📜
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
विनयपिटके
विनयविनिच्छय-टीका (दुतियो भागो)
पाटिदेसनीयकथावण्णना
१८३०-१. एवं ¶ ¶ नातिसङ्खेपवित्थारनयेन द्वेनवुति पाचित्तियानि दस्सेत्वा तदनन्तरं निद्दिट्ठे पाटिदेसनीये दस्सेतुमाह ‘‘यो चन्तरघर’’न्तिआदि. तत्थ अन्तरघरन्ति रथिकादिमाह. यथाह ‘‘अन्तरघरं नाम रथिका ब्यूहं सिङ्घाटकं घर’’न्ति.
यो ¶ पन भिक्खु अन्तरघरं पविट्ठाय अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया हत्थतो यं किञ्चि खादनं, भोजनम्पि वा सहत्था पटिग्गण्हेय्य, तस्स भिक्खुनो गहणे दुक्कटं, भोगे अज्झोहारे पाटिदेसनीयं सियाति योजना.
इतो पट्ठाय चतस्सो गाथा उप्पटिपाटिया पोत्थकेसु लिखिता, तासं अयं पटिपाटि – ‘‘एत्थन्तरघर’’न्ति ततिया, ‘‘तस्मा भिक्खुनिया’’ति चतुत्थी, ‘‘रथिकादीसू’’ति पञ्चमी ¶ , ‘‘रथिकायपि वा’’ति छट्ठी. पटिपाटि पनायं मातिकट्ठकथक्कमेन वेदितब्बा. इमाय पटिपाटिया तासं अत्थवण्णना होति –
१८३२-३. पुरिमगाथाद्वयेन पदभाजनागतसामञ्ञविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि अट्ठकथागतं विसेसं दस्सेतुमाह ‘‘एत्था’’तिआदि. तत्थ एत्थाति इमस्मिं पठमपाटिदेसनीयसिक्खापदे. तस्साति अञ्ञातिकभिक्खुनिया. वाक्यतोति ‘‘अन्तरघरं पविट्ठाया’’ति वचनतो. हि-सद्दो हेतुम्हि. यस्मा भिक्खुस्स ठितट्ठानं नप्पमाणन्ति अट्ठकथाय (पाचि. अट्ठ. ५५३) वण्णितं, तस्मा आरामादीसु ठत्वा देन्तिया भिक्खुनिया हत्थतो वीथिआदीसु ठत्वा यो पटिग्गण्हेय्य चे, एवं पटिग्गण्हतो तस्स भिक्खुनो न दोसोति योजना. परिभोगस्स पटिग्गहणमूलकत्ता न दोसो. ‘‘पटिग्गण्हतो’’ति इमिना परिभोगे पाटिदेसनीयाभावो च दीपितो होति.
१८३४. सचे भिक्खुनी रथिकादीसु ठत्वा भोजनं देति, भिक्खु अन्तरारामे ठत्वा पटिग्गण्हाति चे, तस्स आपत्तीति योजना. गाथाबन्धवसेन ‘‘भिक्खुनि भोजन’’न्ति रस्सत्तं. आपत्तीति च पटिग्गहणपरिभोगेसु दुक्कटपाटिदेसनीयापत्तियो सन्धाय वुत्तं.
१८३५. रथिकादीसु ठत्वा भिक्खुनी भोजनं देति चे, तं रथिकायपि वा…पे… अयं नयोति योजना. तत्थ रथिकाति रच्छा. ब्यूहन्ति अनिब्बिज्झित्वा ठिता गतपच्चागतरच्छा. सन्धि नाम घरसन्धि. सिङ्घाटकन्ति चतुक्कोणं वा तिकोणं वा मग्गसमोधानट्ठानं. अयं नयोति ‘‘आपत्ती’’ति अनन्तरगाथाय वुत्तनयो.
१८३७. आमिसेन ¶ ¶ असम्भिन्नरसं सन्धाय इदं दुक्कटं भासितं. आमिसेन सम्भिन्ने एकरसे यामकालिकादिम्हि पटिग्गहेत्वा अज्झोहारे पाटिदेसनीयापत्ति सियाति योजना.
१८३८. एकतोउपसम्पन्नहत्थतोति भिक्खुनीनं सन्तिके उपसम्पन्नाय हत्थतो. यथाह ‘‘एकतोउपसम्पन्नायाति भिक्खुनीनं सन्तिके उपसम्पन्नाया’’ति (पाचि. अट्ठ. ५५३). भिक्खूनं सन्तिके उपसम्पन्नाय पन यथावत्थुकमेवाति.
१८३९. अञ्ञातिकाय ञातिकसञ्ञिस्स, तथेव विमतिस्स च दुक्कटन्ति योजना.
१८४०. अञ्ञातिकाय दापेन्तिया भूमिया निक्खिपित्वा ददमानाय वा अन्तरारामादीसु ठत्वा देन्तिया पटिग्गण्हतो भिक्खुस्स अनापत्तीति योजना. अन्तरारामादीसूति एत्थ आदि-सद्देन भिक्खुनुपस्सयतित्थियसेय्यापटिक्कमनादिं सङ्गण्हाति. पटिक्कमनं नाम भोजनसाला.
१८४१. गामतो बहि नीहरित्वा देतीति योजना.
१८४२. हत्थतोति एत्थ ‘‘गहणे’’ति सेसो. तथाति अनापत्ति. समुट्ठानं इदं सिक्खापदं एळकलोमेन समं मतन्ति योजना.
पठमपाटिदेसनीयकथावण्णना.
१८४३-४. अवुत्तेति वक्खमाननयेन अवुत्ते. एकेनपि च भिक्खुनाति सम्बन्धो. अपसक्काति अपगच्छ. आदि-अत्थवाचिना इति-सद्देन ‘‘अपसक्क ताव, भगिनि, याव भिक्खू भुञ्जन्ती’’ति वाक्यसेसो सङ्गहितोति दट्ठब्बो. इमिना अपसादनाकारो ¶ सन्दस्सितो. ‘‘एकेनपि च भिक्खुना’’ति इमिना अवकंसो दस्सितो. उक्कंसो पन ‘‘तेहि भिक्खूहि सा भिक्खुनी अपसादेतब्बा’’ति पाळितोपि दट्ठब्बो. ‘‘आमिस’’न्ति सामञ्ञवचनेपि पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरस्सेव गहणं. यथाह ‘‘पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरेना’’ति. भोगेति च एकतोउपसम्पन्नन्ति च वुत्तत्थमेव.
१८४५. तथेवाति ¶ दुक्कटं. तत्थाति अनुपसम्पन्नाय.
१८४६. अत्तनो भत्ते दिन्नेपि इमिना सिक्खापदेन अनापत्ति, पुरिमसिक्खापदेन पन आपत्तिसम्भवा ‘‘न देती’’ति वुत्तं. यथाह ‘‘अत्तनो भत्तं दापेति, न देतीति एत्थ सचेपि अत्तनो भत्तं देति, इमिना सिक्खापदेन अनापत्तियेव, पुरिमसिक्खापदेन आपत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ५५८). तथाति अनापत्ति. उभयसिक्खापदेहिपि अनापत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘पदेति चे’’ति. यथाह ‘‘अञ्ञेसं भत्तं देति, न दापेतीति एत्थ पन सचेपि दापेय्य, इमिना सिक्खापदेन आपत्ति भवेय्य, देन्तिया पन नेव इमिना, न पुरिमेन आपत्ती’’ति.
१८४७. भिक्खुनी यं न दिन्नं, तं दापेति, यत्थ वा न दिन्नं, तत्थ दापेति, तम्पि सब्बेसं मित्तामित्तानं समं दापेति, तत्थापि अनापत्ति.
१८४८. सिक्खमाना वा सामणेरिका वा ‘‘इध सूपं देथ, ओदनं देथा’’ति वोसासन्ती विधानं करोन्ती ठिता, तं अनपसादेन्तस्स अनापत्ति. पञ्चेव भोजनानि विना अञ्ञं वोसासन्तिं भिक्खुनिं अनपसादेन्तस्स अनापत्ति. अनपसादेन्तस्स उम्मत्तकादिनोपि अनापत्तीति योजना.
१८४९. समुट्ठानन्ति ¶ एत्थ ‘‘इमस्सा’’ति सेसो. भोजनं किरियं, वोसासन्तिया अनिवारणं अकिरियन्ति एवमिदं क्रियाक्रियं.
दुतियपाटिदेसनीयकथावण्णना.
१८५०-१. सेक्खन्ति सम्मतेति ‘‘सेक्खसम्मतं नाम कुलं यं कुलं सद्धाय वड्ढति, भोगेन हायति, एवरूपस्स कुलस्स ञत्तिदुतियेन कम्मेन सेक्खसम्मुति दिन्ना होती’’ति (पाचि. ५६७) वुत्तं इदं कुलं सेक्खसम्मतं नाम. तेनाह ‘‘लद्धसम्मुतिके कुले’’ति. लद्धा सम्मुति येनाति विग्गहो. घरूपचारं ओक्कन्ते निमन्तितोपि अनिमन्तितोव होतीति आह ‘‘घरूपचारोक्कमना पुब्बेवा’’ति. यथाह ‘‘अनिमन्तितो नाम अज्जतनाय वा स्वातनाय ¶ वा अनिमन्तितो, घरूपचारं ओक्कमन्ते निमन्तेति, एसो अनिमन्तितो नामा’’ति (पाचि. ५६७).
‘‘अगिलानो नाम यो सक्कोति पिण्डाय चरितु’’न्ति वुत्तत्ता भिक्खाय चरितुं समत्थो अगिलानो नाम. गहेत्वाति सहत्था पटिग्गहेत्वा. ‘‘आमिस’’न्ति इमिना सम्बन्धो. यथाह ‘‘खादनीयं वा भोजनीयं वा सहत्था पटिग्गहेत्वा’’ति (पाचि. ५६७). गहणेति एत्थ ‘‘आहारत्थाया’’ति सेसो.
१८५३. तत्थाति असेक्खसम्मते कुले. तथेव परिदीपितन्ति दुक्कटं परिदीपितं.
१८५४. निमन्तितस्स वाति एत्थ वा-सद्देन निमन्तितस्स अवसेसं गण्हाति. यथाह ‘‘निमन्तितस्स वा गिलानस्स वा सेसकं भुञ्जती’’ति. अञ्ञेसं भिक्खा तत्थ दीयतीति योजना. तत्थाति तस्मिं सेक्खसम्मते कुले.
१८५५. यत्थ ¶ कत्थचीति आसनसालादीसु यत्थ कत्थचि. निच्चभत्तादिके वापीति एत्थ आदि-सद्देन सलाकभत्तपक्खिकउपोसथिकपाटिपदिकभत्तानं गहणं.
१८५६. द्वारेति एत्थ ‘‘ठपेत्वा’’ति सेसो. सम्पत्तेति एत्थ ‘‘पच्छा’’ति सेसो. यथाह ‘‘सचेपि अनागते भिक्खुम्हि पठमंयेव नीहरित्वा द्वारे ठपेत्वा पच्छा सम्पत्तस्स देन्ति, वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ५६९).
१८५७. महापच्चरिया(पआचि. अट्ठ. ५६९) गतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘भिक्खु’’न्तिआदि. समुट्ठानेळकूपमन्ति समुट्ठानतो एळकलोमसिक्खापदसदिसन्ति अत्थो.
ततियपाटिदेसनीयकथावण्णना.
१८५८-९. ‘‘पञ्चन्नं पटिसंविदितं, एतं अप्पटिसंविदितं नामा’’ति वचनतो च इधापि ‘‘सहधम्मिकञापित’’न्ति वक्खमानत्ता च अगहट्ठ-सद्देन परिब्बाजकानं गहणं. वुत्तमेव ¶ नयं वोहारन्तरेन दस्सेतुमाह ‘‘इत्थिया पुरिसेन वा’’ति. ‘‘यानि खो पन तानि आरञ्ञकानि सेनासनानी’’ति (पाचि. ५७३) वचनतो आरामन्ति आरञ्ञकाराममाह. सचे एवमारोचितं पटिसंविदितन्ति हि वुत्तं पदभाजनेति (पाचि. ५७३) योजना. पटिसंविदितन्ति पगेव निवेदितं.
१८६०. पच्छा यथारोचितं तमेव वा तस्स च परिवारं कत्वा अञ्ञं बहुं वा आहरीयतु, तम्पि पटिसंवेदितं नामाति योजना.
१८६१. यागुया विदितं कत्वाति एत्थ ‘‘तं ठपेत्वा’’ति इदं सामत्थिया लब्भति. इदम्पि विदितं कुरुन्दियं वट्टतीति वुत्तन्ति योजना.
१८६२. पनाति ¶ अपि-सद्दत्थो. अञ्ञानिपि कुलानीति योजना. एत्थ ‘‘असुकं नाम कुलं पटिसंवेदितं कत्वा खादनीयादीनि गहेत्वा गच्छतीति सुत्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ५७३) अट्ठकथासेसो. तेनाति कतपटिसंवेदितेन. तम्पि च सब्बं वट्टतीति योजना.
१८६३. एवं यं अनारोचितन्ति ‘‘आरामं वा उपचारं वा पविसित्वा’’तिआदिना नयेन यं पठमं अनिवेदितं. ‘‘एव’’न्ति इदं ‘‘यं आराममनाभत’’न्ति इमिनापि योजेतब्बं. एवन्ति ‘‘तस्स परिवारं कत्वा’’तिआदिना पकारेन. ‘‘तं असंविदितं नामा’’ति इदं ‘‘सहधम्मिकञापित’’न्ति इमिनापि योजेतब्बं. यथाह ‘‘पञ्चन्नं पटिसंविदितं, एतं अप्पटिसंविदितं नामा’’ति (पाचि. ५७३). अट्ठकथायञ्च ‘‘पञ्चन्नं पटिसंविदितन्ति पञ्चसु सहधम्मिकेसु यं किञ्चि पेसेत्वा ‘खादनीयं वा भोजनीयं वा आहरिस्सामा’ति पटिसंविदितं कतम्पि अप्पटिसंविदितमेवाति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ५७३) वुत्तं.
१८६४. कारापेत्वाति एत्थ ‘‘पटिसंविदित’’न्ति सेसो.
१८६५. भिक्खुना वा गन्त्वा अन्तरामग्गे गहेतब्बन्ति योजना. एवमकत्वाति ‘‘बहिआरामं पेसेत्वा’’तिआदिना वुत्तविधानं अकत्वा. उपचारतोति एत्थ भुम्मत्थे तो-पच्चयो वेदितब्बो.
१८६८. ‘‘पटिसंविदिते’’तिआदीनं ¶ पदानं ‘‘अनापत्ते वा’’ति इमिना सम्बन्धो. पटिसंविदितेति एत्थ ‘‘गिलानस्सा’’ति सेसो. पटिसंविदिते अनापत्ति, गिलानस्सापि अनापत्ति, अप्पटिसंविदितेपि तस्स पटिसंविदितस्स अवसेसके वा गिलानस्स अवसेसके वा अनापत्ति एवाति सम्बन्धो ¶ . यथाह अनापत्तिवारे ‘‘पटिसंविदितस्स वा गिलानस्स वा सेसकं भुञ्जती’’ति (पाचि. ५७५). बहारामे पटिग्गहेत्वा अन्तोयेव भुञ्जतो अस्स अनापत्तीति योजना. गहेत्वा वाति एत्थ वा-सद्दो ‘‘तस्सा’’तिआदीसुपि योजेतब्बो.
१८६९. तत्थाति तस्मिं आरञ्ञकारामे. खादतो अनापत्ति एवाति योजना, तत्थ ‘‘अञ्ञेन कप्पियं कत्वा दिन्नानी’’ति सेसो.
चतुत्थपाटिदेसनीयकथावण्णना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाटिदेसनीयकथावण्णना निट्ठिता.
सेखियकथावण्णना
१८७०. एवं पाटिदेसनीयविनिच्छयं दस्सेत्वा तदनन्तरं उद्दिट्ठानं सेखियानं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘यो अनादरियेनेवा’’तिआदि. योति थेरो वा नवो वा मज्झिमो वा. एत्थ अनादरियं नाम सञ्चिच्च आपत्तिआपज्जनं, निवासनादिवत्थस्स उग्गहणे निरुस्साहञ्च. पच्छतोपि वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘पस्सतोपि वा’’ति इदं सङ्गण्हाति. तस्स चाति एत्थ च-सद्दो वक्खमानसमुच्चयो.
१८७१. न केवलं वुत्तनयेन निवासेन्तस्सेव होति, खन्धकागतहत्थिसोण्डादिआकारेनापि निवासेन्तस्स दुक्कटं होतीति आह ‘‘हत्थिसोण्डादी’’तिआदि. हत्थिसोण्डादिनिवासनं परतो खुद्दकवत्थुक्खन्धके (चूळव. २८०) आवि ¶ भविस्सति. परिमण्डलन्ति समन्ततो मण्डलं कत्वा. वत्थब्बन्ति निवत्थब्बं निवासेतब्बन्ति अत्थो.
१८७२. जाणुमण्डलतो ¶ हेट्ठाति एत्थ ‘‘जङ्घट्ठिसीसतो पट्ठाया’’ति सेसो. अट्ठङ्गुलप्पमाणकन्ति वड्ढकिअङ्गुलेन अट्ठङ्गुलमत्तन्ति आचरिया. ‘‘यो पन सुक्खजङ्घो वा महापिण्डिकमंसो वा होति, तस्स सारुप्पत्थाय जाणुमण्डलतो अट्ठङ्गुलाधिकम्पि ओतारेत्वा निवासेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ५७६) अट्ठकथं सङ्गण्हितुमाह ‘‘ततो ऊनं न वट्टती’’ति.
१८७३. असञ्चिच्च अपरिमण्डलं निवासेन्तस्स अनापत्तीति योजना. एवमुपरिपि. असञ्चिच्चाति ‘‘अपरिमण्डलं निवासेस्सामी’’ति एवं असञ्चिच्च, अथ खो ‘‘परिमण्डलंयेव निवासेस्सामी’’ति विरज्झित्वा अपरिमण्डलं निवासेन्तस्स अनापत्ति. असतिस्सापीति अञ्ञविहितस्सापि तथा निवासेन्तस्स अनापत्ति. अजानन्तस्साति केवलं परिमण्डलं निवासेतुं अजानन्तस्स अनापत्ति. अपिच निवासनवत्तं उग्गहेतब्बं. उग्गहितवत्तोपि सचे ‘‘आरुळ्ह’’न्ति वा ‘‘ओरुळ्ह’’न्ति वा न जानाति, तस्सापि अनापत्तियेव. गिलानस्साति यस्स जङ्घाय वा पादे वा वणो होति, तस्स उक्खिपित्वा वा ओतारेत्वा वा निवासेन्तस्स अनापत्ति. पादोति चेत्थ पादसमीपं अधिप्पेतं. आपदासूति वाळा वा चोरा वा अनुबन्धन्ति, एवरूपासु आपदासु अनापत्ति.
परिमण्डलकथावण्णना.
१८७४. उभो कोणे समं कत्वाति पारुपनस्स एकंसे कतस्स पिट्ठिपस्से, उदरपस्से च ओलम्बमाने उभो ¶ कण्णे हत्थिपिट्ठे गण्डा विय समं कत्वा. परिमण्डलं कत्वाति एतस्सेव अत्थपदं. सादरन्ति भावनपुंसकनिद्देसो. सादरं वा पारुपितब्बन्ति योजना, सादरं पारुपनं कत्तब्बन्ति अत्थो. एवं अकरोन्तस्साति पारुपनवत्ते आदरं जनेत्वा एवं अपारुपन्तस्स.
१८७५. ‘‘परिमण्डलं निवासेस्सामीति सिक्खा करणीया’’ति (पाचि. ५७६) वा ‘‘परिमण्डलं पारुपिस्सामीति सिक्खा करणीया’’ति (पाचि. ५७७) वा ‘‘अन्तरघरे’’ति अविसेसेत्वा वुत्तत्ता आह ‘‘अविसेसेन वुत्त’’न्ति. इदं सिक्खापदद्वयं यस्मा अविसेसेन वुत्तं, तस्मा घरे, विहारे वा कातब्बं परिमण्डलन्ति योजना. घरेति अन्तरघरे. विहारे वाति बुद्धुपट्ठानादिकालं ¶ सन्धाय वुत्तं. परिमण्डलं कत्तब्बन्ति परिमण्डलमेव निवासेतब्बं पारुपितब्बन्ति अत्थो.
दुतियं.
१८७६. उभो कोणे समं कत्वाति सम्बन्धो. गीवमेव च अनुवातेन छादेत्वाति योजना.
१८७७. तथा अकत्वाति यथावुत्तविधानं अकत्वा. जत्तूनिपीति उभो अंसकूटानिपि. उरम्पि चाति हदयम्पि. विवरित्वाति अप्पटिच्छादेत्वा. यथाकामन्ति इच्छानुरूपं. गच्छतोति एत्थ ‘‘अन्तरघरे’’ति सेसो. अन्तरघरं नाम गामे वा होतु विहारे वा, पचित्वा भुञ्जित्वा गिहीनं वसनट्ठानं.
ततियं.
१८७८-९. ‘‘मणिबन्धतो’’ति इमिनापि ‘‘हेट्ठा’’ति योजेतब्बं. वासूपगस्साति एत्थ ‘‘कायं विवरित्वा निसीदतो’’ति ¶ सेसो. वासूपगो नाम रत्तिवासत्थाय उपगतो, एतेन वासत्थाय अन्तरघरं उपगच्छन्तेन सुप्पटिच्छन्नेनेव उपगन्तब्बन्ति दीपितं होति, एतेनेव वासूपगतस्स सन्तिकं उपगतस्स यथाकामं गमने न दोसोति च वुत्तमेव होति. तेनाह गण्ठिपदे ‘‘एकदिवसम्पि वासूपगतस्स सन्तिकं यथासुखं गन्तुं वट्टति, को पन वादो चतुपञ्चाहं वासमधिट्ठाय वसितभिक्खूनं सन्तिक’’न्ति.
चतुत्थं.
१८८०. सुविनीतेनाति हत्थपादानं अकीळापनेनेव सुट्ठु विनीतेन.
पञ्चमं.
१८८१. गाथाबन्धवसेन ‘‘सतीमता’’ति दीघो कतो. अविकारेनाति तंतदवलोकासहितेन ¶ . युगं मत्ता पमाणं एतस्साति युगमत्तं, रथयुगं चतुहत्थप्पमाणं, तत्तकं पदेसं. पेक्खिनाति ओलोकेन्तेन. ‘‘भिक्खुना ओक्खित्तचक्खुना’’ति पदच्छेदो.
१८८२. अन्तरघरे यत्थ कत्थचिपि एकस्मिम्पि ठाने ठत्वाति योजना. एवं वुत्तेपि तथारूपे अन्तराये सति गच्छतोपि ओलोकेतुं लब्भति. एकस्मिं पन ठाने ठत्वाति एत्थ गच्छन्तोपि परिस्सयाभावं ओलोकेतुं लब्भतियेव. ‘‘तथा गामे पूज’’न्ति गण्ठिपदेसु वुत्तं. पि-सद्दो पन-सद्दत्थो, ओलोकेतुं पन वट्टतीति वुत्तं होति.
१८८३. ओलोकेन्तो तहं तहन्ति यो अनादरियं पटिच्च तं तं दिसाभागं पासादं कूटागारं वीथिं ओलोकेन्तो.
सत्तमं.
१८८४. एकतो ¶ वापीति एकअंसकूटतो वा. उभतो वापीति उभयंसकूटतो वा. इन्दखीलकतो अन्तोति गामद्वारिन्दखीलतो अन्तो, घरेति वुत्तं होति.
नवमं.
१८८५. तथा निसिन्नकालेपीति इन्दखीलस्स अन्तो निसिन्नकालेपि. कुण्डिकं नीहरन्तेन च चीवरं अनुक्खिपित्वा दातब्बा कुण्डिकाति योजना. कुण्डिकन्ति च उपलक्खणमत्तं. धम्मकरणादीसुपि एसेव नयो.
दसमं.
पठमो वग्गो.
१८८६. गन्तुञ्चेव निसीदितुञ्च न वट्टतीति योजना. च-सद्दो किरियासमुच्चयो. हसनीयस्मिं वत्थुस्मिन्ति हासजनके कारणे. सितमत्तन्ति मन्दहासं.
पठमदुतियानि.
१८८७. अप्पसद्देनाति ¶ ‘‘कित्तावता अप्पसद्दो होति? द्वादसहत्थे गेहे आदिम्हि सङ्घत्थेरो, मज्झे दुतियत्थेरो, अन्ते ततियत्थेरोति एवं निसिन्नेसुयं सङ्घत्थेरो दुतियत्थेरेन सद्धिं मन्तेति, दुतियत्थेरो तस्स सद्दञ्चेव सुणाति, कथञ्च ववत्थपेति. ततियत्थेरो पन सद्दमेव सुणाति, कथं न ववत्थपेति. एत्तावता अप्पसद्दो होती’’ति (पाचि. ५८८) वुत्तअप्पसद्दयुत्तेन. सचे ¶ पन ततियत्थेरो कथञ्च ववत्थपेति, महासद्दो नाम होतीति.
ततियं.
१८८८. कायप्पचालकं कत्वाति कायं चालेत्वा चालेत्वा. उपरिपि एसेव नयो. हत्थस्स वुत्तलक्खणत्ता ‘‘बाहू’’ति मणिबन्धतो याव अंसकूटा गहेतब्बा.
१८८९. उजुं पग्गहेत्वाति उजुं ठपेत्वा. आसितब्बन्ति निसीदितब्बं. ‘‘समेन इरियापथेन तू’’ति पदच्छेदो.
१८९०. इत्थम्भूते करणवचनं. गमनपटिसंयुत्तेसु सिक्खापदेसु गमनस्स असम्भवोति आह ‘‘निसीदनेन युत्तेसू’’ति.
पञ्चमछट्ठसत्तमट्ठमनवमानि.
दुतियो वग्गो.
१८९१. खम्भं कत्वाति कटिया एकपस्से वा द्वीसु वा पस्सेसु कप्परसन्धितो आभुजित्वा हत्थं ठपेत्वा. यथाह – ‘‘खम्भकतो नाम कटियं हत्थं ठपेत्वा कतखम्भो’’ति (पाचि. अट्ठ. ५९६). उक्कुटिकाय वा गच्छतोति योजना. उक्कुटिका वुच्चति पण्हियो उक्खिपित्वा अग्गपादेहि वा अग्गपादे उक्खिपित्वा पण्हीहि एव वा भूमिं फुसन्तस्स गमनं.
१८९२. दुस्सपल्लत्थिकायाति आयोगपल्लत्थिकाय. अन्तरघरे निसीदन्तस्स तस्स दुक्कटं होतीति योजना.
१८९३. दुतिये ¶ चाति ‘‘न खम्भकतो अन्तरघरे निसीदिस्सामी’’ति (पाचि. ५९७) सिक्खापदे च. चतुत्थे चाति ‘‘न ओगुण्ठितो ¶ अन्तरघरे निसीदिस्सामी’’ति (पाचि. ५९९) सिक्खापदे च. छट्ठेति ‘‘न पल्लत्थिकाय अन्तरघरे’’इच्चादि (पाचि. ६०१) सिक्खापदे च. इति एवं सारुप्पा समणाचारानुच्छविका छब्बीसति सिक्खापदानि पकासितानि.
पठमदुतियततियचतुत्थपञ्चमछट्ठानि.
१८९४. विञ्ञुना भिक्खुना सक्कच्चं सतियुत्तेन, पत्तसञ्ञिना च हुत्वा समसूपोव पिण्डपातो गहेतब्बोति योजना. एवं एताय गाथाय सिक्खापदत्तयं सङ्गहितं. सक्कच्चन्ति सतिं उपट्ठपेत्वा. ‘‘सतियुत्तेना’’ति इदं ‘‘सक्कच्च’’न्ति एतस्स अत्थपदं. ‘‘सतिं उपट्ठपेत्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ६०२) हि अट्ठकथायं वुत्तं. पत्ते सञ्ञा पत्तसञ्ञा, सा अस्स अत्थीति पत्तसञ्ञी, अनञ्ञविहितेन अत्तनो भाजनेयेव उपनिबद्धसञ्ञिनाति अत्थो.
१८९५. भत्तचतुब्भागोति भत्तस्स चतुब्भागप्पमाणो. ततो अधिकं गण्हतो दुक्कटं.
१८९६. ‘‘रसरसे’’ति वत्तब्बे ‘‘रसेरसे’’ति गाथाबन्धवसेन वुत्तं. द्वे सूपे ठपेत्वा अवसेसानि ओलोणिसाकसूपेय्यमच्छरसमंसरसादीनि रसरसाति वेदितब्बानि. एत्थ च ‘‘ओलोणीति दधिकतं गोरस’’न्ति केचि. ‘‘एका ब्यञ्जनविकती’’ति अपरे. ‘‘यो कोचि सुद्धो कञ्जिकतक्कादिरसो’’ति अञ्ञे. साकसूपेय्यग्गहणेन या काचि सूपेय्यसाकेहि कता ब्यञ्जनविकति वुत्ता. मंसरसादीनीति आदि-सद्देन अवसेसा सब्बापि ब्यञ्जनविकति सङ्गहिताति दट्ठब्बं. ञातकादीनन्ति एत्थ ‘‘सन्तकं गण्हन्तस्सा’’ति सेसो. अञ्ञत्थायाति एत्थ ‘‘कतं गण्हन्तस्सा’’ति सेसो. धनेनाति एत्थ ‘‘अत्तनो’’ति च ¶ ‘‘कीत’’न्ति च ‘‘गण्हन्तस्सा’’ति च सेसो. ञातकादीनं सन्तकं गण्हन्तस्स, अञ्ञत्थाय कतं गण्हन्तस्स, अत्तनो धनेन कीतं गण्हन्तस्स अनापत्तीति अत्थो.
सत्तमट्ठमनवमानि.
१८९७. अधिट्ठानूपगस्स ¶ पत्तस्स मुखवट्टिया अन्तोलेखापमाणेन पूरितोव गहेतब्बोति योजना.
१८९८. अनापत्तिविसयं दस्सेत्वा आपत्तिविसयं दस्सेतुमाह ‘‘तत्था’’तिआदि. तत्थाति अधिट्ठानूपगे पत्ते. थूपीकतं कत्वाति एत्थ ‘‘दिय्यमान’’न्ति सेसो. यथावुत्तलेखातिक्कमो यथा होति, एवं थूपीकतं दिय्यमानं गण्हतो आपत्ति दुक्कटन्ति सम्बन्धो. इमिना पठमं थूपीकतस्स अधिट्ठानूपगपत्तस्स पच्छा पटिग्गहणञ्च पठमपटिग्गहितपत्ते पच्छा भोजनस्स थूपीकतस्स पटिग्गहणञ्च निवारितन्ति वेदितब्बं.
१८९९. कालिकत्तयमेव च थूपीकतं वट्टतेवाति योजना. सेसेति अनधिट्ठानूपगे पत्ते. सब्बन्ति चतुब्बिधं कालिकं थूपीकतं वट्टतीति योजना.
१९००. पेसेतीति एत्थ ‘‘भिक्खू’’ति सेसो. भिक्खु भिक्खूनं यदि पेसेतीति योजना. ‘‘विहारं पेसेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६०५) अट्ठकथाय अधिप्पायं दस्सेतुं ‘‘भिक्खून’’न्ति वचनेन पटिग्गहणं अविजहित्वा भिक्खुना एव पेसितं गण्हन्तानं भिक्खूनं अनापत्तीति दीपितं होति. अञ्ञथा ‘‘पूरेतुं वट्टती’’ति एत्तकमेव वत्तब्बन्ति विञ्ञायति.
१९०१. पक्खिप्पमानन्ति मुखवट्टितो उच्चं कत्वा मज्झे पक्खिपियमानं. फलादिकन्ति आदि-सद्देन ओदनादिम्पि सङ्गण्हाति. हेट्ठा ¶ ओरोहतीति समन्ता ओकाससम्भवतो चालियमानं मुखवट्टिप्पमाणतो हेट्ठा भस्सति.
१९०२. तक्कोलकादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन पूगफलादीनं सङ्गहो. ठपेत्वाति भत्तमत्थके निक्खिपित्वा. वटंसकन्ति अवटंसकं.
१९०३. पूवस्साति विकारसम्बन्धे सामिवचनं, पूववटंसकन्ति वुत्तं होति. पूवस्स यावकालिकत्ता आह ‘‘इदं थूपीकतं सिया’’ति.
१९०४. पण्णानं विसुं भाजनत्ता आह ‘‘वट्टती’’ति.
१९०५. अस्साति ¶ भिक्खुस्स. तं तु सब्बन्ति ‘‘थूपीकतत्ता न वट्टती’’ति वुत्तं तं पन सब्बं. गहितं सुगहितन्ति विराधेत्वा पटिग्गहितं चे, सुप्पटिग्गहितं.
दसमं.
ततियो वग्गो.
१९०६. ‘‘उपरि ओधि’’न्ति पदच्छेदो. उपरीति भत्तस्स उपरि. ओधिन्ति परिच्छेदं. पटिपाटियाति अत्तनो दिसाय परियन्ततो पट्ठाय अनुक्कमेन.
१९०७. अञ्ञेसन्ति एत्थ ‘‘देन्तो’’ति सेसो. अत्तनो भत्तं अञ्ञेसं देन्तो अञ्ञस्स भाजने आकिरं आकिरन्तो पन पटिपाटिं विनापि तहिं तहिं ओमसति चे, नत्थि दोसोति योजना. उत्तरिभङ्गकं तथा आकिरन्तो तत्थ तत्थ ओमसति, नत्थि दोसोति योजना ¶ . भुञ्जनत्थाय गण्हन्तोपि चेत्थ वत्तब्बो. उत्तरिभङ्गं नाम ब्यञ्जनं.
ततियं.
१९०८. मत्थकं ओमद्दित्वा परिभुञ्जतो दोसोति योजना. ‘‘थूपकतोति मत्थकतो, वेमज्झतो’’ति (पाचि. अट्ठ. ६१०) अट्ठकथावचनतो मत्थकन्ति एत्थ भत्तमत्थकमाह. ओमद्दित्वाति हत्थेन भत्तं अवमद्दित्वा.
१९०९. सेसके परित्तेपि चाति अवसिट्ठे अप्पकेपि च. संकड्ढित्वानाति तस्मिं तस्मिं ठाने ठितं संहरित्वा. एकतो पन मद्दित्वा भुञ्जतो अनापत्तीति योजना.
पञ्चमं.
१९१०. भिय्योकम्यताहेतूति पुन गण्हितुकामताहेतु. सूपं वाति मुग्गादिसूपं वा. ब्यञ्जनं वाति उत्तरिभङ्गं वा.
छट्ठं.
१९११. विञ्ञत्तियन्ति ¶ सूपोदनविञ्ञत्तियं. ‘‘ञातकानं वा पवारितानं वा अञ्ञस्स अत्थाय वा अत्तनो धनेन वा’’ति इदं अनापत्तियं अधिकं. गिलानोपि हुत्वा परेसं पत्तं उज्झानसञ्ञाय ओलोकेन्तस्स आपत्ति होतीति आह ‘‘उज्झाने गिलानोपि न मुच्चती’’ति. उज्झानेति निमित्तत्थे भुम्मं.
१९१२. दस्सामीति इमस्स भत्तं ओलोकेत्वा ‘‘यं तत्थ नत्थि, तं दस्सामी’’ति वा ‘‘दापेस्सामी’’ति वा. अवमञ्ञित्वा उज्झायनचित्तं उज्झानं, उज्झाने सञ्ञा उज्झानसञ्ञा, सा ¶ अस्स अत्थीति विग्गहो. नउज्झानसञ्ञिनो च अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना.
सत्तमट्ठमानि.
१९१३. ‘‘तेसं मज्झप्पमाणेना’’ति इमिना असारुप्पवसेन खुद्दकपटिक्खेपो कतोति वेदितब्बो. ‘‘नातिमहन्त’’न्ति च अतिमहन्तस्सेव पटिक्खित्तत्ता खुद्दके आपत्ति न दिस्सतीति. कबळोति आलोपो.
१९१४. मूलखादनीयादिके सब्बत्थ खज्जके पनाति योजना. फलाफलेति खुद्दके, महन्ते च फले.
नवमं.
१९१५. दसमे नत्थि किञ्चि वत्तब्बं.
दसमं.
चतुत्थो वग्गो.
१९१६. ‘‘अनाहटे’’ति एतस्स अत्थपदं ‘‘मुखद्वारं अप्पत्ते’’ति. यथाह ‘‘अनाहटेति अनाहरिते, मुखद्वारं असम्पापितेति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ६१७). ‘‘मुखद्वारं विवरन्तस्सा’’ति एत्तके वुत्ते मुखद्वार-सद्दस्स सम्बन्धिसद्दत्ता कस्साति अपेक्खाय ‘‘मुखद्वारं विवरिस्सामी’’ति ¶ अत्तनोपदेकवचनेन ब्यञ्जितमेवत्थं पकासेतुं अत्तनो-गहणं कतन्ति वेदितब्बं. च-सद्दो एवकारत्थो, अप्पत्ते वाति योजेतब्बो, असम्पत्तेयेवाति अत्थो.
पठमं.
१९१७. सकलं ¶ हत्थन्ति एत्थ हत्थ-सद्दो तदेकदेसेसु अङ्गुलीसु दट्ठब्बो. ‘‘हत्थमुद्दा’’तिआदीसु विय समुदाये पवत्तवोहारस्स अवयवेपि पवत्तनतो एकङ्गुलिम्पि मुखे पक्खिपितुं न वट्टति.
१९१८. अस्साति भिक्खुनो. ब्याहरन्तस्साति कथेन्तस्स.
दुतियततियानि.
१९२०. पिण्डुक्खेपकन्ति पिण्डं उक्खिपित्वा उक्खिपित्वा. इधापि खज्जकफलाफलेसु अनापत्ति. कबळच्छेदकम्पि वाति कबळं छिन्दित्वा. इध खज्जकफलाफलेहि सद्धिं उत्तरिभङ्गेपि अनापत्ति. गण्डे कत्वाति एत्थ फलाफलमत्तेयेव अनापत्ति.
चतुत्थपञ्चमछट्ठानि.
१९२१-२. हत्थं निद्धुनित्वानाति हत्थं निद्धुनित्वा भत्तं भुञ्जतोति च सम्बन्धो. सित्थावकारकन्ति सित्थानि अवकिरित्वा अवकिरित्वा. जिव्हानिच्छारकं वापीति जिव्हं निच्छारेत्वा निच्छारेत्वा. चपु चपूति वाति ‘‘चपु चपू’’ति एवं सद्दं कत्वा. सत्तमेति ‘‘न हत्थनिद्धुनक’’न्ति सिक्खापदे. अट्ठमेति ‘‘न सित्थावकारक’’न्ति सिक्खापदे. कचवरुज्झनेति कचवरापनयने.
सत्तमट्ठमनवमदसमानि.
पञ्चमो वग्गो.
१९२३. ‘‘सुरु ¶ सुरू’’ति एवं सद्दं कत्वा न भोत्तब्बन्ति योजना. हत्थनिल्लेहकं वापीति हत्थं निल्लेहित्वा निल्लेहित्वा.
१९२४. फाणितं ¶ , घनयागुं वा अङ्गुलीहि गहेत्वा अङ्गुलियो मुखे पवेसेत्वापि तं भोत्तुं वट्टतीति योजना.
१९२५. एकाय अङ्गुलिकायपि पत्तो न लेहितब्बोव. जिव्हाय एकओट्ठोपि न निल्लेहितब्बकोति योजना. बहि ओट्ठञ्च जिव्हाय न लेहितब्बं. ओट्ठे लग्गं सित्थादिं यं किञ्चि उभोहि ओट्ठमंसेहियेव गहेत्वा अन्तो कातुं वट्टति.
पठमदुतियततियचतुत्थानि.
१९२६-८. न च गहेतब्बं, पटिक्कूलवसेन पटिक्खित्तन्ति योजना. हि-इति ‘‘यस्मा’’ति एतस्स अत्थे, तेनेव वक्खति ‘‘तस्मा’’ति. ‘‘पानीयथालक’’न्ति इदं उपलक्खणमत्तं सङ्खादीनम्पि तथा नगहेतब्बत्ता. सरावं वाति तट्टकं वा.
अनामिसेन हत्थेनाति आमिसरहितेन हत्थेकदेसेन. यथाह ‘‘सचे पन हत्थस्स
एकदेसो आमिसमक्खितो न होति, तेन पदेसेन गहेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६३१). आमिसमक्खितेनेव हत्थेन ‘‘धोविस्सामी’’ति वा ‘‘धोवापेस्सामी’’ति वा गण्हन्तस्स पन अनापत्ति.
पञ्चमं.
१९२९. उद्धरित्वाति ससित्थका पत्तधोवना सित्थकानि उद्धरित्वा तं पत्तधोवनोदकं घरा बहि अन्तरघरे छड्डेन्तस्स अनापत्ति. भिन्दित्वाति ससित्थके पत्तधोवने सित्थकानि मद्दित्वा उदकेन सम्भिन्दित्वा उदकगतिकानेव कत्वा तं उदकं घरा बहि अन्तरघरे छड्डेन्तस्स अनापत्ति. गहेत्वाति ससित्थकं पत्तधोवनोदकं गहेत्वा पटिग्गहे छड्डेन्तस्स अनापत्ति. ससित्थकं पत्तधोवनोदकं घरा ¶ बहि नीहरित्वा अन्तरघरे छड्डेन्तस्स अनापत्तीति अज्झाहारयोजना ¶ वेदितब्बा. एत्थ पटिग्गहो नाम खेळमल्लादिको उच्छिट्ठहत्थधोवनभाजनविसेसो.
छट्ठं.
१९३०. छत्तं यं किञ्चीति ‘‘छत्तं नाम तीणि छत्तानि सेतच्छत्तं किलञ्जच्छत्तं पण्णच्छत्तं मण्डलबद्धं सलाकबद्ध’’न्ति (पाचि. ६३४) वुत्तेसु तीसु छत्तेसु अञ्ञतरं. एत्थ च सेतच्छत्तन्ति वत्थपलिगुण्ठितं पण्डरच्छत्तं. किलञ्जच्छत्तन्ति विलीवच्छत्तं. पण्णच्छत्तन्ति तालपण्णादीहि येहि केहिचि कतं. ‘‘मण्डलबद्धं सलाकबद्ध’’न्ति इदं पन तिण्णम्पि छत्तानं पञ्जरदस्सनत्थं वुत्तं. तानि हि मण्डलबद्धानि चेव होन्ति सलाकबद्धानि च. ‘‘यं किञ्ची’’ति अनवसेसपरिग्गहवचनेन ‘‘यम्पि च तत्थजातदण्डेन कतं एकपण्णच्छत्तं होति, तम्पि छत्तमेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ६३४) अट्ठकथाय वुत्तं छत्तविसेसं गण्हाति. हत्थेनाति एत्थ ‘‘अमुञ्चित्वा’’ति सेसो. सरीरावयवेनाति एत्थ ‘‘गहेत्वा’’ति सेसो. वा-सद्दो अपि-सद्दत्थो. अंसकूटादिसरीरावयवेन गहेत्वापि हत्थेन अमुञ्चित्वा धारेन्तस्साति अत्थो.
सचे पनस्स अञ्ञो छत्तं धारेति, छत्तपादुकाय वा ठितं होति, पस्से वा ठितं होति,
हत्थतो अपगतमत्ते छत्तपाणि नाम न होति, तस्स धम्मं देसेतुं वट्टति. ‘‘न छत्तपाणिस्स अगिलानस्सा’’ति वचनतो, इध ‘‘सब्बत्थ अगिलानस्सा’’ति वक्खमानत्ता च एत्थ ‘‘अगिलानस्सा’’ति लब्भति. धम्मपरिच्छेदो चेत्थ पदसोधम्मे वुत्तनयेनेव वेदितब्बो. एवमुपरिपि.
सत्तमं.
१९३१. दण्डपाणिम्हीति ¶ एत्थ दण्डो पाणिम्हि अस्साति विग्गहो. कित्तकप्पमाणो दण्डोति आह ‘‘चतुहत्थप्पमाणो’’तिआदि. मज्झिमहत्थतोति पमाणमज्झिमस्स पुरिसस्स हत्थतो, यो ‘‘वड्ढकिहत्थो’’ति वुच्चति.
अट्ठमं.
१९३२. सत्थपाणिस्साति ¶ एत्थापि विग्गहो वुत्तनयोव. वक्खमानं सकलं धनुविकतिं, सरविकतिञ्च ठपेत्वा अवसेसं खग्गादि सत्थं नाम. खग्गं सन्नहित्वा ठितोपि सत्थपाणि नु खोति आसङ्काय निवत्तनत्थमाह ‘‘सत्थपाणी’’तिआदि. ‘‘न होति असि’’न्ति पदच्छेदो.
नवमं.
१९३३-५. सरेन सद्धिं धनुं वा सुद्धधनुं वा सुद्धसरं वा सजियं धनुदण्डं वा निजियं धनुदण्डं वा गहेत्वा ठितस्सापि वा निसिन्नस्सापि वा निपन्नस्सापि वा सचे यो तथा पदसोधम्मे वुत्तलक्खणं सद्धम्मं देसेति, तस्स आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना. सचे पनस्स धनु खन्धे पटिमुक्कं होति, याव न गण्हाति, ताव वट्टति. जियाय सह वत्ततीति सजियं.
दसमं.
छट्ठो वग्गो.
१९३६. पादुकारुळ्हकस्साति पादुकं आरुळ्हो पादुकारुळ्हो, सोयेव पादुकारुळ्हको, तस्स. कथं आरुळ्हस्साति आह ‘‘अक्कमित्वा’’तिआदि. अक्कमित्वा ठितस्साति ¶ छत्तदण्डके अङ्गुलन्तरं अप्पवेसेत्वा केवलं पादुकं अक्कमित्वा ठितस्स. पटिमुक्कस्स वाति पटिमुञ्चित्वा ठितस्स. एतं द्वयम्पि ‘‘पादुकारुळ्हकस्सा’’ति एतस्स अत्थपदं. यथाह ‘‘न पादुकारुळ्हस्स अगिलानस्स धम्मो देसेतब्बो. यो अनादरियं पटिच्च अक्कन्तस्स वा पटिमुक्कस्स वा ओमुक्कस्स वा अगिलानस्स धम्मं देसेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ६३८).
पठमं.
१९३७-४०. उपाहनगतस्सापीति अक्कन्तादिआकारेन उपाहनारुळ्हस्स च. यथाह ‘‘अक्कन्तस्स वा पटिमुक्कस्स वा’’ति. सब्बत्थाति छत्तपाणिआदीसु सब्बसिक्खापदेसु. अगिलानस्साति इदं योजेतब्बन्ति सेसो. याने वा गतस्स अगिलानस्स धम्मं देसेति, दुक्कटन्ति योजना. तत्थ याने वा गतस्साति सचे द्वीहि जनेहि हत्थसङ्घातेन गहितो, साटके ¶ वा ठपेत्वा वंसेन वय्हति, अयुत्ते वा वय्हादिके याने, विसङ्खरित्वा वा ठपिते चक्कमत्तेपि निसिन्नो होति, यानगतोत्वेव सङ्ख्यं गच्छति.
सयनेपि वा अन्तमसो कटसारके वा छमाय वा निपन्नस्सापि अगिलानस्साति योजना. यथाह ‘‘सयनगतस्साति अन्तमसो कटसारकेपि पकतिभूमियम्पि निपन्नस्सा’’ति (पाचि. अट्ठ. ६४१). उच्चे पीठे वा उच्चे मञ्चेपि वा निसिन्नेन, ठितेन वा निपन्नस्स देसेतुं न वट्टतीति योजना. ‘‘ठत्वा’’ति इमिना ‘‘निसीदित्वा’’ति इदञ्च सङ्गहितमेव. सयनेसु गतस्स च देसेन्तेन सयनेसु गतेनापि समाने वापि उच्चे वा निपन्नेनेव वट्टतीति योजना.
१९४१. ‘‘तथेव ¶ चा’’ति इमिना ‘‘वट्टती’’ति इदं गहितं.
दुतियततियचतुत्थानि.
१९४२. ‘‘पल्लत्थिकाय निसिन्नस्सा’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन यकारस्स लोपं कत्वा ‘‘पल्लत्थिका निसिन्नस्सा’’ति वुत्तं, आयोगपल्लत्थिकाय वा हत्थपल्लत्थिकाय वा दुस्सपल्लत्थिकाय वा याय कायचि पल्लत्थिकाय निसिन्नस्साति अत्थो. वेठितसीसस्साति दुस्सवेठनेन वा मोलिआदीहि वा यथा केसन्तो न दिस्सति, एवं वेठितसीसस्स.
१९४३. यदि केसन्तं विवरापेत्वा देसेति, वट्टतीति योजना. ‘‘अयमेव विनिच्छयो’’ति इमिना ‘‘सीसं विवरापेत्वा देसेति, वट्टती’’ति अनापत्तिवारोपि वुत्तो होति.
पञ्चमछट्ठसत्तमानि.
१९४४-५. अट्ठमे ‘‘आसने निसिन्नस्साति अन्तमसो वत्थम्पि तिणानिपि सन्थरित्वा निसिन्नस्सा’’ति (पाचि. अट्ठ. ६४५) इदञ्च नवमे ‘‘उच्चे आसनेति अन्तमसो भूमिप्पदेसेपि उन्नते ठाने निसिन्नस्स देसेतुं न वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६४७) इदञ्च दसमे ‘‘सचेपी’’तिआदिना वक्खमानविनिच्छयञ्च ठपेत्वा वत्तब्बविसेसाभावा आह ‘‘अट्ठमे नवमे ¶ वापि, दसमे नत्थि किञ्चिपी’’ति. एत्थ ‘‘वत्तब्ब’’न्ति सेसो. थेरुपट्ठानं गन्त्वान ठितं दहरं आसने निसिन्नो थेरो चे पञ्हं पुच्छतीति अज्झाहारयोजना. कथेतब्बमुपायं दस्सेतुमाह ‘‘तस्स पस्से पनञ्ञस्स, कथेतब्बं विजानता’’ति. एत्थ ‘‘ठितस्सा’’ति सेसो ¶ . तस्स समीपवत्तिनो कस्सचि अभावे सज्झायं अधिट्ठहित्वापि वत्तुं वट्टति.
अट्ठमनवमदसमानि.
सत्तमो वग्गो.
१९४६. गच्छतो पुरतोति एत्थ ‘‘पच्छतो गच्छन्तेना’’ति सेसो. पच्छतो गच्छन्तेन पुरतो गच्छतो पञ्हं न वत्तब्बन्ति योजना. सचे पुरतो गच्छन्तो पञ्हं पुच्छति, किं कातब्बन्ति आह ‘‘पच्छिमस्सा’’तिआदि.
१९४७. उग्गहितं धम्मं पुरतो गच्छन्तेन सद्धिं पच्छतो गच्छन्तो सज्झायति, वट्टतीति योजना. सममेव गच्छतो युगग्गाहं कथेतुं वट्टतीति योजना. युगग्गाहन्ति अञ्ञमञ्ञं. अञ्ञमञ्ञ-सद्दपरियायो हि युगग्गाह-सद्दो.
पठमं.
१९४८. सकटमग्गे एकेकस्स चक्कस्स पथेन गच्छन्तो एकेकस्स चक्कस्स पथेन समं गच्छतो धम्मं देसेतुं वट्टति. उप्पथेनापि गच्छन्तो उप्पथेन समं गच्छन्तस्स धम्मं देसेतुं वट्टतीति अज्झाहारयोजना. उप्पथेनाति अमग्गेन. एवं अनापत्तिविसये दस्सिते तब्बिपरियायतो आपत्तिविसयो दस्सितोयेवाति वेदितब्बो.
दुतियं.
१९४९. ततिये नत्थि वत्तब्बन्ति ‘‘न ठितो अगिलानो उच्चारं वा पस्सावं वा करिस्सामी’’ति (पाचि. ६५१) एतस्स विनिच्छयो यथारुतवसेन ¶ सुविञ्ञेय्योति कत्वा वुत्तं. सचे पटिच्छन्नं ठानं गच्छन्तस्स सहसा उच्चारो वा पस्सावो वा निक्खमति, असञ्चिच्च ¶ कतो नाम, अनापत्ति. अयमेत्थ विसेसो दट्ठब्बो. सिङ्घाणिकाय खेळेनेव सङ्गहितत्तेपि बात्तिंसकोट्ठासेसु विसुंयेव दस्सितो एको कोट्ठासोति सिक्खापदेसु अवुत्तम्पि सङ्गहेत्वा आह ‘‘उच्चारादिचतुक्क’’न्ति.
१९५०. एत्थ हरितं नाम इदन्ति दस्सेतुमाह ‘‘जीवरुक्खस्सा’’तिआदि. रुक्खस्साति उपलक्खणं जीवमानकतिणलतादीनम्पि हरितेयेव सङ्गहितत्ता. ‘‘दिस्समानं गच्छती’’ति वचनेनेव अदिस्समानगतं अहरितन्ति ब्यतिरेकतो विञ्ञायति. साखा वा भूमिलग्गा दिस्समाना गच्छति, तं सब्बं हरितमेवाति योजना.
१९५१. सहसा वच्चं निक्खमतेवाति सम्बन्धो. अस्स भिक्खुनो. वच्चन्ति उपलक्खणं पस्सावादीनम्पि दस्सितत्ता. वट्टतीति एत्थ ‘‘गिलानट्ठाने ठितत्ता’’ति सेसो.
१९५२. पलालण्डुपके वापीति पलालचुम्बटकेपि. एत्थ ‘‘अप्पहरितं अलभन्तेना’’ति सेसो. किस्मिञ्चीति सुक्खतिणादिम्हि किस्मिञ्चि. तं वच्चं पच्छा हरितं ओत्थरति, वट्टतीति योजना.
१९५३. एतीति पविसति. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. ‘‘खेळेन एव चा’’ति पदच्छेदो.
ततियचतुत्थानि.
१९५४. वच्चकुटिसमुद्दादिउदकेसूति एत्थ आदि-सद्देन सब्बं अपरिभोगजलं सङ्गण्हाति. तेनेव ‘‘तेसं अपरिभोगत्ता’’ति अपरिभोगत्तमेव कारणमाह.
१९५५. उदकोघेति ¶ एत्थ ‘‘जाते’’ति सेसो. अजलन्ति अजलट्ठानं. जलेति परिभोगारहजले. इधापि थलकतो उदकं ओत्थरति, अनापत्ति.
पञ्चमं.
अट्ठमो वग्गो.
१९५६-७. पकिण्णकविनिच्छयं ¶ दस्सेतुमाह ‘‘समुट्ठानादयो’’तिआदि. ञेय्याति वक्खमाननयेन वेदितब्बा. एत्थाति एतेसु सेखियेसु. उज्जग्घिका आदि येसन्ति विग्गहो, तग्गुणसंविञ्ञाणोयं बाहिरत्थसमासो, उज्जग्घिकाअप्पसद्दपटिसंयुत्तानि चत्तारि सिक्खापदानीति अत्थो. छमा च नीचासनञ्च ठानञ्च पच्छा च उप्पथो च छमानीचासनट्ठानपच्छाउप्पथा, ते सद्दा एतेसं सिक्खापदानं अत्थीति तप्पटिसंयुत्तानि सिक्खापदानि छमा…पे… उप्पथवा, छमादिपदवन्तानि पञ्च सिक्खापदानीति अत्थो. एत्थ ठान-सद्देन ठा-धातुस्सेव रूपत्ता सिक्खापदागतो ठित-सद्दो गहितो. ‘‘दससू’’ति वत्तब्बे वण्णलोपेन, विभत्तिविपल्लासेन वा ‘‘दसा’’ति वुत्तं. समनुभासने समुट्ठानादीहि एतेसु दससु सिक्खापदेसु समुट्ठानादयो तुल्या वुत्ताति योजना.
किं वुत्तं होति? इमानि दस सिक्खापदानि समनुभासनसमुट्ठानानि, एकेकमेत्थ किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, दुक्खवेदनन्ति वुत्तं होति.
१९५८-९. ‘‘छत्त’’न्तिआदीनि सिक्खापदानं उपलक्खणपदानि. एतानि एकादस सिक्खापदानि समुट्ठानादिना पन धम्मदेसनेन तुल्याव सदिसा एवाति योजना. इदं वुत्तं ¶ होति – इमानि एकादस सिक्खापदानि धम्मदेसनासमुट्ठानानि, किरियाकिरियानि, सञ्ञाविमोक्खानि, सचित्तकानि, लोकवज्जानि, वचीकम्मानि, अकुसलचित्तानि, दुक्खवेदनानीति.
सूपोदनेन विञ्ञत्तीति सूपोदन-सद्देन लक्खितं विञ्ञत्तिसिक्खापदं. विञ्ञत्तिसिक्खापदानं बहुत्ता इदमेव विसेसितं. थेय्यसत्थसमं मतन्ति समुट्ठानादीहि थेय्यसत्थसिक्खापदेन समानं मतन्ति अत्थो. इदं वुत्तं होति – सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदं थेय्यसत्थसमुट्ठानं, किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, लोकवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, अकुसलचित्तं, दुक्खवेदनन्ति.
१९६०. अवसेसा तिपञ्ञासाति अवसेसानि तेपञ्ञाससिक्खापदानि. समाना पठमेन तूति पठमेन पाराजिकेन समुट्ठानादितो समानानीति अत्थो, पठमपाराजिकसदिससमुट्ठानानीति ¶ वुत्तं होति. ‘‘अनापत्ति आपदासू’’ति पदच्छेदो. परिमण्डलं निवासेत्वा, पारुपित्वा चरन्तानं चोरुपद्दवादि आपदा नाम. अपि-सद्देन नदिसन्तरणादिं सङ्गण्हाति. सेखियेसु सब्बेसूति येभुय्यवसेन वुत्तं.
१९६१. ‘‘न उज्झानसञ्ञी परेसं पत्तं ओलोकेस्सामी’’तिआदीनं (पाचि. ६१४) इमस्स अनापत्तिवारस्स असम्भवतो न पनागतोति पाळियं न वुत्तो. तस्सापि यथावत्थुकाव आपत्तियो दट्ठब्बा.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
सेखियकथावण्णना निट्ठिता.
१९६२. यो ¶ इमं विनिच्छयं विदित्वा ठितो, सो हि यस्मा विनये विसारदो होति, विनीतमानसो च होति, परेहि दुप्पधंसियो च होति, ततो तस्मा कारणा समाहितो सततं इमं विनयविनिच्छयं सिक्खेय्याति योजना.
तत्थ इमं विनिच्छयं विदित्वाति सब्बलोकियलोकुत्तरगुणसम्पत्तिनिदानं इमं विनयविनिच्छयं अत्थतो, गन्थतो, विनिच्छयतो च सक्कच्चं ञत्वा. विसारदोति सारज्जनं सारदो, विगतो सारदो अस्साति विसारदो, विनयपरियत्तिया, आपत्तादिविभागे च निब्भयो निरासङ्कोति वुत्तं होति. न केवलं इमस्स जानने एसोव आनिसंसो, अथ खो विनीतमानसो च होति, संयतचित्तो होतीति अत्थो. सोति इमं विनिच्छयं सक्कच्चं विदित्वा ठितो भिक्खु. परेहीति इमं अजानन्तेहि अञ्ञेहि. दुप्पधंसियो च होतीति अनभिभवनीयो च होति.
ततोति तस्मा विनये विसारदतादिसब्बगुणसम्पन्नहेतुत्ता. हीति यस्माति अत्थो. सिक्खेति सज्झायनसवनादिवसेन सिक्खेय्य, उग्गण्हेय्याति अत्थो. ‘‘सतत’’न्ति इमिना सब्बत्थककम्मट्ठाने विय एत्थापि सतताभियोगो कातब्बोति दस्सेति. विक्खित्तस्स यथाभूतपटिवेधाभावतो तप्पटिपक्खाय एकग्गताय नियोजेन्तो आह ‘‘समाहितो’’ति, सम्मा विनयविनिच्छये ¶ आहितो पतिट्ठितो एकग्गचित्तोति वुत्तं होति. यथाह ‘‘अविक्खित्तस्सायं धम्मो, नायं धम्मो विक्खित्तस्सा’’ति.
१९६३. एवं इमाय गाथाय वुत्तमेवत्थं पकारन्तरेनापि दस्सेतुमाह ‘‘इम’’न्तिआदि. तेति अपेक्खित्वा ‘‘ये’’ति ¶ लब्भति. ये थेरा वा नवा वा मज्झिमा वा. परमन्ति अमतमहानिब्बानप्पत्तिया मूलकारणस्स सीलस्स पकासनतो उत्तमं. असंकरन्ति निकायन्तरलद्धीहि असम्मिस्सं. संकरन्ति वुत्तप्पकारगुणोपेतत्ता कायचित्तसुखकारणं सम्मुखं करोतीति संकरं. सवनामतन्ति सद्दरसादियोगेन कण्णरसायनं. अमतन्ति ततोयेव अमतं सुमधुरं. अमतमहानिब्बानावहत्ता वा फलूपचारेन अमतं. इमं विनयविनिच्छयं. अवेच्चाति सक्कच्चं विदित्वा. अधिकेति अधिसीलादिसिक्खत्तयप्पकासनेन उक्कट्ठे. हितेति लोकियलोकुत्तरसुखहेतुत्तेन हिते. हिनोति अत्तनो फलन्ति ‘‘हित’’न्ति सुखहेतु वुच्चति. कलिसासनेति लोभादिकिलेसविद्धंसने. सासनेति विनयपरियत्तिसङ्खातसासनेकदेसे. पटुत्तन्ति ब्यत्तभावं. न यन्ति न गच्छन्ति. के तेति कतमे ते. ‘‘न केचि सन्ति चा’’ति निस्सन्देहे इमिस्सा गाथाय अत्थो लिखितो.
एवं एत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा – परमं उत्तमं असंकरं निकायन्तरलद्धीहि असम्मिस्सं संकरं सकललोकियलोकुत्तरसुखाभिनिप्फादकं सवनामतं सोतरसायनं इमं विनिच्छयप्पकरणं अवेच्च सक्कच्चं विदित्वा अधिके अधिसीलादिसिक्खत्तयप्पकासनेन उक्कट्ठे हिते लोकियलोकुत्तरसुखहेतुभूते कलिसासने सकलसंकिलेसविद्धंसके सासने विनयपिटकसङ्खाते परियत्तिसासने ये पटुत्तं न यन्ति, ते के नामाति योजना, ये इमं पकरणं अवेच्च विदित्वा ठिता, ते एकंसतो विनयपिटके पटुत्तं पापुणन्ति येवाति अधिप्पायो.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
भिक्खुविभङ्गकथावण्णना निट्ठिता.
भिक्खुनिविभङ्गो
१९६४. एवं ¶ भिक्खुविभङ्गपाळिया, अट्ठकथाय च आगतं विनिच्छयसारं नातिसङ्खेपवित्थारनयेन ¶ दस्सेत्वा इदानि तदनन्तराय भिक्खुनिविभङ्गपाळिया, तदट्ठकथाय च आगतविनिच्छयसारं दस्सेतुमारभन्तो आह ‘‘भिक्खुनीन’’न्तिआदि. तस्मिं अपीति एत्थ अपि-सद्दो वुत्तापेक्खायं. ‘‘समासेना’’ति इदं गन्थवसेन सङ्खिपनं सन्धाय वुत्तं. ‘‘किञ्चिमत्त’’न्ति इदं अत्थवसेनाति वेदितब्बं.
पाराजिककथावण्णना
१९६५. छन्दसोति मेथुनसेवनरागपटिसंयुत्तेन छन्देन. एतेन ‘‘छन्दे पन असति बलक्कारेन पधंसिताय अनापत्ती’’ति (कङ्खा. अट्ठ. मेथुनधम्मसिक्खापदवण्णना) अट्ठकथा सूचिता होति. सा समणी पाराजिका नाम होतीति पवुच्चतीति योजना.
१९६६-७. ‘‘सजीवस्स अपि अजीवस्सा’’ति पदच्छेदो. ‘‘सन्थतं वा असन्थत’’न्ति इदं ‘‘अङ्गजात’’न्ति इमस्स विसेसनं. अत्तनो तिविधे मग्गेति अत्तनो वच्चपस्सावमुखमग्गानं अञ्ञतरस्मिं मग्गे. एत्थ ‘‘सन्थते वा असन्थते वा’’ति सेसो, ‘‘अल्लोकासे’’ति इमिना सम्बन्धो. ‘‘येभुय्यअक्खायितादिक’’न्ति पदच्छेदो. आदि-सद्देन अक्खायितं सङ्गण्हाति.
मनुस्सपुरिसादीनं नवन्नं सजीवस्सपि अजीवस्सपि यस्स कस्सचि सन्थतं वा असन्थतं वा येभुय्यक्खायितादिकं अङ्गजातं अत्तनो सन्थते वा असन्थते वा तिविधे मग्गे अल्लोकासे तिलफलमत्तम्पि पवेसेन्ती पराजिताति योजना.
१९६८. साधारणविनिच्छयन्ति ¶ भिक्खुभिक्खुनीनं साधारणसिक्खापदविनिच्छयं.
१९६९-७०. अधक्खकन्ति एत्थ अक्खकानं अधोति विग्गहो. उब्भजाणुमण्डलन्ति जाणुमण्डलानं उब्भन्ति विग्गहो. उब्भ-सद्दो उद्धं-सद्दपरियायो. इध ‘‘अत्तनो’’ति सेसो. अवस्सुतस्साति कायसंसग्गरागेन तिन्तस्स. अवस्सुताति एत्थापि एसेव नयो. याति वुत्तत्ता ‘‘सा’’ति लब्भति. सरीरन्ति एत्थ ‘‘यं किञ्ची’’ति सेसो. परोपक्कममूलकं पाराजिकं दस्सेतुमाह ¶ ‘‘तेन वा फुट्ठा’’ति. एत्थ ‘‘यथापरिच्छिन्ने काये’’ति च ‘‘सादियेय्या’’ति च वत्तब्बं.
या पन भिक्खुनी अवस्सुता अवस्सुतस्स मनुस्सपुग्गलस्स यं किञ्चि सरीरं अत्तनो अधक्खकं उब्भजाणुमण्डलं यं सरीरकं, तेन सरीरकेन छुपेय्य, तेन मनुस्सपुरिसेन यथापरिच्छिन्ने काये फुट्ठा सादियेय्य वा, सा पाराजिका सियाति योजना.
१९७१-२. ‘‘गहितं उब्भजाणुना’’ति इमिना कप्परतो उद्धं पाराजिकक्खेत्तमेवाति दीपेति. अत्तनो यथावुत्तप्पकारेन कायेनाति योजना, अत्तनो ‘‘अधक्खक’’न्तिआदिवुत्तप्पकारेन कायेनाति अत्थो. तथा अवस्सुताय अवस्सुतस्स पुरिसस्स कायपटिबद्धं फुसन्तिया थुल्लच्चयं होति. अत्तनो यथापरिच्छिन्नकायपटिबद्धेन तथा अवस्सुताय अवस्सुतस्स पुरिसस्स कायं फुसन्तिया थुल्लच्चयं होति.
१९७३. अत्तनो अवसेसेन कायेन अवस्सुताय अवस्सुतस्स पुरिसपुग्गलस्स कायं फुसन्तिया थुल्लच्चयं ¶ होति. एवं अत्तनो पयोगे च पुरिसस्स पयोगे च तस्सा भिक्खुनियायेव थुल्लच्चयं होतीति योजना.
१९७४. यक्खपेततिरच्छानपण्डकानं कायं ‘‘अधक्खकं उब्भजाणुमण्डल’’न्ति यथापरिच्छिन्नं तथेव अत्तनो कायेन उभतोअवस्सवे सति फुसन्तिया अस्सा भिक्खुनिया थुल्लच्चयं, तथेव यक्खादीनं पयोगेपि तस्सायेव थुल्लच्चयं होतीति योजना.
१९७५. एकतोवस्सवे चापीति भिक्खुनिया वसेन एकतोअवस्सवे चापि. थुल्लच्चयमुदीरितन्ति पाराजिकक्खेत्तभूतेन अत्तनो कायेन मनुस्सपुरिसस्स कायं फुसन्तिया थुल्लच्चयं अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ६६२) वुत्तन्ति अत्थो. अवसेसे च सब्बत्थाति यथावुत्तपाराजिकक्खेत्ततो अवसेसे थुल्लच्चयक्खेत्ते सब्बत्थ एकतोअवस्सवे सति दुक्कटं होतीति अत्थो. कायपटिबद्धेन कायपटिबद्धामसनादीसु सब्बत्थ उभतोअवस्सवे वा एकतोअवस्सवे वा दुक्कटमेव होति.
१९७६. ‘‘उब्भक्खकमधोजाणुमण्डल’’न्ति ¶ यं अपाराजिकक्खेत्तं इध दस्सितं, एत्थ एकतोअवस्सवे दुक्कटं होति. कप्परस्स च हेट्ठापि एत्थेव अधोजाणुमण्डले सङ्गहं गतन्ति योजना.
१९७७-९. भिक्खु भिक्खुनिया सद्धिं सचे कायसंसग्गं केलायति सेवतीति योजना. भिक्खुनिया नासो सियाति सीलविनासो पाराजिकापत्ति सियाति अत्थो. गेहपेमन्ति एत्थ ‘‘गेहसितपेम’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन सित-सद्दलोपो, अत्थो पनस्स भिक्खुविभङ्गे वुत्तनयोव.
१९८०. अविसेसेनाति ¶ ‘‘भिक्खुनिया’’ति वा ‘‘भिक्खुस्सा’’ति वा विसेसं अकत्वा.
१९८१. यस्साति भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा. यत्थाति भिक्खुनियं वा भिक्खुस्मिं वा. मनोसुद्धन्ति कायसंसग्गादिरागरहितं. तस्स भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा तत्थ भिक्खुनियं वा भिक्खुस्मिं वा विसये नदोसता अनापत्तीति अत्थो.
१९८२. भिन्दित्वाति सीलभेदं कत्वा. भिक्खुनिया अपकतत्ता आह ‘‘नेव होति भिक्खुनिदूसको’’ति.
१९८३. अथाति वाक्यारम्भे. न होतापत्ति भिक्खुनोति एत्थ भिक्खुनीहि कायसंसग्गसङ्घादिसेसमाह.
१९८४. ‘‘खेत्ते’’ति वक्खमानं ‘‘फुट्ठा’’ति इमिना योजेत्वा ‘‘पाराजिक’’न्तिआदीहि, ‘‘थुल्लच्चयं खेत्ते’’तिआदीहि च सम्बन्धितब्बं. ‘‘पाराजिक’’न्ति वक्खमानत्ता फुट्ठाति एत्थ ‘‘पाराजिकक्खेत्ते’’ति सेसो.
१९८५. तथाति निच्चलापि सादियति. खेत्तेति थुल्लच्चयादीनं खेत्ते. कायेन निच्चलायपि चित्तेन सादियन्तिया आपत्ति कस्मा वुत्ताति आह ‘‘वुत्तत्ता…पे… सत्थुना’’ति ¶ , भिक्खुपातिमोक्खे विय ‘‘कायसंसग्गं समापज्जेय्या’’ति अवत्वा इध ‘‘कायसंसग्गं सादियेय्या’’ति वुत्तत्ताति अधिप्पायो.
१९८६. तस्सा आपत्तिया. क्रियसमुट्ठानन्ति किरियाय समुट्ठानं. एवं सतीति सादियनमत्तेनेव आपज्जितब्बभावे सति. इदन्ति ‘‘किरियसमुट्ठान’’मितिविधानं. तब्बहुलेनेव नयेनाति ¶ किरियसमुट्ठानबाहुल्लेन नयेन खदिरवनादिवोहारो वियाति दट्ठब्बं.
१९८७. तस्सा भिक्खुनिया असञ्चिच्च विरज्झित्वा आमसन्तिया अनापत्ति, ‘‘अयं पुरिसो’’ति वा ‘‘इत्थी’’ति वा अजानित्वा आमसन्तिया अनापत्ति, पुरिसस्स आमसने सति फस्सं असादियन्तिया वा अनापत्तीति योजना.
१९८८. खित्तचित्तायाति यक्खुम्मत्ताय. उम्मत्तिकाय वाति पित्तकोपेन उम्मादप्पत्ताय. इदञ्च ‘‘असुची’’ति वा ‘‘चन्दन’’न्ति वा विसेसतं अजाननमेव पमाणं.
उब्भजाणुमण्डलकथावण्णना.
१९८९-९०. ‘‘पाराजिकत्तं जानन्ती’’ति इमिना अवसेसापत्तिं जानित्वा छादेन्तिया पाराजिकाभावं दीपेति. सलिङ्गे तु ठितायाति पब्बज्जालिङ्गेयेव ठिताय. इति धुरे निक्खित्तमत्तस्मिन्ति योजना. इति-सद्दो निदस्सने. इतराय पुब्बेयेव आपन्नत्ता तमपेक्खित्वा ‘‘सा चा’’ति आह.
१९९१. वुत्ताविसिट्ठं सब्बं विनिच्छयं सङ्गहेतुमाह ‘‘सेस’’न्तिआदि. तत्थाति दुट्ठुल्लपटिच्छादने.
वज्जपटिच्छादिकथावण्णना.
१९९२-५. सङ्घेनाति समग्गेन सङ्घेन. उक्खित्तकोति आपत्तिया अदस्सनादीसु उक्खित्तको. ‘‘उक्खेपने ठितो’’ति इमिना उक्खेपनीयकम्मकतस्स अनोसारितभावं दीपेति. या ¶ दिट्ठि एतस्साति यंदिट्ठिको, सो उक्खित्तको भिक्खु याय दिट्ठिया समन्नागतो होतीति अधिप्पायो ¶ . ‘‘तस्सा दिट्ठिया गहणेना’’ति इमिना अनुवत्तप्पकारो दस्सितो. तं उक्खित्तकं भिक्खुन्ति योजना. सा भिक्खुनी अञ्ञाहि भिक्खुनीहि विसुम्पिच सङ्घमज्झेपि ‘‘एसो खो अय्ये भिक्खु समग्गेन सङ्घेन उक्खित्तो’’तिआदिना (पाचि. ६६९) नयेन तिक्खत्तुं वुच्चमानाति योजना. तं वत्थुं अचजन्ती गहेत्वा यदि तथेव तिट्ठतीति योजना. एत्थ ‘‘यावततियं समनुभासितब्बा’’ति सेसो. तस्स कम्मस्स ओसानेति ततियाय कम्मवाचाय य्यकारप्पत्तवसेन अस्स समनुभासनकम्मस्स परियोसाने. असाकियधीतराति असाकियधीता, पच्चत्ते करणवचनं. ‘‘पुन अप्पटिसन्धेया’’ति इमिना पुन तेनेव च अत्तभावेन भिक्खुनिभावे पटिसन्धातुं अनरहता वुत्ता.
१९९६. तिकदुक्कटं निद्दिट्ठन्ति अधम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञा, वेमतिका, धम्मकम्मसञ्ञाति एतासं वसेन तिकदुक्कटं वुत्तं. समनुभासने वुत्ता समुट्ठानादयो सब्बे इध वत्तब्बाति योजना.
उक्खित्तानुवत्तिककथावण्णना.
१९९७. ‘‘हत्थग्गहणं वा सादियेय्याति हत्थो नाम कप्परं उपादाय याव अग्गनखा. एतस्स असद्धम्मस्स पटिसेवनत्थाय उब्भक्खकं अधोजाणुमण्डलं गहणं सादियति, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पाचि. ६७६) वुत्तत्ता आह ‘‘अपाराजिकखेत्तस्सा’’तिआदि. ‘‘त’’न्ति वक्खमानत्ता ‘‘य’’न्ति लब्भति. अपाराजिकक्खेत्तस्स यस्स कस्सचि अङ्गस्स यं गहणं, तं हत्थग्गहणन्ति पवुच्चतीति योजना. हत्थे गहणं हत्थग्गहणं.
१९९८. यस्स कस्सचीति वुत्तप्पकारेन यस्स कस्सचि चीवरस्स यं गहणन्ति योजना.
१९९९. असद्धम्म-सद्देन ¶ मेथुनस्सापि वुच्चमानत्ता ततो विसेसेतुमाह ‘‘कायसंसग्ग ¶ …पे… कारणा’’ति. भिक्खुनी कायसंसग्गसङ्खातस्स असद्धम्मस्स कारणा पुरिसस्स हत्थपासस्मिं तिट्ठेय्य वाति योजना.
२०००. ततोति तस्स असद्धम्मस्स कारणा. तत्थाति हत्थपासे. पुरिसेनाति एत्थ ‘‘कत’’न्ति सेसो, ‘‘सङ्केत’’न्ति इमिना सम्बन्धो. ‘‘आगमनं अस्सा’’ति पदच्छेदो. इच्छेय्याति वुत्तेपि न गमनिच्छामत्तेन, अथ खो भिक्खुनिया पुरिसस्स हत्थपासं, पुरिसेन च भिक्खुनिया हत्थपासं ओक्कन्तकालेयेव वत्थुपूरणं दट्ठब्बं. यथाह ‘‘सङ्केतं वा गच्छेय्याति एतस्स असद्धम्मस्स पटिसेवनत्थाय पुरिसेन ‘इत्थन्नामं आगच्छा’ति वुत्ता गच्छति, पदे पदे आपत्ति दुक्कटस्स. पुरिसस्स हत्थपासं ओक्कन्तमत्ते आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पाचि. ६७६) च ‘‘पुरिसस्स अब्भागमनं सादियति, आपत्ति दुक्कटस्स. हत्थपासं ओक्कन्तमत्ते आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (पाचि. ६७६) च. एत्थ च इत्थन्नामं आगच्छाति इत्थन्नामं ठानं आगच्छाति अत्थो.
२००१. तदत्थायाति तस्सेव कायसंसग्गसङ्खातअसद्धम्मस्स सेवनत्थाय. पटिच्छन्नट्ठानञ्चाति वत्थादिना येन केनचि पटिच्छन्नओकासं. पुरिसस्स हत्थपासे ठिता तदत्थाय कायं उपसंहरेय्य वाति योजना.
२००२. हत्थग्गहणादीनं वुत्तप्पकारानं अट्ठन्नं वत्थूनं पूरणेन ‘‘अट्ठवत्थुका’’ति सङ्खाता अयं भिक्खुनी विनट्ठा होति सीलविनासेन, ततोयेव अस्समणी होति अभिक्खुनी होतीति योजना.
२००३. अनुलोमेन ¶ वाति हत्थग्गहणादिपटिपाटिया वा. पटिलोमेन वाति तब्बिपरियतो पटिलोमेन वा. एकन्तरिकाय वाति एकमेकं अन्तरित्वा पुन तस्सापि करणवसेन एकन्तरिकाय वा. अनुलोमेन वा पटिलोमेन वा तथेकन्तरिकाय वा अट्ठमं वत्थुं परिपूरेन्ती चुताति योजना.
२००४. एतदेव अत्थं ब्यतिरेकमुखेन समत्थेतुमाह ‘‘अथादितो’’तिआदि. सतक्खत्तुम्पीति ¶ बहुक्खत्तुम्पि. सत-सद्दो हेत्थ बहु-सद्दपरियायो. पाराजिका नेव सियाति योजना, इमिना तंतंवत्थुमूलकं दुक्कटथुल्लच्चयं आपज्जतीति वुत्तं होति.
२००५. या पन आपत्तियो आपन्ना, देसेत्वा ताहि मुच्चतीति योजना. धुरनिक्खेपनं कत्वाति ‘‘न पुनेवं करिस्सामी’’ति धुरं निक्खिपित्वा. देसिता गणनूपिकाति देसिता देसितगणनमेव उपेति, पाराजिकस्स अङ्गं न होतीति अत्थो. तस्मा या एकं आपन्ना, धुरनिक्खेपं कत्वा देसेत्वा पुन किलेसवसेन आपज्जति, पुन देसेति, एवं अट्ठ वत्थूनि पूरेन्तीपि पाराजिका न होति.
२००६. सउस्साहाय देसिताति पुन आपज्जने अनिक्खित्तधुराय भिक्खुनिया देसितापि आपत्ति देसनागणनं न उपेति. किं होतीति आह ‘‘देसितापि अदेसिता’’ति, तस्मा पाराजिकापत्तिया अङ्गमेव होतीति अधिप्पायो.
२००८. अयं अत्थोति ‘‘असद्धम्मो नाम कायसंसग्गो’’ति अयं अत्थो. उद्दिसितोति पकासितो.
२००९. अयमत्थो ¶ केन वचनेन उद्दिसितोति आह ‘‘विञ्ञू…पे… साधकं वचनं इद’’न्ति. इदं वचनन्ति ‘‘विञ्ञू पटिबलो कायसंसग्गं समापज्जितु’’न्ति (पाचि. ६७६) इदं वचनं. साधकं पमाणं.
अट्ठवत्थुककथावण्णना.
२०१०. अवस्सुता, वज्जपटिच्छादिका, उक्खित्तानुवत्तिका, अट्ठवत्थुकाति इमा चतस्सो पाराजिकापत्तियो महेसिना असाधारणा भिक्खुनीनमेव पञ्ञत्ताति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया
विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
सङ्घादिसेसकथावण्णना
२०११. एवं ¶ भिक्खुनिविभङ्गे आगतं पाराजिकविनिच्छयं वत्वा इदानि तदनन्तरुद्दिट्ठं सङ्घादिसेसविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘या पन भिक्खुनी’’तिआदि. उस्सयवादाति कोधुस्सयमानुस्सयवसेन विवदमाना. ततोयेव अट्टं करोति सीलेनाति अट्टकारी. एत्थ च ‘‘अट्टो’’ति वोहारिकविनिच्छयो वुच्चति, यं पब्बजिता ‘‘अधिकरण’’न्तिपि वदन्ति. सब्बत्थ वत्तब्बे मुखमस्सा अत्थीति मुखरी, बहुभाणीति अत्थो. येन केनचि नरेन सद्धिन्ति ‘‘गहपतिना वा गहपतिपुत्तेन वा’’तिआदिना (पाचि. ६७९) दस्सितेन येन केनचि मनुस्सेन सद्धिं. इधाति इमस्मिं सासने. किराति पदपूरणे, अनुस्सवने वा.
२०१२. सक्खिं ¶ वाति पच्चक्खतो जाननकं वा. अट्टं कातुं गच्छन्तिया पदे पदे तथा दुक्कटन्ति योजना.
२०१३. वोहारिकेति विनिच्छयामच्चे.
२०१४. अनन्तरन्ति तस्स वचनानन्तरं.
२०१५. इतरोति अट्टकारको. पुब्बसदिसोव विनिच्छयोति पठमारोचने दुक्कटं, दुतियारोचने थुल्लच्चयन्ति वुत्तं होति.
२०१६. ‘‘तव, ममापि च कथं तुवमेव आरोचेही’’ति इतरेन वुत्ता भिक्खुनीति योजना. यथाकामन्ति तस्सा च अत्तनो च वचने यं पठमं वत्तुमिच्छति, तं इच्छानुरूपं आरोचेतु.
२०१८-९. उभिन्नम्पि यथा तथा आरोचितकथं सुत्वाति योजना. यथा तथाति पुब्बे वुत्तनयेन केनचि पकारेन. तेहीति वोहारिकेहि. अट्टे पन च निट्ठितेति अट्टकारकेसु एकस्मिं पक्खे पराजिते. यथाह ‘‘पराजिते अट्टकारके अट्टपरियोसानं नाम होती’’ति. अट्टस्स परियोसानेति एत्थ ‘‘तस्सा’’ति सेसो. तस्स अट्टस्स परियोसानेति योजना.
२०२०-२३. अनापत्तिविसयं ¶ दस्सेतुमाह ‘‘दूतं वापी’’तिआदि. पच्चत्थिकमनुस्सेहि दूतं वापि पहिणित्वा सयम्पि वा आगन्त्वा या पन आकड्ढीयतीति योजना. अञ्ञेहीति गामदारकादीहि अञ्ञेहि. किञ्चि परं अनोदिस्साति योजना. इमिस्सा ओदिस्स वुत्ते तेहि गहितदण्डे तस्सा च गीवाति सूचितं होति. या रक्खं याचति ¶ , तत्थ तस्मिं रक्खायाचने तस्सा अनापत्ति पकासिताति योजना. अञ्ञतो सुत्वाति योजना. उम्मत्तिकादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन आदिकम्मिका गहिता.
समुट्ठानं कथिनेन तुल्यन्ति योजना. सेसं दस्सेतुमाह ‘‘सकिरियं इद’’न्ति. इदं सिक्खापदं. किरियाय सह वत्ततीति सकिरियं अट्टकरणेन आपज्जनतो. ‘‘समुट्ठान’’न्ति इमिना च समुट्ठानादिविनिच्छयो उपलक्खितोति दट्ठब्बो.
अट्टकारिकाकथावण्णना.
२०२४-५. जानन्तीति ‘‘सामं वा जानाति, अञ्ञे वा तस्सा आरोचेन्ती’’ति (पाचि. ६८४) वुत्तनयेन जानन्ती. चोरिन्ति याय पञ्चमासग्घनकतो पट्ठाय यं किञ्चि परसन्तकं अवहरितं, अयं चोरी नाम. वज्झं विदितन्ति ‘‘तेन कम्मेन वधारहा अय’’न्ति एवं विदितं. सङ्घन्ति भिक्खुनिसङ्घं. अनपलोकेत्वाति अनापुच्छा. राजानं वाति रञ्ञा अनुसासितब्बट्ठाने तं राजानं वा. यथाह ‘‘राजा नाम यत्थ राजा अनुसासति, राजा अपलोकेतब्बो’’ति. गणमेव वाति ‘‘तुम्हेव तत्थ अनुसासथा’’ति राजूहि दिन्नं गामनिगममल्लगणादिकं गणं वा. मल्लगणं नाम पानीयट्ठपनपोक्खरणिखणनादिपुञ्ञकम्मनियुत्तो जनसमूहो. एतेनेव एवमेव दिन्नगामवरा पूगा च सेनियो च सङ्गहिता. वुट्ठापेय्याति उपसम्पादेय्य. कप्पन्ति च वक्खमानलक्खणं कप्पं. सा चोरिवुट्ठापनन्ति सम्बन्धो. उपज्झाया हुत्वा या चोरिं उपसम्पादेति, सा भिक्खुनीति अत्थो. उपज्झायस्स भिक्खुस्स दुक्कटं.
२०२६. पञ्चमासग्घनन्ति एत्थ पञ्चमासञ्च पञ्चमासग्घनकञ्च पञ्चमासग्घनन्ति एकदेससरूपेकसेसनयेन पञ्चमासस्सापि ¶ गहणं. अतिरेकग्घनं वापीति एत्थापि एसेव नयो.
२०२७. पब्बजितं ¶ पुब्बं याय सा पब्बजितपुब्बा. वुत्तप्पकारं चोरकम्मं कत्वापि तित्थायतनादीसु या पठमं पब्बजिताति अत्थो.
२०२८-३०. इदानि पुब्बपयोगदुक्कटादिआपत्तिविभागं दस्सेतुमाह ‘‘वुट्ठापेति च या चोरि’’न्तिआदि. इध ‘‘उपज्झाया हुत्वा’’ति सेसो. इदं कप्पं ठपेत्वाति योजना. सीमं सम्मन्नति चाति अभिनवं सीमं सम्मन्नति, बन्धतीति वुत्तं होति. अस्साति भवेय्य. ‘‘दुक्कट’’न्ति इमिना च ‘‘थुल्लच्चयं द्वय’’न्ति इमिना च योजेतब्बं.
कम्मन्तेति उपसम्पदकम्मस्स परियोसाने, ततियाय कम्मवाचाय य्यकारप्पत्तायाति वुत्तं होति.
२०३१. अजानन्तीति चोरिं अजानन्ती. (इदं सिक्खापदं.)
२०३२. चोरिवुट्ठापनं नामाति इदं सिक्खापदं चोरिवुट्ठापनसमुट्ठानं नाम. वाचचित्ततोति खण्डसीमं अगन्त्वा करोन्तिया वाचाचित्तेहि. कायवाचादितो चेवाति गन्त्वा करोन्तिया कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति. यथाह ‘‘केनचिदेव करणीयेन पक्कन्तासु भिक्खुनीसु अगन्त्वा खण्डसीमं वा नदिं वा यथानिसिन्नट्ठानेयेव अत्तनो निस्सितकपरिसाय सद्धिं वुट्ठापेन्तिया वाचाचित्ततो समुट्ठाति, खण्डसीमं वा नदिं वा गन्त्वा वुट्ठापेन्तिया ¶ कायवाचाचित्ततो समुट्ठाती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६८३). क्रियाक्रियन्ति अनापुच्छावुट्ठापनवसेन किरियाकिरियं.
चोरिवुट्ठापनकथावण्णना.
२०३३-४. गामन्तरन्ति अञ्ञं गामं. या एका सचे गच्छेय्याति सम्बन्धो. नदीपारन्ति एत्थापि एसेव नयो. नदिया पारं नदीपारं. ‘‘एका वा’’ति उपरिपि योजेतब्बं. ओहीयेय्याति विना भवेय्य. इध ‘‘अरञ्ञे’’ति सेसो. अरञ्ञलक्खणं ‘‘इन्दखील’’इच्चादिना वक्खति. ‘‘एका वा रत्तिं विप्पवसेय्य, एका वा गणम्हा ओहीयेय्या’’ति सिक्खापदक्कमो, एवं सन्तेपि गाथाबन्धवसेन ‘‘रत्तिं विप्पवसेय्या’’ति अन्ते वुत्तं ¶ . तेनेव विभागविनिच्छये देसनारुळ्हक्कमेनेव ‘‘पुरेरुणोदयायेवा’’तिआदिं वक्खति. सा पठमापत्तिकं गरुकं धम्मं आपन्ना सियाति योजना. पठमं आपत्ति एतस्साति पठमापत्तिको, वीतिक्कमक्खणेयेव आपज्जितब्बोति अत्थो. ‘‘गरुकं धम्म’’न्ति इमिना सम्बन्धो. सकगामा निक्खमन्तियाति भिक्खुनिया अत्तनो वसनगामतो निक्खमन्तिया.
२०३६-७. एकेन पदवारेन इतरस्स गामस्स परिक्खेपे अतिक्कन्ते, उपचारोक्कमे वा थुल्लच्चयन्ति योजना. अतिक्कन्ते ओक्कन्तेति एत्थ ‘‘परिक्खेपे उपचारे’’ति अधिकारतो लब्भति.
२०३८-९. निक्खमित्वाति अत्तनो पविट्ठगामतो निक्खमित्वा. अयमेव नयोति ‘‘एकेन पदवारेन थुल्लच्चयं, दुतियेन गरुकापत्ती’’ति अयं नयो.
वतिच्छिद्देन ¶ वा खण्डपाकारेन वाति योजना. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘पाकारेना’’ति एत्थापि वा-सद्दस्स सम्बन्धनीयतं दस्सेति. ‘‘भिक्खुविहारस्स भूमि तासमकप्पिया’’ति वक्खमानत्ता विहारस्स भूमिन्ति भिक्खुनिविहारभूमि गहिता. ‘‘कप्पियन्ति पविट्ठत्ता’’ति इमिना वक्खमानस्स कारणं दस्सेति. कोचि दोसोति थुल्लच्चयसङ्घादिसेसो वुच्चमानो यो कोचि दोसो.
२०४०. तासन्ति भिक्खुनीनं. ‘‘अकप्पिया’’ति इमिना तत्थापि पविट्ठाय गामन्तरपच्चया आपत्तिसम्भवमाह.
२०४१. ‘‘पठमं पादं अतिक्कामेन्तिया’’ति (पाचि. ६९२) वुत्तत्ता ‘‘हत्थि…पे… अनापत्ति सियापत्ति, पदसा गमने पना’’ति वुत्तं.
२०४२. ‘‘यं किञ्चि…पे… आपत्ति पविसन्तिया’’ति वुत्तस्सेवत्थस्स उपसंहारत्ता न पुनरुत्तिदोसो.
२०४३-४. लक्खणेनुपपन्नायाति ¶ ‘‘नदी नाम तिमण्डलं पटिच्छादेत्वा यत्थ कत्थचि उत्तरन्तिया भिक्खुनिया अन्तरवासको तेमियती’’ति (पाचि. ६९२) वुत्तलक्खणेन समन्नागताय नदिया. या पारं तीरं गच्छतीति योजना.
पठमं पादं उद्धरित्वान तीरे ठपेन्तियाति ‘‘इदानि पदवारेन अतिक्कमती’’ति वत्तब्बकाले पठमं पादं उक्खिपित्वा परतीरे ठपेन्तिया. ‘‘दुतियपादुद्धारे सङ्घादिसेसो’’ति (पाचि. अट्ठ. ६९२) अट्ठकथावचनतो ‘‘अतिक्कमे’’ति इमिना उद्धारो गहितो.
२०४५. अन्तरनदियन्ति नदिवेमज्झे. भण्डित्वाति कलहं कत्वा. ओरिमं तीरन्ति आगतदिसाय तीरं. तथा पठमे थुल्लच्चयं ¶ , दुतिये गरु होतीति अत्थो. इमिना सकलेन वचनेन ‘‘इतरिस्सा पन अयं पक्कन्तट्ठाने ठिता होति, तस्मा परतीरं गच्छन्तियापि अनापत्ती’’ति अट्ठकथापि उल्लिङ्गिता.
२०४६. रज्जुयाति वल्लिआदिकाय याय कायचि रज्जुया.
२०४७. पिवितुन्ति एत्थ ‘‘पानीय’’न्ति पकरणतो लब्भति. अवुत्तसमुच्चयत्थेन अपि-सद्देन भण्डधोवनादिं सङ्गण्हाति. अथाति वाक्यारम्भे निपातो. ‘‘नहानादिकिच्चं सम्पादेत्वा ओरिममेव तीरं आगमिस्सामी’’ति आलयस्स विज्जमानत्ता आह ‘‘वट्टती’’ति.
२०४८. पदसानदिं ओतरित्वानाति योजना. सेतुं आरोहित्वा तथा पदसा उत्तरन्तिया अनापत्तीति योजना.
२०४९. गन्त्वानाति एत्थ ‘‘नदि’’न्ति सेसो. उत्तरणकाले पदसा यातीति योजना.
२०५०. वेगेनाति एकेनेव वेगेन, अन्तरा अनिवत्तित्वाति अत्थो.
२०५१. ‘‘निसीदित्वा’’ति इदं ‘‘खन्धे वा’’तिआदीहिपि योजेतब्बं. खन्धादयो चेत्थ सभागानमेव गहेतब्बा. हत्थसङ्घातने वाति उभोहि बद्धहत्थवलये वा.
२०५२-३. पासन्ति ¶ हत्थपासं. ‘‘आभोगं विना’’ति इमिना ‘‘गमिस्सामी’’ति आभोगे कते अजानन्तिया अरुणे ¶ उट्ठितेपि अनापत्तीति दीपितं होति. यथाह ‘‘सचे सज्झायं वा सवनं वा अञ्ञं वा किञ्चि कम्मं कुरुमाना ‘पुरेअरुणेयेव दुतियिकाय सन्तिकं गमिस्सामी’ति आभोगं करोति, अजानन्तिया एव चस्सा अरुणो उग्गच्छति, अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ६९२). नानागब्भे वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेतुमाह ‘‘एकगब्भेपि वा’’ति. एकगब्भेपि वा दुतियिकाय हत्थपासं अतिक्कम्म अरुणं उट्ठपेन्तिया भिक्खुनिया आपत्ति सियाति योजना.
२०५४. दुतियापासन्ति दुतियिकाय हत्थपासं. ‘‘गमिस्सामी’’ति आभोगं कत्वा गच्छन्तिया सचे अरुणं उट्ठेति, न दोसोति योजना.
२०५५-६. अञ्ञत्थ पञ्चधनुसतिकस्स (पारा. ६५४) पच्छिमस्स आरञ्ञकसेनासनस्स वुत्तत्ता ततो निवत्तेतुमाह ‘‘इन्दखीलमतिक्कम्मा’’तिआदि. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. दीपितन्ति अट्ठकथाय ‘‘अरञ्ञेति एत्थ निक्खमित्वा बहि इन्दखीला सब्बमेतं अरञ्ञ’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ६९२) एवं वुत्तलक्खणमेव अरञ्ञं दस्सितन्ति अत्थो.
दुतियिकाय दस्सनूपचारं विजहन्तिया तस्साति योजना. ‘‘जहिते’’ति इदं अपेक्खित्वा ‘‘उपचारे’’ति विभत्तिविपरिणामो कातब्बो.
२०५७. साणिपाकारपाकारतरुअन्तरिते ठाने असति दस्सनूपचारे सतिपि सवनूपचारे आपत्ति होतीति योजना.
२०५८-६०. एत्थ कथन्ति यत्थ दूरेपि दस्सनं होति, एवरूपे अज्झोकासे आपत्तिनियमो कथं कातब्बोति ¶ अत्थो. अनेकेसु ठानेसु ‘‘सवनूपचारातिक्कमे’’ति वुच्चमानत्ता तत्थ लक्खणं ठपेतुमाह ‘‘मग्ग…पे… एवरूपके’’ति. एत्थ ‘‘ठाने’’ति सेसो. कूजन्तियाति यथावण्णववत्थानं न होति, एवं अब्यत्तसद्दं करोन्तिया.
एवरूपके ठाने धम्मस्सवनारोचने विय च मग्गमूळ्हस्स सद्देन विय च ‘‘अय्ये’’ति कूजन्तिया ¶ तस्सा सद्दस्स सवनातिक्कमे भिक्खुनिया गरुका आपत्ति होतीति योजना. ‘‘भिक्खुनिया गरुका होती’’ति इदं ‘‘दुतियिकं न पापुणिस्सामी’’ति निरुस्साहवसेन वेदितब्बं. तेनेव वक्खति ‘‘ओहीयित्वाथ गच्छन्ती’’तिआदि. एत्थाति ‘‘गणम्हा ओहीयेय्या’’ति इमस्मिं.
२०६१. अथ गच्छन्ती ओहीयित्वाति योजना. ‘‘इदानि अहं पापुणिस्सामि’’ इति एवं सउस्साहा अनुबन्धति, वट्टति, दुतियोपचारातिक्कमेपि अनापत्तीति वुत्तं होति.
२०६२. ‘‘गच्छतु अयं’’ इति उस्साहस्सच्छेदं कत्वा ओहीना चे, तस्सा आपत्तीति अज्झाहारयोजना.
२०६३. इतरापीति गन्तुं समत्थापि. ओहीयतु अयन्ति चाति निरुस्साहप्पकारो सन्दस्सितो. वुत्तत्थमेव समत्थयितुमाह ‘‘सउस्साहा न होति चे’’ति.
२०६४-५. पुरिमा एककं मग्गं यातीति योजना. एकमेव एककं. तस्माति यस्मा एकिस्सा इतरा पक्कन्तट्ठाने तिट्ठति, तस्मा. तत्थाति तस्मिं गणम्हाओहीयने. पि-सद्दो एवकारत्थो. अनापत्ति एव पकासिताति योजना.
२०६६-७. गामन्तरगतायाति गामसीमगताय. ‘‘नदिया’’ति इमिना सम्बन्धो. आपत्तियोचतस्सोपीति रत्तिविप्पवास गामन्तरगमन नदिपारगमन गणम्हाओहीयन सङ्खाता चतस्सो ¶ सङ्घादिसेसापत्तियो. गणम्हाओहीयनमूलकापत्तिया गामतो बहि आपज्जितब्बत्तेपि गामन्तरोक्कमनमूलकापत्तिया अन्तोगामे आपज्जितब्बत्तेपि एकक्खणेति गामूपचारं सन्धायाह.
२०६८-९. या सद्धिं याता दुतियिका, सा च पक्कन्ता वा सचे होति, विब्भन्ता वा होति, पेतानं लोकं याता वा होति, कालकता वा होतीति अधिप्पायो, पक्खसङ्कन्ता वा होति, तित्थायतनसङ्कन्ता वा होतीति अधिप्पायो, नट्ठा वा होति, पाराजिकापन्ना वा होतीति ¶ अधिप्पायो. एवरूपे काले गामन्तरोक्कमनादीनि…पे… अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना. उम्मत्तिकायपि एवं चत्तारिपि करोन्तिया अनापत्तीति योजना.
२०७०. ‘‘अगामके अरञ्ञे’’ति इदं गामाभावेन वुत्तं, न विञ्झाटविसदिसताय.
२०७१. गामभावतो नदिपारगमनगणम्हाओहीयनापत्ति न सम्भवति, तस्सापि सकगामत्ता गामन्तरगमनमूलिकापत्ति च दिवसभागत्ता रत्तिविप्पवासमूलिकापत्ति च न सम्भवतीति आह ‘‘सकगामे…पे… न विज्जरे’’ति. यथाकामन्ति यथिच्छितं, दुतियिकाय असन्तियापीति अत्थो.
२०७२. समुट्ठानादयो पठमन्तिमवत्थुना तुल्याति योजना.
गामन्तरगमनकथावण्णना.
२०७३. सीमासम्मुतिया चेवाति ‘‘समग्गेन सङ्घेन धम्मेन विनयेन उक्खित्तं भिक्खुनिं कारकसङ्घं अनापुच्छा तस्सेव कारकसङ्घस्स छन्दं अजानित्वा ओसारेस्सामी’’ति नवसीमासम्मन्नने च. द्वीहि कम्मवाचाहि दुवे थुल्लच्चया होन्तीति योजना.
२०७४. कम्मस्स ¶ परियोसानेति ओसारणकम्मस्स अवसाने. तिकसङ्घादिसेसन्ति ‘‘धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञा ओसारेति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्स. धम्मकम्मे वेमतिका, धम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञा ओसारेति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (पाचि. ६९७) तिकसङ्घादिसेसं वुत्तं. कम्मन्ति च उक्खेपनीयकम्मं. अधम्मे तिकदुक्कटन्ति ‘‘अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञा ओसारेति, आपत्ति दुक्कटस्स. अधम्मकम्मे वेमतिका, अधम्मकम्मसञ्ञा ओसारेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति तिकदुक्कटं वुत्तं.
२०७५. गणस्साति तस्सेव कारकगणस्स. वत्ते वा पन वत्तन्तिन्ति तेचत्तालीसप्पभेदे नेत्तारवत्ते वत्तमानं. तेचत्तालीसप्पभेदं पन वत्तक्खन्धके (चूळव. ३७६) आवि भविस्सति. नेत्तारवत्तेति कम्मतो नित्थरणस्स हेतुभूते वत्ते.
२०७७. ओसारणं ¶ क्रियं. अनापुच्छनं अक्रियं.
चतुत्थं.
२०७८-९. अवस्सुताति मेथुनरागेन तिन्ता. एवमुपरिपि. ‘‘मनुस्सपुग्गलस्सा’’ति इमिना यक्खादीनं पटिक्खेपो. ‘‘उदके…पे… दुक्कट’’न्ति वक्खमानत्ता आमिसन्ति अञ्ञत्र दन्तपोना अज्झोहरणीयस्स गहणं. पयोगतोति पयोगगणनाय.
२०८०. एकतोवस्सुतेति पुमित्थिया सामञ्ञेन पुल्लिङ्गनिद्देसो. कथमेतं विञ्ञायतीति? ‘‘एकतोअवस्सुतेति एत्थ भिक्खुनिया अवस्सुतभावो दट्ठब्बोति महापच्चरियं वुत्तं. महाअट्ठकथायं पनेतं न वुत्तं, तं ¶ पाळिया समेती’’ति (पाचि. अट्ठ. ७०१) वुत्तत्ता विञ्ञायति. एत्थ च एतं न वुत्तन्ति ‘‘भिक्खुनिया अवस्सुतभावो दट्ठब्बो’’ति एतं नियमनं न वुत्तं. तन्ति तं नियमेत्वा अवचनं. पाळिया समेतीति ‘‘एकतोअवस्सुते’’ति (पाचि. ७०१-७०२) अविसेसेत्वा वुत्तपाळिया, ‘‘अनवस्सुतोति जानन्ती पटिग्गण्हाती’’ति (पाचि. ७०३) इमाय च पाळिया समेति. यदि हि पुग्गलस्स अवस्सुतभावो नप्पमाणं, किं ‘‘अनवस्सुतोति जानन्ती’’ति इमिना वचनेन. ‘‘अनापत्ति उभो अनवस्सुता होन्ति, अनवस्सुता पटिग्गण्हाती’’ति एत्तकमेव वत्तब्बं सिया. अज्झोहारपयोगेसु बहूसु थुल्लच्चयचयो थुल्लच्चयानं समूहो सिया, पयोगगणनाय बहूनि थुल्लच्चयानि होन्तीति अधिप्पायो.
२०८१. सम्भवे, ब्यभिचारे च विसेसनं सात्थकं भवतीति ‘‘मनुस्सविग्गहान’’न्ति इदं विसेसनं यक्खपेततिरच्छानपदेहि योजेतब्बं. उभतोअवस्सुते सति मनुस्सविग्गहानं यक्खपेततिरच्छानानं हत्थतो च पण्डकानं हत्थतो च तथाति योजना. तथा-सद्देनेत्थ ‘‘यं किञ्चि आमिसं पटिग्गण्हाति, दुक्कटं. अज्झोहारपयोगेसु थुल्लच्चयचयो सिया’’ति यथावुत्तमतिदिसति.
२०८२. एत्थाति इमेसु यक्खादीसु. एकतोअवस्सुते सति आमिसं पटिग्गण्हन्तिया दुक्कटं. सब्बत्थाति सब्बेसु मनुस्सामनुस्सेसु एकतो, उभतो वा अनवस्सुतेसु. उदके दन्तकट्ठकेति ¶ उदकस्स, दन्तकट्ठस्स च गहणे. परिभोगे चाति पटिग्गहणे चेव परिभोगे च.
२०८३-४. उभयावस्सुताभावेति भिक्खुनिया, पुग्गलस्स च उभिन्नं अवस्सुतत्ते असति यदि आमिसं पटिग्गण्हाति ¶ , न दोसोति योजना. अयं पुरिसपुग्गलो. न च अवस्सुतोति नेव अवस्सुतोति ञत्वा. या पन आमिसं पटिग्गण्हाति, तस्सा च उम्मत्तिकादीनञ्च अनापत्ति पकासिताति योजना. ‘‘या गण्हाति, तस्सा अनापत्ती’’ति वुत्तेपि परिभुञ्जन्तियाव अनापत्तिभावो दट्ठब्बो.
पञ्चमं.
२०८५. उय्योजनेति ‘‘किं ते अय्ये एसो पुरिसपुग्गलो करिस्सति अवस्सुतो वा अनवस्सुतो वा, यतो त्वं अनवस्सुता, इङ्घ अय्ये यं ते एसो पुरिसपुग्गलो देति खादनीयं वा भोजनीयं वा, तं त्वं सहत्था पटिग्गहेत्वा खाद वा भुञ्ज वा’’ति (पाचि. ७०५) वुत्तनयेन नियोजने. एकिस्साति उय्योजिकाय. इतरिस्साति उय्योजिताय. पटिग्गहेति अवस्सुतस्स हत्थतो आमिसपटिग्गहणे. दुक्कटानि चाति उय्योजिकाय दुक्कटानि. भोगेसूति उय्योजिताय तथा पटिग्गहितस्स आमिसस्स परिभोगेसु. थुल्लच्चयगणो सियाति उय्योजिकाय थुल्लच्चयसमूहो सियाति अत्थो.
२०८६-७. भोजनस्सावसानस्मिन्ति उय्योजिताय भोजनपरियन्ते. सङ्घादिसेसताति उय्योजिकाय सङ्घादिसेसापत्ति होति.
यक्खादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन पेतपण्डकतिरच्छानगता गहिता. तथेव पुरिसस्स चाति अवस्सुतस्स मनुस्सपुरिसस्स. ‘‘गहणे उय्योजने’’ति पदच्छेदो. गहणेति उय्योजिताय गहणे. उय्योजनेति उय्योजिकाय अत्तनो उय्योजने. तेसन्ति उदकदन्तपोनानं. परिभोगेति उय्योजिताय परिभुञ्जने. दुक्कटं परिकित्तितन्ति उय्योजिकाय दुक्कटं वुत्तं.
२०८८. सेसस्साति ¶ ¶ उदकदन्तपोनतो अञ्ञस्स परिभुञ्जितब्बामिसस्स. ‘‘गहणुय्योजने’’तिआदि वुत्तनयमेव.
२०८९-९०. या पन भिक्खुनी ‘‘अनवस्सुतो’’ति ञत्वा उय्योजेति, ‘‘कुपिता वा न पटिग्गण्हती’’ति उय्योजेति, ‘‘कुलानुद्दयता वापि न पटिग्गण्हती’’ति उय्योजेति, तस्सा च उम्मत्तिकादीनञ्च अनापत्ति पकासिताति योजना. यथाह ‘‘अनापत्ति ‘अनवस्सुतो’ति जानन्ती उय्योजेति, ‘कुपिता न पटिग्गण्हती’ति उय्योजेति, ‘कुलानुद्दयताय न पटिग्गण्हती’ति उय्योजेती’’तिआदि (पाचि. ७०८).
छट्ठं.
२०९१. सत्तमन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी कुपिता अनत्तमना एवं वदेय्य बुद्धं पच्चक्खामी’’तिआदिनयप्पवत्तं (पाचि. ७१०) सत्तमसिक्खापदञ्च. अट्ठमन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी किस्मिञ्चिदेव अधिकरणे पच्चाकता’’तिआदिनयप्पवत्तं (पाचि. ७१६) अट्ठमसिक्खापदञ्च.
सत्तमट्ठमानि.
२०९२. नवमेति ‘‘भिक्खुनियो पनेव संसट्ठा विहरन्ती’’तिआदिसिक्खापदे (पाचि. ७२२) च. दसमेति ‘‘या पन भिक्खुनी एवं वदेय्य संसट्ठाव अय्ये तुम्हे विहरथ, मा तुम्हे नाना विहरित्था’’तिआदिसिक्खापदे (पाचि. ७२८) च.
नवमदसमानि.
२०९३. तेन महाविभङ्गागतेन दुट्ठदोसद्वयेन च तत्थेव आगतेन तेन सञ्चरित्तसिक्खापदेन चाति इमेहि तीहि सद्धिं इधागतानि छ सिक्खापदानीति एवं नव पठमापत्तिका ¶ . इतो भिक्खुनिविभङ्गतो चत्तारि यावततियकानि ततो महाविभङ्गतो चत्तारि यावततियकानीति ¶ एवं अट्ठ यावततियकानि, पुरिमानि नव चाति सत्तरस सङ्घादिसेससिक्खापदानि मया चेत्थ दस्सितानीति अधिप्पायो.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
सङ्घादिसेसकथावण्णना निट्ठिता.
निस्सग्गियकथावण्णना
२०९४-५. एवं सत्तरससङ्घादिसेसे दस्सेत्वा इदानि तदनन्तरानि निस्सग्गियानि दस्सेतुमाह ‘‘अधिट्ठानुपगं पत्त’’न्तिआदि. ‘‘अधिट्ठानुपगं पत्त’’न्ति इमिना पदेन केनचि कारणेन अनधिट्ठानुपगे पत्ते अनापत्तिभावं दीपेति. ‘‘तस्सा’’ति त-सद्दापेक्खाय भिक्खुनीति एत्थ ‘‘या’’ति लब्भति. पत्तसन्निधिकारणाति अनधिट्ठाय, अविकप्पेत्वा एकरत्तम्पि पत्तस्स निक्खित्तकारणा.
२०९६. इध इमस्मिं सिक्खापदे सेसो सब्बो विनिच्छयो कथामग्गोति योजना, अवसेससब्बविनिच्छयकथामग्गोति अत्थो. पत्तसिक्खापदेति महाविभङ्गपठमपत्तसिक्खापदे.
पठमं.
२०९८. अकालेति ‘‘अनत्थतकथिने विहारे एकादस मासा, अत्थतकथिने विहारे सत्त मासा’’ति (पाचि. ७४० अत्थतो समानं) एवं ¶ वुत्ते अकाले. विकप्पन्तरं दस्सेतुमाह ‘‘दिन्नं कालेपि केनची’’तिआदि. वुत्तविपरियायेन कालनियमो वेदितब्बो. केनचि अकाले यं चीवरं दिन्नं, कालेपि यं चीवरं आदिस्स दिन्नं, तं अकालचीवरं नामाति योजना. आदिस्स दानप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘सम्पत्ता भाजेन्तू’’ति. नियामितन्ति ‘‘सम्पत्ता भाजेन्तू’’ति एवं वत्वा दिन्नञ्च ‘‘इदं गणस्स, इदं तुय्हं दम्मी’’ति वत्वा वा दातुकामताय पादमूले ठपेत्वा वा दिन्नञ्च आदिस्स दिन्नं नामाति अत्थो. यथाह ‘‘सम्पत्ता भाजेन्तू’ति वत्वा वा ‘इदं ¶ गणस्स, इदं तुम्हाकं दम्मी’ति वत्वा वा दातुकम्यताय पादमूले ठपेत्वा वा दिन्नम्पि आदिस्स दिन्नं नाम होती’’ति (पाचि. अट्ठ. ७४०).
२०९९. अकालचीवरन्ति वुत्तप्पकारं अकालचीवरं.
२१००. अत्तना पटिलद्धन्ति ततो यं चीवरं अत्तना वस्सग्गेन पटिलद्धं. निस्सज्जित्वा पटिलद्धकाले कत्तब्बविधिं दस्सेतुमाह ‘‘लभित्वा…पे… नियोजये’’ति. यथादाने नियोजयेति यथा दायकेन दिन्नं, तथा उपनेतब्बं, अकालचीवरपक्खेयेव ठपेतब्बन्ति वुत्तं होति.
२१०१. तस्साति ‘‘यथादाने नियोजये’’ति वचनस्स. विनयकम्मं कत्वा पटिलद्धम्पि तं पुन सेवितुं न च वट्टतीति अयमधिप्पायोति योजना.
२१०२. कालचीवरे अकालवत्थसञ्ञाय दुक्कटन्ति योजना. उभयत्थपीति अकालचीवरेपि कालचीवरेपि. वेमतिकाय तथा दुक्कटन्ति योजना.
२१०३. उभयत्थपि ¶ चीवरे कालचीवरे च अकालचीवरे चाति उभयचीवरेपि कालचीवरसञ्ञाय भाजापेन्तिया नदोसोति योजना. सचित्तकसमुट्ठानत्तयं सन्धायाह ‘‘तिसमुट्ठानता’’ति.
दुतियं.
२१०४. सचे सयं अच्छिन्दति अञ्ञाय भिक्खुनिया सद्धिं चीवरं परिवत्तेत्वा पच्छा ‘‘तुय्हं चीवरं त्वमेव गण्ह, मय्हं चीवरं देही’’ति एवं यदि सयं अच्छिन्दति. एत्थ ‘‘सकसञ्ञाया’’ति सेसो. सकसञ्ञाय गहितत्ता पाचित्तियं, दुक्कटञ्च वुत्तं, इतरथा भण्डग्घेन कारेतब्बो.
२१०५. इतरेसूति अबन्धनञ्च आणत्तिबहुत्तञ्च सङ्गण्हाति. तेनाह ‘‘वत्थूनं पयोगस्स वसा सिया’’ति.
२१०६. ‘‘तिकपाचित्ती’’ति ¶ इदमपेक्खित्वा ‘‘उद्दिट्ठा’’ति सम्बन्धनीयं, उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा, वेमतिका, अनुपसम्पन्नसञ्ञाति एतासं वसेन तिकपाचित्ति वुत्ताति अत्थो. अञ्ञस्मिं परिक्खारेति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नानं अञ्ञस्मिं परिक्खारे. इतरिस्साति अनुपसम्पन्नाय. तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञावेमतिकाअनुपसम्पन्नसञ्ञानं वसेन तिकदुक्कटं उद्दिट्ठं.
२१०७. ताय वा दीयमानं ताय अञ्ञाय भिक्खुनिया दुट्ठाय वा तुट्ठाय वा दीयमानं गण्हन्तिया, तस्सा विस्सासमेव वा गण्हन्तिया अनापत्तीति योजना. ‘‘तिसमुट्ठानता मता’’ति इदं वुत्तत्थमेव.
ततियं.
२१०८. या ¶ पन भिक्खुनी ‘‘किं ते, अय्ये, अफासु, किं आहरीयतू’’ति वुत्ता अञ्ञं विञ्ञापेत्वा तं आहटं पटिक्खिपित्वा तञ्च अञ्ञञ्च गण्हितुकामा सचे अञ्ञं विञ्ञापेति, तस्सा विञ्ञत्तिदुक्कटं, लाभा निस्सग्गियं सियाति साधिप्पाययोजना. विञ्ञत्तिया दुक्कटं विञ्ञत्तिदुक्कटं.
२१०९-११. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘अञ्ञे अञ्ञसञ्ञा, अञ्ञे वेमतिका, अञ्ञे अनञ्ञसञ्ञा अञ्ञं विञ्ञापेत्वा अञ्ञं विञ्ञापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ७५१) तिकपाचित्तियं वुत्तं. अनञ्ञे द्विकदुक्कटन्ति अनञ्ञे अञ्ञसञ्ञाय, वेमतिकाय च वसेन द्विकदुक्कटं. ‘‘अनञ्ञेनञ्ञसञ्ञाया’’तिआदिना अनापत्तिविसयो दस्सितो. ‘‘अनञ्ञे अनञ्ञसञ्ञाया’’ति पदच्छेदो. अनञ्ञे अनञ्ञसञ्ञाय विञ्ञापेन्तिया अनापत्ति. तस्मिं पठमविञ्ञापिते अप्पहोन्ते वा तञ्ञेव वा विञ्ञापेन्तिया अनापत्ति. अञ्ञेनपि अत्थे सति तेन सद्धिं अञ्ञं विञ्ञापेन्तिया अनापत्ति. इदं वुत्तं होति – सचे पठमं सप्पि विञ्ञत्तं, ‘‘आमकमंसं पचितब्ब’’न्ति च वेज्जेन वुत्तत्ता तेलेन अत्थो होति, ततो ‘‘तेलेनापि मे अत्थो’’ति एवं अञ्ञञ्च विञ्ञापेतीति. आनिसंसञ्च दस्सेत्वा ततो अञ्ञं विञ्ञापेन्तियापि अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना. इदं वुत्तं होति – सचे कहापणस्स ¶ सप्पि आभतं होति, इमिना मूलेन दिगुणं तेलं लब्भति, तेलेनापि च इदं किच्चं निप्पज्जति, तस्मा तेलमाहराति एवं आनिसंसं दस्सेत्वा विञ्ञापेतीति.
चतुत्थं.
२११२-३. पुब्बं ¶ अञ्ञं चेतापेत्वाति योजना, अत्तनो कप्पियभण्डेन ‘‘इदं नाम आहरा’’ति पुब्बं अञ्ञं परिवत्तापेत्वाति अत्थो. एवन्ति एत्थ ‘‘वुत्ते’’ति सेसो. धनेन निब्बत्तं धञ्ञं, अत्तनो धनेन निप्फादितत्ता तेलादि इध ‘‘धञ्ञ’’न्ति अधिप्पेतं, न वीहादि. एवं वुत्ते मय्हं अञ्ञं धञ्ञं आनेत्वा देति इति सञ्ञाय पच्छा अञ्ञं चेतापेय्याति योजना, न मे इमिना अत्थो, अञ्ञं आहराति वुत्ते इदञ्च दत्वा अञ्ञञ्च आहरित्वा देतीति सञ्ञाय ‘‘न मे इदं रुच्चति, अञ्ञं आहरा’’ति पच्छा अञ्ञं परिवत्तापेय्याति अत्थो. चेतापनपयोगेनाति आणत्ताय चेतापनवसेन. मूलट्ठायाति आणापिकाय. तेन च अञ्ञेन वा मूलेन आभतं होतु, तस्स लाभे निस्सग्गियं होतीति योजना.
२११४. सेसन्ति तिकपाचित्तियादिकं विनिच्छयविसेसं.
पञ्चमं.
२११५-६. अञ्ञदत्थाय दिन्नेनाति उपासकेहि ‘‘एवरूपं गहेत्वा भाजेत्वा परिभुञ्जथा’’ति अञ्ञस्सत्थाय दिन्नेन. ‘‘सङ्घिकेन परिक्खारेना’’ति इमिना सम्बन्धो. परिक्खारेनाति कप्पियभण्डेन. सङ्घिकेनाति सङ्घस्स परिच्चत्तेन. इधाति इमस्मिं सासने. तस्साति याय चेतापितं. निस्सग्गियं सियाति एत्थ निस्सट्ठपटिलद्धं यथादाने उपनेतब्बन्ति वत्तब्बं. यथाह ‘‘निस्सट्ठं पटिलभित्वा यथादाने उपनेतब्ब’’न्ति (पाचि. ७६१). इदं हेट्ठा वुत्तत्थाधिप्पायमेव. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. ‘‘अनञ्ञदत्थिके अञ्ञदत्थिकसञ्ञा, आपत्ति दुक्कटस्स. अनञ्ञदत्थिके वेमतिका, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता आह ‘‘अनञ्ञदत्थिके निद्दिट्ठं ¶ द्विकदुक्कट’’न्ति. इमिना च ‘‘अञ्ञदत्थिके तिकपाचित्तिय’’न्ति इदं वुत्तमेव. ‘‘अञ्ञदत्थिके अञ्ञदत्थिकसञ्ञा, वेमतिका, अनञ्ञदत्थिकसञ्ञा अञ्ञं चेतापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ७६१) हि वुत्तं.
२११७. सेसकन्ति ¶ यदत्थाय दिन्नं, तं चेतापेत्वा आहरित्वा अतिरित्तं मूलं अञ्ञदत्थाय उपनेन्तिया अनापत्तीति योजेतब्बं. सामिके पुच्छित्वाति ‘‘तुम्हेहि चीवरत्थाय दिन्नं, अम्हाकञ्च चीवरं संविज्जति, तेलादीहि पन अत्थो’’ति एवं सामिके पुच्छित्वा. तन्ति तं चेतापन्नं. आपदासूति भिक्खुनीहि विहारं पहाय गमनारहमुपद्दवो गहितो. यथाह ‘‘आपदासूति तथारूपेसु उपद्दवेसु भिक्खुनियो विहारं छड्डेत्वा पक्कमन्ति, एवरूपासु आपदासु यं वा तं वा चेतापेतुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ७६२).
२११८. सयं याचितकं विनाति ‘‘संयाचितक’’न्ति पदं विना, एत्तकमेव विसदिसन्ति वुत्तं होति.
छट्ठसत्तमानि.
२११९. अधिकवचनं दस्सेतुमाह ‘‘महाजनिकसञ्ञाचिकेना’’ति. पदताधिकाति पदमेव पदता. महाजनिकेनाति गणस्स परिच्चत्तेन. सञ्ञाचिकेनाति सयं याचितकेन.
२१२०. अनन्तरसमा मताति इध ‘‘पुग्गलिकेना’’ति पदं विना समुट्ठानादिना सद्धिं सब्बे विनिच्छया अनन्तरसिक्खापदसदिसा मताति अत्थो. ‘‘या पन भिक्खुनी अञ्ञदत्थिकेन परिक्खारेन अञ्ञुद्दिसिकेन पुग्गलिकेना’’ति हि ¶ सिक्खापदं. पुग्गलिकेनाति एकभिक्खुनिया परिच्चत्तेन. ‘‘किञ्चिपी’’ति लिखन्ति. ‘‘कोचिपी’’ति पाठो सुन्दरो ‘‘विसेसो’’ति इमिना तुल्याधिकरणत्ता.
अट्ठमनवमदसमानि.
पठमो वग्गो.
२१२१-२. चत्तारि कंसानि समाहटानि, चतुन्नं कंसानं समाहारो वा चतुक्कंसं, चतुक्कंसतो अतिरेकं अतिरेकचतुक्कंसं, तेन अतिरेकचतुक्कंसग्घनकं पावुरणमाह, उपचारेन ‘‘अतिरेकचतुक्कंस’’न्ति वुत्तं. कंसपरिमाणं पनेत्थ सयमेव वक्खति ‘‘कहापणचतुक्कं तु, कंसो नाम पवुच्चती’’ति. तस्मा अतिरेकसोळसकहापणग्घनकन्ति अत्थो. गरुपावुरणन्ति सीतकाले पारुपितब्बपावुरणं. चेतापेय्याति विञ्ञापेय्य. चत्तारि सच्चानि ¶ समाहटानि, चतुन्नं वा सच्चानं समाहारो चतुसच्चं, तं पकासेति सीलेनाति चतुसच्चप्पकासी, तेन, चतुन्नं अरियसच्चानं निद्दिसकेन सम्मासम्बुद्धेन. पयोगेति ‘‘देही’’ति एवं विञ्ञापनपयोगे. लाभेति पटिलाभे.
चतुन्नं समूहो चतुक्कं, कहापणानं चतुक्कं कहापणचतुक्कं. कहापणो चेत्थ तंतंकाले, तंतंपदेसे च वोहारूपगो गहेतब्बो. इमा वुत्तप्पकारा निस्सग्गियावसानापत्तियो ‘‘ञातकानञ्च सन्तके’’ति अनापत्तिविसये वक्खमानत्ता ‘‘यदा येन अत्थो, तदा तं वदेय्याथा’’ति एवं निच्चपवारणं अकत्वा तस्मिं काले किस्मिञ्चि गुणे पसीदित्वा ‘‘वदेय्याथ येन अत्थो’’ति एवं पवारितट्ठाने सम्भवन्तीति दट्ठब्बा.
२१२३-५. ऊनकचतुक्कंसे ¶ अतिरेकसञ्ञा, आपत्ति दुक्कटस्स. ऊनकचतुक्कंसे वेमतिका, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता आह ‘‘ऊनके तु चतुक्कंसे, उद्दिट्ठं द्विकदुक्कट’’न्ति. इमिना ‘‘अतिरेकचतुक्कंसे अतिरेकसञ्ञा, वेमतिका, ऊनकसञ्ञा चेतापेति, निस्सग्गियं पाचित्तिय’’न्ति तिकपाचित्तियञ्च दस्सितं होति.
गरुकन्ति गरुपावुरणं. तदूनं वाति चतुक्कंसतो ऊनकं वा. ञातकानञ्चाति एत्थ च-सद्देन पवारितानं सङ्गहो. यथाह अनापत्तिवारे ‘‘ञातकानं, पवारितान’’न्ति (पाचि. ७८७). एत्थ च ‘‘अतिरेकचतुक्कंसम्पी’’ति वत्तब्बं ‘‘तदूनं वा’’ति इमिना चतुक्कंसूनस्स वुत्तत्ता. ‘‘अप्पमेव वा’’ति इमिना अतिरेकचतुक्कंसेपि महग्घतरं वुत्तन्ति वेदितब्बं.
एकादसमं.
२१२६-७. ‘‘लहुपावुरणं पन भिक्खुनिया चेतापेन्तिया अड्ढतेय्यकंसपरमं चेतापेतब्ब’’न्ति (पाचि. ७८९) वचनतो लहुपावुरणन्ति एत्थ ‘‘चेतापेन्तिया भिक्खुनिया’’ति च अड्ढतेय्यकंसग्घनन्ति एत्थ ‘‘चेतापेतब्ब’’न्ति च सेसो. लहुपावुरणन्ति उण्हकाले पावुरणं. तिण्णं पूरणो तेय्यो, अड्ढो तेय्यो अस्साति अड्ढतेय्यो, अड्ढतेय्यो च सो कंसो चाति अड्ढतेय्यकंसो, तं अग्घतीति अड्ढतेय्यकंसग्घनं, दसकहापणग्घनकन्ति अत्थो. ततोति अड्ढतेय्यकंसग्घनकतो. यं पन पावुरणं अड्ढतेय्यकंसग्घनकं, तं लहुपावुरणं ¶ . ततो अड्ढतेय्यकंसग्घनकतो लहुपावुरणतो. उत्तरिन्ति अतिरेकं. अड्ढतेय्यकंसग्घनकं यं पावुरणं या भिक्खुनी चेतापेति ¶ , तस्स पावुरणस्स पटिलाभे तस्सा भिक्खुनिया निस्सग्गियपाचित्तिया वुत्ताति योजना.
‘‘अनन्तरसमं सेस’’न्ति इदं समत्थेतुमाह ‘‘नत्थि काचि विसेसता’’ति. विसेसोयेव विसेसता.
द्वादसमं.
२१२८. इदानि पातिमोक्खुद्देसे आगतेसु समतिंसनिस्सग्गियेसु केसञ्चि अत्तनो अवचने कारणञ्च अवुत्तेहि सद्धिं वुत्तानं गहणञ्च दस्सेतुमाह ‘‘साधारणानी’’तिआदि. हि यस्मा भिक्खुनीनं भिक्खूहि साधारणानि यानि सिक्खापदानि सेसानि इध वुत्तेहि अञ्ञानि, तानि अट्ठारस सिक्खापदानि चेव इध वुत्तसरूपानि द्वादस सिक्खापदानि चेति इच्चेवं निस्सग्गियपाचित्तियसिक्खापदानि समतिंसेव होन्तीति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
निस्सग्गियकथावण्णना निट्ठिता.
पाचित्तियकथावण्णना
२१२९-३०. एवं तिंस निस्सग्गियपाचित्तियानि दस्सेत्वा इदानि सुद्धपाचित्तियानि दस्सेतुमाह ‘‘लसुण’’न्तिआदि. लसुणन्ति एत्थ इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. ‘‘लसुणं’’इति भण्डिकं वुत्तं अट्ठकथायं (पाचि. अट्ठ. ७९३-७९५). चतुपञ्चमिञ्जादिप्पभेदं भण्डिकं लसुणं नाम, न ततो ऊनं. तेनाह ‘‘न एकद्वितिमिञ्जक’’न्ति. पक्कलसुणतो, सीहळदीपसम्भवतो च विसेसमाह ‘‘आमकं मागधंयेवा’’ति. मगधेसु जातं मागधं, ‘‘वुत्त’’न्ति इमिना सम्बन्धो. यथाह ‘‘मगधरट्ठे जातलसुणमेव ¶ हि इध लसुणन्ति अधिप्पेत’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ७९५). तं ‘‘खादिस्सामी’’ति गण्हतीति सम्बन्धो. वुत्तप्पकारं पाचित्तियञ्च अज्झोहारवसेनाति दस्सेतुमाह ‘‘अज्झोहारवसेनेव, पाचित्तिं परिदीपये’’ति.
२१३१. तदेव ¶ वक्खति ‘‘द्वे तयो’’तिआदिना. सद्धिन्ति एकतो. सङ्खादित्वाति गलबिलं अप्पवेसेत्वा दन्तेहि संचुण्णियन्ती खादित्वा. अज्झोहरति परगलं करोति.
२१३२. तत्थाति तस्मिं भण्डिकलसुणे. ‘‘मिञ्जानं गणनाया’’ति इमिना अज्झोहारपयोगगणनायेव दीपिता. यथाह ‘‘भिन्दित्वा एकेकं मिञ्जं खादन्तिया पन पयोगगणनाय पाचित्तियानी’’ति (पाचि. अट्ठ. ७९५).
२१३३. सभावतो वट्टन्तेवाति योजना.
२१३५. यथावुत्तपलण्डुकादीनं नानत्तं दस्सेतुमाह ‘‘एका मिञ्जा’’तिआदि. इध मिञ्जानं वसेनेव नानत्तं दस्सितं. अट्ठकथायं पन वण्णवसेनापि. यथाह ‘‘पलण्डुको पण्डुवण्णो होति. भञ्जनको लोहितवण्णो. हरितको हरितपण्णवण्णो’’ति (पाचि. अट्ठ. ७९७).
२१३६. ‘‘साळवे उत्तरिभङ्गके’’ति पदच्छेदो. ‘‘बदरसाळवादीसू’’ति (पाचि. अट्ठ. ७९७) अट्ठकथावचनतो एत्थ बदर-सद्दो सेसो. बदरसाळवं नाम बदरफलानि सुक्खापेत्वा चुण्णेत्वा कातब्बा खादनीयविकति. उम्मत्तिकादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन आदिकम्मिका गहिता. यथाह ‘‘उम्मत्तिकाय आदिकम्मिकाया’’ति (पाचि. ७९७).
पठमं.
२१३७. सम्बाधेति ¶ पटिच्छन्नोकासे. तस्स विभागं दस्सेतुमाह ‘‘उपकच्छेसु मुत्तस्स करणेपि वा’’ति.
२१३८. अस्सा तथा पाचित्तीति सम्बन्धो. ‘‘न लोमगणनाया’’ति इमिना ‘‘पयोगगणनाया’’ति इदमेव समत्थयति.
२१३९. आबाधेति कण्डुआदिके रोगे. यथाह – ‘‘आबाधपच्चयाति कण्डुकच्छुआदिआबाधपच्चया’’ति ¶ (पाचि. अट्ठ. ८०१). मग्गसंविधानसमा मताति भिक्खुनिया संविधाय एकद्धानसिक्खापदेन सदिसा मता ञाताति अत्थो.
दुतियं.
२१४०. पदुमस्स वा पुण्डरीकस्स वा अन्तमसो केसरेनापि कामरागेन मुत्तकरणस्स तलघातने मुत्तकरणम्पि पहारदाने पाचित्ति होतीति योजना. केसरेनापीति अपि-सद्देन महापदुमपण्णेहि वत्तब्बमेव नत्थीति दीपेति. यथाह – ‘‘अन्तमसो उप्पलपत्तेनापीति एत्थ पत्तं ताव महन्तं, केसरेनापि पहारं देन्तिया आपत्तियेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ८०३).
२१४१. तत्थाति तस्मिं मुत्तकरणतले.
ततियं.
२१४२. या पन भिक्खुनी कामरागपरेता कामरागेन पीळिता अत्तनो ब्यञ्जने मुत्तपथे उप्पलपत्तम्पि पवेसेति, न वट्टति पाचित्ति होतीति योजना. पि-सद्देन ‘‘केसरमत्तम्पि पन पवेसेन्तिया आपत्तियेवा’’ति (पाचि. अट्ठ. ८१२) अट्ठकथा उल्लिङ्गिता.
२१४३-४. यद्येवं ¶ ‘‘जतुमट्ठके पाचित्तिय’’न्ति कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘इदं…पे… जतुमट्ठक’’न्ति. इदं जतुमट्ठकं वत्थुवसेनेव वुत्तन्ति ‘‘अथ खो सा भिक्खुनी जतुमट्ठकं आदियित्वा धोवितुं विस्सरित्वा एकमन्तं छड्डेसि. भिक्खुनियो मक्खिकाहि सम्परिकिण्णं पस्सित्वा एवमाहंसु ‘कस्सिदं कम्म’न्ति. सा एवमाह ‘मय्हिदं कम्म’न्ति. या ता भिक्खुनियो अप्पिच्छा, ता उज्झायन्ति खिय्यन्ति विपाचेन्ति ‘कथञ्हि नाम भिक्खुनी जतुमट्ठकं आदियिस्सती’’ति (पाचि. ८०६) आगतवत्थुवसेनेव वुत्तं, न तं विना अञ्ञस्स वट्टकस्स सम्भवतोति अधिप्पायो. जतुमट्ठकं नाम जतुना कतो मट्ठदण्डको.
दण्डन्ति ¶ एत्थ ‘‘यं किञ्ची’’ति सेसो. यथाह ‘‘अन्तमसो उप्पलपत्तम्पि मुत्तकरणं पवेसेती’’ति (पाचि. ८०८). एतम्पि च अतिमहन्तं, केसरमत्तम्पि पन पवेसेन्तिया आपत्ति एव. एळालुकन्ति कक्कारिफलं वा. तस्मिन्ति अत्तनो मुत्तकरणे.
२१४५. आबाधपच्चयाति मुत्तकरणप्पदेसे जातवणादिम्हि वणट्ठाननिरुपनादिपच्चया.
चतुत्थं.
२१४६. अग्गपब्बद्वयाधिकन्ति अग्गपब्बद्वयतो केसग्गमत्तम्पि अधिकं. यथाह ‘‘अन्तमसो केसग्गमत्तम्पि अतिक्कामेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ८१२). दकसुद्धिं करोन्तियाति मुत्तकरणट्ठाने धोवनं करोन्तिया. यथाह ‘‘उदकसुद्धिकं नाम मुत्तकरणस्स धोवना वुच्चती’’ति (पाचि. ८१२).
२१४७. ‘‘तीणी’’ति ¶ इमिना एकङ्गुलिया पब्बद्वयस्स पवेसेत्वा धोवने दोसाभावं दीपेति. दीघतोति अङ्गुलिया दीघतो. तीणि पब्बानि गम्भीरतो मुत्तकरणे पवेसेत्वा उदकसुद्धिं आदियन्तिया पाचित्तियं भवेति योजना.
२१४८. तिस्सो, चतस्सो वा अङ्गुलियो एकतो कत्वा वित्थारेन पवेसने एकपब्बेपि पविट्ठे ‘‘द्वङ्गुलपब्बपरम’’न्ति नियमितप्पमाणातिक्कमतो आह ‘‘एकपब्बम्पि या पना’’ति. या पन भिक्खुनी चतुन्नं वापि अङ्गुलीनं तिस्सन्नं वापि अङ्गुलीनं एकपब्बम्पि वित्थारतो पवेसेति, तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना.
२१४९. इतीति एवं. सब्बप्पकारेनाति गम्भीरपवेसनादिना सब्बेन पकारेन. अभिब्यत्ततरं कत्वाति सुपाकटतरं कत्वा. अयमत्थोति ‘‘एकिस्सङ्गुलिया तीणी’’तिआदिना वुत्तो अयमत्थो.
२१५०. द्वङ्गुलपब्बे दोसो नत्थीति योजना. उदकसुद्धिपच्चये पन सतिपि फस्ससादियने ¶ यथावुत्तपरिच्छेदे अनापत्ति. अधिकम्पीति द्वङ्गुलपब्बतो अधिकम्पि. उदकसुद्धिं करोन्तिया दोसो नत्थीति योजना.
२१५१. तथा उदकसुद्धिं करोन्तीनं उम्मत्तिकादीनं अनापत्ति पकासिताति योजना.
पञ्चमं.
२१५२. भुञ्जतो पन भिक्खुस्साति पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भुञ्जतो भिक्खुस्स. यथाह ‘‘भुञ्जन्तस्साति पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरं भोजनं भुञ्जन्तस्सा’’ति (पाचि. ८१७). पानीयं वा विधूपनं ¶ वाति वक्खमानं पानीयं, बीजनीयञ्च. उपतिट्ठेय्याति ‘‘हत्थपासे तिट्ठती’’ति (पाचि. ८१७) वचनतो एत्थ उप-सद्दो हत्थपाससङ्खातं समीपं वदतीति वेदितब्बं.
२१५३. वत्थकोणादि या काचि ‘‘बीजनी’’ति वुच्चतीति योजना, इमिना ‘‘बीजनिकिच्चं सम्पादेस्सामी’’ति अधिट्ठाय गहितचीवरकोणप्पकारं यं किञ्चि ‘‘बीजनी’’ति वुच्चतीति अत्थो.
२१५४. ‘‘अथ खो सा भिक्खुनी तस्स भिक्खुनो भुञ्जन्तस्स पानीयेन च विधूपनेन च उपतिट्ठित्वा अच्चावदति. अथ खो सो भिक्खु तं भिक्खुनिं अपसादेति ‘मा, भगिनि, एवरूपं अकासि, नेतं कप्पती’ति. ‘पुब्बे मं त्वं एवञ्च एवञ्च करोसि, इदानि एत्तकं न सहसी’ति पानीयथालकं मत्थके आसुम्भित्वा विधूपनेन पहारं अदासी’’ति (पाचि. ८१५) इमस्मिं वत्थुम्हि भिक्खूहि आरोचिते ‘‘कथञ्हि नाम, भिक्खवे, भिक्खुनी भिक्खुस्स पहारं दस्सती’’तिआदीनि (पाचि. ८१५) वत्वा ‘‘या पन भिक्खुनी भिक्खुस्स भुञ्जन्तस्स पानीयेन वा विधूपनेन वा उपतिट्ठेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ८१६) वुत्तत्ता पहारपच्चया नु खोति आसङ्कं निवत्तेतुमाह ‘‘हत्थपासे इध ठानपच्चयापत्ति दीपिता’’ति. एत्थ च आसुम्भित्वाति पातेत्वा. इधाति इमस्मिं सिक्खापदे. ‘‘न, भिक्खवे, भिक्खुनिया भिक्खुस्स पहारो दातब्बो. या ददेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (चूळव. ४२०) भिक्खुनिक्खन्धके ¶ वुत्तं गहेत्वा आह ‘‘पहारपच्चया वुत्तं, खन्धके दुक्कटं विसु’’न्ति. इमिना वुत्तस्सेवत्थस्स कारणं दस्सितं होति.
२१५५. हत्थपासं जहित्वाति एत्थ ‘‘भोजनं भुञ्जतो’’ति च खादनं खादतोति एत्थ ‘‘हत्थपासे’’ति च वत्तब्बं ¶ . भोजनं भुञ्जतो हत्थपासं जहित्वा उपतिट्ठन्तिया वा खादनं खादतो हत्थपासे उपतिट्ठन्तिया वा होति आपत्ति दुक्कटन्ति योजना.
२१५६. देतीति पानीयं वा सूपादिं वा ‘‘इमं पिवथ, इमिना भुञ्जथा’’ति देति. तालवण्टं ‘‘इमिना बीजन्ता भुञ्जथा’’ति देति. दापेतीति अञ्ञेन उभयम्पि दापेति. इदं सिक्खापदं समुट्ठानतो एळकलोमेन समं मतन्ति योजना.
छट्ठं.
२१५७. विञ्ञत्वाति सयं विञ्ञत्वा, अञ्ञाय वा विञ्ञापेत्वा. ‘‘विञ्ञत्वा वा विञ्ञापेत्वा वा’’ति (पाचि. ८२१) हि सिक्खापदं. आमकं धञ्ञन्ति अपक्कं अभट्ठं सालिआदिकं सत्तविधं धञ्ञं. यथाह – ‘‘आमकधञ्ञं नाम सालि वीहि यवो गोधुमो कङ्गु वरको कुद्रूसको’’ति (पाचि. ८२२). कोट्टेत्वाति मुसलेहि कोट्टेत्वा. यदि परिभुञ्जतीति योजना.
२१५८-६०. ‘‘भुञ्जिस्सामीति पटिग्गण्हाति, आपत्ति दुक्कटस्साति इदं पयोगदुक्कटं नाम, तस्मा न केवलं पटिग्गहणेयेव दुक्कटं होती’’तिआदिना (पाचि. अट्ठ. ८२२) अट्ठकथागतं विभागं दस्सेतुमाह ‘‘न केवलं तु धञ्ञान’’न्तिआदि. पनाति अपि-सद्दत्थे, सुक्खापनेपीति अत्थो. भज्जनत्थायाति एत्थ ‘‘वद्दलिदिवसे’’ति सेसो. ‘‘कपल्लसज्जने उद्धनसज्जने’’ति पच्चेकं योजेतब्बं. दब्बिसज्जनेति कटच्छुसम्पादने. तत्थ कपल्लके धञ्ञपक्खिपनेति योजना. ‘‘घट्टनकोट्टने’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन न-कारलोपं कत्वा ‘‘घट्टकोट्टने’’ति वुत्तं.
२१६१-३. पमाण-सद्दस्स ¶ आवत्तलिङ्गसङ्ख्यत्ता आह ‘‘भोजनञ्चेव विञ्ञत्तिपमाण’’न्ति ¶ . आवत्तलिङ्गसङ्ख्यत्तं नाम नियतलिङ्गेकत्तबहुत्तं. तथा हेत्थ पमाण-सद्दो नियतनपुंसकलिङ्गे नियतेकत्तं वुच्चति. एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे भोजनञ्चेव विञ्ञत्ति चाति इदं द्वयं हि यस्मा पमाणं, तस्मा सयं विञ्ञत्वा वा अञ्ञतो भज्जनादीनि कारापेत्वा वा अञ्ञाय पन विञ्ञापेत्वा सयं भज्जनादीनि कत्वा वा या पन भिक्खुनी अज्झोहरति, तस्सा अज्झोहारपयोगेसु पाचित्तियो सियुन्ति योजना.
महापच्चरियं (पाचि. अट्ठ. ८२३) वुत्तं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मातरं वा’’तिआदि. मातरं वापि याचित्वाति एत्थ वा-सद्दो अत्थन्तरविकप्पने. पि-सद्दो सम्भावने. मातरं वा पितरं वा अञ्ञं वा ञातकं वा पवारितं वा आमकधञ्ञं याचित्वा वा अञ्ञाय कारापेत्वा वा या परिभुञ्जति, तस्सा पाचित्तीति योजना.
२१६४. अविञ्ञत्तिया लद्धं सयं वा भज्जनादीनि कत्वा वा अञ्ञाय कारापेत्वा वा या परिभुञ्जति, तस्सा दुक्कटन्ति योजना.
२१६५. अञ्ञाय पन विञ्ञत्तिया लद्धं ताय कारापेत्वापि सयं कत्वा वा अज्झोहरन्तिया तथा आपत्ति दुक्कटन्ति योजना. इदञ्च महापच्चरियागतनयं गहेत्वा वुत्तं. महाअट्ठकथायं पन ‘‘अञ्ञाय विञ्ञत्तं भुञ्जन्तिया दुक्कट’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ८२२) वुत्तत्ता विञ्ञत्तियापि अञ्ञाय लद्धं आमकं धञ्ञं ताय कारापेत्वा वा सयं कत्वा वा परिभुञ्जन्तस्सापि दुक्कटमेव वुत्तन्ति वेदितब्बं.
२१६६-७. सेदकम्मादिअत्थायाति ¶ वातरोगादिना आतुरानं सेदनादिपटिकारत्थाय. इध ‘‘अञ्ञातकअप्पवारितट्ठानेपी’’ति सेसो. भिक्खूनम्पि एसेव नयो. ठपेत्वा सत्त धञ्ञानि ञातकपवारितट्ठाने सेसविञ्ञत्तियापि अनापत्तीति ञातब्बन्ति योजना. सेसविञ्ञत्तियाति मुग्गमासअलाबुकुम्भण्डकादीनं वुत्तधञ्ञावसेसानं विञ्ञत्तिया.
सालिआदीनं सत्तन्नं धञ्ञानं दुक्कटस्स वुत्तत्ता, अनामासत्ता च सब्बेन सब्बं न वट्टन्तीति दस्सेतुमाह ‘‘ञातकानम्पी’’तिआदि.
२१६८. लद्धन्ति ¶ लब्भमानं. नवकम्मेसूति नवकम्मत्थाय, निमित्तत्थे भुम्मं. एत्थ ‘‘सम्पटिच्छितु’’न्ति सेसो. ‘‘अविञ्ञत्तिया लब्भमानं पन नवकम्मत्थाय सम्पटिच्छितुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८२३) महापच्चरियं वुत्तं.
सत्तमं.
२१६९. सङ्कारन्ति कचवरं. विघासकं वाति उच्छिट्ठकमच्छकण्टकमंसट्ठिचलकमुखधोवनादिकं यं किञ्चि. छड्डेय्य वाति एत्थ ‘‘सय’’न्ति सेसो ‘‘छड्डापेय्य परेही’’ति वक्खमानत्ता. कुट्टस्स तिरो तिरोकुट्टं, तस्मिं, कुट्टस्स परभागेति अत्थो. ‘‘पाकारेपि अयं नयो’’ति वक्खमानत्ता कुट्टन्ति वा ब्यतिरित्ता भित्ति गहेतब्बा.
२१७१. एकाति एत्थ आपत्तीति सेसो. ‘‘तस्सा’’ति इमिना सम्बन्धो.
२१७२. छड्डनेति एत्थ पि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. दन्तकट्ठस्स छड्डनेपि भिक्खुनिया पाचित्ति परिदीपिताति योजना.
२१७३-४. सब्बत्थाति ¶ वुत्तप्पकारेसु सब्बेसु विकप्पेसु. अनापत्तिविसयं दस्सेतुमाह ‘‘अवलञ्जेपी’’तिआदि. अवलञ्जे ठाने अनोलोकेत्वा छड्डेन्तियापि वा वलञ्जे ठाने ओलोकेत्वापि वा पन छड्डेन्तिया अनापत्तीति योजना. छड्डनं क्रियं. अनोलोकनं अक्रियं.
अट्ठमं.
२१७५-६. या पन भिक्खुनी खेत्ते वा नाळिकेरादिआरामे वा यत्थ कत्थचि रोपिमे हरितट्ठाने तानि विघासुच्चारसङ्कारमुत्तसङ्खातानि चत्तारि वत्थूनि सचे सयं छड्डेति वा, तथा परे छड्डापेति वा, तस्सा भिक्खुनिया आपत्तिविनिच्छयो वुत्तनयो ‘‘एकेक’’मिच्चादिना यथावुत्तपकारोति योजना.
२१७७-८. या पन भिक्खुनी हरिते खेत्ते निसीदित्वा भुञ्जमाना वा तथा हरिते तत्थ ¶ खेत्ते उच्छुआदीनि खादन्ति खादमाना गच्छन्ती वा यदि उच्छिट्ठं उदकं वा चलकादिं वा छड्डेति, तस्सा पाचित्तियं होतीति योजना. चलकं नाम वमिकरं.
२१७९. तादिसे हरिते ठाने अन्तमसो मत्थकछिन्नं नाळिकेरम्पि जलं पिवित्वा छड्डेन्तिया आपत्ति सियाति योजना.
२१८०. सब्बेसन्ति भिक्खुभिक्खुनीनं.
२१८१. लायितम्पि खेत्तं पुन रोहणत्थाय मनुस्सा रक्खन्ति चे, तत्थ तस्मिं खेत्ते विघासुच्चारादीनि छड्डेन्तिया अस्सा भिक्खुनिया यथावत्थुकमेव हि पाचित्तियमेवाति ¶ योजना. ‘‘अस्सा यथावत्थुक’’न्ति इमिना भिक्खुस्स दुक्कटन्ति वुत्तमेव होति.
२१८२. छड्डिते खेत्तेति मनुस्सेहि उद्धटसस्से खेत्ते. यथाह – ‘‘मनुस्सेसु सस्सं उद्धरित्वा गतेसु छड्डितखेत्तं नाम होति, तत्थ वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८३०). एवं अकतेपि खेत्ते सामिके आपुच्छित्वा कातुं वट्टति. यथाह ‘‘सामिके अपलोकेत्वा छड्डेती’’ति (पाचि. ८३२). इध खेत्तपालका, आरामादिगोपका च सामिका एव. सङ्घस्स खेत्ते, आरामे च सचे ‘‘तत्थ कचवरं न छड्डेतब्ब’’न्ति कतिका नत्थि, भिक्खुस्स छड्डेतुं वट्टति सङ्घपरियापन्नत्ता, न भिक्खुनीनं. तासं पन भिक्खुसङ्घे वुत्तनयेन न वट्टति, न तस्स भिक्खुस्स, एवं सन्तेपि सारुप्पवसेन कातब्बन्ति. सब्बन्ति उच्चारादि चतुब्बिधं.
नवमं.
२१८३. एत्थ ‘‘नच्चं नाम यं किञ्चि नच्चं. गीतं नाम यं किञ्चि गीतं. वादितं नाम यं किञ्चि वादित’’न्ति (पाचि. ८३५) वचनतो ‘‘यं किञ्ची’’ति सेसो. या पन भिक्खुनी यं किञ्चि नच्चं वा यं किञ्चि गीतं वा यं किञ्चि वादितं वा दस्सनत्थाय गच्छेय्याति योजना. तत्थ यं किञ्चि नच्चन्ति नटादयो वा नच्चन्तु सोण्डा वा, अन्तमसो मोरसुकमक्कटादयोपि, सब्बम्पेतं नच्चमेव. यं किञ्चि गीतन्ति नटादीनं वा गीतं होतु अरियानं परिनिब्बानकाले रतनत्तयगुणूपसंहितं साधुकीळितगीतं वा असञ्ञतभिक्खूनं ¶ धम्मभाणकगीतं वा, सब्बम्पेतं गीतमेव. यं किञ्चि वादितन्ति घनादिवादनीयभण्डवादितं वा होतु कुटभेरिवादितं वा अन्तमसो उदरभेरिवादितम्पि ¶ , सब्बम्पेतं वादितमेव. ‘‘दस्सनसवनत्थाया’’ति वत्तब्बे विरूपेकसेसनयेन ‘‘दस्सनत्थाया’’ति वुत्तं. पञ्चन्नं विञ्ञाणानं यथासकं विसयस्स आलोचनसभावताय वा ‘‘दस्सनत्थाय’’ इच्चेव वुत्तं.
२१८४. पुब्बपयोगदुक्कटेन सह पाचित्तियं दस्सेतुमाह ‘‘दस्सनत्थाय नच्चस्सा’’तिआदि. गीतस्साति एत्थ ‘‘वादितस्सा’’ति पकरणतो लब्भति.
२१८५. एकपयोगेनाति एकदिसावलोकनपयोगेन. तेनेव वक्खति ‘‘अञ्ञस्मिम्पि…पे… सियु’’न्ति. पस्सतीति एत्थ ‘‘नच्च’’न्ति सेसो. तेसन्ति येसं नच्चं पस्सति. पि-सद्देन वादितम्पि सम्पिण्डेति. यथाह ‘‘तेसंयेव गीतवादितं सुणाति, एकमेव पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ८३६).
२१८६. अञ्ञतोति अञ्ञस्मिं दिसाभागे.
२१८७. ‘‘विसुं पाचित्तियो सियु’’न्ति इदमेव पकासेतुमाह ‘‘पयोगगणनायेत्थ, आपत्तिगणना सिया’’ति. एत्थाति इमस्मिं नानादिसाभागे. नच्चगीतवादितानं दस्सनसवने अट्ठकथागतं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘नच्चितु’’न्तिआदि.
२१८८. ‘‘नच्च इती’’ति पदच्छेदो, ‘‘नच्चाही’’तिपि पाठो. उपट्ठानन्ति भेरिसद्दपूजं. सम्पटिच्छितुन्ति ‘‘साधू’’ति अधिवासेतुं. इमस्स उपलक्खणवसेन वुत्तत्ता नच्चगीतेपि एसेव नयो.
२१८९-९०. सब्बत्थाति नच्चनादीसु सब्बत्थ. उपट्ठानं करोमाति तुम्हाकं चेतियस्स नच्चादीहि उपहारं करोमाति. उपट्ठानं पसत्थन्ति उपट्ठानकरणं नाम सुन्दरन्ति.
या ¶ आरामेयेव च ठत्वा पस्सति वा सुणाति वाति योजना, इध ‘‘अन्तरारामे वा’’तिआदि ¶ सेसो. ‘‘आरामे ठत्वा अन्तरारामे वा बहिआरामे वा नच्चादीनि पस्सति वा सुणाति वा, अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८३७) अट्ठकथाय वुत्तं. ‘‘ठत्वा’’ति वुत्तेपि सब्बेसुपि इरियापथेसु लब्भति. आरामे ठत्वाति न केवलं ठत्वाव, ततो गन्त्वापि सब्बिरियापथेहिपि लभति. ‘‘आरामे ठिता’’ति (पाचि. ८३७) पन आरामपरियापन्नदस्सनत्थं वुत्तं. इतरथा निसिन्नापि न लभेय्याति गण्ठिपदादीसु वुत्तं. भिक्खूनम्पि एसेव नयो.
२१९१. या अत्तनो ठितोकासं आगन्त्वा पयोजितं पस्सति वा सुणाति वाति योजना. ठितोकासन्ति एत्थ गतिनिवत्तिसामञ्ञेन सयितनिसिन्नम्पि गय्हति. तथारूपा हि कारणा गन्त्वा पस्सन्तिया वापीति योजना. कारणं नाम सलाकभत्तादिकारणं. यथाह ‘‘सति करणीयेति सलाकभत्तादीनं वा अत्थाय अञ्ञेन वा केनचि करणीयेन गन्त्वा गतट्ठाने पस्सति वा सुणाति वा, अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८३७).
२१९२. मग्गं गच्छन्ती पटिपथे नच्चं अट्ठत्वा पस्सतीति एवं पस्सन्तियापि च तथा अनापत्तीति अज्झाहारयोजना. पटिपथेति गमनमग्गाभिमुखे. आपदासुपीति तादिसेन उपद्दवेन उपद्दुता समज्जट्ठानं पविसति, एवं पविसित्वा पस्सन्तिया वा सुणन्तिया वा अनापत्ति.
२१९३. इदं सिक्खापदं समुट्ठानतो एळकलोमसिक्खापदेन समं मतं ‘‘समान’’न्ति विञ्ञातं.
दसमं.
लसुणवग्गो पठमो.
२१९४-५. इध ¶ इमस्मिं सासने या पन भिक्खुनी रत्तन्धकारस्मिं अप्पदीपे पुरिसेन सद्धिं एकिका सचे सन्तिट्ठति, तस्सा पाचित्तियं वुत्तन्ति योजना. रत्तन्धकारस्मिन्ति रत्तियं. रत्तिपरियायो हि रत्तन्धकार-सद्दो. यथाह पदभाजने ‘‘रत्तन्धकारेति ओग्गते सूरिये’’ति (पाचि. ८४०). अप्पदीपेति पज्जोतचन्दसूरियअग्गीसु एकेनापि अनोभासिते, इमिना ¶ रत्तिक्खेत्तं दस्सेति. ‘‘सन्तिट्ठती’’ति इमिना गमननिसिन्नसयनसङ्खातं इरियापथत्तिकञ्च उपलक्खितन्ति दट्ठब्बं. वुत्तञ्हि वजिरबुद्धिना ‘‘सन्तिट्ठेय्याति एत्थ ठानापदेसेन चतुब्बिधोपि इरियापथो सङ्गहितो, तस्मा पुरिसेन सद्धिं चङ्कमनादीनि करोन्तियापि पाचित्तियञ्च उपलब्भती’’ति (वजिर. टी. पाचित्तिय ८३९ थोकं विसदिसं). पुरिसेन सद्धिन्ति सन्तिट्ठितुं, सल्लपितुञ्च विञ्ञुना मनुस्सपुरिसेन सद्धिं.
रहस्सादवसेन पुरिसस्स हत्थपासं समागन्त्वा तेन सद्धिं सल्लपन्तिया वा पाचित्तियं वुत्तन्ति योजना.
२१९६-७. या पन भिक्खुनी सचे मनुस्सपुरिसस्स हत्थपासं विजहित्वा सन्तिट्ठति वा सल्लपति वा, यक्खपेततिरच्छानगतानं हत्थपासं अविजहित्वा सन्तिट्ठति वा सल्लपति वा, तस्सा दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना.
विञ्ञुग्गहणेन अविञ्ञू पुरिसो अनापत्तिं न करोतीति दीपेति.
२१९८. अञ्ञविहितायाति रहोअस्सादतो अञ्ञं चिन्तेन्तिया. यथाह ‘‘रहोअस्सादतो अञ्ञविहिताव हुत्वा’’ति (पाचि. अट्ठ. ८४१). चतुत्थेन, छट्ठेन च समुट्ठानेन समुट्ठानतो ¶ थेय्यसत्थसमुट्ठानं. सन्तिट्ठनसल्लपनवसेन क्रियं. सञ्ञाय विमोक्खो एतस्मिन्ति सञ्ञाविमोक्खकं.
पठमं.
२१९९. पटिच्छन्ने ओकासेति कुट्टादीसु येन केनचि पटिच्छन्ने ओकासे. इदं वचनं.
दुतियं.
२२००. ततिये ‘‘अज्झोकासे’’ति च चतुत्थे ‘‘रथिकाय, ब्यूहे, सिङ्घाटके’’ति पदानि च वज्जेत्वा अवसेसं सन्धायाह ‘‘अपुब्बं नत्थि किञ्चिपी’’ति. एत्थ ‘‘वत्तब्ब’’न्ति सेसो. एत्थ ¶ च रथिकायाति रच्छाय. ब्यूहेति अनिब्बिद्धरच्छाय. सिङ्घाटकेति चच्चरे ओकासे, तिकोणं वा चतुकोणं वा मग्गसमोधानट्ठानेति वुत्तं होति.
ततियचतुत्थानि.
२२०१-२. ‘‘या पन भिक्खुनी पुरेभत्तं कुलानि उपसङ्कमित्वा आसने निसीदित्वा सामिके अनापुच्छा पक्कमेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ८५५) वचनतो या पन भिक्खुनी पुरेभत्तं कुलानि उपसङ्कमित्वा छदनन्तो आसने निसीदित्वा सामिके अनापुच्छा अनोवस्सकप्पदेसं अतिक्कमेति, या च अज्झोकासे वा निसीदित्वा सचे उपचारं अतिक्कमेति, तस्सा पठमे पदे दुक्कटं होति, दुतिये पदे पाचित्ति परियापुताति योजना. ‘‘आसने’’ति इमिना पल्लङ्कमाभुजित्वा निसीदनारहमासनं अधिप्पेतं. यथाह – ‘‘आसनं नाम पल्लङ्कस्स ओकासो वुच्चती’’ति (पाचि. ८५६). अनोवस्सप्पदेसन्ति निब्बकोसब्भन्तरं. अब्भोकासे आपत्तिखेत्तं दस्सेतुमाह ‘‘उपचारम्पि वा सचे’’ति. उपचारन्ति द्वादसहत्थप्पमाणं ¶ पदेसं. यथाह गण्ठिपदे ‘‘उपचारो द्वादसहत्थो’’ति.
२२०३. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘दुक्कटं समुदीरित’’न्ति इदं पच्चामसति. आपुट्ठे अनापुट्ठसञ्ञाय आपुट्ठे विचिकिच्छतो पक्कमन्तिया तथा दुक्कटन्ति योजना. एत्थ च ‘‘भिक्खुनिया’’ति सम्बन्धिनिया समानत्ता ‘‘विचिकिच्छन्तिया’’ति वत्तब्बे लिङ्गविपल्लासवसेन ‘‘विचिकिच्छतो’’ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं.
२२०४. गिलानायाति या तादिसेन गेलञ्ञेन आपुच्छितुं न सक्कोति. आपदासूति घरे अग्गि उट्ठितो होति चोरा वा, एवरूपे उपद्दवे अनापुच्छा पक्कमन्तिया अनापत्ति.
पञ्चमं.
२२०५-६. ‘‘गच्छन्तिया वजन्तिया’’ति च निसीदननिपज्जनावसानदस्सनत्थं वुत्तं. पाचित्तियं पन पच्छाभत्तं सामिके ‘‘इध निसीदाम वा सयाम वा’’ति अनापुच्छित्वा निसिन्ननिपन्नपच्चया ¶ होतीति वेदितब्बं. पच्छाभत्तं सामिके अनापुच्छा आसने निसीदित्वा गच्छन्तिया एका पाचित्ति होतीति योजना. एस नयो ‘‘निपज्जित्वा’’तिआदीसुपि.
यथा पन तत्थ असंहारिमे अनापत्ति, एवमिध धुवपञ्ञत्ते वा अनापत्तीति.
छट्ठं.
२२०७. तिसमुट्ठानन्ति सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानेहि समुट्ठानतो.
अट्ठमं.
२२०८. या ¶ पन भिक्खुनी अत्तानम्पि वा परम्पि वा निरयब्रह्मचरियेहि अभिसपेय्य, तस्सा वाचतो वाचतो सिया पाचित्तीति योजना. तत्थ अभिसपेय्याति सपथं करेय्य, ‘‘निरये निब्बत्तामि, अवीचिम्हि निब्बत्तामी’’ति अत्तानं वा ‘‘निरये निब्बत्ततु, अवीचिम्हि निब्बत्ततू’’ति परं वा ‘‘गिहिनी होमि, ओदातवत्था होमी’’ति अत्तानं वा ‘‘गिहिनी होतु, ओदातवत्था होतू’’ति परं वा अभिसपेय्याति वुत्तं होति.
२२१०. अक्कोसति अत्तानं वा परं वाति सम्बन्धो. तिकपाचित्तियन्ति उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञावेमतिकाअनुपसम्पन्नसञ्ञावसेन. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय. अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा, वेमतिका, अनुपसम्पन्नसञ्ञा अक्कोसति, दुक्कटन्ति एवं तिकदुक्कटं.
२२११. अत्थधम्मानुसासनिं पुरक्खत्वा वदन्तीनं अनापत्तीति योजना. यथाह अट्ठकथायं ‘‘अत्थपुरेक्खारायाति अट्ठकथं कथेन्तिया. धम्मपुरेक्खारायाति पाळिं वाचेन्तिया. अनुसासनिपुरेक्खारायाति ‘इदानिपि त्वं एदिसा, साधु विरमस्सु, नो चे विरमसि, अद्धा पुन एवरूपानि कम्मानि कत्वा निरये उप्पज्जिस्ससि, तिरच्छानयोनिया उप्पज्जिस्ससी’ति एवं अनुसासनियं ठत्वा वदन्तिया अनापत्ती’’ति (पाचि. अट्ठ. ८७८).
नवमं.
२२१२. वधित्वाति ¶ सत्थादीहि पहरित्वा. वधित्वा वाति एत्थ वा-सद्दो पाळियं ‘‘वधित्वा वधित्वा’’ति (पाचि. ८८०) वुत्तं आमेडितं सूचेति.
२२१३. एत्थाति ¶ इमस्मिं सिक्खापदे. कायवाचाचित्तसमुट्ठानं धुरनिक्खेपसमुट्ठानं नाम, समनुभासनसमुट्ठानन्तिपि एतस्सेव नामं.
दसमं.
अन्धकारवग्गो दुतियो.
२२१४. या पन भिक्खुनी नग्गा अनिवत्था अपारुता हुत्वा नहायति, अस्सा सब्बपयोगे दुक्कटं. तस्स नहानस्स वोसाने परियोसाने सा भिक्खुनी जिनवुत्तं जिनेन भगवता भिक्खुनीनं पञ्ञत्तं दोसं पाचित्तियापत्तिं समुपेति आपज्जतीति योजना. भिक्खुनि दोसन्ति एत्थ गाथाबन्धवसेन रस्सो कतो.
२२१५. अच्छिन्नचीवराति अच्छिन्नउदकसाटिकचीवरा. नट्ठचीवराति चोरादीहि नट्ठउदकसाटिकचीवरा. आपदासु वाति ‘‘महग्घं इमं दिस्वा चोरापि हरेय्यु’’न्ति एवरूपासु आपदासु वा नग्गाय नहायन्तिया न दोसो.
पठमं.
२२१६. दुतियेति ‘‘उदकसाटिकं पन भिक्खुनिया कारयमानाया’’तिआदिसिक्खापदे (पाचि. ८८८).
दुतियं.
२२१७-८. दुस्सिब्बितं चीवरन्ति असक्कच्चसिब्बितं चीवरं. विसिब्बेत्वाति दुस्सिब्बितं पुन सिब्बनत्थाय सयं वा विगतसिब्बनं कत्वा. ‘‘विसिब्बापेत्वा’’ति सेसो. यथाह ‘‘विसिब्बेत्वा वा विसिब्बापेत्वा वा’’ति (पाचि. ८९३). अनन्तरायाति दससु अन्तरायेसु ¶ अञ्ञतरन्तरायरहिता. तं विसिब्बितं, विसिब्बापितं वा चीवरं. ‘‘अनन्तराया तं ¶ पच्छा’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन रस्सो कतो. न सिब्बेय्याति एत्थापि ‘‘न सिब्बापेय्या’’ति सेसो. यथाह ‘‘नेव सिब्बेय्य, न सिब्बापनाय उस्सुक्कं करेय्या’’ति (पाचि. ८९३).
चतुपञ्चाहन्ति एत्थ ‘‘उत्तरिछप्पञ्चवाचाहि (पाचि. ६२-६४), उत्तरिदिरत्ततिरत्त’’न्तिआदीसु (पाचि. ५१-५२) विय अप्पसङ्ख्याय बहुसङ्ख्यायं अन्तोगधत्तेपि उभयवचनं लोकवोहारवसेन वचनसिलिट्ठतायाति दट्ठब्बं. धुरेति सिब्बनुस्साहे. निक्खित्तमत्तेति विस्सट्ठमत्ते.
२२१९. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा, वेमतिका, अनुपसम्पन्नसञ्ञाति तीसु वारेसु तिकपाचित्तियं वुत्तं. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय. तिकदुक्कटन्ति वारत्तये दुक्कटत्तयं.
२२२०. उभिन्नन्ति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नानं. अञ्ञस्मिन्ति चीवरतो अञ्ञस्मिं. अन्तरायेपि वा सतीति राजचोरादिअन्तरायानं दसन्नं अञ्ञतरे सति.
२२२१. ‘‘धुरनिक्खेपनं नाम, समुट्ठानमिदं मत’’न्ति इदं अट्ठकथाय ‘‘धुरनिक्खेपसमुट्ठान’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ८९३) वुत्तमेव गहेत्वा वुत्तं, तेरससु समुट्ठानसीसेसु ‘‘धुरनिक्खेपसमुट्ठान’’न्ति विसुं समुट्ठानसीसं नाम नत्थि. मातिकट्ठकथायञ्च ‘‘समनुभासनसमुट्ठान’’न्ति (कङ्खा. अट्ठ. चीवरसिब्बनसिक्खापदवण्णना, अत्थतो समानं) वुत्तं, तं समुट्ठानसीसेसु अन्तोगधमेव. तस्मा ‘‘धुरनिक्खेपसमुट्ठान’’न्ति इदं समनुभासनसमुट्ठानस्सेव परियायोति गहेतब्बं.
ततियं.
२२२२. पञ्च ¶ अहानि पञ्चाहं, पञ्चाहमेव पञ्चाहिकं. ‘‘अतिक्कमेय्या’’ति किरियाय द्विकम्मकत्ता ‘‘पञ्चाहिक’’न्ति च ‘‘सङ्घाटिचार’’न्ति च उपयोगत्थे एव उपयोगवचनं. सङ्घटितट्ठेन सङ्घाटि, इति वक्खमानानं पञ्चन्नं चीवरानमेवाधिवचनं, सङ्घाटीनं ¶ चारो सङ्घाटिचारो, परिभोगवसेन वा ओतापनवसेन वा परिवत्तनन्ति अत्थो. ‘‘पञ्चाहिकं सङ्घाटिचारं अतिक्कमेय्याति पञ्चमं दिवसं पञ्च चीवरानि नेव निवासेति न पारुपति न ओतापेति पञ्चमं दिवसं अतिक्कामेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ८९९) वचनतो पञ्चदिवसब्भन्तरे यं किञ्चि अकत्वा अतिक्कामेन्तिया चीवरगणनाय पाचित्ति होतीति दस्सेतुमाह ‘‘यातिक्कमेय्या’’तिआदि.
२२२३. तिचीवरन्ति अन्तरवासकउत्तरासङ्गसङ्घाटिसङ्खातं तिचीवरञ्च. संकच्चीति थनवेठनसङ्खातं चीवरञ्च. दकसाटीति उतुनिकाले निवासेतब्बउदकसाटिचीवरञ्च. इति इमे पञ्च. पञ्च तूति पञ्च चीवरानि नाम.
२२२४-५. तिकपाचित्तीति पञ्चाहातिक्कन्तसञ्ञा, वेमतिका, अनतिक्कन्तसञ्ञाति विकप्पत्तये पाचित्तियत्तयं होति. पञ्चाहानतिक्कन्ते अतिक्कन्तसञ्ञावेमतिकानं वसेन द्विकदुक्कटं.
‘‘पञ्चमे दिवसे’’तिआदि अनापत्तिवारसन्दस्सनं. निसेवतीति निवासेति वा पारुपति वा. ओतापेतीति एत्थ वा-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो, ओतापेति वाति अत्थो. आपदासुपीति महग्घं चीवरं, न सक्का होति चोरभयादीसु परिभुञ्जितुं, एवरूपे उपद्दवे अनापत्ति.
चतुत्थं.
२२२६. अञ्ञिस्सा ¶ सङ्कमेतब्बचीवरं अनापुच्छा गहेत्वा या परिभुञ्जति, तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना, अञ्ञिस्सा उपसम्पन्नाय सन्तकं पञ्चन्नं चीवरानं अञ्ञतरं तस्सा अवत्वा आदाय पुन तस्सा दातब्बं, अदत्वा या भिक्खुनी पटिसेवति, तस्सा पाचित्तियं होतीति अत्थो. ‘‘सङ्कमेतब्बचीवरं सङ्कमनीय’’न्ति परियायसद्दा एते. यथाह ‘‘चीवरसङ्कमनीयन्ति सङ्कमेतब्बचीवरं, अञ्ञिस्सा सन्तकं अनापुच्छा गहितं पुन पटिदातब्बचीवरन्ति अत्थो’’ति (पाचि. अट्ठ. ९०३).
२२२७. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा…पे… वेमतिका ¶ …पे… अनुपसम्पन्नसञ्ञा चीवरसङ्कमनीयं धारेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ९०५) एवं तिकपाचित्तियं पाळियं वुत्तं. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय. ‘‘तिकदुक्कट’’न्ति इदञ्च वुत्तनयमेव. आपदासूति सचे अपारुतं वा अनिवत्थं वा चोरा हरन्ति, एवरूपासु आपदासु वा.
२२२८. एतं समुट्ठानं कथिनेन तुल्यन्ति योजना. गहणं, परिभोगो च क्रियं. अनापुच्छनं अक्रियं.
पञ्चमं.
२२२९. लभितब्बं तु चीवरन्ति लभितब्बं विकप्पनुपगं चीवरं. निवारेतीति यथा ते दातुकामा न देन्ति, एवं अन्तरायं परक्कमति. पाचित्तिं परिदीपयेति सचे तस्सा वचनेन ते न देन्ति, भिक्खुनिया पाचित्तियं वदेय्याति अत्थो.
२२३०. एत्थ पठमं ‘‘सङ्घस्सा’’ति वुत्तत्ता गणस्साति द्वे तयोव गहेतब्बा. लाभेति एत्थ ‘‘निवारिते’’ति सेसो. सचे अञ्ञं परिक्खारं निवारेति, तथेव दुक्कटन्ति योजना. अञ्ञन्ति विकप्पनुपगचीवरतो अञ्ञं. परिक्खारन्ति ¶ यं किञ्चि थालकादीनं वा सप्पितेलादीनं वा अञ्ञतरं.
२२३१. आनिसंसं निदस्सेत्वाति ‘‘कित्तकं अग्घनकं दातुकामत्थाति पुच्छति, ‘एत्तकं नामा’ति वदन्ति, ‘आगमेथ ताव, इदानि वत्थु महग्घं, कतिपाहेन कप्पासे आगते समग्घं भविस्सती’’ति एवं आनिसंसं दस्सेत्वा. न दोसताति न दोसो, अनापत्तीति अत्थो.
छट्ठं.
२२३२-३. धम्मिकं समग्गेन सङ्घेन सन्निपतित्वा करियमानं चीवरानं विभङ्गं भाजनं या भिक्खुनी पटिसेधेय्य पटिबाहेय्य, तस्सा एवं पटिसेधेन्तिया पाचित्तियं होतीति योजना. अधम्मे धम्मसञ्ञाय दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना. उभो वेमतिकाय वाति उभोसु वेमतिकाय. गाथाबन्धवसेन सु-सद्दलोपो. धम्मिके अधम्मिके चीवरविभङ्गे वेमतिकाय पटिबाहन्तिया ¶ दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना. यथाह ‘‘धम्मिके वेमतिका पटिबाहति, आपत्ति दुक्कटस्स. अधम्मिके वेमतिका पटिबाहति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति. आनिसंसं निदस्सेत्वाति ‘‘एकिस्सा एकं साटकं नप्पहोति, आगमेथ ताव, कतिपाहेनेव उप्पज्जिस्सति, ततो भाजेस्सामी’’ति (पाचि. ९१४) एवं आनिसंसं दस्सेत्वा.
सत्तमं.
२२३५-६. निवासनुपगं वा तथा पारुपनुपगं वा कप्पबिन्दुकतं वा यं किञ्चि चीवरं पञ्च सहधम्मिके च मातापितरोपि मुञ्चित्वा अञ्ञस्स यस्स कस्सचि गहट्ठस्स वा परिब्बाजकस्स वा ¶ यदि ददेय्य, तस्सापि पाचित्तियं परियापुतन्ति योजना. एत्थ च ‘‘पितरो’’ति माता च पिता च मातापितरोति वत्तब्बे विरूपेकसेसवसेन निद्देसो दट्ठब्बो.
२२३७. एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे ता पन पाचित्तियो चीवरानं गणनाय वसेन गणेतब्बाति योजना.
२२३८. ताव सम्पटिच्छितो कालो एतस्साति तावकालिकं, चीवरं. ‘‘अञ्ञस्सा’’ति पुब्बे वुत्तस्स दूरत्ता पुनपि ‘‘अञ्ञेस’’न्ति आह, सोयेवत्थो.
अट्ठमं.
२२३९. या पन भिक्खुनी ‘‘सचे मयं सक्कोम, दस्साम करिस्सामाति एवं वाचा भिन्ना होती’’ति वुत्ताय दुब्बलाय चीवरपच्चासाय चीवरस्स विभङ्गं निसेधेत्वा चीवरे कालं अतिक्कमेय्य, अस्सा दोसता पाचित्तियापत्ति होतीति योजना. चीवरे कालन्ति ‘‘चीवरकालसमयो नाम अनत्थते कथिने वस्सानस्स पच्छिमो मासो, अत्थते कथिने पञ्चमासा’’ति (पाचि. ९२२) पदभाजने वुत्तं चीवरकालं. अतिक्कमेय्याति ‘‘अनत्थते कथिने वस्सानस्स पच्छिमं दिवसं, अत्थते कथिने कथिनुद्धारदिवसं अतिक्कामेती’’ति वुत्तविधिं अतिक्कामेय्य.
२२४०. ‘‘अदुब्बलचीवरे ¶ दुब्बलचीवरसञ्ञा, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वचनतो सुदुब्बलन्ति चेतसाति एत्थ सु-सद्दो पदपूरणे. उभोसूति दुब्बले, अदुब्बले च. कङ्खिताय वाति वेमतिकाय वा.
२२४१. आनिसंसं निदस्सेत्वाति ‘‘किञ्चापि ‘न मयं अय्ये सक्कोमा’ति वदन्ति, इदानि पन तेसं कप्पासो आगमिस्सति, सद्धो पसन्नो पुरिसो आगमिस्सति ¶ , अद्धा दस्सती’’ति (पाचि. अट्ठ. ९२१) एवं अट्ठकथाय वुत्तनयेन आनिसंसं दस्सेत्वा.
नवमं.
२२४२. धम्मिकं कथिनुद्धारन्ति ‘‘धम्मिको नाम कथिनुद्धारो समग्गो भिक्खुनिसङ्घो सन्निपतित्वा उद्धरती’’ति (पाचि. ९२९) वुत्तं कथिनुद्धारं.
२२४३. यस्साति यस्स कथिनस्स. अत्थारमूलको आनिसंसो नाम ‘‘यो च तत्थ चीवरुप्पादो, सो नेसं भविस्सती’’ति (महाव. ३०६) अनुञ्ञातो तस्मिं विहारे उप्पज्जनकचीवरवत्थानिसंसो. उद्धारमूलको नाम अन्तरुब्भारं कारापेन्तेहि उपासकेहि दिय्यमानचीवरवत्थानिसंसो.
२२४५. समानिसंसोपीति अत्थारआनिसंसेन समानिसंसोपि उब्भारो. सद्धापालनकआरणाति पसादानुरक्खनत्थाय दातब्बोति योजना. आनिसंसं निदस्सेत्वाति ‘‘भिक्खुनिसङ्घो जिण्णचीवरो, कथिनानिसंसमूलको महालाभो’’ति एवरूपं आनिसंसं दस्सेत्वा.
२२४६. समुट्ठानादिना सद्धिं सेसं पन विनिच्छयजातं असेसेन सब्बाकारेन सत्तमेन सिक्खापदेन समं मतं ‘‘सदिस’’न्ति विञ्ञातं. किञ्चिपि अप्पकम्पि अपुब्बं तत्थ वुत्तनयतो अञ्ञं नत्थीति योजना.
दसमं.
नग्गवग्गो ततियो.
२२४७. ‘‘या ¶ ¶ पन भिक्खुनियो द्वे एकमञ्चे तुवट्टेय्युं, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९३३) पञ्ञत्तसिक्खापदे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘एकाया’’तिआदि. एकायाति एकाय भिक्खुनिया. अपराति अञ्ञा उपसम्पन्ना. निपज्जेय्युन्ति एत्थ ‘‘एकमञ्चे’’ति सेसो. द्वेति द्वे भिक्खुनियो.
२२४८-९. ‘‘एकाय चा’’तिआदि अनापत्तिवारनिद्देसो. उभो वापि समं निसीदन्तीति योजना. एळकेनाति एळकलोमसिक्खापदेन.
पठमं.
२२५०-१. पावारकटसारादिन्ति एत्थ भुम्मेकवचनं. ‘‘संहारिमेसू’’ति इमिना समानाधिकरणत्ता बहुवचनप्पसङ्गे वचनविपल्लासेनेत्थ एकवचननिद्देसोति दट्ठब्बो. पावारो च कटसारो च ते आदि यस्साति विग्गहो, निद्धारणे चेतं भुम्मं. एककन्ति निद्धारितब्बनिदस्सनं. एकमेव एककं. संहारिमेसु पावारादीसु अञ्ञतरन्ति अत्थो. ‘‘पावारोति कोजवादयो’’ति वदन्ति. कटसारोति कटोयेव. आदि-सद्देन अत्थरित्वा सयनारहं सब्बं सङ्गण्हाति. तेनेवाति यं अत्थतं, तेनेव. पारुपित्वा सचे या पन द्वे सहेव निपज्जन्ति, तासं पाचित्तियं सियाति योजना. एत्थ च अत्थरणपावुरणकिच्चे एकस्सेव निद्दिट्ठत्ता एकस्स अन्तस्स अत्थरणञ्च एकस्स अन्तस्स पारुपनञ्च विञ्ञायति. यथाह ‘‘संहारिमानं पावारत्थरणकटसारकादीनं एकं अन्तं अत्थरित्वा एकं पारुपित्वा तुवट्टेन्तीनमेतं अधिवचन’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ९३७).
एकस्मिं एकत्थरणे वा एकपावुरणे वा निपज्जने सति तासं द्विन्नं भिक्खुनीनं दुक्कटन्ति सम्बन्धो. द्विकदुक्कटं वुत्तन्ति ¶ ‘‘नानत्थरणपावुरणे एकत्थरणपावुरणसञ्ञा…पे… वेमतिका, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ९३९) वुत्तं दुक्कटद्वयं.
२२५२. ववत्थानं निदस्सेत्वाति मज्झे कासावं वा कत्तरयट्ठिं वा अन्तमसो कायबन्धनम्पि ¶ ठपेत्वा निपज्जन्ति, अनापत्तीति अत्थो. सेसं समुट्ठानादिविधानं. आदिनाति इमस्मिंयेव वग्गे पठमसिक्खापदेन. तुल्यन्ति समानं.
दुतियं.
२२५३. अञ्ञिस्सा भिक्खुनिया. अफासुकारणाति अफासुकरणहेतु. अनापुच्छाति अनापुच्छित्वा. तस्सा पुरतो च चङ्कमनादयो यदि करेय्य, एवं करोन्तिया पाचित्तियापत्ति होतीति योजना. चङ्कमनादयोति एत्थ आदि-सद्देन ‘‘तिट्ठति वा निसीदति वा सेय्यं वा कप्पेति उद्दिसति वा उद्दिसापेति वा सज्झायं वा करोती’’ति (पाचि. ९४३) पदभाजने वुत्तानं सङ्गहो.
२२५४. निवत्तनानं गणनायाति चङ्कमन्तिया चङ्कमस्स उभयकोटिं पत्वा निवत्तन्तिया निवत्तनगणनाय. पयोगतोयेवाति पयोगगणनायेव, इरियापथपरिवत्तनगणनायेवाति वुत्तं होति. दोसाति पाचित्तियापत्तियो.
२२५५. पदानं गणनावसाति एत्थ आदि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. यथाह ‘‘पदादिगणनाया’’ति (पाचि. अट्ठ. ९४३). तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति उपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञा, वेमतिका, अनुपसम्पन्नसञ्ञाति विकप्पत्तयस्स वसेन पाचित्तियत्तयं वुत्तं. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय.
२२५६. न ¶ च अफासुकामायाति आपुच्छित्वा तस्सा भिक्खुनिया पुरतो चङ्कमनादीनि करोन्तिया अनापत्तीति योजना.
२२५७. क्रियाक्रियन्ति चङ्कमनादिकरणं किरियं. आपुच्छाय अकरणं अकिरियं. पापमानसन्ति अकुसलचित्तं.
ततियं.
२२५८-९. अनन्तरायाति वक्खमानेसु राजन्तरायादीसु दससु अन्तरायेसु अञ्ञतररहिता ¶ भिक्खुनी. दुक्खितन्ति गिलानं. यथाह ‘‘दुक्खिता नाम गिलाना वुच्चती’’ति (पाचि. ९४८). सहजीविनिन्ति सद्धिविहारिनिं. यथाह ‘‘सहजीविनी नाम सद्धिविहारिनी वुच्चती’’ति. अञ्ञाय वा नुपट्ठापेय्याति अञ्ञाय भिक्खुनिया, सिक्खमानाय, सामणेरिया वा गिहिनिया वा उपट्ठानं न कारापेय्य. नुपट्ठेय्य सयम्पि वाति या उपट्ठानं न करेय्य. धुरे निक्खित्तमत्ते वाति ‘‘नेव उपट्ठेस्सामि, न उपट्ठापनाय उस्सुक्कं करिस्सामी’’ति धुरे उस्साहे निक्खित्तमत्तेयेव. तस्साति उपज्झायाय.
अन्तेवासिनिया वापीति पब्बज्जाउपसम्पदाधम्मनिस्सयवसेन चतुब्बिधासु अन्तेवासिनीसु अञ्ञतराय. इतरायाति अनुपसम्पन्नाय.
२२६०. गिलानायाति सयं गिलानाय. ‘‘गवेसित्वा अलभन्तिया’’ति पदच्छेदो, अञ्ञं उपट्ठायिकं परियेसित्वा अलभमानायाति अत्थो. ‘‘आपदासु उम्मत्तिकादीन’’न्ति पदच्छेदो. गाथाबन्धवसेन वण्णलोपोपि दट्ठब्बो. आपदासूति तथारूपे उपद्दवे सति. धुरनिक्खेपनोदयन्ति ¶ धुरनिक्खेपसमुट्ठानं. यदेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव.
चतुत्थं.
२२६१-२. पुग्गलिकस्स अत्तायत्तपरायत्तवसेन अनियमितत्ता ‘‘सक’’न्ति इमिना नियमेति. सकं पुग्गलिकन्ति अत्तनो पुग्गलिकं. दत्वाति एत्थ ‘‘भिक्खुनिया’’ति सेसो. सकवाटन्ति परिवत्तकद्वारकवाटसहितं. उपस्सयन्ति गेहं. द्वारादीसूति एत्थ आदि-सद्देन गब्भपमुखानं सङ्गहो, निद्धारणे चेतं भुम्मं. बहूनिपीति निद्धारेतब्बनिदस्सनं. बहूनिपि द्वारानि वा बहू गब्भे वा बहूनि पमुखानि वा. तन्ति यस्सा उपस्सयो दिन्नो, तं भिक्खुनिं. निक्कड्ढन्तियाति अतिक्कामेन्तिया. तस्साति या निक्कड्ढति, तस्सा.
२२६३. एत्थाति निक्कड्ढने. एसेव नयोति ‘‘पयोगगणनाय आपत्ती’’ति दस्सितनयो. एत्थ पयोगो नाम आणापनं, इमिना ‘‘एकायाणत्तिया अनेकेसु द्वारेसु अतिक्कामितेसुपि एकाव आपत्ति होती’’ति एवमादिकं अट्ठकथागतविनिच्छयं (पाचि. अट्ठ. ९४३, ९५२ अत्थतो समानं) सङ्गण्हाति.
२२६४. तेसु ¶ विनिच्छयेसु एकं विनिच्छयविसेसं दस्सेतुमाह ‘‘एत्तकाव इमं द्वारा’’तिआदि. द्वारगणनाय आपत्तियो द्वारगणनापत्तियो.
२२६५. अकवाटम्हाति अकवाटबन्धतो उपस्सया निक्कड्ढन्तिया दुक्कटन्ति योजना. सेसायाति अनुपसम्पन्नाय. तिकदुक्कटन्ति अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नसञ्ञाय, वेमतिकाय, अनुपसम्पन्नसञ्ञाय च वसेन तिकदुक्कटं. उभिन्नन्ति उपसम्पन्नानुपसम्पन्नानं. परिक्खारेसूति पत्तचीवरादीसु परिक्खारेसु ¶ . सब्बत्थाति सब्बेसु पयोगेसु, निक्कड्ढियमानेसु, निक्कड्ढापियमानेसु चाति वुत्तं होति.
२२६६. एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे समुट्ठानादिविनिच्छयेन सह सेसं विनिच्छयजातं असेसेन सब्बप्पकारेन सङ्घिका विहारस्मा निक्कड्ढनसिक्खापदेन समं मतं ‘‘सदिस’’न्ति सल्लक्खितन्ति योजना.
पञ्चमं.
२२६७. छट्ठेति ‘‘या पन भिक्खुनी संसट्ठा विहरेय्य गहपतिना वा गहपतिपुत्तेन वा’’तिआदिमातिकाय (पाचि. ९५६) निद्दिट्ठे छट्ठसिक्खापदे. इध वत्तब्बन्ति इमस्मिं विनयविनिच्छये कथेतब्बं. अरिट्ठस्स सिक्खापदेनाति अरिट्ठसिक्खापदेन. विनिच्छयोति समुट्ठानादिको.
छट्ठं.
२२६८. सासङ्कसम्मतेति एत्थ ‘‘सप्पटिभये’’ति सेसो. उभयम्पि हेट्ठा वुत्तत्थमेव. अन्तोरट्ठेति यस्स विजिते विहरति, तस्सेव रट्ठे. सासङ्कसम्मते सप्पटिभये अन्तोरट्ठे सत्थेन विना चारिकं चरन्तिया भिक्खुनिया आपत्ति सियाति योजना.
२२६९. एवं चरन्तिया सगामकट्ठाने गामन्तरप्पवेसे च अगामके अरञ्ञे अद्धयोजने च विनयञ्ञुना भिक्खुना पाचित्तियनयो पाचित्तियापत्तिविधानक्कमो ञेय्यो ञातब्बोति योजना.
२२७०. सह ¶ सत्थेन चरन्तिया न दोसोति योजना. खेमट्ठाने चरन्तिया, आपदासु वा चरन्तिया न दोसोति योजना.
सत्तमं.
२२७१. अट्ठमे ¶ नवमे वापीति ‘‘या पन भिक्खुनी तिरोरट्ठे’’तिआदिके (पाचि. ९६६) अट्ठमसिक्खापदे च ‘‘या पन भिक्खुनी अन्तोवस्सं चारिकं चरेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९७०) वुत्तनवमसिक्खापदे च. अनुत्तानं न विज्जति, सब्बं उत्तानमेव, तस्मा एत्थ मया न विचारीयतीति अधिप्पायो.
अट्ठमनवमानि.
२२७२. ‘‘या पन भिक्खुनी वस्संवुत्था चारिकं न पक्कमेय्य अन्तमसो छप्पञ्चयोजनानिपि, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९७४) वुत्तसिक्खापदे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘पाचित्ती’’तिआदि. अहं न गमिस्सामि न पक्कमिस्सामीति धुरनिक्खेपे कते पाचित्तीति योजना. तथाति पाचित्ति.
२२७३. वस्संवुत्थाय पवारेत्वा अन्तमसो पञ्च योजनानि गन्तुं वट्टति. एत्थ अपि-सद्दस्स सम्भावनत्थतं दस्सेतुमाह ‘‘छसू’’तिआदि. इध इमस्मिं अनापत्तिवारे छसु योजनेसु यदत्थि वत्तब्बं, तं किन्नु नाम सिया, नत्थि किञ्चि वत्तब्बन्ति अत्थो. पवारेत्वा छ योजनानि गच्छन्तिया अनापत्तिभावो अवुत्तसिद्धोवाति दीपेति.
२२७४. तीणि योजनानि. तेनेवाति येन गता, तेनेव मग्गेन. अञ्ञेन मग्गेनाति गतमग्गतो अञ्ञेन पथेन.
२२७५. दसविधे अन्तरायस्मिं सतीति वक्खमानेसु अन्तरायेसु अञ्ञतरस्मिं सति. तस्सा अनापत्तीति योजना. आपदासूति अट्टादिकारणेन केनचि पलिबुद्धादिभावसङ्खातासु आपदासु. गिलानायाति सयं गिलानाय. दुतियाय भिक्खुनिया अलाभे वा अपक्कमन्तिया अनापत्ति.
२२७६. राजा ¶ ¶ च चोरा च अमनुस्सा च अग्गि च तोयञ्च वाळा च सरीसपा चाति विग्गहो. मनुस्सोति एत्थ गाथाबन्धवसेन पुब्बपदलोपो ‘‘लाबूनि सीदन्ती’’तिआदीसु (जा. १.१.७७) विय. जीवितञ्च ब्रह्मचरिया च जीवितब्रह्मचरियन्ति समाहारद्वन्दे समासो, तस्स जीवितब्रह्मचरियस्स. अन्तराया एव अन्तरायिका. एतेसं दसन्नं अञ्ञतरस्मिं अपक्कमन्तिया अनापत्ति. यथाह ‘‘अन्तरायेति दसविधे अन्तराये. ‘परं गच्छिस्सामी’ति निक्खन्ता, नदिपूरो पन आगतो, चोरा वा मग्गे होन्ति, मेघो वा उट्ठाति, निवत्तितुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ९७६).
२२७७. अपक्कमनं अक्रियं. अनादरियेन आपज्जनतो आह ‘‘दुक्खवेदन’’न्ति.
दसमं.
तुवट्टवग्गो चतुत्थो.
२२७८-८०. राजागारन्ति रञ्ञो कीळनघरं. चित्तागारन्ति कीळनचित्तसालं. आरामन्ति कीळनउपवनं. कीळुय्यानन्ति कीळनत्थाय कतं उय्यानं. कीळावापिन्ति एत्थ किञ्चापि पाळियं (पाचि. ९७९) पोक्खरणी वुत्ता, सा पन सब्बजलासयानं कीळाय कतानं उपलक्खणवसेन वुत्ताति आह ‘‘कीळावापि’’न्ति, कीळनत्थाय कतवापिन्ति अत्थो. ‘‘नानाकार’’न्ति इदं यथावुत्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. सब्बसङ्गाहिकवसेन ‘‘तानी’’ति वुत्तं. नानाकारं राजागारं चित्तागारं आरामं कीळुय्यानं वा कीळावापिं दट्ठुं गच्छन्तीनं तानि सब्बानि एकतो दट्ठुं गच्छन्तीनं तासं भिक्खुनीनं पदे पदे दुक्कटं मुनिना निद्दिट्ठन्ति योजना.
पञ्चपीति ¶ राजागारादीनि पञ्चपि. एकायेव पाचित्ति आपत्ति परिदीपिताति योजना. तं तं दिसाभागं गन्त्वा पस्सन्ति चे, पाटेक्कापत्तियो पयोगगणनाय सियुन्ति योजना.
२२८१. गमनबाहुल्लेन आपत्तिबाहुल्लं पकासेत्वा गीवापरिवत्तनसङ्खातेन पयोगबाहुल्लेनापि ¶ आपत्तिबाहुल्लं पकासेतुमाह ‘‘पयोगबहुतायापि, पाचित्तिबहुता सिया’’ति. सब्बत्थाति यत्थ भिक्खुनिया पाचित्तियं वुत्तं, तत्थ सब्बत्थ.
२२८२. ‘‘अवसेसोपि अनापत्ती’’ति पदच्छेदो. अनापत्ति च कथामग्गो च अनापत्तिकथामग्गो, तेसं विनिच्छयो अनापत्तिकथामग्गविनिच्छयो, ‘‘अनापत्ति आरामे ठिता पस्सती’’तिआदिको (पाचि. ९८१) अनापत्तिविनिच्छयो च अट्ठकथागतो (पाचि. अट्ठ. ९८१) अवसेसविनिच्छयो चाति अत्थो. ‘‘आरामे ठिता’’ति एतेन अज्झारामे राजागारादीनि करोन्ति, तानि पस्सन्तिया अनापत्तीति अयमनापत्तिवारो दस्सितो. एतेनेव अन्तोआरामे तत्थ तत्थ गन्त्वा नच्चादीनि विय राजागारादीनिपि पस्सितुं लभतीतिपि सिद्धं. आदि-सद्देन ‘‘पिण्डपातादीनं अत्थाय गच्छन्तिया मग्गे होन्ति, तानि पस्सति, अनापत्ति. रञ्ञो सन्तिकं केनचि करणीयेन गन्त्वा पस्सति, अनापत्ति. केनचि उपद्दुता पविसित्वा पस्सति, अनापत्ती’’ति एते अनापत्तिवारा सङ्गहिता. नच्चदस्सन…पे… सहाति समुट्ठानादिना विनिच्छयेन सह नच्चदस्सनसिक्खापदसदिसोव.
पठमं.
२२८३. मानतो ¶ पमाणतो अतीता अपेता मानातीता, आसन्दी, तं. वाळेहि उपेतो वाळूपेतो, पल्लङ्को, तं. ‘‘आसन्दी नाम अतिक्कन्तप्पमाणा वुच्चती’’ति वचनतो हेट्ठा अट्टनिया वड्ढकिहत्थतो उच्चतरपादो आयामचतुरस्सो मञ्चपीठविसेसो आसन्दी नाम समचतुरस्सानं अतिक्कन्तप्पमाणानम्पि अनुञ्ञातत्ता. ‘‘पल्लङ्को नाम आहरिमेहि वाळेहि कतो’’ति (पाचि. ९८४) वचनतो पमाणयुत्तोपि एवरूपो न वट्टति. आहरित्वा यथानुरूपट्ठाने ठपेतब्बवाळरूपानि आहरिमवाळा नाम, संहरिमवाळरूपयुत्तोति वुत्तं होति. मानातीतं आसन्दिं वा वाळूपेतं पल्लङ्कं वा सेवन्तीनं अभिनिसीदन्तीनं, अभिनिपज्जन्तीनञ्च यासं भिक्खुनीनं सत्था पाचित्तियापत्तिं आह.
२२८४. तासं निसीदनस्सापि निपज्जनस्सापि पयोगबाहुल्लवसेन पाचित्तियानं गणना होति इति एवं निद्दिट्ठा एवं अयं गणना अच्चन्तयसेन अनन्तपरिवारेन भगवता वुत्ताति ¶ योजना. एत्थ च इच्चेवन्ति निपातसमुदायो, इति-सद्दो निदस्सने, एवं-सद्दो इदमत्थे दट्ठब्बो.
२२८५. पादे आसन्दिया छेत्वाति आसन्दिया पादे पमाणतो अधिकट्ठानछिन्दनेन छेत्वा. पल्लङ्कस्स पादे वाळका पल्लङ्कवाळका, ते हित्वा अपनेत्वा, अनापत्तीति सेवन्तीनं अनापत्ति.
दुतियं.
२२८६-७. छन्नन्ति खोमादीनं छन्नं, निद्धारणे सामिवचनं. अञ्ञतरं सुत्तन्ति निद्धारितब्बनिदस्सनं. हत्थाति हत्थेन, करणत्थे चेतं निस्सक्कवचनं. अञ्चितन्ति हत्थायामेन आकड्ढितं ¶ . तस्मिन्ति तस्मिं अञ्छिते सुत्तप्पदेसे. तक्कम्हीति कन्तनसूचिम्हि. वेठितेति पलिवेठिते.
सुत्तकन्तनतो सब्बपुब्बपयोगेसूति सुत्तकन्तनतो पुब्बेसु कप्पासविचिननादिसब्बपयोगेसु. हत्थवारतोति हत्थवारगणनाय. यथाह ‘‘कप्पासविचिननं आदिं कत्वा सब्बपुब्बपयोगेसु हत्थवारगणनाय दुक्कट’’न्ति (पाचि. अट्ठ. ९८८).
२२८८. कन्तितं सुत्तन्ति पठममेव कन्तितं दसिकसुत्तादिं. पुन कन्तन्तियाति कोटिया कोटिं सङ्घाटेत्वा पुन कन्तन्तिया.
ततियं.
२२८९. तण्डुलानं कोट्टनं तु आदिं कत्वा गिहीनं वेय्यावच्चं करोन्तिया सब्बपुब्बपयोगेसु दुक्कटन्ति योजना.
२२९०. यागुआदिसु निप्फादेतब्बेसु तदाधारानि भाजनानि गणेत्वाव पाचित्तिं परिदीपये, खज्जकादीसु रूपानं गणनाय पाचित्तिं परिदीपयेति योजना. यागुआदिसूति एत्थ ¶ आदि-सद्देन भत्तसूपादीनं सङ्गहो. खज्जकादीसूति आदि-सद्देन मच्छमंसादिउत्तरिभङ्गानं सङ्गहो.
२२९१. ‘‘सचेपि मातापितरो आगच्छन्ति, यंकिञ्चि बीजनिं वा सम्मज्जनिदण्डं वा कारापेत्वा वेय्यावच्चकरट्ठाने ठपेत्वाव यं किञ्चि पचितुं वट्टती’’ति अट्ठकथागतं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सचे’’तिआदि. सचेति एत्थ ‘‘मातापितरो आगच्छन्ती’’ति सेसो. अत्तनो एवमागतानं मातापितूनम्पि ¶ किञ्चि कम्मं अकारेत्वा किञ्चि कम्मं कातुं न वट्टतीति योजना. अपि-सद्दो सम्भावने, तेन अञ्ञेसं कथायेव नत्थीति दीपेति.
२२९२-३. सङ्घस्स यागुपाने वेय्यावच्चं करोन्तिया अनापत्तीति योजना. ‘‘सङ्घभत्तेपी’’तिआदीसुपि एसेव नयो. अत्तनो वेय्यावच्चकरस्स वाति सम्बन्धो. यथाह ‘‘यागुपानेति मनुस्सेहि सङ्घस्सत्थाय करियमाने यागुपाने वा सङ्घभत्ते वा तेसं सहायिकभावेन यं किञ्चि पचन्तिया अनापत्ति. चेतियपूजाय सहायिका हुत्वा गन्धमालादीनि पूजेति, वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ९९३).
चतुत्थं.
२२९४. ‘‘या पन भिक्खुनी ‘एहाय्ये इमं अधिकरणं वूपसमेही’ति वुच्चमाना ‘साधू’ति पटिस्सुणित्वा सा पच्छा अनन्तरायिकिनी नेव वूपसमेय्य न वूपसमाय उस्सुक्कं करेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ९९५) सिक्खापदस्स विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘पाचित्ति धुरनिक्खेपे’’तिआदि. धुरनिक्खेपेति न दानि तं वूपसमेस्सामि, अञ्ञाहि वा न वूपसमापेस्सामी’’ति एवं धुरस्स उस्साहस्स निक्खेपे पाचित्तीति योजना. चीवरसिब्बने यथा पञ्चाहपरिहारो लब्भति, इध पन तथा एकाहम्पि परिहारो न लब्भतीति योजना.
२२९५. सेसन्ति ‘‘धुरं निक्खिपित्वा पच्छा विनिच्छिनन्ती आपत्तिं आपज्जित्वाव विनिच्छिनाती’’तिआदिकं विनिच्छयजातं. तत्थ चीवरसिब्बने वुत्तनयेनेव वेदितब्बन्ति योजना.
पञ्चमं.
२२९६-७. या ¶ ¶ पन भिक्खुनी गिहीनं वा सहधम्मिके ठपेत्वा अञ्ञेसं परिब्बाजकपरिब्बाजिकानं वा दन्तपोनोदकं विना अञ्ञं यं किञ्चि अज्झोहरणीयं खादनीयं, भोजनीयं वा कायेन वा कायपटिबद्धेन वा निस्सग्गियेन वा ददाति, तस्सा पाचित्तियं होतीति योजना.
२२९८-९. इध इमस्मिं सिक्खापदे मुनिना दन्तकट्ठोदके दुक्कटं वुत्तन्ति योजना. या पन भिक्खुनी कायादीहि सयं न देति अञ्ञेन दापेति, तस्सा च कायादीहि अदत्वा भूमियं निक्खिपित्वा देन्तियापि या बाहिरलेपं वा देति, तस्सापि उम्मत्तिकाय च न दोसो अनापत्तीति योजना.
छट्ठं.
२३००-१. आवसथचीवरन्ति ‘‘उतुनियो भिक्खुनियो परिभुञ्जन्तू’’ति दिन्नं चीवरं. या भिक्खुनी यं ‘‘आवसथचीवर’’न्ति नियमितं चीवरं, तं चतुत्थे दिवसे धोवित्वा अन्तमसो उतुनिया सामणेराय वा अदत्वा सचे परिभुञ्जेय्य, तस्सा पाचित्तियं वुत्तन्ति योजना. तिकपाचित्तियं सियाति ‘‘अनिस्सज्जिते अनिस्सज्जितसञ्ञा…पे… वेमतिका…पे… निस्सज्जितसञ्ञा परिभुञ्जति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १००६) वुत्तं पाचित्तियं होतीति योजना.
२३०२-३. तस्मिं चीवरे निस्सज्जिते अनिस्सज्जितसञ्ञाय वा वेमतिकाय वा तस्सा भिक्खुनिया द्विकदुक्कटं वुत्तन्ति योजना. अञ्ञासं उतुनीनं अभावे अदत्वापि परिभुञ्जन्तिया अनापत्ति. पुन परिययेति पुन उतुनिवारे यथाकालं परिभुञ्जन्तिया अनापत्ति. अच्छिन्नचीवरादीनञ्च अनापत्तीति योजना. परिययेति गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं ¶ . अच्छिन्नचीवरादीनन्ति एत्थ आदि-सद्देन नट्ठचीवरादीनं सङ्गहो. आपदासुपीति महग्घचीवरं सरीरतो मोचेत्वा सुप्पटिसामितम्पि चोरा हरन्ति, एवरूपासु आपदासु परिभुञ्जन्तिया अनापत्तीति योजना.
सत्तमं.
२३०४. सकवाटकं ¶ विहारन्ति कवाटबन्धविहारं, द्वारकवाटयुत्तं सुगुत्तसेनासनन्ति वुत्तं होति. रक्खनत्थाय अदत्वाति ‘‘इमं जग्गेय्यासी’’ति एवं अनापुच्छित्वा.
२३०५-६. ‘‘होति पाचित्तियं तस्सा, चारिकं पक्कमन्तिया’’ति वुत्तमेव पकासेतुमाह ‘‘अत्तनो गामतो’’तिआदि. अत्तनो गामतोति अत्तनो वसनकगामतो. तथा इतरस्साति अपरिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपं उपचारं. तन्तिआदिपदत्तये भुम्मत्थे उपयोगवचनं वेदितब्बं. परिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपे पठमेन पदेन समतिक्कन्ते दुक्कटं, तथा इतरस्स अपरिक्खित्तस्स विहारस्स तस्मिं उपचारे अतिक्कन्ते दुक्कटं. दुतियेन पदेन परिक्खेपे, उपचारे समतिक्कन्तमत्ते पाचित्तीति योजना.
२३०७. अकवाटबन्धनस्मिं कवाटबन्धरहिते विहारे तथा अनिस्सज्जन्तिया दुक्कटं परिदीपितं. जग्गिकं अलभन्तियाति एत्थ ‘‘परियेसित्वा’’ति सेसो. जग्गिकन्ति विहारपटिजग्गिकं.
२३०८. आपदासूति रट्ठे भिज्जन्ते आवासे छड्डेत्वा गच्छन्ति, एवरूपासु आपदासु. गिलानायाति वचीभेदं कातुं असमत्थायाति.
अट्ठमं.
२३०९-१०. हत्थी ¶ च अस्सो च रथो च हत्थिअस्सरथा, ते आदि येसं ते हत्थिअस्सरथादयो, तेहि. आदि-सद्देन धनु थरूति पदद्वयं गहितं. संयुत्तन्ति यथावुत्तेहि हत्थिअस्सादिपदेहि संयोजितं, ‘‘हत्थीनं सिप्पं हत्थिसिप्प’’न्तिआदिना कतसमासन्ति अत्थो, ‘‘हत्थिसिप्पं अस्ससिप्पं रथसिप्पं धनुसिप्पं थरुसिप्प’’न्ति एवं वुत्तं यं किञ्चि सिप्पन्ति वुत्तं होति. हत्थिसिक्खादिसिप्पं सन्दीपको गन्थो वच्चवाचकानं अभेदोपचारेन एवं वुत्तोति गहेतब्बं. तेनेव वक्खति ‘‘पदादीनं वसेनिधा’’ति. परूपघातकं मन्तागदयोगप्पभेदकं किञ्चीति परेसं अन्तरायकरं खिलनवसीकरणसोसापनादिभेदं आथब्बणमन्तञ्च विसयोगादिप्पभेदकञ्च यं किञ्चि सिप्पन्ति अत्थो.
एत्थ ¶ च खिलनमन्तो नाम दारुसारखिलं मन्तेत्वा पथवियं पवेसेत्वा मारणमन्तो. वसीकरणमन्तो नाम परं अत्तनो वसे वत्तापनकमन्तो. सोसापनकमन्तो नाम परसरीरं रसादिधातुक्खयेन सुक्खभावं पापनकमन्तो. आदि-सद्देन विदेस्सनादिमन्तानं सङ्गहो. विदेस्सनं नाम मित्तानं अञ्ञमञ्ञस्स वेरिभावापादनं. इध इमस्मिं सासने या भिक्खुनी हत्थि…पे… किञ्चि यस्स कस्सचि सन्तिके पदादीनं वसेन परियापुणेय्य अधीयेय्य चे, तस्सा पाचित्तियं होतीति योजना.
२३११. लेखेति लिखितसिप्पे. धारणाय चाति धारणसत्थे, यस्मिं वुत्तनयेन पटिपज्जन्ता बहूनिपि गन्थानि धारेन्ति. गुत्तियाति अत्तनो वा परेसं वा गुत्तत्थाय. परित्तेसु च सब्बेसूति यक्खपरित्तचोरवाळादिसब्बेसु परित्तेसु च.
नवमं.
२३१२. दसमेति ¶ ‘‘या पन भिक्खुनी तिरच्छानविज्जं वाचेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०१८) समुद्दिट्ठे दसमसिक्खापदे. इदं दसमसिक्खापदं.
दसमं.
चित्तागारवग्गो पञ्चमो.
२३१३. सभिक्खुकं आरामन्ति यत्थ भिक्खू रुक्खमूलेपि वसन्ति, तं पदेसं. जानित्वाति ‘‘सभिक्खुक’’न्ति जानित्वा. यं किञ्चीति भिक्खुं वा सामणेरं वा आरामिकं वा यं किञ्चि.
२३१४-५. ‘‘सभिक्खुको नाम आरामो यत्थ भिक्खू रुक्खमूलेपि वसन्ती’’ति (पाचि. १०२५) वचनतो आह ‘‘सचे अन्तमसो’’तिआदि. या पन भिक्खुनी अन्तमसो रुक्खमूलस्सपि अनापुच्छा सचे परिक्खेपं अतिक्कामेति, तस्सा पठमे पादे दुक्कटं, अपरिक्खित्ते तस्स विहारस्स उपचारोक्कमे वापि भिक्खुनिया दुक्कटं, दुतिये पादे अतिक्कामिते पाचित्ति सियाति योजना.
२३१६. अभिक्खुके ¶ आरामे सभिक्खूति सञ्ञाय उभोसुपि सभिक्खुकाभिक्खुकेसु आरामेसु जातकङ्खाय सञ्जातविचिकिच्छाय, वेमतिकायाति अत्थो. तस्सा आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना.
२३१७. सीसानुलोकिका या भिक्खुनी गच्छति, तस्सा च अनापत्ति पकासिताति योजना. एवमुपरिपि. ता भिक्खुनियो यत्थ सन्निपतिता होन्ति, तासं सन्तिकं ‘‘गच्छामी’’ति गच्छति. यथाह ‘‘यत्थ भिक्खुनियो पठमतरं ¶ पविसित्वा सज्झायं वा चेतियवन्दनादीनि वा करोन्ति, तत्थ तासं सन्तिकं गच्छामीति गन्तुं वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. १०२७).
२३१८. ‘‘सन्तं भिक्खुं अनापुच्छा’’ति वचनेनेव अभिक्खुकं आरामं किञ्चि अनापुच्छा पविसन्तिया अनापत्तीति दीपितं होति. आराममज्झतो वा मग्गो होति, तेन गच्छन्तियापि. आपदासूति येन केनचि उपद्दुता होति, एवरूपासु आपदासु पविसन्तिया.
पठमं.
२३२०. अक्कोसेय्याति दसन्नं अक्कोसवत्थूनं अञ्ञतरेन सम्मुखा, परम्मुखा वा अक्कोसेय्य वा. परिभासेय्य वाति भय’मस्स उपदंसेय्य वा. तिकपाचित्तियन्ति ‘‘उपसम्पन्ने उपसम्पन्नसञ्ञा…पे… वेमतिका…पे… अनुपसम्पन्नसञ्ञा अक्कोसति वा परिभासति वा, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. १०३१) तिकपाचित्तियं वुत्तं. सेसेति अनुपसम्पन्ने. तिकदुक्कटं तस्सा होतीति योजना.
२३२१. ‘‘पुरक्खत्वा’’तिआदीसु यं वत्तब्बं, तं ‘‘अभिसपेय्या’’ति (पाचि. ८७५) वुत्तसिक्खापदे वुत्तनयमेव.
दुतियं.
२३२२-३. सङ्घन्ति भिक्खुनिसङ्घं. परिभासेय्याति ‘‘बाला एता, अब्यत्ता एता, नेता जानन्ति कम्मं वा कम्मदोसं वा कम्मविपत्तिं वा कम्मसम्पत्तिं वा’’ति (पाचि. १०३५) आगतनयेन ¶ परिभासेय्याति अत्थो. इतरायाति एत्थ उपयोगत्थे करणवचनं. एकं भिक्खुनिं वा सम्बहुला भिक्खुनियो ¶ वा तथेव इतरं अनुपसम्पन्नं वा परिभासन्तिया तस्सा दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना.
ततियं.
२३२४-६. या निमन्तनपवारणा उभोपि गणभोजनसिक्खापदे (पाचि. २१७-२१९), पवारणसिक्खापदे (पाचि. २३८-२३९) च वुत्तलक्खणा, ताहि उभोहि निमन्तनपवारणाहि या च भिक्खुनी सचे निमन्तितापि वा पवारितापि वा भवेय्य, सा पुरेभत्तं यागुञ्च यामकालिकादिकालिकत्तयञ्च ठपेत्वा यं किञ्चि आमिसं यावकालिकं अज्झोहरणत्थाय पटिग्गण्हाति चे, तस्सा गहणे दुक्कटं सिया, अज्झोहारवसेन एत्थ इमस्मिं सिक्खापदे पाचित्ति परिदीपिताति योजना.
एत्थ च निमन्तिता नाम ‘‘पञ्चन्नं भोजनानं अञ्ञतरेन भोजनेन निमन्तिता’’ति गणभोजनसिक्खापदे वुत्तलक्खणा. पवारणा च ‘‘पवारितो नाम असनं पञ्ञायति, भोजनं पञ्ञायति, हत्थपासे ठितो अभिहरति, पटिक्खेपो पञ्ञायती’’ति पवारणसिक्खापदे वुत्तलक्खणाति वेदितब्बा.
२३२७. कालिकानि च तीणेवाति यामकालिकादीनि तीणि कालिकानि एव.
२३२८-९. निमन्तितपवारितानं द्विन्नं साधारणापत्तिं दस्सेत्वा अनापत्तिं दस्सेतुमाह ‘‘निमन्तिता’’तिआदि. इध इमस्मिं सासने या पन भिक्खुनी निमन्तिता अप्पवारिता सचे यागुं पिवति, वट्टति अनापत्तीति अत्थो. सामिकस्साति येन निमन्तिता, तस्स निमन्तनसामिकस्सेव. अञ्ञभोजनन्ति ¶ येन निमन्तिता, ततो अञ्ञस्स भोजनं. सचे सा भुञ्जति, तथा वट्टतीति योजना.
कालिकानि च तीणेवाति यामकालिकादीनि तीणि कालिकानेव. पच्चये सतीति पिपासादिपच्चये सति.
२३३०. इमस्स ¶ सिक्खापदस्स इदं समुट्ठानं अद्धानेन तुल्यन्ति योजना. पवारिताय, अप्पवारिताय वा निमन्तिताय वसेन किरियाकिरियतं दस्सेतुमाह ‘‘निमन्तिता’’तिआदि. निमन्तिता पन सामिकं अनापुच्छा भुञ्जति चे, तस्सा वसेन इदं सिक्खापदं किरियाकिरियं होति. एत्थ भुञ्जनं क्रियं. सामिकस्स अनापुच्छनं अक्रियं.
२३३१. ‘‘कप्पियं कारापेत्वा’’तिआदिं पवारितमेव सन्धायाह. या यदि परिभुञ्जति, तस्सा च पाचित्ति सिया किरियतो होतीति योजना. सियाति अवस्सं. पवारणसिक्खापदे वुत्तनयेन कप्पियं कारेत्वा वा अकारापेत्वा वा परिभुञ्जन्तिया तस्सा परिभोगेनेव इमिना सिक्खापदेन अवस्सं आपत्ति होतीति अत्थो.
चतुत्थं.
२३३२. ‘‘या पन भिक्खुनी कुलमच्छरिनी अस्स, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०४३) इमस्मिं सिक्खापदे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘भिक्खुनीन’’न्तिआदि. कुलसन्तिके भिक्खुनीनं अवण्णं वदन्तिया पाचित्तीति सम्बन्धो, कुलस्स सन्तिके ‘‘भिक्खुनियो दुस्सीला पापधम्मा’’ति भिक्खुनीनं अवण्णं भासन्तियाति अत्थो. कुलस्सावण्णनं वापीति ‘‘तं कुलं अस्सद्धं अप्पसन्न’’न्ति भिक्खुनीनं सन्तिके कुलस्स अवण्णं अगुणं वदन्तिया पाचित्तीति सम्बन्धो.
२३३३. सन्तं ¶ भासन्तिया दोसन्ति अमच्छरायित्वा कुलस्स वा भिक्खुनीनं वा सन्तं दोसं आदीनवं कथेन्तिया.
पञ्चमं.
२३३४-५. ओवाददायकोति अट्ठहि गरुधम्मेहि ओवादं देन्तो. वस्सं उपगच्छन्तियाति वस्सं वसन्तिया.
२३३६. भिक्खूति ओवाददायका भिक्खू.
छट्ठं.
२३३८. या ¶ सा भिक्खुनी वस्सं वुत्था पुरिमं वा पच्छिमं वा तेमासं वुत्था ततो अनन्तरं उभतोसङ्घे भिक्खुनिसङ्घे च भिक्खुसङ्घे च ‘‘नाहं पवारेस्सामी’’ति धुरं निक्खिपति चेति योजना.
सत्तमं.
२३४१. ओवादादीनमत्थायाति अट्ठगरुधम्मस्सवनादीनमत्थाय. आदि-सद्देन उपोसथपुच्छनपवारणानं गहणं.
२३४२. ओवादादीनमत्थाय अगमनेन अक्रियं. कायिकन्ति कायकम्मं.
अट्ठमं.
२३४३. ‘‘अन्वद्धमासं भिक्खुनिया भिक्खुसङ्घतो द्वे धम्मा पच्चासीसितब्बा उपोसथपुच्छनञ्च ओवादूपसङ्कमनञ्च, तं अतिक्कामेन्तिया पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०५९) इमस्मिं सिक्खापदे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘न याचिस्सामी’’तिआदि. तं उत्तानत्थमेव.
नवमं.
२३४६-७. पसाखो ¶ नाम नाभिया हेट्ठा, जाणुमण्डलानं उपरि पदेसो. तथा हि यस्मा रुक्खस्स साखा विय उभो ऊरू पभिज्जित्वा गता, तस्मा सो पसाखोति वुच्चति, तस्मिं पसाखे. सञ्जातन्ति उट्ठितं. गण्डन्ति यं किञ्चि गण्डं. रुधितन्ति यं किञ्चि वणं. सङ्घं वाति भिक्खुनिसङ्घं वा. गणं वाति सम्बहुला भिक्खुनियो वा. एकेनाति एत्थ ‘‘पुरिसेना’’ति सेसो, सहत्थे इदं करणवचनं. यथाह ‘‘पुरिसेन सद्धिं एकेनेका’’ति. पुरिसोति च मनुस्सपुरिसोव गहेतब्बो.
धोवाति एत्थ आदि-अत्थे वत्तमानेन इति-सद्देन ‘‘आलिम्पापेय्य वा बन्धापेय्य वा मोचापेय्य वा’’ति (पाचि. १०६३) सिक्खापदागतानं इतरेसं तिण्णं सङ्गण्हनतो ‘‘आलिम्प ¶ बन्ध मोचेही’’ति आणत्तित्तयं सङ्गहितं. तेनेव वक्खति ‘‘दुक्कटानिच्छ पाचित्तियो छ चा’’ति.
या पन भिक्खुनी पसाखे जातं गण्डं वा रुधितं वा सङ्घं वा गणं वा अनापुच्छित्वा एकेन पुरिसेन एकिका ‘‘भिन्द फालेहि धोव आलिम्प बन्ध मोचेही’’ति सब्बानि कातब्बानि आणापेति, तस्सा छ दुक्कटानि, कतेसु भिन्दनादीसु छसु किच्चेसु तस्सा छ पाचित्तियो होन्तीति योजना.
२३४८-९. एत्थाति गण्डे वा वणे वा. ‘‘यं कातब्बं अत्थि, तं सब्बं त्वं करोहि’’इति सचे एवं या आणापेतीति योजना. तस्सा एकाय आणापनवाचाय छ दुक्कटानि च पाचित्तियच्छक्कञ्चेति द्वादसापत्तियो सियुन्ति योजना.
२३५१. आपुच्छित्वा ¶ वाति सङ्घं वा गणं वा आपुच्छित्वा. दुतियन्ति दुतियिकं. विञ्ञुं दुतियं गहेत्वापि वाति योजना.
दसमं.
आरामवग्गो छट्ठो.
२३५३. ‘‘गणपरियेसनादिस्मि’’न्ति वत्तब्बे छन्दानुरक्खनत्थं निग्गहितागमो. गब्भिनिन्ति आपन्नसत्तं, कुच्छिपविट्ठसत्तन्ति अत्थो. वुट्ठापेन्तियाति उपसम्पादेन्तिया. कम्मवाचाहीति द्वीहि कम्मवाचाहि.
२३५४-५. कम्मवाचाय ओसानेति ततियकम्मवाचाय परियोसाने, य्यकारप्पत्तेति अत्थो. गब्भिनिसञ्ञाय न च गब्भिनियाति अगब्भिनिया गब्भिनिसञ्ञाय च. उभो सञ्जातकङ्खायाति उभोसु समुप्पन्नसंसयाय, गब्भिनिया, अगब्भिनिया च वेमतिकायाति अत्थो. गाथाबन्धवसेनेत्थ सु-सद्दलोपो. तथा वुट्ठापेन्तिया उपज्झायाय आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना. आचरिनिया तस्साति उपज्झाया गब्भिनिं वुट्ठापेति, तस्सा कम्मवाचं सावेन्तिया ¶ आचरिनिया च. गणस्साति उपज्झायाचरिनीहि अञ्ञस्स भिक्खुनिगणस्स च. तथा दुक्कटं दीपितन्ति योजना.
२३५६. ‘‘द्वीसु अगब्भिनिसञ्ञाया’’ति पदच्छेदो. द्वीसूति गब्भिनिया, अगब्भिनिया च.
पठमं.
२३५७. दुतियेति ‘‘या पन भिक्खुनी पायन्तिं वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १०७३) सिक्खापदे. इमस्मिं सिक्खापदे पायन्ती ¶ नाम माता वा होति धाति वाति अयं विसेसो.
दुतियं.
२३५८. या पन भिक्खुनी द्वे वस्सानि छसु धम्मेसु असिक्खितसिक्खं सिक्खमानं सचे वुट्ठापेय्य, पाचित्ति सियाति योजना. तत्थ द्वे वस्सानीति पवारणवसेन द्वे संवच्छरानि. छसु धम्मेसूति पाणातिपातावेरमणिआदीसु विकालभोजनावेरमणिपरियोसानेसु छसु धम्मेसु. असिक्खितसिक्खन्ति ‘‘पाणातिपातावेरमणिं द्वे वस्सानि अवीतिक्कम्म समादानं समादियामी’’तिआदिना (पाचि. १०७९) नयेन अनादिन्नसिक्खापदं वा एवं समादियित्वापि कुपितसिक्खं वा. सिक्खमानं तेसु छसु धम्मेसु सिक्खनतो वा ते वा सिक्खासङ्खाते धम्मे माननतो एवं लद्धनामं अनुपसम्पन्नं. वुट्ठापेय्याति उपसम्पादेय्य. आपत्ति सियाति पठमसिक्खापदे वुत्तनयेनेव कम्मवाचापरियोसाने पाचित्ति आपत्ति सिया, पाचित्ति होतीति अत्थो.
२३५९. ‘‘धम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञा वुट्ठापेति, आपत्ति पाचित्तियस्स. धम्मकम्मे वेमतिका वुट्ठापेति, आपत्ति पाचित्तियस्स. धम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञा वुट्ठापेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति एवं धम्मकम्मे सत्थुना तिकपाचित्तियं वुत्तं. ‘‘अधम्मकम्मे धम्मकम्मसञ्ञा, आपत्ति दुक्कटस्स. अधम्मकम्मे वेमतिका आपत्ति दुक्कटस्स. अधम्मकम्मे अधम्मकम्मसञ्ञा वुट्ठापेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. १०८२) एवं अधम्मे पन कम्मस्मिं सत्थुना तिकदुक्कटं दीपितं.
२३६०. अखण्डतो ¶ खण्डं अकत्वा.
२३६१. सचे ¶ उपसम्पदापेक्खा पब्बज्जाय सट्ठिवस्सापि होति, तस्सा इमा छ सिक्खायो द्वे वस्सानि अवीतिक्कमनीया पदातब्बा, इमा अदत्वा न कारये नेव वुट्ठापेय्याति योजना.
ततियं.
२३६२. चतुत्थे नत्थि वत्तब्बन्ति वक्खमानविसेसतो अञ्ञं वत्तब्बं नत्थीति यथावुत्तनयमेवाति अधिप्पायो. ‘‘इधा’’तिआदिना इमस्मिं सिक्खापदे लब्भमानविसेसं दस्सेति. इध इमस्मिं सिक्खापदे सङ्घेन सम्मतं तं सिक्खमानं वुट्ठापेन्तिया भिक्खुनिया अनापत्ति होतीति योजना.
२३६३. द्वे वस्सानि छसु धम्मेसु सिक्खितसिक्खाय सिक्खमानाय भिक्खुनिसङ्घेन उपसम्पदतो पठमं ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय या वुट्ठानसम्मुति दातब्बा होति, सा वुट्ठानसम्मुति सचे पठमं अदिन्ना होति. तत्थ तस्मिं उपसम्पदमाळकेपि पदातब्बायेवाति योजना.
२३६४. ततियञ्चाति ततियसिक्खापदञ्च. चतुत्थञ्चाति इदं चतुत्थसिक्खापदञ्च. पठमेन समं ञेय्यन्ति पठमेन सिक्खापदेन समुट्ठानादिना विनिच्छयेन समानन्ति ञातब्बं. चतुत्थं पन सिक्खापदं वुट्ठापनसम्मुतिं अदापेत्वा वुट्ठापनवसेन क्रियाक्रियं होति.
चतुत्थं.
२३६५. गिहिगतन्ति पुरिसन्तरगतं, पुरिससमागमप्पत्तन्ति अत्थो. परिपुण्णद्वादसवस्सा परिपुण्णा उत्तरपदलोपेन. किञ्चापि न दोसोति योजना. वुट्ठापेन्तियाति उपज्झाया हुत्वा उपसम्पादेन्तिया.
२३६६. सेसन्ति ¶ ¶ वुत्तं. असेसेन सब्बसो.
पञ्चमं.
२३६८. दुक्खितं सहजीविनिन्ति एत्थ ‘‘सिक्खापद’’न्ति सेसो. तुवट्टकवग्गस्मिं ‘‘दुक्खितं सहजीविनि’’न्ति इमेहि पदेहि युत्तं यं सिक्खापदं वुत्तं, तेन सिक्खापदेन अट्ठमं समं ञेय्यं, न विसेसता विसेसो नत्थीति योजना. अट्ठमन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी सहजीविनिं वुट्ठापेत्वा द्वे वस्सानि नेव अनुग्गण्हेय्य न अनुग्गण्हापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११०८) वुत्तसिक्खापदं. तत्थ सहजीविनिन्ति सद्धिविहारिनिं. नेव अनुग्गण्हेय्याति सयं उद्देसादीहि नानुग्गण्हेय्य. न अनुग्गण्हापेय्याति ‘‘इमिस्सा अय्ये उद्देसादीनि देही’’ति एवं न अञ्ञाय अनुग्गण्हापेय्य. पाचित्तियन्ति धुरे निक्खित्तमत्ते पाचित्तियं.
अट्ठमं.
२३६९. या काचि भिक्खुनी वुट्ठापितपवत्तिनिं द्वे वस्सानि नानुबन्धेय्य चे, तस्सा पाचित्ति परियापुता कथिताति योजना. वुट्ठापेतीति वुट्ठापिता, पवत्तेति सुसिक्खापेतीति पवत्तिनी, वुट्ठापिता च सा पवत्तिनी चाति वुट्ठापितपवत्तिनी, उपज्झायायेतं अधिवचनं, तं, उपज्झायं. नानुबन्धेय्याति चुण्णेन, मत्तिकाय, दन्तकट्ठेन, मुखोदकेनाति एवं तेन तेन करणीयेन उपट्ठहेय्य.
२३७०. ‘‘द्वे वस्सानि अहं नानुबन्धिस्सामी’’ति धुरं निक्खिपति चे, एवं धुरे निक्खित्तमत्तस्मिं पन तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना.
२३७१. या ¶ पन भिक्खुनी उपज्झायं बालं वा अलज्जिं वा नानुबन्धति, तस्सा, गिलानाय वा आपदासु वा उम्मत्तिकाय वा नानुबन्धन्तिया न दोसोति योजना.
२३७२. अनुपट्ठानेन होतीति आह ‘‘अक्रियं वुत्त’’न्ति.
नवमं.
२३७३-५. या ¶ काचि भिक्खुनी सहजीविनिं सद्धिविहारिनिं वुट्ठापेत्वा उपसम्पादेत्वा तं गहेत्वा अन्तमसो छप्पञ्चयोजनानिपि न गच्छेय्य न चञ्ञं आणापेय्य ‘‘इमं, अय्ये, गहेत्वा गच्छा’’ति अञ्ञञ्च न नियोजेय्य चे, धुरे निक्खित्तमत्तस्मिं ‘‘न दानि गच्छिस्सामि, अञ्ञञ्च गहेत्वा गन्तुं न नियोजेस्सामी’’ति उस्साहे विस्सट्ठमत्ते तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना.
अन्तरायस्मिं सति वा दुतियं अलभन्तिया वा आपदासु वा गिलानाय वा उम्मत्तिकाय वा न दोसोति योजना.
दसमं.
गब्भिनिवग्गो सत्तमो.
२३७६. गिहिगतेहि तीहेवाति अनन्तरे गब्भिनिवग्गे गिहिगतपदयुत्तेहि पञ्चमछट्ठसत्तमेहि तीहेव सिक्खापदेहि. सदिसानीति इध वीसतिवस्सवचनञ्च कुमारिभूतवचनञ्च तत्थ द्वादसवस्सवचनञ्च गिहिगतवचनञ्च ठपेत्वा अवसेसेहि विनिच्छयेहि यथाक्कमं सदिसानेवाति.
२३७७. महूपपदाति महा उपपदो यासं सिक्खमानानं ता महूपपदा. उपपदं नाम पदानमेव युज्जति, न अत्थानन्ति ¶ ‘‘यास’’न्ति अञ्ञपदेन सिक्खमानादिपदानं गहणं, सद्दत्थानमभेदोपचारस्स पन इच्छितत्ता सिक्खमानपदगहितानमेत्थ गहणं वेदितब्बं, महासिक्खमानाति वुत्तं होति. आदितोति एत्थ ‘‘वुत्ता’’ति सेसो, गब्भिनिवग्गे तिस्सन्नं गिहिगतानं पुरिमेसु ततियचतुत्थसिक्खापदेसु आगता द्वे सिक्खमानाति अत्थो. गिहिगताय ‘‘परिपुण्णद्वादसवस्सा’’ति च कुमारिभूताय ‘‘परिपुण्णवीसतिवस्सा’’ति च वस्सवसेन नानाकरणस्स वुत्तत्ता ताहि द्वीहि महासिक्खमानाय वस्सवसेनेव नानाकरणं दस्सेतुमाह ‘‘गता वीसतिवस्साति, विञ्ञातब्बा विभाविना’’ति, अतिक्कन्तवीसतिवस्सा महासिक्खमाना नाम होतीति अत्थो.
२३७८. ता द्वे महासिक्खमाना सचे गिहिगता वा होन्तु, न च पुरिसगता वा होन्तु ¶ , सम्मुतिआदिसु कम्मवाचाय ‘‘सिक्खमाना’’ति वत्तब्बाति योजना. एत्थ च सम्मुति नाम ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय कातब्बाय सिक्खाय सम्मुति चेव वुट्ठानसम्मुति च. आदि-सद्देन उपसम्पदाकम्मं गहितं.
२३७९. इमासं द्विन्नं सम्मुतिदानादीसु ञत्तिया च कम्मवाचाय च वत्तब्बं दस्सेत्वा इदानि अवत्तब्बं दस्सेतुमाह ‘‘न ता’’तिआदि. ता एता उभोपि महासिक्खमाना ‘‘कुमारिभूता’’ति वा तथा ‘‘गिहिगता’’ति वा कम्मवाचाय न वत्तब्बा यस्मा, तस्मा एवं वत्तुं न वट्टतीति योजना. ‘‘न वत्तब्बा’’ति इमिना तथा चे कम्मवाचा वुच्चेय्य, तं कम्मं कुप्पतीति दीपेति. इध पन-सद्दो यस्मा-पदत्थोति तदत्थवसेन योजना दस्सिता.
२३८०. सम्मुतिन्ति ¶ सिक्खमानसम्मुतिं. दसवस्सायाति एत्थ ‘‘गिहिगताया’’ति सेसो. यथाह – ‘‘गिहिगताय दसवस्सकाले सिक्खासम्मुतिं दत्वा द्वादसवस्सकाले उपसम्पदा कातब्बा’’ति (पाचि. अट्ठ. १११९). सेसासुपीति एकादसवस्सकाले दत्वा तेरसवस्सकाले कातब्बा, द्वादस, तेरस, चुद्दस, पन्नरस, सोळस, सत्तरस, अट्ठारसवस्सकाले सिक्खासम्मुतिं दत्वा वीसतिवस्सकाले कातब्बाति एवं अट्ठारसवस्सपरियन्तासु सेसासुपि सिक्खमानासु. अयं नयोति ‘‘सम्मुतिया दिन्नसंवच्छरतो आगामिनि दुतिये संवच्छरे उपसम्पादेतब्बा’’ति अयं नयो. तेनेव वुत्तं ‘‘एकादसवस्सकाले दत्वा तेरसवस्सकाले कातब्बा’’तिआदि.
२३८१. ‘‘कुमारिभूता’’तिपि ‘‘गिहिगता’’तिपि वत्तुं वट्टतीति अट्ठकथायं वुत्ताति योजना.
२३८२. या पन परिपुण्णवीसतिवस्सा सामणेरी ‘‘कुमारिभूता’’ति वुत्ता, सा कम्मवाचाय ‘‘कुमारिभूता’’इच्चेव वत्तब्बा, अञ्ञथा पन न वत्तब्बा ‘‘गिहिगता’’ति वा ‘‘पुरिसन्तरगता’’ति वा न वत्तब्बाति योजना. यथाह ‘‘कुमारिभूता पन ‘गिहिगता’ति न वत्तब्बा, ‘कुमारिभूता’इच्चेव वत्तब्बा’’ति.
२३८३. एता तु पन तिस्सोपीति महासिक्खमाना गिहिगता, कुमारिभूताति वुत्ता पन ¶ एता तिस्सोपि. अपि-सद्देन गिहिगता कुमारिभूता द्वे सकसकनामेनापि वत्तुं वट्टन्तीति दीपेति. ‘‘कुमारिभूतसिक्खमानाया’’ति पाळियं अवुत्तत्ता न वट्टतीति कोचि मञ्ञेय्याति ¶ आह ‘‘न संसयो’’ति. तथा वत्तब्बताहेतुदस्सनत्थमाह ‘‘सिक्खासम्मुतिदानतो’’ति.
पठमदुतियततियानि.
२३८४-५. या पन भिक्खुनी ऊनद्वादसवस्साव उपसम्पदावसेन अपरिपुण्णद्वादसवस्सा एव सयं उपज्झाया हुत्वा परं सिक्खमानं सचे वुट्ठापेति, पुब्बे वुत्तनयेनेव गणपरियेसनादिदुतियानुस्सावनपरियोसानेसु आपन्नानं दुक्कटानं अनन्तरं कम्मवाचानं ओसाने ततियानुस्सावनाय य्यतारप्पत्ताय तस्सा पाचित्ति परिदीपिताति योजना.
चतुत्थं.
२३८६. पञ्चमेति ‘‘या पन भिक्खुनी परिपुण्णद्वादसवस्सा सङ्घेन असम्मता वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११४२) सिक्खापदे. कायचित्तवाचाचित्तकायवाचाचित्तवसेन तिसमुट्ठानं. क्रियाक्रियन्ति वुट्ठापनं किरियं, सङ्घसम्मुतिया अग्गहणं अकिरियं.
पञ्चमं.
२३८७. सङ्घेनाति भिक्खुनिसङ्घेन. उपपरिक्खित्वाति अलज्जिभावादिं उपपरिक्खित्वा. अलं तावाति एत्थ ‘‘ते अय्ये’’ति सेसो. वारिताति एत्थ ‘‘साधूति पटिस्सुणित्वा’’ति सेसो. ‘‘अलं ताव ते, अय्ये, उपसम्पादितेना’’ति वारिता ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा एत्थ एतस्मिं पवारणे पच्छा खीयति ‘‘अहमेव नून बाला, अहमेव नून अलज्जिनी’’तिआदिना अवण्णं पकासेति, दोसता पाचित्तियापत्ति होतीति योजना.
२३८८. छन्ददोसादीहि ¶ करोन्तियाति एत्थ ‘‘पकतिया’’ति सेसो. पकतिया छन्ददोसादीहि अगतिगमनेहि निवारणं करोन्तिया सचे उज्झायति, न दोसोति योजना.
छट्ठं.
२३८९-९०. लद्धे ¶ चीवरेति सिक्खामानाय ‘‘सचे मे त्वं, अय्ये, चीवरं दस्ससि, एवाहं तं वुट्ठापेस्सामी’’ति वत्वा याचिते तस्मिं चीवरे लद्धे. पच्छाति चीवरलाभतो पच्छा. असन्ते अन्तरायिकेति दसन्नं अन्तरायानं अञ्ञतरस्मिं अन्तराये अविज्जमाने. वुट्ठापेस्सामिनाहन्ति अहं तं न समुट्ठापेस्सामीति धुरनिक्खेपने तस्सा पाचित्तियं होतीति योजना.
२३९१. इदन्ति इदं सिक्खापदं. अवुट्ठापनेन अक्रियं.
सत्तमं.
२३९२. अट्ठमन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी सिक्खमानं ‘सचे मं त्वं, अय्ये, द्वे वस्सानि अनुबन्धिस्ससि, एवाहं तं वुट्ठापेस्सामी’’तिआदि (पाचि. ११५५) सिक्खापदं. नवमेति ‘‘या पन भिक्खुनी पुरिससंसट्ठं कुमारकसंसट्ठं चण्डिं सोकावासं सिक्खमानं वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११५९) वुत्तसिक्खापदे. ‘‘वत्तब्बं नत्थी’’ति इदं सद्दत्थविसेसमन्तरेन विनिच्छयस्स सुविञ्ञेय्यत्ता वुत्तं. तेनेवाह ‘‘उत्तानमेविद’’न्ति.
सद्दत्थो पन एवं वेदितब्बो – पुरिससंसट्ठन्ति परिपुण्णवीसतिवस्सेन पुरिसेन अननुलोमिकेन कायवचीकम्मेन संसट्ठं. कुमारकसंसट्ठन्ति ऊनवीसतिवस्सेन कुमारेन तथेव संसट्ठं. चण्डिन्ति कोधनं. सोकावासन्ति सङ्केतं कत्वा ¶ आगच्छमाना पुरिसानं अन्तो सोकं पवेसेतीति सोकावासा, तं सोकावासं. अथ वा घरं विय घरसामिका, अयम्पि पुरिससमागमं अलभमाना सोकं आविसति, इति यं आविसति, स्वास्सा आवासो होतीति सोकावासा. तेनेवस्स पदभाजने ‘‘सोकावासा नाम परेसं दुक्खं उप्पादेति, सोकं आविसती’’ति (पाचि. ११६०) द्वेधा अत्थो वुत्तो. पाचित्तियन्ति एवरूपं वुट्ठापेन्तिया वुत्तनयेनेव कम्मवाचापरियोसाने उपज्झायाय पाचित्तियं.
२३९३. ‘‘नत्थि अजानन्तिया’’ति पच्छेदो, सिक्खमानाय पुरिससंसट्ठादिभावं अजानन्तियाति अत्थो.
अट्ठमनवमानि.
२३९४. विजातमातरा ¶ वा जनकपितरा वा सामिना परिग्गाहकसामिना वा नानुञ्ञातं उपसम्पदत्थाय अननुञ्ञातं तं सिक्खमानं वुट्ठापेन्तिया तस्सा पाचित्तियापत्ति सियाति योजना.
२३९५. न भिक्खुनाति भिक्खुना द्विक्खत्तुं न पुच्छितब्बं, सकिमेव पुच्छितब्बन्ति वुत्तं होति. यथाह ‘‘भिक्खुनीहि द्विक्खत्तुं आपुच्छितब्बं पब्बज्जाकाले च उपसम्पदाकाले च, भिक्खूनं पन सकिं आपुच्छितेपि वट्टती’’ति (पाचि. अट्ठ. ११६२).
२३९६-७. अत्थितन्ति अत्थिभावं. चतूहि समुट्ठाति, चत्तारि वा समुट्ठानानि एतस्साति चतुसमुट्ठानं. कतमेहि चतूहि समुट्ठातीति आह ‘‘वाचतो…पे… कायवाचादितोपि चा’’ति. कथं वाचादीहि चतूहि समुट्ठाति? अब्भानकम्मादीसु केनचिदेव करणीयेन खण्डसीमायं निसिन्ना ¶ ‘‘पक्कोसथ सिक्खमानं, इधेव नं उपसम्पादेस्सामा’’ति उपसम्पादेति, एवं वाचतो समुट्ठाति. ‘‘उपस्सयतो पट्ठाय उपसम्पादेस्सामी’’ति वत्वा खण्डसीमं गच्छन्तिया कायवाचतो समुट्ठाति. द्वीसुपि ठानेसु पण्णत्तिं जानित्वा वीतिक्कमं करोन्तिया वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति. उपसम्पादनं क्रियं, अनापुच्छनं अक्रियं.
दसमं.
२३९८. एत्थ इमस्मिं सासने या भिक्खुनी पारिवासिकेन छन्ददानेन सिक्खमानं सचे वुट्ठापेति, तस्सा पाचित्तियं सियाति योजना. तत्थ पारिवासिकेन छन्ददानेनाति चतुब्बिधं पारिवासियं परिसपारिवासियं, रत्तिपारिवासियं, छन्दपारिवासियं, अज्झासयपारिवासियन्ति.
तत्थ परिसपारिवासियं नाम भिक्खू केनचिदेव करणीयेन सन्निपतिता होन्ति, अथ मेघो वा उट्ठहति, उस्सारणा वा करीयति, मनुस्सा वा अज्झोत्थरन्ता आगच्छन्ति, भिक्खू ‘‘अनोकासो अयं, अञ्ञत्र गच्छामा’’ति छन्दं अविस्सज्जेत्वाव उट्ठहन्ति. इदं परिसपारिवासियं. किञ्चापि परिसपारिवासियं, छन्दस्स पन अविस्सट्ठत्ता कम्मं कातुं वट्टति.
पुन ¶ भिक्खू ‘‘उपोसथादीनि करिस्सामा’’ति रत्तिं सन्निपतित्वा ‘‘याव सब्बे सन्निपतन्ति, ताव धम्मं सुणिस्सामा’’ति एकं अज्झेसन्ति, तस्मिं धम्मकथं कथेन्तेयेव अरुणो उग्गच्छति. सचे ‘‘चातुद्दसिकं उपोसथं करिस्सामा’’ति निसिन्ना, ‘‘पन्नरसो’’ति कातुं वट्टति. सचे पन्नरसिकं कातुं ¶ निसिन्ना, पाटिपदे अनुपोसथे उपोसथं कातुं न वट्टति. अञ्ञं पन सङ्घकिच्चं कातुं वट्टति. इदं पन रत्तिपारिवासियं नाम.
पुन भिक्खू ‘‘किञ्चिदेव अब्भानादिसङ्घकम्मं करिस्सामा’’ति निसिन्ना होन्ति, तत्रेको नक्खत्तपाठको भिक्खु एवं वदति ‘‘अज्ज नक्खत्तं दारुणं, मा इदं कम्मं करोथा’’ति, ते तस्स वचनेन छन्दं विस्सज्जेत्वा तत्थेव निसिन्ना होन्ति, अथञ्ञो आगन्त्वा –
‘‘नक्खत्तं पटिमानेन्तं, अत्थो बालं उपच्चगा’’ति. (जा. १.१.४९) –
वत्वा ‘‘किं नक्खत्तेन, करोथा’’ति वदति. इदं छन्दपारिवासियञ्चेव अज्झासयपारिवासियञ्च. एतस्मिं पारिवासिये पुन छन्दपारिसुद्धिं अनाहरित्वा कम्मं कातुं न वट्टति. इदं सन्धाय वुत्तं ‘‘पारिवासिकेन छन्ददानेना’’ति.
पाचित्तियं सियाति एवं वुट्ठापेन्तिया वुत्तनयेनेव कम्मवाचापरियोसाने पाचित्तियं सियाति अत्थो.
२३९९. छन्दं अविहाय वा अविस्सज्जेत्वाव अवुट्ठिताय परिसाय तु यथानिसिन्नाय परिसाय वुट्ठापेन्तिया अनापत्तीति योजना. वा-सद्दो एवकारत्थो.
एकादसमं.
२४००. द्वादसेति ‘‘या पन भिक्खुनी अनुवस्सं वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११७१) सिक्खापदे. तेरसेति ‘‘या पन भिक्खुनी एकं वस्सं द्वे वुट्ठापेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. ११७५) सिक्खापदे.
द्वादसमतेरसमानि.
कुमारिभूतवग्गो अट्ठमो.
२४०१. अगिलानाति ¶ ¶ छत्तुपाहनेन वूपसमेतब्बरोगरहिता. यथाह ‘‘अगिलाना नाम यस्सा विना छत्तुपाहना फासु होती’’ति. छत्तञ्च उपाहना च छत्तुपाहनं. तत्थ छत्तं वुत्तलक्खणं, उपाहना वक्खमानलक्खणा. धारेय्याति उभयं एकतो धारेय्य. विसुं धारेन्तिया हि दुक्कटं वक्खति.
२४०२. दिवसन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. सचे धारेतीति योजना.
२४०३. कद्दमादीनीति एत्थ आदि-सद्देन महावालुकादीनं गहणं.
२४०४. सचे गच्छतीति सम्बन्धो. दिस्वा गच्छादिकन्ति छत्ते लग्गनयोग्गं नीचतरं गच्छादिकं दिस्वा. आदि-सद्देन गुम्बादीनं गहणं. दुक्कटन्ति उपाहनमत्तस्सेव धारणे दुक्कटं.
२४०५. अपनामेत्वाति सीसतो अपनामेत्वा. ओमुञ्चित्वाति पादतो ओमुञ्चित्वा. होति पाचित्तियन्ति पुन पाचित्तियं होति.
२४०६. पयोगगणनायेवाति छत्तुपाहनस्स अपनेत्वा अपनेत्वा एकतो धारणपयोगगणनाय. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति ‘‘अगिलाना अगिलानसञ्ञा, वेमतिका, गिलानसञ्ञा छत्तुपाहनं धारेति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति (पाचि. ११८१) एवं तिकपाचित्तियं वुत्तं. ‘‘गिलाना अगिलानसञ्ञा, गिलाना वेमतिका, छत्तुपाहनं धारेति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पाचि. ११८२) एवं द्विकदुक्कटं तथेव वुत्तन्ति सम्बन्धो.
२४०७. यत्थ ¶ भिक्खू वा भिक्खुनियो वा निवसन्ति, तस्मिं आरामे वा उपचारे वा अपरिक्खित्तस्स आरामस्स उपचारे वा. आपदासूति रट्ठभेदादिआपदासु.
पठमं.
२४०८. भिक्खुनियाति एत्थ ‘‘अगिलानाया’’ति सेसो, पादेन गन्तुं समत्थाय अगिलानाय ¶ भिक्खुनियाति अत्थो. यथाह ‘‘अगिलाना नाम सक्कोति पदसा गन्तु’’न्ति (पाचि. ११८७). यानं नाम रथादि, तं हेट्ठा वुत्तसरूपमेव.
२४०९. आपदासूति रट्ठभेदादिआपदासु. छत्तुपाहनसिक्खापदे आरामे, आरामूपचारे च अनापत्ति वुत्ता, इध तथा अवुत्तत्ता सब्बत्थापि आपत्तियेव वेदितब्बा.
दुतियं.
२४१०. ‘‘यं किञ्चिपि कटूपिय’’न्ति इदं ‘‘सङ्घाणि’’न्ति एतस्स अत्थपदं. यथाह – ‘‘सङ्घाणि नाम या काचि कटूपगा’’ति. सङ्घाणि नाम मेखलादिकटिपिळन्धनं. कटूपियन्ति कटिप्पदेसोपगं.
२४१२. कटिसुत्तं नाम कटियं पिळन्धनरज्जुसुत्तकं.
२४१३. इध इमस्मिं सिक्खापदे चित्तं अकुसलं, इदं पन सिक्खापदं लोकवज्जं, इति इदं उभयमेव विसेसता पुरिमसिक्खापदतो इमस्स नानाकरणं.
ततियं.
२४१४. सीसूपगादिसु ¶ यं किञ्चि सचे या धारेति, तस्सा तस्स वत्थुस्स गणनाय आपत्तियो सियुन्ति योजना. सीसं उपगच्छतीति सीसूपगं, सीसे पिळन्धनारहन्ति अत्थो. आदि-सद्देन गीवूपगादीनं गहणं. यथाह – ‘‘इत्थालङ्कारो नाम सीसूपगो गीवूपगो हत्थूपगो पादूपगो कटूपगो’’ति.
२४१५. न च दोसोति योजना. ‘‘सदिसन्ति परिदीपित’’न्ति वत्तब्बे इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो.
चतुत्थं.
२४१६. येन ¶ केनचि गन्धेनाति चन्दनतगरादिना येन केनचि गन्धकक्केन. सवण्णावण्णकेन चाति वण्णेन सह वत्ततीति सवण्णकं, हलिद्दिकक्कादि, नत्थि एतस्स उब्बट्टनपच्चया दिस्समानो वण्णविसेसोति अवण्णकं, सासपकक्कादि, सवण्णकञ्च अवण्णकञ्च सवण्णावण्णकं, तेन सवण्णावण्णकेन च. उब्बट्टेत्वा न्हायन्तिया न्हानोसाने पाचित्तियापत्ति पकासिताति योजना.
२४१७. सब्बपयोगेति सब्बस्मिं पुब्बपयोगे. आबाधपच्चयाति दद्दुकुट्ठादिरोगपच्चया.
२४१८. छट्ठन्ति ‘‘या पन भिक्खुनी वासितकेन पिञ्ञाकेन नहायेय्य, पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. १२०३) सिक्खापदं.
पञ्चमछट्ठानि.
२४१९. या पन भिक्खुनी अञ्ञाय भिक्खुनिया सचे उब्बट्टापेय्य वा सम्बाहापेय्य वा, तस्सा भिक्खुनिया तथा पाचित्तियापत्ति होतीति योजना.
२४२०. एत्थ ¶ इमस्मिं उब्बट्टने, सम्बाहने च हत्थं अमोचेत्वा उब्बट्टने एका आपत्ति सिया, हत्थं मोचेत्वा मोचेत्वा उब्बट्टने पयोगगणनाय सियाति योजना.
२४२१. आपदासूति चोरभयादीहि सरीरकम्पनादीसु. गिलानायाति अन्तमसो मग्गगमनपरिस्समेनापि आबाधिकाय.
२४२२. अट्ठमसिक्खापदे ‘‘सिक्खमानाया’’ति च नवमसिक्खापदे ‘‘सामणेरिया’’ति च दसमसिक्खापदे ‘‘गिहिनिया’’ति च विसेसं वज्जेत्वा अवसेसविनिच्छयो सत्तमेनेव समानोति दस्सेतुमाह ‘‘अट्ठमादीनि तीणिपी’’ति.
सत्तमट्ठमनवमदसमानि.
२४२३. अन्तोउपचारस्मिन्ति ¶ द्वादसरतनब्भन्तरे. ‘‘भिक्खुस्स पुरतो’’ति इदं उपलक्खणं. तस्मा पुरतो वा होतु पच्छतो वा पस्सतो वा, समन्ततो द्वादसरतनब्भन्तरेति निदस्सनपदमेतं. छमायपीति अनन्तरहिताय भूमियापि. या निसीदेय्याति सम्बन्धो. न वट्टति पाचित्तियापत्ति होतीति अत्थो.
२४२४. तिकपाचित्तियं वुत्तन्ति अनापुच्छिते अनापुच्छितसञ्ञा, वेमतिका, आपुच्छितसञ्ञाति तीसु विकप्पेसु पाचित्तियत्तयं वुत्तं. आपुच्छिते अनापुच्छितसञ्ञा, वेमतिका वा भिक्खुस्स पुरतो निसीदेय्याति विकप्पद्वये दुक्कटद्वयं होति. आपदासूति रट्ठभेदादिआपदासु. आपुच्छितुञ्च ठातुञ्च असक्कोन्तिया गिलानाय.
२४२५. निपज्जनं क्रियं. अनापुच्छनं अक्रियं.
एकादसमं.
२४२६. ओकासो ¶ कतो येन सो ओकासकतो, न ओकासकतो अनोकासकतो, तं, अकतोकासन्ति अत्थो, ‘‘असुकस्मिं नाम ठाने पुच्छामी’’ति अत्तना पुच्छितब्बविनयादीनं नामं गहेत्वा ओकासं कारापनकाले अधिवासनवसेन अकतोकासन्ति वुत्तं होति. दोसताति पाचित्तियापत्ति. एकस्मिं पिटके ओकासं कारापेत्वा अञ्ञस्मिं पिटके पञ्हं पुच्छन्तियापि पाचित्तियं होतीति दस्सेतुमाह ‘‘विनये चा’’तिआदि.
पुच्छन्तियापि चाति एत्थ पि-सद्देन ‘‘अभिधम्मं पुच्छन्तियापी’’ति इदञ्च अनुत्तसमुच्चयत्थेन च-सद्देन ‘‘सुत्तन्ते ओकासं कारापेत्वा विनयं वा अभिधम्मं वा पुच्छति, आपत्ति पाचित्तियस्स. अभिधम्मे ओकासं कारापेत्वा सुत्तन्तं वा विनयं वा पुच्छति, आपत्ति पाचित्तियस्सा’’ति इदञ्च सङ्गहितं.
२४२७. अनोदिस्साति ‘‘असुकस्मिं नाम पुच्छामी’’ति एवं अनियमेत्वा केवलं ‘‘पुच्छितब्बं अत्थि, पुच्छामि अय्या’’ति एवं वत्वा.
द्वादसमं.
२४२८-९. संकच्चिकन्ति ¶ थनवेठनचीवरं, तं पन पारुपन्तिया अधक्खकं उब्भनाभिमण्डलं पटिच्छादेन्तिया पारुपितब्बं. तेनाह मातिकट्ठकथायं ‘‘असंकच्चिकाति अधक्खकउब्भनाभिमण्डलसङ्खातस्स सरीरस्स पटिच्छादनत्थं अनुञ्ञातसंकच्चिकचीवररहिता’’ति (कङ्खा. अट्ठ. असंकच्चिकसिक्खापदवण्णना). ‘‘संकच्चिकाय पमाणं तिरियं दियड्ढहत्थन्ति पोराणगण्ठिपदे वुत्त’’न्ति (वजिर. टी. पाचित्तिय १२२४-१२२६) वजिरबुद्धित्थेरो. परिक्खेपोक्कमेति परिक्खेपस्स अन्तोपवेसने. उपचारोक्कमेपीति ¶ अपरिक्खित्तस्स गामस्स दुतियलेड्डुपातब्भन्तरपवेसनेपि. एत्थाति इमस्मिं सिक्खापदे. एसेव नयोति ‘‘पठमे पादे दुक्कटं, दुतिये पाचित्तिय’’न्ति यथावुत्तोयेव नयो मतो विञ्ञातोति अत्थो.
२४३०. आपदासुपीति महग्घं होति संकच्चिकं, पारुपित्वा गच्छन्तिया च उपद्दवो उप्पज्जति, एवरूपासु आपदासु अनापत्ति.
२४३१. सेसन्ति इध सरूपतो अदस्सितञ्च. वुत्तनयेनेवाति मातिकापदभाजनादीसु वुत्तनयेनेव. सुनिपुणस्मिं धम्मजातं, अत्थजातञ्च विभावेति विविधेनाकारेन पकासेतीति विभावी, तेन विभाविना.
तेरसमं.
छत्तुपाहनवग्गो नवमो.
एवं नवहि वग्गेहि भिक्खुनीनं भिक्खूहि असाधारणानि छन्नवुति सिक्खापदानि दस्सेत्वा इतो परेसु मुसावादवग्गादीसु सत्तसु वग्गेसु भिक्खूहि साधारणसिक्खापदानि भिक्खुपातिमोक्खविनिच्छयकथाय वुत्तनयेनेव वेदितब्बानीति तानि इध न दस्सितानि.
सब्बानेव भिक्खुनीनं खुद्दकेसु छन्नवुति, भिक्खूनं द्वेनवुतीति अट्ठासीतिसतं सिक्खापदानि. ततो परं सकलं भिक्खुनिवग्गं, परम्परभोजनं, अनतिरित्तभोजनं, अनतिरित्तेन अभिहट्ठुं पवारणं, पणीतभोजनविञ्ञत्ति, अचेलकसिक्खापदं, दुट्ठुल्लपअच्छादनं, ऊनवीसतिवस्सउपसम्पादनं, मातुगामेन सद्धिं संविधाय अद्धानगमनं, राजन्तेपुरप्पवेसनं ¶ , सन्तं ¶ भिक्खुं अनापुच्छा विकाले गामप्पवेसनं, निसीदनं, वस्सिकसाटिकन्ति इमानि बावीसति सिक्खापदानि अपनेत्वा सेसानि सतञ्च छसट्ठि च सिक्खापदानि भिक्खुनिपातिमोक्खुद्देसमग्गेन उद्दिट्ठानीति वेदितब्बानि.
तत्रायं सङ्खेपतो असाधारणसिक्खापदेसु समुट्ठानविनिच्छयो – गिरग्गसमज्जा, चित्तागारसिक्खापदं, सङ्घाणि, इत्थालङ्कारो, गन्धवण्णको, वासितकपिञ्ञाको, भिक्खुनिआदीहि उम्मद्दनपरिमद्दनानीति इमानि दस सिक्खापदानि अचित्तकानि, लोकवज्जानि, अकुसलचित्तानि. अयं पनेत्थ अधिप्पायो – विनापि चित्तेन आपज्जितब्बत्ता अचित्तकानि, चित्ते पन सति अकुसलेनेव आपज्जितब्बत्ता लोकवज्जानि चेव अकुसलचित्तानि च. अवसेसानि अचित्तकानि पण्णत्तिवज्जानेव. चोरिवुट्ठापनं, गामन्तरं, आरामसिक्खापदं, गब्भिनिवग्गे आदितो पट्ठाय सत्त, कुमारिभूतवग्गे आदितो पट्ठाय पञ्च, पुरिससंसट्ठं, पारिवासियछन्ददानं, अनुवस्सवुट्ठापनं, एकन्तरिकवुट्ठापनन्ति इमानि एकूनवीसति सिक्खापदानि सचित्तकानि, पण्णत्तिवज्जानि. अवसेसानि सचित्तकानि लोकवज्जानेवाति.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाचित्तियकथावण्णना निट्ठिता.
पाटिदेसनीयकथावण्णना
२४३२. एवं पाचित्तियविनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि पाटिदेसनीयं दस्सेतुमाह ‘‘अगिलाना’’तिआदि. या पन भिक्खुनी ¶ अगिलाना सयं अत्तना विञ्ञत्तिया लद्धं सप्पिं सचे ‘‘भुञ्जिस्सामी’’ति गण्हति, तस्सा एवं गहणे दुक्कटं परिदीपितन्ति योजना. तत्थ यस्सा विना सप्पिना फासु होति, सा अगिलाना नाम. सप्पिन्ति पुब्बे वुत्तविनिच्छयं पाळिआगतं गोसप्पिआदिकमेव.
२४३३. तिपाटिदेसनीयन्ति अगिलाना अगिलानसञ्ञा, वेमतिका, गिलानसञ्ञाति तीसु ¶ विकप्पेसु तीणि पाटिदेसनीयानि. गिलाना द्विकदुक्कटन्ति गिलानाय द्विकदुक्कटं. गिलाना अगिलानसञ्ञा, वेमतिका वाति द्वीसु विकप्पेसु द्वे दुक्कटानि.
२४३४-५. गिलाना हुत्वा सप्पिं विञ्ञापेत्वा पच्छा वूपसन्तगेलञ्ञा हुत्वा सेवन्तिया परिभुञ्जन्तियापि च गिलानाय अवसेसं परिभुञ्जन्तिया वा ञातकादितो ञातकपवारितट्ठानतो विञ्ञत्तं भुञ्जन्तिया वा अञ्ञस्सत्थाय विञ्ञत्तं परिभुञ्जन्तिया वा अत्तनो धनेन गहितं भुञ्जन्तिया वा उम्मत्तिकाय वा अनापत्तीति योजना.
पठमं.
२४३६. सेसेसु दुतियादीसूति ‘‘या पन भिक्खुनी अगिलाना तेलं…पे… मधुं…पे… फाणितं…पे… मच्छं…पे… मंसं…पे… खीरं…पे… दधिं विञ्ञापेत्वा भुञ्जेय्य, पटिदेसेतब्बं ताय भिक्खुनिया गारय्हं अय्ये धम्मं आपज्जिं असप्पायं पाटिदेसनीयं, तं पटिदेसेमी’’ति (पाचि. १२३६) एवं दुतियादीसु सत्तसु पाटिदेसनीयेसु. नत्थि काचि विसेसताति तेलादिपदानि विना अञ्ञो कोचि विसेसो नत्थीति अत्थो.
२४३७. पाळियं ¶ अनागतेसु सब्बेसु सप्पिआदीसु अट्ठसु अञ्ञतरं विञ्ञापेत्वा भुञ्जन्तियापि दुक्कटन्ति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पाटिदेसनीयकथावण्णना निट्ठिता.
सिक्खाकरणीयकथावण्णना
२४३८. पाटिदेसनीयानन्तरं उद्दिट्ठानि पञ्चसत्तति सेखियानि महाविभङ्गे वुत्तविनिच्छयानेवाति तदेव अतिदिसन्तो आह ‘‘सेखिया पन ये धम्मा’’तिआदि. ये पन पञ्चसत्तति ¶ सेखिया धम्मा पाटिदेसनीयानन्तरं उद्दिट्ठा, तेसं अत्थविनिच्छयो महाविभङ्गे वुत्तोवाति योजना, अत्थिकेहि ततोव गहेतब्बो, न पुन इध दस्सेस्सामीति अधिप्पायो.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
सिक्खाकरणीयकथावण्णना निट्ठिता.
२४३९-४०. सविभङ्गानं उभतोविभङ्गसहितानं उभतोपातिमोक्खानं भिक्खूनं, भिक्खुनीनञ्च पातिमोक्खानं अट्ठकथासारो सब्बट्ठकथानं सारभूतो यो सो अत्थो विसेसतो समन्तपासादिकायं वुत्तो. तं सब्बं सारभूतं अत्थं समादाय यो विनयस्सविनिच्छयो भिक्खूनं, भिक्खुनीनञ्च हितत्थाय मया कतो विरचितोति सम्बन्धो.
२४४१. नो अम्हाकं पटिभाणजं पटिभाणतो जातं इमं तु इमं विनयविनिच्छयं पन ये जन्तुनो सत्ता सुणन्ति ¶ , ते जन्तुनो जनस्स सत्तलोकस्स हिते अधिसीलसिक्खापकासकत्ता उपकारके सुमतस्स सोभणन्ति बुद्धादीहि मतस्स, सोभणेहि वा बुद्धादीहि मतस्स पटिविद्धस्स अमतमहानिब्बानस्स अयने अञ्जसभूते जनस्स तायने कायिकवाचसिकवीतिक्कमपटिपक्खत्ता अपायभयनिवारणट्ठेन ताणभूते विनये विनयपिटके पकतञ्ञुनो यथासभावं जानन्ता तञ्ञुनो भवन्ति तं तं कप्पियाकप्पियं सेवितब्बासेवितब्बं जानन्ता भवन्तेवाति अत्थो.
२४४२. बहवो सारभूता नया एत्थाति बहुसारनयो, तस्मिं बहुसारनये. परमे उत्तमे विनये विनयपिटके विसारदतं वेसारज्जं असंहीरञाणं अभिपत्थयता विसेसतो इच्छन्तेन बुद्धिमता ञाणातिसयमन्तेन यतिना सब्बकालं तिविधसिक्खापरिपूरणे असिथिलपवत्तसम्मावायामेन भिक्खुना इमस्मिं विनयविनिच्छये परमा उत्तरितरा महती आदरता करणीयतमा विसेसेन कातब्बायेवाति अत्थो.
२४४३. इच्चेवं सीलविसुद्धिसाधने विनयपिटके वेसारज्जहेतुताय इमस्स विनयविनिच्छयस्स सीलविसुद्धिआदिसत्तविसुद्धिपरम्पराय अधिगन्तब्बस्स अमतमहानिब्बानस्स पत्तियापि मूलभूततं दस्सेतुमाह ‘‘अवगच्छती’’तिआदि.
यो ¶ पन भिक्खु अत्थयुत्तं महता पयोजनत्थेन, अभिधेय्यत्थेन च समन्नागतं इमं विनयस्सविनिच्छयं अवगच्छति अवेच्च याथावतो जानाति, सो अपरम्परं मरणाभावा अमरं जरायाभावा अजरं रागादिकिलेसरजपटिपक्खत्ता अरजं अनेकप्पकाररोगानं अप्पवत्तिहेतुत्ता अरुजं सन्तिपदं सब्बकिलेसदरथपरिळाहानं वूपसमहेतुत्ता ¶ सन्तिसङ्खातं निब्बानपदं अधिगच्छति सीलविसुद्धिआदिसत्तविसुद्धिपरम्पराय गन्त्वा पटिविज्झतीति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
भिक्खुनिविभङ्गकथावण्णना निट्ठिता.
खन्धककथा
महावग्गो
महाखन्धककथा
पब्बज्जाकथावण्णना
२४४४. इच्चेवं ¶ ¶ नातिसङ्खेपवित्थारवसेन विभङ्गद्वये, तदट्ठकथाय च आगतं विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि खन्धकागतं विनिच्छयं दस्सेतुमारभन्तो आह ‘‘सीलक्खन्धादी’’तिआदि. तत्थ सीलक्खन्धादियुत्तेनाति सीलसमाधिपञ्ञाविमुत्तिविमुत्तिञाणदस्सनसङ्खातेहि पञ्चहि खन्धेहि गुणरासीहि युत्तेन समन्नागतेन. सुभक्खन्धेनाति सुवण्णालिङ्गसदिसवट्टक्खन्धताय सुभो सुन्दरो खन्धो एतस्साति सुभक्खन्धो, भगवा, तेन. इमिना बात्तिंसलक्खणानमेकदेसभूतस्स समवट्टक्खन्धतालक्खणस्स परिदीपकेन वचनेन लक्खणाहारनयेन बात्तिंसलक्खणादिका सब्बापि रूपकायसिरी सन्दस्सिताति वेदितब्बा.
खन्धकेति खन्धानं समूहो खन्धको, खन्धानं वा कायनतो दीपनतो खन्धको. ‘‘खन्धा’’ति चेत्थ पब्बज्जूपसम्पदादिविनयकम्मसङ्खाता, चारित्तवारित्तसिक्खापदसङ्खाता च पञ्ञत्तियो अधिप्पेता. पब्बज्जादीनि हि भगवता पञ्ञत्तत्ता ‘‘पञ्ञत्तियो’’ति वुच्चन्ति. पञ्ञत्तियञ्च खन्ध-सद्दो दिस्सति ‘‘दारुक्खन्धो (सं. नि. ४.२४१) अग्गिक्खन्धो (पटि. म. १.११६) उदकक्खन्धो’’तिआदीसु (अ. नि. ६.३७) विय. अपिच भागरासत्थता ¶ चेत्थ युज्जतियेव तासं पञ्ञत्तीनं भागसो, रासितो च विभत्तत्ता. तस्मिं खन्धके. पि-सद्दो वुत्तापेक्खाय पञ्चसतिकसत्तसतिकक्खन्धके द्वे वज्जेत्वा ¶ पब्बज्जक्खन्धकादिके भिक्खुनिखन्धकपरियोसाने वीसतिविधे खन्धके वुत्तविनिच्छयस्स इध वक्खमानत्ता. तदेव सन्धायाह ‘‘खन्धकेपि पवक्खामि, समासेन विनिच्छय’’न्ति.
२४४५. ‘‘मातरा पितरा’’ति इमिना जनकायेव अधिप्पेता. ‘‘भण्डुकम्मं, समणकरणं, पब्बाजनन्ति च परियाय-सद्दा’’ति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सङ्घं अपलोकेतुं भण्डुकम्माया’’ति (महाव. ९८) इमिस्सा पाळिया अट्ठकथाय (महाव. अट्ठ. ९८) वुत्तं. आपुच्छित्वाति एत्थ ‘‘सङ्घ’’न्ति सेसो.
२४४६. वावटोति पसुतो, युत्तपयुत्तोति अत्थो. ‘‘पब्बाजेत्वा आनय इति चा’’ति पदच्छेदो. एत्थ च तिधा पब्बाजनं वेदितब्बं केसच्छेदनं, कासायअच्छादनं, सरणदानन्ति, इमानि तीणि करोन्तो ‘‘पब्बाजेती’’ति वुच्चति. तेसु एकं, द्वे वापि करोन्तो तथा वोहरीयतियेव. तस्मा ‘‘पब्बाजेत्वानया’’ति इमिना केसे छिन्दित्वा कासायानि अच्छादेत्वा आनेहीति अयमत्थो दीपितोति दट्ठब्बो.
२४४७. अवुत्तोति उपज्झायेन अनुय्योजितो. सो दहरो सचे तं सयमेव केसच्छेदनकासायच्छादनेहि पब्बाजेति, वट्टतीति योजना.
२४४८. तत्थाति अत्तनो समीपे. खण्डसीमं नेत्वाति भण्डुकम्मारोचनपरिहारत्थं वुत्तं. तेन सभिक्खुके विहारे अञ्ञम्पि भिक्खुं ‘‘एतस्स केसे छिन्दा’’ति वत्तुं न वट्टति. पब्बाजेत्वाति केसच्छेदनं सन्धाय वदति.
२४५०. ‘‘पुरिसं ¶ भिक्खुतो अञ्ञो, पब्बाजेति न वट्टती’’ति इदं सरणदानं सन्धाय वुत्तं. तेनेवाह ‘‘सामणेरो’’तिआदि.
२४५१. उभिन्नम्पि थेरथेरीनं ‘‘इमेहि चीवरेहि इमं अच्छादेही’’ति आणत्तिया सामणेरोपि ¶ वा होतु, तथा सामणेरी वा होतु, ते उभो सामणेरसामणेरी कासायानि दातुं लभन्तीति योजना.
२४५२-४. पब्बाजेन्तेन भिक्खुनाति एत्थ ‘‘तचपञ्चककम्मट्ठानं दत्वा’’ति वत्तब्बं एवञ्हि कत्वा केसापनयनस्स अट्ठकथायं वुत्तत्ता. वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘आवुसो, सुट्ठु उपधारेहि, सतिं उपट्ठापेहीति वत्वा तचपञ्चककम्मट्ठानं आचिक्खितब्बं. आचिक्खन्तेन च वण्णसण्ठानगन्धासयोकासवसेन असुचिजेगुच्छपटिक्कूलभावं, निज्जीवनिस्सत्तभावं वा पाकटं करोन्तेन आचिक्खितब्ब’’न्तिआदि. किमत्थमेवं करीयतीति चे? सचे उपनिस्सयसम्पन्नो होति, तस्स खुरग्गेयेव अरहत्तपापुणनत्थं. वुत्तञ्चेतं अट्ठकथायं –
‘‘ये हि केचि खुरग्गे अरहत्तं पत्ता, सब्बे ते एवरूपं सवनं लभित्वा कल्याणमित्तेन आचरियेन दिन्ननयं निस्साय, नो अनिस्साय, तस्मास्स आदितोव एवरूपी कथा कथेतब्बा’’ति (महाव. अट्ठ. ३४).
एतेनेव ब्यतिरेकतो इतो अञ्ञा अनिय्यानिककथा न कथेतब्बाति दीपितं होति. गोमयादिनाति गोमयचुण्णादिना. आदि-सद्देन मत्तिकादीनं गहणं. पीळका वाति थुल्लपीळका वा. कच्छु वाति सुखुमकच्छु वा. नियंपुत्तन्ति ¶ अत्तनो पुत्तं. ‘‘भिक्खुना’’ति इमस्स पदस्स दूरत्ता ‘‘यतिना’’ति आह.
२४५५-६. कस्मा पन एवं नहापेतब्बोति आह ‘‘एत्तकेनापी’’तिआदि. सोति पब्बज्जापेक्खो. उपज्झायकादिसूति एत्थ आदि-सद्देन आचरियसमानुपज्झायकादीनं गहणं. पापुणन्ति हीति एत्थ हि-सद्दो यस्मा-पदत्थे वत्तति. यस्मा एत्तकेनापि उपज्झायादीसु सगारवो होति, यस्मा च एवरूपं उपकारं लभित्वा कुलपुत्ता उप्पन्नं अनभिरतिं पटिविनोदेत्वा सिक्खायो परिपूरेत्वा निब्बानं पापुणिस्सन्ति, तस्मा एवरूपो उपकारो कातब्बोति अत्थो.
२४५८. एकतोति सब्बानि चीवरानि एकतो कत्वा.
२४५९. अथाति ¶ अधिकारन्तरारम्भे निपातो. तस्स हत्थे अदत्वापि उपज्झायो वा आचरियो वापि सयमेव तं पब्बज्जापेक्खं अच्छादेति, वट्टतीति योजना.
२४६०. अदिन्नचीवरस्स अग्गहेतब्बत्ता आह ‘‘अपनेत्वा ततो सब्बं, पुन दातब्बमेव त’’न्ति. ततोति तस्स सरीरतो. तन्ति चीवरं.
२४६१-२. एतदेव आह ‘‘भिक्खुना’’तिआदिना. अदिन्नं न वट्टतीति एत्थ पब्बज्जा न रुहतीति वदन्ति. तस्सेव सन्तकं वापि चीवरं अदिन्नं न वट्टति अत्तसन्तके आचरियुपज्झायानं अत्तनो सन्तके चीवरे का कथा वत्तब्बमेव नत्थीति अत्थो. भिक्खूति ये तत्थ सन्निपतिता. कारापेत्वान उक्कुटिन्ति एत्थ सब्बधात्वत्थानुगतो करोति-सद्दो गहितोति उक्कुटिकं निसीदापेत्वाति अत्थो गहेतब्बो, ‘‘उक्कुटिक’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३४) अट्ठकथापाठो गाथाबन्धसुखत्थं इध क-कारलोपेन निद्दिट्ठो.
२४६४. एकपदं ¶ वापीति बुद्धमिच्चादिकं एकम्पि वा पदं. एकक्खरम्पि वाति बुकारादिअक्खरेसु एकम्पि वा अक्खरं. पटिपाटिन्ति ‘‘बुद्ध’’मिच्चादिकं पदपन्तिं.
२४६५. अकत्तब्बप्पकारन्तरं दस्सेतुमाह ‘‘तिक्खत्तुं यदि वा’’तिआदि. तथा सेसेसूति यदि वा ‘‘धम्मं सरण’’न्ति तिक्खत्तुं देति, ‘‘सङ्घं सरण’’न्ति यदि वा तिक्खत्तुं देति, एवम्पि तीणि सरणानि अदिन्नानेव होन्ति.
२४६६. अनुनासिकन्तानि कत्वा दातब्बानीति सम्बन्धो. अनुनासिकन्तं कत्वा दानकाले अन्तराविच्छेदं अकत्वा दातब्बानीति दस्सेतुं ‘‘एकाबद्धानि वा पना’’ति वुत्तं. विच्छिन्दित्वा पदपटिपाटितो म-कारन्तं कत्वा दानसमये विच्छेदं कत्वा. मन्तानीति ‘‘बुद्धं सरणं इच्चादिना म-कारन्तानि. ‘‘बुद्धं सरणं गच्छामी’’तिआदिना नयेन निग्गहितन्तमेव कत्वा न दातब्बन्ति ‘‘अथा’’ति आह.
२४६७. सुद्धि नाम आचरियस्स ञत्तिया, कम्मवाचाय च उच्चारणविसुद्धि. पब्बज्जाति सामणेरसामणेरिपब्बज्जा. उभतोसुद्धिया विनाति उभतोसुद्धिं विना आचरियन्तेवासीनं ¶ उभिन्नं तीसु सरणत्तयदानग्गहणेसु उच्चारणसुद्धिं विना, एकस्सापि अक्खरस्स विपत्तिसब्भावे न होतीति अत्थो.
२४६८-९. ‘‘पब्बज्जागुणमिच्छता’’ति इदं ‘‘आचरियेन, अन्तेवासिकेना’’ति पदद्वयस्स विसेसनं दट्ठब्बं, अन्तेवासिकस्स पब्बज्जागुणं इच्छन्तेन आचरियेन, अत्तनो पब्बज्जागुणं इच्छन्तेन अन्तेवासिकेन च बु-द्ध-कारादयो वण्णा बु-कार ध-कारादयो वण्णा अक्खरा ठानकरणसम्पदं कण्ठतालुमुद्धदन्तओट्ठनासिकाभेदं ठानसम्पदञ्च ¶ अक्खरुप्पत्तिसाधकतमजिव्हामज्झादिकरणसम्पदञ्च अहापेन्तेन अपरिहापेन्तेन वत्तब्बाति योजना. कस्मा इदमेव दळ्हं कत्वा वुत्तन्ति आह ‘‘एकवण्णविनासेना’’तिआदि. हि-सद्दो यस्मा-पदत्थे, यस्मा एकस्सापि वण्णस्स विनासेन अनुच्चारणेन वा दुरुच्चारणेन वा पब्बज्जा न रुहति, तस्मा एवं वुत्तन्ति अधिप्पायो.
२४७०. यदि सिद्धाति सासङ्कवचनेन उभतोउच्चारणसुद्धिया दुक्करत्तं दीपेत्वा ‘‘अप्पमत्तेहि भवितब्ब’’न्ति उभिन्नं आचरियन्तेवासिकानं अनुसिट्ठि दिन्ना होति. सरणगमनतोवाति अवधारणेन सामणेरपब्बज्जा उपसम्पदा विय ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन न होति, इदानिपि सरणगमनेनेव सिज्झतीति दीपेति. हि-सद्दो पसिद्धियं. यथाह –
‘‘यस्मा सरणगमनेन उपसम्पदा परतो पटिक्खित्ता, तस्मा सा एतरहि सरणगमनमत्तेनेव न रुहति. सामणेरस्स पब्बज्जा पन यस्मा परतोपि ‘अनुजानामि, भिक्खवे, इमेहि तीहि सरणगमनेहि सामणेरपब्बज्ज’न्ति (महाव. १०५) अनुञ्ञाता एव, तस्मा सा एतरहिपि सरणगमनमत्तेनेव रुहती’’ति (महाव. अट्ठ. ३४).
सरणगमनतो एव पब्बज्जा यदिपि किञ्चापि सिद्धा निप्फन्ना, तथापि अस्स सामणेरस्स ‘‘इदञ्चिदञ्च मया पूरेतब्बं सील’’न्ति ञत्वा परिपूरणत्थाय भिक्खुना दस सीलानि दातब्बानीति योजना. यथाह ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सामणेरानं दस सिक्खापदानि, तेसु च सामणेरेहि सिक्खितुं. पाणातिपाता वेरमणी’’तिआदि (महाव. १०६).
पब्बज्जाकथावण्णना.
२४७१. उपज्झायन्ति ¶ ¶ वज्जावज्जे उपनिज्झायतीति उपज्झायो, तं, भगवता वुत्तेहि अङ्गेहि समन्नागतो परिपुण्णदसवस्सो पुग्गलो. निवासेत्वा च पारुपित्वा च सिरसि अञ्जलिं पग्गहेत्वा अत्तनो अभिमुखे उक्कुटिकं निसीदित्वा ‘‘उपज्झायो मे, भन्ते, होही’’ति तिक्खत्तुं वत्वा आयाचनाय कताय ‘‘साहु, लहु, ओपायिकं, पटिरूपं, पासादिकेन सम्पादेही’’ति इमेसु पञ्चसु पदेसु अञ्ञतरं कायेन वा वाचाय वा उभयेन वा विञ्ञापेत्वा तस्मिं सम्पटिच्छिते पितुट्ठाने ठत्वा अत्रजमिव तं गहेत्वा वज्जावज्जं उपपरिक्खित्वा दोसेन निग्गण्हित्वा सद्धिविहारिके सिक्खापेन्तो उपज्झायो नाम.
विज्जासिप्पं, आचारसमाचारं वा सिक्खितुकामेहि आदरेन चरितब्बो उपट्ठातब्बोति आचरियो, तं, उपज्झाये वुत्तलक्खणसमन्नागतोयेव पुग्गलो. वुत्तनयेनेव निसीदित्वा ‘‘आचरियो मे, भन्ते, होहि, आयस्मतो निस्साय वच्छामी’’ति तिक्खत्तुं वत्वा आयाचनाय कताय ‘‘साहू’’तिआदीसु पञ्चसु अञ्ञतरं वत्वा तस्मिं सम्पटिच्छिते पितुट्ठाने ठत्वा पुत्तट्ठानियं अन्तेवासिं सिक्खापेन्तो आचरियो नाम.
एत्थ च साहूति साधु. लहूति अगरु, मम तुय्हं उपज्झायभावे भारियं नत्थीति अत्थो. ओपायिकन्ति उपायपटिसंयुत्तं, तं उपज्झायग्गहणं इमिना उपायेन त्वं मे इतो पट्ठाय भारो जातोसीति वुत्तं होति. पटिरूपन्ति अनुरूपं ते उपज्झायग्गहणन्ति अत्थो. पासादिकेनाति पसादावहेन कायवचीपयोगेन. सम्पादेहीति तिविधं सिक्खं निप्फादेहीति अत्थो. कायेन वाति हत्थमुद्दादिं दस्सेन्तो कायेन वा. नामविसेसं विना पूरेतब्बवत्तानं समताय उभोपि एकतो वुत्ता.
एतानि ¶ वत्तानि उपज्झायस्स सद्धिविहारिकेन, आचरियस्स अन्तेवासिकेनापि एवमेव कातब्बानेवाति. वसताति वसन्तेन. पियसीलेनाति पियं सीलमेतस्साति पियसीलो, तेन, सीलं परिपूरितुकामेनाति वुत्तं होति.
२४७२-३. आसनं पञ्ञपेतब्बन्ति एत्थ ‘‘कालस्सेव वुट्ठाय उपाहना ओमुञ्चित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा’’ति (महाव. ६६) वुत्ता पुब्बकिरिया वत्तब्बा. आसनं पञ्ञपेतब्बन्ति ¶ दन्तकट्ठखादनट्ठानं सम्मज्जित्वा निसीदनत्थाय आसनं पञ्ञपेतब्बं. इमिना च यागुपानट्ठानादीसुपि आसनानि पञ्ञपेतब्बानेवाति दस्सितं होति.
दन्तकट्ठं दातब्बन्ति महन्तं, मज्झिमं, खुद्दकन्ति तीणि दन्तकट्ठानि उपनेत्वा ततो यं तीणि दिवसानि गण्हाति, चतुत्थदिवसतो पट्ठाय तादिसमेव दातब्बं. सचे अनियमं कत्वा यं वा तं वा गण्हाति, अथ यादिसं लभति, तादिसं दातब्बं.
मुखोदकं दातब्बन्ति मुखधोवनोदकं मुखोदकन्ति मज्झेपदलोपीसमासो, तं देन्तेन सीतञ्च उण्हञ्च उदकं उपनेत्वा ततो यं तीणि दिवसानि वळञ्जेति, चतुत्थदिवसतो पट्ठाय तादिसमेव मुखधोवनोदकं दातब्बं. सचे अनियमं कत्वा यं वा तं वा गण्हाति, अथ यादिसं लभति, तादिसं दातब्बं. सचे दुविधम्पि वळञ्जेति, दुविधम्पि उपनेतब्बं. ‘‘मुखोदकं मुखधोवनट्ठाने ठपेत्वा अवसेसट्ठानानि सम्मज्जितब्बानि. सम्मज्जन्तेन च वच्चकुटितो पट्ठाय सम्मज्जितब्बं. थेरे वच्चकुटिं गते परिवेणं सम्मज्जितब्बं, एवं परिवेणं असुञ्ञं होती’’ति अट्ठकथायं (महाव. अट्ठ. ६४ अत्थतो समानं) वुत्तनयेनेव सम्मज्जितब्बं.
ततो ¶ उत्तरिं कत्तब्बं दस्सेतुमाह ‘‘तस्स कालेना’’तिआदि. तस्साति उपज्झायस्स वा आचरियस्स वा. कालेनाति यागुपानकाले. इधापि ‘‘आसनं पञ्ञपेतब्ब’’न्ति सेसो. यथाह ‘‘थेरे वच्चकुटितो अनिक्खन्तेयेव आसनं पञ्ञपेतब्बं. सरीरकिच्चं कत्वा आगन्त्वा तस्मिं निसिन्नस्स ‘सचे यागु होती’तिआदिना नयेन वुत्तं वत्तं कातब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. ६४).
यागु तस्सुपनेतब्बाति एत्थ ‘‘भाजनं धोवित्वा’’ति सेसो. यथाह – ‘‘भाजनं धोवित्वा यागु उपनामेतब्बा’’ति (महाव. ६६). सङ्घतो वाति सलाकादिवसेन सङ्घतो लब्भमाना वा. कुलतोपि वाति उपासकादिकुलतो वा.
‘‘पत्ते वत्तञ्च कातब्ब’’न्ति इदं ‘‘यागुं पीतस्स उदकं दत्वा भाजनं पटिग्गहेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन धोवित्वा पटिसामेतब्बं, उपज्झायम्हि वुट्ठिते आसनं उद्धरितब्बं ¶ . सचे सो देसो उक्लापो होति, सो देसो सम्मज्जितब्बो’’ति (महाव. ६६) आगतवत्तं सन्धायाह. दिवा भुत्तपत्तेपि कातब्बं एतेनेव दस्सितं होति.
वत्तं ‘‘गामप्पवेसने’’ति इदं ‘‘सचे उपज्झायो गामं पविसितुकामो होति, निवासनं दातब्बं, पटिनिवासनं पटिग्गहेतब्ब’’न्तिआदिनयप्पवत्तं (महाव. ६६) वत्तं सन्धायाह. ‘‘कातब्ब’’न्ति इदं सब्बपदेहि योजेतब्बं.
२४७४. चीवरे यानि वत्तानीति गामं पविसितुकामस्स चीवरदाने, पटिनिवत्तस्स चीवरग्गहणसङ्घरणपटिसामनेसु महेसिना यानि वत्तानि वुत्तानि, तानि च कातब्बानि. सेनासने तथाति ‘‘यस्मिं विहारे उपज्झायो विहरती’’तिआदिना ¶ (महाव. ६६) वुत्तनयेन ‘‘सेनासने कत्तब्ब’’न्ति दस्सितं सेनासनवत्तञ्च.
पादपीठकथलिकादीसु तथाति योजना. उपज्झाये गामतो पटिनिवत्ते च जन्ताघरे च ‘‘पादोदकं पादपीठं पादकथलिकं उपनिक्खिपितब्ब’’न्ति (महाव. ६६) एवमागतं वत्तञ्च कातब्बं. आदि-सद्देन ‘‘उपज्झायो पानीयेन पुच्छितब्बो’’तिआदिवत्तं (महाव. ६६) सङ्गण्हाति.
२४७५. एवं सब्बत्थ वत्तेसु पाटियेक्कं दस्सियमानेसु पपञ्चोति खन्धकं ओलोकेत्वा सुखग्गहणत्थाय गणनं दस्सेतुकामो आह ‘‘एवमादीनी’’तिआदि. रोगतो वुट्ठानागमनन्तानीति आचरियुपज्झायानं रोगतो वुट्ठानागमनपरियोसानानि. सत्ततिंससतं सियुन्ति सत्ततिंसाधिकसतवत्तानीति अत्थो.
तानि पन वत्तानि खन्धकपाळिया (महाव. ६६) आगतक्कमेन एवं यथावुत्तगणनाय समानेतब्बानि – दन्तकट्ठदानं, मुखोदकदानं, आसनपञ्ञापनं, सचे यागु होति, भाजनं धोवित्वा यागुया उपनामनं, यागुं पीतस्स उदकं दत्वा भाजनं पटिग्गहेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन धोवित्वा पटिसामनं, उपज्झायम्हि वुट्ठिते आसनस्स उद्धरणं, सचे सो देसो उक्लापो होति, तस्स सम्मज्जनं, सचे उपज्झायो गामं पविसितुकामो होति, तस्स निवासनदानं, पटिनिवासनपटिग्गहणं, कायबन्धनदानं, सगुणं कत्वा ¶ सङ्घाटिदानं, धोवित्वा सोदकपत्तस्स दानं, सचे उपज्झायो पच्छासमणं आकङ्खति, तिमण्डलं पटिच्छादेन्तेन परिमण्डलं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा सगुणं कत्वा सङ्घाटियो पारुपित्वा ¶ गण्ठिकं परिमुञ्चित्वा धोवित्वा पत्तं गहेत्वा उपज्झायस्स पच्छासमणेन गमनं, नातिदूरनच्चासन्ने गमनं, पत्तपरियापन्नस्स पटिग्गहणं, न उपज्झायस्स भणमानस्स अन्तरन्तरा कथाओपातनं, उपज्झायस्स आपत्तिसामन्ता भणमानस्स च निवारणं, निवत्तन्तेन पठमतरं आगन्त्वा आसनपञ्ञापनं, पादोदकपादपीठपादकथलिकानं उपनिक्खिपनं, पच्चुग्गन्त्वा पत्तचीवरपटिग्गहणं, पटिनिवासनदानं, निवासनपटिग्गहणं, सचे चीवरं सिन्नं होति, मुहुत्तं उण्हे ओतापनं, नेव उण्हे चीवरस्स निदहनं, मज्झे यथा भङ्गो न होति, एवं चतुरङ्गुलं कण्णं उस्सारेत्वा चीवरस्स सङ्घरणं, ओभोगे कायबन्धनस्स करणं, सचे पिण्डपातो होति, उपज्झायो च भुञ्जितुकामो होति, उदकं दत्वा पिण्डपातस्स उपनामनं, उपज्झायस्स पानीयेन पुच्छनं, भुत्ताविस्स उदकं दत्वा पत्तं पटिग्गहेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन धोवित्वा वोदकं कत्वा मुहुत्तं उण्हे ओतापनं, न च उण्हे पत्तस्स निदहनं, पत्तचीवरं निक्खिपितब्बं –
पत्तं निक्खिपन्तेन एकेन हत्थेन पत्तं गहेत्वा एकेन हत्थेन हेट्ठामञ्चं वा हेट्ठापीठं वा परामसित्वा पत्तस्स निक्खिपनं, न च अनन्तरहिताय भूमिया पत्तस्स निक्खिपनं, चीवरं निक्खिपन्तेन एकेन हत्थेन चीवरं गहेत्वा एकेन हत्थेन चीवरवंसं वा चीवररज्जुं वा पमज्जित्वा पारतो अन्तं ओरतो भोगं कत्वा चीवरस्स निक्खिपनं, उपज्झायम्हि वुट्ठिते आसनस्स उद्धरणं, पादोदकपादपीठपादकथलिकानं पटिसामनं, सचे सो देसो उक्लापो होति, तस्स सम्मज्जनं, सचे उपज्झायो न्हायितुकामो होति, न्हानस्स पटियादनं, सचे सीतेन अत्थो होति, सीतस्स सचे उण्हेन अत्थो होति, उण्हस्स पटियादनं, सचे उपज्झायो जन्ताघरं पविसितुकामो होति, चुण्णस्स ¶ सन्नयनं, मत्तिकातेमनं, जन्ताघरपीठं आदाय उपज्झायस्स पिट्ठितो पिट्ठितो गन्त्वा जन्ताघरपीठं दत्वा चीवरं पटिग्गहेत्वा एकमन्तं निक्खिपनं, चुण्णदानं, मत्तिकादानं, सचे उस्सहति, जन्ताघरं पविसितब्बं –
जन्ताघरं पविसन्तेन मत्तिकाय मुखं मक्खेत्वा पुरतो च पच्छतो च पटिच्छादेत्वा जन्ताघरप्पवेसो, न थेरानं भिक्खूनं अनुपखज्ज निसीदनं, न नवानं भिक्खूनं आसनेन पटिबाहनं, जन्ताघरे उपज्झायस्स परिकम्मस्स करणं, जन्ताघरा निक्खमन्तेन जन्ताघरपीठं आदाय ¶ पुरतो च पच्छतो च पटिच्छादेत्वा जन्ताघरा निक्खमनं, उदकेपि उपज्झायस्स परिकम्मकरणं, न्हातेन पठमतरं उत्तरित्वा अत्तनो गत्तं वोदकं कत्वा निवासेत्वा उपज्झायस्स गत्ततो उदकस्स पमज्जनं, निवासनदानं, सङ्घाटिदानं, जन्ताघरपीठं आदाय पठमतरं आगन्त्वा आसनस्स पञ्ञापनं, पादोदकपादपीठपादकथलिकानं उपनिक्खिपनं, उपज्झायस्स पानीयेन पुच्छनं, सचे उद्दिसापेतुकामो होति, उद्दिसापनं, सचे परिपुच्छितुकामो होति, परिपुच्छनं, यस्मिं विहारे उपज्झायो विहरति, सचे सो विहारो उक्लापो होति, सचे उस्सहति, तस्स सोधनं, विहारं सोधेन्तेन पठमं पत्तचीवरस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, निसीदनपच्चत्थरणस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, भिसिबिब्बोहनस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, मञ्चस्स नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन असङ्घट्टेन्तेन कवाटपीठं नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, पीठस्स नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन असङ्घट्टेन्तेन कवाटपीठं नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, मञ्चपटिपादकानं नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, खेळमल्लकस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, अपस्सेनफलकस्स नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं, भूमत्थरणस्स यथापञ्ञत्तस्स सल्लक्खेत्वा नीहरित्वा एकमन्तं निक्खिपनं ¶ , सचे विहारे सन्तानकं होति, उल्लोका पठमं ओहारणं, आलोकसन्धिकण्णभागानं पमज्जनं, सचे गेरुकपरिकम्मकता भित्ति कण्णकिता होति, चोळकं तेमेत्वा पीळेत्वा पमज्जनं, सचे काळवण्णकता भूमि कण्णकिता होति, चोळकं तेमेत्वा पीळेत्वा पमज्जनं, सचे अकता होति भूमि, उदकेन परिप्फोसित्वा पमज्जनं ‘‘मा विहारो रजेन उहञ्ञी’’ति, सङ्कारं विचिनित्वा एकमन्तं छड्डनं, भूमत्थरणस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, मञ्चपटिपादकानं ओतापेत्वा पमज्जित्वा अतिहरित्वा यथाट्ठाने ठपनं, मञ्चस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन असङ्घट्टेन्तेन कवाटपीठं अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, पीठस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा नीचं कत्वा साधुकं अप्पटिघंसन्तेन असङ्घट्टेन्तेन कवाटपीठं अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, भिसिबिब्बोहनस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, निसीदनपच्चत्थरणस्स ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा अतिहरित्वा यथापञ्ञत्तं पञ्ञापनं, खेळमल्लकस्स ओतापेत्वा पमज्जित्वा अतिहरित्वा यथाट्ठाने ठपनं, अपस्सेनफलकस्स ओतापेत्वा पमज्जित्वा अतिहरित्वा यथाट्ठाने ठपनं, पत्तचीवरं निक्खिपितब्बं –
पत्तं ¶ निक्खिपन्तेन एकेन हत्थेन पत्तं गहेत्वा एकेन हत्थेन हेट्ठामञ्चं वा हेट्ठापीठं वा परामसित्वा पत्तस्स निक्खिपनं, न च अनन्तरहिताय भूमिया पत्तस्स निक्खिपनं, चीवरं निक्खिपन्तेन एकेन हत्थेन चीवरं गहेत्वा एकेन हत्थेन ¶ चीवरवंसं वा चीवररज्जुं वा पमज्जित्वा पारतो अन्तं ओरतो भोगं कत्वा चीवरस्स निक्खिपनं, सचे पुरत्थिमाय सरजा वाता वायन्ति, पुरत्थिमानं वातपानानं थकनं, तथा पच्छिमानं, तथा उत्तरानं, तथा दक्खिणानं वातपानानं थकनं, सचे सीतकालो होति, दिवा वातपानानं विवरणं, रत्तिं थकनं, सचे उण्हकालो होति, दिवा वातपानानं थकनं, रत्तिं विवरणं, सचे परिवेणं उक्लापं होति, परिवेणस्स सम्मज्जनं, सचे कोट्ठको उक्लापो होति, कोट्ठकस्स सम्मज्जनं, सचे उपट्ठानसाला उक्लापा होति, तस्सा सम्मज्जनं, सचे अग्गिसाला उक्लापा होति, तस्सा सम्मज्जनं, सचे वच्चकुटि उक्लापा होति, तस्सा सम्मज्जनं, सचे पानीयं न होति, पानीयस्स उपट्ठापनं, सचे परिभोजनीयं न होति, परिभोजनीयस्स उपट्ठापनं, सचे आचमनकुम्भिया उदकं न होति, आचमनकुम्भिया उदकस्स आसिञ्चनं, सचे उपज्झायस्स अनभिरति उप्पन्ना होति, सद्धिविहारिकेन वूपकासनं वूपकासापनं वा, धम्मकथाय वा तस्स करणं, सचे उपज्झायस्स कुक्कुच्चं उप्पन्नं होति, सद्धिविहारिकेन विनोदनं विनोदापनं वा, धम्मकथाय वा तस्स करणं, सचे उपज्झायस्स दिट्ठिगतं उप्पन्नं होति, सद्धिविहारिकेन विवेचनं विवेचापनं वा, धम्मकथाय वा तस्स करणं, सचे उपज्झायो गरुधम्मं अज्झापन्नो होति परिवासारहो, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो उपज्झायस्स परिवासं ददेय्या’’ति, सचे उपज्झायो मूलायपटिकस्सनारहो होति, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति ¶ नु खो सङ्घो उपज्झायं मूलाय पटिकस्सेय्या’’ति, सचे उपज्झायो मानत्तारहो होति, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो उपज्झायस्स मानत्तं ददेय्या’’ति, सचे उपज्झायो अब्भानारहो होति, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो उपज्झायं अब्भेय्या’’ति, सचे सङ्घो उपज्झायस्स कम्मं कत्तुकामो होति तज्जनीयं वा नियस्सं वा पब्बाजनीयं वा पटिसारणीयं वा उक्खेपनीयं वा, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो उपज्झायस्स कम्मं न करेय्य, लहुकाय वा परिणामेय्या’’ति, कतं वा पनस्स होति सङ्घेन कम्मं तज्जनीयं वा नियस्सं वा पब्बाजनीयं वा पटिसारणीयं वा उक्खेपनीयं वा, सद्धिविहारिकेन उस्सुक्ककरणं ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायो सम्मा वत्तेय्य, लोमं पातेय्य, नेत्थारं वत्तेय्य, सङ्घो तं कम्मं पटिप्पस्सम्भेय्या’’ति, सचे उपज्झायस्स चीवरं धोवितब्बं होति ¶ , सद्धिविहारिकेन धोवनं उस्सुक्ककरणं वा ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायस्स चीवरं धोवियेथा’’ति, सचे उपज्झायस्स चीवरं कातब्बं होति, सद्धिविहारिकेन करणं उस्सुक्ककरणं वा ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायस्स चीवरं करियेथा’’ति, सचे उपज्झायस्स रजनं पचितब्बं होति, सद्धिविहारिकेन पचनं उस्सुक्ककरणं वा ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायस्स रजनं पचियेथा’’ति, सचे उपज्झायस्स चीवरं रजेतब्बं होति, सद्धिविहारिकेन रजनं उस्सुक्ककरणं वा ‘‘किन्ति नु खो उपज्झायस्स चीवरं रजियेथा’’ति, चीवरं रजन्तेन साधुकं सम्परिवत्तकं सम्परिवत्तकं रजनं, न च अच्छिन्ने थेवे पक्कमनं, उपज्झायं अनापुच्छा न एकच्चस्स पत्तदानं, न एकच्चस्स पत्तपटिग्गहणं, न एकच्चस्स चीवरदानं, न एकच्चस्स चीवरपटिग्गहणं, न एकच्चस्स परिक्खारदानं, न एकच्चस्स परिक्खारपटिग्गहणं, न एकच्चस्स केसच्छेदनं, न एकच्चेन केसानं छेदापनं, न एकच्चस्स परिकम्मकरणं, न एकच्चेन परिकम्मस्स कारापनं, न एकच्चस्स वेय्यावच्चकरणं, न एकच्चेन वेय्यावच्चस्स ¶ कारापनं, न एकच्चस्स पच्छासमणेन गमनं, न एकच्चस्स पच्छासमणस्स आदानं, न एकच्चस्स पिण्डपातस्स नीहरणं, न एकच्चेन पिण्डपातनीहरापनं, न उपज्झायं अनापुच्छा गामप्पवेसनं, न सुसानगमनं, न दिसापक्कमनं, सचे उपज्झायो गिलानो होति, यावजीवं उपट्ठानं, वुट्ठानमस्स आगमनन्ति तेसु कानिचि वत्तानि सविभत्तिकानि, कानिचि अविभत्तिकानि, तेसु अविभत्तिकानं विभागे वुच्चमाने यथावुत्तगणनाय अतिरेकतरानि होन्ति, तं पन विभागं अनामसित्वा पिण्डवसेन गहेत्वा यथा अयं गणना दस्सिताति वेदितब्बा.
२४७६. अकरोन्तस्साति एत्थ ‘‘वत्त’’न्ति सेसो. अनादरवसेनेव वत्तं अकरोन्तस्स भिक्खुनो तेन वत्तभेदेन वत्ताकरणेन सब्बत्थ सत्ततिंसाधिकसतप्पभेदट्ठाने तत्तकंयेव दुक्कटं पकासितन्ति योजना.
उपज्झायाचरियवत्तकथावण्णना.
२४७७. एवं उपज्झायाचरियवत्तानि सङ्खेपेन दस्सेत्वा उपज्झायाचरियेहि सद्धिविहारिकन्तेवासीनं कातब्बवत्तानि दस्सेतुमाह ‘‘उपज्झायस्स वत्तानी’’तिआदि. उपज्झायस्स वत्तानीति उपज्झायेन सद्धिविहारिकस्स युत्तपत्तकाले कत्तब्बत्ता उपज्झायायत्तवत्तानीति ¶ अत्थो. तथा सद्धिविहारिकेति यथा सद्धिविहारिकेन उपज्झायस्स कातब्बानि, तथा उपज्झायेन सद्धिविहारिके कातब्बानि.
उपज्झायाचरियवत्तेसु गामप्पवेसे पच्छासमणेन हुत्वा नातिदूरनच्चासन्नगमनं, न अन्तरन्तरा कथाओपातनं, आपत्तिसामन्ता भणमानस्स निवारणं, पत्तपरियापन्नपटिग्गहणन्ति चत्तारि वत्तानि, न एकच्चस्स पत्तदानादिअनापुच्छादिसापक्कमनावसानानि वीसति पटिक्खेपा चेति एतानि ¶ चतुवीसति वत्तानि ठपेत्वा अवसेसानि तेरसाधिकसतवत्तानि सन्धायाह ‘‘सतं तेरस होन्तेवा’’ति, तेरसाधिकसतवत्तानि होन्तीति अत्थो. आचरियेन अन्तेवासिकेपि च कातब्बवत्तानि तथा तत्तकानेवाति अत्थो.
सद्धिविहारिकन्तेवासिकवत्तकथावण्णना.
२४७८. उपज्झायाचरियेहि सद्धिविहारिकन्तेवासिकानं निस्सयपटिप्पस्सद्धिप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘पक्कन्ते वापी’’तिआदि. पक्कन्ते वापि विब्भन्ते वापि पक्खसङ्कन्ते वापि मते वापि आणत्तिया वापि एवं पञ्चधा उपज्झाया सद्धिविहारिकेन गहितो निस्सयो पटिप्पस्सम्भतीति योजना. पक्कन्तेति तदहु अपच्चागन्तुकामताय दिसं गते. विब्भन्तेति गिहिभावं पत्ते. पक्खसङ्कन्तकेति तित्थियायतनं गते. मतेति कालकते. आणत्तियाति निस्सयपणामनेन.
२४७९-८०. आचरियम्हापि अन्तेवासिकेन गहितनिस्सयस्स भेदनं छधा छप्पकारेन होतीति योजना. कथन्ति आह ‘‘पक्कन्ते चा’’तिआदि. तं उपज्झायतो निस्सयभेदे वुत्तनयमेव. विसेसं पन सयमेव वक्खति ‘‘आणत्तिय’’न्तिआदिना. आणत्तियन्ति एत्थ विसेसत्थजोतको पन-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. उभिन्नम्पि धुरनिक्खेपनेपि चाति आचरियस्स निस्सयपणामने पन उभिन्नं आचरियन्तेवासिकानंयेव अञ्ञमञ्ञनिरालयभावे सति निस्सयभेदो होति, न एकस्साति अत्थो. तमेवत्थं ब्यतिरेकतो दळ्हीकरोति ‘‘एकेकस्सा’’तिआदिना. एकेकस्स वा उभिन्नं वा आलये सति न भिज्जतीति योजना. यथाह –
‘‘आणत्तियं ¶ ¶ पन सचेपि आचरियो मुञ्चितुकामोव हुत्वा निस्सयपणामनाय पणामेति, अन्तेवासिको च ‘किञ्चापि मं आचरियो पणामेति, अथ खो हदयेन मुदुको’ति सालयोव होति, निस्सयो न पटिप्पस्सम्भतियेव. सचेपि आचरियो सालयो, अन्तेवासिको निरालयो ‘न दानि इमं निस्साय वसिस्सामी’ति धुरं निक्खिपति, एवम्पि न पटिप्पस्सम्भति. उभिन्नं सालयभावे पन न पटिप्पस्सम्भतियेव. उभिन्नं धुरनिक्खेपेन पटिप्पस्सम्भती’’ति (महाव. अट्ठ. ८३).
अयं पन विसेसो आचरियाणत्तिया निस्सयभेदेयेव दस्सितो, न उपज्झायाणत्तिया. सारत्थदीपनियं पन ‘‘सचेपि आचरियो मुञ्चितुकामोव हुत्वा निस्सयपणामनाय पणामेतीतिआदि सब्बं उपज्झायस्स आणत्तियम्पि वेदितब्ब’’न्ति वुत्तं.
२४८१. एवं पञ्च साधारणङ्गानि दस्सेत्वा असाधारणङ्गं दस्सेतुमाह ‘‘उपज्झायसमोधान-गतस्सापि च भिज्जती’’ति. तत्थ समोधानगमनं सरूपतो, पभेदतो च दस्सेतुमाह ‘‘दस्सनं सवनञ्चाति, समोधानं द्विधा मत’’न्ति. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकायं (महाव. अट्ठ. ८३) गहेतब्बो. गन्थवित्थारभीरूनं अनुग्गहाय पन इध न वित्थारितो.
२४८२-३. सभागे दायके असन्ते अद्धिकस्स च गिलानस्स च ‘‘गिलानेन मं उपट्ठहा’’ति याचितस्स गिलानुपट्ठाकस्स च निस्सयं विना वसितुं दोसो नत्थीति योजना ¶ . ‘‘गिलानुपट्ठाकस्सा’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं. इमिना सभागे निस्सयदायके सन्ते एकदिवसम्पि परिहारो न लब्भतीति दीपेति. अत्तनो वने फासुविहारतं जानताति अत्तनो समथविपस्सनापटिलाभस्स वने फासुविहारं जानन्तेनपि. ‘‘सभागे दायके असन्ते’’ति पदच्छेदो. सब्बमेतं विधानं अन्तोवस्सतो अञ्ञस्मिं काले वेदितब्बं. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन समन्तपासादिकाय गहेतब्बो.
निस्सयपटिप्पस्सम्भनकथावण्णना.
२४८४. कुट्ठमस्स ¶ अत्थीति कुट्ठी, तं. ‘‘गण्डि’’न्तिआदीसुपि एसेव नयो. रत्तसेतादिभेदेन येन केनचि कुट्ठेन वेवण्णियं पत्तसरीरन्ति अत्थो. यथाह –
‘‘रत्तकुट्ठं वा होतु काळकुट्ठं वा, यं किञ्चि किटिभदद्दुकच्छुआदिप्पभेदम्पि सब्बं कुट्ठमेवाति वुत्तं. तञ्चे नखपिट्ठिप्पमाणम्पि वड्ढनकपक्खे ठितं होति, न पब्बाजेतब्बो. सचे पन निवासनपारुपनेहि पकतिपटिच्छन्नट्ठाने नखपिट्ठिप्पमाणं अवड्ढनकपक्खे ठितं होति, वट्टति. मुखे, पन हत्थपादपिट्ठेसु वा सचेपि अवड्ढनकपक्खे ठितं नखपिट्ठितो खुद्दकपमाणम्पि न वट्टतियेवाति कुरुन्दियं वुत्तं. तं तिकिच्छापेत्वा पब्बाजेन्तेनापि पकतिवण्णे जातेयेव पब्बाजेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. ८८).
नखपिट्ठिप्पमाणन्ति एत्थ ‘‘कनिट्ठङ्गुलिनखपिट्ठि अधिप्पेता’’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं.
गण्डिन्ति ¶ मेदगण्डादिगण्डभेदवन्तं. यथाह ‘‘मेदगण्डो वा होतु अञ्ञो वा, यो कोचि कोलट्ठिमत्तकोपि चे वड्ढनकपक्खे ठितो गण्डो होति, न पब्बाजेतब्बो’’तिआदि (महाव. अट्ठ. ८८). कोलट्ठीति बदरट्ठि. किलासिन्ति किलासवन्तं. यथाह – ‘‘किलासोति नभिज्जनकं नपग्घरणकं पदुमपुण्डरीकपत्तवण्णं कुट्ठं, येन गुन्नं विय सबलं सरीरं होती’’ति (महाव. अट्ठ. ८८). च-सद्दो सब्बेहि उपयोगवन्तेहि पच्चेकं योजेतब्बो. सोसिन्ति खयरोगवन्तं. यथाह – ‘‘सोसोति सोसब्याधि. तस्मिं सति न पब्बाजेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. ८८). अपमारिकन्ति अपमारवन्तं. यथाह – ‘‘अपमारोति पित्तुम्मारो वा यक्खुम्मारो वा. तत्थ पुब्बवेरिकेन अमनुस्सेन गहितो दुत्तिकिच्छो होति, अप्पमत्तकेपि पन अपमारे सति न पब्बाजेतब्बो’’ति.
राजभटन्ति रञ्ञो भत्तवेतनभटं वा ठानन्तरं पत्तं वा अप्पत्तं वा राजपुरिसं. यथाह – ‘‘अमच्चो वा होतु महामत्तो वा सेवको वा किञ्चि ठानन्तरं पत्तो वा अप्पत्तो वा, यो कोचि रञ्ञो भत्तवेतनभटो. सब्बो ‘राजभटो’ति सङ्ख्यं गच्छती’’ति. चोरन्ति मनुस्सेहि अप्पमादनं गामघातपन्थघातादिकम्मेन पाकटं चोरञ्च. लिखितकन्ति यं कञ्चि चोरिकं वा अञ्ञं वा गरुं राजापराधं कत्वा पलातं, राजा च नं पण्णे वा पोत्थके वा ‘‘इत्थन्नामो ¶ यत्थ दिस्सति, तत्थ गहेत्वा मारेतब्बो’’ति वा ‘‘हत्थपादादीनिस्स छिन्दितब्बानी’’ति वा ‘‘एत्तकं नाम दण्डं हरापेतब्बो’’ति वा लिखापेति, एवरूपं लिखितकं.
‘‘कारभेदक’’न्ति गाथाबन्धवसेन रस्सो कतो. कारभेदकन्ति दातब्बकरस्स वा कतचोरकम्मस्स वा कारणा ¶ काराघरे पक्खित्तो वा निगळबन्धनादीहि बद्धो वा, ततो सो मुच्चित्वा पलायति, एवरूपं काराभेदकञ्च. यथाह – ‘‘कारा वुच्चति बन्धनागारं, इध पन अन्दुबन्धनं वा होतु सङ्खलिकबन्धनं वा रज्जुबन्धनं वा गामबन्धनं वा निगमबन्धनं वा नगरबन्धनं वा पुरिसगुत्ति वा जनपदबन्धनं वा दीपबन्धनं वा, यो एतेसु यं किञ्चि बन्धनं छिन्दित्वा भिन्दित्वा मुञ्चित्वा विवरित्वा वा पस्समानानं वा अपस्समानानं वा पलायति, सो ‘काराभेदको’ति सङ्ख्यं गच्छती’’ति (महाव. अट्ठ. ९२).
२४८५. कसाहतन्ति इणं गहेत्वा दातुं असमत्थत्ता ‘‘अयमेव ते दण्डो होतू’’ति कसादिना दिन्नप्पहारं अवूपसन्तवणं. यथाह –
‘‘यो वचनपेसनादीनि अकरोन्तो हञ्ञति, न सो कतदण्डकम्मो. यो पन केणिया वा अञ्ञथा वा किञ्चि गहेत्वा खादित्वा पुन दातुं असक्कोन्तो ‘अयमेव ते दण्डो होतू’ति कसाहि हञ्ञति, अयं कसाहतो कतदण्डकम्मो. यो च कसाहि वा हतो होतु अद्धदण्डकादीनं वा अञ्ञतरेन, याव अल्लवणो होति, ताव न पब्बाजेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. ९४).
लक्खणाहतन्ति एकंसं कत्वा पारुतेन उत्तरासङ्गेन अप्पटिच्छादनीयट्ठाने तत्तेन लोहेन आहतं असच्छविभूतलक्खणेन समन्नागतं. यथाह –
‘‘यस्स पन नलाटे वा उरादीसु वा तत्तेन लोहेन लक्खणं आहतं होति, सो सचे भुजिस्सो, याव अल्लवणो होति, ताव न पब्बाजेतब्बो. सचेपिस्स वणा रुळ्हा होन्ति छविया ¶ समपरिच्छेदा, लक्खणं पन पञ्ञायति, तिमण्डलं निवत्थस्स उत्तरासङ्गे ¶ कते पटिच्छन्नोकासे चे होति, पब्बाजेतुं वट्टति. अप्पटिच्छन्नोकासे चे, न वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. ९५).
इणायिकञ्चाति मातापितुपितामहादीहि वा अत्तना वा गहितइणं. यथाह –
‘‘इणायिको नाम यस्स पितिपितामहेहि वा इणं गहितं होति, सयं वा इणं गहितं होति, यं वा आठपेत्वा मातापितूहि किञ्चि गहितं होति, सो तं इणं परेसं धारेतीति इणायिको. यं पन अञ्ञे ञातका आठपेत्वा किञ्चि गण्हन्ति, सो न इणायिको. न हि ते तं आठपेतुं इस्सरा. तस्मा तं पब्बाजेतुं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. ९६).
दासन्ति अन्तोजातो, धनक्कीतो, करमरानीतो, सयं वा दासब्यं उपगतोति चतुन्नं दासानं अञ्ञतरं. दासविनिच्छयो पनेत्थ समन्तपासादिकाय (महाव. अट्ठ. ९७) वित्थारतो गहेतब्बो. पब्बाजेन्तस्स दुक्कटन्ति ‘‘कुट्ठि’’न्तिआदीहि उपयोगवन्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं.
२४८६. हत्थच्छिन्नन्ति हत्थतले वा मणिबन्धे वा कप्परे वा यत्थ कत्थचि छिन्नहत्थं. अट्ठच्छिन्नन्ति यथा नखं न पञ्ञायति, एवं चतूसु अङ्गुट्ठकेसु अञ्ञतरं वा सब्बे वा यस्स छिन्ना होन्ति, एवरूपं. पादच्छिन्नन्ति यस्स अग्गपादेसु वा गोप्फकेसु वा जङ्घाय वा यत्थ कत्थचि एको वा द्वे वा पादा छिन्ना होन्ति. हत्थपादछिन्नस्सापि पाळियं (महाव. ११९) आगतत्ता सोपि इध वत्तब्बो, यथावुत्तनयेनेव तस्स दुक्कटवत्थुता पञ्ञायतीति न वुत्तोति दट्ठब्बं.
कण्णनासङ्गुलिच्छिन्नन्ति ¶ एत्थ ‘‘कण्णच्छिन्नं नासच्छिन्नं कण्णनासच्छिन्नं अङ्गुलिच्छिन्न’’न्ति योजना. कण्णच्छिन्नन्ति यस्स कण्णमूले वा कण्णसक्खलिकाय वा एको वा द्वे वा कण्णा छिन्ना होन्ति. यस्स पन कण्णावट्टे छिन्ना होन्ति, सक्का च होन्ति सङ्घाटेतुं, सो कण्णं सङ्घाटेत्वा पब्बाजेतब्बो. नासच्छिन्नन्ति यस्स अजपदके वा अग्गे वा एकपुटे वा यत्थ कत्थचि नासा छिन्ना होति. यस्स पन नासिका सक्का होति सन्धेतुं, सो ¶ तं फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो. कण्णनासच्छिन्नन्ति तदुभयच्छिन्नं. अङ्गुलिच्छिन्नन्ति यस्स नखसेसं अदस्सेत्वा एका वा बहू वा अङ्गुलियो छिन्ना होन्ति. यस्स पन सुत्ततन्तुमत्तम्पि नखसेसं पञ्ञायति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. कण्डरच्छिन्नमेव चाति यस्स कण्डरनामका महान्हारू पुरतो वा पच्छतो वा छिन्ना होन्ति, येसु एकस्सापि छिन्नत्ता अग्गपादेन वा चङ्कमति, मूलेन वा चङ्कमति, न वा पादं पतिट्ठापेतुं सक्कोति.
२४८७. काणन्ति पसन्नन्धो वा होतु पुप्फादीहि वा उपहतपसादो, यो द्वीहि वा एकेन वा अक्खिना न पस्सति, तं काणं. कुणिन्ति हत्थकुणी वा पादकुणी वा अङ्गुलिकुणी वा, यस्स एतेसु हत्थादीसु यं किञ्चि वङ्कं पञ्ञायति, सो कुणी. खुज्जञ्चाति यो उरस्स वा पिट्ठिया वा पस्सस्स वा निक्खन्तत्ता खुज्जसरीरो, तं खुज्जं. यस्स पन किञ्चि किञ्चि अङ्गपच्चङ्गं ईसकं वङ्कं, तं पब्बाजेतुं वट्टति. महापुरिसो एव हि ब्रह्मुजुगत्तो, अवसेसो सत्तो अखुज्जो नाम नत्थि.
वामनन्ति यो जङ्घवामनो वा कटिवामनो वा उभयवामनो वा, तं. तत्थ जङ्घवामनस्स कटितो पट्ठाय हेट्ठिमकायो ¶ रस्सो होति, उपरिमकायो परिपुण्णो. कटिवामनस्स कटितो पट्ठाय उपरिमकायो रस्सो होति, हेट्ठिमकायो परिपुण्णो होति. उभयवामनस्स उभोपि काया रस्सा होन्ति. येसं कायरस्सत्ता भूतानं विय परिवटुमो महाकुच्छिघटसदिसो अत्तभावो होति. तं तिविधम्पि पब्बाजेतुं न वट्टति.
फणहत्थकन्ति यस्स वग्गुलिपक्खका विय अङ्गुलियो सम्बद्धा होन्ति, तं. एतं पब्बाजेतुकामेन अङ्गुलन्तरिकायो फालेत्वा सब्बं अन्तरचम्मं अपनेत्वा फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो. यस्सापि छ अङ्गुलियो होन्ति, तं पब्बाजेतुकामेन अधिकं अङ्गुलिं छिन्दित्वा फासुकं कत्वा पब्बाजेतब्बो.
खञ्जन्ति यो नतजाणुको वा भिन्नजङ्घो वा मज्झे संकुटितपादत्ता कुण्डपादको वा पिट्ठिपादमज्झेन चङ्कमन्तो अग्गे संकुटितपादत्ता कुण्डपादको वा पिट्ठिपादग्गेन चङ्कमन्तो अग्गपादेनेव चङ्कमनखञ्जो वा पण्हिकाय चङ्कमनखञ्जो वा पादस्स बाहिरन्तेन चङ्कमनखञ्जो वा पादस्स अब्भन्तरन्तेन चङ्कमनखञ्जो वा गोप्फकानं उपरि भग्गत्ता सकलेन ¶ पिट्ठिपादेन चङ्कमनखञ्जो वा, तं पब्बाजेतुं न वट्टति. एत्थ नतजाणुकोति अन्तोपविट्ठआनतपादो. पक्खहतन्ति यस्स एको हत्थो वा पादो वा अड्ढसरीरं वा सुखं न वहति.
सीपदिन्ति भारपादं. यस्स पादो थूलो होति सञ्जातपीळको खरो, सो न पब्बाजेतब्बो. यस्स पन न ताव खरभावं गण्हाति, सक्का होति उपनाहं बन्धित्वा उदकआवाटे पवेसेत्वा उदकवालिकाय पूरेत्वा ¶ यथा सिरा पञ्ञायन्ति, जङ्घा च तेलनाळिका विय होन्ति, एवं मिलापेतुं सक्का, तस्स पादं ईदिसं कत्वा तं पब्बाजेतुं वट्टति. सचे पुन वड्ढति, उपसम्पादेन्तेनापि तथा कत्वाव उपसम्पादेतब्बो. पापरोगिनन्ति यो अरिसभगन्दरपित्तसेम्हकाससोसादीसु येन केनचि रोगेन निच्चातुरो अतेकिच्छरोगो जेगुच्छो अमनापो, तं.
२४८८. जराय दुब्बलन्ति यो जिण्णभावेन दुब्बलो अत्तनो चीवररजनादिकम्मम्पि कातुं असमत्थो, तं. यो पन महल्लकोपि बलवा होति अत्तानं पटिजग्गितुं सक्कोति, सो पब्बाजेतब्बो. अन्धन्ति जच्चन्धं. पधिरञ्चेवाति यो सब्बेन सब्बं न सुणाति, तं. यो पन महासद्दं सुणाति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. मम्मनन्ति यस्स वचीभेदो वत्तति, सरणगमनं परिपुण्णं भासितुं न सक्कोति, तादिसं मम्मनम्पि पब्बाजेतुं न वट्टति. यो पन सरणगमनमत्तं परिपुण्णं भासितुं सक्कोति, तं पब्बाजेतुं वट्टति. अथ वा मम्मनन्ति खलितवचनं, यो एकमेव अक्खरं चतुपञ्चक्खत्तुं वदति, तस्सेतमधिवचनं. पीठसप्पिन्ति छिन्निरियापथं. मूगन्ति यस्स वचीभेदो नप्पवत्तति.
२४८९. अत्तनो विरूपभावेन परिसं दूसेन्तेन परिसदूसके (महाव. अट्ठ. ११९) दस्सेतुमाह ‘‘अतिदीघो’’तिआदि. अतिदीघोति अञ्ञेसं सीसप्पमाणनाभिप्पदेसो. अतिरस्सोति वुत्तप्पकारो उभयवामनो विय अतिरस्सो. अतिकाळो वाति झापितखेत्ते खाणुको विय अतिकाळवण्णो. मट्ठतम्बलोहनिदस्सनो अच्चोदातोपि वाति सम्बन्धो, दधितक्कादीहि मज्जितमट्ठतम्बलोहवण्णो अतीव ओदातसरीरोति अत्थो.
२४९०. अतिथूलो ¶ वाति भारियमंसो महोदरो महाभूतसदिसो. अतिकिसोति मन्दमंसलोहितो ¶ अट्ठिसिराचम्मसरीरो विय. अतिमहासीसो वाति योजना. अतिमहासीसो वाति पच्छिं सीसे कत्वा ठितो विय. ‘‘अतिखुद्दकसीसेन असहितेना’’ति पदच्छेदो. असहितेनाति सरीरस्स अननुरूपेन. ‘‘अतिखुद्दकसीसेना’’ति एतस्स विसेसनं. असहितेन अतिखुद्दकसीसेन समन्नागतोति योजना. यथाह – ‘‘अतिखुद्दकसीसो वा सरीरस्स अननुरूपेन अतिखुद्दकेन सीसेन समन्नागतो’’ति.
२४९१. कुटकुटकसीसोति तालफलपिण्डिसदिसेन सीसेन समन्नागतो. सिखरसीसकोति उद्धं अनुपुब्बतनुकेन सीसेन समन्नागतो, मत्थकतो संकुटिको मूलतो वित्थतो हुत्वा ठितपब्बतसिखरसदिससीसोति अत्थो. वेळुनाळिसमानेनाति महावेळुपब्बसदिसेन. सीसेनाति दीघसीसेन. यथाह – ‘‘नाळिसीसो वा महावेळुपब्बसदिसेन सीसेन समन्नागतो’’ति (महाव. अट्ठ. ११९).
२४९२. कप्पसीसोपीति मज्झे दिस्समानआवाटेन हत्थिकुम्भसदिसेन द्विधाभूतसीसेन समन्नागतो. पब्भारसीसो वाति चतूसु पस्सेसु येन केनचि पस्सेन ओणतेन सीसेन समन्नागतो. वणसीसकोति वणेहि समन्नागतसीसो. कण्णिककेसो वाति पाणकेहि खायितकेदारे सस्ससदिसेहि तहिं तहिं उट्ठितेहि केसेहि समन्नागतो. थूलकेसोपि वाति तालहीरसदिसेहि केसेहि समन्नागतो.
२४९३. पूतिसीसोति ¶ दुग्गन्धसीसो. निल्लोमसीसो वाति लोमरहितसीसो. जातिपण्डरकेसकोति जातिफलितेहि पण्डरकेसो वा. जातिया तम्बकेसो वाति आदित्तेहि विय तम्बवण्णेहि केसेहि समन्नागतो. आवट्टसीसकोति गुन्नं सरीरे आवट्टसदिसेहि उद्धग्गेहि केसावट्टेहि समन्नागतो.
२४९४. सीसलोमेकबद्धेहि भमुकेहि युतोपीति सीसलोमेहि सद्धिं एकाबद्धलोमेहि भमुकेहि समन्नागतो. सम्बद्धभमुको वाति एकाबद्धउभयभमुको, मज्झे सञ्जातलोमेहि भमुकेहि समन्नागतोति अत्थो. निल्लोमभमुकोपि वाति भमुलोमरहितो. निल्लोमभमुकोपि वाति पि-सद्देन अवुत्तसमुच्चयत्थेन मक्कटभमुको सङ्गहितो.
२४९५. महन्तखुद्दनेत्तो ¶ वाति एत्थ नेत्त-सद्दो महन्तखुद्द-सद्देहि पच्चेकं योजेतब्बो, महन्तनेत्तो वा खुद्दकनेत्तो वाति अत्थो. महन्तनेत्तो वाति अतिमहन्तेहि नेत्तेहि समन्नागतो. खुद्दकनेत्तो वाति महिंसचम्मे वासिकोणेन पहरित्वा कतछिद्दसदिसेहि अतिखुद्दकक्खीहि समन्नागतो. विसमलोचनोति एकेन महन्तेन, एकेन खुद्दकेन अक्खिना समन्नागतो. केकरो वापीति तिरियं पस्सन्तो. एत्थ अपि-सद्देन निक्खन्तक्खिं सम्पिण्डेति, यस्स कक्कटकस्सेव अक्खितारका निक्खन्ता होन्ति. गम्भीरनेत्तोति यस्स गम्भीरे उदपाने उदकतारका विय अक्खितारका पञ्ञायन्ति. एत्थ च उदकतारका नाम उदकपुब्बुळं. अक्खितारकाति अक्खिगेण्डका. विसमचक्कलोति एकेन उद्धं, एकेन अधोति एवं विसमजातेहि अक्खिचक्केहि समन्नागतो.
२४९६. जतुकण्णो ¶ वाति अतिखुद्दिकाहि कण्णसक्खलीहि समन्नागतो. मूसिककण्णो वाति मूसिकानं कण्णसदिसेहि कण्णेहि समन्नागतो. हत्थिकण्णोपि वाति अननुरूपाहि महन्ताहि हत्थिकण्णसदिसाहि कण्णसक्खलीहि समन्नागतो. छिद्दमत्तककण्णो वाति यस्स विना कण्णसक्खलीहि कण्णच्छिद्दमेव होति. अविद्धकण्णकोति कण्णबन्धत्थाय अविद्धेन कण्णेन समन्नागतो.
२४९७. टङ्कितकण्णो वाति गोभत्तनाळिकाय अग्गसदिसेहि कण्णेहि समन्नागतो, गोहनुकोटिसण्ठानेहि कण्णेहि समन्नागतोति अत्थो. पूतिकण्णोपि वाति सदा पग्घरितपुब्बेन कण्णेन समन्नागतो. पूतिकण्णोपीति अपि-सद्देन कण्णभगन्दरिको गहितो. कण्णभगन्दरिकोति निच्चपूतिना कण्णेन समन्नागतो. अविद्धकण्णो परिसदूसको वुत्तो, कथं योनकजातीनं पब्बज्जाति आह ‘‘योनकादिप्पभेदोपि, नायं परिसदूसको’’ति, कण्णावेधनं योनकानं सभावो, अयं योनकादिप्पभेदो परिसदूसको न होतीति वुत्तं होति.
२४९८. अतिपिङ्गलनेत्तोति ¶ अतिसयेन पिङ्गलेहि नेत्तेहि समन्नागतो. मधुपिङ्गलं पन पब्बाजेतुं वट्टति. निप्पखुमक्खि वाति अक्खिदलरोमेहि विरहितअक्खिको. पखुम-सद्दो हि लोके अक्खिदलरोमेसु निरुळ्हो. अस्सुपग्घरनेत्तो वाति पग्घरणस्सूहि नेत्तेहि समन्नागतो. पक्कपुप्फितलोचनोति पक्कलोचनो पुप्फितलोचनोति योजना. परिपक्कनेत्तो सञ्जातपुप्फनेत्तोति अत्थो.
२४९९. महानासोति सरीरस्स अननुरूपाय महतिया नासाय समन्नागतो. अतिखुद्दकनासिकोति तथा ¶ अतिखुद्दिकाय नासाय समन्नागतो. चिपिटनासो वाति चिपिटाय अन्तो पविट्ठाय विय अल्लिनासाय समन्नागतो. चिपिटनासो वाति अवुत्तविकप्पत्थेन वा-सद्देन दीघनासिको सङ्गय्हति. सो च सुकतुण्डसदिसाय जिव्हाय लेहितुं सक्कुणेय्याय नासिकाय समन्नागतो. कुटिलनासिकोति मुखमज्झे अप्पतिट्ठहित्वा एकपस्से ठितनासिको.
२५००. निच्चविस्सवनासो वाति निच्चपग्घरितसिङ्घाणिकनासो वा. महामुखोति यस्स पटङ्गमण्डुकस्सेव मुखनिमित्तंयेव महन्तं होति, मुखं पन लाबुसदिसं अतिखुद्दकं. पटङ्गमण्डुको नाम महामुखमण्डुको. वङ्कभिन्नमुखो वापीति एत्थ ‘‘वङ्कमुखो वा भिन्नमुखो वापी’’ति योजना. वङ्कमुखोति भमुकस्स, नलातस्स वा एकपस्से निन्नताय वङ्कमुखो. भिन्नमुखो वाति मक्कटस्सेव भिन्नमुखो. महाओट्ठोपि वाति उक्खलिमुखवट्टिसदिसेहि ओट्ठेहि समन्नागतो.
२५०१. तनुकओट्ठो वाति भेरिचम्मसदिसेहि दन्ते पिदहितुं असमत्थेहि ओट्ठेहि समन्नागतो. भेरिचम्मसदिसेहीति भेरिमुखचम्मसदिसेहि. तनुकओट्ठो वाति एत्थ वा-सद्देन महाधरोट्ठो वा तनुकउत्तरोट्ठो वा तनुकअधरोट्ठो वाति तयो विकप्पा सङ्गहिता. विपुलुत्तरओट्ठकोति महाउत्तरोट्ठो. ओट्ठछिन्नोति यस्स एको वा द्वे वा ओट्ठा छिन्ना होन्ति. उप्पक्कमुखोति पक्कमुखो. एळमुखोपि वाति निच्चपग्घरणमुखो.
२५०२-३. सङ्खतुण्डोपीति बहि सेतेहि अन्तो अतिरत्तेहि ओट्ठेहि समन्नागतो. दुग्गन्धमुखोति दुग्गन्धकुणपमुखो. महादन्तोपीति अट्ठकदन्तसदिसेहि समन्नागतो ¶ . अच्चन्तन्ति अतिसयेन. ‘‘हेट्ठा उपरितो वापि, बहि निक्खन्तदन्तको’’ति इदं ‘‘असुरदन्तको’’ति एतस्स अत्थपदं. असुरोति दानवो. ‘‘सिप्पिदन्तो वा ओट्ठदन्तो वा’’ति गण्ठिपदे लिखितो. यस्स पन सक्का होन्ति ओट्ठेहि पिदहितुं, कथेन्तस्सेव पञ्ञायति, नो अकथेन्तस्स, तं पब्बाजेतुं वट्टति. अदन्तोति दन्तरहितो. पूतिदन्तोति पूतिभूतेहि दन्तेहि समन्नागतो.
२५०४. ‘‘अतिखुद्दकदन्तको’’ति इमस्स ‘‘यस्सा’’तिआदि अपवादो. यस्स दन्तन्तरे काळकदन्तसन्निभो ¶ कलन्दकदन्तसदिसो दन्तो सुखुमोव ठितो चे, तं तु पब्बाजेतुं वट्टतीति योजना. पब्बाजेतुम्पीति एत्थ पि-सद्दो तु-सद्दत्थो.
२५०५. यो पोसोति सम्बन्धो. महाहनुकोति गोहनुसदिसेन हनुना समन्नागतो. ‘‘रस्सेन हनुना युतो’’ति इदं ‘‘चिपिटहनुको वा’’ति इमस्स अत्थपदं. यथाह – ‘‘चिपिटहनुको वा अन्तोपविट्ठेन विय अतिरस्सेन हनुकेन समन्नागतो’’ति (महाव. अट्ठ. ११९). चिपिटहनुको वापीति एत्थ पि-सद्देन ‘‘भिन्नहनुको वा वङ्कहनुको वा’’ति विकप्पद्वयं सङ्गण्हाति.
२५०६. निम्मस्सुदाठिको वापीति भिक्खुनिसदिसमुखो. अतिदीघगलोपि वाति बकगलसदिसेन गलेन समन्नागतो. अतिरस्सगलोपि वाति अन्तोपविट्ठेन विय गलेन समन्नागतो. भिन्नगलो वा गण्डगलोपि वाति योजना, भिन्नगलट्ठिको वा गण्डेन समन्नागतगलोपि वाति अत्थो.
२५०७. भट्ठंसकूटो ¶ वाति मातुगामस्स विय भट्ठेन अंसकूटेन समन्नागतो. भिन्नपिट्ठि वा भिन्नउरोपि वाति योजना, सुदीघहत्थो वा सुरस्सहत्थो वाति योजना, अतिदीघहत्थो वा अतिरस्सहत्थो वाति अत्थो. वा-सद्देन अहत्थएकहत्थानं गहणं. कच्छुसमायुतो वा कण्डुसमायुतो वाति योजना. वा-सद्देन ‘‘दद्दुगत्तो वा गोधागत्तो वा’’ति इमे द्वे सङ्गण्हाति. तत्थ गोधागत्तो वाति यस्स गोधाय विय गत्ततो चुण्णानि पतन्ति.
२५०८. महानिसदमंसोति इमस्स अत्थपदं ‘‘उद्धनग्गुपमायुतो’’ति. यथाह – ‘‘महाआनिसदो वा उद्धनकूटसदिसेहि आनिसदमंसेहि अच्चुग्गतेहि समन्नागतो’’ति (महाव. अट्ठ. ११९). महानिसदमंसो वाति एत्थ वा-सद्देन भट्ठकटिको सङ्गहितो. वातण्डिकोति अण्डकोसेसु वुद्धिरोगेन समन्नागतो. महाऊरूति सरीरस्स अननुरूपेहि महन्तेहि सत्तीहि समन्नागतो. सङ्घट्टनकजाणुकोति अञ्ञमञ्ञं सङ्घट्टेहि जाणूहि समन्नागतो.
२५०९. भिन्नजाणूति यस्स एको वा द्वे वा जाणू भिन्ना होन्ति. महाजाणूति महन्तेन ¶ जाणुना समन्नागतो. दीघजङ्घोति यट्ठिसदिसजङ्घो. विकटो वाति तिरियं गमनपादेहि समन्नागतो, यस्स चङ्कमतो जाणुका बहि निग्गच्छन्ति. पण्हो वाति पच्छतो परिवत्तपादेहि समन्नागतो, यस्स चङ्कमतो जाणुका अन्तो पविसन्ति. ‘‘पन्तो’’ति च ‘‘सण्हो’’ति च एतस्सेव वेवचनानि. उब्बद्धपिण्डिकोति हेट्ठा ओरुळ्हाहि वा उपरि आरुळ्हाहि वा महतीहि जङ्घपिण्डिकाहि समन्नागतो.
२५१०. यट्ठिजङ्घोति ¶ यट्ठिसदिसाय जङ्घाय समन्नागतो. महाजङ्घोति सरीरस्स अननुरूपाय महतिया जङ्घाय समन्नागतो. महापादोपि वाति सरीरस्स अननुरूपेहि महन्तेहि पादेहि समन्नागतो. अपि-सद्देन थूलजङ्घपिण्डिको सङ्गहितो, भत्तपुटसदिसाय थूलाय जङ्घपिण्डिया समन्नागतोति अत्थो. पिट्ठिकपादो वाति पादवेमज्झतो उट्ठितजङ्घो. महापण्हिपि वाति अननुरूपेहि अतिमहन्तेहि पण्हीहि समन्नागतो.
२५११. वङ्कपादोति अन्तो वा बहि वा परिवत्तपादवसेन दुविधो वङ्कपादो. गण्ठिकङ्गुलिकोति सिङ्गिवेरफणसदिसाहि अङ्गुलीहि समन्नागतो. ‘‘अन्धनखो वापी’’ति एतस्स अत्थपदं ‘‘काळपूतिनखोपि चा’’ति. यथाह – ‘‘अन्धनखो वा काळवण्णेहि पूतिनखेहि समन्नागतो’’ति (महाव. अट्ठ. ११९).
२५१२. इच्चेवन्ति यथावुत्तवचनीयनिदस्सनत्थोयं निपातसमुदायो. अङ्गवेकल्लताय बहुविधत्ता अनवसेसं वेकल्लप्पकारं सङ्गण्हितुमाह ‘‘इच्चेवमादिक’’न्ति.
परिसदूसककथावण्णना.
२५१४. पत्तचीवरन्ति एत्थ ‘‘सामणेरस्सा’’ति अधिकारतो लब्भति. अन्तो निक्खिपतोति ओवरकादीनं अन्तो निक्खिपन्तस्स. सब्बपयोगेसूति पत्तचीवरस्स आमसनादिसब्बपयोगेसु.
२५१५-६. दण्डकम्मं कत्वाति दण्डकम्मं योजेत्वा. दण्डेन्ति विनेन्ति एतेनाति दण्डो, सोयेव कत्तब्बत्ता कम्मन्ति ¶ दण्डकम्मं, आवरणादि. अनाचारस्स दुब्बचसामणेरस्स केवलं ¶ हितकामेन भिक्खुना दण्डकम्मं कत्वा दण्डकम्मं योजेत्वा यागुं वा भत्तं वा वा-सद्देन पत्तं वा चीवरं वा दस्सेत्वा ‘‘दण्डकम्मे आहटे त्वं इदं लच्छसि’’ इति भासितुं वट्टतीति योजना. किराति पदपूरणत्थे निपातो.
२५१७. धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि ठपितदण्डकम्मं दस्सेतुमाह ‘‘अपराधानुरूपेना’’तिआदि. तं अपराधानुरूपदण्डकम्मं नाम वालिकासलिलादीनं आहरापनमेवाति योजेतब्बं. आदि-सद्देन दारुआदीनं आहरापनं गण्हाति. तञ्च खो ‘‘ओरमिस्सती’’ति अनुकम्पाय, न ‘‘नस्सिस्सति विब्भमिस्सती’’तिआदिनयप्पवत्तेन पापज्झासयेन.
२५१८-९. अकत्तब्बं दण्डकम्मं दस्सेतुमाह ‘‘सीसे वा’’तिआदि. सीसे वाति एत्थ ‘‘सामणेरस्सा’’ति अधिकारतो लब्भति. पासाणादीनीति एत्थ आदि-सद्देन इट्ठकादीनं गहणं. सामणेरं उण्हे पासाणे निपज्जापेतुं वा उण्हाय भूमिया निपज्जापेतुं वा उदकं पवेसेतुं वा भिक्खुनो न वट्टतीति योजना.
भगवता अनुञ्ञातदण्डकम्मं दस्सेतुमाह ‘‘इधा’’तिआदि. इधाति इमस्मिं दण्डकम्माधिकारे. आवरणमत्तन्ति ‘‘मा इध पाविसी’’ति निवारणमत्तं. पकासितन्ति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, यत्थ वा वसति, यत्थ वा पटिक्कमति, तत्थ आवरणं कातु’’न्ति (महाव. १०७) भासितं.
‘‘यत्थ वा वसति, यत्थ वा पटिक्कमतीति यत्थ वसति वा पविसति वा, उभयेनापि अत्तनो परिवेणञ्च वस्सग्गेन पत्तसेनासनञ्च वुत्त’’न्ति (महाव. अट्ठ. १०७) अट्ठकथाय वुत्तत्ता याव योजितं ¶ दण्डकम्मं करोन्ति, ताव अत्तनो पुग्गलिकपरिवेणं वा वस्सग्गेन पत्तसेनासनं वा पविसितुं अदत्वा निवारणं आवरणं नाम. अट्ठकथायं ‘‘अत्तनो’’ति वचनं ये आवरणं करोन्ति, ते आचरियुपज्झाये सन्धाय वुत्तन्ति विञ्ञायति. केचि पनेत्थ ‘‘अत्तनो’’ति इदं यस्स आवरणं करोन्ति, तं सन्धाय वुत्तन्ति गहेत्वा तत्थ विनिच्छयं वदन्ति. केचि उभयथापि अत्थं गहेत्वा उभयत्थापि आवरणं कातब्बन्ति वदन्ति. वीमंसित्वा यमेत्थ युत्ततरं, तं गहेतब्बं.
निवारणकथावण्णना.
२५२०. पक्खो ¶ च ओपक्कमिको च आसित्तो चाति विग्गहो. एत्थ च ‘‘अनुपोसथे उपोसथं करोती’’तिआदीसु यथा उपोसथदिने कत्तब्बकम्मं ‘‘उपोसथो’’ति वुच्चति, तथा मासस्स पक्खे पण्डकभावमापज्जन्तो ‘‘पक्खो’’ति वुत्तो. अथ वा पक्खपण्डको पक्खो उत्तरपदलोपेन यथा ‘‘भीमसेनो भीमो’’ति. इदञ्च पापानुभावेन कण्हपक्खेयेव पण्डकभावमापज्जन्तस्स अधिवचनं. यथाह ‘‘अकुसलविपाकानुभावेन काळपक्खे काळपक्खे पण्डको होति, जुण्हपक्खे पनस्स परिळाहो वूपसम्मति, अयं पक्खपण्डको’’ति (महाव. अट्ठ. १०९).
यस्स उपक्कमेन बीजानि अपनीतानि, अयं ओपक्कमिकपण्डको. यस्स परेसं अङ्गजातं मुखेन गहेत्वा असुचिना आसित्तस्स परिळाहो वूपसम्मति, अयं आसित्तपण्डको. उसूयकोति यस्स परेसं अज्झाचारं पस्सतो उसूयाय उप्पन्नाय परिळाहो वूपसम्मति, अयं उसूयपण्डको. यो पटिसन्धियंयेव अभावको उप्पन्नो, अयं नपुंसकपण्डको.
२५२१. तेसूति ¶ तेसु पञ्चसु पण्डकेसु. ‘‘पक्खपण्डकस्स यस्मिंपक्खे पण्डको होति, तस्मिंयेवस्स पक्खे पब्बज्जा वारिता’’ति (महाव. अट्ठ. १०९) कुरुन्दियं वुत्तत्ता ‘‘तिण्णं निवारिता’’ति इदं तस्स पण्डकस्स पण्डकपक्खं सन्धाय वुत्तन्ति गहेतब्बं.
२५२२. ‘‘नासेतब्बो’’ति इदं लिङ्गनासनं सन्धाय वुत्तं. यथाह ‘‘सोपि लिङ्गनासनेनेव नासेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. १०९). एस नयो उपरिपि ईदिसेसु ठानेसु.
पण्डककथावण्णना.
२५२३. थेनेतीति थेनो, लिङ्गस्स पब्बजितवेसस्स थेनो लिङ्गथेनो. संवासस्स भिक्खुवस्सगणनादिकस्स थेनो संवासथेनो. तदुभयस्स चाति तस्स लिङ्गस्स, संवासस्स च उभयस्स थेनोति सम्बन्धो. एस तिविधोपि थेय्यसंवासको नाम पवुच्चतीति योजना.
२५२४-६. तत्थ तेसु तीसु थेय्यसंवासकेसु यो सयमेव पब्बजित्वा भिक्खुवस्सानि न गण्हति, यथावुड्ढं वन्दनम्पि नेव गण्हति, अपि-सद्देन आसनेन नेव पटिबाहति उपोसथपवारणादीसु ¶ नेव सन्दिस्सतीति सङ्गण्हनतो तदुभयम्पि न करोति, अयं लिङ्गमत्तस्स पब्बजितवेसमत्तस्स थेनतो चोरिकाय गहणतो लिङ्गत्थेनो सियाति योजना.
यो च पब्बजितो हुत्वा भिक्खुवस्सानि गण्हति, सो यथावुड्ढवन्दनादिकं संवासं सादियन्तोव संवासत्थेनको मतोति योजना. यथाह – ‘‘भिक्खुवस्सगणनादिको हि सब्बोपि किरियभेदो इमस्मिं अत्थे ‘संवासो’ति वेदितब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. ११०).
वुत्तनयोयेवाति ¶ उभिन्नं पच्चेकं वुत्तलक्खणमेव एतस्स लक्खणन्ति कत्वा वुत्तं. अयं तिविधोपि थेय्यसंवासको अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो, पुन पब्बज्जं याचन्तोपि न पब्बाजेतब्बो. ब्यतिरेकमुखेन थेय्यसंवासलक्खणं नियमेतुं अट्ठकथाय (महाव. अट्ठ. ११०) वुत्तगाथाद्वयं उदाहरन्तो आह ‘‘यथाह चा’’ति. यथा अट्ठकथाचरियो राजदुब्भिक्खादिगाथाद्वयमाह, तथायमत्थो ब्यतिरेकतो वेदितब्बोति अधिप्पायो.
२५२७-८. राजदुब्भिक्खकन्तार-रोगवेरिभयेहि वाति एत्थ भय-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो ‘‘राजभयेन दुब्भिक्खभयेना’’तिआदिना. चीवराहरणत्थं वाति अत्तना परिच्चत्तचीवरं पुन विहारं आहरणत्थाय. इध इमस्मिं सासने. संवासं नाधिवासेति, याव सो सुद्धमानसोति राजभयादीहि गहितलिङ्गताय सो सुद्धमानसो याव संवासं नाधिवासेतीति अत्थो.
यो हि राजभयादीहि विना केवलं भिक्खू वञ्चेत्वा तेहि सद्धिं वसितुकामताय लिङ्गं गण्हाति, सो असुद्धचित्तताय लिङ्गग्गहणेनेव थेय्यसंवासको नाम होति. अयं पन तादिसेन असुद्धचित्तेन भिक्खू वञ्चेतुकामताय अभावतो याव संवासं नाधिवासेति, ताव थेय्यसंवासको नाम न होति. तेनेव ‘‘राजभयादीहि गहितलिङ्गानं ‘गिही मं समणोति जानन्तू’ति वञ्चनाचित्ते सतिपि भिक्खूनं वञ्चेतुकामताय अभावा दोसो न जातो’’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं.
केचि ¶ पन ‘‘वूपसन्तभयता इध सुद्धचित्तता’’ति वदन्ति, एवञ्च सति सो वूपसन्तभयो याव संवासं नाधिवासेति, ताव थेय्यसंवासको नाम न होतीति अयमत्थो विञ्ञायति. इमस्मिञ्च अत्थे विञ्ञायमाने अवूपसन्तभयस्स संवाससादियनेपि थेय्यसंवासकता ¶ न होतीति आपज्जेय्य, न च अट्ठकथायं अवूपसन्तभयस्स संवाससादियने अथेय्यसंवासकता दस्सिता. ‘‘सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्जन्तो’’ति च इमिना अवूपसन्तभयेनापि संवासं असादियन्तेनेव वसितब्बन्ति दीपेति. तेनेव तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं ‘‘यस्मा विहारं आगन्त्वा सङ्घिकं गण्हन्तस्स संवासं परिहरितुं दुक्करं, तस्मा ‘सब्बपासण्डियभत्तानि भुञ्जन्तो’ति इदं वुत्त’’न्ति. तस्मा राजभयादीहि गहितलिङ्गता चेत्थ सुद्धचित्तताति गहेतब्बं.
ताव एस थेय्यसंवासको नाम न वुच्चतीति योजना. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन ‘‘तत्रायं वित्थारनयो’’ति अट्ठकथायं (महाव. अट्ठ. ११०) आगतनयेन वेदितब्बो.
थेय्यसंवासककथावण्णना.
२५२९-३०. यो उपसम्पन्नो भिक्खु ‘‘अहं तित्थियो भविस्स’’न्ति सलिङ्गेनेव अत्तनो भिक्खुवेसेनेव तित्थियानं उपस्सयं याति चेति सम्बन्धो. तित्थियेसु पक्कन्तको पविट्ठो तित्थियपक्कन्तको. तेसं लिङ्गे निस्सितेति तेसं तित्थियानं वेसे गहिते.
२५३१. ‘‘अहं तित्थियो भविस्स’’न्ति कुसचीरादिकं यो सयमेव निवासेति, सोपि पक्कन्तको तित्थियपक्कन्तको सियाति योजना.
२५३२-४. नग्गो ¶ तेसं आजीवकादीनं उपस्सयं गन्त्वाति योजना. केसे लुञ्चापेतीति अत्तनो केसे लुञ्चापेति. तेसं वतानि आदियति वाति योजना. वतानि आदियतीति उक्कुटिकप्पधानादीनि वा वतानि आदियति. तेसं तित्थियानं मोरपिञ्छादिकं लिङ्गं सञ्ञाणं सचे गण्हाति वा तेसं पब्बज्जं, लद्धिमेव वा सारतो वा एति उपगच्छति वाति योजना. ‘‘अयं पब्बज्जा सेट्ठाति सेट्ठभावं वा उपगच्छती’’ति (महाव. अट्ठ. ११० तित्थियपक्कन्तककथा) अट्ठकथायं वुत्तं. एस तित्थियपक्कन्तको होति एव, न पन विमुच्चति तित्थियपक्कन्तभावतो. नग्गस्स गच्छतोति ‘‘आजीवको भविस्स’’न्ति कासायादीनि अनादाय नग्गस्स आजीवकानं उपसंगच्छतो.
२५३५. थेय्यसंवासको ¶ अनुपसम्पन्नवसेन वुत्तो, नो उपसम्पन्नवसेन. इमिना ‘‘उपसम्पन्नो भिक्खु कूटवस्सं गण्हन्तोपि अस्समणो न होति. लिङ्गे सउस्साहो पाराजिकं आपज्जित्वा भिक्खुवस्सादीनि गणेन्तोपि थेय्यसंवासको न होती’’ति अट्ठकथागतविनिच्छयं दीपेति. तथा वुत्तोति योजना. ‘‘उपसम्पन्नभिक्खुना’’ति इमिना अनुपसम्पन्नं निवत्तेति. तेन च ‘‘सामणेरो सलिङ्गेन तित्थायतनं गतोपि पुन पब्बज्जञ्च उपसम्पदञ्च लभती’’ति कुरुन्दट्ठकथागतविनिच्छयं दस्सेति.
तित्थियपक्कन्तकस्स किं कातब्बन्ति? न पब्बाजेतब्बो, पब्बाजितोपि न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पादितो च कासायानि अपनेत्वा सेतकानि दत्वा गिहिभावं उपनेतब्बो. अयमत्थो च ‘‘तित्थियपक्कन्तको भिक्खवे अनुपसम्पन्नो ¶ न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’ति (महाव. ११०) पाळितो च ‘‘सो न केवलं न उपसम्पादेतब्बो, अथ खो न पब्बाजेतब्बोपी’’ति (महाव. अट्ठ. ११० तित्थियपक्कन्तककथा) अट्ठकथावचनतो च वेदितब्बो.
तित्थियपक्कन्तककथावण्णना.
२५३६. इधाति इमस्मिं पब्बज्जूपसम्पदाधिकारे. मनुस्सजातिकतो अञ्ञस्स तिरच्छानगतेयेव अन्तोगधत्तं दस्सेतुमाह ‘‘यक्खो सक्कोपि वा’’ति. तिरच्छानगतो वुत्तोति एत्थ इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. ‘‘तिरच्छानगतो, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’ति (महाव. १११) वचनतो पब्बज्जापि उपलक्खणतो निवारितायेवाति कत्वा वुत्तं ‘‘पब्बाजेतुं न वट्टती’’ति. तेन तिरच्छानगतो च भगवतो अधिप्पायञ्ञूहि अट्ठकथाचरियेहि न पब्बाजेतब्बोति (महाव. अट्ठ. १११) वुत्तं.
तिरच्छानकथावण्णना.
२५३७. पञ्चानन्तरिके पोसेति मातुघातको, पितुघातको, अरहन्तघातको, लोहितुप्पादको, सङ्घभेदकोति आनन्तरियकम्मेहि समन्नागते पञ्च पुग्गले.
तत्थ ¶ मातुघातको (महाव. अट्ठ. ११२) नाम येन मनुस्सित्थिभूता जनिका माता सयम्पि मनुस्सजातिकेनेव सता सञ्चिच्च जीविता वोरोपिता, अयं आनन्तरियेन मातुघातककम्मेन मातुघातको, एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च पटिक्खित्ता. येन पन मनुस्सित्थिभूतापि अजनिका पोसावनिकमाता वा चूळमाता वा महामाता वा जनिकापि वा नमनुस्सित्थिभूता ¶ माताघातिता, तस्स पब्बज्जा न वारिता, न च आनन्तरियो होति. येन सयं तिरच्छानभूतेन मनुस्सित्थिभूता माता घातिता, सोपि आनन्तरियो न होति, तिरच्छानगतत्ता पनस्स पब्बज्जा पटिक्खित्ताव. पितुघातकेपि एसेव नयो. सचेपि हि वेसिया पुत्तो होति, ‘‘अयं मे पिता’’ति न जानाति, यस्स सम्भवेन निब्बत्तो, सो चे अनेन घातितो, ‘‘पितुघातको’’त्वेव सङ्ख्यं गच्छति, आनन्तरियञ्च फुसति.
अरहन्तघातकोपि मनुस्सअरहन्तवसेनेव वेदितब्बो. मनुस्सजातियञ्हि अन्तमसो अपब्बजितम्पि खीणासवं दारकं वा दारिकं वा सञ्चिच्च जीविता वोरोपेन्तो अरहन्तघातकोव होति, आनन्तरियञ्च फुसति, पब्बज्जा चस्स वारिता. अमनुस्सजातिकं पन अरहन्तं, मनुस्सजातिकं वा अवसेसं अरियपुग्गलं घातेत्वा आनन्तरियो न होति, पब्बज्जापिस्स न वारिता, कम्मं पन बलवं होति. तिरच्छानो मनुस्सअरहन्तम्पि घातेत्वा आनन्तरियो न होति, कम्मं पन भारियं.
यो देवदत्तो विय दुट्ठचित्तेन वधकचित्तेन तथागतस्स जीवमानकसरीरे खुद्दकमक्खिकाय पिवनकमत्तम्पि लोहितं उप्पादेति, अयं लोहितुप्पादको नाम, एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता. यो पन रोगवूपसमनत्थं जीवको विय सत्थेन फालेत्वा पूतिमंसञ्च लोहितञ्च नीहरित्वा फासुं करोति, बहुं सो पुञ्ञं पसवति.
यो देवदत्तो विय सासनं उद्धम्मं उब्बिनयं कत्वा चतुन्नं कम्मानं अञ्ञतरवसेन सङ्घं भिन्दति, अयं सङ्घभेदको नाम, एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता. ‘‘मातुघातको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो ¶ नासेतब्बो’’तिआदिकाय (महाव. ११२) पाळिया उपसम्पदापटिक्खेपो पब्बज्जापटिक्खेपस्स उपलक्खणन्ति आह ‘‘पब्बाजेन्तस्स दुक्कट’’न्ति.
उभतोब्यञ्जनञ्चेव ¶ भिक्खुनिदूसकञ्च तथा पब्बाजेन्तस्स दुक्कटन्ति सम्बन्धो. उभतोब्यञ्जनन्ति क-कारलोपेन निद्देसो. इत्थिनिमित्तुप्पादनकम्मतो च पुरिसनिमित्तुप्पादनकम्मतो च उभतो ब्यञ्जनमस्स अत्थीति उभतोब्यञ्जनको. सो दुविधो होति इत्थिउभतोब्यञ्जनको, पुरिसउभतोब्यञ्जनकोति.
तत्थ इत्थिउभतोब्यञ्जनकस्स (महाव. अट्ठ. ११६) इत्थिनिमित्तं पाकटं होति, पुरिसनिमित्तं पटिच्छन्नं. पुरिसउभतोब्यञ्जनकस्स पुरिसनिमित्तं पाकटं होति, इत्थिनिमित्तं पटिच्छन्नं. इत्थिउभतोब्यञ्जनकस्स इत्थीसु पुरिसत्तं करोन्तस्स इत्थिनिमित्तं पटिच्छन्नं होति, पुरिसनिमित्तं पाकटं होति. पुरिसउभतोब्यञ्जनकस्स पुरिसानं इत्थिभावं उपगच्छन्तस्स पुरिसनिमित्तं पटिच्छन्नं होति, इत्थिनिमित्तं पाकटं होति. इत्थिउभतोब्यञ्जनको सयञ्च गब्भं गण्हाति, परञ्च गब्भं गण्हापेति. पुरिसउभतोब्यञ्जनको सयं न गण्हाति, परं गण्हापेतीति इदमेतेसं नानाकरणं. इमस्स पन दुविधस्सापि उभतोब्यञ्जनकस्सनेव पब्बज्जा अत्थि, न उपसम्पदाति इदमिध सन्निट्ठानं वेदितब्बं.
यो पकतत्तं भिक्खुनिं (महाव. अट्ठ. ११५) तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं दूसेति, अयं भिक्खुनिदूसको नाम, एतस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च वारिता. यो पन कायसंसग्गेन सीलविनासं पापेति, तस्स पब्बज्जा च उपसम्पदा च न वारिता. बलक्कारेन पन ओदातवत्थवसनं कत्वा अनिच्छमानंयेव दूसेन्तोपि भिक्खुनिदूसकोयेव. बलक्कारेन पन ओदातवत्थवसनं ¶ कत्वा इच्छमानं दूसेन्तो भिक्खुनिदूसको न होति. कस्मा? यस्मा गिहिभावे सम्पटिच्छितमत्तेयेव सा अभिक्खुनी होति. सकिं सीलविपन्नं पन पच्छा दूसेन्तो नेव भिक्खुनिदूसको होति, पब्बज्जम्पि उपसम्पदम्पि लभति.
२५३८. पाळिअट्ठकथाविमुत्तं आचरियपरम्पराभतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘एकतो’’तिआदि. ‘‘एकतो’’ति इमिना भिक्खुसङ्घस्सापि गहणं भवेय्याति तं परिवज्जेतुं ‘‘भिक्खुनीनं तु सन्तिके’’ति वुत्तं. एतेन तंदूसकस्स भब्बतं दीपेति. सो नेव भिक्खुनिदूसको सिया, ‘‘उपसम्पदं लभतेव च पब्बज्जं, सा च नेव पराजिता’’ति इदं दुतियगाथाय इधानेत्वा योजेतब्बं. केवलं भिक्खुनिसङ्घे उपसम्पन्ना नाम न होतीति अधिप्पायेनेव वुत्तं. ‘‘सा च नेव पराजिता’’ति इमिना तस्सा च पुन पब्बज्जूपसम्पदाय भब्बतं ¶ दीपेति. अयमत्थो अट्ठकथागण्ठिपदेपि वुत्तोयेव ‘‘भिक्खुनीनं वसेन एकतोउपसम्पन्नं दूसेत्वा भिक्खुनिदूसको न होति, पब्बज्जादीनि लभति, सा च पाराजिका न होतीति विनिच्छयो’’ति.
२५३९. ‘‘सिक्खमानासामणेरीसु च विप्पटिपज्जन्तो नेव भिक्खुनिदूसको होति, पब्बज्जम्पि उपसम्पदम्पि लभती’’ति (महाव. अट्ठ. ११५) अट्ठकथागतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सचे अनुपसम्पन्नदूसको’’ति. ‘‘उपसम्पदं लभतेव च पब्बज्ज’’न्ति इदं यथाठानेपि योजेतब्बं. सा च नेव पराजिताति इदं पन अट्ठकथाय अनागतत्ता च अनुपसम्पन्नाय उपसम्पन्नविकप्पाभावा च न योजेतब्बं. असति हि उपसम्पन्नविकप्पे पराजितविकप्पासङ्गहो पटिसेधो निरत्थकोति सा पब्बज्जूपसम्पदानं भब्बायेवाति दट्ठब्बा. इमे ¶ पन पण्डकादयो एकादस पुग्गला ‘‘पण्डको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’तिआदिवचनतो (महाव. १०९) अभब्बायेव, नेसं पब्बज्जा च उपसम्पदा च न रुहति, तस्मा न पब्बाजेतब्बा. जानित्वा पब्बाजेन्तो, उपसम्पादेन्तो च दुक्कटं आपज्जति. अजानित्वापि पब्बाजिता, उपसम्पादिता च जानित्वा लिङ्गनासनाय नासेतब्बा.
एकादसअभब्बपुग्गलकथावण्णना.
२५४०. नूपसम्पादनीयोवाति न उपसम्पादेतब्बोव. अनुपज्झायकोति असन्निहितउपज्झायो वा अग्गहितउपज्झायग्गहणो वा. करोतोति अनुपज्झायकं उपसम्पादयतो. दुक्कटं होतीति आचरियस्स च गणस्स च दुक्कटापत्ति होति. न कुप्पति सचे कतन्ति सचे अनुपज्झायकस्स उपसम्पदाकम्मं कतं भवेय्य, तं न कुप्पति समग्गेन सङ्घेन अकुप्पेन ठानारहेन कतत्ता.
२५४१. एकेति अभयगिरिवासिनो. ‘‘न गहेतब्बमेवा’’ति अट्ठकथाय दळ्हं वुत्तत्ता वुत्तं. तं वचनं. एत्थ च उपज्झाये असन्निहितेपि उपज्झायग्गहणे अकतेपि कम्मवाचायं पन उपज्झायकित्तनं कतंयेवाति दट्ठब्बं. अञ्ञथा ‘‘पुग्गलं न परामसती’’ति वुत्ताय कम्मविपत्तिया सम्भवतो कम्मं कुप्पेय्य. तेनेव ‘‘उपज्झायं अकित्तेत्वा’’ति अवत्वा ‘‘उपज्झं अग्गाहापेत्वा’’ति (महाव. अट्ठ. ११७) अट्ठकथायं वुत्तं. यथा च अपरिपुण्णपत्तचीवरस्स ¶ उपसम्पदाकाले कम्मवाचायं ‘‘परिपुण्णस्स पत्तचीवर’’न्ति असन्तं वत्थुं कित्तेत्वा कम्मवाचाय कतायपि उपसम्पदा रुहति, एवं ‘‘अयं बुद्धरक्खितो आयस्मतो धम्मरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति असन्तं पुग्गलं कित्तेत्वा केवलं सन्तपदनीहारेन कम्मवाचाय ¶ कताय उपसम्पदा रुहतियेवाति दट्ठब्बं. तेनेवाह ‘‘न कुप्पति सचे कत’’न्ति. ‘‘न, भिक्खवे, अनुपज्झायको उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. ११७) एत्तकमेव वत्वा ‘‘सो च पुग्गलो अनुपसम्पन्नो’’ति अवुत्तत्ता, कम्मविपत्तिलक्खणस्स च असम्भवतो ‘‘न गहेतब्बमेव त’’न्ति वुत्तं.
सेसेसु सब्बत्थपीति सङ्घगणपण्डकथेय्यसंवासकतित्थियपक्कन्तकतिरच्छानगतमातुपितुअरहन्तघातकभिक्खुनिदूसकसङ्घभेदकलोहितुप्पादकउभतोब्यञ्जनकसङ्खातेहि उपज्झायेहि उपसम्पादितेसु सब्बेसु तेरससु विकप्पेसु. वुत्तञ्हि भगवता ‘‘न, भिक्खवे, सङ्घेन उपज्झायेन उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि. न केवलं एतेसुयेव तेरससु, अथ ‘‘अपत्तकअचीवरकअचीवरपत्तकयाचितकपत्तयाचितकचीवरयाचितकपत्तचीवरका’’ति एतेसु छसु विकप्पेसु अयं नयो योजेतब्बोति. सेस-ग्गहणेन एतेसम्पि सङ्गहो. वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘न, भिक्खवे, अपत्तको उपसम्पादेतब्बो, यो उपसम्पादेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि (महाव. ११८). अयं नयोति ‘‘न कुप्पति सचे कत’’न्ति वुत्तनयो.
२५४२. पञ्चवीसतीति चतुवीसति पाराजिका, ऊनवीसतिवस्सो चाति पञ्चवीसति. वुत्तञ्हि ‘‘न, भिक्खवे, जानं ऊनवीसतिवस्सो पुग्गलो उपसम्पादेतब्बो. यो उपसम्पादेय्य, यथाधम्मो कारेतब्बो’’ति (महाव. ९९). ओसारोति उपसम्पदासङ्खातो ओसारो. तेनेव चम्पेय्यक्खन्धके ‘‘तञ्चे सङ्घो ओसारेति, एकच्चो सोसारितो’’तिआदिपाठस्स (महाव. ३९६) अट्ठकथायं ‘‘ओसारेतीति उपसम्पदाकम्मवसेन ¶ पवेसेती’’ति (महाव. अट्ठ. ३९६) वुत्तं. ‘‘नासनारहो’’ति इमिना ‘‘पण्डको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो’’तिआदिवचनतो (महाव. १०९) उपसम्पादितस्सापि सेतकानि दत्वा गिहिभावं पापेतब्बतं दीपेति.
२५४३. हत्थच्छिन्नादि ¶ बात्तिंसाति चम्पेय्यक्खन्धके –
‘‘हत्थच्छिन्नो, भिक्खवे, अप्पत्तो ओसारणं, तञ्चे सङ्घो ओसारेति, सोसारितो. पादच्छिन्नो…पे… हत्थपादच्छिन्नो… कण्णच्छिन्नो… नासच्छिन्नो… कण्णनासच्छिन्नो… अङ्गुलिच्छिन्नो… अळच्छिन्नो… कण्डरच्छिन्नो… फणहत्थको… खुज्जो… वामनो… गलगण्डी… लक्खणाहतो… कसाहतो… लिखितको… सीपदिको… पापरोगी… परिसदूसको… काणो… कुणी… खञ्जो… पक्खहतो… छिन्निरियापथो… जरादुब्बलो… अन्धो… मूगो… पधिरो… अन्धमूगो… अन्धपधिरो… मूगपधिरो… अन्धमूगपधिरो, भिक्खवे, अप्पत्तो ओसारणं, तञ्चे सङ्घो ओसारेति, सोसारितो’’ति (महाव. ३९६) बात्तिंस.
कुट्ठिआदि च तेरसाति महाखन्धके आगता –
‘‘कुट्ठिं गण्डिं किलासिञ्च, सोसिञ्च अपमारिकं;
तथा राजभटं चोरं, लिखितं कारभेदकं.
‘‘कसाहतं नरञ्चेव, पुरिसं लक्खणाहतं;
इणायिकञ्च दासञ्च, पब्बाजेन्तस्स दुक्कट’’न्ति. –
यथावुत्ता तेरस.
एवमेते पञ्चचत्तालीस वुत्ता. तेसु कसाहतलक्खणाहतलिखितकानं तिण्णं उभयत्थ आगतत्ता अग्गहितग्गहणेन द्वाचत्तालीसेव दट्ठब्बा.
‘‘हत्थच्छिन्नादिबात्तिंस ¶ , कुट्ठिआदि च तेरसा’’ति ये पुग्गला वुत्ता, तेसं. ओसारो अप्पत्तोति उपसम्पदाअननुरूपाति अत्थो. कतो चेति अकत्तब्बभावमसल्लक्खन्तेहि भिक्खूहि यदि उपसम्पदासङ्खातो ओसारो कतो भवेय्य. रूहतीति सिज्झति, ते पुग्गला उपसम्पन्नायेवाति अधिप्पायो. आचरियादयो पन आपत्तिं आपज्जन्ति. यथाह चम्पेय्यक्खन्धकट्ठकथायं ¶ – ‘‘हत्थच्छिन्नादयो पन द्वत्तिंस सुओसारिता, उपसम्पादिता उपसम्पन्नाव होन्ति, न ते लब्भा किञ्चि वत्तुं. आचरियुपज्झाया, पन कारकसङ्घो च सातिसारा, न कोचि आपत्तितो मुच्चती’’ति (महाव. अट्ठ. ३९६).
२५४४-५. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, द्वे तयो एकानुस्सावने कातुं, तञ्च खो एकेन उपज्झायेना’’ति (महाव. १२३) वचनतो सचे तयो आचरिया एकसीमायं निसिन्ना एकस्स उपज्झायस्स नामं गहेत्वा तिण्णं उपसम्पदापेक्खानं विसुं विसुंयेव कम्मवाचं एकक्खणे वत्वा तयो उपसम्पादेन्ति, वट्टतीति दस्सेतुमाह ‘‘एकूपज्झायको होती’’तिआदि.
‘‘तयो’’ति इदं अट्ठुप्पत्तियं ‘‘सम्बहुलानं थेरान’’न्ति (महाव. १२३) आगतत्ता वुत्तं. एकतोति एकक्खणे. अनुसावनन्ति कम्मवाचं. ओसारेत्वाति वत्वा. कम्मन्ति उपसम्पदाकम्मं. न च कुप्पतीति न विपज्जति. कप्पतीति अविपज्जनतो एवं कातुं वट्टति.
२५४६-७. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, द्वे तयो एकानुस्सावने कातु’’न्ति (महाव. १२३) वचनतो सचे एको आचरियो ‘‘बुद्धरक्खितो च धम्मरक्खितो च सङ्घरक्खितो च आयस्मतो सारिपुत्तस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति उपसम्पदापेक्खानं ¶ पच्चेकं नामं गहेत्वा कम्मवाचं वत्वा द्वे तयोपि उपसम्पादेति, वट्टतीति दस्सेतुमाह ‘‘एकूपज्झायको होती’’तिआदि.
उपसम्पदं अपेक्खन्तीति ‘‘उपसम्पदापेक्खा’’ति उपसम्पज्जनका वुच्चन्ति. तेसं नामन्ति तेसं उपसम्पज्जन्तानञ्चेव उपज्झायानञ्च नामं. अनुपुब्बेन सावेत्वाति योजना, ‘‘बुद्धरक्खितो’’तिआदिना यथावुत्तनयेन कम्मवाचायं सकट्ठाने वत्वा सावेत्वाति वुत्तं होति. तेनाति एकेन आचरियेन. एकतोति द्वे तयो जने एकतो कत्वा. अनुसावेत्वाति कम्मवाचं वत्वा. कतं उपसम्पदाकम्मं.
२५४८. अञ्ञमञ्ञानुसावेत्वाति ¶ अञ्ञमञ्ञस्स नामं अनुसावेत्वा, गहेत्वाति अत्थो, अञ्ञमञ्ञस्स नामं गहेत्वा कम्मवाचं वत्वाति वुत्तं होति.
२५४९. तं विधिं दस्सेतुमाह ‘‘सुमनो’’तिआदि. सुमनोति आचरियो. तिस्सथेरस्स उपज्झायस्स. सिस्सकं सद्धिविहारिकं. अनुसावेतीति कम्मवाचं सावेति. तिस्सोति पठमं उपज्झायभूतस्स गहणं. सुमनथेरस्साति पठमं आचरियत्थेरमाह. इमे द्वे एकसीमायं निसीदित्वा एकक्खणे अञ्ञमञ्ञस्स सद्धिविहारिकानं कम्मवाचं वदन्ता अत्तनो अत्तनो सद्धिविहारिकं पटिच्च उपज्झायापि होन्ति, अन्तेवासिके पटिच्च आचरियापि होन्ति, अञ्ञमञ्ञस्स गणपूरका च होन्तीति वुत्तं होति. यथाह –
‘‘सचे पन नानाचरिया नानाउपज्झाया होन्ति, तिस्सत्थेरो सुमनत्थेरस्स सद्धिविहारिकं, सुमनत्थेरो तिस्सत्थेरस्स सद्धिविहारिकं अनुस्सावेति ¶ , अञ्ञमञ्ञञ्च गणपूरका होन्ति, वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. १२३).
२५५०. इधाति इमस्मिं उपसम्पदाधिकारे. पटिक्खित्ताति ‘‘न त्वेव नानुपज्झायेना’’ति (महाव. १२३) पटिसिद्धा. लोकियेहि आदिच्चपुत्तो मनूति यो पठमकप्पिको मनुस्सानं आदिराजा वुच्चति, तस्स वंसे जातत्ता आदिच्चो बन्धु एतस्साति आदिच्चबन्धु, भगवा, तेन.
महाखन्धककथावण्णना.
उपोसथक्खन्धककथावण्णना
२५५१-२. या एकादसहि सीमाविपत्तीहि वज्जिता तिसम्पत्तिसंयुता निमित्तेन निमित्तं घटेत्वा सम्मता, सा अयं बद्धसीमा नाम सियाति योजना. तत्थ अतिखुद्दका, अतिमहती, खण्डनिमित्ता, छायानिमित्ता, अनिमित्ता, बहिसीमे ठितसम्मता, नदिया सम्मता, समुद्दे सम्मता, जातस्सरे सम्मता, सीमाय सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता, सीमाय सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मताति ‘‘इमेहि एकादसहि आकारेहि सीमतो कम्मानि विपज्जन्ती’’ति ¶ (परि. ४८६) वचनतो इमा एकादस विपत्तिसीमायो नाम, विपन्नसीमाति वुत्तं होति.
तत्थ अतिखुद्दका नाम यत्थ एकवीसति भिक्खू निसीदितुं न सक्कोन्ति. अतिमहती नाम या अन्तमसो केसग्गमत्तेनापि तियोजनं अतिक्कमित्वा सम्मता. खण्डनिमित्ता नाम अघटितनिमित्ता वुच्चति. पुरत्थिमाय दिसाय निमित्तं कित्तेत्वा अनुक्कमेनेव दक्खिणाय, पच्छिमाय, उत्तराय दिसाय कित्तेत्वा पुन पुरत्थिमाय दिसाय पुब्बकित्तितं ¶ पटिकित्तेत्वा ठपेतुं वट्टति, एवं अखण्डनिमित्ता होति. सचे पन अनुक्कमेन आहरित्वा उत्तराय दिसाय निमित्तं कित्तेत्वा तत्थेव ठपेति, खण्डनिमित्ता नाम होति. अपरापि खण्डनिमित्ता नाम या अनिमित्तुपगं तचसाररुक्खं वा खाणुकं वा पंसुपुञ्जवालिकापुञ्जानं वा अञ्ञतरं अन्तरा एकं निमित्तं कत्वा सम्मता. छायानिमित्ता नाम पब्बतच्छायादीनं यं किञ्चि छायं निमित्तं कत्वा सम्मता. अनिमित्ता नाम सब्बेन सब्बं निमित्तानि अकित्तेत्वा सम्मता. बहिसीमे ठितसम्मता नाम निमित्तानि कित्तेत्वा निमित्तानं बहि ठितेन सम्मता.
नदिया समुद्दे जातस्सरे सम्मता नाम एतेसु नदिआदीसु सम्मता. सा हि एवं सम्मतापि ‘‘सब्बा, भिक्खवे, नदी असीमा, सब्बो समुद्दो असीमो, सब्बो जातस्सरो असीमो’’ति (महाव. १४८) वचनतो असम्मताव होति. सीमाय सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता नाम अत्तनो सीमाय परेसं सीमं सम्भिन्दन्तेन सम्मता. सचे हि पोराणकस्स विहारस्स पुरत्थिमाय दिसाय अम्बो चेव जम्बू चाति द्वे रुक्खा अञ्ञमञ्ञं संसट्ठविटपा होन्ति, तेसु अम्बस्स पच्छिमदिसाभागे जम्बू, विहारसीमा च जम्बुं अन्तो कत्वा अम्बं कित्तेत्वा बद्धा होति, अथ पच्छा तस्स विहारस्स पुरत्थिमाय दिसाय विहारे कते सीमं बन्धन्ता भिक्खू तं अम्बं अन्तो कत्वा जम्बुं कित्तेत्वा बन्धन्ति, सीमाय सीमं सम्भिन्ना होति. सीमाय सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मता नाम अत्तनो सीमाय परेसं सीमं अज्झोत्थरन्तेन सम्मता. सचे हि परेसं बद्धसीमं सकलं वा तस्सा पदेसं वा अन्तो कत्वा अत्तनो सीमं सम्मन्नति, सीमाय सीमा अज्झोत्थरिता नाम होतीति. इति इमाहि एकादसहि विपत्तिसीमाहि वज्जिताति अत्थो.
तिसम्पत्तिसंयुताति ¶ निमित्तसम्पत्ति, परिसासम्पत्ति, कम्मवाचासम्पत्तीति इमाहि तीहि सम्पत्तीहि ¶ समन्नागता. तत्थ निमित्तसम्पत्तियुत्ता नाम ‘‘पब्बतनिमित्तं, पासाणनिमित्तं, वननिमित्तं, रुक्खनिमित्तं, मग्गनिमित्तं, वम्मिकनिमित्तं, नदिनिमित्तं, उदकनिमित्त’’न्ति (महाव. १३८) एवं वुत्तेसु अट्ठसु निमित्तेसु तस्मिं तस्मिं दिसाभागे यथालद्धानि निमित्तुपगानि निमित्तानि ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्तं? पब्बतो, भन्ते, एसो पब्बतो निमित्त’’न्तिआदिना नयेन सम्मा कित्तेत्वा सम्मता.
परिसासम्पत्तियुत्ता नाम सब्बन्तिमेन परिच्छेदेन चतूहि भिक्खूहि सन्निपतित्वा यावतिका तस्मिं गामखेत्ते बद्धसीमं वा नदिसमुद्दजातस्सरे वा अनोक्कमित्वा ठिता भिक्खू, ते सब्बे हत्थपासे वा कत्वा, छन्दं वा आहरित्वा सम्मता.
कम्मवाचासम्पत्तियुत्ता नाम ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, यावता समन्ता निमित्ता कित्तिता’’तिआदिना (महाव. १३९) नयेन वुत्ताय परिसुद्धाय ञत्तिदुतियकम्मवाचाय सम्मता. एवं एकादस विपत्तिसीमायो अतिक्कमित्वा तिविधसम्पत्तियुत्ता निमित्तेन निमित्तं घटेत्वा सम्मता सीमा बद्धसीमाति वेदितब्बा.
२५५३-४. खण्डसमानसंवासअविप्पवासा आदयो आदिभूता, आदिम्हि वा यासं सीमानं ता खण्डसमानसंवासाविप्पवासादी, तासं, ताहि वा पभेदो खण्डसमानसंवासादिभेदो, ततो खण्डसमानसंवासादिभेदतो, खण्डसीमा, समानसंवाससीमा, अविप्पवाससीमाति इमासं सीमानं एताहि वा करणभूताहि, हेतुभूताहि वा जातेन विभागेनाति वुत्तं होति. समानसंवासाविप्पवासानमन्तरे खण्डा परिच्छिन्ना ताहि असङ्करा ¶ सीमा खण्डसीमा नाम. समानसंवासेहि भिक्खूहि एकतो उपोसथादिको संवासो एत्थ करीयतीति समानसंवासा नाम. अविप्पवासाय लक्खणं ‘‘बन्धित्वा’’तिआदिना वक्खति. इति बद्धा तिधा वुत्ताति एवं बद्धसीमा तिप्पभेदा वुत्ता.
उदकुक्खेपाति हेतुम्हि निस्सक्कवचनं. सत्तन्नं अब्भन्तरानं समाहारा सत्तब्भन्तरा, ततोपि च. अबद्धापि तिविधाति सम्बन्धो. तत्थाति तासु तीसु अबद्धसीमासु. गामपरिच्छेदोति सब्बदिसासु सीमं परिच्छिन्दित्वा ‘‘इमस्स पदेसस्स एत्तको करो’’ति एवं करेन नियमितो गामप्पदेसो. यथाह – ‘‘यत्तके पदेसे तस्स गामस्स भोजका बलिं हरन्ति ¶ , सो पदेसो अप्पो वा होतु महन्तो वा, ‘गामसीमा’त्वेव सङ्ख्यं गच्छति. यम्पि एकस्मिंयेव गामक्खेत्ते एकं पदेसं ‘अयं विसुं गामो होतू’ति परिच्छिन्दित्वा राजा कस्सचि देति, सोपि विसुंगामसीमा होतियेवा’’ति (महाव. अट्ठ. १४७).
‘‘गामपरिच्छेदो’’ति इमिना च नगरपरिच्छेदो च सङ्गहितो. यथाह – ‘‘गामग्गहणेन चेत्थ नगरम्पि गहितमेव होती’’ति (महाव. अट्ठ. १४७). निगमसीमाय विसुंयेव वुत्तत्ता तस्सा इध सङ्गहो न वत्तब्बो. वुत्तञ्हि पाळियं ‘‘यं गामं वा निगमं वा उपनिस्साय विहरति. या तस्स वा गामस्स गामसीमा, निगमस्स वा निगमसीमा, अयं तत्थ समानसंवासा एकुपोसथा’’ति (महाव. १४७). इमिस्सा विसुंयेव लक्खणस्स वुत्तत्ता गामसीमालक्खणेनेव उपलक्खिता.
२५५५. ‘‘जातस्सरे’’तिआदीसु जातस्सरादीनं लक्खणं एवं वेदितब्बं – यो पन केनचि खणित्वा अकतो सयंजातो सोब्भो समन्ततो आगतेन उदकेन पूरितो ¶ तिट्ठति, यत्थ नदियं वक्खमानप्पकारे वस्सकाले उदकं सन्तिट्ठति, अयं जातस्सरो नाम. योपि नदिं वा समुद्दं वा भिन्दित्वा निक्खन्तउदकेन खणितो सोब्भो एतं लक्खणं पापुणाति, अयम्पि जातस्सरोयेव. समुद्दो पाकटोयेव.
यस्सा धम्मिकानं राजूनं काले अन्वड्ढमासं अनुदसाहं अनुपञ्चाहं अनतिक्कमित्वा देवे वस्सन्ते वलाहकेसु विगतमत्तेसु सोतं पच्छिज्जति, अयं नदिसङ्ख्यं न गच्छति. यस्सा पन ईदिसे सुवुट्ठिकाले वस्सानस्स चतुमासे सोतं न पच्छिज्जति, यत्थ तित्थेन वा अतित्थेन वा सिक्खाकरणीये आगतलक्खणेन तिमण्डलं पटिच्छादेत्वा अन्तरवासकं अनुक्खिपित्वा उत्तरन्तिया भिक्खुनिया एकद्वङ्गुलमत्तम्पि अन्तरवासको तेमियति, अयं समुद्दं वा पविसतु तळाकं वा, पभवतो पट्ठाय नदी नाम.
समन्ततोति समन्ता. मज्झिमस्साति थाममज्झिमस्स पुरिसस्स. उदकुक्खेपोति वक्खमानेन नयेन थामप्पमाणेन खित्तस्स उदकस्स वा वालुकाय वा पतितट्ठानेन परिच्छिन्नो अन्तोपदेसो. यथा अक्खधुत्ता दारुगुळं खिपन्ति, एवं उदकं वा वालुकं वा हत्थेन गहेत्वा थाममज्झिमेन पुरिसेन सब्बथामेन खिपितब्बं, तत्थ यत्थ एवं खित्तं उदकं वा ¶ वालुका वा पतति, अयं उदकुक्खेपो नामाति. उदकुक्खेपसञ्ञितोति ‘‘उदकुक्खेपो’’ति सल्लक्खितो.
२५५६. अगामके अरञ्ञेति विञ्झाटविसदिसे गामरहिते महाअरञ्ञे. समन्ततो सत्तेवब्भन्तराति अत्तनो ठितट्ठानतो परिक्खिपित्वा सत्तेव अब्भन्तरा यस्सा सीमाय परिच्छेदो, अयं सत्तब्भन्तरनामिका सीमा नाम.
२५५७. गुळुक्खेपनयेनाति ¶ अक्खधुत्तकानं दारुगुळुक्खिपनाकारेन. उदकुक्खेपकाति उदकुक्खेपसदिसवसेन.
२५५८. इमासं द्विन्नं सीमानं वड्ढनक्कमं दस्सेतुमाह ‘‘अब्भन्तरूदकुक्खेपा, ठितोकासा परं सियु’’न्ति. ठितोकासा परन्ति परिसाय ठितट्ठानतो परं, परिसपरियन्ततो पट्ठाय सत्तब्भन्तरा च मिनितब्बा, उदकुक्खेपो च कातब्बोति अत्थो.
२५५९-६०. अन्तोपरिच्छेदेति उदकुक्खेपेन वा सत्तब्भन्तरेहि वा परिच्छिन्नोकासस्स अन्तो. हत्थपासं विहाय ठितो वा परं तत्तकं परिच्छेदं अनतिक्कम्म ठितो वाति योजना, सीमन्तरिकत्थाय ठपेतब्बं एकं उदकुक्खेपं वा सत्तब्भन्तरं एव वा अनतिक्कम्म ठितोति अत्थो.
कम्मं विकोपेतीति अन्तो ठितो कम्मस्स वग्गभावकरणतो, बहि तत्तकं पदेसं अनतिक्कमित्वा ठितो अञ्ञस्स सङ्घस्स गणपूरणभावं गच्छन्तो सीमाय सङ्करभावकरणेन कम्मं विकोपेति. इति यस्मा अट्ठकथानयो, तस्मा सो अन्तोसीमाय हत्थपासं विजहित्वा ठितो हत्थपासे वा कातब्बो, सीमन्तरिकत्थाय परिच्छिन्नोकासतो बहि वा कातब्बो. तत्तकं परिच्छेदं अनतिक्कमित्वा ठितो यथाठितोव सचे अञ्ञस्स कम्मस्स गणपूरको न होति, कम्मं न कोपेतीति गहेतब्बं.
२५६१-२. सण्ठानन्ति तिकोटिसण्ठानं. निमित्तन्ति पब्बतादिनिमित्तं. दिसकित्तनन्ति ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्त’’न्तिआदिना दिसाकित्तनं. पमाणन्ति तियोजनपरमं पमाणं ¶ . सोधेत्वाति यस्मिं गामक्खेत्ते सीमं बन्धति, तत्थ वसन्ते ¶ उपसम्पन्नभिक्खू बद्धसीमविहारे वसन्ते सीमाय बहि गन्तुं अदत्वा, अबद्धसीमविहारे वसन्ते हत्थपासं उपनेतब्बे हत्थपासं नेत्वा अवसेसे बहिसीमाय कत्वा सब्बमग्गेसु आरक्खं विदहित्वाति वुत्तं होति. सीमन्ति खण्डसीमं.
कीदिसन्ति आह ‘‘तिकोण’’न्तिआदि. पणवूपमन्ति पणवसण्ठानं मज्झे संखित्तं उभयकोटिया वित्थतं. ‘‘वितानाकारं धनुकाकार’’न्ति आकार-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो. धनुकाकारन्ति आरोपितधनुसण्ठानं, ‘‘मुदिङ्गूपमं सकटूपम’’न्ति उपमा-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो. मुदिङ्गूपमन्ति मज्झे वित्थतं उभयकोटिया तनुकं तुरियविसेसं मुदिङ्गन्ति वदन्ति, तादिसन्ति अत्थो. सीमं बन्धेय्याति योजना.
२५६३. पब्बतादिनिमित्तुपगनिमित्तानि दस्सेतुमाह ‘‘पब्बत’’न्तिआदि. इति अट्ठ निमित्तानि दीपयेति योजना. तत्रेवं सङ्खेपतो निमित्तुपगता वेदितब्बा – सुद्धपंसुसुद्धपासाणउभयमिस्सकवसेन (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना; महाव. अट्ठ. १३८) तिविधोपि हि पब्बतो हत्थिप्पमाणतो पट्ठाय उद्धं निमित्तुपगो, ततो ओमकतरो न वट्टति. अन्तोसारेहि वा अन्तोसारमिस्सकेहि वा रुक्खेहि चतुपञ्चरुक्खमत्तम्पि वनं निमित्तुपगं, ततो ऊनतरं न वट्टति. पासाणनिमित्ते अयगुळम्पि पासाणसङ्ख्यमेव गच्छति, तस्मा यो कोचि पासाणो उक्कंसेन हत्थिप्पमाणतो ओमकतरं आदिं कत्वा हेट्ठिमपरिच्छेदेन द्वत्तिंसपलगुळपिण्डपरिमाणो निमित्तुपगो, न ततो खुद्दकतरो. पिट्ठिपासाणो पन अतिमहन्तोपि वट्टति. रुक्खो जीवन्तोयेव अन्तोसारो भूमियं पतिट्ठितो अन्तमसो उब्बेधतो अट्ठङ्गुलो ¶ परिणाहतो सूचिदण्डप्पमाणोपि निमित्तुपगो, न ततो ओरं वट्टति. मग्गो जङ्घमग्गो वा होतु सकटमग्गो वा, यो विनिविज्झित्वा द्वे तीणि गामक्खेत्तानि गच्छति, तादिसो जङ्घसकटसत्थेहि वळञ्जियमानोयेव निमित्तुपगो, अवळञ्जो न वट्टति. हेट्ठिमपरिच्छेदेन तंदिवसं जातो अट्ठङ्गुलुब्बेधो गोविसाणमत्तोपि वम्मिको निमित्तुपगो, ततो ओरं न वट्टति. उदकं यं असन्दमानं आवाटपोक्खरणितळाकजातस्सरलोणिसमुद्दादीसु ठितं, तं आदिं कत्वा अन्तमसो तङ्खणंयेव पथवियं खते आवाटे घटेहि आहरित्वा पूरितम्पि याव कम्मवाचापरियोसाना सण्ठहनकं निमित्तुपगं, इतरं सन्दमानकं, वुत्तपरिच्छेदकालं ¶ अतिट्ठन्तं, भाजनगतं वा न वट्टति. या अबद्धसीमालक्खणे नदी वुत्ता, सा निमित्तुपगा, अञ्ञा न वट्टतीति.
२५६४. तेसूति निद्धारणे भुम्मं. तीणीति निद्धारितब्बदस्सनं, इमिना एकं वा द्वे वा निमित्तानि न वट्टन्तीति दस्सेति. यथाह – ‘‘सा एवं सम्मन्नित्वा बज्झमाना एकेन, द्वीहि वा निमित्तेहि अबद्धा होती’’ति (महाव. अट्ठ. १३८). सतेनापीति एत्थ पि-सद्दो सम्भावनायं दट्ठब्बो, तेन वीसतिया, तिंसाय वा निमित्तेहि वत्तब्बमेव नत्थीति दीपेति.
२५६५. तियोजनं परं उक्कट्ठो परिच्छेदो एतिस्साति तियोजनपरा. ‘‘वीसती’’तिआदीनं सङ्ख्याने, सङ्ख्येय्ये च वत्तनतो इध सङ्ख्याने वत्तमानं वीसति-सद्दं गहेत्वा एकवीसति भिक्खूनन्ति भिन्नाधिकरणनिद्देसो कतोति दट्ठब्बं. ‘‘एकवीसति’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन निग्गहीतलोपो, वीसतिवग्गकरणीयपरमत्ता सङ्घकम्मस्स कम्मारहेन सद्धिं भिक्खूनं एकवीसतिं गण्हन्तीति अत्थो, इदञ्च ¶ निसिन्नानं वसेन वुत्तं. हेट्ठिमन्ततो हि यत्थ एकवीसति भिक्खू निसीदितुं सक्कोन्ति, तत्तके पदेसे सीमं बन्धितुं वट्टतीति.
२५६६. या उक्कट्ठायपि या च हेट्ठिमायपि केसग्गमत्ततोपि अधिका वा ऊना वा, एता द्वेपि सीमायो ‘‘असीमा’’ति आदिच्चबन्धुना वुत्ताति योजना.
२५६७. समन्ततो सब्बमेव निमित्तं कित्तेत्वाति पुब्बदिसानुदिसादीसु परितो सब्बदिसासु यथालद्धं निमित्तोपगं सब्बनिमित्तं ‘‘विनयधरेन पुच्छितब्बं ‘पुरत्थिमाय दिसाय किं निमित्त’न्ति? ‘पब्बतो, भन्ते’ति. पुन विनयधरेन ‘एसो पब्बतो निमित्त’’न्तिआदिना (महाव. अट्ठ. १३८) अट्ठकथायं वुत्तनयेन निमित्तेन निमित्तं घटेत्वा कित्तेत्वा. ञत्ति दुतिया यस्साति विग्गहो, ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, यावता समन्ता निमित्ता कित्तिता’’तिआदिना (महाव. १३९) पदभाजने वुत्तेन ञत्तिदुतियेन कम्मेनाति अत्थो. अरहति पहोति विनयधरोति अधिप्पायो.
२५६८. बन्धित्वाति यथावुत्तलक्खणनयेन समानसंवाससीमं पठमं बन्धित्वा. अनन्तरन्ति किच्चन्तरेन ब्यवहितं अकत्वा, कालक्खेपं अकत्वाति वुत्तं होति, सीमं समूहनितुकामानं ¶ पच्चत्तिकानं ओकासं अदत्वाति अधिप्पायो. पच्छाति समानसंवाससम्मुतितो पच्छा. चीवराविप्पवासकं सम्मन्नित्वान या बद्धा, सा ‘‘अविप्पवासा’’ति वुच्चतीति योजना.
तत्थ चीवराविप्पवासकं सम्मन्नित्वान या बद्धाति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, या सा सङ्घेन सीमा सम्मता समानसंवासा ¶ एकुपोसथा…पे… ठपेत्वा गामञ्च गामूपचारञ्च, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. १४४) वुत्तनयेन चीवरेन अविप्पवासं सम्मन्नित्वा या बद्धा. सा अविप्पवासाति वुच्चतीति तत्थ वसन्तानं भिक्खूनं चीवरेन विप्पवासनिमित्तापत्तिया अभावतो तथा वुच्चति, ‘‘अविप्पवाससीमा’’ति वुच्चतीति वुत्तं होति.
२५६९. ‘‘या काचि नदिलक्खणप्पत्ता नदी निमित्तानि कित्तेत्वा ‘एतं बद्धसीमं करोमा’ति कतापि असीमाव होती’’तिआदिकं (महाव. अट्ठ. १४७) अट्ठकथानयं दस्सेतुमाह ‘‘नदी…पे… न वोत्थरती’’ति, न पत्थरति सीमाभावेन ब्यापिनी न होतीति अत्थो. तेनेवाति येन न वोत्थरति, तेनेव कारणेन. अब्रवीति ‘‘सब्बा, भिक्खवे, नदी असीमा, सब्बो समुद्दो असीमो, सब्बो जातस्सरो असीमो’’ति (महाव. १४७) अवोच.
सीमाकथावण्णना.
२५७०. अट्ठमियापि उपोसथवोहारत्ता दिनवसेन उपोसथानं अतिरेकत्तेपि इध अधिप्पेतेयेव उपोसथे गहेत्वा आह ‘‘नवेवा’’ति.
२५७१-३. ते सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘चातुद्दसो…पे… कम्मेनुपोसथा’’ति. चतुद्दसन्नं पूरणो चातुद्दसो. पन्नरसन्नं पूरणो पन्नरसो. यदा पन कोसम्बक्खन्धके (महाव. ४५१ आदयो) आगतनयेन भिन्ने सङ्घे ओसारिते तस्मिं भिक्खुस्मिं सङ्घो तस्स वत्थुस्स वूपसमाय सङ्घसामग्गिं करोति, तदा ‘‘तावदेव उपोसथो कातब्बो, पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्ति (महाव. ४७५) वचनतो ठपेत्वा चातुद्दसपन्नरसे ¶ अञ्ञोपि यो कोचि दिवसो सामग्गी उपोसथोति. एत्थ इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. चातुद्दसो, पन्नरसो, सामग्गी च उपोसथोति एते तयोपि उपोसथा दिवसेनेव निद्दिट्ठा दिवसेनेव वुत्ताति योजना.
सङ्घेउपोसथोति ¶ सङ्घेन कातब्बउपोसथो. गणेपुग्गलुपोसथोति एत्थापि एसेव नयो. साध्यसाधनलक्खणस्स सम्बन्धस्स लब्भमानत्ता ‘‘सङ्घे’’तिआदीसु सामिवचनप्पसङ्गे भुम्मनिद्देसो. उपोसथो साध्यो कम्मभावतो, सङ्घगणपुग्गला साधनं कारकभावतो.
सुत्तस्स उद्देसो सुत्तुद्देसो, सुत्तुद्देसोति अभिधानं नामं यस्स सो सुत्तुद्देसाभिधानो. कम्मेनाति किच्चवसेन.
२५७४. ‘‘अधिट्ठान’’न्ति वाच्चलिङ्गमपेक्खित्वा ‘‘निद्दिट्ठ’’न्ति नपुंसकनिद्देसो. वाच्चलिङ्गा हि तब्बादयोति पातिमोक्खो निद्दिट्ठो, पारिसुद्धि निद्दिट्ठाति पुमित्थिलिङ्गेन योजेतब्बा.
२५७५. वुत्ताति ‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, पातिमोक्खुद्देसा, निदानं उद्दिसित्वा अवसेसं सुतेन सावेतब्बं, अयं पठमो पातिमोक्खुद्देसो’’तिआदिना (महाव. १५०) देसिता, सयञ्च तेसञ्च उद्देसे सङ्खेपतो दस्सेतुमाह ‘‘निदान’’न्तिआदि. सावेतब्बन्ति एत्थ ‘‘सुतेना’’ति सेसो. सेसकन्ति अनुद्दिट्ठट्ठानं –
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो…पे… आविकता हिस्स फासु होतीति इमं निदानं उद्दिसित्वा ‘उद्दिट्ठं खो ¶ आयस्मन्तो निदानं, तत्थायस्मन्ते पुच्छामि कच्चित्थ परिसुद्धा, दुतियम्पि पुच्छामि…पे… एवमेतं धारयामी’ति वत्वा ‘उद्दिट्ठं खो आयस्मन्तो निदानं. सुता खो पनायस्मन्तेहि चत्तारो पाराजिका धम्मा…पे… अविवदमानेहि सिक्खितब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. १५०) –
अट्ठकथाय वुत्तनयेन अवसेसं सुतेन सावेतब्बं.
२५७६. सेसेसुपीति उद्दिट्ठापेक्खाय सेसेसु पाराजिकुद्देसादीसुपि. ‘‘अयमेव नयो ञेय्यो’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि ‘‘वित्थारेनेव पञ्चमो’’ति वचनतो वित्थारुद्देसे ‘‘सावेतब्बं तु सेसक’’न्ति अयं नयो न लब्भति. ‘‘सावेतब्बं तु सेसक’’न्ति वचनतो पाराजिकुद्देसादीसु यस्मिं विप्पकते अन्तरायो उप्पज्जति, तेन सद्धिं अवसेसं सुतेन सावेतब्बं. निदानुद्देसे पन ¶ अनुद्दिट्ठे सुतेन सावेतब्बं नाम नत्थि. भिक्खुनिपातिमोक्खे अनियतुद्देसस्स परिहीनत्ता ‘‘भिक्खुनीनञ्च चत्तारो’’ति वुत्तं. उद्देसा नविमे पनाति भिक्खूनं पञ्च, भिक्खुनीनं चत्तारोति उभतोपातिमोक्खे इमे नव उद्देसा वुत्ताति अत्थो.
२५७७. उपोसथेति सङ्घुपोसथे. अन्तरायन्ति राजन्तरायादिकं दसविधं अन्तरायं. यथाह – ‘‘राजन्तरायो चोरन्तरायो अग्यन्तरायो उदकन्तरायो मनुस्सन्तरायो अमनुस्सन्तरायो वाळन्तरायो सरीसपन्तरायो जीवितन्तरायो ब्रह्मचरियन्तरायो’’ति (महाव. १५०).
तत्थ सचे भिक्खूसु ‘‘उपोसथं करिस्सामा’’ति (महाव. अट्ठ. १५०) निसिन्नेसु राजा आगच्छति, अयं राजन्तरायो. चोरा आगच्छन्ति ¶ , अयं चोरन्तरायो. दवदाहो आगच्छति वा, आवासे वा अग्गि उट्ठहति, अयं अग्यन्तरायो. मेघो वा उट्ठेति, ओघो वा आगच्छति, अयं उदकन्तरायो. बहू मनुस्सा आगच्छन्ति, अयं मनुस्सन्तरायो. भिक्खुं यक्खो गण्हाति, अयं अमनुस्सन्तरायो. ब्यग्घादयो चण्डमिगा आगच्छन्ति, अयं वाळन्तरायो. भिक्खुं सप्पादयो डंसन्ति, अयं सरीसपन्तरायो. भिक्खु गिलानो वा होति, कालं वा करोति, वेरिनो वा तं मारेतुं गण्हन्ति, अयं जीवितन्तरायो. मनुस्सा एकं वा बहुं वा भिक्खू ब्रह्मचरिया चावेतुकामा गण्हन्ति, अयं ब्रह्मचरियन्तरायो.
‘‘चेवा’’ति इमिना अन्तरायेव अन्तरायसञ्ञिना वित्थारुद्देसे अकतेपि अनापत्तीति दीपेति. अनुद्देसोति वित्थारेन अनुद्देसो. निवारितोति ‘‘न, भिक्खवे, असति अन्तराये संखित्तेन पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्तिआदिना (महाव. १५०) पटिसिद्धो. इमिना ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सति अन्तराये संखित्तेन पातिमोक्खं उद्दिसितु’’न्ति (महाव. १५०) इदम्पि विभावितं होति.
२५७८. तस्साति पातिमोक्खस्स. इस्सरणस्स हेतुमाह ‘‘‘थेराधेय्य’न्ति पाठतो’’ति. थेराधेय्यन्ति थेराधीनं, थेरायत्तन्ति अत्थो. पाठतोति पाळिवचनतो. ‘‘यो तत्थ भिक्खु ब्यत्तो पटिबलो, तस्साधेय्यं पातिमोक्ख’’न्ति (महाव. १५५) वचनतो आह ‘‘अवत्तन्तेना’’तिआदि. अवत्तन्तेनाति अन्तमसो द्वेपि उद्देसे उद्दिसितुं असक्कोन्तेन. थेरेन यो ¶ अज्झिट्ठो, एवमज्झिट्ठस्स यस्स पन थेरस्स, नवस्स, मज्झिमस्स वा सो पातिमोक्खो ¶ वत्तति पगुणो होति, सो इस्सरोति सम्बन्धो.
अज्झिट्ठोति ‘‘त्वं, आवुसो, पातिमोक्खं उद्दिसा’’ति आणत्तो, इमिना अनाणत्तस्स उद्दिसितुं सामत्थिया सतिपि अनिस्सरभावो दीपितो होति. यथाह – ‘‘सचे थेरस्स पञ्च वा चत्तारो वा तयो वा पातिमोक्खुद्देसा नागच्छन्ति, द्वे पन अखण्डा सुविसदा वाचुग्गता होन्ति, थेरायत्तोव पातिमोक्खो. सचे पन एत्तकम्पि विसदं कातुं न सक्कोति, ब्यत्तस्स भिक्खुनो आयत्तो होती’’ति (महाव. अट्ठ. १५५).
२५७९. उद्दिसन्तेति पातिमोक्खुद्देसके पातिमोक्खं उद्दिसन्ते. समा वाति आवासिकेहि गणनेन समा वा. अप्पा वाति ऊना वा. आगच्छन्ति सचे पनाति सचे पन आगन्तुका भिक्खू आगच्छन्ति. सेसकन्ति अनुद्दिट्ठट्ठानं.
२५८०. उद्दिट्ठमत्तेति उद्दिट्ठक्खणेयेव कथारम्भतो पुब्बमेव. ‘‘वा’’ति इदं एत्थापि योजेतब्बं, इमिना अवुत्तं ‘‘अवुट्ठिताय वा’’ति इमं विकप्पं सम्पिण्डेति. अवुट्ठिताय परिसायाति च भिक्खुपरिसाय अञ्ञमञ्ञं सुखकथाय निसिन्नाययेवाति अत्थो. परिसायाति एत्थ ‘‘एकच्चाया’’ति च ‘‘सब्बाया’’ति च सेसो. भिक्खूनं एकच्चाय परिसाय वुट्ठिताय वा सब्बाय परिसाय वुट्ठिताय वाति योजना. तेसन्ति वुत्तप्पकारानं आवासिकानं. मूलेति सन्तिके. पारिसुद्धि कातब्बाति योजना. ‘‘इध पन, भिक्खवे…पे… आगच्छन्ति बहुतरा, तेहि, भिक्खवे, भिक्खूहि पुन पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्ति वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘सचे बहू’’ति. एत्थ ‘‘पुन पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्ति सेसो. सब्बविकप्पेसु पुब्बकिच्चं कत्वा ¶ पुन पातिमोक्खं उद्दिसितब्बन्ति अत्थो. अयं पनेत्थ सेसविनिच्छयो –
‘‘पन्नरसोवासिकानं, इतरानं सचेतरो;
समानेतरेनुवत्तन्तु, पुरिमानं सचेधिका;
पुरिमा अनुवत्तन्तु, तेसं सेसेप्ययं नयो.
‘‘पाटिपदोवासिकानं ¶ ,
इतरानं उपोसथो;
समथोकानं सामग्गिं,
मूलट्ठा देन्तु कामतो.
बहि गन्त्वान कातब्बो,
नो चे देन्ति उपोसथो;
देय्यानिच्छाय सामग्गी,
बहूसु बहि वा वजे.
‘‘पाटिपदेगन्तुकानं, एवमेव अयं नयो;
सावेय्य सुत्तं सञ्चिच्च, अस्सावेन्तस्स दुक्कटन्ति.
२५८१. विनिद्दिट्ठस्साति आणत्तस्स, इमिना इतरेसं अनापत्तीति दीपेति. इध ‘‘अगिलानस्सा’’ति सेसो. थेरेन आणापेन्तेन ‘‘किञ्चि कम्मं करोन्तो वा सदाकालमेव एको वा भारनित्थरणको वा सरभाणकधम्मकथिकादीसु अञ्ञतरो वा न उपोसथागारसम्मज्जनत्थं आणापेतब्बो, अवसेसा पन वारेन आणापेतब्बा’’ति (महाव. अट्ठ. १५९) अट्ठकथाय वुत्तविधिना आणापेतब्बो. सचे आणत्तो सम्मज्जनिं तावकालिकम्पि न लभति, साखाभङ्गं कप्पियं कारेत्वा सम्मज्जितब्बं. तम्पि अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति.
आसनपञ्ञापनाणत्तियम्पि ¶ वुत्तनयेनेव आणापेतब्बो. आणापेन्तेन च सचे उपोसथागारे आसनानि नत्थि, सङ्घिकावासतोपि आहरित्वा पञ्ञपेत्वा पुन आहरितब्बानि. आसनेसु असति कटसारकेपि तट्टिकायोपि पञ्ञपेतुं वट्टति, तट्टिकासुपि असति साखाभङ्गानि कप्पियं कारेत्वा पञ्ञपेतब्बानि, कप्पियकारकं अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति.
पदीपकरणेपि वुत्तनयेनेव आणापेतब्बो. आणापेन्तेन च ‘‘असुकस्मिं नाम ओकासे तेलं वा वट्टि वा कपल्लिका वा अत्थि, तं गहेत्वा करोही’’ति वत्तब्बो. सचे तेलादीनि नत्थि ¶ , भिक्खाचारेनपि परियेसितब्बानि. परियेसित्वा अलभन्तस्स लद्धकप्पियं होति. अपिच कपाले अग्गिपि जालेतब्बो.
२५८२. दीपन्ति एत्थ ‘‘जालेत्वा’’ति सेसो. अथ वा ‘‘कत्वा’’ति इमिना च योजेतब्बं. गणञत्तिं ठपेत्वाति ‘‘सुणन्तु मे, आयस्मन्ता, अज्जुपोसथो पन्नरसो, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, मयं अञ्ञमञ्ञं पारिसुद्धिउपोसथं करेय्यामा’’ति एवं गणञत्तिं निक्खिपित्वा. कत्तब्बो तीहुपोसथोति तीहि भिक्खूहि उपोसथो कातब्बो. तीसु थेरेन एकंसं उत्तरासङ्गं कत्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा द्वे एवं तिक्खत्तुमेव वत्तब्बो ‘‘परिसुद्धो अहं, आवुसो, ‘परिसुद्धो’ति मं धारेथा’’ति (महाव. १६८). दुतियेन, ततियेन च यथाक्कमं ‘‘परिसुद्धो अहं, भन्ते, ‘परिसुद्धो’ति मं धारेथा’’ति तिक्खत्तुमेव वत्तब्बं.
२५८३. पुब्बकिच्चादीनि कत्वा ञत्तिं अट्ठपेत्वा थेरेन नवो एवं तिक्खत्तुमेव वत्तब्बो ‘‘परिसुद्धो अहं, आवुसो ¶ , ‘परिसुद्धो’ति मं धारेही’’ति (महाव. १६८), नवेन थेरोपि ‘‘परिसुद्धो अहं, भन्ते, ‘परिसुद्धो’ति मं धारेथा’’ति (महाव. १६८) तिक्खत्तुं वत्तब्बो. इमस्मिं पन वारे ञत्तिया अट्ठपनञ्च ‘‘धारेही’’ति एकवचननिद्देसो चाति एत्तकोव विसेसोति तं अनादियित्वा पुग्गलेन कातब्बं उपोसथविधिं दस्सेतुमाह ‘‘पुब्बकिच्चं समापेत्वा, अधिट्ठेय्य पनेकको’’ति. अधिट्ठेय्याति ‘‘अज्ज मे उपोसथो, पन्नरसो’ति वा ‘चातुद्दसो’ति वा अधिट्ठामी’’ति अधिट्ठेय्य. अस्साति अवसाने वुत्तपुग्गलं सन्धाय एकवचननिद्देसो. यथावुत्तो सङ्घोपि तयोपि द्वेपि अत्तनो अत्तनो अनुञ्ञातं उपोसथं अन्तरायं विना सचे न करोन्ति, एवमेव आपत्तिमापज्जन्तीति वेदितब्बो.
२५८४-५. इदानि ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, उपोसथकम्मानि, अधम्मेन वग्गं उपोसथकम्म’’न्तिआदिना (महाव. १४९) नयेन वुत्तं कम्मचतुक्कं दस्सेतुमाह ‘‘अधम्मेन च वग्गेना’’तिआदि. अधम्मेन वग्गेन कम्मं, अधम्मतो समग्गेन कम्मं, धम्मेन वग्गेन कम्मं, धम्मतो समग्गेन कम्मन्ति एतानि चत्तारि उपोसथस्स कम्मानीति जिनो अब्रवीति योजना. चतूस्वपि पनेतेसूति एतेसु चतूसु कम्मेसु पन. चतुत्थन्ति ‘‘समग्गेन च धम्मतो’’ति वुत्तं चतुत्थं उपोसथकम्मं ‘‘धम्मकम्म’’न्ति अधिप्पेतं.
२५८६-७. तानि ¶ कम्मानि विभावेतुमाह ‘‘अधम्मेनिधा’’तिआदि. इध इमस्मिं सासने एत्थ एतेसु चतूसु उपोसथेसु. अधम्मेन वग्गो उपोसथो कतमोति कथेतुकामतापुच्छा. यत्थ यस्सं एकसीमायं भिक्खुनो चत्तारो वसन्तीति योजना.
तत्र ¶ एकस्स पारिसुद्धिं आनयित्वा ते तयो जना पारिसुद्धिं उपोसथं करोन्ति चे, एवं कतो उपोसथो अधम्मो वग्गुपोसथो नामाति योजना, एकसीमट्ठेहि चतूहि सङ्घुपोसथे कातब्बे गणुपोसथस्स कतत्ता अधम्मो च सङ्घमज्झं विना गणमज्झं पारिसुद्धिया अगमनतो तस्स हत्थपासं अनुपगमनेन वग्गो च होतीति अत्थो.
२५८८. अधम्मेन समग्गोति एत्थ ‘‘उपोसथो कतमो’’ति अनुवत्तेतब्बं. ‘‘भिक्खुनो एकतो’’ति पदच्छेदो. ‘‘होति अधम्मिको’’ति पदच्छेदो. चतूहि समग्गेहि सङ्घुपोसथे कातब्बे गणुपोसथकरणं अधम्मो, हत्थपासुपगमनतो समग्गो होति.
२५८९-९०. यो उपोसथो धम्मेन वग्गो होति, सो कतमोति योजना. यत्थ यस्सं एकसीमायं चत्तारो भिक्खुनो वसन्ति, तत्र एकस्स पारिसुद्धिं आनयित्वा ते तयो जना पातिमोक्खं उद्दिसन्ते चे, धम्मेन वग्गो उपोसथो होतीति योजना. एकसीमट्ठेहि चतूहि सङ्घुपोसथस्स कतत्ता धम्मो, एकस्स हत्थपासं अनुपगमनेन वग्गो च होतीति अत्थो.
२५९१. यो धम्मतो समग्गो, सो कतमोति योजना. इध इमस्मिं सासने चत्तारो भिक्खुनो एकतो पातिमोक्खं उद्दिसन्ति चे, अयं धम्मतो समग्गो उपोसथोति मतो अधिप्पेतोति योजना. चतूहि सङ्घुपोसथस्स कतत्ता धम्मो, एकस्सापि हत्थपासं अविजहनेन समग्गोति अधिप्पायो.
२५९२. वग्गे सङ्घे वग्गोति सञ्ञिनो, समग्गे च सङ्घे वग्गोति सञ्ञिनो उभयत्थ विमतिस्स वा उपोसथं करोन्तस्स दुक्कटं आपत्ति होतीति योजना.
२५९३. भेदाधिप्पायतोति ¶ ‘‘नस्सन्तेते, विनस्सन्तेते, को तेहि अत्थो’’ति एवं भेदपुरेक्खारताय ‘‘उपोसथं करोन्तस्सा’’ति आनेत्वा योजेतब्बं. तस्स भिक्खुनो थुल्लच्चयं होति ¶ अकुसलबलवताय च थुल्लच्चयं होतीति. यथाह – ‘‘भेदपुरेक्खारपन्नरसके अकुसलबलवताय थुल्लच्चयं वुत्त’’न्ति (महाव. अट्ठ. १७६). वग्गे वा समग्गे वा सङ्घे समग्गो इति सञ्ञिनो उपोसथं करोन्तस्स अनापत्तीति योजना. अवसेसो पनेत्थ वत्तब्बविनिच्छयो पवारणविनिच्छयावसाने ‘‘पारिसुद्धिप्पदानेना’’तिआदीहि (वि. वि. २६४२) एकतो वत्तुमिच्छन्तेन न वुत्तो.
२५९४-५. ‘‘उक्खित्तेना’’तिआदिकानि करणवचनन्तानि पदानि ‘‘सहा’’ति इमिना सद्धिं ‘‘उपोसथो न कातब्बो’’ति पदेन पच्चेकं योजेतब्बानि. उक्खित्तेनाति आपत्तिया अदस्सने उक्खित्तको, आपत्तिया अप्पटिकम्मे उक्खित्तको, पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे उक्खित्तकोति तिविधेन उक्खित्तेन. एतेसु हि तिविधे उक्खित्तके सति उपोसथं करोन्तो सङ्घो पाचित्तियं आपज्जति.
‘‘गहट्ठेना’’ति इमिना तित्थियोपि सङ्गहितो. सेसेहि सहधम्मिहीति भिक्खुनी, सिक्खमाना, सामणेरो, सामणेरीति चतूहि सहधम्मिकेहि. चुतनिक्खित्तसिक्खेहीति एत्थ चुतो च निक्खित्तसिक्खो चाति विग्गहो. चुतो नाम अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नको. निक्खित्तसिक्खो नाम सिक्खापच्चक्खातको.
एकादसहीति पण्डको, थेय्यसंवासको, तित्थियपक्कन्तको, तिरच्छानगतो, मातुघातको, पितुघातको, अरहन्तघातको, भिक्खुनिदूसको, सङ्घभेदको ¶ , लोहितुप्पादको, उभतोब्यञ्जनकोति इमेहि एकादसहि अभब्बेहि.
सभागापत्तिकेन वा सह उपोसथो न कातब्बो, पारिवुत्थेन छन्देन उपोसथो न कातब्बो, करोतो दुक्कटं होतीति योजना. एवं उक्खित्तवज्जितेसु सब्बविकप्पेसु दुक्कटमेव वेदितब्बं. ‘‘यं द्वेपि जना विकालभोजनादिना सभागवत्थुना आपत्तिं आपज्जन्ति, एवरूपा वत्थुसभागा ‘सभागा’ति वुच्चती’’ति (महाव. अट्ठ. १६९) वचनतो ‘‘सभागापत्ती’’ति वत्थुसभागापत्तियेव गहेतब्बा.
उपोसथदिवसे सब्बोव सङ्घो सचे सभागापत्तिं आपन्नो होति,
‘‘इध ¶ पन, भिक्खवे, अञ्ञतरस्मिं आवासे तदहुपोसथे सब्बो सङ्घो सभागं आपत्तिं आपन्नो होति, तेहि, भिक्खवे, भिक्खूहि एको भिक्खु सामन्ता आवासा सज्जुकं पाहेतब्बो ‘गच्छावुसो, तं आपत्तिं पटिकरित्वा आगच्छ, मयं ते सन्तिके तं आपत्तिं पटिकरिस्सामा’ति. एवञ्चेतं लभेथ, इच्चेतं कुसलं. नो चे लभेथ, ब्यत्तेन भिक्खुना पटिबलेन सङ्घो ञापेतब्बो – ‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं सब्बो सङ्घो सभागं आपत्तिं आपन्नो, यदा अञ्ञं भिक्खुं सुद्धं अनापत्तिकं पस्सिस्सति, तदा तस्स सन्तिके तं आपत्तिं पटिकरिस्सती’’ति (महाव. १७१) च,
वेमतिको चे होति,
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं सब्बो सङ्घो सभागाय आपत्तिया वेमतिको, यदा निब्बेमतिको ¶ भविस्सति, तदा तं आपत्तिं पटिकरिस्सती’’ति (महाव. १७१) च,
वुत्तनयेन उपोसथो कातब्बो.
एत्थ च सज्झुकन्ति तदहेवागमनत्थाय. गणुपोसथादीसुपि एसेव नयो. वुत्तञ्हि अट्ठकथागण्ठिपदे ‘‘यथा सङ्घो सभागं आपत्तिं आपज्जित्वा सुद्धं अलभित्वा ‘यदा सुद्धं पस्सिस्सति, तदा तस्स सन्तिके तं आपत्तिं पटिकरिस्सती’ति वत्वा उपोसथं कातुं लभति, एवं द्वीहिपि अञ्ञमञ्ञं आरोचेत्वा उपोसथं कातुं वट्टति. एकेनापि ‘परिसुद्धं लभित्वा पटिकरिस्सामी’ति आभोगं कत्वा कातुं वट्टति किरा’’ति. किराति चेत्थ अनुस्सवत्थे दट्ठब्बो, न पनारुचियं.
पारिवुत्थेन छन्देनाति छन्दं आहरित्वा कम्मं कातुं निसिन्नेनपि ‘‘असुभलक्खणतादिना केनचि कारणेन न करिस्सामी’’ति विस्सट्ठे छन्दे सचे पुन करिस्सति, पुन छन्दपारिसुद्धिं आहरित्वा कातब्बं. यथाह – ‘‘एतस्मिं पारिवासिये पुन छन्दपारिसुद्धिं अनानेत्वा कम्मं कातुं न वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. ११६७).
२५९६. अदेसेत्वा ¶ पनापत्तिन्ति आपन्नं आपत्तिं अदेसेत्वा. नाविकत्वान वेमतिन्ति ‘‘अहं, भन्ते, सम्बहुलासु आपत्तीसु वेमतिको, यदा निब्बेमतिको भविस्सामि, तदा ता आपत्तियो पटिकरिस्सामी’’ति विमतिं अनारोचेत्वा. ‘‘यदा निब्बेमतिकोति एत्थ सचे पनेस निब्बेमतिको न होति, वत्थुं कित्तेत्वाव देसेतुं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. १६९) अन्धकट्ठकथायं वुत्तं. तत्रायं देसनाविधि – सचे मेघच्छन्ने सूरिये ‘‘कालो नु खो, विकालो’’ति ¶ वेमतिको भुञ्जति, तेन भिक्खुना ‘‘अहं, भन्ते, वेमतिको भुञ्जिं, सचे कालो अत्थि, सम्बहुला दुक्कटा आपत्तियो आपन्नोम्हि. नो चे अत्थि, सम्बहुला पाचित्तियापत्तियो आपन्नोम्ही’’ति एवं वत्थुं कित्तेत्वा ‘‘अहं, भन्ते, या तस्मिं वत्थुस्मिं सम्बहुला दुक्कटा वा पाचित्तिया वा आपत्तियो आपन्नो, ता तुम्हमूले पटिदेसेमी’’ति वत्तब्बं. एसेव नयो सब्बापत्तीसूति.
गण्ठिपदेसु पनेवं विनिच्छयो वुत्तो – ‘‘अहं, आवुसो, इत्थन्नामाय आपत्तिया वेमतिको, यदा निब्बेमतिको भविस्सामि, तदा तं आपत्तिं पटिकरिस्सामी’ति वत्वा उपोसथो कातब्बो, पातिमोक्खं सोतब्ब’’न्ति (महाव. १७०) वचनतो याव निब्बेमतिको न होति, ताव सभागापत्तिं पटिग्गहेतुं न लभति. अञ्ञेसञ्च कम्मानं परिसुद्धो नाम होति. ‘‘पुन निब्बेमतिको हुत्वा देसेतब्बमेवा’’ति (कङ्खा. अभि. टी. निदानवण्णना) नेव पाळियं, न अट्ठकथायं अत्थि, देसिते पन न दोसो. ‘‘इतो वुट्ठहित्वा तं आपत्तिं पटिकरिस्सामी’’ति (महाव. १७०) एत्थापि एसेव नयोति.
२५९७. उपोसथेति दिनकारककत्तब्बाकारवसेन पन्नरसी, सङ्घुपोसथो, सुत्तुद्देसोति इमेहि तीहि लक्खणेहि समन्नागते उपोसथे. सभिक्खुम्हा च आवासाति ‘‘यस्मिं उपोसथे किच्च’’न्तिआदिना वक्खमानप्पकारा सभिक्खुका आवासा. इध ‘‘अनावासा’’ति सेसो. आवासो वा अनावासो वाति एत्थ ‘‘अभिक्खुको वा नानासंवासकेहि सभिक्खुको वा’’ति च ¶ न गन्तब्बोति एत्थ ‘‘अञ्ञत्र सङ्घेन अञ्ञत्र अन्तराया’’ति च सेसो. ‘‘अनावासो’’ति उदोसितादयो वुत्ता. भिक्खुना उपोसथे सभिक्खुम्हा आवासा वा अनावासा वा अभिक्खुको वा नानासंवासकेहि सभिक्खुको वा आवासो वा अनावासो वा अञ्ञत्र सङ्घेन अञ्ञत्र अन्तराया कुदाचनं कदाचिपि न गन्तब्बोति योजना.
२५९८. यस्मिं ¶ आवासे पन उपोसथे किच्चं सचे वत्तति, सो आवासो ‘‘सभिक्खुको नामा’’ति पकासितोति योजना, इमिना सचे यत्थ उपोसथो न वत्तति, सो सन्तेसुपि भिक्खूसु अभिक्खुको नामाति दीपेति.
२५९९. उपोसथस्स पयोजनं, तप्पसङ्गेन पवारणाय च निद्धारेतुकामतायाह ‘‘उपोसथो किमत्थाया’’तिआदि.
२६००. पटिक्कोसेय्याति निवारेय्य. अदेन्तस्सपि दुक्कटन्ति एत्थ ‘‘कोपेतुं धम्मिकं कम्म’’न्ति आनेत्वा सम्बन्धितब्बं.
२६०१. सो चाति (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना) चतुवग्गादिप्पभेदेन पञ्चविधो सो सङ्घो च. हेट्ठिमपरिच्छेदेन कत्तब्बकम्मानं वसेन परिदीपितो, न छब्बग्गादीनं कातुं अयुत्ततादस्सनवसेन.
२६०२. चतुवग्गादिभेदनिबन्धनं कम्मं दस्सेतुमाह ‘‘पवारण’’न्तिआदि. पवारणञ्च तथा अब्भानञ्च उपसम्पदञ्च ठपेत्वा चतुवग्गेन अकत्तब्बं कम्मं न विज्जतीति योजना.
२६०३. मज्झदेसे ¶ उपसम्पदा मज्झदेसूपसम्पदा, तं. अब्भानं, मज्झदेसूपसम्पदञ्च विना पञ्चवग्गेन सब्बं कम्मं कातुं वट्टतीति योजना.
२६०४. किञ्चिपि कम्मं न न कत्तब्बन्ति योजना, सब्बम्पि कम्मं कत्तब्बमेवाति अत्थो. द्वे पटिसेधा पकतत्थं गमयन्तीति. वीसतिवग्गेन सङ्घेन सब्बेसम्पि कम्मानं कत्तब्बभावे किमत्थं अतिरेकवीसतिवग्गस्स गहणन्ति आह ‘‘ऊने दोसोति ञापेतुं, नाधिके अतिरेकता’’ति. यथावुत्ते चतुब्बिधे सङ्घे गणनतो ऊने दोसो होति, अधिके दोसो न होतीति ञापेतुं अतिरेकता दस्सिता, अतिरेकवीसतिवग्गसङ्घो दस्सितोति अधिप्पायो.
२६०५. चतुवग्गेन कत्तब्बे पकतत्ताव चत्तारो कम्मप्पत्ताति दीपिताति योजना. सेसा ¶ पकतत्ता छन्दारहाति सेसो. पकतत्ताति अनुक्खित्ता चेव अन्तिमवत्थुं अनज्झापन्ना च गहेतब्बा. सेसेसु चाति पञ्चवग्गादीसुपि.
२६०६. चतुवग्गादिकत्तब्बकम्मं असंवासपुग्गलं गणपूरं कत्वा करोन्तस्स दुक्कटं होति. न केवलं दुक्कटमेव, कतञ्च कम्मं कुप्पतीति योजना.
२६०७. परिवासादीति एत्थ आदि-सद्देन मूलायपटिकस्सनादीनं गहणं. तत्रट्ठन्ति परिवासादीसु ठितं. ‘‘तथा’’ति इमिना ‘‘कतं कुप्पति दुक्कट’’न्ति इदं अनुवत्तेति. सेसं तूति परिवासादिकम्मतो अञ्ञं पन उपोसथादिकम्मं ¶ . वट्टतीति ते पारिवासिकादयो गणपूरके कत्वा कातुं वट्टति.
उपोसथक्खन्धककथावण्णना.
वस्सूपनायिकक्खन्धककथावण्णना
२६०८. वस्सूपनायिका वुत्ताति सेसो. पच्छिमा चाति एत्थ इति-सद्दो निदस्सने. वस्सूपनायिकाति वस्सूपगमना. आलयो, वचीभेदो वा कातब्बो उपगच्छताति इमिना वस्सूपगमनप्पकारो दस्सितो. उपगच्छता आलयो कत्तब्बो, वचीभेदो वा कत्तब्बोति सम्बन्धो. उपगच्छन्तेन च सेनासने असति ‘‘इध वस्सं वसिस्सामी’’ति चित्तुप्पादमत्तं वा कातब्बं, सेनासने सति ‘‘इमस्मिं विहारे इमं तेमासं वस्सं उपेमी’’ति च ‘‘इध वस्सं उपेमी’’ति च वचीभेदो वा कातब्बोति अत्थो.
२६०९. जानं वस्सूपगमनं अनुपगच्छतो वापीति योजना. तेमासन्ति एत्थ ‘‘पुरिमं वा पच्छिमं वा’’ति सेसो. चरन्तस्सापीति एत्थ ‘‘चारिक’’न्ति सेसो. पुरिमं वा तेमासं पच्छिमं वा तेमासं अवसित्वाव चारिकं चरन्तस्सापि दुक्कटन्ति योजना. तेमासन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, वस्सं उपगन्त्वा पुरिमं वा तेमासं पच्छिमं वा तेमासं अवसित्वा चारिका पक्कमितब्बा, यो पक्कमेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव. १८५).
२६१०. रुक्खस्स ¶ सुसिरेति एत्थ ‘‘सुद्धे’’ति सेसो. यथाह – ‘‘रुक्खसुसिरेति एत्थ सुद्धे रुक्खसुसिरेयेव न वट्टति, महन्तस्स पन रुक्खसुसिरस्स अन्तो पदरच्छदनं कुटिकं ¶ कत्वा पविसनद्वारं योजेत्वा उपगन्तुं वट्टती’’ति. ‘‘रुक्खस्स सुसिरे’’ति इमिना रुक्खेकदेसो विटपोपि सङ्गहितो, सोपि सुद्धोव न वट्टति. यथाह – ‘‘रुक्खविटभियाति एत्थापि सुद्धे विटपमत्ते न वट्टति, महाविटपे पन अट्टकं बन्धित्वा तत्थ पदरच्छदनं कुटिकं कत्वा उपगन्तुं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. २०३).
‘‘छत्तेति एत्थापि चतूसु थम्भेसु छत्तं ठपेत्वा आवरणं कत्वा द्वारं योजेत्वा उपगन्तुं वट्टति, छत्तकुटिका नामेसा होति. चाटियाति एत्थापि महन्तेन कपल्लेन छत्ते वुत्तनयेन कुटिं कत्वाव उपगन्तुं वट्टती’’ति अट्ठकथावचनतो एवमकतासु सुद्धछत्तचाटीसु निवारणं वेदितब्बं. छवकुटीति टङ्कितमञ्चादयो वुत्ता. यथाह – ‘‘छवकुटिका नाम टङ्कितमञ्चादिभेदा कुटि, तत्थ उपगन्तुं न वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. २०३).
सुसाने पन अञ्ञं कुटिकं कत्वा उपगन्तुं वट्टति. ‘‘छवसरीरं झापेत्वा छारिकाय, अट्ठिकानञ्च अत्थाय कुटिका करीयती’’ति अन्धकट्ठकथायं छवकुटि वुत्ता. ‘‘टङ्कितमञ्चोति कसिकुटिकापासाणघरन्ति लिखित’’न्ति (वजिर. टी. महावग्ग २०३) वजिरबुद्धित्थेरो. चतुन्नं पासाणानं उपरि पासाणं अत्थरित्वा कतो गेहोपि ‘‘टङ्कितमञ्चो’’ति वुच्चति. दीघे मञ्चपादे मज्झे विज्झित्वा अटनियो पवेसेत्वा मञ्चं करोन्तीति तस्स इदं उपरि, इदं हेट्ठाति नत्थि, परिवत्तेत्वा अत्थतोपि तादिसोव होति, तं सुसाने, देवट्ठाने च ठपेन्ति, अयम्पि टङ्कितमञ्चो नाम.
२६११. ‘‘सति पच्चयवेकल्ले, सरीराफासुताय वा’’ति अवसेसन्तरायानं वक्खमानत्ता ‘‘अन्तरायो’’ति इमिना राजन्तरायादि दसविधो गहेतब्बो.
२६१२-४. ‘‘अनुजानामि ¶ , भिक्खवे, सत्तन्नं सत्ताहकरणीयेन अप्पहितेपि गन्तुं, पगेव पहिते भिक्खुस्स भिक्खुनिया सिक्खमानाय सामणेरस्स सामणेरिया मातुया च पितुस्स चा’’ति (महाव. १९८) वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘मातापितून’’न्तिआदि.
मातापितूनं ¶ दस्सनत्थं, पञ्चन्नं सहधम्मिकानं दस्सनत्थं वा नेसं अत्थे सति वा नेसं अन्तरे गिलानं दट्ठुं वा तदुपट्ठाकानं भत्तादिं परियेसनत्थं वा नेसं भत्तादिं परियेसनत्थं वा तथा नेसं पञ्चन्नं सहधम्मिकानं अञ्ञतरं अनभिरतं उक्कण्ठितं अहं गन्त्वा वूपकासेस्सं वा वूपकासापेस्सामि वा धम्मकथमस्स करिस्सामीति वा तस्स पञ्चन्नं सहधम्मिकानं अञ्ञतरस्स उट्ठितं उप्पन्नं दिट्ठिं विवेचेस्सामि वा विवेचापेस्सामि वा धम्मकथमस्स करिस्सामीति वा तथा उप्पन्नं कुक्कुच्चं विनोदेस्सामीति वा विनोदापेस्सामीति वा धम्मकथमस्स करिस्सामीति वा एवं विनयञ्ञुना भिक्खुना सत्ताहकिच्चेन अपेसितेपि गन्तब्बं, पगेव पहितेति योजना.
भत्तादीति एत्थ आदि-सद्देन भेसज्जपरियेसनादिं सङ्गण्हाति. यथाह – ‘‘गिलानभत्तं वा परियेसिस्सामि, गिलानुपट्ठाकभत्तं वा परियेसिस्सामि, गिलानभेसज्जं वा परियेसिस्सामि, पुच्छिस्सामि वा उपट्ठहिस्सामि वा’’ति. वूपकासेस्सन्ति यत्थ अनभिरति उप्पन्ना, ततो अञ्ञत्थ गहेत्वा गमिस्सामीति अत्थो.
विनोदेस्सामहन्ति वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खु गरुधम्मं अज्झापन्नो होति परिवासारहो, सो चे भिक्खूनं सन्तिके दूतं पहिणेय्य ‘अहञ्हि गरुधम्मं अज्झापन्नो परिवासारहो, आगच्छन्तु भिक्खू, इच्छामि ¶ भिक्खूनं आगत’न्ति. गन्तब्बं, भिक्खवे, सत्ताहकरणीयेन अप्पहितेपि, पगेव पहिते ‘परिवासदानं उस्सुक्कं करिस्सामि वा अनुस्सावेस्सामि वा गणपूरको वा भविस्सामी’’तिआदिनयं (महाव. १९३) सङ्गण्हाति. एवं सत्ताहकिच्चेन गच्छन्तेन अन्तोउपचारसीमाय ठितेनेव ‘‘अन्तोसत्ताहे आगच्छिस्सामी’’ति आभोगं कत्वा गन्तब्बं. सचे आभोगं अकत्वा उपचारसीमं अतिक्कमति, छिन्नवस्सो होतीति वदन्ति.
२६१५. ‘‘अयं पनेत्थ पाळिमुत्तकरत्तिच्छेदविनिच्छयो’’ति अट्ठकथागतं रत्तिच्छेदविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘वस्सं उपगतेनेत्था’’तिआदि. एत्थाति इमस्मिं सत्ताहकिच्चाधिकारे. अयं पाळिमुत्तकविनिच्छयो दट्ठब्बोति अत्थो.
२६१६. ‘‘असुकं नाम दिवस’’न्तिआदिना निमन्तनाकारं वक्खति. पुब्बन्ति पठमं. वट्टतीति ¶ सत्ताहकिच्चेन गन्तुं वट्टति. यथाह – ‘‘सचे एकस्मिं महावासे पठमंयेव कतिका कता होति ‘असुकदिवसं नाम सन्निपतितब्ब’न्ति, निमन्तितोयेव नाम होति, गन्तुं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. १९९). ‘‘उपासकेहि ‘इमस्मिं नाम दिवसे दानादीनि करोम, सब्बे एव सन्निपतन्तू’ति कतिकायपि कताय गन्तुं वट्टति, निमन्तितोयेव नाम होती’’ति केचि.
२६१७. भण्डकन्ति अत्तनो चीवरभण्डं. न वट्टतीति सत्ताहकिच्चेन गन्तुं न वट्टति. पहिणन्तीति चीवरधोवनादिकम्मेन पहिणन्ति. आचरियुपज्झायानं आणत्तियेन केनचि अनवज्जकिच्चेन सत्ताहकरणीयेन गन्तुं वट्टतीति इमिनाव दीपितं होति.
२६१८. उद्देसादीनमत्थायाति ¶ पाळिवाचनानि सन्धाय. आदि-सद्देन परिपुच्छादिं सङ्गण्हाति. गरूनन्ति अगिलानानम्पि आचरियुपज्झायानं. गन्तुं लभतीति सत्ताहकरणीयेन गन्तुं लभति. पुग्गलोति पकरणतो भिक्खुंयेव गण्हाति.
२६१९. आचरियोति निदस्सनमत्तं, उपज्झायेन निवारितेपि एसेव नयो. ‘‘सचे पन नं आचरियो ‘अज्ज मा गच्छा’ति वदति, वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. १९९) अट्ठकथानयं दस्सेतुमाह ‘‘रत्तिच्छेदे अनापत्ति, होतीति परिदीपिता’’ति. रत्तिच्छेदेति वस्सच्छेदनिमित्तं. ‘‘रत्तिच्छेदे’’ति सब्बत्थ वस्सच्छेदोति सन्निट्ठानं कत्वा वदन्ति, एवं सत्ताहकरणीयेन गतं नं अन्तोसत्ताहेयेव पुन आगच्छन्तं सचे आचरियो वा उपज्झायो वा ‘‘अज्ज मा गच्छा’’ति वदति, सत्ताहातिक्कमेपि अनापत्तीति अधिप्पायो, वस्सच्छेदो पन होतियेवाति दट्ठब्बं सत्ताहस्स बहिद्धा वीतिनामितत्ता.
२६२०. यस्स कस्सचि ञातिस्साति मातापितूहि अञ्ञस्स ञातिजनस्स. ‘‘गच्छतो दस्सनत्थाया’’ति इमिना सेसञातिकेहि ‘‘मयं गिलाना भदन्तानं आगमनं इच्छामा’’ति च ‘‘उपट्ठाककुलेहि दानं दस्साम, धम्मं सोस्साम, भिक्खूनं दस्सनं इच्छामा’’ति च एवं कत्तब्बं निद्दिसित्वा दूते वा पेसिते सत्ताहकरणीयेन गच्छतो रत्तिच्छेदो च दुक्कटञ्च न होतीति वुत्तं होति. यथाह ‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खुस्स ञातको गिलानो होति…पे… गन्तब्बं, भिक्खवे, सत्ताहकरणीयेन पहिते, न त्वेव अप्पहिते’’ति (महाव. १९९) च ¶ ‘‘इध पन, भिक्खवे, उपासकेन सङ्घं उद्दिस्स विहारो कारापितो होति…पे… इच्छामि दानञ्च ¶ दातुं धम्मञ्च सोतुं भिक्खू च पस्सितुन्ति. गन्तब्बं, भिक्खवे, सत्ताहकरणीयेन पहिते, न त्वेव अप्पहिते’’ति (महाव. १८८) च.
२६२१. ‘‘अहं गामकं गन्त्वा अज्जेव आगमिस्सामी’’ति आगच्छं आगच्छन्तो सचे पापुणितुं न सक्कोतेव, वट्टतीति योजना. वट्टतीति एत्थ ‘‘अज्जेव आगमिस्सामी’’ति गन्त्वा आगच्छन्तस्स अन्तरामग्गे सचे अरुणुग्गमनं होति, वस्सच्छेदोपि न होति, रत्तिच्छेददुक्कटञ्च नत्थीति अधिप्पायो.
२६२२. वजेति (महाव. अट्ठ. २०३) गोपालकानं निवासनट्ठाने. सत्थेति जङ्घसत्थसकटसत्थानं सन्निविट्ठोकासे. तीसु ठानेसु भिक्खुनो, वस्सच्छेदे अनापत्तीति तेहि सद्धिं गच्छन्तस्सेव नत्थि आपत्ति, तेहि वियुञ्जित्वा गमने पन आपत्तियेव, पवारेतुञ्च न लभति.
वजादीसु वस्सं उपगच्छन्तेन वस्सूपनायिकदिवसे तेन भिक्खुना उपासका वत्तब्बा ‘‘कुटिका लद्धुं वट्टती’’ति. सचे करित्वा देन्ति, तत्थ पविसित्वा ‘‘इध वस्सं उपेमी’’ति तिक्खत्तुं वत्तब्बं. नो चे देन्ति, सालासङ्खेपेन ठितसकटस्स हेट्ठा उपगन्तब्बं. तम्पि अलभन्तेन आलयो कातब्बो. सत्थे पन कुटिकादीनं अभावे ‘‘इध वस्सं उपेमी’’ति वचीभेदं कत्वा उपगन्तुं न वट्टति, आलयकरणमत्तमेव वट्टति. आलयो नाम ‘‘इध वस्सं वसिस्सामी’’ति चित्तुप्पादमत्तं.
सचे मग्गप्पटिपन्नेयेव सत्थे पवारणदिवसो होति, तत्थेव पवारेतब्बं. अथ सत्थो अन्तोवस्सेयेव भिक्खुना पत्थितट्ठानं पत्वा अतिक्कमति. पत्थितट्ठाने ¶ वसित्वा तत्थ भिक्खूहि सद्धिं पवारेतब्बं. अथापि सत्थो अन्तोवस्सेयेव अन्तरा एकस्मिं गामे तिट्ठति वा विप्पकिरति वा, तस्मिंयेव गामे भिक्खूहि सद्धिं वसित्वा पवारेतब्बं, अप्पवारेत्वा ततो परं गन्तुं न वट्टति.
नावाय वस्सं उपगच्छन्तेनापि कुटियंयेव उपगन्तब्बं. परियेसित्वा अलभन्ते आलयो कातब्बो ¶ . सचे अन्तोतेमासं नावा समुद्देयेव होति, तत्थेव पवारेतब्बं. अथ नावा कूलं लभति, सयञ्च परतो गन्तुकामो होति, गन्तुं न वट्टति. नावाय लद्धगामेयेव वसित्वा भिक्खूहि सद्धिं पवारेतब्बं. सचेपि नावा अनुतीरमेव अञ्ञत्थ गच्छति, भिक्खु च पठमं लद्धगामेयेव वसितुकामो, नावा गच्छतु, भिक्खुना तत्थेव वसित्वा भिक्खूहि सद्धिं पवारेतब्बं.
इति वजे, सत्थे, नावायन्ति तीसु ठानेसु नत्थि वस्सच्छेदे आपत्ति, पवारेतुञ्च लभति.
२६२३. सति पच्चयवेकल्लेति पिण्डपातादीनं पच्चयानं ऊनत्ते सति. सरीराफासुताय वाति सरीरस्स अफासुताय आबाधे वा सति. वस्सं छेत्वापि पक्कमेति वस्सच्छेदं कत्वापि यथाफासुकट्ठानं गच्छेय्य. अपि-सद्देन वस्सं अछेत्वा वस्सच्छेदकारणे सति सत्ताहकरणीयेन गन्तुम्पि वट्टतीति दीपेति.
२६२४. येन केनन्तरायेनाति राजन्तरायादीसु येन केनचि अन्तरायेन. यो भिक्खु वस्सं नोपगतो, तेनापि छिन्नवस्सेन वापि दुतिया वस्सूपनायिका उपगन्तब्बाति योजना.
२६२५-६. सत्ताहन्ति ¶ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. ‘‘वीतिनामेती’’ति इमिना सम्बन्धो. उपगन्त्वापि वा बहिद्धा एव सत्ताहं वीतिनामेति चे. यो गच्छति, यो च वीतिनामेति, तस्स भिक्खुस्स. पुरिमापि न विज्जतीति अनुपगतत्ता, छिन्नवस्सत्ता च पुरिमापि वस्सूपनायिका न विज्जति न लभति. इमेसं द्विन्नं यथाक्कमं उपचारातिक्कमे, सत्ताहातिक्कमे च आपत्ति वेदितब्बा.
पटिस्सवे च भिक्खुस्स, होति आपत्ति दुक्कटन्ति ‘‘इध वस्सं वसथा’’ति वुत्ते ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तस्स विसंवादे असच्चापने आपत्ति होति. कतमाति आह ‘‘दुक्कट’’न्ति. न केवलं एतस्सेव विसंवादे आपत्ति होति, अथ खो इतरेसम्पि पटिस्सवानं विसंवादे आपत्ति वेदितब्बा. यथाह – ‘‘पटिस्सवे च आपत्ति दुक्कटस्साति एत्थ न केवलं ‘इमं तेमासं इध वस्सं वसथा’ति एतस्सेव पटिस्सवस्स विसंवादे आपत्ति, ‘इमं ¶ तेमासं भिक्खं गण्हथ, उभोपि मयं इध वस्सं वसिस्साम, एकतोव उद्दिसापेस्सामा’ति एवमादिनापि तस्स तस्स पटिस्सवस्स विसंवादे दुक्कट’’न्ति (महाव. अट्ठ. २०७). तञ्च खो पटिस्सवकाले सुद्धचित्तस्स पच्छा विसंवादनपच्चया होति. पठमं असुद्धचित्तस्स पन पटिस्सवे पाचित्तियं, विसंवादेन दुक्कटन्ति पाचित्तियेन सद्धिं दुक्कटं युज्जति.
२६२७. ‘‘वस्सं उपगन्त्वा पन अरुणं अनुट्ठापेत्वा तदहेव सत्ताहकरणीयेन पक्कमन्तस्सापि अन्तोसत्ताहे निवत्तन्तस्स अनापत्ती’’ति (महाव. अट्ठ. २०७) अट्ठकथावचनतो, ‘‘को वादो वसित्वा बहि गच्छतो’’ति वक्खमानत्ता ¶ च ‘‘नुट्ठापेत्वा पनारुण’’न्ति पाठो गहेतब्बो. कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘उट्ठापेत्वा पनारुण’’न्ति पाठो दिस्सति, सो न गहेतब्बो.
२६२८. वसित्वाति द्वीहतीहं वसित्वा. यथा वस्सं वसित्वा अरुणं अनुट्ठापेत्वाव सत्ताहकरणीयेन गच्छतो अनापत्ति, तथा गतट्ठानतो अन्तोसत्ताहे आगन्त्वा पुनपि अरुणं अनुट्ठापेत्वाव सत्ताहकरणीयेन गच्छतो अनापत्ति. ‘‘सत्ताहवारेन अरुणो उट्ठापेतब्बो’’ति (महाव. अट्ठ. २०१) अट्ठकथावचनं सत्तमारुणेन पटिबद्धदिवसं सत्तमेन अरुणेनेव सङ्गहेत्वा सत्तमअरुणब्भन्तरे अनागन्त्वा अट्ठमं अरुणं बहि उट्ठापेन्तस्स रत्तिच्छेददस्सनपरं, न सत्तमअरुणस्सेव तत्थ उट्ठापेतब्बभावदस्सनपरन्ति गहेतब्बं सिक्खाभाजनअट्ठकथाय, सीहळगण्ठिपदेसु च तथा विनिच्छितत्ता.
२६२९. ‘‘नोपेति असतिया’’ति पदच्छेदो, नोपेतीति ‘‘इमस्मिं विहारे इमं तेमासं वस्सं उपेमी’’ति वचीभेदेन न उपगच्छति.
२६३०. वुत्तमेवत्थं समत्थेतुमाह ‘‘न दोसो कोचि विज्जती’’ति.
२६३१. ‘‘इमस्मिं विहारे इमं तेमासं वस्सं उपेमी’’ति तिक्खत्तुं वचने निच्छारिते एव वस्सं उपगतो सियाति योजना. ‘‘निच्छारितेव तिक्खत्तु’’न्ति इदं उक्कंसवसेन वुत्तं, सकिं, द्विक्खत्तुं वा निच्छारितेपि वस्सूपगतो नाम होतीति. यथाह – ‘‘इमस्मिं विहारे इमं ¶ तेमासं वस्सं उपेमीति सकिं वा द्वत्तिक्खत्तुं वा वाचं निच्छारेत्वाव वस्सं उपगन्तब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. १८४).
२६३२. नवमितो ¶ पट्ठाय गन्तुं वट्टति, आगच्छतु वा मा वा, अनापत्ती’’ति (महाव. अट्ठ. २०७) अट्ठकथानयं दस्सेतुमाह ‘‘आदिं तु नवमिं कत्वा’’तिआदि. नवमिं पभुति आदिं कत्वा, नवमितो पट्ठायाति वुत्तं होति. गन्तुं वट्टतीति सत्ताहकरणीयेनेव गन्तुं वट्टति, तस्मा पवारणदिवसेपि तदहेव आगन्तुं असक्कुणेय्यट्ठानं पवारणत्थाय गच्छन्तेन लब्भमानेन सत्ताहकरणीयेन गन्तुं वट्टति. ‘‘पवारेत्वा पन गन्तुं वट्टति पवारणाय तंदिवससन्निस्सितत्ता’’ति (वजिर. टी. महावग्ग २०७) हि वजिरबुद्धित्थेरो. सो पच्छा आगच्छतु वा मा वा, दोसो न विज्जतीति योजना.
वस्सूपनायिकक्खन्धककथावण्णना.
पवारणक्खन्धककथावण्णना
२६३३. ‘‘पवारणा’’ति इदं ‘‘चातुद्दसी’’तिआदीहि पच्चेकं योजेतब्बं. तस्मिं तस्मिं दिने कातब्बा पवारणा अभेदोपचारेन तथा वुत्ता. सामग्गी उपोसथक्खन्धककथावण्णनाय वुत्तसरूपाव. सामग्गिपवारणं करोन्तेहि च पठमं पवारणं ठपेत्वा पाटिपदतो पट्ठाय याव कत्तिकचातुमासिपुण्णमा एत्थन्तरे कातब्बा, ततो पच्छा वा पुरे वा न वट्टति. तेवाची द्वेकवाचीति ‘‘सुणातु मे, भन्ते…पे… तेवाचिकं पवारेय्य, द्वेवाचिकं पवारेय्य, एकवाचिकं पवारेय्या’’ति तं तं ञत्तिं ठपेत्वा कातब्बा पवारणा वुच्चति.
२६३४. तीणि कम्मानि मुञ्चित्वा, अन्तेनेव पवारयेति ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, पवारणकम्मानि, अधम्मेन वग्गं पवारणकम्मं…पे… धम्मेन समग्गं पवारणकम्म’’न्ति (महाव. २१२) वत्वा ‘‘तत्र, भिक्खवे ¶ , यदिदं अधम्मेन वग्गं पवारणकम्मं, न, भिक्खवे, एवरूपं पवारणकम्मं कातब्बं…पे… तत्र, भिक्खवे, यदिदं धम्मेन समग्गं पवारणकम्मं, एवरूपं, भिक्खवे, पवारणकम्मं कातब्ब’’न्तिआदिवचनतो (महाव. २१२) तीणि ¶ अकत्तब्बानि पवारणकम्मानि मुञ्चित्वा कातुं अनुञ्ञातेन चतुत्थेन पवारणकम्मेन पवारेय्याति अत्थो. तस्स विभागेकदेसं ‘‘पञ्च यस्मिं पनावासे’’तिआदिना वक्खति.
२६३५. पुब्बकिच्चं समापेत्वाति –
‘‘सम्मज्जनी पदीपो च, उदकं आसनेन च;
पवारणाय एतानि, ‘पुब्बकरण’न्ति वुच्चति.
‘‘छन्दपारिसुद्धिउतुक्खानं, भिक्खुगणना च ओवादो;
पवारणाय एतानि, ‘पुब्बकिच्च’न्ति वुच्चती’’ति. –
वुत्तं नवविधं पुब्बकिच्चं निट्ठापेत्वा.
पत्तकल्ले समानितेति –
‘‘पवारणा यावतिका च भिक्खू कम्मप्पत्ता,
सभागापत्तियो च न विज्जन्ति;
वज्जनीया च पुग्गला तस्मिं न होन्ति,
‘पत्तकल्ल’न्ति वुच्चती’’ति. –
वुत्ते चतुब्बिधे पत्तकल्ले समोधानिते परिसमापिते.
ञत्तिं ठपेत्वाति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अज्ज पवारणा, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो पवारेय्या’’ति (महाव. २१०) एवं सब्बसङ्गाहिकवसेन च ‘‘तेवाचिकं पवारेय्या’’ति च दानादिकरणेन येभुय्येन रत्तिया खेपिताय च राजादिअन्तराये सति च तदनुरूपतो ‘‘द्वेवाचिकं, एकवाचिकं, समानवस्सिकं पवारेय्या’’ति च ञत्तिं ठपेत्वा ¶ , तासं विसेसो अट्ठकथायं दस्सितोयेव. यथाह –
‘‘एवञ्हि ¶ वुत्ते तेवाचिकञ्च द्वेवाचिकञ्च एकवाचिकञ्च पवारेतुं वट्टति, समानवस्सिकं न वट्टति. ‘तेवाचिकं पवारेय्या’ति वुत्ते पन तेवाचिकमेव वट्टति, अञ्ञं न वट्टति, ‘द्वेवाचिकं पवारेय्या’ति वुत्ते द्वेवाचिकञ्च तेवाचिकञ्च वट्टति, एकवाचिकञ्च समानवस्सिकञ्च न वट्टति. ‘एकवाचिकं पवारेय्या’ति वुत्ते पन एकवाचिकद्वेवाचिकतेवाचिकानि वट्टन्ति, समानवस्सिकमेव न वट्टति. ‘समानवस्सिक’न्ति वुत्ते सब्बं वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. २१०).
कातब्बाति थेरेन भिक्खुना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवमस्स वचनीयो ‘‘सङ्घं, आवुसो, पवारेमि दिट्ठेन वा…पे… ततियम्पि आवुसो, सङ्घं पवारेमि दिट्ठेन वा…पे… पस्सन्तो पटिकरिस्सामी’’ति (महाव. २१०) वुत्तनयेन कातब्बा. नवकेन भिक्खुना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा…पे… ततियम्पि, भन्ते, सङ्घं पवारेमि दिट्ठेन वा…पे… पस्सन्तो पटिकरिस्सामीति (महाव. २१०) वुत्तनयेन कातब्बा.
२६३६. थेरेसु पवारेन्तेसु यो पन नवो, सो सयं याव पवारेति, ताव उक्कुटिकं निसीदेय्याति योजना.
२६३७. चत्तारो वा तयोपि वा एकावासे एकसीमायं वसन्ति चे, ञत्तिं वत्वा ‘‘सुणन्तु मे, आयस्मन्तो, अज्ज पवारणा, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, मयं अञ्ञमञ्ञं पवारेय्यामा’’ति (महाव. २१६) गणञत्तिं ठपेत्वा पवारेय्युन्ति योजना.
पवारेय्युन्ति ¶ एत्थ थेरेन भिक्खुना एकंसं उत्तरासङ्गं कत्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा ते तयो वा द्वे वा भिक्खू एवमस्सु वचनीया ‘‘अहं, आवुसो, आयस्मन्ते पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदन्तु मं आयस्मन्तो अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामि. दुतियम्पि…पे… ततियम्पि अहं, आवुसो, आयस्मन्ते पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदन्तु मं आयस्मन्तो अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामी’’ति (महाव. २१६) पवारेतब्बं. नवेनपि ‘‘अहं, भन्ते, आयस्मन्ते पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदन्तु मं आयस्मन्तो अनुकम्पं उपादाय ¶ , पस्सन्तो पटिकरिस्सामि. दुतियम्पि…पे… ततियम्पि अहं, भन्ते, आयस्मन्ते पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदन्तु मं आयस्मन्तो अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामी’’ति पवारेतब्बं.
२६३८. अञ्ञमञ्ञं पवारेय्युं, विना ञत्तिं दुवे जना. तेसु थेरेन ‘‘अहं, आवुसो, आयस्मन्तं पवारेमि दिट्ठेन वा सुतेन वा परिसङ्काय वा, वदतु मं आयस्मा अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामि. दुतियम्पि…पे… ततियम्पि अहं, आवुसो, आयस्मन्तं पवारेमि…पे… पटिकरिस्सामी’’ति (महाव. २१७) पवारेतब्बं. नवेनपि ‘‘अहं, भन्ते, आयस्मन्तं पवारेमि…पे… वदतु मं आयस्मा अनुकम्पं उपादाय, पस्सन्तो पटिकरिस्सामि. दुतियम्पि…पे… ततियम्पि अहं, भन्ते, आयस्मन्तं पवारेमि…पे… पटिकरिस्सामी’’ति पवारेतब्बं.
अधिट्ठेय्याति पुब्बकिच्चं समापेत्वा ‘‘अज्ज मे पवारणा चातुद्दसी’’ति वा ‘‘पन्नरसी’’ति वा वत्वा ‘‘अधिट्ठामी’’ति अधिट्ठेय्य ¶ . यथाह ‘‘अज्ज मे पवारणाति एत्थ सचे चातुद्दसिका होति, ‘अज्ज मे पवारणा चातुद्दसी’ति, सचे पन्नरसिका, ‘अज्ज मे पवारणा पन्नरसी’ति एवं अधिट्ठातब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. २१८), इमिना सब्बसङ्गाहादिञत्तीसु च तस्मिं तस्मिं दिवसे सो सो वोहारो कातब्बोति दीपितमेव.
सेसा सङ्घपवारणाति पञ्चहि, अतिरेकेहि वा भिक्खूहि कत्तब्बा पवारणा सङ्घपवारणा.
२६३९. पवारितेति पठमपवारणाय पवारिते. अनागतोति केनचि अन्तरायेन पुरिमिकाय च पच्छिमिकाय च वस्सूपनायिकाय वस्सं अनुपगतो. अवुत्थोति पच्छिमिकाय उपगतो. वुत्तञ्हि खुद्दसिक्खावण्णनाय ‘‘अवुत्थोति पच्छिमिकाय उपगतो अपरिनिट्ठितत्ता ‘अवुत्थो’ति वुच्चती’’ति. पारिसुद्धिउपोसथं करेय्याति योजना. एत्थ ‘‘तेसं सन्तिके’’ति सेसो.
२६४०-१. यस्मिं ¶ पनावासे पञ्च वा चत्तारो वा तयो वा समणा वसन्ति, ते तत्थ एकेकस्स पवारणं हरित्वान सचे अञ्ञमञ्ञं पवारेन्ति, आपत्ति दुक्कटन्ति योजना.
सेसन्ति ‘‘अधम्मेन समग्ग’’न्तिआदिकं विनिच्छयं. इधाति इमस्मिं पवारणाधिकारे. बुधोति विनयधरो. उपोसथे वुत्तनयेनाति उपोसथविनिच्छये वुत्तक्कमेन. नयेति जानेय्य.
२६४२. सम्पादेतत्तनो सुचिन्ति अत्तनो उपोसथं सम्पादेति. सब्बं साधेतीति उपोसथादिसब्बं कम्मं निप्फादेति. नत्तनोति अत्तनो उपोसथं न निप्फादेति.
२६४३. तस्माति ¶ यस्मा अत्तनो सुचिं न साधेति, तस्मा. उभिन्नन्ति अत्तनो च सङ्घस्स च. किच्चसिद्धत्थमेविधाति उपोसथादिकम्मनिप्पज्जनत्थं इध इमस्मिं उपोसथकम्मादिपकरणे. पारिसुद्धिपीति एत्थ पि-सद्देन पवारणा सङ्गहिता. तेनेव वक्खति ‘‘छन्दं वा पारिसुद्धिं वा, गहेत्वा वा पवारण’’न्ति.
छन्दपारिसुद्धिपवारणं देन्तेन सचे सापत्तिको होति, आपत्तिं देसेत्वा एकंसं उत्तरासङ्गं कत्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा छन्दादिहारको भिक्खु वत्तब्बो ‘‘छन्दं दम्मि, छन्दं मे हर, छन्दं मे आरोचेही’’ति (महाव. १६५), ‘‘पारिसुद्धिं दम्मि, पारिसुद्धिं मे हर, पारिसुद्धिं मे आरोचेही’’ति (महाव. १६४), ‘‘पवारणं दम्मि, पवारणं मे हर, पवारणं मे आरोचेहि, ममत्थाय पवारेही’’ति (महाव. २१३).
२६४४. ‘‘छन्दो एकेना’’ति पदच्छेदो. एकेन बहूनम्पि छन्दो हातब्बो, तथा पारिसुद्धि हातब्बा. पि-सद्देन पवारणा हातब्बाति योजना. परम्पराहटो छन्दोति बहूनं वा एकस्स वा छन्दादिहारकस्स हत्थतो अन्तरा अञ्ञेन गहिता छन्दपारिसुद्धिपवारणा. विसुद्धिया न गच्छति अनवज्जभावाय न पापुणाति बिळालसङ्खलिकछन्दादीनं सङ्घमज्झं अगमनेन वग्गभावकरणतो.
एत्थ च यथा बिळालसङ्खलिकाय पठमवलयं दुतियवलयं पापुणाति, न ततियं, एवमिमेपि छन्दादयो दायकेन यस्स दिन्ना, ततो अञ्ञत्थ न गच्छतीति बिळालसङ्खलिकासदिसत्ता ¶ ‘‘बिळालसङ्खलिका’’ति वुत्ता. बिळालसङ्खलिकाग्गहणञ्चेत्थ यासं कासञ्चि सङ्खलिकानं उपलक्खणमत्तन्ति दट्ठब्बं.
२६४५-६. छन्दं ¶ वा पारिसुद्धिं वा पवारणं वा गहेत्वा छन्दादिहारको सङ्घमप्पत्वा सचे सामणेरादिभावं पटिजानेय्य वा विब्भमेय्य वा मरेय्य वा, तं सब्बं छन्दादिभावं नाहटं होति, सङ्घं पत्वा एवं सिया सामणेरादिभावं पटिजानन्तो, विब्भन्तो, कालकतो वा भवेय्य, तं सब्बं हटं आनीतं होतीति योजना.
तत्थ सामणेरादिभावं वा पटिजानेय्याति ‘‘अहं सामणेरो’’तिआदिना भूतं सामणेरादिभावं कथेय्य, पच्छा सामणेरभूमियं पतिट्ठहेय्याति अत्थो. आदि-सद्देन अन्तिमवत्थुं अज्झापन्नो गहितो.
२६४७. सङ्घं पत्वाति अन्तमसो तंतंकम्मप्पत्तस्स चतुवग्गादिसङ्घस्स हत्थपासं पत्वाति अत्थो. पमत्तोति पमादं सतिसम्मोसं पत्तो. सुत्तोति निद्दूपगतो. खित्तचित्तकोति यक्खादीहि विक्खेपमापादितचित्तो. नारोचेतीति अत्तनो छन्दादीनं आहटभावं एकस्सापि भिक्खुनो न कथेति. सञ्चिच्चाति सञ्चेतेत्वा जानन्तोयेव अनादरियो नारोचेति, दुक्कटं होति.
२६४८. ये तेति ये ते भिक्खू थेरा वा नवा वा मज्झिमा वा. विपस्सनाति सहचरियेन समथोपि गय्हति. समथविपस्सना च इध तरुणायेव अधिप्पेता, तस्मा विपस्सनायुत्ताति एत्थ तरुणाहि समथविपस्सनाहि समन्नागताति अत्थो. रत्तिन्दिवन्ति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. अतन्दिताति अनलसा.
‘‘रत्तिन्दिव’’न्ति एत्थ रत्ति-सद्देन रत्तियायेव गहणं, उदाहु एकदेसस्साति आह ‘‘पुब्बरत्तापररत्त’’न्ति. पुब्बा च सा रत्ति चाति पुब्बरत्ति, पठमयामो, अपरा च ¶ सा रत्ति चाति अपररत्ति, पच्छिमयामो, पुब्बरत्ति च अपररत्ति चाति समाहारद्वन्दे समासन्ते अ-कारपच्चयं कत्वा ‘‘पुब्बरत्तापररत्त’’न्ति वुत्तं. इधापि अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. मज्झिमयामे कायदरथवूपसमनत्थाय सुपनं अनुञ्ञातन्ति तं वज्जेत्वा पुरिमपच्छिमयामेसु निरन्तरभावनानुयोगो कातब्बोति दस्सनत्थमेव वुत्तं. विपस्सना परायना समथविपस्सनाव परं ¶ अयनं पतिट्ठा एतेसन्ति विपस्सनापरायना, समथविपस्सनाय युत्तपयुत्ता होन्तीति वुत्तं होति.
२६४९. लद्धो फासुविहारो येहि ते लद्धफासुविहारा, तेसं. फासुविहारोति च सुखविहारस्स मूलकारणत्ता तरुणा समथविपस्सना अधिप्पेता, पटिलद्धतरुणसमथविपस्सनानन्ति अत्थो. सिया न परिहानिति परिहानि नाम एवं कते न भवेय्य.
कत्तिकमासकेति चीवरमाससङ्खाते कत्तिकमासे पवारणाय सङ्गहो वुत्तोति योजना. गाथाबन्धवसेन ‘‘सङ्गाहो’’ति दीघो कतो, पवारणासङ्गहो वुत्तोति अत्थो. यथाह –
‘‘पवारणासङ्गहो च नामायं विस्सट्ठकम्मट्ठानानं थामगतसमथविपस्सनानं सोतापन्नादीनञ्च न दातब्बो. तरुणसमथविपस्सनालाभिनो पन सब्बे वा होन्तु, उपड्ढा वा, एकपुग्गलो वा, एकस्सपि वसेन दातब्बोयेव. दिन्ने पवारणासङ्गहे अन्तोवस्से परिहारोव होति, आगन्तुका तेसं सेनासनं गहेतुं न लभन्ति. तेहिपि छिन्नवस्सेहि न भवितब्बं, पवारेत्वा पन अन्तरापि चारिकं पक्कमितुं लभन्ती’’ति (महाव. अट्ठ. २४१).
पवारणासङ्गहस्स ¶ दानप्पकारो पन पाळितो गहेतब्बो.
पवारणक्खन्धककथावण्णना.
चम्मक्खन्धककथावण्णना
२६५०. एळका च अजा च मिगा चाति विग्गहो. पसूनं द्वन्दे एकत्तनपुंसकत्तस्स विभासितत्ता बहुवचननिद्देसो. एळकानञ्च अजानञ्च मिगानं रोहितेणिकुरुङ्गानञ्च. पसदा च मिगमाता च पसदमिगमाता, ‘‘पसदमिगमातुया’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन ‘‘पसद’’न्ति निग्गहितागमो. पसदमिगमातुया च चम्मं भिक्खुनो वट्टतीति योजना. ‘‘मिगान’’न्ति इमिना गहितानमेवेत्थ विभागदस्सनं ‘‘रोहितेणी’’तिआदि. रोहितादयो मिगविभागविसेसा.
२६५१. एतेसं ¶ यथावुत्तसत्तानं चम्मं ठपेत्वा अञ्ञं चम्मं दुक्कटापत्तिया वत्थुभूतन्ति अत्थो. अञ्ञन्ति च –
‘‘मक्कटो काळसीहो च, सरभो कदलीमिगो;
ये च वाळमिगा होन्ति, तेसं चम्मं न वट्टती’’ति. (महाव. अट्ठ. २५९) –
अट्ठकथाय पटिक्खित्तं चम्ममाह. मक्कटो नाम साखमिगो. काळसीहो नाम महामुखवानरजातिको. वाळमिगा नाम सीहब्यग्घादयो. यथाह – ‘‘तत्थ वाळमिगाति सीहब्यग्घअच्छतरच्छा, न केवलञ्च एतेयेव, येसं पन चम्मं वट्टतीति वुत्तं, ते ठपेत्वा अवसेसा अन्तमसो गोमहिंसस्समिळारादयोपि सब्बे इमस्मिं अत्थे ‘वाळमिगा’त्वेव वेदितब्बा’’ति.
थविका ¶ च उपाहना च थविकोपाहनं. अमानुसं मनुस्सचम्मरहितं सब्बं चम्मं थविकोपाहने वट्टतीति योजना. एत्थ थविकाति उपाहनादिकोसकस्स गहणं. यथाह ‘‘मनुस्सचम्मं ठपेत्वा येन केनचि चम्मेन उपाहना वट्टति. उपाहनाकोसकसत्थककोसककुञ्जिकाकोसकेसुपि एसेव नयो’’ति (महाव. अट्ठ. २५९).
२६५२. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सब्बपच्चन्तिमेसु जनपदेसु गुणङ्गुणूपाहन’’न्ति (महाव. २५९) वचनतो ‘‘वट्टन्ति मज्झिमे देसे, न गुणङ्गुणूपाहना’’ति वुत्तं. मज्झिमे देसेति ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय गजङ्गलं नाम निगमो’’तिआदिना (महाव. २५९) वुत्तसीमापरिच्छेदे मज्झिमदेसे. गुणङ्गुणूपाहनाति चतुपटलतो पट्ठाय बहुपटला उपाहना. यथाह – ‘‘गुणङ्गुणूपाहनाति चतुपटलतो पट्ठाय वुच्चती’’ति (महाव. अट्ठ. २४५). मज्झिमदेसे गुणङ्गुणूपाहना न वट्टन्तीति योजना. अन्तोआरामेति एत्थ पकरणतो ‘‘सब्बेस’’न्ति लब्भति, गिलानानमितरेसञ्च सब्बेसन्ति अत्थो. सब्बत्थापि चाति अन्तोआरामे, बहि चाति सब्बत्थापि. रोगिनोति गिलानस्स वट्टन्तीति योजना.
२६५३. पुटबद्धा खल्लकबद्धाचाति पच्चेकं योजेतब्बं. विसेसो पनेतासं अट्ठकथायमेव ¶ वुत्तो ‘‘पुटबद्धाति योनकउपाहना वुच्चति, या यावजङ्घतो सब्बपादं पटिच्छादेति. खल्लकबद्धाति पण्हिपिधानत्थं तले खल्लकं बन्धित्वा कता’’ति. पालिगुण्ठिमा च ‘‘पलिगुण्ठित्वा कता, या उपरि पादमत्तमेव पटिच्छादेति, न जङ्घ’’न्ति अट्ठकथायं दस्सिताव. तूलपुण्णाति तूलपिचुना पूरेत्वा कता.
सब्बाव ¶ नीला सब्बनीला, सा आदि यासं ता सब्बनीलादयो. आदि-सद्देन महानामरत्तपरियन्तानं गहणं. एतासं सरूपं अट्ठकथायमेव वुत्तं ‘‘नीलिका उमापुप्फवण्णा होति, पीतिका कणिकारपुप्फवण्णा, लोहितिका जयसुमनपुप्फवण्णा, मञ्जिट्ठिका मञ्जिट्ठवण्णा एव, कण्हा अद्दारिट्ठकवण्णा, महारङ्गरत्ता सतपदिपिट्ठिवण्णा, महानामरत्ता सम्भिन्नवण्णा होति पण्डुपलासवण्णा. कुरुन्दियं पन ‘पदुमपुप्फवण्णा’ति वुत्त’’न्ति (महाव. अट्ठ. २४६). सब्बनीलादयोपि चाति अपि-सद्देन नीलादिवद्धिकानं गहणं.
२६५४. चित्राति विचित्रा. मेण्डविसाणूपमवद्धिकाति मेण्डानं विसाणसदिसवद्धिका, कण्णिकट्ठाने मेण्डसिङ्गसण्ठाने वद्धे योजेत्वा कताति अत्थो. ‘‘मेण्डविसाणूपमवद्धिका’’ति इदं अजविसाणूपमवद्धिकानं उपलक्खणं. मोरस्स पिञ्छेन परिसिब्बिताति तलेसु वा वद्धेसु वा मोरपिञ्छेहि सुत्तकसदिसेहि परिसिब्बिता. उपाहना न च वट्टन्तीति योजना.
२६५५. मज्जाराति बिळारा. काळका रुक्खकण्टका. ऊलूका पक्खिबिळाला. सीहाति केसरसीहादयो सीहा. उद्दाति चतुप्पदजातिका. दीपी सद्दला. अजिनस्साति एवंनामिकस्स. परिक्खटाति उपाहनपरियन्ते चीवरे अनुवातं विय वुत्तप्पकारं चम्मं योजेत्वा कता.
२६५६. सचे ईदिसा उपाहना लभन्ति, तासं वळञ्जनप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘पुटादिं अपनेत्वा’’तिआदि. पुटादिं सब्बसो छिन्दित्वा वा अपनेत्वा वा उपाहना धारेतब्बाति योजना. एवमकत्वा लद्धनीहारेनेव धारेन्तस्स दुक्कटं. यथाह – ‘‘एतासु यं किञ्चि लभित्वा सचे ¶ तानि खल्लकादीनि अपनेत्वा सक्का होन्ति वळञ्जितुं, वळञ्जेतब्बा, तेसु पन सति वळञ्जन्तस्स दुक्कट’’न्ति (महाव. अट्ठ. २४६).
वण्णभेदं ¶ तथा कत्वाति एत्थ ‘‘एकदेसेना’’ति सेसो. ‘‘सब्बसो वा’’ति आहरित्वा सब्बसो वा एकदेसेन वा वण्णभेदं कत्वा सब्बनीलादयो उपाहना धारेतब्बाति योजना. तथा अकत्वा धारेन्तस्स दुक्कटं. यथाह ‘‘एतासु यं किञ्चि लभित्वा रजनं चोळकेन पुञ्छित्वा वण्णं भिन्दित्वा धारेतुं वट्टति. अप्पमत्तकेपि भिन्ने वट्टतियेवा’’ति. नीलवद्धिकादयोपि वण्णभेदं कत्वा धारेतब्बा.
२६५७. तत्थ ठाने पस्सावपादुका, वच्चपादुका, आचमनपादुकाति तिस्सो पादुकायो ठपेत्वा सब्बापि पादुका तालपत्तिकादिभेदा सब्बापि सङ्कमनीया पादुका धारेतुं न वट्टन्तीति योजना.
२६५८. अतिक्कन्तपमाणं उच्चासयनसञ्ञितं आसन्दिञ्चेव पल्लङ्कञ्च सेवमानस्स दुक्कटन्ति योजना. आसन्दी वुत्तलक्खणाव. पल्लङ्कोति पादेसु आहरिमानि वाळरूपानि ठपेत्वा कतो, एकस्मिंयेव दारुम्हि कट्ठकम्मवसेन छिन्दित्वा कतानि असंहारिमानि तत्रट्ठानेव वाळरूपानि यस्स पादेसु सन्ति, एवरूपो पल्लङ्को कप्पतीति ‘‘आहरिमेना’’ति इमिनाव दीपितं. ‘‘अकप्पियरूपकतो अकप्पियमञ्चो पल्लङ्को’’ति हि सारसमासे वुत्तं.
२६५९. गोनकन्ति दीघलोमकमहाकोजवं. चतुरङ्गुलाधिकानि किर तस्स लोमानि, काळवण्णञ्च होति. ‘‘चतुरङ्गुलतो ऊनकप्पमाणलोमो कोजवो वट्टती’’ति वदन्ति. कुत्तकन्ति सोळसन्नं नाटकित्थीनं ठत्वा नच्चनयोग्गं ¶ उण्णामयत्थरणं. चित्तन्ति भित्तिच्छिद्दादिकविचित्रं उण्णामयत्थरणं. पटिकन्ति उण्णामयं सेतत्थरणं. पटलिकन्ति घनपुप्फकं उण्णामयं लोहितत्थरणं, यो ‘‘आमलकपत्तो’’तिपि वुच्चति.
एकन्तलोमिन्ति उभतो उग्गतलोमं उण्णामयत्थरणं. विकतिन्ति सीहब्यग्घादिरूपविचित्रं उण्णामयत्थरणं. ‘‘एकन्तलोमीति एकतोदसं उण्णामयत्थरण’’न्ति दीघनिका. तूलिकन्ति रुक्खतूललतातूलपोटकितूलसङ्खातानं तिण्णं तूलानं अञ्ञतरपुण्णं पकतितूलिकं. उद्दलोमिकन्ति एकतो उग्गतलोमं उण्णामयत्थरणं. ‘‘उद्दलोमीति उभतोदसं उण्णामयत्थरणं. एकन्तलोमीति एकतोदसं उण्णामयत्थरण’’न्ति (दी. नि. अट्ठ. १.१५) दीघनिकायट्ठकथायं ¶ वुत्तं. सारसमासे पन ‘‘उद्दलोमीति एकतो उग्गतपुप्फं. एकन्तलोमीति उभतो उग्गतपुप्फ’’न्ति वुत्तं.
२६६०. कट्टिस्सन्ति रतनपरिसिब्बितं कोसेय्यकट्टिस्समयं पच्चत्थरणं. ‘‘कोसेय्यकट्टिस्समयन्ति कोसेय्यकसटमय’’न्ति (दी. नि. टी. १.१५) आचरियधम्मपालत्थेरेन वुत्तं, कन्तितकोसेय्यपुटमयन्ति अत्थो. कोसेय्यन्ति रतनपरिसिब्बितं कोसियसुत्तमयं पच्चत्थरणं. रतनपरिसिब्बनरहितं सुद्धकोसेय्यं पन वट्टति.
दीघनिकायट्ठकथायं पनेत्थ ‘‘ठपेत्वा तूलिकं सब्बानेव गोनकादीनि रतनपरिसिब्बितानि न वट्टन्ती’’ति (दी. नि. अट्ठ. १.१५) वुत्तं. तत्थ ‘‘ठपेत्वा तूलिक’’न्ति एतेन रतनपरिसिब्बनरहितापि तूलिका न वट्टतीति दीपेति. ‘‘रतनपरिसिब्बितानि न वट्टन्ती’’ति इमिना पन यानि रतनपरिसिब्बितानि, तानि भूमत्थरणवसेन यथानुरूपं मञ्चादीसु च उपनेतुं वट्टतीति दीपितन्ति ¶ वेदितब्बं. एत्थ च विनयपरियायं पत्वा गरुके ठातब्बत्ता इध वुत्तनयेनेवेत्थ विनिच्छयो वेदितब्बो. सुत्तन्तिकदेसनायं पन गहट्ठानम्पि वसेन वुत्तत्ता नेसं सङ्गण्हनत्थं ‘‘ठपेत्वा तूलिकं…पे… वट्टन्तीति वुत्त’’न्ति (दी. नि. अट्ठ. १.१५) अपरे.
हत्थिअस्सरथत्थरन्ति हत्थिपिट्ठे अत्थरितं अत्थरणं हत्थत्थरणं नाम. अस्सरथत्थरेपि एसेव नयो. कदलिमिगपवर-पच्चत्थरणकम्पि चाति कदलिमिगचम्मं नाम अत्थि, तेन कतं पवरपच्चत्थरणन्ति अत्थो. तं किर सेतवत्थस्स उपरि कदलिमिगचम्मं पत्थरित्वा सिब्बेत्वा करोन्ति. पि-सद्देन अजिनप्पवेणी गहिता. अजिनप्पवेणी नाम अजिनचम्मेहि मञ्चपमाणेन सिब्बेत्वा कता पवेणी. तानि किर चम्मानि सुखुमतरानि, तस्मा दुपट्टतिपट्टानि कत्वा सिब्बन्ति. तेन वुत्तं ‘‘अजिनप्पवेणी’’ति.
२६६१. रत्तवितानस्स हेट्ठाति कुसुम्भादिरत्तस्स लोहितवितानस्स हेट्ठा कप्पियपच्चत्थरणेहि अत्थतं सयनासनञ्च. कसावरत्तवितानस्स पन हेट्ठा कप्पियपच्चत्थरणेन अत्थतं वट्टति. तेनेव वक्खति ‘‘हेट्ठा अकप्पिये’’तिआदि.
द्विधा ¶ रत्तूपधानकन्ति सीसपस्से, पादपस्से चाति उभतोपस्से पञ्ञत्तरत्तबिब्बोहनवन्तञ्च सयनासनं. इदं सब्बं अकप्पियं परिभुञ्जतो दुक्कटं होति. ‘‘यं पन एकमेव उपधानं उभोसु पस्सेसु रत्तं वा होति पदुमवण्णं वा विचित्रं वा, सचे पमाणयुत्तं, वट्टती’’ति (महाव. अट्ठ. २५४) अट्ठकथाविनिच्छयो एतेनेव ब्यतिरेकतो वुत्तो होति. ‘‘येभुय्यरत्तानिपि द्वे बिब्बोहनानि न वट्टन्ती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. तेनेव येभुय्येन रत्तवितानम्पि न वट्टतीति विञ्ञायति.
एत्थ ¶ च किञ्चापि दीघनिकायट्ठकथायं ‘‘अलोहितकानि द्वेपि वट्टन्तियेव, ततो उत्तरि लभित्वा अञ्ञेसं दातब्बानि, दातुं असक्कोन्तो मञ्चे तिरियं अत्थरित्वा उपरि पच्चत्थरणं दत्वा निपज्जितुम्पि लभती’’ति (दी. नि. अट्ठ. १.१५) अविसेसेन वुत्तं. सेनासनक्खन्धकसंवण्णनायं पन ‘‘अगिलानस्स सीसूपधानञ्च पादूपधानञ्चाति द्वयमेव वट्टति, गिलानस्स बिब्बोहनानि सन्थरित्वा उपरि पच्चत्थरणं दत्वा निपज्जितुम्पि वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २९७) वुत्तत्ता गिलानोयेव मञ्चे तिरियं अत्थरित्वा निपज्जितुं लभतीति वेदितब्बं.
२६६२. उद्धं सेतवितानम्पि हेट्ठा अकप्पिये पच्चत्थरणे सति न वट्टतीति योजना. तस्मिन्ति अकप्पियपच्चत्थरणे.
२६६३. ‘‘ठपेत्वा’’ति इमिना आसन्दादित्तयस्स वट्टनाकारो नत्थीति दीपेति. सेसं सब्बन्ति गोनकादि द्विधारत्तूपधानकपरियन्तं सब्बं. गिहिसन्तकन्ति गिहीनं सन्तकं तेहियेव पञ्ञत्तं, इमिना पञ्चसु सहधम्मिकेसु अञ्ञतरेन वा तेसं आणत्तिया वा पञ्ञत्तं न वट्टतीति दीपेति. लभतेति निसीदितुं लभति.
२६६४. तं कत्थ लभतीति पदेसनियमं दस्सेतुमाह ‘‘धम्मासने’’तिआदि. धम्मासनेति एत्थ अट्ठकथायं ‘‘यदि धम्मासने सङ्घिकम्पि गोनकादिं भिक्खूहि अनाणत्ता आरामिकादयो सयमेव पञ्ञापेन्ति चेव नीहरन्ति च, एतं गिहिविकतनीहारं नाम. इमिना गिहिविकतनीहारेन वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२०; वि. सङ्ग. अट्ठ. पकिण्णकविनिच्छयकथा ५६ अत्थतो समानं) वुत्तं. भत्तग्गे वाति विहारे निसीदापेत्वा परिवेसनट्ठाने ¶ वा भोजनसालायं वा. अपिसद्देन गिहीनं गेहेपि तेहि पञ्ञत्ते गोनकादिम्हि निसीदितुं ¶ अनापत्तीति दीपेति. धम्मासनादिपदेसनियमनेन ततो अञ्ञत्थ गिहिपञ्ञत्तेपि तत्थ निसीदितुं न वट्टतीति ब्यतिरेकतो विञ्ञायति.
भूमत्थरणकेति एत्थ ‘‘कते’’ति सेसो. तत्थाति सङ्घिके वा गिहिसन्तके वा गोनकादिम्हि सहधम्मिकेहि अनाणत्तेहि गिहीहि एव भूमत्थरणे कते. सयितुन्ति उपरि अत्तनो पच्चत्थरणं दत्वा निपज्जितुं वट्टति. अपि-सद्देन निसीदितुम्पि वाति समुच्चिनोति. ‘‘भूमत्थरणके’’ति इमिना गिहीहि एव मञ्चादीसु सयनत्थं अत्थते उपरि अत्तनो पच्चत्थरणं दत्वा सयितुं वा निसीदितुं वा न वट्टतीति दीपेति.
चम्मक्खन्धककथावण्णना.
भेसज्जक्खन्धककथावण्णना
२६६५. गहपतिस्स भूमि, सम्मुतिभूमि, उस्सावनन्तिकाभूमि, गोनिसादिभूमीति कप्पियभूमियो चतस्सो होन्तीति वुत्ता भगवताति योजना.
२६६६. कथं कप्पियं कत्तब्बन्ति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, चतस्सो कप्पियभूमियो उस्सावनन्तिकं गोनिसादिकं गहपतिं सम्मुति’’न्ति (महाव. २९५) एवं चतस्सो भूमियो उद्धरित्वा तासं सामञ्ञलक्खणं दस्सेतुमाह ‘‘सङ्घस्सा’’तिआदि. सङ्घस्स सन्तकं वासत्थाय कतं गेहं वा भिक्खुनो सन्तकं वासत्थाय कतं गेहं वाति योजना. कप्पियं कत्तब्बन्ति कप्पियट्ठानं कत्तब्बं. सहसेय्यप्पहोनकन्ति सब्बच्छन्नपरिच्छन्नादिलक्खणेन सहसेय्यारहं.
२६६७. इदानि ¶ चतस्सोपि भूमियो सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘ठपेत्वा’’तिआदि. भिक्खुं ठपेत्वा अञ्ञेहि कप्पियभूमिया अत्थाय दिन्नं वा तेसं सन्तकं वा यं गेहं, इदं एव गहपतिभूमि नामाति योजना.
२६६८. या पन कुटि सङ्घेन सम्मता ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय, सा सम्मुतिका नाम. तस्सा सम्मन्ननकाले कम्मवाचं अवत्वा अपलोकनं वा कातुं वट्टतेवाति योजना.
२६६९-७०. पठमइट्ठकाय ¶ वा पठमपासाणस्स वा पठमत्थम्भस्स वा आदि-ग्गहणेन पठमभित्तिपादस्स वा ठपने परेसु मनुस्सेसु उक्खिपित्वा ठपेन्तेसु समन्ततो परिवारेत्वा ‘‘कप्पियकुटिं करोम, कप्पियकुटिं करोमा’’ति अभिक्खणं वदन्तेहि आमसित्वा वा सयमेव उक्खिपित्वा वा इट्ठका ठपेय्य पासाणो वा थम्भो वा भित्तिपादो वा ठपेय्य ठपेतब्बो, अयं उस्सावनन्तिका कुटीति योजना.
२६७१. इट्ठकादिपतिट्ठानन्ति पठमिट्ठकादीनं भूमियं पतिट्ठानं. वदतन्ति ‘‘कप्पियकुटिं करोम, कप्पियकुटिं करोमा’’ति वदन्तानं. समकालं तु वट्टतीति एककालं वट्टति, इमिना ‘‘सचे हि अनिट्ठिते वचने थम्भो पतिट्ठाति, अप्पतिट्ठिते वा तस्मिं वचनं निट्ठाति, अकता होति कप्पियकुटी’’ति (महाव. अट्ठ. २९५) अट्ठकथाविनिच्छयो सूचितो.
२६७२. आरामो सकलो अपरिक्खित्तो वा येभुय्यतो अपरिक्खित्तो वाति दुविधोपि विञ्ञूहि विनयधरेहि ¶ ‘‘गोनिसादी’’ति वुच्चति. पवेसनिवारणाभावेन पविट्ठानं गुन्नं निसज्जायोगतो तथा वुच्चतीति योजना.
२६७३. पयोजनं दस्सेतुमाह ‘‘एत्थ पक्कञ्चा’’तिआदि. आमिसन्ति पुरिमकालिकद्वयं. ‘‘आमिस’’न्ति इमिना निरामिसं इतरकालिकद्वयं अकप्पियकुटियं वुत्थम्पि पक्कम्पि कप्पतीति दीपेति.
२६७४-५. इमा कप्पियकुटियो कदा जहितवत्थुका होन्तीति आह ‘‘उस्सावनन्तिका या सा’’तिआदि. या उस्सावनन्तिका येसु थम्भादीसु अधिट्ठिता, सा तेसु थम्भादीसु अपनीतेसु तदञ्ञेसुपि थम्भादीसु तिट्ठतीति योजना.
सब्बेसु थम्भादीसु अपनीतेसु सा जहितवत्थुका सियाति योजना. गोनिसादिकुटि परिक्खित्ता वतिआदीहि जहितवत्थुका सिया. परिक्खित्ताति च ‘‘आरामो पन उपड्ढपरिक्खित्तोपि बहुतरं परिक्खित्तोपि परिक्खित्तोयेव नामा’’ति (महाव. अट्ठ. २९५) कुरुन्दिमहापच्चरियादीसु वुत्तत्ता न केवलं सब्बपरिक्खित्ताव, उपड्ढपरिक्खित्तापि येभुय्यपरिक्खित्तापि गहेतब्बा.
सेसाति ¶ गहपतिसम्मुतिकुटियो. छदननासतो जहितवत्थुका सियुन्ति योजना. छदननासतोति एत्थ ‘‘गोपानसिमत्तं ठपेत्वा’’ति सेसो. सचे गोपानसीनं उपरि एकम्पि पक्खपासमण्डलं अत्थि, रक्खति. यत्र पनिमा चतस्सोपि कप्पियभूमियो नत्थि, तत्थ किं कातब्बं? अनुपसम्पन्नस्स दत्वा तस्स सन्तकं कत्वा परिभुञ्जितब्बं.
२६७६. भिक्खुं ¶ ठपेत्वा अञ्ञेसं हत्थतो पटिग्गहो च तेसं सन्निधि च तेसं अन्तोवुत्थञ्च भिक्खुस्स वट्टतीति योजना.
२६७७. भिक्खुस्स सन्तकं सङ्घिकम्पि वा अकप्पियभूमियं सहसेय्यप्पहोनके गेहे अन्तोवुत्थञ्च अन्तोपक्कञ्च भिक्खुस्स न वट्टति. भिक्खुनिया सन्तकं सङ्घिकम्पि वा अकप्पियभूमियं सहसेय्यप्पहोनके गेहे अन्तोवुत्थञ्च अन्तोपक्कञ्च भिक्खुनिया न वट्टतीति एवं उभिन्नं भिक्खुभिक्खुनीनं न वट्टतीति योजना.
२६७८. अकप्पकुटियाति अकप्पियकुटिया, ‘‘अकप्पियभूमियं सहसेय्यप्पहोनके गेहे’’ति अट्ठकथायं वुत्ताय अकप्पियभूमियाति अत्थो. आदि-सद्देन नवनीततेलमधुफाणितानं गहणं.
२६७९. तेहेव अन्तोवुत्थेहि सप्पिआदीहि सत्ताहकालिकेहि सह भिक्खुना पक्कं तं यावजीविकं निरामिसं सत्ताहं परिभुञ्जितुं वट्टतेवाति योजना.
२६८०. पक्कं सामंपक्कं तं यावजीविकं सचे आमिससंसट्ठं परिभुञ्जति, अन्तोवुत्थञ्च भुञ्जति, किञ्च भिय्यो सामंपक्कञ्च भुञ्जतीति योजना. यावजीविकस्स आमिससंसट्ठस्स आमिसगतिकत्ता ‘‘अन्तोवुत्थ’’न्ति वुत्तं.
२६८२. उदकं न होति कालिकं चतूसु कालिकेसु असङ्गहितत्ता.
२६८३. तिकालिका यावकालिका यामकालिका सत्ताहकालिकाति तयो कालिका पटिग्गहवसेनेव ¶ अत्तनो ¶ अत्तनो कालं अतिक्कमित्वा भुत्ता दोसकरा होन्ति, ततियं सत्ताहातिक्कमे निस्सग्गियपाचित्तियवत्थुत्ता अभुत्तम्पि दोसकरन्ति योजना.
‘‘भुत्ता दोसकरा’’ति इमिना पुरिमकालिकद्वयं पटिग्गहेत्वा कालातिक्कमनमत्तेन आपत्तिया कारणं न होति, भुत्तमेव होति. सत्ताहकालिकं कालातिक्कमेन अपरिभुत्तम्पि आपत्तिया कारणं होतीति दीपेति. तेसु सत्ताहकालिकेयेव विसेसं दस्सेतुमाह ‘‘अभुत्तं ततियम्पि चा’’ति. च-सद्दो तु-सद्दत्थे. यावजीविकं पन पटिग्गहेत्वा यावजीवं परिभुञ्जियमानं इतरकालिकसंसग्गं विना दोसकरं न होतीति न गहितं.
२६८४. अम्बादयो सद्दा रुक्खानं नामभूता तंतंफलेपि वत्तमाना इध उपचारवसेन तज्जे पानके वुत्ता, तेनेवाह ‘‘पानकं मत’’न्ति. चोचं अट्ठिककदलिपानं. मोचं इतरकदलिपानं. मधूति मुद्दिकफलानं रसं. मुद्दिकाति सीतोदके मद्दितानं मुद्दिकफलानं पानं. ‘‘सालूकपानन्ति रत्तुप्पलनीलुप्पलादीनं सालूके मद्दित्वा कतपान’’न्ति पाळियं, अट्ठकथाय (महाव. अट्ठ. ३००) च सालूक-सद्दस्स दीघवसेन संयोगदस्सनतो ‘‘सालु फारुसकञ्चा’’ति गाथाबन्धवसेन रस्सो कतो.
सालूकं कुमुदुप्पलानं फलरसं. खुद्दसिक्खावण्णनायं पन ‘‘सालूकपानं नाम रत्तुप्पलनीलुप्पलादीनं किञ्जक्खरेणूहि कतपान’’न्ति वुत्तं. ‘‘फारुसक’न्तिआदीसु एको रुक्खो’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. तस्स फलरसो फारुसकं नाम. एतेसं अट्ठन्नं फलानं रसो उदकसम्भिन्नो वट्टति, सीतुदके मद्दितो पसन्नो निक्कसटोव वट्टति, उदकेन पन असम्भिन्नो रसो यावकालिको.
२६८५. फलन्ति ¶ अम्बादिफलं. सवत्थुकपटिग्गहोति पानवत्थुकानं फलानं पटिग्गहो. वसति एत्थ पानन्ति वत्थु, फलं, वत्थुना सह वट्टतीति सवत्थुकं, पानं, सवत्थुकस्स पटिग्गहो सवत्थुकपटिग्गहो. सवत्थुकस्स पटिग्गहं नाम वत्थुपटिग्गहणमेवाति कत्वा वुत्तं ‘‘पानवत्थुकानं फलानं पटिग्गहो’’ति.
२६८६. ‘‘सुकोट्टेत्वा’’ति वुच्चमानत्ता ‘‘अम्बपक्क’’न्ति आमकमेव अम्बफलं वुच्चति ¶ . उदकेति सीतोदके. परिस्सवं परिस्सावितं. कत्वाति मधुआदीहि अभिसङ्खरित्वा. यथाह – ‘‘तदहुपटिग्गहितेहि मधुसक्करकप्पूरादीहि योजेत्वा कातब्ब’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३००). पातुं वट्टतीति एत्थ विनिच्छयो ‘‘एवं कतं पुरेभत्तमेव कप्पति, अनुपसम्पन्नेहि कतं लभित्वा पन पुरेभत्तं पटिग्गहितं पुरेभत्तं सामिसपरिभोगेनापि वट्टति, पच्छाभत्तं निरामिसपरिभोगेन याव अरुणुग्गमना वट्टतियेव. एस नयो सब्बपानेसू’’ति अट्ठकथायं वुत्तो.
२६८७. सेसपानकेसुपीति जम्बुपानकादीसुपि.
२६८८. उच्छुरसो अन्तोगधत्ता इध वुत्तो, न पन यामकालिकत्ता, सो पन सत्ताहकालिकोयेव.
२६८९. मधुकस्स रसन्ति मधुकपुप्फस्स रसं. एत्थ मधुकपुप्फरसो अग्गिपाको वा होतु आदिच्चपाको वा, पच्छाभत्तं न वट्टति. पुरेभत्तम्पि यं पानं गहेत्वा मज्जं करोन्ति, सो आदितो पट्ठाय न वट्टति. मधुकपुप्फं पन अल्लं वा सुक्खं वा भज्जितं वा तेन कतफाणितं वा यतो पट्ठाय मज्जं न करोन्ति, तं सब्बं पुरेभत्तं वट्टति.
पक्कडाकरसन्ति ¶ पक्कस्स यावकालिकस्स रसं. सब्बो पत्तरसो यामकालिको वुत्तोति योजना. अट्ठकथायं ‘‘यावकालिकपत्तानञ्हि पुरेभत्तंयेव रसो कप्पती’’ति (महाव. अट्ठ. ३००) इममेव सन्धाय वुत्तं.
२६९०. सानुलोमानं सत्तन्नं धञ्ञानं फलजं रसं ठपेत्वा सब्बो फलजो रसो विकाले यामसञ्ञिते अनुलोमतो परिभुञ्जितुं अनुञ्ञातोति योजना.
२६९१. यावकालिकपत्तानं सीतुदके मद्दित्वा कतो रसोपि अपक्को, आदिच्चपाकोपि विकाले पन वट्टतीति योजना.
२६९२-३. सत्तधञ्ञानुलोमानि सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘तालञ्चनाळिकेरञ्चा’’तिआदि. अपरण्णं ¶ मुग्गादि. ‘‘सत्तधञ्ञानुलोमिक’’न्ति इमिना एतेसं रसो यावकालिको यामकालसङ्खाते विकाले परिभुञ्जितुं न वट्टतीति दस्सेति.
२६९५. एवमादीनं खुद्दकानं फलानं रसो पन अट्ठपानानुलोमत्ता अनुलोमिके यामकालिकानुलोमिके निद्दिट्ठो कथितोति योजना.
२६९६. इध इमस्मिं लोके सानुलोमस्स धञ्ञस्स फलजं रसं ठपेत्वा अयामकालिको अञ्ञो फलरसो नत्थीति योजना, सब्बो यामकालिकोयेवाति दीपेति.
भेसज्जक्खन्धककथावण्णना.
कथिनक्खन्धककथावण्णना
२६९७. वुत्थवस्सानं ¶ पुरिमिकाय वस्सं उपगन्त्वा याव महापवारणा, ताव रत्तिच्छेदं अकत्वा वुत्थवस्सानं भिक्खूनं एकस्स वा द्विन्नं तिण्णं चतुन्नं पञ्चन्नं अतिरेकानं वा भिक्खूनं पञ्चन्नं आनिसंसानं वक्खमानानं अनामन्तचारादीनं पञ्चन्नं आनिसंसानं पटिलाभकारणा मुनिपुङ्गवो सब्बेसं अगारिकादिमुनीनं सकलगुणगणेहि उत्तमो भगवा कथिनत्थारं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, वस्संवुत्थानं भिक्खूनं कथिनं अत्थरितु’’न्ति (महाव. ३०६) अब्र्वि कथेसीति योजना.
एत्थायं विनिच्छयो – ‘‘कथिनत्थारं के लभन्ति, के न लभन्तीति? गणनवसेन ताव पच्छिमकोटिया पञ्च जना लभन्ति, उद्धं सतसहस्सम्पि, पञ्चन्नं हेट्ठा न लभन्ती’’ति (महाव. अट्ठ. ३०६) इदं अट्ठकथाय अत्थारकस्स भिक्खुनो सङ्घस्स कथिनदुस्सदानकम्मं सन्धाय वुत्तं. ‘‘वुत्थवस्सवसेन पुरिमिकाय वस्सं उपगन्त्वा पठमपवारणाय पवारिता लभन्ति, छिन्नवस्सा वा पच्छिमिकाय उपगता वा न लभन्ति. अञ्ञस्मिं विहारे वुत्थवस्सापि न लभन्तीति महापच्चरियं वुत्त’’न्ति (महाव. अट्ठ. ३०६) इदं अट्ठकथाय आनिसंसलाभं सन्धाय वुत्तं, न कम्मं.
इदानि तदुभयं विभजित्वा दस्सेति –
‘‘पुरिमिकाय ¶ उपगतानं पन सब्बे गणपूरका होन्ति, आनिसंसं न लभन्ति, आनिसंसो इतरेसंयेव होति. सचे पुरिमिकाय उपगता चत्तारो वा होन्ति, तयो वा द्वे वा एको वा, इतरे गणपूरके कत्वा कथिनं अत्थरितब्बं. अथ चत्तारो भिक्खू उपगता, एको परिपुण्णवस्सो सामणेरो, सो चे पच्छिमिकाय उपसम्पज्जति, गणपूरको चेव होति, आनिसंसञ्च लभति ¶ . तयो भिक्खू द्वे सामणेरा, द्वे भिक्खू तयो सामणेरा, एको भिक्खु चत्तारो सामणेराति एत्थापि एसेव नयो. सचे पुरिमिकाय उपगता कथिनत्थारकुसला न होन्ति, अत्थारकुसला खन्धकभाणकत्थेरा परियेसित्वा आनेतब्बा, कम्मवाचं सावेत्वा कथिनं अत्थरापेत्वा दानञ्च भुञ्जित्वा गमिस्सन्ति, आनिसंसो पन इतरेसंयेव होती’’ति (महाव. अट्ठ. ३०६).
कथिनं केन दिन्नं वट्टतीति? येन केनचि देवेन वा मनुस्सेन वा पञ्चन्नं वा सहधम्मिकानं अञ्ञतरेन दिन्नं वट्टति. कथिनदायकस्स वत्तं अत्थि, सचे सो तं अजानन्तो पुच्छति ‘‘भन्ते, कथं कथिनं दातब्ब’’न्ति, तस्स एवं आचिक्खितब्बं ‘‘तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरप्पहोनकं सूरियुग्गमनसमये वत्थं ‘कथिनचीवरं देमा’ति दातुं वट्टति, तस्स परिकम्मत्थं एत्तका नाम सूचियो, एत्तकं सुत्तं, एत्तकं रजनं, परिकम्मं करोन्तानं एत्तकानं भिक्खूनं यागुभत्तञ्च दातुं वट्टती’’ति.
कथिनत्थारकेनापि धम्मेन समेन उप्पन्नं कथिनं अत्थरन्तेन वत्तं जानितब्बं. तन्तवायगेहतो हि आभतसन्तानेनेव खलिमक्खितसाटकोपि न वट्टति, मलीनसाटकोपि न वट्टति, तस्मा कथिनत्थारसाटकं लभित्वा सुद्धं धोवित्वा सूचिआदीनि चीवरकम्मूपकरणानि सज्जेत्वा बहूहि भिक्खूहि सद्धिं तदहेव सिब्बित्वा निट्ठितसूचिकम्मं रजित्वा कप्पबिन्दुं दत्वा कथिनं अत्थरितब्बं. सचे तस्मिं अनत्थतेयेव अञ्ञो कथिनसाटकं अत्थरितब्बकं आहरति, अञ्ञानि च बहूनि कथिनानिसंसवत्थानि देति, यो ¶ आनिसंसं बहुं देति, तस्स सन्तकेनेव अत्थरितब्बं. इतरो यथा तथा ओवदित्वा सञ्ञापेतब्बो.
कथिनं पन केन अत्थरितब्बं? यस्स सङ्घो कथिनचीवरं देति. सङ्घेन पन कस्स दातब्बं? यो जिण्णचीवरो होति. सचे बहू जिण्णचीवरा होन्ति, वुड्ढस्स दातब्बं. वुड्ढेसुपि यो महापरिवारो तदहेव चीवरं कत्वा अत्थरितुं सक्कोति, तस्स दातब्बं. सचे वुड्ढो ¶ न सक्कोति, नवकतरो सक्कोति, तस्स दातब्बं. अपि च सङ्घेन महाथेरस्स सङ्गहं कातुं वट्टति, तस्मा ‘‘तुम्हे, भन्ते, गण्हथ, मयं कत्वा दस्सामा’’ति वत्तब्बं.
तीसु चीवरेसु यं जिण्णं होति, तदत्थाय दातब्बं. पकतिया दुपट्टचीवरस्स दुपट्टत्थायेव दातब्बं. सचेपिस्स एकपट्टचीवरं घनं होति, कथिनसाटको च पेलवो, सारुप्पत्थाय दुपट्टप्पहोनकमेव दातब्बं. ‘‘अहं अलभन्तो एकपट्टं पारुपामी’’ति वदन्तस्सापि दुपट्टं दातुं वट्टति. यो पन लोभपकतिको होति, तस्स न दातब्बं. तेनापि कथिनं अत्थरित्वा ‘‘पच्छा विसिब्बित्वा द्वे चीवरानि करिस्सामी’’ति न गहेतब्बं.
यस्स पन दिय्यति, तस्स –
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इदं सङ्घस्स कथिनदुस्सं उप्पन्नं, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इमं कथिनदुस्सं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो ददेय्य कथिनं अत्थरितुं, एसा ञत्ति.
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इदं सङ्घस्स कथिनदुस्सं उप्पन्नं, सङ्घो इमं कथिनदुस्सं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो देति कथिनं अत्थरितुं, यस्सायस्मतो खमति ¶ इमस्स कथिनदुस्सस्स इत्थन्नामस्स भिक्खुनो दानं कथिनं अत्थरितुं, सो तुण्हस्स, यस्स नक्खमति, सो भासेय्य.
‘‘दिन्नं इदं सङ्घेन कथिनदुस्सं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो कथिनं अत्थरितुं, खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति (महाव. ३०७) –
एवं ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय दातब्बन्ति एवं दिन्नं.
२६९८-९. न उल्लिखितमत्तादि-चतुवीसतिवज्जितन्ति पाळियं आगतेहि ‘‘न उल्लिखितमत्तेन अत्थतं होति कथिन’’न्ति (महाव. ३०८) उल्लिखितमत्तादीहि चतुवीसतिया आकारेहि वज्जितं. चीवरन्ति ‘‘अहतेन अत्थतं होति कथिन’’न्ति (महाव. ३०९) पाळियं ¶ आगतानं सोळसन्नं आकारानं अञ्ञतरेन युत्तं कतपरियोसितं दिन्नं कप्पबिन्दुं तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरचीवरं. ते पन चतुवीसति आकारा, सोळसाकारा च पाळितो (महाव. ३०८), अट्ठकथातो (महाव. अट्ठ. ३०८) च गहेतब्बा. गन्थगारवपरिहारत्थमिध न वुत्ता.
भिक्खुना वक्खमाने अट्ठधम्मे जानन्तेन अत्थरकेन आदाय गहेत्वा पुराणकं अत्तना परिभुञ्जियमानं अत्थरितब्बचीवरेन एकनामकं पुराणचीवरं उद्धरित्वा पच्चुद्धरित्वा नवं अत्थरितब्बं चीवरं अधिट्ठहित्वा पुराणपच्चुद्धटचीवरस्स नामेन अधिट्ठहित्वाव तं अन्तरवासकं चे, ‘‘इमिना अन्तरवासकेन कथिनं अत्थरामि’’इति वचसा वत्तब्बन्ति योजना. सचे उत्तरासङ्गो होति, ‘‘इमिना उत्तरासङ्गेन कथिनं अत्थरामि’’, सचे सङ्घाटि होति, ‘‘इमाय सङ्घाटिया कथिनं अत्थरामी’’ति वत्तब्बं.
२७००-१. इच्चेवं ¶ तिक्खत्तुं वुत्ते कथिनं अत्थतं होतीति योजना. तेन पन भिक्खुना नवकेन कथिनचीवरं आदाय सङ्घं उपसङ्कम्म ‘‘अत्थतं, भन्ते, सङ्घस्स कथिनं, धम्मिको कथिनत्थारो, अनुमोदथ’’इति वत्तब्बन्ति योजना.
२७०२. अनुमोदकेसु च थेरेहि ‘‘अत्थतं, आवुसो, सङ्घस्स कथिनं, धम्मिको कथिनत्थारो, अनुमोदामा’’ति वत्तब्बं, नवेन पन ‘‘अत्थतं, भन्ते, सङ्घस्स कथिनं, धम्मिको कथिनत्थारो, अनुमोदामी’’ति इति पुन ईरये कथेय्याति योजना. गाथाय पन अनुमोदनपाठस्स अत्थदस्सनमुखेन ‘‘सुअत्थतं तया भन्ते’’ति वुत्तं, न पाठक्कमदस्सनवसेनाति वेदितब्बं.
अत्थारकेसु च अनुमोदकेसु च नवेहि वुड्ढानं वचनक्कमो वुत्तो, वुड्ढेहि नवानं वचनक्कमो पन तदनुसारेन यथारहं योजेत्वा वत्तब्बोति गाथासु न वुत्तोति वेदितब्बो. अत्थारकेन थेरेन वा नवेन वा गणपुग्गलानं वचनक्कमो च गणपुग्गलेहि अत्थारकस्स वचनक्कमो च वुत्तनयेन यथारहं योजेतुं सक्काति न वुत्तो.
एवं अत्थते पन कथिने सचे कथिनचीवरेन सद्धिं आभतं आनिसंसं दायका ‘‘येन अम्हाकं ¶ कथिनं गहितं, तस्सेव च देमा’’ति देन्ति, भिक्खुसङ्घो अनिस्सरो. अथ अविचारेत्वाव दत्वा गच्छन्ति, भिक्खुसङ्घो इस्सरो. तस्मा सचे कथिनत्थारकस्स सेसचीवरानिपि दुब्बलानि होन्ति, सङ्घेन अपलोकेत्वा तेसम्पि अत्थाय वत्थानि दातब्बानि, कम्मवाचाय पन एकायेव वट्टति. अवसेसे ¶ कथिनानिसंसे बलववत्थानि वस्सावासिकठितिकाय दातब्बानि, ठितिकाय अभावे थेरासनतो पट्ठाय दातब्बानि, गरुभण्डं न भाजेतब्बं. सचे पन एकसीमाय बहू विहारा होन्ति, सब्बे भिक्खू सन्निपातेत्वा एकत्थ कथिनं अत्थरितब्बं, विसुं विसुं अत्थरितुं न वट्टति.
२७०३. ‘‘कथिनस्स च किं मूल’’न्तिआदीनि सयमेव विवरिस्सति.
२७०६. अट्ठधम्मुद्देसगाथाय पुब्बकिच्चं पुब्ब-वचनेनेव उत्तरपदलोपेन वुत्तं. तेनेव वक्खति ‘‘पुब्बकिच्चन्ति वुच्चती’’ति. ‘‘पच्चुद्धार’’इति वत्तब्बे ‘‘पच्चुद्धर’’इति गाथाबन्धवसेन रस्सो. तेनेव वक्खति ‘‘पच्चुद्धारो’’ति. अधिट्ठहनं अधिट्ठानं. पच्चुद्धारो च अधिट्ठानञ्च पच्चुद्धराधिट्ठाना. इतरीतरयोगेन द्वन्दसमासो. अत्थारोति एत्थ ‘‘कथिनत्थारो’’ति पकरणतो लब्भति.
‘‘मातिका’’ति इमिना ‘‘अट्ठ कथिनुब्भारमातिका’’ति पकरणतो विञ्ञायति. यथाह – ‘‘अट्ठिमा, भिक्खवे, मातिका कथिनस्स उब्भाराया’’ति (महाव. ३१०). मातिकाति मातरो जनेत्तियो, कथिनुब्भारं एता अट्ठ जनेन्तीति अत्थो. उद्धारोति कथिनस्स उद्धारो. आनिसंसाति एत्थ ‘‘कथिनस्सा’’ति पकरणतो लब्भति. कथिनस्स आनिसंसाति इमे अट्ठ धम्माति योजना. यथाह ‘‘अत्थतकथिनानं वो, भिक्खवे, पञ्च कप्पिस्सन्ती’’तिआदि (महाव. ३०६). ‘‘आनिसंसेना’’तिपि पाठो. आनिसंसेन सह इमे अट्ठ धम्माति योजना.
२७०७. ‘‘न उल्लिखितमत्तादि-चतुवीसतिवज्जित’’न्तिआदिना कथिनं अत्थरितुं कतपरियोसितं चीवरं चे लद्धं, तत्थ ¶ पटिपज्जनविधिं दस्सेत्वा सचे अकतसिब्बनादिकम्मं वत्थमेव लद्धं, तत्थ पटिपज्जनविधिं पुब्बकिच्चवसेन दस्सेतुमाह ‘‘धोवन’’न्तिआदि. तत्थ धोवनन्ति कथिनदुस्सस्स सेतभावकरणं. विचारोति ‘‘पञ्चकं वा सत्तकं वा नवकं वा एकादसकं ¶ वा होतू’’ति विचारणं. छेदनन्ति यथाविचारितस्स वत्थस्स छेदनं. बन्धनन्ति मोघसुत्तकारोपनं. सिब्बनन्ति सब्बसूचिकम्मं. रजनन्ति रजनकम्मं. कप्पन्ति कप्पबिन्दुदानं. ‘‘पुब्बकिच्च’’न्ति वुच्चति इदं सब्बं कथिनत्थारस्स पठममेव कत्तब्बत्ता.
२७०८. अन्तरवासकोति एत्थ इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो. सङ्घाटि, उत्तरासङ्गो, अथो अन्तरवासकोति एसमेव तु पच्चुद्धारोपि अधिट्ठानम्पि अत्थारोपि वुत्तोति योजना.
२७०९. अट्ठमातिका (महाव. ३१०-३११; परि. ४१५; महाव. अट्ठ. ३१०-३११) दस्सेतुमाह ‘‘पक्कमनञ्चा’’तिआदि. पक्कमनं अन्तो एतस्साति पक्कमनन्तिकाति वत्तब्बे उत्तरपदलोपेन ‘‘पक्कमन’’न्ति वुत्तं. एस नयो सब्बत्थ. अट्ठिमाति एत्थ ‘‘मातिका’’ति पकरणतो लब्भति. इमा अट्ठ मातिकाति योजना.
२७१०. उद्देसानुक्कमेन निद्दिसितुमाह ‘‘कतचीवरमादाया’’तिआदि. ‘‘कतचीवरमादाया’’ति इमिना चीवरपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. ‘‘आवासे निरपेक्खको’’ति इमिना दुतियो आवासपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. एत्थ सब्बवाक्येसु ‘‘अत्थतकथिनो यो भिक्खु सचे पक्कमती’’ति सेसो. अतिक्कन्ताय सीमायाति विहारसीमाय अतिक्कन्ताय. होति पक्कमनन्तिकाति एत्थ ‘‘तस्स भिक्खुनो’’ति सेसो, तस्स भिक्खुनो पक्कमनन्तिका नाम मातिका होतीति अत्थो.
२७११-२. आनिसंसं ¶ नाम वुत्थवस्सेन लद्धं अकतसूचिकम्मवत्थं. तेनेव वक्खति ‘‘करोती’’तिआदि. ‘‘विहारे अनपेक्खको’’ति इमिना एत्थ पठमं आवासपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. सुखविहरणं पयोजनमस्साति सुखविहारिको, विहारोति. तत्थ तस्मिं विहारे विहरन्तोव तं चीवरं यदि करोति, तस्मिं चीवरे निट्ठिते निट्ठानन्ता निट्ठानन्तिकाति वुच्चतीति योजना. ‘‘निट्ठितेचीवरे’’ति इमिना चीवरपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो.
२७१३. तमस्समन्ति तं वुत्थवस्सावासं. धुरनिक्खेपेति उभयधुरनिक्खेपवसेन चित्तप्पवत्तक्खणे. सन्निट्ठानं नाम धुरनिक्खेपो. एत्थ पलिबोधद्वयस्स एकक्खणेयेव उपच्छेदो अट्ठकथायं ¶ वुत्तो ‘‘सन्निट्ठानन्तिके द्वेपि पलिबोधा ‘नेविमं चीवरं कारेस्सं, न पच्चेस्स’न्ति चिन्तितमत्तेयेव एकतो छिज्जन्ती’’ति (महाव. अट्ठ. ३११).
२७१४. कथिनच्छादनन्ति कथिनानिसंसं चीवरवत्थुं. न पच्चेस्सन्ति न पच्चागमिस्सामि. करोन्तस्सेवाति एत्थ ‘‘चीवर’’न्ति पकरणतो लब्भति. ‘‘कथिनच्छादन’’न्ति इदं वा सम्बन्धनीयं. करोन्तस्साति अनादरे सामिवचनं. नट्ठन्ति चोरेहि हटत्ता वा उपचिकादीहि खादितत्ता वा नट्ठं. दड्ढं वाति अग्गिना दड्ढं वा. नासनन्तिकाति एवं चीवरस्स नासनन्ते लब्भमाना अयं मातिका नासनन्तिका नामाति अत्थो. एत्थ ‘‘न पच्चेस्स’’न्ति इमिना पठमं आवासपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. ‘‘करोन्तस्सेवा’’ति इमिना दुतियं चीवरपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो.
२७१५. लद्धानिसंसोति लद्धकथिनानिसंसचीवरो. आनिसंसे चीवरे सापेक्खो अपेक्खवा बहिसीमगतो वस्संवुत्थसीमाय ¶ बहिसीमगतो तं चीवरं करोति, सो कतचीवरो अन्तरुब्भारं अन्तरा उब्भारं सुणाति चे, सवनन्तिका नाम होतीति योजना. ‘‘बहिसीमगतो’’तिआदिना दुतियपलिबोधुपच्छेदो दस्सितो. एत्थ ‘‘कतचीवरो’’ति वुत्तत्ता चीवरपलिबोधुपच्छेदो पठमं होति, इतरो पन ‘‘सह सवनेन आवासपलिबोधो छिज्जती’’ति (महाव. अट्ठ. ३११) अट्ठकथाय वुत्तत्ता पच्छा होति.
२७१६-७. चीवरासाय वस्संवुत्थो आवासतो पक्कन्तो ‘‘तुय्हं चीवरं दस्सामी’’ति केनचि वुत्तो बहिसीमगतो पन सवति, पुन ‘‘तव चीवरं दातुं न सक्कोमी’’ति वुत्तो आसाय छिन्नमत्ताय चीवरे पच्चासाय उपच्छिन्नमत्ताय आसावच्छेदिका नाम मातिकाति मता ञाताति योजना. आसावच्छादिके कथिनुब्भारे आवासपलिबोधो पठमं छिज्जति, चीवरासाय उपच्छिन्नाय चीवरपलिबोधो छिज्जति.
२७१८-२०. यो वस्संवुत्थविहारम्हा अञ्ञं विहारं गतो होति, सो आगच्छं आगच्छन्तो अन्तरामग्गे कथिनुद्धारं अतिक्कमेय्य, तस्स सो कथिनुद्धारो सीमातिक्कन्तिको मतोति योजना. तत्थ सीमातिक्कन्तिके कथिनुब्भारे चीवरपलिबोधो पठमं छिज्जति, तस्स बहिसीमे आवासपलिबोधो छिज्जति.
एत्थ ¶ च ‘‘सीमातिक्कन्तिको नाम चीवरकालसीमातिक्कन्तिको’’ति केनचि वुत्तं. ‘‘बहिसीमायं चीवरकालसमयस्स अतिक्कन्तत्ता सीमातिक्कन्तिको’’ति (सारत्थ. टी. महाव. ३११) सारत्थदीपनियं वुत्तं. ‘‘आगच्छं अन्तरामग्गे, तदुद्धारमतिक्कमे’’ति वुत्तत्ता पन सङ्घेन ¶ करियमानं अन्तरुब्भारं आगच्छन्तो विहारसीमं असम्पत्तेयेव कथिनुब्भारस्स जातत्ता तं न सम्भुणेय्य, तस्सेवं सीममतिक्कन्तस्सेव सतो पुन आगच्छतो अन्तरामग्गे जातो कथिनुब्भारो सीमातिक्कन्तिकोति अम्हाकं खन्ति.
कथिनानिसंसचीवरं आदाय सचे आवासे सापेक्खोव गतो होति, पुन आगन्त्वा कथिनुद्धारं कथिनस्स अन्तरुब्भारमेव सम्भुणाति चे यदि पापुणेय्य, तस्स सो कथिनुद्धारो होति, सो ‘‘सहुब्भारो’’ति वुच्चतीति योजना. सहुब्भारे द्वे पलिबोधा अपुब्बं अचरिमं छिज्जन्ति.
२७२१. ‘‘सीमातिक्कन्तिकेना’’ति वत्तब्बे उत्तरपदलोपेन ‘‘सीमतो’’ति वुत्तं. पक्कमनञ्च निट्ठानञ्च सन्निट्ठानञ्च सीमतो सीमातिक्कन्तिकेन सह इमे चत्तारो कथिनुब्भारा पुग्गलाधीना पुग्गलायत्ता सहुब्भारसङ्खातो अन्तरुब्भारो सङ्घाधीनोति योजना. ‘‘अन्तरुब्भरो’’ति गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं.
२७२२. नासनन्ति नासनन्तिको. सवनन्ति सवनन्तिको. आसावच्छेदिकापि चाति तयोपि कथिनुब्भारा. न तु सङ्घा न भिक्खुतोति सङ्घतोपि न होन्ति, पुग्गलतोपि न होन्तीति अत्थो. चीवरस्स विनासो सङ्घस्स वा चीवरसामिकस्स वा पयोगेन न जातोति नासनको ताव कथिनुब्भारो उभतोपि न होतीति वुत्तो. सवनञ्च उभयेसं पयोगतो न जातन्ति तथा वुत्तं. तथा आसावच्छेदिकापि.
२७२३. आवासोयेव पलिबोधोति विग्गहो. पलिबोधो च चीवरेति एत्थ चीवरेति भेदवचनिच्छाय निमित्तत्थे ¶ भुम्मं, चीवरनिमित्तपलिबोधोति अत्थो, चीवरसङ्खातो पलिबोधोति वुत्तं होति. सच्चादिगुणयुत्तं मुसावादादिदोसविमुत्तं अत्थं वदति सीलेनाति युत्तमुत्तत्थवादी, तेन.
२७२४. अट्ठन्नं ¶ मातिकानन्ति बहिसीमगतानं वसेन वुत्ता पक्कमनन्तिकादयो सत्त मातिका, बहिसीमं गन्त्वा अन्तरुब्भारं सम्भुणन्तस्स वसेन वुत्तो सहुब्भारोति इमासं अट्ठन्नं मातिकानं वसेन च. अन्तरुब्भारतोपि वाति बहिसीमं अगन्त्वा तत्थेव वसित्वा कथिनुब्भारकम्मेन उब्भारकथिनानं वसेन लब्भनतो अन्तरुब्भारतो चाति महेसिना कथिनस्स दुवे उब्भारापि वुत्ताति योजना. बहिसीमं गन्त्वा आगतस्स वसेन सहुब्भारो, बहिसीमं आगतानं वसेन अन्तरुब्भारोति एकोयेव उब्भारो द्विधा वुत्तो, तस्मा अन्तरुब्भारं विसुं अग्गहेत्वा अट्ठेव मातिका पाळियं (महाव. ३१०) विभत्ताति वेदितब्बा.
२७२५. अनामन्तचारो उत्तरपदलोपवसेन ‘‘अनामन्ता’’ इति वुत्तो. याव कथिनं न उद्धरीयति, ताव अनामन्तेत्वा चरणं कप्पिस्सति, चारित्तसिक्खापदेन अनापत्ति भविस्सतीति अत्थो.
असमादानचारो ‘‘असमादान’’न्ति उत्तरपदलोपेन वुत्तो. असमादानचारोति तिचीवरं असमादाय चरणं, चीवरविप्पवासो कप्पिस्सतीति अत्थो.
‘‘गणतो’’ति इमिना उत्तरपदलोपेन गणभोजनं दस्सितं. गणभोजनम्पि कप्पिस्सति, तं सरूपतो पाचित्तियकण्डे वुत्तं.
‘‘यावदत्थिक’’न्ति ¶ इमिना यावदत्थचीवरं वुत्तं. यावदत्थचीवरन्ति यावतकेन चीवरेन अत्थो, तावतकं अनधिट्ठितं अविकप्पितं कप्पिस्सतीति अत्थो.
‘‘तत्थ यो चीवरुप्पादो’’ति इमिना ‘‘यो च तत्थ चीवरुप्पादो’’ति (महाव. ३०६) वुत्तो आनिसंसो दस्सितो. यो च तत्थ चीवरुप्पादोति तत्थ कथिनत्थतसीमायं मतकचीवरं वा होतु सङ्घस्स उद्दिस्स दिन्नं वा सङ्घिकेन तत्रुप्पादेन आभतं वा, येन केनचि आकारेन यं सङ्घिकं चीवरं उप्पज्जति, तं तेसं भविस्सतीति अत्थो. इमे पञ्च कथिनानिसंसा च वुत्ताति सम्बन्धो.
कथिनक्खन्धककथावण्णना.
चीवरक्खन्धककथावण्णना
२७२६-७. चीवरं ¶ उप्पज्जति एतासूति ‘‘उप्पादा’’ति जनिकाव वुच्चन्ति, चीवरवत्थपरिलाभक्खेत्तन्ति अत्थो. यथाह – ‘‘यथावुत्तानं चीवरानं पटिलाभाय खेत्तं दस्सेतुं अट्ठिमा भिक्खवे मातिकातिआदिमाहा’’ति (महाव. अट्ठ. ३७९). चीवरमातिकाति चीवरुप्पादहेतुभूतमातरो. तेनाह कथिनक्खन्धकवण्णनायं ‘‘मातिकाति मातरो, जनेत्तियोति अत्थो’’ति (महाव. अट्ठ. ३१०). मातिकाति चेत्थ चीवरदानमधिप्पेतं. यथाह ‘‘सीमाय दानं एका मातिका, कतिकाय दानं दुतिया’’तिआदि. सीमाय देति, कतिकाय देति, भिक्खापञ्ञत्तिया देति, सङ्घस्स देति, उभतोसङ्घे देति, वस्संवुत्थसङ्घस्स देति, आदिस्स देति, पुग्गलस्स देति. ‘‘इमा पन अट्ठ मातिका’’ति वुत्तमेव निगमनवसेन वुत्तं.
२७२८. तत्थाति ¶ तासु अट्ठमातिकासु. सीमाय देतीति ‘‘सीमाय दम्मी’’ति एवं सीमं परामसित्वा देन्तो सीमाय देति, एवं दिन्नं अन्तोसीमगतेहि भिक्खूहि भाजेतब्बन्ति वण्णितन्ति योजना. तत्थ अन्तोसीमगतेहीति दायको यं सीमं अपेक्खित्वा एवमाह, तस्सा सीमाय अन्तोगतेहि सब्बेहि. भाजेतब्बन्ति तं चीवरं भाजेतब्बं. वरवण्णिनाति ‘‘इतिपि सो भगवा अरह’’न्तिआदिना सकललोकब्यापिगुणातिसययुत्तेन ब्यामप्पभाय, छब्बण्णानं रंसीनञ्च वसेन उत्तमप्पभातिसययुत्तेन वरवण्णिना वण्णितं कथितं. अयमेत्थ पदवण्णना, अयं पन विनिच्छयो – सीमाय देतीति एत्थ ताव खण्डसीमा उपचारसीमा समानसंवाससीमा अविप्पवाससीमा लाभसीमा गामसीमा निगमसीमा नगरसीमा अब्भन्तरसीमा उदकुक्खेपसीमा जनपदसीमा रट्ठसीमा रज्जसीमा दीपसीमा चक्कवाळसीमा इति पन्नरस सीमा वेदितब्बा.
तत्थ खण्डसीमा सीमाकथायं वुत्ता. उपचारसीमा परिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपेन, अपरिक्खित्तस्स विहारस्स परिक्खेपारहट्ठानेन परिच्छिन्ना होति. अपिच भिक्खूनं धुवसन्निपातट्ठानतो वा परियन्ते ठितभोजनसालतो वा निबद्धवसनकआवासतो वा थाममज्झिमस्स पुरिसस्स द्विन्नं लेड्डुपातानं अन्तो उपचारसीमा वेदितब्बा. सा पन आवासेसु वड्ढन्तेसु वड्ढति, परिहायन्तेसु परिहायति. महापच्चरियं पन ‘‘भिक्खूसुपि वड्ढन्तेसु वड्ढती’’ति (महाव. अट्ठ. ३७९) वुत्तं. तस्मा सचे विहारे सन्निपतितभिक्खूहि सद्धिं ¶ एकाबद्धा हुत्वा योजनसतम्पि पूरेत्वा निसीदन्ति, योजनसतम्पि उपचारसीमाव होति, सब्बेसं लाभो पापुणाति. समानसंवासअविप्पवाससीमाद्वयम्पि वुत्तमेव.
लाभसीमा ¶ नाम नेव सम्मासम्बुद्धेन अनुञ्ञाता, न धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि ठपिता, अपिच खो राजराजमहामत्ता विहारं कारेत्वा गावुतं वा अड्ढयोजनं वा योजनं वा समन्ततो परिच्छिन्दित्वा ‘‘अयं अम्हाकं विहारस्स लाभसीमा’’ति नामलिखितके थम्भे निखणित्वा ‘‘यं एत्थन्तरे उप्पज्जति, सब्बं तं अम्हाकं विहारस्स देमा’’ति सीमं ठपेन्ति, अयं लाभसीमा नाम. गामनिगमनगरअब्भन्तरउदकुक्खेपसीमापि वुत्ता एव.
जनपदसीमा नाम कासिकोसलरट्ठादीनं अन्तो बहू जनपदा होन्ति, एत्थ एकेको जनपदपरिच्छेदो जनपदसीमा. रट्ठसीमा नाम कासिकोसलादिरट्ठपरिच्छेदो. रज्जसीमा नाम महाचोळभोगो केरळभोगोति एवं एकेकस्स रञ्ञो आणापवत्तिट्ठानं. दीपसीमा नाम समुद्दन्तेन समुच्छिन्नमहादीपा च अन्तरदीपा च. चक्कवाळसीमा नाम चक्कवाळपब्बतेनेव परिच्छिन्ना.
एवमेतासु सीमासु खण्डसीमाय केनचि कम्मेन सन्निपतितं सङ्घं दिस्वा ‘‘एत्थेव सीमाय सङ्घस्स देमी’’ति वुत्ते यावतिका भिक्खू अन्तोखण्डसीमगता, तेहि भाजेतब्बं. तेसंयेव हि तं पापुणाति, अञ्ञेसं सीमन्तरिकाय वा उपचारसीमाय वा ठितानम्पि न पापुणाति. खण्डसीमाय ठिते पन रुक्खे वा पब्बते वा ठितस्स हेट्ठा वा पथविया वेमज्झं गतस्स पापुणातियेव.
‘‘इमिस्सा उपचारसीमाय सङ्घस्स दम्मी’’ति दिन्नं पन खण्डसीमासीमन्तरिकासु ठितानम्पि पापुणाति. ‘‘समानसंवाससीमाय दम्मी’’ति दिन्नं पन खण्डसीमासीमन्तरिकासु ठितानं न पापुणाति. अविप्पवाससीमालाभसीमासु दिन्नं तासु सीमासु अन्तोगतानंयेव पापुणाति. गामसीमादीसु दिन्नं ¶ तासं सीमानं अब्भन्तरे बद्धसीमाय ठितानम्पि पापुणाति. अब्भन्तरसीमाउदकुक्खेपसीमासु दिन्नं तत्थ अन्तोगतानंयेव पापुणाति. जनपदरट्ठरज्जदीपचक्कवाळसीमासुपि गामसीमादीसु वुत्तसदिसोयेव विनिच्छयो.
सचे ¶ पन जम्बुदीपे ठितो ‘‘तम्बपण्णिदीपे सङ्घस्स दम्मी’’ति वदति, तम्बपण्णिदीपतो एकोपि गन्त्वा सब्बेसं गण्हितुं लभति. सचेपि तत्रेव एको सभागभिक्खु सभागानं भागं गण्हाति, न वारेतब्बो. एवं ताव यो सीमं परामसित्वा देति, तस्स दाने विनिच्छयो वेदितब्बो.
यो पन ‘‘असुकसीमाया’’ति वत्तुं न जानाति, केवलं ‘‘सीमा’’ति वचनमत्तमेव जानन्तो विहारं आगन्त्वा ‘‘सीमाय दम्मी’’ति वा ‘‘सीमट्ठकसङ्घस्स दम्मी’’ति वा भणति, सो पुच्छितब्बो ‘‘सीमा नाम बहुविधा, कतरं सीमं सन्धाय भणसी’’ति, सचे वदति ‘‘अहं ‘असुकसीमा’ति न जानामि, सीमट्ठकसङ्घो भाजेत्वा गण्हतू’’ति, कतरसीमाय भाजेतब्बं? महासीवत्थेरो किराह ‘‘अविप्पवाससीमाया’’ति. ततो नं आहंसु ‘‘अविप्पवाससीमा नाम तियोजनापि होति, एवं सन्ते तियोजने ठिता लाभं गण्हिस्सन्ति, तियोजने ठत्वा आगन्तुकवत्तं पूरेत्वा आरामं पविसितब्बं भविस्सति, गमिको तियोजनं गन्त्वा सेनासनं आपुच्छिस्सति, निस्सयपटिपन्नस्स तियोजनातिक्कमे निस्सयो पटिप्पस्सम्भिस्सति, पारिवासिकेन तियोजनं अतिक्कमित्वा अरुणं उट्ठापेतब्बं भविस्सति, भिक्खुनिया तियोजने ठत्वा आरामप्पवेसनं आपुच्छितब्बं भविस्सति, सब्बम्पेतं उपचारसीमापरिच्छेदवसेनेव कत्तुं वट्टति. तस्मा उपचारसीमायमेव भाजेतब्ब’’न्ति.
२७२९. ये ¶ विहारा सङ्घेन कतिकाय एकलाभका समानलाभका एत्थ एतेसु विहारेसु दिन्नं ‘‘कतिकाय दम्मी’’ति दिन्नं सब्बेहि भिक्खूहि सह भाजेतब्बं चीवरं कतिकाय वुच्चतीति योजना.
अयमेत्थ विनिच्छयो – कतिका नाम समानलाभकतिका, तत्रेवं कतिका कातब्बा – एकस्मिं विहारे सन्निपतितेहि भिक्खूहि यं विहारं सङ्गण्हितुकामा समानलाभं कातुं इच्छन्ति, अस्स नामं गहेत्वा ‘‘असुको नाम विहारो पोराणको’’ति वा ‘‘बुद्धाधिवुत्थो’’ति वा ‘‘अप्पलाभो’’ति वा यं किञ्चि कारणं वत्वा ‘‘तं विहारं इमिना विहारेन सद्धिं एकलाभं कातुं सङ्घस्स रुच्चती’’ति तिक्खत्तुं सावेतब्बं. एत्तावता तस्मिं विहारे निसिन्नोपि इध निसिन्नोव होति. तस्मिं विहारेपि सङ्घेन एवमेव कातब्बं. एत्तावता इध ¶ निसिन्नोपि तस्मिं विहारे निसिन्नोव होति. एकस्मिं लाभे भाजियमाने इतरस्मिं ठितस्स भागं गहेतुं वट्टति. एवं एकेन विहारेन सद्धिं बहूपि आवासा एकलाभा कातब्बाति.
२७३०. चीवरदायकेन धुवकारा पाकवत्तादिनिच्चसक्कारा यत्थ सङ्घस्स क्रीयन्ति करीयन्ति तत्थ तस्मिं विहारे तेनेव दायकेन सङ्घस्स दिन्नं विहारं ‘‘भिक्खापञ्ञत्तिया दिन्न’’न्ति महेसिना वुत्तन्ति योजना.
तत्रायं विनिच्छयो – यस्मिं विहारे इमस्स चीवरदायकस्स सन्तकं सङ्घस्स पाकवत्तं वा वत्तति, यस्मिं वा विहारे भिक्खू अत्तनो भारं कत्वा सदा गेहे भोजेति, यत्थ वा तेन आवासो कारितो, सलाकभत्तादीनि वा निबद्धानि, येन पन सकलोपि विहारो ¶ पतिट्ठापितो, तत्थ वत्तब्बमेव नत्थि, इमे धुवकारा नाम. तस्मा सचे सो ‘‘यत्थ मय्हं धुवकारा करीयन्ति, एत्थ दम्मी’’ति वा ‘‘तत्थ देथा’’ति वा भणति, बहूसु चेपि ठानेसु धुवकारा होन्ति, सब्बत्थ दिन्नमेव होति.
सचे पन एकस्मिं विहारे भिक्खू बहुतरा होन्ति, तेहि वत्तब्बं ‘‘तुम्हाकं धुवकारे एकत्थ भिक्खू बहू, एकत्थ अप्पका’’ति, सचे ‘‘भिक्खुगणनाय गण्हथा’’ति भणति, तथा भाजेत्वा गण्हितुं वट्टति. एत्थ च वत्थभेसज्जादि अप्पकम्पि सुखेन भाजीयति, यदि पन मञ्चो वा पीठकं वा एकमेव होति, तं पुच्छित्वा यस्स वा विहारस्स एकविहारेपि वा यस्स सेनासनस्स सो विचारेति, तत्थ दातब्बं. सचे ‘‘असुकभिक्खु गण्हतू’’ति वदति, वट्टति.
अथ ‘‘मय्हं धुवकारे देथा’’ति वत्वा अविचारेत्वाव गच्छति, सङ्घस्सपि विचारेतुं वट्टति. एवं पन विचारेतब्बं – ‘‘सङ्घत्थेरस्स वसनट्ठाने देथा’’ति वत्तब्बं. सचे तत्थ सेनासनं परिपुण्णं होति. यत्थ नप्पहोति, तत्थ दातब्बं. सचे एको भिक्खु ‘‘मय्हं वसनट्ठाने सेनासनपरिभोगभण्डं नत्थी’’ति वदति, तत्थ दातब्बन्ति.
२७३१. सङ्घस्स पन यं दिन्नन्ति विहारं पविसित्वा ‘‘इमानि चीवरानि सङ्घस्स दम्मी’’ति यं चीवरं दिन्नं. ‘‘सम्मुखीभूतेना’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धेन रस्सत्तं. सम्मुखिभूतेनाति च ¶ उपचारसीमाय ठितेन. भाजेतब्बन्ति घण्टिं पहरित्वा कालं घोसेत्वा भाजेतब्बं. इदमेत्थ मुखमत्तदस्सनं. विनिच्छयो अट्ठकथाय (महाव. अट्ठ. ३७९) वेदितब्बो. सेय्यथिदं – चीवरदायकेन ¶ विहारं पविसित्वा ‘‘इमानि चीवरानि सङ्घस्स दम्मी’’ति दिन्नेसु भाजियमानेसु सीमट्ठस्स असम्पत्तस्सपि भागं गण्हन्तो न वारेतब्बो. विहारो महा होति, थेरासनतो पट्ठाय वत्थेसु दिय्यमानेसु अलसजातिका महाथेरा पच्छा आगच्छन्ति, ‘‘भन्ते, वीसतिवस्सानं दिय्यति, तुम्हाकं ठितिका अतिक्कन्ता’’ति न वत्तब्बा, ठितिकं ठपेत्वा तेसं दत्वा पच्छा ठितिकाय दातब्बं.
‘‘असुकविहारे किर बहुं चीवरं उप्पन्न’’न्ति सुत्वा योजनन्तरिकविहारतोपि भिक्खू आगच्छन्ति, सम्पत्तसम्पत्तानं ठितट्ठानतो पट्ठाय दातब्बं. असम्पत्तानम्पि उपचारसीमं पविट्ठानं अन्तेवासिकादीसु गण्हन्तेसु दातब्बमेव. ‘‘बहि उपचारसीमाय ठितानं देथा’’ति वदन्ति, न दातब्बं. सचे पन उपचारसीमं ओक्कन्तेहि एकाबद्धा हुत्वा अत्तनो विहारद्वारे वा अन्तोविहारेयेव वा होन्ति, परिसवसेन वड्ढिता नाम सीमा होति, तस्मा दातब्बं. सङ्घनवकस्स दिन्नेपि पच्छा आगतानं दातब्बमेव. दुतियभागे पन थेरासनं आरुळ्हे आगतानं पठमभागो न पापुणाति, दुतियभागतो वस्सग्गेन दातब्बं.
एकस्मिं विहारे दस भिक्खू होन्ति, दस वत्थानि ‘‘सङ्घस्स देमा’’ति देन्ति, पाटेक्कं भाजेतब्बानि. सचे ‘‘सब्बानेव अम्हाकं पापुणन्ती’’ति गहेत्वा गच्छन्ति, दुप्पापितानि चेव दुग्गहितानि च, गतगतट्ठाने सङ्घिकानेव होन्ति. एकं पन उद्धरित्वा ‘‘इदं तुम्हाकं पापुणाती’’ति सङ्घत्थेरस्स दत्वा सेसानि ‘‘इमानि अम्हाकं पापुणन्ती’’ति गहेतुं वट्टति.
एकमेव वत्थं ‘‘सङ्घस्स देमा’’ति आहरन्ति, अभाजेत्वाव ‘‘अम्हाकं पापुणाती’’ति गण्हन्ति, दुप्पापितञ्चेव दुग्गहितञ्च, सत्थकेन, पन हलिद्दिआदिना वा लेखं कत्वा एकं ¶ कोट्ठासं ‘‘इमं ठानं तुम्हाकं पापुणाती’’ति सङ्घत्थेरस्स पापेत्वा सेसं ‘‘अम्हाकं पापुणाती’’ति गहेतुं वट्टति. यं पन वत्थस्सेव पुप्फं वा वलि वा, तेन परिच्छेदं कातुं न वट्टति. सचे एकं तन्तं उद्धरित्वा ‘‘इदं ठानं तुम्हाकं पापुणाती’’ति सङ्घत्थेरस्स दत्वा सेसं ‘‘अम्हाकं पापुणाती’’ति गण्हन्ति, वट्टति. खण्डं खण्डं छिन्दित्वा भाजियमानं वट्टतियेव.
एकभिक्खुके ¶ विहारे सङ्घस्स चीवरेसु उप्पन्नेसु सचे पुब्बे वुत्तनयेनेव सो भिक्खु ‘‘सब्बानि मय्हं पापुणन्ती’’ति गण्हाति, सुग्गहितानि, ठितिका पन न तिट्ठति. सचे एकेकं उद्धरित्वा ‘‘इदं मय्हं पापुणाती’’ति गण्हाति, ठितिका तिट्ठति. तत्थ ठितिकाय अट्ठिताय पुन अञ्ञस्मिं चीवरे उप्पन्ने सचे एको भिक्खु आगच्छति, मज्झे छिन्दित्वा द्वीहिपि गहेतब्बं. ठिताय ठितिकाय पुन अञ्ञस्मिं चीवरे उप्पन्ने सचे नवकतरो आगच्छति, ठितिका हेट्ठा ओरोहति. सचे वुड्ढतरो आगच्छति, ठितिका उद्धं आरोहति. अथ अञ्ञो नत्थि, पुन अत्तनो पापेत्वा गहेतब्बं.
‘‘सङ्घस्स देमा’’ति वा ‘‘भिक्खुसङ्घस्स देमा’’ति वा येन केनचि आकारेन सङ्घं आमसित्वा दिन्नं पन पंसुकूलिकानं न वट्टति ‘‘गहपतिचीवरं पटिक्खिपामि, पंसुकूलिकङ्गं समादियामी’’ति वुत्तत्ता, न पन अकप्पियत्ता. भिक्खुसङ्घेन अपलोकेत्वा दिन्नम्पि न गहेतब्बं. यं पन भिक्खु अत्तनो सन्तकं देति, तं भिक्खुदत्तियं नाम वट्टति. पंसुकूलं पन न होति. एवं सन्तेपि धुतङ्गं न भिज्जति. ‘‘भिक्खूनं देम, थेरानं देमा’’ति वुत्ते पन पंसुकूलिकानम्पि वट्टति. ‘‘इदं वत्थं सङ्घस्स देम, इमिना उपाहनत्थविकपत्तत्थविकआयोगअंसबद्धकादीनि ¶ करोथा’’ति दिन्नम्पि वट्टति.
पत्तत्थविकादीनं अत्थाय दिन्नानि बहूनिपि होन्ति, चीवरत्थायपि पहोन्ति, ततो चीवरं कत्वा पारुपितुं वट्टति. सचे पन सङ्घो भाजितातिरित्तानि वत्थानि छिन्दित्वा उपाहनत्थविकादीनं अत्थाय भाजेति, ततो गहेतुं न वट्टति. सामिकेहि विचारितमेव हि वट्टति, न इतरं.
‘‘पंसुकूलिकसङ्घस्स धम्मकरणअंसबद्धादीनं अत्थाय देमा’’ति वुत्तेपि गहेतुं वट्टति. परिक्खारो नाम पंसुकूलिकानम्पि इच्छितब्बो. यं तत्थ अतिरेकं होति, तं चीवरेपि उपनेतुं वट्टति. सुत्तं सङ्घस्स देन्ति, पंसुकूलिकेहिपि गहेतब्बं. अयं ताव विहारं पविसित्वा ‘‘इमानि चीवरानि सङ्घस्स दम्मी’’ति दिन्नेसु विनिच्छयो.
सचे पन बहि उपचारसीमाय अद्धानपटिपन्ने भिक्खू दिस्वा ‘‘सङ्घस्स दम्मी’’ति सङ्घत्थेरस्स वा सङ्घनवकस्स वा आरोचेति, सचेपि योजनं फरित्वा परिसा ठिता होति, एकाबद्धा ¶ चे, सब्बेसं पापुणाति. ये पन द्वादसहि हत्थेहि परिसं असम्पत्ता, तेसं न पापुणातीति.
२७३२. इदानि ‘‘उभतोसङ्घे देती’’ति मातिकं विवरन्तो आह ‘‘उभतोसङ्घमुद्दिस्सा’’तिआदि. उभतोसङ्घमुद्दिस्साति भिक्खुसङ्घं, भिक्खुनिसङ्घञ्च उद्दिसित्वा. देतीति ‘‘उभतोसङ्घस्स देमी’’ति देति. ‘‘बहु वा’’ति एत्थ ‘‘बहू वा’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं. भिक्खुनीनं भिक्खू थोका वा होन्तु बहू वा, पुग्गलग्गेन अकत्वा उभतोसङ्घवसेन समभागोव कातुं वट्टतीति योजना.
तत्रायं ¶ विनिच्छयो – ‘‘उभतोसङ्घस्स दम्मी’’ति वुत्तेपि ‘‘द्वेधासङ्घस्स दम्मि, द्विन्नं सङ्घानं दम्मि, भिक्खुसङ्घस्स च भिक्खुनिसङ्घस्स च दम्मी’’ति वुत्तेपि उभतोसङ्घस्स दिन्नमेव होति, द्वे भागे समे कत्वा एको दातब्बो.
‘‘उभतोसङ्घस्स च तुय्हञ्च दम्मी’’ति वुत्ते सचे दस दस भिक्खू, भिक्खुनियो च होन्ति, एकवीसति पटिवीसे कत्वा एको पुग्गलस्स दातब्बो, दस भिक्खुसङ्घस्स, दस भिक्खुनिसङ्घस्स. येन पुग्गलिको लद्धो, सो सङ्घतोपि अत्तनो वस्सग्गेन गहेतुं लभति. कस्मा? उभतोसङ्घग्गहणेन गहितत्ता.
‘‘उभतोसङ्घस्स च चेतियस्स च दम्मी’’ति वुत्तेपि एसेव नयो. इध पन चेतियस्स सङ्घतो पापुणनकोट्ठासो नाम नत्थि, एकपुग्गलस्स पत्तकोट्ठाससमोव कोट्ठासो होति.
‘‘उभतोसङ्घस्स च तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्ते पन द्वावीसति कोट्ठासे कत्वा दस भिक्खूनं, दस भिक्खुनीनं, एको पुग्गलस्स, एको चेतियस्स दातब्बो. तत्थ पुग्गलो सङ्घतोपि अत्तनो वस्सग्गेन पुन गहेतुं लभति. चेतियस्स एकोयेव.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च भिक्खुनीनञ्च दम्मी’’ति वुत्ते पन मज्झे भिन्दित्वा न दातब्बं, भिक्खू च भिक्खुनियो च गणेत्वा दातब्बं.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स ¶ च भिक्खुनीनञ्च तुय्हञ्चा’’ति वुत्ते पन पुग्गलो विसुं ¶ न लभति, पापुणनट्ठानतो एकमेव लभति. कस्मा? भिक्खुसङ्घग्गहणेन गहितत्ता.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च भिक्खुनीनञ्च तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्तेपि चेतियस्स एकपुग्गलपटिवीसो लब्भति, पुग्गलस्स विसुं न लब्भति. तस्मा एकं चेतियस्स दत्वा अवसेसं भिक्खू च भिक्खुनियो च गणेत्वा भाजेतब्बं.
‘‘भिक्खूनञ्च भिक्खुनीनञ्च दम्मी’’ति वुत्तेपि न मज्झे भिन्दित्वा दातब्बं, पुग्गलगणनाय एव विभजितब्बं.
‘‘भिक्खूनञ्च भिक्खुनीनञ्च तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति एवं वुत्तेपि चेतियस्स एकपुग्गलपटिवीसो लब्भति, पुग्गलस्स विसुं नत्थि, भिक्खू च भिक्खुनियो च गणेत्वा एव भाजेतब्बं. यथा च भिक्खुसङ्घं आदिं कत्वा नयो नीतो, एवं भिक्खुनिसङ्घं आदिं कत्वापि नेतब्बो.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च तुय्हञ्चा’’ति वुत्ते पुग्गलस्स विसुं न लब्भति, वस्सग्गेनेव गहेतब्बं.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च चेतियस्स चा’’ति वुत्ते पन चेतियस्स विसुं पटिवीसो लब्भति.
‘‘भिक्खुसङ्घस्स च तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्तेपि चेतियस्सेव लब्भति, न पुग्गलस्स.
‘‘भिक्खूनञ्च तुय्हञ्चा’’ति वुत्तेपि विसुं न लब्भति.
‘‘भिक्खूनञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्ते पन चेतियस्स लब्भति.
‘‘भिक्खूनञ्च ¶ तुय्हञ्च चेतियस्स चा’’ति वुत्तेपि चेतियस्सेव विसुं लब्भति, न पुग्गलस्स. भिक्खुनिसङ्घं आदिं कत्वापि एवमेव योजेतब्बं.
पुब्बे बुद्धप्पमुखस्स उभतोसङ्घस्स दानं देन्ति, भगवा मज्झे निसीदति, दक्खिणतो भिक्खू, वामतो भिक्खुनियो निसीदन्ति, भगवा उभिन्नं सङ्घत्थेरो, तदा भगवा अत्तनो लद्धपच्चये अत्तनापि परिभुञ्जति, भिक्खूनम्पि दापेति. एतरहि पन पण्डितमनुस्सा सधातुकं पटिमं वा चेतियं वा ठपेत्वा बुद्धप्पमुखस्स उभतोसङ्घस्स दानं देन्ति, पटिमाय वा ¶ चेतियस्स वा पुरतो आधारके पत्तं ठपेत्वा दक्खिणोदकं दत्वा ‘‘बुद्धानं देमा’’ति तत्थ यं पठमं खादनीयं भोजनीयं देन्ति, विहारं वा आहरित्वा ‘‘इदं चेतियस्स देमा’’ति पिण्डपातञ्च मालागन्धादीनि च देन्ति, तत्थ कथं पटिपज्जितब्बन्ति? मालागन्धादीनि ताव चेतिये आरोपेतब्बानि, वत्थेहि पटाका, तेलेन पदीपा कातब्बा. पिण्डपातमधुफाणितादीनि पन यो निबद्धं चेतियस्स जग्गको होति पब्बजितो वा गहट्ठो वा, तस्स दातब्बानि. निबद्धजग्गके असति आहटपत्तं ठपेत्वा वत्तं कत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति. उपकट्ठे काले भुञ्जित्वा पच्छापि वत्तं कातुं वट्टतियेव.
मालागन्धादीसु च यं किञ्चि ‘‘इदं हरित्वा चेतियस्स पूजं करोथा’’ति वुत्ते दूरम्पि हरित्वा पूजेतब्बं. ‘‘भिक्खं सङ्घस्स हरा’’ति वुत्तेपि हरितब्बं. सचे पन ‘‘अहं पिण्डाय चरामि, आसनसालाय भिक्खू अत्थि, ते हरिस्सन्ती’’ति वुत्ते ‘‘भन्ते, तुय्हंयेव दम्मी’’ति वदति, भुञ्जितुं वट्टति. अथ पन ‘‘भिक्खुसङ्घस्स दस्सामी’’ति हरन्तस्स गच्छतो अन्तराव कालो उपकट्ठो होति, अत्तनो पापेत्वा भुञ्जितुं वट्टति.
२७३३. यं पन चीवरं ‘‘यस्मिं आवासे वस्संवुत्थस्स सङ्घस्स दम्मी’’ति देति, तस्मिंयेव आवासे वुत्थवस्सेन सङ्घेन वा गणेन वा पुग्गलेन वा तं चीवरं भाजेतब्बन्ति वण्णितं देसितन्ति योजना.
तत्रायं विनिच्छयो – विहारं पविसित्वा ‘‘इमानि चीवरानि वस्संवुत्थसङ्घस्स दम्मी’’ति देति, यावतिका भिक्खू तस्मिं आवासे वस्संवुत्था, यत्तका वस्सच्छेदं अकत्वा पुरिमवस्संवुत्था, तेहि भाजेतब्बं, अञ्ञेसं न पापुणाति. दिसापक्कन्तस्सापि ¶ सति गाहके ¶ याव कथिनस्स उब्भारा दातब्बं. अनत्थते पन कथिने अन्तोहेमन्ते एवञ्च वत्वा दिन्नं पच्छिमवस्संवुत्थानम्पि पापुणातीति लक्खणञ्ञू वदन्ति. अट्ठकथासु पनेतं अविचारितं.
सचे पन बहि उपचारसीमायं ठितो ‘‘वस्संवुत्थसङ्घस्स दम्मी’’ति वदति, सम्पत्तानं सब्बेसं पापुणाति. अथ ‘‘असुकविहारे वस्संवुत्थसङ्घस्सा’’ति वदति, तत्र वस्संवुत्थानमेव याव कथिनस्सुब्भारा पापुणाति. सचे पन गिम्हानं पठमदिवसतो पट्ठाय एवं वदति, तत्र सम्मुखीभूतानंयेव सब्बेसं पापुणाति. कस्मा? पिट्ठिसमये उप्पन्नत्ता. अन्तोवस्सेयेव ‘‘वस्सं वसन्तानं दम्मी’’ति वुत्ते छिन्नवस्सा न लभन्ति, वस्सं वसन्ताव लभन्ति. चीवरमासे पन ‘‘वस्सं वसन्तानं दम्मी’’ति वुत्ते पच्छिमिकाय वस्सूपगतानंयेव पापुणाति, पुरिमिकाय वस्सूपगतानञ्च छिन्नवस्सानञ्च न पापुणाति.
चीवरमासतो पट्ठाय याव हेमन्तस्स पच्छिमो दिवसो, ताव ‘‘वस्सावासिकं देमा’’ति वुत्ते कथिनं अत्थतं वा होतु अनत्थतं वा, अतीतवस्संवुत्थानमेव पापुणाति. गिम्हानं पठमदिवसतो पट्ठाय वुत्ते पन मातिका आरोपेतब्बा ‘‘अतीतवस्सावासस्स पञ्च मासा अभिक्कन्ता, अनागते चातुमासच्चयेन भविस्सति, कतरवस्सावासस्स देसी’’ति. सचे ‘‘अतीतवस्संवुत्थानं दम्मी’’ति वदति, तं अन्तोवस्सं वुत्थानमेव पापुणाति. दिसापक्कन्तानम्पि सभागा गण्हितुं लभन्ति.
सचे ‘‘अनागते वस्सावासिकं दम्मी’’ति वदति, तं ठपेत्वा वस्सूपनायिकदिवसे गहेतब्बं. अथ ‘‘अगुत्तो विहारो, चोरभयं अत्थि, न सक्का ठपेतुं, गण्हित्वा वा आहिण्डितु’’न्ति ¶ वुत्ते ‘‘सम्पत्तानं दम्मी’’ति वदति, भाजेत्वा गहेतब्बं. सचे वदति ‘‘इतो मे, भन्ते, ततिये वस्से वस्सावासिकं न दिन्नं, तं दम्मी’’ति, तस्मिं अन्तोवस्से वुत्थभिक्खूनं पापुणाति. सचे ते दिसापक्कन्ता, अञ्ञो विस्सासिको गण्हाति, दातब्बं. अथ एकोयेव अवसिट्ठो, सेसा कालकता, सब्बं एकस्सेव पापुणाति. सचे एकोपि नत्थि, सङ्घिकं होति, सम्मुखीभूतेहि भाजेतब्बन्ति.
२७३४. यागुया पन पीताय वा भत्ते वा भुत्ते सचे पन आदिस्स ‘‘येन मे यागु पीता, तस्स दम्मि, येन मे भत्तं भुत्तं, तस्स दम्मी’’ति परिच्छिन्दित्वा चीवरं देति, विनयधरेन ¶ तत्थ तत्थेव दानं दातब्बन्ति योजना. एस नयो खादनीयचीवरसेनासनभेसज्जादीसु.
तत्रायं विनिच्छयो – भिक्खू अज्जतनाय वा स्वातनाय वा यागुया निमन्तेत्वा तेसं घरं पविट्ठानं यागुं देति, यागुं दत्वा पीताय यागुया ‘‘इमानि चीवरानि येहि मय्हं यागु पीता, तेसं दम्मी’’ति देति, येहि निमन्तितेहि यागु पीता, तेसंयेव पापुणन्ति, येहि पन भिक्खाचारवत्तेन घरद्वारेन गच्छन्तेहि वा घरं पविट्ठेहि वा यागु लद्धा, येसं वा आसनसालतो पत्तं आहरित्वा मनुस्सेहि नीता, ये वा थेरेहि पेसिता, तेसं न पापुणन्ति.
सचे पन निमन्तितभिक्खूहि सद्धिं अञ्ञेपि बहू आगन्त्वा अन्तोगेहञ्च बहिगेहञ्च पूरेत्वा निसिन्ना, दायको च एवं वदति ‘‘निमन्तिता वा होन्तु अनिमन्तिता वा, येसं मया यागु दिन्ना, सब्बेसं इमानि वत्थानि होन्तू’’ति, सब्बेसं पापुणन्ति. येहि पन थेरानं हत्थतो यागु ¶ लद्धा, तेसं न पापुणन्ति. अथ सो ‘‘येहि मय्हं यागु पीता, सब्बेसं होन्तू’’ति वदति, सब्बेसं पापुणन्ति. भत्तखादनीयेसुपि एसेव नयो.
चीवरे वाति पुब्बेपि येन वस्सं वासेत्वा भिक्खूनं चीवरं दिन्नपुब्बं होति, सो चे भिक्खू भोजेत्वा वदति ‘‘येसं मया पुब्बे चीवरं दिन्नं, तेसंयेव इमं चीवरं वा सुत्तं वा सप्पिमधुफाणितादीनि वा होन्तू’’ति, सब्बं तेसंयेव पापुणाति.
सेनासने वाति ‘‘यो मया कारिते विहारे वा परिवेणे वा वसति, तस्सिदं होतू’’ति वुत्ते तस्सेव होति.
भेसज्जे वाति ‘‘मयं कालेन कालं थेरानं सप्पिआदीनि भेसज्जानि देम, येहि तानि लद्धानि, तेसंयेविदं होतू’’ति वुत्ते तेसंयेव होतीति.
२७३५. दीयतेति दानन्ति कम्मसाधनेन चीवरं वुच्चति. यं-सद्देन चीवरस्स परामट्ठत्ता तं-सद्देनापि तदेव परामसितब्बन्ति.
तत्रायं विनिच्छयो – ‘‘इमं ¶ चीवरं इत्थन्नामस्स दम्मी’’ति एवं परम्मुखा वा ‘‘इदं मे, भन्ते, तुम्हाकं दम्मी’’ति एवं सम्मुखा वा पादमूले ठपेत्वा वा देति, तं तस्सेव होति. सचे पन ‘‘इदं तुम्हाकञ्च तुम्हाकं अन्तेवासिकानञ्च दम्मी’’ति एवं वदति, थेरस्स च अन्तेवासिकानञ्च पापुणाति. उद्देसं गहेतुं आगतो गहेत्वा गच्छन्तो च अत्थि, तस्सापि पापुणाति. ‘‘तुम्हेहि सद्धिं निबद्धचारिकभिक्खूनं दम्मी’’ति वुत्ते उद्देसन्तेवासिकानं वत्तं कत्वा उद्देसपरिपुच्छादीनि गहेत्वा विचरन्तानं सब्बेसं पापुणातीति.
२७३७. वदतिच्चेवमेव ¶ चेति इच्चेवं यथावुत्तनयेन वदति चे. तन्ति तं परिक्खारं. तेसन्ति मातुआदीनं. सङ्घस्सेव सन्तकं होतीति योजना.
२७३८. ‘‘पञ्चन्नं…पे… होती’’ति इमिना पुरिमगाथाद्वयेन वित्थारितमेवत्थं संखिपित्वा दस्सेति. पञ्चन्नं सहधम्मिकानं. अच्चयेति कालकिरियाय. दानन्ति ‘‘मयि कालकते इमं परिक्खारं तुय्हं होतु, तव सन्तकं करोही’’तिआदिना परिच्चजनं. किञ्चिपीति अन्तमसो दन्तकट्ठम्पि. गिहीनं पन दानं तथा दायकानं गिहीनमेव अच्चये रूहतीति योजना.
२७३९. भिक्खु वा सामणेरो वा भिक्खुनिउपस्सये कालं करोति, अस्स भिक्खुस्स वा सामणेरस्स वा परिक्खारा भिक्खूनंयेव सन्तका भिक्खुसङ्घस्सेव सन्तकाति योजना. भिक्खुसङ्घस्सेव सन्तका कालकतस्स भिक्खुसङ्घपरियापन्नत्ता.
२७४०. सामणेरी वाति एत्थ वा-सद्देन ‘‘सिक्खमाना वा’’ति इदं सङ्गण्हाति. विहारस्मिं भिक्खूनं निवासनट्ठाने. तस्साति भिक्खुनिया वा सामणेरिया वा सिक्खमानाय वा परिक्खारा भिक्खुनीनं सन्तका होन्तीति योजना. सन्तकाति एत्थापि भिक्खूसु वुत्तनयेनेवत्थो गहेतब्बो.
२७४१. देहि नेत्वाति एत्थ ‘‘इमं चीवर’’न्ति पकरणतो लब्भति. ‘‘इमं चीवरं नेत्वा असुकस्स देही’’ति यं चीवरं दिन्नं, तं तस्स पुरिमस्सेव सन्तकं होति. ‘‘इदं चीवरं ¶ असुकस्स दम्मी’’ति यं चीवरं दिन्नं, तं यस्स पहिय्यति, तस्स पच्छिमस्सेव सन्तकं होतीति योजना.
२७४२. यथावुत्तवचनप्पकारानुरूपेन ¶ सामिके ञत्वा सामिकेसु विस्सासेन वा तेसु मतेसु मतकचीवरम्पि गण्हितुं वट्टतीति दस्सेतुं आह ‘‘एव’’न्तिआदि. ‘‘मतस्स वा अमतस्स वा’’ति पदच्छेदो. विस्सासं वापि गण्हेय्याति जीवन्तस्स सन्तकं विस्सासग्गाहं गण्हेय्य. गण्हे मतकचीवरन्ति मतस्स चीवरं मतकपरिक्खारनीहारेन पापेत्वा गण्हेय्य.
२७४३. रजते अनेनाति रजनन्ति मूलादिसब्बमाह. वन्तदोसेनाति सवासनसमुच्छिन्नरागादिदोसेन. तादिनाति रूपादीसु छळारम्मणेसु रागादीनं अनुप्पत्तिया अट्ठसु लोकधम्मेसु निब्बिकारताय एकसदिसेन.
२७४४-५. ‘‘मूले’’तिआदीसु निद्धारणे भुम्मं. मूलरजने हलिद्दिं ठपेत्वा सब्बं मूलरजनं वट्टति. खन्धेसु रजनेसु मञ्जेट्ठञ्च तुङ्गहारकञ्च ठपेत्वा सब्बं खन्धरजनं वट्टति. पत्तेसु रजनेसु अल्लिया पत्तं तथा नीलिया पत्तञ्च ठपेत्वा सब्बं पत्तरजनं वट्टति. पुप्फरजनेसु कुसुम्भञ्च किंसुकञ्च ठपेत्वा सब्बं पुप्फरजनं वट्टति. तचरजने लोद्दञ्च कण्डुलञ्च ठपेत्वा सब्बं तचरजनं वट्टति. फलरजनं सब्बम्पि वट्टतीति योजना.
मञ्जेट्ठन्ति एको सकण्टकरुक्खो, वल्लिविसेसो च, यस्स रजनं मञ्जेट्ठबीजवण्णं होति. मञ्जेट्ठरुक्खस्स खन्धो सेतवण्णोति सो इध न गहेतब्बो रजनाधिकारत्ता. तुङ्गहारको नाम एको सकण्टकरुक्खो, यस्स रजनं हरितालवण्णं होति. अल्लीति चुल्लतापिञ्छरुक्खो, यस्स पण्णरजनं हलिद्दिवण्णं होति. नीलीति गच्छविसेसो, यस्स पन रजनं नीलवण्णं होति. किंसुकं नाम वल्लिकिंसुकपुप्फं, यस्स रजनं लोहितवण्णं होति.
२७४६. किलिट्ठसाटकन्ति ¶ मलीनसाटकं. धोवितुन्ति एकवारं धोवितुं. अल्लिया धोतं किर सम्मदेव रजनं पटिग्गण्हाति.
२७४७. चीवरानं ¶ कथा सेसाति भेदकारणप्पकारकथादिका इध अवुत्तकथा. पठमे कथिने वुत्ताति सेसो. विभाविनाति खन्धकभाणकेन.
चीवरक्खन्धककथावण्णना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
महावग्गविनिच्छयवण्णना निट्ठिता.
चूळवग्गो
पारिवासिकक्खन्धककथावण्णना
२७४८. एवं ¶ ¶ महावग्गविनिच्छयं सङ्खेपेन दस्सेत्वा चूळवग्गागतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘तज्जनीय’’न्तिआदि. तज्जनीयन्ति कलहकारकानं भिक्खूनं ततो विरमनत्थाय निग्गहवसेन अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं तज्जनीयकम्मञ्च. नियस्सन्ति बालस्स अब्यत्तस्स आपत्तिबहुलस्स अनपदानस्स अननुलोमिकेहि गिहिसंसग्गेहि संसट्ठस्स विहरतो भिक्खुनो निग्गहवसेन निस्साय वसनत्थाय कातुं अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं नियस्सकम्मञ्च.
पब्बाजन्ति कुलदूसकस्स भिक्खुनो यत्थ तेन कुलदूसनं कतं, तत्थ न लभितब्बआवासत्थाय निग्गहवसेन अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं पब्बाजनीयकम्मञ्च. पटिसारणन्ति सद्धस्स उपासकस्स दायकस्स कारकस्स सङ्घुपट्ठाकस्स जातिआदीहि अक्कोसवत्थूहि अक्कोसकस्स भिक्खुनो तंखमापनत्थाय निग्गहवसेन अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं पटिसारणीयकम्मञ्च.
तिविधुक्खेपनन्ति आपत्तिया अदस्सने, आपत्तिया अप्पटिकम्मे, पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे च ततो ओरमितुं निग्गहवसेन अनुञ्ञातं ञत्तिचतुत्थं तिविधं उक्खेपनीयकम्मञ्चाति. दीपयेति पाळिया, अट्ठकथाय च वुत्तनयेन पकासेय्याति अत्थो.
तज्जनीयादिकम्मानं ओसारणनिस्सारणवसेन पच्चेकं दुविधत्तेपि तं भेदं अनामसित्वा केवलं ¶ जातिवसेन ‘‘सत्त कम्मानी’’ति वुत्तन्ति वेदितब्बं. यथा दस्सितो पनेतेसं ¶ विसेसो अत्थुप्पत्तिवसेनाति दट्ठब्बो. वित्थारो पनेसं कम्मक्खन्धकतो वेदितब्बो.
२७४९. खन्धके कम्मसङ्खाते खन्धके आगतानि तेचत्तालीस वत्तानि. तदनन्तरेति तस्स कम्मक्खन्धकस्स अनन्तरे. खन्धकेति पारिवासिकक्खन्धके. नव अधिकानि येसं ते नवाधिकानि तिंसेव वत्तानि, एकूनचत्तालीस वत्तानीति वुत्तं होति.
कम्मक्खन्धके ताव –
‘‘आपत्तिया अदस्सने उक्खेपनीयकम्मकतेन, भिक्खवे, भिक्खुना सम्मा वत्तितब्बं. तत्रायं सम्मावत्तना – न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो, न भिक्खुनोवादकसम्मुति सादितब्बा, सम्मतेनापि भिक्खुनियो न ओवदितब्बा, याय आपत्तिया सङ्घेन आपत्तिया अदस्सने उक्खेपनीयकम्मं कतं होति, सा आपत्ति न आपज्जितब्बा, अञ्ञा वा तादिसिका, ततो वा पापिट्ठतरा, कम्मं न गरहितब्बं, कम्मिका न गरहितब्बा, न पकतत्तस्स भिक्खुनो अभिवादनं पच्चुट्ठानं अञ्जलिकम्मं सामीचिकम्मं आसनाभिहारो सेय्याभिहारो पादोदकं पादपीठं पादकथलिकं पत्तचीवरपटिग्गहणं नहाने पिट्ठिपरिकम्मं सादितब्बं, न पकतत्तो भिक्खु सीलविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो, न आचारविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो, न दिट्ठिविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो, न आजीवविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो, न भिक्खु भिक्खूहि भेदेतब्बो, न गिहिद्धजो धारेतब्बो, न तित्थियद्धजो धारेतब्बो, न तित्थिया सेवितब्बा, भिक्खू सेवितब्बा, भिक्खुसिक्खाय ¶ सिक्खितब्बं, न पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने अनावासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने आवासे वा अनावासे वा वत्थब्बं, पकतत्तं भिक्खुं दिस्वा आसना वुट्ठातब्बं, न पकतत्तो भिक्खु आसादेतब्बो अन्तो वा बहि वा, न पकतत्तस्स भिक्खुनो उपोसथो ठपेतब्बो, न पवारणा ठपेतब्बा, न सवचनीयं कातब्बं, न अनुवादो पट्ठपेतब्बो, न ओकासो कारेतब्बो, न चोदेतब्बो, न सारेतब्बो, न भिक्खूहि सम्पयोजेतब्ब’’न्ति (चूळव. ५१) –
एवं ¶ चेतानि तेचत्तालीस वत्तानि सन्धाय वुत्तं ‘‘तेचत्तालीस वत्तानि, खन्धके कम्मसञ्ञिते’’ति.
पारिवासिकक्खन्धके (चूळव. ७६-८२) –
‘‘पारिवासिकेन, भिक्खवे, भिक्खुना सम्मा वत्तितब्बं. तत्रायं सम्मावत्तना – न उपसम्पादेतब्बं, न निस्सयो दातब्बो, न सामणेरो उपट्ठापेतब्बो, न भिक्खुनोवादकसम्मुति सादितब्बा, सम्मतेनपि भिक्खुनियो न ओवदितब्बा, याय आपत्तिया सङ्घेन परिवासो दिन्नो होति, सा आपत्ति न आपज्जितब्बा, अञ्ञा वा तादिसिका, ततो वा पापिट्ठतरा, कम्मं न गरहितब्बं, कम्मिका न गरहितब्बा, न पकतत्तस्स भिक्खुनो उपोसथो ठपेतब्बो, न पवारणा ठपेतब्बा, न सवचनीयं कातब्बं, न अनुवादो पट्ठपेतब्बो, न ओकासो कारेतब्बो, न चोदेतब्बो, न सारेतब्बो, न भिक्खूहि सम्पयोजेतब्बं.
‘‘न ¶ , भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पकतत्तस्स भिक्खुनो पुरतो गन्तब्बं, न पुरतो निसीदितब्बं, यो होति सङ्घस्स आसनपरियन्तो सेय्यापरियन्तो विहारपरियन्तो, सो तस्स पदातब्बो, तेन च सो सादितब्बो.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पकतत्तस्स भिक्खुनो पुरेसमणेन वा पच्छासमणेन वा कुलानि उपसङ्कमितब्बानि, न आरञ्ञिकङ्गं समादातब्बं, न पिण्डपातिकङ्गं समादातब्बं, न च तप्पच्चया पिण्डपातो नीहरापेतब्बो ‘मा मं जानिंसू’ति.
‘‘पारिवासिकेन, भिक्खवे, भिक्खुना आगन्तुकेन आरोचेतब्बं, आगन्तुकस्स आरोचेतब्बं, उपोसथे आरोचेतब्बं, पवारणाय आरोचेतब्बं, सचे गिलानो होति, दूतेनपि आरोचेतब्बं.
‘‘न ¶ , भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा अभिक्खुको आवासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा अभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा अभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा अभिक्खुको आवासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा अभिक्खुको ¶ अनावासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा अभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा अभिक्खुको आवासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा अभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा अभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको आवासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको आवासो ¶ वा अनावासो वा गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको आवासो गन्तब्बो यत्थस्सु ¶ भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको आवासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको अनावासो गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया. न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा गन्तब्बो यत्थस्सु भिक्खू नानासंवासका अञ्ञत्र पकतत्तेन अञ्ञत्र अन्तराया.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको आवासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको अनावासो यत्थस्सु ¶ भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा सभिक्खुको ¶ आवासो वा अनावासो वा यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको आवासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको अनावासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका अनावासा सभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको आवासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको अनावासो यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘गन्तब्बो ¶ , भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना सभिक्खुका आवासा वा अनावासा वा सभिक्खुको आवासो वा अनावासो वा यत्थस्सु भिक्खू समानसंवासका यं जञ्ञा ‘सक्कोमि अज्जेव गन्तु’न्ति.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे ¶ वत्थब्बं, न एकच्छन्ने अनावासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने आवासे वा अनावासे वा वत्थब्बं, पकतत्तं भिक्खुं दिस्वा आसना वुट्ठातब्बं, पकतत्तो भिक्खु आसनेन निमन्तेतब्बो, न पकतत्तेन भिक्खुना सद्धिं एकासने निसीदितब्बं, न नीचे आसने निसिन्ने उच्चे आसने निसीदितब्बं, न छमायं निसिन्ने आसने निसीदितब्बं, न एकचङ्कमे चङ्कमितब्बं, न नीचे चङ्कमे चङ्कमन्ते उच्चे चङ्कमे चङ्कमितब्बं, न छमायं चङ्कमन्ते चङ्कमे चङ्कमितब्बं.
‘‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पारिवासिकेन वुड्ढतरेन भिक्खुना सद्धिं…पे… मूलायपटिकस्सनारहेन भिक्खुना सद्धिं…पे… मानत्तारहेन भिक्खुना सद्धिं…पे… मानत्तचारिकेन भिक्खुना सद्धिं…पे… अब्भानारहेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने अनावासे वत्थब्बं, न एकच्छन्ने आवासे वा अनावासे वा वत्थब्बं, न एकासने निसीदितब्बं, न नीचे आसने निसिन्ने उच्चे आसने निसीदितब्बं, न छमायं निसिन्ने आसने निसीदितब्बं, न एकचङ्कमे चङ्कमितब्बं, न नीचे चङ्कमे चङ्कमन्ते उच्चे चङ्कमे चङ्कमितब्बं, न छमायं चङ्कमन्ते चङ्कमे चङ्कमितब्बं.
‘‘पारिवासिकचतुत्थो ¶ चे, भिक्खवे, परिवासं ददेय्य, मूलाय पटिकस्सेय्य, मानत्तं ददेय्य, तंवीसो अब्भेय्य, अकम्मं न च करणीय’’न्ति (चूळव. ७६-८२) –
एवं पारिवासिकानं चतुनवुति वत्तानि.
सा च नेसं चतुनवुतिसङ्खा एवं वेदितब्बा – नउपसम्पादनादिनकम्मिकगरहपरियोसानानि नव वत्तानि, ततो पकतत्तस्स उपोसथट्ठपनादिभिक्खूहिसम्पयोजनपरियोसानानि अट्ठ, ततो नपुरतोगमनादी पञ्च, नपुरेगमनादी चत्तारि, आगन्तुकेन आरोचनादी चत्तारीति तिंस, सभिक्खुकावासादितो अभिक्खुकावासादिगमनपअसंयुत्तानि तीणि नवकानि चाति सत्तपञ्ञास, ततो नपकतत्तेन सद्धिं एकच्छन्नवासादिपटिसंयुत्तानि एकादस, ततो नपारिवासिकवुड्ढतरमूलायपटिकस्सनारहमानत्तारहमानत्तचारिकअब्भानारहेहि ¶ सद्धिं एकच्छन्नवासादिपटिसंयुत्तानि पच्चेकं एकादस कत्वा पञ्चपञ्ञासाय वत्तेसु पारिवासिकवुड्ढतरमूलायपटिकस्सनारहमानत्तारहानं तिण्णं समानत्ता तेसु एकं एकादसकं, मानत्तचारिकअब्भानारहानं द्विन्नं समानत्ता तेसु एकं एकादसकन्ति दुवे एकादसकानि, अन्ते पारिवासिकचतुत्थस्स सङ्घस्स परिवासादिदानचतुक्के गणपूरणत्थदोसतो निवत्तिवसेन चत्तारि चत्तारीति चतुनवुति वत्तानि. तानि अग्गहितग्गहणेन एकूनचत्तालीसवत्तानि नाम. आदितो नव, उपोसथट्ठपनादीनि अट्ठ, पकतत्तेन एकच्छन्नवासादी चत्तारि चाति एकवीसति वत्तानि कम्मक्खन्धके गहितत्ता इध गणनाय अग्गहेत्वा ततो सेसेसु तेसत्ततिया वत्तेसु पारिवासिकवुड्ढतरादीहि एकच्छन्ने वासादिपटिसंयुत्तानि द्वावीसति वत्तानि पकतत्तेहि समानत्ता तानि च ‘‘गन्तब्बो भिक्खवे’’तिआदिकं नवकं तथा ¶ गच्छन्तस्स अनापत्तिदस्सनपरं, न आवासतो गच्छन्तस्स आपत्तिदस्सनपरन्ति तञ्च अग्गहेत्वा अवसेसेसु द्वाचत्तालीसवत्तेसु पारिवासिकचतउत्थादिकम्मचतुक्कं गरुकापत्तिवुट्ठानाय गणपूरणत्थसामञ्ञेन एकं कत्वा तयो अपनेत्वा गणितानि एकूनचत्तालीसानि होन्तीति वुत्तं ‘‘नवाधिकानि तिंसेव, खन्धके तदनन्तरे’’ति.
२७५०. इमानि एकूनचत्तालीस वत्तानि पुरिमेहि तेचत्तालीसवत्तेहि सद्धिं द्वासीति होन्तीति आह ‘‘एवं सब्बानि…पे… गहितागहणेन तू’’ति.
एवं कम्मक्खन्धकपारिवासिकक्खन्धकेसु महेसिना वुत्तानि खन्धकवत्तानि गहितागहणेन द्वासीति एव होन्तीति योजना. एवमेत्थ द्वासीतिक्खन्धकवत्तानि दस्सितानि.
आगमट्ठकथावण्णनायं पन –
‘‘पारिवासिकानं भिक्खूनं वत्तं पञ्ञपेस्सामीति (चूळव. ७५) आरभित्वा ‘न उपसम्पादेतब्बं…पे… न छमायं चङ्कमन्ते चङ्कमे चङ्कमितब्ब’न्ति (चूळव. ७६-८१) वुत्तावसानानि छसट्ठि, ततो परं ‘न, भिक्खवे, पारिवासिकेन भिक्खुना पारिवासिकेन वुड्ढतरेन भिक्खुना सद्धिं, मूलायपटिकस्सनारहेन, मानत्तारहेन, मानत्तचारिकेन, अब्भानारहेन भिक्खुना सद्धिं एकच्छन्ने आवासे वत्थब्ब’न्तिआदीनं (चूळव. ८२) पकतत्ते चरितब्बेहि अनञ्ञत्ता विसुं ते अगणेत्वा पारिवासिकवुड्ढतरादीसु ¶ पुग्गलन्तरेसु चरितब्बत्ता तेसं वसेन सम्पिण्डेत्वा एकेकं कत्वा गणितानि पञ्चाति एकसत्तति वत्तानि, उक्खेपनीयकम्मकतवत्तेसु वत्तपञ्ञापनवसेन वुत्तं ‘न पकतत्तस्स भिक्खुनो अभिवादनं ¶ …पे… नहाने पिट्ठिपरिकम्मं सादितब्ब’न्ति (चूळव. ५१) इदं अभिवादनादीनं असादियनं एकं, ‘न पकतत्तो भिक्खु सीलविपत्तिया अनुद्धंसेतब्बो’तिआदीनि च दसाति एवमेतानि द्वासीति होन्ति. एतेस्वेव कानिचि तज्जनीयकम्मादिवत्तानि, कानिचि पारिवासिकादिवत्तानीति अग्गहितग्गहणेन द्वासीति एवा’’ति (म. नि. टी. २.२५; सारत्थ. टी. २.३९; वि. वि. टी. १.३९) –
वुत्तं. एतानि पन वत्तानि कदाचि तज्जनीयकम्मकतादिकाले, पारिवासिकादिकाले च चरितब्बानि खुद्दकवत्तानीति गहेतब्बानि आगन्तुकवत्तादीनं चुद्दसमहावत्तानं वक्खमानत्ता.
२७५१. इदानि पारिवासिकस्स भिक्खुनो रत्तिच्छेदं, वत्तभेदञ्च दस्सेतुमाह ‘‘परिवासञ्च वत्तञ्चा’’तिआदि. परिवासञ्च वत्तञ्च समादिन्नस्साति ‘‘परिवासं समादियामी’’ति परिवासञ्च ‘‘वत्तं समादियामी’’ति वत्तञ्च पकतत्तस्स भिक्खुनो सन्तिके उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा वचीभेदं कत्वा समादिन्नस्स. भिक्खुनोति पारिवासिकस्स भिक्खुनो.
२७५२. सहवासादयो ‘‘एकच्छन्ने’’तिआदिना सयमेव वक्खति. सहवासो, विनावासो, अनारोचनमेव चाति इमेहि तीहि पारिवासिकभिक्खुस्स रत्तिच्छेदो च दुक्कटञ्च होतीति योजना.
२७५३. उदकपातेन समन्ता निब्बकोसस्स उदकपातट्ठानेन. एकच्छन्नेति एकच्छन्ने परिच्छन्ने वा अपरिच्छन्ने वा आवासे. पकतत्तेन भिक्खुना सह उक्खित्तस्स निवासो ¶ निवारितोति योजना. ‘‘निवारितो’’ति इमिना दुक्कटं होतीति दीपेति.
२७५४. अन्तोयेवाति एकच्छन्नस्स आवासपरिच्छेदस्स अन्तोयेव. ‘‘न लब्भती’’ति इमिना रत्तिच्छेदो च दुक्कटञ्च होतीति दीपेति.
२७५५. महाअट्ठकथादिसूति ¶ आदि-सद्देन कुरुन्दट्ठकथादिं सङ्गण्हाति. उभिन्नन्ति उक्खित्तकपारिवासिकानं. इति अविसेसेन निद्दिट्ठन्ति योजना.
२७५६. इमिना सहवासेन रत्तिच्छेदञ्च दुक्कटञ्च दस्सेत्वा विनावासेन दस्सेतुमाह ‘‘अभिक्खुके पनावासे’’ति. आवासेति वसनत्थाय कतसेनासने. अनावासेति वासत्थाय अकते चेतियघरे वा बोधिघरे वा सम्मज्जनिअट्टके वा दारुअट्टके वा पानीयमाळे वा वच्चकुटियं वा द्वारकोट्ठके वा अञ्ञत्र वा यत्थ कत्थचि एवरूपे ठाने. विप्पवासं वसन्तस्साति पकतत्तेन विना वासं कप्पेन्तस्स. रत्तिच्छेदो च दुक्कटन्ति रत्तिच्छेदो चेव वत्तभेददुक्कटञ्च होति.
२७५७. एवं विप्पवासेन रत्तिच्छेददुक्कटानि दस्सेत्वा अनारोचनेन दस्सेतुमाह ‘‘पारिवासिकभिक्खुस्सा’’तिआदि. भिक्खुं दिस्वानाति आकासेनापि गच्छन्तं समानसंवासकं आगन्तुकं भिक्खुं दिस्वा. तङ्खणेति तस्मिं दिट्ठक्खणेयेव. ‘‘अनारोचेन्तस्स एव एतस्सा’’ति पदच्छेदो. एवकारेन रत्तिच्छेदो च दुक्कटञ्चाति उभयं एतस्स होतीति दीपेन्तेन अदिट्ठो चे, रत्तिच्छेदोव होतीति ञापेति. यथाह – ‘‘सोपिस्स रत्तिच्छेदं करोति, अञ्ञातत्ता पन वत्तभेददुक्कटं नत्थी’’ति (चूळव. अट्ठ. ७५). नानासंवासकेन ¶ सह विनयकम्मं कातुं न वट्टति, तस्स अनारोचनेपि रत्तिच्छेदो न होति.
२७५८-९. पारिवासिको भिक्खु यत्थ सङ्घनवकट्ठाने ठितो, तत्थेव तस्मिंयेव ठाने ठत्वा यथावुड्ढं पकतत्तेहिपि सद्धिं वुड्ढपटिपाटिया पञ्च किच्चानि कातुं वट्टतीति योजना.
तानि सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘उपोसथपवारण’’न्तिआदि. उपोसथपवारणं यथावुड्ढं कातुं लभतीति योजना. देन्तीति एत्थ ‘‘घण्टिं पहरित्वा’’ति सेसो. सङ्घदायकाति कम्मधारयसमासो. सङ्घस्स एकत्तेपि गरूसु बहुवचननिद्देसो. ‘‘देति चे सङ्घदायको’’तिपि पाठो. तत्थ घण्टिं पहरित्वा भाजेत्वा देन्तो सङ्घो वस्सिकसाटिकं देति चे, पारिवासिको यथावुड्ढं अत्तनो पत्तट्ठाने लभतीति योजना.
ओणोजनन्ति विस्सज्जनं, सङ्घतो अत्तनो पत्तानं द्विन्नं, तिण्णं वा उद्देसभत्तादीनं अत्तनो ¶ पुग्गलिकभत्तपच्चासाय पटिग्गहेत्वा ‘‘मय्हं अज्ज भत्तपच्चासा अत्थि, स्वे गण्हिस्सामी’’ति वत्वा सङ्घविस्सज्जनं लभतीति वुत्तं होति. भत्तन्ति आगतागतेहि वुड्ढपटिपाटिया गहेत्वा गन्तब्बं विहारे सङ्घस्स चतुस्सालभत्तं. तथा पारिवासिको यथावुड्ढं लभतीति योजना. इमे पञ्चाति वुत्तमेवत्थं निगमयति.
तत्रायं विनिच्छयो (चूळव. अट्ठ. ७५) – उपोसथपवारणे ताव पातिमोक्खे उद्दिस्समाने हत्थपासे निसीदितुं वट्टति. महापच्चरियं पन ‘‘पाळिया अनिसीदित्वा पाळिं विहाय हत्थपासं अमुञ्चन्तेन निसीदितब्ब’’न्ति वुत्तं. पारिसुद्धिउपोसथे करियमाने सङ्घनवकट्ठाने निसीदित्वा तत्थेव ¶ निसिन्नेन अत्तनो पाळिया पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बोव. पवारणायपि सङ्घनवकट्ठाने निसीदित्वा तत्थेव निसिन्नेन अत्तनो पाळिया पवारेतब्बं. सङ्घेन घण्टिं पहरित्वा भाजियमानं वस्सिकसाटिकम्पि अत्तनो पत्तट्ठाने गहेतुं वट्टति.
ओणोजने सचे पारिवासिकस्स द्वे तीणि उद्देसभत्तादीनि पापुणन्ति, अञ्ञा चस्स पुग्गलिकभत्तपच्चासा होति, तानि पटिपाटिया गहेत्वा ‘‘भन्ते, हेट्ठा गाहेथ, अज्ज मय्हं भत्तपच्चासा अत्थि, स्वेव गण्हिस्सामी’’ति वत्वा विस्सज्जेतब्बानि, एवं तानि पुनदिवसेसु गण्हितुं लभति. ‘‘पुनदिवसे सब्बपठमं एतस्स दातब्ब’’न्ति कुरुन्दियं वुत्तं. यदि पन न गण्हाति न विस्सज्जेति, पुनदिवसे न लभति. इदं ओणोजनं नाम पारिवासिकस्सेव ओदिस्स अनुञ्ञातं. कस्मा? तस्स हि सङ्घनवकट्ठाने निसिन्नस्स भत्तग्गे यागुखज्जकादीनि पापुणन्ति वा न वा, तस्मा ‘‘सो भिक्खाहारेन मा किलमित्था’’ति इदमस्स सङ्गहकरणत्थाय ओदिस्स अनुञ्ञातं.
भत्ते चतुस्सालभत्तं यथावुड्ढं लभति, पाळिया पन गन्तुं वा ठातुं वा न लभति. तस्मा पाळितो ओसक्कित्वा हत्थपासे ठितेन हत्थं पसारेत्वा यथा सेनो निपतित्वा गण्हाति, एवं गण्हितब्बं. आरामिकसमणुद्देसेहि आहरापेतुं न लभति. सचे सयमेव आहरन्ति, वट्टति. रञ्ञो महापेळभत्तेपि एसेव नयो. चतुस्सालभत्ते पन सचे ओणोजनं कत्तुकामो होति, अत्तनो अत्थाय उक्खित्ते पिण्डे ‘‘अज्ज मे भत्तं अत्थि, स्वेव गण्हिस्सामी’’ति वत्तब्बं. ‘‘पुनदिवसे द्वे पिण्डे लभती’’ति (चूळव. अट्ठ. ७५) महापच्चरियं वुत्तं. उद्देसभत्तादीनिपि ¶ पाळितो ओसक्कित्वाव गहेतब्बानि. यत्थ पन निसीदापेत्वा परिविसन्ति ¶ , तत्थ सामणेरानं जेट्ठकेन भिक्खूनं सङ्घनवकेन हुत्वा निसीदितब्बन्ति.
पारिवासिकक्खन्धककथावण्णना.
समथक्खन्धककथावण्णना
२७६०. इदानि समथविनिच्छयं दस्सेतुं येसु अधिकरणेसु सन्तेसु समथेहि भवितब्बं, तानि ताव दस्सेन्तो आह ‘‘विवादाधारता’’तिआदि. विवादाधारताति विवादाधिकरणं. आपत्ताधारताति एत्थापि एसेव नयो. आधारताति अधिकरणपरियायो. आधारीयति अभिभुय्यति वूपसम्मति समथेहीति आधारो, विवादो च सो आधारो चाति विवादाधारो, सो एव विवादाधारता. एवमाधाराधिकरण-सद्दानं विवादादिसद्देहि सह कम्मधारयसमासो दट्ठब्बो. अधिकरीयति अभिभुय्यति वूपसम्मति समथेहीति अधिकरणन्ति विवादादिचतुब्बिधमेव पाळियं दस्सितं. अयमत्थो ‘‘एतेसं तु चतुन्नम्पि, समत्ता समथा मता’’ति वक्खमानेन विञ्ञायति.
२७६१. एतानि चत्तारि अधिकरणानि च ‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खू विवदन्ति ‘धम्मो’ति वा ‘अधम्मो’ति वा’’ति (चूळव. २१५) अट्ठारस भेदकारकवत्थूनि च महेसिना वुत्तानि. तत्थ तेसु चतूसु अधिकरणेसु विवादो अधिकरणसङ्खातो एतानि अट्ठारस भेदकरवत्थूनि निस्सितो निस्साय पवत्तोति योजना.
२७६२. विपत्तियो चतस्सोवाति ‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खू भिक्खुं अनुवदन्ति सीलविपत्तिया वा आचारविपत्तिया वा ¶ दिट्ठिविपत्तिया वा आजीवविपत्तिया वा’’ति (चूळव. २१५) वुत्ता चतस्सो विपत्तियो. दिट्ठादीनं अनुगन्त्वा सीलविपत्तिआदीहि वदनं चोदना अनुवादो. उपागतोति निस्सितो, अनुवादो चतस्सो विपत्तियो निस्साय पवत्तोति अत्थो. ‘‘तत्था’’ति पठममेव निद्धारणस्स वुत्तत्ता इध पुनवचने पयोजनं न दिस्सति, ‘‘सम्भवा’’ति वचनस्सापि न कोचि अत्थविसेसो दिस्सति. तस्मा ‘‘आपत्ताधारता तत्थ, सत्तआपत्तिसम्भवा’’ति पाठो न युज्जति, ‘‘आपत्ताधारता नाम, सत्त आपत्तियो मता’’ति पाठो ¶ युत्ततरो, आपत्ताधारता नाम आपत्ताधिकरणं नाम सत्त आपत्तियो मता सत्त आपत्तियोव अधिप्पेताति अत्थो.
२७६३. सङ्घकिच्चानि निस्सायाति अपलोकनकम्मादीनि चत्तारि सङ्घकम्मानि उपादाय किच्चाधिकरणाभिधानं सिया, किच्चाधिकरणं नाम चत्तारि सङ्घकम्मानीति अत्थो. एतेसं तु चतुन्नम्पीति एतेसं पन चतुन्नम्पि अधिकरणानं. समत्ताति वूपसमहेतुत्ता. समथा मताति सम्मुखाविनयादयो सत्त अधिकरणसमथाति अधिप्पेता. अधिकरणानि समेन्ति, सम्मन्ति वा एतेहीति ‘‘समथा’’ति वुच्चन्तीति ‘‘समत्ता समथा मता’’ति इमिना समथ-सद्दस्स अन्वत्थं दीपेति.
२७६४-५. ते सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘सम्मुखा’’तिआदि. ‘‘विनयो’’ति इदं सम्मुखादिपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं ‘‘सम्मुखाविनयो सतिविनयो अमूळ्हविनयो’’ति. ‘‘पटिञ्ञाविनयो’’ति च पटिञ्ञातकरणं वुत्तं. सत्तमो विनयोति समथो अधिप्पेतो. तिणवत्थारकोति इमे सत्त समथा बुद्धेनादिच्चबन्धुना वुत्ताति योजना.
२७६६. चतूसु ¶ अधिकरणेसु यं अधिकरणं यत्तकेहि समथेहि सम्मति, ते सङ्गहेत्वा दस्सेन्तो आह ‘‘विवादो’’तिआदि.
२७६७-९. ‘‘विवादो’’तिआदिना उद्दिट्ठमत्थं निद्दिसन्तो आह ‘‘छट्ठेना’’तिआदि. एत्थ एतेसु चतूसु अधिकरणेसु, समथेसु च किं केन सम्मतीति चे? विवादो विवादाधिकरणं छट्ठेन येभुय्यसिकाय, पठमेन समथेन सम्मुखाविनयेन चाति द्वीहि समथेहि सम्मति. यस्सा किरियाय धम्मवादिनो बहुतरा, एसा येभुय्यसिका. ‘‘सङ्घसम्मुखता, धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता, पुग्गलसम्मुखता’’ति (चूळव. २२९, २३४, २३६, २३७, २४२) वुत्तानं सङ्घादीनं चतुन्नं सन्निधानेन वा गणपुग्गलेहि समियमानं विवादाधिकरणं सङ्घसम्मुखतं विना इतरेहि तीहि वा सम्मतीति वुत्तं होति.
एत्थ च कारकसङ्घस्स सङ्घसामग्गिवसेन सम्मुखीभावो सङ्घसम्मुखता, समेतब्बस्स वत्थुनो ¶ भूतता धम्मसम्मुखता, यथा तं समेतब्बं, तथेवस्स समनं विनयसम्मुखता, यो च विवदति, येन च विवदति, तेसं उभिन्नं अत्थपच्चत्थिकानं सम्मुखीभावो पुग्गलसम्मुखता.
‘‘अनुवादो चतूहिपी’’ति उद्दिट्ठं निद्दिसन्तो आह ‘‘सम्मुखा’’तिआदि. अनुपुब्बेनाति अनुपटिपाटिया. सम्मुखाविनयादीहि तीहिपीति सम्मुखाविनयसतिविनयअमूळ्हविनयेहि तीहिपि. तथेवाति यथा तीहि, तथा पञ्चमेन तस्सपापियसिकासमथेनापि अनुवादो सम्मति, पगेव चतूहीति अत्थो.
यो पापुस्सन्नताय पापियो पुग्गलो, तस्स कत्तब्बतो ‘‘तस्सपापियसिका’’ति कम्मं वुच्चति. आयस्मतो दब्बस्स ¶ मल्लपुत्तस्स विय सतिवेपुल्लप्पत्तस्स खीणासवस्स कता अमूलिका सीलविपत्तिचोदना सम्मुखाविनयेन, ञत्तिचतुत्थाय कम्मवाचाय दिन्नेन सतिविनयेन च सम्मति. उम्मत्तकस्स भिक्खुनो कता आपत्तिचोदना सम्मुखाविनयेन च तथेव दिन्नेन अमूळ्हविनयेन च सम्मति. सङ्घमज्झे आपत्तिया चोदियमानस्स अवजानित्वा पटिजाननादिं करोन्तस्स पापभिक्खुनो बहुलापत्तिचोदना सम्मुखाविनयेन चेव तथेव पकतेन तस्सपापियसिकाकम्मेन च वूपसम्मतीति वुत्तं होति.
‘‘आपत्ति पन तीहेवा’’ति उद्देसस्स निद्देसमाह ‘‘सम्मुखेना’’तिआदि. सम्मुखेन सम्मुखाविनयेन, पटिञ्ञाय पटिञ्ञातकरणेन, तिणवत्थारकेन वा इमेहि तीहि एव समथेहि सा आपत्ति आपत्ताधिकरणं उपसमं यातीति योजना. एत्थ पटिञ्ञातकरणं नाम आपत्तिं पटिग्गण्हन्तेन ‘‘पस्ससी’’ति वुत्ते आपत्तिं देसेन्तेन ‘‘आम पस्सामी’’ति सम्पटिच्छनं. तिणवत्थारकं पन सयमेव वक्खति.
तीहेव समथेहीति एत्थ गरुकापत्ति सम्मुखाविनयेन, पटिञ्ञातकरणेन चाति द्वीहि, लहुकापत्तिं आपज्जित्वा सङ्घे वा गणे वा पुग्गले वा देसनाय सम्मुखाविनयेन चेव पटिञ्ञातकरणेन च, कोसम्बकानं विग्गहसदिसं महाविग्गहं करोन्तेहि आपन्ना अनेकविधा आपत्तियो सचे होन्ति, तासु वक्खमानसरूपं थुल्लवज्जादिं ठपेत्वा अवसेसा सब्बा आपत्तियो सम्मुखाविनयेन, तिणवत्थारकेन च सम्मन्तीति अत्थो.
किच्चं ¶ किच्चाधिकरणं एकेन सम्मुखाविनयेनेव सम्मतीति योजना.
२७७०. येभुय्यसिककम्मेति ¶ एत्थ निमित्तत्थे भुम्मं. सलाकं गाहयेति विनिच्छयकारके सङ्घे धम्मवादीनं बहुत्तं वा अप्पतरत्तं वा जानितुं वक्खमानेन नयेन सलाकं गाहापेय्य. बुधोति ‘‘न छन्दागतिं गच्छति…पे… गहितागहितञ्च जानाती’’ति वुत्तं पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतं पुग्गलं दस्सेति. ‘‘गूळ्हेना’’तिआदिना सलाकग्गाहप्पकारो दस्सितो. कण्णजप्पेनाति एत्थ कण्णे जप्पो यस्मिं सलाकग्गाहपयोगेति विग्गहो. एत्थ गूळ्हसलाकग्गाहो नाम धम्मवादिसलाका च अधम्मवादिसलाका च विसुं विसुं चीवरकण्णे पक्खिपित्वा पुग्गलानं सन्तिकं विसुं विसुं उपसङ्कमित्वा सलाका विसुं विसुं दस्सेत्वा ‘‘इतो तव रुच्चनकं गण्हाही’’ति रहो ठत्वा गाहापनं. विवटकं नाम धम्मवादीनं बहुभावं ञत्वा सब्बेसु जानन्तेसु पुग्गलानं सन्तिकं गाहापनं. कण्णजप्पनं नाम एवमेव कण्णमूले रहो ठत्वा गाहापनं.
२७७१. अलज्जुस्सदेति एत्थ ‘‘सङ्घे’’ति सेसो. लज्जिसु बालेसूति एत्थापि ‘‘उस्सदेसू’’ति वत्तब्बं.
२७७२. सकेन कम्मुनायेवाति अत्तनो यं किच्चं, तेनेवाति.
२७७३-५. ‘‘आपज्जती’’तिआदि ‘‘अलज्जी, लज्जी, बालो’’ति जाननस्स हेतुभूतकम्मदस्सनं. दुच्चिन्तितोति अभिज्झादितिविधमनोदुच्चरितवसेन दुट्ठु चिन्तेन्तो. दुब्भासीति मुसावादादिचतुब्बिधवचीदुच्चरितवसेन वचीद्वारे पञ्ञत्तानं सिक्खापदानं वीतिक्कमवसेन दुट्ठु भासनसीलो. दुक्कटकारिकोति पाणातिपातादितिविधकायदुच्चरितवसेन कायद्वारे ¶ पञ्ञत्तसिक्खापदानं वीतिक्कमवसेन कुच्छितकम्मस्स करणसीलो. इति लक्खणेनेवाति यथावुत्तं अलज्जीलज्जीबाललक्खणं निगमेति.
२७७६. ‘‘येभुय्यसिका’’तिआदिगाथाहि निद्दिट्ठमेव अत्थं निगमेतुमाह ‘‘तिधा’’तिआदि. तिधासलाकगाहेनाति तिविधस्स सलाकगाहस्स अञ्ञतरेन. बहुका धम्मवादिनो यदि सियुन्ति योजना. कातब्बन्ति एत्थ ‘‘विवादाधिकरणवूपसमन’’न्ति सेसो.
२७७७. यो ¶ पुग्गलो अलज्जी च होति सानुवादो च कम्मतो कायकम्मतो, वचीकम्मतो च असुचि च सम्बुद्धजिगुच्छनीयोति अत्थो. सो एवंविधो पापपुग्गलो तस्स पापियसिककम्मस्स योगो होतीति सम्बन्धो. सानुवादोति एत्थ अनुवादो नाम चोदना, सह अनुवादेन वत्ततीति सानुवादो, पापगरहितपुग्गलेहि कातब्बचोदनाय अनुरूपोति अत्थो.
२७७८-९. भण्डनेति कलहस्स पुब्बभागे. कलहेति कायवचीद्वारप्पवत्ते हत्थपरामसादिके कलहे च. विवादम्हि अनप्पकेति बहुविधे विवादे जाते. बहुअस्सामणे चिण्णेति समणानं अननुच्छविके नानप्पकारे कायिकवाचसिकवीतिक्कमे च कते. अनग्गेति अनन्ते. भस्सकेति कुच्छिते अमनापवचने चिण्णेति योजना, भासितेति अत्थो. गवेसन्तन्ति गवेसियमानं, आपत्ताधिकरणन्ति सेसो. वाळन्ति चण्डं. कक्खळन्ति आसज्जं. कातब्बन्ति वूपसमेतब्बं.
२७८०-२. यथा च वूपसम्मति, तथा तिणवत्थारके सुद्धो होतीति सम्बन्धो.
थुल्लवज्जन्ति ¶ पाराजिकञ्चेव सङ्घादिसेसञ्च. गिहीहि पटिसंयुतन्ति गिहीनं जातिआदीहि पाळिया आगतेहि दसहि अक्कोसवत्थूहि, अट्ठकथागतेहि च तदञ्ञेहि अक्कोसवत्थूहि खुंसनवम्भनपच्चया च धम्मिकपटिस्सवस्स असच्चापनपच्चया च आपन्नापत्तिं. एसा एव हि आपत्ति गिहिपटिसंयुत्ता नाम परिवारे ‘‘अत्थि गिहिपटिसंयुत्ता, अत्थि नगिहिपटिसंयुत्ता’’ति दुकं निक्खिपित्वा ‘‘गिहिपटिसंयुत्ताति सुधम्मत्थेरस्स आपत्ति, या च धम्मिकस्स पटिस्सवस्स असच्चापने आपत्ति. अवसेसा नगिहिपटिसंयुत्ता’’ति (परि. अट्ठ. ३२१) वचनतो.
सुधम्मत्थेरस्स आपत्तीति च तेन चित्तस्स गहपतिनो जातिं पटिच्च खुंसनवम्भनपच्चया आपन्ना ओमसवादसिक्खापदविभागगता दुक्कटापत्ति गहेतब्बा. इदञ्च उपलक्खणमत्तं, तस्मा इतरेहिपि अक्कोसवत्थूहि गिहिं खुंसेन्तानं वम्भेन्तानं इतरेसं भिक्खूनं सा आपत्ति गिहिपटिसंयुत्तावाति वेदितब्बं. तथा आपन्नं आपत्तिं देसापेन्तेन दस्सनूपचारं अविजहापेत्वा सवनूपचारं जहापेत्वा एकंसे उत्तरासङ्गं कारापेत्वा उक्कुटिकं निसीदापेत्वा अञ्जलिं पग्गण्हापेत्वा सा आपत्ति देसापेतब्बा.
दिट्ठाविकम्मिकन्ति ¶ दिट्ठाविकम्मे नियुत्तो दिट्ठाविकम्मिको, तं, अट्ठकथायं ‘‘ये पन ‘न मेतं खमती’ति अञ्ञमञ्ञं दिट्ठाविकम्मं करोन्ती’’ति (चूळव. अट्ठ. २१४) ये पुग्गला दस्सिता, तेसमञ्ञतरस्सेव गहणं.
योति भण्डनकारकेहि भिक्खूहि सद्धिं महन्तं विग्गहं कत्वा सम्बहुला आपत्तियो आपन्नो यो भिक्खु. तत्थाति तस्मिं तिणवत्थारकसमथकारके भिक्खुसमूहे. न होतीति छन्दं दत्वा तं भिक्खुपरिसं अनागतत्ता न संविज्जति. तञ्च ठपेत्वाति योजना.
तिणवत्थारके ¶ कते सति याव उपसम्पदमाळतो पभुति आपन्नाय सेसाय आपत्तिया निरापत्ति हुत्वा सुद्धो होति सङ्घोति योजना.
समथक्खन्धककथावण्णना.
खुद्दकवत्थुक्खन्धककथावण्णना
२७८३. कुट्टेति इट्ठकासिलादारुकुट्टानं अञ्ञतरस्मिं. अट्टानेति एत्थ अट्टानं नाम रुक्खे फलकं विय तच्छेत्वा अट्ठपदाकारेन राजियो छिन्दित्वा नहानतित्थे निखणन्ति, तत्थ चुण्णानि आकिरित्वा मनुस्सा कायं घंसन्ति.
२७८४. गन्धब्बहत्थेनाति नहानतित्थे ठपितेन दारुमयहत्थेन. तेन किर चुण्णानि गहेत्वा मनुस्सा सरीरं घंसन्ति. कुरुविन्दकसुत्तियाति कुरुविन्दकपासाणचुण्णानि लाखाय बन्धित्वा कतगुळिककलापको वुच्चति, तं उभोसु अन्तेसु गहेत्वा सरीरं घंसन्ति. मल्लकेनाति मकरदन्तकं छिन्दित्वा मल्लकमूलसण्ठानेन कतेन मल्लकेन, इदं गिलानस्सापि न वट्टति. अञ्ञमञ्ञञ्च कायतोति अञ्ञमञ्ञं सरीरेन घंसेय्य.
२७८५. अकतं मल्लकं नाम मकरदन्ते अच्छिन्दित्वा कतं, इदं अगिलानस्स न वट्टति.
२७८६. कपालिट्ठकखण्डानीति कपालखण्डइट्ठकखण्डानि. सब्बस्साति गिलानागिलानस्स ¶ सरीरे घंसित्वा उब्बट्टेतुं वट्टति. ‘‘पुथुपाणिक’’न्ति हत्थपरिकम्मं वुच्चति, तस्मा सब्बस्स हत्थेन पिट्ठिपरिकम्मं कातुं वट्टति. ‘‘वत्थवट्टी’’ति इदं पाळियं वुत्तउक्कासिकस्स ¶ परियायं, तस्मा नहायन्तस्स यस्स कस्सचि नहानसाटकवट्टियापि घंसितुं वट्टति.
२७८७. फेणकं नाम समुद्दफेणं. कथलन्ति कपालखण्डं. पादघंसने वुत्ता अनुञ्ञाता. कतकं नाम पदुमकण्णिकाकारं पादघंसनत्थं कण्टके उट्ठापेत्वा कतं, एतं नेव पटिग्गहेतुं, न परिभुञ्जितुं वट्टति.
२७८८. यं किञ्चिपि अलङ्कारन्ति हत्थूपगादिअलङ्कारेसु यं किञ्चि अलङ्कारं.
२७८९. ओसण्ठेय्याति अलङ्कारत्थं सङ्खरोन्तो नमेय्य. हत्थफणकेनाति हत्थेनेव फणकिच्चं करोन्ता अङ्गुलीहि ओसण्ठेन्ति. फणकेनाति दन्तमयादीसु येन केनचि. कोच्छेनाति उसिरमयेन वा मुञ्जपब्बजमयेन वा कोच्छेन.
२७९०. सित्थतेलोदतेलेहीति सित्थतेलञ्च उदकतेलञ्चाति विग्गहो, तेहि. तत्थ सित्थतेलं नाम मधुसित्थकनिय्यासादि यं किञ्चि चिक्कणं. चिक्कणं नाम निय्यासं. उदकतेलं नाम उदकमिस्सकं तेलं. कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘सिट्ठा’’ति पाठो, सोयेवत्थो. अनुलोमनिपातत्थन्ति नलाटाभिमुखं अनुलोमेन पातनत्थं. उद्धलोमेनाति उद्धग्गं हुत्वा ठितलोमेन.
२७९१. हत्थं तेलेन तेमेत्वाति करतलं तेलेन मक्खेत्वा. सिरोरुहा केसा. उण्हाभितत्तस्साति उण्हाभितत्तरजसिरस्स. अल्लहत्थेन सिरोरुहे पुञ्छितुं वट्टतीति योजना.
२७९२. आदासे ¶ उदपत्ते वाति एत्थ कंसपत्तादीनिपि, येसु मुखनिमित्तं पञ्ञायति, सब्बानि आदाससङ्खमेव गच्छन्ति, कञ्जियादीनिपि च उदपत्तसङ्खमेव, तस्मा यत्थ कत्थचि ओलोकेन्तस्स दुक्कटं.
२७९३. येन ¶ हेतुना मुखं ओलोकेन्तस्स अनापत्ति, तं दस्सेतुमाह ‘‘सञ्छवि’’न्तिआदि. आबाधपच्चया ‘‘मे मुखे वणो सञ्छवि नु खो, उदाहु न सञ्छवी’’ति मुखं दट्ठुञ्च ‘‘अहं जिण्णो नु खो, उदाहु नो’’ति अत्तनो आयुसङ्खारजाननत्थञ्च मुखं दट्ठुं वट्टतीति योजना.
२७९४. नच्चं वाति यं किञ्चि नच्चं अन्तमसो मोरनच्चम्पि. गीतन्ति यं किञ्चि नटगीतं वा साधुगीतं वा अन्तमसो दन्तगीतम्पि, यं ‘‘गायिस्सामा’’ति पुब्बभागे ओकूजन्ता करोन्ति, एतम्पि न वट्टति. वादितन्ति यं किञ्चि वादितं. दट्ठुं वा पन सोतुं वाति नच्चं दट्ठुं वा गीतं वादितं सोतुं वा.
२७९५. सयं नच्चन्तस्स वा नच्चापेन्तस्स वा गायन्तस्स वा गायापेन्तस्स वा वादेन्तस्स वा वादापेन्तस्स वा दुक्कटमेव अट्ठकथाय (चूळव. अट्ठ. २४८) वुत्तन्ति तदेकदेसं दस्सेतुमाह ‘‘दट्ठुमन्तमसो’’तिआदि.
२७९६. सुणातीति गीतं वा वादितं वा. पस्सतीति नच्चं पस्सति.
२७९७. पस्सिस्सामीति एत्थ ‘‘सुणिस्सामी’’ति सेसो. ‘‘नच्चं पस्सिस्सामि, गीतं, वादितं वा सुणिस्सामी’’ति विहारतो विहारं गच्छतो वापि दुक्कटं होतीति योजना.
२७९८. उट्ठहित्वान गच्छतोति ‘‘नच्चं पस्सिस्सामी’’ति, ‘‘गीतं, वादितं वा सुणिस्सामी’’ति निसिन्नट्ठानतो उट्ठहित्वा अन्तोविहारेपि ¶ तं तं दिसं गच्छतो आपत्ति होतीति योजना. वीथियं ठत्वा गीवं पसारेत्वा पस्सतोपि च आपत्तीति योजना.
२७९९. दीघाति द्वङ्गुलतो दीघा. न धारेय्याति न धारेतब्बा. द्वङ्गुलं वा दुमासं वाति एत्थ द्वे अङ्गुलानि परिमाणं एतस्साति द्वङ्गुलो, केसो. द्वे मासा उक्कट्ठपरिच्छेदो अस्साति दुमासो. केसं धारेन्तो द्वङ्गुलं वा धारेय्य दुमासं वा. ततो उद्धं न वट्टतीति ततो द्वङ्गुलतो वा दुमासतो वा केसतो उद्धं केसं धारेतुं न वट्टति.
अथ ¶ वा द्वे अङ्गुलानि समाहटानि द्वङ्गुलं, द्वे मासा समाहटा दुमासं, उभयत्थ अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. केसे धारेन्तो द्वङ्गुलमत्तं वा धारेय्य दुमासमत्तं वा, ततो कालपरिमाणतो उद्धं केसे धारेतुं न वट्टतीति अत्थो. सचे केसे अन्तोद्वेमासे द्वङ्गुले पापुणन्ति, अन्तोद्वेमासेयेव छिन्दितब्बा. द्वङ्गुले हि अतिक्कमेतुं न वट्टति. सचेपि न दीघा, द्वेमासतो एकदिवसम्पि अतिक्कमेतुं न लभतियेव. एवमयं उभयेनपि उक्कट्ठपरिच्छेदेनेव वुत्तो, ततो ओरं पन नवट्टनभावो नाम नत्थि.
२८००. दीघे नखे, दीघानि नासिकलोमानि च न धारयेति योजना, न धारेय्य, छिन्देय्याति अत्थो. वीसतिमट्ठन्ति वीसतिया नखानं मट्ठं लिखितमट्ठभावं कातुं भिक्खुनो न वट्टतीति योजना. सत्थकेन तच्छेत्वा चुण्णकेन पमज्जित्वा फलिकमणीनं विय उज्जलकरणं लिखितमट्ठं नाम. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, मलमत्तं अपकड्ढितु’’न्ति (चूळव. २७४) अनुञ्ञातत्ता मुग्गफलतचादीहि नखमलं अपनेतुं वट्टति.
२८०१. कप्पापेय्य ¶ विसुं मस्सुन्ति यो केसच्छिन्नो विसुं मस्सुं कप्पापेय्य. दाठिकं ठपेय्याति केसे छिन्दापेत्वा मस्सुं अकप्पापेत्वा विसुं ठपेय्य. सम्बाधेति उपकच्छकमुत्तकरणसङ्खाते सम्बाधट्ठाने. लोमं संहरापेय्यवाति सत्थेन वा सण्डासेन वा अञ्ञेन येन केनचि परेन छिन्दापेय्य, सयं वा छिन्देय्य. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, आबाधपच्चया सम्बाधे लोमं संहरापेतु’’न्ति (चूळव. २७५) अनुञ्ञातत्ता यथावुत्तसम्बाधे गण्डपिळकवणादिके आबाधे सति लोमं संहरापेतुं वट्टति.
२८०२. अगिलानस्स छिन्दतो दुक्कटं वुत्तं. अञ्ञेन वा पुग्गलेन तथा कत्तरिया छिन्दापेन्तस्स दुक्कटं वुत्तन्ति सम्बन्धो.
२८०३. सेसङ्गछेदनेति अङ्गुलियादिअवसेससरीरावयवानं छेदने. अत्तवधेति अत्तुपक्कमेन वा आणत्तिया उपक्कमेन वा अत्तनो जीवितनासे.
२८०४. अङ्गन्ति अङ्गजाततो अवसेसं सरीरावयवं. अहिकीटादिदट्ठस्स तप्पटिकारवसेन ¶ अङ्गं छिन्दतो न दोसो. तादिसाबाधपच्चया तप्पटिकारवसेन अङ्गं छिन्दतो न दोसो. लोहितं मोचेन्तस्सापि न दोसोति योजना.
२८०५. अपरिस्सावनो भिक्खु सचे मग्गं गच्छति, दुक्कटं. मग्गे अद्धाने तं परिस्सावनं याचमानस्स यो न ददाति, तस्स अददतो अदेन्तस्सापि तथेव दुक्कटमेवाति योजना. यो पन अत्तनो हत्थे परिस्सावने विज्जमानेपि याचति, तस्स न अकामा दातब्बं.
२८०६. ‘‘नग्गो’’ति ¶ पदं ‘‘न भुञ्जे’’तिआदि किरियापदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. न भुञ्जेति भत्तादिं भुञ्जितब्बं न भुञ्जेय्य. न पिवेति यागुआदिं पातब्बं न पिवेय्य. न च खादेति मूलखादनीयादिकं खादनीयं न खादेय्य. न साययेति फाणितादिकं सायितब्बञ्च न सायेय्य न लिहेय्य. न ददेति अञ्ञस्स भत्तादिं किञ्चि न ददेय्य. न गण्हेय्याति तथा सयं नग्गो हुत्वा न पटिग्गण्हेय्य. अञ्जसं मग्गं.
२८०७. परिकम्मं न कातब्बन्ति पिट्ठिपरिकम्मादिपरिकम्मं न कातब्बं. कारयेति सयं नग्गो हुत्वा अञ्ञेन पिट्ठिपरिकम्मादिपरिकम्मं न कारापेय्याति अत्थो.
२८०८. पिट्ठिकम्मादिके परिकम्मे जन्ताघरादिका तिस्सो पटिच्छादी वुत्ता ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तिस्सो पटिच्छादियो जन्ताघरपटिच्छादिं उदकपटिच्छादिं वत्थपटिच्छादि’’न्ति (चूळव. २६१) अनुञ्ञाताति योजना. पटिच्छादेति हिरिकोपिनन्ति पटिच्छादि, जन्ताघरमेव पटिच्छादि जन्ताघरपटिच्छादि. उदकमेव पटिच्छादि उदकपटिच्छादि. वत्थमेव पटिच्छादि वत्थपटिच्छादि. ‘‘सब्बत्थ पन वट्टती’’ति इमिना इतरपटिच्छादिद्वयं परिकम्मेयेव वट्टतीति दीपेति. सब्बत्थाति भोजनादिसब्बकिच्चेसु.
२८०९. यत्थ कत्थचि पेळायन्ति तम्बलोहवट्टलोहकंसलोहकाळलोहसुवण्णरजतादीहि कताय वा दारुमयाय वा याय कायचि पेळाय आसित्तकूपधाने. भुञ्जितुं न च वट्टतीति भाजनं ठपेत्वा भुञ्जितुं न वट्टति. यथाह – ‘‘आसित्तकूपधानं नाम तम्बलोहेन वा रजतेन वा कताय पेळाय एतं अधिवचनं, ‘न भिक्खवे आसित्तकूपधाने भुञ्जितब्ब’न्ति सामञ्ञेन पटिक्खित्तत्ता ¶ पन ¶ दारुमयापि न वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २६४). ‘‘अनुजानामि भिक्खवे मळोरिक’’न्ति (चूळव. २६४) अनुञ्ञातत्ता मळोरिकाय ठपेत्वा भुञ्जितुं वट्टति. ‘‘मळोरिका’’ति च दण्डाधारको वुच्चति, यं तयो, चत्तारो, बहू वा दण्डके उपरि च हेट्ठा च वित्थतं मज्झे सङ्कुचितं कत्वा बन्धित्वा आधारकं करोन्ति. यट्ठिआधारकपण्णाधारकपच्छिकपिट्ठघटककवाटकादिभाजनमुखउदुक्खलादीनिपि एत्थेव सङ्गहं गच्छन्ति. यट्ठिआधारकोति यट्ठिंयेव उजुकं ठपेत्वा बन्धीकतआधारको.
एकभाजने विसुं विसुं भोजनस्सापि सम्भवतो ‘‘भुञ्जतो एकभाजने’’ति एत्तकेयेव वुत्ते तस्सापि पसङ्गो सियाति तन्निवत्तनत्थमाह ‘‘एकतो’’ति. ‘‘भुञ्जतो’’ति इदं उपलक्खणं. एकतो एकभाजने यागुआदिपानम्पि न वट्टति. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, एकथालके पातब्ब’’न्ति (चूळव. २६४). अथ वा भुञ्जतोति अज्झोहारसामञ्ञेन पानम्पि सङ्गहितन्ति वेदितब्बं. अयमेत्थ विनिच्छयो – सचे एको भिक्खु भाजनतो फलं वा पूवं वा गहेत्वा गच्छति, तस्मिं अपगते इतरस्स सेसकं भुञ्जितुं वट्टति. इतरस्सापि तस्मिं खणे पुन गहेतुं वट्टतीति.
२८१०. ये द्वे वा तयो वा भिक्खू एकपावुरणा वा एकत्थरणा वा एकत्थरणपावुरणा वा निपज्जन्ति, तेसञ्च, ये एकमञ्चेपि एकतो निपज्जन्ति, तेसञ्च आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना.
२८११. सङ्घाटिपल्लत्थिकमुपागतोति एत्थ सङ्घाटीति सङ्घाटिनामेन अधिट्ठितचीवरमाह. सङ्घाटिपल्लत्थिकं उपगतेन युत्तो हुत्वाति अत्थो. न निसीदेय्याति विहारे ¶ वा अन्तरघरे वा यत्थ कत्थचि न निसीदेय्य. ‘‘सङ्घाटीति नामेन अधिट्ठितचीवरवोहारप्पत्तमधिट्ठितचीवरं ‘सङ्घाटी’ति वुत्त’’न्ति निस्सन्देहे, खुद्दसिक्खावण्णनायम्पि ‘‘सङ्घाटिया न पल्लत्थेति अधिट्ठितचीवरेन विहारे वा अन्तरघरे वा पल्लत्थिको न कातब्बो’’ति वुत्तं. अट्ठकथायं पन ‘‘अन्तोगामे वासत्थाय उपगतेन अधिट्ठितं सङ्घाटिं विना सेसचीवरेहि पल्लत्थिकाय निसीदितुं वट्टती’’ति वुत्तं.
किञ्चि ¶ कीळं न कीळेय्याति जुतकीळादिकं यं किञ्चि कायिकवाचसिककीळिकं न कीळेय्य. न च गाहयेति न च गाहापेय्य, न हरापेय्याति अत्थो.
२८१२. दाठिकायपीति मस्सुम्हि. उग्गतन्ति एत्थ ‘‘बीभच्छ’’न्ति सेसो. अञ्ञन्ति अपलितं. तादिसन्ति बीभच्छं.
२८१३. ‘‘अगिलानो’’ति इमिना गिलानस्स अनापत्तिभावं दीपेति. ‘‘धारेय्या’’ति इमिना सुद्धकत्तुनिद्देसेन अगिलानस्सपि परं धारापने, परस्स धारणसादियने च अनापत्तीति विञ्ञायतीति. अत्तनो गुत्तत्थं, चीवरादीनं गुत्तत्थञ्च वट्टतीति योजना. तत्रायं विनिच्छयो (चूळव. अट्ठ. २७०) – यस्स कायदाहो वा पित्तकोपो वा होति, चक्खु वा दुब्बलं, अञ्ञो वा कोचि आबाधो विना छत्तेन उप्पज्जति, तस्स गामे वा अरञ्ञे वा छत्तं वट्टति. वाळमिगचोरभयेसु अत्तगुत्तत्थं, वस्से पन चीवरगुत्तत्थम्पि वट्टति. एकपण्णच्छत्तं पन सब्बत्थेव वट्टति. ‘‘एकपण्णच्छत्तं नाम तालपत्त’’न्ति गण्ठिपदेसु वुत्तन्ति.
२८१४. हत्थिसोण्डाकारो अभेदोपचारेन ‘‘हत्थिसोण्ड’’न्ति वुत्तो. एवमुपरिपि. चीवरस्स नामधेय्यं ‘‘वसन’’न्ति ¶ इदं. ‘‘निवासेन्तस्स दुक्कट’’न्ति पदद्वयञ्च ‘‘हत्थिसोण्ड’’न्तिआदीहि सब्बपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. वेल्लियन्ति एत्थ गाथाबन्धवसेन सं-सद्दलोपो, संवेल्लियन्ति अत्थो.
एत्थ हत्थिसोण्डं (चूळव. अट्ठ. २८०) नाम नाभिमूलतो हत्थिसोण्डसण्ठानं ओलम्बकं कत्वा निवत्थं चोळिकित्थीनं निवासनं विय. चतुक्कण्णं नाम उपरितो द्वे, हेट्ठतो द्वेति एवं चत्तारो कण्णे दस्सेत्वा निवत्थं. मच्छवाळकं नाम एकतो दसन्तं एकतो पासन्तं ओलम्बेत्वा निवत्थं. संवेल्लियन्ति मल्लकम्मकारादयो विय कच्छं बन्धित्वा निवासनं. तालवण्टकं नाम तालवण्टाकारेन साटकं ओलम्बेत्वा निवासनं. च-सद्देन सतवलिकं सङ्गण्हाति. सतवलिकं नाम दीघसाटकं अनेकक्खत्तुं ओभञ्जित्वा ओवट्टिकं करोन्तेन निवत्थं, वामदक्खिणपस्सेसु वा निरन्तरं वलियो दस्सेत्वा निवत्थं. सचे पन जाणुतो पट्ठाय एका वा द्वे वा वलियो पञ्ञायन्ति, वट्टति. एवं निवासेतुं गिलानस्सपि मग्गपटिपन्नस्सपि न वट्टति.
यम्पि ¶ मग्गं गच्छन्ता एकं वा द्वे वा कोणे उक्खिपित्वा अन्तरवासकस्स उपरि लग्गेन्ति, अन्तो वा एकं कासावं तथा निवासेत्वा बहि अपरं निवासेन्ति, सब्बं न वट्टति. गिलानो पन अन्तोकासावस्स ओवट्टिकं दस्सेत्वा अपरं उपरि निवासेतुं लभति. अगिलानेन द्वे निवासेन्तेन सगुणं कत्वा निवासेतब्बानि. इति यञ्च इध पटिक्खित्तं, यञ्च सेखियवण्णनायं, तं सब्बं वज्जेत्वा निब्बिकारं तिमण्डलं पटिच्छादेन्तेन परिमण्डलं निवासेतब्बं. यं किञ्चि विकारं करोन्तो दुक्कटा न मुच्चति.
२८१५. गिहिपारुपनन्ति ¶ ‘‘सेतपटपारुतं (चूळव. अट्ठ. २८०) परिब्बाजकपारुतं एकसाटकपारुतं सोण्डपारुतं अन्तेपुरिकपारुतं महाजेट्ठकपारुतं कुटिपवेसकपारुतं ब्राह्मणपारुतं पाळिकारकपारुत’’न्ति एवमादिपरिमण्डललक्खणतो अञ्ञथा पारुतं, सब्बमेतं गिहिपारुतं नाम. तस्मा यथा सेतपटा अड्ढपालकनिगण्ठा पारुपन्ति, यथा च एकच्चे परिब्बाजका उरं विवरित्वा द्वीसु अंसकूटेसु पावुरणं ठपेन्ति, यथा च एकसाटका मनुस्सा निवत्थसाटकस्स एकेनन्तेन पिट्ठिं पारुपित्वा उभो कण्णे उभोसु अंसकूटेसु ठपेन्ति, यथा च सुरासोण्डादयो साटकेन गीवं परिक्खिपन्ता उभो अन्ते उदरे वा ओलम्बेन्ति, पिट्ठियं वा खिपन्ति, यथा च अन्तेपुरिकायो अक्खितारकमत्तं दस्सेत्वा ओगुण्ठिकं पारुपन्ति, यथा च महाजेट्ठा दीघसाटकं निवासेत्वा तस्सेव एकेनन्तेन सकलसरीरं पारुपन्ति, यथा च कस्सका खेत्तकुटिं पविसन्ता साटकं पलिवेठेत्वा उपकच्छके पक्खिपित्वा तस्सेव एकेनन्तेन सरीरं पारुपन्ति, यथा च ब्राह्मणा उभिन्नं उपकच्छकानं अन्तरेन साटकं पवेसेत्वा अंसकूटेसु पक्खिपन्ति, यथा च पाळिकारको भिक्खु एकंसपारुपनेन पारुतं वामबाहं विवरित्वा चीवरं अंसकूटं आरोपेति, एवं अपारुपित्वा सब्बेपि एते, अञ्ञे च एवरूपे पारुपनदोसे वज्जेत्वा निब्बिकारं परिमण्डलं पारुपितब्बं. तथा अपारुपित्वा आरामे वा अन्तरघरे वा अनादरेन यं किञ्चि विकारं करोन्तस्स दुक्कटं. परिमण्डलतो विमुत्तलक्खणनिवासनपारुपनदोसे वज्जेत्वा परिमण्डलभावोयेव वुत्तलक्खणो अधिप्पेतोति अत्थो.
२८१६. लोकायतं न वाचेय्याति ‘‘सब्बं उच्छिट्ठं, सब्बं अनुच्छिट्ठं, सेतो काको, काळो बको इमिना च इमिना च कारणेना’’ति एवमादिनिरत्थककारणपटिसंयुत्तं तित्थियसत्थं ¶ अञ्ञेसं न वाचेय्य. न च तं परियापुणेति तं लोकायतं न च परियापुणेय्य न ¶ उग्गण्हेय्य. तिरच्छानविज्जाति हत्थिसिप्पअस्ससिप्पधनुसिप्पादिका परोपघातकरा विज्जा च. भिक्खुना न परियापुणितब्बा, न वाचेतब्बाति योजना.
२८१७. सब्बाचामरिबीजनीति सेतादिवण्णेहि सब्बेहि चमरवालेहि कता बीजनी. न चालिम्पेय्य दायं वाति दवडाहादिउपद्दवनिवारणाय अनुञ्ञातं पटग्गिदानकारणं विना अरञ्ञं अग्गिना न आलिम्पेय्य. दवडाहे पन आगच्छन्ते अनुपसम्पन्ने असति पटग्गिं दातुं, अप्पहरितकरणेन वा परिखाखणनेन वा परित्ताणं कातुं, सेनासनं पत्तं वा अप्पत्तं वा अग्गिं अल्लसाखं भञ्जित्वा निब्बापेतुञ्च लभति. उदकेन पन कप्पियेनेव लभति, नेतरेन. अनुपसम्पन्ने पन सति तेनेव कप्पियवोहारेन कारापेतब्बं. मुखं न च लञ्जेति मनोसिलादिना मुखं न लिम्पेय्य, तिलकेन अङ्गं न करेय्याति अत्थो.
२८१८. उभतोकाजन्ति उभतोकोटिया भारवहनकोटिकाजं. अन्तरकाजकन्ति उभयकोटिया ठितवाहकेहि वहितब्बं मज्झेभारयुत्तकाजं. सीसक्खन्धकटिभारादयो हेट्ठा वुत्तलक्खणाव.
२८१९. यो भिक्खु वड्ढकिअङ्गुलेन अट्ठङ्गुलाधिकं वा तेनेव अङ्गुलेन चतुरङ्गुलपच्छिमं वा दन्तकट्ठं खादति, एवं खादतो तस्स आपत्ति दुक्कटं होतीति योजना.
२८२०. किच्चे सतिपीति सुक्खकट्ठादिग्गहणकिच्चे पन सति. पोरिसन्ति पुरिसप्पमाणं, ब्याममत्तन्ति वुत्तं होति. आपदासूति वाळमिगादयो वा दिस्वा मग्गमूळ्हो वा दिसा ओलोकेतुकामो हुत्वा दवडाहं वा उदकोघं वा आगच्छन्तं ¶ दिस्वा वा एवरूपासु आपदासु. वट्टतेवाभिरूहितुन्ति अतिउच्चम्पि रुक्खं आरोहितुं वट्टति एव.
२८२१. सचे अकल्लको गिलानो न सिया, लसुणं मागधं आमकं भण्डिकलसुणं न च खादेय्य नेव परिभुञ्जेय्याति योजना. भण्डिकलसुणं नाम चतुमिञ्जतो पट्ठाय बहुमिञ्जं. पलण्डुकभञ्जनकादिलसुणे मगधेसु जातत्तेपि न दोसो. लसुणविभागो हेट्ठा दस्सितोयेव. गिलानस्स पन लसुणं खादितुं वट्टति. यथाह – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, आबाधपच्चया लसुणं खादितु’’न्ति (चूळव. २८९). आबाधपच्चयाति यस्स आबाधस्स लसुणं ¶ भेसज्जं होति, तप्पच्चयाति अत्थो. बुद्धवचनन्ति सङ्गीतित्तयारुळ्हा पिटकत्तयपाळि. अञ्ञथाति सक्कटादिखलितवचनमयं वाचनामग्गं न रोपेतब्बं, तथा न ठपेतब्बन्ति वुत्तं होति.
२८२२. खिपितेति येन केनचि खिपिते. ‘‘जीवा’’ति न वत्तब्बन्ति योजना. भिक्खुना खिपिते गिहिना ‘‘जीवथा’’ति वुत्तेन पुन ‘‘चिरं जीवा’’ति वत्तुं वट्टतीति योजना. ‘‘चिर’’न्ति पदे सतिपि वट्टति.
२८२३. आकोटेन्तस्साति कायेन वा कायपटिबद्धादीहि वा पहरन्तस्स. पुप्फसंकिण्णेति पुप्फसन्थते.
२८२४. न्हापिता पुब्बका एतस्साति न्हापितपुब्बको, न्हापितजातिकोति अत्थो. खुरभण्डन्ति न्हापितपरिक्खारं. न गण्हेय्याति न परिहरेय्य. सचे यो न्हापितजातिको होति, सो खुरभण्डं गहेत्वा न हरेय्याति अत्थो. अञ्ञस्स हत्थतो गहेत्वा केसच्छेदादि कातुं वट्टति. उण्णीति केसकम्बलं विना उण्णमया पावुरणजाति. ‘‘गोनकं ¶ कुत्तकं चित्तक’’मिच्चादिना वुत्तभेदवन्तताय आह ‘‘सब्बा’’ति. उण्णमयं अन्तोकरित्वा पारुपितुं वट्टतीति आह ‘‘बाहिरलोमिका’’ति. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, बाहिरलोमी उण्णीधारेतब्बा’’ति (चूळव. २४९). सिक्खापदट्ठकथायं ‘‘उण्णलोमानि बहि कत्वा उण्णपावारं पारुपन्ति, तथा धारेन्तस्स दुक्कटं. लोमानि अन्तो कत्वा पारुपितुं वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २४९).
२८२५. अङ्गरागं नाम कुङ्कुमादि. करोन्तस्साति अब्भञ्जन्तस्स. अकायबन्धनस्स गामं पविसतोपि दुक्कटं समुदीरितन्ति योजना. एत्थ च असतिया अबन्धित्वा निक्खन्तेन यत्थ सरति, तत्थ बन्धितब्बं. ‘‘आसनसालाय बन्धिस्सामी’’ति गन्तुं वट्टति. सरित्वा याव न बन्धति, न ताव पिण्डाय चरितब्बं.
२८२६. सब्बं आयुधं विना सब्बं लोहजं लोहमयभण्डञ्च पत्तं, सङ्कमनीयपादुकं, यथावुत्तलक्खणं पल्लङ्कं, आसन्दिञ्च विना सब्बं दारुजं दारुमयभण्डञ्च वुत्तलक्खणमेव कतकं ¶ , कुम्भकारिकं धनियस्सेव सब्बमत्तिकामयं कुटिञ्च विना सब्बं मत्तिकामयं भण्डञ्च कप्पियन्ति योजना.
खुद्दकवत्थुक्खन्धककथावण्णना.
सेनासनक्खन्धककथावण्णना
२८२७. आसन्दिकोति चतुरस्सपीठं. अतिक्कन्तपमाणोति हेट्ठा अटनिया वड्ढकिहत्थतो उच्चतरप्पमाणपादको. एकपस्सतो दीघो पन उच्चपादको न वट्टति. यथाह ¶ – ‘‘उच्चकम्पि आसन्दिकन्ति वचनतो एकतोभागेन दीघपीठमेव हि अट्ठङ्गुलाधिकपादकं न वट्टति, चतुरस्सआसन्दिको पन पमाणातिक्कन्तोपि वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २९७).
तथाति इमिना ‘‘अतिक्कन्तपमाणो’’ति इदं पच्चामसति. पञ्चङ्गपीठन्ति चत्तारो पादा, अपस्सेनन्ति इमेहि पञ्चङ्गेहि युत्तपीठं. सत्तङ्गन्ति तीसु दिसासु अपस्सये योजेत्वा कतं. तञ्हि चतूहि पादेहि, तीहि अपस्सेहि च युत्तत्ता ‘‘सत्तङ्गपीठ’’न्ति वुत्तं. एस नयो मञ्चेपि. यथाह – ‘‘सत्तङ्गो नाम तीसु दिसासु अपस्सयं कत्वा कतमञ्चो, अयम्पि पमाणातिक्कन्तो वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २९७).
२८२८. तूलोनद्धाति उपरि तूलं पक्खिपित्वा बद्धा. घरेयेवाति गिहीनं गेहेयेव निसीदितुं वट्टतीति सम्बन्धो. ‘‘निसीदितु’’न्ति इमिनाव सयनं पटिक्खित्तं. सीसपादूपधानन्ति सीसूपधानञ्चेव पादूपधानञ्च. च-सद्दो पि-सद्दत्थे सो ‘‘अगिलानस्सा’’ति एत्थ आनेत्वा सम्बन्धितब्बो, तेन अगिलानस्सापि ताव वट्टति, पगेव गिलानस्साति दीपेति.
२८२९. न केवलं गिलानस्स सीसपादूपधानमेव वट्टति, अथ खो इदम्पीति दस्सेतुमाह ‘‘सन्थरित्वा’’तिआदि. उपधानानि सन्थरित्वाति बहू उपधानानि अत्थरित्वा. तत्थ चाति तस्मिं उपधानसन्थरे. पच्चत्थरणकं दत्वाति उपरि पच्चत्थरणकं अत्थरित्वा.
२८३०. तिरियन्ति ¶ वित्थारतो. मुट्ठिरतनन्ति पाकतिकमुट्ठिकरतनं. तं पन वड्ढकीनं विदत्थिमत्तं. मितन्ति पाकटितं पमाणयुत्तं होतीति योजना. कत्थचि पोत्थकेसु ‘‘मत’’न्ति ¶ पाठो दिस्सति, सो न गहेतब्बो. दीघतोति बिम्बोहनस्स दीघतो. दियड्ढन्ति दियड्ढहत्थं वा द्विहत्थं वा होतीति कुरुन्दियं वुत्तन्ति सम्बन्धो. इदमेव हि ‘‘सीसप्पमाणबिम्बोहन’’न्ति अधिप्पेतं. यथाह –
‘‘सीसप्पमाणं नाम यस्स वित्थारतो तीसु कण्णेसु द्विन्नं कण्णानं अन्तरं मिनियमानं विदत्थि चेव चतुरङ्गुलञ्च होति, मज्झट्ठानं मुट्ठिरतनं होति. दीघतो पन दियड्ढरतनं वा द्विरतनं वाति कुरुन्दियं वुत्तं. अयं सीसप्पमाणस्स उक्कट्ठपरिच्छेदो, इतो उद्धं न वट्टति, हेट्ठा पन वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. २९७).
२८३१. चोळन्ति पिलोतिका. पण्णन्ति रुक्खलतानं पण्णं. उण्णाति एळकादीनं लोमं. तिणन्ति दब्बतिणादि यं किञ्चि तिणं. वाकन्ति कदलिअक्कमकचिवाकादिकं. एतेहि पञ्चहि पूरिता भिसियो तूलानं गणनावसा हेतुगब्भानं एतेसं पञ्चन्नं गब्भानं गणनावसेन पञ्च भासिताति योजना.
२८३२. बिम्बोहनगब्भं दस्सेतुमाह ‘‘भिसी’’तिआदि. पञ्चेवाति यथावुत्तचोळादिपञ्चेव. तथा तूलानि तीणिपीति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तीणि तूलानि रुक्खतूलं लतातूलं पोटकितूल’’न्ति (चूळव. २९७) अनुञ्ञातानि तीणिपि तूलानि. एत्थ च रुक्खतूलं नाम सिम्बलिरुक्खादीनं येसं केसञ्चि रुक्खानं तूलं. लतातूलं नाम खीरवल्लिआदीनं यासं कासञ्चि वल्लीनं तूलं. पोटकितूलं नाम पोटकितिणादीनं येसं केसञ्चि तिणजातिकानं अन्तमसो उच्छुनळादीनम्पि तूलं. लोमानि मिगपक्खीनन्ति सीहादिचतुप्पदानं, मोरादिपक्खीनं लोमानि. इमेति भिसिगब्भादयो इमे दस बिम्बोहनस्स गब्भाति सम्बन्धो.
२८३३. एवं ¶ कप्पियं भिसिबिम्बोहनगब्भं दस्सेत्वा इदानि अकप्पियं दस्सेतुमाह ‘‘मनुस्सलोम’’न्तिआदि. लोमेसु मनुस्सलोमञ्च पुप्फेसु बकुलपियङ्गुपुप्फादिकं सब्बं पुप्फञ्च पण्णेसु ¶ च सुद्धं केवलं तमालपत्तञ्च न वट्टतीति योजना. ‘‘सुद्ध’’न्ति इमिना तमालपत्तं सेसगब्भेहि मिस्सं वट्टतीति ब्यतिरेकतो दीपेति.
२८३४. मसूरकेति चम्मछविभिसिबिम्बोहने.
२८३५. ‘‘सुद्ध’’न्ति इमिना ब्यतिरेकतो दस्सितमेवत्थं सरूपतो विभावेतुमाह ‘‘मिस्स’’न्तिआदि.
२८३६. तिरच्छानगतस्स वाति अन्तमसो गण्डुप्पादस्सापि. कारेन्तस्साति चित्तकम्मकट्ठकम्मादिवसेन कारापेन्तस्स वा करोन्तस्स वा.
२८३७. जातकन्ति अपण्णकजातकादिजातकञ्च. वत्थुन्ति विमानवत्थुआदिकं पसादजनकं वा पेतवत्थुआदिकं संवेगजनकं वा वत्थुं. वा-सद्देन अट्ठकथागतं इध दस्सितपकरणं सङ्गण्हाति. परेहि वाति एत्थ वा-सद्दो अवधारणे, तेन परेहि कारापेतुमेव वट्टति, न सयं कातुन्ति दीपेति. सयं कातुम्पीति एत्थ अपि-सद्दो पगेव कारापेतुन्ति दीपेति.
२८३८. यो पन भिक्खु द्वीहि वस्सेहि वा एकेन वा वस्सेन यस्स भिक्खुनो वुड्ढतरो वा होति दहरतरो वा, सो तेन भिक्खुना समानासनिको नाम होतीति योजना.
२८३९. ‘‘सत्तवस्सेन पञ्चवस्सो’’ति इदं द्वीहि वस्सेहि वुड्ढनवकानं समानासनिकत्ते उदाहरणं. ‘‘छ ¶ वस्सेन पञ्चवस्सो’’ति इदं एकवस्सेन वुड्ढनवकानं समानासनिकत्ते उदाहरणं.
२८४०. यं तिण्णं निसीदितुं पहोति, तं हेट्ठा दीघासनं नामाति योजना. ‘‘समानासनिका मञ्चे निसीदित्वा मञ्चं भिन्दिंसु, पीठे निसीदित्वा पीठं भिन्दिंसू’’ति (चूळव. ३२०) आरोपिते वत्थुम्हि ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दुवग्गस्स मञ्चं दुवग्गस्स पीठ’’न्ति (चूळव. ३२०) अनुञ्ञातत्ता ‘‘द्वे’’ति समानासनिके द्वे सन्धाय वुत्तं.
२८४१. उभतोब्यञ्जनं ¶ , इत्थिं, पण्डकं ठपेत्वा सब्बेहिपि गहट्ठेहि, पब्बजितेहि वा पुरिसेहि सह दीघासने निसीदितुं अनुञ्ञातन्ति योजना. पोत्थकेसु पन कत्थचि ‘‘सब्बेस’’न्ति सामिवचनन्तो पाठो दिस्सति, ततो ‘‘सब्बेहिपी’’ति करणवचनन्तोव पाठो युत्ततरो. करणवचनप्पसङ्गे वा सामिवचननिद्देसोति वेदितब्बं. यथाह ‘‘यं तिण्णं पहोति, तं संहारिमं वा होतु असंहारिमं वा, तथारूपे अपि फलकखण्डे अनुपसम्पन्नेनापि सद्धिं निसीदितुं वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२०).
२८४२. पुरिमिकोति ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सम्मतेन ‘‘न छन्दागतिं गच्छेय्य…पे… गहितागहितञ्च जानेय्या’’ति (चूळव. ३१७) वुत्तेहि पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागतेन भिक्खुना पुरिमवस्सूपनायिकदिवसे ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पठमं भिक्खू गणेतुं, पठमं भिक्खू गणेत्वा सेय्या गणेतुं, सेय्या गणेत्वा सेय्यग्गेन गाहेतु’’न्तिआदिना (चूळव. ३१८) नयेन अनुञ्ञातनियामेनेव सेनासनग्गाहापनं पुरिमिको नाम सेनासनग्गाहो. एवमेव पच्छिमिकाय ¶ वस्सूपनायिकदिवसे सेनासनग्गाहापनं पच्छिमिको नाम. एवमेव महापवारणादिवसस्स अनन्तरदिवसे ‘‘भन्ते, अन्तरामुत्तकं सेनासनं गण्हथा’’ति वत्वा वुड्ढपटिपाटिया सेनासनग्गाहापनं अन्तरामुत्तको नाम. पकासितो ‘‘अपरज्जुगताय आसाळ्हियापुरिमिको गाहापेतब्बो, मासगताय आसाळ्हिया पच्छिमिको गाहेतब्बो, अपरज्जुगताय पवारणाय आयतिं वस्सावासत्थाय अन्तरामुत्तको गाहेतब्बो’’ति (चूळव. ३१८) वुत्तो.
२८४३. वुत्तमेवत्थं नियमेत्वा दस्सेतुमाह ‘‘पुब्बारुणा’’तिआदि. इध पाटिपदा नाम द्वे वस्सूपनायिकदिवसा चेव महापवारणाय अनन्तरदिवसो च. इमेसं तिण्णं पाटिपददिवसानं अरुणो पुब्बारुणो नाम. ते दिवसे अतिक्कम्म दुतियतिथिपटिबद्धो अरुणो पुनारुणो नाम. इदन्ति उभयारुणानन्तरं. सेनासनगाहकस्साति एत्थ सकत्थे क-पच्चयो, सेनासनग्गाहस्साति अत्थो. यथाह – ‘‘इदञ्हि सेनासनग्गाहस्स खेत्त’’न्ति. वस्सूपगते वस्सूपगमे कातब्बे सति, साधेतब्बपयोजने भुम्मं. वस्सूपगतेति वा निमित्तत्थे भुम्मं. पुरिमिकाय, हि पच्छिमिकाय च वस्सूपगमनस्स तं तदहु सेनासनग्गाहो निमित्तं, अन्तरामुत्तको पन आगमिनो वस्सूपगमनस्साति एवं तिविधोपि सेनासनग्गाहो वस्सूपगमनस्स निमित्तं होति.
२८४४. पाटिपददिवसस्स ¶ अरुणे उग्गतेयेव सेनासने पन गाहिते अञ्ञो भिक्खु आगन्त्वा सचे सेनासनपञ्ञापकं सेनासनं याचति, सो भिक्खु सेनासनपञ्ञापकेन ¶ ‘‘सेनासनं गाहित’’न्ति वत्तब्बोति योजना.
२८४५. वस्सावासस्स इदं वस्सावासिकं, वस्संवुत्थानं दातब्बचीवरं, गाथाबन्धवसेन ‘‘वस्सवासिक’’न्ति रस्सत्तं. सङ्घिकं अपलोकेत्वा गहितं वस्सावासिकं चीवरं सचे तत्रजं तत्रुप्पादं होति, अन्तोवस्से विब्भन्तोपि लभतेति योजना. ‘‘तत्रजं सचे’’ति इमिना चस्स दायकानं वस्सावासिकपच्चयवसेन गाहितं पन न लभतीति दीपेति. यथाह – ‘‘पच्चयवसेन गाहितं पन न लभतीति वदन्ती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३१८).
२८४६-८. सचे वुत्थवस्सो यो भिक्खु आवासिकहत्थतो किञ्चि तिचीवरादिकं कप्पियभण्डं अत्तनो गहेत्वा ‘‘असुकस्मिं कुले मय्हं गहितं वस्सावासिकचीवरं गण्ह’’ इति एवं वत्वा तस्स आवासिकस्स दत्वा दिसं गच्छति पक्कमति, सो तत्थ गतट्ठाने सचे उप्पब्बजति गिही होति, तस्स दिसंगतस्स सम्पत्तं तं वस्सावासिकं तेन तथा दिन्नम्पि आवासिको भिक्खु गहेतुं न लभति, तस्स पापितं वस्सावासिकचीवरं सङ्घिकंयेव सियाति योजना. यथाह – ‘‘इध, भिक्खवे, वस्संवुत्थो भिक्खु विब्भमति, सङ्घस्सेवेत’’न्ति.
२८४९. तस्मिं कुले दायके मनुस्से सम्मुखा चे पटिच्छापेति, तस्स दिसंगमिस्स सम्पत्तं वस्सावासिकचीवरं आवासिको लभतीति योजना.
२८५०. तत्थ आरामो नाम पुप्फारामो वा फलारामो वा. विहारो नाम यं किञ्चि पासादादिसेनासनं. वत्थूनि दुविधस्सपीति आरामवत्थु, विहारवत्थूति दुविधस्स वत्थूनि ¶ च. आरामवत्थु नाम तेसंयेव आरामानं अत्थाय परिच्छिन्दित्वा ठपितोकासो, तेसु वा आरामेसु विनट्ठेसु तेसं पोराणकभूमिभागो. विहारवत्थु नाम तस्स पतिट्ठानोकासो. भिसि नाम उण्णभिसिआदीनं पञ्चन्नं अञ्ञतरा. बिम्बोहनं नाम वुत्तप्पकारानं बिम्बोहनानं अञ्ञतरं. मञ्चं नाम मसारको बुन्दिकाबद्धो, कुळीरपादको, आहच्चपादकोति इमेसं पुब्बे वुत्तानं चतुन्नं मञ्चानं अञ्ञतरं. पीठं नाम मसारकादीनंयेव चतुन्नं पीठानं अञ्ञतरं.
२८५१. लोहकुम्भी ¶ नाम काळलोहेन वा तम्बलोहेन वा येन केनचि लोहेन कता कुम्भी. कटाहो पाकटोव. ‘‘भाणक’’न्ति अलञ्जरो वुच्चति. अलञ्जरोति च बहुउदकगण्हनिका महाचाटि, जलं गण्हितुं अलन्ति अलञ्जरो. ‘‘वट्टचाटि विय हुत्वा थोकं दीघमुखो मज्झे परिच्छेदं दस्सेत्वा कतो’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. वारकोति घटो. कु वुच्चति पथवी, तस्सा दालनतो विदारणतो ‘‘कुदालो’’ति अयोमयउपकरणविसेसो वुच्चति.
२८५२. वल्लिवेळुआदीसु वेळूति महावेणु. तिणन्ति गेहच्छादनं तिणं. पण्णं तालपण्णादिकं. मुञ्जन्ति मुञ्जतिणं. पब्बजन्ति पब्बजतिणं, मत्तिका पकतिमत्तिका वा गेरुकादिपञ्चवण्णा वा मत्तिका. आह च अट्ठकथाचरियो.
२८५३. द्वेति पठमदुतियगरुभण्डानि. द्वीहि सङ्गहितानि ‘‘आरोमो, आरामवत्थु, इदं पठमं. विहारो, विहारवत्थु, इदं दुतिय’’न्ति (चूळव. ३२१-३२२) वुत्तत्ता. चतुसङ्गहन्ति चतूहि भिसिआदीहि ¶ सङ्गहो यस्साति विग्गहो. नवकोट्ठासन्ति लोहकुम्भिआदयो नव कोट्ठासा अस्साति विग्गहो. अट्ठधा वल्लिआदीहि अट्ठहि पकारेहि.
२८५४. इतीति निदस्सनत्थे. एवं वुत्तनयेन पञ्चहि रासीहि निद्दिट्ठानं गरुभण्डगणनानं पिण्डवसेन पञ्चवीसतिविधं गरुभण्डं पञ्चनिम्मललोचनो नाथो पकासयीति योजना. पञ्च निम्मलानि लोचनानि यस्साति विग्गहो, मंसदिब्बधम्मबुद्धसमन्तचक्खुवसेन पञ्चविधविप्पसन्नलोचनोति अत्थो.
२८५५. विस्सज्जेन्तोति इस्सरवताय परस्स विस्सज्जेन्तो. विभाजेन्तोति वस्सग्गेन पापेत्वा विभाजेन्तो. इदञ्हि सब्बम्पि गरुभण्डं सेनासनक्खन्धके (चूळव. ३२१) ‘‘अविस्सज्जियं. किटागिरिवत्थुम्हि (चूळव. ३२२) अवेभङ्गिय’’न्ति च वुत्तं. उभयत्थ आगतवोहारभेददस्सनमुखेन तत्थ विप्पटिपज्जन्तस्स आपत्तिं दस्सेन्तो आह ‘‘भिक्खु थुल्लच्चयं फुसे’’ति. परिवारे पन –
अविस्सज्जियं ¶ अवेभङ्गियं, पञ्च वुत्ता महेसिना;
विस्सज्जेन्तस्स परिभुञ्जन्तस्स अनापत्ति;
पञ्हा मेसा कुसलेहि चिन्तिताति. (परि. ४७९) –
आगतं. तस्मा मूलच्छेज्जवसेन अविस्सज्जियं, अवेभङ्गियञ्च, परिवत्तनवसेन पन विस्सज्जेन्तस्स, परिभुञ्जन्तस्स च अनापत्तीति एवमेत्थ अधिप्पायो.
२८५६. भिक्खुना पुग्गलेन वा सङ्घेन वा गणेन वा गरुभण्डं तु विस्सज्जितं अविस्सट्ठमेव होति, विभत्तञ्च अविभाजितमेव होतीति योजना.
२८५७. एत्थ ¶ एतेसु पञ्चसु गरुभण्डेसु पुरिमेसु तीसु अगरुभण्डकं किञ्चि न च अत्थीति योजना. चतुत्थे पन गरुभण्डे अट्ठकथाय ‘‘लोहकुम्भी, लोहभाणकं, लोहकटाहन्ति इमानि तीणि महन्तानि वा होन्तु खुद्दकानि वा, अन्तमसो पसतमत्तउदकगण्हनकानिपि गरुभण्डानियेवा’’ति वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘लोहकुम्भी’’तिआदि.
२८५८. इदं तिविधन्ति सम्बन्धो. पादगण्हनकोति एत्थ पादो नाम मगधनाळिया पञ्चनाळिमत्तगण्हनको भाजनविसेसो. भाजनानं पमाणं करोन्ता सीहळदीपे येभुय्येन तेनेव पादेन मिनन्ति. तस्मा अट्ठकथायं ‘‘सीहळदीपे पादगण्हनको भाजेतब्बो’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वुत्तं. लोहवारकोति काळलोहतम्बलोहवट्टलोहकंसलोहानं येन केनचि कतो. भाजियोति भाजेतब्बो.
२८५९. ततो उद्धन्ति ततो पादगण्हनकवारकतो उद्धं अधिकं गण्हनको. एवं पाळिआगतानं विनिच्छयं दस्सेत्वा अट्ठकथागतानं (चूळव. अट्ठ. ३२१) दस्सेतुमाह ‘‘भिङ्गारादीनी’’तिआदि. भिङ्गारो नाम उक्खित्तहत्थिसोण्डाकारेन कतजलनिग्गमकण्णिको उच्चगीवो महामुखउदकभाजनविसेसो. आदि-सद्देन अट्ठकथागतानि ‘‘पटिग्गहउळुङ्कदब्बिकटच्छुपातितट्टकसरकसमुग्गअङ्गारकपल्लधूमकटच्छुआदीनि खुद्दकानि वा महन्तानि वा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वुत्तानि सङ्गण्हाति. सब्बानीति खुद्दकानि वा महन्तानि वा.
२८६०. तम्बथालका ¶ अयथालका भाजेतब्बाति योजना. च-सद्देन अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘ठपेत्वा पन भाजनविकतिं ¶ अञ्ञस्मिम्पि कप्पियलोहभण्डे अञ्जनी अञ्जनिसलाका कण्णमलहरणी सूचि पण्णसूचि खुद्दको पिप्फलको खुद्दकं आरकण्टकं कुञ्चिका ताळं कत्तरयट्ठिवेधको नत्थुदानं भिन्दिवालो लोहकूटो लोहकुट्टि लोहगुळो लोहपिण्डि लोहअरणी चक्कलिकं अञ्ञम्पि विप्पकतं लोहभण्डं भाजिय’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वचनं सङ्गण्हाति. धूमनेत्तन्ति धूमनाळिका. आदि-सद्देन ‘‘फालदीपरुक्खदीपकपल्लकओलम्बकदीपकइत्थिपुरिसतिरच्छानगतरूपकानि पन अञ्ञानि वा भित्तिच्छदनकवाटादीसु उपनेतब्बानि अन्तमसो लोहखिलकं उपादाय सब्बानि लोहभण्डानि गरुभण्डानियेव होन्ती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वुत्तं सङ्गण्हाति.
२८६१. अत्तना पटिलद्धन्ति एत्थ पि-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो, अत्तना पटिलद्धम्पीति अत्थो. भिक्खुना अत्तना पटिलद्धम्पि तं लोहभण्डं किञ्चिपि पुग्गलिकपरिभोगेन न भुञ्जितब्बन्ति योजना.
२८६२. कंसवट्टलोहानं विकारभूतानि तम्बमयभाजनानिपि पुग्गलिकपरिभोगेन सब्बसो परिभुञ्जितुं न वट्टन्तीति योजना.
२८६३. एसेव नयोति ‘‘न पुग्गलिकभोगेना’’तिआदिना दस्सितनयो. सङ्घिकेसु वा गिहीनं सन्तकेसु वा यथावुत्तभण्डेसु परिभोगपच्चया दोसो न अत्थीति योजना. ‘‘कंसलोहादिभाजनं सङ्घस्स दिन्नम्पि पारिहारियं न वट्टति, गिहिविकतनीहारेनेव परिभुञ्जितब्ब’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) महापच्चरियं वुत्तं. एत्थ च पारिहारियं न वट्टति अत्तनो सन्तकं विय गहेत्वा परिभुञ्जितुं न वट्टतीति. ‘‘गिहिविकतनीहारेनेव ¶ परिभुञ्जितब्ब’’न्ति इमिना सचे आरामिकादयो पटिसामेत्वा पटिदेन्ति, परिभुञ्जितुं वट्टतीति दस्सेति.
२८६४. खीरपासाणन्ति मुदुका पाणजाति. वुत्तञ्हि मातिकाट्ठकथागण्ठिपदे ‘‘खीरपासाणो नाम मुदुको पासाणो’’ति. गरुकन्ति गरुभण्डं. तट्टकादिकन्ति आदि-सद्देन सरकादीनं ¶ सङ्गहो. घटकोति खीरपासाणमयोयेव वारको. ‘‘पादगण्हनतो उद्ध’’न्ति इमिना पादगण्हनको अगरुभण्डन्ति दीपेति.
२८६५. ‘‘सुवण्णरजतहारकूटजातिफलिकभाजनानि गिहिविकतानिपि न वट्टन्ति, पगेव सङ्घिकपरिभोगेन वा पुग्गलिकपरिभोगेन वा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथायं वुत्तनयं दस्सेतुमाह ‘‘सिङ्गी’’तिआदि. सिङ्गीति सुवण्णं. सज्झु रजतं. हारकूटं नाम सुवण्णवण्णं लोहजातं. फलिकेन उब्भवं जातं, फलिकमयं भाजनन्ति अत्थो. गिहीनं सन्तकानिपीति अपि-सद्देन गिहिविकतपरिभोगेनापि ताव न वट्टन्ति, पगेव सङ्घिकपरिभोगेन वा पुग्गलिकपरिभोगेन वाति दीपेति. सेनासनपरिभोगे पन आमासम्पि अनामासम्पि सब्बं वट्टति.
२८६६. खुद्दाति याय वासिया ठपेत्वा दन्तकट्ठच्छेदनं वा उच्छुतच्छनं वा अञ्ञं महाकम्मं कातुं न सक्का, एवरूपा खुद्दका वासि भाजनीया. महत्तरीति यथावुत्तप्पमाणाय वासिया महन्ततरा येन केनचि आकारेन कतवासि गरुभण्डं. वेज्जानं सिरावेधनकम्पि च फरसु तथा गरुभण्डन्ति योजना.
२८६७. कुठारीति ¶ एत्थ फरसुसदिसोव विनिच्छयो. या पन आवुधसङ्खेपेन कता, अयं अनामासा. कुदालो अन्तमसो चतुरङ्गुलमत्तोपि. सिखरन्ति धनुरज्जुतो नामेत्वा दारुआदीनं विज्झनककण्टको. तेनेवाति निखादनेनेव.
२८६८. निखादनस्स भेदवन्तताय तं विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘चतुरस्समुखं दोणिमुख’’न्ति. दोणिमुखन्ति दोणि विय उभयपस्सेन नामितमुखं. वङ्कन्ति अग्गतो नामेत्वा कतनिखादनं. पि-सद्देन उजुकं सङ्गण्हाति. तत्थ चाति तस्मिं निखादने. सदण्डं खुद्दकञ्च निखादनं सब्बं गरुभण्डन्ति योजना. ‘‘सदण्डं खुद्दक’’न्ति इमिना विसेसनद्वयेन अदण्डं फलमत्तं सिपाटिकाय ठपेत्वा परिहरणयोग्गं सम्मज्जनिदण्डवेधनकं निखादनं अगरुभण्डं, ततो महन्तं निखादनं अदण्डम्पि गरुभण्डन्ति दीपेति. येहि मनुस्सेहि विहारे वासिआदीनि दिन्नानि च होन्ति, ते चे घरे दड्ढे वा चोरेहि वा विलुत्ते ‘‘देथ नो, भन्ते, उपकरणे ¶ पुन पाकतिके करिस्सामा’’ति वदन्ति, दातब्बा. सचे आहरन्ति, न वारेतब्बा, अनाहरन्तापि न चोदेतब्बा.
२८६९. ‘‘कम्मारतट्टकारचुन्दकारनळकारमणिकारपत्तबन्धकानं अधिकरणिमुट्ठिकसण्डासतुलादीनि सब्बानि लोहमयउपकरणानि सङ्घे दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डानि. तिपुकोट्टकसुवण्णकारचम्मकारउपकरणेसुपि एसेव नयो. अयं पन विसेसो – तिपुकोट्टकउपकरणेसुपि तिपुच्छेदनसत्थकं, सुवण्णकारउपकरणेसु सुवण्णच्छेदनसत्थकं, चम्मकारउपकरणेसु कतपरिकम्मचम्मछिन्दनकं खुद्दकसत्थन्ति इमानि भाजनीयभण्डानी’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथागतं विनिच्छयेकदेसं दस्सेतुमाह ‘‘मुट्ठिक’’न्तिआदि ¶ . तुलादिकन्ति एत्थ आदि-सद्देन कत्तरिआदिउपकरणं सङ्गण्हाति.
२८७०. ‘‘नहापिततुन्नकारानं उपकरणेसुपि ठपेत्वा महाकत्तरिं, महासण्डासं, महापिप्फलकञ्च सब्बं भाजनीयं. महाकत्तरिआदीनि गरुभण्डानी’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथागतं विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘न्हापितकस्सा’’तिआदि. न्हापितकस्स उपकरणेसु सण्डासो, महत्तरी कत्तरी च तुन्नकारानञ्च उपकरणेसु महत्तरी कत्तरी च महापिप्फलकञ्च गरुभण्डकन्ति योजना.
२८७१. एत्तावता चतुत्थगरुभण्डे विनिच्छयं दस्सेत्वा इदानि पञ्चमगरुभण्डे विनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘वल्ली’’तिआदि. वेत्तलतादिका वल्लि दुल्लभट्ठाने सङ्घस्स दिन्ना वा तत्थ सङ्घस्स भूमियं जाता, रक्खिता गोपिता वा अड्ढबाहुप्पमाणा गरुभण्डं होतीति योजना. ‘‘अड्ढबाहूति कप्परतो पट्ठाय याव अंसकूट’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं. ‘‘अड्ढबाहु नाम विदत्थिचतुरङ्गुल’’न्तिपि वदन्ति. सचे सा वल्लि सङ्घकम्मे, चेतियकम्मे च कते अतिरेका होति, पुग्गलिककम्मेपि उपनेतुं वट्टति. अरक्खिता पन गरुभण्डमेव न होति.
२८७२. अट्ठकथायं ‘‘सुत्तमकचिवाकनाळिकेरहीरचम्ममया रज्जुका वा योत्तानि वा वाके च नाळिकेरहीरे च वट्टेत्वा कता एकवट्टा वा द्विवट्टा वा सङ्घस्स दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डं. सुत्तं पन अवट्टेत्वा दिन्नं, मकचिवाकनाळिकेरहीरा च भाजनीया’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) आगतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘सुत्तवाकादिनिब्बत्ता’’तिआदि. वाकादीति ¶ आदि-सद्देन मकचिवाकनाळिकेरहीरचम्मानं गहणं. नातिदीघा रज्जुका. अतिदीघं योत्तकं.
२८७३. नाळिकेरस्स ¶ हीरे वा मकचिवाके वा वट्टेत्वा कता एकवट्टापि गरुभण्डकन्ति योजना. येहि पनेतानि रज्जुकयोत्तादीनि दिन्नानि होन्ति, ते अत्तनो करणीयेन हरन्ता न वारेतब्बा.
२८७४. वड्ढकिअङ्गुलेन अट्ठङ्गुलायतो सूचिदण्डमत्तो परिणाहतो सीहळदीपे लेखकानं लेखनिसूचिदण्डमत्तो सङ्घस्स दिन्नो वा तत्थजातको वा रक्खितो गोपितो वेळु गरुभण्डं सियाति योजना. ‘‘यं मज्झिमपुरिसस्स कनिट्ठङ्गुलिया अग्गप्पमाणं, इदं सीहळदीपे लेखकानं लेखनिसूचिया पमाण’’न्ति वदन्ति. सो च सङ्घकम्मे च चेतियकम्मे च कते अतिरेको पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति.
२८७५. दण्डो च सलाका च दण्डसलाका, छत्तस्स दण्डसलाकाति विग्गहो. छत्तदण्डो नाम छत्तपिण्डि. छत्तसलाकाति छत्तपञ्जरसलाका. दण्डोति उपाहनदण्डको. ‘‘दण्डो’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि अट्ठकथागतेसु सरूपेन इधावुत्तो उपाहनदण्डोयेव सामञ्ञवचनेन पारिसेसतो गहेतब्बोति. दड्ढगेहमनुस्सा गण्हित्वा गच्छन्ता न वारेतब्बा.
२८७६. मुञ्जादीसु गेहच्छदनारहेसु तिणेसु यं किञ्चि मुट्ठिमत्तं तिणं वा गेहच्छदनारहं तालपण्णादि एकम्पि सङ्घस्स दिन्नं वा तत्थ सङ्घिकभूमियं जातं वा गरुभण्डं सियाति योजेतब्बा. तत्थ मुट्ठिमत्तं नाम करळमत्तं. इदञ्च करळं कत्वा छादेन्तानं छदनकरळवसेन गहेतब्बं. तालपण्णादीति आदि-सद्देन नाळिकेरपण्णादिगेहच्छदनपण्णानं गहणं. तम्पि मुञ्जादि सङ्घकम्मे च चेतियकम्मे च कते अतिरेकं पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति. दड्ढगेहमनुस्सा गहेत्वा गच्छन्ति, न वारेतब्बाति.
२८७७-८. अट्ठङ्गुलप्पमाणोति ¶ दीघतो अट्ठङ्गुलमत्तो. केचि ‘‘पुथुलतो’’ति वदन्ति. रित्तपोत्थकोति लेखाहि सुञ्ञपोत्थको, न लिखितपोत्थकोति वुत्तं होति. ‘‘अट्ठङ्गुलप्पमाणो’’ति ¶ इमिना अट्ठङ्गुलतो ऊनप्पमाणो भाजियो, ‘‘रित्तपोत्थको’’ति इमिना अट्ठङ्गुलतो अतिरेकप्पमाणोपि लिखितपोत्थको भाजियोति दस्सेति.
‘‘मत्तिका पकतिमत्तिका वा होतु पञ्चवण्णा वा सुधा वा सज्जुरसकङ्गुट्ठसिलेसादीसु वा यं किञ्चि दुल्लभट्ठाने आनेत्वा वा दिन्नं तत्थजातकं वा रक्खितगोपितं तालफलपक्कमत्तं गरुभण्डं होती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथागतविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मत्तिका’’तिआदि. पाकतिका वा सेतगेरुकादिपञ्चवण्णा वापि मत्तिकाति योजना. सिलेसो नाम कबिट्ठादिसिलेसो. आदि-सद्देन सज्जुरसकङ्गुट्ठादीनं गहणं. तालपक्कपमाणन्ति एकट्ठितालफलपमाणापि. तम्पि मत्तिकादि सङ्घकम्मे, चेतियकम्मे च निट्ठिते अतिरेकं पुग्गलिककम्मे दातुं वट्टति.
२८७९-८०. ‘‘वेळुआदिक’’न्ति पदच्छेदो. रक्खितं गोपितं वापि गण्हता समकं वा अतिरेकं वा थावरं अन्तमसो तंअग्घनकं वालिकमेव वा दत्वा गहेतब्बन्ति योजना.
अट्ठकथायं पन ‘‘रक्खितगोपितं वेळुं गण्हन्तेन समकं वा अतिरेकं वा थावरं अन्तमसो तंअग्घनकवालिकायपि फातिकम्मं कत्वा गहेतब्बो. फातिकम्मं अकत्वा गण्हन्तेन तत्थेव वळञ्जेतब्बो, गमनकाले सङ्घिके आवासे ठपेत्वा गन्तब्बं. असतिया गहेत्वा गतेन ¶ पन पहिणित्वा दातब्बो. देसन्तरगतेन सम्पत्तविहारे सङ्घिकावासे ठपेतब्बो’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वेळुम्हियेव अयं विनिच्छयो वुत्तो, इध पन ‘‘वल्लिवेळादिकं किञ्ची’’ति वल्लिआदीनम्पि सामञ्ञेन वुत्तत्ता तं उपलक्खणमत्तं वल्लिआदीसुपि यथारहं लब्भतीति वेदितब्बं.
२८८१. अञ्जनन्ति सिलामयो. एवं हरितालमनोसिलापि.
२८८२. दारुभण्डे अयं विनिच्छयो – परिणाहतो यथावुत्त सूचिदण्डप्पमाणको अट्ठङ्गुलदीघो यो कोचि दारुभण्डको दारुदुल्लभट्ठाने सङ्घस्स दिन्नो वा तत्थजातको वा रक्खितगोपितो गरुभण्डं होतीति योजना.
२८८३. एवं ¶ कुरुन्दट्ठकथाय आगतविनिच्छयं दस्सेत्वा महाअट्ठकथाय (चूळव. अट्ठ. ३२१) आगतं दस्सेतुमाह ‘‘महाअट्ठकथाय’’न्तिआदि. तत्थ आसन्दिकसत्तङ्गा वुत्तलक्खणाव. ‘‘भद्दपीठ’’न्ति वेत्तमयं पीठं वुच्चति. पीठिकाति पिलोतिकाबद्धपीठमेव.
२८८४. एळकपादपीठं नाम दारुपट्टिकाय उपरि पादे ठपेत्वा भोजनपल्लङ्कं विय कतपीठं वुच्चति. ‘‘आमलकवट्टकपीठ’’न्ति एतस्स ‘‘आमण्डकवट्टक’’न्ति परियायो, तस्मा उभयेनापि आमलकाकारेन योजितं बहुपादकपीठं वुच्चति. केसुचि पोत्थकेसु ‘‘तथामण्डकपीठक’’न्ति पाठो. गाथाबन्धवसेन मण्डक-सद्दपयोगो. कोच्छं भूतगामवग्गे चतुत्थसिक्खापदे वुत्तसरूपं. पलालपीठन्ति निपज्जनत्थाय कता पलालभिसि, इमिना कदलिपत्तादिमयपीठम्पि उपलक्खणतो दस्सितं. यथाह – ‘‘पलालपीठेन चेत्थ कदलिपत्तादिपीठानिपि सङ्गहितानी’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१). धोवने ¶ फलकन्ति चीवरधोवनफलकं, धोवनादिसद्दानं वियेत्थ विभत्तिअलोपो. इमेसु ताव यं किञ्चि खुद्दकं वा होतु महन्तं वा, सङ्घस्स दिन्नं गरुभण्डं होति. ब्यग्घचम्मओनद्धम्पि वाळरूपपरिक्खित्तं रतनपरिसिब्बितं कोच्छं गरुभण्डमेव.
२८८५. भण्डिकाति दण्डकट्ठच्छेदनभण्डिका. मुग्गरोति दण्डमुग्गरो. दण्डमुग्गरो नाम येन रजितचीवरं पोथेन्ति. वत्थघट्टनमुग्गरोति चीवरघट्टनमुग्गरो, येन अनुवातादिं घट्टेन्ति. अम्बणन्ति फलकेहि पोक्खरणिसदिसं कतपानीयभाजनं. मञ्जूसा नाम दोणिपेळा. नावा पोतो. रजनदोणिका नाम यत्थ चीवरं रजन्ति, पक्करजनं वा आकिरन्ति.
२८८६. उळुङ्कोति नाळिकेरफलकटाहादिमयो उळुङ्को. उभयं पिधानसमको समुग्गो. ‘‘खुद्दको परिविधनो करण्ड’’न्ति वदन्ति. करण्डो च पादगण्हनकतो अतिरेकप्पमाणो इध अधिप्पेतो. कटच्छूति दब्बि. आदि-सद्देन पानीयसरावपानीयसङ्खादीनं गहणं.
२८८७. गेहसम्भारन्ति गेहोपकरणं. थम्भतुलासोपानफलकादि दारुमयं, पासाणमयम्पि इमिनाव गहितं. कप्पियचम्मन्ति ‘‘एळकाजमिगान’’न्तिआदिना (वि. वि. २६५०) हेट्ठा दस्सितं कप्पियचम्मं. तब्बिपरियायं अकप्पियं. अभाजियं गरुभण्डत्ता. भूमत्थरणं कत्वा परिभुञ्जितुं वट्टति.
२८८८. अट्ठकथायं ¶ ‘‘एळकचम्मं पन पच्चत्थरणगतिकमेव होति, तम्पि गरुभण्डमेवा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) वुत्तत्ता आह ‘‘एळचम्मं गरुं वुत्त’’न्ति. कुरुन्दियं पन ‘‘सब्बं मञ्चप्पमाणं चम्मं गरुभण्ड’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) ¶ वुत्तं. एत्थ च ‘‘पच्चत्थरणगतिकमेवा’’ति इमिना मञ्चपीठेपि अत्थरितुं वट्टतीति दीपेति. ‘‘पावारादिपच्चत्थरणम्पि गरुभण्ड’’न्ति एके, ‘‘नो’’ति अपरे, वीमंसित्वा गहेतब्बं. मञ्चप्पमाणन्ति च पमाणयुत्तं मञ्चं. पमाणयुत्तमञ्चो नाम यस्स दीघसो नव विदत्थियो तिरियञ्च तदुपड्ढं. उद्धं मुखमस्साति उदुक्खलं. आदि-सद्देन मुसलं, सुप्पं, निसदं, निसदपोतो, पासाणदोणि, पासाणकटाहञ्च सङ्गहितं. पेसकारादीति आदि-सद्देन चम्मकारादीनं गहणं. तुरिवेमादि पेसकारभण्डञ्च भस्तादि चम्मकारभण्डञ्च कसिभण्डञ्च युगनङ्गलादि सङ्घिकं सङ्घसन्तकं गरुभण्डन्ति योजना.
२८८९. ‘‘तथेवा’’ति इमिना ‘‘सङ्घिक’’न्ति इदं पच्चामसति. आधारकोति पत्ताधारो. तालवण्टन्ति तालवण्टेहि कतं. वेळुदन्तविलीवेहि वा मोरपिञ्छेहि वा चम्मविकतीहि वा कतम्पि तंसदिसं ‘‘तालवण्ट’’न्तेव वुच्चति. वट्टविधूपनानं तालवण्टेयेव अन्तोगधत्ता ‘‘बीजनी’’ति चतुरस्सविधूपनञ्च केतकपारोहकुन्तालपण्णादिमयदन्तमयविसाणमयदण्डकमकसबीजनी च वुच्चति. पच्छि पाकटायेव. पच्छितो खुद्दको तालपण्णादिमयो भाजनविसेसो चङ्कोटकं. सब्बा सम्मज्जनीति नाळिकेरहीरादीहि बद्धा यट्ठिसम्मज्जनी, मुट्ठिसम्मज्जनीति दुविधा परिवेणङ्गणादिसम्मज्जनी च तथेव दुविधा खज्जूरिनाळिकेरपण्णादीहि बद्धा गेहसम्मज्जनी चाति सब्बापि सम्मज्जनी गरुभण्डं होति.
२८९०. चक्कयुत्तकयानन्ति हत्थवट्टकसकटादियुत्तयानञ्च.
२८९१. छत्तन्ति पण्णकिलञ्जसेतच्छत्तवसेन तिविधं छत्तं. मुट्ठिपण्णन्ति तालपण्णं सन्धाय वुत्तं. विसाणभाजनञ्च तुम्बभाजनञ्चाति ¶ विग्गहो, एकदेससरूपेकसेसो, गाथाबन्धवसेन निग्गहितागमो च. विसाणमयं, भाजनं तुम्बमयं भाजनञ्चाति अत्थो. इध ‘‘पादगण्हनकतो अतिरित्तप्पमाण’’न्ति सेसो. अरणी अरणिसहितं. आदि-सद्देन आमलकतुम्बं अनुञ्ञातवासिया दण्डञ्च सङ्गण्हाति. लहु अगरुभण्डं, भाजनीयन्ति अत्थो. पादगण्हनकतो अतिरित्तप्पमाणं गरुभण्डं.
२८९२. विसाणन्ति ¶ गोविसाणादि यं किञ्चि विसाणं. अतच्छितं यथागतमेव भाजनीयं. अनिट्ठितं मञ्चपादादि यं किञ्चि भाजनीयन्ति योजना. यथाह – ‘‘मञ्चपादो मञ्चअटनी पीठपादो पीठअटनी वासिफरसुआदीनं दण्डोति एतेसु यं किञ्चि विप्पकततच्छनकम्मं अनिट्ठितमेव भाजनीयं, तच्छितमट्ठं पन गरुभण्डं होती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१).
२८९३. निट्ठितो तच्छितो वापीति तच्छितनिट्ठितोपि. विधोति कायबन्धने अनुञ्ञातविधो. हिङ्गुकरण्डकोति हिङ्गुमयो वा तदाधारो वा करण्डको. अञ्जनीति अञ्जननाळिका च अञ्जनकरण्डको च. सलाकायोति अञ्जनिसलाका. उदपुञ्छनीति हत्थिदन्तविसाणादिमया उदकपुञ्छनी. इदं सब्बं भाजनीयमेव.
२८९४. परिभोगारहन्ति मनुस्सानं उपभोगपरिभोगयोग्गं. कुलालभण्डन्ति घटपिठरादिकुम्भकारभण्डम्पि. पत्तङ्गारकटाहन्ति पत्तकटाहं, अङ्गारकटाहञ्च. धूमदानं नाळिका. कपल्लिकाति दीपकपल्लिका.
२८९५. थुपिकाति पासादादिथुपिका. दीपरुक्खोति पदीपाधारो. चयनच्छदनिट्ठकाति पाकारचेतियादीनं चयनिट्ठका ¶ च गेहादीनं छदनिट्ठका च. सब्बम्पीति यथावुत्तं सब्बम्पि अनवसेसं परिक्खारं.
२८९६. कञ्चनकोति सरको. घटकोति पादगण्हनकतो अनतिरित्तप्पमाणो घटको. ‘‘यथा च मत्तिकाभण्डे, एवं लोहभण्डेपि कुण्डिका भाजनीयकोट्ठासमेव भजती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२१) अट्ठकथानयं सङ्गहेतुमाह ‘‘लोहभण्डेपि कुण्डिकापि च भाजिया’’ति.
२८९७. गरु नाम पच्छिमं गरुभण्डत्तयं. थावरं नाम पुरिमद्वयं. सङ्घस्साति सङ्घेन. परिवत्तेत्वाति पुग्गलिकादीहि तादिसेहि तेहि परिवत्तेत्वा. तत्रायं परिवत्तननयो (चूळव. अट्ठ. ३२१) – सङ्घस्स नाळिकेरारामो दूरे होति, कप्पियकारका तं बहुतरं खादन्ति, ततो सकटवेतनं दत्वा अप्पमेव आहरन्ति, अञ्ञेसं पन तस्स आरामस्स अविदूरगामवासीनं मनुस्सानं विहारस्स समीपे आरामो होति, ते सङ्घं उपसङ्कमित्वा सकेन आरामेन ¶ तं आरामं याचन्ति, सङ्घेन ‘‘रुच्चति सङ्घस्सा’’ति अपलोकेत्वा सम्पटिच्छितब्बो. सचेपि भिक्खूनं रुक्खसहस्सं होति, मनुस्सानं पञ्चसतानि, ‘‘ननु तुम्हाकं आरामो खुद्दको’’ति न वत्तब्बं. किञ्चापि हि अयं खुद्दको, अथ खो इतरतो बहुतरं आयं देति. सचेपि समकमेव देति, एवम्पि इच्छितिच्छितक्खणे परिभुञ्जितुं सक्काति गहेतब्बमेव.
सचे पन मनुस्सानं बहुतरा रुक्खा होन्ति, ‘‘ननु तुम्हाकं बहुतरा रुक्खा’’ति वत्तब्बं. सचे ‘‘अतिरेकं अम्हाकं पुञ्ञं होतु, सङ्घस्स देमा’’ति वदन्ति, जानापेत्वा सम्पटिच्छितुं वट्टति. भिक्खूनं रुक्खा फलधारिनो, मनुस्सानं रुक्खा न ताव फलं गण्हन्ति. किञ्चापि न गण्हन्ति, न ¶ चिरस्सेव गण्हिस्सन्तीति सम्पटिच्छितब्बमेव. मनुस्सानं रुक्खा फलधारिनो, भिक्खूनं न ताव फलं गण्हन्ति. ‘‘ननु तुम्हाकं रुक्खा फलधारिनो’’ति वत्तब्बं. सचे ‘‘गण्हथ, भन्ते, अम्हाकं पुञ्ञं भविस्सती’’ति वदन्ति, जानापेत्वा सम्पटिच्छितुं वट्टति. एवं आरामेन आरामो परिवत्तेतब्बो. एतेनेव नयेन आरामवत्थुपि विहारोपि विहारवत्थुपि आरामेन परिवत्तेतब्बं. आरामवत्थुना च महन्तेन वा खुद्दकेन वा आरामआरामवत्थुविहारविहारवत्थूनि.
कथं विहारेन विहारो परिवत्तेतब्बो? सङ्घस्स अन्तोगामे गेहं होति, मनुस्सानं विहारमज्झे पासादो, उभोपि अग्घेन समका, सचे मनुस्सा तेन पासादेन तं गेहं याचन्ति, सम्पटिच्छितुं वट्टति. भिक्खूनं चे महग्घतरं गेहं होति, ‘‘महग्घतरं अम्हाकं गेह’’न्ति वुत्ते च ‘‘किञ्चापि महग्घतरं, पब्बजितानं पन असारुप्पं, न सक्का तत्थ पब्बजितेहि वसितुं, इदं पन सारुप्पं, गण्हथा’’ति वदन्ति, एवम्पि सम्पटिच्छितुं वट्टति. सचे पन मनुस्सानं महग्घं होति, ‘‘ननु तुम्हाकं गेहं महग्घ’’न्ति वत्तब्बं. ‘‘होतु, भन्ते, अम्हाकं पुञ्ञं भविस्सति, गण्हथा’’ति वुत्ते पन सम्पटिच्छितुं वट्टति. एवं विहारेन विहारो परिवत्तेतब्बो. एतेनेव नयेन विहारवत्थुपि आरामोपि आरामवत्थुपि विहारेन परिवत्तेतब्बं. विहारवत्थुना च महग्घेन वा अप्पग्घेन वा विहारविहारवत्थुआरामआरामवत्थूनि. एवं ताव थावरेन थावरपरिवत्तनं वेदितब्बं.
गरुभण्डेन गरुभण्डपरिवत्तने पन मञ्चपीठं महन्तं वा होतु खुद्दकं वा, अन्तमसो चतुरङ्गुलपादकं ¶ गामदारकेहि पंस्वागारकेसु कीळन्तेहि कतम्पि सङ्घस्स दिन्नकालतो पट्ठाय गरुभण्डं होति. सचेपि राजराजमहामत्तादयो एकप्पहारेनेव मञ्चसतं वा मञ्चसहस्सं वा ¶ देन्ति, सब्बे कप्पियमञ्चा सम्पटिच्छितब्बा, सम्पटिच्छित्वा वुड्ढपटिपाटिया ‘‘सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथा’’ति दातब्बा, पुग्गलिकवसेन न दातब्बा. अतिरेकमञ्चे भण्डागारादीसु पञ्ञपेत्वा पत्तचीवरं निक्खिपितुम्पि वट्टति.
बहिसीमाय ‘‘सङ्घस्स देमा’’ति दिन्नमञ्चो सङ्घत्थेरस्स वसनट्ठाने दातब्बो. तत्थ चे बहू मञ्चा होन्ति, मञ्चेन कम्मं नत्थि, यस्स वसनट्ठाने कम्मं अत्थि, तत्थ ‘‘सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जथा’’ति दातब्बो. महग्घेन सतग्घनकेन, सहस्सग्घनकेन वा मञ्चेन अञ्ञं मञ्चसतं लभति, परिवत्तेत्वा गहेतब्बं. न केवलं मञ्चेन मञ्चोयेव, आरामआरामवत्थुविहारविहारवत्थुपीठभिसिबिम्बोहनानिपि परिवत्तेतुं वट्टन्ति. एस नयो पीठभिसिबिम्बोहनेसुपि एतेसु हि कप्पियाकप्पियं वुत्तनयमेव. तत्थ अकप्पियं न परिभुञ्जितब्बं, कप्पियं सङ्घिकपरिभोगेन परिभुञ्जितब्बं. अकप्पियं वा महग्घं कप्पियं वा परिवत्तेत्वा वुत्तवत्थूनि गहेतब्बानि, अगरुभण्डुपगं पन भिसिबिम्बोहनं नाम नत्थीति.
२८९८. भिक्खु अधोतेन पादेन, अल्लपादेन वा सेनासनं नक्कमेति सम्बन्धो. सयन्ति एत्थ, आसन्ति चाति सयनासनं, परिकम्मकतभूमत्थरणादि. अल्लपादेन वाति येन अक्कन्तट्ठाने उदकं पञ्ञायति, एवरूपेन तिन्तपादेन. यथाह – ‘‘अल्लेहि पादेहीति येहि अक्कन्तट्ठाने उदकं पञ्ञायति, एवरूपेहि पादेहि परिभण्डकतभूमि वा सेनासनं वा न अक्कमितब्बं. सचे पन उदकसिनेहमत्तमेव पञ्ञायति, न उदकं, वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२४). सउपाहनोति एत्थ ‘‘धोतपादक’’न्ति वत्तब्बं. पादे पटिमुक्काहि उपाहनाहि सउपाहनो भिक्खु धोतपादकं धोतपादेहि अक्कमितब्बट्ठानं तथेव न अक्कमेति योजना.
२८९९. परिकम्मकतायाति ¶ सुधादिपरिकम्मकताय. निट्ठुभन्तस्साति खेळं पातेन्तस्स. परिकम्मकतं भित्तिन्ति सेतभित्तिं वा चित्तकम्मकतं वा भित्तिं. न केवलञ्च भित्तिमेव, द्वारम्पि वातपानम्पि अपस्सेनफलकम्पि पासाणत्थम्भम्पि रुक्खत्थम्भम्पि चीवरेन वा केनचि वा अप्पटिच्छादेत्वा अपस्सयितुं न लभतियेव. ‘‘द्वारवातपानादयो पन अपरिकम्मकतापि अपटिच्छादेत्वा न अपस्सयितब्बा’’ति गण्ठिपदे वुत्तं.
२९०१. निद्दायतो ¶ तस्स कोचि सरीरावयवो पच्चत्थरणे सङ्कुटिते सहसा यदि मञ्चं फुसति, दुक्कटन्ति योजना.
२९०२. लोमेसु मञ्चं फुसन्तेसु. हत्थपादानं तलेन अक्कमितुं वट्टतीति योजना. मञ्चपीठं नीहरन्तस्स काये पटिहञ्ञति, अनापत्ति.
‘‘दायकेहि ‘कायेन फुसित्वा यथासुखं परिभुञ्जथा’ति दिन्नसेनासनं, मञ्चपीठादिञ्च दायकेन वुत्तनियामेन परिभुञ्जन्तस्स दोसो नत्थी’’ति मातिकट्ठकथाय सीहळगण्ठिपदे वुत्तत्ता तथा परिभुञ्जन्तस्स अनापत्ति. ‘‘इमं मञ्चपीठादिं सङ्घस्स दम्मी’’ति वुत्ते गरुभण्डं होति, न भाजेतब्बं सङ्घस्स परामट्ठत्ता. ‘‘इमं मञ्चपीठादिं भदन्तानं वस्सग्गेन गण्हितुं दम्मी’’ति वुत्ते सतिपि गरुभण्डभावे कप्पियवत्थुं भाजेत्वा गण्हितुं वट्टति, अकप्पियभण्डमेव भाजेत्वा गहेतुं न लब्भति. ‘‘इमं मञ्चपीठं वस्सग्गेन गहेतुं सङ्घस्स दम्मी’’ति वुत्ते वस्सग्गेन भाजेत्वा गहेतब्बं वस्सग्गेन भाजनं पठमं वत्वा पच्छा सङ्घस्स परामट्ठत्ता. ‘‘सङ्घस्स इमं मञ्चपीठं वस्सग्गेन गण्हितुं दम्मी’’ति वुत्ते पन गरुभण्डं होति पठमं सङ्घस्स परामट्ठत्ताति ¶ अयम्पि विसेसो मातिकट्ठकथा गण्ठिपदेयेव वुत्तो.
२९०३-४. उद्देसभत्तविनिच्छयेकदेसं दस्सेतुमाह ‘‘सहस्सग्घनको’’तिआदि. सहस्सग्घनको सचीवरो पिण्डपातो अवस्सिकं भिक्खुं पत्तो, तस्मिं विहारे च ‘‘एवरूपो पिण्डपातो अवस्सिकं भिक्खुं पत्तो’’ति लिखित्वा ठपितोपि च होति, ततो सट्ठिवस्सानमच्चये तादिसो सहस्सग्घनको सचीवरो कोचि पिण्डपातो सचे उप्पन्नो होति, तं पिण्डपातं बुधो विनिच्छयकुसलो भिक्खु अवस्सिकट्ठितिकाय अदत्वा सट्ठिवस्सिकट्ठितिकाय ददेय्याति योजना.
२९०५. उद्देसभत्तं भुञ्जित्वाति उपसम्पन्नकाले अत्तनो वस्सग्गेन पत्तं उद्देसभत्तं परिभुञ्जित्वा. जातो चे सामणेरकोति सिक्खापच्चक्खानादिवसेन सचे सामणेरो जातो. तन्ति उपसम्पन्नकाले गहितं तदेव उद्देसभत्तं. सामणेरस्स पाळियाति सामणेरपटिपाटिया अत्तनो पत्तं पच्छा गहेतुं लभति.
२९०६. यो ¶ सामणेरो सम्पुण्णवीसतिवस्सो ‘‘स्वे उद्देसं लभिस्सती’’ति वत्तब्बो, अज्ज सो उपसम्पन्नो होति, ठितिका अतीता सियाति योजना, स्वे पापेतब्बा सामणेरट्ठितिका अज्ज उपसम्पन्नत्ता अतिक्कन्ता होतीति अत्थो, तं भत्तं न लभतीति वुत्तं होति.
२९०७. उद्देसभत्तानन्तरं सलाकभत्तं दस्सेतुमाह ‘‘सचे पना’’तिआदि. सचे सलाका लद्धा, तंदिने भत्तं न लद्धं, पुनदिने तस्स भत्तं गहेतब्बं, न संसयो ‘‘गहेतब्बं ¶ नु खो, न गहेतब्ब’’न्ति एवं संसयो न कातब्बोति योजना.
२९०८. उत्तरि उत्तरं अतिरेकं भङ्गं ब्यञ्जनं एतस्साति उत्तरिभङ्गं, तस्स, अतिरेकब्यञ्जनस्साति अत्थो. एकचरस्साति एकचारिकस्स. सलाकायेव सलाकिका.
२९०९. उत्तरिभङ्गमेव उत्तरिभङ्गकं.
२९१०. येन येन हीति गाहितसलाकेन येन येन भिक्खुना. यं यन्ति भत्तब्यञ्जनेसु यं यं भत्तं वा यं यं ब्यञ्जनं वा.
२९११. सङ्घुद्देसादिकन्ति सङ्घभत्तउद्देसभत्तादिकं. आदि-सद्देन निमन्तनं, सलाकं, पक्खिकं, उपोसथिकं, पाटिपदिकन्ति पञ्च भत्तानि गहितानि.
तत्थ सब्बसङ्घस्स दिन्नं सङ्घभत्तं नाम. ‘‘सङ्घतो एत्तके भिक्खू उद्दिसित्वा देथा’’तिआदिना वत्वा दिन्नं उद्देसभत्तं. ‘‘सङ्घतो एत्तकानं भिक्खूनं भत्तं गण्हथा’’तिआदिना वत्वा दिन्नं निमन्तनं नाम. अत्तनो अत्तनो नामेन सलाकगाहकानं भिक्खूनं दिन्नं सलाकभत्तं नाम. चातुद्दसियं दिन्नं पक्खिकं. उपोसथे दिन्नं उपोसथिकं. पाटिपदे दिन्नं पाटिपदिकं. तंतंनामेन दिन्नमेव तथा तथा वोहरीयति. एतेसं पन वित्थारकथा ‘‘अभिलक्खितेसू’’तिआदिना (चूळव. अट्ठ. ३२५ पक्खिकभत्तादिकथा) अट्ठकथायं वुत्तनयेन वेदितब्बा. आगन्तुकादीति एत्थ आदि-सद्देन गमिकभत्तं, गिलानभत्तं, गिलानुपट्ठाकभत्तन्ति ¶ तीणि गहितानि. आगन्तुकानं दिन्नं भत्तं आगन्तुकभत्तं. एसेव नयो सेसेसु.
२९१२. विहारन्ति ¶ विहारभत्तं उत्तरपदलोपेन, विहारे तत्रुप्पादभत्तस्सेतं अधिवचनं. वारभत्तन्ति दुब्भिक्खसमये ‘‘वारेन भिक्खू जग्गिस्सामा’’ति धुरगेहतो पट्ठाय दिन्नं. निच्चन्ति निच्चभत्तं उत्तरपदलोपेन, तञ्च तथा वत्वाव दिन्नं. कुटिभत्तं नाम सङ्घस्स आवासं कत्वा ‘‘अम्हाकं सेनासनवासिनो अम्हाकं भत्तं गण्हन्तू’’ति दिन्नं. पन्नरसविधं सब्बमेव भत्तं इध इमस्मिं सेनासनक्खन्धके उद्दिट्ठं कथितं. एतेसं वित्थारविनिच्छयो अत्थिकेहि समन्तपासादिकाय गहेतब्बो.
२९१३. पच्चयभाजने मिच्छापटिपत्तिया महादीनवत्ता अप्पमत्तेनेव पटिपज्जितब्बन्ति पच्चयभाजनकं अनुसासन्तो आह ‘‘पाळि’’न्तिआदि.
सेनासनक्खन्धककथावण्णना.
वत्तक्खन्धककथावण्णना
२९१४-५. आगन्तुको च आवासिको च पिण्डचारिको च सेनासनञ्च आरञ्ञको च अनुमोदना चाति विग्गहो, तासु वत्तानि, इतरीतरयोगद्वन्दसमासस्स उत्तरपदलिङ्गत्ता इत्थि लिङ्गनिद्देसो. भत्ते भत्तग्गे, उत्तरपदलोपो. ‘‘भत्ते’’तिआदीहि पदेहि ‘‘वत्तानी’’ति पच्चेकं योजेतब्बं.
आचरियो च उपज्झायको च सिस्सो च सद्धिविहारिको च, तेसं वत्तानीति विग्गहो. सब्बसोति सब्बावयवभेदेहि. चतुद्दसेवाति अवयवभेदेहि बहुविधानिपि वत्तानि विसयभेदेन चुद्दस एव वुत्तानि. विसुद्धचित्तेनाति सवासनसकलसंकिलेसप्पहानतो अच्चन्तपरिसुद्धचित्तसन्तानेन ¶ . विनायकेनाति सत्ते विनेतीति विनायको, अनुत्तरपुरिसदम्मसारथिभावेन दम्मदेवब्रह्मनागादिके सत्ते नानाविधेन विनयनुपायेन दमेतीति अत्थो. अथ वा विगतो नायको अस्साति विनायको, तेन.
२९१६. आरामन्ति ¶ एत्थ तंसमीपे तब्बोहारो. यथाह ‘‘इदानि ‘आरामं पविसिस्सामी’ति इमिना उपचारसीमसमीपं दस्सेति, तस्मा उपचारसीमं पत्वा उपाहनाओमुञ्चनादि सब्बं कातब्ब’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३५७). ‘‘पन अपनेतब्ब’’न्ति पदच्छेदो. मुञ्चितब्बाति उपाहना पादतो अपनेतब्बा.
२९१७. ओगुण्ठनन्ति ससीसपारुपनं. सीसे चीवरमेव वा न कातब्बन्ति सम्बन्धो. तेनाति आगन्तुकेन. पानीयवारिनाति पातब्बजलेन.
२९१८. पुच्छित्वाति वस्सगणनं पुच्छित्वा. विहारे वुड्ढभिक्खुनो आगन्तुकेन भिक्खुना वन्दितब्बाव. कालेति कालस्सेव. तेन आगन्तुकेन भिक्खुना सेनासनं ‘‘मय्हं कतरं सेनासनं पापुणाती’’ति पुच्छितब्बञ्चाति योजना.
२९१९. ‘‘पुच्छितब्ब’’न्ति इदं ‘‘वच्चट्ठान’’न्तिआदिकेहि सब्बेहि उपयोगन्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. पानीयमेव चाति ‘‘किं इमिस्सा पोक्खरणिया पानीयमेव पिवन्ति, उदाहु नहानादिपरिभोगम्पि करोन्ती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३५७) अट्ठकथागतनयेन पानीयञ्च. तथा परिभोजनीयञ्च. सङ्घकतिकन्ति ‘‘केसुचि ठानेसु वाळमिगा वा अमनुस्सा वा होन्ति, तस्मा कं कालं पविसितब्बं, कं कालं निक्खमितब्ब’’न्ति अट्ठकथागतनयेन सङ्घस्स कतिकसण्ठानञ्च. गोचरादिकन्ति ¶ एत्थ च ‘‘गोचरो पुच्छितब्बोति ‘गोचरगामो आसन्ने, उदाहु दूरे, कालस्सेव च पिण्डाय चरितब्बं, उदाहु नो’ति एवं भिक्खाचारो पुच्छितब्बो’’ति (चूळव. अट्ठ. ३५७) वुत्तनयेन गोचरञ्च. आदि-सद्देन अगोचरं गहितं. ‘‘अगोचरो नाम मिच्छादिट्ठिकानं वा गामो परिच्छिन्नभिक्खो वा गामो, यत्थ एकस्स वा द्विन्नं वा भिक्खा दिय्यति, सोपि पुच्छितब्बो’’ति (चूळव. अट्ठ. ३५७) वुत्तनयेन अगोचरञ्च.
२९२०. एवं आगन्तुकवत्तं दस्सेत्वा इदानि आवासिकवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘वुड्ढ’’न्तिआदि. पच्चुग्गन्त्वा पत्तञ्च चीवरञ्च पटिग्गहेतब्बन्ति योजना. च-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठो.
२९२१. तस्साति ¶ आगन्तुकस्स. पादोदकञ्चाति च-सद्देन धोताधोतपादा यत्थ ठपीयन्ति, तं पादपीठं, पादकथलिकञ्च उपनिक्खिपितब्बन्ति एतं गहितं. पुच्छितब्बञ्च वारिनाति ‘‘पानीयेन पुच्छन्तेन सचे सकिं आनीतं पानीयं सब्बं पिवति, ‘पुन आनेमी’ति पुच्छितब्बोयेवा’’ति वुत्तनयेन पानीयेन पुच्छितब्बो. इध च-सद्देन –
‘‘अपिच बीजनेनपि बीजितब्बो, बीजन्तेन सकिं पादपिट्ठियं बीजित्वा सकिं मज्झे, सकिं सीसे बीजितब्बं, ‘अलं होतू’ति वुत्तेन ततो मन्दतरं बीजितब्बं. पुन ‘अल’न्ति वुत्तेन ततो मन्दतरं बीजितब्बं. ततियवारं वुत्तेन बीजनी ठपेतब्बा. पादापिस्स धोवितब्बा, धोवित्वा सचे अत्तनो तेलं अत्थि, तेन मक्खेतब्बा. नो चे अत्थि, तस्स सन्तकेन मक्खेतब्बा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३५९) –
वुत्तवत्तानि सङ्गण्हाति.
२९२२-३. वन्देय्योति ¶ वुड्ढागन्तुको वन्दितब्बो. पञ्ञपेतब्बन्ति ‘‘कत्थ मय्हं सेनासनं पापुणाती’’ति पुच्छितेन सेनासनं पञ्ञपेतब्बं, ‘‘एतं सेनासनं तुम्हाकं पापुणाती’’ति एवं आचिक्खितब्बन्ति अत्थो. ‘‘वत्तब्बो’’ति इदं ‘‘अज्झावुत्थमवुत्थ’’न्तिआदीहि पदेहि तंतंलिङ्गवचनानुरूपेन परिवत्तेत्वा पच्चेकं योजेतब्बं. अज्झावुत्थन्ति पञ्ञत्तसेनासनस्स भिक्खूहि पठमं वुत्थभावं. अवुत्थं वाति चीवरकालं तस्मिं भिक्खूहि अनज्झावुत्थभावं वा. गोचरागोचरं वुत्तमेव.
सेक्खकुलानि चाति लद्धसेक्खसम्मुतिकानि कुलानि च वत्तब्बानि. ‘‘पवेसे निक्खमे कालो’’ति इदं ‘‘सङ्घकतिक’’न्ति एत्थ वुत्तत्थमेव. पानीयादिकन्ति आदि-सद्देन परिभोजनीयकत्तरयट्ठीनं आचिक्खनं सङ्गण्हाति.
२९२४. यथानिसिन्नेनेवाति अत्तना निसिन्नट्ठानेयेव निसिन्नेन. अस्साति नवकस्स.
२९२५. ‘‘अत्र पत्तं ठपेहि, इदमासनं निसीदाही’’ति इच्चेवं इमिना पकारेन सब्बं वत्तब्बन्ति योजना. देय्यं सेनासनम्पि चाति सेनासनञ्च दातब्बं. च-सद्देन ‘‘अवुत्थं वा अज्झावुत्थं ¶ वा आचिक्खितब्ब’’न्तिआदिना वुत्तं सम्पिण्डेति. महाआवासेपि अत्तनो सन्तिकं सम्पत्तस्स आगन्तुकस्स वत्तं अकातुं न लब्भति.
२९२६. ‘‘मातिकाय निद्दिट्ठक्कमेनेव वत्तानि कातब्बानि, उदाहु यथानुप्पत्तिवसेना’’ति कोचि मञ्ञेय्याति मातिकाक्कमेनेव कातब्बन्ति नियमो नत्थि, यथानुप्पत्तवसेनेव कातब्बन्ति विञ्ञापेतुं मातिकाक्कममनादियित्वा गमिकवत्तं आरद्धं. अथ वा वत्तिच्छानुपुब्बकत्ता सद्दपयोगस्स ¶ मातिकाक्कममनादियित्वा यथिच्छं निद्देसो कतोति वेदितब्बोति. दारुमत्तिकभण्डानीति मञ्चपीठादीनि चेव रजनभाजनानि च. पटिसामेत्वाति गुत्तट्ठाने ठपेत्वा. आवसथम्पि थकेत्वाति आवसथे द्वारकवाटादीनि च थकेत्वा.
२९२७. आपुच्छित्वापीति भिक्खुस्स वा सामणेरस्स वा आरामिकस्स वा ‘‘इमं पटिजग्गाही’’ति निय्यादेत्वा वा. पुच्छितब्बे असन्तेपीति एत्थ पि-सद्दो पन-सद्दत्थो. गोपेत्वा वापि साधुकन्ति ‘‘चतूसु पासाणेसु मञ्चं पञ्ञपेत्वा मञ्चे मञ्चं आरोपेत्वा’’तिआदिना (चूळव. ३६०) वुत्तनयेन सम्मा पटिसामेत्वा गन्तब्बन्ति योजना.
२९२८. पिण्डचारिकवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘सहसा’’तिआदि. पिण्डचारिको भिक्खु अन्तरघरं पविसन्तो सहसा न पविसे सीघं न पविसेय्य, निक्खमन्तो सहसा न निक्खमे सीघं न निक्खमेय्य, भिक्खुसारुप्पेन पविसेय्य, निक्खमेय्य च. पिण्डचारिना भिक्खुना गेहद्वारं सम्पत्तेन अतिदूरे न ठातब्बं निब्बकोसतो अतिदूरट्ठाने न ठातब्बं. अच्चासन्ने न ठातब्बं निब्बकोसतो आसन्नतरे ठाने न ठातब्बं.
२९२९. उच्चारेत्वाति उपनामेत्वा. भाजनन्ति पत्तं. दक्खिणेन पणामेत्वाति दक्खिणेन हत्थेन उपनामेत्वा. भिक्खं गण्हेय्याति एत्थ ‘‘उभोहि हत्थेहि पटिग्गहेत्वा’’ति सेसो. यथाह – ‘‘उभोहि हत्थेहि पत्तं पटिग्गहेत्वा भिक्खा गहेतब्बा’’ति (चूळव. ३६६).
२९३०. सूपं दातुकामा वा अदातुकामा वा इति मुहुत्तकं सल्लक्खेय्य तिट्ठेय्य. अन्तराति ¶ भिक्खादानसमये. न ¶ भिक्खादायिकाति इत्थी वा होतु पुरिसो वा, भिक्खादानसमये मुखं न ओलोकेतब्बन्ति.
२९३१. पिण्डचारिकवत्तं दस्सेत्वा आरञ्ञिकवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘पानीयादी’’तिआदि. पानीयादीति आदि-सद्देन परिभोजनीयअग्गिअरणिसहितकत्तरयट्ठीनं गहणं. तत्रायं विनिच्छयो – पानीयं उपट्ठापेतब्बन्ति सचे भाजनानि नप्पहोन्ति, पानीयमेव परिभोजनीयम्पि कत्वा उपट्ठापेतब्बं. भाजनं अलभन्तेन वेळुनाळिकायपि उपट्ठापेतब्बं. तम्पि अलभन्तस्स यथा समीपे खुद्दकआवाटो होति, एवं कातब्बं. अरणिसहिते असति अग्गिं अकातुम्पि च वट्टति. यथा च आरञ्ञिकस्स, एवं कन्तारपटिपन्नस्सापि अरणिसहितं इच्छितब्बं. गणवासिनो पन तेन विनापि वट्टतीति.
नक्खत्तन्ति अस्सयुजादिसत्तवीसतिविधं नक्खत्तं जानितब्बन्ति सम्बन्धो. कथं जानितब्बन्ति आह ‘‘तेन योगो चा’’ति, तेन नक्खत्तेन चन्दस्स योगो ञातब्बोति अत्थो. जानितब्बा दिसापि चाति अरञ्ञे विहरन्तेन अट्ठपि दिसा असम्मोहतो जानितब्बा.
२९३२. अञ्ञवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘वच्चपस्सावतित्थानी’’तिआदि. पटिपाटिया भवन्तीति गतानुक्कमेन सेवितब्बा भवन्ति. यथाह – ‘‘वच्चकुटियं, पस्सावट्ठाने, न्हानतित्थेति तीसुपि आगतपटिपाटियेव पमाण’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३७३). यथावुड्ढं करोन्तस्साति गतपटिपाटिं विना वुड्ढपटिपाटिया करोन्तस्स.
२९३३. वच्चकुटिं ¶ पविसन्तो सहसा न पविसेय्य. उब्भजित्वाति चीवरं उक्खिपित्वा.
२९३४. नित्थुनन्तेन भिक्खुना वच्चं न कातब्बन्ति योजना. ‘‘वच्चस्स दुन्निग्गमनेन उपहतो हुत्वा नित्थुनति चे, न दोसो’’ति सिक्खाभाजनविनिच्छये वुत्तं. दण्डकट्ठं खादतो वच्चं करोतो भिक्खुनो दुक्कटं होतीति योजना.
२९३६. खरेनाति फरुसेन वा फालितकट्ठेन वा गण्ठिकेन वा कण्टकेन वा सुसिरेन ¶ वा पूतिना वा दण्डेन न अवलेखेय्य न पुञ्छेय्य. न कट्ठं वच्चकूपके छड्डेय्याति तं कट्ठं वच्चकूपे न छड्डेय्य. पस्सावदोणिया खेळं न पातेय्याति योजना.
२९३७. पादुकासूति वच्चपस्सावपादुकासु. निक्खमने निक्खमनकाले. तत्थेवाति वच्चपस्सावपादुकास्वेव. पटिच्छादेय्याति उक्खित्तं चीवरं ओतारेत्वा सरीरं पटिच्छादेय्य.
२९३८. यो वच्चं कत्वा सलिले सति सचे नाचमेय्य उदककिच्चं न करेय्य, तस्स दुक्कटं उद्दिट्ठन्ति योजना. मोहनासिनाति सवासनस्स मोहस्स, तेन सहजेकट्ठपहानेकट्ठानं सकलसंकिलेसानञ्च पहायिना आसवक्खयञाणेन समुच्छिन्दता मुनिना सब्बञ्ञुना सम्मासम्बुद्धेन. ‘‘सलिले सती’’ति इमिना असति निद्दोसतं दीपेति. यथाह –
‘‘सति उदकेति एत्थ सचे उदकं अत्थि, पटिच्छन्नट्ठानं पन नत्थि, भाजनेन नीहरित्वा आचमितब्बं. भाजने असति पत्तेन नीहरितब्बं. पत्तेपि असति असन्तं नाम होति. ‘इदं अतिविवटं, पुरतो अञ्ञं ¶ उदकं भविस्सती’ति गतस्स उदकं अलभन्तस्सेव भिक्खाचारवेला होति, कट्ठेन वा केनचि वा पुञ्छित्वा गन्तब्बं, भुञ्जितुम्पि अनुमोदनम्पि कातुं वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३७३).
२९३९. ससद्दन्ति उदकसद्दं कत्वा. ‘‘पासाणादिट्ठाने पहरित्वा उदकं सद्दायति चे, न दोसो’’ति सिक्खाभाजनविनिच्छये वुत्तं. चपु चपूति चाति तादिसं अनुकरणं कत्वा नाचमेतब्बन्ति योजना. आचमित्वाति उदककिच्चं कत्वा. सरावे आचमनभाजने उदकं न सेसेतब्बन्ति योजना, इदं पन सब्बसाधारणट्ठानं सन्धाय वुत्तं. यथाह अट्ठकथायं –
‘‘आचमनसरावकेति सब्बसाधारणट्ठानं सन्धायेतं वुत्तं. तत्र हि अञ्ञे अञ्ञे आगच्छन्ति, तस्मा उदकं न सेसेतब्बं. यं पन सङ्घिकेपि विहारे एकदेसे निबद्धगमनत्थाय कतं ठानं होति पुग्गलिकट्ठानं वा, तस्मिं वट्टति. विरेचनं पिवित्वा पुनप्पुनं पविसन्तस्सापि वट्टतियेवा’’ति (चूळव. अट्ठ. ३७४).
२९४०. ऊहतम्पीति अञ्ञेन वा अत्तना वा असञ्चिच्च ऊहतं मलेन दूसितट्ठानं. अधोवित्वाति ¶ जले सति असोधेत्वा जले असति कट्ठेन वा केनचि वा पुञ्छित्वा गन्तब्बं. यथाह – ‘‘उदकं अत्थि भाजनं नत्थि, असन्तं नाम होति, भाजनं अत्थि उदकं नत्थि, एतम्पि असन्तं, उभये पन असति असन्तमेव, कट्ठेन वा केनचि वा पुञ्छित्वा गन्तब्ब’’न्ति (चूळव. अट्ठ. ३७४). उक्लापापि सचे होन्तीति वच्चपस्सावट्ठानानि सचे कचवराकिण्णानि होन्ति. ‘‘असेसतो सोधेतब्ब’’न्ति इमिना ततो कस्सचि कचवरस्स ¶ अपनयनं सोधनं नाम न होति, निस्सेसकचवरापनयनमेव सोधनन्ति दीपेति.
२९४१. पिठरोति अवलेखनकट्ठनिक्खेपनभाजनं. कुम्भी चे रित्ताति आचमनकुम्भी सचे तुच्छा.
२९४२. एवं वच्चकुटिवत्तं दस्सेत्वा सेनासनवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘अनज्झिट्ठो’’तिआदि. अनज्झिट्ठोति अननुञ्ञातो.
२९४३. वुड्ढं आपुच्छित्वा कथेन्तस्साति योजना. वुड्ढतरागमेति यं आपुच्छित्वा कथेतुमारद्धो, ततोपि वुड्ढतरस्स भिक्खुनो आगमे सति.
२९४४. एकविहारस्मिन्ति एकस्मिं गेहे. ‘‘अनापुच्छा’’ति इदं वक्खमानेहि यथारहं योजेतब्बं.
२९४५. पठमं यत्थ कत्थचि वुड्ढानं सन्निधाने कत्तब्बवत्तं निद्दिट्ठन्ति इदानि एकविहारे वसन्तेनापि तस्स कातब्बतं दस्सेतुं पुनपि ‘‘न च धम्मो कथेतब्बो’’ति आह. धम्मचक्खुनाति धम्मलोचनेन धम्मगरुकेन, इमिना अतादिसस्स कतो वारो निरत्थकोति दीपेति.
२९४६. कातब्बोति जालेतब्बो. सोति दीपो. ‘‘द्वारं नाम यस्मा महावळञ्जं, तस्मा तत्थ आपुच्छनकिच्चं नत्थी’’ति (चूळव. अट्ठ. ३६९) वचनतो तं अवत्वा आपत्तिक्खेत्तमेव दस्सेतुमाह ‘‘वातपानकवाटानि, थकेय्य विवरेय्य नो’’ति.
२९४७. वुड्ढतो ¶ परिवत्तयेति येन वुड्ढो, ततो परिवत्तये, पिट्ठिं अदस्सेत्वा वुड्ढाभिमुखो तेन परिवत्तयेति अत्थो. चीवरकण्णेन वा कायेन वा तं वुड्ढं न च घट्टये.
२९४८. एवं ¶ सेनासनवत्तं दस्सेत्वा जन्ताघरवत्तं दस्सेतुमाह ‘‘पुरतो’’तिआदि. थेरानं पुरतो नेव न्हायेय्य, उपरि पटिसोते न च न्हायेय्य, ओतरन्तानं वुड्ढानं उत्तरं उत्तरन्तो मग्गं ददेय्य, न घट्टये कायेन वा चीवरेन वा न घट्टयेय्याति योजना.
‘‘तिमण्डलं पटिच्छादेन्तेन परिमण्डलं निवासेत्वा कायबन्धनं बन्धित्वा’’तिआदिना (चूळव. ३६४) नयेन वुत्तानं भत्तग्गवत्तानं सेखियकथाय वुत्तत्ता च उपज्झायवत्तादीनं महाखन्धककथाय वुत्तत्ता च अनुमोदनवत्तानं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, भत्तग्गे चतूहि पञ्चहि थेरानुथेरेहि भिक्खूहि आगमेतु’’न्तिआदिना (चूळव. ३६२) नयेन भत्तग्गवत्तेयेव अन्तोगधभावेन वुत्तत्ता च निद्देसे तानि न वुत्तानि, तथापि तेसु अनुमोदनवत्तं एवं वेदितब्बं (चूळव. अट्ठ. ३६२) – सङ्घत्थेरे अनुमोदनत्थाय निसिन्ने हेट्ठा पटिपाटिया चतूहि निसीदितब्बं. अनुथेरे निसिन्ने महाथेरेन च हेट्ठा च तीहि निसीदितब्बं. पञ्चमे निसिन्ने उपरि चतूहि निसीदितब्बं. सङ्घत्थेरेन हेट्ठा दहरभिक्खुस्मिं अज्झिट्ठेपि सङ्घत्थेरतो पट्ठाय चतूहि निसीदितब्बमेव. सचे पन अनुमोदको भिक्खु ‘‘गच्छथ, भन्ते, आगमेतब्बकिच्चं नत्थी’’ति वदति, गन्तुं वट्टति. महाथेरेन ‘‘गच्छाम, आवुसो’’ति वुत्ते ‘‘गच्छथा’’ति वदति, एवम्पि वट्टति. ‘‘बहिगामे आगमेस्सामा’’ति आभोगं कत्वापि बहिगामं गन्त्वा अत्तनो निस्सितके ‘‘तुम्हे तस्स आगमनं आगमेथा’’ति वत्वापि गन्तुं वट्टतियेव. सचे पन मनुस्सा अत्तनो रुचितेन एकेन अनुमोदनं कारेन्ति, नेव तस्स अनुमोदतो आपत्ति, न च महाथेरस्स भारो होति. उपनिसिन्नकथायमेव हि मनुस्सेसु कथापेन्तेसु ¶ महाथेरो आपुच्छितब्बो, महाथेरेन च अनुमोदनाय अज्झिट्ठोव आगमेतब्बोति इदमेत्थ लक्खणन्ति.
२९४९. वत्तन्ति यथावुत्तं आभिसमाचारिकवत्तं. यथाह – ‘‘आभिसमाचारिकं अपरिपूरेत्वा सीलं परिपूरेस्सतीति नेतं ठानं विज्जती’’ति. न विन्दतीति न लभति.
२९५०. अनेकग्गोति ¶ विक्खित्तत्तायेव असमाहितचित्तो. न च पस्सतीति ञाणचक्खुना न पस्सति, दट्ठुं समत्थो न होतीति अत्थो. दुक्खाति जातिदुक्खादिदुक्खतो.
२९५१. तस्माति यस्मा दुक्खा न परिमुच्चति, तस्मा. ओवादं कत्वा किं विसेसं पापुणातीति आह ‘‘ओवादं बुद्धसेट्ठस्स, कत्वा निब्बानमेहिती’’ति. एहिति पापुणिस्सति.
वत्तक्खन्धककथावण्णना.
भिक्खुनिक्खन्धककथावण्णना
२९५२. विवरित्वान चीवरं अपनेत्वा.
२९५३. यं किञ्चि सम्पयोजेन्तियाति यं किञ्चि अनाचारं करोन्तिया. ततोति तेन अनाचारसङ्खातेन असद्धम्मेन. भासन्तियाति वाचाय भासन्तिया.
२९५४-६. दीघन्ति एकपरिक्खेपतो दीघं. विलीवेन च पट्टेनाति सण्हेहिपि विलीवेहि कतपट्टेन. चम्मपट्टेनाति चम्ममयपट्टेन. दुस्सपट्टेनाति सेतवत्थेन. दुस्सवेणियाति दुस्सेन गण्ठितवेणिया. दुस्सवट्टियाति दुस्सेन कतवट्टिया ¶ . न फासुका नमेतब्बाति मज्झिमस्स तनुभावत्थाय गामदारिका विय फासुलिका न नामेतब्बा. जघनन्ति मुत्तकरणप्पदेसं. अट्ठिकादिनाति गोजाणुट्ठिकादिना. न घंसापेय्याति न घट्टापेय्य. ‘‘अट्ठिकादिना’’ति इदं ‘‘न घंसापेय्या’’ति इमिना च ‘‘कोट्टापेती’’ति इमिना किरियापदेन च सम्बन्धितब्बं.
२९५७. ‘‘कोट्टापेती’’ति इदं ‘‘हत्थं वा’’तिआदीहि उपयोगन्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. हत्थन्ति अग्गबाहं. हत्थकोच्छन्ति पिट्ठिहत्थं. पादन्ति जङ्घं.
२९५८. न मुखं लिम्पितब्बन्ति छविपसादकरेन तिलसासपकक्कादिना अनेकविधेन लिम्पनेन ¶ न लिम्पितब्बं. न चुण्णेतब्बन्ति मुखचुण्णलेपनं न कातब्बं. मनोसिलाय मुखं लञ्जन्तिया आपत्ति सियाति योजना.
२९५९. अङ्गरागो न कातब्बोति हलिद्दिकुङ्कुमादीहि सरीरच्छविरागो न कातब्बो. अवङ्गं न च कातब्बन्ति अञ्जनं बहि अक्खिकोटिया लेखं ठपेत्वा न अञ्जितब्बं. न कातब्बं विसेसकन्ति गण्डपदेसे विचित्रसण्ठानं विसेसकं वत्तभङ्गं न कातब्बं.
२९६०. ओलोकनकतोति वातपानतो. रागाति कामरागेन. ओलोकेतुन्ति अन्तरवीथिं विलोकेतुं, सालोके न च ठातब्बन्ति योजना. सालोके द्वारं विवरित्वा उपड्ढकायं दस्सेन्तीहि न ठातब्बं. सनच्चन्ति नटसमज्जं.
२९६१. गणिकं वुट्ठापेन्तिया वेसिं वुट्ठापेन्तिया. ‘‘विक्किणन्तिया’’ति इदं ‘‘सुर’’न्तिआदीहि उपयोगन्तपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं.
२९६३. न ¶ चेवुपट्ठापेतब्बोति अत्तनो वेय्यावच्चं नेव कारापेतब्बो. तिरच्छानगतोपि दासो वा दासी वा तिरच्छानगतोपि कम्मकरो वा न चेव उपट्ठापेतब्बो नेव अत्तनो वेय्यावच्चं कारापेतब्बो. अपि-सद्देन पगेव मनुस्सभूतोति दीपेति.
२९६४. ‘‘सब्बनीलादि’’न्ति इमिना –
‘‘सब्बनीलकमञ्जेट्ठ-कण्हलोहितपीतके;
महानाममहारङ्ग-रत्तेसू’’ति. (वि. वि. ५९८) –
वुत्तानि अकप्पियचीवरानि सङ्गहितानि. ‘‘नमतकं नाम एळकलोमेहि कतं अवायिमं चम्मखण्डपरिभोगेन परिभुञ्जितब्ब’’न्ति (चूळव. अट्ठ. २६४) अट्ठकथाय वुत्तत्ता, गण्ठिपदे च ‘‘सन्थरणसदिसो पिलोतिकाहि कतो परिक्खारविसेसो’’ति वुत्तत्ता च निपज्जाय परिभुञ्जितब्बो परिक्खारविसेसो नमतकं नाम.
२९६५. छन्नम्पि ¶ पुरिसब्यञ्जनं ‘‘एत्था’’ति चिन्तेत्वा रागचित्तेन ओलोकेन्तिया दुक्कटं होति. सब्बन्ति वुत्तप्पकारं सब्बं.
२९६६. भिक्खुं दूरतोव पस्सित्वा तस्स भिक्खुनो दूरतो ओक्कमित्वान मग्गो दातब्बोति योजना.
२९६७. भिक्खं चरन्तिया भिक्खुनिया भिक्खुं पस्सित्वा पन येन भिक्खाय चरति, तं पत्तं नीहरित्वा उपरि छादेत्वा ठितं सङ्घाटिचीवरं अपनेत्वा उक्कुज्जं उद्धंमुखं कत्वा भिक्खुनो दस्सेतब्बन्ति योजना.
२९६८. उतुनीनं ¶ भिक्खुनीनं उतुकाले सञ्जातपुप्फे काले संवेल्लिकं कातुं कच्छं बन्धितुं महेसिना कटिसुत्तकं अनुञ्ञातन्ति योजना, इमिना अञ्ञस्मिं काले कटिसुत्तकं बन्धितुं न वट्टतीति दीपेति. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, भिक्खुनिया सब्बकालं कटिसुत्तकं धारेतब्बं, या धारेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स. अनुजानामि, भिक्खवे, उतुनिया कटिसुत्तक’’न्ति (चूळव. ४२२).
२९६९. इत्थिपोसयुतन्ति इत्थीहि वा पुरिसेहि वा इत्थिपुरिसेहि वा युत्तं. इत्थिपोसयुत्तं हत्थवट्टकमेव वा. पाटङ्कीति पटपोट्टलिकं.
२९७०. गरुधम्मेति सङ्घादिसेसे. मानत्तन्ति पक्खमानत्तं. सम्मन्नित्वाति ञत्तिदुतियाय कम्मवाचाय सम्मन्नित्वा.
२९७१. यस्सा इत्थिया पब्बजितकाले गब्भो वुट्ठाति विजायति यदि, पुत्तो चे, तस्सापि दारकमातु याव सो दारको विञ्ञुतं पापुणाति, याव खादितुं, भुञ्जितुं, नहायितुञ्च अत्तनो धम्मताय सक्कोति, ताव दुतिया भिक्खुनी तथा सम्मन्नित्वा दातब्बाति योजना.
२९७२. सा ¶ पन माता भिक्खुनी अत्तनो पुत्तं पायेतुं, भोजेतुं, मण्डेतुं, उरे कत्वा सयितुञ्च लभतीति योजना.
२९७३. दुतियिकाय भिक्खुनिया दारकेन सहसेय्यं ठपेत्वा यथा अञ्ञेसु पुरिसेसु वत्तितब्बं पटिपज्जितब्बं, तथा एव तस्मिं दारके वत्तितब्बन्ति योजना.
२९७४. विब्भमेनेवाति अत्तनो रुचिया सेतवत्थानं गहणेनेव. यथाह – ‘‘यस्मा सा विब्भन्ता अत्तनो रुचिया ¶ खन्तिया ओदातानि वत्थानि निवत्था, तस्मायेव सा अभिक्खुनी, न सिक्खापच्चक्खानेना’’ति (चूळव. अट्ठ. ४३४). इधाति इमस्मिं सासने.
२९७५. गतायाति एत्थ ‘‘सकावासा’’ति सेसो. यथाह – ‘‘या सा, भिक्खवे, भिक्खुनी सकावासा तित्थायतनं सङ्कन्ता, सा आगता न उपसम्पादेतब्बा’’ति. न केवलं न उपसम्पादेतब्बा, पब्बज्जम्पि न लभति. ओदातानि गहेत्वा विब्भन्ता पन पब्बज्जामत्तं लभति.
२९७६. वन्दनन्ति पादे सम्बाहेत्वा वन्दनं. सादितुं वट्टतीति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सादितु’’न्ति (चूळव. ४३४) अनुञ्ञातत्ता वट्टति. तत्रेके आचरिया ‘‘सचे एकतो वा उभतो वा अवस्सुता होन्ति सारत्ता, यथावत्थुकमेवा’’ति वदन्ति. एके आचरिया ‘‘नत्थि एत्थ आपत्ती’’ति वदन्तीति एवं आचरियवादं दस्सेत्वा ‘‘इदं ओदिस्स अनुञ्ञातं वट्टती’’ति अट्ठकथासु वुत्तं, तं पमाणं. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, सादितु’’न्ति (चूळव. ४३४) हि वचनेनेव कप्पियं.
२९७७. याय कायचि वच्चकुटिया वच्चो न कातब्बो, हेट्ठा विवटे उद्धं पटिच्छन्ने पन वच्चं कातुं वट्टति. हेट्ठा विवटे उपरि पटिच्छन्नेति अट्ठकथायं ‘‘सचे कूपो खतो होति, उपरि पन पदरमत्तमेव सब्बदिसासु पञ्ञायति, एवरूपेपि वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ४३५) वुत्तं.
२९७८. सब्बत्थाति ¶ भिक्खुनिउपस्सयअन्तरघरादिसब्बट्ठानेसु. गिलानायाति यस्सा विना पल्लङ्कं न फासु होति. अड्ढपल्लङ्कन्ति एकपादं आभुजित्वा कतपल्लङ्कं. सो ¶ एकं पण्हिं ऊरुमूलासन्नं कत्वा इतरं दूरे कत्वा आभुजितपल्लङ्को नाम.
२९७९. नरतित्थेति पुरिसानं नहानतित्थे. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, भिक्खुनिया पुरिसतित्थे नहायितब्बं, या नहायेय्य, आपत्ति दुक्कटस्स. अनुजानामि, भिक्खवे, महिलातित्थे नहायितु’’न्ति (चूळव. ४३६).
२९८०. या समणी गन्धचुण्णेन वा वासितमत्तिया वासितकाय मत्तिकाय वा पटिसोते वा न्हायेय्य, तस्सा आपत्ति दुक्कटन्ति योजना. वासितविसेसनेन अवासिता वट्टतीति दीपेति. यथाह – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पकतिमत्तिक’’न्ति (चूळव. ४३६).
२९८१. अभुत्वाति एत्थ आमिसअग्गं गहणमत्तम्पि अकत्वा, पत्तचीवरं कतिपयदिवसानिपि अपरिभुञ्जित्वाति अत्थो. सचे असप्पायं, सब्बम्पि अपनेतुं वट्टति.
२९८२. अनुपसम्पन्ने असन्ते सब्बं भिक्खूहि पटिग्गहितं वा अप्पटिग्गहितं वा सन्निधिकतं वा सब्बं अज्झोहरणीयं भिक्खूहि पटिग्गहापेत्वा परिभुञ्जितुं भिक्खुनीनं वट्टतीति योजना. ‘‘भिक्खुनीनं वट्टती’’ति इदं पकरणवसेन वुत्तं. भिक्खुनीहिपि पटिग्गहापेत्वा भिक्खूनम्पि तथाविधं परिभुञ्जितुं वट्टति. यथाह – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, भिक्खूनं सन्निधिं भिक्खुनीहि पटिग्गाहापेत्वा परिभुञ्जितु’’न्ति (चूळव. ४२१).
भिक्खुनिक्खन्धककथावण्णना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
खन्धककथावण्णना निट्ठिता.
चतुब्बिधकम्मकथावण्णना
२९८३. अपलोकनसञ्ञितं ¶ कम्मं, ञत्तिकम्मं, ञत्तिदुतियकम्मं, ञत्तिचतुत्थकम्मन्ति इमानि ¶ चत्तारि कम्मानीति योजना. तत्थ चत्तारीति गणनपरिच्छेदो. इमानीति अनन्तरमेव वक्खमानत्ता आसन्नपच्चक्खवचनं. कम्मानीति परिच्छिन्नकम्मनिदस्सनं. ‘‘अपलोकनसअञत’’न्तिआदि तेसं सरूपदस्सनं.
तत्रायं सङ्खेपतो विनिच्छयो (चूळव. अट्ठ. २१५; परि. अट्ठ. ४८२) – अपलोकनकम्मं नाम सीमट्ठकसङ्घं सोधेत्वा छन्दारहानं छन्दं आहरित्वा समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया तं तं वत्थुं कित्तेत्वा ‘‘रुच्चति सङ्घस्सा’’ति तिक्खत्तुं सावेत्वा कत्तब्बं कम्मं वुच्चति. ञत्तिकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया कत्तब्बं कम्मं. ञत्तिदुतियकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया, एकाय च अनुस्सावनायाति एवं ञत्तिदुतियाय अनुस्सावनाय कत्तब्बं कम्मं. ञत्तिचतुत्थकम्मं नाम वुत्तनयेनेव समग्गस्स सङ्घस्स अनुमतिया एकाय ञत्तिया, तीहि च अनुस्सावनाहीति एवं ञत्तिचतुत्थाहि तीहि अनुस्सावनाहि कत्तब्बं कम्मं. ञत्ति दुतिया यस्स अनुस्सावनस्स तं ञत्तिदुतियं, तेन कत्तब्बं कम्मं ञत्तिदुतियकम्मं. ञत्ति चतुत्था यस्स अनुस्सावनत्तयस्स तं ञत्तिचतुत्थं, तेन कातब्बं कम्मं ञत्तिचतुत्थकम्मं.
२९८४-७. तेसं ठानवसेन भेदं दस्सेतुमाह ‘‘अपलोकनकम्म’’न्तिआदि. नवन्नं ठानानं समाहारो नवट्ठानं, ‘‘गच्छती’’ति इमिना सम्बन्धो. ञत्तिकम्मन्ति गमनकिरियाकत्तुनिदस्सनं ¶ . नवट्ठानन्ति कम्मनिदस्सनं. दुतियन्ति ञत्तिदुतियकम्मं. सत्त ठानानि गच्छतीति योजना.
इदानि तं ठानभेदं सरूपतो दस्सेतुमाह ‘‘निस्सारणञ्चा’’तिआदि. निस्सारणादि कम्मविसेसानं सञ्ञा. अपलोकनकम्मञ्हि निस्सारणं…पे… पञ्चमं कम्मलक्खणन्ति इमानि पञ्च ठानानि गच्छतीति योजना.
एवं नामवसेन दस्सितानि निस्सारणादीनि अत्थतो विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘निस्सारणञ्चा’’तिआदि. समणुद्देसतोति कण्टकसामणेरतो निस्सारणञ्च ओसारणञ्च वदेति योजना. तत्थ कण्टकसामणेरस्स निस्सारणा तादिसानंयेव सम्मावत्तं दिस्वा पवेसना ‘‘ओसारणा’’ति वेदितब्बा.
पब्बजन्तेन ¶ हेतुभूतेन भण्डुकं भण्डुकम्मपुच्छनं वदेय्याति अत्थो. पब्बज्जापेक्खस्स केसच्छेदनपुच्छनं भण्डुकम्मं नाम. छन्नेन हेतुभूतेन ब्रह्मदण्डकं कम्मं वदेति योजना. तथारूपस्साति छन्नसदिसस्स मुखरस्स भिक्खू दुरुत्तवचनेन घट्टेन्तस्स. कातब्बोति ‘‘भन्ते, इत्थन्नामो भिक्खु मुखरो भिक्खू दुरुत्तवचनेहि घट्टेन्तो विहरति, सो भिक्खु यं इच्छेय्य, तं वदेय्य. भिक्खूहि इत्थन्नामो भिक्खु नेव वत्तब्बो, न ओवदितब्बो, न अनुसासितब्बो. सङ्घं, भन्ते, पुच्छामि ‘इत्थन्नामस्स भिक्खुनो ब्रह्मदण्डस्स दानं रुच्चति सङ्घस्सा’ति. दुतियम्पि पुच्छामि… ततियम्पि पुच्छामि ‘इत्थन्नामस्स, भन्ते, भिक्खुनो ब्रह्मदण्डस्स दानं रुच्चति सङ्घस्सा’’ति (परि. अट्ठ. ४९५-४९६) एवं ब्रह्मदण्डो कातब्बो.
२९८८-९. ‘‘आपुच्छित्वाना’’ति पुब्बकिरियाय ‘‘गहिताया’’ति अपरकिरिया अज्झाहरितब्बा, ‘‘रुचिया’’ति एतस्स ¶ विसेसनं. देतीति एत्थ ‘‘अच्छिन्नचीवरादीन’’न्ति सेसो. सब्बो सङ्घो सन्निपतित्वान सब्बसो सब्बे सीमट्ठे आगतागते भिक्खू आपुच्छित्वान ‘‘इत्थन्नामेन परिक्खारेन भवितब्बं, रुच्चति तस्स दान’’न्ति विसुं पुच्छित्वा गहिताय भिक्खूनं रुचिया तिक्खत्तुं अपलोकेत्वा चीवरादिपरिक्खारं अच्छिन्नचीवरादीनं देति, यं एवंभूतं सङ्घस्स दानं, तं तस्स अपलोकनकम्मस्स कम्मलक्खणं होतीति योजना. लक्खीयतीति लक्खणं, कम्ममेव लक्खणं, न निस्सारणादीनीति कम्मलक्खणं.
२९९०-१. एवं अपलोकनकम्मस्स पञ्च ठानानि उद्देसनिद्देसवसेन दस्सेत्वा इदानि ञत्तिकम्मस्स कम्मलक्खणं ताव दस्सेतुमाह ‘‘निस्सारण’’न्तिआदि. इति ‘‘ञत्तिया नव ठानानी’’ति अयमुद्देसो वक्खमानेन ‘‘विनिच्छये’’तिआदिनिद्देसेनेव विभावीयति.
२९९२. विनिच्छयेति उब्बाहिकविनिच्छये. असम्पत्तेति निट्ठं अगते. थेरस्साति धम्मकथिकस्स. तेनेवाह ‘‘अविनयञ्ञुनो’’ति. तस्स ‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता, अयं इत्थन्नामो भिक्खु धम्मकथिको, इमस्स नेव सुत्तं आगच्छति, नो सुत्तविभङ्गो, सो अत्थं असल्लक्खेत्वा ब्यञ्जनच्छायाय अत्थं पटिबाहति, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, इत्थन्नामं भिक्खुं वुट्ठापेत्वा अवसेसा इमं अधिकरणं वूपसमेय्यामा’’ति (चूळव. २३३) एवं उब्बाहिकविनिच्छये धम्मकथिकस्स भिक्खुनो या निस्सरणा वुत्ता, सा ञत्तिकम्मे ‘‘निस्सारणा’’ति वुत्ताति योजना.
२९९३-४. उपसम्पदापेक्खस्स ¶ ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इत्थन्नामो इत्थन्नामस्स आयस्मतो उपसम्पदापेक्खो ¶ , अनुसिट्ठो सो मया, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो आगच्छेय्याति. आगच्छाही’’ति (महाव. १२६) वचनपटिसंयुत्तस्स सङ्घस्स सम्मुखानयनं, सा ओसारणा नाम. ‘‘आगच्छ ओसारणा’’ति पदच्छेदो.
उपोसथवसेनापि, पवारणावसेनापि. ञत्तिया ठपितत्ताति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अज्जुपोसथो पन्नरसो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो उपोसथं करेय्य’’ (महाव. १३४), ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अज्ज पवारणा पन्नरसी, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो पवारेय्या’’ति (महाव. २१०) उपोसथपवारणावसेन ञत्तिया ठपितत्ता उपोसथो, पवारणा वाति इमानि द्वे ञत्तिकम्मानि.
‘‘उपसम्पदापेक्खञ्हि, अनुसासेय्यहन्ति चा’’ति इमिना ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इत्थन्नामो इत्थन्नामस्स आयस्मतो उपसम्पदापेक्खो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामं अनुसासेय्य’’न्ति (महाव. १२६) अयं एका ञत्ति गहिता.
२९९५. ‘‘इत्थन्नाममहं भिक्खुं, पुच्छेय्यं विनयन्ति चा’’ति इमिना ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामं विनयं पुच्छेय्य’’न्ति (महाव. १५१) अयं एका ञत्ति गहिता. एवमादीति आदि-सद्देन ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो इत्थन्नामं अनुसासेय्या’’ति, ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामं अन्तरायिके धम्मे पुच्छेय्य’’न्ति (महाव. १२६), ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो इत्थन्नामं अन्तरायिके धम्मे पुच्छेय्या’’ति, ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो इत्थन्नामं विनयं पुच्छेय्या’’ति (महाव. १५१), ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामेन विनयं पुट्ठो विस्सज्जेय्य’’न्ति ¶ (महाव. १५२), ‘‘यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, इत्थन्नामो इत्थन्नामेन विनयं पुट्ठो विस्सज्जेय्या’’ति – (महाव. १५२) इमा छ ञत्तियो गहिता. एवं पुरिमा द्वे, इमा च छाति एदिसा इमा अट्ठ ञत्तियो ‘‘सम्मुती’’ति वुत्ता.
२९९६. निस्सट्ठचीवरादीनं दानन्ति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, इदं चीवरं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो निस्सग्गियं सङ्घस्स निस्सट्ठं, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, सङ्घो इमं चीवरं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो ¶ ददेय्या’’ति (पारा. ४६४) एवं निस्सट्ठचीवरपत्तादीनं दानं ‘‘दान’’न्ति वुच्चति. आपत्तीनं पटिग्गाहोति ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं इत्थन्नामो भिक्खु आपत्तिं सरति विवरति उत्तानिं करोति देसेति, यदि सङ्घस्स पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो आपत्तिं पटिग्गण्हेय्य’’न्ति (चूळव. २३९), ‘‘यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, अहं इत्थन्नामस्स भिक्खुनो आपत्तिं पटिग्गण्हेय्य’’न्ति (चूळव. २३९). तेन वत्तब्बो ‘‘पस्ससी’’ति. ‘‘आम पस्सामी’’ति. ‘‘आयतिं संवरेय्यासी’’ति. एवं आपत्तीनं पटिग्गाहो ‘‘पटिग्गाहो’’ति वुच्चति.
२९९७. पवारुक्कड्ढनाति पवारणुक्कड्ढना. गाथाबन्धवसेन ण-कारलोपो. अथ वा पवारणं पवारोति पवारण-सद्दपरियायो पवार-सद्दो. ‘‘इमं उपोसथं कत्वा, काळे पवारयामी’’ति इमिना ‘‘सुणन्तु मे आयस्मन्ता आवासिका, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, इदानि उपोसथं करेय्याम, पातिमोक्खं उद्दिसेय्याम, आगमे काळे पवारेय्यामा’’ति (महाव. २४०) अयं ञत्ति उपलक्खणतो दस्सिता. एवं कतपवारणा ‘‘पच्चुक्कड्ढना’’ति मता. एत्थ च काळेति पुब्बकत्तिकमासस्स काळपक्खुपोसथे. इमिना च ‘‘आगमे जुण्हे पवारेय्यामा’’ति अयं ¶ ञत्ति च उपलक्खिता. जुण्हेति अपरकत्तिकजुण्हपक्खउपोसथे.
२९९८. तिणवत्थारकेति तिणवत्थारकसमथे. सब्बपठमा ञत्तीति सब्बसङ्गाहिका ञत्ति वुच्चति. इतरा चाति उभयपक्खे पच्चेकं ठपिता द्वे ञत्तियो चाति एवं तिधा पवत्तं एतं ञत्तिकम्मं कम्मलक्खणं इति एवं वुत्तनयेन ‘‘विनिच्छये’’तिआदिना ञत्तिया नव ठानानि वेदितब्बानीति योजना.
२९९९-३०००. एवं ञत्तिकम्मे नव ठानानि दस्सेत्वा इदानि ञत्तिदुतियकम्मे सत्त ठानानि दस्सेतुमाह ‘‘ञत्तिदुतियकम्मम्पी’’तिआदि. ‘‘ञत्तिदुतियकम्म’’न्तिआदिका उद्देसगाथा उत्तानत्थाव.
निद्देसे पत्तनिक्कुज्जनादीति आदि-सद्देन पत्तुक्कुज्जनं गहितं. निस्सारोसारणा मताति ‘‘निस्सारणा, ओसारणा’’ति च मता. तत्थ भिक्खूनं अलाभाय परिसक्कनादिकेहि अट्ठहि अङ्गेहि समन्नागतस्स उपासकस्स सङ्घेन असम्भोगकरणत्थं पत्तनिक्कुज्जनवसेन निस्सारणा च ¶ तस्सेव सम्मा वत्तन्तस्स पत्तुक्कुज्जनवसेन ओसारणा च वेदितब्बा. सा खुद्दकवत्थुक्खन्धके वड्ढलिच्छविवत्थुस्मिं (चूळव. २६५) वुत्ता.
३००१. सीमादिसम्मुति सम्मुति नाम. सा पञ्चदसधा मताति सीमासम्मुति तिचीवरेनअविप्पवाससम्मुति सन्थतसम्मुति भत्तुद्देसक सेनासनग्गाहापक भण्डागारिक चीवरपटिग्गाहक यागुभाजक फलभाजक खज्जभाजक अप्पमत्तकविस्सज्जक साटियग्गाहापक पत्तग्गाहापक आरामिकपेसक सामणेरपेसकसम्मुतीति एवं सा सम्मुति पञ्चदसविधा ¶ मताति अत्थो. कथिनस्स वत्थं, तस्स. मतोयेव मतको, मतकस्स वासो मतकवासो, तस्स मतकवाससो, मतकचीवरस्स.
३००२. आनिसंसखेत्तभूतपञ्चमासब्भन्तरेयेव उब्भारो अन्तरुब्भारो. कुटिवत्थुस्स, विहारस्स वत्थुनो च देसना देसना नामाति योजना.
३००३. तिणवत्थारके द्विन्नं पक्खानं साधारणवसेन ठपेतब्बञत्ति च पच्छा पक्खद्वये विसुं विसुं ठपेतब्बा द्वे ञत्तियो चाति तिस्सो ञत्तियो कम्मवाचाय अभावेन ञत्तिकम्मे ‘‘कम्मलक्खण’’न्ति दस्सिता, पच्छा विसुं विसुं द्वीसु पक्खेसु वत्तब्बा द्वे ञत्तिदुतियकम्मवाचा ञत्तिदुतियकम्मे ‘‘कम्मलक्खण’’न्ति दस्सिताति तं दस्सेतुमाह ‘‘तिणवत्थारके कम्मे’’ति. ‘‘मोहारोपनतादिसू’’ति इमिना पाचित्तियेसु दस्सितमोहारोपनकम्मञ्च अञ्ञवादकविहेसकारोपनकम्मादिञ्च सङ्गण्हाति. एत्थाति इमस्मिं ञत्तिदुतियकम्मे. कम्मलक्खणमेव कम्मलक्खणता.
३००४-५. इति एवं यथावुत्तनयेन इमे सत्त ठानभेदा ञत्तिदुतियकम्मस्स. एवं ञत्तिदुतियकम्मे सत्त ठानानि दस्सेत्वा ञत्तिचतुत्थकम्मे ठानभेदं दस्सेतुमाह ‘‘तथा’’तिआदि.
३००६. तज्जनादीनन्ति आदि-सद्देन नियस्सादीनं गहणं. तेसं सत्तन्नं कम्मानं. पस्सद्धि वूपसमो.
३००७. ‘‘भिक्खुनीनं ¶ ओवादो’’ति भिक्खुनोवादकसम्मुति फलूपचारेन वुत्ता.
३००८-९. मूलपटिक्कस्सो ¶ मूलाय पटिकस्सना, गाथाबन्धवसेन क-कारस्स द्वेभावो. उक्खित्तस्सानुवत्तिकाति उक्खित्तानुवत्तिका एका यावततियका, अट्ठ सङ्घादिसेसा, अरिट्ठो चण्डकाळी च द्वे, इमे एकादस यावततियका भवन्ति. इमेसं वसाति उक्खित्तानुवत्तिकादीनि पुग्गलाधिट्ठानेन वुत्तानि, इमेसं समनुभासनकम्मानं वसेन. दसेकाति एकादस.
३०११. एवं चतुन्नम्पि कम्मानं ठानभेदं दस्सेत्वा अन्वयतो, ब्यतिरेकतो च कातब्बप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘अपलोकनकम्मञ्चा’’तिआदि. ञत्तियापि न कारये, ञत्तिदुतियेनपि न कारयेति योजना.
३०१२. अपलोकनकम्मे वुत्तलक्खणेन ञत्तिकम्मादीनम्पि कातब्बप्पकारो सक्का विञ्ञातुन्ति तं अदस्सेत्वा ञत्तिदुतियकम्मे लब्भमानविसेसं दस्सेतुमाह ‘‘ञत्तिदुतियकम्मानी’’तिआदि. अपलोकेत्वा कातब्बानि लहुकानिपि ञत्तिदुतियकम्मानि अत्थीति योजना. तानि पन कतमानीति आह ‘‘सब्बा सम्मुतियो सियु’’न्ति. एत्थ सीमासम्मुतिं विना सेसा तिचीवरेनअविप्पवाससम्मुतिआदयो सब्बापि सम्मुतियोति अत्थो.
३०१३. सेसानीति यथावुत्तेहि सेसानि सीमासम्मुतिआदीनि छ कम्मानि. न वट्टतीति न वट्टन्ति, गाथाबन्धवसेन न-कारलोपो. यथाह ‘‘सीमासम्मुति, सीमासमूहननं, कथिनदानं, कथिनुद्धारो, कुटिवत्थुदेसना, विहारवत्थुदेसनाति इमानि छ कम्मानि गरुकानि अपलोकेत्वा कातुं न वट्टन्ति, ञत्तिदुतियकम्मवाचं सावेत्वाव ¶ कातब्बानी’’ति (परि. अट्ठ. ४८२). ‘‘अपलोकेत्वा कातुं पन न वट्टती’’ति इदं निदस्सनमत्तं, ञत्तिचतुत्थकम्मवसेनापि कातुं न वट्टन्तेव. तेनेवाह ‘‘यथावुत्तनयेनेव, तेन तेनेव कारये’’ति, यो यो नयो तं तं कम्मं कातुं वुत्तो, तेनेव तेनेव नयेनाति अत्थो.
चतुब्बिधकम्मकथावण्णना.
कम्मविपत्तिकथावण्णना
३०१४. कम्मानं ¶ विपत्तिया दस्सिताय सम्पत्तिपि ब्यतिरेकतो विञ्ञायतीति कम्मविपत्तिं ताव दस्सेतुमाह ‘‘वत्थुतो’’तिआदि. वसति एत्थ कम्मसङ्खातं फलं तदायत्तवुत्तितायाति वत्थु, कम्मस्स पधानकारणं, ततो वत्थुतो च. अनुस्सावनसीमतोति अनुस्सावनतो, सीमतो च. पञ्चेवाति एवकारेन कम्मदोसानं एतंपरमतं दस्सेति.
३०१५. यथानिक्खित्तकम्मदोसमातिकानुक्कमे कम्मविपत्तिं विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘सम्मुखा’’तिआदि. सङ्घधम्मविनयपुग्गलसम्मुखासङ्खातं चतुब्बिधं सम्मुखाविनयं उपनेत्वा कातब्बं कम्मं सम्मुखाकरणीयं नाम.
तत्थ यावतिका भिक्खू कम्मपत्ता, ते आगता होन्ति, छन्दारहानं छन्दो आहटो होति, सम्मुखीभूता न पटिक्कोसन्ति, अयं सङ्घसम्मुखता. येन धम्मेन येन विनयेन येन सत्थुसासनेन सङ्घो तं कम्मं करोति, अयं धम्मसम्मुखता, विनयसम्मुखता. तत्थ धम्मोति भूतं वत्थु. विनयोति चोदना चेव सारणा च. सत्थुसासनं नाम ञत्तिसम्पदा चेव अनुस्सावनसम्पदा च. यस्स सङ्घो ¶ तं कम्मं करोति, तस्स सम्मुखभावो पुग्गलसम्मुखता. एवं चतुब्बिधेन सम्मुखाविनयेन यं सङ्घकम्मं ‘‘करणीय’’न्ति वुत्तं, तं असम्मुखा करोति चतुब्बिधलक्खणतो एकम्पि परिहापेत्वा करोति, तं कम्मं वत्थुविपन्नं सम्मुखाविनयसङ्खातेन वत्थुना वेकल्लं ‘‘अधम्मकम्म’’न्ति पवुच्चतीति योजना.
३०१६-८. एवं सम्मुखाकरणीये वत्थुतो कम्मविपत्तिं दस्सेत्वा असम्मुखाकरणीयं विभजित्वा दस्सेतुमाह ‘‘असम्मुखा’’तिआदि.
देवदत्तस्स कतं पकासनीयकम्मञ्च. सेक्खसम्मुति उम्मत्तकसम्मुतीति योजना. अवन्दियकम्मं पुग्गलसीसेन ‘‘अवन्दियो’’ति वुत्तं. अड्ढकासिया गणिकाय अनुञ्ञाता दूतेन उपसम्पदा दूतूपसम्पदा. इति इमानि अट्ठ कम्मानि ठपेत्वान सेसानि पन सब्बसो सब्बानि कम्मानि ‘‘सम्मुखाकरणीयानी’’ति सोभनगमनादीहि सुगतो सत्था अब्र्वि कथेसीति योजना.
३०१९-२०. एवं ¶ वत्थुतो कम्मविपत्तिं दस्सेत्वा ञत्तितो दस्सेतुमाह ‘‘ञत्तितो’’तिआदि. विपज्जननयाति विनयविपज्जनक्कमा. वत्थुं न परामसतीति यस्स उपसम्पदादिकम्मं करोति, तं न परामसति तस्स नामं न गण्हाति. ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वदति. एवं वत्थुं न परामसति.
सङ्घं न परामसतीति सङ्घस्स नामं न परामसति तस्स नामं न गण्हाति. ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते, अयं धम्मरक्खितो’’ति वदति. एवं सङ्घं न परामसति.
पुग्गलं ¶ न परामसतीति यो उपसम्पदापेक्खस्स उपज्झायो, तं न परामसति तस्स नामं न गण्हाति. ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो उपसम्पदापेक्खो’’ति वदति. एवं पुग्गलं न परामसति.
ञत्तिं न परामसतीति सब्बेन सब्बं ञत्तिं न परामसति, ञत्तिदुतियकम्मे ञत्तिं अट्ठपेत्वा द्विक्खत्तुं कम्मवाचाय एव अनुस्सावनकम्मं करोति, ञत्तिचतुत्थकम्मेपि ञत्तिं अट्ठपेत्वा चतुक्खत्तुं कम्मवाचाय एव अनुस्सावनकम्मं करोति. एवं ञत्तिं न परामसति.
पच्छा वा ञत्तिं ठपेतीति पठमं कम्मवाचाय अनुस्सावनकम्मं कत्वा ‘‘एसा ञत्ती’’ति वत्वा ‘‘खमति सङ्घस्स, तस्मा तुण्ही, एवमेतं धारयामी’’ति वदति. एवं पच्छा ञत्तिं ठपेति. पञ्चहेतेहीति एतेहि पञ्चहि कारणेहि.
३०२१-२. एवं ञत्तितो कम्मविपत्तिं दस्सेत्वा इदानि अनुस्सावनतो दस्सेतुमाह ‘‘अनुस्सावनतो’’तिआदि. अनुस्सावनतो कम्मदोसा पञ्च पकासिताति योजना. ‘‘न परामसति वत्थुं वा’’तिआदीसु वत्थुआदीनि वुत्तनयेनेव वेदितब्बानि. एवं पन नेसं अपरामसनं होति (परि. अट्ठ. ४८५) – ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो’’ति पठमानुस्सावने वा ¶ ‘‘दुतियम्पि एतमत्थं वदामि… ततियम्पि एतमत्थं वदामि, ‘‘सुणातु मे भन्ते सङ्घो’’ति दुतियततियानुस्सावनेसु वा ‘‘अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्स उपसम्पदापेक्खो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, आयस्मतो बुद्धरक्खितस्सा’’ति वदन्तो वत्थुं न परामसति नाम.
‘‘सुणातु ¶ मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते, अयं धम्मरक्खितो’’ति वदन्तो सङ्घं न परामसति नाम.
‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो आयस्मतो बुद्धरक्खितस्सा’’ति वत्तब्बे ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो, अयं धम्मरक्खितो उपसम्पदापेक्खो’’ति वदन्तो पुग्गलं न परामसति नाम.
सावनं हापेतीति सब्बेन सब्बं कम्मवाचाय अनुस्सावनं न करोति, ञत्तिदुतियकम्मे द्विक्खत्तुं ञत्तिमेव ठपेति, ञत्तिचतुत्थकम्मे चतुक्खत्तुं ञत्तिमेव ठपेति. एवं अनुस्सावनं हापेति. योपि ञत्तिदुतियकम्मे एकं ञत्तिं ठपेत्वा एकं कम्मवाचं अनुस्सावेन्तो अक्खरं वा छड्डेति, पदं वा दुरुत्तं करोति, अयम्पि अनुस्सावनं हापेतियेव. ञत्तिचतुत्थकम्मे पन एकं ञत्तिं ठपेत्वा सकिमेव वा द्विक्खत्तुं वा कम्मवाचाय अनुस्सावनं करोन्तोपि अक्खरं वा पदं वा छड्डेन्तोपि दुरुत्तं करोन्तोपि अनुस्सावनं हापेतियेवाति वेदितब्बो.
दुरुत्तं करोतीति एत्थ पन अयं विनिच्छयो (परि. अट्ठ. ४८५) – यो हि अञ्ञस्मिं अक्खरे वत्तब्बे अञ्ञं वदति, अयं दुरुत्तं करोति नाम. तस्मा कम्मवाचं करोन्तेन भिक्खुना य्वायं –
‘‘सिथिलं धनितञ्च दीघरस्सं;
गरुकं लहुकञ्च निग्गहितं;
सम्बन्धं ववत्थितं विमुत्तं;
दसधा ब्यञ्जनबुद्धिया पभेदो’’ति. (परि. अट्ठ. ४८५) –
वुत्तो ¶ , अयं सुट्ठु उपलक्खेतब्बो.
एत्थ हि सिथिलं नाम पञ्चसु वग्गेसु पठमततियं. धनितं नाम तेस्वेव दुतियचतुत्थं. दीघन्ति दीघेन कालेन वत्तब्बं आकारादि ¶ . रस्सन्ति ततो उपड्ढकालेन वत्तब्बं अकारादि. गरुकन्ति दीघमेव, यं वा ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितत्थेरस्स, यस्स नक्खमती’’ति एवं संयोगपरं कत्वा वुच्चति. लहुकन्ति रस्समेव, यं वा ‘‘आयस्मतो बुद्धरक्खितथेरस्स, यस्स न खमती’’ति एवं असंयोगपरं कत्वा वुच्चति. निग्गहितन्ति यं करणानि निग्गहेत्वा अविस्सज्जेत्वा अविवटेन मुखेन अनुनासिकं कत्वा वत्तब्बं. सम्बन्धन्ति यं परपदेन सम्बन्धित्वा ‘‘तुण्हस्सा’’ति वा ‘‘तुण्हिस्सा’’ति वा वुच्चति. ववत्थितन्ति यं परपदेन असम्बन्धं कत्वा विच्छिन्दित्वा ‘‘तुण्ही अस्सा’’ति वा ‘‘तुण्ह अस्सा’’ति वा वुच्चति. विमुत्तन्ति यं करणानि अनिग्गहेत्वा विस्सज्जेत्वा विवटेन मुखेन अनुनासिकं अकत्वा वुच्चति.
तत्थ ‘‘सुणातु मे’’ति वत्तब्बे त-कारस्स थ-कारं कत्वा ‘‘सुणाथु मे’’ति वचनं सिथिलस्स धनितकरणं नाम, तथा ‘‘पत्तकल्लं, एसा ञत्ती’’ति वत्तब्बे ‘‘पत्थकल्लं, एसा ञत्थी’’तिआदिवचनञ्च. ‘‘भन्ते सङ्घो’’ति वत्तब्बे भकारघकारानं बकारगकारे कत्वा ‘‘बन्ते संगो’’ति वचनं धनितस्स सिथिलकरणं नाम. ‘‘सुणातु मे’’ति विवटेन मुखेन वत्तब्बे पन ‘‘सुणंतु मे’’ति वा ‘‘एसा ञत्ती’’ति वत्तब्बे ‘‘एसं ञत्ती’’ति वा अविवटेन मुखेन अनुनासिकं कत्वा वचनं विमुत्तस्स निग्गहितवचनं नाम. ‘‘पत्तकल्ल’’न्ति अविवटेन मुखेन अनुनासिकं कत्वा वत्तब्बे ‘‘पत्तकल्ला’’ति विवटेन मुखेन अनुनासिकं अकत्वा वचनं निग्गहितस्स विमुत्तवचनं नाम. इति सिथिले कत्तब्बे धनितं, धनिते कत्तब्बे सिथिलं, विमुत्ते कत्तब्बे निग्गहितं, निग्गहिते कत्तब्बे विमुत्तन्ति इमानि चत्तारि ब्यञ्जनानि अन्तोकम्मवाचाय कम्मं दूसेन्ति. एवं वदन्तो हि अञ्ञस्मिं अक्खरे वत्तब्बे अञ्ञं वदति, दुरुत्तं करोतीति वुच्चति.
इतरेसु ¶ पन दीघरस्सादीसु छसु ब्यञ्जनेसु दीघट्ठाने दीघमेव, रस्सट्ठाने च रस्समेवाति एवं यथाठाने तं तदेव अक्खरं भासन्तेन अनुक्कमागतं पवेणिं अविनासेन्तेन कम्मवाचा कातब्बा. सचे पन एवं अकत्वा दीघे वत्तब्बे रस्सं, रस्से वा वत्तब्बे दीघं वदति ¶ , तथा गरुके वत्तब्बे लहुकं, लहुके वा वत्तब्बे गरुकं वदति, सम्बन्धे वा पन वत्तब्बे ववत्थितं, ववत्थिते वा वत्तब्बे सम्बन्धं वदति, एवं वुत्तेपि कम्मवाचा न कुप्पति. इमानि हि छ ब्यञ्जनानि कम्मं न कोपेन्ति.
यं पन सुत्तन्तिकत्थेरा ‘‘द-कारो त-कारमापज्जति, त-कारो द-कारमापज्जति, च-कारो ज-कारमापज्जति, ज-कारो च-कारमापज्जति, य-कारो क-कारमापज्जति, क-कारो य-कारमापज्जति, तस्मा द-कारादीसु वत्तब्बेसु त-कारादिवचनं न विरुज्झती’’ति वदन्ति, तं कम्मवाचं पत्वा न वट्टति. तस्मा विनयधरेन नेव द-कारो त-कारो कातब्बो…पे… न क-कारो य-कारो. यथापाळिया निरुत्तिं सोधेत्वा दसविधाय ब्यञ्जननिरुत्तिया वुत्तदोसे परिहरन्तेन कम्मवाचा कातब्बा. इतरथा हि सावनं हापेति नाम.
असमये सावेतीति सावनाय अकाले अनवकासे ञत्तिं अट्ठपेत्वा पठमंयेव अनुस्सावनकम्मं कत्वा पच्छा ञत्तिं ठपेति. इति इमेहि पञ्चहाकारेहि अनुस्सावनतो कम्मानि विपज्जन्ति. तेनाह – ‘‘एवं पन विपज्जन्ति, अनुस्सावनतोपि चा’’ति.
३०२३. एवं अनुस्सावनतो कम्मविपत्तिं दस्सेत्वा सीमतो कम्मविपत्ति उपोसथक्खन्धककथाय वुत्तनया एवाति तमेव अतिदिसन्तो आह ‘‘एकादसहि…पे… मया’’ति. कम्मदोसोयेव कम्मदोसता. ताव पठमं.
३०२४-७. एवं ¶ सीमतो कम्मविपत्तिं अतिदेसतो दस्सेत्वा इदानि परिसवसेन दस्सेतुमाह ‘‘चतुवग्गेना’’तिआदि. कम्मपत्ताति एत्थ ‘‘चत्तारो पकतत्ता’’ति सेसो. यथाह – ‘‘चतुवग्गकरणे कम्मे चत्तारो भिक्खू पकतत्ता कम्मपत्ता’’ति (परि. ४९७). एत्थ च पकतत्ता नाम अनुक्खित्ता अनिस्सारिता परिसुद्धसीला चत्तारो भिक्खू. कम्मपत्ता कम्मस्स अरहा अनुच्छविका सामिनो. न तेहि विना तं कम्मं करीयति, न तेसं छन्दो वा पारिसुद्धि वा एति. अनागताति परिसाय हत्थपासं अनागता. छन्दोति एत्थ ‘‘छन्दारहान’’न्ति सेसो. यथाह ‘‘अवसेसा पकतत्ता छन्दारहा’’ति. इमिना अयमत्थो दीपितो होति – ‘‘अवसेसा पन सचेपि सहस्समत्ता होन्ति, सचे समानसंवासका, सब्बे छन्दारहाव ¶ होन्ति, छन्दपारिसुद्धिं दत्वा आगच्छन्तु वा मा वा, कम्मं पन तिट्ठती’’ति. सम्मुखाति सम्मुखीभूता.
तिवङ्गिकोति कम्मपत्तानागमनछन्दानाहरणपटिक्कोसनसङ्खातअङ्गत्तययुत्तो. दोसो कम्मविपत्तिलक्खणो. परिसाय वसा सियाति परिसवसेन होति.
पटिसेधेन्तीति पटिक्कोसन्ति. दुतिये चतुवग्गिके कम्मे दुवङ्गिको दोसो परिसाय वसा सियाति योजना.
एत्थ एतस्मिं ततिये चतुवग्गिके पटिक्कोसोव अत्थि, न इतरे परिसदोसाति एकङ्गिको दोसो परिसाय वसा सियाति योजना. दुवङ्ग युत्तपरिसादोसस्स दुतियं देसितत्ता दुवङ्ग युत्तपरिसादोसो ‘‘दुतियो’’ति ¶ वुत्तो. तथा ततियं देसितत्ता एकङ्गयुत्तो ततियो वेदितब्बो. इममेव नयं पञ्चवग्गादिसङ्घत्तयस्स अतिदिसन्तो आह ‘‘एवं…पे… तिविधेसुपी’’ति. आदि-सद्देन दसवग्गवीसतिवग्गसङ्घानं गहणं.
३०२८. एवं चतूसु सङ्घेसु चतुन्नं तिकानं वसेन परिसतो कम्मविपत्तिया द्वादसविधतं दस्सेतुमाह ‘‘चतुत्थिका’’ति. अनुवादेन ‘‘दस द्वे सियु’’न्ति विधीयति. परिसावसा चतुत्थिका दोसा दस द्वे द्वादस सियुन्ति योजना. एत्थाति एतेसु ‘‘वत्थुतो’’तिआदिना वुत्तेसु पञ्चसु कम्मदोसेसु, निद्धारणे भुम्मं. ‘‘परिसावसा’’ति इदं निद्धारेतब्बं. कम्मानीति अपलोकनादीनि चत्तारि. एत्थ च चतुवग्गादिकरणीयेसु कम्मेसु पकतत्तेन कम्मवाचं सावेत्वा कतमेव कम्मं कम्मपत्तेन कतं होति. कम्मपत्ते पकतत्ते ठपेत्वा अपकतत्तेन केनचि, केवलेनेव कम्मवाचं सावेत्वा कतं अपकतत्तकम्मपत्तलक्खणाभावा, कम्मपत्तेन च कम्मवाचाय अस्सावितत्ता अनुस्सावनदोसेन विपन्नं होतीति वेदितब्बं. तेनेव पोराणकविनयधरत्थेरा कम्मविपत्तिसङ्कापरिहारत्थं द्वीहि तीहि एकतो कम्मवाचं सावयन्ति. अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन परिवारावसाने पाळिया (परि. ४८२ आदयो) वा अट्ठकथाय (परि. अट्ठ. ४८२ आदयो) च गहेतब्बो.
कम्मविपत्तिकथावण्णना.
पकिण्णकविनिच्छयकथावण्णना
३०२९. छत्तं ¶ पण्णमयं किञ्चीति तालपण्णादिपण्णच्छदनं यं किञ्चि छत्तं. बहीति उपरि. अन्तोति हेट्ठा. सिब्बितुन्ति रूपं दस्सेत्वा सूचिकम्मं कातुं.
३०३०. पण्णेति ¶ छदनपण्णे. अड्ढचन्दन्ति अड्ढचन्दाकारं. मकरदन्तकन्ति मकरदन्ताकारं, यं ‘‘गिरिकूट’’न्ति वुच्चति. छिन्दितुं न वट्टतीति सम्बन्धो. मुखवट्टिया नामेत्वा बद्धपण्णकोटिया वा मत्थकिमण्डलकोटिया वा गिरिकूटादिं करोन्ति, इमिना तं पटिक्खित्तं. दण्डेति छत्तदण्डे. घटकन्ति घटाकारो. वाळरूपं वाति ब्यग्घादिवाळानं रूपकं वा. लेखाति उक्किरित्वा वा छिन्दित्वा वा चित्तकम्मवसेन वा कतराजि.
३०३१. पञ्चवण्णानं सुत्तानं अन्तरे नीलादिएकवण्णेन सुत्तेन थिरत्थं छत्तं अन्तो च बहि च सिब्बितुं वा छत्तदण्डग्गाहकसलाकपञ्जरं थिरत्थं विनन्धितुं वा वट्टतीति योजना. ‘‘पञ्चवण्णानं एकवण्णेन थिरत्थ’’न्ति इमिना अनेकवण्णेहि सुत्तेहि वण्णमट्ठत्थाय सिब्बितुञ्च विनन्धितुञ्च न वट्टतीति दीपेति.
पोत्थकेसु पन ‘‘पञ्चवण्णेना’’ति पाठो दिस्सति, तस्स एकवण्णेन, पञ्चवण्णेन वा सुत्तेन थिरत्थं सिब्बितुं, विनन्धितुं वा वट्टतीति योजना कातब्बा होति, सो एत्थेव हेट्ठा वुत्तेन –
‘‘पञ्चवण्णेन सुत्तेन, सिब्बितुं न च वट्टती’’ति –
पाठेन च ‘‘केचि तालपण्णच्छत्तं अन्तो वा बहि वा पञ्चवण्णेन सुत्तेन सिब्बन्ता वण्णमट्ठं करोन्ति, तं न वट्टति. एकवण्णेन पन नीलेन वा पीतकेन वा येन केनचि सुत्तेन अन्तो वा बहि वा सिब्बितुं छत्तदण्डग्गाहकं सलाकपञ्जरं वा विनन्धितुं वट्टति, तञ्च खो थिरकरणत्थं, न वण्णमट्ठत्थाया’’ति (पारा. अट्ठ. १.८५ पाळिमुत्तकविनिच्छय) अट्ठकथापाठेन च विरुज्झति, तस्मा सो न गहेतब्बो.
३०३२. लेखा ¶ ¶ वा पन केवलाति यथावुत्तप्पकारा सलाकलेखा वा. छिन्दित्वाति उक्किरित्वा कतं छिन्दित्वा. घंसित्वाति चित्तकम्मादिवसेन कतं घंसित्वा.
३०३३. दण्डबुन्दम्हीति छत्तदण्डस्स पञ्जरे गाहणत्थाय फालितबुन्दम्हि, मूलेति अत्थो. अयमेत्थ निस्सन्देहे वुत्तनयो. खुद्दसिक्खागण्ठिपदे पन ‘‘छत्तपिण्डिया मूले’’ति वुत्तं. अहिछत्तकसण्ठानन्ति फुल्लअहिछत्ताकारं. रज्जुकेहि गाहापेत्वा दण्डे बन्धन्ति, तस्मिं बन्धट्ठाने वलयमिव उक्किरित्वा उट्ठापेत्वा. बन्धनत्थायाति वातेन यथा न चलति, एवं रज्जूहि दण्डे पञ्जरस्स बन्धनत्थाय. उक्किरित्वा कता लेखा वट्टतीति योजना. यथाह – ‘‘वातप्पहारेन अचलनत्थं छत्तमण्डलिकं रज्जुकेहि गाहापेत्वा दण्डे बन्धन्ति, तस्मिं बन्धनट्ठाने वलयमिव उक्किरित्वा लेखं ठपेन्ति, सा वट्टती’’ति. ‘‘सचेपि न बन्धन्ति, बन्धनारहट्ठानत्ता वलयं उक्किरितुं वट्टती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं.
३०३४. समं सतपदादीनन्ति सतपदादीहि सदिसं, तुल्यत्थे करणवचनप्पसङ्गे सामिवचनं.
३०३५. पत्तस्स परियन्ते वाति अनुवातस्स उभयपरियन्ते वा. पत्तमुखेपि वाति द्विन्नं आरामवित्थारपत्तानं सङ्घटितट्ठाने कण्णेपि वा, एकस्सेव वा पत्तस्स ऊनपूरणत्थं सङ्घटितट्ठानेपि वा. वेणिन्ति कुद्रूससीसाकारेन सिब्बनं. केचि ‘‘वरकसीसाकारेना’’ति वदन्ति. सङ्खलिकन्ति बिळालदामसदिसं सिब्बनं. केचि ‘‘सतपदिसम’’न्ति वदन्ति.
३०३६. पट्टन्ति ¶ पट्टम्पि. अट्ठकोणादिको विधि पकारो एतस्साति अट्ठकोणादिकविधि, तं. ‘‘अट्ठकोणादिक’’न्ति गाथाबन्धवसेन निग्गहितागमो. ‘‘अट्ठकोणादिकं विधि’’न्ति एतं ‘‘पट्ट’’न्ति एतस्स समानाधिकरणविसेसनं, किरियाविसेसनं वा, ‘‘करोन्ती’’ति इमिना सम्बन्धो. अथ वा पट्टन्ति एत्थ भुम्मत्थे उपयोगवचनं, पट्टेति अत्थो. इमस्मिं पक्खे ‘‘अट्ठकोणादिक’’न्ति उपयोगवचनं. ‘‘विधि’’न्ति एतस्स विसेसनं. इध वक्खमानचतुकोणसण्ठानतो अञ्ञं अट्ठकोणादिकं नामं. तत्थाति तस्मिं पट्टद्वये. अग्घियगदारूपन्ति अग्घियसण्ठानञ्चेव गदासण्ठानञ्च सिब्बनं. मुग्गरन्ति लगुळसण्ठानसिब्बनं. आदि-सद्देन चेतियादिसण्ठानानं गहणं.
३०३७. तत्थाति ¶ पट्टद्वये तस्मिं ठाने. कक्कटकक्खीनीति कुळीरअच्छिसदिसानि सिब्बनविकारानि. उट्ठापेन्तीति करोन्ति. तत्थाति तस्मिं गण्ठिकपासकपट्टके. सुत्ताति कोणतो कोणं सिब्बितसुत्ता चेव चतुरस्से सिब्बितसुत्ता च. पिळकाति तेसमेव सुत्तानं निवत्तेत्वा सिब्बितकोटियो च. दुविञ्ञेय्यावाति रजनकाले दुविञ्ञेय्यरूपा अनोळारिका दीपिता वट्टन्तीति. यथाह – ‘‘कोणसुत्तपिळका च चीवरे रत्ते दुविञ्ञेय्यरूपा वट्टन्ती’’ति.
३०३८. गण्ठिपासकपट्टकाति गण्ठिकपट्टकपासकपट्टकाति योजना. कण्णकोणेसु सुत्तानीति चीवरकण्णेसु सुत्तानि चेव गण्ठिकपासकपट्टानं कोणेसु सुत्तानि च छिन्देय्य. एत्थ च चीवरे आयामतो, वित्थारतो च सिब्बित्वा अनुवाततो बहि निक्खन्तसुत्तं चीवरं रजित्वा सुक्खापनकाले रज्जुया वा चीवरवंसे वा बन्धित्वा ओलम्बितुं अनुवाते बद्धसुत्तानि च कण्णसुत्तानि नाम. यथाह ¶ – ‘‘चीवरस्स कण्णसुत्तकं न वट्टति, रजितकाले छिन्दितब्बं. यं पन ‘अनुजानामि, भिक्खवे, कण्णसुत्तक’न्ति (महाव. ३४४) एवं अनुञ्ञातं, तं अनुवाते पासकं कत्वा बन्धितब्बं, रजनकाले लग्गनत्थाया’’ति (पारा. अट्ठ. १.८५ पाळिमुत्तकविनिच्छय).
३०३९. सूचिकम्मविकारं वाति चीवरमण्डनत्थाय नानासुत्तकेहि सतपदिसदिसं सिब्बन्ता आगन्तुकपट्टं ठपेन्ति, एवरूपं सूचिकम्मविकारं वा. अञ्ञं वा पन किञ्चिपीति अञ्ञम्पि यं किञ्चि मालाकम्ममिगपक्खिपादादिकं सिब्बनविकारं. कातुन्ति सयं कातुं. कारापेतुन्ति अञ्ञेन वा कारापेतुं.
३०४०. यो भिक्खु परं उत्तमं वण्णमट्ठं अभिपत्थयं पत्थयन्तो कञ्जिपिट्ठखलिअल्लिकादीसु चीवरं पक्खिपति, तस्स पन भिक्खुनो दुक्कटा मोक्खो न विज्जतीति योजना. कञ्जीति वायनतन्तमक्खनकञ्जिसदिसा थूलाकञ्जि. पिट्ठन्ति तण्डुलपिट्ठं. तण्डुलपिट्ठेहि पक्का खलि. अल्लिकाति निय्यासो. आदि-सद्देन लाखादीनं गहणं.
३०४१. चीवरस्स करणे करणकाले समुट्ठितानं सूचिहत्थमलादीनं धोवनत्थं, किलिट्ठकाले च धोवनत्थं कञ्जिपिट्ठिखलिअल्लिकादीसु पक्खिपति, वट्टतीति योजना.
३०४२. तत्थाति ¶ येन कसावेन चीवरं रजति, तस्मिं रजने चीवरस्स सुगन्धभावत्थाय गन्धं वा उज्जलभावत्थाय तेलं वा वण्णत्थाय लाखं वा. किञ्चीति एवरूपं यं किञ्चि.
३०४३. मणिनाति पासाणेन. अञ्ञेनपि च केनचीति येन उज्जलं होति, एवरूपेन मुग्गरादिना अञ्ञेनापि केनचि ¶ वत्थुना. दोणियाति रजनम्बणे. न घंसितब्बं हत्थेन गाहेत्वा न घट्टेतब्बं.
३०४४. रत्तं चीवरं हत्थेहि किञ्चि थोकं पहरितुं वट्टतीति योजना. ‘‘यत्थ पक्करजनं पक्खिपन्ति, सा रजनदोणि, तत्थ अंसबद्धककायबन्धनादिं घट्टेतुं वट्टती’’ति गण्ठिपदे वुत्तं.
३०४५. गण्ठिकेति वेळुदन्तविसाणादिमयगण्ठिके. लेखा वाति वट्टादिभेदा लेखा वा. पिळका वाति सासपबीजसदिसा खुद्दकपुब्बुळा वा. पाळिकण्णिकभेदकोति मणिकावळिरूपपुप्फकण्णिकरूपभेदको. कप्पबिन्दुविकारो वा न वट्टतीति योजना.
३०४६. आरग्गेनाति आरकण्टकग्गेन, सूचिमुखेन वा. काचिपि लेखाति वट्टकगोमुत्तादिसण्ठाना या काचिपि राजि.
३०४७. भमं आरोपेत्वाति भमे अल्लियापेत्वा.
३०४८. पत्तमण्डलकेति पत्ते छविरक्खनत्थाय तिपुसीसादीहि कते पत्तस्स हेट्ठा आधारादीनं उपरि कातब्बे पत्तमण्डलके. भित्तिकम्मन्ति विभत्तं कत्वा नानाकाररूपककम्मचित्तं. यथाह ‘‘न भिक्खवे चित्रानि पत्तमण्डलानि धारेतब्बानि रूपकाकिण्णानि भित्तिकम्मकतानी’’ति (चूळव. २५३). तत्थाति तस्मिं पत्तमण्डले. अस्साति भिक्खुस्स. मकरदन्तकन्ति गिरिकूटाकारं.
३०४९. मुखवट्टियं ¶ ¶ या लेखा परिस्सावनबन्धनत्थाय अनुञ्ञाता, तं लेखं ठपेत्वा धम्मकरणच्छत्ते वा कुच्छियं वा काचिपि लेखा न वट्टतीति योजना.
३०५०. तहिं तहिन्ति मत्तिकाय तत्थ तत्थ. तन्ति तथाकोट्टितदिगुणसुत्तकायबन्धनं.
३०५१. अन्तेसु दळ्हत्थाय दसामुखे दिगुणं कत्वा कोट्टेन्ति, वट्टतीति योजना. चित्तिकम्पीति मालाकम्मलताकम्मचित्तयुत्तम्पि कायबन्धनं.
३०५२. अक्खीनीति कुञ्जरक्खीनि. तत्थाति कायबन्धने वट्टतीति का कथा. उट्ठापेतुन्ति उक्किरितुं.
३०५३. घटन्ति घटसण्ठानं. देड्डुभसीसं वाति उदकसप्पसीसमुखसण्ठानं वा. यं किञ्चि विकाररूपं दसामुखे न वट्टतीति योजना.
३०५४. मच्छकण्टन्ति मच्छकण्टकाकारं. खज्जूरिपत्तकाकारन्ति खज्जूरिपत्तसण्ठानं. मच्छकण्टं वा मट्ठं पट्टिकं वा खज्जूरिपत्तकाकारं वा उजुकं कत्वा कोट्टितं वट्टतीति योजना. एत्थ च उभयपस्सेसु मच्छकण्टकयुत्तं मच्छस्स पिट्ठिकण्टकं विय यस्स पट्टिकाय वायनं होति, इदं कायबन्धनं मच्छकण्टकं नाम. यस्स खज्जूरिपत्तसण्ठानमिव वायनं होति, तं खज्जूरिपत्तकाकारं नाम.
३०५५. पकतिवीता पट्टिका. सूकरन्तंनाम कुञ्चिकाकोसकसण्ठानं. तस्स दुविधस्स कायबन्धनस्स. तत्थ रज्जुका सूकरन्तानुलोमिका, दुस्सपट्टं पट्टिकानुलोमिकं. आदि-सद्देन मुद्दिककायबन्धनं गहितं, तञ्च सूकरन्तानुलोमिकं. यथाह – ‘‘एकरज्जुकं, पन मुद्दिककायबन्धनञ्च सूकरन्तकं ¶ अनुलोमेती’’ति (चूळव. अट्ठ. २७८). तत्थ एकरज्जुका नाम एकवट्टा. बहुरज्जुकस्स अकप्पियभावं वक्खति. ‘‘मुद्दिककायबन्धनं नाम चतुरस्सं अकत्वा सज्जित’’न्ति गण्ठिपदे वुत्तं.
३०५६. मुरजं नाम मुरजवट्टिसण्ठानं वेठेत्वा कतं. वेठेत्वाति नानासुत्तेहि वेठेत्वा. सिक्खाभाजनविनिच्छये ¶ पन ‘‘बहुका रज्जुयो एकतो कत्वा एकाय रज्जुया वेठितं मुरजं नामा’’ति वुत्तं. मद्दवीणं नाम पामङ्गसण्ठानं. देड्डुभकं नाम उदकसप्पसीससदिसं. कलाबुकं नाम बहुरज्जुकं. रज्जुयोति उभयकोटियं एकतो अबद्धा बहू रज्जुयो, तथा बद्धा कलाबुकं नाम होतीति. न वट्टन्तीति मुरजादीनि इमानि सब्बानि कायबन्धनानि न वट्टन्ति. पुरिमा द्वेति मुरजं, मद्दवीणञ्चाति द्वे. ‘‘दसासु सियु’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन वण्णलोपेन ‘‘दसा सियु’’न्ति वुत्तं. यथाह – ‘‘मुरजं मद्दवीण’न्ति इदं दसासुयेव अनुञ्ञात’’न्ति (चूळव. अट्ठ. २७८).
३०५७. पामङ्गसण्ठानाति पामङ्गदामं विय चतुरस्ससण्ठाना.
३०५८. एकरज्जुमयन्ति नानावट्टे एकतो वट्टेत्वा कतरज्जुमयं कायबन्धनं. वट्टं वट्टतीति ‘‘रज्जुका दुस्सपट्टादी’’ति एत्थ एकवट्टरज्जुका गहिता, इध पन नानावट्टे एकतो वट्टेत्वा कताव एकरज्जुका गहिता. तञ्चाति तम्पि एकरज्जुककायबन्धनं. पामङ्गसण्ठानं एकम्पि न च वट्टतीति केवलम्पि न वट्टति.
३०५९. बहू रज्जुके एकतो कत्वाति योजना. वट्टति बन्धितुन्ति मुरजं, कलाबुकं वा न होति, रज्जुककायबन्धनमेव ¶ होतीति अधिप्पायो. अयं पन विनिच्छयो ‘‘बहू रज्जुके एकतो कत्वा एकेन निरन्तरं वेठेत्वा कतं ‘बहुरज्जुक’न्ति न वत्तब्बं, तं वट्टती’’ति (पारा. अट्ठ. १.८५ पाळिमुत्तकविनिच्छय) अट्ठकथागतोव इध वुत्तो. सिक्खाभाजनविनिच्छये ‘‘बहुका रज्जुयो एकतो कत्वा एकाय रज्जुया वेठितं मुरजं नामा’’ति यं वुत्तं, तं इमिना विरुज्झनतो न गहेतब्बं.
३०६०. दन्त-सद्देन हत्थिदन्ता वुत्ता. जतूति लाखा. सङ्खमयन्ति सङ्खनाभिमयं. विधका मताति एत्थ ‘‘वेठका’’तिपि पाठो विधपरियायो.
३०६१. कायबन्धनविधेति कायबन्धनस्स दसाय थिरभावत्थं कट्ठदन्तादीहि कते विधे. विकारो अट्ठमङ्गलादिको. तत्थ तत्थाति तस्मिं तस्मिं ठाने, उभयकोटियन्ति अत्थो. तु-सद्देन घटाकारोपि वट्टतीति दीपेति.
३०६२. माला ¶ …पे… विचित्तिताति मालाकम्मलताकम्मेहि च मिगपक्खिरूपादिनानारूपेहि च विचित्तिता. जनरञ्जनीति बालजनपलोभिनी.
३०६४. अट्ठंसा वापीति एत्थ अपि-सद्देन सोळसंसादीनं गहणं. वण्णमट्ठाति मालाकम्मादिवण्णमट्ठा.
३०६५. अञ्जनिसलाकापि तथा वण्णमट्ठा न वट्टतीति योजना. ‘‘अञ्जनित्थविकाय च, नानावण्णेहि सुत्तेहि, चित्तकम्मं न वट्टती’’ति पाठो युज्जति. ‘‘थविकापि चा’’ति पाठो दिस्सति, सो न गहेतब्बो.
३०६६. रत्तादिना येन केनचि एकवण्णेन सुत्तेन पिलोतिकादिमयं यं किञ्चि सिपाटिकं सिब्बेत्वा वळञ्जन्तस्स वट्टतीति योजना.
३०६७. मणिकन्ति ¶ थूलपुब्बुळं. पिळकन्ति सुखुमपुब्बुळं. पिप्फलेति वत्थच्छेदनसत्थे. आरकण्टकेति पत्ताधारवलयानं विज्झनकण्टके. ठपेतुन्ति उट्ठापेतुं. यं किञ्चीति सेसं वण्णमट्ठम्पि च.
३०६८. दण्डकेति पिप्फलदण्डके. यथाह – ‘‘पिप्फलकेपि मणिकं वा पिळकं वा यं किञ्चि उट्ठापेतुं न वट्टति, दण्डके पन परिच्छेदलेखा वट्टती’’ति. परिच्छेदलेखामत्तन्ति आणिबन्धनट्ठानं पत्वा परिच्छिन्दनत्थं एकाव लेखा वट्टति. वलित्वाति उभयकोटिया मुखं कत्वा मज्झे वलियो गाहेत्वा. नखच्छेदनं यस्मा करोन्ति, तस्मा वट्टतीति योजना.
३०६९. अरणिसहिते कन्तकिच्चकरो दण्डो उत्तरारणी नाम. वापीति पि-सद्देन अधरारणिं सङ्गण्हाति, उदुक्खलदण्डस्सेतं अधिवचनं. अञ्छनकयन्तधनु धनुकं नाम. मुसलमत्थकपीळनदण्डको पेल्लदण्डको नाम.
३०७०. सण्डासेति अग्गिसण्डासं वदन्ति. कट्ठच्छेदनवासिया तथा यं किञ्चि वण्णमट्ठं न वट्टतीति सम्बन्धो. द्वीसु पस्सेसूति वासिया उभोसु पस्सेसु. लोहेनाति कप्पियलोहेन ¶ . बन्धितुं वट्टतीति उजुकमेव चतुरस्सं वा अट्ठंसं वा बन्धितुं वट्टति. ‘‘सण्डासेति अग्गिसण्डासे’’ति निस्सन्देहे वुत्तं. अट्ठकथायं पनेत्थ सूचिसण्डासो दस्सितो.
३०७१. हेट्ठतोति हेट्ठा अयोपट्टवलयस्स. ‘‘उपरि अहिच्छत्तमकुलमत्त’’न्ति अट्ठकथायं वुत्तं.
३०७२. विसाणेति तेलासिञ्चनकगवयमहिंसादिसिङ्गे. नाळियं वापीति वेळुनाळिकादिनाळियं. अपि-सद्देन अलाबुं ¶ सङ्गण्हाति. आमण्डसारकेति आमलकचुण्णमयतेलघटे. तेलभाजनकेति वुत्तप्पकारेयेव तेलभाजने. सब्बं वण्णमट्ठं वट्टतीति पुमित्थिरूपरहितं मालाकम्मादि सब्बं वण्णमट्ठं वट्टति.
३०७३-५. पानीयस्स उळुङ्केति पानीयउळुङ्के. दोणियं रजनस्सपीति रजनदोणियम्पि. फलकपीठेति फलकमये पीठे. वलयाधारकादिकेति दन्तवलयादिआधारके. आदि-सद्देन दण्डाधारको सङ्गहितो. पादपुञ्छनियन्ति चोळादिमयपादपुञ्छनियं. पीठेति पादपीठे. सहचरियेन पादकथलिकायञ्च. चित्तं सब्बमेव च वट्टतीति यथावुत्ते भिक्खुपरिक्खारे मातुगामरूपरहितं, भिक्खुनिपरिक्खारे पुरिसरूपरहितं अवसेसं सब्बं चित्तकम्मं.
३०७६. नाना च ते मणयो चाति नानामणी, इन्दनीलादयो, नानामणीहि कता नानामणिमया, थम्भा च कवाटा च द्वारा च भित्तियो च थम्भकवाटद्वारभित्तियो, नानामणिमया थम्भकवाटद्वारभित्तियो यस्मिं तं तथा वुत्तं. का कथा वण्णमट्ठकेति मालाकम्मलताकम्मचित्तकम्मादिवण्णमट्ठके वत्तब्बमेव नत्थीति अत्थो.
३०७७. थावरस्स रतनमयपासादस्स कप्पियभावं दस्सेत्वा सुवण्णादिमयस्सापि सब्बपासादपरिभोगस्स कप्पियभावं दस्सेतुमाह ‘‘सोवण्णय’’न्तिआदि. सोवण्णयन्ति सुवण्णमयं. द्वारकवाटानं अनन्तरगाथाय दस्सितत्ता ‘‘द्वारकवाटबन्ध’’न्ति इमिना द्वारकवाटबाहासङ्खातं पिट्ठसङ्घाटं गहितं. द्वारञ्च कवाटञ्च द्वारकवाटानि, द्वारकवाटानं बन्धं द्वारकवाटबन्धं, उत्तरपासकुम्मारसङ्खातं पिट्ठसङ्घाटन्ति अत्थो. नाना च ते मणयो चाति नानामणी ¶ , सुवण्णञ्च नानामणी च सुवण्णनानामणी, भित्ति च भूमि च भित्तिभूमि सुवण्णनानामणीहि ¶ कता भित्तिभूमि सुवण्णनानामणिभित्तिभूमि. इति इमेसु सेनासनावयवेसु. न किञ्चि एकम्पि निसेधनीयन्ति एकम्पि सेनासनपरिक्खारं किञ्चि न निसेधनीयं, सेनासनम्पि न पटिक्खिपितब्बन्ति अत्थो. सेनासनं वट्टति सब्बमेवाति सब्बमेव सेनासनपरिभोगं वट्टति. यथाह –
‘‘सब्बं पासादपरिभोगन्ति सुवण्णरजतादिविचित्रानि कवाटानि मञ्चपीठानि तालवण्टानि सुवण्णरजतमयानि पानीयघटपानीयसरावानि यं किञ्चि चित्तकम्मकतं, सब्बं वट्टति. ‘पासादस्स दासिदासं खेत्तवत्थुं गोमहिंसं देमा’ति वदन्ति, पाटेक्कं गहणकिच्चं नत्थि, पासादे पटिग्गहिते पटिग्गहितमेव होति. गोनकादीनि सङ्घिकविहारे वा पुग्गलिकविहारे वा मञ्चपीठकेसु अत्थरित्वा परिभुञ्जितुं न वट्टन्ति. धम्मासने पन गिहिविकतनीहारेन लब्भन्ति, तत्रापि निपज्जितुं न वट्टती’’ति (चूळव. अट्ठ. ३२०).
‘‘सोवण्णद्वारकवाटबन्ध’’न्ति वा पाठो, बहुब्बीहिसमासो. इमिना च दुतियपदेन च सेनासनं विसेसीयति.
३०७८. न दवं करेति ‘‘किं बुद्धो सिलकबुद्धो? किं धम्मो गोधम्मो अजधम्मो? किं सङ्घो गोसङ्घो अजसङ्घो मिगसङ्घो’’ति परिहासं न करेय्य. तित्थियब्बतं मूगब्बतादिकं नेव गण्हेय्याति योजना.
३०७९. ता भिक्खुनियो उदकादिना वापि न सिञ्चेय्याति योजना.
३०८०. अञ्ञत्थ ¶ अञ्ञस्मिं विहारे वस्संवुत्थो अञ्ञत्थ अञ्ञस्मिं विहारे भागं वस्सावासिकभागं गण्हाति चे, दुक्कटं. तस्मिं चीवरे नट्ठे वा जज्जरे जिण्णे वा गीवा पुन दातब्बन्ति योजना.
३०८१. सोति अञ्ञत्थ भागं गण्हनको भिक्खु. तेहीति चीवरसामिकेहि. तन्ति तथा गहितं वस्सावासिकभागं. तेसन्ति चीवरसामिकानं.
३०८२. करोतोति ¶ कारापयतो. दवा सिलं पविज्झन्तोति पन्तिकीळाय कीळत्थिकानं सिप्पदस्सनवसेन सक्खरं वा निन्नट्ठानं पवट्टनवसेन पासाणं वा पविज्झन्तो. न केवलञ्च पासाणं, अञ्ञम्पि यं किञ्चि दारुखण्डं वा इट्ठकखण्डं वा हत्थेन वा यन्तेन वा पविज्झितुं न वट्टति. चेतियादीनं अत्थाय पासाणादयो हसन्ता हसन्ता पवट्टेन्तिपि खिपन्तिपि उक्खिपन्तिपि, कम्मसमयोति वट्टति.
३०८३. गिहिगोपकदानस्मिन्ति गिहीनं उय्यानगोपकादीहि अत्तना गोपितउय्यानादितो फलादीनं दाने यावदत्थं दिय्यमानेपि. न दोसो कोचि गण्हतोति पटिग्गण्हतो भिक्खुनो कोचि दोसो नत्थि. सङ्घचेतियसन्तके तालफलादिम्हि उय्यानगोपकादीहि दिय्यमाने परिच्छेदनयो तेसं वेतनवसेन परिच्छिन्नानंयेव गहणे अनापत्तिनयो वुत्तोति योजना.
३०८४. पुरिससंयुत्तन्ति परिविसकेहि पुरिसेहि वुय्हमानं. हत्थवट्टकन्ति हत्थेनेव पवट्टेतब्बसकटं.
३०८५. भिक्खुनिया सद्धिं किञ्चिपि अनाचारं न सम्पयोजेय्य न कारेय्याति योजना. ‘‘किञ्ची’’तिपि पाठो, गहट्ठं ¶ वा पब्बजितं वा किञ्चि भिक्खुनिया सद्धिं अनाचारवसेन न सम्पयोजेय्याति अत्थो. ओभासेन्तस्साति कामाधिप्पायं पकासेन्तस्स.
३०८७. अत्तनो परिभोगत्थं दिन्नन्ति ‘‘तुम्हेयेव परिभुञ्जथा’’ति वत्वा दिन्नं तिचीवरादिं.
३०८८. असप्पायन्ति पित्तादिदोसानं कोपनवसेन अफासुकारणं. अपनेतुम्पि जहितुम्पि, पगेव दातुन्ति अधिप्पायो. अग्गं गहेत्वा दातुं वाति तथा गहणारहं अन्नादिं सन्धाय वुत्तं. ‘‘कतिपाहं भुत्वा’’ति सेसो. पिण्डपातादितो अग्गं गहेत्वा पत्तादिं कतिपाहं भुत्वा दातुं वट्टतीति अत्थो.
३०८९. पञ्चवग्गूपसम्पदाति ¶ विनयधरपञ्चमेन सङ्घेन कातब्बउपसम्पदा. नवाति अञ्ञेहि एकवारम्पि अपरिभुत्ता. गुणङ्गुणउपाहना चतुपटलतो पट्ठाय बहुपटलउपाहना. चम्मत्थारोति कप्पियचम्मत्थरणञ्च. धुवन्हानन्ति पकतिनहानं.
३०९०. सम्बाधस्साति वच्चमग्गपस्सावमग्गद्वयस्स सामन्ता द्वङ्गुला अन्तो सत्थवत्थिकम्मं वारितन्ति योजना. सत्थेन अन्तमसो नखेनापि छेदनफालनादिवसेन सत्थकम्मञ्च वत्थीहि भेसज्जतेलस्स अन्तो पविसनवसेन कातब्बं वत्थिकम्मञ्च थुल्लच्चयापत्तिविधानेन वारितन्ति अत्थो. पस्सावमग्गस्स सामन्ता द्वङ्गुलं अङ्गजातस्स अग्गतो पट्ठाय गहेतब्बं.
३०९१. ‘‘पाकत्थ’’न्ति इमिना निब्बापेतुं चलने निद्दोसभावं दीपेति.
३०९२. उपळालेतीति ¶ ‘‘पत्तचीवरादिपरिक्खारं ते दम्मी’’ति वत्वा पलोभेत्वा गण्हाति. तत्थाति तस्मिं पुग्गले. आदीनवन्ति अलज्जितादिभावं दस्सेत्वा तेन सह सम्भोगादिकरणे अलज्जिभावापज्जनादिआदीनवं. तस्साति ततो वियोजेतब्बस्स तस्स.
३०९३. आदीनवदस्सनप्पकारं दस्सेतुमाह ‘‘मक्खन’’न्तिआदि. ‘‘नहायितुं गतेन गूथमुत्तेहि मक्खनं विय दुस्सीलं निस्साय विहरता तया कत’’न्ति एवं तत्थ आदीनवं वत्तुं वट्टतीति योजना.
३०९४-५. भत्तग्गे भोजनसालाय भुञ्जमानो. यागुपानेति यागुं पिवनकाले. अन्तोगामेति अन्तरघरे. वीथियन्ति निगमनगरगामादीनं रथिकाय. अन्धकारेति अन्धकारे वत्तमाने, अन्धकारगतोति अत्थो. तञ्हि वन्दन्तस्स मञ्चपादादीसुपि नलाटं पटिहञ्ञेय्य. अनावज्जोति किच्चपसुतत्ता वन्दनं असमन्नाहरन्तो. एकावत्तोति एकतो आवत्तो सपत्तपक्खे ठितो वेरी विसभागपुग्गलो. अयञ्हि वन्दियमानो पादेनपि पहरेय्य. वावटोति सिब्बनकम्मादिकिच्चन्तरपसुतो.
सुत्तोति निद्दं ओक्कन्तो. खादन्ति पिट्ठकखज्जकादीनि खादन्तो. भुञ्जन्तोति ओदनादीनि ¶ भुञ्जन्तो. वच्चं मुत्तम्पि वा करन्ति उच्चारं वा पस्सावं वा करोन्तो इति इमेसं तेरसन्नं वन्दना अयुत्तत्थेन वारिताति सम्बन्धो.
३०९६-७. कम्मलद्धिसीमावसेन तीसु नानासंवासकेसु कम्मनानासंवासकस्स उक्खित्तग्गहणेन गहितत्ता, सीमानानासंवासकवुड्ढतरपकतत्तस्स वन्दियत्ता, पारिसेसञायेन ‘‘नानासंवासको वुड्ढतरो अधम्मवादी अवन्दियो’’ति ¶ (परि. ४६७) वचनतो च लद्धिनानासंवासको इध ‘‘नानासंवासको’’ति गहितोति वेदितब्बो. उक्खित्तोति तिविधेनापि उक्खेपनीयकम्मेन उक्खित्तको. गरुकट्ठा च पञ्चाति पारिवासिकमूलायपटिकस्सनारहमानत्तारहमानत्तचारिकअब्भानारहसङ्खाता पञ्च गरुकट्ठा च. इमे पन अञ्ञमञ्ञस्स यथावुड्ढं वन्दनादीनि लभन्ति, पकतत्तेन अवन्दियत्ताव अवन्दियेसु गहिता. इमे बावीसति पुग्गलेति नग्गादयो यथावुत्ते.
३०९८. ‘‘धम्मवादी’’ति इदं ‘‘नानासंवासवुड्ढको’’ति एतस्स विसेसनं. यथाह ‘‘तयोमे, भिक्खवे, वन्दिया. पच्छा उपसम्पन्नेन पुरेउपसम्पन्नो वन्दियो, नानासंवासको वुड्ढतरो धम्मवादी वन्दियो, सदेवके लोके, भिक्खवे, समारके…पे… तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो वन्दियो’’ति (चूळव. ३१२).
३०९९. ‘‘एतेयेव वन्दिया, न अञ्ञे’’ति नियामस्स अकतत्ता अञ्ञेसम्पि वन्दियानं सब्भावं दस्सेतुमाह ‘‘तज्जनादी’’तिआदि. एत्थ आदि-सद्देन नियस्सपब्बाजनीयपअसारणीयकम्मे सङ्गण्हाति. एत्थाति एतस्मिं वन्दनीयाधिकारे. कम्मन्ति अपलोकनादि चतुब्बिधं कम्मं.
३१००. सङ्घेन अधम्मकम्मे करियमाने तं वारेतुं असक्कोन्तेन, असक्कोन्तेहि च पटिपज्जितब्बविधिं दस्सेतुमाह ‘‘अधिट्ठान’’न्तिआदि. अधिट्ठानं पनेकस्स उद्दिट्ठन्ति योजना, अधम्मकम्मं करोन्तानं भिक्खूनमन्तरे निसीदित्वा तं ‘‘अधम्म’’न्ति जानित्वापि तं वारेतुं असक्कोन्तस्स एकस्स ‘‘न मेतं खमती’’ति चित्तेन अधिट्ठानमुद्दिट्ठन्ति वुत्तं होति. द्विन्नं वा तिण्णमेव चाति तमेव वारेतुं असक्कोन्तानं ¶ द्विन्नं वा तिण्णं वा भिक्खूनं अञ्ञमञ्ञं ‘‘न मेतं खमती’’ति दिट्ठाविकम्मं सकसकदिट्ठिया पकासनं उद्दिट्ठन्ति अत्थो. ततो उद्धं तीहि ¶ उद्धं चतुन्नं कम्मस्स पटिक्कोसनं ‘‘इदं अधम्मकम्मं मा करोथा’’ति पटिक्खिपनं उद्दिट्ठन्ति अत्थो.
३१०१. विस्सासग्गाहलक्खणं अग्गहितग्गहणेन पञ्चविधन्ति दस्सेतुमाह ‘‘सन्दिट्ठो’’तिआदि. योजना पनेत्थ एवं वेदितब्बा – सन्दिट्ठो च होति, जीवति च, गहिते च अत्तमनो होति, सम्भत्तो च होति, जीवति च, गहिते च अत्तमनो होति, आलपितो च होति, जीवति च, गहिते च अत्तमनो होतीति एवं सन्दिट्ठसम्भत्तआलपितानं तिण्णमेकेकस्स तीणि तीणि विस्सासग्गाहलक्खणानि कत्वा नवविधं होतीति वेदितब्बं. वचनत्थो, पनेत्थ विनिच्छयो च हेट्ठा वुत्तोव.
३१०२. सीलविपत्ति, दिट्ठिविपत्ति च आचाराजीवसम्भवा द्वे विपत्तियो चाति योजना, आचारविपत्ति, आजीवविपत्ति चाति वुत्तं होति.
३१०३. तत्थाति तेसु चतूसु विपत्तीसु. अप्पटिकम्मा पाराजिका वुट्ठानगामिनी सङ्घादिसेसापत्तिका दुवे आपत्तियो सीलविपत्तीति पकासिताति योजना.
३१०४. या च अन्तग्गाहिका दिट्ठि, या दसवत्थुका दिट्ठि, अयं दुविधा दिट्ठि दिट्ठिविपत्तीति दीपिताति योजना. तत्थ अन्तग्गाहिकदिट्ठि नाम उच्छेदन्तसस्सतन्तगाहवसेन पवत्ता दिट्ठि. ‘‘नत्थि दिन्न’’न्तिआदिनयप्पवत्ता दसवत्थुका दिट्ठि.
३१०५. थुल्लच्चयादिका देसनागामिनिका या पञ्च आपत्तियो, आचारकुसलेन भगवता सा आचारविपत्तीति ¶ वुत्ताति योजना. आदि-सद्देन पाचित्तियपाटिदेसनीयदुक्कटदुब्भासितानं गहणं. याति पञ्चापत्तियो अपेक्खित्वा बहुत्तं. साति आचारविपत्ति सामञ्ञमपेक्खित्वा एकत्तं.
३१०६. कुहनादीति आदि-सद्देन लपना नेमित्तिकता निप्पेसिकता लाभेन लाभं निजिगीसनता गहिता, कुहनादीनं वित्थारो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि. १.१६) वुत्तनयेन वेदितब्बो. आजीवो पच्चयो हेतु यस्सा आपत्तियाति विग्गहो. छब्बिधाति चतुत्थपाराजिकसञ्चरित्तथुल्लच्चयपाचित्तियपाटिदेसनीयदुक्कटापत्तीनं ¶ वसेन छब्बिधा. पकासिता –
‘‘आजीवहेतु आजीवकारणा पापिच्छो इच्छापकतो असन्तं अभूतं उत्तरिमनुस्सधम्मं उल्लपति, आपत्ति पाराजिकस्स. आजीवहेतु…पे… सञ्चरित्तं समापज्जति, आपत्ति सङ्घादिसेसस्स. आजीवहेतु…पे… ‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु अरहा’ति भणति, पटिजानन्तस्स आपत्ति थुल्लच्चयस्स. आजीवहेतु…पे… भिक्खु पणीतभोजनानि अगिलानो अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा भुञ्जति, आपत्ति पाचित्तियस्स. आजीवहेतु…पे… भिक्खुनी पणीतभोजनानि अगिलाना अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा भुञ्जति, आपत्ति पाटिदेसनीयस्स. आजीवहेतु आजीवकारणा सूपं वा ओदनं वा अगिलानो अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा भुञ्जति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (परि. २८७) –
देसिता. इमिना आजीवविपत्ति दीपिता.
३१०७. ‘‘उक्खित्तो’’तिआदि ¶ यथाक्कमेन तेसं तिण्णं नानासंवासकानं सरूपदस्सनं. तत्थ तयो उक्खित्तका वुत्तायेव.
३१०८-९. ‘‘यो सङ्घेन उक्खेपनीयकम्मकतानं अधम्मवादीनं पक्खे निसिन्नो ‘तुम्हे किं भणथा’ति तेसञ्च इतरेसञ्च लद्धिं सुत्वा ‘इमे अधम्मवादिनो, इतरे धम्मवादिनो’ति चित्तं उप्पादेति, अयं तेसं मज्झे निसिन्नोव तेसं नानासंवासको होति, कम्मं कोपेति. इतरेसम्पि हत्थपासं अनागतत्ता कोपेती’’ति (महाव. अट्ठ. ४५५) आगत अट्ठकथाविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘अधम्मवादिपक्खस्मि’’न्तिआदि.
अधम्मवादिपक्खस्मिन्ति उक्खेपनीयकम्मेन निस्सारितानं अधम्मवादीनं पक्खस्मिं. निसिन्नोवाति हत्थपासं अविजहित्वा गणपूरको हुत्वा निसिन्नोव. विचिन्तयन्ति ‘‘इमे नु खो धम्मवादिनो, उदाहु एते’’ति विविधेनाकारेन चिन्तयन्तो. ‘‘एते पन धम्मवादी’’ति मानसं उप्पादेति, एवं उप्पन्ने पन मानसे. अधम्मवादिपक्खस्मिं निसिन्नोव एवं मानसं उप्पादेन्तो अयं ¶ भिक्खु. लद्धियाति एवं उप्पादितमानससङ्खाताय लद्धिया. तेसं अधम्मवादीनं नानासंवासको नाम होतीति पकासितो.
तत्रट्ठो पन सोति तस्मिं अधम्मवादिपक्खस्मिं निसिन्नोव सो. सद-धातुया गतिनिवारणत्थत्ता तत्र निसिन्नो ‘‘तत्रट्ठो’’ति वुच्चति. द्विन्नन्ति धम्मवादिअधम्मवादिपक्खानं द्विन्नं सङ्घानं. कम्मन्ति चतुवग्गादिसङ्घेन करणीयकम्मं. कोपेतीति अधम्मवादीनं असंवासभावं गन्त्वा तेसं गणपूरणत्ता, इतरेसं एकसीमायं ठत्वा हत्थपासं अनुपगतत्ता, छन्दस्स च अदिन्नत्ता कम्मं कोपेति. यो पन अधम्मवादीनं पक्खे ¶ निसिन्नो ‘‘अधम्मवादिनो इमे, इतरे धम्मवादिनो’’ति तेसं मज्झे पविसति, यत्थ वा तत्थ वा पक्खे निसिन्नो ‘‘इमे धम्मवादिनो’’ति गण्हाति, अयं अत्तनाव अत्तानं समानसंवासकं करोतीति वेदितब्बो.
३११०. बहिसीमागतो पकतत्तो भिक्खु सचे हत्थपासे ठितो होति, सो सीमाय नानासंवासको मतोति योजना. तं गणपूरणं कत्वा कतकम्मम्पि कुप्पति. एवं यथावुत्तनियामेन तयो नानासंवासका महेसिना वुत्ताति योजना.
३१११. चुतोति पाराजिकापन्नो सासनतो चुतत्ता ‘‘चुतो’’ति गहितो. ‘‘भिक्खुनी एकादस अभब्बा’’ति पदच्छेदो. इमेति भेदमनपेक्खित्वा सामञ्ञेन सत्तरस जना. असंवासाति न संवसितब्बा, नत्थि वा एतेहि पकतत्तानं एककम्मादिको संवासोति असंवासा नाम सियुं.
३११२. असंवासस्स सब्बस्साति यथावुत्तस्स सत्तरसविधस्स सब्बस्स असंवासस्स. तथा कम्मारहस्स चाति ‘‘यस्स सङ्घो कम्मं करोति, सो नेव कम्मपत्तो, नापि छन्दारहो, अपिच कम्मारहो’’ति (परि. ४८८) एवं परिवारे वुत्तकम्मारहस्स च. उम्मत्तकादीनन्ति आदि-सद्देन खित्तचित्तादीनं गहणं. सङ्घे तज्जनीयादीनि करोन्ते. पटिक्खेपोति पटिक्कोसना. न रूहतीति पटिक्कोसट्ठाने न तिट्ठति, कम्मं न कोपेतीति अधिप्पायो.
३११३. ससंवासेक…पे… भिक्खुनोति वुत्तनयेन कम्मेन वा लद्धिया वा असंवासिकभावं ¶ अनुपगतत्ता समानसंवासकस्स सीमाय असंवासिकभावं अनुपगन्त्वा एकसीमाय ¶ ठितस्स अन्तिमवत्थुं अनज्झापन्नत्ता पकतत्तस्स भिक्खुनो. अनन्तरस्सपि हत्थपासे वचनेन वचीभेदकरणेन पटिक्खेपो पटिक्कोसो रुहति पटिक्कोसनट्ठानेयेव तिट्ठति, कम्मं कोपेतीति अधिप्पायो.
३११४. छहि आकारेहीति (पाचि. अट्ठ. ४३८; कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना) लज्जिताय, अञ्ञाणताय, कुक्कुच्चपकतताय, सतिसम्मोसाय, अकप्पियेकप्पियसञ्ञिताय, कप्पियेअकप्पियसञ्ञितायाति इमेहि छहि आकारेहि. पञ्च समणकप्पा च वुत्ता, पञ्च विसुद्धियो च वुत्ताति योजना.
‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्जितुं, अग्गिपरिजितं सत्थपरिजितं नखपरिजितं अबीजं निब्बट्टबीजञ्ञेव पञ्चम’’न्ति (चूळव. २५०) खुद्दकवत्थुके अनुञ्ञाता पञ्च समणकप्पा नाम. पञ्च विसुद्धियोति परिवारे एकुत्तरे ‘‘पञ्च विसुद्धियो’’ति इमस्स निद्देसे ‘‘निदानं उद्दिसित्वा अवसेसं सुतेन सावेतब्बं, अयं पठमा विसुद्धी’’तिआदिना (परि. ३२५) नयेन दस्सिता पञ्च पातिमोक्खुद्देससङ्खाता पञ्च विसुद्धियो च ‘‘सुत्तुद्देसो पारिसुद्धिउपोसथो अधिट्ठानुपोसथो पवारणा सामग्गिउपोसथोयेव पञ्चमो’’ति (परि. ३२५) एवं वुत्ता पञ्च विसुद्धियो चाति द्वेपञ्चविसुद्धियो ‘‘द्विपञ्चविञ्ञाणानी’’तिआदीसु विय सामञ्ञवचनेन सङ्गहिता.
३११५-७. निस्सेसेन दीयति पञ्ञपीयति एत्थ सिक्खापदन्ति निदानं, तेसं तेसं सिक्खापदानं पञ्ञत्तिया ठानभूतं वेसालीआदि. पुं वुच्चति निरयो, तं गलति मद्दति नेरयिकदुक्खं अनुभवतीति पुग्गलो, सत्तो. अरियपुग्गला ¶ तंसदिसत्ता, भूतपुब्बगतिया वा ‘‘पुग्गला’’ति वेदितब्बा. इध पनेते सिक्खापदवीतिक्कमस्स आदिकम्मिका अधिप्पेता. इदानि पुग्गलनिद्देसं वक्खति. वसति एत्थ भगवतो आणासङ्खाता सिक्खापदपञ्ञत्ति तं पटिच्च पवत्ततीति वत्थु, तस्स तस्स पुग्गलस्स सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुभूतो अज्झाचारो.
विधानं विभजनं विधि, पभेदो. पञ्ञापीयति भगवतो आणा पकारेन ञापीयति एतायाति पञ्ञत्ति, पञ्ञत्तिया विधि पभेदो ‘‘पञ्ञत्तिविधि’’न्ति वत्तब्बे ‘‘विधिं पञ्ञत्तिया’’ति ¶ गाथाबन्धवसेन असमत्थनिद्देसो. सा पन पञ्ञत्तिविधि पञ्ञत्तिअनुपञ्ञत्ति अनुप्पन्नपञ्ञत्ति सब्बत्थपञ्ञत्ति पदेसपञ्ञत्ति साधारणपञ्ञत्ति असाधारणपञ्ञत्ति एकतोपञ्ञत्ति उभतोपञ्ञत्तिवसेन नवविधा होति.
‘‘विपत्ति आपत्ति अनापत्ती’’ति पदच्छेदो, विपज्जन्ति एताय सीलादयोति विपत्ति. सा पन सीलआचारदिट्ठिआजीवानं वसेन चतुब्बिधा. सा पन उद्देसवसेन हेट्ठा दस्सिताव. आपज्जन्ति एताय अकुसलाब्याकतभूताय भगवतो आणावीतिक्कमन्ति आपत्ति. सा पुब्बपयोगादिवसेन अनेकप्पभेदा आपत्ति. अनापत्ति अजाननादिवसेन आणाय अनतिक्कमनं. समुट्ठाति एतेहि आपत्तीति समुट्ठानानि, कायादिवसेन छब्बिधानि आपत्तिकारणानि. समुट्ठानानं नयो समुट्ठाननयो, तं.
वज्जञ्च कम्मञ्च किरिया च सञ्ञा च चित्तञ्च आणत्ति च वज्जकम्मक्रियासञ्ञाचित्ताणत्तियो, तासं विधि तथा वुच्चति, तं. वज्जविधिन्ति ‘‘यस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, अयं लोकवज्जा, सेसा पण्णत्तिवज्जा’’ति (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) वुत्तं वज्जविधिं. कम्मविधिन्ति ‘‘सब्बा च कायकम्मवचीकम्मतदुभयवसेन तिविधा होन्ती’’ति (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) दस्सितं कम्मविधिं ¶ . क्रियाविधिन्ति ‘‘अत्थापत्ति किरियतो समुट्ठाति, अत्थि अकिरियतो, अत्थि किरियाकिरियतो, अत्थि सिया किरियतो सिया अकिरियतो’’तिआदिना (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) नयेन दस्सितं किरियाविधिं. सञ्ञाविधिन्ति ‘‘सञ्ञाविमोक्खा’’तिआदिना (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) नयेन दस्सितं सञ्ञाविधिं.
चित्तविधिन्ति ‘‘सब्बापि चित्तवसेन दुविधा होन्ति सचित्तका, अचित्तका चा’’ति (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) वुत्तं चित्तविधिं. आणत्तिविधिन्ति ‘‘साणत्तिकं अनाणत्तिक’’न्ति वुत्तं आणत्तिविधिं. अङ्गविधानन्ति सब्बसिक्खापदेसु आपत्तीनं वुत्तं अङ्गविधानञ्च. वेदनात्तिकं, कुसलत्तिकञ्चाति योजना. तं पन ‘‘अकुसलचित्तं, द्विचित्तं, तिचित्तं, दुक्खवेदनं, द्विवेदनं, तिवेदन’’न्ति तत्थ तत्थ दस्सितमेव.
सत्तरसविधं ¶ एतं लक्खणन्ति यथावुत्तनिदानादिसत्तरसप्पभेदं सब्बसिक्खापदानं साधारणलक्खणं. दस्सेत्वाति पकासेत्वा. बुधो विनयकुसलो. तत्थ तत्थ सिक्खापदेसु यथारहं योजेय्याति सम्बन्धो.
३११८. इमेसु सत्तरससु लक्खणेसु निदानपुग्गले ताव निद्दिसितुमाह ‘‘निदान’’न्तिआदि. तत्थाति तेसु सत्तरससु साधारणलक्खणेसु, निद्धारणे चेतं भुम्मं. निदानन्ति निद्धारितब्बदस्सनं. ‘‘पुर’’न्ति इदं ‘‘वेसाली’’तिआदिपदेहि पच्चेकं योजेतब्बं. सक्कभग्गाति एतेहि जनपदवाचीहि सद्देहि ठाननिस्सिता नागराव गहेतब्बा. तानि च ‘‘सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं, भग्गेसु विहरति सुसुमारगिरे’’ति तत्थ तत्थ सिक्खापदनिदाने निदस्सितानेव.
३११९. ‘‘दस वेसालिया’’तिआदीनं अत्थविनिच्छयो उत्तरे आवि भविस्सति. गिरिब्बजेति राजगहनगरे. तञ्हि ¶ समन्ता ठितेहि इसिगिलिआदीहि पञ्चहि पब्बतेहि वजसदिसन्ति ‘‘गिरिब्बज’’न्ति वुच्चति.
३१२१. भिक्खूनं पातिमोक्खस्मिं सुदिन्नधनियादयो तेवीसतिविधा आदिकम्मिकपुग्गला वुत्ताति योजना.
३१२२. उभयपातिमोक्खे आगता ते सब्बे आदिकम्मिकपुग्गला परिपिण्डिता तिंस भवन्तीति योजना. वत्थुआदीनं विनिच्छयो उत्तरे वक्खमानत्ता इध न वुत्तो. ननु च निदानपुग्गलविनिच्छयम्पि तत्थ वक्खतीति सो इध कस्मा वुत्तोति? नायं दोसो, इमस्स पकरणत्ता इधापि वत्तब्बोति. यदि एवं वत्थुआदिविनिच्छयोपि इध वत्तब्बो सिया, सो कस्मा न वुत्तोति? एकयोगनिद्दिट्ठस्स इमस्स वचनेन सोपि वुत्तोयेव होतीति एकदेसदस्सनवसेन संखित्तोति दट्ठब्बो.
३१२३. यो एनं तरुं जानाति, सो पञ्ञत्तिं असेसतो जानातीति सम्बन्धो. एत्थ ‘‘एनं तरु’’न्ति इमिना निदानादिसत्तरसप्पकारं सब्बसिक्खापदसाधारणलक्खणसमुदायं रूपकेन दस्सेति. किं विसिट्ठं तरुन्ति आह ‘‘तिमूल’’न्तिआदि.
तत्थ ¶ तिमूलन्ति निदानपुग्गलवत्थुसङ्खातानि तीणि मूलानि एतस्साति तिमूलं. नवपत्तन्ति नवविधपण्णत्तिसङ्खातानि पत्तानि एतस्साति नवपत्तं. द्वयङ्कुरन्ति लोकवज्जपण्णत्तिवज्जसङ्खाता द्वे अङ्कुरा एतस्साति द्वयङ्कुरं. ‘‘द्विअङ्कुर’’न्ति वत्तब्बे इ-कारस्स अयादेसं कत्वा ‘‘द्वयङ्कुर’’न्ति वुत्तं. सत्तफलन्ति आणत्तिआपत्तिअनापत्तिविपत्तिसञ्ञावेदनाकुसलत्तिकसङ्खातानि सत्त फलानि एतस्साति सत्तफलं. छपुप्फन्ति छसमुट्ठानसङ्खातानि पुप्फानि एतस्साति छपुप्फं. द्विप्पभवन्ति चित्तकम्मसङ्खाता द्वे पभवा एतस्साति द्विप्पभवं. द्विसाखन्ति ¶ किरियअङ्गसङ्खाता द्वे साखा एतस्साति द्विसाखं. एनं तरुं यो जानातीति यो वुत्तो भिक्खु वुत्तसरूपसाधारणसत्तरसलक्खणरासिविनिच्छयसङ्खाततरुं जानाति. सोति सो भिक्खु. पञ्ञत्तिन्ति विनयपिटकं. असेसतोति सब्बसो.
३१२४. इति एवं मधुरपदत्थं अनाकुलं परमं उत्तमं इमं विनिच्छयं यो पठति वाचुग्गतं करोन्तो परियापुणाति, गरुसन्तिके साधुकं सुणाति, परिपुच्छते च अत्थं परिपुच्छति च, सो भिक्खु विनय विनिच्छये उपालिसमो भवति विनयधरानं एतदग्गट्ठाने निक्खित्तेन उपालिमहाथेरेन सदिसो भवतीति योजना.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
पकिण्णकविनिच्छयकथावण्णना निट्ठिता.
कम्मट्ठानविभावनाविधानकथावण्णना
३१२५. ‘‘आदिम्हि सीलं दस्सेय्य.
मज्झे मग्गं विभावये;
परियोसाने च निब्बानं;
एसा कथिकसण्ठिती’’ति. (दी. नि. अट्ठ. १.१९०; म. नि. अट्ठ. १.२९१; अ. नि. अट्ठ. २.३.६४) –
वुत्तं धम्मकथिकलक्खणं समनुस्सरन्तोयमाचरियो पातिमोक्खसंवरसीलपरिदीपकं विनिच्छयं नातिसङ्खेपवित्थारमुखेन दस्सेत्वा तंमूलकानं इतरेसञ्च तिण्णं सीलानं तंदस्सनेनेव दस्सितभावञ्च ¶ सीलविसुद्धिमूलिका चित्तविसुद्धिआदियो पञ्चविसुद्धियो च तंमूलिकञ्च अरियमग्गसङ्खातं ञाणदस्सनविसुद्धिं तदधिगमनीयं निब्बानञ्च दस्सेत्वा यथारद्धं ¶ विनयकथं परियोसापेतुकामो आह ‘‘पामोक्खे’’तिआदि. तत्थ पामोक्खेति समाधिआदीनं अनवज्जधम्मानं पतिट्ठाभावेन उत्तमे. मोक्खप्पवेसनेति अमतमहानिब्बाननगरस्स पवेसननिमित्ते. मुखे असहायद्वारभूते. यथाह –
‘‘सग्गारोहणसोपानं, अञ्ञं सीलसमं कुतो;
द्वारं वा पन निब्बान-नगरस्स पवेसने’’ति. (विसुद्धि. १.९; बु. बं. अट्ठ. ३.दीपङ्करबुद्धवंसवण्णना);
सब्बदुक्खक्खयेति जातिदुक्खादिसब्बदुक्खानं खयस्स अरियमग्गस्स अधिगमूपायत्ता फलूपचारेन सब्बदुक्खक्खयसङ्खाते. ‘‘पामोक्खे’’ति च ‘‘मोक्खप्पवेसने मुखे’’ति च ‘‘सब्बदुक्खक्खये’’ति च ‘‘पातिमोक्खस्मि’’न्ति एतस्स विसेसनं. वुत्तेति पाराजिकतो पट्ठाय नानप्पकारतो निद्दिट्ठे सति. इतरत्तयं वुत्तमेवाति सम्बन्धो. इन्द्रियसंवरसीलआजीवपारिसुद्धिसीलपच्चयसन्निस्सितसीलसङ्खातं इतरं सीलत्तयं वुत्तमेव होति ‘‘राजा आगतो’’ति वुत्ते परिसाय आगमनं विय, तस्मा तं न वक्खामाति अधिप्पायो.
३१२६. इदं चतुब्बिधं सीलन्ति पातिमोक्खसंवरसीलादिं चतुपारिसुद्धिसीलं. ञत्वाति लक्खणादितो, वोदानतो, हानभागियट्ठितिभागियविसेसभागियनिब्बेधभागियादिप्पकारतो च जानित्वा. तत्थाति चतुब्बिधसीले. पतिट्ठितोति अच्छिद्दादिअङ्गसमन्नागतभावमापादनेन पतिट्ठितो. समाधिन्ति उपचारप्पनाभेदलोकियसमाधिं. भावेत्वाति समचत्तालीसाय कम्मट्ठानेसु पुनप्पुनं अनुयोगवसेन वड्ढेत्वा. पञ्ञायाति तिलक्खणाकारादिपरिच्छेदिकाय लोकुत्तराय पञ्ञाय हेतुभूताय, करणभूताय च. परिमुच्चतीति सब्बकिलेसबन्धनं छेत्वा ¶ संसारचारका समन्ततो मुच्चति, अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बायतीति अधिप्पायो.
३१२७. एवं समासतो वुत्तमेवत्थं निद्दिसन्तो आह ‘‘दसानुस्सतियो’’तिआदि. दस अनुस्सतियो च दस कसिणा च दस असुभा च चतस्सो अप्पमञ्ञायो च तथा चत्तारो आरुप्पा च वुत्ता. अपरं कम्मट्ठानद्वयञ्च वुत्तन्ति सम्बन्धो.
तत्थ ¶ दसानुस्सतियो नाम ‘‘बुद्धानुस्सति, धम्मानुस्सति, सङ्घानुस्सति, सीलानुस्सति, चागानुस्सति, देवतानुस्सति, कायगतासति, मरणानुस्सति, आनापानसति, उपसमानुस्सती’’ति (विसुद्धि. १.४७) एवं वुत्ता दस अनुस्सतियो.
दस कसिणा नाम ‘‘पथवीकसिणं, आपोकसिणं, तेजोकसिणं, वायोकसिणं, नीलकसिणं, पीतकसिणं, लोहितकसिणं, ओदातकसिणं, आलोककसिणं, परिच्छिन्नाकासकसिण’’न्ति (विसुद्धि. १.४७) वुत्ता इमे दस कसिणा.
दस असुभा नाम ‘‘उद्धुमातकं, विनीलकं, विपुब्बकं, विच्छिद्दकं, विक्खायितकं, विक्खित्तकं, हतविक्खित्तकं, लोहितकं, पुळुवकं, अट्ठिक’’न्ति (विसुद्धि. १.४७) वुत्ता इमे दस असुभा.
चतस्सो अप्पमञ्ञायो नाम ‘‘मेत्ता, करुणा, मुदिता, उपेक्खा’’ति (विसुद्धि. १.४७) वुत्ता इमे अप्पमञ्ञायो.
चत्तारो आरुप्पा नाम ‘‘आकासानञ्चायतनं, विञ्ञाणञ्चायतनं, आकिञ्चञ्ञायतनं, नेवसञ्ञानासञ्ञायतन’’न्ति (विसुद्धि. १.४७) वुत्ता इमे आरुप्पा. अपरं कम्मट्ठानद्वयं नाम ‘‘आहारेपटिक्कूलसञ्ञा, चतुधातुववत्थान’’न्ति वुत्तं ट्ठानउभयं.
३१२८. इच्चेवं ¶ चत्तालीसविधं मनोभुनो कम्मट्ठानं सब्बम्पि कम्मट्ठानं समुद्दिट्ठं सियाति योजना. कम्मस्स योगसङ्खातस्स ठानं आरम्मणभावेन पवत्तिट्ठानन्ति कम्मट्ठानं. तिट्ठति एत्थ फलं तदायत्तवुत्तितायाति ठानं, कारणं, कम्मस्स विपस्सनाय ठानं कारणं कम्मट्ठानं, कस्साति आह ‘‘मनोभुनो’’ति. मनो अभिभवतीति मनोभू, तस्स मनोभुनो, कुसलचित्तप्पवत्तिनिवारणेन तथालद्धनामस्स कामदेवस्साति अत्थो. इमिना कम्मट्ठानगणनापरिच्छेदो दस्सितो.
३१२९-३०. इमेसं कम्मट्ठानानं भावनामयं भिन्दित्वा दस्सेतुं मातिकं ताव दस्सेन्तो आह ‘‘उपचारप्पनातो’’तिआदि. तत्थ उपचारप्पनातोति ‘‘एत्तकानि कम्मट्ठानानि उपचारावहानि ¶ , एत्तकानि अप्पनावहानी’’ति एवं उपचारप्पनावसेन च. झानभेदाति ‘‘एत्तकानि पठमज्झानिकानि, एत्तकानि तिकचतुक्कज्झानिकानि, एत्तकानि पञ्चकज्झानिकानी’’तिआदिना झानभेदा च. अतिक्कमाति अङ्गानं, आरम्मणानञ्च अतिक्कमतो. वड्ढनावड्ढना चापीति अङ्गुलद्वङ्गुलादिवसेन वड्ढेतब्बा, अवड्ढेतब्बा च. आरम्मणभूमितोति निमित्तारम्मणादिआरम्मणतो चेव लब्भमानालब्भमानभूमितो च.
गहणाति दिट्ठादिवसेन गहेतब्बतो. पच्चयाति तंतंठानानं पच्चयभावतो च. भिय्योति पुन-सद्दत्थनीहारत्थो. चरियानुकूलतोति रागचरियादीनं अनुकूलभावतोति अयं विसेसो अयं भेदो. एतेसु चत्तालीसाय कम्मट्ठानेसु.
३१३१. एवं मातिकं निद्दिसित्वा यथाक्कमं निद्दिसन्तो पठमं ताव उपचारावहादयो दस्सेतुमाह ‘‘अट्ठानुस्सतियो’’तिआदि ¶ . तत्थाति तिस्सं मातिकायं, तेसु वा चत्तालीसाय कम्मट्ठानेसु. अट्ठानुस्सतियोति कायगतासतिआनापानसतिद्वयवज्जिता बुद्धानुस्सतिआदिका अट्ठ अनुस्सतियो च. सञ्ञा आहारेपटिक्कूलसञ्ञा च. ववत्थानञ्च चतुधातुववत्थानञ्चाति इमे दस. उपचारावहाति बुद्धगुणादीनं परमत्थभावतो, अनेकविधत्ता, एकस्सापि गम्भीरभावतो च एतेसु दससु कम्मट्ठानेसु अप्पनावसेन समाधिस्स पतिट्ठातुमसक्कुणेय्यत्ता अप्पनाभावनाप्पत्तो समाधि उपचारभावेयेव पतिट्ठाति, तस्मा एते उपचारावहा.
ननु चेत्थ दुतियचतुत्थारुप्पसमाधि, लोकुत्तरो च समाधि परमत्थधम्मे अप्पनं पापुणाति, तस्मा ‘‘परमत्थभावतो’’ति हेतु अप्पनमपापुणने कारणभावेन न वुच्चतीति? न, तस्स भावनाविसेसेन परमत्थधम्मे पवत्तिसम्भवतो, इमस्स च रूपावचरचतुत्थभावनाविसेससम्भवतो च. तथा हि दुतियचतुत्थारुप्पसमाधि अप्पनापत्तस्स अरूपावचरसमाधिस्स चतुत्थज्झानस्स आरम्मणसमतिक्कममत्तभावनावसेन सभावारम्मणेपि अप्पनं पापुणाति. विसुद्धिभावनानुक्कमबलेन लोकुत्तरो समाधि अप्पनं पापुणातीति.
३१३२. तत्थाति तेसु झानावहेसु तिंसकम्मट्ठानेसु. असुभाति उद्धुमातकादयो दस असुभा. कायगतासतीति कायगतासति चाति इमे एकादस. पठमज्झानिकाति इमेसं पटिक्कूलारम्मणत्ता, पटिक्कूलारम्मणे च चित्तस्स चण्डसोताय नदिया अरित्तबलेन नावाट्ठानं ¶ विय वितक्कबलेनेव पवत्तिसम्भवतो अवितक्कानं दुतियज्झानादीनं असम्भवोति सवितक्कस्स पठमज्झानस्सेव सम्भवतो पठमज्झानिका. आनापानञ्च ¶ कसिणा चाति इमे एकादस चतुक्कज्झानिका रूपावचरचतुक्कज्झानिका च चतुक्कनयेन, पञ्चकज्झानिका च.
३१३३. तिस्सोव अप्पमञ्ञाति मेत्ता, करुणा, मुदिताति अप्पमञ्ञा तिस्सोव. सामञ्ञनिद्देसे एतासमेव गहणं कथं विञ्ञायतीति? ‘‘अथ पच्छिमा’’तिआदिना चतुत्थाय अप्पमञ्ञाय चतुत्थज्झानिकभावस्स वक्खमानत्ता पारिसेसतो तं विञ्ञायति. तिकज्झानानीति तिकज्झानिका. ‘‘तिकज्झाना’’ति वत्तब्बे लिङ्गविपल्लासेन एवं वुत्तन्ति दट्ठब्बं. मेत्तादीनं दोमनस्ससहगतब्यापादविहिंसानभिरतीनं पहायकत्ता दोमनस्सपटिपक्खेन सोमनस्सेनेव सहगतता वुत्ताति चतुक्कनयेन तिकज्झानिकता वुत्ता, पञ्चकनयेन चतुक्कज्झानिकता च.
‘‘अथा’’ति इदं ‘‘पच्छिमा’’ति पदस्स ‘‘तिस्सो’’ति इमिना पुरिमपदेन सम्बन्धनिवत्तनत्थं. पच्छिमा अप्पमञ्ञा, चत्तारो आरुप्पा च चतुत्थज्झानिका मता चतुक्कनयेन, पञ्चमज्झानिका च. ‘‘सब्बे सत्ता सुखिता होन्तु, दुक्खा मुच्चन्तु, लद्धसुखसम्पत्तितो मा विगच्छन्तू’’ति मेत्तादितिविधवसप्पवत्तं ब्यापारत्तयं पहाय कम्मस्सकतादस्सनेन सत्तेसु मज्झत्ताकारप्पत्तभावनानिब्बत्ताय तत्रमज्झत्तोपेक्खाय बलवतरत्ता अप्पनाप्पत्तस्स उपेक्खाब्रह्मविहारस्स सुखसहगततासम्भवतो उपेक्खासहगतता वुत्ता.
३१३४. अङ्गारम्मणतो अतिक्कमो द्विधा वुत्तोति योजना. चतुक्कतिकज्झानेसूति दसकसिणा, आनापानसतीति एकादससु चतुक्कज्झानिकेसु चेव मेत्तादिपुरिमब्रह्मविहारत्तयसङ्खातेसु ¶ तिकज्झानिकेसु च कम्मट्ठानेसु. अङ्गातिक्कमताति एकस्मिंयेव आरम्मणे वितक्कादिझानङ्ग समतिक्कमेन पठमज्झानादीनं आरम्मणेयेव दुतियज्झानादीनं उप्पत्तितो अङ्गातिक्कमो अधिप्पेतोति अत्थो. अङ्गातिक्कमोयेव अङ्गातिक्कमता.
३१३५. अङ्गातिक्कमतोति ततियज्झानसम्पयुत्तसोमनस्सातिक्कमनतो. आरम्मणमतिक्कम्माति पटिभागनिमित्तकसिणुग्घाटिमाकासतब्बिसयपठमारुप्पविञ्ञाणतदभावसङ्खातानि चत्तारि आरम्मणानि यथाक्कमं अतिक्कमित्वा. कसिणुग्घाटिमाकासतब्बिसयपठमारुप्पविञ्ञाणतदभावतब्बिसयततियारुप्पविञ्ञाणसङ्खातेसु ¶ चतूसु आरम्मणेसु आरुप्पा आकासानञ्चायतनादीनि चत्तारि अरूपावचरज्झानानि जायरे उप्पज्जन्ति.
३१३६. एत्थाति एतेसु आरम्मणेसु. वड्ढेतब्बानीति ‘‘यत्तकं ओकासं कसिणेन फरति, तदब्भन्तरे दिब्बाय सोतधातुया सद्दं सोतुं, दिब्बेन चक्खुना रूपं पस्सितुं, परसत्तानञ्च चेतसा चित्तं अञ्ञातुं समत्थो होती’’ति वुत्तप्पयोजनं सन्धाय अङ्गगणनादिवसेन परिच्छिन्दित्वा यत्तकं इच्छति, तत्तकं वड्ढेतब्बानि. सेसं असुभादि सब्बं तं कम्मट्ठानं पयोजनाभावा न वड्ढेतब्बमेवाति योजना.
३१३७. तत्थ तेसु कम्मट्ठानेसु दस कसिणा च दस असुभा च कायगतासति, आनापानसतीति इमे बावीसति कम्मट्ठानानि पटिभागारम्मणानीति योजना. एत्थ ‘‘कसिणा’’तिआदिना तदारम्मणानि झानानि गहितानि.
३१३८. धातुववत्थनन्ति ¶ चतुधातुववत्थानं, गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं. विञ्ञाणञ्चाति विञ्ञाणञ्चायतनं. नेवसञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं. दस द्वेति द्वादस. भावगोचराति सभावधम्मगोचरा, परमत्थधम्मालम्बणाति वुत्तं होति.
३१३९. द्वे च आरुप्पमानसाति आकासानञ्चायतनआकिञ्चञ्ञायतनसङ्खाता अरूपावचरचित्तुप्पादा द्वे च. छ इमे धम्मा नवत्तब्बगोचरा निद्दिट्ठाति योजना चतुन्नं अप्पमञ्ञानं सत्तपञ्ञत्तिया, पठमारुप्पस्स कसिणुग्घाटिमाकासपञ्ञत्तिया, ततियारुप्पस्स पठमारुप्पविञ्ञाणाभावपञ्ञत्तिया च आरम्मणत्ता.
३१४०. पटिक्कूलसञ्ञाति आहारेपटिक्कूलसञ्ञा. कायगतासतीति द्वादसेव भूमितो देवेसु कामावचरदेवेसु कुणपानं, पटिक्कूलारहस्स च असम्भवा न पवत्तन्तीति योजना.
३१४१. तानि द्वादस च. भिय्योति अधिकत्थे निपातो, ततो अधिकं आनापानसति चाति तेरस रूपारूपलोके अस्सासपस्सासानञ्च अभावा सब्बसो न जायरेति योजना.
३१४२. अरूपावचरे ¶ अरूपभवे चतुरो आरुप्पे ठपेत्वा अञ्ञे छत्तिंस धम्मा रूपसमतिक्कमाभावा न जायन्तीति योजना. सब्बे समचत्तालीस धम्मा मानुसे मनुस्सलोके सब्बेसमेव लब्भमानत्ता जायन्ति.
३१४३. चतुत्थकसिणं हित्वाति वायोकसिणं दिट्ठफुट्ठेन गहेतब्बत्ता तं वज्जेत्वा नव कसिणा च दस असुभा चाति ते एकूनवीसति धम्मा दिट्ठेनेव चक्खुविञ्ञाणेन पुब्बभागे परिकम्मकाले गहेतब्बा भवन्तीति ¶ योजना. पुब्बभागे चक्खुना ओलोकेत्वा परिकम्मं कतं, तेन उग्गहितनिमित्तं तेसं गहेतब्बन्ति वुत्तं होति.
३१४४. फुट्ठेनाति नासिकग्गे, उत्तरोट्ठे वा फुट्ठवसेन. कायगतासतियं तचपञ्चकं दिट्ठेन गहेतब्बं. मालुतोति वायोकसिणं दिट्ठफुट्ठेन गहेतब्बं उच्छुसस्सादीनं पत्तेसु चलमानवण्णग्गहणमुखेन, कायप्पसादघट्टनेन च गहेतब्बत्ता. एत्थ एतेसु कम्मट्ठानेसु. सेसकन्ति वुत्तावसेसं. बुद्धानुस्सतिआदिका अट्ठानुस्सतियो, चत्तारो ब्रह्मविहारा, चत्तारो आरुप्पा, आहारेपटिक्कूलसञ्ञा, चतुधातुववत्थानं, कायगतासतियं वक्कपञ्चकादीनि चाति सब्बमेतं परतो सुत्वा गहेतब्बत्ता सुतेनेव गहेतब्बन्ति वुत्तं.
३१४५. एत्थ एतेसु कम्मट्ठानेसु आकासकसिणं ठपेत्वा नव कसिणा पठमारुप्पचित्तस्स आरम्मणभूतकसिणुग्घाटिमाकासस्स हेतुभावतो पच्चया जायरे पच्चया भवन्तीति योजना.
३१४६. दसपि कसिणा अभिञ्ञानं दिब्बचक्खुञाणादीनं पच्चया भवन्तीति योजना. चतुत्थस्साति चतुत्थस्स ब्रह्मविहारस्स.
३१४७. हेट्ठिमहेट्ठिमारुप्पन्ति आकासानञ्चायतनादिकं. परस्स च परस्स चाति विञ्ञाणञ्चायतनादिउत्तरज्झानस्स पच्चयोति पकासितन्ति योजना. नेवसञ्ञाति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं. निरोधस्साति सञ्ञावेदयितनिरोधस्स, ताय निरोधसमापत्तिया.
३१४८. सब्बेति ¶ समचत्तालीसकम्मट्ठानधम्मा. सुखविहारस्साति दिट्ठधम्मसुखविहारस्स. भवनिस्सरणस्स ¶ चाति विभवूपनिस्सयताय विपस्सनापादकत्तेन आसवक्खयञाणेन अधिगन्तब्बस्स निब्बानस्स च. भवसुखानञ्चाति परिकम्मोपचारभावनावसप्पवत्तानि कामावचरकुसलचित्तानि कामसुगतिभवसुखानं, रूपावचरप्पनावसपवत्तानि रूपावचरचित्तानि रूपावचरभवसुखानं, इतरानि अरूपावचरभूतानि अरूपावचरभवसुखानञ्च पच्चयाति दीपिता.
३१४९. दस असुभा, कायगतासतीति इमे एकादस रागचरितस्स विसेसतो अनुकूला विञ्ञेय्याति योजना. ‘‘विसेसतो’’ति इमिना रागस्स उजुविपच्चनीकभावेन च अतिसप्पायतो च वुत्तो, इतरे च अपटिक्खित्ताति दीपेति. वुत्तञ्हेतं विसुद्धिमग्गे ‘‘सब्बञ्चेतं उजुविपच्चनीकवसेन च अतिसप्पायवसेन च वुत्तं, रागादीनं पन अविक्खम्भिका, सद्धादीनं वा अनुपकारा कुसलभावना नाम नत्थी’’ति (विसुद्धि. १.४७).
३१५०. सवण्णकसिणाति चतूहि वण्णकेहि कसिणेहि सहिता. चतस्सो अप्पमञ्ञायोति इमे अट्ठ दोसचरितस्स अनुकूलाति पकासिताति योजना.
३१५१. मोहप्पकतिनोति मोहचरितस्स. ‘‘आनापानसति एकावा’’ति पदच्छेदो.
३१५२. मरणूपसमेति मरणञ्च उपसमो च मरणूपसमं, तस्मिं मरणूपसमे. सतीति मरणानुस्सति, उपसमानुस्सति चाति एते चत्तारो धम्मा. पञ्ञापकतिनोति बुद्धिचरितस्स.
३१५३. आदिअनुस्सतिच्छक्कन्ति ¶ बुद्धधम्मसङ्घसीलचागदेवतानुस्सतिसङ्खातं छक्कं. सद्धाचरितवण्णितन्ति सद्धाचरितस्स अनुकूलन्ति कथितं. आरुप्पाति चत्तारो आरुप्पा. सेसा कसिणाति भूतकसिणआलोकाकासकसिणानं वसेन छ कसिणाति सेसा दस धम्मा. सब्बानुरूपकाति सब्बेसं छन्नं चरियानं अनुकूलाति अत्थो.
३१५४-८. एवं यथानिक्खित्तमातिकानुक्कमेन कम्मट्ठानप्पभेदं विभावेत्वा इदानि भावनानयं दस्सेतुमाह ‘‘एव’’न्तिआदि. एवं पभेदतो ञत्वा कम्मट्ठानानीति यथावुत्तभेदनयमुखेन ¶ भावनामयारम्भदस्सनं. पण्डितोति तिहेतुकपटिसन्धिपञ्ञाय पञ्ञवा भब्बपुग्गलो. तेसूति निद्धारणे भुम्मं. मेधावीति पारिहारियपञ्ञाय समन्नागतो. दळ्हं गहेत्वानातिआदिमज्झपरियोसाने सुट्ठु सल्लक्खन्तेन दळ्हं अट्ठिं कत्वा सक्कच्चं उग्गहेत्वा. कल्याणमित्तकोति –
‘‘पियो गरु भावनीयो;
वत्ता च वचनक्खमो;
गम्भीरञ्च कथं कत्ता;
नो चट्ठाने नियोजको’’ति. (विसुद्धि. १.३७; नेत्ति. ११३) –
वुत्तलक्खणको सीलसुतपञ्ञादिगुणसमन्नागतकल्याणमित्तको.
पठममेव पलिबोधानं उच्छेदं कत्वाति योजना. पठमन्ति भावनारम्भतो पठममेव. पलिबोधानं उच्छेदं कत्वाति –
‘‘आवासो ¶ च कुलं लाभो;
गणो कम्मञ्च पञ्चमं;
अद्धानं ञाति आबाधो;
गन्थो इद्धीति ते दसा’’ति. (विसुद्धि. १.४१) –
वुत्तानं दसमहापलिबोधानं, दीघकेसनखलोमच्छेदनचीवररजनपत्तपचनादीनं खुद्दकपअबोधानञ्चाति उभयेसं पलिबोधानं उच्छेदं कत्वा निट्ठापनेन वा आलयपरिच्चागेन वा उच्छेदं कत्वा. इद्धि पनेत्थ विपस्सनाय पलिबोधो होति, न समाधिभावनाय. वुत्तञ्हेतं विसुद्धिमग्गे ‘‘इद्धीति पोथुज्जनिका इद्धि. सा हि उत्तानसेय्यकदारको विय, तरुणसस्सं विय च दुप्परिहारा होति, अप्पमत्तकेनेव भिज्जति. सा पन विपस्सनाय पलिबोधो होति, न समाधिस्स समाधिं पत्वा पत्तब्बत्ता’’ति (विसुद्धि. १.४१).
दोसवज्जिते ¶ , अनुरूपे च विहारे वसन्तेनाति योजना. दोसवज्जितेति –
‘‘महावासं नवावासं, जरावासञ्च पन्थनिं;
सोण्डिं पण्णञ्च पुप्फञ्च, फलं पत्थितमेव च.
‘‘नगरं दारुना खेत्तं, विसभागेन पट्टनं;
पच्चन्तसीमासप्पायं, यत्थ मित्तो न लब्भति.
‘‘अट्ठारसेतानि ठानानि, इति विञ्ञाय पण्डितो;
आरका परिवज्जेय्य, मग्गं पटिभयं यथा’’ति. (विसुद्धि. १.५२) –
अट्ठकथासु वुत्तेहि इमेहि अट्ठारसहि दोसेहि गज्जिते.
अनुरूपे वसन्तेनाति –
‘‘इध ¶ , भिक्खवे, सेनासनं नातिदूरं होति नच्चासन्नं गमनागमनसम्पन्नं, दिवा अप्पाकिण्णं, रत्तिं अप्पसद्दं अप्पनिग्घोसं, अप्पडंसमकसवातातपसरीसपसम्फस्सं, तस्मिं खो पन सेनासने विहरन्तस्स अप्पकसिरेनेव उप्पज्जन्ति चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारा, तस्मिं खो पन सेनासने ये ते भिक्खू विहरन्ति बहुस्सुता आगतागमा धम्मधरा विनयधरा मातिकाधरा, ते कालेन कालं उपसङ्कमित्वा परिपुच्छति परिपञ्हति ‘इदं, भन्ते, कथं, इमस्स को अत्थो’ति, तस्स ते आयस्मन्तो अविवटञ्चेव विवरन्ति, अनुत्तानीकतञ्च उत्तानिं करोन्ति, अनेकविहितेसु च कङ्खट्ठानीयेसु धम्मेसु कङ्खं पटिविनोदेन्ति. एवं खो, भिक्खवे, सेनासनं पञ्चङ्गसमन्नागतं होती’’ति (अ. नि. १०.११) –
एवं भगवता वण्णितेहि पञ्चहि गुणेहि समन्नागतत्ता अनुरूपे भावनाकम्मानुगुणे विहारे विहरन्तेनाति अत्थो. पठमादीनीति पठमदुतियादीनि रूपावचरज्झानानि. सब्बसो भावेत्वाति विसुद्धिमग्गे ¶ ‘‘सब्बं भावनाविधानं अपरिहापेन्तेन भावेतब्बो’’ति (विसुद्धि. १.४१) निक्खित्तस्स मातिकापदस्स वित्थारक्कमेन भावेत्वा, चित्तविसुद्धिं सम्पादेत्वाति वुत्तं होति.
सप्पञ्ञोति कम्मजतिहेतुकपटिसन्धिपञ्ञाय चेव कम्मट्ठानमनसिकारसप्पायानि परिग्गहेत्वा असप्पायं परिवज्जेत्वा सप्पायसेवनोपकाराय पारिहारियपञ्ञाय च समन्नागतो योगावचरो. ततोति नेवसञ्ञानासञ्ञायतनवज्जितरूपारूपज्झानं विपस्सनापादकभावेन समापज्जित्वा अट्ठन्नं विपस्सनापादकज्झानानमञ्ञतरतो झाना वुट्ठाय. तेनाह विसुद्धिमग्गे ‘‘ठपेत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं ¶ अवसेसरूपारूपावचरज्झानानं अञ्ञतरतो वुट्ठाया’’ति (विसुद्धि. २.६६३).
नामरूपववत्थानं कत्वाति विसुद्धिमग्गे दिट्ठिविसुद्धिनिद्देसे वुत्तनयेन पञ्चक्खन्धादिमुखेसु यथिच्छितेन मुखेन पविसित्वा नामरूपं ववत्थपेत्वा ‘‘इदं नामं, इदं रूपं, इमम्हा नामरूपतो ब्यतिरित्तं अत्तादि किञ्चि वत्तब्बं नत्थी’’ति निट्ठं गन्त्वा, इमिना दिट्ठिविसुद्धि दस्सिता.
कङ्खं वितीरियाति यथादिट्ठनामरूपधम्मानं विसुद्धिमग्गे कङ्खावितरणविसुद्धिनिद्देसे (विसुद्धि. २.६७८ आदयो) वुत्तनयेन पञ्चधा परिग्गहेत्वा ‘‘न ताविदं नामरूपं अहेतुकं, न अत्तादिहेतुक’’न्ति याथावतो नामरूपस्स पञ्चधा दस्सनेन अद्धत्तयगतं ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्तिआदिनयप्पवत्तं (म. नि. १.१८; सं. नि. २.२०; महानि. १७४) सोळसविधं कङ्खं, ‘‘सत्थरि कङ्खती’’तिआदिनयप्पवत्तं (ध. स. १००८) अट्ठविधञ्च कङ्खं वीरियेन तरित्वा पजहित्वा, इमिना कङ्खावितरणविसुद्धि दस्सिता होति.
एवं कङ्खावितरणविसुद्धिनिप्फादनेन ञातपरिञ्ञाय ठितो योगावचरो सप्पायं नामरूपं लक्खणत्तयं आरोपेत्वा कङ्खावूपसमञाणेन मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धिनिद्देसे (विसुद्धि. २.६९२ आदयो) वुत्तनयेन सङ्खारे सम्मसन्तो ओभासो, ञाणं, पीति, पस्सद्धि, सुखं, अधिमोक्खो, पग्गहो, उपट्ठानं, उपेक्खा, निकन्तीति दससु उपक्किलेसेसु पातुभूतेसु तथा पातुभूते ओभासादयो दस उपक्किलेसे ‘‘अमग्गो’’ति मग्गवीथिपटिपन्नं विपस्सनाञाणमेव ‘‘मग्गो’’ति ¶ पण्डितो पञ्ञवा योगावचरो जानातीति अत्थो, इमिना मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि सङ्खेपतो दस्सिता होति.
३१५९. एत्तावता ¶ तेसं तिण्णं ववत्थानेति योजना. एत्तावताति ‘‘नामरूपववत्थानं कत्वा’’तिआदिना सङ्खेपतो दस्सितनयेन. तेसं तिण्णन्ति दिट्ठिविसुद्धि, कङ्खावितरणविसुद्धि, मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धीति तीहि विसुद्धीहि सकसकविपस्सनानं नामरूपतप्पच्चयमग्गामग्गानं तिण्णं. ववत्थाने कते नियमे कते. तिण्णं सच्चानन्ति दुक्खसमुदयमग्गसङ्खआतानं तिण्णं सच्चानं. ववत्थानं कतं सियाति ञाततीरणपरिञ्ञासङ्खातेन लोकियेनेव ञाणेन अनुबोधवसेन निच्छयो कतो होतीति अत्थो. कथं? नामरूपववत्थानसङ्खातेन दिट्ठिविसुद्धिञाणेन दुक्खसच्चववत्थानं कतं होति, पच्चयपरिग्गहसङ्खातेन कङ्खावितरणविसुद्धिञाणेन समुदयसच्चववत्थानं, मग्गामग्गववत्थानसङ्खातेन मग्गामग्गञाणदस्सनेन मग्गसच्चववत्थानं.
३१६०-१. एवं ञाततीरणपरिञ्ञाद्वयं सङ्खेपतो दस्सेत्वा पहानपरिञ्ञाय सरीरभूतानि नव ञाणानि दस्सेतुमाह ‘‘उदयब्बया’’तिआदि. तत्थ उदयब्बयाति उप्पादभङ्गानुपस्सनावसप्पवत्ता उत्तरपदलोपेन ‘‘उदयब्बया’’ति वुत्ता. तत्थ उदयं मुञ्चित्वा वये वा पवत्ता भङ्गानुपस्सना ‘‘भङ्गा’’ति वुत्ता. भयञ्च आदीनवो च निब्बिदा च भयादीनवनिब्बिदा, सङ्खारानं भयतो अनुपस्सनवसेन पवत्ता भयानुपस्सना च दिट्ठभयानं आदीनवतो पेक्खनवसेन पवत्ता आदीनवानुपस्सना च दिट्ठादीनवेसु निब्बेदवसेन पवत्ता निब्बिदानुपस्सना च तथा वुत्ता. निब्बिन्दित्वा सङ्खारेहि मुच्चितुकामतावसेनेव पवत्तं ञाणं मुच्चितुकामताञाणं. मुच्चनस्स उपायसम्पटिपादनत्थं पुन सङ्खारत्तयपटिग्गहवसपवत्तं ञाणं पटिसङ्खानुपस्सना.
सङ्खारधम्मे भयनन्दिविवज्जनवसेन अज्झुपेक्खित्वा पवत्तञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणं, सच्चानुलोमो तदधिगमाय एकन्तपच्चयो ¶ होतीति ‘‘सच्चानुलोमिक’’न्ति च कलापसम्मसनञाणादीनं पुरिमानं नवन्नं किच्चनिप्फत्तिया, उपरि च सत्ततिंसाय बोधिपक्खियधम्मानञ्च अनुलोमनतो ‘‘अनुलोमञाण’’न्ति च वुत्तं नवमं ञाणञ्चाति या नवानुपुब्बविपस्सनासङ्खाता पहानपरिञ्ञा दस्सिता, अयं ‘‘पटिपदाञाणदस्सन’’न्ति पकासिताति योजना.
३१६२. ततो ¶ अनुलोमञाणतो परं मग्गस्स आवज्जनट्ठानियं हुत्वा निब्बानमालम्बित्वा उप्पन्नस्स पुथुज्जनगोत्तस्स अभिभवनतो, अरियगोत्तस्स भावनतो वड्ढनतो च ‘‘गोत्रभू’’ति सङ्खं गतस्स चित्तस्स समनन्तरमेव च. सन्तिमारम्मणं कत्वाति सब्बकिलेसदरथानञ्च सङ्खारदुक्खग्गिनो च वूपसमनिमित्तत्ता ‘‘सन्ति’’न्ति सङ्खातं निरोधमालम्बित्वा. ञाणदस्सनन्ति चतुन्नं अरियसच्चानं परिञ्ञाभिसमयादिवसेन जाननट्ठेन ञाणं, चक्खुना विय पच्चक्खतो दस्सनट्ठेन दस्सनन्ति सङ्खं गतं सोतापत्तिमग्गञाणसङ्खातं सत्तमविसुद्धिञाणं जायते उप्पज्जतीति अत्थो.
३१६३. पच्चवेक्खणपरियन्तन्ति पच्चवेक्खणजवनपरियोसानं. तस्साति ञाणदस्सनसङ्खातस्स सोतापत्तिमग्गस्स. फलन्ति फलचित्तं अनु पच्छा मग्गानन्तरं हुत्वा जायते.
एत्थ ‘‘पच्चवेक्खणपरियन्त’’न्ति इदं ‘‘फल’’न्ति एतस्स विसेसनं, किरियाविसेसनं वा, पच्चवेक्खणजवनं मरियादं कत्वाति अत्थो. मग्गानन्तरं फले द्विक्खत्तुं, तिक्खत्तुं वा उप्पज्जित्वा निरुद्धे तदनन्तरमेव भवङ्गं होति, भवङ्गं आवट्टेत्वा पच्चवेक्खितब्बं मग्गमालम्बित्वा मनोद्वारावज्जनं उप्पज्जति, ततो पच्चवेक्खणजवनानि. एवं फलचित्तं भवङ्गपरियन्तमेव होति, न पच्चवेक्खणपरियन्तं. तथापि अञ्ञेन जवनेन अनन्तरिकं ¶ हुत्वा फलजवनानमनन्तरं पच्चवेक्खणजवनमेव पवत्ततीति दस्सनत्थं फलपच्चवेक्खणजवनानन्तरे उप्पन्नानि भवङ्गावज्जनानि अब्बोहारिकानि कत्वा ‘‘पच्चवेक्खणपरियन्तं, फलं तस्सानुजायते’’ति वुत्तन्ति गहेतब्बं.
पच्चवेक्खणञ्च मग्गफलनिब्बानपहीनकिलेसअवसिट्ठकिलेसानं पच्चवेक्खणवसेन पञ्चविधं होति. तेसु एकेकं एकेकेन जवनवारेन पच्चवेक्खतीति पञ्च पच्चवेक्खणजवनवारानि होन्ति. तानि पच्चवेक्खणग्गहणेन सामञ्ञतो दस्सितानीति दट्ठब्बानि.
३१६४. तेनेव च उपायेनाति उदयब्बयानुपस्सनादिविपस्सनानं पठमं मग्गो अधिगतो, तेनेव उपायेन. सो भिक्खूति सो योगावचरो भिक्खु. पुनप्पुनं भावेन्तोति पुनप्पुनं ¶ विपस्सनं वड्ढेत्वा. यथा पठममग्गफलानि पत्तो, तथा. सेसमग्गफलानि चाति दुतियादिमग्गफलानि च पापुणाति.
३१६५. इच्चेवं यथावुत्तनयेन उप्पादवयन्तातीतकत्ता अच्चन्तं अमतं धम्मं अवेच्च पटिविज्झित्वा असेसं अकुसलं विद्धंसयित्वा समुच्छेदप्पहानेन पजहित्वा तयो भवे कामभवादीसु तीसु भवेसु निकन्तिया सोसनवसेन तयो भवे विसेसेन सोसयित्वा सो अग्गदक्खिणेय्यो खीणासवो भिक्खु पठमं किलेसपरिनिब्बाने सोसितविपाकक्खन्धकटत्तारूपसङ्खातउपादिसेसरहितत्ता निरुपादिसेसं निब्बानधातुं उपेति अधिगच्छतीति योजना.
इच्चेवं सङ्खेपतो कम्मट्ठानभावनानयो आचरियेन दस्सितोति गन्थभीरुजनानुग्गहवसेन वित्थारवण्णनं अनामसित्वा ¶ अनुपदवण्णनामत्तमेवेत्थ कतं. वित्थारवण्णना पनस्स विसुद्धिमग्गतो, तब्बण्णनतो च गहेतब्बा.
३१६६-७. विञ्ञासक्कमतो वापीति अक्खरपदवाक्यसङ्खातगन्थरचनक्कमतो वा. पुब्बापरवसेन वाति वत्तब्बानमत्थविसेसानं पटिपाटिवसेन वा. अक्खरबन्धे वाति सद्दसत्थअलङ्कारसत्थछन्दोविचितिसत्थानुपातेन कातब्बाय अक्खरपदरचनाय, गाथाबन्धेति अत्थो. अयुत्तं विय यदि दिस्सतीति योजना.
तन्ति तं ‘‘अयुत्त’’न्ति दिस्समानट्ठानं. तथा न गहेतब्बन्ति दिस्समानाकारेनेव अयुत्तन्ति न गहेतब्बं. कथं गहेतब्बन्ति आह ‘‘गहेतब्बमदोसतो’’ति. तस्स कारणमाह ‘‘मया उपपरिक्खित्वा, कतत्ता पन सब्बसो’’ति. यो यो पनेत्थ दोसो दिस्सति खित्तदोसो वा होतु विपल्लासग्गहणदोसो वा, नापरं दोसोति दीपेति. तेनेतं पकरणं सब्बेसं तिपिटकपरियत्तिप्पभेदायतनबहुस्सुतानं सिक्खाकामानं थेरानं अत्तनो पमाणभूततं सूचेति. अत्तनो पमाणसूचनेन अत्तना विरचितस्स विनयविनिच्छयस्सापि पमाणतं विभावेन्तो तस्स सवनुग्गहधारणादीसु सोतुजनं नियोजेतीति दट्ठब्बं.
इति विनयत्थसारसन्दीपनिया विनयविनिच्छयवण्णनाय
कम्मट्ठानभावनाविधानकथावण्णना निट्ठिता.
निगमनकथावण्णना
३१६८-७८. एवं ¶ ¶ ‘‘विनयो संवरत्थाय, संवरो अविप्पटिसारत्थाय, अविप्पटिसारो पामोज्जत्थाय, पामोज्जं पीतत्थाय, पीति पस्सद्धत्थाय, पस्सद्धि सुखत्थाय, सुखं समाधत्थाय, समाधि यथाभूतञाणदस्सनत्थाय, यथाभूतञाणदस्सनं निब्बिदत्थाय, निब्बिदा विरागत्थाय, विरागो विमुत्तत्थाय, विमुत्ति विमुत्तिञाणदस्सनत्थाय, विमुत्तिञाणदस्सनं अनुपादापअनिब्बानत्थाया’’ति (परि. ३६५) दस्सितानिसंसपरम्परानिद्धारणमुखेन अनुपादिसेसनिब्बानधातुपरियन्तं सानिसंसं विनयकथं कथेत्वा तस्सा पमाणतञ्च विभावेत्वा अत्तनो सुतबुद्धत्ता ‘‘सनिदानं, भिक्खवे, धम्मं देसेमी’’ति (अ. नि. ३.१२६; कथा. ८०६) वचनतो भगवतो चरितमनुवत्तन्तो तस्स देसकालादिवसेन निदानं दस्सेतुमाह ‘‘सेट्ठस्सा’’तिआदि.
तत्थ सेट्ठस्साति धनधञ्ञवत्थालङ्कारादिउपभोगपरिभोगसम्पत्तिया चेव गामराजधानिखेत्तवत्थुनदितळाकारामादिसम्पत्तिया च पसत्थतरस्स. नाभिभूतेति मज्झवत्तिताय नाभिसदिसे. निराकुलेति मज्झवत्तितायेव परिमण्डलादिसम्भवतो विलोपादिआकुलरहिते. सब्बस्स पन लोकस्स रामणीयके सम्पिण्डिते विय रमणीयतरे भूतमङ्गले गामेति सम्बन्धो.
पुनपि किंविसिट्ठेति आह ‘‘कदली’’तिआदि. कदली च सालञ्च तालञ्च उच्छु च नाळिकेरा च कदली…पे… नाळिकेरा, तेसं वनानि कदली…पे… नाळिकेरवनानि, तेहि आकुले आकिण्णेति अत्थो. कमलानि च उप्पलानि च कमलुप्पलानि, तेहि सञ्छन्ना कमलुप्पलसञ्छन्ना, सलिलस्स आसया सलिलासया, कमलुप्पलसञ्छन्ना च ¶ ते सलिलासया चाति कमल…पे… सलिलासया, तेहि सोभितो कमलुप्पलसञ्छन्नसलिलासयसोभितो, तस्मिं.
कावेरिया जलं कावेरिजलं, कावेरिजलस्स सम्पातो पवत्तनं कावेरिजलसम्पातो, तेन परि समन्ततो भूतं पवत्तितं महीतलं एतस्साति कावेरिजलसम्पातपरिभूतमहीतलो, तस्मिं. इद्धेति नानासम्पत्तिया समिद्धे. सब्बङ्गसम्पन्नेति सब्बसुखोपकरणसम्पन्ने. मङ्गलेति जनानं इद्धिवुद्धिकारणभूते. भूतमङ्गलेति एवंनामके गामे.
पवरो ¶ तिरतारीणतलादिगणेहि कुलाचलचक्कभोगिना भोगवलयसीदन्तरसागरादि आकारो एतासन्ति पवराकारा, पाकारा च परिखा च पाकारपरिखा, पवराकारा च ता पाकारपरिखा चाति पवराकारपाकारपरिखा, ताहि परिवारितो पवराकारपाकारपरिखापरिवारितो, तस्मिं. दस्सनीयेति दस्सनारहे. मनो रमति एत्थाति मनोरमो, तस्मिं.
तीरस्स अन्तो तीरन्तो, तीरमेव वा अन्तो तीरन्तो, पोक्खरणिसोब्भउदकवाहकपरिखादीनं कूलप्पदेसो, तीरन्ते रुहिंसु जायिंसूति तीरन्तरुहा, तीरन्तरुहा च ते बहुत्ता अतीरा अपरिच्छेदा चाति तीरन्तरुहवातीरा. व-कारो सन्धिजो, तरूनं राजानो तरुराजानो, तीरन्तरुहवातीरा च ते तरुराजानो चाति तीरन्तरुहवातीरतरुराजानो, तेहि विराजितो तीरन्त…पे… विराजितो, तस्मिं, पुप्फूपगफलूपगछायूपगेहि महारुक्खेहि पटिमण्डितेति अत्थो. ‘‘तीरन्तरुहवानतरुराजिविराजिते’’ति वा पाठो, तीरन्तरुहानं वानतरूनं वेतरूपरुक्खानं राजीहि पन्तीहि पटिमण्डितेति ¶ अत्थो. दिजानं गणा दिजगणा, नाना च ते दिजगणा चाति नानादिजगणा, ते ततो ततो आगन्त्वा रमन्ति एत्थाति नानादिजगणारामो, तस्मिं, सुककोकिलमयूरादिसकुणानं आगन्त्वा रमनट्ठानभूतेति अत्थो. नानाराममनोरमेति नाना अनेके आरामा पुप्फफलारामा नानारामा, तेहि मनोरमोति नानाराममनोरमो, तस्मिं.
चारू च ते पङ्कजा चाति चारुपङ्कजा, कमलुप्पलकुमुदादयो, चारुपङ्कजेहि संकिण्णा सञ्छन्ना चारुपङ्कजसंकिण्णा, चारुपङ्कजसंकिण्णा च ते तळाका चेति चारुपङ्कजसंकिण्णतळाका, तेहि समलङ्कतो विभूसितो चारु…पे… समलङ्कतो, तस्मिं. सुन्दरो मधुरो रसो अस्साति सुरसं, सुरसञ्च तं उदकञ्चाति सुरसोदकं, सुरसोदकेन सम्पुण्णा सुरसोदकसम्पुण्णा, वरा च ते कूपा चाति वरकूपा, सुरसोदकसम्पुण्णा च ते वरकूपा चेति सुरसोदकसम्पुण्णवरकूपा, तेहि उपसोभितो सुरसो…पे… कूपसोभितो, तस्मिं.
विसेसेन चित्राति विचित्रा, विचित्रा च ते विपुला चाति विचित्रविपुला, विचित्रविपुला च ते मण्डपा चाति…पे… मण्डपा, अतिसयेन उग्गता अच्चुग्गता, अच्चुग्गता च ते वरमण्डपा चाति अच्चुग्गवरमण्डपा, गाथाबन्धवसेन वण्णलोपो, विचित्रविपुला ¶ च ते अच्चुग्गवरमण्डपा चाति विचित्रविपुलअच्चुग्गवरमण्डपा, तेहि मण्डितो विभूसितो विचित्र…पे… मण्डितो, तस्मिं. मण्डं सूरियरस्मिं पाति रक्खतीति मण्डपो. ततो ततो आगम्म वसन्ति एत्थाति आवासो, पासादहम्मियमाळादयो. अनेकेहीति बहूहि. अच्चन्तन्ति अतिसयेन.
धरणीतलं ¶ भेत्वा उग्गतेन विय, खरं फरुसं केलाससिखरं जित्वा अवहसन्तेन विय थूपेन च उपसोभिते विहारेति योजना.
अम्बुं ददातीति अम्बुदो, सरदे अम्बुदो सरदम्बुदो, थुल्लनतमहन्तभावसामञ्ञेन सरदम्बुदेन सङ्कासो सरदम्बुदसङ्कासो, तस्मिं. सम्मा उस्सितो उग्गतोति समुस्सितो, तस्मिं. ओलोकेन्तानं, वसन्तानञ्च पसादं चित्तस्स तोसं जनेतीति पसादजननं, तस्मिं. एत्तावता विनयविनिच्छयकथाय पवत्तितदेसं दस्सेति, ‘‘वसता मया’’ति कत्तारं.
देवदत्तचिञ्चमाणविकादीहि कतापराधस्स, सीतुण्हादिपरिस्सयस्स च सहनतो, ससन्तानगतकिलेसादीनं हननतो च सीहो वियाति सीहो, बुद्धो च सो सीहो चाति बुद्धसीहो. सेट्ठपरियायो वा सीह-सद्दो, बुद्धसेट्ठेनाति अत्थो. वुत्तस्साति देसितस्स. विनयस्स विनयपिटकस्स. विनिच्छयोति पाठागतो चेव अट्ठकथागतो च आचरियपरम्पराभतो च विनिच्छयो. बुद्धसीहन्ति एवंनामकं महाथेरं. समुद्दिस्साति उद्दिसित्वा, तेन कतआयाचनं पटिच्चाति वुत्तं होति. इमिना बाहिरनिमित्तं दस्सितं.
अयं विनिच्छयो मम सद्धिविहारिकं बुद्धसीहं समुद्दिस्स भिक्खूनं हितत्थाय समासतो वरपासादे वसता मया कतोति योजना.
किमत्थायाति आह ‘‘विनयस्सावबोधत्थं, सुखेनेवाचिरेन चा’’ति, अनुपादिसेसेन निब्बानपरियन्तानिसंसस्स विनयपिटकस्स पकरणस्स गन्थवसेन समासेत्वा अत्थवसेन सुट्ठु विनिच्छितत्ता सुखेन चेव अचिरेन ¶ च अवबोधनत्थन्ति वुत्तं होति. भिक्खूनन्ति पधाननिदस्सनं, एकसेसनिद्देसो वा हेट्ठा –
‘‘भिक्खूनं ¶ भिक्खुनीनञ्च हितत्थाय समाहितो. पवक्खामी’’ति (वि. वि. गन्थारम्भकथा २) –
आरद्धत्ता. इमिना पयोजनं दस्सितं.
३१७९. एवं देसकत्तुनिमित्तपयोजनानि दस्सेत्वा कालनियमं दस्सेतुमाह ‘‘अच्चुता’’तिआदि. विक्कमनं विक्कन्तो, विक्कमोति अत्थो. अच्चुतं केनचि अनभिभूतं, तञ्च तं विक्कन्तञ्चाति अच्चुतविक्कन्तं, अच्चुतस्स नारायनस्स विय अच्चुतविक्कन्तं एतस्साति अच्चुतच्चुतविक्कन्तो. को सो? राजा, तस्मिं. कलम्भकुलं नन्दयतीति कलम्भकुलनन्दनो, तस्मिं. इमिना तस्स कुलवंसो निदस्सितो. कलम्भकुलवंसजाते अच्चुतच्चुतविक्कन्तनामे चोळराजिनि महिं चोळरट्ठं समनुसासन्ते सम्मा अनुसासन्ते सति तस्मिं चोळराजिनि रज्जं कारेन्ते सति अयं विनिच्छयो मया आरद्धो चेव समापितो चाति. इमिना कालं निदस्सेति.
३१८०. इदानि इमं विनयविनिच्छयप्पकरणं करोन्तेन अत्तनो पुञ्ञसम्पदं सकललोकहितत्थाय परिणामेन्तो आह ‘‘यथा’’तिआदि. अयं विनयविनिच्छयो अन्तरायं विना यथा सिद्धिं निप्फत्तिं पत्तो, तथा सत्तानं धम्मसंयुता कुसलनिस्सिता सङ्कप्पा चित्तुप्पादा, अधिप्पेतत्था वा सब्बे अन्तरायं विना सिज्झन्तु निप्पज्जन्तूति योजना.
३१८१. तेनेव पुञ्ञप्फलभावेन सकललोकहितेकहेतुनो भगवतो सासनस्स चिरट्ठितिमासीसन्तो आह ‘‘याव तिट्ठती’’तिआदि. ‘‘मन्दारो’’ति वुच्चति ¶ सीतसिनिद्धएकपब्बतराजा. कं वुच्चति उदकं, तेन दारितो निग्गमप्पदेसो ‘‘कन्दरो’’ति वुच्चति. सीतसिनिद्धविपुलपुलिनतलेहि, सन्दमानसातसीतलपसन्नसलिलेहि, कीळमाननानप्पकारमच्छगुम्बेहि, उभयतीरपुप्फफलपल्लवालङ्कततरुलतावनेहि, कूजमानसुकसालिककओकिलमयूरहंसादिसकुन्ताभिरुतेहि, तत्थ तत्थ परिभमन्तभमरामवज्जाहि च चारु मनुञ्ञा कन्दरा एतस्साति चारुकन्दरो. कलि वुच्चति अपराधो, तं सासति हिंसति अपनेतीति कलिसासनं. ‘‘कलुसासन’’न्ति वा पाठो. कलुसं वुच्चति पापं, तं असति विक्खिपति दूरमुस्सारयतीति कलुसासनं, परियत्तिपटिपत्तिपटिवेधसङ्खातं तिविधसासनं.
३१८२. एवं ¶ ओकस्स दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थहितसाधकस्स सासनस्स चिरट्ठितिं पत्थेत्वा तेनेव पुञ्ञकम्मानुभावेन लोकस्स दिट्ठधम्मिकत्थहेतुमासीसन्तो आह ‘‘काले’’तिआदि. कालेति सस्ससमिद्धीनं अनुरूपे काले. सम्मा पवस्सन्तूति अवुट्ठिअतिवुट्ठिदोसरहिता यथा सस्सादीनि सम्पज्जन्ति, तथा वस्सं वुट्ठिधारं पवस्सन्तूति अत्थो. वस्सवलाहकाति वस्सवलाहकाधिट्ठिता पज्जुन्नदेवपुत्ता. महीपालाति राजानो. धम्मतोति दसराजधम्मतो. सकलं महिन्ति पथविनिस्सितसब्बजनकायं.
३१८३. एवं सब्बलोकस्स लोकियलोकुत्तरसम्पत्तिसाधनत्थाय अत्तनो पुञ्ञपरिणामं कत्वा इदानि विदितलोकुत्तरसम्पत्तिनिप्फादनवसेनेव पुञ्ञपरिणामं करोन्तो आह ‘‘इम’’न्तिआदि. इमिना अत्तनो विरचितं पच्चक्खं विनिच्छयमाह. सारभूतन्ति सीलसारादितिविधसिक्खासारस्स पकासनतो हत्थसारमिव भूतं. हितन्ति तदत्थे पटिपज्जन्तानं अनुपादिसेसनिब्बानावसानस्स हितस्स आवहनतो, संसारदुक्खस्स च वूपसमनतो ¶ अमतोसधं विय हितं. अत्थयुत्तन्ति दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थानं विनयनादीहि युत्तत्ता अत्थयुत्तं. करोन्तेनाति रचयन्तेन मया. यं पुञ्ञं पत्तन्ति कारकं पुनातीति पुञ्ञं, पुज्जभवफलनिप्फादनतो वा ‘‘पुञ्ञ’’न्ति सङ्खं गतं यं कुसलकम्मं अपरिमेय्यभवपरियन्तं पसुतं अधिगतं. तेन पुञ्ञेन हेतुभूतेन. अयं लोकोति अयं सकलोपि सत्तलोको. मुनिन्दप्पयातन्ति मुनिन्देन सम्मासम्बुद्धेन सम्पत्तं. वीतसोकन्ति विगतसोकं. सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सउपायासादीहि विगतत्ता, तेसं निक्कमननिमित्तत्ता च अपगतसोकादिसंसारदुक्खं. सिवं पुरं निब्बानपुरं पापुणातु सच्छिकरोतु, किलेसपरिनिब्बानेन, अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया च परिनिब्बातूति वुत्तं होति.
इति तम्बपण्णियेनातिआदि पकरणकारकस्स पभवसुद्धिबाहुसच्चादिगुणमुखेन पकरणे गारवं जनेतुकामेन एतस्स सिस्सेन ठपितं वाक्यं.
तत्थ तम्बपण्णियेनाति तम्बपण्णिम्हि जातो, तत्थ विदितो, ततो आगतोति वा तम्बपण्णियो, तेन. ब्याकरणमवेच्च अधीतवाति वेय्याकरणो, परमो च उत्तमो च सो वेय्याकरणो चाति परमवेय्याकरणो, तेन. तीणि पिटकानि समाहटानि, तिण्णं पिटकानं समाहारो वा तिपिटकं, नीयन्ति बुज्झीयन्ति सेय्यत्थिकेहीति नया, नयन्ति वा एतेहि लोकियलोकुत्तरसम्पत्तिं ¶ विसेसेनाति नया, पाळिनयअत्थनयएकत्तनयादयोव, तिपिटके आगता नया तिपिटकनया, विधानं पसासनं, पवत्तनं वा विधि, तिपिटकनयानं विधि तिपिटकनयविधि, तिपिटकनयविधिम्हि कुसलो तिपिटकनयविधिकुसलो, तेन.
परमा ¶ च ते कविजना चाति परमकविजना, परमकविजनानं हदयानि परमकविजनहदयानि, पदुमानं वनानि पदुमवनानि, परमकविजनहदयानि च तानि पदुमवनानि चाति परमकविजनहदयपदुमवनानि, तेसं विकसनं बोधं सूरियो विय करोतीति परमकविजनहदयपदुमवनविकसनकरो, तेन. कवी च ते वरा चाति कविवरा, कवीनं वराति वा कविवरा, कविवरानं वसभो उत्तमो कविवरवसभो, तेन, कविराजराजेनाति अत्थो.
परमा च सा रति चाति परमरति, परमरतिं करोन्तीति परमरतिकरानि, वरानि च तानि मधुरानि चाति वरमधुरानि, वरमधुरानि च तानि वचनानि चाति वरमधुरवचनानि, परमरतिकरानि च तानि वरमधुरवचनानि चाति परमरतिकरवरमधुरवचनानि, उग्गिरणं कथनं उग्गारो, परमरतिकरवरमधुरवचनानं उग्गारो एतस्साति परम…पे… वचनुग्गारो, तेन. उरगपुरं परमपवेणिगामो अस्स निवासोति उरगपुरो, तेन. बुद्धदत्तेनाति एवंनामकेन थेरेन, आचरियबुद्धदत्तत्थेरेनाति अत्थो. अयं विनयविनिच्छयो रचितोति सम्बन्धो.
निट्ठिता चायं विनयत्थसारसन्दीपनी नाम
विनयविनिच्छयवण्णना.
विनयविनिच्छय-टीका समत्ता.
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
उत्तरविनिच्छय-टीका
गन्थारम्भकथावण्णना
(क)
देवातिदेवं ¶ ¶ सुगतं, देवब्रह्मिन्दवन्दितं;
धम्मञ्च वट्टुपच्छेदं, नत्वा वट्टातितं गणं.
(ख)
वन्दनामयपुञ्ञेन, कम्मेन रतनत्तये;
छेत्वा उपद्दवे सब्बे, आरभिस्सं समाहितो.
(ग)
थेरेन बुद्धदत्तेन, रचितस्स समासतो;
संवण्णनमसंकिण्णं, उत्तरस्स यथाबलं.
१. अथायमाचरियो अत्तनो विरचिते विनये तस्सुपनिस्सये विनयपिटके च भिक्खूनं नानप्पकारकोसल्लजननत्थं परिवारट्ठकथायञ्च आगतविनिच्छयं सङ्गहेत्वा उत्तरपकरणं वण्णयितुकामो ¶ पठमं ताव अन्तरायनिवारणेन यथाधिप्पेतसाधनत्थं रतनत्तयं वन्दन्तो आह ‘‘सब्बसत्तुत्तम’’न्तिआदि.
पकरणारम्भे रतनत्तयवन्दनापयोजनं तत्थ तत्थाचरियेहि बहुधा पपञ्चितं, अम्हेहि च विनयविनिच्छयवण्णनायं समासतो दस्सितन्ति न तं इध वण्णयिस्साम. पकरणाभिधेय्य करणप्पकारपयोजनानिपि ¶ तत्थ दस्सितनयानुसारेन इधापि वेदितब्बानि. सम्बन्धादिदस्सनमुखेन अनुत्तानपदवण्णनमेवेत्थ करिस्सामि.
जिनं, धम्मञ्च, गणञ्च वन्दित्वा उत्तरं दानि करिस्सामीति सम्बन्धो. किंविसिट्ठं जिनं, धम्मं, गणञ्च वन्दित्वाति आह ‘‘सब्बसत्तुत्तम’’न्तिआदि. तत्थ सब्बसत्तुत्तमन्ति पञ्चसु कामगुणेसु सत्ता आसत्ता विसत्ता लग्गिताति सत्ता, परमत्थतो सत्तपञ्ञत्तिया उपादानभूता उपादानक्खन्धा वोहारतो खन्धसन्ततिं उपादाय पञ्ञत्ता सम्मुति ‘‘सत्ता’’ति वुच्चन्ति. ते पन कामावचरादिभूमिवसेन, निरयादिपदेसवसेन, अहेतुकादिपटिसन्धिवसेनाति एवमादीहि अनन्तपभेदा. तेसु खीणासवानं यथावुत्तनिब्बचनत्थेन सत्तवोहारो न लब्भति. तथापि ते भूतपुब्बगतिया वा तंसदिसत्ता वा ‘‘सत्ता’’ति वुच्चन्ति. सब्बे च ते सत्ता चा ति सब्बसत्ता. उद्धटतमत्ता, उग्गततमत्ता, सेट्ठत्ता च उत्तमो, सब्बसत्तानं लोकियलोकुत्तरेहि रूपारूपगुणेहि उत्तमो, सब्बसत्तेसु वा उत्तमो पवरो सेट्ठोति सब्बसत्तुत्तमो. ‘‘जिन’’न्ति एतस्स विसेसनं.
पुनपि किंविसिट्ठन्ति आह ‘‘धीर’’न्ति. धी वुच्चति पञ्ञा, ताय ईरति वत्ततीति धीरो, तं. तादिभावेन इन्दखीलसिनेरुआदयो विय अट्ठलोकधम्मसङ्खातेन भुसवातेन अकम्पियट्ठेन, चतुवेसारज्जवसेन सदेवके लोके केनचि अकम्पनीयट्ठेन च धीरं, धितिसम्पन्नन्ति अत्थो. इदम्पि तस्सेव विसेसनं.
वन्दित्वाति कायवचीमनोद्वारेहि अभिवादेत्वाति अत्थो, यथाभुच्चगुणसंकित्तनेन थोमेत्वा. सिरसाति भत्तिभावनतुत्तमङ्गेन करणभूतेन. इमिना विसेसतो ¶ कायपणामो दस्सितो, गुणसंकित्तनेन वचीपणामो, उभयपणामेहि नानन्तरियकताय मनोपणामोपि दस्सितो च होति.
जिनन्ति ¶ देवपुत्तकिलेसाभिसङ्खारमच्चुखन्धमारसङ्खाते पञ्चविधे मारे बलविधमनसमउच्छेदपहानसहायवेकल्लनिदानोपच्छेदविसयातिक्कमवसेन पञ्चहि आकारेहि जितवाति जिनो, तं.
‘‘धम्म’’न्ति एतस्स निब्बचनादिवसेन अत्थविनिच्छयो हेट्ठा दस्सितोव. अधम्मविद्धंसन्ति धम्मसङ्खातस्स कुसलस्स पटिपक्खत्ता अधम्मो वुच्चति अकुसलधम्मो, तं अकुसलसङ्खातं अधम्मं विद्धंसेति विनासेति पजहति तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणप्पहानेनाति अधम्मविद्धंसो, सपरियत्तिको नवलोकुत्तरो धम्मो. परियत्ति हि पञ्चन्नं पहानानं मूलकारणत्ता फलूपचारेन तथा वुच्चति, तं अधम्मविद्धंसं. ‘‘धम्म’’न्ति एतस्स विसेसनं.
गणन्ति अट्ठन्नं अरियपुग्गलानं समूहं, सङ्घन्ति अत्थो. अङ्गणनासनन्ति अत्तनो निस्सयं अङ्गन्ति मत्थेन्तीति अङ्गणा, किलेसा रागदोसमोहा, ते अङ्गणे नासेति यथायोगं तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदपटिप्पस्सद्धिनिस्सरणप्पहानेहि पजहतीति अङ्गणनासनो, तं. ‘‘गण’’न्ति एतस्स विसेसनं.
२. मया विनयस्स यो सारो विनिच्छयो रचितो, तस्स विनिच्छयस्साति योजना. नत्थि तस्स उत्तरोति अनुत्तरो, सब्बेसु विनिच्छयेसु, सब्बेसं वा विनिच्छयानं अनुत्तरो उत्तमो विनिच्छयोति सब्बानुत्तरो, तं. उत्तरं पकरणं इदानि करिस्सामीति योजना.
३. भणतोति भणन्तस्स पगुणं वाचुग्गतं करोन्तस्स. पठतोति पठन्तस्स वाचुग्गतं सज्झायन्तस्स. पयुञ्जतोति तत्थ ¶ पकारेन युञ्जन्तस्स, तं अञ्ञेसं वाचेन्तस्स वा. सुणतोति परेहि वुच्चमानं सुणन्तस्स. चिन्तयतोति यथासुतं अत्थतो, सद्दतो च चिन्तेन्तस्स. ‘‘अबुद्धस्स बुद्धिवड्ढन’’न्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन विभत्तिलोपो. अबुद्धस्स बालस्स विनये अप्पकतञ्ञुनो भिक्खुभिक्खुनिजनस्स. बुद्धिवड्ढनं विनयविनिच्छये पञ्ञावुद्धिनिप्फादकं. अथ वा बुद्धस्स विनिच्छये कतपरिचयत्ता पञ्ञवतो जनस्स बुद्धिवड्ढनं बुद्धिया पञ्ञाय तिक्खविसदभावापादनेन भिय्योभावसाधकं. परमं उत्तमं उत्तरं नाम ¶ पकरणं वदतो कथेन्तस्स मे मम सन्तिका निरता विनिच्छये, तीसु सिक्खासु वा विसेसेन रता निबोधथ जानाथ सुतमयञाणं अभिनिप्फादेथाति सोतुजनं सवने नियोजेति.
महाविभङ्गसङ्गहकथावण्णना
४. एवं सोतुजनं सवने नियोजेत्वा यथापटिञ्ञातं उत्तरविनिच्छयं दस्सेतुमाह ‘‘मेथुन’’न्तिआदि. ‘‘कति आपत्तियो’’ति अयं दिट्ठसंसन्दना, अदिट्ठजोतना, विमतिच्छेदना, अनुमति, कथेतुकम्यतापुच्छाति पञ्चन्नं पुच्छानं कथेतुकम्यतापुच्छा. तिस्सो आपत्तियो फुसेति तस्सा सङ्खेपतो विस्सज्जनं.
५. एवं गणनावसेन दस्सितानं ‘‘भवे’’तिआदि सरूपतो दस्सनं. खेत्तेति तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं अल्लोकासे तिलबीजमत्तेपि पदेसे. मेथुनं पटिसेवन्तस्स पाराजिकं भवेति सम्बन्धो. ‘‘थुल्लच्चय’’न्ति वुत्तन्ति योजना. ‘‘येभुय्यक्खायिते’’ति इदं निदस्सनमत्तं, उपड्ढक्खायितेपि थुल्लच्चयस्स हेट्ठा वुत्तत्ता. वट्टकते मुखे अफुसन्तं अङ्गजातं पवेसेन्तस्स दुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
६. ‘‘अदिन्नं ¶ आदियन्तो’’तिआदयोपि वुत्तनयायेव.
७. पञ्चमासग्घने वापीति पोराणकस्स नीलकहापणस्स चतुत्थभागसङ्खाते पञ्चमासे, तदग्घनके वा. अधिके वाति अतिरेकपञ्चमासके वा तदग्घनके वा. अदिन्ने पञ्चवीसतिया अवहारानं अञ्ञतरेन अवहटे पराजयो होतीति अत्थो. मासे वा ऊनमासे वा तदग्घनके वा दुक्कटं. ततो मज्झेति पञ्चमासकतो मज्झे. पञ्च मासा समाहटा, पञ्चन्नं मासानं समाहारोति वा पञ्चमासं, पञ्चमासं अग्घतीति पञ्चमासग्घनं, पञ्चमासञ्च पञ्चमासग्घनञ्च पञ्चमासग्घनं, एकदेससरूपेकसेसोयं, तस्मिं. मासे वाति एत्थापि मासो च मासग्घनकञ्च मासमासग्घनकोति वत्तब्बे ‘‘मासे’’ति एकदेससरूपेकसेसो, उत्तरपदलोपो च दट्ठब्बो.
‘‘पञ्चमासग्घने’’ति सामञ्ञेन वुत्तेपि पोराणकस्स नीलकहापणस्सेव चतुत्थभागवसेन पञ्चमासनियमो ¶ कातब्बो. तथा हि भगवता दुतियपाराजिकं पञ्ञापेन्तेन भिक्खूसु पब्बजितं पुराणवोहारिकमहामत्तं भिक्खुं ‘‘कित्तकेन वत्थुना राजा मागधो सेनियो बिम्बिसारो चोरं गहेत्वा हनति वा बन्धति वा पब्बाजेति वा’’ति पुच्छित्वा तेन ‘‘पादेन वा पादारहेन वा’’ति वुत्ते तेनेव पमाणेन अदिन्नं आदियन्तस्स पञ्ञत्तं. अट्ठकथायञ्च –
‘‘पञ्चमासको पादोति पाळिं उल्लिङ्गित्वा ‘तदा राजगहे वीसतिमासको कहापणो होति, तस्मा ¶ पञ्चमासको पादो’. एतेन लक्खणेन सब्बजनपदेसु कहापणस्स चतुत्थो भागो ‘पादो’ति वेदितब्बो. सो च खो पोराणकस्स नीलकहापणस्स वसेन, न इतरेसं दुद्रदामकादीनं. तेन हि पादेन अतीता बुद्धापि पाराजिकं पञ्ञपेसुं, अनागतापि पञ्ञपेस्सन्ति. सब्बबुद्धानञ्हि पाराजिकवत्थुम्हि वा पाराजिके वा नानत्तं नत्थि, इमानेव चत्तारि पाराजिकवत्थूनि, इमानेव चत्तारि पाराजिकानि, इतो ऊनं वा अतिरेकं वा नत्थि. तस्मा भगवापि धनियं विगरहित्वा पादेनेव दुतियपाराजिकं पञ्ञपेन्तो ‘यो पन भिक्खु अदिन्नं थेय्यसङ्खात’न्तिआदिमाहा’’ति (पारा. अट्ठ. १.८८) वुत्तं.
सारत्थदीपनियञ्च –
‘‘चतुत्थो भागो पादोति वेदितब्बोति इमिनाव सब्बजनपदेसु कहापणस्सेव वीसतिमो भागोमासकोति इदञ्च वुत्तमेव होतीति दट्ठब्बं. पोराणसत्थानुरूपं लक्खणसम्पन्ना उप्पादिता नीलकहापणाति वेदितब्बा. दुद्रदामेन उप्पादितो दुद्रदामको. सो किर नीलकहापणस्स तिभागं अग्घती’ति वत्वा ‘यस्मिं पदेसे नीलकहापणा न सन्ति, तत्थापि नीलकहापणवसेनेव परिच्छेदो कातब्बो. कथं? नीलकहापणानं वळञ्जनट्ठाने च अवळञ्जनट्ठाने च समानअग्घवसेन पवत्तमानं भण्डं नीलकहापणेन समानग्घं गहेत्वा तस्स चतुत्थभागग्घनकं नीलकहापणस्स पादग्घनकन्ति परिच्छिन्दित्वा विनिच्छयो कातब्बो’’ति (सारत्थ. टी. २.८८) अयमत्थोव वुत्तो.
एत्थ ¶ कहापणं नाम करोन्ता सुवण्णेनपि करोन्ति रजतेनपि तम्बेनपि सुवण्णरजततम्बमिस्सकेनपि ¶ . तेसु कतरं कहापणं नीलकहापणन्ति? केचि ताव ‘‘सुवण्णकहापण’’न्ति. केचि ‘‘मिस्सककहापण’’न्ति. तत्थ ‘‘सुवण्णकहापण’’न्ति वदन्तानं अयमधिप्पायो – पाराजिकवत्थुना पादेन सब्बत्थ एकलक्खणेन भवितब्बं, कालदेसपरिभोगादिवसेन अग्घनानत्तं पादस्सेव भवितब्बं. भगवता हि धम्मिकराजूहि हननबन्धनपब्बाजनानुरूपेनेव अदिन्नादाने पाराजिकं पञ्ञत्तं, न इतरथा. तस्मा एसा सब्बदा सब्बत्थ अब्यभिचारीति सुवण्णमयस्स कहापणस्स चतुत्थेन पादेन भवितब्बन्ति.
‘‘मिस्सककहापण’’न्ति वदन्तानं पन अयमधिप्पायो –
अट्ठकथायं –
‘‘तदा राजगहे वीसतिमासको कहापणो होति, तस्मा पञ्चमासको पादो. एतेन लक्खणेन सब्बजनपदेसु कहापणस्स चतुत्थो भागो ‘पादो’ति वेदितब्बो. सो च खो पोराणकस्स नीलकहापणस्स वसेन, न इतरेसं दुद्रदामकादीन’’न्ति (पारा. अट्ठ. १.८८) –
वुत्तत्ता, सारत्थदीपनियञ्च –
‘‘पोराणसत्थानुरूपं लक्खणसम्पन्ना उप्पादिता नीलकहापणाति वेदितब्बा’’ति (सारत्थ. टी. २.८८) –
वुत्तत्ता च ‘‘विनयविनिच्छयं पत्वा गरुके ठातब्ब’’न्ति वचनतो च मिस्सककहापणोयेव नीलकहापणो. तत्थेव हि पोराणसत्थविहितं लक्खणं दिस्सति. कथं? पञ्च ¶ मासा सुवण्णस्स, तथा रजतस्स, दस मासा तम्बस्साति एते वीसति मासे मिस्सेत्वा बन्धनत्थाय वीहिमत्तं लोहं पक्खिपित्वा अक्खरानि च हत्थिआदीनमञ्ञतरञ्च रूपं दस्सेत्वा कतो निद्दोसत्ता नीलकहापणो नाम होतीति.
सिक्खाभाजनविनिच्छये च केसुचि पोत्थकेसु ‘‘पादो नाम पञ्च मासा सुवण्णस्सा’’ति पुरिमपक्खवादीनं ¶ मतेन पाठो लिखितो. केसुचि पोत्थकेसु दुतियपक्खवादीनं मतेन ‘‘पञ्च मासा हिरञ्ञस्सा’’ति पाठो लिखितो. सीहळभासाय पोराणकेहि लिखिताय सामणेरसिक्खाय पन –
‘‘पोराणकस्स नीलकहापणस्साति वुत्तअट्ठकथावचनस्स, पोराणके रतनसुत्ताभिधानकसुत्ते वुत्तकहापणलक्खणस्स च अनुरूपतो ‘सुवण्णरजततम्बानि मिस्सेत्वा उट्ठापेत्वा कतकहापणं कहापणं नामा’ति च ‘सामणेरानमुपसम्पन्नानञ्च अदिन्नादानपाराजिकवत्थुम्हि को विसेसो’ति पुच्छं कत्वा ‘सामणेरानं दसिकसुत्तेनापि पाराजिको होति, उपसम्पन्नानं पन सुवण्णस्स वीसतिवीहिमत्तेना’’ति –
च विसेसो दस्सितो.
तं पन सुवण्णमासकवसेन अड्ढतियमासकं होति, पञ्चमासकेन च भगवता पाराजिकं पञ्ञत्तं. तस्मा तस्स यथावुत्तलक्खणस्स कहापणस्स सब्बदेसेसु अलब्भमानत्ता सब्बदेससाधारणेन तस्स मिस्सककहापणस्स पञ्चमासपादग्घनकेन सुवण्णेनेव पाराजिकवत्थुम्हि नियमिते सब्बदेसवासीनं उपकाराय होतीति एवं सुवण्णेनेव पाराजिकवत्थुपरिच्छेदो कतो. अयमेव नियमो ¶ सीहळाचरियवादेहि सारोति गहितो. तस्मा सिक्खागरुकेहि सब्बत्थ पेसलेहि विनयधरेहि अयमेव विनिच्छयो सारतो पच्चेतब्बो. होन्ति चेत्थ –
‘‘हेमरजततम्बेहि, सत्थे निद्दिट्ठलक्खणं;
अहापेत्वा कतो वीस-मासो नीलकहापणो.
हेमपादं सज्झुपादं, तम्बपादद्वयञ्हि सो;
मिस्सेत्वा रूपमप्पेत्वा, कातुं सत्थेसु दस्सितो.
‘एला’ति वुच्चते दोसो, निद्दोसत्ता तथीरितो;
तस्स पादो सुवण्णस्स, वीसवीहग्घनो मतो.
यस्मिं ¶ पन पदेसे सो, न वत्तति कहापणो;
वीससोवण्णवीहग्घं, तप्पादग्घन्ति वेदियं.
वीससोवण्णवीहग्घं, थेनेन्ता भिक्खवो ततो;
चवन्ति सामञ्ञगुणा, इच्चाहु विनयञ्ञुनो’’ति.
९. ओपातन्ति आवाटं. दुक्खे जातेति योजना.
१०. उत्तरिं धम्मन्ति एत्थ ‘‘उत्तरिमनुस्सधम्म’’न्ति वत्तब्बे निरुत्तिनयेन मज्झपदलोपं, निग्गहीतागमञ्च कत्वा ‘‘उत्तरिं धम्म’’न्ति वुत्तं. उत्तरिमनुस्सानं झायीनञ्चेव अरियानञ्च धम्मं उत्तरिमनुस्सधम्मं. अत्तुपनायिकन्ति अत्तनि तं उपनेति ‘‘मयि अत्थी’’ति समुदाचरन्तो, अत्तानं वा तत्थ उपनेति ‘‘अहं एत्थ सन्दिस्सामी’’ति समुदाचरन्तोति अत्तुपनायिको, तं अत्तुपनायिकं, एवं कत्वा वदन्तोति सम्बन्धो.
११. परियायेति ‘‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु अरहा’’तिआदिना (परि. २८७) परियायभणने. ञातेति यं ¶ उद्दिस्स भणति, तस्मिं विञ्ञुम्हि मनुस्सजातिके अचिरेन ञाते. नो चेति नो चे जानाति.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
पाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
१३. चेतेति, उपक्कमति, मुच्चति, एवं अङ्गत्तये पुण्णे गरुकं वुत्तं. द्वङ्गे चेतेति, उपक्कमति यदि न मुच्चति, एवं अङ्गद्वये थुल्लच्चयन्ति योजना. पयोगेति पयोजेत्वा उपक्कमितुं अङ्गजातामसनं, परस्स आणापनन्ति एवरूपे साहत्थिकाणत्तिकपयोगे.
१४. वुत्तनयेनेव उपरूपरि पञ्हापुच्छनं ञातुं सक्काति तं अवत्तुकामो आह ‘‘इतो पट्ठाया’’तिआदि. मयम्पि यदेत्थ पुब्बे अवुत्तमनुत्तानत्थञ्च, तदेव वण्णयिस्साम.
१५. कायेनाति ¶ अत्तनो कायेन. कायन्ति इत्थिया कायं. एस नयो ‘‘कायबद्ध’’न्ति एत्थापि.
१६. अत्तनो कायेन पटिबद्धेन इत्थिया कायपटिबद्धे फुट्ठे तु दुक्कटन्ति योजना.
१७. तिस्सो आपत्तियो सियुन्ति योजना. द्विन्नं मग्गानन्ति वच्चमग्गपस्सावमग्गानं.
१८. वण्णादिभञ्ञेति वण्णादिना भणने. कायपटिबद्धे वण्णादिना भञ्ञे दुक्कटन्ति योजना.
१९. अत्तकामचरियायाति अत्तकामपारिचरियाय.
२०. पण्डकस्स सन्तिकेपि अत्तकामपारिचरियाय वण्णं वदतो तस्स भिक्खुनोति योजना. तिरच्छानगतस्सापि सन्तिकेति एत्थापि एसेव नयो.
२१. इत्थिपुरिसानमन्तरे ¶ सञ्चरित्तं सञ्चरणभावं समापन्ने भिक्खुम्हि पटिग्गण्हनवीमंसापच्चाहरणकत्तिके सम्पन्ने तस्स बुधो गरुकं निद्दिसेति योजना.
२२. द्वङ्गसमायोगेति तीस्वेतेसु द्विन्नं अङ्गानं यथाकथञ्चि समायोगे. अङ्गे सति पनेकस्मिन्ति तिण्णमेकस्मिं पन अङ्गे सति.
२४. पयोगेति ‘‘अदेसितवत्थुकं पमाणातिक्कन्तं कुटिं, अदेसितवत्थुकं महल्लकविहारञ्च कारेस्सामी’’ति उपकरणत्थं अरञ्ञगमनतो पट्ठाय सब्बपयोगे. एकपिण्डे अनागतेति सब्बपरियन्तिमं पिण्डं सन्धाय वुत्तं.
२५. इध यो भिक्खु अमूलकेन पाराजिकेन धम्मेन अनुद्धंसेतीति योजना.
२६. ओकासं ¶ न च कारेत्वाति ‘‘करोतु मे, आयस्मा, ओकासं, अहं ते वत्तुकामो’’ति एवं तेन भिक्खुना ओकासं अकारापेत्वा.
२८. अञ्ञभागियेति अञ्ञभागियपदेन उपलक्खितसिक्खापदे. एवं अञ्ञत्रपि ईदिसेसु ठानेसु अत्थो वेदितब्बो.
२९. ‘‘समनुभासनाय एवा’’ति पदच्छेदो. न पटिनिस्सजन्ति अप्पटिनिस्सजन्तो.
३०. ञत्तिया दुक्कटं आपन्नो सिया, द्वीहि कम्मवाचाहि थुल्लतं आपन्नो सिया, कम्मवाचाय ओसाने गरुकं आपन्नो सियाति योजना. ‘‘थुल्लत’’न्ति इदं थुल्लच्चयापत्तिउपलक्खणवचनं.
३१. चतूसु ¶ यावततियकेसु पठमे आपत्तिपरिच्छेदं दस्सेत्वा इतरेसं तिण्णं तेनपि एकपरिच्छेदत्ता तत्थ वुत्तनयमेव तेसु अतिदिसन्तो आह ‘‘भेदानुवत्तके’’तिआदि.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
सङ्घादिसेसकथावण्णना निट्ठिता.
३२. अतिरेकचीवरन्ति अनधिट्ठितं, अविकप्पितं विकप्पनुपगपमाणं चीवरं लद्धा दसाहं अतिक्कमन्तो एकमेव निस्सग्गियं पाचित्तियं आपज्जति. तिचीवरेन एकरत्तिम्पि विना वसन्तो एकमेव निस्सग्गियं पाचित्तियं आपज्जति. इदञ्च जातिवसेन एकत्तं सन्धाय वुत्तं वत्थुगणनाय आपत्तीनं परिच्छिन्दितब्बत्ता.
३३. गहेत्वाकालचीवरन्ति अकालचीवरं पटिग्गहेत्वा. मासन्ति सतिया पच्चासाय निक्खिपितुं अनुञ्ञातं मासं. अतिक्कमन्तोति सतियापि पच्चासाय वीतिक्कमन्तो अन्तोमासे अनधिट्ठहित्वा, अविकप्पेत्वा वा तिंसदिवसानि अतिक्कमन्तो, चीवरुप्पाददिवसं अरुणं आदिं कत्वा एकतिंसमं अरुणं उट्ठापेन्तोति अत्थो. एकं निस्सग्गियं आपत्तिं आपज्जतीति उदीरितन्ति योजना.
३४. अञ्ञातिकाय ¶ भिक्खुनिया. यंकिञ्चि पुराणचीवरन्ति एकवारम्पि परिभुत्तं सङ्घाटिआदीनमञ्ञतरं चीवरं.
३५. पयोगस्मिन्ति ‘‘धोवा’’तिआदिके भिक्खुनो आणत्तिकपयोगे, एवं आणत्ताय च भिक्खुनिया उद्धनादिके सब्बस्मिं पयोगे च. ‘‘निस्सग्गियाव पाचित्ति होतीति निस्सग्गिया पाचित्ति च होतीति योजना.
३६. पटिगण्हतोति ¶ एत्थ ‘‘अञ्ञत्र पारिवत्तका’’ति योजना.
३८. पयोगस्मिन्ति विञ्ञापनपयोगे. विञ्ञापितेति विञ्ञापितचीवरे पटिलद्धे.
३९. भिक्खूति अच्छिन्नचीवरो वा नट्ठचीवरो वा भिक्खु. तदुत्तरिन्ति सन्तरुत्तरपरमतो उत्तरिं.
४१. पयोगेति विकप्पनापज्जनपयोगे.
४२. दुवेति दुक्कटपाचित्तियवसेन दुवे आपत्तियो फुसेति योजेतब्बं.
४४. पयोगेति अनुञ्ञातपयोगतो अतिरेकाभिनिप्फादनपयोगे. लाभेति चीवरस्स पटिलाभे.
कथिनवग्गवण्णना पठमा.
४५. कोसियवग्गस्स आदीसु पञ्चसु सिक्खापदेसु द्वे द्वे आपत्तियोति योजना. पयोगेति करणकारापनपयोगे. लाभेति कत्वा वा कारेत्वा वा परिनिट्ठापने.
४६. ‘‘गहेत्वा एळकलोमानी’’ति पदच्छेदो. अतिक्कमन्ति अतिक्कमन्तो.
४७. अञ्ञायाति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया. ‘‘धोवापेति एळलोमक’’न्ति पदच्छेदो. एळलोमकन्ति ¶ एळकलोमानि. निरुत्तिनयेन क-कारस्स विपरियायो. पयोगेति धोवापनपयोगे.
४९. नानाकारन्ति ¶ नानप्पकारं. समापज्जन्ति समापज्जन्तो भिक्खु. समापन्नेति संवोहारे समापन्ने सति. पयोगेति समापज्जनपयोगे.
५०. पयोगेति कयविक्कयापज्जनपयोगे. तस्मिं कतेति तस्मिं भण्डे अत्तनो सन्तकभावं नीते.
कोसियवग्गवण्णना दुतिया.
५१. अतिरेककन्ति अनधिट्ठितं, अविकप्पितं वा पत्तं. दसाहं अतिक्कमेन्तस्स तस्स भिक्खुनो एकाव निस्सग्गियापत्ति होतीति योजना.
५२-३. नत्थि एतस्स पञ्च बन्धनानीति अपञ्चबन्धनो, तस्मिं, ऊनपञ्चबन्धने पत्तेति अत्थो. पयोगेति विञ्ञापनपयोगे. तस्स पत्तस्स लाभे पटिलाभे.
५६. पयोगेति अच्छिन्दनअच्छिन्दापनपयोगे. हटेति अच्छिन्दित्वा गहिते.
५७. द्वे पनापत्तियो फुसेति वायापनपयोगे दुक्कटं, विकप्पनुपगपच्छिमचीवरपमाणेन वीते निस्सग्गियन्ति द्वे आपत्तियो आपज्जतीति अत्थो.
५८-९. यो पन भिक्खु अप्पवारितो अञ्ञातकस्सेव तन्तवाये समेच्च उपसङ्कमित्वा चीवरे ¶ विकप्पं आपज्जन्तो होति. सोति सो भिक्खु. द्वे आपत्तियो आपज्जति, न संसयोति योजना. पयोगेति विकप्पापज्जनपयोगे.
६०. अच्चेकसञ्ञितं ¶ चीवरं पटिग्गहेत्वाति योजना. कालन्ति चीवरकालं.
६१. तिण्णमञ्ञतरं वत्थन्ति तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरं चीवरं. घरेति अन्तरघरे. निदहित्वाति निक्खिपित्वा. तेन चीवरेन विना छारत्ततो अधिकं दिवसं यस्स आरञ्ञकस्स विहारस्स गोचरगामे तं चीवरं निक्खित्तं, तम्हा विहारा अञ्ञत्र वसन्तो निस्सग्गियं फुसेति योजना.
६२. सङ्घिकं लाभं परिणतं जानं जानन्तो.
६३. पयोगेति परिणामनपयोगे. सब्बत्थाति पाराजिकादीसु सब्बसिक्खापदेसु. अप्पनावारपरिहानीति परिवारे पठमं वुत्तकत्थपञ्ञत्तिवारस्स परिहापनं, इध अवचनन्ति अत्थो, तस्स वारस्स परिवारे सब्बपठमत्ता पठमं वत्तब्बभावेपि तत्थ वत्तब्बं पच्छा गण्हितुकामेन मया तं ठपेत्वा पठमं आपत्तिदस्सनत्थं तदनन्तरो कतापत्तिवारो पठमं वुत्तोति अधिप्पायो.
पत्तवग्गवण्णना ततिया.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
तिंसनिस्सग्गियकथावण्णना निट्ठिता.
६४. मनुस्सुत्तरिधम्मेति उत्तरिमनुस्सधम्मे. अभूतस्मिं उत्तरिमनुस्सधम्मे समुल्लपिते पराजयो पाराजिकापत्ति.
६५. अमूलन्तिमवत्थुना अमूलकेन पाराजिकेन धम्मेन भिक्खुं चोदनाय गरु सङ्घादिसेसो होतीति योजना. परियायवचनेति ‘‘यो ते विहारे वसती’’तिआदिना (परि. २८७) ¶ परियायेन कथने. ञातेति यस्स कथेति, तस्मिं वचनानन्तरमेव ञाते.
६६. नो ¶ चे पन विजानातीति अथ तं परियायेन वुत्तं वचनानन्तरमेव सचे न जानाति. समुदाहटन्ति कथितं.
६७. ओमसतो भिक्खुस्स दुवे आपत्तियो वुत्ता. उपसम्पन्नं ओमसतो पाचित्ति सिया. इतरं अनुपसम्पन्नं ओमसतो दुक्कटं सियाति योजना.
६८. पेसुञ्ञहरणेपि द्वे आपत्तियो होन्ति.
६९. पयोगेति पदसो धम्मं वाचेन्तस्स वचनकिरियारम्भतो पट्ठाय याव पदादीनं परिसमापनं, एत्थन्तरे अक्खरुच्चारणपयोगे दुक्कटं. पदानं परिसमत्तियं पाचित्तियं.
७०. ‘‘तिरत्ता अनुपसम्पन्नसहसेय्याया’’ति पदच्छेदो. अनुपसम्पन्नेन सहसेय्या अनुपसम्पन्नसहसेय्या, ताय. तिरत्ता उत्तरिं अनुपसम्पन्नसहसेय्यायाति योजना. पयोगेति सयनत्थाय सेय्यापञ्ञापनकायावज्जनादिपुब्बपयोगे. पन्नेति कायपसारणलक्खणेन सयनेन निपन्ने.
७१. यो पन भिक्खु एकरत्तियं मातुगामेन सहसेय्यं कप्पेति. दुक्कटादयोति ‘‘पयोगे दुक्कटं, निपन्ने पाचित्तिय’’न्ति यथावुत्तद्वेआपत्तियो आपज्जतीति योजना.
७२. पयोगेति यथावुत्तलक्खणपयोगे.
७३. अनुपसम्पन्नेति ¶ समीपत्थे चेतं भुम्मं. अनुपसम्पन्नस्स सन्तिके भूतं उत्तरिमनुस्सधम्मं यो सचे आरोचेतीति योजना. दुक्कटादयोति यस्स आरोचेति, सो नप्पटिविजानाति, दुक्कटं, पटिविजानाति, पाचित्तियन्ति एवं द्वे आपत्तियो तस्स होन्ति.
७४. अञ्ञतो अञ्ञस्स उपसम्पन्नस्स दुट्ठुल्लस्स आपत्तिं अनुपसम्पन्ने अनुपसम्पन्नस्स सन्तिके वदं वदन्तोति योजना. पयोगेति आरम्भतो पट्ठाय पुब्बपयोगे दुक्कटं आगच्छति दुक्कटं आपज्जति. आरोचिते पाचित्ति सियाति योजना.
७५. पयोगेति ¶ ‘‘अकप्पियपथविं खणिस्सामी’’ति कुदाल परियेसनादिसब्बपयोगेति.
मुसावादवग्गवण्णना पठमा.
७६. पातेन्तोति विकोपेन्तो. तस्साति भूतगामस्स. पातेति विकोपने.
७७. अञ्ञवादकविहेसकानं एकयोगनिद्दिट्ठत्ता तत्थ वुत्तनयेनेव विहेसके च ञातुं सक्काति तत्थ विसुं आपत्तिभेदो न वुत्तो.
७८. परन्ति अञ्ञं सङ्घेन सम्मतसेनासनपञ्ञापकादिकं उपसम्पन्नं. उज्झापेन्तोति तस्स अयसं उप्पादेतुकामताय भिक्खूहि अवजानापेतुं ‘‘छन्दाय इत्थन्नामो इदं नाम करोती’’तिआदीनि वत्वा अवञ्ञाय ओलोकापेन्तो, लामकतो वा चिन्तापेन्तो. पयोगेति उज्झापनत्थाय तस्स अवण्णभणनादिके पुब्बपयोगे.
८३. सङ्घिके ¶ विहारे पुब्बूपगतं भिक्खुं जानं जानन्तो अनुपखज्ज सेय्यं कप्पेति, तस्सेवं सेय्यं कप्पयतोति योजना. पयोगेदुक्कटादयोति एत्थ अलुत्तसमासो. आदि-सद्देन सेय्याकप्पने पाचित्तियं सङ्गण्हाति.
८४. पयोगेति ‘‘निक्कड्ढथ इम’’न्तिआदिके आणत्तिके वा ‘‘याहि याही’’तिआदिके वाचसिके वा हत्थेन तस्स अङ्गपरामसनादिवसेन कते कायिके वा निक्कड्ढनपयोगे. सेसन्ति पाचित्तियं.
८५. ‘‘वेहासकुटिया उपरी’’ति पदच्छेदो. आहच्चपादकेति एत्थ ‘‘मञ्चे वा पीठे वा’’ति सेसो. सीदन्ति निसीदन्तो. दुक्कटादयोति पयोगे दुक्कटं, निपज्जाय पाचित्तियन्ति इमा आपत्तियो फुसेति अत्थो.
८६. अस्स पज्जस्स पठमपादं दसक्खरपादकं छन्दोविचितियं वुत्तगाथा, ‘‘गाथाछन्दो अतीतद्वय’’न्ति इमिना छन्दोविचितिलक्खणेन गाथाछन्दत्ता अधिट्ठित्वा द्वत्तिपरियायेति एत्थ अक्खरद्वयं ¶ अधिकं वुत्तन्ति दट्ठब्बं. पयोगेति अधिट्ठानपयोगे. अधिट्ठितेति द्वत्तिपरियायानं उपरि अधिट्ठाने कते.
८७. पयोगेति सिञ्चनसिञ्चापनपयोगे. सित्तेति सिञ्चनकिरियपरियोसाने.
भूतगामवग्गवण्णना दुतिया.
८८. दुक्कटं फुसेति योजना. ओवदिते पाचित्ति सियाति योजना.
८९. विभागोयेव ¶ विभागता.
९०. अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया अञ्ञत्र पारिवत्तका चीवरं देन्तो भिक्खु दुवे आपत्तियो फुसेति योजना. पयोगेति दानपयोगे.
९३. ‘‘नावं एक’’न्ति पदच्छेदो. पयोगेति अभिरुहणपयोगे. दुक्कटादयोति आदि-सद्देन अभिरुळ्हे पाचित्तियं सङ्गण्हाति.
९४. ‘‘दुविधं आपत्ति’’न्ति पदच्छेदो.
९६. भिक्खुनिया सद्धिं रहो निसज्जं कप्पेन्तो भिक्खु पयोगेदुक्कटादयो द्वेपि आपत्तियो फुसेति योजना.
ओवादवग्गवण्णना ततिया.
९७. तदुत्तरिन्ति ततो भुञ्जितुं अनुञ्ञातएकदिवसतो उत्तरिं दुतियदिवसतो पट्ठाय. अनन्तरस्स वग्गस्साति ओवादवग्गस्स. नवमेनाति भिक्खुनिया परिपाचितपिण्डपातसिक्खापदेन.
९९. द्वत्तिपत्तेति ¶ द्वत्तिपत्तपूरे. तदुत्तरिन्ति द्वत्तिपत्तपूरतो उत्तरिं. पयोगेति पटिग्गहणपयोगे.
१०२. तस्साति अभिहरन्तस्स. पिटकेति विनयपिटके.
१०३. दसमेपीति एत्थ ‘‘दसमे अपी’’ति पदच्छेदो.
भोजनवग्गवण्णना चतुत्था.
१०४. अचेलकादिनोति ¶ आदि-सद्देन ‘‘परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा’’ति (पाचि. २७०) वुत्ते सङ्गण्हाति. भोजनादिकन्ति आदि-सद्देन खादनीयं सङ्गण्हाति. पयोगेति सहत्था दानपयोगे.
१०५. दापेत्वा वा अदापेत्वा वा किञ्चि आमिसं. पयोगेति उय्योजनपयोगे. तस्मिन्ति तस्मिं भिक्खुम्हि. उय्योजिते पाचित्ति सियाति योजना.
१०९. उम्मारातिक्कमेति इन्दखीलातिक्कमे.
११०. तदुत्तरिन्ति ततो परिच्छिन्नरत्तिपरियन्ततो वा परिच्छिन्नभेसज्जपरियन्ततो वा उत्तरिं.
१११. उय्युत्तं दस्सनत्थाय गच्छन्तो द्वे आपत्तियो फुसेति योजना.
अचेलकवग्गवण्णना पञ्चमा.
११४. मेरेय्यन्ति मेरयं. निरुत्तिनयेन अ-कारस्स ए-कारो, य-कारस्स च द्वित्तं. मेरय-सद्दपरियायो वा मेरेय्य-सद्दो. मुनीति भिक्खु.
११५. ‘‘भिक्खु ¶ अङ्गुलिपतोदेना’’ति पदच्छेदो. पयोगेति हासापनपयोगे. तस्साति हासापेन्तस्स.
११६. गोप्फका हेट्ठा उदके दुक्कटं. गोप्फकतो उपरि उपरिगोप्फकं, उदकं, तस्मिं, गोप्फकतो अधिकप्पमाणे उदकेति अत्थो.
११७. अनादरियन्ति ¶ पुग्गलानादरियं, धम्मानादरियं वा. पयोगेति अनादरियवसेन पवत्ते कायपयोगे वा वचीपयोगे वा. कते अनादरिये.
११९. जोतिन्ति अग्गिं. समादहित्वानाति जालेत्वा. ‘‘विसिब्बेन्तो’’ति इमिना फलूपचारेन कारणं वुत्तं. विसिब्बनकिरिया हि समादहनकिरियाय फलन्ति विसिब्बनकिरियावोहारेन समादहनकिरियाव. तस्मा विसिब्बेन्तोति एत्थ समादहन्तोति अत्थो. पयोगेति समादहनसमादहापनपयोगे. विसीवितेति वुत्तनयेन समादहितेति अत्थो.
१२०. पयोगेति चुण्णमत्तिकाभिसङ्खरणादिसब्बपयोगे. इतरन्ति पाचित्तियं.
१२१. तिण्णं दुब्बण्णकरणानन्ति कंसनीलपत्तनीलकद्दमसङ्खातानं तिण्णं दुब्बण्णकरणानं. एकं अञ्ञतरं अनादिय अदत्वा. चीवरन्ति नवचीवरं.
१२२. नत्थि एतस्स उद्धारन्ति अनुद्धारो, तं अनुद्धारन्ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन रस्सत्तं, अकतपच्चुद्धारन्ति अत्थो.
१२३. अपनिधेन्तोति अपनेत्वा निधेन्तो निक्खिपेन्तो. पत्तादिकन्ति आदि-सद्देन चीवरनिसीदनसूचिघरकायबन्धनानं गहणं. पयोगेति अपनिधानपयोगे. तस्मिं पत्तादिके पञ्चविधे परिक्खारे. अपनिहिते सेसा पाचित्तियापत्ति सियाति योजना.
सुरापानवग्गवण्णना छट्ठा.
१२४. तपोधनोति ¶ ¶ पातिमोक्खसंवरसीलसङ्खातं तपोधनमस्साति तपोधनो, भिक्खु.
१२६. मनुस्सविग्गहो मनुस्ससरीरो. तिरच्छानगतो नागो वा सुपण्णो वा. तस्स ओपातखणकस्स.
१२७. पटुबुद्धिनाति सब्बेसु ञेय्यधम्मेसु निपुनञाणेन भगवता.
१२८. पयोगेति परिभोगत्थाय गहणादिके पयोगे. तस्साति भिक्खुस्स.
१२९. उक्कोटेन्तोति उच्चालेन्तो यथाठाने ठातुं अदेन्तो. पयोगेति उक्कोटनपयोगे. उक्कोटिते पाचित्तियं सियाति योजना.
१३०. दुट्ठुल्लं वज्जकन्ति सङ्घादिसेसादिके. एकं पाचित्तियं आपत्तिं आपज्जति इति दीपितन्ति योजना.
१३१. पयोगेति गणपरियेसनादिपयोगे. दुक्कटं पत्तो सिया दुक्कटापत्तिं आपन्नो भवेय्याति अत्थो. सेसाति पाचित्तियापत्ति उपसम्पादिते सिया. गाथाबन्धवसेन उपसग्गलोपो.
१३२-३. जानं थेय्यसत्थेन सह संविधाय मग्गं पटिपज्जतो च तथेव मातुगामेन सह संविधाय मग्गं पटिपज्जतो चाति योजना. पयोगेति संविधाय गन्तुं पटिपुच्छादिकरणपयोगे. पटिपन्नेति मग्गपटिपन्ने. अनन्तरन्ति अद्धयोजनगामन्तरातिक्कमनानन्तरं.
१३४. ञत्तिया ओसाने दुक्कटं फुसेति योजना.
१३५. अकतानुधम्मेनाति ¶ ¶ अनुधम्मो वुच्चति आपत्तिया अदस्सने वा अप्पटिकम्मे वा पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे वा धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन उक्खित्तकस्स अनुलोमवत्तं दिस्वा कत्वा ओसारणा, सो ओसारणसङ्खातो अनुधम्मो यस्स न कतो, अयं अकतानुधम्मो नाम, तादिसेन भिक्खुना सद्धिन्ति अत्थो. सम्भुञ्जन्तोति आमिससम्भोगं करोन्तो भिक्खु. पयोगेति भुञ्जितुं आमिसपटिग्गहणादिपयोगे. भुत्तेति सम्भुत्ते, उभयसम्भोगे, तदञ्ञतरे वा कतेति अत्थो.
१३६. उपलापेन्तोति पत्तचीवरउद्देसपरिपुच्छनादिवसेन सङ्गण्हन्तो. पयोगेति उपलापनपयोगे.
सप्पाणकवग्गवण्णना सत्तमा.
१३७. सहधम्मिकन्ति करणत्थे उपयोगवचनं, पञ्चहि सहधम्मिकेहि सिक्खितब्बत्ता, तेसं वा सन्तकत्ता ‘‘सहधम्मिक’’न्ति लद्धनामेन बुद्धपञ्ञत्तेन सिक्खापदेन वुच्चमानस्साति अत्थो. भणतोति ‘‘भिक्खुस्सा’’ति इमिना समानाधिकरणं.
१३८. विवण्णेन्तोति ‘‘किं पनिमेहि खुद्दानुखुद्दकेहि सिक्खापदेहि उद्दिट्ठेही’’तिआदिना गरहन्तो. पयोगेति ‘‘किं इमेही’’तिआदिना गरहणवसेन पवत्ते वचीपयोगे. विवण्णिते गरहिते.
१३९. मोहेन्तोति ‘‘इदानेव खो अहं, आवुसो, जानामी’’तिआदिना अत्तनो अजाननत्तेन आपन्नभावं दीपेत्वा भिक्खुं मोहेन्तो, वञ्चेन्तोति अत्थो. मोहेति मोहारोपनकम्मे. अरोपिते कते.
१४०. भिक्खुस्स ¶ कुपितो पहारं देन्तो फुसेति योजना. पयोगेति दण्डादानादिपयोगे.
१४१. पयोगेति उग्गिरणपयोगे. उग्गिरितेति उच्चारिते.
१४२. अमूलेनेवाति ¶ दिट्ठादिमूलविरहितेनेव. योगेति ओकासकारापनादिपयोगे. उद्धंसितेति चोदिते.
१४३. कुक्कुच्चं जनयन्तोति ‘‘ऊनवीसतिवस्सो त्वं मञ्ञे उपसम्पन्नो’’तिआदिना कुक्कुच्चं उपदहन्तो. योगेति कुक्कुच्चुप्पादनपयोगे. उप्पादितेति कुक्कुच्चे उप्पादिते.
१४४. ‘‘तिट्ठन्तो उपस्सुति’’न्ति पदच्छेदो. सुतिया समीपं उपस्सुति, सवनूपचारेति अत्थो.
१४५. धम्मिकानं तु कम्मानन्ति धम्मेन विनयेन सत्थुसासनेन कतानं अपलोकनादीनं चतुन्नं कम्मानं. ततो पुनाति छन्ददानतो पच्छा. खीयनधम्मन्ति अत्तनो अधिप्पेतभावविभावनमन्तनं. द्वे फुसे दुक्कटादयोति खीयनधम्मापज्जनपयोगे दुक्कटं, खीयनधम्मे आपन्ने पाचित्तियन्ति एवं दुक्कटादयो द्वे आपत्तियो आपज्जेय्याति अत्थो.
१४६. सङ्घे सङ्घमज्झे. विनिच्छयेति वत्थुतो ओतिण्णविनिच्छये. निट्ठं अगतेति वत्थुम्हि अविनिच्छिते, ञत्तिं ठपेत्वा कम्मवाचाय वा अपरियोसिताय.
१४८. समग्गेन सङ्घेनाति समानसंवासकेन समानसीमायं ठितेन सङ्घेन.
सहधम्मिकवग्गवण्णना अट्ठमा.
१५०. अविदितो ¶ हुत्वाति रञ्ञो अविदितागमनो हुत्वा.
१५२. रतनन्ति मुत्तादिदसविधं रतनं. पयोगेति रतनग्गहणपयोगे.
१५३. विकालेति मज्झन्तिकातिक्कमतो पट्ठाय अरुणे.
१५५. अट्ठिदन्तविसाणाभिनिब्बत्तन्ति अट्ठिदन्तविसाणमयं. पयोगेति कारापनपयोगे.
१५६. तस्मिं ¶ मञ्चादिम्हि कारापिते सेसा पाचित्तियापत्ति सियाति योजना.
रतनवग्गवण्णना नवमा.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
पाचित्तियकथावण्णना निट्ठिता.
१५९. चतूसु पाटिदेसनीयेसुपि अविसेसेन आदिच्चबन्धुना बुद्धेन द्विधा आपत्ति निद्दिट्ठाति योजना.
१६०. सब्बत्थाति सब्बेसु चतूसु.
पाटिदेसनीयकथावण्णना.
सेखियकथावण्णना.
१६२. परिवारे पठमं दस्सितसोळसवारप्पभेदे महाविभङ्गे ‘‘पठमं पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्तिआदिप्पभेदो (परि. १) कत्थपञ्ञत्तिवारो ¶ , ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तो कति आपत्तियो आपज्जती’’तिआदिप्पभेदो (परि. १५७) कतापत्तिवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो चतुन्नं विपत्तीनं कति विपत्तियो भजन्ती’’तिआदिप्पभेदो (परि. १८२) विपत्तिवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो सत्तन्नं आपत्तिक्खन्धानं कतिहि आपत्तिक्खन्धेहि सङ्गहिता’’तिआदिप्पभेदो (परि. १८२) सङ्गहवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो छन्नं आपत्तिसमुट्ठानानं कतिहि समुट्ठानेहि समुट्ठहन्ती’’तिआदिप्पभेदो (परि. १८४) समुट्ठानवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो चतुन्नं अधिकरणानं कतमं अधिकरण’’न्तिआदिप्पभेदो (परि. १८५) अधिकरणवारो, ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तस्स आपत्तियो सत्तन्नं समथानं कतिहि समथेहि सम्मन्ती’’तिआदिप्पभेदो (परि. १८६) समथवारो, तदनन्तरो इमेहि सत्तहि वारेहि मिस्सो ¶ अट्ठमो समुच्चयवारोति इमेसु अट्ठसु वारेसु आदिभूते कत्थपञ्ञत्तिनामधेय्ये अप्पनावारे सङ्गहेतब्बानं निदानादिसत्तरसलक्खणानं उभयविभङ्गसाधारणतो उपरि वक्खमानत्ता तं वारं ठपेत्वा तदनन्तरं असाधारणं कतापत्तिवारं सेखियावसानं पाळिक्कमानुरूपं दस्सेत्वा तदनन्तरा विपत्तिवारादयो छ वारा उभयविभङ्गसाधारणतो वक्खमानाति कत्वा तेपि ठपेत्वा इमे पच्चयसद्देन अयोजेत्वा दस्सिता अट्ठेव वारा, पुन ‘‘मेथुनं धम्मं पटिसेवनपच्चया पाराजिकं कत्थ पञ्ञत्त’’न्तिआदिना (परि. १८८) पच्चय-सद्दं योजेत्वा दस्सिता अपरे अट्ठ वारा योजिताति तत्थापि दुतियं कतापत्तिपच्चयवारं इमिना कतापत्तिवारेन एकपरिच्छेदं कत्वा दस्सेतुमाह ‘‘पञ्ञत्ता’’तिआदि. पटिसेवनपच्चयाति पटिसेवनहेतुना.
१६३. अल्लोकासप्पवेसनेति ¶ जीवमानसरीरे तिण्णं मग्गानं अञ्ञतरस्मिं मग्गे अल्लोकासप्पवेसने. मते अक्खायिते वा पि-सद्देन येभुय्यअक्खायिते पवेसने पवेसननिमित्तं मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तो भिक्खु पाराजिकं फुसेति सम्बन्धो.
१६४. तथा येभुय्यक्खायिते, उपड्ढक्खायिते च मेथुनं धम्मं पटिसेवन्तो भिक्खु थुल्लच्चयं फुसेति योजना. वट्टकते मुखे दुक्कटं वुत्तन्ति सम्बन्धो. जतुमट्ठकेति भिक्खुनिया जतुमट्ठके दिन्ने पाचित्ति वुत्ताति सम्बन्धो.
१६६. अवस्सुतस्साति कायसंसग्गरागेन तिन्तस्स. पोसस्साति गहणकिरियासम्बन्धे सामिवचनं. भिक्खुनियाति अत्तसम्बन्धे सामिवचनं. ‘‘अत्तनो’’ति सेसो. अवस्सुतेन पोसेन अत्तनो अधक्खकादिगहणं सादियन्तिया तथा अवस्सुताय भिक्खुनिया पाराजिकन्ति योजना.
१६७. कायेनाति अत्तनो कायेन. कायन्ति मातुगामस्स कायं. फुसतोति कायसंसग्गरागेन फुसतो. कायेन कायबद्धन्ति एत्थापि एसेव नयो.
१६८. कायेन पटिबद्धेनाति अत्तनो कायपटिबद्धेन. पटिबद्धन्ति इत्थिया कायपटिबद्धं फुसन्तस्स दुक्कटं. तस्स भिक्खुस्स.
‘‘महाविभङ्गसङ्गहो ¶ निट्ठितो’’ति कस्मा वुत्तं, ननु सोळसवारसङ्गहे महाविभङ्गे कतापत्तिवारोयेवेत्थ वुत्तो, न इतरे वाराति? सच्चं, अवयवे पन समुदायोपचारेन वुत्तं. साधारणासाधारणानं महाविभङ्गे ¶ गतानं सब्बापत्तिपभेदानं दस्सनोपचारभूतो कतापत्तिवारो दस्सितोति तंदस्सनेन अप्पधाना इतरेपि वारा उपचारतो दस्सिता होन्तीति च तथा वुत्तन्ति वेदितब्बं.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
महाविभङ्गसङ्गहवण्णना निट्ठिता.
भिक्खुनिविभङ्गो
१७०. विनयस्स विनिच्छये भिक्खूनं पाटवत्थायाति भिक्खुनीनं पाटवस्सापि तदधीनत्ता पधानदस्सनवसेन वुत्तं. अथ वा दस्सनलिङ्गन्तरसाधारणत्ते इच्छिते पुल्लिङ्गेन, नपुंसकलिङ्गेन वा निद्देसो सद्दसत्थानुयोगतोति ‘‘भिक्खून’’न्ति पुल्लिङ्गेन वुत्तं.
१७२. तिस्सो आपत्तियो फुसेति योजना. जाणुस्स उद्धं, अक्खकस्स अधो गहणं सादियन्तिया तस्सा पाराजिकन्ति योजना.
१७३. कायपटिबद्धे वा गहणं सादियन्तिया दुक्कटं.
१७४. वज्जन्ति अञ्ञिस्सा भिक्खुनिया पाराजिकापत्तिं.
१७६. तं ¶ लद्धिन्ति उक्खित्तस्स यं लद्धिं अत्तनो रोचेसि, तं लद्धिं न निस्सज्जन्तीति योजना.
१७८. ‘‘इध आगच्छा’’ति पदच्छेदो. ‘‘वुत्ता आगच्छती’’ति पदच्छेदो.
१७९. हत्थपासप्पवेसनेति ¶ हत्थपासूपगमने. ‘‘हत्थगतप्पवेसने’’ति वा पाठो, सोयेव अत्थो.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया भिक्खुनिविभङ्गे
पाराजिककथावण्णना निट्ठिता.
१८०. एकस्साति अत्तनो अत्तनो अट्टकारस्स वा. आरोचनेति वत्तब्बस्स वोहारिकानं निवेदने.
१८१. दुतियारोचनेति दुतियस्स, दुतियं एवं आरोचने.
१८२. द्वीहीति द्वीहि कम्मवाचाहि. कम्मवाचोसानेति कम्मवाचाओसाने.
१८३. परिक्खेपे अतिक्कन्तेति अत्तनो गामतो गन्त्वा इतरं गामं पविसन्तिया पठमेन पादेन तस्स गामस्स परिक्खेपे अतिक्कन्ते, पठमपादे परिक्खेपं अतिक्कमेत्वा अन्तोगामसङ्खेपं गतेति अत्थो.
१८४. दुतियेनाति गामपरिक्खेपतो बहि ठितेन दुतियपादेन. अतिक्कन्तेति तस्मिं गामपरिक्खेपे अतिक्कन्ते, तस्मिं पादे अन्तोगामं पवेसितेति अत्थो. सेसं उत्तानत्थमेव.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया भिक्खुनिविभङ्गे
सङ्घादिसेसकथावण्णना निट्ठिता.
१९३. इह ¶ भिक्खुनी पत्तसन्निचयं करोन्ती होति, सा एकं निस्सग्गियं पाचित्तियंयेव फुसेति योजना.
१९४. अकालचीवरं कालचीवरं कत्वा भाजापेन्तियाति योजना. पयोगेति भाजनपयोगे.
१९५. छिन्नेति ¶ अच्छिन्ने.
१९६. ततो परन्ति ततो पठमतो अञ्ञं.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया भिक्खुनिविभङ्गे
निस्सग्गियकथावण्णना निट्ठिता.
१९९. लसुणं खादति चे, द्वे आपत्तियो फुटाति योजना.
२००. पयोगेति संहारापनपयोगे. संहटेति अत्तना संहटे, परेन संहरापिते च आपत्ति पाचित्ति होति.
२०२. जतुना मट्ठकन्ति जतुना कतं मट्ठदण्डकं. ‘‘दुक्कटं आदिन्ने’’ति पदच्छेदो.
२०४. भुञ्जमानस्स भिक्खुस्स हत्थपासेति योजना. हित्वा हत्थपासं.
२०५. विञ्ञापेत्वाति अन्तमसो मातरम्पि याचित्वा. अज्झोहारे पाचित्तिं दीपयेति योजना.
२०६. उच्चारादिन्ति आदि-सद्देन विघाससङ्कारमुत्तानं गहणं.
लसुणवग्गवण्णना पठमा.
२०९. इध ¶ इमस्मिं रत्तन्धकारवग्गे. पठमे, दुतिये, ततिये, चतुत्थेपि विनिच्छयो लसुणवग्गस्स छट्ठेन सिक्खापदेन तुल्यो सदिसोति योजना.
२१०. आसनेति ¶ पल्लङ्के तस्सोकासभूते. सामिके अनापुच्छाति तस्मिं कुले यं किञ्चि विञ्ञुमनुस्सं अनापुच्छा.
२११. अनोवस्सन्ति भित्तिया बहि निब्बकोसब्भन्तरं. दुतियातिक्कमेति दुतियेन पादेन निब्बकोसस्स उदकपातट्ठानातिक्कमे.
२१४. निरयादिना अत्तानं वा परं वा अभिसप्पेन्ती सपथं करोन्ती द्वे फुसेति योजना. अभिसप्पितेति अभिसपिते.
२१५. वधित्वाति हत्थादीहि पहरित्वा. ‘‘करोति एक’’न्ति पदच्छेदो.
रत्तन्धकारवग्गवण्णना दुतिया.
२१६. नग्गाति अनिवत्था वा अपारुता वा. पयोगेति चुण्णमत्तिकाअभिसङ्खरणादिपयोगे.
२१७. पमाणातिक्कन्तन्ति ‘‘दीघसोचतस्सो विदत्थियो सुगतविदत्थिया, तिरियं द्वे विदत्थियो’’ति (पाचि. ८८८) वुत्तपमाणमतिक्कन्तं. पयोगेति कारापनपयोगे.
२१८. विसिब्बेत्वाति दुस्सिब्बितं पुन सिब्बनत्थाय विसिब्बेत्वा.
२१९. पञ्च ¶ अहानि पञ्चाहं, पञ्चाहमेव पञ्चाहिकं. सङ्घाटीनं चारो सङ्घाटिचारो, परिभोगवसेन वा ओतापनवसेन ¶ वा सङ्घटितट्ठेन ‘‘सङ्घाटी’’ति लद्धनामानं ‘‘तिचीवरं, उदकसाटिका, संकच्चिका’’ति इमेसं पञ्चन्नं चीवरानं परिवत्तनं. अतिक्कमेति भिक्खुनी अतिक्कमेय्य. अस्सा पन एकाव पाचित्ति परिदीपिताति योजना.
२२०. सङ्कमनीयन्ति सङ्कमेतब्बं. अञ्ञिस्सा सन्तकं अनापुच्छा गहितं पुन दातब्बं पञ्चन्नं अञ्ञतरं.
२२१. गणचीवरलाभस्साति भिक्खुनिसङ्घेन लभितब्बचीवरस्स. अन्तरायं करोतीति यथा ते दातुकामा न देन्ति, एवं परक्कमति.
२२२. धम्मिकन्ति समग्गेन सङ्घेन सन्निपतित्वा करियमानं. पटिबाहन्तीति पटिसेधेन्ती. पटिबाहिते पटिसेधिते.
२२३. अगारिकादिनोति आदि-सद्देन ‘‘परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा’’ति (पारा. ९१७) वुत्ते सङ्गण्हाति. समणचीवरन्ति कप्पकतं निवासनपारुपनुपगं. पयोगेति दानपयोगे.
२२४. चीवरे दुब्बलासायाति दुब्बलचीवरपच्चासाय ‘‘सचे सक्कोम, दस्सामा’’ति एत्तकमत्तं सुत्वा उप्पादिताय आसायाति अत्थो. कालन्ति चीवरकालसमयं. समतिक्कमेति भिक्खुनीहि कालचीवरे भाजियमाने ‘‘आगमेथ, अय्ये, अत्थि सङ्घस्स चीवरपच्चासा’’ति वत्वा तं चीवरविभङ्गं समतिक्कमेय्य.
२२५. धम्मिकं कथिनुद्धारन्ति समग्गेन सङ्घेन करियमानं कथिनस्स अन्तरुब्भारं. पटिबाहन्तियाति निवारेन्तिया.
न्हानवग्गवण्णना ततिया.
२२६. तुवट्टेय्युन्ति ¶ निपज्जेय्युं. इतरं पाचित्तियं.
२२७. पयोगेति ¶ भिक्खुनिया अफासुककरणपयोगे करियमाने.
२२८. दुक्खितन्ति गिलानं. नुपट्ठापेन्तिया वापीति तस्सा उपट्ठानं परेहि अकारापेन्तिया, सयं वा अकरोन्तिया.
२२९. उपस्सयं दत्वाति कवाटबन्धं अत्तनो पुग्गलिकविहारं दत्वा. कड्ढितेति निक्कड्ढिते.
२३०. संसट्ठाति गहपतिना वा गहपतिपुत्तेन वा संसट्ठविहारी भिक्खुनी सङ्घेन संसट्ठविहारतो निवत्तियमाना. ञत्तिया दुक्कटं फुसेति समनुभासनकम्मञत्तिया दुक्कटं आपज्जेय्य.
२३१. अन्तोरट्ठेति यस्स विजिते विहरति, तस्स रट्ठे. पटिपन्नायाति चारिकं कप्पेन्तिया. सेसकन्ति पाचित्तियं.
तुवट्टवग्गवण्णना चतुत्था.
२३३. राजागारादिकन्ति आदि-सद्देन चित्तागारादीनं गहणं.
२३५. पयोगेति कप्पासविचारणं आदिं कत्वा सब्बपयोगे. उज्जवुज्जवनेति यत्तकं हत्थेन अञ्छितं होति, तस्मिं तक्कम्हि वेठिते.
२३७. पयोगेति अगारिकस्स वा परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा सहत्था खादनीयादीनं दानपयोगे.
२३८. ‘‘समं आपत्तिपभेदतो’’ति पदच्छेदो.
२३९. तिरच्छानगतं ¶ विज्जन्ति यं किञ्चि बाहिरकं अनत्थसंहितं परूपघातकरं हत्थिसिक्खादिसिप्पं ¶ . पठन्तियाति सिक्खन्तिया. पयोगेति दुरुपसङ्कमनादिपयोगे. पदे पदेति पदादिवसेन परियापुणन्तिया पदे पदे अक्खरपदानं वसेन.
२४०. नवमे ‘‘परियापुणाती’’ति पदं, दसमे ‘‘वाचेती’’ति पदन्ति एवं पदमत्तमेव उभिन्नं विसेसकं भेदकं.
चित्तागारवग्गवण्णना पञ्चमा.
२४१. तमारामन्ति यत्थ भिक्खू रुक्खमूलेपि वसन्ति, तं सभिक्खुकं पदेसं.
२४३. अक्कोसतीति दसन्नं अक्कोसवत्थूनं अञ्ञतरेन सम्मुखा वा परम्मुखा वा अक्कोसति. परिभासतीति भयदस्सनेन तज्जेति. ‘‘पाचित्ति अक्कोसिते’’ति पदच्छेदो.
२४४. चण्डिकभावेनाति कोधेन. गणन्ति भिक्खुनिसङ्घं. परिभासतीति ‘‘बाला एता’’तिआदीहि वचनेहि अक्कोसति. पयोगेति परिभासनपयोगे. परिभट्ठेति अक्कोसिते. इतरं पाचित्तियं.
२४५. निमन्तिताति गणभोजने वुत्तनयेन निमन्तिता. पवारिताति पवारणसिक्खापदे वुत्तनयेन वारिता. खादनं भोजनम्पि वाति यागुपूवखज्जकं, यावकालिकं मूलखादनीयादिखादनीयं, ओदनादिभोजनम्पि वा या भिक्खुनी भुञ्जन्ती होति, सा पन द्वेयेव आपत्तियो फुसेति योजना.
२४७. मच्छरायन्तीति मच्छरं करोन्ती, अत्तनो पच्चयदायककुलस्स अञ्ञेहि साधारणभावं असहन्तीति अत्थो ¶ . पयोगेति तदनुरूपे कायवचीपयोगे. मच्छरितेति मच्छरवसेन कतपयोगे निप्फन्ने.
२४८. अभिक्खुके पनावासेति यतो भिक्खुनुपस्सयतो अद्धयोजनब्भन्तरे ओवाददायका भिक्खू न वसन्ति, मग्गो वा अखेमो होति, न सक्का अनन्तरायेन गन्तुं, एवरूपे ¶ आवासे. पुब्बकिच्चेसूति ‘‘वस्सं वसिस्सामी’’ति सेनासनपञ्ञापनपानीयउपट्ठापनादिपुब्बकिच्चे पन करियमाने दुक्कटं भवेति योजना.
२४९. वस्संवुत्थाति पुरिमं वा पच्छिमं वा तेमासं वुत्था. उभतोसङ्घेति भिक्खुनिसङ्घे, भिक्खुसङ्घे च. तीहिपि ठानेहीति ‘‘दिट्ठेन वा’’तिआदिना वुत्तेहि तीहि कारणेहि.
२५०. ओवादत्थायाति गरुधम्मोवादनत्थाय. संवासत्थायाति उपोसथपुच्छनत्थाय चेव पवारणत्थाय च. न गच्छतीति भिक्खुं न उपगच्छति.
२५१. ओवादम्पि न याचन्तीति उपोसथादिवसेन ओवादूपसङ्कमनं भिक्खुं न याचन्ती न पुच्छन्ती. उपोसथन्ति उपोसथदिवसतो पुरिमदिवसे तेरसियं वा चातुद्दसियं वा उपोसथं न पुच्छन्ती.
२५२. अपुच्छित्वाव सङ्घं वाति सङ्घं वा गणं वा अनपलोकेत्वाव. ‘‘भेदापेती’’ति इदं निदस्सनमत्तं ‘‘फालापेय्य वा धोवापेय्य वा आलिम्पापेय्य वा बन्धापेय्य वा मोचापेय्य वा’’ति इमेसम्पि किरियाविकप्पानं सङ्गहेतब्बत्ता. पसाखजन्ति नाभिया हेट्ठा, जाणुमण्डलानं ¶ उपरि पदेसे जातं गण्डं वा रुधितं वा. पयोगेति भेदापनादिपयोगे.
आरामवग्गवण्णना छट्ठा.
२५३. गब्भिनिन्ति आपन्नसत्तं सिक्खमानं. वुट्ठापेन्तीति उपज्झाया हुत्वा उपसम्पादेन्ती. पयोगेति गणपरियेसनादिपयोगे. वुट्ठापितेति उपसम्पादिते, कम्मवाचापरियोसानेति अत्थो.
२५५. सहजीविनिन्ति सद्धिविहारिनिं. नानुग्गण्हन्तीति उद्देसदानादीहि न सङ्गण्हन्ती.
गब्भिनिवग्गवण्णना सत्तमा.
२५८. ‘‘अलं ¶ वुट्ठापितेना’’ति वुच्चमाना भिक्खुनीहि निवारियमाना. खीयतीति अञ्ञासं ब्यत्तानं लज्जीनं वुट्ठानसम्मुतिं दीयमानं दिस्वा ‘‘अहमेव नून बाला’’तिआदिना भणमाना खीयति. पयोगेति खीयमानपयोगे. खीयितेति खीयनपयोगे निट्ठिते.
कुमारिभूतवग्गवण्णना अट्ठमा.
२६०. छत्तुपाहनन्ति वुत्तलक्खणं छत्तञ्च उपाहनायो च. पयोगेति धारणपयोगे.
२६१. यानेनाति वय्हादिना. यायन्तीति सचे यानेन गता होति.
२६२. सङ्घाणिन्ति यं किञ्चि कटूपगं. धारेन्तियाति कटियं पटिमुच्चन्तिया.
२६३. गन्धवण्णेनाति ¶ येन केनचि वण्णेन च येन केनचि गन्धेन च. गन्धो नाम चन्दनालेपादि. वण्णो नाम कुङ्कुमहलिद्दादि. पयोगेति गन्धादिपयोगे रचनतो पट्ठाय पुब्बपयोगे.
२६६. अनापुच्छाति ‘‘निसीदामि, अय्या’’ति अनापुच्छित्वा. निसीदिते भिक्खुस्स उपचारे अन्तमसो छमाय निसिन्ने.
२६७. अनोकासकतन्ति ‘‘असुकस्मिं नाम ठाने पुच्छिस्सामी’’ति एवं अकतओकासं.
२६८. पविसन्तियाति विनिच्छयं आरामवग्गस्स पठमेनेव सिक्खापदेन सदिसं कत्वा वदेय्याति योजना.
छत्तुपाहनवग्गवण्णना नवमा.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया भिक्खुनिविभङ्गे
पाचित्तियकथावण्णना निट्ठिता.
२६९-७०. अट्ठसु ¶ पाटिदेसनीयसिक्खापदेसुपि द्विधा आपत्ति होतीति योजना. ततोति गहणहेतु. सब्बेसूति पाटिदेसनीयसिक्खापदेसु.
पाटिदेसनीयकथावण्णना.
२७१-२. इमं परमं उत्तमं निरुत्तरं केनचि वा वत्तब्बेन उत्तरेन रहितं निद्दोसं उत्तरं एवंनामकं धीरो पञ्ञवा भिक्खु अत्थवसेन विदित्वा दुरुत्तरं किच्छेन उत्तरितब्बं पञ्ञत्तमहासमुद्दं विनयमहासागरं सुखेनेव यस्मा उत्तरति, तस्मा कङ्खच्छेदे विनयविचिकिच्छाय छिन्दने सत्थे ¶ सत्थसदिसे अस्मिं सत्थे इमस्मिं उत्तरपकरणे उस्मायुत्तो कम्मजतेजोधातुया समन्नागतो जीवमानो भिक्खु निच्चं निरन्तरं सत्तो अभिरतो निच्चं योगं सतताभियोगं कातुं युत्तो अनुरूपोति योजना.
भिक्खुनिविभङ्गो निट्ठितोति एत्थापि उप्पत्ति वुत्तनयेनेव वेदितब्बा.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
भिक्खुनिविभङ्गवण्णना निट्ठिता.
चतुविपत्तिकथावण्णना
२७३. इदानि उभयसाधारणं कत्वा विपत्तिवारादीनं विसिट्ठवारानं सङ्गहं कातुमाह ‘‘कति आपत्तियो’’तिआदि.
२७४. भिक्खुनी सचे छादेति, चुता होति. सचे वेमतिका छादेति, थुल्लच्चयं सियाति योजना.
२७५. सङ्घादिसेसन्ति परस्स सङ्घादिसेसं.
२७६. ‘‘कति आचारविपत्तिपच्चया’’ति पदच्छेदो.
२७७. आचारविपत्तिन्ति ¶ अत्तनो वा परस्स वा आचारविपत्तिं.
२७९. पापिकं दिट्ठिन्ति अहेतुकअकिरियनत्थिकदिट्ठिआदिं लामिकं दिट्ठिं.
२८१. मनुस्सुत्तरिधम्मन्ति उत्तरिमनुस्सधम्मं.
२८२. आजीवहेतु ¶ सञ्चरित्तं समापन्नोति योजना. परियायवचनेति ‘‘यो ते विहारे वसति, सो भिक्खु अरहा’’तिआदिके लेसवचने. ञातेति यं उद्दिस्स वदति, तस्मिं मनुस्सजातिके वचनसमनन्तरमेव ञाते.
२८३. वत्वाति अगिलानो अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा. भिक्खुनी पन सचे एवं होति, भिक्खुनी अगिलाना अत्तनो अत्थाय पणीतभोजनं विञ्ञापेत्वा भुत्ताविनी सचे होतीति अधिप्पायो. तस्सा पाटिदेसनीयं सियाति योजना.
२८४. ‘‘अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वाना’’ति इमिना परस्स ञातकपवारिते तस्सेवत्थाय विञ्ञापेत्वा तेन दिन्नं वा तस्स विस्सासेन वा परिभुञ्जन्तस्स तेसं अत्तनो अञ्ञातकअप्पवारिते सुद्धचित्तताय अनापत्तीति दीपेति.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
चतुविपत्तिकथावण्णना निट्ठिता.
अधिकरणपच्चयकथावण्णना
२८५. विवादाधिकरणम्हाति ‘‘अधम्मं ‘धम्मो’ति दीपेती’’तिआदिनयप्पवत्ता अट्ठारसभेदकरवत्थुनिस्सिता विवादाधिकरणम्हा.
२८६. उपसम्पन्नं ओमसतो भिक्खुस्स पाचित्ति होतीति योजना.
२८७. अनुवादाधिकरणपच्चयाति ¶ ¶ चोदनापरनामधेय्यं अनुवादाधिकरणमेव पच्चयो, तस्मा, अनुवादनाधिकरणहेतूति अत्थो.
२८९. ‘‘तथा’’ति इमिना अमूलकत्तं अतिदिसति.
२९०. आपत्तिपच्चयाति आपत्ताधिकरणपच्चया.
२९३. किच्चाधिकरणपच्चयाति अपलोकनादिचतुब्बिधकम्मसङ्खातकिच्चाधिकरणहेतु.
२९४. अच्चजन्तीवाति अत्तनो लद्धिं अपरिच्चजन्ती एव.
२९७. पापिकाय दिट्ठिया परिच्चजनत्थाय कताय यावततियकं समनुभासनाय तं दिट्ठिं अच्चजन्तिया तस्सा भिक्खुनिया, तस्स भिक्खुस्स च अच्चजतो पाचित्ति होतीति योजना.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
अधिकरणपच्चयकथावण्णना निट्ठिता.
खन्धकपुच्छाकथावण्णना
३००. सेसेसूति अभब्बपुग्गलपरिदीपकेसु सब्बपदेसु.
३०२. ‘‘नस्सन्तु एते’’ति पदच्छेदो. पुरक्खकाति एत्थ सामिअत्थे पच्चत्तवचनं, भेदपुरेक्खकस्स, भेदपुरेक्खकायाति अत्थो.
३०३. सेसेसूति अवसेसेसु असंवासकादिदीपकेसु पटिक्खेपपदेसु.
३०४. एकाव ¶ दुक्कटापत्ति वुत्ताति वस्सं अनुपगमनादिपच्चया जातितो एकाव दुक्कटापत्ति वुत्ता.
३०५. उपोसथसमा ¶ मताति उपोसथक्खन्धके वुत्तसदिसा जाता आपत्तियो मता अधिप्पेता.
३०६. चम्मेति चम्मक्खन्धके. वच्छतरिं गहेत्वा मारेन्तानं छब्बग्गियानं पाचित्ति वुत्ताति सम्बन्धो. वच्छतरिन्ति बलसम्पन्नं तरुणगाविं. सा हि वच्छकभावं तरित्वा अतिक्कमित्वा ठितत्ता ‘‘वच्छतरी’’ति वुच्चति.
३०७. अङ्गजातं छुपन्तस्साति गावीनं अङ्गजातं अत्तनो अङ्गजातेन बहि छुपन्तस्स. सेसेसूति गावीनं विसाणादीसु गहणे, पिट्ठिअभिरुहणे च. यथाह ‘‘छब्बग्गिया भिक्खू अचिरवतिया नदिया गावीनं तरन्तीनं विसाणेसुपि गण्हन्ती’’तिआदि (महाव. २५२).
३०९. तत्थ भेसज्जक्खन्धके. सामन्ता द्वङ्गुलेति वच्चमग्गपस्सावमग्गानं सामन्ता द्वङ्गुलमत्ते पदेसे. सत्थकम्मं करोन्तस्स थुल्लच्चयमुदीरितन्ति योजना. यथाह – ‘‘न, भिक्खवे, सम्बाधस्स सामन्ता द्वङ्गुले सत्थकम्मं वा वत्थिकम्मं वा कारेतब्बं, यो कारेय्य, आपत्ति थुल्लच्चयस्सा’’ति (महाव. २७९). एत्थ च ‘‘सामन्ता द्वङ्गुले’’ति इदं सत्थकम्मंयेव सन्धाय वुत्तं. वत्थिकम्मं पन सम्बाधेयेव पटिक्खित्तं.
‘‘न, भिक्खवे, अञ्ञत्र निमन्तितेन अञ्ञस्स भोज्जयागु परिभुञ्जितब्बा, यो परिभुञ्जेय्य, यथाधम्मो कारेतब्बो’’ति (महाव. २८३) वुत्तत्ता आह ‘‘भोज्जयागूसु पाचित्ती’’ति. एत्थ ¶ च भोज्जयागु नाम बहलयागु. ‘‘पिण्डं वट्टेत्वा पातब्बयागू’’ति गण्ठिपदे वुत्तं. पाचित्तीति परम्परभोजनपवारणसिक्खापदेहि पाचित्ति. सेसेसूति अन्तोवुत्थअन्तोपक्कसयंपक्कपरिभोगादीसु. यथाह ‘‘न, भिक्खवे, अन्तोवुत्थं अन्तोपक्कं सामंपक्कं परिभुञ्जितब्बं, यो परिभुञ्जेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’तिआदि (महाव. २७४).
३१०. चीवरसंयुत्तेति चीवरक्खन्धके.
३१३. चम्पेय्यके ¶ च कोसम्बेति चम्पेय्यक्खन्धके चेव कोसम्बकक्खन्धके च. ‘‘कम्मस्मि’’न्तिआदीसुपि एसेव नयो.
३१७. रोमन्थेति भुत्तस्स लहुं पाकत्ताय कुच्छिगतं मुखं आरोपेत्वा सण्हकरणवसेन अनुचालने.
३१८. सेनासनस्मिन्ति सेनासनक्खन्धके. गरुनोति गरुभण्डस्स.
३२०. सङ्घभेदेति सङ्घभेदकक्खन्धके.
३२१. भेदानुवत्तकानन्ति सङ्घभेदानुवत्तकानं. गणभोगेति गणभोजने.
३२२. साति एत्थ सब्बवत्तेसु अनादरियेन होतीति सेसो. सेसं उत्तानत्थमेव.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
खन्धकपुच्छाकथावण्णना निट्ठिता.
समुट्ठानसीसकथावण्णना
३२५-६. महेसिना ¶ द्वीसु विभङ्गेसु पञ्ञत्तानि यानि पाराजिकादीनि सिक्खापदानि उपोसथे उद्दिसन्ति, तेसं सिक्खापदानं समुट्ठानं भिक्खूनं पाटवत्थाय इतो परं पवक्खामि, तं समाहिता सुणाथाति योजना.
३२७. कायो च वाचा च कायवाचा चाति अचित्तकानि यानि तीणि समुट्ठानानि, तानेव चित्तेन पच्चेकं योजितानि सचित्तकानि तीणि समुट्ठानानि होन्तीति एवमेव समुट्ठानं पुरिमानं द्विन्नं वसेन एकङ्गिकं, ततियचतुत्थपञ्चमानं वसेन द्वङ्गिकं, छट्ठस्स वसेन तिवङ्गिकञ्चाति एवं छधा समुट्ठानविधिं वदन्तीति योजना. कायो, वाचाति एकङ्गिकं द्वयं, कायवाचा ¶ , कायचित्तं, वाचाचित्तन्ति दुवङ्गिकत्तयं, कायवाचाचित्तन्ति अङ्गभेदेन तिविधम्पि अवयवभेदेन समुट्ठानभेदविधिं छप्पकारं वदन्तीति अधिप्पायो.
३२८. तेसु छसु समुट्ठानेसु एकेन वा समुट्ठानेन द्वीहि वा तीहि वा चतूहि वा छहि वा समुट्ठानेहि नाना आपत्तियो जायरेति सम्बन्धो.
३२९. तत्थ तासु नानापत्तीसु. पञ्च समुट्ठानानि एतिस्साति पञ्चसमुट्ठाना, एवरूपा काचि आपत्ति न विज्जति. एकमेकं समुट्ठानं यासन्ति विग्गहो. पच्छिमेहेव तीहिपीति सचित्तकेहेव तीहि समुट्ठानेहि, या आपत्ति एकसमुट्ठाना होति, सा सचित्तकानं तिण्णमञ्ञतरेन होतीति अधिप्पायो.
३३०-१. ततियच्छट्ठतोपि चाति कायवाचतो, कायवाचाचित्ततो च. चतुत्थच्छट्ठतो चेवाति कायचित्ततो ¶ कायवाचाचित्ततो च. पञ्चमच्छट्ठतोपि चाति वाचाचित्ततो कायवाचाचित्ततो च. ‘‘कायतो कायचित्ततो’’ति पठमं द्विसमुट्ठानं, ‘‘वाचतो वाचाचित्ततो’’ति दुतियं, ‘‘कायवाचतो कायवाचाचित्ततो’’ति ततियं, ‘‘कायचित्ततो कायवाचाचित्ततो’’ति चतुत्थं, ‘‘वाचाचित्ततो कायवाचाचित्ततो’’ति पञ्चमं द्विसमुट्ठानन्ति एवं पञ्चधा एव ठितेहि द्वीहि समुट्ठानेहि एसा द्विसमुट्ठानापत्ति जायते समुट्ठाति. न अञ्ञतोति कायतो वाचतोति एकं, वाचतो कायवाचतोति एकन्ति एवं यथावुत्तक्कमविपरियायेन योजितेहि अञ्ञेहि समुट्ठानेहि न समुट्ठाति.
३३२. पठमेहि च तीहीति ‘‘कायतो, वाचतो, कायवाचतो’’ति पठमं निद्दिट्ठेहि तीहि अचित्तकसमुट्ठानेहि. पच्छिमेहि चाति ‘‘कायचित्ततो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो’’ति एवं पच्छा वुत्तेहि सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानेहि. न अञ्ञतोति ‘‘कायतो, वाचतो, कायचित्ततो, वाचतो, कायवाचतो, कायचित्ततो’’ति एवं वुत्तविपल्लासतो अञ्ञेहि तीहि समुट्ठानेहि न समुट्ठाति.
३३३-४. पठमा ततिया चेव, चतुत्थच्छट्ठतोपि चाति कायतो, कायवाचतो, कायचित्ततो, कायवाचाचित्ततोति एतेहि चतूहि समुट्ठानेहि चेव. दुतिया…पे… च्छट्ठतोपि चाति ¶ वाचतो, कायवाचतो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततोति इमेहि चतूहि चाति चतुसमुट्ठानेनापत्ति.
सा एवं द्विधा ठितेहि चतूहि समुट्ठानेहि जायते. न पनञ्ञतोति ‘‘कायतो, वाचतो, कायवाचतो, कायचित्ततो’’ति एवमादिना विपल्लासनयेन योजितेहि ¶ चतूहि समुट्ठानेहि न समुट्ठाति. छ समुट्ठानानि यस्सा सा छसमुट्ठाना. सचित्तकेहि तीहि, अचित्तकेहि तीहीति छहि एव समुट्ठानेहि समुट्ठातीति. पकारन्तराभावा इध ‘‘न अञ्ञतो’’ति न वुत्तं.
आह च अट्ठकथाचरियो मातिकट्ठकथायं.
३३५. समुट्ठाति एतस्माति समुट्ठानं, कायादि छब्बिधं, एकं समुट्ठानं कारणं यस्सा सा एकसमुट्ठाना. पकारन्तराभावा तिधा. कथं? सचित्तकानं तिण्णं समुट्ठानानं वसेन तिविधा. द्वीहि समुट्ठानेहि समुट्ठिता द्विसमुट्ठिता, द्विसमुट्ठानापत्तीति अत्थो. पञ्चधाति वुत्तनयेन पञ्चप्पकारा. तीणि समुट्ठानानि यस्सा सा तिसमुट्ठाना, चत्तारि समुट्ठानानि यस्सा सा चतुरुट्ठाना, तिसमुट्ठाना च चतुरुट्ठाना च तिचतुरुट्ठानाति एकदेससरूपेकसेसो, तिसमुट्ठाना द्विधा विभत्ता, चतुसमुट्ठाना च द्विधा एव विभत्ताति अत्थो. छहि समुट्ठानेहि समुट्ठिता छसमुट्ठिता, छसमुट्ठानाति अत्थो. एकधाति पकारन्तराभावा एकधाव ठिताति अधिप्पायो.
३३६. सब्बा आपत्तियो समुट्ठानविसेसतो एवं तेरसधा ठितानं समुट्ठानभेदानं नानत्ततो तेहि समुट्ठितानं पठमं पञ्ञत्तत्ता सीसभूतानं सिक्खापदानं वसेन तेरसेव नामानि लभन्ति, तानि इतो परं वक्खामीति योजना.
३३७. पठमन्तिमवत्थुञ्चाति पठमपाराजिकसमुट्ठानं. दुतियन्ति अदिन्नादानसमुट्ठानं. सञ्चरित्तकन्ति सञ्चरित्तसमुट्ठानं. समनुभासनन्ति समनुभासनसमुट्ठानं. ‘‘कथिनं एळकलोमक’’न्ति पदच्छेदो, कथिनसमुट्ठानं एळकलोमसमुट्ठानञ्च.
३३८. पदसोधम्मन्ति ¶ ¶ पदसोधम्मसमुट्ठानं. अद्धानं थेय्यसत्थन्ति अद्धानसमुट्ठानं थेय्यसत्थसमुट्ठानं. देसनाति धम्मदेसनासमुट्ठानं. भूतारोचनकन्ति भूतारोचनसमुट्ठानं. चोरिवुट्ठापनन्ति चोरिवुट्ठापनसमुट्ठानं.
३३९. अननुञ्ञातकञ्चाति अननुञ्ञातकसमुट्ठानञ्चाति एतानि तेरस तेहि समुट्ठानेहि समुट्ठितानं तेसं सिक्खापदानं पठमं पठमं निद्दिट्ठानं पठमपाराजिकादिसिक्खापदसमुट्ठानानं इतरेसं पुब्बङ्गमभावतो ‘‘सीसानी’’ति वुत्तानि. यथाह परिवारट्ठकथायं ‘‘पठमपाराजिकं नाम एकं समुट्ठानसीसं, सेसानि तेन सदिसानी’’तिआदि (परि. अट्ठ. २५८). तेरसेते समुट्ठाननयाति एते सीसवसेन दस्सिता तेरस समुट्ठाननया. विञ्ञूहि उपालित्थेरादीहि.
३४०. तत्थ तेरससु समुट्ठानसीसेसु. याति या पन आपत्ति. आदिपाराजिकुट्ठानाति पठमपाराजिकसमुट्ठाना.
३४१. अदिन्नादान-सद्दो पुब्बको पठमो एतिस्सा तंसमुट्ठानापत्तियाति अदिन्नादानपुब्बका, अदिन्नादानसमुट्ठानाति उद्दिट्ठाति योजना.
३४३. अयं समुट्ठानवसेन ‘‘समनुभासनासमुट्ठाना’’ति वुत्ताति योजना.
३४४. कथिन-सद्दो उपपदो यस्सा तंसमुट्ठानाय आपत्तिया सा कथिनुपपदा, कथिनसमुट्ठानाति मता ञाता, अयं समुट्ठानवसेन ‘‘कथिनसमुट्ठाना’’ति ञाताति अत्थो.
३४५. एळकलोम-सद्दो ¶ आदि यस्सा तंसमुट्ठानापत्तिया सा एळकलोमादिसमुट्ठानाति अत्थो.
३५०. भूतारोचन-सद्दो ¶ पुब्बभागो एतिस्सा तंसमुट्ठानाय आपत्तियाति भूतारोचनपुब्बका, भूतारोचनसमुट्ठानाति अत्थो.
३५१. समुट्ठानं समुट्ठितं, चोरिवुट्ठापनं समुट्ठितं यस्सा सा चोरिवुट्ठापनसमुट्ठिता, चोरिवुट्ठापनसमुट्ठानाति अत्थो.
३५३. तत्थाति तेरससमुट्ठानसीसेसु, ‘‘समुट्ठानं सचित्तक’’न्ति इदं ‘‘पठम’’न्तिआदीहि पच्चेकं योजेतब्बं. पठमं समुट्ठानन्ति पठमपाराजिकसमुट्ठानं. दुतियं समुट्ठानन्ति अदिन्नादानसमुट्ठानं. चतुत्थं समुट्ठानन्ति समनुभासनसमुट्ठानं. नवमं समुट्ठानन्ति थेय्यसत्थसमुट्ठानं. दसमं समुट्ठानन्ति धम्मदेसनासमुट्ठानं. द्वादसमं समुट्ठानन्ति चोरिवुट्ठापनसमुट्ठानं.
३५४. समुट्ठानेति समुट्ठानसीसे. सदिसाति तेन तेन समुट्ठानसीसेन समुट्ठाना आपत्तियो. इधाति इमस्मिं समुट्ठानविनिच्छये. दिस्सरेति दिस्सन्ते, दिस्सन्तीति अत्थो. अथ वा इध दिस्सरेति इध उभतोविभङ्गे एतेसु तेरससमुट्ठानेसु एकेकस्मिं अञ्ञानिपि सदिसानि समुट्ठानानि दिस्सन्तीति अत्थो. इदानि तानि सरूपतो निदस्सेतुमाह ‘‘सुक्कञ्चा’’तिआदि. तत्थ सुक्कन्ति सुक्कविस्सट्ठिसिक्खापदं. एस नयो ‘‘कायसंसग्गो’’तिआदीसुपि. यदेत्थ दुविञ्ञेय्यं, तं वक्खाम.
३५५. पुब्बुपपरिपाको चाति ¶ ‘‘जानं पुब्बुपगतं भिक्खु’’न्ति (पाचि. १२०) सिक्खापदञ्च ‘‘भिक्खुनिपरिपाचित’’न्ति (पाचि. १९२, १९४) पिण्डपातसिक्खापदञ्च. रहो भिक्खुनियासहाति भिक्खुनिया सद्धिं रहो निसज्जसिक्खापदञ्च. सभोजने, रहो द्वे चाति सभोजने कुले अनुपखज्जसिक्खापदञ्च द्वे रहोनिसज्जसिक्खापदानि च. अङ्गुली उदके हसन्ति अङ्गुलिपतोदञ्च उदकहसधम्मसिक्खापदञ्च.
३५६. पहारे उग्गिरे चेवाति पहारदानसिक्खापदञ्च तलसत्तिउग्गिरणसिक्खापदञ्च. तेपञ्ञासा च सेखियाति पञ्चसत्ततिसेखियासु वक्खमानानि उज्जग्घिकादीनि समनुभासनसमुट्ठानानि दस, छत्तपाणिआदीनि धम्मदेसनासमुट्ठानानि एकादस, थेय्यसत्थसमुट्ठानं ¶ , सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदञ्चाति बावीसति सिक्खापदानि ठपेत्वा परिमण्डलनिवासनादीनि इतरानि तेपञ्ञास सेखियसिक्खापदानि च. अधक्खकुब्भजाणुञ्चाति भिक्खुनीनं अधक्खकउब्भजाणुसिक्खापदञ्च. गामन्तरमवस्सुताति गामन्तरगमनं, अवस्सुतस्स हत्थतो खादनीयग्गहणसिक्खापदञ्च.
३५७-८. तलमट्ठुदसुद्धि चाति तलघातं, जतुमट्ठं, उदकसुद्धिकादियनञ्च. वस्संवुत्थाति ‘‘वस्संवुत्था…पे… छप्पञ्चयोजनानी’’ति (पाचि. ९७४) सिक्खापदञ्च. ओवादाय न गच्छन्तीति ओवादाय अगमनसिक्खापदञ्च. नानुबन्धे पवत्तिनिन्ति ‘‘वुट्ठापितं पवत्तिनिं द्वे वस्सानि नानुबन्धेय्या’’ति (पाचि. १११२) सिक्खापदञ्चाति उभतोविभङ्गे निद्दिट्ठा इमे पञ्चसत्तति धम्मा कायचित्तसमुट्ठिता मेथुनेन समा एकसमुट्ठाना मताति योजना.
एत्थ च पाळियं ‘‘छसत्तती’’ति गणनपरिच्छेदो समुट्ठानसिक्खापदेन सह दस्सितो. इध पन तं विना तंसदिसानमेव ¶ गणना दस्सिता. तेनेव पठमं समुट्ठानसीसं पाळियं गणनायपि दस्सितं, इधेव न दस्सितं. उपरि कत्थचि समुट्ठानसीसस्स दस्सनं पनेत्थ वक्खमानानं तंसदिसभावदस्सनत्थं, गणनाय वक्खमानाय अन्तोगधभावदस्सनत्थं. तेनेव तत्थपि तं विना गणनं वक्खति.
पठमपाराजिकसमुट्ठानवण्णना.
३५९. विग्गहन्ति मनुस्सविग्गहसिक्खापदं. उत्तरि चेवाति उत्तरिमनुस्सधम्मसिक्खापदञ्च. दुट्ठुल्लन्ति दुट्ठुल्लवाचासिक्खापदं. अत्तकामताति अत्तकामपारिचरियसिक्खापदञ्च. दुट्ठदोसा दुवे चेवाति द्वे दुट्ठदोससिक्खापदानि च. दुतियानियतोपि चाति दुतियअनियतसिक्खापदञ्च.
३६०. अच्छिन्दनञ्चाति सामं चीवरं दत्वा अच्छिन्दनञ्च. परिणामोति सङ्घिकलाभस्स अत्तनो परिणामनञ्च. मुसाओमसपेसुणाति मुसावादो च ओमसवादो च भिक्खुपेसुञ्ञञ्च. दुट्ठुल्लारोचनञ्चेवाति दुट्ठुल्लापत्तिआरोचनसिक्खापदञ्च. पथवीखणनम्पि चाति पथवीखणनसिक्खापदञ्च.
३६१. भूतगामञ्च ¶ वादो चाति भूतगामसिक्खापदं, अञ्ञवादकसिक्खापदञ्च. उज्झापनकमेव चाति उज्झापनकसिक्खापदञ्च. निक्कड्ढो सिञ्चनञ्चेवाति विहारतो निक्कड्ढनञ्च उदके तिणादिसिञ्चनञ्च. आमिसहेतु चाति आमिसहेतु भिक्खुनियो ओवादसिक्खापदञ्च.
३६२. भुत्ताविन्ति भुत्ताविं अनतिरित्तेन खादनीयादिना पवारणसिक्खापदञ्च. एहनादरिन्ति ‘‘एहावुसो, गामं वा’’ति (पाचि. २७५) वुत्तसिक्खापदञ्च अनादरियसिक्खापदञ्च. भिंसापनमेव चाति ¶ भिक्खुभिंसनकञ्च. अपनिधेय्याति पत्तादिअपनिधानसिक्खापदञ्च. सञ्चिच्च पाणन्ति सञ्चिच्च पाणं जीवितावोरोपनञ्च. सप्पाणकम्पि चाति जानं सप्पाणकउदकसिक्खापदञ्च.
३६३. उक्कोटनञ्चाति पुनकम्माय उक्कोटनञ्च. ऊनोति ऊनवीसतिवस्ससिक्खापदञ्च. संवासोति उक्खित्तकेन सद्धिं संवाससिक्खापदञ्च. नासने चाति नासितकसामणेरसम्भोगसिक्खापदञ्च. सहधम्मिकन्ति सहधम्मिकं वुच्चमानसिक्खापदञ्च. विलेखा चाति ‘‘विलेखाय संवत्तन्ती’’ति (पाचि. ४३९) आगतसिक्खापदञ्च. मोहनाति मोहनसिक्खापदञ्च. अमूलकेन चाति अमूलकेन सङ्घादिसेसेन अनुद्धंसनसिक्खापदञ्च.
३६४. कुक्कुच्चं खीयनं दत्वाति कुक्कुच्चउप्पादनञ्च धम्मिकानं कम्मानं छन्दं दत्वा खीयनञ्च चीवरं दत्वा खीयनञ्च. परिणामेय्य पुग्गलेति सङ्घिकं लाभं पुग्गलस्स परिणामनसिक्खापदञ्च. किं ते, अकालं, अच्छिन्देति ‘‘किं ते, अय्ये, एसो पुरिसपुग्गलो करिस्सती’’ति (पाचि. ७०५) आगतसिक्खापदञ्च अकालचीवरं ‘‘कालचीवर’’न्ति अधिट्ठहित्वा भाजनसिक्खापदञ्च भिक्खुनिया सद्धिं चीवरं परिवत्तेत्वा अच्छिन्दनसिक्खापदञ्च. दुग्गहनिरयेन चाति दुग्गहितेन दुपधारितेन परं उज्झापनसिक्खापदञ्च निरयेन वा ब्रह्मचरियेन वा अभिसपनसिक्खापदञ्च.
३६५. गणस्स चाति ‘‘गणस्स चीवरलाभं अन्तरायं करेय्या’’ति (पाचि. ९०८) वुत्तसिक्खापदञ्च. विभङ्गञ्चाति ‘‘धम्मिकं चीवरविभङ्गं पटिबाहेय्या’’ति (पाचि. ९१२) वुत्तसिक्खापदञ्च. दुब्बलासा तथेव चाति ‘‘दुब्बलचीवरपच्चासाय चीवरकालसमयं अतिक्कामेय्या’’ति ¶ (पाचि. ९२१) वुत्तसिक्खापदञ्च. धम्मिकं कथिनुद्धारन्ति ‘‘धम्मिकं ¶ कथिनुद्धारं पटिबाहेय्या’’ति (पाचि. ९२८) वुत्तसिक्खापदञ्च. सञ्चिच्चाफासुमेव चाति ‘‘भिक्खुनिया सञ्चिच्च अफासुं करेय्या’’ति (पाचि. ९४२) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३६६. सयं उपस्सयं दत्वाति ‘‘भिक्खुनिया उपस्सयं दत्वा कुपिता अनत्तमना निक्कड्ढेय्या’’ति (पाचि. ९५१) वुत्तसिक्खापदञ्च. अक्कोसेय्य चाति ‘‘भिक्खुं अक्कोसेय्य वा परिभासेय्य वा’’ति (पाचि. १०२९) वुत्तसिक्खापदञ्च. चण्डिकाति ‘‘चण्डीकता गणं परिभासेय्या’’ति (पाचि. १०३४) वुत्तसिक्खापदञ्च. कुलमच्छरिनी अस्साति ‘‘कुलमच्छरिनी अस्सा’’ति (पाचि. १०४३) वुत्तसिक्खापदञ्च. गब्भिनिं वुट्ठापेय्य चाति ‘‘गब्भिनिं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. १०६८) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३६७. पायन्तिन्ति ‘‘पायन्तिं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. १०७३) वुत्तसिक्खापदञ्च. द्वे च वस्सानीति ‘‘द्वे वस्सानि छसु धम्मेसु असिक्खितसिक्खं सिक्खमानं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. १०८०) वुत्तसिक्खापदञ्च. सङ्घेनासम्मतन्ति ‘‘सिक्खितसिक्खं सिक्खमानं सङ्घेन असम्मतं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. १०८६) वुत्तसिक्खापदञ्च. तिस्सो गिहिगता वुत्ताति ‘‘ऊनद्वादसवस्सं गिहिगतं (पाचि. १०९१), परिपुण्णद्वादसवस्सं गिहिगतं द्वे वस्सानि छसु धम्मेसु असिक्खितसिक्खं (पाचि. १०९७), द्वेवस्सानि सिक्खितसिक्खं सङ्घेन असम्मत’’न्ति (पाचि. ११०३) वुत्तसिक्खापदानि च. तिस्सोयेव कुमारिकाति ‘‘ऊनवीसतिवस्सं कुमारिभूत’’न्तिआदिना (पाचि. ११२०) नयेन वुत्ता तिस्सो च.
३६८. ऊनद्वादसवस्सा द्वेति ‘‘ऊनद्वादसवस्सा वुट्ठापेय्य (पाचि. ११३७), परिपुण्णद्वादसवस्सा सङ्घेन असम्मता वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. ११४२) वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च. अलं ताव तेति ‘‘अलं ¶ ताव ते, अय्ये, वुट्ठापितेना’’ति (पाचि. ११४७) वुत्तसिक्खापदञ्च. सोकावस्साति ‘‘चण्डिं सोकावासं सिक्खमानं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. ११५९) वुत्तसिक्खापदञ्च. पारिवासिकच्छन्ददानतोति ‘‘पारिवासिकछन्ददानेन सिक्खमानं वुट्ठापेय्या’’ति (पाचि. ११६७) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३६९. अनुवस्सं दुवे चाति ‘‘अनुवस्सं वुट्ठापेय्य (पाचि. ११७१), एकं वस्सं द्वे वुट्ठापेय्या’’ति ¶ (पाचि. ११७५) वुत्तसिक्खापदानि चाति एकूनसत्तति सिक्खापदानि. अदिन्नादानतुल्यत्ताति अदिन्नादानेन समानसमुट्ठानत्ता. तिसमुट्ठानिका कताति सचित्तकेहि तीहि समुट्ठानेहि समुट्ठहन्तीति वुत्ता.
दुतियपाराजिकसमुट्ठानवण्णना.
३७०. सञ्चरिकुटिमहल्लकन्ति सञ्चरित्तं, सञ्ञाचिकाय कुटिकरणं, महल्लकविहारकरणञ्च. धोवापनञ्च पटिग्गहोति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया पुराणचीवरधोवापनञ्च चीवरपटिग्गहणञ्च. चीवरस्स च विञ्ञत्तिन्ति अञ्ञातकं गहपतिं वा गहपतानिं वा चीवरविञ्ञापनसिक्खापदञ्च. गहणञ्च तदुत्तरिन्ति तदुत्तरिसादियनसिक्खापदञ्च.
३७१. उपक्खटद्वयञ्चेवाति ‘‘चीवरचेतापन्नं उपक्खटं होती’’ति (पारा. ५२८) आगतसिक्खापदद्वयञ्च. तथा दूतेन चीवरन्ति दूतेनचीवरचेतापन्नपहितसिक्खापदञ्च. कोसियन्ति कोसियमिस्सकसिक्खापदञ्च. सुद्धकाळानन्ति ‘‘सुद्धकाळकान’’न्तिआदिसिक्खापदञ्च (पारा. ५४८). द्वे भागादानमेव चाति ‘‘द्वे भागा आदातब्बा’’ति (पारा. ५५३) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३७२. छब्बस्सानीति ¶ छब्बस्सानि धारणसिक्खापदञ्च. पुराणस्साति ‘‘पुराणसन्थतस्सा’’ति (पारा. ५६७) वुत्तसिक्खापदञ्च. लोमधोवापनम्पि चाति एळकलोमधोवापनसिक्खापदञ्च. रूपियस्स पटिग्गाहोति रूपियपटिग्गहणसिक्खापदञ्च. उभो नानप्पकारकाति रूपियसंवोहारकयविक्कयसिक्खापदानि च.
३७३. ऊनबन्धनपत्तो चाति ऊनपञ्चबन्धनपत्तसिक्खापदञ्च. वस्ससाटिकसुत्तकन्ति वस्सिकसाटिकसिक्खापदञ्च सुत्तं विञ्ञापेत्वा चीवरकारापनसिक्खापदञ्च. विकप्पापज्जनन्ति तन्तवाये उपसङ्कमित्वा चीवरे विकप्पापज्जनञ्च. याव द्वारदानञ्च सिब्बनन्ति ‘‘याव द्वारकोसा अग्गळट्ठपनाया’’ति (पाचि. १३५) वुत्तसिक्खापदञ्च ‘‘अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया चीवरं ददेय्य (पाचि. १७१), चीवरं सिब्बेय्या’’ति (पाचि. १७६) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
३७४. पूवेहीति ¶ पूवेहि वा मन्थेहि वा अभिहट्ठुं पवारणसिक्खापदञ्च. पच्चयोति चतुमासपच्चयपवारणसिक्खापदञ्च. जोतीति जोतिया समादहनसिक्खापदञ्च. रतनन्ति रतनसिक्खापदञ्च. सूचि…पे… सुगतस्स चाति सूचिघरसिक्खापदादीनि सत्त सिक्खापदानि च.
३७५. अञ्ञविञ्ञत्तिसिक्खा चाति ‘‘अञ्ञं विञ्ञापेय्या’’ति (पाचि. ७४९) वुत्तसिक्खापदञ्च. अञ्ञं चेतापनम्पि चाति ‘‘अञ्ञं चेतापेत्वा अञ्ञं चेतापेय्या’’ति (पाचि. ७४९) वुत्तसिक्खापदञ्च. सङ्घिकेन दुवे वुत्ताति ‘‘सङ्घिकेन अञ्ञं चेतापेय्य (पाचि. ७५९), सङ्घिकेन सञ्ञाचिकेन अञ्ञं चेतापेय्या’’ति (पाचि. ७६४) वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च. द्वे महाजनिकेनाति ‘‘महाजनिकेन अञ्ञं चेतापेय्य (पाचि. ७६९), महाजनिकेन सञ्ञाचिकेन अञ्ञं चेतापेय्या’’ति (पाचि. ७७४) वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च.
३७६. तथा ¶ पुग्गलिकेनेकन्ति ‘‘पुग्गलिकेन सञ्ञाचिकेन अञ्ञं चेतापेय्या’’ति (पाचि. ७७९) वुत्तमेकसिक्खापदञ्च. गरुपावुरणन्ति गरुपावुरणचेतापनसिक्खापदञ्च. लहुन्ति लहुपावुरणचेतापनसिक्खापदं. ‘‘विघासा उदसाटि चा’’ति पदच्छेदो. द्वे विघासाति ‘‘उच्चारं वा पस्सावं वा सङ्कारं वा विघासं वा तिरोकुट्टे वा तिरोपाकारे वा छड्डेय्य वा छड्डापेय्य वा (पाचि. ८२५), हरिते छड्डेय्य वा छड्डापेय्य वा’’ति (पाचि. ८२९) एवं वुत्तानि द्वे विघाससिक्खापदानि च. उदसाटि चाति उदकसाटिकसिक्खापदञ्च. तथा समणचीवरन्ति तथा ‘‘समणचीवरं ददेय्या’’ति (पाचि. ९१७) वुत्तसिक्खापदञ्चाति.
३७७. इति एते एकूनपण्णास धम्मा दुक्खन्तदस्सिना भगवता छसमुट्ठानिका तेयेव सञ्चरित्तसमा सञ्चरित्तसिक्खापदेन समा कता अनुमता पञ्ञत्ताति योजना.
सञ्चरित्तसमुट्ठानवण्णना.
३७८. सङ्घभेदोति सङ्घभेदसिक्खापदञ्च. भेदानुवत्तदुब्बचदूसकाति भेदानुवत्तकदुब्बचकुलदूसकसिक्खापदानि च. दुट्ठुल्लच्छादनन्ति दुट्ठुल्लपटिच्छादनसिक्खापदञ्च. दिट्ठीति दिट्ठिअप्पटिनिस्सज्जनसिक्खापदञ्च ¶ . छन्दउज्जग्घिका दुवेति छन्दंअदत्वागमनसिक्खापदञ्च उज्जग्घिकाय अन्तरघरे गमननिसीदनसिक्खापदद्वयञ्च.
३७९. अप्पसद्दा दुवे वुत्ताति ‘‘अप्पसद्दो अन्तरघरे गमिस्सामि, निसीदिस्सामी’’ति (पाचि. ५८८, ५८९) वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च. न ब्याहरेति ‘‘न सकबळेन मुखेन ब्याहरिस्सामी’’ति (पाचि. ६१९) वुत्तसिक्खापदञ्च. छमा, नीचासने, ठानन्ति ‘‘छमायं निसीदित्वा (पाचि. ६४५), नीचे ¶ आसने निसीदित्वा (पाचि. ६४७), ठितो निसिन्नस्सा’’ति (पाचि. ६४८) वुत्तसिक्खापदञ्च. पच्छतो उप्पथेन चाति ‘‘पच्छतो गच्छन्तो पुरतो गच्छन्तस्स (पाचि. ६४९), उप्पथेन गच्छन्तो पथेन गच्छन्तस्सा’’ति (पाचि. ६५०) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
३८०. वज्जच्छादाति वज्जतो पटिच्छादनसिक्खापदञ्च. अनुवत्ता चाति उक्खित्तानुवत्तनसिक्खापदञ्च. गहणन्ति ‘‘हत्थग्गहणं वा सादियेय्या’’ति (पाचि. ६७५) वुत्तसिक्खापदञ्च. ओसारेय्य चाति ‘‘अनपलोकेत्वा कारकसङ्घं अनञ्ञाय गणस्स छन्दं ओसारेय्या’’ति (पाचि. ६९५) वुत्तसिक्खापदञ्च. पच्चक्खामीति सिक्खा चाति ‘‘बुद्धं पच्चाचिक्खामी’’ति (पाचि. ७१०) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा किस्मिञ्चिदेव चाति ‘‘किस्मिञ्चिदेव अधिकरणे पच्चाकता’’ति (पाचि. ७१६) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३८१. संसट्ठा द्वे चाति ‘‘भिक्खुनियो पनेव संसट्ठा विहरन्ती’’ति (पाचि. ७२२) च ‘‘या पन भिक्खुनी एवं वदेय्य संसट्ठाव, अय्ये, तुम्हे विहरथा’’तिआदिवचनं (पाचि. ७२८) पटिच्च वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. वधित्वा चाति ‘‘अत्तानं वधित्वा वधित्वा रोदेय्या’’ति (पाचि. ८८०) वुत्तसिक्खापदञ्च. विसिब्बेत्वा चाति ‘‘भिक्खुनिया चीवरं विसिब्बेत्वा वा विसिब्बापेत्वा वा’’ति (पाचि. ८९३) वुत्तसिक्खापदञ्च. दुक्खितन्ति ‘‘दुक्खितं सहजीविनि’’न्ति (पाचि. ९४७) वुत्तसिक्खापदञ्च. पुनदेव च संसट्ठाति ‘‘संसट्ठा विहरेय्य गहपतिना वा गहपतिपुत्तेन वा’’ति (पाचि. ९५६) एवं पुन वुत्तसंसट्ठसिक्खापदञ्च. नेव वूपसमेय्य चाति ‘‘‘एहाय्ये, इमं अधिकरणं वूपसमेही’ति (पाचि. ९९५) वुच्चमाना ‘साधू’ति पटिस्सुणित्वा सा पच्छा अनन्तरायिकिनी नेव वूपसमेय्या’’ति वुत्तसिक्खापदञ्च.
३८२. जानं ¶ ¶ सभिक्खुकारामन्ति ‘‘जानं सभिक्खुकं आरामं अनापुच्छा पविसेय्या’’ति (पाचि. १०२४) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथेव न पवारयेति ‘‘उभतोसङ्घे तीहि ठानेहि न पवारेय्या’’ति (पाचि. १०५१) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा अन्वद्धमासञ्चाति ‘‘अन्वद्धमासं भिक्खुनिया भिक्खुसङ्घतो द्वे धम्मा पच्चासीसितब्बा’’ति (पाचि. १०५९) वुत्तसिक्खापदञ्च. सहजीविनियो दुवेति ‘‘सहजीविनिं वुट्ठापेत्वा द्वे वस्सानि नेव अनुग्गण्हेय्य (पाचि. ११०८), सहजीविनिं वुट्ठापेत्वा नेव वूपकासेय्या’’ति (पाचि. १११६) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
३८३-४. सचे मे चीवरं अय्येति ‘‘सचे मे त्वं, अय्ये, चीवरं दस्ससि, एवाहं तं वुट्ठापेस्सामी’’ति (पाचि. ११५१) वुत्तसिक्खापदञ्च. अनुबन्धिस्ससीति ‘‘सचे मं त्वं, अय्ये, द्वे वस्सानि अनुबन्धिस्ससि, एवाहं तं वुट्ठापेस्सामी’’ति (पाचि. ११५५) वुत्तसिक्खापदञ्च. असमेन सम्बुद्धेन पकासिता इमे सत्ततिंस धम्मा सब्बे कायवाचादितो कायवाचाचित्ततो एकसमुट्ठाना कता समनुभासना सियुं समुट्ठानतो समनुभासनसिक्खापदेन सदिसा सियुन्ति योजना.
समनुभासनसमुट्ठानवण्णना.
३८५. कथिनानि च तीणीति ‘‘निट्ठितचीवरस्मिं भिक्खुना उब्भतस्मिं कथिने’’ति (पारा. ४६२) वुत्तानि आदितो तीणि सिक्खापदानि. पत्तोति ‘‘दसाहपरमं अतिरेकपत्तो’’ति (पारा. ६०१) वुत्तसिक्खापदञ्च. भेसज्जमेव चाति ‘‘पटिसायनीयानि भेसज्जानी’’ति (पारा. ६२२) वुत्तसिक्खापदञ्च. अच्चेकम्पि चाति अच्चेकसिक्खापदञ्च. सासङ्कन्ति ¶ तदनन्तरमेव सासङ्कसिक्खापदञ्च. पक्कमन्तद्वयम्पि चाति ‘‘तं पक्कमन्तो नेव उद्धरेय्या’’ति (पाचि. १०९, ११५) भूतगामवग्गे वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
३८६. तथा उपस्सयं गन्त्वाति ‘‘भिक्खुनुपस्सयं उपसङ्कमित्वा भिक्खुनियो ओवदेय्या’’ति (पाचि. १५८) वुत्तसिक्खापदञ्च. परम्परं भोजनन्ति ‘‘परम्परभोजने पाचित्तिय’’न्ति (पाचि. २२१) वुत्तसिक्खापदञ्च. अनतिरित्तन्ति ‘‘अनतिरित्तं खादनीयं वा भोजनीयं वा’’ति (पाचि. २३८) वुत्तसिक्खापदञ्च. सभत्तोति ‘‘निमन्तितो सभत्तो समानो’’ति ¶ (पाचि. २९९) वुत्तसिक्खापदञ्च. विकप्पेत्वा तथेव चाति ‘‘चीवरं विकप्पेत्वा’’ति (पाचि. ३७३) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३८७. रञ्ञोति ‘‘रञ्ञो खत्तियस्सा’’ति (पाचि. ४९८) वुत्तसिक्खापदञ्च. विकालेति ‘‘विकाले गामं पविसेय्या’’ति (पाचि. ५०९-५१२) वुत्तसिक्खापदञ्च. वोसासाति ‘‘वोसासमानरूपा ठिता’’ति (पाचि. ५५८) वुत्तसिक्खापदञ्च. ‘‘आरञ्ञके उस्सयवादिका’’ति पदच्छेदो. आरञ्ञकेति ‘‘तथारूपेसु आरञ्ञकेसु सेनासनेसु पुब्बे अप्पटिसंविदित’’न्ति (पाचि. ५७०) वुत्तसिक्खापदञ्च. उस्सयवादिकाति ‘‘उस्सयवादिका विहरेय्या’’ति (पाचि. ६७९) वुत्तसिक्खापदञ्च. पत्तसन्निचयञ्चेवाति ‘‘पत्तसन्निचयं करेय्या’’ति (पाचि. ७३४) वुत्तसिक्खापदञ्च. पुरे, पच्छा, विकालकेति ‘‘या पन भिक्खुनी पुरेभत्तं कुलानि उपसङ्कमित्वा’’ति (पाचि. ८५५) च ‘‘पच्छाभत्तं कुलानि उपसङ्कमित्वा’’ति (पाचि. ८६०) च ‘‘विकाले कुलानि उपसङ्कमित्वा’’ति (पाचि. ८६५) च वुत्तसिक्खापदत्तयञ्च.
३८८-९. पञ्चाहिकन्ति ¶ ‘‘पञ्चाहिकं सङ्घाटिचारं अतिक्कमेय्या’’ति (पाचि. ८९८) वुत्तसिक्खापदञ्च. सङ्कमनिन्ति ‘‘चीवरसङ्कमनीयं धारेय्या’’ति (पाचि. ९०३) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा आवसथद्वयन्ति ‘‘आवसथचीवरं अनिस्सज्जित्वा परिभुञ्जेय्य (पाचि. १००४), आवसथं अनिस्सज्जित्वा चारिकं पक्कमेय्या’’ति (पाचि. १००९) एवं आवसथेन सद्धिं वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. पसाखेति ‘‘पसाखे जातं गण्डं वा’’ति (पाचि. १०६३) वुत्तसिक्खापदञ्च. आसने चाति ‘‘भिक्खुस्स पुरतो अनापुच्छा आसने निसीदेय्या’’ति (पाचि. १२१५) वुत्तसिक्खापदञ्चाति इमे पन एकूनतिंस धम्मा कायवाचतो, कायवाचाचित्ततो च समुट्ठानतो सब्बे द्विसमुट्ठानिका, ततोयेव कथिनसम्भवा कथिनसमुट्ठाना होन्तीति योजना.
कथिनसमुट्ठानवण्णना.
३९०. द्वे सेय्याति द्वे सहसेय्यसिक्खापदानि च. आहच्चपादो चाति आहच्चपादकसिक्खापदञ्च. पिण्डञ्चाति आवसथपिण्डभोजनसिक्खापदञ्च. गणभोजनन्ति गणभोजनसिक्खापदञ्च ¶ . विकालेति विकालभोजनसिक्खापदञ्च. सन्निधिञ्चेवाति सन्निधिकारकसिक्खापदञ्च. दन्तपोनन्ति दन्तपोनसिक्खापदञ्च. अचेलकन्ति अचेलकसिक्खापदञ्च.
३९१. उय्युत्तञ्चाति ‘‘उय्युत्तं सेनं दस्सनाय गच्छेय्या’’ति (पाचि. ३११) वुत्तसिक्खापदञ्च. ‘‘वसे उय्योधि’’न्ति पदच्छेदो. वसेति ‘‘सेनाय वसेय्या’’ति (पाचि. ३१८) वुत्तसिक्खापदञ्च. उय्योधिन्ति ‘‘उय्योधिकं वा…पे… अनीकदस्सनं वा गच्छेय्या’’ति (पाचि. ३२३) वुत्तसिक्खापदञ्च ¶ . सुराति सुरापानसिक्खापदञ्च. ओरेन न्हायनन्ति ओरेनद्धमासनहायनसिक्खापदञ्च. दुब्बण्णकरणञ्चेवाति ‘‘तिण्णं दुब्बण्णकरणान’’न्ति (पाचि. ३६८) वुत्तसिक्खापदञ्च. पाटिदेसनीयद्वयन्ति वुत्तावसेसं पाटिदेसनीयद्वयञ्च.
३९२. लसुणन्ति लसुणसिक्खापदञ्च. उपतिट्ठेय्याति ‘‘भिक्खुस्स भुञ्जन्तस्स पानीयेन वा विधूपनेन वा उपतिट्ठेय्या’’ति (पाचि. ८१६) वुत्तसिक्खापदञ्च. नच्चदस्सनमेव चाति ‘‘नच्चं वा गीतं वा वादितं वा दस्सनाय गच्छेय्या’’ति (पाचि. ८३४) वुत्तसिक्खापदञ्च. नग्गन्ति ‘‘नग्गा नहायेय्या’’ति (पाचि. ८८४) वुत्तसिक्खापदञ्च. अत्थरणन्ति ‘‘एकत्थरणपावुरणा तुवट्टेय्यु’’न्ति (पाचि. ९३७) वुत्तसिक्खापदञ्च. मञ्चेति ‘‘एकमञ्चे तुवट्टेय्यु’’न्ति (पाचि. ९३३) वुत्तसिक्खापदञ्च. अन्तोरट्ठेति ‘‘अन्तोरट्ठे सासङ्कसम्मते’’ति (पाचि. ९६२) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा बहीति ‘‘तिरोरट्ठे सासङ्कसम्मते’’ति (पाचि. ९६६) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३९३. अन्तोवस्सन्ति ‘‘अन्तोवस्सं चारिकं चरेय्या’’ति (पाचि. ९७०) वुत्तसिक्खापदञ्च. अगारञ्चाति ‘‘राजागारं वा चित्तागारं वा…पे… पोक्खरणिं वा दस्सनाय गच्छेय्या’’ति (पाचि. ९७८) वुत्तसिक्खापदञ्च. आसन्दिन्ति ‘‘आसन्दिं वा पल्लङ्कं वा परिभुञ्जेय्या’’ति (पाचि. ९८३) वुत्तसिक्खापदञ्च. सुत्तकन्तनन्ति ‘‘सुत्तं कन्तेय्या’’ति (पाचि. ९८७) वुत्तसिक्खापदञ्च. वेय्यावच्चन्ति ‘‘गिहिवेय्यावच्चं करेय्या’’ति (पाचि. ९९१) वुत्तसिक्खापदञ्च. सहत्था चाति ‘‘अगारिकस्स वा परिब्बाजकस्स वा परिब्बाजिकाय वा सहत्था खादनीयं वा भोजनीयं वा ददेय्या’’ति (पाचि. १०००) वुत्तसिक्खापदञ्च ¶ ¶ . आवासे च अभिक्खुकेति ‘‘अभिक्खुके आवासे वस्सं वसेय्या’’ति (पाचि. १०४७) वुत्तसिक्खापदञ्च.
३९४. छत्तन्ति ‘‘छत्तुपाहनं धारेय्या’’ति (पाचि. ११७८) वुत्तसिक्खापदञ्च. यानञ्चाति ‘‘यानेन यायेय्या’’ति (पाचि. ११८६) वुत्तसिक्खापदञ्च. सङ्घाणिन्ति ‘‘सङ्घाणिं धारेय्या’’ति (पाचि. ११९१) वुत्तसिक्खापदञ्च. अलङ्कारन्ति ‘‘इत्थालङ्कारं धारेय्या’’ति (पाचि. ११९५) वुत्तसिक्खापदञ्च. गन्धवासितन्ति ‘‘गन्धवण्णकेन नहायेय्य (पाचि. ११९९), वासितकेन पिञ्ञाकेन नहायेय्या’’ति (पाचि. १२०३) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. ‘‘भिक्खुनी…पे… गिहिनिया’’ति एतेन ‘‘भिक्खुनिया उम्मद्दापेय्या’’तिआदीनि (पाचि. १२०७) चत्तारि सिक्खापदानि वुत्तानि.
३९५. तथासंकच्चिकाति ‘‘असंकच्चिका गामं पविसेय्या’’ति (पाचि. १२२५) एवं वुत्तसिक्खापदञ्च. इमे पन तेचत्तालीस धम्मा सब्बे कायचित्तवसेन द्विसमुट्ठानिका. एळकलोमेन समुट्ठानतो समा होन्तीति योजना.
एळकलोमसमुट्ठानवण्णना.
३९६-७. अञ्ञत्राति ‘‘मातुगामस्स उत्तरिछप्पञ्चवाचाहि धम्मं देसेय्य अञ्ञत्र विञ्ञुना पुरिसविग्गहेना’’ति (पाचि. ६३) वुत्तसिक्खापदञ्च. असम्मतो चेवाति ‘‘असम्मतो भिक्खुनियो ओवदेय्या’’ति (पाचि. १४६) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथा अत्थङ्गतेन चाति ‘‘अत्थङ्गते सूरिये भिक्खुनियो ओवदेय्या’’ति (पाचि. १५४) वुत्तसिक्खापदञ्च. तिरच्छानविज्जा द्वे वुत्ताति ‘‘तिरच्छानविज्जं परियापुणेय्य, वाचेय्या’’ति (पाचि. १०१४, १०१८) एवं वुत्तानि द्वे सिक्खापदानि च. अनोकासकतम्पि चाति ‘‘अनोकासकतं भिक्खुं पञ्हं ¶ पुच्छेय्या’’ति (पाचि. १२२०) वुत्तसिक्खापदञ्चाति इमे पन सब्बे छ धम्मा वाचतो, वाचाचित्ततो चाति इमेहि द्वीहि समुट्ठानेहि समुट्ठानिका होन्ति. पदसोधम्मतुल्यता अयमेतेसं पदसोधम्मेन सदिसभावोति योजना.
पदसोधम्मसमुट्ठानवण्णना.
३९८-९. एकन्ति ¶ ‘‘भिक्खुनिया सद्धिं संविधाय एकद्धानमग्गं पटिपज्जेय्या’’ति (पाचि. १८०) वुत्तसिक्खापदञ्च. नावन्ति ‘‘एकनावं अभिरुहेय्या’’ति (पाचि. १८८) वुत्तसिक्खापदञ्च. पणीतञ्चाति ‘‘पणीतभोजनानि अगिलानो अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वाभुञ्जेय्या’’ति (पाचि. २५९) वुत्तसिक्खापदञ्च. संविधानञ्चाति मातुगामेन सद्धिं संविधाय गमनसिक्खापदञ्च. संहरेति ‘‘सम्बाधे लोमं संहरापेय्या’’ति (पाचि. ७९९) वुत्तसिक्खापदञ्च. धञ्ञन्ति ‘‘आमकधञ्ञं विञ्ञत्वा वा’’ति (पाचि. ८२१) वुत्तसिक्खापदञ्च. निमन्तिता चेवाति ‘‘निमन्तिता वा पवारिता वा खादनीयं वा भोजनीयं वा खादेय्य वा भुञ्जेय्य वा’’ति (पाचि. १०३८) वुत्तसिक्खापदञ्च. पाटिदेसनियट्ठकन्ति भिक्खुनीनं वुत्ता अट्ठ पाटिदेसनीया चेति बुद्धसेट्ठेन पञ्ञत्ता एता चुद्दस सिक्खा चतुसमुट्ठाना कायतो, कायवाचतो, कायचित्ततो, वाचाचित्ततो चाति चतूहि समुट्ठानेहि समुट्ठहन्ति. समुट्ठानतो अद्धानेन अद्धानसिक्खापदेन समा होन्तीति मताति योजना.
अद्धानसमुट्ठानवण्णना.
४००-१. सुतिन्ति ¶ उपस्सुतितिट्ठनसिक्खापदञ्च. सूपादिविञ्ञत्तिन्ति सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदञ्च. अन्धकारेति ‘‘रत्तन्धकारे अप्पदीपे’’ति (पाचि. ८३९) वुत्तसिक्खापदञ्च. तथेव च पटिच्छन्नेति ‘‘पटिच्छन्ने ओकासे’’ति (पाचि. ८४३) वुत्तसिक्खापदञ्च. ओकासेति ‘‘अज्झोकासे पुरिसेन सद्धि’’न्ति (पाचि. ८४७) एवं वुत्तसिक्खापदञ्च. ब्यूहे चाति तदनन्तरमेव ‘‘रथिकाय वा ब्यूहे वा सिङ्घाटके वा पुरिसेन सद्धि’’न्ति (पाचि. ८५१) आगतसिक्खापदञ्चाति इमे सब्बेपि आदिच्चबन्धुना देसिता छ धम्मा चतुत्थच्छट्ठतो कायचित्ततो, कायवाचाचित्ततो च समुट्ठहन्ता थेय्यसत्थसमुट्ठाना थेय्यसत्थसिक्खापदेन समानसमुट्ठाना सियुन्ति योजना.
थेय्यसत्थसमुट्ठानवण्णना.
४०२. छत्त, दण्डकरस्सापीति ‘‘न छत्तपाणिस्स दण्डपाणिस्सा’’ति (पाचि. ६३५) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. सत्थावुधकरस्सापीति ‘‘न सत्थपाणिस्स (पाचि. ६३६), न आवुधपाणिस्सा’’ति (पाचि. ६३७) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च. पादुकूपाहना, यानन्ति ‘‘न पादुकारुळ्हस्स ¶ (पाचि. ६३८), न उपाहनारुळ्हस्स (पाचि. ६३९), न यानगतस्सा’’ति (पाचि. ६४०) वुत्तसिक्खापदत्तयञ्च. सेय्या, पल्लत्थिकाय चाति ‘‘न सयनगतस्स (पाचि. ६४१), न पल्लत्थिकाय निसिन्नस्सा’’ति (पाचि. ६४२) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्च.
४०३. वेठितोगुण्ठितो चाति ‘‘न वेठितसीसस्स (पाचि. ६४३), न ओगुण्ठितसीसस्सा’’ति (पाचि. ६४४) वुत्तसिक्खापदद्वयञ्चाति निदस्सिता सब्बे एकादस धम्मा वाचाचित्तसङ्खातेन एकेन समुट्ठानेन ¶ समुट्ठिता धम्मदेसनसमुट्ठानाति सञ्ञिता सल्लक्खिताति योजना.
धम्मदेसनसमुट्ठानवण्णना.
४०४. एवं ताव सम्भिन्नसमुट्ठानं वेदितब्बं, नियतसमुट्ठानं तिविधं, तं एकस्सेव सिक्खापदस्स होतीति विसुंयेव दस्सेतुमाह ‘‘भूतारोचनकञ्चेवा’’तिआदि. भूतारोचनकञ्चेवाति तीहि अचित्तकसमुट्ठानेहि समुट्ठितं भूतारोचनसिक्खापदञ्च. चोरिवुट्ठापनम्पि चाति वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो चाति द्वीहि समुट्ठितं चोरिवुट्ठापनसिक्खापदञ्च. अननुञ्ञातमेव अननुञ्ञातमत्तं. अननुञ्ञातमत्तन्ति वाचतो, कायवाचतो, वाचाचित्ततो, कायवाचाचित्ततो चाति चतूहि समुट्ठितं अननुञ्ञातसिक्खापदञ्चाति. इदं तयन्ति इदं सिक्खापदत्तयं. असम्भिन्नन्ति केनचि अञ्ञेन सिक्खापदेन असम्मिस्ससमुट्ठानं.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
समुट्ठानसीसकथावण्णना निट्ठिता.
आपत्तिसमुट्ठानकथावण्णना
४०५. आदिनाति पठमेन कायसङ्खातेन समुट्ठानेन.
४०६-७. दुक्कटादयोति आदि-सद्देन थुल्लच्चयसङ्घादिसेसा गहिता. यथाह – ‘‘पयोगे दुक्कटं ¶ . एकं पिण्डं अनागते आपत्ति थुल्लच्चयस्स. तस्मिं पिण्डे आगते आपत्ति सङ्घादिसेसस्सा’’ति (परि. २७७). विकाले पन पाचित्तीति विकालभोजनपाचित्ति. अञ्ञातिहत्थतोति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया अन्तरघरं पविट्ठाय हत्थतो. गहेत्वाति ¶ खादनीयं वा भोजनीयं वा सहत्था पटिग्गहेत्वा. ‘‘पञ्च इमा आपत्तियो’’ति पदच्छेदो.
४०८. दुतियेनाति वाचासङ्खातेन समुट्ठानेन.
४०९-१०. समादिसति कथेति चे. सब्बथा विपन्नन्ति अदेसितवत्थुकतादिना सब्बप्पकारेन विपन्नप्पदेसं. कुटिन्ति सञ्ञाचिकाय कुटिं. यथाह परिवारे ‘‘तस्स कुटिं करोन्ति अदेसितवत्थुकं पमाणातिक्कन्तं सारम्भं अपरिक्कमन’’न्ति (परि. २७८). पदसोधम्मं मूलं समुट्ठानं यस्स पाचित्तियस्साति तथा वुत्तं, तेन पदसोधम्ममूलेन, सहत्थे चेतं करणवचनं.
४११. ततियेन समुट्ठानेनाति कायवाचासङ्खातेन समुट्ठानेन.
४१२. संविदहित्वानाति सद्धिं विदहित्वा, ‘‘कुटिं करोमा’’ति अञ्ञेहि सद्धिं मन्तेत्वाति अत्थो.
४१३. वत्वाति अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा. भिक्खुनिन्ति भिक्खूनं भुञ्जनट्ठाने ठत्वा ‘‘इध सूपं देथ, इध ओदनं देथा’’ति वोसासमानं उपासकानं वत्वा दापेन्तिं भिक्खुनिं. न निवारेत्वाति ‘‘अपसक्क ताव, भगिनि, याव भिक्खू भुञ्जन्ती’’ति अनपसादेत्वा भुञ्जतोति योजना.
४१४. चतुत्थेन कायचित्तसमुट्ठानेन कति आपत्तियो सियुन्ति योजना.
४१७. पञ्चमेनाति वाचाचित्तसमुट्ठानेन. वदन्ति वदन्तो समुदाचरन्तो.
४१८. कुटिन्ति ¶ ¶ निदस्सनमत्तं, अदेसितवत्थुकं पमाणातिक्कन्तं सारम्भं अपरिक्कमनं सेनासनम्पि गहणं वेदितब्बं.
४१९. वाचेति पदसो धम्मन्ति एत्थ ‘‘अनुपसम्पन्न’’न्ति सेसो. यथाह – ‘‘भिक्खु अकप्पियसञ्ञी अनुपसम्पन्नं पदसो धम्मं वाचेती’’ति (परि. २८१). दवकम्यता वदन्तस्साति जातिआदीहि अक्कोसवत्थूहि कीळाधिप्पायेन वदन्तस्स. दवकम्यताति च ‘‘पटिसङ्खा योनिसो’’तिआदीसु (म. नि. १.२२, २४, ४२२; अ. नि. ६.५८; ८.९; महानि. १९९, २०६; ध. स. १३५५; विभ. ५१८) विय य-कारलोपेन निद्देसो.
४२०. छट्ठेन कायवाचाचित्तसमुट्ठानेन. संविदहित्वानाति संविधाय, ‘‘त्वञ्च अहञ्च एकतो अवहरिस्सामा’’ति सम्मन्तनं कत्वा. भण्डं हरतीति ‘‘भारियं त्वं एकं पस्सं गण्ह, अहं इम’’न्ति वत्वा तेन सह ठाना चावेति चे.
४२३. इध इमस्मिं सासने. विमतूपरमं परमन्ति एत्थ ‘‘कप्पियं नु खो, अकप्पिय’’न्ति वा ‘‘आपत्ति नु खो, अनापत्ती’’ति वा ‘‘धम्मो नु खो, अधम्मो’’ति वा एवमादिना नयेन विविधेनाकारेन पवत्ता विमति विचिकिच्छा विमति. विमतिं उपरमेति विनासेतीति विमतूपरमं. परमं उत्तमं. उत्तरन्ति विभङ्गखन्धकागतानं निदानादिविनिच्छयानं पञ्हउत्तरभावेन ठितत्ता उत्तरं. इमं उत्तरं नाम पकरणं यो उत्तरति पञ्ञाय ओगाहेत्वा परियोसापेति. इध ‘‘उत्तरं उत्तर’’न्ति पदद्वये एकं गुणनिदस्सनं, एकं सत्थनिदस्सनन्ति गहेतब्बं. सुनयेन युतो सो पुग्गलो विनयं पिटकं उत्तरतीति सम्बन्धो. किं विसिट्ठन्ति आह ‘‘सुनय’’न्तिआदि ¶ . सुट्ठु चारित्तवारित्तदळ्हीकरणसिथिलकरणभेदा पञ्ञत्तिअनउपञ्ञत्तादिनया एत्थाति सुनयो, तं. सुट्ठु नीयति विनिच्छयो एतेनाति सुनयो, उत्तरविनिच्छयो, तेन. विनिच्छयावबोधेन संयुत्तो समन्नागतो. दुक्खेन उत्तरीयतीति दुत्तरं. पातिमोक्खसंवरसीलदीपकत्तेन समाधिपञ्ञानिब्बानसङ्खातउत्तरप्पत्तिया पतिट्ठाभावतो उत्तरं उत्तरति ओगाहेत्वा परियोसानं पापुणातीति अत्थो.
इध यो विमतूपरमं परमं उत्तरं उत्तरं नाम पकरणं उत्तरति, सुनयेन युतो सो पुग्गलो ¶ सुनयं दुत्तरं उत्तरं विनयं उत्तरतीति योजना. च-सद्देन सत्थन्तरसमुच्चयत्थेन इममत्थं दीपेति. सेय्यथिदं, इध यो सुनयं दुत्तरं उत्तरं विनयं उत्तरति, सुनयेन युतो सो पुग्गलो विमतूपरमं परमं उत्तरं उत्तरं नाम पकरणं उत्तरतीति. इमिना यो उत्तरं जानाति, सो विनयं जानाति. यो विनयं जानाति, सो उत्तरं जानातीति उत्तरपकरणस्स विनयपिटकजानने अच्चन्तूपकारिता विभाविताति दट्ठब्बं.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
आपत्तिसमुट्ठानकथावण्णना निट्ठिता.
एकुत्तरनयकथावण्णना
४२४. इतो परन्ति इतो समुट्ठानविनिच्छयकथाय परं. परन्ति उत्तमं. एकुत्तरं नयन्ति एकेकअङ्गातिरेकताय एकुत्तरसङ्खातं एककदुकादिनयं.
४२५-७. के आपत्तिकरा धम्मा…पे… का चादेसनगामिनीति एकेकपञ्हवसेन उत्तानत्थोयेव.
४२८. समुट्ठानानीति आदिको ¶ विस्सज्जनसङ्खातो उत्तरवादो. तत्थ समुट्ठानानि…पे… दीपिताति यस्मा एतेसं वसेन पुग्गलो आपत्तिं करोति आपज्जति, तस्मा ‘‘आपत्तिकरा’’ति वुत्ता.
४२९. तत्थाति तासु आपत्तीसु. लहुकाति लहुकेन विनयकम्मेन विसुज्झनतो लहुका. गरुकेन विनयकम्मेन विसुज्झनतो सङ्घादिसेसापत्ति, केनचि आकारेन अनापत्तिभावं उपनेतुं असक्कुणेय्यतो पाराजिकापत्ति च गरुकापत्ति नाम, ता पन लहुकासु वुत्तासु तब्बिपरियायतो ञातुं सक्काति विस्सज्जने विसुं न वुत्ता.
४३१. दुट्ठुं कुच्छितभावं परमजेगुच्छं निन्दनीयभावं उलति गच्छतीति दुट्ठुल्लं, पाराजिकसङ्घादिसेसं. तेनाह ‘‘दुविधापत्ति आदितो’’ति.
४३२. पञ्चानन्तरियसंयुत्ताति ¶ मातुघातकपितुघातकअरहन्तघातकेहि आपन्ना मनुस्सविग्गहपाराजिकापत्ति च लोहितुप्पादकसङ्घभेदकानं अभब्बताहेतुका कायवचीद्वारप्पवत्ता अकुसलचेतनासङ्खाता पाराजिका च अनन्तरमेव अपायुप्पत्तिहेतुताय इमे पञ्च अनन्तरसंयुत्ता नाम. ता पन मिच्छत्तनियतेसु अन्तोगधत्ता ‘‘नियता’’ति वुत्ता.
परिवारे (परि. ३२१) पन अञ्ञेपि अन्तरायिकादी बहू एकका दस्सिता, ते पन गन्थभीरुकजनानुग्गहेन आचरियेन इध न दस्सिता. अत्थिकेहि परिवारेयेव (परि. ३२१) गहेतब्बा. एत्थ च सत्तपि आपत्तियो सञ्चिच्च वीतिक्कन्ता सग्गन्तरायञ्चेव मोक्खन्तरायञ्च करोन्तीति अन्तरायिका. अजानन्तेन वीतिक्कन्ता पन पण्णत्तिवज्जापत्ति नेव सग्गन्तरायं, न मोक्खन्तरायं ¶ करोतीति अनन्तरायिका. अन्तरायिकं आपन्नस्सपि देसनागामिनिं देसेत्वा वुट्ठानगामिनितो वुट्ठाय सुद्धिपत्तस्स, सामणेरभूमियं ठितस्स च अवारितो सग्गमग्गमोक्खमग्गोति.
एकककथावण्णना.
४३५. अद्धविहीनो नाम ऊनवीसतिवस्सो. अङ्गविहीनो नाम हत्थच्छिन्नादिभेदो. वत्थुविपन्नो नाम पण्डको, तिरच्छानगतो, उभतोब्यञ्जनको च. अवसेसा थेय्यसंवासकादयो अट्ठ अभब्बट्ठानप्पत्ता दुक्कटकारिनो नाम, इमस्मिंयेव अत्तभावे दुक्कटेन अत्तनो कम्मेन अभब्बट्ठानप्पत्ताति अत्थो. अपरिपुण्णोति अपरिपुण्णपत्तचीवरो. नो याचतीति उपसम्पन्नं न याचति. पटिसिद्धाति ‘‘द्वे पुग्गला न उपसम्पादेतब्बा’’तिआदिना (परि. ३२२) वारिता.
४३६. हवेति एकंसत्थे निपातो. लद्धसमापत्तिस्स भिक्खुनो दीपिता आपत्ति अत्थि हवे अत्थेव. नो लद्धसमापत्तिस्साति अलद्धसमापत्तिस्स दीपिता आपत्ति अत्थेवाति योजना.
४३७. भूतस्साति अत्तनि सन्तस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स. अभूतारोचनापत्तीति चतुत्थपाराजिकापत्ति. असमापत्तिलाभिनो निद्दिसेति योजना.
४३८. ‘‘अत्थि ¶ सद्धम्मसंयुत्ता’’तिआदीसु अत्थि-सद्दो पच्चत्तेकवचनन्तेहि पच्चेकं योजेतब्बो.
४३९. पदसोधम्ममूलादीति आदि-सद्देन ‘‘उत्तरिछप्पञ्चवाचाधम्मदेसना’’ति आपत्तीनं गहणं.
४४०. भोगेति ¶ परिभोगे. ‘‘सपरिक्खारसंयुता’’ति इदञ्च निदस्सनमत्तं. ‘‘पत्तचीवरानं निस्सज्जने, किलिट्ठचीवरानं अधोवने, मलग्गहितपत्तस्स अपचने’’ति एवमादिका अयुत्तपरिभोगा आपत्तियोपि सकपरिक्खारसंयुत्तायेव.
४४१. मञ्चपीठादिन्ति आदि-सद्देन भिसिआदीनं गहणं. अज्झोकासत्थरेपि चाति अज्झोकासे अत्थरे अत्थरापने सति. अनापुच्छाव गमनेति अनापुच्छित्वा वा गमने. वा-सद्देन अनुद्धरित्वा वा अनुद्धरापेत्वा वा गमनं सङ्गण्हाति. परसन्तकसंयुताति परपरिक्खारपटिबद्धा.
४४३. ‘‘सिखरणीसी’’ति यं वचनं सच्चं, तं भणतो गरुकं दुट्ठुल्लवाचासङ्घादिसेसो सियाति योजना.
४४५. गरुकापत्तीति उत्तरिमनुस्सधम्मपाराजिकापत्ति. भूतस्सारोचनेति भूतस्स उत्तरिमनुस्सधम्मस्स अनुपसम्पन्नस्स आरोचने. सच्चं वदतोति सच्चं वचनं वदन्तस्स. लहुकाति पाचित्तियापत्ति.
४४७. विकोपेतुन्ति वग्गकरणेन विकोपेतुं. हत्थपासं जहन्ति अन्तोसीमाय एव हत्थपासं जहन्तो, हत्थपासं जहित्वा एकमन्तं निसीदन्तोति अत्थो. फुसेति भूमिगतो फुसेय्य.
४४८. वेहासकुटिया उपरि आहच्चपादकं मञ्चं वा पीठं वा अभिनिसीदन्तो वेहासगतो ¶ आपज्जतीति योजना. सचे तं भूमियं पञ्ञपेत्वा निसज्जेय्य, न आपज्जेय्य. तेन वुत्तं ‘‘न भूमितो’’ति.
४४९. पविसन्तोति आरामं पविसन्तो. निक्खमन्ति ततो एव निक्खमन्तो. तन्ति आरामं.
४५०. वत्तमपूरेत्वानाति ¶ सीसतो छत्तापनयनं, पादतो उपाहनामुञ्चनवत्तं अकत्वा. निक्खमन्ति बहि निक्खमन्तो छत्तुपाहनं धारेन्तोपि न आपज्जति.
४५१. ‘‘निक्खमन्तो’’ति इदं ‘‘निक्खम’’न्ति एतस्स अत्थपदं. पविसं न चाति यं आरामं सन्धाय गतो, तं पविसन्तो न आपज्जेय्य.
४५३. या काचि भिक्खुनी अतिगम्भीरं उदकसुद्धिकं आदियन्ती आपत्तिं आपज्जतीति योजना.
४५७. वत्तं पनत्तनोति यं अत्तनो नेत्थारवत्तं वुत्तं, सो तं असमादियन्तोव आपज्जति नामाति योजना.
४६०. इतरस्स आचरियस्स, तथा सद्धिविहारिकस्स च.
४६२. ददमानोति पारिवत्तकं विना ददमानो.
४६३. मुदूति मुदुपिट्ठिको. ‘‘लम्बीआदिनो’’ति पदच्छेदो. आदि-सद्देन ‘‘हत्थेन उपक्कमित्वा असुचिं मोचेन्तस्स, ऊरुना अङ्गजातं पेल्लन्तस्स, अत्तानं वधित्वा वधित्वा रोदन्तिया भिक्खुनिया आपत्ती’’ति एवमादीनं सङ्गहो. अत्ताति एत्थ निस्सिताति उत्तरपदलोपो, विभत्तिलोपो च निरुत्तिलक्खणेन दट्ठब्बो. सेसाति मेथुनधम्मकायसंसग्गपहारदानादीसु वुत्तापत्ति. परनिस्सिताति परं निस्साय आपज्जितब्बाति अत्थो.
४६५. ‘‘न ¶ , भिक्खवे, ओवादो न गहेतब्बो’’ति वचनतो ओवादं न गण्हन्तो न पटिग्गण्हन्तो वज्जतं आपज्जति नाम.
४७०. अरुणुग्गेति ¶ अरुणुग्गमने. नअरुणुग्गमेति अरुणुग्गमनतो अञ्ञस्मिं काले.
४७१. एकरत्तातिक्कमे छारत्तातिक्कमे सत्ताहातिक्कमे दसाहातिक्कमेति योजना. आदि-सद्देन मासादीनं सङ्गहो. वुत्तमापत्तिन्ति सब्बत्थ निस्सग्गिये पाचित्तियापत्तिं. ‘‘आपज्जति अरुणुग्गमे’’ति पदच्छेदो.
४७३. परसन्तकं रुक्खलतादिं थेय्याय छिन्दन्तस्स पाराजिकं, छिन्दन्तस्स पाचित्तिमत्तं होतीति आह ‘‘भूतगामं छिन्दन्तो पाराजिकञ्च पाचित्तिञ्च फुसे’’ति.
४७५. छादेन्तो पनाति एत्थ ‘‘का आपत्ती’’ति सेसो. तत्र आह ‘‘आपत्तिं छादेन्तो नरो आपज्जती’’ति.
अच्छिन्नोति अच्छिन्नचीवरो. नच्छादेन्तोति तिणेन वा पण्णेन वा साखाभङ्गादिना येन केनचि अत्तनो हिरिकोपिनं अप्पटिच्छादेन्तो. यथाह – ‘‘तिणेन वा पण्णेन वा पटिच्छादेत्वा आगन्तब्बं, न त्वेव नग्गेन आगन्तब्बं. यो आगच्छेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (पारा. ५१७).
४७६. कुसचीरादिन्ति आदि-सद्देन वाकचीरफलकचीरादीनं तित्थियधजानं गहणं. धारेन्तो कोचि आपज्जतीति सेसो. तत्राह – ‘‘कुसचीरादीनि धारेन्तो धारेन्तो आपज्जती’’ति (परि. अट्ठ. ३२२).
४७७. यं निस्सट्ठपत्तं ‘‘अयं ते भिक्खु पत्तो यावभेदनाय धारेतब्बो’’ति दिन्नं, तं सक्कच्चं अधारेन्तो च ¶ दोसवा होति आपज्जति आपत्तिं. सचित्तकाचित्तकदुकस्स सञ्ञाविमोक्खदुकं यथाक्कमं परियायोति आह ‘‘सचित्तकदुक’’न्तिआदि.
दुककथावण्णना.
४७८. या ¶ आपत्ति नाथे तिट्ठन्ते होति, नो परिनिब्बुते, सा आपत्ति अत्थि. या आपत्ति नाथे परिनिब्बुते होति, न तु तिट्ठन्ते, सापि अत्थि. या आपत्ति नाथे तिट्ठन्तेपि होति परिनिब्बुतेपि, सा आपत्ति अत्थीति योजना.
४७९. सा कतमाति आह ‘‘रुहिरुप्पादनापत्ती’’तिआदि. तत्थ थेरमावुसवादेन, वदतो परिनिब्बुतेति ‘‘यथा खो पनानन्द, एतरहि भिक्खू अञ्ञमञ्ञं आवुसोवादेन समुदाचरन्ति, न खो ममच्चयेन एवं समुदाचरितब्बं…पे… नवकतरेन भिक्खुना थेरतरो भिक्खु ‘भन्ते’ति वा ‘आयस्मा’ति वा समुदाचरितब्बो’’ति (दी. नि. २.२१६) वचनतो थेरं आवुसोवादेन समुदाचरणपच्चया आपत्तिं परिनिब्बुते भगवति आपज्जति, नो तिट्ठन्तेति अत्थो.
४८१. कथं कालेयेव आपत्ति सिया, न विकाले. कथं विकालेयेव आपत्ति सिया, काले न सिया. कथं काले चेव विकाले चाति उभयत्थ सियाति पञ्हे.
४८२. यथाक्कमं विस्सज्जेन्तो आह ‘‘भुञ्जतो’’तिआदि.
४८३. अवसेसं पन सब्बं आपत्तिं कालविकालेसु सब्बदा आपज्जति, तत्थ च संसयो नत्थीति योजना.
४८४. ‘‘अत्थापत्ति ¶ रत्तिं आपज्जति, नो दिवा, अत्थापत्ति दिवा आपज्जति, नो रत्तिं, अत्थापत्ति रत्तिञ्चेव आपज्जति दिवा चा’’ति (परि. ३२३) वुत्तं तिकं दस्सेतुमाह ‘‘रत्तिमेवा’’तिआदि.
४८६. अत्थापत्ति दसवस्सो आपज्जति, नो ऊनदसवस्सो, सा कथं सिया. अत्थापत्ति ऊनदसवस्सो आपज्जति, नो दसवस्सो, सा कथं होति. अत्थापत्ति दसवस्सोपि आपज्जति ऊनदसवस्सोपीति उभयत्थपि आपत्ति कथं होतीति योजना.
४८७. तत्थ ¶ विस्सज्जनमाह ‘‘उपट्ठापेती’’तिआदि. ‘‘बालो’’ति एतस्स हि अत्थपदं ‘‘अब्यत्तो’’ति.
४८८. ऊनदसवस्सो एवं ‘‘अहं पण्डितो’’ति परिसं गण्हति, तथा आपत्तिं आपज्जतीति योजना. ‘‘दसवस्सो ऊनो’’ति पदच्छेदो. दसवस्सो, ऊनदसवस्सो चाति उभोपेते परिसुपट्ठापनापत्तितो अञ्ञं आपत्तिं आपज्जतीति योजना. एत्थ च ‘‘आपज्जन्ते’’ति वत्तब्बे गाथाबन्धवसेन न-कारलोपो.
४८९. कथं काळे आपत्तिं आपज्जति, न जुण्हे, कथं जुण्हे आपत्तिं आपज्जति, न काळस्मिं, कथं काळे च जुण्हे चाति उभयत्थपि आपज्जतीति योजना.
४९०. विस्सज्जनमाह ‘‘वस्स’’न्तिआदि. ‘‘आपज्जते अप्पवारेन्तो’’ति पदच्छेदो. जुण्हेति पुरिमपक्खे. काळकेति अपरपक्खे.
४९१. अविपत्तिनाति चतुब्बिधविपत्तिरहितत्ता अविपत्तिना भगवता पञ्ञत्तं. अवसेसन्ति वस्सं अनुपगमनापत्तिया च पवारणापत्तिया च अवसेसं सब्बं आपत्तिं.
४९२. वस्सूपगमनं ¶ काळे कप्पति, जुण्हे नो कप्पति, पवारणा जुण्हे कप्पति, काळे नो कप्पति, सेसं अनुञ्ञातं सब्बं सङ्घकिच्चं काळे च जुण्हे चाति उभयत्थपि कप्पतीति योजना.
४९३. अत्थापत्ति हेमन्ते होति, इतरउतुद्वये गिम्हानवस्सानसङ्खाते न होति, अत्थापत्ति गिम्हेयेव होति, न सेसेसु वस्सानहेमन्तसङ्खातेसु, अत्थापत्ति वस्से होति, नो इतरद्वये हेमन्तगिम्हसङ्खातेति योजना.
४९४-६. सा तिविधापि आपत्ति कतमाति आह ‘‘दिने पाटिपदक्खाते’’तिआदि. तत्थ दिने…पे… पुण्णमासियाति अपरकत्तिकपुण्णमासिया काळपक्खपाटिपददिवसे पच्चुद्धरित्वा ¶ विकप्पेत्वा ठपितं पन तं वस्ससाटिकचीवरं सचे हेमन्ते निवासेति, हेमन्ते आपज्जतीति योजना.
पच्छिमेति एत्थ सामिवचनप्पसङ्गे भुम्मं. पच्छिमस्स कत्तिकस्स यस्मिं पुण्णमे दिवसे वस्सिकसाटिकचीवरं पच्चुद्धरितब्बं, तस्मिं दिवसे तं अपच्चुद्धरित्वाव पाटिपदे अरुणं उट्ठापेन्तो अपच्चुद्धरणपच्चया आपत्ति हेमन्तेयेव आपज्जति, इतरे गिम्हानवस्सानउतुद्वये न आपज्जतीति कुरुन्दट्ठकथायं (परि. अट्ठ. ३२३) निद्दिट्ठन्ति योजना. ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, वस्सिकसाटिकं वस्सानं चतुमासं अधिट्ठातुं, ततो परं विकप्पेतु’’न्ति (महाव. ३५८) वुत्तपाळिया कुरुन्दट्ठकथावचनस्स अविरुज्झनतो ‘‘तम्पि सुवुत्त’’न्ति (परि. अट्ठ. ३२३) समन्तपासादिकाय वुत्तत्ता ‘‘हेमन्ते आपज्जती’’ति वचनस्स उभयम्पि अत्थो होतीति गहेतब्बं.
४९७. गिम्हानमासानं ¶ सम्बन्धिनि गिम्हिके उतुम्हि. मासतो अतिरेको अतिरेकमासोति कत्वा अतिरेकमासो कालो सेसोति वत्तब्बे काले. परियेसन्तोति अञ्ञातिकअप्पवारितट्ठानतो सतुप्पादकरणेन वस्सिकसाटिकं परियेसन्तो च अतिरेकमासो सेसोति कत्वा निवासेन्तो च गिम्हे आपत्तिं आपज्जति. ‘‘न तु एव इतरउतुद्वये’’ति पदच्छेदो. गिम्हे परियेसन्तो पुरिममासत्तये आपज्जतीति कत्वा निवासेन्तो अड्ढमासाधिके गिम्हमासत्तये आपज्जति. निस्सन्देहे ‘‘गिम्हानं पच्छिममासतो पुरिमेसु सत्तसु मासेसू’’ति वुत्तं, तदयुत्तं ‘‘गिम्हानेयेव आपज्जती’’ति गिम्हापत्तिया दस्सितत्ता, ‘‘इतरउतुद्वये’’ति पटिसिद्धत्ता च. एत्थ च गाथाय परियेसनापत्तियायेव दस्सनं निदस्सनमत्तन्ति कत्वा निवासनापत्तिया च गिम्हेयेव सम्भवोति सापि दस्सिता.
४९८. इध पन इमस्मिं सासने यो भिक्खु वस्सिकसाटिकचीवरे विज्जमाने नग्गो कायं ओवस्सापेति, सो हवे एकंसेन वस्से वस्सानउतुम्हि आपज्जतीति योजना.
४९९. ‘‘अत्थापत्ति सङ्घो आपज्जति, न गणो न पुग्गलो, अत्थापत्ति गणो आपज्जति, न सङ्घो न पुग्गलो, अत्थापत्ति पुग्गलो आपज्जति, न सङ्घो न गणो’’ति (परि. ३२३) वुत्तत्तिकं दस्सेतुमाह ‘‘आपज्जति हि सङ्घोवा’’तिआदि.
५००. कथमापज्जतीति ¶ आह ‘‘अधिट्ठान’’न्तिआदि. अधिट्ठानन्ति अधिट्ठानुपोसथं करोन्तो पारिसुद्धिउपोसथं वाति सम्बन्धो. इध अत्तनो यथापत्तमुपोसथं अकत्वा ¶ अपत्तउपोसथकरणं आपज्जितब्बापत्तिदस्सनस्स अधिप्पेतत्ता, अत्तकरणदोसस्स विसुं विसुं वक्खमानत्ता च न गणो न च पुग्गलोति एत्थ अधिट्ठानं करोन्तो पुग्गलो च पारिसुद्धिं करोन्तो गणो च नापज्जतीति यथालाभयोजना कातब्बा. यथाक्कमं योजनं करोमीति विपरियायविकप्पो न कातब्बो. एवमुपरिपि विपरियायविपक्खं कत्वा यथालाभयोजनाव कातब्बा.
५०१. ‘‘उपोसथ’’न्ति इदं ‘‘सुत्तुद्देसमधिट्ठान’’न्ति पदेहि पच्चेकं योजेतब्बं.
५०२. सुत्तुद्देसं करोन्तो वाति एत्थ वा-सद्देन पारिसुद्धिं गण्हाति. सुत्तुद्देसं, पारिसुद्धिं वा उपोसथं करोन्तो पुग्गलो आपत्तिं आपज्जति, सुत्तुद्देसं करोन्तो सङ्घो च नापज्जति, पारिसुद्धिं करोन्तो गणो च न आपज्जतीति योजना.
५०३. कथं पन गिलानोव आपत्तिं आपज्जति, न अगिलानो, कथं अगिलानोव आपत्तिं आपज्जति, नो गिलानो, कथं गिलानो च अगिलानो च उभोपि आपज्जन्तीति योजना.
५०४. यो पन अकल्लको गिलानो अञ्ञेन पन भेसज्जेन अत्थे सति तदञ्ञं ततो अञ्ञं भेसज्जं विञ्ञापेति, सो आपज्जति पाचित्तियापत्तिन्ति योजना.
५०५. भेसज्जेन अत्थे अविज्जमानेपि सचे भेसज्जं विञ्ञापेति, अगिलानोव विञ्ञत्तिपच्चया आपत्तिं आपज्जति. सेसं पन आपत्तिं गिलानअगिलाना उभोपि आपज्जन्ति.
५०६. अत्थापत्ति ¶ अन्तोव आपज्जति, न बहिद्धा, तथा अत्थापत्ति बहि एव आपज्जति, न अन्तो, अत्थापत्ति अन्तो, बहिद्धाति उभयत्थपि आपज्जतीति योजना.
५०७. केवलं ¶ अन्तोयेव आपज्जतीति योजना.
५०८. मञ्चादिन्ति सङ्घिकमञ्चादिं.
५०९. ‘‘अन्तोसीमाय एव आपत्ति’’न्ति पदच्छेदो. कथं अन्तोसीमाय एव आपत्तिं आपज्जति, नेव बहिसीमाय आपत्तिं आपज्जति, कथं बहिसीमाय एव आपत्तिं आपज्जति, नो अन्तोसीमाय आपत्तिं आपज्जति, कथं अन्तोसीमाय च बहिसीमाय चाति उभयत्थपि आपज्जतीति योजना.
५१०. सछत्तुपाहनो भिक्खूति छत्तुपाहनसहितो आगन्तुको भिक्खु. पविसन्तो तपोधनोति आगन्तुकवत्तं अदस्सेत्वा सङ्घारामं पविसन्तो.
५११. ‘‘उपचारस्स अतिक्कमे’’ति पदच्छेदो.
५१२. सेसं सब्बं आपत्तिं अन्तोसीमाय च बहिसीमाय च आपज्जतीति योजना. एत्थ च किञ्चापि वस्सच्छेदापत्तिं बहिसीमागतो आपज्जति, भिक्खुनीआरामपवेसनापत्तिं अन्तोसीमाय आपज्जति, तदुभयं पन आगन्तुकगमिकवत्तभेदापत्तीहि एकपरिच्छेदन्ति उपलक्खणतो एतेनेव विञ्ञायतीति विसुं न वुत्तन्ति गहेतब्बं. एवं सब्बत्थ ईदिसेसु ठानेसु विनिच्छयो वेदितब्बो.
तिककथावण्णना.
५१५. वचीद्वारिकमापत्तिन्ति ¶ मुसावादपेसुञ्ञहरणादिवसेन वचीद्वारे आपज्जितब्बापत्तिं. परवाचाय सुज्झतीति सङ्घमज्झे एकवाचिकाय तिणवत्थारककम्मवाचाय सुज्झति.
५१६. वज्जमेव वज्जता, तं, पाचित्तियन्ति अत्थो.
५१८-९. तं ¶ देसेत्वा विसुज्झन्तोति तं देसेत्वा विसुद्धो होन्तो. यावततियकं पनाति यावततियेन समनुभासनकम्मेन आपन्नं सङ्घादिसेसापत्तिं पन. परिवासादीति आदि-सद्देन मानत्तमूलायपटिकस्सनअब्भानानि गहितानि.
५२२. कायद्वारिकमापत्तिन्ति कायद्वारेन आपज्जितब्बं पहारदानादिआपत्तिं.
५२३. कायेनेव विसुज्झतीति तिणवत्थारकं गन्त्वा कायसामग्गिं देन्तो विसुज्झति.
५२६. यो सुत्तो आपत्तिं आपज्जति, सो कथं पटिबुद्धो विसुज्झति. यो पटिबुद्धोव आपन्नो, सो कथं सुत्तो सुज्झतीति योजना.
५२८. सगारसेय्यकादिन्ति मातुगामेन सहसेय्यादिआपत्तिं.
५२९. जग्गन्तोति जागरन्तो निद्दं विनोदेन्तो.
५३१. पटिबुद्धोति अनिद्दायन्तो.
५३२. अचित्तोति ‘‘सिक्खापदं वीतिक्कमिस्सामी’’ति चित्ता भावेन अचित्तो.
५३५. सचित्तकापत्तिन्ति ¶ विकालभोजनादिआपत्तिं. तिणवत्थारे सयन्तो निद्दायन्तो तिणवत्थारककम्मे करियमाने ‘‘इमिनाहं कम्मेन आपत्तितो वुट्ठामी’’ति चित्तरहितो वुट्ठहन्तो अचित्तको विसुज्झति.
‘‘आपज्जित्वा अचित्तोव, अचित्तोव विसुज्झति;
आपज्जित्वा सचित्तोव, सचित्तोव विसुज्झती’’ति. –
पदद्वयं ¶ . अमिस्सेत्वाति अचित्तसचित्तपदेहि एवमेव मिस्सं अकत्वा. एत्थाति पुरिमपदद्वये. वुत्तानुसारेनाति वुत्तनयानुसारेन.
५४०. आपज्जित्वा अकम्मतोति समनुभासनकम्मं विनाव आपज्जित्वा.
५४१. समनुभासने आपज्जितब्बं सङ्घादिसेसापत्तिं समनुभासनमाह कारणूपचारेन.
५४२. अवसेसन्ति मुसावादपाचित्तियादिकं.
५४३. विसुज्झति असम्मुखाति सङ्घस्स असम्मुखा विसुज्झति. इदञ्च सम्मुखाविनयेन चेव पटिञ्ञातकरणेन च समेन्तं आपत्ताधिकरणं सन्धाय वुत्तं. तत्थ पुग्गलसम्मुखताय सब्भावेपि सङ्घस्स असम्मुखताय आपज्जति वा विसुज्झति वाति ‘‘असम्मुखा’’ति वुत्तं.
५५१. ‘‘अचित्तकचतुक्कं अजानन्तचतुक्क’’न्ति कुसलत्तिकफस्सपञ्चकादिवोहारो विय आदिपदवसेन वुत्तो.
५५२-३. अत्थापत्ति ¶ आगन्तुको आपज्जति, न चेतरो आवासिको आपज्जति, अत्थापत्ति आवासिकोव आपज्जति, न चेतरो आगन्तुको आपज्जति, अत्थापत्ति आगन्तुको च आवासिको च ते उभोपि आपज्जन्ति, उभो सेसं न आपज्जन्ति अत्थीति योजना.
५५५. इतरोति आवासिको. आवासवत्तन्ति आवासिकेन आगन्तुकस्स कातब्बवत्तं. आवासीति आवासिको.
५५६. न चेवागन्तुकोति तं आवासिकवत्तं अकरोन्तो आगन्तुको न चेव आपज्जति ¶ . सेसं कायवचीद्वारिकं आपत्तिं. उभोपि आगन्तुकआवासिका. भिक्खुभिक्खुनीनं असाधारणं आपत्तिं न आपज्जन्ति.
५५७. वत्थुनानत्तताति वीतिक्कमनानत्तता. आपत्तिनानत्तताति पाराजिकादीनं सत्तन्नं आपत्तिक्खन्धानं अञ्ञमञ्ञनानत्तता.
५६३. ‘‘पाराजिकानं…पे… नानभावो’’ति इदं निदस्सनमत्तं सङ्घादिसेसानं अनियतादीहि वत्थुनानताय चेव आपत्तिनानताय च लब्भमानत्ता.
५६५. अयमेव विनिच्छयोति न केवलं पाराजिकापत्तीसुयेव साधारणापत्तियो एकतो च विसुञ्च आपज्जन्तानं यथावुत्तविनिच्छयो, अथ खो अवसेससाधारणापत्तियोपि वुत्तनयेन आपज्जति, अयमेव विनिच्छयो योजेतब्बो.
५७७. आदियन्तो गण्हन्तो. पयोजेन्तोति गण्हापेन्तो.
५७९. ऊनकं ¶ पादं…पे… लहुं फुसेति थुल्लच्चयं, दुक्कटञ्च सन्धायाह.
५८०. एतेनेव उपायेन, सेसकम्पि पदत्तयन्ति यो अयं पठमविनिच्छये वुत्तनयो, एतेनेव नयेन ऊनपादं आदियन्तो लहुकापत्तिं आपज्जति, पादं वा अतिरेकपादं वा गहणत्थं आणापेन्तो गरुं पाराजिकापत्तिं आपज्जति, पादं वा अतिरेकपादं वा गण्हन्तो च गहणत्थाय आणापेन्तो च गरुके पाराजिकापत्तियंयेव तिट्ठति, ऊनपादं गण्हन्तो च गहणत्थाय आणापेन्तो च लहुके थुल्लच्चये, दुक्कटे वा तिट्ठतीति एवं सेसकम्पि इमं पदत्तयं. अत्थसम्भवतोयेवाति यथावुत्तस्स अत्थस्स सम्भववसेनेव.
५८१-२. कथं कालेयेव आपत्ति सिया, नो विकाले, विकालेयेव आपत्ति सिया, न च काले, अत्थापत्ति काले च पकासिता विकाले च, अत्थापत्ति नेव काले च पकासिता नेव विकाले चाति योजना.
५८६-७. काले ¶ पटिग्गहितं किं काले कप्पति विकाले तु नो कप्पति, विकाले गहितं किं विकाले कप्पति, नो काले कप्पति, काले च विकाले च पटिग्गहितं किं नाम काले च विकाले च कप्पति, काले च विकाले च पटिग्गहितं किं नाम काले च विकाले च न कप्पति, वद भद्रमुखाति योजना.
५८९. विकालेयेव कप्पति, अपरज्जु कालेपि न कप्पतीति योजना.
५९२. कुलदूसनकम्मादिन्ति आदि-सद्देन अभूतारोचनरूपियसंवोहारविञ्ञत्तिकुहनादीनं सङ्गहो.
५९३-४. कतमा ¶ आपत्ति पच्चन्तिमेसु देसेसु आपज्जति, न मज्झिमे, कतमा आपत्ति मज्झिमे पन देसस्मिं आपज्जति, न च पच्चन्तिमेसु, कतमा आपत्ति पच्चन्तिमेसु चेव देसेसु आपज्जति मज्झिमे च, कतमा आपत्ति पच्चन्तिमेसु चेव देसेसु न आपज्जति न मज्झिमे चाति योजना.
५९६. ‘‘सो गुणङ्गुणुपाहन’’न्ति पदच्छेदो. सो भिक्खूति अत्थो.
५९९. एवं ‘‘आपज्जति, नापज्जती’’ति पदवसेन पच्चन्तिमचतुक्कं दस्सेत्वा ‘‘नेव कप्पति, न कप्पती’’ति पदवसेन दस्सेतुमाह ‘‘पच्चन्तिमेसू’’तिआदि.
६०१. वुत्तन्ति ‘‘गणेन पञ्चवग्गेना’’तिआदिगाथाय हेट्ठा वुत्तं.
६०३. एवं वत्तुन्ति ‘‘न कप्पती’’ति वत्तुं. पञ्चलोणादिकन्ति ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, लोणानी’’तिआदि.
६०८. अनुञ्ञातट्ठानस्स अन्तो नो आपज्जति, तं अतिक्कमन्तो बहियेव च आपज्जतीति योजना.
६१२. सेक्खपञ्ञत्तीति ¶ सेखियपञ्ञत्ति.
६१३. अगणाति अदुतिया. एत्थ हि एकापि गणो नाम.
६१४. उभयत्थपि असाधारणमापत्तिन्ति भिक्खुनीनं नियतापञ्ञत्ति वेदितब्बा.
६१६. गिलानो ¶ च नापज्जति, अगिलानो च नापज्जतीति एवं उभोपि नापज्जन्तीति योजना. तिकादीसु दस्सितानं पदानं चतुक्कादिदस्सनवसेन पुनप्पुनं गहणं.
६१८. ‘‘आपज्जति अगिलानोवा’’ति पदच्छेदो.
चतुक्ककथावण्णना.
६२०. ‘‘गरुथुल्लच्चय’’न्ति वत्तब्बे ‘‘गरु’’न्ति निग्गहीतागमो.
६२१. पञ्च कथिनानिसंसा हेट्ठा वुत्तायेव.
६२६. अग्गिसत्थनखक्कन्तन्ति अग्गिसत्थनखेहि अक्कन्तं फुट्ठं, पहटन्ति अत्थो. अबीजन्ति नोबीजं. उब्बट्टबीजकन्ति निब्बट्टबीजकं.
६२८. पवारणापीति पटिक्खेपपवारणापि. ओदनादीहीति आदि-सद्देन सत्तुकुम्मासमच्छमंसानं गहणं. कायादिगहणेनाति कायेन वा कायपटिबद्धेन वा गहणेन. ‘‘दातुकामाभिहारो च, हत्थपासेरणक्खम’’न्ति इमेहि चतूहि अङ्गेहि सद्धिं तेसं द्विन्नमेकं गहेत्वा पटिग्गहणा पञ्चेव होन्ति.
६२९-३०. विनयञ्ञुकस्मिन्ति विनयधरे पुग्गले. सकञ्च सीलन्ति अत्तनो पातिमोक्खसंवरसीलञ्च. सुरक्खितं होतीति आपत्तानापत्तिकप्पियाकप्पियानं विजानन्तताय असेवितब्बं पहाय सेवितब्बंयेव सेवनवसेन सुट्ठु रक्खितं होति. कुक्कुच्चमञ्ञस्स निराकरोतीति ¶ अञ्ञस्स सब्रह्मचारिनो कप्पियाकप्पियविसये उप्पन्नं कुक्कुच्चं निवारेति. विसारदो भासति सङ्घमज्झेति कप्पियाकप्पियानं ¶ विनिच्छयकथाय उप्पन्नाय निरासङ्को निब्भयो वोहरति. वेरिभिक्खूति अत्तपच्चत्थिके पुग्गले. धम्मस्स चेव ठितिया पवत्तोति ‘‘विनयो नाम सासनस्स आयु, विनये ठिते सासनं ठितं होती’’ति (पारा. अट्ठ. १.पठममहासङ्गीतिकथा; दी. नि. अट्ठ. १.पठममहासङ्गीतिकथा; खु. पा. अट्ठ. ५.मङ्गलसुत्तवण्णना; थेरगा. अट्ठ. १.२५१) वचनतो सद्धम्मट्ठितिया पटिपन्नो होति. तस्मा कारणा. तत्थ विनयञ्ञुभावे. धीरो पञ्ञवा भिक्खु.
पञ्चककथावण्णना.
६३१-२. छळभिञ्ञेनाति छ अभिञ्ञा एतस्साति छळभिञ्ञो, तेन. अतिक्कन्तपमाणं मञ्चपीठं, अतिक्कन्तपमाणं निसीदनञ्च तथा अतिक्कन्तपमाणं कण्डुप्पटिच्छादिवस्ससाटिकचीवरञ्च सुगतस्स चीवरे पमाणिकचीवरन्ति छ.
६३३-४. अञ्ञाणञ्च कुक्कुच्चञ्च अञ्ञाणकुक्कुच्चा, तेहि, अञ्ञाणताय चेव कुक्कुच्चपकतताय चाति वुत्तं होति. विपरीताय सञ्ञाय कप्पिये अकप्पियसञ्ञाय, अकप्पिये कप्पियसञ्ञाय.
तत्थ कथं अलज्जिताय आपज्जति? अकप्पियभावं जानन्तोयेव मद्दित्वा वीतिक्कमं करोति (कङ्खा. अट्ठ. निदानवण्णना). वुत्तम्पि चेतं –
‘‘सञ्चिच्च आपत्तिं आपज्जति;
आपत्तिं परिगूहति;
अगतिगमनञ्च गच्छति;
एदिसो वुच्चति अलज्जी पुग्गलो’’ति. (परि. ३५९);
कथं अञ्ञाणताय आपज्जति? अञ्ञाणपुग्गलो मन्दो मोमूहो कत्तब्बाकत्तब्बं अजानन्तो अकत्तब्बं करोति, कत्तब्बं विराधेति. एवं अञ्ञाणताय आपज्जति.
कथं ¶ ¶ कुक्कुच्चपकतताय आपज्जति? कप्पियाकप्पियं निस्साय कुक्कुच्चे उप्पन्ने विनयधरं पुच्छित्वा कप्पियं चे, कत्तब्बं सिया, अकप्पियं चे, न कत्तब्बं, अयं पन ‘‘वट्टती’’ति मद्दित्वा वीतिक्कमतियेव. एवं कुक्कुच्चपकतताय आपज्जति.
कथं कप्पिये अकप्पियसञ्ञाय आपज्जति? सूकरमंसं ‘‘अच्छमंस’’न्ति खादति, काले विकालसञ्ञाय भुञ्जति. एवं कप्पिये अकप्पियसञ्ञाय आपज्जति.
कथं अकप्पिये कप्पियसञ्ञाय आपज्जति? अच्छमंसं ‘‘सूकरमंस’’न्ति खादति, विकाले कालसञ्ञाय भुञ्जति. एवं अकप्पिये कप्पियसञ्ञाय आपज्जति.
कथं सतिसम्मोसाय आपज्जति? सहसेय्यचीवरविप्पवासादीनि सतिसम्मोसाय आपज्जति.
६३५-८. ‘‘भिक्खुना उपट्ठपेतब्बो’’ति पदच्छेदो. धम्मचक्खुनाति पातिमोक्खसंवरसीलसङ्खातो पटिपत्तिधम्मोव चक्खु एतस्साति धम्मचक्खु, तेन छहि अङ्गेहि युत्तेन धम्मचक्खुना पन भिक्खुना उपसम्पादना कातब्बा, निस्सयो चेव दातब्बो, सामणेरो उपट्ठापेतब्बोति योजना. आपत्तिं जानाति, अनापत्तिं जानाति, गरुं आपत्तिं जानाति, लहुं आपत्तिं जानातीति योजना. अस्स भिक्खुनो उभयानि पातिमोक्खानि वित्थारा स्वागतानि भवन्ति, अत्थतो सुविभत्तानि भवन्ति, सुत्तसो अनुब्यञ्जनसो सुविनिच्छितानि भवन्ति, दसवस्सो वा होति, अतिरेकदसवस्सो वाति योजना.
छक्ककथावण्णना.
६३९. सत्त ¶ सामीचियो वुत्ताति ‘‘सो च भिक्खु अनब्भितो, ते च भिक्खू गारय्हा, अयं तत्थ सामीचि, युञ्जन्तायस्मन्तो सकं, मा वो सकं विनस्साति अयं तत्थ सामीचि, अयं ते भिक्खु पत्तो याव भेदनाय धारेतब्बोति, अयं तत्थ सामीचि, ततो नीहरित्वा भिक्खूहि सद्धिं संविभजितब्बं, अयं तत्थ सामीचि, अञ्ञातब्बं परिपुच्छितब्बं परिपञ्हितब्बं, अयं तत्थ सामीचि, यस्स भविस्सति, सो हरिस्सतीति, अयं तत्थ सामीची’’ति ¶ छ सामीचियो भिक्खुपातिमोक्खेवुत्ता, ‘‘सा च भिक्खुनी अनब्भिता, ता च भिक्खुनियो गारय्हा, अयं तत्थ सामीची’’ति भिक्खुनिपातिमोक्खे वुत्ताय सद्धिं सत्त सामीचियो वुत्ता. सत्तेव समथापि चाति सम्मुखाविनयादिसमथापि सत्तेव वुत्ता. पञ्ञत्तापत्तियो सत्ताति पाराजिकादयो पञ्ञत्तापत्तियो सत्त वुत्ता. सत्तबोज्झङ्गदस्सिनाति सतिसम्बोज्झङ्गादयो सत्त बोज्झङ्गे याथावतो पस्सन्तेन भगवता.
सत्तककथावण्णना.
६४०-१. इध कुलदूसको भिक्खु आजीवस्सेव कारणा पुप्फेन, फलेन, चुण्णेन, मत्तिकाय, दन्तकट्ठेहि, वेळुया, वेज्जिकाय, जङ्घपेसनिकेनाति इमेहि अट्ठहि आकारेहि कुलानि दूसेतीति योजना. ‘‘पुप्फेना’’तिआदिना पुप्फादिना दानमेव उपलक्खणतो दस्सेति. पुप्फेनाति पुप्फदानेनाति अत्थो गहेतब्बो. पुप्फदानादयो कुलदूसने वुत्ता.
६४२-५. ‘‘अट्ठधानतिरित्तापि, अतिरित्तापि अट्ठधा’’तिद्वीसु अट्ठकेसु अट्ठ अनतिरित्ते ताव दस्सेतुमाह ‘‘अकप्पियकतञ्चेवा’’तिआदि ¶ . गिलानानतिरित्तकन्ति निद्दिट्ठा इमे अट्ठेव अनतिरित्तका ञेय्याति योजना. अकप्पियकतादयो पवारणसिक्खापदकथावण्णनाय वुत्ता.
६४६. ञातञत्तिसूति ञातदुक्कटं, ञत्तिदुक्कटञ्च. पटिसावनेति पटिस्सवे. अट्ठदुक्कटानं विनिच्छयो दुतियपाराजिककथावण्णनाय वुत्तो.
६४८-९. एहिभिक्खूपसम्पदाति यसकुलपुत्तादीनं ‘‘एहि भिक्खू’’ति वचनेन भगवता दिन्नउपसम्पदा. सरणगमनेन चाति पठमबोधियं तीहि सरणगमनेहि अनुञ्ञातउपसम्पदा. पञ्हाब्याकरणोवादाति सोपाकस्स पञ्हाब्याकरणोपसम्पदा, महाकस्सपत्थेरस्स दिन्नओवादपटिग्गहणोपसम्पदा च. गरुधम्मपटिग्गहोति महापजापतिया गोतमिया अनुञ्ञातगरुधम्मपटिग्गहणोपसम्पदा.
ञत्तिचतुत्थेन कम्मेनाति इदानि भिक्खुउपसम्पदा. अट्ठवाचिकाति भिक्खुनीनं सन्तिके ञत्तिचतुत्थेन कम्मेन, भिक्खूनं सन्तिके ञत्तिचतुत्थेन कम्मेनाति अट्ठहि कम्मवाचाहि भिक्खुनीनं ¶ उपसम्पदा अट्ठवाचिका नाम. दूतेन भिक्खुनीनन्ति अड्ढकासिया गणिकाय अनुञ्ञाता भिक्खुनीनं दूतेन उपसम्पदा.
६५०. सुद्धदिट्ठिनाति सुट्ठु सवासनकिलेसानं पहानेन परिसुद्धा समन्तचक्खुसङ्खाता दिट्ठि एतस्साति सुद्धदिट्ठि, तेन समन्तचक्खुना सम्मासम्बुद्धेन.
६५१. पापिच्छा नाम असन्तगुणसम्भावनिच्छा.
६५२-३. न ¶ च मज्जपो सियाति मज्जपो न सिया मज्जं पिवन्तो न भवेय्य, मज्जं न पिवेय्याति अत्थो. अब्रह्मचरियाति (अ. नि. अट्ठ. २.३.७१) असेट्ठचरियतो मेथुना विरमेय्य. रत्तिं न भुञ्जेय्य विकालभोजनन्ति उपोसथं उपवुत्थो रत्तिभोजनञ्च दिवाविकालभोजनञ्च न भुञ्जेय्य. न च गन्धमाचरेति गन्धञ्च न विलिम्पेय्य. मञ्चे छमायं व सयेथ सन्थतेति कप्पियमञ्चे वा सुधादिपरिकम्मकताय भूमिया वा तिणपण्णपलालादीनि सन्थरित्वा कते सन्थते वा सयेथाति अत्थो. एतञ्हि अट्ठङ्गिकमाहुपोसथन्ति एतं पाणातिपातादीनि असमाचरन्तेन उपवुत्थं उपोसथं अट्ठहङ्गेहि समन्नागतत्ता ‘‘अट्ठङ्गिक’’न्ति वदन्ति. दुक्खन्तगुनाति वट्टदुक्खस्स अन्तं अमतमहानिब्बानं गतेन पत्तेन बुद्धेन पकासितन्ति योजना.
६५४. भिक्खुनोवादकभिक्खुनो अट्ठङ्गानि भिक्खुनोवादकथावण्णनाय दस्सितानेव.
अट्ठककथावण्णना.
६५५. भोजनानि पणीतानि नव वुत्तानीति पणीतानि हि भोजनसिक्खापदे वुत्तानि. दससु अकप्पियमंसेसु मनुस्समंसवज्जितानि नव मंसानि खादन्तस्स दुक्कटं निद्दिट्ठन्ति योजना.
६५६. पातिमोक्ख…पे… परिदीपिताति भिक्खूनं पञ्चुद्देसा, भिक्खुनीनं अनियतुद्देसेहि विना चत्तारोति उद्देसा नव दीपिता. उपोसथा नवेवाति दिवसवसेन तयो, कारकवसेन ¶ तयो, करणवसेन तयोति नव उपोसथा. एत्थाति इमस्मिं सासने. सङ्घो नवहि भिज्जतीति नवहि पुग्गलेहि सङ्घो भिज्जतीति योजना. यथाह –
‘‘एकतो ¶ , उपालि, चत्तारो होन्ति, एकतो चत्तारो, नवमो अनुस्सावेति, सलाकं गाहेति ‘अयं धम्मो, अयं विनयो, इदं सत्थुसासनं, इमं गण्हथ, इमं रोचेथा’ति. एवम्पि खो, उपालि, सङ्घराजि चेव होति सङ्घभेदो च. नवन्नं वा, उपालि, अतिरेकनवन्नं वा सङ्घराजि चेव होति सङ्घभेदो चा’’ति (चूळव. ३५१).
नवककथावण्णना.
६५७. दस अक्कोसवत्थूनि वक्खति. दस सिक्खापदानि पाकटानेव. मनुस्समंसादीनि दस अकप्पियमंसानि हेट्ठा वुत्तानेव. सुक्कानि वे दसाति नीलादीनि दस सुक्कानि.
६५९. रञ्ञो अन्तेपुरप्पवेसने दस आदीनवा एवं पाळिपाठेन वेदितब्बा –
‘‘दसयिमे, भिक्खवे, आदीनवा राजन्तेपुरप्पवेसने. कतमे दस? इध, भिक्खवे, राजा महेसिया सद्धिं निसिन्नो होति, तत्र भिक्खु पविसति, महेसी वा भिक्खुं दिस्वा सितं पातुकरोति, भिक्खु वा महेसिं दिस्वा सितं पातुकरोति, तत्थ रञ्ञो एवं होति ‘अद्धा इमेसं कतं वा करिस्सन्ति वा’ति. अयं, भिक्खवे, पठमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा बहुकिच्चो बहुकरणीयो अञ्ञतरं इत्थिं गन्त्वा न सरति, सा तेन गब्भं गण्हाति, तत्थ रञ्ञो एवं होति ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति अञ्ञत्र पब्बजितेन, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, दुतियो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन ¶ ¶ चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे अञ्ञतरं रतनं नस्सति, तत्थ रञ्ञो एवं होति ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति अञ्ञत्र पब्बजितेन, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, ततियो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे अब्भन्तरा गुय्हमन्ता बहिद्धा सम्भेदं गच्छन्ति, तत्थ रञ्ञो एवं होति ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति अञ्ञत्र पब्बजितेन, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, चतुत्थो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरे पिता वा पुत्तं पत्थेति, पुत्तो वा पितरं पत्थेति, तेसं एवं होति ‘न खो इध अञ्ञो कोचि पविसति अञ्ञत्र पब्बजितेन, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, पञ्चमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा नीचट्ठानियं उच्चे ठाने ठपेति, येसं तं अमनापं, तेसं एवं होति ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, छट्ठो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा उच्चट्ठानियं नीचे ठाने ठपेति, येसं तं अमनापं, तेसं एवं होति ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो, सिया नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, सत्तमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा अकाले सेनं उय्योजेति, येसं तं अमनापं, तेसं एवं होति ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो, सिया नु ¶ खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, अट्ठमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राजा काले सेनं उय्योजेत्वा अन्तरामग्गतो निवत्तापेति, येसं तं अमनापं, तेसं एवं होति ‘राजा खो पब्बजितेन संसट्ठो, सिया ¶ नु खो पब्बजितस्स कम्म’न्ति. अयं, भिक्खवे, नवमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो अन्तेपुरं हत्थिसम्मद्दं अस्ससम्मद्दं रथसम्मद्दं रजनीयानि रूपसद्दगन्धरसफोट्ठब्बानि, यानि न पब्बजितस्स सारुप्पानि, अयं, भिक्खवे, दसमो आदीनवो राजन्तेपुरप्पवेसने. इमे खो, भिक्खवे, दस आदीनवा राजन्तेपुरप्पवेसने’’ति (अ. नि. १०.४५; पाचि. ४९७).
तत्थ च पिता वा पुत्तं पत्थेतीति पुत्तं मारेतुमिच्छतीति अत्थो. एसेव नयो पुत्तो पितरं पत्थेतीति. हत्थिसम्मद्दन्ति हत्थीनं सम्मद्दो संसट्ठो एत्थाति हत्थिसम्मद्दं. एवं ‘‘अस्ससम्मद्द’’न्तिआदीसुपि.
दसाकारेहीति –
‘‘आपत्तिनुक्खित्तमनन्तराय-
पहुत्ततायो तथसञ्ञिता च;
छादेतुकामो अथ छादनाति;
छन्ना दसङ्गेहरुणुग्गमम्हीति. –
गहितेहि दसहि अङ्गेहि.
६६०. दस कम्मपथा पुञ्ञाति पाणातिपातावेरमणिआदयो दस कुसलकम्मपथा. अपुञ्ञापि तथा दसाति पाणातिपातादयो ¶ दस अकुसलकम्मपथाव. दस दानवत्थूनि वक्खति. दसेव रतनानि चाति –
‘‘मुत्ता मणी वेळुरिया च सङ्खा;
सिला पवाळं रजतञ्च हेमं;
लोहीतकञ्चापि ¶ मसारगल्ला;
दस्सेति धीरो रतनानि जञ्ञा’’ति. –
निद्दिट्ठानि दस रतनानि.
६६२. मुनिन्देन अवन्दिया दस पुग्गला दीपिताति योजना. कथं? ‘‘दसयिमे, भिक्खवे, अवन्दिया. पुरे उपसम्पन्नेन पच्छा उपसम्पन्नो अवन्दियो, अनुपसम्पन्नो अवन्दियो, नानासंवासको वुड्ढतरो अधम्मवादी अवन्दियो, मातुगामो अवन्दियो, पण्डको अवन्दियो, पारिवासिको अवन्दियो, मूलायपटिकस्सनारहो अवन्दियो, मानत्तारहो अवन्दियो, मानत्तचारिको अवन्दियो, अब्भानारहो अवन्दियो. इमे खो, भिक्खवे, दस अवन्दिया’’ति (चूळव. ३१२).
६६३-४. सोसानिकन्ति सुसाने छड्डितं. पापणिकन्ति आपणद्वारे छड्डितं. उन्दूरक्खायितन्ति उन्दूरेहि खायितं परिच्चत्तं पिलोतिकं. गोखायितादीसुपि एसेव नयो. थूपचीवरिकन्ति बलिकम्मत्थाय वम्मिके परिक्खिपित्वा परिच्चत्तवत्थं. आभिसेकियन्ति राजूनं अभिसेकमण्डपे परिच्चत्तवत्थं. गतपच्चागतञ्चाति सुसानगतमनुस्सेहि पच्चागन्त्वा नहायित्वा छड्डितं पिलोतिकं.
६६५. सब्बनीलादयो वुत्ता, दस चीवरधारणाति ‘‘सब्बनीलकानि चीवरानि धारेन्तीति वुत्तवसेन दसा’’ति (परि. अट्ठ. ३३०) कुरुन्दियं वुत्तं. एत्थ इमस्मिं दसके संकच्चिकाय वा उदकसाटिकाय ¶ वा सद्धिं तिचीवरानि नामेन अधिट्ठितानि नव चीवरानि ‘‘दसचीवरधारणा’’ति वुत्तानि. यथाह – ‘‘नवसु कप्पियचीवरेसु उदकसाटिकं वा संकच्चिकं वा पक्खिपित्वा दसाति वुत्त’’न्ति (परि. अट्ठ. ३३०).
दसककथावण्णना.
६६६. पण्डकादयो एकादस अभब्बपुग्गला पन उपसम्पादितापि अनुपसम्पन्ना होन्तीति योजना.
६६७. ‘‘अकप्पिया’’ति ¶ वुत्ता पत्ता एकादस भवन्तीति योजना. दारुजेन पत्तेनाति दारुमयेन पत्तेन. रतनुब्भवाति रतनमया दस पत्ता एकादस भवन्तीति योजना. दारुजेन चाति एत्थ च-सद्देन तम्बलोहमयपत्तस्स सङ्गहो. यथाह ‘‘एकादस पत्ताति तम्बलोहमयेन वा दारुमयेन वा सद्धिं दसरतनमया’’ति. इध रतनं नाम मुत्तादिदसरतनं.
६६८. अकप्पिया पादुका एकादस होन्तीति योजना. यथाह ‘‘एकादस पादुकाति दस रतनमया, एका कट्ठपादुका. तिणपादुकमुञ्जपादुकपब्बजपादुकादयो पन कट्ठपादुकसङ्गहमेव गच्छन्ती’’ति.
६६९-७०. अतिखुद्दका अतिमहन्ताति योजना. खण्डनिमित्तका छायानिमित्तकाति योजना. बहिट्ठेन सम्मताति सीमाय बहि ठितेन सम्मता. नदियं, जातस्सरे, समुद्दे वा तथा सम्मताति योजना. सीमाय सम्भिन्ना सीमाय अज्झोत्थटा सीमाति योजना. इमा एकादस असीमायो सियुन्ति योजना.
६७१. एकादसेव ¶ पथवी कप्पिया, एकादसेव पथवी अकप्पियाति योजना.
तत्थ एकादस कप्पियपथवी नाम सुद्धपासाणा, सुद्धसक्खरा, सुद्धकथला, सुद्धमरुम्बा, सुद्धवालुका, येभुय्येनपासाणा, येभुय्येनसक्खरा, येभुय्येनकथला, येभुय्येनमरुम्बा, येभुय्येनवालुकाति इमा दस दड्ढाय पथविया वा चतुमासोवट्ठकपंसुपुञ्जेन वा मत्तिकापुञ्जेन वा सद्धिं एकादस. ‘‘अप्पपंसुका, अप्पमत्तिका’’ति (पाचि. ८६) अपरापि पथवियो वुत्ता, ता येभुय्येनपासाणादीसु पञ्चसुयेव सङ्गहिता.
एकादस अकप्पियपथवी नाम ‘‘सुद्धपंसु सुद्धमत्तिका अप्पपासाणा अप्पसक्खरा अप्पकथला अप्पमरुम्बा अप्पवालुका येभुय्येनपंसुका येभुय्येनमत्तिका, अदड्ढापि वुच्चति जाता पथवी. योपि पंसुपुञ्जो वा मत्तिकापुञ्जो वा अतिरेकचातुमासं ओवट्ठो, अयम्पि वुच्चति जातपथवी’’ति (पाचि. ८६) वुत्ता एकादस.
गण्ठिका ¶ कप्पिया वुत्ता, एकादस च वीधकाति एत्थ कप्पिया गण्ठिका विधका च एकादस वुत्ताति योजना. ते पन –
‘‘वेळुदन्तविसाणट्ठि-कट्ठलाखाफलामया;
सङ्खनाभिमया सुत्त-नळलोहमयापि च;
विधा कप्पन्ति कप्पिया, गण्ठियो चापि तम्मया’’ति. –
इमाय गाथाय सङ्गहिताति वेदितब्बा.
६७४-५. उक्खित्तस्सानुवत्तिका भिक्खुनी उभिन्नं भिक्खुभिक्खुनीनं वसा सङ्घादिसेसेसु अट्ठ यावततियकाति इमे ¶ एकादस यावततियकाति पकासिताति योजना.
६७६. निस्सयस्स पटिप्पस्सद्धियो दसेकाव एकादसेव वुत्ताति योजना. छधाचरियतो वुत्ताति –
‘‘पक्कन्ते पक्खसङ्कन्ते, विब्भन्ते चापि निस्सयो;
मरणाणत्तुपज्झाय-समोधानेहि सम्मती’’ति. –
आचरियतो छधा निस्सयपटिप्पस्सद्धियो वुत्ता. उपज्झाया तु पञ्चधाति तासु उपज्झायसमोधानं विना अवसेसाहि पञ्चधा उपज्झायपटिप्पस्सद्धियो वुत्ताति इमे एकादस.
एकादसककथावण्णना.
६७७. तेरसेव धुतङ्गानीति पंसुकूलिकङ्गादीनि धुतङ्गानि तेरसेव होन्ति.
परमानि च चुद्दसाति ‘‘दसाहपरमं अतिरेकचीवरं धारेतब्बं, मासपरमं तेन भिक्खुना तं चीवरं निक्खिपितब्बं, सन्तरुत्तरपरमं तेन भिक्खुना ततो चीवरं सादितब्बं, छक्खत्तुपरमं तुण्हीभूतेन उद्दिस्स ठातब्बं, नवं पन भिक्खुना सन्थतं कारापेत्वा छब्बस्सानि धारेतब्बं ¶ छब्बस्सपरमता धारेतब्बं, तियोजनपरमं सहत्था हरितब्बानि, दसाहपरमं अतिरेकपत्तो धारेतब्बो, सत्ताहपरमं सन्निधिकारकं परिभुञ्जितब्बानि, छारत्तपरमं तेन भिक्खुना तेन चीवरेन विप्पवसितब्बं, चतुक्कंसपरमं, अड्ढतेय्यकंसपरमं, द्वङ्गुलपब्बपरमं आदातब्बं, अट्ठङ्गुलपरमं मञ्चपटिपादकं, अट्ठङ्गुलपरमं दन्तकट्ठ’’न्ति इति इमानि चुद्दस परमानि.
सोळसेव तु ‘‘जान’’न्ति पञ्ञत्तानीति ‘‘जान’’न्ति एवं वत्वा पञ्ञत्तानि सोळस. ते एवं वेदितब्बा – जानं सङ्घिकं ¶ लाभं परिणतं अत्तनो परिणामेय्य, जानं पुब्बुपगतं भिक्खुं अनुपखज्ज सेय्यं कप्पेय्य, जानं सप्पाणकं उदकं तिणं वा मत्तिकं वा सिञ्चेय्य वा सिञ्चापेय्य वा, जानं भिक्खुनिपरिपाचितं पिण्डपातं परिभुञ्जेय्य, जानं आसादनापेक्खो, भुत्तस्मिं पाचित्तियं, जानं सप्पाणकं उदकं परिभुञ्जेय्य, जानं यथाधम्मं निहटाधिकरणं पुन कम्माय उक्कोटेय्य, जानं दुट्ठुल्लं आपत्तिं पटिच्छादेय्य, जानं ऊनवीसतिवस्सं पुग्गलं उपसम्पादेय्य, जानं थेय्यसत्थेन सद्धिं संविधाय एकद्धानमग्गं पटिपज्जेय्य, जानं तथावादिना भिक्खुना अकतानुधम्मेन, जानं तथानासितं समणुद्देसं, जानं सङ्घिकं लाभं परिणतं पुग्गलस्स परिणामेय्य, जानं पाराजिकं धम्मं अज्झापन्नं भिक्खुनिं नेवत्तना पटिचोदेय्य, जानं चोरिं वज्झं विदितं अनपलोकेत्वा, जानं सभिक्खुकं आरामं अनापुच्छा पविसेय्याति.
६७८. इध इमस्मिं सासने यो भिक्खु अनुत्तरं सउत्तरं उत्तरपकरणेन सहितं सकलम्पि विनयविनिच्छयं जानाति, महत्तरे अतिविपुले अनुत्तरे उत्तरविरहिते उत्तमे विनयनये विनयागते आपत्तिअनापत्तिगरुकलहुककप्पियअकप्पियादिविनिच्छयकम्मे. अथ वा विनयनये विनयपिटके पवत्तमानो सो भिक्खु निरुत्तरो भवति पच्चत्थिकेहि वत्तब्बं उत्तरं अतिक्कमित्वा ठितो, सेट्ठो वा भवति, तस्स चेव परेसञ्च संसयो न कातब्बोति योजना. जानतीति गाथाबन्धवसेन रस्सो.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
एकुत्तरनयकथावण्णना निट्ठिता.
सेदमोचनकथावण्णना
६७९. सुणतं ¶ ¶ सुणन्तानं भिक्खूनं पटुभावकरा विनयविनिच्छये पञ्ञाकोसल्लसाधिका ततोयेव वरा उत्तमा. सेदमोचनगाथायोति अत्थपच्चत्थिकानं, सासनपच्चत्थिकानञ्च विस्सज्जेतुमसक्कुणेय्यभावेन चिन्तयन्तस्स खिन्नसरीरा सेदे मोचेन्तीति सेदमोचना. अत्थानुगतपञ्हा उपालित्थेरेन ठपिता पञ्हगाथायो, तप्पटिबद्धा विस्सज्जनगाथायो च इतो परं वक्खामीति योजना.
६८१. कबन्धं नाम असीसं उरसि जातअक्खिमुखसरीरं. यथाह – ‘‘असीसकं कबन्धं, यस्स उरे अक्खीनि चेव मुखञ्च होती’’ति (परि. अट्ठ. ४७९). मुखेन करणभूतेन. कत्वाति सेवित्वा.
६८२. तस्स भिक्खुनो कथं पाराजिको सिया पाराजिकधम्मो कथं सिया.
६८४. किञ्चीति पादं वा पादारहं वा परसन्तकं. परञ्च न समादपेति ‘‘अमुकस्स इत्थन्नामं भण्डं अवहराही’’ति परं न आणापेय्य.
६८५. परस्स किञ्चि नादियन्तोति सम्बन्धो. आणत्तिञ्चाति च-सद्देन संविधानं, सङ्केतञ्च सङ्गण्हाति.
६८६. गरुकं भण्डन्ति पादग्घनकभावेन गरुभण्डं. ‘‘परिक्खार’’न्ति एतस्स विसेसनं. परस्स परिक्खारन्ति परसन्तकं यं किञ्चि परिक्खारं.
६९२. मनुस्सुत्तरिके धम्मेति उत्तरिमनुस्सधम्मविसये. कतिकं कत्वानाति ‘‘एवं निसिन्ने एवं ठिते एवं गमने अत्थं ¶ आविकरोती’’तिआदिं कत्वा. सम्भावनाधिप्पायोति ‘‘अरहा’’ति गहेत्वा महासम्भावनं करोतीति अधिप्पायो हुत्वा. अतिक्कमति चेति तथा कतं कतिकं अतिक्कमति चे, तथारूपं निसज्जं वा ठानं वा गमनं वा करोतीति अत्थो. चुतोति ¶ तथारूपं निसज्जादिं दिस्वा केनचि मनुस्सजातिकेन ‘‘अरहा’’ति तङ्खणे ञाते सो पुग्गलो पाराजिकं आपज्जति.
६९३. एकवत्थुका कथं भवेय्युन्ति योजना.
६९४. इत्थियाति एकिस्सा इत्थिया. पटिपज्जन्तोति एकक्खणे अञ्ञेन पुरिसेन वुत्तसासनं वत्वा, इमिना च ‘‘पटिग्गण्हाति, वीमंसती’’ति अङ्गद्वयस्स पुरिमसिद्धतं दीपेति इमस्स पच्चाहरणकतञ्च. कायसंसग्गं समापज्जित्वा दुट्ठुल्लं वत्वा अत्तकामपारिचरियाय वण्णं भणन्तो.
६९५. यथावुत्तं वत्तं अचरित्वाति भगवता वुत्तं परिवासादिवत्तं अचरित्वा.
६९६. भिक्खुनीहि असाधारणसिक्खापदत्ता आह ‘‘नत्थि सङ्घादिसेसता’’ति.
६९७. येन कुद्धो पसंसितोति एत्थ ‘‘निन्दितो चा’’ति सेसो.
६९८. तित्थियानं वण्णम्हि भञ्ञमाने यो कुज्झति, सो आराधकोति योजना, परितोसितो पसंसितोति अधिप्पायो. तित्थियपुब्बो इमस्मिं सासने पब्बज्जं लभित्वा तित्थियानं वण्णस्मिं भञ्ञमाने सुत्वा सचे कुप्पति अनत्तमनं करोति, आराधको सङ्घाराधको सङ्घं परितोसेन्तो होति, सम्बुद्धस्स वण्णस्मिं भञ्ञमाने यदि कुज्झति, निन्दितोति योजना. एत्थ सम्बुद्धस्साति उपलक्खणं.
७०१. गहेत्वाति ¶ पटिग्गहेत्वा.
७५१. ‘‘न रत्तचित्तो’’तिआदिना पुरिमानं तिण्णं पाराजिकानं वीतिक्कमचित्तुप्पादमत्तस्सापि अभावं दीपेति. मरणायाति एत्थ ‘‘मनुस्सजातिकस्सा’’ति इदं पाराजिकपकरणतोव लब्भति. तस्साति किञ्चि देन्तस्स. तन्ति तथा दीयमानं.
७५२. ‘‘पराजयो’’ति ¶ इदं अभब्बपुग्गलेसु सङ्घभेदकस्स अन्तोगधत्ता वुत्तं. सलाकग्गाहेनापि सङ्घं भिन्दन्तो सङ्घभेदकोव होति.
७५३. अद्धयोजने यं तिण्णं चीवरानं अञ्ञतरं एकं चीवरं निक्खिपित्वानाति योजना.
७५४. सुप्पतिट्ठितनिग्रोधसदिसे रुक्खमूलके तिचीवरं निक्खिपित्वा अद्धयोजने अरुणं उट्ठापेन्तस्साति योजना.
७५५. कायिका नानावत्थुकायो सम्बहुला आपत्तियो अपुब्बं अचरिमं एकक्खणे कथं फुसेति योजना.
७५७. वाचसिका न कायिका नानावत्थुकायो सम्बहुला आपत्तियो अपुब्बं अचरिमं एकक्खणे कथं फुसेति योजना.
७५८. विनयनसत्थेति विनयपिटके. तस्स भिक्खुस्स.
७५९. ‘‘इत्थिया’’तिआदीसु सहत्थे करणवचनं. इत्थिया वा पुरिसेन वा पण्डकेन वा निमित्तके मेथुनं न सेवन्तो न पटिसेवन्तो मेथुनपच्चया चुतोति योजना.
७६०. कायसंसग्गोयेव ¶ कायसंसग्गता, तं आपन्ना. अट्ठवत्थुकं छेज्जन्ति एवंनामकं पाराजिकं.
७६२. समये पिट्ठिसञ्ञितेति गिम्हानं पच्छिममासस्स पठमदिवसतो याव हेमन्तस्स पठमदिवसो, एत्थन्तरे सत्तमासमत्ते पिट्ठिसञ्ञिते समये. ‘‘मातुयापि चा’’ति वत्तब्बे ‘‘मातरम्पि चा’’ति वुत्तं. सोयेव वा पाठो.
७६४. ‘‘अवस्सुतहत्थतो हि पिण्डं गहेत्वा’’ति इमिना सङ्घादिसेसस्स वत्थुमाह, लसुणन्ति ¶ पाचित्तियस्स वत्थुं, मनुस्समंसन्ति थुल्लच्चयवत्थुं, अकप्पमञ्ञन्ति दुक्कटवत्थुं. अकप्पमञ्ञन्ति एत्थ ‘‘मंस’’न्ति सेसो. ‘‘सब्बे एकतो’’ति पदच्छेदो. एकतोति एत्थ ‘‘मद्दित्वा’’ति सेसो, अकप्पियमंसेहि सद्धिं एकतो मद्दित्वा खादतीति अत्थो. सब्बमेतं ‘‘गहेत्वा, मद्दित्वा, खादती’’ति किरियानं कम्मवचनं. मनुस्समंसञ्चाति एत्थ च-सद्दो पच्चेकं योजेतब्बो होति. तस्साति भिक्खुनिया. सङ्घादिसेसपाचित्तियदुक्कटपाटिदेसनीयथुल्लच्चयानि एकक्खणे होन्ति.
७६५. ‘‘पुग्गलो एको’’ति पदच्छेदो. द्वेपि च पुण्णवस्साति परिपुण्णवीसतिवस्सा च द्वे सामणेरा. एकाव तेसं पन कम्मवाचाति तेसं उभिन्नं सामणेरानं एकेन आचरियेन एकाव उपसम्पदकम्मवाचा कता. एकस्साति एकस्सापि सामणेरस्स. कम्मन्ति उपसम्पदकम्मं. न रूहतेति न सम्पज्जति, किमेत्थ कारणं, वद भद्दमुखाति अधिप्पायो.
७६६. महिद्धिकेसूति द्वीसु सामणेरेसु. सचे पन एको केसग्गमत्तम्पि आकासगो आकासट्ठो होति ¶ , आकासगतस्सेव कतं तं उपसम्पदकम्मं नेव रूहति नेव सम्पज्जति, भूमिगतस्स रूहतीति योजना.
७६७. इद्धिया आकासे ठितेन सङ्घेन भूमिगतस्स सामणेरस्स उपसम्पदकम्मं न कातब्बं. यदि करोति, कुप्पतीति योजना. इदञ्च सब्बकम्मानं साधारणलक्खणं. यथाह – ‘‘सङ्घेनापि आकासे निसीदित्वा भूमिगतस्स कम्मं न कातब्बं. सचे करोति, कुप्पती’’ति (परि. अट्ठ. ४८१).
७६८. वत्थं कप्पकतञ्च न होति, रत्तञ्च न होति, केसकम्बलादि अकप्पियञ्च होति, निवत्थस्स पनापत्ति तं पन निवत्थस्स भिक्खुनो आपत्ति होति. अनापत्ति कथं सिया, वद भद्दमुखाति योजना.
७६९. एत्थ एतस्मिं अकप्पियवत्थुधारणे तन्निमित्तं. अच्छिन्नचीवरस्स भिक्खुनो अनापत्ति सियाति योजना. ‘‘किञ्चिपी’’तिआदिना वुत्तमेवत्थं समत्थेति. अस्स अच्छिन्नचीवरस्स ¶ भिक्खुस्स अकप्पियं नाम किञ्चिपि चीवरं न विज्जति, तस्मा अनापत्तीति अधिप्पायो.
७७०. कुतोपि च पुरिसस्स हत्थतो भोजनस्स किञ्चि न गण्हति, भोजनतो किञ्चिपि सयम्पि कस्सचि पुरिसस्स न देति, तथापि गरुकं वज्जं सङ्घादिसेसापत्तिं उपेति आपज्जति, तं कथमापज्जति, त्वं यदि विनये कुसलो असि, मे मय्हं वद एतं कारणं कथेहीति योजना. हवेति निपातमत्तं.
७७१. या पन भिक्खुनी अञ्ञाय भिक्खुनिया ‘‘इङ्घ, अय्ये, यं ते एसो पुरिसपुग्गलो देति खादनीयं वा’’तिआदिना (पाचि. ७०५) सङ्घादिसेसमातिकाय वुत्तनयेन उय्योजिता अवस्सुतम्हा पुरिसपुग्गला यं किञ्चि भोजनं आदाय पटिग्गहेत्वा ¶ सचे भुञ्जति, सा तथा भुञ्जन्ती याय उय्योजिता भुञ्जति, तस्सा उय्योजिकाय धीरा विनयधरा पण्डिता सङ्घादिसेसं कथयन्ति तस्सा उय्योजिताय भोजनपरियोसाने उय्योजिकाय सङ्घादिसेसं वदन्तीति योजना. यथाह – ‘‘तस्सा हि भोजनपरियोसाने उय्योजिकाय सङ्घादिसेसो होती’’ति (परि. अट्ठ. ४८१).
७७२. तं कथं यदि बुज्झसि जानासि, साधुकं ब्रूहि कथेहीति योजना.
७७३. निसेवितेति ताय उय्योजिताय भिक्खुनिया तस्स पुरिसपुग्गलस्स हत्थतो पटिग्गहिते तस्मिं दन्तपोने परिभुत्ते उय्योजिका लहुवज्जं आपज्जतीति अत्थो.
७७५. ‘‘उक्खित्तको’’ति इमिना आपत्तिवज्जमाह. यथाह – ‘‘तेन हि सद्धिं विनयकम्मं नत्थि, तस्मा सो सङ्घादिसेसं आपज्जित्वा छादेन्तो वज्जं न फुसती’’ति.
७७६. सप्पाणप्पाणजन्ति सप्पाणके च अप्पाणके च जातं. नेव जङ्गमन्ति पादेहि भूमियं नेव चरन्तं. न विहङ्गमन्ति आकासे पक्खं पसारेत्वा न चरन्तं. द्विजन्ति द्वीहि पच्चयेहि, द्विक्खत्तुं वा जातत्ता द्विजं. कन्तन्ति मनोहरं. अकन्तन्ति अमनोहरं.
७७७. सप्पाणजो ¶ सद्दो चित्तजो वुत्तो, अप्पाणजो उतुजो सद्दो वुत्तो, सो पन द्वीहेव पच्चयेहि जातत्ता ‘‘द्विजो’’ति मतोति योजना.
७७८. ‘‘विनये’’तिआदिगाथा वण्णितत्थायेव.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
सेदमोचनकथावण्णना निट्ठिता.
साधारणासाधारणकथावण्णना
७७९-८०. सब्बसिक्खापदानन्ति ¶ उभतोविभङ्गागतानं सब्बसिक्खापदानं. भिक्खूहि भिक्खुनीहीति उभयत्थ सहत्थे करणवचनं. भिक्खूहि भिक्खुनीनञ्च, भिक्खुनीहि भिक्खूनञ्चाति उभयत्थ असाधारणपञ्ञत्तञ्च, तथा भिक्खूहि भिक्खुनीनञ्च, भिक्खुनीहि भिक्खूनञ्चाति उभयत्थ साधारणसिक्खापदञ्च अहं वक्खामीति योजना. समाहिताति एकग्गचित्ता. तं मया वुच्चमानं निदानादिनयं. सुणाथाति सोतुजनं सक्कच्चसवने नियोजेति.
७८१. ‘‘निदान’’न्तिआदिगाथा वुत्तत्थाव.
७८२-३. ‘‘कति वेसालिया’’तिआदि पुच्छागाथा उत्तानत्थायेव.
७८६. ‘‘दस वेसालिया’’तिआदिविस्सज्जनगाथानं ‘‘मेथुन’’न्तिआदयो निद्देसवसेन वुत्ता. विग्गहोति मनुस्सविग्गहं पाराजिकं. चतुत्थन्तिमवत्थुकन्ति उत्तरिमनुस्सधम्मपाराजिकं. अतिरेकचीवरन्ति पठमकथिनं. सुद्धकाळकेळकलोमकन्ति एळकलोमवग्गे दुतियं.
७८७. भूतन्ति पठमे मुसावादवग्गे अट्ठमं. परम्परञ्चेवाति परम्परभोजनसिक्खापदं. मुखद्वारन्ति चतुत्थे भोजनवग्गे दसमं. भिक्खुनीसु च अक्कोसोति भिक्खुनिपातिमोक्खे छट्ठे आरामवग्गे दुतियं.
७८८. द्वे ¶ अनुद्धंसनानीति अट्ठमनवमसङ्घादिसेसा. चीवरस्स पटिग्गहोति चीवरवग्गे पञ्चमं.
७८९. रूपियन्ति एळकलोमवग्गे अट्ठमं. सुत्तविञ्ञत्तीति पत्तवग्गे छट्ठं. उज्झापनन्ति दुतिये भूतगामवग्गे ततियं. परिपाचितपिण्डोति ¶ ततिये ओवादवग्गे नवमं. तथेव गणभोजनन्ति चतुत्थे भोजनवग्गे दुतियं.
७९०. विकाले भोजनञ्चेवाति तत्थेव सत्तमं. चारित्तन्ति अचेलकवग्गे पञ्चमे छट्ठं. न्हानन्ति सुरापानवग्गे छट्ठे सत्तमं. ऊनवीसतिवस्सन्ति सत्तमे सप्पाणकवग्गे पञ्चमं. दत्वा सङ्घेन चीवरन्ति अट्ठमे सहधम्मिकवग्गे नवमं.
७९१. वोसासन्तीति दुतियं भिक्खुपाटिदेसनीयं. नच्चं वा गीतं वाति पठमे लसुणवग्गे दसमं. चारिकद्वयन्ति चतुत्थे तुवट्टवग्गे सत्तमट्ठमानि. छन्ददानेनाति अट्ठमे कुमारिभूतवग्गे एकादसमं. ‘‘छन्ददानेती’’ति वा पाठो. ‘‘छन्ददानं इति इमे’’ति पदच्छेदो.
७९२. कुटीति छट्ठो सङ्घादिसेसो. कोसियन्ति निस्सग्गियेसु दुतिये एळकलोमवग्गे पठमं. सेय्यन्ति मुसावादवग्गे पञ्चमं. पथवीति मुसावादवग्गे दसमं. भूतगामकन्ति भूतगामवग्गे दुतिये पठमं. सप्पाणकञ्च सिञ्चन्तीति भूतगामवग्गे दसमं.
८००. छऊनानि तीणेव सतानीति छहि ऊनानि तीणेव सतानि, चतुनवुताधिकानि द्विसतानीति अत्थो. समचेतसाति –
‘‘वधके देवदत्तम्हि, चोरे अङ्गुलिमालके;
धनपाले राहुले च, सब्बत्थ सममानसो’’ति. (मि. प. ६.६.५; ध. प. अट्ठ. १.१६ देवदत्तवत्थु; इतिवु. अट्ठ. १००) –
वचनतो ¶ सब्बेसु हिताहितेसु, लाभालाभादीसु च अट्ठसु लोकधम्मेसु निब्बिकारताय च समानचित्तेन तथागतेन.
वुत्तावसेसाति ¶ वेसालियादीसु छसु नगरेसु वुत्तेहि अवसिट्ठानि. इमे सब्बे इमानि सब्बानि सिक्खापदानि सावत्थियं कतानि भवन्ति, पञ्ञत्तानि होन्तीति अत्थो.
८०१. पाराजिकानि चत्तारीति वेसालियं वुत्तं मेथुनमनुस्सविग्गहउत्तरिमनुस्सधम्मं, राजगहे अदिन्नादानन्ति चत्तारि. सत्त सङ्घादिसेसकाति राजगहे वुत्ता द्वे अनुद्धंसना, द्वे च भेदा, आळवियं कुटिकारो, कोसम्बियं महल्लकविहारो, दोवचस्सन्ति सत्त. निस्सग्गियानि अट्ठेवाति वेसालियं अतिरेकचीवरं, काळकएळकलोमं, राजगहे चीवरपटिग्गहणं, रूपियपटिग्गहणं, सुत्तविञ्ञत्ति, आळवियं कोसियमिस्सकं, कपिलवत्थुम्हि एळकलोमधोवनं, ऊनपञ्चबन्धनन्ति अट्ठ.
द्वत्तिंसेव च खुद्दकाति वेसालियं भूतारोचनं, परम्परभोजनं, अप्पटिग्गहणं, अचेलकं, ‘‘या पन भिक्खुनी भिक्खुं अक्कोसेय्या’’ति पञ्च, राजगहे उज्झापनकं, भिक्खुनिपरिपाचितपिण्डो, गणभोजनं, विकालभोजनं, ‘‘यो पन भिक्खु निमन्तितो’’तिआदि च, ‘‘ओरेनड्ढमासं नहायेय्या’’ति, ऊनवीसतिवस्सं, ‘‘समग्गेन सङ्घेन चीवरं दत्वा’’ति भिक्खूनं अट्ठ, भिक्खुनीनं पन ‘‘नच्चं वा गीतं वा’’तिआदि च, ‘‘या पन भिक्खुनी अन्तोवस्स’’न्तिआदि च, ‘‘या पन भिक्खुनी वस्संवुत्था’’तिआदि चाति द्वयं, ‘‘या पन भिक्खुनी पारिवासिकछन्ददानेना’’तिआदि चाति चत्तारि, आळवियं अनुपसम्पन्नेन उत्तरि दिरत्ततिरत्तं, ‘‘पथविं खणेय्य वा’’तिआदि, भूतगामपातब्यताय, ‘‘जानं सप्पाणकं उदक’’न्ति चत्तारि, कोसम्बियं अञ्ञवादके विहेसके, यावद्वारकोसा अग्गळट्ठपनाय, सुरामेरयपाने, अनादरिये, ‘‘यो पन भिक्खु भिक्खूहि सहधम्मिक’’न्तिआदि चाति पञ्च, कपिलवत्थुम्हि ‘‘भिक्खुनुपस्सयं गन्त्वा’’तिआदि, ‘‘अगिलानेन ¶ भिक्खुना चातुमास’’न्तिआदि, ‘‘अट्ठिमयं वा दन्तमयं वा’’तिआदि तीणि भिक्खूनं, भिक्खुनीनं पन ‘‘उदकसुद्धिकं पना’’तिआदि, ‘‘ओवादाय वा’’तिआदीति द्वे, भग्गेसु ‘‘अगिलानो विसिब्बनापेक्खो’’तिआदि एकन्ति एतानि बात्तिंसेव पाचित्तियानि.
८०२. द्वे ¶ गारय्हाति ‘‘भिक्खु पनेव कुलेसू’’तिआदि, ‘‘यानि खो पन तानि आरञ्ञकानी’’तिआदि चाति द्वे पाटिदेसनीया. तयो सेखाति कोसम्बियं न सुरुसुरुकारकं, भग्गेसु न सामिसेन हत्थेन पानीयथालकं, न ससित्थकं पत्तधोवनन्ति तीणि सेखियानि. छप्पञ्ञासेव सिक्खापदानि पिण्डितानि वेसालियादीसु छसु नगरेसु पञ्ञत्तानि भवन्तीति योजना.
८०३. सत्तसु नगरेसु पञ्ञत्तानि एतानि सब्बानेव सिक्खापदानि पन अड्ढुड्ढानि सतानेव भवन्ति. सावत्थियं पञ्ञत्तेहि चतुनवुताधिकद्विसतसिक्खापदेहि सद्धिं छसु नगरेसु पञ्ञत्तानि छपञ्ञास सिक्खापदानि पञ्ञासाधिकानि तीणि सतानि भवन्तीति अत्थो. अड्ढेन चतुत्थं येसं तानि अड्ढुड्ढानि.
८०४-१०. एवं निदानवसेन नगरं दस्सेत्वा इदानि निदानमञ्ञमसेसेत्वा उभतोविभङ्गागतानं सब्बेसं सिक्खापदानं केवलं पिण्डवसेन गणनं दस्सेतुमाह ‘‘सिक्खापदानि भिक्खून’’न्तिआदि.
८११. एवं सब्बसिक्खापदानं निदानञ्च गणनञ्च दस्सेत्वा इदानि असाधारणानि दस्सेतुमाह ‘‘छचत्तालीसा’’तिआदि. भिक्खूनं भिक्खुनीहि असाधारणभावं महेसिना गमितानि सिक्खापदानि छचत्तालीसेव होन्तीति योजना. इमिना उद्देसमाह.
८१४. ‘‘छ ¶ च सङ्घादिसेसा’’तिआदीहि द्वीहि गाथाहि निद्देसं दस्सेत्वा ‘‘विस्सट्ठी’’तिआदिना पटिनिद्देसमाह.
८१५. ‘‘निस्सग्गिये आदिवग्गस्मि’’न्ति पदच्छेदो. धोवनन्ति अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया चीवरधोवनं. पटिग्गहोति तस्सायेव हत्थतो चीवरपटिग्गहणं.
८१६. आरञ्ञन्ति एकूनतिंसतिमं सिक्खापदं.
८१७. भिक्खूनं, भिक्खुनीनञ्च वुत्तानि सब्बानि पाचित्तियानि गणनावसा अट्ठासीतिसतं ¶ भवन्तीति योजना. अट्ठासीतिसतन्ति भिक्खुनिपातिमोक्खागतं छसट्ठिसतपाचित्तियं वक्खमानेहि भिक्खुनियतेहि बावीसतिपाचित्तियेहि सद्धिं अट्ठासीतिसतं होति. ततोति अट्ठासीताधिकसतपाचित्तियतो निद्धारितानि एतानि द्वावीसति खुद्दकानि भिक्खूनं पातिमोक्खके भवन्तीति योजना.
८१८. भिक्खुनिवग्गोति भिक्खुनीनं ओवादवग्गो. परम्परभोजने पञ्ञत्तं सिक्खापदं परम्परभोजनं, परम्परभोजनेन सह वत्ततीति सपरम्परभोजनो.
८२२. ‘‘एकतो पन पञ्ञत्ता’’तिआदि निगमनं. भिक्खुनीहि असाधारणतं गता एकतोव पञ्ञत्ता इमे इमानि सिक्खापदानि पिण्डितानि छचत्तालीस होन्तीति योजना.
८२३. महेसिना भिक्खूहि असाधारणभावं गमितानि भिक्खुनीनं सिक्खापदानि परिपिण्डितानि सतं, तिंस च भवन्तीति योजना.
८२४. एवं ¶ उद्दिट्ठानं निद्देसमाह ‘‘पाराजिकानी’’तिआदिना. पाराजिकानि चत्तारीति उब्भजाणुमण्डलिकवज्जपटिच्छादिकउक्खित्तानुवत्तिकअट्ठवत्थुकसङ्खातानि चत्तारि पाराजिकानि.
८२६. द्वीहि गाथाहि निद्दिट्ठानं पटिनिद्देसो ‘‘भिक्खुनीनं तु सङ्घादिसेसेही’’तिआदि. चतुन्नं पाराजिकानं उद्देसवसेनेव पाकटत्ता पटिनिद्देसे अग्गहणं. आदितो छाति उस्सयवादिकादयो छ सङ्घादिसेसा. ‘‘आदितो’’ति इदं ‘‘यावततियका’’ति इमिनापि योजेतब्बं, अट्ठसु यावततियकेसु पुरिमानि चत्तारि सिक्खापदानीति वुत्तं होति.
८२७. सत्तञ्ञदत्थिकादीनीति आदि-सद्देन अञ्ञदत्थिकसिक्खापदतो पच्छिमानि चत्तारि, पुरिमानि ‘‘अञ्ञं विञ्ञापेय्य, अञ्ञं चेतापेय्या’’ति द्वे च गहितानि. पत्तो चेवाति पठमं पत्तसन्निचयसिक्खापदमाह. दुतियवग्गे पुरिमसिक्खापदद्वयं ‘‘गरुं लहु’’न्ति इमिना गहितं.
८२८. इध ¶ भिक्खुनिपातिमोक्खे एतानि पन द्वादसेव निस्सग्गियानि सत्थारा भिक्खुनीनं वसेन एकतो पञ्ञत्तानीति योजना.
८२९-३०. ‘‘सब्बेव गणनावसा’’तिआदि निगमनं. भिक्खूहि असाधारणतं गता भिक्खुनीनं एकतो पञ्ञत्ता सतं, तिंस भवन्तीति योजना.
८३१-३. ‘‘असाधारणा उभिन्न’’न्ति पदच्छेदो. उभिन्नं असाधारणसिक्खापदानि सतञ्च सत्तति च छ च भवन्ति. एवमुद्दिट्ठानं निद्देसो ‘‘पाराजिकानि चत्तारी’’तिआदि. भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं चत्तारि पाराजिकानि. दसच्छ ¶ चाति भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं सङ्घादिसेसा दस, भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं विस्सट्ठिआदिका सङ्घादिसेसा छ चाति सङ्घादिसेसा सोळस.
अनियता दुवे चेवाति भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं अनियता द्वे च. निस्सग्गा चतुवीसतीति भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं द्वादस, भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं द्वादसाति एवं निस्सग्गिया चतुवीसति च. सतं अट्ठारस खुद्दकाति भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं बावीसति, भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं छन्नवुतीति अट्ठारसाधिकसतं खुद्दकानि च. एत्थाति इमस्मिं असाधारणसङ्गहे.
द्वादसेव च गारय्हाति भिक्खुनीहि असाधारणानि भिक्खूनं चत्तारि, भिक्खूहि असाधारणानि भिक्खुनीनं अट्ठाति एते पाटिदेसनीया चाति इमे छसत्ततिअधिकानि सतसिक्खापदानि उभिन्नम्पि असाधारणानीति योजना.
८३४. उभिन्नम्पि साधारणानि सत्थुना पञ्ञत्तानि सिक्खापदानि सतञ्च सत्तति च चत्तारि च भवन्तीति पकासिताति योजना.
८३५-६. पाराजिकानि चत्तारीति मेथुनअदिन्नादानमनुस्सविग्गहउत्तरिमनुस्सधम्मपाराजिकानि चत्तारि च. सत्त सङ्घादिसेसकाति सञ्चरित्तअमूलकअञ्ञभागिया, चत्तारो यावततियका चाति सङ्घादिसेसा सत्त च. अट्ठारस च निस्सग्गाति निस्सग्गियेसु पठमे चीवरवग्गे ¶ धोवनपटिग्गहणसिक्खापदद्वयवज्जितानि अट्ठ, एळकलोमवग्गे अट्ठमनवमदसमानीति तयो, पत्तवग्गे पठमपत्तवस्सिकसाटिकआरञ्ञकसिक्खापदत्तयस्स वज्जितानि सत्त चाति ¶ इमानि अट्ठारस निस्सग्गियसिक्खापदानि च. समसत्तति खुद्दकाति –
‘‘सब्बो भिक्खुनिवग्गोपि…पे… द्वावीसति भवन्ति ही’’ति. (उ. वि. ८१८-८२१) –
वुत्ता भिक्खूनं भिक्खुनीहि असाधारणाति इमेहि बावीसतिपाचित्तियेहि वज्जितानि अवसेसानि सत्तति पाचित्तियानि च उभयसाधारणवसेन पञ्ञत्तानि. पञ्चसत्तति सेखियापि चाति उभिन्नं भिक्खुभिक्खुनीनं समसिक्खता साधारणसिक्खापदानि सब्बसो सतं, सत्तति, चत्तारि च होन्तीति योजना.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
साधारणासाधारणकथावण्णना निट्ठिता.
लक्खणकथावण्णना
८३७. इतोति साधारणासाधारणकथाय परं. सब्बगन्ति सब्बसिक्खापदसाधारणं. वदतो मेति वदतो मम वचनं. निबोधथाति निसामेथ, एकग्गचित्ता हुत्वा सक्कच्चं सुणाथाति अत्थो.
८३८-९. ‘‘विपत्ति आपत्ति अनापत्ती’’ति पदच्छेदो. ‘‘आणत्ति अङ्ग’’न्ति पदच्छेदो. वज्जकम्मपभेदकन्ति वज्जपभेदकं कम्मपभेदकं. तिकद्वयन्ति कुसलत्तिकवेदनात्तिकद्वयं. सब्बत्थाति इदं पन सत्तरसविधसब्बसाधारणलक्खणं. सब्बत्थ सब्बेसु सिक्खापदेसु.
८४०. इध इमस्मिं सत्तरसविधे यं लक्खणं पुब्बे वुत्तनयं, यञ्च उत्तानं, तं सब्बं वज्जेत्वा अत्थजोतनं अत्थप्पकासनं करिस्सामीति योजना.
८४१. निदानं ¶ ¶ नाम राजगहादिसिक्खापदपञ्ञत्तिट्ठानभूतानि सत्त नगरानि, तं पुब्बे दस्सितन्ति अवसिट्ठानि दस्सेतुमाह ‘‘पुग्गलो’’तिआदि. पुग्गलो नाम कतमो? यं यं भिक्खुनिं, भिक्खुञ्च आरब्भ सिक्खापदं पञ्ञत्तं, अयं भिक्खुनी च भिक्खु च सिक्खापदपञ्ञत्तिया आदिकम्मिको पुग्गलोति वुच्चतीति योजना.
८४२. धनियादयोति आदि-सद्देन सम्बहुला भिक्खू, वग्गुमुदातीरिया भिक्खू, सेय्यसको, उदायी, आळवका भिक्खू, छन्नो, मेत्तियभूमजका, देवदत्तो, अस्सजिपुनब्बसुका भिक्खू, छब्बग्गिया भिक्खू, उपनन्दो सक्यपुत्तो, अञ्ञतरो भिक्खु, हत्थको सक्यपुत्तो, अनुरुद्धो, सत्तरसवग्गिया भिक्खू, चूळपन्थको, बेलट्ठसीसो, आयस्मा आनन्दो, सागतत्थेरो, अरिट्ठो भिक्खु, आयस्मा आनन्दोति इमे एकवीसति सङ्गहिता.
८४३. थुल्लनन्दादयोति आदि-सद्देन सुन्दरीनन्दा, छब्बग्गिया भिक्खुनियो, अञ्ञतरा भिक्खुनी, चण्डकाळी, सम्बहुला भिक्खुनियो, द्वे भिक्खुनियोति छयिमे सङ्गहिता. सब्बेति उभयपातिमोक्खे आदिकम्मिका सब्बे पुग्गला.
८४४. वत्थूति वत्थु नाम सुदिन्नादिनो तस्स तस्सेव पुग्गलस्स मेथुनादिकस्स च वत्थुनो सब्बप्पकारेन अज्झाचारो वीतिक्कमो पवुच्चतीति योजना.
८४५-६. केवला मूलभूता पञ्ञत्ति. अनु च अनुप्पन्नो च सब्बत्थ च पदेसो च अन्वनुप्पन्नसब्बत्थपदेसा, तेयेव पदानि अन्वनुप्पन्नसब्बत्थपदेसपदानि, तानि पुब्बकानि यासं पञ्ञत्तीनं ता अन्वनुप्पन्नसब्बत्थपदेसपदपुब्बिका. तथेव सा पञ्ञत्तीति योजना. अनुपञ्ञत्ति अनुप्पन्नपञ्ञत्ति सब्बत्थपञ्ञत्ति पदेसपञ्ञत्ति होति. एकतो उभतो पुब्बा कथेव ¶ सा पञ्ञत्तीति योजना. एकतोपदं उभतोपदञ्च पुब्बमस्साति एकतोउभतोपुब्बा, एकतोपञ्ञत्ति उभतोपञ्ञत्तीति वुत्तं होति.
८४७. तत्थ नवधासु पञ्ञत्तीसु. पञ्ञत्ति नाम कतमाति आह ‘‘यो मेथुन’’न्तिआदि. ‘‘यो भिक्खु मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्या’’ति च ‘‘यो भिक्खु अदिन्नं आदियेय्या’’ति च एवमादिका सिक्खापदस्स मूलभूता पञ्ञत्ति होतीति योजना.
८४८. इच्चेवमादिकाति ¶ आदि-सद्देन ‘‘सिक्खं अपच्चक्खाय दुब्बल्यं अनाविकत्वा’’ति च ‘‘गामा वा अरञ्ञा वा’’ति च एवमादीनं सङ्गहो.
८४९. वज्जके अनुप्पन्नेयेव पञ्ञत्ता अनुप्पन्नपञ्ञत्ति, सा अनुप्पन्नपञ्ञत्ति.
८५०-१. गुणङ्गुणुपाहनसिक्खापदेन सह चम्मत्थरणसिक्खापदञ्च धुवन्हानं धुवनहानसिक्खापदं, पञ्चवग्गेन उपसम्पादनसिक्खापदञ्चाति एसा चतुब्बिधा पञ्ञत्ति पदेसपञ्ञत्ति नामाति वुत्ताति योजना. मज्झिमदेसस्मिंयेव होतीति मज्झिमदेसस्मिंयेव आपत्तिकरा होति. न अञ्ञतोति न अञ्ञत्र पच्चन्तिमेसु जनपदेसु देसन्तरे ठाने.
८५२. इतोति चतुब्बिधपदेसपञ्ञत्तितो. एत्थाति इमस्मिं पञ्ञत्तिभेदे. साधारणदुकादिकन्ति साधारणपञ्ञत्ति असाधारणपञ्ञत्ति, एकतोपञ्ञत्ति उभतोपञ्ञत्तीति दुकद्वयं. अत्थतो एकमेवाति अत्थतो अञ्ञमञ्ञसमानमेव. विपत्तापत्तानापत्तिविनिच्छयो वित्थारितोति इध न दस्सितो. अयं पनेत्थ सङ्खेपो – विपत्तीति सीलआचारदिट्ठिआजीवविपत्तीनं ¶ अञ्ञतरा. आपत्तीति पुब्बपयोगादिवसेन आपत्तिभेदो. अनापत्तीति अजाननादिवसेन अनापत्ति.
८५३. आपत्ति पन साणत्तिकापि होति, अनाणत्तिकापि होतीति योजना. ‘‘आणत्तीति च नामेसा आणापना’’ति इमिना आणत्ति-सद्दस्स सभावसाधारणत्ताति इधाह.
८५४. सब्बसिक्खापदेसुपि सब्बासं आपत्तीनं सब्बो पन अङ्गभेदोपि विभाविना ञातब्बोति योजना.
८५६. ‘‘सा च अक्रियसमुट्ठाना’’ति पदच्छेदो. कायेन, वाचाय वा दसाहब्भन्तरे अतिरेकचीवरस्स अनधिट्ठानेन निस्सग्गियपाचित्तियं होतीति ‘‘पठमे कथिने विया’’ति उदाहरणं कतं.
८५७. क्रियाक्रियतो होतीति किरियतो च अकिरियतो च होति. तत्थ उदाहरणमाह ‘‘चीवरग्गहणे ¶ विया’’ति. अञ्ञातिकाय भिक्खुनिया हत्थतो चीवरग्गहणं क्रिया, पारिवत्तकस्स अदानं अक्रियाति एवं किरियाय चेव अकिरियाय च इमं आपज्जति.
८५८. सिया पन करोन्तस्स अकरोन्तस्साति या पन आपत्ति सिया करोन्तस्स, सिया अकरोन्तस्स होति, अयं सिया किरियतो, सिया अकिरियतो समुट्ठाति. सियाति च कदाचि-सद्दत्थे निपातो. अत्रोदाहरणमाह ‘‘रूपियोग्गहणे विया’’ति. रूपियस्स उग्गहणे, उग्गण्हापने सिया कदाचि किरियतो समुट्ठाति, उपनिक्खित्तस्स सादियने कायवाचाहि कातब्बस्स अकरणेन कदाचि अकरोन्तस्स होतीति.
८५९. या ¶ करोतो अकुब्बतो, कदाचि करोन्तस्स च होति, सा आपत्ति सिया किरियाकिरियतो, सिया किरियतोपि च होतीति योजना. ‘‘कुटिकारापत्ति विया’’ति वत्तब्बं. सा हि वत्थुं देसापेत्वा पमाणातिक्कन्तं करोतो किरियतो समुट्ठाति, अदेसापेत्वा पमाणातिक्कन्तं, पमाणयुत्तं वा करोतो किरियाकिरियतो समुट्ठाति.
८६१. यतो आपत्तितो. अयं आपत्ति. सञ्ञाय करणभूताय विमोक्खो एतायाति सञ्ञाविमोक्खा. एत्थ च वीतिक्कमसञ्ञा अविज्जमानापि आपत्तिया विमुच्चनस्स साधकतमट्ठेन गहिता. यथा वुट्ठिया अभावेन जातं दुब्भिक्खं ‘‘वुट्ठिकत’’न्ति वुच्चति, एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं. अयं सचित्तकापत्ति.
८६२-४. इतरा पन अचित्तकापत्ति. वीतिक्कमसञ्ञाय अभावेन नत्थि विमोक्खो एतायाति नोसञ्ञाविमोक्खा. सुचित्तेन सवासनकिलेसप्पहानेन, सकललोकियलोकुत्तरकुसलसम्पयोगेन च सुन्दरचित्तेन भगवता पकासिता सब्बाव आपत्ति चित्तस्स वसेन दुविधा सियुन्ति योजना. सचित्तकसमुट्ठानवसेन पनाति सचित्तकसमुट्ठानवसेनेव. सचित्तकमिस्सकविवज्जनत्थाय पन-सद्दो एवकारत्थो वुत्तो.
या सचित्तकेहि वा अचित्तकमिस्सकसमुट्ठानवसेन वा समुट्ठाति, अयं अचित्तका.
८६५. सुविज्जेनाति सोभमानाहि तीहि विज्जाहि वा अट्ठहि वा विज्जाहि समन्नागतत्ता ¶ सुविज्जेन. अनवज्जेनाति सवासनकिलेसावज्जरहितत्ता अनवज्जेन भगवता ¶ . लोकपण्णत्तिवज्जतो लोकपण्णत्तिवज्जवसेन सब्बाव आपत्तियो वज्जवसेन दुविधा दुका वुत्ताति योजना.
८६६. यस्सा सचित्तके पक्खे, चित्तं अकुसलं सियाति यस्सा सचित्तकाचित्तकसमुट्ठानाय अचित्तकाय सुरापानादिआपत्तिया सचित्तकसमुट्ठानपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, अयं लोकवज्जा नामाति अत्थो. यस्सा पन सचित्तकसमुट्ठानाय पठमपाराजिकादिआपत्तिया चित्तं अकुसलमेव होति, तस्सा लोकवज्जताय वत्तब्बमेव नत्थि. अचित्तकापि वा आपत्ति सचित्तकपक्खे कुसलचित्ते सति लोकवज्जताय सिद्धाय अचित्तकपक्खेपि लोकवज्जो होति, किमङ्गं पन अकुसलचित्तेनेव आपज्जितब्बाय आपत्तिया लोकवज्जताति सा विसुं न वुत्ता.
यस्मा पन पण्णत्तिवज्जाय वत्थुवीतिक्कमवज्जा सिया कुसलं, सिया अब्याकतं, तस्मा तस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं कुसलमेवाति अयं नियमो नत्थीति आह ‘‘सेसा पण्णत्तिवज्जका’’ति. ‘‘पण्णत्तिवज्जका’’ति इमिना च लक्खणेन वत्थुविजाननचित्तेन सचित्तकपक्खे चित्तं सिया कुसलं, सिया अकुसलं, सिया अब्याकतं, तस्मा तस्सा सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेवाति अयं नियमो नत्थीति आह.
८६७. कायद्वारेन आपज्जितब्बा कायकम्मं. उभयत्थ आपज्जितब्बा तदुभयं कायकम्मं वचीकम्मं. मनोद्वारे आपत्ति नाम नत्थीति मनोकम्मं न वुत्तं. ‘‘मनोद्वारे आपत्ति नाम नत्थीति च इदं येभुय्यवसेन वुत्तं उपनिक्खित्तसादियनादीसु मनोद्वारेपि आपत्तिसम्भवतो’’ति आचरिया.
८६८-९. कुसलादितिकद्वयन्ति ¶ कुसलत्तिकञ्चेव वेदनात्तिकञ्च. आपत्तिं आपज्जन्तो कुसलाकुसलचित्तो, तथा अब्याकतचित्तो वा हुत्वा आपज्जतीति योजना.
दुक्खादिसंयुतोति आदि-सद्देन उपेक्खावेदनासमङ्गिनो सङ्गहो. एवं सन्तेपि सब्बसिक्खापदेसु अकुसलचित्तवसेन एकं चित्तं, कुसलाब्याकतवसेन द्वे चित्तानि, सब्बेसं वसेन तीणि चित्तानि. दुक्खवेदनावसेन एका वेदना, सुखउपेक्खावसेन द्वे, सब्बासं वसेन ¶ तिस्सो वेदनाति अयमेव भेदो लब्भति, न अञ्ञो भेदो.
कुसलत्तिकं सचेपि गहितं, न पन सब्बेसमेव चित्तानं वसेन लब्भति, अथ खो आपत्तिसमुट्ठापकानं बात्तिंसचित्तानमेव वसेन लब्भति. बात्तिंसेव हि चित्तानि आपत्तिसमुट्ठापकानि. द्वादस अकुसलानि, अट्ठ कामावचरकुसलानि, दस कामावचरकिरियचित्तानि, कुसलतो, किरियतो च द्वे अभिञ्ञाचित्तानि चाति एवं बात्तिंसचित्तेहि समुट्ठितापि आपत्ति अकुसला वा होति अब्याकता वा, नत्थि आपत्ति कुसलं. यथाह समथक्खन्धके ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति (चूळव. २२२; परि. ३०३). अयं पन पाठो पण्णत्तिवज्जंयेव सन्धाय वुत्तो, न लोकवज्जं. यस्मिञ्हि पथविखणनभूतगामपातब्यतादिके आपत्ताधिकरणे कुसलचित्तं अङ्गं होति, तस्मिञ्च सति न सक्का वत्तुं ‘‘नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति. तस्मा नयिदं अङ्गपहोनकचित्तं सन्धाय वुत्तं. यं ताव आपत्ताधिकरणं लोकवज्जं, तं एकन्ततो अकुसलमेव. तत्थ ‘‘सिया अकुसल’’न्ति विकप्पो नत्थि. यं पन पण्णत्तिवज्जं, तं यस्मा सञ्चिच्च ‘‘इमं आपत्तिं वीतिक्कमामी’’ति वीतिक्कमन्तस्सेव अकुसलं ¶ होति, असञ्चिच्च पन किञ्चि अजानन्तस्स सहसेय्यादिवसेन आपज्जनतो अब्याकतं होति, तस्मा तत्थ सञ्चिच्चासञ्चिच्चवसेन इमं विकप्पभावं सन्धाय इदं वुत्तं ‘‘आपत्ताधिकरणं सिया अकुसलं सिया अब्याकतं, नत्थि आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति. सचे पन ‘‘यं कुसलचित्तो आपज्जति, इदं वुच्चति आपत्ताधिकरणं कुसल’’न्ति वदेय्य, अचित्तकानं एळकलोमपदसोधम्मादिसमुट्ठानानम्पि कुसलचित्तं आपज्जेय्य, न च तत्थ विज्जमानम्पि कुसलचित्तं आपत्तिया अङ्गं, कायवचीविञ्ञत्तिवसेन पन चलितपवत्तानं कायवाचानं अञ्ञतरमेव अङ्गं, तञ्च रूपक्खन्धपरियापन्नत्ता अब्याकतन्ति.
८७०. इदं तु लक्खणन्ति इदं निदानादिसाधारणविनिच्छयलक्खणं.
८७१. ‘‘तरु’’न्तिआदिगाथा पुब्बे वुत्तत्थाव. अयं पन विसेसो – तत्थ ‘‘द्वयङ्कुर’’न्ति वुत्तं, इध ‘‘चतुस्सिख’’न्ति. तत्थ ‘‘द्वयङ्कुर’’न्ति लोकवज्जपण्णत्तिवज्जानं गहणं ¶ , इध चतुस्सिखन्ति चतुन्नं विपत्तीनं. चत्तारो सीखा अङ्कुरा एतस्साति विग्गहो. तत्थ विपत्ति ‘‘सत्तफल’’न्ति सत्तफलेसु अन्तोगधा, इध विपत्तिट्ठाने वज्जं गहेत्वा सत्तफलानि.
८७२. अनुत्तरतं गतं अत्तना उत्तरस्स उत्तमस्स कस्सचि अविज्जमानत्ता इमं उत्तरं उत्तरं नाम पकरणं यो थेरनवमज्झिमेसु अञ्ञतरो परियापुणाति पाठस्स पगुणवाचुग्गतकरणेन अधीयति, परिपुच्छति अत्थञ्च अत्थवण्णनं सुत्वा सक्कच्चं उग्गहेत्वा मनसा पेक्खित्वा पञ्ञाय सुप्पटिविज्झित्वा धारेति, सो च भिक्खु च-सद्देन एवमेव विनयविनिच्छये यो भिक्खु युत्तो, सो च कायवाचविनये कायवाचावीतिक्कमानं विनयने संवरणे ¶ विनये विनयपिटके अनुत्तरतं उपयाति अत्तनो उत्तरितरस्स अविज्जमानतं उपगच्छति. एत्थ कारणमाह ‘‘उत्तरतो’’ति, पगुणवाचुग्गतकरणेन अधीतेन अत्थवण्णनं सुत्वा धारणेन सुट्ठु धारितेन इमिना उत्तरपकरणेन हेतुभूतेनाति अत्थो.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
लक्खणकथावण्णना निट्ठिता.
सब्बसङ्कलननयकथावण्णना
८७३. परिवारे मुखागता कत्थपञ्ञत्तिवारादयो अट्ठ वारा, तेयेव पच्चय-सद्देन योजेत्वा वुत्ता अट्ठपच्चयवाराति विभङ्गद्वये विसुं विसुं दस्सिता सोळस परिवारा अस्साति सोळसपरिवारो, तस्स सोळसपरिवारस्स. सब्बं सङ्कलनं नयन्ति सब्बेसं वुत्तानं सङ्कलननयानं सङ्गहेतब्बतो सब्बं सङ्कलभेदनं नयं.
८७५. कायिका छब्बिधाति पठमपाराजिकापत्ति, कुटिकरणे पयोगे दुक्कटापत्ति, एकं पिण्डं अनागते थुल्लच्चयापत्ति, तस्मिं आगते सङ्घादिसेसापत्ति, विकालभोजने पाचित्तियापत्ति, पठमपाटिदेसनीयापत्तीति छब्बिधा.
तथा वाचसिकापि चाति चतुत्थपाराजिका, कुटिया कारापने पुब्बगतियो, पदसोधम्मपाचित्तियं, दवकम्यताय हीनेन खुंसनं, तस्स दुब्भासितन्ति तथा छब्बिधा.
छादेन्तस्स ¶ च तिस्सोति भिक्खुनिया वज्जपटिच्छादिकाय पाराजिकं, भिक्खुनो सङ्घादिसेसछादने पाचित्तियं, अत्तनो दुट्ठुल्लच्छादने दुक्कटन्ति तिस्सो च.
पञ्च ¶ संसग्गपच्चयाति कायसंसग्गे भिक्खुनिया पाराजिकं, भिक्खुनो सङ्घादिसेसो, कायेन कायपटिबद्धे थुल्लच्चयं, निस्सग्गियेन कायपटिबद्धे दुक्कटं, अङ्गुलिपतोदके पाचित्तियन्ति कायसंसग्गपच्चया पञ्च आपत्तियो.
८७७. भिक्खुनिया वज्जपटिच्छादिकाय पाराजिकं, भिक्खुस्स सङ्घादिसेसपटिच्छादकस्स पाचित्तियन्ति दुट्ठुल्लच्छादने दुवे.
८७९. ‘‘गामन्तरे चतस्सोवा’’तिआदि पटिनिद्देसतो च विञ्ञायति.
८८५. या पन भिक्खुनी रत्तन्धकारे अप्पदीपे हत्थपासे पुरिसेन सद्धिं यदि सल्लपेय्य, तस्सा पाचित्ति. दूरे ठिता हत्थपासं विजहित्वा ठिता वदेय्य चे, दुक्कटमेवाति योजना.
८८६. या पन भिक्खुनी छन्ने पटिच्छन्नट्ठाने दिवा पुरिसेन सद्धिं अस्स पुरिसस्स हत्थपासे ठिता वदेय्य सल्लपेय्य, तस्सा पाचित्ति. हत्थपासं विजहित्वा वदेय्य चे, दुक्कटमेवाति योजना.
८९१. सनिस्सग्गा च पाचित्तीति निस्सज्जनविनयकम्मसहितायेव पाचित्ति.
८९८. समानसंवासकभूमि ¶ नाम पकतत्तस्स भिक्खुनो समानलद्धिकस्स एकसीमायं ठितभावो. नानापदं पुब्बं एतिस्साति नानापदपुब्बिका, नानासंवासकभूमीति अत्थो ¶ . उक्खित्तनानालद्धिकनानासीमगता नानासंवासकभूमि. इमा द्वेयेव संवासकभूमियो हि महेसिना कारुणिकेन वुत्ताति योजना.
८९९. दुविन्नन्ति पारिवासिकमानत्तचारीनं द्विन्नं पुग्गलानं. द्वयातीतेनाति कामसुखल्लिकानुयोगअत्तकिलमथानुयोगसङ्खातं अन्तद्वयं अतिक्कम्म मज्झिमाय पटिपदाय ठितेन. अथ वा सस्सतुच्छेदद्वयं अतिक्कन्तेन.
९००. ‘‘द्वङ्गुलपब्बपरमं आदातब्ब’’न्ति च तथेव ‘‘द्वङ्गुलं वा दुमासं वा’’ति च द्वङ्गुला दुवे पञ्ञत्ताति योजना.
९०५. आणत्तिया मनुस्समारणं, आणत्तिया अदिन्नादानम्पीति योजना.
९०७. तिस्सो ओभासनायिमाति इमा तिस्सो मेथुनाधिप्पायप्पकासना.
९०८. सङ्घादिसेसो एव सङ्घादिसेसता.
९१०. वनप्पति नाम पुप्फं विना फलन्ती निग्रोधउदुम्बरअस्सत्थपिलक्खकादिरुक्खजाति, इध पन वनजेट्ठो रक्खितगोपितचेतियरुक्खो वनप्पतीति अधिप्पायो. थुल्लताति थुल्लच्चयं.
९१२. विस्सट्ठीति विस्सज्जि सम्भवधातु. छड्डनेति उपक्कमित्वा मोचने. ‘‘हरिते उच्चारं पस्सावं छड्डने’’ति पदच्छेदो.
९१३. किं पमाणमेतासन्ति कित्तका.
९१५. भिक्खु ¶ ¶ भिक्खुनिया सद्धिन्ति एत्थ भिक्खूति सामिवचनप्पसङ्गे पच्चत्तं, भिक्खुनोति अत्थो. गाथाबन्धवसेन वा वण्णलोपो.
९२२. ‘‘यावततियके तिस्सो आपत्तियो’’ति (परि. अट्ठ. ४७६ अत्थतो समानं) पदस्स निद्देसे ‘‘थुल्लच्चयं सिया सङ्घ-भेदकस्सानुवत्तिनो’’ति पठन्ति. ‘‘तिण्णं सङ्घभेदानुवत्ताकानं कोकालिकादीनं सङ्घादिसेसो’’ति अट्ठकथायं वुत्तत्ता तथा पाठो न गहेतब्बो.
९२३. यावततियकेति तिण्णं पूरणी ततिया, कम्मवाचा, यावततियाय कम्मवाचाय परियोसाने आपज्जितब्बा आपत्ति यावततियका नाम.
९२६. ‘‘अवस्सुतस्स…पे… किञ्ची’’ति इदं गरुकापत्तिया वत्थुदस्सनं. ‘‘सब्बं मंसं अकप्पिय’’न्ति इदं थुल्लच्चयदुक्कटानं वत्थुदस्सनं.
९२७. ‘‘विञ्ञापेत्वान…पे… भोजनम्पि चा’’ति इदं पाटिदेसनीयवत्थुदस्सनं. ‘‘लसुणम्पि चा’’ति इदं पाचित्तियवत्थुदस्सनं. ‘‘एकतो अज्झोहरन्तिया’’ति पदच्छेदो.
९३०. रत्तचित्तेन इत्थिया अङ्गजातं ओलोकेन्तस्स दुक्कटं वुत्तन्ति योजना.
९३१. सम्मावत्तनाव सम्मावत्तनका. तेचत्तालीस वत्तना द्वासीतिक्खन्धकवत्तानं परिपूरणट्ठाने दस्सिता.
९३२. अदस्सनअपटिकम्मे आपन्नापत्तिया दुवे पुग्गला, पापिकाय दिट्ठिया अप्पटिनिस्सग्गे आपन्नापत्तिया एकोति इमे तयो उक्खित्तपुग्गला.
९३४. दूसकोति ¶ भिक्खुनिदूसको. कण्टकोति कण्टकसामणेरो.
९३७. ददेय्यच्चेवमादिकाति ¶ ञत्तिकाले ‘‘सङ्घो ददेय्या’’तिआदिभेदा ञत्तिकप्पना, ञत्तिकिरियाति अत्थो. देति सङ्घो करोतीतिआदीति कम्मवाचाकाले ‘‘सङ्घो देती’’ति वा ‘‘करोती’’ति वा आदिभेदा वचनकम्मस्स अनिट्ठितत्ता विप्पकतपच्चुप्पन्नं नाम सिया.
९३८. दिन्नं कतं पनिच्चादीति कम्मवाचाय निट्ठिताय ‘‘दिन्नं सङ्घेना’’ति वा ‘‘कतं सङ्घेना’’ति वातिआदिवचनं अतीतकरणं नाम सिया.
‘‘कारणेहि पन द्वीहि, सङ्घो भिज्जति नञ्ञथा’’ति कस्मा वुत्तं, ननु ‘‘पञ्चहुपालि, आकारेहि सङ्घो भिज्जति. कतमेहि पञ्चहि? कम्मेन, उद्देसेन, वोहरन्तो, अनुस्सावनेन, सलाकग्गाहेना’’ति (परि. ४५८) वुत्तत्ता, अट्ठकथायञ्च (परि. अट्ठ. ४५८) ‘‘पञ्चहि कारणेही’’ति वचनतो च इध इमेहि द्वीहेव कारणेहि सङ्घभेदकथनं अयुत्तन्ति? वुच्चते – नायुत्तं पुब्बपयोगकारकवसेन वुत्तत्ता. तथा हि अट्ठकथायं –
‘‘कम्मेनाति अपलोकनादीसु चतूसु कम्मेसु अञ्ञतरेन कम्मेन. उद्देसेनाति पञ्चसु पातिमोक्खुद्देसेसु अञ्ञतरेन उद्देसेन. वोहरन्तोति कथयन्तो, ताहि ताहि उपपत्तीहि ‘अधम्मं धम्मो’तिआदीनि अट्ठारस भेदकरवत्थूनि दीपेन्तो. अनुस्सावनेनाति ‘ननु तुम्हे जानाथ मय्हं उच्चाकुला पब्बजितभावं, बहुस्सुतभावञ्च, मादिसो ¶ नाम उद्धम्मं उब्बिनयं सत्थुसासनं करेय्याति चित्ते उप्पादेतुं तुम्हाकं युत्तं, किं मय्हं अवीचि नीलुप्पलवनमिव सीतलो, किमहं अपायतो न भायामी’तिआदिना नयेन कण्णमूले वचीभेदं कत्वा अनुस्सावनेन. सलाकग्गाहेनाति एवं अनुस्सावेत्वा तेसं चित्तं उपत्थम्भेत्वा अनिवत्तिधम्मे कत्वा ‘गण्हथ इमं सलाक’न्ति सलाकग्गाहेन.
‘‘एत्थ च कम्ममेव, उद्देसो वा पमाणं, वोहारानुस्सावनसलाकग्गाहा पन पुब्बभागा. अट्ठारसवत्थुदीपनवसेन हि वोहरन्ते तत्थ रुचिजननत्थं अनुस्सावेत्वा सलाकाय गहितायपि अभिन्नोव होति सङ्घो. यदा पन एवं चत्तारो वा अतिरेके वा ¶ सलाकं गाहेत्वा आवेणिकं कम्मं वा उद्देसं वा करोति, तदा सङ्घो भिन्नो नाम होती’’ति (परि. अट्ठ. ४५८) –
वुत्तत्ता सलाकग्गाहकम्मानि द्वे पधानकारणानीति इध तानेव दस्सितानि.
ननु च सलाकग्गाहोपि सङ्घभेदस्स पुब्बभागो वुत्तो, उद्देसकम्मानेव पधानभावेन वुत्तानि, तस्मा कथमस्स सलाकग्गाहस्स पधानकारणभावोति? वुच्चते – उद्देसकम्मानिपि सलाकग्गाहे सिद्धे अवस्सम्भवनतो अत्थसाधनपयोगेन विना असिद्धानेव होन्तीति सो पधानभावेन इध गहितो, उद्देसो पन पञ्ञत्तकम्मपुब्बङ्गमत्ता कम्मेनेव सङ्गहितोति इध विसुं न वुत्तोति दट्ठब्बं.
९४१. पयुत्तायुत्तवाचायाति ¶ पच्चयुप्पादनत्थाय पयुत्ता च सा सक्यपुत्तियभावस्स अयुत्ता अननुरूपा चाति पयुत्तायुत्ता, सायेव वाचाति पयुत्तायुत्तवाचा, ताय.
९४४. या भिक्खुनी विञ्ञापेत्वा भुञ्जति, तस्सा च पाटिदेसनीयं सियाति योजना.
९४६. ‘‘दससतानी’’तिआदिगाथाय रत्तीनन्ति एत्थ ‘‘सत’’न्ति सेसो. छादनकिरियाय अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं. दससतानि आपत्तियो रत्तीनं सतं छादेत्वाति योजना. एवं कत्तब्बयोजनायं –
‘‘दस सतं रत्तिसतं, आपत्तियो छादयित्वान;
दस रत्तियो वसित्वान, मुच्चेय्य पारिवासिको’’ति. (परि. ४७७) –
अयं परिवारगाथापमाणं. एकदिवसं सतंसङ्घादिसेसापत्तियो आपज्जित्वा दसदिवसे छादनवसेन सतंदिवसे सहस्ससङ्घादिसेसापत्तियो छादयित्वाति अत्थो. अयमेत्थ सङ्खेपत्थो – यो ¶ दसदिवसे सतं सङ्घादिसेसा आपत्तियो आपज्जित्वा दसदिवसे पटिच्छादेति, तेन रत्तिसतं आपत्तिसहस्सं पटिच्छादितं होतीति. दस रत्तियो वसित्वानाति ‘‘सब्बाव ता आपत्तियो दसाहपटिच्छन्ना’’ति परिवासं याचित्वा दस रत्तियो वसित्वाति अत्थो. मुच्चेय्य पारिवासिकोति परिवासं वसन्तो भिक्खु अत्तना वसितब्बपरिवासतो मुच्चेय्य, मुत्तो भवेय्याति अत्थो.
९४७. पाराजिकानि अट्ठेवाति अग्गहितग्गहणेन. तेवीस गरुकाति भिक्खूहि असाधारणा भिक्खुनीनं दस, भिक्खुनीहि ¶ असाधारणा भिक्खूनं छ, उभिन्नं साधारणा सत्ताति एवं तेवीस सङ्घादिसेसा.
९४८. वुत्तानीति यथावुत्तानि निस्सग्गियानि. द्वेचत्तालीस होन्तीति भिक्खुविभङ्गागता तिंस, भिक्खूहि असाधारणा भिक्खुनीनं आदितो द्वादस चाति द्वाचत्तालीस निस्सग्गियानि होन्ति. अट्ठासीतिसतं पाचित्तिया पुब्बे दस्सिताव.
९४९. सुसिक्खेनाति सुट्ठु सिक्खितअधिसीलादितिविधसिक्खेन भगवता.
९५०. सुपञ्ञेनाति सोभणा दसबलचतुवेसारज्जछअसाधारणादयो पञ्ञा यस्स सो सुपञ्ञो, तेन. यसस्सिनाति अट्ठअरियपुग्गलसमूहसङ्खातपरिवारयसा च सब्बलोकब्यापकगुणघोससङ्खातकित्तियसा च तेन समन्नागतत्ता यसस्सिना. अड्ढुड्ढानि सतानि भवन्तीति यथादस्सितगणनाय पिण्डवसेन पञ्ञासाधिकानि तीणि सतानि भवन्तीति अत्थो. सुपञ्ञेन यसस्सिना गोतमेन पञ्ञत्तानि सब्बानि सिक्खापदानि अड्ढुड्ढानि सतानि भवन्तीति योजना.
९५१. एतेसु सिक्खापदेसु यो सारभूतो विनिच्छयो वत्तब्बो, सो सकलो मया समासेन सब्बथा सब्बाकारेन वुत्तोति योजना.
९५३. तस्माति मया विचारेत्वा वुत्तत्ताव. अत्थेति वचनत्थभावत्थादिभेदे अत्थे वा. अक्खरबन्धे ¶ वाति अक्खरसङ्खातपदबन्धे वा. विञ्ञासस्स कमेपि वाति उद्देसवसेन गन्थनिक्खेपस्स कमेपि. कङ्खा न कातब्बाति ‘‘यथाअधिप्पेतस्स ¶ इदं वाचकं नु खो, अवाचक’’न्ति वा ‘‘इदमयुत्तं नु खो, युत्त’’न्ति वा ‘‘इदमधिकं नु खो, ऊन’’न्ति वा ‘‘इदमघट्टितक्कमं नु खो, घट्टितक्कम’’न्ति वा ‘‘इदं विरुद्धसमयं नु खो, अविरुद्धसमय’’न्ति वा ‘‘इदं दुरुत्तं नु खो, सुवुत्त’’न्ति वा ‘‘इदं सत्थकं नु खो, निरत्थक’’न्ति वा कङ्खा विमति येन केनचि न कातब्बा. बहुमानताति ‘‘विनयो संवरत्थाया’’तिआदिना (परि. ३६६) निद्दिट्ठपयोजनपरम्पराय मूलकारणत्ता महती सम्माना कातब्बाति अत्थो.
९५४. यो भिक्खु सउत्तरं उत्तरपकरणेन सहितं विनयस्सविनिच्छयं नाम पकरणं जानाति धम्मतो चेव अत्थतो च विनिच्छयतो च सब्बथा अवबुज्झति, सो भिक्खु अत्तना सिक्खितब्बाय सिक्खाय सब्बसो विञ्ञातत्ता सिक्खापकेन आचरियेन विनापि सिक्खितुं समत्थोति. निस्सयं विमुञ्चित्वाति आचरियुपज्झाये निस्साय वासं मुञ्चित्वा. यथाकामङ्गतो सियाति यादिसा यादिसा अत्तना गामिता, तत्थ तत्थ गमनारहो भवेय्याति अत्थो.
९५५. निस्सयं दातुकामेन. सह विभङ्गेन सविभङ्गं. सह मातिकाय समातिकं. इदं सउत्तरं विनयविनिच्छयपकरणं सुट्ठु वाचुग्गतं कत्वा गन्थतो सुट्ठु पगुणं वाचुग्गतं कत्वा अत्थतो, विनिच्छयतो च सम्मा जानित्वा एवं दातब्बन्ति योजना.
९५६-७. यो भिक्खु इमं सउत्तरं विनयविनिच्छयपकरणं वाचाय पठति, मनसा चिन्तेति, अञ्ञेहि वुच्चमानं सुणाति, अत्थं परिपुच्छति, परं वाचेति, निच्चं अत्थं उपपरिक्खति यथापरिपुच्छितमत्थं हेतुउदाहरणपवत्तिवसेन उपगन्त्वा समन्ततो ¶ इक्खति पञ्ञाय नियमेति ववत्थपेति, तस्स पन भिक्खुस्स विनयनिस्सिता सब्बेव अत्था आपत्तानापत्तिकप्पियाकप्पियादिपभेदा सब्बे अत्था हत्थे आमलकं विय करतले अमलमणिरतनं विय उपट्ठहन्ति पाकटा भवन्तीति योजना. नत्थि एतस्स मलन्ति अमलं, अमलमेव आमलकन्ति मणिरतनं वुच्चति.
९५८. नत्थि एतेसं बुद्धीति अबुद्धी, अबुद्धी च ते जना चाति अबुद्धिजना, अबुद्धिजनानं ¶ सारं अवसारं ओसीदनं ददाति आददाति करोतीति अबुद्धिजनसारदं, बुद्धिविरहितानं अगाधं गम्भीरं. तेहि अलद्धपतिट्ठं अमतसागरं सद्दत्थरसामतस्स, निब्बानामतस्स वा पटिलाभकारणत्ता सागरसदिसं परमं उत्तमं इमं उत्तरं सागरं आसन्नपच्चक्खं उत्तरपकरणसङ्खातं समुद्दसागरं सारदो हुत्वा उत्तरं उत्तरन्तो परियोसापेन्तो नरो भिक्खु हि यस्मा विनयपारगो विनयपिटकस्स परियन्तं गतो हुत्वा पारगो पारं संसारस्स पारसङ्खातं निब्बानं गच्छन्तो सिया भवेय्याति योजना.
९५९. अतोति तस्मादेव कारणा अवपूरतोरतो पापपूरतो निरासङ्कताय ओरतो निवत्तो पापभीरुको नरो तमं विधूय पापभीरुकताय एव चित्तपरियुट्ठानवसेन उप्पज्जनकं मोहन्धकारं तदङ्गपहानवसेन विधमेत्वा. सब्बङ्गणकम्मदं सब्बेसं रागादीनं अङ्गणानं कम्मं तदङ्गादिपहानं ददाति आवहतीति ‘‘सब्बङ्गणकम्मद’’न्ति लद्धनामं सुखस्स पदं लोकियलोकुत्तरस्स सुखस्स कारणं गुणसंहितं सीलादीहि अत्थभूतेहि गुणेहि संहितं युत्तं गुणप्पकासकं हितं अमतोसधं विय ¶ सब्बदोससब्बब्याधिरहितताय अजराअमतादिगुणावहत्ता हितं इमं उत्तरं नाम पकरणं सक्कच्चं आदरो हुत्वा निच्चं सततं सिक्खे ‘‘एवं परिचयन्तं करोमी’’ति चिन्तेत्वा एकन्तेन यथावुत्तपयोजनसाधनयोग्गं कत्वा अज्झेनादिवसेन सिक्खेय्य एव, न अज्झुपेक्खको भवेय्याति योजना.
९६०. पटुभावकरे पातिमोक्खसंवरसीलपूरणे, सासनपच्चत्थिकाभिभवने च पटुभावं छेकत्तं वेसारज्जं करोति अत्तानं धारेन्तानं लज्जिपुग्गलानन्ति पटुभावकरे परमे ततोयेव उत्तमे पिटके विनयपिटके पटुतं पाटवं पञ्ञाकोसल्लं अभिपत्थयन्तेन पटुना यतिना निम्मलप्पवत्तिकेन पटुना विधिना छेकेन सारेन विधानेन इदं सउत्तरं विनयविनिच्छयपकरणं सततं निरन्तरं परियापुणितब्बं उग्गहणधारणपरिपुच्छाचिन्तनादिवसेन सिक्खितब्बन्ति योजना.
इति उत्तरे लीनत्थपकासनिया
सब्बसङ्कलननयकथावण्णना निट्ठिता.
निगमनकथावण्णना
९६१-३. महेसिनो ¶ तिविधस्सापि सासनस्स सुचिरट्ठितिकामेन अतिचिरकालप्पवत्तिं इच्छन्तेन धीमता पसत्थतरञाणेन सुद्धचित्तेन लाभसक्कारनिरपेक्खताय परिसुद्धज्झासयेन बुद्धदत्तेन बुद्धदत्ताभिधानेन आचरियवरेन रचितो.
पज्जवसेन गन्थतो, अत्थतो चेव परमुत्तरो उत्तरो विनिच्छयो अन्तरायं अन्तरेन अज्झत्तिकं, बाहिरं वा ¶ अन्तरायं विना यथा सिद्धिं उपागतो परिनिट्ठानं पत्तो, तथा सत्तानं धम्मसंयुता कुसलूपसंहिता सङ्कप्पा मनोरथा सिज्झन्तु अन्तरायं विना निप्पज्जन्तु, एतेन उत्तरविनिच्छयरचनामयेन महता पुञ्ञोदयेन चतूहि सङ्गहवत्थूहि जनं रञ्जेतीति ‘‘राजा’’ति सङ्खं गतो महीपालो महिं पथविसन्निस्सितं जनकायं सम्मा ञायेन दस राजधम्मे अकोपेन्तो पालेतु. देवो पज्जुन्नो काले थावरजङ्गमानं उपयोगारहकाले सम्मा पवस्सतु अवुट्ठिअतिवुट्ठिकं अकत्वा सम्मा पवच्छतु.
९६४. सेलिन्दो सिनेरुपब्बतराजा याव तिट्ठति याव लोके पवत्तति, चन्दो सकलजनपदनयनसायनो याव विरोचति याव अत्तनो सभावं जोतेति, ताव यसस्सिनो गोतमस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स सद्धम्मो परियत्तिपटिपत्तिपटिवेधवसेन तिविधो सद्धम्मो तिट्ठतु पवत्ततु.
९६५. सीहादीनं, दाहादीनञ्च बाहिरज्झत्तिकानं परिस्सयानं खमनं सहनं अभिभवित्वा पवत्तनं खन्ति. सोरच्चन्ति सोभने रतोति सुरतो, सुरतस्स भावो सोरच्चं. सुन्दरं अखण्डतादिगुणसमन्नागतं सीलं अस्साति सुसीलो. सुसीलस्स भावो.
निगमनकथावण्णना निट्ठिता.
उत्तरविनिच्छयटीका निट्ठिता.
इति विनयत्थसारसन्दीपनी नाम विनयविनिच्छयवण्णना,
लीनत्थपकासनी नाम उत्तरविनिच्छयवण्णना च
समत्ता.
पच्छा ठपितगाथायो
थेरेन ¶ ¶ थिरचित्तेन, सासनुज्जोतनत्थिना;
पुञ्ञवा ञाणवा सीली, सुहज्जो मुदुको तथा.
यो सीहळारिमद्देसु, चन्दिमा सूरियो विय;
पाकटो सीवलित्थेरो, महातेजो महायसो.
तेन नीता सीहळा या, इध पत्ता सुधीमता;
एसा संवण्णना सीह-ळक्खरेन सुलिक्खिता.
रेवतो इति नामेन, थेरेन थिरचेतसा;
अरिमद्दिके रक्खन्तेन, परिवत्तेत्वान साधुकं.
लिखापिता हितत्थाय, भिक्खूनं अरिमद्दिके;
एसा संवण्णना सुट्ठु, सन्निट्ठानमुपागता;
तथेव सब्बसत्तानं, सब्बत्थो च समिज्झतूति.