ಅಟ್ಠಕಥಾ > ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕ (ಅಟ್ಠಕಥಾ) > ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನೀ-ಅಟ್ಠಕಥಾ

೧. ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ – ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಇದಂ ವಿಭಙ್ಗಪ್ಪಕರಣಸ್ಸ ಆದಿಭೂತೇ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೇ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ನಾಮ. ತತ್ಥ ಪಞ್ಚಾತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ತೇನ ನ ತತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ನ ಉದ್ಧನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಖನ್ಧಾತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ತತ್ರಾಯಂ ಖನ್ಧ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಬಹುಲೇಸು ಠಾನೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ – ರಾಸಿಮ್ಹಿ, ಗುಣೇ, ಪಣ್ಣತ್ತಿಯಂ, ರುಳ್ಹಿಯನ್ತಿ. ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಹಾಸಮುದ್ದೇ ನ ಸುಕರಂ ಉದಕಸ್ಸ ಪಮಾಣಂ ಗಹೇತುಂ – ಏತ್ತಕಾನಿ ಉದಕಾಳ್ಹಕಾನೀತಿ ವಾ ಏತ್ತಕಾನಿ ಉದಕಾಳ್ಹಕಸತಾನೀತಿ ವಾ ಏತ್ತಕಾನಿ ಉದಕಾಳ್ಹಕಸಹಸ್ಸಾನೀತಿ ವಾ ಏತ್ತಕಾನಿ ಉದಕಾಳ್ಹಕಸತಸಹಸ್ಸಾನೀತಿ ವಾ, ಅಥ ಖೋ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯೋ ಅಪ್ಪಮೇಯ್ಯೋ ಮಹಾಉದಕಕ್ಖನ್ಧೋತ್ವೇವ ¶ ಸಙ್ಖ್ಯಂ ¶ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೪.೫೧; ೬.೩೭) ಹಿ ರಾಸಿತೋ ಖನ್ಧೋ ನಾಮ. ನಹಿ ಪರಿತ್ತಕಂ ಉದಕಂ ಉದಕಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಬಹುಕಮೇವ ವುಚ್ಚತಿ. ತಥಾ ನ ಪರಿತ್ತಕೋ ರಜೋ ರಜಕ್ಖನ್ಧೋ, ನ ಅಪ್ಪಮತ್ತಕಾ ಗಾವೋ ಗವಕ್ಖನ್ಧೋ, ನ ಅಪ್ಪಮತ್ತಕಂ ಬಲಂ ಬಲಕ್ಖನ್ಧೋ, ನ ಅಪ್ಪಮತ್ತಕಂ ಪುಞ್ಞಂ ಪುಞ್ಞಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಬಹುಕಮೇವ ಹಿ ರಜೋ ರಜಕ್ಖನ್ಧೋ, ಬಹುಕಾವ ಗವಾದಯೋ ಗವಕ್ಖನ್ಧೋ, ಬಲಕ್ಖನ್ಧೋ, ಪುಞ್ಞಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ‘‘ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೫೫) ಪನ ಗುಣತೋ ಖನ್ಧೋ ನಾಮ. ‘‘ಅದ್ದಸಾ ಖೋ ಭಗವಾ ಮಹನ್ತಂ ದಾರುಕ್ಖನ್ಧಂ ಗಙ್ಗಾಯ ನದಿಯಾ ಸೋತೇನ ವುಯ್ಹಮಾನ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೪೧). ಏತ್ಥ ಪಣ್ಣತ್ತಿತೋ ಖನ್ಧೋ ನಾಮ. ‘‘ಯಂ ಚಿತ್ತಂ ಮನೋ ಮಾನಸಂ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಸ. ೬೩, ೬೫) ರುಳ್ಹಿತೋ ಖನ್ಧೋ ನಾಮ. ಸ್ವಾಯಮಿಧ ರಾಸಿತೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಅಯಞ್ಹಿ ಖನ್ಧಟ್ಠೋ ನಾಮ ಪಿಣ್ಡಟ್ಠೋ ಪೂಗಟ್ಠೋ ಘಟಟ್ಠೋ ರಾಸಟ್ಠೋ. ತಸ್ಮಾ ‘ರಾಸಿಲಕ್ಖಣಾ ಖನ್ಧಾ’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಕೋಟ್ಠಾಸಟ್ಠೋತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ; ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಇಣಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಚೋದಿಯಮಾನಾ ‘ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ದಸ್ಸಾಮ, ತೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ದಸ್ಸಾಮಾ’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಇತಿ ‘ಕೋಟ್ಠಾಸಲಕ್ಖಣಾ ಖನ್ಧಾ’ತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ರೂಪರಾಸಿ ರೂಪಕೋಟ್ಠಾಸೋ, ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ವೇದನಾರಾಸಿ ವೇದನಾಕೋಟ್ಠಾಸೋತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಏತ್ತಾವತಾ ¶ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಯ್ವಾಯಂ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಚ ಮಹಾಭೂತಾ ಚತುನ್ನಞ್ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯರೂಪ’’ನ್ತಿ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾದೀಸು ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ವಿಭತ್ತೋ ‘ಪಞ್ಚವೀಸತಿ ರೂಪಕೋಟ್ಠಾಸಾ’ತಿ ಚ ‘ಛನ್ನವುತಿ ರೂಪಕೋಟ್ಠಾಸಾ’ತಿ ಚ ಏವಂಪಭೇದೋ ರೂಪರಾಸಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪರಿಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮಾತಿ ದಸ್ಸೇಸಿ. ಯೋ ಪನಾಯಂ ‘‘ಸುಖಾ ವೇದನಾ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ’’ತಿ ತೇಸುಯೇವ ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ವಿಭತ್ತೋ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾರಾಸಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪರಿಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮಾತಿ ದಸ್ಸೇಸಿ. ಯೋ ಪನಾಯಂ ‘‘ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾ…ಪೇ… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾ’’ತಿ ತೇಸುಯೇವ ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ವಿಭತ್ತೋ ಚತುಭೂಮಿಕಸಞ್ಞಾರಾಸಿ ¶ , ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪರಿಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮಾತಿ ದಸ್ಸೇಸಿ. ಯೋ ಪನಾಯಂ ‘‘ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಚೇತನಾ…ಪೇ… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಚೇತನಾ’’ತಿ ತೇಸುಯೇವ ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ವಿಭತ್ತೋ ಚತುಭೂಮಿಕಚೇತನಾರಾಸಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪರಿಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮಾತಿ ದಸ್ಸೇಸಿ. ಯೋ ¶ ಪನಾಯಂ ‘‘ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಮನೋಧಾತು, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂ’’ತಿ ತೇಸುಯೇವ ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ವಿಭತ್ತೋ ಚತುಭೂಮಿಕಚಿತ್ತರಾಸಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪರಿಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮಾತಿ ದಸ್ಸೇಸಿ.

ಅಪಿಚೇತ್ಥ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಂ ರೂಪಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ, ಕಾಮಾವಚರಅಟ್ಠಕುಸಲಚಿತ್ತಾದೀಹಿ ಏಕೂನನವುತಿಚಿತ್ತೇಹಿ ಸಹಜಾತಾ ವೇದನಾ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ, ಸಞ್ಞಾ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ, ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ, ಏಕೂನನವುತಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು ಧಮ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೨. ಇದಾನಿ ತೇ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ತತ್ಥ ಕತಮೋ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ತೇಸು ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು. ಕತಮೋತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ. ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಪುಚ್ಛಿತಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ಇದಾನಿ ತಂ ವಿಭಜನ್ತೋ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ರೂಪನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನಂ. ರೂಪನ್ತಿ ಅತಿಪ್ಪಸಙ್ಗನಿಯಮನಂ. ಏವಂ ಪದದ್ವಯೇನಾಪಿ ರೂಪಸ್ಸ ಅನವಸೇಸಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ ಹೋತಿ.

ತತ್ಥ ಕೇನಟ್ಠೇನ ರೂಪನ್ತಿ? ರುಪ್ಪನಟ್ಠೇನ ರೂಪಂ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

‘‘ಕಿಞ್ಚ ¶ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ವದೇಥ? ರುಪ್ಪತೀತಿ ¶ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ರೂಪನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಕೇನ ರುಪ್ಪತಿ? ಸೀತೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಉಣ್ಹೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಜಿಘಚ್ಛಾಯಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಪಿಪಾಸಾಯಪಿ ರುಪ್ಪತಿ, ಡಂಸಮಕಸವಾತಾತಪಸರಿಸಪಸಮ್ಫಸ್ಸೇನಪಿ ರುಪ್ಪತಿ. ರುಪ್ಪತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ರೂಪನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೭೯).

ತತ್ಥ ಕಿನ್ತಿ ಕಾರಣಪುಚ್ಛಾ; ಕೇನ ಕಾರಣೇನ ರೂಪಂ ವದೇಥ, ಕೇನ ಕಾರಣೇನ ತಂ ರೂಪಂ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ರುಪ್ಪತೀತಿ ಏತ್ಥ ಇತೀತಿ ಕಾರಣುದ್ದೇಸೋ. ಯಸ್ಮಾ ರುಪ್ಪತಿ ತಸ್ಮಾ ರೂಪನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ರುಪ್ಪತೀತಿ ಕುಪ್ಪತಿ ಘಟ್ಟೀಯತಿ ಪೀಳಿಯತಿ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ಇಮಿನಾ ಏತ್ತಕೇನ ಠಾನೇನ ರುಪ್ಪನಟ್ಠೇನ ರೂಪಂ ವುತ್ತಂ. ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣೇನ ರೂಪನ್ತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ. ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಞ್ಹೇತಂ.

ಸೀತೇನಪಿ ¶ ರುಪ್ಪತೀತಿಆದೀಸು ಪನ ಸೀತೇನ ತಾವ ರುಪ್ಪನಂ ಲೋಕನ್ತರಿಕನಿರಯೇ ಪಾಕಟಂ. ತಿಣ್ಣಂ ತಿಣ್ಣಞ್ಹಿ ಚಕ್ಕವಾಳಾನಂ ಅನ್ತರೇ ಏಕೇಕೋ ಲೋಕನ್ತರಿಕನಿರಯೋ ನಾಮ ಹೋತಿ ಅಟ್ಠಯೋಜನಸಹಸ್ಸಪ್ಪಮಾಣೋ, ಯಸ್ಸ ನೇವ ಹೇಟ್ಠಾ ಪಥವೀ ಅತ್ಥಿ, ನ ಉಪರಿ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯದೀಪಮಣಿಆಲೋಕೋ, ನಿಚ್ಚನ್ಧಕಾರೋ. ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತಸತ್ತಾನಂ ತಿಗಾವುತೋ ಅತ್ತಭಾವೋ ಹೋತಿ. ತೇ ವಗ್ಗುಲಿಯೋ ವಿಯ ಪಬ್ಬತಪಾದೇ ದೀಘಪುಥುಲೇಹಿ ನಖೇಹಿ ಲಗ್ಗಿತ್ವಾ ಅವಂಸಿರಾ ಓಲಮ್ಬನ್ತಿ. ಯದಾ ಸಂಸಪ್ಪನ್ತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸ್ಸ ಹತ್ಥಪಾಸಗತಾ ಹೋನ್ತಿ ಅಥ ‘ಭಕ್ಖೋ ನೋ ಲದ್ಧೋ’ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನಾ ತತ್ಥ ಬ್ಯಾವಟಾ ವಿಪರಿವತ್ತಿತ್ವಾ ಲೋಕಸನ್ಧಾರಕೇ ಉದಕೇ ಪತನ್ತಿ, ಸೀತವಾತೇ ಪಹರನ್ತೇಪಿ ಪಕ್ಕಮಧುಕಫಲಾನಿ ವಿಯ ಛಿಜ್ಜಿತ್ವಾ ಉದಕೇ ಪತನ್ತಿ. ಪತಿತಮತ್ತಾವ ಅಚ್ಚನ್ತಖಾರೇನ ಸೀತೋದಕೇನ ಛಿನ್ನಚಮ್ಮನ್ಹಾರುಮಂಸಅಟ್ಠೀಹಿ ಭಿಜ್ಜಮಾನೇಹಿ ತತ್ತತೇಲೇ ಪತಿತಪಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿ ವಿಯ ಪಟಪಟಾಯಮಾನಾ ವಿಲೀಯನ್ತಿ. ಏವಂ ಸೀತೇನ ರುಪ್ಪನಂ ಲೋಕನ್ತರಿಕನಿರಯೇ ಪಾಕಟಂ. ಮಹಿಂಸಕರಟ್ಠಾದೀಸುಪಿ ಹಿಮಪಾತಸೀತಲೇಸು ಪದೇಸೇಸು ಏತಂ ಪಾಕಟಮೇವ. ತತ್ಥ ಹಿ ಸತ್ತಾ ಸೀತೇನ ಭಿನ್ನಚ್ಛಿನ್ನಸರೀರಾ ಜೀವಿತಕ್ಖಯಮ್ಪಿ ಪಾಪುಣನ್ತಿ.

ಉಣ್ಹೇನ ರುಪ್ಪನಂ ಅವೀಚಿಮಹಾನಿರಯೇ ಪಾಕಟಂ. ತತ್ಥ ಹಿ ತತ್ತಾಯ ಲೋಹಪಥವಿಯಾ ನಿಪಜ್ಜಾಪೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚವಿಧಬನ್ಧನಾದಿಕರಣಕಾಲೇ ಸತ್ತಾ ಮಹಾದುಕ್ಖಂ ಅನುಭವನ್ತಿ.

ಜಿಘಚ್ಛಾಯ ರುಪ್ಪನಂ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೇ ಚೇವ ದುಬ್ಭಿಕ್ಖಕಾಲೇ ಚ ¶ ಪಾಕಟಂ. ಪೇತ್ತಿವಿಸಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸತ್ತಾ ದ್ವೇ ತೀಣಿ ಬುದ್ಧನ್ತರಾನಿ ಕಿಞ್ಚಿದೇವ ಆಮಿಸಂ ಹತ್ಥೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಮುಖೇ ಪಕ್ಖಿಪನ್ತಾ ನಾಮ ನ ಹೋನ್ತಿ ¶ . ಅನ್ತೋಉದರಂ ಆದಿತ್ತಸುಸಿರರುಕ್ಖೋ ವಿಯ ಹೋತಿ. ದುಬ್ಭಿಕ್ಖೇ ಕಞ್ಜಿಕಮತ್ತಮ್ಪಿ ಅಲಭಿತ್ವಾ ಮರಣಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಪಮಾಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ.

ಪಿಪಾಸಾಯ ರುಪ್ಪನಂ ಕಾಲಕಞ್ಜಿಕಾದೀಸು ಪಾಕಟಂ. ತತ್ಥ ಹಿ ಸತ್ತಾ ದ್ವೇ ತೀಣಿ ಬುದ್ಧನ್ತರಾನಿ ಹದಯತೇಮನಮತ್ತಂ ವಾ ಜಿವ್ಹಾತೇಮನಮತ್ತಂ ವಾ ಉದಕಬಿನ್ದುಂ ಲದ್ಧುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ. ‘ಪಾನೀಯಂ ಪಿವಿಸ್ಸಾಮಾ’ತಿ ನದಿಂ ಗತಾನಮ್ಪಿ ನದೀ ವಾಲಿಕಾತಲಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ. ಮಹಾಸಮುದ್ದಂ ಪಕ್ಖನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಮಹಾಸಮುದ್ದೋ ಪಿಟ್ಠಿಪಾಸಾಣೋ ಹೋತಿ. ತೇ ಸುಸ್ಸನ್ತಾ ಬಲವದುಕ್ಖಪೀಳಿತಾ ವಿಚರನ್ತಿ.

ಏಕೋ ¶ ಕಿರ ಕಾಲಕಞ್ಜಿಕಅಸುರೋ ಪಿಪಾಸಂ ಅಧಿವಾಸೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೋ ಯೋಜನಗಮ್ಭೀರವಿತ್ಥಾರಂ ಮಹಾಗಙ್ಗಂ ಓತರಿ. ತಸ್ಸ ಗತಗತಟ್ಠಾನೇ ಉದಕಂ ಛಿಜ್ಜತಿ, ಧೂಮೋ ಉಗ್ಗಚ್ಛತಿ, ತತ್ತೇ ಪಿಟ್ಠಿಪಾಸಾಣೇ ಚಙ್ಕಮನಕಾಲೋ ವಿಯ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ಉದಕಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ವಿಚರನ್ತಸ್ಸೇವ ರತ್ತಿ ವಿಭಾಯಿ. ಅಥ ನಂ ಪಾತೋವ ಭಿಕ್ಖಾಚಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಾ ತಿಂಸಮತ್ತಾ ಪಿಣ್ಡಚಾರಿಕಭಿಕ್ಖೂ ದಿಸ್ವಾ – ‘‘ಕೋ ನಾಮ ತ್ವಂ, ಸಪ್ಪುರಿಸಾ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಿಂಸು. ‘‘ಪೇತೋಹಮಸ್ಮಿ, ಭನ್ತೇ’’ತಿ. ‘‘ಕಿಂ ಪರಿಯೇಸಸೀ’’ತಿ? ‘‘ಪಾನೀಯಂ, ಭನ್ತೇ’’ತಿ. ‘‘ಅಯಂ ಗಙ್ಗಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ, ಕಿಂ ತ್ವಂ ನ ಪಸ್ಸಸೀ’’ತಿ? ‘‘ನ ಉಪಕಪ್ಪತಿ, ಭನ್ತೇ’’ತಿ. ‘‘ತೇನ ಹಿ ಗಙ್ಗಾಪಿಟ್ಠೇ ನಿಪಜ್ಜ, ಮುಖೇ ತೇ ಪಾನೀಯಂ ಆಸಿಞ್ಚಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ. ಸೋ ವಾಲಿಕಾಪುಳಿನೇ ಉತ್ತಾನೋ ನಿಪಜ್ಜಿ. ಭಿಕ್ಖೂ ತಿಂಸಮತ್ತೇ ಪತ್ತೇ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಉದಕಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ಆಹರಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಮುಖೇ ಆಸಿಞ್ಚಿಂಸು. ತೇಸಂ ತಥಾ ಕರೋನ್ತಾನಂಯೇವ ವೇಲಾ ಉಪಕಟ್ಠಾ ಜಾತಾ. ತತೋ ‘‘ಭಿಕ್ಖಾಚಾರಕಾಲೋ ಅಮ್ಹಾಕಂ, ಸಪ್ಪುರಿಸ; ಕಚ್ಚಿ ತೇ ಅಸ್ಸಾದಮತ್ತಾ ಲದ್ಧಾ’’ತಿ ಆಹಂಸು. ಪೇತೋ ‘‘ಸಚೇ ಮೇ, ಭನ್ತೇ, ತಿಂಸಮತ್ತಾನಂ ಅಯ್ಯಾನಂ ತಿಂಸಮತ್ತೇಹಿ ಪತ್ತೇಹಿ ಆಸಿತ್ತಉದಕತೋ ಅಡ್ಢಪಸತಮತ್ತಮ್ಪಿ ಪರಗಲಗತಂ, ಪೇತತ್ತಭಾವತೋ ಮೋಕ್ಖೋ ಮಾ ಹೋತೂ’’ತಿ ಆಹ. ಏವಂ ಪಿಪಾಸಾಯ ರುಪ್ಪನಂ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೇ ಪಾಕಟಂ.

ಡಂಸಾದೀಹಿ ರುಪ್ಪನಂ ಡಂಸಮಕ್ಖಿಕಾದಿಸಮ್ಬಬಹುಲೇಸು ಪದೇಸೇಸು ಪಾಕಟಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಡಂಸಾತಿ ಪಿಙ್ಗಲಮಕ್ಖಿಕಾ, ಮಕಸಾತಿ ಮಕಸಾವ ವಾತಾತಿ ಕುಚ್ಛಿವಾತಪಿಟ್ಠಿವಾತಾದಿವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸರೀರಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ¶ ವಾತರೋಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಹತ್ಥಪಾದಪಿಟ್ಠಿಆದೀನಿ ಭಿನ್ದತಿ, ಕಾಣಂ ಕರೋತಿ, ಖುಜ್ಜಂ ಕರೋತಿ, ಪೀಠಸಪ್ಪಿಂ ಕರೋತಿ. ಆತಪೋತಿ ಸೂರಿಯಾತಪೋ. ತೇನ ರುಪ್ಪನಂ ಮರುಕನ್ತಾರಾದೀಸು ಪಾಕಟಂ. ಏಕಾ ಕಿರ ಇತ್ಥೀ ಮರುಕನ್ತಾರೇ ರತ್ತಿಂ ಸತ್ಥತೋ ಓಹೀನಾ ದಿವಾ ಸೂರಿಯೇ ಉಗ್ಗಚ್ಛನ್ತೇ ವಾಲಿಕಾಯ ತಪ್ಪಮಾನಾಯ ಪಾದೇ ಠಪೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೀ ಸೀಸತೋ ಪಚ್ಛಿಂ ಓತಾರೇತ್ವಾ ಅಕ್ಕಮಿ. ಕಮೇನ ಪಚ್ಛಿಯಾ ಉಣ್ಹಾಭಿತತ್ತಾಯ ¶ ಠಾತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೀ ತಸ್ಸಾ ಉಪರಿ ಸಾಟಕಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಕ್ಕಮಿ. ತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸನ್ತತ್ತೇ ಅಙ್ಕೇನ ಗಹಿತಂ ಪುತ್ತಕಂ ಅಧೋಮುಖಂ ನಿಪಜ್ಜಾಪೇತ್ವಾ ಕನ್ದನ್ತಂ ಕನ್ದನ್ತಂ ಅಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಸದ್ಧಿಂ ತೇನ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಠಾನೇ ಉಣ್ಹಾಭಿತತ್ತಾ ಕಾಲಮಕಾಸಿ.

ಸರೀಸಪಾತಿ ಯೇ ಕೇಚಿ ದೀಘಜಾತಿಕಾ ಸರನ್ತಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ತೇಸಂ ಸಮ್ಫಸ್ಸೇನ ರುಪ್ಪನಂ ಆಸೀವಿಸದಟ್ಠಾದೀನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಇದಾನಿ ¶ ‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ರೂಪ’ನ್ತಿ ಪದೇನ ಸಂಗಹಿತಂ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಕೋಟ್ಠಾಸಛನ್ನವುತಿಕೋಟ್ಠಾಸಪ್ಪಭೇದಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ರೂಪಂ ಅತೀತಾದಿಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಆಹ. ತತೋ ಪರಂ ತದೇವ ಅಜ್ಝತ್ತದುಕಾದೀಸು ಚತೂಸು ದುಕೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ವಾತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತೋ ಪರಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಏಕಾದಸಸು ಪದೇಸೇಸು ಪರಿಯಾದಿಯಿತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತಂ ರೂಪಂ ಏಕತೋ ಪಿಣ್ಡಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದೇಕಜ್ಝನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ತದೇಕಜ್ಝನ್ತಿ ತಂ ಏಕಜ್ಝಂ; ಅಭಿಸಞ್ಞೂಹಿತ್ವಾತಿ ಅಭಿಸಂಹರಿತ್ವಾ; ಅಭಿಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾತಿ ಸಙ್ಖೇಪಂ ಕತ್ವಾ; ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ರೂಪಂ ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಸಙ್ಖಾತೇ ಏಕವಿಧಭಾವೇ ಪಞ್ಞಾಯ ರಾಸಿಂ ಕತ್ವಾ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮಾತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ. ಏತೇನ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ರೂಪಂ ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣೇ ರಾಸಿಭಾವೂಪಗಮನೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ. ನ ಹಿ ರೂಪತೋ ಅಞ್ಞೋ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ. ಯಥಾ ಚ ರೂಪಂ, ಏವಂ ವೇದನಾದಯೋಪಿ ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಾದೀಸು ರಾಸಿಭಾವೂಪಗಮನೇನ. ನ ಹಿ ವೇದನಾದೀಹಿ ಅಞ್ಞೇ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ.

೩. ಇದಾನಿ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಓಕಾಸೇ ಪಕ್ಖಿತ್ತಂ ರೂಪಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ತತ್ಥ ಕತಮಂ ರೂಪಂ ಅತೀತನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ಏಕಾದಸಸು ಓಕಾಸೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಪಿತಮಾತಿಕಾಯ ಭುಮ್ಮಂ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿಆದಿನಾ ¶ ನಯೇನ ಠಪಿತಾಯ ಮಾತಿಕಾಯ ಯಂ ಅತೀತಂ ರೂಪನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಕತಮನ್ತಿ? ಇಮಿನಾ ಉಪಾಯೇನ ಸಬ್ಬಪುಚ್ಛಾಸು ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅತೀತಂ ನಿರುದ್ಧನ್ತಿಆದೀನಿ ಪದಾನಿ ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡಸ್ಸ ಅತೀತತ್ತಿಕಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾಯಂ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೧೦೪೪) ವುತ್ತಾನೇವ. ಚತ್ತಾರೋ ಚ ಮಹಾಭೂತಾತಿ ಇದಂ ಅತೀತನ್ತಿ ವುತ್ತರೂಪಸ್ಸ ಸಭಾವದಸ್ಸನಂ. ಯಥಾ ಚೇತ್ಥ ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಇಮಿನಾ ಇದಂ ದಸ್ಸೇತಿ – ಅತೀತರೂಪಮ್ಪಿ ಭೂತಾನಿ ಚೇವ ಭೂತಾನಿ ಉಪಾದಾಯ ನಿಬ್ಬತ್ತರೂಪಞ್ಚ, ಅನಾಗತಮ್ಪಿ…ಪೇ… ದೂರಸನ್ತಿಕಮ್ಪಿ ¶ . ನ ಹಿ ಭೂತೇಹಿ ಚೇವ ಭೂತಾನಿ ಉಪಾದಾಯ ಪವತ್ತರೂಪತೋ ಚ ಅಞ್ಞಂ ರೂಪಂ ನಾಮ ಅತ್ಥೀತಿ.

ಅಪರೋ ನಯೋ – ಅತೀತಂಸೇನ ಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ ಅತೀತಕೋಟ್ಠಾಸೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಂ, ಏತ್ಥೇವ ಗಣನಂ ಗತಂ. ಕಿನ್ತಿ? ಚತ್ತಾರೋ ಚ ಮಹಾಭೂತಾ ಚತುನ್ನಞ್ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ¶ ಉಪಾದಾಯರೂಪನ್ತಿ. ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನನಿದ್ದೇಸಪದಾನಿಪಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ.

ಇದಂ ಪನ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯತೋ ಅಭಿಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸತೋತಿ ದುವಿಧಂ. ತಂ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೇ ಭವೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ. ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಹಿ ಪಟ್ಠಾಯ ಅತೀತಭವೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ರೂಪಂ, ಅನನ್ತರಭವೇ ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಹೋತು ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ವಾ, ಸಬ್ಬಂ ಅತೀತಮೇವ ನಾಮ. ಚುತಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನಾಗತಭವೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತನಕರೂಪಂ, ಅನನ್ತರಭವೇ ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಹೋತು ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ವಾ, ಸಬ್ಬಂ ಅನಾಗತಮೇವ ನಾಮ. ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಅನನ್ತರೇ ಪವತ್ತರೂಪಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ. ಅಭಿಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೇ ಪನ ಖಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ. ತಯೋ ಹಿ ರೂಪಸ್ಸ ಖಣಾ – ಉಪ್ಪಾದೋ, ಠಿತಿ, ಭಙ್ಗೋತಿ. ಇಮೇ ತಯೋ ಖಣೇ ಪತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಂ ರೂಪಂ, ಸಮನನ್ತರನಿರುದ್ಧಂ ವಾ ಹೋತು ಅತೀತೇ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ವಾ, ಸಬ್ಬಂ ಅತೀತಮೇವ ನಾಮ. ತಯೋ ಖಣೇ ಅಸಮ್ಪತ್ತಂ ರೂಪಂ, ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಮತ್ತೇನ ವಾ ಅಸಮ್ಪತ್ತಂ ಹೋತು ಅನಾಗತೇ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇ ವಾ, ಸಬ್ಬಂ ಅನಾಗತಮೇವ ನಾಮ. ಇಮೇ ತಯೋ ಖಣೇ ಸಮ್ಪತ್ತಂ ರೂಪಂ ಪನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ. ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಇದಂ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ, ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಅಭಿಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೇನೇವ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನರೂಪಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ¶ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಅಪರೋ ನಯೋ – ಇದಞ್ಹಿ ರೂಪಂ ಅದ್ಧಾಸನ್ತತಿಸಮಯಖಣವಸೇನ ಚತುಧಾ ಅತೀತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಅನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ಅದ್ಧಾವಸೇನ ತಾವ ಏಕಸ್ಸ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಂ, ಚುತಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಅನಾಗತಂ, ಉಭಿನ್ನಮನ್ತರೇ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಸಭಾಗಏಕಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಏಕಾಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಸಭಾಗಉತುಆಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಂ. ಚಿತ್ತಜಂ ಏಕವೀಥಿಏಕಜವನಏಕಸಮಾಪತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಂ. ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಅತೀತಾದಿಭೇದೋ ನತ್ಥಿ. ತೇಸಞ್ಞೇವ ಪನ ಉತುಆಹಾರಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕವಸೇನ ತಸ್ಸ ಅತೀತಾದಿಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸಮಯವಸೇನ ಏಕಮುಹುತ್ತಪುಬ್ಬಣ್ಹಸಾಯನ್ಹರತ್ತಿದಿವಾದೀಸು ಸಮಯೇಸು ಸನ್ತಾನವಸೇನ ¶ ಪವತ್ತಮಾನಂ ತಂ ತಂ ಸಮಯಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ. ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಂ. ಖಣವಸೇನ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಕ್ಖಣತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ¶ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ. ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಂ.

ಅಪಿಚ ಅತಿಕ್ಕಹೇತುಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚಂ ಅತೀತಂ. ನಿಟ್ಠಿತಹೇತುಕಿಚ್ಚಂ ಅನಿಟ್ಠಿತಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ಉಭಯಕಿಚ್ಚಮಸಮ್ಪತ್ತಂ ಅನಾಗತಂ. ಸಕಿಚ್ಚಕ್ಖಣೇ ವಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಖಣಾದಿಕಥಾವ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಾ, ಸೇಸಾ ಸಪರಿಯಾಯಾ. ತಾಸು ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಕಥಾ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಅಜ್ಝತ್ತದುಕಸ್ಸಾಪಿ ನಿದ್ದೇಸಪದಾನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ಅಜ್ಝತ್ತತ್ತಿಕನಿದ್ದೇಸೇ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೧೦೫೦) ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ. ಓಳಾರಿಕಾದೀನಿ ರೂಪಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾಯಂ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೬೭೪) ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ.

೬. ಹೀನದುಕನಿದ್ದೇಸೇ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನನ್ತಿ ಬಹೂಸು ಸತ್ತೇಸು ಸಾಮಿವಚನಂ. ಅಪರಸ್ಸಾಪಿ ಅಪರಸ್ಸಾಪೀತಿ ಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ದಿವಸಮ್ಪಿ ಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ವದನ್ತೋ ಏತ್ತಕಮೇವ ವದೇಯ್ಯ. ಇತಿ ಸತ್ಥಾ ದ್ವೀಹೇವ ಪದೇಹಿ ಅನವಸೇಸೇ ಸತ್ತೇ ಪರಿಯಾದಿಯನ್ತೋ ‘ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನ’ನ್ತಿ ಆಹ. ಏತ್ತಕೇನ ಹಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಅಪರದೀಪನಂ ¶ ಸಿದ್ಧಂ ಹೋತಿ. ಉಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಅವಮತಂ. ಅವಞ್ಞಾತನ್ತಿ ವಮ್ಭೇತ್ವಾ ಞಾತಂ. ರೂಪನ್ತಿಪಿ ನ ವಿದಿತಂ. ಹೀಳಿತನ್ತಿ ಅಗಹೇತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ಖಿತ್ತಂ ಛಡ್ಡಿತಂ, ಜಿಗುಚ್ಛಿತನ್ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ. ಪರಿಭೂತನ್ತಿ ಕಿಮೇತೇನಾತಿ ವಾಚಾಯ ಪರಿಭವಿತಂ. ಅಚಿತ್ತೀಕತನ್ತಿ ನ ಗರುಕತಂ. ಹೀನನ್ತಿ ಲಾಮಕಂ. ಹೀನಮತನ್ತಿ ಹೀನನ್ತಿ ಮತಂ, ಲಾಮಕಂ ಕತ್ವಾ ಞಾತಂ. ಹೀನಸಮ್ಮತನ್ತಿ ಹೀನನ್ತಿ ಲೋಕೇ ಸಮ್ಮತಂ, ಹೀನೇಹಿ ವಾ ಸಮ್ಮತಂ, ಗೂಥಭಕ್ಖೇಹಿ ಗೂಥೋ ವಿಯ. ಅನಿಟ್ಠನ್ತಿ ಅಪ್ಪಿಯಂ, ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯ ವಾ ಅಪರಿಯೇಸಿತಂ. ಸಚೇಪಿ ನಂ ಕೋಚಿ ಪರಿಯೇಸೇಯ್ಯ, ಪರಿಯೇಸತು. ಏತಸ್ಸ ಪನ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಏತದೇವ ನಾಮಂ. ಅಕನ್ತನ್ತಿ ಅಕಾಮಿತಂ, ನಿಸ್ಸಿರಿಕಂ ವಾ. ಅಮನಾಪನ್ತಿ ಮನಸ್ಮಿಂ ನ ಅಪ್ಪಿತಂ. ತಾದಿಸಞ್ಹಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಮನಸ್ಮಿಂ ನ ಅಪ್ಪೀಯತಿ. ಅಥ ವಾ ಮನಂ ಅಪ್ಪಾಯತಿ ವಡ್ಢೇತೀತಿ ಮನಾಪಂ, ನ ಮನಾಪಂ ಅಮನಾಪಂ.

ಅಪರೋ ನಯೋ – ಅನಿಟ್ಠಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿವಿರಹತೋ. ತಂ ಏಕನ್ತೇನ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನೇಸು ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ. ಅಕನ್ತಂ ಸುಖಸ್ಸ ಅಹೇತುಭಾವತೋ. ಅಮನಾಪಂ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವತೋ. ರೂಪಾ ಸದ್ದಾತಿ ಇದಮಸ್ಸ ಸಭಾವದೀಪನಂ. ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಪದೇ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಜವಸೇನ ಅನಿಟ್ಠಾ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ ವಿಭತ್ತಾ. ಕುಸಲಕಮ್ಮಜಂ ಪನ ಅನಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಸಬ್ಬಂ ಇಟ್ಠಮೇವ.

ಪಣೀತಪದನಿದ್ದೇಸೋ ¶ ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಪದೇ ಕುಸಲಕಮ್ಮಜವಸೇನ ಇಟ್ಠಾ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ ವಿಭತ್ತಾ. ಕುಸಲಕಮ್ಮಜಞ್ಹಿ ಅನಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ¶ ನತ್ಥಿ, ಸಬ್ಬಂ ಇಟ್ಠಮೇವ. ಯಥಾ ಚ ಕಮ್ಮಜೇಸು ಏವಂ ಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಾದೀಸುಪಿ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠತಾ ಅತ್ಥಿ ಏವಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ದುಕೇ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿವಿಭತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಯಂ ತಾವ ಆಚರಿಯಾನಂ ಸಮಾನತ್ಥಕಥಾ. ವಿತಣ್ಡವಾದೀ ಪನಾಹ – ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ಪಟಿವಿಭತ್ತಂ ನತ್ಥಿ, ತೇಸಂ ತೇಸಂ ರುಚಿವಸೇನ ಕಥಿತಂ.

‘‘ಮನಾಪಪರಿಯನ್ತಂ ಖ್ವಾಹಂ, ಮಹಾರಾಜ, ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ಅಗ್ಗನ್ತಿ ವದಾಮಿ. ತೇವ, ಮಹಾರಾಜ, ರೂಪಾ ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಮನಾಪಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಅಮನಾಪಾ ಹೋನ್ತಿ. ತೇವ, ಮಹಾರಾಜ, ಸದ್ದಾ, ಗನ್ಧಾ, ರಸಾ, ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾ ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಮನಾಪಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಅಮನಾಪಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ¶ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೨೩).

ಏವಂ ಯಸ್ಮಾ ತೇಯೇವ ರೂಪಾದಯೋ ಏಕೋ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತತ್ಥ ಲೋಭಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ಏಕೋ ಕುಜ್ಝತಿ ಪಟಿಹಞ್ಞತಿ, ತತ್ಥ ದೋಸಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ಏಕಸ್ಸ ಇಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತಿ ಕನ್ತಾ ಮನಾಪಾ, ಏಕಸ್ಸ ಅನಿಟ್ಠಾ ಅಕನ್ತಾ ಅಮನಾಪಾ. ಏಕೋ ಚೇತೇ ‘ಇಟ್ಠಾ ಕನ್ತಾ ಮನಾಪಾ’ತಿ ದಕ್ಖಿಣತೋ ಗಣ್ಹಾತಿ, ಏಕೋ ‘ಅನಿಟ್ಠಾ ಅಕನ್ತಾ ಅಮನಾಪಾ’ತಿ ವಾಮತೋ. ತಸ್ಮಾ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ಪಟಿವಿಭತ್ತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಪಚ್ಚನ್ತವಾಸೀನಞ್ಹಿ ಗಣ್ಡುಪ್ಪಾದಾಪಿ ಇಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತಿ ಕನ್ತಾ ಮನಾಪಾ, ಮಜ್ಝಿಮದೇಸವಾಸೀನಂ ಅತಿಜೇಗುಚ್ಛಾ. ತೇಸಞ್ಚ ಮೋರಮಂಸಾದೀನಿ ಇಟ್ಠಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಇತರೇಸಂ ತಾನಿ ಅತಿಜೇಗುಚ್ಛಾನೀತಿ.

ಸೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ – ‘‘ಕಿಂ ಪನ ತ್ವಂ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ಪಟಿವಿಭತ್ತಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ವದೇಸೀ’’ತಿ? ‘‘ಆಮ ನತ್ಥೀ’’ತಿ ವದಾಮಿ. ಪುನ ತಥೇವ ಯಾವತತಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಪಞ್ಹೋ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ – ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಾಮ ಇಟ್ಠಂ ಉದಾಹು ಅನಿಟ್ಠ’’ನ್ತಿ? ಜಾನಮಾನೋ ‘‘ಇಟ್ಠ’’ನ್ತಿ ವಕ್ಖತಿ. ಸಚೇಪಿ ನ ವದೇಯ್ಯ, ಮಾ ವದತು. ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪನ ಏಕನ್ತಇಟ್ಠಮೇವ. ‘‘ನನು ಏಕೋ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ವಣ್ಣೇ ಕಥಿಯಮಾನೇ ಕುಜ್ಝಿತ್ವಾ – ‘ತ್ವಂ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ವಣ್ಣಂ ಕಥೇಸಿ, ಕಿಂ ತತ್ಥ ಅನ್ನಪಾನಮಾಲಾಗನ್ಧವಿಲೇಪನಸಯನಚ್ಛಾದನಸಮಿದ್ಧಾ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ ಅತ್ಥೀ’ತಿ ವತ್ವಾ ‘ನತ್ಥೀ’ತಿ ವುತ್ತೇ ‘ಅಲಂ ತವ ನಿಬ್ಬಾನೇನಾ’ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ವಣ್ಣೇ ಕಥಿಯಮಾನೇ ಕುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಉಭೋ ಕಣ್ಣೇ ಥಕೇತೀತಿ ಇಟ್ಠೇತಂ. ಏತಸ್ಸ ಪನ ¶ ವಸೇನ ತವ ವಾದೇ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅನಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ಹೋತಿ ¶ . ನ ಪನೇತಂ ಏವಂ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಏಸೋ ಹಿ ವಿಪರೀತಸಞ್ಞಾಯ ಕಥೇತಿ. ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಚ ತದೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ಏಕಸ್ಸ ಇಟ್ಠಂ ಹೋತಿ, ಏಕಸ್ಸ ಅನಿಟ್ಠಂ’’.

ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ ಪನ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ವಿಭತ್ತಂ ಅತ್ಥೀತಿ. ಕಸ್ಸ ವಸೇನ ವಿಭತ್ತನ್ತಿ? ಮಜ್ಝಿಮಕಸತ್ತಸ್ಸ. ಇದಞ್ಹಿ ನ ಅತಿಇಸ್ಸರಾನಂ ಮಹಾಸಮ್ಮತಮಹಾಸುದಸ್ಸನಧಮ್ಮಾಸೋಕಾದೀನಂ ವಸೇನ ವಿಭತ್ತಂ. ತೇಸಞ್ಹಿ ದಿಬ್ಬಕಪ್ಪಮ್ಪಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಮನಾಪಂ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ನ ಅತಿದುಗ್ಗತಾನಂ ದುಲ್ಲಭನ್ನಪಾನಾನಂ ವಸೇನ ವಿಭತ್ತಂ. ತೇಸಞ್ಹಿ ಕಣಾಜಕಭತ್ತಸಿತ್ಥಾನಿಪಿ ಪೂತಿಮಂಸರಸೋಪಿ ಅತಿಮಧುರೋ ಅಮತಸದಿಸೋ ಚ ಹೋತಿ. ಮಜ್ಝಿಮಕಾನಂ ಪನ ¶ ಗಣಕಮಹಾಮತ್ತಸೇಟ್ಠಿಕುಟುಮ್ಬಿಕವಾಣಿಜಾದೀನಂ ಕಾಲೇನ ಇಟ್ಠಂ ಕಾಲೇನ ಅನಿಟ್ಠಂ ಲಭಮಾನಾನಂ ವಸೇನ ವಿಭತ್ತಂ. ಏವರೂಪಾ ಹಿ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತೀತಿ.

ತಿಪಿಟಕಚೂಳನಾಗತ್ಥೇರೋ ಪನಾಹ – ‘‘ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ವಿಪಾಕವಸೇನೇವ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ, ನ ಜವನವಸೇನ. ಜವನಂ ಪನ ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ಇಟ್ಠಸ್ಮಿಂಯೇವ ರಜ್ಜತಿ, ಇಟ್ಠಸ್ಮಿಂಯೇವ ದುಸ್ಸತಿ; ಅನಿಟ್ಠಸ್ಮಿಂಯೇವ ರಜ್ಜತಿ, ಅನಿಟ್ಠಸ್ಮಿಂಯೇವ ದುಸ್ಸತೀ’’ತಿ. ವಿಪಾಕವಸೇನೇವ ಪನೇತಂ ಏಕನ್ತತೋ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ. ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಂ ವಞ್ಚೇತುಂ. ಸಚೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಇಟ್ಠಂ ಹೋತಿ, ಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಸಚೇ ಅನಿಟ್ಠಂ, ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಾ ಬುದ್ಧಂ ವಾ ಸಙ್ಘಂ ವಾ ಮಹಾಚೇತಿಯಾದೀನಿ ವಾ ಉಳಾರಾನಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ದಿಸ್ವಾ ಅಕ್ಖೀನಿ ಪಿದಹನ್ತಿ, ದೋಮನಸ್ಸಂ ಆಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಧಮ್ಮಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ ಕಣ್ಣೇ ಥಕೇನ್ತಿ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ಪನ ನೇಸಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ.

ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಗೂಥಸೂಕರಾದಯೋ ಗೂಥಗನ್ಧಂ ಘಾಯಿತ್ವಾ ‘ಖಾದಿತುಂ ಲಭಿಸ್ಸಾಮಾ’ತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಜಾತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಗೂಥದಸ್ಸನೇ ಪನ ತೇಸಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಸ ಗನ್ಧಘಾಯನೇ ಘಾನವಿಞ್ಞಾಣಂ, ರಸಸಾಯನೇ ಜಿವ್ಹಾವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಮೇವ ಹೋತಿ. ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ವರಸಯನೇ ಸಯಾಪಿತಸೂಕರೋ ಚ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ವಿರವತಿ, ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಪನಸ್ಸ ಜವನಸ್ಮಿಂಯೇವ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಮೇವ. ಕಸ್ಮಾ? ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಇಟ್ಠತಾಯ.

ಅಪಿಚ ದ್ವಾರವಸೇನಾಪಿ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸುಖಸಮ್ಫಸ್ಸಞ್ಹಿ ಗೂಥಕಲಲಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಘಾನದ್ವಾರೇಸು ¶ ಅನಿಟ್ಠಂ, ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಇಟ್ಠಂ ಹೋತಿ. ಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ಮಣಿರತನೇನ ¶ ಪೋಥಿಯಮಾನಸ್ಸ, ಸುವಣ್ಣಸೂಲೇ ಉತ್ತಾಸಿತಸ್ಸ ಚ ಮಣಿರತನಸುವಣ್ಣಸೂಲಾನಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ಇಟ್ಠಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಅನಿಟ್ಠಾನಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಮಹಾದುಕ್ಖಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದನತೋ. ಏವಂ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಂ ಏಕನ್ತತೋ ವಿಪಾಕೇನೇವ ಪರಿಚ್ಛಿಜ್ಜತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ತಂ ತಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥ ನ ಹೇಟ್ಠಿಮನಯೋ ಓಲೋಕೇತಬ್ಬೋ. ನ ಹಿ ಭಗವಾ ಸಮ್ಮುತಿಮನಾಪಂ ಭಿನ್ದತಿ, ಪುಗ್ಗಲಮನಾಪಂ ಪನ ಭಿನ್ದತಿ. ತಸ್ಮಾ ತಂತಂವಾಪನವಸೇನೇವ ಉಪಾದಾಯುಪಾದಾಯ ಹೀನಪ್ಪಣೀತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ನೇರಯಿಕಾನಞ್ಹಿ ರೂಪಂ ¶ ಕೋಟಿಪ್ಪತ್ತಂ ಹೀನಂ ನಾಮ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ತಿರಚ್ಛಾನೇಸು ನಾಗಸುಪಣ್ಣಾನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತೇಸಂ ರೂಪಂ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಪೇತಾನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಜಾನಪದಾನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಗಾಮಭೋಜಕಾನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಜನಪದಸಾಮಿಕಾನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಪದೇಸರಾಜೂನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಚಕ್ಕವತ್ತಿರಞ್ಞೋ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತಸ್ಸಾಪಿ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಭುಮ್ಮದೇವಾನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾನಂ ದೇವಾನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಹೀನಂ; ತಂ ಉಪಾದಾಯ ತಾವತಿಂಸಾನಂ ದೇವಾನಂ ರೂಪಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ…ಪೇ… ಅಕನಿಟ್ಠದೇವಾನಂ ಪನ ರೂಪಂ ಮತ್ಥಕಪ್ಪತ್ತಂ ಪಣೀತಂ ನಾಮ.

೭. ದೂರದುಕನಿದ್ದೇಸೇ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಭತ್ತಾನೇವ. ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ದುಕೇ ದುಪ್ಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠೇನ ಲಕ್ಖಣದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝತಾಯ ಸುಖುಮರೂಪಂ ದೂರೇತಿ ಕಥಿತಂ. ಸುಖಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠೇನ ಲಕ್ಖಣಸುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝತಾಯ ಓಳಾರಿಕರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇತಿ. ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಪರಿಯೋಸಾನೇ ಚ ನಿಯ್ಯಾತನಟ್ಠಾನೇಪಿ ‘ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ರೂಪಂ ದೂರೇ’ತಿ ನ ನೀಯ್ಯಾತಿತಂ. ಕಸ್ಮಾ? ದುವಿಧಞ್ಹಿ ದೂರೇ ನಾಮ – ಲಕ್ಖಣತೋ ಚ ಓಕಾಸತೋ ಚಾತಿ. ತತ್ಥ ಲಕ್ಖಣತೋ ದೂರೇತಿ ನ ಕಥಿತಂ, ತಂ ಓಕಾಸತೋ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ತಸ್ಮಾ ದೂರೇತಿ ಅಕಥಿತಂ. ಓಳಾರಿಕರೂಪಂ ಓಕಾಸತೋ ದೂರೇತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅನಿಯ್ಯಾತೇತ್ವಾವ ಯಂ ವಾ ಪನಞ್ಞಮ್ಪೀತಿಆದಿಮಾಹ. ಸನ್ತಿಕಪದನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ತತ್ಥ ಅನಾಸನ್ನೇತಿ ನ ಆಸನ್ನೇ, ಅನುಪಕಟ್ಠೇತಿ ನಿಸ್ಸಟೇ, ದೂರೇತಿ ದೂರಮ್ಹಿ, ಅಸನ್ತಿಕೇತಿ ನ ಸನ್ತಿಕೇ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ರೂಪಂ ದೂರೇತಿ ಇದಂ ಪಣ್ಣರಸವಿಧಂ ಸುಖುಮರೂಪಂ ಲಕ್ಖಣತೋ ದೂರೇ, ದಸವಿಧಂ ಪನ ಓಳಾರಿಕರೂಪಂ ಯೇವಾಪನಕವಸೇನ ಓಕಾಸತೋ ದೂರೇತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸನ್ತಿಕಪದನಿದ್ದೇಸೋ ಉತ್ತಾನತ್ಥೋಯೇವ.

ಇದಂ ¶ ¶ ವುಚ್ಚತಿ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ಇದಂ ದಸವಿಧಂ ಓಳಾರಿಕರೂಪಂ ಲಕ್ಖಣತೋ ಸನ್ತಿಕೇ, ಪಞ್ಚದಸವಿಧಂ ಪನ ಸುಖುಮರೂಪಂ ಯೇವಾಪನಕವಸೇನ ಓಕಾಸತೋ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಕಿತ್ತಕತೋ ¶ ಪಟ್ಠಾಯ ಪನ ರೂಪಂ ಓಕಾಸವಸೇನ ಸನ್ತಿಕೇ ನಾಮ? ಕಿತ್ತಕತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ದೂರೇ ನಾಮಾತಿ? ಪಕತಿಕಥಾಯ ಕಥೇನ್ತಾನಂ ದ್ವಾದಸಹತ್ಥೋ ಸವನೂಪಚಾರೋ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ಓರತೋ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ, ಪರತೋ ದೂರೇ. ತತ್ಥ ಸುಖುಮರೂಪಂ ದೂರೇ ಹೋನ್ತಂ ಲಕ್ಖಣತೋಪಿ ಓಕಾಸತೋಪಿ ದೂರೇ ಹೋತಿ; ಸನ್ತಿಕೇ ಹೋನ್ತಂ ಪನ ಓಕಾಸತೋವ ಸನ್ತಿಕೇ ಹೋತಿ, ನ ಲಕ್ಖಣತೋ. ಓಳಾರಿಕರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ ಹೋನ್ತಂ ಲಕ್ಖಣತೋಪಿ ಓಕಾಸತೋಪಿ ಸನ್ತಿಕೇ ಹೋತಿ; ದೂರೇ ಹೋನ್ತಂ ಓಕಾಸತೋವ ದೂರೇ ಹೋತಿ, ನ ಲಕ್ಖಣತೋ.

ತಂ ತಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥ ನ ಹೇಟ್ಠಿಮನಯೋ ಓಲೋಕೇತಬ್ಬೋ. ಹೇಟ್ಠಾ ಹಿ ಭಿನ್ದಮಾನೋ ಗತೋ. ಇಧ ಪನ ನ ಲಕ್ಖಣತೋ ದೂರಂ ಭಿನ್ದತಿ, ಓಕಾಸತೋ ದೂರಮೇವ ಭಿನ್ದತಿ. ಉಪಾದಾಯುಪಾದಾಯ ದೂರಸನ್ತಿಕಞ್ಹಿ ಏತ್ಥ ದಸ್ಸಿತಂ. ಅತ್ತನೋ ಹಿ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ ನಾಮ; ಅನ್ತೋಕುಚ್ಛಿಗತಸ್ಸಾಪಿ ಪರಸ್ಸ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋಕುಚ್ಛಿಗತಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಠಿತಸ್ಸ ದೂರೇ. ಏಕಮಞ್ಚೇ ಸಯಿತಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಪಮುಖೇ ಠಿತಸ್ಸ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋಪರಿವೇಣೇ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಪರಿವೇಣೇ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋಸಙ್ಘಾರಾಮೇ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಸಙ್ಘಾರಾಮೇ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋಸೀಮಾಯ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಸೀಮಾಯ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋಗಾಮಖೇತ್ತೇ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಗಾಮಕ್ಖೇತ್ತೇ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋಜನಪದೇ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಜನಪದೇ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋರಜ್ಜಸೀಮಾಯ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿರಜ್ಜಸೀಮಾಯ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋಸಮುದ್ದೇ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಸಮುದ್ದೇರೂಪಂ ದೂರೇ. ಅನ್ತೋಚಕ್ಕವಾಳೇ ರೂಪಂ ಸನ್ತಿಕೇ; ಬಹಿಚಕ್ಕವಾಳೇ ದೂರೇತಿ.

೮. ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸಾದೀಸು ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಸದಿಸಂ ಪಹಾಯ ಅಪುಬ್ಬಮೇವ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮ. ಯಾ ಕಾಚಿ ವೇದನಾತಿ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಂ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ. ಸುಖಾ ವೇದನಾತಿಆದೀನಿ ಅತೀತಾದಿವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠವೇದನಂ ಸಭಾವತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ¶ ವುತ್ತಾನಿ. ತತ್ಥ ಸುಖಾ ವೇದನಾ ಅತ್ಥಿ ಕಾಯಿಕಾ, ಅತ್ಥಿ ಚೇತಸಿಕಾ ¶ . ತಥಾ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ. ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಪನ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಪಸಾದಕಾಯೇ ಸನ್ಧಾಯ ಪರಿಯಾಯೇನ ‘ಅತ್ಥಿ ಕಾಯಿಕಾ, ಅತ್ಥಿ ಚೇತಸಿಕಾ’. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಕಾಯಿಕಾ ಕಾಮಾವಚರಾ. ತಥಾ ಚೇತಸಿಕಾ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ¶ . ಚೇತಸಿಕಾ ಸುಖಾ ಪನ ತೇಭೂಮಿಕಾ. ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಚತುಭೂಮಿಕಾ. ತಸ್ಸಾ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಾಯಪಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ, ಖಣಾದಿವಸೇನ ಚ ಅತೀತಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತ್ಥ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಏಕವೀಥಿಏಕಜವನಏಕಸಮಾಪತ್ತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಾ, ಏಕವಿಧವಿಸಯಸಮಾಯೋಗಪ್ಪವತ್ತಾ ಚ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ. ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಾ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಾ. ಖಣಾದಿವಸೇನ ಖಣತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತಮಜ್ಝಗತಾ ಸಕಿಚ್ಚಞ್ಚ ಕುರುಮಾನಾ ವೇದನಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ. ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಾ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಾ. ತತ್ಥ ಖಣಾದಿವಸೇನ ಅತೀತಾದಿಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ಅಯಂ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೧೧. ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮನಿದ್ದೇಸೇ ಅಕುಸಲಾ ವೇದನಾತಿಆದೀನಿ ಜಾತಿತೋ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಾನಿ. ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾತಿಆದೀನಿ ಸಭಾವತೋ. ಅಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವೇದನಾತಿಆದೀನಿ ಪುಗ್ಗಲತೋ. ಸಾಸವಾತಿಆದೀನಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರತೋ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಾನಿ. ತತ್ಥ ಅಕುಸಲಾ ತಾವ ಸದರಥಟ್ಠೇನ ದುಕ್ಖವಿಪಾಕಟ್ಠೇನ ಚ ಓಳಾರಿಕಾ. ಕುಸಲಾ ನಿದ್ದರಥಟ್ಠೇನ ಸುಖವಿಪಾಕಟ್ಠೇನ ಚ ಸುಖುಮಾ. ಅಬ್ಯಾಕತಾ ನಿರುಸ್ಸಾಹಟ್ಠೇನ ಅವಿಪಾಕಟ್ಠೇನ ಚ ಸುಖುಮಾ. ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ಸಉಸ್ಸಾಹಟ್ಠೇನ ಸವಿಪಾಕಟ್ಠೇನ ಚ ಓಳಾರಿಕಾ. ಅಬ್ಯಾಕತಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಸುಖುಮಾ.

ದುಕ್ಖಾ ಅಸಾತಟ್ಠೇನ ದುಕ್ಖಟ್ಠೇನ ಚ ಓಳಾರಿಕಾ. ಸುಖಾ ಸಾತಟ್ಠೇನ ಸುಖಟ್ಠೇನ ಚ ಸುಖುಮಾ. ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಸನ್ತಟ್ಠೇನ ಪಣೀತಟ್ಠೇನ ಚ ಸುಖುಮಾ. ಸುಖದುಕ್ಖಾ ಖೋಭನಟ್ಠೇನ ಫರಣಟ್ಠೇನ ಚ ಓಳಾರಿಕಾ. ಸುಖವೇದನಾಪಿ ಹಿ ಖೋಭೇತಿ ಫರತಿ. ತಥಾ ದುಕ್ಖವೇದನಾಪಿ. ಸುಖಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಸಕಲಸರೀರಂ ಖೋಭೇನ್ತಂ ಆಲುಳೇನ್ತಂ ಅಭಿಸನ್ದಯಮಾನಂ ಮದ್ದಯಮಾನಂ ಛಾದಯಮಾನಂ ಸೀತೋದಕಘಟೇನ ಆಸಿಞ್ಚಯಮಾನಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ತತ್ತಫಾಲಂ ಅನ್ತೋ ಪವೇಸನ್ತಂ ವಿಯ ತಿಣುಕ್ಕಾಯ ಬಹಿ ಝಾಪಯಮಾನಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಪನ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಸುಖುಮಾ. ಅಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವೇದನಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣೇ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಭಾವತೋ ಓಳಾರಿಕಾ ¶ . ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವೇದನಾ ಏಕತ್ತನಿಮಿತ್ತೇಯೇವ ಚರತೀತಿ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಸವಾ ಆಸವುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುತೋ ಓಳಾರಿಕಾ. ಆಸವಚಾರೋ ¶ ನಾಮ ಏಕನ್ತಓಳಾರಿಕೋ. ಅನಾಸವಾ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಸುಖುಮಾ.

ತತ್ಥ ¶ ಏಕೋ ನೇವ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ಕೋವಿದೋ ಹೋತಿ, ನ ವೇದನಾತ್ತಿಕೇ. ಸೋ ‘ಕುಸಲತ್ತಿಕಂ ರಕ್ಖಾಮೀ’ತಿ ವೇದನಾತ್ತಿಕಂ ಭಿನ್ದತಿ; ‘ವೇದನಾತ್ತಿಕಂ ರಕ್ಖಾಮೀ’ತಿ ಕುಸಲತ್ತಿಕಂ ಭಿನ್ದತಿ. ಏಕೋ ‘ತಿಕಂ ರಕ್ಖಾಮೀ’ತಿ ಭೂಮನ್ತರಂ ಭಿನ್ದತಿ. ಏಕೋ ನ ಭಿನ್ದತಿ. ಕಥಂ? ‘‘ಸುಖದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ’’ತಿ ಹಿ ವೇದನಾತ್ತಿಕೇ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಏಕೋ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ – ನ ಸಬ್ಬಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾ ಹಿ ಕುಸಲಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ಅಕುಸಲಾಪಿ ಅಬ್ಯಾಕತಾಪಿ. ತತ್ಥ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಸುಖುಮಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತತ್ತಾತಿ. ಏವಂ ಕುಸಲತ್ತಿಕೋ ರಕ್ಖಿತೋ ಹೋತಿ, ವೇದನಾತ್ತಿಕೋ ಪನ ಭಿನ್ನೋ.

ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ’’ತಿ ಯಂ ಪನ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಏಕೋ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ – ನ ಸಬ್ಬಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾ ಹಿ ಸುಖಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ದುಕ್ಖಾಪಿ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಪಿ. ತತ್ಥ ಸುಖದುಕ್ಖಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಸುಖುಮಾ. ಕಸ್ಮಾ? ವೇದನಾತ್ತಿಕೇ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತತ್ತಾತಿ. ಏವಂ ವೇದನಾತ್ತಿಕೋ ರಕ್ಖಿತೋ ಹೋತಿ, ಕುಸಲತ್ತಿಕೋ ಪನ ಭಿನ್ನೋ. ಕುಸಲತ್ತಿಕಸ್ಸ ಪನ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ವೇದನಾತ್ತಿಕಂ ಅನೋಲೋಕೇತ್ವಾ ವೇದನಾತ್ತಿಕಸ್ಸ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲತ್ತಿಕಂ ಅನೋಲೋಕೇತ್ವಾ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಕುಸಲತ್ತಿಕಲಕ್ಖಣೇನ, ಸುಖಾದೀನಂ ವೇದನಾತ್ತಿಕಲಕ್ಖಣೇನ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಂ ಕಥೇನ್ತೋ ನ ಭಿನ್ದತಿ ನಾಮ.

ಯಮ್ಪಿ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ’’ತಿ ಕುಸಲತ್ತಿಕೇ ವುತ್ತಂ, ತತ್ಥೇಕೋ ‘ಕುಸಲಾ ಲೋಕುತ್ತರವೇದನಾಪಿ ಸಮಾನಾ ಓಳಾರಿಕಾ ನಾಮ, ವಿಪಾಕಾ ಅನ್ತಮಸೋ ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸಹಜಾತಾಪಿ ಸಮಾನಾ ಸುಖುಮಾ ನಾಮ ಹೋತೀ’ತಿ ವದತಿ. ಸೋ ಏವರೂಪಂ ಸನ್ತಂ ಪಣೀತಂ ಲೋಕುತ್ತರವೇದನಂ ಓಳಾರಿಕಂ ನಾಮ ಕರೋನ್ತೋ, ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಅಹೇತುಕಂ ಹೀನಂ ಜಳಂ ವೇದನಂ ಸುಖುಮಂ ನಾಮ ಕರೋನ್ತೋ ‘ತಿಕಂ ರಕ್ಖಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಭೂಮನ್ತರಂ ಭಿನ್ದತಿ ನಾಮ. ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಭೂಮಿಯಂ ಕುಸಲಂ ಪನ ತಂತಂಭೂಮಿವಿಪಾಕೇನೇವ ಸದ್ಧಿಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಕಥೇನ್ತೋ ನ ಭಿನ್ದತಿ ನಾಮ. ತತ್ರಾಯಂ ನಯೋ – ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾ ಹಿ ಓಳಾರಿಕಾ; ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾ ¶ . ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಾ ¶ ಓಳಾರಿಕಾ; ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾತಿ. ಇಮಿನಾ ನೀಹಾರೇನ ಕಥೇನ್ತೋ ನ ಭಿನ್ದತಿ ನಾಮ.

ತಿಪಿಟಕಚೂಳನಾಗತ್ಥೇರೋ ಪನಾಹ – ‘‘ಅಕುಸಲೇ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ನಾಮ ನ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬಾ. ತಞ್ಹಿ ಏಕನ್ತಓಳಾರಿಕಮೇವ. ಲೋಕುತ್ತರೇಪಿ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ನ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬಾ. ತಞ್ಹಿ ಏಕನ್ತಸುಖುಮ’’ನ್ತಿ ¶ . ಇಮಂ ಕಥಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ತಿಪಿಟಕಚೂಳಾಭಯತ್ಥೇರಸ್ಸ ಕಥಯಿಂಸು – ಏವಂ ಥೇರೇನ ಕಥಿತನ್ತಿ. ತಿಪಿಟಕಚೂಳಾಭಯತ್ಥೇರೋ ಆಹ – ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಅಭಿಧಮ್ಮಂ ಪತ್ವಾ ಏಕಪದಸ್ಸಾಪಿ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಪದಾನಂ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ನಯಂ ದಾತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ನಯೋ ಅದಿನ್ನೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ನಯಂ ಕಾತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ನಯೋ ಅಕತೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಇಧ ಪನೇಕಚ್ಚೋ ‘ಆಚರಿಯೋ ಅಸ್ಮೀ’ತಿ ವಿಚರನ್ತೋ ಅಕುಸಲೇ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಂ ಉದ್ಧರಮಾನೋ ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಾಯತಿ. ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಪನ ಲೋಕುತ್ತರೇಪಿ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ಉದ್ಧರಿತಾ’’ತಿ. ಏವಞ್ಚ ಪನ ವತ್ವಾ ಇದಂ ಸುತ್ತಂ ಆಹರಿ – ‘‘ತತ್ರ, ಭನ್ತೇ, ಯಾಯಂ ಪಟಿಪದಾ ದುಕ್ಖಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ, ಅಯಂ, ಭನ್ತೇ, ಪಟಿಪದಾ ಉಭಯೇನೇವ ಹೀನಾ ಅಕ್ಖಾಯತಿ – ದುಕ್ಖತ್ತಾ ದನ್ಧತ್ತಾ ಚಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೫೨). ಏತ್ಥ ಹಿ ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾ ಕಥಿತಾ.

ತಂ ತಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥ ನ ಹೇಟ್ಠಿಮನಯೋ ಓಲೋಕೇತಬ್ಬೋ. ತಂತಂವಾಪನವಸೇನೇವ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ದುವಿಧಾ ಹಿ ಅಕುಸಲಾ – ಲೋಭಸಹಗತಾ ದೋಸಸಹಗತಾ ಚ. ತತ್ಥ ದೋಸಸಹಗತಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಲೋಭಸಹಗತಾ ಸುಖುಮಾ. ದೋಸಸಹಗತಾಪಿ ದುವಿಧಾ – ನಿಯತಾ ಅನಿಯತಾ ಚ. ತತ್ಥ ನಿಯತಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅನಿಯತಾ ಸುಖುಮಾ. ನಿಯತಾಪಿ ಕಪ್ಪಟ್ಠಿತಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ನೋಕಪ್ಪಟ್ಠಿತಿಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಕಪ್ಪಟ್ಠಿತಿಕಾಪಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಲೋಭಸಹಗತಾಪಿ ದ್ವಿಧಾ – ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಚ. ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಸುಖುಮಾ. ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ನಿಯತಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅನಿಯತಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಸುಖುಮಾ.

ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಅಕುಸಲಂ ಪತ್ವಾ ಯಾ ವಿಪಾಕಂ ಬಹುಂ ದೇತಿ ಸಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಯಾ ಅಪ್ಪಂ ಸಾ ಸುಖುಮಾ. ಕುಸಲಂ ಪತ್ವಾ ಪನ ಅಪ್ಪವಿಪಾಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಬಹುವಿಪಾಕಾ ¶ ಸುಖುಮಾ. ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಕುಸಲೇ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಾ ಸುಖುಮಾ ¶ . ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಾ ಸುಖುಮಾ. ಅಯಂ ತಾವ ಭೂಮೀಸು ಅಭೇದತೋ ನಯೋ.

ಭೇದತೋ ಪನ ಕಾಮಾವಚರಾ ದಾನಸೀಲಭಾವನಾಮಯವಸೇನ ತಿವಿಧಾ. ತತ್ಥ ದಾನಮಯಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸೀಲಮಯಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಭಾವನಾಮಯಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ದುಹೇತುಕಾ ತಿಹೇತುಕಾತಿ ದುವಿಧಾ. ತತ್ಥ ದುಹೇತುಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ತಿಹೇತುಕಾ ಸುಖುಮಾ. ತಿಹೇತುಕಾಪಿ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಅಸಙ್ಖಾರಿಕಭೇದತೋ ¶ ದುವಿಧಾ. ತತ್ಥ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಸುಖುಮಾ. ರೂಪಾವಚರೇ ಪಠಮಜ್ಝಾನಕುಸಲವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನಕುಸಲವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ…ಪೇ… ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಕುಸಲವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಕುಸಲವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಕುಸಲವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ…ಪೇ…. ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಕುಸಲವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ವಿಪಸ್ಸನಾಸಹಜಾತಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸಹಜಾತಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ…ಪೇ… ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸಹಜಾತಾ ಸುಖುಮಾ.

ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ವಿಪಾಕೇ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ…ಪೇ… ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಏವಂ ತಾವ ಅಭೇದತೋ.

ಭೇದತೋ ಪನ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಾ ಅತ್ಥಿ ಅಹೇತುಕಾ, ಅತ್ಥಿ ಸಹೇತುಕಾ. ಸಹೇತುಕಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ದುಹೇತುಕಾ, ಅತ್ಥಿ ತಿಹೇತುಕಾ. ತತ್ಥ ಅಹೇತುಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಹೇತುಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ದುಹೇತುಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ತಿಹೇತುಕಾ ಸುಖುಮಾ. ತತ್ಥಾಪಿ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಪಠಮಜ್ಝಾನವಿಪಾಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾ…ಪೇ… ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ…ಪೇ… ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಕದಾಗಾಮಿ…ಪೇ… ಅರಹತ್ತಫಲವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ.

ತೀಸು ¶ ಕಿರಿಯಾಸು ಕಾಮಾವಚರಕಿರಿಯವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ರೂಪಾವಚರಕಿರಿಯವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅರೂಪಾವಚರಕಿರಿಯವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಏವಂ ತಾವ ಅಭೇದತೋ. ಭೇದತೋ ಪನ ಅಹೇತುಕಾದಿವಸೇನ ಭಿನ್ನಾಯ ಕಾಮಾವಚರಕಿರಿಯಾಯ ಅಹೇತುಕಕಿರಿಯವೇದನಾ ¶ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಹೇತುಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ದುಹೇತುಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ತಿಹೇತುಕಾ ಸುಖುಮಾ. ತತ್ಥಾಪಿ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಪಠಮಜ್ಝಾನೇ ಕಿರಿಯವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನೇ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ತತಿಯೇ…ಪೇ… ಚತುತ್ಥೇ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಕಿರಿಯವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾ…ಪೇ… ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಕಿರಿಯವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ. ಯಾ ಓಳಾರಿಕಾ ಸಾ ಹೀನಾ. ಯಾ ಸುಖುಮಾ ಸಾ ಪಣೀತಾ.

೧೩. ದೂರದುಕನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಅಕುಸಲವೇದನಾ ವಿಸಭಾಗಟ್ಠೇನ ವಿಸಂಸಟ್ಠೇನ ಚ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾಹಿ ದೂರೇ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸಬ್ಬಪದೇಸು ದೂರತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸಚೇಪಿ ಹಿ ಅಕುಸಲಾದಿವೇದನಾಸಮಙ್ಗಿನೋ ದುಕ್ಖಾದಿವೇದನಾಸಮಙ್ಗಿನೋ ಚ ತಯೋ ತಯೋ ಜನಾ ಏಕಮಞ್ಚೇ ನಿಸಿನ್ನಾ ಹೋನ್ತಿ, ತೇಸಮ್ಪಿ ತಾ ವೇದನಾ ವಿಸಭಾಗಟ್ಠೇನ ವಿಸಂಸಟ್ಠೇನ ಚ ದೂರೇಯೇವ ನಾಮ. ಸಮಾಪನ್ನವೇದನಾದಿಸಮಙ್ಗೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಕುಸಲಾ ಪನ ಅಕುಸಲಾಯ ಸಭಾಗಟ್ಠೇನ ಸರಿಕ್ಖಟ್ಠೇನ ಚ ಸನ್ತಿಕೇ ನಾಮ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸಬ್ಬಪದೇಸು ಸನ್ತಿಕತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸಚೇಪಿ ಹಿ ಅಕುಸಲಾದಿವೇದನಾಸಮಙ್ಗೀಸು ತೀಸು ಜನೇಸು ಏಕೋ ಕಾಮಭವೇ, ಏಕೋ ರೂಪಭವೇ, ಏಕೋ ಅರೂಪಭವೇ, ತೇಸಮ್ಪಿ ತಾ ವೇದನಾ ಸಭಾಗಟ್ಠೇನ ಸರಿಕ್ಖಟ್ಠೇನ ಚ ಸನ್ತಿಕೇಯೇವ ನಾಮ. ಕುಸಲಾದಿವೇದನಾಸಮಙ್ಗೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ತಂ ತಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥ ಹೇಟ್ಠಿಮನಯಂ ಅನೋಲೋಕೇತ್ವಾ ತಂ ತಂ ವಾಪನವಸೇನೇವ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ಕಥೇನ್ತೇನ ಚ ನ ದೂರತೋ ಸನ್ತಿಕಂ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬಂ, ಸನ್ತಿಕತೋ ಪನ ದೂರಂ ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬಂ. ದುವಿಧಾ ಹಿ ಅಕುಸಲಾ – ಲೋಭಸಹಗತಾ ದೋಸಸಹಗತಾ ಚ. ತತ್ಥ ಲೋಭಸಹಗತಾ ಲೋಭಸಹಗತಾಯ ಸನ್ತಿಕೇ ನಾಮ, ದೋಸಸಹಗತಾಯ ದೂರೇ ನಾಮ. ದೋಸಸಹಗತಾ ದೋಸಸಹಗತಾಯ ಸನ್ತಿಕೇ ನಾಮ, ಲೋಭಸಹಗತಾಯ ದೂರೇ ನಾಮ. ದೋಸಸಹಗತಾಪಿ ನಿಯತಾ ನಿಯತಾಯ ಸನ್ತಿಕೇ ನಾಮಾತಿ. ಏವಂ ಅನಿಯತಾ. ಕಪ್ಪಟ್ಠಿತಿಕಅಸಙ್ಖಾರಿಕಸಸಙ್ಖಾರಿಕಭೇದಂ ಲೋಭಸಹಗತಾದೀಸು ಚ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾದಿಭೇದಂ ಸಬ್ಬಂ ಓಳಾರಿಕದುಕನಿದ್ದೇಸೇ ವಿತ್ಥಾರಿತವಸೇನ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ಏಕೇಕಕೋಟ್ಠಾಸವೇದನಾ ¶ ¶ ತಂತಂಕೋಟ್ಠಾಸವೇದನಾಯ ಏವ ಸನ್ತಿಕೇ, ಇತರಾ ಇತರಾಯ ದೂರೇತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ.

೧೪. ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ಯಾ ಕಾಚಿ ಸಞ್ಞಾತಿ ಚತುಭೂಮಿಕಸಞ್ಞಂ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ. ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾತಿಆದೀನಿ ಅತೀತಾದಿವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಸಞ್ಞಂ ಸಭಾವತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಾನಿ. ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸತೋ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಮಿಂ ವಾ ಜಾತಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ನಾಮ. ಸೇಸಾಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ ¶ . ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾವ. ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಹದಯವತ್ಥುಕಾಪಿ ಅವತ್ಥುಕಾಪಿ. ಸಬ್ಬಾ ಚತುಭೂಮಿಕಸಞ್ಞಾ.

೧೭. ಓಳಾರಿಕದುಕನಿದ್ದೇಸೇ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾತಿ ಸಪ್ಪಟಿಘೇ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಯೋ ವತ್ಥುಂ ಕತ್ವಾ ಸಪ್ಪಟಿಘೇ ರೂಪಾದಯೋ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಫಸ್ಸೋ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ನಾಮ. ತತೋ ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಜಾತಾ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ನಾಮ. ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾ…ಪೇ… ಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾತಿಪಿ ತಸ್ಸಾಯೇವ ವತ್ಥುತೋ ನಾಮಂ. ರೂಪಸಞ್ಞಾ…ಪೇ… ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಞ್ಞಾತಿಪಿ ತಸ್ಸಾಯೇವ ಆರಮ್ಮಣತೋ ನಾಮಂ. ಇದಂ ಪನ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣತೋ ನಾಮಂ. ಸಪ್ಪಟಿಘಾನಿ ಹಿ ವತ್ಥೂನಿ ನಿಸ್ಸಾಯ, ಸಪ್ಪಟಿಘಾನಿ ಚ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಏಸಾ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾತಿಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಏತಿಸ್ಸಾ ನಾಮಂ ಹೋತಿಯೇವ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಹಿ ಮನೋ ನಾಮ. ತೇನ ಸಹಜಾತೋ ಫಸ್ಸೋ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ನಾಮ. ತಸ್ಮಿಂ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೇ, ತಸ್ಮಾ ವಾ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಾ ಜಾತಾತಿ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ. ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮನೋ ನಾಮ. ತೇನ ಸಹಜಾತೋ ಫಸ್ಸೋ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ನಾಮ. ತಸ್ಮಿಂ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೇ, ತಸ್ಮಾ ವಾ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಾ ಜಾತಾತಿ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ.

ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾತಿಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಏತಿಸ್ಸಾ ನಾಮಂ ಹೋತಿಯೇವ. ತಯೋ ಹಿ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ ಸಯಂ ಪಿಟ್ಠಿವಟ್ಟಕಾ ಹುತ್ವಾ ಅತ್ತನಾ ಸಹಜಾತಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾತಿಪಿ ನಾಮಂ ಕರೋನ್ತಿ. ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಪಟಿಘಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾ ನಾಮ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಸಞ್ಞಾ ¶ , ಅಧಿವಚನಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಸಞ್ಞಾ ನಾಮ ಮನೋದ್ವಾರಿಕಸಞ್ಞಾ. ತತ್ಥ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಸಞ್ಞಾ ಓಲೋಕೇತ್ವಾಪಿ ¶ ಜಾನಿತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ ಓಳಾರಿಕಾ. ರಜ್ಜಿತ್ವಾ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯನ್ತಞ್ಹಿ ‘ರಜ್ಜಿತ್ವಾ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯತೀ’ತಿ, ಕುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯನ್ತಂ ‘ಕುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯತೀ’ತಿ ಓಲೋಕೇತ್ವಾವ ಜಾನನ್ತಿ.

ತತ್ರಿದಂ ವತ್ಥು – ದ್ವೇ ಕಿರ ಇತ್ಥಿಯೋ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಸುತ್ತಂ ಕನ್ತನ್ತಿ. ದ್ವೀಸು ದಹರೇಸು ಗಾಮೇ ಚರನ್ತೇಸು ಏಕೋ ಪುರತೋ ಗಚ್ಛನ್ತೋ ಏಕಂ ಇತ್ಥಿಂ ಓಲೋಕೇಸಿ. ಇತರಾ ತಂ ಪುಚ್ಛಿ ‘ಕಸ್ಮಾ ನು ಖೋ ತಂ ಏಸೋ ಓಲೋಕೇಸೀ’ತಿ? ‘ನ ಏಸೋ ಭಿಕ್ಖು ಮಂ ವಿಸಭಾಗಚಿತ್ತೇನ ಓಲೋಕೇಸಿ, ಕನಿಟ್ಠಭಗಿನೀಸಞ್ಞಾಯ ಪನ ಓಲೋಕೇಸೀ’ತಿ. ತೇಸುಪಿ ಗಾಮೇ ಚರಿತ್ವಾ ಆಸನಸಾಲಾಯ ನಿಸಿನ್ನೇಸು ಇತರೋ ಭಿಕ್ಖು ತಂ ಭಿಕ್ಖುಂ ಪುಚ್ಛಿ – ‘ತಯಾ ಸಾ ಇತ್ಥೀ ಓಲೋಕಿತಾ’ತಿ? ‘ಆಮ ಓಲೋಕಿತಾ’. ‘ಕಿಮತ್ಥಾಯಾ’ತಿ? ‘ಮಯ್ಹಂ ಭಗಿನೀಸರಿಕ್ಖತ್ತಾ ತಂ ಓಲೋಕೇಸಿ’ನ್ತಿ ಆಹ. ಏವಂ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಸಞ್ಞಾ ಓಲೋಕೇತ್ವಾಪಿ ¶ ಜಾನಿತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ಪಸಾದವತ್ಥುಕಾ ಏವ. ಕೇಚಿ ಪನ ಜವನಪ್ಪವತ್ತಾತಿ ದೀಪೇನ್ತಿ. ಮನೋದ್ವಾರಿಕಸಞ್ಞಾ ಪನ ಏಕಮಞ್ಚೇ ವಾ ಏಕಪೀಠೇ ವಾ ನಿಸೀದಿತ್ವಾಪಿ ಅಞ್ಞಂ ಚಿನ್ತೇನ್ತಂ ವಿತಕ್ಕೇನ್ತಞ್ಚ ‘ಕಿಂ ಚಿನ್ತೇಸಿ, ಕಿಂ ವಿತಕ್ಕೇಸೀ’ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಚನವಸೇನೇವ ಜಾನಿತಬ್ಬತೋ ಸುಖುಮಾ. ಸೇಸಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಸದಿಸಮೇವಾತಿ.

೨೦. ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ಯೇ ಕೇಚಿ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಚತುಭೂಮಿಕಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ. ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಚೇತನಾತಿಆದೀನಿ ಅತೀತಾದಿವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಸಙ್ಖಾರೇ ಸಭಾವತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಾನಿ. ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾತಿಆದೀನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ. ಚೇತನಾತಿ ಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿಯಾ ಪಧಾನಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ವುತ್ತಂ. ಹೇಟ್ಠಿಮಕೋಟಿಯಾ ಹಿ ಅನ್ತಮಸೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತೇಸು ಚೇತನಾ ಪಧಾನಾ ಆಯೂಹನಟ್ಠೇನ ಪಾಕಟತ್ತಾ. ತಸ್ಮಾ ಅಯಮೇವ ಗಹಿತಾ. ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಙ್ಖಾರಾ ಪನ ತಾಯ ಗಹಿತಾಯ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಇಧಾಪಿ ಪುರಿಮಾ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾವ. ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಹದಯವತ್ಥುಕಾಪಿ ಅವತ್ಥುಕಾಪಿ. ಸಬ್ಬಾ ಚತುಭೂಮಿಕಚೇತನಾ. ಸೇಸಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಸದಿಸಮೇವಾತಿ.

೨೬. ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಚತುಭೂಮಕವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದೀನಿ ಅತೀತಾದಿವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಭಾವತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಾನಿ. ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ¶ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾನೇವ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹದಯವತ್ಥುಕಮ್ಪಿ ಅವತ್ಥುಕಮ್ಪಿ. ಸಬ್ಬಂ ಚತುಭೂಮಕವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಸೇಸಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಸದಿಸಮೇವಾತಿ.

ಇದಾನಿ ಪಞ್ಚಸುಪಿ ಖನ್ಧೇಸು ಸಮುಗ್ಗಮತೋ, ಪುಬ್ಬಾಪರತೋ, ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದತೋ, ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತೋ, ನಾನುಪ್ಪಾದಏಕನಿರೋಧತೋ, ಏಕುಪ್ಪಾದಏಕನಿರೋಧತೋ, ನಾನುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತೋ, ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನತೋ, ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರತೋ, ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತೋ, ಹೀನಪಣೀತತೋ, ದೂರಸನ್ತಿಕತೋ, ಪಚ್ಚಯತೋ, ಸಮುಟ್ಠಾನತೋ, ಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನತೋ, ಸಙ್ಖತತೋತಿ ಸೋಳಸಹಾಕಾರೇಹಿ ಪಕಿಣ್ಣಕಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ತತ್ಥ ದುವಿಧೋ ಸಮುಗ್ಗಮೋ – ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸಮುಗ್ಗಮೋ, ಓಪಪಾತಿಕಸಮುಗ್ಗಮೋತಿ. ತತ್ಥ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸಮುಗ್ಗಮೋ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸತ್ತಾನಞ್ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಅಪಚ್ಛಾಅಪುರೇ ಏಕತೋ ಪಾತುಭವನ್ತಿ. ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಪಾತುಭೂತಾ ಕಲಲಸಙ್ಖಾತಾ ರೂಪಸನ್ತತಿ ಪರಿತ್ತಾ ಹೋತಿ. ಖುದ್ದಕಮಕ್ಖಿಕಾಯ ಏಕವಾಯಾಮೇನ ಪಾತಬ್ಬಮತ್ತಾತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ‘ಅತಿಬಹುಂ ಏತಂ, ಸಣ್ಹಸೂಚಿಯಾ ತೇಲೇ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಉಕ್ಖಿತ್ತಾಯ ಪಗ್ಘರಿತ್ವಾ ಅಗ್ಗೇ ಠಿತಬಿನ್ದುಮತ್ತ’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಮ್ಪಿ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ‘ಏಕಕೇಸೇ ತೇಲತೋ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ಗಹಿತೇ ತಸ್ಸ ಪಗ್ಘರಿತ್ವಾ ಅಗ್ಗೇ ಠಿತಬಿನ್ದುಮತ್ತ’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಮ್ಪಿ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಜನಪದೇ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಕೇಸೇ ಅಟ್ಠಧಾ ಫಾಲಿತೇ ತತೋ ಏಕಕೋಟ್ಠಾಸಪ್ಪಮಾಣೋ ಉತ್ತರಕುರುಕಾನಂ ಕೇಸೋ; ತಸ್ಸ ಪಸನ್ನತಿಲತೇಲತೋ ಉದ್ಧಟಸ್ಸ ಅಗ್ಗೇ ಠಿತಬಿನ್ದುಮತ್ತ’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಮ್ಪಿ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ‘ಏತಂ ಬಹು, ಜಾತಿಉಣ್ಣಾ ನಾಮ ಸುಖುಮಾ; ತಸ್ಸಾ ಏಕಅಂಸುನೋ ಪಸನ್ನತಿಲತೇಲೇ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಉದ್ಧಟಸ್ಸ ಪಗ್ಘರಿತ್ವಾ ಅಗ್ಗೇ ಠಿತಬಿನ್ದುಮತ್ತ’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಪನೇತಂ ¶ ಅಚ್ಛಂ ಹೋತಿ ವಿಪ್ಪಸನ್ನಂ ಅನಾವಿಲಂ ಪರಿಸುದ್ಧಂ ಪಸನ್ನತಿಲತೇಲಬಿನ್ದುಸಮಾನವಣ್ಣಂ ¶ . ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –

ತಿಲತೇಲಸ್ಸ ¶ ಯಥಾ ಬಿನ್ದು, ಸಪ್ಪಿಮಣ್ಡೋ ಅನಾವಿಲೋ;

ಏವಂ ವಣ್ಣಪಟಿಭಾಗಂ, ಕಲಲನ್ತಿ ಪವುಚ್ಚತೀತಿ.

ಏವಂ ಪರಿತ್ತಾಯ ರೂಪಸನ್ತತಿಯಾ ತೀಣಿ ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನಿ ಹೋನ್ತಿ – ವತ್ಥುದಸಕಂ, ಕಾಯದಸಕಂ, ಇತ್ಥಿಯಾ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯವಸೇನ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯವಸೇನ ಭಾವದಸಕನ್ತಿ. ತತ್ಥ ವತ್ಥುರೂಪಂ, ತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ, ತಂನಿಸ್ಸಿತಾ ವಣ್ಣಗನ್ಧರಸೋಜಾ, ಜೀವಿತನ್ತಿ – ಇದಂ ವತ್ಥುದಸಕಂ ನಾಮ. ಕಾಯಪಸಾದೋ, ತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ, ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಾ ವಣ್ಣಗನ್ಧರಸೋಜಾ, ಜೀವಿತನ್ತಿ – ಇದಂ ಕಾಯದಸಕಂ ನಾಮ. ಇತ್ಥಿಯಾ ಇತ್ಥಿಭಾವೋ, ಪುರಿಸಸ್ಸ ಪುರಿಸಭಾವೋ, ತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ, ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಾ ವಣ್ಣಗನ್ಧರಸೋಜಾ, ಜೀವಿತನ್ತಿ – ಇದಂ ಭಾವದಸಕಂ ನಾಮ.

ಏವಂ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಉಕ್ಕಟ್ಠಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಸಮತಿಂಸ ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಪನ ಸಹಜಾತಾ ವೇದನಾ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ, ಸಞ್ಞಾ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ, ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋತಿ. ಏವಂ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ. ಸಚೇ ಪನ ನಪುಂಸಕಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ, ಭಾವದಸಕಂ ಹಾಯತಿ. ದ್ವಿನ್ನಂ ದಸಕಾನಂ ವಸೇನ ಸಮವೀಸತಿ ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮ ಹೋತಿ. ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ಏವಾತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ.

ಇಮಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಪ್ಪವೇಣೀ ಕಥೇತಬ್ಬಾ ಭವೇಯ್ಯ. ತಂ ಪನ ಅಕಥೇತ್ವಾ ‘ಓಪಪಾತಿಕಸಮುಗ್ಗಮೋ’ ನಾಮ ದಸ್ಸಿತೋ. ಓಪಪಾತಿಕಾನಞ್ಹಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಾನಿ ತೀಣಿ, ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾದಸಕಾನಿ ಚಾತಿ ಸತ್ತ ರೂಪಸನ್ತತಿಸೀಸಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುದಸಕಾದೀನಿ ಕಾಯದಸಕಸದಿಸಾನೇವ. ನಪುಂಸಕಸ್ಸ ಪನ ಭಾವದಸಕಂ ನತ್ಥಿ. ಏವಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಸಮಸತ್ತತಿ ಚೇವ ¶ ಸಮಸಟ್ಠಿ ಚ ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾಮ. ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ಏವಾತಿ. ಏವಂ ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ. ಅಯಂ ‘ಓಪಪಾತಿಕಸಮುಗ್ಗಮೋ’ ನಾಮ. ಏವಂ ತಾವ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ‘ಸಮುಗ್ಗಮತೋ’ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

‘ಪುಬ್ಬಾಪರತೋ’ತಿ ¶ ಏವಂ ಪನ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ಅಪಚ್ಛಾಅಪುರೇ ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು ಕಿಂ ರೂಪಂ ¶ ಪಠಮಂ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ ಉದಾಹು ಅರೂಪನ್ತಿ? ರೂಪಂ ರೂಪಮೇವ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ನ ಅರೂಪಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ನ ರೂಪಜನಕತ್ತಾ. ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಞ್ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ, ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರೂಪ್ಪವಿಪಾಕಾನೀತಿ ಸೋಳಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ತಾವ ವತ್ಥುನೋ ದುಬ್ಬಲತಾಯ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತತಾಯ ಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲತಾಯ ಆಗನ್ತುಕತಾಯ ಚ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ತತ್ಥ ಹಿ ಸಹಜಾತಂ ವತ್ಥು ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ದುಬ್ಬಲಂ ಹೋತೀತಿ ವತ್ಥುನೋ ದುಬ್ಬಲತಾಯ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಯಥಾ ಚ ಪಪಾತೇ ಪತನ್ತೋ ಪುರಿಸೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯೋ ಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಏವಂ ಏತಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮವೇಗಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ ಪಪಾತೇ ಪತಮಾನಂ ವಿಯ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಂ. ಇತಿ ಕಮ್ಮವೇಗಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ, ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತತಾಯಪಿ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ.

ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಞ್ಚ ವತ್ಥುನಾ ಸದ್ಧಿಂ ಅಪಚ್ಛಾಅಪುರೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ. ತಸ್ಸ ವತ್ಥು ಪುರೇಜಾತಂ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ. ಸಚೇ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯ, ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇಯ್ಯ. ಯತ್ರಾಪಿ ವತ್ಥು ಪುರೇಜಾತಂ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಪವೇಣೀ ಘಟಿಯತಿ, ತತ್ರಾಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಅಙ್ಗತೋ ಅಪರಿಹೀನಂಯೇವ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಯದಿ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಠಾನಕ್ಖಣೇ ವಾ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ವಾ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇಯ್ಯ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇಯ್ಯ. ನ ಪನ ಚಿತ್ತಂ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣದ್ವಯೇ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಯಥಾ ಪನ ಅಹಿಚ್ಛತ್ತಕಮಕುಲಂ ಪಥವಿತೋ ಉಟ್ಠಹನ್ತಂ ಪಂಸುಚುಣ್ಣಂ ಗಹೇತ್ವಾವ ಉಟ್ಠಹತಿ, ಏವಂ ಚಿತ್ತಂ ಪುರೇಜಾತಂ ವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ಗಹೇತ್ವಾವ ಉಟ್ಠಹತಿ. ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಚ ವತ್ಥು ಪುರೇಜಾತಂ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತೀತಿ ಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲತಾಯಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ.

ಯಥಾ ಚ ಆಗನ್ತುಕಪುರಿಸೋ ಅಗತಪುಬ್ಬಂ ಪದೇಸಂ ಗತೋ ಅಞ್ಞೇಸಂ ¶ – ‘ಏಥ ಭೋ, ಅನ್ತೋಗಾಮೇ ವೋ ಅನ್ನಪಾನಗನ್ಧಮಾಲಾದೀನಿ ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ವತ್ತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಅತ್ತನೋ ಅವಿಸಯತಾಯ ಅಪ್ಪಹುತತಾಯ, ಏವಮೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಆಗನ್ತುಕನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಆಗನ್ತುಕತಾಯಪಿ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಅಪಿಚ ಸಮತಿಂಸ ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಿ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಾನಂ ಠಾನಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಠಿತಾನೀತಿಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ.

ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಪನ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ವಟ್ಟಮೂಲಸ್ಸ ವೂಪಸನ್ತತ್ತಾ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ತಸ್ಸ ಹಿ ಸಬ್ಬಭವೇಸು ವಟ್ಟಮೂಲಂ ವೂಪಸನ್ತಂ ಅಭಬ್ಬುಪ್ಪತ್ತಿಕಂ ಪುನಬ್ಭವೇ ಪವೇಣೀ ನಾಮ ¶ ನತ್ಥಿ. ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಪನ ಸತ್ತ ಭವೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಟ್ಠಮೇವ ವಟ್ಟಮೂಲಂ ವೂಪಸನ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಸತ್ತಸು ಭವೇಸು ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ ¶ , ಸಕದಾಗಾಮಿನೋ ದ್ವೀಸು, ಅನಾಗಾಮಿನೋ ಏಕಸ್ಮಿಂ. ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಸಬ್ಬಭವೇಸು ವಟ್ಟಮೂಲಸ್ಸ ವೂಪಸನ್ತತ್ತಾ ನೇವ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ.

ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣೇಸು ಪನ ಝಾನಙ್ಗಂ ನತ್ಥಿ, ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ನತ್ಥಿ, ಹೇತು ನತ್ಥೀತಿ ಚಿತ್ತಙ್ಗಂ ದುಬ್ಬಲಂ ಹೋತೀತಿ ಚಿತ್ತಙ್ಗದುಬ್ಬಲತಾಯ ತಾನಿ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿ. ಚತ್ತಾರಿ ಅರೂಪವಿಪಾಕಾನಿ ತಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ರೂಪಸ್ಸ ನತ್ಥಿತಾಯ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ತಾನೇವ, ಯಾನಿ ಅಞ್ಞಾನಿಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾನಿ, ದಸ ಅಕುಸಲಾನಿ, ನವ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಾನಿ, ಚತ್ತಾರಿ ಆರುಪ್ಪಕುಸಲಾನಿ, ಚತಸ್ಸೋ ಆರುಪ್ಪಕಿರಿಯಾ, ತೀಣಿ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಾನಿ, ಚತ್ತಾರಿ ಫಲಚಿತ್ತಾನೀತಿ ದ್ವೇಚತ್ತಾಲೀಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಾನಿಪಿ ತತ್ಥ ರೂಪಸ್ಸ ನತ್ಥಿತಾಯ ಏವ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿ. ಏವಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ.

ಉತು ಪನ ಪಠಮಂ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಕೋ ಏಸ ಉತು ನಾಮಾತಿ? ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಮತಿಂಸಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರಾ ತೇಜೋಧಾತು. ಸಾ ಠಾನಂ ಪತ್ವಾ ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಉತು ನಾಮ ಚೇಸ ದನ್ಧನಿರೋಧೋ; ಚಿತ್ತಂ ಖಿಪ್ಪನಿರೋಧಂ. ತಸ್ಮಿಂ ಧರನ್ತೇಯೇವ ಸೋಳಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ. ತೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಅನನ್ತರಂ ಪಠಮಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಯದಾ ಪನ ಸದ್ದಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೋ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ತದಾ ಉತುಚಿತ್ತಾನಿ ಸದ್ದನವಕಂ ನಾಮ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇಸ್ಸನ್ತಿ. ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರೋಪಿ ಠಾನಂ ಪತ್ವಾ ¶ ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಕುತೋ ಪನಸ್ಸ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರೋತಿ? ಮಾತಿತೋ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –

‘‘ಯಞ್ಚಸ್ಸ ಭುಞ್ಜತೀ ಮಾತಾ, ಅನ್ನಂ ಪಾನಞ್ಚ ಭೋಜನಂ;

ತೇನ ಸೋ ತತ್ಥ ಯಾಪೇತಿ, ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಗತೋ ನರೋ’’ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೩೫);

ಏವಂ ಕುಚ್ಛಿಗತೋ ದಾರಕೋ ಮಾತರಾ ಅಜ್ಝೋಹಟಅನ್ನಪಾನಓಜಾಯ ಯಾಪೇತಿ. ಸಾವ ಠಾನಪ್ಪತ್ತಾ ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ನನು ಚ ಸಾ ಓಜಾ ಖರಾ? ವತ್ಥು ಸುಖುಮಂ? ಕಥಂ ತತ್ಥ ಪತಿಟ್ಠಾತೀತಿ? ಪಠಮಂ ತಾವ ನ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ; ಏಕಸ್ಸ ವಾ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಾ ಸತ್ತಾಹಾನಂ ಗತಕಾಲೇ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ. ತತೋ ಪನ ಪುರೇ ವಾ ಪತಿಟ್ಠಾತು ಪಚ್ಛಾ ವಾ; ಯದಾ ಮಾತರಾ ಅಜ್ಝೋಹಟಅನ್ನಪಾನಓಜಾ ದಾರಕಸ್ಸ ಸರೀರೇ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ, ತದಾ ಅಟ್ಠ ರೂಪಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ.

ಓಪಪಾತಿಕಸ್ಸಾಪಿ ¶ ¶ ಪಕತಿಪಟಿಯತ್ತಾನಂ ಖಾದನೀಯಭೋಜನೀಯಾನಂ ಅತ್ಥಿಟ್ಠಾನೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಸ್ಸ ತಾನಿ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಜ್ಝೋಹರತೋ ಠಾನಪ್ಪತ್ತಾ ಓಜಾ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಏಕೋ ಅನ್ನಪಾನರಹಿತೇ ಅರಞ್ಞೇ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ಮಹಾಛಾತಕೋ ಹೋತಿ, ಅತ್ತನೋವ ಜಿವ್ಹಾಯ ಖೇಳಂ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಗಿಲತಿ. ತತ್ರಾಪಿಸ್ಸ ಠಾನಪ್ಪತ್ತಾ ಓಜಾ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ.

ಏವಂ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಯಾ ಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ದ್ವೇವ ರೂಪಾನಿ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿ – ತೇಜೋಧಾತು ಚ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರೋ ಚ. ಅರೂಪೇಪಿ ದ್ವೇಯೇವ ಧಮ್ಮಾ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿ – ಚಿತ್ತಞ್ಚೇವ ಕಮ್ಮಚೇತನಾ ಚ. ತತ್ಥ ರೂಪಂ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಚ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚ ದುಬ್ಬಲಂ, ಠಾನಕ್ಖಣೇ ಬಲವನ್ತಿ ಠಾನಕ್ಖಣೇ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಚಿತ್ತಂ ಠಾನಕ್ಖಣೇ ಚ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚ ದುಬ್ಬಲಂ, ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ಬಲವನ್ತಿ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಕಮ್ಮಚೇತನಾ ನಿರುದ್ಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಅತೀತೇ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕೇಪಿ ಹಿ ಆಯೂಹಿತಂ ಕಮ್ಮಂ ಏತರಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಏತರಹಿ ಆಯೂಹಿತಂ ಅನಾಗತೇ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಪರಿಯೋಸಾನೇಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ. ಏವಂ ‘ಪುಬ್ಬಾಪರತೋ’ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

‘ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದತೋ’ತಿ ರೂಪಂ ಕಿತ್ತಕಂ ಅದ್ಧಾನಂ ತಿಟ್ಠತಿ? ಅರೂಪಂ ಕಿತ್ತಕನ್ತಿ? ರೂಪಂ ಗರುಪರಿಣಾಮಂ ದನ್ಧನಿರೋಧಂ. ಅರೂಪಂ ಲಹುಪರಿಣಾಮಂ ಖಿಪ್ಪನಿರೋಧಂ. ರೂಪೇ ಧರನ್ತೇಯೇವ ಸೋಳಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ. ತಂ ¶ ಪನ ಸತ್ತರಸಮೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಯಥಾ ಹಿ ಪುರಿಸೋ ‘ಫಲಂ ಪಾತೇಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಮುಗ್ಗರೇನ ರುಕ್ಖಸಾಖಂ ಪಹರೇಯ್ಯ, ಫಲಾನಿ ಚ ಪತ್ತಾನಿ ಚ ಏಕಕ್ಖಣೇಯೇವ ವಣ್ಟತೋ ಮುಚ್ಚೇಯ್ಯುಂ. ತತ್ಥ ಫಲಾನಿ ಅತ್ತನೋ ಭಾರಿಕತಾಯ ಪಠಮತರಂ ಪಥವಿಯಂ ಪತನ್ತಿ, ಪತ್ತಾನಿ ಲಹುಕತಾಯ ಪಚ್ಛಾ. ಏವಮೇವ ಮುಗ್ಗರಪ್ಪಹಾರೇನ ಪತ್ತಾನಞ್ಚ ಫಲಾನಞ್ಚ ಏಕಕ್ಖಣೇ ವಣ್ಟತೋ ಮುತ್ತಕಾಲೋ ವಿಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಪಾತುಭಾವೋ; ಫಲಾನಂ ಭಾರಿಕತಾಯ ಪಠಮತರಂ ಪಥವಿಯಂ ಪತನಂ ವಿಯ ರೂಪೇ ಧರನ್ತೇಯೇವ ಸೋಳಸನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝನಂ; ಪತ್ತಾನಂ ಲಹುಕತಾಯ ಪಚ್ಛಾ ಪಥವಿಯಂ ಪತನಂ ವಿಯ ರೂಪಸ್ಸ ಸತ್ತರಸಮೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ನಿರುಜ್ಝನಂ.

ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ರೂಪಂ ದನ್ಧನಿರೋಧಂ ಗರುಪರಿಣಾಮಂ, ಚಿತ್ತಂ ಖಿಪ್ಪನಿರೋಧಂ ಲಹುಪರಿಣಾಮಂ, ರೂಪಂ ಪನ ಅರೂಪಂ ಅರೂಪಂ ವಾ ರೂಪಂ ಓಹಾಯ ಪವತ್ತಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ. ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಏಕಪ್ಪಮಾಣಾವ ಪವತ್ತಿ. ತತ್ರಾಯಂ ಉಪಮಾ – ಏಕೋ ಪುರಿಸೋ ಲಕುಣ್ಟಕಪಾದೋ, ಏಕೋ ದೀಘಪಾದೋ. ತೇಸು ಏಕತೋ ಮಗ್ಗಂ ಗಚ್ಛನ್ತೇಸು ಯಾವ ದೀಘಪಾದೋ ¶ ಏಕಪದವಾರಂ ಅಕ್ಕಮತಿ, ತಾವ ಇತರೋ ಪದೇ ಪದಂ ಅಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಸೋಳಸಪದವಾರೇನ ಗಚ್ಛತಿ. ದೀಘಪಾದೋ ಲಕುಣ್ಟಕಪಾದಸ್ಸ ಸೋಳಸ ಪದವಾರೇ ಅತ್ತನೋ ಪಾದಂ ಅಞ್ಛಿತ್ವಾ ¶ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಏಕಮೇವ ಪದವಾರಂ ಕರೋತಿ. ಇತಿ ಏಕೋಪಿ ಏಕಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ. ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಗಮನಂ ಏಕಪ್ಪಮಾಣಮೇವ ಹೋತಿ. ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಲಕುಣ್ಟಕಪಾದಪುರಿಸೋ ವಿಯ ಅರೂಪಂ; ದೀಘಪಾದಪುರಿಸೋ ವಿಯ ರೂಪಂ; ದೀಘಪಾದಸ್ಸ ಏಕಂ ಪದವಾರಂ ಅಕ್ಕಮಣಕಾಲೇ ಇತರಸ್ಸ ಸೋಳಸಪದವಾರಅಕ್ಕಮನಂ ವಿಯ ರೂಪೇ ಧರನ್ತೇಯೇವ ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಸೋಳಸನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝನಂ; ದ್ವಿನ್ನಂ ಪುರಿಸಾನಂ ಲಕುಣ್ಟಕಪಾದಪುರಿಸಸ್ಸ ಸೋಳಸ ಪದವಾರೇ ಇತರಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಪಾದಂ ಅಞ್ಛಿತ್ವಾ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಏಕಪದವಾರಕರಣಂ ವಿಯ ರೂಪಸ್ಸ ಸತ್ತರಸಮೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ನಿರುಜ್ಝನಂ; ದ್ವಿನ್ನಂ ಪುರಿಸಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅನೋಹಾಯ ಏಕಪ್ಪಮಾಣೇನೇವ ಗಮನಂ ವಿಯ ಅರೂಪಸ್ಸ ರೂಪಂ ರೂಪಸ್ಸ ಅರೂಪಂ ಅನೋಹಾಯ ಏಕಪ್ಪಮಾಣೇನೇವ ಪವತ್ತನನ್ತಿ. ಏವಂ ‘ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದತೋ’ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

‘ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತೋ’ತಿ ಇದಂ ಪಚ್ಛಿಮಕಮ್ಮಜಂ ಠಪೇತ್ವಾ ದೀಪೇತಬ್ಬಂ. ಪಠಮಞ್ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ, ದುತಿಯಂ ¶ ಭವಙ್ಗಂ, ತತಿಯಂ ಭವಙ್ಗಂ…ಪೇ… ಸೋಳಸಮಂ ಭವಙ್ಗಂ. ತೇಸು ಏಕೇಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಭಙ್ಗವಸೇನ ತಯೋ ತಯೋ ಖಣಾ. ತತ್ಥ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ತೀಸು ತೀಸು ಖಣೇಸು ಸಮತಿಂಸ ಸಮತಿಂಸ ಕಮ್ಮಜರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಕಮ್ಮಜರೂಪಂ ಸತ್ತರಸಮಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ; ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇಯೇವ; ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಏವಂ ದುತಿಯಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಸತ್ತರಸಮೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ನಯೋ ನೇತಬ್ಬೋ. ಇತಿ ಸೋಳಸ ತಿಕಾ ಅಟ್ಠಚತ್ತಾಲೀಸ ಹೋನ್ತಿ. ಅಯಂ ಅಟ್ಠಚತ್ತಾಲೀಸಕಮ್ಮಜರೂಪಪವೇಣೀ ನಾಮ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ರತ್ತಿಞ್ಚ ದಿವಾ ಚ ಖಾದನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಭುಞ್ಜನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಸುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಪಮತ್ತಾನಮ್ಪಿ ನದೀಸೋತೋ ವಿಯ ಏಕನ್ತಂ ಪವತ್ತತಿ ಯೇವಾತಿ. ಏವಂ ‘ಏಕುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತೋ’ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

‘ನಾನುಪ್ಪಾದಏಕನಿರೋಧತಾ’ ಪಚ್ಛಿಮಕಮ್ಮಜೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬಾ. ತತ್ಥ ಆಯುಸಂಖಾರಪರಿಯೋಸಾನೇ ಸೋಳಸನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ವಾರೇ ಸತಿ ಹೇಟ್ಠಾಸೋಳಸಕಂ ಉಪರಿಸೋಳಸಕನ್ತಿ ದ್ವೇ ಏಕತೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ. ಹೇಟ್ಠಾಸೋಳಸಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಪಠಮಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಸಮತಿಂಸಕಮ್ಮಜರೂಪಂ ಉಪರಿಸೋಳಸಕಸ್ಮಿಂ ಪಠಮಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ; ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇಯೇವ ¶ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಹೇಟ್ಠಿಮಸೋಳಸಕಸ್ಮಿಂ ಪನ ದುತಿಯಚಿತ್ತಸ್ಸ…ಪೇ… ಸೋಳಸಮಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಸಮತಿಂಸಕಮ್ಮಜರೂಪಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ; ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇಯೇವ; ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಕಮ್ಮಜರೂಪಪವೇಣೀ ¶ ನ ಪವತ್ತತಿ. ಯದಿ ಪವತ್ತೇಯ್ಯ, ಸತ್ತಾ ಅಕ್ಖಯಾ ಅವಯಾ ಅಜರಾ ಅಮರಾ ನಾಮ ಭವೇಯ್ಯುಂ.

ಏತ್ಥ ಪನ ಯದೇತಂ ‘ಸತ್ತರಸಮಸ್ಸ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಿರುಜ್ಝತೀ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ‘ಏಕಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ರೂಪಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝತೀ’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಆಗತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ, ತಂ ‘‘ಯಸ್ಸ ¶ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ? ‘‘ಆಮನ್ತಾ’’ತಿ (ಯಮ. ೨.ಸಙ್ಖಾರಯಮಕ.೭೯) ಇಮಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ವಿರುಜ್ಝತಿ. ಕಥಂ? ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ಹಿ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನೋ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸವಾತೋ. ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಞ್ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಯಾವ ಅಞ್ಞಾನಿ ಸೋಳಸ ಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ತಾವ ತಿಟ್ಠತಿ. ತೇಸಂ ಸೋಳಸನ್ನಂ ಸಬ್ಬಪಚ್ಛಿಮೇನ ಸದ್ಧಿಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಇತಿ ಯೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಸತ್ತರಸಮೇನ ಸದ್ಧಿಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ; ನ ಕಸ್ಸಚಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ವಾ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ವಾ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ನಾಪಿ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ವಾ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಏಸಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಸ್ಸ ಧಮ್ಮತಾತಿ ನಿಯಮತೋ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಏಕಕ್ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝನತೋ ‘‘ಆಮನ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಯೋ ಚಾಯಂ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಖಣನಿಯಮೋ ವುತ್ತೋ ಕಮ್ಮಾದಿಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸಾಪಿ ಅಯಮೇವ ಖಣನಿಯಮೋ. ತಸ್ಮಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹುಪ್ಪನ್ನಂ ಕಮ್ಮಜರೂಪಂ ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಸತ್ತರಸಮೇನ ಸದ್ಧಿಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಅಟ್ಠಾರಸಮಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಅಟ್ಠಾರಸಮಸ್ಸ ಠಾನಕ್ಖಣೇ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನೇತ್ಥ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ. ತತೋ ಪರಂ ಪನ ಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಪವೇಣೀಯೇವ ತಿಟ್ಠತಿ. ‘ನೀಹರಿತ್ವಾ ಝಾಪೇಥಾ’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ. ಏವಂ ‘ನಾನುಪ್ಪಾದಏಕನಿರೋಧತೋ’ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

‘ಏಕುಪ್ಪಾದಏಕನಿರೋಧತೋ’ತಿ ರೂಪಂ ಪನ ರೂಪೇನ ಸಹ ಏಕುಪ್ಪಾದಂ ಏಕನಿರೋಧಂ. ಅರೂಪಂ ಅರೂಪೇನ ಸಹ ಏಕುಪ್ಪಾದಂ ಏಕನಿರೋಧಂ. ಏವಂ ‘ಏಕುಪ್ಪಾದಏಕನಿರೋಧತೋ’ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

‘ನಾನುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತಾ’ ¶ ಪನ ಚತುಸನ್ತತಿರೂಪೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬಾ. ಇಮಸ್ಸ ಹಿ ಉದ್ಧಂ ಪಾದತಲಾ ಅಧೋ ಕೇಸಮತ್ಥಕಾ ತಚಪರಿಯನ್ತಸ್ಸ ಸರೀರಸ್ಸ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಚತುಸನ್ತತಿರೂಪಂ ಘನಪುಞ್ಜಭಾವೇನ ವತ್ತತಿ. ಏವಂ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸಾಪಿಸ್ಸ ನ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿತಾ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತಬ್ಬಾ. ಯಥಾ ಪನ ಉಪಚಿಕರಾಜಿ ವಾ ಕಿಪಿಲ್ಲಿಕರಾಜಿ ವಾ ಓಲೋಕಿಯಮಾನಾ ಏಕಾಬದ್ಧಾ ವಿಯ ಹೋತಿ, ನ ಪನ ಏಕಾಬದ್ಧಾ. ಅಞ್ಞಿಸ್ಸಾ ಹಿ ¶ ಸೀಸಸನ್ತಿಕೇ ಅಞ್ಞಿಸ್ಸಾ ಸೀಸಮ್ಪಿ ಉದರಮ್ಪಿ ಪಾದಾಪಿ, ಅಞ್ಞಿಸ್ಸಾ ಉದರಸನ್ತಿಕೇ ಅಞ್ಞಿಸ್ಸಾ ಸೀಸಮ್ಪಿ ಉದರಮ್ಪಿ ಪಾದಾಪಿ, ಅಞ್ಞಿಸ್ಸಾ ಪಾದಸನ್ತಿಕೇ ಅಞ್ಞಿಸ್ಸಾ ಸೀಸಮ್ಪಿ ಉದರಮ್ಪಿ ಪಾದಾಪಿ ಹೋನ್ತಿ. ಏವಮೇವ ಚತುಸನ್ತತಿರೂಪಾನಮ್ಪಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ¶ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋಪಿ ಹೋತಿ ಠಿತಿಪಿ ಭಙ್ಗೋಪಿ, ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋಪಿ ಹೋತಿ ಠಿತಿಪಿ ಭಙ್ಗೋಪಿ, ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋಪಿ ಹೋತಿ ಠಿತಿಪಿ ಭಙ್ಗೋಪಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ‘ನಾನುಪ್ಪಾದನಾನಾನಿರೋಧತಾ’ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

‘ಅತೀತಾದೀನಿ’ ಪನ ದೂರದುಕಪರಿಯೋಸಾನಾನಿ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾನೇವ. ‘ಪಚ್ಚಯಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿ’ಪಿ ‘‘ಕಮ್ಮಜಂ, ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಂ, ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಉತುಸಮುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೯೭೫) ನಯೇನ ಹೇಟ್ಠಾ ಕಥಿತಾನಿಯೇವ. ಪಞ್ಚಪಿ ಪನ ಖನ್ಧಾ ಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನಾವ ಹೋನ್ತಿ, ನೋ ಅಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನಾ; ಸಙ್ಖತಾವ ನೋ ಅಸಙ್ಖತಾ; ಅಪಿಚ ನಿಪ್ಫನ್ನಾಪಿ ಹೋನ್ತಿಯೇವ. ಸಭಾವಧಮ್ಮೇಸು ಹಿ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವೇಕಂ ಅಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನಂ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಞ್ಚ. ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ಪನ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚ ಕಥನ್ತಿ? ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಾತಿ ವಾ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಾತಿ ವಾ ಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನಾಪರಿನಿಪ್ಫನ್ನಾತಿ ವಾ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ. ನಿಪ್ಫನ್ನಾ ಪನ ಹೋತಿ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೇನ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬತೋ. ತಥಾ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಸಾಪಿ ಹಿ ಲೋಕಿಯಾದಿಭೇದಂ ನ ಲಭತಿ; ನಿಪ್ಫನ್ನಾ ಪನ ಹೋತಿ ನೋ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾ; ನಾಮಗ್ಗಹಣಞ್ಹಿ ಗಣ್ಹನ್ತೋವ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ.

ಏವಂ ಪಕಿಣ್ಣಕತೋ ಖನ್ಧೇ ವಿದಿತ್ವಾ ಪುನ ಏತೇಸುಯೇವ –

ಖನ್ಧೇಸು ಞಾಣಭೇದತ್ಥಂ, ಕಮತೋಥ ವಿಸೇಸತೋ;

ದಟ್ಠಬ್ಬತೋ ದ್ವಿಧಾ ಏವಂ, ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ;

ವಿನಿಚ್ಛಯನಯೋ ಸಮ್ಮಾ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿಭಾವಿನಾ.

ತತ್ಥ ¶ ¶ ‘ಕಮತೋ’ತಿ ಇಧ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ, ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ, ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ, ಭೂಮಿಕ್ಕಮೋ, ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋತಿ ಬಹುವಿಧೋ ಕಮೋ.

ತತ್ಥ ‘‘ಪಠಮಂ ಕಲಲಂ ಹೋತಿ, ಕಲಲಾ ಹೋತಿ ಅಬ್ಬುದ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೩೫) ಏವಮಾದಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ. ‘‘ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ, ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೮) ಏವಮಾದಿ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ. ‘‘ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿ, ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೫೯; ಪಟಿ. ಮ. ೩.೪೧) ಏವಮಾದಿ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ. ‘‘ಕಾಮಾವಚರಾ ¶ , ರೂಪಾವಚರಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ ಭೂಮಿಕ್ಕಮೋ. ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ, ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೪೫) ವಾ ‘‘ದಾನಕಥಂ ಸೀಲಕಥ’’ನ್ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೬೯; ದೀ. ನಿ. ೧.೨೯೮) ವಾ ಏವಮಾದಿ ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋ. ತೇಸು ಇಧ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ತಾವ ನ ಯುಜ್ಜತಿ, ಕಲಲಾದೀನಂ ವಿಯ ಖನ್ಧಾನಂ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯವವತ್ಥಾನೇನ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ; ನ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾನಂ ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬತೋ; ನ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಅಕುಸಲಾನಂ ಅಪ್ಪಟಿಪಜ್ಜನೀಯತೋ; ನ ಭೂಮಿಕ್ಕಮೋ ವೇದನಾದೀನಂ ಚತುಭೂಮಕಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ.

ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋ ಪನ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅಭೇದೇನ ಹಿ ಯಂ ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು ಅತ್ತಗ್ಗಾಹಪತಿತಂ ವೇನೇಯ್ಯಜನಂ ಸಮೂಹಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗದಸ್ಸನೇನ ಅತ್ತಗ್ಗಾಹತೋ ಮೋಚೇತುಕಾಮೋ ಭಗವಾ ಹಿತಕಾಮೋ ತಸ್ಸ ಜನಸ್ಸ ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಚಕ್ಖುಆದೀನಮ್ಪಿ ವಿಸಯಭೂತಂ ಓಳಾರಿಕಂ ಪಠಮಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಂ ದೇಸೇಸಿ. ತತೋ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠರೂಪಸಂವೇದಿತಂ ವೇದನಂ, ಯಂ ವೇದಯತಿ ತಂ ಸಞ್ಜಾನಾತೀತಿ ಏವಂ ವೇದನಾವಿಸಯಸ್ಸ ಆಕಾರಗ್ಗಾಹಿಕಂ ಸಞ್ಞಂ, ಸಞ್ಞಾವಸೇನ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಕೇ ಸಙ್ಖಾರೇ, ತೇಸಂ ವೇದನಾದೀನಂ ನಿಸ್ಸಯಂ ಅಧಿಪತಿಭೂತಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏವಂ ತಾವ ‘ಕಮತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯನಯೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ.

‘ವಿಸೇಸತೋ’ತಿ ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ವಿಸೇಸತೋ. ಕೋ ಪನ ತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ? ಖನ್ಧಾ ತಾವ ಅವಿಸೇಸತೋ ವುತ್ತಾ, ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಸಾಸವಉಪಾದಾನೀಯಭಾವೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಪಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖನ್ಧೇ ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇ ಚ, ತಂ ಸುಣಾಥ. ಕತಮೇ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ? ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ…ಪೇ… ಸನ್ತಿಕೇ ವಾ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ, ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ. ಯಾ ಕಾಚಿ ವೇದನಾ…ಪೇ… ಯಾ ಕಾಚಿ ಸಞ್ಞಾ…ಪೇ… ಯೇ ಕೇಚಿ ಸಙ್ಖಾರಾ…ಪೇ… ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ¶ …ಪೇ… ಸನ್ತಿಕೇ ವಾ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ, ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ. ಇಮೇ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ. ಕತಮೇ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ? ಯಂ ¶ ಕಿಞ್ಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ…ಪೇ… ಸನ್ತಿಕೇ ವಾ ಸಾಸವಂ ಉಪಾದಾನಿಯಂ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ, ರೂಪೂಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ. ಯಾ ಕಾಚಿ ವೇದನಾ…ಪೇ… ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಸನ್ತಿಕೇ ವಾ ಸಾಸವಂ ಉಪಾದಾನಿಯಂ – ಅಯಂ ¶ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಿಞ್ಞಾಣುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ. ಇಮೇ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೪೮).

ಏತ್ಥ ಚ ಯಥಾ ವೇದನಾದಯೋ ಅನಾಸವಾಪಿ ಸಾಸವಾಪಿ ಅತ್ಥಿ, ನ ಏವಂ ರೂಪಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನಸ್ಸ ರಾಸಟ್ಠೇನ ಖನ್ಧಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತಿ ತಸ್ಮಾ ಖನ್ಧೇಸು ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ರಾಸಟ್ಠೇನ ಚ ಸಾಸವಟ್ಠೇನ ಚ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತಿ ತಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ವುತ್ತಂ. ವೇದನಾದಯೋ ಪನ ಅನಾಸವಾವ ಖನ್ಧೇಸು ವುತ್ತಾ, ಸಾಸವಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು. ‘ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ’ತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಉಪಾದಾನಗೋಚರಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಇಧ ಪನ ಸಬ್ಬೇಪೇತೇ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ ಖನ್ಧಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ.

‘ಅನೂನಾಧಿಕತೋ’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭಗವತಾ ಪಞ್ಚೇವ ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾ ಅನೂನಾ ಅನಧಿಕಾತಿ? ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಸಭಾಗೇಕಸಙ್ಗಹತೋ, ಅತ್ತತ್ತನಿಯಗ್ಗಾಹವತ್ಥುಸ್ಸ ಏತಪ್ಪರಮತೋ, ಅಞ್ಞೇಸಞ್ಚ ತದವರೋಧತೋ. ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದೇಸು ಹಿ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮೇಸು ಸಭಾಗವಸೇನ ಸಙ್ಗಯ್ಹಮಾನೇಸು ರೂಪಂ ರೂಪಸಭಾಗಸಙ್ಗಹವಸೇನ ಏಕೋ ಖನ್ಧೋ ಹೋತಿ, ವೇದನಾ ವೇದನಾಸಭಾಗಸಙ್ಗಹವಸೇನ ಏಕೋ ಖನ್ಧೋ ಹೋತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸಞ್ಞಾದೀಸುಪಿ. ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಸಭಾಗಸಙ್ಗಹತೋ ಪಞ್ಚೇವ ವುತ್ತಾ. ಏತಪರಮಞ್ಚೇತಂ ಅತ್ತತ್ತನಿಯಗ್ಗಾಹವತ್ಥು ಯದಿದಂ ರೂಪಾದಯೋ ಪಞ್ಚ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ರೂಪೇ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತಿ ರೂಪಂ ಉಪಾದಾಯ ರೂಪಂ ಅಭಿನಿವಿಸ್ಸ ಏವಂ ದಿಟ್ಠಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ – ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೨೦೭). ವೇದನಾಯ… ಸಞ್ಞಾಯ… ಸಙ್ಖಾರೇಸು…. ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಸತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪಾದಾಯ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅಭಿನಿವಿಸ್ಸ ಏವಂ ದಿಟ್ಠಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ – ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’’ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಅತ್ತತ್ತನಿಯಗ್ಗಾಹವತ್ಥುಸ್ಸ ಏತಪರಮತೋಪಿ ಪಞ್ಚೇವ ವುತ್ತಾ. ಯೇಪಿ ಚಞ್ಞೇ ಸೀಲಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾ, ತೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಏತ್ಥೇವ ಅವರೋಧಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞೇಸಂ ತದವರೋಧತೋಪಿ ಪಞ್ಚೇವ ವುತ್ತಾತಿ. ಏವಂ ‘ಅನೂನಾಧಿಕತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯನಯೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ.

‘ಉಪಮಾತೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಹಿ ಗಿಲಾನಸಾಲೂಪಮೋ ರೂಪುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ ¶ ಗಿಲಾನೂಪಮಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ¶ ವತ್ಥುದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ನಿವಾಸನಟ್ಠಾನತೋ, ಗೇಲಞ್ಞೂಪಮೋ ¶ ವೇದನುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ ಆಬಾಧಕತ್ತಾ, ಗೇಲಞ್ಞಸಮುಟ್ಠಾನೂಪಮೋ ಸಞ್ಞುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ ಕಾಮಸಞ್ಞಾದಿವಸೇನ ರಾಗಾದಿಸಮ್ಪಯುತ್ತವೇದನಾಸಮ್ಭವಾ, ಅಸಪ್ಪಾಯಸೇವನೂಪಮೋ ಸಙ್ಖಾರುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ ವೇದನಾಗೇಲಞ್ಞಸ್ಸ ನಿದಾನತ್ತಾ. ‘‘ವೇದನಂ ವೇದನತ್ತಾಯ ಸಙ್ಖತಮಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೭೯) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ತಥಾ ‘‘ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ ದುಕ್ಖಸಹಗತ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೫೫೬). ಗಿಲಾನೂಪಮೋ ವಿಞ್ಞಾಣುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ ವೇದನಾಗೇಲಞ್ಞೇನ ಅಪರಿಮುತ್ತತ್ತಾ. ಅಪಿಚ ಚಾರಕಕಾರಣಅಪರಾಧಕಾರಣಕಾರಕಅಪರಾಧಿಕೂಪಮಾ ಏತೇ ಭಾಜನಭೋಜನಬ್ಯಞ್ಜನಪರಿವೇಸಕಭುಞ್ಜಕೂಪಮಾ ಚಾತಿ, ಏವಂ ‘ಉಪಮಾತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯನಯೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ.

‘ದಟ್ಠಬ್ಬತೋ ದ್ವಿಧಾ’ತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಚಾತಿ ಏವಂ ದ್ವಿಧಾ ದಟ್ಠಬ್ಬತೋ ಪೇತ್ಥ ವಿನಿಚ್ಛಯನಯೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ. ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಹಿ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಆಸಿವಿಸೂಪಮೇ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೩೮) ವುತ್ತನಯೇನ ಉಕ್ಖಿತ್ತಾಸಿಕಪಚ್ಚತ್ಥಿಕತೋ, ಭಾರಸುತ್ತವಸೇನ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೨೨) ಭಾರತೋ, ಖಜ್ಜನೀಯಪರಿಯಾಯವಸೇನ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೭೯) ಖಾದಕತೋ, ಯಮಕಸುತ್ತವಸೇನ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೮೫) ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಸಙ್ಖತವಧಕತೋ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ.

ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನೇತ್ಥ ಫೇಣಪಿಣ್ಡೋ ವಿಯ ರೂಪಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಉದಕಪುಬ್ಬುಳೋ ವಿಯ ವೇದನಾ, ಮರೀಚಿಕಾ ವಿಯ ಸಞ್ಞಾ, ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧೋ ವಿಯ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಮಾಯಾ ವಿಯ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

‘‘ಫೇಣಪಿಣ್ಡೂಪಮಂ ರೂಪಂ, ವೇದನಾ ಪುಬ್ಬುಳೂಪಮಾ;

ಮರೀಚಿಕೂಪಮಾ ಸಞ್ಞಾ, ಸಙ್ಖಾರಾ ಕದಲೂಪಮಾ;

ಮಾಯೂಪಮಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ದೇಸಿತಾದಿಚ್ಚಬನ್ಧುನಾ’’ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೩.೯೫);

ತತ್ಥ ರೂಪಾದೀನಂ ಫೇಣಪಿಣ್ಡಾದೀಹಿ ಏವಂ ಸದಿಸತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಯಥಾ ಹಿ ಫೇಣಪಿಣ್ಡೋ ನಿಸ್ಸಾರೋವ ಏವಂ ರೂಪಮ್ಪಿ ನಿಚ್ಚಸಾರಧುವಸಾರಅತ್ತಸಾರವಿರಹೇನ ನಿಸ್ಸಾರಮೇವ. ಯಥಾ ಚ ಸೋ ‘ಇಮಿನಾ ಪತ್ತಂ ವಾ ಥಾಲಕಂ ವಾ ಕರಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಗಹೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ, ಗಹಿತೋಪಿ ತಮತ್ಥಂ ನ ಸಾಧೇತಿ ಭಿಜ್ಜತೇವ; ಏವಂ ರೂಪಮ್ಪಿ ¶ ‘ನಿಚ್ಚ’ನ್ತಿ ವಾ ‘ಧುವ’ನ್ತಿ ವಾ ‘ಅಹ’ನ್ತಿ ವಾ ‘ಮಮ’ನ್ತಿ ವಾ ಗಹೇತುಂ ನ ¶ ಸಕ್ಕಾ, ಗಹಿತಮ್ಪಿ ನ ತಥಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾ ಅಸುಭಞ್ಞೇವ ಹೋತೀತಿ. ಏವಂ ‘ಫೇಣಪಿಣ್ಡಸದಿಸಮೇವ’ ಹೋತಿ.

ಯಥಾ ¶ ವಾ ಪನ ಫೇಣಪಿಣ್ಡೋ ಛಿದ್ದಾವಛಿದ್ದೋ ಅನೇಕಸನ್ಧಿಘಟಿತೋ ಬಹೂನ್ನಂ ಉದಕಸಪ್ಪಾದೀನಂ ಪಾಣಾನಂ ಆವಾಸೋ, ಏವಂ ರೂಪಮ್ಪಿ ಛಿದ್ದಾವಛಿದ್ದಂ ಅನೇಕಸನ್ಧಿಘಟಿತಂ. ಕುಲವಸೇನ ಚೇತ್ಥ ಅಸೀತಿ ಕಿಮಿಕುಲಾನಿ ವಸನ್ತಿ. ತದೇವ ತೇಸಂ ಸೂತಿಘರಮ್ಪಿ ವಚ್ಚಕುಟಿಪಿ ಗಿಲಾನಸಾಲಾಪಿ ಸುಸಾನಮ್ಪಿ. ನ ತೇ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಗನ್ತ್ವಾ ಗಬ್ಭವುಟ್ಠಾನಾದೀನಿ ಕರೋನ್ತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಫೇಣಪಿಣ್ಡಸದಿಸಂ. ಯಥಾ ಚ ಫೇಣಪಿಣ್ಡೋ ಆದಿತೋವ ಬದರಪಕ್ಕಮತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಪಬ್ಬತಕೂಟಮತ್ತೋಪಿ ಹೋತಿ, ಏವಂ ರೂಪಮ್ಪಿ ಆದಿತೋ ಕಲಲಮತ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಬ್ಯಾಮಮತ್ತಮ್ಪಿ ಗೋಮಹಿಂಸಹತ್ಥಿಆದೀನಂ ವಸೇನ ಪಬ್ಬತಕೂಟಮತ್ತಮ್ಪಿ ಹೋತಿ, ಮಚ್ಛಕಚ್ಛಪಾದೀನಂ ವಸೇನ ಅನೇಕಯೋಜನಸತಪ್ಪಮಾಣಮ್ಪಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಫೇಣಪಿಣ್ಡಸದಿಸಂ. ಯಥಾ ಚ ಫೇಣಪಿಣ್ಡೋ ಉಟ್ಠಿತಮತ್ತೋಪಿ ಭಿಜ್ಜತಿ, ಥೋಕಂ ಗನ್ತ್ವಾಪಿ, ಸಮುದ್ದಂ ಪತ್ವಾ ಪನ ಅವಸ್ಸಮೇವ ಭಿಜ್ಜತಿ; ಏವಮೇವ ರೂಪಮ್ಪಿ ಕಲಲಭಾವೇಪಿ ಭಿಜ್ಜತಿ, ಅಬ್ಬುದಾದಿಭಾವೇ, ಅನ್ತರಾ ಪನ ಅಭೇಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ವಸ್ಸಸತಾಯುಕಾನಂ ವಸ್ಸಸತಂ ಪತ್ವಾ ಅವಸ್ಸಮೇವ ಭಿಜ್ಜತಿ, ಮರಣಮುಖೇ ಚುಣ್ಣವಿಚುಣ್ಣಂ ಹೋತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಫೇಣಪಿಣ್ಡಸದಿಸಂ.

ಯಥಾ ಪನ ಪುಬ್ಬುಳೋ ಅಸಾರೋ, ಏವಂ ವೇದನಾಪಿ. ಯಥಾ ಚ ಸೋ ಅಬಲೋ, ಅಗಯ್ಹುಪಗೋ, ನ ಸಕ್ಕಾ ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಫಲಕಂ ವಾ ಆಸನಂ ವಾ ಕಾತುಂ, ಗಹಿತಗ್ಗಹಿತೋಪಿ ಭಿಜ್ಜತೇವ; ಏವಂ ವೇದನಾಪಿ ಅಬಲಾ, ಅಗಯ್ಹುಪಗಾ, ನ ಸಕ್ಕಾ ‘ನಿಚ್ಚಾ’ತಿ ವಾ ‘ಧುವಾ’ತಿ ವಾ ಗಹೇತುಂ, ಗಹಿತಾಪಿ ನ ತಥಾ ತಿಟ್ಠತಿ. ಏವಂ ಅಗಯ್ಹುಪಗತಾಯಪಿ ವೇದನಾ ‘ಪುಬ್ಬುಳಸದಿಸಾ’. ಯಥಾ ಪನ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಉದಕಬಿನ್ದುಮ್ಹಿ ಪುಬ್ಬುಳೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ ಚ, ನ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕೋ ಹೋತಿ; ಏವಂ ವೇದನಾಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ ಚ, ನ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಾ ಹೋತಿ, ಏಕಚ್ಛರಕ್ಖಣೇ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖ್ಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಯಥಾ ಚ ಪುಬ್ಬುಳೋ ಉದಕತಲಂ, ಉದಕಬಿನ್ದುಂ ¶ , ಉದಕಜಲ್ಲಕಂ ಸಙ್ಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಪುಟಂ ಕತ್ವಾ ಗಹಣವಾತಞ್ಚಾತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಕಾರಣಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ; ಏವಂ ವೇದನಾಪಿ ವತ್ಥುಂ, ಆರಮ್ಮಣಂ, ಕಿಲೇಸಜಾಲಂ, ಫಸ್ಸಸಙ್ಘಟ್ಟನಞ್ಚಾತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಕಾರಣಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ವೇದನಾ ಪುಬ್ಬುಳಸದಿಸಾ.

ಸಞ್ಞಾಪಿ ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನ ‘ಮರೀಚಿಸದಿಸಾ’. ತಥಾ ಅಗಯ್ಹುಪಗಟ್ಠೇನ; ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಿವಿತುಂ ವಾ ನ್ಹಾಯಿತುಂ ವಾ ಭಾಜನಂ ವಾ ಪೂರೇತುಂ. ಅಪಿಚ ಯಥಾ ಮರೀಚಿ ವಿಪ್ಫನ್ದತಿ, ಸಞ್ಜಾತೂಮಿವೇಗೋ ¶ ವಿಯ ಖಾಯತಿ; ಏವಂ ನೀಲಸಞ್ಞಾದಿಭೇದಾ ಸಞ್ಞಾಪಿ ನೀಲಾದಿಅನುಭವನತ್ಥಾಯ ಫನ್ದತಿ ವಿಪ್ಫನ್ದತಿ. ಯಥಾ ಚ ಮರೀಚಿ ಮಹಾಜನಂ ವಿಪ್ಪಲಮ್ಭೇತಿ ¶ , ‘ಪರಿಪುಣ್ಣವಾಪೀ ವಿಯ ಪರಿಪುಣ್ಣನದೀ ವಿಯ ದಿಸ್ಸತೀ’ತಿ ವದಾಪೇತಿ; ಏವಂ ಸಞ್ಞಾಪಿ ವಿಪ್ಪಲಮ್ಭೇತಿ, ‘ಇದಂ ನೀಲಕಂ ಸುಭಂ ಸುಖಂ ನಿಚ್ಚ’ನ್ತಿ ವದಾಪೇತಿ. ಪೀತಕಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏವಂ ವಿಪ್ಪಲಮ್ಭನೇನಾಪಿ ಮರೀಚಿಸದಿಸಾ.

ಸಙ್ಖಾರಾಪಿ ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನ ‘ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧಸದಿಸಾ’. ತಥಾ ಅಗಯ್ಹುಪಗಟ್ಠೇನ. ಯಥೇವ ಹಿ ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧತೋ ಕಿಞ್ಚಿ ಗಹೇತ್ವಾ ನ ಸಕ್ಕಾ ಗೋಪಾನಸೀಆದೀನಮತ್ಥಾಯ ಉಪನೇತುಂ, ಉಪನೀತಮ್ಪಿ ನ ತಥಾ ಹೋತಿ; ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರಾಪಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಗಹೇತುಂ, ಗಹಿತಾಪಿ ನ ತಥಾ ಹೋನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚ ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧೋ ಬಹುವಟ್ಟಿಸಮೋಧಾನೋ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋಪಿ ಬಹುಧಮ್ಮಸಮೋಧಾನೋ. ಯಥಾ ಚ ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧೋ ನಾನಾಲಕ್ಖಣೋ, ಅಞ್ಞೋಯೇವ ಹಿ ಬಾಹಿರಾಯ ಪತ್ತವಟ್ಟಿಯಾ ವಣ್ಣೋ, ಅಞ್ಞೋ ತತೋ ಅಬ್ಭನ್ತರಬ್ಭನ್ತರಾನಂ; ಏವಮೇವ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋಪಿ ಅಞ್ಞದೇವ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಂ, ಅಞ್ಞಂ ಚೇತನಾದೀನಂ. ಸಮೋಧಾನೇತ್ವಾ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತೀತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧಸದಿಸೋ.

ವಿಞ್ಞಾಣಮ್ಪಿ ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನ ‘ಮಾಯಾಸದಿಸಂ’. ತಥಾ ಅಗಯ್ಹುಪಗಟ್ಠೇನ. ಯಥಾ ಚ ಮಾಯಾ ಇತ್ತರಾ ಲಹುಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಏವಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ತಞ್ಹಿ ತತೋಪಿ ಇತ್ತರತರಞ್ಚೇವ ಲಹುಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನತರಞ್ಚ. ತೇನೇವ ಹಿ ಚಿತ್ತೇನ ಪುರಿಸೋ ಆಗತೋ ವಿಯ, ಗತೋ ವಿಯ, ಠಿತೋ ವಿಯ, ನಿಸಿನ್ನೋ ವಿಯ ಹೋತಿ. ಅಞ್ಞದೇವ ಚಾಗಮನಕಾಲೇ ಚಿತ್ತಂ, ಅಞ್ಞಂ ಗಮನಕಾಲಾದೀಸು. ಏವಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮಾಯಾಸದಿಸಂ. ಮಾಯಾ ಚ ಮಹಾಜನಂ ವಞ್ಚೇತಿ, ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿದೇವ ‘ಇದಂ ಸುವಣ್ಣಂ ರಜತಂ ಮುತ್ತಾ’ತಿಪಿ ಗಹಾಪೇತಿ. ವಿಞ್ಞಾಣಮ್ಪಿ ¶ ಮಹಾಜನಂ ವಞ್ಚೇತಿ, ತೇನೇವ ಚಿತ್ತೇನ ಆಗಚ್ಛನ್ತಂ ವಿಯ, ಗಚ್ಛನ್ತಂ ವಿಯ, ಠಿತಂ ವಿಯ, ನಿಸಿನ್ನಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ಗಾಹಾಪೇತಿ. ಅಞ್ಞದೇವ ಚ ಆಗಮನೇ ಚಿತ್ತಂ, ಅಞ್ಞಂ ಗಮನಾದೀಸು. ಏವಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮಾಯಾಸದಿಸಂ. ವಿಸೇಸತೋ ಚ ಸುಭಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಓಳಾರಿಕಮ್ಪಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕರೂಪಂ ಅಸುಭನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ವೇದನಾ ತೀಹಿ ದುಕ್ಖತಾಹಿ ಅವಿನಿಮುತ್ತತೋ ದುಕ್ಖಾತಿ ಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಧೇಯ್ಯತೋ ಅನತ್ತಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉದಯಬ್ಬಯಧಮ್ಮತೋ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

‘ಏವಂ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ’ತಿ ಏವಞ್ಚ ಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ಪಸ್ಸತೋ ಯಾ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿ ಹೋತಿ, ತತೋಪಿ ವಿನಿಚ್ಛಯನಯೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಾವ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಉಕ್ಖಿತ್ತಾಸಿಕಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾದಿಭಾವೇನ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಖನ್ಧೇಹಿ ನ ವಿಹಞ್ಞತಿ. ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ರೂಪಾದೀನಿ ಫೇಣಪಿಣ್ಡಾದಿಸದಿಸಭಾವೇನ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ನ ಅಸಾರೇಸು ಸಾರದಸ್ಸೀ ಹೋತಿ. ವಿಸೇಸತೋ ಚ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕರೂಪಂ ¶ ಅಸುಭತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ ¶ , ಅಸುಭೇ ಸುಭನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಂ ಪಜಹತಿ, ಕಾಮೋಘಂ ಉತ್ತರತಿ, ಕಾಮಯೋಗೇನ ವಿಸಂಯುಜ್ಜತಿ, ಕಾಮಾಸವೇನ ಅನಾಸವೋ ಹೋತಿ, ಅಭಿಜ್ಝಾಕಾಯಗನ್ಥಂ ಭಿನ್ದತಿ, ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ನ ಉಪಾದಿಯತಿ. ವೇದನಂ ದುಕ್ಖತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಫಸ್ಸಾಹಾರಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ದುಕ್ಖೇ ಸುಖನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಂ ಪಜಹತಿ, ಭವೋಘಂ ಉತ್ತರತಿ, ಭವಯೋಗೇನ ವಿಸಂಯುಜ್ಜತಿ, ಭವಾಸವೇನ ಅನಾಸವೋ ಹೋತಿ, ಬ್ಯಾಪಾದಕಾಯಗನ್ಥಂ ಭಿನ್ದತಿ, ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ ನ ಉಪಾದಿಯತಿ. ಸಞ್ಞಂ ಸಙ್ಖಾರೇ ಚ ಅನತ್ತತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾಹಾರಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ಅನತ್ತನಿ ಅತ್ತಾತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಂ ಪಜಹತಿ, ದಿಟ್ಠೋಘಂ ಉತ್ತರತಿ, ದಿಟ್ಠಿಯೋಗೇನ ವಿಸಂಯುಜ್ಜತಿ, ದಿಟ್ಠಾಸವೇನ ಅನಾಸವೋ ಹೋತಿ, ಇದಂ ಸಚ್ಚಾಭಿನಿವೇಸಕಾಯಗನ್ಥಂ ಭಿನ್ದತಿ, ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ ನ ಉಪಾದಿಯತಿ. ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಾಹಾರಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ಅನಿಚ್ಚೇ ನಿಚ್ಚನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಂ ಪಜಹತಿ, ಅವಿಜ್ಜೋಘಂ ಉತ್ತರತಿ, ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗೇನ ವಿಸಂಯುಜ್ಜತಿ, ಅವಿಜ್ಜಾಸವೇನ ಅನಾಸವೋ ಹೋತಿ, ಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸಕಾಯಗನ್ಥಂ ಭಿನ್ದತಿ, ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ ನ ಉಪಾದಿಯತಿ.

ಏವಂ ಮಹಾನಿಸಂಸಂ, ವಧಕಾದಿವಸೇನ ದಸ್ಸನಂ ಯಸ್ಮಾ;

ತಸ್ಮಾ ಖನ್ಧೇ ಧೀರೋ, ವಧಕಾದಿವಸೇನ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯಾತಿ.

೩೨. ಇದಾನಿ ¶ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೋ ಹೇಟ್ಠಾ ರೂಪಕಣ್ಡೇ ವಿತ್ಥಾರಿತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೩೪. ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ಏಕವಿಧೇನಾತಿ ಏಕಕೋಟ್ಠಾಸೇನ. ಫಸ್ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತೋತಿ ಫಸ್ಸೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ. ಸಬ್ಬಾಪಿ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ. ಸಹೇತುಕದುಕೇ ಸಹೇತುಕಾ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ, ಅಹೇತುಕಾ ಕಾಮಾವಚರಾವ. ಇಮಿನಾ ಉಪಾಯೇನ ಕುಸಲಪದಾದೀಹಿ ವುತ್ತಾ ವೇದನಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಾ. ಅಪಿಚಾಯಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಏಕವಿಧೇನ ಫಸ್ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತತೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ದುವಿಧೇನ ಸಹೇತುಕಾಹೇತುಕತೋ, ತಿವಿಧೇನ ಜಾತಿತೋ ¶ , ಚತುಬ್ಬಿಧೇನ ಭೂಮನ್ತರತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯತೋ. ತತ್ಥ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಾಯಪ್ಪಸಾದವತ್ಥುಕಾನಿ ಕಾಮಾವಚರಾನೇವ. ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಛಟ್ಠವತ್ಥುಕಂ ವಾ ಅವತ್ಥುಕಂ ವಾ ತೇಭೂಮಕಂ ¶ . ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಛಟ್ಠವತ್ಥುಕಂ ಕಾಮಾವಚರಂ. ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಚಕ್ಖಾದಿಚತುಪ್ಪಸಾದವತ್ಥುಕಂ ಛಟ್ಠವತ್ಥುಕಂ ಅವತ್ಥುಕಞ್ಚ ಚತುಭೂಮಕಂ. ಛಬ್ಬಿಧೇನ ವತ್ಥುತೋ ದಸ್ಸಿತೋ. ತತ್ಥ ಪುರಿಮಾ ಪಞ್ಚ ವೇದನಾ ಪಞ್ಚಪ್ಪಸಾದವತ್ಥುಕಾ ಕಾಮಾವಚರಾವ ಛಟ್ಠಾ ಅವತ್ಥುಕಾ ವಾ ಸವತ್ಥುಕಾ ವಾ ಚತುಭೂಮಿಕಾ.

ಸತ್ತವಿಧೇನ ತತ್ಥ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಭೇದತೋ ದಸ್ಸಿತಾ, ಅಟ್ಠವಿಧೇನ ತತ್ಥ ಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಭೇದತೋ, ನವವಿಧೇನ ಸತ್ತವಿಧಭೇದೇ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಭೇದತೋ, ದಸವಿಧೇನ ಅಟ್ಠವಿಧಭೇದೇ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಭೇದತೋ. ಏತೇಸು ಹಿ ಸತ್ತವಿಧಭೇದೇ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಮನೋಧಾತುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾತಿ ದ್ವಿಧಾ ಭಿನ್ನಾ. ಅಟ್ಠವಿಧಭೇದೇ ತಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾಪಿ ಸುಖಾ ದುಕ್ಖಾತಿ ದ್ವಿಧಾ ಭಿನ್ನಾ. ನವವಿಧಭೇದೇ ಸತ್ತವಿಧೇ ವುತ್ತಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಕುಸಲಾದಿವಸೇನ ತಿಧಾ ಭಿನ್ನಾ. ದಸವಿಧಭೇದೇ ಅಟ್ಠವಿಧೇ ವುತ್ತಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಕುಸಲಾದಿವಸೇನೇವ ತಿಧಾ ಭಿನ್ನಾ.

ಕುಸಲತ್ತಿಕೋ ಚೇತ್ಥ ಕೇವಲಂ ಪೂರಣತ್ಥಮೇವ ವುತ್ತೋ. ಸತ್ತವಿಧಅಟ್ಠವಿಧನವವಿಧಭೇದೇಸು ಪನ ನಯಂ ದಾತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ¶ ನಯೋ ದಿನ್ನೋ. ಅಭಿಧಮ್ಮಞ್ಹಿ ಪತ್ವಾ ತಥಾಗತೇನ ನಯಂ ದಾತುಂ ಯುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ನಯೋ ಅದಿನ್ನೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಅಯಂ ತಾವ ದುಕಮೂಲಕೇ ಏಕೋ ವಾರೋ.

ಸತ್ಥಾ ಹಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಂ ಭಾಜೇನ್ತೋ ತಿಕೇ ಗಹೇತ್ವಾ ದುಕೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿ, ದುಕೇ ಗಹೇತ್ವಾ ತಿಕೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿ, ತಿಕೇ ಚ ದುಕೇ ಚ ಉಭತೋವಡ್ಢನನೀಹಾರೇನ ಆಹರಿ; ಸತ್ತವಿಧೇನ, ಚತುವೀಸತಿವಿಧೇನ, ತಿಂಸವಿಧೇನ, ಬಹುವಿಧೇನಾತಿ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಬಹುವಿಧೇನ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಂ ದಸ್ಸೇಸಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯೇನ ಚೇವ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೇನ ಚ. ಧಮ್ಮಂ ಸೋತುಂ ನಿಸಿನ್ನದೇವಪರಿಸಾಯ ಹಿ ಯೇ ದೇವಪುತ್ತಾ ತಿಕೇ ಆದಾಯ ದುಕೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಕಥಿಯಮಾನಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಸಪ್ಪಾಯವಸೇನ ತಥಾ ಕತ್ವಾ ದೇಸೇಸಿ. ಯೇ ಇತರೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಕಥಿಯಮಾನಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ, ತೇಸಂ ತೇಹಾಕಾರೇಹಿ ದೇಸೇಸೀತಿ. ಅಯಮೇತ್ಥ ‘ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯೋ’. ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಮಹಾವಿಸಯತಾಯ ತಿಕೇ ವಾ ದುಕೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ, ದುಕೇ ವಾ ತಿಕೇಸು ಉಭತೋವಡ್ಢನೇನ ವಾ, ಸತ್ತವಿಧಾದಿನಯೇನ ವಾ, ಯಥಾ ¶ ಯಥಾ ಇಚ್ಛತಿ ತಥಾ ತಥಾ ದೇಸೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ. ತಸ್ಮಾಪಿ ಇಮೇಹಾಕಾರೇಹಿ ದೇಸೇಸೀತಿ ಅಯಮಸ್ಸ ‘ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ’.

ತತ್ಥ ¶ ತಿಕೇ ಆದಾಯ ದುಕೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ದೇಸಿತವಾರೋ ದುಕಮೂಲಕೋ ನಾಮ. ದುಕೇ ಆದಾಯ ತಿಕೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ದೇಸಿತವಾರೋ ತಿಕಮೂಲಕೋ ನಾಮ. ತಿಕೇ ಚ ದುಕೇ ಚ ಉಭತೋ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ದೇಸಿತವಾರೋ ಉಭತೋವಡ್ಢಿತಕೋ ನಾಮ. ಅವಸಾನೇ ಸತ್ತವಿಧೇನಾತಿಆದಿವಾರೋ ಬಹುವಿಧವಾರೋ ನಾಮಾತಿ ಇಮೇ ತಾವ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾವಾರಾ.

ತತ್ಥ ದುಕಮೂಲಕೇ ದುಕೇಸು ಲಬ್ಭಮಾನೇನ ಏಕೇಕೇನ ದುಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ತಿಕೇಸು ಅಲಬ್ಭಮಾನೇ ವೇದನಾತ್ತಿಕಪೀತಿತ್ತಿಕಸನಿದಸ್ಸನತ್ತಿಕೇ ಅಪನೇತ್ವಾ, ಸೇಸೇ ಲಬ್ಭಮಾನಕೇ ಏಕೂನವೀಸತಿ ತಿಕೇ ಯೋಜೇತ್ವಾ, ದುತಿಯದುಕಪಠಮತ್ತಿಕಯೋಜನವಾರಾದೀನಿ ನವವಾರಸತಾನಿ ಪಞ್ಞಾಸಞ್ಚ ವಾರಾ ಹೋನ್ತಿ. ತೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಪಾಳಿಯಂ ಸಂಖಿಪಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬಯುತ್ತಕಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ. ಅಸಮ್ಮುಯ್ಹನ್ತೇನ ಪನ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ತಿಕಮೂಲಕೇಪಿ ತಿಕೇಸು ಲಬ್ಭಮಾನೇನ ಏಕೇಕೇನ ತಿಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ದುಕೇಸು ಅಲಬ್ಭಮಾನೇ ಪಠಮದುಕಾದಯೋ ದುಕೇ ಅಪನೇತ್ವಾ, ಸೇಸೇ ಲಬ್ಭಮಾನಕೇ ಸಹೇತುಕದುಕಾದಯೋ ಪಞ್ಞಾಸ ದುಕೇ ಯೋಜೇತ್ವಾ, ಪಠಮತ್ತಿಕದುತಿಯದುಕಯೋಜನವಾರಾದೀನಿ ನವವಾರಸತಾನಿ ಪಞ್ಞಾಸಞ್ಚ ¶ ವಾರಾ ಹೋನ್ತಿ. ತೇಪಿ ಸಬ್ಬೇ ಪಾಳಿಯಂ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬಯುತ್ತಕಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ. ಅಸಮ್ಮುಯ್ಹನ್ತೇನ ಪನ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಉಭತೋವಡ್ಢಿತಕೇ ದುವಿಧಭೇದೇ ದುತಿಯದುಕಂ ತಿವಿಧಭೇದೇ ಚ ಪಠಮತಿಕಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಲಬ್ಭಮಾನೇಹಿ ಏಕೂನವೀಸತಿಯಾ ದುಕೇಹಿ ಲಬ್ಭಮಾನೇ ಏಕೂನವೀಸತಿತಿಕೇ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದುತಿಯದುಕಪಠಮತಿಕಯೋಜನವಾರಾದಯೋ ಏಕೂನವೀಸತಿವಾರಾ ವುತ್ತಾ. ಏಸ ದುಕತಿಕಾನಂ ವಸೇನ ಉಭತೋವಡ್ಢಿತತ್ತಾ ಉಭತೋವಡ್ಢಿತಕೋ ನಾಮ ತತಿಯೋ ಮಹಾವಾರೋ.

ಬಹುವಿಧವಾರಸ್ಸ ಸತ್ತವಿಧನಿದ್ದೇಸೇ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಲಬ್ಭಮಾನೇಸು ಏಕೂನವೀಸತಿಯಾ ತಿಕೇಸು ಏಕೇಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಚತಸ್ಸೋ ಭೂಮಿಯೋ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಏಕೂನವೀಸತಿ ಸತ್ತವಿಧವಾರಾ ವುತ್ತಾ. ಚತುವೀಸತಿವಿಧನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ತೇಸಂಯೇವ ತಿಕಾನಂ ವಸೇನ ಏಕೂನವೀಸತಿವಾರಾ ವುತ್ತಾ. ತಥಾ ಬಹುವಿಧವಾರೇ ಚಾತಿ ¶ . ತಿಂಸವಿಧವಾರೋ ಏಕೋಯೇವಾತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಟ್ಠಪಞ್ಞಾಸ ವಾರಾ ಹೋನ್ತಿ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ವಾರಪರಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಪಾಳಿವಣ್ಣನಾ.

ಇದಾನಿ ¶ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಸತ್ತವಿಧನಿದ್ದೇಸೋ ತಾವ ಉತ್ತಾನತ್ಥೋಯೇವ. ಚತುವೀಸತಿವಿಧನಿದ್ದೇಸೇ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಅತ್ಥಿ ಕುಸಲೋತಿ ಕಾಮಾವಚರಅಟ್ಠಕುಸಲಚಿತ್ತವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅತ್ಥಿ ಅಕುಸಲೋತಿ ದ್ವಾದಸಅಕುಸಲಚಿತ್ತವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅತ್ಥಿ ಅಬ್ಯಾಕತೋತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಮನೋಧಾತುಯೋ, ತಿಸ್ಸೋ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ, ಅಟ್ಠ ಮಹಾವಿಪಾಕಾನಿ, ದಸ ಕಾಮಾವಚರಕಿರಿಯಾತಿ ಚತುವೀಸತಿಯಾ ಚಿತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತ್ಥ ಅಟ್ಠ ಕುಸಲಾನಿ ದ್ವಾದಸ ಅಕುಸಲಾನಿ ಚ ಜವನವಸೇನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಕಿರಿಯಮನೋಧಾತು ಆವಜ್ಜನವಸೇನ ಲಬ್ಭತಿ. ದ್ವೇ ವಿಪಾಕಮನೋಧಾತುಯೋ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನವಸೇನ, ತಿಸ್ಸೋ ವಿಪಾಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ ಸನ್ತೀರಣತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ, ಕಿರಿಯಾಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ವೋಟ್ಠಬ್ಬನವಸೇನ, ಅಟ್ಠ ಮಹಾವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ ತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ, ನವ ಕಿರಿಯಚಿತ್ತಾನಿ ಜವನವಸೇನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯದ್ವಾರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ಅತ್ಥಿ ಕುಸಲೋತಿ ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲವಸೇನ ಕಥಿತಂ, ಅತ್ಥಿ ಅಕುಸಲೋತಿ ದ್ವಾದಸಅಕುಸಲವಸೇನ. ಅತ್ಥಿ ಅಬ್ಯಾಕತೋತಿ ಏಕಾದಸನ್ನಂ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಾನಂ, ದಸನ್ನಂ ಕಿರಿಯಾನಂ ¶ , ನವನ್ನಂ ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಕಿರಿಯಾನಂ, ಚತುನ್ನಂ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನನ್ತಿ ಚತುತ್ತಿಂಸಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದವಸೇನ ಕಥಿತಂ. ತತ್ಥ ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲಞ್ಚೇವ ಅಕುಸಲಞ್ಚ ಜವನವಸೇನ ಲಬ್ಭತಿ. ಕಿರಿಯತೋ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಆವಜ್ಜನವಸೇನ, ಏಕಾದಸ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ ತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ, ತೇಭೂಮಕಕಿರಿಯಾ ಚೇವ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ ಚ ಜವನವಸೇನೇವ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ತಾನಿ ಸತ್ತವಿಧಾದೀಸು ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಠತ್ವಾ ಕಥೇತುಂ ವಟ್ಟನ್ತಿ. ತಿಂಸವಿಧೇ ಪನ ಠತ್ವಾ ದೀಪಿಯಮಾನಾನಿ ಸುಖದೀಪನಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ತಿಂಸವಿಧಸ್ಮಿಂಯೇವ ಠತ್ವಾ ದೀಪಯಿಂಸು.

ಏತಾನಿ ಹಿ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾ, ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ, ಭಾವನಾವಸೇನಾತಿ ತೀಹಾಕಾರೇಹಿ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ತಥಾ ಸೋತದ್ವಾರಮನೋದ್ವಾರೇಸುಪಿ. ಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯದ್ವಾರೇಸು ಪನ ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ, ಭಾವನಾವಸೇನಾತಿ ದ್ವೀಹೇವಾಕಾರೇಹಿ ಲಬ್ಭನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಕಥಂ? ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ವಿಹಾರಚಾರಿಕಂ ಚರಮಾನೋ ಕಸಿಣಮಣ್ಡಲಂ ದಿಸ್ವಾ ‘ಕಿಂ ನಾಮೇತ’ನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ¶ ‘ಕಸಿಣಮಣ್ಡಲ’ನ್ತಿ ವುತ್ತೇ ಪುನ ‘ಕಿಂ ಇಮಿನಾ ಕರೋನ್ತೀ’ತಿ ಪುಚ್ಛತಿ. ಅಥಸ್ಸ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತಿ – ‘ಏವಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಝಾನಾನಿ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ, ಸಮಾಪತ್ತಿಪದಟ್ಠಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ, ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣನ್ತೀ’ತಿ. ಅಜ್ಝಾಸಯಸಮ್ಪನ್ನೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ‘ಭಾರಿಯಂ ಏತ’ನ್ತಿ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ‘ಮಯಾಪಿ ಏಸ ಗುಣೋ ¶ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತುಂ ವಟ್ಟತಿ, ನ ಖೋ ಪನ ಸಕ್ಕಾ ಏಸ ನಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿದ್ದಾಯನ್ತೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತುಂ, ಆದಿತೋವ ವೀರಿಯಂ ಕಾತುಂ ಸೀಲಂ ಸೋಧೇತುಂ ವಟ್ಟತೀ’ತಿ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ಸೀಲಂ ಸೋಧೇತಿ. ತತೋ ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ದಸ ಪಲಿಬೋಧೇ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ, ತಿಚೀವರಪರಮೇನ ಸನ್ತೋಸೇನ ಸನ್ತುಟ್ಠೋ, ಆಚರಿಯುಪಜ್ಝಾಯಾನಂ ವತ್ತಪಟಿವತ್ತಂ ಕತ್ವಾ, ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಉಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ, ಕಸಿಣಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ, ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ, ಸಮಾಪತ್ತಿಪದಟ್ಠಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ, ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಪರಿಕಮ್ಮವೇದನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿವೇದನಾ ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಾ, ಮಗ್ಗಫಲವೇದನಾ ಲೋಕುತ್ತರಾತಿ ಏವಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ತಾವ ‘ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ¶ ಪನ ರೂಪೇ ಆಪಾಥಗತೇ ‘ಇಟ್ಠೇ ಮೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ಅನಿಟ್ಠೇ ಪಟಿಘೋ, ಅಸಮಪೇಕ್ಖನಾಯ ಮೋಹೋ, ವಿನಿಬನ್ಧಸ್ಸ ಪನ ಮೇ ಮಾನೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ಪರಾಮಟ್ಠಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಿ, ವಿಕ್ಖೇಪಗತಸ್ಸ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ, ಅಸನ್ನಿಟ್ಠಾಗತಸ್ಸ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ಥಾಮಗತಸ್ಸ ಅನುಸಯೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ’ತಿ ಪರಿಗ್ಗಹೇ ಠಿತೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ಅತ್ತನೋ ಕಿಲೇಸುಪ್ಪತ್ತಿಂ ಞತ್ವಾ ‘ಇಮೇ ಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ವಡ್ಢಮಾನಾ ಅನಯಬ್ಯಸನಾಯ ಸಂವತ್ತಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಹನ್ದ ನೇ ನಿಗ್ಗಣ್ಹಾಮೀ’ತಿ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ‘ನ ಖೋ ಪನ ಸಕ್ಕಾ ನಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿದ್ದಾಯನ್ತೇನ ಕಿಲೇಸೇ ನಿಗ್ಗಣ್ಹಿತುಂ; ಆದಿತೋವ ವೀರಿಯಂ ಕಾತುಂ ವಟ್ಟತಿ ಸೀಲಂ ಸೋಧೇತು’ನ್ತಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಪರಿಕಮ್ಮವೇದನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿವೇದನಾ ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಾ, ಮಗ್ಗಫಲವೇದನಾ ಲೋಕುತ್ತರಾತಿ ಏವಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಿಲೇಸಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಗತಾತಿ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ‘ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ಪನ ರೂಪೇ ಆಪಾಥಗತೇ ಏಕೋ ಏವಂ ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ – ‘ಇದಂ ರೂಪಂ ಕಿಂ ನಿಸ್ಸಿತ’ನ್ತಿ? ತತೋ ನಂ ‘ಭೂತನಿಸ್ಸಿತ’ನ್ತಿ ಞತ್ವಾ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಉಪಾದಾರೂಪಞ್ಚ ರೂಪನ್ತಿ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ತದಾರಮ್ಮಣೇ ಧಮ್ಮೇ ಅರೂಪನ್ತಿ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ. ತತೋ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ನಾಮರೂಪಂ ಪರಿಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ತೀಣಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಾಪಿ ¶ ಪರಿಕಮ್ಮವೇದನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿವೇದನಾ ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಾ, ಮಗ್ಗಫಲವೇದನಾ ಲೋಕುತ್ತರಾತಿ ಏವಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಾತಿ ಅಯಂ ವೇದನಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ‘ಭಾವನಾವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಅಪರೋ ¶ ಭಿಕ್ಖು ಸುಣಾತಿ – ‘ಕಸಿಣಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕಿರ ಕತ್ವಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಪದಟ್ಠಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣನ್ತೀ’ತಿ. ಅಜ್ಝಾಸಯಸಮ್ಪನ್ನೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ‘ಭಾರಿಯಂ ಏತ’ನ್ತಿ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ‘ಮಯಾಪಿ ಏಸ ಗುಣೋ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತುಂ ವಟ್ಟತೀ’ತಿ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಪರಿಕಮ್ಮವೇದನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿವೇದನಾ ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಾ, ಮಗ್ಗಫಲವೇದನಾ ಲೋಕುತ್ತರಾತಿ ಏವಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಂ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ ¶ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ ಸೋತಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ತಾವ ‘ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಸೋತದ್ವಾರೇ ಪನ ಸದ್ದೇ ಆಪಾಥಗತೇತಿ ಸಬ್ಬಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಿಲೇಸಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಗತಾತಿ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ ಸೋತಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ‘ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಸೋತದ್ವಾರೇ ಪನ ಸದ್ದೇ ಆಪಾಥಗತೇ ಏಕೋ ಏವಂ ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ – ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ಕಿಂ ನಿಸ್ಸಿತೋತಿ ಸಬ್ಬಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಾತಿ ಅಯಂ ವೇದನಾ ಸೋತಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ‘ಭಾವನಾವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯದ್ವಾರೇಸು ಪನ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಾದೀಸು ಆಪಾಥಗತೇಸು ‘ಇಟ್ಠೇ ಮೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ’ತಿ ಸಬ್ಬಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಾದೀಸು ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಿಲೇಸಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಗತಾತಿ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ ಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ತೀಸು ದ್ವಾರೇಸು ‘ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಘಾನದ್ವಾರಾದೀಸು ಪನ ಗನ್ಧಾದೀಸು ಆಪಾಥಗತೇಸು ಏಕೋ ಏವಂ ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ – ‘ಅಯಂ ಗನ್ಧೋ, ಅಯಂ ರಸೋ, ಇದಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಂ ಕಿಂ ನಿಸ್ಸಿತ’ನ್ತಿ ಸಬ್ಬಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಾದೀನಿ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಾತಿ ¶ ಅಯಂ ವೇದನಾ ಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ‘ಭಾವನಾವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ತೀಹಿಪಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ಜಾತಿಂ ಭಯತೋ ಪಸ್ಸತಿ, ಜರಂ ಬ್ಯಾಧಿಂ ಮರಣಂ ಭಯತೋ ಪಸ್ಸತಿ, ಭಯತೋ ದಿಸ್ವಾ ‘ಜಾತಿಜರಾಬ್ಯಾಧಿಮರಣೇಹಿ ಮುಚ್ಚಿತುಂ ವಟ್ಟತಿ, ನ ಖೋ ¶ ಪನ ಸಕ್ಕಾ ನಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿದ್ದಾಯನ್ತೇನ ಜಾತಿಆದೀಹಿ ಮುಚ್ಚಿತುಂ, ಆದಿತೋವ ವೀರಿಯಂ ಕಾತುಂ ಸೀಲಂ ಸೋಧೇತುಂ ವಟ್ಟತೀ’ತಿ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಪರಿಕಮ್ಮವೇದನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿವೇದನಾ ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಾ, ಮಗ್ಗಫಲವೇದನಾ ಲೋಕುತ್ತರಾತಿ ಏವಂ ಜಾತಿಜರಾಬ್ಯಾಧಿಮರಣಂ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ¶ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ತಾವ ‘ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇ ಆಪಾಥಗತೇತಿ ಸಬ್ಬಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಿಲೇಸಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಗತಾತಿ ಚತುಭೂಮಿಕವೇದನಾ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ‘ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪನ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇ ಆಪಾಥಗತೇ ಏಕೋ ಏವಂ ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಪಟ್ಠಪೇತಿ – ‘ಏತಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ಕಿಂ ನಿಸ್ಸಿತ’ನ್ತಿ? ‘ವತ್ಥುನಿಸ್ಸಿತ’ನ್ತಿ. ‘ವತ್ಥು ಕಿಂ ನಿಸ್ಸಿತ’ನ್ತಿ? ‘ಮಹಾಭೂತಾನಿ ನಿಸ್ಸಿತ’ನ್ತಿ. ಸೋ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಉಪಾದಾರೂಪಞ್ಚ ರೂಪನ್ತಿ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ತದಾರಮ್ಮಣೇ ಧಮ್ಮೇ ಅರೂಪನ್ತಿ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ. ತತೋ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ನಾಮರೂಪಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ತೀಣಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಪರಿಕಮ್ಮವೇದನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿವೇದನಾ ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಾ, ಮಗ್ಗಫಲವೇದನಾ ಲೋಕುತ್ತರಾತಿ ಏವಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಾತಿ ಅಯಂ ವೇದನಾ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ ಜಾತಾ. ಏವಂ ‘ಭಾವನಾವಸೇನ’ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಯಾ ಪನೇತಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಚತುವೀಸತಿವಿಧಾದೀನಂ ವಾರಾನಂ ಪರಿಯೋಸಾನೇಸು ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ವೇದನಾ…ಪೇ… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ವೇದನಾತಿ ಛ ಛ ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ, ತಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯವಸೇನ ವುತ್ತಾತಿ.

ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋಪಿ ¶ ಇಮಿನಾ ಉಪಾಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಕೇವಲಞ್ಹಿ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ತಿಕೇಸು ವೇದನಾತ್ತಿಕಪೀತಿತ್ತಿಕಾಪಿ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ದುಕೇಸು ಚ ಸುಖಸಹಗತದುಕಾದಯೋಪಿ. ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ಫಸ್ಸಸ್ಸಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಫಸ್ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತೋತಿ ಅವತ್ವಾ ಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತೋತಿ ವುತ್ತಂ. ದುಕೇಸು ಚೇತ್ಥ ಹೇತುದುಕಾದಯೋಪಿ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ತಿಕಾ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧಸದಿಸಾ ಏವ ¶ . ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿಭಾವಂ ಅವತ್ವಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜನ್ತಿ ನಿದ್ದಿಸಿತುಂ. ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇ ವುತ್ತಸದಿಸಮೇವ. ಇಮೇಸಂ ಪನ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಖನ್ಧಾನಂ ನಿದ್ದೇಸೇಯೇವ ¶ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸತೋ ಅತಿರೇಕತಿಕದುಕಾ ಲದ್ಧಾ. ತೇಸಂ ವಸೇನ ವಾರಪ್ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ.

೧೫೦. ಇದಾನಿ ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛನೇ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ‘‘ಕತಿಕುಸಲಾ? ಕತಿಅಕುಸಲಾ? ಕತಿಅಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಂ ಲಬ್ಭತಿ, ಯಞ್ಚ ನ ಲಬ್ಭತಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ‘‘ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಂ ಲಬ್ಭತಿ ತದೇವ ಉದ್ಧಟನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಚ ‘ಏಕೋ ಖನ್ಧೋ’ತಿ ವಾ ‘ದ್ವೇ ಖನ್ಧಾ’ತಿ ವಾ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಅಕತ್ವಾ ‘‘ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ಸಿಯಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ತನ್ತಿ ಠಪಿತಾ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಞ್ಚನ್ನಮ್ಪಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಗಹಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಸೇಸೋ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಕುಸಲಾದಿವಿಭಾಗೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೯೮೫) ವುತ್ತೋಯೇವ.

ಆರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇಸು ಪನ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಪಞ್ಚಪಣ್ಣಾಸ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ರಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ದುಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಮುಯ್ಹನ್ತಸ್ಸ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಸನ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಚ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸತ್ತವೀಸತಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ರಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ದುಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಮುಯ್ಹನ್ತಸ್ಸ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣಾ, ಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನಾನಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಾ, ಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾತಿ.

ತೇಯೇವ ¶ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಾನಂ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಮಗ್ಗಕಾಲೇ ಸಹಜಾತಹೇತುನಾ ಮಗ್ಗಹೇತುಕಾ, ಮಗ್ಗಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿನಾ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿನೋ ¶ , ವೀರಿಯಜೇಟ್ಠಕಂ ವಾ ವೀಮಂಸಜೇಟ್ಠಕಂ ವಾ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಸಹಜಾತಾಧಿಪತಿನಾ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿನೋ, ಛನ್ದಜೇಟ್ಠಕಂ ಪನ ಚಿತ್ತಜೇಟ್ಠಕಂ ವಾ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ.

ಅತೀತಾನಿ ಪನ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಿ ಆರಬ್ಭ ರಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ದುಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಮುಯ್ಹನ್ತಸ್ಸ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಅನಾಗತಾನಿ ಆರಬ್ಭ ಅನಾಗತಾರಮ್ಮಣಾ ¶ ಹೋನ್ತಿ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಿ ಆರಬ್ಭ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ.

ತಥಾ ಅತ್ತನೋ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಿ ಆರಬ್ಭ ರಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ದುಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಮುಯ್ಹನ್ತಸ್ಸ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಪರೇಸಂ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಿ ಆರಬ್ಭ ಏವಂ ಪವತ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾ, ಪಣ್ಣತ್ತಿನಿಬ್ಬಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇಪಿ ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾಯೇವ, ಕಾಲೇನ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಕಾಲೇನ ಬಹಿದ್ಧಾ ಧಮ್ಮೇಸು ಏವಂ ಪವತ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾ, ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಇತಿ ಭಗವಾ ಇಮಂ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗಂ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಾದಿವಸೇನ ತಯೋ ಪರಿವಟ್ಟೇ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಭಾಜೇನ್ತೋ ದಸ್ಸೇಸಿ. ತೀಸುಪಿ ಹಿ ಪರಿವಟ್ಟೇಸು ಏಕೋವ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ಹಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಾಮಾವಚರೋಯೇವ. ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಚತುಭೂಮಕಾ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾ ಕಥಿತಾತಿ.

ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಾ ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ

೧೫೪. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ¶ ತದನನ್ತರೇ ಆಯತನವಿಭಙ್ಗನಿದ್ದೇಸೇ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ತಾವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಾಯತನನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಪಾಳಿಮುತ್ತಕೇನ ತಾವ ನಯೇನ –

ಅತ್ಥಲಕ್ಖಣತಾವತ್ವ, ಕಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಾ;

ತಥಾ ದಟ್ಠಬ್ಬತೋ ಚೇವ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

ತತ್ಥ ವಿಸೇಸತೋ ತಾವ ಚಕ್ಖತೀತಿ ಚಕ್ಖು; ರೂಪಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ, ವಿಭಾವೇತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ರೂಪಯತೀತಿ ರೂಪಂ; ವಣ್ಣವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜಮಾನಂ ಹದಯಙ್ಗತಭಾವಂ ಪಕಾಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುಣಾತೀತಿ ಸೋತಂ. ಸಪ್ಪತೀತಿ ಸದ್ದೋ; ಉದಾಹರಿಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಘಾಯತೀತಿ ಘಾನಂ. ಗನ್ಧಯತೀತಿ ಗನ್ಧೋ; ಅತ್ತನೋ ವತ್ಥುಂ ಸೂಚಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಜೀವಿತಂ ಅವ್ಹಾಯತೀತಿ ಜಿವ್ಹಾ. ರಸನ್ತಿ ತಂ ಸತ್ತಾತಿ ರಸೋ; ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಸಾಸವಧಮ್ಮಾನಂ ಆಯೋತಿ ಕಾಯೋ. ಆಯೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೇಸೋ. ಫುಸೀಯತೀತಿ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಮನತೀತಿ ಮನೋ. ಅತ್ತನೋ ಲಕ್ಖಣಂ ಧಾರಯನ್ತೀತಿ ಧಮ್ಮಾ.

ಅವಿಸೇಸತೋ ಪನ ಆಯತನತೋ, ಆಯಾನಂ ತನನತೋ, ಆಯತಸ್ಸ ಚ ನಯನತೋ ಆಯತನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀಸು ಹಿ ತಂತಂದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಸೇನ ಸೇನ ಅನುಭವನಾದಿನಾ ಕಿಚ್ಚೇನ ಆಯತನ್ತಿ ಉಟ್ಠಹನ್ತಿ ಘಟ್ಟೇನ್ತಿ ವಾಯಮನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತೇ ಚ ಪನ ಆಯಭೂತೇ ಧಮ್ಮೇ ಏತಾನಿ ತನೋನ್ತಿ ವಿತ್ಥಾರೇನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಇದಞ್ಚ ಅನಮತಗ್ಗೇ ಸಂಸಾರೇ ಪವತ್ತಂ ಅತೀವ ಆಯತಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಯಾವ ನ ನಿವತ್ತತಿ ತಾವ ನಯನ್ತೇವ, ಪವತ್ತಯನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಇತಿ ¶ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಆಯತನತೋ ಆಯಾನಂ ತನನತೋ ಆಯತಸ್ಸ ಚ ನಯನತೋ ‘ಆಯತನಂ ಆಯತನ’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ.

ಅಪಿಚ ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ, ಆಕರಟ್ಠೇನ, ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ¶ , ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸಟ್ಠೇನ, ಕಾರಣಟ್ಠೇನ ಚ ಆಯತನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ‘‘ಇಸ್ಸರಾಯತನಂ ವಾಸುದೇವಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಂ ಆಯತನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ¶ . ‘‘ಸುವಣ್ಣಾಯತನಂ ರಜತಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಆಕರೋ. ಸಾಸನೇ ಪನ ‘‘ಮನೋರಮೇ ಆಯತನೇ ಸೇವನ್ತಿ ನಂ ವಿಹಙ್ಗಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೫.೩೮) ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಂ. ‘‘ದಕ್ಖಿಣಾಪಥೋ ಗುನ್ನಂ ಆಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸೋ. ‘‘ತತ್ರ ತತ್ರೇವ ಸಕ್ಖಿಭಬ್ಬತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ ಸತಿ ಸತಿಆಯತನೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೫.೨೩) ಕಾರಣಂ.

ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀಸು ಚಾಪಿ ತೇ ತೇ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ನಿವಸನ್ತಿ ತದಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯಾತಿ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ನೇಸಂ ನಿವಾಸನಟ್ಠಾನಂ. ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಚ ತೇ ಆಕಿಣ್ಣಾ ತಂ ನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ ತದಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ಚಾತಿ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ನೇಸಂ ಆಕರೋ. ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಚ ನೇಸಂ ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಂ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ವತ್ಥುದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಸಮೋಸರಣತೋ. ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಚ ನೇಸಂ ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸೋ; ತಂ ನಿಸ್ಸಯಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ತತ್ಥೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ. ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಚ ನೇಸಂ ಕಾರಣಂ, ತೇಸಂ ಅಭಾವೇ ಅಭಾವತೋತಿ. ಇತಿ ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ, ಆಕರಟ್ಠೇನ, ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ, ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸಟ್ಠೇನ, ಕಾರಣಟ್ಠೇನಾತಿ ಇಮೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ‘ಆಯತನಂ ಆಯತನ’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತೇನತ್ಥೇನ ಚಕ್ಖು ಚ ತಂ ಆಯತನಞ್ಚಾತಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ…ಪೇ… ಧಮ್ಮಾ ಚ ತೇ ಆಯತನಞ್ಚಾತಿ ಧಮ್ಮಾಯತನನ್ತಿ ಏವಂ ತಾವೇತ್ಥ ‘ಅತ್ಥತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಲಕ್ಖಣತೋ’ತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಲಕ್ಖಣತೋಪೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ. ತಾನಿ ಚ ಪನ ನೇಸಂ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ರೂಪಕಣ್ಡನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

‘ತಾವತ್ವತೋ’ತಿ ತಾವಭಾವತೋ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಚಕ್ಖಾದಯೋಪಿ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಏವ. ಏವಂ ಸತಿ ಧಮ್ಮಾಯತನಮಿಚ್ಚೇವ ಅವತ್ವಾ ಕಸ್ಮಾ ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ ಚೇ? ಛ ವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯುಪ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣವವತ್ಥಾನತೋ. ಇಧ ಛನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯಾನಂ ದ್ವಾರಭಾವೇನ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ಚ ವವತ್ಥಾನತೋ ಅಯಮೇವ ತೇಸಂ ಭೇದೋ ಹೋತೀತಿ ದ್ವಾದಸ ವುತ್ತಾನಿ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣವೀಥಿಪರಿಯಾಪನ್ನಸ್ಸ ಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯಸ್ಸ ಚಕ್ಖಾಯತನಮೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರಂ, ರೂಪಾಯತನಮೇವ ಚಾರಮ್ಮಣಂ ¶ ¶ . ತಥಾ ಇತರಾನಿ ಇತರೇಸಂ. ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಪನ ಭವಙ್ಗಮನಸಙ್ಖಾತೋ ಮನಾಯತನೇಕದೇಸೋವ ಉಪ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರಂ, ಅಸಾಧಾರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾಯತನಂ ಆರಮ್ಮಣನ್ತಿ ¶ . ಇತಿ ಛನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣವವತ್ಥಾನತೋ ದ್ವಾದಸ ವುತ್ತಾನೀತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ‘ತಾವತ್ವತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಕಮತೋ’ತಿ ಇಧಾಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತೇಸು ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮಾದೀಸು ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋವ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅಜ್ಝತ್ತಿಕೇಸು ಹಿ ಆಯತನೇಸು ಸನಿದಸ್ಸನಸಪ್ಪಟಿಘವಿಸಯತ್ತಾ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ಪಾಕಟನ್ತಿ ಪಠಮಂ ದೇಸಿತಂ. ತತೋ ಅನಿದಸ್ಸನಸಪ್ಪಟಿಘವಿಸಯಾನಿ ಸೋತಾಯತನಾದೀನಿ. ಅಥ ವಾ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಸವನಾನುತ್ತರಿಯಹೇತುಭಾವೇನ ಬಹೂಪಕಾರತ್ತಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕೇಸು ಚಕ್ಖಾಯತನಸೋತಾಯತನಾನಿ ಪಠಮಂ ದೇಸಿತಾನಿ. ತತೋ ಘಾನಾಯತನಾದೀನಿ ತೀಣಿ. ಪಞ್ಚನ್ನಮ್ಪಿ ಗೋಚರವಿಸಯತ್ತಾ ಅನ್ತೇ ಮನಾಯತನಂ. ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಪನ ಗೋಚರತ್ತಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಾನಿ ಬಾಹಿರೇಸು ರೂಪಾಯತನಾದೀನಿ. ಅಪಿಚ ವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣವವತ್ಥಾನತೋಪಿ ಅಯಮೇವ ತೇಸಂ ಕಮೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಮನಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೪೨೧) ಏವಂ ‘ಕಮತೋ’ಪೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಾ’ತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಹಿ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ಚೇವ ಧಮ್ಮಾಯತನೇಕದೇಸಸ್ಸ ಚ ನಾಮೇನ, ತದವಸೇಸಾನಞ್ಚ ಆಯತನಾನಂ ರೂಪೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ದ್ವಾದಸಾಪಿ ಆಯತನಾನಿ ನಾಮರೂಪಮತ್ತಮೇವ ಹೋನ್ತಿ.

ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕೇಸು ತಾವ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ಜಾತಿವಸೇನ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಮತ್ತಮೇವ, ಪಚ್ಚಯಗತಿನಿಕಾಯಪುಗ್ಗಲಭೇದತೋ ಪನ ಅನನ್ತಪ್ಪಭೇದಂ. ತಥಾ ಸೋತಾಯತನಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ. ಮನಾಯತನಂ ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯವಿಞ್ಞಾಣಭೇದೇನ ಏಕಾಸೀತಿಪ್ಪಭೇದಂ, ವತ್ಥುಪಟಿಪದಾದಿಭೇದತೋ ಪನ ಅನನ್ತಪ್ಪಭೇದಂ. ರೂಪಗನ್ಧರಸಾಯತನಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾನಭೇದತೋ ಚತುಪ್ಪಭೇದಾನಿ, ಸದ್ದಾಯತನಂ ದ್ವಿಪ್ಪಭೇದಂ. ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಭೇದತೋ ಪನ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಅನನ್ತಪ್ಪಭೇದಾನಿ. ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಂ ಪಥವೀಧಾತುತೇಜೋಧಾತುವಾಯೋಧಾತುವಸೇನ ತಿಪ್ಪಭೇದಂ, ಸಮುಟ್ಠಾನತೋ ಚತುಪ್ಪಭೇದಂ, ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗತೋ ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದಂ. ಧಮ್ಮಾಯತನಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದನ್ತಿ. ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಾ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ದಟ್ಠಬ್ಬತೋ’ತಿ ¶ ಏತ್ಥ ಪನ ಸಬ್ಬಾನೇವೇತಾನಿ ಆಯತನಾನಿ ಅನಾಗಮನತೋ ಅನಿಗ್ಗಮನತೋ ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ. ನ ಹಿ ತಾನಿ ಪುಬ್ಬೇ ಉದಯಾ ಕುತೋಚಿ ಆಗಚ್ಛನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಉದ್ಧಂ ವಯಾ ಕುಹಿಞ್ಚಿ ಗಚ್ಛನ್ತಿ; ಅಥ ಖೋ ಪುಬ್ಬೇ ಉದಯಾ ಅಪ್ಪಟಿಲದ್ಧಸಭಾವಾನಿ, ಉದ್ಧಂ ¶ ವಯಾ ಪರಿಭಿನ್ನಸಭಾವಾನಿ, ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತವೇಮಜ್ಝೇ ¶ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯ ಅವಸಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಅನಾಗಮನತೋ ಅನಿಗ್ಗಮನತೋ ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ. ತಥಾ ನಿರೀಹತೋ ಅಬ್ಯಾಪಾರತೋ ಚ. ನ ಹಿ ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀನಂ ಏವಂ ಹೋತಿ – ‘ಅಹೋ ವತ ಅಮ್ಹಾಕಂ ಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾ’ತಿ, ನ ಚ ತಾನಿ ವಿಞ್ಞಾಣುಪ್ಪಾದನತ್ಥಂ ದ್ವಾರಭಾವೇನ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ಆರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ವಾ ಈಹನ್ತಿ, ನ ಬ್ಯಾಪಾರಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ; ಅಥ ಖೋ ಧಮ್ಮತಾವೇಸಾ ಯಂ ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀನಂ ಸಾಮಗ್ಗಿಯಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ನಿರೀಹತೋ ಅಬ್ಯಾಪಾರತೋ ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ. ಅಪಿಚ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಸುಞ್ಞಗಾಮೋ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ ಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಭಾವವಿರಹಿತತ್ತಾ, ಬಾಹಿರಾನಿ ಗಾಮಘಾತಕಚೋರಾ ವಿಯ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಂ ಅಭಿಘಾತಕತ್ತಾ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಚಕ್ಖು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಹಞ್ಞತಿ ಮನಾಪಾಮನಾಪೇಹಿ ರೂಪೇಹೀತಿ ವಿತ್ಥಾರೋ. ಅಪಿಚ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಛ ಪಾಣಕಾ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ, ಬಾಹಿರಾನಿ ತೇಸಂ ಗೋಚರಾ ವಿಯಾತಿ. ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ‘ದಟ್ಠಬ್ಬತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋತಿ.

ಇದಾನಿ ತೇಸಂ ವಿಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಚಕ್ಖುಂ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಚಕ್ಖು ತಾವ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಟ್ಠೇನ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಪರೇಹಿಪಿ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಅನಿಚ್ಚಂ – ಉಪ್ಪಾದವಯವನ್ತತೋ, ವಿಪರಿಣಾಮತೋ, ತಾವಕಾಲಿಕತೋ, ನಿಚ್ಚಪಟಿಕ್ಖೇಪತೋತಿ.

ತದೇವ ಪಟಿಪೀಳನಟ್ಠೇನ ದುಕ್ಖಂ. ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಏತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಠಿತಿಂ ಪಾಪುಣಾತಿ, ಠಿತಿಯಂ ಜರಾಯ ಕಿಲಮತಿ, ಜರಂ ಪತ್ವಾ ಅವಸ್ಸಂ ಭಿಜ್ಜತಿ; ತಸ್ಮಾ ಅಭಿಣ್ಹಸಮ್ಪಟಿಪೀಳನತೋ, ದುಕ್ಖಮತೋ, ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ, ಸುಖಪಟಿಕ್ಖೇಪತೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ದುಕ್ಖಂ.

ಅವಸವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಪನ ಅನತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಏತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಠಿತಿಂ ಮಾ ಪಾಪುಣಾತು, ಠಾನಪ್ಪತ್ತಂ ಮಾ ಜಿರತು, ಜರಪ್ಪತಂ ಮಾ ಭಿಜ್ಜತೂತಿ ಇಮೇಸು ತೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಸ್ಸಚಿ ವಸವತ್ತಿಭಾವೋ ನತ್ಥಿ, ಸುಞ್ಞಂ ತೇನ ವಸವತ್ತನಾಕಾರೇನ; ತಸ್ಮಾ ಸುಞ್ಞತೋ, ಅಸ್ಸಾಮಿಕತೋ, ಅಕಾಮಕಾರಿಯತೋ, ಅತ್ತಪಟಿಕ್ಖೇಪತೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಅನತ್ತಾ.

ವಿಭವಗತಿಕತೋ ¶ , ಪುಬ್ಬಾಪರವಸೇನ ಭವಸಙ್ಕನ್ತಿಗಮನತೋ, ಪಕತಿಭಾವವಿಜಹನತೋ ಚ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಂ. ಇದಂ ಅನಿಚ್ಚವೇವಚನಮೇವ. ರೂಪಾ ಅನಿಚ್ಚಾತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಪಿಚೇತ್ಥ ಠಪೇತ್ವಾ ಚಕ್ಖುಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾ ಅನಿಚ್ಚಾ, ನೋ ಚಕ್ಖು. ಚಕ್ಖು ಪನ ಚಕ್ಖು ಚೇವ ಅನಿಚ್ಚಞ್ಚ. ತಥಾ ¶ ಸೇಸಧಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಾ, ನೋ ಚಕ್ಖು. ಚಕ್ಖು ¶ ಪನ ಚಕ್ಖು ಚೇವ ದುಕ್ಖಞ್ಚ. ಸೇಸಧಮ್ಮಾ ಅನತ್ತಾ, ನೋ ಚಕ್ಖು. ಚಕ್ಖು ಪನ ಚಕ್ಖು ಚೇವ ಅನತ್ತಾ ಚಾತಿ. ರೂಪಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ತಥಾಗತೇನ ಕಿಂ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ? ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಆಯತನಾನಂ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ. ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಹಿ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಅನಿಚ್ಚೇನ ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ, ದುಕ್ಖೇನ ವಾ, ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖೇಹಿ ವಾ. ತತ್ಥ ‘‘ಚಕ್ಖು, ಅತ್ತಾತಿ ಯೋ ವದೇಯ್ಯ, ತಂ ನ ಉಪಪಜ್ಜತಿ. ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋಪಿ ವಯೋಪಿ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ಯಸ್ಸ ಖೋ ಪನ ಉಪ್ಪಾದೋಪಿ ವಯೋಪಿ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ‘ಅತ್ತಾ ಮೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚ ವೇತಿ ಚಾ’ತಿ ಇಚ್ಚಸ್ಸ ಏವಮಾಗತಂ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ತಂ ನ ಉಪಪಜ್ಜತಿ – ಚಕ್ಖು ಅತ್ತಾತಿ ಯೋ ವದೇಯ್ಯ ಇತಿ ಚಕ್ಖು ಅನತ್ತಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೪೨೨). ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಅನಿಚ್ಚೇನ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ದಸ್ಸೇಸಿ. ‘‘ರೂಪಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನತ್ತಾ. ರೂಪಞ್ಚ ಹಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅತ್ತಾ ಅಭವಿಸ್ಸ, ನ ಯಿದಂ ರೂಪಂ ಆಬಾಧಾಯ ಸಂವತ್ತೇಯ್ಯ; ಲಬ್ಭೇಥ ಚ ರೂಪೇ – ಏವಂ ಮೇ ರೂಪಂ ಹೋತು, ಏವಂ ಮೇ ರೂಪಂ ಮಾ ಅಹೋಸೀತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ಅನತ್ತಾ ತಸ್ಮಾ ರೂಪಂ ಆಬಾಧಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ; ನ ಚ ಲಬ್ಭತಿ ರೂಪೇ – ಏವಂ ಮೇ ರೂಪಂ ಹೋತು, ಏವಂ ಮೇ ರೂಪಂ ಮಾ ಅಹೋಸೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೫೯; ಮಹಾವ. ೨೦) ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ದುಕ್ಖೇನ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ದಸ್ಸೇಸಿ. ‘‘ರೂಪಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನಿಚ್ಚಂ, ಯದನಿಚ್ಚಂ ತಂ ದುಕ್ಖಂ, ಯಂ ದುಕ್ಖಂ ತದನತ್ತಾ, ಯದನತ್ತಾ ತಂ ನೇತಂ ಮಮ, ನೇಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ನ ಮೇಸೋ ಅತ್ತಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೩.೧೫) ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖೇಹಿ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ದಸ್ಸೇಸಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನಂ ಪಾಕಟತ್ತಾ.

ಹತ್ಥತೋ ಹಿ ತಟ್ಟಕೇ ವಾ ಸರಕೇ ವಾ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿದೇವ ವಾ ಪತಿತ್ವಾ ಭಿನ್ನೇ ‘ಅಹೋ ಅನಿಚ್ಚ’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ. ಏವಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ಪಾಕಟಂ ನಾಮ. ಅತ್ತಭಾವಸ್ಮಿಂ ಪನ ಗಣ್ಡಪಿಳಕಾದೀಸು ವಾ ಉಟ್ಠಿತಾಸು ಖಾಣುಕಣ್ಟಕಾದೀಹಿ ವಾ ವಿದ್ಧಾಸು ‘ಅಹೋ ದುಕ್ಖ’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ. ಏವಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಾಕಟಂ ನಾಮ. ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ಅಪಾಕಟಂ ಅನ್ಧಕಾರಂ ಅವಿಭೂತಂ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಂ ದುದ್ದೀಪನಂ ದುಪ್ಪಞ್ಞಾಪನಂ ¶ . ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಾನಿ ಉಪ್ಪಾದಾ ವಾ ತಥಾಗತಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾ ವಾ ಪಞ್ಞಾಯನ್ತಿ. ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ವಿನಾ ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದಾ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಬುದ್ಧುಪ್ಪಾದೇಯೇವ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ಮಹಿದ್ಧಿಕಾ ಹಿ ಮಹಾನುಭಾವಾ ತಾಪಸಪರಿಬ್ಬಾಜಕಾ ಸರಭಙ್ಗಸತ್ಥಾರಾದಯೋಪಿ ‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖ’ನ್ತಿ ವತ್ತುಂ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ, ‘ಅನತ್ತಾ’ತಿ ವತ್ತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ. ಸಚೇ ಹಿ ತೇ ಸಮ್ಪತ್ತಪರಿಸಾಯ ಅನತ್ತಾತಿ ವತ್ತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯುಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಪರಿಸಾಯ ಮಗ್ಗಫಲಪಟಿವೇಧೋ ಭವೇಯ್ಯ. ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಪಞ್ಞಾಪನಞ್ಹಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅವಿಸಯೋ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧಾನಮೇವ ವಿಸಯೋ. ಏವಮೇತಂ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ಅಪಾಕಟಂ. ತಸ್ಮಾ ಸತ್ಥಾ ¶ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ¶ ಅನಿಚ್ಚೇನ ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ, ದುಕ್ಖೇನ ವಾ, ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖೇಹಿ ವಾ. ಇಧ ಪನ ತಂ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖೇಹಿ ದಸ್ಸೇಸೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಇಮಾನಿ ಪನ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಕಿಸ್ಸ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧಾ, ಕೇನ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ, ನ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ? ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ತಾವ ಉದಯಬ್ಬಯಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧಾ, ಸನ್ತತಿಯಾ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ, ನ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ ಅಭಿಣ್ಹಸಮ್ಪಟಿಪೀಳನಸ್ಸ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧಾ, ಇರಿಯಾಪಥೇಹಿ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ, ನ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ನಾನಾಧಾತುವಿನಿಬ್ಭೋಗಸ್ಸ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧಾ, ಘನೇನ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನತ್ತಾ, ನ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಪನ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಸನ್ತತಿಯಾ ವಿಕೋಪಿತಾಯ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ಯಾಥಾವಸರಸತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ಅಭಿಣ್ಹಸಮ್ಪಟಿಪೀಳನಂ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ಇರಿಯಾಪಥೇ ಉಗ್ಘಾಟಿತೇ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ ಯಾಥಾವಸರಸತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ನಾನಾಧಾತುಯೋ ವಿನಿಬ್ಭುಜಿತ್ವಾ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗೇ ಕತೇ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ಯಾಥಾವಸರಸತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ.

ಏತ್ಥ ಚ ಅನಿಚ್ಚಂ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ, ದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ, ಅನತ್ತಾ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಅಯಂ ವಿಭಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತತ್ಥ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಉಪ್ಪಾದವಯಞ್ಞಥತ್ತಭಾವಾ, ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವತೋ ವಾ; ಉಪ್ಪಾದವಯಞ್ಞಥತ್ತಂ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ, ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಸಙ್ಖಾತೋ ಆಕಾರವಿಕಾರೋ ವಾ. ‘‘ಯದನಿಚ್ಚಂ ತಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ವಚನತೋ ಪನ ತದೇವ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ದುಕ್ಖಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಅಭಿಣ್ಹಸಮ್ಪಟಿಪೀಳನತೋ; ಅಭಿಣ್ಹಸಮ್ಪಟಿಪೀಳನಾಕಾರೋ ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ. ‘‘ಯಂ ¶ ದುಕ್ಖಂ ತಂ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ಪನ ವಚನತೋ ತದೇವ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ಅನತ್ತಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಅವಸವತ್ತನತೋ; ಅವಸವತ್ತನಾಕಾರೋ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ. ಇತಿ ಅಞ್ಞದೇವ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾ, ಅಞ್ಞಾನಿ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಲಕ್ಖಣಾನಿ. ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ, ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ, ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋತಿ ಇದಞ್ಹಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾ ನಾಮ. ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾಕಾರವಿಕಾರಾ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಲಕ್ಖಣಾನೀತಿ.

ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪನೇತ್ಥ ದಸಾಯತನಾನಿ ಕಾಮಾವಚರಾನಿ, ದ್ವೇ ತೇಭೂಮಕಾನಿ. ಸಬ್ಬೇಸುಪಿ ಸಮ್ಮಸನಚಾರೋ ಕಥಿತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೧೫೫. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ¶ ¶ ಯಥಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಪಸ್ಸಕಾನಂ ಉಪಕಾರತ್ಥಾಯ ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಯುಗಲತೋ ಆಯತನಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ತಥಾ ಅವತ್ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನಂ ಸಬ್ಬಾಕಾರತೋ ಸಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ಸೋತಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರವವತ್ಥಾನನಯೇನ ವುತ್ತಾನಿ.

೧೫೬. ತೇಸಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಚಕ್ಖಾಯತನನ್ತಿಆದೀನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

೧೬೭. ಯಂ ಪನೇತಂ ಧಮ್ಮಾಯತನನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು? ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತತ್ರಾಯಮತ್ಥೋ – ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತೂತಿ ಅಸಙ್ಖತಸಭಾವಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತಂ ಆಗಮ್ಮ ರಾಗಾದಯೋ ಖೀಯನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಯಮೇತ್ಥ ಆಚರಿಯಾನಂ ಸಮಾನತ್ಥಕಥಾ.

ವಿತಣ್ಡವಾದೀ ಪನಾಹ – ‘ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯೋವ ನಿಬ್ಬಾನ’ನ್ತಿ. ‘ಸುತ್ತಂ ಆಹರಾ’ತಿ ಚ ವುತ್ತೇ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಖೋ, ಆವುಸೋ ಸಾರಿಪುತ್ತ, ವುಚ್ಚತಿ; ಕತಮಂ ನು ಖೋ, ಆವುಸೋ, ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ? ಯೋ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ನಿಬ್ಬಾನ’’ನ್ತಿ ಏತಂ ಜಮ್ಬುಖಾದಕಸುತ್ತಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ‘ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯೋವ ನಿಬ್ಬಾನ’ನ್ತಿ ಆಹ. ಸೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ – ‘ಕಿಂ ಪನ ಯಥಾ ಚೇತಂ ಸುತ್ತಂ ತಥಾ ಅತ್ಥೋ’ತಿ? ಅದ್ಧಾ ವಕ್ಖತಿ – ‘ಆಮ ¶ , ನತ್ಥಿ ಸುತ್ತತೋ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಅತ್ಥೋ’ತಿ. ತತೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ – ‘ಇದಂ ತಾವ ತೇ ಸುತ್ತಂ ಆಭತಂ; ಅನನ್ತರಸುತ್ತಂ ಆಹರಾ’ತಿ. ಅನನ್ತರಸುತ್ತಂ ನಾಮ – ‘‘ಅರಹತ್ತಂ ಅರಹತ್ತನ್ತಿ, ಆವುಸೋ ಸಾರಿಪುತ್ತ, ವುಚ್ಚತಿ; ಕತಮಂ ನು ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಅರಹತ್ತನ್ತಿ? ಯೋ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅರಹತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೩೧೫) ಇದಂ ತಸ್ಸೇವಾನನ್ತರಂ ಆಭತಸುತ್ತಂ.

ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ನಂ ಆಭತೇ ಆಹಂಸು – ‘ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಾಮ ಧಮ್ಮಾಯತನಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಧಮ್ಮೋ, ಅರಹತ್ತಂ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ. ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ ವಿಹರನ್ತೋ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿ ¶ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪುಚ್ಛಿತೋಪಿ ಅರಹತ್ತಂ ಪುಚ್ಛಿತೋಪಿ ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯಮೇವ ಆಹ. ಕಿಂ ಪನ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಅರಹತ್ತಞ್ಚ ಏಕಂ ಉದಾಹು ನಾನ’ನ್ತಿ? ‘ಏಕಂ ¶ ವಾ ಹೋತು ನಾನಂ ವಾ. ಕೋ ಏತ್ಥ ತಯಾ ಅತಿಬಹುಂ ಚುಣ್ಣೀಕರಣಂ ಕರೋನ್ತೇನ ಅತ್ಥೋ’? ‘ನ ತ್ವಂ ಏಕಂ ನಾನಂ ಜಾನಾಸೀತಿ. ನನು ಞಾತೇ ಸಾಧು ಹೋತೀ’ತಿ ಏವಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪುಚ್ಛಿತೋ ವಞ್ಚೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೋ ಆಹ – ‘ರಾಗಾದೀನಂ ಖೀಣನ್ತೇ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಅರಹತ್ತಂ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ. ತತೋ ನಂ ಆಹಂಸು – ‘ಮಹಾಕಮ್ಮಂ ತೇ ಕತಂ. ಲಞ್ಜಂ ದತ್ವಾಪಿ ತಂ ವದಾಪೇನ್ತೋ ಏತದೇವ ವದಾಪೇಯ್ಯ. ಯಥೇವ ಚ ತೇ ಏತಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಕಥಿತಂ, ಏವಂ ಇದಮ್ಪಿ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇಹಿ – ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಹಿ ಆಗಮ್ಮ ರಾಗಾದಯೋ ಖೀಣಾತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋತಿ ವುತ್ತಂ. ತೀಣಿಪಿ ಹಿ ಏತಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸೇವ ಅಧಿವಚನಾನೀ’ತಿ.

ಸಚೇ ಏವಂ ವುತ್ತೇ ಸಞ್ಞತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ ಇಚ್ಚೇತಂ ಕುಸಲಂ; ನೋ ಚೇ, ಬಹುನಿಬ್ಬಾನತಾಯ ಕಾರೇತಬ್ಬೋ. ಕಥಂ? ಏವಂ ತಾವ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ – ‘ರಾಗಕ್ಖಯೋ ನಾಮ ರಾಗಸ್ಸೇವ ಖಯೋ ಉದಾಹು ದೋಸಮೋಹಾನಮ್ಪಿ? ದೋಸಕ್ಖಯೋ ನಾಮ ದೋಸಸ್ಸೇವ ಖಯೋ ಉದಾಹು ರಾಗಮೋಹಾನಮ್ಪಿ? ಮೋಹಕ್ಖಯೋ ನಾಮ ಮೋಹಸ್ಸೇವ ಖಯೋ ಉದಾಹು ರಾಗದೋಸಾನಮ್ಪೀ’ತಿ? ಅದ್ಧಾ ವಕ್ಖತಿ – ‘ರಾಗಕ್ಖಯೋ ನಾಮ ರಾಗಸ್ಸೇವ ಖಯೋ, ದೋಸಕ್ಖಯೋ ನಾಮ ದೋಸಸ್ಸೇವ ಖಯೋ, ಮೋಹಕ್ಖಯೋ ನಾಮ ಮೋಹಸ್ಸೇವ ಖಯೋ’ತಿ.

ತತೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ – ‘ತವ ವಾದೇ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ಏಕಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಹೋತಿ, ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಏಕಂ, ಮೋಹಕ್ಖಯೋ ಏಕಂ; ತಿಣ್ಣಂ ಅಕುಸಲಮೂಲಾನಂ ಖಯೇ ತೀಣಿ ನಿಬ್ಬಾನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಚತುನ್ನಂ ಉಪಾದಾನಾನಂ ಖಯೇ ಚತ್ತಾರಿ, ಪಞ್ಚನ್ನಂ ನೀವರಣಾನಂ ಖಯೇ ಪಞ್ಚ, ಛನ್ನಂ ತಣ್ಹಾಕಾಯಾನಂ ಖಯೇ ಛ, ಸತ್ತನ್ನಂ ಅನುಸಯಾನಂ ಖಯೇ ಸತ್ತ, ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಮಿಚ್ಛತ್ತಾನಂ ಖಯೇ ಅಟ್ಠ, ನವನ್ನಂ ತಣ್ಹಾಮೂಲಕಧಮ್ಮಾನಂ ¶ ಖಯೇ ನವ, ದಸನ್ನಂ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ಖಯೇ ದಸ, ದಿಯಡ್ಢಕಿಲೇಸಸಹಸ್ಸಸ್ಸ ಖಯೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಬಹೂನಿ ನಿಬ್ಬಾನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ನತ್ಥಿ ಪನ ತೇ ನಿಬ್ಬಾನಾನಂ ಪಮಾಣನ್ತಿ. ಏವಂ ಪನ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ರಾಗಾದಯೋ ಖೀಣಾತಿ ಏಕಮೇವ ನಿಬ್ಬಾನಂ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತೀಣಿಪಿ ಹೇತಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸೇವ ಅಧಿವಚನಾನೀತಿ ಗಣ್ಹ’.

ಸಚೇ ¶ ಪನ ಏವಂ ವುತ್ತೇಪಿ ನ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತಿ, ಓಳಾರಿಕತಾಯ ಕಾರೇತಬ್ಬೋ. ಕಥಂ? ‘ಅನ್ಧಬಾಲಾ ಹಿ ಅಚ್ಛದೀಪಿಮಿಗಮಕ್ಕಟಾದಯೋಪಿ ಕಿಲೇಸಪರಿಯುಟ್ಠಿತಾ ವತ್ಥುಂ ಪಟಿಸೇವನ್ತಿ. ಅಥ ನೇಸಂ ಪಟಿಸೇವನಪರಿಯನ್ತೇ ಕಿಲೇಸೋ ವೂಪಸಮ್ಮತಿ. ತವ ವಾದೇ ಅಚ್ಛದೀಪಿಮಿಗಮಕ್ಕಟಾದಯೋ ನಿಬ್ಬಾನಪ್ಪತ್ತಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ. ಓಳಾರಿಕಂ ವತ ತೇ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಥೂಲಂ, ಕಣ್ಣೇಹಿ ಪಿಳನ್ಧಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ. ಏವಂ ಪನ ¶ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ರಾಗಾದಯೋ ಖೀಣಾತಿ ಏಕಮೇವ ನಿಬ್ಬಾನಂ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತೀಣಿಪಿ ಹೇತಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸೇವ ಅಧಿವಚನಾನೀತಿ ಗಣ್ಹ’.

ಸಚೇ ಪನ ಏವಂ ವುತ್ತೇಪಿ ನ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತಿ, ಗೋತ್ರಭುನಾಪಿ ಕಾರೇತಬ್ಬೋ. ಕಥಂ? ಏವಂ ತಾವ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ – ‘ತ್ವಂ ಗೋತ್ರಭು ನಾಮ ಅತ್ಥೀತಿ ವದೇಸೀ’ತಿ? ‘ಆಮ ವದಾಮೀ’ತಿ. ‘ಗೋತ್ರಭುಕ್ಖಣೇ ಕಿಲೇಸಾ ಖೀಣಾ, ಖೀಯನ್ತಿ, ಖೀಯಿಸ್ಸನ್ತೀ’ತಿ? ನ ಖೀಣಾ, ನ ಖೀಯನ್ತಿ; ಅಪಿಚ ಖೋ ಖೀಯಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ. ‘ಗೋತ್ರಭು ಪನ ಕಿಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತೀ’ತಿ? ‘ನಿಬ್ಬಾನಂ’. ‘ತವ ಗೋತ್ರಭುಕ್ಖಣೇ ಕಿಲೇಸಾ ನ ಖೀಣಾ, ನ ಖೀಯನ್ತಿ; ಅಥ ಖೋ ಖೀಯಿಸ್ಸನ್ತಿ. ತ್ವಂ ಅಖೀಣೇಸುಯೇವ ಕಿಲೇಸೇಸು ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಞ್ಞಪೇಸಿ, ಅಪ್ಪಹೀನೇಸು ಅನುಸಯೇಸು ಅನುಸಯಪ್ಪಹಾನಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಞ್ಞಪೇಸಿ. ತಂ ತೇ ನ ಸಮೇತಿ. ಏವಂ ಪನ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ರಾಗಾದಯೋ ಖೀಣಾತಿ ಏಕಮೇವ ನಿಬ್ಬಾನಂ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತೀಣಿಪಿ ಹೇತಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸೇವ ಅಧಿವಚನಾನೀತಿ ಗಣ್ಹ’.

ಸಚೇ ಪನ ಏವಂ ವುತ್ತೇಪಿ ನ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತಿ, ಮಗ್ಗೇನ ಕಾರೇತಬ್ಬೋ. ಕಥಂ? ಏವಂ ತಾವ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ – ‘ತ್ವಂ ಮಗ್ಗಂ ನಾಮ ವದೇಸೀ’ತಿ? ‘ಆಮ ವದೇಮೀ’ತಿ. ‘ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಕಿಲೇಸಾ ಖೀಣಾ, ಖೀಯನ್ತಿ, ಖಿಯಿಸ್ಸನ್ತೀ’ತಿ? ಜಾನಮಾನೋ ವಕ್ಖತಿ – ‘ಖೀಣಾತಿ ವಾ ಖೀಯಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ವಾ ವತ್ತುಂ ನ ವಟ್ಟತಿ, ಖೀಯನ್ತೀತಿ ವತ್ತುಂ ¶ ವಟ್ಟತೀ’ತಿ. ‘ಯದಿ ಏವಂ, ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಕತಮಂ? ಮಗ್ಗೇನ ಖೀಯನಕಕಿಲೇಸಾ ಕತಮೇ? ಮಗ್ಗೋ ಕತಮಂ ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಕತಮೇ ಕಿಲೇಸೇ ಖೇಪೇತಿ? ತಸ್ಮಾ ಮಾ ಏವಂ ಗಣ್ಹ. ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪನ ಆಗಮ್ಮ ರಾಗಾದಯೋ ಖೀಣಾತಿ ಏಕಮೇವ ನಿಬ್ಬಾನಂ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತೀಣಿಪಿ ಹೇತಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸೇವ ಅಧಿವಚನಾನೀ’ತಿ.

ಏವಂ ವುತ್ತೇ ಏವಮಾಹ – ‘ತ್ವಂ ಆಗಮ್ಮ ಆಗಮ್ಮಾತಿ ವದೇಸೀ’ತಿ? ‘ಆಮ ವದೇಮೀ’ತಿ. ‘ಆಗಮ್ಮ ನಾಮಾತಿ ಇದಂ ತೇ ಕುತೋ ಲದ್ಧ’ನ್ತಿ? ‘ಸುತ್ತತೋ ಲದ್ಧ’ನ್ತಿ ¶ . ‘ಆಹರ ಸುತ್ತ’ನ್ತಿ. ‘‘ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ತಣ್ಹಾ ಚ ತಂ ಆಗಮ್ಮ, ತಮ್ಹಿ ಖೀಣಾ, ತಮ್ಹಿ ಭಗ್ಗಾ, ನ ಚ ಕಿಞ್ಚಿ ಕದಾಚೀ’’ತಿ. ಏವಂ ವುತ್ತೇ ಪರವಾದೀ ತುಣ್ಹೀಭಾವಂ ಆಪನ್ನೋತಿ.

ಇಧಾಪಿ ದಸಾಯತನಾನಿ ಕಾಮಾವಚರಾನಿ, ದ್ವೇ ಪನ ಚತುಭೂಮಕಾನಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

೧೬೮. ಇಧಾಪಿ ¶ ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇ ಯಂ ಲಬ್ಭತಿ ಯಞ್ಚ ನ ಲಬ್ಭತಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಲಬ್ಭಮಾನವಸೇನೇವ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವುತ್ತಂ; ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಇಧ, ಸಬ್ಬೇಸುಪಿ ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇಸು ಏಸೇವ ನಯೋ. ಇಧ ಪನ ದಸನ್ನಂ ಆಯತನಾನಂ ರೂಪಭಾವೇನ ಅಬ್ಯಾಕತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ದ್ವಿನ್ನಂ ಆಯತನಾನಂ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೇ ಚತುನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವಿಯ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕೇವಲಞ್ಹಿ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಾವ ಸಙ್ಖತಾವ ಧಮ್ಮಾಯತನಂ ಪನ ‘‘ಸಿಯಾ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಂ, ಸಿಯಾ ಅಸಙ್ಖತ’’ನ್ತಿ ಆಗತಂ. ಆರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇಸು ಚ ಅನಾರಮ್ಮಣಂ ಸುಖುಮರೂಪಸಙ್ಖಾತಂ ಧಮ್ಮಾಯತನಂ ನ-ವತ್ತಬ್ಬಕೋಟ್ಠಾಸಂ ಭಜತಿ. ತಞ್ಚ ಖೋ ಅನಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ನ ಪರಿತ್ತಾದಿಭಾವೇನ ನವತ್ತಬ್ಬಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣತ್ತಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ವಿಸೇಸೋ. ಸೇಸಂ ತಾದಿಸಮೇವ. ಇಧಾಪಿ ಹಿ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ವಿಯ ದ್ವಾಯತನಾ ಪಞ್ಚಪಣ್ಣಾಸ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ರಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ದುಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಮುಯ್ಹನ್ತಸ್ಸ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಸನ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಚ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾತಿ ಸಬ್ಬಂ ಖನ್ಧೇಸು ವುತ್ತಸದಿಸಮೇವಾತಿ.

ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಾ ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ

೧೭೨. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ¶ ತದನನ್ತರೇ ಧಾತುವಿಭಙ್ಗೇ ಸಬ್ಬಾ ಧಾತುಯೋ ಛಹಿ ಛಹಿ ಧಾತೂಹಿ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ತೀಹಿ ಛಕ್ಕೇಹಿ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಛ ಧಾತುಯೋತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಛಾತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ಧಾತುಯೋತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ಪಥವೀಧಾತೂತಿಆದೀಸು ಧಾತ್ವಟ್ಠೋ ನಾಮ ಸಭಾವಟ್ಠೋ, ಸಭಾವಟ್ಠೋ ನಾಮ ಸುಞ್ಞತಟ್ಠೋ, ಸುಞ್ಞತಟ್ಠೋ ನಾಮ ನಿಸ್ಸತ್ತಟ್ಠೋತಿ ಏವಂ ಸಭಾವಸುಞ್ಞತನಿಸ್ಸತ್ತಟ್ಠೇನ ಪಥವೀಯೇವ ಧಾತು ಪಥವೀಧಾತು. ಆಪೋಧಾತುಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏವಮೇತ್ಥ ಪದಸಮಾಸಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಏವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಪಥವೀಧಾತೂತಿ ಪತಿಟ್ಠಾನಧಾತು. ಆಪೋಧಾತೂತಿ ಆಬನ್ಧನಧಾತು. ತೇಜೋಧಾತೂತಿ ಪರಿಪಾಚನಧಾತು. ವಾಯೋಧಾತೂತಿ ವಿತ್ಥಮ್ಭನಧಾತು. ಆಕಾಸಧಾತೂತಿ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಧಾತು. ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ವಿಜಾನನಧಾತು.

೧೭೩. ಪಥವೀಧಾತುದ್ವಯನ್ತಿ ಪಥವೀಧಾತು ದ್ವೇ ಅಯಂ. ಅಯಂ ಪಥವೀಧಾತು ನಾಮ ನ ಏಕಾ ಏವ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಭೇದೇನ ಪನ ದ್ವೇ ಧಾತುಯೋ ಏವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಅತ್ಥಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ ಅತ್ಥಿ ಬಾಹಿರಾ’’ತಿ. ತತ್ಥ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾತಿ ಸತ್ತಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಾ. ಬಾಹಿರಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾ. ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಪಚ್ಚತ್ತನ್ತಿ ಉಭಯಮ್ಪೇತಂ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಾಧಿವಚನಮೇವ. ಇದಾನಿ ತಂ ಸಭಾವಾಕಾರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕಕ್ಖಳನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಕಕ್ಖಳನ್ತಿ ಥದ್ಧಂ. ಖರಿಗತನ್ತಿ ಫರುಸಂ. ಕಕ್ಖಳತ್ತನ್ತಿ ಕಕ್ಖಳಭಾವೋ. ಕಕ್ಖಳಭಾವೋತಿ ಕಕ್ಖಳಸಭಾವೋ. ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಉಪಾದಿನ್ನನ್ತಿ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಸಙ್ಖಾತಂ ಉಪಾದಿನ್ನಂ. ಉಪಾದಿನ್ನಂ ನಾಮ ಸರೀರಟ್ಠಕಂ. ಸರೀರಟ್ಠಕಞ್ಹಿ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ವಾ ಹೋತು ಮಾ ವಾ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಉಪಾದಿನ್ನಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಿ ಅನುಪಾದಿನ್ನಮ್ಪಿ; ಆದಿನ್ನಗ್ಗಹಿತಪರಾಮಟ್ಠವಸೇನ ¶ ಪನ ¶ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಉಪಾದಿನ್ನಮೇವಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಉಪಾದಿನ್ನ’’ನ್ತಿ ಆಹ.

ಇದಾನಿ ತಮೇವ ಪಥವೀಧಾತುಂ ವತ್ಥುವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ ಕೇಸಾ ಲೋಮಾತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ನಿಪಾತೋ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯಾ ಸಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ ಪಥವೀಧಾತು ಸಾ ಕತಮಾ? ಯಂ ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಪಚ್ಚತ್ತಂ ಕಕ್ಖಳಂ ನಾಮ ತಂ ಕತಮನ್ತಿ? ಕೇಸಾ ಲೋಮಾತಿಆದಿ ತಸ್ಸಾ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯ ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ವತ್ಥುವಸೇನ ಪಭೇದದಸ್ಸನಂ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಕೇಸಾ ನಾಮ ಅಜ್ಝತ್ತಾ ಉಪಾದಿನ್ನಾ ಸರೀರಟ್ಠಕಾ ಕಕ್ಖಳತ್ತಲಕ್ಖಣಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ¶ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ. ಲೋಮಾ ನಾಮ…ಪೇ… ಕರೀಸಂ ನಾಮ. ಇಧ ಪನ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೪) ಪಾಳಿಆರುಳ್ಹಂ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ನಾಮ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಉಪಾದಿನ್ನಂ ಸರೀರಟ್ಠಕಂ ಕಕ್ಖಳತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ. ಪರತೋ ಆಪೋಧಾತುಆದೀನಂ ನಿದ್ದೇಸೇ ಪಿತ್ತಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಇಮಿನಾ ಕಿಂ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ? ಧಾತುಮನಸಿಕಾರೋ. ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಧಾತುಮನಸಿಕಾರೇ ಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಉತ್ತಮತ್ಥಂ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಿತುಕಾಮೇನ ಕಿಂ ಕತ್ತಬ್ಬಂ? ಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲಂ ಸೋಧೇತಬ್ಬಂ. ಸೀಲವತೋ ಹಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾ ಇಜ್ಝತಿ. ತಸ್ಸ ಸೋಧನವಿಧಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವಿಸುದ್ಧಸೀಲೇನ ಪನ ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ದಸ ಪುಬ್ಬಪಲಿಬೋಧಾ ಛಿನ್ದಿತಬ್ಬಾ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಛಿನ್ದನವಿಧಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಛಿನ್ನಪಲಿಬೋಧೇನ ಧಾತುಮನಸಿಕಾರಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಉಗ್ಗಣ್ಹಿತಬ್ಬಂ. ಆಚರಿಯೇನಾಪಿ ಧಾತುಮನಸಿಕಾರಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಉಗ್ಗಣ್ಹಾಪೇನ್ತೇನ ಸತ್ತವಿಧಂ ಉಗ್ಗಹಕೋಸಲ್ಲಂ ದಸವಿಧಞ್ಚ ಮನಸಿಕಾರಕೋಸಲ್ಲಂ ಆಚಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ. ಅನ್ತೇವಾಸಿಕೇನಾಪಿ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕೇ ಬಹುವಾರೇ ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕತ್ವಾ ನಿಜ್ಜಟಂ ಪಗುಣಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಕಾತಬ್ಬಂ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ – ‘‘ಆದಿಕಮ್ಮಿಕೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಜರಾಮರಣಾ ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮೇನ ಸತ್ತಹಾಕಾರೇಹಿ ಉಗ್ಗಹಕೋಸಲ್ಲಂ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ದಸಹಾಕಾರೇಹಿ ಮನಸಿಕಾರಕೋಸಲ್ಲಂ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ವಚಸಾ, ಮನಸಾ, ವಣ್ಣತೋ, ಸಣ್ಠಾನತೋ, ದಿಸತೋ, ಓಕಾಸತೋ, ಪರಿಚ್ಛೇದತೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಸತ್ತಹಾಕಾರೇಹಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಧಾತುಮನಸಿಕಾರಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇ ‘ಉಗ್ಗಹಕೋಸಲ್ಲಂ’ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ. ಅನುಪುಬ್ಬತೋ, ನಾತಿಸೀಘತೋ, ನಾತಿಸಣಿಕತೋ, ವಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಬಾಹನತೋ ¶ , ಪಣ್ಣತ್ತಿಸಮತಿಕ್ಕಮತೋ, ಅನುಪುಬ್ಬಮುಞ್ಚನತೋ, ಲಕ್ಖಣತೋ, ತಯೋ ಚ ಸುತ್ತನ್ತಾತಿ ಇಮೇಹಿ ದಸಹಾಕಾರೇಹಿ ‘ಮನಸಿಕಾರಕೋಸಲ್ಲಂ’ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ. ತದುಭಯಮ್ಪಿ ಪರತೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನವಿಭಙ್ಗೇ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ.

ಏವಂ ¶ ಉಗ್ಗಹಿತಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇನ ಪನ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ವುತ್ತೇ ಅಟ್ಠಾರಸ ಸೇನಾಸನದೋಸೇ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೇ ಸೇನಾಸನೇ ವಸನ್ತೇನ ಅತ್ತನಾಪಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಪಧಾನಿಯಙ್ಗೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೇನ ಪಚ್ಛಾಭತ್ತಂ ಪಿಣ್ಡಪಾತಪಟಿಕ್ಕನ್ತೇನ ವಿವಿತ್ತೋಕಾಸಗತೇನ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಮನಸಿಕಾತಬ್ಬಂ. ಮನಸಿಕರೋನ್ತೇನ ಚ ವಣ್ಣಸಣ್ಠಾನದಿಸೋಕಾಸಪರಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ¶ ಕೇಸಾದೀಸು ಏಕೇಕಕೋಟ್ಠಾಸಂ ಮನಸಿಕರಿತ್ವಾ ಅವಸಾನೇ ಏವಂ ಮನಸಿಕಾರೋ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬೋ – ಇಮೇ ಕೇಸಾ ನಾಮ ಸೀಸಕಟಾಹಪಲಿವೇಠನಚಮ್ಮೇ ಜಾತಾ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ವಮ್ಮಿಕಮತ್ಥಕೇ ಜಾತೇಸು ಕುಣ್ಠತಿಣೇಸು ನ ವಮ್ಮಿಕಮತ್ಥಕೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಕುಣ್ಠತಿಣಾನಿ ಜಾತಾನೀ’ತಿ, ನಾಪಿ ಕುಣ್ಠತಿಣಾನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ವಮ್ಮಿಕಮತ್ಥಕೇ ಜಾತಾನೀ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಸೀಸಕಟಾಹಪಲಿವೇಠನಚಮ್ಮಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಕೇಸಾ ಜಾತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಕೇಸಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಸೀಸಕಟಾಹಪಲಿವೇಠನಚಮ್ಮೇ ಜಾತಾ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಕೇಸಾ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಲೋಮಾ ಸರೀರವೇಠನಚಮ್ಮೇ ಜಾತಾ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಸುಞ್ಞಗಾಮಟ್ಠಾನೇ ಜಾತೇಸು ದಬ್ಬತಿಣೇಸು ನ ಸುಞ್ಞಗಾಮಟ್ಠಾನಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ದಬ್ಬತಿಣಾನಿ ಜಾತಾನೀ’ತಿ, ನಾಪಿ ದಬ್ಬತಿಣಾನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಸುಞ್ಞಗಾಮಟ್ಠಾನೇ ಜಾತಾನೀ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಸರೀರವೇಠನಚಮ್ಮಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಲೋಮಾ ಜಾತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಲೋಮಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಸರೀರವೇಠನಚಮ್ಮೇ ಜಾತಾ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಲೋಮಾ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ನಖಾ ಅಙ್ಗುಲೀನಂ ಅಗ್ಗೇಸು ಜಾತಾ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಕುಮಾರಕೇಸು ದಣ್ಡಕೇಹಿ ಮಧುಕಟ್ಠಿಕೇ ವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಕೀಳನ್ತೇಸು ನ ದಣ್ಡಕಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ಮಧುಕಟ್ಠಿಕಾ ಠಪಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಮಧುಕಟ್ಠಿಕಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ದಣ್ಡಕೇಸು ಠಪಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಅಙ್ಗುಲಿಯೋ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹಾಕಂ ಅಗ್ಗೇಸು ನಖಾ ಜಾತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ನಖಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಅಙ್ಗುಲೀನಂ ಅಗ್ಗೇಸು ಜಾತಾ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ¶ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ನಖಾ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ದನ್ತಾ ಹನುಕಟ್ಠಿಕೇಸು ಜಾತಾ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ವಡ್ಢಕೀಹಿ ಪಾಸಾಣಉದುಕ್ಖಲೇಸು ಕೇನಚಿದೇವ ಸಿಲೇಸಜಾತೇನ ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಪಿತಥಮ್ಭೇಸು ನ ಉದುಕ್ಖಲಾನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ಥಮ್ಭಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಥಮ್ಭಾ ¶ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಉದುಕ್ಖಲೇಸು ಠಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಹನುಕಟ್ಠಿಕಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ದನ್ತಾ ಜಾತಾ’ತಿ ¶ , ನಾಪಿ ದನ್ತಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಹನುಕಟ್ಠಿಕೇಸು ಜಾತಾ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ದನ್ತಾ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ತಚೋ ಸಕಲಸರೀರಂ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತೋ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಅಲ್ಲಗೋಚಮ್ಮಪರಿಯೋನದ್ಧಾಯ ಮಹಾವೀಣಾಯ ನ ಮಹಾವೀಣಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಅಲ್ಲಗೋಚಮ್ಮೇನ ಪರಿಯೋನದ್ಧಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಅಲ್ಲಗೋಚಮ್ಮಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಾ ಮಹಾವೀಣಾ ಪರಿಯೋದ್ಧಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಸರೀರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ತಚೇನ ಪರಿಯೋನದ್ಧ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ತಚೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಾ ಸರೀರಂ ಪರಿಯೋನದ್ಧನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ತಚೋ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಮಂಸಂ ಅಟ್ಠಿಸಙ್ಘಾಟಂ ಅನುಲಿಮ್ಪಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಮಹಾಮತ್ತಿಕಾಯ ಲಿತ್ತಾಯ ಭಿತ್ತಿಯಾ ನ ಭಿತ್ತಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಮಹಾಮತ್ತಿಕಾಯ ಲಿತ್ತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಮಹಾಮತ್ತಿಕಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಾ ಮಹಾಭಿತ್ತಿ ಲಿತ್ತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಅಟ್ಠಿಸಙ್ಘಾಟೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ನವಮಂಸಪೇಸಿಸತಪ್ಪಭೇದೇನ ಮಂಸೇನ ಲಿತ್ತೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ಮಂಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಾ ಅಟ್ಠಿಸಙ್ಘಾಟೋ ಲಿತ್ತೋ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಮಂಸಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ನ್ಹಾರು ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ಅಟ್ಠೀನಿ ಆಬನ್ಧಮಾನಾ ಠಿತಾ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ವಲ್ಲೀಹಿ ವಿನದ್ಧೇಸು ಕುಟ್ಟದಾರೂಸು ನ ಕುಟ್ಟದಾರೂನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ವಲ್ಲೀಹಿ ವಿನದ್ಧಾನೀ’ತಿ, ನಾಪಿ ವಲ್ಲಿಯೋ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಹಿ ಕುಟ್ಟದಾರೂನಿ ವಿನದ್ಧಾನೀ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಅಟ್ಠೀನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ನ್ಹಾರೂಹಿ ಆಬದ್ಧಾನೀ’ತಿ, ನಾಪಿ ನ್ಹಾರೂ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಹಿ ಅಟ್ಠೀನಿ ಆಬದ್ಧಾನೀ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ¶ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ನ್ಹಾರು ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಅಟ್ಠೀಸು ಪಣ್ಹಿಕಟ್ಠಿ ಗೋಪ್ಫಕಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ಗೋಪ್ಫಕಟ್ಠಿ ಜಙ್ಘಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ಜಙ್ಘಟ್ಠಿ ಊರುಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ಊರುಟ್ಠಿ ಕಟಿಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಂ ¶ . ಕಟಿಟ್ಠಿ ಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕಂ ¶ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕೋ ಗೀವಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತೋ. ಗೀವಟ್ಠಿ ಸೀಸಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ಸೀಸಟ್ಠಿ ಗೀವಟ್ಠಿಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ. ಗೀವಟ್ಠಿ ಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ. ಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕೋ ಕಟಿಟ್ಠಿಮ್ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ. ಕಟಿಟ್ಠಿ ಊರುಟ್ಠಿಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ. ಊರುಟ್ಠಿ ಜಙ್ಘಟ್ಠಿಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ. ಜಙ್ಘಟ್ಠಿ ಗೋಪ್ಫಕಟ್ಠಿಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ. ಗೋಪ್ಫಕಟ್ಠಿ ಪಣ್ಹಿಕಟ್ಠಿಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ.

ತತ್ಥ ಯಥಾ ಇಟ್ಠಕದಾರುಗೋಮಯಾದಿಸಞ್ಚಯೇಸು ನ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಉಪರಿಮೇ ಉಪರಿಮೇ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಉಪರಿಮಾ ಉಪರಿಮಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಹೇಟ್ಠಿಮೇಸು ಹೇಟ್ಠಿಮೇಸು ಪತಿಟ್ಠಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಪಣ್ಹಿಕಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಗೋಪ್ಫಕಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಗೋಪ್ಫಕಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಜಙ್ಘಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಜಙ್ಘಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಊರುಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಊರುಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಕಟಿಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಕಟಿಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಗೀವಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತೋ’ತಿ, ನ ಗೀವಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಸೀಸಟ್ಠಿಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಸೀಸಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಗೀವಟ್ಠಿಮ್ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಗೀವಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಕಟಿಟ್ಠಿಮ್ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ’ತಿ, ನ ಕಟಿಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಊರುಟ್ಠಿಮ್ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಊರುಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಜಙ್ಘಟ್ಠಿಮ್ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಜಙ್ಘಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಗೋಪ್ಫಕಟ್ಠಿಮ್ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನ ಗೋಪ್ಫಕಟ್ಠಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಪಣ್ಹಿಕಟ್ಠಿಮ್ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಅಟ್ಠಿ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಅಟ್ಠೀನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ವೇಳುಪಬ್ಬಾದೀನಂ ಅನ್ತೋ ಪಕ್ಖಿತ್ತೇಸು ಸಿನ್ನವೇತ್ತಗ್ಗಾದೀಸು ¶ ನ ವೇಳುಪಬ್ಬಾದೀನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ವೇತ್ತಗ್ಗಾದೀನಿ ಪಕ್ಖಿತ್ತಾನೀ’ತಿ, ನಾಪಿ ವೇತ್ತಗ್ಗಾದೀನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ವೇಳುಪಬ್ಬಾದೀಸು ಠಿತಾನೀತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಅಟ್ಠೀನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹಾಕಂ ಅನ್ತೋ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಅಟ್ಠೀನಂ ಅನ್ತೋ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ವಕ್ಕಂ ¶ ಗಲವಾಟಕತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತೇನ ಏಕಮೂಲೇನ ಥೋಕಂ ಗನ್ತ್ವಾ ದ್ವಿಧಾ ಭಿನ್ನೇನ ಥೂಲನ್ಹಾರುನಾ ವಿನಿಬದ್ಧಂ ಹುತ್ವಾ ಹದಯಮಂಸಂ ಪರಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ವಣ್ಟುಪನಿಬದ್ಧೇ ¶ ಅಮ್ಬಫಲದ್ವಯೇ ನ ವಣ್ಟಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಾ ಅಮ್ಬಫಲದ್ವಯಂ ಉಪನಿಬದ್ಧ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಅಮ್ಬಫಲದ್ವಯಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ವಣ್ಟೇನ ಉಪನಿಬದ್ಧ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಥೂಲನ್ಹಾರು ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಾ ವಕ್ಕಂ ಉಪನಿಬದ್ಧ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ವಕ್ಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಥೂಲನ್ಹಾರುನಾ ಉಪನಿಬದ್ಧ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ವಕ್ಕಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಹದಯಂ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ಉರಟ್ಠಿಪಞ್ಜರಮಜ್ಝಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಜಿಣ್ಣಸನ್ದಮಾನಿಕಪಞ್ಜರಬ್ಭನ್ತರಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಪಿತಾಯ ಮಂಸಪೇಸಿಯಾ ನ ಜಿಣ್ಣಸನ್ದಮಾನಿಕಪಞ್ಜರಬ್ಭನ್ತರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಮಂಸಪೇಸಿ ಠಪಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಮಂಸಪೇಸಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಜಿಣ್ಣಸನ್ದಮಾನಿಕಪಞ್ಜರಬ್ಭನ್ತರಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಉರಟ್ಠಿಪಞ್ಜರಬ್ಭನ್ತರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಹದಯಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಹದಯಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಉರಟ್ಠಿಪಞ್ಜರಬ್ಭನ್ತರಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಹದಯಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಯಕನಂ ಅನ್ತೋಸರೀರೇ ದ್ವಿನ್ನಂ ಥನಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ದಕ್ಖಿಣಪಸ್ಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಉಕ್ಖಲಿಕಪಾಲಪಸ್ಸಮ್ಹಿ ಲಗ್ಗೇ ಯಮಕಮಂಸಪಿಣ್ಡೇ ನ ಉಕ್ಖಲಿಕಪಾಲಪಸ್ಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಯಮಕಮಂಸಪಿಣ್ಡೋ ಲಗ್ಗೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ಯಮಕಮಂಸಪಿಣ್ಡೋ ¶ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಉಕ್ಖಲಿಕಪಾಲಪಸ್ಸೇ ಲಗ್ಗೋ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಥನಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ದಕ್ಖಿಣಪಸ್ಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಯಕನಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಯಕನಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಥನಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ದಕ್ಖಿಣಪಸ್ಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಯಕನಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಕಿಲೋಮಕೇಸು ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಕಿಲೋಮಕಂ ಹದಯಞ್ಚ ವಕ್ಕಞ್ಚ ಪರಿವಾರೇತ್ವಾ ಠಿತಂ, ಅಪಟಿಚ್ಛನ್ನಕಿಲೋಮಕಂ ಸಕಲಸರೀರೇ ಚಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠತೋ ಮಂಸಂ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಪಿಲೋತಿಕಪಲಿವೇಠಿತೇ ಮಂಸೇ ನ ಮಂಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಪಿಲೋತಿಕಾಯ ಪಲಿವೇಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಪಿಲೋತಿಕಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಾ ಮಂಸಂ ಪಲಿವೇಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ವಕ್ಕಹದಯಾನಿ ಸಕಲಸರೀರೇ ಮಂಸಞ್ಚ ¶ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಕಿಲೋಮಕೇನ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಕಿಲೋಮಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಾ ವಕ್ಕಹದಯಾನಿ ಸಕಲಸರೀರೇ ಮಂಸಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ¶ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಕಿಲೋಮಕಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಪಿಹಕಂ ಹದಯಸ್ಸ ವಾಮಪಸ್ಸೇ ಉದರಪಟಲಸ್ಸ ಮತ್ಥಕಪಸ್ಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಕೋಟ್ಠಕಮತ್ಥಕಪಸ್ಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಾಯ ಗೋಮಯಪಿಣ್ಡಿಯಾ ನ ಕೋಟ್ಠಕಮತ್ಥಕಪಸ್ಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಗೋಮಯಪಿಣ್ಡಿ ಮಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಗೋಮಯಪಿಣ್ಡಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಕೋಟ್ಠಕಮತ್ಥಕಪಸ್ಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಉದರಪಟಲಸ್ಸ ಮತ್ಥಕಪಸ್ಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಪಿಹಕಂ ಮಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಪಿಹಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಉದರಪಟಲಸ್ಸ ಮತ್ಥಕಪಸ್ಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಪಿಹಕಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಪಪ್ಫಾಸಂ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ದ್ವಿನ್ನಂ ಥನಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಹದಯಞ್ಚ ಯಕನಞ್ಚ ಉಪರಿಛಾದೇತ್ವಾ ಓಲಮ್ಬನ್ತಂ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಜಿಣ್ಣಕೋಟ್ಠಬ್ಭನ್ತರೇ ಓಲಮ್ಬಮಾನೇ ಸಕುಣಕುಲಾವಕೇ ನ ಜಿಣ್ಣಕೋಟ್ಠಬ್ಭನ್ತರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಸಕುಣಕುಲಾವಕೋ ಓಲಮ್ಬಮಾನೋ ಠಿತೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ಸಕುಣಕುಲಾವಕೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಜಿಣ್ಣಕೋಟ್ಠಬ್ಭನ್ತರೇ ಓಲಮ್ಬಮಾನೋ ಠಿತೋ’ತಿ ¶ , ಏವಮೇವ ನ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಪಪ್ಫಾಸಂ ಓಲಮ್ಬಮಾನಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಪಪ್ಫಾಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಏವರೂಪೇ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ಓಲಮ್ಬಮಾನಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಪಪ್ಫಾಸಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಅನ್ತಂ ಗಲವಾಟಕತೋ ಕರೀಸಮಗ್ಗಪರಿಯನ್ತೇ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಲೋಹಿತದೋಣಿಕಾಯ ಓಭುಜಿತ್ವಾ ಠಪಿತೇ ಛಿನ್ನಸೀಸಧಮನಿಕಳೇವರೇ ನ ಲೋಹಿತದೋಣಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಧಮನಿಕಳೇವರಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಧಮನಿಕಳೇವರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಲೋಹಿತದೋಣಿಕಾಯಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಅನ್ತಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಅನ್ತಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಅನ್ತಂ ನಾಮ ¶ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಅನ್ತಗುಣಂ ¶ ಅನ್ತನ್ತರೇ ಏಕವೀಸತಿ ಅನ್ತಭೋಗೇ ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಪಾದಪುಞ್ಛನರಜ್ಜುಮಣ್ಡಲಕಂ ಸಿಬ್ಬೇತ್ವಾ ಠಿತೇಸು ರಜ್ಜುಕೇಸು ನ ಪಾದಪುಞ್ಛನರಜ್ಜುಮಣ್ಡಲಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ರಜ್ಜುಕಾ ಮಂ ಸಿಬ್ಬೇತ್ವಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ರಜ್ಜುಕಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಪಾದಪುಞ್ಛನರಜ್ಜುಮಣ್ಡಲಕಂ ಸಿಬ್ಬೇತ್ವಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಅನ್ತಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅನ್ತಗುಣಂ ಮಂ ಆಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಅನ್ತಗುಣಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಅನ್ತಂ ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಅನ್ತಗುಣಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಉದರಿಯಂ ಉದರೇ ಠಿತಂ ಅಸಿತಪೀತಖಾಯಿತಸಾಯಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಸುವಾನದೋಣಿಯಂ ಠಿತೇ ಸುವಾನವಮಥುಮ್ಹಿ ನ ಸುವಾನದೋಣಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಸುವಾನವಮಥು ಠಿತೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ಸುವಾನವಮಥು ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಸುವಾನದೋಣಿಯಂ ಠಿತೋ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಉದರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಉದರಿಯಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಉದರಿಯಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಉದರೇ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಉದರಿಯಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಕರೀಸಂ ¶ ಪಕ್ಕಾಸಯಸಙ್ಖಾತೇ ಅಟ್ಠಙ್ಗುಲವೇಳುಪಬ್ಬಸದಿಸೇ ಅನ್ತಪರಿಯೋಸಾನೇ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ವೇಳುಪಬ್ಬೇ ಓಮದ್ದಿತ್ವಾ ಪಕ್ಖಿತ್ತಾಯ ಸಣ್ಹಪಣ್ಡುಮತ್ತಿಕಾಯ ನ ವೇಳುಪಬ್ಬಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಪಣ್ಡುಮತ್ತಿಕಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಪಣ್ಡುಮತ್ತಿಕಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ವೇಳುಪಬ್ಬೇ ಠಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಪಕ್ಕಾಸಯೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಕರೀಸಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಕರೀಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಪಕ್ಕಾಸಯೇ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಕರೀಸಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಸೀಸಕಟಾಹಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಪುರಾಣಲಾಬುಕಟಾಹೇ ಪಕ್ಖಿತ್ತಾಯ ಪಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿಯಾ ನ ಲಾಬುಕಟಾಹಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಪಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಪಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಲಾಬುಕಟಾಹೇ ಠಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಸೀಸಕಟಾಹಬ್ಭನ್ತರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಜಾನಾತಿ ¶ ‘ಅಹಂ ಸೀಸಕಟಾಹಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಥದ್ಧೋ ಪಥವೀಧಾತೂತಿ.

ಯಂ ¶ ವಾ ಪನಞ್ಞಮ್ಪೀತಿ ಇಮಿನಾ ಆಪೋಕೋಟ್ಠಾಸಾದೀಸು ತೀಸು ಅನುಗತಂ ಪಥವೀಧಾತುಂ ಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಯೇವಾಪನಕಂ ಪಥವಿಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ.

ಬಾಹಿರಪಥವೀಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ಅಯೋತಿ ಕಾಳಲೋಹಂ. ಲೋಹನ್ತಿ ಜಾತಿಲೋಹಂ, ವಿಜಾತಿಲೋಹಂ, ಕಿತ್ತಿಮಲೋಹಂ, ಪಿಸಾಚಲೋಹನ್ತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ. ತತ್ಥ ಅಯೋ, ಸಜ್ಝು, ಸುವಣ್ಣಂ, ತಿಪು, ಸೀಸಂ, ತಮ್ಬಲೋಹಂ, ವೇಕನ್ತಕನ್ತಿ ಇಮಾನಿ ಸತ್ತ ಜಾತಿಲೋಹಾನಿ ನಾಮ. ನಾಗನಾಸಿಕಲೋಹಂ ವಿಜಾತಿಲೋಹಂ ನಾಮ. ಕಂಸಲೋಹಂ, ವಟ್ಟಲೋಹಂ, ಆರಕೂಟನ್ತಿ ತೀಣಿ ಕಿತ್ತಿಮಲೋಹಾನಿ ನಾಮ. ಮೋರಕ್ಖಕಂ, ಪುಥುಕಂ, ಮಲಿನಕಂ, ಚಪಲಕಂ, ಸೇಲಕಂ, ಆಟಕಂ, ಭಲ್ಲಕಂ, ದೂಸಿಲೋಹನ್ತಿ ಅಟ್ಠ ಪಿಸಾಚಲೋಹಾನಿ ನಾಮ. ತೇಸು ಪಞ್ಚ ಜಾತಿಲೋಹಾನಿ ಪಾಳಿಯಂ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಾನೇವ. ತಮ್ಬಲೋಹಂ, ವೇಕನ್ತಕಲೋಹನ್ತಿ ಇಮೇಹಿ ಪನ ದ್ವೀಹಿ ಜಾತಿಲೋಹೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸೇಸಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಇಧ ಲೋಹನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ತಿಪೂತಿ ಸೇತತಿಪು. ಸೀಸನ್ತಿ ಕಾಳತಿಪು. ಸಜ್ಝೂತಿ ¶ ರಜತಂ. ಮುತ್ತಾತಿ ಸಾಮುದ್ದಿಕಮುತ್ತಾ. ಮಣೀತಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಪಾಳಿಆಗತೇ ವೇಳುರಿಯಾದಯೋ ಸೇಸೋ ಜೋತಿರಸಾದಿಭೇದೋ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಮಣಿ. ವೇಳುರಿಯೋತಿ ವಂಸವಣ್ಣಮಣಿ. ಸಙ್ಖೋತಿ ಸಾಮುದ್ದಿಕಸಙ್ಖೋ. ಸಿಲಾತಿ ಕಾಳಸಿಲಾ, ಪಣ್ಡುಸಿಲಾ, ಸೇತಸಿಲಾತಿಆದಿಭೇದಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಸಿಲಾ. ಪವಾಳನ್ತಿ ಪವಾಳಮೇವ. ರಜತನ್ತಿ ಕಹಾಪಣೋ. ಜಾತರೂಪನ್ತಿ ಸುವಣ್ಣಂ. ಲೋಹಿತಙ್ಕೋತಿ ರತ್ತಮಣಿ. ಮಸಾರಗಲ್ಲನ್ತಿ ಕಬರಮಣಿ. ತಿಣಾದೀಸು ಬಹಿಸಾರಾ ಅನ್ತಮಸೋ ನಾಳಿಕೇರಾದಯೋಪಿ ತಿಣಂ ನಾಮ. ಅನ್ತೋಸಾರಂ ಅನ್ತಮಸೋ ದಾರುಖಣ್ಡಮ್ಪಿ ಕಟ್ಠಂ ನಾಮ. ಸಕ್ಖರಾತಿ ಮುಗ್ಗಮತ್ತತೋ ಯಾವ ಮುಟ್ಠಿಪ್ಪಮಾಣಾ ಮರುಮ್ಬಾ ಸಕ್ಖರಾ ನಾಮ. ಮುಗ್ಗಮತ್ತತೋ ಪನ ಹೇಟ್ಠಾ ವಾಲಿಕಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಕಠಲನ್ತಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಪಾಲಂ. ಭೂಮೀತಿ ಪಥವೀ. ಪಾಸಾಣೋತಿ ಅನ್ತೋಮುಟ್ಠಿಯಂ ಅಸಣ್ಠಹನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹತ್ಥಿಪ್ಪಮಾಣಂ ಅಸಮ್ಪತ್ತೋ ಪಾಸಾಣೋ ನಾಮ. ಹತ್ಥಿಪ್ಪಮಾಣತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪನ ಉಪರಿ ಪಬ್ಬತೋ ¶ ನಾಮ. ಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಇಮಿನಾ ತಾಲಟ್ಠಿ-ನಾಳಿಕೇರ-ಫಲಾದಿಭೇದಂ ಸೇಸಪಥವಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಯಾ ಚ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ ಪಥವೀಧಾತು ಯಾ ಚ ಬಾಹಿರಾತಿ ಇಮಿನಾ ದ್ವೇಪಿ ಪಥವೀಧಾತುಯೋ ಕಕ್ಖಳಟ್ಠೇನ ಲಕ್ಖಣತೋ ಏಕಾ ಪಥವೀಧಾತು ಏವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ.

೧೭೪. ಆಪೋಧಾತುನಿದ್ದೇಸಾದೀಸು ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಆಪೋ ಆಪೋಗತನ್ತಿಆದೀಸು ಆಬನ್ಧನವಸೇನ ಆಪೋ. ತದೇವ ಆಪೋಸಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಆಪೋಗತಂ ನಾಮ. ಸ್ನೇಹವಸೇನ ಸ್ನೇಹೋ. ಸೋಯೇವ ಸ್ನೇಹಸಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಸ್ನೇಹಗತಂ ನಾಮ. ಬನ್ಧನತ್ತಂ ರೂಪಸ್ಸಾತಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪಸ್ಸ ಬನ್ಧನಭಾವೋ. ಪಿತ್ತಂ ಸೇಮ್ಹನ್ತಿಆದೀನಿಪಿ ¶ ವಣ್ಣಸಣ್ಠಾನದಿಸೋಕಾಸಪರಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ¶ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಧಾತುವಸೇನೇವ ಮನಸಿಕಾತಬ್ಬಾನಿ.

ತತ್ರಾಯಂ ನಯೋ – ಪಿತ್ತೇಸು ಹಿ ಅಬದ್ಧಪಿತ್ತಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪಟಿಬದ್ಧಂ ಸಕಲಸರೀರಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತಂ, ಬದ್ಧಪಿತ್ತಂ ಪಿತ್ತಕೋಸಕೇ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಪೂವಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತೇ ತೇಲೇ ನ ಪೂವಂ ಜಾನಾತಿ ‘ತೇಲಂ ಮಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ತೇಲಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಪೂವಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಸರೀರಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಬದ್ಧಪಿತ್ತಂ ಮಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಅಬದ್ಧಪಿತ್ತಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಸರೀರಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚ ವಸ್ಸೋದಕೇನ ಪುಣ್ಣೇ ಕೋಸಾತಕೀಕೋಸಕೇ ನ ಕೋಸಾತಕೀಕೋಸಕೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ವಸ್ಸೋದಕಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ವಸ್ಸೋದಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಕೋಸಾತಕೀಕೋಸಕೇ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಪಿತ್ತಕೋಸಕೋ ಜಾನಾತಿ ಮಯಿ ಬದ್ಧಪಿತ್ತಂ ಠಿತನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಬದ್ಧಪಿತ್ತಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಪಿತ್ತಕೋಸಕೇ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಪಿತ್ತಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಸೇಮ್ಹಂ ಏಕಪತ್ಥಪೂರಪ್ಪಮಾಣಂ ಉದರಪಟಲೇ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಉಪರಿ ಸಞ್ಜಾತಫೇಣಪಟಲಾಯ ಚನ್ದನಿಕಾಯ ನ ಚನ್ದನಿಕಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಫೇಣಪಟಲಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಫೇಣಪಟಲಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಚನ್ದನಿಕಾಯ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಉದರಪಟಲಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಸೇಮ್ಹಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಸೇಮ್ಹಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಉದರಪಟಲೇ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಸೇಮ್ಹಂ ¶ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಪುಬ್ಬೋ ಅನಿಬದ್ಧೋಕಾಸೋ, ಯತ್ಥ ಯತ್ಥೇವ ಖಾಣುಕಣ್ಟಕಪ್ಪಹರಣಅಗ್ಗಿಜಾಲಾದೀಹಿ ಅಭಿಹಟೇ ಸರೀರಪ್ಪದೇಸೇ ಲೋಹಿತಂ ಸಣ್ಠಹಿತ್ವಾ ಪಚ್ಚತಿ, ಗಣ್ಡಪೀಳಕಾದಯೋ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ತಿಟ್ಠತಿ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಫರಸುಪ್ಪಹಾರಾದಿವಸೇನ ಪಗ್ಘರಿತನಿಯಾಸೇ ರುಕ್ಖೇ ನ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಫರಸುಪ್ಪಹಾರಾದಿಪ್ಪದೇಸಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ನಿಯ್ಯಾಸೋ ಠಿತೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ನಿಯ್ಯಾಸೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಫರಸುಪ್ಪಹಾರಾದಿಪ್ಪದೇಸೇಸು ಠಿತೋ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಸರೀರಸ್ಸ ಖಾಣುಕಣ್ಟಕಾದೀಹಿ ಅಭಿಹಟಪ್ಪದೇಸಾ ಜಾನನ್ತಿ ¶ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ಪುಬ್ಬೋ ಠಿತೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ಪುಬ್ಬೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ತೇಸು ಪದೇಸೇಸು ಠಿತೋ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಪುಬ್ಬೋ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ¶ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಲೋಹಿತೇಸು ಸಂಸರಣಲೋಹಿತಂ ಅಬದ್ಧಪಿತ್ತಂ ವಿಯ ಸಕಲಸರೀರಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತಂ. ಸನ್ನಿಚಿತಲೋಹಿತಂ ಯಕನಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾಭಾಗಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಏಕಪತ್ತಪೂರಣಪ್ಪಮಾಣಂ ವಕ್ಕಹದಯಯಕನಪಪ್ಫಾಸಾನಿ ತೇಮೇನ್ತಂ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಸಂಸರಣಲೋಹಿತೇ ಅಬದ್ಧಪಿತ್ತಸದಿಸೋವ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ. ಇತರಂ ಪನ ಯಥಾ ಜಜ್ಜರಕಪಾಲಟ್ಠೇ ಉದಕೇ ಹೇಟ್ಠಾ ಲೇಡ್ಡುಖಣ್ಡಾನಿ ತೇಮಯಮಾನೇ ನ ಲೇಡ್ಡುಖಣ್ಡಾನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಂ ಉದಕೇನ ತೇಮಿಯಮಾನಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಉದಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಲೇಡ್ಡುಖಣ್ಡಾನಿ ತೇಮೇಮೀ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಯಕನಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾಭಾಗಟ್ಠಾನಂ ವಕ್ಕಾದೀನಿ ವಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಮಯಿ ಲೋಹಿತಂ ಠಿತಂ, ಅಮ್ಹೇ ವಾ ತೇಮಯಮಾನಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಲೋಹಿತಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಯಕನಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾಭಾಗಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ವಕ್ಕಾದೀನಿ ತೇಮಯಮಾನಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಲೋಹಿತಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಸೇದೋ ¶ ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಾದಿಕಾಲೇಸು ಕೇಸಲೋಮಕೂಪವಿವರಾನಿ ಪೂರೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ ಚೇವ ಪಗ್ಘರತಿ ಚ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಉದಕಾ ಅಬ್ಬೂಳ್ಹಮತ್ತೇಸು ಭಿಸಮುಳಾಲಕುಮುದನಾಳಕಲಾಪೇಸು ನ ಭಿಸಾದಿಕಲಾಪವಿವರಾನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಹಿ ಉದಕಂ ಪಗ್ಘರತೀ’ತಿ, ನಾಪಿ ಭಿಸಾದಿಕಲಾಪವಿವರೇಹಿ ಪಗ್ಘರನ್ತಂ ಉದಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಭಿಸಾದಿಕಲಾಪವಿವರೇಹಿ ಪಗ್ಘರಾಮೀ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಕೇಸಲೋಮಕೂಪವಿವರಾನಿ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಹಿ ಸೇದೋ ಪಗ್ಘರತೀ’ತಿ, ನಾಪಿ ಸೇದೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಕೇಸಲೋಮಕೂಪವಿವರೇಹಿ ಪಗ್ಘರಾಮೀ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಸೇದೋ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಮೇದೋ ಥೂಲಸ್ಸ ಸಕಲಸರೀರಂ ಫರಿತ್ವಾ ಕಿಸಸ್ಸ ಜಙ್ಘಮಂಸಾದೀನಿ ¶ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತೋ ಪತ್ಥಿನ್ನಸ್ನೇಹೋ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಹಲಿದ್ದಿಪಿಲೋತಿಕಪಟಿಚ್ಛನ್ನೇ ಮಂಸಪುಞ್ಜೇ ನ ಮಂಸಪುಞ್ಜೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಹಲಿದ್ದಿಪಿಲೋತಿಕಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಹಲಿದ್ದಿಪಿಲೋತಿಕಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಮಂಸಪುಞ್ಜಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಾ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಸಕಲಸರೀರೇ ಜಙ್ಘಾದೀಸು ವಾ ಮಂಸಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಮೇದೋ ಠಿತೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ಮೇದೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಸಕಲಸರೀರೇ ಜಙ್ಘಾದೀಸು ವಾ ಮಂಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತೋ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಮೇದೋ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ¶ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಪತ್ಥಿನ್ನಸ್ನೇಹೋ ಪತ್ಥಿನ್ನಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಅಸ್ಸು ಯದಾ ಸಞ್ಜಾಯತಿ ತದಾ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಕೇ ಪೂರೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ ವಾ ಪಗ್ಘರತಿ ವಾ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಉದಕಪುಣ್ಣೇಸು ತರುಣತಾಲಟ್ಠಿಕೂಪಕೇಸು ನ ತರುಣತಾಲಟ್ಠಿಕೂಪಕಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ಉದಕಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಉದಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ತರುಣತಾಲಟ್ಠಿಕೂಪಕೇಸು ಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಕಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ಅಸ್ಸು ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಅಸ್ಸು ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಕೇಸು ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಅಸ್ಸು ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ವಸಾ ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಾದಿಕಾಲೇ ಹತ್ಥತಲಹತ್ಥಪಿಟ್ಠಿಪಾದತಲಪಾದಪಿಟ್ಠಿನಾಸಪುಟನಲಾಟಅಂಸಕೂಟೇಸು ಠಿತವಿಲೀನಸ್ನೇಹೋ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಪಕ್ಖಿತ್ತತೇಲೇ ಆಚಾಮೇ ¶ ನ ಆಚಾಮೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಂ ತೇಲಂ ಅಜ್ಝೋತ್ಥರಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ತೇಲಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಆಚಾಮಂ ಅಜ್ಝೋತ್ಥರಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಹತ್ಥತಲಾದಿಪ್ಪದೇಸೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಂ ವಸಾ ಅಜ್ಝೋತ್ಥರಿತ್ವಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ವಸಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಹತ್ಥತಲಾದಿಪ್ಪದೇಸೇ ಅಜ್ಝೋತ್ಥರಿತ್ವಾ ಠಿತಾ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ವಸಾ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಖೇಳೋ ತಥಾರೂಪೇ ಖೇಳುಪ್ಪತ್ತಿಪಚ್ಚಯೇ ಸತಿ ಉಭೋಹಿ ಕಪೋಲಪಸ್ಸೇಹಿ ಓರೋಹಿತ್ವಾ ಜಿವ್ಹಾಯ ತಿಟ್ಠತಿ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಉದಕನಿಸ್ಸನ್ದೇ ನದೀತೀರಕೂಪಕೇ ನ ಕೂಪತಲಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಉದಕಂ ಸನ್ತಿಟ್ಠತೀ’ತಿ, ನಾಪಿ ಉದಕಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಕೂಪತಲೇ ಸನ್ತಿಟ್ಠಾಮೀ’ತಿ ¶ , ಏವಮೇವ ನ ಜಿವ್ಹಾತಲಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಉಭೋಹಿ ಕಪೋಲಪಸ್ಸೇಹಿ ಓರೋಹಿತ್ವಾ ಖೇಳೋ ಠಿತೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ಖೇಳೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಉಭೋಹಿ ಕಪೋಲಪಸ್ಸೇಹಿ ಓರೋಹಿತ್ವಾ ಜಿವ್ಹಾತಲೇ ಠಿತೋ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಖೇಳೋ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಸಿಙ್ಘಾಣಿಕಾ ಯದಾ ಸಞ್ಜಾಯತಿ ತದಾ ನಾಸಾಪುಟೇ ಪೂರೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ ವಾ ಪಗ್ಘರತಿ ವಾ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ¶ ಪೂತಿದಧಿಭರಿತಾಯ ಸಿಪ್ಪಿಕಾಯ ನ ಸಿಪ್ಪಿಕಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಪೂತಿದಧಿ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಪೂತಿದಧಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಸಿಪ್ಪಿಕಾಯ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ನಾಸಾಪುಟಾ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಅಮ್ಹೇಸು ಸಿಙ್ಘಾಣಿಕಾ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಸಿಙ್ಘಾಣಿಕಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ನಾಸಾಪುಟೇಸು ಠಿತಾ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಸಿಙ್ಘಾಣಿಕಾ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಲಸಿಕಾ ಅಟ್ಠಿಕಸನ್ಧೀನಂ ಅಬ್ಭಞ್ಜನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧಯಮಾನಾ ಅಸೀತಿಸತಸನ್ಧೀಸು ಠಿತಾ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ತೇಲಬ್ಭಞ್ಜಿತೇ ಅಕ್ಖೇ ನ ಅಕ್ಖೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಂ ತೇಲಂ ಅಬ್ಭಞ್ಜಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ತೇಲಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಅಕ್ಖಂ ಅಬ್ಭಞ್ಜಿತ್ವಾ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ಅಸೀತಿಸತಸನ್ಧಯೋ ಜಾನನ್ತಿ ‘ಲಸಿಕಾ ಅಮ್ಹೇ ಅಬ್ಭಞ್ಜಿತ್ವಾ ¶ ಠಿತಾ’ತಿ, ನಾಪಿ ಲಸಿಕಾ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ಅಸೀತಿಸತಸನ್ಧಯೋ ಅಬ್ಭಞ್ಜಿತ್ವಾ ಠಿತಾ’ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಲಸಿಕಾ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ.

ಮುತ್ತಂ ವತ್ಥಿಸ್ಸ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತಂ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಚನ್ದನಿಕಾಯ ಪಕ್ಖಿತ್ತೇ ಅಧೋಮುಖೇ ರವಣಘಟೇ ನ ರವಣಘಟೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಚನ್ದನಿಕಾರಸೋ ಠಿತೋ’ತಿ, ನಾಪಿ ಚನ್ದನಿಕಾರಸೋ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ರವಣಘಟೇ ಠಿತೋ’ತಿ, ಏವಮೇವ ನ ವತ್ಥಿ ಜಾನಾತಿ ‘ಮಯಿ ಮುತ್ತಂ ಠಿತ’ನ್ತಿ, ನಾಪಿ ಮುತ್ತಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಹಂ ವತ್ಥಿಮ್ಹಿ ಠಿತ’ನ್ತಿ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಆಭೋಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣರಹಿತಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ. ಇತಿ ಮುತ್ತಂ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಯೂಸಭೂತೋ ಆಬನ್ಧನಾಕಾರೋ ಆಪೋಧಾತೂತಿ. ಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಅವಸೇಸೇಸು ತೀಸು ಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಆಪೋಧಾತುಂ ಸನ್ಧಾಯ ¶ ವುತ್ತಂ.

ಬಾಹಿರಆಪೋಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ಮೂಲಂ ಪಟಿಚ್ಚ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ರಸೋ ಮೂಲರಸೋ ನಾಮ. ಖನ್ಧರಸಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಖೀರಾದೀನಿ ಪಾಕಟಾನೇವ. ಯಥಾ ಪನ ಭೇಸಜ್ಜಸಿಕ್ಖಾಪದೇ ಏವಮಿಧ ನಿಯಮೋ ನತ್ಥಿ. ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಖೀರಂ ಖೀರಮೇವ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಭುಮ್ಮಾನೀತಿ ಆವಾಟಾದೀಸು ಠಿತಉದಕಾನಿ. ಅನ್ತಲಿಕ್ಖಾನೀತಿ ಪಥವಿಂ ಅಪ್ಪತ್ತಾನಿ ವಸ್ಸೋದಕಾನಿ. ಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಹಿಮೋದಕಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಉದಕಪಥವೀಸನ್ಧಾರಕಉದಕಾದೀನಿ ಇಧ ಯೇವಾಪನಕಟ್ಠಾನಂ ಪವಿಟ್ಠಾನಿ.

೧೭೫. ತೇಜೋಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ತೇಜನವಸೇನ ತೇಜೋ. ತೇಜೋವ ತೇಜೋಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ತೇಜೋಗತಂ. ಉಸ್ಮಾತಿ ಉಣ್ಹಾಕಾರೋ. ಉಸ್ಮಾವ ಉಸ್ಮಾಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಉಸ್ಮಾಗತಂ. ಉಸುಮನ್ತಿ ಚಣ್ಡಉಸುಮಂ. ತದೇವ ಉಸುಮಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಉಸುಮಗತಂ. ಯೇನ ಚಾತಿ ಯೇನ ತೇಜೋಗತೇನ ಕುಪ್ಪಿತೇನ. ಸನ್ತಪ್ಪತೀತಿ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಸನ್ತಪ್ಪತಿ, ಏಕಾಹಿಕಜರಾದಿಭಾವೇನ ಉಸುಮಜಾತೋ ಹೋತಿ. ಯೇನ ಚ ಜೀರೀಯತೀತಿ ಯೇನ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಜೀರೀಯತಿ, ಇನ್ದ್ರಿಯವೇಕಲ್ಲತಂ ಬಲಪರಿಕ್ಖಯಂ ವಲಿಪಲಿತಾದಿಭಾವಞ್ಚ ಪಾಪುಣಾತಿ. ಯೇನ ಚ ಪರಿಡಯ್ಹತೀತಿ ಯೇನ ಕುಪ್ಪಿತೇನ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಡಯ್ಹತಿ, ಸೋ ಚ ¶ ಪುಗ್ಗಲೋ ‘ಡಯ್ಹಾಮಿ ಡಯ್ಹಾಮೀ’ತಿ ಕನ್ದನ್ತೋ ಸತಧೋತಸಪ್ಪಿಗೋಸೀತಚನ್ದನಾದಿಲೇಪನಞ್ಚೇವ ತಾಲವಣ್ಟವಾತಞ್ಚ ಪಚ್ಚಾಸೀಸತಿ. ಯೇನ ಚ ಅಸಿತಪೀತಖಾಯಿತಸಾಯಿತಂ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಣಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಯೇನೇತಂ ಅಸಿತಂ ವಾ ಓದನಾದಿ, ಪೀತಂ ವಾ ಪಾನಕಾದಿ, ಖಾಯಿತಂ ವಾ ಪಿಟ್ಠಖಜ್ಜಕಾದಿ, ಸಾಯಿತಂ ವಾ ಅಮ್ಬಪಕ್ಕಮಧುಫಾಣಿತಾದಿ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಪಾಕಂ ಗಚ್ಛತಿ, ರಸಾದಿಭಾವೇನ ವಿವೇಕಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾ ತಯೋ ತೇಜೋಧಾತೂ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ, ಪಚ್ಛಿಮೋ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನೋವ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಪದಸಂವಣ್ಣನಾ.

ಇದಂ ಪನ ಮನಸಿಕಾರವಿಧಾನಂ – ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ‘ಯೇನ ಸನ್ತಪ್ಪತಿ, ಅಯಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಪರಿಪಾಚನಾಕಾರೋ ತೇಜೋಧಾತೂ’ತಿ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ; ‘ಯೇನ ಜೀರೀಯತಿ, ಯೇನ ಪರಿಡಯ್ಹತಿ, ಯೇನ ಅಸಿತಪೀತಖಾಯಿತಸಾಯಿತಂ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಣಾಮಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಅಯಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ¶ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ಪರಿಪಾಚನಾಕಾರೋ ತೇಜೋಧಾತೂ’ತಿ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ. ಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಕತಿಕೋ ಏಕೋ ಉತು ಅತ್ಥಿ, ಸೋ ಯೇವಾಪನಕಟ್ಠಾನಂ ಪವಿಟ್ಠೋ.

ಬಾಹಿರತೇಜೋಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ಕಟ್ಠಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಪಜ್ಜಲಿತೋ ಕಟ್ಠುಪಾದಾನೋ ಅಗ್ಗಿ ಕಟ್ಠಗ್ಗಿ ನಾಮ. ಸಕಲಿಕಗ್ಗಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸಙ್ಕಾರಗ್ಗೀತಿ ಕಚವರಂ ಸಂಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಜಾಲಾಪಿತೋ ಕಚವರಗ್ಗಿ. ಇನ್ದಗ್ಗೀತಿ ಅಸನಿಅಗ್ಗಿ. ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪೋತಿ ಜಾಲಾಯ ವಾ ವೀತಚ್ಚಿಕಙ್ಗಾರಾನಂ ವಾ ಸನ್ತಾಪೋ. ಸೂರಿಯಸನ್ತಾಪೋತಿ ಆತಪೋ. ಕಟ್ಠಸನ್ನಿಚಯಸನ್ತಾಪೋತಿ ಕಟ್ಠರಾಸಿಟ್ಠಾನೇ ಸನ್ತಾಪೋ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಪೇತಗ್ಗಿ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಗ್ಗಿ ನಿರಯಗ್ಗಿಆದಯೋ ಇಧ ಯೇವಾಪನಕಟ್ಠಾನಂ ಪವಿಟ್ಠಾ.

೧೭೬. ವಾಯೋಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ವಾಯನವಸೇನ ವಾಯೋ. ವಾಯೋವ ವಾಯೋಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ವಾಯೋಗತಂ. ಥಮ್ಭಿತತ್ತಂ ರೂಪಸ್ಸಾತಿ ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗರೂಪಸ್ಸ ಥಮ್ಭಿತಭಾವೋ. ಉದ್ಧಙ್ಗಮಾ ವಾತಾತಿ ಉಗ್ಗಾರಹಿಕ್ಕಾದಿ ಪವತ್ತಕಾ ಉದ್ಧಂ ಆರೋಹನವಾತಾ ¶ . ಅಧೋಗಮಾ ವಾತಾತಿ ಉಚ್ಚಾರಪಸ್ಸಾವಾದಿನೀಹರಣಕಾ ಅಧೋ ಓರೋಹನವಾತಾ. ಕುಚ್ಛಿಸಯಾ ವಾತಾತಿ ಅನ್ತಾನಂ ಬಹಿವಾತಾ. ಕೋಟ್ಠಾಸಯಾ ವಾತಾತಿ ಅನ್ತಾನಂ ಅನ್ತೋವಾತಾ. ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಾನುಸಾರಿನೋ ವಾತಾತಿ ಧಮನಿಜಾಲಾನುಸಾರೇನ ಸಕಲಸರೀರೇ ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಾನಿ ಅನುಸಟಾ ಸಮಿಞ್ಜನಪಸಾರಣಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಾ ¶ ವಾತಾ. ಸತ್ಥಕವಾತಾತಿ ಸನ್ಧಿಬನ್ಧನಾನಿ ಕತ್ತರಿಯಾ ಛಿನ್ದನ್ತಾ ವಿಯ ಪವತ್ತವಾತಾ. ಖುರಕವಾತಾತಿ ಖುರೇನ ವಿಯ ಹದಯಂ ಫಾಲನವಾತಾ. ಉಪ್ಪಲಕವಾತಾತಿ ಹದಯಮಂಸಮೇವ ಉಪ್ಪಾಟನಕವಾತಾ. ಅಸ್ಸಾಸೋತಿ ¶ ಅನ್ತೋಪವಿಸನನಾಸಿಕಾವತೋ. ಪಸ್ಸಾಸೋತಿ ಬಹಿನಿಕ್ಖಮನನಾಸಿಕಾವತೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾ ಸಬ್ಬೇ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ, ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾವ. ಅಯಮೇತ್ಥ ಪದವಣ್ಣನಾ.

ಇದಂ ಪನ ಮನಸಿಕಾರವಿಧಾನಂ – ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ಉದ್ಧಙ್ಗಮಾದಿಭೇದೇ ವಾತೇ ಉದ್ಧಙ್ಗಮಾದಿವಸೇನ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ‘ಉದ್ಧಙ್ಗಮಾ ವಾತಾ ನಾಮ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಅಚೇತನೋ ಅಬ್ಯಾಕತೋ ಸುಞ್ಞೋ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ವಿತ್ಥಮ್ಭನಾಕಾರೋ ವಾಯೋಧಾತೂ’ತಿ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಸೇಸೇ ವಾಯೋಕೋಟ್ಠಾಸೇ ಅನುಗತಾ ವಾತಾ ಇಧ ಯೇವಾಪನಕಟ್ಠಾನಂ ಪವಿಟ್ಠಾ.

ಬಾಹಿರವಾಯೋಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ಪುರತ್ಥಿಮಾ ವಾತಾತಿ ಪುರತ್ಥಿಮದಿಸತೋ ಆಗತಾ ವಾತಾ. ಪಚ್ಛಿಮುತ್ತರದಕ್ಖಿಣೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸರಜಾ ವಾತಾತಿ ಸಹ ರಜೇನ ಸರಜಾ. ಅರಜಾ ವಾತಾತಿ ರಜವಿರಹಿತಾ ಸುದ್ಧಾ ಅರಜಾ ನಾಮ. ಸೀತಾತಿ ಸೀತಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಸೀತವಲಾಹಕನ್ತರೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಾ. ಉಣ್ಹಾತಿ ಉಣ್ಹಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಉಣ್ಹವಲಾಹಕನ್ತರೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಾ. ಪರಿತ್ತಾತಿ ಮನ್ದಾ ತನುಕವಾತಾ. ಅಧಿಮತ್ತಾತಿ ಬಲವವಾತಾ. ಕಾಳಾತಿ ಕಾಳವಲಾಹಕನ್ತರೇ ಸಮುಟ್ಠಿತಾ, ಯೇಹಿ ಅಬ್ಭಾಹತೋ ಛವಿವಣ್ಣೋ ಕಾಳಕೋ ಹೋತಿ. ತೇಸಂ ಏತಂ ಅಧಿವಚನನ್ತಿಪಿ ಏಕೇ. ವೇರಮ್ಭವಾತಾತಿ ಯೋಜನತೋ ಉಪರಿ ವಾಯನವಾತಾ. ಪಕ್ಖವಾತಾತಿ ಅನ್ತಮಸೋ ಮಕ್ಖಿಕಾಯಪಿ ಪಕ್ಖಾಯೂಹನಸಮುಟ್ಠಿತಾ ವಾತಾ. ಸುಪಣ್ಣವಾತಾತಿ ಗರುಳವಾತಾ. ಕಾಮಞ್ಚ ಇಮೇಪಿ ಪಕ್ಖವಾತಾವ ಉಸ್ಸದವಸೇನ ಪನ ವಿಸುಂ ಗಹಿತಾ. ತಾಲವಣ್ಟವಾತಾತಿ ತಾಲಪಣ್ಣೇಹಿ ವಾ ಅಞ್ಞೇನ ವಾ ಕೇನಚಿ ಮಣ್ಡಲಸಣ್ಠಾನೇನ ಸಮುಟ್ಠಾಪಿತಾ ವಾತಾ. ವಿಧೂಪನವಾತಾತಿ ಬೀಜನಪತ್ತಕೇನ ಸಮುಟ್ಠಾಪಿತಾ ವಾತಾ. ಇಮಾನಿ ಚ ತಾಲವಣ್ಟವಿಧೂಪನಾನಿ ಅನುಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ವಾತಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ಪರಿವತ್ತೇನ್ತಿ. ಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಇಧ ಪಾಳಿಆಗತೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸವಾತಾ ಯೇವಾಪನಕಟ್ಠಾನಂ ಪವಿಟ್ಠಾ.

೧೭೭. ಆಕಾಸಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಅಪ್ಪಟಿಘಟ್ಟನಟ್ಠೇನ ನ ಕಸ್ಸತೀತಿ ಆಕಾಸೋ. ಆಕಾಸೋವ ಆಕಾಸಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಆಕಾಸಗತಂ. ಅಘಟ್ಟನೀಯತಾಯ ¶ ಅಘಂ. ಅಘಮೇವ ಅಘಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ಅಘಗತಂ ¶ . ವಿವರೋತಿ ಅನ್ತರಂ. ತದೇವ ವಿವರಭಾವಂ ಗತತ್ತಾ ವಿವರಗತಂ. ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಂ ಮಂಸಲೋಹಿತೇಹೀತಿ ಮಂಸಲೋಹಿತೇಹಿ ನಿಸ್ಸಟಂ. ಕಣ್ಣಚ್ಛಿದ್ದನ್ತಿಆದಿ ಪನ ತಸ್ಸೇವ ಪಭೇದದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಕಣ್ಣಚ್ಛಿದ್ದನ್ತಿ ಕಣ್ಣಸ್ಮಿಂ ಛಿದ್ದಂ ವಿವರಂ ಮಂಸಲೋಹಿತೇಹಿ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠೋಕಾಸೋ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯೇನಾತಿ ಯೇನ ವಿವರೇನ ಏತಂ ಅಸಿತಾದಿಭೇದಂ ಅಜ್ಝೋಹರಣೀಯಂ ಅಜ್ಝೋಹರತಿ, ಅನ್ತೋ ಪವೇಸೇತಿ. ಯತ್ಥಾತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತೋಉದರಪಟಲಸಙ್ಖಾತೇ ಓಕಾಸೇ ಏತದೇವ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಅಜ್ಝೋಹರಣೀಯಂ ತಿಟ್ಠತಿ. ಯೇನಾತಿ ಯೇನ ವಿವರೇನ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ವಿಪಕ್ಕಂ ಕಸಟಭಾವಂ ಆಪನ್ನಂ ನಿಕ್ಖಮತಿ, ತಂ ಉದರಪಟಲತೋ ಯಾವ ಕರೀಸಮಗ್ಗಾ ವಿದತ್ಥಿಚತುರಙ್ಗುಲಮತ್ತಂ ಛಿದ್ದಂ ಮಂಸಲೋಹಿತೇಹಿ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಂ ನಿಸ್ಸಟಂ ಆಕಾಸಧಾತೂತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯಂ ವಾ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥ ಚಮ್ಮನ್ತರಂ ಮಂಸನ್ತರಂ ನ್ಹಾರುನ್ತರಂ ಅಟ್ಠಿನ್ತರಂ ಲೋಮನ್ತರನ್ತಿ ಇದಂ ಸಬ್ಬಂ ಯೇವಾಪನಕಟ್ಠಾನಂ ಪವಿಟ್ಠಂ.

ಬಾಹಿರಕಆಕಾಸಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಂ ಚತೂಹಿ ಮಹಾಭೂತೇಹೀತಿ ಚತೂಹಿ ಮಹಾಭೂತೇಹಿ ನಿಸ್ಸಟಂ ಭಿತ್ತಿಛಿದ್ದಕವಾಟಛಿದ್ದಾದಿಕಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಇಮಿನಾ ಯಸ್ಮಿಂ ಆಕಾಸೇ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಚತುಕ್ಕಪಞ್ಚಕಜ್ಝಾನಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ತಂ ಕಥಿತಂ.

೧೭೮. ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುನಿದ್ದೇಸೇ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾತಾ ಧಾತು ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು. ಸೇಸಾಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಇತಿ ಇಮಾಸು ಛಸು ಧಾತೂಸು ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾಸು ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಕಥಂ? ಪಥವೀತೇಜೋವಾಯೋಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ತಾವ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಧಾತು ಗಹಿತಾವ ಹೋತಿ, ಆಪೋಧಾತುಆಕಾಸಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ಧಮ್ಮಧಾತು, ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ತಸ್ಸಾ ಪುರೇಚಾರಿಕಪಚ್ಛಾಚಾರಿಕತ್ತಾ ಮನೋಧಾತು ಗಹಿತಾವ ಹೋತಿ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಆದಯೋ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಾ ಏವ. ಸೇಸಾ ನವ ಆಹರಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬಾ ¶ . ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ಹಿ ತಸ್ಸಾ ನಿಸ್ಸಯಭೂತಾ ಚಕ್ಖುಧಾತು, ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ರೂಪಧಾತು ಚ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಏವಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಆದಿಗ್ಗಹಣೇನ ಸೋತಧಾತುಆದಯೋತಿ ಅಟ್ಠಾರಸಾಪಿ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ತಾಸು ದಸಹಿ ಧಾತೂಹಿ ರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕಥಿತೋ ಹೋತಿ. ಸತ್ತಹಿ ಅರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋ. ಧಮ್ಮಧಾತುಯಾ ಸಿಯಾ ರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋ, ಸಿಯಾ ಅರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋ. ಇತಿ ಅಡ್ಢೇಕಾದಸಹಿ ಧಾತೂಹಿ ರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋ, ಅಡ್ಢಟ್ಠಧಾತೂಹಿ ಅರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋತಿ ರೂಪಾರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕಥಿತೋ ಹೋತಿ. ರೂಪಾರೂಪಂ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ. ತಂ ಹೋತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ. ತಂಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಪುರಿಮತಣ್ಹಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ¶ . ಉಭಿನ್ನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ. ತಂಪಜಾನನೋ ಮಗ್ಗೋ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚನ್ತಿ ಇದಂ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಅಟ್ಠಾರಸಧಾತುವಸೇನ ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಯಾವ ಅರಹತ್ತಾ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ನಿಗಮನಂ ಕಥಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೧೭೯. ಇದಾನಿ ¶ ದುತಿಯಛಕ್ಕಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಅಪರಾಪಿ ಛ ಧಾತುಯೋತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸುಖಧಾತು ದುಕ್ಖಧಾತೂತಿ ಕಾಯಪ್ಪಸಾದವತ್ಥುಕಾನಿ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಿ ಸಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಯುಗಳಕತೋ ದಸ್ಸಿತಾನಿ. ಸುಖಞ್ಹಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ದುಕ್ಖಂ ಸುಖಸ್ಸ. ಯತ್ತಕಂ ಸುಖೇನ ಫರಿತಟ್ಠಾನಂ ತತ್ತಕಂ ದುಕ್ಖಂ ಫರತಿ. ಯತ್ತಕಂ ದುಕ್ಖೇನ ಫರಿತಟ್ಠಾನಂ ತತ್ತಕಂ ಸುಖಂ ಫರತಿ. ಸೋಮನಸ್ಸಧಾತು ದೋಮನಸ್ಸಧಾತೂತಿ ಇದಮ್ಪಿ ತಥೇವ ಯುಗಳಕಂ ಕತಂ. ಸೋಮನಸ್ಸಞ್ಹಿ ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ದೋಮನಸ್ಸಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ. ಯತ್ತಕಂ ಸೋಮನಸ್ಸೇನ ಫರಿತಟ್ಠಾನಂ ತತ್ತಕಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಫರತಿ. ಯತ್ತಕಂ ದೋಮನಸ್ಸೇನ ಫರಿತಟ್ಠಾನಂ ತತ್ತಕಂ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ಫರತಿ.

ಉಪೇಕ್ಖಾಧಾತು ಅವಿಜ್ಜಾಧಾತೂತಿ ಇದಂ ಪನ ದ್ವಯಂ ಸರಿಕ್ಖಕವಸೇನ ಯುಗಳಕಂ ಕತಂ. ಉಭಯಮ್ಪಿ ಹೇತಂ ಅವಿಭೂತತ್ತಾ ಸರಿಕ್ಖಕಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಸುಖದುಕ್ಖಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ತಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು, ವತ್ಥುಭೂತಾ ಕಾಯಧಾತು, ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಧಾತು ಚ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಸೋಮನಸ್ಸದೋಮನಸ್ಸಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ತಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಗಹಿತಾ ಹೋತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ಧಮ್ಮಧಾತು ಗಹಿತಾ. ಉಪೇಕ್ಖಾಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಮನೋಧಾತುಯೋ ¶ , ತಾಸಂಯೇವ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಚಕ್ಖುಧಾತುರೂಪಧಾತುಆದಯೋ ಚ ಗಹಿತಾತಿ ಏವಂ ಅಟ್ಠಾರಸಪಿ ಧಾತುಯೋ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಇದಾನಿ ತಾಸು ದಸಹಿ ಧಾತೂಹಿ ರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಮ್ಪಿ ಏಕಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಯಾವ ಅರಹತ್ತಾ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ನಿಗಮನಂ ಕಥಿತಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಸುಖಧಾತು ಯಂ ಕಾಯಿಕಂ ಸಾತನ್ತಿ ಆದೀನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಾನೇವ.

೧೮೧. ತತಿಯಛಕ್ಕೇ ಕಾಮೋತಿ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ – ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಚ. ತತ್ಥ ಕಿಲೇಸಕಾಮಂ ಸನ್ಧಾಯ ಕಾಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ ಧಾತು ಕಾಮಧಾತು, ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ವತ್ಥುಕಾಮಂ ಸನ್ಧಾಯ ಕಾಮೋಯೇವ ಧಾತು ಕಾಮಧಾತು, ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾನಮೇತಂ ನಾಮಂ. ಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ ಧಾತು ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಬ್ಯಾಪಾದೋವ ಧಾತು ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ದಸಆಘಾತವತ್ಥುಕಸ್ಸ ¶ ಪಟಿಘಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ವಿಹಿಂಸಾ ಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ ಧಾತು ವಿಹಿಂಸಾಧಾತು, ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ವಿಹಿಂಸಾಯೇವ ಧಾತು ವಿಹಿಂಸಾಧಾತು, ಪರಸತ್ತವಿಹೇಸನಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಅಯಂ ಪನ ಹೇಟ್ಠಾ ಅನಾಗತತ್ತಾ ಏವಂ ಅತ್ಥಾದಿವಿಭಾಗತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ವಿಹಿಂಸನ್ತಿ ಏತಾಯ ಸತ್ತೇ, ವಿಹಿಂಸನಂ ವಾ ಏತಂ ಸತ್ತಾನನ್ತಿ ವಿಹಿಂಸಾ. ಸಾ ವಿಹೇಠನಲಕ್ಖಣಾ, ಕರುಣಾಪಟಿಪಕ್ಖಲಕ್ಖಣಾ ವಾ; ಪರಸನ್ತಾನೇ ಉಬ್ಬೇಗಜನನರಸಾ, ಸಕಸನ್ತಾನೇ ಕರುಣಾವಿದ್ಧಂಸನರಸಾ ವಾ; ದುಕ್ಖಾಯತನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ; ಪಟಿಘಪದಟ್ಠಾನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ¶ ವುಚ್ಚತಿ ಲೋಭಾ ನಿಕ್ಖನ್ತತ್ತಾ ಅಲೋಭೋ, ನೀವರಣೇಹಿ ನಿಕ್ಖನ್ತತ್ತಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ, ಸಬ್ಬಾಕುಸಲೇಹಿ ನಿಕ್ಖನ್ತತ್ತಾ ಸಬ್ಬಕುಸಲಂ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ ಧಾತು ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು, ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಮೇವ ಧಾತು ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು, ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ಕುಸಲಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಅಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ ಧಾತು ಅಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ಅಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಅಬ್ಯಾಪಾದೋವ ಧಾತು ಅಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ಮೇತ್ತಾಯೇತಂ ನಾಮಂ. ಅವಿಹಿಂಸಾಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ ಧಾತು ಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತು, ಅವಿಹಿಂಸಾ ವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ¶ ನಾಮಂ. ಅವಿಹಿಂಸಾವ ಧಾತು ಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತು, ಕರುಣಾಯೇತಂ ನಾಮಂ.

೧೮೨. ಇದಾನಿ ತಮೇವತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಕಾಮಧಾತೂತಿ ಪದಭಾಜನಂ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋತಿ ಸಂಪಯೋಗವಸೇನ ಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ. ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋತಿಆದೀನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ. ವಿಹೇಠೇತೀತಿ ಬಾಧೇತಿ, ದುಕ್ಖಾಪೇತಿ. ಹೇಠನಾತಿ ಪಾಣಿಪ್ಪಹಾರಾದೀಹಿ ಬಾಧನಾ, ದುಕ್ಖುಪ್ಪಾದನಾ. ಬಲವಹೇಠನಾ ವಿಹೇಠನಾ. ಹಿಂಸನ್ತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಹಿಂಸನಾ. ಬಲವಹಿಂಸನಾ ವಿಹಿಂಸನಾ. ರೋಸನಾತಿ ಘಟ್ಟನಾ. ವಿರೋಸನಾತಿ ಬಲವಘಟ್ಟನಾ. ಸಬ್ಬತ್ಥ ವಾ ‘ವಿ’ ಉಪಸಗ್ಗೇನ ಪದಂ ವಡ್ಢಿತಂ. ಉಪಹನನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಉಪಘಾತೋ, ಪರೇಸಂ ಉಪಘಾತೋ ಪರೂಪಘಾತೋ.

ಮೇತ್ತಾಯನ್ತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಮೇತ್ತಿ. ಮೇತ್ತಾಯನಾಕಾರೋ ಮೇತ್ತಾಯನಾ. ಮೇತ್ತಾಯ ಅಯಿತಸ್ಸ ಮೇತ್ತಾಸಮಙ್ಗಿನೋ ಭಾವೋ ಮೇತ್ತಾಯಿತತ್ತಂ. ಬ್ಯಾಪಾದೇನ ವಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಚೇತಸೋ ವಿಮುತ್ತಿ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮೇಹಿ ತೀಹಿ ಉಪಚಾರಪ್ಪತ್ತಾಪಿ ಅಪ್ಪನಾಪತಾಪಿ ಮೇತ್ತಾ ಕಥಿತಾ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಅಪ್ಪನಾಪತ್ತಾವ.

ಕರುಣಾಯನ್ತಿ ¶ ಏತಾಯಾತಿ ಕರುಣಾ. ಕರುಣಾಯನಾಕಾರೋ ಕರುಣಾಯನಾ. ಕರುಣಾಯ ಅಯಿತಸ್ಸ ಕರುಣಾಸಮಙ್ಗಿನೋ ಭಾವೋ ಕರುಣಾಯಿತತ್ತಂ. ವಿಹಿಂಸಾಯ ವಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಚೇತಸೋ ವಿಮುತ್ತಿ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ. ಇಧಾಪಿ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ಚ ಪರಿಯೋಸಾನಪದೇ ಮೇತ್ತಾಕರುಣಾತಿ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿವಿಸೇಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ.

ಏತ್ಥ ಚ ಕಾಮವಿತಕ್ಕೋ ಸತ್ತೇಸುಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸುಪಿ. ಉಭಯತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನೋಪಿ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋವ. ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಪನ ಸತ್ತೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನೋಯೇವ ಕಮ್ಮಪಥಂ ಭಿನ್ದತಿ, ನ ಇತರೋ. ವಿಹಿಂಸಾಯಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏತ್ಥ ಚ ದುವಿಧಾ ಕಥಾ – ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಾ ಚೇವ ಅಸಮ್ಭಿನ್ನಾ ಚ. ಕಾಮಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನ ಹಿ ಬ್ಯಾಪಾದವಿಹಿಂಸಾಧಾತುಯೋಪಿ ಗಹಿತಾ. ಕಾಮಧಾತುಯಾಯೇವ ಪನ ನೀಹರಿತ್ವಾ ನೀಹರಿತ್ವಾ ದ್ವೇಪಿ ಏತಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಕಥಾ ¶ . ಠಪೇತ್ವಾ ಪನ ಬ್ಯಾಪಾದವಿಹಿಂಸಾಧಾತುಯೋ ಸೇಸಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ¶ ಕಾಮಧಾತು ಏವಾತಿ. ಅಯಂ ಅಸಮ್ಭಿನ್ನಕಥಾ ನಾಮ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತುಗ್ಗಹಣೇನಾಪಿ ಅಬ್ಯಾಪಾದಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತುಯೋ ಗಹಿತಾಯೇವ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತುತೋ ಪನ ನೀಹರಿತ್ವಾ ನೀಹರಿತ್ವಾ ತದುಭಯಮ್ಪಿ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಅಯಮೇತ್ಥಾಪಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಕಥಾ. ಠಪೇತ್ವಾ ಅಬ್ಯಾಪಾದಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತುಯೋ ಅವಸೇಸಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತೂತಿ ಅಯಂ ಅಸಮ್ಭಿನ್ನಕಥಾ ನಾಮ.

ಇಮಾಹಿ ಚ ಛಹಿ ಧಾತೂಹಿ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾ ಹಿ ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಸಬ್ಬಾಪಿ ಹಿ ತಾ ಕಾಮಧಾತುತೋವ ನೀಹರಿತ್ವಾ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಲಭಾಪೇತಬ್ಬಾ ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋವ ಹೋನ್ತೀತಿ ತಿಣ್ಣಂ ಛಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಅಟ್ಠಾರಸ ಹೋನ್ತಿ. ಏವಂ ಪನ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಛಕ್ಕೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಅಟ್ಠಾರಸ ಅಟ್ಠಾರಸ ಕತ್ವಾ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ತಾನಿ ಅಟ್ಠಾರಸಕಾನಿ ಏಕಜ್ಝಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಅಟ್ಠಾರಸೇವ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ಸೋಳಸ ಧಾತುಯೋ ಕಾಮಾವಚರಾ, ದ್ವೇ ತೇಭೂಮಿಕಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಸಮ್ಮಸನಚಾರೋವ ಕಥಿತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೧೮೩. ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ¶ ಸರೂಪೇನೇವ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಧಾತುಯೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ – ಚಕ್ಖುಧಾತು ರೂಪಧಾತೂತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಉದ್ದೇಸವಾರೇ ತಾವ –

ಅತ್ಥತೋ ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ, ಕಮತಾವತ್ವಸಙ್ಖತೋ;

ಪಚ್ಚಯಾ ಅಥ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ವೇದಿತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

ತತ್ಥ ‘ಅತ್ಥತೋ’ತಿ ಚಕ್ಖತೀತಿ ಚಕ್ಖು. ರೂಪಯತೀತಿ ರೂಪಂ. ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ತಾವ ನಯೇನ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವಿಸೇಸತ್ಥತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ. ಅವಿಸೇಸೇನ ಪನ ವಿದಹತಿ, ಧೀಯತೇ, ವಿಧಾನಂ, ವಿಧೀಯತೇ ಏತಾಯ, ಏತ್ಥ ವಾ ಧೀಯತೀತಿ ಧಾತು. ಲೋಕಿಯಾ ಹಿ ಧಾತುಯೋ ಕಾರಣಭಾವೇನ ವವತ್ಥಿತಾ ಹುತ್ವಾ ಸುವಣ್ಣರಜತಾದಿಧಾತುಯೋ ವಿಯ ಸುವಣ್ಣರಜತಾದಿಂ ¶ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ವಿದಹನ್ತಿ ¶ ; ಭಾರಹಾರೇಹಿ ಚ ಭಾರೋ ವಿಯ ಸತ್ತೇಹಿ ಧೀಯನ್ತೇ ಧಾರೀಯನ್ತೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ದುಕ್ಖವಿಧಾನಮತ್ತಮೇವ ಚೇತಾ ಅವಸವತ್ತನತೋ. ಏತಾಹಿ ಚ ಕರಣಭೂತಾಹಿ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸತ್ತೇಹಿ ಅನುವಿಧೀಯತಿ; ತಥಾವಿಹಿತಞ್ಚೇತಂ ಏತಾಸ್ವೇವ ಧೀಯತಿ ಠಪೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇತಿ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಏಕೇಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ವಿದಹತಿ ಧೀಯತೇತಿಆದಿಅತ್ಥವಸೇನ ಧಾತೂತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಅಪಿಚ ಯಥಾ ತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ಅತ್ತಾ ನಾಮ ಸಭಾವತೋ ನತ್ಥಿ, ನ ಏವಮೇತಾ. ಏತಾ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ಧಾತುಯೋ. ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ವಿಚಿತ್ತಾ ಹರಿತಾಲಮನೋಸಿಲಾದಯೋ ಸಿಲಾವಯವಾ ಧಾತುಯೋತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಏವಮೇತಾಪಿ ಧಾತುಯೋ ವಿಯ ಧಾತುಯೋ. ವಿಚಿತ್ತಾ ಹೇತಾ ಞಾಣಞೇಯ್ಯಾವಯವಾತಿ. ಯಥಾ ವಾ ಸರೀರಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಅವಯವಭೂತೇಸು ರಸಸೋಣಿತಾದೀಸು ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ವಿಸಭಾಗಲಕ್ಖಣಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇಸು ಧಾತುಸಮಞ್ಞಾ, ಏವಮೇತೇಸುಪಿ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಅವಯವೇಸು ಧಾತುಸಮಞ್ಞಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸಭಾಗಲಕ್ಖಣಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಹೇತೇ ಚಕ್ಖಾದಯೋತಿ. ಅಪಿಚ ಧಾತೂತಿ ನಿಜ್ಜೀವಮತ್ತಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ತಥಾ ಹಿ ಭಗವಾ – ‘‘ಛ ಧಾತುರೋ ಅಯಂ, ಭಿಕ್ಖು, ಪುರಿಸೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೩.೩೪೩-೩೪೪) ಜೀವಸಞ್ಞಾಸಮೂಹನತ್ಥಂ ಧಾತುದೇಸನಂ ಅಕಾಸೀತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವುತ್ತೇನತ್ಥೇನ ಚಕ್ಖು ಚ ತಂ ಧಾತು ಚಾತಿ ಚಕ್ಖುಧಾತು ¶ …ಪೇ… ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚ ತಂ ಧಾತು ಚಾತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಏವಂ ತಾವೇತ್ಥ ಅತ್ಥತೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ’ತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ ಪೇತ್ಥ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ. ತಾನಿ ಚ ಪನ ತೇಸಂ ಲಕ್ಖಣಾದೀನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

‘ಕಮತೋ’ತಿ ಇಧಾಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತೇಸು ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮಾದೀಸು ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋವ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸೋ ಚ ಪನಾಯಂ ಹೇತುಫಲಾನುಪುಬ್ಬವವತ್ಥಾನವಸೇನ ವುತ್ತೋ. ಚಕ್ಖುಧಾತು ರೂಪಧಾತೂತಿ ಇದಞ್ಹಿ ದ್ವಯಂ ಹೇತು. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಫಲಂ. ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಕಮತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ತಾವತ್ವತೋ’ತಿ ತಾವಭಾವತೋ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ತೇಸು ತೇಸು ಹಿ ಸುತ್ತಾಭಿಧಮ್ಮಪದೇಸೇಸು ಆಭಾಧಾತು, ಸುಭಧಾತು, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಧಾತು, ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಧಾತು, ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಧಾತು ¶ , ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಧಾತು, ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಧಾತು, ಕಾಮಧಾತು, ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ವಿಹಿಂಸಾಧಾತು, ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು, ಅಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತು, ಸುಖಧಾತು, ದುಕ್ಖಧಾತು, ಸೋಮನಸ್ಸಧಾತು, ದೋಮನಸ್ಸಧಾತು, ಉಪೇಕ್ಖಾಧಾತು ¶ , ಅವಿಜ್ಜಾಧಾತು, ಆರಮ್ಭಧಾತು, ನಿಕ್ಕಮಧಾತು, ಪರಕ್ಕಮಧಾತು, ಹೀನಧಾತು, ಮಜ್ಝಿಮಧಾತು, ಪಣೀತಧಾತು, ಪಥವೀಧಾತು, ಆಪೋಧಾತು, ತೇಜೋಧಾತು, ವಾಯೋಧಾತು, ಆಕಾಸಧಾತು, ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು, ಸಙ್ಖತಧಾತು, ಅಸಙ್ಖತಧಾತು, ಅನೇಕಧಾತುನಾನಾಧಾತುಲೋಕೋತಿ ಏವಮಾದಯೋ ಅಞ್ಞಾಪಿ ಧಾತುಯೋ ದಿಸ್ಸನ್ತಿ.

ಏವಂ ಸತಿ ಸಬ್ಬಾಸಂ ವಸೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಅಕತ್ವಾ ಕಸ್ಮಾ ಅಟ್ಠಾರಸಾತಿ ಅಯಮೇವ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಕತೋತಿ ಚೇ? ಸಭಾವತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಸಬ್ಬಧಾತೂನಂ ತದನ್ತೋಗಧತ್ತಾ. ರೂಪಧಾತುಯೇವ ಹಿ ಆಭಾಧಾತು. ಸುಭಧಾತು ಪನ ರೂಪಾದಿಪ್ಪಟಿಬದ್ಧಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಸುಭನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ. ಸುಭನಿಮಿತ್ತಞ್ಹಿ ಸುಭಧಾತು. ತಞ್ಚ ರೂಪಾದಿವಿನಿಮುತ್ತಂ ನ ವಿಜ್ಜತಿ, ಕುಸಲವಿಪಾಕಾರಮ್ಮಣಾ ವಾ ರೂಪಾದಯೋ ಏವ ಸುಭಧಾತೂತಿ ರೂಪಾದಿಮತ್ತಮೇವೇಸಾ. ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಧಾತುಆದೀಸು ಚಿತ್ತಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು. ಸೇಸಾ ಧಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮಧಾತು. ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಧಾತು ಪನ ಸಭಾವತೋ ನತ್ಥಿ; ಧಾತುದ್ವಯನಿರೋಧಮತ್ತಮೇವ ಹಿ ಸಾ. ಕಾಮಧಾತು ಧಮ್ಮಧಾತುಮತ್ತಂ ವಾ ಹೋತಿ, ಯಥಾಹ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಕಾಮಧಾತು? ಕಾಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ …ಪೇ… ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ’’ತಿ; ಅಟ್ಠಾರಸಪಿ ಧಾತುಯೋ ¶ ವಾ, ಯಥಾಹ ‘‘ಹೇಟ್ಠತೋ ಅವೀಚಿನಿರಯಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾ, ರೂಪಾ, ವೇದನಾ, ಸಞ್ಞಾ, ಸಙ್ಖಾರಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮಧಾತೂ’’ತಿ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು ಧಮ್ಮಧಾತು ಏವ; ‘‘ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತೂ’’ತಿ ವಾ ವಚನತೋ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಪಿ ಹೋತಿಯೇವ. ಬ್ಯಾಪಾದವಿಹಿಂಸಾಅಬ್ಯಾಪಾದಅವಿಹಿಂಸಾಸುಖದುಕ್ಖಸೋಮನಸ್ಸದೋಮನಸ್ಸುಪೇಕ್ಖಾಅವಿಜ್ಜಾಆರಮ್ಭನಿಕ್ಕಮಪರಕ್ಕಮಧಾತುಯೋ ಧಮ್ಮಧಾತುಯೇವ.

ಹೀನಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತಧಾತುಯೋ ಅಟ್ಠಾರಸಧಾತುಮತ್ತಮೇವ. ಹೀನಾ ಹಿ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಹೀನಧಾತು. ಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತಾ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಚೇವ ಪಣೀತಾ ಚ ಧಾತೂ. ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಅಕುಸಲಾ ¶ ಧಮ್ಮಧಾತುಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ ಹೀನಧಾತು. ಲೋಕಿಯಾ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾ ಉಭೋಪಿ ಚಕ್ಖುಧಾತುಆದಯೋ ಚ ಮಜ್ಝಿಮಧಾತು. ಲೋಕುತ್ತರಾ ಪನ ಧಮ್ಮಧಾತುಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ ಪಣೀತಧಾತು. ಪಥವೀತೇಜೋವಾಯೋಧಾತುಯೋ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಧಾತುಯೇವ. ಆಪೋಧಾತು ಆಕಾಸಧಾತು ಚ ಧಮ್ಮಧಾತುಯೇವ. ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಸತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಸಙ್ಖೇಪೋಯೇವ. ಸತ್ತರಸ ಧಾತುಯೋ ಧಮ್ಮಧಾತುಏಕದೇಸೋ ಚ ಸಙ್ಖತಧಾತು. ಅಸಙ್ಖತಧಾತು ಪನ ಧಮ್ಮಧಾತುಏಕದೇಸೋವ. ಅನೇಕಧಾತುನಾನಾಧಾತುಲೋಕೋ ಪನ ಅಟ್ಠಾರಸಧಾತುಪ್ಪಭೇದಮತ್ತಮೇವಾತಿ. ಇತಿ ಸಭಾವತೋ ವಿಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಸಬ್ಬಧಾತೂನಂ ತದನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಅಟ್ಠಾರಸೇವ ವುತ್ತಾತಿ.

ಅಪಿಚ ವಿಜಾನನಸಭಾವೇ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಜೀವಸಞ್ಞೀನಂ ಜೀವಸಞ್ಞಾಸಮೂಹನತ್ಥಮ್ಪಿ ಅಟ್ಠಾರಸೇವ ವುತ್ತಾ ¶ . ಸನ್ತಿ ಹಿ ಸತ್ತಾ ವಿಜಾನನಸಭಾವೇ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಜೀವಸಞ್ಞಿನೋ. ತೇಸಂ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಭೇದೇನ ತಸ್ಸಾ ಅನೇಕತ್ತಂ, ಚಕ್ಖುರೂಪಾದಿಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯ ಅನಿಚ್ಚತಞ್ಚ ಪಕಾಸೇತ್ವಾ ದೀಘರತ್ತಾನುಸಯಿತಂ ಜೀವಸಞ್ಞಂ ಸಮೂಹನಿತುಕಾಮೇನ ಭಗವತಾ ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ ಪಕಾಸಿತಾ. ಕಿಞ್ಚ ಭಿಯ್ಯೋ? ತಥಾ ವೇನೇಯ್ಯಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ; ಯೇ ಚ ಇಮಾಯ ನಾತಿಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಾಯ ದೇಸನಾಯ ವೇನೇಯ್ಯಾ ಸತ್ತಾ, ತದಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಚ ಅಟ್ಠಾರಸೇವ ಪಕಾಸಿತಾ.

ಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರನಯೇನ ¶ ತಥಾ ತಥಾ ಹಿ,

ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತಹದಯೇಸು ತಮೋ ಪಯಾತೀತಿ.

ಏವಮೇತ್ಥ ‘ತಾವತ್ವತೋ’ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಸಙ್ಖತೋ’ತಿ ಚಕ್ಖುಧಾತು ತಾವ ಜಾತಿತೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋತ್ವೇವ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ ಚಕ್ಖುಪಸಾದವಸೇನ. ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯರೂಪಸದ್ದಗನ್ಧರಸಧಾತುಯೋ ಸೋತಪಸಾದಾದಿವಸೇನ. ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಧಾತು ಪನ ಪಥವೀತೇಜೋವಾಯೋವಸೇನ ತಯೋ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕವಸೇನ ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ. ತಥಾ ¶ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ. ಮನೋಧಾತು ಪನ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನವಸೇನ ತಯೋ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಧಮ್ಮಧಾತು ತಿಣ್ಣಂ ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾನಂ, ಸೋಳಸನ್ನಂ ಸುಖುಮರೂಪಾನಂ, ಅಸಙ್ಖತಾಯ ಚ ಧಾತುಯಾ ವಸೇನ ವೀಸತಿಧಮ್ಮಾತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಸೇಸಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತವಿಞ್ಞಾಣವಸೇನ ಛಸತ್ತತಿಧಮ್ಮಾತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಸಙ್ಖತೋ’ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಪಚ್ಚಯಾ’ತಿ ಚಕ್ಖುಧಾತುಆದೀನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಆದೀಸು ಪಚ್ಚಯತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ. ಸೋ ಪನೇತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ.

‘ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬತೋಪೇತ್ಥ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಬ್ಬಾ ಏವ ಹಿ ಸಙ್ಖತಾ ಧಾತುಯೋ ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತವಿವಿತ್ತತೋ, ಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಭಾವಸುಞ್ಞತೋ, ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತೋ ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ವಿಸೇಸತೋ ಪನೇತ್ಥ ಭೇರಿತಲಂ ವಿಯ ಚಕ್ಖುಧಾತು ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ದಣ್ಡೋ ವಿಯ ರೂಪಧಾತು, ಸದ್ದೋ ವಿಯ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ¶ . ತಥಾ ಆದಾಸತಲಂ ವಿಯ ಚಕ್ಖುಧಾತು, ಮುಖಂ ವಿಯ ರೂಪಧಾತು, ಮುಖನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಯ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು. ಅಥ ವಾ ಉಚ್ಛುತಿಲಾನಿ ವಿಯ ಚಕ್ಖುಧಾತು, ಯನ್ತಚಕ್ಕಯಟ್ಠಿ ವಿಯ ರೂಪಧಾತು, ಉಚ್ಛುರಸತೇಲಾನಿ ವಿಯ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು. ತಥಾ ಅಧರಾರಣೀ ವಿಯ ಚಕ್ಖುಧಾತು, ಉತ್ತರಾರಣೀ ವಿಯ ರೂಪಧಾತು, ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು. ಏಸ ನಯೋ ಸೋತಧಾತುಆದೀಸುಪಿ.

ಮನೋಧಾತು ಪನ ಯಥಾಸಮ್ಭವತೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಆದೀನಂ ಪುರೇಚರಾನುಚರಾ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಧಮ್ಮಧಾತುಯಾ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಲ್ಲಮಿವ ಸೂಲಮಿವ ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ¶ ; ಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಾ ವೇದನಾಸಲ್ಲಸೂಲಯೋಗಾ ಆತುರಾ ವಿಯ; ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ವಾ ಸಞ್ಞಾ ಆಸಾದುಕ್ಖಜನನತೋ ರಿತ್ತಮುಟ್ಠಿ ವಿಯ, ಅಯಥಾಭುಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹಕತೋ ವನಮಿಗೋ ವಿಯ; ಸಙ್ಖಾರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪಕ್ಖಿಪನತೋ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸುಯಂ ಖಿಪನಕಪುರಿಸೋ ವಿಯ, ಜಾತಿದುಕ್ಖಾನುಬನ್ಧನತೋ ರಾಜಪುರಿಸಾನುಬನ್ಧಚೋರಾ ವಿಯ, ಸಬ್ಬಾನತ್ಥಾವಹಸ್ಸ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಹೇತುತೋ ವಿಸರುಕ್ಖಬೀಜಾನಿ ವಿಯ; ರೂಪಂ ನಾನಾವಿಧೂಪದ್ದವನಿಮಿತ್ತತೋ ಖುರಚಕ್ಕಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಅಸಙ್ಖತಾ ಪನ ಧಾತು ಅಮತತೋ ಸನ್ತತೋ ಖೇಮತೋ ಚ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಸಬ್ಬಾನತ್ಥಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತತ್ತಾ. ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಗಹಿತಾರಮ್ಮಣಂ ¶ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾಪಿ ಅಞ್ಞಂ ಗಹೇತ್ವಾವ ಪವತನತೋ ವನಮಕ್ಕಟೋ ವಿಯ, ದುದ್ದಮನತೋ ಅಸ್ಸಖಳುಙ್ಕೋ ವಿಯ, ಯತ್ಥಕಾಮನಿಪಾತಿತೋ ವೇಹಾಸಂ ಖಿತ್ತದಣ್ಡೋ ವಿಯ, ಲೋಭದೋಸಾದಿನಾನಪ್ಪಕಾರಕಿಲೇಸಯೋಗತೋ ರಙ್ಗನಟೋ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬೋತಿ.

೧೮೪. ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚ ರೂಪೇ ಚಾತಿ ಇದಞ್ಚ ದ್ವಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಅಞ್ಞಞ್ಚ ಕಿರಿಯಾಮನೋಧಾತುಞ್ಚೇವ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಖನ್ಧತ್ತಯಞ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ಹಿ ಚಕ್ಖು ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ರೂಪಂ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೋ, ಕಿರಿಯಮನೋಧಾತು ವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ, ತಯೋ ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೋ. ತಸ್ಮಾ ಏಸಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ. ಸೋತಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚಾತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ನಿರುದ್ಧಸಮನನ್ತರಾತಿ ನಿರುದ್ಧಾಯ ಸಮನನ್ತರಾ. ತಜ್ಜಾ ಮನೋಧಾತೂತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಜಾತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕತೋ ದುವಿಧಾ ಮನೋಧಾತು ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಕಿಚ್ಚಾ. ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ವಾ ಪನ ಪಠಮಸಮನ್ನಾಹಾರೋತಿ ಏತೇಸು ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸು ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇಸು ಪಠಮಸಮನ್ನಾಹಾರೋ; ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಆದೀನಂ ¶ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಸಙ್ಖಾತೇಸು ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ಪಠಮಸಮನ್ನಾಹಾರೋತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏತೇನ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಕಿಚ್ಚಾ ಕಿರಿಯಮನೋಧಾತು ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಮನೋಧಾತುಯಾಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಸಮನನ್ತರಾತಿ ಏತ್ಥ ಪಿ-ಕಾರೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ. ತಸ್ಮಾ ಮನೋಧಾತುಯಾಪಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾಪೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತೇನ ಯಾ ಚ ವಿಪಾಕಮನೋಧಾತುಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಾಯ ಸಮನನ್ತರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಸನ್ತೀರಣಕಿಚ್ಚಾ ವಿಪಾಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು, ಯಾ ಚ ತಸ್ಸಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಾಯ ಸಮನನ್ತರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಕಿಚ್ಚಾ ಕಿರಿಯಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು, ಯಾ ಚ ತಸ್ಸಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಾಯ ¶ ಸಮನನ್ತರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಜವನಕಿಚ್ಚಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು – ತಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಕಥಿತಾ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಮನಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ಭವಙ್ಗಮನಂ. ಧಮ್ಮೇ ಚಾತಿ ಚತುಭೂಮಿಕಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ. ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಸಹಾವಜ್ಜನಕಂ ಜವನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ.

ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಠಾನೇ ಹತ್ಥೇ ಗಹಿತಪಞ್ಹಂ ನಾಮ ಗಣ್ಹಿಂಸು. ಮಹಾಧಮ್ಮರಕ್ಖಿತತ್ಥೇರೋ ಕಿರ ನಾಮ ದೀಘಭಾಣಕಾಭಯತ್ಥೇರಂ ಹತ್ಥೇ ಗಹೇತ್ವಾ ಆಹ – ‘ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ನಾಮ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ¶ ಆವಜ್ಜನಂ ವಿಸುಂ ನ ಕಾತಬ್ಬಂ, ಭವಙ್ಗನಿಸ್ಸಿತಕಮೇವ ಕಾತಬ್ಬ’ನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಇಧ ಮನೋತಿ ಸಹಾವಜ್ಜನಕಂ ಭವಙ್ಗಂ. ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಜವನಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ಸೋಳಸ ಧಾತುಯೋ ಕಾಮಾವಚರಾ, ದ್ವೇ ಚತುಭೂಮಿಕಾ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾ ಕಥಿತಾತಿ.

೧೮೫. ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇ ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನೇವ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಆರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇಸು ಪನ ಛ ಧಾತುಯೋ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾತಿ ಇದಂ ಪನ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಮನೋಧಾತುಯಾ ಚ ಏಕನ್ತೇನ ಪಞ್ಚಸು ರೂಪಾರಮ್ಮಣಾದೀಸು ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ದ್ವೇ ಧಾತುಯೋತಿ ವುತ್ತಾನಂ ಪನ ಧಮ್ಮಧಾತುಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂನಂ ಮನಾಯತನಧಮ್ಮಾಯತನೇಸು ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾದಿತಾ ¶ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇ ಸೋಳಸ ಧಾತುಯೋ ಕಾಮಾವಚರಾ, ದ್ವೇ ಚತುಭೂಮಿಕಾ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾ ಕಥಿತಾ. ಏವಮಯಂ ಧಾತುವಿಭಙ್ಗೋಪಿ ತೇಪರಿವಟ್ಟಂ ನೀಹರಿತ್ವಾವ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದೇಸಿತೋತಿ.

ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಾ ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ

೧೮೯. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ¶ ತದನನ್ತರೇ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ಚತ್ತಾರೀತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚನ್ತಿಆದಿಮ್ಹಿ ಪನ ಉದ್ದೇಸವಾರೇ –

ವಿಭಾಗತೋ ನಿಬ್ಬಚನ-ಲಕ್ಖಣಾದಿಪ್ಪಭೇದತೋ;

ಅತ್ಥತ್ಥುದ್ಧಾರತೋ ಚೇವ, ಅನೂನಾಧಿಕತೋ ತಥಾ.

ಕಮತೋ ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸು, ಯಂ ಞಾಣಂ ತಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚತೋ;

ಅನ್ತೋಗಧಾನಂ ಪಭೇದೋ, ಉಪಮಾತೋ ಚತುಕ್ಕತೋ.

ಸುಞ್ಞತೇಕವಿಧಾದೀಹಿ, ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗತೋ;

ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ವಿಞ್ಞುನಾ ಸಾಸನಕ್ಕಮೇ.

ತತ್ಥ ‘ವಿಭಾಗತೋ’ತಿ ದುಕ್ಖಾದೀನಞ್ಹಿ ಚತ್ತಾರೋ ಚತ್ತಾರೋ ಅತ್ಥಾ ವಿಭತ್ತಾ ತಥಾ ಅವಿತಥಾ ಅನಞ್ಞಥಾ, ಯೇ ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ಅಭಿಸಮೇನ್ತೇಹಿ ಅಭಿಸಮೇತಬ್ಬಾ. ಯಥಾಹ, ‘‘ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠೋ, ಸಙ್ಖತಟ್ಠೋ, ಸನ್ತಾಪಟ್ಠೋ, ವಿಪರಿಣಾಮಟ್ಠೋ – ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ದುಕ್ಖಟ್ಠಾ ತಥಾ ಅವಿತಥಾ ಅನಞ್ಞಥಾ. ಸಮುದಯಸ್ಸ ಆಯೂಹನಟ್ಠೋ, ನಿದಾನಟ್ಠೋ, ಸಂಯೋಗಟ್ಠೋ, ಪಲಿಬೋಧಟ್ಠೋ…ಪೇ… ನಿರೋಧಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಟ್ಠೋ, ವಿವೇಕಟ್ಠೋ, ಅಸಙ್ಖತಟ್ಠೋ, ಅಮತಟ್ಠೋ…ಪೇ… ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠೋ, ಹೇತ್ವಟ್ಠೋ, ದಸ್ಸನಟ್ಠೋ, ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೋ – ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಮಗ್ಗಟ್ಠಾ ತಥಾ ಅವಿತಥಾ ಅನಞ್ಞಥಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೨.೮). ತಥಾ ¶ ‘‘ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠೋ, ಸಙ್ಖತಟ್ಠೋ, ಸನ್ತಾಪಟ್ಠೋ, ವಿಪರಿನಾಮಟ್ಠೋ, ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೨.೧೧) ಏವಮಾದಿ. ಇತಿ ಏವಂ ವಿಭತ್ತಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ಅತ್ಥಾನಂ ವಸೇನ ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನೀತಿ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ವಿಭಾಗತೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ನಿಬ್ಬಚನಲಕ್ಖಣಾದಿಪ್ಪಭೇದತೋ’ತಿ ¶ ಏತ್ಥ ಪನ ‘ನಿಬ್ಬಚನತೋ’ ತಾವ ಇಧ ‘ದು’ಇತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ಕುಚ್ಛಿತೇ ದಿಸ್ಸತಿ; ಕುಚ್ಛಿತಞ್ಹಿ ಪುತ್ತಂ ದುಪುತ್ತೋತಿ ವದನ್ತಿ. ‘ಖಂ’ಸದ್ದೋ ಪನ ತುಚ್ಛೇ; ತುಚ್ಛಞ್ಹಿ ಆಕಾಸಂ ಖನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಇದಞ್ಚ ಪಠಮಸಚ್ಚಂ ಕುಚ್ಛಿತಂ ಅನೇಕಉಪದ್ದವಾಧಿಟ್ಠಾನತೋ, ತುಚ್ಛಂ ಬಾಲಜನಪರಿಕಪ್ಪಿತಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಭಾವವಿರಹಿತತೋ. ತಸ್ಮಾ ಕುಚ್ಛಿತತ್ತಾ ತುಚ್ಛತ್ತಾ ಚ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ‘ಸಂ’ಇತಿ ಚ ಅಯಂ ¶ ಸದ್ದೋ ‘‘ಸಮಾಗಮೋ ಸಮೇತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ. ೧೯೯; ದೀ. ನಿ. ೨.೩೯೬) ಸಂಯೋಗಂ ದೀಪೇತಿ; ‘ಉ’ಇತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಉದಿತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ. ೧೭೨; ಚೂಳನಿ. ಖಗ್ಗವಿಸಾಣಸುತ್ತನಿದ್ದೇಸ ೧೪೧) ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ. ‘ಅಯ’ಸದ್ದೋ ಪನ ಕಾರಣಂ ದೀಪೇತಿ. ಇದಞ್ಚಾಪಿ ದುತಿಯಸಚ್ಚಂ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯಸಮಾಯೋಗೇ ಸತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸುಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಂ. ಇತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಂಯೋಗೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣತ್ತಾ ದುಕ್ಖಸಮುದಯನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ತತಿಯಸಚ್ಚಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ‘ನಿ’ಸದ್ದೋ ಅಭಾವಂ ‘ರೋಧ’ಸದ್ದೋ ಚ ಚಾರಕಂ ದೀಪೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಭಾವೋ ಏತ್ಥ ಸಂಸಾರಚಾರಕಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ದುಕ್ಖರೋಧಸ್ಸ ಸಬ್ಬಗತಿಸುಞ್ಞತ್ತಾ, ಸಮಧಿಗತೇ ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಂಸಾರಚಾರಕಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ದುಕ್ಖರೋಧಸ್ಸ ಅಭಾವೋ ಹೋತಿ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾತಿಪಿ ದುಕ್ಖನಿರೋಧನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವಾ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧನ್ತಿ. ಚತುತ್ಥಸಚ್ಚಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏತಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಗಚ್ಛತಿ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ತದಭಿಮುಖೀಭೂತತ್ತಾ, ಪಟಿಪದಾ ಚ ಹೋತಿ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಪ್ಪತ್ತಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತಾನಿ ಬುದ್ಧಾದಯೋ ಅರಿಯಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಚತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೯೭). ಕತಮಾನಿ…ಪೇ… ಇಮಾನಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಅರಿಯಾ ಇಮಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ. ಅಪಿಚ ಅರಿಯಸ್ಸ ಸಚ್ಚಾನೀತಿಪಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಸದೇವಕೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕೇ…ಪೇ… ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾಯ ತಥಾಗತೋ ಅರಿಯೋ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ. ಅಥ ವಾ ಏತೇಸಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ಅರಿಯಭಾವಸಿದ್ಧಿತೋಪಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಇಮೇಸಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ ¶ ಯಥಾಭೂತಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ತಥಾಗತೋ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ‘ಅರಿಯೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ. ಅಪಿಚ ಖೋ ಪನ ಅರಿಯಾನಿ ¶ ಸಚ್ಚಾನೀತಿಪಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ; ಅರಿಯಾನೀತಿ ತಥಾನಿ ಅವಿತಥಾನಿ ಅವಿಸಂವಾದಕಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಇಮಾನಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ತಥಾನಿ ಅವಿತಥಾನಿ ಅನಞ್ಞಥಾನಿ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ನಿಬ್ಬಚನತೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಕಥಂ ‘ಲಕ್ಖಣಾದಿಪ್ಪಭೇದತೋ’? ಏತ್ಥ ಹಿ ಬಾಧನಲಕ್ಖಣಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ಸನ್ತಾಪನರಸಂ, ಪವತ್ತಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ. ಪಭವಲಕ್ಖಣಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಅನುಪಚ್ಛೇದಕರಣರಸಂ, ಪಲಿಬೋಧಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ. ಸನ್ತಿಲಕ್ಖಣಂ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ಅಚ್ಚುತಿರಸಂ, ಅನಿಮಿತ್ತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ¶ . ನಿಯ್ಯಾನಲಕ್ಖಣಂ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ, ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಕರಣರಸಂ, ವುಟ್ಠಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ. ಅಪಿಚ ಪವತ್ತಿಪವತ್ತಕನಿವತ್ತಿನಿವತ್ತಕಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ. ತಥಾ ಸಙ್ಖತತಣ್ಹಾಅಸಙ್ಖತದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಾನಿ ಚಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಲಕ್ಖಣಾದಿಪ್ಪಭೇದತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಅತ್ಥತ್ಥುದ್ಧಾರತೋ ಚೇವಾ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಅತ್ಥತೋ ತಾವ ಕೋ ಸಚ್ಚಟ್ಠೋತಿ ಚೇ? ಯೋ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುನಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಮಾನಾನಂ ಮಾಯಾವ ವಿಪರೀತಕೋ, ಮರೀಚೀವ ವಿಸಂವಾದಕೋ, ತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ಅತ್ತಾವ ಅನುಪಲಬ್ಭಸಭಾವೋ ಚ ನ ಹೋತಿ; ಅಥ ಖೋ ಬಾಧನಪಭವಸನ್ತಿನಿಯ್ಯಾನಪ್ಪಕಾರೇನ ತಚ್ಛಾವಿಪರೀತಭೂತಭಾವೇನ ಅರಿಯಞಾಣಸ್ಸ ಗೋಚರೋ ಹೋತಿಯೇವ; ಏಸ ಅಗ್ಗಿಲಕ್ಖಣಂ ವಿಯ, ಲೋಕಪಕತಿ ವಿಯ ಚ ತಚ್ಛಾವಿಪರೀತಭೂತಭಾವೋ ಸಚ್ಚಟ್ಠೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಮೇತಂ ಅವಿತಥಮೇತಂ ಅನಞ್ಞಥಮೇತ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೯೦) ವಿತ್ಥಾರೋ. ಅಪಿಚ –

ನಾಬಾಧಕಂ ಯತೋ ದುಕ್ಖಂ, ದುಕ್ಖಾ ಅಞ್ಞಂ ನ ಬಾಧಕಂ;

ಬಾಧಕತ್ತನಿಯಾಮೇನ, ತತೋ ಸಚ್ಚಮಿದಂ ಮತಂ.

ತಂ ವಿನಾ ನಾಞ್ಞತೋ ದುಕ್ಖಂ, ನ ಹೋತಿ ನ ಚ ತಂ ತತೋ;

ದುಕ್ಖಹೇತುನಿಯಾಮೇನ, ಇತಿ ಸಚ್ಚಂ ವಿಸತ್ತಿಕಾ.

ನಾಞ್ಞಾ ನಿಬ್ಬಾನತೋ ಸನ್ತಿ, ಸನ್ತಂ ನ ಚ ನ ತಂ ಯತೋ;

ಸನ್ತಭಾವನಿಯಾಮೇನ, ತತೋ ಸಚ್ಚಮಿದಂ ಮತಂ.

ಮಗ್ಗಾ ¶ ಅಞ್ಞಂ ನ ನಿಯ್ಯಾನಂ, ಅನಿಯ್ಯಾನೋ ನ ಚಾಪಿ ಸೋ;

ತಚ್ಛನಿಯ್ಯಾನಭಾವತ್ತಾ, ಇತಿ ಸೋ ಸಚ್ಚಸಮ್ಮತೋ.

ಇತಿ ತಚ್ಛಾವಿಪಲ್ಲಾಸ-ಭೂತಭಾವಂ ಚತೂಸುಪಿ;

ದುಕ್ಖಾದೀಸ್ವವಿಸೇಸೇನ, ಸಚ್ಚಟ್ಠಂ ಆಹು ಪಣ್ಡಿತಾತಿ.

ಏವಂ ¶ ‘ಅತ್ಥತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಕಥಂ ‘ಅತ್ಥುದ್ಧಾರತೋ’? ಇಧಾಯಂ ‘ಸಚ್ಚ’ಸದ್ದೋ ಅನೇಕೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ‘‘ಸಚ್ಚಂ ಭಣೇ, ನ ಕುಜ್ಝೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಪ. ೨೨೪) ವಾಚಾಸಚ್ಚೇ. ‘‘ಸಚ್ಚೇ ಠಿತಾ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಚಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ. ೨.೨೧.೪೩೩) ವಿರತಿಸಚ್ಚೇ. ‘‘ಕಸ್ಮಾ ನು ಸಚ್ಚಾನಿ ¶ ವದನ್ತಿ ನಾನಾ, ಪವಾದಿಯಾಸೇ ಕುಸಲಾವದಾನಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸು. ನಿ. ೮೯೧) ದಿಟ್ಠಿಸಚ್ಚೇ. ‘‘ಏಕಞ್ಹಿ ಸಚ್ಚಂ ನ ದುತಿಯಮತ್ಥೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸು. ನಿ. ೮೯೦) ಪರಮತ್ಥಸಚ್ಚೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚೇವ ಮಗ್ಗೇ ಚ. ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ ಕತಿ ಕುಸಲಾ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ. ೨೧೬) ಅರಿಯಸಚ್ಚೇ. ಸ್ವಾಯಮಿಧಾಪಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚೇ ವತ್ತತೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಅತ್ಥುದ್ಧಾರತೋ’ಪಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಅನೂನಾಧಿಕತೋ’ತಿ ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಚತ್ತಾರೇವ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಅನೂನಾನಿ ಅನಧಿಕಾನೀತಿ ಚೇ? ಅಞ್ಞಸ್ಸಾಸಮ್ಭವತೋ, ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ಚ ಅನಪನೇಯ್ಯಭಾವತೋ; ನ ಹಿ ಏತೇಹಿ ಅಞ್ಞಂ ಅಧಿಕಂ ವಾ ಏತೇಸಂ ವಾ ಏಕಮ್ಪಿ ಅಪನೇತಬ್ಬಂ ಸಮ್ಭೋತಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ‘ನೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ಅಞ್ಞಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಯಂ ಸಮಣೇನ ಗೋತಮೇನ ದೇಸಿತಂ. ಅಹಮೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಪಞ್ಞಪೇಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ. ಯಥಾ ಚಾಹ – ‘‘ಯೋ ಹಿ ಕೋಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ಏವಂ ವದೇಯ್ಯ ‘ನೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಠಮಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ಯಂ ಸಮಣೇನ ಗೋತಮೇನ ದೇಸಿತಂ. ಅಹಮೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಠಮಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಾಯ ಅಞ್ಞಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಠಮಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಪಞ್ಞಪೇಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೮೬).

ಅಪಿಚ ಪವತ್ತಿಮಾಚಿಕ್ಖನ್ತೋ ಭಗವಾ ಸಹೇತುಕಂ ಆಚಿಕ್ಖಿ, ನಿವತ್ತಿಞ್ಚ ಸಉಪಾಯಂ. ಇತಿ ಪವತ್ತಿನಿವತ್ತಿತದುಭಯಹೇತೂನಂ ¶ ಏತಪ್ಪರಮತೋ ಚತ್ತಾರೇವ ವುತ್ತಾನಿ. ತಥಾ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯ ಪಹಾತಬ್ಬ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬ ಭಾವೇತಬ್ಬಾನಂ, ತಣ್ಹಾವತ್ಥುತಣ್ಹಾತಣ್ಹಾನಿರೋಧತಣ್ಹಾನಿರೋಧುಪಾಯಾನಂ, ಆಲಯಾಲಯರಾಮತಾಆಲಯಸಮುಗ್ಘಾತಆಲಯಸಮುಗ್ಘಾತೂಪಾಯಾನಞ್ಚ ವಸೇನಾಪಿ ಚತ್ತಾರೇವ ವುತ್ತಾನೀತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಅನೂನಾಧಿಕತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಕಮತೋ’ತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋವ. ಏತ್ಥ ಚ ಓಳಾರಿಕತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸತ್ತಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಚ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಪಠಮಂ ¶ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಸೇವ ಹೇತುದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಹೇತುನಿರೋಧಾ ಫಲನಿರೋಧೋತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತತೋ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ತದಧಿಗಮುಪಾಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅನ್ತೇ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ. ಭವಸುಖಸ್ಸಾದಗಧಿತಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಸಂವೇಗಜನನತ್ಥಂ ಪಠಮಂ ದುಕ್ಖಮಾಹ. ತಂ ನೇವ ಅಕತಂ ಆಗಚ್ಛತಿ, ನ ಇಸ್ಸರನಿಮ್ಮಾನಾದಿತೋ ಹೋತಿ, ಇತೋ ಪನ ಹೋತೀತಿ ¶ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮುದಯಂ. ತತೋ ಸಹೇತುಕೇನ ದುಕ್ಖೇನ ಅಭಿಭೂತತ್ತಾ ಸಂವಿಗ್ಗಮಾನಸಾನಂ ದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣಗವೇಸೀನಂ ನಿಸ್ಸರಣದಸ್ಸನೇನ ಅಸ್ಸಾಸಜನನತ್ಥಂ ನಿರೋಧಂ. ತತೋ ನಿರೋಧಾಧಿಗಮತ್ಥಂ ನಿರೋಧಸಮ್ಪಾಪಕಂ ಮಗ್ಗನ್ತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಕಮತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸು ಯಂ ಞಾಣಂ ತಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚತೋ’ತಿ ಸಚ್ಚಞಾಣಕಿಚ್ಚತೋಪಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ದುವಿಧಞ್ಹಿ ಸಚ್ಚಞಾಣಂ – ಅನುಬೋಧಞಾಣಞ್ಚ ಪಟಿವೇಧಞಾಣಞ್ಚ. ತತ್ಥ ಅನುಬೋಧಞಾಣಂ ಲೋಕಿಯಂ ಅನುಸ್ಸವಾದಿವಸೇನ ನಿರೋಧೇ ಮಗ್ಗೇ ಚ ಪವತ್ತತಿ. ಪಟಿವೇಧಞಾಣಂ ಲೋಕುತ್ತರಂ ನಿರೋಧಾರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಕಿಚ್ಚತೋ ಚತ್ತಾರಿಪಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಯೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದುಕ್ಖಂ ಪಸ್ಸತಿ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಮ್ಪಿ ಸೋ ಪಸ್ಸತಿ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಮ್ಪಿ ಪಸ್ಸತಿ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಂ ಪಟಿಪದಮ್ಪಿ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೧೦೦) ಸಬ್ಬಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ಯಂ ಪನೇತಂ ಲೋಕಿಯಂ, ತತ್ಥ ದುಕ್ಖಞಾಣಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಾಭಿಭವನವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಂ ನಿವತ್ತೇತಿ, ಸಮುದಯಞಾಣಂ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ, ನಿರೋಧಞಾಣಂ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಂ, ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಅಕಿರಿಯದಿಟ್ಠಿಂ; ದುಕ್ಖಞಾಣಂ ವಾ ಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಭಾವರಹಿತೇಸು ಖನ್ಧೇಸು ಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಭಾವಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಂ ಫಲೇ ವಿಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಂ, ಸಮುದಯಞಾಣಂ ಇಸ್ಸರಪ್ಪಧಾನಕಾಲಸಭಾವಾದೀಹಿ ಲೋಕೋ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅಕಾರಣೇ ಕಾರಣಾಭಿಮಾನಪ್ಪವತ್ತಂ ಹೇತುಮ್ಹಿ ವಿಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಂ, ನಿರೋಧಞಾಣಂ ಅರೂಪಲೋಕಲೋಕಥೂಪಿಕಾದೀಸು ಅಪವಗ್ಗಗ್ಗಾಹಭೂತಂ ನಿರೋಧೇ ವಿಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಂ, ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಪ್ಪಭೇದೇ ¶ ಅವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಗ್ಗಾಹವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ಉಪಾಯೇ ವಿಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ನಿವತ್ತೇತಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ಲೋಕೇ ¶ ಲೋಕಪ್ಪಭವೇ, ಲೋಕತ್ಥಗಮೇ ಸಿವೇ ಚ ತದುಪಾಯೇ;

ಸಮ್ಮುಯ್ಹತಿ ತಾವ ನರೋ, ನ ವಿಜಾನಾತಿ ಯಾವ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ.

ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಞಾಣಕಿಚ್ಚತೋ’ಪಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಅನ್ತೋಗಧಾನಂ ಪಭೇದಾ’ತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಮಿಞ್ಹಿ, ಠಪೇತ್ವಾ ತಣ್ಹಞ್ಚೇವ ಅನಾಸವಧಮ್ಮೇ ಚ, ಸೇಸಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ಅನ್ತೋಗಧಾ; ಸಮುದಯಸಚ್ಚೇ ಛತ್ತಿಂಸ ತಣ್ಹಾವಿಚರಿತಾನಿ; ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಂ; ಮಗ್ಗಸಚ್ಚೇ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಮುಖೇನ ವೀಮಂಸಿದ್ಧಿಪಾದಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಪಞ್ಞಾಬಲಧಮ್ಮವಿಚಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾಪದೇಸೇನ ತಯೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕಾದಯೋ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಪದೇಸೇನ ಚತ್ತಾರಿ ವಚೀಸುಚರಿತಾನಿ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಾಪದೇಸೇನ ತೀಣಿ ಕಾಯಸುಚರಿತಾನಿ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಮುಖೇನ ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾ ಸನ್ತುಟ್ಠಿತಾ ¶ ಚ, ಸಬ್ಬೇಸಂಯೇವ ವಾ ಏತೇಸಂ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಕಮ್ಮನ್ತಾಜೀವಾನಂ ಅರಿಯಕನ್ತಸೀಲತ್ತಾ ಸೀಲಸ್ಸ ಚ ಸದ್ಧಾಹತ್ಥೇನ ಪಟಿಗ್ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ ತೇಸಂ ಅತ್ಥಿತಾಯ ಚ ಅತ್ಥಿಭಾವತೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸದ್ಧಾಬಲಛನ್ದಿದ್ಧಿಪಾದಾ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಾಪದೇಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯವೀರಿಯಬಲವೀರಿಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ, ಸಮ್ಮಾಸತಿಅಪದೇಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಸತಿಪಟ್ಠಾನಸತಿನ್ದ್ರಿಯಸತಿಬಲಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ, ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಅಪದೇಸೇನ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಾದಯೋ ತಯೋ ತಯೋ ಸಮಾಧೀ, ಚಿತ್ತಸಮಾಧಿಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಸಮಾಧಿಬಲಪೀತಿಪಸ್ಸದ್ಧಿಸಮಾಧಿಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ ಅನ್ತೋಗಧಾನೀತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಅನ್ತೋಗಧಾನಂ ಪಭೇದಾ’ಪಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಉಪಮಾತೋ’ತಿ ಭಾರೋ ವಿಯ ಹಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಭಾರಾದಾನಮಿವ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಭಾರನಿಕ್ಖೇಪನಮಿವ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ಭಾರನಿಕ್ಖೇಪನೂಪಾಯೋ ವಿಯ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ; ರೋಗೋ ವಿಯ ಚ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ರೋಗನಿದಾನಮಿವ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ರೋಗವೂಪಸಮೋ ವಿಯ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ಭೇಸಜ್ಜಮಿವ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ; ದುಬ್ಭಿಕ್ಖಮಿವ ವಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ದುಬ್ಬುಟ್ಠಿ ವಿಯ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಸುಭಿಕ್ಖಮಿವ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ¶ , ಸುವುಟ್ಠಿ ವಿಯ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ. ಅಪಿಚ ವೇರೀವೇರಮೂಲವೇರಸಮುಗ್ಘಾತವೇರಸಮುಗ್ಘಾತುಪಾಯೇಹಿ, ವಿಸರುಕ್ಖರುಕ್ಖಮೂಲಮೂಲುಪಚ್ಛೇದತದುಪಚ್ಛೇದುಪಾಯೇಹಿ, ಭಯಭಯಮೂಲನಿಬ್ಭಯತದಧಿಗಮುಪಾಯೇಹಿ, ಓರಿಮತೀರಮಹೋಘಪಾರಿಮತೀರತಂಸಮ್ಪಾಪಕವಾಯಾಮೇಹಿ ಚ ಯೋಜೇತ್ವಾಪೇತಾನಿ ಉಪಮಾತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾನೀತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಉಪಮಾತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಚತುಕ್ಕತೋ’ತಿ ಅತ್ಥಿ ಚೇತ್ಥ ದುಕ್ಖಂ ನ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ಅತ್ಥಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ನ ದುಕ್ಖಂ, ಅತ್ಥಿ ದುಕ್ಖಞ್ಚೇವ ¶ ಅರಿಯಸಚ್ಚಞ್ಚ, ಅತ್ಥಿ ನೇವ ದುಕ್ಖಂ ನ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ. ಏಸ ನಯೋ ಸಮುದಯಾದೀಸು. ತತ್ಥ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ ಚ ‘‘ಯದನಿಚ್ಚಂ ತಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೧೫) ವಚನತೋ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾಯ ದುಕ್ಖಂ ನ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ. ನಿರೋಧೋ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ನ ದುಕ್ಖಂ. ಇತರಂ ಪನ ಅರಿಯಸಚ್ಚದ್ವಯಂ ಸಿಯಾ ದುಕ್ಖಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ, ನ ಪನ ಯಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾಯ ಭಗವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ವುಸ್ಸತಿ ತಥತ್ಥೇನ. ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಪನ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ದುಕ್ಖಞ್ಚೇವ ಅರಿಯಸಚ್ಚಞ್ಚ ಅಞ್ಞತ್ರ ತಣ್ಹಾಯ. ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ ಚ ಯಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞತ್ಥಂ ಭಗವತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ವುಸ್ಸತಿ ತಥತ್ಥೇನ ನೇವ ದುಕ್ಖಂ ನ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ. ಏವಂ ಸಮುದಯಾದೀಸುಪಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ‘ಚತುಕ್ಕತೋ’ಪೇತ್ಥ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಸುಞ್ಞತೇಕವಿಧಾದೀಹೀ’ತಿ ¶ ಏತ್ಥ ಸುಞ್ಞತೋ ತಾವ ಪರಮತ್ಥೇನ ಹಿ ಸಬ್ಬಾನೇವ ಸಚ್ಚಾನಿ ವೇದಕಕಾರಕನಿಬ್ಬುತಗಮಕಾಭಾವತೋ ಸುಞ್ಞಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ದುಕ್ಖಮೇವ ಹಿ ನ ಕೋಚಿ ದುಕ್ಖಿತೋ, ಕಾರಕೋ ನ ಕಿರಿಯಾವ ವಿಜ್ಜತಿ;

ಅತ್ಥಿ ನಿಬ್ಬುತಿ ನ ನಿಬ್ಬುತೋ ಪುಮಾ, ಮಗ್ಗಮತ್ಥಿ ಗಮಕೋ ನ ವಿಜ್ಜತೀತಿ.

ಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಸುಞ್ಞಂ, ಪುರಿಮದ್ವಯಮತ್ತಸುಞ್ಞಮಮತಪದಂ;

ಧುವಸುಖಅತ್ತವಿರಹಿತೋ, ಮಗ್ಗೋ ಇತಿ ಸುಞ್ಞತೋ ತೇಸು.

ನಿರೋಧಸುಞ್ಞಾನಿ ¶ ವಾ ತೀಣಿ, ನಿರೋಧೋ ಚ ಸೇಸತ್ತಯಸುಞ್ಞೋ. ಫಲಸುಞ್ಞೋ ವಾ ಏತ್ಥ ಹೇತು ಸಮುದಯೇ ದುಕ್ಖಸ್ಸಾಭಾವತೋ ಮಗ್ಗೇ ಚ ನಿರೋಧಸ್ಸ, ನ ಫಲೇನ ಸಗಬ್ಭೋ ಪಕತಿವಾದೀನಂ ಪಕತಿ ವಿಯ. ಹೇತುಸುಞ್ಞಞ್ಚ ಫಲಂ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಾನಂ ನಿರೋಧಮಗ್ಗಾನಞ್ಚ ಅಸಮವಾಯಾ, ನ ಹೇತುಸಮವೇತಂ ಹೇತುಫಲಂ ಹೇತುಫಲಸಮವಾಯವಾದೀನಂ ದ್ವಿಅಣುಕಾದೀನಿ ವಿಯ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ತಯಮಿಧ ನಿರೋಧಸುಞ್ಞಂ, ತಯೇನ ತೇನಾಪಿ ನಿಬ್ಬುತಿ ಸುಞ್ಞಾ;

ಸುಞ್ಞೋ ಫಲೇನ ಹೇತು, ಫಲಮ್ಪಿ ತಂ ಹೇತುನಾ ಸುಞ್ಞನ್ತಿ.

ಏವಂ ¶ ತಾವ ‘ಸುಞ್ಞತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಏಕವಿಧಾದೀಹೀ’ತಿ ಸಬ್ಬಮೇವ ಚೇತ್ಥ ದುಕ್ಖಂ ಏಕವಿಧಂ ಪವತ್ತಿಭಾವತೋ, ದುವಿಧಂ ನಾಮರೂಪತೋ, ತಿವಿಧಂ ಕಾಮರೂಪಾರೂಪೂಪಪತಿಭವಭೇದತೋ, ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಚತುಆಹಾರಭೇದತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧಂ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಭೇದತೋ. ಸಮುದಯೋಪಿ ಏಕವಿಧೋ ಪವತ್ತಕಭಾವತೋ, ದುವಿಧೋ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತತೋ, ತಿವಿಧೋ ಕಾಮಭವವಿಭವತಣ್ಹಾಭೇದತೋ, ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಚತುಮಗ್ಗಪ್ಪಹೇಯ್ಯತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧೋ ರೂಪಾಭಿನನ್ದನಾದಿಭೇದತೋ, ಛಬ್ಬಿಧೋ ಛತಣ್ಹಾಕಾಯಭೇದತೋ. ನಿರೋಧೋಪಿ ಏಕವಿಧೋ ಅಸಙ್ಖತಧಾತುಭಾವತೋ, ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ದುವಿಧೋ ಸಉಪಾದಿಸೇಸಅನುಪಾದಿಸೇಸತೋ, ತಿವಿಧೋ ಭವತ್ತಯವೂಪಸಮತೋ, ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಚತುಮಗ್ಗಾಧಿಗಮನೀಯತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಪಞ್ಚಾಭಿನನ್ದನವೂಪಸಮತೋ, ಛಬ್ಬಿಧೋ ಛತಣ್ಹಾಕಾಯಕ್ಖಯಭೇದತೋ. ಮಗ್ಗೋಪಿ ಏಕವಿಧೋ ಭಾವೇತಬ್ಬತೋ, ದುವಿಧೋ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಭೇದತೋ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಭೇದತೋ ವಾ ¶ , ತಿವಿಧೋ ಖನ್ಧತ್ತಯಭೇದತೋ. ಅಯಞ್ಹಿ ಸಪ್ಪದೇಸತ್ತಾ ನಗರಂ ವಿಯ ರಜ್ಜೇನ ನಿಪ್ಪದೇಸೇಹಿ ತೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತೋ. ಯಥಾಹ –

‘‘ನ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಅರಿಯೇನ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೇನ ಮಗ್ಗೇನ ತಯೋ ಖನ್ಧಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ತೀಹಿ ಚ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಖನ್ಧೇಹಿ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ. ಯಾ ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ – ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ; ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ, ಯಾ ಚ ಸಮ್ಮಾಸತಿ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ – ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ; ಯಾ ಚ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ – ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇ ¶ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೨).

ಏತ್ಥ ಹಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾದಯೋ ತಯೋ ಸೀಲಮೇವ. ತಸ್ಮಾ ತೇ ಸಜಾತಿತೋ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇತಿ ಭುಮ್ಮೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ, ಅತ್ಥೋ ಪನ ಕರಣವಸೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಾದೀಸು ಪನ ತೀಸು ಸಮಾಧಿ ಅತ್ತನೋ ಧಮ್ಮತಾಯ ಆರಮ್ಮಣೇ ಏಕಗ್ಗಭಾವೇನ ಅಪ್ಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ವೀರಿಯೇ ಪನ ಪಗ್ಗಹಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇನ್ತೇ ಸತಿಯಾ ಚ ಅಪಿಲಾಪನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇನ್ತಿಯಾ ಲದ್ಧೂಪಕಾರೋ ಹುತ್ವಾ ಸಕ್ಕೋತಿ.

ತತ್ರಾಯಂ ಉಪಮಾ – ಯಥಾ ಹಿ ನಕ್ಖತ್ತಂ ಕೀಳಿಸ್ಸಾಮಾತಿ ಉಯ್ಯಾನಂ ಪವಿಟ್ಠೇಸು ತೀಸು ಸಹಾಯೇಸು ಏಕೋ ಸುಪುಪ್ಫಿತಂ ಚಮ್ಪಕರುಕ್ಖಂ ದಿಸ್ವಾ ಹತ್ಥಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾಪಿ ಗಹೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯ. ಅಥಸ್ಸ ದುತಿಯೋ ¶ ಓನಮಿತ್ವಾ ಪಿಟ್ಠಿಂ ದದೇಯ್ಯ. ಸೋ ತಸ್ಸ ಪಿಟ್ಠಿಯಂ ಠತ್ವಾಪಿ ಕಮ್ಪಮಾನೋ ಗಹೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯ. ಅಥಸ್ಸ ಇತರೋ ಅಂಸಕೂಟಂ ಉಪನಾಮೇಯ್ಯ. ಸೋ ಏಕಸ್ಸ ಪಿಟ್ಠಿಯಂ ಠತ್ವಾ ಏಕಸ್ಸ ಅಂಸಕೂಟಂ ಓಲುಬ್ಭ ಯಥಾರುಚಿ ಪುಪ್ಫಾನಿ ಓಚಿನಿತ್ವಾ ಪಿಳನ್ಧಿತ್ವಾ ನಕ್ಖತ್ತಂ ಕೀಳೇಯ್ಯ. ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಏಕತೋ ಉಯ್ಯಾನಂ ಪವಿಟ್ಠಾ ತಯೋ ಸಹಾಯಾ ವಿಯ ಹಿ ಏಕತೋ ಜಾತಾ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಾದಯೋ ತಯೋ ಧಮ್ಮಾ, ಸುಪುಪ್ಫಿತಚಮ್ಪಕರುಕ್ಖೋ ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣಂ, ಹತ್ಥಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾಪಿ ಗಹೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೋ ವಿಯ ಅತ್ತನೋ ಧಮ್ಮತಾಯ ಆರಮ್ಮಣೇ ಏಕಗ್ಗಭಾವೇನ ಅಪ್ಪೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೋ ಸಮಾಧಿ, ಪಿಟ್ಠಿಂ ದತ್ವಾ ಓನತಸಹಾಯೋ ವಿಯ ವಾಯಾಮೋ, ಅಂಸಕೂಟಂ ದತ್ವಾ ಠಿತಸಹಾಯೋ ¶ ವಿಯ ಸತಿ. ಯಥಾ ತೇಸು ಏಕಸ್ಸ ಪಿಟ್ಠಿಯಂ ಠತ್ವಾ ಏಕಸ್ಸ ಅಂಸಕೂಟಂ ಓಲುಬ್ಭ ಇತರೋ ಯಥಾರುಚಿ ಪುಪ್ಫಂ ಗಹೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಏವಮೇವ ವೀರಿಯೇ ಪಗ್ಗಹಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇನ್ತೇ ಸತಿಯಾ ಚ ಅಪಿಲಾಪನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇನ್ತಿಯಾ ಲದ್ಧೂಪಕಾರೋ ಸಮಾಧಿ ಸಕ್ಕೋತಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ಏಕಗ್ಗಭಾವೇನ ಅಪ್ಪೇತುಂ. ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಯೇವೇತ್ಥ ಸಜಾತಿತೋ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸಙ್ಗಹಿತೋ. ವಾಯಾಮಸತಿಯೋ ಪನ ಕಿರಿಯತೋ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತಿ.

ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೇಸುಪಿ ಪಞ್ಞಾ ಅತ್ತನೋ ಧಮ್ಮತಾಯ ‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾ’ತಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ನಿಚ್ಛೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ವಿತಕ್ಕೇ ಪನ ಆಕೋಟೇತ್ವಾ ಆಕೋಟೇತ್ವಾ ದೇನ್ತೇ ಸಕ್ಕೋತಿ. ಕಥಂ? ಯಥಾ ಹಿ ಹೇರಞ್ಞಿಕೋ ಕಹಾಪಣಂ ಹತ್ಥೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಭಾಗೇಸು ¶ ಓಲೋಕೇತುಕಾಮೋ ಸಮಾನೋಪಿ ನ ಚಕ್ಖುತಲೇನೇವ ಪರಿವತ್ತೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಅಙ್ಗುಲಿಪಬ್ಬೇಹಿ ಪನ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಓಲೋಕೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ; ಏವಮೇವ ನ ಪಞ್ಞಾ ಅತ್ತನೋ ಧಮ್ಮತಾಯ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣಂ ನಿಚ್ಛೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣೇನ ಪನ ಆಹನನಪರಿಯಾಹನನರಸೇನ ವಿತಕ್ಕೇನ ಆಕೋಟೇನ್ತೇನ ವಿಯ ಪರಿವತ್ತೇನ್ತೇನ ವಿಯ ಚ ಆದಾಯ ಆದಾಯ ದಿನ್ನಮೇವ ನಿಚ್ಛೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಇಧಾಪಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯೇವ ಸಜಾತಿತೋ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾ, ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಪನ ಕಿರಿಯತೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ ಹೋತಿ. ಇತಿ ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಮಗ್ಗೋ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತಿವಿಧೋ ಖನ್ಧತ್ತಯಭೇದತೋ’’ತಿ. ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಾದಿವಸೇನ.

ಅಪಿಚ ಸಬ್ಬಾನೇವ ಸಚ್ಚಾನಿ ಏಕವಿಧಾನಿ ಅವಿತಥತ್ತಾ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ವಾ, ದುವಿಧಾನಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರತೋ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತತೋ ಚ, ತಿವಿಧಾನಿ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬತೋ ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬತೋ ನೇವಪಹಾತಬ್ಬನಾಪಹಾತಬ್ಬತೋ ¶ ಚ, ಚತುಬ್ಬಿಧಾನಿ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದಿಭೇದತೋತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಏಕವಿಧಾದೀಹಿ’ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗತೋ’ತಿ ಸಬ್ಬಾನೇವ ಚ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಭಾಗಾನಿ ಅವಿತಥತೋ ಅತ್ತಸುಞ್ಞತೋ ದುಕ್ಕರಪಟಿವೇಧತೋ ಚ. ಯಥಾಹ –

‘‘ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ, ಆನನ್ದ, ಕತಮಂ ನು ಖೋ ದುಕ್ಕರತರಂ ವಾ ದುರಭಿಸಮ್ಭವತರಂ ವಾ – ಯೋ ದೂರತೋವ ಸುಖುಮೇನ ತಾಲಚ್ಛಿಗ್ಗಳೇನ ಅಸನಂ ಅತಿಪಾತೇಯ್ಯ ಪೋಙ್ಖಾನುಪೋಙ್ಖಂ ಅವಿರಾಧಿತಂ, ಯೋ ವಾ ಸತ್ತಧಾ ¶ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ವಾಲಸ್ಸ ಕೋಟಿಯಾ ಕೋಟಿಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝೇಯ್ಯಾ’’ತಿ? ‘‘ಏತದೇವ, ಭನ್ತೇ, ದುಕ್ಕರತರಞ್ಚೇವ ದುರಭಿಸಮ್ಭವತರಞ್ಚ – ಯೋ ಸತ್ತಧಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ವಾಲಸ್ಸ ಕೋಟಿಯಾ ಕೋಟಿಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝೇಯ್ಯಾ’’ತಿ. ‘‘ತತೋ ಖೋ ತೇ, ಆನನ್ದ, ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝತರಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ ಯೇ ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ…ಪೇ… ಅಯಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾತಿ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೧೧೫).

ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಸಲಕ್ಖಣವವತ್ಥಾನತೋ. ಪುರಿಮಾನಿ ಚ ದ್ವೇ ಸಭಾಗಾನಿ ದುರವಗಾಹತ್ಥೇನ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ಲೋಕಿಯತ್ತಾ ಸಾಸವತ್ತಾ ಚ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಫಲಹೇತುಭೇದತೋ ¶ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪ್ಪಹಾತಬ್ಬತೋ ಚ. ಪಚ್ಛಿಮಾನಿಪಿ ದ್ವೇ ಸಭಾಗಾನಿ ಗಮ್ಭೀರತ್ಥೇನ ದುರವಗಾಹತ್ತಾ ಲೋಕುತ್ತರತ್ತಾ ಅನಾಸವತ್ತಾ ಚ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ವಿಸಯವಿಸಯೀಭೇದತೋ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಭಾವೇತಬ್ಬತೋ ಚ. ಪಠಮತತಿಯಾನಿ ಚಾಪಿ ಸಭಾಗಾನಿ ಫಲಾಪದೇಸತೋ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತತೋ. ದುತಿಯಚತುತ್ಥಾನಿ ಚಾಪಿ ಸಭಾಗಾನಿ ಹೇತುಅಪದೇಸತೋ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಏಕನ್ತಕುಸಲಾಕುಸಲತೋ. ಪಠಮಚತುತ್ಥಾನಿ ಚಾಪಿ ಸಭಾಗಾನಿ ಸಙ್ಖತತೋ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರತೋ. ದುತಿಯತತಿಯಾನಿ ಚಾಪಿ ಸಭಾಗಾನಿ ನೇವಸೇಕ್ಖಾನಾಸೇಕ್ಖಭಾವತೋ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಸಾರಮ್ಮಣಾನಾರಮ್ಮಣತೋ.

ಇತಿ ಏವಂ ಪಕಾರೇಹಿ, ನಯೇಹಿ ಚ ವಿಚಕ್ಖಣೋ;

ವಿಜಞ್ಞಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ, ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗತನ್ತಿ.

ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಉದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೯೦. ಇದಾನಿ ¶ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಯಂ ತತ್ಥ ಕತಮಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಜಾತಿಪಿ ದುಕ್ಖಾತಿ ನಿದ್ದೇಸವಾರೋ ಆರದ್ಧೋ. ತತ್ಥ ಜಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಜಾತಿಯಾ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ; ಜರಾ, ಮರಣಂ, ಸೋಕೋ ¶ , ಪರಿದೇವೋ, ದುಕ್ಖಂ, ದೋಮನಸ್ಸಂ, ಉಪಾಯಾಸೋ, ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯೋಗೋ, ಪಿಯವಿಪ್ಪಯೋಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ; ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯೋಗಸ್ಸ ಪಿಯವಿಪ್ಪಯೋಗಸ್ಸ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ; ಇಚ್ಛಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಇಚ್ಛಾಯ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ; ಖನ್ಧಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಖನ್ಧಾನಂ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತ್ಥ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅರಿಯಸಚ್ಚಸ್ಸ ಕಥನತ್ಥಾಯ ಅಯಂ ಮಾತಿಕಾ – ಇದಞ್ಹಿ ದುಕ್ಖಂ ನಾಮ ಅನೇಕಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಂ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ, ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ, ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ, ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ, ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ, ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖಂ, ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಾ ದುಕ್ಖವೇದನಾ ಸಭಾವತೋ ಚ ನಾಮತೋ ಚ ದುಕ್ಖತ್ತಾ ‘ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ’ ನಾಮ. ಸುಖವೇದನಾ ವಿಪರಿಣಾಮೇನ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುತೋ ‘ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ’ ನಾಮ. ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾ ಚೇವ ಅವಸೇಸಾ ಚ ತೇಭೂಮಕಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉದಯಬ್ಬಯಪೀಳಿತತ್ತಾ ‘ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ’ ನಾಮ. ತಥಾ ಪೀಳನಂ ಪನ ಮಗ್ಗಫಲಾನಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಿ. ತಸ್ಮಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತೇನ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ ನಾಮಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಕಣ್ಣಸೂಲದನ್ತಸೂಲರಾಗಜಪರಿಳಾಹದೋಸಜಪರಿಳಾಹಾದಿ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕೋ ಆಬಾಧೋ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಜಾನಿತಬ್ಬತೋ ¶ ಉಪಕ್ಕಮಸ್ಸ ಚ ಅಪಾಕಟಭಾವತೋ ‘ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ’ ನಾಮ, ಅಪಾಕಟದುಕ್ಖನ್ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ. ದ್ವತ್ತಿಂಸಕಮ್ಮಕಾರಣಾದಿಸಮುಟ್ಠಾನೋ ಆಬಾಧೋ ಅಪುಚ್ಛಿತ್ವಾವ ಜಾನಿತಬ್ಬತೋ ಉಪಕ್ಕಮಸ್ಸ ಚ ಪಾಕಟಭಾವತೋ ‘ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ’ ನಾಮ, ಪಾಕಟದುಕ್ಖನ್ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಠಪೇತ್ವಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ ಸೇಸಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ಆಗತಂ ಜಾತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ‘ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖಂ’ ನಾಮ. ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ ‘ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖಂ’ ನಾಮ.

ತತ್ಥ ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪದದ್ವಯೇ ಠತ್ವಾ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ಅರಿಯಸಚ್ಚಞ್ಚ ನಾಮೇತಂ ಪಾಳಿಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋಪಿ ಆಗಚ್ಛತಿ ವಿತ್ಥಾರತೋಪಿ. ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ಸಙ್ಖೇಪೇನಪಿ ವಿತ್ಥಾರೇನಪಿ ಕಥೇತುಂ ವಟ್ಟತಿ ¶ . ವಿತ್ಥಾರತೋ ಆಗತಟ್ಠಾನೇ ಪನ ವಿತ್ಥಾರೇನೇವ ಕಥೇತುಂ ವಟ್ಟತಿ, ನ ಸಙ್ಖೇಪೇನ. ತಂ ಇದಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಆಗತನ್ತಿ ವಿತ್ಥಾರೇನೇವ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ತಸ್ಮಾ ಯಂ ತಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ? ಜಾತಿಪಿ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿಆದೀನಿ ಪದಾನಿ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಜಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಜಾತಿಯಾ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಜಾತಿಆದೀನಿ ತಾವ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಜಾತಿ? ಯಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ತಮ್ಹಿ ತಮ್ಹಿ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ಜಾತಿ ಸಞ್ಜಾತೀ’’ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಪನ ಪದಭಾಜನೀಯಸ್ಸ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

೧೯೧. ತತ್ರಾಯಂ ¶ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ – ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನನ್ತಿ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಅನೇಕೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ಸಾಧಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ. ಯಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಸ ಜಾತಿ, ಯಾ ಸೋಮದತ್ತಸ್ಸ ಜಾತೀತಿ ಏವಞ್ಹಿ ದಿವಸಮ್ಪಿ ಕಥಿಯಮಾನೇ ನೇವ ಸತ್ತಾ ಪರಿಯಾದಾನಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ನ ಸಬ್ಬಂ ಅಪರತ್ಥದೀಪನಂ ಸಿಜ್ಝತಿ. ಇಮೇಹಿ ಪನ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ನ ಕೋಚಿ ಸತ್ತೋ ಅಪರಿಯಾದಿನ್ನೋ ಹೋತಿ, ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಪರತ್ಥದೀಪನಂ ನ ಸಿಜ್ಝತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ. ತಮ್ಹಿ ತಮ್ಹೀತಿ ಅಯಂ ಜಾತಿಗತಿವಸೇನ ಅನೇಕೇಸಂ ಸತ್ತನಿಕಾಯಾನಂ ಸಾಧಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ. ಸತ್ತನಿಕಾಯೇತಿ ಸತ್ತಾನಂ ನಿಕಾಯೇ, ಸತ್ತಘಟಾಯಂ ಸತ್ತಸಮೂಹೇತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಜಾತೀತಿ ಅಯಂ ಜಾತಿಸದ್ದೋ ಅನೇಕತ್ಥೋ. ತಥಾ ಹೇಸ ‘‘ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿಂ, ದ್ವೇಪಿ ಜಾತಿಯೋ’’ತಿ (ಪಾರಾ. ೧೨; ಮ. ನಿ. ೨.೨೫೭) ಏತ್ಥ ಭವೇ ಆಗತೋ. ‘‘ಅತ್ಥಿ ವಿಸಾಖೇ ¶ , ನಿಗಣ್ಠಾ ನಾಮ ಸಮಣಜಾತಿಕಾ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೩.೭೧) ಏತ್ಥ ನಿಕಾಯೇ. ‘‘ತಿರಿಯಾ ನಾಮ ತಿಣಜಾತಿ ನಾಭಿಯಾ ಉಗ್ಗನ್ತ್ವಾ ನಭಂ ಆಹಚ್ಚ ಠಿತಾ ಅಹೋಸೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೫.೧೯೬) ಏತ್ಥ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ. ‘‘ಜಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಧಾತು. ೭೧) ಏತ್ಥ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣೇ. ‘‘ಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಮ್ಹಿ ಪಠಮಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ಪಠಮಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಾತುಭೂತಂ, ತದುಪಾದಾಯ ಸಾವಸ್ಸ ಜಾತೀ’’ತಿ (ಮಹಾವ. ೧೨೪) ಏತ್ಥ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ‘‘ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋ, ಆನನ್ದ, ಬೋಧಿಸತ್ತೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೦೭) ಏತ್ಥ ಪಸೂತಿಯಂ. ‘‘ಅನುಪಕ್ಕುಟ್ಠೋ ಜಾತಿವಾದೇನಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೩೩೧) ಏತ್ಥ ಕುಲೇ. ‘‘ಯತೋಹಂ, ಭಗಿನಿ, ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೩೫೧) ಏತ್ಥ ಅರಿಯಸೀಲೇ. ಇಧ ಪನಾಯಂ ಸವಿಕಾರೇಸು ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಕ್ಖನ್ಧೇಸು ವತ್ತತಿ. ತಸ್ಮಾ ಜಾಯಮಾನಕವಸೇನ ಜಾತೀತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ಸಭಾವಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಸಞ್ಜಾಯನವಸೇನ ಸಞ್ಜಾತೀತಿ ಉಪಸಗ್ಗೇನ ಪದಂ ವಡ್ಢಿತಂ. ಓಕ್ಕಮನವಸೇನ ಓಕ್ಕನ್ತಿ. ಜಾಯನಟ್ಠೇನ ವಾ ಜಾತಿ, ಸಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನವಸೇನ ಯುತ್ತಾ. ಸಞ್ಜಾಯನಟ್ಠೇನ ಸಞ್ಜಾತಿ, ಸಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನವಸೇನ ಯುತ್ತಾ. ಓಕ್ಕಮನಟ್ಠೇನ ಓಕ್ಕನ್ತಿ, ಸಾ ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜವಸೇನ ಯುತ್ತಾ. ತೇ ಹಿ ಅಣ್ಡಕೋಸಞ್ಚ ವತ್ಥಿಕೋಸಞ್ಚ ¶ ಓಕ್ಕಮನ್ತಿ, ಓಕ್ಕಮನ್ತಾಪಿ ಪವಿಸನ್ತಾ ವಿಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತನಟ್ಠೇನ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿ. ಸಾ ಸಂಸೇದಜಓಪಪಾತಿಕವಸೇನ ಯುತ್ತಾ. ತೇ ಹಿ ಪಾಕಟಾ ಏವ ಹುತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ಅಯಂ ತಾವ ಸಮ್ಮುತಿಕಥಾ.

ಇದಾನಿ ¶ ಪರಮತ್ಥಕಥಾ ಹೋತಿ. ಖನ್ಧಾ ಏವ ಹಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ನ ಸತ್ತಾ. ತತ್ಥ ಚ ಖನ್ಧಾನನ್ತಿ ಏಕವೋಕಾರಭವೇ ಏಕಸ್ಸ, ಚತುವೋಕಾರಭವೇ ಚತುನ್ನಂ, ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಗಹಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಪಾತುಭಾವೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿ. ಆಯತನಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ತತ್ರ ತತ್ರ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯತನವಸೇನ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಪಟಿಲಾಭೋತಿ ಸನ್ತತಿಯಂ ಪಾತುಭಾವೋಯೇವ; ಪಾತುಭವನ್ತಾನೇವ ಹಿ ತಾನಿ ಪಟಿಲದ್ಧಾನಿ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಜಾತೀತಿ ಅಯಂ ಜಾತಿ ನಾಮ ಕಥಿಯತಿ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಭವೇ ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣಾ, ನೀಯ್ಯಾತನರಸಾ, ಅತೀತಭವತೋ ಇಧ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಫಲವಸೇನ ದುಕ್ಖವಿಚಿತ್ತತಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ವಾ.

ಇದಾನಿ ‘ಜಾತಿಯಾ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’ತಿ ಅಯಞ್ಹಿ ಜಾತಿ ಸಯಂ ನ ದುಕ್ಖಾ, ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪನ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖಾತಿ ¶ ವುತ್ತಾ. ಕತರದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪನಾಯಂ ವತ್ಥೂತಿ? ಯಂ ತಂ ಬಾಲಪಣ್ಡಿತಸುತ್ತಾದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೩.೨೪೬ ಆದಯೋ) ಭಗವತಾಪಿ ಉಪಮಾವಸೇನ ಪಕಾಸಿತಂ ಆಪಾಯಿಕಂದುಕ್ಖಂ, ಯಞ್ಚ ಸುಗತಿಯಂ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಾದಿಭೇದಂ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ಏಸಾ ವತ್ಥು. ತತ್ರಿದಂ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಾದಿಭೇದಂ ದುಕ್ಖಂ – ಅಯಞ್ಹಿ ಸತ್ತೋ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಮ್ಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನೋ ನ ಉಪ್ಪಲಪದುಮಪುಣ್ಡರೀಕಾದೀಸು ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ. ಅಥ ಖೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಆಮಾಸಯಸ್ಸ ಉಪರಿ ಪಕ್ಕಾಸಯಸ್ಸ ಉದರಪಟಲಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಡಕಾನಂ ವೇಮಜ್ಝೇ ಪರಮಸಮ್ಬಾಧೇ ತಿಬ್ಬನ್ಧಕಾರೇ ನಾನಾಕುಣಪಗನ್ಧಪರಿಭಾವಿತೇ ಅಸುಚಿಪರಮದುಗ್ಗನ್ಧಪವನವಿಚರಿತೇ ಅಧಿಮತ್ತಜೇಗುಚ್ಛೇ ಕುಚ್ಛಿಪ್ಪದೇಸೇ ಪೂತಿಮಚ್ಛಪೂತಿಕುಮ್ಮಾಸಚನ್ದನಿಕಾದೀಸು ಕಿಮಿ ವಿಯ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ. ಸೋ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ದಸ ಮಾಸೇ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಸಮ್ಭವೇನ ಉಸ್ಮನಾ ಪುಟಪಾಕಂ ವಿಯ ಪಚ್ಚಮಾನೋ ಪಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿ ವಿಯ ಸೇದಿಯಮಾನೋ ಸಮಿಞ್ಜನಪಸಾರಣಾದಿರಹಿತೋ ಅಧಿಮತ್ತಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ. ಇದಂ ತಾವ ‘ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಂ’ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ಪನ ಸೋ ಮಾತು ಸಹಸಾ ಉಪಕ್ಖಲನಗಮನನಿಸೀದನಉಟ್ಠಾನಪರಿವತ್ತನಾದೀಸು ಸುರಾಧುತ್ತಹತ್ಥಗತೋ ಏಳಕೋ ವಿಯ ಅಹಿಗುಣ್ಠಿಕಹತ್ಥಗತೋ ಸಪ್ಪಪೋತಕೋ ವಿಯ ಚ ಆಕಡ್ಢನಪರಿಕಡ್ಢನಓಧುನನನಿದ್ಧುನನಾದಿನಾ ಉಪಕ್ಕಮೇನ ಅಧಿಮತ್ತಂ ದುಕ್ಖಮನುಭವತಿ, ಯಞ್ಚ ಮಾತು ಸೀತುದಕಪಾನಕಾಲೇ ಸೀತನರಕೂಪಪನ್ನೋ ¶ ವಿಯ, ಉಣ್ಹಯಾಗುಭತ್ತಾದಿಅಜ್ಝೋಹರಣಕಾಲೇ ಅಙ್ಗಾರವುಟ್ಠಿಸಮ್ಪರಿಕಿಣ್ಣೋ ವಿಯ, ಲೋಣಮ್ಬಿಲಾದಿಅಜ್ಝೋಹರಣಕಾಲೇ ಖಾರಾಪಟಿಚ್ಛಕಾದಿಕಮ್ಮಕಾರಣಪ್ಪತ್ತೋ ವಿಯ ತಿಬ್ಬಂ ದುಕ್ಖಮನುಭೋತಿ – ಇದಂ ‘ಗಬ್ಭಪರಿಹರಣಮೂಲಕಂ’ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ¶ ಪನಸ್ಸ ಮೂಳ್ಹಗಬ್ಭಾಯ ಮಾತುಯಾ ಮಿತ್ತಾಮಚ್ಚಸುಹಜ್ಜಾದೀಹಿಪಿ ಅದಸ್ಸನಾರಹೇ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ ಛೇದನಫಾಲನಾದೀಹಿ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ – ಇದಂ ‘ಗಬ್ಭವಿಪತ್ತಿಮೂಲಕಂ’ ದುಕ್ಖಂ. ಯಂ ವಿಜಾಯಮಾನಾಯ ಮಾತುಯಾ ಕಮ್ಮಜೇಹಿ ವಾತೇಹಿ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ನರಕಪಪಾತಂ ವಿಯ ಅತಿಭಯಾನಕಂ ಯೋನಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಪಾತಿಯಮಾನಸ್ಸ ¶ ಪರಮಸಮ್ಬಾಧೇನ ಯೋನಿಮುಖೇನ ತಾಳಚ್ಛಿಗ್ಗಳೇನ ವಿಯ ನಿಕ್ಕಡ್ಢಿಯಮಾನಸ್ಸ ಮಹಾನಾಗಸ್ಸ ನರಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಿಯ ಚ ಸಙ್ಘಾಟಪಬ್ಬತೇಹಿ ವಿಚುಣ್ಣಿಯಮಾನಸ್ಸ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ – ಇದಂ ‘ವಿಜಾಯನಮೂಲಕಂ’ ದುಕ್ಖಂ. ಯಂ ಪನ ಜಾತಸ್ಸ ತರುಣವಣಸದಿಸಸ್ಸ ಸುಕುಮಾರಸರೀರಸ್ಸ ಹತ್ಥಗ್ಗಹಣನ್ಹಾಪನಧೋವನಚೋಳಪರಿಮಜ್ಜನಾದಿಕಾಲೇ ಸೂಚಿಮುಖಖುರಧಾರವಿಜ್ಝನಫಾಲನಸದಿಸಂ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ – ಇದಂ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿತೋ ‘ಬಹಿ ನಿಕ್ಖಮನಮೂಲಕಂ’ ದುಕ್ಖಂ. ಯಂ ತತೋ ಪರಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ಅತ್ತನಾವ ಅತ್ತಾನಂ ವಧನ್ತಸ್ಸ, ಅಚೇಲಕವತಾದಿವಸೇನ ಆತಾಪನಪರಿತಾಪನಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತಸ್ಸ, ಕೋಧವಸೇನ ಅಭುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ, ಉಬ್ಬನ್ಧನ್ತಸ್ಸ ಚ ದುಕ್ಖಂ ಹೋತಿ – ಇದಂ ‘ಅತ್ತೂಪಕ್ಕಮಮೂಲಕಂ’ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ಪನ ಪರತೋ ವಧಬನ್ಧನಾದೀನಿ ಅನುಭವನ್ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ – ಇದಂ ‘ಪರೂಪಕ್ಕಮಮೂಲಕಂ’ ದುಕ್ಖನ್ತಿ. ಇತಿ ಇಮಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅಯಂ ಜಾತಿ ವತ್ಥುಮೇವ ಹೋತೀತಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ಯಞ್ಚಾಪಿ ¶ ಗೂಥನರಕೇ ವಿಯ ಮಾತುಗಬ್ಭೇ,

ಸತ್ತೋ ವಸಂ ಚಿರಮತೋ ಬಹಿ ನಿಕ್ಖಮನಞ್ಚ;

ಪಪ್ಪೋತಿ ದುಕ್ಖಮತಿಘೋರಮಿದಮ್ಪಿ ನತ್ಥಿ,

ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಇತಿಪಿ ಜಾತಿರಯಞ್ಹಿ ದುಕ್ಖಾ.

ಕಿಂ ಭಾಸಿತೇನ ಬಹುನಾ ನನು ಯಂ ಕುಹಿಞ್ಚಿ,

ಅತ್ಥೀಧ ಕಿಞ್ಚಿದಪಿ ದುಕ್ಖಮಿದಂ ಕದಾಚಿ;

ದುಕ್ಖಾತಿ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಇಮಮಾಹ ಜಾತಿನ್ತಿ.

೧೯೨. ಜರಾನಿದ್ದೇಸೇ ಜರಾತಿ ಸಭಾವಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಜೀರಣತಾತಿ ಆಕಾರನಿದ್ದೇಸೋ. ಖಣ್ಡಿಚ್ಚನ್ತಿಆದಯೋ ತಯೋ ಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇ ಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸಾ. ಪಚ್ಛಿಮಾ ದ್ವೇ ಪಕತಿನಿದ್ದೇಸಾ. ಅಯಞ್ಹಿ ಜರಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪದೇನ ಸಭಾವತೋ ದೀಪಿತಾ, ತೇನಸ್ಸಾ ಇದಂ ಸಭಾವಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಜೀರಣತಾತಿ ಇಮಿನಾ ಆಕಾರತೋ ¶ , ತೇನಸ್ಸಾಯಂ ಆಕಾರನಿದ್ದೇಸೋ. ಖಣ್ಡಿಚ್ಚನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇ ದನ್ತನಖಾನಂ ಖಣ್ಡಿತಭಾವಕರಣಕಿಚ್ಚತೋ. ಪಾಲಿಚ್ಚನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಕೇಸಲೋಮಾನಂ ಪಲಿತಭಾವಕರಣಕಿಚ್ಚತೋ. ವಲಿತ್ತಚತಾತಿ ಇಮಿನಾ ಮಂಸಂ ಮಿಲಾಪೇತ್ವಾ ತಚೇ ವಲಿತ್ತಭಾವಕರಣಕಿಚ್ಚತೋ ದೀಪಿತಾ. ತೇನಸ್ಸಾ ಇಮೇ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚನ್ತಿ ಆದಯೋ ತಯೋ ಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇ ಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸಾ. ತೇಹಿ ಇಮೇಸಂ ವಿಕಾರಾನಂ ದಸ್ಸನವಸೇನ ಪಾಕಟೀಭೂತಾತಿ ಪಾಕಟಜರಾ ದಸ್ಸಿತಾ. ಯಥೇವ ಹಿ ಉದಕಸ್ಸ ವಾ ವಾತಸ್ಸ ವಾ ಅಗ್ಗಿನೋ ವಾ ತಿಣರುಕ್ಖಾದೀನಂ ಸಂಸಗ್ಗಪಲಿಭಗ್ಗತಾಯ ವಾ ಝಾಮತಾಯ ವಾ ಗತಮಗ್ಗೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಸೋ ಗತಮಗ್ಗೋ ತಾನೇವ ಉದಕಾದೀನಿ, ಏವಮೇವ ಜರಾಯ ದನ್ತಾದೀಸು ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಗತಮಗ್ಗೋ ಪಾಕಟೋ, ಚಕ್ಖುಂ ಉಮ್ಮೀಲೇತ್ವಾಪಿ ಗಯ್ಹತಿ. ನ ಚ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದೀನೇವ ಜರಾ; ನ ಹಿ ಜರಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಹೋತಿ.

ಆಯುನೋ ¶ ಸಂಹಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರಿಪಾಕೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಪನ ಪದೇಹಿ ಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇಯೇವ ಅಭಿಬ್ಯತ್ತಾಯ ಆಯುಕ್ಖಯಚಕ್ಖಾದಿಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಸಙ್ಖಾತಾಯ ಪಕತಿಯಾ ದೀಪಿತಾ. ತೇನಸ್ಸಿಮೇ ಪಚ್ಛಿಮಾ ದ್ವೇ ಪಕತಿನಿದ್ದೇಸಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಜರಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಆಯು ಹಾಯತಿ ತಸ್ಮಾ ಜರಾ ‘‘ಆಯುನೋ ಸಂಹಾನೀ’’ತಿ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ವುತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ದಹರಕಾಲೇ ಸುಪ್ಪಸನ್ನಾನಿ ಸುಖುಮಮ್ಪಿ ¶ ಅತ್ತನೋ ವಿಸಯಂ ಸುಖೇನೇವ ಗಣ್ಹನಸಮತ್ಥಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಜರಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಪಕ್ಕಾನಿ ಆಲುಳಿತಾನಿ ಅವಿಸದಾನಿ ಓಳಾರಿಕಮ್ಪಿ ಅತ್ತನೋ ವಿಸಯಂ ಗಹೇತುಂ ಅಸಮತ್ಥಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರಿಪಾಕೋ’’ತಿ ಫಲೂಪಚಾರೇನೇವ ವುತ್ತಾ.

ಸಾ ಪನೇಸಾ ಏವಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಜರಾ ಪಾಕಟಾ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಾತಿ ದುವಿಧಾ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ದನ್ತಾದೀಸು ಖಣ್ಡಾದಿಭಾವದಸ್ಸನತೋ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಜರಾ ‘ಪಾಕಟಜರಾ’ ನಾಮ. ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಪನ ಜರಾ ತಾದಿಸಸ್ಸ ವಿಕಾರಸ್ಸ ಅದಸ್ಸನತೋ ‘ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಜರಾ’ ನಾಮ. ತತ್ಥ ಯ್ವಾಯಂ ಖಣ್ಡಾದಿಭಾವೋ ದಿಸ್ಸತಿ, ಸೋ ತಾದಿಸಾನಂ ದನ್ತಾದೀನಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ವಣ್ಣೋಯೇವ. ತಂ ಚಕ್ಖುನಾ ದಿಸ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇನ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ‘‘ಇಮೇ ದನ್ತಾ ಜರಾಯ ಪಹಟಾ’’ತಿ ಜರಂ ಜಾನಾತಿ, ಉದಕಟ್ಠಾನೇ ಬದ್ಧಾನಿ ಗೋಸಿಙ್ಗಾದೀನಿ ಓಲೋಕೇತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಉದಕಸ್ಸ ಅತ್ಥಿಭಾವಂ ಜಾನನಂ ವಿಯ. ಪುನ ಅವೀಚಿ ಸವೀಚೀತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅಯಂ ಜರಾ ದುವಿಧಾ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಮಣಿಕನಕರಜತಪವಾಳಚನ್ದಸೂರಿಯಾದೀನಂ ಮನ್ದದಸಕಾದೀಸು ಪಾಣೀನಂ ವಿಯ ಚ ಪುಪ್ಫಫಲಪಲ್ಲವಾದೀಸು ಅಪಾಣೀನಂ ವಿಯ ಚ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ವಣ್ಣವಿಸೇಸಾದೀನಂ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ಜರಾ ‘ಅವೀಚಿಜರಾ’ ನಾಮ, ನಿರನ್ತರಜರಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತತೋ ಅಞ್ಞೇಸು ಪನ ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ಅನ್ತರನ್ತರಾ ವಣ್ಣವಿಸೇಸಾದೀನಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ಜರಾ ‘ಸವೀಚಿಜರಾ’ ನಾಮ.

ತತ್ಥ ¶ ಸವೀಚಿಜರಾ ಉಪಾದಿನ್ನಾನುಪಾದಿನ್ನಕವಸೇನ ಏವಂ ದೀಪೇತಬ್ಬಾ – ದಹರಕುಮಾರಕಾನಞ್ಹಿ ಪಠಮಮೇವ ಖೀರದನ್ತಾ ನಾಮ ಉಟ್ಠಹನ್ತಿ, ನ ತೇ ಥಿರಾ. ತೇಸು ಪನ ಪತಿತೇಸು ಪುನ ದನ್ತಾ ಉಟ್ಠಹನ್ತಿ. ತೇ ಪಠಮಮೇವ ಸೇತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಜರಾವಾತೇನ ಪನ ಪಹಟಕಾಲೇ ಕಾಳಕಾ ಹೋನ್ತಿ. ಕೇಸಾ ಪನ ಪಠಮಮೇವ ತಮ್ಬಾಪಿ ಹೋನ್ತಿ ಕಾಳಕಾಪಿ ಸೇತಾಪಿ. ಛವಿ ಪನ ಸಲೋಹಿತಿಕಾ ಹೋತಿ. ವಡ್ಢನ್ತಾನಂ ವಡ್ಢನ್ತಾನಂ ಓದಾತಾನಂ ಓದಾತಭಾವೋ, ಕಾಳಕಾನಂ ಕಾಳಕಭಾವೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಜರಾವಾತೇನ ಪನ ಪಹಟಕಾಲೇ ವಳಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸಸ್ಸಂ ವಪಿತಕಾಲೇ ಸೇತಂ ಹೋತಿ, ಪಚ್ಛಾ ನೀಲಂ, ಜರಾವಾತೇನ ಪನ ಪಹಟಕಾಲೇ ಪಣ್ಡುಕಂ ಹೋತಿ. ಅಮ್ಬಙ್ಕುರೇನಾಪಿ ದೀಪೇತುಂ ವಟ್ಟತಿ ಏವ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಜರಾತಿ ಅಯಂ ¶ ಜರಾ ನಾಮ ಕಥಿಯತಿ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ¶ ಖನ್ಧಪರಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾ, ಮರಣೂಪನಯನರಸಾ, ಯೋಬ್ಬನವಿನಾಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ.

‘ಜರಾಯ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಅಯಮ್ಪಿ ಸಯಂ ನ ದುಕ್ಖಾ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪನ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಕತರಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ? ಕಾಯದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚೇವ ದೋಮನಸ್ಸದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ. ಜಿಣ್ಣಸ್ಸ ಹಿ ಅತ್ತಭಾವೋ ಜರಸಕಟಂ ವಿಯ ದುಬ್ಬಲೋ ಹೋತಿ, ಠಾತುಂ ವಾ ಗನ್ತುಂ ವಾ ನಿಸೀದಿತುಂ ವಾ ವಾಯಮನ್ತಸ್ಸ ಬಲವಂ ಕಾಯದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ; ಪುತ್ತದಾರೇ ಯಥಾಪುರೇ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇನ್ತೇ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಪಿಚ –

ಅಙ್ಗಾನಂ ಸಿಥಿಲಭಾವಾ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಿಕಾರತೋ;

ಯೋಬ್ಬನಸ್ಸ ವಿನಾಸೇನ, ಬಲಸ್ಸ ಉಪಘಾತತೋ.

ವಿಪ್ಪವಾಸಾ ಸತಾದೀನಂ, ಪುತ್ತದಾರೇಹಿ ಅತ್ತನೋ;

ಅಪಸಾದನೀಯತೋ ಚೇವ, ಭೀಯ್ಯೋ ಬಾಲತ್ತಪತ್ತಿಯಾ.

ಪಪ್ಪೋತಿ ದುಕ್ಖಂ ಯಂ ಮಚ್ಚೋ, ಕಾಯಿಕಂ ಮಾನಸಂ ತಥಾ;

ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಜರಾಹೇತು, ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ಜರಾ ದುಖಾತಿ.

೧೯೩. ಮರಣನಿದ್ದೇಸೇ ಚವನಕವಸೇನ ಚುತಿ; ಏಕಚತುಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಚುತಿಯಾ ಸಾಮಞ್ಞವಚನಮೇತಂ. ಚವನತಾತಿ ಭಾವವಚನೇನ ಲಕ್ಖಣನಿದಸ್ಸನಂ. ಭೇದೋತಿ ಚುತಿಖನ್ಧಾನಂ ಭಙ್ಗುಪ್ಪತ್ತಿಪರಿದೀಪನಂ ¶ . ಅನ್ತರಧಾನನ್ತಿ ಘಟಸ್ಸ ವಿಯ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ಭಿನ್ನಾನಂ ಚುತಿಖನ್ಧಾನಂ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಠಾನಾಭಾವಪರಿದೀಪನಂ. ಮಚ್ಚು ಮರಣನ್ತಿ ಮಚ್ಚುಸಙ್ಖಾತಂ ಮರಣಂ. ಕಾಲೋ ನಾಮ ಅನ್ತಕೋ, ತಸ್ಸ ಕಿರಿಯಾ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ. ಏತ್ತಾವತಾ ಸಮ್ಮುತಿಯಾ ಮರಣಂ ದೀಪಿತಂ ಹೋತಿ.

ಇದಾನಿ ಪರಮತ್ಥೇನ ದೀಪೇತುಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋತಿಆದಿಮಾಹ. ಪರಮತ್ಥೇನ ಹಿ ಖನ್ಧಾಯೇವ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಸತ್ತೋ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಮರತಿ. ಖನ್ಧೇಸು ಪನ ಭಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಸತ್ತೋ ಮರತಿ ಭಿನ್ನೇಸು ಮತೋತಿ ವೋಹಾರೋ ಹೋತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ಚತುಪಞ್ಚವೋಕಾರವಸೇನ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ, ಏಕವೋಕಾರವಸೇನ ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೋ; ಚತುವೋಕಾರವಸೇನ ವಾ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ, ಸೇಸದ್ವಯವಸೇನ ¶ ಕಳೇವರಸ್ಸ ¶ ನಿಕ್ಖೇಪೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕಸ್ಮಾ? ಭವದ್ವಯೇಪಿ ರೂಪಕಾಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಕಳೇವರಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋ. ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾದೀಸು ಖನ್ಧಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತೇವ, ನ ಕಿಞ್ಚಿ ನಿಕ್ಖಿಪತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ವಸೇನ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ. ಮನುಸ್ಸಾದೀಸು ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪಕರಣತೋ ಮರಣಂ ‘‘ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಉಪಚ್ಛೇದೋತಿ ಇಮಿನಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಸ್ಸೇವ ಮರಣಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಸ್ಸ ಮರಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ‘ಸಸ್ಸಂ ಮತಂ, ರುಕ್ಖೋ ಮತೋ’ತಿ ಇದಂ ಪನ ವೋಹಾರಮತ್ತಮೇವ. ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಏವರೂಪಾನಿ ವಚನಾನಿ ಸಸ್ಸಾದೀನಂ ಖಯವಯಭಾವಮೇವ ದೀಪೇನ್ತಿ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಮರಣನ್ತಿ ಇದಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಮರಣಂ ನಾಮ ಕಥಿಯತಿ.

ಅಪಿಚೇತ್ಥ ಖಣಿಕಮರಣಂ, ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ, ಸಮುಚ್ಛೇದಮರಣನ್ತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತತ್ಥ ‘ಖಣಿಕಮರಣಂ’ ನಾಮ ಪವತ್ತೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಭೇದೋ. ‘ತಿಸ್ಸೋ ಮತೋ, ಫುಸ್ಸೋ ಮತೋ’ತಿ ಇದಂ ‘ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ’ ನಾಮ. ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ ‘ಸಮುಚ್ಛೇದಮರಣಂ’ ನಾಮ. ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನತ್ಥೇ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಜಾತಿಕ್ಖಯಮರಣಂ, ಉಪಕ್ಕಮಮರಣಂ, ಸರಸಮರಣಂ, ಆಯುಕ್ಖಯಮರಣಂ, ಪುಞ್ಞಕ್ಖಯಮರಣನ್ತಿಪಿ ತಸ್ಸೇವ ನಾಮಂ. ತಯಿದಂ ಚುತಿಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಯೋಗರಸಂ, ವಿಪ್ಪವಾಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ.

‘ಮರಣಸ್ಸ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಇದಮ್ಪಿ ಸಯಂ ನ ದುಕ್ಖಂ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪನ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಮರಣನ್ತಿಕಾಪಿ ಹಿ ಸಾರೀರಿಕಾ ವೇದನಾ, ಪಟಿವಾತೇ ಗಹಿತಾ ಆದಿತ್ತತಿಣುಕ್ಕಾ ¶ ವಿಯ, ಸರೀರಂ ನಿದಹನ್ತಿ. ನರಕನಿಮಿತ್ತಾದೀನಂ ಉಪಟ್ಠಾನಕಾಲೇ ಬಲವದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಪಿ ಚ –

ಪಾಪಸ್ಸ ಪಾಪಕಮ್ಮಾದಿ, ನಿಮಿತ್ತಮನುಪಸ್ಸತೋ;

ಭದ್ದಸ್ಸಾಪಸಹನ್ತಸ್ಸ, ವಿಯೋಗಂ ಪಿಯವತ್ಥುಕಂ.

ಮೀಯಮಾನಸ್ಸ ¶ ಯಂ ದುಕ್ಖಂ, ಮಾನಸಂ ಅವಿಸೇಸತೋ;

ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚಾಪಿ ಯಂ ಸನ್ಧಿ-ಬನ್ಧನಚ್ಛೇದನಾದಿಕಂ.

ವಿತುಜ್ಜಮಾನಮಮ್ಮಾನಂ, ಹೋತಿ ದುಕ್ಖಂ ಸರೀರಜಂ;

ಅಸಯ್ಹಮಪ್ಪಟಿಕಾರಂ, ದುಕ್ಖಸ್ಸೇತಸ್ಸಿದಂ ಯತೋ;

ಮರಣಂ ವತ್ಥು ತೇನೇತಂ, ದುಕ್ಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತನ್ತಿ.

ಅಪಿಚ ¶ ಇಮಾನಿ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ನಾಮ ಇಮೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ವಧಕಪಚ್ಚಾಮಿತ್ತಾ ವಿಯ ಓತಾರಂ ಗವೇಸನ್ತಾನಿ ವಿಚರನ್ತಿ. ಯಥಾ ಹಿ ಪುರಿಸಸ್ಸ ತೀಸು ಪಚ್ಚಾಮಿತ್ತೇಸು ಓತಾರಾಪೇಕ್ಖೇಸು ವಿಚರನ್ತೇಸು ಏಕೋ ವದೇಯ್ಯ – ‘‘ಅಹಂ ಅಸುಕಅರಞ್ಞಸ್ಸ ನಾಮ ವಣ್ಣಂ ಕಥೇತ್ವಾ ಏತಂ ಆದಾಯ ತತ್ಥ ಗಮಿಸ್ಸಾಮಿ, ಏತ್ಥ ಮಯ್ಹಂ ದುಕ್ಕರಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ. ದುತಿಯೋ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಅಹಂ ತವ ಏತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಗತಕಾಲೇ ಪೋಥೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮಿ, ಏತ್ಥ ಮಯ್ಹಂ ದುಕ್ಕರಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ. ತತಿಯೋ ವದೇಯ್ಯ – ‘‘ತಯಾ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪೋಥೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲೇ ಕತೇ ತಿಣ್ಹೇನ ಅಸಿನಾ ಸೀಸಚ್ಛೇದನಂ ನಾಮ ಮಯ್ಹಂ ಭಾರೋ ಹೋತೂ’’ತಿ. ತೇ ಏವಂ ವತ್ವಾ ತಥಾ ಕರೇಯ್ಯುಂ.

ತತ್ಥ ಪಠಮಪಚ್ಚಾಮಿತ್ತಸ್ಸ ಅರಞ್ಞಸ್ಸ ವಣ್ಣಂ ಕಥೇತ್ವಾ ತಂ ಆದಾಯ ತತ್ಥ ಗತಕಾಲೋ ವಿಯ ಸುಹಜ್ಜಞಾತಿಮಣ್ಡಲತೋ ನಿಕ್ಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾಪನಂ ನಾಮ ಜಾತಿಯಾ ಕಿಚ್ಚಂ. ದುತಿಯಸ್ಸ ಪೋಥೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲಕರಣಂ ವಿಯ ನಿಬ್ಬತ್ತಕ್ಖನ್ಧೇಸು ನಿಪತಿತ್ವಾ ಪರಾಧೀನಮಞ್ಚಪರಾಯಣಭಾವಕರಣಂ ಜರಾಯ ಕಿಚ್ಚಂ. ತತಿಯಸ್ಸ ತಿಣ್ಹೇನ ಅಸಿನಾ ಸೀಸಚ್ಛೇದನಂ ವಿಯ ಜೀವಿತಕ್ಖಯಪಾಪನಂ ಮರಣಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಅಪಿಚೇತ್ಥ ಜಾತಿದುಕ್ಖಂ ಸಾದೀನವಮಹಾಕನ್ತಾರಪ್ಪವೇಸೋ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಜರಾದುಕ್ಖಂ ತತ್ಥ ಅನ್ನಪಾನರಹಿತಸ್ಸ ¶ ದುಬ್ಬಲ್ಯಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಮರಣದುಕ್ಖಂ ದುಬ್ಬಲಸ್ಸ ಇರಿಯಾಪಥಪವತ್ತನೇ ವಿಹತಪರಕ್ಕಮಸ್ಸ ವಾಳಾದೀಹಿ ಅನಯಬ್ಯಸನಾಪಾದನಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ.

೧೯೪. ಸೋಕನಿದ್ದೇಸೇ ಬ್ಯಸತೀತಿ ಬ್ಯಸನಂ; ಹಿತಸುಖಂ ಖಿಪತಿ ವಿದ್ಧಂಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಞಾತೀನಂ ಬ್ಯಸನಂ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಂ; ಚೋರರೋಗಭಯಾದೀಹಿ ಞಾತಿಕ್ಖಯೋ ಞಾತಿವಿನಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನ ಞಾತಿಬ್ಯಸನೇನ ಫುಟ್ಠಸ್ಸಾತಿ ¶ ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟಸ್ಸ ಅಭಿಭೂತಸ್ಸ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಭೋಗಾನಂ ಬ್ಯಸನಂ ಭೋಗಬ್ಯಸನಂ; ರಾಜಚೋರಾದಿವಸೇನ ಭೋಗಕ್ಖಯೋ ಭೋಗವಿನಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ರೋಗೋಯೇವ ಬ್ಯಸನಂ ರೋಗಬ್ಯಸನಂ; ರೋಗೋ ಹಿ ಆರೋಗ್ಯಂ ಬ್ಯಸತಿ ವಿನಾಸೇತೀತಿ ಬ್ಯಸನಂ. ಸೀಲಸ್ಸ ಬ್ಯಸನಂ ಸೀಲಬ್ಯಸನಂ; ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ವಿನಾಸಯಮಾನಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ದಿಟ್ಠಿಯೇವ ಬ್ಯಸನಂ ದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾನಿ ದ್ವೇ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿ, ಪಚ್ಛಿಮಾನಿ ತೀಣಿ ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿ ತಿಲಕ್ಖಣಬ್ಭಾಹತಾನಿ. ಪುರಿಮಾನಿ ಚ ತೀಣಿ ನೇವ ಕುಸಲಾನಿ ನ ಅಕುಸಲಾನಿ. ಸೀಲದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನದ್ವಯಂ ಅಕುಸಲಂ.

ಅಞ್ಞತರಞ್ಞತರೇನಾತಿ ¶ ಗಹಿತೇಸು ವಾ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಅಗ್ಗಹಿತೇಸು ವಾ ಮಿತ್ತಾಮಚ್ಚಬ್ಯಸನಾದೀಸು ಯೇನ ಕೇನಚಿ. ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸಾತಿ ಸಮನುಬನ್ಧಸ್ಸ ಅಪರಿಮುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ. ಅಞ್ಞತರಞ್ಞತರೇನ ದುಕ್ಖಧಮ್ಮೇನಾತಿ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಸೋಕದುಕ್ಖಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುನಾ. ಸೋಕೋತಿ ಸೋಚನಕವಸೇನ ಸೋಕೋ; ಇದಂ ತೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಉಪಜ್ಜನಕಸೋಕಸ್ಸ ಸಭಾವಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಸೋಚನಾತಿ ಸೋಚನಾಕರೋ. ಸೋಚಿತತ್ತನ್ತಿ ಸೋಚಿತಭಾವೋ. ಅನ್ತೋಸೋಕೋತಿ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಸೋಕೋ. ದುತಿಯಪದಂ ಉಪಸಗ್ಗವಸೇನ ವಡ್ಢಿತಂ. ಸೋ ಹಿ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಸುಕ್ಖಾಪೇನ್ತೋ ವಿಯ ಪರಿಸುಕ್ಖಾಪೇನ್ತೋ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಅನ್ತೋಸೋಕೋ ಅನ್ತೋಪರಿಸೋಕೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಚೇತಸೋ ಪರಿಜ್ಝಾಯನಾತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಝಾಯನಾಕಾರೋ. ಸೋಕೋ ಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ ಚಿತ್ತಂ ಝಾಪೇತಿ ಪರಿದಹತಿ, ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಮೇ ಝಾಮಂ, ನ ಮೇ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಟಿಭಾತೀ’’ತಿ ವದಾಪೇತಿ. ದುಕ್ಖಿತೋ ಮನೋ ದುಮ್ಮನೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ದೋಮನಸ್ಸಂ. ಅನುಪವಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಸೋಕೋವ ಸಲ್ಲನ್ತಿ ಸೋಕಸಲ್ಲಂ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸೋಕೋತಿ ಅಯಂ ಸೋಕೋ ನಾಮ ಕಥಿಯತಿ. ಸೋ ಪನಾಯಂ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅತ್ಥತೋ ದೋಮನಸ್ಸವೇದನಾವ ¶ ಹೋತಿ, ಏವಂ ¶ ಸನ್ತೇಪಿ ಅನ್ತೋನಿಜ್ಝಾನಲಕ್ಖಣೋ, ಚೇತಸೋ ಪರಿನಿಜ್ಝಾಯನರಸೋ, ಅನುಸೋಚನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ.

‘ಸೋಕಸ್ಸ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಅಯಂ ಸಭಾವದುಕ್ಖತ್ತಾ ಚೇವ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಕತರದುಕ್ಖಸ್ಸಾತಿ? ಕಾಯಿಕದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚೇವ ಜವನಕ್ಖಣೇ ಚ ದೋಮನಸ್ಸದುಕ್ಖಸ್ಸ. ಸೋಕವೇಗೇನ ಹಿ ಹದಯೇ ಮಹಾಗಣ್ಡೋ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಪರಿಪಚ್ಚಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತಿ, ಮುಖತೋ ವಾ ಕಾಳಲೋಹಿತಂ ನಿಕ್ಖಮತಿ, ಬಲವಂ ಕಾಯದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ‘‘ಏತ್ತಕಾ ಮೇ ಞಾತಯೋ ಖಯಂ ಗತಾ, ಏತ್ತಕಾ ಮೇ ಭೋಗಾ’’ತಿ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ಚ ಬಲವಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೇನಪೇಸ ದುಕ್ಖೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಪಿಚ –

ಸತ್ತಾನಂ ಹದಯಂ ಸೋಕೋ, ಸಲ್ಲಂ ವಿಯ ವಿತುಜ್ಜತಿ;

ಅಗ್ಗಿತತ್ತೋವ ನಾರಾಚೋ, ಭುಸಞ್ಚ ಡಹತೇ ಪುನ.

ದುಕ್ಖಮ್ಪಿ ವಿವಿಧಂ ಯಸ್ಮಾ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ.

೧೯೫. ಪರಿದೇವನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ‘ಮಯ್ಹಂ ಧೀತಾ, ಮಯ್ಹಂ ಪುತ್ತೋ’ತಿ ಏವಂ ಆದಿಸ್ಸ ಆದಿಸ್ಸ ದೇವನ್ತಿ ರೋದನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಆದೇವೋ. ತಂ ತಂ ವಣ್ಣಂ ಪರಿಕಿತ್ತೇತ್ವಾ ಪರಿಕಿತ್ತೇತ್ವಾ ದೇವನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪರಿದೇವೋ. ತತೋ ಪರಾನಿ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಪದಾನಿ ಪುರಿಮದ್ವಯಸ್ಸೇವ ಆಕಾರಭಾವನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ವಾಚಾತಿ ವಚನಂ. ಪಲಾಪೋತಿ ತುಚ್ಛಂ ನಿರತ್ಥಕವಚನಂ. ಉಪಡ್ಢಭಣಿತಅಞ್ಞಭಣಿತಾದಿವಸೇನ ವಿರೂಪೋ ಪಲಾಪೋ ವಿಪ್ಪಲಾಪೋ. ಲಾಲಪ್ಪೋತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಲಪನಂ. ಲಾಲಪ್ಪನಾಕಾರೋ ಲಾಲಪ್ಪನಾ. ಲಾಲಪ್ಪಿತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಲಾಲಪ್ಪಿತತ್ತಂ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪರಿದೇವೋತಿ ಅಯಂ ಪರಿದೇವೋ ನಾಮ ಕಥಿಯತಿ. ಸೋ ಲಾಲಪ್ಪನಲಕ್ಖಣೋ, ಗುಣದೋಸಪರಿಕಿತ್ತನರಸೋ, ಸಮ್ಭಮಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ.

‘ಪರಿದೇವಸ್ಸ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಅಯಮ್ಪಿ ಸಯಂ ನ ದುಕ್ಖೋ, ಕಾಯದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸದುಕ್ಖಾನಂ ಪನ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಪರಿದೇವನ್ತೋ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಖನ್ಧಂ ಮುಟ್ಠೀಹಿ ¶ ಪೋಥೇತಿ, ಉಭೋಹಿ ಹತ್ಥೇಹಿ ಉರಂ ಪಹರತಿ ¶ ಪಿಂಸತಿ, ಸೀಸೇನ ಭಿತ್ತಿಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಯುಜ್ಝತಿ. ತೇನಸ್ಸ ಬಲವಂ ಕಾಯದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ‘ಏತ್ತಕಾ ಮೇ ಞಾತಯೋ ಖಯಂ ವಯಂ ಅಬ್ಭತ್ಥಂ ಗತಾ’ತಿಆದೀನಿ ಚಿನ್ತೇತಿ. ತೇನಸ್ಸ ಬಲವಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಪಿಚ –

ಕಣ್ಠೋಟ್ಠತಾಲುತಲಸೋಸಜಮಪ್ಪಸಯ್ಹಂ;

ಭಿಯ್ಯೋಧಿಮತ್ತಮಧಿಗಚ್ಛತಿಯೇವ ದುಕ್ಖಂ,

ದುಕ್ಖೋತಿ ತೇನ ಭಗವಾ ಪರಿದೇವಮಾಹಾತಿ.

೧೯೬-೭. ದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸನಿದ್ದೇಸಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವಣ್ಣಿತತ್ತಾ ಪಾಕಟಾ ಏವ. ಲಕ್ಖಣಾದೀನಿ ಪನ ತೇಸಂ ತತ್ಥ ವುತ್ತಾನೇವ.

‘ದುಕ್ಖಸ್ಸ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪೇತಂ ಸಯಞ್ಚ ದುಕ್ಖತ್ತಾ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕದುಕ್ಖಾನಞ್ಚ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಹತ್ಥಪಾದಾನಞ್ಹಿ ಕಣ್ಣನಾಸಿಕಾನಞ್ಚ ಛೇದನದುಕ್ಖೇನ ದುಕ್ಖಿತಸ್ಸ ¶ , ಅನಾಥಸಾಲಾಯಂ ಉಚ್ಛಿಟ್ಠಕಪಾಲಂ ಪುರತೋ ಕತ್ವಾ ನಿಪನ್ನಸ್ಸ, ವಣಮುಖೇಹಿ ಪುಳುವಕೇಸು ನಿಕ್ಖಮನ್ತೇಸು ಬಲವಂ ಕಾಯದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ; ನಾನಾರಙ್ಗರತ್ತವತ್ಥಮನುಞ್ಞಾಲಙ್ಕಾರಂ ನಕ್ಖತ್ತಂ ಕೀಳನ್ತಂ ಮಹಾಜನಂ ದಿಸ್ವಾ ಬಲವದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಏವಂ ತಾವ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಪಿಚ –

ಪೀಳೇತಿ ಕಾಯಿಕಮಿದಂ, ದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖಞ್ಚ ಮಾನಸಂ ಭಿಯ್ಯೋ;

ಜನಯತಿ ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ, ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವಿಸೇಸತೋ ವುತ್ತನ್ತಿ.

ಚೇತೋದುಕ್ಖಸಮಪ್ಪಿತಾ ಪನ ಕೇಸೇ ಪಕಿರಿಯ ಉರಾನಿ ಪತಿಪಿಸೇನ್ತಿ, ಆವಟ್ಟನ್ತಿ, ವಿವಟ್ಟನ್ತಿ, ಛಿನ್ನಪಪಾತಂ ಪಪತನ್ತಿ, ಸತ್ಥಂ ಆಹರನ್ತಿ, ವಿಸಂ ಖಾದನ್ತಿ, ರಜ್ಜುಯಾ ಉಬ್ಬನ್ಧನ್ತಿ, ಅಗ್ಗಿಂ ಪವಿಸನ್ತಿ ¶ . ತಂ ತಂ ವಿಪರೀತಂ ವತ್ಥುಂ ತಥಾ ತಥಾ ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಿನೋ ಪರಿಡಯ್ಹಮಾನಚಿತ್ತಾ ಚಿನ್ತೇನ್ತಿ. ಏವಂ ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಪಿಚ –

ಪೀಳೇತಿ ಯತೋ ಚಿತ್ತಂ, ಕಾಯಸ್ಸ ಚ ಪೀಳನಂ ಸಮಾವಹತಿ;

ದುಕ್ಖನ್ತಿ ದೋಮನಸ್ಸಮ್ಪಿ, ದೋಮನಸ್ಸಂ ತತೋ ಅಹೂತಿ.

೧೯೮. ಉಪಾಯಾಸನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಆಯಾಸನಟ್ಠೇನ ಆಯಾಸೋ; ಸಂಸೀದನವಿಸೀದನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಕಿಲಮಥಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಬಲವಂ ಆಯಾಸೋ ಉಪಾಯಾಸೋ. ಆಯಾಸಿತಭಾವೋ ಆಯಾಸಿತತ್ತಂ. ಉಪಾಯಾಸಿತಭಾವೋ ಉಪಾಯಾಸಿತತ್ತಂ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಉಪಾಯಾಸೋತಿ ಅಯಂ ಉಪಾಯಾಸೋ ನಾಮ ಕಥಿಯತಿ. ಸೋ ಪನೇಸ ಬ್ಯಾಸತ್ತಿಲಕ್ಖಣೋ, ನಿತ್ಥುನನರಸೋ, ವಿಸಾದಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ.

‘ಉಪಾಯಾಸಸ್ಸ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಅಯಮ್ಪಿ ಸಯಂ ನ ದುಕ್ಖೋ, ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಕುಪಿತೇನ ಹಿ ರಞ್ಞಾ ಇಸ್ಸರಿಯಂ ಅಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಹತಪುತ್ತಭಾತಿಕಾನಂ ಆಣತ್ತವಧಾನಂ ಭಯೇನ ಅಟವಿಂ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ನಿಲೀನಾನಂ ಮಹಾವಿಸಾದಪ್ಪತ್ತಾನಂ ದುಕ್ಖಟ್ಠಾನೇನ ದುಕ್ಖಸೇಯ್ಯಾಯ ದುಕ್ಖನಿಸಜ್ಜಾಯ ಬಲವಂ ಕಾಯದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ‘ಏತ್ತಕಾ ನೋ ಞಾತಕಾ, ಏತ್ತಕಾ ಭೋಗಾ ನಟ್ಠಾ’ತಿ ಚಿನ್ತೇನ್ತಾನಂ ಬಲವದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ. ಅಪಿಚ –

ಚಿತ್ತಸ್ಸ ¶ ಪರಿದಹನಾ, ಕಾಯಸ್ಸ ವಿಸಾದನಾ ಚ ಅಧಿಮತ್ತಂ;

ಯಂ ದುಕ್ಖಮುಪಾಯಾಸೋ, ಜನೇತಿ ದುಕ್ಖೋ ತತೋ ವುತ್ತೋ.

ಏತ್ಥ ಚ ಮನ್ದಗ್ಗಿನಾ ಅನ್ತೋಭಾಜನೇಯೇವ ತೇಲಾದೀನಂ ಪಾಕೋ ವಿಯ ಸೋಕೋ. ತಿಕ್ಖಗ್ಗಿನಾ ಪಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ ಭಾಜನತೋ ಬಹಿನಿಕ್ಖಮನಂ ವಿಯ ಪರಿದೇವೋ. ಬಹಿನಿಕ್ಖನ್ತಾವಸೇಸಸ್ಸ ನಿಕ್ಖಮಿತುಮ್ಪಿ ಅಪ್ಪಹೋನ್ತಸ್ಸ ಅನ್ತೋಭಾಜನೇಯೇವ ಯಾವ ಪರಿಕ್ಖಯಾ ಪಾಕೋ ವಿಯ ಉಪಾಯಾಸೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

೧೯೯. ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯೋಗನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಯಸ್ಸಾತಿ ಯೇ ಅಸ್ಸ. ಅನಿಟ್ಠಾತಿ ಅಪರಿಯೇಸಿತಾ. ಪರಿಯೇಸಿತಾ ವಾ ಹೋನ್ತು ಅಪರಿಯೇಸಿತಾ ವಾ, ನಾಮಮೇವೇತಂ ಅಮನಾಪಾರಮ್ಮಣಾನಂ. ಮನಸ್ಮಿಂ ನ ಕಮನ್ತಿ, ನ ಪವಿಸನ್ತೀತಿ ಅಕನ್ತಾ. ಮನಸ್ಮಿಂ ನ ಅಪ್ಪಿಯನ್ತಿ, ನ ವಾ ಮನಂ ವಡ್ಢೇನ್ತೀತಿ ಅಮನಾಪಾ. ರೂಪಾತಿಆದಿ ತೇಸಂ ಸಭಾವನಿದಸ್ಸನಂ. ಅನತ್ಥಂ ಕಾಮೇನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅನತ್ಥಕಾಮಾ. ಅಹಿತಂ ಕಾಮೇನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅಹಿತಕಾಮಾ. ಅಫಾಸುಕಂ ದುಕ್ಖವಿಹಾರಂ ಕಾಮೇನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅಫಾಸುಕಕಾಮಾ. ಚತೂಹಿ ¶ ಯೋಗೇಹಿ ಖೇಮಂ ನಿಬ್ಭಯಂ ವಿವಟ್ಟಂ ನ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ಸಭಯಂ ವಟ್ಟಮೇವ ನೇಸಂ ಕಾಮೇನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಆಯೋಗಕ್ಖೇಮಕಾಮಾ.

ಅಪಿಚ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ವುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅಕಾಮನತೋ ತೇಸಂಯೇವ ಹಾನಿಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅನತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಕಾಮನತೋ ಅನತ್ಥಕಾಮಾ. ಸದ್ಧಾದೀನಂಯೇವ ಉಪಾಯಭೂತಸ್ಸ ಹಿತಸ್ಸ ಅಕಾಮನತೋ ಸದ್ಧಾಹಾನಿಆದೀನಂ ಉಪಾಯಭೂತಸ್ಸ ಅಹಿತಸ್ಸ ಚ ಕಾಮನತೋ ಅಹಿತಕಾಮಾ. ಫಾಸುಕವಿಹಾರಸ್ಸ ಅಕಾಮನತೋ ಅಫಾಸುಕವಿಹಾರಸ್ಸ ಚ ಕಾಮನತೋ ಅಫಾಸುಕಕಾಮಾ. ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ನಿಬ್ಭಯಸ್ಸ ಅಕಾಮನತೋ ಭಯಸ್ಸ ಚ ಕಾಮನತೋ ಅಯೋಗಕ್ಖೇಮಕಾಮಾತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಸಙ್ಗತೀತಿ ಗನ್ತ್ವಾ ಸಂಯೋಗೋ. ಸಮಾಗಮೋತಿ ಆಗತೇಹಿ ಸಂಯೋಗೋ. ಸಮೋಧಾನನ್ತಿ ಠಾನನಿಸಜ್ಜಾದೀಸು ಸಹಭಾವೋ. ಮಿಸ್ಸೀಭಾವೋತಿ ಸಬ್ಬಕಿಚ್ಚಾನಂ ಸಹಕರಣಂ. ಅಯಂ ಸತ್ತವಸೇನ ಯೋಜನಾ. ಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಪನ ಯಂ ಲಬ್ಭತಿ ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅಯಂ ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯೋಗೋ ನಾಮ ಕಥಿಯತಿ. ಸೋ ಅನಿಟ್ಠಸಮೋಧಾನಲಕ್ಖಣೋ, ಚಿತ್ತವಿಘಾತಕರಣರಸೋ, ಅನತ್ಥಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ.

ಸೋ ¶ ಅತ್ಥತೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಕೇವಲಂ ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ದುವಿಧಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಅನಿಟ್ಠಾನಿ ಹಿ ವತ್ಥೂನಿ ಸಮೋಧಾನಗತಾನಿ ವಿಜ್ಝನಛೇದನಫಾಲನಾದೀಹಿ ಕಾಯಿಕಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ, ಉಬ್ಬೇಗಜನನತೋ ಮಾನಸಮ್ಪಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ದಿಸ್ವಾವ ಅಪ್ಪಿಯೇ ದುಕ್ಖಂ, ಪಠಮಂ ಹೋತಿ ಚೇತಸಿ;

ತದುಪಕ್ಕಮಸಮ್ಭೂತ-ಮಥ ಕಾಯೇ ಯತೋ ಇಧ.

ತತೋ ¶ ದುಕ್ಖದ್ವಯಸ್ಸಾಪಿ, ವತ್ಥುತೋ ಸೋ ಮಹೇಸಿನಾ;

ದುಕ್ಖೋ ವುತ್ತೋತಿ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ, ಅಪ್ಪಿಯೇಹಿ ಸಮಾಗಮೋತಿ.

೨೦೦. ಪಿಯವಿಪ್ಪಯೋಗನಿದ್ದೇಸೋ ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಮಾತಾ ವಾತಿಆದಿ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥಕಾಮೇ ಸರೂಪೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಮಮಾಯತೀತಿ ಮಾತಾ. ಪಿಯಾಯತೀತಿ ¶ ಪಿತಾ. ಭಜತೀತಿ ಭಾತಾ. ತಥಾ ಭಗಿನೀ. ಮೇತ್ತಾಯನ್ತೀತಿ ಮಿತ್ತಾ, ಮಿನನ್ತೀತಿ ವಾ ಮಿತ್ತಾ; ಸಬ್ಬಗುಯ್ಹೇಸು ಅನ್ತೋ ಪಕ್ಖಿಪನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಿಚ್ಚಕರಣೀಯೇಸು ಸಹಭಾವಟ್ಠೇನ ಅಮಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅಮಚ್ಚಾ. ಅಯಂ ಅಮ್ಹಾಕಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕೋತಿ ಏವಂ ಜಾನನ್ತಿ ಞಾಯನ್ತೀತಿ ವಾ ಞಾತೀ. ಲೋಹಿತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಾತಿ ಸಾಲೋಹಿತಾ. ಏವಮೇತಾನಿ ಪದಾನಿ ಅತ್ಥತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅಯಂ ಪಿಯೇಹಿ ವಿಪ್ಪಯೋಗೋ ನಾಮ ಕಥಿಯತಿ. ಸೋ ಇಟ್ಠವತ್ಥುವಿಯೋಗಲಕ್ಖಣೋ, ಸೋಕುಪ್ಪಾದನರಸೋ, ಬ್ಯಸನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ.

ಸೋ ಅತ್ಥತೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಕೇವಲಂ ಪಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ದುವಿಧಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಇಟ್ಠಾನಿ ಹಿ ವತ್ಥೂನಿ ವಿಯುಜ್ಜಮಾನಾನಿ ಸರೀರಸ್ಸ ಸೋಸನಮಿಲಾಪನಾದಿಭಾವೇನ ಕಾಯಿಕಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ, ‘ಯಮ್ಪಿ ನೋ ಅಹೋಸಿ, ತಮ್ಪಿ ನೋ ನತ್ಥೀ’ತಿ ಅನುಸೋಚಾಪನತೋ ಮಾನಸಮ್ಪಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ಞಾತಿಧನಾದಿವಿಯೋಗಾ, ಸೋಕಸರಸಮಪ್ಪಿತಾ ವಿತುಜ್ಜನ್ತಿ;

ಬಾಲಾ ಯತೋ ತತೋ ಯಂ, ದುಕ್ಖೋತಿ ಮತೋ ಪಿಯವಿಯೋಗೋತಿ.

೨೦೧. ಇಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸೇ ಜಾತಿಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಜಾತಿಸಭಾವಾನಂ ಜಾತಿಪಕತಿಕಾನಂ. ಇಚ್ಛಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ತಣ್ಹಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಹೋ ವತಾತಿ ಪತ್ಥನಾ. ನ ¶ ಖೋ ಪನೇತಂ ಇಚ್ಛಾಯ ಪತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಯಂ ಏತಂ ‘‘ಅಹೋ ವತ ಮಯಂ ನ ಜಾತಿಧಮ್ಮಾ ಅಸ್ಸಾಮ, ನ ಚ ವತ ನೋ ಜಾತಿ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಏವಂ ಪಹೀನಸಮುದಯೇಸು ಸಾಧೂಸು ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಅಜಾತಿಧಮ್ಮತ್ತಂ, ಪರಿನಿಬ್ಬುತೇಸು ಚ ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಜಾತಿಯಾ ಅನಾಗಮನಂ ಇಚ್ಛಿತಂ, ತಂ ಇಚ್ಛನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಮಗ್ಗಭಾವನಾಯ ವಿನಾ ಅಪತ್ತಬ್ಬತೋ ಅನಿಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಚ ಭಾವನಾಯ ಪತ್ತಬ್ಬತೋ ನ ಇಚ್ಛಾಯ ಪತ್ತಬ್ಬಂ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಇದಮ್ಪೀತಿ ಏತಮ್ಪಿ; ಉಪರಿ ಸೇಸಾನಿ ಉಪಾದಾಯ ¶ ಪಿಕಾರೋ. ಯಮ್ಪಿಚ್ಛನ್ತಿ ಯೇನಪಿ ಧಮ್ಮೇನ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯಂ ವತ್ಥುಂ ಇಚ್ಛನ್ತೋ ನ ಲಭತಿ, ತಂ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯವತ್ಥುಇಚ್ಛನಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಜರಾಧಮ್ಮಾನನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ ¶ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏವಮೇತ್ಥ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯವತ್ಥೂಸು ಇಚ್ಛಾವ ‘‘ಯಮ್ಪಿಚ್ಛಂ ನ ಲಭತಿ ತಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ಸಾ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯವತ್ಥುಇಚ್ಛನಲಕ್ಖಣಾ, ತಪ್ಪರಿಯೇಸನರಸಾ, ತೇಸಂ ಅಪ್ಪತ್ತಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ.

ದ್ವಿನ್ನಂ ಪನ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ರಾಜಾ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಮ್ಭಾವಿತೋ ಹೋತಿ. ಸೋ ಛಿನ್ನಭಿನ್ನಗಣೇನ ಪರಿವಾರಿತೋ ಪಬ್ಬತವಿಸಮಂ ವಾ ವನಗಹನಂ ವಾ ಪವಿಸತಿ. ಅಥ ರಾಜಾ ತಂ ಪವತ್ತಿಂ ಞತ್ವಾ ಬಲಕಾಯಂ ಪೇಸೇತಿ. ಸೋ ರಾಜಪುರಿಸೇಹಿ ನಿಹತಪರಿವಾರೋ ಸಯಮ್ಪಿ ಲದ್ಧಪ್ಪಹಾರೋ ಪಲಾಯಮಾನೋ ರುಕ್ಖನ್ತರಂ ವಾ ಪಾಸಾಣನ್ತರಂ ವಾ ಪವಿಸತಿ. ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಮಹಾಮೇಘೋ ಉಟ್ಠಹತಿ, ತಿಬ್ಬನ್ಧಕಾರಾ ಕಾಳವದ್ದಲಿಕಾ ಹೋತಿ. ಅಥ ನಂ ಸಮನ್ತತೋ ಕಾಳಕಿಪಿಲ್ಲಿಕಾದಯೋ ಪಾಣಾ ಪರಿವಾರೇತ್ವಾ ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ತೇನಸ್ಸ ಬಲವಕಾಯದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ‘ಮಂ ಏಕಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಏತ್ತಕಾ ಞಾತೀ ಚ ಭೋಗಾ ಚ ವಿನಟ್ಠಾ’ತಿ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ಬಲವದೋಮನಸ್ಸಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇತಿ ಅಯಂ ಇಚ್ಛಾ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವೇನ ದುಕ್ಖಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಪಿಚ –

ತಂ ತಂ ಪತ್ಥಯಮಾನಾನಂ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅಲಾಭತೋ;

ಯಂ ವಿಘಾತಮಯಂ ದುಕ್ಖಂ, ಸತ್ತಾನಂ ಇಧ ಜಾಯತಿ.

ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯವತ್ಥೂನಂ, ಪತ್ಥನಾ ತಸ್ಸ ಕಾರಣಂ;

ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ಜಿನೋ ದುಕ್ಖಂ, ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭಮಬ್ರವೀತಿ.

೨೦೨. ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ಸಂಖಿತ್ತೇನಾತಿ ದೇಸನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ದುಕ್ಖಞ್ಹಿ ಏತ್ತಕಾನಿ ದುಕ್ಖಸತಾನೀತಿ ವಾ ಏತ್ತಕಾನಿ ದುಕ್ಖಸಹಸ್ಸಾನೀತಿ ವಾ ಏತ್ತಕಾನಿ ದುಕ್ಖಸತಸಹಸ್ಸಾನೀತಿ ¶ ವಾ ಸಂಖಿಪಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ, ದೇಸನಾ ಪನ ಸಕ್ಕಾ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ನಾಮ ಅಞ್ಞಂ ಕಿಞ್ಚಿ ನತ್ಥಿ, ಸಂಖಿತ್ತೇನ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ದೇಸನಂ ಸಙ್ಖಿಪೇನ್ತೋ ಏವಮಾಹ. ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ನಿಪಾತೋ; ತಸ್ಸ ತೇ ಕತಮೇತಿ ಚೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ರೂಪೂಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋತಿಆದೀನಂ ಅತ್ಥೋ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೇ ವಣ್ಣಿತೋಯೇವ.

‘ಖನ್ಧಾನಂ ¶ ದುಕ್ಖಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ –

ಜಾತಿಪ್ಪಭುತಿಕಂ ¶ ದುಕ್ಖಂ, ಯಂ ವುತ್ತಂ ಇಧ ತಾದಿನಾ;

ಅವುತ್ತಂ ಯಞ್ಚ ತಂ ಸಬ್ಬಂ, ವಿನಾ ಏತೇ ನ ವಿಜ್ಜತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾನ-ಕ್ಖನ್ಧಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಇಮೇ;

ದುಕ್ಖಾತಿ ವುತ್ತಾ ದುಕ್ಖನ್ತ-ದೇಸಕೇನ ಮಹೇಸಿನಾ.

ತಥಾ ಹಿ ಇನ್ಧನಮಿವ ಪಾವಕೋ, ಲಕ್ಖಮಿವ ಪಹರಣಾನಿ, ಗೋರೂಪಮಿವ ಡಂಸಮಕಸಾದಯೋ, ಖೇತ್ತಮಿವ ಲಾವಕಾ, ಗಾಮಂ ವಿಯ ಗಾಮಘಾತಕಾ, ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಮೇವ ಜಾತಿಆದಯೋ ನಾನಪ್ಪಕಾರೇಹಿ ಬಾಧಯಮಾನಾ, ತಿಣಲತಾದೀನಿ ವಿಯ ಭೂಮಿಯಂ, ಪುಪ್ಫಫಲಪಲ್ಲವಾದೀನಿ ವಿಯ ರುಕ್ಖೇಸು, ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸುಯೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ಆದಿದುಕ್ಖಂ ಜಾತಿ, ಮಜ್ಝೇದುಕ್ಖಂ ಜರಾ, ಪರಿಯೋಸಾನದುಕ್ಖಂ ಮರಣಂ. ಮಾರಣನ್ತಿಕದುಕ್ಖಾಭಿಘಾತೇನ ಪರಿಡಯ್ಹಮಾನದುಕ್ಖಂ ಸೋಕೋ, ತದಸಹನತೋ ಲಾಲಪ್ಪನದುಕ್ಖಂ ಪರಿದೇವೋ. ತತೋ ಧಾತುಕ್ಖೋಭಸಙ್ಖಾತಅನಿಟ್ಠಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಮಾಯೋಗತೋ ಕಾಯಸ್ಸ ಆಬಾಧನದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖಂ. ತೇನ ಬಾಧಿಯಮಾನಾನಂ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ತತ್ಥ ಪಟಿಘುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಚೇತೋಬಾಧನದುಕ್ಖಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ. ಸೋಕಾದಿವುಡ್ಢಿಯಾ ಜನಿತವಿಸಾದಾನಂ ಅನುತ್ಥುನನದುಕ್ಖಂ ಉಪಾಯಾಸೋ. ಮನೋರಥವಿಘಾತಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಇಚ್ಛಾವಿಘಾತದುಕ್ಖಂ ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭೋತಿ ಏವಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿಯಮಾನಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾವ ದುಕ್ಖಾತಿ ಯದೇತಂ ಏಕಮೇಕಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ಅನೇಕೇಹಿ ಕಪ್ಪೇಹಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ಅಸೇಸತೋ ವತ್ತುಂ, ತಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಂ ಏಕಜಲಬಿನ್ದುಮ್ಹಿ ಸಕಲಸಮುದ್ದಜಲರಸಂ ವಿಯ ಯೇಸು ಕೇಸುಚಿ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಂಖಿತ್ತೇನ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ಭಗವಾ ಅವೋಚಾತಿ.

ದುಕ್ಖಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨೦೩. ಸಮುದಯಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಯಾಯಂ ತಣ್ಹಾತಿ ಯಾ ಅಯಂ ತಣ್ಹಾ. ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕಾತಿ ಪುನಬ್ಭವಕರಣಂ ¶ ಪುನೋಬ್ಭವೋ, ಪುನೋಬ್ಭವೋ ಸೀಲಮಸ್ಸಾತಿ ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕಾ. ಅಪಿಚ ಪುನಬ್ಭವಂ ¶ ದೇತಿ, ಪುನಬ್ಭವಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ, ಪುನಪ್ಪುನಂ ಭವೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕಾ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ಪುನಬ್ಭವಸ್ಸ ದಾಯಿಕಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ಅದಾಯಿಕಾಪಿ, ಪುನಬ್ಭವಾಯ ಸಂವತ್ತನಿಕಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ಅಸಂವತ್ತನಿಕಾಪಿ, ದಿನ್ನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪಧಿವೇಪಕ್ಕಮತ್ತಾಪಿ. ಸಾ ಪುನಬ್ಭವಂ ದದಮಾನಾಪಿ ಅದದಮಾನಾಪಿ, ಪುನಬ್ಭವಾಯ ಸಂವತ್ತಮಾನಾಪಿ ಅಸಂವತ್ತಮಾನಾಪಿ, ದಿನ್ನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪಧಿವೇಪಕ್ಕಮತ್ತಾಪಿ ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕಾ ಏವಾತಿ ನಾಮಂ ಲಭತಿ. ಅಭಿನನ್ದನಸಙ್ಖಾತೇನ ನನ್ದಿರಾಗೇನ ಸಹಗತಾತಿ ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ, ನನ್ದಿರಾಗೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅತ್ಥತೋ ಏಕತ್ತಮೇವ ಗತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತತ್ರತತ್ರಾಭಿನನ್ದಿನೀತಿ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಅತ್ತಭಾವೋ ತತ್ರತತ್ರಾಭಿನನ್ದಿನೀ, ರೂಪಾದೀಸು ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇಸು ತತ್ರತತ್ರಾಭಿನನ್ದಿನೀ; ರೂಪಾಭಿನನ್ದಿನೀ ಸದ್ದಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಧಮ್ಮಾಭಿನನ್ದಿನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ನಿಪಾತೋ; ತಸ್ಸ ಸಾ ಕತಮಾತಿ ಚೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಾಮತಣ್ಹಾತಿ ಕಾಮೇ ತಣ್ಹಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ; ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕರಾಗಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಭವೇ ತಣ್ಹಾ ಭವತಣ್ಹಾ; ಭವಪತ್ಥನಾವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತಸ್ಸ ರೂಪಾರೂಪಭವರಾಗಸ್ಸ ಚ ಝಾನನಿಕನ್ತಿಯಾ ಚೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ವಿಭವೇ ತಣ್ಹಾ ವಿಭವತಣ್ಹಾ; ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತಸ್ಸ ರಾಗಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ.

ಇದಾನಿ ತಸ್ಸಾ ತಣ್ಹಾಯ ವತ್ಥುಂ ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಾ ಖೋ ಪನೇಸಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಜಾಯತಿ. ನಿವಿಸತೀತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಹತಿ. ಯಂ ಲೋಕೇ ಪಿಯರೂಪಂ ಸಾತರೂಪನ್ತಿ ಯಂ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ ಪಿಯಸಭಾವಞ್ಚೇವ ಮಧುರಸಭಾವಞ್ಚ. ಚಕ್ಖುಂ ಲೋಕೇತಿಆದೀಸು ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಮಮತ್ತೇನ ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠಾ ಸತ್ತಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ ಅತ್ತನೋ ಚಕ್ಖುಂ ಆದಾಸಾದೀಸು ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಹಣಾನುಸಾರೇನ ವಿಪ್ಪಸನ್ನಪಞ್ಚಪಸಾದಂ ಸುವಣ್ಣವಿಮಾನೇ ಉಗ್ಘಾಟಿತಮಣಿಸೀಹಪಞ್ಜರಂ ವಿಯ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ಸೋತಂ ರಜತಪನಾಳಿಕಂ ವಿಯ ಪಾಮಙ್ಗಸುತ್ತಕಂ ವಿಯ ಚ ¶ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ತುಙ್ಗನಾಸಾತಿ ಲದ್ಧವೋಹಾರಂ ಘಾನಂ ವಟ್ಟೇತ್ವಾ ಠಪಿತಹರಿತಾಲವಟ್ಟಿಂ ವಿಯ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ಜಿವ್ಹಂ ರತ್ತಕಮ್ಬಲಪಟಲಂ ವಿಯ ಮುದುಸಿನಿದ್ಧಮಧುರರಸದಂ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ಕಾಯಂ ಸಾಲಲಟ್ಠಿಂ ವಿಯ ಸುವಣ್ಣತೋರಣಂ ವಿಯ ಚ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ಮನಂ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಮನೇನ ಅಸದಿಸಂ ಉಳಾರಂ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ರೂಪಂ ಸುವಣ್ಣಕಣಿಕಾರಪುಪ್ಫಾದಿವಣ್ಣಂ ವಿಯ ¶ , ಸದ್ದಂ ಮತ್ತಕರವೀಕಕೋಕಿಲಮನ್ದಧಮಿತಮಣಿವಂಸನಿಗ್ಘೋಸಂ ವಿಯ, ಅತ್ತನಾ ಪಟಿಲದ್ಧಾನಿ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಾದೀನಿ ‘ಕಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಏವರೂಪಾನಿ ಅತ್ಥೀ’ತಿ ಮಞ್ಞನ್ತಿ. ತೇಸಂ ಏವಂ ಮಞ್ಞಮಾನಾನಂ ತಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಪಿಯರೂಪಾನಿ ಚೇವ ಹೋನ್ತಿ ಸಾತರೂಪಾನಿ ಚ. ಅಥ ನೇಸಂ ತತ್ಥ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಚೇವ ತಣ್ಹಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಚ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ನಿವಿಸತಿ. ತಸ್ಮಾ ಭಗವಾ – ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಲೋಕೇ ¶ ಪಿಯರೂಪಂ ಸಾತರೂಪಂ. ಏತ್ಥೇಸಾ ತಣ್ಹಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾತಿ ಯದಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ತದಾ ಏತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸಬ್ಬತ್ಥಾಪೀತಿ.

ಸಮುದಯಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨೦೪. ನಿರೋಧಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೇ ಯೋ ತಸ್ಸಾಯೇವ ತಣ್ಹಾಯಾತಿ ಏತ್ಥ ‘ಯೋ ತಸ್ಸೇವ ದುಕ್ಖಸ್ಸಾ’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಯಸ್ಮಾ ಸಮುದಯನಿರೋಧೇನೇವ ದುಕ್ಖಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ ನೋ ಅಞ್ಞಥಾ, ಯಥಾಹ –

ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ ದುಕ್ಖಮಿದಂ ಪುನಪ್ಪುನ’’ನ್ತಿ. (ಧ. ಪ. ೩೩೮);

ತಸ್ಮಾ ತಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸಮುದಯನಿರೋಧೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ಏವಮಾಹ. ಸೀಹಸಮಾನವುತ್ತಿನೋ ಹಿ ತಥಾಗತಾ. ತೇ ದುಕ್ಖಂ ನಿರೋಧೇನ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಞ್ಚ ದಸ್ಸೇನ್ತಾ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಫಲೇ. ಸುವಾನವುತ್ತಿನೋ ಪನ ಅಞ್ಞತಿತ್ಥಿಯಾ. ತೇ ದುಕ್ಖಂ ನಿರೋಧೇನ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಞ್ಚ ದಸ್ಸೇನ್ತಾ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗೇನ ¶ ಚೇವ ತಸ್ಸೇವ ಚ ದೇಸನಾಯ ಫಲೇ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಹೇತುಮ್ಹೀತಿ. ಸೀಹಸಮಾನವುತ್ತಿತಾಯ ಸತ್ಥಾ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತೋ ಯೋ ತಸ್ಸಾಯೇವಾತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ತಸ್ಸಾಯೇವಾತಿ ಯಾ ಸಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನಿವೇಸವಸೇನ ಹೇಟ್ಠಾ ಪಕಾಸಿತಾ ತಸ್ಸಾಯೇವ. ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧೋತಿಆದೀನಿ ಸಬ್ಬಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನವೇವಚನಾನೇವ ¶ . ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಹಿ ಆಗಮ್ಮ ತಣ್ಹಾ ಅಸೇಸಾ ವಿರಜ್ಜತಿ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ತಸ್ಮಾ ತಂ ‘‘ತಸ್ಸಾಯೇವ ತಣ್ಹಾಯ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಆಗಮ್ಮ ತಣ್ಹಾ ಚಜಿಯತಿ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜಿಯತಿ, ಮುಚ್ಚತಿ, ನ ಅಲ್ಲಿಯತಿ. ತಸ್ಮಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ‘‘ಚಾಗೋ ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ಮುತ್ತಿ ಅನಾಲಯೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏಕಮೇವ ಹಿ ¶ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ನಾಮಾನಿ ಪನಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಾನಂ ನಾಮಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಅನೇಕಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನವೇವಚನಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧೋ, ಚಾಗೋ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ, ಮುತ್ತಿ, ಅನಾಲಯೋ, ರಾಗಕ್ಖಯೋ, ದೋಸಕ್ಖಯೋ, ಮೋಹಕ್ಖಯೋ, ತಣ್ಹಾಕ್ಖಯೋ, ಅನುಪ್ಪಾದೋ, ಅಪ್ಪವತ್ತಂ, ಅನಿಮಿತ್ತಂ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಂ, ಅನಾಯೂಹನಂ, ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅನುಪಪತ್ತಿ, ಅಗತಿ, ಅಜಾತಂ, ಅಜರಂ, ಅಬ್ಯಾಧಿ, ಅಮತಂ, ಅಸೋಕಂ, ಅಪರಿದೇವಂ, ಅನುಪಾಯಾಸಂ, ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠನ್ತಿಆದೀನಿ.

ಇದಾನಿ ಮಗ್ಗೇನ ಛಿನ್ನಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಪತ್ತಾಯಪಿ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ಯೇಸು ವತ್ಥೂಸು ತಸ್ಸಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ, ತತ್ಥೇವ ಅಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಾ ಖೋ ಪನೇಸಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಪುರಿಸೋ ಖೇತ್ತೇ ಜಾತಂ ತಿತ್ತಅಲಾಬುವಲ್ಲಿಂ ದಿಸ್ವಾ ಅಗ್ಗತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮೂಲಂ ಪರಿಯೇಸಿತ್ವಾ ಛಿನ್ದೇಯ್ಯ, ಸಾ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಮಿಲಾಯಿತ್ವಾ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ. ತತೋ ತಸ್ಮಿಂ ಖೇತ್ತೇ ತಿತ್ತಅಲಾಬು ನಿರುದ್ಧಾ ಪಹೀನಾತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ. ಏವಮೇವ ಖೇತ್ತೇ ತಿತ್ತಅಲಾಬು ವಿಯ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ತಣ್ಹಾ. ಸಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಮೂಲಚ್ಛಿನ್ನಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಏವಂ ಗತಾ ಪನ ತೇಸು ವತ್ಥೂಸು ಖೇತ್ತೇ ತಿತ್ತಅಲಾಬು ವಿಯ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ಯಥಾ ಚ ಅಟವಿತೋ ಚೋರೇ ಆನೇತ್ವಾ ನಗರಸ್ಸ ದಕ್ಖಿಣದ್ವಾರೇ ಘಾತೇಯ್ಯುಂ, ತತೋ ಅಟವಿಯಂ ಚೋರಾ ಮತಾತಿ ವಾ ಮಾರಿತಾತಿ ವಾ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯುಂ; ಏವಮೇವ ಅಟವಿಯಂ ಚೋರಾ ವಿಯ ಯಾ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ತಣ್ಹಾ, ಸಾ ದಕ್ಖಿಣದ್ವಾರೇ ಚೋರಾ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ನಿರುದ್ಧತ್ತಾ ನಿಬ್ಬಾನೇ ನಿರುದ್ಧಾ. ಏವಂ ನಿರುದ್ಧಾ ಪನ ತೇಸು ವತ್ಥೂಸು ಅಟವಿಯಂ ¶ ಚೋರಾ ವಿಯ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ತೇನಸ್ಸಾ ತತ್ಥೇವ ನಿರೋಧಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಲೋಕೇ ಪಿಯರೂಪಂ ಸಾತರೂಪಂ, ಏತ್ಥೇಸಾ ತಣ್ಹಾ ಪಹೀಯಮಾನಾ ಪಹೀಯತಿ, ಏತ್ಥ ನಿರುಜ್ಝಮಾನಾ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಉತ್ತಾನತ್ಥಮೇವಾತಿ.

ನಿರೋಧಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨೦೫. ಮಗ್ಗಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಅಯಮೇವಾತಿ ಅಞ್ಞಮಗ್ಗಪಟಿಕ್ಖೇಪನತ್ಥಂ ನಿಯಮನಂ. ಅರಿಯೋತಿ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝೇಹಿ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ ಅರಿಯಭಾವಕರತ್ತಾ ಅರಿಯಫಲಪಟಿಲಾಭಕರತ್ತಾ ಚ ಅರಿಯೋ. ಅಟ್ಠಙ್ಗಾನಿ ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ. ಸ್ವಾಯಂ ಚತುರಙ್ಗಿಕಾ ವಿಯ ಸೇನಾ, ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಂ ವಿಯ ತೂರಿಯಂ ಅಙ್ಗಮತ್ತಮೇವ ¶ ಹೋತಿ, ಅಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತೋ ನತ್ಥಿ. ನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಿಕೇಹಿ ಮಗ್ಗೀಯತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ವಾ ಮಗ್ಗತಿ, ಕಿಲೇಸೇ ವಾ ಮಾರೇನ್ತೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಮಗ್ಗೋ. ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ಸೋ ಕತಮೋತಿ ಚೇತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಇದಾನಿ ಅಙ್ಗಮತ್ತಮೇವ ಮಗ್ಗೋ ಹೋತಿ, ಅಙ್ಗವಿನಿಮ್ಮುತ್ತೋ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ…ಪೇ… ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧೀತಿ ಆಹ. ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾ ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ಸಮ್ಮಾ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಾ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ. ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಟ್ಠಾಪನಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ. ಸಮ್ಮಾ ವೋದಾನಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ. ಸಮ್ಮಾ ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ. ಸಮ್ಮಾ ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಾ ಸಮ್ಮಾಸತಿ. ಸಮ್ಮಾ ಸಮಾಧಾನಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ.

ತೇಸು ಚ ಏಕೇಕಸ್ಸ ತೀಣಿ ತೀಣಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ತಾವ ಅಞ್ಞೇಹಿಪಿ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚನೀಕಕಿಲೇಸೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ, ನಿರೋಧಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಚ ಪಸ್ಸತಿ ತಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದಕಮೋಹವಿಧಮನವಸೇನ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋಪಿ ತಥೇವ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದೀನಿ ಚ ಪಜಹನ್ತಿ, ನಿರೋಧಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋನ್ತಿ. ವಿಸೇಸತೋ ಪನೇತ್ಥ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮೇ ¶ ಅಭಿನಿರೋಪೇತಿ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ಸಮ್ಮಾ ವೋದಾಪೇತಿ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ಸಮ್ಮಾ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಸಮ್ಮಾಸತಿ ಸಮ್ಮಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ, ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಸಮ್ಮಾ ಪದಹತಿ.

ಅಪಿಚೇಸಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ನಾಮ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಕ್ಖಣಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋತಿ, ಮಗ್ಗಕಾಲೇ ಏಕಕ್ಖಣಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ, ಕಿಚ್ಚತೋ ಪನ ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಕ್ಖಣಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಮಗ್ಗಕಾಲೇ ಏಕಕ್ಖಣಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ. ತೇಸು ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಕಿಚ್ಚತೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿಆದೀನಿ ತೀಣಿ ¶ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ಸಮ್ಮಾವಾಚಾದಯೋ ತಯೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಕ್ಖಣಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣಾ ವಿರತಿಯೋಪಿ ಹೋನ್ತಿ ಚೇತನಾಯೋಪಿ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ವಿರತಿಯೋವ. ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ಸಮ್ಮಾಸತೀತಿ ಇದಮ್ಪಿ ದ್ವಯಂ ಕಿಚ್ಚತೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಸತಿಪಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಪನ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇಪಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಪಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಯೇವ.

ಇತಿ ಇಮೇಸು ಅಟ್ಠಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಭಗವತಾ ನಿಬ್ಬಾನಾಧಿಗಮಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಯೋಗಿನೋ ಬಹೂಪಕಾರತ್ತಾ ಪಠಮಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ದೇಸಿತಾ. ಅಯಞ್ಹಿ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ ಪಞ್ಞಾಸತ್ಥ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೬, ೨೦, ೨೯, ೩೪) ಚ ¶ ವುತ್ತಾ. ತಸ್ಮಾ ಏತಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಸಙ್ಖಾತಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಅವಿಜ್ಜನ್ಧಕಾರಂ ವಿದ್ಧಂಸೇತ್ವಾ ಕಿಲೇಸಚೋರೇ ಘಾತೇನ್ತೋ ಖೇಮೇನ ಯೋಗಾವಚರೋ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ನಿಬ್ಬಾನಾಧಿಗಮಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಯೋಗಿನೋ ಬಹೂಪಕಾರತ್ತಾ ಪಠಮಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ದೇಸಿತಾ’’ತಿ.

ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಪನ ತಸ್ಸಾ ಬಹೂಪಕಾರೋ, ತಸ್ಮಾ ತದನನ್ತರಂ ವುತ್ತೋ. ಯಥಾ ಹಿ ಹೇರಞ್ಞಿಕೋ ಹತ್ಥೇನ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಚಕ್ಖುನಾ ಕಹಾಪಣಂ ಓಲೋಕೇನ್ತೋ ‘ಅಯಂ ಕೂಟೋ, ಅಯಂ ಛೇಕೋ’ತಿ ಜಾನಾತಿ, ಏವಂ ಯೋಗಾವಚರೋಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ವಿತಕ್ಕೇನ ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾಯ ಓಲೋಕಯಮಾನೋ ‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ರೂಪಾವಚರಾದಯೋ’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ಯಥಾ ವಾ ಪನ ಪುರಿಸೇನ ಕೋಟಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ದಿನ್ನಂ ಮಹಾರುಕ್ಖಂ ತಚ್ಛಕೋ ವಾಸಿಯಾ ತಚ್ಛೇತ್ವಾ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ, ಏವಂ ವಿತಕ್ಕೇನ ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿತಕ್ಕತ್ವಾ ದಿನ್ನಧಮ್ಮೇ ಯೋಗಾವಚರೋ ಪಞ್ಞಾಯ ‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ರೂಪಾವಚರಾ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ. ತೇನ ¶ ವುತ್ತಂ ‘ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಪನ ತಸ್ಸಾ ಬಹೂಪಕಾರೋ, ತಸ್ಮಾ ತದನನ್ತರಂ ವುತ್ತೋ’’ತಿ.

ಸ್ವಾಯಂ ಯಥಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ, ಏವಂ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಯಪಿ ಉಪಕಾರಕೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಖೋ, ಗಹಪತಿ, ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ವಾಚಂ ಭಿನ್ದತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೩). ತಸ್ಮಾ ತದನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ವುತ್ತಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಕರಿಸ್ಸಾಮಾ’ತಿ ಪಠಮಂ ವಾಚಾಯ ಸಂವಿದಹಿತ್ವಾ ಲೋಕೇ ಕಮ್ಮನ್ತೇ ಪಯೋಜೇನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಾಚಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪಕಾರಿಕಾತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಯ ಅನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ವುತ್ತೋ.

ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ¶ ಪನ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಂ, ತಿವಿಧಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ ಪಹಾಯ ಉಭಯಂ ಸುಚರಿತಂ ಪೂರೇನ್ತಸ್ಸೇವ ಯಸ್ಮಾ ಆಜೀವಟ್ಠಮಕಸೀಲಂ ಪೂರತಿ, ನ ಇತರಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ತದುಭಯಾನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ವುತ್ತೋ.

ಏವಂ ಸುದ್ಧಾಜೀವೇನ ‘ಪರಿಸುದ್ಧೋ ಮೇ ಆಜೀವೋ’ತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ಪರಿತೋಸಂ ಅಕತ್ವಾ ಸುತ್ತಪ್ಪಮತ್ತೇನ ವಿಹರಿತುಂ ನ ಯುತ್ತಂ, ಅಥ ಖೋ ಸಬ್ಬಇರಿಯಾಪಥೇಸು ಇದಂ ವೀರಿಯಮಾರಭಿತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ವುತ್ತೋ.

ತತೋ ¶ ಆರದ್ಧವೀರಿಯೇನಾಪಿ ಕಾಯಾದೀಸು ಚತೂಸು ವತ್ಥೂಸು ಸತಿ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸತಿ ದೇಸಿತಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏವಂ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಾ ಸತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಉಪಕಾರಾನುಪಕಾರಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಗತಿಯೋ ಸಮನ್ವೇಸಿತ್ವಾ ಪಹೋತಿ ಏಕತ್ತಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಾತುಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾಸತಿಅನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ದೇಸಿತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ದಸ್ಸಿತಂ. ತತ್ಥ ಪುರಿಮಾನಿ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ವಟ್ಟಂ, ಪಚ್ಛಿಮಾನಿ ವಿವಟ್ಟಂ. ತೇಸು ಭಿಕ್ಖುನೋ ವಟ್ಟೇ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾಭಿನಿವೇಸೋ ಹೋತಿ, ವಿವಟ್ಟೇ ನತ್ಥಿ ಅಭಿನಿವೇಸೋ. ಪುರಿಮಾನಿ ಹಿ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಂ, ತಣ್ಹಾ ಸಮುದಯೋ’’ತಿ ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಚ ‘‘ಕತಮೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ? ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಚ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕೇ ಉಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ವಾಚಾಯ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪರಿವತ್ತೇನ್ತೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ; ಇತರೇಸು ಪನ ದ್ವೀಸು ಸಚ್ಚೇಸು ‘‘ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ಇಟ್ಠಂ ಕನ್ತಂ ಮನಾಪಂ, ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ಇಟ್ಠಂ ಕನ್ತಂ ಮನಾಪ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಸವನೇನೇವ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ. ಸೋ ಏವಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಏಕೇನ ಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ಏಕಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ; ದುಕ್ಖಂ ¶ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ಸಮುದಯಂ ಪಹಾನಪಟಿವೇಧೇನ, ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಪಟಿವೇಧೇನ, ಮಗ್ಗಂ ಭಾವನಾಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ; ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯೇನ…ಪೇ… ಮಗ್ಗಂ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ.

ಏವಮಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ದ್ವೀಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಉಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾಸವನಧಾರಣಸಮ್ಮಸನಪಟಿವೇಧೋ ಹೋತಿ, ದ್ವೀಸು ಸವನಪಟಿವೇಧೋಯೇವ; ಅಪರಭಾಗೇ ತೀಸು ಕಿಚ್ಚತೋ ಪಟಿವೇಧೋ ಹೋತಿ, ನಿರೋಧೇ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿವೇಧೋ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಪಟಿವೇಧಞಾಣಂ ಲೋಕುತ್ತರಂ, ಸವನಧಾರಣಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ ಲೋಕಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರಂ, ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಪನ ಪತ್ತಸಚ್ಚಸ್ಸ ಹೋತಿ. ಅಯಞ್ಚ ಆದಿಕಮ್ಮಿಕೋ. ತಸ್ಮಾ ಸಾ ಇಧ ನ ವುತ್ತಾ. ಇಮಸ್ಸ ಚ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪರಿಗ್ಗಹತೋ ‘ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಜಾನಾಮಿ ¶ , ಸಮುದಯಂ ಪಜಹಾಮಿ, ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋಮಿ, ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇಮೀ’ತಿ ಆಭೋಗಸಮನ್ನಾಹಾರಮನಸಿಕಾರಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ನತ್ಥಿ, ಪರಿಗ್ಗಹತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹೋತಿ; ಅಪರಭಾಗೇ ಪನ ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಞ್ಞಾತಮೇವ ಹೋತಿ…ಪೇ… ಮಗ್ಗೋ ಭಾವಿತೋವ ಹೋತಿ.

ತತ್ಥ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಾನಿ, ದ್ವೇ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ದುದ್ದಸಾನಿ. ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪಾಕಟಂ; ಖಾಣುಕಣ್ಟಕಪ್ಪಹಾರಾದೀಸು ‘ಅಹೋ ದುಕ್ಖ’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಮ್ಪಿ ಆಪಜ್ಜತಿ. ಸಮುದಯಮ್ಪಿ ¶ ಖಾದಿತುಕಾಮತಾಭುಞ್ಜಿತುಕಾಮತಾದಿವಸೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪಾಕಟಂ. ಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧತೋ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ಗಮ್ಭೀರಂ. ಇತಿ ತಾನಿ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಾನಿ. ಇತರೇಸಂ ಪನ ದ್ವಿನ್ನಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಪಯೋಗೋ ಭವಗ್ಗಗಹಣತ್ಥಂ ಹತ್ಥಪ್ಪಸಾರಣಂ ವಿಯ, ಅವೀಚಿಫುಸನತ್ಥಂ ಪಾದಪ್ಪಸಾರಣಂ ವಿಯ, ಸತಧಾ ಭಿನ್ನವಾಲಸ್ಸ ಕೋಟಿಯಾ ಕೋಟಿಂ ಪಟಿಪಾದನಂ ವಿಯ ಚ ಹೋತಿ. ಇತಿ ತಾನಿ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ದುದ್ದಸಾನಿ. ಏವಂ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರೇಸು ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ಚ ದುದ್ದಸೇಸು ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಉಗ್ಗಹಾದಿವಸೇನ ಪುಬ್ಬಭಾಗಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ಇದಂ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಪಟಿವೇಧಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಮೇವ ಞಾಣಂ ಹೋತಿ.

ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪನಿದ್ದೇಸೇ ಕಾಮತೋ ನಿಸ್ಸಟೋತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ಬ್ಯಾಪಾದತೋ ನಿಸ್ಸಟೋತಿ ಅಬ್ಯಾಪಾದಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ವಿಹಿಂಸಾಯ ನಿಸ್ಸಟೋತಿ ಅವಿಹಿಂಸಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ತತ್ಥ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕೋ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತಂ ಪದಚ್ಛೇದಂ ಕರೋನ್ತೋ ¶ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕೋ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸ, ಅವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕೋ ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಸ್ಸ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕೋ ಚ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಬ್ಯಾಪಾದಅವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಾ ಬ್ಯಾಪಾದವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಾನಂ.

ತತ್ಥ ಯೋಗಾವಚರೋ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತನತ್ಥಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ವಾ ಸಮ್ಮಸತಿ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಪನ ಕಿಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರಂ. ಅಥಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತಂ ಪದಚ್ಛೇದಂ ಕರೋನ್ತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗಂ ಪಾಪೇತಿ. ಅಥಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತಂ ಪದಚ್ಛೇದಂ ಕರೋನ್ತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ; ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸಾಪಿ ಪದಘಾತನತ್ಥಂ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಂ ಸಮ್ಮಸತಿ; ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತನತ್ಥಂ ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಂ ಸಮ್ಮಸತಿ. ಅಥಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇತಿ ಸಬ್ಬಂ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ¶ ಪನ ತಿಣ್ಣಂ ಪಾಳಿಯಂ ವಿಭತ್ತೇಸು ಅಟ್ಠತಿಂಸಾರಮ್ಮಣೇಸು ಏಕಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಮ್ಪಿ ಅಪಚ್ಚನೀಕಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಏಕನ್ತತೋ ಪನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ತಾವ ಅಸುಭೇಸು ಪಠಮಜ್ಝಾನಮೇವ ಪಚ್ಚನೀಕಂ, ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಮೇತ್ತಾಯ ತಿಕಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಾನಿ, ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಕರುಣಾಯ ತಿಕಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಾನಿ. ತಸ್ಮಾ ಅಸುಭೇ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಸಮಾಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗಂ ಪಾಪೇನ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ¶ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಏವಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಮೇತ್ತಾಯ ಪನ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ, ಕರುಣಾಯ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತೀತಿ ಸಬ್ಬಂ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಅಬ್ಯಾಪಾದಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಅವಿಹಿಂಸಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ಚ ವುಚ್ಚತೀತಿ ¶ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏವಮೇತೇ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಝಾನವಸೇನ ಉಪ್ಪತ್ತೀನಂ ನಾನತ್ತಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾ; ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಇಮೇಸು ತೀಸು ಠಾನೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಅಕುಸಲಸಙ್ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಪದಚ್ಛೇದತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಾಧನವಸೇನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಪೂರಯಮಾನೋ ಏಕೋವ ಕುಸಲಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ನಾಮ.

ಸಮ್ಮಾವಾಚಾನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞೇನೇವ ಚಿತ್ತೇನ ಮುಸಾವಾದಾ ವಿರಮತಿ, ಅಞ್ಞೇನಞ್ಞೇನ ಪಿಸುಣವಾಚಾದೀಹಿ, ತಸ್ಮಾ ಚತಸ್ಸೋಪೇತಾ ವೇರಮಣಿಯೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾ; ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಚತುಬ್ಬಿಧಾಯ ಅಕುಸಲದುಸ್ಸೀಲ್ಯಚೇತನಾಯ ಪದಚ್ಛೇದತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಾಧನವಸೇನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಪೂರಯಮಾನಾ ಏಕಾವ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಸಙ್ಖಾತಾ ಕುಸಲವೇರಮಣೀ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ನಾಮ.

ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞೇನೇವ ಚಿತ್ತೇನ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವಿರಮತಿ, ಅಞ್ಞೇನ ಅದಿನ್ನಾದಾನಾ, ಅಞ್ಞೇನ ಕಾಮೇಸುಮಿಚ್ಛಾಚಾರಾ, ತಸ್ಮಾ ತಿಸ್ಸೋಪೇತಾ ವೇರಮಣಿಯೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾ; ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಸಙ್ಖಾತಾಯ ತಿವಿಧಾಯ ಅಕುಸಲದುಸ್ಸೀಲ್ಯಚೇತನಾಯ ಪದಚ್ಛೇದತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಾಧನವಸೇನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಪೂರಯಮಾನಾ ಏಕಾವ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಸಙ್ಖಾತಾ ಅಕುಸಲವೇರಮಣೀ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ನಾಮ.

ಸಮ್ಮಾಆಜೀವನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ. ಅರಿಯಸಾವಕೋತಿ ಅರಿಯಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಸಾವಕೋ. ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಂ ಪಹಾಯಾತಿ ಪಾಪಕಂ ಆಜೀವಂ ಪಜಹಿತ್ವಾ. ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೇನಾತಿ ಬುದ್ಧಪಸತ್ಥೇನ ಕುಸಲಆಜೀವೇನ. ಜೀವಿಕಂ ಕಪ್ಪೇತೀತಿ ಜೀವಿತಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಪವತ್ತೇತಿ. ಇಧಾಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞೇನೇವ ಚಿತ್ತೇನ ಕಾಯದ್ವಾರವೀತಿಕ್ಕಮಾ ವಿರಮತಿ; ಅಞ್ಞೇನ ವಚೀದ್ವಾರವೀತಿಕ್ಕಮಾ, ತಸ್ಮಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಕ್ಖಣೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ; ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ದ್ವೀಸು ದ್ವಾರೇಸು ಸತ್ತನ್ನಂ ಕಮ್ಮಪಥಾನಂ ವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾಯ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವದುಸ್ಸೀಲ್ಯಚೇತನಾಯ ಪದಚ್ಛೇದತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಾಧನವಸೇನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಪೂರಯಮಾನಾ ಏಕಾವ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಸಙ್ಖಾತಾ ಕುಸಲವೇರಮಣೀ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ನಾಮ.

ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮನಿದ್ದೇಸೋ ¶ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನವಿಭಙ್ಗೇ ಅನುಪದವಣ್ಣನಾವಸೇನ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತಿ. ಅಯಂ ಪನ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸು ಲಭತಿ. ಅಞ್ಞೇನೇವ ಹಿ ಚಿತ್ತೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಾಪಕಾನಂ ¶ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾಯ ವಾಯಾಮಂ ಕರೋತಿ, ಅಞ್ಞೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಹಾನಾಯ; ಅಞ್ಞೇನೇವ ಚ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಾಯ, ಅಞ್ಞೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಠಿತಿಯಾ; ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಚಿತ್ತೇಯೇವ ಲಬ್ಭತಿ. ಏಕಮೇವ ಹಿ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ವೀರಿಯಂ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧನಟ್ಠೇನ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಬ್ಭತಿ.

ಸಮ್ಮಾಸತಿನಿದ್ದೇಸೋಪಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನವಿಭಙ್ಗೇ ಅನುಪದವಣ್ಣನಾವಸೇನ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತಿ. ಅಯಮ್ಪಿ ಚ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸು ಲಬ್ಭತಿ. ಅಞ್ಞೇನೇವ ಹಿ ಚಿತ್ತೇನ ಕಾಯಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಅಞ್ಞೇನಞ್ಞೇನ ವೇದನಾದೀನಿ; ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಚಿತ್ತೇಯೇವ ಲಬ್ಭತಿ. ಏಕಾಯೇವ ಹಿ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧನಟ್ಠೇನ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ.

ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿನಿದ್ದೇಸೇ ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇಪಿ ನಾನಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಪಿ. ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ನಾನಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ನಾನಾಮಗ್ಗವಸೇನ. ಏಕಸ್ಸ ಹಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ, ದುತಿಯಮಗ್ಗಾದಯೋಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಾ, ದುತಿಯಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಿಕಾ ವಾ. ಏಕಸ್ಸ ಪಠಮಮಗ್ಗೋ ದುತಿಯಾದೀನಂ ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ, ದುತಿಯಾದಯೋಪಿ ದುತಿಯಾದೀನಂ ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಿಕಾ ವಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಾ ವಾ. ಏವಂ ಚತ್ತಾರೋಪಿ ಮಗ್ಗಾ ಝಾನವಸೇನ ಸದಿಸಾ ವಾ ಅಸದಿಸಾ ವಾ ಏಕಚ್ಚಸದಿಸಾ ವಾ ಹೋನ್ತಿ.

ಅಯಂ ಪನಸ್ಸ ವಿಸೇಸೋ ಪಾದಕಜ್ಝಾನನಿಯಾಮೇನ ಹೋತಿ. ಪಾದಕಜ್ಝಾನನಿಯಾಮೇನ ತಾವ ಪಠಮಜ್ಝಾನಲಾಭಿನೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಾಯ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗೋ ¶ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ; ಮಗ್ಗಙ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ ಪನೇತ್ಥ ಪರಿಪುಣ್ಣಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ. ದುತಿಯಜ್ಝಾನತೋ ಉಟ್ಠಾಯ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಮಗ್ಗೋ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ; ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಪನೇತ್ಥ ಸತ್ತ ಹೋನ್ತಿ. ತತಿಯಜ್ಝಾನತೋ ಉಟ್ಠಾಯ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಮಗ್ಗೋ ತತಿಯಜ್ಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ; ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಪನೇತ್ಥ ಸತ್ತ, ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ ಛ ಹೋನ್ತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಾ.

ಆರುಪ್ಪೇ ಚತುಕ್ಕಪಞ್ಚಕಜ್ಝಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತಞ್ಚ ಖೋ ಲೋಕುತ್ತರಂ ನೋ ಲೋಕಿಯನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಏತ್ಥ ಕಥನ್ತಿ? ಏತ್ಥಾಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು ಯತೋ ಉಟ್ಠಾಯ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲಭಿತ್ವಾ ಆರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಯೋ ಆರುಪ್ಪೇ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ತಂಝಾನಿಕಾವ ತಸ್ಸ ತತ್ಥ ತಯೋ ಮಗ್ಗಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ¶ . ಏವಂ ¶ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಮೇವ ನಿಯಾಮೇತಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ಥೇರಾ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಖನ್ಧಾ ನಿಯಾಮೇನ್ತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಕೇಚಿ ‘‘ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯೋ ನಿಯಾಮೇತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಕೇಚಿ ‘‘ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀವಿಪಸ್ಸನಾ ನಿಯಾಮೇತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ತೇಸಂ ವಾದವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ ಲೋಕುತ್ತರಪದಭಾಜನೀಯವಣ್ಣನಾಯಂ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೩೫೦) ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧೀತಿ ಯಾ ಇಮೇಸು ಚತೂಸು ಝಾನೇಸು ಏಕಗ್ಗತಾ, ಅಯಂ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಲೋಕಿಯೋ, ಅಪರಭಾಗೇ ಲೋಕುತ್ತರೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ನಾಮ ವುಚ್ಚತೀತಿ. ಏವಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರವಸೇನ ಭಗವಾ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ದೇಸೇಸಿ.

ತತ್ಥ ಲೋಕಿಯಮಗ್ಗೇ ಸಬ್ಬಾನೇವ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅಞ್ಞತರಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೇ ಪನ ಚತುಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಾಯ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಅರಿಯಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯಸಮುಗ್ಘಾತಕಂ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖು ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ತಥಾ ಸಮ್ಪನ್ನದಿಟ್ಠಿಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ತಿವಿಧಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಸಮುಗ್ಘಾತಕಂ ಚೇತಸೋ ನಿಬ್ಬಾನಪದಾಭಿನಿರೋಪನಂ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ತಥಾ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕೇನ್ತಸ್ಸ ಚ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಚತುಬ್ಬಿಧವಚೀದುಚ್ಚರಿತಸಮುಗ್ಘಾತಿಕಾಯ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾಯ ವಿರತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ. ತಥಾ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಸಮುಚ್ಛೇದಿಕಾ ತಿವಿಧಕಾಯದುಚ್ಚರಿತವಿರತಿ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ. ತೇಸಂಯೇವ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಕಮ್ಮನ್ತಾನಂ ವೋದಾನಭೂತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಕುಹನಾದಿಸಮುಚ್ಛೇದಿಕಾ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವವಿರತಿ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ. ಇಮಿಸ್ಸಾ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಕಮ್ಮನ್ತಾಜೀವಸಂಖಾತಾಯ ಸೀಲಭೂಮಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಮಾನಸ್ಸ ತದನುರೂಪೋ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೋವ ಕೋಸಜ್ಜಸಮುಚ್ಛೇದಕೋ ¶ ಅನುಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಕುಸಲಕುಸಲಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಪಹಾನುಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಸಾಧಕೋ ಚ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೋ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ. ಏವಂ ವಾಯಮನ್ತಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೋವ ಮಿಚ್ಛಾಸತಿವಿನಿದ್ಧುನನಕೋ ಕಾಯಾದೀಸು ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾದಿಸಾಧಕೋ ಚ ಚೇತಸೋ ಅಸಮ್ಮೋಸೋ ಸಮ್ಮಾಸತಿ. ಇತಿ ಅನುತ್ತರಾಯ ಸತಿಯಾ ಸುವಿಹಿತಚಿತ್ತಾರಕ್ಖಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧಿಸಮುಗ್ಘಾತಿಕಾ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧೀತಿ. ಏಸ ¶ ಲೋಕುತ್ತರೋ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಯೋ ಸಹ ಲೋಕಿಯೇನ ಮಗ್ಗೇನ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗತೋ.

ಸೋ ಖೋ ಪನೇಸ ಮಗ್ಗೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಕಪ್ಪಾನಂ ವಿಜ್ಜಾಯ, ಸೇಸಧಮ್ಮಾನಂ ಚರಣೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ವಿಜ್ಜಾ ಚೇವ ಚರಣಞ್ಚ. ತಥಾ ತೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಯಾನೇನ, ಇತರೇಸಂ ಸಮಥಯಾನೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಸಮಥೋ ಚೇವ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ. ತೇಸಂ ವಾ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇನ, ತದನನ್ತರಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನ, ಅವಸೇಸಾನಂ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇನ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಅಧಿಸೀಲಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಾಹಿ ಚ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಖನ್ಧತ್ತಯಞ್ಚೇವ ಸಿಕ್ಖಾತ್ತಯಞ್ಚ ಹೋತಿ; ಯೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ದಸ್ಸನಸಮತ್ಥೇಹಿ ಚಕ್ಖೂಹಿ ಗಮನಸಮತ್ಥೇಹಿ ಚ ¶ ಪಾದೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಅದ್ಧಿಕೋ ವಿಯ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪನ್ನೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯಾನೇನ ಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಾನುಯೋಗಂ, ಸಮಥಯಾನೇನ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗನ್ತಿ ಅನ್ತದ್ವಯಂ ಪರಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಮಜ್ಝಿಮಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇನ ಮೋಹಕ್ಖನ್ಧಂ, ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನ ದೋಸಕ್ಖನ್ಧಂ, ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇನ ಚ ಲೋಭಕ್ಖನ್ಧಂ ಪದಾಲೇನ್ತೋ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಾಯ ಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪದಂ, ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾಯ ಸೀಲಸಮ್ಪದಂ, ಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಾಯ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪದನ್ತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಪತ್ವಾ ಅಮತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಂ ಸತ್ತತಿಂಸಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮರತನವಿಚಿತ್ತಂ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಸಙ್ಖಾತಂ ಅರಿಯಭೂಮಿಞ್ಚ ಓಕ್ಕನ್ತೋ ಹೋತೀತಿ.

೨೦೬-೨೧೪. ಇದಾನಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ‘‘ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ನಿಪ್ಪದೇಸತೋ ಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖಾತಂ ಸಮುದಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ ¶ . ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಹಿ ವುತ್ತೇ ಅವಸೇಸಾ ಚ ಕಿಲೇಸಾ, ಅವಸೇಸಾ ಚ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ, ತೀಣಿ ಚ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಸಾಸವಾನಿ, ಅವಸೇಸಾ ಚ ಸಾಸವಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ. ನ ಚ ಕೇವಲಂ ತಣ್ಹಾವ ದುಕ್ಖಂ ಸಮುದಾನೇತಿ, ಇಮೇಪಿ ಅವಸೇಸಾ ಚ ಕಿಲೇಸಾದಯೋ ಪಚ್ಚಯಾ ಸಮುದಾನೇನ್ತಿಯೇವ. ಇತಿ ಇಮೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾ ದುಕ್ಖಂ ಸಮುದಾನೇನ್ತಿಯೇವಾತಿ ನಿಪ್ಪದೇಸತೋ ಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖಾತಂ ಸಮುದಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ¶ ಚ ನೇಸಂ ಪಠಮಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ತಸ್ಸೇವ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸುಖನಿದ್ದೇಸತ್ಥಂ ದುಕ್ಖಸಮುದಯೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ. ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇ ‘‘ಅವಸೇಸಾ ಚ ಕಿಲೇಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಸುಖನಿದ್ದೇಸಂ ಹೋತಿ. ನಿರೋಧಸಚ್ಚಮ್ಪೇತ್ಥ ತಣ್ಹಾಯ ಪಹಾನಂ ‘‘ತಣ್ಹಾಯ ಚ ಅವಸೇಸಾನಞ್ಚ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹಾನ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಸಮುದಯಸ್ಸ ಪಹಾನವಸೇನ ಪಞ್ಚಹಾಕಾರೇಹಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ. ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ಪನೇತ್ಥ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗವಸೇನ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣಿಯಂ ವಿಭತ್ತಸ್ಸ ದೇಸನಾನಯಸ್ಸ ಮುಖಮತ್ತಮೇವ ದಸ್ಸೇನ್ತೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ನಯಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತಂ ಉಪರಿ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮ.

ಯಸ್ಮಾ ¶ ಪನ ನ ಕೇವಲಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋವ ಪಟಿಪದಾ ‘‘ಪುಬ್ಬೇವ ಖೋ ಪನಸ್ಸ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಆಜೀವೋ ಸುಪರಿಸುದ್ಧೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೪೩೩) ವಚನತೋ ಪನ ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋಪಿ ಮಗ್ಗೋ ಪಟಿಪದಾ ಏವಾತಿ ದೇಸಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕವಾರೋಪಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ನ ಕೇವಲಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಮಗ್ಗಾವ ಪಟಿಪದಾ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾ ಪನ ಅತಿರೇಕಪಞ್ಞಾಸಧಮ್ಮಾಪಿ ಪಟಿಪದಾ ಏವ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತತಿಯೋ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕವಾರೋಪಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ. ತತ್ಥ ‘‘ಅವಸೇಸಾ ಧಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ ಇದಂ ಪರಿಹಾಯತಿ. ಸೇಸಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸದಿಸಮೇವ.

ತತ್ಥ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕವಾರಸ್ಸ ‘‘ತಣ್ಹಾಯ ಅವಸೇಸಾನಞ್ಚ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಪಠಮಕೋಟ್ಠಾಸೇ ತಾವ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇ ಝಾನಾಭಿನಿವೇಸೇ ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಪದಾ, ಸುದ್ಧಿಕಸುಞ್ಞತಾ, ಸುಞ್ಞತಪಟಿಪದಾ, ಸುದ್ಧಿಕಅಪ್ಪಣಿಹಿತಂ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಪಟಿಪದಾತಿ ಇಮೇಸು ಪಞ್ಚಸು ವಾರೇಸು ದ್ವಿನ್ನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಪಞ್ಚಕನಯಾನಂ ವಸೇನ ದಸ ನಯಾ ಹೋನ್ತಿ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪೀತಿ ವೀಸತಿಯಾ ಅಭಿನಿವೇಸೇಸು ದ್ವೇ ನಯಸತಾನಿ. ತಾನಿ ಚತೂಹಿ ಅಧಿಪತೀಹಿ ಚತುಗ್ಗುಣಿತಾನಿ ಅಟ್ಠ ¶ . ಇತಿ ಸುದ್ಧಿಕಾನಿ ದ್ವೇ ಸಾಧಿಪತೀ ಅಟ್ಠಾತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ನಯಸಹಸ್ಸಂ ಹೋತಿ. ಯಥಾ ಚ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇ, ಏವಂ ಸೇಸಮಗ್ಗೇಸುಪೀತಿ ಚತ್ತಾರಿ ನಯಸಹಸ್ಸಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚ ಪಠಮಕೋಟ್ಠಾಸೇ ಚತ್ತಾರಿ, ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪೀತಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕವಾರೇ ಪಞ್ಚಸು ಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ವೀಸತಿ ನಯಸಹಸ್ಸಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ತಥಾ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕವಾರೇ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕವಾರೇ ಚಾತಿ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಸಟ್ಠಿ ¶ ನಯಸಹಸ್ಸಾನಿ ಸತ್ಥಾರಾ ವಿಭತ್ತಾನಿ. ಪಾಳಿ ಪನ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಆಗತಾ. ಏವಮಿದಂ ತಿವಿಧಮಹಾವಾರಂ ಪಞ್ಚದಸಕೋಟ್ಠಾಸಂ ಸಟ್ಠಿನಯಸಹಸ್ಸಪಟಿಮಣ್ಡಿತಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯಂ ನಾಮ ನಿದ್ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೨೧೫. ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಸಚ್ಚಾನಂ ಖನ್ಧವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನೇವ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಆರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇಸು ಪನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಸ್ಸ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ಮಹಗ್ಗತಧಮ್ಮೇ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಸ್ಸ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣಂ, ಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಸ್ಸ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ. ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ¶ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣಂ, ನವ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಂ, ಪಣ್ಣತ್ತಿಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ. ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ಸಹಜಾತಹೇತುವಸೇನ ಸಬ್ಬದಾಪಿ ಮಗ್ಗಹೇತುಕಂ ವೀರಿಯಂ ವಾ ವೀಮಂಸಂ ವಾ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ ಮಗ್ಗಭಾವನಾಕಾಲೇ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿ, ಛನ್ದಚಿತ್ತೇಸು ಅಞ್ಞತರಾಧಿಪತಿಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಂ ನಾಮ ಹೋತಿ. ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಅರಿಯಾನಂ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಂ, ತೇಸಂಯೇವ ಮಗ್ಗಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿ, ಸೇಸಧಮ್ಮಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ.

ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಏತಾನಿ ಹಿ ಅತೀತಾದಿಭೇದೇ ಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಅತೀತಾದಿಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ಅಜ್ಝತ್ತಾದಿಭೇದೇ ಧಮ್ಮೇ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಸ್ಸ ಅಜ್ಝತ್ತಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಮ್ಪೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ಲೋಕಿಯಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ದ್ವೇ ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ. ಯಥಾ ¶ ಚ ಇಮಸ್ಮಿಂ, ಏವಂ ಪುರಿಮೇಸುಪಿ ದ್ವೀಸು. ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಹಿ ತೀಸುಪಿ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಾದೀಸು ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಾನೇವ ಸಚ್ಚಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ. ಏವಮಯಂ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೋಪಿ ತೇಪರಿವಟ್ಟಂ ನೀಹರಿತ್ವಾವ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತೋತಿ.

ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನೀಯಾ ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ

೨೧೯. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ¶ ತದನನ್ತರೇ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗೇ ಬಾವೀಸತೀತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ಇನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ಇದಾನಿ ತಾನಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ. ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯದ್ವಾರೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಇತ್ಥಿಭಾವೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಪುರಿಸಭಾವೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಅನುಪಾಲನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಸುಖಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ದುಕ್ಖಸೋಮನಸ್ಸ ದೋಮನಸ್ಸ ಉಪೇಕ್ಖಾಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಅಧಿಮೋಕ್ಖಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿ ಪವತ್ತೇ ಜಾನನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಞಾತಾನಂಯೇವ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪುನ ಆಜಾನನೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಅಞ್ಞಾತಾವೀಭಾವೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಇಧ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ನಾಮ ನ ಗಹಿತಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಸುತ್ತನ್ತೇ ಇಮಾಯ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಬಾವೀಸತಿಯಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅನಾಗತತ್ತಾ. ಸುತ್ತನ್ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಕತ್ಥಚಿ ದ್ವೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ, ಕತ್ಥಚಿ ತೀಣಿ, ಕತ್ಥಚಿ ಪಞ್ಚ. ಏವಂ ಪನ ನಿರನ್ತರಂ ದ್ವಾವೀಸತಿ ಆಗತಾನಿ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಅಟ್ಠಕಥಾನಯೋ. ಅಯಂ ಪನ ಅಪರೋ ನಯೋ – ಏತೇಸು ಹಿ

ಅತ್ಥತೋ ¶ ಲಕ್ಖಣಾದೀಹಿ, ಕಮತೋ ಚ ವಿಜಾನಿಯಾ;

ಭೇದಾಭೇದಾ ತಥಾ ಕಿಚ್ಚಾ, ಭೂಮಿತೋ ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ.

ತತ್ಥ ¶ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ತಾವ ‘‘ಚಕ್ಖತೀತಿ ಚಕ್ಖೂ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ಪಕಾಸಿತೋ. ಪಚ್ಛಿಮೇಸು ಪನ ತೀಸು ಪಠಮಂ ‘ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಅನಞ್ಞಾತಂ ಅಮತಂ ಪದಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ವಾ ಜಾನಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠಸಮ್ಭವತೋ ಚ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ದುತಿಯಂ ಆಜಾನನತೋ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠಸಮ್ಭವತೋ ಚ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ತತಿಯಂ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನೋ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ನಿಟ್ಠಿತಞಾಣಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ¶ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠಸಮ್ಭವತೋ ಚ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಕೋ ಪನೇಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠೋ ನಾಮಾತಿ? ಇನ್ದಲಿಙ್ಗಟ್ಠೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠೋ, ಇನ್ದದೇಸಿತಟ್ಠೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠೋ, ಇನ್ದದಿಟ್ಠಟ್ಠೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠೋ, ಇನ್ದಸಿಟ್ಠಟ್ಠೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠೋ, ಇನ್ದಜುಟ್ಠಟ್ಠೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠೋ. ಸೋ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಇಧ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯುಜ್ಜತಿ. ಭಗವಾ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಪರಮಿಸ್ಸರಿಯಭಾವತೋ ಇನ್ದೋ. ಕುಸಲಾಕುಸಲಞ್ಚ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮೇಸು ಕಸ್ಸಚಿ ಇಸ್ಸರಿಯಾಭಾವತೋ. ತೇನೇವೇತ್ಥ ಕಮ್ಮಸಞ್ಜನಿತಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಉಲ್ಲಿಙ್ಗೇನ್ತಿ. ತೇನ ಚ ಸಿಟ್ಠಾನೀತಿ ಇನ್ದಲಿಙ್ಗಟ್ಠೇನ ಇನ್ದಸಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಸಬ್ಬಾನೇವ ಪನೇತಾನಿ ಭಗವತಾ ಯಥಾಭೂತತೋ ಪಕಾಸಿತಾನಿ ಚ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾನಿ ಚಾತಿ ಇನ್ದದೇಸಿತಟ್ಠೇನ ಇನ್ದದಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ತೇನೇವ ಭಗವತಾ ಮುನಿನ್ದೇನ ಕಾನಿಚಿ ಗೋಚರಾಸೇವನಾಯ, ಕಾನಿಚಿ ಭಾವನಾಸೇವನಾಯ ಸೇವಿತಾನೀತಿ ಇನ್ದಜುಟ್ಠಟ್ಠೇನಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಅಪಿಚ ಆಧಿಪಚ್ಚಸಙ್ಖಾತೇನ ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠೇನಾಪಿ ಏತಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಪ್ಪವತ್ತಿಯಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಸಿದ್ಧಮಾಧಿಪಚ್ಚಂ; ತಸ್ಮಿಂ ತಿಕ್ಖೇ ತಿಕ್ಖತ್ತಾ ಮನ್ದೇ ಚ ಮನ್ದತ್ತಾತಿ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ‘ಅತ್ಥತೋ’ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಲಕ್ಖಣಾದೀಹೀ’ತಿ ಲಕ್ಖಣರಸಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಪದಟ್ಠಾನೇಹಿಪಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ವಿಜಾನಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಾನಿ ನೇಸಂ ಲಕ್ಖಣಾದೀನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಾನೇವ. ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಹಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅತ್ಥತೋ ಅಮೋಹೋಯೇವ. ಸೇಸಾನಿ ತತ್ಥ ಸರೂಪೇನೇವಾಗತಾನಿ.

‘ಕಮತೋ’ತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋವ. ತತ್ಥ ಅಜ್ಝತ್ತಧಮ್ಮಂ ಪರಿಞ್ಞಾಯ ಅರಿಯಭೂಮಿಪಟಿಲಾಭೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ತಭಾವಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಿ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಪಠಮಂ ದೇಸಿತಾನಿ. ಸೋ ಪನತ್ತಭಾವೋ ಯಂ ಧಮ್ಮಂ ಉಪಾದಾಯ ಇತ್ಥೀತಿ ವಾ ಪುರಿಸೋತಿ ¶ ವಾ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಅಯಂ ಸೋತಿ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತತೋ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಞ್ಚ ¶ . ಸೋ ದುವಿಧೋಪಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತೀತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತತೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಯಾವ ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ತಾವ ಏತೇಸಂ ವೇದಯಿತಾನಂ ಅನಿವತ್ತಿ. ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದಯಿತಂ ಸಬ್ಬಂ ತಂ ಸುಖದುಕ್ಖನ್ತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತತೋ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ. ತಂನಿರೋಧತ್ಥಂ ಪನ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವೇತಬ್ಬಾತಿ ಪಟಿಪತ್ತಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತತೋ ಸದ್ಧಾದೀನಿ. ಇಮಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಏಸ ಧಮ್ಮೋ ಪಠಮಂ ಅತ್ತನಿ ಪಾತುಭವತೀತಿ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಅಮೋಘಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತತೋ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ತಸ್ಸೇವ ಫಲತ್ತಾ ತತೋ ಅನನ್ತರಂ ಭಾವೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಚ ತತೋ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಇತೋ ಪರಂ ಭಾವನಾಯ ಇಮಸ್ಸ ಅಧಿಗಮೋ, ಅಧಿಗತೇ ಚ ಪನಿಮಸ್ಮಿಂ ನತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಉತ್ತರಿ ¶ ಕರಣೀಯನ್ತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ಅನ್ತೇ ಪರಮಸ್ಸಾಸಭೂತಂ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಂ ದೇಸಿತನ್ತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಕಮೋ.

‘ಭೇದಾಭೇದಾ’ತಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸೇವ ಚೇತ್ಥ ಭೇದೋ. ತಞ್ಹಿ ರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ. ಸೇಸಾನಂ ಅಭೇದೋತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಭೇದಾಭೇದತೋ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ವಿಜಾನಿಯಾ.

‘ಕಿಚ್ಚಾ’ತಿ ಕಿಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಚೇ? ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ತಾವ ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ವಚನತೋ ಯಂ ತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಸಾಧೇತಬ್ಬಂ ಅತ್ತನೋ ತಿಕ್ಖಮನ್ದಾದಿಭಾವೇನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ತಿಕ್ಖಮನ್ದಾದಿಸಙ್ಖಾತಂ ಅತ್ತಾಕಾರಾನುವತ್ತಾಪನಂ ಇದಂ ‘ಕಿಚ್ಚಂ’. ಏವಂ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಾನಂ. ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪನ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ತನೋ ವಸವತ್ತಾಪನಂ, ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನುಪಾಲನಂ, ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸನಿಮಿತ್ತಕುತ್ತಾಕಪ್ಪಾಕಾರಾನುವಿಧಾನಂ, ಸುಖದುಕ್ಖಸೋಮನಸ್ಸದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮೇ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಯಥಾಸಕಂ ಓಳಾರಿಕಾಕಾರಾನುಪಾಪನಂ, ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸನ್ತಪಣೀತಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಾನುಪಾಪನಂ, ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಾಭಿಭವನಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಪಸನ್ನಾಕಾರಾದಿಭಾವಸಮ್ಪಾಪನಂ, ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸಂಯೋಜನತ್ತಯಪ್ಪಹಾನಞ್ಚೇವ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಞ್ಚ ¶ ತಪ್ಪಹಾನಾಭಿಮುಖಭಾವಕರಣಂ, ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾದಿತನುಕರಣಪಹಾನಞ್ಚೇವ ಸಹಜಾತಾನಞ್ಚ ಅತ್ತನೋ ವಸಾನುವತ್ತಾಪನಂ, ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಕಿಚ್ಚೇಸು ಉಸ್ಸುಕ್ಕಪ್ಪಹಾನಞ್ಚೇವ ಅಮತಾಭಿಮುಖಭಾವಪಚ್ಚಯತಾ ಚ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನನ್ತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಕಿಚ್ಚತೋ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ವಿಜಾನಿಯಾ.

‘ಭೂಮಿತೋ’ತಿ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಇತ್ಥಿಪುರಿಸಸುಖದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಚೇತ್ಥ ಕಾಮಾವಚರಾನೇವ ¶ . ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ, ಸದ್ಧಾವೀರಿಯಸತಿಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಚ ಚತುಭೂಮಿಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಿ. ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರ-ರೂಪಾವಚರ-ಲೋಕುತ್ತರವಸೇನ ಭೂಮಿತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನಂ. ಅವಸಾನೇ ತೀಣಿ ಲೋಕುತ್ತರಾನೇವಾತಿ ಏವಂ ಭೂಮಿತೋ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ವಿಜಾನಿಯಾ. ಏವಞ್ಹಿ ವಿಜಾನನ್ತೋ –

ಸಂವೇಗಬಹುಲೋ ಭಿಕ್ಖು, ಠಿತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರೇ;

ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪರಿಞ್ಞಾಯ, ದುಕ್ಖಸ್ಸನ್ತಂ ನಿಗಚ್ಛತೀತಿ.

೨೨೦. ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ¶ ‘‘ಯಂ ಚಕ್ಖು ಚತುನ್ನಂ ಮಹಾಭೂತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಂ ಧಮ್ಮಸಙ್ಗಣಿಯಂ ಪದಭಾಜನೇ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೫೯೫ ಆದಯೋ) ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯನಿದ್ದೇಸಾದೀಸು ಚ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ಮಿಚ್ಛಾವಾಯಾಮೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧೀತಿಆದೀನಿ ನ ವುತ್ತಾನಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕತ್ತಾ. ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಕಾನಿ ಹಿ ಇಧ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ. ಏವಂ ಸನ್ತೇಪೇತ್ಥ ದಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಲೋಕಿಯಾನಿ ಕಾಮಾವಚರಾನೇವ, ತೀಣಿ ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ, ನವ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾನೀತಿ.

೨೨೧. ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಕುಸಲಾದಿವಿಭಾಗೋ ಪಾಳಿನಯಾನುಸಾರೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೨೨೩. ಆರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇಸು ಪನ ಸತ್ತಿನ್ದ್ರಿಯಾ ಅನಾರಮ್ಮಣಾತಿ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಇತ್ಥಿಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪನ ಅರೂಪಮಿಸ್ಸಕತ್ತಾ ಇಧ ಅನಾಭಟ್ಠಂ. ದ್ವಿನ್ದ್ರಿಯಾತಿ ದ್ವೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಾ; ಸುಖದುಕ್ಖದ್ವಯಂ ಸನ್ಧಾಯೇತಂ ವುತ್ತಂ. ತಞ್ಹಿ ಏಕನ್ತಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ. ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಸಿಯಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಸಿಯಾ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ¶ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಿಕಾಲೇ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ ¶ , ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರೇ ಪನ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಿಕಾಲೇ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣಂ, ಪಣ್ಣತ್ತಿಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಿಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ. ನವಿನ್ದ್ರಿಯಾ ಸಿಯಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾತಿ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಚೇವ ಸದ್ಧಾದಿಪಞ್ಚಕಞ್ಚ ಸನ್ಧಾಯ ಇದಂ ವುತ್ತಂ. ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಞ್ಹಿ ರೂಪಮಿಸ್ಸಕತ್ತಾ ಅನಾರಮ್ಮಣೇಸು ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಸಙ್ಗಹಿತಮ್ಪಿ ಅರೂಪಕೋಟ್ಠಾಸೇನ ಸಿಯಾಪಕ್ಖೇ ಸಙ್ಗಹಿತಂ.

ಚತ್ತಾರಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಸುಖದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ತಾನಿ ಹಿ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣತ್ತಿಕೇ ನ ಭಜನ್ತಿ. ಮಗ್ಗಹೇತುಕನ್ತಿ ಸಹಜಾತಹೇತುಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ವೀರಿಯವೀಮಂಸಾಜೇಟ್ಠಕಕಾಲೇ ಸಿಯಾ ಮಗ್ಗಾಧಿಪತಿ, ಛನ್ದಚಿತ್ತಜೇಟ್ಠಕಕಾಲೇ ಸಿಯಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾ.

ದಸಿನ್ದ್ರಿಯಾ ¶ ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪಾದಿನೋತಿ ಸತ್ತ ರೂಪಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ತೀಣಿ ಚ ವಿಪಾಕಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಸನ್ಧಾಯೇತಂ ವುತ್ತಂ. ದಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ದೋಮನಸ್ಸೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಾನೇವ. ತತ್ಥ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಣ್ಣತ್ತಿಂ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಿಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ, ಸೇಸಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಕಾಲೇಪಿ. ತೀಣಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾನೀತಿ ತೀಣಿ ಲೋಕುತ್ತರಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಚತ್ತಾರೀತಿ ಸುಖದುಕ್ಖಸೋಮನಸ್ಸದೋಮನಸ್ಸಾನಿ. ತಾನಿ ಹಿ ಅಜ್ಝತ್ತಧಮ್ಮೇಪಿ ಬಹಿದ್ಧಾಧಮ್ಮೇಪಿ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾತಿ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಚೇವ ಸದ್ಧಾದಿಪಞ್ಚಕಞ್ಚ. ತತ್ಥ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಕಾಲೇ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಇತಿ ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪಞ್ಹಾಪುಚ್ಛಕೇ ದಸಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕಾಮಾವಚರಾನಿ, ತೀಣಿ ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ, ನವ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾನೇವ ಕಥಿತಾನೀತಿ. ಅಯಮ್ಪಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಏಕಪರಿಚ್ಛೇದೋವ ಹೋತಿ. ಅಯಂ ಪನ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗೋ ದ್ವೇಪರಿವಟ್ಟಂ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತೋತಿ.

ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಾ ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ

ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧. ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ

೨೨೫. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ¶ ತದನನ್ತರೇ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಿಭಙ್ಗೇ ಯಾ ‘‘ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ತನ್ತಿ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾ, ತಸ್ಸಾ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಂ ಕರೋನ್ತೇನ ವಿಭಜ್ಜವಾದಿಮಣ್ಡಲಂ ಓತರಿತ್ವಾ ಆಚರಿಯೇ ಅನಬ್ಭಾಚಿಕ್ಖನ್ತೇನ ಸಕಸಮಯಂ ಅವೋಕ್ಕಮನ್ತೇನ ಪರಸಮಯಂ ಅನಾಯೂಹನ್ತೇನ ಸುತ್ತಂ ಅಪ್ಪಟಿಬಾಹನ್ತೇನ ವಿನಯಂ ಅನುಲೋಮೇನ್ತೇನ ಮಹಾಪದೇಸೇ ಓಲೋಕೇನ್ತೇನ ಧಮ್ಮಂ ದೀಪೇನ್ತೇನ ಅತ್ಥಂ ಸಙ್ಗಹನ್ತೇನ ತಮೇವತ್ಥಂ ಪುನ ಆವತ್ತೇತ್ವಾ ಅಪರೇಹಿಪಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೇನ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ ಹೋತಿ, ಪಕತಿಯಾಪಿ ಚ ದುಕ್ಕರಾವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾ, ಯಥಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

‘‘ಸಚ್ಚಂ ಸತ್ತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಮೇವ ಚ;

ದುದ್ದಸಾ ಚತುರೋ ಧಮ್ಮಾ, ದೇಸೇತುಞ್ಚ ಸುದುಕ್ಕರಾ’’ತಿ.

ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅಞ್ಞತ್ರ ಆಗಮಾಧಿಗಮಪ್ಪತ್ತೇಹಿ ನ ಸುಕರಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ’’ತಿ ಪರಿತುಲಯಿತ್ವಾ –

ವತ್ತುಕಾಮೋ ಅಹಂ ಅಜ್ಜ, ಪಚ್ಚಯಾಕಾರವಣ್ಣನಂ;

ಪತಿಟ್ಠಂ ನಾಧಿಗಚ್ಛಾಮಿ, ಅಜ್ಝೋಗಾಳ್ಹೋವ ಸಾಗರಂ.

ಸಾಸನಂ ¶ ಪನಿದಂ ನಾನಾ-ದೇಸನಾನಯಮಣ್ಡಿತಂ;

ಪುಬ್ಬಾಚರಿಯಮಗ್ಗೋ ಚ, ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನೋ ಪವತ್ತತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ತದುಭಯಂ, ಸನ್ನಿಸ್ಸಾಯತ್ಥವಣ್ಣನಂ;

ಆರಭಿಸ್ಸಾಮಿ ಏತಸ್ಸ, ತಂ ಸುಣಾಥ ಸಮಾಹಿತಾ.

‘‘ಯೋ ಕೋಚಿಮಂ ಅಟ್ಠಿಂ ಕತ್ವಾ ಸುಣೇಯ್ಯ,

ಅದಸ್ಸನಂ ಮಚ್ಚುರಾಜಸ್ಸ ಗಚ್ಛೇ’’ತಿ.

ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ¶ ¶ ಸಙ್ಖಾರಾತಿಆದೀಸು ಹಿ ಆದಿತೋಯೇವ ತಾವ –

ದೇಸನಾಭೇದತೋ ಅತ್ಥ-ಲಕ್ಖಣೇಕವಿಧಾದಿತೋ;

ಅಙ್ಗಾನಞ್ಚ ವವತ್ಥಾನಾ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

ತತ್ಥ ‘ದೇಸನಾಭೇದತೋ’ತಿ ಭಗವತೋ ಹಿ ವಲ್ಲಿಹಾರಕಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಪುರಿಸಾನಂ ವಲ್ಲಿಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ ಆದಿತೋ ವಾ ಮಜ್ಝತೋ ವಾ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಂ, ತಥಾ ಪರಿಯೋಸಾನತೋ ವಾ ಮಜ್ಝತೋ ವಾ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಆದೀತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದದೇಸನಾ. ಯಥಾ ಹಿ ವಲ್ಲಿಹಾರಕೇಸು ಚತೂಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವಲ್ಲಿಯಾ ಮೂಲಮೇವ ಪಠಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ತಂ ಮೂಲೇ ಛೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಆದಾಯ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ, ಏವಂ ಭಗವಾ ‘‘ಇತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ…ಪೇ… ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ ಆದಿತೋ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೦೨) ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಾಪಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ದೇಸೇತಿ.

ಯಥಾ ಪನ ತೇಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವಲ್ಲಿಯಾ ಮಜ್ಝಂ ಪಠಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಮಜ್ಝೇ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಉಪರಿಭಾಗಂಯೇವ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಆದಾಯ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ, ಏವಂ ಭಗವಾ ‘‘ತಸ್ಸ ತಂ ವೇದನಂ ಅಭಿನನ್ದತೋ ¶ ಅಭಿವದತೋ ಅಜ್ಝೋಸಾಯ ತಿಟ್ಠತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನನ್ದೀ; ಯಾ ವೇದನಾಸು ನನ್ದೀ, ತದುಪಾದಾನಂ, ತಸ್ಸುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ, ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೦೯; ಸಂ. ನಿ. ೩.೫) ಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಾಪಿ ದೇಸೇತಿ.

ಯಥಾ ಚ ತೇಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವಲ್ಲಿಯಾ ಅಗ್ಗಂ ಪಠಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಅಗ್ಗೇ ಗಹೇತ್ವಾ ಅಗ್ಗಾನುಸಾರೇನ ಯಾವ ಮೂಲಾ ಸಬ್ಬಂ ಆದಾಯ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ, ಏವಂ ಭಗವಾ ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಇತಿ ಖೋ ಪನೇತಂ ವುತ್ತಂ, ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ನು ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಜರಾಮರಣಂ ನೋ ವಾ ಕಥಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಹೋತೀ’’ತಿ? ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ, ಭನ್ತೇ, ಜರಾಮರಣಂ; ಏವಂ ನೋ ಏತ್ಥ ಹೋತಿ – ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ. ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ…ಪೇ… ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಇತಿ ಖೋ ಪನೇತಂ ವುತ್ತಂ, ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ನು ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ ನೋ ವಾ ಕಥಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಹೋತೀ’’ತಿ? ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ, ಭನ್ತೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ; ಏವಂ ನೋ ಏತ್ಥ ಹೋತಿ – ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಪರಿಯೋಸಾನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಆದಿತೋಪಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ದೇಸೇತಿ.

ಯಥಾ ಪನ ತೇಸು ಪುರಿಸೇಸು ಏಕೋ ವಲ್ಲಿಯಾ ಮಜ್ಝಮೇವ ಪಠಮಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಮಜ್ಝೇ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಓತರನ್ತೋ ಯಾವ ಮೂಲಾ ¶ ಆದಾಯ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ ¶ , ಏವಂ ಭಗವಾ ‘‘ಇಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ಕಿಂ ನಿದಾನಾ, ಕಿಂ ಸಮುದಯಾ, ಕಿಂ ಜಾತಿಕಾ, ಕಿಂ ಪಭವಾ? ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ತಣ್ಹಾನಿದಾನಾ, ತಣ್ಹಾಸಮುದಯಾ, ತಣ್ಹಾಜಾತಿಕಾ, ತಣ್ಹಾಪಭವಾ. ತಣ್ಹಾ ಚಾಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಿಂ ನಿದಾನಾ? ವೇದನಾ, ಫಸ್ಸೋ, ಸಳಾಯತನಂ, ನಾಮರೂಪಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಸಙ್ಖಾರಾ ಕಿಂ ನಿದಾನಾ…ಪೇ… ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಾನಿದಾನಾ, ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯಾ, ಅವಿಜ್ಜಾಜಾತಿಕಾ, ಅವಿಜ್ಜಾಪಭವಾ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೧೧) ಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಆದಿತೋ ದೇಸೇತಿ.

ಕಸ್ಮಾ ಪನೇವಂ ದೇಸೇತೀತಿ? ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಸಮನ್ತಭದ್ದಕತ್ತಾ, ಸಯಞ್ಚ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತತ್ತಾ. ಸಮನ್ತಭದ್ದಕೋ ಹಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ತತೋ ತತೋ ಞಾಯಪ್ಪಟಿವೇಧಾಯ ಸಂವತ್ತತಿಯೇವ. ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತೋ ಚ ಭಗವಾ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಪ್ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯೋಗೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಗಮ್ಭೀರಭಾವಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ. ಸೋ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಪ್ಪತ್ತತ್ತಾ ನಾನಾನಯೇಹೇವ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ. ವಿಸೇಸತೋ ಪನಸ್ಸ ಯಾ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನುಲೋಮದೇಸನಾ, ಸಾ ಪವತ್ತಿಕಾರಣವಿಭಾಗಸಮ್ಮೂಳ್ಹಂ ವೇನೇಯ್ಯಜನಂ ಸಮನುಪಸ್ಸತೋ ಯಥಾಸಕೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಪವತ್ತಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ ಪವತ್ತಿತಾತಿ ಞಾತಬ್ಬಾ.

ಯಾ ¶ ಪರಿಯೋಸಾನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪಟಿಲೋಮದೇಸನಾ, ಸಾ ‘‘ಕಿಚ್ಛಂ ವತಾಯಂ ಲೋಕೋ ಆಪನ್ನೋ ಜಾಯತಿ ಚ ಜೀಯತಿ ಚ ಮೀಯತಿ ಚಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೫೭) ಆದಿನಾ ನಯೇನ ಕಿಚ್ಛಾಪನ್ನಂ ಲೋಕಮನುವಿಲೋಕಯತೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪ್ಪಟಿವೇಧಾನುಸಾರೇನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಜರಾಮರಣಾದಿಕಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅತ್ತನಾಧಿಗತಕಾರಣಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ಯಾ ಪನ ಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಆದಿ, ಸಾ ಆಹಾರನಿದಾನವವತ್ಥಾಪನಾನುಸಾರೇನ ಯಾವ ಅತೀತಂ ಅದ್ಧಾನಂ ಅತಿಹರಿತ್ವಾ ಪುನ ಅತೀತದ್ಧತೋ ಪಭುತಿ ಹೇತುಫಲಪಟಿಪಾಟಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ಯಾ ಪನ ಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪರಿಯೋಸಾನಾ ಪವತ್ತಾ, ಸಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಅದ್ಧಾನೇ ಅನಾಗತದ್ಧಹೇತುಸಮುಟ್ಠಾನತೋ ಪಭುತಿ ಅನಾಗತದ್ಧಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ತಾಸು ಯಾ ಸಾ ಪವತ್ತಿಕಾರಣಸಮ್ಮೂಳ್ಹಸ್ಸ ವೇನೇಯ್ಯಜನಸ್ಸ ಯಥಾಸಕೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಪವತ್ತಿಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನುಲೋಮದೇಸನಾ ವುತ್ತಾ, ಸಾ ಇಧ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಕಸ್ಮಾ ¶ ಪನೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ಆದಿತೋ ವುತ್ತಾ? ಕಿಂ ಪಕತಿವಾದೀನಂ ಪಕತಿ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಾಪಿ ಅಕಾರಣಂ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಲೋಕಸ್ಸಾತಿ? ನ ಅಕಾರಣಂ. ‘‘ಆಸವಸಮುದಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯೋ’’ತಿ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಂ. ಅತ್ಥಿ ¶ ಪನ ಪರಿಯಾಯೋ ಯೇನ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಸಿಯಾ. ಕೋ ಪನ ಸೋತಿ? ವಟ್ಟಕಥಾಯ ಸೀಸಭಾವೋ. ಭಗವಾ ಹಿ ವಟ್ಟಕಥಂ ಕಥೇನ್ತೋ ದ್ವೇ ಧಮ್ಮೇ ಸೀಸಂ ಕತ್ವಾ ಕಥೇಸಿ – ಅವಿಜ್ಜಂ ವಾ ಭವತಣ್ಹಂ ವಾ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಪುರಿಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ‘ಇತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ನಾಹೋಸಿ, ಅಥ ಪಚ್ಛಾ ಸಮಭವೀ’ತಿ. ಏವಞ್ಚೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವುಚ್ಚತಿ, ಅಥ ಚ ಪನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ‘ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೬೧); ಭವತಣ್ಹಂ ವಾ, ಯಥಾಹ – ‘‘ಪುರಿಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಭವತಣ್ಹಾಯ ‘ಇತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಭವತಣ್ಹಾ ನಾಹೋಸಿ, ಅಥ ಪಚ್ಛಾ ಸಮಭವೀ’ತಿ. ಏವಞ್ಚೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವುಚ್ಚತಿ, ಅಥ ಚ ಪನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ‘ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಭವತಣ್ಹಾ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೬೨).

ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭಗವಾ ವಟ್ಟಕಥಂ ಕಥೇನ್ತೋ ಇಮೇ ದ್ವೇವ ಧಮ್ಮೇ ಸೀಸಂ ಕತ್ವಾ ಕಥೇಸೀತಿ? ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿನೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಹೇತುಭೂತತ್ತಾ. ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿನೋ ಹಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಹೇತು ಅವಿಜ್ಜಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಭಿಭೂತೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ, ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಲಗುಳಾಭಿಘಾತಪರಿಸ್ಸಮಾಭಿಭೂತಾ ವಜ್ಝಗಾವೀ ತಾಯ ಪರಿಸ್ಸಮಾತುರತಾಯ ನಿರಸ್ಸಾದಮ್ಪಿ ಅತ್ತನೋ ಅನತ್ಥಾವಹಮ್ಪಿ ಚ ಉಣ್ಹೋದಕಪಾನಂ ವಿಯ, ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪತೋ ನಿರಸ್ಸಾದಮ್ಪಿ ದುಗ್ಗತಿವಿನಿಪಾತತೋ ಚ ಅತ್ತನೋ ಅನತ್ಥಾವಹಮ್ಪಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಮನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ದುಗ್ಗತಿಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ ಆರಭತಿ. ಸುಗತಿಗಾಮಿನೋ ಪನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸೇಸಹೇತು ಭವತಣ್ಹಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಭವತಣ್ಹಾಭಿಭೂತೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ, ಯಥಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ಗಾವೀ ¶ ಸೀತುದಕತಣ್ಹಾಯ ಸಅಸ್ಸಾದಂ ಅತ್ತನೋ ಪರಿಸ್ಸಮವಿನೋದನಞ್ಚ ಸೀತುದಕಪಾನಂ ವಿಯ, ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪವಿರಹತೋ ಸಅಸ್ಸಾದಂ ಸುಗತಿಸಮ್ಪಾಪನೇನ ಅತ್ತನೋ ದುಗ್ಗತಿದುಕ್ಖಪರಿಸ್ಸಮವಿನೋದನಞ್ಚ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾವೇರಮಣೀಆದಿಮನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ಸುಗತಿಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ ಆರಭತಿ.

ಏತೇಸು ಪನ ವಟ್ಟಕಥಾಯ ಸೀಸಭೂತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಕತ್ಥಚಿ ಭಗವಾ ¶ ಏಕಧಮ್ಮಮೂಲಿಕಂ ದೇಸನಂ ದೇಸೇತಿ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ‘‘ಇತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜೂಪನಿಸಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರೂಪನಿಸಂ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೨೩). ತಥಾ ‘‘ಉಪಾದಾನೀಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ವಿಹರತೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತಿ, ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೫೨). ಕತ್ಥಚಿ ಉಭಯಮೂಲಿಕಮ್ಪಿ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾನೀವರಣಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬಾಲಸ್ಸ ತಣ್ಹಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಏವಮಯಂ ಕಾಯೋ ಸಮುದಾಗತೋ. ಇತಿ ಅಯಞ್ಚೇವ ಕಾಯೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ನಾಮರೂಪಂ ಇತ್ಥೇತಂ ¶ ದ್ವಯಂ, ದ್ವಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಸ್ಸೋ, ಸಳೇವಾಯತನಾನಿ ಯೇಹಿ ಫುಟ್ಠೋ ಬಾಲೋ ಸುಖದುಕ್ಖಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತೀ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೧೯). ತಾಸು ತಾಸು ದೇಸನಾಸು ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಅಯಮಿಧ ಅವಿಜ್ಜಾವಸೇನ ಏಕಧಮ್ಮಮೂಲಿಕಾ ದೇಸನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಏವಂ ತಾವೇತ್ಥ ದೇಸನಾಭೇದತೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಅತ್ಥತೋ’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥತೋ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಪೂರೇತುಂ ಅಯುತ್ತಟ್ಠೇನ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಿ ಅವಿನ್ದಿಯಂ ನಾಮ; ಅಲದ್ಧಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ತಬ್ಬಿಪರೀತತೋ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದಿ ವಿನ್ದಿಯಂ ನಾಮ. ತಂ ವಿನ್ದಿಯಂ ನ ವಿನ್ದತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಖನ್ಧಾನಂ ರಾಸಟ್ಠಂ, ಆಯತನಾನಂ ಆಯತನಟ್ಠಂ, ಧಾತೂನಂ ಸುಞ್ಞಟ್ಠಂ, ಸಚ್ಚಾನಂ ತಥಟ್ಠಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠಂ ಅವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ಪೀಳನಾದಿವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಅತ್ಥಂ ಅವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಅನ್ತವಿರಹಿತೇ ಸಂಸಾರೇ ಸಬ್ಬಯೋನಿಗತಿಭವವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಸತ್ತೇ ಜವಾಪೇತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದೀಸು ಜವತಿ, ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಖನ್ಧಾದೀಸು ನ ಜವತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಅಪಿಚ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಛಾದನತೋಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ.

ಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಲಮೇತಿ ಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ. ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ನ ವಿನಾ ತೇನ; ತಂ ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ಪವತ್ತತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಪಿ ಚ ಉಪಕಾರಕಟ್ಠೋ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ಸಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಚಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯೋ. ತಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ.

ಸಙ್ಖತಮಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ ¶ ಸಙ್ಖಾರಾ. ಅಪಿಚ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರಾ ಚಾತಿ ದುವಿಧಾ ಸಙ್ಖಾರಾ. ತತ್ಥ ಪುಞ್ಞಾಪುಞ್ಞಾನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾ ತಯೋ, ಕಾಯವಚೀಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಾ ತಯೋತಿ ಇಮೇ ಛ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ¶ . ತೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾಮತ್ತಮೇವ ಹೋನ್ತಿ.

ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರೋ, ಅಭಿಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರೋ, ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಸಙ್ಖಾರೋ, ಪಯೋಗಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಇಮೇ ಪನ ಚತ್ತಾರೋ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರಾ. ತತ್ಥ ¶ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ ವತ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೨.೨೨೧, ೨೭೨; ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೮೬; ೨.೧೪೩) ವುತ್ತಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ ‘ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾ’ ನಾಮ. ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಾ ತೇಭೂಮಕಾ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ‘ಅಭಿಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾ’ತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು ವುತ್ತಾ. ತೇಪಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ ವತ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏತ್ಥೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ವಿಸುಂ ಪನ ನೇಸಂ ಆಗತಟ್ಠಾನಂ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ ಪನ ‘ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಕಸಙ್ಖಾರೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಸ್ಸ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲೋ ಪುಞ್ಞಞ್ಚೇ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೨.೫೧) ಆಗತಟ್ಠಾನಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಂ ಪನ ವೀರಿಯಂ ‘ಪಯೋಗಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸೋ ‘‘ಯಾವತಿಕಾ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಗತಿ, ತಾವತಿಕಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಅಕ್ಖಾಹತಂ ಮಞ್ಞೇ ಅಟ್ಠಾಸೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೩.೧೫) ಆಗತೋ.

ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಏತೇಯೇವ, ಅಞ್ಞೇಪಿ ‘‘ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಪಠಮಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ತತೋ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ತತೋ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೪) ನಯೇನ ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಾ ಅನೇಕಸಙ್ಖಾರಾ. ತೇಸು ನತ್ಥಿ ಸೋ ಸಙ್ಖಾರೋ, ಯೋ ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರೇ ಸಙ್ಗಹಂ ನ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ. ಇತೋ ಪರಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದೀಸು ಯಂ ವುತ್ತಂ ತಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಅವುತ್ತೇ ಪನ ವಿಜಾನಾತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ನಮತೀತಿ ನಾಮಂ. ರುಪ್ಪತೀತಿ ರೂಪಂ. ಆಯೇ ತನೋತಿ, ಆಯತಞ್ಚ ನಯತೀತಿ ಆಯತನಂ. ಫುಸತೀತಿ ಫಸ್ಸೋ. ವೇದಯತೀತಿ ವೇದನಾ. ಪರಿತಸ್ಸತೀತಿ ತಣ್ಹಾ. ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಉಪಾದಾನಂ. ಭವತಿ ಭಾವಯತಿ ಚಾತಿ ಭವೋ. ಜನನಂ ಜಾತಿ. ಜೀರಣಂ ಜರಾ. ಮರನ್ತಿ ¶ ಏತೇನಾತಿ ಮರಣಂ. ಸೋಚನಂ ಸೋಕೋ. ಪರಿದೇವನಂ ಪರಿದೇವೋ. ದುಕ್ಖಯತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ; ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿವಸೇನ ವಾ ದ್ವೇಧಾ ಖಣತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ. ದುಮ್ಮನಸ್ಸ ಭಾವೋ ದೋಮನಸ್ಸಂ. ಭುಸೋ ಆಯಾಸೋ ಉಪಾಯಾಸೋ.

ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ¶ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಸೋಕಾದೀಹೇವ, ಅಥ ಖೋ ಸಬ್ಬಪದೇಹಿ ‘ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’ತಿ ಸದ್ದಸ್ಸ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ. ಇತರಥಾ ಹಿ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಕಿಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯೇಯ್ಯುಂ. ‘‘ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಪನ ಯೋಜನಾಯ ಸತಿ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ಸಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಚಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯೋ; ತಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀ’’ತಿ ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನವವತ್ಥಾನಂ ಕತಂ ಹೋತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ.

ಏವನ್ತಿ ¶ ನಿದ್ದಿಟ್ಠನಯನಿದಸ್ಸನಂ. ತೇನ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹೇವ ಕಾರಣೇಹಿ, ನ ಇಸ್ಸರನಿಮ್ಮಾನಾದೀಹೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಏತಸ್ಸಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ. ಕೇವಲಸ್ಸಾತಿ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಸ್ಸ ಸಕಲಸ್ಸ ವಾ. ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸಾತಿ ದುಕ್ಖಸಮೂಹಸ್ಸ, ನ ಸತ್ತಸ್ಸ, ನ ಸುಖಸುಭಾದೀನಂ. ಸಮುದಯೋತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ. ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಭವತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥತೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಅಞ್ಞಾಣಲಕ್ಖಣಾ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಸಮ್ಮೋಹನರಸಾ, ಛಾದನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಆಸವಪದಟ್ಠಾನಾ. ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಲಕ್ಖಣಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಆಯೂಹನರಸಾ, ಚೇತನಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಅವಿಜ್ಜಾಪದಟ್ಠಾನಾ. ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮರಸಂ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಸಙ್ಖಾರಪದಟ್ಠಾನಂ, ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಪದಟ್ಠಾನಂ ವಾ. ನಮನಲಕ್ಖಣಂ ನಾಮಂ, ಸಮ್ಪಯೋಗರಸಂ, ಅವಿನಿಬ್ಭೋಗಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಂ. ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ ರೂಪಂ, ವಿಕಿರಣರಸಂ, ಅಬ್ಯಾಕತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಂ. ಆಯತನಲಕ್ಖಣಂ ಸಳಾಯತನಂ, ದಸ್ಸನಾದಿರಸಂ, ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ¶ , ನಾಮರೂಪಪದಟ್ಠಾನಂ. ಫುಸನಲಕ್ಖಣೋ ಫಸ್ಸೋ, ಸಙ್ಘಟ್ಟನರಸೋ, ಸಙ್ಗತಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ, ಸಳಾಯತನಪದಟ್ಠಾನೋ. ಅನುಭವನಲಕ್ಖಣಾ ವೇದನಾ, ವಿಸಯರಸಸಮ್ಭೋಗರಸಾ, ಸುಖದುಕ್ಖಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ಫಸ್ಸಪದಟ್ಠಾನಾ. ಹೇತುಲಕ್ಖಣಾ ತಣ್ಹಾ, ಅಭಿನನ್ದನರಸಾ, ಅತಿತ್ತಿಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ, ವೇದನಾಪದಟ್ಠಾನಾ. ಗಹಣಲಕ್ಖಣಂ ಉಪಾದಾನಂ, ಅಮುಞ್ಚನರಸಂ, ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ತಣ್ಹಾಪದಟ್ಠಾನಂ. ಕಮ್ಮಕಮ್ಮಫಲಲಕ್ಖಣೋ ಭವೋ, ಭಾವನಭವನರಸೋ, ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ, ಉಪಾದಾನಪದಟ್ಠಾನೋ. ಜಾತಿಆದೀನಂ ಲಕ್ಖಣಾದೀನಿ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ಲಕ್ಖಣಾದಿತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಏಕವಿಧಾದಿತೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಞ್ಞಾಣಾದಸ್ಸನಮೋಹಾದಿಭಾವತೋ ಏಕವಿಧಾ, ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪತ್ತಿತೋ ದುವಿಧಾ ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾಸಙ್ಖಾರತೋ, ವೇದನಾತ್ತಯಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ತಿವಿಧಾ, ಚತುಸಚ್ಚಅಪ್ಪಟಿವೇಧತೋ ¶ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ, ಗತಿಪಞ್ಚಕಾದೀನವಚ್ಛಾದನತೋ ಪಞ್ಚವಿಧಾ, ದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣತೋ ಪನ ಸಬ್ಬೇಸುಪಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಛಬ್ಬಿಧತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಾಸವವಿಪಾಕಧಮ್ಮಧಮ್ಮಾದಿಭಾವತೋ ಏಕವಿಧಾ, ಕುಸಲಾಕುಸಲತೋ ದುವಿಧಾ ತಥಾ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಹೀನಮಜ್ಝಿಮಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನಿಯತತೋ, ತಿವಿಧಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಿಭಾವತೋ, ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಚತುಯೋನಿಸಂವತ್ತನತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಪಞ್ಚಗತಿಗಾಮಿತೋ.

ವಿಞ್ಞಾಣಂ ¶ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕಾದಿಭಾವತೋ ಏಕವಿಧಂ, ಸಹೇತುಕಾಹೇತುಕಾದಿತೋ ದುವಿಧಂ, ಭವತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನತೋ ವೇದನಾತ್ತಯಸಮ್ಪಯೋಗತೋ ಅಹೇತುಕದುಹೇತುಕತಿಹೇತುಕತೋ ಚ ತಿವಿಧಂ, ಯೋನಿಗತಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಪಞ್ಚವಿಧಞ್ಚ.

ನಾಮರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸನ್ನಿಸ್ಸಯತೋ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯತೋ ಚ ಏಕವಿಧಂ, ಸಾರಮ್ಮಣಾನಾರಮ್ಮಣತೋ ದುವಿಧಂ, ಅತೀತಾದಿತೋ ತಿವಿಧಂ, ಯೋನಿಗತಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಪಞ್ಚವಿಧಞ್ಚ.

ಸಳಾಯತನಂ ಸಞ್ಜಾತಿಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನತೋ ಏಕವಿಧಂ, ಭೂತಪ್ಪಸಾದವಿಞ್ಞಾಣಾದಿತೋ ದುವಿಧಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಾಸಮ್ಪತ್ತನೋಭಯಗೋಚರತೋ ತಿವಿಧಂ, ಯೋನಿಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನತೋ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಪಞ್ಚವಿಧಞ್ಚಾತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಫಸ್ಸಾದೀನಮ್ಪಿ ಏಕವಿಧಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ಏಕವಿಧಾದಿತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಅಙ್ಗಾನಞ್ಚ ¶ ವವತ್ಥಾನಾ’ತಿ ಸೋಕಾದಯೋ ಚೇತ್ಥ ಭವಚಕ್ಕಸ್ಸ ಅವಿಚ್ಛೇದದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಾ. ಜರಾಮರಣಬ್ಭಾಹತಸ್ಸ ಹಿ ಬಾಲಸ್ಸ ತೇ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಅಸ್ಸುತವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಸಾರೀರಿಕಾಯ ದುಕ್ಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಫುಟ್ಠೋ ಸಮಾನೋ ಸೋಚತಿ ಕಿಲಮತಿ ಪರಿದೇವತಿ ಉರತ್ತಾಳಿಂ ಕನ್ದತಿ ಸಮ್ಮೋಹಮಾಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೫೨). ಯಾವ ಚ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಿ ತಾವ ಅವಿಜ್ಜಾಯಾತಿ ಪುನಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಮೇವ ಹೋತಿ ಭವಚಕ್ಕಂ. ತಸ್ಮಾ ತೇಸಮ್ಪಿ ಜರಾಮರಣೇನೇವ ಏಕಸಙ್ಖೇಪಂ ಕತ್ವಾ ದ್ವಾದಸೇವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ಅಙ್ಗಾನಂ ವವತ್ಥಾನತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಉದ್ದೇಸವಾರವಸೇನ ಸಙ್ಖೇಪಕಥಾ.

೨೨೬. ಇದಾನಿ ¶ ನಿದ್ದೇಸವಾರವಸೇನ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾ ಹೋತಿ. ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ದಸ್ಸೇತಬ್ಬೇಸು ಯಸ್ಮಾ ಪುತ್ತೇ ಕಥೇತಬ್ಬೇ ಪಠಮಂ ಪಿತಾ ಕಥೀಯತಿ. ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ‘ಮಿತ್ತಸ್ಸ ¶ ಪುತ್ತೋ, ದತ್ತಸ್ಸ ಪುತ್ತೋ’ತಿ ಪುತ್ತೋ ಸುಕಥಿತೋ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ದೇಸನಾಕುಸಲೋ ಸತ್ಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಜನಕತ್ಥೇನ ಪಿತುಸದಿಸಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ತಾವ ದಸ್ಸೇತುಂ ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ? ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಗನ್ಥೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಥಾ ಯಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಸ್ಸ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಸ್ಸ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಗನ್ಥೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಇಮೇಸು ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯೇನ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಕಥಿತಂ.

ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇ (ಧ. ಸ. ೧೦೬೭) ಪನ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಅಪರೇಸುಪಿ ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ ಗಹಿತಂ. ತತ್ಥ ¶ ಪುಬ್ಬನ್ತೇತಿ ಅತೀತೋ ಅದ್ಧಾ, ಅತೀತಾನಿ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಿ. ಅಪರನ್ತೇತಿ ಅನಾಗತೋ ಅದ್ಧಾ, ಅನಾಗತಾನಿ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾನಿ. ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೇತಿ ತದುಭಯಂ. ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಕಾರಣಾನಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಿ ಅಙ್ಗಾನಿ. ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ. ತತ್ರಾಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಯಸ್ಮಾ ಅತೀತಾನಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಗನ್ಥೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಥಾ ಯಸ್ಮಾ ಅನಾಗತಾನಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ, ಅತೀತಾನಾಗತಾನಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಯ ಚೇವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ, ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಗನ್ಥೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಇಮೇಸು ಅಟ್ಠಸು ಠಾನೇಸು ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಕಥಿತಂ.

ಏವಂ ಕಿಂ ಕಥಿತಂ ಹೋತಿ? ಕಿಚ್ಚತೋ ಚೇವ ಜಾತಿತೋ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಕಥಿತಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಕಥಂ ¶ ? ಅಯಞ್ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠ ಠಾನಾನಿ ಜಾನಿತುಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಕಿಚ್ಚತೋ ಕಥಿತಾ; ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ಇಮೇಸು ಅಟ್ಠಸು ಠಾನೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಜಾತಿತೋಪಿ ಕಥಿತಾ. ಏವಂ ಕಥೇತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಯಂ ¶ ಏವರೂಪಂ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ಪಞ್ಚವೀಸತಿ ಪದಾನಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಲಕ್ಖಣಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಗಹಿತಾನಿ.

ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಇಮೇಹಿ ಅಟ್ಠಹಿ ಪದೇಹಿ ಕಥಿತಾಪಿ ಪುನ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಯಾ ಪದೇಹಿ ಲಕ್ಖಣೇ ಅಕಥಿತೇ ಸುಕಥಿತಾ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಲಕ್ಖಣೇ ಪನ ಕಥಿತೇಯೇವ ಸುಕಥಿತಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಯಥಾ ಪುರಿಸೋ ನಟ್ಠಂ ಗೋಣಂ ಪರಿಯೇಸಮಾನೋ ಮನುಸ್ಸೇ ಪುಚ್ಛೇಯ್ಯ – ‘‘ಅಪಿ, ಅಯ್ಯಾ, ಸೇತಂ ಗೋಣಂ ಪಸ್ಸಥ, ರತ್ತಂ ಗೋಣಂ ಪಸ್ಸಥಾ’’ತಿ? ತೇ ಏವಂ ವದೇಯ್ಯುಂ – ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ರಟ್ಠೇ ಸೇತರತ್ತಾನಂ ಗೋಣಾನಂ ಅನ್ತೋ ನತ್ಥಿ, ಕಿಂ ತೇ ಗೋಣಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ? ಅಥ ತೇನ ‘ಸಙ್ಘಾಟಿ’ ವಾ ‘ನಙ್ಗಲಂ’ ವಾತಿ ವುತ್ತೇ ಗೋಣೋ ಸುಕಥಿತೋ ನಾಮ ಭವೇಯ್ಯ; ಏವಮೇವ ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಟ್ಠಹಿ ಪದೇಹಿ ಕಥಿತಾಪಿ ಪುನ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಯಾ ಪದೇಹಿ ಲಕ್ಖಣೇ ಅಕಥಿತೇ ಸುಕಥಿತಾ ¶ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಲಕ್ಖಣೇ ಪನ ಕಥಿತೇಯೇವ ಸುಕಥಿತಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯಾನಸ್ಸಾ ಲಕ್ಖಣದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪಞ್ಚವೀಸತಿ ಪದಾನಿ ಕಥಿತಾನಿ, ತೇಸಮ್ಪಿ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಞಾಣಂ ನಾಮ ಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ಅತ್ಥತ್ಥಂ ಕಾರಣಕಾರಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ವಿದಿತಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋತಿ. ಅಯಂ ಪನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ವಿದಿತಂ ಪಾಕಟಂ ಕಾತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಞಾಣಪಚ್ಚನೀಕತೋ ಅಞ್ಞಾಣಂ. ದಸ್ಸನನ್ತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ. ಸಾಪಿ ತಂ ಆಕಾರಂ ಪಸ್ಸತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಪಸ್ಸಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅದಸ್ಸನಂ. ಅಭಿಸಮಯೋತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಅಭಿಸಮೇತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಅಭಿಸಮೇತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅನಭಿಸಮಯೋ. ಅನುಬೋಧೋ ಸಮ್ಬೋಧೋ ಪಟಿವೇಧೋತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಅನುಬುಜ್ಝತಿ ಸಮ್ಬುಜ್ಝತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಅನುಬುಜ್ಝಿತುಂ ಸಂಬುಜ್ಝಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅನನುಬೋಧೋ ಅಸಮ್ಬೋಧೋ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧೋ. ಸಙ್ಗಾಹನಾತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಘಂಸಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಘಂಸಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಸಙ್ಗಾಹನಾ. ಪರಿಯೋಗಾಹನಾತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಓಗಾಹಿತ್ವಾ ಅನುಪವಿಸಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಓಗಾಹಿತ್ವಾ ಅನುಪವಿಸಿತ್ವಾ ಗಣ್ಹಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಪರಿಯೋಗಾಹನಾ. ಸಮಪೇಕ್ಖನಾತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ ¶ . ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಪೇಕ್ಖತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಪೇಕ್ಖಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಸಮಪೇಕ್ಖನಾ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ. ನಾಸ್ಸಾ ¶ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಮ್ಮಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಅತ್ಥಿ, ಸಯಞ್ಚ ಅಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಕತಂ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಕಮ್ಮಂ. ದುಮ್ಮೇಧಭಾವತಾಯ ದುಮ್ಮೇಜ್ಝಂ. ಬಾಲಭಾವತಾಯ ಬಾಲ್ಯಂ.

ಸಮ್ಪಜಞ್ಞನ್ತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ಅತ್ಥತ್ಥಂ ಕಾರಣಕಾರಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಜಾನಾತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಪಜಾನಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ. ಮೋಹನವಸೇನ ಮೋಹೋ. ಪಮೋಹನವಸೇನ ಪಮೋಹೋ. ಸಮ್ಮೋಹನವಸೇನ ಸಮ್ಮೋಹೋ. ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತೀತಿಆದಿವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾ. ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಓಹನತಿ ಓಸೀದಾಪೇತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜೋಘೋ. ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಯೋಜೇತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗೋ. ಅಪ್ಪಹೀನವಸೇನ ¶ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯೋ. ಮಗ್ಗೇ ಪರಿಯುಟ್ಠಿತಚೋರಾ ಅದ್ಧಿಕೇ ವಿಯ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾತಿ ಗಣ್ಹಾತಿ ವಿಲುಮ್ಪತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ. ಯಥಾ ನಗರದ್ವಾರೇ ಪಲಿಘಸಙ್ಖಾತಾಯ ಲಙ್ಗಿಯಾ ಪತಿತಾಯ ಅನ್ತೋನಗರೇ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಬಹಿನಗರಗಮನಮ್ಪಿ ಬಹಿನಗರೇ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಅನ್ತೋನಗರಪವೇಸನಮ್ಪಿ ಪಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ, ಏವಮೇವ ಯಸ್ಸ ಸಕ್ಕಾಯನಗರೇ ಅಯಂ ಪತಿತಾ ತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪಾಪಕಂ ಞಾಣಗಮನಂ ಪಚ್ಛಿಜ್ಜತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಲಙ್ಗೀ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಅಕುಸಲಞ್ಚ ತಂ ಮೂಲಞ್ಚ, ಅಕುಸಲಾನಂ ವಾ ಮೂಲನ್ತಿ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ. ತಂ ಪನ ನ ಅಞ್ಞಂ, ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ ಮೋಹೋತಿ ಮೋಹೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಅಯಂ ಏವಂಲಕ್ಖಣಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನಾಮಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏವಂ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಪದವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಲಕ್ಖಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಏವಂಲಕ್ಖಣಾ ಪನಾಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಾಪಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಏಕದೇಸೋ ಹೋತಿ, ಸಹಜಾತಾ ಹೋತಿ, ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಛಾದೇತಿ; ಸಮುದಯಸಚ್ಚಸ್ಸ ನ ಏಕದೇಸೋ ಹೋತಿ, ಸಹಜಾತಾ ಹೋತಿ, ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಛಾದೇತಿ; ನಿರೋಧಸಚ್ಚಸ್ಸ ನೇವ ಏಕದೇಸೋ ಹೋತಿ, ನ ಸಹಜಾತಾ, ನ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಕೇವಲಂ ಛಾದೇತಿ; ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಸ್ಸಾಪಿ ನ ಏಕದೇಸೋ, ನ ಸಹಜಾತಾ, ನ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಕೇವಲಂ ಛಾದೇತಿ. ದುಕ್ಖಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಛಾದೇತಿ. ಸಮುದಯಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಛಾದೇತಿ. ನಿರೋಧಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಛಾದೇತಿ. ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನೂಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಛಾದೇತಿ.

ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಾ. ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ದುದ್ದಸಾ. ಅಪಿಚ ಖೋ ಪನ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಗಮ್ಭೀರಞ್ಚೇವ ದುದ್ದಸಞ್ಚ. ತತ್ಥ ದುಕ್ಖಂ ನಾಮ ಪಾಕಟಂ, ಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಪನ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ¶ ಗಮ್ಭೀರಂ ನಾಮ ಜಾತಂ. ಸಮುದಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯಥಾ ಪನ ಮಹಾಸಮುದ್ದಂ ಮನ್ಥೇತ್ವಾ ಓಜಾಯ ನೀಹರಣಂ ನಾಮ ಭಾರೋ, ಸಿನೇರುಪಾದತೋ ¶ ವಾಲಿಕಾಯ ಉದ್ಧರಣಂ ನಾಮ ಭಾರೋ, ಪಬ್ಬತಂ ಪೀಳೇತ್ವಾ ರಸಸ್ಸ ನೀಹರಣಂ ನಾಮ ಭಾರೋ; ಏವಮೇವ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ಗಮ್ಭೀರತಾಯ ಏವ ದುದ್ದಸಾನಿ, ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ಪನ ಅತಿಗಮ್ಭೀರಞ್ಚ ಅತಿದುದ್ದಸಞ್ಚಾತಿ. ಏವಂ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಾನಂ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ಚ ದುದ್ದಸಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ ಪಟಿಚ್ಛಾದಕಂ ಮೋಹನ್ಧಕಾರಂ ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ.

ಸಙ್ಖಾರಪದೇ ¶ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಸಙ್ಖಾರೇಸು ಸಙ್ಖಾರಸದ್ದೇನ ಆಗತಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೇಯೇವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ತತ್ಥ ಕತಮೇ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ? ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಪುನಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಾರಕಂ, ಪೂರೇತಿ ಚಸ್ಸ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ, ಪುಜ್ಜಞ್ಚ ಭವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಪುಞ್ಞೋ. ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ ವಿಪಾಕಂ ಕಟತ್ತಾರೂಪಞ್ಚಾತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ. ಪುಞ್ಞೋವ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ. ಪುಞ್ಞಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಪುಞ್ಞೋ. ಅಪುಞ್ಞೋವ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ. ನ ಇಞ್ಜತೀತಿ ಆನೇಞ್ಜಂ. ಆನೇಞ್ಜಮೇವ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಆನೇಞ್ಜಞ್ಚ ಭವಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ. ಕಾಯೇನ ಪವತ್ತಿತೋ, ಕಾಯತೋ ವಾ ಪವತ್ತೋ, ಕಾಯಸ್ಸ ವಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ. ವಚೀಸಙ್ಖಾರಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ತತ್ಥ ಪಠಮತ್ತಿಕೋ ಪರಿವೀಮಂಸನಸುತ್ತವಸೇನ ಗಹಿತೋ. ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ಪುಞ್ಞಞ್ಚೇ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಪುಞ್ಞೂಪಗಂ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಅಪುಞ್ಞಞ್ಚೇ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಅಪುಞ್ಞುಪಗಂ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಆನೇಞ್ಜಞ್ಚೇ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಆನೇಞ್ಜುಪಗಂ ಹೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೫೧) ವುತ್ತಂ. ದುತಿಯತ್ತಿಕೋ ತದನನ್ತರಸ್ಸ ವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಗಹಿತೋ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸುತ್ತಪರಿಯಾಯೇನ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೨) ಗಹಿತೋತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿಯೇವ. ತತ್ಥ ಹಿ ‘‘ತಯೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ. ಕತಮೇ ತಯೋ? ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೨) ವುತ್ತಂ. ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತೇಸಂ ಸುತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ತೇ ಗಹಿತಾತಿ? ಅಯಂ ಅಭಿಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ¶ ನ ಅಧುನಾಕತೋ, ನಾಪಿ ಬಾಹಿರಕಇಸೀಹಿ ವಾ ಸಾವಕೇಹಿ ವಾ ದೇವತಾಹಿ ¶ ವಾ ಭಾಸಿತೋ. ಸಬ್ಬಞ್ಞುಜಿನಭಾಸಿತೋ ಪನ ಅಯಂ. ಅಭಿಧಮ್ಮೇಪಿ ಹಿ ಸುತ್ತೇಪಿ ಏಕಸದಿಸಾವ ತನ್ತಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾತಿ ಇಮಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ದೀಪನತ್ಥಂ.

ಇದಾನಿ ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪಭೇದತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾತಿ ಅನಿಯಮತೋ ಚತುಭೂಮಿಕಚೇತನಾಪಿ ವುತ್ತಾ. ಕಾಮಾವಚರಾ ರೂಪಾವಚರಾತಿ ನಿಯಮಿತತ್ತಾ ಪನ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ, ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾತಿ ತೇರಸ ಚೇತನಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ¶ ನಾಮ. ದಾನಮಯಾತಿಆದೀಹಿ ತಾಸಂಯೇವ ಚೇತನಾನಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುವಸೇನ ಪವತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ. ತತ್ಥ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಾವ ದಾನಸೀಲಮಯಾ ಹೋನ್ತಿ. ಭಾವನಾಮಯಾ ಪನ ತೇರಸಪಿ. ಯಥಾ ಹಿ ಪಗುಣಂ ಧಮ್ಮಂ ಸಜ್ಝಾಯಮಾನೋ ಏಕಂ ದ್ವೇ ಅನುಸನ್ಧಿಗತೇಪಿ ನ ಜಾನಾತಿ, ಪಚ್ಛಾ ಆವಜ್ಜನ್ತೋ ಜಾನಾತಿ; ಏವಮೇವ ಕಸಿಣಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಪಗುಣಜ್ಝಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಪಗುಣಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಮನಸಿಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ಭಾವನಾ ಹೋತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಭಾವನಾಮಯಾ ಪನ ತೇರಸಪೀ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ದಾನಮಯಾದೀಸು ‘‘ದಾನಂ ಆರಬ್ಭ ದಾನಮಧಿಕಿಚ್ಚ ಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇತನಾ ಸಞ್ಚೇತನಾ ಚೇತಯಿತತ್ತಂ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ದಾನಮಯೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ. ಸೀಲಂ ಆರಬ್ಭ…ಪೇ… ಭಾವನಂ ಆರಬ್ಭ ಭಾವನಮಧಿಕಿಚ್ಚ ಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇತನಾ ಸಞ್ಚೇತನಾ ಚೇತಯಿತತ್ತಂ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಭಾವನಾಮಯೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ವಿಭ. ೭೬೯) ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪದೇಸನಾ.

ಚೀವರಾದೀಸು ಪನ ಚತೂಸು ಪಚ್ಚಯೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ವಾ ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅನ್ನಾದೀಸು ವಾ ದಸಸು ದಾನವತ್ಥೂಸು ತಂ ತಂ ದೇನ್ತಸ್ಸ ತೇಸಂ ಉಪ್ಪಾದನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಪರಿಚ್ಚಾಗಕಾಲೇ ಪಚ್ಛಾ ಸೋಮನಸ್ಸಚಿತ್ತೇನ ಅನುಸ್ಸರಣೇ ಚಾತಿ ತೀಸು ಕಾಲೇಸು ಪವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ದಾನಮಯಾ ನಾಮ. ಸೀಲಂ ಪರಿಪೂರಣತ್ಥಾಯ ಪನ ‘ಪಬ್ಬಜಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ವಿಹಾರಂ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಪಬ್ಬಜನ್ತಸ್ಸ ಮನೋರಥಂ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ‘ಪಬ್ಬಜಿತೋ ವತಮ್ಹಿ, ಸಾಧು ಸುಟ್ಠೂ’ತಿ ಆವಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಂ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಚೀವರಾದಯೋ ಪಚ್ಚಯೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಆಪಾಥಗತೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದೀನಿ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಆಜೀವಂ ಸೋಧೇನ್ತಸ್ಸ ಚ ಪವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ಸೀಲಮಯಾ ನಾಮ. ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ ವುತ್ತೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗೇನ ಚಕ್ಖುಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ¶ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ರೂಪೇ…ಪೇ… ಧಮ್ಮೇ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಂ…ಪೇ… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಂ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ವೇದನಂ…ಪೇ… ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜಂ ವೇದನಂ, ರೂಪಸಞ್ಞಂ ¶ …ಪೇ… ಧಮ್ಮಸಞ್ಞಂ ಜರಾಮರಣಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಾ ಚೇತನಾ ಭಾವನಾಮಯಾ ನಾಮಾತಿ ಅಯಂ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾ.

ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರನಿದ್ದೇಸೇ ಅಕುಸಲಾ ಚೇತನಾತಿ ದ್ವಾದಸಅಕುಸಲಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಚೇತನಾ. ಕಾಮಾವಚರಾತಿ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ತತ್ಥ ¶ ಠಪೇತ್ವಾ ದ್ವೇ ದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಚೇತನಾ ಸೇಸಾ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತತ್ಥ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ನ ಆಕಡ್ಢನ್ತಿ, ಕಾಮಾವಚರೇಯೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ವಿಪಾಕಂ ಅವಚಾರೇನ್ತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರಾತ್ವೇವ ವುತ್ತಾ.

ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರನಿದ್ದೇಸೇ ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ ಅರೂಪಾವಚರಾತಿ ಚತಸ್ಸೋ ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ. ಏತಾ ಹಿ ಚತಸ್ಸೋ ಅನಿಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ಅನಿಞ್ಜನಸ್ಸ ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಟ್ಠೇನ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ರೂಪಾವಚರಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನತೋ ಹಿ ತಿಸ್ಸೋ ಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾಚೇತನಾ ದ್ವಾದಸ ಅರೂಪಾವಚರಚೇತನಾತಿ ಪಞ್ಚದಸ ಧಮ್ಮಾ ಅನಿಚ್ಚಲಟ್ಠೇನ ಅಫನ್ದನಟ್ಠೇನ ಆನೇಞ್ಜಾ ನಾಮ. ತತ್ಥ ರೂಪಾವಚರಾ ಕುಸಲಾ ಚೇತನಾ ಅನಿಞ್ಜಾ ಸಮಾನಾಪಿ ಅತ್ತನಾ ಸರಿಕ್ಖಕಮ್ಪಿ ಅಸರಿಕ್ಖಕಮ್ಪಿ ಸಇಞ್ಜನಮ್ಪಿ ಅನಿಞ್ಜನಮ್ಪಿ ರೂಪಾರೂಪಂ ಜನೇತೀತಿ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ. ವಿಪಾಕಕಿರಿಯಚೇತನಾ ಪನ ಅವಿಪಾಕತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ನ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತಿ, ತಥಾ ಅರೂಪಾವಚರಾ ವಿಪಾಕಕಿರಿಯಚೇತನಾಪೀತಿ ಏಕಾದಸಾಪಿ ಏತಾ ಚೇತನಾ ಆನೇಞ್ಜಾವ ನ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾ. ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಪನ ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ ಯಥಾ ಹತ್ಥಿಅಸ್ಸಾದೀನಂ ಸದಿಸಾವ ಛಾಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂ ಅತ್ತನಾ ಸದಿಸಂ ನಿಚ್ಚಲಂ ಅರೂಪಮೇವ ಜನೇತೀತಿ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ.

ಏವಂ ಪುಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ತೇರಸ, ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ದ್ವಾದಸ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಚತಸ್ಸೋತಿ ಸಬ್ಬಾಪೇತಾ ಪರಿಪಿಣ್ಡಿತಾ ಏಕೂನತಿಂಸ ಚೇತನಾ ಹೋನ್ತಿ. ಇತಿ ಭಗವಾ ಅಪರಿಮಾಣೇಸು ಚಕ್ಕವಾಳೇಸು ಅಪರಿಮಾಣಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ ಮಹಾತುಲಾಯ ಧಾರಯಮಾನೋ ವಿಯ, ನಾಳಿಯಂ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಮಿನಮಾನೋ ವಿಯ ಚ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞಾಣೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಏಕೂನತಿಂಸಮೇವ ದಸ್ಸೇಸಿ.

ಇದಾನಿ ¶ ಅಪರಿಮಾಣೇಸು ಚಕ್ಕವಾಳೇಸು ಅಪರಿಮಾಣಾ ಸತ್ತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಆಯೂಹಮಾನಾ ಯೇಹಿ ದ್ವಾರೇಹಿ ಆಯೂಹನ್ತಿ, ತಾನಿ ತೀಣಿ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಾನಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ? ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾತಿ ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಕಾಯದ್ವಾರತೋ ಪವತ್ತಾ ¶ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ ದ್ವಾದಸ ಅಕುಸಲಚೇತನಾತಿ ಸಮವೀಸತಿ ಚೇತನಾ; ಕಾಯದ್ವಾರೇ ಆದಾನಗ್ಗಹಣಚೋಪನಂ ಪಾಪಯಮಾನಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ವೀಸತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ.

ವಚೀಸಞ್ಚೇತನಾತಿ ¶ ವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ವಚೀದ್ವಾರತೋ ಪವತ್ತಾ ತಾಯೇವ ವೀಸತಿ ಚೇತನಾ; ವಚೀದ್ವಾರೇ ಹನುಸಞ್ಚೋಪನಂ ವಾಕ್ಯಭೇದಂ ಪಾಪಯಮಾನಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ವೀಸತಿ ಚೇತನಾತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ. ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾ ಪನೇತ್ಥ ಪರತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀತಿ ನ ಗಹಿತಾ. ಯಥಾ ಚ ಅಭಿಞ್ಞಾಚೇತನಾ, ಏವಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಚೇತನಾಪಿ ನ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಸಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಅಪನೇತಬ್ಬಾ. ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಸಬ್ಬಾಪೇತಾ ಹೋನ್ತಿ.

ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾತಿ ಉಭೋಪಿ ವಿಞ್ಞತ್ತಿಯೋ ಅಸಮುಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಏಕೂನತಿಂಸ ಚೇತನಾ. ಇತಿ ಭಗವಾ ಅಪರಿಮಾಣೇಸು ಚಕ್ಕವಾಳೇಸು ಅಪರಿಮಾಣಾ ಸತ್ತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಆಯೂಹಮಾನಾ ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ದ್ವಾರೇಹಿ ಆಯೂಹನ್ತೀತಿ ಆಯೂಹನಕಮ್ಮದ್ವಾರಂ ದಸ್ಸೇಸಿ.

ಇಮೇಸಂ ಪನ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ತಿಕಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಮ್ಪಯೋಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕಥಂ? ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಹಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಸಿಯಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಾ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಸಿಯಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ. ಏವಂ ಅಟ್ಠ ಕುಸಲಚೇತನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚ ಹೋತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ಚ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ ಚ. ಮನೋದ್ವಾರೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪನ ತೇರಸ ಚೇತನಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚ ಹೋತಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ಚ. ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀದುಚ್ಚರಿತವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ದ್ವೇ ದ್ವಾರಾನಿ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಿಯಾ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋತಿ. ಏವಂ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಹೋತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋಪಿ.

ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಸಿಯಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಸಿಯಾ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ನ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ. ತಥಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ. ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಸಿಯಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ¶ , ಸಿಯಾ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಸಿಯಾ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ. ಇಮೇ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ.

ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ – ಇಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ? ಅವಿಜ್ಜಾಭಾವೇ ಭಾವತೋ. ಯಸ್ಸ ಹಿ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾತಂ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅಪ್ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ, ಸೋ ದುಕ್ಖೇ ತಾವ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದೀಸು ಚ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತೇ ತಿವಿಧೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಭತಿ ¶ , ಸಮುದಯೇ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ದುಕ್ಖಹೇತುಭೂತೇಪಿ ತಣ್ಹಾಪರಿಕ್ಖಾರೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಸುಖಹೇತುತೋ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ಆರಭತಿ, ನಿರೋಧೇ ಪನ ಮಗ್ಗೇ ಚ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅನಿರೋಧಭೂತೇಪಿ ಗತಿವಿಸೇಸೇ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಸಞ್ಞೀ ¶ ಹುತ್ವಾ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಚ ಅಮಗ್ಗಭೂತೇಸುಪಿ ಯಞ್ಞಾಮರತಪಾದೀಸು ನಿರೋಧಮಗ್ಗಸಞ್ಞೀ ಹುತ್ವಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಪತ್ಥಯಮಾನೋ ಯಞ್ಞಾಮರತಪಾದಿಮುಖೇನ ತಿವಿಧೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಭತಿ.

ಅಪಿಚ ಸೋ ತಾಯ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಅಪ್ಪಹೀನಾವಿಜ್ಜತಾಯ ವಿಸೇಸತೋ ಜಾತಿಜರಾರೋಗಮರಣಾದಿಅನೇಕಾದೀನವವೋಕಿಣ್ಣಂ ಪುಞ್ಞಫಲಸಙ್ಖಾತಂ ದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖತೋ ಅಜಾನನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಾಯ ಕಾಯವಚೀಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಭೇದಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ದೇವಚ್ಛರಕಾಮಕೋ ವಿಯ ಮರುಪಪಾತಂ; ಸುಖಸಮ್ಮತಸ್ಸಾಪಿ ಚ ತಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಫಲಸ್ಸ ಅನ್ತೇ ಮಹಾಪರಿಳಾಹಜನಕಂ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಂ ಅಪ್ಪಸ್ಸಾದತಞ್ಚ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಮೇವ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ಸಲಭೋ ವಿಯ ದೀಪಸಿಖಾಭಿನಿಪಾತಂ, ಮಧುಬಿನ್ದುಗಿದ್ಧೋ ವಿಯ ಚ ಮಧುಲಿತ್ತಸತ್ಥಧಾರಾಲೇಹನಂ.

ಕಾಮೂಪಸೇವನಾದೀಸು ಚ ಸವಿಪಾಕೇಸು ಆದೀನವಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಚೇವ ಕಿಲೇಸಾಭಿಭೂತತಾಯ ಚ ದ್ವಾರತ್ತಯಪ್ಪವತ್ತಮ್ಪಿ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ಬಾಲೋ ವಿಯ ಗೂಥಕೀಳನಂ, ಮರಿತುಕಾಮೋ ವಿಯ ಚ ವಿಸಖಾದನಂ. ಆರುಪ್ಪವಿಪಾಕೇಸು ಚಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಂ ಅನವಬುಜ್ಝಮಾನೋ ಸಸ್ಸತಾದಿವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಭೂತಂ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ದಿಸಾಮೂಳ್ಹೋ ವಿಯ ಪಿಸಾಚನಗರಾಭಿಮುಖಮಗ್ಗಗಮನಂ.

ಏವಂ ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಭಾವತೋವ ಸಙ್ಖಾರಭಾವೋ, ನ ಅಭಾವತೋ; ತಸ್ಮಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ – ಇಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ – ‘‘ಅವಿದ್ವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ. ಯತೋ ¶ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಹೀನಾ, ವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ಸೋ ಅವಿಜ್ಜಾವಿರಾಗಾ ವಿಜ್ಜುಪ್ಪಾದಾ ನೇವ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀ’’ತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ಗಣ್ಹಾಮ ತಾವ ಏತಂ ‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ’ತಿ. ಇದಂ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಂ – ‘ಕತಮೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಕಥಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀ’ತಿ? ತತ್ರಿದಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ಪಚ್ಚಯೋ ¶ ಹೋತಿ ಪುಞ್ಞಾನಂ, ದುವಿಧಾನೇಕಧಾ ಪನ;

ಪರೇಸಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಸಾ, ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಮತಾ.

ತತ್ಥ ¶ ‘ಪುಞ್ಞಾನಂ ದುವಿಧಾ’ತಿ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ದ್ವೇಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಸಾ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಂ ಖಯತೋ ವಯತೋ ಸಮ್ಮಸನಕಾಲೇ ಕಾಮಾವಚರಾನಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತೇನ ಸಮೋಹಚಿತ್ತಜಾನನಕಾಲೇ ರೂಪಾವಚರಾನಂ, ಅವಿಜ್ಜಾಸಮತಿಕ್ಕಮನತ್ಥಾಯ ಪನ ದಾನಾದೀನಿ ಚೇವ ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ ಪೂರೇನ್ತಸ್ಸ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಿ ಚ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ತೇಸಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ; ತಥಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಮೂಳ್ಹತ್ತಾ ಕಾಮಭವರೂಪಭವಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಪತ್ಥೇತ್ವಾ ತಾನೇವ ಪುಞ್ಞಾನಿ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ.

‘ಅನೇಕಧಾ ಪನ ಪರೇಸ’ನ್ತಿ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅನೇಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಕಥಂ? ಏಸಾ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗಾದೀನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಾಲೇ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ, ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಅಸ್ಸಾದನಕಾಲೇ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯೇಹಿ, ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಮೂಳ್ಹಸ್ಸ ಅನಾದೀನವದಸ್ಸಾವಿನೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಿ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ, ದುತಿಯಜವನಾದೀನಂ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಾನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಾಸೇವನನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ, ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಕುಸಲಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಹೇತುಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹೀತಿ ಅನೇಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

‘ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ಸಾ ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಮತಾ’ತಿ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನೇವ ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಮತಾ. ಸೋ ಪನಸ್ಸಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭಾವೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ‘ಕಿಂ ಪನಾಯಮೇಕಾವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಉದಾಹು ಅಞ್ಞೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀ’ತಿ? ಕಿಞ್ಚೇತ್ಥ ಯದಿ ತಾವ ಏಕಾವ ಏಕಕಾರಣವಾದೋ ಆಪಜ್ಜತಿ. ಅಥ ‘ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’ತಿ ಏಕಕಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ ನುಪಪಜ್ಜತೀತಿ? ನ ನುಪಪಜ್ಜತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ –

ಏಕಂ ¶ ನ ಏಕತೋ ಇಧ, ನಾನೇಕಮನೇಕತೋಪಿ ನೋ ಏಕಂ;

ಫಲಮತ್ಥಿ ಅತ್ಥಿ ಪನ ಏಕ-ಹೇತುಫಲದೀಪನೇ ಅತ್ಥೋ.

ಏಕತೋ ¶ ಹಿ ಕಾರಣತೋ ನ ಇಧ ಕಿಞ್ಚಿ ಏಕಂ ಫಲಮತ್ಥಿ, ನ ಅನೇಕಂ. ನಾಪಿ ಅನೇಕೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಏಕಂ. ಅನೇಕೇಹಿ ಪನ ಕಾರಣೇಹಿ ಅನೇಕಮೇವ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಹಿ ಅನೇಕೇಹಿ ಉತುಪಥವೀಬೀಜಸಲಿಲಸಙ್ಖಾತೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಅನೇಕಮೇವ ರೂಪಗನ್ಧರಸಾದಿಅಙ್ಕುರಸಙ್ಖಾತಂ ಫಲಮುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ದಿಸ್ಸತಿ. ಯಂ ಪನೇತಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏಕೇಕಹೇತುಫಲದೀಪನಂ ಕತಂ, ತತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥಿ, ಪಯೋಜನಂ ವಿಜ್ಜತಿ.

ಭಗವಾ ಹಿ ಕತ್ಥಚಿ ಪಧಾನತ್ತಾ, ಕತ್ಥಚಿ ಪಾಕಟತ್ತಾ, ಕತ್ಥಚಿ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ, ದೇಸನಾವಿಲಾಸಸ್ಸ ಚ ವೇನೇಯ್ಯಾನಞ್ಚ ಅನುರೂಪತೋ ಏಕಮೇವಹೇತುಂ ವಾ ಫಲಂ ವಾ ದೀಪೇತಿ; ‘‘ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೯೭) ಹಿ ಏಕಮೇವ ಹೇತುಂ ಫಲಞ್ಚಾಹ. ಫಸ್ಸೋ ಹಿ ವೇದನಾಯ ಪಧಾನಹೇತು ಯಥಾಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾವವತ್ಥಾನತೋ. ವೇದನಾ ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಧಾನಫಲಂ ಯಥಾವೇದನಂ ಫಸ್ಸವವತ್ಥಾನತೋ.

‘‘ಸೇಮ್ಹಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಆಬಾಧಾ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ. ೫) ಪಾಕಟತ್ತಾ ಏಕಂ ಹೇತುಮಾಹ. ಪಾಕಟೋ ಹೇತ್ಥ ಸೇಮ್ಹೋ, ನ ಕಮ್ಮಾದಯೋ. ‘‘ಯೇ ಕೇಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ, ಸಬ್ಬೇತೇ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕಾ’’ತಿ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಏಕಂ ಹೇತುಮಾಹ; ಅಸಾಧಾರಣೋ ಹಿ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಅಕುಸಲಾನಂ, ಸಾಧಾರಣಾನಿ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾದೀನೀತಿ.

ತಸ್ಮಾ ಅಯಮಿಧ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾದೀಸು ಸಙ್ಖಾರಕಾರಣೇಸು ‘‘ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೫೨) ಚ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯಾ ಆಸವಸಮುದಯೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೪) ಚ ವಚನತೋ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ತಣ್ಹಾದೀನಂ ಸಙ್ಖಾರಹೇತೂನಂ ಹೇತೂತಿ ಪಧಾನತ್ತಾ, ‘‘ಅವಿದ್ವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀ’’ತಿ ಪಾಕಟತ್ತಾ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಹೇತುಭಾವೇನ ದೀಪಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಏತೇನೇವ ಚ ಏಕೇಕಹೇತುಫಲದೀಪನಪರಿಹಾರವಚನೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಏಕೇಕಹೇತುಫಲದೀಪನೇ ಪಯೋಜನಂ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ ¶ – ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಏಕನ್ತಾನಿಟ್ಠಫಲಾಯ ಸಾವಜ್ಜಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಕಥಂ ಪುಞ್ಞಾನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಯುಜ್ಜತಿ? ನ ಹಿ ನಿಮ್ಬಬೀಜತೋ ಉಚ್ಛು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ. ಕಥಂ ನ ಯುಜ್ಜಿಸ್ಸತಿ? ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ –

ವಿರುದ್ಧೋ ¶ ಚಾವಿರುದ್ಧೋ ಚ, ಸದಿಸಾಸದಿಸೋ ತಥಾ;

ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಸಿದ್ಧೋ, ವಿಪಾಕಾ ಏವ ತೇ ಚ ನ.

ಧಮ್ಮಾನಞ್ಹಿ ಠಾನಸಭಾವಕಿಚ್ಚಾದಿವಿರುದ್ಧೋ ಚ ಅವಿರುದ್ಧೋ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಲೋಕೇ ಸಿದ್ಧೋ. ಪುರಿಮಚಿತ್ತಞ್ಹಿ ಅಪರಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಾನವಿರುದ್ಧೋ ಪಚ್ಚಯೋ, ಪುರಿಮಸಿಪ್ಪಾದಿಸಿಕ್ಖಾ ಚ ಪಚ್ಛಾಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಸಿಪ್ಪಾದಿಕಿರಿಯಾನಂ. ಕಮ್ಮಂ ರೂಪಸ್ಸ ಸಭಾವವಿರುದ್ಧೋ ಪಚ್ಚಯೋ, ಖೀರಾದೀನಿ ಚ ದಧಿಆದೀನಂ. ಆಲೋಕೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚವಿರುದ್ಧೋ, ಗುಳಾದಯೋ ಚ ಆಸವಾದೀನಂ. ಚಕ್ಖುರೂಪಾದಯೋ ಪನ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಠಾನಾವಿರುದ್ಧಾ ಪಚ್ಚಯಾ ¶ . ಪುರಿಮಜವನಾದಯೋ ಪಚ್ಛಿಮಜವನಾದೀನಂ ಸಭಾವಾವಿರುದ್ಧಾ ಕಿಚ್ಚಾವಿರುದ್ಧಾ ಚ.

ಯಥಾ ಚ ವಿರುದ್ಧಾವಿರುದ್ಧಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಸಿದ್ಧಾ, ಏವಂ ಸದಿಸಾಸದಿಸಾಪಿ. ಸದಿಸಮೇವ ಹಿ ಉತುಆಹಾರಸಙ್ಖಾತಂ ರೂಪಂ ರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸಾಲಿಬೀಜಾದೀನಿ ಚ ಸಾಲಿಫಲಾದೀನಂ. ಅಸದಿಸಮ್ಪಿ ರೂಪಂ ಅರೂಪಸ್ಸ, ಅರೂಪಞ್ಚ ರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ; ಗೋಲೋಮಾವಿಲೋಮವಿಸಾಣದಧಿತಿಲಪಿಟ್ಠಾದೀನಿ ಚ ದಬ್ಬಭೂತಿಣಕಾದೀನಂ. ಯೇಸಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯೇ ವಿರುದ್ಧಾವಿರುದ್ಧಾ ಸದಿಸಾಸದಿಸಾ ಪಚ್ಚಯಾ, ನ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪಾಕಾಯೇವ. ಇತಿ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಪಾಕವಸೇನ ಏಕನ್ತಾನಿಟ್ಠಫಲಸಭಾವವಸೇನ ಚ ಸಾವಜ್ಜಾಪಿ ಸಮಾನಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಏತೇಸಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಠಾನಕಿಚ್ಚಸಭಾವವಿರುದ್ಧಾವಿರುದ್ಧಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸದಿಸಾಸದಿಸಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಸೋ ಚಸ್ಸಾ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ‘‘ಯಸ್ಸ ಹಿ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾತಂ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅಪ್ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ, ಸೋ ದುಕ್ಖೇ ತಾವ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದೀಸು ಚ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತೇ ತಿವಿಧೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಭತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವುತ್ತೋ ಏವ.

ಚುತೂಪಪಾತೇ ಸಂಸಾರೇ, ಸಙ್ಖಾರಾನಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣೇ;

ಯೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನ-ಧಮ್ಮೇಸು ಚ ವಿಮುಯ್ಹತಿ.

ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ ¶ ಸೋ ಏತೇ, ಸಙ್ಖಾರೇ ತಿವಿಧೇ ಯತೋ;

ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯೋ ತೇಸಂ, ತಿವಿಧಾನಮ್ಪಿ ಯಂ ತತೋತಿ.

ಕಥಂ ¶ ಪನ ಯೋ ಏತೇಸು ವಿಮುಯ್ಹತಿ, ಸೋ ತಿವಿಧೇಪೇತೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಕರೋತೀತಿ ಚೇ? ಚುತಿಯಾ ತಾವ ವಿಮೂಳ್ಹೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ ‘‘ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ ಮರಣ’’ನ್ತಿ ಚುತಿಂ ಅಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘ಸತ್ತೋ ಮರತಿ, ಸತ್ತಸ್ಸ ದೇಸನ್ತರಸಙ್ಕಮನ’ನ್ತಿಆದೀನಿ ವಿಕಪ್ಪೇತಿ. ಉಪಪಾತೇ ವಿಮೂಳ್ಹೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ ‘‘ಖನ್ಧಾನಂ ಪಾತುಭಾವೋ ಜಾತೀ’’ತಿ ಉಪಪಾತಂ ಅಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘ಸತ್ತೋ ಉಪಪಜ್ಜತಿ, ಸತ್ತಸ್ಸ ನವಸರೀರಪಾತುಭಾವೋ’ತಿಆದೀನಿ ವಿಕಪ್ಪೇತಿ. ಸಂಸಾರೇ ವಿಮೂಳ್ಹೋ ಯೋ ಏಸ –

‘‘ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ಪಟಿಪಾಟಿ, ಧಾತುಆಯತನಾನ ಚ;

ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಂ ವತ್ತಮಾನಾ, ಸಂಸಾರೋತಿ ಪವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ.

ಏವಂ ¶ ವಣ್ಣಿತೋ ಸಂಸಾರೋ. ತಂ ಏವಂ ಅಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘ಅಯಂ ಸತ್ತೋ ಅಸ್ಮಾ ಲೋಕಾ ಪರಂ ಲೋಕಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಪರಸ್ಮಾ ಲೋಕಾ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಆಗಚ್ಛತೀ’ತಿಆದೀನಿ ವಿಕಪ್ಪೇತಿ. ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಲಕ್ಖಣೇ ವಿಮೂಳ್ಹೋ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಸಭಾವಲಕ್ಖಣಂ ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಅಗಣ್ಹನ್ತೋ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅತ್ತತೋ ಅತ್ತನಿಯತೋ ಧುವತೋ ಸುಭತೋ ಸುಖತೋ ಚ ವಿಕಪ್ಪೇತಿ. ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೇಸು ವಿಮೂಳ್ಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಪವತ್ತಿಂ ಅಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘‘ಅತ್ತಾ ಜಾನಾತಿ ವಾ ನ ಜಾನಾತಿ ವಾ, ಸೋ ಏವ ಕರೋತಿ ಚ ಕಾರೇತಿ ಚ ಸೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಉಪಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ಅಣುಇಸ್ಸರಾದಯೋ ಕಲಲಾದಿಭಾವೇನ ಸರೀರಂ ಸಣ್ಠಪೇತ್ವಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಸಮ್ಪಾದೇನ್ತಿ, ಸೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪನ್ನೋ ಫುಸತಿ ವೇದಿಯತಿ ತಣ್ಹಿಯತಿ ಉಪಾದಿಯತಿ ಘಟಿಯತಿ, ಸೋ ಪುನ ಭವನ್ತರೇ ಭವತೀ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾ ನಿಯತಿಸಙ್ಗತಿಭಾವಪರಿಣತಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೧೬೮) ವಾ ವಿಕಪ್ಪೇತಿ. ಸೋ ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅನ್ಧೀಕತೋ ಏವಂ ವಿಕಪ್ಪೇನ್ತೋ ಯಥಾ ನಾಮ ಅನ್ಧೋ ಪಥವಿಯಂ ವಿಚರನ್ತೋ ಮಗ್ಗಮ್ಪಿ ಅಮಗ್ಗಮ್ಪಿ ಥಲಮ್ಪಿ ನಿನ್ನಮ್ಪಿ ಸಮಮ್ಪಿ ವಿಸಮಮ್ಪಿ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ, ಏವಂ ಪುಞ್ಞಮ್ಪಿ ಅಪುಞ್ಞಮ್ಪಿ ಆನೇಞ್ಜಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀತಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಜಚ್ಚನ್ಧೋ, ನರೋ ಅಪರಿನಾಯಕೋ;

ಏಕದಾ ಯಾತಿ ಮಗ್ಗೇನ, ಕುಮ್ಮಗ್ಗೇನಾಪಿ ಏಕದಾ.

ಸಂಸಾರೇ ¶ ಸಂಸರಂ ಬಾಲೋ, ತಥಾ ಅಪರಿನಾಯಕೋ;

ಕರೋತಿ ಏಕದಾ ಪುಞ್ಞಂ, ಅಪುಞ್ಞಮಪಿ ಏಕದಾ.

ಯದಾ ¶ ಞತ್ವಾ ಚ ಸೋ ಧಮ್ಮಂ, ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮೇಸ್ಸತಿ;

ತದಾ ಅವಿಜ್ಜೂಪಸಮಾ, ಉಪಸನ್ತೋ ಚರಿಸ್ಸತೀತಿ.

ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಪದಸ್ಮಿಂ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾ.

ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಪದನಿದ್ದೇಸೋ.

೨೨೭. ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪದನಿದ್ದೇಸೇ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದೀಸು ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ. ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪನ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಾ ದ್ವೇ ಮನೋಧಾತುಯೋ, ತಿಸ್ಸೋ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ, ಅಟ್ಠ ಸಹೇತುಕಾನಿ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ, ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಾನಿ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರೂಪಾವಚರಾನೀತಿ ಬಾವೀಸತಿವಿಧಂ ¶ ಹೋತಿ. ಇತಿ ಇಮೇಹಿ ಛಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣೇಹಿ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಬಾತ್ತಿಂಸ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ ಪನ ವಟ್ಟಕಥಾಯಂ ನ ಯುಜ್ಜನ್ತೀತಿ ನ ಗಹಿತಾನಿ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘ಇದಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಹೋತೀ’ತಿ? ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ ವಿಪಾಕಾಭಾವತೋ. ವಿಪಾಕಞ್ಹೇತಂ, ವಿಪಾಕಞ್ಚ ನ ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಯದಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಬ್ಬವಿಪಾಕಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ; ನ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ – ‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಇದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತೀ’ತಿ.

ಕತರಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಕತರವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಚೇ? ಕಾಮಾವಚರಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ತಾವ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ ¶ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣೇ ಏಕಾ ಮನೋಧಾತು, ದ್ವೇ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ, ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಮಹಾವಿಪಾಕಾನೀತಿ ಸೋಳಸ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ, ವಿಪಾಕಾ ಮನೋಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ, ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ¶ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸಸಙ್ಖಾರೇನ, ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ, ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಸಸಙ್ಖಾರೇನ, ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸಸಙ್ಖಾರೇನ, ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ, ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಸಸಙ್ಖಾರೇನಾ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೪೩೧, ೪೯೮).

ರೂಪಾವಚರಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಾನಿ. ಯಥಾಹ –

‘‘ತಸ್ಸೇವ ರೂಪಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹಿ…ಪೇ… ಪಠಮಂ ಝಾನಂ…ಪೇ… ಪಞ್ಚಮಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೪೯೯).

ಏವಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಏಕವೀಸತಿವಿಧಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತಿ.

ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಪನ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ, ಏಕಾ ಮನೋಧಾತು, ಏಕಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಏವಂ ಸತ್ತವಿಧಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತಿ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ ¶ , ವಿಪಾಕಾ ಮನೋಧಾತು, ವಿಪಾಕಾ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೫೫೬).

ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಪನ ಚತ್ತಾರಿ ಅರೂಪವಿಪಾಕಾನೀತಿ ಏವಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತೀತಿ. ಯಥಾಹ –

‘‘ತಸ್ಸೇವ ಅರೂಪಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಸಬ್ಬಸೋ ರೂಪಸಞ್ಞಾನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ…ಪೇ… ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ…ಪೇ… ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ…ಪೇ… ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೫೦೧).

ಏವಂ ಯಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತಿ, ತಂ ಞತ್ವಾ ಇದಾನಿಸ್ಸ ಏವಂ ಪವತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಸಬ್ಬಮೇವ ಹಿ ಇದಂ ಪವತ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ಪವತ್ತತಿ. ತತ್ಥ ¶ ದ್ವೇ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ, ದ್ವೇ ಮನೋಧಾತುಯೋ, ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಇಮಾನಿ ತೇರಸ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಪವತ್ತಿಯಂಯೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ಸೇಸಾನಿ ಏಕೂನವೀಸತಿ ತೀಸು ಭವೇಸು ಯಥಾನುರೂಪಂ ಪವತ್ತಿಯಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಮ್ಪಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ.

ಕಥಂ? ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ ತಾವ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಕುಸಲವಿಪಾಕೇನ ವಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕೇನ ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪರಿಪಾಕಮುಪಗತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಆಪಾಥಗತಂ ಇಟ್ಠಂ ವಾ ಇಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಆರಬ್ಭ ಚಕ್ಖಾದಿಪಸಾದಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ದಸ್ಸನಸವನಘಾಯನಸಾಯನಫುಸನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧಯಮಾನಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ತಥಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಿ ಪಞ್ಚ. ಕೇವಲಞ್ಹಿ ತೇಸಂ ಅನಿಟ್ಠಂ ಅನಿಟ್ಠಮಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ಅಯಮೇವ ವಿಸೇಸೋ. ದಸಾಪಿ ಚೇತಾನಿ ನಿಯತದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣವತ್ಥುಟ್ಠಾನಾನಿ ನಿಯತಕಿಚ್ಚಾನೇವ ಚ ಭವನ್ತಿ.

ತತೋ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅನನ್ತರಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಮನೋಧಾತು ತೇಸಞ್ಞೇವ ಆರಮ್ಮಣಮಾರಬ್ಭ ಹದಯವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧಯಮಾನಾ ಪವತ್ತತಿ. ತಥಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಅನನ್ತರಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾ ¶ . ಇದಞ್ಚ ಪನ ದ್ವಯಂ ಅನಿಯತದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಂ ನಿಯತವತ್ಥುಟ್ಠಾನಂ ನಿಯತಕಿಚ್ಚಞ್ಚ ಹೋತಿ.

ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಪನ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಕುಸಲವಿಪಾಕಮನೋಧಾತುಯಾ ಅನನ್ತರಂ ತಸ್ಸಾ ಏವ ¶ ಆರಮ್ಮಣಂ ಆರಬ್ಭ ಹದಯವತ್ಥುಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸನ್ತೀರಣಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧಯಮಾನಾ ಚ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಬಲವಾರಮ್ಮಣೇ ಕಾಮಾವಚರಸತ್ತಾನಂ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಲೋಭಸಮ್ಪಯುತ್ತಜವನಾವಸಾನೇ ಭವಙ್ಗವೀಥಿಂ ಪಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಜವನೇನ ಗಹಿತಾರಮ್ಮಣೇ ತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಚ ಸಕಿಂ ವಾ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವಾ ಪವತ್ತತಿ. ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಗಣನಾಯಂ ಪನ ಸಬ್ಬದ್ವಾರೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣೇ ದ್ವೇ ಏವ ಚಿತ್ತವಾರಾ ಆಗತಾ. ಇದಂ ಪನ ಚಿತ್ತಂ ತದಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ ಚ ಪಿಟ್ಠಿಭವಙ್ಗನ್ತಿ ಚಾತಿ ದ್ವೇ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ, ಅನಿಯತದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಂ ನಿಯತವತ್ಥುಕಂ ಅನಿಯತಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಞ್ಚ ಹೋತೀತಿ. ಏವಂ ತಾವ ತೇರಸ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಪವತ್ತಿಯಂಯೇವ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಸೇಸೇಸು ಏಕೂನವೀಸತಿಯಾ ಚಿತ್ತೇಸು ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತ್ತನೋ ಅನುರೂಪಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ನ ಪವತ್ತತಿ.

ಪವತ್ತಿಯಂ ಪನ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಾ ತಾವ ದ್ವೇ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕಮನೋಧಾತೂನಂ ಅನನ್ತರಂ ಸನ್ತೀರಣಕಿಚ್ಚಂ ¶ , ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತದಾರಮ್ಮಣಕಿಚ್ಚಂ, ಅತ್ತನಾ ದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಅಸತಿ ಭವಙ್ಗುಪಚ್ಛೇದಕೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಭವಙ್ಗಕಿಚ್ಚಂ, ಅನ್ತೇ ಚುತಿಕಿಚ್ಚಞ್ಚಾತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಸಾಧಯಮಾನಾ ನಿಯತವತ್ಥುಕಾ ಅನಿಯತದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ.

ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಸಹೇತುಕಚಿತ್ತಾನಿ ಪವತ್ತಿಯಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣಕಿಚ್ಚಂ, ಅತ್ತನಾ ದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಅಸತಿ ಭವಙ್ಗುಪಚ್ಛೇದಕೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಭವಙ್ಗಕಿಚ್ಚಂ, ಅನ್ತೇ ಚುತಿಕಿಚ್ಚಞ್ಚಾತಿ ತೀಣಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಸಾಧಯಮಾನಾನಿ ನಿಯತವತ್ಥುಕಾನಿ ಅನಿಯತದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾನಿ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ.

ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಚ ಅರೂಪಾವಚರಾನಿ ಅತ್ತನಾ ದಿನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಅಸತಿ ಭವಙ್ಗುಪಚ್ಛೇದಕೇ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಭವಙ್ಗಕಿಚ್ಚಂ, ಅನ್ತೇ ಚುತಿಕಿಚ್ಚಞ್ಚಾತಿ ಕಿಚ್ಚದ್ವಯಂ ಸಾಧಯಮಾನಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ತೇಸು ರೂಪಾವಚರಾನಿ ನಿಯತವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಅನಿಯತಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾನಿ, ಇತರಾನಿ ಅವತ್ಥುಕಾನಿ ನಿಯತಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಅನಿಯತಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಾನಿ ¶ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ. ಏವಂ ತಾವ ಬಾತ್ತಿಂಸವಿಧಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಪವತ್ತತಿ. ತತ್ರಸ್ಸ ತೇ ತೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ಯಾನೇತಾನಿ ಏಕಾದಸ ತದಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ತೇಸು ಏಕಮ್ಪಿ ರೂಪಾರೂಪಭವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ¶ ಹುತ್ವಾ ನ ಪವತ್ತತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಬೀಜಾಭಾವಾ. ತತ್ಥ ಹಿ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಸಙ್ಖಾತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಬೀಜಂ ನತ್ಥಿ, ಯಂ ರೂಪಾದೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತಿಯಂ ತಸ್ಸ ಜನಕಂ ಭವೇಯ್ಯ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಮ್ಪಿ ರೂಪಭವೇ ಅಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಚೇ? ನ; ಇನ್ದ್ರಿಯಪ್ಪವತ್ತಿಆನುಭಾವತೋ ದ್ವಾರವೀಥಿಭೇದೇ ಚಿತ್ತನಿಯಮತೋ ಚ.

ಯಥಾ ಚೇತಂ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಏಕನ್ತೇನ ರೂಪಾರೂಪಭವೇ ನಪ್ಪವತ್ತತಿ ತಥಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಕಾಮಾವಚರೇ ಧಮ್ಮೇ ನಾನುಬನ್ಧತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಅಜನಕತ್ತಾ ಚೇವ ಜನಕಸ್ಸ ಚ ಅಸದಿಸತ್ತಾ. ತಞ್ಹಿ ಯಥಾ ನಾಮ ಗೇಹಾ ನಿಕ್ಖಮಿತ್ವಾ ಬಹಿ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ತರುಣದಾರಕೋ ಅತ್ತನೋ ಜನಕಂ ಪಿತರಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಪಿತುಸದಿಸಂ ಹಿತಕಾಮಂ ಞಾತಿಂ ಅಙ್ಗುಲಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಅಞ್ಞಂ ರಾಜಪುರಿಸಾದಿಂ, ತಥಾ ಏತಮ್ಪಿ ಭವಙ್ಗಾರಮ್ಮಣತೋ ಬಹಿ ನಿಕ್ಖಮಿತುಕಾಮಂ ಸಭಾಗತಾಯ ಅತ್ತನೋ ಜನಕಂ ಪಿತರಂ ವಾ ಪಿತುಸದಿಸಂ ವಾ ಕಾಮಾವಚರಜವನಮೇವ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಅಞ್ಞಂ ಮಹಗ್ಗತಂ ಅನುತ್ತರಂ ವಾ.

ಯಥಾ ¶ ಚೇತಂ ಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರೇ ಧಮ್ಮೇ ನಾನುಬನ್ಧತಿ, ತಥಾ ಯದಾ ಏತೇ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾಪಿ ಮಹಗ್ಗತಾರಮ್ಮಣಾ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ ತದಾ ತೇಪಿ ನಾನುಬನ್ಧತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಅಪರಿಚಿತದೇಸತ್ತಾ ಅಚ್ಚನ್ತಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ಚ. ತಞ್ಹಿ ಯಥಾ ಪಿತರಂ ವಾ ಪಿತುಸದಿಸಂ ವಾ ಞಾತಿಂ ಅನುಬನ್ಧನ್ತೋಪಿ ತರುಣದಾರಕೋ ಘರದ್ವಾರಅನ್ತರವೀಥಿಚತುಕ್ಕಾದಿಮ್ಹಿ ಪರಿಚಿತೇಯೇವ ದೇಸೇ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಅರಞ್ಞಂ ವಾ ಯುದ್ಧಭೂಮಿಂ ವಾ ಗಚ್ಛನ್ತಂ; ಏವಂ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಅನುಬನ್ಧನ್ತಮ್ಪಿ ಅಮಹಗ್ಗತಾದಿಮ್ಹಿ ಪರಿಚಿತೇಯೇವ ದೇಸೇ ಪವತ್ತಮಾನೇ ಧಮ್ಮೇ ಅನುಬನ್ಧತಿ, ನ ಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಪವತ್ತಮಾನೇತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಚಸ್ಸ ‘‘ಸಬ್ಬೋ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕೋ ಕಿರಿಯಮನೋಧಾತು ಕಿರಿಯಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ’’ತಿ ಏವಂ ಅಚ್ಚನ್ತಪರಿತ್ತಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾಪೇತಂ ಮಹಗ್ಗತಲೋಕುತ್ತರಾರಮ್ಮಣೇ ¶ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮೇಪಿ ನಾನುಬನ್ಧತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಕಿಂ ವಾ ಇಮಾಯ ಯುತ್ತಿಕಥಾಯ? ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಹಿ ಏಕನ್ತೇನೇವ ವುತ್ತಂ – ಏಕಾದಸ ತದಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಾನಿ ನಾಮಗೋತ್ತಂ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ಪಣ್ಣತ್ತಿಂ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ತಿಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನಿಯಾ ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಧಮ್ಮೇಸು ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯತಧಮ್ಮೇಸು ¶ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮೇ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಂ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ ಆರಬ್ಭ ಜವನೇ ಜವಿತೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ. ಕಾಮಾವಚರೇ ದುಬ್ಬಲಾರಮ್ಮಣೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನ ಲಬ್ಭತಿ, ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಬಲವಾರಮ್ಮಣೇ ಆಪಾಥಗತೇಯೇವ ಲಬ್ಭತಿ, ಲಬ್ಭಮಾನಞ್ಚ ಕಾಮಾವಚರೇಯೇವ ಲಬ್ಭತಿ. ರೂಪಾರೂಪಭವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ.

ಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸೇಸೇಸು ಏಕೂನವೀಸತಿಯಾ ಚಿತ್ತೇಸು ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತ್ತನೋ ಅನುರೂಪಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ನ ಪವತ್ತತೀ’’ತಿ, ತಂ ಅತಿಸಂಖಿತ್ತತ್ತಾ ದುಬ್ಬಿಜಾನಂ. ತೇನಸ್ಸ ವಿತ್ಥಾರನಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುಚ್ಚತಿ – ‘‘ಕತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ? ಕತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಾನಿ? ಕೇನ ಕತ್ಥ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ? ಕಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣ’’ನ್ತಿ?

ಅಸಞ್ಞಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ¶ ಸದ್ಧಿಂ ವೀಸತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯೋ. ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾನೇವ ಏಕೂನವೀಸತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಾನಿ. ತತ್ಥ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾಯ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ಅಪಾಯೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ, ಕುಸಲವಿಪಾಕಾಯ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಜಚ್ಚನ್ಧಜಾತಿಬಧಿರಜಾತಿಉಮ್ಮತ್ತಕಏಳಮೂಗನಪುಂಸಕಾದೀನಂ. ಅಟ್ಠಹಿ ಸಹೇತುಕಮಹಾವಿಪಾಕೇಹಿ ಕಾಮಾವಚರದೇವೇಸು ಚೇವ ಮನುಸ್ಸೇಸು ಚ ಪುಞ್ಞವನ್ತಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ, ಪಞ್ಚಹಿ ರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕೇಹಿ ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ, ಚತೂಹಿ ಅರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕೇಹಿ ಅರೂಪಲೋಕೇತಿ. ಯೇನ ಚ ಯತ್ಥ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ, ಸಾ ಏವ ತಸ್ಸಾ ಅನುರೂಪಪಟಿಸನ್ಧಿ ನಾಮ.

ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ತೀಣಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ – ಕಮ್ಮಂ, ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ¶ , ಗತಿನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ಆಯೂಹಿತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ. ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ ಯಂ ವತ್ಥುಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಕಮ್ಮಂ ಆಯೂಹತಿ. ತತ್ಥ ಅತೀತೇ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಮತ್ಥಕಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮೇ ಕತೇ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ.

ತತ್ರಿದಂ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ವತ್ಥು – ಗೋಪಕಸೀವಲೀ ಕಿರ ನಾಮ ತಾಲಪಿಟ್ಠಿಕವಿಹಾರೇ ಚೇತಿಯಂ ಕಾರೇಸಿ. ತಸ್ಸ ಮರಣಮಞ್ಚೇ ನಿಪನ್ನಸ್ಸ ಚೇತಿಯಂ ಉಪಟ್ಠಾಸಿ. ಸೋ ತದೇವ ನಿಮಿತ್ತಂ ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಕಾಲಂಕತ್ವಾ ದೇವಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ. ಅಞ್ಞಾ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹಕಾಲಕಿರಿಯಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಪರಮ್ಮುಖಂ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಪಚ್ಛತೋ ತಿಖಿಣೇನ ಅಸಿನಾ ಸೀಸಂ ಛಿನ್ದನ್ತಿ. ನಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿದ್ದಾಯನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ತಿಖಿಣೇನ ಅಸಿನಾ ಸೀಸಂ ಛಿನ್ದನ್ತಿ. ಉದಕೇ ಓಸೀದಾಪೇತ್ವಾ ಮಾರೇನ್ತಿ. ಏವರೂಪೇಪಿ ಕಾಲೇ ಅಞ್ಞತರಂ ¶ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ಅಞ್ಞಂ ಲಹುಕಮರಣಂ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ. ನಿಖಾದನದಣ್ಡಕಮತ್ಥಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ನಿಲೀನಮಕ್ಖಿಕಂ ಮುಗ್ಗರೇನ ಪಹರಿತ್ವಾ ಪಿಸನ್ತಿ. ಏವರೂಪೇಪಿ ಕಾಲೇ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ಏವಂ ಪಿಸಿಯಮಾನಾಯ ಪನ ಮಕ್ಖಿಕಾಯ ಪಠಮಂ ಕಾಯದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಭವಙ್ಗಂ ನಾವಟ್ಟೇತಿ, ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಮೇವ ಆವಟ್ಟೇತಿ. ಅಥ ಜವನಂ ಜವಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ. ದುತಿಯವಾರೇ ಕಾಯದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಭವಙ್ಗಂ ಆವಟ್ಟೇತಿ. ತತೋ ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಂ, ಸನ್ತೀರಣಂ, ವೋಟ್ಠಪನನ್ತಿ ವೀಥಿಚಿತ್ತಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ಜವನಂ ಜವಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ. ತತಿಯವಾರೇ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಭವಙ್ಗಂ ಆವಟ್ಟೇತಿ. ಅಥ ಜವನಂ ಜವಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ. ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಕಾಲಕಿರಿಯಂ ಕರೋತಿ. ಇದಂ ಕಿಮತ್ಥಂ ಆಭತಂ? ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಸಯೋ ನಾಮ ಏವಂ ಲಹುಕೋತಿ ದೀಪನತ್ಥಂ.

ಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ¶ ನಾಮ ನಿಬ್ಬತ್ತನಕಓಕಾಸೇ ಏಕೋ ವಣ್ಣೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ತತ್ಥ ನಿರಯೇ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇ ಲೋಹಕುಮ್ಭಿಸದಿಸೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಕಮ್ಬಲಯಾನಸದಿಸಾ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ದೇವಲೋಕೇ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇ ಕಪ್ಪರುಕ್ಖವಿಮಾನಸಯನಾದೀನಿ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ. ಏವಂ ಕಮ್ಮಂ, ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ, ಗತಿನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ತೀಣಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ.

ಅಪರೋ ನಯೋ – ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ತೀಣಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ? ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ¶ , ನವತ್ತಬ್ಬಞ್ಚ. ಅಸಞ್ಞೀಪಟಿಸನ್ಧಿ ಅನಾರಮ್ಮಣಾತಿ. ತತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ ಅತೀತಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಂ. ದಸನ್ನಂ ಕಾಮಾವಚರಾನಂ ಅತೀತಂ ವಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ವಾ. ಸೇಸಾನಂ ನವತ್ತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ತೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತಮಾನಾ ಪನ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಯಸ್ಮಾ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವಾ ಚುತಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಮೇವ ಹೋತಿ. ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಂ ಪನ ಚುತ್ತಿಚಿತ್ತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ತಸ್ಮಾ ದ್ವೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅಞ್ಞತರಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಂ ತೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅಞ್ಞತರಾರಮ್ಮಣಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಸುಗತಿದುಗ್ಗತಿವಸೇನ ಪವತ್ತನಾಕಾರೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಯಂ ತಾವ ಠಿತಸ್ಸ ಪಾಪಕಮ್ಮಿನೋ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ‘‘ತಾನಿಸ್ಸ ತಮ್ಹಿ ಸಮಯೇ ಓಲಮ್ಬನ್ತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೪೮) ಮರಣಮಞ್ಚೇ ನಿಪನ್ನಸ್ಸ ಯಥೂಪಚಿತಂ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ತಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಪರಿಯೋಸಾನಾಯ ಸುದ್ಧಾಯ ವಾ ಜವನವೀಥಿಯಾ ಅನನ್ತರಂ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತಸ್ಮಿಂ ನಿರುದ್ಧೇ ತದೇವ ಆಪಾಥಗತಂ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಆರಬ್ಭ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಕಿಲೇಸಬಲವಿನಾಮಿತಂ ¶ ದುಗ್ಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ.

ಅಪರಸ್ಸ ಮರಣಸಮಯೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಕಮ್ಮವಸೇನ ನರಕಾದೀಸು ಅಗ್ಗಿಜಾಲವಣ್ಣಾದಿಕಂ ದುಗ್ಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ತಸ್ಸ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಭವಙ್ಗೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧೇ ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಆರಬ್ಭ ಏಕಂ ಆವಜ್ಜನಂ, ಮರಣಸ್ಸ ಆಸನ್ನಭಾವೇನ ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತ್ತಾ ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ, ದ್ವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಾನೀತಿ ತೀಣಿ ವೀಥಿಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತತೋ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ¶ ಏಕಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ. ಏತ್ತಾವತಾ ಏಕಾದಸ ಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾ ಅತೀತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಅಥಾವಸೇಸಪಞ್ಚಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕೇ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ.

ಅಪರಸ್ಸ ಮರಣಸಮಯೇ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ದ್ವಾರಾನಂ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ¶ ರಾಗಾದಿಹೇತುಭೂತಂ ಹೀನಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ತಸ್ಸ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಉಪ್ಪನ್ನವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾವಸಾನೇ ಮರಣಸ್ಸ ಆಸನ್ನಭಾವೇನ ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತ್ತಾ ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ ದ್ವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತತೋ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಮಾರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಏಕಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ. ಏತ್ತಾವತಾ ದ್ವೇ ಭವಙ್ಗಾನಿ, ಆವಜ್ಜನಂ, ದಸ್ಸನಂ, ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಂ, ಸನ್ತೀರಣಂ, ವೋಟ್ಠಬ್ಬನಂ, ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ, ದ್ವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಿ, ಏಕಂ ಚುತಿಚಿತ್ತನ್ತಿ ಪಞ್ಚದಸ ಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾ ಅತೀತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಅಥಾವಸೇಸಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಾಯುಕೇ ತಸ್ಮಿಂ ಯೇವ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಮ್ಪಿ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ. ಏಸ ತಾವ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾಯ ದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪವತ್ತನಾಕಾರೋ.

ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಪನ ಉಪಚಿತಾನವಜ್ಜಕಮ್ಮಸ್ಸ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತಂ ಅನವಜ್ಜಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಕಣ್ಹಪಕ್ಖೇ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಯಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪವತ್ತನಾಕಾರೋ.

ಸುಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಪನ ಉಪಚಿತಾನವಜ್ಜಕಮ್ಮಸ್ಸ ‘‘ತಾನಿಸ್ಸ ತಮ್ಹಿ ಸಮಯೇ ಓಲಮ್ಬನ್ತೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ ಮರಣಮಞ್ಚೇ ನಿಪನ್ನಸ್ಸ ಯಥೂಪಚಿತಂ ಅನವಜ್ಜಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ತಞ್ಚ ಖೋ ಉಪಚಿತಕಾಮಾವಚರಾನವಜ್ಜಕಮ್ಮಸ್ಸೇವ. ಉಪಚಿತಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮಸ್ಸ ¶ ಪನ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಮೇವ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ತಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾಯ ತದಾರಮ್ಮಣಪರಿಯೋಸಾನಾಯ ಸುದ್ಧಾಯ ವಾ ಜವನವೀಥಿಯಾ ಅನನ್ತರಂ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಚುತಿಚಿತ್ತಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತಸ್ಮಿಂ ನಿರುದ್ಧೇ ತದೇವ ಆಪಾಥಗತಂ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಆರಬ್ಭ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಕಿಲೇಸಬಲವಿನಾಮಿತಂ ಸುಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ.

ಅಪರಸ್ಸ ¶ ಮರಣಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಾನವಜ್ಜಕಮ್ಮವಸೇನ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿವಣ್ಣಸಙ್ಖಾತಂ ವಾ ದೇವಲೋಕೇ ಉಯ್ಯಾನಕಪ್ಪರುಕ್ಖಾದಿವಣ್ಣಸಙ್ಖಾತಂ ವಾ ಸುಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ¶ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ತಸ್ಸ ದುಗ್ಗತಿನಿಮಿತ್ತೇ ದಸ್ಸಿತಾನುಕ್ಕಮೇನೇವ ಚುತಿಚಿತ್ತಾನನ್ತರಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ.

ಅಪರಸ್ಸ ಮರಣಸಮಯೇ ಞಾತಕಾ ‘ಅಯಂ, ತಾತ, ತವತ್ಥಾಯ ಬುದ್ಧಪೂಜಾ ಕರೀಯತಿ, ಚಿತ್ತಂ ಪಸಾದೇಹೀ’ತಿ ವತ್ವಾ ಪುಪ್ಫದಾಮಧಜಪಟಾಕಾದಿವಸೇನ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನತೂರಿಯಪೂಜಾದಿವಸೇನ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಧೂಮವಾಸಗನ್ಧಾದಿವಸೇನ ಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ‘ಇದಂ, ತಾತ, ಸಾಯಸ್ಸು, ತವತ್ಥಾಯ ದಾತಬ್ಬಂ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮ’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಮಧುಫಾಣಿತಾದಿವಸೇನ ರಸಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ‘ಇದಂ, ತಾತ, ಫುಸಸ್ಸು, ತವತ್ಥಾಯ ದಾತಬ್ಬಂ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮ’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಚೀನಪಟಸೋಮಾರಪಟಾದಿವಸೇನ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಉಪಸಂಹರನ್ತಿ. ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಆಪಾಥಗತೇ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣೇ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಉಪ್ಪನ್ನವೋಟ್ಠಪನಾವಸಾನೇ ಮರಣಸ್ಸ ಆಸನ್ನಭಾವೇನ ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತ್ತಾ ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ ದ್ವೇ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತತೋ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಏಕಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ, ತದವಸಾನೇ ತಸ್ಮಿಞ್ಞೇವ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಟ್ಠಿತಿಕೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಮ್ಪಿ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ.

ಅಪರಸ್ಸ ಪನ ಪಥವೀಕಸಿಣಜ್ಝಾನಾದಿವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಮಹಗ್ಗತಸ್ಸ ಸುಗತಿಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಮರಣಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಕಮ್ಮ-ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತ-ಗತಿನಿಮಿತ್ತಾನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಕಂ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಂ ಮಹಗ್ಗತಚಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ಚಕ್ಖುಸೋತಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಪಣೀತಮಾರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ತಸ್ಸ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಉಪ್ಪನ್ನವೋಟ್ಠಬ್ಬನಾವಸಾನೇ ಮರಣಸ್ಸ ಆಸನ್ನಭಾವೇನ ಮನ್ದೀಭೂತವೇಗತ್ತಾ ಪಞ್ಚ ಜವನಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಮಹಗ್ಗತಗತಿಕಾನಂ ಪನ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ನತ್ಥಿ. ತಸ್ಮಾ ಜವನಾನನ್ತರಂಯೇವ ಭವಙ್ಗವಿಸಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಏಕಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ¶ . ತಸ್ಸಾವಸಾನೇ ಕಾಮಾವಚರಮಹಗ್ಗತಸುಗತೀನಂ ಅಞ್ಞತರಸುಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಯಥೂಪಟ್ಠಿತೇಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅಞ್ಞತರಾರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ¶ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನನವತ್ತಬ್ಬಾನಂ ಅಞ್ಞತರಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ.

ಏತೇನಾನುಸಾರೇನ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾಪಿ ಅನನ್ತರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಯಂ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪವತ್ತನಾಕಾರೋ.

ದುಗ್ಗತಿಯಂ ¶ ಠಿತಸ್ಸ ಪನ ಪಾಪಕಮ್ಮಿನೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಗತಿನಿಮಿತ್ತಂ ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ, ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಪನ ಅಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛತಿ. ಅಥಸ್ಸ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಚುತಿಚಿತ್ತಾವಸಾನೇ ದುಗ್ಗತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ತೇಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅಞ್ಞತರಾರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಾಯ ದುಗ್ಗತಿಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪವತ್ತನಾಕಾರೋತಿ. ಏತ್ತಾವತಾ ಏಕೂನವೀಸತಿವಿಧಸ್ಸಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಪವತ್ತಿ ದೀಪಿತಾ ಹೋತಿ.

ಪವತ್ತಮಾನಂ ಸನ್ಧಿಮ್ಹಿ, ದ್ವಿಧಾ ಕಮ್ಮೇನ ವತ್ತತಿ;

ಮಿಸ್ಸಾದೀಹಿ ಚ ಭೇದೇಹಿ, ಭೇದಸ್ಸ ದುವಿಧಾದಿಕೋ.

ಇದಞ್ಹಿ ಏಕೂನವೀಸತಿವಿಧಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಮ್ಹಿ ಪವತ್ತಮಾನಂ ದ್ವಿಧಾ ಕಮ್ಮೇನ ವತ್ತತಿ. ಯಥಾಸಕಞ್ಹಿ ಏತಸ್ಸ ಜನಕಂ ಕಮ್ಮಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪ್ಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ. ೧.೧.೪೨೩). ಏವಂ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಪನಸ್ಸ ಮಿಸ್ಸಾದೀಹಿ ಭೇದೇಹಿ ದುವಿಧಾದಿಕೋಪಿ ಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಇದಞ್ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಏಕಧಾ ವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ರೂಪೇನ ಸಹ ಮಿಸ್ಸಾಮಿಸ್ಸಭೇದತೋ ದುವಿಧಂ, ಕಾಮರೂಪಾರೂಪಭವಭೇದತೋ ತಿವಿಧಂ, ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜಸಂಸೇದಜಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ, ಗತಿವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿವಸೇನ ಸತ್ತವಿಧಂ, ಸತ್ತಾವಾಸವಸೇನ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ –

ಮಿಸ್ಸಂ ¶ ದ್ವಿಧಾ ಭಾವಭೇದಾ, ಸಭಾವಂ ತತ್ಥ ಚ ದ್ವಿಧಾ;

ದ್ವೇ ವಾ ತಯೋ ವಾ ದಸಕಾ, ಓಮತೋ ಆದಿನಾ ಸಹ.

‘ಮಿಸ್ಸಂ ¶ ದ್ವಿಧಾ ಭಾವಭೇದಾ’ತಿ ಯಞ್ಹೇತಮೇತ್ಥ ಅಞ್ಞತ್ರ ಅರೂಪಭವಾ ರೂಪಮಿಸ್ಸಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ರೂಪಭವೇ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಸಙ್ಖಾತೇನ ಭಾವೇನ ವಿನಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಕಾಮಭವೇ ಅಞ್ಞತ್ರ ಜಾತಿಪಣ್ಡಕಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಭಾವೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಸಭಾವಂ ಅಭಾವನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ.

‘ಸಭಾವಂ ತತ್ಥ ಚ ದ್ವಿಧಾ’ತಿ ತತ್ಥಾಪಿ ಚ ಯಂ ಸಭಾವಂ ತಂ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಭಾವಾನಂ ಅಞ್ಞತರೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ದುವಿಧಮೇವ ಹೋತಿ.

‘ದ್ವೇ ¶ ವಾ ತಯೋ ವಾ ದಸಕಾ, ಓಮತೋ ಆದಿನಾ ಸಹಾ’ತಿ ಯಞ್ಹೇತಮೇತ್ಥ ಮಿಸ್ಸಂ ಅಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ದ್ವಯೇ ಆದಿಭೂತಂ ರೂಪಮಿಸ್ಸಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತೇನ ಸಹ ವತ್ಥುಕಾಯದಸಕವಸೇನ ದ್ವೇ ವಾ ವತ್ಥುಕಾಯಭಾವದಸಕವಸೇನ ತಯೋ ವಾ ದಸಕಾ ಓಮತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನತ್ಥಿ ಇತೋ ಪರಂ ರೂಪಪರಿಹಾನೀತಿ. ತಂ ಪನೇತಂ ಏವಂ ಓಮಕಪರಿಮಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜನಾಮಿಕಾಸು ದ್ವೀಸು ಯೋನೀಸು ಜಾತಿಉಣ್ಣಾಯ ಏಕೇನ ಅಂಸುನಾ ಉದ್ಧತತೇಲಸಪ್ಪಿಮಣ್ಡಪ್ಪಮಾಣಂ ಕಲಲನ್ತಿ ಲದ್ಧಸಙ್ಖಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತತ್ಥ ಯೋನೀನಂ ಗತಿವಸೇನ ಸಮ್ಭವಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏತಾಸು ಹಿ –

ನಿರಯೇ ಭುಮ್ಮವಜ್ಜೇಸು, ದೇವೇಸು ಚ ನ ಯೋನಿಯೋ;

ತಿಸ್ಸೋ ಪುರಿಮಿಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ಚತಸ್ಸೋಪಿ ಗತಿತ್ತಯೇ.

ತತ್ಥ ದೇವೇಸು ಚಾತಿ ಚಸದ್ದೇನ ಯಥಾ ನಿರಯೇ ಚ ಭುಮ್ಮವಜ್ಜೇಸು ಚ ದೇವೇಸು, ಏವಂ ನಿಜ್ಝಾಮತಣ್ಹಿಕಪೇತೇಸು ಚ ಪುರಿಮಿಕಾ ತಿಸ್ಸೋ ಯೋನಿಯೋ ನ ಸನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಓಪಪಾತಿಕಾ ಏವ ಹಿ ತೇ ಹೋನ್ತಿ. ಸೇಸೇ ಪನ ತಿರಚ್ಛಾನಪೇತ್ತಿವಿಸಯಮನುಸ್ಸಸಙ್ಖಾತೇ ಗತಿತ್ತಯೇ ಪುಬ್ಬೇ ವಜ್ಜಿತಭುಮ್ಮದೇವೇಸು ಚ ಚತಸ್ಸೋ ಯೋನಿಯೋ ಹೋನ್ತಿ. ತತ್ಥ –

ತಿಂಸ ನವ ಚೇವ ರೂಪೀಸು, ಸತ್ತತಿ ಉಕ್ಕಂಸತೋವ ರೂಪಾನಿ;

ಸಂಸೇದಜೋಪಪಾತೀಸು, ಅಥ ವಾ ಅವಕಂಸತೋ ತಿಂಸ.

ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇಸು ¶ ತಾವ ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಕೇಸು ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ಜೀವಿತನವಕಸ್ಸ ಚಾತಿ ಚತುನ್ನಂ ಕಲಾಪಾನಂ ವಸೇನ ತಿಂಸ ಚ ನವ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣೇನ ಸಹ ರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮೇ ಪನ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞೇಸು ಸಂಸೇದಜಓಪಪಾತಿಕೇಸು ಉಕ್ಕಂಸತೋ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಭಾವವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ¶ ವಸೇನ ಸತ್ತತಿ. ತಾನಿ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ದೇವೇಸು. ತತ್ಥ ವಣ್ಣೋ ಗನ್ಧೋ ರಸೋ ಓಜಾ ಚತಸ್ಸೋ ಚಾಪಿ ಧಾತುಯೋ ಚಕ್ಖುಪಸಾದೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಅಯಂ ದಸರೂಪಪರಿಮಾಣೋ ರೂಪಪುಞ್ಜೋ ಚಕ್ಖುದಸಕೋ ನಾಮ. ಏವಂ ಸೇಸಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅವಕಂಸತೋ ಪನ ಜಚ್ಚನ್ಧಬಧಿರಅಘಾನಕನಪುಂಸಕಸ್ಸ ಜಿವ್ಹಾಕಾಯವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ವಸೇನ ತಿಂಸ ರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸಾನಂ ಪನ ಅನ್ತರೇ ಅನುರೂಪತೋ ವಿಕಪ್ಪೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಖನ್ಧಾರಮ್ಮಣಗತಿಹೇತು-ವೇದನಾಪೀತಿವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಹಿ;

ಭೇದಾಭೇದವಿಸೇಸೋ, ಚುತಿಸನ್ಧೀನಂ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ.

ಯಾಹೇಸಾ ¶ ಮಿಸ್ಸಾಮಿಸ್ಸತೋ ದುವಿಧಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಯಾ ಚಸ್ಸಾ ಅತೀತಾನನ್ತರಾ ಚುತಿ, ತಾಸಂ ಇಮೇಹಿ ಖನ್ಧಾದೀಹಿ ಭೇದಾಭೇದವಿಸೇಸೋ ಞಾತಬ್ಬೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಕಥಂ? ಕದಾಚಿ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾವ ಆರಮ್ಮಣತೋಪಿ ಅಭಿನ್ನಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ, ಕದಾಚಿ ಅಮಹಗ್ಗತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾಯ ಮಹಗ್ಗತಅಜ್ಝತ್ತಾರಮ್ಮಣಾ. ಅಯಂ ತಾವ ಅರೂಪಭೂಮೀಸುಯೇವ ನಯೋ. ಕದಾಚಿ ಪನ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಆರುಪ್ಪಚುತಿಯಾ ಅನನ್ತರಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಕಾಮಾವಚರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ. ಕದಾಚಿ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾಯ ಕಾಮಾವಚರಚುತಿಯಾ ರೂಪಾವಚರಚುತಿಯಾ ವಾ ಅನನ್ತರಾ ಚತುಕ್ಖನ್ಧಾ ಆರುಪ್ಪಪಟಿಸನ್ಧಿ. ಏವಂ ಅತೀತಾರಮ್ಮಣಚುತಿಯಾ ಅತೀತನವತ್ತಬ್ಬಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾರಮ್ಮಣಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಏಕಚ್ಚಸುಗತಿಚುತಿಯಾ ಏಕಚ್ಚದುಗ್ಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅಹೇತುಕಚುತಿಯಾ ಸಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿ, ದುಹೇತುಕಚುತಿಯಾ ತಿಹೇತುಕಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಚುತಿಯಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅಪ್ಪೀತಿಕಚುತಿಯಾ ಸಪ್ಪೀತಿಕಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅವಿತಕ್ಕಚುತಿಯಾ ಸವಿತಕ್ಕಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅವಿಚಾರಚುತಿಯಾ ಸವಿಚಾರಪಟಿಸನ್ಧಿ, ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಚುತಿಯಾ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಪರೀತತೋ ಚ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಲದ್ಧಪ್ಪಚ್ಚಯಮಿತಿಧಮ್ಮ-ಮತ್ತಮೇತಂ ¶ ಭವನ್ತರಮುಪೇತಿ;

ನಾಸ್ಸ ತತೋ ಸಙ್ಕನ್ತಿ, ನ ತತೋ ಹೇತುಂ ವಿನಾ ಹೋತಿ.

ಇತಿ ¶ ಹೇತಂ ಲದ್ಧಪಚ್ಚಯಂ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಮತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಭವನ್ತರಂ ಉಪೇತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಸತ್ತೋ, ನ ಜೀವೋ. ತಸ್ಸ ನಾಪಿ ಅತೀತಭವತೋ ಇಧ ಸಙ್ಕನ್ತಿ ಅತ್ಥಿ, ನಾಪಿ ತತೋ ಹೇತುಂ ವಿನಾ ಇಧ ಪಾತುಭಾವೋ. ತಯಿದಂ ಪಾಕಟೇನ ಮನುಸ್ಸಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಕಮೇನ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮ –

ಅತೀತಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸರಸೇನ ಉಪಕ್ಕಮೇನ ವಾ ಸಮಾಸನ್ನಮರಣಸ್ಸ ಅಸಯ್ಹಾನಂ ಸಬ್ಬಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸನ್ಧಿಬನ್ಧನಚ್ಛೇದಕಾನಂ ಮಾರಣನ್ತಿಕವೇದನಾಸತ್ತಾನಂ ಸನ್ನಿಪಾತಂ ಅಸಹನ್ತಸ್ಸ ಆತಪೇ ಪಕ್ಖಿತ್ತಹರಿತತಾಲಪಣ್ಣಮಿವ ಕಮೇನ ಉಪಸುಸ್ಸಮಾನೇ ಸರೀರೇ ನಿರುದ್ಧೇಸು ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಹದಯವತ್ಥುಮತ್ತೇ ಪತಿಟ್ಠಿತೇಸು ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಮನಿನ್ದ್ರಿಯಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇಸು ತಙ್ಖಣಾವಸೇಸಂ ಹದಯವತ್ಥುಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಗರುಸಮಾಸೇವಿತಾಸನ್ನಪುಬ್ಬಕತಾನಂ ಅಞ್ಞತರಂ ಲದ್ಧಾವಸೇಸಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖಾರಸಙ್ಖಾತಂ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ತದುಪಟ್ಠಾಪಿತಂ ವಾ ಕಮ್ಮನಿಮಿತ್ತಗತಿನಿಮಿತ್ತಸಙ್ಖಾತಂ ವಿಸಯಮಾರಬ್ಭ ಪವತ್ತತಿ. ತದೇವಂ ಪವತ್ತಮಾನಂ ತಣ್ಹಾಅವಿಜ್ಜಾನಂ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾದೀನವೇ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ತಣ್ಹಾ ನಾಮೇತಿ ¶ , ಸಹಜಾತಸಙ್ಖಾರಾ ಖಿಪನ್ತಿ. ತಂ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ತಣ್ಹಾಯ ನಾಮಿಯಮಾನಂ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಖಿಪ್ಪಮಾನಂ ಓರಿಮತೀರರುಕ್ಖವಿನಿಬದ್ಧರಜ್ಜುಮಾಲಮ್ಬಿತ್ವಾ ಮಾತಿಕಾತಿಕ್ಕಮಕೋ ವಿಯ ಪುರಿಮಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಯಂ ಜಹತಿ, ಅಪರಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾಪಿತಂ ನಿಸ್ಸಯಂ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನಂ ವಾ ಅನಸ್ಸಾದಯಮಾನಂ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಾದೀಹಿಯೇವ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪವತ್ತತಿ.

ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಂ ಚವನತೋ ಚುತಿ, ಪಚ್ಛಿಮಂ ಭವನ್ತರಾದಿಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತದೇತಂ ನಾಪಿ ಪುರಿಮಭವಾ ಇಧ ಆಗತಂ, ನಾಪಿ ತತೋ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖಾರನತಿವಿಸಯಾದಿಹೇತುಂ ವಿನಾ ಪಾತುಭೂತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಸಿಯುಂ ನಿದಸ್ಸನಾನೇತ್ಥ, ಪಟಿಘೋಸಾದಿಕಾ ಅಥ;

ಸನ್ತಾನಬನ್ಧತೋ ನತ್ಥಿ, ಏಕತಾ ನಾಪಿ ನಾನತಾ.

ಏತ್ಥ ¶ ಚೇತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪುರಿಮಭವತೋ ಇಧ ಅನಾಗಮನೇ ಅತೀತಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಹೇತೂಹಿ ಚ ಉಪ್ಪಾದೇ ಪಟಿಘೋಸಪದೀಪಮುದ್ದಾಪಟಿಬಿಮ್ಬಪ್ಪಕಾರಾ ಧಮ್ಮಾ ನಿದಸ್ಸನಾನಿ ಸಿಯುಂ. ಯಥಾ ಹಿ ಪಟಿಘೋಸಪದೀಪಮುದ್ದಚ್ಛಾಯಾ ¶ ಸದ್ದಾದಿಹೇತುಕಾ ಅಞ್ಞತ್ರ ಅಗನ್ತ್ವಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಮೇವ ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ. ಏತ್ಥ ಚ ‘ಸನ್ತಾನಬನ್ಧತೋ ನತ್ಥಿ ಏಕತಾ ನಾಪಿ ನಾನತಾ’. ಯದಿ ಹಿ ಸನ್ತಾನಬನ್ಧೇ ಸತಿ ಏಕನ್ತಮೇಕತಾ ಭವೇಯ್ಯ, ನ ಖೀರತೋ ದಧಿ ಸಮ್ಭೂತಂ ಸಿಯಾ. ಅಥಾಪಿ ಏಕನ್ತನಾನತಾ ಭವೇಯ್ಯ, ನ ಖೀರಸ್ಸಾಧೀನೋ ದಧಿ ಸಿಯಾ. ಏಸ ನಯೋ ಸಬ್ಬಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು. ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ಸಬ್ಬಲೋಕವೋಹಾರಲೋಪೋ ಸಿಯಾ. ಸೋ ಚ ಅನಿಟ್ಠೋ. ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ನ ಏಕನ್ತಮೇಕತಾ ವಾ ನಾನತಾ ವಾ ಉಪಗನ್ತಬ್ಬಾತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ನನು ಏವಂ ಅಸಙ್ಕನ್ತಿಪಾತುಭಾವೇ ಸತಿ ಯೇ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಮನುಸ್ಸತ್ತಭಾವೇ ಖನ್ಧಾ, ತೇಸಂ ನಿರುದ್ಧತ್ತಾ ಫಲಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಚ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ತತ್ಥ ಅಗಮನತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಞ್ಞತೋ ಚ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾ? ಉಪಭುಞ್ಜಕೇ ಚ ಅಸತಿ ಕಸ್ಸ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾ? ತಸ್ಮಾ ನ ಸುನ್ದರಮಿದಂ ವಿಧಾನನ್ತಿ. ತತ್ರಿದಂ ವುಚ್ಚತಿ –

ಸನ್ತಾನೇ ಯಂ ಫಲಂ ಏತಂ, ನಾಞ್ಞಸ್ಸ ನ ಚ ಅಞ್ಞತೋ;

ಬೀಜಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಏತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಸಾಧಕೋ.

ಏಕಸನ್ತಾನಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಫಲಮುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ತತ್ಥ ಏಕನ್ತಂ ಏಕತ್ತನಾನತ್ತಾನಂ ಪಟಿಸಿದ್ಧತ್ತಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಅಞ್ಞತೋತಿ ವಾ ನ ಹೋತಿ. ಏತಸ್ಸ ಚ ಪನತ್ಥಸ್ಸ ಬೀಜಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಸಾಧಕೋ. ಅಮ್ಬಬೀಜಾದೀನಞ್ಹಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೇಸು ಕತೇಸು ತಸ್ಸ ಬೀಜಸ್ಸ ಸನ್ತಾನೇ ಲದ್ಧಪಚ್ಚಯೋ ಕಾಲನ್ತರೇ ಫಲವಿಸೇಸೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ನ ಅಞ್ಞಬೀಜಾನಂ ನಾಪಿ ಅಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಚ ತಾನಿ ಬೀಜಾನಿ ¶ ತೇ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾ ವಾ ಫಲಟ್ಠಾನಂ ಪಾಪುಣನ್ತಿ. ಏವಂ ಸಮ್ಪದಮಿದಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವಿಜ್ಜಾಸಿಪ್ಪೋಸಧಾದೀಹಿ ಚಾಪಿ ಬಾಲಸರೀರೇ ಉಪಯುತ್ತೇಹಿ ಕಾಲನ್ತರೇ ವುಡ್ಢಸರೀರಾದೀಸು ಫಲದೇಹಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಯಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ ‘ಉಪಭುಞ್ಜಕೇ ಚ ಅಸತಿ ಕಸ್ಸ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾ’ತಿ? ತತ್ಥ –

ಫಲಸ್ಸುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏವ, ಸಿದ್ಧಾ ಭುಞ್ಜಕಸಮ್ಮುತಿ;

ಫಲುಪ್ಪಾದೇನ ರುಕ್ಖಸ್ಸ, ಯಥಾ ಫಲತಿ ಸಮ್ಮುತಿ.

ಯಥಾ ¶ ಹಿ ರುಕ್ಖಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕದೇಸಭೂತಸ್ಸ ರುಕ್ಖಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏವ ರುಕ್ಖೋ ಫಲತೀತಿ ¶ ವಾ ಫಲಿತೋತಿ ವಾ ವುಚ್ಚತಿ, ತಥಾ ದೇವಮನುಸ್ಸಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಏಕದೇಸಭೂತಸ್ಸ ಉಪಭೋಗಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸುಖದುಕ್ಖಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೇನೇವ ದೇವೋ ವಾ ಮನುಸ್ಸೋ ವಾ ಉಪಭುಞ್ಜತೀತಿ ವಾ ಸುಖಿತೋತಿ ವಾ ದುಕ್ಖಿತೋತಿ ವಾ ವುಚ್ಚತಿ. ತಸ್ಮಾ ನ ಏತ್ಥ ಅಞ್ಞೇನ ಉಪಭುಞ್ಜಕೇನ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥೀತಿ.

ಯೋಪಿ ವದೇಯ್ಯ – ‘ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಏತೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ವಾ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ಸಿಯುಂ, ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ ವಾ. ಯದಿ ಚ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇಯೇವ ನೇಸಂ ವಿಪಾಕೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ. ಅಥ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ, ಪವತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಪಚ್ಛಾ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ಫಲಾವಹಾ ಸಿಯು’ನ್ತಿ. ಸೋ ಏವಂ ವತ್ತಬ್ಬೋ –

ಕತತ್ತಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಏತೇ, ನ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ಫಲಾವಹಾ;

ಪಾಟಿಭೋಗಾದಿಕಂ ತತ್ಥ, ವೇದಿತಬ್ಬಂ ನಿದಸ್ಸನಂ.

ಕತತ್ತಾ ಏವ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ವಾ. ಯಥಾಹ ‘‘ಕಾಮಾವಚರಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ ವಿಪಾಕಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ (ಧ. ಸ. ೪೩೧). ಯಥಾರಹಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಚ ಪಚ್ಚಯಾ ಹುತ್ವಾ ನ ಪುನ ಫಲಾವಹಾ ಹೋನ್ತಿ ವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕತ್ತಾ. ಏತಸ್ಸ ಚತ್ಥಸ್ಸ ವಿಭಾವನೇ ಇದಂ ಪಾಟಿಭೋಗಾದಿಕಂ ನಿದಸ್ಸನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಯೋ ಕಸ್ಸಚಿ ಅತ್ಥಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾತನತ್ಥಂ ಪಾಟಿಭೋಗೋ ಹೋತಿ, ಭಣ್ಡಂ ವಾ ಕಿಣಾತಿ, ಇಣಂ ವಾ ಗಣ್ಹಾತಿ. ತಸ್ಸ ತಂ ಕಿರಿಯಾಕರಣಮತ್ತಮೇವ ತದತ್ಥನಿಯ್ಯಾತನಾದಿಮ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ನ ಕಿರಿಯಾಯ ವಿಜ್ಜಮಾನತಾ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತಾ ವಾ. ನ ಚ ತದತ್ಥನಿಯ್ಯಾತನಾದಿತೋ ಪರಮ್ಪಿ ಧಾರಕೋವ ¶ ಹೋತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ನಿಯ್ಯಾತನಾದೀನಂ ಕತತ್ತಾ. ಏವಂ ಕತತ್ತಾವ ಸಙ್ಖಾರಾಪಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಚ ಯಥಾರಹಂ ಫಲದಾನತೋ ಪರಮ್ಪಿ ಫಲಾವಹಾ ಹೋನ್ತೀತಿ. ಏತ್ತಾವತಾ ಮಿಸ್ಸಾಮಿಸ್ಸವಸೇನ ದ್ವಿಧಾಪಿ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಪವತ್ತಿ ದೀಪಿತಾ ಹೋತಿ.

ಇದಾನಿ ಸಬ್ಬೇಸ್ವೇತೇಸು ಬತ್ತಿಂಸವಿಞ್ಞಾಣೇಸು ಸಮ್ಮೋಹವಿಘಾತತ್ಥಂ –

ಪಟಿಸನ್ಧಿಪ್ಪವತ್ತೀನಂ ¶ , ವಸೇನೇತೇ ಭವಾದಿಸು;

ವಿಜಾನಿತಬ್ಬಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಯಥಾ ಯೇಸಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಾ.

ತತ್ಥ ¶ ತಯೋ ಭವಾ, ಚತಸ್ಸೋ ಯೋನಿಯೋ, ಪಞ್ಚ ಗತಿಯೋ, ಸತ್ತ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯೋ, ನವ ಸತ್ತಾವಾಸಾತಿ ಏತೇ ಭವಾದಯೋ ನಾಮ. ಏತೇಸು ಭವಾದೀಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ ಏತೇ ಯೇಸಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಯಥಾ ಚ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ ತಥಾ ವಿಜಾನಿತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ತತ್ಥ – ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇ ತಾವ ಕಾಮಾವಚರಅಟ್ಠಚೇತನಾಭೇದೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಅವಿಸೇಸೇನ ಕಾಮಭವೇ ಸುಗತಿಯಂ ನವನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ದ್ವಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ. ರೂಪಾವಚರಪಞ್ಚಕುಸಲಚೇತನಾಭೇದೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ರೂಪಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಏವ ಪಞ್ಚನ್ನಂ. ವುತ್ತಪ್ಪಭೇದಕಾಮಾವಚರೋ ಪನ ಕಾಮಭವೇ ಸುಗತಿಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುವಜ್ಜಾನಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಪರಿತ್ತವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ದ್ವಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ಸ್ವೇವ ರೂಪಭವೇ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ಕಾಮಭವೇ ಪನ ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಪರಿತ್ತವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ.

ತತ್ಥ ನಿರಯೇ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರಸ್ಸ ನರಕಚಾರಿಕಾದೀಸು ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಸಮಾಯೋಗೇ ಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ತಿರಚ್ಛಾನೇಸು ಪನ ನಾಗಸುಪಣ್ಣಪೇತಮಹಿದ್ಧಿಕೇಸು ಚ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ ಲಬ್ಭತಿಯೇವ. ಸ್ವೇವ ಕಾಮಭವೇ ಸುಗತಿಯಂ ಸೋಳಸನ್ನಮ್ಪಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ. ಅವಿಸೇಸೇನ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ರೂಪಭವೇ ದಸನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ.

ದ್ವಾದಸಾಕುಸಲಚೇತನಾಭೇದೋ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಕಾಮಭವೇ ದುಗ್ಗತಿಯಂ ಏಕಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ನೋ ಪವತ್ತೇ; ಛನ್ನಂ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ; ಸತ್ತನ್ನಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ ¶ . ಕಾಮಭವೇ ಪನ ಸುಗತಿಯಂ ತೇಸಂಯೇವ ಸತ್ತನ್ನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ; ರೂಪಭವೇ ಚತುನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ಸೋ ಚ ಖೋ ಕಾಮಾವಚರೇ ಅನಿಟ್ಠರೂಪದಸ್ಸನಸದ್ದಸವನವಸೇನ ¶ . ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಪನ ಅನಿಟ್ಠಾ ರೂಪಾದಯೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ತಥಾ ಕಾಮಾವಚರದೇವಲೋಕೇಪಿ.

ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ¶ ಅರೂಪಭವೇ ಚತುನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ.

ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾಕುಸಲತೋ ಪನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕನಯೇನ ವೀಸತಿಚೇತನಾಭೇದೋಪಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ ಕಾಮಭವೇ ದಸನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ದ್ವಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ. ಸ್ವೇವ ಕಾಮಭವೇ ತೇರಸನ್ನಂ, ರೂಪಭವೇ ನವನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ಸ್ವೇವ ಕಾಮಭವೇ ತೇವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ. ವಚೀಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಅಟ್ಠವೀಸತಿಏಕೂನತಿಂಸಚೇತನಾಭೇದೋಪಿ ಪನ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ತೀಸು ಭವೇಸು ಏಕೂನವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ನೋ ಪವತ್ತೇ. ಸ್ವೇವ ದ್ವೀಸು ಭವೇಸು ಹೇಟ್ಠಾವುತ್ತಾನಂ ತೇರಸನ್ನಞ್ಚ ನವನ್ನಞ್ಚಾತಿ ದ್ವಾವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ತೀಸು ಪನ ಭವೇಸು ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಯಪಿ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪವತ್ತೇ ಚೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಞ್ಚ. ಏವಂ ತಾವ ಭವೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತೀನಂ ವಸೇನ ತೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಯೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾ, ಯಥಾ ಚ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ ತಥಾ ವಿಜಾನಿತಬ್ಬಾ. ಏತೇನೇವ ನಯೇನ ಯೋನಿಆದೀಸುಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ತತ್ರಿದಂ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮುಖಮತ್ತಪ್ಪಕಾಸನಂ – ಇಮೇಸು ಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಯಸ್ಮಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ತಾವ ದ್ವೀಸು ಭವೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಂ ಜನೇತಿ, ತಥಾ ಅಣ್ಡಜಾದೀಸು ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ದೇವಮನುಸ್ಸಸಙ್ಖಾತಾಸು ದ್ವೀಸು ಗತೀಸು, ನಾನತ್ತಕಾಯನಾನತ್ತಸಞ್ಞೀನಾನತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀಏಕತ್ತಕಾಯನಾನತ್ತಸಞ್ಞೀಏಕತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀಸಙ್ಖಾತಾಸು ಮನುಸ್ಸಾನಞ್ಚೇವ ಪಠಮದುತಿಯತತಿಯಜ್ಝಾನಭೂಮೀನಞ್ಚ ವಸೇನ ಚತೂಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು. ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾವಾಸೇ ಪನೇಸ ರೂಪಮತ್ತಮೇವಾಭಿಸಙ್ಖರೋತೀತಿ ಚತೂಸುಯೇವ ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಂ ಜನೇತಿ. ತಸ್ಮಾ ಏಸ ¶ ಏತೇಸು ದ್ವೀಸು ಭವೇಸು, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ದ್ವೀಸು ಗತೀಸು, ಚತೂಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ಚತೂಸು ¶ ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಚ ಏಕವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ.

ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಮಿಞ್ಞೇವ ಕಾಮಭವೇ, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಅವಸೇಸಾಸು ತೀಸು ಗತೀಸು, ನಾನತ್ತಕಾಯಏಕತ್ತಸಞ್ಞೀಸಙ್ಖಾತಾಯ ಏಕಿಸ್ಸಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಾ, ತಾದಿಸೇಯೇವ ಚ ಏಕಸ್ಮಿಂ ¶ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ವಿಪಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಸ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ತೀಸು ಗತೀಸು, ಏಕಿಸ್ಸಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಾ, ಏಕಮ್ಹಿ ಚ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಸತ್ತನ್ನಂ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ.

ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅರೂಪಭವೇ, ಏಕಿಸ್ಸಾ ಓಪಪಾತಿಕಯೋನಿಯಾ, ಏಕಿಸ್ಸಾ ದೇವಗತಿಯಾ, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾದೀಸು ತೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾದೀಸು ಚ ಚತೂಸು ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ವಿಪಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಸ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಭವೇ, ಏಕಿಸ್ಸಾ ಯೋನಿಯಾ, ಏಕಿಸ್ಸಾ ದೇವಗತಿಯಾ, ತೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು ಚತೂಸು ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು, ಚತುನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ.

ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಕಾಮಭವೇ, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಪಞ್ಚಸು ಗತೀಸು, ದ್ವೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ದ್ವೀಸು ಚ ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ದತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಂ ಜನೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಸ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಪಞ್ಚಸು ಗತೀಸು, ದ್ವೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ದ್ವೀಸು ಚ ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ತೇವೀಸತಿಯಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ. ವಚೀಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಂ ಸತ್ತಾವಾಸಂ ಠಪೇತ್ವಾ ನ ಕತ್ಥಚಿ ನ ವಿಪಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಸ ತೀಸು ಭವೇಸು, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಪಞ್ಚಸು ಗತೀಸು, ಸತ್ತಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ಅಟ್ಠಸು ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಯಥಾಯೋಗಂ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಯ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ತಥೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ. ಅವಿಞ್ಞಾಣಕೇ ಪನ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನತ್ಥಿ.

ಅಪಿಚ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತೇಸು ಕಟತ್ತಾರೂಪಾನಂ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋತಿ. ಏವಂ –

ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತೀನಂ ¶ , ವಸೇನೇತೇ ಭವಾದಿಸು;

ವಿಜಾನಿತಬ್ಬಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಯಥಾ ಯೇಸಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಾತಿ.

ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪದನಿದ್ದೇಸೋ.

೨೨೮. ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ¶ ¶ ನಾಮರೂಪನಿದ್ದೇಸೇ –

ದೇಸನಾಭೇದತೋ ಸಬ್ಬ-ಭವಾದೀಸು ಪವತ್ತಿತೋ;

ಸಙ್ಗಹಾ ಪಚ್ಚಯನಯಾ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ದೇಸನಾಭೇದತೋ’ತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ರೂಪಂ? ಚತ್ತಾರೋ ಚ ಮಹಾಭೂತಾ ಚತುನ್ನಞ್ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯ ರೂಪ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೨; ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೦) ಏವಂ ತಾವ ಸುತ್ತನ್ತೇ ಚ ಇಧ ರೂಪಪದಸ್ಸ ಅಭೇದತೋ ಏಕಸದಿಸಾ ದೇಸನಾ ಕತಾ; ನಾಮಪದಸ್ಸ ಪನ ಭೇದತೋ.

ಸುತ್ತನ್ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ನಾಮಂ? ವೇದನಾ ಸಞ್ಞಾ ಚೇತನಾ ಫಸ್ಸೋ ಮನಸಿಕಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಇಧ ‘‘ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ. ತತ್ಥ ಹಿ ಯಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿ ಅರೂಪೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆಯೂತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ಅಗ್ಗಹೇತಬ್ಬತೋ ಪಾಕಟಂ, ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಚೇತನಾಫಸ್ಸಮನಸಿಕಾರವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಂ ತಿಧಾ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ದೇಸೇಸಿ. ಇಧ ಪನ ತತ್ಥ ವುತ್ತಞ್ಚ ಅವುತ್ತಞ್ಚ ಸಬ್ಬಂ ನಾಮಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘‘ತಯೋ ಖನ್ಧಾ – ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ಆಹ.

ಕಿಂ ಪನ ಇಮೇ ತಯೋ ಖನ್ಧಾವ ನಾಮಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮಂ ನಾಮ ನ ಹೋತೀತಿ? ನೋ ನ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಿಂ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಗಯ್ಹಮಾನೇ ನಾಮವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಪಚ್ಚಯವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಚಾತಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಸಹಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ. ತಸ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯನಿಬ್ಬತ್ತಂ ನಾಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತಯೋವ ಖನ್ಧಾ ವುತ್ತಾತಿ. ಏವಂ ತಾವ ‘ದೇಸನಾಭೇದತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಸಬ್ಬಭವಾದೀಸು ಪವತ್ತಿತೋ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ನಾಮಂ ಏಕಂ ಸತ್ತಾವಾಸಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸೇಸಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪವತ್ತತಿ. ರೂಪಂ ¶ ದ್ವೀಸು ಭವೇಸು, ಚತೂಸು ಯೋನೀಸು, ಪಞ್ಚಸು ಗತೀಸು, ಪುರಿಮಾಸು ಚತೂಸು ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು, ಪಞ್ಚಸು ಚ ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪವತ್ತತಿ. ಏವಂ ಪವತ್ತಮಾನೇ ಚೇತಸ್ಮಿಂ ನಾಮರೂಪೇ ಯಸ್ಮಾ ಅಭಾವಕಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ಅಣ್ಡಜಾನಞ್ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ವತ್ಥುಕಾಯವಸೇನ ರೂಪತೋ ದ್ವೇ ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನಿ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ¶ ರೂಪರೂಪತೋ ವೀಸತಿ ಧಮ್ಮಾ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ¶ ಏತೇ ತೇವೀಸತಿ ಧಮ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಗ್ಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಪನ ಏಕಸನ್ತತಿಸೀಸತೋ ನವ ರೂಪಧಮ್ಮೇ ಅಪನೇತ್ವಾ ಚುದ್ದಸ, ಸಭಾವಕಾನಂ ಭಾವದಸಕಂ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ತೇತ್ತಿಂಸ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಅಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಸನ್ತತಿಸೀಸದ್ವಯತೋ ಅಟ್ಠಾರಸ ರೂಪಧಮ್ಮೇ ಅಪನೇತ್ವಾ ಪನ್ನರಸ.

ಯಸ್ಮಾ ಚ ಓಪಪಾತಿಕಸತ್ತೇಸು ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾದೀನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುದಸಕಾನಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನವಕಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ರೂಪರೂಪತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನಿ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ರೂಪರೂಪತೋ ಏಕೂನಚತ್ತಾಲೀಸ ಧಮ್ಮಾ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಏತೇ ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸ ಧಮ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಪನ ಸನ್ತತಿಸೀಸತ್ತಯತೋ ಸತ್ತವೀಸತಿ ಧಮ್ಮೇ ಅಪನೇತ್ವಾ ಪನ್ನರಸ.

ಕಾಮಭವೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸೇಸಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ವಾ ಸಂಸೇದಜಾನಂ ವಾ ಸಭಾವಕಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ರೂಪರೂಪತೋ ಸತ್ತ ಸನ್ತತಿಸೀಸಾನಿ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ರೂಪರೂಪತೋ ಸತ್ತತಿ ಧಮ್ಮಾ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಏತೇ ತೇಸತ್ತತಿ ಧಮ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಗ್ಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಪನ ಸನ್ತತಿಸೀಸಛಕ್ಕತೋ ಚತುಪಞ್ಞಾಸ ಧಮ್ಮೇ ಅಪನೇತ್ವಾ ಏಕೂನವೀಸತಿ. ಏಸ ಉಕ್ಕಂಸತೋ. ಅವಕಂಸೇನ ಪನ ತಂತಂರೂಪಸನ್ತತಿಸೀಸವಿಕಲಾನಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಹಾಪೇತ್ವಾ ಹಾಪೇತ್ವಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಚ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಸಙ್ಖಾತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅರೂಪೀನಂ ಪನ ತಯೋವ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ. ಅಸಞ್ಞೀನಂ ರೂಪತೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನವಕಮೇವಾತಿ. ಏಸ ತಾವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ನಯೋ.

ಪವತ್ತೇ ಪನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿದೇಸೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತೇನ ಸಹ ಪವತ್ತಉತುತೋ ಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಂ ಪಾತುಭವತಿ. ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತಂ ಪನ ರೂಪಂ ನ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ತಞ್ಹಿ ಯಥಾ ಪಪಾತೇ ಪತಿತಪುರಿಸೋ ಪರಸ್ಸ ¶ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಏವಂ ವತ್ಥುದುಬ್ಬಲತಾಯ ದುಬ್ಬಲತ್ತಾ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ. ಪಟಿಸನ್ಧಿಚಿತ್ತತೋ ಪನ ಉದ್ಧಂ ಪಠಮಭವಙ್ಗತೋ ಪಭುತಿ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಕಂ ¶ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಂ. ಸದ್ದಪಾತುಭಾವಕಾಲೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣತೋ ಉದ್ಧಂ ಪವತ್ತಉತುತೋ ಚೇವ ಚಿತ್ತತೋ ಚ ಸದ್ದನವಕಂ. ಯೇ ಪನ ಕಬಳಿಕಾರಾಹಾರೂಪಜೀವಿನೋ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸತ್ತಾ ತೇಸಂ –

‘‘ಯಞ್ಚಸ್ಸ ¶ ಭುಞ್ಜತೀ ಮಾತಾ, ಅನ್ನಂ ಪಾನಞ್ಚ ಭೋಜನಂ;

ತೇನ ಸೋ ತತ್ಥ ಯಾಪೇತಿ, ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಗತೋ ನರೋ’’ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೩೫);

ವಚನತೋ ಮಾತರಾ ಅಜ್ಝೋಹರಿತಾಹಾರೇನ ಅನುಗತೇ ಸರೀರೇ, ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಅತ್ತನೋ ಮುಖಗತಂ ಖೇಳಂ ಅಜ್ಝೋಹರಣಕಾಲೇ ಆಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕನ್ತಿ ಇದಂ ಆಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಸುದ್ಧಟ್ಠಕಸ್ಸ ಉತುಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಞ್ಚ ಉಕ್ಕಂಸತೋ ದ್ವಿನ್ನಂ ನವಕಾನಂ ವಸೇನ ಛಬ್ಬೀಸತಿವಿಧಂ, ಪುಬ್ಬೇ ಏಕೇಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ತಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ವುತ್ತಂ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಸತ್ತತಿವಿಧನ್ತಿ ಛನ್ನವುತಿವಿಧಂ ರೂಪಂ ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಸಮಾಸತೋ ನವನವುತಿ ಧಮ್ಮಾ. ಯಸ್ಮಾ ವಾಸದ್ದೋ ಅನಿಯತೋ ಕದಾಚಿದೇವ ಪಾತುಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ತಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಇಮೇ ಸತ್ತನವುತಿ ಧಮ್ಮಾ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ತೇಸಞ್ಹಿ ಸುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಪಮತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಚರನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಖಾದನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಪಿವನ್ತಾನಮ್ಪಿ ದಿವಾ ಚ ರತ್ತಿಞ್ಚ ಏತೇ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ತಞ್ಚ ತೇಸಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಪರತೋ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮ.

ಯಂ ಪನೇತಮೇತ್ಥ ಕಮ್ಮಜರೂಪಂ ತಂ ಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಪತಿಟ್ಠಹನ್ತಮ್ಪಿ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕರೂಪೇನ ಅನುಪತ್ಥದ್ಧಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ಸಣ್ಠಾತುಂ, ನಾಪಿ ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಂ ತೇನ ಅನುಪತ್ಥದ್ಧಂ. ಅಥ ಖೋ ವಾತಬ್ಭಾಹತಾಪಿ ಚತುದ್ದಿಸವವತ್ಥಾಪಿತಾ ನಳಕಲಾಪಿಯೋ ವಿಯ, ಊಮಿವೇಗಬ್ಭಾಹತಾಪಿ ಮಹಾಸಮುದ್ದೇ ಕತ್ಥಚಿ ಲದ್ಧಪತಿಟ್ಠಾ ಭಿನ್ನವಾಹನಿಕಾ ವಿಯ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೂಪತ್ಥದ್ಧಾನೇವೇತಾನಿ ಅಪತಮಾನಾನಿ ಸಣ್ಠಹಿತ್ವಾ ಏಕಮ್ಪಿ ವಸ್ಸಂ ದ್ವೇಪಿ ವಸ್ಸಾನಿ…ಪೇ… ವಸ್ಸಸತಮ್ಪಿ ಯಾವ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ಆಯುಕ್ಖಯೋ ವಾ ಪುಞ್ಞಕ್ಖಯೋ ವಾ ತಾವ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ. ಏವಂ ‘ಸಬ್ಬಭವಾದೀಸು ಪವತ್ತಿತೋ’ಪೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಸಙ್ಗಹಾ’ತಿ ¶ ¶ ಏತ್ಥ ಚ ಯಂ ಆರುಪ್ಪೇ ಪವತ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧೀಸು ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಚ ಪವತ್ತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮಮೇವ, ಯಞ್ಚ ಅಸಞ್ಞೀಸು ಸಬ್ಬತ್ಥ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಚ ಪವತ್ತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ರೂಪಮೇವ, ಯಞ್ಚ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಸಬ್ಬತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ನಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚ ನಾಮರೂಪಞ್ಚ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಏವಂ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸನಯೇನ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಸಞ್ಞೀಸು ವಿಞ್ಞಾಣಾಭಾವಾ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ ನಾಯುತ್ತಂ. ಇದಞ್ಹಿ –

ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ¶ ಯಂ ಹೇತು, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ತಂ ದ್ವಿಧಾ ಮತಂ;

ವಿಪಾಕಮವಿಪಾಕಞ್ಚ, ಯುತ್ತಮೇವ ಯತೋ ಇದಂ.

ಯಞ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಹೇತು ವಿಞ್ಞಾಣಂ ತಂ ವಿಪಾಕಾವಿಪಾಕಭೇದತೋ ದ್ವಿಧಾ ಮತಂ. ಇದಞ್ಚ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತೇಸು ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಪವತ್ತಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ರೂಪಂ, ತಥಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇ ಪವತ್ತಿಯಂ ಕುಸಲಾದಿಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಯುತ್ತಮೇವ ಇದಂ. ಏವಂ ‘ಸಙ್ಗಹತೋ’ಪೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

ನಾಮಸ್ಸ ಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಂ, ನವಧಾ ಹೋತಿ ಪಚ್ಚಯೋ;

ವತ್ಥುರೂಪಸ್ಸ ನವಧಾ, ಸೇಸರೂಪಸ್ಸ ಅಟ್ಠಧಾ.

ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಹೋತಿ ರೂಪಸ್ಸ ಏಕಧಾ;

ತದಞ್ಞಂ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಯಥಾರಹಂ.

ಯಞ್ಹೇತಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ವಾ ವಿಪಾಕಸಙ್ಖಾತಂ ನಾಮಂ, ತಸ್ಸ ರೂಪಮಿಸ್ಸಸ್ಸ ವಾ ರೂಪಅಮಿಸ್ಸಸ್ಸ ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪಾಕಆಹಾರಇನ್ದ್ರಿಯಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ವತ್ಥುರೂಪಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕಆಹಾರಇನ್ದ್ರಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಠಪೇತ್ವಾ ಪನ ವತ್ಥುರೂಪಂ ಸೇಸರೂಪಸ್ಸ ಇಮೇಸು ನವಸು ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಸೇಸೇಹಿ ಅಟ್ಠಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪನ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತರೂಪಸ್ಸ ವಾ ಪಞ್ಚವೋಕಾರೇ ವಾ ಕಮ್ಮಜಸ್ಸ ಸುತ್ತನ್ತಿಕಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ¶ ಏಕಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಅವಸೇಸಂ ಪಠಮಭವಙ್ಗತೋ ಪಭುತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಯಥಾರಹಂ ¶ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯನಯೇ ದಸ್ಸಿಯಮಾನೇ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಪಟ್ಠಾನಕಥಾ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಾ ಹೋತೀತಿ ನ ತಂ ಆರಭಾಮ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿನಾಮರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಹೋತೀ’’ತಿ? ಸುತ್ತತೋ ¶ ಯುತ್ತಿತೋ ಚ. ಸುತ್ತೇ ಹಿ ‘‘ಚಿತ್ತಾನುಪರಿವತ್ತಿನೋ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ. ಸ. ದುಕಮಾತಿಕಾ ೬೨) ನಯೇನ ಬಹುಧಾ ವೇದನಾದೀನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯತಾ ಸಿದ್ಧಾ. ಯುತ್ತಿತೋ ಪನ –

ಚಿತ್ತಜೇನ ಹಿ ರೂಪೇನ, ಇಧ ದಿಟ್ಠೇನ ಸಿಜ್ಝತಿ;

ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸಾಪಿ ರೂಪಸ್ಸ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಇತಿ.

ಚಿತ್ತೇ ಹಿ ಪಸನ್ನೇ ಅಪ್ಪಸನ್ನೇ ವಾ ತದನುರೂಪಾನಿ ರೂಪಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಿ ದಿಟ್ಠಾನಿ. ದಿಟ್ಠೇನ ಚ ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅನುಮಾನಂ ಹೋತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಇಧ ದಿಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತಜರೂಪೇನ ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸಾಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿರೂಪಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ. ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯತಾ ಪಟ್ಠಾನೇ (ಪಟ್ಠಾ. ೧.೧.೫೩, ೪೧೯) ಆಗತಾತಿ. ಏವಂ ಪಚ್ಚಯನಯತೋ ಪೇತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಭಾಸಮಾನೇನ ಭಗವತಾ ಯಸ್ಮಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಮಾನಾನಂ ಪಣ್ಡಿತಾನಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ನಾಮರೂಪಮತ್ತಮೇವ ಪವತ್ತಮಾನಂ ದಿಸ್ಸತಿ, ನ ಸತ್ತೋ, ನ ಪೋಸೋ; ತಸ್ಮಾ ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯಂ ಸಮಣೇನ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ ವಾ ದೇವೇನ ವಾ ಮಾರೇನ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮುನಾ ವಾ ಕೇನಚಿ ವಾ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ ಅನುತ್ತರಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತಿತಂ ಹೋತೀತಿ.

ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಪದನಿದ್ದೇಸೋ.

೨೨೯. ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನನಿದ್ದೇಸೇ –

ನಾಮಂ ಖನ್ಧತ್ತಯಂ ರೂಪಂ, ಭೂತವತ್ಥಾದಿಕಂ ಮತಂ;

ಕತೇಕಸೇಸಂ ತಂ ತಸ್ಸ, ತಾದಿಸಸ್ಸೇವ ಪಚ್ಚಯೋ.

ಯಞ್ಹೇತಂ ¶ ¶ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ನಾಮರೂಪಂ, ತತ್ಥ ನಾಮನ್ತಿ ವೇದನಾದಿಕ್ಖನ್ಧತ್ತಯಂ, ರೂಪಂ ಪನ ಸಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ನಿಯಮತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಛ ವತ್ಥೂನಿ ¶ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಏವಂ ಭೂತವತ್ಥಾದಿಕಂ ಮತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಂ ಪನ ‘‘ನಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚ ನಾಮರೂಪಞ್ಚ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಕತೇಕಸೇಸಂ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಕತೇಕಸೇಸಸ್ಸೇವ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಆರುಪ್ಪೇ ನಾಮಮೇವ ಪಚ್ಚಯೋ. ತಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸೇವ, ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ. ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಛಟ್ಠಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಹಿ ಅಬ್ಯಾಕತವಾರೇ ವಕ್ಖತಿ. ಇಧ ಸಙ್ಗಹಿತಮೇವ ಹಿ ತತ್ಥ ವಿಭತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ನಾಮರೂಪಂ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ? ನಾಮರೂಪಭಾವೇ ಭಾವತೋ. ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಹಿ ನಾಮಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಚ ಭಾವೇ ತಂ ತಂ ಆಯತನಂ ಹೋತಿ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ. ಸಾ ಪನಸ್ಸ ತಬ್ಭಾವಭಾವೀಭಾವತಾ ಪಚ್ಚಯನಯಸ್ಮಿಞ್ಞೇವ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತಿ. ತಸ್ಮಾ –

ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ವಾ, ಹೋತಿ ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ;

ಯಥಾ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ನೇಯ್ಯಂ ವಿಭಾವಿನಾ.

ನಾಮಮೇವ ಹಿ ಆರುಪ್ಪೇ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಪವತ್ತಿಸು;

ಪಚ್ಚಯೋ ಸತ್ತಧಾ ಛಟ್ಠಾ, ಹೋತಿ ತಂ ಅವಕಂಸತೋ.

ಕಥಂ? ‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ’ ತಾವ ಅವಕಂಸತೋ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪಾಕಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸತ್ತಧಾ ನಾಮಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಕಿಞ್ಚಿ ಪನೇತ್ಥ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ, ಕಿಞ್ಚಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೇನಾತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಪವತ್ತೇ’ಪಿ ವಿಪಾಕಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಇತರಂ ಪನ ಅವಕಂಸತೋ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇಸು ಪಚ್ಚಯೇಸು ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯವಜ್ಜೇಹಿ ಛಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಕಿಞ್ಚಿ ಪನೇತ್ಥ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ, ಕಿಞ್ಚಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೇನಾತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ¶ ಭವೇ ನಾಮಂ, ತಥೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ;

ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಇತರೇಸಂ ತಂ, ಛಹಾಕಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ.

ಆರುಪ್ಪತೋ ¶ ಹಿ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ತಂ ವಿಪಾಕನಾಮಂ ಹದಯವತ್ಥುನೋ ಸಹಾಯಂ ಹುತ್ವಾ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ¶ ಯಥಾ ಆರುಪ್ಪೇ ವುತ್ತಂ ತಥೇವ ಅವಕಂಸತೋ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಇತರೇಸಂ ಪನೇತಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಂ ಚತುಮಹಾಭೂತಸಹಾಯಂ ಹುತ್ವಾ ಸಹಜಾತ ನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಛಹಾಕಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಕಿಞ್ಚಿ ಪನೇತ್ಥ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ, ಕಿಞ್ಚಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೇನಾತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಥಾಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಪವತ್ತೇಪಿ ತಥಾ ಹೋತಿ, ಪಾಕಂ ಪಾಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ;

ಅಪಾಕಂ ಅವಿಪಾಕಸ್ಸ, ಛಧಾ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ.

ಪವತ್ತೇಪಿ ಹಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಯಥಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ, ತಥೇವ ವಿಪಾಕನಾಮಂ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಅವಕಂಸತೋ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಅವಿಪಾಕಂ ಪನ ಅವಿಪಾಕಸ್ಸ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಅವಕಂಸತೋವ ತತೋ ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಛಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪನೇತ್ಥ ಉಕ್ಕಂಸಾವಕಂಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತ್ಥೇವ ಸೇಸಪಞ್ಚನ್ನಂ, ವಿಪಾಕಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಭವೇ;

ಚತುಧಾ ಅವಿಪಾಕಮ್ಪಿ, ಏವಮೇವ ಪಕಾಸಿತಂ.

ತತ್ಥೇವ ಹಿ ಪವತ್ತೇ ಸೇಸಾನಂ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಚಕ್ಖುಪ್ಪಸಾದಾದಿವತ್ಥುಕಮ್ಪಿ ಇತರಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕನಾಮಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಯಥಾ ಚ ವಿಪಾಕಂ, ಅವಿಪಾಕಮ್ಪಿ ಏವಮೇವ ಪಕಾಸಿತಂ. ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾದಿಭೇದಮ್ಪಿ ತೇಸಂ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ತಾವ ನಾಮಮೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ವಾ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಆಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಯಥಾ ಚ ಹೋತಿ, ತಥಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ರೂಪಂ ಪನೇತ್ಥ ಆರುಪ್ಪ-ಭವೇ ಭವತಿ ಪಚ್ಚಯೋ;

ನ ಏಕಾಯತನಸ್ಸಾಪಿ, ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಭವೇ ಪನ.

ರೂಪತೋ ¶ ಸನ್ಧಿಯಂ ವತ್ಥು, ಛಧಾ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ;

ಭೂತಾನಿ ಚತುಧಾ ಹೋನ್ತಿ, ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಅವಿಸೇಸತೋ.

ರೂಪತೋ ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ವತ್ಥುರೂಪಂ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಛಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಚತ್ತಾರಿ ಪನ ಭೂತಾನಿ ಅವಿಸೇಸತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ ಯಂ ಯಂ ಆಯತನಂ ¶ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಪಞ್ಚನ್ನಮ್ಪಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಂ ಸಹಜಾತನಿಸ್ಸಯಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ¶ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ.

ತಿಧಾ ಜೀವಿತಮೇತೇಸಂ, ಆಹಾರೋ ಚ ಪವತ್ತಿಯಂ;

ತಾನೇವ ಛಧಾ ಛಟ್ಠಸ್ಸ, ವತ್ಥು ತಸ್ಸೇವ ಪಞ್ಚಧಾ.

ಏತೇಸಂ ಪನ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ಚ ಅತ್ಥಿಅವಿಗತಇನ್ದ್ರಿಯವಸೇನ ರೂಪಜೀವಿತಂ ತಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

‘ಆಹಾರೋ ಚಾ’ತಿ ಆಹಾರೋ ಚ ಅತ್ಥಿಅವಿಗತಆಹಾರವಸೇನ ತಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಸೋ ಚ ಖೋ ಯೇ ಸತ್ತಾ ಆಹಾರೂಪಜೀವಿನೋ, ತೇಸಂ ಆಹಾರಾನುಗತೇ ಕಾಯೇ ಪವತ್ತಿಯಂಯೇವ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ತಾನಿ ಪನ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ ಛಟ್ಠಸ್ಸ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತಇನ್ದ್ರಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಛಹಾಕಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ಠಪೇತ್ವಾ ಪನ ಪಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ತಸ್ಸೇವ ಅವಸೇಸಮನಾಯತನಸ್ಸ ವತ್ಥುರೂಪಂ ನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಪಞ್ಚಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಪವತ್ತೇ, ನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ. ಏವಂ ರೂಪಮೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಪವತ್ತೇ ವಾ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಆಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ಯಥಾ ಚ ಹೋತಿ ತಥಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ನಾಮರೂಪಂ ಪನುಭಯಂ, ಹೋತಿ ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ;

ಯಥಾ ಚ ತಮ್ಪಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ವಿಭಾವಿನಾ.

ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ತಾವ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಖನ್ಧತ್ತಯವತ್ಥುರೂಪಸಙ್ಖಾತಂ ನಾಮರೂಪಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕಸಮ್ಪಯುತ್ತವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಾದೀಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ¶ ಹೋತೀತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ಮುಖಮತ್ತಂ. ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಪನ ಸಕ್ಕಾ ಸಬ್ಬಂ ಯೋಜೇತುನ್ತಿ ನ ಏತ್ಥ ವಿತ್ಥಾರೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ.

ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನಪದನಿದ್ದೇಸೋ.

೨೩೦. ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಫಸ್ಸನಿದ್ದೇಸೇ –

ಛಳೇವ ಫಸ್ಸಾ ಸಙ್ಖೇಪಾ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಆದಯೋ;

ವಿಞ್ಞಾಣಮಿವ ಬತ್ತಿಂಸ, ವಿತ್ಥಾರೇನ ಭವನ್ತಿ ತೇ.

‘ಸಙ್ಖೇಪತೋ’ ¶ ಹಿ ಪಾಳಿಯಂ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸೋತಿ ಆದಯೋ ಛಳೇವ ಫಸ್ಸಾ ಆಗತಾ. ವಿತ್ಥಾರೇನ ಪನ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾ ಪಞ್ಚ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾತಿ ದಸ, ಸೇಸಾ ಬಾವೀಸತಿ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಚ ಬಾವೀಸತೀತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವುತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಮಿವ ಬಾತ್ತಿಂಸ ಹೋನ್ತಿ. ಯಂ ಪನೇತಸ್ಸ ಬಾತ್ತಿಂಸವಿಧಸ್ಸಾಪಿ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಸಳಾಯತನಂ. ತತ್ಥ –

ಛಟ್ಠೇನ ಸಹ ಅಜ್ಝತ್ತಂ, ಚಕ್ಖಾದಿಂ ಬಾಹಿರೇಹಿಪಿ;

ಸಳಾಯತನಮಿಚ್ಛನ್ತಿ, ಛಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ವಿಚಕ್ಖಣಾ.

ತತ್ಥ ಯೇ ತಾವ ‘‘ಉಪಾದಿನ್ನಕಪವತ್ತಿಕಥಾ ಅಯ’’ನ್ತಿ ಏಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಮೇವ ಪಚ್ಚಯಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ದೀಪೇನ್ತಿ, ತೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಪಾಳಿಅನುಸಾರತೋ ಆರುಪ್ಪೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಹತೋ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಏಕದೇಸಸರೂಪೇಕಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ಛಟ್ಠೇನ ಸಹ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಚಕ್ಖಾದಿಂ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ. ತಞ್ಹಿ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನನ್ತ್ವೇವ ಸಙ್ಘಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಯೇ ಪನ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಮೇವ ಏಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ದೀಪೇನ್ತಿ, ಪಚ್ಚಯಂ ಪನ ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಮ್ಪಿ, ತೇ ಯಂ ಯಂ ಆಯತನಂ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ತಂ ಸಬ್ಬಂ ದೀಪೇನ್ತಾ ¶ ಬಾಹಿರಮ್ಪಿ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ತದೇವ ಛಟ್ಠೇನ ಸಹ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಬಾಹಿರೇಹಿಪಿ ರೂಪಾಯತನಾದೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ. ತಮ್ಪಿ ಹಿ ಛಟ್ಠಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಞ್ಚ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ಏತೇಸಂ ಏಕಸೇಸೇ ಕತೇ ಸಳಾಯತನನ್ತ್ವೇವ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ನ ಸಬ್ಬಾಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಮ್ಭೋತಿ, ನಾಪಿ ಏಕಮ್ಹಾ ಆಯತನಾ ಸಬ್ಬೇ ಫಸ್ಸಾ, ಅಯಞ್ಚ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಏಕೋವ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಕಸ್ಮಾತಿ? ತತ್ರಿದಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ – ಸಚ್ಚಮೇತಂ. ಸಬ್ಬೇಹಿ ಏಕೋ ಏಕಮ್ಹಾ ವಾ ಸಬ್ಬೇ ನ ಸಮ್ಭೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಭೋತಿ ಪನ ಅನೇಕೇಹಿ ಏಕೋ; ಯಥಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಚಕ್ಖಾಯತನಾ ರೂಪಾಯತನಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾತಾ ಮನಾಯತನಾ ಅವಸೇಸಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾಯತನಾ ಚಾತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ತಸ್ಮಾ ಏವ ಹಿ –

ಏಕೋ ¶ ಪನೇಕಾಯತನ-ಪ್ಪಭವೋ ಇತಿ ದೀಪಿತೋ;

ಫಸ್ಸೋಯಂ ಏಕವಚನ-ನಿದ್ದೇಸೇನಿಧ ತಾದಿನಾ.

‘ಏಕವಚನನಿದ್ದೇಸೇನಾ’ತಿ ¶ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಇಮಿನಾ ಹಿ ಏಕವಚನನಿದ್ದೇಸೇನ ಅನೇಕೇಹಿ ಆಯತನೇಹಿ ಏಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತೀತಿ ತಾದಿನಾ ದೀಪಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಆಯತನೇಸು ಪನ –

ಛಧಾ ಪಞ್ಚ ತತೋ ಏಕಂ, ನವಧಾ ಬಾಹಿರಾನಿ ಛ;

ಯಥಾಸಮ್ಭವಮೇತಸ್ಸ, ಪಚ್ಚಯತ್ತೇ ವಿಭಾವಯೇ.

ತತ್ರಾಯಂ ವಿಭಾವನಾ – ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ ತಾವ ಪಞ್ಚ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿಭೇದತೋ ಪಞ್ಚವಿಧಸ್ಸ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪುರೇಜಾತಇನ್ದ್ರಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಛಧಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ. ತತೋ ಪರಂ ಏಕಂ ವಿಪಾಕಮನಾಯತನಂ ಅನೇಕಭೇದಸ್ಸ ವಿಪಾಕಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕಆಹಾರಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ನವಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಬಾಹಿರೇಸು ಪನ ರೂಪಾಯತನಂ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಪುರೇಜಾತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಸದ್ದಾಯತನಾದೀನಿ ಸೋತಸಮ್ಫಸ್ಸಾದೀನಂ. ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪನ ತಾನಿ ಧಮ್ಮಾಯತನಞ್ಚ ತಥಾ ಚ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯಮತ್ತೇನೇವ ಚಾತಿ ಏವಂ ಬಾಹಿರಾನಿ ಛ ಯಥಾಸಮ್ಭವಮೇತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯತ್ತೇ ವಿಭಾವಯೇತಿ.

ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸಪದನಿದ್ದೇಸೋ.

೨೩೧. ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ¶ ವೇದನಾನಿದ್ದೇಸೇ –

ದ್ವಾರತೋ ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿಕಾ;

ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾವೇದನಾತಿಆದಿನಾ ಹಿ ನಯೇನ ಪಾಳಿಯಂ ಇಮಾ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿಕಾ ದ್ವಾರತೋ ಛಳೇವ ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ. ತಾ ಪನ ಪಭೇದೇನ ಏಕೂನನವುತಿಯಾ ಚಿತ್ತೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತತ್ತಾ ಏಕೂನನವುತೀತಿ ಮತಾ.

ವೇದನಾಸು ಪನೇತಾಸು, ಇಧ ಬಾತ್ತಿಂಸ ವೇದನಾ;

ವಿಪಾಕಚಿತ್ತಯುತ್ತಾವ, ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ಭಾಸಿತಾ.

ಅಟ್ಠಧಾ ¶ ತತ್ಥ ಪಞ್ಚನ್ನಂ, ಪಞ್ಚದ್ವಾರಮ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ;

ಸೇಸಾನಂ ಏಕಧಾ ಫಸ್ಸೋ, ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ ಸೋ ತಥಾ.

ತತ್ಥ ಹಿ ಪಞ್ಚದ್ವಾರೇ ಚಕ್ಖುಪಸಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ವೇದನಾನಂ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯವಿಪಾಕಆಹಾರಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ¶ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಸೇಸಾನಂ ಪನ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ದ್ವಾರೇ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸನ್ತೀರಣತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಂ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕವೇದನಾನಂ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿಕೋ ಫಸ್ಸೋ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಏಕಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

‘ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ ಸೋ ತಥಾ’ತಿ ಮನೋದ್ವಾರೇಪಿ ಹಿ ತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಂ ಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕವೇದನಾನಂ ಸೋ ಸಹಜಾತಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸಸಙ್ಖಾತೋ ಫಸ್ಸೋ ತಥೇವ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಪಟಿಸನ್ಧಿಭವಙ್ಗಚುತಿವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಾನಂ ತೇಭೂಮಕವಿಪಾಕವೇದನಾನಮ್ಪಿ. ಯಾ ಪನೇತಾ ಮನೋದ್ವಾರೇ ತದಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಕಾಮಾವಚರವೇದನಾ, ತಾಸಂ ಮನೋದ್ವಾರೇ ಆವಜ್ಜನಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ.

೨೩೨. ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ¶ ತಣ್ಹಾನಿದ್ದೇಸೇ –

ರೂಪತಣ್ಹಾದಿಭೇದೇನ, ಛ ತಣ್ಹಾ ಇಧ ದೀಪಿತಾ;

ಏಕೇಕಾ ತಿವಿಧಾ ತತ್ಥ, ಪವತ್ತಾಕಾರತೋ ಮತಾ.

ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾನಿದ್ದೇಸೇ ‘ಸೇಟ್ಠಿಪುತ್ತೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪುತ್ತೋ’ತಿ ಪಿತಿತೋ ನಾಮವಸೇನ ಪುತ್ತೋ ವಿಯ ಇಮಾ ರೂಪತಣ್ಹಾ…ಪೇ… ಧಮ್ಮತಣ್ಹಾತಿ ಆರಮ್ಮಣತೋ ನಾಮವಸೇನ ಛ ತಣ್ಹಾ ದೀಪಿತಾ ಪಕಾಸಿತಾ ಕಥಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತತ್ಥ ರೂಪೇ ತಣ್ಹಾ ರೂಪತಣ್ಹಾತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಪದತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತಾಸು ಚ ಪನ ತಣ್ಹಾಸು ಏಕೇಕಾ ತಣ್ಹಾ ಪವತ್ತಿಆಕಾರತೋ ಕಾಮತಣ್ಹಾ, ಭವತಣ್ಹಾ, ವಿಭವತಣ್ಹಾತಿ ಏವಂ ತಿವಿಧಾ ಮತಾ. ರೂಪತಣ್ಹಾ ಏವ ಹಿ ಯದಾ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಆಪಾಥಗತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಕಾಮಸ್ಸಾದವಸೇನ ಅಸ್ಸಾದಯಮಾನಾ ¶ ಪವತ್ತತಿ, ತದಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಯದಾ ತದೇವಾರಮ್ಮಣಂ ಧುವಂ ಸಸ್ಸತನ್ತಿ ಪವತ್ತಾಯ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಪವತ್ತತಿ, ತದಾ ಭವತಣ್ಹಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ಹಿ ರಾಗೋ ಭವತಣ್ಹಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಯದಾ ಪನ ತದೇವಾರಮ್ಮಣಂ ‘‘ಉಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ ವಿನಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಪವತ್ತಾಯ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಪವತ್ತತಿ, ತದಾ ವಿಭವತಣ್ಹಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ಹಿ ¶ ರಾಗೋ ವಿಭವತಣ್ಹಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏಸೇವ ನಯೋ ಸದ್ದತಣ್ಹಾದೀಸುಪೀತಿ ಏತಾ ಅಟ್ಠಾರಸ ತಣ್ಹಾ ಹೋನ್ತಿ.

ತಾ ಅಜ್ಝತ್ತರೂಪಾದೀಸು ಅಟ್ಠಾರಸ, ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಟ್ಠಾರಸಾತಿ ಛತ್ತಿಂಸ. ಇತಿ ಅತೀತಾ ಛತ್ತಿಂಸ, ಅನಾಗತಾ ಛತ್ತಿಂಸ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ಛತ್ತಿಂಸಾತಿ ಅಟ್ಠಸತಂ ತಣ್ಹಾ ಹೋನ್ತಿ. ತಾ ಪನ ಸಂಙ್ಖಿಪ್ಪಮಾನಾ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಛ, ಕಾಮತಣ್ಹಾದಿವಸೇನ ವಾ ತಿಸ್ಸೋವ ತಣ್ಹಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನಿಮೇ ಸತ್ತಾ ಪುತ್ತಂ ಅಸ್ಸಾದೇತ್ವಾ ಪುತ್ತೇ ಮಮತ್ತೇನ ಧಾತಿಯಾ ವಿಯ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ವೇದನಂ ಅಸ್ಸಾದೇತ್ವಾ ವೇದನಾಯ ಮಮತ್ತೇನ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣದಾಯಕಾನಂ ಚಿತ್ತಕಾರಗನ್ಧಬ್ಬಗನ್ಧಿಕಸೂದತನ್ತವಾಯರಸಾಯನವಿಧಾಯಕವೇಜ್ಜಾದೀನಂ ಮಹಾಸಕ್ಕಾರಂ ಕರೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಾಪೇಸಾ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಚೇತ್ಥ ¶ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ವಿಪಾಕಸುಖವೇದನಾ;

ಏಕಾವ ಏಕಧಾ ಚೇಸಾ, ತಸ್ಮಾ ತಣ್ಹಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ.

‘ಏಕಧಾ’ತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಯಸ್ಮಾ ವಾ –

ದುಕ್ಖೀ ಸುಖಂ ಪತ್ಥಯತಿ, ಸುಖೀ ಭಿಯ್ಯೋಪಿ ಇಚ್ಛತಿ;

ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ಸನ್ತತ್ತಾ, ಸುಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತಾ.

ತಣ್ಹಾಯ ಪಚ್ಚಯಾ ತಸ್ಮಾ, ಹೋನ್ತಿ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ವೇದನಾ;

ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ, ಇತಿ ವುತ್ತಾ ಮಹೇಸಿನಾ.

ವೇದನಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಚಾಪಿ, ಯಸ್ಮಾ ನಾನುಸಯಂ ವಿನಾ;

ಹೋತಿ ತಸ್ಮಾ ನ ಸಾ ಹೋತಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ವುಸೀಮತೋತಿ.

ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾಪದನಿದ್ದೇಸೋ.

೨೩೩. ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಉಪಾದಾನನಿದ್ದೇಸೇ –

ಉಪಾದಾನಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ, ತಾನಿ ಅತ್ಥವಿಭಾಗತೋ;

ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಾ, ಕಮತೋ ಚ ವಿಭಾವಯೇ.

ಪಾಳಿಯಞ್ಹಿ ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ…ಪೇ… ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿ ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಉಪಾದಾನಾನಿ ಆಗತಾನಿ. ತೇಸಂ ಅಯಂ ಅತ್ಥವಿಭಾಗೋ – ವತ್ಥುಸಙ್ಖಾತಂ ಕಾಮಂ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ. ಕಾಮೋ ಚ ಸೋ ಉಪಾದಾನಞ್ಚಾತಿಪಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ. ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ¶ ದಳ್ಹಗ್ಗಹಣಂ. ದಳ್ಹತ್ಥೋ ಹೇತ್ಥ ಉಪಸದ್ದೋ ಉಪಾಯಾಸ-ಉಪಕಟ್ಠಾದೀಸು ವಿಯ. ತಥಾ ದಿಟ್ಠಿ ಚ ಸಾ ಉಪಾದಾನಞ್ಚಾತಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ. ದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ವಾ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ ¶ . ಸಸ್ಸತೋ ಅತ್ತಾ ಚ ಲೋಕೋ ಚಾತಿಆದೀಸು ಹಿ ಪುರಿಮದಿಟ್ಠಿಂ ಉತ್ತರದಿಟ್ಠಿ ಉಪಾದಿಯತಿ. ತಥಾ ಸೀಲಬ್ಬತಂ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ. ಸೀಲಬ್ಬತಞ್ಚ ತಂ ಉಪಾದಾನಞ್ಚಾತಿಪಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ. ಗೋಸೀಲಗೋವತಾದೀನಿ ಹಿ ಏವಂ ಸುದ್ಧೀತಿ ಅಭಿನಿವೇಸತೋ ಸಯಮೇವ ಉಪಾದಾನಾನೀತಿ. ತಥಾ ವದನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಾದೋ, ಉಪಾದಿಯನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಉಪಾದಾನಂ. ಕಿಂ ವದನ್ತಿ ಉಪಾದಿಯನ್ತಿ ವಾ? ಅತ್ತಾನಂ. ಅತ್ತನೋ ವಾದುಪಾದಾನಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ. ಅತ್ತವಾದಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಅತ್ತಾತಿ ಉಪಾದಿಯನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ. ಅಯಂ ತಾವ ತೇಸಂ ಅತ್ಥವಿಭಾಗೋ.

‘ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರೇ’ ಪನ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ತಾವ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ? ಯೋ ಕಾಮೇಸು ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ಕಾಮರಾಗೋ ಕಾಮನನ್ದೀ ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಕಾಮಸ್ನೇಹೋ ಕಾಮಪರಿಳಾಹೋ ಕಾಮಮುಚ್ಛಾ ಕಾಮಜ್ಝೋಸಾನಂ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ ಆಗತತ್ತಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ವುತ್ತಂ. ತಣ್ಹಾದಳ್ಹತ್ತಂ ನಾಮ ಪುರಿಮತಣ್ಹಾಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ದಳ್ಹಸಮ್ಭೂತಾ ಉತ್ತರತಣ್ಹಾ ಏವ. ಕೇಚಿ ಪನಾಹು – ಅಪ್ಪತ್ತವಿಸಯಪತ್ಥನಾ ತಣ್ಹಾ, ಅನ್ಧಕಾರೇ ಚೋರಸ್ಸ ಹತ್ಥಪ್ಪಸಾರಣಂ ವಿಯ. ಸಮ್ಪತ್ತವಿಸಯಗ್ಗಹಣಂ ಉಪಾದಾನಂ, ತಸ್ಸೇವ ಭಣ್ಡಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ. ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಸನ್ತುಟ್ಠಿತಾಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಚ ತೇ ಧಮ್ಮಾ. ತಥಾ ಪರಿಯೇಸನಾರಕ್ಖದುಕ್ಖಮೂಲಾತಿ. ಸೇಸುಪಾದಾನತ್ತಯಂ ಪನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ದಿಟ್ಠಿಮತ್ತಮೇವ.

ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ಪುಬ್ಬೇ ರೂಪಾದೀಸು ವುತ್ತಾಯ ಅಟ್ಠಸತಪ್ಪಭೇದಾಯಪಿ ತಣ್ಹಾಯ ದಳ್ಹಭಾವೋ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ. ದಸವತ್ಥುಕಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ. ಯಥಾಹ – ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ? ನತ್ಥಿ ದಿನ್ನಂ, ನತ್ಥಿ ಯಿಟ್ಠಂ…ಪೇ… ಸಚ್ಛಿಕತ್ವಾ ಪವೇದೇನ್ತೀತಿ ಯಾ ¶ ಏವರೂಪಾ ದಿಟ್ಠಿ…ಪೇ… ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹೋ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೨೨೧; ವಿಭ. ೯೩೮) ಸೀಲವತೇಹಿ ಸುದ್ಧಿಪರಾಮಸನಂ ಪನ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ. ಯಥಾಹ – ‘‘ತತ್ಥ ¶ ಕತಮಂ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ? ಇತೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ಸೀಲೇನ ಸುದ್ಧಿ, ವತೇನ ಸುದ್ಧಿ, ಸೀಲಬ್ಬತೇನ ಸುದ್ಧೀತಿ ಯಾ ಏವರೂಪಾ ದಿಟ್ಠಿ…ಪೇ… ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹೋ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೨೨೨; ವಿಭ. ೯೩೮). ವೀಸತಿವತ್ಥುಕಾ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ. ಯಥಾಹ – ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ? ಇಧ ಅಸ್ಸುತವಾ ಪುಥುಜ್ಜನೋ…ಪೇ… ಸಪ್ಪುರಿಸಧಮ್ಮೇ ಅವಿನೀತೋ ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತಿ…ಪೇ… ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹೋ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೨೨೩; ವಿಭ. ೯೩೮). ಅಯಮೇತ್ಥ ಧಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರೋ.

‘ಕಮತೋ’ತಿ ¶ ಏತ್ಥ ಪನ ತಿವಿಧೋ ಕಮೋ – ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ, ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ, ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋ ಚ. ತತ್ಥ ಅನಮತಗ್ಗೇ ಸಂಸಾರೇ ಇಮಸ್ಸ ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಅಭಾವತೋ ಕಿಲೇಸಾನಂ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ನ ವುಚ್ಚತಿ. ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ಅತ್ತಗ್ಗಾಹಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಾಭಿನಿವೇಸೋ. ತತೋ ‘‘ಸಸ್ಸತೋ ಅಯಂ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಗಣ್ಹತೋ ಅತ್ತವಿಸುದ್ಧತ್ಥಂ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ, ಉಚ್ಛಿಜ್ಜತೀತಿ ಗಣ್ಹತೋ ಪರಲೋಕನಿರಪೇಕ್ಖಸ್ಸ ಕಾಮುಪಾದಾನನ್ತಿ ಏವಂ ಪಠಮಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ, ತತೋ ದಿಟ್ಠಿಸೀಲಬ್ಬತಕಾಮುಪಾದಾನಾನೀತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ.

ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಾದೀನಿ ಚೇತ್ಥ ಪಠಮಂ ಪಹೀಯನ್ತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗವಜ್ಝತ್ತಾ. ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಪಚ್ಛಾ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗವಜ್ಝತ್ತಾತಿ. ಅಯಮೇತೇಸಂ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ.

ಮಹಾವಿಸಯತ್ತಾ ಪನ ಪಾಕಟತ್ತಾ ಚ ಏತೇಸು ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಪಠಮಂ ದೇಸಿತಂ. ಮಹಾವಿಸಯಞ್ಹಿ ತಂ ಅಟ್ಠಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯೋಗಾ. ಅಪ್ಪವಿಸಯಾನಿ ಇತರಾನಿ ಚತುಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯೋಗಾ. ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಚ ಆಲಯರಾಮತಾಯ ಪಜಾಯ ಪಾಕಟಂ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ, ನ ಇತರಾನಿ. ಕಾಮುಪಾದಾನವಾ ವತ್ಥುಕಾಮಾನಂ ಸಮಧಿಗಮತ್ಥಂ ಕೋತೂಹಲಮಙ್ಗಲಾದಿಬಹುಲೋ ಹೋತಿ, ನ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠೀತಿ ತದನನ್ತರಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ. ತಂ ಪಭಿಜ್ಜಮಾನಂ ಸೀಲಬ್ಬತಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನವಸೇನ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಿಂ ದ್ವಯೇ ಗೋಕಿರಿಯಂ ವಾ ಕುಕ್ಕುರಕಿರಿಯಂ ವಾ ದಿಸ್ವಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬತೋ ಓಳಾರಿಕನ್ತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ ಪಠಮಂ ದೇಸಿತಂ, ಸುಖುಮತ್ತಾ ಅನ್ತೇ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ದೇಸನಾಕ್ಕಮೋ.

ತಣ್ಹಾ ¶ ಚ ಪುರಿಮಸ್ಸೇತ್ಥ, ಏಕಧಾ ಹೋತಿ ಪಚ್ಚಯೋ;

ಸತ್ತಧಾ ಅಟ್ಠಧಾ ವಾಪಿ, ಹೋತಿ ಸೇಸತ್ತಯಸ್ಸ ಸಾ.

ಏತ್ಥ ¶ ಚ ಏವಂ ದೇಸಿತೇ ಉಪಾದಾನಚತುಕ್ಕೇ ಪುರಿಮಸ್ಸ ಕಾಮುಪಾದಾನಸ್ಸ ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಏಕಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ತಣ್ಹಾಭಿನನ್ದಿತೇಸು ವಿಸಯೇಸು ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ. ಸೇಸತ್ತಯಸ್ಸ ಪನ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಹೇತುವಸೇನ ಸತ್ತಧಾ ವಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯೇನ ಸಹ ಅಟ್ಠಧಾ ವಾಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಯದಾ ಚ ಸಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ತದಾ ಅಸಹಜಾತಾವ ಹೋತೀತಿ.

ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಪದನಿದ್ದೇಸೋ.

೨೩೪. ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಭವನಿದ್ದೇಸೇ –

ಅತ್ಥತೋ ಧಮ್ಮತೋ ಚೇವ, ಸಾತ್ಥತೋ ಭೇದಸಙ್ಗಹಾ;

ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಚೇವ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

ತತ್ಥ ಭವತೀತಿ ಭವೋ. ದುವಿಧೇನಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪವತ್ತಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಥವಾ ದುವಿಧೇನಾತಿ ಪಚ್ಚತೇ ಕರಣವಚನಂ, ದುವಿಧೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅತ್ಥೀತಿ ಸಂವಿಜ್ಜತಿ. ಕಮ್ಮಮೇವ ಭವೋ ಕಮ್ಮಭವೋ. ಉಪಪತ್ತಿಯೇವ ಭವೋ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಉಪಪತ್ತಿ ಭವತೀತಿ ಭವೋ. ಕಮ್ಮಂ ಪನ ಯಥಾ ಸುಖಕಾರಣತ್ತಾ ‘‘ಸುಖೋ ಬುದ್ಧಾನಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ (ಧ. ಪ. ೧೯೪) ವುತ್ತೋ, ಏವಂ ಭವಕಾರಣತ್ತಾ ಫಲವೋಹಾರೇನ ಭವೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಕಮ್ಮಭವೋತಿ ತೇಸು ದ್ವೀಸು ಭವೇಸು ಯೋ ಕಮ್ಮಭವೋತಿ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಕತಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋ ವುತ್ತತ್ಥಾ ಏವ. ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಅನವಸೇಸಂ. ಭವಂ ಗಚ್ಛತಿ ಗಮೇತಿ ಚಾತಿ ಭವಗಾಮಿ. ಇಮಿನಾ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ. ಅಯಞ್ಹಿ ವಟ್ಟಕಥಾ, ತಞ್ಚ ವಿವಟ್ಟನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ. ಕರೀಯತೀತಿ ಕಮ್ಮಂ.

ಕಾಮಭವಾದೀಸು ಕಾಮಸಙ್ಖಾತೋ ಭವೋ ಕಾಮಭವೋ. ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು. ಸಞ್ಞಾವತಂ ಭವೋ, ಸಞ್ಞಾ ವಾ ಏತ್ಥ ಭವೇ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಞ್ಞಾಭವೋ. ವಿಪರಿಯಾಯೇನ ¶ ಅಸಞ್ಞಾಭವೋ. ಓಳಾರಿಕಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಾವಾ ¶ ಸುಖುಮಾಯ ಚ ಭಾವಾ ನೇವ ಸಞ್ಞಾ ನಾಸಞ್ಞಾ ಅಸ್ಮಿಂ ಭವೇತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವೋ. ಏಕೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ಭವೋ ಏಕವೋಕಾರಭವೋ. ಏಕೋ ವಾ ವೋಕಾರೋ ಅಸ್ಸ ಭವಸ್ಸಾತಿ ಏಕವೋಕಾರಭವೋ. ಏಸೇವ ನಯೋ ಚತುವೋಕಾರಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇಸು. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋತಿ ಏಸ ನವವಿಧೋಪಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ನಾಮ ವುಚ್ಚತೀತಿ. ಏವಂ ತಾವೇತ್ಥ ‘ಅತ್ಥತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಧಮ್ಮತೋ’ ಪನ ಏತ್ಥ ಹಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಧಮ್ಮತೋ ತೇರಸ ಚೇತನಾ, ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ದ್ವಾದಸ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಚತಸ್ಸೋ. ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಸಬ್ಬೇಪೇತೇ ಧಮ್ಮಾ ಚೇತನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಾ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖಾತಾ ಆಚಯಗಾಮಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ಕಾಮಭವೋ ಪಞ್ಚ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಾ, ತಥಾ ರೂಪಭವೋ, ಅರೂಪಭವೋ ಚತ್ತಾರೋ, ಸಞ್ಞಾಭವೋ ಚತುಪಞ್ಚ, ಅಸಞ್ಞಾಭವೋ ಏಕೋ ¶ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧೋ, ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವೋ ಚತ್ತಾರೋ. ಏಕವೋಕಾರಭವಾದಯೋ ಏಕಚತುಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧೇಹೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಧಮ್ಮತೋ’ಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಸಾತ್ಥತೋ’ತಿ ಯಥಾ ಚ ಭವನಿದ್ದೇಸೇ ತಥೇವ ಕಾಮಞ್ಚ ಸಙ್ಖಾರನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋವ ವುತ್ತಾ, ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಪುರಿಮಾ ಅತೀತಕಮ್ಮವಸೇನ ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ವುತ್ತಾ. ಇಮೇ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಮ್ಮವಸೇನ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾತಿ ಪುನವಚನಂ ಸಾತ್ಥಕಮೇವ. ಪುಬ್ಬೇ ವಾ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ? ಕುಸಲಚೇತನಾ ಕಾಮಾವಚರಾ’’ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನ ಚೇತನಾವ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಇಧ ಪನ ‘‘ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ವಚನತೋ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ. ಪುಬ್ಬೇ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಮೇವ ಕಮ್ಮಂ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವುತ್ತಂ, ಇದಾನಿ ಅಸಞ್ಞಾಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಮ್ಪಿ. ಕಿಂ ವಾ ಬಹುನಾ? ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದಯೋವ ಕುಸಲಾಕುಸಲಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ. ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ಇಧ ಪನ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಸಾಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ. ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ¶ ಸಾತ್ಥಕಮೇವಿದಂ ಪುನವಚನನ್ತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ‘ಸಾತ್ಥತೋ’ಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಭೇದಸಙ್ಗಹಾ’ತಿ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವಸ್ಸ ಭೇದತೋ ಚೇವ ಸಙ್ಗಹತೋ ಚ. ಯಞ್ಹಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಕಾಮಭವನಿಬ್ಬತ್ತಕಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರಿಯತಿ, ಸೋ ಕಮ್ಮಭವೋ. ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು. ಏವಂ ಕಾಮುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ¶ ದ್ವೇ ಕಾಮಭವಾ, ತದನ್ತೋಗಧಾವ ಸಞ್ಞಾಭವಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಾ; ದ್ವೇ ರೂಪಭವಾ, ತದನ್ತೋಗಧಾವ ಸಞ್ಞಾಭವಅಸಞ್ಞಾಭವಏಕವೋಕಾರಭವಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಾ; ದ್ವೇ ಅರೂಪಭವಾ, ತದನ್ತೋಗಧಾವ ಸಞ್ಞಾಭವನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವಚತುವೋಕಾರಭವಾತಿ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ಛ ಭವಾ. ಯಥಾ ಚ ಕಾಮುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ಛ ಭವಾ ತಥಾ ಸೇಸುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾಪೀತಿ ಏವಂ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭೇದತೋ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ಚತುವೀಸತಿ ಭವಾ.

ಸಙ್ಗಹತೋ ಪನ ಕಮ್ಮಭವಂ ಉಪಪತ್ತಿಭವಞ್ಚ ಏಕತೋ ಕತ್ವಾ ಕಾಮುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ಏಕೋ ಕಾಮಭವೋ, ತಥಾ ರೂಪಾರೂಪಭವಾತಿ ತಯೋ ಭವಾ. ತಥಾ ಸೇಸುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾಪೀತಿ ಏವಂ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಗಹತೋ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ದ್ವಾದಸ ಭವಾ. ಅಪಿಚ ಅವಿಸೇಸೇನ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಕಾಮಭವೂಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ. ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು. ಏವಂ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ದ್ವೇ ಕಾಮಭವಾ, ದ್ವೇ ರೂಪಭವಾ, ದ್ವೇ ¶ ಅರೂಪಭವಾತಿ ಅಪರೇನಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಸಙ್ಗಹತೋ ಛ ಭವಾ. ಕಮ್ಮಭವಉಪಪತ್ತಿಭವಭೇದಂ ವಾ ಅನುಪಗಮ್ಮ ಸದ್ಧಿಂ ಅನ್ತೋಗಧೇಹಿ ಕಾಮಭವಾದಿವಸೇನ ತಯೋ ಭವಾ ಹೋನ್ತಿ. ಕಾಮಭವಾದಿಭೇದಞ್ಚಾಪಿ ಅನುಪಗಮ್ಮ ಕಮ್ಮಭವಉಪಪತ್ತಿಭವವಸೇನ ದ್ವೇ ಭವಾ ಹೋನ್ತಿ. ಕಮ್ಮುಪಪತ್ತಿಭೇದಞ್ಚ ಅನುಪಗಮ್ಮ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋತಿ ಭವವಸೇನ ಏಕೋ ಭವೋ ಹೋತೀತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಭವಸ್ಸ ಭೇದಸಙ್ಗಹಾಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

‘ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಚೇವಾ’ತಿ ಯಞ್ಚೇತ್ಥ ಉಪಾದಾನಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ? ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಪಚ್ಚಯೋ ¶ ಹೋತಿಯೇವ. ಉಮ್ಮತ್ತಕೋ ವಿಯ ಹಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ. ಸೋ ‘ಇದಂ ಯುತ್ತಂ, ಇದಂ ಅಯುತ್ತ’ನ್ತಿ ಅವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ವಸೇನ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಭವಂ ಪತ್ಥೇತ್ವಾ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿಯೇವ. ತಸ್ಮಾ ಯದೇಕಚ್ಚೇ ‘‘ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನೇನ ರೂಪಾರೂಪಭವಾ ನ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತಂ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಸಬ್ಬೇನ ಪನ ಸಬ್ಬೋ ಹೋತೀತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಅನುಸ್ಸವವಸೇನ ವಾ ದಿಟ್ಠಾನುಸಾರೇನ ವಾ ‘‘ಕಾಮಾ ನಾಮೇತೇ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಚೇವ ಖತ್ತಿಯಮಹಾಸಾಲಕುಲಾದೀಸು ಛಕಾಮಾವಚರದೇವಲೋಕೇ ಚ ಸಮಿದ್ಧಾ’’ತಿ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ಅಧಿಗಮತ್ಥಂ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಸವನಾದೀಹಿ ವಞ್ಚಿತೋ ‘ಇಮಿನಾ ಕಮ್ಮೇನ ಕಾಮಾ ಸಮ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ¶ ಕಾಮುಪಾದಾನವಸೇನ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಿಪಿ ಕರೋತಿ. ಸೋ ದುಚ್ಚರಿತಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಅಪಾಯೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ; ಸನ್ದಿಟ್ಠಿಕೇ ವಾ ಪನ ಕಾಮೇ ಪತ್ಥಯಮಾನೋ ಪಟಿಲದ್ಧೇ ವಾ ಗೋಪಯಮಾನೋ ಕಾಮುಪಾದಾನವಸೇನ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಿಪಿ ಕರೋತಿ. ಸೋ ದುಚ್ಚರಿತಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಅಪಾಯೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತತ್ರಾಸ್ಸ ಉಪಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ಕಮ್ಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ಸಞ್ಞಾಭವಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಾ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ.

ಅಪರೋ ಪನ ಸದ್ಧಮ್ಮಸವನಾದೀಹಿ ಉಪಬ್ರೂಹಿತಞಾಣೋ ‘‘ಇಮಿನಾ ಕಮ್ಮೇನ ಕಾಮಾ ಸಮ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ಕಾಮುಪಾದಾನವಸೇನ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದೀನಿ ಕರೋತಿ. ಸೋ ಸುಚರಿತಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ದೇವೇಸು ವಾ ಮನುಸ್ಸೇಸು ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತತ್ರಾಸ್ಸ ಉಪಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ಕಮ್ಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಸಞ್ಞಾಭವಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಾ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ. ಇತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಸಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಾನ್ತೋಗಧಸ್ಸ ಕಾಮಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

ಅಪರೋ ‘‘ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ತತೋ ಸಮಿದ್ಧತರಾ ಕಾಮಾ’’ತಿ ಸುತ್ವಾ ವಾ ಪರಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ವಾ ಕಾಮುಪಾದಾನವಸೇನೇವ ¶ ರೂಪಾರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಬಲೇನ ರೂಪಾರೂಪಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತತ್ರಾಸ್ಸ ಉಪಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ಕಮ್ಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಸಞ್ಞಾಅಸಞ್ಞಾ ನೇವಸಞ್ಞಾ ನಾಸಞ್ಞಾಏಕವೋಕಾರಚತುವೋಕಾರಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಾ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ. ಇತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಸಪ್ಪಭೇದಾನಂ ಸಾನ್ತೋಗಧಾನಂ ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ¶ .

ಅಪರೋ ‘‘ಅಯಂ ಅತ್ತಾ ನಾಮ ಕಾಮಾವಚರಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ ವಾ ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಉಚ್ಛಿನ್ನೋ ಸುಉಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಾಯ ತದುಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ. ತಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ಕಮ್ಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಸಞ್ಞಾಭವಾದಯೋ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ. ಇತಿ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ ಸಪ್ಪಭೇದಾನಂ ಸಾನ್ತೋಗಧಾನಂ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಕಾಮರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

ಅಪರೋ ‘‘ಅಯಂ ಅತ್ತಾ ನಾಮ ಕಾಮಾವಚರಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ ವಾ ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಸುಖೀ ಹೋತಿ, ವಿಗತಪರಿಳಾಹೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನೇನ ತದುಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ. ತಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಸಞ್ಞಾಭವಾದಯೋ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ ¶ . ಇತಿ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ ಸಪ್ಪಭೇದಾನಂ ಸಾನ್ತೋಗಧಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಭವಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

ಅಪರೋ ‘‘ಇದಂ ಸೀಲಬ್ಬತಂ ನಾಮ ಕಾಮಾವಚರಸಮ್ಪತ್ತಿಭವೇ ವಾ ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಸ್ಮಿಂ ಪರಿಪೂರೇನ್ತಸ್ಸ ಸುಖಂ ಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನವಸೇನ ತದುಪಗಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ. ತಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಸಞ್ಞಾಭವಾದಯೋ ಪನ ತದನ್ತೋಗಧಾ ಏವ. ಇತಿ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಮ್ಪಿ ಸಪ್ಪಭೇದಾನಂ ಸಾನ್ತೋಗಧಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಭವಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಯಂ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ತತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬೋ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಸ್ಸ ಭವಸ್ಸ ಕಥಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಚೇ?

ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಂ, ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಉಪಾದಾನಂ;

ಸಹಜಾತಾದೀಹಿಪಿ ತಂ, ಕಾಮಭವಸ್ಸಾತಿ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ.

ರೂಪಾರೂಪಭವಾನಞ್ಹಿ ಕಾಮಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಸ್ಸ ಚ ಕಾಮಭವೇ ಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸೇವ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಸ ಚೇತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಏಕಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಕಾಮಭವೇ ಅತ್ತನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಕುಸಲಕಮ್ಮಭವಸ್ಸ ¶ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಹೇತುಪಚ್ಚಯಪ್ಪಭೇದೇಹಿ ಸಹಜಾತಾದೀಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಪನ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನೇವಾತಿ.

೨೩೫. ಭವಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಜಾತಿನಿದ್ದೇಸಾದೀಸು ಜಾತಿಆದೀನಂ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಭವೋತಿ ಪನೇತ್ಥ ಕಮ್ಮಭವೋವ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಸೋ ಹಿ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ, ನ ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ. ಸೋ ಪನ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯವಸೇನ ದ್ವಿಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಚೇ? ಬಾಹಿರಪಚ್ಚಯಸಮತ್ತೇಪಿ ಹೀನಪಣೀತತಾದಿವಿಸೇಸದಸ್ಸನತೋ. ಬಾಹಿರಾನಞ್ಹಿ ಜನಕಜನೇತ್ತಿಸುಕ್ಕಸೋಣಿತಾಹಾರಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಮತ್ತೇಪಿ ಸತ್ತಾನಂ ಯಮಕಾನಮ್ಪಿ ಸತಂ ಹೀನಪಣೀತತಾದಿವಿಸೇಸೋ ದಿಸ್ಸತಿ. ಸೋ ಚ ನ ಅಹೇತುಕೋ ¶ , ಸಬ್ಬದಾ ಚ ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಅಭಾವತೋ; ನ ಕಮ್ಮಭವತೋ ಅಞ್ಞಹೇತುಕೋ, ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಸತ್ತಾನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಾರಣಸ್ಸ ಅಭಾವತೋತಿ ಕಮ್ಮಭವಹೇತುಕೋವ. ಕಮ್ಮಞ್ಹಿ ಸತ್ತಾನಂ ಹೀನಪಣೀತಾದಿವಿಸೇಸಹೇತು. ತೇನಾಹ ಭಗವಾ – ‘‘ಕಮ್ಮಂ ಸತ್ತೇ ವಿಭಜತಿ ಯದಿದಂ ಹೀನಪ್ಪಣೀತತಾಯಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೮೯). ತಸ್ಮಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ – ‘‘ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಚ ಅಸತಿ ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ಸೋಕಾದಯೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಜಾತಿಯಾ ಪನ ಸತಿ ಜರಾಮರಣಞ್ಚೇವ ಜರಾಮರಣಸಙ್ಖಾತದುಕ್ಖಧಮ್ಮಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಚ ಬಾಲಸ್ಸ ಜರಾಮರಣಾಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಾ ತೇನ ತೇನ ದುಕ್ಖಧಮ್ಮೇನ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅನಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಾ ಸೋಕಾದಯೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಚೇವ ಸೋಕಾದೀನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸಾ ಪನ ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾ ಏಕಧಾವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ.

೨೪೨. ಏವಮೇತಸ್ಸಾತಿಆದೀನಂ ¶ ಅತ್ಥೋ ಉದ್ದೇಸವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸಙ್ಗತಿಆದೀನಿ ಸಮುದಯವೇವಚನಾನೇವ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಸೋಕಾದಯೋ ಅವಸಾನೇ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಯಾ ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏವಮೇತಸ್ಸ ಭವಚಕ್ಕಸ್ಸ ಆದಿಮ್ಹಿ ವುತ್ತಾ, ಸಾ –

ಸೋಕಾದೀಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಸಿದ್ಧಾ ಭವಚಕ್ಕಮವಿದಿತಾದಿಮಿದಂ;

ಕಾರಕವೇದಕರಹಿತಂ, ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞಂ.

ಸತತಂ ಸಮಿತಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಕಥಂ ಪನೇತ್ಥ ಸೋಕಾದೀಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಿದ್ಧಾ? ಕಥಮಿದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಅವಿದಿತಾದಿ? ಕಥಂ ಕಾರಕವೇದಕರಹಿತಂ? ಕಥಂ ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞನ್ತಿ ಚೇ? ಏತ್ಥ ಹಿ ಸೋಕದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸುಪಾಯಾಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅವಿಯೋಗಿನೋ, ಪರಿದೇವೋ ಚ ನಾಮ ಮೂಳ್ಹಸ್ಸಾತಿ ತೇಸು ತಾವ ಸಿದ್ಧೇಸು ಸಿದ್ಧಾವ ಹೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಅಪಿಚ ‘‘ಆಸವಸಮುದಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯೋ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಆಸವಸಮುದಯಾ ಚೇತೇ ಸೋಕಾದಯೋ ಹೋನ್ತಿ. ಕಥಂ? ವತ್ಥುಕಾಮವಿಯೋಗೇ ತಾವ ಸೋಕೋ ಕಾಮಾಸವಸಮುದಯೋ ಹೋತಿ? ಯಥಾಹ –

‘‘ತಸ್ಸ ¶ ಚೇ ಕಾಮಯಾನಸ್ಸ, ಛನ್ದಜಾತಸ್ಸ ಜನ್ತುನೋ;

ತೇ ಕಾಮಾ ಪರಿಹಾಯನ್ತಿ, ಸಲ್ಲವಿದ್ಧೋವ ರುಪ್ಪತೀ’’ತಿ. (ಸು. ನಿ. ೭೭೩);

ಯಥಾ ಚಾಹ – ‘‘ಕಾಮತೋ ಜಾಯತೀ ಸೋಕೋ’’ತಿ (ಧ. ಪ. ೨೧೫). ಸಬ್ಬೇಪಿ ಚೇತೇ ದಿಟ್ಠಾಸವಸಮುದಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ಯಥಾಹ – ‘‘ತಸ್ಸ ಅಹಂ ರೂಪಂ, ಮಮ ರೂಪನ್ತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಟ್ಠಾಯಿನೋ ತಂ ರೂಪಂ ವಿಪರಿಣಮತಿ ಅಞ್ಞಥಾ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ರೂಪವಿಪರಿಣಾಮಞ್ಞಥಾಭಾವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಸೋಕಪರಿದೇವದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸುಪಾಯಾಸಾ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೧). ಯಥಾ ಚ ದಿಟ್ಠಾಸವಸಮುದಯಾ ಏವಂ ಭವಾಸವಸಮುದಯಾಪಿ, ಯಥಾಹ – ‘‘ಯೇಪಿ ತೇ ದೇವಾ ದೀಘಾಯುಕಾ ವಣ್ಣವನ್ತೋ ಸುಖಬಹುಲಾ ಉಚ್ಚೇಸು ವಿಮಾನೇಸು ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಾ ತೇಪಿ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಧಮ್ಮದೇಸನಂ ಸುತ್ವಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಭಯಂ ಸಂವೇಗಂ ಸನ್ತಾಸಂ ಆಪಜ್ಜ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೭೮; ಅ. ನಿ. ೪.೩೩) ಪಞ್ಚ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಿ ದಿಸ್ವಾ ಮರಣಭಯೇನ ಸನ್ತಜ್ಜಿತಾನಂ ದೇವಾನಂ ವಿಯಾತಿ. ಯಥಾ ಚ ಭವಾಸವಸಮುದಯಾ ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸವಸಮುದಯಾಪಿ ¶ , ಯಥಾಹ – ‘‘ಸ ಖೋ ಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬಾಲೋ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ತಿವಿಧಂ ದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೪೬).

ಇತಿ ಯಸ್ಮಾ ಆಸವಸಮುದಯಾ ಏತೇ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏತೇ ಸಿಜ್ಝಮಾನಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಹೇತುಭೂತೇ ಆಸವೇ ಸಾಧೇನ್ತಿ. ಆಸವೇಸು ಚ ಸಿದ್ಧೇಸು ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾವ ಹೋತೀತಿ. ಏವಂ ತಾವೇತ್ಥ ‘ಸೋಕಾದೀಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಿದ್ಧಾ’ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏವಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಭಾವತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಿದ್ಧಾಯ ಪುನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಹೇತುಫಲಪರಮ್ಪರಾಯ ¶ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ದ್ವಾದಸಙ್ಗಂ ‘ಭವಚಕ್ಕಂ ಅವಿದಿತಾದೀ’ತಿ ಸಿದ್ಧಂ ಹೋತಿ.

ಏವಂ ಸತಿ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಇದಂ ಆದಿಮತ್ತಕಥನಂ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಚೇ? ನಯಿದಂ ಆದಿಮತ್ತಕಥನಂ, ಪಧಾನಧಮ್ಮಕಥನಂ ಪನೇತಂ. ತಿಣ್ಣಞ್ಹಿ ವಟ್ಟಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಧಾನಾ. ಅವಿಜ್ಜಾಗ್ಗಹಣೇನ ಹಿ ಅವಸೇಸಂ ಕಿಲೇಸವಟ್ಟಞ್ಚ ಕಮ್ಮಾದೀನಿ ಚ ಬಾಲಂ ಪಲಿವೇಠೇನ್ತಿ, ಸಪ್ಪಸಿರಗ್ಗಹಣೇನ ಸೇಸಂ ಸಪ್ಪಸರೀರಂ ವಿಯ ಬಾಹಂ. ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುಚ್ಛೇದೇ ಪನ ಕತೇ ತೇಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಹೋತಿ, ಸಪ್ಪಸಿರಚ್ಛೇದೇ ಕತೇ ಪಲಿವೇಠಿತಬಾಹಾವಿಮೋಕ್ಖೋ ವಿಯ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯತ್ವೇವ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧಾ ¶ ಸಙ್ಖಾರನಿರೋಧೋ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೧; ಮಹಾವ. ೧). ಇತಿ ಯಂ ಗಣ್ಹತೋ ಬನ್ಧೋ ಮುಞ್ಚತೋ ಚ ಮೋಕ್ಖೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ಪಧಾನಧಮ್ಮಸ್ಸ ಕಥನಮಿದಂ, ನ ಆದಿಮತ್ತಕಥನನ್ತಿ ಏವಮಿದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಅವಿದಿತಾದೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಯಿದಂ ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಪವತ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತತೋ ಅಞ್ಞೇನ ‘‘ಬ್ರಹ್ಮಾ ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾ ಸೇಟ್ಠೋ ಸಜಿತಾ’’ತಿ ಏವಂ ಪರಿಕಪ್ಪಿತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿನಾ ವಾ ಸಂಸಾರಸ್ಸ ಕಾರಕೇನ ‘‘ಸೋ ಖೋ ಪನ ಮೇ ಅಯಂ ಅತ್ತಾ ವದೋ ವೇದೇಯ್ಯೋ’’ತಿ ಏವಂ ಪರಿಕಪ್ಪಿತೇನ ಅತ್ತನಾ ವಾ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ವೇದಕೇನ ರಹಿತಂ. ಇತಿ ‘ಕಾರಕವೇದಕರಹಿತ’ನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉದಯಬ್ಬಯಧಮ್ಮಕತ್ತಾ ಧುವಭಾವೇನ, ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠತ್ತಾ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕತ್ತಾ ಚ ಸುಭಭಾವೇನ, ಉದಯಬ್ಬಯಪಟಿಪೀಳಿತತ್ತಾ ಸುಖಭಾವೇನ, ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತ್ತಾ ವಸವತ್ತನಭೂತೇನ ಅತ್ತಭಾವೇನ ಚ ಸುಞ್ಞಾ, ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಿಪಿ ಅಙ್ಗಾನಿ; ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನ ಅತ್ತಾ, ನ ಅತ್ತನೋ ¶ , ನ ಅತ್ತನಿ, ನ ಅತ್ತವತೀ, ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಿಪಿ ಅಙ್ಗಾನಿ; ತಸ್ಮಾ ‘ದ್ವಾದಸವಿಧಸುಞ್ಞತಾಸುಞ್ಞಮಿದಂ’ ಭವಚಕ್ಕನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ತಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾ, ಮೂಲಮತೀತಾದಯೋ ತಯೋ ಕಾಲಾ;

ದ್ವೇ ಅಟ್ಠ ದ್ವೇ ಏವ ಚ, ಸರೂಪತೋ ತೇಸು ಅಙ್ಗಾನಿ.

ತಸ್ಸ ¶ ಖೋ ಪನೇತಸ್ಸ ಭವಚಕ್ಕಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾ ತಣ್ಹಾ ಚಾತಿ ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಮೂಲನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ತದೇತಂ ಪುಬ್ಬನ್ತಾಹರಣತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಂ ವೇದನಾವಸಾನಂ, ಅಪರನ್ತಸನ್ತಾನತೋ ತಣ್ಹಾಮೂಲಂ ಜರಾಮರಣಾವಸಾನನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಪುರಿಮಂ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಪಚ್ಛಿಮಂ ತಣ್ಹಾಚರಿತವಸೇನ. ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾನಞ್ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ತಣ್ಹಾಚರಿತಾನಂ ತಣ್ಹಾ ಸಂಸಾರನಾಯಿಕಾ. ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಮುಗ್ಘಾತಾಯ ವಾ ಪಠಮಂ, ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತೂನಂ ಅನುಪಚ್ಛೇದಪಕಾಸನತೋ; ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಮುಗ್ಘಾತಾಯ ದುತಿಯಂ, ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಜರಾಮರಣಪಕಾಸನತೋ; ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕವಸೇನ ವಾ ಪುರಿಮಂ, ಅನುಪುಬ್ಬಪವತ್ತಿದೀಪನತೋ; ಓಪಪಾತಿಕವಸೇನ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಸಹುಪ್ಪತ್ತಿದೀಪನತೋ.

ಅತೀತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಾಗತಾ ಚಸ್ಸ ತಯೋ ಕಾಲಾ. ತೇಸು ಪಾಳಿಯಂ ಸರೂಪತೋ ಆಗತವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಚಾತಿ ದ್ವೇ ಅಙ್ಗಾನಿ ಅತೀತಕಾಲಾನಿ ¶ , ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಭವಾವಸಾನಾನಿ ಅಟ್ಠ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಾಲಾನಿ, ಜಾತಿ ಚೇವ ಜರಾಮರಣಞ್ಚ ದ್ವೇ ಅನಾಗತಕಾಲಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಪುನ –

ಹೇತುಫಲಹೇತುಪುಬ್ಬಕ-ತಿಸನ್ಧಿಚತುಭೇದಸಙ್ಗಹಞ್ಚೇತಂ;

ವೀಸತಿಆಕಾರಾರಂ, ತಿವಟ್ಟಮನವಟ್ಠಿತಂ ಭಮತಿ.

ಇತಿಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರಾನಞ್ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಅನ್ತರಾ ಏಕೋ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧಿ ನಾಮ. ವೇದನಾಯ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ಚ ಅನ್ತರಾ ಏಕೋ ಫಲಹೇತುಸನ್ಧಿ ನಾಮ. ಭವಸ್ಸ ಚ ಜಾತಿಯಾ ಚ ಅನ್ತರಾ ಏಕೋ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧೀತಿ. ಏವಮಿದಂ ಹೇತುಫಲಹೇತುಪುಬ್ಬಕತಿಸನ್ಧೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಸನ್ಧೀನಂ ಆದಿಪರಿಯೋಸಾನವವತ್ಥಿತಾ ಪನಸ್ಸ ಚತ್ತಾರೋ ಸಙ್ಗಹಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾ ಏಕೋ ¶ ಸಙ್ಗಹೋ, ವಿಞ್ಞಾಣನಾಮರೂಪಸಳಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾ ದುತಿಯೋ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಭವಾ ತತಿಯೋ, ಜಾತಿಜರಾಮರಣಂ ಚತುತ್ಥೋತಿ. ಏವಮಿದಂ ಚತುಭೇದಸಙ್ಗಹನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಅತೀತೇ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚ, ಇದಾನಿ ಫಲಪಞ್ಚಕಂ;

ಇದಾನಿ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚ, ಆಯತಿಂ ಫಲಪಞ್ಚಕನ್ತಿ.

ಏತೇಹಿ ಪನ ವೀಸತಿಯಾ ಆಕಾರೇಹಿ ಅರೇಹಿ ವೀಸತಿಆಕಾರಾರನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತತ್ಥ ‘ಅತೀತೇ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚಾ’ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಚಾತಿ ಇಮೇ ತಾವ ದ್ವೇ ವುತ್ತಾ ¶ ಏವ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅವಿದ್ವಾ ಪರಿತಸ್ಸತಿ, ಪರಿತಸಿತೋ ಉಪಾದಿಯತಿ, ತಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ, ತಸ್ಮಾ ತಣ್ಹುಪಾದಾನಭವಾಪಿ ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತಿ. ತೇನಾಹ ‘‘ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ನಿಕನ್ತಿ ತಣ್ಹಾ, ಉಪಗಮನಂ ಉಪಾದಾನಂ, ಚೇತನಾ ಭವೋ, ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೪೭).

ತತ್ಥ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪುರಿಮೇ ಕಮ್ಮಭವೇ, ಅತೀತಜಾತಿಯಂ ಕಮ್ಮಭವೇ ಕರಿಯಮಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಯೋ ತದಾ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಮೋಹೋ, ಯೇನ ಮೂಳ್ಹೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತೋ ಪುರಿಮಚೇತನಾಯೋ, ಯಥಾ ‘ದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಮಾಸಮ್ಪಿ ಸಂವಚ್ಛರಮ್ಪಿ ದಾನೂಪಕರಣಾನಿ ಸಜ್ಜೇನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪುರಿಮಚೇತನಾಯೋ. ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಪನ ಹತ್ಥೇ ದಕ್ಖಿಣಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪಯತೋ ಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏಕಾವಜ್ಜನೇಸು ವಾ ಛಸು ಜವನೇಸು ಚೇತನಾ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ. ಸತ್ತಮಾ ಚೇತನಾ ಭವೋ. ಯಾ ಕಾಚಿ ವಾ ಪನ ಚೇತನಾ ¶ ಭವೋ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಆಯೂಹನಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ. ನಿಕನ್ತಿ ತಣ್ಹಾತಿ ಯಾ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಫಲೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿಭವೇ ನಿಕಾಮನಾ ಪತ್ಥನಾ ಸಾ ತಣ್ಹಾ ನಾಮ. ಉಪಗಮನಂ ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ಯಂ ಕಮ್ಮಂ ಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ; ‘ಇದಂ ಕತ್ವಾ ಅಸುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಠಾನೇ ಕಾಮೇ ಸೇವಿಸ್ಸಾಮಿ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪವತ್ತಂ ಉಪಗಮನಂ ಗಹಣಂ ಪರಾಮಸನಂ – ಇದಂ ಉಪಾದಾನಂ ನಾಮ. ಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ಆಯೂಹನಾವಸಾನೇ ವುತ್ತಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಇದಾನಿ ಫಲಪಞ್ಚಕ’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾದಿ ವೇದನಾವಸಾನಂ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಮೇವ. ಯಥಾಹ ‘‘ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಓಕ್ಕನ್ತಿ ನಾಮರೂಪಂ, ಪಸಾದೋ ಆಯತನಂ, ಫುಟ್ಠೋ ಫಸ್ಸೋ, ವೇದಯಿತಂ ವೇದನಾ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಇಧೂಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಮಿಂ ಪುರೇಕತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೪೭). ತತ್ಥ ¶ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಯಂ ಭವನ್ತರಪಟಿಸನ್ಧಾನವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಓಕ್ಕನ್ತಿ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಯಾ ಗಬ್ಭೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಓಕ್ಕನ್ತಿ, ಆಗನ್ತ್ವಾ ಪವಿಸನಂ ವಿಯ – ಇದಂ ನಾಮರೂಪಂ. ಪಸಾದೋ ಆಯತನನ್ತಿ ಇದಂ ಚಕ್ಖಾದಿಪಞ್ಚಾಯತನವಸೇನ ¶ ವುತ್ತಂ. ಫುಟ್ಠೋ ಫಸ್ಸೋತಿ ಯೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ಫುಟ್ಠೋ ಫುಸನ್ತೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ – ಅಯಂ ಫಸ್ಸೋ. ವೇದಯಿತಂ ವೇದನಾತಿ ಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಾ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯೇನ ವಾ ಫಸ್ಸೇನ ಸಹುಪ್ಪನ್ನಂ ವಿಪಾಕವೇದಯಿತಂ, ಸಾ ವೇದನಾತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘ಇದಾನಿ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚಾ’ತಿ ತಣ್ಹಾದಯೋ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾವ ತಣ್ಹುಪಾದಾನಭವಾ. ಭವೇ ಪನ ಗಹಿತೇ ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ಯಾಯ ವಾ ಮೂಳ್ಹೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಗಹಿತಾವ ಹೋತೀತಿ ಏವಂ ಪಞ್ಚ. ತೇನಾಹ ‘‘ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನಂ ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ನಿಕನ್ತಿ ತಣ್ಹಾ, ಉಪಗಮನಂ ಉಪಾದಾನಂ, ಚೇತನಾ ಭವೋ. ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಇಧ ಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೪೭). ತತ್ಥ ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನನ್ತಿ ಪರಿಪಕ್ಕಾಯತನಸ್ಸ ಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಸಮ್ಮೋಹೋ ದಸ್ಸಿತೋ. ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ.

‘ಆಯತಿಂ ಫಲಪಞ್ಚಕ’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ. ತಾನಿ ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ಜರಾಮರಣಂ ಪನ ತೇಸಂಯೇವ ಜರಾಮರಣಂ. ತೇನಾಹ ‘‘ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ¶ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಓಕ್ಕನ್ತಿ ನಾಮರೂಪಂ, ಪಸಾದೋ ಆಯತನಂ, ಫುಟ್ಠೋ ಫಸ್ಸೋ, ವೇದಯಿತಂ ವೇದನಾ. ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಆಯತಿಂ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಮಿಂ ಇಧ ಕತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೪೭). ಏವಮಿದಂ ವೀಸತಿಆಕಾರಾರಂ ಹೋತಿ.

ತತ್ಥ ಪುರಿಮಭವಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಏತರಹಿ ಪಞ್ಚ ವಿಪಾಕಸಮ್ಭಾರಾ, ಏತರಹಿ ಪಞ್ಚ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭಾರಾ, ಅನಾಗತೇ ಪಞ್ಚ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮಾತಿ ದಸ ಧಮ್ಮಾ ಕಮ್ಮಂ, ದಸ ವಿಪಾಕೋತಿ. ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಂ ನಾಮ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕೋ ನಾಮಾತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರವಟ್ಟಂ ಕಮ್ಮಞ್ಚೇವ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೋ ಚ. ತಥಾ ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪೋ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕಸಙ್ಖೇಪೋತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಕಮ್ಮಸಙ್ಖೇಪೋ ಚೇವ ವಿಪಾಕಸಙ್ಖೇಪೋ ಚ. ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಂ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕವಟ್ಟನ್ತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಞ್ಚೇವ ವಿಪಾಕವಟ್ಟಞ್ಚ. ತಥಾ ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಭವೋ, ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕಭವೋತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ¶ ಕಮ್ಮಭವೋ ಚೇವ ವಿಪಾಕಭವೋ ಚ. ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಪವತ್ತಂ ¶ , ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕಪವತ್ತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಕಮ್ಮಪವತ್ತಞ್ಚೇವ ವಿಪಾಕಪವತ್ತಞ್ಚ. ತಥಾ ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಸನ್ತತಿ, ದ್ವೀಸು ವಿಪಾಕೋ ವಿಪಾಕಸನ್ತತೀತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಕಮ್ಮಸನ್ತತಿ ಚೇವ ವಿಪಾಕಸನ್ತತಿ ಚ. ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಂ ಕಿರಿಯಾ ನಾಮ, ದ್ವೀಸು ವಿಪಾಕೋ ಕಿರಿಯಾಫಲಂ ನಾಮಾತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪೇತಂ ಕಿರಿಯಾ ಚೇವ ಕಿರಿಯಾಫಲಞ್ಚಾತಿ.

ದುಕ್ಖಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ಚಲಮಿತ್ತರದ್ಧುವಂ;

ಧಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮೇ ಸಞ್ಜನೇನ್ತಿ, ಹೇತುಸಮ್ಭಾರಪಚ್ಚಯಾ;

ಹೇತೂನಞ್ಚ ನಿರೋಧಾಯ, ಧಮ್ಮೋ ಬುದ್ಧೇನ ದೇಸಿತೋ;

ಹೇತೂಸು ಉಪರುದ್ಧೇಸು, ಛಿನ್ನಂ ವಟ್ಟಂ ನ ವಟ್ಟತಿ.

ಏವಂ ದುಕ್ಖನ್ತಕಿರಿಯಾಯ, ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೀಧ ವಿಜ್ಜತಿ;

ಸತ್ತೇ ಚ ನೂಪಲಬ್ಭನ್ತೇ, ನೇವುಚ್ಛೇದೋ ನ ಸಸ್ಸತಂ.

ತಿವಟ್ಟಮನವಟ್ಠಿತಂ ಭಮತೀತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಭವಾ ಕಮ್ಮವಟ್ಟಂ, ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹೂಪಾದಾನಾನಿ ಕಿಲೇಸವಟ್ಟಂ, ವಿಞ್ಞಾಣನಾಮರೂಪಸಳಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾ ವಿಪಾಕವಟ್ಟನ್ತಿ ಇಮೇಹಿ ತೀಹಿ ವಟ್ಟೇಹಿ ತಿವಟ್ಟಮಿದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಯಾವ ಕಿಲೇಸವಟ್ಟಂ ನ ಉಪಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ ¶ ತಾವ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಅನವಟ್ಠಿತಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪರಿವಟ್ಟನತೋ ಭಮತಿಯೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಸಚ್ಚಪ್ಪಭವತೋ ಕಿಚ್ಚಾ, ವಾರಣಾ ಉಪಮಾಹಿ ಚ;

ಗಮ್ಭೀರನಯಭೇದಾ ಚ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ.

ತತ್ಥ ¶ ಯಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಅವಿಸೇಸೇನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚನ್ತಿ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾ ದುತಿಯಸಚ್ಚಪ್ಪಭವಂ ದುತಿಯಸಚ್ಚಂ, ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ದುತಿಯಸಚ್ಚಪ್ಪಭವಂ ಪಠಮಸಚ್ಚಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಹಿ ನಾಮರೂಪಾದೀನಿ ವಿಪಾಕವೇದನಾಪರಿಯೋಸಾನಾನಿ ಪಠಮಸಚ್ಚಪ್ಪಭವಂ ಪಠಮಸಚ್ಚಂ, ವೇದನಾಯ ತಣ್ಹಾ ಪಠಮಸಚ್ಚಪ್ಪಭವಂ ದುತಿಯಸಚ್ಚಂ, ತಣ್ಹಾಯ ಉಪಾದಾನಂ ದುತಿಯಸಚ್ಚಪ್ಪಭವಂ ದುತಿಯಸಚ್ಚಂ, ಉಪಾದಾನತೋ ಭವೋ ದುತಿಯಸಚ್ಚಪ್ಪಭವಂ ಪಠಮದುತಿಯಸಚ್ಚದ್ವಯಂ, ಭವತೋ ಜಾತಿ ¶ ದುತಿಯಸಚ್ಚಪ್ಪಭವಂ ಪಠಮಸಚ್ಚಂ, ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಂ ಪಠಮಸಚ್ಚಪ್ಪಭವಂ ಪಠಮಸಚ್ಚನ್ತಿ. ಏವಂ ತಾವಿದಂ ‘ಸಚ್ಚಪ್ಪಭವತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ವತ್ಥೂಸು ಚ ಸತ್ತೇ ಸಮ್ಮೋಹೇತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಾತುಭಾವಾಯ, ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಙ್ಖತಞ್ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ, ವಿಞ್ಞಾಣಮ್ಪಿ ವತ್ಥುಞ್ಚ ಪಟಿಜಾನಾತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ನಾಮರೂಪಸ್ಸ, ನಾಮರೂಪಮ್ಪಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಞ್ಚ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ, ಸಳಾಯತನಮ್ಪಿ ಸವಿಸಯೇ ಚ ವತ್ತತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಫಸ್ಸಸ್ಸ, ಫಸ್ಸೋಪಿ ಆರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಫುಸತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ವೇದನಾಯ, ವೇದನಾಪಿ ಆರಮ್ಮಣರಸಞ್ಚ ಅನುಭವತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ತಣ್ಹಾಯ, ತಣ್ಹಾಪಿ ರಜ್ಜನೀಯೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ರಜ್ಜತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ, ಉಪಾದಾನಮ್ಪಿ ಉಪಾದಾನೀಯೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ಉಪಾದಿಯತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಭವಸ್ಸ, ಭವೋಪಿ ನಾನಾಗತೀಸು ಚ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಜಾತಿಯಾ, ಜಾತಿಪಿ ಖನ್ಧೇ ಚ ಜನೇತಿ ತೇಸಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಭಾವೇನ ಪವತ್ತತಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ, ಜರಾಮರಣಮ್ಪಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಪಾಕಭೇದಭಾವಞ್ಚ ಅಧಿತಿಟ್ಠತಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ ಹೋತಿ ಭವನ್ತರಪಾತುಭಾವಾಯ ಸೋಕಾದೀನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಪದೇಸು ದ್ವಿಧಾ ಪವತ್ತ‘ಕಿಚ್ಚತೋ’ಪಿ ಇದಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ.

ಯಸ್ಮಾ ¶ ಚೇತ್ಥ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಇದಂ ಕಾರಕದಸ್ಸನನಿವಾರಣಂ, ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತಸಙ್ಕನ್ತಿದಸ್ಸನನಿವಾರಣಂ, ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಅತ್ತಾತಿಪರಿಕಪ್ಪಿತವತ್ಥುಭೇದದಸ್ಸನತೋ ಘನಸಞ್ಞಾನಿವಾರಣಂ, ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ‘‘ಅತ್ತಾ ಪಸ್ಸತಿ…ಪೇ… ವಿಜಾನಾತಿ ಫುಸತಿ ವೇದಯತಿ ತಣ್ಹಿಯತಿ ಉಪಾದಿಯತಿ ಭವತಿ ಜಾಯತಿ ಜೀಯತಿ ಮೀಯತೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿದಸ್ಸನನಿವಾರಣಂ, ತಸ್ಮಾ ಮಿಚ್ಛಾದಸ್ಸನನಿವಾರಣತೋಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ‘ನಿವಾರಣತೋ’ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಸಲಕ್ಖಣಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅದಸ್ಸನತೋ ಅನ್ಧೋ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಾ ¶ , ಅನ್ಧಸ್ಸ ಉಪಕ್ಖಲನಂ ವಿಯ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಉಪಕ್ಖಲಿತಸ್ಸ ಪತನಂ ¶ ವಿಯ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಪತಿತಸ್ಸ ಗಣ್ಡಪಾತುಭಾವೋ ವಿಯ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ, ಗಣ್ಡಭೇದಪೀಳಕಾ ವಿಯ ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನಂ, ಗಣ್ಡಪೀಳಕಾಘಟ್ಟನಂ ವಿಯ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ, ಘಟ್ಟನದುಕ್ಖಂ ವಿಯ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪಟಿಕಾರಾಭಿಲಾಸೋ ವಿಯ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ, ಪಟಿಕಾರಾಭಿಲಾಸೇನ ಅಸಪ್ಪಾಯಗ್ಗಹಣಂ ವಿಯ ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಂ, ಉಪಾದಿನ್ನಅಸಪ್ಪಾಯಾಲೇಪನಂ ವಿಯ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ, ಅಸಪ್ಪಾಯಾಲೇಪನೇನ ಗಣ್ಡವಿಕಾರಪಾತುಭಾವೋ ವಿಯ ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ, ಗಣ್ಡವಿಕಾರತೋ ಗಣ್ಡಭೇದೋ ವಿಯ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣಂ.

ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಪನೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪತ್ತಿಭಾವೇನ ಸತ್ತೇ ಅಭಿಭವತಿ ಪಟಲಂ ವಿಯ ಅಕ್ಖೀನಿ, ತದಭಿಭೂತೋ ಚ ಬಾಲೋ ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಅತ್ತಾನಂ ವೇಠೇತಿ ಕೋಸಕಾರಕಿಮಿ ವಿಯ ಕೋಸಪ್ಪದೇಸೇಹಿ, ಸಙ್ಖಾರಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಗತೀಸು ಪತಿಟ್ಠಂ ಲಭತಿ ಪರಿಣಾಯಕಪರಿಗ್ಗಹಿತೋ ವಿಯ ರಾಜಕುಮಾರೋ ರಜ್ಜೇ, ಉಪಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಪರಿಕಪ್ಪನತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ನಾಮರೂಪಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತೇತಿ ಮಾಯಾಕಾರೋ ವಿಯ ಮಾಯಂ, ನಾಮರೂಪೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ ಸಳಾಯತನಂ ವುದ್ಧಿಂ ವಿರೂಳ್ಹಿಂ ವೇಪುಲ್ಲಂ ಪಾಪುಣಾತಿ ಸುಭೂಮಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ವನಪ್ಪಗುಮ್ಬೋ ವಿಯ, ಆಯತನಘಟ್ಟನತೋ ಫಸ್ಸೋ ಜಾಯತಿ ಅರಣೀಸಹಿತಾಭಿಮದ್ದನತೋ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ, ಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ವೇದನಾ ಪಾತುಭವತಿ ಅಗ್ಗಿನಾ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಡಾಹೋ ವಿಯ, ವೇದಯಮಾನಸ್ಸ ತಣ್ಹಾ ವಡ್ಢತಿ ಲೋಣೂದಕಂ ಪಿವತೋ ಪಿಪಾಸಾ ವಿಯ, ತಸಿತೋ ಭವೇಸು ಅಭಿಲಾಸಂ ಕರೋತಿ ಪಿಪಾಸಿತೋ ವಿಯ ಪಾನೀಯೇ, ತದಸ್ಸುಪಾದಾನಂ ಉಪಾದಾನೇನ ಭವಂ ಉಪಾದಿಯತಿ ಆಮಿಸಲೋಭೇನ ಮಚ್ಛೋ ಬಳಿಸಂ ವಿಯ, ಭವೇ ಸತಿ ಜಾತಿ ಹೋತಿ ಬೀಜೇ ಸತಿ ಅಙ್ಕುರೋ ವಿಯ, ಜಾತಸ್ಸ ಅವಸ್ಸಂ ಜರಾಮರಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ¶ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಪತನಂ ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ಏವಂ ‘ಉಪಮಾಹಿ’ ಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ.

ಯಸ್ಮಾ ಚ ಭಗವತಾ ಅತ್ಥತೋಪಿ ಧಮ್ಮತೋಪಿ ದೇಸನಾತೋಪಿ ಪಟಿವೇಧತೋಪಿ ಗಮ್ಭೀರಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಗಮ್ಭೀರೋ ಚಾಯಂ, ಆನನ್ದ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಗಮ್ಭೀರಾವಭಾಸೋ ಚಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೯೫; ಸಂ. ನಿ. ೨.೬೦) ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ¶ ‘ಗಮ್ಭೀರಭೇದತೋ’ಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ.

ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ನ ಜಾತಿತೋ ಜರಾಮರಣಂ ನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಅಞ್ಞತೋ ಹೋತಿ, ಇತ್ಥಞ್ಚ ಜಾತಿತೋ ಸಮುದಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಏವಂ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮುದಾಗತಟ್ಠಸ್ಸ ದುರವಬೋಧನೀಯತೋ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಥಾ ಜಾತಿಯಾ ಭವಪಚ್ಚಯ…ಪೇ… ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ¶ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಅತ್ಥಗಮ್ಭೀರನ್ತಿ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ‘ಅತ್ಥಗಮ್ಭೀರತಾ’ ಹೇತುಫಲಞ್ಹಿ ಅತ್ಥೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಯಥಾಹ ‘‘ಹೇತುಫಲೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ (ವಿಭ. ೭೨೦).

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಯೇನಾಕಾರೇನ ಯದವತ್ಥಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ದುರವಬೋಧನೀಯತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ…ಪೇ… ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರನ್ತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ‘ಧಮ್ಮಗಮ್ಭೀರತಾ’ ಹೇತುನೋ ಹಿ ಧಮ್ಮೋತಿ ನಾಮಂ, ಯಥಾಹ ‘‘ಹೇತುಮ್ಹಿ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಚಸ್ಸ ತೇನ ತೇನ ಕಾರಣೇನ ತಥಾ ತಥಾ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತ್ತಾ ದೇಸನಾಪಿ ಗಮ್ಭೀರಾ, ನ ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞಾಣತೋ ಅಞ್ಞಂ ಞಾಣಂ ಪತಿಟ್ಠಂ ಲಭತಿ, ತಥಾ ಹೇತಂ ಕತ್ಥಚಿ ಸುತ್ತೇ ಅನುಲೋಮತೋ, ಕತ್ಥಚಿ ಪಟಿಲೋಮತೋ; ಕತ್ಥಚಿ ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮತೋ, ಕತ್ಥಚಿ ವೇಮಜ್ಝತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನುಲೋಮತೋ ವಾ ಪಟಿಲೋಮತೋ ವಾ, ಕತ್ಥಚಿ ತಿಸನ್ಧಿಚತುಸಙ್ಖೇಪಂ, ಕತ್ಥಚಿ ದ್ವಿಸನ್ಧಿತಿಸಙ್ಖೇಪಂ, ಕತ್ಥಚಿ ಏಕಸನ್ಧಿದ್ವಿಸಙ್ಖೇಪಂ ದೇಸಿತಂ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ದೇಸನಾಗಮ್ಭೀರನ್ತಿ ಅಯಂ ದೇಸನಾಗಮ್ಭೀರತಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಯೋ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಸಭಾವೋ, ಯೇನ ಪಟಿವಿದ್ಧೇನ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಸಲಕ್ಖಣತೋ ಪಟಿವಿದ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸೋ ದುಪ್ಪರಿಯೋಗಾಹತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರೋ, ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ಪಟಿವೇಧಗಮ್ಭೀರಂ. ತಥಾ ಹೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಞ್ಞಾಣಾದಸ್ಸನಸಚ್ಚಾಸಮ್ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೋ ¶ ಗಮ್ಭೀರೋ, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಾಯೂಹನಸರಾಗವಿರಾಗಟ್ಠೋ, ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸುಞ್ಞತಅಬ್ಯಾಪಾರಅಸಙ್ಕನ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಪಾತುಭಾವಟ್ಠೋ ¶ , ನಾಮರೂಪಸ್ಸ ಏಕುಪ್ಪಾದವಿನಿಬ್ಭೋಗಾವಿನಿಬ್ಭೋಗನಮನರುಪ್ಪನಟ್ಠೋ, ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಅಧಿಪತಿಲೋಕದ್ವಾರಖೇತ್ತವಿಸಯವಿಸಯೀಭಾವಟ್ಠೋ, ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಫುಸನಸಙ್ಘಟ್ಟನಸಙ್ಗತಿಸನ್ನಿಪಾತಟ್ಠೋ, ವೇದನಾಯ ಆರಮ್ಮಣರಸಾನುಭವನಸುಖದುಕ್ಖಮಜ್ಝತ್ತಭಾವನಿಜ್ಜೀವವೇದಯಿತಟ್ಠೋ, ತಣ್ಹಾಯ ಅಭಿನನ್ದಿತಜ್ಝೋಸಾನಸರಿತಾಲತಾನದೀತಣ್ಹಾಸಮುದ್ದದುಪ್ಪೂರಣಟ್ಠೋ, ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ಆದಾನಗ್ಗಹಣಾಭಿನಿವೇಸಪರಾಮಾಸದುರತಿಕ್ಕಮನಟ್ಠೋ, ಭವಸ್ಸ ಆಯೂಹನಾಭಿಸಙ್ಖರಣಯೋನಿಗತಿಠಿತಿನಿವಾಸೇಸು ಖಿಪನಟ್ಠೋ, ಜಾತಿಯಾ ಜಾತಿಸಞ್ಜಾತಿಓಕ್ಕನ್ತಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಪಾತುಭಾವಟ್ಠೋ, ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಖಯವಯಭೇದವಿಪರಿಣಾಮಟ್ಠೋ ಗಮ್ಭೀರೋತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಪಟಿವೇಧಗಮ್ಭೀರತಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಏಕತ್ತನಯೋ, ನಾನತ್ತನಯೋ, ಅಬ್ಯಾಪಾರನಯೋ, ಏವಂಧಮ್ಮತಾನಯೋತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಅತ್ಥನಯಾ ಹೋನ್ತಿ ¶ , ತಸ್ಮಾ ‘ನಯಭೇದತೋ’ಪೇತಂ ಭವಚಕ್ಕಂ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ. ತತ್ಥ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಬೀಜಸ್ಸ ಅಙ್ಕುರಾದಿಭಾವೇನ ರುಕ್ಖಭಾವಪ್ಪತ್ತಿ ವಿಯ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದೋ ‘ಏಕತ್ತನಯೋ’ ನಾಮ; ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಅನುಪಚ್ಛೇದಾವಬೋಧತೋ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಸನ್ತಾನಾನುಪಚ್ಛೇದಸ್ಸ ಏಕತ್ತಗ್ಗಹಣತೋ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ.

ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಪನ ಯಥಾಸಕಲಕ್ಖಣವವತ್ಥಾನಂ ‘ನಾನತ್ತನಯೋ’ ನಾಮ; ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ನವನವಾನಂ ಉಪ್ಪಾದದಸ್ಸನತೋ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಏಕಸನ್ತಾನಪತಿತಸ್ಸ ಭಿನ್ನಸನ್ತಾನಸ್ಸೇವ ನಾನತ್ತಗ್ಗಹಣತೋ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ.

ಅವಿಜ್ಜಾಯ ‘ಸಙ್ಖಾರಾ ಮಯಾ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬಾ’, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಾ ‘ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅಮ್ಹೇಹೀ’ತಿ ಏವಮಾದಿಬ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೋ ‘ಅಬ್ಯಾಪಾರನಯೋ’ ನಾಮ; ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಕಾರಕಸ್ಸ ಅಭಾವಾವಬೋಧತೋ ಅತ್ತದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಯೋ ಅಸತಿಪಿ ಬ್ಯಾಪಾರೇ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಸಭಾವನಿಯಮಸಿದ್ಧೋ ಹೇತುಭಾವೋ ತಸ್ಸ ಅಗ್ಗಹಣತೋ ಅಕಿರಿಯದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪಾದಿಯತಿ.

ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ಪನ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂಯೇವ ಸಮ್ಭವೋ ಖೀರಾದೀಹಿ ¶ ದಧಿಆದೀನಂ ವಿಯ, ನ ಅಞ್ಞೇಸನ್ತಿ ಅಯಂ ‘ಏವಂಧಮ್ಮತಾನಯೋ’ ನಾಮ; ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ¶ ಪಚ್ಚಯಾನುರೂಪತೋ ಫಲಾವಬೋಧತೋ ಅಹೇತುಕದಿಟ್ಠಿಞ್ಚ ಅಕಿರಿಯದಿಟ್ಠಿಞ್ಚ ಪಜಹತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಪಚ್ಚಯಾನುರೂಪಂ ಫಲಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಅಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಯತೋ ಕುತೋಚಿ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅಸಮ್ಭವಗ್ಗಹಣತೋ ಅಹೇತುಕದಿಟ್ಠಿಞ್ಚೇವ ನಿಯತವಾದಞ್ಚ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಏವಮಿದಂ ಭವಚಕ್ಕಂ –

ಸಚ್ಚಪ್ಪಭವತೋ ಕಿಚ್ಚಾ, ವಾರಣಾ ಉಪಮಾಹಿ ಚ;

ಗಮ್ಭೀರನಯಭೇದಾ ಚ, ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ಯಥಾರಹಂ.

ಇದಞ್ಹಿ ಗಮ್ಭೀರತೋ ಅಗಾಧಂ ನಾನಾನಯಗ್ಗಹಣತೋ ದುರಭಿಯಾನಂ ಞಾಣಾಸಿನಾ ಸಮಾಧಿಪವರಸಿಲಾಯಂ ಸುನಿಸಿತೇನ –

ಅಸನಿವಿಚಕ್ಕಮಿವ ನಿಚ್ಚನಿಮ್ಮಥನಂ;

ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಭಗವತಾ – ‘‘ಗಮ್ಭೀರೋ ಚಾಯಂ, ಆನನ್ದ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಗಮ್ಭೀರಾವಭಾಸೋ ಚ. ಏತಸ್ಸ, ಆನನ್ದ, ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನನುಬೋಧಾ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧಾ ಏವಮಯಂ ಪಜಾ ತನ್ತಾಕುಲಕಜಾತಾ ಕುಲಗಣ್ಠಿಕಜಾತಾ ಮುಞ್ಜಪಬ್ಬಜಭೂತಾ ಅಪಾಯಂ ದುಗ್ಗತಿಂ ವಿನಿಪಾತಂ ಸಂಸಾರಂ ನಾತಿವತ್ತತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೯೫; ಸಂ. ನಿ. ೨.೬೦). ತಸ್ಮಾ ಅತ್ತನೋ ವಾ ಪರೇಸಂ ವಾ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಅವಸೇಸಕಿಚ್ಚಾನಿ ಪಹಾಯ –

ಗಮ್ಭೀರೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರ-ಪ್ಪಭೇದೇ ಇಧ ಪಣ್ಡಿತೋ;

ಯಥಾ ಗಾಧಂ ಲಭೇಥೇವ-ಮನುಯುಞ್ಜೇ ಸದಾ ಸತೋತಿ.

೨೪೩. ಏವಂ ಮಹಾಪಥವಿಂ ಪತ್ಥರನ್ತೋ ವಿಯ ಆಕಾಸಂ ವಿತ್ಥಾರಯನ್ತೋ ವಿಯ ಚ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣೋ ಸತ್ಥಾ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ನಿಗ್ಗಣ್ಠಿಂ ನಿಜ್ಜಟಂ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ನಾನಾಚಿತ್ತವಸೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ನ ಕೇವಲಂ ಅಯಂ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸುಯೇವ ¶ ಹೋತಿ, ಏಕಚಿತ್ತೇಪಿ ಹೋತಿಯೇವ, ತಸ್ಮಾ ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಸೇನ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕಂ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ¶ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಮಾತಿಕಂ ತಾವ ಠಪೇಸಿ. ಏವಂ ಠಪಿತಾಯ ಪನ ಮಾತಿಕಾಯ –

ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ¶ ಮೂಲೇಹಿ, ನವ ಮೂಲಪದಾ ನವ;

ನಯಾ ತತ್ಥ ಚತುಕ್ಕಾನಿ, ವಾರಭೇದಞ್ಚ ದೀಪಯೇ.

ತತ್ರಾಯಂ ದೀಪನಾ – ಏತ್ಥ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣನಾಮಛಟ್ಠಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾತಣ್ಹಾಉಪಾದಾನಪ್ಪಭೇದೇಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ನವಹಿ ಮೂಲಪದೇಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ, ಸಙ್ಖಾರಾದಿಕೋ, ವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಕೋ, ನಾಮಾದಿಕೋ, ಛಟ್ಠಾಯತನಾದಿಕೋ, ಫಸ್ಸಾದಿಕೋ, ವೇದನಾದಿಕೋ, ತಣ್ಹಾದಿಕೋ, ಉಪಾದಾನಾದಿಕೋತಿ ಇಮೇ ನವ ಮೂಲಪದಾ ನವ ನಯಾ ಹೋನ್ತಿ.

ತೇಸು ಯೋ ತಾವ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ ನಯೋ, ತತ್ಥ ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕಂ, ಹೇತುಚತುಕ್ಕಂ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಚತುಕ್ಕಂ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಚತುಕ್ಕನ್ತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಚತುಕ್ಕಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚೇತ್ಥ ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪೀತಿ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ನಯೇ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಛತ್ತಿಂಸ ಚತುಕ್ಕಾನಿ. ತತ್ಥ ಏಕೇಕೇನ ಚತುಕ್ಕೇನ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ವಾರಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ನಯೇ ಸೋಳಸ ಸೋಳಸ ವಾರಾತಿ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಾಧಿಕಂ ವಾರಸತಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ತತ್ಥ ಯದೇತಂ ಸಬ್ಬಪಠಮೇ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕೇ ನಯೇ ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಪಠಮೋ ನಾಮರೂಪಟ್ಠಾನೇ ನಾಮಸ್ಸ, ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಅಙ್ಗದ್ವಯಯುತ್ತೋ ದ್ವಾದಸಙ್ಗಿಕವಾರೋ ನಾಮ. ದುತಿಯೋ ನಾಮರೂಪಟ್ಠಾನೇ ನಾಮಸ್ಸೇವ, ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ಚ ನ ಕಸ್ಸಚಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಏಕಙ್ಗಯುತ್ತೋ ಏಕಾದಸಙ್ಗಿಕವಾರೋ ನಾಮ. ತತಿಯೋ ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಏಕಙ್ಗಯುತ್ತೋ ದ್ವಾದಸಙ್ಗಿಕವಾರೋ ನಾಮ. ಚತುತ್ಥೋ ಪನ ಪರಿಪುಣ್ಣದ್ವಾದಸಙ್ಗಿಕೋಯೇವ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಅಯಮ್ಪಿ ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣೇಕಙ್ಗಯುತ್ತೋಯೇವಾತಿ? ನ, ತಸ್ಸ ಅನಙ್ಗತ್ತಾ. ಫಸ್ಸೋಯೇವ ಹೇತ್ಥ ಅಙ್ಗಂ, ನ ಛಟ್ಠಾಯತನಂ. ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಅನಙ್ಗತ್ತಾ ನಾಯಂ ಅಪರಿಪುಣ್ಣೇಕಙ್ಗಯುತ್ತೋತಿ. ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಪಠಮೋ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಟ್ಠೇನ ¶ , ದುತಿಯೋ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಟ್ಠೇನ, ತತಿಯೋ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಸತ್ತಾನಂ ವಸೇನ, ಚತುತ್ಥೋ ಓಪಪಾತಿಕಸತ್ತಾನಂ ¶ ವಸೇನ ಗಹಿತೋ. ತಥಾ ಪಠಮೋ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಟ್ಠೇನ, ದುತಿಯೋ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಟ್ಠೇನ, ತತಿಯೋ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನವಸೇನ, ಚತುತ್ಥೋ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನವಸೇನ ಗಹಿತೋ. ತಥಾ ಪಠಮೋ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕಟ್ಠೇನ, ದುತಿಯೋ ¶ ಮಹಾನಿದಾನಸುತ್ತನ್ತವಸೇನ (ದೀ. ನಿ. ೨.೯೫ ಆದಯೋ), ತತಿಯೋ ರೂಪಭವವಸೇನ, ಚತುತ್ಥೋ ಕಾಮಭವವಸೇನ ಗಹಿತೋ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ಪಠಮೋ ಇಮೇಸು ದುತಿಯಾದೀಸು ತೀಸು ವಾರೇಸು ನ ಕತ್ಥಚಿ ನ ಪವಿಸತೀತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಸೇಸಾನಂ ವಿಸೇಸೋ ಪರತೋ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತಿ. ತಸ್ಸಾವಿಭಾವತ್ಥಂ –

ಯಂ ಯತ್ಥ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತಂ, ಅವುತ್ತಞ್ಚಾಪಿ ಯಂ ಯಹಿಂ;

ಯಂ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಯಸ್ಸ, ತಂ ಸಬ್ಬಮುಪಲಕ್ಖಯೇ.

ತತ್ರಾಯಂ ನಯೋ – ಅವಿಸೇಸೇನ ತಾವ ಚತೂಸುಪಿ ಏತೇಸು ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನಿಯೇ ವಿಯ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಅವತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಕಸ್ಮಾತಿ? ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕತ್ತಾ. ತತ್ರ ಹಿ ನಾನಾಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕೋ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ವಿಭತ್ತೋ. ಇಧ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕೋ ಆರದ್ಧೋ. ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಚ ಬಹೂ ಚೇತನಾ ನ ಸನ್ತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಅವತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿ ವುತ್ತಂ.

ಪಠಮವಾರೇ ಪನೇತ್ಥ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಪರಿಯಾಪನ್ನಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹಣತೋ ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನಸಾಧಾರಣತೋ ಚ ರೂಪಂ ಛಡ್ಡೇತ್ವಾ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ’’ನ್ತ್ವೇವ ವುತ್ತಂ. ತಞ್ಹಿ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಸಬ್ಬಟ್ಠಾನಸಾಧಾರಣಞ್ಚ, ನ ಕತ್ಥಚಿ ವಿಞ್ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ ನ ಪವತ್ತತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಏಕೋವೇತ್ಥ ಫಸ್ಸೋ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾನುರೂಪಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ಆಯತನಂ ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಛಟ್ಠಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಏಕಂ ಮನಾಯತನಂಯೇವ ಆಹ. ತಞ್ಹಿ ಏಕಸ್ಸ ಅಕುಸಲಫಸ್ಸಸ್ಸ ಅನುರೂಪಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ. ಕಾಮಞ್ಚೇತಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವುತ್ತಂ, ಹೇತುಫಲವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪನ ಅಙ್ಗಪುಣ್ಣತ್ಥಞ್ಚ ಪುನ ಇಧ ಗಹಿತಂ. ತತ್ರ ಹಿ ಏತಸ್ಸ ವಿಸೇಸೇನ ಸಙ್ಖಾರೋ ಹೇತು, ಅವಿಸೇಸೇನ ನಾಮಂ ಫಲಂ. ಇಧ ಪನಸ್ಸ ಅವಿಸೇಸೇನ ನಾಮಂ ಹೇತು, ವಿಸೇಸೇನ ಫಸ್ಸೋ ಫಲನ್ತಿ. ಸೋಕಾದಯೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ನ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಞ್ಚ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ ಚೇವ ಚಿತ್ತೇ ಚ ನ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ಗಹಿತಾ. ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ¶ ಪನ ಅಚಿತ್ತಕ್ಖಣಮತ್ತಾನಿಪಿ ಸಮಾನಾನಿ ಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಅಙ್ಗಪರಿಪೂರಣತ್ಥಂ ¶ ಗಹಿತಾನಿ. ಏವಂ ತಾವೇತ್ಥ ‘ಯಂ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತಂ. ಯಞ್ಚ ಅವುತ್ತಂ’ ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಯಂ ¶ ಪನೇತ್ಥ ಇತೋ ಪರೇಸು ವಾರೇಸು ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಸತ್ಥೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಯಸ್ಮಿಂ ಯಸ್ಮಿಂ ಪನ ವಾರೇ ಯೋ ಯೋ ವಿಸೇಸೋ ಆಗತೋ, ತಂ ತಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮ.

‘ಯಂ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಯಸ್ಸಾ’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಛಹಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ಸತ್ತಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಪರತೋ ಹೇತುಚತುಕ್ಕಾದೀನಿ ತೀಣಿ ಚತುಕ್ಕಾನಿ ಅವಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ, ತಸ್ಮಾ ಇಧ ತಾನಿ ಅಪನೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸಾನಂ ವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಸಙ್ಖಾರೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ, ಕಮ್ಮಾಹಾರಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚಾತಿ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ. ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚಧಾ. ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾಹಾರಾಧಿಪತೀಹಿ ಚಾತಿ ನವಧಾ. ಇಧ ಪನ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಛಧಾ. ನಾಮಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ. ಕಿಞ್ಚಿ ಪನೇತ್ಥ ಅಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯೇನ, ಕಿಞ್ಚಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯಾದೀಹೀತಿ ಅನೇಕಧಾ. ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ತಿಧಾ ಚತುಧಾ ಪಞ್ಚಧಾ ವಾ. ಛಟ್ಠಾಯತನಂ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಯಥಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮಸ್ಸ. ಏವಂ ಫಸ್ಸೋ ವೇದನಾಯ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ ಆಹಾರಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ಸತ್ತಧಾ. ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಚತುಧಾ. ವೇದನಾ ತಣ್ಹಾಯ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ ಝಾನಿನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚಾತಿ ಅಟ್ಠಧಾ. ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚಧಾ. ತಣ್ಹಾ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ, ಯಥಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ. ಏವಂ ಉಪಾದಾನಂ ಭವಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣೇಹಿ ಛಹಿ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ಸತ್ತಧಾ. ಇಧ ಪನ ತೇಯೇವ ತಯೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಚತುಧಾ. ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ, ಯಸ್ಮಾ ಜಾತೀತಿ ಇಧ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ತಸ್ಮಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ. ತಥಾ ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸಾತಿ.

ಯೇ ಪನ ಏವಂ ವದನ್ತಿ – ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಚತುಕ್ಕೇ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ. ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯವಸೇನೇವ ಹಿ ಪಠಮವಾರೋ ಆರದ್ಧೋ’’ತಿ, ತೇ ಭವಾದೀನಂ ತಥಾ ಅಭಾವಂ ಸೇಸಪಚ್ಚಯಾನಞ್ಚ ಸಮ್ಭವಂ ¶ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾ. ನ ಹಿ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯೋ ¶ ಹೋತಿ, ನ ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ. ಯೇ ಚೇತೇಸಂ ಸಙ್ಖರಾದೀನಂ ಅವಸೇಸಾ ಪಚ್ಚಯಾ ವುತ್ತಾ, ತೇಪಿ ಸಮ್ಭವನ್ತಿಯೇವ. ತಸ್ಮಾ ನ ಸಕ್ಕಾ ಛಡ್ಡೇತುನ್ತಿ. ಏವಂ ತಾವ ಪಠಮವಾರೇ ಯಂ ಯತ್ಥ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತಂ, ಅವುತ್ತಞ್ಚಾಪಿ ಯಂ ಯಹಿಂ, ಯಞ್ಚ ಯಥಾ ಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ದುತಿಯವಾರಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಅಯಂ ¶ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ದುತಿಯವಾರೇ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಕಿಮತ್ಥನ್ತಿ? ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚೇವ ಮಹಾನಿದಾನದೇಸನಾಸಙ್ಗಹತ್ಥಞ್ಚ. ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಹಿ ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಛಟ್ಠಾಯತನಮೇವ ಪಚ್ಚಯೋ, ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ಪನ ತಯೋ ಖನ್ಧಾಪಿ ಪಚ್ಚಯಾಯೇವ. ಮಹಾನಿದಾನಸುತ್ತನ್ತೇ ಚಸ್ಸ ‘‘ಅತ್ಥಿ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಇತಿ ಪುಟ್ಠೇನ ಸತಾ, ಆನನ್ದ, ಅತ್ಥೀತಿಸ್ಸ ವಚನೀಯಂ. ಕಿಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ? ಇತಿ ಚೇ ವದೇಯ್ಯ, ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ ಇಚ್ಚಸ್ಸ ವಚನೀಯ’’ನ್ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೯೬). ಏವಂ ಸಳಾಯತನಂ ಛಡ್ಡೇತ್ವಾ ಏಕಾದಸಙ್ಗಿಕೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ವುತ್ತೋ. ತಸ್ಮಾ ಇಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಚ ಮಹಾನಿದಾನಸುತ್ತನ್ತದೇಸನಾಯ ಪರಿಗ್ಗಹತ್ಥಂ ದುತಿಯವಾರೇ ‘‘ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಸಳಾಯತನಟ್ಠಾನೇ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ವುತ್ತನ್ತಿ. ಏಸ ತಾವ ದುತಿಯವಾರೇ ವಿಸೇಸೋ.

ತತಿಯವಾರೇ ಪನ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ಆಗತಮೇವ ಚತುತ್ಥಮಙ್ಗಂ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕತ್ತಾ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಸ್ಸ ಇಧ ಅಯುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ತಂ ನಾಯುತ್ತಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಸಕಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ. ಸಚೇಪಿ ಹಿ ತತ್ಥ ರೂಪಂ ಚಿತ್ತಕ್ಖಣತೋ ಉದ್ಧಂ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಥಾಪಿಸ್ಸ ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಕಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಕಥಂ? ಪುರೇಜಾತಸ್ಸ ತಾವ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ವಾ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ. ವುತ್ತಞ್ಚೇತಂ ‘‘ಪಚ್ಛಾಜಾತಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಪುರೇಜಾತಸ್ಸ ಇಮಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ. ೧.೧.೧೧). ಸಹಜಾತಸ್ಸ ಪನ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ. ಯಥಾಹ ‘‘ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ರೂಪಾನಂ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ. ೧.೧.೮).

ಯದಿ ¶ ಏವಂ, ಪುರಿಮವಾರೇಸು ಕಸ್ಮಾ ಏವಂ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ¶ ? ರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿದೇಸಂ ಸನ್ಧಾಯ ದೇಸಿತತ್ತಾ. ಅಯಞ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿದೇಸೇ ಕಾಮಭವೇ ಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಞ್ಚೇವ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಓಪಪಾತಿಕಾನಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರದೇವಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ದೇಸಿತೋ. ತೇನೇವೇತ್ಥ ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ಅವತ್ವಾ ಛಟ್ಠಾಯತನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ನಾಮಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ. ರೂಪಂ ಪನ ಹದಯರೂಪಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಂ ಪನೇತಸ್ಸ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ಪುರೇಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಚಾತಿ ದ್ವಿಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಏಸ ತತಿಯವಾರೇ ವಿಸೇಸೋ.

ಚತುತ್ಥವಾರೋ ಪನ ಯೋನಿವಸೇನ ಓಪಪಾತಿಕಾನಂ, ಆಯತನವಸೇನ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ, ಭವವಸೇನ ಕಾಮಾವಚರಸತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ವುತ್ತೋ. ತೇನೇವೇತ್ಥ ‘‘ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ನಾಮಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ¶ ಸಹಜಾತಾದೀಹಿ, ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ. ರೂಪೇ ಹದಯರೂಪಂ ಛಟ್ಠಾಯತನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಪುರೇಜಾತಪಚ್ಚಯೇಹಿ, ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಂ ಸಹಜಾತನಿಸ್ಸಯಅತ್ಥಿಅವಿಗತೇಹಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನೇಸ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕೋ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ, ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋತಿ ಅಯಂ ಚತುತ್ಥವಾರೇ ವಿಸೇಸೋ.

ಏವಮೇತೇಸಂ ನಾನಾಕರಣಂ ಞತ್ವಾ ಪುನ ಸಬ್ಬೇಸ್ವೇವ ತೇಸು ವಿಸೇಸೇನ ಪಠಮಕಾ ದ್ವೇ ವಾರಾ ಅರೂಪಭವೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅರೂಪಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ರೂಪೇನ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ತತಿಯೋ ರೂಪಭವೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋ. ರೂಪಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸತಿಪಿ ರೂಪಸಮ್ಮಿಸ್ಸತ್ತೇ ಸಳಾಯತನಂ ನ ಪವತ್ತತಿ. ಚತುತ್ಥೋ ಕಾಮಭವೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋ. ಕಾಮಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸಕಲಂ ಸಳಾಯತನಂ ಪವತ್ತತಿ. ತತಿಯೋ ವಾ ರೂಪಭವೇ ಚೇವ ಕಾಮಭವೇ ಚ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಅಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ. ಚತುತ್ಥೋ ವಾ ಕಾಮಭವೇ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ. ಪಠಮೋ ವಾ ಸಬ್ಬತ್ಥಗಾಮಿತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ. ಸೋ ಹಿ ನ ಕತ್ಥಚಿ ಚಿತ್ತಪ್ಪವತ್ತಿದೇಸೇ ನ ಪವತ್ತತಿ. ದುತಿಯೋ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ. ಏಕಾದಸಙ್ಗಿಕತ್ತಞ್ಹೇತ್ಥ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಚ ನಾಮಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸೋ. ತತಿಯೋ ಪುರಿಮಯೋನಿದ್ವಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ. ಪುರಿಮಾಸು ಹಿ ದ್ವೀಸು ಯೋನೀಸು ¶ ಸೋ ಸಮ್ಭವತಿ, ತತ್ಥ ಸದಾ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ. ಚತುತ್ಥೋ ಪಚ್ಛಿಮಯೋನಿದ್ವಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತೋ. ಪಚ್ಛಿಮಾಸು ಹಿ ಸೋ ದ್ವೀಸು ಯೋನೀಸು ಸಮ್ಭವತಿ, ತತ್ಥ ಸದಾ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋತಿ.

ಏತ್ತಾವತಾ ¶ ಚ ಯಂ ವುತ್ತಂ ಚತೂಸುಪಿ ವಾರೇಸು –

ಯಂ ಯತ್ಥ ಅಞ್ಞಥಾ ವುತ್ತಂ, ಅವುತ್ತಞ್ಚಾಪಿ ಯಂ ಯಹಿಂ;

ಯಂ ಯಥಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಯಸ್ಸ, ತಂ ಸಬ್ಬಮುಪಲಕ್ಖಯೇತಿ.

ಏತೇನೇವಾನುಸಾರೇನ, ಸಬ್ಬಮೇತಂ ನಯಂ ಇತೋ;

ವಿಸೇಸೋ ಯೋ ಚ ತಂ ಜಞ್ಞಾ, ಚತುಕ್ಕೇಸು ಪರೇಸುಪಿ.

೨೪೪. ತತ್ಥ ¶ ಯೋ ತಾವ ಇಧ ವುತ್ತೋ ನಯೋ, ಸೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಪಾಕಟೋಯೇವ. ವಿಸೇಸೋ ಪನ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಹೇತುಚತುಕ್ಕೇ ತಾವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಹೇತು ಅಸ್ಸಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಹೇತುಕೋ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಅಸ್ಸ ಸಹವತ್ತನತೋ ಯಾವಭಙ್ಗಾ ಪವತ್ತಿಕಾ ಗಮಿಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ಚ ಏತ್ತಾವತಾ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸಾಧಾರಣತೋ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ, ಪುನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಹೇತುಕೋ’’ತಿ ಏತೇನೇವ ವಿಸೇಸತೋ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯತಾ ದಸ್ಸಿತಾ. ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಙ್ಖಾರಹೇತುಕನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭವಾದೀಸು ಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತನ್ತಿ? ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯನಿಯಮಾಭಾವತೋ ಅಭಾವತೋ ಚ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಸ್ಸ. ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ? ಠಪೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾನಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ – ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ವಚನತೋ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಚತುನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಇಧ ಭವೋತಿ ನಾಮಂ. ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೇ ಚ ‘‘ಜಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಧಾತು. ೭೧) ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ಅನ್ತೋಗಧಾನಿ.

ತತ್ಥ ಯಾವ ಉಪಾದಾನಂ ತಾವ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಂ ಅನುಪಲಬ್ಭನತೋ ಉಪಾದಾನಂ ಭವಸ್ಸ ನ ನಿಯಮತೋ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ‘‘ಯಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಜಾತೀ’’ತಿ ಆದಿವಚನತೋ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣೇಸು ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಭವಸ್ಸ ಜಾತಿಕ್ಖಣಮತ್ತೇಯೇವ ಅಭಾವತೋ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನ ಸಮ್ಭವತಿ. ತಥಾ ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಕ್ಖಣೇ ಅಭಾವತೋ ¶ . ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನೇವ ಪನ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ. ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯನಿಯಮಾಭಾವತೋ ಅಭಾವತೋ ಚ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಭವಾದೀಸು ಹೇತುಕಗ್ಗಹಣಂ ನ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಕೇಚಿ ¶ ಪನಾಹು – ‘‘ಭವೋ ದುವಿಧೇನಾ’’ತಿ ವಚನತೋ ಉಪಪತ್ತಿಮಿಸ್ಸಕೋ ಭವೋ, ನ ಚ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಂ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ ಉಪಾದಾನಹೇತುಕೋ’’ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ. ಇಧ ಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಪರತೋಪಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ. ತಂ ಇಧ ಉಪಪತ್ತಿಮಿಸ್ಸಕಸ್ಸ ಭವಸ್ಸ ಅನಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಅಯುತ್ತಂ. ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾ ಹಿ ಇಧ ಭವೋತಿ ಆಗತಾ.

ಭವಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಜಾತೀತಿ ಏತ್ಥ ಚ ಠಪೇತ್ವಾ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ಅವಸೇಸೋ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕಸ್ಮಾ? ಜಾತಿಆದೀನಂ ಜಾತಿಯಾ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ. ಯದಿ ಏವಂ, ಠಪೇತ್ವಾ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವತ್ತಬ್ಬೋತಿ? ಆಮ ವತ್ತಬ್ಬೋ, ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸಾಭಾವತೋ ಪನ ನ ವುತ್ತೋ. ದಸಮಙ್ಗನಿದ್ದೇಸೇ ಹಿ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತೋ ಭವೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ. ಏಕಾದಸಮಙ್ಗನಿದ್ದೇಸೇ ಜಾತಿ ವತ್ತಬ್ಬಾ. ಯೋ ಪನ ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಸ ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸೋ ನತ್ಥೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬಪದೇಸಾಭಾವತೋ ನ ವುತ್ತೋ. ಅವುತ್ತೋಪಿ ಪನ ಯುತ್ತಿತೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋತಿ. ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿಆದೀಸು ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಅವಿಗತಪಚ್ಚಯಭಾವಸಮ್ಭವತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಹೇತುಕಾದಿವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ಏಸ ಹೇತುಚತುಕ್ಕೇ ವಿಸೇಸೋ.

೨೪೫. ಸಮ್ಪಯುತ್ತಚತುಕ್ಕೇಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ’’ತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯತಾ ದಸ್ಸಿತಾ. ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅರೂಪೀನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ರೂಪಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮ್ಪಯೋಗೋ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿಆದೀಸು ತತಿಯಚತುತ್ಥವಾರಪದೇಸು ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ನಾಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಂ ಲಬ್ಭತಿ, ತದೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ಏಸ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಚತುಕ್ಕೇ ವಿಸೇಸೋ.

೨೪೬. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಚತುಕ್ಕೇಪಿ ¶ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾತಿ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯತಾ ದಸ್ಸಿತಾ. ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಭವೋ ನಿಪ್ಪದೇಸೋ, ಉಪಾದಾನಂ ಸಪ್ಪದೇಸಂ, ಸಪ್ಪದೇಸಧಮ್ಮೋ ಚ ನಿಪ್ಪದೇಸಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ನ ನಿಪ್ಪದೇಸಧಮ್ಮೋ ಸಪ್ಪದೇಸಧಮ್ಮಸ್ಸ, ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾಪಿ ಉಪಾದಾನ’’ನ್ತಿ ನ ವುತ್ತಂ; ಹೇಟ್ಠಾ ವಾ ದೇಸನಾಯ ಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಏವಂ ನ ವುತ್ತಂ ¶ . ಯಸ್ಮಾ ಚ ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನಂ ಅತ್ಥಿ, ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ನಾಮರೂಪಂ ನತ್ಥಿ, ಯಸ್ಸ ಸಳಾಯತನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯೋ ಭವೇಯ್ಯ, ತಸ್ಮಾ ಚತುತ್ಥವಾರೇ ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಪಚ್ಚಯಾಪಿ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಯಂ ಲಬ್ಭತಿ ತದೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ಏಸ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಚತುಕ್ಕೇ ವಿಸೇಸೋ.

೨೪೭. ಇದಾನಿ ¶ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಮೂಲಕನಯೋ ಆರದ್ಧೋ. ತತ್ಥಾಪಿ ಯಥಾ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕೇ ಏವಂ ಚತ್ತಾರಿ ಚತುಕ್ಕಾನಿ ಸೋಳಸ ಚ ವಾರಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಪಠಮಚತುಕ್ಕೇ ಪನ ಪಠಮವಾರಮೇವ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ದೇಸನಾ ಸಂಖಿತ್ತಾ. ಯಥಾ ಚೇತ್ಥ ಏವಂ ವಿಞ್ಞಾಣಮೂಲಕಾದೀಸುಪಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬೇಸ್ವೇವ ತೇಸು ಸಙ್ಖಾರಮೂಲಕಾದೀಸು ಅಟ್ಠಸು ನಯೇಸು ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಪಚ್ಚಯತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಚಕ್ಕಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ.

ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭವಮೂಲಕಾ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಮೂಲಕಾ ವಾ ನಯಾ ನ ವುತ್ತಾ? ಕಿಂ ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ನ ಹೋತೀತಿ? ನೋ ನ ಹೋತಿ. ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು ಪನ ವುಚ್ಚಮಾನೇಸು ನ ಕೋಚಿ ಭವಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಧಮ್ಮೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ವುತ್ತೋ. ತಸ್ಮಾ ಅಪುಬ್ಬಸ್ಸ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ವತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಭವಮೂಲಕೋ ನಯೋ ನ ವುತ್ತೋ. ಭವಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಪಿ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತಿ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿಪಿ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ. ನ ಚ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ¶ ಪಚ್ಚಯೋ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾವ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಮೂಲಕಾಪಿ ನಯಾ ನ ಗಹಿತಾ. ಅಪಿಚ ಭವೇ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿಪಿ ಅನ್ತೋಗಧಾನಿ. ನ ಚೇತಾನಿ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಭವಮೂಲಕಾ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಮೂಲಕಾ ವಾ ನಯಾ ನ ವುತ್ತಾತಿ.

೨೪೮-೨೪೯. ಇದಾನಿ ಯಥಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ ಕುಸಲತ್ತಿಕಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಮಾತಿಕಾಯ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಪಠಮಂ ಕುಸಲಂ ಭಾಜಿತಂ, ತಥಾ ಇಧ ಮಾತಿಕಾಯ ಅನಿಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ ಪಠಮಂ ಕುಸಲಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮವಸೇನ ಮಾತಿಕಾಯ ನಿಕ್ಖಿತ್ತತ್ತಾ ನಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಪಾಟಿಯಾವ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಿ ¶ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ¶ ಅಕುಸಲಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೩೬೫) ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ತಣ್ಹಾಯ ಚ ಕಾಮುಪಾದಾನಸ್ಸ ಚ ಸಮ್ಭವೋ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಂ ಏತ್ಥ ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಂ ಲಬ್ಭತಿ, ತದೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ದಿಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಗತನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ಭವನಿದ್ದೇಸೇ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾನಂ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾನಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಏವಞ್ಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಆಪಜ್ಜೇಯ್ಯ. ನ ಚ ತದೇವ ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಜಾತಿಆದಿನಿದ್ದೇಸೇಸು ಯಸ್ಮಾ ಏತೇ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಜಾತಿಆದಯೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಂ, ಪಾಲಿಚ್ಚಂ, ವಲಿತ್ತಚತಾ, ಚುತಿ, ಚವನತಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಂ.

೨೫೦. ಏವಂ ಪಠಮವಾರಂ ನಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಪುನ ದುತಿಯವಾರೇ ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಪಠಮವಾರೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಸಮಯೇ ಅಪರೇನಪಿ ನಯೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವಿಸುಂ ಸಮಯವವತ್ಥಾನವಾರಂ ಅವತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋತಿಆದಿನಾವ ನಯೇನ ದೇಸನಾ ಕತಾ. ತತ್ಥ ಠಪೇತ್ವಾ ಫಸ್ಸನ್ತಿ ಇದಂ ಯಸ್ಮಾ ಫಸ್ಸೋಪಿ ನಾಮಪರಿಯಾಪನ್ನೋ, ತಸ್ಮಾ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ನಾಮತೋ ನೀಹರಣತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ.

೨೫೨. ತತಿಯವಾರೇ ¶ ಯಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಪವತ್ತಮಾನೇ ಯಸ್ಮಾ ತೇನುಪತ್ಥದ್ಧಾನಂ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಂ ಉಪಚಿತತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಚಕ್ಖಾಯತನಸ್ಸ ಉಪಚಯೋತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ಕಮ್ಮಜರೂಪಸ್ಸಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಛಾಜಾತಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾಪಿ ಏವಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಕಮ್ಮಜಂ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ದ್ವೇವ ಸನ್ತತಿಯೋ ಗಹಿತಾ, ಇತರಾಪಿ ಪನ ದ್ವೇ ಸನ್ತತಿಯೋ ಗಹೇತಬ್ಬಾ. ತಾಸಮ್ಪಿ ಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿಯೇವ.

೨೫೪. ಚತುತ್ಥವಾರೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇಪಿ ಮಹಾಭೂತರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ, ಹದಯರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಛಟ್ಠಾಯತನಂ, ನಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಪಚ್ಛಾಜಾತಸಹಜಾತಾದಿವಸೇನ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ಥ ಕತಮಂ ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನಂ? ಚಕ್ಖಾಯತನನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

೨೫೬. ದುತಿಯಚತುಕ್ಕೇ ¶ ¶ ಸಬ್ಬಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ.

೨೬೪. ತತಿಯಚತುಕ್ಕೇ ಯಸ್ಸ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯಭಾವೋ ನ ಹೋತಿ, ಯಸ್ಸ ಚ ಹೋತಿ, ತಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ನಾಮನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

೨೭೨. ಚತುತ್ಥಚತುಕ್ಕೇ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮನಿದ್ದೇಸೇ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ – ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮ’’ನ್ತಿ ನ ವುತ್ತಂ, ತಥಾಪಿ ಅನನ್ತರಾತೀತಪದನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಫಸ್ಸಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ತಂ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ. ಯದೇವ ಹಿ ನಾಮಂ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ, ಫಸ್ಸೋಪಿ ತಸ್ಸೇವ ಪಚ್ಚಯೋತಿ.

ಯಥಾ ಚಾಯಂ ಚತುಚತುಕ್ಕೋ ಸೋಳಸವಾರಪ್ಪಭೇದೋ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕೋ ಪಠಮನಯೋ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪಠಮಾಕುಸಲಚಿತ್ತೇ ಪಕಾಸಿತೋ, ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರಮೂಲಕಾದಯೋ ಅಟ್ಠ ನಯಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಪಾಳಿ ಪನ ಸಂಖಿತ್ತಾ. ಏವಮೇವ ತಸ್ಮಿಂ ಪಠಮಾಕುಸಲಚಿತ್ತೇಯೇವ ನವ ನಯಾ, ಛತ್ತಿಂಸ ಚತುಕ್ಕಾನಿ, ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಾಧಿಕಞ್ಚ ವಾರಸತಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೨೮೦. ಇದಾನಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಸೇಸಾಕುಸಲಚಿತ್ತೇಸುಪಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ದಿಟ್ಠಿವಿಪ್ಪಯುತ್ತೇಸು ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಂ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನೇ ಉಪಾದಾನಂ ವಿಯ ¶ ದಳ್ಹನಿಪಾತಿನಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೇನ ಪದಂ ಪೂರಿತಂ. ದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತೇಸು ಚ ಯಸ್ಮಾ ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾಪಿ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನೇ ತಣ್ಹಾ ವಿಯ ಬಲವಕಿಲೇಸೇನ ಪಟಿಘೇನ ಪದಂ ಪೂರಿತಂ. ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನೇ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೇನೇವ. ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಾಭಾವತೋ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋಪಿ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನೇ ಬಲವಕಿಲೇಸಭೂತಾಯ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಯ ಪದಂ ಪೂರಿತಂ. ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನಂ ಪರಿಹೀನಮೇವ. ಉದ್ಧಚ್ಚಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನೇ ಬಲವಕಿಲೇಸೇನ ಉದ್ಧಚ್ಚೇನ ಪದಂ ಪೂರಿತಂ. ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನೇ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೇನೇವ. ಸಬ್ಬತ್ಥೇವ ಚ ವಿಸೇಸಮತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಾಳಿ ಸಂಖಿತ್ತಾ. ಯೋ ¶ ಚಾಯಂ ವಿಸೇಸೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ತತ್ಥ ಕೇವಲಂ ಅಧಿಮೋಕ್ಖನಿದ್ದೇಸೋವ ಅಪುಬ್ಬೋ. ಸೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ಆಗತಮೇವ.

ಅಧಿಮೋಕ್ಖನಿದ್ದೇಸೇ ಪನ ಅಧಿಮುಚ್ಚನವಸೇನ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ. ಅಧಿಮುಚ್ಚತಿ ವಾ ತೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಂ ¶ ನಿಬ್ಬಿಚಿಕಿಚ್ಛತಾಯ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ. ಅಧಿಮುಚ್ಚನಾಕಾರೋ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಾ. ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾತಿ ತದಧಿಮುತ್ತತಾ. ಸಬ್ಬಚಿತ್ತೇಸು ಚ ಪಠಮಚಿತ್ತೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ನಯಚತುಕ್ಕವಾರಪ್ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕೇವಲಞ್ಹಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಉಪಾದಾನಮೂಲಕಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಟ್ಠ ನಯಾ, ದ್ವತ್ತಿಂಸ ಚತುಕ್ಕಾನಿ, ಅಟ್ಠವೀಸಾಧಿಕಞ್ಚ ವಾರಸತಂ ಹೋತೀತಿ.

೨೯೨. ಇದಾನಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಕುಸಲಚಿತ್ತಾದೀಸುಪಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ಯಥಾ ಪನ ಅಕುಸಲೇ ಪಠಮಂ ಮಾತಿಕಂ ನಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ, ನ ತಥಾ ಇಧ. ಕಸ್ಮಾ? ಅಪ್ಪನಾವಾರೇ ನಾನತ್ತಸಮ್ಭವತೋ. ಲೋಕಿಯಕುಸಲಾದೀಸು ಹಿ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ‘‘ಏವಮೇತಸ್ಸ ಕೇವಲಸ್ಸ ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸಾ’’ತಿ ಅಪ್ಪನಾ ಹೋತಿ, ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಾದೀಸು ‘‘ಏವಮೇತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ಸಾಧಾರಣತೋ ಮಾತಿಕಂ ಠಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಕುಸಲಾದೀನಂ ಮಾತಿಕಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾವ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ.

ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಕುಸಲಸಙ್ಖಾರೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಅವತ್ವಾ, ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಯ ಅಕುಸಲಾನಂ, ಕುಸಲಾನಂ ಮೂಲತೋ ಕುಸಲಮೂಲಂ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಾನಞ್ಚ ¶ ಅಭಾವತೋ ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನೇ ತಣ್ಹಾ ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಜ್ಝೋಗಾಳ್ಹೋ ಪಸಾದೋ, ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನೇ ಉಪಾದಾನಂ ವಿಯ ದಳ್ಹನಿಪಾತೀ ನಾಮ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋ ವುತ್ತೋ. ಸೇಸಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ.

೩೦೬. ಅಬ್ಯಾಕತಂ ¶ ಹೇಟ್ಠಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ ಆಗತಪಟಿಪಾಟಿಯಾವ ವಿಭತ್ತಂ. ಸಬ್ಬವಾರೇಸು ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಾ ನಯಾ ಪರಿಹೀನಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಅವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ. ಕುಸಲಚಿತ್ತೇಸು ¶ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇತಬ್ಬಂ ಕುಸಲಮೂಲಂ ಅತ್ಥಿ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸು ನತ್ಥಿ. ಸಹೇತುಕೇಸು ಪನ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅತ್ಥಿ, ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಇಧ ಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ತತ್ಥ ನ ಗಹಿತಂ. ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸೋತೇ ಸೋತಪತಿತಾವ ಹುತ್ವಾ ದೇಸನಾ ಕತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ವಿಸೇಸತೋ ಪನೇತ್ಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸು ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನಂ ಉಪಾದಾನಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಪರಿಹೀನಂ. ಕಸ್ಮಾ? ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನಾರಹಸ್ಸ ಬಲವಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಧಿಮೋಕ್ಖರಹಿತತ್ತಾ ಚ. ಸೇಸಾಹೇತುಕೇಸು ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನಮೇವ ಪರಿಹೀನಂ. ಸಹೇತುಕೇಸು ಪಸಾದಸಬ್ಭಾವತೋ ತಣ್ಹಾಟ್ಠಾನೇ ಪಸಾದೇನ ಪದಂ ಪೂರಿತಂ. ಏವಮೇತ್ಥ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಪಾಕೇಸು ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸು ಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣನಾಮಛಟ್ಠಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾಮೂಲಕಾ ಛ ಛ, ಸೇಸಾಹೇತುಕೇಸು ಅಧಿಮೋಕ್ಖಮೂಲಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸತ್ತ ಸತ್ತ, ಸಹೇತುಕೇಸು ಪಸಾದಮೂಲಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅಟ್ಠ ಅಟ್ಠ ನಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಸುಪಿ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ಆದಿವಾರೋವ ವುತ್ತೋ. ದುತಿಯವಾರೋ ಪಚ್ಚಯವಿಸೇಸಟ್ಠೇನ ಲಬ್ಭಮಾನೋಪಿ ನ ವುತ್ತೋ. ತತಿಯಚತುತ್ಥವಾರಾ ಅಸಮ್ಭವತೋಯೇವ. ರೂಪಮಿಸ್ಸಕಾ ಹಿ ತೇ, ನ ಚ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ರೂಪಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚ ಪಠಮಚತುಕ್ಕೇ ದ್ವೇ ವಾರಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ಏವಂ ಸೇಸಚತುಕ್ಕೇಸುಪಿ. ತಸ್ಮಾ ಪಠಮಚತುಕ್ಕೇ ದುತಿಯವಾರೋ, ಸೇಸಚತುಕ್ಕೇಸು ಚ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ವಾರಾ ಅವುತ್ತಾಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸೇಸಾಹೇತುಕಾಬ್ಯಾಕತೇ ಸಬ್ಬಚತುಕ್ಕೇಸು ಸಬ್ಬೇಪಿ ವಾರಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಇಧ ಪಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಪನ ಪರತೋ ನ ಗಹಿತಾ. ಸೋತಪತಿತಾವ ಹುತ್ವಾ ದೇಸನಾ ಕತಾತಿ. ಸೇಸಸಹೇತುಕವಿಪಾಕೇಸುಪಿ ¶ ಏಸೇವ ನಯೋ ಅಞ್ಞತ್ರ ಅರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಾ. ಅರೂಪಾವಚರವಿಪಾಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ವಾರದ್ವಯಮೇವ ಲಬ್ಭತೀತಿ.

ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೩೩೪. ಇದಾನಿ ಅಪರೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪುನ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ¶ ಕುಸಲಾತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ತೇನೇವ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ಅವಿಭಜಿತ್ವಾ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ ವಿಭತ್ತಂ. ಕುಸಲಚೇತನಾಸಙ್ಖಾತೋ ¶ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರೋಯೇವ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಚಿತ್ತೇನ ಸಹಜಾತೋ ಹೋತಿ, ನ ಅವಿಜ್ಜಾ.

ತತ್ಥ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಪ್ಪಹೀನಾವಿಜ್ಜೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಹಾನತ್ಥಂ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಭಾವೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾಪಿ ಸಮತಿಕ್ಕಮವಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾವತೋಯೇವ ಹಿ ಕುಸಲಾಯೂಹನಂ ಹೋತಿ, ನ ಇತರಸ್ಸ. ತತ್ಥ ತೇಭೂಮಕಕುಸಲೇ ಸಮ್ಮೋಹವಸೇನಪಿ ಸಮತಿಕ್ಕಮಭಾವನಾವಸೇನಪಿ ಆಯೂಹನಂ ಲಬ್ಭತಿ; ಲೋಕುತ್ತರೇ ಸಮುಚ್ಛೇದಭಾವನಾವಸೇನಾತಿ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಯಥಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಏಕೇಕಕುಸಲೇ ಚತುನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ನವ ಸೋಳಸಕಾ ಲದ್ಧಾ, ತಥಾ ಇಧ ನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅವಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪಚ್ಚಯಾಭಾವತೋ. ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಪನೇತ್ಥ ಪಠಮಚತುಕ್ಕಮೇವ ಲಬ್ಭತಿ. ತಮ್ಪಿ ಪಠಮವಾರಮೇವ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸಂಖಿತ್ತಂ. ನೀಹರಿತ್ವಾ ಪನ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬನ್ತಿ.

ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಕುಸಲನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ.

೩೪೩. ಇದಾನಿ ಅಬ್ಯಾಕತೇಸುಪಿ ಅಪರೇನೇವ ನಯೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಕುಸಲಮೂಲಪಚ್ಚಯಾತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಹಿ ಕುಸಲಮೂಲಂ ¶ , ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸ್ಸ ಚ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ; ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇ ಪನ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ. ತಸ್ಮಾ ಏಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಚೇವ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇನ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ತೇನೇವ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ‘‘ತತ್ಥ ¶ ಕತಮಂ ಕುಸಲಮೂಲ’’ನ್ತಿ ಅವಿಭಜಿತ್ವಾ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಕುಸಲಮೂಲಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ ವಿಭತ್ತಂ. ಅಕುಸಲವಿಪಾಕೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಅವಿಜ್ಜಾಮೂಲಕಕುಸಲನಿದ್ದೇಸೇ ವಿಯ ಚ ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ವಿಪಾಕನಿದ್ದೇಸೇ ಪಠಮಂ ಪಚ್ಚಯಚತುಕ್ಕಮೇವ ಲಬ್ಭತಿ. ತಮ್ಪಿ ಪಠಮವಾರಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸಂಖಿತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ವಿಪಾಕಚಿತ್ತೇ ಏಕಮೇಕಸ್ಸೇವ ಚತುಕ್ಕಸ್ಸ ವಸೇನ ಕುಸಲಮೂಲಮೂಲಕೇ ಅಕುಸಲಮೂಲಮೂಲಕೇ ಚ ನಯೇ ವಾರಪ್ಪಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕಿರಿಯಾಧಮ್ಮಾನಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ನೇವ ಅವಿಜ್ಜಾ ನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಂ ಲಭನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಿರಿಯವಸೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ನ ವುತ್ತೋತಿ.

ಅಕುಸಲಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತ-ಧಮ್ಮೇಸು ಅನೇಕಭೇದತೋ ವತ್ವಾ;

ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಪನ, ವಿಪಾಕೇ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನ.

ಪುನ ಏಕಧಾವ ವುತ್ತೋ, ವಾದಿಪ್ಪವರೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ;

ಧಮ್ಮಪ್ಪಚ್ಚಯಭೇದೇ, ಞಾಣಸ್ಸ ಪಭೇದಜನನತ್ಥಂ.

ಪರಿಯತ್ತಿಸವನಚಿನ್ತನ-ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮವಿವಜ್ಜಿತಾನಞ್ಚ;

ಯಸ್ಮಾ ಞಾಣಪಭೇದೋ, ನ ಕದಾಚಿಪಿ ಹೋತಿ ಏತಸ್ಮಿಂ.

ಪರಿಯತ್ತಿಸವನಚಿನ್ತನ-ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮತೋ ಸದಾ ಧೀರೋ;

ತತ್ಥ ಕಯಿರಾ ನ ಹಞ್ಞಂ, ಕರಣೀಯತರಂ ತತೋ ಅತ್ಥೀತಿ.

ಅಯಂ ಪನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ಸುತ್ತನ್ತಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯವಸೇನ ದ್ವೇಪರಿವಟ್ಟಮೇವ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಭಾಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ.

ಸಮ್ಮೋಹವಿನೋದನಿಯಾ ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ

ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧. ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯಂ ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ

೩೫೫. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ¶ ತದನನ್ತರೇ ಸತಿಪಟ್ಠಾನವಿಭಙ್ಗೇ ಚತ್ತಾರೋತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ತೇನ ನ ತತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ನ ಉದ್ಧನ್ತಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಪರಿಚ್ಛೇದಂ ದೀಪೇತಿ. ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾತಿ ತಯೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ – ಸತಿಗೋಚರೋಪಿ, ತಿಧಾ ಪಟಿಪನ್ನೇಸು ಸಾವಕೇಸು ಸತ್ಥುನೋ ಪಟಿಧಾನುನಯವೀತಿವತ್ತತಾಪಿ, ಸತಿಪಿ. ‘‘ಚತುನ್ನಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಂ ಸಮುದಯಞ್ಚ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಞ್ಚ ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ. ತಂ ಸುಣಾಥ…ಪೇ… ಕೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಾಯಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ? ಆಹಾರಸಮುದಯಾ ಕಾಯಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೫.೪೦೮) ಹಿ ಸತಿಗೋಚರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಥಾ ‘‘ಕಾಯೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ, ನೋ ಸತಿ. ಸತಿ ಉಪಟ್ಠಾನಞ್ಚೇವ ಸತಿ ಚಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೫). ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಪತಿಟ್ಠಾತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪಟ್ಠಾನಂ. ಕಾ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ? ಸತಿ. ಸತಿಯಾ ಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ಪಧಾನಂ ಠಾನನ್ತಿ ವಾ ಪಟ್ಠಾನಂ; ಸತಿಯಾ ಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಹತ್ಥಿಟ್ಠಾನಅಸ್ಸಟ್ಠಾನಾದೀನಿ ವಿಯ.

‘‘ತಯೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಯದರಿಯೋ ಸೇವತಿ, ಯದರಿಯೋ ಸೇವಮಾನೋ ಸತ್ಥಾ ಗಣಂ ಅನುಸಾಸಿತುಮರಹತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೩೦೪, ೩೧೧) ಏತ್ಥ ತಿಧಾ ಪಟಿಪನ್ನೇಸು ಸಾವಕೇಸು ಸತ್ಥುನೋ ಪಟಿಘಾನುನಯವೀತಿವತ್ತತಾ ಸತಿಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಪಟ್ಠಪೇತಬ್ಬತೋ ಪಟ್ಠಾನಂ, ಪವತ್ತಯಿತಬ್ಬತೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕೇನ ಪಟ್ಠಪೇತಬ್ಬತೋತಿ? ಸತಿಯಾ; ಸತಿಯಾ ಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಭಾವಿತಾ ಬಹುಲೀಕತಾ ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೇ ಪರಿಪೂರೇನ್ತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೩.೧೪೭) ಪನ ಸತಿಯೇವ ಸತಿಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಪತಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಪಟ್ಠಾನಂ, ಉಪಟ್ಠಾತಿ ಓಕ್ಕನ್ದಿತ್ವಾ ಪಕ್ಖನ್ದಿತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ; ಸತಿಯೇವ ಪಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ; ಅಥವಾ ಸರಣಟ್ಠೇನ ಸತಿ, ಉಪಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ¶ ಪಟ್ಠಾನಂ. ಇತಿ ಸತಿ ಚ ಸಾ ಪಟ್ಠಾನಞ್ಚಾತಿಪಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ಇದಮಿಧ ¶ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಯದಿ ಏವಂ, ಕಸ್ಮಾ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಬಹುವಚನಂ ಕತನ್ತಿ? ಸತಿಯಾ ಬಹುತ್ತಾ; ಆರಮ್ಮಣಭೇದೇನ ಹಿ ಬಹುಕಾ ತಾ ಸತಿಯೋತಿ.

ಕಸ್ಮಾ ¶ ಪನ ಭಗವತಾ ಚತ್ತಾರೋವ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ವುತ್ತಾ, ಅನೂನಾ ಅನಧಿಕಾತಿ? ವೇನೇಯ್ಯಹಿತತ್ತಾ. ತಣ್ಹಾಚರಿತದಿಟ್ಠಿಚರಿತಸಮಥಯಾನಿಕವಿಪಸ್ಸನಾಯಾನಿಕೇಸು ಹಿ ಮನ್ದತಿಕ್ಖವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ಪವತ್ತೇಸು ಮನ್ದಸ್ಸ ತಣ್ಹಾಚರಿತಸ್ಸ ಓಳಾರಿಕಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ, ತಿಕ್ಖಸ್ಸ ಸುಖುಮಂ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಸ್ಸಪಿ ಮನ್ದಸ್ಸ ನಾತಿಪ್ಪಭೇದಗತಂ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ, ತಿಕ್ಖಸ್ಸ ಅತಿಪ್ಪಭೇದಗತಂ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ಸಮಥಯಾನಿಕಸ್ಸ ಚ ಮನ್ದಸ್ಸ ಅಕಿಚ್ಛೇನ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ ಪಠಮಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೋ, ತಿಕ್ಖಸ್ಸ ಓಳಾರಿಕಾರಮ್ಮಣೇ ಅಸಣ್ಠಹನತೋ ದುತಿಯಂ. ವಿಪಸ್ಸನಾಯಾನಿಕಸ್ಸಾಪಿ ಮನ್ದಸ್ಸ ನಾತಿಪ್ಪಭೇದಗತಾರಮ್ಮಣಂ ತತಿಯಂ, ತಿಕ್ಖಸ್ಸ ಅತಿಪ್ಪಭೇದಗತಾರಮ್ಮಣಂ ಚತುತ್ಥಂ. ಇತಿ ಚತ್ತಾರೋವ ವುತ್ತಾ, ಅನೂನಾ ಅನಧಿಕಾತಿ.

ಸುಭಸುಖನಿಚ್ಚಅತ್ತಭಾವವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನತ್ಥಂ ವಾ. ಕಾಯೋ ಹಿ ಅಸುಭೋ. ತತ್ಥ ಸುಭವಿಪಲ್ಲಾಸವಿಪಲ್ಲತ್ಥಾ ಸತ್ತಾ. ತೇಸಂ ತತ್ಥ ಅಸುಭಭಾವದಸ್ಸನೇನ ತಸ್ಸ ವಿಪಲ್ಲಾಸಸ್ಸ ಪಹಾನತ್ಥಂ ಪಠಮಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ವುತ್ತಂ. ಸುಖಂ, ನಿಚ್ಚಂ, ಅತ್ತಾತಿ ಗಹಿತೇಸುಪಿ ಚ ವೇದನಾದೀಸು ವೇದನಾ ದುಕ್ಖಾ, ಚಿತ್ತಂ ಅನಿಚ್ಚಂ, ಧಮ್ಮಾ ಅನತ್ತಾ. ಏತೇಸು ಚ ಸುಖನಿಚ್ಚಅತ್ತಭಾವವಿಪಲ್ಲಾಸವಿಪಲ್ಲತ್ಥಾ ಸತ್ತಾ. ತೇಸಂ ತತ್ಥ ದುಕ್ಖಾದಿಭಾವದಸ್ಸನೇನ ತೇಸಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ಪಹಾನತ್ಥಂ ಸೇಸಾನಿ ತೀಣಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ. ಏವಂ ಸುಭಸುಖನಿಚ್ಚಅತ್ತಭಾವವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನತ್ಥಂ ವಾ ಚತ್ತಾರೋವ ವುತ್ತಾ ಅನೂನಾ ಅನಧಿಕಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪಹಾನತ್ಥಮೇವ, ಅಥ ಖೋ ಚತುರೋಘಯೋಗಾಸವಗನ್ಥಉಪಾದಾನಅಗತಿಪ್ಪಹಾನತ್ಥಮ್ಪಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಾಹಾರಪರಿಞ್ಞತ್ಥಞ್ಚ ಚತ್ತಾರೋವ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಯಂ ತಾವ ಪಕರಣನಯೋ.

ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಸರಣವಸೇನ ಚೇವ ಏಕತ್ತಸಮೋಸರಣವಸೇನ ಚ ಏಕಮೇವ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಚತ್ತಾರೋತಿ ಏತದೇವ ವುತ್ತಂ. ಯಥಾ ¶ ಹಿ ಚತುದ್ವಾರೇ ನಗರೇ ಪಾಚೀನತೋ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ಪಾಚೀನದಿಸಾಯ ಉಟ್ಠಾನಕಂ ಭಣ್ಡಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಾಚೀನದ್ವಾರೇನ ನಗರಮೇವ ಪವಿಸನ್ತಿ, ದಕ್ಖಿಣತೋ, ಪಚ್ಛಿಮತೋ, ಉತ್ತರತೋ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ಉತ್ತರದಿಸಾಯ ಉಟ್ಠಾನಕಂ ಭಣ್ಡಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಉತ್ತರದ್ವಾರೇನ ನಗರಮೇವ ಪವಿಸನ್ತಿ, ಏವಂ ಸಮ್ಪದಮಿದಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ನಗರಂ ವಿಯ ಹಿ ನಿಬ್ಬಾನಮಹಾನಗರಂ, ದ್ವಾರಂ ವಿಯ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೋ. ಪಾಚೀನದಿಸಾದಯೋ ವಿಯ ಕಾಯಾದಯೋ.

ಯಥಾ ¶ ಪಾಚೀನತೋ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ಪಾಚೀನದಿಸಾಯ ಉಟ್ಠಾನಕಂ ಭಣ್ಡಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಾಚೀನದ್ವಾರೇನ ನಗರಮೇವ ಪವಿಸನ್ತಿ, ಏವಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಮುಖೇನ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ¶ ಚುದ್ದಸವಿಧೇನ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾನುಭಾವನಿಬ್ಬತ್ತೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಏಕಂ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ಓಸರನ್ತಿ. ಯಥಾ ದಕ್ಖಿಣತೋ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ದಕ್ಖಿಣದಿಸಾಯ ಉಟ್ಠಾನಕಂ ಭಣ್ಡಂ ಗಹೇತ್ವಾ ದಕ್ಖಿಣದ್ವಾರೇನ ನಗರಮೇವ ಪವಿಸನ್ತಿ, ಏವಂ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾಮುಖೇನ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ನವವಿಧೇನ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾನುಭಾವನಿಬ್ಬತ್ತೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಏಕಂ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ಓಸರನ್ತಿ. ಯಥಾ ಪಚ್ಛಿಮತೋ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ಪಚ್ಛಿಮದಿಸಾಯ ಉಟ್ಠಾನಕಂ ಭಣ್ಡಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಚ್ಛಿಮದ್ವಾರೇನ ನಗರಮೇವ ಪವಿಸನ್ತಿ, ಏವಂ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಮುಖೇನ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ಸೋಳಸವಿಧೇನ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾನುಭಾವನಿಬ್ಬತ್ತೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಏಕಂ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ಓಸರನ್ತಿ. ಯಥಾ ಉತ್ತರತೋ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ಉತ್ತರದಿಸಾಯ ಉಟ್ಠಾನಕಂ ಭಣ್ಡಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಉತ್ತರದ್ವಾರೇನ ನಗರಮೇವ ಪವಿಸನ್ತಿ, ಏವಂ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾಮುಖೇನ ಆಗಚ್ಛನ್ತಾ ಪಞ್ಚವಿಧೇನ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾನುಭಾವನಿಬ್ಬತ್ತೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಏಕಂ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ಓಸರನ್ತೀತಿ. ಏವಂ ಸರಣವಸೇನ ಚೇವ ಏಕತ್ತಸಮೋಸರಣವಸೇನ ಚ ಏಕಮೇವ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಚತ್ತಾರೋತಿ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಇಧ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಭಗವತಾ ದೇವಲೋಕೇ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಅಯಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನವಿಭಙ್ಗೋ ಕಥಿತೋ, ಏಕಭಿಕ್ಖುಪಿ ತತ್ಥ ಭಗವತೋ ಸನ್ತಿಕೇ ನಿಸಿನ್ನಕೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ ಭಿಕ್ಖೂ ಭಾವೇನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖುಗೋಚರಾ ಹಿ ಏತೇ, ತಸ್ಮಾ ಇಧ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಆಲಪತಿ. ಕಿಂ ಪನೇತೇ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ ಭಿಕ್ಖೂಯೇವ ಭಾವೇನ್ತಿ, ನ ಭಿಕ್ಖುನೀಆದಯೋತಿ? ಭಿಕ್ಖುನೀಆದಯೋಪಿ ¶ ಭಾವೇನ್ತಿ. ಭಿಕ್ಖೂ ಪನ ಅಗ್ಗಪರಿಸಾ. ಇತಿ ಅಗ್ಗಪರಿಸತ್ತಾ ಇಧ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಆಲಪತಿ. ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ವಾ ಭಿಕ್ಖುಭಾವದಸ್ಸನತೋ ಏವಮಾಹ. ಯೋ ಹಿ ಇಮಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ, ಸೋ ಭಿಕ್ಖು ನಾಮ ಹೋತಿ. ಪಟಿಪನ್ನಕೋ ಹಿ ದೇವೋ ವಾ ಹೋತು ಮನುಸ್ಸೋ ವಾ, ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿಯೇವ. ಯಥಾಹ –

ಸೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಸೋ ಸಮಣೋ ಸ ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿ. (ಧ. ಪ. ೧೪೨);

ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ¶ ¶ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತಸ್ಮಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಕಾಯೇತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ತತ್ಥ ಕಾಯೇತಿ ರೂಪಕಾಯೇ. ರೂಪಕಾಯೋ ಹಿ ಇಧ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮೂಹಟ್ಠೇನ, ಹತ್ಥಿಕಾಯಅಸ್ಸಕಾಯರಥಕಾಯಾದಯೋ ವಿಯ, ಕಾಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಯಥಾ ಚ ಸಮೂಹಟ್ಠೇನ ಏವಂ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಆಯಟ್ಠೇನ. ಕುಚ್ಛಿತಾನಞ್ಹಿ ಪರಮಜೇಗುಚ್ಛಾನಂ ಸೋ ಆಯೋತಿಪಿ ಕಾಯೋ. ಆಯೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೇಸೋ. ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಆಯನ್ತಿ ತತೋತಿ ಆಯೋ. ಕೇ ಆಯನ್ತಿ? ಕುಚ್ಛಿತಾ ಕೇಸಾದಯೋ. ಇತಿ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಂ ಆಯೋತಿ ಕಾಯೋ.

ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಕಾಯಂ ಅನುಪಸ್ಸನಸೀಲೋ, ಕಾಯಂ ವಾ ಅನುಪಸ್ಸಮಾನೋ ಕಾಯೇತಿ ಚ ವತ್ವಾಪಿ ಪುನ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ದುತಿಯಂ ಕಾಯಗ್ಗಹಣಂ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸತೋ ವವತ್ಥಾನಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತೇನ ನ ಕಾಯೇ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀ ಚಿತ್ತಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ವಾ; ಅಥ ಖೋ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ಯೇವಾತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಕಾರಸ್ಸೇವ ದಸ್ಸನೇನ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸತೋ ವವತ್ಥಾನಂ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ. ತಥಾ ನ ಕಾಯೇ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತಏಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ, ನಾಪಿ ಕೇಸಲೋಮಾದಿವಿನಿಮುತ್ತಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾನುಪಸ್ಸೀ. ಯೋಪಿ ಚೇತ್ಥ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಕೋ ಭೂತುಪಾದಾಯಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೋ ಕಾಯೋ, ತತ್ಥಾಪಿ ನ ಭೂತುಪಾದಾಯವಿನಿಮುತ್ತಏಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ; ಅಥ ಖೋ ರಥಸಮ್ಭಾರಾನುಪಸ್ಸಕೋ ವಿಯ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀ, ನಗರಾವಯವಾನುಪಸ್ಸಕೋ ವಿಯ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀ, ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧಪತ್ತವಟ್ಟಿವಿನಿಭುಞ್ಜಕೋ ವಿಯ ರಿತ್ತಮುಟ್ಠಿವಿನಿವೇಠಕೋ ¶ ವಿಯ ಚ ಭೂತುಪಾದಾಯಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀಯೇವಾತಿ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ಸಮೂಹವಸೇನ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ವತ್ಥುನೋ ದಸ್ಸನೇನ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ. ನ ಹೇತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತಸಮೂಹವಿನಿಮುತ್ತೋ ಕಾಯೋ ವಾ ಇತ್ಥೀ ವಾ ಪುರಿಸೋ ವಾ ಅಞ್ಞೋ ವಾ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ ದಿಸ್ಸತಿ. ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮಸಮೂಹಮತ್ತೇಯೇವ ಪನ ತಥಾ ತಥಾ ಸತ್ತಾ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಂ ಕರೋನ್ತಿ. ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

‘‘ಯಂ ಪಸ್ಸತಿ ನ ತಂ ದಿಟ್ಠಂ, ಯಂ ದಿಟ್ಠಂ ತಂ ನ ಪಸ್ಸತಿ;

ಅಪಸ್ಸಂ ಬಜ್ಝತೇ ಮೂಳ್ಹೋ, ಬಜ್ಝಮಾನೋ ನ ಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ.

ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ¶ ವುತ್ತಂ. ಆದಿಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಅಯಞ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀಯೇವ, ನ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ. ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಯಥಾ ಅನುದಕಭೂತಾಯಪಿ ಮರೀಚಿಯಾ ಉದಕಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಏವಂ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಅಸುಭಭೂತೇಯೇವ ಇಮಸ್ಮಿಂ ¶ ಕಾಯೇ ನಿಚ್ಚಸುಖಅತ್ತಸುಭಭಾವಾನುಪಸ್ಸೀ; ಅಥ ಖೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಅಸುಭಾಕಾರಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀಯೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಯ್ವಾಯಂ ಮಹಾಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅರಞ್ಞಗತೋ ವಾ…ಪೇ… ಸೋ ಸತೋವ ಅಸ್ಸಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೭೪; ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೭) ನಯೇನ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾದಿಚುಣ್ಣಕಜಾತಅಟ್ಠಿಕಪರಿಯೋಸಾನೋ ಕಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ಯೋ ಚ ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಪಥವೀಕಾಯಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ತಥಾ ಆಪೋಕಾಯಂ, ತೇಜೋಕಾಯಂ, ವಾಯೋಕಾಯಂ, ಕೇಸಕಾಯಂ, ಲೋಮಕಾಯಂ, ಛವಿಕಾಯಂ, ಚಮ್ಮಕಾಯಂ, ಮಂಸಕಾಯಂ, ರುಧಿರಕಾಯಂ, ನ್ಹಾರುಕಾಯಂ, ಅಟ್ಠಿಕಾಯಂ, ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಕಾಯ’’ನ್ತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ ಕಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಕಾಯೇ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಅಥ ವಾ ಕಾಯೇ ಅಹನ್ತಿ ವಾ ಮಮನ್ತಿ ವಾ ಏವಂ ಗಹೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನನುಪಸ್ಸನತೋ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ಪನ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಕಸ್ಸ ನಾನಾಧಮ್ಮಸಮೂಹಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕೇಸಾದಿಧಮ್ಮಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಅಪಿಚ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ನಿಚ್ಚತೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೫) ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ ಆಗತನಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸೇವ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಾದಿನೋ ಆಕಾರಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ¶ ಅನುಪಸ್ಸನತೋಪಿ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ತಥಾ ಹಿ ಅಯಂ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಭಿಕ್ಖು ಇಮಂ ಕಾಯಂ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ವಸೇನ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ನೋ ನಿಚ್ಚತೋ, ದುಕ್ಖತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ನೋ ಸುಖತೋ, ಅನತ್ತತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ನೋ ಅತ್ತತೋ, ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ನೋ ನನ್ದತಿ, ವಿರಜ್ಜತಿ ನೋ ರಜ್ಜತಿ, ನಿರೋಧೇತಿ ನೋ ಸಮುದೇತಿ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜತಿ ನೋ ಆದಿಯತಿ. ಸೋ ತಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ, ದುಕ್ಖತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಖಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ, ಅನತ್ತತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅತ್ತಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ ¶ , ನಿಬ್ಬಿನ್ದನ್ತೋ ನನ್ದಿಂ ಪಜಹತಿ, ವಿರಜ್ಜನ್ತೋ ರಾಗಂ ಪಜಹತಿ, ನಿರೋಧೇನ್ತೋ ಸಮುದಯಂ ಪಜಹತಿ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನ್ತೋ ಆದಾನಂ ಪಜಹತೀತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೫) ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ವಿಹರತೀತಿ ಚತೂಸು ಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರೇಸು ಅಞ್ಞತರವಿಹಾರಸಮಾಯೋಗಪರಿದೀಪನಮೇತಂ, ಏಕಂ ಇರಿಯಾಪಥಬಾಧನಂ ಅಪರೇನ ಇರಿಯಾಪಥೇನ ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅಪತಮಾನಂ ಅತ್ತಭಾವಂ ಹರತಿ ಪವತ್ತೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಬಹಿದ್ಧಾ ¶ ಕಾಯೇತಿ ಪರಸ್ಸ ಕಾಯೇ. ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾ ಕಾಯೇತಿ ಕಾಲೇನ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯೇ, ಕಾಲೇನ ಪರಸ್ಸ ಕಾಯೇ. ಪಠಮನಯೇನ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯೇ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಹೋ ವುತ್ತೋ, ದುತಿಯನಯೇನ ಪರಸ್ಸ ಕಾಯೇ, ತತಿಯನಯೇನ ಕಾಲೇನ ಅತ್ತನೋ ಕಾಲೇನ ಪರಸ್ಸ ಕಾಯೇ. ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾ ಪನ ಘಟಿತಾರಮ್ಮಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಪಗುಣಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪನ ಅಪರಾಪರಂ ಸಞ್ಚರಣಕಾಲೋ ಏತ್ಥ ಕಥಿತೋ. ಆತಾಪೀತಿ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಕವೀರಿಯಸಮಾಯೋಗಪರಿದೀಪನಮೇತಂ. ಸೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಯಂ ತಂ ವೀರಿಯಂ ತೀಸು ಭವೇಸು ಕಿಲೇಸಾನಂ ಆತಾಪನತೋ ಆತಾಪೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಆತಾಪೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಸಮ್ಪಜಾನೋತಿ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಕೇನ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಸಙ್ಖಾತೇನ ಞಾಣೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ. ಸತಿಮಾತಿ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ. ಅಯಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸತಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನ ಹಿ ಸತಿವಿರಹಿತಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ, ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಸತಿಞ್ಚ ಖ್ವಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಬ್ಬತ್ಥಿಕಂ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೨೩೪), ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ‘‘ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀ’’ತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ¶ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಯಸ್ಮಾ ಅನಾತಾಪಿನೋ ಅನ್ತೋಸಙ್ಖೇಪೋ ಅನ್ತರಾಯಕರೋ ಹೋತಿ, ಅಸಮ್ಪಜಾನೋ ಉಪಾಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಅನುಪಾಯಪರಿವಜ್ಜನೇ ಚ ಸಮ್ಮುಯ್ಹತಿ, ಮುಟ್ಠಸ್ಸತೀ ಉಪಾಯಾಪರಿಚ್ಚಾಗೇ ಅನುಪಾಯಾಪರಿಗ್ಗಹೇ ಚ ಅಸಮತ್ಥೋವ ಹೋತಿ, ತೇನಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ; ತಸ್ಮಾ ಯೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆನುಭಾವೇನ ತಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ ತೇಸಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಆತಾಪೀ ಸಮ್ಪಜಾನೋ ಸತಿಮಾ’’ತಿ ಇದಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಇತಿ ¶ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಸಮ್ಪಯೋಗಙ್ಗಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಹಾನಙ್ಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವಿನೇಯ್ಯ ಲೋಕೇ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ವಿನೇಯ್ಯಾತಿ ತದಙ್ಗವಿನಯೇನ ವಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಿನಯೇನ ವಾ ವಿನಯಿತ್ವಾ. ಲೋಕೇತಿ ಏತ್ಥ ಯ್ವಾಯಂ ಅಜ್ಝತ್ತಾದಿಭೇದೋ ಕಾಯೋ ಪರಿಗ್ಗಹಿತೋ ಸ್ವೇವ ಇಧ ಲೋಕೋ ನಾಮ. ತಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಂ ವಿನಯಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅಭಿಜ್ಝಾಗಹಣೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ, ದೋಮನಸ್ಸಗ್ಗಹಣೇನ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾ ನೀವರಣಪರಿಯಾಪನ್ನಬಲವಧಮ್ಮದ್ವಯದಸ್ಸನೇನ ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ವಿಸೇಸೇನ ಚೇತ್ಥ ಅಭಿಜ್ಝಾವಿನಯೇನ ಕಾಯಸಮ್ಪತ್ತಿಮೂಲಕಸ್ಸ ಅನುರೋಧಸ್ಸ, ದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೇನ ಕಾಯವಿಪತ್ತಿಮೂಲಕಸ್ಸ ವಿರೋಧಸ್ಸ, ಅಭಿಜ್ಝಾವಿನಯೇನ ಚ ಕಾಯೇ ಅಭಿರತಿಯಾ, ದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೇನ ಕಾಯಭಾವನಾಯ ಅನಭಿರತಿಯಾ, ಅಭಿಜ್ಝಾವಿನಯೇನ ಕಾಯೇ ಅಭೂತಾನಂ ಸುಭಸುಖಭಾವಾದೀನಂ ಪಕ್ಖೇಪಸ್ಸ, ದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೇನ ¶ ಕಾಯೇ ಭೂತಾನಂ ಅಸುಭಾಸುಖಭಾವಾದೀನಂ ಅಪನಯನಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಂ ವುತ್ತಂ. ತೇನ ಯೋಗಾವಚರಸ್ಸ ಯೋಗಾನುಭಾವೋ ಯೋಗಸಮತ್ಥತಾ ಚ ದೀಪಿತಾ ಹೋತಿ. ಯೋಗಾನುಭಾವೋ ಹಿ ಏಸ ಯದಿದಂ ಅನುರೋಧವಿರೋಧವಿಪ್ಪಮುತ್ತೋ, ಅರತಿರತಿಸಹೋ, ಅಭೂತಪಕ್ಖೇಪಭೂತಾಪನಯನವಿರಹಿತೋ ಚ ಹೋತಿ. ಅನುರೋಧವಿರೋಧವಿಪ್ಪಮುತ್ತೋ ಚೇಸ ಅರತಿರತಿಸಹೋ ಅಭೂತಂ ಅಪಕ್ಖಿಪನ್ತೋ ಭೂತಞ್ಚ ಅನಪನೇನ್ತೋ ಯೋಗಸಮತ್ಥೋ ಹೋತೀತಿ.

ಅಪರೋ ನಯೋ – ‘‘ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅನುಪಸ್ಸನಾಯ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ವುತ್ತಂ. ವಿಹರತೀತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತವಿಹಾರೇನ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಿಕಸ್ಸ ಕಾಯಪರಿಹರಣಂ. ಆತಾಪೀತಿಆದೀಸು ಆತಾಪೇನ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥಿಕಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ, ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಪರಿಹರಣೂಪಾಯೋ ವಾ; ಸತಿಯಾ ವಾ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಸಮಥೋ, ಸಮ್ಪಜಞ್ಞೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾ ¶ , ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೇನ ಭಾವನಾಫಲಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಯಂ ತಾವ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನುದ್ದೇಸಸ್ಸ ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ.

ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾದಿಉದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನುದ್ದೇಸಾದೀಸುಪಿ ಅಜ್ಝತ್ತಾದೀನಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಏತೇಸುಪಿ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ವೇದನಾದೀಸು, ಪರಸ್ಸ ವೇದನಾದೀಸು, ಕಾಲೇನ ಅತ್ತನೋ ಕಾಲೇನ ಪರಸ್ಸ ವೇದನಾದೀಸೂತಿ ತಿವಿಧೋ ಪರಿಗ್ಗಹೋ ¶ ವುತ್ತೋ. ವೇದನಾಸು ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀತಿಆದೀಸು ಚ ವೇದನಾದೀನಂ ಪುನವಚನೇ ಪಯೋಜನಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವೇದನಾಸು ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀ, ಚಿತ್ತೇ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸೀ, ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ವೇದನಾತಿ ತಿಸ್ಸೋ ವೇದನಾ. ತಾ ಚ ಲೋಕಿಯಾ ಏವ; ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಲೋಕಿಯಂ, ತಥಾ ಧಮ್ಮಾ. ತೇಸಂ ವಿಭಾಗೋ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಪಾಕಟೋ ಭವಿಸ್ಸತಿ. ಕೇವಲಂ ಪನಿಧ ಯಥಾ ವೇದನಾ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ ತಥಾ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ‘‘ವೇದನಾಸು ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏಸ ನಯೋ ಚಿತ್ತಧಮ್ಮೇಸು. ಕಥಞ್ಚ ವೇದನಾ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾತಿ? ಸುಖಾ ತಾವ ವೇದನಾ ದುಕ್ಖತೋ, ದುಕ್ಖಾ ಸಲ್ಲತೋ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಯೋ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖತೋ ಅದ್ದ, ದುಕ್ಖಮದ್ದಕ್ಖಿ ಸಲ್ಲತೋ;

ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ಸನ್ತಂ, ಅದ್ದಕ್ಖಿ ನಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ;

ಸ ವೇ ಸಮ್ಮದಸೋ ಭಿಕ್ಖು, ಉಪಸನ್ತೋ ಚರಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೫೩);

ಸಬ್ಬಾ ¶ ಏವ ಚೇತಾ ದುಕ್ಖಾತಿಪಿ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ. ವುತ್ತಞ್ಚೇತಂ – ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ವೇದಯಿತಂ ತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಮಿನ್ತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೫೯). ಸುಖದುಕ್ಖತೋಪಿ ಚ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ, ಯಥಾಹ – ‘‘ಸುಖಾ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ವೇದನಾ ಠಿತಿಸುಖಾ, ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೫) ಸಬ್ಬಂ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಂ. ಅಪಿಚ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನಪಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೫) ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ. ಸೇಸಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇಯೇವ ಪಾಕಟಂ ಭವಿಸ್ಸತಿ.

ಚಿತ್ತಧಮ್ಮೇಸುಪಿ ಚಿತ್ತಂ ತಾವ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಸಹಜಾತಭೂಮಿಕಮ್ಮವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾದಿನಾನತ್ತಭೇದಾನಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿನುಪಸ್ಸನಾನಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಆಗತಸರಾಗಾದಿಭೇದಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ¶ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಂ. ಧಮ್ಮಾ ಸಲಕ್ಖಣಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಾನಂ ಸುಞ್ಞತಾಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾನಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಆಗತಸನ್ತಾಸನ್ತಾದಿಭೇದಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ. ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಯಸ್ಸ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತೇ ಲೋಕೇ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಂ ಪಹೀನಂ, ತಸ್ಸ ವೇದನಾದಿಲೋಕೇಸುಪಿ ತಂ ಪಹೀನಮೇವ. ನಾನಾಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಪನ ನಾನಾಚಿತ್ತಕ್ಖಣಿಕಸತಿಪಟ್ಠಾನಭಾವನಾವಸೇನ ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥ ವುತ್ತಂ. ಯತೋ ವಾ ಏಕತ್ಥ ಪಹೀನಂ, ಸೇಸೇಸುಪಿ ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ. ತೇನೇವಸ್ಸ ತತ್ಥ ಪಹಾನದಸ್ಸನತ್ಥಮ್ಪಿ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ.

೩೫೬. ಇದಾನಿ ¶ ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಛೇಕೋ ವಿಲೀವಕಾರಕೋ ಥೂಲಕಿಲಞ್ಜಸಣ್ಹಕಿಲಞ್ಜಚಙ್ಕೋಟಕಪೇಳಾಪುಟಾದೀನಿ ಉಪಕರಣಾನಿ ಕತ್ತುಕಾಮೋ ಏಕಂ ಮಹಾವೇಳುಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಚತುಧಾ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ತತೋ ಏಕೇಕಂ ವೇಳುಖಣ್ಡಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಫಾಲೇತ್ವಾ ತಂ ತಂ ಉಪಕರಣಂ ಕರೇಯ್ಯ, ಯಥಾ ವಾ ಪನ ಛೇಕೋ ಸುವಣ್ಣಕಾರೋ ನಾನಾವಿಹಿತಂ ಪಿಳನ್ಧನವಿಕತಿಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಂ ಸುವಣ್ಣಘಟಿಕಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಚತುಧಾ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ತತೋ ಏಕೇಕಂ ಕೋಟ್ಠಾಸಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತಂ ತಂ ಪಿಳನ್ಧನಂ ಕರೇಯ್ಯ, ಏವಮೇವ ಭಗವಾ ಸತಿಪಟ್ಠಾನದೇಸನಾಯ ಸತ್ತಾನಂ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ ಏಕಮೇವ ಸಮ್ಮಾಸತಿಂ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ – ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ¶ ಚತುಧಾ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ತತೋ ಏಕೇಕಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವಿಭಜನ್ತೋ ಕಥಞ್ಚ ಭಿಕ್ಖು ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಕಾಯೇತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ನಿದ್ದೇಸವಾರಂ ವತ್ತುಮಾರದ್ಧೋ.

ತತ್ಥ ಕಥಞ್ಚಾತಿಆದಿ ವಿತ್ಥಾರೇತುಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ. ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಕೇನ ಚ ಆಕಾರೇನ ಕೇನ ಪಕಾರೇನ ಭಿಕ್ಖು ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀತಿ? ಸೇಸಪುಚ್ಛಾವಾರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಇಧ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ ಭಿಕ್ಖು. ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಇಧ-ಸದ್ದೋ ಅಜ್ಝತ್ತಾದಿವಸೇನ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾನಿಬ್ಬತ್ತಕಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಸನ್ನಿಸ್ಸಯಭೂತಸಾಸನಪರಿದೀಪನೋ ಅಞ್ಞಸಾಸನಸ್ಸ ತಥಾಭಾವಪಟಿಸೇಧನೋ ಚ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಇಧೇವ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣೋ…ಪೇ… ಸುಞ್ಞಾ ಪರಪ್ಪವಾದಾ ಸಮಣೇಭಿ ¶ ಅಞ್ಞೇಹೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೩೯; ಅ. ನಿ. ೪.೨೪೧). ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿ.

ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಕಾಯನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯಂ. ಉದ್ಧಂ ಪಾದತಲಾತಿ ಪಾದತಲತೋ ಉಪರಿ. ಅಧೋ ಕೇಸಮತ್ಥಕಾತಿ ಕೇಸಗ್ಗತೋ ಹೇಟ್ಠಾ. ತಚಪರಿಯನ್ತನ್ತಿ ತಿರಿಯಂ ತಚಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ. ಪೂರಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಅಸುಚಿನೋ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೀತಿ ನಾನಪ್ಪಕಾರಕೇಸಾದಿಅಸುಚಿಭರಿತೋ ಅಯಂ ಕಾಯೋತಿ ಪಸ್ಸತಿ. ಕಥಂ? ಅತ್ಥಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಕೇಸಾ…ಪೇ… ಮುತ್ತನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಂವಿಜ್ಜನ್ತಿ. ಇಮಸ್ಮಿನ್ತಿ ಯ್ವಾಯಂ ಉದ್ಧಂ ಪಾದತಲಾ ಅಧೋ ಕೇಸಮತ್ಥಕಾ ತಿರಿಯಂ ತಚಪರಿಯನ್ತೋ ಪೂರೋ ನಾನಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಅಸುಚಿನೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ ತಸ್ಮಿಂ. ಕಾಯೇತಿ ಸರೀರೇ. ಸರೀರಞ್ಹಿ ¶ ಅಸುಚಿಸಞ್ಚಯತೋ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಞ್ಚೇವ ಚಕ್ಖುರೋಗಾದೀನಞ್ಚ ರೋಗಸತಾನಂ ಆಯಭೂತತೋ ಕಾಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಕೇಸಾ ಲೋಮಾತಿ ಏತೇ ಕೇಸಾದಯೋ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರಾ. ತತ್ಥ ಅತ್ಥಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಕೇಸಾ, ಅತ್ಥಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಲೋಮಾತಿ ಏವಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಪಾದತಲತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಉಪರಿ, ಕೇಸಮತ್ಥಕಾ ಪಟ್ಠಾಯ ಹೇಟ್ಠಾ, ತಚತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ತಿರಿಯನ್ತತೋತಿ ಏತ್ತಕೇ ಬ್ಯಾಮಮತ್ತೇ ಕಳೇವರೇ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನಪಿ ವಿಚಿನನ್ತೋ ನ ಕೋಚಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಮುತ್ತಂ ವಾ ಮಣಿಂ ವಾ ವೇಳುರಿಯಂ ವಾ ಅಗರುಂ ವಾ ಕುಙ್ಕುಮಂ ವಾ ಕಪ್ಪೂರಂ ವಾ ವಾಸಚುಣ್ಣಾದಿಂ ವಾ ಅಣುಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸುಚಿಭಾವಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಅಥ ಖೋ ಪರಮದುಗ್ಗನ್ಧಜೇಗುಚ್ಛಂ ಅಸ್ಸಿರೀಕದಸ್ಸನಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಂ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಭೇದಂ ಅಸುಚಿಂಯೇವ ಪಸ್ಸತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ಅತ್ಥಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಕೇಸಾ ಲೋಮಾ…ಪೇ… ಮುತ್ತನ್ತಿ. ಅಯಮೇತ್ಥ ಪದಸಮ್ಬನ್ಧತೋ ವಣ್ಣನಾ.

ಇಮಂ ಪನ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪಾಪುಣಿತುಕಾಮೇನ ಕುಲಪುತ್ತೇನ ಆದಿತೋವ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಸೀಲಂ ¶ ಸೋಧೇತ್ವಾ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಿತೇನ, ಯ್ವಾಯಂ ದಸಸು ಪಲಿಬೋಧೇಸು ಪಲಿಬೋಧೋ ಅತ್ಥಿ ತಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ, ಪಟಿಕ್ಕೂಲಮನಸಿಕಾರಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾಯ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ, ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ, ಅರಹತ್ತಂ ಅನಾಗಾಮಿಫಲಾದೀಸು ವಾ ಅಞ್ಞತರಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬನ್ತಿಮೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ಸಾಟ್ಠಕಥಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ಕತಪರಿಚಯಸ್ಸ ತನ್ತಿಆಚರಿಯಸ್ಸಾಪಿ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕೇ ಉಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ವಿಸುದ್ಧಂ ತಥಾರೂಪಂ ¶ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತಂ ಏಕವಿಹಾರೇ ಅಲಭನ್ತೇನ ತಸ್ಸ ವಸನಟ್ಠಾನಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಉಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ತತ್ಥ ಚತುಬ್ಬಿಧಸೀಲವಿಸೋಧನಞ್ಚೇವ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೧.೧೯) ಪಲಿಬೋಧೋ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೧.೪೧) ಚ ಪಲಿಬೋಧುಪಚ್ಛೇದೋ ಚ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕಂ ಉಪಸಙ್ಕಮನವಿಧಾನಞ್ಚ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಕಥಿತಂ. ತಸ್ಮಾ ತಂ ತತ್ಥ ಕಥಿತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಆಚರಿಯೇನ ಪನ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಕಥೇನ್ತೇನ ತಿವಿಧೇನ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ಏಕೋ ಭಿಕ್ಖು ಪಕತಿಯಾ ಉಗ್ಗಹಿತಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೋ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ಏಕಂ ದ್ವೇ ನಿಸಜ್ಜವಾರೇ ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕಾರೇತ್ವಾ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ಏಕೋ ಸನ್ತಿಕೇ ವಸಿತ್ವಾ ಉಗ್ಗಣ್ಹಿತುಕಾಮೋ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ಆಗತಾಗತವೇಲಾಯ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ಏಕೋ ಉಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸ ನಾತಿಪಪಞ್ಚಂ ನಾತಿಸಙ್ಖೇಪಂ ಕತ್ವಾ ¶ ನಿಜ್ಜಟಂ ನಿಗ್ಗಣ್ಠಿಕಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಕಥೇತಬ್ಬಂ. ಕಥೇನ್ತೇನ ಕಿಂ ಆಚಿಕ್ಖಿತಬ್ಬನ್ತಿ? ಸತ್ತಧಾ ಉಗ್ಗಹಕೋಸಲ್ಲಂ ದಸಧಾ ಚ ಮನಸಿಕಾರಕೋಸಲ್ಲಂ ಆಚಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ.

ತತ್ಥ ವಚಸಾ ಮನಸಾ ವಣ್ಣತೋ ಸಣ್ಠಾನತೋ ದಿಸತೋ ಓಕಾಸತೋ ಪರಿಚ್ಛೇದತೋತಿ ಏವಂ ಸತ್ತಧಾ ಉಗ್ಗಹಕೋಸಲ್ಲಂ ಆಚಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ. ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಪಟಿಕ್ಕೂಲಮನಸಿಕಾರಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೇ ಯೋಪಿ ತಿಪಿಟಕೋ ಹೋತಿ, ತೇನಪಿ ಮನಸಿಕಾರಕಾಲೇ ಪಠಮಂ ವಾಚಾಯ ಸಜ್ಝಾಯೋ ಕಾತಬ್ಬೋ. ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಹಿ ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸೇವ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ಮಲಯವಾಸೀಮಹಾದೇವತ್ಥೇರಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕೇ ಉಗ್ಗಹಿತಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಥೇರಾನಂ ವಿಯ. ಥೇರೋ ಕಿರ ತೇಹಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಯಾಚಿತೋ ‘ಚತ್ತಾರೋ ಮಾಸೇ ಇಮಂ ಏವಂ ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕರೋಥಾ’ತಿ ದ್ವತ್ತಿಸಾಕಾರಪಾಳಿಂ ಅದಾಸಿ. ತೇ, ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ತೇಸಂ ದ್ವೇ ತಯೋ ನಿಕಾಯಾ ಪಗುಣಾ, ಪದಕ್ಖಿಣಗ್ಗಾಹಿತಾಯ ಪನ ಚತ್ತಾರೋ ಮಾಸೇ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರಂ ಸಜ್ಝಾಯನ್ತಾವ ಸೋತಾಪನ್ನಾ ಅಹೇಸುಂ.

ತಸ್ಮಾ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಕಥೇನ್ತೇನ ಆಚರಿಯೇನ ಅನ್ತೇವಾಸಿಕೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ – ‘ಪಠಮಂ ತಾವ ವಾಚಾಯ ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕರೋಹೀ’ತಿ. ಕರೋನ್ತೇನ ಚ ತಚಪಞ್ಚಕಾದೀನಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮವಸೇನ ಸಜ್ಝಾಯೋ ಕಾತಬ್ಬೋ. ‘‘ಕೇಸಾ ಲೋಮಾ ನಖಾ ದನ್ತಾ ತಚೋ’’ತಿ ಹಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ಪಟಿಲೋಮತೋ ‘‘ತಚೋ ದನ್ತಾ ನಖಾ ಲೋಮಾ ಕೇಸಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ತದನನ್ತರಂ ವಕ್ಕಪಞ್ಚಕೇ ‘‘ಮಂಸಂ ನ್ಹಾರು ಅಟ್ಠಿ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ¶ ವಕ್ಕ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ಪಟಿಲೋಮತೋ ‘‘ವಕ್ಕಂ ¶ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ಅಟ್ಠಿ ನ್ಹಾರು ಮಂಸಂ ತಚೋ ದನ್ತಾ ನಖಾ ಲೋಮಾ ಕೇಸಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ತತೋ ಪಪ್ಫಾಸಪಞ್ಚಕೇ ‘‘ಹದಯಂ ಯಕನಂ ಕಿಲೋಮಕಂ ಪಿಹಕಂ ಪಪ್ಫಾಸ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ಪಟಿಲೋಮತೋ ‘‘ಪಪ್ಫಾಸಂ ಪಿಹಕಂ ಕಿಲೋಮಕಂ ಯಕನಂ ಹದಯಂ ವಕ್ಕಂ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ಅಟ್ಠಿ ನ್ಹಾರು ಮಂಸಂ ತಚೋ ದನ್ತಾ ನಖಾ ಲೋಮಾ ಕೇಸಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ.

ತತೋ ಇಮಂ ತನ್ತಿಂ ಅನಾರುಳ್ಹಮ್ಪಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೪) ಆಗತಂ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಕರೀಸಾವಸಾನೇ ತನ್ತಿಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಪಞ್ಚಕೇ ‘‘ಅನ್ತಂ ಅನ್ತಗುಣಂ ಉದರಿಯಂ ಕರೀಸಂ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ಪಟಿಲೋಮತೋ ‘‘ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಕರೀಸಂ ಉದರಿಯಂ ಅನ್ತಗುಣಂ ಅನ್ತಂ ಪಪ್ಫಾಸಂ ಪಿಹಕಂ ಕಿಲೋಮಕಂ ಯಕನಂ ಹದಯಂ ವಕ್ಕಂ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ಅಟ್ಠಿ ನ್ಹಾರು ಮಂಸಂ ತಚೋ ದನ್ತಾ ನಖಾ ಲೋಮಾ ಕೇಸಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ.

ತತೋ ¶ ಮೇದಛಕ್ಕೇ ‘‘ಪಿತ್ತಂ ಸೇಮ್ಹಂ ಪುಬ್ಬೋ ಲೋಹಿತಂ ಸೇದೋ ಮೇದೋ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ಪಟಿಲೋಮತೋ ‘‘ಮೇದೋ ಸೇದೋ ಲೋಹಿತಂ ಪುಬ್ಬೋ ಸೇಮ್ಹಂ ಪಿತ್ತಂ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಕರೀಸಂ ಉದರಿಯಂ ಅನ್ತಗುಣಂ ಅನ್ತಂ ಪಪ್ಫಾಸಂ ಪಿಹಕಂ ಕಿಲೋಮಕಂ ಯಕನಂ ಹದಯಂ ವಕ್ಕಂ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ಅಟ್ಠಿ ನ್ಹಾರು ಮಂಸಂ ತಚೋ ದನ್ತಾ ನಖಾ ಲೋಮಾ ಕೇಸಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ.

ತತೋ ಮುತ್ತಛಕ್ಕೇ ‘‘ಅಸ್ಸು ವಸಾ ಖೇಳೋ ಸಿಙ್ಘಾಣಿಕಾ ಲಸಿಕಾ ಮುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ಪುನ ಪಟಿಲೋಮತೋ ‘‘ಮುತ್ತಂ ಲಸಿಕಾ ಸಿಙ್ಘಾಣಿಕಾ ಖೇಳೋ ವಸಾ ಅಸ್ಸು ಮೇದೋ ಸೇದೋ ಲೋಹಿತಂ ಪುಬ್ಬೋ ಸೇಮ್ಹಂ ಪಿತ್ತಂ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಕರೀಸಂ ಉದರಿಯಂ ಅನ್ತಗುಣಂ ಅನ್ತಂ ಪಪ್ಫಾಸಂ ಪಿಹಕಂ ಕಿಲೋಮಕಂ ಯಕನಂ ಹದಯಂ ವಕ್ಕಂ ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಂ ಅಟ್ಠಿ ನ್ಹಾರು ಮಂಸಂ ತಚೋ ದನ್ತಾ ನಖಾ ಲೋಮಾ ಕೇಸಾ’’ತಿ ಏವಂ ಕಾಲಸತಮ್ಪಿ ಕಾಲಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಕಾಲಸತಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ವಾಚಾಯ ಸಜ್ಝಾಯೋ ಕಾತಬ್ಬೋ. ವಚಸಾ ಸಜ್ಝಾಯೇನ ಹಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನತನ್ತಿ ಪಗುಣಾ ಹೋತಿ; ನ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಚಿತ್ತಂ ವಿಧಾವತಿ; ಕೋಟ್ಠಾಸಾ ಪಾಕಟಾ ಹೋನ್ತಿ, ಹತ್ಥಸಙ್ಖಲಿಕಾ ವಿಯ ಖಾಯನ್ತಿ, ವತಿಪಾದಪನ್ತಿ ವಿಯ ಚ ಖಾಯನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚ ಪನ ವಚಸಾ, ತಥೇವ ಮನಸಾಪಿ ಸಜ್ಝಾಯೋ ಕಾತಬ್ಬೋ. ವಚಸಾ ಸಜ್ಝಾಯೋ ಹಿ ಮನಸಾ ಸಜ್ಝಾಯಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಮನಸಾ ಸಜ್ಝಾಯೋ ಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧೋ ಮಗ್ಗಫಲಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

‘ವಣ್ಣತೋ’ತಿ ಕೇಸಾದೀನಂ ವಣ್ಣೋ ವವತ್ಥಪೇತಬ್ಬೋ. ‘ಸಣ್ಠಾನತೋ’ತಿ ತೇಸಂಯೇವ ಸಣ್ಠಾನಂ ವವತ್ಥಪೇತಬ್ಬಂ ¶ . ‘ದಿಸತೋ’ತಿ ¶ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ನಾಭಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಉಪರಿಮಾ ದಿಸಾ, ಅಧೋ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ದಿಸಾ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅಯಂ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಇಮಿಸ್ಸಾ ನಾಮ ದಿಸಾಯಾ’’ತಿ ದಿಸಾ ವವತ್ಥಪೇತಬ್ಬಾ. ‘ಓಕಾಸತೋ’ತಿ ‘‘ಅಯಂ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಇಮಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಓಕಾಸೇ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ’’ತಿ ಏವಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಓಕಾಸೋ ವವತ್ಥಪೇತಬ್ಬೋ. ‘ಪರಿಚ್ಛೇದತೋ’ತಿ ಸಭಾಗಪರಿಚ್ಛೇದೋ ವಿಸಭಾಗಪರಿಚ್ಛೇದೋತಿ ದ್ವೇ ಪರಿಚ್ಛೇದಾ. ತತ್ಥ ‘‘ಅಯಂ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಚ ಉಪರಿ ಚ ತಿರಿಯಞ್ಚ ಇಮಿನಾ ನಾಮ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ’’ತಿ ಏವಂ ಸಭಾಗಪರಿಚ್ಛೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ‘‘ಕೇಸಾ ನ ಲೋಮಾ, ಲೋಮಾಪಿ ನ ಕೇಸಾ’’ತಿ ಏವಂ ಅಮಿಸ್ಸೀಕತವಸೇನ ವಿಸಭಾಗಪರಿಚ್ಛೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಏವಂ ¶ ಸತ್ತಧಾ ಉಗ್ಗಹಕೋಸಲ್ಲಂ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತೇನ ಪನ ‘‘ಇದಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಅಸುಕಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಪಟಿಕ್ಕೂಲವಸೇನ ಕಥಿತಂ, ಅಸುಕಸ್ಮಿಂ ಧಾತುವಸೇನಾ’’ತಿ ಞತ್ವಾ ಆಚಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ. ಇದಞ್ಹಿ ಮಹಾಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೭೨; ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೫ ಆದಯೋ) ಪಟಿಕ್ಕೂಲವಸೇನೇವ ಕಥಿತಂ, ಮಹಾಹತ್ಥಿಪದೋಪಮ (ಮ. ನಿ. ೧.೩೦೦ ಆದಯೋ) -ಮಹಾರಾಹುಲೋವಾದ (ಮ. ನಿ. ೨.೧೧೩ ಆದಯೋ) -ಧಾತುವಿಭಙ್ಗೇಸು (ಮ. ನಿ. ೩.೩೪೨ ಆದಯೋ) ಧಾತುವಸೇನ ಕಥಿತಂ. ಕಾಯಗತಾಸತಿಸುತ್ತೇ (ಮ. ನಿ. ೩.೧೫೩ ಆದಯೋ) ಪನ ಯಸ್ಸ ವಣ್ಣತೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನಿ ವಿಭತ್ತಾನಿ. ತತ್ಥ ಧಾತುವಸೇನ ಕಥಿತಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ಪಟಿಕ್ಕೂಲವಸೇನ ಕಥಿತಂ ಸಮಥಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ. ತದೇತಂ ಇಧ ಸಮಥಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಅವಿಸೇಸತೋ ಸಬ್ಬಸಾಧಾರಣವಸೇನ ಕಥಿತನ್ತಿ ವದನ್ತಿಯೇವಾತಿ.

ಏವಂ ಸತ್ತಧಾ ಉಗ್ಗಹಕೋಸಲ್ಲಂ ಆಚಿಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ಅನುಪುಬ್ಬತೋ, ನಾತಿಸೀಘತೋ, ನಾತಿಸಣಿಕತೋ, ವಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಬಾಹನತೋ, ಪಣ್ಣತ್ತಿಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋ, ಅನುಪುಬ್ಬಮುಞ್ಚನತೋ, ಅಪ್ಪನಾತೋ, ತಯೋ ಚ ಸುತ್ತನ್ತಾ’’ತಿ ಏವಂ ದಸಧಾ ಮನಸಿಕಾರಕೋಸಲ್ಲಂ ಆಚಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ. ತತ್ಥ ‘ಅನುಪುಬ್ಬತೋ’ತಿ ಇದಞ್ಹಿ ಸಜ್ಝಾಯಕರಣತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಅನುಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಮನಸಿಕಾತಬ್ಬಂ, ನ ಏಕನ್ತರಿಕಾಯ. ಏಕನ್ತರಿಕಾಯ ಹಿ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಯಥಾ ನಾಮ ಅಕುಸಲೋ ಪುರಿಸೋ ದ್ವತ್ತಿಂಸಪದಂ ನಿಸ್ಸೇಣಿಂ ಏಕನ್ತರಿಕಾಯ ಆರೋಹನ್ತೋ ಕಿಲನ್ತಕಾಯೋ ಪತತಿ, ನ ಆರೋಹನಂ ಸಮ್ಪಾದೇತಿ; ಏವಮೇವ ಭಾವನಾಸಮ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾದಸ್ಸ ಅನಧಿಗಮಾ ಕಿಲನ್ತಚಿತ್ತೋ ಪತತಿ, ನ ಭಾವನಂ ಸಮ್ಪಾದೇತಿ.

ಅನುಪುಬ್ಬತೋ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೇನಾಪಿ ಚ ‘ನಾತಿಸೀಘತೋ’ ಮನಸಿಕಾತಬ್ಬಂ. ಅತಿಸೀಘತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಹಿ ¶ ಯಥಾ ನಾಮ ತಿಯೋಜನಂ ಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಓಕ್ಕಮನವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ¶ ಸೀಘೇನ ಜವೇನ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಮ್ಪಿ ಗಮನಾಗಮನಂ ಕರೋತೋ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅದ್ಧಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಯಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಅಥ ಖೋ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾವ ಗನ್ತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ; ಏವಮೇವ ಕೇವಲಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ಪಾಪುಣಾತಿ, ಅವಿಭೂತಂ ಪನ ಹೋತಿ, ನ ವಿಸೇಸಂ ಆವಹತಿ. ತಸ್ಮಾ ನಾತಿಸೀಘತೋ ಮನಸಿಕಾತಬ್ಬಂ.

ಯಥಾ ಚ ನಾತಿಸೀಘತೋ ಏವಂ ‘ನಾತಿಸಣಿಕತೋ’ಪಿ. ಅತಿಸಣಿಕತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಹಿ ಯಥಾ ನಾಮ ತದಹೇವ ತಿಯೋಜನಂ ಮಗ್ಗಂ ಗನ್ತುಕಾಮಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ¶ ಅನ್ತರಾಮಗ್ಗೇ ರುಕ್ಖಪಬ್ಬತಗಹನಾದೀಸು ವಿಲಮ್ಬಮಾನಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಪರಿಕ್ಖಯಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ, ದ್ವೀಹತೀಹೇನ ಪರಿಯೋಸಾಪೇತಬ್ಬೋ ಹೋತಿ; ಏವಮೇವ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ನ ಗಚ್ಛತಿ, ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ.

‘ವಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಬಾಹನತೋ’ತಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ಪುಥುತ್ತಾರಮ್ಮಣೇ ಚೇತಸೋ ವಿಕ್ಖೇಪೋ ಪಟಿಬಾಹಿತಬ್ಬೋ. ಅಪ್ಪಟಿಬಾಹತೋ ಹಿ ಯಥಾ ನಾಮ ಏಕಪದಿಕಂ ಪಪಾತಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಅಕ್ಕಮನಪದಂ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖೇತ್ವಾ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ವಿಲೋಕಯತೋ ಪದವಾರೋ ವಿರಜ್ಝತಿ, ತತೋ ಸತಪೋರಿಸೇ ಪಪಾತೇ ಪತಿತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ; ಏವಮೇವ ಬಹಿದ್ಧಾ ವಿಕ್ಖೇಪೇ ಸತಿ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಪರಿಹಾಯತಿ, ಪರಿಧಂಸತಿ. ತಸ್ಮಾ ವಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಬಾಹನತೋ ಮನಸಿಕಾತಬ್ಬಂ.

‘ಪಣ್ಣತ್ತಿಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋ’ತಿ ಯಾ ಅಯಂ ‘‘ಕೇಸಾ ಲೋಮಾ’’ತಿ ಆದಿಕಾ ಪಣ್ಣತ್ತಿ ತಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಪಟಿಕ್ಕೂಲನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ ಠಪೇತಬ್ಬಂ. ಯಥಾ ಹಿ ಉದಕದುಲ್ಲಭಕಾಲೇ ಮನುಸ್ಸಾ ಅರಞ್ಞೇ ಉದಪಾನಂ ದಿಸ್ವಾ ತತ್ಥ ತಾಲಪಣ್ಣಾದಿಕಂ ಕಿಞ್ಚಿದೇವ ಸಞ್ಞಾಣಂ ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ತೇನ ಸಞ್ಞಾಣೇನ ಆಗನ್ತ್ವಾ ನ್ಹಾಯನ್ತಿ ಚೇವ ಪಿವನ್ತಿ ಚ, ಯದಾ ಪನ ತೇಸಂ ಅಭಿಣ್ಹಸಞ್ಚಾರೇನ ಆಗತಾಗತಪದಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ತದಾ ಸಞ್ಞಾಣೇನ ಕಿಚ್ಚಂ ನ ಹೋತಿ, ಇಚ್ಛಿತಿಚ್ಛಿತಕ್ಖಣೇ ಗನ್ತ್ವಾ ನ್ಹಾಯನ್ತಿ ಚೇವ ಪಿವನ್ತಿ ಚ; ಏವಮೇವ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ‘ಕೇಸಾ ಲೋಮಾ’ತಿ ಪಣ್ಣತ್ತಿವಸೇನ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಪಟಿಕ್ಕೂಲಭಾವೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ. ಅಥ ‘ಕೇಸಾ ಲೋಮಾ’ತಿ ಪಣ್ಣತ್ತಿಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಪಟಿಕ್ಕೂಲಭಾವೇಯೇವ ಚಿತ್ತಂ ಠಪೇತಬ್ಬಂ.

‘ಅನುಪುಬ್ಬಮುಞ್ಚನತೋ’ತಿ ಯೋ ಯೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ನ ಉಪಟ್ಠಾತಿ, ತಂ ತಂ ಮುಞ್ಚನ್ತೇನ ಅನುಪುಬ್ಬಮುಞ್ಚನತೋ ಮನಸಿಕಾತಬ್ಬಂ. ಆದಿಕಮ್ಮಿಕಸ್ಸ ಹಿ ‘ಕೇಸಾ’ತಿ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಮನಸಿಕಾರೋ ಗನ್ತ್ವಾ ‘ಮುತ್ತ’ನ್ತಿ ¶ ಇಮಂ ಪರಿಯೋಸಾನಕೋಟ್ಠಾಸಮೇವ ಆಹಚ್ಚ ತಿಟ್ಠತಿ. ‘ಮುತ್ತ’ನ್ತಿ ಚ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಮನಸಿಕಾರೋ ಗನ್ತ್ವಾ ‘ಕೇಸಾ’ತಿ ಇಮಂ ಆದಿಕೋಟ್ಠಾಸಮೇವ ಆಹಚ್ಚ ತಿಟ್ಠತಿ. ಅಥಸ್ಸ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಕೇಚಿ ¶ ಕೋಟ್ಠಾಸಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಕೇಚಿ ನ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ. ತೇನ ಯೇ ಯೇ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ ತೇಸು ತೇಸು ತಾವ ಕಮ್ಮಂ ಕಾತಬ್ಬಂ, ಯಾವ ದ್ವೀಸು ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ತೇಸಮ್ಪಿ ಏಕೋ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಉಪಟ್ಠಹತಿ. ಏವಂ ಉಪಟ್ಠಿತಂ ಪನ ತಮೇವ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೇನ ಅಪ್ಪನಾ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬಾ.

ತತ್ರಾಯಂ ಉಪಮಾ – ಯಥಾ ಹಿ ದ್ವತ್ತಿಂಸತಾಲಕೇ ತಾಲವನೇ ವಸನ್ತಂ ಮಕ್ಕಟಂ ಗಹೇತುಕಾಮೋ ಲುದ್ದೋ ಆದಿಮ್ಹಿ ಠಿತತಾಲಸ್ಸ ಪಣ್ಣಂ ಸರೇನ ವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಉಕ್ಕುಟ್ಠಿಂ ಕರೇಯ್ಯ; ಅಥ ಸೋ ಮಕ್ಕಟೋ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ತಾಲೇ ¶ ಪತಿತ್ವಾ ಪರಿಯನ್ತತಾಲಮೇವ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ; ತತ್ಥಪಿ ಗನ್ತ್ವಾ ಲುದ್ದೇನ ತಥೇವ ಕತೇ ಪುನ ತೇನೇವ ನಯೇನ ಆದಿತಾಲಂ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ; ಸೋ ಏವಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಗಚ್ಛನ್ತೋ ಉಕ್ಕುಟ್ಠುಕ್ಕುಟ್ಠಿಟ್ಠಾನೇಯೇವ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಪುನ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ತಾಲೇ ನಿಪತಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವೇಮಜ್ಝೇ ಮಕುಳತಾಲಪಣ್ಣಸೂಚಿಂ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವಿಜ್ಝಿಯಮಾನೋಪಿ ನ ಉಟ್ಠಹೇಯ್ಯ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ತತ್ರಿದಂ ಓಪಮ್ಮಸಂಸನ್ದನಂ – ಯಥಾ ಹಿ ತಾಲವನೇ ದ್ವತ್ತಿಂಸತಾಲಾ, ಏವಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ದ್ವತ್ತಿಂಸ ಕೋಟ್ಠಾಸಾ; ಮಕ್ಕಟೋ ವಿಯ ಚಿತ್ತಂ; ಲುದ್ದೋ ವಿಯ ಯೋಗಾವಚರೋ; ಮಕ್ಕಟಸ್ಸ ದ್ವತ್ತಿಂಸತಾಲಕೇ ತಾಲವನೇ ನಿವಾಸೋ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ದ್ವತ್ತಿಂಸಕೋಟ್ಠಾಸಕೇ ಕಾಯೇ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅನುಸಂಚರಣಂ; ಲುದ್ದೇನ ಆದಿಮ್ಹಿ ಠಿತತಾಲಸ್ಸ ಪಣ್ಣಂ ಸರೇನ ವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಉಕ್ಕುಟ್ಠಿಯಾ ಕತಾಯ ಮಕ್ಕಟಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ತಾಲೇ ಪತಿತ್ವಾ ಪರಿಯನ್ತತಾಲಗಮನಂ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ‘ಕೇಸಾ’ತಿ ಮನಸಿಕಾರೇ ಆರದ್ಧೇ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಗನ್ತ್ವಾ ಪರಿಯೋಸಾನಕೋಟ್ಠಾಸೇ ಏವ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಣ್ಠಾನಂ; ಪುನ ಪಚ್ಚಾಗಮನೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ; ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಗಚ್ಛಮಾನಸ್ಸ ಮಕ್ಕಟಸ್ಸ ಉಕ್ಕುಟ್ಠುಕ್ಕುಟ್ಠಿಟ್ಠಾನೇ ಉಟ್ಠಾನಂ ವಿಯ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಕೇಸುಚಿ ಕೇಸುಚಿ ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಅನುಪಟ್ಠಹನ್ತೇ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಪರಿಕಮ್ಮಕರಣಂ; ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ತಾಲೇ ನಿಪತಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವೇಮಜ್ಝೇ ಮಕುಳತಾಲಪಣ್ಣಸೂಚಿಂ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವಿಜ್ಝಿಯಮಾನಸ್ಸಾಪಿ ¶ ಅನುಟ್ಠಾನಂ ವಿಯ ಅವಸಾನೇ ದ್ವೀಸು ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಯೋ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಉಪಟ್ಠಾತಿ ತಮೇವ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಮನಸಿಕರಿತ್ವಾ ಅಪ್ಪನಾಯ ಉಪ್ಪಾದನಂ.

ಅಪರಾಪಿ ಉಪಮಾ – ಯಥಾ ನಾಮ ಪಿಣ್ಡಪಾತಿಕೋ ಭಿಕ್ಖು ದ್ವತ್ತಿಂಸಕುಲಂ ಗಾಮಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ವಸನ್ತೋ ಪಠಮಗೇಹೇ ಏವ ದ್ವೇ ಭಿಕ್ಖಾ ಲಭಿತ್ವಾ ಪರತೋ ಏಕಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇಯ್ಯ; ಪುನದಿವಸೇ ತಿಸ್ಸೋ ಲಭಿತ್ವಾ ಪರತೋ ದ್ವೇ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇಯ್ಯ; ತತಿಯದಿವಸೇ ಆದಿಮ್ಹಿಯೇವ ಪತ್ತಪೂರಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಆಸನಸಾಲಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಪರಿಭುಞ್ಜೇಯ್ಯ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ದ್ವತ್ತಿಂಸಕುಲಗಾಮೋ ವಿಯ ಹಿ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರೋ; ಪಿಣ್ಡಪಾತಿಕೋ ವಿಯ ಯೋಗಾವಚರೋ; ತಸ್ಸ ತಂ ಗಾಮಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ವಾಸೋ ವಿಯ ಯೋಗಿನೋ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರೇ ಪರಿಕಮ್ಮಕರಣಂ; ಪಠಮಗೇಹೇ ¶ ದ್ವೇ ಭಿಕ್ಖಾ ಲಭಿತ್ವಾ ಪರತೋ ಏಕಿಸ್ಸಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಯ ದುತಿಯದಿವಸೇ ತಿಸ್ಸೋ ಲಭಿತ್ವಾ ಪರತೋ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಯ ಚ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಅನುಪಟ್ಠಹನ್ತೇ ಅನುಪಟ್ಠಹನ್ತೇ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ¶ ಯಾವ ಕೋಟ್ಠಾಸದ್ವಯೇ ಪರಿಕಮ್ಮಕರಣಂ; ತತಿಯದಿವಸೇ ಆದಿಮ್ಹಿಯೇವ ಪತ್ತಪೂರಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಆಸನಸಾಲಾಯಂ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಪರಿಭೋಗೋ ವಿಯ ದ್ವೀಸು ಯೋ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಉಪಟ್ಠಹತಿ ತಮೇವ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಮನಸಿಕರಿತ್ವಾ ಅಪ್ಪನಾಯ ಉಪ್ಪಾದನಂ.

‘ಅಪ್ಪನಾತೋ’ತಿ ಅಪ್ಪನಾಕೋಟ್ಠಾಸತೋ. ಕೇಸಾದೀಸು ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಕೋಟ್ಠಾಸೇ ಅಪ್ಪನಾ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ.

‘ತಯೋ ಚ ಸುತ್ತನ್ತಾ’ತಿ ಅಧಿಚಿತ್ತಂ, ಸೀತಿಭಾವೋ, ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಕೋಸಲ್ಲನ್ತಿ ಇಮೇ ತಯೋ ಸುತ್ತನ್ತಾ ವೀರಿಯಸಮಾಧಿಯೋಜನತ್ಥಂ ವೇದಿತ�