ उपसम्पदा अट्ठवाचिका नाम. दूतेन भिक्खुनीनन्ति अड्ढकासिया गणिकाय अनुञ्ञाता भिक्खुनीनं दूतेन उपसम्पदा.
६५०. सुद्धदिट्ठिनाति सुट्ठु सवासनकिलेसानं पहानेन परिसुद्धा समन्तचक्खुसङ्खाता दिट्ठि एतस्साति सुद्धदिट्ठि, तेन समन्तचक्खुना सम्मासम्बुद्धेन.
६५१. पापिच्छा नाम असन्तगुणसम्भावनिच्छा.
६५२-३. न ¶ च मज्जपो सियाति मज्जपो न सिया मज्जं पिवन्तो न भवेय्य, मज्जं न पिवेय्याति अत्थो. अब्रह्मचरियाति (अ. नि. अट्ठ. २.३.७१) असेट्ठचरियतो मेथुना विरमेय्य. रत्तिं न भुञ्जेय्य विकालभोजनन्ति उपोसथं उपवुत्थो रत्तिभोजनञ्च दिवाविकालभोजनञ्च न भुञ्जेय्य. न च गन्धमाचरेति गन्धञ्च न विलिम्पेय्य. मञ्चे छमायं व सयेथ सन्थतेति कप्पियमञ्चे वा सुधादिपरिकम्मकताय भूमिया वा तिणपण्णपलालादीनि सन्थरित्वा कते सन्थते वा सयेथाति अत्थो. एतञ्हि अट्ठङ्गिकमाहुपोसथन्ति एतं पाणातिपातादीनि असमाचरन्तेन उपवुत्थं उपोसथं अट्ठहङ्गेहि समन्नागतत्ता ‘‘अट्ठङ्गिक’’न्ति वदन्ति. दुक्खन्तगुनाति वट्टदुक्खस्स अन्तं अमतमहानिब्बानं गतेन पत्तेन बुद्धेन पकासितन्ति योजना.
६५४. भिक्खुनोवादकभिक्खुनो अट्ठङ्गानि भिक्खुनोवादकथावण्णनाय दस्सितानेव.
अट्ठककथावण्णना.
६५५. भोजनानि पणीतानि नव वुत्तानीति पणीतानि हि भोजनसिक्खापदे वुत्तानि. दससु अकप्पियमंसेसु मनुस्समंसवज्जितानि नव मंसानि खादन्तस्स दुक्कटं निद्दिट्ठन्ति योजना.
६५६. पातिमोक्ख…पे… परिदीपिताति भिक्खूनं पञ्चुद्देसा, भिक्खुनीनं अनियतुद्देसेहि विना चत्तारोति उद्देसा नव दीपिता. उपोसथा नवेवाति दिवसवसेन तयो, कारकवसेन ¶ तयो, करणवसेन तयोति नव उपोसथा. एत्थाति इमस्मिं सासने. सङ्घो नवहि भिज्जतीति नवहि पुग्गलेहि सङ्घो भिज्जतीति योजना. यथाह –
‘‘एकतो ¶ , उपालि, चत्तारो होन्ति, एकतो चत्तारो, नवमो अनुस्सावेति, सलाकं गाहेति ‘अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हथ, इमं रोचेथा’ति. एवम्पि खो, उपालि, सङ्घराजि चेव होति सङ्घभेदो च. नवन्नं वा, उपालि, अतिरेकनवन्नं वा सङ्घराजि चेव होति सङ्घभेदो चा’’ति (चूळव. ३५१).
नवककथावण्णना.
६५७. दस अक्कोसवत्थूनि वक्खति. दस सिक्खापदानि पाकटानेव. मनुस्समंसादीनि दस अकप्पियमंसानि हेट्ठा वुत्तानेव. सुक्कानि वे दसाति नीलादीनि दस सुक्कानि.
६५९. रञ्ञो अन्तेपुरप्पवेसने दस आदीनवा एवं पाळिपाठेन वेदितब्बा –
‘‘दसयिमे, भिक्खवे, आदीनवा राजन्तेपुरप्पवेसने. कतमे दस? इध, भिक्खवे, राजा महेसिया सद्धिं निसिन्नो होति, तत्र भिक्खु पविसति, महेसी वा भिक्खुं दिस्वा सितं पातुकरोति, भिक्खु वा महेसिं दिस्वा सितं पातुकरोति, तत्थ रञ्ञो एवं होति ‘अद्धा इमेसं कतं वा करिस्सन्ति वा’ति. अयं, भिक्खवे, पठमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा बहुकिच्चो बहुकरणीयो अञ्ञतरं इत्थिं गन्त्वा न सरति, सा तेन गब्भं गण्हाति, तत्थ रञ्ञो एवं होति ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति अञ्ञत्र पब्बजितेन, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, दुतियो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन ¶ ¶ चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे अञ्ञतरं रतनं नस्सति, तत्थ रञ्ञो एवं होति ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति अञ्ञत्र पब्बजितेन, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, ततियो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे अब्भन्तरा गुय्हमन्ता बहिद्धा सम्भेदं गच्छन्ति, तत्थ रञ्ञो एवं होति ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति अञ्ञत्र पब्बजितेन, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, चतुत्थो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे पिता वा पुत्तं पत्थेति, पुत्तो वा पितरं पत्थेति, तेसं एवं होति ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति अञ्ञत्र पब्बजितेन, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, पञ्चमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा नीचट्ठानियं उच्चे ठाने ठपेति, येसं तं अमनापं, तेसं एवं होति ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, छट्ठो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा उच्चट्ठानियं नीचे ठाने ठपेति, येसं तं अमनापं, तेसं एवं होति ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, सत्तमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा अकाले सेनं उय्योजेति, येसं तं अमनापं, तेसं एवं होति ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो, सिया नु ¶ खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, अट्ठमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा काले सेनं उय्योजेत्वा अन्तरामग्गतो निवत्तापेति, येसं तं अमनापं, तेसं एवं होति ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो, सिया ¶ नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, नवमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरं हत्थिसम्मद्दं अस्ससम्मद्दं रथसम्मद्दं रजनीयानि रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बानि, यानि न पब्बजितस्स सारुप्पानि, अयं, भिक्खवे, दसमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने. इमे खो, भिक्खवे, दस आदीनवा राजन्तेपुरप्पवेसने’’ति (अ. नि. १०.४५; पाचि. ४९७).
तत्थ च पिता वा पुत्तं पत्थेतीति पुत्तं मारेतुमिच्छतीति अत्थो. एसेव नयो पुत्तो पितरं पत्थेतीति. हत्थिसम्मद्दन्ति हत्थीनं सम्मद्दो संसट्ठो एत्थाति हत्थिसम्मद्दं. एवं ‘‘अस्ससम्मद्द’’न्तिआदीसुपि.
दसाकारेहीति –
‘‘आपत्तिनुक्खित्तमनन्तराय-
पहुत्ततायो तथसञ्ञिता च;
छादेतुकामो अथ छादनाति;
छन्ना दसङ्गेहरुणुग्गमम्हीति. –
गहितेहि दसहि अङ्गेहि.
६६०. दस कम्मपथा पुञ्ञाति पाणातिपातावेरमणिआदयो दस कुसलकम्मपथा. अपुञ्ञापि तथा दसाति पाणातिपातादयो ¶ दस अकुसलकम्मपथाव. दस दानवत्थूनि वक्खति. दसेव रतनानि चाति –
‘‘मुत्ता मणी वेळुरिया च सङ्खा;
सिला पवाळं रजतञ्च हेमं;
लोहीतकञ्चापि ¶ मसारगल्ला;
दस्सेति धीरो रतनानि जञ्ञा’’ति. –
निद्दिट्ठानि दस रतनानि.
६६२. मुनिन्देन अवन्दिया दस पुग्गला दीपिताति योजना. कथं? ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, अवन्दिया. पुरे उपसम्पन्नेन पच्छा उपसम्पन्नो अवन्दियो, अनुपसम्पन्नो अवन्दियो, नानासंवासको वुड्ढतरो अधम्मवादी अवन्दियो, मातुगामो अवन्दियो, पण्डको अवन्दियो, पारिवासिको अवन्दियो, मूलायपटिकस्सनारहो अवन्दियो, मानत्तारहो अवन्दियो, मानत्तचारिको अवन्दियो, अब्भानारहो अवन्दियो. इमे खो, भिक्खवे, दस अवन्दिया’’ति (चूळव. ३१२).
६६३-४. सोसानिकन्ति सुसाने छड्डितं. पापणिकन्ति आपणद्वारे छड्डितं. उन्दूरक्खायितन्ति उन्दूरेहि खायितं परिच्चत्तं पिलोतिकं. गोखायितादीसुपि एसेव नयो. थूपचीवरिकन्ति बलिकम्मत्थाय वम्मिके परिक्खिपित्वा परिच्चत्तवत्थं. आभिसेकियन्ति राजूनं अभिसेकमण्डपे परिच्चत्तवत्थं. गतपच्चागतञ्चाति सुसानगतमनुस्सेहि पच्चागन्त्वा नहायित्वा छड्डितं पिलोतिकं.
६६५. सब्बनीलादयो वुत्ता, दस चीवरधारणाति ‘‘सब्बनीलकानि चीवरानि धारेन्तीति वुत्तवसेन दसा’’ति (परि. अट्ठ. ३३०) कुरुन्दियं वुत्तं. एत्थ इमस्मिं दसके संकच्चिकाय वा उदकसाटिकाय ¶ वा सद्धिं तिचीवरानि नामेन अधिट्ठितानि नव चीवरानि ‘‘दसचीवरधारणा’’ति वुत्तानि. यथाह – ‘‘नवसु कप्पियचीवरेसु उदकसाटिकं वा संकच्चिकं वा पक्खिपित्वा दसाति वुत्त’’न्ति (परि. अट्ठ. ३३०).
दसककथावण्णना.
६६६. पण्डकादयो एकादस अभब्बपुग्गला पन उपसम्पादितापि अनुपसम्पन्ना होन्तीति योजना.
६६७. ‘‘अकप्पिया’’ति ¶ वुत्ता पत्ता एकादस भवन्तीति योजना. दारुजेन पत्तेनाति दारुमयेन पत्तेन. रतनुब्भवाति रतनमया दस पत्ता एकादस भवन्तीति योजना. दारुजेन चाति एत्थ च-सद्देन तम्बलोहमयपत्तस्स सङ्गहो. यथाह ‘‘एकादस पत्ताति तम्बलोहमयेन वा दारुमयेन वा सद्धिं दसरतनमया’’ति. इध रतनं नाम मुत्तादिदसरतनं.
६६८. अकप्पिया पादुका एकादस होन्तीति योजना. यथाह ‘‘एकादस पादुकाति दस रतनमया, एका कट्ठपादुका. तिणपादुकमुञ्जपादुकपब्बजपादुकादयो पन कट्ठपादुकसङ्गहमेव गच्छन्ती’’ति.
६६९-७०. अतिखुद्दका अतिमहन्ताति योजना. खण्डनिमित्तका छायानिमित्तकाति योजना. बहिट्ठेन सम्मताति सीमाय बहि ठितेन सम्मता. नदियं, जातस्सरे, समुद्दे वा तथा सम्मताति योजना. सीमाय सम्भिन्ना सीमाय अज्झोत्थटा सीमाति योजना. इमा एकादस असीमायो सियुन्ति योजना.
६७१. एकादसेव ¶ पथवी कप्पिया, एकादसेव पथवी अकप्पियाति योजना.
तत्थ एकादस कप्पियपथवी नाम सुद्धपासाणा, सुद्धसक्खरा, सुद्धकथला, सुद्धमरुम्बा, सुद्धवालुका, येभुय्येनपासाणा, येभुय्येनसक्खरा, येभुय्येनकथला, येभुय्येनमरुम्बा, येभुय्येनवालुकाति इमा दस दड्ढाय पथविया वा चतुमासोवट्ठकपंसुपुञ्जेन वा मत्तिकापुञ्जेन वा सद्धिं एकादस. ‘‘अप्पपंसुका, अप्पमत्तिका’’ति (पाचि. ८६) अपरापि पथवियो वुत्ता, ता येभुय्येनपासाणादीसु पञ्चसुयेव सङ्गहिता.
एकादस अकप्पियपथवी नाम ‘‘सुद्धपंसु सुद्धमत्तिका अप्पपासाणा अप्पसक्खरा अप्पकथला अप्पमरुम्बा अप्पवालुका येभुय्येनपंसुका येभुय्येनमत्तिका, अदड्ढापि वुच्चति जाता पथवी. योपि पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा अतिरेकचातुमासं ओवट्ठो, अयम्पि वुच्चति जातपथवी’’ति (पाचि. ८६) वुत्ता एकादस.
गण्ठिका ¶ कप्पिया वुत्ता, एकादस च वीधकाति एत्थ कप्पिया गण्ठिका विधका च एकादस वुत्ताति योजना. ते पन –
‘‘वेळुदन्तविसाणट्ठि-कट्ठलाखाफलामया;
सङ्खनाभिमया सुत्त-नळलोहमयापि च;
विधा कप्पन्ति कप्पिया, गण्ठियो चापि तम्मया’’ति. –
इमाय गाथाय सङ्गहिताति वेदितब्बा.
६७४-५. उक्खित्तस्सानुवत्तिका भिक्खुनी उभिन्नं भिक्खुभिक्खुनीनं वसा सङ्घादिसेसेसु अट्ठ यावततियकाति इमे ¶ एकादस यावततियकाति पकासिताति योजना.
६७६. निस्सयस्स पटिप्पस्सद्धियो दसेकाव एकादसेव वुत्ताति योजना. छधाचरियतो वुत्ताति –
‘‘पक्कन्ते पक्खसङ्कन्ते, विब्भन्ते चापि निस्सयो;
मरणाणत्तुपज्झाय-समोधानेहि सम्मती’’ति. –
आचरियतो छधा निस्सयपटिप्पस्सद्धियो वुत्ता. उपज्झाया तु पञ्चधाति तासु उपज्झायसमोधानं विना अवसेसाहि पञ्चधा उपज्झायपटिप्पस्सद्धियो वुत्ताति इमे एकादस.
एकादसककथावण्णना.
६७७. तेरसेव धुतङ्गानीति पंसुकूलिकङ्गादीनि धुतङ्गानि तेरसेव होन्ति.
परमानि च चुद्दसाति ‘‘दसाहपरमं अतिरेकचीवरं धारेतब्बं, मासपरमं तेन भिक्खुना तं चीवरं निक्खिपितब्बं, सन्तरुत्तरपरमं तेन भिक्खुना ततो चीवरं सादितब्बं, छक्खत्तुपरमं तुण्हीभूतेन उद्दिस्स ठातब्बं, नवं पन भिक्खुना सन्थतं कारापेत्वा छब्बस्सानि धारेतब्बं ¶ छब्बस्सपरमता धारेतब्बं, तियोजनपरमं सहत्था हरितब्बानि, दसाहपरमं अतिरेकपत्तो धारेतब्बो, सत्ताहपरमं सन्निधिकारकं परिभुञ्जितब्बानि, छारत्तपरमं तेन भिक्खुना तेन चीवरेन विप्पवसितब्बं, चतुक्कंसपरमं, अड्ढतेय्यकंसपरमं, द्वङ्गुलपब्बपरमं आदातब्बं, अट्ठङ्गुलपरमं मञ्चपटिपादकं, अट्ठङ्गुलपरमं दन्तकट्ठ’’न्ति इति इमानि चुद्दस परमानि.
सोळसेव तु ‘‘जान’’न्ति पञ्ञत्तानीति ‘‘जान’’न्ति एवं वत्वा पञ्ञत्तानि सोळस. ते एवं वेदितब्बा – जानं सङ्घिकं ¶ लाभं परिणतं अत्तनो परिणामेय्य, जानं पुब्बुपगतं भिक्खुं अनुपखज्ज सेय्यं कप्पेय्य, जानं सप्पाणकं उदकं तिणं वा मत्तिकं वा सिञ्चेय्य वा सिञ्चापेय्य वा, जानं भिक्खुनिपरिपाचितं पिण्डपातं परिभुञ्जेय्य, जानं आसादनापेक्खो, भुत्तस्मिं पाचित्तियं, जानं सप्पाणकं उदकं परिभुञ्जेय्य, जानं यथाधम्मं निहटाधिकरणं पुन कम्माय उक्कोटेय्य, जानं दुट्ठुल्लं आपत्तिं पटिच्छादेय्य, जानं ऊनवीसतिवस्सं पुग्गलं उपसम्पादेय्य, जानं थेय्यसत्थेन सद्धिं संविधाय एकद्धानमग्गं पटिपज्जेय्य, जानं तथावादिना भिक्खुना अकतानुधम्मेन, जानं तथानासितं समणुद्देसं, जानं सङ्घिकं लाभं परिणतं पुग्गलस्स परिणामेय्य, जानं पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नं भिक्खुनिं नेवत्तना पटिचोदेय्य, जानं चोरिं वज्झं विदितं अनपलोकेत्वा, जानं सभिक्खुकं आरामं अनापुच्छा पविसेय्याति.
६७८. इध इमस्मिं सासने यो भिक्खु अनुत्तरं सउत्तरं उत्तरपकरणेन सहितं सकलम्पि विनयविनिच्छयं जानाति, महत्तरे अतिविपुले अनुत्तरे उत्तरविरहिते उत्तमे विनयनये विनयागते आपत्तिअनापत्तिगरुकलहुककप्पियअकप्पियादिविनिच्छयकम्मे. अथ वा विनयनये विनयपिटके पवत्तमानो सो भिक्खु निरुत्तरो भवति पच्चत्थिकेहि वत्तब्बं उत्तरं अतिक्कमित्वा ठितो, सेट्ठो वा भवति, तस्स चेव परेसञ्च संसयो न कातब्बोति योजना. जानतीति गाथाबन्धवसेन रस्सो.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
एकुत्तरनयकथावण्णना निट्ठिता.
सेदमोचनकथावण्णना
६७९. सुणतं ¶ ¶ सुणन्तानं भिक्खूनं पटुभावकरा विनयविनिच्छये पञ्ञाकोसल्लसाधिका ततोयेव वरा उत्तमा. सेदमोचनगाथायोति अत्थपच्चत्थिकानं, सासनपच्चत्थिकानञ्च विस्सज्जेतुमसक्कुणेय्यभावेन चिन्तयन्तस्स खिन्नसरीरा सेदे मोचेन्तीति सेदमोचना. अत्थानुगतपञ्हा उपालित्थेरेन ठपिता पञ्हगाथायो, तप्पटिबद्धा विस्सज्जनगाथायो च इतो परं वक्खामीति योजना.
६८१. कबन्धं नाम असीसं उरसि जातअक्खिमुखसरीरं. यथाह – ‘‘असीसकं कबन्धं, यस्स उरे अक्खीनि चेव मुखञ्च होती’’ति (परि. अट्ठ. ४७९). मुखेन करणभूतेन. कत्वाति सेवित्वा.
६८२. तस्स भिक्खुनो कथं पाराजिको सिया पाराजिकधम्मो कथं सिया.
६८४. किञ्चीति पादं वा पादारहं वा परसन्तकं. परञ्च न समादपेति ‘‘अमुकस्स इत्थन्नामं भण्डं अवहराही’’ति परं न आणापेय्य.
६८५. परस्स किञ्चि नादियन्तोति सम्बन्धो. आणत्तिञ्चाति च-सद्देन संविधानं, सङ्केतञ्च सङ्गण्हाति.
६८६. गरुकं भण्डन्ति पादग्घनकभावेन गरुभण्डं. ‘‘परिक्खार’’न्ति एतस्स विसेसनं. परस्स परिक्खारन्ति परसन्तकं यं किञ्चि परिक्खारं.
६९२. मनुस्सुत्तरिके धम्मेति उत्तरिमनुस्सधम्मविसये. कतिकं कत्वानाति ‘‘एवं निसिन्ने एवं ठिते एवं गमने अत्थं ¶ आविकरोती’’तिआदिं कत्वा. सम्भावनाधिप्पायोति ‘‘अरहा’’ति गहेत्वा महासम्भावनं करोतीति अधिप्पायो हुत्वा. अतिक्कमति चेति तथा कतं कतिकं अतिक्कमति चे, तथारूपं निसज्जं वा ठानं वा गमनं वा करोतीति अत्थो. चुतोति ¶ तथारूपं निसज्जादिं दिस्वा केनचि मनुस्सजातिकेन ‘‘अरहा’’ति तङ्खणे ञाते सो पुग्गलो पाराजिकं आपज्जति.
६९३. एकवत्थुका कथं भवेय्युन्ति योजना.
६९४. इत्थियाति एकिस्सा इत्थिया. पटिपज्जन्तोति एकक्खणे अञ्ञेन पुरिसेन वुत्तसासनं वत्वा, इमिना च ‘‘पटिग्गण्हाति, वीमंसती’’ति अङ्गद्वयस्स पुरिमसिद्धतं दीपेति इमस्स पच्चाहरणकतञ्च. कायसंसग्गं समापज्जित्वा दुट्ठुल्लं वत्वा अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भणन्तो.
६९५. यथावुत्तं वत्तं अचरित्वाति भगवता वुत्तं परिवासादिवत्तं अचरित्वा.
६९६. भिक्खुनीहि असाधारणसिक्खापदत्ता आह ‘‘नत्थि सङ्घादिसेसता’’ति.
६९७. येन कुद्धो पसंसितोति एत्थ ‘‘निन्दितो चा’’ति सेसो.
६९८. तित्थियानं वण्णम्हि भञ्ञमाने यो कुज्झति, सो आराधकोति योजना, परितोसितो पसंसितोति अधिप्पायो. तित्थियपुब्बो इमस्मिं सासने पब्बज्जं लभित्वा तित्थियानं वण्णस्मिं भञ्ञमाने सुत्वा सचे कुप्पति अनत्तमनं करोति, आराधको सङ्घाराधको सङ्घं परितोसेन्तो होति, सम्बुद्धस्स वण्णस्मिं भञ्ञमाने यदि कुज्झति, निन्दितोति योजना. एत्थ सम्बुद्धस्साति उपलक्खणं.
७०१. गहेत्वाति ¶ पटिग्गहेत्वा.
७५१. ‘‘न रत्तचित्तो’’तिआदिना पुरिमानं तिण्णं पाराजिकानं वीतिक्कमचित्तुप्पादमत्तस्सापि अभावं दीपेति. मरणायाति एत्थ ‘‘मनुस्सजातिकस्सा’’ति इदं पाराजिकपकरणतोव लब्भति. तस्साति किञ्चि देन्तस्स. तन्ति तथा दीयमानं.
७५२. ‘‘पराजयो’’ति ¶ इदं अभब्बपुग्गलेसु सङ्घभेदकस्स अन्तोगधत्ता वुत्तं. सलाकग्गाहेनापि सङ्घं भिन्दन्तो सङ्घभेदकोव होति.
७५३. अद्धयोजने यं तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरं एकं चीवरं निक्खिपित्वानाति योजना.
७५४. सुप्पतिट्ठितनिग्रोधसदिसे रुक्खमूलके तिचीवरं निक्खिपित्वा अद्धयोजने अरुणं उट्ठापेन्तस्साति योजना.
७५५. कायिका नानावत्थुकायो सम्बहुला आपत्तियो अपुब्बं अचरिमं एकक्खणे कथं फुसेति योजना.
७५७. वाचसिका न कायिका नानावत्थुकायो सम्बहुला आपत्तियो अपुब्बं अचरिमं एकक्खणे कथं फुसेति योजना.
७५८. विनयनसत्थेति विनयपिटके. तस्स भिक्खुस्स.
७५९. ‘‘इत्थिया’’तिआदीसु सहत्थे करणवचनं. इत्थिया वा पुरिसेन वा पण्डकेन वा निमित्तके मेथुनं न सेवन्तो न पटिसेवन्तो मेथुनपच्चया चुतोति योजना.
७६०. कायसंसग्गोयेव ¶ कायसंसग्गता, तं आपन्ना. अट्ठवत्थुकं छेज्जन्ति एवंनामकं पाराजिकं.
७६२. समये पिट्ठिसञ्ञितेति गिम्हानं पच्छिममासस्स पठमदिवसतो याव हेमन्तस्स पठमदिवसो, एत्थन्तरे सत्तमासमत्ते पिट्ठिसञ्ञिते समये. ‘‘मातुयापि चा’’ति वत्तब्बे ‘‘मातरम्पि चा’’ति वुत्तं. सोयेव वा पाठो.
७६४. ‘‘अवस्सुतहत्थतो हि पिण्डं गहेत्वा’’ति इमिना सङ्घादिसेसस्स वत्थुमाह, लसुणन्ति ¶ पाचित्तियस्स वत्थुं, मनुस्समंसन्ति थुल्लच्चयवत्थुं, अकप्पमञ्ञन्ति दुक्कटवत्थुं. अकप्पमञ्ञन्ति एत्थ ‘‘मंस’’न्ति सेसो. ‘‘सब्बे एकतो’’ति पदच्छेदो. एकतोति एत्थ ‘‘मद्दित्वा’’ति सेसो, अकप्पियमंसेहि सद्धिं एकतो मद्दित्वा खादतीति अत्थो. सब्बमेतं ‘‘गहेत्वा, मद्दित्वा, खादती’’ति किरियानं कम्मवचनं. मनुस्समंसञ्चाति एत्थ च-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो होति. तस्साति भिक्खुनिया. सङ्घादिसेसपाचित्तियदुक्कटपाटिदेसनीयथुल्लच्चयानि एकक्खणे होन्ति.
७६५. ‘‘पुग्गलो एको’’ति पदच्छेदो. द्वेपि च पुण्णवस्साति परिपुण्णवीसतिवस्सा च द्वे सामणेरा. एकाव तेसं पन कम्मवाचाति तेसं उभिन्नं सामणेरानं एकेन आचरियेन एकाव उपसम्पदकम्मवाचा कता. एकस्साति एकस्सापि सामणेरस्स. कम्मन्ति उपसम्पदकम्मं. न रूहतेति न सम्पज्जति, किमेत्थ कारणं, वद भद्दमुखाति अधिप्पायो.
७६६. महिद्धिकेसूति द्वीसु सामणेरेसु. सचे पन एको केसग्गमत्तम्पि आकासगो आकासट्ठो होति ¶ , आकासगतस्सेव कतं तं उपसम्पदकम्मं नेव रूहति नेव सम्पज्जति, भूमिगतस्स रूहतीति योजना.
७६७. इद्धिया आकासे ठितेन सङ्घेन भूमिगतस्स सामणेरस्स उपसम्पदकम्मं न कातब्बं. यदि करोति, कुप्पतीति योजना. इदञ्च सब्बकम्मानं साधारणलक्खणं. यथाह – ‘‘सङ्घेनापि आकासे निसीदित्वा भूमिगतस्स कम्मं न कातब्बं. सचे करोति, कुप्पती’’ति (परि. अट्ठ. ४८१).
७६८. वत्थं कप्पकतञ्च न होति, रत्तञ्च न होति, केसकम्बलादि अकप्पियञ्च होति, निवत्थस्स पनापत्ति तं पन निवत्थस्स भिक्खुनो आपत्ति होति. अनापत्ति कथं सिया, वद भद्दमुखाति योजना.
७६९. एत्थ एतस्मिं अकप्पियवत्थुधारणे तन्निमित्तं. अच्छिन्नचीवरस्स भिक्खुनो अनापत्ति सियाति योजना. ‘‘किञ्चिपी’’तिआदिना वुत्तमेवत्थं समत्थेति. अस्स अच्छिन्नचीवरस्स ¶ भिक्खुस्स अकप्पियं नाम किञ्चिपि चीवरं न विज्जति, तस्मा अनापत्तीति अधिप्पायो.
७७०. कुतोपि च पुरिसस्स हत्थतो भोजनस्स किञ्चि न गण्हति, भोजनतो किञ्चिपि सयम्पि कस्सचि पुरिसस्स न देति, तथापि गरुकं वज्जं सङ्घादिसेसापत्तिं उपेति आपज्जति, तं कथमापज्जति, त्वं यदि विनये कुसलो असि, मे मय्हं वद एतं कारणं कथेहीति योजना. हवेति निपातमत्तं.
७७१. या पन भिक्खुनी अञ्ञाय भिक्खुनिया ‘‘इङ्घ, अय्ये, यं ते एसो पुरिसपुग्गलो देति खादनीयं वा’’तिआदिना (पाचि. ७०५) सङ्घादिसेसमातिकाय वुत्तनयेन उय्योजिता अवस्सुतम्हा पुरिसपुग्गला यं किञ्चि भोजनं आदाय पटिग्गहेत्वा ¶ सचे भुञ्जति, सा तथा भुञ्जन्ती याय उय्योजिता भुञ्जति, तस्सा उय्योजिकाय धीरा विनयधरा पण्डिता सङ्घादिसेसं कथयन्ति तस्सा उय्योजिताय भोजनपरियोसाने उय्योजिकाय सङ्घादिसेसं वदन्तीति योजना. यथाह – ‘‘तस्सा हि भोजनपरियोसाने उय्योजिकाय सङ्घादिसेसो होती’’ति (परि. अट्ठ. ४८१).
७७२. तं कथं यदि बुज्झसि जानासि, साधुकं ब्रूहि कथेहीति योजना.
७७३. निसेवितेति ताय उय्योजिताय भिक्खुनिया तस्स पुरिसपुग्गलस्स हत्थतो पटिग्गहिते तस्मिं दन्तपोने परिभुत्ते उय्योजिका लहुवज्जं आपज्जतीति अत्थो.
७७५. ‘‘उक्खित्तको’’ति इमिना आपत्तिवज्जमाह. यथाह – ‘‘तेन हि सद्धिं विनयकम्मं नत्थि, तस्मा सो सङ्घादिसेसं आपज्जित्वा छादेन्तो वज्जं न फुसती’’ति.
७७६. सप्पाणप्पाणजन्ति सप्पाणके च अप्पाणके च जातं. नेव जङ्गमन्ति पादेहि भूमियं नेव चरन्तं. न विहङ्गमन्ति आकासे पक्खं पसारेत्वा न चरन्तं. द्विजन्ति द्वीहि पच्चयेहि, द्विक्खत्तुं वा जातत्ता द्विजं. कन्तन्ति मनोहरं. अकन्तन्ति अमनोहरं.
७७७. सप्पाणजो ¶ सद्दो चित्तजो वुत्तो, अप्पाणजो उतुजो सद्दो वुत्तो, सो पन द्वीहेव पच्चयेहि जातत्ता ‘‘द्विजो’’ति मतोति योजना.
७७८. ‘‘विनये’’तिआदिगाथा वण्णितत्थायेव.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
सेदमोचनकथावण्णना निट्ठिता.
साधारणासाधारणकथावण्णना
७७९-८०. सब्बसिक्खापदानन्ति ¶ उभतोविभङ्गागतानं सब्बसिक्खापदानं. भिक्खूहि भिक्खुनीहीति उभयत्थ सहत्थे करणवचनं. भिक्खूहि भिक्खुनीनञ्च, भिक्खुनीहि भिक्खूनञ्चाति उभयत्थ असाधारणपञ्ञत्तञ्च, तथा भिक्खूहि भिक्खुनीनञ्च, भिक्खुनीहि भिक्खूनञ्चाति उभयत्थ साधारणसिक्खापदञ्च अहं वक्खामीति योजना. समाहिताति एकग्गचित्ता. तं मया वुच्चमानं निदानादिनयं. सुणाथाति सोतुजनं सक्कच्चसवने नियोजेति.
७८१. ‘‘निदान’’न्तिआदिगाथा वुत्तत्थाव.
७८२-३. ‘‘कति वेसालिया’’तिआदि पुच्छागाथा उत्तानत्थायेव.
७८६. ‘‘दस वेसालिया’’तिआदिविस्सज्जनगाथानं ‘‘मेथुन’’न्तिआदयो निद्देसवसेन वुत्ता. विग्गहोति मनुस्सविग्गहं पाराजिकं. चतुत्थन्तिमवत्थुकन्ति उत्तरिमनुस्सधम्मपाराजिकं. अतिरेकचीवरन्ति पठमकथिनं. सुद्धकाळकेळकलोमकन्ति एळकलोमवग्गे दुतियं.
७८७. भूतन्ति पठमे मुसावादवग्गे अट्ठमं. परम्परञ्चेवाति परम्परभोजनसिक्खापदं. मुखद्वारन्ति चतुत्थे भोजनवग्गे दसमं. भिक्खुनीसु च अक्कोसोति भिक्खुनिपातिमोक्खे छट्ठे आरामवग्गे दुतियं.
७८८. द्वे ¶ अनुद्धंसनानीति अट्ठमनवमसङ्घादिसेसा. चीवरस्स पटिग्गहोति चीवरवग्गे पञ्चमं.
७८९. रूपियन्ति एळकलोमवग्गे अट्ठमं. सुत्तविञ्ञत्तीति पत्तवग्गे छट्ठं. उज्झापनन्ति दुतिये भूतगामवग्गे ततियं. परिपाचितपिण्डोति ¶ ततिये ओवादवग्गे नवमं. तथेव गणभोजनन्ति चतुत्थे भोजनवग्गे दुतियं.
७९०. विकाले भोजनञ्चेवाति तत्थेव सत्तमं. चारित्तन्ति अचेलकवग्गे पञ्चमे छट्ठं. न्हानन्ति सुरापानवग्गे छट्ठे सत्तमं. ऊनवीसतिवस्सन्ति सत्तमे सप्पाणकवग्गे पञ्चमं. दत्वा सङ्घेन चीवरन्ति अट्ठमे सहधम्मिकवग्गे नवमं.
७९१. वोसासन्तीति दुतियं भिक्खुपाटिदेसनीयं. नच्चं वा गीतं वाति पठमे लसुणवग्गे दसमं. चारिकद्वयन्ति चतुत्थे तुवट्टवग्गे सत्तमट्ठमानि. छन्ददानेनाति अट्ठमे कुमारिभूतवग्गे एकादसमं. ‘‘छन्ददानेती’’ति वा पाठो. ‘‘छन्ददानं इति इमे’’ति पदच्छेदो.
७९२. कुटीति छट्ठो सङ्घादिसेसो. कोसियन्ति निस्सग्गियेसु दुतिये एळकलोमवग्गे पठमं. सेय्यन्ति मुसावादवग्गे पञ्चमं. पथवीति मुसावादवग्गे दसमं. भूतगामकन्ति भूतगामवग्गे दुतिये पठमं. सप्पाणकञ्च सिञ्चन्तीति भूतगामवग्गे दसमं.
८००. छऊनानि तीणेव सतानीति छहि ऊनानि तीणेव सतानि, चतुनवुताधिकानि द्विसतानीति अत्थो. समचेतसाति –
‘‘वधके देवदत्तम्हि, चोरे अङ्गुलिमालके;
धनपाले राहुले च, सब्बत्थ सममानसो’’ति. (मि. प. ६.६.५; ध. प. अट्ठ. १.१६ देवदत्तवत्थु; इतिवु. अट्ठ. १००) –
वचनतो ¶ सब्बेसु हिताहितेसु, लाभालाभादीसु च अट्ठसु लोकधम्मेसु निब्बिकारताय च समानचित्तेन तथागतेन.
वुत्तावसेसाति ¶ वेसालियादीसु छसु नगरेसु वुत्तेहि अवसिट्ठानि. इमे सब्बे इमानि सब्बानि सिक्खापदानि सावत्थियं कतानि भवन्ति, पञ्ञत्तानि होन्तीति अत्थो.
८०१. पाराजिकानि चत्तारीति वेसालियं वुत्तं मेथुनमनुस्सविग्गहउत्तरिमनुस्सधम्मं, राजगहे अदिन्नादानन्ति चत्तारि. सत्त सङ्घादिसेसकाति राजगहे वुत्ता द्वे अनुद्धंसना, द्वे च भेदा, आळवियं कुटिकारो, कोसम्बियं महल्लकविहारो, दोवचस्सन्ति सत्त. निस्सग्गियानि अट्ठेवाति वेसालियं अतिरेकचीवरं, काळकएळकलोमं, राजगहे चीवरपटिग्गहणं, रूपियपटिग्गहणं, सुत्तविञ्ञत्ति, आळवियं कोसियमिस्सकं, कपिलवत्थुम्हि एळकलोमधोवनं, ऊनपञ्चबन्धनन्ति अट्ठ.
द्वत्तिंसेव च खुद्दकाति वेसालियं भूतारोचनं, परम्परभोजनं, अप्पटिग्गहणं, अचेलकं, ‘‘या पन भिक्खुनी भिक्खुं अक्कोसेय्या’’ति पञ्च, राजगहे उज्झापनकं, भिक्खुनिपरिपाचितपिण्डो, गणभोजनं, विकालभोजनं, ‘‘यो पन भिक्खु निमन्तितो’’तिआदि च, ‘‘ओरेनड्ढमासं नहायेय्या’’ति, ऊनवीसतिवस्सं, ‘‘समग्गेन सङ्घेन चीवरं दत्वा’’ति भिक्खूनं अट्ठ, भिक्खुनीनं पन ‘‘नच्चं वा गीतं वा’’तिआदि च, ‘‘या पन भिक्खुनी अन्तोवस्स’’न्तिआदि च, ‘‘या पन भिक्खुनी वस्संवुत्था’’तिआदि चाति द्वयं, ‘‘या पन भिक्खुनी पारिवासिकछन्ददानेना’’तिआदि चाति चत्तारि, आळवियं अनुपसम्पन्नेन उत्तरि दिरत्ततिरत्तं, ‘‘पथविं खणेय्य वा’’तिआदि, भूतगामपातब्यताय, ‘‘जानं सप्पाणकं उदक’’न्ति चत्तारि, कोसम्बियं अञ्ञवादके विहेसके, यावद्वारकोसा अग्गळट्ठपनाय, सुरामेरयपाने, अनादरिये, ‘‘यो पन भिक्खु भिक्खूहि सहधम्मिक’’न्तिआदि चाति पञ्च, कपिलवत्थुम्हि ‘‘भिक्खुनुपस्सयं गन्त्वा’’तिआदि, ‘‘अगिलानेन ¶ भिक्खुना चातुमास’’न्तिआदि, ‘‘अट्ठिमयं वा दन्तमयं वा’’तिआदि तीणि भिक्खूनं, भिक्खुनीनं पन ‘‘उदकसुद्धिकं पना’’तिआदि, ‘‘ओवादाय वा’’तिआदीति द्वे, भग्गेसु ‘‘अगिलानो विसिब्बनापेक्खो’’तिआदि एकन्ति एतानि बात्तिंसेव पाचित्तियानि.
८०२. द्वे ¶ गारय्हाति ‘‘भिक्खु पनेव कुलेसू’’तिआदि, ‘‘यानि खो पन तानि आरञ्ञकानी’’तिआदि चाति द्वे पाटिदेसनीया. तयो सेखाति कोसम्बियं न सुरुसुरुकारकं, भग्गेसु न सामिसेन हत्थेन पानीयथालकं, न ससित्थकं पत्तधोवनन्ति तीणि सेखियानि. छप्पञ्ञासेव सिक्खापदानि पिण्डितानि वेसालियादीसु छसु नगरेसु पञ्ञत्तानि भवन्तीति योजना.
८०३. सत्तसु नगरेसु पञ्ञत्तानि एतानि सब्बानेव सिक्खापदानि पन अड्ढुड्ढानि सतानेव भवन्ति. सावत्थियं पञ्ञत्तेहि चतुनवुताधिकद्विसतसिक्खापदेहि सद्धिं छसु नगरेसु पञ्ञत्तानि छपञ्ञास सिक्खापदानि पञ्ञासाधिकानि तीणि सतानि भवन्तीति अत्थो. अड्ढेन चतुत्थं येसं तानि अड्ढुड्ढानि.
८०४-१०. एवं निदानवसेन नगरं दस्सेत्वा इदानि निदानमञ्ञमसेसेत्वा उभतोविभङ्गागतानं सब्बेसं सिक्खापदानं केवलं पिण्डवसेन गणनं दस्सेतुमाह ‘‘सिक्खापदानि भिक्खून’’न्तिआदि.
८११. एवं सब्बसिक्खापदानं निदानञ्च गणनञ्च दस्सेत्वा इदानि असाधारणानि दस्सेतुमाह ‘‘छचत्तालीसा’’तिआदि. भिक्खूनं भिक्खुनीहि असाधारणभावं महेसिना गमितानि सिक्खापदानि छचत्तालीसेव होन्तीति योजना. इमिना उद्देसमाह.
८१४. ‘‘छ ¶ च सङ्घादिसेसा’’तिआदीहि द्वीहि गाथाहि निद्देसं दस्सेत्वा ‘‘विस्सट्ठी’’तिआदिना पटिनिद्देसमाह.
८१५. ‘‘निस्सग्गिये आदिवग्गस्मि’’न्ति पदच्छेदो. धोवनन्ति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया चीवरधोवनं. पटिग्गहोति तस्सायेव हत्थतो चीवरपटिग्गहणं.
८१६. आरञ्ञन्ति एकूनतिंसतिमं सिक्खापदं.
८१७. भिक्खूनं, भिक्खुनीनञ्च वुत्तानि सब्बानि पाचित्तियानि गणनावसा अट्ठासीतिसतं ¶ भवन्तीति योजना. अट्ठासीतिसतन्ति भिक्खुनिपातिमोक्खागतं छसट्ठिसतपाचित्तियं वक्खमानेहि भिक्खुनियतेहि बावीसतिपाचित्तियेहि सद्धिं अट्ठासीतिसतं होति. ततोति अट्ठासीताधिकसतपाचित्तियतो निद्धारितानि एतानि द्वावीसति खुद्दकानि भिक्खूनं पातिमोक्खके भवन्तीति योजना.
८१८. भिक्खुनिवग्गोति भिक्खुनीनं ओवादवग्गो. परम्परभोजने पञ्ञत्तं सिक्खापदं परम्परभोजनं, परम्परभोजनेन सह वत्ततीति सपरम्परभोजनो.
८२२. ‘‘एकतो पन पञ्ञत्ता’’तिआदि निगमनं. भिक्खुनीहि असाधारणतं गता एकतोव पञ्ञत्ता इमे इमानि सिक्खापदानि पिण्डितानि छचत्तालीस होन्तीति योजना.
८२३. महेसिना भिक्खूहि असाधारणभावं गमितानि भिक्खुनीनं सिक्खापदानि परिपिण्डितानि सतं, तिंस च भवन्तीति योजना.
८२४. एवं ¶ उद्दिट्ठानं निद्देसमाह ‘‘पाराजिकानी’’तिआदिना. पाराजिकानि चत्तारीति उब्भजाणुमण्डलिकवज्जपटिच्छादिकउक्खित्तानुवत्तिकअट्ठवत्थुकसङ्खातानि चत्तारि पाराजिकानि.
८२६. द्वीहि गाथाहि निद्दिट्ठानं पटिनिद्देसो ‘‘भिक्खुनीनं तु सङ्घादिसेसेही’’तिआदि. चतुन्नं पाराजिकानं उद्देसवसेनेव पाकटत्ता पटिनिद्देसे अग्गहणं. आदितो छाति उस्सयवादिकादयो छ सङ्घादिसेसा. ‘‘आदितो’’ति इदं ‘‘यावततियका’’ति इमिनापि योजेतब्बं, अट्ठसु यावततियकेसु पुरिमानि चत्तारि सिक्खापदानीति वुत्तं होति.
८२७. सत्तञ्ञदत्थिकादीनीति आदि-सद्देन अञ्ञदत्थिकसिक्खापदतो पच्छिमानि चत्तारि, पुरिमानि ‘‘अञ्ञं विञ्ञापेय्य, अञ्ञं चेतापेय्या’’ति द्वे च गहितानि. पत्तो चेवाति पठमं पत्तसन्निचयसिक्खापदमाह. दुतियवग्गे पुरिमसिक्खापदद्वयं ‘‘गरुं लहु’’न्ति इमिना गहितं.
८२८. इध ¶ भिक्खुनिपातिमोक्खे एतानि पन द्वादसेव निस्सग्गियानि सत्थारा भिक्खुनीनं वसेन एकतो पञ्ञत्तानीति योजना.
८२९-३०. ‘‘सब्बेव गणनावसा’’तिआदि निगमनं. भिक्खूहि असाधारणतं गता भिक्खुनीनं एकतो पञ्ञत्ता सतं, तिंस भवन्तीति योजना.
८३१-३. ‘‘असाधारणा उभिन्न’’न्ति पदच्छेदो. उभिन्नं असाधारणसिक्खापदानि सतञ्च सत्तति च छ च भवन्ति. एवमुद्दिट्ठानं निद्देसो ‘‘पाराजिकानि चत्तारी’’तिआदि. भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं चत्तारि पाराजिकानि. दसच्छ ¶ चाति भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं सङ्घादिसेसा दस, भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं विस्सट्ठिआदिका सङ्घादिसेसा छ चाति सङ्घादिसेसा सोळस.
अनियता दुवे चेवाति भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं अनियता द्वे च. निस्सग्गा चतुवीसतीति भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं द्वादस, भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं द्वादसाति एवं निस्सग्गिया चतुवीसति च. सतं अट्ठारस खुद्दकाति भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं बावीसति, भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं छन्नवुतीति अट्ठारसाधिकसतं खुद्दकानि च. एत्थाति इमस्मिं असाधारणसङ्गहे.
द्वादसेव च गारय्हाति भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं चत्तारि, भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं अट्ठाति एते पाटिदेसनीया चाति इमे छसत्ततिअधिकानि सतसिक्खापदानि उभिन्नम्पि असाधारणानीति योजना.
८३४. उभिन्नम्पि साधारणानि सत्थुना पञ्ञत्तानि सिक्खापदानि सतञ्च सत्तति च चत्तारि च भवन्तीति पकासिताति योजना.
८३५-६. पाराजिकानि चत्तारीति मेथुनअदिन्नादानमनुस्सविग्गहउत्तरिमनुस्सधम्मपाराजिकानि चत्तारि च. सत्त सङ्घादिसेसकाति सञ्चरित्तअमूलकअञ्ञभागिया, चत्तारो यावततियका चाति सङ्घादिसेसा सत्त च. अट्ठारस च निस्सग्गाति निस्सग्गियेसु पठमे चीवरवग्गे ¶ धोवनपटिग्गहणसिक्खापदद्वयवज्जितानि अट्ठ, एळकलोमवग्गे अट्ठमनवमदसमानीति तयो, पत्तवग्गे पठमपत्तवस्सिकसाटिकआरञ्ञकसिक्खापदत्तयस्स वज्जितानि सत्त चाति ¶ इमानि अट्ठारस निस्सग्गियसिक्खापदानि च. समसत्तति खुद्दकाति –
‘‘सब्बो भिक्खुनिवग्गोपि…पे… द्वावीसति भवन्ति ही’’ति. (उ. वि. ८१८-८२१) –
वुत्ता भिक्खूनं भिक्खुनीहि असाधारणाति इमेहि बावीसतिपाचित्तियेहि वज्जितानि अवसेसानि सत्तति पाचित्तियानि च उभयसाधारणवसेन पञ्ञत्तानि. पञ्चसत्तति सेखियापि चाति उभिन्नं भिक्खुभिक्खुनीनं समसिक्खता साधारणसिक्खापदानि सब्बसो सतं, सत्तति, चत्तारि च होन्तीति योजना.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
साधारणासाधारणकथावण्णना निट्ठिता.
लक्खणकथावण्णना
८३७. इतोति साधारणासाधारणकथाय परं. सब्बगन्ति सब्बसिक्खापदसाधारणं. वदतो मेति वदतो मम वचनं. निबोधथाति निसामेथ, एकग्गचित्ता हुत्वा सक्कच्चं सुणाथाति अत्थो.
८३८-९. ‘‘विपत्ति आपत्ति अनापत्ती’’ति पदच्छेदो. ‘‘आणत्ति अङ्ग’’न्ति पदच्छेदो. वज्जकम्मपभेदकन्ति वज्जपभेदकं कम्मपभेदकं. तिकद्वयन्ति कुसलत्तिकवेदनात्तिकद्वयं. सब्बत्थाति इदं पन सत्तरसविधसब्बसाधारणलक्खणं. सब्बत्थ सब्बेसु सिक्खापदेसु.
८४०. इध इमस्मिं सत्तरसविधे यं लक्खणं पुब्बे वुत्तनयं, यञ्च उत्तानं, तं सब्बं वज्जेत्वा अत्थजोतनं अत्थप्पकासनं करिस्सामीति योजना.
८४१. निदानं ¶ ¶ नाम राजगहादिसिक्खापदपञ्ञत्तिट्ठानभूतानि सत्त नगरानि, तं पुब्बे दस्सितन्ति अवसिट्ठानि दस्सेतुमाह ‘‘पुग्गलो’’तिआदि. पुग्गलो नाम कतमो? यं यं भिक्खुनिं, भिक्खुञ्च आरब्भ सिक्खापदं पञ्ञत्तं, अयं भिक्खुनी च भिक्खु च सिक्खापदपञ्ञत्तिया आदिकम्मिको पुग्गलोति वुच्चतीति योजना.
८४२. धनियादयोति आदि-सद्देन सम्बहुला भिक्खू, वग्गुमुदातीरिया भिक्खू, सेय्यसको, उदायी, आळवका भिक्खू, छन्नो, मेत्तियभूमजका, देवदत्तो, अस्सजिपुनब्बसुका भिक्खू, छब्बग्गिया भिक्खू, उपनन्दो सक्यपुत्तो, अञ्ञतरो भिक्खु, हत्थको सक्यपुत्तो, अनुरुद्धो, सत्तरसवग्गिया भिक्खू, चूळपन्थको, बेलट्ठसीसो, आयस्मा आनन्दो, सागतत्थेरो, अरिट्ठो भिक्खु, आयस्मा आनन्दोति इमे एकवीसति सङ्गहिता.
८४३. थुल्लनन्दादयोति आदि-सद्देन सुन्दरीनन्दा, छब्बग्गिया भिक्खुनियो, अञ्ञतरा भिक्खुनी, चण्डकाळी, सम्बहुला भिक्खुनियो, द्वे भिक्खुनियोति छयिमे सङ्गहिता. सब्बेति उभयपातिमोक्खे आदिकम्मिका सब्बे पुग्गला.
८४४. वत्थूति वत्थु नाम सुदिन्नादिनो तस्स तस्सेव पुग्गलस्स मेथुनादिकस्स च वत्थुनो सब्बप्पकारेन अज्झाचारो वीतिक्कमो पवुच्चतीति योजना.
८४५-६. केवला मूलभूता पञ्ञत्ति. अनु च अनुप्पन्नो च सब्बत्थ च पदेसो च अन्वनुप्पन्नसब्बत्थपदेसा, तेयेव पदानि अन्वनुप्पन्नसब्बत्थपदेसपदानि, तानि पुब्बकानि यासं पञ्ञत्तीनं ता अन्वनुप्पन्नसब्बत्थपदेसपदपुब्बिका. तथेव सा पञ्ञत्तीति योजना. अनुपञ्ञत्ति अनुप्पन्नपञ्ञत्ति सब्बत्थपञ्ञत्ति पदेसपञ्ञत्ति होति. एकतो उभतो पुब्बा कथेव ¶ सा पञ्ञत्तीति योजना. एकतोपदं उभतोपदञ्च पुब्बमस्साति एकतोउभतोपुब्बा, एकतोपञ्ञत्ति उभतोपञ्ञत्तीति वुत्तं होति.
८४७. तत्थ नवधासु पञ्ञत्तीसु. पञ्ञत्ति नाम कतमाति आह ‘‘यो मेथुन’’न्तिआदि. ‘‘यो भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्या’’ति च ‘‘यो भिक्खु अदिन्नं आदियेय्या’’ति च एवमादिका सिक्खापदस्स मूलभूता पञ्ञत्ति होतीति योजना.
८४८. इच्चेवमादिकाति ¶ आदि-सद्देन ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति च ‘‘गामा वा अरञ्ञा वा’’ति च एवमादीनं सङ्गहो.
८४९. वज्जके अनुप्पन्नेयेव पञ्ञत्ता अनुप्पन्नपञ्ञत्ति, सा अनुप्पन्नपञ्ञत्ति.
८५०-१. गुणङ्गुणुपाहनसिक्खापदेन सह चम्मत्थरणसिक्खापदञ्च धुवन्हानं धुवनहानसिक्खापदं, पञ्चवग्गेन उपसम्पादनसिक्खापदञ्चाति एसा चतुब्बिधा पञ्ञत्ति पदेसपञ्ञत्ति नामाति वुत्ताति योजना. मज्झिमदेसस्मिंयेव होतीति मज्झिमदेसस्मिंयेव आपत्तिकरा होति. न अञ्ञतोति न अञ्ञत्र पच्चन्तिमेसु जनपदेसु देसन्तरे ठाने.
८५२. इतोति चतुब्बिधपदेसपञ्ञत्तितो. एत्थाति इमस्मिं पञ्ञत्तिभेदे. साधारणदुकादिकन्ति साधारणपञ्ञत्ति असाधारणपञ्ञत्ति, एकतोपञ्ञत्ति उभतोपञ्ञत्तीति दुकद्वयं. अत्थतो एकमेवाति अत्थतो अञ्ञमञ्ञसमानमेव. विपत्तापत्तानापत्तिविनिच्छयो वित्थारितोति इध न दस्सितो. अयं पनेत्थ सङ्खेपो – विपत्तीति सीलआचारदिट्ठिआजीवविपत्तीनं ¶ अञ्ञतरा. आपत्तीति पुब्बपयोगादिवसेन आपत्तिभेदो. अनापत्तीति अजाननादिवसेन अनापत्ति.
८५३. आपत्ति पन साणत्तिकापि होति, अनाणत्तिकापि होतीति योजना. ‘‘आणत्तीति च नामेसा आणापना’’ति इमिना आणत्ति-सद्दस्स सभावसाधारणत्ताति इधाह.
८५४. सब्बसिक्खापदेसुपि सब्बासं आपत्तीनं सब्बो पन अङ्गभेदोपि विभाविना ञातब्बोति योजना.
८५६. ‘‘सा च अक्रियसमुट्ठाना’’ति पदच्छेदो. कायेन, वाचाय वा दसाहब्भन्तरे अतिरेकचीवरस्स अनधिट्ठानेन निस्सग्गियपाचित्तियं होतीति ‘‘पठमे कथिने विया’’ति उदाहरणं कतं.
८५७. क्रियाक्रियतो होतीति किरियतो च अकिरियतो च होति. तत्थ उदाहरणमाह ‘‘चीवरग्गहणे ¶ विया’’ति. अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया हत्थतो चीवरग्गहणं क्रिया, पारिवत्तकस्स अदानं अक्रियाति एवं किरियाय चेव अकिरियाय च इमं आपज्जति.
८५८. सिया पन करोन्तस्स अकरोन्तस्साति या पन आपत्ति सिया करोन्तस्स, सिया अकरोन्तस्स होति, अयं सिया किरियतो, सिया अकिरियतो समुट्ठाति. सियाति च कदाचि-सद्दत्थे निपातो. अत्रोदाहरणमाह ‘‘रूपियोग्गहणे विया’’ति. रूपियस्स उग्गहणे, उग्गण्हापने सिया कदाचि किरियतो समुट्ठाति, उपनिक्खित्तस्स सादियने कायवाचाहि कातब्बस्स अकरणेन कदाचि अकरोन्तस्स होतीति.
८५९. या ¶ करोतो अकुब्बतो, कदाचि करोन्तस्स च होति, सा आपत्ति सिया किरियाकिरियतो, सिया किरियतोपि च होतीति योजना. ‘‘कुटिकारापत्ति विया’’ति वत्तब्बं. सा हि वत्थुं देसापेत्वा पमाणातिक्कन्तं करोतो किरियतो समुट्ठाति, अदेसापेत्वा पमाणातिक्कन्तं, पमाणयुत्तं वा करोतो किरियाकिरियतो समुट्ठाति.
८६१. यतो आपत्तितो. अयं आपत्ति. सञ्ञाय करणभूताय विमोक्खो एतायाति सञ्ञाविमोक्खा. एत्थ च वीतिक्कमसञ्ञा अविज्जमानापि आपत्तिया विमुच्चनस्स साधकतमट्ठेन गहिता. यथा वुट्ठिया अभावेन जातं दुब्भिक्खं ‘‘वुट्ठिकत’’न्ति वुच्चति, एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं. अयं सचित्तकापत्ति.
८६२-४. इतरा पन अचित्तकापत्ति. वीतिक्कमसञ्ञाय अभावेन नत्थि विमोक्खो एतायाति नोसञ्ञाविमोक्खा. सुचित्तेन सवासनकिलेसप्पहानेन, सकललोकियलोकुत्तरकुसलसम्पयोगेन च सुन्दरचित्तेन भगवता पकासिता सब्बाव आपत्ति चित्तस्स वसेन दुविधा सियुन्ति योजना. सचित्तकसमुट्ठानवसेन पनाति सचित्तकसमुट्ठानवसेनेव. सचित्तकमिस्सकविवज्जनत्थाय पन-सद्दो एवकारत्थो वुत्तो.
या सचित्तकेहि वा अचित्तकमिस्सकसमुट्ठानवसेन वा समुट्ठाति, अयं अचित्तका.
८६५. सुविज्जेनाति सोभमानाहि तीहि विज्जाहि वा अट्ठहि वा विज्जाहि समन्नागतत्ता ¶ सुविज्जेन. अनवज्जेनाति सवासनकिलेसावज्जरहितत्ता अनवज्जेन भगवता ¶ . लोकपण्णत्तिवज्जतो लोकपण्णत्तिवज्जवसेन सब्बाव आपत्तियो वज्जवसेन दुविधा दुका वुत्ताति योजना.
८६६. यस्सा सचित्तके पक्खे, चित्तं अकुसलं सियाति यस्सा सचित्तकाचित्तकसमुट्ठानाय अचित्तकाय सुरापानादिआपत्तिया सचित्तकसमुट्ठानपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, अयं लोकवज्जा नामाति अत्थो. यस्सा पन सचित्तकसमुट्ठानाय पठमपाराजिकादिआपत्तिया चित्तं अकुसलमेव होति, तस्सा लोकवज्जताय वत्तब्बमेव नत्थि. अचित्तकापि वा आपत्ति सचित्तकपक्खे कुसलचित्ते सति लोकवज्जताय सिद्धाय अचित्तकपक्खेपि लोकवज्जो होति, किमङ्गं पन अकुसलचित्तेनेव आपज्जितब्बाय आपत्तिया लोकवज्जताति सा विसुं न वुत्ता.
यस्मा पन पण्णत्तिवज्जाय वत्थुवीतिक्कमवज्जा सिया कुसलं, सिया अब्याकतं, तस्मा तस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं कुसलमेवाति अयं नियमो नत्थीति आह ‘‘सेसा पण्णत्तिवज्जका’’ति. ‘‘पण्णत्तिवज्जका’’ति इमिना च लक्खणेन वत्थुविजाननचित्तेन सचित्तकपक्खे चित्तं सिया कुसलं, सिया अकुसलं, सिया अब्याकतं, तस्मा तस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेवाति अयं नियमो नत्थीति आह.
८६७. कायद्वारेन आपज्जितब्बा कायकम्मं. उभयत्थ आपज्जितब्बा तदुभयं कायकम्मं वचीकम्मं. मनोद्वारे आपत्ति नाम नत्थीति मनोकम्मं न वुत्तं. ‘‘मनोद्वारे आपत्ति नाम नत्थीति च इदं येभुय्यवसेन वुत्तं उपनिक्खित्तसादियनादीसु मनोद्वारेपि आपत्तिसम्भवतो’’ति आचरिया.
८६८-९. कुसलादितिकद्वयन्ति ¶ कुसलत्तिकञ्चेव वेदनात्तिकञ्च. आपत्तिं आपज्जन्तो कुसलाकुसलचित्तो, तथा अब्याकतचित्तो वा हुत्वा आपज्जतीति योजना.
दुक्खादिसंयुतोति आदि-सद्देन उपेक्खावेदनासमङ्गिनो सङ्गहो. एवं सन्तेपि सब्बसिक्खापदेसु अकुसलचित्तवसेन एकं चित्तं, कुसलाब्याकतवसेन द्वे चित्तानि, सब्बेसं वसेन तीणि चित्तानि. दुक्खवेदनावसेन एका वेदना, सुखउपेक्खावसेन द्वे, सब्बासं वसेन ¶ तिस्सो वेदनाति अयमेव भेदो लब्भति, न अञ्ञो भेदो.
कुसलत्तिकं सचेपि गहितं, न पन सब्बेसमेव चित्तानं वसेन लब्भति, अथ खो आपत्तिसमुट्ठापकानं बात्तिंसचित्तानमेव वसेन लब्भति. बात्तिंसेव हि चित्तानि आपत्तिसमुट्ठापकानि. द्वादस अकुसलानि, अट्ठ कामावचरकुसलानि, दस कामावचरकिरियचित्तानि, कुसलतो, किरियतो च द्वे अभिञ्ञाचित्तानि चाति एवं बात्तिंसचित्तेहि समुट्ठितापि आपत्ति अकुसला वा होति अब्याकता वा, नत्थि आपत्ति कुसलं. यथाह समथक्खन्धके ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति (चूळव. २२२; परि. ३०३). अयं पन पाठो पण्णत्तिवज्जंयेव सन्धाय वुत्तो, न लोकवज्जं. यस्मिञ्हि पथविखणनभूतगामपातब्यतादिके आपत्ताधिकरणे कुसलचित्तं अङ्गं होति, तस्मिञ्च सति न सक्का वत्तुं ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति. तस्मा नयिदं अङ्गपहोनकचित्तं सन्धाय वुत्तं. यं ताव आपत्ताधिकरणं लोकवज्जं, तं एकन्ततो अकुसलमेव. तत्थ ‘‘सिया अकुसल’’न्ति विकप्पो नत्थि. यं पन पण्णत्तिवज्जं, तं यस्मा सञ्चिच्च ‘‘इमं आपत्तिं वीतिक्कमामी’’ति वीतिक्कमन्तस्सेव अकुसलं ¶ होति, असञ्चिच्च पन किञ्चि अजानन्तस्स सहसेय्यादिवसेन आपज्जनतो अब्याकतं होति, तस्मा तत्थ सञ्चिच्चासञ्चिच्चवसेन इमं विकप्पभावं सन्धाय इदं वुत्तं ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति. सचे पन ‘‘यं कुसलचित्तो आपज्जति, इदं वुच्चति आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति वदेय्य, अचित्तकानं एळकलोमपदसोधम्मादिसमुट्ठानानम्पि कुसलचित्तं आपज्जेय्य, न च तत्थ विज्जमानम्पि कुसलचित्तं आपत्तिया अङ्गं, कायवचीविञ्ञत्तिवसेन पन चलितपवत्तानं कायवाचानं अञ्ञतरमेव अङ्गं, तञ्च रूपक्खन्धपरियापन्नत्ता अब्याकतन्ति.
८७०. इदं तु लक्खणन्ति इदं निदानादिसाधारणविनिच्छयलक्खणं.
८७१. ‘‘तरु’’न्तिआदिगाथा पुब्बे वुत्तत्थाव. अयं पन विसेसो – तत्थ ‘‘द्वयङ्कुर’’न्ति वुत्तं, इध ‘‘चतुस्सिख’’न्ति. तत्थ ‘‘द्वयङ्कुर’’न्ति लोकवज्जपण्णत्तिवज्जानं गहणं ¶ , इध चतुस्सिखन्ति चतुन्नं विपत्तीनं. चत्तारो सीखा अङ्कुरा एतस्साति विग्गहो. तत्थ विपत्ति ‘‘सत्तफल’’न्ति सत्तफलेसु अन्तोगधा, इध विपत्तिट्ठाने वज्जं गहेत्वा सत्तफलानि.
८७२. अनुत्तरतं गतं अत्तना उत्तरस्स उत्तमस्स कस्सचि अविज्जमानत्ता इमं उत्तरं उत्तरं नाम पकरणं यो थेरनवमज्झिमेसु अञ्ञतरो परियापुणाति पाठस्स पगुणवाचुग्गतकरणेन अधीयति, परिपुच्छति अत्थञ्च अत्थवण्णनं सुत्वा सक्कच्चं उग्गहेत्वा मनसा पेक्खित्वा पञ्ञाय सुप्पटिविज्झित्वा धारेति, सो च भिक्खु च-सद्देन एवमेव विनयविनिच्छये यो भिक्खु युत्तो, सो च कायवाचविनये कायवाचावीतिक्कमानं विनयने संवरणे ¶ विनये विनयपिटके अनुत्तरतं उपयाति अत्तनो उत्तरितरस्स अविज्जमानतं उपगच्छति. एत्थ कारणमाह ‘‘उत्तरतो’’ति, पगुणवाचुग्गतकरणेन अधीतेन अत्थवण्णनं सुत्वा धारणेन सुट्ठु धारितेन इमिना उत्तरपकरणेन हेतुभूतेनाति अत्थो.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
लक्खणकथावण्णना निट्ठिता.
सब्बसङ्कलननयकथावण्णना
८७३. परिवारे मुखागता कत्थपञ्ञत्तिवारादयो अट्ठ वारा, तेयेव पच्चय-सद्देन योजेत्वा वुत्ता अट्ठपच्चयवाराति विभङ्गद्वये विसुं विसुं दस्सिता सोळस परिवारा अस्साति सोळसपरिवारो, तस्स सोळसपरिवारस्स. सब्बं सङ्कलनं नयन्ति सब्बेसं वुत्तानं सङ्कलननयानं सङ्गहेतब्बतो सब्बं सङ्कलभेदनं नयं.
८७५. कायिका छब्बिधाति पठमपाराजिकापत्ति, कुटिकरणे पयोगे दुक्कटापत्ति, एकं पिण्डं अनागते थुल्लच्चयापत्ति, तस्मिं आगते सङ्घादिसेसापत्ति, विकालभोजने पाचित्तियापत्ति, पठमपाटिदेसनीयापत्तीति छब्बिधा.
तथा वाचसिकापि चाति चतुत्थपाराजिका, कुटिया कारापने पुब्बगतियो, पदसोधम्मपाचित्तियं, दवकम्यताय हीनेन खुंसनं, तस्स दुब्भासितन्ति तथा छब्बिधा.
छादेन्तस्स ¶ च तिस्सोति भिक्खुनिया वज्जपटिच्छादिकाय पाराजिकं, भिक्खुनो सङ्घादिसेसछादने पाचित्तियं, अत्तनो दुट्ठुल्लच्छादने दुक्कटन्ति तिस्सो च.
पञ्च ¶ संसग्गपच्चयाति कायसंसग्गे भिक्खुनिया पाराजिकं, भिक्खुनो सङ्घादिसेसो, कायेन कायपटिबद्धे थुल्लच्चयं, निस्सग्गियेन कायपटिबद्धे दुक्कटं, अङ्गुलिपतोदके पाचित्तियन्ति कायसंसग्गपच्चया पञ्च आपत्तियो.
८७७. भिक्खुनिया वज्जपटिच्छादिकाय पाराजिकं, भिक्खुस्स सङ्घादिसेसपटिच्छादकस्स पाचित्तियन्ति दुट्ठुल्लच्छादने दुवे.
८७९. ‘‘गामन्तरे चतस्सोवा’’तिआदि पटिनिद्देसतो च विञ्ञायति.
८८५. या पन भिक्खुनी रत्तन्धकारे अप्पदीपे हत्थपासे पुरिसेन सद्धिं यदि सल्लपेय्य, तस्सा पाचित्ति. दूरे ठिता हत्थपासं विजहित्वा ठिता वदेय्य चे, दुक्कटमेवाति योजना.
८८६. या पन भिक्खुनी छन्ने पटिच्छन्नट्ठाने दिवा पुरिसेन सद्धिं अस्स पुरिसस्स हत्थपासे ठिता वदेय्य सल्लपेय्य, तस्सा पाचित्ति. हत्थपासं विजहित्वा वदेय्य चे, दुक्कटमेवाति योजना.
८९१. सनिस्सग्गा च पाचित्तीति निस्सज्जनविनयकम्मसहितायेव पाचित्ति.
८९८. समानसंवासकभूमि ¶ नाम पकतत्तस्स भिक्खुनो समानलद्धिकस्स एकसीमायं ठितभावो. नानापदं पुब्बं एतिस्साति नानापदपुब्बिका, नानासंवासकभूमीति अत्थो ¶ . उक्खित्तनानालद्धिकनानासीमगता नानासंवासकभूमि. इमा द्वेयेव संवासकभूमियो हि महेसिना कारुणिकेन वुत्ताति योजना.
८९९. दुविन्नन्ति पारिवासिकमानत्तचारीनं द्विन्नं पुग्गलानं. द्वयातीतेनाति कामसुखल्लिकानुयोगअत्तकिलमथानुयोगसङ्खातं अन्तद्वयं अतिक्कम्म मज्झिमाय पटिपदाय ठितेन. अथ वा सस्सतुच्छेदद्वयं अतिक्कन्तेन.
९००. ‘‘द्वङ्गुलपब्बपरमं आदातब्ब’’न्ति च तथेव ‘‘द्वङ्गुलं वा दुमासं वा’’ति च द्वङ्गुला दुवे पञ्ञत्ताति योजना.
९०५. आणत्तिया मनुस्समारणं, आणत्तिया अदिन्नादानम्पीति योजना.
९०७. तिस्सो ओभासनायिमाति इमा तिस्सो मेथुनाधिप्पायप्पकासना.
९०८. सङ्घादिसेसो एव सङ्घादिसेसता.
९१०. वनप्पति नाम पुप्फं विना फलन्ती निग्रोधउदुम्बरअस्सत्थपिलक्खकादिरुक्खजाति, इध पन वनजेट्ठो रक्खितगोपितचेतियरुक्खो वनप्पतीति अधिप्पायो. थुल्लताति थुल्लच्चयं.
९१२. विस्सट्ठीति विस्सज्जि सम्भवधातु. छड्डनेति उपक्कमित्वा मोचने. ‘‘हरिते उच्चारं पस्सावं छड्डने’’ति पदच्छेदो.
९१३. किं पमाणमेतासन्ति कित्तका.
९१५. भिक्खु ¶ ¶ भिक्खुनिया सद्धिन्ति एत्थ भिक्खूति सामिवचनप्पसङ्गे पच्चत्तं, भिक्खुनोति अत्थो. गाथाबन्धवसेन वा वण्णलोपो.
९२२. ‘‘यावततियके तिस्सो आपत्तियो’’ति (परि. अट्ठ. ४७६ अत्थतो समानं) पदस्स निद्देसे ‘‘थुल्लच्चयं सिया सङ्घ-भेदकस्सानुवत्तिनो’’ति पठन्ति. ‘‘तिण्णं सङ्घभेदानुवत्ताकानं कोकालिकादीनं सङ्घादिसेसो’’ति अट्ठकथायं वुत्तत्ता तथा पाठो न गहेतब्बो.
९२३. यावततियकेति तिण्णं पूरणी ततिया, कम्मवाचा, यावततियाय कम्मवाचाय परियोसाने आपज्जितब्बा आपत्ति यावततियका नाम.
९२६. ‘‘अवस्सुतस्स…पे… किञ्ची’’ति इदं गरुकापत्तिया वत्थुदस्सनं. ‘‘सब्बं मंसं अकप्पिय’’न्ति इदं थुल्लच्चयदुक्कटानं वत्थुदस्सनं.
९२७. ‘‘विञ्ञापेत्वान…पे… भोजनम्पि चा’’ति इदं पाटिदेसनीयवत्थुदस्सनं. ‘‘लसुणम्पि चा’’ति इदं पाचित्तियवत्थुदस्सनं. ‘‘एकतो अज्झोहरन्तिया’’ति पदच्छेदो.
९३०. रत्तचित्तेन इत्थिया अङ्गजातं ओलोकेन्तस्स दुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
९३१. सम्मावत्तनाव सम्मावत्तनका. तेचत्तालीस वत्तना द्वासीतिक्खन्धकवत्तानं परिपूरणट्ठाने दस्सिता.
९३२. अदस्सनअपटिकम्मे आपन्नापत्तिया दुवे पुग्गला, पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे आपन्नापत्तिया एकोति इमे तयो उक्खित्तपुग्गला.
९३४. दूसकोति ¶ भिक्खुनिदूसको. कण्टकोति कण्टकसामणेरो.
९३७. ददेय्यच्चेवमादिकाति ¶ ञत्तिकाले ‘‘सङ्घो ददेय्या’’तिआदिभेदा ञत्तिकप्पना, ञत्तिकिरियाति अत्थो. देति सङ्घो करोतीतिआदीति कम्मवाचाकाले ‘‘सङ्घो देती’’ति वा ‘‘करोती’’ति वा आदिभेदा वचनकम्मस्स अनिट्ठितत्ता विप्पकतपच्चुप्पन्नं नाम सिया.
९३८. दिन्नं कतं पनिच्चादीति कम्मवाचाय निट्ठिताय ‘‘दिन्नं सङ्घेना’’ति वा ‘‘कतं सङ्घेना’’ति वातिआदिवचनं अतीतकरणं नाम सिया.
‘‘कारणेहि पन द्वीहि, सङ्घो भिज्जति नञ्ञथा’’ति कस्मा वुत्तं, ननु ‘‘पञ्चहुपालि, आकारेहि सङ्घो भिज्जति. कतमेहि पञ्चहि? कम्मेन, उद्देसेन, वोहरन्तो, अनुस्सावनेन, सलाकग्गाहेना’’ति (परि. ४५८) वुत्तत्ता, अट्ठकथायञ्च (परि. अट्ठ. ४५८) ‘‘पञ्चहि कारणेही’’ति वचनतो च इध इमेहि द्वीहेव कारणेहि सङ्घभेदकथनं अयुत्तन्ति? वुच्चते – नायुत्तं पुब्बपयोगकारकवसेन वुत्तत्ता. तथा हि अट्ठकथायं –
‘‘कम्मेनाति अपलोकनादीसु चतूसु कम्मेसु अञ्ञतरेन कम्मेन. उद्देसेनाति पञ्चसु पातिमोक्खुद्देसेसु अञ्ञतरेन उद्देसेन. वोहरन्तोति कथयन्तो, ताहि ताहि उपपत्तीहि ‘अधम्मं धम्मो’तिआदीनि अट्ठारस भेदकरवत्थूनि दीपेन्तो. अनुस्सावनेनाति ‘ननु तुम्हे जानाथ मय्हं उच्चाकुला पब्बजितभावं, बहुस्सुतभावञ्च, मादिसो ¶ नाम उद्धम्मं उब्बिनयं सत्थुसासनं करेय्याति चित्ते उप्पादेतुं तुम्हाकं युत्तं, किं मय्हं अवीचि नीलुप्पलवनमिव सीतलो, किमहं अपायतो न भायामी’तिआदिना नयेन कण्णमूले वचीभेदं कत्वा अनुस्सावनेन. सलाकग्गाहेनाति एवं अनुस्सावेत्वा तेसं चित्तं उपत्थम्भेत्वा अनिवत्तिधम्मे कत्वा ‘गण्हथ इमं सलाक’न्ति सलाकग्गाहेन.
‘‘एत्थ च कम्ममेव, उद्देसो वा पमाणं, वोहारानुस्सावनसलाकग्गाहा पन पुब्बभागा. अट्ठारसवत्थुदीपनवसेन हि वोहरन्ते तत्थ रुचिजननत्थं अनुस्सावेत्वा सलाकाय गहितायपि अभिन्नोव होति सङ्घो. यदा पन एवं चत्तारो वा अतिरेके वा ¶ सलाकं गाहेत्वा आवेणिकं कम्मं वा उद्देसं वा करोति, तदा सङ्घो भिन्नो नाम होती’’ति (परि. अट्ठ. ४५८) –
वुत्तत्ता सलाकग्गाहकम्मानि द्वे पधानकारणानीति इध तानेव दस्सितानि.
ननु च सलाकग्गाहोपि सङ्घभेदस्स पुब्बभागो वुत्तो, उद्देसकम्मानेव पधानभावेन वुत्तानि, तस्मा कथमस्स सलाकग्गाहस्स पधानकारणभावोति? वुच्चते – उद्देसकम्मानिपि सलाकग्गाहे सिद्धे अवस्सम्भवनतो अत्थसाधनपयोगेन विना असिद्धानेव होन्तीति सो पधानभावेन इध गहितो, उद्देसो पन पञ्ञत्तकम्मपुब्बङ्गमत्ता कम्मेनेव सङ्गहितोति इध विसुं न वुत्तोति दट्ठब्बं.
९४१. पयुत्तायुत्तवाचायाति ¶ पच्चयुप्पादनत्थाय पयुत्ता च सा सक्यपुत्तियभावस्स अयुत्ता अननुरूपा चाति पयुत्तायुत्ता, सायेव वाचाति पयुत्तायुत्तवाचा, ताय.
९४४. या भिक्खुनी विञ्ञापेत्वा भुञ्जति, तस्सा च पाटिदेसनीयं सियाति योजना.
९४६. ‘‘दससतानी’’तिआदिगाथाय रत्तीनन्ति एत्थ ‘‘सत’’न्ति सेसो. छादनकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. दससतानि आपत्तियो रत्तीनं सतं छादेत्वाति योजना. एवं कत्तब्बयोजनायं –
‘‘दस सतं रत्तिसतं, आपत्तियो छादयित्वान;
दस रत्तियो वसित्वान, मुच्चेय्य पारिवासिको’’ति. (परि. ४७७) –
अयं परिवारगाथापमाणं. एकदिवसं सतंसङ्घादिसेसापत्तियो आपज्जित्वा दसदिवसे छादनवसेन सतंदिवसे सहस्ससङ्घादिसेसापत्तियो छादयित्वाति अत्थो. अयमेत्थ सङ्खेपत्थो – यो ¶ दसदिवसे सतं सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जित्वा दसदिवसे पटिच्छादेति, तेन रत्तिसतं आपत्तिसहस्सं पटिच्छादितं होतीति. दस रत्तियो वसित्वानाति ‘‘सब्बाव ता आपत्तियो दसाहपटिच्छन्ना’’ति परिवासं याचित्वा दस रत्तियो वसित्वाति अत्थो. मुच्चेय्य पारिवासिकोति परिवासं वसन्तो भिक्खु अत्तना वसितब्बपरिवासतो मुच्चेय्य, मुत्तो भवेय्याति अत्थो.
९४७. पाराजिकानि अट्ठेवाति अग्गहितग्गहणेन. तेवीस गरुकाति भिक्खूहि असाधारणा भिक्खुनीनं दस, भिक्खुनीहि ¶ असाधारणा भिक्खूनं छ, उभिन्नं साधारणा सत्ताति एवं तेवीस सङ्घादिसेसा.
९४८. वुत्तानीति यथावुत्तानि निस्सग्गियानि. द्वेचत्तालीस होन्तीति भिक्खुविभङ्गागता तिंस, भिक्खूहि असाधारणा भिक्खुनीनं आदितो द्वादस चाति द्वाचत्तालीस निस्सग्गियानि होन्ति. अट्ठासीतिसतं पाचित्तिया पुब्बे दस्सिताव.
९४९. सुसिक्खेनाति सुट्ठु सिक्खितअधिसीलादितिविधसिक्खेन भगवता.
९५०. सुपञ्ञेनाति सोभणा दसबलचतुवेसारज्जछअसाधारणादयो पञ्ञा यस्स सो सुपञ्ञो, तेन. यसस्सिनाति अट्ठअरियपुग्गलसमूहसङ्खातपरिवारयसा च सब्बलोकब्यापकगुणघोससङ्खातकित्तियसा च तेन समन्नागतत्ता यसस्सिना. अड्ढुड्ढानि सतानि भवन्तीति यथादस्सितगणनाय पिण्डवसेन पञ्ञासाधिकानि तीणि सतानि भवन्तीति अत्थो. सुपञ्ञेन यसस्सिना गोतमेन पञ्ञत्तानि सब्बानि सिक्खापदानि अड्ढुड्ढानि सतानि भवन्तीति योजना.
९५१. एतेसु सिक्खापदेसु यो सारभूतो विनिच्छयो वत्तब्बो, सो सकलो मया समासेन सब्बथा सब्बाकारेन वुत्तोति योजना.
९५३. तस्माति मया विचारेत्वा वुत्तत्ताव. अत्थेति वचनत्थभावत्थादिभेदे अत्थे वा. अक्खरबन्धे ¶ वाति अक्खरसङ्खातपदबन्धे वा. विञ्ञासस्स कमेपि वाति उद्देसवसेन गन्थनिक्खेपस्स कमेपि. कङ्खा न कातब्बाति ‘‘यथाअधिप्पेतस्स ¶ इदं वाचकं नु खो, अवाचक’’न्ति वा ‘‘इदमयुत्तं नु खो, युत्त’’न्ति वा ‘‘इदमधिकं नु खो, ऊन’’न्ति वा ‘‘इदमघट्टितक्कमं नु खो, घट्टितक्कम’’न्ति वा ‘‘इदं विरुद्धसमयं नु खो, अविरुद्धसमय’’न्ति वा ‘‘इदं दुरुत्तं नु खो, सुवुत्त’’न्ति वा ‘‘इदं सत्थकं नु खो, निरत्थक’’न्ति वा कङ्खा विमति येन केनचि न कातब्बा. बहुमानताति ‘‘विनयो संवरत्थाया’’तिआदिना (परि. ३६६) निद्दिट्ठपयोजनपरम्पराय मूलकारणत्ता महती सम्माना कातब्बाति अत्थो.
९५४. यो भिक्खु सउत्तरं उत्तरपकरणेन सहितं विनयस्सविनिच्छयं नाम पकरणं जानाति धम्मतो चेव अत्थतो च विनिच्छयतो च सब्बथा अवबुज्झति, सो भिक्खु अत्तना सिक्खितब्बाय सिक्खाय सब्बसो विञ्ञातत्ता सिक्खापकेन आचरियेन विनापि सिक्खितुं समत्थोति. निस्सयं विमुञ्चित्वाति आचरियुपज्झाये निस्साय वासं मुञ्चित्वा. यथाकामङ्गतो सियाति यादिसा यादिसा अत्तना गामिता, तत्थ तत्थ गमनारहो भवेय्याति अत्थो.
९५५. निस्सयं दातुकामेन. सह विभङ्गेन सविभङ्गं. सह मातिकाय समातिकं. इदं सउत्तरं विनयविनिच्छयपकरणं सुट्ठु वाचुग्गतं कत्वा गन्थतो सुट्ठु पगुणं वाचुग्गतं कत्वा अत्थतो, विनिच्छयतो च सम्मा जानित्वा एवं दातब्बन्ति योजना.
९५६-७. यो भिक्खु इमं सउत्तरं विनयविनिच्छयपकरणं वाचाय पठति, मनसा चिन्तेति, अञ्ञेहि वुच्चमानं सुणाति, अत्थं परिपुच्छति, परं वाचेति, निच्चं अत्थं उपपरिक्खति यथापरिपुच्छितमत्थं हेतुउदाहरणपवत्तिवसेन उपगन्त्वा समन्ततो ¶ इक्खति पञ्ञाय नियमेति ववत्थपेति, तस्स पन भिक्खुस्स विनयनिस्सिता सब्बेव अत्था आपत्तानापत्तिकप्पियाकप्पियादिपभेदा सब्बे अत्था हत्थे आमलकं विय करतले अमलमणिरतनं विय उपट्ठहन्ति पाकटा भवन्तीति योजना. नत्थि एतस्स मलन्ति अमलं, अमलमेव आमलकन्ति मणिरतनं वुच्चति.
९५८. नत्थि एतेसं बुद्धीति अबुद्धी, अबुद्धी च ते जना चाति अबुद्धिजना, अबुद्धिजनानं ¶ सारं अवसारं ओसीदनं ददाति आददाति करोतीति अबुद्धिजनसारदं, बुद्धिविरहितानं अगाधं गम्भीरं. तेहि अलद्धपतिट्ठं अमतसागरं सद्दत्थरसामतस्स, निब्बानामतस्स वा पटिलाभकारणत्ता सागरसदिसं परमं उत्तमं इमं उत्तरं सागरं आसन्नपच्चक्खं उत्तरपकरणसङ्खातं समुद्दसागरं सारदो हुत्वा उत्तरं उत्तरन्तो परियोसापेन्तो नरो भिक्खु हि यस्मा विनयपारगो विनयपिटकस्स परियन्तं गतो हुत्वा पारगो पारं संसारस्स पारसङ्खातं निब्बानं गच्छन्तो सिया भवेय्याति योजना.
९५९. अतोति तस्मादेव कारणा अवपूरतोरतो पापपूरतो निरासङ्कताय ओरतो निवत्तो पापभीरुको नरो तमं विधूय पापभीरुकताय एव चित्तपरियुट्ठानवसेन उप्पज्जनकं मोहन्धकारं तदङ्गपहानवसेन विधमेत्वा. सब्बङ्गणकम्मदं सब्बेसं रागादीनं अङ्गणानं कम्मं तदङ्गादिपहानं ददाति आवहतीति ‘‘सब्बङ्गणकम्मद’’न्ति लद्धनामं सुखस्स पदं लोकियलोकुत्तरस्स सुखस्स कारणं गुणसंहितं सीलादीहि अत्थभूतेहि गुणेहि संहितं युत्तं गुणप्पकासकं हितं अमतोसधं विय ¶ सब्बदोससब्बब्याधिरहितताय अजराअमतादिगुणावहत्ता हितं इमं उत्तरं नाम पकरणं सक्कच्चं आदरो हुत्वा निच्चं सततं सिक्खे ‘‘एवं परिचयन्तं करोमी’’ति चिन्तेत्वा एकन्तेन यथावुत्तपयोजनसाधनयोग्गं कत्वा अज्झेनादिवसेन सिक्खेय्य एव, न अज्झुपेक्खको भवेय्याति योजना.
९६०. पटुभावकरे पातिमोक्खसंवरसीलपूरणे, सासनपच्चत्थिकाभिभवने च पटुभावं छेकत्तं वेसारज्जं करोति अत्तानं धारेन्तानं लज्जिपुग्गलानन्ति पटुभावकरे परमे ततोयेव उत्तमे पिटके विनयपिटके पटुतं पाटवं पञ्ञाकोसल्लं अभिपत्थयन्तेन पटुना यतिना निम्मलप्पवत्तिकेन पटुना विधिना छेकेन सारेन विधानेन इदं सउत्तरं विनयविनिच्छयपकरणं सततं निरन्तरं परियापुणितब्बं उग्गहणधारणपरिपुच्छाचिन्तनादिवसेन सिक्खितब्बन्ति योजना.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
सब्बसङ्कलननयकथावण्णना निट्ठिता.
निगमनकथावण्णना
९६१-३. महेसिनो ¶ तिविधस्सापि सासनस्स सुचिरट्ठितिकामेन अतिचिरकालप्पवत्तिं इच्छन्तेन धीमता पसत्थतरञाणेन सुद्धचित्तेन लाभसक्कारनिरपेक्खताय परिसुद्धज्झासयेन बुद्धदत्तेन बुद्धदत्ताभिधानेन आचरियवरेन रचितो.
पज्जवसेन गन्थतो, अत्थतो चेव परमुत्तरो उत्तरो विनिच्छयो अन्तरायं अन्तरेन अज्झत्तिकं, बाहिरं वा ¶ अन्तरायं विना यथा सिद्धिं उपागतो परिनिट्ठानं पत्तो, तथा सत्तानं धम्मसंयुता कुसलूपसंहिता सङ्कप्पा मनोरथा सिज्झन्तु अन्तरायं विना निप्पज्जन्तु, एतेन उत्तरविनिच्छयरचनामयेन महता पुञ्ञोदयेन चतूहि सङ्गहवत्थूहि जनं रञ्जेतीति ‘‘राजा’’ति सङ्खं गतो महीपालो महिं पथविसन्निस्सितं जनकायं सम्मा ञायेन दस राजधम्मे अकोपेन्तो पालेतु. देवो पज्जुन्नो काले थावरजङ्गमानं उपयोगारहकाले सम्मा पवस्सतु अवुट्ठिअतिवुट्ठिकं अकत्वा सम्मा पवच्छतु.
९६४. सेलिन्दो सिनेरुपब्बतराजा याव तिट्ठति याव लोके पवत्तति, चन्दो सकलजनपदनयनसायनो याव विरोचति याव अत्तनो सभावं जोतेति, ताव यसस्सिनो गोतमस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स सद्धम्मो परियत्तिपटिपत्तिपटिवेधवसेन तिविधो सद्धम्मो तिट्ठतु पवत्ततु.
९६५. सीहादीनं, दाहादीनञ्च बाहिरज्झत्तिकानं परिस्सयानं खमनं सहनं अभिभवित्वा पवत्तनं खन्ति. सोरच्चन्ति सोभने रतोति सुरतो, सुरतस्स भावो सोरच्चं. सुन्दरं अखण्डतादिगुणसमन्नागतं सीलं अस्साति सुसीलो. सुसीलस्स भावो.
निगमनकथावण्णना निट्ठिता.
उत्तरविनिच्छयटीका निट्ठिता.
इति विनयत्थसारसन्दीपनी नाम विनयविनिच्छयवण्णना,
लीनत्थपकासनी नाम उत्तरविनिच्छयवण्णना च
समत्ता.
पच्छा ठपितगाथायो
थेरेन ¶ ¶ थिरचित्तेन, सासनुज्जोतनत्थिना;
पुञ्ञवा ञाणवा सीली, सुहज्जो मुदुको तथा.
यो सीहळारिमद्देसु, चन्दिमा सूरियो विय;
पाकटो सीवलित्थेरो, महातेजो महायसो.
तेन नीता सीहळा या, इध पत्ता सुधीमता;
एसा संवण्णना सीह-ळक्खरेन सुलिक्खिता.
रेवतो इति नामेन, थेरेन थिरचेतसा;
अरिमद्दिके रक्खन्तेन, परिवत्तेत्वान साधुकं.
लिखापिता हितत्थाय, भिक्खूनं अरिमद्दिके;
एसा संवण्णना सुट्ठु, सन्निट्ठानमुपागता;
तथेव सब्बसत्तानं, सब्बत्थो च समिज्झतूति.