📜

ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ

ಖುದ್ದಕನಿಕಾಯೇ

ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗ-ಅಟ್ಠಕಥಾ

(ಪಠಮೋ ಭಾಗೋ)

ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ

ಯೋ ¶ ¶ ¶ ಸಬ್ಬಲೋಕಾತಿಗಸಬ್ಬಸೋಭಾ-

ಯುತ್ತೇಹಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ಗುಣೇಹಿ ಯುತ್ತೋ;

ದೋಸೇಹಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ಸವಾಸನೇಹಿ,

ಮುತ್ತೋ ವಿಮುತ್ತಿಂ ಪರಮಞ್ಚ ದಾತಾ.

ನಿಚ್ಚಂ ದಯಾಚನ್ದನಸೀತಚಿತ್ತೋ,

ಪಞ್ಞಾರವಿಜ್ಜೋತಿತಸಬ್ಬನೇಯ್ಯೋ;

ಸಬ್ಬೇಸು ಭೂತೇಸು ತಮಗ್ಗಭೂತಂ,

ಭೂತತ್ಥನಾಥಂ ಸಿರಸಾ ನಮಿತ್ವಾ.

ಯೋ ¶ ಸಬ್ಬಭೂತೇಸು ಮುನೀವ ಅಗ್ಗೋ, ಅನನ್ತಸಙ್ಖೇಸು ಜಿನತ್ತಜೇಸು;

ಅಹೂ ದಯಾಞಾಣಗುಣೇಹಿ ಸತ್ಥುಲೀಲಾನುಕಾರೀ ಜನತಾಹಿತೇಸು.

ತಂ ಸಾರಿಪುತ್ತಂ ಮುನಿರಾಜಪುತ್ತಂ, ಥೇರಂ ಥಿರಾನೇಕಗುಣಾಭಿರಾಮಂ;

ಪಞ್ಞಾಪಭಾವುಗ್ಗತಚಾರುಕಿತ್ತಿಂ, ಸುಸನ್ತವುತ್ತಿಞ್ಚ ಅಥೋ ನಮಿತ್ವಾ.

ಸದ್ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಾನುಪವತ್ತಕೇನ ¶ , ಸದ್ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿಸಾವಕೇನ;

ಸುತ್ತೇಸು ವುತ್ತೇಸು ತಥಾಗತೇನ, ಭೂತತ್ಥವೇದಿತ್ತಮುಪಾಗತೇನ.

ಯೋ ¶ ಭಾಸಿತೋ ಭಾಸಿತಕೋವಿದೇನ, ಧಮ್ಮಪ್ಪದೀಪುಜ್ಜಲನಾಯಕೇನ;

ಪಾಠೋ ವಿಸಿಟ್ಠೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ, ಮಗ್ಗೋತಿ ತನ್ನಾಮವಿಸೇಸಿತೋ ಚ.

ವಿಚಿತ್ತನಾನತ್ತನಯೋಪಗೂಳ್ಹೋ, ಗಮ್ಭೀರಪಞ್ಞೇಹಿ ಸದಾವಗಾಳ್ಹೋ;

ಅತ್ತತ್ಥಲೋಕತ್ಥಪರಾಯಣೇಹಿ, ಸಂಸೇವನೀಯೋ ಸುಜನೇಹಿ ನಿಚ್ಚಂ.

ಞಾಣಪ್ಪಭೇದಾವಹನಸ್ಸ ತಸ್ಸ, ಯೋಗೀಹಿನೇಕೇಹಿ ನಿಸೇವಿತಸ್ಸ;

ಅತ್ಥಂ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅನುವಣ್ಣಯನ್ತೋ, ಸುತ್ತಞ್ಚ ಯುತ್ತಿಞ್ಚ ಅನುಕ್ಕಮನ್ತೋ.

ಅವೋಕ್ಕಮನ್ತೋ ಸಮಯಾ ಸಕಾ ಚ, ಅನಾಮಸನ್ತೋ ಸಮಯಂ ಪರಞ್ಚ;

ಪುಬ್ಬೋಪದೇಸಟ್ಠಕಥಾನಯಞ್ಚ, ಯಥಾನುರೂಪಂ ಉಪಸಂಹರನ್ತೋ.

ವಕ್ಖಾಮಹಂ ಅಟ್ಠಕಥಂ ಜನಸ್ಸ, ಹಿತಾಯ ಸದ್ಧಮ್ಮಚಿರಟ್ಠಿತತ್ಥಂ;

ಸಕ್ಕಚ್ಚ ಸದ್ಧಮ್ಮಪಕಾಸಿನಿಂ ತಂ, ಸುಣಾಥ ಧಾರೇಥ ಚ ಸಾಧು ಸನ್ತೋತಿ.

ತತ್ಥ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ ಮಗ್ಗೋತಿ ತನ್ನಾಮವಿಸೇಸಿತೋ ಚಾತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗತಾ ತಾವ ವತ್ತಬ್ಬಾ. ಚತಸ್ಸೋ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ – ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ. ತಾಸಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ ಮಗ್ಗೋ ಅಧಿಗಮೂಪಾಯೋತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೋ, ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಟಿಲಾಭಹೇತೂತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಕಥಮಯಂ ತಾಸಂ ಮಗ್ಗೋ ಹೋತೀತಿ ಚೇ? ಪಭೇದತೋ ದೇಸಿತಾಯ ದೇಸನಾಯ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾವಹತ್ತಾ. ನಾನಾಭೇದಭಿನ್ನಾನಞ್ಹಿ ¶ ¶ ಧಮ್ಮಾನಂ ನಾನಾಭೇದಭಿನ್ನಾ ದೇಸನಾ ಸೋತೂನಂ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಪ್ಪಭೇದಞ್ಚ ¶ ಸಞ್ಜನೇತಿ, ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಪ್ಪಭೇದಾಯ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ವುತ್ತಞ್ಚ – ‘‘ಪಭೇದತೋ ಹಿ ದೇಸನಾ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾವಹಾ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೧.ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಪದಭಾಜನೀಯ). ಅಯಞ್ಚ ನಾನಾಭೇದಭಿನ್ನಾ ದೇಸನಾ, ತೇನಸ್ಸಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ ಮಗ್ಗತ್ತಸಿದ್ಧಿ.

ತತ್ಥ ಚತಸ್ಸೋತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ ಪಭೇದಾ. ‘‘ಅತ್ಥೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಧಮ್ಮೇ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತತ್ರ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಞಾಣೇಸು ಞಾಣಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ (ವಿಭ. ೭೧೮) ವುತ್ತತ್ತಾ ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಪಭೇದಾ, ಞಾಣಸ್ಸೇವ ಪಭೇದಾ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಞಾಣಪ್ಪಭೇದಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅತ್ಥಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾನಕರಣಸಮತ್ಥಂ ಅತ್ಥೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ. ಧಮ್ಮಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾನಕರಣಸಮತ್ಥಂ ಧಮ್ಮೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ. ನಿರುತ್ತಿಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾನಕರಣಸಮತ್ಥಂ ನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ. ಪಟಿಭಾನಪ್ಪಭೇದಸ್ಸ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಿಭಾವನವವತ್ಥಾನಕರಣಸಮತ್ಥಂ ಪಟಿಭಾನೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ.

ತತ್ಥ ಅತ್ಥೋತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಹೇತುಫಲಂ. ತಞ್ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ಹೇತುಅನುಸಾರೇನ ಅರೀಯತಿ ಅಧಿಗಮೀಯತಿ ಪಾಪುಣೀಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅತ್ಥೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಪಭೇದತೋ ಪನ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ, ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಭಾಸಿತತ್ಥೋ, ವಿಪಾಕೋ, ಕಿರಿಯಾತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಅತ್ಥೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ತಂ ಅತ್ಥಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ.

ಧಮ್ಮೋತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪಚ್ಚಯೋ. ಸೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ತಂ ತಂ ವಿದಹತಿ ಪವತ್ತೇತಿ ಚೇವ ಪಾಪೇತಿ ಚ, ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಪಭೇದತೋ ಪನ ಯೋ ಕೋಚಿ ಫಲನಿಬ್ಬತ್ತಕೋ ಹೇತು, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ, ಭಾಸಿತಂ, ಕುಸಲಂ, ಅಕುಸಲನ್ತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾ ಧಮ್ಮೋತಿ ¶ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ. ಅಯಮೇವ ಹಿ ಅತ್ಥೋ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ (ವಿಭ. ೭೧೯-೭೨೫) –

‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ದುಕ್ಖಸಮುದಯೇ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಞಾಣಂ ¶ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ. ಹೇತುಮ್ಹಿ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಹೇತುಫಲೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ.

‘‘ಯೇ ¶ ಧಮ್ಮಾ ಜಾತಾ ಭೂತಾ ಸಞ್ಜಾತಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಪಾತುಭೂತಾ, ಇಮೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಯಮ್ಹಾ ಧಮ್ಮಾ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಜಾತಾ ಭೂತಾ ಸಞ್ಜಾತಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಪಾತುಭೂತಾ, ತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ.

‘‘ಜರಾಮರಣೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಜರಾಮರಣಸಮುದಯೇ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಜರಾಮರಣನಿರೋಧೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಜರಾಮರಣನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ.

‘‘ಜಾತಿಯಾ ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಭವೇ ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಉಪಾದಾನೇ ಞಾಣಂ…ಪೇ… ತಣ್ಹಾಯ ಞಾಣಂ…ಪೇ… ವೇದನಾಯ ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಫಸ್ಸೇ ಞಾಣಂ….ಪೇ… ಸಳಾಯತನೇ ಞಾಣಂ….ಪೇ… ನಾಮರೂಪೇ ಞಾಣಂ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಸಙ್ಖಾರಸಮುದಯೇ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಸಙ್ಖಾರನಿರೋಧೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ಸಙ್ಖಾರನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ.

‘‘ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಾತಿ – ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಂ ಗಾಥಂ ಉದಾನಂ ಇತಿವುತ್ತಕಂ ಜಾತಕಂ ಅಬ್ಭುತಧಮ್ಮಂ ವೇದಲ್ಲಂ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ. ಸೋ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ಭಾಸಿತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಯಂ ಇಮಸ್ಸ ಭಾಸಿತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ, ಅಯಂ ಇಮಸ್ಸ ಭಾಸಿತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ’ತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ.

‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ? ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ…ಪೇ… ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಯಂ ಯಂ ವಾ ಪನಾರಬ್ಭ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಫಸ್ಸೋ ಹೋತಿ…ಪೇ… ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ ಹೋತಿ. ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾ. ಇಮೇಸು ¶ ಧಮ್ಮೇಸು ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತೇಸಂ ವಿಪಾಕೇ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತೋ.

ತತ್ರ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇ ಞಾಣನ್ತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಯಾ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ ಅಬ್ಯಭಿಚಾರಿವೋಹಾರೋ, ತಸ್ಸ ಅಭಿಲಾಪೇ ಭಾಸನೇ ಉದೀರಣೇ ¶ ತಂ ಲಪಿತಂ ಭಾಸಿತಂ ಉದೀರಿತಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಸದ್ದಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪೇ ‘‘ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ, ಅಯಂ ನ ಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಏವಂ ತಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಿಸಞ್ಞಿತಾಯ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಯಾ ಮಾಗಧಿಕಾಯ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಮೂಲಭಾಸಾಯ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ. ಏವಮಯಂ ¶ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಸದ್ದಾರಮ್ಮಣಾ ನಾಮ ಜಾತಾ, ನ ಪಞ್ಞತ್ತಿಆರಮ್ಮಣಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ, ಅಯಂ ನ ಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತೋ ಹಿ ‘‘ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ‘‘ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ, ‘‘ಫಸ್ಸಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಫಸ್ಸ’’ನ್ತಿ ವಾ ವುತ್ತೇ ಪನ ‘‘ಅಯಂ ನ ಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ವೇದನಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಞ್ಞಂ ಪನೇಸ ನಾಮಾಖ್ಯಾತಉಪಸಗ್ಗನಿಪಾತಬ್ಯಞ್ಜನಸದ್ದಂ ಜಾನಾತಿ ನ ಜಾನಾತೀತಿ? ಯದಗ್ಗೇನ ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ, ಅಯಂ ನ ಸಭಾವನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ, ತದಗ್ಗೇನ ತಮ್ಪಿ ಜಾನಿಸ್ಸತಿ. ತಂ ಪನ ನಯಿದಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ‘‘ಭಾಸಂ ನಾಮ ಸತ್ತಾ ಉಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೀ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಇದಂ ಕಥಿತಂ – ಮಾತಾಪಿತರೋ ಹಿ ದಹರಕಾಲೇ ಕುಮಾರಕೇ ಮಞ್ಚೇ ವಾ ಪೀಠೇ ವಾ ನಿಪಜ್ಜಾಪೇತ್ವಾ ತಂ ತಂ ಕಥಯಮಾನಾ ತಾನಿ ತಾನಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಕರೋನ್ತಿ, ದಾರಕಾ ತೇಸಂ ತಂ ತಂ ಭಾಸಂ ವವತ್ಥಾಪೇನ್ತಿ ‘‘ಇಮಿನಾ ಇದಂ ವುತ್ತಂ, ಇಮಿನಾ ಇದಂ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ. ಗಚ್ಛನ್ತೇ ಗಚ್ಛನ್ತೇ ಕಾಲೇ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಭಾಸಂ ಜಾನನ್ತಿ. ಮಾತಾ ದಮಿಳೀ, ಪಿತಾ ಅನ್ಧಕೋ. ತೇಸಂ ಜಾತದಾರಕೋ ಸಚೇ ಮಾತು ಕಥಂ ಪಠಮಂ ಸುಣಾತಿ ¶ , ದಮಿಳಭಾಸಂ ಭಾಸಿಸ್ಸತಿ. ಸಚೇ ಪಿತು ಕಥಂ ಪಠಮಂ ಸುಣಾತಿ, ಅನ್ಧಕಭಾಸಂ ಭಾಸಿಸ್ಸತಿ. ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ಪನ ಕಥಂ ಅಸುಣನ್ತೋ ಮಾಗಧಿಕಭಾಸಂ ಭಾಸಿಸ್ಸತಿ.

ಯೋಪಿ ಅಗಾಮಕೇ ಮಹಾಅರಞ್ಞೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ, ತತ್ಥ ಅಞ್ಞೋ ಕಥೇನ್ತೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಸೋಪಿ ಅತ್ತನೋ ಧಮ್ಮತಾಯ ವಚನಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತೋ ಮಾಗಧಿಕಭಾಸಮೇವ ಭಾಸಿಸ್ಸತಿ. ನಿರಯೇ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯಂ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೇ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ದೇವಲೋಕೇತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಮಾಗಧಿಕಭಾಸಾವ ಉಸ್ಸನ್ನಾ. ತತ್ಥ ಸೇಸಾ ಓಟ್ಟಕಿರಾತಅನ್ಧಕಯೋನಕದಮಿಳಭಾಸಾದಿಕಾ ಭಾಸಾ ಪರಿವತ್ತನ್ತಿ. ಅಯಮೇವೇಕಾ ಯಥಾಭುಚ್ಚಬ್ರಹ್ಮವೋಹಾರಅರಿಯವೋಹಾರಸಙ್ಖಾತಾ ಮಾಗಧಿಕಭಾಸಾ ನ ಪರಿವತ್ತತಿ. ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋಪಿ ತೇಪಿಟಕಂ ಬುದ್ಧವಚನಂ ತನ್ತಿಂ ಆರೋಪೇನ್ತೋ ಮಾಗಧಿಕಭಾಸಾಯ ಏವ ಆರೋಪೇಸಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಏವಞ್ಹಿ ಅತ್ಥಂ ಆಹರಿತುಂ ಸುಖಂ ಹೋತಿ. ಮಾಗಧಿಕಭಾಸಾಯ ಹಿ ತನ್ತಿಂ ಆರುಳ್ಹಸ್ಸ ಬುದ್ಧವಚನಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಸೋತಪಥಾಗಮನಮೇವ ಪಪಞ್ಚೋ ¶ . ಸೋತೇ ಪನ ಸಙ್ಘಟ್ಟಿತಮತ್ತೇಯೇವ ನಯಸತೇನ ನಯಸಹಸ್ಸೇನ ಅತ್ಥೋ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ಅಞ್ಞಾಯ ಪನ ಭಾಸಾಯ ತನ್ತಿಂ ಆರುಳ್ಹಕಂ ಪೋಥೇತ್ವಾ ಪೋಥೇತ್ವಾ ಉಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ. ಬಹುಮ್ಪಿ ಉಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪನ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತಿ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಅರಿಯಸಾವಕೋ ನೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ.

ಞಾಣೇಸು ಞಾಣನ್ತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥಕಞಾಣಮಾರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಞಾಣೇ ಪಭೇದಗತಂ ಞಾಣಂ, ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ವಾ ತೇಸು ತೀಸು ಞಾಣೇಸು ಗೋಚರಕಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ವಿತ್ಥಾರಗತಂ ಞಾಣಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ.

ಇಮಾ ಪನ ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಪಭೇದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ವಿಸದಾ ¶ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಕತಮೇಸು ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಪಭೇದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ? ಸೇಕ್ಖಭೂಮಿಯಞ್ಚ ಅಸೇಕ್ಖಭೂಮಿಯಞ್ಚ. ತತ್ಥ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರಸ್ಸ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರಸ್ಸ ಮಹಾಕಸ್ಸಪತ್ಥೇರಸ್ಸ ಮಹಾಕಚ್ಚಾಯನತ್ಥೇರಸ್ಸ ಮಹಾಕೋಟ್ಠಿತತ್ಥೇರಸ್ಸಾತಿ ಏವಮಾದೀನಂ ಅಸೀತಿಯಾಪಿ ಮಹಾಥೇರಾನಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಅಸೇಕ್ಖಭೂಮಿಯಂ ಪಭೇದಂ ಗತಾ, ಆನನ್ದತ್ಥೇರಸ್ಸ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಗಹಪತಿನೋ, ಧಮ್ಮಿಕಸ್ಸ ಉಪಾಸಕಸ್ಸ, ಉಪಾಲಿಸ್ಸ ಗಹಪತಿನೋ, ಖುಜ್ಜುತ್ತರಾಯ ಉಪಾಸಿಕಾಯಾತಿಏವಮಾದೀನಂ ¶ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಸೇಕ್ಖಭೂಮಿಯಂ ಪಭೇದಂ ಗತಾತಿ ಇಮಾಸು ದ್ವೀಸು ಭೂಮೀಸು ಪಭೇದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

ಕತಮೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ? ಅಧಿಗಮೇನ, ಪರಿಯತ್ತಿಯಾ, ಸವನೇನ, ಪರಿಪುಚ್ಛಾಯ, ಪುಬ್ಬಯೋಗೇನ. ತತ್ಥ ಅಧಿಗಮೋ ನಾಮ ಅರಹತ್ತಪ್ಪತ್ತಿ. ಅರಹತ್ತಞ್ಹಿ ಪತ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ. ಪರಿಯತ್ತಿ ನಾಮ ಬುದ್ಧವಚನಂ. ತಞ್ಹಿ ಉಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ. ಸವನಂ ನಾಮ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಂ. ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಅಟ್ಠಿಂ ಕತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ಸುಣನ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ. ಪರಿಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ ಪಾಳಿಅಟ್ಠಕಥಾದೀಸು ಗಣ್ಠಿಪದಅತ್ಥಪದವಿನಿಚ್ಛಯಕಥಾ. ಉಗ್ಗಹಿತಪಾಳಿಆದೀಸು ಹಿ ಅತ್ಥಂ ಪರಿಪುಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ. ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ ನಾಮ ಪುಬ್ಬಬುದ್ಧಾನಂ ಸಾಸನೇ ಯೋಗಾವಚರತಾ ಗತಪಚ್ಚಾಗತಿಕಭಾವೇನ ಯಾವ ಅನುಲೋಮಗೋತ್ರಭುಸಮೀಪಂ ಪತ್ತವಿಪಸ್ಸನಾನುಯೋಗೋ. ಪುಬ್ಬಯೋಗಾವಚರಸ್ಸ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತಿ. ಇಮೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ವಿಸದಾ ಹೋನ್ತೀತಿ.

ಏತೇಸು ಪನ ಕಾರಣೇಸು ಪರಿಯತ್ತಿ ಸವನಂ ಪರಿಪುಚ್ಛಾತಿ ಇಮಾನಿ ತೀಣಿ ಪಭೇದಸ್ಸೇವ ಬಲವಕಾರಣಾನಿ. ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ ಅಧಿಗಮಸ್ಸ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋ, ಪಭೇದಸ್ಸ ¶ ಹೋತಿ ನ ಹೋತೀತಿ? ಹೋತಿ, ನ ಪನ ತಥಾ. ಪರಿಯತ್ತಿಸವನಪರಿಪುಚ್ಛಾ ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ಹೋನ್ತು ವಾ ಮಾ ವಾ, ಪುಬ್ಬಯೋಗೇನ ಪನ ಪುಬ್ಬೇ ಚೇವ ಏತರಹಿ ಚ ಸಙ್ಖಾರಸಮ್ಮಸನಂ ವಿನಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಇಮೇ ಪನ ದ್ವೇಪಿ ಏಕತೋ ಹುತ್ವಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತ್ವಾ ವಿಸದಾ ಕರೋನ್ತೀತಿ. ಅಪರೇ ಆಹು –

‘‘ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ ಬಾಹುಸಚ್ಚಂ, ದೇಸಭಾಸಾ ಚ ಆಗಮೋ;

ಪರಿಪುಚ್ಛಾ ಅಧಿಗಮೋ, ಗರುಸನ್ನಿಸ್ಸಯೋ ತಥಾ;

ಮಿತ್ತಸಮ್ಪತ್ತಿ ಚೇವಾತಿ, ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ಪುಬ್ಬಯೋಗೋ ವುತ್ತನಯೋವ. ಬಾಹುಸಚ್ಚಂ ನಾಮ ತೇಸು ತೇಸು ಸತ್ಥೇಸು ಚ ಸಿಪ್ಪಾಯತನೇಸು ಚ ಕುಸಲತಾ. ದೇಸಭಾಸಾ ನಾಮ ¶ ಏಕಸತವೋಹಾರಕುಸಲತಾ, ವಿಸೇಸೇನ ಪನ ಮಾಗಧಿಕೇ ಕೋಸಲ್ಲಂ. ಆಗಮೋ ನಾಮ ಅನ್ತಮಸೋ ಓಪಮ್ಮವಗ್ಗಮತ್ತಸ್ಸಪಿ ಬುದ್ಧವಚನಸ್ಸ ಪರಿಯಾಪುಣನಂ. ಪರಿಪುಚ್ಛಾ ನಾಮ ಏಕಗಾಥಾಯಪಿ ¶ ಅತ್ಥವಿನಿಚ್ಛಯಪುಚ್ಛನಂ. ಅಧಿಗಮೋ ನಾಮ ಸೋತಾಪನ್ನತಾ ವಾ ಸಕದಾಗಾಮಿತಾ ವಾ ಅನಾಗಾಮಿತಾ ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ವಾ. ಗರುಸನ್ನಿಸ್ಸಯೋ ನಾಮ ಸುತಪಟಿಭಾನಬಹುಲಾನಂ ಗರೂನಂ ಸನ್ತಿಕೇ ವಾಸೋ. ಮಿತ್ತಸಮ್ಪತ್ತಿ ನಾಮ ತಥಾರೂಪಾನಂಯೇವ ಮಿತ್ತಾನಂ ಪಟಿಲಾಭೋತಿ.

ತತ್ಥ ಬುದ್ಧಾ ಚ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ಚ ಪುಬ್ಬಯೋಗಞ್ಚೇವ ಅಧಿಗಮಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಾಯ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಪಾಪುಣನ್ತಿ, ಸಾವಕಾ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಏತಾನಿ ಕಾರಣಾನಿ. ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾನುಯೋಗೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಪನ ಸೇಕ್ಖಫಲವಿಮೋಕ್ಖನ್ತಿಕಾ, ಅಸೇಕ್ಖಾನಂ ಅಸೇಕ್ಖಫಲವಿಮೋಕ್ಖನ್ತಿಕಾ ಚ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತಿ ಹೋತಿ. ತಥಾಗತಾನಞ್ಹಿ ದಸ ಬಲಾನಿ ವಿಯ ಅರಿಯಾನಂ ಅರಿಯಫಲೇಹೇವ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಇಜ್ಝನ್ತೀತಿ. ಇಮಾಸಂ ಚತಸ್ಸನ್ನಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ ಮಗ್ಗೋತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೋ, ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೋ ಏವ ಪಕರಣಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗಪ್ಪಕರಣಂ, ಪಕಾರೇನ ಕರೀಯನ್ತೇ ವುಚ್ಚನ್ತೇ ಏತ್ಥ ನಾನಾಭೇದಭಿನ್ನಾ ಗಮ್ಭೀರಾ ಅತ್ಥಾ ಇತಿ ಪಕರಣಂ.

ತದೇತಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗಪ್ಪಕರಣಂ ಅತ್ಥಸಮ್ಪನ್ನಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪನ್ನಂ ಗಮ್ಭೀರಂ ಗಮ್ಭೀರತ್ಥಂ ಲೋಕುತ್ತರಪ್ಪಕಾಸನಂ ಸುಞ್ಞತಾಪಟಿಸಞ್ಞುತ್ತಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಫಲವಿಸೇಸಸಾಧನಂ ಪಟಿಪತ್ತಿಪಟಿಪಕ್ಖಪಟಿಸೇಧನಂ ¶ ಯೋಗಾವಚರಾನಂ ಞಾಣವರರತನಾಕರಭೂತಂ ಧಮ್ಮಕಥಿಕಾನಂ ಧಮ್ಮಕಥಾವಿಲಾಸವಿಸೇಸಹೇತುಭೂತಂ ಸಂಸಾರಭೀರುಕಾನಂ ದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣಂ ತದುಪಾಯದಸ್ಸನೇನ ಅಸ್ಸಾಸಜನನತ್ಥಂ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖನಾಸನತ್ಥಞ್ಚ ಗಮ್ಭೀರತ್ಥಾನಞ್ಚ ಅನೇಕೇಸಂ ಸುತ್ತನ್ತಪದಾನಂ ಅತ್ಥವಿವರಣೇನ ¶ ಸುಜನಹದಯಪರಿತೋಸಜನನತ್ಥಂ ತಥಾಗತೇನ ಅರಹತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಹತಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಮಹಾಪದೀಪಾವಭಾಸೇನ ಸಕಲಜನವಿತ್ಥತಮಹಾಕರುಣಾಸಿನೇಹಸಿನಿದ್ಧಹದಯೇನ ವೇನೇಯ್ಯಜನಹದಯಗತಕಿಲೇಸನ್ಧಕಾರವಿಧಮನತ್ಥಮುಜ್ಜಲಿತಸ್ಸ ಸದ್ಧಮ್ಮಮಹಾಪದೀಪಸ್ಸ ತದಧಿಪ್ಪಾಯವಿಕಾಸನಸಿನೇಹಪರಿಸೇಕೇನ ಪಞ್ಚವಸ್ಸಸಹಸ್ಸಮವಿರತಮುಜ್ಜಲನಮಿಚ್ಛತಾ ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಕೇನ ಸತ್ಥುಕಪ್ಪೇನ ಧಮ್ಮರಾಜಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ ಆಯಸ್ಮತಾ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರೇನ ಭಾಸಿತಂ ಸುತ್ವಾ ಆಯಸ್ಮತಾ ಆನನ್ದೇನ ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಾಲೇ ಯಥಾಸುತಮೇವ ಸಙ್ಗೀತಿಂ ಆರೋಪಿತಂ.

ತದೇತಂ ವಿನಯಪಿಟಕಂ ಸುತ್ತನ್ತಪಿಟಕಂ ಅಭಿಧಮ್ಮಪಿಟಕನ್ತಿ ತೀಸು ಪಿಟಕೇಸು ಸುತ್ತನ್ತಪಿಟಕಪರಿಯಾಪನ್ನಂ. ದೀಘನಿಕಾಯೋ ಮಜ್ಝಿಮನಿಕಾಯೋ ಸಂಯುತ್ತನಿಕಾಯೋ ಅಙ್ಗುತ್ತರನಿಕಾಯೋ ಖುದ್ದಕನಿಕಾಯೋತಿ ಪಞ್ಚಸು ಮಹಾನಿಕಾಯೇಸು ಖುದ್ದಕಮಹಾನಿಕಾಯಪರಿಯಾಪನ್ನಂ. ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಂ ಗಾಥಾ ಉದಾನಂ ಇತಿವುತ್ತಕಂ ಜಾತಕಂ ಅಬ್ಭುತಧಮ್ಮಂ ವೇದಲ್ಲನ್ತಿ ನವಸು ಸತ್ಥು ಸಾಸನಙ್ಗೇಸು ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಗೇಯ್ಯವೇಯ್ಯಾಕರಣಙ್ಗದ್ವಯಸಙ್ಗಹಿತಂ.

‘‘ದ್ವಾಸೀತಿ ¶ ಬುದ್ಧತೋ ಗಣ್ಹಿಂ, ದ್ವೇ ಸಹಸ್ಸಾನಿ ಭಿಕ್ಖುತೋ;

ಚತುರಾಸೀತಿ ಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಯೇ ಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪವತ್ತಿನೋ’’ತಿ. (ಥೇರಗಾ. ೧೦೨೭) –

ಧಮ್ಮಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕತ್ಥೇರೇನ ಪನ ಪಞ್ಚಸು ಠಾನೇಸು ಏತದಗ್ಗಂ ಆರೋಪಿತೇನ ಪಟಿಞ್ಞಾತಾನಂ ಚತುರಾಸೀತಿಯಾ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಸಹಸ್ಸಾನಂ ಭಿಕ್ಖುತೋ ಗಹಿತೇಸು ದ್ವೀಸು ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಸಹಸ್ಸೇಸು ಅನೇಕಸತಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಗಹಿತಂ. ತಸ್ಸ ತಯೋ ವಗ್ಗಾ – ಮಹಾವಗ್ಗೋ, ಮಜ್ಝಿಮವಗ್ಗೋ, ಚೂಳವಗ್ಗೋತಿ. ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ವಗ್ಗಸ್ಮಿಂ ದಸದಸಕಂ ಕತ್ವಾ ಞಾಣಕಥಾದಿಕಾ ಮಾತಿಕಾಕಥಾಪರಿಯೋಸಾನಾ ಸಮತಿಂಸ ಕಥಾ. ಏವಮನೇಕಧಾ ವವತ್ಥಾಪಿತಸ್ಸ ಇಮಸ್ಸ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗಪ್ಪಕರಣಸ್ಸ ಅನುಪುಬ್ಬಂ ಅಪುಬ್ಬಪದತ್ಥವಣ್ಣನಂ ¶ ಕರಿಸ್ಸಾಮ. ಇಮಞ್ಹಿ ಪಕರಣಂ ಪಾಠತೋ ಅತ್ಥತೋ ಉದ್ದಿಸನ್ತೇನ ಚ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೇನ ಚ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಉದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಂ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಞ್ಚ, ಉಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೇನಾಪಿ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ¶ ಉಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಧಾರೇತಬ್ಬಞ್ಚ. ತಂ ಕಿಸ್ಸಹೇತು? ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ಇಮಸ್ಸ ಪಕರಣಸ್ಸ ಲೋಕಹಿತಾಯ ಲೋಕೇ ಚಿರಟ್ಠಿತತ್ಥಂ.

ತತ್ಥ ಸಮತಿಂಸಾಯ ಕಥಾಸು ಞಾಣಕಥಾ ಕಸ್ಮಾ ಆದಿತೋ ಕಥಿತಾತಿ ಚೇ? ಞಾಣಸ್ಸ ಪಟಿಪತ್ತಿಮಲವಿಸೋಧಕತ್ತೇನ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಆದಿಭೂತತ್ತಾ. ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಭಗವತಾ –

‘‘ತಸ್ಮಾತಿಹ ತ್ವಂ ಭಿಕ್ಖು, ಆದಿಮೇವ ವಿಸೋಧೇಹಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ. ಕೋ ಚಾದಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ, ಸೀಲಞ್ಚ ಸುವಿಸುದ್ಧಂ ದಿಟ್ಠಿ ಚ ಉಜುಕಾ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೩೬೯)?

ಉಜುಕಾ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಹಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಖಾತಂ ಞಾಣಂ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾಪಿ ಞಾಣಕಥಾ ಆದಿತೋ ಕಥಿತಾ.

ಅಪರಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ –

‘‘ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಹೋತಿ. ಕಥಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಹೋತಿ? ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ‘ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠೀ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ. ಸಾಸ್ಸ ಹೋತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಂ ‘ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ’ತಿ ¶ ಪಜಾನಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಂ ‘ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ. ಸಮ್ಮಾವಾಚಂ ‘ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಂ ‘ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ. ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಂ ‘ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಂ ‘ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತೋ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ. ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಂ ‘ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಂ ‘ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವೋ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ. ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಂ ‘ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾವಾಯಾಮಂ ‘ಮಿಚ್ಛಾವಾಯಾಮೋ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ. ಸಮ್ಮಾಸತಿಂ ‘ಸಮ್ಮಾಸತೀ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾಸತಿಂ ‘ಮಿಚ್ಛಾಸತೀ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ. ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಂ ‘ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧೀ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ, ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧಿಂ ‘ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧೀ’ತಿ ಪಜಾನಾತಿ. ಸಾಸ್ಸ ಹೋತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೧೩೬ ಆದಯೋ).

ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಭೂತಾಯ ಹಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಿದ್ಧಾಯ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠೀನಮ್ಪಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಭಾವಂ ಜಾನಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಖಾತಂ ಞಾಣಂ ತಾವ ಸೋಧೇತುಂ ಞಾಣಕಥಾ ಆದಿತೋ ಕಥಿತಾ.

‘‘ಅಪಿಚುದಾಯಿ ¶ , ತಿಟ್ಠತು ಪುಬ್ಬನ್ತೋ, ತಿಟ್ಠತು ಅಪರನ್ತೋ, ಧಮ್ಮಂ ¶ ತೇ ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ – ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಇದಂ ಹೋತಿ, ಇಮಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾ ಇದಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಸತಿ ಇದಂ ನ ಹೋತಿ, ಇಮಸ್ಸ ನಿರೋಧಾ ಇದಂ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೨೭೧) ಚ –

ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತದಿಟ್ಠಿಯೋ ಠಪೇತ್ವಾ ಞಾಣಸ್ಸೇವ ವುತ್ತತ್ತಾ ಞಾಣಕಥಾ ಆದಿತೋ ಕಥಿತಾ.

‘‘ಅಲಂ, ಸುಭದ್ದ, ತಿಟ್ಠತೇತಂ ‘ಸಬ್ಬೇ ತೇ ಸಕಾಯ ಪಟಿಞ್ಞಾಯ ಅಬ್ಭಞ್ಞಿಂಸು, ಸಬ್ಬೇವ ನ ಅಬ್ಭಞ್ಞಿಂಸು, ಉದಾಹು ಏಕಚ್ಚೇ ಅಬ್ಭಞ್ಞಿಂಸು, ಏಕಚ್ಚೇ ನ ಅಬ್ಭಞ್ಞಿಂಸೂ’ತಿ. ಧಮ್ಮಂ ತೇ, ಸುಭದ್ದ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ, ತಂ ಸುಣಾಹಿ ಸಾಧುಕಂ ಮನಸಿಕರೋಹಿ, ಭಾಸಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೨೧೩) ಚ –

ಪುಥುಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಪ್ಪವಾದಾನಂ ವಾದೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅರಿಯಸ್ಸ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ದೇಸಿತತ್ತಾ, ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೇ ಚ ಮಗ್ಗೇ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಪಧಾನತ್ತಾ ಞಾಣಕಥಾ ಆದಿತೋ ಕಥಿತಾ.

‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಙ್ಗಾನಿ ಸಪ್ಪುರಿಸಸಂಸೇವೋ, ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಂ, ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿಕಾರೋ, ಧಮ್ಮಾನುಧಮ್ಮಪಟಿಪತ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೪೬; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೧೧) ಚ –

‘‘ಸದ್ಧಾಜಾತೋ ಉಪಸಙ್ಕಮತಿ, ಉಪಸಙ್ಕಮನ್ತೋ ಪಯಿರುಪಾಸತಿ, ಪಯಿರುಪಾಸನ್ತೋ ಸೋತಂ ಓದಹತಿ, ಓಹಿತಸೋತೋ ಧಮ್ಮಂ ಸುಣಾತಿ, ಸುತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ಧಾರೇತಿ, ಧಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಞ್ಞಾಯ ಅತ್ಥಂ ಉಪಪರಿಕ್ಖತಿ, ಅತ್ಥಂ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೋ ಧಮ್ಮಾ ನಿಜ್ಝಾನಂ ಖಮನ್ತಿ, ಧಮ್ಮನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತಿಯಾ ಛನ್ದೋ ಜಾಯತಿ, ಛನ್ದಜಾತೋ ಉಸ್ಸಹತಿ, ಉಸ್ಸಹಿತ್ವಾ ತುಲೇತಿ, ತುಲಯಿತ್ವಾ ¶ ಪದಹತಿ, ಪಹಿತತ್ತೋ ಕಾಯೇನ ಚೇವ ಪರಮತ್ಥಸಚ್ಚಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ಪಞ್ಞಾಯ ಚ ನಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೧೮೩, ೪೩೨) ಚ –

‘‘ಇಧ ತಥಾಗತೋ ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ…ಪೇ… ಸೋ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣ’’ನ್ತಿ ಆದೀನಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೧೯೦) ಚ –

ಅನೇಕಾನಿ ಸುತ್ತನ್ತಪದಾನಿ ಅನುಲೋಮೇನ್ತೇನ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಞಾಣಕಥಾ ಆದಿತೋ ಕಥಿತಾ.

ಸಾ ¶ ¶ ಪನಾಯಂ ಞಾಣಕಥಾ ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ಠಿತಾ. ಉದ್ದೇಸೇ ‘‘ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ತೇಸತ್ತತಿ ಞಾಣಾನಿ ಮಾತಿಕಾವಸೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಕಥಂ ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣಂ. ‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ’ತಿ ಸೋತಾವಧಾನಂ, ತಂಪಜಾನನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ತಾನಿಯೇವ ತೇಸತ್ತತಿ ಞಾಣಾನಿ ವಿತ್ಥಾರವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನೀತಿ.

ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

(೧) ಮಹಾವಗ್ಗೋ

೧. ಞಾಣಕಥಾ

ಮಾತಿಕಾವಣ್ಣನಾ

೧. ತತ್ಥ ¶ ¶ ಉದ್ದೇಸೇ ತಾವ ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸೋತಸದ್ದೋ ಅನೇಕತ್ಥಪ್ಪಭೇದೋ. ತಥಾ ಹೇಸ –

ಮಂಸವಿಞ್ಞಾಣಞಾಣೇಸು, ತಣ್ಹಾದೀಸು ಚ ದಿಸ್ಸತಿ;

ಧಾರಾಯಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ, ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿಯಮ್ಪಿ ಚ.

‘‘ಸೋತಾಯತನಂ ಸೋತಧಾತು ಸೋತಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ. ೧೫೭) ಹಿ ಅಯಂ ಸೋತಸದ್ದೋ ಮಂಸಸೋತೇ ದಿಸ್ಸತಿ. ‘‘ಸೋತೇನ ಸದ್ದಂ ಸುತ್ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೨೯೫) ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣೇ. ‘‘ದಿಬ್ಬಾಯ ಸೋತಧಾತುಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೫೬) ಞಾಣಸೋತೇ. ‘‘ಯಾನಿ ಸೋತಾನಿ ಲೋಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಯಾನಿ ಏತಾನಿ ಸೋತಾನಿ ಮಯಾ ಕಿತ್ತಿತಾನಿ ಪಕಿತ್ತಿತಾನಿ ಆಚಿಕ್ಖಿತಾನಿ ದೇಸಿತಾನಿ ಪಞ್ಞಪಿತಾನಿ ಪಟ್ಠಪಿತಾನಿ ವಿವರಿತಾನಿ ವಿಭತ್ತಾನಿ ಉತ್ತಾನೀಕತಾನಿ ಪಕಾಸಿತಾನಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ತಣ್ಹಾಸೋತೋ ದಿಟ್ಠಿಸೋತೋ ಕಿಲೇಸಸೋತೋ ದುಚ್ಚರಿತಸೋತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಸೋತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೪) ತಣ್ಹಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಧಮ್ಮೇಸು. ‘‘ಅದ್ದಸಾ ಖೋ ಭಗವಾ ಮಹನ್ತಂ ದಾರುಕ್ಖನ್ಧಂ ಗಙ್ಗಾಯ ನದಿಯಾ ಸೋತೇನ ವುಯ್ಹಮಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೪೧) ಉದಕಧಾರಾಯಂ. ‘‘ಅರಿಯಸ್ಸೇತಂ, ಆವುಸೋ, ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಧಿವಚನಂ, ಯದಿದಂ ಸೋತೋ’’ತಿಆದೀಸು ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ. ‘‘ಪುರಿಸಸ್ಸ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಸೋತಂ ಪಜಾನಾತಿ ಉಭಯತೋ ಅಬ್ಬೋಚ್ಛಿನ್ನಂ ಇಧ ಲೋಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಞ್ಚ ಪರಲೋಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತಞ್ಚಾ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೪೯) ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿಯಂ ¶ . ಇಧ ಪನಾಯಂ ಮಂಸಸೋತೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ತೇನ ಸೋತೇನ ಹೇತುಭೂತೇನ, ಕರಣಭೂತೇನ ವಾ ಅವಧೀಯತಿ ಅವತ್ಥಾಪೀಯತಿ ಅಪ್ಪೀಯತೀತಿ ಸೋತಾವಧಾನಂ. ಕಿಂ ತಂ? ಸುತಂ. ಸುತಞ್ಚ ನಾಮ ‘‘ಬಹುಸ್ಸುತೋ ಹೋತಿ ಸುತಧರೋ ಸುತಸನ್ನಿಚಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೩೩೯) ವಿಯ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ¶ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಅವಧಾರಿತಂ ಧಮ್ಮಜಾತಂ, ತಂ ಇಧ ಸೋತಾವಧಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಿಂ ಸೋತಾವಧಾನಸಙ್ಖಾತೇ ಸುತೇ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ. ಪಞ್ಞಾತಿ ಚ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಾಕಟಕರಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಪಞ್ಞಾಪನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾ, ತೇನ ತೇನ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಪಕಾರೇನ ಧಮ್ಮೇ ಜಾನಾತೀತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ.

ಸುತಮಯೇ ¶ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸುತಸದ್ದೋ ತಾವ ಸಉಪಸಗ್ಗೋ ಅನುಪಸಗ್ಗೋ ಚ –

ಗಮನೇ ವಿಸ್ಸುತೇ ತಿನ್ತೇನುಯೋಗೋಪಚಿತೇಪಿ ಚ;

ಸದ್ದೇ ಚ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರಞಾತೇ ಚ ದಿಸ್ಸತಿ.

ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ‘‘ಸೇನಾಯ ಪಸುತೋ’’ತಿಆದೀಸು ಗಚ್ಛನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಸುತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಸ್ಸತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಉದಾ. ೧೧; ಮಹಾವ. ೫) ವಿಸ್ಸುತಧಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಅವಸ್ಸುತಾ ಅವಸ್ಸುತಸ್ಸ ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲಸ್ಸಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾಚಿ. ೬೫೭) ತಿನ್ತಾ ತಿನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಯೇ ಝಾನಪಸುತಾ ಧೀರಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಪ. ೧೮೧) ಅನುಯುತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ತುಮ್ಹೇಹಿ ಪುಞ್ಞಂ ಪಸುತಂ ಅನಪ್ಪಕ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಖು. ಪಾ. ೭.೧೨; ಪೇ. ವ. ೨೫) ಉಪಚಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ಸುತಂ ಮುತಂ ವಿಞ್ಞಾತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೨೪೧) ಸದ್ದೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಬಹುಸ್ಸುತೋ ಹೋತಿ ಸುತಧರೋ ಸುತಸನ್ನಿಚಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೩೩೯) ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರವಿಞ್ಞಾತಧರೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಧ ಪನಸ್ಸ ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಉಪಧಾರಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುತಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಯಾ ಏಸಾ ಏತಂ ಸುತಂ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಅವಧಾರಿತಂ ಸದ್ಧಮ್ಮಂ ಆರಬ್ಭ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಸಬ್ಬಪಠಮಞ್ಚ ಅಪರಾಪರಞ್ಚ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ, ತಂ ‘‘ಸುತಮಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಸುತಮಯಂ ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುತಮಯೇತಿ ಚ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಮೇತಂ, ಯಥಾ ‘‘ನ ಹೇವಂ ವತ್ತಬ್ಬೇ’’ (ಕಥಾ. ೧, ೧೫-೧೮). ‘‘ವನಪ್ಪಗುಮ್ಬೇ ಯಥಾ ಫುಸ್ಸಿತಗ್ಗೇ’’ (ಖು. ಪಾ. ೬.೧೩; ಸು. ನಿ. ೨೩೬). ‘‘ನತ್ಥಿ ಅತ್ತಕಾರೇ ನತ್ಥಿ ಪರಕಾರೇ ನತ್ಥಿ ಪುರಿಸಕಾರೇ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೧.೧೬೮) ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಸುತಮಯಂ ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿ.

ಅಥ ವಾ ಸುತೇನ ಪಕತೋ ¶ ಫಸ್ಸಾದಿಕೋ ಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೋ ಸುತಮಯೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಸುತಮಯೇ ಧಮ್ಮಪುಞ್ಜೇ ಪವತ್ತಂ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣಂ. ಸಭಾವಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಧಮ್ಮೇ ಜಾನಾತೀತಿ ಞಾಣಂ. ತಂಯೇವ ಞಾಣಂ ಪರಿಯಾಯವಚನೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಪಕಾಸನತ್ಥಂ ಅನಿಯಮೇನ ‘‘ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ ‘‘ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಞಾಣಞ್ಚ ನಾಮ ಸಭಾವಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಂ, ಅಕ್ಖಲಿತಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಂ ವಾ ಕುಸಲಿಸ್ಸಾಸಖಿತ್ತಉಸುಪಟಿವೇಧೋ ವಿಯ, ವಿಸಯೋಭಾಸನರಸಂ ಪದೀಪೋ ವಿಯ, ಅಸಮ್ಮೋಹಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ಅರಞ್ಞಗತಸುದೇಸಕೋ ವಿಯ. ‘‘ಸಮಾಹಿತೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೭೧) ವಚನತೋ ಸಮಾಧಿಪದಟ್ಠಾನಂ. ಲಕ್ಖಣಾದೀಸು ಹಿ ಸಭಾವೋ ವಾ ಸಾಮಞ್ಞಂ ವಾ ಲಕ್ಖಣಂ ¶ ¶ ನಾಮ, ಕಿಚ್ಚಂ ವಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿ ವಾ ರಸೋ ನಾಮ, ಉಪಟ್ಠಾನಾಕಾರೋ ವಾ ಫಲಂ ವಾ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ, ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ ನಾಮಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೨. ಸುತ್ವಾನ ಸಂವರೇ ಪಞ್ಞಾತಿ –

ಪಾತಿಮೋಕ್ಖೋ ಸತೀ ಚೇವ, ಞಾಣಂ ಖನ್ತಿ ತಥೇವ ಚ;

ವೀರಿಯಂ ಪಞ್ಚಿಮೇ ಧಮ್ಮಾ, ಸಂವರಾತಿ ಪಕಾಸಿತಾ.

‘‘ಇಮಿನಾ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೇನ ಉಪೇತೋ ಹೋತಿ ಸಮುಪೇತೋ ಉಪಾಗತೋ ಸಮುಪಾಗತೋ ಉಪಪನ್ನೋ ಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸಮನ್ನಾಗತೋ’’ತಿ (ವಿಭ. ೫೧೧) ಆಗತೋ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ. ‘‘ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ನ ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹೀ ಹೋತಿ ನಾನುಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಾಹೀ. ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಮೇನಂ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಸಂವುತಂ ವಿಹರನ್ತಂ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಾ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅನ್ವಾಸ್ಸವೇಯ್ಯುಂ, ತಸ್ಸ ಸಂವರಾಯ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ, ರಕ್ಖತಿ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ, ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯೇ ಸಂವರಂ ಆಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ. ನಿ. ೧.೨೧೩; ಮ. ನಿ. ೧.೨೯೫; ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೩೯; ಅ. ನಿ. ೩.೧೬) ನಯೇನ ಆಗತೋ ಸತಿಸಂವರೋ.

‘‘ಯಾನಿ ಸೋತಾನಿ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ (ಅಜಿತಾತಿ ಭಗವಾ),

ಸತಿ ತೇಸಂ ನಿವಾರಣಂ;

ಸೋತಾನಂ ಸಂವರಂ ಬ್ರೂಮಿ, ಪಞ್ಞಾಯೇತೇ ಪಿಧೀಯರೇ’’ತಿ ¶ . (ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೬೦; ಸು. ನಿ. ೧೦೪೧) –

ಆಗತೋ ಞಾಣಸಂವರೋ. ‘‘ಕತಮೇ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆಸವಾ ಪಟಿಸೇವನಾ ಪಹಾತಬ್ಬಾ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಯೋನಿಸೋ ಚೀವರಂ ಪಟಿಸೇವತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೩; ಅ. ನಿ. ೬.೫೮) ನಯೇನ ¶ ಆಗತೋ ಪಚ್ಚಯಪಟಿಸೇವನಾಸಂವರೋ, ಸೋಪಿ ಞಾಣಸಂವರೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತೋ. ‘‘ಖಮೋ ಹೋತಿ ಸೀತಸ್ಸ ಉಣ್ಹಸ್ಸ ಜಿಘಚ್ಛಾಯ ಪಿಪಾಸಾಯ ಡಂಸಮಕಸವಾತಾತಪಸರಿಸಪಸಮ್ಫಸ್ಸಾನಂ ದುರುತ್ತಾನಂ ದುರಾಗತಾನಂ ವಚನಪಥಾನಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಾರೀರಿಕಾನಂ ವೇದನಾನಂ ದುಕ್ಖಾನಂ ತಿಬ್ಬಾನಂ ಖರಾನಂ ಕಟುಕಾನಂ ಅಸಾತಾನಂ ಅಮನಾಪಾನಂ ಪಾಣಹರಾನಂ ಅಧಿವಾಸಕಜಾತಿಕೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೪; ಅ. ನಿ. ೪.೧೧೪; ೬.೫೮) ಆಗತೋ ಖನ್ತಿಸಂವರೋ. ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ನಾಧಿವಾಸೇತಿ ಪಜಹತಿ ವಿನೋದೇತಿ ಬ್ಯನ್ತೀಕರೋತಿ ಅನಭಾವಂ ಗಮೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೬; ಅ. ನಿ. ೪.೧೧೪; ೬.೫೮) ನಯೇನ ಆಗತೋ ವೀರಿಯಸಂವರೋ. ‘‘ಇಧ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಂ ಪಹಾಯ ¶ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೇನ ಜೀವಿಕಂ ಕಪ್ಪೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೮) ಆಗತೋ ಆಜೀವಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸಂವರೋ, ಸೋಪಿ ವೀರಿಯಸಂವರೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತೋ. ತೇಸು ಸತ್ತಸು ಸಂವರೇಸು ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರಆಜೀವಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಚ್ಚಯಪಟಿಸೇವನಸಙ್ಖಾತಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಂವರಾ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ, ತೇಸು ಚ ವಿಸೇಸೇನ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ. ಸಬ್ಬೋಪಿ ಚಾಯಂ ಸಂವರೋ ಯಥಾಸಕಂ ಸಂವರಿತಬ್ಬಾನಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಂ ಸಂವರಣತೋ ಸಂವರೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸುತಮಯಞಾಣೇ ವುತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಸುತ್ವಾ ಸಂವರನ್ತಸ್ಸ ಸಂವರಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಂವರೇ ಪವತ್ತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ‘‘ಸುತ್ವಾನ ಸಂವರೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ. ಅಥ ವಾ ಹೇತುಅತ್ಥೇ ಸುತ್ವಾತಿ ವಚನಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋ ಸುತಹೇತುನಾ ಸಂವರೇ ಪಞ್ಞಾತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ.

ಸೀಲಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸೀಲನ್ತಿ ಸೀಲನಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ. ಕಿಮಿದಂ ಸೀಲನಂ ನಾಮ? ಸಮಾಧಾನಂ ವಾ, ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಸುಸೀಲ್ಯವಸೇನ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಉಪಧಾರಣಂ ವಾ, ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾವಸೇನ ಆಧಾರಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತದೇವ ಹಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥದ್ವಯಂ ಸದ್ದಲಕ್ಖಣವಿದೂ ಅನುಜಾನನ್ತಿ. ಅಞ್ಞೇ ಪನ ‘‘ಅಧಿಸೇವನಟ್ಠೇನ ಆಚಾರಟ್ಠೇನ ತಸ್ಸೀಲಟ್ಠೇನ ಸಿರಟ್ಠೇನ ಸೀತಲಟ್ಠೇನ ಸಿವಟ್ಠೇನ ಸೀಲ’’ನ್ತಿ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ.

ಸೀಲನಂ ¶ ಲಕ್ಖಣಂ ತಸ್ಸ, ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಅನೇಕಧಾ;

ಸನಿದಸ್ಸನತ್ತಂ ರೂಪಸ್ಸ, ಯಥಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ನೇಕಧಾ.

ಯಥಾ ಹಿ ನೀಲಪೀತಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ರೂಪಾಯತನಸ್ಸ ಸನಿದಸ್ಸನತ್ತಂ ಲಕ್ಖಣಂ ನೀಲಾದಿಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಸನಿದಸ್ಸನಭಾವಾನತಿಕ್ಕಮನತೋ, ತಥಾ ಸೀಲಸ್ಸ ಚೇತನಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕಧಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಯದೇತಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀನಂ ಸಮಾಧಾನವಸೇನ ಕುಸಲಾನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಸೀಲನಂ, ತದೇವ ಲಕ್ಖಣಂ ಚೇತನಾದಿಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಸಮಾಧಾನಪತಿಟ್ಠಾನಭಾವಾನತಿಕ್ಕಮನತೋ. ಏವಂಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಪನಸ್ಸ –

‘‘ದುಸ್ಸೀಲ್ಯವಿದ್ಧಂಸನತಾ, ಅನವಜ್ಜಗುಣೋ ತಥಾ;

ಕಿಚ್ಚಸಮ್ಪತ್ತಿ ಅತ್ಥೇನ, ರಸೋ ನಾಮ ಪವುಚ್ಚತಿ’’.

ತಸ್ಮಾ ಇದಂ ಸೀಲಂ ನಾಮ ಕಿಚ್ಚಟ್ಠೇನ ರಸೇನ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯವಿದ್ಧಂಸನರಸಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಿಅತ್ಥೇನ ರಸೇನ ಅನವಜ್ಜರಸನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಸೋಚೇಯ್ಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ ¶ ¶ , ತಯಿದಂ ತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞುಹಿ;

ಓತ್ತಪ್ಪಞ್ಚ ಹಿರೀ ಚೇವ, ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವಣ್ಣಿತಂ. –

ತಯಿದಂ ಸೀಲಂ ‘‘ಕಾಯಸೋಚೇಯ್ಯಂ ವಚೀಸೋಚೇಯ್ಯಂ ಮನೋಸೋಚೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಇತಿವು. ೬೬) ಏವಂ ವುತ್ತಸೋಚೇಯ್ಯಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ಸುಚಿಭಾವೇನ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾತಿ ಗಹಣಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಞ್ಚ ಪನ ತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವಣ್ಣಿತಂ, ಆಸನ್ನಕಾರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪೇ ಹಿ ಸತಿ ಸೀಲಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ತಿಟ್ಠತಿ ಚ, ಅಸತಿ ನೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ನ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಏವಂವಿಧೇನ ಸೀಲೇನ ಸಹಗತಂ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಸೀಲಮಯೇ ಞಾಣಂ. ಅಥ ವಾ ಸೀಲಮೇವ ಪಕತಂ ಸೀಲಮಯಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಸೀಲಮಯೇ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ. ಅಸಂವರೇ ಆದೀನವಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಚ, ಸಂವರೇ ಆನಿಸಂಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ¶ ಚ, ಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಚ, ಸಂವರಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಚ ಸೀಲಮಯಞಾಣೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಾ.

೩. ಸಂವರಿತ್ವಾ ಸಮಾದಹನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸೀಲಮಯಞಾಣೇ ವುತ್ತಸೀಲಸಂವರೇನ ಸಂವರಿತ್ವಾ ಸಂವರಂ ಕತ್ವಾ ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಸಮಾದಹನ್ತಸ್ಸ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾವಸೇನ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಾದಹನೇ ಪವತ್ತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ. ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಆದಹನಂ ಠಪನನ್ತಿ ಚ ಸಮಾದಹನಂ, ಸಮಾಧಿಸ್ಸೇವೇತಂ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ.

ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕುಸಲಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾ ಸಮಾಧಿ. ಕೇನಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧಿ? ಸಮಾಧಾನಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧಿ. ಕಿಮಿದಂ ಸಮಾಧಾನಂ ನಾಮ? ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಆಧಾನಂ, ಠಪನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾನುಭಾವೇನ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಅವಿಕ್ಖಿಪಮಾನಾ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಾ ಚ ಹುತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ಇದಂ ಸಮಾಧಾನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಸ್ಸ ಖೋ ಪನ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ –

ಲಕ್ಖಣಂ ತು ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ, ವಿಕ್ಖೇಪವಿದ್ಧಂಸನಂ ರಸೋ;

ಅಕಮ್ಪನಮುಪಟ್ಠಾನಂ, ಪದಟ್ಠಾನಂ ಸುಖಂ ಪನ.

ಭಾವೀಯತಿ ವಡ್ಢೀಯತೀತಿ ಭಾವನಾ, ಸಮಾಧಿ ಏವ ಭಾವನಾ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾ, ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವಾ ಭಾವನಾ ವಡ್ಢನಾ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾ. ಸಮಾಧಿಭಾವನಾವಚನೇನ ಅಞ್ಞಂ ಭಾವನಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ. ಪುಬ್ಬೇ ವಿಯ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾವಸೇನ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯೇ ಞಾಣಂ.

೪. ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ¶ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಲಮೇತೀತಿ ಪಚ್ಚಯೋ. ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ನ ವಿನಾ ¶ ತೇನ, ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ಪವತ್ತತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಪಿಚ ಉಪಕಾರಕತ್ಥೋ ಪಚ್ಚಯತ್ಥೋ, ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಬಹುವಿಧತ್ತಾ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇ ವವತ್ಥಾಪನೇ ಚ ಪಞ್ಞಾ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾ.

ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣನ್ತಿ ¶ ಏತ್ಥ ಧಮ್ಮಸದ್ದೋ ತಾವ ಸಭಾವಪಞ್ಞಾಪುಞ್ಞಪಞ್ಞತ್ತಿಆಪತ್ತಿಪರಿಯತ್ತಿನಿಸ್ಸತ್ತತಾವಿಕಾರಗುಣಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾದೀಸು ದಿಸ್ಸತಿ. ಅಯಞ್ಹಿ ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಸ. ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೧) ಸಭಾವೇ ದಿಸ್ಸತಿ.

‘‘ಯಸ್ಸೇತೇ ಚತುರೋ ಧಮ್ಮಾ, ಸದ್ಧಸ್ಸ ಘರಮೇಸಿನೋ;

ಸಚ್ಚಂ ಧಮ್ಮೋ ಧಿತಿ ಚಾಗೋ, ಸ ವೇ ಪೇಚ್ಚ ನ ಸೋಚತೀ’’ತಿ. (ಸು. ನಿ. ೧೯೦) –

ಆದೀಸು ಪಞ್ಞಾಯಂ.

‘‘ನ ಹಿ ಧಮ್ಮೋ ಅಧಮ್ಮೋ ಚ, ಉಭೋ ಸಮವಿಪಾಕಿನೋ;

ಅಧಮ್ಮೋ ನಿರಯಂ ನೇತಿ, ಧಮ್ಮೋ ಪಾಪೇತಿ ಸುಗ್ಗತಿ’’ನ್ತಿ. (ಥೇರಗಾ. ೩೦೪) –

ಆದೀಸು ಪುಞ್ಞೇ. ‘‘ಪಞ್ಞತ್ತಿಧಮ್ಮಾ ನಿರುತ್ತಿಧಮ್ಮಾ ಅಧಿವಚನಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಸ. ದುಕಮಾತಿಕಾ ೧೦೬-೧೦೮) ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ. ‘‘ಪಾರಾಜಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಘಾದಿಸೇಸಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ. ೨೩೩-೨೩೪) ಆಪತ್ತಿಯಂ. ‘‘ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಾತಿ ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೫.೭೩) ಪರಿಯತ್ತಿಯಂ. ‘‘ತಸ್ಮಿಂ ಖೋ ಪನ ಸಮಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೨೧). ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೭೩; ಮ. ನಿ. ೧.೧೧೫) ನಿಸ್ಸತ್ತತಾಯಂ. ‘‘ಜಾತಿಧಮ್ಮಾ ಜರಾಧಮ್ಮಾ ಮರಣಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೧೦.೧೦೭) ವಿಕಾರೇ. ‘‘ಛನ್ನಂ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಮಹಾನಿ. ೫೦) ಗುಣೇ. ‘‘ಹೇತುಮ್ಹಿ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ. ೭೨೦) ಪಚ್ಚಯೇ. ‘‘ಠಿತಾವ ಸಾ ಧಾತು ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ ಧಮ್ಮನಿಯಾಮತಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೨.೨೦; ಅ. ನಿ. ೩.೧೩೭) ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೇ. ಸ್ವಾಯಮಿಧಾಪಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ವಾ, ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಧಾರೀಯನ್ತೀತಿ ವಾ, ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ವಾ, ಅತ್ತನೋ ಪರಿಪೂರಕಂ ಅಪಾಯೇಸು ಅಪತಮಾನಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ವಾ, ಸಕಸಕಲಕ್ಖಣೇ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ವಾ, ಚಿತ್ತೇನ ಅವಧಾರೀಯನ್ತೀತಿ ವಾ ಯಥಾಯೋಗಂ ಧಮ್ಮಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಇಧ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ¶ ಧಾರೀಯನ್ತೀತಿ ಧಮ್ಮಾ, ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ¶ ಚೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಚ ಏತಾಯಾತಿ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿ, ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ ¶ . ತಸ್ಸಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಯಂ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ. ಇದಞ್ಹಿ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯಞಾಣೇ ವುತ್ತಸಮಾಧಿನಾ ಸಮಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಯೋಗಮಾರಭಿತ್ವಾ ವವತ್ಥಾಪಿತನಾಮರೂಪಸ್ಸ ತೇಸಂ ನಾಮರೂಪಾನಂ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಪರಿಯಾಯಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ‘‘ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಅವತ್ವಾ ಏವ ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇನೇವ ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಪರಿಗ್ಗಹಸ್ಸ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ. ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನೇ ಹಿ ಅಪರಿಗ್ಗಹಿತೇ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೋ ನ ಸಕ್ಕಾ ಹೋತಿ ಕಾತುಂ. ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಗಹಣೇನೇವ ತಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತಂ ಪುಬ್ಬೇ ಸಿದ್ಧಂ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನಞಾಣಂ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಕಸ್ಮಾ ದುತಿಯತತಿಯಞಾಣಂ ವಿಯ ‘‘ಸಮಾದಹಿತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಯುಗನದ್ಧತ್ತಾ.

‘‘ಸಮಾದಹಿತ್ವಾ ಯಥಾ ಚೇ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ವಿಪಸ್ಸಮಾನೋ ತಥಾ ಚೇ ಸಮಾದಹೇ;

ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ಸಮಥೋ ತದಾ ಅಹು, ಸಮಾನಭಾಗಾ ಯುಗನದ್ಧಾ ವತ್ತರೇ’’ತಿ. –

ಹಿ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಂ ಅವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಸಮಾಧಿಞ್ಚ ಞಾಣಞ್ಚ ಯುಗನದ್ಧಂ ಕತ್ವಾ ಯಾವ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ, ತಾವ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ‘‘ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣ’’ಮಿಚ್ಚೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೫. ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ವವತ್ಥಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ, ಉಪ್ಪಾದಾದಿಕ್ಖಣಂ ವಾ ಪತ್ವಾ ಅತಿ ಇತಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಾತಿ ಅತೀತಾ, ತದುಭಯಮ್ಪಿ ನ ಆಗತಾ ನ ಸಮ್ಪತ್ತಾತಿ ಅನಾಗತಾ, ತಂ ತಂ ಕಾರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಉದ್ಧಂ ಪನ್ನಾ ಗತಾ ಪವತ್ತಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ. ಅದ್ಧಾ ಸನ್ತತಿಖಣಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತೇಸಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕೇಕಕ್ಖನ್ಧಲಕ್ಖಣೇ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಕಲಾಪವಸೇನ ರಾಸಿಂ ಕತ್ವಾ ವವತ್ಥಾನೇ ನಿಚ್ಛಯನೇ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾಪನೇ ಪಞ್ಞಾ.

ಸಮ್ಮಸನೇ ¶ ಞಾಣನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾ ಆಮಸನೇ ಅನುಮಜ್ಜನೇ ಪೇಕ್ಖಣೇ ಞಾಣಂ, ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇದಞ್ಹಿ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನಞಾಣಾನನ್ತರಂ ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ¶ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣೇ ಠಿತಸ್ಸ ‘‘ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ರೂಪಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ವಾ ಓಳಾರಿಕಂ ವಾ ಸುಖುಮಂ ವಾ ಹೀನಂ ವಾ ಪಣೀತಂ ವಾ ಯಂ ದೂರೇ ಸನ್ತಿಕೇ ವಾ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವವತ್ಥಪೇತಿ, ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ದುಕ್ಖತೋ ವವತ್ಥಪೇತಿ, ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ಅನತ್ತತೋ ವವತ್ಥಪೇತಿ, ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೪೮) ನಯೇನ ವುತ್ತಸಮ್ಮಸನವಸೇನ ಪುಬ್ಬೇ ವವತ್ಥಾಪಿತೇ ¶ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಖನ್ಧೇ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ.

೬. ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮದಸ್ಸನೇ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ. ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಉದಯಂ ಗಹೇತ್ವಾಪಿ ಭೇದೇಯೇವ ಚಿತ್ತಂ ಠಪೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅವುತ್ತೋಪಿ ಉದಯೋ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ದಸ್ಸನೇನ ವಾ ಉದಯದಸ್ಸನಸ್ಸ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ ಉದಯೋ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತಿ. ನ ಹಿ ಉದಯಂ ವಿನಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಂ ಸಿಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪ್ಪಾದವಿಪರಿಣಾಮಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ‘‘ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ನಿಯಮಿತತ್ತಾ ಚ ಉದಯದಸ್ಸನಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಅನನ್ತರಂ ವುತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಸ್ಸ ಪಾರಂ ಗನ್ತ್ವಾ ತಂಸಮ್ಮಸನೇಯೇವ ಪಾಕಟೀಭೂತೇ ಉದಯಬ್ಬಯೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಕರಣತ್ಥಂ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆರಭನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ. ತಞ್ಹಿ ಉದಯಬ್ಬಯೇ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

೭. ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಭಙ್ಗತೋ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಜಾನಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ. ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣನ್ತಿ ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಭಙ್ಗತೋ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸನೇ ಯಾ ಪಞ್ಞಾ, ತಂ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಚ ವಿವಿಧಾ ಪಸ್ಸನಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ ¶ – ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಜಾನನಾ ಪಸ್ಸನಾತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾ ‘‘ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ ವಿಪಸ್ಸನೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಏವ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಸಿಖಂ ಪಾಪುಣಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಇದಮೇವ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನೇ ¶ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಠಿತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾ ಸಿದ್ಧಾಯ ತಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಹೋತೀತಿ ತಂ ಅವತ್ವಾವ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಏವ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಿಖಂ ಞಾಣಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸುಪರಿದಿಟ್ಠಉದಯಬ್ಬಯಸ್ಸ ಸುಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಲಹುಂ ಲಹುಂ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇಸು ಞಾಣೇ ತಿಕ್ಖೇ ವಹನ್ತೇ ಉದಯಂ ಪಹಾಯ ಭಙ್ಗೇ ಏವ ಸತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಸ ‘‘ಏವಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಏವಂ ನಾಮ ಸಙ್ಖಾರಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಪಸ್ಸತೋ ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ.

೮. ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಪವತ್ತನಿಮಿತ್ತಆಯೂಹನಾಪಟಿಸನ್ಧೀನಂ ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಪೀಳಾಯೋಗತೋ ಸಪ್ಪಟಿಭಯವಸೇನ ಗಹಣೂಪಗಮನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ¶ , ತಸ್ಮಿಂ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ. ಅಥ ವಾ ಭಯತೋ ಉಪತಿಟ್ಠತೀತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಂ, ಪಞ್ಞಾ, ತಂ ‘‘ಭಯತುಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ.

ಆದೀನವೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಭುಮ್ಮವಚನಮೇವ. ‘‘ಯಾ ಚ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ, ಯಞ್ಚ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ, ಯಾ ಚ ನಿಬ್ಬಿದಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಟ್ಠಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೨೭) ವುತ್ತತ್ತಾ ಏಕಮಿವ ವುಚ್ಚಮಾನಮ್ಪಿ ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾದಿ ವಿಯ ತಿವಿಧಮೇವ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಸು ಸಿದ್ಧಾಸು ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಅವುತ್ತಾಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಭಙ್ಗಾರಮ್ಮಣಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಿಭವಚತುಯೋನಿಪಞ್ಚಗತಿಸತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿನವಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಪಭೇದಕಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸುಖೇನ ಜೀವಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಭೀರುಕಪುರಿಸಸ್ಸ ಸೀಹಬ್ಯಗ್ಘದೀಪಿಅಚ್ಛತರಚ್ಛಯಕ್ಖರಕ್ಖಸಚಣ್ಡಗೋಣಚಣ್ಡಕುಕ್ಕುರಪಭಿನ್ನ- ಮದಚಣ್ಡಹತ್ಥಿಘೋರಆಸಿವಿಸಅಸನಿವಿಚಕ್ಕಸುಸಾನರಣಭೂಮಿಜಲಿತಅಙ್ಗಾರಕಾಸುಆದಯೋ ವಿಯ ಮಹಾಭಯಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ತಸ್ಸ ‘‘ಅತೀತಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ನಿರುದ್ಧಾ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ, ಅನಾಗತಾಪಿ ಏವಮೇವ ನಿರುಜ್ಝಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಪಸ್ಸತೋ ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಂ ಞಾಣಂ ¶ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತಸ್ಸ ತಂ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ನೇವ ತಾಣಂ ನ ಲೇಣಂ ನ ಗತಿ ನ ಪಟಿಸರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿಠಿತಿನಿವಾಸಗತೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಏಕಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಪತ್ಥನಾ ವಾ ಪರಾಮಾಸೋ ¶ ವಾ ನ ಹೋತಿ, ತಯೋ ಭವಾ ವೀತಚ್ಚಿತಙ್ಗಾರಪುಣ್ಣಾ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸುಯೋ ವಿಯ, ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಭೂತಾ ಘೋರವಿಸಾ ಆಸಿವಿಸಾ ವಿಯ, ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಉಕ್ಖಿತ್ತಾಸಿಕಾ ವಧಕಾ ವಿಯ, ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನಾನಿ ಸುಞ್ಞಗಾಮೋ ವಿಯ, ಛ ಬಾಹಿರಾಯತನಾನಿ ಗಾಮಘಾತಕಚೋರಾ ವಿಯ, ಸತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯೋ ನವ ಚ ಸತ್ತಾವಾಸಾ ಏಕಾದಸಹಿ ಅಗ್ಗೀಹಿ ಆದಿತ್ತಾ ಸಮ್ಪಜ್ಜಲಿತಾ ಸಜೋತಿಭೂತಾ ವಿಯ ಚ, ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಗಣ್ಡಭೂತಾ ರೋಗಭೂತಾ ಸಲ್ಲಭೂತಾ ಅಘಭೂತಾ ಆಬಾಧಭೂತಾ ವಿಯ ಚ ನಿರಸ್ಸಾದಾ ನಿರಸಾ ಮಹಾಆದೀನವರಾಸಿಭೂತಾ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಸುಖೇನ ಜೀವಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಭೀರುಕಪುರಿಸಸ್ಸ ರಮಣೀಯಾಕಾರಸಣ್ಠಿತಮ್ಪಿ ಸವಾಳಕಮಿವ ವನಗಹನಂ, ಸಸದ್ದೂಲಾ ವಿಯ ಗುಹಾ, ಸಗಾಹರಕ್ಖಸಂ ವಿಯ ಉದಕಂ, ಸಮುಸ್ಸಿತಖಗ್ಗಾ ವಿಯ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕಾ, ಸವಿಸಂ ವಿಯ ಭೋಜನಂ, ಸಚೋರೋ ವಿಯ ಮಗ್ಗೋ, ಆದಿತ್ತಮಿವ ಅಗಾರಂ, ಉಯ್ಯುತ್ತಸೇನಾ ವಿಯ ರಣಭೂಮಿ. ಯಥಾ ಹಿ ಸೋ ಪುರಿಸೋ ಏತಾನಿ ಸವಾಳಕವನಗಹನಾದೀನಿ ಆಗಮ್ಮ ಭೀತೋ ಸಂವಿಗ್ಗೋ ಲೋಮಹಟ್ಠಜಾತೋ ಸಮನ್ತತೋ ಆದೀನವಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ, ಏವಮೇವ ಸೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಭಯತೋ ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಸಮನ್ತತೋ ನಿರಸಂ ನಿರಸ್ಸಾದಂ ಆದೀನವಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ. ತಸ್ಸೇವಂ ಪಸ್ಸತೋ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ.

ಸೋ ¶ ಏವಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇ ಆದೀನವತೋ ಸಮ್ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸಗತೇ ಸಭೇದಕೇ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ಉಕ್ಕಣ್ಠತಿ ನಾಭಿರಮತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಚಿತ್ತಕೂಟಪಬ್ಬತಪಾದಾಭಿರತೋ ಸುವಣ್ಣರಾಜಹಂಸೋ ಅಸುಚಿಮ್ಹಿ ಚಣ್ಡಾಲಗಾಮದ್ವಾರಆವಾಟೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಸತ್ತಸು ಮಹಾಸರೇಸುಯೇವ ಅಭಿರಮತಿ, ಏವಮೇವ ಅಯಂ ಯೋಗೀರಾಜಹಂಸೋ ಸುಪರಿದಿಟ್ಠಾದೀನವೇ ಸಭೇದಕೇ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಭಾವನಾರಾಮತಾಯ ಪನ ಭಾವನಾರತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಸತ್ತಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾಸುಯೇವ ಅಭಿರಮತಿ. ಯಥಾ ಚ ಸುವಣ್ಣಪಞ್ಜರೇಪಿ ಪಕ್ಖಿತ್ತೋ ಸೀಹೋ ಮಿಗರಾಜಾ ನಾಭಿರಮತಿ, ತಿಯೋಜನಸಹಸ್ಸವಿತ್ಥತೇ ಪನ ಹಿಮವನ್ತೇಯೇವ ¶ ರಮತಿ, ಏವಮಯಮ್ಪಿ ಯೋಗೀಸೀಹೋ ತಿವಿಧೇ ಸುಗತಿಭವೇಪಿ ನಾಭಿರಮತಿ, ತೀಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾಸುಯೇವ ರಮತಿ. ಯಥಾ ಚ ಸಬ್ಬಸೇತೋ ಸತ್ತಪ್ಪತಿಟ್ಠೋ ಇದ್ಧಿಮಾ ವೇಹಾಸಙ್ಗಮೋ ಛದ್ದನ್ತೋ ನಾಗರಾಜಾ ನಗರಮಜ್ಝೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ಹಿಮವತಿ ಛದ್ದನ್ತರಹದೇಯೇವ ರಮತಿ, ಏವಮಯಂ ಯೋಗೀವರವಾರಣೋ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತೇ ನಾಭಿರಮತಿ, ‘‘ಅನುಪ್ಪಾದೋ ¶ ಖೇಮ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೫೩) ನಯೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇ ಸನ್ತಿಪದೇಯೇವ ರಮತಿ, ತನ್ನಿನ್ನತಪ್ಪೋಣತಪ್ಪಬ್ಭಾರಮಾನಸೋ ಹೋತಿ. ಏತ್ತಾವತಾ ತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀತಿ.

೯. ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸು ಞಾಣನ್ತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಂ ಚಜಿತುಂ ಕಾಮೇತಿ ಇಚ್ಛತೀತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ, ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಭಾವೋ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ. ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೀತಿ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ, ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಂ ವಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ. ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ, ಸನ್ತಿಟ್ಠನಂ ವಾ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ. ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಚ ಸಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಚ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಚಾತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ. ಇತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಿಬ್ಬಿದಾಞಾಣೇನ ನಿಬ್ಬಿನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾದೀನಿ ಪರಿಚ್ಚಜಿತುಕಾಮತಾ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ. ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಕರಣತ್ಥಂ ಮಜ್ಝೇ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾ. ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಅವಸಾನೇ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಂ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ. ಏವಂ ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ತಿಪ್ಪಕಾರಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಾಸು ಞಾಣಂ, ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಾನಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಮ್ಪಿ ಪಞ್ಞಾನಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖತಂ ಇಚ್ಛನ್ತೇನ ಪನ ‘‘ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ಚ ‘‘ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸೂ’’ತಿ ಚ ಬಹುವಚನಂ ಕತಂ, ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಭಿನ್ನಸ್ಸಾಪಿ ಏಕತ್ತಾ ‘‘ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏಕವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವುತ್ತಞ್ಚ – ‘‘ಯಾ ಚ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಯಾ ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಯಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಟ್ಠಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೨೭). ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸೂತಿ ಬಹುವಚನಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾನಂ ಬಹುತ್ತಾ’’ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ. ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸೂತಿ ಚ ಕಿರಿಯಾಪೇಕ್ಖನ್ತಿ ¶ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಪನ ತೇನ ನಿಬ್ಬಿದಾಞಾಣೇನ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನ್ತಸ್ಸ ಉಕ್ಕಣ್ಠನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸಗತೇಸು ಸಭೇದಕೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಚಿತ್ತಂ ನ ಸಜ್ಜತಿ ನ ಲಗ್ಗತಿ ನ ಬಜ್ಝತಿ, ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮಂ ಛಡ್ಡೇತುಕಾಮಂ ಹೋತಿ.

ಅಥ ¶ ವಾ ಯಥಾ ಜಾಲಬ್ಭನ್ತರಗತೋ ಮಚ್ಛೋ, ಸಪ್ಪಮುಖಗತೋ ಮಣ್ಡೂಕೋ, ಪಞ್ಜರಪಕ್ಖಿತ್ತೋ ವನಕುಕ್ಕುಟೋ, ದಳ್ಹಪಾಸವಸಂಗತೋ ಮಿಗೋ, ಅಹಿತುಣ್ಡಿಕಹತ್ಥಗತೋ ಸಪ್ಪೋ, ಮಹಾಪಙ್ಕಪಕ್ಖನ್ದೋ ಕುಞ್ಜರೋ, ಸುಪಣ್ಣಮುಖಗತೋ ನಾಗರಾಜಾ, ರಾಹುಮುಖಪವಿಟ್ಠೋ ಚನ್ದೋ, ಸಪತ್ತಪರಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ಪುರಿಸೋತಿಏವಮಾದಯೋ ತತೋ ತತೋ ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮಾ ನಿಸ್ಸರಿತುಕಾಮಾವ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂ ತಸ್ಸ ಯೋಗಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಬ್ಬಸ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರಗತಾ ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮಂ ನಿಸ್ಸರಿತುಕಾಮಂ ಹೋತಿ. ಏವಞ್ಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ‘‘ಮುಚ್ಚಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಮುಚ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ’’ತಿ ಪಾಠೋ ಯುಜ್ಜತಿ. ಏವಞ್ಚ ಸತಿ ‘‘ಉಪ್ಪಾದಂ ¶ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ’’ತಿಆದೀಸು ‘‘ಉಪ್ಪಾದಾ ಮುಚ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ’’ತಿಆದಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪುರಿಮೋ ಏವ ಅತ್ಥೋ ಸುನ್ದರತರೋ. ಅಥಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ವಿಗತಾಲಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಸೋ ಏವಂ ಸಬ್ಬಭವಯೋನಿಗತಿವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸಗತೇ ಸಭೇದಕೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಸಮ್ಪಾದನತ್ಥಂ ಪುನ ತೇ ಏವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸತಿ. ಏವಞ್ಹಿ ವಿಪಸ್ಸತೋ ಚಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚವಸೇನ ನಿಮಿತ್ತಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ದುಕ್ಖವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅನತ್ತವಸೇನ ನಿಮಿತ್ತಞ್ಚ ಪವತ್ತಞ್ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಸೋ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸುಞ್ಞಾ’’ತಿ ದಿಸ್ವಾ ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಭಯಞ್ಚ ನನ್ದಿಞ್ಚ ವಿಪ್ಪಹಾಯ ಭರಿಯಾಯ ದೋಸಂ ದಿಸ್ವಾ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಭರಿಯೋ ವಿಯ ಪುರಿಸೋ ತಸ್ಸಾ ಭರಿಯಾಯ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಉದಾಸೀನೋ ಹೋತಿ ಮಜ್ಝತ್ತೋ, ‘‘ಅಹ’’ನ್ತಿ ವಾ ‘‘ಮಮ’’ನ್ತಿ ವಾ ನ ಗಣ್ಹಾತಿ. ತಸ್ಸ ಏವಂ ಜಾನತೋ ಏವಂ ಪಸ್ಸತೋ ತೀಸು ಭವೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಪತಿಲೀಯತಿ ಪಟಿಕುಟತಿ ಪಟಿವತ್ತತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಪದುಮಪಲಾಸೇ ¶ ಈಸಕಂ ಪೋಣೇ ಉದಕಫುಸಿತಾನಿ ಪತಿಲೀಯನ್ತಿ ಪಟಿಕುಟನ್ತಿ ಪಟಿವತ್ತನ್ತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯನ್ತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ವಾ ಪನ ಕುಕ್ಕುಟಪತ್ತಂ ವಾ ನ್ಹಾರುದದ್ದುಲಂ ವಾ ಅಗ್ಗಿಮ್ಹಿ ಪಕ್ಖಿತ್ತಂ ಪತಿಲೀಯತಿ ಪಟಿಕುಟತಿ ಪಟಿವತ್ತತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯತಿ, ಏವಂ ತಸ್ಸ ತೀಸು ಭವೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಪತಿಲೀಯತಿ ಪಟಿಕುಟತಿ ಪಟಿವತ್ತತಿ ನ ಸಮ್ಪಸಾರಿಯತಿ, ಉಪೇಕ್ಖಾ ಸಣ್ಠಾತಿ. ಏವಮಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ. ಇಮಿನಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಉಪರಿ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಸ್ಸ ಸಾಧಕಂ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ ಪುಬ್ಬಾಪರಞಾಣೇಹಿ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಭಗವತಾ –

‘‘ಸೋ ವತ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಕಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರಂ ನಿಚ್ಚತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅನುಲೋಮಿಕಾಯ ಖನ್ತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತಿ, ಅನುಲೋಮಿಕಾಯ ಖನ್ತಿಯಾ ಅಸಮನ್ನಾಗತೋ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮಿಸ್ಸತೀತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತಿ, ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಅನೋಕ್ಕಮಮಾನೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಂ ವಾ ಸಕದಾಗಾಮಿಫಲಂ ವಾ ಅನಾಗಾಮಿಫಲಂ ವಾ ¶ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ವಾ ಸಚ್ಛಿಕರಿಸ್ಸತೀತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ (ಅ. ನಿ. ೬.೯೮; ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೬).

ವುತ್ತಞ್ಚ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ –

‘‘ಕತಿಹಾಕಾರೇಹಿ ಅನುಲೋಮಿಕಂ ಖನ್ತಿಂ ಪಟಿಲಭತಿ? ಕತಿಹಾಕಾರೇಹಿ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮತಿ? ಚತ್ತಾಲೀಸಾಯ ಆಕಾರೇಹಿ ಅನುಲೋಮಿಕಂ ¶ ಖನ್ತಿಂ ಪಟಿಲಭತಿ, ಚತ್ತಾಲೀಸಾಯ ಆಕಾರೇಹಿ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮತೀ’’ತಿಆದಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೭).

ಪಟ್ಠಾನೇ ಚೇತಂ ವುತ್ತಂ ಭಗವತಾ –

‘‘ಅನುಲೋಮಂ ಗೋತ್ರಭುಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ. ಅನುಲೋಮಂ ವೋದಾನಸ್ಸ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿಆದಿ (ಪಟ್ಠಾ. ೧.೧.೪೧೭).

ತಸ್ಸ ಹಿ ತಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಆಸೇವನ್ತಸ್ಸ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಬಹುಲೀಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಸದ್ಧಾ ಬಲವತರಾ ಹೋತಿ, ವೀರಿಯಂ ಸುಪಗ್ಗಹಿತಂ, ಸತಿ ಸೂಪಟ್ಠಿತಾ, ಚಿತ್ತಂ ಸುಸಮಾಹಿತಂ, ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ತಿಕ್ಖತರಂ ಪವತ್ತತಿ. ತಸ್ಸ ಇದಾನಿ ಮಗ್ಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಸಙ್ಖಾರೇ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ವಾ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ. ಭವಙ್ಗಾನನ್ತರಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಕತನಯೇನೇವ ಸಙ್ಖಾರೇ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕುರುಮಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ. ತದನನ್ತರಂ ತಥೇವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ದ್ವೇ ತೀಣಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಜವನಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ¶ ಞಾಣಂ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ. ತಞ್ಹಿ ಪುರಿಮಾನಞ್ಚ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಂ ತಥಕಿಚ್ಚತಾಯ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಉಪರಿ ಚ ಪತ್ತಬ್ಬಾನಂ ಸತ್ತತಿಂಸಾಯ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಲೋಮೇತಿ. ಯಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಿಕೋ ರಾಜಾ ವಿನಿಚ್ಛಯಟ್ಠಾನೇ ನಿಸಿನ್ನೋ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ವೋಹಾರಿಕಮಹಾಮತ್ತಾನಂ ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಸುತ್ವಾ ಅಗತಿಗಮನಂ ಪಹಾಯ ಮಜ್ಝತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ‘‘ಏವಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅನುಮೋದಮಾನೋ ತೇಸಞ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಪೋರಾಣಸ್ಸ ಚ ರಾಜಧಮ್ಮಸ್ಸ. ತತ್ಥ ರಾಜಾ ವಿಯ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ, ಅಟ್ಠ ವೋಹಾರಿಕಮಹಾಮತ್ತಾ ವಿಯ ಅಟ್ಠ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಿ, ಪೋರಾಣರಾಜಧಮ್ಮೋ ವಿಯ ಸತ್ತತಿಂಸ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ, ಯಥಾ ರಾಜಾ ‘‘ಏವಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅನುಮೋದಮಾನೋ ವೋಹಾರಿಕಾನಞ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯಸ್ಸ ರಾಜಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಏವಮಿದಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಅಟ್ಠನ್ನಞ್ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಂ ತಥಕಿಚ್ಚತಾಯ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಉಪರಿ ಚ ಪತ್ತಬ್ಬಾನಂ ಸತ್ತತಿಂಸಾಯ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾನಂ. ತಸ್ಮಾ ಅನುಲೋಮಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

೧೦. ಬಹಿದ್ಧಾ ¶ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನೇ ಪಞ್ಞಾ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಬಹಿದ್ಧಾತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ. ತಞ್ಹಿ ಅಜ್ಝತ್ತಚಿತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಅಕುಸಲಕ್ಖನ್ಧೇ ಉಪಾದಾಯ ಬಹಿದ್ಧಾತಿ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ಬಹಿದ್ಧಾ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಮ್ಹಾ ವುಟ್ಠಾತಿ ವಿಗತಂ ಹುತ್ವಾ ಉದ್ಧಂ ¶ ತಿಟ್ಠತೀತಿ ವುಟ್ಠಾನಂ, ವಿವಟ್ಟತಿ ಪರಾವಟ್ಟತಿ ಪರಮ್ಮುಖಂ ಹೋತೀತಿ ವಿವಟ್ಟನಂ, ವುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ತಂ ವಿವಟ್ಟನಞ್ಚಾತಿ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನಂ. ತೇನೇವಾಹ –

‘‘ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ ಸಮುದಯಸ್ಸ ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತೋ ಪವತ್ತಾ ನ ವುಟ್ಠಾತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತೋ ಪನ ನಿಮಿತ್ತಾ ವುಟ್ಠಾತೀತಿ ಏಕತೋ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೮೨೭).

ಪುಥುಜ್ಜನಗೋತ್ತಾಭಿಭವನತೋ ಅರಿಯಗೋತ್ತಭಾವನತೋ ಗೋತ್ರಭು. ಇದಞ್ಹಿ ಅನುಲೋಮಞಾಣೇಹಿ ಪದುಮಪಲಾಸತೋ ಉದಕಮಿವ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರತೋ ಪತಿಲೀಯಮಾನಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನುಲೋಮಞಾಣಸ್ಸ ಆಸೇವನನ್ತೇ ಅನಿಮಿತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕುರುಮಾನಂ ಪುಥುಜ್ಜನಗೋತ್ತಂ ಪುಥುಜ್ಜನಸಙ್ಖಂ ಪುಥುಜ್ಜನಭೂಮಿಂ ಅತಿಕ್ಕಮಮಾನಂ ಅರಿಯಗೋತ್ತಂ ಅರಿಯಸಙ್ಖಂ ಅರಿಯಭೂಮಿಂ ಓಕ್ಕಮಮಾನಂ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೇ ಪಠಮಾವತ್ತನಪಠಮಾಭೋಗಪಠಮಸಮನ್ನಾಹಾರಭೂತಂ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಾಸೇವನಉಪನಿಸ್ಸಯನತ್ಥಿವಿಗತವಸೇನ ಛಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ¶ ಸಾಧಯಮಾನಂ ಸಿಖಾಪ್ಪತ್ತಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಮುದ್ಧಭೂತಂ ಅಪುನರಾವತ್ತಕಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ.

೧೧. ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನೇ ಪಞ್ಞಾ ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ದುಭತೋತಿ ಉಭತೋ, ದ್ವಯತೋತಿ ವಾ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತೋ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚ ತದನುವತ್ತಕಕ್ಖನ್ಧೇಹಿ ಚ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಕರಣತೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತೇಹಿ ಚ ವುಟ್ಠಾತಿ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನೇ ಪಞ್ಞಾ. ತೇನೇವಾಹ –

‘‘ಚತ್ತಾರಿಪಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಾನಿ ಅನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ನಿಮಿತ್ತತೋ ವುಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಸಮುದಯಸ್ಸ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತೋ ಪವತ್ತಾ ವುಟ್ಠಹನ್ತೀತಿ ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಾನಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೮೨೭).

ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಮಗ್ಗತಿ ಪೇಕ್ಖತಿ, ನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಿಕೇಹಿ ವಾ ಮಗ್ಗೀಯತಿ ಅನ್ವೇಸೀಯತಿ, ಕಿಲೇಸೇ ವಾ ಮಾರೇನ್ತೋ ಗಚ್ಛತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಮಗ್ಗೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣಂ. ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಏಕವಚನಂ ಕತಂ. ತಞ್ಹಿ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕುರುಮಾನಂ ಸಯಂವಜ್ಝೇ ಕಿಲೇಸೇ ನಿರವಸೇಸಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಮಾನಂ ಅನಮತಗ್ಗಸಂಸಾರವಟ್ಟದುಕ್ಖಸಮುದ್ದಂ ಸೋಸಯಮಾನಂ ಸಬ್ಬಾಪಾಯದ್ವಾರಾನಿ ಪಿದಹಮಾನಂ ಸತ್ತಅರಿಯಧನಸಮ್ಮುಖೀಭಾವಂ ಕುರುಮಾನಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಿಚ್ಛಾಮಗ್ಗಂ ಪಜಹಮಾನಂ ಸಬ್ಬವೇರಭಯಾನಿ ¶ ¶ ವೂಪಸಮಯಮಾನಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಓರಸಪುತ್ತಭಾವಮುಪನಯಮಾನಂ ಅಞ್ಞಾನಿ ಚ ಅನೇಕಾನಿ ಆನಿಸಂಸಸತಾನಿ ಪಟಿಲಾಭಯಮಾನಂ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ.

ಠಾತುಂ ಇಚ್ಛಂ ಪುರಿಸೋ, ಲಙ್ಘಿತ್ವಾ ಮಾತಿಕಾಯ ಪರತೀರೇ;

ವೇಗೇನಾಗಮ್ಮ ಯಥಾ, ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಓರಿಮತಿರತರುಬದ್ಧಂ.

ರಜ್ಜುಂ ವಾ ದಣ್ಡಂ ವಾ, ಉಲ್ಲಙ್ಘಿತ್ವಾನ ಪಾರನಿನ್ನತನು;

ಪಾರಾಪನ್ನೋ ಪನ ತಂ, ಮುಞ್ಚಿಯ ವೇಧಂ ಪತಿಟ್ಠಹತಿ ಪಾರೇ.

ಏವಂ ಯೋಗಾವಚರೋ, ಸಕ್ಕಾಯಮಯಮ್ಹಿ ಓರಿಮೇ ತೀರೇ;

ದಿಟ್ಠಭಯೋ ಅಭಯೇ ಪನ, ಠಾತುಂ ಇಚ್ಛಂ ಅಮತಪಾರೇ.

ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸ ¶ , ಪಭುತಿಕವೇಗೇನ ಆಗತೋ ರಜ್ಜುಂ;

ರೂಪಾವ್ಹಂ ದಣ್ಡಂ ವಾ, ತದಿತರಖನ್ಧಾವ್ಹಯಂ ಸಮ್ಮಾ.

ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಆವಜ್ಜನ, ಚಿತ್ತೇನ ಹಿ ಪುಬ್ಬವುತ್ತನಯತೋವ;

ಅನುಲೋಮೇಹುಲ್ಲಙ್ಘಿಯ, ನಿಬ್ಬುತಿನಿನ್ನೋ ತದಾಸನೋಪಗತೋ.

ತಂ ಮುಞ್ಚಿಯ ಗೋತ್ರಭುನಾ, ಅಲದ್ಧಆಸೇವನೇನ ತು ಪವೇಧಂ;

ಪತಿತೋ ಸಙ್ಖತಪಾರೇ, ತತೋ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ ಮಗ್ಗಞಾಣೇನ.

ಪಸ್ಸಿತುಕಾಮೋ ಚನ್ದಂ, ಚನ್ದೇ ಛನ್ನಮ್ಹಿ ಅಬ್ಭಪಟಲೇಹಿ;

ಥುಲಕಸುಖುಮಸುಖುಮೇಸು, ಅಬ್ಭೇಸು ಹಟೇಸು ವಾಯುನಾ ಕಮತೋ.

ಚನ್ದಂ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ ನರೋ, ಯಥಾ ತಥೇವಾನುಲೋಮಞಾಣೇಹಿ ಕಮಾ;

ಸಚ್ಚಚ್ಛಾದಕಮೋಹೇ, ವಿನಾಸಿತೇ ಪೇಕ್ಖತೇ ಹಿ ಗೋತ್ರಭು ಅಮತಂ.

ವಾತಾ ವಿಯ ತೇ ಚನ್ದಂ, ಅಮತಂ ನ ಹಿ ಪೇಕ್ಖರೇನುಲೋಮಾನಿ;

ಪುರಿಸೋ ಅಬ್ಭಾನಿ ಯಥಾ, ಗೋತ್ರಭು ನ ತಮಂ ವಿನೋದೇತಿ.

ಭಮಿತಮ್ಹಿ ¶ ಚಕ್ಕಯನ್ತೇ, ಠಿತೋ ನರೋ ಅಞ್ಞದಿನ್ನಸಞ್ಞಾಯ;

ಉಸುಪಾತೇ ಫಲಕಸತಂ, ಅಪೇಕ್ಖಮಾನೋ ಯಥಾ ವಿಜ್ಝೇ.

ಏವಮಿಧ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ಗೋತ್ರಭುನಾ ದಿನ್ನಸಞ್ಞಮವಿಹಾಯ;

ನಿಬ್ಬಾನೇ ವತ್ತನ್ತಂ, ಲೋಭಕ್ಖನ್ಧಾದಿಕೇ ಪದಾಲೇತಿ.

ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಜಲಧಿಂ ¶ ¶ , ಸೋಸಯತಿ ಪಿದಹತಿ ದುಗ್ಗತಿದ್ವಾರಂ;

ಕುರುತೇ ಚ ಅರಿಯಧನಿನಂ, ಮಿಚ್ಛಾಮಗ್ಗಞ್ಚ ಪಜಹಾತಿ.

ವೇರಭಯಾನಿ ಸಮಯತೇ, ಕರೋತಿ ನಾಥಸ್ಸ ಓರಸಸುತತ್ತಂ;

ಅಞ್ಞೇ ಚ ಅನೇಕಸತೇ, ಆನೀಸಂಸೇ ದದಾತಿ ಞಾಣಮಿದನ್ತಿ.

೧೨. ಪಯೋಗಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪಞ್ಞಾ ಫಲೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಯೋಗೋತಿ ಭುಸೋ ಯೋಗೋ, ಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಮಗ್ಗಭಾವನಾಯ ಉಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಪಯೋಗೋ, ತಸ್ಸ ಪಯೋಗಸ್ಸ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭನಂ ನಿಟ್ಠಾನಂ ಪಯೋಗಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿ. ಕಿಂ ತಂ? ಚತುಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚಪರಿಯೋಸಾನಂ. ತಸ್ಸಾ ಪಯೋಗಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ಹೇತುಭೂತಾಯ ಪವತ್ತಾ ಫಲೇ ಪಞ್ಞಾ ಪಯೋಗಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪಞ್ಞಾ. ಫಲತಿ ವಿಪಚ್ಚತೀತಿ ಫಲಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಫಲೇ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ. ಏಕೇಕಸ್ಸ ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ವಿಪಾಕಭೂತಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಾನಿ ತೀಣಿ ವಾ ದ್ವೇ ವಾ ಏಕಂ ವಾ ಫಲಚಿತ್ತಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಅನನ್ತರವಿಪಾಕತ್ತಾಯೇವ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಾನಂ ‘‘ಸಮಾಧಿಮಾನನ್ತರಿಕಞ್ಞಮಾಹೂ’’ತಿ (ಖು. ಪಾ. ೬.೫; ಸು. ನಿ. ೨೨೮) ಚ, ‘‘ದನ್ಧಂ ಆನನ್ತರಿಕಂ ಪಾಪುಣಾತಿ ಆಸವಾನಂ ಖಯಾಯಾ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೧೬೨) ಚ ಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಸ ದ್ವೇ ಅನುಲೋಮಾನಿ, ತಸ್ಸ ತತಿಯಂ ಗೋತ್ರಭು, ಚತುತ್ಥಂ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ, ತೀಣಿ ಫಲಚಿತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಯಸ್ಸ ತೀಣಿ ಅನುಲೋಮಾನಿ, ತಸ್ಸ ಚತುತ್ಥಂ ಗೋತ್ರಭು, ಪಞ್ಚಮಂ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ, ದ್ವೇ ಫಲಚಿತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಯಸ್ಸ ಚತ್ತಾರಿ ಅನುಲೋಮಾನಿ, ತಸ್ಸ ಪಞ್ಚಮಂ ಗೋತ್ರಭು, ಛಟ್ಠಂ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಂ, ಏಕಂ ಫಲಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ಫಲಂ. ಕಾಲನ್ತರಫಲಂ ಪನ ಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ನಿರೋಧಾ ವುಟ್ಠಹನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಞ್ಚ ಏತೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಂ.

೧೩. ಛಿನ್ನವಟುಮಾನುಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ತೇನ ತೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಂ ತಂ ತಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ ಪಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾ. ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣನ್ತಿ ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಞಾಣಂ. ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಚ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತಂ ಪರಿಸುದ್ಧಂ ಚಿತ್ತಂ, ವಿಮುತ್ತಭಾವೋ ವಾ. ತಸ್ಸಾ ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ¶ ಜಾನನಂ ಞಾಣಂ ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣಂ. ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತಂ ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿಮ್ಪಿ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತಭಾವಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತೋ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ¶ ನ ವಿನಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೀತಿ ಏತೇನ ಪಹೀನಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ‘‘ವಿಮುತ್ತಸ್ಮಿಂ ವಿಮುತ್ತಮಿತಿ ಞಾಣಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಮಹಾವ. ೨೩; ದೀ. ನಿ. ೧.೨೪೮) ಹಿ ಇದಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಪನ ಅವುತ್ತಮ್ಪಿ ಇಮಿನಾವ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ವುತ್ತಞ್ಚ –

‘‘ವುತ್ತಮ್ಹಿ ¶ ಏಕಧಮ್ಮೇ, ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ತೇನ;

ವುತ್ತಾ ಭವನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇ, ಇತಿ ವುತ್ತೋ ಲಕ್ಖಣೋ ಹಾರೋ’’ತಿ. (ನೇತ್ತಿ. ೪.೫ ನಿದ್ದೇಸವಾರ);

ಅಥ ವಾ ಅರಹತೋ ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಭಾವಾ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಾನಂ ಲಬ್ಭಮಾನಂ ಪಹೀನಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಮೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೧೪. ತದಾ ಸಮುದಾಗತೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಸ್ಸನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ತದಾ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಚ ಸಮುದಾಗತೇ ಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ಚ ಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಚ ಸಮಾಗತೇ ಸಮ್ಪತ್ತೇ ಸಮಙ್ಗಿಭೂತೇ ಮಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮೇ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮೇ ಚ ಪಸ್ಸನಾ ಪೇಕ್ಖಣಾ ಪಜಾನನಾ ಪಞ್ಞಾ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣೇ ಞಾಣನ್ತಿ ನಿವತ್ತಿತ್ವಾ ಭುಸಂ ಪಸ್ಸನಂ ಜಾನನಂ ಞಾಣಂ. ಇಮಿನಾ ಚ ಞಾಣದ್ವಯೇನ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಹಿ ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಪರಿಯೋಸಾನೇ ಚಿತ್ತಂ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರತಿ, ತತೋ ಭವಙ್ಗಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣತ್ಥಾಯ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ನಿರುದ್ಧೇ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಮಗ್ಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಜವನಾನೀತಿ. ಪುನ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರಿತ್ವಾ ತೇನೇವ ನಯೇನ ಫಲಾದೀನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣತ್ಥಾಯ ಆವಜ್ಜನಾದೀನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಯೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏಸ ಮಗ್ಗಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಫಲಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಪಹೀನಕಿಲೇಸೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ. ಸೋ ಹಿ ‘‘ಇಮಿನಾ ವತಾಹಂ ಮಗ್ಗೇನ ಆಗತೋ’’ತಿ ಮಗ್ಗಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ತತೋ ‘‘ಅಯಂ ಮೇ ಆನಿಸಂಸೋ ಲದ್ಧೋ’’ತಿ ಫಲಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ತತೋ ‘‘ಇಮೇ ನಾಮ ಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀನಾ’’ತಿ ಪಹೀನಕಿಲೇಸೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ತತೋ ‘‘ಇಮೇ ನಾಮ ಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ಅವಸಿಟ್ಠಾ’’ತಿ ಉಪರಿಮಗ್ಗವಜ್ಝೇ ¶ ಕಿಲೇಸೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ, ಅವಸಾನೇ ‘‘ಅಯಂ ಮೇ ಧಮ್ಮೋ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಪಟಿಲದ್ಧೋ’’ತಿ ಅಮತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತಿ. ಇತಿ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಅರಿಯಸಾವಕಸ್ಸ ಪಞ್ಚ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ, ಏವಂ ಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮೀನಮ್ಪಿ. ಅರಹತೋ ಪನ ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ಚತ್ತಾರಿಯೇವ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ. ಏವಂ ಸಬ್ಬಾನಿ ಏಕೂನವೀಸತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಾನಿ. ಉಕ್ಕಟ್ಠಪರಿಚ್ಛೇದೋಯೇವ ಚೇಸೋ. ಪಹೀನಾವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಹೋತಿ ವಾ ನ ವಾ. ತಸ್ಸ ಹಿ ಅಭಾವತೋಯೇವ ಮಹಾನಾಮೋ ಸಕ್ಕೋ ಭಗವನ್ತಂ ¶ ಪುಚ್ಛಿ ‘‘ಕೋಸು ನಾಮ ಮೇ ಧಮ್ಮೋ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅಪ್ಪಹೀನೋ, ಯೇನ ಮೇ ಏಕದಾ ಲೋಭಧಮ್ಮಾಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯಾದಾಯ ತಿಟ್ಠನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೭೫).

ಏತ್ಥ ¶ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಾದೀನಂ ಏಕಾದಸನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ವಿಭಾವನತ್ಥಾಯ ಅಯಂ ಉಪಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಯಥಾ ಪುರಿಸೋ ‘‘ಮಚ್ಛೇ ಗಹೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಮಚ್ಛಖಿಪ್ಪಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತದನುರೂಪೇ ಉದಕೇ ಓಸಾರೇತ್ವಾ ಖಿಪ್ಪಮುಖೇನ ಹತ್ಥಂ ಓತಾರೇತ್ವಾ ಅನ್ತೋಉದಕೇ ಕಣ್ಹಸಪ್ಪಂ ಮಚ್ಛಸಞ್ಞಾಯ ಗೀವಾಯ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಮಹಾ ವತ ಮಯಾ ಮಚ್ಛೋ ಲದ್ಧೋ’’ತಿ ತುಟ್ಠೋ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸೋವತ್ಥಿಕತ್ತಯದಸ್ಸನೇನ ‘‘ಸಪ್ಪೋ’’ತಿ ಸಞ್ಜಾನಿತ್ವಾ ಭೀತೋ ಆದೀನವಂ ದಿಸ್ವಾ ಗಹಣೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ನೋ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮೋ ಹುತ್ವಾ ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಂ ಕರೋನ್ತೋ ಅಗ್ಗನಙ್ಗುಟ್ಠತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹತ್ಥಂ ನಿಬ್ಬೇಠೇತ್ವಾ ಬಾಹಂ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಉಪರಿಸೀಸೇ ದ್ವೇ ತಯೋ ವಾರೇ ಪರಿಬ್ಭಮೇತ್ವಾ ಸಪ್ಪಂ ದುಬ್ಬಲಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಗಚ್ಛ ರೇ ದುಟ್ಠಸಪ್ಪಾ’’ತಿ ನಿಸ್ಸಜ್ಜಿತ್ವಾ ವೇಗೇನ ಥಲಂ ಆರುಯ್ಹ ಠಿತೋವ ‘‘ಮಹನ್ತಸ್ಸ ವತ ಭೋ ಸಪ್ಪಸ್ಸ ಮುಖತೋ ಮುತ್ತೋಮ್ಹೀ’’ತಿ ಹಟ್ಠೋ ಆಗತಮಗ್ಗಂ ಓಲೋಕೇಯ್ಯ.

ತತ್ಥ ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಮಚ್ಛಸಞ್ಞಾಯ ಕಣ್ಹಸಪ್ಪಂ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತುಸ್ಸನಂ ವಿಯ ಇಮಸ್ಸ ಯೋಗಿನೋ ಆದಿತೋ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿವಸೇನ ಭಯಾನಕಂ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಂ ನಿಚ್ಚಾದಿಸಞ್ಞಾಯ ‘‘ಅಹಂ ಮಮಾ’’ತಿ ದಿಟ್ಠಿತಣ್ಹಾಹಿ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತುಸ್ಸನಂ, ತಸ್ಸ ಖಿಪ್ಪಮುಖತೋ ಸಪ್ಪಂ ನೀಹರಿತ್ವಾ ಸೋವತ್ಥಿಕತ್ತಯಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಸಪ್ಪೋ’’ತಿ ಸಞ್ಜಾನನಂ ವಿಯ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯನಾಮರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೇನ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಂ ಕತ್ವಾ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಾದೀಹಿ ಞಾಣೇಹಿ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಲಕ್ಖಣತ್ತಯಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾ’’ತಿ ತಸ್ಸ ವವತ್ಥಾಪನಂ ¶ , ತಸ್ಸ ಭಾಯನಂ ವಿಯ ಇಮಸ್ಸ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನಂ ವಿಯ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪಗಹಣೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನಂ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಾಮತಾ ವಿಯ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ, ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಕರಣಂ ವಿಯ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪಂ ಪರಿಬ್ಭಮೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲಂ ಕತ್ವಾ ನಿವತ್ತಿತ್ವಾ ಡಂಸಿತುಂ ಅಸಮತ್ಥಭಾವಪಾಪನಂ ವಿಯ ತಿಲಕ್ಖಣಾರೋಪನೇನ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾನುಲೋಮಞಾಣೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಪರಿಬ್ಭಮೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲಂ ಕತ್ವಾ ಪುನ ನಿಚ್ಚಸುಖತ್ತಾಕಾರೇನ ಉಪಟ್ಠಾತುಂ ಅಸಮತ್ಥತಾಪಾಪನಂ, ಸಪ್ಪವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಯ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ, ಸಪ್ಪಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಥಲಂ ಆರುಯ್ಹ ಠಾನಂ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಾನಥಲಂ ಆರುಯ್ಹ ಠಿತಂ ಮಗ್ಗಫಲಞಾಣಂ, ಹಟ್ಠಸ್ಸ ಆಗತಮಗ್ಗೋಲೋಕನಂ ವಿಯ ಮಗ್ಗಾದಿಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣನ್ತಿ.

ಇಮೇಸಞ್ಚ ಸುತಮಯಞಾಣಾದೀನಂ ಚುದ್ದಸನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೇನ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೇನ ಚ ದೇಸನಕ್ಕಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣೇಸು ಪಠಮಂ ಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಹೋತಿ, ತತೋ ಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

‘‘ಲೋಕುತ್ತರಂ ¶ ¶ ಝಾನಂ ಭಾವೇತಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಂ ಅಪಚಯಗಾಮಿಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಂ ಪಹಾನಾಯ, ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾನಂ ತನುಭಾವಾಯ, ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾನಂ ಅನವಸೇಸಪ್ಪಹಾನಾಯ, ರೂಪರಾಗಅರೂಪರಾಗಮಾನಉದ್ಧಚ್ಚಅವಿಜ್ಜಾನಂ ಅನವಸೇಸಪ್ಪಹಾನಾಯಾ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೨೭೭, ೩೬೧-೩೬೩) ಚ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂಯೇವ ಅಧಿಕಂ ಕತ್ವಾ ಮಗ್ಗಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪಟಿಪತ್ತಾನುರೂಪೇನೇವ ಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಸ್ಸ ಆದಿಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತಿ, ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಕ್ಕಮೋ ಪನ ದಸ್ಸಿತೋಯೇವ. ಸೋ ಪನ ಕಮೋ ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಭೂಮಿಕ್ಕಮೋ ದೇಸನಕ್ಕಮೋತಿ.

‘‘ಪಠಮಂ ಕಲಲಂ ಹೋತಿ, ಕಲಲಾ ಹೋತಿ ಅಬ್ಬುದಂ;

ಅಬ್ಬುದಾ ಜಾಯತೇ ಪೇಸಿ, ಪೇಸಿ ನಿಬ್ಬತ್ತತೀ ಘನೋ’’ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೩೫) –

ಏವಮಾದಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ. ‘‘ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ, ಭಾವನಾಯ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೮) ಏವಮಾದಿ ಪಹಾನಕ್ಕಮೋ. ‘‘ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿ ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧಿ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿ ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ¶ ಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ. ‘‘ಕಾಮಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾ, ರೂಪಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅರೂಪಾವಚರಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ದುಕಮಾತಿಕಾ ೯೩-೯೫) ಏವಮಾದಿ ಭೂಮಿಕ್ಕಮೋ. ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ ಚತ್ತಾರೋ ಇದ್ಧಿಪಾದಾ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪಞ್ಚ ಬಲಾನಿ ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೪೩; ಮಹಾನಿ. ೧೯೧; ಚೂಳನಿ. ಮೇತ್ತಗೂಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೨೨) ವಾ, ‘‘ಅನುಪುಬ್ಬಿಕಥಂ ಕಥೇಸಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ದಾನಕಥಂ ಸೀಲಕಥಂ ಸಗ್ಗಕಥಂ ಕಾಮಾನಂ ಆದೀನವಂ ಓಕಾರಂ ಸಂಕಿಲೇಸಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಆನಿಸಂಸಂ ಪಕಾಸೇಸೀ’’ತಿ (ಮಹಾವ. ೩೧; ದೀ. ನಿ. ೧.೨೯೮; ೨.೮೩) ವಾ ಏವಮಾದಿ ದೇಸನಕ್ಕಮೋ. ಇಧ ಪನ ಚುದ್ದಸನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ ಚ ತದುಭಯವಸೇನ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ದೇಸಿತತ್ತಾ ದೇಸನಕ್ಕಮೋ ಚಾತಿ ತಯೋ ಕಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

೧೫. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಸರೂಪೇನ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನಞಾಣಂ ನ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಪಞ್ಚಧಾ ನಾಮರೂಪಪ್ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅಜ್ಝತ್ತವವತ್ಥಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ವತ್ಥುನಾನತ್ತೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಸಕಲೇ ಹಿ ನಾಮರೂಪೇ ವುತ್ತೇ ಯಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತುಂ ಸಕ್ಕಾ, ಯಞ್ಚ ಪರಿಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ, ತಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇಸ್ಸತಿ. ಲೋಕುತ್ತರನಾಮಞ್ಹಿ ಪರಿಗ್ಗಹೇತುಞ್ಚ ನ ಸಕ್ಕಾ ಅನಧಿಗತತ್ತಾ, ನ ಚ ಪರಿಗ್ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಅವಿಪಸ್ಸನೂಪಗತ್ತಾ. ತತ್ಥ ಅಜ್ಝತ್ತವವತ್ಥಾನೇತಿ ‘‘ಏವಂ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಮಯಂ ಅತ್ತಾತಿ ¶ ಗಹಣಂ ಗಮಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಯ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅತ್ತಾನಂ ಅಧಿಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಾತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಾ. ಅಜ್ಝತ್ತಸದ್ದೋ ಪನಾಯಂ ಗೋಚರಜ್ಝತ್ತೇ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತೇ ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತೇ ವಿಸಯಜ್ಝತ್ತೇತಿ ಚತೂಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ ¶ . ‘‘ತೇನ, ಆನನ್ದ, ಭಿಕ್ಖುನಾ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತೇ ಅಜ್ಝತ್ತಮೇವ ಚಿತ್ತಂ ಸಣ್ಠಪೇತಬ್ಬಂ, ಅಜ್ಝತ್ತರತೋ ಸಮಾಹಿತೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಪ. ೩೬೨) ಹಿ ಅಯಂ ಗೋಚರಜ್ಝತ್ತೇ ದಿಸ್ಸತಿ. ‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸಮ್ಪಸಾದನಂ (ದೀ. ನಿ. ೧.೨೨೮; ಧ. ಸ. ೧೬೧), ಅಜ್ಝತ್ತಂ ವಾ ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೭೩) ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತೇ. ‘‘ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಆಯತನಾನಿ, ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಸ. ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೨೦) ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತೇ. ‘‘ಅಯಂ ಖೋ, ಪನಾನನ್ದ, ವಿಹಾರೋ ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಯದಿದಂ ಸಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸುಞ್ಞತಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೩.೧೮೭) ವಿಸಯಜ್ಝತ್ತೇ, ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನೇತಿ ¶ ಅತ್ಥೋ. ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ ಹಿ ಬುದ್ಧಾನಂ ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ. ಇಧ ಪನ ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ತೇಸಂ ಅಜ್ಝತ್ತಾನಂ ವವತ್ಥಾನೇ ಅಜ್ಝತ್ತವವತ್ಥಾನೇ. ವತ್ಥುನಾನತ್ತೇತಿ ವತ್ಥೂನಂ ನಾನಾಭಾವೇ, ನಾನಾವತ್ಥೂಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ಥ ಜವನಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತೋ ಭವಙ್ಗಮನೋಪಿ ಚಕ್ಖಾದಿಪಞ್ಚಕಂ ವಿಯ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತ್ತಾ ವತ್ಥೂತಿ ವುತ್ತೋ. ಆವಜ್ಜನಮ್ಪಿ ತನ್ನಿಸ್ಸಿತಮೇವ ಕಾತಬ್ಬಂ.

೧೬.

ಬಹಿದ್ಧಾತಿ ಛಹಿ ಅಜ್ಝತ್ತಜ್ಝತ್ತೇಹಿ ಬಹಿಭೂತೇಸು ತೇಸಂ ವಿಸಯೇಸು. ಗೋಚರನಾನತ್ತೇತಿ ವಿಸಯನಾನತ್ತೇ.

೧೭. ಚರಿಯಾವವತ್ಥಾನೇತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾಅಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾಞಾಣಚರಿಯಾವಸೇನ ಚರಿಯಾನಂ ವವತ್ಥಾನೇ. ‘‘ಚರಿಯವವತ್ಥಾನೇ’’ತಿ ರಸ್ಸಂ ಕತ್ವಾಪಿ ಪಠನ್ತಿ.

೧೮. ಚತುಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನೇತಿ ಕಾಮಾವಚರಭೂಮಿಆದೀನಂ ಚುದ್ದಸನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವವತ್ಥಾನೇ. ಭೂಮೀತಿ ಚ ‘‘ಭೂಮಿಗತಞ್ಚ ವೇಹಾಸಟ್ಠಞ್ಚಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೩೬) ಪಥವಿಯಂ ವತ್ತತಿ. ‘‘ಅಭೂಮಿಂ ತಾತ, ಮಾ ಸೇವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ. ೧.೬.೩೪) ವಿಸಯೇ. ‘‘ಸುಖಭೂಮಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಸ. ೯೮೮) ಉಪ್ಪಜ್ಜನಟ್ಠಾನೇ. ಇಧ ಪನ ಕೋಟ್ಠಾಸೇ ವತ್ತತಿ. ಪರಿಚ್ಛೇದೇತಿಪಿ ವದನ್ತಿ.

೧೯. ನವಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನೇತಿ ¶ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾದಿವಸೇನ ಪಾಮೋಜ್ಜಮೂಲಕವಸೇನ ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕವಸೇನ ಚ ನವನ್ನಂ ನವನ್ನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ವವತ್ಥಾನೇ. ಇಮೇಸು ಚ ಪಞ್ಚಸು ಞಾಣೇಸು ಪಠಮಂ ಅಜ್ಝತ್ತಧಮ್ಮಾ ವವತ್ಥಾಪೇತಬ್ಬಾತಿ ವತ್ಥುನಾನತ್ತೇ ಞಾಣಂ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಂ, ತತೋ ತೇಸಂ ವಿಸಯಾ ವವತ್ಥಾಪೇತಬ್ಬಾತಿ ತದನನ್ತರಂ ಗೋಚರನಾನತ್ತೇ ಞಾಣಂ ವುತ್ತಂ, ತತೋ ಪರಾನಿ ತೀಣಿ ಞಾಣಾನಿ ತಿಣ್ಣಂ ಚತುನ್ನಂ ನವನ್ನಂ ವಸೇನ ಗಣನಾನುಲೋಮೇನ ವುತ್ತಾನಿ.

೨೦. ಇದಾನಿ ¶ ಯಸ್ಮಾ ನಾಮರೂಪಸ್ಸೇವ ಪಭೇದತೋ ವವತ್ಥಾಪನಞಾಣಂ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ, ತದನನ್ತರಂ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ, ತದನನ್ತರಂ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಪರಿಞ್ಞಾ. ತಂಸಮ್ಬನ್ಧಾ ಚ ಭಾವನಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮನಾನತ್ತಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಞಾತಟ್ಠೇ ¶ ಞಾಣಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತಿಸ್ಸೋ ಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ ಚ. ತತ್ಥ ‘‘ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ ರೂಪಂ, ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಾ ವೇದನಾ’’ತಿ ಏವಂ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚತ್ತಲಕ್ಖಣಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ ನಾಮ. ‘‘ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಅನತ್ತಾ, ವೇದನಾ ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಂ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ಪವತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ನಾಮ. ತೇಸುಯೇವ ಪನ ಧಮ್ಮೇಸು ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಿಪಜಹನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾವ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ ನಾಮ.

ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರಪರಿಚ್ಛೇದತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಾ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಯ ಭೂಮಿ. ಏತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅನ್ತರೇ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚತ್ತಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧಸ್ಸೇವ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಹೋತಿ. ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಭೂಮಿ. ಏತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅನ್ತರೇ ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧಸ್ಸೇವ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಹೋತಿ. ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಉಪರಿ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಯ ಭೂಮಿ. ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ, ದುಕ್ಖತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಖಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ, ಅನತ್ತತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಅತ್ತಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತಿ, ನಿಬ್ಬಿನ್ದನ್ತೋ ನನ್ದಿಂ ಪಜಹತಿ, ವಿರಜ್ಜನ್ತೋ ರಾಗಂ ಪಜಹತಿ, ನಿರೋಧೇನ್ತೋ ಸಮುದಯಂ ಪಜಹತಿ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನ್ತೋ ಆದಾನಂ ಪಜಹತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೫೨) ಏವಂ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಿಪಹಾನಸಾಧಿಕಾನಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಹೋತಿ.

ತತ್ಥ ¶ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾತಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ರುಪ್ಪನಾದಿಸಭಾವೇನ ಜಾನನಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ಹಿ ಸೋಭನಟ್ಠೇನ ಅಭಿಸದ್ದೇನ ‘‘ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವಜಾನನವಸೇನ ಸೋಭನಂ ಜಾನನ’’ನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ಅಭಿಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಞಾತಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಜಾನನಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ.

೨೧. ಪರಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾತಿ ಜಾನನಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ಹಿ ಬ್ಯಾಪನಟ್ಠೇನ ಪರಿಸದ್ದೇನ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಸಕಿಚ್ಚಸಮಾಪನವಸೇನ ವಾ ಬ್ಯಾಪಿತಂ ಜಾನನ’’ನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ಪರಿಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತೀರಣಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಉಪಪರಿಕ್ಖಣಸಭಾವಂ, ಸಮ್ಮಸನಸಭಾವಂ ವಾ ಞಾಣಂ.

೨೨. ಪಹಾನೇ ¶ ಪಞ್ಞಾತಿ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದೀನಂ ಪಜಹನಾ ಪಞ್ಞಾ, ಪಜಹತೀತಿ ವಾ, ಪಜಹನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಾ ಪಹಾನಂ. ಪರಿಚ್ಚಾಗಟ್ಠೇ ¶ ಞಾಣನ್ತಿ ಪರಿಚ್ಚಜನಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ.

೨೩. ಭಾವನಾಪಞ್ಞಾತಿ ವಡ್ಢನಪಞ್ಞಾ. ಏಕರಸಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏಕಕಿಚ್ಚಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ, ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ ವಾ ಏಕರಸಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ.

೨೪. ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಪಞ್ಞಾತಿ ಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ವಾ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕರಣಪಞ್ಞಾ. ಫಸ್ಸನಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ತದುಭಯವಸೇನೇವ ವಿನ್ದನಸಭಾವಂ ಞಾಣಂ.

೨೫-೨೮. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಪಹಾನಭಾವನಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಞಾಣಾನಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಫಲಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿಪಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತದನನ್ತರಂ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂಯೇವ ಲಬ್ಭಮಾನಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥಾಪಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೋ ಅತ್ಥೋ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ವಿಯ ಪಾಕಟೋ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ಚಾತಿ ಪಠಮಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಹೇತುಧಮ್ಮವಿಸಯತ್ತಾ ತದನನ್ತರಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ, ತದುಭಯಸ್ಸ ನಿರುತ್ತಿವಿಸಯತ್ತಾ ತದನನ್ತರಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ, ತೇಸು ತೀಸುಪಿ ಞಾಣೇಸು ಪವತ್ತನತೋ ತದನನ್ತರಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಂ. ಪ-ಕಾರಂ ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ ಚ ಪಠನ್ತಿ.

೨೯-೩೧. ಇತೋ ಪರಾನಿ ವಿಹಾರಟ್ಠೇ ಞಾಣಾದೀನಿ ತೀಣಿ ಞಾಣಾನಿ ಅರಿಯಾನಂಯೇವ ಸಮ್ಭವತೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಭೇದತೋ ಚ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ವಿಹಾರಟ್ಠೇ ಞಾಣಞ್ಹಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಹೋತಿ, ಸಮಾಪತ್ತಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ¶ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ. ಧಮ್ಮಸಭಾವೇ ಞಾಣಞ್ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಕಥಾಯಂ (ಪಟಿ. ಮ. ೨.೩೦) ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿ ವುತ್ತಂ. ನಿಬ್ಬಾನೇ ಞಾಣಂ ಪನ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಏವ. ತತ್ಥ ವಿಹಾರನಾನತ್ತೇತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದಿವಸೇನ ನಾನಾವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರೇ. ವಿಹಾರಟ್ಠೇತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರಸಭಾವೇ. ವಿಹಾರೋತಿ ಚ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಏವ. ಸಮಾಪತ್ತಿನಾನತ್ತೇತಿ ಅನಿಮಿತ್ತಾದಿವಸೇನ ನಾನಾಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ. ಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಚ ಲೋಕುತ್ತರಫಲಭೂತಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಧಮ್ಮಾ. ವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತಿನಾನತ್ತೇತಿ ಉಭಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ.

೩೨. ತತೋ ವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣಸಾಧಕಸ್ಸ ‘‘ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಆಸವಸಮುಚ್ಛೇದಸಮತ್ಥತಂ ಅನನ್ತರಫಲದಾಯಕತ್ತಞ್ಚ ಕಾರಣೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಅಪರೇನಾಕಾರೇನ ವತ್ತುಕಾಮೇನ ತದೇವ ‘‘ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ¶ ಅವಿಕ್ಖೇಪಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾತಿ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ ತೇನ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ವಿಕ್ಖೇಪೋ, ಉದ್ಧಚ್ಚಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ನ ವಿಕ್ಖೇಪೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ, ಉದ್ಧಚ್ಚಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಪರಿಸುದ್ಧಸ್ಸ ಭಾವೋ ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಂ, ಅವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ¶ ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಂ ಅವಿಕ್ಖೇಪಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಅವಿಕ್ಖೇಪಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇದಞ್ಹಿ ಆಸವಸಮುಚ್ಛೇದಸ್ಸ ಅನನ್ತರಫಲದಾಯಕತ್ತಸ್ಸ ಚ ಕಾರಣವಚನಂ. ಆಸವಸಮುಚ್ಛೇದೇತಿ ಏತ್ಥ ಆಸವನ್ತೀತಿ ಆಸವಾ, ಚಕ್ಖುತೋಪಿ…ಪೇ… ಮನತೋಪಿ ಸನ್ದನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಧಮ್ಮತೋ ಯಾವ ಗೋತ್ರಭುಂ, ಓಕಾಸತೋ ಯಾವ ಭವಗ್ಗಂ ಸವನ್ತೀತಿ ವಾ ಆಸವಾ, ಏತಂ ಧಮ್ಮಂ ಏತಞ್ಚ ಓಕಾಸಂ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅನ್ತೋಕರಣತ್ಥೋ ಹಿ ಅಯಂ ಆ-ಕಾರೋ. ಚಿರಪಾರಿವಾಸಿಕಟ್ಠೇನ ಮದಿರಾದಯೋ ಆಸವಾ ವಿಯಾತಿಪಿ ಆಸವಾ. ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಚಿರಪಾರಿವಾಸಿಕಾ ಮದಿರಾದಯೋ ಆಸವಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಯದಿ ಚ ಚಿರಪಾರಿವಾಸಿಕಟ್ಠೇನ ಆಸವಾ, ಏತೇಯೇವ ಭವಿತುಮರಹನ್ತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

‘‘ಪುರಿಮಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ, ಇತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ನಾಹೋಸಿ, ಅಥ ಪಚ್ಛಾ ಸಮಭವೀ’’ತಿಆದಿ.

ಆಯತಂ ವಾ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸವನ್ತಿ ಪಸವನ್ತೀತಿಪಿ ಆಸವಾ, ಸಮುಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದೋ. ಪಞ್ಞಾತಿ ಕಾಮಾಸವಾದೀನಂ ಚತುನ್ನಂ ಆಸವಾನಂ ಸಮುಚ್ಛೇದೇ ಪಞ್ಞಾ.

ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ¶ ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಪವತ್ತಿಸಮನನ್ತರಂ ನಿಯಮೇನೇವ ಫಲಪ್ಪದಾನತೋ ಆನನ್ತರಿಕೋತಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ಮಗ್ಗಸಮಾಧಿ. ನ ಹಿ ಮಗ್ಗಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ತಸ್ಸ ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿನಿಸೇಧಕೋ ಕೋಚಿ ಅನ್ತರಾಯೋ ಅತ್ಥಿ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಅಯಞ್ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಅಸ್ಸ, ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಚ ಉಡ್ಡಯ್ಹನವೇಲಾ ಅಸ್ಸ, ನೇವ ತಾವ ಕಪ್ಪೋ ಉಡ್ಡಯ್ಹೇಯ್ಯ, ಯಾವಾಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ನ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಠಿತಕಪ್ಪೀ. ಸಬ್ಬೇಪಿ ಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿನೋ ಪುಗ್ಗಲಾ ಠಿತಕಪ್ಪಿನೋ’’ತಿ (ಪು. ಪ. ೧೭).

ಇದಂ ತೇನ ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ.

೩೩. ಇಮಿನಾ ಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ಫಲಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಅರಿಯಾನಂಯೇವ ಸಮ್ಭವತೋ ಇಮಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಅರಣವಿಹಾರಞಾಣಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ರಾಪಿ ಚ ಅರಹತೋಯೇವ ಸತತಮೇವ ¶ ಚ ಸಮ್ಭವತೋ ಅರಣವಿಹಾರೇ ಞಾಣಂ ಪಠಮಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತದನನ್ತರಂ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಅನಾಗಾಮಿಅರಹನ್ತಾನಂ ಸಮ್ಭವೇಪಿ ಬಹುಸಮ್ಭಾರತ್ತಾ ವಿಸೇಸೇನ ಚ ನಿರೋಧಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಮತತ್ತಾ ಚ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ¶ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತದನನ್ತರಂ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಕಾಲನ್ತರೇ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಕಾಲಂ ಆಹಚ್ಚ ಠಿತತ್ತಾ ದೀಘಕಾಲಿಕನ್ತಿ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತದನನ್ತರಂ ಸಮಸೀಸಟ್ಠಸ್ಸ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಖಯಾನನ್ತರಂ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಕಾಲಂ ಆಹಚ್ಚ ಠಿತತ್ತಾ ರಸ್ಸಕಾಲಿಕನ್ತಿ ಸಮಸೀಸಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ಸನ್ತೋ ಚಾತಿ ಚ-ಕಾರೋ ದಸ್ಸನಾಧಿಪತೇಯ್ಯಞ್ಚ ಸನ್ತೋ ವಿಹಾರಾಧಿಗಮೋ ಚ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತತಾ ಚಾತಿ ತೀಹಿಪಿ ಪದೇಹಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ. ದಸ್ಸನನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ, ಅಧಿಪತಿಯೇವ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಂ, ಅಧಿಪತಿತೋ ವಾ ಆಗತತ್ತಾ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಂ, ದಸ್ಸನಞ್ಚ ತಂ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಞ್ಚಾತಿ ದಸ್ಸನಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ. ವಿಹರತೀತಿ ವಿಹಾರೋ, ವಿಹರನ್ತಿ ತೇನ ವಾತಿ ವಿಹಾರೋ, ಅಧಿಗಮ್ಮತಿ ಪಾಪುಣೀಯತೀತಿ ಅಧಿಗಮೋ, ವಿಹಾರೋ ಏವ ಅಧಿಗಮೋ ವಿಹಾರಾಧಿಗಮೋ. ಸೋ ಚ ಕಿಲೇಸಪರಿಳಾಹವಿರಹಿತತ್ತಾ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಸನ್ತೋ. ಸೋ ಚ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಪಞ್ಞಾ. ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ಅತಪ್ಪಕಟ್ಠೇನ ಚ ಪಣೀತೋ, ಪಧಾನಭಾವಂ ನೀತೋತಿ ವಾ ಪಣೀತೋ, ಪಣೀತೇ ಅಧಿಮುತ್ತೋ ವಿಸಟ್ಠಚಿತ್ತೋ ತಪ್ಪರಮೋ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತತಾ. ಸಾ ಚ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಾಧಿಮುತ್ತಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಞ್ಞಾ ಏವ.

ಅರಣವಿಹಾರೇತಿ ¶ ನಿಕ್ಕಿಲೇಸವಿಹಾರೇ. ರಾಗಾದಯೋ ಹಿ ರಣನ್ತಿ ಸತ್ತೇ ಚುಣ್ಣೇನ್ತಿ ಪೀಳೇನ್ತೀತಿ ರಣಾ, ರಣನ್ತಿ ಏತೇಹಿ ಸತ್ತಾ ಕನ್ದನ್ತಿ ಪರಿದೇವನ್ತೀತಿ ವಾ ರಣಾ. ವುತ್ತೋ ತಿವಿಧೋಪಿ ವಿಹಾರೋ. ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ರಣಾತಿ ಅರಣೋ. ವಿವಿಧೇ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಹರನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ವಿಹಾರೋ. ತಸ್ಮಿಂ ಅರಣೇ ವಿಹಾರೇ. ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೮೨) ವುತ್ತಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ಚ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತತಾಯ ಏವ ಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ. ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾಯ ಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ಯಾ ಚ ಅರಣವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತನ್ತೇ (ಮ. ನಿ. ೩.೩೨೩ ಆದಯೋ) ಭಗವತಾ ದೇಸಿತಾ ಅರಣಪಟಿಪದಾ, ಸಾಪಿ ಇಮಿನಾವ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ¶ . ವುತ್ತಞ್ಹಿ ತತ್ಥ ಭಗವತಾ –

‘‘ಅರಣವಿಭಙ್ಗಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ…ಪೇ… ನ ಕಾಮಸುಖಂ ಅನುಯುಞ್ಜೇಯ್ಯ ಹೀನಂ ಗಮ್ಮಂ ಪೋಥುಜ್ಜನಿಕಂ ಅನರಿಯಂ ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ, ನ ಚ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಂ ಅನುಯುಞ್ಜೇಯ್ಯ ದುಕ್ಖಂ ಅನರಿಯಂ ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ. ಏತೇ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಉಭೋ ಅನ್ತೇ ಅನುಪಗಮ್ಮ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾ ಚಕ್ಖುಕರಣೀ ಞಾಣಕರಣೀ ಉಪಸಮಾಯ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಸಮ್ಬೋಧಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ. ಉಸ್ಸಾದನಞ್ಚ ಜಞ್ಞಾ, ಅಪಸಾದನಞ್ಚ ಜಞ್ಞಾ, ಉಸ್ಸಾದನಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ಅಪಸಾದನಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ನೇವುಸ್ಸಾದೇಯ್ಯ ನ ಅಪಸಾದೇಯ್ಯ, ಧಮ್ಮಮೇವ ದೇಸೇಯ್ಯ. ಸುಖವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಜಞ್ಞಾ, ಸುಖವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಞತ್ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸುಖಮನುಯುಞ್ಜೇಯ್ಯ, ರಹೋವಾದಂ ನ ಭಾಸೇಯ್ಯ, ಸಮ್ಮುಖಾ ನ ಖೀಣಂ ಭಣೇ, ಅತರಮಾನೋವ ಭಾಸೇಯ್ಯ ನೋ ತರಮಾನೋ, ಜನಪದನಿರುತ್ತಿಂ ನಾಭಿನಿವೇಸೇಯ್ಯ, ಸಮಞ್ಞಂ ನಾತಿಧಾವೇಯ್ಯಾತಿ. ಅಯಮುದ್ದೇಸೋ ಅರಣವಿಭಙ್ಗಸ್ಸ ¶ …ಪೇ… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯೋ ಕಾಮಪಟಿಸನ್ಧಿಸುಖಿನೋ ಸೋಮನಸ್ಸಾನುಯೋಗಂ ಅನನುಯೋಗೋ ಹೀನಂ…ಪೇ… ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅವಿಘಾತೋ ಅನುಪಾಯಾಸೋ ಅಪರಿಳಾಹೋ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪದಾ. ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯೋ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಂ ಅನನುಯೋಗೋ ದುಕ್ಖಂ ಅನರಿಯಂ ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ. ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ¶ …ಪೇ… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ. ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯಾಯಂ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾ…ಪೇ… ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯಾಯಂ ನೇವುಸ್ಸಾದನಾ ನ ಅಪಸಾದನಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಚ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯದಿದಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸುಖಂ ಪವಿವೇಕಸುಖಂ ಉಪಸಮಸುಖಂ ಸಮ್ಬೋಧಿಸುಖಂ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯ್ವಾಯಂ ರಹೋವಾದೋ ಭೂತೋ ತಚ್ಛೋ ಅತ್ಥಸಂಹಿತೋ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ ¶ …ಪೇ… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯ್ವಾಯಂ ಸಮ್ಮುಖಾ ಖೀಣವಾದೋ ಭೂತೋ ತಚ್ಛೋ ಅತ್ಥಸಂಹಿತೋ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯದಿದಂ ಅತರಮಾನಸ್ಸ ಭಾಸಿತಂ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋ…ಪೇ… ತತ್ರ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯ್ವಾಯಂ ಜನಪದನಿರುತ್ತಿಯಾ ಚ ಅನಭಿನಿವೇಸೋ ಸಮಞ್ಞಾಯ ಚ ಅನತಿಸಾರೋ, ಅದುಕ್ಖೋ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ…ಪೇ… ತಸ್ಮಾ ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಅರಣೋತಿ. ತಸ್ಮಾತಿಹ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಿಸ್ಸಾಮ, ಅರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಿಸ್ಸಾಮ. ಸರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾ ಅರಣಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಞತ್ವಾ ಅರಣಂ ಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮಾತಿ ಏವಞ್ಹಿ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಂ. ಸುಭೂತಿ ಚ ಪನ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕುಲಪುತ್ತೋ ಅರಣಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ದಸ್ಸನಾಧಿಪತೇಯ್ಯೇನ ಚ ಸನ್ತೇನ ವಿಹಾರಾಧಿಗಮೇನ ಚ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ಕಾಮಸುಖಂ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಂ ಅನನುಯೋಗೋ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ಏವ. ಅರಹತೋ ಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಪುಬ್ಬಭಾಗಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ಹೋತಿ, ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಮಗ್ಗವಸೇನ ಮಜ್ಝಿಮಾ ಪಟಿಪದಾ ಚ. ಸೇಸಾ ಪನ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತತಾಯ ಏವ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅರಹನ್ತೋ ಅರಣವಿಹಾರಿನೋ, ಅಞ್ಞೇ ಅರಹನ್ತೋ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಾ ‘‘ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪನ್ನೇ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪನ್ನಾ’’ತಿ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನೇ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನಾ’’ತಿ ಪುಗ್ಗಲವಸೇನಾಪಿ ಉಸ್ಸಾದನಾಪಸಾದನಾನಿ ಕತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಿ. ಸುಭೂತಿತ್ಥೇರೋ ಪನ ‘‘ಅಯಂ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಾ, ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪದಾ’’ತಿ ಧಮ್ಮವಸೇನೇವ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಸಿ. ತೇನೇವ ಭಗವಾ ತಂಯೇವ ಅರಣಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ ಚ ವಣ್ಣೇಸಿ, ‘‘ಏತದಗ್ಗಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಮ ¶ ಸಾವಕಾನಂ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಅರಣವಿಹಾರೀನಂ ಯದಿದಂ ಸುಭೂತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೧೯೮, ೨೦೧) ಚ ಅರಣವಿಹಾರೀನಂ ಅಗ್ಗಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇಸೀತಿ.

೩೪. ದ್ವೀಹಿ ಬಲೇಹೀತಿ ಸಮಥಬಲವಿಪಸ್ಸನಾಬಲೇಹಿ. ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾತಿ ಯುತ್ತತ್ತಾ ಪರಿಪುಣ್ಣತ್ತಾ ವಾ. ತಯೋ ಚಾತಿ ವಿಭತ್ತಿವಿಪಲ್ಲಾಸೋ, ತಿಣ್ಣಞ್ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ ¶ ಹೋತಿ. ಸಙ್ಖಾರಾನನ್ತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರಕಾಯಸಙ್ಖಾರಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಾನಂ. ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾತಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ಥಂ ನಿರೋಧತ್ಥಂ, ಅಪ್ಪವತ್ತತ್ಥನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಸೋಳಸಹೀತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಿ ಅಟ್ಠ, ಮಗ್ಗಫಲಾನಿ ¶ ಅಟ್ಠಾತಿ ಸೋಳಸಹಿ. ಞಾಣಚರಿಯಾಹೀತಿ ಞಾಣಪ್ಪವತ್ತೀಹಿ. ನವಹೀತಿ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಸಮಾಧಿ ತದುಪಚಾರೋ ಚಾತಿ ನವಹಿ. ವಸಿಭಾವತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ಲಹುತಾ, ಯಥಾಸುಖವತ್ತನಂ ಇಸ್ಸರಿಯಂ ವಸೋ, ಸೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ವಸೀ, ವಸಿನೋ ಭಾವೋ ವಸಿಭಾವೋ, ವಸಿಭಾವೋ ಏವ ವಸಿಭಾವತಾ, ಯಥಾ ಪಾಟಿಕುಲ್ಯಮೇವ ಪಾಟಿಕುಲ್ಯತಾ. ಏವಂವಿಧಾ ಪಞ್ಞಾ ವಸಿಭಾವತಾಯ ಪಞ್ಞಾತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ. ಸಿ-ಕಾರಂ ದೀಘಂ ಕತ್ವಾ ಚ ಪಠನ್ತಿ. ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ಚ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ಚ ಞಾಣಚರಿಯಾಹಿ ಚ ಸಮಾಧಿಚರಿಯಾಹಿ ಚಾತಿ ಚ-ಕಾರೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ.

ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಞಾಣನ್ತಿ ಅನಾಗಾಮಿಅರಹನ್ತಾನಂ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಂ ಞಾಣಂ, ಯಥಾ ಅಜಿನಮ್ಹಿ ಹಞ್ಞತೇ ದೀಪೀತಿ. ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಚ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸ್ಸ ಅಭಾವಮತ್ತಂ, ನ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ, ಪಞ್ಞತ್ತಿಮತ್ತಂ ಅಭಾವಮತ್ತತ್ತಾ ನಿರೋಧೋತಿ ಚ. ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೇನ ಸಮಾಪಜ್ಜೀಯತಿ ನಾಮಾತಿ ಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ.

೩೫. ಸಮ್ಪಜಾನಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಮಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಸಮ್ಪಜಾನೋ. ತಸ್ಸ ಸಮ್ಪಜಾನಸ್ಸ. ಪವತ್ತಪರಿಯಾದಾನೇತಿ ಪವತ್ತನಂ ಪವತ್ತಂ, ಸಮುದಾಚಾರೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಿಲೇಸಪವತ್ತಂ ಖನ್ಧಪವತ್ತಞ್ಚ. ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಯಾದಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಯೋ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ ಪವತ್ತಪರಿಯಾದಾನಂ. ತಸ್ಮಿಂ ಪವತ್ತಪರಿಯಾದಾನೇ. ಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಅರಹತೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಂ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಕಿಲೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಖನ್ಧಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಚ ಪವತ್ತಂ ಞಾಣಂ.

೩೬. ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನಂ. ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಚ್ಛೇದೇತಿ ಸನ್ತತಿಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಸುಟ್ಠು ನಿರೋಧೇ. ನಿರೋಧೇ ಚ ಅನುಪಟ್ಠಾನತಾತಿ ನಿರೋಧೇ ಗತೇ ಪುನ ನ ಉಪಟ್ಠಾನತಾಯ, ಪುನ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಯನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಮ್ಮಾಸಮುಚ್ಛೇದೇ ಚ ನಿರೋಧೇ ಚ ಅನುಪಟ್ಠಾನತಾ ಚಾತಿ ಚ-ಕಾರೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ.

ಸಮಸೀಸಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಿ ಸತ್ತತಿಂಸ ಸಮಾನಿ, ತಣ್ಹಾದೀನಿ ತೇರಸ ಸೀಸಾನಿ. ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಿತತ್ತಾ ಸಮಾನಿ, ಯಥಾಯೋಗಂ ಪಧಾನತ್ತಾ ಚ ಕೋಟಿತ್ತಾ ಚ ಸೀಸಾನಿ. ಏಕಸ್ಮಿಂ ಇರಿಯಾಪಥೇ ವಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ¶ ¶ ರೋಗೇ ವಾ ಸಭಾಗಸನ್ತತಿವಸೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇ ವಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಿ ಸಮಾನಿ ಚ ಸದ್ಧಾದೀನಿ ಸೀಸಾನಿ ಚ ಅಸ್ಸ ಸನ್ತೀತಿ ಸಮಸೀಸೀ, ಸಮಸೀಸಿಸ್ಸ ¶ ಅತ್ಥೋ ಸಮಸೀಸಟ್ಠೋ. ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಸೀಸಟ್ಠೇ, ಸಮಸೀಸಿಭಾವೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಕಸ್ಮಿಂ ಇರಿಯಾಪಥೇ ರೋಗೇ ವಾ ಸಭಾಗಸನ್ತತಿವಸೇನ ಜೀವಿತೇ ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಇರಿಯಾಪಥೇ ರೋಗೇ ಸಭಾಗಜೀವಿತೇ ವಾ ಚತ್ತಾರಿ ಮಗ್ಗಫಲಾನಿ ಪತ್ವಾ, ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯನ್ತಸ್ಸ ಅರಹತೋಯೇವ ಸಮಸೀಸಿಭಾವೋ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಸೀಸಿಭಾವೇ ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ವುತ್ತಞ್ಚ ಪುಗ್ಗಲಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ (ಪು. ಪ. ೧೬), ತಸ್ಸಾ ಚ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ಪು. ಪ. ಅಟ್ಠ. ೧೬) –

‘‘ಕತಮೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸಮಸೀಸೀ? ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಆಸವಪರಿಯಾದಾನಞ್ಚ ಹೋತಿ ಜೀವಿತಪರಿಯಾದಾನಞ್ಚ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸಮಸೀಸೀ’’ತಿ (ಪು. ಪ. ೧೬).

‘‘ಸಮಸೀಸಿನಿದ್ದೇಸೇ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮನ್ತಿ ಅಪುರೇ ಅಪಚ್ಛಾ, ಸನ್ತತಿಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನವಸೇನ ಏಕವಾರಂಯೇವ, ಏಕಕಾಲಂಯೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪರಿಯಾದಾನನ್ತಿ ಪರಿಕ್ಖಯೋ. ಅಯನ್ತಿ ಅಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸಮಸೀಸೀ ನಾಮ ವುಚ್ಚತಿ. ಸೋ ಪನೇಸ ತಿವಿಧೋ ಹೋತಿ ಇರಿಯಾಪಥಸಮಸೀಸೀ ರೋಗಸಮಸೀಸೀ ಜೀವಿತಸಮಸೀಸೀತಿ. ತತ್ಥ ಯೋ ಚಙ್ಕಮನ್ತೋವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ಚಙ್ಕಮನ್ತೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಯೋ ಠಿತಕೋವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ಠಿತಕೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಯೋ ನಿಸಿನ್ನೋವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ನಿಸಿನ್ನೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಯೋ ನಿಪನ್ನೋವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ನಿಪನ್ನೋವ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಅಯಂ ಇರಿಯಾಪಥಸಮಸೀಸೀ ನಾಮ. ಯೋ ಪನ ಏಕಂ ರೋಗಂ ಪತ್ವಾ ಅನ್ತೋರೋಗೇಯೇವ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ವಾ ತೇನೇವ ರೋಗೇನ ಪರಿನಿಬ್ಬಾತಿ, ಅಯಂ ರೋಗಸಮಸೀಸೀ ನಾಮ. ಕತರೋ ಜೀವಿತಸಮಸೀಸೀ? ತೇರಸ ಸೀಸಾನಿ. ತತ್ಥ ಕಿಲೇಸಸೀಸಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ, ಪವತ್ತಸೀಸಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ, ಅವಿಜ್ಜಾಪರಿಯಾದಾಯಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪರಿಯಾದಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪರಿಯಾದಾಯಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ಪರಿಯಾದಾತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾಪರಿಯಾದಾಯಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಞ್ಞಂ, ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪರಿಯಾದಾಯಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಞ್ಞಂ. ಯಸ್ಸ ಚೇತಂ ಸೀಸದ್ವಯಂ ಸಮಂ ಪರಿಯಾದಾನಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಸೋ ಜೀವಿತಸಮಸೀಸೀ ನಾಮ. ಕಥಮಿದಂ ಸಮಂ ಹೋತೀತಿ? ವಾರಸಮತಾಯ. ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ವಾರೇ ¶ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇ ಪಞ್ಚ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ, ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ಪಞ್ಚ, ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ಪಞ್ಚ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇ ಚತ್ತಾರೀತಿ ಏಕೂನವೀಸತಿಮೇ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣೇ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಭವಙ್ಗಂ ಓತರಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯತಿ. ಇಮಾಯ ವಾರಸಮತಾಯ ಏವ ಉಭಯಸೀಸಪರಿಯಾದಾನಮ್ಪಿ ¶ ಸಮಂ ಹೋತಿ ನಾಮ. ತೇನಾಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ‘ಜೀವಿತಸಮಸೀಸೀ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಯಮೇವ ಚ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ’’ತಿ.

೩೭. ಇದಾನಿ ¶ ಯಸ್ಮಾ ಸುತಮಯಸೀಲಮಯಭಾವನಾಮಯಞಾಣಾನಿ ವಟ್ಟಪಾದಕಾನಿ ಸಲ್ಲೇಖಾ ನಾಮ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಲೋಕುತ್ತರಪಾದಕಾನೇವ ಏತಾನಿ ಚ ಅಞ್ಞಾನಿ ಚ ಞಾಣಾನಿ ಸಲ್ಲೇಖಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಚ್ಚನೀಕಸಲ್ಲೇಖನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಮಸೀಸಟ್ಠೇ ಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಸಲ್ಲೇಖಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ಪುಥುನಾನತ್ತತೇಜಪರಿಯಾದಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಲೋಕುತ್ತರೇಹಿ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಟ್ಠೇನ ಪುಥೂನಂ ರಾಗಾದೀನಞ್ಚ ನಾನತ್ತಾನಂ ನಾನಾಸಭಾವಾನಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಞ್ಚ ಸನ್ತಾಪನಟ್ಠೇನ ‘‘ತೇಜಾ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಾನಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಞ್ಚ ಪರಿಯಾದಾನೇ ಖೇಪನೇ ಪಞ್ಞಾ, ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಮ್ಹಿ ಸತ್ತತಿಂಸಭೇದೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಪುಥುಭೂತಾ ನಾನತ್ತಭೂತಾ ಚ ತೇಜಾ ಏವ ತೇಸಂ ಪುಥುಭೂತಾನಂ ನಾನತ್ತಭೂತಾನಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ತೇಜಾನಂ ಪರಿಯಾದಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇಜೇಹಿಯೇವ ಪುಥೂನಂ ನಾನತ್ತಾನಞ್ಚ ಸಙ್ಗಹಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮ.

ಸಲ್ಲೇಖಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಸಲ್ಲೇಖತಿ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದತೀತಿ ಸಲ್ಲೇಖೋ, ತಸ್ಮಿಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಕೇ ಸತ್ತತಿಂಸಪ್ಪಭೇದೇ ಸಲ್ಲೇಖಸಭಾವೇ ಞಾಣಂ. ‘‘ಪರೇ ವಿಹಿಂಸಕಾ ಭವಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಮಯಮೇತ್ಥ ಅವಿಹಿಂಸಕಾ ಭವಿಸ್ಸಾಮಾತಿ ಸಲ್ಲೇಖೋ ಕರಣೀಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೮೩) ನಯೇನ ಭಗವತಾ ಸಲ್ಲೇಖಸುತ್ತನ್ತೇ ವುತ್ತೋ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಭೇದೋಪಿ ಸಲ್ಲೇಖೋ ಇಮಿನಾ ಸಙ್ಗಹಿತೋಯೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೩೮. ಇದಾನಿ ಸಲ್ಲೇಖೇ ಠಿತೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನವೀರಿಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತಪಗ್ಗಹಟ್ಠೇತಿ ಕೋಸಜ್ಜವಸೇನ ಅಸಲ್ಲೀನೋ ಅಸಙ್ಕುಚಿತೋ ಅತ್ತಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತೋ. ಅತ್ತಾತಿ ಚಿತ್ತಂ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಉದಕಞ್ಹಿ ನಯನ್ತಿ ನೇತ್ತಿಕಾ, ಉಸುಕಾರಾ ನಮಯನ್ತಿ ತೇಜನಂ;

ದಾರುಂ ನಮಯನ್ತಿ ತಚ್ಛಕಾ, ಅತ್ತಾನಂ ದಮಯನ್ತಿ ಪಣ್ಡಿತಾ’’ತಿ. ಆದಿ (ಧ. ಪ. ೮೦-೮೨) –

ಕಾಯೇ ¶ ಚ ಜೀವಿತೇ ಚ ಅನಪೇಕ್ಖತಾಯ ಪಹಿತೋ ಪೇಸಿತೋ ವಿಸ್ಸಟ್ಠೋ ಅತ್ತಾ ಏತೇನಾತಿ ಪಹಿತತ್ತೋ. ಅತ್ತಾತಿ ಅತ್ತಭಾವೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಯಾ ಪನ ಭಿಕ್ಖುನೀ ಅತ್ತಾನಂ ವಧಿತ್ವಾ ವಧಿತ್ವಾ ರೋದೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದಿ (ಪಾಚಿ. ೮೮೦) ¶ . ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತೋ ಚ ಸೋ ಪಹಿತತ್ತೋ ಚಾತಿ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತೋ. ಸಹಜಾತಧಮ್ಮೇ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತೀತಿ ಪಗ್ಗಹೋ, ಪಗ್ಗಹೋ ಏವ ಅತ್ಥೋ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ, ಪಗ್ಗಹಸಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತಸ್ಸ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ. ತಸ್ಮಿಂ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತಪಗ್ಗಹಟ್ಠೇ. ‘‘ತಸ್ಮಾತಿಹ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತುಮ್ಹೇಪಿ ಅಪ್ಪಟಿವಾನಂ ಪದಹೇಯ್ಯಾಥ. ಕಾಮಂ ತಚೋ ಚ ನ್ಹಾರು ¶ ಚ ಅಟ್ಠಿ ಚ ಅವಸಿಸ್ಸತು, ಉಪಸುಸ್ಸತು ಸರೀರೇ ಮಂಸಲೋಹಿತಂ. ಯಂ ತಂ ಪುರಿಸಥಾಮೇನ ಪುರಿಸವೀರಿಯೇನ ಪುರಿಸಪರಕ್ಕಮೇನ ಪತ್ತಬ್ಬಂ, ನ ತಂ ಅಪಾಪುಣಿತ್ವಾ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಸಣ್ಠಾನಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೨.೫) ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಪಹಿತತ್ತವಚನೇನ ಪಧಾನಸ್ಮಿಂ ಅಪ್ಪಟಿವಾನಿತಾ ಅನಿವತ್ತನತಾ ವುತ್ತಾ. ಪಗ್ಗಹಟ್ಠವಚನೇನ ಪನ ಕೋಸಜ್ಜುದ್ಧಚ್ಚವಿಮುತ್ತಂ ಸಮಪ್ಪವತ್ತಂ ವೀರಿಯಂ ವುತ್ತಂ.

ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ಞಾಣನ್ತಿ ವೀರಭಾವೋ ವೀರಿಯಂ, ವೀರಾನಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ, ವಿಧಿನಾ ವಾ ನಯೇನ ಉಪಾಯೇನ ಈರಯಿತಬ್ಬಂ ಪವತ್ತಯಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವೀರಿಯಂ. ತದೇತಂ ಉಸ್ಸಾಹಲಕ್ಖಣಂ, ಸಹಜಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನರಸಂ, ಅಸಂಸೀದನಭಾವಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ‘‘ಸಂವಿಗ್ಗೋ ಯೋನಿಸೋ ಪದಹತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೧೧೩) ವಚನತೋ ಸಂವೇಗಪದಟ್ಠಾನಂ, ವೀರಿಯಾರಮ್ಭವತ್ಥುಪದಟ್ಠಾನಂ ವಾ. ಸಮ್ಮಾ ಆರದ್ಧಂ ಸಬ್ಬಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ಮೂಲಂ ಹೋತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ವೀರಿಯಸಙ್ಖಾತೋ ಆರಮ್ಭೋ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೋ. ಇಮಿನಾ ಸೇಸಾರಮ್ಭೇ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ. ಅಯಞ್ಹಿ ಆರಮ್ಭಸದ್ದೋ ಕಮ್ಮೇ ಆಪತ್ತಿಯಂ ಕಿರಿಯಾಯಂ ವೀರಿಯೇ ಹಿಂಸಾಯಂ ವಿಕೋಪನೇತಿ ಅನೇಕೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ಆಗತೋ.

‘‘ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ದುಕ್ಖಂ ಸಮ್ಭೋತಿ, ಸಬ್ಬಂ ಆರಮ್ಭಪಚ್ಚಯಾ;

ಆರಮ್ಭಾನಂ ನಿರೋಧೇನ, ನತ್ಥಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮ್ಭವೋ’’ತಿ. (ಸು. ನಿ. ೭೪೯) –

ಏತ್ಥ ಹಿ ಕಮ್ಮಂ ಆರಮ್ಭೋತಿ ಆಗತಂ. ‘‘ಆರಮ್ಭತಿ ಚ ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರೀ ಚ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೫.೧೪೨; ಪು. ಪ. ೧೯೧) ಏತ್ಥ ಆಪತ್ತಿ. ‘‘ಮಹಾಯಞ್ಞಾ ಮಹಾರಮ್ಭಾ, ನ ತೇ ಹೋನ್ತಿ ಮಹಪ್ಫಲಾ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೩೯; ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೨೦) ಏತ್ಥ ಯೂಪುಸ್ಸಾಪನಾದಿಕಿರಿಯಾ. ‘‘ಆರಮ್ಭಥ ನಿಕ್ಕಮಥ, ಯುಞ್ಜಥ ಬುದ್ಧಸಾಸನೇ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೮೫) ಏತ್ಥ ವೀರಿಯಂ. ‘‘ಸಮಣಂ ಗೋತಮಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಪಾಣಂ ಆರಮ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೫೧-೫೨) ಏತ್ಥ ಹಿಂಸಾ. ‘‘ಬೀಜಗಾಮಭೂತಗಾಮಸಮಾರಮ್ಭಾ ¶ ಪಟಿವಿರತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ¶ (ದೀ. ನಿ. ೧.೧೦; ಮ. ನಿ. ೧.೨೯೩) ಏತ್ಥ ಛೇದನಭಞ್ಜನಾದಿಕಂ ವಿಕೋಪನಂ. ಇಧ ಪನ ವೀರಿಯಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ವೀರಿಯಸಙ್ಖಾತೋ ಆರಮ್ಭೋ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೋ’’ತಿ. ವೀರಿಯಞ್ಹಿ ಆರಭನಕವಸೇನ ಆರಮ್ಭೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಸ್ಮಿಂ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ಞಾಣಂ. ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತಾ ಪಹಿತತ್ತಾತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ, ಅಸಲ್ಲೀನಭಾವೇನ ಪಹಿತಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪುರಿಮಪಾಠೋಯೇವ ಸುನ್ದರೋ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸತಿಧಮ್ಮವಿಚಯವೀರಿಯಪೀತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಸಮತಾ ಅಸಲ್ಲೀನತ್ತತಾ, ಸತಿಸಮಾಧಿಪಸ್ಸದ್ಧಿಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಸಮತಾ ಪಹಿತತ್ತತಾ, ಸತ್ತನ್ನಂ ಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಸಮತಾ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ’’ತಿ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ.

೩೯. ಇದಾನಿ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಸಿದ್ಧಂ ಮಗ್ಗಫಲಂ ಪತ್ತೇನ ಲೋಕಹಿತತ್ಥಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ¶ ತದನನ್ತರಂ ಅತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ನಾನಾಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸನತಾತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತವಸೇನ ನಾನಾಧಮ್ಮಾನಂ ಪಕಾಸನತಾ ದೀಪನತಾ ದೇಸನತಾ. ಪಕಾಸನತಾತಿ ಚ ಪಕಾಸನಾ ಏವ. ಅತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನೇತಿ ನಾನಾಅತ್ಥಾನಂ ಪರೇಸಂ ಸನ್ದಸ್ಸನೇ. ಧಮ್ಮಾ ಚ ಅತ್ಥಾ ಚ ತೇ ಏವ.

೪೦. ಇದಾನಿ ಪರೇಸಂ ಧಮ್ಮಿಯಾ ಕಥಾಯ ಸನ್ದಸ್ಸೇನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಯಥಾಸಭಾವಧಮ್ಮದೇಸನಾಕಾರಣಂ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕಸಙ್ಗಹತಾ ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಪಟಿವೇಧೇತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕಸಙ್ಗಹತಾಯ ಚ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ನಾನತ್ತಸ್ಸ ಚ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಂ ಏಕತ್ತಸ್ಸ ಚ ಪಟಿವೇಧೋ, ಅಭಿಸಮಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೋ ಪನ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾ ಫಲಪಞ್ಞಾ ಚ. ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಕ್ಖಣೇ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಪಟಿವೇಧೋ, ಫಲಪಞ್ಞಾ ಪಟಿವಿದ್ಧತ್ತಾ ಪಟಿವೇಧೋ. ಏಕಸಙ್ಗಹತಾತಿ ಏತ್ಥ ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ, ಸಞ್ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ, ಕಿರಿಯಾಸಙ್ಗಹೋ, ಗಣನಸಙ್ಗಹೋತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಸಙ್ಗಹೋ. ತತ್ಥ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಖತ್ತಿಯಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು, ಸಬ್ಬೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ, ಸಬ್ಬೇ ವೇಸ್ಸಾ, ಸಬ್ಬೇ ಸುದ್ದಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು’’, ‘‘ಯಾ, ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೨) ಅಯಂ ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ. ‘‘ಏಕಜಾತಿಕಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತೂ’’ತಿ ¶ ವುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ವಿಯ ಹಿ ಇಧ ಸಬ್ಬೇ ಜಾತಿಯಾ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತಾ. ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಕೋಸಲಕಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು, ಸಬ್ಬೇ ¶ ಮಾಗಧಿಕಾ, ಸಬ್ಬೇ ಭಾರುಕಚ್ಛಕಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು’’, ‘‘ಯೋ, ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ, ಯಾ ಚ ಸಮ್ಮಾಸತಿ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೨) ಅಯಂ ಸಞ್ಜಾತಿಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ. ‘‘ಏಕಟ್ಠಾನೇ ಜಾತಾ ಸಂವಡ್ಢಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತೂ’’ತಿ ವುತ್ತಟ್ಠಾನೇ ವಿಯ ಹಿ ಇಧ ಸಬ್ಬೇ ಜಾತಿಟ್ಠಾನೇನ ನಿವುತ್ಥೋಕಾಸೇನ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತಾ. ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಹತ್ಥಾರೋಹಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು, ಸಬ್ಬೇ ಅಸ್ಸಾರೋಹಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು, ಸಬ್ಬೇ ರಥಿಕಾ ಆಗಚ್ಛನ್ತು’’, ‘‘ಯಾ, ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೨) ಅಯಂ ಕಿರಿಯಾಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ. ಸಬ್ಬೇವ ಹಿ ತೇ ಅತ್ತನೋ ಕಿರಿಯಾಕರಣೇನ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತಾ. ‘‘ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ಕತಮಂ ಖನ್ಧಗಣನಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಗಣನಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಹಞ್ಚಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಗಣನಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತೇನ ವತ ರೇ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸಙ್ಗಹಿತ’’ನ್ತಿ (ಕಥಾ. ೪೭೧) ಅಯಂ ಗಣನಸಙ್ಗಹೋ ನಾಮ. ಅಯಮಿಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ತಥಟ್ಠಾದೀಸು ದ್ವಾದಸಸು ಆಕಾರೇಸು ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಏಕೇನ ಸಙ್ಗಹೋ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಏಕಸಙ್ಗಹಾ, ಏಕಸಙ್ಗಹಾನಂ ಭಾವೋ ಏಕಸಙ್ಗಹತಾ.

ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನ್ತಿ ಮಗ್ಗಫಲಞಾಣಂ ದಸ್ಸನಂ. ದಸ್ಸನಮೇವ ವಿಸುದ್ಧಿ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ, ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ¶ ಏವ ಞಾಣಂ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣಂ. ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ವಿಸುಜ್ಝತೀತಿ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ, ಫಲಞಾಣಂ ವಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ.

೪೧. ಇದಾನಿ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಸಾಧಕಾನಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಿ ದ್ವಿಧಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ಖನ್ತಿಞಾಣಪರಿಯೋಗಾಹಣಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥ ವಿದಿತತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ವಿದಿತತ್ತಾ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ. ಖನ್ತಿಞಾಣನ್ತಿ ವಿದಿತಮೇವ ಖಮತೀತಿ ಖನ್ತಿ, ಖನ್ತಿ ಏವ ಞಾಣಂ ಖನ್ತಿಞಾಣಂ. ಏತೇನ ಅಧಿವಾಸನಖನ್ತಿಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ. ಏತಂ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ತರುಣವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ.

೪೨. ಫುಟ್ಠತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಞಾಣಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠತ್ತಾ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ. ಪರಿಯೋಗಾಹಣೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಫುಟ್ಠಮೇವ ಪರಿಯೋಗಾಹತಿ ಪವಿಸತೀತಿ ಪರಿಯೋಗಾಹಣಂ ಞಾಣಂ. ಗಾ-ಕಾರಂ ¶ ರಸ್ಸಂ ಕತ್ವಾಪಿ ಪಠನ್ತಿ. ಏತಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ತಿಕ್ಖವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಮೇವ ಸದ್ಧಾವಾಹಿಸ್ಸ ಖನ್ತಿಞಾಣಂ, ಪಞ್ಞಾವಾಹಿಸ್ಸ ಪರಿಯೋಗಾಹಣಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ. ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಏತಾನಿ ದ್ವೇ ಞಾಣಾನಿ ಏಕಸ್ಸ ನ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ¶ , ತದಸಮ್ಭವೇ ಏಕಸ್ಸ ಸಾವಕಸ್ಸ ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಸಾವಕಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ನ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ.

೪೩. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಚ ವಿಪಸ್ಸನೂಪಗೇ ಖನ್ಧಾದಯೋ ಧಮ್ಮೇ ಸಕಲೇ ಏವ ಸಮ್ಮಸನ್ತಿ, ನ ತೇಸಂ ಏಕದೇಸಂ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಪದೇಸವಿಹಾರೋ ನ ಲಬ್ಭತಿ, ಅರಹತೋಯೇವ ಯಥಾರುಚಿ ಪದೇಸವಿಹಾರೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಸಾಧಕಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ವತ್ವಾ ತದನನ್ತರಂ ಅರಹತೋ ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಸಿದ್ಧಂ ಪದೇಸವಿಹಾರಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ಸಮೋದಹನೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಏಕದೇಸಸ್ಸ ವೇದನಾಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಮೋದಹನಪಞ್ಞಾ, ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನಪಞ್ಞಾ ರಾಸಿಕರಣಪಞ್ಞಾ. ಸಮೋಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವ ಅತ್ಥೋ.

ಪದೇಸವಿಹಾರೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಪದೇಸೇನ ಏಕದೇಸೇನ ಅವಯವೇನ ವಿಹಾರೋ ಪದೇಸವಿಹಾರೋ, ತಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸವಿಹಾರೇ ಞಾಣಂ. ತತ್ಥ ಪದೇಸೋ ನಾಮ ಖನ್ಧಪದೇಸೋ ಆಯತನಧಾತುಸಚ್ಚಇನ್ದ್ರಿಯಪಚ್ಚಯಾಕಾರಸತಿಪಟ್ಠಾನಝಾನನಾಮರೂಪಧಮ್ಮಪದೇಸೋತಿ ನಾನಾವಿಧೋ. ಏವಂ ನಾನಾವಿಧೋ ಚೇಸ ವೇದನಾ ಏವ. ಕಥಂ? ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧವಸೇನ ಖನ್ಧೇಕದೇಸೋ, ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಆಯತನಾನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ಧಮ್ಮಾಯತನೇಕದೇಸೋ, ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ಧಮ್ಮಧಾತೇಕದೇಸೋ, ಚತುನ್ನಂ ಸಚ್ಚಾನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚೇಕದೇಸೋ, ಬಾವೀಸತಿಯಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಞ್ಚವೇದನಿನ್ದ್ರಿಯವಸೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಕದೇಸೋ, ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಂ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾವಸೇನ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೇಕದೇಸೋ, ಚತುನ್ನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಂ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ¶ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಕದೇಸೋ, ಚತುನ್ನಂ ಝಾನಾನಂ ಸುಖಉಪೇಕ್ಖಾವಸೇನ ಝಾನೇಕದೇಸೋ, ನಾಮರೂಪಾನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ನಾಮರೂಪೇಕದೇಸೋ, ಕುಸಲಾದೀನಂ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ವೇದನಾವಸೇನ ಧಮ್ಮೇಕದೇಸೋತಿ ಏವಂ ವೇದನಾ ಏವ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಪದೇಸೋ, ತಸ್ಸಾ ವೇದನಾಯ ಏವ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ಪದೇಸವಿಹಾರೋ.

೪೪. ಇದಾನಿ ¶ ಯಸ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯಞಾಣಾದೀನಿ ಭಾವೇನ್ತಾ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಚ ತೇ ತೇ ಭಾವೇತಬ್ಬಭಾವನಾಧಮ್ಮೇ ಅಧಿಪತೀ ಜೇಟ್ಠಕೇ ಕತ್ವಾ ತೇನ ತೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೇ ತಪ್ಪಚ್ಚನೀಕೇ ನಾನಾಸಭಾವೇ ಧಮ್ಮೇ ಅನೇಕಾದೀನವೇ ಆದೀನವತೋ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಭಾವನಾಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪತಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ತೇ ತೇ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಪಜಹನ್ತಿ. ಪಜಹನ್ತಾ ¶ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಾಲೇ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇ ಸುಞ್ಞತೋ ದಿಸ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ಪಜಹನ್ತಿ, ತಥಾ ಪಜಹನ್ತಾ ಚ ಏಕಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಾ ಪಜಹನ್ತಿ. ಯಥಾವುತ್ತೇಹೇವ ಆಕಾರೇಹಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅರಿಯಾ ಯಥಾಯೋಗಂ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪದೇಸವಿಹಾರಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟಞಾಣಾದೀನಿ ಛ ಞಾಣಾನಿ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥ ಅಧಿಪತತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಂ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಿ ಅಧಿಕಾನಿ ಕತ್ವಾ ತದಧಿಕಭಾವೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾಯ ವಿವಟ್ಟನಂ ಪರಾವಟ್ಟನಂ ಪರಮ್ಮುಖಭಾವೋತಿ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋ, ಯಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ತೇ ತೇ ಭಾವನಾಧಮ್ಮೇ ಅಧಿಪತಿಂ ಕರೋತಿ, ತಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಹೇತುಭೂತಾಯ, ಕರಣಭೂತಾಯ ವಾ ತತೋ ತತೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿತೋ ವಿವಟ್ಟನೇ ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಏತ್ತೋ ವಿವಟ್ಟೋತಿ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಯತೋ ವಿವಟ್ಟತಿ, ತತೋ ಏವ ವಿವಟ್ಟೋತಿ ಗಯ್ಹತಿ ಯಥಾ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾಯ. ಸಾ ಪನ ಸಞ್ಞಾ ಸಞ್ಜಾನನಲಕ್ಖಣಾ, ತದೇವೇತನ್ತಿ ಪುನ ಸಞ್ಜಾನನಪಚ್ಚಯನಿಮಿತ್ತಕರಣರಸಾ ದಾರುಆದೀಸು ತಚ್ಛಕಾದಯೋ ವಿಯ, ಯಥಾಗಹಿತನಿಮಿತ್ತವಸೇನ ಅಭಿನಿವೇಸಕರಣಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ಹತ್ಥಿದಸ್ಸಕಅನ್ಧಾ ವಿಯ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಅನೋಗಾಳ್ಹವುತ್ತಿತಾಯ ಅಚಿರಟ್ಠಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ವಾ ವಿಜ್ಜು ವಿಯ, ಯಥಾಉಪಟ್ಠಿತವಿಸಯಪದಟ್ಠಾನಾ ತಿಣಪುರಿಸಕೇಸು ಮಿಗಪೋತಕಾನಂ ಪುರಿಸಾತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಸಞ್ಞಾ ವಿಯ.

೪೫. ನಾನತ್ತೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ನಾನಾಸಭಾವೇ ಭಾವೇತಬ್ಬತೋ ಅಞ್ಞಸಭಾವೇ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಕೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ. ನಾನತ್ತೇತಿ ಚ ನಿಮಿತ್ತತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮವಚನಂ. ನಾನತ್ತಪ್ಪಹಾನಂ ವಾ ನಾನತ್ತಂ, ನಾನತ್ತಪ್ಪಹಾನನಿಮಿತ್ತಂ ನಾನತ್ತಪ್ಪಹಾನಹೇತು ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಸು ಪಞ್ಞಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಚೇತಸೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿತೋ ವಿವಟ್ಟನಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಸು ಞಾಣಂ. ಚೇತೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಚೇತನಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಸಾ ಚೇತನಾಭಾವಲಕ್ಖಣಾ, ಅಭಿಸನ್ದಹನಲಕ್ಖಣಾ ವಾ, ಆಯೂಹನರಸಾ, ಸಂವಿದಹನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾ ಸಕಿಚ್ಚಪರಕಿಚ್ಚಸಾಧಕಾ ಜೇಟ್ಠಸಿಸ್ಸಮಹಾವಡ್ಢಕಿಆದಯೋ ¶ ವಿಯ. ಅಚ್ಚಾಯಿಕಕಮ್ಮಾನುಸ್ಸರಣಾದೀಸು ಚ ಪನಾಯಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಉಸ್ಸಾಹನಭಾವೇನ ಪಾಕಟಾ ಹೋತಿ.

೪೬. ಅಧಿಟ್ಠಾನೇ ¶ ಪಞ್ಞಾತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾಪನೇ ಪಞ್ಞಾ. ಚಿತ್ತವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಪಹಾನವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿವಟ್ಟನೇ ಞಾಣಂ ¶ . ಚಿತ್ತಞ್ಚೇತ್ಥ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ, ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮರಸಂ, ಸನ್ಧಾನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಂ, ನಾಮರೂಪಪದಟ್ಠಾನಂ.

೪೭. ಸುಞ್ಞತೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ತತ್ತನಿಯಸುಞ್ಞತಾಯ ಅನತ್ತಾನತ್ತನಿಯೇ ಪವತ್ತಾ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಪಞ್ಞಾ. ಞಾಣವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಞಾಣಮೇವ ಅಭಿನಿವೇಸತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ವಿವಟ್ಟೋ, ತಂ ಞಾಣವಿವಟ್ಟಭೂತಂ ಞಾಣಂ.

೪೮. ವೋಸಗ್ಗೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏತ್ಥ ವೋಸಜ್ಜತೀತಿ ವೋಸಗ್ಗೋ, ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ವೋಸಗ್ಗೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಮ್ಹಿ ಪಞ್ಞಾ. ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಕೇಹಿ ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಏವ ವಿವಟ್ಟೋ ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೋ, ಸೋ ಏವ ಞಾಣಂ.

೪೯. ತಥಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಸಚ್ಚಸ್ಸ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೇ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ. ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೋ, ಸೋ ಏವ ಞಾಣಂ. ಏಕಮೇವ ಞಾಣಂ ಅಧಿಪತಿಕತಧಮ್ಮವಸೇನ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋತಿ, ಪಹಾತಬ್ಬಧಮ್ಮವಸೇನ ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೋತಿ, ಚಿತ್ತಪತಿಟ್ಠಾಪನವಸೇನ ಚಿತ್ತವಿವಟ್ಟೋತಿ, ಪಚ್ಚನೀಕಪಹಾನವಸೇನ ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೋತಿ ಏವಂ ಚತುಧಾ ವುತ್ತಂ. ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾವ ಸುಞ್ಞತಾಕಾರವಸೇನ ‘‘ಞಾಣವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ಮಗ್ಗಞಾಣಮೇವ ಹೇಟ್ಠಾ ‘‘ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ, ‘‘ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಂ, ವಿವಟ್ಟನಾಕಾರವಸೇನ ‘‘ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

೫೦. ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟಞಾಣವಸೇನ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣಸ್ಸ ವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಿ ಕಮತೋ ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥಾಪಿ ಲೋಕಪಾಕಟಾನುಭಾವತ್ತಾ ಅತಿವಿಮ್ಹಾಪನನ್ತಿ ಪಠಮಂ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಸ್ಸ ವಿಸಯತೋ ದಿಬ್ಬಸೋತಞಾಣಂ ಓಳಾರಿಕವಿಸಯನ್ತಿ ದುತಿಯಂ ¶ ದಿಬ್ಬಸೋತಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಸುಖುಮವಿಸಯತ್ತಾ ತತಿಯಂ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತೀಸು ವಿಜ್ಜಾಸು ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಚ್ಛಾದಕಾತೀತತಮವಿನೋದಕತ್ತಾ ಪಠಮಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಾಗತತಮವಿನೋದಕತ್ತಾ ದುತಿಯಂ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಸಬ್ಬತಮಸಮುಚ್ಛೇದಕತ್ತಾ ತತಿಯಂ ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ಕಾಯಮ್ಪೀತಿ ರೂಪಕಾಯಮ್ಪಿ. ಚಿತ್ತಮ್ಪೀತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಮ್ಪಿ. ಏಕವವತ್ಥಾನತಾತಿ ¶ ಪರಿಕಮ್ಮಚಿತ್ತೇನ ಏಕತೋ ಠಪನತಾಯ ಚ ದಿಸ್ಸಮಾನಕಾಯೇನ, ಅದಿಸ್ಸಮಾನಕಾಯೇನ ವಾ ಗನ್ತುಕಾಮಕಾಲೇ ಯಥಾಯೋಗಂ ಕಾಯಸ್ಸಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸಪಿ ಮಿಸ್ಸೀಕರಣತಾಯ ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ ¶ ಹೋತಿ. ಕಾಯೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸರೀರಂ. ಸರೀರಞ್ಹಿ ಅಸುಚಿಸಞ್ಚಯತೋ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಞ್ಚೇವ ಚಕ್ಖುರೋಗಾದೀನಂ ರೋಗಸತಾನಞ್ಚ ಆಯಭೂತತೋ ಕಾಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸುಖಸಞ್ಞಞ್ಚ ಲಹುಸಞ್ಞಞ್ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಏಕಂಯೇವ ಸಞ್ಞಂ ಆಕಾರನಾನತ್ತತೋ ದ್ವಿಧಾ ಕತ್ವಾ ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ ಚ-ಸದ್ದೋ ಪಯುತ್ತೋ. ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಸನ್ತತ್ತಾ ಸುಖನ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸಞ್ಞಾ ಸುಖಸಞ್ಞಾ. ಸಾಯೇವ ನೀವರಣೇಹಿ ಚೇವ ವಿತಕ್ಕಾದಿಪಚ್ಚನೀಕೇಹಿ ಚ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಲಹುಸಞ್ಞಾ. ಅಧಿಟ್ಠಾನವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಕಂ ಕತ್ವಾ ಠಾನವಸೇನ, ಪವಿಸನವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಅಧಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬೋ. ಏತ್ತಾವತಾ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಇದ್ಧಿವಿಧಸ್ಸ ಯಥಾಯೋಗಂ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಂ.

ಇಜ್ಝನಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಇಜ್ಝನಸಭಾವೇ ಪಞ್ಞಾ. ಇದ್ಧಿವಿಧೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಇಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ಇದ್ಧಿ, ನಿಪ್ಫತ್ತಿಅತ್ಥೇನ ಪಟಿಲಾಭಟ್ಠೇನ ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಯಞ್ಹಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತಿ ಪಟಿಲಬ್ಭತಿ ಚ, ತಂ ಇಜ್ಝತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಕಾಮಂ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸ, ತಸ್ಸ ಚೇತಂ ಸಮಿಜ್ಝತೀ’’ತಿ (ಸು. ನಿ. ೭೭೨). ತಥಾ ‘‘ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಪಟಿಹರತೀತಿ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಪಟಿಹರತೀತಿ ಪಾಟಿಹಾರಿಯ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೨). ಅಪರೋ ನಯೋ – ಇಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ಇದ್ಧಿ, ಉಪಾಯಸಮ್ಪದಾಯೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಉಪಾಯಸಮ್ಪದಾ ಹಿ ಇಜ್ಝತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಫಲಪ್ಪಸವನತೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಅಯಂ ಖೋ ಚಿತ್ತೋ ಗಹಪತಿ ಸೀಲವಾ ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮೋ, ಸಚೇ ಪಣಿದಹಿಸ್ಸತಿ, ಅನಾಗತಮದ್ಧಾನಂ ರಾಜಾ ಅಸ್ಸಂ ಚಕ್ಕವತ್ತೀತಿ. ಇಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ ಹಿ ಸೀಲವತೋ ಚೇತೋಪಣಿಧಿ ವಿಸುದ್ಧತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೩೫೨). ಅಪರೋ ನಯೋ ¶ – ಏತಾಯ ಸತ್ತಾ ಇಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಇಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಇದ್ಧಾ ವುದ್ಧಾ ಉಕ್ಕಂಸಗತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಇದ್ಧಿ ಏವ ವಿಧಂ ಇದ್ಧಿವಿಧಂ, ಇದ್ಧಿಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಇದ್ಧಿವಿಕಪ್ಪೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ಇದ್ಧಿವಿಧಂ ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ.

೫೧. ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರವಸೇನಾತಿ ದಿಬ್ಬಸೋತಧಾತುಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಂ ಪರಿಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಸದ್ದನಿಮಿತ್ತೇಸು ಅತ್ತನೋ ವಿತಕ್ಕವಿಪ್ಫಾರವಸೇನ ವಿತಕ್ಕವೇಗವಸೇನ. ವಿತಕ್ಕೋತಿ ಚೇತ್ಥ ವಿತಕ್ಕೇತೀತಿ ವಿತಕ್ಕೋ, ವಿತಕ್ಕನಂ ವಾ ವಿತಕ್ಕೋ, ಊಹನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಸ್ವಾಯಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣೋ, ಆಹನನಪರಿಯಾಹನನರಸೋ ¶ . ತಥಾ ಹಿ ತೇನ ಯೋಗಾವಚರೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿತಕ್ಕಾಹತಂ ವಿತಕ್ಕಪರಿಯಾಹತಂ ಕರೋತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆನಯನಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ, ತಜ್ಜಾಸಮನ್ನಾಹಾರೇನ ಪನ ಇನ್ದ್ರಿಯೇನ ಚ ಪರಿಕ್ಖಿತ್ತೇ ವಿಸಯೇ ಅನನ್ತರಾಯೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಆಪಾಥಗತವಿಸಯಪದಟ್ಠಾನೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಸದ್ದನಿಮಿತ್ತಾನನ್ತಿ ನಾನಾಸಭಾವಾನಂ ಏಕಸಭಾವಾನಞ್ಚ ಸದ್ದನಿಮಿತ್ತಾನಂ. ಸದ್ದಾ ಏವ ಚೇತ್ಥ ವಿತಕ್ಕುಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ ಚ ನಿಮಿತ್ತಾನಿ. ಭೇರಿಸದ್ದಾದಿವಸೇನ ಏಕಗ್ಘನೀಭೂತಾ, ಅನೇಕಾ ವಾ ಸದ್ದಾ, ನಾನಾದಿಸಾಸು ವಾ ಸದ್ದಾ, ನಾನಾಸತ್ತಾನಂ ವಾ ಸದ್ದಾ ನಾನತ್ತಸದ್ದಾ, ಏಕದಿಸಾಯ ಸದ್ದಾ, ಏಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಾ ಸದ್ದಾ, ಭೇರಿಸದ್ದಾದಿವಸೇನ ಏಕೇಕಸದ್ದಾ ¶ ವಾ ಏಕತ್ತಸದ್ದಾ. ಸದ್ದೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಪ್ಪತೀತಿ ಸದ್ದೋ, ಕಥೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪರಿಯೋಗಾಹಣೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಪವಿಸನಪಞ್ಞಾ, ಪಜಾನನಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನ್ತಿ ಸವನಟ್ಠೇನ ಚ ನಿಜ್ಜೀವಟ್ಠೇನ ಚ ಸೋತಧಾತು, ಸೋತಧಾತುಕಿಚ್ಚಕರಣವಸೇನ ಚ ಸೋತಧಾತು ವಿಯಾತಿಪಿ ಸೋತಧಾತು, ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸತ್ತಾ ವಿಸುದ್ಧಿ, ಸೋತಧಾತು ಏವ ವಿಸುದ್ಧಿ ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿ, ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿ ಏವ ಞಾಣಂ ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣಂ.

೫೨. ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನನ್ತಿ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತವಸೇನ ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ. ವಿಪ್ಫಾರತ್ತಾತಿ ವಿಪ್ಫಾರಭಾವೇನ ವೇಗೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಹೇತುಅತ್ಥೇ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ, ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣುಪ್ಪಾದನತ್ಥಂ ಪರಿಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಪರೇಸಂ ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ವಿಪ್ಫಾರಹೇತುನಾ. ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಸಾದವಸೇನಾತಿ ¶ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಛನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಸಾದವಸೇನ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಿತೋಕಾಸಾ ಚೇತ್ಥ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಾ ಯಥಾ ‘‘ವಿಪ್ಪಸನ್ನಾನಿ ಖೋ ತೇ, ಆವುಸೋ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪರಿಸುದ್ಧೋ ಛವಿವಣ್ಣೋ ಪರಿಯೋದಾತೋ’’ತಿ (ಮಹಾವ. ೬೦). ಇನ್ದ್ರಿಯಪತಿಟ್ಠಿತೋಕಾಸೇಸುಪಿ ಹದಯವತ್ಥು ಏವ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಪಸಾದವಸೇನಾತಿ ಚ ಅನಾವಿಲಭಾವವಸೇನ. ‘‘ಪಸಾದಪ್ಪಸಾದವಸೇನಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಅಪ್ಪಸಾದಸದ್ದಸ್ಸ ಲೋಪೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಥ ವಾ ಇದಮಪ್ಪಸನ್ನನ್ತಿ ಗಹಣಸ್ಸ ಪಸಾದಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಏವ ಸಮ್ಭವತೋ ‘‘ಪಸಾದವಸೇನಾ’’ತಿ ವಚನೇನೇವ ಅಪ್ಪಸಾದೋಪಿ ವುತ್ತೋವ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ನಾನತ್ತೇಕತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ ಪರಿಯೋಗಾಹಣೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ನಾನಾಸಭಾವಏಕಸಭಾವಏಕೂನನವುತಿವಿಞ್ಞಾಣಪವತ್ತಿವಿಜಾನನಪಞ್ಞಾ. ಏತ್ಥ ಅಸಮಾಹಿತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ ನಾನತ್ತಾ, ಸಮಾಹಿತಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ ಏಕತ್ತಾ. ಸರಾಗಾದಿಚಿತ್ತಂ ¶ ವಾ ನಾನತ್ತಂ, ವೀತರಾಗಾದಿಚಿತ್ತಂ ಏಕತ್ತಂ. ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾತೀತಿ ಪರಿಯಂ, ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಚೇತಸೋ ಪರಿಯಂ ಚೇತೋಪರಿಯಂ, ಚೇತೋಪರಿಯಞ್ಚ ತಂ ಞಾಣಞ್ಚಾತಿ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ. ವಿಪ್ಫಾರತಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ವಿಪ್ಫಾರತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

೫೩. ಪಚ್ಚಯಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದವಸೇನ ಪಚ್ಚಯತೋ ಪವತ್ತಾನಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂ. ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಕಮ್ಮವಿಪ್ಫಾರವಸೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ಅಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮಂ ನಾನತ್ತಂ, ಕುಸಲಂ ಕಮ್ಮಂ ಏಕತ್ತಂ. ಕಾಮಾವಚರಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ ನಾನತ್ತಂ, ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಂ ಕಮ್ಮಂ ಏಕತ್ತಂ. ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಕಮ್ಮವಿಪ್ಫಾರವಸೇನ ಪಚ್ಚಯಪವತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪರಿಯೋಗಾಹಣೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣನ್ತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಜಾತೀಸು ನಿವುತ್ಥಖನ್ಧಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸೋ. ನಿವುತ್ಥಾತಿ ಅಜ್ಝಾವುತ್ಥಾ ಅನುಭೂತಾ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಾ. ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಜಾತೀಸು ನಿವುತ್ಥಧಮ್ಮಾ ವಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸೋ. ನಿವುತ್ಥಾತಿ ಗೋಚರನಿವಾಸೇನ ನಿವುತ್ಥಾ ಅತ್ತನೋ ವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಿಞ್ಞಾತಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ, ಪರವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಿಞ್ಞಾತಾಪಿ ವಾ. ಛಿನ್ನವಟುಮಕಾನುಸ್ಸರಣಾದೀಸು ತೇ ಬುದ್ಧಾನಂಯೇವ ಲಬ್ಭನ್ತಿ ¶ . ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತೀತಿ ಯಾಯ ಸತಿಯಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ಸಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿ, ಞಾಣನ್ತಿ ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ.

೫೪. ಓಭಾಸವಸೇನಾತಿ ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪಸಾರಿತಸ್ಸ ತೇಜೋಕಸಿಣಓದಾತಕಸಿಣಆಲೋಕಕಸಿಣಾನಂ ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ¶ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಕಸಿಣೋಭಾಸಸ್ಸ ವಸೇನ. ನಾನತ್ತೇಕತ್ತರೂಪನಿಮಿತ್ತಾನನ್ತಿ ನಾನಾಸತ್ತಾನಂ ರೂಪಾನಿ, ನಾನತ್ತಕಾಯಂ ಉಪಪನ್ನಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ರೂಪಾನಿ, ನಾನಾದಿಸಾಸು ವಾ ರೂಪಾನಿ, ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಾನಿ ವಾ ರೂಪಾನಿ ನಾನತ್ತರೂಪಾನಿ, ಏಕಸತ್ತಸ್ಸ ರೂಪಾನಿ, ಏಕತ್ತಕಾಯಂ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ರೂಪಾನಿ, ಏಕದಿಸಾಯ ವಾ ರೂಪಾನಿ, ನಾನಾದಿಸಾದೀನಂ ಸಮ್ಮಿಸ್ಸೀಭೂತಾನಿ ವಾ ರೂಪಾನಿ ಏಕತ್ತರೂಪಾನಿ. ರೂಪನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ವಣ್ಣಾಯತನಮೇವ. ತಞ್ಹಿ ರೂಪಯತೀತಿ ರೂಪಂ, ವಣ್ಣವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜಮಾನಂ ಹದಯಙ್ಗತಭಾವಂ ಪಕಾಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ರೂಪಮೇವ ರೂಪನಿಮಿತ್ತಂ. ತೇಸಂ ನಾನತ್ತೇಕತ್ತರೂಪನಿಮಿತ್ತಾನಂ. ದಸ್ಸನಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ದಸ್ಸನಸಭಾವೇ ಪಞ್ಞಾ.

ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣನ್ತಿ ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಂ. ದೇವಾನಞ್ಹಿ ಸುಚರಿತಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹರುಹಿರಾದೀಹಿ ಅಪಲಿಬುದ್ಧಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತತಾಯ ದೂರೇಪಿ ಆರಮ್ಮಣಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸಮತ್ಥಂ ದಿಬ್ಬಂ ಪಸಾದಚಕ್ಖು ಹೋತಿ. ಇದಞ್ಚಾಪಿ ವೀರಿಯಭಾವನಾಬಲನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಞಾಣಚಕ್ಖು ತಾದಿಸಮೇವಾತಿ ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಂ, ದಿಬ್ಬವಿಹಾರವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧತ್ತಾ ¶ ಅತ್ತನಾ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರಸನ್ನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ, ಆಲೋಕಪರಿಗ್ಗಹೇನ ಮಹಾಜುತಿಕತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ, ತಿರೋಕುಟ್ಟಾದಿಗತರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಮಹಾಗತಿಕತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ. ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸದ್ದಸತ್ಥಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಖು, ಚಕ್ಖುಕಿಚ್ಚಕರಣೇನ ಚಕ್ಖುಮಿವಾತಿಪಿ ಚಕ್ಖು, ದಿಬ್ಬಞ್ಚ ತಂ ಚಕ್ಖು ಚಾತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಚ ತಂ ಞಾಣಞ್ಚಾತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಂ.

೫೫. ಚತುಸಟ್ಠಿಯಾ ಆಕಾರೇಹೀತಿ ಅಟ್ಠಸು ಮಗ್ಗಫಲೇಸು ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಸೇನ ಚತುಸಟ್ಠಿಯಾ ಆಕಾರೇಹಿ. ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತಿ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ, ಇಮೇಸಂ ತಿಣ್ಣನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ. ವಸಿಭಾವತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ವಸಿಭಾವತಾಯ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ, ಅರಹತ್ತಫಲೇ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಸೇನ ಅಟ್ಠಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸೇವ ವಸಿಭಾವತಾಯ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಅಭಾವೇಪಿ ಕಾರಣಸಿದ್ಧಿವಸೇನ ತದತ್ಥಸಾಧನತಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ತನಾ ವಜ್ಝಾನಂ ಆಸವಾನಂ ಖಯಕರಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಂ.

೫೬-೫೯. ಇದಾನಿ ಆಸವಾನಂ ಖಯಞಾಣಸಙ್ಖಾತಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಸಮ್ಬನ್ಧೇ ¶ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಾನಂ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಏಕಾಭಿಸಮಯತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ¶ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥಾಪಿ ಓಳಾರಿಕತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸತ್ತಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಚ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಸೇವ ಹೇತುದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಹೇತುನಿರೋಧಾ ಫಲನಿರೋಧೋತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ತದಧಿಗಮೂಪಾಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅನ್ತೇ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ. ಭವಸುಖಸ್ಸಾದಗಧಿತಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಸಂವೇಗಜನನತ್ಥಂ ಪಠಮಂ ದುಕ್ಖಮಾಹ, ತಂ ನೇವ ಅಕತಂ ಆಗಚ್ಛತಿ, ನ ಇಸ್ಸರನಿಮ್ಮಾನಾದಿತೋ ಹೋತಿ, ಇತೋ ಪನ ಹೋತೀತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ತತೋ ಸಹೇತುಕೇನ ದುಕ್ಖೇನ ಅಭಿಭೂತತ್ತಾ ಸಂವಿಗ್ಗಮಾನಸಾನಂ ದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣಗವೇಸೀನಂ ನಿಸ್ಸರಣದಸ್ಸನೇನ ಅಸ್ಸಾಸಜನನತ್ಥಂ ನಿರೋಧಂ, ತತೋ ನಿರೋಧಾಧಿಗಮತ್ಥಂ ನಿರೋಧಸಮ್ಪಾಪಕಂ ಮಗ್ಗನ್ತಿ. ಇದಾನಿ ತಬ್ಬಿಸಯಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ತೇನೇವ ಕಮೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥ ಪರಿಞ್ಞಟ್ಠೇತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠಾದಿಕೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಸಭಾವೇ. ಪಹಾನಟ್ಠೇತಿ ಸಮುದಯಸ್ಸ ಆಯೂಹನಟ್ಠಾದಿಕೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಪಹಾತಬ್ಬಸಭಾವೇ. ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಟ್ಠೇತಿ ನಿರೋಧಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಟ್ಠಾದಿಕೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಸಭಾವೇ. ಭಾವನಟ್ಠೇತಿ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠಾದಿಕೇ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ಭಾವೇತಬ್ಬಸಭಾವೇ.

೬೦-೬೩. ಇದಾನಿ ¶ ಭಾವಿತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ವಾ ಅಭಾವಿತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನುಸ್ಸವವಸೇನ ವಾ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಸಚ್ಚಞಾಣಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥ ದುಕ್ಖೇತಿ ಏತ್ಥ ದು-ಇತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ಕುಚ್ಛಿತೇ ದಿಸ್ಸತಿ. ಕುಚ್ಛಿತಞ್ಹಿ ಪುತ್ತಂ ದುಪುತ್ತೋತಿ ವದನ್ತಿ. ಖಂ-ಸದ್ದೋ ಪನ ತುಚ್ಛೇ. ತುಚ್ಛಞ್ಹಿ ಆಕಾಸಂ ‘ಖ’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಇದಞ್ಚ ಪಠಮಸಚ್ಚಂ ಕುಚ್ಛಿತಂ ಅನೇಕುಪದ್ದವಾಧಿಟ್ಠಾನತೋ, ತುಚ್ಛಂ ಬಾಲಜನಪರಿಕಪ್ಪಿತಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಭಾವವಿರಹಿತತೋ. ತಸ್ಮಾ ಕುಚ್ಛಿತತ್ತಾ ತುಚ್ಛತ್ತಾ ಚ ‘‘ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ದುಕ್ಖಸಮುದಯೇತಿ ಏತ್ಥ ಸಂ-ಇತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಸಮಾಗಮೋ ಸಮೇತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ. ೧೯೯; ದೀ. ನಿ. ೨.೩೯೬) ವಿಯ ಸಂಯೋಗಂ ದೀಪೇತಿ. ಉ-ಇತಿ ಅಯಂ ಸದ್ದೋ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ¶ ಉದಿತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ. ೧೭೨; ಚೂಳನಿ. ಖಗ್ಗವಿಸಾಣಸುತ್ತನಿದ್ದೇಸ ೧೪೧) ವಿಯ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ. ಅಯ-ಸದ್ದೋ ಪನ ಕಾರಣಂ ದೀಪೇತಿ. ಇದಞ್ಚಾಪಿ ದುತಿಯಸಚ್ಚಂ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯಸಮಾಯೋಗೇ ಸತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಂ. ಇತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಂಯೋಗೇ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣತ್ತಾ ‘‘ದುಕ್ಖಸಮುದಯ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ದುಕ್ಖನಿರೋಧೇತಿ ಏತ್ಥ ನಿ-ಸದ್ದೋ ಅಭಾವಂ, ರೋಧ-ಸದ್ದೋ ಚ ಚಾರಕಂ ದೀಪೇತಿ. ತಸ್ಮಾ ಅಭಾವೋ ಏತ್ಥ ಸಂಸಾರಚಾರಕಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ದುಕ್ಖರೋಧಸ್ಸ ಸಬ್ಬಗತಿಸುಞ್ಞತ್ತಾ, ಸಮಧಿಗತೇ ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಂಸಾರಚಾರಕಸ್ಸ ದುಕ್ಖರೋಧಸ್ಸ ಅಭಾವೋ ಹೋತಿ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾತಿಪಿ ‘‘ದುಕ್ಖನಿರೋಧ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವಾ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ¶ ಪಟಿಪದಾಯಾತಿ ಏತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಏತಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಗಚ್ಛತಿ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ತದಭಿಮುಖೀಭೂತತ್ತಾ, ಪಟಿಪದಾ ಚ ಹೋತಿ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಪ್ಪತ್ತಿಯಾ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಪಟಿಪದಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಚತ್ತಾರಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಾನೇವ ಹೇಟ್ಠಾ ವುಟ್ಠಾನಾಕಾರದೀಪನವಸೇನ ‘‘ಮಗ್ಗೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಅನನ್ತರಫಲದಾಯಕತ್ತಸ್ಸ ಕಾರಣಪರಿದೀಪನವಸೇನ ‘‘ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ, ವಿವಟ್ಟನಾಕಾರದೀಪನವಸೇನ ‘‘ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಮಗ್ಗಪಟಿಪಾಟಿಕ್ಕಮೇನೇವ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಂ, ತಸ್ಸ ಚ ಞಾಣಸ್ಸ ಅಭಿಞ್ಞಾಭಾವಂ ದೀಪೇತುಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಮೇವ ‘‘ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಪುನ ಚತುನ್ನಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಾನಂ ಏಕಾಭಿಸಮಯತಂ ದೀಪೇತುಂ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾ ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ. ಪುನ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಸಚ್ಚೇ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೀಪನವಸೇನ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನೀತಿ ಏವಂ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ.

೬೪-೬೭. ಇದಾನಿ ¶ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನುಭಾವೇನೇವ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಸಿದ್ಧಾನೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದೀನಿ ಪುನ ಚತ್ತಾರಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಇಮಾನಿ ಹಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪಭೇದಾಭಾವೇಪಿ ಸಬ್ಬಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸಾಧಾರಣಾನಿ ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ, ಹೇಟ್ಠಾ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ ಪನ ಪಭಿನ್ನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾನಂ ಪಭೇದಪ್ಪತ್ತಾನಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ಉಭಯತ್ಥವಚನೇ ವಿಸೇಸೋ. ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಅನನ್ತರಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ ದುಕ್ಖಾರಮ್ಮಣಂ ¶ ನಿರೋಧಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಹೋತಿ, ಸಮುದಯಾರಮ್ಮಣಂ ಮಗ್ಗಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತದಭಿಲಾಪೇ ಞಾಣಂ ನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತೇಸು ಞಾಣೇಸು ಞಾಣಂ ಪಟಿಭಾನಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ, ತಸ್ಮಾ ತಮ್ಪಿ ಅತ್ಥವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ತಸ್ಮಾಯೇವ ಚ ಹೇಟ್ಠಾ ನಾನತ್ತಸದ್ದೇನ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾನಿ. ಇಧ ತಥಾ ಅವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾನೀತಿ.

೬೮. ಏವಂ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಸಾವಕಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಾವಕೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಾನಿ ತಥಾಗತಾನಂಯೇವ ಆವೇಣಿಕಾನಿ ಞಾಣಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣಾದೀನಿ ಛ ಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಾನಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥಪಿ ಯಸ್ಮಾ ತಥಾಗತಾ ಸತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಭಾಜನಾಭಾಜನತ್ತಂ ಓಲೋಕೇನ್ತಾ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖುನಾ ಓಲೋಕೇನ್ತಿ. ಬುದ್ಧಚಕ್ಖು ನಾಮ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಾಸಯಾನುಸಯಞಾಣದ್ವಯಮೇವ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಅದ್ದಸಾ ಖೋ ಭಗವಾ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖುನಾ ಲೋಕಂ ವೋಲೋಕೇನ್ತೋ ಸತ್ತೇ ಅಪ್ಪರಜಕ್ಖೇ ಮಹಾರಜಕ್ಖೇ ¶ ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯೇ ಮುದಿನ್ದ್ರಿಯೇ’’ತಿಆದಿ (ಮಹಾವ. ೯; ಮ. ನಿ. ೧.೨೮೩; ೨.೩೩೯).

ಸತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಚ ಓಲೋಕೇನ್ತಾ ಪಠಮಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಾಪರಿಪಾಕಂ ಓಲೋಕೇನ್ತಿ, ಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ಆಸಯಾದೀನಂ ಅನುರೂಪೇನ ಧಮ್ಮದೇಸನತ್ಥಂ ತತೋ ಆಸಯಾನುಸಯಚರಿತಾನಿ ಓಲೋಕೇನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾಪಿ ಪಠಮಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ, ತದನನ್ತರಂ ಆಸಯಾನುಸಯಞಾಣಂ. ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇನ್ತಾ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಪಾಟಿಹಾರಿಯೇನ ವಿನೇತಬ್ಬಾನಂ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ ಕರೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಆಸಯಾನುಸಯಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಯಮಕಪಾಟಿಹಾರಿಯೇ ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ಇಮೇಸಂ ತಿಣ್ಣಂ ಞಾಣಾನಂ ಹೇತುಪರಿದೀಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಮಹಾಕರುಣಾಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ಮಹಾಕರುಣಾಞಾಣಸ್ಸ ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವಪರಿದೀಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ. ಸಬ್ಬಞ್ಞುಸ್ಸಾಪಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಆವಜ್ಜನಪಟಿಬದ್ಧಭಾವಪರಿದೀಪನತ್ಥಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ¶ ಅನಾವರಿಯಭಾವಪರಿದೀಪನತ್ಥಞ್ಚ ತದನನ್ತರಂ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಉಪರಿ ‘‘ಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಪದಂ ಇಧೇವ ಆಹರಿತ್ವಾ ‘‘ಸತ್ತಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಪರಾನಿ ಚ ಅಪರಾನಿ ಚ ಪರಾಪರಾನೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಸನ್ಧಿವಸೇನ ರೋ-ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಪರೋಪರಾನೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಪರೋಪರಾನಂ ¶ ಭಾವೋ ಪರೋಪರಿಯಂ, ಪರೋಪರಿಯಮೇವ ಪರೋಪರಿಯತ್ತಂ, ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತಾನಂ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರೋಪರಿಯತ್ತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಸ್ಸ ಞಾಣಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತಞಾಣಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಉತ್ತಮಾನುತ್ತಮಭಾವಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯವರೋವರಿಯತ್ತಞಾಣ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ವರಾನಿ ಚ ಅವರಿಯಾನಿ ಚ ವರೋವರಿಯಾನಿ, ವರೋವರಿಯಾನಂ ಭಾವೋ ವರೋವರಿಯತ್ತನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಅವರಿಯಾನೀತಿ ಚ ನ ಉತ್ತಮಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಥ ವಾ ಪರಾನಿ ಚ ಓಪರಾನಿ ಚ ಪರೋಪರಾನಿ, ತೇಸಂ ಭಾವೋ ಪರೋಪರಿಯತ್ತನ್ತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಓಪರಾನೀತಿ ಚ ಓರಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಲಾಮಕಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ‘‘ಪರೋಪರಾ ಯಸ್ಸ ಸಮೇಚ್ಚ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸು. ನಿ. ೪೭೯) ವಿಯ. ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಭುಮ್ಮವಚನೇನಾಪಿ ಪಾಠೋ.

೬೯. ಸತ್ತಾನಂ ಆಸಯಾನುಸಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ರೂಪಾದೀಸು ಖನ್ಧೇಸು ಛನ್ದರಾಗೇನ ಸತ್ತಾ ವಿಸತ್ತಾತಿ ಸತ್ತಾ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

‘‘ರೂಪೇ ಖೋ, ರಾಧ, ಯೋ ಛನ್ದೋ ಯೋ ರಾಗೋ ಯಾ ನನ್ದೀ ಯಾ ತಣ್ಹಾ, ತತ್ರ ಸತ್ತೋ ತತ್ರ ವಿಸತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘ಸತ್ತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ವೇದನಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಯೋ ಛನ್ದೋ ಯೋ ¶ ರಾಗೋ ಯಾ ನನ್ದೀ ಯಾ ತಣ್ಹಾ, ತತ್ರ ಸತ್ತೋ ತತ್ರ ವಿಸತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘ಸತ್ತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೧೬೧).

ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾ ಪನ ಅತ್ಥಂ ಅವಿಚಾರೇತ್ವಾ ‘‘ನಾಮಮತ್ತಮೇತ’’ನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ. ಯೇಪಿ ಅತ್ಥಂ ವಿಚಾರೇನ್ತಿ, ತೇ ಸತ್ವಯೋಗೇನ ಸತ್ತಾತಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ. ಆಸಯನ್ತಿ ನಿಸ್ಸಯನ್ತಿ ಏತಂ ಇತಿ ಆಸಯೋ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ಕಾಮಾದೀಹಿ, ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಹಿ ವಾ ಪರಿಭಾವಿತಸ್ಸ ಸನ್ತಾನಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಸತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಅನುಸೇನ್ತಿ ಅನುಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅನುಸಯಾ, ಥಾಮಗತಾನಂ ಕಾಮರಾಗಾದೀನಂ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಆಸಯೋ ಚ ಅನುಸಯೋ ಚ ಆಸಯಾನುಸಯೋ. ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ದ್ವನ್ದಸಮಾಸವಸೇನ ಚ ಏಕವಚನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯಸ್ಮಾ ¶ ಚರಿತಾಧಿಮುತ್ತಿಯೋ ಆಸಯಾನುಸಯಸಙ್ಗಹಿತಾ, ತಸ್ಮಾ ಉದ್ದೇಸೇ ಚರಿತಾಧಿಮುತ್ತೀಸು ಞಾಣಾನಿ ಆಸಯಾನುಸಯಞಾಣೇನೇವ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಆಸಯಾನುಸಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯೇನೇವ ಹಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಉದ್ದೇಸೋ ಕತೋ, ತೇನೇವ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋತಿ.

೭೦. ಯಮಕಪಾಟಿಹೀರೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧಉದಕಧಾರಾದೀನಂ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಸಕಿಂಯೇವ ಪವತ್ತಿತೋ ಯಮಕಂ, ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಾದೀನಂ ¶ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮಾನಂ ಹರಣತೋ ಪಾಟಿಹೀರಂ, ಯಮಕಞ್ಚ ತಂ ಪಾಟಿಹೀರಞ್ಚಾತಿ ಯಮಕಪಾಟಿಹೀರಂ.

೭೧. ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪರದುಕ್ಖೇ ಸತಿ ಸಾಧೂನಂ ಹದಯಕಮ್ಪನಂ ಕರೋತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಕಿನಾತಿ ವಾ ಪರದುಕ್ಖಂ ಹಿಂಸತಿ ವಿನಾಸೇತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಕಿರೀಯತಿ ವಾ ದುಕ್ಖಿತೇಸು ಫರಣವಸೇನ ಪಸಾರೀಯತೀತಿ ಕರುಣಾ, ಫರಣಕಮ್ಮವಸೇನ ಕಮ್ಮಗುಣವಸೇನ ಚ ಮಹತೀ ಕರುಣಾ ಮಹಾಕರುಣಾ, ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ ಏತಂ ಮಹಾಕಾರುಣಿಕಾತಿ ಸಮಾಪತ್ತಿ, ಮಹಾಕರುಣಾ ಚ ಸಾ ಸಮಾಪತ್ತಿ ಚಾತಿ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿ. ತಸ್ಸಂ ಮಹಾಕರುಣಾಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ.

೭೨-೭೩. ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಅನಾವರಣಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಞ್ಚನೇಯ್ಯಪಥಪ್ಪಭೇದಂ ಸಬ್ಬಂ ಅಞ್ಞಾಸೀತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ, ಸಾ ಏವ ಞಾಣಂ ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಾದಿಭೇದಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರೋ ವಿಕಾರೋ ಲಕ್ಖಣಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಪಞ್ಚೇವ ನೇಯ್ಯಪಥಾ ಹೋನ್ತಿ. ಸಬ್ಬಞ್ಞೂತಿ ಚ ಕಮಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಸಕಿಂಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಸತತಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಸತ್ತಿಸಬ್ಬಞ್ಞೂ, ಞಾತಸಬ್ಬಞ್ಞೂತಿ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುನೋ ಸಿಯುಂ. ಕಮೇನ ಸಬ್ಬಜಾನನಕಾಲಾಸಮ್ಭವತೋ ಕಮಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ನ ಹೋತಿ, ಸಕಿಂ ಸಬ್ಬಾರಮ್ಮಣಗಹಣಾಭಾವತೋ ಸಕಿಂಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ನ ಹೋತಿ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಯಥಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಸಮ್ಭವತೋ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತವಿರೋಧತೋ ಯುತ್ತಿಅಭಾವತೋ ಚ ಸತತಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ನ ಹೋತಿ, ಪರಿಸೇಸತೋ ಸಬ್ಬಜಾನನಸಮತ್ಥತ್ತಾ ಸತ್ತಿಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ವಾ ¶ ಸಿಯಾ, ವಿದಿತಸಬ್ಬಧಮ್ಮತ್ತಾ ಞಾತಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ವಾ ಸಿಯಾ. ಸತ್ತಿಸಬ್ಬಞ್ಞುನೋ ಸಬ್ಬಜಾನನತ್ತಂ ನತ್ಥೀತಿ ತಮ್ಪಿ ನ ಯುಜ್ಜತಿ.

‘‘ನ ¶ ತಸ್ಸ ಅದ್ದಿಟ್ಠಮಿಧತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚಿ, ಅಥೋ ಅವಿಞ್ಞಾತಮಜಾನಿತಬ್ಬಂ;

ಸಬ್ಬಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಸಿ ಯದತ್ಥಿ ನೇಯ್ಯಂ, ತಥಾಗತೋ ತೇನ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖೂ’’ತಿ. (ಮಹಾನಿ. ೧೫೬; ಚೂಳನಿ. ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೫; ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೦೮) –

ವುತ್ತತ್ತಾ ಞಾತಸಬ್ಬಞ್ಞುತ್ತಮೇವ ಯುಜ್ಜತಿ. ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ಕಿಚ್ಚತೋ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಕಾರಣಸಿದ್ಧಿತೋ ಆವಜ್ಜನಪಟಿಬದ್ಧತೋ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತ್ತಮೇವ ಹೋತೀತಿ. ಆವಜ್ಜನಪಟಿಬದ್ಧತ್ತಾ ಏವ ಹಿ ನತ್ಥಿ ¶ ಏತಸ್ಸ ಆವರಣನ್ತಿ ಅನಾವರಣಂ, ತದೇವ ಅನಾವರಣಞಾಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ.

ಇಮಾನಿ ತೇಸತ್ತತಿ ಞಾಣಾನೀತಿ ಸಾವಕೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣವಸೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ ಇಮಾನಿ ತೇಸತ್ತತಿ ಞಾಣಾನಿ. ಇಮೇಸಂ ತೇಸತ್ತತಿಯಾ ಞಾಣಾನನ್ತಿ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ವುತ್ತಾನಂ ಇಮೇಸಂ ತೇಸತ್ತತಿಞಾಣಾನಂ. ಉಬ್ಬಾಹನತ್ಥೇ ಚೇತಂ ಸಾಮಿವಚನಂ. ತೇಸತ್ತತೀನನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ‘‘ತೇಸತ್ತತಿಯಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಬಹುವಚನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಞಾಣಾನೀತಿಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಸತ್ತಸಟ್ಠಿ ಞಾಣಾನಿ. ಸಾವಕಸಾಧಾರಣಾನೀತಿ ಸವನನ್ತೇ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತತ್ತಾ ಸಾವಕಾ, ಸಮಾನಂ ಧಾರಣಮೇತೇಸನ್ತಿ ಸಾಧಾರಣಾನಿ, ತಥಾಗತಾನಂ ಸಾವಕೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾನಿ ಸಾವಕಸಾಧಾರಣಾನಿ. ಛ ಞಾಣಾನೀತಿ ಅನ್ತೇ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ ಛ ಞಾಣಾನಿ. ಅಸಾಧಾರಣಾನಿ ಸಾವಕೇಹೀತಿ ಸಾವಕೇಹಿ ಅಸಾಧಾರಣಾನಿ ತಥಾಗತಾನಂಯೇವ ಞಾಣಾನೀತಿ.

ಸದ್ಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸಿನಿಯಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗ-ಅಟ್ಠಕಥಾಯ

ಞಾಣಕಥಾಮಾತಿಕುದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧. ಸುತಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

ವಿಸ್ಸಜ್ಜನುದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ಯಥಾನಿಕ್ಖಿತ್ತೇನ ಉದ್ದೇಸೇನ ಸಙ್ಗಹಿತೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಭೇದತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕಥಂ ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದಿ ನಿದ್ದೇಸವಾರೋ ಆರದ್ಧೋ. ತತ್ಥ ಯಂ ವುತ್ತಂ, ‘‘ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ¶ , ತಂ ಕಥಂ ಹೋತೀತಿ? ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ. ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಹಿ ಪುಚ್ಛಾ – ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ, ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ, ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ, ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ, ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ. ತಾಸಂ ಇದಂ ನಾನತ್ತಂ –

ಕತಮಾ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ? (ಮಹಾನಿ. ೧೫೦; ಚೂಳನಿ. ಪುಣ್ಣಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೨) ಪಕತಿಯಾ ಲಕ್ಖಣಂ ಅಞ್ಞಾತಂ ಹೋತಿ ಅದಿಟ್ಠಂ ಅತುಲಿತಂ ಅತೀರಿತಂ ಅವಿಭೂತಂ ಅವಿಭಾವಿತಂ, ತಸ್ಸ ಞಾಣಾಯ ದಸ್ಸನಾಯ ತುಲನಾಯ ತೀರಣಾಯ ವಿಭೂತಾಯ ವಿಭಾವನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ, ಅಯಂ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ.

ಕತಮಾ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ? (ಮಹಾನಿ. ೧೫೦; ಚೂಳನಿ. ಪುಣ್ಣಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೨) ಪಕತಿಯಾ ಲಕ್ಖಣಂ ಞಾತಂ ಹೋತಿ ದಿಟ್ಠಂ ತುಲಿತಂ ತೀರಿತಂ ವಿಭೂತಂ ವಿಭಾವಿತಂ, ಸೋ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಂಸನ್ದನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ, ಅಯಂ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ.

ಕತಮಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ? (ಮಹಾನಿ. ೧೫೦; ಚೂಳನಿ. ಪುಣ್ಣಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧೨) ಪಕತಿಯಾ ಸಂಸಯಪಕ್ಖನ್ದೋ ಹೋತಿ ವಿಮತಿಪಕ್ಖನ್ದೋ ದ್ವೇಳ್ಹಕಜಾತೋ ‘‘ಏವಂ ನು ಖೋ, ನನು ಖೋ, ಕಿಂ ನು ಖೋ, ಕಥಂ ನು ಖೋ’’ತಿ? ಸೋ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನತ್ಥಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ, ಅಯಂ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ.

ಕತಮಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ? ಭಗವಾ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಅನುಮತಿಯಾ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ – ‘‘ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಥ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ರೂಪಂ ನಿಚ್ಚಂ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಂ ವಾ’’ತಿ? ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ, ಭನ್ತೇ’’. ‘‘ಯಂ ಪನಾನಿಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖಂ ವಾ ತಂ ಸುಖಂ ವಾ’’ತಿ? ‘‘ದುಕ್ಖಂ, ಭನ್ತೇ’’. ‘‘ಯಂ ಪನಾನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಂ, ಕಲ್ಲಂ ¶ ನು ತಂ ಸಮನುಪಸ್ಸಿತುಂ ‘ಏತಂ ಮಮ, ಏಸೋಹಮಸ್ಮಿ, ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ? ‘‘ನೋ ಹೇತಂ, ಭನ್ತೇ’’ತಿ (ಮಹಾವ. ೨೧), ಅಯಂ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ.

ಕತಮಾ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ? ಭಗವಾ ಭಿಕ್ಖೂನಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಯ ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛತಿ – ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ ¶ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ. ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೩೯೦)? ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ. ತಾಸು ಅಯಂ ಥೇರಸ್ಸ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಇದಾನಿ ಸಮಾತಿಕುದ್ದೇಸಾಯ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾಯ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ಸೋತಾವಧಾನಂ, ತಂಪಜಾನನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಯೋ ಸೋಳಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನುದ್ದೇಸಾ. ತತ್ಥ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ‘‘ದೇಸಯನ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಪಾಠಸೇಸೋ. ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಜಾನಿತಬ್ಬಾತಿ ಸತ್ಥುನೋ, ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ವಾ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯಸ್ಸ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಸ್ಸ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸಯನ್ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಸೋತಾವಧಾನಂ ಸುತಂ ಸೋತಾವಧಾನಂ ನಾಮ. ತಂಪಜಾನನಾ ಪಞ್ಞಾ ¶ ತಸ್ಸ ಸುತಸ್ಸ ಪಜಾನನಾ ಪರಿಯಾಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಕಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣಂ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸ್ಸ ಪಜಾನನಾ ತಂಪಜಾನನಾತಿ ಸಾಮಿವಚನಸಮಾಸೋ. ತಂ ಪಜಾನನಾತಿ ವಿಭತ್ತಿವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ಉಪಯೋಗವಚನಂ ವಾ. ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ಚ ಸಭಾವಲಕ್ಖಣಾವಬೋಧವಸೇನ ಸೋಭನೇನಾಕಾರೇನ ಜಾನಿತಬ್ಬಾ. ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಾವಬೋಧವಸೇನ ಕಿಚ್ಚಸಮಾಪನವಸೇನ ಚ ಬ್ಯಾಪಿತ್ವಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಾ. ಭಾವೇತಬ್ಬಾತಿ ವಡ್ಢೇತಬ್ಬಾ. ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಾತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಂ ಕಾತಬ್ಬಾ. ದುವಿಧಾ ಹಿ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಪಟಿಲಾಭಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಚ. ಪಚ್ಚನೀಕಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಪರಿಹಾನಿಯಸಙ್ಖಾತಂ ಹಾನಂ ಭಜನ್ತೀತಿ ಹಾನಭಾಗಿಯಾ. ತದನುಧಮ್ಮತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಣ್ಠಾನವಸೇನ ಠಾನಸಙ್ಖಾತಂ ಠಿತಿಂ ಭಜನ್ತೀತಿ ಠಿತಿಭಾಗಿಯಾ. ಉಪರಿವಿಸೇಸಾಧಿಗಮವಸೇನ ವಿಸೇಸಂ ಭಜನ್ತೀತಿ ವಿಸೇಸಭಾಗಿಯಾ. ಅನಿಬ್ಬಿದ್ಧಪುಬ್ಬಂ ಅಪ್ಪದಾಲಿತಪುಬ್ಬಂ ಲೋಭಕ್ಖನ್ಧಂ ದೋಸಕ್ಖನ್ಧಂ ಮೋಹಕ್ಖನ್ಧಂ ನಿಬ್ಬಿಜ್ಝತಿ ಪದಾಲೇತೀತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ನಿಬ್ಬೇಧೋ ನಾಮ, ನಿಬ್ಬಿದಾಸಹಗತಾನಂ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾನಂ ಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ತಂ ನಿಬ್ಬೇಧಂ ಭಜನ್ತೀತಿ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಾ.

ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಸಬ್ಬೇ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ. ತೇ ಹಿ ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ. ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಙ್ಗಮ್ಮ ಕರೀಯನ್ತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರಾ, ತೇ ಏವ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಙ್ಗಮ್ಮ ಕತತ್ತಾ ಸಙ್ಖತಾತಿ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ. ಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಾ ತೇಭೂಮಕರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಸು (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೫೮೭; ವಿಭ. ಅಟ್ಠ. ೨೨೬ ಸಙ್ಖಾರಪದನಿದ್ದೇಸ) ವುತ್ತಾ. ತೇಪಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ ವ ¶ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೮೬; ೨.೧೪೩; ದೀ. ನಿ. ೨.೨೨೧, ೨೭೨) ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರೇಸು ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋ ಅಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲೋ ಪುಞ್ಞಞ್ಚೇವ ಸಙ್ಖಾರಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೨.೫೧) ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾವ ಆಗತಾ ತೇಭೂಮಿಕಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ ¶ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಕಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ. ‘‘ಯಾವತಿಕಾ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಸ್ಸ ಗತಿ, ತಾವತಿಕಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಅಕ್ಖಾಹತಂ ಮಞ್ಞೇ ಅಟ್ಠಾಸೀ’’ತಿಆದೀಸು ಆಗತಂ ಕಾಯಿಕಂ ಚೇತಸಿಕಂ ವೀರಿಯಂ ಪಯೋಗಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ನಾಮ. ‘‘ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಪಠಮಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ತತೋ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ತತೋ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೪) ಆಗತಾ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾ. ವಾಚಂ ಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರಾ. ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ ಕಾಯೇನ ಸಙ್ಖರೀಯನ್ತೀತಿ ¶ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಾ. ಸಞ್ಞಾ ಚ ವೇದನಾ ಚ ಚಿತ್ತೇನ ಸಙ್ಖರೀಯನ್ತೀತಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಾ. ಇಧ ಪನ ಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ.

ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಟ್ಠೇನ. ದುಕ್ಖಾತಿ ಪೀಳನಟ್ಠೇನ. ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ನಿಬ್ಬಾನಮ್ಪಿ ಅನ್ತೋಕತ್ವಾ ವುತ್ತಾ. ಅನತ್ತಾತಿ ಅವಸವತ್ತನಟ್ಠೇನ. ಇದಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚನ್ತಿಆದೀಸು ‘‘ದುಕ್ಖಸಮುದಯೋ ದುಕ್ಖನಿರೋಧೋ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ದುಕ್ಖಸಮುದಯಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧ’’ನ್ತಿ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಬುದ್ಧಾದಯೋ ಅರಿಯಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಯಥಾಹ ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ…ಪೇ… ಇಮಾನಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಅರಿಯಾ ಇಮಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ. ಅರಿಯಸ್ಸ ಸಚ್ಚಾನೀತಿಪಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಯಥಾಹ ‘‘ಸದೇವಕೇ ಲೋಕೇ…ಪೇ… ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾಯ ತಥಾಗತೋ ಅರಿಯೋ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೯೮). ಏತೇಸಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ಅರಿಯಭಾವಸಿದ್ಧಿತೋಪಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಯಥಾಹ ‘‘ಇಮೇಸಂ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ತಥಾಗತೋ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಅರಿಯೋತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೯೩). ಅರಿಯಾನಿ ಸಚ್ಚಾನೀತಿಪಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಅರಿಯಾನೀತಿ ಅವಿತಥಾನಿ, ಅವಿಸಂವಾದಕಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾಹ ‘‘ಇಮಾನಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ತಥಾನಿ ಅವಿತಥಾನಿ ಅನಞ್ಞಥಾನಿ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೯೭). ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಕೋ ಸಚ್ಚಟ್ಠೋತಿ ಚೇ? ಯೋ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುನಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಮಾನಾನಂ ¶ ಮಾಯಾವ ವಿಪರೀತೋ, ಮರೀಚೀವ ವಿಸಂವಾದಕೋ, ತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ಪರಿಕಪ್ಪಿತಅತ್ತಾವ ಅನುಪಲಬ್ಭಸಭಾವೋ ಚ ನ ಹೋತಿ, ಅಥ ಖೋ ಬಾಧನಪಭವಸನ್ತಿನಿಯ್ಯಾನಪ್ಪಕಾರೇನ ತಚ್ಛಾವಿಪರೀತಭೂತಭಾವೇನ ಅರಿಯಞಾಣಸ್ಸ ಗೋಚರೋ ಹೋತಿಯೇವ. ಏಸ ಅಗ್ಗಿಲಕ್ಖಣಂ ವಿಯ ಲೋಕಪಕತಿ ವಿಯ ಚ ತಚ್ಛಾವಿಪರೀತಭೂತಭಾವೋ ಸಚ್ಚಟ್ಠೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಯಥಾಹ ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಮೇತಂ ಅವಿತಥಮೇತಂ ಅನಞ್ಞಥಮೇತ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೯೦) ವಿತ್ಥಾರೋ. ಅಪಿಚ –

ನಾಬಾಧಕಂ ಯತೋ ದುಕ್ಖಂ, ದುಕ್ಖಾ ಅಞ್ಞಂ ನ ಬಾಧಕಂ;

ಬಾಧಕತ್ತನಿಯಾಮೇನ, ತತೋ ಸಚ್ಚಮಿದಂ ಮತಂ.

ತಂ ¶ ವಿನಾ ನಾಞ್ಞತೋ ದುಕ್ಖಂ, ನ ಹೋತಿ ನ ಚ ತಂ ತತೋ;

ದುಕ್ಖಹೇತು ನಿಯಾಮೇನ, ಇತಿ ಸಚ್ಚಂ ವಿಸತ್ತಿಕಾ.

ನಾಞ್ಞಾ ¶ ನಿಬ್ಬಾನತೋ ಸನ್ತಿ, ಸನ್ತಂ ನ ಚ ನ ತಂ ಯತೋ;

ಸನ್ತಭಾವನಿಯಾಮೇನ, ತತೋ ಸಚ್ಚಮಿದಂ ಮತಂ.

ಮಗ್ಗಾ ಅಞ್ಞಂ ನ ನಿಯ್ಯಾನಂ, ಅನಿಯ್ಯಾನೋ ನ ಚಾಪಿ ಸೋ;

ತಚ್ಛನಿಯ್ಯಾನಭಾವೇನ, ಇತಿ ಸೋ ಸಚ್ಚಸಮ್ಮತೋ.

ಇತಿ ತಚ್ಛಾವಿಪಲ್ಲಾಸ-ಭೂತಭಾವಂ ಚತೂಸ್ವಪಿ;

ದುಕ್ಖಾದೀಸ್ವವಿಸೇಸೇನ, ಸಚ್ಚಟ್ಠಂ ಆಹು ಪಣ್ಡಿತಾತಿ.

ಸೋ ಪನಾಯಂ ಸಚ್ಚಸದ್ದೋ ಅನೇಕೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ‘‘ಸಚ್ಚಂ ಭಣೇ ನ ಕುಜ್ಝೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಪ. ೨೨೪) ವಾಚಾಸಚ್ಚೇ. ‘‘ಸಚ್ಚೇ ಠಿತಾ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಚಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ. ೨.೨೧.೪೩೩) ವಿರತಿಸಚ್ಚೇ. ‘‘ಕಸ್ಮಾ ನು ಸಚ್ಚಾನಿ ವದನ್ತಿ ನಾನಾ, ಪವಾದಿಯಾಸೇ ಕುಸಲಾವದಾನಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸು. ನಿ. ೮೯೧) ದಿಟ್ಠಿಸಚ್ಚೇ. ‘‘ಏಕಞ್ಹಿ ¶ ಸಚ್ಚಂ ನ ದುತೀಯಮತ್ಥಿ, ಯಸ್ಮಿಂ ಪಜಾ ನೋ ವಿವದೇ ಪಜಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸು. ನಿ. ೮೯೦; ಮಹಾನಿ. ೧೧೯) ಪರಮತ್ಥಸಚ್ಚೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚೇವ ಮಗ್ಗೇ ಚ. ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಸಚ್ಚಾನಂ ಕತಿ ಕುಸಲಾ ಕತಿ ಅಕುಸಲಾ’’ತಿಆದೀಸು (ವಿಭ. ೨೧೬) ಅರಿಯಸಚ್ಚೇ. ಸ್ವಾಯಮಿಧಾಪಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚೇ ಪವತ್ತತೀತಿ.

ನಿದ್ದೇಸವಾರಸಙ್ಗಹಿತಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನುದ್ದೇಸಸ್ಸ

ಅತ್ಥವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೨. ಇದಾನಿ ¶ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನುದ್ದೇಸಸಙ್ಗಹಿತೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಭೇದತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕಥಂ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿಆದಿ ನಿದ್ದೇಸವಾರೋ ಆರದ್ಧೋ. ತತ್ಥ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಆದಿತೋ ಏಕಕಾದಿವಸೇನ ದಸ ದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ದಸುತ್ತರಪರಿಯಾಯೇನ ಸಂಸನ್ದೇತ್ವಾ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತೇಸು ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ತಾವ ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾತಿ ಕಾಮಭವಾದೀಸು ಸಞ್ಞಾಭವಾದೀಸು ಏಕವೋಕಾರಭವಾದೀಸು ಚ ಸಬ್ಬಭವೇಸು ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾ. ಆಹಾರಟ್ಠಿತಿಕಾತಿ ಆಹಾರತೋ ಠಿತಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಆಹಾರಟ್ಠಿತಿಕಾ. ಠಿತೀತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಕಕ್ಖಣೇ ಅತ್ಥಿತಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಇತಿ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಠಿತಿಹೇತು ಆಹಾರೋ ನಾ ¶ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಅಧಿಕೇನ ಞಾಣೇನ ಜಾನಿತಬ್ಬೋ. ಪಚ್ಚಯೇ ಹಿ ಅಭಿಞ್ಞಾತೇ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾಪಿ ಅಭಿಞ್ಞಾತಾ ಹೋನ್ತಿ ಉಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖತ್ತಾ. ಏತೇನ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ. ನನು ಚ ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಯಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾ ದೇವಾ ಅಹೇತುಕಾ ಅನಾಹಾರಾ ಅಫಸ್ಸಕಾ’’ತಿಆದಿ (ವಿಭ. ೧೦೧೭), ತಂ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ. ತಞ್ಚ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ. ತೇಸಞ್ಹಿ ಝಾನಂ ಆಹಾರೋತಿ. ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆಹಾರಾ ಭೂತಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಠಿತಿಯಾ, ಸಮ್ಭವೇಸೀನಂ ವಾ ಅನುಗ್ಗಹಾಯ. ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ? ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ ಓಳಾರಿಕೋ ವಾ ಸುಖುಮೋ ವಾ, ಫಸ್ಸೋ ದುತಿಯೋ, ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾ ತತಿಯಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಚತುತ್ಥ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೧೧) ಇದಂ ವಿರುಜ್ಝತೀತಿ. ಇದಮ್ಪಿ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ. ಏತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸುತ್ತೇ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಆಹಾರಲಕ್ಖಣಾವ ಧಮ್ಮಾ ಆಹಾರಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಇಧ ಪನ ಪರಿಯಾಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಆಹಾರೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಞ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಲದ್ಧುಂ ವಟ್ಟತಿ, ಸೋ ಚ ಯಂ ಯಂ ಫಲಂ ಜನೇತಿ, ತಂ ತಂ ಆಹರತಿ ನಾಮ. ತಸ್ಮಾ ಆಹಾರೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತೇನೇವಾಹ –

‘‘ಅವಿಜ್ಜಮ್ಪಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಾಹಾರಂ ವದಾಮಿ, ನೋ ಅನಾಹಾರಂ. ಕೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಆಹಾರೋ? ‘ಪಞ್ಚ ನೀವರಣಾ’ತಿಸ್ಸ ವಚನೀಯಂ. ಪಞ್ಚ ನೀವರಣೇಪಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಾಹಾರೇ ವದಾಮಿ, ನೋ ಅನಾಹಾರೇ. ಕೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚನ್ನಂ ನೀವರಣಾನಂ ಆಹಾರೋ. ‘ಅಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿಕಾರೋ’ತಿಸ್ಸ ¶ ವಚನೀಯ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೬೧). ಅಯಂ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ.

ಏತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಪಚ್ಚಯಾಹಾರೇ ಗಹಿತೇ ಪರಿಯಾಯಾಹಾರೋಪಿ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಾಹಾರೋಪಿ ಸಬ್ಬೋ ಗಹಿತೋವ ಹೋತಿ.

ತತ್ಥ ಅಸಞ್ಞಭವೇ ಪಚ್ಚಯಾಹಾರೋ ಲಬ್ಭತಿ. ಅನುಪ್ಪನ್ನೇ ಹಿ ಬುದ್ಧೇ ತಿತ್ಥಾಯತನೇ ಪಬ್ಬಜಿತ್ವಾ ವಾಯೋಕಸಿಣೇ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ತತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಧೀ ಚಿತ್ತಂ, ಧೀ ಚಿತ್ತಂ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ನಾಮ ಅಭಾವೋಯೇವ ಸಾಧು. ಚಿತ್ತಞ್ಹಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ವಧಬನ್ಧನಾದಿಪಚ್ಚಯಂ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಚಿತ್ತೇ ಅಸತಿ ನತ್ಥೇತ’’ನ್ತಿ ಖನ್ತಿಂ ರುಚಿಂ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಅಪರಿಹೀನಜ್ಝಾನಾ ಕಾಲಂಕತ್ವಾ ಅಸಞ್ಞಭವೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ಯೋ ಯಸ್ಸ ಇರಿಯಾಪಥೋ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಪಣಿಹಿತೋ ಅಹೋಸಿ, ಸೋ ತೇನ ಇರಿಯಾಪಥೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತ್ವಾ ಪಞ್ಚ ಕಪ್ಪಸತಾನಿ ತಿಟ್ಠತಿ. ಏತ್ತಕಂ ಅದ್ಧಾನಂ ನಿಪನ್ನೋ ವಿಯ ನಿಸಿನ್ನೋ ವಿಯ ಠಿತೋ ವಿಯ ಹೋತಿ. ಏವರೂಪಾನಞ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾಹಾರೋ ಲಬ್ಭತಿ. ತೇ ಹಿ ಯಂ ಝಾನಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ¶ , ತದೇ ¶ ನೇಸಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಯಥಾ ಜಿಯಾವೇಗೇನ ಖಿತ್ತಸರೋ ಯಾವ ಜಿಯಾವೇಗೋ ಅತ್ಥಿ, ತಾವ ಗಚ್ಛತಿ, ಏವಂ ಯಾವ ಝಾನಪಚ್ಚಯೋ ಅತ್ಥಿ, ತಾವ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ. ತಸ್ಮಿಂ ನಿಟ್ಠಿತೇ ಖೀಣವೇಗೋ ಸರೋ ವಿಯ ಪತನ್ತಿ.

ಯೇ ಪನ ತೇ ನೇರಯಿಕಾ ‘‘ನೇವುಟ್ಠಾನಫಲೂಪಜೀವಿನೋ ನ ಪುಞ್ಞಫಲೂಪಜೀವಿನೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ತೇಸಂ ಕೋ ಆಹಾರೋತಿ? ತೇಸಂ ಕಮ್ಮಮೇವ ಆಹಾರೋತಿ. ಕಿಂ ಪಞ್ಚ ಆಹಾರಾ ಅತ್ಥೀತಿ? ‘‘ಪಞ್ಚ, ನ ಪಞ್ಚಾ’’ತಿ ಇದಂ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ನನು ‘‘ಪಚ್ಚಯೋ ಆಹಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ಯೇನ ಕಮ್ಮೇನ ತೇ ನಿರಯೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ, ತದೇವ ತೇಸಂ ಠಿತಿಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಆಹಾರೋ. ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ಇದಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ನ ತಾವ ಕಾಲಂ ಕರೋತಿ, ಯಾವ ನ ತಂ ಪಾಪಕಮ್ಮಂ ಬ್ಯನ್ತೀ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೩.೩೬; ಮ. ನಿ. ೩.೨೫೦). ತಸ್ಮಾ ಆಹಾರಟ್ಠಿತಿಕಾತಿ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠಿತಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಬಳೀಕಾರಂ ಆಹಾರಂ ಆರಬ್ಭಾತಿ ಚೇತ್ಥ ವಿವಾದೋ ನ ಕಾತಬ್ಬೋ. ಮುಖೇ ಉಪ್ಪನ್ನಖೇಳೋಪಿ ಹಿ ತೇಸಂ ಆಹಾರಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇತಿ. ಖೇಳೋ ಹಿ ನಿರಯೇ ದುಕ್ಖವೇದನೀಯೋ ಹುತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸಗ್ಗೇ ಸುಖವೇದನೀಯೋ. ಇತಿ ಕಾಮಭವೇ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ, ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಠಪೇತ್ವಾ ಅಸಞ್ಞಭವಂ ಸೇಸಾನಂ ತಯೋ ¶ , ಅಸಞ್ಞಾನಞ್ಚೇವ ಅವಸೇಸಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಾಹಾರೋತಿ ಇಮಿನಾ ಆಹಾರೇನ ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾ ಆಹಾರಟ್ಠಿತಿಕಾ.

ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾತಿ ಚ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ, ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಭಗವತೋಪಿ ಹಿ ಧಮ್ಮಪುಗ್ಗಲಾನಂ ವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ ದೇಸನಾ – ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ, ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಪುಗ್ಗಲದೇಸನಾ, ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಪುಗ್ಗಲದೇಸನಾ, ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾತಿ. ‘‘ನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಞ್ಞಂ ಏಕಧಮ್ಮಮ್ಪಿ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ, ಯಂ ಏವಂ ಭಾವಿತಂ ಕಮ್ಮನಿಯಂ ಹೋತಿ, ಯಥಯಿದಂ ಚಿತ್ತಂ. ಚಿತ್ತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಾವಿತಂ ಕಮ್ಮನಿಯಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೨೨) ಏವರೂಪೀ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ. ‘‘ಅಟ್ಠಾನಮೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನವಕಾಸೋ ಯಂ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪನ್ನೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಕಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರಂ ನಿಚ್ಚತೋ ಉಪಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೨೬೮) ಏವರೂಪೀ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಪುಗ್ಗಲದೇಸನಾ. ‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಬಹುಜನಹಿತಾಯ ಬಹುಜನಸುಖಾಯ ಲೋಕಾನುಕಮ್ಪಾಯ ಅತ್ಥಾಯ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನ’’ನ್ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೧೭೦, ೩೦೯), ಏವರೂಪೀ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಪುಗ್ಗಲದೇಸನಾ. ‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಾತುಭಾವಾ ಮಹತೋ ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವೋ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೧೭೫-೧೮೬) ಏವರೂಪೀ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ. ತಾಸು ಇಧ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ¶ . ಉಪರಿ ಯಾವ ದಸಕಾ ಧಮ್ಮಾನಂಯೇವ ಗಹಿತತ್ತಾ ಸತ್ತಗ್ಗಹಣೇನ ಧಮ್ಮಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಸತ್ತಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂಯೇವ ಅಧಿಕೇನ ಞಾಣೇನ ಸಭಾವತೋ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಸತ್ತಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ಸಙ್ಖಾರೇ ಉಪಾದಾಯ ಸತ್ತೋತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿಮತ್ತಸಮ್ಭವತೋ ವಾ ಫಲೋಪಚಾರೇನ ಸಙ್ಖಾರಾ ‘‘ಸತ್ತಾ’’ತಿ ¶ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ನ ಹಿ ಕೋಚಿ ಸತ್ತೋ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠಿತಿಕೋ ಅತ್ಥಿ ಅಞ್ಞತ್ರ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ, ವೋಹಾರವಸೇನ ಪನ ಏವಂ ವುಚ್ಚತಿ. ಏವಮೇತೇನ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ.

ದ್ವೇ ಧಾತುಯೋತಿ ಸಙ್ಖತಾ ಚ ಧಾತು ಅಸಙ್ಖತಾ ಚ ಧಾತು. ತತ್ಥ ಅನೇಕೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಙ್ಗಮ್ಮ ಕತಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು, ಕೇಹಿಚಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಅಕತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು.

ತಿಸ್ಸೋ ಧಾತುಯೋತಿ ಕಾಮಧಾತು ರೂಪಧಾತು ಅರೂಪಧಾತು (ವಿಭ. ೧೮೧-೧೮೨). ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಕಾಮಧಾತು? ಹೇಟ್ಠತೋ ಅವೀಚಿನಿರಯಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತೀ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ¶ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಖನ್ಧಾ ಧಾತೂ ಆಯತನಾ ರೂಪಾ ವೇದನಾ ಸಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮಧಾತು (ವಿಭ. ೧೮೨; ಧ. ಸ. ೧೨೮೭). ತತ್ಥ ಕತಮಾ ರೂಪಧಾತು? ಹೇಟ್ಠತೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ಅಕನಿಟ್ಠೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಿಸ್ಸ ವಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ರೂಪಧಾತು. ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅರೂಪಧಾತು? ಹೇಟ್ಠತೋ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನೂಪಗೇ ದೇವೇ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನೂಪಗೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಿಸ್ಸ ವಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅರೂಪಧಾತು. ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಕಾಮಧಾತೂತಿ ಕಾಮಭವೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ರೂಪಧಾತೂತಿ ರೂಪಭವೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಅರೂಪಧಾತೂತಿ ಅರೂಪಭವೋ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಯಂ ದಸುತ್ತರಪರಿಯಾಯೇನ ಯೋಜನಾ.

ಸಙ್ಗೀತಿಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ಕುಸಲಧಾತುಯೋ – ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು ಅಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು ಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತು. ಅಪರಾಪಿ ತಿಸ್ಸೋ ಧಾತುಯೋ – ರೂಪಧಾತು ಅರೂಪಧಾತು ನಿರೋಧಧಾತು. ಅಪರಾಪಿ ತಿಸ್ಸೋ ಧಾತುಯೋ – ಹೀನಾ ಧಾತು ಮಜ್ಝಿಮಾ ಧಾತು ¶ ಪಣೀತಾ ಧಾತೂ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೩.೩೦೫) ವುತ್ತಾ ಧಾತುಯೋಪಿ ಏತ್ಥ ಯುಜ್ಜನ್ತಿ (ವಿಭ. ೧೮೧-೧೮೨). ನೇಕ್ಖಮ್ಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ…ಪೇ… ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು. ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಧಾತು. ಅಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ…ಪೇ… ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಅಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು. ಯಾ ಸತ್ತೇಸು ಮೇತ್ತಿ ಮೇತ್ತಾಯನಾ ಮೇತ್ತಾಯಿತತ್ತಂ ಮೇತ್ತಾಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು. ಅವಿಹಿಂಸಾಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ…ಪೇ… ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತು. ಯಾ ಸತ್ತೇಸು ಕರುಣಾ ಕರುಣಾಯನಾ ಕರುಣಾಯಿತತ್ತಂ ಕರುಣಾಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತು (ವಿಭ. ೧೮೨). ರೂಪಾರೂಪಧಾತುಯೋ ವುತ್ತಾಯೇವ. ನಿರೋಧಧಾತು ನಿಬ್ಬಾನಂ. ಹೀನಾ ಧಾತು ದ್ವಾದಸಾಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ, ಮಜ್ಝಿಮಾ ¶ ಧಾತು ಅವಸೇಸಾ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾ. ಪಣೀತಾ ಧಾತು ನವ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾ. ಸಬ್ಬಾಪಿ ಚ ನಿಜ್ಜೀವಟ್ಠೇನ ಧಾತು.

ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖಸಮುದಯಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ¶ ಪಟಿಪದಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ. ಇಮೇಸಂ ವಣ್ಣನಾ ಸಚ್ಚವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಸುಯೇವ ಭವಿಸ್ಸತಿ.

ಪಞ್ಚ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಾನೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಹಿತತ್ಥಾಯ ಪರೇಹಿ ಪವತ್ತಿತಧಮ್ಮದೇಸನಾಸವನಂ, ಪರೇಸಂ ಹಿತತ್ಥಾಯ ಅತ್ತನೋ ಯಥಾಸುತಧಮ್ಮದೇಸನಾ, ಯಥಾಸುತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಜ್ಝಾಯಕರಣಂ, ಯಥಾಸುತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚೇತಸಾ ಅನುವಿತಕ್ಕನಂ, ಕಸಿಣಾಸುಭಾದೀಸು ಅನುಕೂಲಂ ಆರಮ್ಮಣನ್ತಿ, ಇಮಾನಿ ಪಞ್ಚ ವಿಮುಚ್ಚನಕಾರಣಾನಿ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಸತ್ಥಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಅಞ್ಞತರೋ ವಾ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯೋ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ, ಯಥಾ ಯಥಾ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಸತ್ಥಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಅಞ್ಞತರೋ ವಾ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯೋ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ, ತಥಾ ತಥಾ ಸೋ ತಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ಅತ್ಥಪಟಿಸಂವೇದೀ ಚ ಹೋತಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಂವೇದೀ ಚ, ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಪಟಿಸಂವೇದಿನೋ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಂವೇದಿನೋ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಜಾಯತಿ, ಪಮುದಿತಸ್ಸ ಪೀತಿ ಜಾಯತಿ, ಪೀತಿಮನಸ್ಸ ಕಾಯೋ ಪಸ್ಸಮ್ಭತಿ, ಪಸ್ಸದ್ಧಕಾಯೋ ಸುಖಂ ವೇದೇತಿ, ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತಿ, ಇದಂ ಪಠಮಂ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಂ.

‘‘ಪುನ ¶ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ನ ಹೇವ ಖೋ ಸತ್ಥಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಅಞ್ಞತರೋ ವಾ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯೋ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ, ಅಪಿ ಚ ಖೋ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಪರೇಸಂ ದೇಸೇತಿ. ಯಥಾ ಯಥಾ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ…ಪೇ… ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತಿ. ಇದಂ ದುತಿಯಂ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಂ.

‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ನಹೇವ ಖೋ ಸತ್ಥಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಅಞ್ಞತರೋ ವಾ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯೋ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ, ನಾಪಿ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಪರೇಸಂ ದೇಸೇತಿ, ಅಪಿ ಚ ಖೋ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕರೋತಿ. ಯಥಾ ಯಥಾ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ…ಪೇ… ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತಿ. ಇದಂ ತತಿಯಂ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಂ.

‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ನಹೇವ ಖೋ ಸತ್ಥಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಅಞ್ಞತರೋ ವಾ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯೋ ¶ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ, ನಾಪಿ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಪರೇಸಂ ದೇಸೇತಿ, ನಾಪಿ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕರೋತಿ, ಅಪಿ ಚ ಖೋ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಚೇತಸಾ ಅನುವಿತಕ್ಕೇತಿ ಅನುವಿಚಾರೇತಿ ಮನಸಾನುಪೇಕ್ಖತಿ. ಯಥಾ ಯಥಾ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ…ಪೇ… ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ¶ ಸಮಾಧಿಯತಿ. ಇದಂ ಚತುತ್ಥಂ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಂ.

‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ನಹೇವ ಖೋ ಸತ್ಥಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಅಞ್ಞತರೋ ವಾ ಗರುಟ್ಠಾನಿಯೋ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ, ನಾಪಿ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಪರೇಸಂ ದೇಸೇತಿ, ನಾಪಿ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕರೋತಿ, ನಾಪಿ ಯಥಾಸುತಂ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಚೇತಸಾ ಅನುವಿತಕ್ಕೇತಿ ಅನುವಿಚಾರೇತಿ ಮನಸಾನುಪೇಕ್ಖತಿ, ಅಪಿ ಚ ಖ್ವಸ್ಸ ಅಞ್ಞತರಂ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಗ್ಗಹಿತಂ ಹೋತಿ ಸುಮನಸಿಕತಂ ಸೂಪಧಾರಿತಂ ಸುಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧಂ ಪಞ್ಞಾಯ, ಯಥಾ ಯಥಾ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅಞ್ಞತರಂ ಸಮಾಧಿನಿಮಿತ್ತಂ ಸುಗ್ಗಹಿತಂ ಹೋತಿ ಸುಮನಸಿಕತಂ ಸೂಪಧಾರಿತಂ ಸುಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧಂ ಪಞ್ಞಾಯ ತಥಾ ತಥಾ ಸೋ ತಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ಅತ್ಥಪಟಿಸಂವೇದೀ ಚ ಹೋತಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಂವೇದೀ ಚ. ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಪಟಿಸಂವೇದಿನೋ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಂವೇದಿನೋ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಜಾಯತಿ ¶ , ಪಮುದಿತಸ್ಸ ಪೀತಿ ಜಾಯತಿ, ಪೀತಿಮನಸ್ಸ ಕಾಯೋ ಪಸ್ಸಮ್ಭತಿ, ಪಸ್ಸದ್ಧಕಾಯೋ ಸುಖಂ ವೇದೇತಿ, ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತಿ. ಇದಂ ಪಞ್ಚಮಂ ವಿಮುತ್ತಾಯತನ’’ನ್ತಿ (ಅ. ನಿ. ೫.೨೬; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೨೨).

ಛ ಅನುತ್ತರಿಯಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ನತ್ಥಿ ಏತೇಸಂ ಉತ್ತರನ್ತಿ ಅನುತ್ತರಾನಿ, ಅನುತ್ತರಾನಿ ಏವ ಅನುತ್ತರಿಯಾನಿ, ಜೇಟ್ಠಕಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

‘‘ಛಯಿಮಾನಿ (ಅ. ನಿ. ೬.೮, ೩೦), ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನುತ್ತರಿಯಾನಿ. ಕತಮಾನಿ ಛ? ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಪಾರಿಚರಿಯಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಅನುಸ್ಸತಾನುತ್ತರಿಯನ್ತಿ.

‘‘ಕತಮಞ್ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕಚ್ಚೋ ಹತ್ಥಿರತನಮ್ಪಿ ದಸ್ಸನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ, ಅಸ್ಸರತನಮ್ಪಿ ದಸ್ಸನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ, ಮಣಿರತನಮ್ಪಿ ದಸ್ಸನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ, ಉಚ್ಚಾವಚಂ ವಾ ಪನ ದಸ್ಸನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ, ಸಮಣಂ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಂ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನಂ ದಸ್ಸನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ. ಅತ್ಥೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಸ್ಸನಂ, ನೇತಂ ನತ್ಥೀತಿ ವದಾಮಿ. ತಞ್ಚ ಖೋ ಏತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಸ್ಸನಂ ಹೀನಂ ಗಮ್ಮಂ ಪೋಥುಜ್ಜನಿಕಂ ಅನರಿಯಂ ಅನತ್ಥಸಂಹಿತಂ ನ ನಿಬ್ಬಿದಾಯ ¶ ನ ವಿರಾಗಾಯ ನ ನಿರೋಧಾಯ ನ ಉಪಸಮಾಯ ನ ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ನ ಸಮ್ಬೋಧಾಯ ನ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ. ಯೋ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತಂ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕಂ ವಾ ದಸ್ಸನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಏತದಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಸ್ಸನಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಸೋಕಪರಿದೇವಾನಂ ¶ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾಯ ದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸಾನಂ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾಯ ಞಾಯಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ, ಯದಿದಂ ತಥಾಗತಂ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕಂ ವಾ ದಸ್ಸನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ. ಇತಿ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ.

‘‘ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಞ್ಚ ಕಥಂ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕಚ್ಚೋ ಭೇರಿಸದ್ದಮ್ಪಿ ಸವನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ, ವೀಣಾಸದ್ದಮ್ಪಿ ಸವನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ, ಗೀತಸದ್ದಮ್ಪಿ ಸವನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ, ಉಚ್ಚಾವಚಂ ವಾ ಪನ ಸವನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ, ಸಮಣಸ್ಸ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ. ಅತ್ಥೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸವನಂ, ನೇತಂ ನತ್ಥೀತಿ ವದಾಮಿ ¶ . ತಞ್ಚ ಖೋ ಏತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸವನಂ ಹೀನಂ…ಪೇ… ನ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ. ಯೋ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತಸ್ಸ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕಸ್ಸ ವಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಏತದಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸವನಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ…ಪೇ… ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ, ಯದಿದಂ ತಥಾಗತಸ್ಸ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕಸ್ಸ ವಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಾಯ ಗಚ್ಛತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ. ಇತಿ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ.

‘‘ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಞ್ಚ ಕಥಂ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕಚ್ಚೋ ಪುತ್ತಲಾಭಮ್ಪಿ ಲಭತಿ, ದಾರಲಾಭಮ್ಪಿ ಲಭತಿ, ಧನಲಾಭಮ್ಪಿ ಲಭತಿ, ಉಚ್ಚಾವಚಂ ವಾ ಪನ ಲಾಭಮ್ಪಿ ಲಭತಿ. ಸಮಣೇ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕೇ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನೇ ಸದ್ಧಂ ಪಟಿಲಭತಿ. ಅತ್ಥೇಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲಾಭೋ, ನೇಸೋ ನತ್ಥೀತಿ ವದಾಮಿ. ಸೋ ಚ ಖೋ ಏಸೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲಾಭೋ ಹೀನೋ…ಪೇ… ನ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ. ಯೋ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೇ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕೇ ವಾ ಸದ್ಧಂ ಪಟಿಲಭತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಏತದಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲಾಭಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ…ಪೇ… ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ, ಯದಿದಂ ತಥಾಗತೇ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕೇ ವಾ ಸದ್ಧಂ ಪಟಿಲಭತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ ¶ . ಇತಿ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ.

‘‘ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಞ್ಚ ¶ ಕಥಂ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕಚ್ಚೋ ಹತ್ಥಿಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಅಸ್ಸಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ರಥಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಧನುಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಥರುಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಉಚ್ಚಾವಚಂ ವಾ ಪನ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಸಮಣಸ್ಸ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಸಿಕ್ಖತಿ. ಅತ್ಥೇಸಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಿಕ್ಖಾ, ನೇಸಾ ನತ್ಥೀತಿ ವದಾಮಿ. ಸಾ ಚ ಖೋ ಏಸಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಿಕ್ಖಾ ಹೀನಾ…ಪೇ… ನ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ. ಯೋ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತಪ್ಪವೇದಿತೇ ಧಮ್ಮವಿನಯೇ ಅಧಿಸೀಲಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಅಧಿಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಅಧಿಪಞ್ಞಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಏತದಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ ¶ , ಸಿಕ್ಖಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ…ಪೇ… ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ, ಯದಿದಂ ತಥಾಗತಪ್ಪವೇದಿತೇ ಧಮ್ಮವಿನಯೇ ಅಧಿಸೀಲಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಅಧಿಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ, ಅಧಿಪಞ್ಞಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಂ. ಇತಿ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಂ.

‘‘ಪಾರಿಚರಿಯಾನುತ್ತರಿಯಞ್ಚ ಕಥಂ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕಚ್ಚೋ ಖತ್ತಿಯಮ್ಪಿ ಪರಿಚರತಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್ಪಿ ಪರಿಚರತಿ, ಗಹಪತಿಮ್ಪಿ ಪರಿಚರತಿ, ಉಚ್ಚಾವಚಂ ವಾ ಪನ ಪರಿಚರತಿ, ಸಮಣಂ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಂ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನಂ ಪರಿಚರತಿ. ಅತ್ಥೇಸಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಾರಿಚರಿಯಾ, ನೇಸಾ ನತ್ಥೀತಿ ವದಾಮಿ. ಸಾ ಚ ಖೋ ಏಸಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಾರಿಚರಿಯಾ ಹೀನಾ…ಪೇ… ನ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ. ಯೋ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತಂ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕಂ ವಾ ಪರಿಚರತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಏತದಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಾರಿಚರಿಯಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ…ಪೇ… ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ, ಯದಿದಂ ತಥಾಗತಂ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕಂ ವಾ ಪರಿಚರತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಾರಿಚರಿಯಾನುತ್ತರಿಯಂ. ಇತಿ ದಸ್ಸನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸವನಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಲಾಭಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಸಿಕ್ಖಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಪಾರಿಚರಿಯಾನುತ್ತರಿಯಂ.

‘‘ಅನುಸ್ಸತಾನುತ್ತರಿಯಞ್ಚ ¶ ಕಥಂ ಹೋತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಏಕಚ್ಚೋ ಪುತ್ತಲಾಭಮ್ಪಿ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ದಾರಲಾಭಮ್ಪಿ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ಧನಲಾಭಮ್ಪಿ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ಉಚ್ಚಾವಚಂ ವಾ ಪನ ಅನುಸ್ಸರತಿ, ಸಮಣಂ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಂ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ. ಅತ್ಥೇಸಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನುಸ್ಸತಿ, ನೇಸಾ ನತ್ಥೀತಿ ವದಾಮಿ. ಸಾ ಚ ಖೋ ಏಸಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನುಸ್ಸತಿ ಹೀನಾ…ಪೇ… ನ ನಿಬ್ಬಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ. ಯೋ ಚ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತಂ ವಾ ¶ ತಥಾಗತಸಾವಕಂ ವಾ ಅನುಸ್ಸರತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಏತದಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನುಸ್ಸತೀನಂ ಸತ್ತಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ…ಪೇ… ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ, ಯದಿದಂ ತಥಾಗತಂ ವಾ ತಥಾಗತಸಾವಕಂ ವಾ ಅನುಸ್ಸರತಿ ನಿವಿಟ್ಠಸದ್ಧೋ ನಿವಿಟ್ಠಪೇಮೋ ಏಕನ್ತಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸನ್ನೋ. ಇದಂ ¶ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅನುಸ್ಸತಾನುತ್ತರಿಯಂ. ಇಮಾನಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಛ ಅನುತ್ತರಿಯಾನೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೬.೩೦).

ಸತ್ತ ನಿದ್ದಸವತ್ಥೂನೀತಿ ಏತ್ಥ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ದಸಾತಿ ನಿದ್ದಸೋ. ನಿದ್ದಸಸ್ಸ ನಿದ್ದಸಭಾವಸ್ಸ ವತ್ಥೂನಿ ಕಾರಣಾನಿ ನಿದ್ದಸವತ್ಥೂನಿ. ಖೀಣಾಸವೋ ಹಿ ದಸವಸ್ಸಕಾಲೇ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋ ಪುನ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಅಭಾವಾ ಪುನ ದಸವಸ್ಸೋ ನ ಹೋತೀತಿ ನಿದ್ದಸೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ದಸವಸ್ಸೋವ ನ ಹೋತಿ, ನವವಸ್ಸೋಪಿ…ಪೇ… ಏಕಮುಹುತ್ತಿಕೋಪಿ ನ ಹೋತಿಯೇವ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ದಸವಸ್ಸಕಾಲೇ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋ, ಸತ್ತವಸ್ಸಿಕಕಾಲೇ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋಪಿ ನಿಸ್ಸತ್ತೋ ನಿದ್ದಸೋ ನಿಮುಹುತ್ತೋ ಹೋತಿಯೇವ. ತಿತ್ಥಿಯಸಮಯೇ ಉಪ್ಪನ್ನವೋಹಾರಂ ಪನ ಸಾಸನೇ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಆರೋಪೇತ್ವಾ ತತ್ಥ ತಾದಿಸಸ್ಸ ಅಭಾವಂ, ಇಧ ಚ ಸಬ್ಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಭಗವಾ ತಾದಿಸಸಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಾನಿ ‘‘ಸತ್ತ ನಿದ್ದಸವತ್ಥೂನೀ’’ತಿ ಆಹ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಸತ್ತಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ನಿದ್ದಸವತ್ಥೂನಿ. ಕತಮಾನಿ ಸತ್ತ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಸಿಕ್ಖಾಸಮಾದಾನೇ ತಿಬ್ಬಚ್ಛನ್ದೋ ಹೋತಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ಸಿಕ್ಖಾಸಮಾದಾನೇ ಅವಿಗತಪೇಮೋ. ಧಮ್ಮನಿಸನ್ತಿಯಾ ತಿಬ್ಬಚ್ಛನ್ದೋ ಹೋತಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ಧಮ್ಮನಿಸನ್ತಿಯಾ ಅವಿಗತಪೇಮೋ. ಇಚ್ಛಾವಿನಯೇ ತಿಬ್ಬಚ್ಛನ್ದೋ ಹೋತಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ಇಚ್ಛಾವಿನಯೇ ಅವಿಗತಪೇಮೋ. ಪಟಿಸಲ್ಲಾನೇ ತಿಬ್ಬಚ್ಛನ್ದೋ ಹೋತಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ಪಟಿಸಲ್ಲಾನೇ ಅವಿಗತಪೇಮೋ. ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ತಿಬ್ಬಚ್ಛನ್ದೋ ಹೋತಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ಅವಿಗತಪೇಮೋ ¶ . ಸತಿನೇಪಕ್ಕೇ ತಿಬ್ಬಚ್ಛನ್ದೋ ಹೋತಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ಸತಿನೇಪಕ್ಕೇ ಅವಿಗತಪೇಮೋ. ದಿಟ್ಠಿಪಟಿವೇಧೇ ತಿಬ್ಬಚ್ಛನ್ದೋ ಹೋತಿ, ಆಯತಿಞ್ಚ ದಿಟ್ಠಿಪಟಿವೇಧೇ ಅವಿಗತಪೇಮೋ. ಇಮಾನಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತ ನಿದ್ದಸವತ್ಥೂನೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೭.೨೦).

ಥೇರೋಪಿ ತಥೇವ ದೇಸನಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ‘‘ಸತ್ತ ನಿದ್ದಸವತ್ಥೂನೀ’’ತಿ ಆಹ.

ಅಟ್ಠ ಅಭಿಭಾಯತನಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ಅಭಿಭುಯ್ಯಮಾನಾನಿ ಆಯತನಾನಿ ಏತೇಸಂ ಝಾನಾನನ್ತಿ ಅಭಿಭಾಯತನಾನಿ, ಝಾನಾನಿ. ಆಯತನಾನೀತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಆಯತನಸಙ್ಖಾತಾನಿ ಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಾನಿ. ಞಾಣುತ್ತರಿಕೋ ಹಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ವಿಸದಞಾಣೋ ¶ ‘‘ಕಿಂ ಏತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ. ನ ಮಯ್ಹಂ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಕರಣೇ ಭಾರೋ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ, ತಾನಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಸಹ ನಿಮಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇನೇವೇತ್ಥ ¶ ಅಪ್ಪನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ಉಪ್ಪಾದಿತಾನಿ ಝಾನಾನಿ ‘‘ಅಭಿಭಾಯತನಾನೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ.

‘‘ಕತಮಾನಿ (ಅ. ನಿ. ೮.೬೫) ಅಟ್ಠ? ಅಜ್ಝತ್ತಂ ರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪರಿತ್ತಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ, ‘ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞೀ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಪಠಮಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ.

‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಅಪ್ಪಮಾಣಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ, ‘ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞೀ ಹೋತಿ. ಇದಂ ದುತಿಯಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ.

‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪರಿತ್ತಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ, ‘ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞೀ ಹೋತಿ. ಇದಂ ತತಿಯಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ.

‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಅಪ್ಪಮಾಣಾನಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನಿ, ‘ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞೀ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಚತುತ್ಥಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ.

‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ನೀಲಾನಿ ನೀಲವಣ್ಣಾನಿ ನೀಲನಿದಸ್ಸನಾನಿ ನೀಲನಿಭಾಸಾನಿ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಉಮಾಪುಪ್ಫಂ ನೀಲಂ ನೀಲವಣ್ಣಂ ನೀಲನಿದಸ್ಸನಂ ನೀಲನಿಭಾಸಂ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ವಾ ಪನ ತಂ ವತ್ಥಂ ಬಾರಾಣಸೇಯ್ಯಕಂ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮಟ್ಠಂ ನೀಲಂ ನೀಲವಣ್ಣಂ ನೀಲನಿದಸ್ಸನಂ ನೀಲನಿಭಾಸಂ, ಏವಮೇವ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ನೀಲಾನಿ ನೀಲವಣ್ಣಾನಿ ನೀಲನಿದಸ್ಸನಾನಿ ನೀಲನಿಭಾಸಾನಿ, ‘ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞೀ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಪಞ್ಚಮಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ.

‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪೀತಾನಿ ಪೀತವಣ್ಣಾನಿ ಪೀತನಿದಸ್ಸನಾನಿ ಪೀತನಿಭಾಸಾನಿ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಕಣಿಕಾರಪುಪ್ಫಂ ಪೀತಂ ಪೀತವಣ್ಣಂ ಪೀತನಿದಸ್ಸನಂ ¶ ಪೀತನಿಭಾಸಂ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ವಾ ಪನ ತಂ ವತ್ಥಂ ಬಾರಾಣಸೇಯ್ಯಕಂ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮಟ್ಠಂ ¶ ಪೀತಂ ¶ ಪೀತವಣ್ಣಂ ಪೀತನಿದಸ್ಸನಂ ಪೀತನಿಭಾಸಂ, ಏವಮೇವ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪೀತಾನಿ ಪೀತವಣ್ಣಾನಿ ಪೀತನಿದಸ್ಸನಾನಿ ಪೀತನಿಭಾಸಾನಿ, ‘ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞೀ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಛಟ್ಠಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ.

‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಲೋಹಿತಕಾನಿ ಲೋಹಿತಕವಣ್ಣಾನಿ ಲೋಹಿತಕನಿದಸ್ಸನಾನಿ ಲೋಹಿತಕನಿಭಾಸಾನಿ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಬನ್ಧುಜೀವಕಪುಪ್ಫಂ ಲೋಹಿತಕಂ ಲೋಹಿತಕವಣ್ಣಂ ಲೋಹಿತಕನಿದಸ್ಸನಂ ಲೋಹಿತಕನಿಭಾಸಂ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ವಾ ಪನ ತಂ ವತ್ಥಂ ಬಾರಾಣಸೇಯ್ಯಕಂ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮಟ್ಠಂ ಲೋಹಿತಕಂ ಲೋಹಿತಕವಣ್ಣಂ ಲೋಹಿತಕನಿದಸ್ಸನಂ ಲೋಹಿತಕನಿಭಾಸಂ, ಏವಮೇವ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಲೋಹಿತಕಾನಿ ಲೋಹಿತಕವಣ್ಣಾನಿ ಲೋಹಿತಕನಿದಸ್ಸನಾನಿ ಲೋಹಿತಕನಿಭಾಸಾನಿ, ‘ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞೀ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಸತ್ತಮಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ.

‘‘ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಓದಾತಾನಿ ಓದಾತವಣ್ಣಾನಿ ಓದಾತನಿದಸ್ಸನಾನಿ ಓದಾತನಿಭಾಸಾನಿ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಓಸಧಿತಾರಕಾ ಓದಾತಾ ಓದಾತವಣ್ಣಾ ಓದಾತನಿದಸ್ಸನಾ ಓದಾತನಿಭಾಸಾ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ವಾ ಪನ ತಂ ವತ್ಥಂ ಬಾರಾಣಸೇಯ್ಯಕಂ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮಟ್ಠಂ ಓದಾತಂ ಓದಾತವಣ್ಣಂ ಓದಾತನಿದಸ್ಸನಂ ಓದಾತನಿಭಾಸಂ, ಏವಮೇವ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಏಕೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಓದಾತಾನಿ ಓದಾತವಣ್ಣಾನಿ ಓದಾತನಿದಸ್ಸನಾನಿ ಓದಾತನಿಭಾಸಾನಿ, ‘ತಾನಿ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ಜಾನಾಮಿ ಪಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞೀ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಅಟ್ಠಮಂ ಅಭಿಭಾಯತನಂ. ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠ ಅಭಿಭಾಯತನಾನಿ (ಅ. ನಿ. ೮.೬೫; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೫೮).

ನವ ಅನುಪುಬ್ಬವಿಹಾರಾತಿ ಪುಬ್ಬಂ ಪುಬ್ಬಂ ಅನು ಅನುಪುಬ್ಬಂ, ಅನುಪುಬ್ಬಂ ವಿಹರಿತಬ್ಬತೋ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬತೋ ವಿಹಾರಾ ಅನುಪುಬ್ಬವಿಹಾರಾ, ಅನುಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬವಿಹಾರಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

‘‘ಕತಮೇ ¶ ನವ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹಿ ವಿವಿಚ್ಚ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸವಿತಕ್ಕಂ ಸವಿಚಾರಂ ವಿವೇಕಜಂ ಪೀತಿಸುಖಂ ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸಮ್ಪಸಾದನಂ ಚೇತಸೋ ಏಕೋದಿಭಾವಂ ಅವಿತಕ್ಕಂ ಅವಿಚಾರಂ ಸಮಾಧಿಜಂ ಪೀತಿಸುಖಂ ದುತಿಯಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಪೀತಿಯಾ ಚ ¶ ವಿರಾಗಾ ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಚ ವಿಹರತಿ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ, ಸುಖಞ್ಚ ಕಾಯೇನ ಪಟಿಸಂವೇದೇತಿ, ಯಂ ತಂ ಅರಿಯಾ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತಿ ‘ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಸತಿಮಾ ಸುಖವಿಹಾರೀ’ತಿ, ತತಿಯಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ ಪುಬ್ಬೇವ ಸೋಮನಸ್ಸದೋಮನಸ್ಸಾನಂ ¶ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಂ ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಸಬ್ಬಸೋ ರೂಪಸಞ್ಞಾನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾನಂ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ‘ಅನನ್ತೋ ಆಕಾಸೋ’ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಸಬ್ಬಸೋ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ‘ಅನನ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣ’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಸಬ್ಬಸೋ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ‘ನತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚೀ’ತಿ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಸಬ್ಬಸೋ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಸಬ್ಬಸೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೯.೩೩; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೪೩, ೩೫೯) ವುತ್ತಾ ನವ ಅನುಪುಬ್ಬವಿಹಾರಾವ.

ದಸ ನಿಜ್ಜರವತ್ಥೂನೀತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಾದೀನಿ ನಿಜ್ಜರಯನ್ತಿ ನಾಸಯನ್ತೀತಿ ನಿಜ್ಜರಾನಿ. ವತ್ಥೂನೀತಿ ಕಾರಣಾನಿ. ನಿಜ್ಜರಾನಿ ಚ ತಾನಿ ವತ್ಥೂನಿ ಚಾತಿ ನಿಜ್ಜರವತ್ಥೂನಿ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಾದೀನಂ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ.

‘‘ಕತಮಾನಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೧೦೬; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೬೦) ದಸ? ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಕಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣೋ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ¶ , ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾವಾಚಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣೋ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವೋ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣೋ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ¶ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾವಾಯಾಮೋ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣೋ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾವಾಯಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾಸತಿಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾಸತಿ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾಸತಿಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾಸತಿಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧಿ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣೋ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧಿಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾಞಾಣಿಸ್ಸ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣಂ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಂ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

‘‘ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತಿಸ್ಸ ¶ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋತಿ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇ ಚಸ್ಸ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತಿಪಚ್ಚಯಾ ಚ ಅನೇಕೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೧೦೬; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೬೦) ವುತ್ತಾನಿ ದಸ ನಿಜ್ಜರವತ್ಥೂನಿ.

೩. ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿಆದಿ ಭಗವತಾ ವುತ್ತಂ ಇಧ ಆಹರಿತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಕಿಞ್ಚ-ಇತಿ ಚ-ಕಾರೋ ಪದಪೂರಣಮತ್ತೇ ನಿಪಾತೋ. ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ತಿಂಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಪವತ್ತಿಕ್ಕಮೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥ ದುವಿಧಂ ಚಕ್ಖು – ಮಂಸಚಕ್ಖು ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖು ಚ. ತೇಸು ಬುದ್ಧಚಕ್ಖು ಸಮನ್ತಚಕ್ಖು ಞಾಣಚಕ್ಖು ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಧಮ್ಮಚಕ್ಖೂತಿ ಪಞ್ಚವಿಧಂ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖು. ‘‘ಅದ್ದಸಂ ಖೋ ಅಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬುದ್ಧಚಕ್ಖುನಾ ಲೋಕಂ ವೋಲೋಕೇನ್ತೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೮೩; ೨.೩೩೯; ಮಹಾವ. ೯) ಇದಂ ಬುದ್ಧಚಕ್ಖು ನಾಮ. ‘‘ಸಮನ್ತಚಕ್ಖು ವುಚ್ಚತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಚೂಳನಿ. ಧೋತಕಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೩೨; ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೫) ಇದಂ ಸಮನ್ತಚಕ್ಖು ನಾಮ. ‘‘ಚಕ್ಖುಂ ಉದಪಾದಿ ಞಾಣಂ ಉದಪಾದೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೮೧; ಮಹಾವ. ೧೫) ಇದಂ ಞಾಣಚಕ್ಖು ನಾಮ. ‘‘ಅದ್ದಸಂ ಖೋ ಅಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ವಿಸುದ್ಧೇನಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೮೫) ಇದಂ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ನಾಮ. ‘‘ವಿರಜಂ ವೀತಮಲಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಖುಂ ಉದಪಾದೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೩೯೫) ಇದಂ ಹೇಟ್ಠಿಮಮಗ್ಗತ್ತಯಸಙ್ಖಾತಂ ಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಖು ನಾಮ.

ಮಂಸಚಕ್ಖುಪಿ ಸಸಮ್ಭಾರಚಕ್ಖು ¶ , ಪಸಾದಚಕ್ಖೂತಿ ದುವಿಧಂ ಹೋತಿ. ಯ್ವಾಯಂ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಕೇ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಕಟ್ಠಿಕೇನ ಉಪರಿ ಭಮುಕಟ್ಠಿಕೇನ ಉಭತೋ ಅಕ್ಖಿಕೂಟೇಹಿ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಕ್ಖಿಪಖುಮೇಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಕಮಜ್ಝಾ ನಿಕ್ಖನ್ತೇನ ನ್ಹಾರುಸುತ್ತಕೇನ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗೇ ಆಬದ್ಧೋ ಸೇತಕಣ್ಹಾತಿಕಣ್ಹಮಣ್ಡಲವಿಚಿತ್ತೋ ಮಂಸಪಿಣ್ಡೋ, ಇದಂ ಸಸಮ್ಭಾರಚಕ್ಖು ನಾಮ. ಯೋ ಪನ ಏತ್ಥ ಸಿತೋ ಏತ್ಥ ಪಟಿಬದ್ಧೋ ಚತುನ್ನಂ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯ ಪಸಾದೋ, ಇದಂ ಪಸಾದಚಕ್ಖು ನಾಮ. ಇದಮಿಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತದೇತಂ ತಸ್ಸ ಸಸಮ್ಭಾರಚಕ್ಖುನೋ ಸೇತಮಣ್ಡಲಪರಿಕ್ಖಿತ್ತಸ್ಸ ಕಣ್ಹಮಣ್ಡಲಸ್ಸ ಮಜ್ಝೇ ಅಭಿಮುಖೇ ಠಿತಾನಂ ಸರೀರಸಣ್ಠಾನುಪ್ಪತ್ತಿದೇಸೇ ದಿಟ್ಠಿಮಣ್ಡಲೇ ಸತ್ತಸು ಪಿಚುಪಟಲೇಸು ಆಸಿತ್ತತೇಲಂ ಪಿಚುಪಟಲಾನಿ ವಿಯ ಸತ್ತ ಅಕ್ಖಿಪಟಲಾನಿ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಪಮಾಣತೋ ಮುಗ್ಗವಿದಲಮತ್ತಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಯಥಾರಹಂ ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಂ ¶ ಸಾಧಯಮಾನಂ ತಿಟ್ಠತಿ. ತಂ ಚಕ್ಖತೀತಿ ಚಕ್ಖು, ರೂಪಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ವಿಭಾವೇತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ರೂಪಯನ್ತೀತಿ ರೂಪಾ, ವಣ್ಣವಿಕಾರಂ ಆಪಜ್ಜಮಾನಾ ಹದಯಙ್ಗತಭಾವಂ ಪಕಾಸೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಚಕ್ಖುತೋ ಪವತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಚಕ್ಖುಸ್ಸ ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಫುಸತೀತಿ ಫಸ್ಸೋ. ಉಪಸಗ್ಗೇನ ಪದಂ ಮಣ್ಡೇತ್ವಾ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋತಿ ವುತ್ತಂ. ಚಕ್ಖುತೋ ಪವತ್ತೋ ಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸೋ. ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾತಿ ¶ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ. ವೇದಯಿತನ್ತಿ ವಿನ್ದನಂ, ವೇದನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತದೇವ ಸುಖಯತೀತಿ ಸುಖಂ, ಯಸ್ಸುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಸುಖಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುಟ್ಠು ವಾ ಖಾದತಿ, ಖನತಿ ಚ ಕಾಯಚಿತ್ತಾಬಾಧನ್ತಿ ಸುಖಂ. ದುಕ್ಖಯತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ, ಯಸ್ಸುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ದುಕ್ಖಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ನ ದುಕ್ಖಂ ನ ಸುಖನ್ತಿ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ. ಮ-ಕಾರೋ ಪದಸನ್ಧಿವಸೇನ ವುತ್ತೋ. ಸೋ ಪನ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸೋ ಅತ್ತನಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಹಜಾತ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯ ವಿಪಾಕಆಹಾರಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತವಸೇನ ಅಟ್ಠಧಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರಅನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯನತ್ಥಿವಿಗತವಸೇನಪಞ್ಚಧಾ, ಸನ್ತೀರಣಾದಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

ಸುಣಾತೀತಿ ¶ ಸೋತಂ. ತಂ ಸಸಮ್ಭಾರಸೋತಬಿಲಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ತನುತಮ್ಬಲೋಮಾಚಿತೇ ಅಙ್ಗುಲಿವೇಧಕಸಣ್ಠಾನೇ ಪದೇಸೇ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಯಥಾರಹಂ ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಂ ಸಾಧಯಮಾನಂ ತಿಟ್ಠತಿ. ಸಪ್ಪನ್ತೀತಿ ಸದ್ದಾ, ಉದಾಹರೀಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಘಾಯತೀತಿ ಘಾನಂ. ತಂ ಸಸಮ್ಭಾರಘಾನಬಿಲಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ಅಜಪದಸಣ್ಠಾನೇ ಪದೇಸೇ ಘಾನವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಯಥಾರಹಂ ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಂ ಸಾಧಯಮಾನಂ ತಿಟ್ಠತಿ. ಗನ್ಧಯನ್ತೀತಿ ಗನ್ಧಾ, ಅತ್ತನೋ ವತ್ಥುಂ ಸೂಚೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಜೀವಿತಮವ್ಹಾಯತೀತಿ ಜಿವ್ಹಾ, ಸಾಯನಟ್ಠೇನ ವಾ ಜಿವ್ಹಾ. ಸಾ ಸಸಮ್ಭಾರಜಿವ್ಹಾಯ ಅತಿಅಗ್ಗಮೂಲಪಸ್ಸಾನಿ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಉಪರಿಮತಲಮಜ್ಝೇ ಭಿನ್ನಉಪ್ಪಲದಲಗ್ಗಸಣ್ಠಾನೇ ಪದೇಸೇ ಜಿವ್ಹಾವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಯಥಾರಹಂ ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಂ ಸಾಧಯಮಾನಾ ತಿಟ್ಠತಿ. ರಸನ್ತಿ ತೇ ಸತ್ತಾತಿ ರಸಾ, ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಸಾಸವಧಮ್ಮಾನಂ ಆಯೋತಿ ಕಾಯೋ. ಆಯೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೇಸೋ. ಸೋ ಯಾವತಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಉಪಾದಿಣ್ಣಪ್ಪವತ್ತಿ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ, ತತ್ಥ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಕಾಯಪಸಾದೋ ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಯಥಾರಹಂ ವತ್ಥುದ್ವಾರಭಾವಂ ಸಾಧಯಮಾನೋ ತಿಟ್ಠತಿ. ಫುಸೀಯನ್ತೀತಿ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಮುನಾತೀತಿ ಮನೋ, ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅತ್ತನೋ ಲಕ್ಖಣಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ಧಮ್ಮಾ ¶ . ಮನೋತಿ ಸಹಾವಜ್ಜನಂ ಭವಙ್ಗಂ. ಧಮ್ಮಾತಿ ದ್ವಾದಸಪಭೇದಾ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಾ ಧಮ್ಮಾ. ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಜವನಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಮನೋಸಮ್ಫಸ್ಸೋತಿ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಫಸ್ಸೋ. ಸೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ವೇದನಾಯ ವಿಪಾಕಪಚ್ಚಯವಜ್ಜೇಹಿ ಸೇಸೇಹಿ ಸತ್ತಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಅನನ್ತರಾಯ ತೇಹೇವ, ಸೇಸಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯವಸೇನೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

ರೂಪಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಖನ್ಧವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಸೀತಾದೀಹಿ ರುಪ್ಪತಿ ಪೀಳೀಯತೀತಿ ರೂಪಂ. ವೇದಯತೀತಿ ವೇದನಾ. ಸಞ್ಜಾನಾತೀತಿ ಸಞ್ಞಾ. ಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರಾ. ವಿಜಾನಾತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಧಮ್ಮವಿಚಾರಪರಿಯನ್ತಾನಿ ದಸ ಛಕ್ಕವಸೇನ, ಸಟ್ಠಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಪಿಯರೂಪಸಾತರೂಪವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿಕಾ ವೇದನಾ ತಂತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ. ರೂಪೇಸು ಸಞ್ಞಾ ರೂಪಸಞ್ಞಾ. ಸಞ್ಚೇತಯತೀತಿ ಸಞ್ಚೇತನಾ, ಅಭಿಸನ್ದಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸತೀತಿ ತಣ್ಹಾ, ಪಿಪಾಸತೀತಿ ¶ ಅತ್ಥೋ. ವಿತಕ್ಕೇತೀತಿ ವಿತಕ್ಕೋ, ವಿತಕ್ಕನಂ ವಾ ವಿತಕ್ಕೋ, ಊಹನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಆರಮ್ಮಣೇ ತೇನ ಚಿತ್ತಂ ವಿಚರತೀತಿ ¶ ವಿಚಾರೋ, ವಿಚರಣಂ ವಾ ವಿಚಾರೋ, ಅನುಸಞ್ಚರಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ.

೪. ಪಥವೀಧಾತಾದೀನಿ ಛ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಸಂಖಿತ್ತೇನ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾನವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಪತ್ಥಟತ್ತಾ ಪಥವೀ. ಅಪ್ಪೇತಿ, ಆಪೀಯತಿ, ಅಪ್ಪಾಯತೀತಿ ವಾ ಆಪೋ. ತೇಜಯತೀತಿ ತೇಜೋ. ವಾಯತೀತಿ ವಾಯೋ. ನ ಕಸ್ಸತಿ ನ ನಿಕಸ್ಸತಿ, ಕಸಿತುಂ ಛಿನ್ದಿತುಂ ಭಿನ್ದಿತುಂ ವಾ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ಆಕಾಸೋ. ನಿಸ್ಸತ್ತಟ್ಠೇನ ಧಾತು.

ಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀನಿ ದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಕಸಿಣಭಾವನಾವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಕಸಿಣನ್ತಿ ಸಕಲಫರಣವಸೇನ ಕಸಿಣಮಣ್ಡಲಮ್ಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಉಪಟ್ಠಿತನಿಮಿತ್ತಮ್ಪಿ ತದಾರಮ್ಮಣಂ ಝಾನಮ್ಪಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಇಧ ಪನ ಝಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಆದಿಮ್ಹಿ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಝಾನಾನಿ, ತತೋ ಪರಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಣ್ಣಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಾನಿ. ಆಕಾಸಕಸಿಣನ್ತಿ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಕಾಸೋ, ತದಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಝಾನಂ, ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸೋ, ತದಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ. ವಿಞ್ಞಾಣಕಸಿಣನ್ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತದಾರಮ್ಮಣಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ.

ಕೇಸಾದೀನಿ ದ್ವತ್ತಿಂಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರಕಮ್ಮಟ್ಠಾನವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತೇಸು ಪನ ಕೇಸಾದೀಸು ಪಟಿಕೂಲತೋ ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಕಾಯಗತಾಸತಿವಸೇನ ಅಸುಭಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ¶ ಹೋತಿ, ವಣ್ಣತೋ ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಕಸಿಣಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ಧಾತುತೋ ಉಪಟ್ಠಿತೇಸು ಚತುಧಾತುವವತ್ಥಾನಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ಕೇಸಾತಿಆದೀನಿ ಚ ಪಟಿಕೂಲತೋ ವಣ್ಣತೋ ವಾ ಉಪಟ್ಠಿತಾನಂ ತದಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಝಾನಾನಿ, ಧಾತುತೋ ಉಪಟ್ಠಿತಸ್ಸ ತೇ ಚ ಕೋಟ್ಠಾಸಾ ತದಾರಮ್ಮಣಾ ಚ ಧಾತುಭಾವನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಕೇಸಾ ಉಭೋಸು ಪಸ್ಸೇಸು ಕಣ್ಣಚೂಳಿಕಾಹಿ ಪುರತೋ ನಲಾಟನ್ತೇನ, ಪಚ್ಛತೋ ಚ ಗಲವಾಟಕೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಸೀಸಕಟಾಹವೇಠನಚಮ್ಮೇ ವೀಹಗ್ಗಮತ್ತಂ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ಠಿತಾ ಅನೇಕಸತಸಹಸ್ಸಸಙ್ಖಾ.

ಲೋಮಾ ಠಪೇತ್ವಾ ಕೇಸಾದೀನಂ ಪತಿಟ್ಠಿತೋಕಾಸಂ ಹತ್ಥತಲಪಾದತಲಾನಿ ಚ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಸರೀರಚಮ್ಮೇ ನವನವುತಿಯಾ ಲೋಮಕೂಪಸಹಸ್ಸೇಸು ಲಿಕ್ಖಾಮತ್ತಂ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ಠಿತಾ.

ನಖಾ ಅಙ್ಗುಲೀನಂ ಅಗ್ಗಪಿಟ್ಠೇಸು ಠಿತಾ ವೀಸತಿ.

ದನ್ತಾ ದ್ವೀಸು ಹಣುಕಟ್ಠಿಕೇಸು ಠಿತಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ದ್ವತ್ತಿಂಸ.

ತಚೋ ¶ ಸಕಲಸರೀರಂ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಪಾಕಟಕಿಲೋಮಕಸ್ಸ ಉಪರಿ ಛವಿಯಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಠಿತಂ ಚಮ್ಮಂ.

ಮಂಸಂ ಸಾಧಿಕಾನಿ ¶ ತೀಣಿ ಅಟ್ಠಿಸತಾನಿ ಅನುಲಿಮ್ಪಿತ್ವಾ ಠಿತಾನಿ ನವಮಂಸಪೇಸಿಸತಾನಿ.

ನ್ಹಾರೂ ಸಕಲಸರೀರೇ ಅಟ್ಠೀನಿ ಆಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತಾನಿ ನವ ನ್ಹಾರುಸತಾನಿ.

ಅಟ್ಠೀ ಸಕಲಸರೀರೇ ಹೇಟ್ಠಾ ಅಟ್ಠೀನಂ ಉಪರಿ ಠಿತಾನಿ ಸಾಧಿಕಾನಿ ತೀಣಿ ಅಟ್ಠಿಸತಾನಿ.

ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಅಟ್ಠೀನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತಾ ಮಿಞ್ಜಾ.

ವಕ್ಕಂ ಗಲವಾಟಕಾ ನಿಕ್ಖನ್ತೇನ ಏಕಮೂಲೇನ ಥೋಕಂ ಗನ್ತ್ವಾ ದ್ವಿಧಾ ಭಿನ್ನೇನ ಥೂಲನ್ಹಾರುನಾ ವಿನಿಬದ್ಧಾ ಹುತ್ವಾ ಹದಯಮಂಸಂ ಪರಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಠಿತಾ ದ್ವೇ ಮಂಸಪಿಣ್ಡಿಕಾ.

ಹದಯಂ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ದ್ವಿನ್ನಂ ಥನಾನಂ ಮಜ್ಝೇ ಠಿತಂ ಅನ್ತೋ ಚಿತ್ತಸನ್ನಿಸ್ಸಯಂ ಅಡ್ಢಪಸತಮತ್ತಲೋಹಿತಪುಣ್ಣಂ ಪುನ್ನಾಗಟ್ಠಿಪತಿಟ್ಠಾನಮತ್ತಾವಾಟಕಂ ಹದಯಮಂಸಂ.

ಯಕನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಥನಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ದಕ್ಖಿಣಪಸ್ಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಂ ಯಮಕಮಂಸಪಟಲಂ.

ಕಿಲೋಮಕಂ ಹದಯವಕ್ಕಾನಿ ಪಟಿಚ್ಛಾದೇತ್ವಾ ಠಿತಂ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಕಿಲೋಮಕಸಙ್ಖಾತಞ್ಚ ಸಕಲಸರೀರೇ ಚಮ್ಮಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠತೋ ಮಂಸಂ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತಂ ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಕಿಲೋಮಕಸಙ್ಖಾತಞ್ಚಾತಿ ದುವಿಧಂ ಪರಿಯೋನಹನಮಂಸಂ.

ಪಿಹಕಂ ಹದಯಸ್ಸ ವಾಮಪಸ್ಸೇ ಉದರಪಟಲಸ್ಸ ಮತ್ಥಕಪಸ್ಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಂ ಉದರಜಿವ್ಹಾಮಂಸಂ.

ಪಪ್ಫಾಸಂ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ದ್ವಿನ್ನಂ ಥನಾನಂ ಅನ್ತರೇ ಹದಯಯಕನಾನಂ ಉಪರಿ ಛಾದೇತ್ವಾ ಓಲಮ್ಬನ್ತಂ ಠಿತಂ ದ್ವತ್ತಿಂಸಮಂಸಖಣ್ಡಪ್ಪಭೇದಂ ಪಪ್ಫಾಸಮಂಸಂ.

ಅನ್ತಂ ¶ ಉಪರಿ ಗಲವಾಟಕೇ ಹೇಟ್ಠಾ ಕರೀಸಮಗ್ಗೇ ವಿನಿಬನ್ಧತ್ತಾ ಗಲವಾಟಕಕರೀಸಮಗ್ಗಪರಿಯನ್ತೇ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತಾ ಪುರಿಸಸ್ಸ ದ್ವತ್ತಿಂಸಹತ್ಥಾ ಇತ್ಥಿಯಾ ಅಟ್ಠವೀಸತಿಹತ್ಥಾ ಏಕವೀಸತಿಯಾ ಠಾನೇಸು ಓಭಗ್ಗಾ ಅನ್ತವಟ್ಟಿ.

ಅನ್ತಗುಣಂ ¶ ಅನ್ತಭೋಗೇ ಏಕತೋ ಅಗಲನ್ತೇ ಆಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಏಕವೀಸತಿಯಾ ಅನ್ತಭೋಗಾನಂ ಅನ್ತರಾ ಠಿತಂ ಬನ್ಧನಂ.

ಉದರಿಯಂ ದನ್ತಮುಸಲಸಞ್ಚುಣ್ಣಿತಂ ಜಿವ್ಹಾಹತ್ಥಪರಿವತ್ತಿತಂ ಖೇಳಲಾಲಾಪಲಿಬುದ್ಧಂ ತಂಖಣವಿಗತವಣ್ಣಗನ್ಧರಸಾದಿಸಮ್ಪದಂ ತನ್ತವಾಯಖಲಿಸುವಾನವಮಥುಸದಿಸಂ ನಿಪತಿತ್ವಾ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹವಾತಪಲಿವೇಠಿತಂ ¶ ಹುತ್ವಾ ಉದರಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪವೇಗಕುಥಿತಂ ಕಿಮಿಕುಲಾಕುಲಂ ಉಪರೂಪರಿ ಫೇಣಬುಬ್ಬುಳಕಾನಿ ಮುಞ್ಚನ್ತಂ ಪರಮಕಸಮ್ಬುಕದುಗ್ಗನ್ಧಜೇಗುಚ್ಛಭಾವಂ ಆಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಆಮಾಸಯಸಙ್ಖಾತೇ ಉಪರಿನಾಭಿಅನ್ತಪಟಲೇ ಠಿತಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಕಂ ಅಸಿತಪೀತಖಾಯಿತಸಾಯಿತಂ.

ಕರೀಸಂ ಪಕ್ಕಾಸಯಸಙ್ಖಾತೇ ಹೇಟ್ಠಾ ನಾಭಿಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕಮೂಲಾನಂ ಅನ್ತರೇ ಉಬ್ಬೇಧೇನ ಅಟ್ಠಙ್ಗುಲಮತ್ತೇ ಅನ್ತಾವಸಾನೇ ಠಿತಂ ವಚ್ಚಂ.

ಪಿತ್ತಂ ಹದಯಮಂಸಪಪ್ಫಾಸಾನಂ ಅನ್ತರೇ ಯಕನಮಂಸಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತಂ ಮಹಾಕೋಸಾತಕೀಕೋಸಕಸದಿಸೇ ಪಿತ್ತಕೋಸಕೇ ಠಿತಂ ಬದ್ಧಪಿತ್ತಸಙ್ಖಾತಞ್ಚ, ಕೇಸಲೋಮನಖದನ್ತಾನಂ ಮಂಸವಿನಿಮುತ್ತಟ್ಠಾನಞ್ಚೇವ ಥದ್ಧಸುಕ್ಖಚಮ್ಮಞ್ಚ ಠಪೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸಂ ಸರೀರಂ ಬ್ಯಾಪೇತ್ವಾ ಠಿತಂ ಅಬದ್ಧಪಿತ್ತಸಙ್ಖಾತಞ್ಚಾತಿ ದುವಿಧಂ ಪಿತ್ತಂ.

ಸೇಮ್ಹಂ ಉದರಪಟಲೇ ಠಿತಂ ಏಕಪತ್ಥಪೂರಪ್ಪಮಾಣಂ ಸೇಮ್ಹಂ.

ಪುಬ್ಬೋ ಖಾಣುಕಣ್ಟಕಪಹರಣಗ್ಗಿಜಾಲಾದೀಹಿ ಅಭಿಹತೇ ವಾ ಸರೀರಪ್ಪದೇಸೇ ಅಬ್ಭನ್ತರಧಾತುಕ್ಖೋಭವಸೇನ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಗಣ್ಡಪೀಳಕಾದೀಸು ಪರಿಪಕ್ಕಲೋಹಿತಪರಿಣಾಮೋ. ಲೋಹಿತಂ ಯಕನಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾಭಾಗಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಹದಯವಕ್ಕಪಪ್ಫಾಸಾನಂ ಉಪರಿ ಥೋಕಂ ಥೋಕಂ ಪಗ್ಘರನ್ತಂ ವಕ್ಕಹದಯಯಕನಪಪ್ಫಾಸೇ ತೇಮಯಮಾನಂ ಠಿತಂ ಏಕಪತ್ಥಪೂರಮತ್ತಂ ಸನ್ನಿಚಿತಲೋಹಿತಸಙ್ಖಾತಞ್ಚ, ಕೇಸಲೋಮನಖದನ್ತಾನಂ ಮಂಸವಿನಿಮುತ್ತಟ್ಠಾನಞ್ಚೇವ ಥದ್ಧಸುಕ್ಖಚಮ್ಮಞ್ಚ ಠಪೇತ್ವಾ ಧಮನಿಜಾಲಾನುಸಾರೇನ ಸಬ್ಬಂ ಉಪಾದಿಣ್ಣಸರೀರಂ ಫರಿತ್ವಾ ಠಿತಂ ಸಂಸರಣಲೋಹಿತಸಙ್ಖಾತಞ್ಚಾತಿ ದುವಿಧಂ ಲೋಹಿತಂ.

ಸೇದೋ ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಸೂರಿಯಸನ್ತಾಪಉತುವಿಕಾರಾದೀಹಿ ಸನ್ತತ್ತೇ ಸರೀರೇ ಸಬ್ಬಕೇಸಲೋಮಕೂಪವಿವರೇಹಿ ಪಗ್ಘರಣಕಆಪೋಧಾತು.

ಮೇದೋ ಥೂಲಸ್ಸ ಸಕಲಸರೀರೇ ಚಮ್ಮಮಂಸನ್ತರೇ ಕಿಸಸ್ಸ ಜಙ್ಘಮಂಸಾದೀನಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತೋ ಥಿನಸಿನೇಹೋ.

ಅಸ್ಸು ¶ ಸೋಮನಸ್ಸದೋಮನಸ್ಸವಿಸಭಾಗಾಹಾರಉತೂಹಿ ಸಮುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಅಕ್ಖಿಕೂಪಕೇ ಪೂರೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತೀ ವಾ ಪಗ್ಘರನ್ತೀ ವಾ ಆಪೋಧಾತು.

ವಸಾ ¶ ಅಗ್ಗಿಸನ್ತಾಪಸೂರಿಯಸನ್ತಾಪಉತುವಿಸಭಾಗೇಹಿ ಉಸ್ಮಾಜಾತೇಸು ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಹತ್ಥತಲಹತ್ಥಪಿಟ್ಠಿಪಾದತಲಪಾದಪಿಟ್ಠಿನಾಸಾಪುಟನಲಾಟಅಂಸಕೂಟೇಸು ಠಿತೋ ವಿಲೀನಸಿನೇಹೋ.

ಖೇಳೋ ¶ ತಥಾರೂಪಂ ಆಹಾರಂ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ವಾ ಸರನ್ತಸ್ಸ ವಾ ಮುಖೇ ವಾ ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ಹದಯಂ ವಾ ಆಕಿಲಾಯನ್ತಸ್ಸ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿದೇವ ವಾ ಜಿಗುಚ್ಛಂ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಸ್ಸ ಭಿಯ್ಯೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಉಭೋಹಿ ಕಪೋಲಪಸ್ಸೇಹಿ ಓರುಯ್ಹ ಜಿವ್ಹಾಯ ತಿಟ್ಠಮಾನಾ ಫೇಣಮಿಸ್ಸಾ ಆಪೋಧಾತು.

ಸಿಙ್ಘಾಣಿಕಾ ವಿಸಭಾಗಾಹಾರಉತುವಸೇನ ಸಞ್ಜಾತಧಾತುಕ್ಖೋಭಸ್ಸ ವಾ ರೋದನ್ತಸ್ಸ ವಾ ಅನ್ತೋಸೀಸೇ ಮತ್ಥಲುಙ್ಗತೋ ಗಲಿತ್ವಾ ತಾಲುಮತ್ಥಕವಿವರೇನ ಓತರಿತ್ವಾ ನಾಸಾಪುಟೇ ಪೂರೇತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಂ ವಾ ಪಗ್ಘರನ್ತಂ ವಾ ಪೂತಿ ಅಸುಚಿ ಪಿಚ್ಛಿಲಂ.

ಲಸಿಕಾ ಅಟ್ಠಿಸನ್ಧೀನಂ ಅಬ್ಭಞ್ಜನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧಯಮಾನಂ ಅಸೀತಿಸತಸನ್ಧೀನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತಂ ಪಿಚ್ಛಿಲಕುಣಪಂ.

ಮುತ್ತಂ ಆಹಾರಉತುವಸೇನ ವತ್ಥಿಪುಟಬ್ಭನ್ತರೇ ಠಿತಾ ಆಪೋಧಾತು.

ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ಸೀಸಕಟಾಹಬ್ಭನ್ತರೇ ಚತ್ತಾರೋ ಸಿಬ್ಬಿನಿಮಗ್ಗೇ ನಿಸ್ಸಾಯ ಠಿತೋ ಚತುಪಿಣ್ಡಸಮೋಧಾನೋ ಮಿಞ್ಜರಾಸಿ.

ಚಕ್ಖಾಯತನಾದೀನಿ ದ್ವಾದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ದ್ವಾದಸಾಯತನವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಆಯತನತೋ, ಆಯಾನಂ ತನನತೋ, ಆಯತಸ್ಸ ಚ ನಯನತೋ ಆಯತನಂ. ಚಕ್ಖುರೂಪಾದೀಸು ಹಿ ತಂತಂದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಸೇನ ಸೇನ ಅನುಭವನಾದಿನಾ ಕಿಚ್ಚೇನ ಆಯತನ್ತಿ ಉಟ್ಠಹನ್ತಿ ಘಟನ್ತಿ, ವಾಯಮನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತೇ ಚ ಪನ ಆಯಭೂತೇ ಧಮ್ಮೇ ಏತಾನಿ ತನೋನ್ತಿ, ವಿತ್ಥಾರೇನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಇದಞ್ಚ ಅನಮತಗ್ಗೇ ಸಂಸಾರೇ ಪವತ್ತಂ ಅತೀವ ಆಯತಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಯಾವ ನ ನಿವತ್ತತಿ, ತಾವ ನಯನ್ತಿ, ಪವತ್ತಯನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ.

ಅಪಿಚ ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಆಕರಟ್ಠೇನ ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸಟ್ಠೇನ ಕಾರಣಟ್ಠೇನ ಚ ಆಯತನಂ ¶ . ತಥಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ‘‘ಇಸ್ಸರಾಯತನಂ ವಾಸುದೇವಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಂ ‘‘ಆಯತನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ‘‘ಸುವಣ್ಣಾಯತನಂ ರಜತಾಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಆಕರೋ. ಸಾಸನೇ ಪನ ‘‘ಮನೋರಮೇ ಆಯತನೇ, ಸೇವನ್ತಿ ನಂ ವಿಹಙ್ಗಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೫.೩೮) ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಂ. ‘‘ದಕ್ಖಿಣಾಪಥೋ ಗುನ್ನಂ ಆಯತನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸೋ. ‘‘ತತ್ರ ತತ್ರೇವ ಸಕ್ಖಿಭಬ್ಬತಂ ಪಾಪುಣಾತಿ ಸತಿ ಸತಿಆಯತನೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೩.೧೦೨; ೫.೨೩) ಕಾರಣಂ. ಚಕ್ಖುಆದೀಸು ಚಾಪಿ ತೇ ತೇ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ ನಿವಸನ್ತಿ ತದಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯಾತಿ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ನೇಸಂ ನಿವಾಸಟ್ಠಾನಂ ¶ , ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಚ ತೇ ಆಕಿಣ್ಣಾ ತನ್ನಿಸ್ಸಯತ್ತಾ ತದಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ಚಾತಿ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಚ ನೇಸಂ ಆಕರೋ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ¶ ವತ್ಥುದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಸಮೋಸರಣತೋ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಚ ನೇಸಂ ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನಂ, ತಂನಿಸ್ಸಯಾರಮ್ಮಣಭಾವೇನ ತತ್ಥೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಚ ನೇಸಂ ಸಞ್ಜಾತಿದೇಸೋ, ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಅಭಾವೇ ಅಭಾವತೋ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಚ ನೇಸಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತೇನತ್ಥೇನ ಚಕ್ಖು ಚ ತಂ ಆಯತನಞ್ಚಾತಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ. ಏವಂ ಸೇಸಾನಿಪಿ.

ಚಕ್ಖುಧಾತಾದೀನಿ ಅಟ್ಠಾರಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಅಟ್ಠಾರಸಧಾತುವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಚಕ್ಖಾದೀಸು ಏಕೇಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ವಿದಹತಿ, ಧೀಯತೇ, ವಿಧಾನಂ ವಿಧೀಯತೇ, ಏತಾಯ, ಏತ್ಥ ವಾ ಧೀಯತೀತಿ ಧಾತು. ಲೋಕಿಯಾ ಹಿ ಧಾತುಯೋ ಕಾರಣಭಾವೇನ ವವತ್ಥಿತಾ ಹುತ್ವಾ ಸುವಣ್ಣರಜತಾದಿಧಾತುಯೋ ವಿಯ ಸುವಣ್ಣರಜತಾದಿಂ, ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ವಿದಹನ್ತಿ. ಭಾರಹಾರೇಹಿ ಚ ಭಾರೋ ವಿಯ ಸತ್ತೇಹಿ ಧೀಯನ್ತೇ, ಧಾರೀಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ದುಕ್ಖವಿಧಾನಮತ್ತಮೇವ ಚೇತಾ ಅವಸವತ್ತನತೋ. ಏತಾಹಿ ಚ ಕರಣಭೂತಾಹಿ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸತ್ತೇಹಿ ಅನುವಿಧೀಯತಿ. ತಥಾವಿಹಿತಞ್ಚೇತಂ ಏತಾಸ್ವೇವ ಧೀಯತಿ, ಠಪೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಪಿಚ ಯಥಾ ತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ಅತ್ತಾ ನಾಮ ಸಭಾವತೋ ನತ್ಥಿ, ನ ಏವಮೇತಾ. ಏತಾ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಂ ಧಾರೇನ್ತೀತಿ ಧಾತುಯೋ. ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ವಿಚಿತ್ತಾ ಹರಿತಾಲಮನೋಸಿಲಾದಯೋ ಸೇಲಾವಯವಾ ಧಾತುಯೋತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಏವಮೇತಾಪಿ ಧಾತುಯೋ ವಿಯಾತಿ ಧಾತುಯೋ. ವಿಚಿತ್ತಾ ಹೇತಾ ಞಾಣನೇಯ್ಯಾವಯವಾತಿ. ಯಥಾ ವಾ ಸರೀರಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಮುದಾಯಸ್ಸ ಅವಯವಭೂತೇಸು ರಸಸೋಣಿತಾದೀಸು ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸಭಾಗಲಕ್ಖಣಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇಸು ಧಾತುಸಮಞ್ಞಾ, ಏವಮೇವೇತೇಸುಪಿ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಅವಯವೇಸು ಧಾತುಸಮಞ್ಞಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸಭಾಗಲಕ್ಖಣಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ ಹೇತೇ ಚಕ್ಖಾದಯೋತಿ. ಅಪಿಚ ಧಾತೂತಿ ನಿಜ್ಜೀವಮತ್ತಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ತಥಾ ಹಿ ಭಗವಾ ‘‘ಛಧಾತುರೋ ಅಯಂ ಭಿಕ್ಖು ಪುರಿಸೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೩.೩೪೩-೩೪೪) ಜೀವಸಞ್ಞಾಸಮೂಹನನತ್ಥಂ ಧಾತುದೇಸನಂ ಅಕಾಸೀತಿ. ಯಥಾವುತ್ತೇನತ್ಥೇನ ಚಕ್ಖು ಚ ತಂ ಧಾತು ಚಾತಿ ಚಕ್ಖುಧಾತು. ಏವಂ ಸೇಸಾಪಿ. ಮನೋಧಾತೂತಿ ಚ ತಿಸ್ಸೋ ಮನೋಧಾತುಯೋ. ಧಮ್ಮಧಾತೂತಿ ವೇದನಾಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಾ ಸೋಳಸ ಸುಖುಮರೂಪಾನಿ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ. ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಛಸತ್ತತಿ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ.

ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ¶ ¶ ಬಾವೀಸತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಬಾವೀಸತಿನ್ದ್ರಿಯವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಚಕ್ಖುಮೇವ ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ¶ ಕಾರೇತೀತಿ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ. ಸೋತಮೇವ ಸವನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಸೋತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಘಾನಮೇವ ಘಾಯನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಘಾನಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಜಿವ್ಹಾ ಏವ ಸಾಯನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಜಿವ್ಹಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಕಾಯೋ ಏವ ಫುಸನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಕಾಯಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಮನತೇ ಇತಿ ಮನೋ, ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯಾ ಪನಾಹು – ನಾಲಿಯಾ ಮಿನಮಾನೋ ವಿಯ ಮಹಾತುಲಾಯ ಧಾರಯಮಾನೋ ವಿಯ ಚ ಆರಮ್ಮಣಂ ಮನತಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಮನೋ, ತದೇವ ಮನನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಜೀವನ್ತಿ ತೇನ ತಂಸಹಜಾತಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಜೀವಿತಂ, ತದೇವ ಅನುಪಾಲನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ತಂ ರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ದುವಿಧಂ. ಸಬ್ಬಕಮ್ಮಜರೂಪಸಹಜಂ ಸಹಜರೂಪಾನುಪಾಲನಂ ರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸಬ್ಬಚಿತ್ತಸಹಜಂ ಸಹಜಅರೂಪಾನುಪಾಲನಂ ಅರೂಪಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಥೀಯತಿ ಸಙ್ಘಾತಂ ಗಚ್ಛತಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ಗಬ್ಭೋತಿ ಇತ್ಥೀ, ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಾದೀಸು ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ನಿಯಮತೋ ಇತ್ಥಿಯಾ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಪುಂ-ವುಚ್ಚತಿ ನಿರಯೋ, ಪುಂ ಸಙ್ಖಾತೇ ನಿರಯೇ ರಿಸೀಯತಿ ಹಿಂಸೀಯತೀತಿ ಪುರಿಸೋ, ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಾದೀಸು ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ನಿಯಮತೋ ಪುರಿಸಸ್ಸೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ದ್ವೀಸುಪೇತೇಸು ಏಕೇಕಂ ಸಭಾವಕಸ್ಸ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಕಮ್ಮಜರೂಪಸಹಜಂ ಹೋತಿ.

ಕುಸಲವಿಪಾಕಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಸುಖಂ, ಕಾಯಿಕಸಾತಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸುಖಮೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ದುಕ್ಖಂ, ಕಾಯಿಕಅಸಾತಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ದುಕ್ಖಮೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಪೀತಿಸೋಮನಸ್ಸಯೋಗತೋ ಸೋಭನಂ ಮನೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಸುಮನೋ, ಸುಮನಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸೋಮನಸ್ಸಂ, ಚೇತಸಿಕಸಾತಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸೋಮನಸ್ಸಮೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ದೋಮನಸ್ಸಯೋಗತೋ ದುಟ್ಠು ಮನೋ ಅಸ್ಸಾತಿ, ಹೀನವೇದನತ್ತಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ಮನೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ದುಮ್ಮನೋ, ದುಮ್ಮನಸ್ಸ ಭಾವೋ ದೋಮನಸ್ಸಂ, ಚೇತಸಿಕಅಸಾತಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ದೋಮನಸ್ಸಮೇವ ¶ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಸುಖದುಕ್ಖಾಕಾರಪವತ್ತಿಂ ಉಪೇಕ್ಖತಿ ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಸಣ್ಠಿತತ್ತಾ ತೇನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತತೀತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಮಜ್ಝತ್ತಲಕ್ಖಣೇ ¶ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಉಪೇಕ್ಖಾ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಸದ್ದಹನ್ತಿ ¶ ಏತಾಯ, ಸಯಂ ವಾ ಸದ್ದಹತಿ, ಸದ್ದಹನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಏಸಾತಿ ಸದ್ಧಾ, ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಸ್ಸ ಅಭಿಭವನತೋ ಅಧಿಪತಿಅತ್ಥೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಅಧಿಮೋಕ್ಖಲಕ್ಖಣೇ ವಾ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸದ್ಧಾಯೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ವೀರಭಾವೋ ವೀರಿಯಂ, ವೀರಾನಂ ವಾ ಕಮ್ಮಂ, ವಿಧಿನಾ ವಾ ನಯೇನ ಈರಯಿತಬ್ಬಂ ಪವತ್ತಯಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವೀರಿಯಂ, ಕೋಸಜ್ಜಸ್ಸ ಅಭಿಭವನತೋ ಅಧಿಪತಿಅತ್ಥೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಪಗ್ಗಹಣಲಕ್ಖಣೇ ವಾ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ವೀರಿಯಮೇವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಸರನ್ತಿ ತಾಯ, ಸಯಂ ವಾ ಸರತಿ, ಸರಣಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಏಸಾತಿ ಸತಿ, ಮುಟ್ಠಸಚ್ಚಸ್ಸ ಅಭಿಭವನತೋ ಅಧಿಪತಿಅತ್ಥೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣೇ ವಾ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸತಿ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಂ ಸಮ್ಮಾ ಆಧಿಯತಿ ಠಪೇತೀತಿ ಸಮಾಧಿ, ವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಅಭಿಭವನತೋ ಅಧಿಪತಿಅತ್ಥೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣೇ ವಾ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸಮಾಧಿ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ. ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾತಿ ಪಞ್ಞಾಪನವಸೇನ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಭಿಭವನತೋ ಅಧಿಪತಿಅತ್ಥೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣೇ ವಾ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಪಞ್ಞಾ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ.

ಅನಮತಗ್ಗೇ ಸಂಸಾರವಟ್ಟೇ ಅನಞ್ಞಾತಂ ಅಮತಂ ಪದಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಮೇವ ವಾ ಜಾನಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠಸಮ್ಭವತೋ ಚ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ.

ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ ಞಾತಂ ಮರಿಯಾದಂ ಅನತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ತೇಸಂಯೇವ ತೇನ ಮಗ್ಗೇನ ಞಾತಾನಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಾನಮೇವ ¶ ಜಾನನತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠಸಮ್ಭವತೋ ಚ ಆಜಾನನಕಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಾದೀಸು ಛಸು ಠಾನೇಸು ಞಾಣಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ.

ಅಞ್ಞಾತಾವಿನೋ ಚತುಸಚ್ಚೇಸು ನಿಟ್ಠಿತಞಾಣಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠಸಮ್ಭವತೋ ಚ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಅಞ್ಞಾತಾವೀನಂ ವಾ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ನಿಟ್ಠಿತಕಿಚ್ಚಾನಂ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಠಿತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಬ್ಭನ್ತರೇ ಇನ್ದಟ್ಠಸಾಧನೇನ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಅರಹತ್ತಫಲಞಾಣಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಸಬ್ಬಾನಿಪೇತಾನಿ ¶ ಯಥಾಯೋಗಂ ಇನ್ದಲಿಙ್ಗಟ್ಠೇನ ಇನ್ದದೇಸಿತಟ್ಠೇನ ಇನ್ದದಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಇನ್ದಸಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಇನ್ದಜುಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಭಗವಾ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಪರಮಿಸ್ಸರಿಯಭಾವತೋ ಇನ್ದೋ, ಕುಸಲಾಕುಸಲಞ್ಚ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮೇಸು ಕಸ್ಸಚಿ ಇಸ್ಸರಿಯಾಭಾವತೋ. ತೇನೇವೇತ್ಥ ಕಮ್ಮಜನಿತಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಉಲ್ಲಿಙ್ಗೇನ್ತಿ ¶ , ತೇನ ಚ ಸಿಟ್ಠಾನೀತಿ ಇನ್ದಲಿಙ್ಗಟ್ಠೇನ ಇನ್ದಸಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಸಬ್ಬಾನೇವ ಪನೇತಾನಿ ಭಗವತಾ ಮುನಿನ್ದೇನ ಯಥಾಭೂತತೋ ಪಕಾಸಿತಾನಿ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾನಿ ಚಾತಿ ಇನ್ದದೇಸಿತಟ್ಠೇನ ಇನ್ದದಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ತೇನೇವ ಚ ಭಗವತಾ ಮುನಿನ್ದೇನ ಕಾನಿಚಿ ಗೋಚರಾಸೇವನಾಯ, ಕಾನಿಚಿ ಭಾವನಾಸೇವನಾಯ ಸೇವಿತಾನೀತಿ ಇನ್ದಜುಟ್ಠಟ್ಠೇನಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಅಪಿ ಚ ಆಧಿಪಚ್ಚಸಙ್ಖಾತೇನ ಇಸ್ಸರಿಯಟ್ಠೇನಪಿ ಏತಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಿಪವತ್ತಿಯಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಸಿದ್ಧಮಾಧಿಪಚ್ಚಂ ತಸ್ಮಿಂ ತಿಕ್ಖೇ ತಿಕ್ಖತ್ತಾ ಮನ್ದೇ ಚ ಮನ್ದತ್ತಾತಿ.

೫.

ಕಾಮಧಾತುಆದೀನಿ ದ್ವಾದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಭವಪ್ಪಭೇದವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಕಾಮರಾಗಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಾಮೇನ ಯುತ್ತಾ ಧಾತು ಕಾಮಧಾತು, ಕಾಮಸಙ್ಖಾತಾ ವಾ ಧಾತು ಕಾಮಧಾತು.

ಕಾಮಂ ಪಹಾಯ ರೂಪೇನ ಯುತ್ತಾ ಧಾತು ರೂಪಧಾತು, ರೂಪಸಙ್ಖಾತಾ ವಾ ಧಾತು ರೂಪಧಾತು.

ಕಾಮಞ್ಚ ರೂಪಞ್ಚ ಪಹಾಯ ಅರೂಪೇನ ಯುತ್ತಾ ಧಾತು ಅರೂಪಧಾತು, ಅರೂಪಸಙ್ಖಾತಾ ವಾ ಧಾತು ಅರೂಪಧಾತು.

ತಾ ಏವ ಧಾತುಯೋ ಪುನ ಭವಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಾ. ಭವತೀತಿ ಹಿ ಭವೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಞ್ಞಾಯ ಯುತ್ತೋ ಭವೋ ಸಞ್ಞಾಭವೋ, ಸಞ್ಞಾಸಹಗತೋ ವಾ ಭವೋ ಸಞ್ಞಾಭವೋ, ಸಞ್ಞಾ ವಾ ಏತ್ಥ ಭವೇ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಞ್ಞಾಭವೋ. ಸೋ ಕಾಮಭವೋ ಚ ಅಸಞ್ಞಾಭವಮುತ್ತೋ ರೂಪಭವೋ ಚ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವಮುತ್ತೋ ಅರೂಪಭವೋ ಚ ಹೋತಿ.

ನ ಸಞ್ಞಾಭವೋ ಅಸಞ್ಞಾಭವೋ, ಸೋ ರೂಪಭವೇಕದೇಸೋ.

ಓಳಾರಿಕತ್ತಾಭಾವತೋ ¶ ನೇವಸಞ್ಞಾ, ಸುಖುಮತ್ತೇನ ಸಮ್ಭವತೋ ನಾಸಞ್ಞಾತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾ, ತಾಯ ಯುತ್ತೋ ಭವೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವೋ. ಅಥ ವಾ ಓಳಾರಿಕಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಾವಾ, ಸುಖುಮಾಯ ಚ ಭಾವಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾ ಅಸ್ಮಿಂ ಭವೇತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಭವೋ, ಸೋ ಅರೂಪಭವೇಕದೇಸೋ.

ಏಕೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇನ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ಭವೋ ಏಕೇನ ವೋಕಾರೋ ಅಸ್ಸ ಭವಸ್ಸಾತಿ ಏಕವೋಕಾರಭವೋ, ಸೋ ಅಸಞ್ಞಭವೋವ.

ಚತೂಹಿ ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇಹಿ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ಭವೋ ಚತೂಹಿ ವೋಕಾರೋ ಅಸ್ಸ ಭವಸ್ಸಾತಿ ಚತುವೋಕಾರಭವೋ ¶ , ಸೋ ಅರೂಪಭವೋ ಏವ.

ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ವೋಕಿಣ್ಣೋ ಭವೋ ಪಞ್ಚಹಿ ವೋಕಾರೋ ಅಸ್ಸ ಭವಸ್ಸಾತಿ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೋ, ಸೋ ಕಾಮಭವೋ ಚ ರೂಪಭವೇಕದೇಸೋ ಚ ಹೋತಿ.

೬. ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ದ್ವಾದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಝಾನಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಝಾನನ್ತಿ ಇಧ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಮತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪೀತಿಸುಖಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಪಠಮಂ ಝಾನಂ. ಪೀತಿಸುಖಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ದುತಿಯಂ ಝಾನಂ. ಸುಖಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ¶ ತತಿಯಂ ಝಾನಂ. ಉಪೇಕ್ಖಾಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನಂ.

ಮೇದತಿ ಮೇಜ್ಜತೀತಿ ಮೇತ್ತಾ, ಸಿನಿಯ್ಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮಿತ್ತೇ ವಾ ಭವಾ, ಮಿತ್ತಸ್ಸ ವಾ ಏಸಾ ಪವತ್ತೀತಿ ಮೇತ್ತಾ, ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇಹಿ ಮುತ್ತತ್ತಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಾಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಿ, ಚೇತಸೋ ವಿಮುತ್ತಿ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ಮೇತ್ತಾ ಏವ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ ಮೇತ್ತಾಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ.

ಕರುಣಾ ವುತ್ತತ್ಥಾ ಏವ.

ಮೋದನ್ತಿ ತಾಯ ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ, ಸಯಂ ವಾ ಮೋದತಿ, ಮೋದನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ತನ್ತಿ ಮುದಿತಾ. ‘‘ಅವೇರಾ ಹೋನ್ತೂ’’ತಿಆದಿಬ್ಯಾಪಾರಪ್ಪಹಾನೇನ ಮಜ್ಝತ್ತಭಾವೂಪಗಮನೇನ ಚ ಉಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ. ಮೇತ್ತಾದಯೋ ತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಾ ಪಠಮಾದೀಹಿ ತೀಹಿ ಝಾನೇಹಿ ಯುತ್ತಾ. ಉಪೇಕ್ಖಾಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರೋ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೇನ ಯುತ್ತೋ.

ಫರಣವಸೇನ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಅನ್ತೋತಿ ಅನನ್ತೋ. ಆಕಾಸೋ ಅನನ್ತೋ ಆಕಾಸಾನನ್ತೋ, ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸೋ ¶ . ಆಕಾಸಾನನ್ತೋಯೇವ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಂ, ತಂ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಆಯತನಮಸ್ಸ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ‘‘ದೇವಾನಂ ದೇವಾಯತನಮಿವಾ’’ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ. ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಮೇವ ಸಮಾಪತ್ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿ. ಫರಣವಸೇನ ಚ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಅನ್ತೋತಿ ಅನನ್ತಂ, ತಂ ಆಕಾಸಾರಮ್ಮಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಅನನ್ತಮೇವ ಆನಞ್ಚಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಆನಞ್ಚಂ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಾನಞ್ಚ’’ನ್ತಿ ಅವತ್ವಾ ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ರುಳ್ಹಿಸದ್ದೋ. ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಆಯತನಮಸ್ಸ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ‘‘ದೇವಾನಂ ದೇವಾಯತನಮಿವಾ’’ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ. ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಕಿಞ್ಚನನ್ತಿ ಅಕಿಞ್ಚನಂ, ಅನ್ತಮಸೋ ಭಙ್ಗಮತ್ತಮ್ಪಿ ಅಸ್ಸ ಅವಸಿಟ್ಠಂ ನತ್ಥೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಕಿಞ್ಚನಸ್ಸ ಭಾವೋ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಂ. ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನವಿಞ್ಞಾಣಾಭಾವಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ತಂ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಂ. ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಆಯತನಮಸ್ಸ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸ ¶ ಝಾನಸ್ಸ ‘‘ದೇವಾನಂ ದೇವಾಯತನಮಿವಾ’’ತಿ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ. ಓಳಾರಿಕಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಅಭಾವತೋ, ಸುಖುಮಾಯ ಚ ಭಾವತೋ ನೇವಸ್ಸ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾ ನಾಸಞ್ಞಾತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಂ. ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಞ್ಚ ತಂ ಮನಾಯತನಧಮ್ಮಾಯತನಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ಆಯತನಞ್ಚಾತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ. ಅಥ ವಾ ಯಾಯಮೇತ್ಥ ಸಞ್ಞಾ ಸಾ ಪಟುಸಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚಂ ಕಾತುಂ ಅಸಮತ್ಥತಾಯ ನೇವಸಞ್ಞಾ, ಸಙ್ಖಾರಾವಸೇಸಸುಖುಮಭಾವೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾ ನಾಸಞ್ಞಾತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾ, ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾ ಚ ಸಾ ಸೇಸಧಮ್ಮಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಆಯತನಞ್ಚಾತಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ. ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ನ ಕೇವಲಂ ಏತ್ಥ ಸಞ್ಞಾ ¶ ಏದಿಸೀ, ಅಥ ಖೋ ವೇದನಾಪಿ ನೇವವೇದನಾ ನಾವೇದನಾ. ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ನೇವಚಿತ್ತಂ ನಾಚಿತ್ತಂ. ಫಸ್ಸೋಪಿ ನೇವಫಸ್ಸೋ ನಾಫಸ್ಸೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇಸು. ಸಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ಪನಾಯಂ ದೇಸನಾ ಕತಾತಿ.

ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಿ ದ್ವಾದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಪೂರೇತುಂ ಅಯುತ್ತಟ್ಠೇನ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಿ ಅವಿನ್ದಿಯಂ ನಾಮ, ಅಲದ್ಧಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ತಬ್ಬಿಪರೀತತೋ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದಿ ವಿನ್ದಿಯಂ ನಾಮ, ತಂ ವಿನ್ದಿಯಂ ನ ವಿನ್ದತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಖನ್ಧಾನಂ ರಾಸಟ್ಠಂ, ಆಯತನಾನಂ ಆಯತನಟ್ಠಂ, ಧಾತೂನಂ ಸುಞ್ಞಟ್ಠಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಧಿಪತಿಯಟ್ಠಂ, ಸಚ್ಚಾನಂ ತಥಟ್ಠಂ ಅವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ಪೀಳನಾದಿವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಅತ್ಥಂ ಅವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಅನ್ತವಿರಹಿತೇ ಸಂಸಾರೇ ಸಬ್ಬಯೋನಿಗತಿಭವವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಸತ್ತೇ ಜವಾಪೇತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾದೀಸು ಜವತಿ, ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಖನ್ಧಾದೀಸು ನ ಜವತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಅಪಿ ಚ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಛಾದನತೋಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಸಙ್ಖತಮಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರಾ. ವಿಜಾನಾತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ನಮತೀತಿ ನಾಮಂ, ನಾಮಯತೀತಿ ವಾ ನಾಮಂ. ರುಪ್ಪತೀತಿ ರೂಪಂ. ಆಯೇ ತನೋತಿ ¶ , ಆಯತಞ್ಚ ನಯತೀತಿ ಆಯತನಂ. ಫುಸತೀತಿ ಫಸ್ಸೋ. ವೇದಯತೀತಿ ವೇದನಾ. ಪರಿತಸ್ಸತೀತಿ ತಣ್ಹಾ. ಉಪಾದಿಯತಿ ಭುಸಂ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಉಪಾದಾನಂ. ಭವತಿ, ಭಾವಯತೀತಿ ವಾ ಭವೋ. ಜನನಂ ಜಾತಿ. ಜೀರಣಂ ¶ ಜರಾ. ಮರನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಮರಣಂ.

೭. ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ಅಟ್ಠಸತಾನಿ ಅಟ್ಠ ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಚತುಸಚ್ಚಯೋಜನಾವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಹಿ ಛನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಚತುವೀಸತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ‘‘ಚಕ್ಖು ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿ ಪೇಯ್ಯಾಲೇ ‘‘ಚಕ್ಖು ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ಸೋತಂ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ‘‘ಜಾತಿ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಪರಿಯೋಸಾನೇನ ಪಞ್ಚನವುತಾಧಿಕೇನ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಸತೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾನಿ. ಪಞ್ಚನವುತಾಧಿಕಂ ಚತುಕ್ಕಸತಂ ಹೋತಿ, ತೇಸಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ವಸೇನ ಅಸೀತಿಅಧಿಕಾನಿ ಸತ್ತ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಸತಾನಿ. ‘‘ಜರಾಮರಣಂ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿಆದಿಕೇ ಚತುಕ್ಕೇ ‘‘ಚತ್ತಾರಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನೀ’’ತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬಾನಿ ಅಟ್ಠ ಚ ಸತಾನಿ ಅಟ್ಠ ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಧಾನಭೂತೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಸಮುದಯೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಸುಞ್ಞಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಿರೋಧೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಹಿ ಲೋಕುತ್ತರಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಏತ್ಥ ಅಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯನಿರೋಧೋತಿಆದಿ ಯುಜ್ಜತಿ ¶ . ನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಪಟಿಪದಾತಿ ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಏವ. ಏವಞ್ಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಫಲೇಪಿ ಮಗ್ಗವೋಹಾರಸಮ್ಭವತೋ ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯಾನಮ್ಪಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಪುನ ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ಪರಿಞ್ಞಟ್ಠಾದಿವಸೇನ ಅಟ್ಠಸತಾನಿ ಅಟ್ಠ ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ, ಪುನ ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧಟ್ಠಾದಿವಸೇನ ಅಟ್ಠಸತಾನಿ ಅಟ್ಠ ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಪರಿಞ್ಞಾ ಚ ಸಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ಪಟಿವೇಧೋ ಚಾತಿ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧೋ. ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧೋವ ಅತ್ಥೋ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧಟ್ಠೋ.

೮. ಪುನ ತಾನೇವ ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ಜರಾಮರಣಪರಿಯನ್ತಾನಿ ದ್ವಿಅಧಿಕಾನಿ ದ್ವೇ ಪದಸತಾನಿ ಸಮುದಯಾದೀಹಿ ಸತ್ತಹಿ ಸತ್ತಹಿ ಪದೇಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದ್ವಿಅಧಿಕಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಅಟ್ಠಕಸತಾನಂ ವಸೇನ ಸಹಸ್ಸಞ್ಚ ಛ ಚ ಸತಾನಿ ಸೋಳಸ ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥ ಪಧಾನಭೂತೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಸಮುದಯೋ, ತಸ್ಸ ನಿರೋಧೋ ಸಮುದಯನಿರೋಧೋ. ಛನ್ದೋ ಏವ ರಾಗೋ ಛನ್ದರಾಗೋ, ದುಕ್ಖೇ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಛನ್ದರಾಗೋ, ತಸ್ಸ ನಿರೋಧೋ ಛನ್ದರಾಗನಿರೋಧೋ. ದುಕ್ಖಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಸುಖಂ ಸೋಮನಸ್ಸಂ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾದೋ. ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚತಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮತಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಆದೀನವೋ. ದುಕ್ಖೇ ಛನ್ದರಾಗವಿನಯೋ ಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನಂ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಂ. ‘‘ಯಂ ಖೋ ಪನ ಕಿಞ್ಚಿ ಭೂತಂ ಸಙ್ಖತಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ ನಿರೋಧೋ ತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣ’’ನ್ತಿ ¶ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೪) ವಚನತೋ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಂ. ‘‘ದುಕ್ಖನಿರೋಧೋ ಸಮುದಯನಿರೋಧೋ ಛನ್ದರಾಗನಿರೋಧೋ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣ’’ನ್ತಿ ನಾನಾಸಙ್ಖತಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ನಾನಾಪರಿಯಾಯವಚನೇಹಿ ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ¶ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಆಹಾರಸಮುದಯಾ ದುಕ್ಖಸಮುದಯೋ ಆಹಾರನಿರೋಧಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧೋ ಸರಸವಸೇನ ಸಮುದಯನಿರೋಧೋ, ಅಥ ವಾ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನೇನ ಸಮುದಯನಿರೋಧೋ ಸಹ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಮಗ್ಗೋ ಛನ್ದರಾಗನಿರೋಧೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಏವಞ್ಚ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಲೋಕುತ್ತರಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅವಿಪಸ್ಸನೂಪಗತ್ತಾ ನ ಸಬ್ಬಸಾಧಾರಣಂ ಹೋತೀತಿ ಪಠಮಂ ವುತ್ತನಯೋವ ಗಹೇತಬ್ಬೋ. ಲೋಕುತ್ತರಿನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಹಿ ಛನ್ದರಾಗಾಭಾವತೋಯೇವ ಛನ್ದರಾಗನಿರೋಧೋತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸರೀರೇ ಛನ್ದರಾಗೇನೇವ ಸರೀರೇಕದೇಸೇಸು ಕೇಸಾದೀಸುಪಿ ಛನ್ದರಾಗೋ ಕತೋವ ಹೋತಿ, ಜರಾಮರಣವನ್ತೇಸು ಛನ್ದರಾಗೇನೇವ ಜರಾಮರಣೇಸುಪಿ ಛನ್ದರಾಗೋ ಕತೋವ ಹೋತಿ. ಏವಂ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವಾಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ. ಪುನ ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ಜರಾಮರಣಪರಿಯನ್ತಾನಿ ದ್ವಿಅಧಿಕಾನಿ ದ್ವೇ ಪದಸತಾನಿ ಸಮುದಯಾದೀಹಿ ಛಹಿ ಛಹಿ ¶ ಪದೇಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದ್ವಿಅಧಿಕಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಸತ್ತಕಸತಾನಂ ವಸೇನ ನಯಸಹಸ್ಸಞ್ಚ ಚತ್ತಾರಿ ಚ ಸತಾನಿ ಚುದ್ದಸ ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ.

೯. ಇದಾನಿ ರೂಪಾದೀನಿ ಜರಾಮರಣಪರಿಯನ್ತಾನಿ ಏಕಾಧಿಕಾನಿ ದ್ವೇ ಪದಸತಾನಿ ಸತ್ತಹಿ ಅನುಪಸ್ಸನಾಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ನಿದ್ದಿಸಿತುಂ ಪಠಮಂ ತಾವ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದಯೋ ಸತ್ತ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ. ತಾನಿ ಸಬ್ಬಾನಿ ಸತ್ತಹಿ ಸುದ್ಧಿಕಅನುಪಸ್ಸನಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸಹಸ್ಸಞ್ಚ ಚತ್ತಾರಿ ಚ ಸತಾನಿ ಚುದ್ದಸ ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ. ಸಾ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾಪಟಿಪಕ್ಖಾ. ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ. ಸಾ ಸುಖಸಞ್ಞಾಪಟಿಪಕ್ಖಾ. ಅನತ್ತಾತಿ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ. ಸಾ ಅತ್ತಸಞ್ಞಾಪಟಿಪಕ್ಖಾ. ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಪರಿಪೂರತ್ತಾ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತೀತಿ ನಿಬ್ಬಿದಾ, ನಿಬ್ಬಿದಾ ಚ ಸಾ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಚಾತಿ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾ. ಸಾ ನನ್ದಿಪಟಿಪಕ್ಖಾ. ಚತಸ್ಸನ್ನಂ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಪರಿಪೂರತ್ತಾ ವಿರಜ್ಜತೀತಿ ವಿರಾಗೋ, ವಿರಾಗೋ ಚ ಸೋ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಚಾತಿ ವಿರಾಗಾನುಪಸ್ಸನಾ. ಸಾ ರಾಗಪಟಿಪಕ್ಖಾ. ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಪರಿಪೂರತ್ತಾ ರಾಗಂ ನಿರೋಧೇತೀತಿ ನಿರೋಧೋ, ನಿರೋಧೋ ಚ ಸೋ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಚಾತಿ ನಿರೋಧಾನುಪಸ್ಸನಾ. ಸಾ ಸಮುದಯಪಟಿಪಕ್ಖಾ. ಛನ್ನಂ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಪರಿಪೂರತ್ತಾ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜತೀತಿ ¶ ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ, ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ಚ ಸೋ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಚಾತಿ ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾ. ಸಾ ಆದಾನಪಟಿಪಕ್ಖಾ. ಲೋಕುತ್ತರಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಸತಿಪಿ ವಿಪಸ್ಸನೂಪಗತ್ತೇ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಿಚ್ಚಾ, ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ದುಕ್ಖಾ, ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ (ಧ. ಪ. ೨೭೭-೨೭೯; ಪಟಿ. ಮ. ೧.೩೧) ವಚನತೋ ತೇಸಮ್ಪಿ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತತ್ತಾ ತತ್ಥ ನಿಚ್ಚಸುಖತ್ತಸಞ್ಞಾನಂ ನನ್ದಿಯಾ ರಾಗಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವಾ ನಿರೋಧವನ್ತಾನೀತಿ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಪರಿಚ್ಚಾಗಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಪಕ್ಖನ್ದನಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಸಮ್ಭವತೋ ಚ ತೇಹಿಪಿ ಸತ್ತ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಯೋಜಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಜರಾಮರಣವನ್ತೇಸು ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ದಿಟ್ಠೇಸು ಜರಾಮರಣಮ್ಪಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ದಿಟ್ಠಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಜರಾಮರಣವನ್ತೇಸು ನಿಬ್ಬಿನ್ದನ್ತೋ ವಿರಜ್ಜನ್ತೋ ಜರಾಮರಣೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ನೋ ಚ ವಿರತ್ತೋ ಚ ಹೋತಿ, ಜರಾಮರಣವನ್ತೇಸು ನಿರೋಧತೋ ದಿಟ್ಠೇಸು ಜರಾಮರಣಮ್ಪಿ ನಿರೋಧತೋ ದಿಟ್ಠಂ ¶ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಜರಾಮರಣವನ್ತೇಸು ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನ್ತೋ ಜರಾಮರಣಂ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜನ್ತೋವ ಹೋತೀತಿ ಜರಾಮರಣೇಹಿ ಸತ್ತ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಯೋಜಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

೧೦. ಇದಾನಿ ಆದೀನವಞಾಣಸ್ಸ ವತ್ಥುಭೂತಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಾದೀನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಆರಮ್ಮಣಾನಂ ವಸೇನ ಉಪ್ಪಾದಾದೀನಿ ತೇಸಂ ವೇವಚನಾನಿ ಪಞ್ಚದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ, ಸನ್ತಿಪದಞಾಣಸ್ಸ ¶ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅನುಪ್ಪಾದಾದೀನಿ ಪಞ್ಚದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ, ಪುನ ತಾನೇವ ಉಪ್ಪಾದಾನುಪ್ಪಾದಾದೀನಿ ಪದಾನಿ ಯುಗಳಕವಸೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ತಿಂಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಏವಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ನಯೇವ ಸಟ್ಠಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಾ ಇಧ ಉಪ್ಪತ್ತಿ. ಪವತ್ತನ್ತಿ ತಥಾಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ. ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ. ಯೋಗಾವಚರಸ್ಸ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಸಣ್ಠಾನಾ ವಿಯ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಆಯೂಹನಾತಿ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಹೇತುಭೂತಂ ಕಮ್ಮಂ. ತಞ್ಹಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಟ್ಠೇನ ಆಯೂಹನಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಆಯತಿಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ. ಸಾ ಹಿ ಭವನ್ತರಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಗತೀತಿ ಯಾಯ ಗತಿಯಾ ಸಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ. ಸಾ ಹಿ ಗನ್ತಬ್ಬತೋ ಗತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನಿಬ್ಬತ್ತೀತಿ ಖನ್ಧಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನಂ. ಉಪಪತ್ತೀತಿ ‘‘ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೭೨) ಏವಂ ವುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಪವತ್ತಿ. ಜಾತೀತಿ ಜನನಂ. ತತ್ಥ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಯೇ ಯೇ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಪಠಮಂ ¶ ಪಾತುಭಾವೋ. ಜರಾತಿ ಜೀರಣಂ. ಸಾ ದುವಿಧಾ ಠಿತಞ್ಞಥತ್ತಲಕ್ಖಣಸಙ್ಖಾತಂ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿಸಮ್ಮತೋ ಸನ್ತತಿಯಂ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಖನ್ಧಾನಂ ಪುರಾಣಭಾವೋ ಚ. ಸಾ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಬ್ಯಾಧೀತಿ ಧಾತುಕ್ಖೋಭಪಚ್ಚಯಸಮುಟ್ಠಿತೋ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹವಾತಸನ್ನಿಪಾತಉತುವಿಪರಿಣಾಮವಿಸಮಪರಿಹಾರಉಪಕ್ಕಮಕಮ್ಮವಿಪಾಕವಸೇನ ಅಟ್ಠವಿಧೋ ಆಬಾಧೋ. ವಿವಿಧಂ ದುಕ್ಖಂ ಆದಹತಿ ವಿದಹತೀತಿ ಬ್ಯಾಧಿ, ಬ್ಯಾಧಯತಿ ತಾಪೇತಿ, ಕಮ್ಪಯತೀತಿ ವಾ ಬ್ಯಾಧಿ. ಮರಣನ್ತಿ ಮರನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಮರಣಂ. ತಂ ದುವಿಧಂ ವಯಲಕ್ಖಣಸಙ್ಖಾತಂ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪ್ಪಬನ್ಧವಿಚ್ಛೇದೋ ಚ. ತಂ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ.

ಸೋಕೋತಿ ಸೋಚನಂ. ಞಾತಿಭೋಗರೋಗಸೀಲದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನೇಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾಪೋ. ಪರಿದೇವೋತಿ ಪರಿದೇವನಂ. ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿಯೇವ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ವಚೀಪಲಾಪೋ. ಉಪಾಯಾಸೋತಿ ಭುಸೋ ಆಯಾಸೋ. ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿಯೇವ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅಧಿಮತ್ತಚೇತೋದುಕ್ಖಪ್ಪಭಾವಿತೋ ದೋಸೋಯೇವ. ಏತ್ಥ ಚ ಉಪ್ಪಾದಾದಯೋ ಪಞ್ಚೇವ ಆದೀನವಞಾಣಸ್ಸ ವತ್ಥುವಸೇನ ವುತ್ತಾ, ಸೇಸಾ ತೇಸಂ ವೇವಚನವಸೇನ. ‘‘ನಿಬ್ಬತ್ತೀ’’ತಿ ಹಿ ಉಪ್ಪಾದಸ್ಸ, ‘‘ಜಾತೀ’’ತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ವೇವಚನಂ, ‘‘ಗತಿ ಉಪಪತ್ತೀ’’ತಿ ಇದಂ ದ್ವಯಂ ಪವತ್ತಸ್ಸ, ಜರಾದಯೋ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ. ಅನುಪ್ಪಾದಾದಿವಚನೇಹಿ ಪನ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವುತ್ತಂ.

ಪುನ ¶ ತಾನೇವ ಉಪ್ಪಾದಾನುಪ್ಪಾದಾದೀನಿ ಸಟ್ಠಿ ಪದಾನಿ ದುಕ್ಖಸುಖಪದೇಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಸಟ್ಠಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ, ಭಯಖೇಮಪದೇಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಸಟ್ಠಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ, ಸಾಮಿಸನಿರಾಮಿಸಪದೇಹಿ ¶ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಸಟ್ಠಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ, ಸಙ್ಖಾರನಿಬ್ಬಾನಪದೇಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಸಟ್ಠಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತತ್ಥ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚತ್ತಾ ದುಕ್ಖಂ. ದುಕ್ಖಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಸುಖಂ. ಯಂ ದುಕ್ಖಂ, ತಂ ಭಯಂ. ಭಯಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಖೇಮಂ. ಯಂ ಭಯಂ, ತಂ ವಟ್ಟಾಮಿಸಲೋಕಾಮಿಸೇಹಿ ಅವಿಪ್ಪಮುತ್ತತ್ತಾ ಸಾಮಿಸಂ. ಸಾಮಿಸಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ನಿರಾಮಿಸಂ. ಯಂ ಸಾಮಿಸಂ, ತಂ ಸಙ್ಖಾರಮತ್ತಮೇವ. ಸಙ್ಖಾರಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಸನ್ತತ್ತಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ಸಙ್ಖಾರಾ ಹಿ ಆದಿತ್ತಾ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸನ್ತನ್ತಿ. ದುಕ್ಖಾಕಾರೇನ ಭಯಾಕಾರೇನ ಸಾಮಿಸಾಕಾರೇನ ಸಙ್ಖಾರಾಕಾರೇನಾತಿ ಏವಂ ತೇನ ತೇನ ಆಕಾರೇನ ಪವತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ತಥಾ ತಥಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ.

೧೧. ಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠಾದೀನಿ ಏಕತಿಂಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಕ್ಖಣವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ¶ ಆದಿತೋ ಪಭುತಿ ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಂ ಪರಿಗ್ಗಯ್ಹನ್ತೇ ಇತಿ ಪರಿಗ್ಗಹಾ, ತೇಸಂ ಸಭಾವೋ ಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠೋ. ತೇಸಂಯೇವ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪರಿವಾರಭಾವೇನ ಪರಿವಾರಟ್ಠೋ. ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿವಸೇನ ಪರಿಪೂರಟ್ಠೋ. ತೇಸಂಯೇವ ಸಮಾಧಿವಸೇನ ಏಕಾರಮ್ಮಣಪರಿಗ್ಗಹಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಏಕಗ್ಗಟ್ಠೋ. ನಾನಾರಮ್ಮಣವಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಅವಿಕ್ಖೇಪಟ್ಠೋ. ವೀರಿಯವಸೇನ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ. ಸಮಾಧಿವಸೇನ ಉದಕೇನ ನ್ಹಾನೀಯಚುಣ್ಣಾನಂ ವಿಯ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣತಾ ಅವಿಸಾರಟ್ಠೋ. ಸಮಾಧಿಯೋಗೇನ ಅಲುಲಿತತ್ತಾ ಅನಾವಿಲಟ್ಠೋ. ಅವಿಕಮ್ಪಿತತ್ತಾ ಅನಿಞ್ಜನಟ್ಠೋ. ಏಕತ್ತುಪಟ್ಠಾನವಸೇನಾತಿ ಸಮಾಧಿಯೋಗೇನ ಚ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಭುಸಂ ಪತಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚ. ಠಿತಟ್ಠೋತಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ನಿಚ್ಚಲಭಾವೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತಟ್ಠೋ. ತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಆಲಮ್ಬನಭಾವೇನ ಆರಮ್ಮಣಟ್ಠೋ. ತತ್ಥೇವ ನಿಕಾಮಚಾರಭಾವೇನ ಗೋಚರಟ್ಠೋ. ನಿಸ್ಸರಣಪಹಾನಭಾವೇನ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಪಹಾನಟ್ಠೋ. ಕಿಲೇಸಪರಿಚ್ಚಾಗವಸೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಚಾಗಟ್ಠೋ. ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ವುಟ್ಠಾನಟ್ಠೋ. ನಿಮಿತ್ತಪವತ್ತೇಹಿ ನಿವತ್ತನವಸೇನ ನಿವತ್ತನಟ್ಠೋ. ನಿಬ್ಬುತತ್ತಾ ಸನ್ತಟ್ಠೋ. ಅತಪ್ಪಕತ್ತಾ ಉತ್ತಮತ್ತಾ ಚ ಪಣೀತಟ್ಠೋ. ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಚ ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಟ್ಠೋ. ಆಸವಾನಂ ಅವಿಸಯಭಾವೇನ ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ಅನಾಸವಟ್ಠೋ. ಕಿಲೇಸಕನ್ತಾರಸಂಸಾರಕನ್ತಾರಾತಿಕ್ಕಮನೇನ ತರಣಟ್ಠೋ. ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಾಭಾವೇನ ಅನಿಮಿತ್ತಟ್ಠೋ. ತಣ್ಹಾಪಣಿಧಿಅಭಾವೇನ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಟ್ಠೋ. ಅತ್ತಸಾರಾಭಾವೇನ ಸುಞ್ಞತಟ್ಠೋ. ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ ಏಕರಸತಾಯ, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಏಕರಸತಾಯ ವಾ ಏಕರಸಟ್ಠೋ. ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅನತಿವತ್ತನಟ್ಠೋ. ತೇಸಂಯೇವ ಯುಗನದ್ಧಟ್ಠೋ. ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರತೋ ನಿಗ್ಗಮನೇ ¶ ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠೋ. ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪಾಪನೇನ ಹೇತುಟ್ಠೋ. ನಿಬ್ಬಾನಪಚ್ಚಕ್ಖಕರಣೇನ ದಸ್ಸನಟ್ಠೋ. ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೋತಿ.

೧೨. ಸಮಥಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಅನು ಅನು ಪಸ್ಸನತೋ ಅನುಪಸ್ಸನಟ್ಠೋ. ಯುಗನದ್ಧಸ್ಸ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾದ್ವಯಸ್ಸ ಏಕರಸಭಾವೇನ ¶ ಅನತಿವತ್ತನಟ್ಠೋ. ಸಿಕ್ಖಾದೀನಿ ನವ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಸಿಕ್ಖಾ ¶ . ತಸ್ಸಾ ಸಮಾದಾತಬ್ಬತೋ ಸಮಾದಾನಟ್ಠೋ. ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನವಸೇನ ಗಹಿತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಭಾವನಾಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಗೋಚರಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಚ ಗೋಚರಟ್ಠೋ. ಸಮಥಕಾಲೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಾಲೇ ವಾ ಕೋಸಜ್ಜವಸೇನ ಲೀನಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮವಿಚಯವೀರಿಯಪೀತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಭಾವನಾವಸೇನ ಉಸ್ಸಾಹನಟ್ಠೋ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ. ಉದ್ಧಚ್ಚವಸೇನ ಉದ್ಧತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಸಮಾಧಿಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಭಾವನಾವಸೇನ ಸನ್ನಿಸೀದಾಪನಟ್ಠೋ ನಿಗ್ಗಹಟ್ಠೋ. ಉಭೋ ವಿಸುದ್ಧಾನನ್ತಿ ಉಭತೋ ವಿಸುದ್ಧಾನಂ, ಲೀನುದ್ಧತಪಕ್ಖತೋ ನಿವಾರೇತ್ವಾ ವಿಸುದ್ಧಾನಂ ಚಿತ್ತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮಜ್ಝಿಮಭಾವೇ ಠಿತಾನಂ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ಬಹುವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಉಸ್ಸಾಹನಸನ್ನಿಸೀದಾಪನೇಸು ಸಬ್ಯಾಪಾರಾಭಾವೋ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖನಟ್ಠೋ. ಸಮಪ್ಪವತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಭಾವನಾ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಟ್ಠೋ. ಅರಿಯಮಗ್ಗಪಾತುಭಾವವಸೇನ ಉತ್ತರಿಪಟಿವೇಧಟ್ಠೋ. ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಿದ್ಧಚತುಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧವಸೇನ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಟ್ಠೋ. ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ನಿರೋಧೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪಕಟ್ಠೋ. ಸಾ ಹಿ ತಂಸಮಙ್ಗಿಪುಗ್ಗಲಂ ನಿರೋಧಸಙ್ಖಾತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತಿ.

ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೋತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋ. ಉಪಟ್ಠಾನಟ್ಠೋತಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಉಪೇಚ್ಚ ಪತಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೋ. ದಸ್ಸನಟ್ಠೋತಿ ಸಭಾವಪೇಕ್ಖನಟ್ಠೋ. ಸದ್ಧಾಬಲಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಬಲಟ್ಠವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಅಕಮ್ಪಿಯಟ್ಠೇನ ಸದ್ಧಾವ ಬಲನ್ತಿ ಸದ್ಧಾಬಲಂ. ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇತಿ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇನ. ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯನ್ತಿ ಚ ಸದ್ಧಾಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೋ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ. ಅಕಮ್ಪಿಯಟ್ಠೋತಿ ಅಕಮ್ಪೇತಬ್ಬಟ್ಠೋ, ಕಮ್ಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕೋಸಜ್ಜೇತಿ ಕುಸೀತಭಾವಸಙ್ಖಾತೇನ ಥಿನಮಿದ್ಧೇನ. ಪಮಾದೇತಿ ಸತಿಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇನ. ಉದ್ಧಚ್ಚೇತಿ ಅವೂಪಸಮಸಙ್ಖಾತೇನ ಉದ್ಧಚ್ಚೇನ. ಅವಿಜ್ಜಾಯಾತಿ ಮೋಹೇನ. ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾದೀನಿ ಸತ್ತ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಟ್ಠವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಬುಜ್ಝನಕಸ್ಸ ಅಙ್ಗೋ ¶ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ. ಪಸತ್ಥೋ ಸುನ್ದರೋ ಚ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ ಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ, ಸತಿಯೇವ ಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ. ಧಮ್ಮೇ ವಿಚಿನಾತೀತಿ ಧಮ್ಮವಿಚಯೋ. ಪಞ್ಞಾಯೇತಂ ನಾಮಂ. ಪವಿಚಯಟ್ಠೋತಿ ವಿಚಾರಟ್ಠೋ. ಪೀನಯತೀತಿ ಪೀತಿ. ಫರಣಟ್ಠೋತಿ ವಿಸರಣಟ್ಠೋ. ಪಸ್ಸಮ್ಭನಂ ಪಸ್ಸದ್ಧಿ ¶ . ಉಪಸಮಟ್ಠೋತಿ ನಿದ್ದರಥಟ್ಠೋ. ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಇಕ್ಖತೀತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಸಮಂ ಪೇಕ್ಖತಿ ಅಪಕ್ಖಪತಿತಾವ ಹುತ್ವಾ ಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಾ ಇಧ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾ, ಬೋಜ್ಝಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾತಿಪಿ ತಸ್ಸಾ ನಾಮಂ. ಸಮವಾಹಿತಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಟ್ಠೋ.

ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಾದೀನಿ ಅಟ್ಠ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಮಗ್ಗವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸತಿ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ತಾಯ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಪಸತ್ಥಾ ಸುನ್ದರಾ ವಾ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ತಸ್ಸಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ. ಸಮ್ಮಾ ಸಙ್ಕಪ್ಪೇತಿ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ತೇನ ಸಙ್ಕಪ್ಪೇನ್ತಿ, ಪಸತ್ಥೋ ಸುನ್ದರೋ ವಾ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ಅಭಿರೋಪನಟ್ಠೋತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಾರೋಪನಟ್ಠೋ. ಆರಮ್ಮಣಾಭಿನಿರೋಪನಟ್ಠೋತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಸಮ್ಮಾ ವದತಿ ¶ , ಸಮ್ಮಾ ವಾ ತಾಯ ವದನ್ತಿ, ಪಸತ್ಥಾ ಸುನ್ದರಾ ವಾ ವಾಚಾತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ. ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾವಿರತಿಯಾ ಏತಂ ನಾಮಂ. ಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠೋತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧವಚೀಸಂವರಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠೋ. ಸಮ್ಮಾ ಕರೋತಿ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ತೇನ ಕರೋನ್ತಿ, ಪಸತ್ಥಂ ಸುನ್ದರಂ ವಾ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮಂ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮಮೇವ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ. ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತವಿರತಿಯಾ ಏತಂ ನಾಮಂ. ಸಮುಟ್ಠಾನಟ್ಠೋತಿ ತಿವಿಧಕಾಯಸಂವರಸಮುಟ್ಠಾನಟ್ಠೋ. ಸಮ್ಮಾ ಆಜೀವತಿ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ತೇನ ಆಜೀವನ್ತಿ, ಪಸತ್ಥೋ ಸುನ್ದರೋ ವಾ ಆಜೀವೋತಿ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ. ಮಿಚ್ಛಾಜೀವವಿರತಿಯಾ ಏತಂ ನಾಮಂ. ವೋದಾನಟ್ಠೋತಿ ಪರಿಸುದ್ಧಟ್ಠೋ. ಸಮ್ಮಾ ವಾಯಮತಿ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ತೇನ ವಾಯಮನ್ತಿ, ಪಸತ್ಥೋ ಸುನ್ದರೋ ವಾ ವಾಯಾಮೋತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ. ಸಮ್ಮಾ ಸರತಿ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ತಾಯ ಸರನ್ತಿ, ಪಸತ್ಥಾ ಸುನ್ದರಾ ವಾ ಸತೀತಿ ಸಮ್ಮಾಸತಿ. ಸಮ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಯತಿ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ತೇನ ಸಮಾಧಿಯನ್ತಿ, ಪಸತ್ಥೋ ಸುನ್ದರೋ ವಾ ಸಮಾಧೀತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ.

೧೩. ಇನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ರಾಸಿಕತ್ವಾ ಅನುಪುಬ್ಬಪಟಿಪಾಟಿವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೋತಿ ಇನ್ದಟ್ಠಕರಣವಸೇನ ಅಧಿಪತಿಅತ್ಥೋ. ಅಕಮ್ಪಿಯಟ್ಠೋತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖೇಹಿ ಕಮ್ಪೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಟ್ಠೋ. ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠೋತಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಾನಮ್ಪಿ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ನಿಗ್ಗಮನಟ್ಠೋ. ಹೇತುಟ್ಠೋತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಾದೀನಂ ಪಹಾನಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಾದಯೋ ಹೇತೂತಿ ವಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಾದಯೋ ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪಾಪಕಹೇತೂತಿ ವಾ ಹೇತುಟ್ಠೋ. ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ¶ ಓಕ್ಖನ್ದಿತ್ವಾ ಪಕ್ಖನ್ದಿತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾನತೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ, ಸತಿಯೇವ ಉಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ಕಾಯವೇದನಾಚಿತ್ತಧಮ್ಮೇಸು ಪನಸ್ಸಾ ಅಸುಭದುಕ್ಖಾನಿಚ್ಚಾನತ್ತಾಕಾರಗಹಣವಸೇ ¶ ಸುಭಸುಖನಿಚ್ಚತ್ತಸಞ್ಞಾಪಹಾನಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಿತೋ ಚತುಧಾ ಭೇದೋ ಹೋತಿ. ಏತಾನಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸು ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಾಯೇವ ಸತಿ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ.

ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇಸು ಪದಹನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪಧಾನಂ, ಸೋಭನಂ ಪಧಾನಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ. ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಪದಹನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ಸೋಭನಂ ವಾ ತಂ ಕಿಲೇಸವಿರೂಪತ್ತವಿರಹತೋ ಪಧಾನಞ್ಚ ಹಿತಸುಖನಿಪ್ಫಾದಕತ್ತೇನ ಸೇಟ್ಠಭಾವಾವಹನತೋ ಪಧಾನಭಾವಕರಣತೋ ವಾ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ. ವೀರಿಯಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನಾನಞ್ಚ ಅಕುಸಲಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಹಾನಾನುಪ್ಪತ್ತಿಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ಪವತ್ತಿತೋ ಪನಸ್ಸ ಚತುಧಾ ಭೇದೋ ಹೋತಿ. ಏತಾನಿಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸು ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಮೇವ ವೀರಿಯಂ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ಪದಹನಟ್ಠೋತಿ ಉಸ್ಸಾಹನಟ್ಠೋ. ಪಧಾನಟ್ಠೋತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವತ್ಥೋ.

ಇದ್ಧಿಪಾದಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಛನ್ದವೀರಿಯಚಿತ್ತವೀಮಂಸಾಸು ಏಕೇಕೋ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಸಮಿಜ್ಝತಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಜ್ಝನ್ತಿ ವಾ ಏತಾಯ ಸತ್ತಾ ಇದ್ಧಾ ವುದ್ಧಾ ಉಕ್ಕಂಸಗತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಪಠಮೇನತ್ಥೇನ ¶ ಇದ್ಧಿ ಏವ ಪಾದೋ ಇದ್ಧಿಪಾದೋ, ಇದ್ಧಿಕೋಟ್ಠಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ದುತಿಯೇನತ್ಥೇನ ಇದ್ಧಿಯಾ ಪಾದೋತಿ ಇದ್ಧಿಪಾದೋ. ಪಾದೋತಿ ಪತಿಟ್ಠಾ, ಅಧಿಗಮೂಪಾಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನ ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ಉಪರೂಪರಿ ವಿಸೇಸಸಙ್ಖಾತಂ ಇದ್ಧಿಂ ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಪಾಪುಣನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಾದೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏತೇ ಛನ್ದಾದಯೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಅಧಿಪತಿವಸೇನ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸು ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಸಹೇವ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಇಜ್ಝನಟ್ಠೋತಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜನಟ್ಠೋ ಪತಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೋ ವಾ. ಸಚ್ಚಾನನ್ತಿ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ. ತಥಟ್ಠೋತಿ ಯಥಾಸಭಾವಟ್ಠೋ. ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾನಿ. ಪಯೋಗಾನನ್ತಿ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಪಯೋಗಾನಂ. ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಟ್ಠೋತಿ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಫಲಾನಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಟ್ಠೋ. ಮಗ್ಗಪಯೋಗೋ ಹಿ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧೋ ಹೋತಿ ನಿಟ್ಠಿತಕಿಚ್ಚತ್ತಾ. ಮಗ್ಗಪಯೋಗಾನಂ ಫಲೋದಯೇನ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಭಾವೋ ವಾ. ಫಲಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಟ್ಠೋತಿ ಅರಿಯಫಲಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕರಣಟ್ಠೋ. ಆರಮ್ಮಣಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ¶ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ, ಫಲಕ್ಖಣೇ ಪಟಿಲಾಭಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ವಾ. ವಿತಕ್ಕಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಝಾನಙ್ಗವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ವಿತಕ್ಕನಂ ವಿತಕ್ಕೋ, ಊಹನನ್ತಿ ¶ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ವಿಚರಣಂ ವಿಚಾರೋ, ಅನುಸಞ್ಚರಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಉಪವಿಚಾರಟ್ಠೋತಿ ಅನುಮಜ್ಜನಟ್ಠೋ. ಅಭಿಸನ್ದನಟ್ಠೋತಿ ತೇಮನಟ್ಠೋ ಸಮಾಧಿವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಗ್ಗಟ್ಠೋ.

ಆವಜ್ಜನಾದೀನಿ ಪಞ್ಚದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಪಕಿಣ್ಣಕವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಪಞ್ಚದ್ವಾರಮನೋದ್ವಾರೇಸು ಭವಙ್ಗಾರಮ್ಮಣತೋ ಅಞ್ಞಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಂ ನಮೇನ್ತಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ಆವಜ್ಜನಟ್ಠೋ. ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಜಾನನಟ್ಠೋ. ಪಞ್ಞಾಯ ಪಜಾನನಟ್ಠೋ. ಸಞ್ಞಾಯ ಸಞ್ಜಾನನಟ್ಠೋ. ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಏಕೋದಟ್ಠೋ. ದುತಿಯಜ್ಝಾನಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸಮಾಧಿ ಏಕೋ ಉದೇತೀತಿ ಏಕೋದೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಹಿ ಅನಜ್ಝಾರುಳ್ಹತ್ತಾ ಅಗ್ಗೋ ಸೇಟ್ಠೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಟ್ಠೋಪಿ ಹಿ ಲೋಕೇ ಏಕೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವಿರಹಿತೋ ವಾ ಏಕೋ ಅಸಹಾಯೋ ಹುತ್ವಾ ಉದೇತೀತಿಪಿ ವಟ್ಟತಿ. ಸಬ್ಬೋಪಿ ವಾ ಕುಸಲಸಮಾಧಿ ನೀವರಣಾದೀನಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಸ್ಸೇವ ವಾ ಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ತೇಹಿ ಅನಜ್ಝಾರುಳ್ಹೋತಿ ಅಗ್ಗೋ ಹುತ್ವಾ ಉದೇತೀತಿ ವಾ ತೇಹಿ ವಿರಹಿತೋತಿ ಅಸಹಾಯೋ ಹುತ್ವಾ ಉದೇತೀತಿ ವಾ ಏಕೋದೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಞಾತಟ್ಠೋತಿ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಯ ಸಭಾವಜಾನನಟ್ಠೋ. ಪರಿಞ್ಞಾಯ ತೀರಣಟ್ಠೋತಿ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಉಪಪರಿಕ್ಖಣಟ್ಠೋ. ಪಹಾನಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಚಾಗಟ್ಠೋತಿ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಪಜಹನಟ್ಠೋ. ಸಮಪ್ಪವತ್ತಾಯ ಭಾವನಾಯ ಏಕರಸಟ್ಠೋ. ಫಸ್ಸನಟ್ಠೋತಿ ಫುಸನಟ್ಠೋ ವಿನ್ದನಟ್ಠೋ. ಪೀಳಾಭಾರವಹನಾದಿನಾ ಖನ್ಧಟ್ಠೋ. ಸುಞ್ಞಾದಿನಾ ಧಾತುಟ್ಠೋ. ಸಕಸಕಮರಿಯಾದಾಯತನಾದಿನಾ ಆಯತನಟ್ಠೋ. ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಙ್ಗಮ್ಮ ಕತವಸೇನ ಸಙ್ಖತಟ್ಠೋ. ತಬ್ಬಿಪರೀತೇನ ಅಸಙ್ಖತಟ್ಠೋ.

೧೪. ಚಿತ್ತಟ್ಠಾದೀನಿ ಪಞ್ಚದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಚಿತ್ತಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಚಿತ್ತಟ್ಠೋತಿ ಏತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣಂ ಚಿನ್ತೇತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ, ವಿಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಜವನಂ ಹೋತಿ, ತಂ ಜವನವೀಥಿವಸೇನ ¶ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಂ ಚಿನೋತೀತಿಪಿ ಚಿತ್ತಂ, ಯಂ ವಿಪಾಕಂ ಹೋತಿ, ತಂ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚಿತನ್ತಿಪಿ ಚಿತ್ತಂ, ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಚಿತ್ತತಾಯ ಚಿತ್ತಂ, ಚಿತ್ತಕರಣತಾಯ ಚಿತ್ತಂ, ಯಂ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಚಿನೋತೀತಿಪಿ ಚಿತ್ತಂ. ಏವಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ¶ ಚಿತ್ತತಾದಿತೋ ಚಿತ್ತಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದನೇ ಫಲುಪ್ಪಾದನೇ ವಾ ನಾಸ್ಸ ಅನ್ತರಮತ್ಥೀತಿ ಅನನ್ತರಂ, ಅನನ್ತರಸ್ಸ ಭಾವೋ ಆನನ್ತರಿಯಂ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆನನ್ತರಿಯಂ ಚಿತ್ತಾನನ್ತರಿಯಂ, ಸೋ ಚಿತ್ತಾನನ್ತರಿಯಟ್ಠೋ. ಅರಹತೋ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಸಮನನ್ತರನಿರುದ್ಧಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದನೇ ಸಮತ್ಥಭಾವೋ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ಫಲುಪ್ಪಾದನೇ ಸಮತ್ಥಭಾವೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವುಟ್ಠಾನಟ್ಠೋತಿ ಗೋತ್ರಭುಚಿತ್ತಸ್ಸ ¶ ನಿಮಿತ್ತತೋ, ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಪವತ್ತತೋ ವುಟ್ಠಾನಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿವಟ್ಟನಟ್ಠೋತಿ ತಸ್ಸೇವ ಚಿತ್ತದ್ವಯಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತತೋ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನೇ ವಿವಟ್ಟನಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಹೇತುಟ್ಠೋತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಭೂತಾನಂ ನವನ್ನಂ ಹೇತೂನಂ ಹೇತುಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಾದೀನಂ ಅನೇಕೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವತ್ಥುಟ್ಠೋತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವತ್ಥುಭೂತಾನಂ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಹದಯವತ್ಥೂನಂ ವತ್ಥುಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭೂಮಟ್ಠೋತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೇಸವಸೇನ ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭೂಮಿಅತ್ಥೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಟ್ಠೋತಿ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಟ್ಠೋ. ಪರಿಚಿತಸ್ಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಸಞ್ಚರಣಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಗೋಚರಟ್ಠೋ. ಉಪರಿ ವುತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾವಸೇನ ಚರಿಯಟ್ಠೋ. ಅಥ ವಾ ಪಯೋಗಸಮುದಾಚಾರಟ್ಠೋ ಚರಿಯಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಗಮನಾಭಾವೇಪಿ ದೂರಸನ್ತಿಕಾರಮ್ಮಣಗಹಣವಸೇನ ಗತಟ್ಠೋ. ಅಭಿನೀಹಾರಟ್ಠೋತಿ ಗಹಿತಾರಮ್ಮಣತೋ ಅಞ್ಞಾರಮ್ಮಣಮನಸಿಕಾರತ್ಥಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿನೀಹರಣಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠೋತಿ ಮಗ್ಗಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಟ್ಟತೋ ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠೋ. ‘‘ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಪಟಿಲದ್ಧಸ್ಸ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದತೋ ಚಿತ್ತಂ ನಿಸ್ಸಟಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೪, ೧೯೧ ಥೋಕಂ ವಿಸದಿಸಂ) ನಯೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಟ್ಠೋ.

೧೫. ಏಕತ್ತಾದೀನಿ ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಏಕತ್ತಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಏಕತ್ತೇತಿ ಆರಮ್ಮಣೇಕತ್ತೇ, ಏಕಾರಮ್ಮಣೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಠಮಜ್ಝಾನವಸೇನ ಪಕ್ಖನ್ದನಟ್ಠೋ. ದುತಿಯಜ್ಝಾನವಸೇನ ಪಸೀದನಟ್ಠೋ. ತತಿಯಜ್ಝಾನವಸೇನ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಟ್ಠೋ. ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನವಸೇನ ಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ಏತಂ ಸನ್ತನ್ತಿ ಪಸ್ಸನಟ್ಠೋ. ಯಾನೀಕತಟ್ಠಾದಯೋ ಪಞ್ಚ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವಸೀಭಾವವಿಸೇಸಾ. ಯಾನೀಕತಟ್ಠೋತಿ ಯುತ್ತಯಾನಸದಿಸಕತಟ್ಠೋ. ವತ್ಥುಕತಟ್ಠೋತಿ ಪತಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ವತ್ಥು ವಿಯ ಕತಟ್ಠೋ. ಅನುಟ್ಠಿತಟ್ಠೋತಿ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಿತಟ್ಠೋ. ಪರಿಚಿತಟ್ಠೋತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಚಿತಟ್ಠೋ. ಸುಸಮಾರದ್ಧಟ್ಠೋತಿ ಸುಟ್ಠು ಸಮಾರದ್ಧಟ್ಠೋ ¶ , ಸುಕತಟ್ಠೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಆವಜ್ಜನಸಮಾಪಜ್ಜನಅಧಿಟ್ಠಾನವುಟ್ಠಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸಿತಾವಸೇನ ವಾ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಪಞ್ಚ ಪದಾನಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ. ಕಸಿಣಾದಿಆರಮ್ಮಣಭಾವನಾಯ ಸಿಖಾಪ್ಪತ್ತಕಾಲೇ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಪರಿಗ್ಗಹಪರಿವಾರಪರಿಪೂರಟ್ಠೋ. ತೇಸಂಯೇವ ಸಮ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತತ್ತಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಸಮೋಸರಣೇನ ಸಮೋಧಾನಟ್ಠೋ. ತೇಸಂಯೇವ ಬಲಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಪತಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೋ. ಸಮಥಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ವಾ ಆದಿತೋ, ಆದರೇನ ವಾ ಸೇವನವಸೇನ ಆಸೇವನಟ್ಠೋ. ವಡ್ಢನವಸೇನ ಭಾವನಟ್ಠೋ ¶ . ಪುನಪ್ಪುನಂ ¶ ಕರಣವಸೇನ ಬಹುಲೀಕಮ್ಮಟ್ಠೋ. ಬಹುಲೀಕತಸ್ಸ ಸುಟ್ಠು ಸಮುಟ್ಠಿತವಸೇನ ಸುಸಮುಗ್ಗತಟ್ಠೋ. ಸುಸಮುಗ್ಗತಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕೇಹಿ ಸುಟ್ಠು ವಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚ ಸುಟ್ಠು ಅಧಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ಸುವಿಮುತ್ತಟ್ಠೋ.

ಬುಜ್ಝನಟ್ಠಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಬುಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಅನುಬುಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಪಟಿಬುಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಸಮ್ಬುಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ವಿಪಸ್ಸನಾಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ವಾ ಬುಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ದಸ್ಸನಮಗ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಅನುಬುಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ಭಾವನಾಮಗ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಪಟಿಬುಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ಫಲಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಸಮ್ಬುಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನೇವ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಬೋಧನಾದಿಕರಣೇನ ಬೋಧನಟ್ಠಾದಯೋ ಚತ್ತಾರೋ ಅತ್ಥಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಯಥಾವುತ್ತಾನಂಯೇವ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ಬುಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ‘‘ಬೋಧೋ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಪಕ್ಖೇ ಭವತ್ತಾ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ನಾಮ. ತೇಸಂ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂಯೇವ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಟ್ಠಾದಯೋ ಚತ್ತಾರೋ ಅತ್ಥಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾವಸೇನ ಜೋತನಟ್ಠೋ. ಕಮತೋ ಚತುಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾವಸೇನ ಉಜ್ಜೋತನಾನುಜ್ಜೋತನಪಟಿಜ್ಜೋತನಸಞ್ಜೋತನಟ್ಠೋ. ಕಮತೋ ಚತುಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾವಸೇನ ವಾ ಜೋತನಟ್ಠಾದಯೋ, ಫಲಪಞ್ಞಾವಸೇನ ಸಞ್ಜೋತನಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೧೬. ಪತಾಪನಟ್ಠಾದೀನಿ ಅಟ್ಠಾರಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಯಸ್ಸುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಪತಾಪೇತಿ ಪಭಾಸೇತಿ ವಿರೋಚಾಪೇತೀತಿ ಪತಾಪನೋ, ತಸ್ಸ ಪತಾಪನಟ್ಠೋ. ತಸ್ಸೇವ ಅತಿಪಭಸ್ಸರಭಾವೇನ ಸಯಂ ವಿರೋಚನಟ್ಠೋ. ಕಿಲೇಸಾನಂ ವಿಸೋಸನೇನ ಸನ್ತಾಪನಟ್ಠೋ. ಅಮಲನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ಅಮಲಟ್ಠೋ. ಸಮ್ಪಯುತ್ತಮಲಾಭಾವೇನ ವಿಮಲಟ್ಠೋ. ಆರಮ್ಮಣಕರಣಮಲಾಭಾವೇ ¶ ನಿಮ್ಮಲಟ್ಠೋ. ಅಥ ವಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಮಲಟ್ಠೋ. ಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಾನಂ ವಿಮಲಟ್ಠೋ. ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಮ್ಮಲಟ್ಠೋ. ಅಥ ವಾ ಸಾವಕಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಮಲಟ್ಠೋ. ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಮಗ್ಗಸ್ಸ ವಿಮಲಟ್ಠೋ. ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಮ್ಮಲಟ್ಠೋ. ಕಿಲೇಸವಿಸಮಾಭಾವೇನ ಸಮಟ್ಠೋ. ‘‘ಸಮ್ಮಾ ಮಾನಾಭಿಸಮಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೨೮; ಅ. ನಿ. ೩.೩೩; ೫.೨೦೦) ವಿಯ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಟ್ಠೇನ ಸಮಯಟ್ಠೋ. ವಿಕ್ಖಮ್ಭನತದಙ್ಗಸಮುಚ್ಛೇದಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿನಿಸ್ಸರಣಸಙ್ಖಾತೇಸು ಪಞ್ಚಸು ವಿವೇಕೇಸು ಸಮುಚ್ಛೇದವಿವೇಕತ್ತಾ ವಿವೇಕಟ್ಠೋ, ವಿನಾಭಾವಟ್ಠೋ. ನಿಸ್ಸರಣವಿವೇಕೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚರಣತೋ ವಿವೇಕಚರಿಯಟ್ಠೋ. ಪಞ್ಚಸು ವಿರಾಗೇಸು ಸಮುಚ್ಛೇದವಿರಾಗತ್ತಾ ¶ ವಿರಾಗಟ್ಠೋ, ವಿರಜ್ಜನಟ್ಠೋ. ನಿಸ್ಸರಣವಿರಾಗೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚರಣತೋ ವಿರಾಗಚರಿಯಟ್ಠೋ. ಪಞ್ಚಸು ನಿರೋಧೇಸು ಸಮುಚ್ಛೇದನಿರೋಧತ್ತಾ ನಿರೋಧಟ್ಠೋ. ದುಕ್ಖನಿರೋಧೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚರಣತೋ ನಿರೋಧಚರಿಯಟ್ಠೋ. ಪರಿಚ್ಚಾಗಪಕ್ಖನ್ದನವೋಸಗ್ಗತ್ತಾ ವೋಸಗ್ಗಟ್ಠೋ. ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನತೋ ಪರಿಚ್ಚಾಗವೋಸಗ್ಗೋ, ಆರಮ್ಮಣಕರಣೇನ ನಿಬ್ಬಾನಪಕ್ಖನ್ದನತೋ ಪಕ್ಖನ್ದನವೋಸಗ್ಗೋ ಚ. ವಿಪಸ್ಸನಾ ಪನ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನತೋ ಪರಿಚ್ಚಾಗವೋಸಗ್ಗೋ, ತನ್ನಿನ್ನಭಾವೇನ ನಿಬ್ಬಾನಪಕ್ಖನ್ದನತೋ ಪಕ್ಖನ್ದನವೋಸಗ್ಗೋ. ನ ಸೋ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ವೋಸಗ್ಗಭಾವೇನ ಚರಣತೋ ¶ ವೋಸಗ್ಗಚರಿಯಟ್ಠೋ. ಪಞ್ಚಸು ವಿಮುತ್ತೀಸು ಸಮುಚ್ಛೇದವಿಮುತ್ತಿತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಟ್ಠೋ. ನಿಸ್ಸರಣವಿಮುತ್ತಿಯಂ ಚರಣತೋ ವಿಮುತ್ತಿಚರಿಯಟ್ಠೋ.

ಛನ್ದವೀರಿಯಚಿತ್ತವೀಮಂಸಾಸಙ್ಖಾತೇಸು ಚತೂಸು ಇದ್ಧಿಪಾದೇಸು ಏಕೇಕಇದ್ಧಿಪಾದವಸೇನ ದಸ ದಸ ಕತ್ವಾ ಚತುರಿದ್ಧಿಪಾದವಸೇನ ಛನ್ದಟ್ಠಾದೀನಿ ಚತ್ತಾಲೀಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಟ್ಠೋ ಛನ್ದಟ್ಠೋ. ಛನ್ದಂ ಸೀಸಂ ಕತ್ವಾ ಭಾವನಾರಮ್ಭಕಾಲೇ ಮೂಲಟ್ಠೋ. ಸಹಜಾತಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವೇನ ಪಾದಟ್ಠೋ. ಪದಟ್ಠೋತಿ ವಾ ಪಾಠೋ. ಇದ್ಧಿಪಾದತ್ತಾ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ಪಧಾನಟ್ಠೋ. ಪಯೋಗಕಾಲೇ ಇಜ್ಝನಟ್ಠೋ. ಸದ್ಧಾಸಮ್ಪಯೋಗೇನ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೋ. ವೀರಿಯಸಮ್ಪಯೋಗೇನ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ. ಸತಿಸಮ್ಪಯೋಗೇನ ಉಪಟ್ಠಾನಟ್ಠೋ. ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪಯೋಗೇನ ಅವಿಕ್ಖೇಪಟ್ಠೋ. ಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪಯೋಗೇನ ದಸ್ಸನಟ್ಠೋ. ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ ವೀರಿಯಟ್ಠೋ. ವೀರಿಯಂ ಸೀಸಂ ಕತ್ವಾ ಭಾವನಾರಮ್ಭಕಾಲೇ ಮೂಲಟ್ಠೋ. ಸಯಂ ¶ ವೀರಿಯತ್ತಾ ಪಗ್ಗಹಟ್ಠೋ. ಚಿನ್ತನಟ್ಠಾದಿಕೋ ಚಿತ್ತಟ್ಠೋ. ಚಿತ್ತಂ ಸೀಸಂ ಕತ್ವಾ ಭಾವನಾರಮ್ಭಕಾಲೇ ಮೂಲಟ್ಠೋ. ಉಪಪರಿಕ್ಖನಟ್ಠೋ ವೀಮಂಸಟ್ಠೋ. ವೀಮಂಸಂ ಸೀಸಂ ಕತ್ವಾ ಭಾವನಾರಮ್ಭಕಾಲೇ ಮೂಲಟ್ಠೋ. ಸಯಂ ವೀಮಂಸತ್ತಾ ದಸ್ಸನಟ್ಠೋ.

೧೭. ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠೋತಿಆದೀನಿ ಸೋಳಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಸಚ್ಚಾನಂ ತಥಲಕ್ಖಣವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ದುಕ್ಖದಸ್ಸನೇನೇವ ಪೀಳನಟ್ಠೋ. ದುಕ್ಖಾಯೂಹನಸಮುದಯದಸ್ಸನೇನ ಸಙ್ಖತಟ್ಠೋ. ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪಹರಸುಸೀತಲಮಗ್ಗದಸ್ಸನೇನ ಸನ್ತಾಪಟ್ಠೋ. ಅವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮನಿರೋಧದಸ್ಸನೇನ ವಿಪರಿಣಾಮಟ್ಠೋ. ಸಮುದಯದಸ್ಸನೇನೇವ ಆಯೂಹನಟ್ಠೋ. ಸಮುದಯಾಯೂಹಿತದುಕ್ಖದಸ್ಸನೇನ ನಿದಾನಟ್ಠೋ. ವಿಸಞ್ಞೋಗಭೂತನಿರೋಧದಸ್ಸನೇನ ಸಞ್ಞೋಗಟ್ಠೋ. ನಿಯ್ಯಾನಭೂತಮಗ್ಗದಸ್ಸನೇನ ಪಲಿಬೋಧಟ್ಠೋ. ನಿರೋಧದಸ್ಸನೇನೇವ ನಿಸ್ಸರಣಟ್ಠೋ. ಅವಿವೇಕಭೂತಸಮುದಯದಸ್ಸನೇನ ವಿವೇಕಟ್ಠೋ. ಸಙ್ಖತಭೂತಮಗ್ಗದಸ್ಸನೇನ ಅಸಙ್ಖತಟ್ಠೋ. ವಿಸಭೂತದುಕ್ಖದಸ್ಸನೇನ ಅಮತಟ್ಠೋ. ಮಗ್ಗದಸ್ಸನೇನೇವ ¶ ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠೋ. ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಹೇತುಭೂತಸಮುದಯದಸ್ಸನೇನ ಹೇತುಟ್ಠೋ. ಸುದುದ್ದಸನಿರೋಧದಸ್ಸನೇನ ದಸ್ಸನಟ್ಠೋ. ಕಪಣಜನಸದಿಸದುಕ್ಖದಸ್ಸನೇನ ಉಳಾರಕುಲಸದಿಸೋ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೋ ಪಾತುಭವತೀತಿ. ಏವಂ ತಂತಂಸಚ್ಚದಸ್ಸನೇನ ತದಞ್ಞಸಚ್ಚದಸ್ಸನೇನ ಚ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಸಚ್ಚಸ್ಸ ಚತ್ತಾರೋ ಚತ್ತಾರೋ ಲಕ್ಖಣಟ್ಠಾ ವುತ್ತಾ.

ತಥಟ್ಠಾದೀನಿ ದ್ವಾದಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಸಙ್ಗಾಹಕದ್ವಾದಸಪದವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ತಥಟ್ಠೋತಿ ಯಥಾಸಭಾವಟ್ಠೋ. ಅನತ್ತಟ್ಠೋತಿ ಅತ್ತವಿರಹಿತಟ್ಠೋ. ಸಚ್ಚಟ್ಠೋತಿ ಅವಿಸಂವಾದನಟ್ಠೋ. ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೋತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬಟ್ಠೋ. ಅಭಿಜಾನನಟ್ಠೋತಿ ಅಭಿಜಾನಿತಬ್ಬಟ್ಠೋ. ಪರಿಜಾನನಟ್ಠೋತಿ ಞಾತತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಜಾನಿತಬ್ಬಟ್ಠೋ. ಧಮ್ಮಟ್ಠೋತಿ ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿಅತ್ಥೋ. ಧಾತುಟ್ಠೋತಿ ಸುಞ್ಞಾದಿಅತ್ಥೋ. ಞಾತಟ್ಠೋತಿ ಜಾನಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಟ್ಠೋ. ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಟ್ಠೋತಿ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಟ್ಠೋ. ಫಸ್ಸನಟ್ಠೋತಿ ಞಾಣೇನ ಫುಸಿತಬ್ಬಟ್ಠೋ. ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೋತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣೇನ ಅಭಿಸಮ್ಮಾಗನ್ತಬ್ಬಟ್ಠೋ, ಞಾಣೇನ ಪಟಿಲಭಿತಬ್ಬಟ್ಠೋ ವಾ. ಪಟಿಲಾಭೋಪಿ ¶ ಹಿ ‘‘ಅತ್ಥಾಭಿಸಮಯಾ ಧೀರೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೩೦) ವಿಯ ಅಭಿಸಮಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

೧೮. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಿ ¶ ಸತ್ತ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮನ್ತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಅಲೋಭೋ. ಆಲೋಕಸಞ್ಞಾತಿ ಥಿನಮಿದ್ಧಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೇ ಆಲೋಕನಿಮಿತ್ತೇ ಸಞ್ಞಾ. ಅವಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಸಮಾಧಿ. ಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನನ್ತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಂ ಞಾಣಂ. ಞಾಣನ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಂ ಞಾಣಂ. ಪಾಮೋಜ್ಜನ್ತಿ ಅರತಿಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಪೀತಿ. ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ಅಟ್ಠ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ರೂಪಾರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಹೇಟ್ಠಾ ಪನ ರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿಅನನ್ತರಂ ರೂಪಜ್ಝಾನಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ.

ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಿ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಅಟ್ಠಾರಸಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಹೇಟ್ಠಾ ಪನ ರೂಪಾದೀಹಿ ಯೋಜನೂಪಗಾ ಸತ್ತ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಏವ ವುತ್ತಾ, ಇಧ ಪನ ಸಬ್ಬಾಪಿ ವುತ್ತಾ. ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ಕಸ್ಮಾ ನ ವುತ್ತಾತಿ ಚೇ? ತಾಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಸೇನ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಂ ಸಿಜ್ಝನತೋ ಇಮಾಸು ವುತ್ತಾಸು ತಾ ದ್ವೇಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋನ್ತಿ, ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಹಿ ವಾ ವಿನಾ ತಾಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ಇಮಾಸು ವುತ್ತಾಸು ತಾ ದ್ವೇಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಖಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನಞಾಣಞ್ಚ ¶ ತಂತಂಖನ್ಧಭಙ್ಗದಸ್ಸನಾನನ್ತರಂ ತದಾರಮ್ಮಣಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಭಙ್ಗದಸ್ಸನಞಾಣಞ್ಚ. ವಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನಾನನ್ತರಂ ತದನ್ವಯೇನೇವ ಅತೀತಾನಾಗತಖನ್ಧಾನಂ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನಞಾಣಂ. ವಿಪರಿಣಾಮಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಭಙ್ಗಸಙ್ಖಾತೇ ನಿರೋಧೇ ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ, ಅಥ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ ಖನ್ಧಾ ವಿಪರಿಣಾಮವನ್ತೋತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಿಪರಿಣಾಮದಸ್ಸನಞಾಣಂ. ಅನಿಮಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮಂ ದಿಸ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾವ ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಪಜಹನವಸೇನ ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಾಭಾವಾ ಅನಿಮಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾನನ್ತರಂ ಪವತ್ತಾ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾವ ಸುಖಪತ್ಥನಾಪಜಹನವಸೇನ ಪಣಿಧಿಅಭಾವಾ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ಹೋತಿ.

ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾನನ್ತರಂ ಪವತ್ತಾ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾವ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಪಜಹನವಸೇನ ಅತ್ತಸುಞ್ಞತಾದಸ್ಸನತೋ ಸುಞ್ಞತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಅಧಿಪಞ್ಞಾಧಮ್ಮವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಭಙ್ಗಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ¶ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಾವ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಮರಣಂ ನ ಅಞ್ಞೋ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೀತಿ ಭಙ್ಗವಸೇನ ಸುಞ್ಞತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪವತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ಸಾ ಹಿ ಅಧಿಪಞ್ಞಾ ಚ ಧಮ್ಮೇಸು ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಕತ್ವಾ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಧಮ್ಮವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನನ್ತಿ ¶ ಭಙ್ಗಂ ದಿಸ್ವಾ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಸಭಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಪವತ್ತಂ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಞಾಣಂ. ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಸಬ್ಬಭವಾದೀಸು ಆದೀನವದಸ್ಸನಞಾಣಂ. ‘‘ಯಾ ಚ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಯಞ್ಚ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ ಯಾ ಚ ನಿಬ್ಬಿದಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕತ್ಥಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೨೭) ವಚನತೋ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಾದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಸು ವುತ್ತಾಸು ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾ ಇಧಾಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋತಿ. ಆದಿತೋ ಚತುತ್ಥಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪನಿಧ ನ ವುತ್ತಾ. ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಮುಞ್ಚನಸ್ಸ ಉಪಾಯಕರಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಸಞ್ಞಿತಂ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ. ‘‘ಯಾ ಚ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾ ಯಾ ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಯಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕತ್ಥಾ, ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೨೭) ವಚನತೋ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ವುತ್ತಾಯ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಾನಿ ವುತ್ತಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ. ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಅನುಲೋಮಞಾಣವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ. ಅನುಲೋಮಞಾಣೇನ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಸ್ಸ ಸಿಜ್ಝನತೋ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣೇ ವುತ್ತೇ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ. ಏವಞ್ಹಿ ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ¶ ಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಪಟಿಪಾಟಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾ ಪಾಳಿಯಾ ಸಮೇತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಕಥಾಯಂ –

‘‘ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಪಞ್ಚಹಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನವಸೇನ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ನಿಸ್ಸಟಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಪಠಮೇ ಝಾನೇ ಪಞ್ಚಹಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನವಸೇನ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ನಿಸ್ಸಟಾನಿ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೧೯೨) –

ಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯಾವ ಅರಹತ್ತಫಲಾ ಉತ್ತರುತ್ತರಿಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ. ತಸ್ಮಾ ಅಟ್ಠಾರಸ ಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾ ಯಥಾವುತ್ತಕ್ಕಮೇನ ಪಾಳಿಯಾ ಯುಜ್ಜನ್ತಿ. ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ ಪನ –

‘‘ಖಯಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಂ ಕತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಏವಂ ಖಯಂ ಪಸ್ಸತೋ ಞಾಣಂ. ವಿಪರಿಣಾಮಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ರೂಪಸತ್ತಕಅರೂಪಸತ್ತಕಾದಿವಸೇನ ತಂ ತಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಅಞ್ಞಥಾ ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನಂ. ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಜರಾಯ ಚೇವ ಮರಣೇನ ಚ ದ್ವೀಹಾಕಾರೇಹಿ ¶ ವಿಪರಿಣಾಮದಸ್ಸನಂ. ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನನ್ತಿ ಸಪಚ್ಚಯನಾಮರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೮೫೦) –

ವುತ್ತಂ. ತಂ ತಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ವಿರುದ್ಧಂ ವಿಯ ದಿಸ್ಸತಿ. ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಚೇವ ಅನುಲೋಮಞ್ಚಾತಿ ವುತ್ತಂ. ತಞ್ಚ ಪಾಳಿಯಾ ವಿರುದ್ಧಂ ವಿಯ ದಿಸ್ಸತಿ. ಚರಿಯಾಕಥಾಯಞ್ಹಿ –

‘‘ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಆವಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ. ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ ¶ ಞಾಣಚರಿಯಾ…ಪೇ… ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಆವಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ. ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಞಾಣಚರಿಯಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೭೧) –

ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಆವಜ್ಜನಂ ಲಬ್ಭತಿ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಆವಜ್ಜನಂ ವುತ್ತಂ. ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಪನ ಆವಜ್ಜನಂ ಅವತ್ವಾವ ‘‘ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾ ಞಾಣಚರಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯದಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾನುಲೋಮಞಾಣಾನಿ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ಸಿಯುಂ, ತದಾವಜ್ಜನಸಮ್ಭವಾ ತದತ್ಥಾಯ ಚ ಆವಜ್ಜನಂ ವದೇಯ್ಯ, ನ ಚ ತದತ್ಥಾಯ ಆವಜ್ಜನಂ ವುತ್ತಂ. ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಸ್ಸ ಪನ ವಿಸುಂ ಆವಜ್ಜನಂ ¶ ನತ್ಥಿ ಅನುಲೋಮಾವಜ್ಜನವೀಥಿಯಂಯೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ. ತಸ್ಮಾ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಆವಜ್ಜನಸ್ಸ ಅವುತ್ತತ್ತಾ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಮೇವ ‘‘ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾ’’ತಿ ಯುಜ್ಜತಿ.

೧೯. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಾದೀನಿ ಅಟ್ಠ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಫಲವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಸೋತಸ್ಸ ಆಪಜ್ಜನಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿ, ಸೋತಾಪತ್ತಿ ಏವ ಮಗ್ಗೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಯಾ ಫಲಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಂ, ಸಮಾಪಜ್ಜೀಯತೀತಿ ಸಮಾಪತ್ತಿ, ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಮೇವ ಸಮಾಪತ್ತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ. ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಸಕಿಂಯೇವ ಇಮಂ ಲೋಕಂ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ಸಕದಾಗಾಮೀ, ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ. ಸಕದಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಫಲಂ ಸಕದಾಗಾಮಿಫಲಂ. ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನೇವ ಕಾಮಭವಂ ನ ಆಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನಾಗಾಮೀ, ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ. ಅನಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಫಲಂ ಅನಾಗಾಮಿಫಲಂ. ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ, ಕಿಲೇಸಾರೀನಂ ಹತತ್ತಾ, ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಸ್ಸ ಅರಾನಂ ಹತತ್ತಾ, ಪಾಪಕರಣೇ ರಹಾಭಾವಾ, ಪಚ್ಚಯಾದೀನಂ ಅರಹತ್ತಾ ಅರಹಂ, ಅರಹತೋ ಭಾವೋ ಅರಹತ್ತಂ. ಕಿಂ ತಂ? ಅರಹತ್ತಫಲಂ. ಅರಹತ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗೋ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ. ಅರಹತ್ತಮೇವ ಫಲಂ ಅರಹತ್ತಫಲಂ.

‘‘ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೇನ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ‘‘ತಥಟ್ಠೇನ ¶ ಸಚ್ಚಾ’’ತಿಪರಿಯನ್ತಾನಿ ತೇತ್ತಿಂಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಹೇಟ್ಠಾ ‘‘ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೋ’’ತಿಆದೀಹಿ ತೇತ್ತಿಂಸಾಯ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಹಿ ಸಮಾನಾನಿ. ಕೇವಲಞ್ಹಿ ತತ್ಥ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಅತ್ಥಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ, ಇಧ ಅತ್ಥೇಹಿ ಧಮ್ಮಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾತಿ ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋ. ‘‘ಅವಿಕ್ಖೇಪಟ್ಠೇನ ಸಮಥೋ’’ತಿಆದೀನಞ್ಚ ಚತುನ್ನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಂ ಹೇಟ್ಠಾ ‘‘ಸಮಥಸ್ಸ ಅವಿಕ್ಖೇಪಟ್ಠೋ’’ತಿಆದೀನಞ್ಚ ಚತುನ್ನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಂ ವಿಸೇಸೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಸಂವರಟ್ಠೇನಾತಿಆದೀನಿ ಅಟ್ಠ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಸೀಲಾದಿಬಲಪರಿಯೋಸಾನಧಮ್ಮವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಸೀಲವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರಾದಿಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಸೀಲಂ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಮಲವಿಸೋಧನತೋ. ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಸಉಪಚಾರಾ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ. ಚಿತ್ತಸೀಸೇನ ಹೇತ್ಥ ಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋ. ಸೋ ಚಿತ್ತಮಲವಿಸೋಧನತೋ ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧಿ. ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧೀತಿ ನಾಮರೂಪಾನಂ ಯಥಾಸಭಾವದಸ್ಸನಂ ಸತ್ತದಿಟ್ಠಿಮಲವಿಸೋಧನತೋ ¶ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿ. ಮುತ್ತಟ್ಠೇನಾತಿ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸತೋ ವಿಮುತ್ತಟ್ಠೇನ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚ ಅಧಿಮುತ್ತಟ್ಠೇನ. ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ತದಙ್ಗವಿಮೋಕ್ಖೋ. ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾತಿ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ ಪುರಿಮಭವಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಂ ¶ ಸತ್ತಾನಂ ಚುತೂಪಪಾತಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ, ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣಂ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ. ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನಾತಿ ಜಾನನಟ್ಠೇನ. ಪರಿಚ್ಚಾಗಟ್ಠೇನ ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಯಂ ಯಂ ಪರಿಚ್ಚತ್ತಂ, ತತೋ ತತೋ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಫಲವಿಮುತ್ತಿ. ಸಮುಚ್ಛೇದಟ್ಠೇನ ಖಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತ್ಥೇನ ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯಕರೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ ಞಾಣಂ. ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಟ್ಠೇನ ಅನುಪ್ಪಾದೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಮಗ್ಗಕಿಚ್ಚಸಙ್ಖಾತಪಯೋಗಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಅನುಪ್ಪಾದಭೂತೇ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಪರಿಯೋಸಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ಅರಿಯಫಲೇ ಞಾಣಂ.

೨೦. ಛನ್ದೋ ಮೂಲಟ್ಠೇನಾತಿಆದೀನಿ ನವ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನವಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ. ಛನ್ದೋ ಮೂಲಟ್ಠೇನಾತಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಛನ್ದೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಚ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಯಾ ಚ ಮೂಲತ್ತಾ ಮೂಲಟ್ಠೇನ. ಮನಸಿಕಾರೋ ಸಮುಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನಾತಿ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಸಬ್ಬಕುಸಲಧಮ್ಮೇ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಸಮುಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ. ಫಸ್ಸೋ ಸಮೋಧಾನಟ್ಠೇನಾತಿ ¶ ಯಸ್ಮಾ ತಣ್ಹಾಯ ವಿಸೇಸೇನ ವೇದನಾ ಪಧಾನಕಾರಣಂ, ತಣ್ಹಾ ಚ ಪಹೀಯಮಾನಾ ವಿಸೇಸೇನ ವೇದನಾಯ ಪರಿಞ್ಞಾತಾಯ ಪಹೀಯತಿ, ತಸ್ಸಾ ಚ ವೇದನಾಯ ಫಸ್ಸೋವ ಪಧಾನಕಾರಣಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಪರಿಞ್ಞಾತೇ ವೇದನಾ ಪರಿಞ್ಞಾತಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸತ್ತಸು ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯವತ್ಥೂಸು ಫಸ್ಸೋ ಪಠಮಂ ವುತ್ತೋ. ಸೋ ಚ ತಿಕಸನ್ನಿಪಾತಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಕಾರಣಸ್ಸ ವಸೇನ ಪವೇದಿತತ್ತಾ ‘‘ತಿಕಸನ್ನಿಪಾತಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸಮೋಧಾನಟ್ಠೇನ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಞಾಣಫಸ್ಸೋ ಫಸ್ಸೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ವೇದನಾ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕೇ ಅತ್ತನೋ ವಸೇ ವತ್ತಾಪಯಮಾನಾ ತತ್ಥ ಸಮೋಸರತಿ ಪವಿಸತಿ, ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಮೇವ ವಾ ಪವಿಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮೋಸರಣಟ್ಠೇನ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾನಿ ವೇದನಾಸು ಸಮೋಸರನ್ತಿ, ವೇದನಾಸು ಪರಿಞ್ಞಾತಾಸು ಸಬ್ಬಂ ತಣ್ಹಾವತ್ಥು ಪರಿಞ್ಞಾತಂ ಹೋತಿ. ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು? ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ಹಿ ಸಬ್ಬಾಪಿ ತಣ್ಹಾ. ತಸ್ಮಾ ವೇದನಾ ಸಮೋಸರಣಟ್ಠೇನ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಗೋಪಾನಸೀನಂ ಆಬನ್ಧನತೋ ಕೂಟಾಗಾರಕಣ್ಣಿಕಾ ವಿಯ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತೋ ಸಮಾಧಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಮುಖೋ ಹೋತಿ ಜೇಟ್ಠಕೋ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಧಿ ಪಮುಖಟ್ಠೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ. ಪಾಮುಖಟ್ಠೇನಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಯಸ್ಮಾ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಭಾವೇನ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೂಪಟ್ಠಾನಾಧಿಪತಿ ಹೋತಿ ಸತಿ, ಸತಿಯಾ ¶ ಉಪಟ್ಠಿತೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಕಂ ಸಕಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸತಿ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ. ಪಞ್ಞಾ ತದುತ್ತರಟ್ಠೇನಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾ ತೇಸಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಉತ್ತರಟ್ಠೇನ ಸೇಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ. ಅಥ ವಾ ತತೋ ಕಿಲೇಸೇಹಿ, ಸಂಸಾರವಟ್ಟತೋ ವಾ ಉತ್ತರತಿ ಸಮತಿಕ್ಕಮತೀತಿ ತದುತ್ತರಾ, ತಸ್ಸಾ ಅತ್ಥೋ ತದುತ್ತರಟ್ಠೋ. ತೇನ ¶ ತದುತ್ತರಟ್ಠೇನ. ತತುತ್ತರಟ್ಠೇನಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತತೋ ಉತ್ತರಟ್ಠೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಮುತ್ತಿ ಸಾರಟ್ಠೇನಾತಿ ಫಲವಿಮುತ್ತಿ ಅಪರಿಹಾನಿವಸೇನ ಥಿರತ್ತಾ ಸಾರೋ, ತಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಪರಿಯೇಸಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಅಭಾವತೋಪಿ ಸಾರೋ. ಸಾ ವಿಮುತ್ತಿ ತೇನ ಸಾರಟ್ಠೇನ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ. ಅಮತೋಗಧಂ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಮರಣಸಙ್ಖಾತಂ ಮತನ್ತಿ ಅಮತಂ, ಕಿಲೇಸವಿಸಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ಅಗದನ್ತಿಪಿ ಅಮತಂ ¶ , ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಸತ್ತಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾಭೂತನ್ತಿ ಓಗಧಂ, ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಸನ್ತಿಭೂತತ್ತಾ ನಿಬ್ಬುತನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ನತ್ಥೇತ್ಥ ತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಾತಂ ವಾನನ್ತಿಪಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ತಂ ಸಾಸನಸ್ಸ ನಿಟ್ಠಾಭೂತತ್ತಾ ಪರಿಯೋಸಾನಟ್ಠೇನ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ. ಏವಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸೇ ಸತ್ತಸಹಸ್ಸಾನಿ ಸತ್ತಸತಾನಿ ಚತ್ತಾಲೀಸಞ್ಚ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ.

ಇದಾನಿ ತೇಸಂ ಏವಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ‘‘ಯೇ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಞ್ಞಾತಾ, ತೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಞಾತಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ನಿಗಮನಂ ಕರೋತಿ, ತಸ್ಸ ಅಭಿಮುಖಂ ಕತ್ವಾ ಞಾತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ತಂಞಾತಟ್ಠೇನ ಞಾಣನ್ತಿ ತೇಸಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಜಾನನಟ್ಠೇನ ಞಾಣಂ. ಪಜಾನನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾತಿ ಪಕಾರತೋ ಜಾನನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾ. ತೇನ ವುಚ್ಚತೀತಿಆದಿತೋ ಪುಚ್ಛಿತಪುಚ್ಛಾ ನಿಗಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತಾ. ತೇನ ಕಾರಣೇನ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾತಿ ಸೋತಾವಧಾನಂ, ತಂಪಜಾನನಾ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋತಿ.

ಸದ್ಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸಿನಿಯಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ

ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೨೧. ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪರಿಞ್ಞಾಸದ್ದೇನ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ, ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ, ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಪರಿಞ್ಞಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ಹೇಟ್ಠಾ ‘‘ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಯ ವುತ್ತತ್ತಾ ಉಪರಿ ‘‘ಪಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಯ ವುತ್ತತ್ತಾ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾವ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಫಸ್ಸೋ ಸಾಸವೋ ಉಪಾದಾನಿಯೋತಿ ¶ ಆಸವಾನಞ್ಚೇವ ಉಪಾದಾನಾನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯಭೂತೋ ತೇಭೂಮಕಫಸ್ಸೋ. ಸೋಪಿ ಹಿ ಅತ್ತಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನೇಹಿ ಸಹ ಆಸವೇಹೀತಿ ಸಾಸವೋ, ಆರಮ್ಮಣಭಾವಂ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ ಉಪಾದಾನಸಮ್ಬನ್ಧನೇನ ಉಪಾದಾನಾನಂ ಹಿತೋತಿ ಉಪಾದಾನಿಯೋ. ಯಸ್ಮಾ ಫಸ್ಸೇ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಞ್ಞಾತೇ ಫಸ್ಸಮುಖೇನ ಸೇಸಾಪಿ ಅರೂಪಧಮ್ಮಾ ತದನುಸಾರೇನ ಚ ರೂಪಧಮ್ಮಾ ಪರಿಞ್ಞಾಯನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಕೋವ ಫಸ್ಸೋ ವುತ್ತೋ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ನಾಮನ್ತಿ ¶ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಅರೂಪಿನೋ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ. ರೂಪನ್ತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಚತುನ್ನಞ್ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯರೂಪಾನಿ ಚತುವೀಸತಿ. ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ನಮನಟ್ಠೇನ ನಾಮಂ. ತೇ ಹಿ ಆರಮ್ಮಣಾಭಿಮುಖಾ ನಮನ್ತಿ. ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ನಾಮನಟ್ಠೇನ ನಾಮಂ. ಚತ್ತಾರೋ ಹಿ ಖನ್ಧಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ನಾಮೇನ್ತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಪಚ್ಚಯತಾಯ ಅತ್ತನಿ ಅನವಜ್ಜಧಮ್ಮೇ ನಾಮೇತಿ. ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಸೀತಾದೀಹಿ ರುಪ್ಪನಟ್ಠೇನ ರೂಪಂ. ರುಪ್ಪನಟ್ಠೇನಾತಿ ಕುಪ್ಪನಟ್ಠೇನ. ಸನ್ತತಿವಿಪರಿಣಾಮವಸೇನ ಹಿ ಸೀತಾದೀಹಿ ಘಟ್ಟನೀಯಂ ಧಮ್ಮಜಾತಂ ರೂಪನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಇಧ ಪನ ನಾಮನ್ತಿ ಲೋಕಿಕಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ರೂಪಂ ಪನ ಏಕನ್ತೇನ ಲೋಕಿಕಮೇವ.

ತಿಸ್ಸೋ ವೇದನಾತಿ ಸುಖಾ ವೇದನಾ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ. ತಾ ಲೋಕಿಕಾ ಏವ. ಆಹಾರಾತಿ ಪಚ್ಚಯಾ. ಪಚ್ಚಯಾ ಹಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಆಹರನ್ತೀತಿ ಆಹಾರಾ. ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ ಫಸ್ಸಾಹಾರೋ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾಹಾರೋ ವಿಞ್ಞಾಣಾಹಾರೋತಿ ಚತ್ತಾರೋ. ವತ್ಥುವಸೇನ ಕಬಳೀಕಾತಬ್ಬತ್ತಾ ಕಬಳೀಕಾರೋ ¶ , ಅಜ್ಝೋಹರಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಆಹಾರೋ. ಓದನಕುಮ್ಮಾಸಾದಿವತ್ಥುಕಾಯ ಓಜಾಯೇತಂ ನಾಮಂ. ಸಾ ಹಿ ಓಜಟ್ಠಮಕರೂಪಾನಿ ಆಹರತೀತಿ ಆಹಾರೋ. ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿಕೋ ಛಬ್ಬಿಧೋ ಫಸ್ಸೋ ತಿಸ್ಸೋ ವೇದನಾ ಆಹರತೀತಿ ಆಹಾರೋ. ಮನಸೋ ಸಞ್ಚೇತನಾ, ನ ಸತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾ ಯಥಾ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾ. ಮನಸಾ ವಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸಞ್ಚೇತನಾ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾ ಯಥಾ ಆಜಞ್ಞರಥೋ. ತೇಭೂಮಕಕುಸಲಾಕುಸಲಚೇತನಾ. ಸಾ ಹಿ ತಯೋ ಭವೇ ಆಹರತೀತಿ ಆಹಾರೋ. ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಏಕೂನವೀಸತಿಭೇದಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಂ. ತಞ್ಹಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿನಾಮರೂಪಂ ಆಹರತೀತಿ ಆಹಾರೋ. ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾತಿ ಉಪಾದಾನಗೋಚರಾ ಖನ್ಧಾ, ಮಜ್ಝಪದಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಉಪಾದಾನಸಮ್ಭೂತಾ ವಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಯಥಾ ತಿಣಗ್ಗಿ ¶ ಥುಸಗ್ಗಿ. ಉಪಾದಾನವಿಧೇಯ್ಯಾ ವಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಯಥಾ ರಾಜಪುರಿಸೋ. ಉಪಾದಾನಪ್ಪಭವಾ ವಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಯಥಾ ಪುಪ್ಫರುಕ್ಖೋ ಫಲರುಕ್ಖೋ. ಉಪಾದಾನಾನಿ ಪನ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನನ್ತಿ ಚತ್ತಾರಿ. ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಭುಸಂ ಆದಾನನ್ತಿ ಉಪಾದಾನಂ. ರೂಪುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ, ವೇದನುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ, ಸಞ್ಞುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ, ಸಙ್ಖಾರುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ, ವಿಞ್ಞಾಣುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಪಞ್ಚ.

ಛ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾನಿ ಆಯತನಾನೀತಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ, ಸೋತಾಯತನಂ, ಘಾನಾಯತನಂ, ಜಿವ್ಹಾಯತನಂ, ಕಾಯಾಯತನಂ, ಮನಾಯತನಂ.

ಸತ್ತ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯೋತಿ ಕತಮಾ ಸತ್ತ? ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ (ಅ. ನಿ. ೭.೪೪; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೩೨), ಸತ್ತಾ ನಾನತ್ತಕಾಯಾ ¶ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ಮನುಸ್ಸಾ ಏಕಚ್ಚೇ ಚ ದೇವಾ ಏಕಚ್ಚೇ ಚ ವಿನಿಪಾತಿಕಾ. ಅಯಂ ಪಠಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ನಾನತ್ತಕಾಯಾ ಏಕತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ದೇವಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾ ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ. ಅಯಂ ದುತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಏಕತ್ತಕಾಯಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ದೇವಾ ಆಭಸ್ಸರಾ. ಅಯಂ ತತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಏಕತ್ತಕಾಯಾ ಏಕತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ದೇವಾ ಸುಭಕಿಣ್ಹಾ. ಅಯಂ ಚತುತ್ಥಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ರೂಪಸಞ್ಞಾನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾನಂ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ‘ಅನನ್ತೋ ಆಕಾಸೋ’ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನೂಪಗಾ. ಅಯಂ ಪಞ್ಚಮೀ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ‘ಅನನ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣ’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನೂಪಗಾ. ಅಯಂ ¶ ಛಟ್ಠಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ.

‘‘ಸನ್ತಿ ¶ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ‘ನತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚೀ’ತಿ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನೂಪಗಾ. ಅಯಂ ಸತ್ತಮೀ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ. ಇಮಾ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯೋ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೭.೪೪; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೩೨).

ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯೋತಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಠಾನಾನಿ ಸವಿಞ್ಞಾಣಕಾ ಖನ್ಧಾ ಏವ. ತತ್ಥ ಸೇಯ್ಯಥಾಪೀತಿ ನಿದಸ್ಸನತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ. ಮನುಸ್ಸಾತಿ ಅಪರಿಮಾಣೇಸುಪಿ ಚಕ್ಕವಾಳೇಸು ಅಪರಿಮಾಣಾನಂ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ವಣ್ಣಸಣ್ಠಾನಾದಿವಸೇನ ದ್ವೇಪಿ ಏಕಸದಿಸಾ ನತ್ಥಿ. ಯೇಪಿ ವಣ್ಣೇನ ವಾ ಸಣ್ಠಾನೇನ ವಾ ಸದಿಸಾ ಹೋನ್ತಿ, ತೇಪಿ ಆಲೋಕಿತವಿಲೋಕಿತಾದೀಹಿ ವಿಸದಿಸಾವ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ನಾನತ್ತಕಾಯಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಪಟಿಸನ್ಧಿಸಞ್ಞಾ ಪನ ನೇಸಂ ತಿಹೇತುಕಾಪಿ ದುಹೇತುಕಾಪಿ ಅಹೇತುಕಾಪಿ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಿನೋತಿ ವುತ್ತಾ. ಏಕಚ್ಚೇ ಚ ದೇವಾತಿ ಛ ಕಾಮಾವಚರದೇವಾ. ತೇಸು ಹಿ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಕಾಯೋ ನೀಲೋ ಹೋತಿ, ಕೇಸಞ್ಚಿ ಪೀತಕಾದಿವಣ್ಣೋ, ಸಞ್ಞಾ ಪನ ನೇಸಂ ತಿಹೇತುಕಾಪಿ ದುಹೇತುಕಾಪಿ ಹೋತಿ, ಅಹೇತುಕಾ ನ ಹೋತಿ. ಏಕಚ್ಚೇ ಚ ವಿನಿಪಾತಿಕಾತಿ ¶ ಚತುಅಪಾಯವಿನಿಮುತ್ತಾ ಪುನಬ್ಬಸುಮಾತಾ ಯಕ್ಖಿನೀ, ಪಿಯಙ್ಕರಮಾತಾ, ಫುಸ್ಸಮಿತ್ತಾ, ಧಮ್ಮಗುತ್ತಾತಿ ಏವಮಾದಯೋ ಅಞ್ಞೇ ಚ ವೇಮಾನಿಕಾ ಪೇತಾ. ಏತೇಸಞ್ಹಿ ಓದಾತಕಾಳಮಙ್ಗುರಚ್ಛವಿಸಾಮವಣ್ಣಾದಿವಸೇನ ಚೇವ ಕಿಸಥೂಲರಸ್ಸದೀಘವಸೇನ ಚ ಕಾಯೋ ನಾನಾ ಹೋತಿ, ಮನುಸ್ಸಾನಂ ವಿಯ ತಿಹೇತುಕದ್ವಿಹೇತುಕಾಹೇತುಕವಸೇನ ಸಞ್ಞಾಪಿ. ತೇ ಪನ ದೇವಾ ವಿಯ ನ ಮಹೇಸಕ್ಖಾ, ಕಪಣಮನುಸ್ಸಾ ವಿಯ ಅಪ್ಪೇಸಕ್ಖಾ ದುಲ್ಲಭಘಾಸಚ್ಛಾದನಾ ದುಕ್ಖಪೀಳಿತಾ ವಿಹರನ್ತಿ. ಏಕಚ್ಚೇ ಕಾಳಪಕ್ಖೇ ದುಕ್ಖಿತಾ ಜುಣ್ಹಪಕ್ಖೇ ಸುಖಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸುಖಸಮುಸ್ಸಯತೋ ವಿನಿಪತಿತತ್ತಾ ವಿನಿಪಾತಿಕಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಯೇ ಪನೇತ್ಥ ತಿಹೇತುಕಾ, ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾಭಿಸಮಯೋಪಿ ಹೋತಿ ಪಿಯಙ್ಕರಮಾತಾದೀನಂ ವಿಯ.

ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಬ್ರಹ್ಮಪುರೋಹಿತಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾನೋ. ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾತಿ ತೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ. ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಾ ಪನ ಪರಿತ್ತೇನ, ಬ್ರಹ್ಮಪುರೋಹಿತಾ ಮಜ್ಝಿಮೇನ, ಕಾಯೋ ಚ ತೇಸಂ ವಿಪ್ಫಾರಿಕತರೋ ಹೋತಿ. ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾನೋ ಪಣೀತೇನ, ಕಾಯೋ ಪನ ನೇಸಂ ಅತಿವಿಪ್ಫಾರಿಕತರೋ ಹೋತಿ. ಇತಿ ತೇ ಕಾಯಸ್ಸ ನಾನತ್ತಾ, ಪಠಮಜ್ಝಾನವಸೇನ ಸಞ್ಞಾಯ ಏಕತ್ತಾ ನಾನತ್ತಕಾಯಾ ಏಕತ್ತಸಞ್ಞಿನೋತಿ ¶ ವುತ್ತಾ. ಯಥಾ ಚ ತೇ, ಏವಂ ಚತೂಸು ಅಪಾಯೇಸು ಸತ್ತಾ. ನಿರಯೇಸು ಹಿ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಗಾವುತಂ, ಕೇಸಞ್ಚಿ ಅಡ್ಢಯೋಜನಂ ¶ , ಕೇಸಞ್ಚಿ ತಿಗಾವುತಂ ಅತ್ತಭಾವೋ ಹೋತಿ, ದೇವದತ್ತಸ್ಸ ಪನ ಯೋಜನಸತಿಕೋ ಜಾತೋ. ತಿರಚ್ಛಾನೇಸುಪಿ ಕೇಚಿ ಖುದ್ದಕಾ ಹೋನ್ತಿ, ಕೇಚಿ ಮಹನ್ತಾ. ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೇಸುಪಿ ಕೇಚಿ ಸಟ್ಠಿಹತ್ಥಾ ಕೇಚಿ ಅಸೀತಿಹತ್ಥಾ ಹೋನ್ತಿ ಕೇಚಿ ಸುವಣ್ಣಾ ಕೇಚಿ ದುಬ್ಬಣ್ಣಾ. ತಥಾ ಕಾಲಕಞ್ಚಿಕಾ ಅಸುರಾ. ಅಪಿಚೇತ್ಥ ದೀಘಪಿಟ್ಠಿಕಾ ಪೇತಾ ನಾಮ ಸಟ್ಠಿಯೋಜನಿಕಾಪಿ ಹೋನ್ತಿ, ಸಞ್ಞಾ ಪನ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾಹೇತುಕಾವ ಹೋತಿ. ಇತಿ ಅಪಾಯಿಕಾಪಿ ‘‘ನಾನತ್ತಕಾಯಾ ಏಕತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ’’ತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

ಆಭಸ್ಸರಾತಿ ದಣ್ಡಉಕ್ಕಾಯ ಅಚ್ಚಿ ವಿಯ ಏತೇಸಂ ಸರೀರತೋ ಆಭಾ ಛಿಜ್ಜಿತ್ವಾ ಛಿಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪತನ್ತೀ ವಿಯ ಸರತಿ ವಿಸರತೀತಿ ಆಭಸ್ಸರಾ. ತೇಸು ಪಞ್ಚಕನಯೇ ದುತಿಯತತಿಯಜ್ಝಾನದ್ವಯಂ ಪರಿತ್ತಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪರಿತ್ತಾಭಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ, ಮಜ್ಝಿಮಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅಪ್ಪಮಾಣಾಭಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ, ಪಣೀತಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಆಭಸ್ಸರಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ. ಇಧ ಪನ ಉಕ್ಕಟ್ಠಪರಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಸಬ್ಬೇವ ತೇ ಗಹಿತಾ. ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಹಿ ತೇಸಂ ಕಾಯೋ ಏಕವಿಪ್ಫಾರೋವ ಹೋತಿ, ಸಞ್ಞಾ ಪನ ಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತಾ ಚ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಾ ಚಾತಿ ನಾನಾ.

ಸುಭಕಿಣ್ಹಾತಿ ಸುಭೇನ ವೋಕಿಣ್ಣಾ ವಿಕಿಣ್ಣಾ, ಸುಭೇನ ಸರೀರಪ್ಪಭಾವಣ್ಣೇನ ಏಕಗ್ಘನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತೇಸಞ್ಹಿ ನ ಆಭಸ್ಸರಾನಂ ವಿಯ ಛಿಜ್ಜಿತ್ವಾ ಛಿಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪಭಾ ಗಚ್ಛತೀತಿ. ಚತುಕ್ಕನಯೇ ತತಿಯಸ್ಸ, ಪಞ್ಚಕನಯೇ ಚತುತ್ಥಸ್ಸ ಪರಿತ್ತಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸವಸೇನ ಪರಿತ್ತಸುಭಅಪ್ಪಮಾಣಸುಭಸುಭಕಿಣ್ಹಾ ನಾಮ ಹುತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ಇತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ತೇ ಏಕತ್ತಕಾಯಾ ಚೇವ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸಞ್ಞಾಯ ¶ ಏಕತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ವೇಹಪ್ಫಲಾಪಿ ಚತುತ್ಥವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಮೇವ ಭಜನ್ತಿ. ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾ ವಿಞ್ಞಾಣಾಭಾವಾ ಏತ್ಥ ಸಙ್ಗಹಂ ನ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಸತ್ತಾವಾಸೇಸು ಗಚ್ಛನ್ತಿ.

ಸುದ್ಧಾವಾಸಾ ವಿವಟ್ಟಪಕ್ಖೇ ಠಿತಾ ನ ಸಬ್ಬಕಾಲಿಕಾ, ಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯಮ್ಪಿ ಬುದ್ಧಸುಞ್ಞೇ ಲೋಕೇ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಸೋಳಸಕಪ್ಪಸಹಸ್ಸಬ್ಭನ್ತರೇ ಬುದ್ಧೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನೇಸುಯೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಖನ್ಧಾವಾರಸದಿಸಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ನೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಂ, ನ ಚ ಸತ್ತಾವಾಸಂ ಭಜನ್ತಿ. ಮಹಾಸೀವತ್ಥೇರೋ ಪನ – ‘‘ನ ಖೋ ಪನ ಸೋ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ಸತ್ತಾವಾಸೋ ಸುಲಭರೂಪೋ, ಯೋ ಮಯಾ ಅನಾವುತ್ಥಪುಬ್ಬೋ ಇಮಿನಾ ದೀಘೇನ ಅದ್ಧುನಾ ಅಞ್ಞತ್ರ ಸುದ್ಧಾವಾಸೇಹಿ ದೇವೇಹೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೬೦) ಇಮಿನಾ ಸುತ್ತೇನ ಸುದ್ಧಾವಾಸಾಪಿ ಚತುತ್ಥಂ ¶ ¶ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಂ ಚತುತ್ಥಂ ಸತ್ತಾವಾಸಞ್ಚ ಭಜನ್ತೀತಿ ವದತಿ, ತಂ ಅಪ್ಪಟಿಬಾಹಿತತ್ತಾ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅನುಞ್ಞಾತಂ.

ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಯಥೇವ ಸಞ್ಞಾಯ, ಏವಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸಾಪಿ ಸುಖುಮತ್ತಾ ನೇವವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾವಿಞ್ಞಾಣಂ, ತಸ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಸು ನ ವುತ್ತಂ.

ಅಟ್ಠ ಲೋಕಧಮ್ಮಾತಿ ಲಾಭೋ, ಅಲಾಭೋ, ಯಸೋ, ಅಯಸೋ, ನಿನ್ದಾ, ಪಸಂಸಾ, ಸುಖಂ, ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಇಮೇ ಅಟ್ಠ ಲೋಕಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಸತಿ ಅನುಪರಮಧಮ್ಮಕತ್ತಾ ಲೋಕಸ್ಸ ಧಮ್ಮಾತಿ ಲೋಕಧಮ್ಮಾ. ಏತೇಹಿ ಮುತ್ತೋ ಸತ್ತೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಬುದ್ಧಾನಮ್ಪಿ ಹೋನ್ತಿಯೇವ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಅಟ್ಠಿಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕಧಮ್ಮಾ ಲೋಕಂ ಅನುಪರಿವತ್ತನ್ತಿ, ಲೋಕೋ ಚ ಅಟ್ಠ ಲೋಕಧಮ್ಮೇ ಅನುಪರಿವತ್ತತಿ. ಕತಮೇ ಅಟ್ಠ? ಲಾಭೋ ಚ ಅಲಾಭೋ ಚ ಯಸೋ ಚ ಅಯಸೋ ಚ ನಿನ್ದಾ ಚ ಪಸಂಸಾ ಚ ಸುಖಞ್ಚ ದುಕ್ಖಞ್ಚ. ಇಮೇ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಟ್ಠ ಲೋಕಧಮ್ಮಾ ಲೋಕಂ ಅನುಪರಿವತ್ತನ್ತಿ, ಲೋಕೋ ಚ ಇಮೇ ಅಟ್ಠ ಲೋಕಧಮ್ಮೇ ಅನುಪರಿವತ್ತತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೮.೬).

ತತ್ಥ ಅನುಪರಿವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅನುಬನ್ಧನ್ತಿ ನಪ್ಪಜಹನ್ತಿ, ಲೋಕತೋ ನ ನಿವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಲಾಭೋತಿ ಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ಚೀವರಾದಿ, ಗಹಟ್ಠಸ್ಸ ಧನಧಞ್ಞಾದಿ ಲಾಭೋ. ಸೋಯೇವ ಅಲಬ್ಭಮಾನೋ ಲಾಭೋ ಅಲಾಭೋ. ನ ಲಾಭೋ ಅಲಾಭೋತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಅತ್ಥಾಭಾವಾಪತ್ತಿತೋ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ನ ಸಿಯಾ. ಯಸೋತಿ ಪರಿವಾರೋ. ಸೋಯೇವ ಅಲಬ್ಭಮಾನಾ ಯಸೋ ಅಯಸೋ. ನಿನ್ದಾತಿ ಅವಣ್ಣಭಣನಂ. ಪಸಂಸಾತಿ ವಣ್ಣಭಣನಂ. ಸುಖನ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಾನಂ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಂ. ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಸೋತಾಪನ್ನಸಕದಾಗಾಮೀನಂ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಂ, ಅನಾಗಾಮಿಅರಹನ್ತಾನಂ ಕಾಯಿಕಮೇವ.

ನವ ¶ ಸತ್ತಾವಾಸಾತಿ ಸತ್ತಾನಂ ಆವಾಸಾ, ವಸನಟ್ಠಾನಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಾನಿ ಪನ ತಥಾಪಕಾಸಿತಾ ಖನ್ಧಾ ಏವ. ಕತಮೇ ನವ? ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

‘‘ನವಯಿಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ (ಅ. ನಿ. ೯.೨೪; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೪೧), ಸತ್ತಾವಾಸಾ. ಕತಮೇ ನವ? ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ನಾನತ್ತಕಾಯಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ಮನುಸ್ಸಾ ಏಕಚ್ಚೇ ¶ ಚ ದೇವಾ ಏಕಚ್ಚೇ ಚ ವಿನಿಪಾತಿಕಾ. ಅಯಂ ಪಠಮೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ನಾನತ್ತಕಾಯಾ ಏಕತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ದೇವಾ ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾ ಪಠಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ. ಅಯಂ ದುತಿಯೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಏಕತ್ತಕಾಯಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ದೇವಾ ಆಭಸ್ಸರಾ. ಅಯಂ ತತಿಯೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಏಕತ್ತಕಾಯಾ ಏಕತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ದೇವಾ ¶ ಸುಭಕಿಣ್ಹಾ. ಅಯಂ ಚತುತ್ಥೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಅಸಞ್ಞಿನೋ ಅಪ್ಪಟಿಸಂವೇದಿನೋ, ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ದೇವಾ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತಾ. ಅಯಂ ಪಞ್ಚಮೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ರೂಪಸಞ್ಞಾನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾನಂ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ‘ಅನನ್ತೋ ಆಕಾಸೋ’ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನೂಪಗಾ. ಅಯಂ ಛಟ್ಠೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ‘ಅನನ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣ’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನೂಪಗಾ. ಅಯಂ ಸತ್ತಮೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ‘ನತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚೀ’ತಿ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನೂಪಗಾ. ಅಯಂ ಅಟ್ಠಮೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ.

‘‘ಸನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನೂಪಗಾ ¶ . ಅಯಂ ನವಮೋ ಸತ್ತಾವಾಸೋ. ಇಮೇ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ನವ ಸತ್ತಾವಾಸಾ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೯.೨೪; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೪೧).

ದಸಾಯತನಾನೀತಿ ಚಕ್ಖಾಯತನಂ ರೂಪಾಯತನಂ ಸೋತಾಯತನಂ ಸದ್ದಾಯತನಂ ಘಾನಾಯತನಂ ಗನ್ಧಾಯತನಂ ಜಿವ್ಹಾಯತನಂ ರಸಾಯತನಂ ಕಾಯಾಯತನಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನನ್ತಿ ಏವಂ ದಸ. ಮನಾಯತನಧಮ್ಮಾಯತನಾನಿ ಪನ ಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕತ್ತಾ ನ ಗಹಿತಾನಿ. ಇಮೇಸು ದಸಸು ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಸು ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ¶ ವುತ್ತಾ, ‘‘ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಪನ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ, ನಿರೋಧಪಟಿಪದಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಾವನಟ್ಠಾನಂ ತೇಸಂಯೇವ ಪಟಿವೇಧಟ್ಠಾನಂ ದುಕ್ಖಾದೀನಂ ನಿಸ್ಸರಣಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಾದಾದೀನಂ ಪಞ್ಚದಸನ್ನಂ, ಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠಾದೀನಂ ಏಕತಿಂಸಾಯ, ಉತ್ತರಿಪಟಿವೇಧಟ್ಠಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ, ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ, ‘‘ಪಯೋಗಾನಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಟ್ಠೋ’’ತಿಆದೀನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ, ಅಸಙ್ಖತಟ್ಠಸ್ಸ ವುಟ್ಠಾನಟ್ಠಾದೀನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ, ನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠಸ್ಸ ಅನುಬುಜ್ಝನಟ್ಠಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ, ಅನುಬೋಧನಟ್ಠಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ, ಅನುಬೋಧಪಕ್ಖಿಯಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ, ಉಜ್ಜೋತನಟ್ಠಾದೀನಂ ಚತುನ್ನಂ, ಪತಾಪನಟ್ಠಾದೀನಂ ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ, ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಂ ನವನ್ನಂ, ಖಯೇಞಾಣಅನುಪ್ಪಾದೇಞಾಣಾನಂ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿನಿಬ್ಬಾನಾನನ್ತಿ ಇಮೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾ, ಸೇಸಾನಂ ಯಥಾಯೋಗಂ ¶ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಚ ಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ಚ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಯೇಸಂ ಯೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯ ವಾಯಮನ್ತಸ್ಸ, ತೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಟಿಲದ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ. ಏವಂ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿಞ್ಞಾತಾ ಚೇವ ಹೋನ್ತಿ ತೀರಿತಾ ಚಾತಿ ಹಿ ಕಿಚ್ಚಸಮಾಪನಟ್ಠೇನ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾ. ಕಿಚ್ಚೇ ಹಿ ಸಮಾಪಿತೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಟಿಲದ್ಧಾ ಹೋನ್ತೀತಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಅವಿಪಸ್ಸನೂಪಗಾನಂ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯೇನ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾಯ ವುತ್ತತ್ತಾ ತಂ ನ ಸುನ್ದರಂ. ಪರಿಞ್ಞಾತಾ ಚೇವ ಹೋನ್ತಿ ತೀರಿತಾ ಚಾತಿ ತೇ ಪಟಿಲದ್ಧಾ ಏವ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿಞ್ಞಾತಾ ಚ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ, ತೀರಿತಾ ಚ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ಕಿಚ್ಚಸಮಾಪನತ್ಥವಸೇನ ಪರಿಞ್ಞಾತತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ.

೨೨. ಇದಾನಿ ತಮೇವತ್ಥಂ ಏಕೇಕಧಮ್ಮೇ ಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಅನ್ತೇ ಚ ನಿಗಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಾನುಸಾರೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ.

ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಪಹಾತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೨೩. ಪಹಾತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಅಸ್ಮಿಮಾನೋತಿ ರೂಪಾದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಅಸ್ಮೀತಿ ಮಾನೋ. ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಪಹೀನೇ ಅರಹತ್ತಂ ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ. ರೂಪರಾಗಾದೀಸು ¶ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಸೇಸಾನಿ ಅವತ್ವಾ ಅಸ್ಮಿಮಾನಸ್ಸೇವ ವಚನಂ ದಿಟ್ಠಿಪತಿರೂಪಕತ್ತೇನ ತಸ್ಸ ಓಳಾರಿಕತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೇನ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಚತೂಸು ಠಾನೇಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಅಟ್ಠಸು. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ? ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ದುಕ್ಖಸಮುದಯೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಅಪರನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೧೦೬; ವಿಭ. ೨೨೬).

ಭವತಣ್ಹಾತಿ ಕಾಮಭವಾದೀಸು ಭವೇಸು ಪತ್ಥನಾ. ಯಥಾಹ –

‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಭವತಣ್ಹಾ? ಯೋ ಭವೇಸು ಭವಚ್ಛನ್ದೋ ಭವರಾಗೋ ಭವನನ್ದೀ ಭವತಣ್ಹಾ ಭವಸಿನೇಹೋ ಭವಪರಿಳಾಹೋ ಭವಮುಚ್ಛಾ ಭವಜ್ಝೋಸಾನ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ. ೮೯೫).

ತಿಸ್ಸೋ ತಣ್ಹಾತಿ ಕಾಮತಣ್ಹಾ, ಭವತಣ್ಹಾ, ವಿಭವತಣ್ಹಾ. ತಾಸಂ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಏವಂ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ – ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಭವತಣ್ಹಾ? ಭವದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ…ಪೇ… ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಾರಾಗೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಭವತಣ್ಹಾ. ತತ್ಥ ಕತಮಾ ವಿಭವತಣ್ಹಾ? ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ…ಪೇ… ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಾರಾಗೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ವಿಭವತಣ್ಹಾ. ಅವಸೇಸಾ ತಣ್ಹಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ. ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ? ಕಾಮಧಾತುಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ರಾಗೋ…ಪೇ… ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಾರಾಗೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮತಣ್ಹಾ. ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಭವತಣ್ಹಾ? ರೂಪಧಾತುಅರೂಪಧಾತುಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ರಾಗೋ…ಪೇ… ತತ್ಥ ಕತಮಾ ವಿಭವತಣ್ಹಾ? ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ…ಪೇ… (ವಿಭ. ೯೧೬).

ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ‘‘ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕೋ ರಾಗೋ ಕಾಮತಣ್ಹಾ, ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ರಾಗೋ ಝಾನನಿಕನ್ತಿಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ ¶ ಭವವಸೇನ ಪತ್ಥನಾ ಭವತಣ್ಹಾ, ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತೋ ರಾಗೋ ವಿಭವತಣ್ಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಯಂ ದಸುತ್ತರಸುತ್ತಪರಿಯಾಯೇನ ಯೋಜನಾ. ಸಙ್ಗೀತಿಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಚ ‘‘ಅಪರಾಪಿ ತಿಸ್ಸೋ ¶ ತಣ್ಹಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ ರೂಪತಣ್ಹಾ ಅರೂಪತಣ್ಹಾ. ಅಪರಾಪಿ ತಿಸ್ಸೋ ತಣ್ಹಾ ರೂಪತಣ್ಹಾ ಅರೂಪತಣ್ಹಾ ನಿರೋಧತಣ್ಹಾ’’ತಿ ¶ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೦೫; ವಿಭ. ೯೧೭-೯೧೮) ವುತ್ತಾ ತಣ್ಹಾಪಿ ಏತ್ಥ ಯುಜ್ಜನ್ತಿ. ತಾಸು ಪಞ್ಚ ಕಾಮಧಾತುರೂಪಧಾತುಅರೂಪಧಾತುಪಟಿಸಂಯುತ್ತಾ, ಅನ್ತಿಮಾ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತಾ.

ಚತ್ತಾರೋ ಓಘಾತಿ ಕಾಮೋಘೋ, ಭವೋಘೋ, ದಿಟ್ಠೋಘೋ, ಅವಿಜ್ಜೋಘೋ. ಯಸ್ಸ ಸಂವಿಜ್ಜನ್ತಿ, ತಂ ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಓಹನನ್ತಿ ಓಸೀದಾಪೇನ್ತೀತಿ ಓಘಾ. ಬಲವಕಿಲೇಸಾ ಏತೇ. ಕಾಮಗುಣಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಮೇ ಓಘೋ ಕಾಮೋಘೋ. ಕಾಮತಣ್ಹಾಯೇತಂ ನಾಮಂ. ರೂಪಾರೂಪಸಙ್ಖಾತೇ ಕಮ್ಮತೋ ಚ ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಚ ದುವಿಧೇಪಿ ಭವೇ ಓಘೋ ಭವೋಘೋ. ಭವತಣ್ಹಾಯೇತಂ ನಾಮಂ. ದಿಟ್ಠಿ ಏವ ಓಘೋ ದಿಟ್ಠೋಘೋ. ‘‘ಸಸ್ಸತೋ ಲೋಕೋ’’ತಿಆದಿಕಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಏತಂ ನಾಮಂ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಏವ ಓಘೋ ಅವಿಜ್ಜೋಘೋ, ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅಞ್ಞಾಣಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ.

ಪಞ್ಚ ನೀವರಣಾನೀತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದನೀವರಣಂ ಬ್ಯಾಪಾದನೀವರಣಂ ಥಿನಮಿದ್ಧನೀವರಣಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚನೀವರಣಂ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನೀವರಣಂ. ಚಿತ್ತಂ ನೀವರನ್ತಿ ಪರಿಯೋನನ್ಧನ್ತೀತಿ ನೀವರಣಾನಿ. ಕಾಮೀಯನ್ತೀತಿ ಕಾಮಾ. ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ. ಕಾಮೇಸು ಛನ್ದೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ. ಕಾಮಯತೀತಿ ವಾ ಕಾಮೋ, ಕಾಮೋ ಏವ ಛನ್ದೋ, ನ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಛನ್ದೋ ನ ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದೋತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ. ಕಾಮತಣ್ಹಾಯೇತಂ ನಾಮಂ. ಬ್ಯಾಪಜ್ಜತಿ ತೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪೂತಿಭಾವಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಬ್ಯಾಪಾದಯತಿ ವಾ ವಿನಯಾಚಾರರೂಪಸಮ್ಪತ್ತಿಹಿತಸುಖಾನೀತಿ ಬ್ಯಾಪಾದೋ. ದೋಸಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಥಿನನತಾ ಥಿನಂ, ಮಿದ್ಧನತಾ ಮಿದ್ಧಂ, ಅನುಸ್ಸಾಹಸಂಹನನತಾ ಅಸತ್ತಿವಿಘಾತೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅನುಸ್ಸಾಹೋ ಥಿನಂ, ಚೇತಸಿಕಾನಂ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ ಮಿದ್ಧಂ, ಥಿನಞ್ಚ ಮಿದ್ಧಞ್ಚ ಥಿನಮಿದ್ಧಂ. ಉದ್ಧತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ, ಅವೂಪಸಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಕುಚ್ಛಿತಂ ಕತಂ ಕುಕತಂ, ಕುಕತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಂ, ಗರಹಿತಕಿರಿಯಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಚ್ಛಾನುತಾಪಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ವಿಗತಾ ಚಿಕಿಚ್ಛಾತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ವಿಗತಪಞ್ಞಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಭಾವಂ ವಾ ವಿಚಿನನ್ತೋ ಏತಾಯ ಕಿಚ್ಛತಿ ಕಿಲಮತೀತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ. ಬುದ್ಧಾದೀಸು ಸಂಸಯಸ್ಸೇತಂ ¶ ನಾಮಂ. ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ಏವ ನೀವರಣಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದನೀವರಣಂ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ.

ಛ ಧಮ್ಮಾ, ಛದ್ಧಮ್ಮಾತಿ ವಾ ಪಾಠೋ. ಛ ತಣ್ಹಾಕಾಯಾತಿ ರೂಪತಣ್ಹಾ ಸದ್ದತಣ್ಹಾ ಗನ್ಧತಣ್ಹಾ ರಸತಣ್ಹಾ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬತಣ್ಹಾ ಧಮ್ಮತಣ್ಹಾ. ರೂಪೇ ತಣ್ಹಾ ರೂಪತಣ್ಹಾ. ಸಾ ಏವ ಕಾಮತಣ್ಹಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕಭೇದತ್ತಾ ರಾಸಟ್ಠೇನ ಕಾಯೋತಿ ವುತ್ತಾ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ.

ಸತ್ತಾನುಸಯಾತಿ ¶ ¶ ಕಾಮರಾಗಾನುಸಯೋ ಪಟಿಘಾನುಸಯೋ ಮಾನಾನುಸಯೋ ದಿಟ್ಠಾನುಸಯೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನುಸಯೋ ಭವರಾಗಾನುಸಯೋ ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯೋ. ಅಪ್ಪಹೀನಟ್ಠೇನ ಅನುಸೇನ್ತೀತಿ ಅನುಸಯಾ. ಕಾಮೇಸು ರಾಗೋ ಕಾಮರಾಗೋ, ಕಾಮೋ ಏವ ವಾ ರಾಗೋತಿ ಕಾಮರಾಗೋ. ಆರಮ್ಮಣಸ್ಮಿಂ ಪಟಿಹಞ್ಞತೀತಿ ಪಟಿಘಂ. ಅಯಾಥಾವದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ದಿಟ್ಠಿ. ಸೇಯ್ಯಾದಿವಸೇನ ಮಞ್ಞತೀತಿ ಮಾನೋ. ಭವೇಸು ರಾಗೋ ಭವರಾಗೋ. ಥಾಮಗತೋ ಕಾಮರಾಗೋ ಕಾಮರಾಗಾನುಸಯೋ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ.

ಅಟ್ಠ ಮಿಚ್ಛತ್ತಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾ ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವೋ ಮಿಚ್ಛಾವಾಯಾಮೋ ಮಿಚ್ಛಾಸತಿ ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧಿ. ‘‘ಹಿತಸುಖಾವಹಾ ಮೇ ಭವಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಆಸೀಸಿತಾಪಿ ತಥಾಅಭಾವತೋ ಅಸುಭಾದೀಸುಯೇವ ಸುಭನ್ತಿಆದಿವಿಪರೀತಪ್ಪವತ್ತಿತೋ ಚ ಮಿಚ್ಛಾಸಭಾವಾತಿ ಮಿಚ್ಛತ್ತಾ. ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸತಿ, ಮಿಚ್ಛಾ ವಾ ಏತಾಯ ಪಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ. ಅಥ ವಾ ವಿಪರೀತಾ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ, ಅಯಾಥಾವದಿಟ್ಠೀತಿ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ, ವಿರಜ್ಝಿತ್ವಾ ಗಹಣತೋ ವಾ ವಿತಥಾ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ, ಅನತ್ತಾವಹತ್ತಾ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಕುಚ್ಛಿತಾ ದಿಟ್ಠೀತಿ ವಾಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ. ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠೀತಿ ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಾಭಿನಿವೇಸೋ. ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದಿತಿವಿಧೋ ವಿತಕ್ಕೋ. ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾತಿ ಮುಸಾವಾದಾದಿಚತುಬ್ಬಿಧಾ ಚೇತನಾ. ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತೋತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿತಿವಿಧಾ ಚೇತನಾ. ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವೋತಿ ಮಿಚ್ಛಾಜೀವಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಚೇತನಾ. ಮಿಚ್ಛಾವಾಯಾಮೋತಿ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ವೀರಿಯಂ. ಮಿಚ್ಛಾಸತೀತಿ ಸತಿಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೋ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ. ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧೀತಿ ಅಕುಸಲಸಮಾಧಿ.

ನವ ತಣ್ಹಾಮೂಲಕಾತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೦೩; ೩.೩೫೯) ತಣ್ಹಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಪರಿಯೇಸನಾ, ಪರಿಯೇಸನಂ ¶ ಪಟಿಚ್ಚ ಲಾಭೋ, ಲಾಭಂ ಪಟಿಚ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ, ವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಛನ್ದರಾಗೋ, ಛನ್ದರಾಗಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಅಜ್ಝೋಸಾನಂ, ಅಜ್ಝೋಸಾನಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಪರಿಗ್ಗಹೋ, ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಮಚ್ಛರಿಯಂ, ಮಚ್ಛರಿಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಆರಕ್ಖೋ, ಆರಕ್ಖಾಧಿಕರಣಂ ದಣ್ಡಾದಾನಸತ್ಥಾದಾನಕಲಹವಿಗ್ಗಹವಿವಾದತುವಂತುವಂಪೇಸುಞ್ಞಮುಸಾವಾದಾ ಅನೇಕೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೦೪; ೩.೩೫೯). ಇಮೇ ನವ ತಣ್ಹಾಮೂಲಕಾ ಧಮ್ಮಾ. ತಣ್ಹಾ ಮೂಲಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ತಣ್ಹಾಮೂಲಕಾ. ಪರಿಯೇಸನಾದಯೋ ಅಕುಸಲಾ ಏವ. ತಣ್ಹಂ, ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ತಣ್ಹಂ ನಿಸ್ಸಾಯ. ಪರಿಯೇಸನಾತಿ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಪರಿಯೇಸನಾ. ಸಾ ¶ ಹಿ ತಣ್ಹಾಯ ಸತಿ ಹೋತಿ. ಲಾಭೋತಿ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಪಟಿಲಾಭೋ, ಸೋ ಹಿ ಪರಿಯೇಸನಾಯ ಸತಿ ಹೋತಿ. ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಪನ ಞಾಣತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿವಿತಕ್ಕವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ. ತತ್ಥ ‘‘ಸುಖವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಜಞ್ಞಾ, ಸುಖವಿನಿಚ್ಛಯಂ ಞತ್ವಾ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಸುಖಮನುಯುಞ್ಜೇಯ್ಯಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೩೨೩) ಅಯಂ ಞಾಣವಿನಿಚ್ಛಯೋ. ‘‘ವಿನಿಚ್ಛಯೋತಿ ದ್ವೇ ವಿನಿಚ್ಛಯಾ ತಣ್ಹಾವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಚ ದಿಟ್ಠಿವಿನಿಚ್ಛಯೋ ಚಾ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ. ೧೦೨) ಏವಂ ಆಗತಾನಿ ಅಟ್ಠಸತತಣ್ಹಾವಿಚರಿತಾನಿ ತಣ್ಹಾವಿನಿಚ್ಛಯೋ ¶ . ದ್ವಾಸಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಯೋ ದಿಟ್ಠಿವಿನಿಚ್ಛಯೋ. ‘‘ಛನ್ದೋ ಖೋ, ದೇವಾನಮಿನ್ದ, ವಿತಕ್ಕನಿದಾನೋ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೫೮) ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಸುತ್ತೇ ಇಧ ವಿನಿಚ್ಛಯೋತಿ ವುತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋಯೇವ ಆಗತೋ. ಲಾಭಂ ಲಭಿತ್ವಾ ಹಿ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಂ ಸುನ್ದರಾಸುನ್ದರಞ್ಚ ವಿತಕ್ಕೇನೇವ ವಿನಿಚ್ಛಿನಾತಿ ‘‘ಏತ್ತಕಂ ಮೇ ರೂಪಾರಮ್ಮಣತ್ಥಾಯ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಏತ್ತಕಂ ಸದ್ದಾದಿಆರಮ್ಮಣತ್ಥಾಯ, ಏತ್ತಕಂ ಮಯ್ಹಂ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಏತ್ತಕಂ ಪರಸ್ಸ, ಏತ್ತಕಂ ಪರಿಭುಞ್ಜಿಸ್ಸಾಮಿ, ಏತ್ತಕಂ ನಿದಹಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಲಾಭಂ ಪಟಿಚ್ಚ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ’’ತಿ. ಛನ್ದರಾಗೋತಿ ಏವಂ ಅಕುಸಲವಿತಕ್ಕೇನ ವಿತಕ್ಕಿತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ದುಬ್ಬಲರಾಗೋ ಚ ಬಲವರಾಗೋ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಛನ್ದೋತಿ ಏತ್ಥ ದುಬ್ಬಲರಾಗಸ್ಸಾಧಿವಚನಂ, ರಾಗೋತಿ ಬಲವರಾಗಸ್ಸ. ಅಜ್ಝೋಸಾನನ್ತಿ ಅಹಂ ಮಮಾತಿ ಬಲವಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ. ಪರಿಗ್ಗಹೋತಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಪರಿಗ್ಗಹಕರಣಂ. ಮಚ್ಛರಿಯನ್ತಿ ಪರೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಭಾವಸ್ಸ ಅಸಹನತಾ. ತೇನೇವಸ್ಸ ಪೋರಾಣಾ ಏವಂ ವಚನತ್ಥಂ ವದನ್ತಿ ‘‘ಇದಂ ಅಚ್ಛರಿಯಂ ಮಯ್ಹಮೇವ ಹೋತು, ಮಾ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಚ್ಛರಿಯಂ ಹೋತೂತಿ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಮಚ್ಛರಿಯನ್ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ. ಆರಕ್ಖೋತಿ ದ್ವಾರಪಿದಹನಮಞ್ಜೂಸಗೋಪನಾದಿವಸೇನ ಸುಟ್ಠು ರಕ್ಖಣಂ. ಅಧಿಕರೋತೀತಿ ಅಧಿಕರಣಂ. ಕಾರಣಸ್ಸೇತಂ ¶ ನಾಮಂ. ಆರಕ್ಖಾಧಿಕರಣನ್ತಿ ಭಾವನಪುಂಸಕಂ, ಆರಕ್ಖಹೇತೂತಿ ಅತ್ಥೋ. ದಣ್ಡಾದಾನಾದೀಸು ಪರನಿಸೇಧನತ್ಥಂ ದಣ್ಡಸ್ಸ ಆದಾನಂ ದಣ್ಡಾದಾನಂ. ಏಕತೋಧಾರಾದಿನಾ ಸತ್ಥಸ್ಸ ಆದಾನಂ ಸತ್ಥಾದಾನಂ. ಕಾಯಕಲಹೋಪಿ ವಾಚಾಕಲಹೋಪಿ ಕಲಹೋ. ಪುರಿಮೋ ಪುರಿಮೋ ವಿರೋಧೋ ವಿಗ್ಗಹೋ. ಪಚ್ಛಿಮೋ ಪಚ್ಛಿಮೋ ವಿವಾದೋ. ತುವಂತುವನ್ತಿ ಅಗಾರವವಸೇನ ತುವಂತುವಂವಚನಂ.

ದಸ ಮಿಚ್ಛತ್ತಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ…ಪೇ… ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧಿ ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣಂ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿ. ತತ್ಥ ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣನ್ತಿ ಪಾಪಕಿರಿಯಾಸು ಉಪಾಯಚಿನ್ತಾವಸೇನ ಪಾಪಂ ಕತ್ವಾ ಸುಕತಂ ಮಯಾತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಕಾರೇನ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಮೋಹೋ. ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತೀತಿ ಅವಿಮುತ್ತಸ್ಸೇವ ಸತೋ ವಿಮುತ್ತಿಸಞ್ಞಿತಾ.

೨೪.

ಇದಾನಿ ¶ ಅನೇಕಭೇದೇನ ಪಹಾನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ದ್ವೇ ಪಹಾನಾನೀತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ಪಹಾನೇಸು ಹಿ ವಿಞ್ಞಾತೇಸು ತೇನ ತೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಧಮ್ಮಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಹೋನ್ತಿ. ಪಞ್ಚಸು ಪಹಾನೇಸು ಲೋಕಿಕಾನಿ ಚ ದ್ವೇ ಪಹಾನಾನಿ ಅಪ್ಪಯೋಗಂ ನಿಸ್ಸರಣಪ್ಪಹಾನಞ್ಚ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಪ್ಪಯೋಗಾನೇವ ದ್ವೇ ಲೋಕುತ್ತರಪಹಾನಾನಿ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಾನಿ. ಸಮ್ಮಾ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜನ್ತಿ ಏತೇನ ಕಿಲೇಸಾತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದೋ, ಪಹೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ ಕಿಲೇಸಾತಿ ಪಹಾನಂ. ಸಮುಚ್ಛೇದಸಙ್ಖಾತಂ ಪಹಾನಂ, ನ ಸೇಸಪ್ಪಹಾನನ್ತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನಂ. ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ತಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿ, ಪಹೀನತ್ತಾ ಪಹಾನಂ, ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಂ ಪಹಾನಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪ್ಪಹಾನಂ. ಲೋಕಂ ಉತ್ತರತೀತಿ ಲೋಕುತ್ತರೋ. ನಿಬ್ಬಾನಸಙ್ಖಾತಂ ಖಯಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಖಯಗಾಮೀ, ಖಯಗಾಮೀ ಚ ಸೋ ಮಗ್ಗೋ ಚಾತಿ ಖಯಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ, ತಂ ಭಾವಯತೋ ಸೋ ಮಗ್ಗೋ ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥಾ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಲೋಕುತ್ತರಫಲಮೇವ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪ್ಪಹಾನಂ.

ಕಾಮಾನಮೇತಂ ¶ ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿಆದೀಸು ಕಾಮತೋ ರೂಪತೋ ಸಙ್ಖತತೋ ನಿಸ್ಸರನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ನಿಸ್ಸರಣಂ, ತೇಹಿ ವಾ ನಿಸ್ಸಟತ್ತಾ ನಿಸ್ಸರಣಂ. ಅಸುಭಜ್ಝಾನಂ. ಕಾಮೇಹಿ ನಿಕ್ಖನ್ತತ್ತಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ. ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ ವಾ. ಅಸುಭಜ್ಝಾನಞ್ಹಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನತೋ ಕಾಮಾನಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ, ತಂ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೋ ಪನ ಸಮುಚ್ಛೇದತೋ ಸಬ್ಬಸೋ ಕಾಮಾನಂ ಅಚ್ಚನ್ತನಿಸ್ಸರಣಂ. ರುಪ್ಪತೀತಿ ರೂಪಂ, ನ ರೂಪಂ ಅರೂಪಂ ಮಿತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಅಮಿತ್ತಾ ವಿಯ, ಲೋಭಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಅಲೋಭಾದಯೋ ¶ ವಿಯ ಚ ರೂಪಪಟಿಪಕ್ಖೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಫಲವಸೇನ ವಾ ನತ್ಥೇತ್ಥ ರೂಪನ್ತಿ ಅರೂಪಂ, ಅರೂಪಮೇವ ಆರುಪ್ಪಂ. ಅರೂಪಜ್ಝಾನಾನಿ. ತಾನಿ ರೂಪಾನಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ನಾಮ. ಅರೂಪೇಹಿಪಿ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋ ಪುನ ಉಪ್ಪತ್ತಿನಿವಾರಣತೋ ಸಬ್ಬಸೋ ರೂಪಾನಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ನಾಮ. ಭೂತನ್ತಿ ಜಾತಂ. ಸಙ್ಖತನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಙ್ಗಮ್ಮ ಕತಂ. ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ತೇ ತೇ ಪಚ್ಚಯೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಸಮ್ಮಾ ಸಹ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಂ. ಪಠಮೇನ ಸಞ್ಜಾತತ್ತದೀಪನೇನ ಅನಿಚ್ಚತಾ, ದುತಿಯೇನ ಅನಿಚ್ಚಸ್ಸಾಪಿ ಸತೋ ಪಚ್ಚಯಾನುಭಾವದೀಪನೇನ ಪರಾಯತ್ತತಾ, ತತಿಯೇನ ಪರಾಯತ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಸತೋ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಅಬ್ಯಾಪಾರತ್ತದೀಪನೇನ ಏವಂಧಮ್ಮತಾ ದೀಪಿತಾ ಹೋತಿ. ನಿರೋಧೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಹಿ ಆಗಮ್ಮ ದುಕ್ಖಂ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ನಿರೋಧೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸೋ ಏವ ಚ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತತೋ ನಿಸ್ಸಟತ್ತಾ ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಂ ನಾಮ. ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ –

‘‘ನಿರೋಧೋ ¶ ತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ಇಧ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ನಿರೋಧೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಅರಹತ್ತಫಲೇನ ಹಿ ನಿಬ್ಬಾನೇ ದಿಟ್ಠೇ ಪುನ ಆಯತಿಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅರಹತ್ತಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ನಿರೋಧೋತಿ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಪಟಿಲದ್ಧಸ್ಸಾತಿಆದೀಸು ಅಸುಭಜ್ಝಾನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣತ್ತೇ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನೇನ, ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣತ್ತೇ ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನೇನ ಕಾಮಾ ಪಹೀನಾ ಚೇವ ಹೋನ್ತಿ ಪರಿಚ್ಚತ್ತಾ ಚ. ಅರೂಪಜ್ಝಾನಾನಂ ನಿಸ್ಸರಣತ್ತೇ ಚ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣತ್ತೇ ಚ ಏವಮೇವ ರೂಪಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ. ರೂಪೇಸು ಹಿ ಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನೇನ ರೂಪಾನಂ ಸಮುಚ್ಛೇದೋ ಹೋತಿ. ರೂಪಾತಿ ಚೇತ್ಥ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ. ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣತ್ತೇ ನಿಸ್ಸರಣಪ್ಪಹಾನೇನ, ಅರಹತ್ತಫಲಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣತ್ತೇ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪ್ಪಹಾನೇನ ಸಙ್ಖಾರಾ ಪಹೀನಾ ಚೇವ ಹೋನ್ತಿ ಪರಿಚ್ಚತ್ತಾ ಚ. ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಚ ನಿಸ್ಸರಣತ್ತೇ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಪಟಿಲಾಭೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ದುಕ್ಖಸಚ್ಚನ್ತಿಆದೀಸು ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧನ್ತಿಆದಿ ಭಾವನಪುಂಸಕವಚನಂ. ಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪಟಿವೇಧೋ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧೋ. ತಂ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧಂ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ಪಜಹಾತೀತಿ ತಥಾ ತಥಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೋ ಪಹಾತಬ್ಬೇ ಕಿಲೇಸೇ ಪಜಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ ಗಹೇತಬ್ಬೋ. ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರೇಸುಪಿ ಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನೇನ ವಾ ತಾನಿ ಪಜಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಜಹತೀತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಯಥಾ ನಾವಾ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಏಕಕ್ಖಣೇ ¶ ಚತ್ತಾರಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಕರೋತಿ, ಓರಿಮಂ ತೀರಂ ¶ ಪಜಹತಿ, ಸೋತಂ ಛಿನ್ದತಿ, ಭಣ್ಡಂ ವಹತಿ, ಪಾರಿಮಂ ತೀರಂ ಅಪ್ಪೇತಿ, ಏವಮೇವಂ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ಸಮುದಯಂ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ಮಗ್ಗಂ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ. ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ‘‘ನಿರೋಧಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಾಪುಣಾತಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೮೩೯) ವುತ್ತತ್ತಾ ಏಕಕ್ಖಣೇಪಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ವಿಯ ಪಹಾನಾನಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

ಪಞ್ಚಸು ಪಹಾನೇಸು ಯಂ ಸಸೇವಾಲೇ ಉದಕೇ ಪಕ್ಖಿತ್ತೇನ ಘಟೇನ ಸೇವಾಲಸ್ಸ ವಿಯ ತೇನ ತೇನ ಲೋಕಿಯಸಮಾಧಿನಾ ನೀವರಣಾದೀನಂ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮಾನಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಂ ದೂರೀಕರಣಂ, ಇದಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನಂ ನಾಮ. ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನಞ್ಚ ನೀವರಣಾನಂ ಪಠಮಂ ¶ ಝಾನಂ ಭಾವಯತೋತಿ ನೀವರಣಾನಂಯೇವ ಪಹಾನಂ ಪಾಕಟತ್ತಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ನೀವರಣಾನಿ ಹಿ ಝಾನಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇಪಿ ಪಚ್ಛಾಭಾಗೇಪಿ ನ ಸಹಸಾ ಚಿತ್ತಂ ಅಜ್ಝೋತ್ಥರನ್ತಿ, ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟೇಸು ಚ ತೇಸು ಝಾನಂ ಪರಿಹಾಯತಿ, ವಿತಕ್ಕಾದಯೋ ಪನ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪಚ್ಛಾ ಚ ಅಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಾ ಹುತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ನೀವರಣಾನಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಂ ಪಾಕಟಂ. ಯಂ ಪನ ರತ್ತಿಭಾಗೇ ಸಮುಜ್ಜಲಿತೇನ ಪದೀಪೇನ ಅನ್ಧಕಾರಸ್ಸ ವಿಯ ತೇನ ತೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅವಯವಭೂತೇನ ಝಾನಙ್ಗೇನ ಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನೇವ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಚ ಪಹಾತಬ್ಬಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಹಾನಂ, ಇದಂ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಂ ನಾಮ. ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಞ್ಚ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಂ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಂ ಸಮಾಧಿಂ ಭಾವಯತೋತಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಂಯೇವ ಪಹಾನಂ ಓಳಾರಿಕವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ದಿಟ್ಠಿಗತಞ್ಹಿ ಓಳಾರಿಕಂ, ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಯೋ ಸುಖುಮಾ. ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಯೇವ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ ‘‘ಗೂಥಗತಂ ಮುತ್ತಗತ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ (ಅ. ನಿ. ೯.೧೧) ವಿಯ. ಗನ್ತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ಚ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಗತಮತ್ತಮೇವೇತನ್ತಿಪಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ, ದ್ವಾಸಟ್ಠಿದಿಟ್ಠೀಸು ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ದಿಟ್ಠೀಸು ಗತನ್ತಿಪಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ. ಬಹುವಚನೇನ ತೇಸಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಂ. ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಂ ಸಮಾಧಿನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಂ. ಯಂ ಪನ ಅಸನಿವಿಚಕ್ಕಾಭಿಹತಸ್ಸ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೮೫೧) ರುಕ್ಖಸ್ಸ ವಿಯ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ¶ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯಥಾ ನ ಪುನ ಪವತ್ತತಿ, ಏವಂ ಪಹಾನಂ, ಇದಂ ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನಂ ನಾಮ. ನಿರೋಧೋ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ನಿರೋಧಸಙ್ಖಾತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ.

ಏವಂ ಪಹಾನವಸೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮೇ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸರೂಪೇನೇವ ಪುನ ಪಹಾತಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಹಾತಬ್ಬನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಛನ್ದರಾಗಪ್ಪಹಾನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾನಿ. ರೂಪಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಪಜಹಾತೀತಿಆದೀಸು ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಪಹಾತಬ್ಬೇ ಕಿಲೇಸೇ ಪಜಹಾತಿ. ಚಕ್ಖುಂ…ಪೇ… ಜರಾಮರಣಂ…ಪೇ… ಅಮತೋಗಧಂ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಪೇಯ್ಯಾಲದ್ವಯೇ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ¶ ‘‘ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಪಜಹಾತೀ’’ತಿಆದೀಸು ತೇಸು ಲೋಕುತ್ತರೇಸು ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಉದಿಕ್ಖನ್ತೋ ಅಪೇಕ್ಖಮಾನೋ ಇಚ್ಛಮಾನೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇಸು ಪಹಾತಬ್ಬೇ ಕಿಲೇಸೇ ಪಜಹಾತೀತಿ ತಂತಂಧಮ್ಮಾನುರೂಪೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಪಹಾತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಭಾವೇತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೨೫. ಭಾವೇತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಕಾಯಗತಾಸತೀತಿ ಕಾಯಗತಾಸತಿಸುತ್ತನ್ತೇ (ಮ. ನಿ. ೩.೧೫೩ ಆದಯೋ) ವುತ್ತಾ ಆನಾಪಾನಚತುಇರಿಯಾಪಥಖುದ್ದಕಇರಿಯಾಪಥದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರಚತುಧಾತುನವಸಿವಥಿಕಾಪಟಿಕೂಲ- ವವತ್ಥಾಪಕಮನಸಿಕಾರಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಯಥಾನುರೂಪಂ ರೂಪಜ್ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಚ ಸತಿ. ಸಾ ಹಿ ತೇಸು ಕಾಯೇಸು ಗತಾ ಪವತ್ತಾತಿ ಕಾಯಗತಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಾತಸಹಗತಾತಿ ಮಧುರಸುಖವೇದಯಿತಸಙ್ಖಾತೇನ ಸಾತೇನ ಸಹ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಭಾವಂ ಗತಾ. ತಬ್ಭಾವೇ ವೋಕಿಣ್ಣೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ನಿಸ್ಸಯೇ ಸಂಸಟ್ಠೇ ದಿಸ್ಸತಿ ಸಹಗತಸದ್ದೋ ಪಞ್ಚಸು ಅತ್ಥೇಸು ಜಿನವಚನೇ. ‘‘ಯಾಯಂ ತಣ್ಹಾ ಪೋನೋಬ್ಭವಿಕಾ ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ’’ತಿ (ವಿಭ. ೨೦೩) ಏತ್ಥ ತಬ್ಭಾವೇ, ನನ್ದಿರಾಗಭೂತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಯಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವೀಮಂಸಾ ಕೋಸಜ್ಜಸಹಗತಾ ಕೋಸಜ್ಜಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೮೩೨) ಏತ್ಥ ವೋಕಿಣ್ಣೇ, ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇನ ಕೋಸಜ್ಜೇನ ವೋಕಿಣ್ಣಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಲಾಭೀ ಹೋತಿ ರೂಪಸಹಗತಾನಂ ವಾ ಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಅರೂಪಸಹಗತಾನಂ ವಾ ಸಮಾಪತ್ತೀನ’’ನ್ತಿ (ಪು. ಪ. ೩-೮) ಏತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣೇ, ರೂಪಾರೂಪಾರಮ್ಮಣಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಾಸಹಗತಂ ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೨೩೮) ಏತ್ಥ ನಿಸ್ಸಯೇ, ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಾನಿಸ್ಸಯಂ ಅಟ್ಠಿಕಸಞ್ಞಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಇದಂ ಸುಖಂ ಇಮಾಯ ಪೀತಿಯಾ ಸಹಗತಂ ಹೋತಿ ಸಹಜಾತಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ. ೫೭೮) ಏತ್ಥ ಸಂಸಟ್ಠೇ, ಸಮ್ಮಿಸ್ಸನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಮಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಪದೇ ಸಂಸಟ್ಠೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಸಾತಸಂಸಟ್ಠಾ ಹಿ ಸಾತಸಹಗತಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಸಾ ಹಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನಂ ಸೇಸೇಸು ಸಾತಸಹಗತಾ ಹೋತಿ, ಸತಿಪಿ ಚ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತತ್ತೇ ಯೇಭುಯ್ಯವಸೇನ ಸಾತಸಹಗತಾತಿ ವುತ್ತಾ, ಪುರಿಮಜ್ಝಾನಮೂಲಕತ್ತಾ ವಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಸಾತಸಹಗತಾಯ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋತಿ ¶ , ಉಪೇಕ್ಖಾಯ ಪನ ಸನ್ತೇ ಸುಖೇ ವುತ್ತತ್ತಾ ಭಗವತಾ ಸಾತಸಹಗತಾತಿ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಪಿ ವುತ್ತಾವ ಹೋತಿ.

ಸಮಥೋ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚಾತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಯೋ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಸಮೇತಿ ವಿನಾಸೇತೀತಿ ಸಮಥೋ. ಸಮಾಧಿಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಅನಿಚ್ಚತಾದಿವಸೇನ ವಿವಿಧೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಧಮ್ಮೇ ಪಸ್ಸತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ಪಞ್ಞಾಯೇತಂ ನಾಮಂ. ಇಮೇ ಪನ ದ್ವೇ ದಸುತ್ತರಪರಿಯಾಯೇ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾತಿ ವುತ್ತಾ, ಸಙ್ಗೀತಿಪರಿಯಾಯೇ ಚ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾತಿ. ತಯೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಸವಿತಕ್ಕೋ ಸವಿಚಾರೋ ಸಮಾಧಿ ¶ , ಅವಿತಕ್ಕೋ ವಿಚಾರಮತ್ತೋ ¶ ಸಮಾಧಿ, ಅವಿತಕ್ಕೋ ಅವಿಚಾರೋ ಸಮಾಧಿ. ಸಮ್ಪಯೋಗವಸೇನ ವತ್ತಮಾನೇನ ಸಹ ವಿತಕ್ಕೇನ ಸವಿತಕ್ಕೋ, ಸಹ ವಿಚಾರೇನ ಸವಿಚಾರೋ. ಸೋ ಖಣಿಕಸಮಾಧಿ, ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮಾಧಿ, ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿ. ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕೋತಿ ಅವಿತಕ್ಕೋ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಸು ವಿಚಾರೋ ಮತ್ತಾ ಪರಮಾ ಪಮಾಣಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಿಚಾರಮತ್ತೋ, ವಿಚಾರತೋ ಉತ್ತರಿ ವಿತಕ್ಕೇನ ಸಮ್ಪಯೋಗಂ ನ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೋ ಪಞ್ಚಕನಯೇ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿ, ತದುಭಯವಿರಹಿತೋ ಅವಿತಕ್ಕೋ ಅವಿಚಾರೋ ಸಮಾಧಿ. ಸೋ ಚತುಕ್ಕನಯೇ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಿ, ಪಞ್ಚಕನಯೇ ತತಿಯಜ್ಝಾನಾದಿ ರೂಪಾವಚರಸಮಾಧಿ. ಇಮೇ ತಯೋಪಿ ಲೋಕಿಯಾ ಏವ. ಸಙ್ಗೀತಿಪರಿಯಾಯೇ ಅಪರೇಪಿ ತಯೋ ಸಮಾಧೀ ವುತ್ತಾ – ‘‘ಸುಞ್ಞತೋ ಸಮಾಧಿ, ಅನಿಮಿತ್ತೋ ಸಮಾಧಿ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ಸಮಾಧೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೦೫). ನ ತೇ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ.

ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಚುದ್ದಸವಿಧೇನ ಕಾಯಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹತೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ನವವಿಧೇನ ವೇದನಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹತೋ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ಸೋಳಸವಿಧೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹತೋ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ಪಞ್ಚವಿಧೇನ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹತೋ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಲೋಕುತ್ತರಂ ಪನ ಇಧ ನ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಪಞ್ಚ ಅಙ್ಗಾನಿ ಅಸ್ಸ ಸನ್ತೀತಿ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕೋ, ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿ. ಪೀತಿಫರಣತಾ, ಸುಖಫರಣತಾ, ಚೇತೋಫರಣತಾ, ಆಲೋಕಫರಣತಾ, ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ¶ ಪಞ್ಚ ಅಙ್ಗಾನಿ. ಪೀತಿಂ ಫರಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ದ್ವೀಸು ಝಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾ ಪೀತಿಫರಣತಾ ನಾಮ. ಸುಖಂ ಫರಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ತೀಸು ಝಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾ ಸುಖಫರಣತಾ ನಾಮ. ಪರೇಸಂ ಚೇತೋ ಫರಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಚೇತೋಪರಿಯಪಞ್ಞಾ ಚೇತೋಫರಣತಾ ನಾಮ. ಆಲೋಕಂ ಫರಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪಞ್ಞಾ ಆಲೋಕಫರಣತಾ ನಾಮ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –

‘‘ದ್ವೀಸು ಝಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾ ಪೀತಿಫರಣತಾ, ತೀಸು ಝಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾ ಸುಖಫರಣತಾ, ಪರಚಿತ್ತಪಞ್ಞಾ ಚೇತೋಫರಣತಾ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪಞ್ಞಾ ಆಲೋಕಫರಣತಾ, ತಮ್ಹಾ ತಮ್ಹಾ ಸಮಾಧಿಮ್ಹಾ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣನಿಮಿತ್ತ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ. ೮೦೪).

ತಞ್ಹಿ ¶ ವುಟ್ಠಿತಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪವತ್ತಾಕಾರಗಹಣತೋ ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಚ ಪೀತಿಫರಣತಾ ಸುಖಫರಣತಾ ದ್ವೇ ಪಾದಾ ವಿಯ, ಚೇತೋಫರಣತಾ ಆಲೋಕಫರಣತಾ ದ್ವೇ ಹತ್ಥಾ ವಿಯ, ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಮಜ್ಝಿಮಕಾಯೋ ವಿಯ, ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣನಿಮಿತ್ತಂ ಸೀಸಂ ವಿಯ. ಇತಿ ಆಯಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿ ¶ ಸಾರಿಪುತ್ತತ್ಥೇರೋ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಂ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಂ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸಮ್ಪನ್ನಂ ಪುರಿಸಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇಸಿ.

ಛ ಅನುಸ್ಸತಿಟ್ಠಾನಾನೀತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಸತಿಯೋ ಏವ ಅನುಸ್ಸತಿಯೋ, ಪವತ್ತಿತಬ್ಬಟ್ಠಾನಸ್ಮಿಂಯೇವ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಸದ್ಧಾಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ಕುಲಪುತ್ತಸ್ಸ ಅನುರೂಪಾ ಸತಿಯೋತಿಪಿ ಅನುಸ್ಸತಿಯೋ, ಅನುಸ್ಸತಿಯೋ ಏವ ಪೀತಿಆದೀನಂ ಠಾನತ್ತಾ ಅನುಸ್ಸತಿಟ್ಠಾನಾನಿ. ಕತಮಾನಿ ಛ? ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸ್ಸತಿ ಸಙ್ಘಾನುಸ್ಸತಿ ಸೀಲಾನುಸ್ಸತಿ ಚಾಗಾನುಸ್ಸತಿ ದೇವತಾನುಸ್ಸತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೨೭). ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾತಿ ಬೋಧಿಯಾ, ಬೋಧಿಸ್ಸ ವಾ ಅಙ್ಗಾ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಾ ಏಸಾ ಧಮ್ಮಸಾಮಗ್ಗೀ ಯಾಯ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯ ಲೀನುದ್ಧಚ್ಚಪತಿಟ್ಠಾನಾಯೂಹನಕಾಮಸುಖತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಉಚ್ಛೇದಸಸ್ಸತಾಭಿನಿವೇಸಾದೀನಂ ಅನೇಕೇಸಂ ಉಪದ್ದವಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಾಯ ಸತಿಧಮ್ಮವಿಚಯವೀರಿಯಪೀತಿಪಸ್ಸದ್ಧಿಸಮಾಧಿಉಪೇಕ್ಖಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಧಮ್ಮಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಬೋಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾನನಿದ್ದಾಯ ವುಟ್ಠಹತಿ, ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವಾ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ತಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮಸಾಮಗ್ಗಿಸಙ್ಖಾತಾಯ ಬೋಧಿಯಾ ಅಙ್ಗಾತಿಪಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಝಾನಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಾದಯೋ ¶ ವಿಯ. ಯೋ ಪನೇಸ ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾಯ ಏತಾಯ ಧಮ್ಮಸಾಮಗ್ಗಿಯಾ ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಬೋಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಸ ಬೋಧಿಸ್ಸ ಅಙ್ಗಾತಿಪಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಸೇನಙ್ಗರಥಙ್ಗಾದಯೋ ವಿಯ. ತೇನಾಹು ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯಾ ‘‘ಬುಜ್ಝನಕಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಅಙ್ಗಾತಿ ವಾ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ’’ತಿ. ಅಪಿಚ ‘‘ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾತಿ ಕೇನಟ್ಠೇನ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ, ಬೋಧಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ. ಮ. ೨.೧೭) ನಯೇನ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಟ್ಠೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋತಿ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ ಅರಿಯಭಾವಕರತ್ತಾ ಅರಿಯಫಲಪಟಿಲಾಭಕರತ್ತಾ ಚ ಅರಿಯೋ. ಅಟ್ಠ ಅಙ್ಗಾನಿ ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ. ಸೋಯಂ ಚತುರಙ್ಗಿಕಾ ವಿಯ ಸೇನಾ, ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಂ ವಿಯ ಚ ತೂರಿಯಂ ಅಙ್ಗಮತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ, ಅಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತೋ ನತ್ಥಿ. ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಾ ಲೋಕುತ್ತರಾ, ದಸುತ್ತರಪರಿಯಾಯೇನ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾಪಿ ಲಬ್ಭನ್ತಿ.

ನವ ¶ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಾನೀತಿ ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ, ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ, ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ, ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ, ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ, ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ, ಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ, ಪಞ್ಞಾ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ, ವಿಮುತ್ತಿ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗಂ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೫೯). ಸೀಲವಿಸುದ್ಧೀತಿ ವಿಸುದ್ಧಿಂ ಪಾಪೇತುಂ ಸಮತ್ಥಂ ಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲಂ. ತಞ್ಹಿ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಮಲಂ ವಿಸೋಧೇತಿ. ಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಧಾನಿಯಙ್ಗನ್ತಿ ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವಸ್ಸ ಪಧಾನಂ ಉತ್ತಮಂ ಅಙ್ಗಂ. ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಾ ಪಗುಣಾ ¶ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ. ತಾ ಹಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಚಿತ್ತಮಲಂ ವಿಸೋಧೇನ್ತಿ. ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯನಾಮರೂಪದಸ್ಸನಂ. ತಞ್ಹಿ ಸತ್ತದಿಟ್ಠಿಮಲಂ ವಿಸೋಧೇತಿ. ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರಞಾಣಂ. ತೇನ ಹಿ ತೀಸು ಅದ್ಧಾಸು ಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಧಮ್ಮಾ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ತೀಸುಪಿ ಅದ್ಧಾಸು ಸತ್ತಕಙ್ಖಾಮಲಂ ವಿತರನ್ತೋ ವಿಸುಜ್ಝತಿ. ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಓಭಾಸಞಾಣಪೀತಿಪಸ್ಸದ್ಧಿಸುಖಅಧಿಮೋಕ್ಖಪಗ್ಗಹಉಪಟ್ಠಾನಉಪೇಕ್ಖಾನಿಕನ್ತೀತಿ ¶ ದಸ ವಿಪಸ್ಸನುಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ, ನ ಮಗ್ಗೋ, ವೀಥಿಪಟಿಪನ್ನಂ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಂ ಮಗ್ಗೋತಿ ಏವಂ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗೇ ಞಾಣಂ ನಾಮ. ತೇನ ಹಿ ಅಮಗ್ಗಮಲಂ ವಿಸೋಧೇತಿ. ಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧೀತಿ ವೀಥಿಪಟಿಪನ್ನಂ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಮುಞ್ಚಿತುಕಮ್ಯತಾಞಾಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣಂ ಅನುಲೋಮಞಾಣನ್ತಿ ಇಮಾನಿ ನವ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾನಿ. ತಾನಿ ಹಿ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಿಮಲಂ ವಿಸೋಧೇನ್ತಿ. ಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಚತುಅರಿಯಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾ. ಸಾ ಹಿ ಸಮುಚ್ಛೇದತೋ ಸಕಸಕಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸಮಲಂ ವಿಸೋಧೇತಿ. ಪಞ್ಞಾತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಪಞ್ಞಾ. ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಅರಹತ್ತಫಲವಿಮುತ್ತಿ.

ದಸ ಕಸಿಣಾಯತನಾನೀತಿ ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ ಉದ್ಧಂ ಅಧೋ ತಿರಿಯಂ ಅದ್ವಯಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ, ಆಪೋಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ…ಪೇ… ತೇಜೋಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ…ಪೇ… ವಾಯೋಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ…ಪೇ… ನೀಲಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ…ಪೇ… ಪೀತಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ…ಪೇ… ಲೋಹಿತಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ…ಪೇ… ಓದಾತಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ…ಪೇ… ಆಕಾಸಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞಾಣಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ ಉದ್ಧಂ ಅಧೋ ತಿರಿಯಂ ಅದ್ವಯಂ ಅಪ್ಪಮಾಣ’’ನ್ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೨೫; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೬೦) ಏವಂ ವುತ್ತಾನಿ ದಸ. ಏತಾನಿ ¶ ಹಿ ಸಕಲಫರಣಟ್ಠೇನ ಕಸಿಣಾನಿ, ತದಾರಮ್ಮಣಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಖೇತ್ತಟ್ಠೇನ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ವಾ ಆಯತನಾನಿ. ಉದ್ಧನ್ತಿ ಉಪರಿಗಗನತಲಾಭಿಮುಖಂ. ಅಧೋತಿ ಹೇಟ್ಠಾಭೂಮಿತಲಾಭಿಮುಖಂ. ತಿರಿಯನ್ತಿ ಖೇತ್ತಮಣ್ಡಲಮಿವ ಸಮನ್ತಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಂ. ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ಉದ್ಧಮೇವ ಕಸಿಣಂ ವಡ್ಢೇತಿ ಏಕಚ್ಚೋ ಅಧೋ, ಏಕಚ್ಚೋ ಸಮನ್ತತೋ. ಏಕೋಪಿ ತೇನ ತೇನ ವಾ ಕಾರಣೇನ ಏವಂ ಪಸಾರೇತಿ ಆಲೋಕಮಿವ ರೂಪದಸ್ಸನಕಾಮೋ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಪಥವೀಕಸಿಣಮೇಕೋ ಸಞ್ಜಾನಾತಿ ಉದ್ಧಂ ಅಧೋ ತಿರಿಯ’’ನ್ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೨೫; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೬೦). ಅದ್ವಯನ್ತಿ ಇದಂ ಪನ ಏಕಸ್ಸ ಅಞ್ಞಭಾವಾನುಪಗಮನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ಯಥಾ ಹಿ ಉದಕಂ ಪವಿಟ್ಠಸ್ಸ ಸಬ್ಬದಿಸಾಸು ಉದಕಮೇವ ಹೋತಿ ನ ಅಞ್ಞಂ, ಏವಮೇವ ಪಥವೀಕಸಿಣಂ ಪಥವೀಕಸಿಣಮೇವ ಹೋತಿ, ನತ್ಥಿ ತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಕಸಿಣಸಮ್ಭೇದೋತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ. ಅಪ್ಪಮಾಣನ್ತಿ ಇದಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಫರಣಅಪ್ಪಮಾಣವಸೇನ ¶ ವುತ್ತಂ. ತಞ್ಹಿ ಮನಸಾ ಫರನ್ತೋ ಸಕಲಮೇವ ಫರತಿ, ನ ‘‘ಅಯಮಸ್ಸ ಆದಿ ಇದಂ ಮಜ್ಝ’’ನ್ತಿ ಪಮಾಣಂ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ. ಆಕಾಸಕಸಿಣನ್ತಿ ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸೋ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಕಾಸಕಸಿಣಞ್ಚ. ವಿಞ್ಞಾಣಕಸಿಣನ್ತಿ ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸೇ ¶ ಪವತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಂ. ತತ್ಥ ಕಸಿಣವಸೇನ ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸೇ, ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸವಸೇನ ತತ್ಥ ಪವತ್ತವಿಞ್ಞಾಣೇ ಉದ್ಧಂಅಧೋತಿರಿಯತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಪರಿಚ್ಛೇದಾಕಾಸಕಸಿಣಸ್ಸಪಿ ವಡ್ಢನೀಯತ್ತಾ ತಸ್ಸ ವಸೇನಪೀತಿ.

೨೬. ಇದಾನಿ ಭಾವನಾಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ದ್ವೇ ಭಾವನಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಲೋಕಿಯಾತಿಆದೀಸು ಲೋಕೋ ವುಚ್ಚತಿ ಲುಜ್ಜನಪಲುಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ವಟ್ಟಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಪರಿಯಾಪನ್ನಭಾವೇನ ಲೋಕೇ ನಿಯುತ್ತಾತಿ ಲೋಕಿಯಾ, ಲೋಕಿಯಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಭಾವನಾ ಲೋಕಿಯಾ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಭಾವನಾತಿ ವೋಹಾರವಸೇನ ವುಚ್ಚತಿ, ತೇಹಿ ಪನ ವಿಸುಂ ಭಾವನಾ ನತ್ಥಿ. ತೇ ಏವ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಭಾವಿಯಮಾನಾ ಭಾವನಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಉತ್ತಿಣ್ಣಾತಿ ಉತ್ತರಾ, ಲೋಕೇ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಭಾವೇನ ಲೋಕತೋ ಉತ್ತರಾತಿ ಲೋಕುತ್ತರಾ.

ರೂಪಭವಸಙ್ಖಾತೇ ರೂಪೇ ಅವಚರನ್ತೀತಿ ರೂಪಾವಚರಾ. ಕುಸಲಸದ್ದೋ ಪನೇತ್ಥ ಆರೋಗ್ಯಅನವಜ್ಜಛೇಕಸುಖವಿಪಾಕೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ. ‘‘ಕಚ್ಚಿ ನು ಭೋತೋ ಕುಸಲಂ? ಕಚ್ಚಿ ಭೋತೋ ಅನಾಮಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಜಾ. ೧.೧೫.೧೪೬; ೨.೨೦.೧೨೯) ಆರೋಗ್ಯೇ. ‘‘ಕತಮೋ ಪನ, ಭನ್ತೇ, ಕಾಯಸಮಾಚಾರೋ ಕುಸಲೋ? ಯೋ ಖೋ, ಮಹಾರಾಜ, ಕಾಯಸಮಾಚಾರೋ ಅನವಜ್ಜೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೩೬೧) ಚ ‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭನ್ತೇ, ಏತದಾನುತ್ತರಿಯಂ, ಯಥಾ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸೂ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೪೫) ಚ ಏವಮಾದೀಸು ಅನವಜ್ಜೇ. ‘‘ತಂ ¶ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ, ರಾಜಕುಮಾರ, ಕುಸಲೋ ತ್ವಂ ರಥಸ್ಸ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನ’’ನ್ತಿ? (ಮ. ನಿ. ೨.೮೭) ‘‘ಕುಸಲಾ ನಚ್ಚಗೀತಸ್ಸ ಸಿಕ್ಖಿತಾ ಚಾತುರಿತ್ಥಿಯೋ’’ತಿ (ಜಾ. ೨.೨೨.೯೪) ಚ ಆದೀಸು ಛೇಕೇ. ‘‘ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾದಾನಹೇತು ಏವಮಿದಂ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೮೦) ‘‘ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೪೩೧) ಚ ಆದೀಸು ಸುಖವಿಪಾಕೇ. ಸ್ವಾಯಮಿಧ ಆರೋಗ್ಯೇಪಿ ಅನವಜ್ಜೇಪಿ ಸುಖವಿಪಾಕೇಪಿ ವಟ್ಟತಿ. ವಚನತ್ಥೋ ಪನೇತ್ಥ ಕುಚ್ಛಿತೇ ಪಾಪಕೇ ಧಮ್ಮೇ ಸಲಯನ್ತಿ ಚಲಯನ್ತಿ ಕಮ್ಪೇನ್ತಿ ವಿದ್ಧಂಸೇನ್ತೀತಿ ಕುಸಲಾ, ಕುಚ್ಛಿತೇನ ವಾ ಆಕಾರೇನ ಸಯನ್ತಿ ¶ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಕುಸಾ, ತೇ ಅಕುಸಲಸಙ್ಖಾತೇ ಕುಸೇ ಲುನನ್ತಿ ಛಿನ್ದನ್ತೀತಿ ಕುಸಲಾ, ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ವಾ ಸಾನತೋ ತನುಕರಣತೋ ಕುಸಂ, ಞಾಣಂ. ತೇನ ಕುಸೇನ ಲಾತಬ್ಬಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಾತಿ ಕುಸಲಾ, ಯಥಾ ವಾ ಕುಸಾ ಉಭಯಭಾಗಗತಂ ಹತ್ಥಪ್ಪದೇಸಂ ಲುನನ್ತಿ, ಏವಮಿಮೇಪಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನ ಉಭಯಭಾಗಗತಂ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಂ ಲುನನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕುಸಾ ವಿಯ ಲುನನ್ತೀತಿ ಕುಸಲಾ. ತೇಸಂ ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಾನಂ ಭಾವನಾ. ಅರೂಪಭವಸಙ್ಖಾತೇ ಅರೂಪೇ ಅವಚರನ್ತೀತಿ ಅರೂಪಾವಚರಾ. ತೇಭೂಮಕವಟ್ಟೇ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ, ತಸ್ಮಿಂ ನ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾತಿ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾ, ಲೋಕುತ್ತರಾ.

ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾನಂ ¶ ಧಮ್ಮಾನಂ ಭಾವನಾ ಕಸ್ಮಾ ನ ವುತ್ತಾತಿ ಚೇ? ಅಪ್ಪನಾಪ್ಪತ್ತಾಯ ಏವ ಭಾವನಾಯ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಭಾವನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ. ವುತ್ತಞ್ಹಿ ತತ್ಥ –

‘‘ಯೋಗವಿಹಿತೇಸು ವಾ ಕಮ್ಮಾಯತನೇಸು ಯೋಗವಿಹಿತೇಸು ವಾ ಸಿಪ್ಪಾಯತನೇಸು ಯೋಗವಿಹಿತೇಸು ವಾ ವಿಜ್ಜಾಟ್ಠಾನೇಸು ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಂ ವಾ ಸಚ್ಚಾನುಲೋಮಿಕಂ ವಾ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ವಾ, ವೇದನಾ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ವಾ, ಸಞ್ಞಾ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ವಾ, ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ ವಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ವಾ ಯಂ ಏವರೂಪಂ ಅನುಲೋಮಿಕಂ ಖನ್ತಿಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ರುಚಿಂ ಮುದಿಂ ಪೇಕ್ಖಂ ಧಮ್ಮನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತಿಂ ಪರತೋ ಅಸುತ್ವಾ ಪಟಿಲಭತಿ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಚಿನ್ತಾಮಯಾ ಪಞ್ಞಾ. ಯೋಗವಿಹಿತೇಸು ವಾ ಕಮ್ಮಾಯತನೇಸು…ಪೇ… ಧಮ್ಮನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತಿಂ ಪರತೋ ಸುತ್ವಾ ಪಟಿಲಭತಿ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸುತಮಯಾ ಪಞ್ಞಾ. ಸಬ್ಬಾಪಿ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾ ಭಾವನಾಮಯಾ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ (ವಿಭ. ೭೬೮).

ಸಾ ¶ ಪನ ಕಾಮಾವಚರಭಾವನಾ ಆವಜ್ಜನಭವಙ್ಗಪಾತೇಹಿ ಅನ್ತರಿತತ್ತಾ ಭಾವನಾತಿ ನ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸಬ್ಬೇಸಂ ಪನ ಪುಞ್ಞಾನಂ ತಿವಿಧಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಂ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿವಿಪಸ್ಸನಾಸಮಾಧೀನಂ ಭಾವನಾಮಯಪುಞ್ಞತಾ ಸಿದ್ಧಾ. ಇಧ ಪನ ಲೋಕಿಯಭಾವನಾಯ ಏವ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಾನಂ ತಿವಿಧಭಾವೇ ಹೀನಾತಿ ಲಾಮಕಾ. ಹೀನುತ್ತಮಾನಂ ಮಜ್ಝೇ ಭವಾ ಮಜ್ಝಾ, ಮಜ್ಝಿಮಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಪಧಾನಭಾವಂ ನೀತಾತಿ ಪಣೀತಾ, ಉತ್ತಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಆಯೂಹನವಸೇನ ಅಯಂ ಹೀನಮಜ್ಝಿಮಪಣೀತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಯಸ್ಸಾ ಹಿ ಆಯೂಹನಕ್ಖಣೇ ¶ ಛನ್ದೋ ವಾ ಹೀನೋ ಹೋತಿ ವೀರಿಯಂ ವಾ ಚಿತ್ತಂ ವಾ ವೀಮಂಸಾ ವಾ, ಸಾ ಹೀನಾ ನಾಮ. ಯಸ್ಸಾ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ, ಸಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ ನಾಮ. ಯಸ್ಸಾ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಣೀತಾ, ಸಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ. ಮುದುಕೇಹಿ ವಾ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಹೀನಾ ನಾಮ, ಮಜ್ಝಿಮೇಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ, ಅಧಿಮತ್ತೇಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪಣೀತಾ ನಾಮ. ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾಯ ಹೀನಮಜ್ಝಿಮತ್ತಾಭಾವಾ ಪಣೀತತಾ ಏವ ವುತ್ತಾ. ಸಾ ಹಿ ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ಅತಪ್ಪಕಟ್ಠೇನ ಚ ಪಣೀತಾ.

೨೭. ಪಠಮಭಾವನಾಚತುಕ್ಕೇ ಭಾವೇತೀತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಖಣೇ ತಥಾ ತಥಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತಿ. ದುತಿಯಭಾವನಾಚತುಕ್ಕೇ ಏಸನಾಭಾವನಾತಿ ಅಪ್ಪನಾಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಭಾವನಾ. ಸಾ ಹಿ ಅಪ್ಪನಂ ಏಸನ್ತಿ ಏತಾಯಾತಿ ಏಸನಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಪಟಿಲಾಭಭಾವನಾತಿ ಅಪ್ಪನಾಭಾವನಾ. ಸಾ ಹಿ ತಾಯ ಏಸನಾಯ ಪಟಿಲಬ್ಭತೀತಿ ಪಟಿಲಾಭೋತಿ ವುತ್ತಾ. ಏಕರಸಾಭಾವನಾತಿ ಪಟಿಲಾಭೇ ವಸೀಭಾವಂ ಪತ್ತುಕಾಮಸ್ಸ ಪಯೋಗಕಾಲೇ ಭಾವನಾ. ಸಾ ಹಿ ತೇನ ತೇನ ಪಹಾನೇನ ತೇಹಿ ತೇಹಿ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ ಏಕರಸಾತಿ ಕತ್ವಾ ಏಕರಸಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಆಸೇವನಾಭಾವನಾತಿ ಪಟಿಲಾಭೇ ವಸಿಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾರುಚಿ ¶ ಪರಿಭೋಗಕಾಲೇ ಭಾವನಾ. ಸಾ ಹಿ ಭುಸಂ ಸೇವೀಯತೀತಿ ಆಸೇವನಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಆಸೇವನಾಭಾವನಾ ವಸೀಕಮ್ಮಂ, ಏಕರಸಾಭಾವನಾ ಸಬ್ಬತ್ಥಿಕಾ’’ತಿ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ. ಚತುಕ್ಕವಿಭಾಗೇ ಸಮಾಧಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಾನನ್ತಿ ವತ್ತಮಾನಸಮೀಪೇ ವತ್ತಮಾನವಚನಂ. ತತ್ಥ ಜಾತಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಜಾತಾ. ಏಕರಸಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅಪ್ಪನುಪ್ಪಾದನೇ ಸಮಾನಕಿಚ್ಚಾ ಹೋನ್ತಿ. ಸಮಾಧಿಂ ಸಮಾಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಅಪ್ಪಿತಪ್ಪನಾನಂ. ತತ್ಥ ಜಾತಾತಿ ತಸ್ಸಾ ಅಪ್ಪನಾಯ ಜಾತಾ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ನಾತಿವತ್ತನ್ತೀತಿ ಸಮಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ನಾತಿಕ್ಕಮನ್ತಿ. ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೇನ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ¶ ಭಾವಯತೋತಿಆದೀಸು ಏಕಕ್ಖಣೇಪಿ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚಕರಣೇ ತಂತಂನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚಕಾರಕಾನಿ ಸೇಸಾನಿಪಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ ಏಕರಸಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನೇವ ಏಕರಸಟ್ಠೇನ ಭಾವನಾ. ಬಲಬೋಜ್ಝಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏಕರಸಾತಿ ಚ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ.

ಇಧ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ ಭಿಕ್ಖು. ಸಂಸಾರೇ ಭಯಂ ಇಕ್ಖತೀತಿ ಭಿಕ್ಖು. ಪುಬ್ಬಣ್ಹಸಮಯನ್ತಿಆದೀಸು ಅಚ್ಚನ್ತಸಂಯೋಗತ್ಥೇ ಉಪಯೋಗವಚನಂ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಭುಮ್ಮಮೇವ ¶ , ದಿವಸಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಕಾಲೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಆಸೇವತೀತಿ ವಸಿಪ್ಪತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಂ ಭುಸಂ ಸೇವತಿ. ಮಜ್ಝನ್ಹಿಕಸಮಯನ್ತಿ ದಿವಸಸ್ಸ ಮಜ್ಝಕಾಲೇ. ಸಾಯನ್ಹಸಮಯನ್ತಿ ದಿವಸಸ್ಸ ಸಾಯನ್ಹಕಾಲೇ. ಪುರೇಭತ್ತನ್ತಿ ದಿವಾಭತ್ತತೋ ಪುರೇಕಾಲೇ. ಪಚ್ಛಾಭತ್ತನ್ತಿ ದಿವಾಭತ್ತತೋ ಪಚ್ಛಾಕಾಲೇ. ಪುರಿಮೇಪಿ ಯಾಮೇತಿ ರತ್ತಿಯಾ ಪಠಮೇ ಕೋಟ್ಠಾಸೇ. ಕಾಳೇತಿ ಕಾಳಪಕ್ಖೇ. ಜುಣ್ಹೇತಿ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖೇ. ಪುರಿಮೇಪಿ ವಯೋಖನ್ಧೇತಿ ಪಠಮೇ ವಯೋಕೋಟ್ಠಾಸೇ, ಪಠಮವಯೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೀಸು ಚ ವಯೇಸು ವಸ್ಸಸತಾಯುಕಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ವಯೇ ಚತುಮಾಸಾಧಿಕಾನಿ ತೇತ್ತಿಂಸ ವಸ್ಸಾನಿ ಹೋನ್ತಿ.

೨೮. ತತಿಯಭಾವನಾಚತುಕ್ಕೇ ತತ್ಥ ಜಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನತಿವತ್ತನಟ್ಠೇನಾತಿ ತತ್ಥ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಸು ಭಾವನಾವಿಸೇಸೇಸು ಜಾತಾನಂ ಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಯುಗನದ್ಧಧಮ್ಮಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅನತಿಕ್ಕಮನಭಾವೇನ. ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಏಕರಸಟ್ಠೇನಾತಿ ತತ್ಥೇವ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ನಾನಾಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ ಏಕರಸಭಾವೇನ. ತದುಪಗವೀರಿಯವಾಹನಟ್ಠೇನಾತಿ ತೇಸಂ ಅನತಿವತ್ತನಏಕರಸಭಾವಾನಂ ಅನುಚ್ಛವಿಕಸ್ಸ ವೀರಿಯಸ್ಸ ವಾಹನಭಾವೇನ. ಆಸೇವನಟ್ಠೇನಾತಿ ಯಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಪವತ್ತಾ ಆಸೇವನಾ. ತಸ್ಸಾ ಆಸೇವನಾಯ ಆಸೇವನಭಾವೇನ.

ರೂಪಸಞ್ಞನ್ತಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕಕಿರಿಯವಸೇನ ಪಞ್ಚದಸವಿಧಂ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಸಙ್ಖಾತಂ ರೂಪಸಞ್ಞಂ. ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ರೂಪನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ರೂಪೀ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೭೪; ಅ. ನಿ. ೮.೬೬; ಧ. ಸ. ೨೪೮), ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ‘‘ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ ಸುವಣ್ಣದುಬ್ಬಣ್ಣಾನೀ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೭೩; ಅ. ನಿ. ೮.೬೫-೬೬; ಧ. ಸ. ೨೪೭, ೨೪೯). ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಞ್ಹಿ ¶ ಸಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ರೂಪೇ ಸಞ್ಞಾತಿ ಕತ್ವಾ ರೂಪಸಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಪಟಿಘಸಞ್ಞನ್ತಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕಾ ಪಞ್ಚ, ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾ ಪಞ್ಚಾತಿ ಏವಂ ದಸವಿಧಂ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಂ. ದ್ವಿಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಹಿ ಸಞ್ಞಾ ¶ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ವತ್ಥೂನಂ ರೂಪಾದೀನಂ ಆರಮ್ಮಣಾನಞ್ಚ ಪಟಿಘಾತೇನ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ರೂಪಸಞ್ಞಾ ಸದ್ದಸಞ್ಞಾ ಗನ್ಧಸಞ್ಞಾ ರಸಸಞ್ಞಾ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಞ್ಞಾತಿಪಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ಏವ ನಾಮಂ. ನಾನತ್ತಸಞ್ಞನ್ತಿ ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಸಞ್ಞಾ, ದ್ವಾದಸ ಅಕುಸಲಸಞ್ಞಾ ¶ , ಏಕಾದಸ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಿಪಾಕಸಞ್ಞಾ, ದ್ವೇ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಸಞ್ಞಾ, ಏಕಾದಸ ಕಾಮಾವಚರಕಿರಿಯಸಞ್ಞಾತಿ ಏವಂ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸವಿಧಂ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಂ. ಸಾ ಹಿ ನಾನತ್ತೇ ನಾನಾಸಭಾವೇ ರೂಪಸದ್ದಾದಿಭೇದೇ ಗೋಚರೇ ಪವತ್ತಾ ಸಞ್ಞಾತಿ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾ, ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸಭೇದತೋ ನಾನತ್ತಾ ನಾನಾಸಭಾವಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಸದಿಸಾ ಸಞ್ಞಾತಿ ವಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಞ್ಞಾಬಹುಕತ್ತೇಪಿ ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಏಕವಚನಂ ಕತಂ.

ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞನ್ತಿ ನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಸಞ್ಞಂ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ. ಏವಂ ಸುಖಸಞ್ಞಂ ಅತ್ತಸಞ್ಞಂ. ನನ್ದಿನ್ತಿ ಸಪ್ಪೀತಿಕಂ ತಣ್ಹಂ. ರಾಗನ್ತಿ ನಿಪ್ಪೀತಿಕಂ ತಣ್ಹಂ. ಸಮುದಯನ್ತಿ ರಾಗಸ್ಸ ಸಮುದಯಂ. ಅಥ ವಾ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಭಙ್ಗಸ್ಸೇವ ದಸ್ಸನತೋ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉದಯಂ. ಆದಾನನ್ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತನವಸೇನ ಕಿಲೇಸಾನಂ, ಅದೋಸದಸ್ಸಾವಿತಾಯ ಸಙ್ಖತಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವಾ ಆದಾನಂ. ಘನಸಞ್ಞನ್ತಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಘನನ್ತಿ ಸಞ್ಞಂ. ಆಯೂಹನನ್ತಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅತ್ಥಾಯ ಪಯೋಗಕರಣಂ. ಧುವಸಞ್ಞನ್ತಿ ಥಿರನ್ತಿ ಸಞ್ಞಂ. ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಂ. ಪಣಿಧಿನ್ತಿ ಸುಖಪತ್ಥನಂ. ಅಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ಅತ್ಥಿ ಅತ್ತಾತಿ ಅಭಿನಿವೇಸಂ. ಸಾರಾದಾನಾಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ನಿಚ್ಚಸಾರತ್ತಸಾರಗಹಣಾಭಿನಿವೇಸಂ. ಸಮ್ಮೋಹಾಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ‘‘ಅಹೋಸಿಂ ನು ಖೋ ಅಹಂ ಅತೀತಮದ್ಧಾನ’’ನ್ತಿಆದಿವಸೇನ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೨೦) ‘‘ಇಸ್ಸರತೋ ಲೋಕೋ ಸಮ್ಭೋತೀ’’ತಿಆದಿವಸೇನ ಚ ಸಮ್ಮೋಹಾಭಿನಿವೇಸಂ. ಆಲಯಾಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ಆದೀನವಾದಸ್ಸನೇನ ಅಲ್ಲೀಯಿತಬ್ಬಮಿದನ್ತಿ ಅಭಿನಿವೇಸಂ. ಅಪ್ಪಟಿಸಙ್ಖನ್ತಿ ಅನುಪಾಯಗಹಣಂ. ಸಞ್ಞೋಗಾಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ಕಾಮಯೋಗಾದಿಕಂ ಕಿಲೇಸಪ್ಪವತ್ತಿಂ.

ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠೇತಿ ದಿಟ್ಠೀಹಿ ಸಹ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಠಿತಾತಿ ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠಾ. ತೇ ದಿಟ್ಠೇಕಟ್ಠೇ. ಕಿಲೇಸೇನ್ತಿ ಉಪತಾಪೇನ್ತಿ, ವಿಬಾಧೇನ್ತಿ ವಾತಿ ಕಿಲೇಸಾ. ತೇ ಕಿಲೇಸೇ. ದುವಿಧಞ್ಹಿ ಏಕಟ್ಠಂ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಂ ಸಹಜೇಕಟ್ಠಞ್ಚ. ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಂ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಪಮುಖಾಹಿ ತೇಸಟ್ಠಿಯಾ ದಿಟ್ಠೀಹಿ ಸಹ (ಪಟಿ. ಮ. ಅಟ್ಠ. ೨.೧.೧೧೮) ಯಾವ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ಪಹಾನಾ, ತಾವ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪುಗ್ಗಲೇ ಠಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇದಮಿಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ. ದಸಸು ಹಿ ಕಿಲೇಸೇಸು ಇಧ ದಿಟ್ಠಿಕಿಲೇಸೋಯೇವ ಆಗತೋ. ಸೇಸೇಸು ಪನ ಅಪಾಯಗಮನೀಯೋ ಲೋಭೋ ದೋಸೋ ಮೋಹೋ ಮಾನೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಥಿನಂ ¶ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ¶ ಅಹಿರಿಕಂ ಅನೋತ್ತಪ್ಪನ್ತಿ ನವ ಕಿಲೇಸಾ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಾ ಹುತ್ವಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ, ರಾಗದೋಸಮೋಹಪಮುಖೇಸು ¶ ವಾ ದಿಯಡ್ಢೇಸು ಕಿಲೇಸಸಹಸ್ಸೇಸು ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪಹೀಯಮಾನಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಾ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠವಸೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ, ಸಹಜೇಕಟ್ಠೇ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ ಠಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ಹಿ ದ್ವೀಸು ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಸಙ್ಖಾರಿಕಚಿತ್ತೇಸು ಪಹೀಯಮಾನೇಸು ತೇಹಿ ಸಹಜಾತೋ ಲೋಭೋ ಮೋಹೋ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಅಹಿರಿಕಂ ಅನೋತ್ತಪ್ಪನ್ತಿ ಇಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ಸಹಜೇಕಟ್ಠವಸೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ, ದ್ವೀಸು ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಸಙ್ಖಾರಿಕಚಿತ್ತೇಸು ಪಹೀಯಮಾನೇಸು ತೇಹಿ ಸಹಜಾತೋ ಲೋಭೋ ಮೋಹೋ ಥಿನಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಅಹಿರಿಕಂ ಅನೋತ್ತಪ್ಪನ್ತಿ ಇಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ಸಹಜೇಕಟ್ಠವಸೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ. ಓಳಾರಿಕೇ ಕಿಲೇಸೇತಿ ಓಳಾರಿಕಭೂತೇ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದೇ. ಅನುಸಹಗತೇ ಕಿಲೇಸೇತಿ ಸುಖುಮಭೂತೇ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದೇ. ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇತಿ ಮಗ್ಗತ್ತಯೇನ ಪಹೀನಾವಸೇಸೇ.

ವೀರಿಯಂ ವಾಹೇತೀತಿ ಯೋಗಾವಚರೋ ವೀರಿಯಂ ಪವತ್ತೇತಿ. ಹೇಟ್ಠಾ ಏಸನಾಪಟಿಲಾಭಏಕರಸಆಸೇವನವಚನಾನಿ ಭಾವನಾನಂ ವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಾನಿ ‘‘ಏವಂಭೂತಾ ಚ ಭಾವನಾ’’ತಿ. ಇಧ ‘‘ತತ್ಥ ಜಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನತಿವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಏಕರಸಟ್ಠೇನ ತದುಪಗವೀರಿಯವಾಹನಟ್ಠೇನ ಆಸೇವನಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ವಚನಾನಿ ಭಾವನಾಹೇತುದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಾನಿ ‘‘ಇಮಿನಾ ಚ ಇಮಿನಾ ಚ ಹೇತುನಾ ಭಾವನಾ’’ತಿ. ಹೇಟ್ಠಾ ಆಸೇವನಾಭಾವನಾತಿ ನಾನಾಕ್ಖಣವಸೇನ ವುತ್ತಾ, ಇಧ ಆಸೇವನಟ್ಠೇನ ಭಾವನಾತಿ ಏಕಕ್ಖಣವಸೇನಾತಿ ವಿಸೇಸೋ. ರೂಪಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಭಾವೇತೀತಿಆದೀಸು ರೂಪಾದೀನಿ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಭಾವೇತಬ್ಬಂ ಭಾವನಂ ಭಾವೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಕರಸಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ, ಕಿಚ್ಚರಸೇನ ವಾ ಏಕರಸಾ ಹೋನ್ತಿ. ವಿಮುತ್ತಿರಸೋತಿ ಸಮ್ಪತ್ತಿರಸೋ. ಕಿಚ್ಚಸಮ್ಪತ್ತಿಅತ್ಥೇನ ರಸೋ ನಾಮ ಪವುಚ್ಚತೀತಿ ಹಿ ವುತ್ತನ್ತಿ.

ಭಾವೇತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೨೯. ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ದಸ ಏಕುತ್ತರವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಪಟಿಲಾಭಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ತತ್ಥ ಅಕುಪ್ಪಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತೀತಿ ಅರಹತ್ತಫಲವಿಮುತ್ತಿ. ಸಾ ಹಿ ನ ಕುಪ್ಪತಿ ನ ಚಲತಿ ನ ಪರಿಹಾಯತೀತಿ ಅಕುಪ್ಪಾ, ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ¶ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ವಿಜ್ಜಾತಿ ತಿಸ್ಸೋ ವಿಜ್ಜಾ. ವಿಮುತ್ತೀತಿ ದಸುತ್ತರಪರಿಯಾಯೇನ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ವುತ್ತಂ, ಸಙ್ಗೀತಿಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ‘‘ವಿಮುತ್ತೀತಿ ದ್ವೇ ವಿಮುತ್ತಿಯೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚ ಅಧಿಮುತ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೩.೩೦೪) ವುತ್ತಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ನೀವರಣಾದೀಹಿ ಸುಟ್ಠು ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಿ ನಾಮ, ನಿಬ್ಬಾನಂ ¶ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತತೋ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಿ ನಾಮ. ತಿಸ್ಸೋ ವಿಜ್ಜಾತಿ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ ವಿಜ್ಜಾ ಸತ್ತಾನಂ ಚುತೂಪಪಾತೇ ಞಾಣಂ ವಿಜ್ಜಾ ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣಂ ವಿಜ್ಜಾ. ತಮವಿಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ, ವಿದಿತಕರಣಟ್ಠೇನಾಪಿ ವಿಜ್ಜಾ. ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಛಾದೇತ್ವಾ ಠಿತಂ ತಮಂ ವಿಜ್ಝತಿ, ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಞ್ಚ ವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ವಿಜ್ಜಾ. ಚುತೂಪಪಾತೇ ಞಾಣಂ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಚ್ಛಾದಕಂ ತಮಂ ವಿಜ್ಝತಿ, ಚುತೂಪಪಾತಞ್ಚ ವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ವಿಜ್ಜಾ. ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಚ್ಛಾದಕಂ ತಮಂ ವಿಜ್ಝತಿ, ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮೇ ಚ ವಿದಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ವಿಜ್ಜಾ. ಚತ್ತಾರಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನೀತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಂ, ಸಕದಾಗಾಮಿಫಲಂ, ಅನಾಗಾಮಿಫಲಂ, ಅರಹತ್ತಫಲಂ. ಪಾಪಧಮ್ಮೇ ಸಮೇತಿ ವಿನಾಸೇತೀತಿ ಸಮಣೋ, ಸಮಣಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಾಮಞ್ಞಂ. ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಮೇತಂ ನಾಮಂ. ಸಾಮಞ್ಞಸ್ಸ ಫಲಾನಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ.

ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಾತಿ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ, ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೋ, ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ, ವಿಮುತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧೋ, ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಕ್ಖನ್ಧೋ. ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಾತಿ ಧಮ್ಮವಿಭಾಗಾ ಧಮ್ಮಕೋಟ್ಠಾಸಾ. ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಾ ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾ ಏವ ಸೀಲಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧಾ ¶ . ಸಮುಚ್ಛೇದಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿನಿಸ್ಸರಣವಿಮುತ್ತಿಯೋ ಏವ ವಿಮುತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧೋ. ತಿವಿಧಾ ವಿಮುತ್ತಿಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಏವ ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಕ್ಖನ್ಧೋ. ಸೋ ಲೋಕಿಯೋ ಏವ. ಜಾನನಟ್ಠೇನ ಞಾಣಮೇವ ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ದಸ್ಸನನ್ತಿ ಞಾಣದಸ್ಸನಂ, ವಿಮುತ್ತೀನಂ ಞಾಣದಸ್ಸನಂ ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ವಿಕ್ಖಮ್ಭನತದಙ್ಗವಿಮುತ್ತಿಯೋ ಪನ ಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇಹೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಾ ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಸೇಕ್ಖಾ, ಅಸೇಕ್ಖಾನಂ ಅಸೇಕ್ಖಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಏತೇಸು ಹಿ ಲೋಕಿಯಾ ಚ ನಿಸ್ಸರಣವಿಮುತ್ತಿ ಚ ನೇವಸೇಕ್ಖಾನಾಸೇಕ್ಖಾ. ಸೇಕ್ಖಾ ಹೋನ್ತಾಪಿ ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಇಮೇ ಇತಿ ಸೇಕ್ಖಾ, ಅಸೇಕ್ಖಾನಂ ಇಮೇ ಇತಿ ಅಸೇಕ್ಖಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ‘‘ಸೇಕ್ಖೇನ ವಿಮುತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ನಿಸ್ಸರಣವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾತಿ ಛ ಅಧಿಕಾನಿ ಞಾಣಾನಿ. ಕತಮಾ ಛ? ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಂ ¶ , ದಿಬ್ಬಸೋತಧಾತುಞಾಣಂ, ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ, ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಂ, ಆಸವಾನಂ ಖಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಇಮಾ ಛ.

ಸತ್ತ ಖೀಣಾಸವಬಲಾನೀತಿ ಖೀಣಾ ಆಸವಾ ಅಸ್ಸಾತಿ ಖೀಣಾಸವೋ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಬಲಾನಿ ಖೀಣಾಸವಬಲಾನಿ. ಕತಮಾನಿ ಸತ್ತ? ವುತ್ತಾನಿ ಭಗವತಾ –

‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಯಥಾಭೂತಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ಸುದಿಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತಿ. ಯಮ್ಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಯಥಾಭೂತಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ಸುದಿಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತಿ, ಇದಮ್ಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ¶ ಬಲಂ ಹೋತಿ, ಯಂ ಬಲಂ ಆಗಮ್ಮ ಖೀಣಾಸವೋ ಭಿಕ್ಖು ಆಸವಾನಂ ಖಯಂ ಪಟಿಜಾನಾತಿ ‘ಖೀಣಾ ಮೇ ಆಸವಾ’ತಿ.

‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅಙ್ಗಾರಕಾಸೂಪಮಾ ಕಾಮಾತಿ ಯಥಾಭೂತಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ಸುದಿಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತಿ. ಯಮ್ಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ…ಪೇ… ಇದಮ್ಪಿ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಬಲಂ ಹೋತಿ…ಪೇ….

‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ವಿವೇಕನಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ ವಿವೇಕಪೋಣಂ ವಿವೇಕಪಬ್ಭಾರಂ ವಿವೇಕಟ್ಠಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾಭಿರತಂ ಬ್ಯನ್ತೀಭೂತಂ ಸಬ್ಬಸೋ ಆಸವಟ್ಠಾನಿಯೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ. ಯಮ್ಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ…ಪೇ… ಇದಮ್ಪಿ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಬಲಂ ಹೋತಿ…ಪೇ….

‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಭಾವಿತಾ ಹೋನ್ತಿ ಸುಭಾವಿತಾ. ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಭಾವಿತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ ¶ ಸುಭಾವಿತಾನಿ. ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಭಾವಿತಾ ಹೋನ್ತಿ ಸುಭಾವಿತಾ. ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಭಾವಿತೋ ಹೋತಿ ಸುಭಾವಿತೋ. ಯಮ್ಪಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಭಾವಿತೋ ಹೋತಿ ಸುಭಾವಿತೋ, ಇದಮ್ಪಿ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಬಲಂ ಹೋತಿ, ಯಂ ಬಲಂ ಆಗಮ್ಮ ಖೀಣಾಸವೋ ಭಿಕ್ಖು ಆಸವಾನಂ ಖಯಂ ಪಟಿಜಾನಾತಿ ‘ಖೀಣಾ ಮೇ ಆಸವಾ’’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೯೦; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೫೭; ಪಟಿ. ಮ. ೨.೪೪).

ತತ್ಥ ¶ ಪಠಮೇನ ಬಲೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧೋ, ದುತಿಯೇನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧೋ, ತತಿಯೇನ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧೋ, ಚತೂಹಿ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧೋ ಪಕಾಸಿತೋ ಹೋತಿ.

ಅಟ್ಠ ವಿಮೋಕ್ಖಾತಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೇನ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇಹಿ ಚ ಸುಟ್ಠು ಮುಚ್ಚನಟ್ಠೇನ ವಿಮೋಕ್ಖಾ. ‘‘ಕತಮೇ ಅಟ್ಠ? ರೂಪೀ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ, ಅಯಂ ಪಠಮೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ. ಅಜ್ಝತ್ತಂ ಅರೂಪಸಞ್ಞೀ ಬಹಿದ್ಧಾ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತಿ, ಅಯಂ ದುತಿಯೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ. ‘ಸುಭ’ನ್ತೇವ ಅಧಿಮುತ್ತೋ ಹೋತಿ, ಅಯಂ ತತಿಯೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ. ಸಬ್ಬಸೋ ರೂಪಸಞ್ಞಾನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾನಂ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾನಂ ಅಮನಸಿಕಾರಾ ‘ಅನನ್ತೋ ಆಕಾಸೋ’ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ, ಅಯಂ ಚತುತ್ಥೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ. ಸಬ್ಬಸೋ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ‘ಅನನ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣ’ನ್ತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ, ಅಯಂ ಪಞ್ಚಮೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ. ಸಬ್ಬಸೋ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ ¶ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ‘ನತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚೀ’ತಿ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ, ಅಯಂ ಛಟ್ಠೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ. ಸಬ್ಬಸೋ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ, ಅಯಂ ಸತ್ತಮೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ. ಸಬ್ಬಸೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ, ಅಯಂ ಅಟ್ಠಮೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೭೪; ೩.೩೫೮; ಅ. ನಿ. ೮.೬೬).

ನವ ಅನುಪುಬ್ಬನಿರೋಧಾತಿ ನವ ಅನುಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ನಿರೋಧಾ. ‘‘ಕತಮೇ ನವ? ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಕಾಮಸಞ್ಞಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋತಿ, ದುತಿಯಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ, ತತಿಯಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಪೀತಿ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋತಿ, ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ರೂಪಸಞ್ಞಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋತಿ, ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋತಿ, ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಸಞ್ಞಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋತಿ, ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ¶ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಸಞ್ಞಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋತಿ, ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾ ಚ ವೇದನಾ ಚ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೯.೩೧; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೪೪, ೩೫೯).

ದಸ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಉಪರಿ ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ನ ಸಿಕ್ಖನ್ತೀತಿ ಅಸೇಕ್ಖಾ. ಅಥ ವಾ ತೀಸು ಸಿಕ್ಖಾಸು ಸಿಕ್ಖನ್ತೀತಿ ಸೇಕ್ಖಾ, ವುದ್ಧಿಪ್ಪತ್ತಾ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ¶ ಅಸೇಕ್ಖಾ, ಅರಹನ್ತೋ. ಅಸೇಕ್ಖಾನಂ ಇಮೇ ಇತಿ ಅಸೇಕ್ಖಾ. ‘‘ಕತಮೇ ದಸ? ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ಅಸೇಕ್ಖೋ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ, ಅಸೇಕ್ಖೋ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ, ಅಸೇಕ್ಖೋ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ, ಅಸೇಕ್ಖೋ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ, ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸಮ್ಮಾಸತಿ, ಅಸೇಕ್ಖೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ, ಅಸೇಕ್ಖಂ ಸಮ್ಮಾಞಾಣಂ, ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೪೮, ೩೬೦). ಅಸೇಕ್ಖಂ ಸಮ್ಮಾಞಾಣನ್ತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಪಞ್ಞಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಲೋಕಿಯಪಞ್ಞಾ. ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತೀತಿ ಅರಹತ್ತಫಲವಿಮುತ್ತಿ. ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ (ದೀ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೩.೩೪೮) ಪನ ವುತ್ತಂ –

‘‘ಅಸೇಕ್ಖಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿಆದಯೋ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಫಲಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ ಏವ. ಏತ್ಥ ಚ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಸಮ್ಮಾಞಾಣನ್ತಿ ದ್ವೀಸು ಠಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾವ ಕಥಿತಾ. ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತೀತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ಪದೇನ ವುತ್ತಾವಸೇಸಾ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ.

ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬನ್ತಿಆದೀಸು ಆರಮ್ಮಣಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ರೂಪಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸಚ್ಛಿಕರೋತೀತಿಆದೀಸು ರೂಪಾದೀನಿ ಲೋಕಿಯಾನಿ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ತಾನೇವ ರೂಪಾದೀನಿ ¶ ಆರಮ್ಮಣಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ರೂಪಾದೀನಿ ವಾ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ತೇನ ಹೇತುನಾ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ. ಪಸ್ಸನ್ತೋತಿ ಹಿ ಪದಂ ಹೇತುಅತ್ಥೇಪಿ ಅಕ್ಖರಚಿನ್ತಕಾ ಇಚ್ಛನ್ತಿ. ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ಪನ ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ತಾನೇವ ಆರಮ್ಮಣಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ. ‘‘ಅಮತೋಗಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪರಿಯೋಸಾನಟ್ಠೇನ ಸಚ್ಛಿಕರೋತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪಹಾತಬ್ಬಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಭಾವೇತಬ್ಬೇಸು ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬತ್ತಾ ಉಜುಕಮೇವ. ಯೇ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಚ್ಛಿಕತಾ ಹೋನ್ತಿ, ತೇ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಫಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಆರಮ್ಮಣಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಸಚ್ಛಿಕತಾ ಆರಮ್ಮಣಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತಿ, ಪಟಿಲಾಭಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಸಚ್ಛಿಕತಾ ಪಟಿಲಾಭಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠಾ ಹೋನ್ತೀತಿ.

ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಹಾನಭಾಗಿಯಚತುಕ್ಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೩೦. ಇದಾನಿ ¶ ಯಸ್ಮಾ ಹಾನಭಾಗಿಯಾದಿತಾ ಏಕೇಕಸ್ಸೇವ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಹಾನಭಾಗಿಯಚತುಕ್ಕಂ ಏಕತೋಯೇವ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ಪಠಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಲಾಭಿನ್ತಿ ಪಠಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಲಾಭಿನೋ ¶ . ಸಾಮಿಅತ್ಥೇ ಉಪಯೋಗವಚನಂ. ಲಾಭೋ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಲಾಭೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಕಾಮಸಹಗತಾತಿ ಏತ್ಥ ಸಹಗತಸದ್ದಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣತ್ಥೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ, ವತ್ಥುಕಾಮಕಿಲೇಸಕಾಮಾರಮ್ಮಣಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾತಿ ಜವನಸಞ್ಞಾ ಚ ತದಾವಜ್ಜನಮನಸಿಕಾರೋ ಚ, ಸಞ್ಞಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಮನಸಿಕಾರೋಪಿ ವಟ್ಟತಿ. ಸಮುದಾಚರನ್ತೀತಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ಧಮ್ಮೋತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಧಮ್ಮೋ. ಝಾನಾ ಪರಿಹಾಯನ್ತೋ ತೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಪರಿಹಾಯತಿ ಕಿಲೇಸಸಮುದಾಚಾರೇನ ವಾ ಅಸಪ್ಪಾಯಕಿರಿಯಾಯ ವಾ ಅನನುಯೋಗೇನ ವಾ. ಕಿಲೇಸಸಮುದಾಚಾರೇನ ಪರಿಹಾಯನ್ತೋ ಸೀಘಂ ಪರಿಹಾಯತಿ, ಕಮ್ಮಾರಾಮತಾಭಸ್ಸಾರಾಮತಾನಿದ್ದಾರಾಮತಾಸಙ್ಗಣಿಕಾರಾಮತಾನುಯೋಗವಸೇನ ಅಸಪ್ಪಾಯಕಿರಿಯಾಯ ಪರಿಹಾಯನ್ತೋ ದನ್ಧಂ ಪರಿಹಾಯತಿ, ಗೇಲಞ್ಞಪಚ್ಚಯವೇಕಲ್ಲಾದಿನಾ ಪಲಿಬೋಧೇನ ಅಭಿಕ್ಖಣಂ ಅಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೋ ಅನನುಯೋಗೇನ ಪರಿಹಾಯನ್ತೋಪಿ ದನ್ಧಂ ಪರಿಹಾಯತಿ. ಇಧ ಪನ ಬಲವಕಾರಣಮೇವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಕಿಲೇಸಸಮುದಾಚಾರಮೇವಾಹ. ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದೀಹಿ ಪನ ಪರಿಹಾಯನ್ತೋ ಹೇಟ್ಠಿಮಹೇಟ್ಠಿಮಜ್ಝಾನನಿಕನ್ತಿಸಮುದಾಚಾರೇನಪಿ ಪರಿಹಾಯತಿ. ಕಿತ್ತಾವತಾ ಪರಿಹೀನೋ ಹೋತೀತಿ? ಯದಾ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ, ಏತ್ತಾವತಾ ಪರಿಹೀನೋ ಹೋತೀತಿ. ತದನುಧಮ್ಮತಾತಿ ಅನುಪವತ್ತೋ ಧಮ್ಮೋ ಅನುಧಮ್ಮೋ, ಝಾನಂ ಅಧಿಕಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಸ್ಸ ನಿಕನ್ತಿಧಮ್ಮಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಅನುಧಮ್ಮೋ ಏವ ಅನುಧಮ್ಮತಾ, ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಅನುಧಮ್ಮತಾ ತದನುಧಮ್ಮತಾ. ಸತೀತಿ ನಿಕನ್ತಿ. ಸನ್ತಿಟ್ಠತೀತಿ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ ¶ . ತಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಅನುವತ್ತಮಾನಾ ನಿಕನ್ತಿ ¶ ಪವತ್ತತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅವಿತಕ್ಕಸಹಗತಾತಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಾ. ತಞ್ಹಿ ನತ್ಥೇತ್ಥ ವಿತಕ್ಕೋತಿ ಅವಿತಕ್ಕನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನಿಬ್ಬಿದಾಸಹಗತಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾರಮ್ಮಣಾ. ಸಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ನಿಬ್ಬಿನ್ದನತೋ ನಿಬ್ಬಿದಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ‘‘ನಿಬ್ಬಿನ್ದಂ ವಿರಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಮಹಾವ. ೨೩; ಸಂ. ನಿ. ೩.೬೧) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ವಿರಾಗೂಪಸಂಹಿತಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಪಟಿಸಞ್ಞುತ್ತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ವಿಪಸ್ಸನಾ ಹಿ ಸಿಖಾಪ್ಪತ್ತಾ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನಂ ಪಾಪೇತಿ. ತಸ್ಮಾ ವಿಪಸ್ಸನಾರಮ್ಮಣಾ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾ ‘‘ವಿರಾಗೂಪಸಂಹಿತಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ‘‘ವಿರಾಗಾ ವಿಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ.

ವಿತಕ್ಕಸಹಗತಾತಿ ವಿತಕ್ಕವಸೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಾ. ಉಪೇಕ್ಖಾಸುಖಸಹಗತಾತಿ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾಯ ಚ ಸುಖವೇದನಾಯ ಚ ವಸೇನ ತತಿಯಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಾ. ಪೀತಿಸುಖಸಹಗತಾತಿ ಪೀತಿಯಾ ಚ ಸುಖವೇದನಾಯ ಚ ವಸೇನ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಾ. ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಸಹಗತಾತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾವಸೇನ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಾ. ಸಾ ಹಿ ವೇದನಾ ನ ದುಕ್ಖಾ ನ ಸುಖಾತಿ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ ¶ , ಮ-ಕಾರೋ ಪನೇತ್ಥ ಪದಸನ್ಧಿವಸೇನ ವುತ್ತೋ. ರೂಪಸಹಗತಾತಿ ರೂಪಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣಾ. ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನೇ ಠಿತಸ್ಸ ಹಾನಭಾಗಿಯಠಿತಿಭಾಗಿಯನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯತ್ತೇಸು ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ವಿಸೇಸಭಾಗಿಯತ್ತಾಭಾವಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ. ಸಬ್ಬೋಪಿ ಚೇಸ ಲೋಕಿಯೋ ಸಮಾಧಿ ಪಮಾದವಿಹಾರಿಸ್ಸ ಮುದಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಹಾನಭಾಗಿಯೋ ಹೋತಿ, ಅಪ್ಪಮಾದವಿಹಾರಿಸ್ಸ ಮುದಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಠಿತಿಭಾಗಿಯೋ ಹೋತಿ, ತಣ್ಹಾಚರಿತಸ್ಸ ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸಭಾಗಿಯೋ ಹೋತಿ, ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಸ್ಸ ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯೋ ಹೋತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಹಾನಭಾಗಿಯಚತುಕ್ಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಲಕ್ಖಣತ್ತಿಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೩೧. ಇದಾನಿ ¶ ಯಸ್ಮಾ ಏಕೇಕೋಪಿ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮೋ ತಿಲಕ್ಖಣಬ್ಭಾಹತೋ, ತಸ್ಮಾ ಲಕ್ಖಣತ್ತಿಕಂ ಏಕತೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನಾತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಖೀಯನಭಾವೇನ ಅನಿಚ್ಚಂ. ‘‘ಖಯಧಮ್ಮತ್ತಾ, ವಯಧಮ್ಮತ್ತಾ, ವಿರಾಗಧಮ್ಮತ್ತಾ, ನಿರೋಧಧಮ್ಮತ್ತಾ ಅನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಏಕೇ. ದುಕ್ಖಂ ಭಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಪ್ಪಟಿಭಯತಾಯ ದುಕ್ಖಂ. ಯಞ್ಹಿ ಅನಿಚ್ಚಂ, ತಂ ಭಯಾವಹಂ ಹೋತಿ ಸೀಹೋಪಮಸುತ್ತೇ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೭೮) ದೇವಾನಂ ವಿಯ. ‘‘ಜಾತಿಜರಾಬ್ಯಾಧಿಮರಣಭಯಟ್ಠೇನ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ಏಕೇ. ಅನತ್ತಾ ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನಾತಿ ‘‘ಅತ್ತಾ ನಿವಾಸೀ ಕಾರಕೋ ವೇದಕೋ ಸಯಂವಸೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪರಿಕಪ್ಪಿತಸ್ಸ ಅತ್ತಸಾರಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ ಅನತ್ತಾ. ಯಞ್ಹಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ, ತಂ ಅತ್ತನೋಪಿ ಅನಿಚ್ಚತಂ ವಾ ಉದಯಬ್ಬಯಪೀಳನಂ ¶ ವಾ ಧಾರೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಕುತೋ ತಸ್ಸ ಕಾರಕಾದಿಭಾವೋ. ವುತ್ತಞ್ಚ ‘‘ರೂಪಞ್ಚ ಹಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅತ್ತಾ ಅಭವಿಸ್ಸ, ನಯಿದಂ ರೂಪಂ ಆಬಾಧಾಯ ಸಂವತ್ತೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದಿ (ಮಹಾವ. ೨೦). ‘‘ಅತ್ತಸಾರನಿಚ್ಚಸಾರವಿರಹಿತತ್ತಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ಏಕೇ.

ಲಕ್ಖಣತ್ತಿಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ದುಕ್ಖಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೩೨-೩೩ .

ಅರಿಯಸಚ್ಚಚತುಕ್ಕಮ್ಪಿ ¶ ತಥಟ್ಠೇನ ಸಚ್ಚಾನಂ ಏಕಸಮ್ಬನ್ಧತ್ತಾ ಏಕತೋ ಏವ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ. ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ತೇಸು ಚತೂಸು ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸು. ಕತಮನ್ತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ ¶ . ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಿತಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಜಾತಿಪಿ ದುಕ್ಖಾತಿಆದೀಸು ಜಾತಿಸದ್ದಸ್ಸ ತಾವ ಅನೇಕೇ ಅತ್ಥಾ ಪವೇದಿತಾ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಭವೋ ಕುಲಂ ನಿಕಾಯೋ ಚ, ಸೀಲಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಲಕ್ಖಣಂ;

ಪಸೂತಿ ಸನ್ಧಿ ಚೇವಾತಿ, ಜಾತಿಅತ್ಥಾ ಪವೇದಿತಾ’’.

ತಥಾ ಹಿಸ್ಸ ‘‘ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿಂ ದ್ವೇಪಿ ಜಾತಿಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಾರಾ. ೧೨) ಭವೋ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಅಕ್ಖಿತ್ತೋ ಅನುಪಕ್ಕುಟ್ಠೋ ಜಾತಿವಾದೇನಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೩೩೧) ಏತ್ಥ ಕುಲಂ. ‘‘ಅತ್ಥಿ, ವಿಸಾಖೇ, ನಿಗಣ್ಠಾ ನಾಮ ಸಮಣಜಾತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೩.೭೧) ಏತ್ಥ ನಿಕಾಯೋ. ‘‘ಯತೋಹಂ, ಭಗಿನಿ, ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತೋ ನಾಭಿಜಾನಾಮೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೩೫೧) ಏತ್ಥ ಅರಿಯಸೀಲಂ. ‘‘ತಿರಿಯಾ ನಾಮ ತಿಣಜಾತಿ ನಾಭಿಯಾ ಉಗ್ಗನ್ತ್ವಾ ನಭಂ ಆಹಚ್ಚ ಠಿತಾ ಅಹೋಸೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೫.೧೯೬) ಏತ್ಥ ಪಞ್ಞತ್ತಿ. ‘‘ಜಾತಿ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಧಾತು. ೭೧) ಏತ್ಥ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಂ. ‘‘ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋ, ಆನನ್ದ, ಬೋಧಿಸತ್ತೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೦೭) ಏತ್ಥ ಪಸೂತಿ. ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀ’’ತಿ (ವಿಭ. ೩೫೪) ಚ ‘‘ಜಾತಿಪಿ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೩೩; ವಿಭ. ೧೯೦) ಚ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಯತೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಖನ್ಧಾ. ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಪನ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಯೇ ಯೇ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಪಠಮಂ ಪಾತುಭಾವೋ.

ಕಸ್ಮಾ ಪನೇಸಾ ಜಾತಿ ದುಕ್ಖಾತಿ ಚೇ? ಅನೇಕೇಸಂ ದುಕ್ಖಾನಂ ವತ್ಥುಭಾವತೋ. ಅನೇಕಾನಿ ಹಿ ದುಕ್ಖಾನಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ, ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ, ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ, ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ, ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ ¶ , ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖಂ, ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖನ್ತಿ. ಏತ್ಥ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಾ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾಸಭಾವತೋ ಚ ನಾಮತೋ ಚ ದುಕ್ಖತ್ತಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖನ್ತಿ ¶ ವುಚ್ಚತಿ. ಸುಖಾ ವೇದನಾ ವಿಪರಿಣಾಮೇನ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುತೋ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಂ. ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾ ಚೇವ ಅವಸೇಸಾ ಚ ತೇಭೂಮಕಸಙ್ಖಾರಾ ಉದಯಬ್ಬಯಪಟಿಪೀಳಿತತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಂ. ಕಣ್ಣಸೂಲದನ್ತಸೂಲರಾಗಜಪರಿಳಾಹದೋಸಜಪರಿಳಾಹಾದಿ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕೋ ಆಬಾಧೋ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಜಾನಿತಬ್ಬತೋ ಉಪಕ್ಕಮಸ್ಸ ಚ ಅಪಾಕಟಭಾವತೋ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ. ದ್ವತ್ತಿಂಸಕಮ್ಮಕಾರಣಾದಿಸಮುಟ್ಠಾನೋ ಆಬಾಧೋ ಅಪುಚ್ಛಿತ್ವಾವ ಜಾನಿತಬ್ಬತೋ ಉಪಕ್ಕಮಸ್ಸ ಚ ಪಾಕಟಭಾವತೋ ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನದುಕ್ಖಂ. ಠಪೇತ್ವಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ ಸೇಸಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ ¶ (ವಿಭ. ೧೯೦ ಆದಯೋ) ಆಗತಂ ಜಾತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖಂ. ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಂ ಪನ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯದುಕ್ಖನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ತತ್ರಾಯಂ ಜಾತಿ ಯಂ ತಂ ಬಾಲಪಣ್ಡಿತಸುತ್ತಾದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೩.೨೪೬ ಆದಯೋ) ಭಗವತಾಪಿ ಉಪಮಾವಸೇನ ಪಕಾಸಿತಂ ಆಪಾಯಿಕಂ ದುಕ್ಖಂ, ಯಞ್ಚ ಸುಗತಿಯಮ್ಪಿ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಾದಿಭೇದಂ ದುಕ್ಖಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖಾ. ತತ್ರಿದಂ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಾದಿಭೇದಂ ದುಕ್ಖಂ – ಅಯಞ್ಹಿ ಸತ್ತೋ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಮ್ಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನೋ ನ ಉಪ್ಪಲಪದುಮಪುಣ್ಡರೀಕಾದೀಸು ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ಅಥ ಖೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಆಮಾಸಯಸ್ಸ ಉಪರಿ ಪಕ್ಕಾಸಯಸ್ಸ ಉದರಪಟಲಪಿಟ್ಠಿಕಣ್ಟಕಾನಂ ವೇಮಜ್ಝೇ ಪರಮಸಮ್ಬಾಧೇ ತಿಬ್ಬನ್ಧಕಾರೇ ನಾನಾಕುಣಪಗನ್ಧಪರಿಭಾವಿತಪರಮದುಗ್ಗನ್ಧಪವನವಿಚರಿತೇ ಅಧಿಮತ್ತಜೇಗುಚ್ಛೇ ಕುಚ್ಛಿಪ್ಪದೇಸೇ ಪೂತಿಮಚ್ಛಪೂತಿಕುಮ್ಮಾಸಚನ್ದನಿಕಾದೀಸು ಕಿಮಿ ವಿಯ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ. ಸೋ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತೋ ದಸ ಮಾಸೇ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿಸಮ್ಭವೇನ ಉಸ್ಮನಾ ಪುಟಪಾಕಂ ವಿಯ ಪಚ್ಚಮಾನೋ ಪಿಟ್ಠಪಿಣ್ಡಿ ವಿಯ ಸೇದಿಯಮಾನೋ ಸಮಿಞ್ಜನಪಸಾರಣಾದಿವಿರಹಿತೋ ಅಧಿಮತ್ತಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ. ಇದಂ ತಾವ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ಪನ ಸೋ ಮಾತು ಸಹಸಾ ಉಪಕ್ಖಲನಗಮನನಿಸೀದನಉಟ್ಠಾನಪರಿವತ್ತನಾದೀಸು ಸುರಾಧುತ್ತಹತ್ಥಗತೋ ಏಳಕೋ ವಿಯ ಅಹಿತುಣ್ಡಿಕಹತ್ಥಗತೋ ಸಪ್ಪಪೋತಕೋ ವಿಯ ಚ ಆಕಡ್ಢನಪರಿಕಡ್ಢನಓಧುನನನಿದ್ಧುನನಾದಿನಾ ಉಪಕ್ಕಮೇನ ಅಧಿಮತ್ತಂ ದುಕ್ಖಮನುಭೋತಿ, ಯಞ್ಚ ಮಾತು ಸೀತುದಕಪಾನಕಾಲೇ ಸೀತನರಕೂಪಪನ್ನೋ ¶ ವಿಯ ಉಣ್ಹಯಾಗುಭತ್ತಾದಿಅಜ್ಝೋಹರಣಕಾಲೇ ಅಙ್ಗಾರವುಟ್ಠಿಸಮ್ಪರಿಕಿಣ್ಣೋ ವಿಯ ಲೋಣಮ್ಬಿಲಾದಿಅಜ್ಝೋಹರಣಕಾಲೇ ಖಾರಾಪತಚ್ಛಿಕಾದಿಕಮ್ಮಕಾರಣಪ್ಪತ್ತೋ ವಿಯ ಅಧಿಮತ್ತಂ ದುಕ್ಖಮನುಭೋತಿ. ಇದಂ ಗಬ್ಭಪರಿಹರಣಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ಪನಸ್ಸ ಮೂಳ್ಹಗಬ್ಭಾಯ ಮಾತುಯಾ ಮಿತ್ತಾಮಚ್ಚಸುಹಜ್ಜಾದೀಹಿಪಿ ಅದಸ್ಸನಾರಹೇ ದುಕ್ಖುಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ ಛೇದನಫಾಲನಾದೀಹಿ ದುಕ್ಖಮನುಭವತಿ. ಇದಂ ಗಬ್ಭವಿಪತ್ತಿಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ¶ ವಿಜಾಯಮಾನಾಯ ಮಾತುಯಾ ಕಮ್ಮಜೇಹಿ ವಾತೇಹಿ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ನರಕಪ್ಪಪಾತಂ ವಿಯ ಅತಿಭಯಾನಕಂ ಯೋನಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಪಾದಿಯಮಾನಸ್ಸ ಪರಮಸಮ್ಬಾಧೇನ ಚ ಯೋನಿಮುಖೇನ ತಾಳಚ್ಛಿಗ್ಗಳೇನ ವಿಯ ನಿಕಡ್ಢಿಯಮಾನಸ್ಸ ಮಹಾನಾಗಸ್ಸ ನರಕಸತ್ತಸ್ಸ ವಿಯ ಚ ಸಙ್ಘಾತಪಬ್ಬತೇಹಿ ವಿಚುಣ್ಣಿಯಮಾನಸ್ಸ ದುಕ್ಖಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇದಂ ವಿಜಾಯನಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ¶ ಪನ ಜಾತಸ್ಸ ತರುಣವಣಸದಿಸಸ್ಸ ಸುಕುಮಾರಸರೀರಸ್ಸ ಹತ್ಥಗಹಣನ್ಹಾಪನಧೋವನಚೋಳಪರಿಮಜ್ಜನಾದಿಕಾಲೇ ಸೂಚಿಮುಖಖುರಧಾರಾವಿಜ್ಝನಫಾಲನಸದಿಸಂ ದುಕ್ಖಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇದಂ ಮಾತುಕುಚ್ಛಿತೋ ಬಹಿ ನಿಕ್ಖಮನಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ತತೋ ಪರಂ ಪವತ್ತಿಯಂ ಅತ್ತನಾವ ಅತ್ತಾನಂ ವಧೇನ್ತಸ್ಸ ಅಚೇಲಕವತಾದಿವಸೇನ ಆತಾಪನಪರಿತಾಪನಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತಸ್ಸ ಕೋಧವಸೇನ ಅಭುಞ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಉಬ್ಬನ್ಧನ್ತಸ್ಸ ಚ ದುಕ್ಖಂ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಅತ್ತುಪಕ್ಕಮಮೂಲಕಂ ದುಕ್ಖಂ.

ಯಂ ಪನ ಪರತೋ ವಧಬನ್ಧನಾದೀನಿ ಅನುಭವನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇದಂ ಪರೂಪಕ್ಕಮಮೂಲಕಂದುಕ್ಖನ್ತಿ. ಇತಿ ಇಮಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅಯಂ ಜಾತಿ ವತ್ಥುಮೇವ ಹೋತಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಜಾಯೇಥ ನೋ ಚೇ ನರಕೇಸು ಸತ್ತೋ, ತತ್ಥಗ್ಗಿದಾಹಾದಿಕಮಪ್ಪಸಯ್ಹಂ;

ಲಭೇಥ ದುಕ್ಖಂ ನು ಕುಹಿಂ ಪತಿಟ್ಠಂ, ಇಚ್ಚಾಹ ದುಕ್ಖಾತಿ ಮುನೀಧ ಜಾತಿಂ.

‘‘ದುಕ್ಖಂ ತಿರಚ್ಛೇಸು ಕಸಾಪತೋದ-

ದಣ್ಡಾಭಿಘಾತಾದಿಭವಂ ಅನೇಕಂ;

ಯಂ ತಂ ಕಥಂ ತತ್ಥ ಭವೇಯ್ಯ ಜಾತಿಂ,

ವಿನಾ ತಹಿಂ ಜಾತಿ ತತೋಪಿ ದುಕ್ಖಾ.

‘‘ಪೇತೇಸು ¶ ದುಕ್ಖಂ ಪನ ಖುಪ್ಪಿಪಾಸಾ-

ವಾತಾತಪಾದಿಪ್ಪಭವಂ ವಿಚಿತ್ತಂ;

ಯಸ್ಮಾ ಅಜಾತಸ್ಸ ನ ತತ್ಥ ಅತ್ಥಿ,

ತಸ್ಮಾಪಿ ದುಕ್ಖಂ ಮುನಿ ಜಾತಿಮಾಹ.

‘‘ತಿಬ್ಬನ್ಧಕಾರೇ ¶ ಚ ಅಸಯ್ಹಸೀತೇ,

ಲೋಕನ್ತರೇ ಯಂ ಅಸುರೇಸು ದುಕ್ಖಂ;

ನ ತಂ ಭವೇ ತತ್ಥ ನ ಚಸ್ಸ ಜಾತಿ,

ಯತೋ ಅಯಂ ಜಾತಿ ತತೋಪಿ ದುಕ್ಖಾ.

‘‘ಯಞ್ಚಾಪಿ ¶ ಗೂಥನರಕೇ ವಿಯ ಮಾತುಗಬ್ಭೇ,

ಸತ್ತೋ ವಸಂ ಚಿರಮತೋ ಬಹಿ ನಿಕ್ಖಮಞ್ಚ;

ಪಪ್ಪೋತಿ ದುಕ್ಖಮತಿಘೋರಮಿದಮ್ಪಿ ನತ್ಥಿ,

ಜಾತಿಂ ವಿನಾ ಇತಿಪಿ ಜಾತಿ ಅಯಞ್ಹಿ ದುಕ್ಖಾ.

‘‘ಕಿಂ ಭಾಸಿತೇನ ಬಹುನಾ ನನು ಯಂ ಕುಹಿಞ್ಚಿ,

ಅತ್ಥೀಧ ಕಿಞ್ಚಿದಪಿ ದುಕ್ಖಮಿದಂ ಕದಾಚಿ;

ನೇವತ್ಥಿ ಜಾತಿವಿರಹೇ ಯದತೋ ಮಹೇಸೀ,

ದುಕ್ಖಾತಿ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಇಮಮಾಹ ಜಾತಿ’’ನ್ತಿ.

ಜರಾಪಿ ದುಕ್ಖಾತಿ ಏತ್ಥ ದುವಿಧಾ ಜರಾ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಞ್ಚ, ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿಸಮ್ಮತೋ ಸನ್ತತಿಯಂ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಖನ್ಧಪುರಾಣಭಾವೋ ಚ. ಸಾ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ದುಕ್ಖಾ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಭಾವತೋ ಚೇವ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ ಚ. ಯಂ ಹಿದಂ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸಿಥಿಲೀಭಾವಇನ್ದ್ರಿಯವಿಕಾರವಿರೂಪತಾ ಯೋಬ್ಬನವಿನಾಸಬಲೂಪಘಾತಸತಿಮತಿವಿಪ್ಪವಾಸಪರಪರಿಭವಾದಿಅನೇಕಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಂ ದುಕ್ಖಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಜರಾ ತಸ್ಸ ವತ್ಥು. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಅಙ್ಗಾನಂ ಸಿಥಿಲೀಭಾವಾ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವಿಕಾರತೋ;

ಯೋಬ್ಬನಸ್ಸ ವಿನಾಸೇನ, ಬಲಸ್ಸ ಉಪಘಾತತೋ.

‘‘ವಿಪ್ಪವಾಸಾ ಸತಾದೀನಂ, ಪುತ್ತದಾರೇಹಿ ಅತ್ತನೋ;

ಅಪ್ಪಸಾದನೀಯತೋ ಚೇವ, ಭಿಯ್ಯೋ ಬಾಲತ್ತಪತ್ತಿಯಾ.

‘‘ಪಪ್ಪೋತಿ ¶ ದುಕ್ಖಂ ಯಂ ಮಚ್ಚೋ, ಕಾಯಿಕಂ ಮಾನಸಂ ತಥಾ;

ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಜರಾಹೇತು, ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ಜರಾ ದುಖಾ’’ತಿ.

ಜರಾದುಕ್ಖಾನನ್ತರಂ ¶ ಬ್ಯಾಧಿದುಕ್ಖೇ ವತ್ತಬ್ಬೇಪಿ ಕಾಯಿಕದುಕ್ಖಗಹಣೇನೇವ ಬ್ಯಾಧಿದುಕ್ಖಂ ಗಹಿತಂ ಹೋತೀತಿ ನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಮರಣಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ದುವಿಧಂ ಮರಣಂ – ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಞ್ಚ, ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಜರಾಮರಣಂ ದ್ವೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತ’’ನ್ತಿ (ಧಾತು. ೭೧). ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಪ್ಪಬನ್ಧವಿಚ್ಛೇದೋ ಚ, ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ – ‘‘ನಿಚ್ಚಂ ಮರಣತೋ ಭಯ’’ನ್ತಿ (ಸು. ನಿ. ೫೮೧). ತಂ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಮರಣಂ ಉಪಕ್ಕಮಮರಣಂ ಸರಸಮರಣಂ ಆಯುಕ್ಖಯಮರಣಂ ಪುಞ್ಞಕ್ಖಯಮರಣನ್ತಿಪಿ ತಸ್ಸೇವ ನಾಮಂ. ಪುನ ಖಣಿಕಮರಣಂ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ ಸಮುಚ್ಛೇದಮರಣನ್ತಿ ಅಯಮ್ಪೇತ್ಥ ಭೇದೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಪವತ್ತೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಭೇದೋ ¶ ಖಣಿಕಮರಣಂ ನಾಮ. ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ಮತೋ, ಫುಸ್ಸೋ ಮತೋ’’ತಿ ಇದಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸತ್ತಸ್ಸ ಅಭಾವಾ, ‘‘ಸಸ್ಸಂ ಮತಂ, ರುಕ್ಖೋ ಮತೋ’’ತಿ ಇದಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ ನಾಮ. ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ ಸಮುಚ್ಛೇದಮರಣಂ ನಾಮ. ಬಾಹಿರಕಂ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಇತರಂ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಞ್ಚ ಸಮುಚ್ಛೇದಮರಣಞ್ಚ ಯಥಾವುತ್ತಪಬನ್ಧವಿಚ್ಛೇದೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಂ. ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪನ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖಂ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಪಾಪಸ್ಸ ಪಾಪಕಮ್ಮಾದಿನಿಮಿತ್ತಮನುಪಸ್ಸತೋ;

ಭದ್ದಸ್ಸಾಪಸಹನ್ತಸ್ಸ, ವಿಯೋಗಂ ಪಿಯವತ್ಥುಕಂ;

ಮೀಯಮಾನಸ್ಸ ಯಂ ದುಕ್ಖಂ, ಮಾನಸಂ ಅವಿಸೇಸತೋ.

‘‘ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚಾಪಿ ಯಂ ಸನ್ಧಿಬನ್ಧನಚ್ಛೇದನಾದಿಕಂ;

ವಿತುಜ್ಜಮಾನಮಮ್ಮಾನಂ ¶ , ಹೋತಿ ದುಕ್ಖಂ ಸರೀರಜಂ.

‘‘ಅಸಯ್ಹಮಪ್ಪಟಿಕಾರಂ, ದುಕ್ಖಸ್ಸೇತಸ್ಸಿದಂ ಯತೋ;

ಮರಣಂ ವತ್ಥು ತೇನೇತಂ, ದುಕ್ಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತ’’ನ್ತಿ.

ಸೋಕಾದೀಸು ಸೋಕೋ ನಾಮ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅನ್ತೋನಿಜ್ಝಾನಲಕ್ಖಣೋ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾಪೋ. ದುಕ್ಖೋ ಪನ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತೋ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ ಚ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಸತ್ತಾನಂ ಹದಯಂ ಸೋಕೋ, ವಿಸಸಲ್ಲಂವ ತುಜ್ಜತಿ;

ಅಗ್ಗಿತತ್ತೋವ ನಾರಾಚೋ, ಭುಸಂವ ದಹತೇ ಪುನ.

‘‘ಸಮಾವಹತಿ ¶ ಬ್ಯಾಧಿಞ್ಚ, ಜರಾಮರಣಭೇದನಂ;

ದುಕ್ಖಮ್ಪಿ ವಿವಿಧಂ ಯಸ್ಮಾ, ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ.

ಪರಿದೇವೋ ನಾಮ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ವಚೀಪಲಾಪೋ. ದುಕ್ಖೋ ಪನ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಭಾವತೋ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ ಚ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಯಂ ಸೋಕಸಲ್ಲವಿಹತೋ ಪರಿದೇವಮಾನೋ, ಕಣ್ಠೋಟ್ಠತಾಲುತಲಸೋಸಜಮಪ್ಪಸಯ್ಹಂ;

ಭಿಯ್ಯೋಧಿಮತ್ತಮಧಿಗಚ್ಛತಿಯೇವ ದುಕ್ಖಂ, ದುಕ್ಖೋತಿ ತೇನ ಭಗವಾ ಪರಿದೇವಮಾಹಾ’’ತಿ.

ದುಕ್ಖಂ ನಾಮ ಕಾಯಪೀಳನಲಕ್ಖಣಂ ಕಾಯಿಕದುಕ್ಖಂ. ದುಕ್ಖಂ ಪನ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತೋ ಮಾನಸದುಕ್ಖಾವಹನತೋ ಚ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಪೀಳೇತಿ ¶ ಕಾಯಿಕಮಿದಂ, ದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖಞ್ಚ ಮಾನಸಂ ಭಿಯ್ಯೋ;

ಜನಯತಿ ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ, ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವಿಸೇಸತೋ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ.

ದೋಮನಸ್ಸಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತಪೀಳನಲಕ್ಖಣಂ ಮಾನಸಂ ದುಕ್ಖಂ. ದುಕ್ಖಂ ಪನ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತೋ ಕಾಯಿಕದುಕ್ಖಾವಹನತೋ ಚ. ಚೇತೋದುಕ್ಖಸಮಪ್ಪಿತಾ ¶ ಹಿ ಕೇಸೇ ಪಕಿರಿಯ ಕನ್ದನ್ತಿ, ಉರಾನಿ ಪಟಿಪಿಸನ್ತಿ, ಆವಟ್ಟನ್ತಿ, ವಿವಟ್ಟನ್ತಿ, ಉದ್ಧಂಪಾದಂ ಪಪತನ್ತಿ, ಸತ್ಥಂ ಆಹರನ್ತಿ, ವಿಸಂ ಖಾದನ್ತಿ, ರಜ್ಜುಯಾ ಉಬ್ಬನ್ಧನ್ತಿ, ಅಗ್ಗಿಂ ಪವಿಸನ್ತೀತಿ ನಾನಪ್ಪಕಾರಕಂ ದುಕ್ಖಮನುಭವನ್ತಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಪೀಳೇತಿ ಯತೋ ಚಿತ್ತಂ, ಕಾಯಸ್ಸ ಚ ಪೀಳನಂ ಸಮಾವಹತಿ;

ದುಕ್ಖನ್ತಿ ದೋಮನಸ್ಸಂ, ವಿದೋಮನಸ್ಸಾ ತತೋ ಆಹೂ’’ತಿ.

ಉಪಾಯಾಸೋ ನಾಮ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅಧಿಮತ್ತಚೇತೋದುಕ್ಖಪ್ಪಭಾವಿತೋ ದೋಸೋಯೇವ. ‘‘ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಪರಿಯಾಪನ್ನೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ಏಕೇ. ದುಕ್ಖೋ ಪನ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಭಾವತೋ ಚಿತ್ತಪರಿದಹನತೋ ಕಾಯವಿಸಾದನತೋ ಚ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚ ಪರಿದಹನಾ, ಕಾಯಸ್ಸ ವಿಸಾದನಾ ಚ ಅಧಿಮತ್ತಂ;

ಯಂ ದುಕ್ಖಮುಪಾಯಾಸೋ, ಜನೇತಿ ದುಕ್ಖೋ ತತೋ ವುತ್ತೋ’’ತಿ.

ಏತ್ಥ ¶ ಚ ಮನ್ದಗ್ಗಿನಾ ಅನ್ತೋಭಾಜನೇ ಪಾಕೋ ವಿಯ ಸೋಕೋ, ತಿಕ್ಖಗ್ಗಿನಾ ಪಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ ಭಾಜನತೋ ಬಹಿನಿಕ್ಖಮನಂ ವಿಯ ಪರಿದೇವೋ, ಬಹಿನಿಕ್ಖನ್ತಾವಸೇಸಸ್ಸ ನಿಕ್ಖಮಿತುಮ್ಪಿ ಅಪ್ಪಹೋನ್ತಸ್ಸ ಅನ್ತೋಭಾಜನೇಯೇವ ಯಾವ ಪರಿಕ್ಖಯಾ ಪಾಕೋ ವಿಯ ಉಪಾಯಾಸೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯೋಗೋ ನಾಮ ಅಪ್ಪಿಯೇಹಿ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಸಮೋಧಾನಂ. ದುಕ್ಖೋ ಪನ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ದಿಸ್ವಾವ ಅಪ್ಪಿಯೇ ದುಕ್ಖಂ, ಪಠಮಂ ಹೋತಿ ಚೇತಸಿ;

ತದುಪಕ್ಕಮಸಮ್ಭೂತಮಥ ಕಾಯೇ ಯತೋ ಇಧ.

‘‘ತತೋ ¶ ದುಕ್ಖದ್ವಯಸ್ಸಾಪಿ, ವತ್ಥುತೋ ಸೋ ಮಹೇಸಿನಾ;

ದುಕ್ಖೋ ವುತ್ತೋತಿ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ, ಅಪ್ಪಿಯೇಹಿ ಸಮಾಗಮೋ’’ತಿ.

ಪಿಯವಿಪ್ಪಯೋಗೋ ನಾಮ ಪಿಯೇಹಿ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ವಿನಾಭಾವೋ. ದುಕ್ಖೋ ಪನ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಞಾತಿಧನಾದಿವಿಯೋಗಾ ¶ , ಸೋಕಸರಸಮಪ್ಪಿತಾ ವಿತುಜ್ಜನ್ತಿ;

ಬಾಲಾ ಯತೋ ತತೋಯಂ, ದುಕ್ಖೋತಿ ಮತೋ ಪಿಯವಿಯೋಗೋ’’ತಿ.

ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭೇ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯವತ್ಥೂಸು ಇಚ್ಛಾವ ಯಮ್ಪಿಚ್ಛಂ ನ ಲಭತಿ, ತಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ಯೇನಪಿ ಧಮ್ಮೇನ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯಂ ವತ್ಥುಂ ಇಚ್ಛನ್ತೋ ನ ಲಭತಿ, ತಮ್ಪಿ ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯವತ್ಥುಮ್ಹಿ ಇಚ್ಛನಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ದುಕ್ಖಂ ಪನ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತೋ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ತಂ ತಂ ಪತ್ಥಯಮಾನಾನಂ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅಲಾಭತೋ;

ಯಂ ವಿಘಾತಮಯಂ ದುಕ್ಖಂ, ಸತ್ತಾನಂ ಇಧ ಜಾಯತಿ.

‘‘ಅಲಬ್ಭನೇಯ್ಯವತ್ಥೂನಂ, ಪತ್ಥನಾ ತಸ್ಸ ಕಾರಣಂ;

ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ಜಿನೋ ದುಕ್ಖಂ, ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭಮಬ್ರವೀ’’ತಿ.

ಸಙ್ಖಿತ್ತೇನ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಸಙ್ಖಿತ್ತೇನಾತಿ ದೇಸನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ದುಕ್ಖಞ್ಹಿ ಏತ್ತಕಾನಿ ¶ ದುಕ್ಖಸತಾನೀತಿ ವಾ ಏತ್ತಕಾನಿ ದುಕ್ಖಸಹಸ್ಸಾನೀತಿ ವಾ ಸಙ್ಖಿಪಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ, ದೇಸನಾ ಪನ ಸಕ್ಕಾ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ನಾಮ ನ ಅಞ್ಞಂ ಕಿಞ್ಚಿ, ಸಂಖಿತ್ತೇನ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ದೇಸನಂ ಸಙ್ಖಿಪನ್ತೋ ಏವಮಾಹ. ಪಞ್ಚಾತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾತಿ ಉಪಾದಾನಗೋಚರಾ ಖನ್ಧಾ.

ಜಾತಿಪ್ಪಭುತಿಕಂ ¶ ದುಕ್ಖಂ, ಯಂ ವುತ್ತಮಿಧ ತಾದಿನಾ;

ಅವುತ್ತಂ ಯಞ್ಚ ತಂ ಸಬ್ಬಂ, ವಿನಾ ಏತೇನ ವಿಜ್ಜತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಇಮೇ;

ದುಕ್ಖಾತಿ ವುತ್ತಾ ದುಕ್ಖನ್ತ-ದೇಸಕೇನ ಮಹೇಸಿನಾ.

ತಥಾ ಹಿ ಇನ್ಧನಮಿವ ಪಾವಕೋ, ಲಕ್ಖಮಿವ ಪಹರಣಾನಿ, ಗೋರೂಪಂ ವಿಯ ಡಂಸಮಕಸಾದಯೋ, ಖೇತ್ತಮಿವ ಲಾಯಕಾ, ಗಾಮಂ ವಿಯ ಗಾಮಘಾತಕಾ, ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಮೇವ ಜಾತಿಆದಯೋ ನಾನಪ್ಪಕಾರೇಹಿ ವಿಬಾಧೇನ್ತಾ ತಿಣಲತಾದೀನಿ ವಿಯ ಭೂಮಿಯಂ, ಪುಪ್ಫಫಲಪಲ್ಲವಾನಿ ವಿಯ ರುಕ್ಖೇಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸುಯೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾನಞ್ಚ ಆದಿದುಕ್ಖಂ ಜಾತಿ, ಮಜ್ಝೇದುಕ್ಖಂ ಜರಾ, ಪರಿಯೋಸಾನದುಕ್ಖಂ ಮರಣಂ, ಮಾರಣನ್ತಿಕದುಕ್ಖಾಭಿಘಾತೇನ ಪರಿಡಯ್ಹನದುಕ್ಖಂ ಸೋಕೋ ¶ , ತದಸಹನತೋ ಲಾಲಪ್ಪನದುಕ್ಖಂ ಪರಿದೇವೋ, ತತೋ ಧಾತುಕ್ಖೋಭಸಙ್ಖಾತಅನಿಟ್ಠಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಮಾಯೋಗತೋ ಕಾಯಸ್ಸ ಆಬಾಧನದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖಂ, ತೇನ ಆಬಾಧಿಯಮಾನಾನಂ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ತತ್ಥ ಪಟಿಘುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಚೇತೋಬಾಧನದುಕ್ಖಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ, ಸೋಕಾದಿವುದ್ಧಿಯಾ ಜನಿತವಿಸಾದಾನಂ ಅನುತ್ಥುನನದುಕ್ಖಂ ಉಪಾಯಾಸೋ, ಮನೋರಥವಿಘಾತಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಇಚ್ಛಾವಿಘಾತದುಕ್ಖಂ ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭೋತಿ ಏವಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿಯಮಾನಾ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾವ ದುಕ್ಖಾತಿ ಯದೇತಂ ಏಕಮೇಕಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ಅನೇಕೇಹಿಪಿ ಕಪ್ಪೇಹಿ ನ ಸಕ್ಕಾ ಅನವಸೇಸತೋ ವತ್ತುಂ, ತಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಂ ಏಕಜಲಬಿನ್ದುಮ್ಹಿ ಸಕಲಸಮುದ್ದಜಲರಸಂ ವಿಯ ಯೇಸು ಕೇಸುಚಿ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಙ್ಖಿತ್ತೇನ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ಭಗವತಾ ವುತ್ತಮೇವ ಥೇರೋ ಅವೋಚಾತಿ.

ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಜಾತೀತಿಆದೀಸು ಪದಭಾಜನೀಯೇಸು ತತ್ಥಾತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತೇಸು ಜಾತಿಆದೀಸು. ಯಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನನ್ತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಅನೇಕೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ಸಾಧಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ. ಯಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಸ ಜಾತಿ, ಯಾ ಸೋಮದತ್ತಸ್ಸ ಜಾತೀತಿ ಏವಞ್ಹಿ ದಿವಸಮ್ಪಿ ಕಥಿಯಮಾನೇ ನೇವ ಸತ್ತಾ ಪರಿಯಾದಾನಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ನ ಸಬ್ಬಂ ಅಪರತ್ಥದೀಪನಂ ಸಿಜ್ಝತಿ, ಇಮೇಹಿ ಪನ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ¶ ನ ಕೋಚಿ ಸತ್ತೋ ಅಪರಿಯಾದಿನ್ನೋ ಹೋತಿ, ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಅಪರತ್ಥದೀಪನಂ ನ ಸಿಜ್ಝತಿ. ತಮ್ಹಿ ತಮ್ಹೀತಿ ಅಯಂ ಗತಿಜಾತಿವಸೇನ ¶ ಅನೇಕೇಸಂ ಸತ್ತನಿಕಾಯಾನಂ ಸಾಧಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ. ಸತ್ತನಿಕಾಯೇತಿ ಸತ್ತಾನಂ ನಿಕಾಯೇ, ಸತ್ತಘಟಾಯಂ ಸತ್ತಸಮೂಹೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಜಾತೀತಿ ಜಾಯನವಸೇನ. ಇದಮೇತ್ಥ ಸಭಾವಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಸಞ್ಜಾತೀತಿ ಸಞ್ಜಾಯನವಸೇನ. ಉಪಸಗ್ಗೇನ ಪದಂ ವಡ್ಢಿತಂ. ಓಕ್ಕನ್ತೀತಿ ಓಕ್ಕಮನವಸೇನ. ಜಾಯನಟ್ಠೇನ ವಾ ಜಾತಿ, ಸಾ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನವಸೇನ ವುತ್ತಾ. ಸಞ್ಜಾಯನಟ್ಠೇನ ಸಞ್ಜಾತಿ, ಸಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನವಸೇನ ವುತ್ತಾ. ಓಕ್ಕಮನಟ್ಠೇನ ಓಕ್ಕನ್ತಿ, ಸಾ ಅಣ್ಡಜಜಲಾಬುಜವಸೇನ ವುತ್ತಾ. ತೇ ಹಿ ಅಣ್ಡಕೋಸಂ ವತ್ಥಿಕೋಸಞ್ಚ ಓಕ್ಕಮನ್ತಿ, ಓಕ್ಕಮನ್ತಾ ಪವಿಸನ್ತಾ ವಿಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತನಟ್ಠೇನ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿ, ಸಾ ಸಂಸೇದಜಓಪಪಾತಿಕವಸೇನ ವುತ್ತಾ. ತೇ ಹಿ ಪಾಕಟಾ ಏವ ಹುತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ, ಅಯಂ ತಾವ ಸಮ್ಮುತಿಕಥಾ.

ಇದಾನಿ ಖನ್ಧಾನಂ ಪಾತುಭಾವೋ, ಆಯತನಾನಂ ಪಟಿಲಾಭೋತಿ ಪರಮತ್ಥಕಥಾ ಹೋತಿ. ಖನ್ಧಾ ಏವ ಹಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ನ ಸತ್ತಾ. ಏತ್ಥ ಚ ಖನ್ಧಾನನ್ತಿ ಏಕವೋಕಾರಭವೇ ಏಕಸ್ಸ, ಚತುವೋಕಾರಭವೇ ಚತುನ್ನಂ, ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಪಞ್ಚನ್ನಮ್ಪಿ ಗಹಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಪಾತುಭಾವೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿ. ಆಯತನಾನನ್ತಿ ¶ ತತ್ರ ತತ್ರ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಯತನವಸೇನ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಪಟಿಲಾಭೋತಿ ಸನ್ತತಿಯಂ ಪಾತುಭಾವೋಯೇವ. ಪಾತುಭವನ್ತಾನೇವ ಹಿ ತಾನಿ ಪಟಿಲದ್ಧಾನಿ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಜಾತೀತಿ ಅಯಂ ಜಾತಿ ನಾಮ ಕಥೀಯತಿ.

ಜರಾನಿದ್ದೇಸೇ ಜರಾತಿ ಸಭಾವಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಜೀರಣತಾತಿ ಆಕಾರನಿದ್ದೇಸೋ. ಖಣ್ಡಿಚ್ಚನ್ತಿಆದಯೋ ತಯೋ ಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇ ಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸಾ, ಪಚ್ಛಿಮಾ ದ್ವೇ ಪಕತಿನಿದ್ದೇಸಾ. ಅಯಞ್ಹಿ ಜರಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪದೇನ ಸಭಾವತೋ ದೀಪಿತಾ, ತೇನಸ್ಸಾ ಇದಂ ಸಭಾವಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಜೀರಣತಾತಿ ಇಮಿನಾ ಆಕಾರತೋ, ತೇನಸ್ಸಾಯಂ ಆಕಾರನಿದ್ದೇಸೋ. ಖಣ್ಡಿಚ್ಚನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇ ದನ್ತನಖಾನಂ ಖಣ್ಡಿತಭಾವಕರಣಕಿಚ್ಚತೋ. ಪಾಲಿಚ್ಚನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಕೇಸಲೋಮಾನಂ ಪಲಿತಭಾವಕರಣಕಿಚ್ಚತೋ. ವಲಿತ್ತಚತಾತಿ ಇಮಿನಾ ಮಂಸಂ ಮಿಲಾಪೇತ್ವಾ ತಚೇ ವಲಿಭಾವಕರಣಕಿಚ್ಚತೋ ದೀಪಿತಾ. ತೇನಸ್ಸಾ ಇಮೇ ತಯೋ ಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇ ಕಿಚ್ಚನಿದ್ದೇಸಾ. ತೇಹಿ ಇಮೇಸಂ ವಿಕಾರಾನಂ ದಸ್ಸನವಸೇನ ಪಾಕಟೀಭೂತಾ ಪಾಕಟಜರಾ ದಸ್ಸಿತಾ. ಯಥೇವ ಹಿ ಉದಕಸ್ಸ ¶ ವಾ ವಾತಸ್ಸ ವಾ ಅಗ್ಗಿನೋ ವಾ ತಿಣರುಕ್ಖಾದೀನಂ ಸಮ್ಭಗ್ಗಪಲಿಭಗ್ಗತಾಯ ವಾ ಝಾಮತಾಯ ವಾ ಗತಮಗ್ಗೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಸೋ ಗತಮಗ್ಗೋ ತಾನೇವ ಉದಕಾದೀನಿ, ಏವಮೇವ ಜರಾಯ ದನ್ತಾದೀಸು ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಗತಮಗ್ಗೋ ಪಾಕಟೋ ಚಕ್ಖುಂ ಉಮ್ಮೀಲೇತ್ವಾಪಿ ಗಯ್ಹತಿ, ನ ಚ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದೀನೇವ ಜರಾ. ನ ಹಿ ಜರಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಹೋತಿ.

ಆಯುನೋ ಸಂಹಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರಿಪಾಕೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಪನ ಪದೇಹಿ ಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇಯೇವ ಅಭಿಬ್ಯತ್ತಾಯ ಆಯುಕ್ಖಯಚಕ್ಖಾದಿಇನ್ದ್ರಿಯಪರಿಪಾಕಸಙ್ಖಾತಾಯ ಪಕತಿಯಾ ದೀಪಿತಾ, ತೇನಸ್ಸಿಮೇ ದ್ವೇ ಪಕತಿನಿದ್ದೇಸಾತಿ ¶ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಜರಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಆಯು ಹಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ಜರಾ ‘‘ಆಯುನೋ ಸಂಹಾನೀ’’ತಿ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ವುತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ದಹರಕಾಲೇ ಸುಪ್ಪಸನ್ನಾನಿ ಸುಖುಮಮ್ಪಿ ಅತ್ತನೋ ವಿಸಯಂ ಸುಖೇನೇವ ಗಣ್ಹನಸಮತ್ಥಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಜರಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಪಕ್ಕಾನಿ ಆಲುಳಿತಾನಿ ಅವಿಸದಾನಿ ಓಳಾರಿಕಮ್ಪಿ ಅತ್ತನೋ ವಿಸಯಂ ಗಹೇತುಂ ಅಸಮತ್ಥಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರಿಪಾಕೋ’’ತಿ ಫಲೂಪಚಾರೇನೇವ ವುತ್ತಾ.

ಸಾ ಪನೇಸಾ ಏವಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಜರಾ ಪಾಕಟಾ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಾತಿ ದುವಿಧಾ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ದನ್ತಾದೀಸು ಖಣ್ಡಾದಿಭಾವದಸ್ಸನತೋ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಜರಾ ಪಾಕಟಜರಾ ನಾಮ. ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಪನ ಜರಾ ತಾದಿಸಸ್ಸ ವಿಕಾರಸ್ಸ ಅದಸ್ಸನತೋ ¶ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಜರಾ ನಾಮ. ತತ್ರ ಯ್ವಾಯಂ ಖಣ್ಡಾದಿಭಾವೋ ದಿಸ್ಸತಿ, ಸೋ ತಾದಿಸಾನಂ ದನ್ತಾದೀನಂ ವಣ್ಣೋಯೇವ. ತಂ ಚಕ್ಖುನಾ ದಿಸ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರೇನ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ‘‘ಇಮೇ ದನ್ತಾ ಜರಾಯ ಪಹಟಾ’’ತಿ ಜರಂ ಜಾನಾತಿ, ಉದಕಟ್ಠಾನೇ ಬದ್ಧಾನಿ ಗೋಸಿಙ್ಗಾದೀನಿ ಓಲೋಕೇತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಉದಕಸ್ಸ ಅತ್ಥಿಭಾವಜಾನನಂ ವಿಯ. ಪುನ ಅಯಂ ಜರಾ ಸವೀಚಿ ಅವೀಚೀತಿ ಏವಮ್ಪಿ ದುವಿಧಾ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಮಣಿಕನಕರಜತಪವಾಳಚನ್ದಸೂರಿಯಾದೀನಂ ಮನ್ದದಸಕಾದೀಸು ಪಾಣೀನಂ ವಿಯ, ಪುಪ್ಫಫಲಪಲ್ಲವಾದೀಸು ಅಪಾಣೀನಂ ವಿಯ ಚ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ವಣ್ಣವಿಸೇಸಾದೀನಂ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ಜರಾ ಅವೀಚಿಜರಾ ನಾಮ, ನಿರನ್ತರಜರಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತತೋ ಅಞ್ಞೇಸು ಪನ ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ಅನ್ತರನ್ತರಾ ವಣ್ಣವಿಸೇಸಾದೀನಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ಜರಾ ಸವೀಚಿಜರಾ ನಾಮ.

ತತ್ಥ ಸವೀಚಿಜರಾ ಉಪಾದಿಣ್ಣಕಅನುಪಾದಿಣ್ಣಕವಸೇನ ಏವಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ದಹರಕುಮಾರಕಾನಞ್ಹಿ ಪಠಮಮೇವ ಖೀರದನ್ತಾ ನಾಮ ಉಟ್ಠಹನ್ತಿ, ನ ತೇ ಥಿರಾ. ತೇಸು ಪನ ಪತಿತೇಸು ಪುನ ¶ ದನ್ತಾ ಉಟ್ಠಹನ್ತಿ. ತೇ ಪಠಮಮೇವ ಸೇತಾ ಹೋನ್ತಿ, ಜರಾವಾತೇನ ಪಹಟಕಾಲೇ ಕಾಳಕಾ ಹೋನ್ತಿ. ಕೇಸಾ ಪಠಮಮೇವ ತಮ್ಬಾ ಹೋನ್ತಿ, ತತೋ ಕಾಳಕಾ, ತತೋ ಸೇತಾ. ಛವಿ ಪನ ಸಲೋಹಿತಿಕಾ ಹೋತಿ. ವಡ್ಢನ್ತಾನಂ ವಡ್ಢನ್ತಾನಂ ಓದಾತಾನಂ ಓದಾತಭಾವೋ, ಕಾಳಕಾನಂ ಕಾಳಕಭಾವೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ಜರಾವಾತೇನ ಪನ ಪಹಟಕಾಲೇ ವಲಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸಸ್ಸಂ ವಪಿತಕಾಲೇ ಸೇತಂ ಹೋತಿ, ಪಚ್ಛಾ ನೀಲಂ. ಜರಾವಾತೇನ ಪನ ಪಹಟಕಾಲೇ ಪಣ್ಡುಕಂ ಹೋತಿ. ಅಮ್ಬಙ್ಕುರೇನಾಪಿ ದೀಪೇತುಂ ವಟ್ಟತಿ.

ಮರಣನಿದ್ದೇಸೇ ಚುತೀತಿ ಚವನವಸೇನ ವುತ್ತಂ. ಏಕಚತುಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ಸಾಮಞ್ಞವಚನಮೇತಂ. ಚವನತಾತಿ ಭಾವವಚನೇನ ಲಕ್ಖಣನಿದಸ್ಸನಂ. ಭೇದೋತಿ ಚುತಿಖನ್ಧಾನಂ ಭಙ್ಗುಪ್ಪತ್ತಿಪರಿದೀಪನಂ. ಅನ್ತರಧಾನನ್ತಿ ಘಟಸ್ಸ ವಿಯ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ಭಿನ್ನಾನಂ ಚುತಿಖನ್ಧಾನಂ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಠಾನಾಭಾವಪರಿದೀಪನಂ. ಮಚ್ಚು ಮರಣನ್ತಿ ಮಚ್ಚುಸಙ್ಖಾತಂ ಮರಣಂ, ನ ಖಣಿಕಮರಣಂ. ಕಾಲೋ ನಾಮ ಅನ್ತಕೋ, ತಸ್ಸ ಕಿರಿಯಾತಿ ಕಾಲಕಿರಿಯಾ. ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಸಮ್ಮುತಿಯಾ ಮರಣಂ ದೀಪಿತಂ.

ಇದಾನಿ ¶ ಪರಮತ್ಥೇನ ದೀಪೇತುಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋತಿಆದಿಮಾಹ. ಪರಮತ್ಥೇನ ಹಿ ಖನ್ಧಾಯೇವ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಸತ್ತೋ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಮರತಿ. ಖನ್ಧೇಸು ಪನ ಭಿಜ್ಜಮಾನೇಸು ಸತ್ತೋ ಮರತಿ, ಭಿನ್ನೇಸು ಮತೋತಿ ವೋಹಾರೋ ಹೋತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ಚತುವೋಕಾರಪಞ್ಚವೋಕಾರವಸೇನ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ, ಏಕವೋಕಾರವಸೇನ ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೋ, ಚತುವೋಕಾರವಸೇನ ವಾ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ, ಸೇಸದ್ವಯವಸೇನ ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕಸ್ಮಾ? ಭವದ್ವಯೇಪಿ ರೂಪಕಾಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ¶ ಕಳೇವರಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋ. ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕಾದೀಸುಪಿ ಖನ್ಧಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತೇವ, ನ ಕಿಞ್ಚಿ ನಿಕ್ಖಿಪತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ವಸೇನ ಖನ್ಧಾನಂ ಭೇದೋ, ಮನುಸ್ಸಾದೀಸು ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪಕರಣತೋ ಮರಣಂ ‘‘ಕಳೇವರಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸುಪಚ್ಛೇದೋತಿ ಇಮಿನಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಸ್ಸೇವ ಮರಣಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಸ್ಸ ಮರಣಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ‘‘ಸಸ್ಸಂ ಮತಂ, ರುಕ್ಖೋ ಮತೋ’’ತಿ ಇದಂ ಪನ ವೋಹಾರಮತ್ತಮೇವ, ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಏವರೂಪಾನಿ ವಚನಾನಿ ಸಸ್ಸಾದೀನಂ ಖಯವಯಭಾವಮೇವ ದೀಪೇನ್ತಿ.

ಅಪಿಚ ¶ ಇಮಾನಿ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಿ ನಾಮ ಇಮೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ವಧಕಪಚ್ಚಾಮಿತ್ತಾ ವಿಯ ಓತಾರಂ ಗವೇಸನ್ತಾನಿ ವಿಚರನ್ತಿ. ಯಥಾ ಹಿ ಪುರಿಸಸ್ಸ ತೀಸು ಪಚ್ಚಾಮಿತ್ತೇಸು ಓತಾರಾಪೇಕ್ಖೇಸು ವಿಚರನ್ತೇಸು ಏಕೋ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಅಹಂ ಅಸುಕಅರಞ್ಞಸ್ಸ ನಾಮ ವಣ್ಣಂ ಕಥೇತ್ವಾ ಏತಂ ಆದಾಯ ತತ್ಥ ಗಮಿಸ್ಸಾಮಿ, ಏತ್ಥ ಮಯ್ಹಂ ದುಕ್ಕರಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ. ದುತಿಯೋ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಅಹಂ ತವ ಏತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಗತಕಾಲೇ ಪೋಥೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮಿ, ಏತ್ಥ ಮಯ್ಹಂ ದುಕ್ಕರಂ ನತ್ಥೀ’’ತಿ. ತತಿಯೋ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ತಯಾ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪೋಥೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲೇ ಕತೇ ತಿಣ್ಹೇನ ಅಸಿನಾ ಸೀಸಚ್ಛೇದನಂ ನಾಮ ಮಯ್ಹಂ ಭಾರೋ ಹೋತೂ’’ತಿ ತೇ ಏವಂ ವತ್ವಾ ತಥಾ ಕರೇಯ್ಯುಂ. ತತ್ಥ ಪಠಮಪಚ್ಚಾಮಿತ್ತಸ್ಸ ಅರಞ್ಞವಣ್ಣಂ ಕಥೇತ್ವಾ ತಂ ಆದಾಯ ತತ್ಥ ಗತಕಾಲೋ ವಿಯ ಸುಹಜ್ಜಞಾತಿಮಣ್ಡಲತೋ ನಿಕ್ಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾಪನಂ ನಾಮ ಜಾತಿಯಾ ಕಿಚ್ಚಂ, ದುತಿಯಸ್ಸ ಪೋಥೇತ್ವಾ ದುಬ್ಬಲಕರಣಂ ವಿಯ ನಿಬ್ಬತ್ತಕ್ಖನ್ಧೇಸು ನಿಪತಿತ್ವಾ ಪರಾಧೀನಮಞ್ಚಪರಾಯಣಭಾವಕರಣಂ ಜರಾಯ ಕಿಚ್ಚಂ, ತತಿಯಸ್ಸ ತಿಣ್ಹೇನ ಅಸಿನಾ ಸೀಸಚ್ಛೇದನಂ ವಿಯ ಜೀವಿತಕ್ಖಯಪಾಪನಂ ಮರಣಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಅಪಿಚೇತ್ಥ ಜಾತಿದುಕ್ಖಂ ಸಾದೀನವಮಹಾಕನ್ತಾರಪ್ಪವೇಸೋ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಜರಾದುಕ್ಖಂ ತತ್ಥ ಅನ್ನಪಾನರಹಿತಸ್ಸ ದುಬ್ಬಲಂ ವಿಯ, ಮರಣದುಕ್ಖಂ ದುಬ್ಬಲಸ್ಸ ಇರಿಯಾಪಥಪವತ್ತನೇ ವಿಹತಪರಕ್ಕಮಸ್ಸ ವಾಳಾದೀಹಿ ಅನಯಬ್ಯಸನಾಪಾದನಂ ವಿಯ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ.

ಸೋಕನಿದ್ದೇಸೇ ವಿಯಸತೀತಿ ಬ್ಯಸನಂ, ಹಿತಸುಖಂ ಖಿಪತಿ ವಿದ್ಧಂಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಞಾತೀನಂ ಬ್ಯಸನಂ ¶ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಂ, ಚೋರರೋಗಭಯಾದೀಹಿ ಞಾತಿಕ್ಖಯೋ ಞಾತಿವಿನಾಸೋತಿ ¶ ಅತ್ಥೋ. ತೇನ ಞಾತಿಬ್ಯಸನೇನ. ಫುಟ್ಠಸ್ಸಾತಿ ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟಸ್ಸ ಅಭಿಭೂತಸ್ಸ, ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಭೋಗಾನಂ ಬ್ಯಸನಂ ಭೋಗಬ್ಯಸನಂ, ರಾಜಚೋರಾದಿವಸೇನ ಭೋಗಕ್ಖಯೋ ಭೋಗವಿನಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ರೋಗೋಯೇವ ಬ್ಯಸನಂ ರೋಗಬ್ಯಸನಂ. ರೋಗೋ ಹಿ ಆರೋಗ್ಯಂ ವಿಯಸತಿ ವಿನಾಸೇತೀತಿ ಬ್ಯಸನಂ. ಸೀಲಸ್ಸ ಬ್ಯಸನಂ ಸೀಲಬ್ಯಸನಂ. ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ವಿನಾಸಯಮಾನಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ದಿಟ್ಠಿ ಏವ ಬ್ಯಸನಂ ದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾನಿ ದ್ವೇ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿ, ಪಚ್ಛಿಮಾನಿ ತೀಣಿ ನಿಪ್ಫನ್ನಾನಿ ತಿಲಕ್ಖಣಬ್ಭಾಹತಾನಿ. ಪುರಿಮಾನಿ ಚ ತೀಣಿ ನೇವ ಕುಸಲಾನಿ ನ ಅಕುಸಲಾನಿ, ಸೀಲದಿಟ್ಠಿಬ್ಯಸನದ್ವಯಂ ¶ ಅಕುಸಲಂ.

ಅಞ್ಞತರಞ್ಞತರೇನಾತಿ ಗಹಿತೇಸು ವಾ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಅಗ್ಗಹಿತೇಸು ವಾ ಮಿತ್ತಾಮಚ್ಚಬ್ಯಸನಾದೀಸು ಯೇನ ಕೇನಚಿ. ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸಾತಿ ಸಮನುಬನ್ಧಸ್ಸ ಅಪರಿಮುಚ್ಚಮಾನಸ್ಸ. ಅಞ್ಞತರಞ್ಞತರೇನ ದುಕ್ಖಧಮ್ಮೇನಾತಿ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಸೋಕದುಕ್ಖಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುನಾ. ಸೋಕೋತಿ ಸೋಚನಕವಸೇನ ಸೋಕೋ. ಇದಂ ತೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಸೋಕಸ್ಸ ಸಭಾವಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಸೋಚನಾತಿ ಸೋಚನಾಕಾರೋ. ಸೋಚಿತತ್ತನ್ತಿ ಸೋಚಿತಭಾವೋ. ಅನ್ತೋಸೋಕೋತಿ ಅಬ್ಭನ್ತರಸೋಕೋ. ದುತಿಯಪದಂ ಉಪಸಗ್ಗೇನ ವಡ್ಢಿತಂ. ಸೋ ಹಿ ಅಬ್ಭನ್ತರಂ ಸುಕ್ಖಾಪೇನ್ತೋ ವಿಯ ಪರಿಸುಕ್ಖಾಪೇನ್ತೋ ವಿಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಅನ್ತೋಸೋಕೋ ಅನ್ತೋಪರಿಸೋಕೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಚೇತಸೋ ಪರಿಜ್ಝಾಯನಾತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಜ್ಝಾಯನಾಕಾರೋ. ಸೋಕೋ ಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ ಚಿತ್ತಂ ಝಾಪೇತಿ ದಹತಿ, ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಮೇ ಝಾಮಂ, ನ ಮೇ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಟಿಭಾತೀ’’ತಿ ವದಾಪೇತಿ. ದುಕ್ಖಿತೋ ಮನೋ ದುಮ್ಮನೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ದೋಮನಸ್ಸಂ. ಅನುಪವಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಸೋಕೋವ ಸಲ್ಲನ್ತಿ ಸೋಕಸಲ್ಲಂ.

ಪರಿದೇವನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಮಯ್ಹಂ ಧೀತಾ, ಮಯ್ಹಂ ಪುತ್ತೋ’’ತಿ ಏವಂ ಆದಿಸ್ಸ ಆದಿಸ್ಸ ದೇವನ್ತಿ ರೋದನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಆದೇವೋ. ತಂ ತಂ ವಣ್ಣಂ ಪರಿಕಿತ್ತೇತ್ವಾ ಪರಿಕಿತ್ತೇತ್ವಾ ದೇವನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪರಿದೇವೋ. ತತೋ ಪರಾನಿ ದ್ವೇ ದ್ವೇ ಪದಾನಿ ಪುರಿಮದ್ವಯಸ್ಸೇವ ಆಕಾರಭಾವನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ವಾಚಾತಿ ವಚನಂ. ಪಲಾಪೋತಿ ತುಚ್ಛಂ ನಿರತ್ಥಕವಚನಂ. ಉಪಡ್ಢಭಣಿತಅಞ್ಞಭಣಿತಾದಿವಸೇನ ವಿರೂಪೋ ಪಲಾಪೋತಿ ವಿಪ್ಪಲಾಪೋ. ಲಾಲಪ್ಪೋತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಲಪನಂ. ಲಾಲಪ್ಪನಾಕಾರೋ ಲಾಲಪ್ಪನಾ. ಲಾಲಪ್ಪಿತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಲಾಲಪ್ಪಿತತ್ತಂ.

ದುಕ್ಖನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಕಾಯನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಕಾಯಿಕಂ. ಅಮಧುರಟ್ಠೇನ ಅಸಾತಂ. ಕಾಯಿಕಪದೇನ ಚೇತಸಿಕಅಸಾತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ, ಅಸಾತಪದೇನ ಕಾಯಿಕಸಾತಂ. ತದೇವ ದುಕ್ಖಯತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ, ಯಸ್ಸುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ದುಕ್ಖಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ದುಕ್ಖಮತ್ತಾ ವಾ ದುಕ್ಖಂ. ಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸಜನ್ತಿ ಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸೇ ¶ ಜಾತಂ. ಅಸಾತಂ ದುಕ್ಖಂ ವೇದಯಿತನ್ತಿ ಅಸಾತಂ ವೇದಯಿತಂ ನ ಸಾತಂ, ದುಕ್ಖಂ ವೇದಯಿತಂ ನ ಸುಖಂ. ಪರತೋ ತೀಣಿ ಪದಾನಿ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ಅಸಾತಾ ವೇದನಾ ನ ಸಾತಾ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ನ ಸುಖಾತಿ ಅಯಮೇವ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ. ಯಂ ಕಾಯಿಕಂ ಅಸಾತಂ ದುಕ್ಖಂ ವೇದಯಿತಂ, ಯಾ ಕಾಯಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾ ಅಸಾತಾ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ, ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಏವಂ ಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ದೋಮನಸ್ಸನಿದ್ದೇಸೇ ದುಟ್ಠು ಮನೋತಿ ದುಮ್ಮನೋ, ಹೀನವೇದನತ್ತಾ ¶ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ಮನೋತಿ ದುಮ್ಮನೋ, ದುಮ್ಮನಸ್ಸ ಭಾವೋ ದೋಮನಸ್ಸಂ. ಚಿತ್ತನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಚೇತಸಿಕಂ. ಚೇತೋಸಮ್ಫಸ್ಸಜನ್ತಿ ಚಿತ್ತಸಮ್ಫಸ್ಸೇ ಜಾತಂ.

ಉಪಾಯಾಸನಿದ್ದೇಸೇ ಆಯಾಸನಟ್ಠೇನ ಆಯಾಸೋ. ಸಂಸೀದನವಿಸೀದನಾಕಾರಪ್ಪವತ್ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಕಿಲಮಥಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಬಲವಆಯಾಸೋ ಉಪಾಯಾಸೋ. ಆಯಾಸಿತಭಾವೋ ಆಯಾಸಿತತ್ತಂ. ಉಪಾಯಾಸಿತಭಾವೋ ಉಪಾಯಾಸಿತತ್ತಂ.

ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯೋಗನಿದ್ದೇಸೇ ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ. ಯಸ್ಸಾತಿ ಯೇ ಅಸ್ಸ. ಅನಿಟ್ಠಾತಿ ಅಪರಿಯೇಸಿತಾ. ಪರಿಯೇಸಿತಾ ವಾ ಹೋನ್ತು ಅಪರಿಯೇಸಿತಾ ವಾ, ನಾಮಮೇವೇತಂ ಅಮನಾಪಾರಮ್ಮಣಾನಂ. ಮನಸ್ಮಿಂ ನ ಕಮನ್ತಿ ನ ಪವಿಸನ್ತೀತಿ ಅಕನ್ತಾ. ಮನಸ್ಮಿಂ ನ ಅಪ್ಪಿಯನ್ತಿ, ನ ವಾ ಮನಂ ವಡ್ಢೇನ್ತೀತಿ ಅಮನಾಪಾ. ರೂಪಾತಿಆದಿ ತೇಸಂ ಸಭಾವನಿದಸ್ಸನಂ. ಅನತ್ಥಂ ಕಾಮೇನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅನತ್ಥಕಾಮಾ. ಅಹಿತಂ ಕಾಮೇನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅಹಿತಕಾಮಾ. ಅಫಾಸುಂ ದುಕ್ಖವಿಹಾರಂ ಕಾಮೇನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅಫಾಸುಕಾಮಾ. ಚತೂಹಿ ಯೋಗೇಹಿ ಖೇಮಂ ನಿಬ್ಭಯಂ ವಿವಟ್ಟಂ ನ ಕಾಮೇನ್ತಿ, ಸಭಯಂ ವಟ್ಟಮೇವ ನೇಸಂ ಕಾಮೇನ್ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅಯೋಗಕ್ಖೇಮಕಾಮಾ. ಅಪಿಚ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ವುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅಕಾಮನತೋ, ತೇಸಂಯೇವ ಹಾನಿಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅನತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಕಾಮನತೋ ಅನತ್ಥಕಾಮಾ. ಸದ್ಧಾದೀನಂಯೇವ ಉಪಾಯಭೂತಸ್ಸ ಹಿತಸ್ಸ ಅಕಾಮನತೋ, ಸದ್ಧಾಹಾನಿಆದೀನಂ ಉಪಾಯಭೂತಸ್ಸ ಅಹಿತಸ್ಸ ಚ ಕಾಮನತೋ ಅಹಿತಕಾಮಾ. ಫಾಸುವಿಹಾರಸ್ಸ ¶ ಅಕಾಮನತೋ, ಅಫಾಸುವಿಹಾರಸ್ಸ ಚ ಕಾಮನತೋ ಅಫಾಸುಕಾಮಾ. ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ನಿಬ್ಭಯಸ್ಸ ಅಕಾಮನತೋ, ಭಯಸ್ಸ ಚ ಕಾಮನತೋ ಅಯೋಗಕ್ಖೇಮಕಾಮಾತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಸಙ್ಗತೀತಿ ಗನ್ತ್ವಾ ಸಂಯೋಗೋ. ಸಮಾಗಮೋತಿ ಆಗತೇಹಿ ಸಂಯೋಗೋ. ಸಮೋಧಾನನ್ತಿ ಠಾನನಿಸಜ್ಜಾದೀಸು ಸಹಭಾವೋ. ಮಿಸ್ಸೀಭಾವೋತಿ ಸಬ್ಬಕಿಚ್ಚಾನಂ ಸಹಕರಣಂ. ಅಯಂ ಸತ್ತವಸೇನ ಯೋಜನಾ. ಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ಪನ ಯಂ ಲಬ್ಭತಿ, ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಸೋ ಪನ ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯೋಗೋ ಅತ್ಥತೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಕೇವಲಂ ಅಪ್ಪಿಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ದುವಿಧಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುತ್ತೋ.

ಪಿಯವಿಪ್ಪಯೋಗನಿದ್ದೇಸೋ ¶ ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಮಾತಾ ವಾತಿಆದಿ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥಕಾಮೇ ಸರೂಪೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಮಮಾಯತೀತಿ ಮಾತಾ, ಪಿಯಾಯತೀತಿ ಪಿತಾ. ಭಜತೀತಿ ¶ ಭಾತಾ, ತಥಾ ಭಗಿನೀ. ಮೇತ್ತಾಯನ್ತೀತಿ ಮಿತ್ತಾ, ಮಿನನ್ತಿ ವಾ ಸಬ್ಬಗುಯ್ಹೇಸು ಅನ್ತೋ ಪಕ್ಖಿಪನ್ತೀತಿ ಮಿತ್ತಾ. ಕಿಚ್ಚಕರಣೀಯೇಸು ಸಹಭಾವಟ್ಠೇನ ಅಮಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅಮಚ್ಚಾ. ‘‘ಅಯಂ ಅಮ್ಹಾಕಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕೋ’’ತಿ ಏವಂ ಜಾನನ್ತಿ, ಞಾಯನ್ತೀತಿ ವಾ ಞಾತೀ. ಲೋಹಿತೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಾತಿ ಸಾಲೋಹಿತಾ. ಪಿತುಪಕ್ಖಿಕಾ ಞಾತೀ, ಮಾತುಪಕ್ಖಿಕಾ ಸಾಲೋಹಿತಾ. ಮಾತಾಪಿತುಪಕ್ಖಿಕಾ ವಾ ಞಾತೀ, ಸಸ್ಸುಸಸುರಪಕ್ಖಿಕಾ ಸಾಲೋಹಿತಾ. ಅಯಮ್ಪಿ ಪಿಯವಿಪ್ಪಯೋಗೋ ಅತ್ಥತೋ ಏಕೋ ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಕೇವಲಂ ಪಿಯವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ದುವಿಧಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ವತ್ಥುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಇದಮೇತ್ಥ ಸಬ್ಬಅಟ್ಠಕಥಾವಚನಂ. ಸಚ್ಚಾನಂ ಪನ ತಥಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಸಮ್ಪಯೋಗವಿಪ್ಪಯೋಗವಚನೇಹಿ ಅಪ್ಪಿಯಪಿಯವತ್ಥೂನಿಯೇವ ವಿಸೇಸಿತಾನೀತಿ ವತ್ತುಂ ಯುಜ್ಜತೀತಿ.

ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭನಿದ್ದೇಸೇ ಜಾತಿಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಜಾತಿಸಭಾವಾನಂ ಜಾತಿಪಕತಿಕಾನಂ. ಇಚ್ಛಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ತಣ್ಹಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಹೋ ವತಾತಿ ಪತ್ಥನಾ. ಅಸ್ಸಾಮಾತಿ ಭವೇಯ್ಯಾಮ. ನ ಖೋ ಪನೇತಂ ಇಚ್ಛಾಯ ಪತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಯಂ ಏತಂ ‘‘ಅಹೋ ವತ ಮಯಂ ನ ಜಾತಿಧಮ್ಮಾ ಅಸ್ಸಾಮ, ನ ಚ ವತ ನೋ ಜಾತಿ ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಏವಂ ಪಹೀನಸಮುದಯೇಸು ಸಾಧೂಸು ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಅಜಾತಿಧಮ್ಮತ್ತಂ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೇಸು ಚ ವಿಜ್ಜಮಾನಂ ಜಾತಿಯಾ ಅನಾಗಮನಂ ಇಚ್ಛಿತಂ, ತಂ ಇಚ್ಛನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಮಗ್ಗಭಾವನಾಯ ವಿನಾ ಅಪ್ಪತ್ತಬ್ಬತೋ, ಅನಿಚ್ಛನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಚ ಭಾವನಾಯ ಪತ್ತಬ್ಬತೋ ನ ಇಚ್ಛಾಯ ಪತ್ತಬ್ಬಂ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಇದಮ್ಪೀತಿ ಏತಮ್ಪಿ. ಉಪರಿ ಸೇಸಾನಿ ಉಪಾದಾಯ ಅಪಿಸದ್ದೋ.

ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ನಿಪಾತೋ, ತಸ್ಸ ತೇ ಕತಮೇ ಇತಿ ಚೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ರೂಪಮೇವ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ರೂಪುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೋ. ಏಸೇವ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ.

ದುಕ್ಖಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಸಮುದಯಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೩೪. ಸಮುದಯಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಯಾಯಂ ತಣ್ಹಾತಿ ಯಾ ಅಯಂ ತಣ್ಹಾ. ಪೋನೋಭವಿಕಾತಿ ಪುನಬ್ಭವಕರಣಂ ಪುನೋಭವೋ, ಪುನೋಭವೋ ಸೀಲಮಸ್ಸಾತಿ ಪೋನೋಭವಿಕಾ. ಅಪಿಚ ಪುನಬ್ಭವಂ ದೇತಿ, ಪುನಬ್ಭವಾಯ ಸಂವತ್ತತಿ, ಪುನಪ್ಪುನಂ ಭವೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಪೋನೋಭವಿಕಾ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ಪುನಬ್ಭವಸ್ಸ ದಾಯಿಕಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ಅದಾಯಿಕಾಪಿ, ಪುನಬ್ಭವಾಯ ಸಂವತ್ತನಿಕಾಪಿ ಅತ್ಥಿ ಅಸಂವತ್ತನಿಕಾಪಿ, ದಿನ್ನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪಧಿವೇಪಕ್ಕಮತ್ತಾಪಿ. ಸಾ ತಿಪ್ಪಕಾರಾಪಿ ಪೋನೋಭವಿಕಾತಿ ನಾಮಂ ಲಭತಿ. ಪೋನಬ್ಭವಿಕಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವತ್ಥೋ. ಅಭಿನನ್ದನಸಙ್ಖಾತೇನ ನನ್ದಿರಾಗೇನ ಸಹ ಗತಾತಿ ನನ್ದಿರಾಗಸಹಗತಾ. ನನ್ದಿರಾಗೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅತ್ಥತೋ ಏಕತ್ತಮೇವ ಗತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತತ್ರ ತತ್ರಾಭಿನನ್ದಿನೀತಿ ಯತ್ರ ಯತ್ರ ಅತ್ತಭಾವೋ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಅಭಿನನ್ದಿನೀ. ರೂಪಾದೀಸು ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇಸು ತತ್ರ ತತ್ರಾಭಿನನ್ದಿನೀ, ರೂಪಾಭಿನನ್ದಿನೀ ಸದ್ದಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಧಮ್ಮಾಭಿನನ್ದಿನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತತ್ರ ತತ್ರಾಭಿನನ್ದೀತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತತ್ರ ತತ್ರ ಅಭಿನನ್ದಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ನಿಪಾತೋ, ತಸ್ಸ ಸಾ ಕತಮಾ ಇತಿ ಚೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಾಮತಣ್ಹಾತಿ ಕಾಮೇ ತಣ್ಹಾ, ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕರಾಗಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಭವತಣ್ಹಾತಿ ಭವೇ ತಣ್ಹಾ. ಭವಪತ್ಥನಾವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಗತಸ್ಸ ರಾಗಸ್ಸ ರೂಪಾರೂಪಭವರಾಗಸ್ಸ ಚ ಝಾನನಿಕನ್ತಿಯಾ ಚ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ವಿಭವತಣ್ಹಾತಿ ವಿಭವೇ ತಣ್ಹಾ. ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಸಹಗತರಾಗಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ.

ಇದಾನಿ ತಸ್ಸಾ ತಣ್ಹಾಯ ವತ್ಥುಂ ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಾ ಖೋ ಪನೇಸಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಜಾಯತಿ. ನಿವಿಸತೀತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಪತಿಟ್ಠಾತಿ. ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಕತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನಿವಿಸಮಾನಾ ಕತ್ಥ ನಿವಿಸತೀತಿ ¶ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಯಂ ಲೋಕೇ ಪಿಯರೂಪಂ ಸಾತರೂಪನ್ತಿ ಯಂ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ ಪಿಯಸಭಾವಞ್ಚೇವ ¶ ಮಧುರಸಭಾವಞ್ಚ. ಚಕ್ಖು ಲೋಕೇತಿಆದೀಸು ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಚಕ್ಖುಆದೀಸು ಮಮತ್ತೇನ ಅಭಿನಿವಿಟ್ಠಾ ಸತ್ತಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ ಅತ್ತನೋ ಚಕ್ಖುಂ ಆದಾಸಾದೀಸು ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಹಣಾನುಸಾರೇನ ವಿಪ್ಪಸನ್ನಂ ಪಞ್ಚಪಸಾದಂ ಸುವಣ್ಣವಿಮಾನೇ ಉಗ್ಘಾಟಿತಮಣಿಸೀಹಪಞ್ಜರಂ ವಿಯ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ಸೋತಂ ರಜತಪನಾಳಿಕಂ ವಿಯ ಪಾಮಙ್ಗಸುತ್ತಕಂ ವಿಯ ಚ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ತುಙ್ಗನಾಸಾತಿ ಲದ್ಧವೋಹಾರಂ ಘಾನಂ ವಟ್ಟೇತ್ವಾ ಠಪಿತಹರಿತಾಲವಟ್ಟಿಂ ವಿಯ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ಜಿವ್ಹಂ ರತ್ತಕಮ್ಬಲಪಟಲಂ ವಿಯ ಮುದುಸಿನಿದ್ಧಮಧುರರಸದಂ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ಕಾಯಂ ಸಾಲಲಟ್ಠಿಂ ವಿಯ ಸುವಣ್ಣತೋರಣಂ ವಿಯ ಚ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ಮನಂ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಮನೇನ ಅಸದಿಸಂ ಉಳಾರಂ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ರೂಪಂ ಸುವಣ್ಣಕಣಿಕಾರಪುಪ್ಫಾದಿವಣ್ಣಂ ವಿಯ, ಸದ್ದಂ ಮತ್ತಕರವೀಕಕೋಕಿಲಮನ್ದಧಮಿತಮಣಿವಂಸನಿಗ್ಘೋಸಂ ವಿಯ, ಅತ್ತನಾ ಪಟಿಲದ್ಧಾನಿ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಿಕಗನ್ಧಾರಮ್ಮಣಾದೀನಿ ‘‘ಕಸ್ಸಞ್ಞಸ್ಸ ಏವರೂಪಾನಿ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಏವಂ ಮಞ್ಞಮಾನಾನಂ ತಾನಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಪಿಯರೂಪಾನಿ ಚೇವ ಸಾತರೂಪಾನಿ ಚ ಹೋನ್ತಿ. ಅಥ ನೇಸಂ ತತ್ಥ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಚೇವ ತಣ್ಹಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ¶ , ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಚ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ನಿವಿಸತಿ. ತಸ್ಮಾ ಥೇರೋ ‘‘ಚಕ್ಖು ಲೋಕೇ ಪಿಯರೂಪಂ ಸಾತರೂಪಂ, ಏತ್ಥೇಸಾ ತಣ್ಹಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾತಿ ಯದಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತದಾ ಏತ್ಥ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಸಮುದಯಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ನಿರೋಧಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೩೫.

ನಿರೋಧಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಯೋ ತಸ್ಸಾಯೇವ ತಣ್ಹಾಯಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಯೋ ತಸ್ಸೇವ ದುಕ್ಖಸ್ಸಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಯಸ್ಮಾ ಸಮುದಯನಿರೋಧೇನೇವ ದುಕ್ಖಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ನೋ ಅಞ್ಞಥಾ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಯಥಾಪಿ ಮೂಲೇ ಅನುಪದ್ದವೇ ದಳ್ಹೇ, ಛಿನ್ನೋಪಿ ರುಕ್ಖೋ ಪುನರೇವ ರೂಹತಿ;

ಏವಮ್ಪಿ ತಣ್ಹಾನುಸಯೇ ಅನೂಹತೇ, ನಿಬ್ಬತ್ತತೀ ದುಕ್ಖಮಿದಂ ಪುನಪ್ಪುನ’’ನ್ತಿ. (ಧ. ಪ. ೩೩೮);

ತಸ್ಮಾ ತಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸಮುದಯನಿರೋಧೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ಏವಮಾಹ. ಸೀಹಸಮಾನವುತ್ತಿನೋ ಹಿ ತಥಾಗತಾ, ತೇ ದುಕ್ಖಂ ನಿರೋಧೇನ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಞ್ಚ ದಸ್ಸೇನ್ತಾ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಫಲೇ. ಸುವಾನವುತ್ತಿನೋ ಪನ ಅಞ್ಞತಿತ್ಥಿಯಾ ¶ , ತೇ ದುಕ್ಖಂ ನಿರೋಧೇನ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಞ್ಚ ದಸ್ಸೇನ್ತಾ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗೇನ ಚೇವ ತಸ್ಸೇವ ಚ ದೇಸನಾಯ ಫಲೇ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಹೇತುಮ್ಹೀತಿ. ಸೀಹಸಮಾನವುತ್ತಿತಾಯ ಸತ್ಥಾ ಹೇತುಮ್ಹಿ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತೋ ‘‘ಯೋ ತಸ್ಸಾಯೇವಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿಪಿ ಸತ್ಥಾರಾ ವುತ್ತಕ್ಕಮೇನೇವಾಹ.

ತತ್ಥ ತಸ್ಸಾಯೇವ ತಣ್ಹಾಯಾತಿ ಯಾ ಸಾ ತಣ್ಹಾ ‘‘ಪೋನೋಭವಿಕಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾದಿವಸೇನ ವಿಭತ್ತಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿನಿವೇಸನವಸೇನ ಚ ಹೇಟ್ಠಾ ಪಕಾಸಿತಾ, ತಸ್ಸಾಯೇವ ತಣ್ಹಾಯ. ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧೋತಿ ವಿರಾಗೋ ವುಚ್ಚತಿ ಮಗ್ಗೋ, ‘‘ವಿರಾಗಾ ವಿಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೪೫; ಸಂ. ನಿ. ೩.೧೨; ಮಹಾವ. ೨೩) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ವಿರಾಗೇನ ನಿರೋಧೋ ವಿರಾಗನಿರೋಧೋ, ಅನುಸಯಸಮುಗ್ಘಾತತೋ ಅಸೇಸೋ ವಿರಾಗನಿರೋಧೋ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧೋ. ಅಥ ವಾ ವಿರಾಗೋತಿ ಹಿ ಪಹಾನಂ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಸೇಸೋ ವಿರಾಗೋ ಅಸೇಸೋ ನಿರೋಧೋತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಯೋಜನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಅತ್ಥತೋ ಪನ ಸಬ್ಬಾನೇವ ಪನೇತಾನಿ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧೋತಿಆದೀನಿ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸೇವ ವೇವಚನಾನಿ. ಪರಮತ್ಥತೋ ಹಿ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚನ್ತಿ ¶ ನಿಬ್ಬಾನಂ ವುಚ್ಚತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತಂ ಆಗಮ್ಮ ತಣ್ಹಾ ಅಸೇಸಾ ವಿರಜ್ಜತಿ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ‘‘ತಸ್ಸಾಯೇವ ತಣ್ಹಾಯ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಆಗಮ್ಮ ತಣ್ಹಾ ಚಜೀಯತಿ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜೀಯತಿ ¶ ಮುಚ್ಚತಿ ನ ಅಲ್ಲೀಯತಿ, ಕಾಮಗುಣಾಲಯೇಸು ಚೇತ್ಥ ಏಕೋಪಿ ಆಲಯೋ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಚಾಗೋ ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ಮುತ್ತಿ ಅನಾಲಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏಕಮೇವ ಹಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ನಾಮಾನಿ ಪನಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಾನಂ ನಾಮಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಅನೇಕಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಅಸೇಸವಿರಾಗೋ ಅಸೇಸನಿರೋಧೋ ಚಾಗೋ ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ಮುತ್ತಿ ಅನಾಲಯೋ ರಾಗಕ್ಖಯೋ ದೋಸಕ್ಖಯೋ ಮೋಹಕ್ಖಯೋ ತಣ್ಹಾಕ್ಖಯೋ ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಅಪ್ಪವತ್ತಂ ಅನಿಮಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಂ ಅನಾಯೂಹನಂ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಅನುಪಪತ್ತಿ ಅಗತಿ ಅಜಾತಂ ಅಜರಂ ಅಬ್ಯಾಧಿ ಅಮತಂ ಅಸೋಕಂ ಅಪರಿದೇವಂ ಅನುಪಾಯಾಸಂ ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠನ್ತಿಆದೀನಿ.

ಇದಾನಿ ಮಗ್ಗೇನ ಛಿನ್ನಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಪ್ಪತ್ತಾಯಪಿ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ಯೇಸು ವತ್ಥೂಸು ತಸ್ಸಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ, ತತ್ಥೇವ ಅಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಾ ಖೋ ಪನೇಸಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಪುರಿಸೋ ಖೇತ್ತೇ ಜಾತಂ ತಿತ್ತಕಾಲಾಬುವಲ್ಲಿಂ ದಿಸ್ವಾ ಅಗ್ಗತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮೂಲಂ ಪರಿಯೇಸಿತ್ವಾ ಛಿನ್ದೇಯ್ಯ, ಸಾ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಮಿಲಾಯಿತ್ವಾ ಅಪ್ಪಞ್ಞತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ತತೋ ತಸ್ಮಿಂ ಖೇತ್ತೇ ತಿತ್ತಕಾಲಾಬು ನಿರುದ್ಧಾ ಪಹೀನಾತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ಏವಮೇವ ಖೇತ್ತೇ ತಿತ್ತಕಾಲಾಬು ¶ ವಿಯ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ತಣ್ಹಾ. ಸಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಮೂಲಚ್ಛಿನ್ನಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಏವಂ ಗತಾ ಪನ ತೇಸು ವತ್ಥೂಸು ಖೇತ್ತೇ ತಿತ್ತಕಾಲಾಬು ವಿಯ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ಯಥಾ ಚ ಅಟವಿತೋ ಚೋರೇ ಆನೇತ್ವಾ ನಗರಸ್ಸ ದಕ್ಖಿಣದ್ವಾರೇ ಘಾತೇಯ್ಯುಂ, ತತೋ ಅಟವಿಯಂ ಚೋರಾ ಮತಾತಿ ವಾ ಮಾರಿತಾತಿ ವಾ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯುಂ, ಏವಮೇವ ಅಟವಿಯಂ ಚೋರಾ ವಿಯ ಯಾ ಚಕ್ಖಾದೀಸು ತಣ್ಹಾ, ಸಾ ದಕ್ಖಿಣದ್ವಾರೇ ಚೋರಾ ವಿಯ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಗಮ್ಮ ನಿರುದ್ಧತ್ತಾ ನಿಬ್ಬಾನೇ ನಿರುದ್ಧಾ. ಏವಂ ನಿರುದ್ಧಾ ಪನ ತೇಸು ವತ್ಥೂಸು ಅಟವಿಯಂ ಚೋರಾ ವಿಯ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ತೇನಸ್ಸಾ ತತ್ಥೇವ ನಿರೋಧಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಚಕ್ಖು ಲೋಕೇ ಪಿಯರೂಪಂ ಸಾತರೂಪಂ, ಏತ್ಥೇಸಾ ತಣ್ಹಾ ಪಹೀಯಮಾನಾ ಪಹೀಯತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ಅಥ ವಾ ತಣ್ಹುಪ್ಪಾದವತ್ಥುಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ ಪರಿಞ್ಞಾತವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಪುನ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧವಸೇನ ತಣ್ಹುಪ್ಪಾದವತ್ಥುಸ್ಮಿಂಯೇವ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಪಹೀಯತೀತಿ ವುತ್ತಂ, ನಿವಿಸನಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ.

ನಿರೋಧಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಮಗ್ಗಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೩೬.

ಮಗ್ಗಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಅಯಮೇವಾತಿ ಅಞ್ಞಮಗ್ಗಪಟಿಕ್ಖೇಪನತ್ಥಂ ನಿಯಮನಂ (ವಿಭ. ಅಟ್ಠ. ೨೦೫). ಅರಿಯೋತಿ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ, ಅರಿಯಭಾವಕರತ್ತಾ, ಅರಿಯಫಲಪಟಿಲಾಭಕರತ್ತಾ ಚ ಅರಿಯೋ. ಅಟ್ಠ ಅಙ್ಗಾನಿ ಅಸ್ಸಾತಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ. ಸ್ವಾಯಂ ಚತುರಙ್ಗಿಕಾ ವಿಯ ಸೇನಾ, ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಂ ವಿಯ ತೂರಿಯಂ ಅಙ್ಗಮತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ, ಅಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತೋ ನತ್ಥಿ.

ಇದಾನಿ ಅಙ್ಗಮತ್ತಮೇವ ಮಗ್ಗೋ ಅಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತೋ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ…ಪೇ… ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾ ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ಸಮ್ಮಾ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಾ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ. ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಟ್ಠಾಪನಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ. ಸಮ್ಮಾ ವೋದಾಪನಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ. ಸಮ್ಮಾ ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ. ಸಮ್ಮಾ ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಾ ಸಮ್ಮಾಸತಿ. ಸಮ್ಮಾ ಸಮಾಧಾನಲಕ್ಖಣೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ. ತೇಸು ಏಕೇಕಸ್ಸ ತೀಣಿ ತೀಣಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ¶ ತಾವ ಅಞ್ಞೇಹಿಪಿ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚನೀಕಕಿಲೇಸೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ, ನಿರೋಧಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋತಿ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಚ ಪಸ್ಸತಿ ತಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದಕಮೋಹವಿಧಮನವಸೇನ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋಪಿ ತಥೇವ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದೀನಿ ಚ ಪಜಹನ್ತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೋನ್ತಿ. ವಿಸೇಸತೋ ಪನೇತ್ಥ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಾ ಅಭಿನಿರೋಪೇತಿ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ಸಮ್ಮಾ ವೋದಾಪೇತಿ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ಸಮ್ಮಾ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಸಮ್ಮಾಸತಿ ಸಮ್ಮಾ ಉಪಟ್ಠಾಪೇತಿ, ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಸಮ್ಮಾ ಸಮಾದಹತಿ.

ಅಪಿಚೇಸಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ನಾಮ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಕ್ಖಣಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋತಿ, ಮಗ್ಗಕಾಲೇ ಏಕಕ್ಖಣಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ. ಕಿಚ್ಚತೋ ಪನ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ ¶ . ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಕ್ಖಣಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣಾ ಹೋನ್ತಿ, ಮಗ್ಗಕಾಲೇ ಏಕಕ್ಖಣಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣಾ. ತೇಸು ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಕಿಚ್ಚತೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿಆದೀನಿ ತೀಣಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ಸಮ್ಮಾವಾಚಾದಯೋ ತಯೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ವಿರತಿಯೋಪಿ ಹೋನ್ತಿ ಚೇತನಾಯೋಪಿ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ವಿರತಿಯೋಯೇವ. ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ಸಮ್ಮಾಸತೀತಿ ಇದಮ್ಪಿ ದ್ವಯಂ ಕಿಚ್ಚತೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಸತಿಪಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಪನ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇಪಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಪಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಯೇವ.

ಇತಿ ಇಮೇಸು ಅಟ್ಠಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಭಗವತಾ ನಿಬ್ಬಾನಾಧಿಗಮಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಯೋಗಿನೋ ಬಹೂಪಕಾರತ್ತಾ ಪಠಮಂ ¶ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ದೇಸಿತಾ. ಅಯಞ್ಹಿ ‘‘ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ ಪಞ್ಞಾಸತ್ಥ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೬, ೨೦, ೨೯) ಚ ವುತ್ತಾ. ತಸ್ಮಾ ಏತಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಸಙ್ಖಾತಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಅವಿಜ್ಜನ್ಧಕಾರಂ ವಿಧಮಿತ್ವಾ ಕಿಲೇಸಚೋರೇ ಘಾತೇನ್ತೋ ಖೇಮೇನ ಯೋಗಾವಚರೋ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ತಸ್ಮಾ ಪಠಮಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ದೇಸಿತಾ.

ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಪನ ತಸ್ಸಾ ಬಹೂಪಕಾರೋ. ತಸ್ಮಾ ತದನನ್ತರಂ ವುತ್ತೋ. ಯಥಾ ಹಿ ಹೇರಞ್ಞಿಕೋ ಹತ್ಥೇನ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಚಕ್ಖುನಾ ಕಹಾಪಣಂ ಓಲೋಕೇನ್ತೋ ‘‘ಅಯಂ ಕೂಟೋ ಅಯಂ ಛೇಕೋ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ, ಏವಂ ಯೋಗಾವಚರೋಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ವಿತಕ್ಕೇನ ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾಯ ಓಲೋಕಯಮಾನೋ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಇಮೇ ರೂಪಾವಚರಾದಯೋ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ಯಥಾ ವಾ ಪನ ಪುರಿಸೇನ ಕೋಟಿಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ದಿನ್ನಂ ಮಹಾರುಕ್ಖಂ ತಚ್ಛಕೋ ವಾಸಿಯಾ ತಚ್ಛೇತ್ವಾ ಕಮ್ಮೇ ¶ ಉಪನೇತಿ, ಏವಂ ವಿತಕ್ಕೇನ ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ದಿನ್ನಧಮ್ಮೇ ಯೋಗಾವಚರೋ ಪಞ್ಞಾಯ ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಕಾಮಾವಚರಾ, ಇಮೇ ರೂಪಾವಚರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಕಮ್ಮೇ ಉಪನೇತಿ. ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಾನನ್ತರಂ ವುತ್ತೋ.

ಸ್ವಾಯಂ ಯಥಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ, ಏವಂ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಯಪಿ ಉಪಕಾರಕೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಖೋ, ಗಹಪತಿ, ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ವಾಚಂ ಭಿನ್ದತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೩). ತಸ್ಮಾ ತದನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ವುತ್ತಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಕರಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಪಠಮಂ ವಾಚಾಯ ಸಂವಿದಹಿತ್ವಾ ಲೋಕೇ ಕಮ್ಮನ್ತೇ ಪಯೋಜೇನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಾಚಾ ಕಾಯಕಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪಕಾರಿಕಾತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಯ ಅನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ವುತ್ತೋ.

ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಪನ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಂ, ತಿವಿಧಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ ಪಹಾಯ ಉಭಯಂ ಸುಚರಿತಂ ಪೂರೇನ್ತಸ್ಸೇವ ಯಸ್ಮಾ ಆಜೀವಟ್ಠಮಕಸೀಲಂ ಪೂರತಿ, ನ ಇತರಸ್ಸ ¶ , ತಸ್ಮಾ ತದುಭಯಾನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ವುತ್ತೋ.

ಏವಂ ವಿಸುದ್ಧಾಜೀವೇನ ಪನ ‘‘ಪರಿಸುದ್ಧೋ ಮೇ ಆಜೀವೋ’’ತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ಪರಿತೋಸಂ ಕತ್ವಾ ಸುತ್ತಪ್ಪಮತ್ತೇನ ವಿಹರಿತುಂ ನ ಯುತ್ತಂ, ಅಥ ಖೋ ಸಬ್ಬಇರಿಯಾಪಥೇಸು ಇದಂ ವೀರಿಯಮಾರಭಿತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ವುತ್ತೋ.

ತತೋ ¶ ಆರದ್ಧವೀರಿಯೇನಾಪಿ ಕಾಯಾದೀಸು ಚತೂಸು ವತ್ಥೂಸು ಸತಿ ಸೂಪಟ್ಠಿತಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸತಿ ವುತ್ತಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಏವಂ ಸೂಪಟ್ಠಿತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಉಪಕಾರಾನುಪಕಾರಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಗತಿಯೋ ಸಮನ್ವೇಸಿತ್ವಾ ಪಹೋತಿ ಏಕತ್ತಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಾತುಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾಸತಿಅನನ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ.

ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ದಸ್ಸಿತಂ. ತತ್ಥ ಪುರಿಮಾನಿ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ವಟ್ಟಂ, ಪಚ್ಛಿಮಾನಿ ದ್ವೇ ವಿವಟ್ಟಂ. ತೇಸು ಭಿಕ್ಖುನೋ ವಟ್ಟೇ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾಭಿನಿವೇಸೋ ಹೋತಿ, ವಿವಟ್ಟೇ ನತ್ಥಿ ಅಭಿನಿವೇಸೋ. ಪುರಿಮಾನಿ ಹಿ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಂ, ತಣ್ಹಾ ಸಮುದಯೋ’’ತಿ ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಚ, ‘‘ಕತಮೇ ¶ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ? ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಚ ಆಚರಿಯಸನ್ತಿಕೇ ಉಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ವಾಚಾಯ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪರಿವತ್ತೇನ್ತೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ. ಇತರೇಸು ಪನ ದ್ವೀಸು ಸಚ್ಚೇಸು ‘‘ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ಇಟ್ಠಂ ಕನ್ತಂ ಮನಾಪಂ, ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ಇಟ್ಠಂ ಕನ್ತಂ ಮನಾಪ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಸವನೇನೇವ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ. ಸೋ ಏವಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಏಕಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ಏಕಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ. ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಞ್ಞಾಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ಸಮುದಯಂ ಪಹಾನಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ. ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ಮಗ್ಗಂ ಭಾವನಾಪಟಿವೇಧೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ. ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯೇನ…ಪೇ… ಮಗ್ಗಂ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ.

ಏವಮಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ದ್ವೀಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಉಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾಸವನಧಾರಣಸಮ್ಮಸನಪಟಿವೇಧೋ ಹೋತಿ, ದ್ವೀಸು ಸವನಪಟಿವೇಧೋಯೇವ. ಅಪರಭಾಗೇ ತೀಸು ಕಿಚ್ಚತೋ ಪಟಿವೇಧೋ ಹೋತಿ ನಿರೋಧೇ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿವೇಧೋ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಪಟಿವೇಧಞಾಣಂ ಲೋಕುತ್ತರಂ, ಸವನಧಾರಣಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ ಲೋಕಿಯಂ ಕಾಮಾವಚರಂ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ಪನ ಪತ್ತಸಚ್ಚಸ್ಸ ಹೋತಿ, ಅಯಞ್ಚ ಆದಿಕಮ್ಮಿಕೋ. ತಸ್ಮಾ ಸಾ ಇಧ ನ ವುತ್ತಾ. ಇಮಸ್ಸ ಚ ¶ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪರಿಗ್ಗಹತೋ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಜಾನಾಮಿ, ಸಮುದಯಂ ಪಜಹಾಮಿ, ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋಮಿ, ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇಮೀ’’ತಿ ಆಭೋಗಸಮನ್ನಾಹಾರಮನಸಿಕಾರಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾ ನತ್ಥಿ, ಪರಿಗ್ಗಹತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹೋತಿ. ಅಪರಭಾಗೇ ಪನ ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಞ್ಞಾತಮೇವ ಹೋತಿ…ಪೇ… ಮಗ್ಗೋ ಭಾವಿತೋವ ಹೋತಿ.

ತತ್ಥ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಾನಿ, ದ್ವೇ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ದುದ್ದಸಾನಿ. ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಞ್ಹಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪಾಕಟಂ, ಖಾಣುಕಣ್ಟಕಪ್ಪಹಾರಾದೀಸು ‘‘ಅಹೋ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಮ್ಪಿ ಆಪಜ್ಜತಿ. ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ಖಾದಿತುಕಾಮತಾಭುಞ್ಜಿತುಕಾಮತಾದಿವಸೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪಾಕಟಂ. ಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧತೋ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ¶ ಗಮ್ಭೀರಂ. ಇತಿ ತಾನಿ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರಾನಿ. ಇತರೇಸಂ ಪನ ದ್ವಿನ್ನಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಪಯೋಗೋ ಭವಗ್ಗಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಹತ್ಥಪಸಾರಣಂ ವಿಯ, ಅವೀಚಿಫುಸನತ್ಥಂ ಪಾದಪಸಾರಣಂ ವಿಯ, ಸತಧಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ವಾಲಸ್ಸ ಕೋಟಿಯಾ ಕೋಟಿಪಟಿಪಾದನಂ ವಿಯ ಚ ಹೋತಿ. ಇತಿ ತಾನಿ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ದುದ್ದಸಾನಿ. ಏವಂ ದುದ್ದಸತ್ತಾ ಗಮ್ಭೀರೇಸು ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ಚ ದುದ್ದಸೇಸು ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಉಗ್ಗಹಾದಿವಸೇನ ಪುಬ್ಬಭಾಗಞಾಣುಪ್ಪತ್ತಿಂ ಸನ್ಧಾಯ ಇದಂ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಪಟಿವೇಧಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಮೇವ ತಂ ಞಾಣಂ ಹೋತಿ.

ಅಪರೇ ¶ ಪನಾಹು – ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಸಚ್ಚೇಸು ಞಾಣಂ ಸುತಮಯಞಾಣಂ ವವತ್ಥಾನಞಾಣಂ ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ ಅಭಿಸಮಯಞಾಣನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಸುತಮಯಞಾಣಂ? ಸಂಖಿತ್ತೇನ ವಾ ವಿತ್ಥಾರೇನ ವಾ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಸುತ್ವಾ ಜಾನಾತಿ ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖಂ, ಅಯಂ ಸಮುದಯೋ, ಅಯಂ ನಿರೋಧೋ, ಅಯಂ ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ. ಇದಂ ಸುತಮಯಞಾಣಂ. ಕತಮಂ ವವತ್ಥಾನಞಾಣಂ? ಸೋ ಸುತಾನಂ ಅತ್ಥಂ ಉಪಪರಿಕ್ಖತಿ ಧಮ್ಮತೋ ಚ ಲಕ್ಖಣತೋ ಚ, ‘‘ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಚ್ಚೇ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ, ಇಮಸ್ಸ ಸಚ್ಚಸ್ಸ ಇದಂ ಲಕ್ಖಣ’’ನ್ತಿ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಕರೋತಿ. ಇದಂ ವವತ್ಥಾನಞಾಣಂ. ಕತಮಂ ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ? ಸೋ ಏವಂ ಯಥಾನುಪುಬ್ಬಂ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ವವತ್ಥಪೇತ್ವಾ ಅಥ ದುಕ್ಖಮೇವ ಗಹೇತ್ವಾ ಯಾವ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ಸಮ್ಮಸತಿ. ಇದಂ ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ. ಕತಮಂ ಅಭಿಸಮಯಞಾಣಂ? ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಏಕೇನ ಞಾಣೇನ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಅಭಿಸಮೇತಿ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯೇನ, ಸಮುದಯಂ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯೇನ, ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಿಸಮಯೇನ ¶ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತೀ’’ತಿ. ಇದಂ ಅಭಿಸಮಯಞಾಣನ್ತಿ.

ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪನಿದ್ದೇಸೇ ಕಾಮತೋ ನಿಸ್ಸಟೋತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ಬ್ಯಾಪಾದತೋ ನಿಸ್ಸಟೋತಿ ಅಬ್ಯಾಪಾದಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ವಿಹಿಂಸಾಯ ನಿಸ್ಸಟೋತಿ ಅವಿಹಿಂಸಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ತತ್ಥ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕೋ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತಂ ಪದಚ್ಛೇದಂ ಕರೋನ್ತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕೋ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸ, ಅವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕೋ ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಸ್ಸ. ತಥಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಅಬ್ಯಾಪಾದಅವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಾ ಕಾಮಬ್ಯಾಪಾದವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಾನಂ ಪಚ್ಚನೀಕಾ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ಯೋಗಾವಚರೋ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತನತ್ಥಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ವಾ ಸಮ್ಮಸತಿ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಪನ ಕಿಞ್ಚಿ ಸಙ್ಖಾರಂ. ಅಥಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತಂ ಪದಚ್ಛೇದಂ ಕರೋನ್ತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗಂ ಪಾಪೇತಿ. ಅಥಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತಂ ಪದಚ್ಛೇದಂ ಕರೋನ್ತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸಪಿ ಪದಘಾತನತ್ಥಂ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ¶ ಸಙ್ಖಾರಂ, ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪದಘಾತನತ್ಥಂ ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಂ ಸಮ್ಮಸತಿ. ಅಥಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇತಿ ಸಬ್ಬಂ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ¶ ಪನ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಪಾಳಿಯಂ ವಿಭತ್ತೇಸು ಅಟ್ಠತಿಂಸಾರಮ್ಮಣೇಸು ಏಕಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಮ್ಪಿ ಅಪಚ್ಚನೀಕಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಏಕನ್ತತೋ ಪನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ತಾವ ಅಸುಭೇಸು ಪಠಮಜ್ಝಾನಮೇವ ಪಚ್ಚನೀಕಂ, ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಮೇತ್ತಾಯ ತಿಕಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಾನಿ, ವಿಹಿಂಸಆವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಕರುಣಾಯ ತಿಕಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಾನಿ. ತಸ್ಮಾ ಅಸುಭಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಸಮಾಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗಂ ಪಾಪೇನ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚನೀಕೋ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಏವಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಮೇತ್ತಾಯ ¶ ಪನ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ, ಕರುಣಾಯ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸಾತಿ ಸಬ್ಬಂ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ಅಬ್ಯಾಪಾದಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಅವಿಹಿಂಸಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏವಮೇತೇ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಝಾನವಸೇನ ಉಪ್ಪತ್ತೀನಂ ನಾನತ್ತಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಇಮೇಸು ತೀಸು ಠಾನೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಅಕುಸಲಸಙ್ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಪದಚ್ಛೇದತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಾಧನವಸೇನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಪೂರಯಮಾನೋ ಏಕೋವ ಕುಸಲಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ನಾಮ.

ಸಮ್ಮಾವಾಚಾನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞೇನೇವ ಚಿತ್ತೇನ ಮುಸಾವಾದಾ ವಿರಮತಿ, ಅಞ್ಞೇನ ಅಞ್ಞೇನ ಪಿಸುಣಾವಾಚಾದೀಹಿ, ತಸ್ಮಾ ಚತಸ್ಸೋಪೇತಾ ವೇರಮಣಿಯೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಚತುಬ್ಬಿಧಾಯ ಅಕುಸಲದುಸ್ಸೀಲ್ಯಚೇತನಾಯ ಪದಚ್ಛೇದತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಾಧನವಸೇನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಪೂರಯಮಾನಾ ಏಕಾವ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಸಙ್ಖಾತಾ ಕುಸಲವೇರಮಣಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ನಾಮ.

ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತನಿದ್ದೇಸೇಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞೇನೇವ ಚಿತ್ತೇನ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವಿರಮತಿ, ಅಞ್ಞೇನ ಅದಿನ್ನಾದಾನಾ, ಅಞ್ಞೇನ ಮಿಚ್ಛಾಚಾರಾ, ತಸ್ಮಾ ತಿಸ್ಸೋಪೇತಾ ವೇರಮಣಿಯೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಸಙ್ಖಾತಾಯ ತಿವಿಧಾಯ ಅಕುಸಲದುಸ್ಸೀಲ್ಯಚೇತನಾಯ ಪದಚ್ಛೇದತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಾಧನವಸೇನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಪೂರಯಮಾನಾ ಏಕಾವ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಸಙ್ಖಾತಾ ಕುಸಲವೇರಮಣಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ನಾಮ.

ಸಮ್ಮಾಆಜೀವನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ. ಅರಿಯಸಾವಕೋತಿ ಅರಿಯಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಸಾವಕೋ. ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಂ ಪಹಾಯಾತಿ ಪಾಪಕಂ ಆಜೀವಂ ಪಜಹಿತ್ವಾ. ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೇನಾತಿ ಬುದ್ಧಪ್ಪಸತ್ಥೇನ ಕುಸಲಆಜೀವೇನ. ಜೀವಿಕಂ ಕಪ್ಪೇತೀತಿ ಜೀವಿತಪ್ಪವತ್ತಿಂ ಪವತ್ತೇತಿ. ಇಧಾಪಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞೇನೇವ ಚಿತ್ತೇನ ಕಾಯದ್ವಾರವೀತಿಕ್ಕಮಾ ವಿರಮತಿ, ಅಞ್ಞೇನೇವ ವಚೀದ್ವಾರವೀತಿಕ್ಕಮಾ, ತಸ್ಮಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಕ್ಖಣೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ದ್ವೀಸು ದ್ವಾರೇಸು ಸತ್ತನ್ನಂ ಕಮ್ಮಪಥಾನಂ ವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾಯ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವದುಸ್ಸೀಲ್ಯಚೇತನಾಯ ಪದಚ್ಛೇದತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿಸಾಧನವಸೇನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ ಪೂರಯಮಾನಾ ಏಕಾವ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಸಙ್ಖಾತಾ ಕುಸಲವೇರಮಣಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ನಾಮ.

ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮನಿದ್ದೇಸೇ ಇಧ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ ಪಟಿಪನ್ನಕೋ ¶ ಭಿಕ್ಖು. ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ. ಪಾಪಕಾನನ್ತಿ ಲಾಮಕಾನಂ. ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಅಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ. ಅನುಪ್ಪಾದಾಯಾತಿ ನ ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಾಯ. ಛನ್ದಂ ಜನೇತೀತಿ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಸಙ್ಖಾತಂ ಕುಸಲಚ್ಛನ್ದಂ ಜನೇತಿ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ವಾಯಮತೀತಿ ಪಯೋಗಂ ಜನೇತಿ ಪರಕ್ಕಮಂ ಕರೋತಿ. ವೀರಿಯಂ ಆರಭತೀತಿ ಕಾಯಿಕಂ ಚೇತಸಿಕಂ ವೀರಿಯಂ ಕರೋತಿ. ಚಿತ್ತಂ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ತೇನೇವ ಸಹಜಾತವೀರಿಯೇನ ಚಿತ್ತಂ ಉಕ್ಖಿಪತಿ. ಪದಹತೀತಿ ಪಧಾನವೀರಿಯಂ ಕರೋತಿ. ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಪನೇತಾನಿ ಚತ್ತಾರಿಪಿ ಪದಾನಿ ಆಸೇವನಾಭಾವನಾಬಹುಲೀಕಮ್ಮಸಾತಚ್ಚಕಿರಿಯಾಹಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ.

ಉಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಅವತ್ತಬ್ಬತಂ ಆಪನ್ನಾನಂ. ಪಹಾನಾಯಾತಿ ಪಜಹನತ್ಥಾಯ. ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ. ಉಪ್ಪಾದಾಯಾತಿ ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಾಯ. ಉಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ. ಠಿತಿಯಾತಿ ಠಿತತ್ಥಾಯ. ಅಸಮ್ಮೋಸಾಯಾತಿ ಅನಸ್ಸನತ್ಥಂ. ಭಿಯ್ಯೋಭಾವಾಯಾತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಭಾವಾಯ. ವೇಪುಲ್ಲಾಯಾತಿ ವಿಪುಲಭಾವಾಯ. ಭಾವನಾಯಾತಿ ವಡ್ಢಿಯಾ. ಪಾರಿಪೂರಿಯಾತಿ ಪರಿಪೂರಣತ್ಥಾಯ.

ಏತೇ ಪನ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಸಙ್ಖಾತಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಲೋಕಿಯಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಲೋಕುತ್ತರಾ. ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಮೇವ ವೀರಿಯಂ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ತತ್ಥ ಲೋಕಿಯಾ ಕಸ್ಸಪಸಂಯುತ್ತೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ವುತ್ತಞ್ಹಿ ತತ್ಥ –

‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ ¶ , ಆವುಸೋ, ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ; ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ? ಇಧಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಮೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಅನತ್ಥಾಯ ¶ ಸಂವತ್ತೇಯ್ಯು’ನ್ತಿ ಆತಪ್ಪಂ ಕರೋತಿ, ‘ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಮೇ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಪ್ಪಹೀಯಮಾನಾ ಅನತ್ಥಾಯ ಸಂವತ್ತೇಯ್ಯು’ನ್ತಿ ಆತಪ್ಪಂ ಕರೋತಿ, ‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಮೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಅನತ್ಥಾಯ ಸಂವತ್ತೇಯ್ಯು’ನ್ತಿ ಆತಪ್ಪಂ ಕರೋತಿ, ‘ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಮೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನಿರುಜ್ಝಮಾನಾ ಅನತ್ಥಾಯ ಸಂವತ್ತೇಯ್ಯು’ನ್ತಿ ಆತಪ್ಪಂ ಕರೋತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೧೪೫);

ತತ್ಥ ಚ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ವಾ ಅನನುಭೂತಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ವಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ. ಅಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಅನಮತಗ್ಗೇ ಸಂಸಾರೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ಏತೇಯೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಪಹೀಯಮಾನಾಪಿ ಏತೇಯೇವ ಪಹೀಯನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ವತ್ತಗನ್ಥಧುತಙ್ಗಸಮಾಧಿವಿಪಸ್ಸನಾನವಕಮ್ಮಭವಾನಂ ¶ ಅಞ್ಞತರವಸೇನ ಕಿಲೇಸಾ ನ ಸಮುದಾಚರನ್ತಿ. ಕಥಂ? ಏಕಚ್ಚೋ ಹಿ ವತ್ತಸಮ್ಪನ್ನೋ ಹೋತಿ, ಅಸೀತಿ ಖನ್ಧಕವತ್ತಾನಿ ಚುದ್ದಸ ಮಹಾವತ್ತಾನಿ ಚೇತಿಯಙ್ಗಣಬೋಧಿಯಙ್ಗಣಪಾನೀಯಮಾಳಕಉಪೋಸಥಾಗಾರಆಗನ್ತುಕಗಮಿಕವತ್ತಾನಿ ಚ ಕರೋನ್ತಸ್ಸೇವ ಕಿಲೇಸಾ ಓಕಾಸಂ ನ ಲಭನ್ತಿ. ಅಪರಭಾಗೇ ಪನಸ್ಸ ವತ್ತಾನಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಭಿನ್ನವತ್ತಸ್ಸ ಚರತೋ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಂ ಸತಿವೋಸ್ಸಗ್ಗಞ್ಚ ಆಗಮ್ಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮ.

ಏಕಚ್ಚೋ ಗನ್ಥಯುತ್ತೋ ಹೋತಿ, ಏಕಮ್ಪಿ ನಿಕಾಯಂ ಗಣ್ಹಾತಿ ದ್ವೇಪಿ ತಯೋಪಿ ಚತ್ತಾರೋಪಿ ಪಞ್ಚಪಿ. ತಸ್ಸ ತೇಪಿಟಕಂ ಬುದ್ಧವಚನಂ ಅತ್ಥವಸೇನ ಪಾಳಿವಸೇನ ಅನುಸನ್ಧಿವಸೇನ ಪುಬ್ಬಾಪರವಸೇನ ಗಣ್ಹನ್ತಸ್ಸ ಸಜ್ಝಾಯನ್ತಸ್ಸ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ವಾಚೇನ್ತಸ್ಸ ದೇಸೇನ್ತಸ್ಸ ಪಕಾಸೇನ್ತಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಾ ಓಕಾಸಂ ನ ಲಭನ್ತಿ. ಅಪರಭಾಗೇ ಪನಸ್ಸ ಗನ್ಥಕಮ್ಮಂ ಪಹಾಯ ಕುಸೀತಸ್ಸ ಚರತೋ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸತಿವೋಸ್ಸಗ್ಗೇ ಆಗಮ್ಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮ.

ಏಕಚ್ಚೋ ಪನ ಧುತಙ್ಗಧರೋ ಹೋತಿ, ತೇರಸ ಧುತಙ್ಗಗುಣೇ ಸಮಾದಾಯ ವತ್ತತಿ, ತಸ್ಸ ಧುತಙ್ಗಗುಣೇ ಪರಿಹರನ್ತಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಾ ಓಕಾಸಂ ನ ಲಭನ್ತಿ. ಅಪರಭಾಗೇ ¶ ಪನಸ್ಸ ಧುತಙ್ಗಾನಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಬಾಹುಲ್ಲಾಯ ಆವತ್ತಸ್ಸ ಚರತೋ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸತಿವೋಸ್ಸಗ್ಗೇ ಆಗಮ್ಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮ.

ಏಕಚ್ಚೋ ಅಟ್ಠಸು ಸಮಾಪತ್ತೀಸು ಚಿಣ್ಣವಸೀ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು ಆವಜ್ಜನವಸೀಆದೀನಂ ವಸೇನ ವಿಹರನ್ತಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಾ ಓಕಾಸಂ ನ ಲಭನ್ತಿ. ಅಪರಭಾಗೇ ಪನಸ್ಸ ಪರಿಹೀನಜ್ಝಾನಸ್ಸ ವಾ ವಿಸ್ಸಟ್ಠಜ್ಝಾನಸ್ಸ ವಾ ಭಸ್ಸಾದೀಸು ಅನುಯುತ್ತಸ್ಸ ವಿಹರತೋ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸತಿವೋಸ್ಸಗ್ಗೇ ಆಗಮ್ಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮ.

ಏಕಚ್ಚೋ ¶ ಪನ ವಿಪಸ್ಸಕೋ ಹೋತಿ, ಸತ್ತಸು ವಾ ಅನುಪಸ್ಸನಾಸು (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೫) ಅಟ್ಠಾರಸಸು ವಾ ಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾಸು (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೨) ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೋ ವಿಹರತಿ, ತಸ್ಸ ಏವಂ ವಿಹರತೋ ಕಿಲೇಸಾ ಓಕಾಸಂ ನ ಲಭನ್ತಿ. ಅಪರಭಾಗೇ ಪನಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಮ್ಮಂ ಪಹಾಯ ಕಾಯದಳ್ಹೀಬಹುಲಸ್ಸ ವಿಹರತೋ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸತಿವೋಸ್ಸಗ್ಗೇ ಆಗಮ್ಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮ.

ಏಕಚ್ಚೋ ನವಕಮ್ಮಿಕೋ ಹೋತಿ, ಉಪೋಸಥಾಗಾರಭೋಜನಸಾಲಾದೀನಿ ಕರೋತಿ ¶ , ತಸ್ಸ ತೇಸಂ ಉಪಕರಣಾನಿ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಾ ಓಕಾಸಂ ನ ಲಭನ್ತಿ. ಅಪರಭಾಗೇ ಪನಸ್ಸ ನವಕಮ್ಮೇ ನಿಟ್ಠಿತೇ ವಾ ವಿಸ್ಸಟ್ಠೇ ವಾ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸತಿವೋಸ್ಸಗ್ಗೇ ಆಗಮ್ಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮ.

ಏಕಚ್ಚೋ ಪನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕತೋ ಆಗತೋ ಸುದ್ಧಸತ್ತೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಸ ಅನಾಸೇವನಾಯ ಕಿಲೇಸಾ ಓಕಾಸಂ ನ ಲಭನ್ತಿ. ಅಪರಭಾಗೇ ಪನಸ್ಸ ಲದ್ಧಾಸೇವನಸ್ಸ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸತಿವೋಸ್ಸಗ್ಗೇ ಆಗಮ್ಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮ. ಏವಂ ತಾವ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಕಥಂ ಅನನುಭೂತಾರಮ್ಮಣವಸೇನ? ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಅನನುಭೂತಪುಬ್ಬಂ ಮನಾಪಿಕಾದಿಭೇದಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಲಭತಿ, ತಸ್ಸ ತತ್ಥ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸತಿವೋಸ್ಸಗ್ಗೇ ಆಗಮ್ಮ ರಾಗಾದಯೋ ಕಿಲೇಸಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಂ ಅನನುಭೂತಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ನಾಮ. ಏವಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಉಪ್ಪಾದೇ ಸತಿ ಅತ್ತನೋ ¶ ಅನತ್ಥಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾಯ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಭಾವನಾನುಯೋಗೇನ ಪಠಮಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ ಭಾವೇತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಪನ ತೇಸು ತೇಸಂ ಅಪ್ಪಹಾನತೋ ಅತ್ತನೋ ಅನತ್ಥಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ಪಹಾನಾಯ ದುತಿಯಂ ತಥೇವ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ ಭಾವೇತಿ.

ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ಚೇವ ಮಗ್ಗೋ ಚ. ತೇಸಂ ಅನುಪ್ಪಾದೇ ಅತ್ತನೋ ಅನತ್ಥಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಾಯ ತಥೇವ ತತಿಯಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ ಭಾವೇತಿ. ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವ. ಮಗ್ಗೋ ಪನ ಸಕಿಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝಮಾನೋ ಅನತ್ಥಾಯ ಸಂವತ್ತನಕೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಸೋ ಹಿ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಂ ದತ್ವಾವ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ತಾಸಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ನಿರೋಧತೋ ಅತ್ತನೋ ಅನತ್ಥಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ತಾಸಂ ಠಿತಿಯಾ ತಥೇವ ಚತುತ್ಥಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ ಭಾವೇತಿ. ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಮೇವ ವೀರಿಯಂ.

ಯೇ ¶ ಏವಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ, ತೇ ಯಥಾ ನೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಏವಂ ತೇಸಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಕಿಚ್ಚಂ, ಉಪ್ಪನ್ನಾನಞ್ಚ ಪಹಾನಕಿಚ್ಚಂ ಸಾಧೇತಿ. ಉಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಚೇತ್ಥ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ವತ್ತಮಾನುಪ್ಪನ್ನಂ ಭೂತಾಪಗತುಪ್ಪನ್ನಂ ಓಕಾಸಕತುಪ್ಪನ್ನಂ ಭೂಮಿಲದ್ಧುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಾದಜರಾಭಙ್ಗಸಮಙ್ಗಿಸಙ್ಖಾತಂ ¶ ವತ್ತಮಾನುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ. ಆರಮ್ಮಣರಸಂ ಅನುಭವಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಂ ಅನುಭೂತಾಪಗತಸಙ್ಖಾತಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಉಪ್ಪಾದಾದಿತ್ತಯಮನುಪ್ಪತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧಂ ಭುತ್ವಾಪಗತಸಙ್ಖಾತಂ ಸೇಸಸಙ್ಖತಞ್ಚ ಭೂತಾಪಗತುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ. ‘‘ಯಾನಿಸ್ಸ ತಾನಿ ಪುಬ್ಬೇ ಕತಾನಿ ಕಮ್ಮಾನೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೪೮) ನಯೇನ ವುತ್ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಅತೀತಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ ಅಞ್ಞಂ ವಿಪಾಕಂ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ವಿಪಾಕಸ್ಸ ಓಕಾಸಂ ಕತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ ತಥಾ ಕತೋಕಾಸಞ್ಚ ವಿಪಾಕಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ ಏವಂ ಕತೇ ಓಕಾಸೇ ಏಕನ್ತೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಓಕಾಸಕತುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ. ತಾಸು ತಾಸು ಭೂಮೀಸು ಅಸಮೂಹತಂ ಅಕುಸಲಂ ಭೂಮಿಲದ್ಧುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ.

ಏತ್ಥ ಚ ಭೂಮಿಯಾ ಭೂಮಿಲದ್ಧಸ್ಸ ಚ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ – ಭೂಮೀತಿ ಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ತೇಭೂಮಕಾ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ. ಭೂಮಿಲದ್ಧಂ ನಾಮ ತೇಸು ಖನ್ಧೇಸು ಉಪ್ಪತ್ತಿರಹಂ ಕಿಲೇಸಜಾತಂ. ತೇನ ಹಿ ಸಾ ಭೂಮಿಲದ್ಧಾ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಮಾ ಭೂಮಿಲದ್ಧನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಾ ಚ ಖೋ ನ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ. ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಹಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅತೀತಾನಾಗತೇ ಪರಿಞ್ಞಾತೇಪಿ ಚ ಖೀಣಾಸವಾನಂ ಖನ್ಧೇ ಆರಬ್ಭ ಕಿಲೇಸಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಯದಿ ಚ ತಂ ಭೂಮಿಲದ್ಧಂ ನಾಮ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಹೇಯ್ಯತೋ ನ ಕೋಚಿ ಭವಮೂಲಂ ಪಜಹೇಯ್ಯ. ವತ್ಥುವಸೇನ ಪನ ಭೂಮಿಲದ್ಧಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ¶ ಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅಪರಿಞ್ಞಾತಾ ಖನ್ಧಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಉಪ್ಪಾದತೋ ಪಭುತಿ ತೇಸು ವಟ್ಟಮೂಲಂ ಕಿಲೇಸಜಾತಂ ಅನುಸೇತಿ. ತಂ ಅಪ್ಪಹೀನಟ್ಠೇನ ಭೂಮಿಲದ್ಧನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ತತ್ಥ ಚ ಯಸ್ಸ ಯೇಸು ಖನ್ಧೇಸು ಅಪ್ಪಹೀನಟ್ಠೇನ ಅನುಸಯಿತಾ ಕಿಲೇಸಾ, ತಸ್ಸ ತೇ ಏವ ಖನ್ಧಾ ತೇಸಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ವತ್ಥು, ನ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಸನ್ತಕಾ ಖನ್ಧಾ. ಅತೀತಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಚ ಅಪ್ಪಹೀನಾನುಸಯಿತಾನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅತೀತಕ್ಖನ್ಧಾವ ವತ್ಥು, ನ ಇತರೇ. ಏಸ ನಯೋ ಅನಾಗತಾದೀಸು. ತಥಾ ಕಾಮಾವಚರಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಅಪ್ಪಹೀನಾನುಸಯಿತಾನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಕಾಮಾವಚರಕ್ಖನ್ಧಾ ಏವ ವತ್ಥು, ನ ಇತರೇ. ಏಸ ನಯೋ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರೇಸು. ಸೋತಾಪನ್ನಾದೀಸು ಪನ ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಖನ್ಧೇಸು ತಂ ತಂ ವಟ್ಟಮೂಲಂ ಕಿಲೇಸಜಾತಂ ತೇನ ತೇನ ಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀನಂ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ¶ ತೇ ತೇ ಖನ್ಧಾ ಪಹೀನಾನಂ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ವಟ್ಟಮೂಲಕಾನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅವತ್ಥುತೋ ಭೂಮೀತಿ ಸಙ್ಖಂ ನ ಲಭನ್ತಿ. ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸೋ ವಟ್ಟಮೂಲಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ಕರಿಯಮಾನಂ ಕಮ್ಮಂ ಕುಸಲಮಕುಸಲಂ ವಾ ಹೋತಿ, ಇಚ್ಚಸ್ಸ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸಪಚ್ಚಯಾವ ವಟ್ಟಂ ವಟ್ಟತಿ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ತಂ ವಟ್ಟಮೂಲಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇಯೇವ, ನ ವೇದನಾದೀಸು. ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೇಯೇವ ವಾ, ನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದೀಸೂತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಅವಿಸೇಸೇನ ಪಞ್ಚಸುಪಿ ಖನ್ಧೇಸು ¶ ಅನುಸಯಿತತ್ತಾ. ಕಥಂ? ಪಥವೀರಸಾದಿ ವಿಯ ರುಕ್ಖೇ. ಯಥಾ ಹಿ ಮಹಾರುಕ್ಖೇ ಪಥವೀತಲಂ ಅಧಿಟ್ಠಾಯ ಪಥವೀರಸಞ್ಚ ಆಪೋರಸಞ್ಚ ನಿಸ್ಸಾಯ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಮೂಲಖನ್ಧಸಾಖಾಪಸಾಖಾಪಲ್ಲವಪಲಾಸಪುಪ್ಫಫಲೇಹಿ ವಡ್ಢಿತ್ವಾ ನಭಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಯಾವ ಕಪ್ಪಾವಸಾನಾ ಬೀಜಪರಮ್ಪರಾಯ ರುಕ್ಖಪವೇಣಿಂ ಸನ್ತಾನಯಮಾನೇ ಠಿತೇ ತಂ ಪಥವೀರಸಾದಿಮೂಲೇಯೇವ, ನ ಖನ್ಧಾದೀಸು. ಫಲೇಯೇವ ವಾ, ನ ಮೂಲಾದೀಸೂತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಅವಿಸೇಸೇನ ಸಬ್ಬೇಸು ಮೂಲಾದೀಸು ಅನುಗತತ್ತಾತಿ. ಯಥಾ ಪನ ತಸ್ಸೇವ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಪುಪ್ಫಫಲಾದೀಸು ನಿಬ್ಬಿನ್ನೋ ಕೋಚಿ ಪುರಿಸೋ ಚತೂಸು ದಿಸಾಸು ಮಣ್ಡೂಕಕಣ್ಟಕಂ ನಾಮ ವಿಸಕಣ್ಟಕಂ ಆಕೋಟೇಯ್ಯ, ಅಥ ಸೋ ರುಕ್ಖೋ ತೇನ ವಿಸಸಮ್ಫಸ್ಸೇನ ಫುಟ್ಠೋ ಪಥವೀರಸಆಪೋರಸಾನಂ ಪರಿಯಾದಿನ್ನತ್ತಾ ಅಪ್ಪಸವಧಮ್ಮತಂ ಆಗಮ್ಮ ಪುನ ಸನ್ತಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯ, ಏವಮೇವ ಖನ್ಧಪ್ಪವತ್ತಿಯಂ ನಿಬ್ಬಿನ್ನೋ ಕುಲಪುತ್ತೋ ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಚತೂಸು ದಿಸಾಸು ರುಕ್ಖೇ ವಿಸಯೋಜನಂ ವಿಯ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಚತುಮಗ್ಗಭಾವನಂ ಆರಭತಿ. ಅಥಸ್ಸ ಸೋ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನೋ ತೇನ ಚತುಮಗ್ಗವಿಸಸಮ್ಫಸ್ಸೇನ ಸಬ್ಬಸೋ ವಟ್ಟಮೂಲಕಿಲೇಸಾನಂ ಪರಿಯಾದಿನ್ನತ್ತಾ ಕಿರಿಯಸಭಾವಮತ್ತಂ ¶ ಉಪಗತಕಾಯಕಮ್ಮಾದಿಸಬ್ಬಕಮ್ಮಪ್ಪಭೇದೋ ಹುತ್ವಾ ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವಾನಭಿನಿಬ್ಬತ್ತನಧಮ್ಮತಂ ಆಗಮ್ಮ ಭವನ್ತರಸನ್ತಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಕೇವಲಂ ಚರಿಮವಿಞ್ಞಾಣನಿರೋಧೇನ ನಿರಿನ್ಧನೋ ವಿಯ ಜಾತವೇದೋ ಅನುಪಾದಾನೋ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯತಿ. ಏವಂ ಭೂಮಿಯಾ ಭೂಮಿಲದ್ಧಸ್ಸ ಚ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಅಪರಮ್ಪಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಸಮುದಾಚಾರುಪ್ಪನ್ನಂ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಗ್ಗಹಿತುಪ್ಪನ್ನಂ ¶ ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತುಪ್ಪನ್ನಂ ಅಸಮೂಹತುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ. ತತ್ಥ ವತ್ತಮಾನುಪ್ಪನ್ನಮೇವ ಸಮುದಾಚಾರುಪ್ಪನ್ನಂ. ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಪನ ಆಪಾಥಗತೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಕಿಲೇಸಜಾತಂ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅಧಿಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಏವ ಅಪರಭಾಗೇ ಏಕನ್ತೇನ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಗ್ಗಹಿತುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಅಞ್ಞತರವಸೇನ ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಂ ಕಿಲೇಸಜಾತಂ ಚಿತ್ತಸನ್ತತಿಮನಾರೂಳ್ಹಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿನಿವಾರಕಸ್ಸ ಹೇತುನೋ ಅಭಾವಾ ಅವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ. ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಪನ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಮ್ಪಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಅಸಮೂಹತತ್ತಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿಧಮ್ಮತಂ ಅನತೀತತ್ತಾ ಅಸಮೂಹತುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಗ್ಗಹಿತಾವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಾಸಮೂಹತುಪ್ಪನ್ನಂ ಭೂಮಿಲದ್ಧೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಇಚ್ಚೇತಸ್ಮಿಂ ವುತ್ತಪ್ಪಭೇದೇ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ಯದೇತಂ ವತ್ತಮಾನಭೂತಾಪಗತೋಕಾಸಕತಸಮುದಾಚಾರಸಙ್ಖಾತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ತಂ ಅಮಗ್ಗವಜ್ಝತ್ತಾ ಕೇನಚಿ ಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಂ ನ ಹೋತಿ. ಯಂ ಪನೇತಂ ಭೂಮಿಲದ್ಧಾರಮ್ಮಣಾಧಿಗ್ಗಹಿತಾವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಾಸಮೂಹತಸಙ್ಖಾತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ತಸ್ಸ ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಭಾವಂ ನಾಸಯಮಾನಂ ಯಸ್ಮಾ ತಂ ತಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಪಹಾತಬ್ಬಂ ಹೋತೀತಿ. ಏವಂ ಯೇ ಮಗ್ಗೋ ಕಿಲೇಸೇ ಪಜಹತಿ, ತೇ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ಅಥ ¶ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಕಥಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಾಯ ಭಾವನಾ ಹೋತಿ, ಕಥಞ್ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಠಿತಿಯಾತಿ? ಮಗ್ಗಪ್ಪವತ್ತಿಯಾ ಏವ. ಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಪವತ್ತಮಾನೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನಪುಬ್ಬತ್ತಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನೋ ನಾಮ ವುಚ್ಚತಿ. ಅನಾಗತಪುಬ್ಬಞ್ಹಿ ಠಾನಂ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಅನನುಭೂತಪುಬ್ಬಂ ವಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅನುಭವಿತ್ವಾ ವತ್ತಾರೋ ಭವನ್ತಿ ‘‘ಅನಾಗತಟ್ಠಾನಂ ಆಗತಮ್ಹ, ಅನನುಭೂತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅನುಭವಾಮಾ’’ತಿ. ಯಾವಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ, ಅಯಮೇವ ಠಿತಿ ನಾಮಾತಿ ಠಿತಿಯಾ ಭಾವೇತೀತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ. ಏವಮೇತಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಇದಂ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಏಕಮೇವ ವೀರಿಯಂ ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ¶ ಪಾಪಕಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾಯಾ’’ತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ಅಯಂ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಕಥಾ. ಏವಮೇತ್ಥ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕಾ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾತಿ.

ಸಮ್ಮಾಸತಿನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಕಾಯೇತಿ ರೂಪಕಾಯೇ. ರೂಪಕಾಯೋ ಹಿ ಇಧ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಞ್ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮೂಹಟ್ಠೇನ ಹತ್ಥಿಕಾಯರಥಕಾಯಾದಯೋ ವಿಯ ಕಾಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಯಥಾ ಚ ಸಮೂಹಟ್ಠೇನ, ಏವಂ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಆಯಟ್ಠೇನ. ಕುಚ್ಛಿತಾನಞ್ಹಿ ಪರಮಜೇಗುಚ್ಛಾನಂ ಸೋ ಆಯೋತಿಪಿ ಕಾಯೋ. ಆಯೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೇಸೋ. ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಆಯನ್ತಿ ತತೋತಿ ಆಯೋ. ಕೇ ಆಯನ್ತಿ? ಕುಚ್ಛಿತಾ ಕೇಸಾದಯೋ. ಇತಿ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಆಯೋತಿ ಕಾಯೋ.

ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಕಾಯಂ ಅನುಪಸ್ಸನಸೀಲೋ, ಕಾಯಂ ವಾ ಅನುಪಸ್ಸಮಾನೋ. ಕಾಯೇತಿ ಚ ವತ್ವಾಪಿ ಪುನ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ದುತಿಯಂ ಕಾಯಗ್ಗಹಣಂ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸತೋ ವವತ್ಥಾನಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತೇನ ನ ಕಾಯೇ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀ ಚಿತ್ತಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ವಾ, ಅಥ ಖೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀಯೇವಾತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಕಾರಸ್ಸೇವ ದಸ್ಸನೇನ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸತೋ ವವತ್ಥಾನಂ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ. ತಥಾ ನ ಕಾಯೇ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತಏಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ, ನಾಪಿ ಕೇಸಲೋಮಾದಿವಿನಿಮುತ್ತಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾನುಪಸ್ಸೀ. ಯೋಪಿ ಚೇತ್ಥ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಕೋ ಭೂತುಪಾದಾಯಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೋ ಕಾಯೋ, ತತ್ಥಾಪಿ ನ ಭೂತುಪಾದಾಯವಿನಿಮುತ್ತಏಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ, ಅಥ ಖೋ ರಥಸಮ್ಭಾರಾನುಪಸ್ಸಕೋ ವಿಯ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀ, ನಗರಾವಯವಾನುಪಸ್ಸಕೋ ವಿಯ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀ, ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧಪತ್ತವಟ್ಟಿವಿನಿಭುಜ್ಜಕೋ ವಿಯ ರಿತ್ತಮುಟ್ಠಿವಿನಿವೇಠಕೋ ವಿಯ ಚ ಭೂತುಪಾದಾಯಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀಯೇವಾತಿ ಸಮೂಹವಸೇನೇವ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ವತ್ಥುನೋ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ದಸ್ಸನೇನ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ. ನ ಹೇತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತಸಮೂಹವಿನಿಮುತ್ತೋ ಕಾಯೋ ವಾ ಇತ್ಥೀ ವಾ ಪುರಿಸೋ ವಾ ಅಞ್ಞೋ ವಾ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ ದಿಸ್ಸತಿ, ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮಸಮೂಹಮತ್ತೇಯೇವ ಪನ ತಥಾ ತಥಾ ಸತ್ತಾ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಂ ಕರೋನ್ತಿ. ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

‘‘ಯಂ ¶ ಪಸ್ಸತಿ ನ ತಂ ದಿಟ್ಠಂ, ಯಂ ದಿಟ್ಠಂ ತಂ ನ ಪಸ್ಸತಿ;

ಅಪಸ್ಸಂ ಬಜ್ಝತೇ ಮೂಳ್ಹೋ, ಬಜ್ಝಮಾನೋ ನ ಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ.

ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ¶ ವುತ್ತಂ. ಆದಿಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಅಯಞ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀಯೇವ, ನ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ. ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಯಥಾ ಅನುದಕಭೂತಾಯಪಿ ಮರೀಚಿಯಾ ಉದಕಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಏವಂ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಾಸುಭಭೂತೇಯೇವ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ನಿಚ್ಚಸುಖತ್ತಸುಭಭಾವಾನುಪಸ್ಸೀ, ಅಥ ಖೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ¶

ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಾಸುಭಾಕಾರಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀಯೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಯ್ವಾಯಂ ಮಹಾಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಅರಞ್ಞಗತೋ ವಾ ರುಕ್ಖಮೂಲಗತೋ ವಾ…ಪೇ… ಸೋ ಸತೋವ ಅಸ್ಸಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೭೪; ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೭) ನಯೇನ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾದಿ ಚುಣ್ಣಕಜಾತಅಟ್ಠಿಕಪರಿಯೋಸಾನೋ ಕಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ಯೋ ಚ ಪರತೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಕಥಾಯಂ ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಪಥವೀಕಾಯಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ಆಪೋಕಾಯಂ, ತೇಜೋಕಾಯಂ, ವಾಯೋಕಾಯಂ, ಕೇಸಕಾಯಂ, ಲೋಮಕಾಯಂ, ಛವಿಕಾಯಂ, ಚಮ್ಮಕಾಯಂ, ಮಂಸಕಾಯಂ, ರುಹಿರಕಾಯಂ, ನ್ಹಾರುಕಾಯಂ, ಅಟ್ಠಿಕಾಯಂ, ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಕಾಯ’’ನ್ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೫) ಕಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಕಾಯೇ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಅಥ ವಾ ಕಾಯೇ ಅಹನ್ತಿ ವಾ ಮಮನ್ತಿ ವಾ ಏವಂ ಗಹೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನನುಪಸ್ಸನತೋ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸೇವ ಪನ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಕಸ್ಸ ನಾನಾಧಮ್ಮಸಮೂಹಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕೇಸಾದಿಧಮ್ಮಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಅಪಿಚ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ನಿಚ್ಚತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಪರತೋ ಆಗತನಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸೇವ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಾದಿನೋ ಆಕಾರಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನತೋಪಿ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಅಯಂ ಪನ ಚತುಸತಿಪಟ್ಠಾನಸಾಧಾರಣೋ ಅತ್ಥೋ.

ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಕಾಯಾದಿಕೇ ಬಹುಧಾ ವುತ್ತೇ ಕಾಯೇ ಏಕೇಕಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ. ವಿಹರತೀತಿ ಚತೂಸು ಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರೇಸು ಅಞ್ಞತರವಿಹಾರಸಮಾಯೋಗಪರಿದೀಪನಮೇತಂ, ಏಕಂ ಇರಿಯಾಪಥಬಾಧನಂ ಅಞ್ಞೇನ ಇರಿಯಾಪಥೇನ ವಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅಪತಮಾನಂ ಅತ್ತಾನಂ ಹರತಿ ಪವತ್ತೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಆತಾಪೀತಿ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಕವೀರಿಯಸಮಾಯೋಗಪರಿದೀಪನಮೇತಂ. ಸೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಯಂ ತಂ ವೀರಿಯಂ ತೀಸು ಭವೇಸು ಕಿಲೇಸಾನಂ ಆತಾಪನತೋ ಆತಾಪೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಹೋತಿ ¶ , ತಸ್ಮಾ ‘‘ಆತಾಪೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಮ್ಪಜಾನೋತಿ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಕೇನ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಸಙ್ಖಾತೇನ ಞಾಣೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ. ಸತಿಮಾತಿ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ. ಅಯಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸತಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ¶ ಪಞ್ಞಾಯ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ¶ . ನ ಹಿ ಸತಿವಿರಹಿತಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಸತಿಞ್ಚ ಖ್ವಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಬ್ಬತ್ಥಿಕಂ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೨೩೪). ತಸ್ಮಾ ಏತ್ಥ ‘‘ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರತೀ’’ತಿ ಏತ್ತಾವತಾ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಯಸ್ಮಾ ಅನಾತಾಪಿನೋ ಅನ್ತೋಸಙ್ಖೇಪೋ ಅನ್ತರಾಯಕರೋ ಹೋತಿ, ಅಸಮ್ಪಜಾನೋ ಉಪಾಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಅನುಪಾಯಪರಿವಜ್ಜನೇ ಚ ಸಮ್ಮುಯ್ಹತಿ, ಮುಟ್ಠಸ್ಸತಿ ಉಪಾಯಾಪರಿಚ್ಚಾಗೇ ಅನುಪಾಯಾಪರಿಗ್ಗಹೇ ಚ ಅಸಮತ್ಥೋ ಹೋತಿ, ತೇನಸ್ಸ ತಂ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆನುಭಾವೇನ ತಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ, ತೇಸಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಆತಾಪೀ ಸಮ್ಪಜಾನೋ ಸತಿಮಾ’’ತಿ ಇದಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಇತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಸಮ್ಪಯೋಗಙ್ಗಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಹಾನಙ್ಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವಿನೇಯ್ಯ ಲೋಕೇ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ವಿನೇಯ್ಯಾತಿ ತದಙ್ಗವಿನಯೇನ ವಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಿನಯೇನ ವಾ ವಿನಯಿತ್ವಾ. ಲೋಕೇತಿ ಯ್ವಾಯಂ ಕಾಯೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪರಿಗ್ಗಹಿತೋ, ಸ್ವೇವ ಇಧ ಲುಜ್ಜನಪಲುಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ಲೋಕೋ ನಾಮ. ತಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ ಅಭಿಜ್ಝಂ ದೋಮನಸ್ಸಞ್ಚ ಪಜಹಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನಸ್ಸ ನ ಕಾಯಮತ್ತೇಯೇವ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಂ ಪಹೀಯತಿ, ವೇದನಾದೀಸುಪಿ ಪಹೀಯತಿಯೇವ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪಞ್ಚಪಿ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಲೋಕೋ’’ತಿ (ವಿಭ. ೩೬೨) ವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತಂ. ಲೋಕಸಙ್ಖಾತತ್ತಾಯೇವ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರವಸೇನೇತಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯಂ ಪನಾಹ – ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಲೋಕೋ (ವಿಭ. ೫೩೮), ಸ್ವೇವ ಕಾಯೋ ಲೋಕೋ’’ತಿ ಅಯಮೇವೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ. ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಚ ಸಮಾಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ಸಂಯುತ್ತಙ್ಗುತ್ತರಪಾಠನ್ತರೇಸು ಪನ ವಿಸುಂ ಕತ್ವಾ ಪಠನ್ತಿ. ಸಾ ಪನ ಅಭಿಜ್ಝಾಯನ್ತಿ ಪತ್ಥಯನ್ತಿ ಏತಾಯ, ಸಯಂ ವಾ ಅಭಿಜ್ಝಾಯತಿ, ಅಭಿಜ್ಝಾಯನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಏಸಾತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಅಭಿಜ್ಝಾಗಹಣೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ, ದೋಮನಸ್ಸಗಹಣೇನ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾ ನೀವರಣಪರಿಯಾಪನ್ನಬಲವಧಮ್ಮದ್ವಯದಸ್ಸನೇನ ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ವಿಸೇಸೇನ ¶ ಪನೇತ್ಥ ಅಭಿಜ್ಝಾವಿನಯೇನ ಕಾಯಸಮ್ಪತ್ತಿಮೂಲಕಸ್ಸ ಅನುರೋಧಸ್ಸ, ದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೇನ ಕಾಯವಿಪತ್ತಿಮೂಲಕಸ್ಸ ವಿರೋಧಸ್ಸ, ಅಭಿಜ್ಝಾವಿನಯೇನ ಚ ಕಾಯೇ ಅಭಿರತಿಯಾ, ದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೇನ ಕಾಯಭಾವನಾಯ ¶ ಅನಭಿರತಿಯಾ, ಅಭಿಜ್ಝಾವಿನಯೇನ ಕಾಯೇ ಅಭೂತಾನಂ ಸುಭಸುಖಭಾವಾದೀನಂ ಪಕ್ಖೇಪಸ್ಸ, ದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೇನ ಕಾಯೇ ಭೂತಾನಂ ಅಸುಭಾಸುಖಭಾವಾದೀನಂ ಅಪನಯನಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ವುತ್ತಂ. ತೇನ ಯೋಗಾವಚರಸ್ಸ ಯೋಗಾನುಭಾವೋ ಯೋಗಸಮತ್ಥತಾ ಚ ದೀಪಿತಾ ಹೋತಿ. ಯೋಗಾನುಭಾವೋ ಹಿ ಏಸ, ಯದಯಂ ಅನುರೋಧವಿರೋಧವಿಪ್ಪಮುತ್ತೋ ಅರತಿರತಿಸಹೋ ಅಭೂತಪಕ್ಖೇಪಭೂತಾಪನಯನವಿರಹಿತೋ ಚ ಹೋತಿ. ಅನುರೋಧವಿರೋಧವಿಪ್ಪಮುತ್ತೋ ಚೇಸ ಅರತಿರತಿಸಹೋ ಅಭೂತಂ ಅಪಕ್ಖಿಪನ್ತೋ ಭೂತಞ್ಚ ಅನಪನೇನ್ತೋ ಯೋಗಸಮತ್ಥೋ ಹೋತೀತಿ.

ಅಪರೋ ¶ ನಯೋ – ‘‘ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅನುಪಸ್ಸನಾಯ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ವುತ್ತಂ. ‘‘ವಿಹರತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತವಿಹಾರೇನ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಿಕಸ್ಸ ಕಾಯಪರಿಹರಣಂ. ‘‘ಆತಾಪೀ’’ತಿಆದೀಸು ಆತಾಪೇನ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥಕಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ, ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಪರಿಹರಣೂಪಾಯೋ ವಾ. ಸತಿಯಾ ವಾ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಸಮಥೋ, ಸಮ್ಪಜಞ್ಞೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾ, ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೇನ ಭಾವನಾಫಲಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ವೇದನಾಸು ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀತಿಆದೀಸು ಚ ವೇದನಾದೀನಂ ಪುನ ವಚನೇ ಪಯೋಜನಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಯಂ ಪನ ಅಸಾಧಾರಣತ್ಥೋ – ಸುಖಾದೀಸು ಅನೇಕಪ್ಪಭೇದಾಸು ವೇದನಾಸು ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಏಕೇಕವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀತಿ, ಸರಾಗಾದಿಕೇ ಸೋಳಸಪ್ಪಭೇದೇ ಚಿತ್ತೇ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಏಕೇಕಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸೀತಿ, ಕಾಯವೇದನಾಚಿತ್ತಾನಿ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮೇಸು ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಏಕೇಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀತಿ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಸುತ್ತನ್ತೇ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೮೨; ಮ. ನಿ. ೧.೧೧೫) ವುತ್ತನಯೇನ ನೀವರಣಾದಿಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ವಾ. ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಕಾಯೇ’’ತಿ ಏಕವಚನಂ ಸರೀರಸ್ಸ ಏಕತ್ತಾ, ‘‘ಚಿತ್ತೇ’’ತಿ ಏಕವಚನಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಭಾವಭೇದಾಭಾವತೋ ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯಥಾ ಚ ವೇದನಾದಯೋ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ, ತಥಾ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ವೇದನಾಸು ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀ, ಚಿತ್ತೇ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸೀ, ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕಥಂ ತಾವ ವೇದನಾ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ? ಸುಖಾ ¶ ತಾವ ವೇದನಾ ದುಕ್ಖತೋ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಸಲ್ಲತೋ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಯೋ ¶ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖತೋ ಅದ್ದ, ದುಕ್ಖಮದ್ದಕ್ಖಿ ಸಲ್ಲತೋ;

ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ಸನ್ತಂ, ಅದ್ದಕ್ಖಿ ನಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ;

ಸ ವೇ ಸಮ್ಮದ್ದಸೋ ಭಿಕ್ಖು, ಪರಿಜಾನಾತಿ ವೇದನಾ’’ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೫೩);

ಸಬ್ಬಾ ಏವ ಚೇತಾ ದುಕ್ಖತೋಪಿ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ‘‘ಯಂಕಿಞ್ಚಿ ವೇದಯಿತಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಮಿನ್ತಿ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೫೯). ಸುಖದುಕ್ಖತೋಪಿ ಚ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಸುಖಾ ವೇದನಾ ಠಿತಿಸುಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಾ. ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಠಿತಿದುಕ್ಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮಸುಖಾ. ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ಞಾಣಸುಖಾ ಅಞ್ಞಾಣದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೫). ಅಪಿಚ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸತ್ತಅನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನಾಪಿ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ.

ಚಿತ್ತಧಮ್ಮೇಸುಪಿ ಚಿತ್ತಂ ತಾವ ಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಸಹಜಾತಭೂಮಿಕಮ್ಮವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾದಿನಾನತ್ತಭೇದಾನಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸತ್ತಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ¶ ಸರಾಗಾದಿಸೋಳಸಭೇದಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಂ, ಧಮ್ಮಾ ಸಲಕ್ಖಣಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಾನಂ ಸುಞ್ಞತಾಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸತ್ತಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ಸನ್ತಾಸನ್ತಾದೀನಞ್ಚ ವಸೇನ ಅನುಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ. ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ಯಸ್ಸ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತೇ ಲೋಕೇ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಂ ಪಹೀನಂ, ತಸ್ಸ ವೇದನಾದಿಲೋಕೇಸುಪಿ ತಂ ಪಹೀನಮೇವ, ನಾನಾಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಪನ ನಾನಾಕ್ಖಣಿಕಸತಿಪಟ್ಠಾನಭಾವನಾವಸೇನ ಚ ಸಬ್ಬತ್ಥ ವುತ್ತಂ. ಯತೋ ವಾ ಏಕತ್ಥ ಪಹೀನಂ, ಸೇಸೇಸುಪಿ ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ. ತೇನೇವಸ್ಸ ತತ್ಥ ಪಹಾನದಸ್ಸನತ್ಥಮ್ಪಿ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಇತಿ ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನಾನಾಚಿತ್ತೇಸು ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಅಞ್ಞೇನೇವ ಹಿ ಚಿತ್ತೇನ ಕಾಯಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಅಞ್ಞೇನ ವೇದನಂ, ಅಞ್ಞೇನ ಚಿತ್ತಂ, ಅಞ್ಞೇನ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ. ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಚಿತ್ತೇಯೇವ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಆದಿತೋ ಹಿ ಕಾಯಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಆಗತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ, ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ನಾಮ. ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ, ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ನಾಮ. ವೇದನಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ಆಗತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ¶ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ¶ ನಾಮ, ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ನಾಮ. ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಪತ್ತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ, ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ನಾಮ. ಏವಂ ತಾವ ದೇಸನಾ ಪುಗ್ಗಲೇ ತಿಟ್ಠತಿ. ಕಾಯೇ ಪನ ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಾ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಸತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ. ವೇದನಾಯ ‘‘ಸುಖಾ’’ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಾ ವೇದನಾಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಸತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ. ಚಿತ್ತೇ ‘‘ನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಾ ಚಿತ್ತಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಸತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ. ಧಮ್ಮೇಸು ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಪ್ಪಹಾನಾ ಧಮ್ಮಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾ ಸತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ. ಇತಿ ಏಕಾವ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧಕತ್ತೇನ ಚತ್ತಾರಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಏಕಚಿತ್ತೇಯೇವ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ.

ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿನಿದ್ದೇಸೇ ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹೀತಿ ಕಾಮೇಹಿ ವಿವಿಚ್ಚಿತ್ವಾ ವಿನಾ ಹುತ್ವಾ ಅಪಕ್ಕಮಿತ್ವಾ. ಯೋ ಪನಾಯಮೇತ್ಥ ಏವಕಾರೋ, ಸೋ ನಿಯಮತ್ಥೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ನಿಯಮತ್ಥೋ, ತಸ್ಮಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರಣಸಮಯೇ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾನಮ್ಪಿ ಕಾಮಾನಂ ತಸ್ಸ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವಂ ಕಾಮಪರಿಚ್ಚಾಗೇನೇವ ಚಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಂ ದೀಪೇತಿ. ಕಥಂ? ‘‘ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹೀ’’ತಿ ಏವಞ್ಹಿ ನಿಯಮೇ ಕಯಿರಮಾನೇ ಇದಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ – ನೂನಿಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಕಾಮಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಾ, ಯೇಸು ಸತಿ ¶ ಇದಂ ನ ಪವತ್ತತಿ, ಅನ್ಧಕಾರೇ ಸತಿ ಪದೀಪೋಭಾಸೋ ವಿಯ, ತೇಸಂ ಪರಿಚ್ಚಾಗೇನೇವ ಚಸ್ಸ ಅಧಿಗಮೋ ಹೋತಿ ಓರಿಮತೀರಪರಿಚ್ಚಾಗೇನ ಪಾರಿಮತೀರಸ್ಸ ವಿಯ. ತಸ್ಮಾ ನಿಯಮಂ ಕರೋತೀತಿ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ, ಕಸ್ಮಾ ಪನೇಸ ಪುಬ್ಬಪದೇಯೇವ ವುತ್ತೋ, ನ ಉತ್ತರಪದೇ, ಕಿಂ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಅವಿವಿಚ್ಚಾಪಿ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರೇಯ್ಯಾತಿ? ನ ಖೋ ಪನೇತಂ ಏವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ತಂನಿಸ್ಸರಣತೋ ಹಿ ಪುಬ್ಬಪದೇ ಏಸ ವುತ್ತೋ. ಕಾಮಧಾತುಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋ ಹಿ ಕಾಮರಾಗಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಚ ಇದಂ ಝಾನಂ ಕಾಮಾನಮೇವ ನಿಸ್ಸರಣಂ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಕಾಮಾನಮೇತಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ಯದಿದಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ¶ (ಇತಿವು. ೭೨). ಉತ್ತರಪದೇಪಿ ಪನ ಯಥಾ ‘‘ಇಧೇವ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣೋ, ಇಧ ದುತಿಯೋ ಸಮಣೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೩೯; ಅ. ನಿ. ೪.೨೪೧) ಏತ್ಥ ಏವಕಾರೋ ಆನೇತ್ವಾ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ವತ್ತಬ್ಬೋ. ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಇತೋ ಅಞ್ಞೇಹಿಪಿ ನೀವರಣಸಙ್ಖಾತೇಹಿ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಅವಿವಿಚ್ಚ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರಿತುಂ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹಿ ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಅಕುಸಲೇಹಿ ¶ ಧಮ್ಮೇಹೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪದದ್ವಯೇಪಿ ಏಸ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಪದದ್ವಯೇಪಿ ಚ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ವಿವಿಚ್ಚಾತಿ ಇಮಿನಾ ಸಾಧಾರಣವಚನೇನ ತದಙ್ಗವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮುಚ್ಛೇದಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿನಿಸ್ಸರಣವಿವೇಕಾ ಚಿತ್ತಕಾಯಉಪಧಿವಿವೇಕಾ ಚ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಕಾಯವಿವೇಕಚಿತ್ತವಿವೇಕವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಿವೇಕಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ, ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಕಾಯವಿವೇಕಚಿತ್ತವಿವೇಕಸಮುಚ್ಛೇದವಿವೇಕಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿವಿವೇಕನಿಸ್ಸರಣವಿವೇಕಾ.

ಕಾಮೇಹೀತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ಪದೇನ ಯೇ ಚ ಮಹಾನಿದ್ದೇಸೇ ‘‘ಕತಮೇ ವತ್ಥುಕಾಮಾ ಮನಾಪಿಕಾ ರೂಪಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮಹಾನಿ. ೧) ನಯೇನ ವತ್ಥುಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ, ಯೇ ಚ ತತ್ಥೇವ ವಿಭಙ್ಗೇ ಚ ‘‘ಛನ್ದೋ ಕಾಮೋ, ರಾಗೋ ಕಾಮೋ, ಛನ್ದರಾಗೋ ಕಾಮೋ, ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಕಾಮೋ, ರಾಗೋ ಕಾಮೋ, ಸಙ್ಕಪ್ಪರಾಗೋ ಕಾಮೋ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ. ೧; ವಿಭ. ೫೬೪) ಏವಂ ಕಿಲೇಸಕಾಮಾ ವುತ್ತಾ, ತೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಇಚ್ಚೇವ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹೀತಿ ವತ್ಥುಕಾಮೇಹಿಪಿ ವಿವಿಚ್ಚೇವಾತಿ ಅತ್ಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ. ತೇನ ಕಾಯವಿವೇಕೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ.

ವಿವಿಚ್ಚ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹೀತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇಹಿ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲೇಹಿ ವಾ ವಿವಿಚ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ. ತೇನ ಚಿತ್ತವಿವೇಕೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ. ಪುರಿಮೇನ ಚೇತ್ಥ ವತ್ಥುಕಾಮೇಹಿ ವಿವೇಕವಚನತೋ ಏವ ಕಾಮಸುಖಪರಿಚ್ಚಾಗೋ, ದುತಿಯೇನ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇಹಿ ವಿವೇಕವಚನತೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸುಖಪರಿಗ್ಗಹೋ ವಿಭಾವಿತೋ ಹೋತಿ. ಏವಂ ವತ್ಥುಕಾಮಕಿಲೇಸಕಾಮವಿವೇಕವಚನತೋಯೇವ ಚ ಏತೇಸಂ ಪಠಮೇನ ಸಂಕಿಲೇಸವತ್ಥುಪ್ಪಹಾನಂ, ದುತಿಯೇನ ಸಂಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ. ಪಠಮೇನ ಲೋಲಭಾವಸ್ಸ ಹೇತುಪರಿಚ್ಚಾಗೋ, ದುತಿಯೇನ ಬಾಲಭಾವಸ್ಸ. ಪಠಮೇನ ಚ ಪಯೋಗಸುದ್ಧಿ, ದುತಿಯೇನ ಆಸಯಪೋಸನಂ ವಿಭಾವಿತಂ ಹೋತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ. ಏಸ ತಾವ ನಯೋ ಕಾಮೇಹೀತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಕಾಮೇಸು ವತ್ಥುಕಾಮಪಕ್ಖೇ.

ಕಿಲೇಸಕಾಮಪಕ್ಖೇ ¶ ಪನ ಛನ್ದೋತಿ ಚ ರಾಗೋತಿ ಚ ಏವಮಾದೀಹಿ ಅನೇಕಭೇದೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋವ ಕಾಮೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಸೋ ಚ ಅಕುಸಲಪರಿಯಾಪನ್ನೋಪಿ ಸಮಾನೋ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೇ ಕಾಮಾ, ಛನ್ದೋ ಕಾಮೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ. ೫೬೪) ನಯೇನ ವಿಭಙ್ಗೇ ಉಪರಿ ಝಾನಙ್ಗಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ¶ ವಿಸುಂ ವುತ್ತೋ, ಕಿಲೇಸಕಾಮತ್ತಾ ವಾ ಪುರಿಮಪದೇ ವುತ್ತೋ, ಅಕುಸಲಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ ದುತಿಯಪದೇ. ಅನೇಕಭೇದತೋ ಚಸ್ಸ ಕಾಮತೋತಿ ಅವತ್ವಾ ಕಾಮೇಹೀತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ¶ ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಕುಸಲಭಾವೇ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೇ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ, ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ. ೫೬೪) ನಯೇನ ವಿಭಙ್ಗೇ ಉಪರಿ ಝಾನಙ್ಗಪಚ್ಚನೀಕಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವದಸ್ಸನತೋ ನೀವರಣಾನೇವ ವುತ್ತಾನಿ. ನೀವರಣಾನಿ ಹಿ ಝಾನಙ್ಗಪಚ್ಚನೀಕಾನಿ, ತೇಸಂ ಝಾನಙ್ಗಾನೇವ ಪಟಿಪಕ್ಖಾನಿ ವಿದ್ಧಂಸಕಾನಿ ವಿನಾಸಕಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಸಮಾಧಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ಪೀತಿ ಬ್ಯಾಪಾದಸ್ಸ, ವಿತಕ್ಕೋ ಥಿನಮಿದ್ಧಸ್ಸ, ಸುಖಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚಸ್ಸ, ವಿಚಾರೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಯಾ’’ತಿ ಪೇಟಕೇ ವುತ್ತಂ.

ಏವಮೇತ್ಥ ‘‘ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಿವೇಕೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ. ‘‘ವಿವಿಚ್ಚ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪಞ್ಚನ್ನಮ್ಪಿ ನೀವರಣಾನಂ. ಅಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಪನ ಪಠಮೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ, ದುತಿಯೇನ ಸೇಸನೀವರಣಾನಂ. ತಥಾ ಪಠಮೇನ ತೀಸು ಅಕುಸಲಮೂಲೇಸು ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಭೇದವಿಸಯಸ್ಸ ಲೋಭಸ್ಸ, ದುತಿಯೇನ ಆಘಾತವತ್ಥುಭೇದಾದಿವಿಸಯಾನಂ ದೋಸಮೋಹಾನಂ. ಓಘಾದೀಸು ವಾ ಧಮ್ಮೇಸು ಪಠಮೇನ ಕಾಮೋಘಕಾಮಯೋಗಕಾಮಾಸವಕಾಮುಪಾದಾನಅಭಿಜ್ಝಾಕಾಯಗನ್ಥ ಕಾಮರಾಗಸಞ್ಞೋಜನಾನಂ, ದುತಿಯೇನ ಅವಸೇಸಓಘಯೋಗಾಸವಉಪಾದಾನಗನ್ಥಸಂಯೋಜನಾನಂ. ಪಠಮೇನ ತಣ್ಹಾಯ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಞ್ಚ, ದುತಿಯೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಞ್ಚ. ಅಪಿಚ ಪಠಮೇನ ಲೋಭಸಮ್ಪಯುತ್ತಅಟ್ಠಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ, ದುತಿಯೇನ ಸೇಸಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಿವೇಕೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಪಠಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಪಹಾನಙ್ಗಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಮ್ಪಯೋಗಙ್ಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸವಿತಕ್ಕಂ ಸವಿಚಾರನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣೋ ವಿತಕ್ಕೋ. ಆರಮ್ಮಣಾನುಮಜ್ಜನಲಕ್ಖಣೋ ವಿಚಾರೋ. ಸನ್ತೇಪಿ ಚ ನೇಸಂ ಕತ್ಥಚಿ ಅವಿಪ್ಪಯೋಗೇ ಓಳಾರಿಕಟ್ಠೇನ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಟ್ಠೇನ ಚ ಘಣ್ಡಾಭಿಘಾತೋ ವಿಯ ಚೇತಸೋ ಪಠಮಾಭಿನಿಪಾತೋ ವಿತಕ್ಕೋ, ಸುಖುಮಟ್ಠೇನ ಅನುಮಜ್ಜನಸಭಾವೇನ ಚ ಘಣ್ಡಾನುರವೋ ವಿಯ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧೋ ವಿಚಾರೋ. ವಿಪ್ಫಾರವಾ ಚೇತ್ಥ ವಿತಕ್ಕೋ ಪಠಮುಪ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಪರಿಪ್ಫನ್ದನಭೂತೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ಆಕಾಸೇ ಉಪ್ಪತಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಪಕ್ಖಿನೋ ಪಕ್ಖವಿಕ್ಖೇಪೋ ವಿಯ, ಪದುಮಾಭಿಮುಖಪಾತೋ ವಿಯ ಚ ಗನ್ಧಾನುಬನ್ಧಚೇತಸೋ ಭಮರಸ್ಸ. ಸನ್ತವುತ್ತಿ ವಿಚಾರೋ ¶ ನಾತಿಪರಿಪ್ಫನ್ದನಭೂತೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ಆಕಾಸೇ ಉಪ್ಪತಿತಸ್ಸ ಪಕ್ಖಿನೋ ಪಕ್ಖಪ್ಪಸಾರಣಂ ವಿಯ, ಪರಿಬ್ಭಮನಂ ವಿಯ ಚ ಪದುಮಾಭಿಮುಖಪತಿತಸ್ಸ ಭಮರಸ್ಸ ಪದುಮಸ್ಸ ಉಪರಿಭಾಗೇ.

ದುಕನಿಪಾತಟ್ಠಕಥಾಯಂ ¶ ¶ ಪನ ‘‘ಆಕಾಸೇ ಗಚ್ಛತೋ ಮಹಾಸಕುಣಸ್ಸ ಉಭೋಹಿ ಪಕ್ಖೇಹಿ ವಾತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಕ್ಖೇ ಸನ್ನಿಸೀದಾಪೇತ್ವಾ ಗಮನಂ ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚೇತಸೋ ಅಭಿನಿರೋಪನಭಾವೇನ ಪವತ್ತೋ ವಿತಕ್ಕೋ, ವಾತಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಪಕ್ಖೇ ಫನ್ದಾಪಯಮಾನಸ್ಸ ಗಮನಂ ವಿಯ ಅನುಮಜ್ಜನಭಾವೇನ ಪವತ್ತೋ ವಿಚಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧೇನ ಪವತ್ತಿಯಂ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸೋ ಪನ ತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ ಪಠಮದುತಿಯಜ್ಝಾನೇಸು ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ. ಅಪಿಚ ಮಲಗ್ಗಹಿತಂ ಕಂಸಭಾಜನಂ ಏಕೇನ ಹತ್ಥೇನ ದಳ್ಹಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಇತರೇನ ಹತ್ಥೇನ ಚುಣ್ಣತೇಲವಾಲಣ್ಡುಪಕೇನ ಪರಿಮಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ದಳ್ಹಗ್ಗಹಣಹತ್ಥೋ ವಿಯ ವಿತಕ್ಕೋ, ಪರಿಮಜ್ಜನಹತ್ಥೋ ವಿಯ ವಿಚಾರೋ. ತಥಾ ಕುಮ್ಭಕಾರಸ್ಸ ದಣ್ಡಪ್ಪಹಾರೇನ ಚಕ್ಕಂ ಭಮಯಿತ್ವಾ ಭಾಜನಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪೀಳನಹತ್ಥೋ ವಿಯ ವಿತಕ್ಕೋ, ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಸಂಸರಣಹತ್ಥೋ ವಿಯ ವಿಚಾರೋ. ತಥಾ ಮಣ್ಡಲಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಮಜ್ಝೇ ಸನ್ನಿರುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಠಿತಕಣ್ಟಕೋ ವಿಯ ಅಭಿನಿರೋಪನೋ ವಿತಕ್ಕೋ, ಬಹಿ ಪರಿಬ್ಭಮನಕಣ್ಟಕೋ ವಿಯ ಅನುಮಜ್ಜನೋ ವಿಚಾರೋ. ಇತಿ ಇಮಿನಾ ಚ ವಿತಕ್ಕೇನ ಇಮಿನಾ ಚ ವಿಚಾರೇನ ಸಹ ವತ್ತತಿ ರುಕ್ಖೋ ವಿಯ ಪುಪ್ಫೇನ ಫಲೇನ ಚಾತಿ ಇದಂ ಝಾನಂ ‘‘ಸವಿತಕ್ಕಂ ಸವಿಚಾರ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ವಿವೇಕಜನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವಿವಿತ್ತಿ ವಿವೇಕೋ, ನೀವರಣವಿಗಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿವಿತ್ತೋತಿ ವಾ ವಿವೇಕೋ, ನೀವರಣವಿವಿತ್ತೋ ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮರಾಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸ್ಮಾ ವಿವೇಕಾ, ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ವಿವೇಕೇ ಜಾತನ್ತಿ ವಿವೇಕಜಂ. ಪೀತಿಸುಖನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪೀಣಯತೀತಿ ಪೀತಿ, ಸಾ ಸಮ್ಪಿಯಾಯನಲಕ್ಖಣಾ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ಖುದ್ದಿಕಾ ಪೀತಿ, ಖಣಿಕಾ ಪೀತಿ, ಓಕ್ಕನ್ತಿಕಾ ಪೀತಿ, ಉಬ್ಬೇಗಾ ಪೀತಿ, ಫರಣಾ ಪೀತೀತಿ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಹೋತಿ.

ತತ್ಥ ಖುದ್ದಿಕಾ ಪೀತಿ ಸರೀರೇ ಲೋಮಹಂಸನಮತ್ತಮೇವ ಕಾತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ. ಖಣಿಕಾ ಪೀತಿ ಖಣೇ ಖಣೇ ವಿಜ್ಜುಪ್ಪಾದಸದಿಸಾ ಹೋತಿ. ಓಕ್ಕನ್ತಿಕಾ ಪೀತಿ ಸಮುದ್ದತೀರಂ ವೀಚಿ ವಿಯ ಕಾಯಂ ಓಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಓಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತಿ. ಉಬ್ಬೇಗಾ ಪೀತಿ ಬಲವತೀ ಹೋತಿ ಕಾಯಂ ಉದ್ಧಗ್ಗಂ ಕತ್ವಾ ಆಕಾಸೇ ಲಙ್ಘಾಪನಪ್ಪಮಾಣಪ್ಪತ್ತಾ. ಫರಣಾ ಪೀತಿ ಅತಿಬಲವತೀ ಹೋತಿ. ತಾಯ ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾಯ ಸಕಲಸರೀರಂ ಧಮಿತ್ವಾ ಪೂರಿತವತ್ಥಿ ವಿಯ ¶ ಮಹತಾ ಉದಕೋಘೇನ ಪಕ್ಖನ್ದಪಬ್ಬತಕುಚ್ಛಿ ವಿಯ ಚ ಅನುಪರಿಫುಟಂ ಹೋತಿ. ಸಾ ಪನೇಸಾ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಪೀತಿ ಗಬ್ಭಂ ಗಣ್ಹನ್ತೀ ಪರಿಪಾಕಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ ದುವಿಧಂ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಂ ಪರಿಪೂರೇತಿ ಕಾಯಪಸ್ಸದ್ಧಿಞ್ಚ ಚಿತ್ತಪಸ್ಸದ್ಧಿಞ್ಚ. ಪಸ್ಸದ್ಧಿ ಗಬ್ಭಂ ಗಣ್ಹನ್ತೀ ಪರಿಪಾಕಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ಸುಖಂ ಪರಿಪೂರೇತಿ ಕಾಯಿಕಞ್ಚ ಚೇತಸಿಕಞ್ಚ. ಸುಖಂ ¶ ಗಬ್ಭಂ ಗಣ್ಹನ್ತಂ ಪರಿಪಾಕಂ ಗಚ್ಛನ್ತಂ ತಿವಿಧಂ ಸಮಾಧಿಂ ಪರಿಪೂರೇತಿ – ಖಣಿಕಸಮಾಧಿಂ, ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿಂ, ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿಞ್ಚಾತಿ. ತಾಸು ಚ ಯಾ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಮೂಲಂ ಹುತ್ವಾ ವಡ್ಢಮಾನಾ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪಯೋಗಂ ಗತಾ ಫರಣಾ ಪೀತಿ, ಅಯಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ ಪೀತೀತಿ.

ಇತರಂ ¶ ಪನ ಸುಖಯತೀತಿ ಸುಖಂ, ಯಸ್ಸುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಸುಖಿತಂ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುಖನಂ ವಾ ಸುಖಂ, ಸುಟ್ಠು ವಾ ಖಾದತಿ, ಖಣತಿ ಚ ಕಾಯಚಿತ್ತಾಬಾಧನ್ತಿ ಸುಖಂ, ಸೋಮನಸ್ಸವೇದನಾಯೇತಂ ನಾಮಂ. ತಂ ಸಾತಲಕ್ಖಣಂ. ಸನ್ತೇಪಿ ಚ ನೇಸಂ ಕತ್ಥಚಿ ಅವಿಪ್ಪಯೋಗೇ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಪಟಿಲಾಭತುಟ್ಠಿ ಪೀತಿ, ಪಟಿಲದ್ಧರಸಾನುಭವನಂ ಸುಖಂ. ಯತ್ಥ ಪೀತಿ, ತತ್ಥ ಸುಖಂ. ಯತ್ಥ ಸುಖಂ, ತತ್ಥ ನ ನಿಯಮತೋ ಪೀತಿ. ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಗಹಿತಾ ಪೀತಿ, ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಗಹಿತಂ ಸುಖಂ. ಕನ್ತಾರಖಿನ್ನಸ್ಸ ವನನ್ತುದಕದಸ್ಸನಸವನೇಸು ವಿಯ ಪೀತಿ, ವನಚ್ಛಾಯಾಪವೇಸನಉದಕಪರಿಭೋಗೇಸು ವಿಯ ಸುಖಂ. ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಪಾಕಟಭಾವತೋ ಚೇತಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಇತಿ ಅಯಞ್ಚ ಪೀತಿ ಇದಞ್ಚ ಸುಖಂ ಅಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ, ಅಸ್ಮಿಂ ವಾ ಝಾನೇ ಅತ್ಥೀತಿ ಇದಂ ಝಾನಂ ‘‘ಪೀತಿಸುಖ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಥ ವಾ ಪೀತಿ ಚ ಸುಖಞ್ಚ ಪೀತಿಸುಖಂ ಧಮ್ಮವಿನಯಾದಯೋ ವಿಯ. ವಿವೇಕಜಂ ಪೀತಿಸುಖಂ ಅಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ, ಅಸ್ಮಿಂ ವಾ ಝಾನೇ ಅತ್ಥೀತಿ ಏವಮ್ಪಿ ವಿವೇಕಜಂ ಪೀತಿಸುಖಂ. ಯಥೇವ ಹಿ ಝಾನಂ, ಏವಂ ಪೀತಿಸುಖಮ್ಪೇತ್ಥ ವಿವೇಕಜಮೇವ ಹೋತಿ. ತಞ್ಚಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ತಸ್ಮಾ ಅಲೋಪಸಮಾಸಂ ಕತ್ವಾ ಏಕಪದೇನೇವ ‘‘ವಿವೇಕಜಂಪೀತಿಸುಖ’’ನ್ತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ಯುಜ್ಜತಿ.

ಪಠಮನ್ತಿ ಗಣನಾನುಪುಬ್ಬತಾ ಪಠಮಂ, ಪಠಮಂ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿಪಿ ಪಠಮಂ. ಝಾನನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ಝಾನಂ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಞ್ಚ. ತತ್ಥ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯನ್ತೀತಿ ‘‘ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನ’’ನ್ತಿ ಸಙ್ಖ್ಯಂ ಗತಾ. ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲಾನಿ ಪನ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಂ ¶ ನಾಮ. ತತ್ಥ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ಉಪನಿಜ್ಝಾನತೋ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಂ, ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಕತಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಮಗ್ಗೇನ ಇಜ್ಝನತೋ ಮಗ್ಗೋ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಂ, ಫಲಂ ಪನ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯತೀತಿ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಂ. ತೇಸು ಇಧ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಂ, ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ತಸ್ಮಾ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನತೋ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನತೋ ಪಚ್ಚನೀಕಜ್ಝಾಪನತೋ ಚ ‘‘ಝಾನ’’ನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜಾತಿ ಉಪಗನ್ತ್ವಾ, ಪಾಪುಣಿತ್ವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಉಪಸಮ್ಪಾದಯಿತ್ವಾ ವಾ, ನಿಪ್ಫಾದೇತ್ವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ವಿಹರತೀತಿ ತದನುರೂಪೇನ ಇರಿಯಾಪಥವಿಹಾರೇನ ಇರಿಯತಿ, ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಝಾನಸಮಙ್ಗೀ ಹುತ್ವಾ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ವುತ್ತಿಂ ಅಭಿನಿಪ್ಫಾದೇತಿ.

ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ¶ ವೂಪಸಮಾತಿ ಏತ್ಥ ವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಚ ವಿಚಾರಸ್ಸ ಚಾತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ವೂಪಸಮಾ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನಕ್ಖಣೇ ಅಪಾತುಭಾವಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಧಮ್ಮಾ ನ ಸನ್ತಿ, ಅಞ್ಞೇಯೇವ ಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನೇ ಫಸ್ಸಾದಯೋ, ಅಞ್ಞೇ ಇಧಾತಿ. ಓಳಾರಿಕಸ್ಸ ಪನ ಓಳಾರಿಕಸ್ಸ ಅಙ್ಗಸ್ಸ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನತೋ ಪರೇಸಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದೀನಂ ಅಧಿಗಮೋ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಾ’’ತಿ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ¶ . ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ಇಧ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ತಸ್ಮಾ ಅತ್ತನಿ ಜಾತಂ, ಅತ್ತಸನ್ತಾನೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಸಮ್ಪಸಾದನನ್ತಿ ಸಮ್ಪಸಾದನಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸದ್ಧಾ. ಸಮ್ಪಸಾದನಯೋಗತೋ ಝಾನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಪಸಾದನಂ ನೀಲವಣ್ಣಯೋಗತೋ ನೀಲವತ್ಥಂ ವಿಯ. ಯಸ್ಮಾ ವಾ ತಂ ಝಾನಂ ಸಮ್ಪಸಾದನಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಕ್ಖೋಭವೂಪಸಮನೇನ ಚ ಚೇತೋ ಸಮ್ಪಸಾದಯತಿ, ತಸ್ಮಾಪಿ ಸಮ್ಪಸಾದನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಚ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ಸಮ್ಪಸಾದನಂ ಚೇತಸೋತಿ ಏವಂ ಪದಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ಚೇತಸೋತಿ ಏತಂ ಏಕೋದಿಭಾವೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ತತ್ರಾಯಂ ಅತ್ಥಯೋಜನಾ – ಏಕೋ ಉದೇತೀತಿ ಏಕೋದಿ, ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಹಿ ಅನಜ್ಝಾರೂಳ್ಹತ್ತಾ ಅಗ್ಗೋ ಸೇಟ್ಠೋ ಹುತ್ವಾ ಉದೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಟ್ಠೋಪಿ ಹಿ ಲೋಕೇ ಏಕೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವಿರಹಿತೋ ವಾ ಏಕೋ ಅಸಹಾಯೋ ಹುತ್ವಾ ಇತಿಪಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ. ಅಥ ವಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಉದಾಯತೀತಿ ಉದಿ, ಉಟ್ಠಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಏಕೋ ಚ ಸೋ ¶ ಉದಿ ಚಾತಿ ಏಕೋದಿ. ಸಮಾಧಿಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಇತಿ ಇಮಂ ಏಕೋದಿಂ ಭಾವೇತಿ ವಡ್ಢೇತೀತಿ ಇದಂ ದುತಿಯಂ ಝಾನಂ ಏಕೋದಿಭಾವಂ. ಸೋ ಪನಾಯಂ ಏಕೋದಿ ಯಸ್ಮಾ ಚೇತಸೋ, ನ ಸತ್ತಸ್ಸ ನ ಜೀವಸ್ಸ. ತಸ್ಮಾ ಏತಂ ‘‘ಚೇತಸೋ ಏಕೋದಿಭಾವ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

ನನು ಚಾಯಂ ಸದ್ಧಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನೇಪಿ ಅತ್ಥಿ, ಅಯಞ್ಚ ಏಕೋದಿನಾಮಕೋ ಸಮಾಧಿ. ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ಇದಮೇವ ‘‘ಸಮ್ಪಸಾದನಂ ಚೇತಸೋ ಏಕೋದಿಭಾವ’’ನ್ತಿ ಚ ವುತ್ತನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಅದುಞ್ಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಕ್ಖೋಭೇನ ವೀಚಿತರಙ್ಗಸಮಾಕುಲಮಿವ ಜಲಂ ನ ಸುಪ್ಪಸನ್ನಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸತಿಯಾಪಿ ಸದ್ಧಾಯ ‘‘ಸಮ್ಪಸಾದನ’’ನ್ತಿ ನ ವುತ್ತಂ. ನ ಸುಪ್ಪಸನ್ನತ್ತಾಯೇವ ಚೇತ್ಥ ಸಮಾಧಿಪಿ ನ ಸುಟ್ಠು ಪಾಕಟೋ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಏಕೋದಿಭಾವ’’ನ್ತಿಪಿ ನ ವುತ್ತಂ. ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಝಾನೇ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪಲಿಬೋಧಾಭಾವೇನ ಲದ್ಧೋಕಾಸಾ ಬಲವತೀ ಸದ್ಧಾ, ಬಲವಸದ್ಧಾಸಹಾಯಪಟಿಲಾಭೇನೇವ ಚ ಸಮಾಧಿಪಿ ಪಾಕಟೋ, ತಸ್ಮಾ ಇದಮೇವ ಏವಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಅವಿತಕ್ಕಂ ¶ ಅವಿಚಾರನ್ತಿ ಭಾವನಾಯ ಪಹೀನತ್ತಾ ಏತಸ್ಮಿಂ, ಏತಸ್ಸ ವಾ ವಿತಕ್ಕೋ ನತ್ಥೀತಿ ಅವಿತಕ್ಕಂ. ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅವಿಚಾರಂ. ಏತ್ಥಾಹ – ‘‘ನನು ಚ ‘ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಾ’ತಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಸಿದ್ಧೋ. ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ಪುನ ವುತ್ತಂ ‘ಅವಿತಕ್ಕಂ ಅವಿಚಾರ’ನ್ತಿ’’? ವುಚ್ಚತೇ – ಏವಮೇತಂ, ಸಿದ್ಧೋವಾಯಮತ್ಥೋ, ನ ಪನೇತಂ ತದತ್ಥದೀಪಕಂ, ನನು ಅವೋಚುಮ್ಹ ‘‘ಓಳಾರಿಕಸ್ಸ ¶ ಪನ ಓಳಾರಿಕಸ್ಸ ಅಙ್ಗಸ್ಸ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನತೋ ಪರೇಸಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದೀನಂ ಸಮಧಿಗಮೋ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಾತಿ ಏವಂ ವುತ್ತ’’ನ್ತಿ.

ಅಪಿಚ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಾ ಇದಂ ಸಮ್ಪಸಾದನಂ, ನ ಕಿಲೇಸಕಾಲುಸ್ಸಿಯಸ್ಸ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಞ್ಚ ವೂಪಸಮಾ ಏಕೋದಿಭಾವಂ, ನ ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನಮಿವ ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಾ, ನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಮಿವ ಚ ಅಙ್ಗಪಾತುಭಾವಾತಿ ಏವಂ ಸಮ್ಪಸಾದನಏಕೋದಿಭಾವಾನಂ ಹೇತುಪರಿದೀಪಕಮಿದಂ ವಚನಂ. ತಥಾ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಾ ಇದಂ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಂ, ನ ತತಿಯಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಾನಿ ವಿಯ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ವಿಯ ಚ ಅಭಾವಾತಿ ಏವಂ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಭಾವಸ್ಸ ಹೇತುಪರಿದೀಪಕಞ್ಚ. ನ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾಭಾವಮತ್ತಪರಿದೀಪಕಂ, ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾಭಾವಮತ್ತಪರಿದೀಪಕಮೇವ ¶ ಪನ ‘‘ಅವಿತಕ್ಕಂ ಅವಿಚಾರ’’ನ್ತಿ ಇದಂ ವಚನಂ. ತಸ್ಮಾ ಪುರಿಮಂ ವತ್ವಾಪಿ ಪುನ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವಾತಿ.

ಸಮಾಧಿಜನ್ತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿತೋ, ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಮಾಧಿತೋ ವಾ ಜಾತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಮ್ಪಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಮಾಧಿತೋ ಜಾತಂ, ಅಥ ಖೋ ಅಯಮೇವ ಸಮಾಧಿ ‘‘ಸಮಾಧೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಅರಹತಿ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಕ್ಖೋಭವಿರಹೇನ ಅತಿವಿಯ ಅಚಲತ್ತಾ ಸುಪ್ಪಸನ್ನತ್ತಾ ಚ. ತಸ್ಮಾ ಇಮಸ್ಸ ವಣ್ಣಭಣನತ್ಥಂ ಇದಮೇವ ‘‘ಸಮಾಧಿಜ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಪೀತಿಸುಖನ್ತಿ ಇದಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ. ದುತಿಯನ್ತಿ ಗಣನಾನುಪುಬ್ಬತಾ ದುತಿಯಂ, ಇದಂ ದುತಿಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿಪಿ ದುತಿಯಂ.

ಪೀತಿಯಾ ಚ ವಿರಾಗಾತಿ ವಿರಾಗೋ ನಾಮ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾಯ ಪೀತಿಯಾ ಜಿಗುಚ್ಛನಂ ವಾ ಸಮತಿಕ್ಕಮೋ ವಾ, ಉಭಿನ್ನಂ ಪನ ಅನ್ತರಾ ಚಸದ್ದೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ, ಸೋ ವೂಪಸಮಂ ವಾ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತಿ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವೂಪಸಮಂ ವಾ. ತತ್ಥ ಯದಾ ವೂಪಸಮಮೇವ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತಿ, ತದಾ ಪೀತಿಯಾ ವಿರಾಗಾ ಚ, ಕಿಞ್ಚ ಭಿಯ್ಯೋ ವೂಪಸಮಾ ಚಾತಿ ಏವಂ ಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಇಮಿಸ್ಸಾ ಚ ಯೋಜನಾಯ ವಿರಾಗೋ ಜಿಗುಚ್ಛನತ್ಥೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪೀತಿಯಾ ಜಿಗುಚ್ಛನಾ ಚ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ಚಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಯದಾ ಪನ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವೂಪಸಮಂ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತಿ, ತದಾ ಪೀತಿಯಾ ಚ ವಿರಾಗಾ, ಕಿಞ್ಚ ಭಿಯ್ಯೋ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಞ್ಚ ವೂಪಸಮಾತಿ ಏವಂ ಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಇಮಿಸ್ಸಾ ಚ ಯೋಜನಾಯ ವಿರಾಗೋ ಸಮತಿಕ್ಕಮನತ್ಥೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪೀತಿಯಾ ಚ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ, ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಞ್ಚ ವೂಪಸಮಾತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಕಾಮಞ್ಚೇತೇ ¶ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನೇಯೇವ ವೂಪಸನ್ತಾ, ಇಮಸ್ಸ ಪನ ಝಾನಸ್ಸ ಮಗ್ಗಪರಿದೀಪನತ್ಥಂ ವಣ್ಣಭಣನತ್ಥಞ್ಚೇತಂ ವುತ್ತಂ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಾತಿ ಹಿ ವುತ್ತೇ ಇದಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ‘‘ನೂನ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರವೂಪಸಮೋ ಮಗ್ಗೋ ಇಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸಾ’’ತಿ. ಯಥಾ ಚ ತತಿಯೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ ¶ ಅಪ್ಪಹೀನಾನಮ್ಪಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಾದೀನಂ ‘‘ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಓರಮ್ಭಾಗಿಯಾನಂ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ಪಹಾನಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೩೭೩; ಮ. ನಿ. ೨.೧೩೩; ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೮೪; ಅ. ನಿ. ೩.೮೮) ಏವಂ ಪಹಾನಂ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ವಣ್ಣಭಣನಂ ಹೋತಿ, ತದಧಿಗಮಾಯ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾನಂ ಉಸ್ಸಾಹಜನಕಂ, ಏವಮೇವ ಇಧ ಅವೂಪಸನ್ತಾನಮ್ಪಿ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ವೂಪಸಮೋ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ವಣ್ಣಭಣನಂ ಹೋತಿ. ತೇನಾಯಮತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ‘‘ಪೀತಿಯಾ ಚ ಸಮತಿಕ್ಕಮಾ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಞ್ಚ ವೂಪಸಮಾ’’ತಿ.

ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಚ ವಿಹರತೀತಿ ಏತ್ಥ ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಇಕ್ಖತೀತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾ ¶ , ಸಮಂ ಪಸ್ಸತಿ ಅಪಕ್ಖಪತಿತಾ ಹುತ್ವಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಾಯ ವಿಸದಾಯ ವಿಪುಲಾಯ ಥಾಮಗತಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತತ್ತಾ ತತಿಯಜ್ಝಾನಸಮಙ್ಗೀ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಕೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ದಸವಿಧಾ ಹೋತಿ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ವೀರಿಯುಪೇಕ್ಖಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ವೇದನುಪೇಕ್ಖಾ ವಿಪಸ್ಸನುಪೇಕ್ಖಾ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾ ಝಾನುಪೇಕ್ಖಾ ಪಾರಿಸುದ್ಧುಪೇಕ್ಖಾತಿ.

ತತ್ಥ ಯಾ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಖೀಣಾಸವೋ ಭಿಕ್ಖು ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ನೇವ ಸುಮನೋ ಹೋತಿ ನ ದುಮ್ಮನೋ, ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಚ ವಿಹರತಿ ಸತೋ ಸಮ್ಪಜಾನೋ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೬.೧) ಏವಮಾಗತಾ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಛಳಾರಮ್ಮಣಾಪಾಥೇ ಪರಿಸುದ್ಧಪಕತಿಭಾವಾವಿಜಹನಾಕಾರಭೂತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ಪನ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತೇನ ಚೇತಸಾ ಏಕಂ ದಿಸಂ ಫರಿತ್ವಾ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೫೫೬; ಮ. ನಿ. ೧.೭೭) ಏವಮಾಗತಾ ಸತ್ತೇಸು ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಭೂತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ಪನ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಂ ಭಾವೇತಿ ವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತ’’ನ್ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೨೪೭) ಏವಮಾಗತಾ ಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾನಂ ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಭೂತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ¶ ಪನ ‘‘ಕಾಲೇನ ಕಾಲಂ ಉಪೇಕ್ಖಾನಿಮಿತ್ತಂ ಮನಸಿಕರೋತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೩.೧೦೩) ಏವಮಾಗತಾ ಅನಚ್ಚಾರದ್ಧನಾತಿಸಿಥಿಲವೀರಿಯಸಙ್ಖಾತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ವೀರಿಯುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ಪನ ‘‘ಕತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಸಮಥವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ¶ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ? ಅಟ್ಠ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಸಮಥವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ದಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೫೭) ಏವಮಾಗತಾ ನೀವರಣಾದಿಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾಗಹಣೇ ಮಜ್ಝತ್ತಭೂತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ಪನ ‘‘ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಾಮಾವಚರಂ ಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೫೦) ಏವಮಾಗತಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಸಞ್ಞಿತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ವೇದನುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ‘‘ಯದತ್ಥಿ ಯಂ ಭೂತಂ, ತಂ ಪಜಹತಿ, ಉಪೇಕ್ಖಂ ಪಟಿಲಭತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೭೧; ಅ. ನಿ. ೭.೫೫) ಏವಮಾಗತಾ ವಿಚಿನನೇ ಮಜ್ಝತ್ತಭೂತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ವಿಪಸ್ಸನುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ಪನ ಛನ್ದಾದೀಸು ಯೇವಾಪನಕೇಸು ಆಗತಾ ಸಹಜಾತಾನಂ ಸಮವಾಹಿತಭೂತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ಪನ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಚ ವಿಹರತೀ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೬೩; ದೀ. ನಿ. ೧.೨೩೦) ಏವಮಾಗತಾ ಅಗ್ಗಸುಖೇಪಿ ತಸ್ಮಿಂ ಅಪಕ್ಖಪಾತಜನನೀ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ಝಾನುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ಯಾ ಪನ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಂ ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೬೫; ದೀ. ನಿ. ೧.೨೩೨) ಏವಮಾಗತಾ ಸಬ್ಬಪಚ್ಚನೀಕಪರಿಸುದ್ಧಾ ಪಚ್ಚನೀಕವೂಪಸಮನೇಪಿ ಅಬ್ಯಾಪಾರಭೂತಾ ಉಪೇಕ್ಖಾ, ಅಯಂ ಪಾರಿಸುದ್ಧುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ.

ತತ್ಥ ¶ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಚ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ ಚ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾ ಚ ಝಾನುಪೇಕ್ಖಾ ಚ ಪಾರಿಸುದ್ಧುಪೇಕ್ಖಾ ಚ ಅತ್ಥತೋ ಏಕಾ, ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾವ ಹೋತಿ. ತೇನ ತೇನ ಅವತ್ಥಾಭೇದೇನ ಪನಸ್ಸಾಯಂ ಭೇದೋ. ಏಕಸ್ಸಾಪಿ ಸತೋ ಸತ್ತಸ್ಸ ಕುಮಾರಯುವತ್ಥೇರಸೇನಾಪತಿರಾಜಾದಿವಸೇನ ಭೇದೋ ವಿಯ, ತಸ್ಮಾ ತಾಸು ಯತ್ಥ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ, ನ ತತ್ಥ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾದಯೋ. ಯತ್ಥ ವಾ ಪನ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾ, ನ ತತ್ಥ ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾದಯೋ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಯಥಾ ¶ ಚೇತಾಸಂ ಅತ್ಥತೋ ಏಕೀಭಾವೋ, ಏವಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾವಿಪಸ್ಸನುಪೇಕ್ಖಾನಮ್ಪಿ. ಪಞ್ಞಾ ಏವ ಹಿ ಸಾ, ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ಭಿನ್ನಾ. ಯಥಾ ಹಿ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಸಾಯಂ ಗೇಹಂ ಪವಿಟ್ಠಂ ಸಪ್ಪಂ ಅಜಪದದಣ್ಡಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪರಿಯೇಸಮಾನಸ್ಸ ತಂ ಥುಸಕೋಟ್ಠಕೇ ನಿಪನ್ನಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಸಪ್ಪೋ ನು ಖೋ, ನೋ’’ತಿ ಅವಲೋಕೇನ್ತಸ್ಸ ಸೋವತ್ಥಿಕತ್ತಯಂ ¶ ದಿಸ್ವಾ ನಿಬ್ಬೇಮತಿಕಸ್ಸ ‘‘ಸಪ್ಪೋ, ನ ಸಪ್ಪೋ’’ತಿ ವಿಚಿನನೇ ಮಜ್ಝತ್ತತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಏವಮೇವ ಯಾ ಆರದ್ಧವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಲಕ್ಖಣತ್ತಯೇ ದಿಟ್ಠೇ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅನಿಚ್ಚಭಾವಾದಿವಿಚಿನನೇ ಮಜ್ಝತ್ತತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಯಂ ವಿಪಸ್ಸನುಪೇಕ್ಖಾ. ಯಥಾ ಪನ ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಅಜಪದದಣ್ಡೇನ ಗಾಳ್ಹಂ ಸಪ್ಪಂ ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಕಿನ್ತಾಹಂ ಇಮಂ ಸಪ್ಪಂ ಅವಿಹೇಠೇನ್ತೋ ಅತ್ತಾನಞ್ಚ ಇಮಿನಾ ಅಡಂಸಾಪೇನ್ತೋ ಮುಞ್ಚೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ಮುಞ್ಚನಾಕಾರಮೇವ ಪರಿಯೇಸತೋ ಗಹಣೇ ಮಜ್ಝತ್ತತಾ ಹೋತಿ, ಏವಮೇವ ಯಾ ಲಕ್ಖಣತ್ತಯಸ್ಸ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಆದಿತ್ತೇ ವಿಯ ತಯೋ ಭವೇ ಪಸ್ಸತೋ ಸಙ್ಖಾರಗಹಣೇ ಮಜ್ಝತ್ತತಾ, ಅಯಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ. ಇತಿ ವಿಪಸ್ಸನುಪೇಕ್ಖಾಯ ಸಿದ್ಧಾಯ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾವ ಹೋತಿ. ಇಮಿನಾ ಪನೇಸಾ ವಿಚಿನನಗಹಣೇಸು ಮಜ್ಝತ್ತಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಿಚ್ಚೇನ ದ್ವಿಧಾ ಭಿನ್ನಾತಿ. ವೀರಿಯುಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ವೇದನುಪೇಕ್ಖಾ ಚ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಞ್ಚ ಅವಸೇಸಾಹಿ ಚ ಅತ್ಥತೋ ಭಿನ್ನಾ ಏವಾತಿ. ಆಹ ಚೇತ್ಥ –

‘‘ಮಜ್ಝತ್ತಬ್ರಹ್ಮಬೋಜ್ಝಙ್ಗಛಳಙ್ಗಝಾನಸುದ್ಧಿಯೋ;

ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರವೇದನಾ ವೀರಿಯಂ ಇತಿ.

ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸೋಪೇಕ್ಖಾ, ಛ ಮಜ್ಝತ್ತಾದಿತೋ ತತೋ;

ದುವೇ ಪಞ್ಞಾ ತತೋ ದ್ವೀಹಿ, ಚತಸ್ಸೋವ ಭವನ್ತಿಮಾ’’ತಿ.

ಇತಿ ¶ ಇಮಾಸು ಉಪೇಕ್ಖಾಸು ಝಾನುಪೇಕ್ಖಾ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಸಾ ಮಜ್ಝತ್ತಲಕ್ಖಣಾ. ಏತ್ಥಾಹ – ‘‘ನನು ಚಾಯಂ ಅತ್ಥತೋ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾವ ಹೋತಿ, ಸಾ ಚ ಪಠಮದುತಿಯಜ್ಝಾನೇಸುಪಿ ಅತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತತ್ರಪಿ ‘ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಚ ವಿಹರತೀ’ತಿ ಏವಮಯಂ ವತ್ತಬ್ಬಾ ಸಿಯಾ, ಸಾ ಕಸ್ಮಾ ನ ವುತ್ತಾ’’ತಿ? ಅಪರಿಬ್ಯತ್ತಕಿಚ್ಚತೋ. ಅಪರಿಬ್ಯತ್ತಞ್ಹಿ ತಸ್ಸ ತತ್ಥ ಕಿಚ್ಚಂ ವಿತಕ್ಕಾದೀಹಿ ಅಭಿಭೂತತ್ತಾ, ಇಧ ಪನಾಯಂ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪೀತೀಹಿ ಅನಭಿಭೂತತ್ತಾ ಉಕ್ಖಿತ್ತಸಿರಾ ವಿಯ ಹುತ್ವಾ ಪರಿಬ್ಯತ್ತಕಿಚ್ಚಾ ಜಾತಾ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಾತಿ.

ಇದಾನಿ ಸತೋ ಚ ಸಮ್ಪಜಾನೋತಿ ಏತ್ಥ ಸರತೀತಿ ಸತೋ. ಸಮ್ಪಜಾನಾತೀತಿ ಸಮ್ಪಜಾನೋ. ಇತಿ ಪುಗ್ಗಲೇನ ಸತಿ ಚ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಞ್ಚ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸರಣಲಕ್ಖಣಾ ¶ ಸತಿ. ಅಸಮ್ಮೋಹಲಕ್ಖಣಂ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ. ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಇದಂ ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ ಪುರಿಮಜ್ಝಾನೇಸುಪಿ ಅತ್ಥಿ, ಮುಟ್ಠಸ್ಸತಿಸ್ಸ ಹಿ ಅಸಮ್ಪಜಾನಸ್ಸ ಉಪಚಾರಮತ್ತಮ್ಪಿ ನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ, ಪಗೇವ ಅಪ್ಪನಾ. ಓಳಾರಿಕತ್ತಾ ಪನ ತೇಸಂ ಝಾನಾನಂ ಭೂಮಿಯಂ ವಿಯ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಗತಿ ಸುಖಾ ಹೋತಿ, ಅಬ್ಯತ್ತಂ ತತ್ಥ ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಕಿಚ್ಚಂ. ಓಳಾರಿಕಙ್ಗಪ್ಪಹಾನೇನ ಪನ ಸುಖುಮತ್ತಾ ಇಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಖುರಧಾರಾಯಂ ವಿಯ ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಕಿಚ್ಚಪರಿಗ್ಗಹಿತಾ ¶ ಏವ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಗತಿ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಾತಿ ಇಧೇವ ವುತ್ತಂ. ಕಿಞ್ಚ ಭಿಯ್ಯೋ – ಯಥಾ ಧೇನುಪಗೋ ವಚ್ಛೋ ಧೇನುತೋ ಅಪನೀತೋ ಅರಕ್ಖಿಯಮಾನೋ ಪುನದೇವ ಧೇನುಂ ಉಪಗಚ್ಛತಿ, ಏವಮಿದಂ ತತಿಯಜ್ಝಾನಸುಖಂ ಪೀತಿತೋ ಅಪನೀತಮ್ಪಿ ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಾರಕ್ಖೇನ ಅರಕ್ಖಿಯಮಾನಂ ಪುನದೇವ ಪೀತಿಂ ಉಪಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಪೀತಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಮೇವ ಸಿಯಾ. ಸುಖೇ ವಾಪಿ ಸತ್ತಾ ಸಾರಜ್ಜನ್ತಿ, ಇದಞ್ಚ ಅತಿಮಧುರಂ ಸುಖಂ ತತೋ ಪರಂ ಸುಖಾಭಾವಾ. ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞಾನುಭಾವೇನ ಪನೇತ್ಥ ಸುಖೇ ಅಸಾರಜ್ಜನಾ ಹೋತಿ, ನೋ ಅಞ್ಞಥಾತಿ ಇಮಮ್ಪಿ ಅತ್ಥವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇದಂ ಇಧೇವ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಇದಾನಿ ಸುಖಞ್ಚ ಕಾಯೇನ ಪಟಿಸಂವೇದೇತೀತಿ ಏತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ತತಿಯಜ್ಝಾನಸಮಙ್ಗಿನೋ ಸುಖಪಟಿಸಂವೇದನಾಭೋಗೋ ನತ್ಥಿ, ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ನಾಮಕಾಯೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಸುಖಂ, ಯಂ ವಾ ತಂ ನಾಮಕಾಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಸುಖಂ, ತಂಸಮುಟ್ಠಾನೇನಸ್ಸ ಯಸ್ಮಾ ಅತಿಪಣೀತೇನ ರೂಪೇನ ರೂಪಕಾಯೋ ಫುಟ್ಠೋ, ಯಸ್ಸ ಫುಟ್ಠತ್ತಾ ¶ ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಿತೋಪಿ ಸುಖಂ ಪಟಿಸಂವೇದೇಯ್ಯ, ತಸ್ಮಾ ಏತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸುಖಞ್ಚ ಕಾಯೇನ ಪಟಿಸಂವೇದೇಹೀ’’ತಿ ಆಹ.

ಇದಾನಿ ಯಂ ತಂ ಅರಿಯಾ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತಿ ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಸತಿಮಾ ಸುಖವಿಹಾರೀತಿ ಏತ್ಥ ಯಂಝಾನಹೇತು ಯಂಝಾನಕಾರಣಾ ತಂ ತತಿಯಜ್ಝಾನಸಮಙ್ಗಿಪುಗ್ಗಲಂ ಬುದ್ಧಾದಯೋ ಅರಿಯಾ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತಿ ದೇಸೇನ್ತಿ ಪಞ್ಞಪೇನ್ತಿ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಿ ವಿವರನ್ತಿ ವಿಭಜನ್ತಿ ಉತ್ತಾನೀಕರೋನ್ತಿ ಪಕಾಸೇನ್ತಿ, ಪಸಂಸನ್ತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಕಿನ್ತಿ? ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಸತಿಮಾ ಸುಖವಿಹಾರೀತಿ. ತಂ ತತಿಯಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತೀತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಕಸ್ಮಾ ಪನ ತಂ ತೇ ಏವಂ ಪಸಂಸನ್ತೀತಿ? ಪಸಂಸಾರಹತೋ. ಅಯಞ್ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ಅತಿಮಧುರಸುಖೇ ಸುಖಪಾರಮಿಪ್ಪತ್ತೇಪಿ ತತಿಯಜ್ಝಾನೇ ಉಪೇಕ್ಖಕೋ, ನ ತತ್ಥ ಸುಖಾಭಿಸಙ್ಗೇನ ಆಕಡ್ಢೀಯತಿ. ಯಥಾ ಚ ಪೀತಿ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಏವಂ ಉಪಟ್ಠಿತಸ್ಸತಿತಾಯ ¶ ಸತಿಮಾ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ಅರಿಯಕನ್ತಂ ಅರಿಯಜನಸೇವಿತಮೇವ ಚ ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಂ ಸುಖಂ ನಾಮಕಾಯೇನ ಪಟಿಸಂವೇದೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಸಂಸಾರಹೋ ಹೋತಿ. ಇತಿ ಪಸಂಸಾರಹತೋ ನಂ ಅರಿಯಾ ತೇ ಏವಂ ಪಸಂಸಾರಹಹೇತುಭೂತೇ ಗುಣೇ ಪಕಾಸೇನ್ತಾ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಕೋ ಸತಿಮಾ ಸುಖವಿಹಾರೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪಸಂಸನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತತಿಯನ್ತಿ ಗಣನಾನುಪುಬ್ಬತಾ ತತಿಯಂ, ತತಿಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿಪಿ ತತಿಯಂ.

ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾತಿ ಕಾಯಿಕಸುಖಸ್ಸ ಚ ಕಾಯಿಕದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ. ಪುಬ್ಬೇವಾತಿ ತಞ್ಚ ಖೋ ಪುಬ್ಬೇವ, ನ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಕ್ಖಣೇ. ಸೋಮನಸ್ಸದೋಮನಸ್ಸಾನಂ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾತಿ ಚೇತಸಿಕಸುಖಸ್ಸ ಚೇತಸಿಕದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚಾತಿ ಇಮೇಸಮ್ಪಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪುಬ್ಬೇವ ಅತ್ಥಙ್ಗಮಾ, ಪಹಾನಾ ¶ ಇಚ್ಚೇವ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಕದಾ ಪನ ನೇಸಂ ಪಹಾನಂ ಹೋತಿ? ಚತುನ್ನಂ ಝಾನಾನಂ ಉಪಚಾರಕ್ಖಣೇ. ಸೋಮನಸ್ಸಞ್ಹಿ ಚತುತ್ಥಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಉಪಚಾರಕ್ಖಣೇಯೇವ ಪಹೀಯತಿ, ದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸಸುಖಾನಿ ಪಠಮದುತಿಯತತಿಯಾನಂ ಉಪಚಾರಕ್ಖಣೇಸು. ಏವಮೇತೇಸಂ ಪಹಾನಕ್ಕಮೇನ ಅವುತ್ತಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ. ೨೧೯ ಆದಯೋ) ಪನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಉದ್ದೇಸಕ್ಕಮೇನೇವ ಇಧಾಪಿ ವುತ್ತಾನಂ ಸುಖದುಕ್ಖಸೋಮನಸ್ಸದೋಮನಸ್ಸಾನಂ ಪಹಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಯದಿ ಪನೇತಾನಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಉಪಚಾರಕ್ಖಣೇಯೇವ ಪಹೀಯನ್ತಿ ¶ , ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ‘‘ಕತ್ಥ ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಪರಿಸೇಸಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ವಿವಿಚ್ಚೇವ ಕಾಮೇಹಿ…ಪೇ… ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಏತ್ಥ ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಪರಿಸೇಸಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಕತ್ಥ ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಪರಿಸೇಸಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ? ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ…ಪೇ… ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಏತ್ಥ ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಪರಿಸೇಸಂ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೫೧೦) ಏವಂ ಝಾನೇಸ್ವೇವ ನಿರೋಧೋ ವುತ್ತೋತಿ? ಅತಿಸಯನಿರೋಧತ್ತಾ. ಅತಿಸಯನಿರೋಧೋ ಹಿ ತೇಸಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು, ನ ನಿರೋಧೋಯೇವ. ನಿರೋಧೋಯೇವ ಪನ ಉಪಚಾರಕ್ಖಣೇ, ನಾತಿಸಯನಿರೋಧೋ. ತಥಾ ಹಿ ನಾನಾವಜ್ಜನೇ ಪಠಮಜ್ಝಾನೂಪಚಾರೇ ನಿರುದ್ಧಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಡಂಸಮಕಸಾದಿಸಮ್ಫಸ್ಸೇನ ವಾ ವಿಸಮಾಸನೂಪತಾಪೇನ ವಾ ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ, ನ ತ್ವೇವ ಅನ್ತೋಅಪ್ಪನಾಯಂ. ಉಪಚಾರೇ ವಾ ನಿರುದ್ಧಮ್ಪೇತಂ ನ ಸುಟ್ಠು ¶ ನಿರುದ್ಧಂ ಹೋತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ಅವಿಹತತ್ತಾ. ಅನ್ತೋಅಪ್ಪನಾಯಂ ಪನ ಪೀತಿಫರಣೇನ ಸಬ್ಬೋ ಕಾಯೋ ಸುಖೋಕ್ಕನ್ತೋ ಹೋತಿ, ಸುಖೋಕ್ಕನ್ತಕಾಯಸ್ಸ ಚ ಸುಟ್ಠು ನಿರುದ್ಧಂ ಹೋತಿ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ವಿಹತತ್ತಾ. ನಾನಾವಜ್ಜನೇಯೇವ ಚ ದುತಿಯಜ್ಝಾನೂಪಚಾರೇ ಪಹೀನಸ್ಸಾಪಿ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ, ಯಸ್ಮಾ ಏತಂ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪಚ್ಚಯೇಪಿ ಕಾಯಕಿಲಮಥೇ ಚಿತ್ತೂಪಘಾತೇ ಚ ಸತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾಭಾವೇ ನೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಯತ್ಥ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತತ್ಥ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಭಾವೇ. ಅಪ್ಪಹೀನಾಯೇವ ಚ ದುತಿಯಜ್ಝಾನೂಪಚಾರೇ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾತಿ ತತ್ಥಸ್ಸ ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ, ನತ್ವೇವ ದುತಿಯಜ್ಝಾನೇ ಪಹೀನಪಚ್ಚಯತ್ತಾ. ತಥಾ ತತಿಯಜ್ಝಾನೂಪಚಾರೇ ಪಹೀನಸ್ಸಾಪಿ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪೀತಿಸಮುಟ್ಠಾನಪಣೀತರೂಪಫುಟ್ಠಕಾಯಸ್ಸ ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ, ನತ್ವೇವ ತತಿಯಜ್ಝಾನೇ. ತತಿಯಜ್ಝಾನೇ ಹಿ ಸುಖಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಪೀತಿ ಸಬ್ಬಸೋ ನಿರುದ್ಧಾ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೂಪಚಾರೇ ಪಹೀನಸ್ಸಾಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಆಸನ್ನತ್ತಾ, ಅಪ್ಪನಾಪ್ಪತ್ತಾಯ ಉಪೇಕ್ಖಾಯ ಅಭಾವೇನ ಸಮ್ಮಾ ಅನತಿಕ್ಕನ್ತತ್ತಾ ಚ ಸಿಯಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿ, ನತ್ವೇವ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೇ. ತಸ್ಮಾ ಏವ ಚ ‘‘ಏತ್ಥುಪ್ಪನ್ನಂ ದುಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಪರಿಸೇಸಂ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಪರಿಸೇಸಗ್ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ‘‘ಅಥೇವಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸೂಪಚಾರೇ ಪಹೀನಾಪಿ ಏತಾ ವೇದನಾ ಇಧ ಕಸ್ಮಾ ಸಮಾಹರೀ’’ತಿ ¶ ? ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ¶ . ಯಾ ಹಿ ಅಯಂ ‘‘ಅದುಕ್ಖಮಸುಖ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ, ಸಾ ಸುಖುಮಾ ದುಬ್ಬಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ನ ಸಕ್ಕಾ ಸುಖೇನ ಗಹೇತುಂ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ನಾಮ ದುಟ್ಠಸ್ಸ ಯಥಾ ತಥಾ ವಾ ಉಪಸಙ್ಕಮಿತ್ವಾ ಗಹೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಸ್ಸ ಗೋಣಸ್ಸ ಗಹಣತ್ಥಂ ಗೋಪೋ ಏಕಸ್ಮಿಂ ವಜೇ ಸಬ್ಬಾ ಗಾವೋ ಸಮಾಹರತಿ, ಅಥೇಕೇಕಂ ನೀಹರನ್ತೋ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಆಗತಂ ‘‘ಅಯಂ ಸೋ ಗಣ್ಹಥ ನ’’ನ್ತಿ ತಮ್ಪಿ ಗಾಹಾಪೇತಿ, ಏವಮೇವಂ ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಏತಾ ಸಮಾಹರಿ. ಏವಞ್ಹಿ ಸಮಾಹಟಾ ಏತಾ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ಯಂ ನೇವ ಸುಖಂ, ನ ದುಕ್ಖಂ, ನ ಸೋಮನಸ್ಸಂ, ನ ದೋಮನಸ್ಸಂ, ಅಯಂ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾವೇದನಾ’’ತಿ ಸಕ್ಕಾ ಹೋತಿ ಏಸಾ ಗಾಹಯಿತುಂ.

ಅಪಿಚ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚಾಪಿ ಏತಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸುಖದುಕ್ಖಪ್ಪಹಾನಾದಯೋ ಹಿ ತಸ್ಸಾ ಪಚ್ಚಯಾ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಪಚ್ಚಯಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ. ಇಧಾವುಸೋ, ಭಿಕ್ಖು ಸುಖಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾ…ಪೇ… ಚತುತ್ಥಂ ಝಾನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರತಿ. ಇಮೇ ಖೋ ಆವುಸೋ, ಚತ್ತಾರೋ ಪಚ್ಚಯಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೫೮). ಯಥಾ ವಾ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪಹೀನಾಪಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ ತತಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ವಣ್ಣಭಣನತ್ಥಂ ತತ್ಥ ಪಹೀನಾತಿ ವುತ್ತಾ ¶ , ಏವಂ ವಣ್ಣಭಣನತ್ಥಮ್ಪೇತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸೇತಾ ಇಧ ವುತ್ತಾತಿಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಪಚ್ಚಯಘಾತೇನ ವಾ ಏತ್ಥ ರಾಗದೋಸಾನಂ ಅತಿದೂರಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಮ್ಪೇತಾ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಏತಾಸು ಹಿ ಸುಖಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ, ಸೋಮನಸ್ಸಂ ರಾಗಸ್ಸ, ದುಕ್ಖಂ ದೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ, ದೋಮನಸ್ಸಂ ದೋಸಸ್ಸ. ಸುಖಾದಿಘಾತೇನ ಚ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ರಾಗದೋಸಾ ಹತಾತಿ ಅತಿದೂರೇ ಹೋನ್ತೀತಿ.

ಅದುಕ್ಖಮಸುಖನ್ತಿ ದುಕ್ಖಾಭಾವೇನ ಅದುಕ್ಖಂ. ಸುಖಾಭಾವೇನ ಅಸುಖಂ. ಏತೇನೇತ್ಥ ದುಕ್ಖಸುಖಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಂ ತತಿಯವೇದನಂ ದೀಪೇತಿ, ನ ದುಕ್ಖಸುಖಾಭಾವಮತ್ತಂ. ತತಿಯವೇದನಾ ನಾಮ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ, ಉಪೇಕ್ಖಾತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಾ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠವಿಪರೀತಾನುಭವನಲಕ್ಖಣಾ. ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿನ್ತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಯ ಜನಿತಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಂ. ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಝಾನೇ ಸುಪರಿಸುದ್ಧಾ ಸತಿ, ಯಾ ಚ ತಸ್ಸಾ ಸತಿಯಾ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿ, ಸಾ ಉಪೇಕ್ಖಾಯ ಕತಾ, ನ ಅಞ್ಞೇನ. ತಸ್ಮಾ ಏತಂ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಯಾಯ ಚ ಉಪೇಕ್ಖಾಯ ಏತ್ಥ ¶ ಸತಿಯಾ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿ ಹೋತಿ, ಸಾ ಅತ್ಥತೋ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚೇತ್ಥ ತಾಯ ಸತಿಯೇವ ಪರಿಸುದ್ಧಾ, ಅಪಿಚ ಖೋ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮಾ, ಸತಿಸೀಸೇನ ಪನ ದೇಸನಾ ವುತ್ತಾ.

ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅಯಂ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಹೇಟ್ಠಾಪಿ ತೀಸು ಝಾನೇಸು ವಿಜ್ಜತಿ, ಯಥಾ ಪನ ದಿವಾ ಸೂರಿಯಪ್ಪಭಾಭಿಭವಾ ಸೋಮ್ಮಭಾವೇನ ಚ ಅತ್ತನೋ ಉಪಕಾರಕತ್ತೇನ ವಾ ಸಭಾಗಾಯ ರತ್ತಿಯಾ ಅಲಾಭಾ ದಿವಾ ¶ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ಚನ್ದಲೇಖಾ ಅಪರಿಸುದ್ಧಾ ಹೋತಿ ಅಪರಿಯೋದಾತಾ, ಏವಮಯಮ್ಪಿ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾಚನ್ದಲೇಖಾ ವಿತಕ್ಕಾದಿಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮತೇಜಾಭಿಭವಾ ಸಭಾಗಾಯ ಚ ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾರತ್ತಿಯಾ ಅಲಾಭಾ ವಿಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಭೇದೇ ಅಪರಿಸುದ್ಧಾ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸಾ ಚ ಅಪರಿಸುದ್ಧಾಯ ದಿವಾ ಅಪರಿಸುದ್ಧಚನ್ದಲೇಖಾಯ ಪಭಾ ವಿಯ ಸಹಜಾತಾಪಿ ಸತಿಆದಯೋ ಅಪರಿಸುದ್ಧಾವ ಹೋನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ತೇಸು ಏಕಮ್ಪಿ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿ’’ನ್ತಿ ನ ವುತ್ತಂ. ಇಧ ಪನ ವಿತಕ್ಕಾದಿಪಚ್ಚನೀಕತೇಜಾಭಿಭವಾಭಾವಾ ಸಭಾಗಾಯ ಚ ಉಪೇಕ್ಖಾವೇದನಾರತ್ತಿಯಾ ಪಟಿಲಾಭಾ ಅಯಂ ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾಚನ್ದಲೇಖಾ ಅತಿವಿಯ ಪರಿಸುದ್ಧಾ. ತಸ್ಸಾ ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ಪರಿಸುದ್ಧಚನ್ದಲೇಖಾಯ ಪಭಾ ವಿಯ ಸಹಜಾತಾಪಿ ಸತಿಆದಯೋ ಪರಿಸುದ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ ಪರಿಯೋದಾತಾ. ತಸ್ಮಾ ಇದಮೇವ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಚತುತ್ಥನ್ತಿ ಗಣನಾನುಪುಬ್ಬತಾ ಚತುತ್ಥಂ, ಚತುತ್ಥಂ ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿಪಿ ಚತುತ್ಥಂ.

ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇಪಿ ನಾನಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಪಿ. ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ನಾನಾ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ನಾನಾಮಗ್ಗವಸೇನ. ಏಕಸ್ಸ ಹಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕೋ ¶ ಹೋತಿ, ದುತಿಯಮಗ್ಗಾದಯೋಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಾ ವಾ ದುತಿಯಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಿಕಾ ವಾ. ಏಕಸ್ಸ ಪಠಮಮಗ್ಗೋ ದುತಿಯಾದೀನಂ ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ, ದುತಿಯಾದಯೋಪಿ ದುತಿಯಾದೀನಂ ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಿಕಾ ವಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಾ ವಾ. ಏವಂ ಚತ್ತಾರೋಪಿ ಮಗ್ಗಾ ಝಾನವಸೇನ ಸದಿಸಾ ವಾ ಅಸದಿಸಾ ವಾ ಏಕಚ್ಚಸದಿಸಾ ವಾ ಹೋನ್ತಿ. ಅಯಂ ಪನಸ್ಸ ವಿಸೇಸೋ ಪಾದಕಜ್ಝಾನನಿಯಮೇನ ಹೋತಿ. ಪಠಮಜ್ಝಾನಲಾಭಿನೋ ಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಾಯ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ, ಮಗ್ಗಙ್ಗಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ ಪನೇತ್ಥ ಪರಿಪುಣ್ಣಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ. ದುತಿಯಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಿಕೋ ಹೋತಿ, ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ¶ ಪನೇತ್ಥ ಸತ್ತ ಹೋನ್ತಿ. ತತಿಯಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನೋ ತತಿಯಜ್ಝಾನಿಕೋ, ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಪನೇತ್ಥ ಸತ್ತ, ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ ಛ ಹೋನ್ತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಾ. ಆರುಪ್ಪೇ ಚತುಕ್ಕಪಞ್ಚಕಜ್ಝಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಲೋಕುತ್ತರಂ, ನ ಲೋಕಿಯನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಏತ್ಥ ಕಥನ್ತಿ? ಏತ್ಥಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು ಯತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲಭಿತ್ವಾ ಅರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಯೋ ಆರುಪ್ಪೇ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ತಂಝಾನಿಕಾವ ತಸ್ಸ ತತ್ಥ ತಯೋ ಮಗ್ಗಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಏವಂ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಮೇವ ನಿಯಮೇತಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ಥೇರಾ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಖನ್ಧಾ ನಿಯಮೇನ್ತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಕೇಚಿ ‘‘ಪುಗ್ಗಲಜ್ಝಾಸಯೋ ನಿಯಮೇತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಕೇಚಿ ‘‘ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀ ವಿಪಸ್ಸನಾ ನಿಯಮೇತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ.

ತತ್ರಾಯಂ ಅನುಪುಬ್ಬಿಕಥಾ – ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೇನ ಹಿ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗೋಪಿ, ಸಮಾಪತ್ತಿಲಾಭಿನೋ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಅಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಮಗ್ಗೋಪಿ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಪಕಿಣ್ಣಕಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಮಗ್ಗೋಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕೋವ ಹೋತಿ, ಸಬ್ಬೇಸು ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ ¶ ಅಟ್ಠ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಪಞ್ಚ ಝಾನಙ್ಗಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ತೇಸಞ್ಹಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗವಿಪಸ್ಸನಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾಪಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಪಿ ಹುತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾನಕಾಲೇ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಭಾವಂ ಪತ್ತಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾವ ಹೋತಿ.

ಪಞ್ಚಕನಯೇ ದುತಿಯತತಿಯಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಾನಿ ಪಾದಕಾನಿ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಮಗ್ಗೇಸು ಯಥಾಕ್ಕಮೇನೇವ ಝಾನಂ ಚತುರಙ್ಗಿಕಂ ತಿವಙ್ಗಿಕಂ ದುವಙ್ಗಿಕಞ್ಚ ಹೋತಿ, ಸಬ್ಬೇಸು ಪನ ಸತ್ತ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಚತುತ್ಥೇ ಛ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಿ. ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋ ಪಾದಕಜ್ಝಾನನಿಯಮೇನ ಚೇವ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೇನ ಚ ಹೋತಿ. ತೇಸಮ್ಪಿ ¶ ಹಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗವಿಪಸ್ಸನಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾಪಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾಪಿ ಹೋತಿ, ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾವ.

ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಮಗ್ಗೇ ಪನ ಉಪೇಕ್ಖಾಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾವಸೇನ ದ್ವೇ ಝಾನಙ್ಗಾನಿ, ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಛ ಸತ್ತ ಚೇವ. ಅಯಮ್ಪಿ ವಿಸೇಸೋ ಉಭಯನಿಯಮವಸೇನ ಹೋತಿ. ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ನಯೇ ಪುಬ್ಬಭಾಗವಿಪಸ್ಸನಾ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾ ವಾ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾ ವಾ ಹೋತಿ, ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಾವ ಹೋತಿ. ಅರೂಪಜ್ಝಾನಾನಿ ¶ ಪಾದಕಾನಿ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪಾದಿತಮಗ್ಗೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಇಧ ಪನ ಚತುಕ್ಕನಯೇ ಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತಸ್ಸ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ತಂ ಅಪನೇತ್ವಾ ಸೇಸಾನಂ ವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಪಾದಕಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಯೇ ಕೇಚಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆಸನ್ನಪದೇಸೇ ವುಟ್ಠಿತಸಮಾಪತ್ತಿ ಅತ್ತನಾ ಸದಿಸಭಾವಂ ಕರೋತಿ ಭೂಮಿವಣ್ಣೋ ವಿಯ ಗೋಧಾವಣ್ಣಸ್ಸ.

ದುತಿಯತ್ಥೇರವಾದೇ ಪನ ಯತೋ ಯತೋ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಯೇ ಯೇ ಸಮಾಪತ್ತಿಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಮಗ್ಗೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ ಹೋತಿ, ತಂತಂಸಮಾಪತ್ತಿಸದಿಸೋವ ಹೋತಿ. ತತ್ರಾಪಿ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತಿಯತ್ಥೇರವಾದೇ ಅತ್ತನೋ ಅಜ್ಝಾಸಯಾನುರೂಪೇನ ಯಂ ಯಂ ಝಾನಂ ಪಾದಕಂ ಕತ್ವಾ ಯೇ ಯೇ ಝಾನಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಸಿತ್ವಾ ಮಗ್ಗೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತೋ, ತಂತಂಝಾನಸದಿಸೋವ ಹೋತಿ. ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಪನ ಸಮ್ಮಸಿತಜ್ಝಾನಂ ವಾ ವಿನಾ ಅಜ್ಝಾಸಯಮತ್ತೇನೇವ ತಂ ನ ಇಜ್ಝತಿ. ಏತ್ಥಾಪಿ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಯಮೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧೀತಿ ಯಾ ಇಮೇಸು ಚತೂಸು ಝಾನೇಸು ಏಕಗ್ಗತಾ, ಅಯಂ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಲೋಕಿಯೋ, ಅಪರಭಾಗೇ ಲೋಕುತ್ತರೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ನಾಮ ವುಚ್ಚತಿ. ಏವಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರವಸೇನ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿ ¶ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ದೇಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಲೋಕಿಯಮಗ್ಗೇ ಸಬ್ಬಾನೇವ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಛಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಅಞ್ಞತರಾರಮ್ಮಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗೇ ಪನ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಾಯ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಅರಿಯಸಾವಕಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯಸಮುಗ್ಘಾತಕಂ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖು ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ತಥಾ ಸಮ್ಪನ್ನದಿಟ್ಠಿಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೋ ತಿವಿಧಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಸಮುಗ್ಘಾತಕೋ ಚೇತಸೋ ನಿಬ್ಬಾನಪದಾಭಿನಿರೋಪನೋ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ತಥಾ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕೇನ್ತಸ್ಸ ಚ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಚತುಬ್ಬಿಧವಚೀದುಚ್ಚರಿತಸಮುಗ್ಘಾತಿಕಾ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾಯ ವಿರತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ, ತಥಾ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ತಿವಿಧಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಸಮುಚ್ಛೇದಿಕಾ ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಾ ವಿರತಿ ¶ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ, ತೇಸಂಯೇವ ಚಸ್ಸ ವಾಚಾಕಮ್ಮನ್ತಾನಂ ವೋದಾನಭೂತಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಕುಹನಾದಿಸಮುಚ್ಛೇದಿಕಾ ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಾ ವಿರತಿ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ, ತಸ್ಸಾಯೇವಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಕಮ್ಮನ್ತಾಜೀವಸಙ್ಖಾತಾಯ ಸೀಲಭೂಮಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಮಾನಸ್ಸ ತದನುರೂಪೋ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೋವ ಕೋಸಜ್ಜಸಮುಚ್ಛೇದಕೋ, ಅನುಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಕುಸಲಕುಸಲಾನಂ ¶ ಅನುಪ್ಪಾದಪ್ಪಹಾನುಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಸಾಧಕೋ ಚ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೋ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ, ಏವಂ ವಾಯಮನ್ತಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತೋವ ಮಿಚ್ಛಾಸತಿವಿನಿದ್ಧುನಕೋ, ಕಾಯಾದೀಸು ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾದಿಸಾಧಕೋ ಚ ಚೇತಸೋ ಅಸಮ್ಮೋಸೋ ಸಮ್ಮಾಸತಿ. ಏವಂ ಅನುತ್ತರಾಯ ಸತಿಯಾ ಸುವಿಹಿತಚಿತ್ತಾರಕ್ಖಸ್ಸ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧಿವಿದ್ಧಂಸಿಕಾ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ. ಏಸ ಲೋಕುತ್ತರೋ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ.

ಯೋ ಸಹ ಲೋಕಿಯೇನ ಮಗ್ಗೇನ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಪಟಿಪದಾತಿ ಸಙ್ಖ್ಯಂ ಗತೋ, ಸೋ ಖೋ ಪನೇಸ ಮಗ್ಗೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಕಪ್ಪಾನಂ ವಿಜ್ಜಾಯ ಸೇಸಧಮ್ಮಾನಂ ಚರಣೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ವಿಜ್ಜಾ ಚೇವ ಚರಣಞ್ಚ. ತಥಾ ತೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಯಾನೇನ ಇತರೇಸಂ ಸಮಥಯಾನೇನ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಸಮಥೋ ಚೇವ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ. ತೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇನ ತದನನ್ತರಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನ ಅವಸೇಸಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇನ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಅಧಿಸೀಲಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಾಹಿ ಚ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಖನ್ಧತ್ತಯಞ್ಚೇವ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಞ್ಚ ಹೋತಿ. ಯೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ದಸ್ಸನಸಮತ್ಥೇಹಿ ಚಕ್ಖೂಹಿ ಗಮನಸಮತ್ಥೇಹಿ ಚ ಪಾದೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಅದ್ಧಿಕೋ ವಿಯ ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪನ್ನೋ ಹುತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯಾನೇನ ಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಾನುಯೋಗಂ ಸಮಥಯಾನೇನ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗನ್ತಿ ಅನ್ತದ್ವಯಂ ಪರಿವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಮಜ್ಝಿಮಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇನ ಮೋಹಕ್ಖನ್ಧಂ, ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನ ದೋಸಕ್ಖನ್ಧಂ, ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇನ ಚ ಲೋಭಕ್ಖನ್ಧಂ ಪದಾಲೇನ್ತೋ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಾಯ ಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪದಂ, ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾಯ ಸೀಲಸಮ್ಪದಂ, ಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಾಯ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪದನ್ತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಪತ್ವಾ ಅಮತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ. ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಂ ಸತ್ತತಿಂಸಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮರತನವಿಚಿತ್ತಂ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಸಙ್ಖಾತಂ ಅರಿಯಭೂಮಿಂ ಓಕ್ಕನ್ತೋ ಹೋತೀತಿ.

ಮಗ್ಗಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಸಚ್ಚಪಕಿಣ್ಣಕವಣ್ಣನಾ

ಚತೂಸು ¶ ¶ ¶ ಪನ ಸಚ್ಚೇಸು ಬಾಧನಲಕ್ಖಣಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ಪಭವಲಕ್ಖಣಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಸನ್ತಿಲಕ್ಖಣಂ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ನಿಯ್ಯಾನಲಕ್ಖಣಂ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ, ಅಪಿಚ ಪವತ್ತಿಪವತ್ತಕನಿವತ್ತಿನಿವತ್ತಕಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ. ತಥಾ ಸಙ್ಖತತಣ್ಹಾಅಸಙ್ಖತದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಾನಿ ಚ.

ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಚತ್ತಾರೇವ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ ಅನೂನಾನಿ ಅನಧಿಕಾನೀತಿ ಚೇ? ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ಚ ಅನಪನೇಯ್ಯಭಾವತೋ. ನ ಹಿ ಏತೇಹಿ ಅಞ್ಞಂ ಅಧಿಕಂ ವಾ, ಏತೇಸಂ ವಾ ಏಕಮ್ಪಿ ಅಪನೇತಬ್ಬಂ ಸಮ್ಭೋತಿ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ‘ನೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ಅಞ್ಞಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ. ಯಂ ಸಮಣೇನ ಗೋತಮೇನ ದೇಸಿತಂ, ಅಹಮೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅಞ್ಞಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಪಞ್ಞಪೇಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ.

ಯಥಾ ಚಾಹ –

‘‘ಯೋ ಹಿ ಕೋಚಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ಏವಂ ವದೇಯ್ಯ ‘ನೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಠಮಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ, ಯಂ ಸಮಣೇನ ಗೋತಮೇನ ದೇಸಿತಂ, ಅಹಮೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಠಮಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಾಯ ಅಞ್ಞಂ ದುಕ್ಖಂ ಪಠಮಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ಪಞ್ಞಪೇಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೮೬).

ಅಪಿಚ ಪವತ್ತಿಮಾಚಿಕ್ಖನ್ತೋ ಭಗವಾ ಸಹೇತುಕಂ ಆಚಿಕ್ಖಿ, ನಿವತ್ತಿಞ್ಚ ಸಉಪಾಯಂ. ಇತಿ ಪವತ್ತಿನಿವತ್ತಿತದುಭಯಹೇತೂನಂ ಏತಪ್ಪರಮತೋ ಚತ್ತಾರೇವ ವುತ್ತಾನಿ. ತಥಾ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪಹಾತಬ್ಬಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಭಾವೇತಬ್ಬಾನಂ, ತಣ್ಹಾವತ್ಥುತಣ್ಹಾತಣ್ಹಾನಿರೋಧತಣ್ಹಾನಿರೋಧೂಪಾಯಾನಂ, ಆಲಯಆಲಯರಾಮತಾಆಲಯಸಮುಗ್ಘಾತಆಲಯಸಮುಗ್ಘಾತೂಪಾಯಾನಞ್ಚ ವಸೇನಾಪಿ ಚತ್ತಾರೇವ ವುತ್ತಾನೀತಿ.

ಏತ್ಥ ಚ ಓಳಾರಿಕತ್ತಾ ಸಬ್ಬಸತ್ತಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಚ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಸೇವ ಹೇತುದಸ್ಸನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಹೇತುನಿರೋಧಾ ¶ ಫಲನಿರೋಧೋತಿ ¶ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತತೋ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ತದಧಿಗಮೂಪಾಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅನ್ತೇ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ. ಭವಸುಖಸ್ಸಾದಗಧಿತಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಸಂವೇಗಜನನತ್ಥಂ ¶ ಪಠಮಂ ದುಕ್ಖಮಾಹ. ತಂ ನೇವ ಅಕತಂ ಆಗಚ್ಛತಿ, ನ ಇಸ್ಸರನಿಮ್ಮಾನಾದಿತೋ ಹೋತಿ, ಇತೋ ಪನ ಹೋತೀತಿ ಞಾಪನತ್ಥಂ ತದನನ್ತರಂ ಸಮುದಯಂ. ತತೋ ಸಹೇತುಕೇನ ದುಕ್ಖೇನ ಅಭಿಭೂತತ್ತಾ ಸಂವಿಗ್ಗಮಾನಸಾನಂ ದುಕ್ಖನಿಸ್ಸರಣಗವೇಸೀನಂ ನಿಸ್ಸರಣದಸ್ಸನೇನ ಅಸ್ಸಾಸಜನನತ್ಥಂ ನಿರೋಧಂ. ತತೋ ನಿರೋಧಾಧಿಗಮನತ್ಥಂ ನಿರೋಧಸಮ್ಪಾಪಕಂ ಮಗ್ಗನ್ತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ಕಮೋ.

ಏತೇಸು ಪನ ಭಾರೋ ವಿಯ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಭಾರಾದಾನಮಿವ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಭಾರನಿಕ್ಖೇಪನಮಿವ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ಭಾರನಿಕ್ಖೇಪನೂಪಾಯೋ ವಿಯ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ. ರೋಗೋ ವಿಯ ವಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ರೋಗನಿದಾನಮಿವ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ರೋಗವೂಪಸಮೋ ವಿಯ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ಭೇಸಜ್ಜಮಿವ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ. ದುಬ್ಭಿಕ್ಖಮಿವ ವಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ದುಬ್ಬುಟ್ಠಿ ವಿಯ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಸುಭಿಕ್ಖಮಿವ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ಸುವುಟ್ಠಿ ವಿಯ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ. ಅಪಿಚ ವೇರೀವೇರಮೂಲವೇರಸಮುಗ್ಘಾತವೇರಸಮುಗ್ಘಾತೂಪಾಯೇಹಿ, ವಿಸರುಕ್ಖರುಕ್ಖಮೂಲಮೂಲೂಪಚ್ಛೇದತದುಪಚ್ಛೇದೂಪಾಯೇಹಿ, ಭಯಭಯಮೂಲನಿಬ್ಭಯತದಧಿಗಮೂಪಾಯೇಹಿ, ಓರಿಮತೀರಮಹೋಘಪಾರಿಮತೀರತಂಸಮ್ಪಾಪಕವಾಯಾಮೇಹಿ ಚ ಯೋಜೇತ್ವಾಪೇತಾನಿ ಉಪಮಾತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾನೀತಿ.

ಸಬ್ಬಾನೇವ ಪನೇತಾನಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪರಮತ್ಥೇನ ವೇದಕಕಾರಕನಿಬ್ಬುತಗಮಕಾಭಾವತೋ ಸುಞ್ಞಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ದುಕ್ಖಮೇವ ಹಿ ನ ಕೋಚಿ ದುಕ್ಖಿತೋ, ಕಾರಕೋ ನ ಕಿರಿಯಾವ ವಿಜ್ಜತಿ;

ಅತ್ಥಿ ನಿಬ್ಬುತಿ ನ ನಿಬ್ಬುತೋ ಪುಮಾ, ಮಗ್ಗಮತ್ಥಿ ಗಮಕೋ ನ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ.

ಅಥ ವಾ –

ಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಸುಞ್ಞಂ, ಪುರಿಮದ್ವಯಮತ್ತಸುಞ್ಞಮಮತಪದಂ;

ಧುವಸುಖಅತ್ತವಿರಹಿತೋ, ಮಗ್ಗೋ ಇತಿ ಸುಞ್ಞತಾ ತೇಸು.

ನಿರೋಧಸುಞ್ಞಾನಿ ¶ ವಾ ತೀಣಿ, ನಿರೋಧೋ ಚ ಸೇಸತ್ತಯಸುಞ್ಞೋ. ಫಲಸುಞ್ಞೋ ವಾ ಏತ್ಥ ಹೇತು ಸಮುದಯೇ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ, ಮಗ್ಗೇ ಚ ನಿರೋಧಸ್ಸ, ನ ಫಲೇನ ಸಗಬ್ಭೋ ಪಕತಿವಾದೀನಂ ಪಕತಿ ವಿಯ. ಹೇತುಸುಞ್ಞಞ್ಚ ಫಲಂ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಾನಂ ನಿರೋಧಮಗ್ಗಾನಞ್ಚ ಅಸಮವಾಯಾ, ನ ಹೇತುಸಮವೇತಂ ಹೇತುಫಲಂ ಸಮವಾಯವಾದೀನಂ ದ್ವಿಅಣುಕಾದಿ ವಿಯ. ತೇನೇತಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ತಯಮಿಧ ¶ ¶ ನಿರೋಧಸುಞ್ಞಂ, ತಯೇನ ತೇನಾಪಿ ನಿಬ್ಬುತೀ ಸುಞ್ಞಾ;

ಸುಞ್ಞೋ ಫಲೇನ ಹೇತು, ಫಲಮ್ಪಿ ತಂಹೇತುನಾ ಸುಞ್ಞ’’ನ್ತಿ.

ಸಬ್ಬಾನೇವ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಭಾಗಾನಿ ಅವಿತಥತೋ ಅತ್ತಸುಞ್ಞತೋ ದುಕ್ಕರಪಟಿವೇಧತೋ ಚ. ಯಥಾಹ –

‘‘ತಂ ಕಿಂ ಮಞ್ಞಸಿ, ಆನನ್ದ, ಕತಮಂ ನು ಖೋ ದುಕ್ಕರತರಂ ವಾ ದುರಭಿಸಮ್ಭವತರಂ ವಾ, ಯೋ ದೂರತೋವ ಸುಖುಮೇನ ತಾಳಚ್ಛಿಗ್ಗಳೇನ ಅಸನಂ ಅತಿಪಾತೇಯ್ಯ ಪೋಙ್ಖಾನುಪೋಙ್ಖಂ ಅವಿರಾಧಿತಂ, ಯೋ ವಾ ಸತ್ತಧಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ವಾಲಸ್ಸ ಕೋಟಿಯಾ ಕೋಟಿಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝೇಯ್ಯಾತಿ? ಏತದೇವ, ಭನ್ತೇ, ದುಕ್ಕರತರಞ್ಚೇವ ದುರಭಿಸಮ್ಭವತರಞ್ಚ; ಯೋ ವಾ ಸತ್ತಧಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸ ವಾಲಸ್ಸ ಕೋಟಿಯಾ ಕೋಟಿಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝೇಯ್ಯಾತಿ; ಅಥ ಖೋ ತೇ, ಆನನ್ದ, ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝತರಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ, ಯೇ ‘ಇದಂ ದುಕ್ಖ’ನ್ತಿ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಿ…ಪೇ… ‘ಅಯಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾ’ತಿ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೧೧೫);

ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಸಲಕ್ಖಣವವತ್ಥಾನತೋ. ಪುರಿಮಾನಿ ಚ ದ್ವೇ ಸಭಾಗಾನಿ ದುರವಗಾಹತ್ಥೇನ ಗಮ್ಭೀರತ್ತಾ ಲೋಕಿಯತ್ತಾ ಸಾಸವತ್ತಾ ಚ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಫಲಹೇತುಭೇದತೋ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪಹಾತಬ್ಬತೋ ಚ. ಪಚ್ಛಿಮಾನಿಪಿ ದ್ವೇ ಸಭಾಗಾನಿ ಗಮ್ಭೀರತ್ತೇನ ದುರವಗಾಹತ್ತಾ ಲೋಕುತ್ತರತ್ತಾ ಅನಾಸವತ್ತಾ ಚ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ವಿಸಯವಿಸಯೀಭೇದತೋ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಭಾವೇತಬ್ಬತೋ ಚ. ಪಠಮತತಿಯಾನಿ ಚಾಪಿ ಸಭಾಗಾನಿ ಫಲಾಪದೇಸತೋ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತತೋ ¶ . ದುತಿಯಚತುತ್ಥಾನಿ ಚಾಪಿ ಸಭಾಗಾನಿ ಹೇತುಅಪದೇಸತೋ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಏಕನ್ತಕುಸಲಾಕುಸಲತೋ. ಪಠಮಚತುತ್ಥಾನಿ ಚಾಪಿ ಸಭಾಗಾನಿ ಸಙ್ಖತತೋ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರತೋ. ದುತಿಯತತಿಯಾನಿ ಚಾಪಿ ಸಭಾಗಾನಿ ನೇವಸೇಕ್ಖನಾಸೇಕ್ಖಭಾವತೋ, ವಿಸಭಾಗಾನಿ ಸಾರಮ್ಮಣಾನಾರಮ್ಮಣತೋ.

‘‘ಇತಿ ಏವಂ ಪಕಾರೇಹಿ, ನಯೇಹಿ ಚ ವಿಚಕ್ಖಣೋ;

ವಿಜಞ್ಞಾ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ, ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗತ’’ನ್ತಿ.

ಸಬ್ಬಮೇವ ¶ ಚೇತ್ಥ ದುಕ್ಖಂ ಏಕವಿಧಂ ಪವತ್ತಿಭಾವತೋ, ದುವಿಧಂ ನಾಮರೂಪತೋ, ತಿವಿಧಂ ಕಾಮರೂಪಾರೂಪೂಪಪತ್ತಿಭವಭೇದತೋ, ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಚತುಆಹಾರಭೇದತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧಂ ¶ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಭೇದತೋ. ಸಮುದಯೋಪಿ ಏಕವಿಧೋ ಪವತ್ತಕಭಾವತೋ, ದುವಿಧೋ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಸಮ್ಪಯುತ್ತತೋ, ತಿವಿಧೋ ಕಾಮಭವವಿಭವತಣ್ಹಾಭೇದತೋ, ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಚತುಮಗ್ಗಪ್ಪಹೇಯ್ಯತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧೋ ರೂಪಾಭಿನನ್ದನಾದಿಭೇದತೋ, ಛಬ್ಬಿಧೋ ಛತಣ್ಹಾಕಾಯಭೇದತೋ. ನಿರೋಧೋಪಿ ಏಕವಿಧೋ ಅಸಙ್ಖತಧಾತುಭಾವತೋ, ಪರಿಯಾಯತೋ ಪನ ದುವಿಧೋ ಸಉಪಾದಿಸೇಸಅನುಪಾದಿಸೇಸತೋ, ತಿವಿಧೋ ಭವತ್ತಯವೂಪಸಮತೋ, ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಚತುಮಗ್ಗಾಧಿಗಮನೀಯತೋ, ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಪಞ್ಚಾಭಿನನ್ದನವೂಪಸಮತೋ, ಛಬ್ಬಿಧೋ ಛತಣ್ಹಾಕಾಯಕ್ಖಯಭೇದತೋ. ಮಗ್ಗೋಪಿ ಏಕವಿಧೋ ಭಾವೇತಬ್ಬತೋ, ದುವಿಧೋ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಭೇದತೋ, ದಸ್ಸನಭಾವನಾಭೇದತೋ ವಾ, ತಿವಿಧೋ ಖನ್ಧತ್ತಯಭೇದತೋ. ಅಯಞ್ಹಿ ಸಪ್ಪದೇಸತ್ತಾ ನಗರಂ ವಿಯ ರಜ್ಜೇನ ನಿಪ್ಪದೇಸೇಹಿ ತೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತೋ. ಯಥಾಹ –

‘‘ನ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಅರಿಯೇನ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೇನ ಮಗ್ಗೇನ ತಯೋ ಖನ್ಧಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ, ತೀಹಿ ಚ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಖನ್ಧೇಹಿ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ. ಯಾ, ಚಾವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ಯಾ ಚ ಸಮ್ಮಾಸತಿ ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ. ಯಾ ಚ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಯೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇ ಸಙ್ಗಹಿತಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೨).

ಚತುಬ್ಬಿಧೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಾದಿವಸೇನ.

ಅಪಿಚ ಸಬ್ಬಾನೇವ ಸಚ್ಚಾನಿ ಏಕವಿಧಾನಿ ಅವಿತಥತ್ತಾ, ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯತ್ತಾ ವಾ. ದುವಿಧಾನಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರತೋ, ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತತೋ ¶ ವಾ. ತಿವಿಧಾನಿ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬತೋ ಅಪ್ಪಹಾತಬ್ಬತೋ ನೇವಪಹಾತಬ್ಬನಾಪಹಾತಬ್ಬತೋ ಚ. ಚತುಬ್ಬಿಧಾನಿ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪಹಾತಬ್ಬಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಭಾವೇತಬ್ಬತೋತಿ.

‘‘ಏವಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ, ದುಬ್ಬೋಧಾನಂ ಬುಧೋ ವಿಧಿಂ;

ಅನೇಕಭೇದತೋ ಜಞ್ಞಾ, ಹಿತಾಯ ಚ ಸುಖಾಯ ಚಾ’’ತಿ.

ಸಚ್ಚಪಕಿಣ್ಣಕವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಇದಾನಿ ¶ ¶ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿ ಭಗವತಾ ದೇಸಿತಕ್ಕಮೇನೇವ ಅನ್ತೇ ಸಚ್ಚಚತುಕ್ಕಂ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ‘‘ತಂ ಞಾತಟ್ಠೇನ ¶ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಚ್ಚಚತುಕ್ಕವಸೇನ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣಂ ನಿಗಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ. ಏವಂ ‘‘ಸೋತಾವಧಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಸುತಮಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಂ ಸಬ್ಬಂ ನಿಗಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತೀತಿ.

ಸದ್ಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸಿನಿಯಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯ

ಸುತಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨. ಸೀಲಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೩೭. ಸೀಲಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಪಞ್ಚಾತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ಸೀಲಾನೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ಪರಿಯನ್ತಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲನ್ತಿಆದಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸನಂ. ಪರಿಯನ್ತಪಾರಿಸುದ್ಧೀತಿಆದೀಸು ಯಥಾ ನೀಲವಣ್ಣಯೋಗತೋ ವತ್ಥಮ್ಪಿ ನೀಲಮಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ನೀಲನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಗಣನವಸೇನ ಪರಿಯನ್ತೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಅಸ್ಸಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಪರಿಯನ್ತಾ, ಉಪಸಮ್ಪನ್ನಸೀಲೇ ಪತ್ತೋ ಅನುಪಸಮ್ಪನ್ನಸೀಲಸ್ಸ ಅವಸಾನಸಬ್ಭಾವತೋ ವಾ ಪರಿಯನ್ತೋ ಅವಸಾನಂ ಅಸ್ಸಾ ಅತ್ಥೀತಿ ಪರಿಯನ್ತಾ. ಸಪರಿಯನ್ತಾತಿ ವಾ ವತ್ತಬ್ಬೇ ಸಕಾರಲೋಪೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ‘‘ದಕಂ ದಕಾಸಯಾ ಪವಿಸನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೭೮; ಅ. ನಿ. ೪.೩೩) ಏತ್ಥ ಉಕಾರಲೋಪೋ ವಿಯ. ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವೋ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿ, ಪರಿಯನ್ತಾ ಚ ಸಾ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿ ಚಾತಿ ಪರಿಯನ್ತಪಾರಿಸುದ್ಧಿ, ಪರಿಯನ್ತಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಂ ಸೀಲಂ ಪರಿಯನ್ತಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲಂ. ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ನ ಪರಿಯನ್ತಾತಿ ಅಪರಿಯನ್ತಾ, ನತ್ಥಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ಪರಿಯನ್ತೋತಿಪಿ ಅಪರಿಯನ್ತಾ, ವುದ್ಧೋ ಏತಿಸ್ಸಾ ಪರಿಯನ್ತೋತಿಪಿ ಅಪರಿಯನ್ತಾ. ಸಮಾದಾನತೋ ಪಭುತಿ ಅಖಣ್ಡಿತತ್ತಾ ಖಣ್ಡಿತಾಪಿ ಕತಪಟಿಕಮ್ಮತ್ತಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಮತ್ತಕೇನಾಪಿ ಮಲೇನ ವಿರಹಿತತ್ತಾ ಚ ಪರಿಸುದ್ಧಜಾತಿಮಣಿ ವಿಯ ಸುಧನ್ತಸುಪರಿಕಮ್ಮಕತಸುವಣ್ಣಂ ವಿಯ ಚ ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಾ ಅನೂನಟ್ಠೇನ ಪರಿಪೂಣ್ಣಾ. ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪಹೀನತ್ತಾ ದಿಟ್ಠಿಪರಾಮಾಸೇನ ಅಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಅಪರಾಮಟ್ಠಾ.ಅಯಂ ತೇ ಸೀಲೇ ದೋಸೋತಿ ಕೇನಚಿ ಚೋದಕೇನ ಪರಾಮಸಿತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ವಾ ಅಪರಾಮಟ್ಠಾ. ಅರಹತ್ತಫಲಕ್ಖಣೇ ಸಬ್ಬದರಥಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿ. ಅನುಪಸಮ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಅನವಸೇಸಸಮಾದಾನವಸೇನ ಸೀಲಸಮ್ಪದಾಯ ಭುಸಂ ಸಮ್ಪನ್ನಾತಿ ಉಪಸಮ್ಪನ್ನಾ, ನ ಉಪಸಮ್ಪನ್ನಾ ಅನುಪಸಮ್ಪನ್ನಾ. ತೇಸಂ ಅನುಪಸಮ್ಪನ್ನಾನಂ.

ಪರಿಯನ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಾನನ್ತಿ ¶ ಏತ್ಥ ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ ಸಿಕ್ಖಾ, ಕೋಟ್ಠಾಸಟ್ಠೇನ ಪದಾನಿ, ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಕೋಟ್ಠಾಸಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಪಿಚ ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಿತೇನ ಉಪರಿಪತ್ತಬ್ಬತ್ತಾ ಸಬ್ಬೇ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ¶ ಸಿಕ್ಖಾ, ಸೀಲಾನಿ ತಾಸಂ ಸಿಕ್ಖಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಪದಾನೀತಿ ಸಿಕ್ಖಾನಂ ಪದತ್ತಾ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಿ ¶ , ಪರಿಯನ್ತಾನಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪರಿಯನ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಾ. ತೇಸಂ ಪರಿಯನ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ. ಏತ್ಥ ಚ ದ್ವೇ ಪರಿಯನ್ತಾ ಸಿಕ್ಖಾಪದಪರಿಯನ್ತೋ ಚ ಕಾಲಪರಿಯನ್ತೋ ಚ. ಕತಮೋ ಸಿಕ್ಖಾಪದಪರಿಯನ್ತೋ? ಉಪಾಸಕೋಪಾಸಿಕಾನಂ ಯಥಾಸಮಾದಾನವಸೇನ ಏಕಂ ವಾ ದ್ವೇ ವಾ ತೀಣಿ ವಾ ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಪಞ್ಚ ವಾ ಅಟ್ಠ ವಾ ದಸ ವಾ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಸಿಕ್ಖಮಾನಸಾಮಣೇರಸಾಮಣೇರೀನಂ ದಸ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಿ. ಅಯಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಪರಿಯನ್ತೋ. ಕತಮೋ ಕಾಲಪರಿಯನ್ತೋ? ಉಪಾಸಕೋಪಾಸಿಕಾ ದಾನಂ ದದಮಾನಾ ಪರಿವೇಸನಪರಿಯನ್ತಂ ಸೀಲಂ ಸಮಾದಿಯನ್ತಿ, ವಿಹಾರಗತಾ ವಿಹಾರಪರಿಯನ್ತಂ ಸೀಲಂ ಸಮಾದಿಯನ್ತಿ, ಏಕಂ ವಾ ದ್ವೇ ವಾ ತಯೋ ವಾ ಭಿಯ್ಯೋ ವಾ ರತ್ತಿನ್ದಿವಾನಿ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಕತ್ವಾ ಸೀಲಂ ಸಮಾದಿಯನ್ತಿ. ಅಯಂ ಕಾಲಪರಿಯನ್ತೋ. ಇಮೇಸು ದ್ವೀಸು ಪರಿಯನ್ತೇಸು ಸಿಕ್ಖಾಪದಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಸಮಾದಿನ್ನಂ ಸೀಲಂ ವೀತಿಕ್ಕಮನೇನ ವಾ ಮರಣೇನ ವಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭತಿ, ಕಾಲಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕತ್ವಾ ಸಮಾದಿನ್ನಂ ತಂತಂಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇನ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭತಿ.

ಅಪರಿಯನ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಾನನ್ತಿ –

‘‘ನವ ಕೋಟಿಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಅಸೀತಿ ಸತಕೋಟಿಯೋ;

ಪಞ್ಞಾಸ ಸತಸಹಸ್ಸಾನಿ, ಛತ್ತಿಂಸ ಚ ಪುನಾಪರೇ.

‘‘ಏತೇ ಸಂವರವಿನಯಾ, ಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಪಕಾಸಿತಾ;

ಪೇಯ್ಯಾಲಮುಖೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ, ಸಿಕ್ಖಾ ವಿನಯಸಂವರೇ’’ತಿ. –

ಏವಂ ಗಣನವಸೇನ ಪರಿಯನ್ತಾನಮ್ಪಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ ಅನವಸೇಸಸಮಾದಾನಭಾವವಸೇನ ಲಾಭಯಸಞಾತಿಅಙ್ಗಜೀವಿತಹೇತು ಅದಿಟ್ಠಪರಿಯನ್ತಭಾವವಸೇನ ಉಪರಿ ರಕ್ಖಿತಬ್ಬಸೀಲಪರಿಚ್ಛೇದಾಭಾವವಸೇನ ಚ ನತ್ಥಿ ಏತೇಸಂ ಪರಿಯನ್ತೋತಿ ಅಪರಿಯನ್ತಾನಿ. ಅಪರಿಯನ್ತಾನಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅಪರಿಯನ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಾ. ತೇಸಂ ಅಪರಿಯನ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ, ವುದ್ಧಪರಿಯನ್ತಸಿಕ್ಖಾಪದಾನನ್ತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ.

ಪುಥುಜ್ಜನಕಲ್ಯಾಣಕಾನನ್ತಿಆದೀಸು ¶ –

‘‘ಪುಥೂನಂ ಜನನಾದೀಹಿ, ಕಾರಣೇಹಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ;

ಪುಥುಜ್ಜನನ್ತೋಗಧತ್ತಾ, ಪುಥುವಾಯಂ ಜನೋ ಇತಿ’’. –

ವುತ್ತಪುಥುಜ್ಜನಲಕ್ಖಣಾನತಿಕ್ಕಮೇಪಿ –

‘‘ದುವೇ ¶ ¶ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ವುತ್ತಾ, ಬುದ್ಧೇನಾದಿಚ್ಚಬನ್ಧುನಾ;

ಅನ್ಧೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಏಕೋ, ಕಲ್ಯಾಣೇಕೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ’’ತಿ. –

ವುತ್ತಪುಥುಜ್ಜನದ್ವಯೇ ಕಲ್ಯಾಣಧಮ್ಮಸಮಾಗಮೇನ ಅನ್ಧಪುಥುಜ್ಜನಭಾವಂ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನಭಾವೇ ಠಿತಾನಂ ಪುಥುಜ್ಜನಕಲ್ಯಾಣಕಾನಂ ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಪುಥುಜ್ಜನೇಸು ವಾ ಕಲ್ಯಾಣಕಾನಂ ಪುಥುಜ್ಜನಕಲ್ಯಾಣಕಾನಂ.

ಕುಸಲಧಮ್ಮೇ ಯುತ್ತಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕುಸಲಸದ್ದೋ ತಾವ ಆರೋಗ್ಯಾನವಜ್ಜಛೇಕಸುಖವಿಪಾಕೇಸು ದಿಸ್ಸತಿ. ಅಯಞ್ಹಿ ‘‘ಕಚ್ಚಿ ನು ಭೋತೋ ಕುಸಲಂ, ಕಚ್ಚಿ ಭೋತೋ ಅನಾಮಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಜಾ. ೧.೧೫.೧೪೬; ೨.೨೦.೧೨೯) ಆರೋಗ್ಯೇ ದಿಸ್ಸತಿ. ‘‘ಕತಮೋ ಪನ, ಭನ್ತೇ, ಕಾಯಸಮಾಚಾರೋ ಕುಸಲೋ? ಯೋ ಖೋ, ಮಹಾರಾಜ, ಕಾಯಸಮಾಚಾರೋ ಅನವಜ್ಜೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೩೬೧) ಚ ‘‘ಪುನ ಚಪರಂ, ಭನ್ತೇ, ಏತದಾನುತ್ತರಿಯಂ ಯಥಾ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸೂ’’ತಿ ಚ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೪೫) ಏವಮಾದೀಸು ಅನವಜ್ಜೇ. ‘‘ಕುಸಲೋ ತ್ವಂ ರಥಸ್ಸ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ (ಮ. ನಿ. ೨.೮೭), ಕುಸಲಾ ನಚ್ಚಗೀತಸ್ಸ ಸಿಕ್ಖಿತಾ ಚಾತುರಿತ್ಥಿಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ. ೨.೨೨.೯೪) ಛೇಕೇ. ‘‘ಕುಸಲಾನಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾದಾನಹೇತು (ದೀ. ನಿ. ೩.೮೦). ಕುಸಲಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಸ. ೪೩೧) ಸುಖವಿಪಾಕೇ. ಸ್ವಾಯಮಿಧ ಆರೋಗ್ಯೇಪಿ ಅನವಜ್ಜೇಪಿ ಸುಖವಿಪಾಕೇಪಿ ವಟ್ಟತಿ.

ವಚನತ್ಥೋ ಪನೇತ್ಥ ಕುಚ್ಛಿತೇ ಪಾಪಕೇ ಧಮ್ಮೇ ಸಲಯನ್ತಿ ಚಲಯನ್ತಿ ಕಮ್ಪೇನ್ತಿ ವಿದ್ಧಂಸೇನ್ತೀತಿ ಕುಸಲಾ. ಕುಚ್ಛಿತೇನ ವಾ ಆಕಾರೇನ ಸಯನ್ತಿ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಕುಸಾ, ತೇ ಕುಸೇ ಲುನನ್ತಿ ಛಿನ್ದನ್ತೀತಿ ಕುಸಲಾ. ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ವಾ ಸಾನತೋ ತನುಕರಣತೋ ಕುಸಂ ಞಾಣಂ. ತೇನ ಕುಸೇನ ಲಾತಬ್ಬಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ ¶ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಾತಿ ಕುಸಲಾ, ಯಥಾ ವಾ ಕುಸಾ ಉಭಯಭಾಗಗತಂ ಹತ್ಥಪ್ಪದೇಸಂ ಲುನನ್ತಿ, ಏವಮಿಮೇಪಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನ ಉಭಯಭಾಗಗತಂ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಂ ಲುನನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕುಸಾ ವಿಯ ಲುನನ್ತೀತಿ ಕುಸಲಾ. ಅಪಿಚ ಆರೋಗ್ಯಟ್ಠೇನ ಅನವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ವಾ ಕುಸಲಾ. ಇಧ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಕುಸಲಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ತಸ್ಮಾ ಸೇಸೇ ವಿಹಾಯ ತಸ್ಸೇವ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಕುಸಲಧಮ್ಮೇ’’ತಿ ಏಕವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವಿಪಸ್ಸನಾಕುಸಲಧಮ್ಮೇ ಸಾತಚ್ಚಕಿರಿಯತಾಯ ಸಕ್ಕಚ್ಚಕಾರಿತಾಯ ಚ ಯುತ್ತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಸೇಕ್ಖಪರಿಯನ್ತೇ ಪರಿಪೂರಕಾರೀನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ತೀಸು ಸಿಕ್ಖಾಸು ಜಾತಾತಿಪಿ ಸೇಕ್ಖಾ, ಸತ್ತನ್ನಂ ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಏತೇತಿಪಿ ಸೇಕ್ಖಾ, ಸಯಮೇವ ಸಿಕ್ಖನ್ತೀತಿಪಿ ಸೇಕ್ಖಾ ¶ . ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಫಲಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಫಲಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಫಲಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ ¶ . ತೇ ಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿಯನ್ತೇ ಅವಸಾನೇ ಏತಸ್ಸ, ತೇ ವಾ ಸೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿಯನ್ತೋ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸೇಕ್ಖಪರಿಯನ್ತೋ. ತಸ್ಮಿಂ ಸೇಕ್ಖಪರಿಯನ್ತೇ ಧಮ್ಮೇತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಪರಿಪೂರಂ ಪರಿಪುಣ್ಣತಂ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಪರಿಪೂರಕಾರಿನೋ, ಪರಿಪೂರಕಾರೋ ಪರಿಪೂರಕಿರಿಯಾ ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀತಿ ವಾ ಪರಿಪೂರಕಾರಿನೋ. ತೇಸಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಭೂತೇ ಸೇಕ್ಖಪರಿಯನ್ತೇ ಪಟಿಪದಾಧಮ್ಮೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಪರಿಪೂರಕಾರೀನಂ. ಕಾಯೇ ಚ ಜೀವಿತೇ ಚ ಅನಪೇಕ್ಖಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಕಾಯೇತಿ ಸರೀರೇ. ಸರೀರಞ್ಹಿ ಅಸುಚಿಸಞ್ಚಯತೋ ಕುಚ್ಛಿತಾನಞ್ಚ ಕೇಸಾದೀನಂ ಚಕ್ಖುರೋಗಾದೀನಞ್ಚ ರೋಗಸತಾನಂ ಆಯಭೂತತ್ತಾ ಕಾಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಜೀವಿತೇತಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇ. ತಞ್ಹಿ ಜೀವನ್ತಿ ತೇನಾತಿ ಜೀವಿತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನತ್ಥಿ ಏತೇಸಂ ಅಪೇಕ್ಖಾತಿ ಅನಪೇಕ್ಖಾ, ನಿಸ್ಸಿನೇಹಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇಸಂ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಚ ಜೀವಿತೇ ಚ ಅನಪೇಕ್ಖಾನಂ.

ಇದಾನಿ ತೇಸಂ ತೇಸು ಅನಪೇಕ್ಖತ್ತಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಪರಿಚ್ಚತ್ತಜೀವಿತಾನನ್ತಿ ಆಹ. ಭಗವತೋ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ವಾ ಸಕಜೀವಿತಪರಿಚ್ಚಾಗೇನೇವ ಹಿ ತೇ ಕಿಲಮಮಾನೇಪಿ ಕಾಯೇ ವಿನಸ್ಸಮಾನೇಪಿ ಜೀವಿತೇ ಅನಪೇಕ್ಖಾ ಹೋನ್ತೀತಿ. ಸತ್ತನ್ನಂ ಸೇಕ್ಖಾನನ್ತಿ ಸಿಕ್ಖನ್ತೀತಿ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಲದ್ಧನಾಮಾನಂ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಟ್ಠಾದೀನಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ. ತಥಾಗತಸಾವಕಾನನ್ತಿ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಸಾವಕಾನಂ. ಅಟ್ಠಪಿ ಹಿ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ ಸವನನ್ತೇ ಅರಿಯಾಯ ಜಾತಿಯಾ ಜಾತತ್ತಾ ಭಗವತೋ ದೇಸನಂ ಅನುಸಿಟ್ಠಿಂ ಅವೇಚ್ಚಪ್ಪಸಾದಯೋಗೇನ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಸುಣನ್ತೀತಿ ಸಾವಕಾ. ತೇಸುಪಿ ಅರಹತ್ತಫಲಟ್ಠೇಯೇವ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ¶ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಖೀಣಾಸವಾನನ್ತಿ ಆಹ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ಪರಿಕ್ಖೀಣಸಬ್ಬಾಸವಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನನ್ತಿ ತಂ ತಂ ಕಾರಣಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಏಕೋವ ಅನಾಚರಿಯಕೋ ಚತುಸಚ್ಚಂ ಬುಜ್ಝಿತವಾತಿ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧೋ. ತಾದಿಸಾನಂ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಂ.

ತಥಾಗತಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅಟ್ಠಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಭಗವಾ ತಥಾಗತೋ – ತಥಾ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥಾ ಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥಧಮ್ಮೇ ಯಾಥಾವತೋ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥದಸ್ಸಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ, ತಥವಾದಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ, ತಥಾ ಕಾರಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ, ಅಭಿಭವನಟ್ಠೇನ ತಥಾಗತೋ.

ಕಥಂ ¶ ಭಗವಾ ತಥಾ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ? ಯಥಾ ಸಬ್ಬಲೋಕಹಿತಾಯ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಮಾಪನ್ನಾ ಪುರಿಮಕಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾ ಆಗತಾ. ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಯೇನಾಭಿನೀಹಾರೇನ ಪುರಿಮಕಾ ಭಗವನ್ತೋ ಆಗತಾ, ತೇನೇವ ಅಮ್ಹಾಕಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ಆಗತೋ. ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ಪುರಿಮಕಾ ಭಗವನ್ತೋ ದಾನಸೀಲನೇಕ್ಖಮ್ಮಪಞ್ಞಾವೀರಿಯಖನ್ತಿಸಚ್ಚಾಧಿಟ್ಠಾನಮೇತ್ತುಪೇಕ್ಖಾಸಙ್ಖಾತಾ ದಸ ಪಾರಮಿಯೋ, ದಸ ಉಪಪಾರಮಿಯೋ, ದಸ ಪರಮತ್ಥಪಾರಮಿಯೋತಿ ಸಮತಿಂಸ ಪಾರಮಿಯೋ ಪೂರೇತ್ವಾ ಅಙ್ಗಪರಿಚ್ಚಾಗಂ ನಯನಧನರಜ್ಜಪುತ್ತದಾರಪರಿಚ್ಚಾಗನ್ತಿ ¶ ಇಮೇ ಪಞ್ಚ ಮಹಾಪರಿಚ್ಚಾಗೇ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ, ಪುಬ್ಬಯೋಗಪುಬ್ಬಚರಿಯಧಮ್ಮಕ್ಖಾನಞಾತತ್ಥಚರಿಯಾದಯೋ ಪೂರೇತ್ವಾ ಬುದ್ಧಿಚರಿಯಾಯ ಕೋಟಿಂ ಪತ್ವಾ ಆಗತಾ, ತಥಾ ಅಮ್ಹಾಕಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ಆಗತೋ. ಯಥಾ ಚ ಪುರಿಮಕಾ ಭಗವನ್ತೋ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇ ಚತ್ತಾರೋ ಇದ್ಧಿಪಾದೇ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪಞ್ಚ ಬಲಾನಿ ಸತ್ತ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೇ ಅರಿಯಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಬ್ರೂಹೇತ್ವಾ ಆಗತಾ, ತಥಾ ಅಮ್ಹಾಕಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ.

‘‘ಯಥೇವ ದೀಪಙ್ಕರಬುದ್ಧಆದಯೋ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುಭಾವಂ ಮುನಯೋ ಇಧಾಗತಾ;

ತಥಾ ಅಯಂ ಸಕ್ಯಮುನೀಪಿ ಆಗತೋ, ತಥಾಗತೋ ವುಚ್ಚತಿ ತೇನ ಚಕ್ಖುಮಾ’’ತಿ.

ಕಥಂ ತಥಾ ಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ? ಯಥಾ ಸಮ್ಪತಿಜಾತಾ ಪುರಿಮಕಾ ಭಗವನ್ತೋ ಗತಾ. ಕಥಞ್ಚ ತೇ ಗತಾ? ತೇ ಹಿ ಸಮ್ಪತಿಜಾತಾ ಸಮೇಹಿ ಪಾದೇಹಿ ಪಥವಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಉತ್ತರೇನಮುಖಾ ಸತ್ತಪದವೀತಿಹಾರೇನ ಗತಾ. ಯಥಾಹ ‘‘ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋ, ಆನನ್ದ, ಬೋಧಿಸತ್ತೋ ಸಮೇಹಿ ಪಾದೇಹಿ ಪಥವಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ¶ ಉತ್ತರಾಭಿಮುಖೋ ಸತ್ತಪದವೀತಿಹಾರೇನ ಗಚ್ಛತಿ ಸೇತಮ್ಹಿ ಛತ್ತೇ ಅನುಧಾರಯಮಾನೇ, ಸಬ್ಬಾ ಚ ದಿಸಾ ಅನುವಿಲೋಕೇತಿ, ಆಸಭಿಞ್ಚ ವಾಚಂ ಭಾಸತಿ ‘ಅಗ್ಗೋಹಮಸ್ಮಿ ಲೋಕಸ್ಸ, ಜೇಟ್ಠೋಹಮಸ್ಮಿ ಲೋಕಸ್ಸ, ಸೇಟ್ಠೋಹಮಸ್ಮಿ ಲೋಕಸ್ಸ, ಅಯಮನ್ತಿಮಾ ಜಾತಿ, ನತ್ಥಿ ದಾನಿ ಪುನಬ್ಭವೋ’’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೦೭; ದೀ. ನಿ. ೨.೩೧). ತಞ್ಚಸ್ಸ ಗಮನಂ ತಥಂ ಅಹೋಸಿ ಅವಿತಥಂ ಅನೇಕೇಸಂ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಾನಂ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ. ಯಞ್ಹಿ ಸೋ ಸಮ್ಪತಿಜಾತೋ ಸಮೇಹಿ ಪಾದೇಹಿ ಪತಿಟ್ಠಹಿ, ಇದಮಸ್ಸ ಚತುರಿದ್ಧಿಪಾದಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ, ಉತ್ತರಮುಖಭಾವೋ ಪನಸ್ಸ ಸಬ್ಬಲೋಕುತ್ತರಭಾವಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ, ಸತ್ತಪದವೀತಿಹಾರೋ ಸತ್ತಬೋಜ್ಝಙ್ಗರತನಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ, ‘‘ಸುವಣ್ಣದಣ್ಡಾ ವೀತಿಪತನ್ತಿ ಚಾಮರಾ’’ತಿ (ಸು. ನಿ. ೬೯೩) ಏತ್ಥ ¶ ವುತ್ತಚಾಮರುಕ್ಖೇಪೋ ಪನ ಸಬ್ಬತಿತ್ಥಿಯನಿಮ್ಮಥನಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ, ಸೇತಚ್ಛತ್ತಧಾರಣಂ ಅರಹತ್ತಫಲವಿಮುತ್ತಿವರವಿಮಲಸೇತಚ್ಛತ್ತಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ, ಸಬ್ಬಾದಿಸಾನುವಿಲೋಕನಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾನಾವರಣಞಾಣಪಟಿಲಾಭಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ, ಆಸಭಿವಾಚಾಭಾಸನಂ ಪನ ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯವರಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತನಸ್ಸ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಂ. ತಥಾಯಂ ಭಗವಾಪಿ ಗತೋ. ತಞ್ಚಸ್ಸ ಗಮನಂ ತಥಂ ಅಹೋಸಿ ಅವಿತಥಂ ತೇಸಂಯೇವ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಾನಂ ಪುಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಭಾವೇನ. ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

‘‘ಮುಹುತ್ತಜಾತೋವ ಗವಂಪತೀ ಯಥಾ, ಸಮೇಹಿ ಪಾದೇಹಿ ಫುಸೀ ವಸುನ್ಧರಂ;

ಸೋ ವಿಕ್ಕಮೀ ಸತ್ತ ಪದಾನಿ ಗೋತಮೋ, ಸೇತಞ್ಚ ಛತ್ತಂ ಅನುಧಾರಯುಂ ಮರೂ.

‘‘ಗನ್ತ್ವಾನ ¶ ಸೋ ಸತ್ತ ಪದಾನಿ ಗೋತಮೋ, ದಿಸಾ ವಿಲೋಕೇಸಿ ಸಮಾ ಸಮನ್ತತೋ;

ಅಟ್ಠಙ್ಗುಪೇತಂ ಗಿರಮಬ್ಭುದೀರಯಿ, ಸೀಹೋ ಯಥಾ ಪಬ್ಬತಮುದ್ಧನಿಟ್ಠಿತೋ’’ತಿ.

ಏವಂ ತಥಾ ಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ.

ಅಥ ವಾ ಯಥಾ ಪುರಿಮಕಾ ಭಗವನ್ತೋ, ಅಯಮ್ಪಿ ಭಗವಾ ತಥೇವ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ…ಪೇ… ಪಠಮಜ್ಝಾನೇನ ನೀವರಣೇ…ಪೇ… ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ…ಪೇ… ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇ ಪಹಾಯ ಗತೋ. ಏವಮ್ಪಿ ತಥಾ ಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ.

ಕಥಂ ¶ ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ? ಪಥವೀಧಾತುಯಾ ಕಕ್ಖಳತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ತಥಂ ಅವಿತಥಂ, ಆಪೋಧಾತುಯಾ ಪಗ್ಘರಣಲಕ್ಖಣಂ, ತೇಜೋಧಾತುಯಾ ಉಣ್ಹತ್ತಲಕ್ಖಣಂ, ವಾಯೋಧಾತುಯಾ ವಿತ್ಥಮ್ಭನಲಕ್ಖಣಂ, ಆಕಾಸಧಾತುಯಾ ಅಸಮ್ಫುಟ್ಠಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯಾ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ.

ರೂಪಸ್ಸ ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ, ವೇದನಾಯ ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಂ, ಸಞ್ಞಾಯ ಸಞ್ಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ.

ವಿತಕ್ಕಸ್ಸ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಚಾರಸ್ಸ ಅನುಮಜ್ಜನಲಕ್ಖಣಂ, ಪೀತಿಯಾ ಫರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಸುಖಸ್ಸ ಸಾತಲಕ್ಖಣಂ, ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಯ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ, ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಫುಸನಲಕ್ಖಣಂ.

ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ¶ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಲಕ್ಖಣಂ, ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಂ, ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ, ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ.

ಸದ್ಧಾಬಲಸ್ಸ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇ ಅಕಮ್ಪಿಯಲಕ್ಖಣಂ, ವೀರಿಯಬಲಸ್ಸ ಕೋಸಜ್ಜೇ, ಸತಿಬಲಸ್ಸ ಮುಟ್ಠಸ್ಸಚ್ಚೇ, ಸಮಾಧಿಬಲಸ್ಸ ಉದ್ಧಚ್ಚೇ, ಪಞ್ಞಾಬಲಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಕಮ್ಪಿಯಲಕ್ಖಣಂ.

ಸತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಪವಿಚಯಲಕ್ಖಣಂ, ವೀರಿಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಂ, ಪೀತಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಫರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಪಸ್ಸದ್ಧಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಉಪಸಮಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮಾಧಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ, ಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಸ್ಸ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಲಕ್ಖಣಂ.

ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ¶ ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಅಭಿನಿರೋಪನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಯ ಪರಿಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಸ್ಸ ಸಮುಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಸ್ಸ ವೋದಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಸ್ಸ ಪಗ್ಗಹಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಸತಿಯಾ ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ.

ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಞ್ಞಾಣಲಕ್ಖಣಂ, ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಚೇತನಾಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಜಾನನಲಕ್ಖಣಂ, ನಾಮಸ್ಸ ನಮನಲಕ್ಖಣಂ, ರೂಪಸ್ಸ ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಆಯತನಲಕ್ಖಣಂ, ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಫುಸನಲಕ್ಖಣಂ, ವೇದನಾಯ ವೇದಯಿತಲಕ್ಖಣಂ, ತಣ್ಹಾಯ ಹೇತುಲಕ್ಖಣಂ, ಉಪಾದಾನಸ್ಸ ¶ ಗಹಣಲಕ್ಖಣಂ, ಭವಸ್ಸ ಆಯೂಹನಲಕ್ಖಣಂ, ಜಾತಿಯಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣಂ, ಜರಾಯ ಜೀರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಮರಣಸ್ಸ ಚುತಿಲಕ್ಖಣಂ.

ಧಾತೂನಂ ಸುಞ್ಞತಾಲಕ್ಖಣಂ, ಆಯತನಾನಂ ಆಯತನಲಕ್ಖಣಂ, ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಂ ಉಪಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾನಂ ಪದಹನಲಕ್ಖಣಂ, ಇದ್ಧಿಪಾದಾನಂ ಇಜ್ಝನಲಕ್ಖಣಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಧಿಪತಿಲಕ್ಖಣಂ, ಬಲಾನಂ ಅಕಮ್ಪಿಯಲಕ್ಖಣಂ, ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾನಂ ನಿಯ್ಯಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಹೇತುಲಕ್ಖಣಂ.

ಸಚ್ಚಾನಂ ತಥಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮಥಸ್ಸ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅನುಪಸ್ಸನಾಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಏಕರಸಲಕ್ಖಣಂ, ಯುಗನದ್ಧಾನಂ ಅನತಿವತ್ತನಲಕ್ಖಣಂ.

ಸೀಲವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಸಂವರಲಕ್ಖಣಂ, ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಅವಿಕ್ಖೇಪಲಕ್ಖಣಂ, ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಂ.

ಖಯೇ ¶ ಞಾಣಸ್ಸ ಸಮುಚ್ಛೇದಲಕ್ಖಣಂ, ಅನುಪ್ಪಾದೇ ಞಾಣಸ್ಸ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಲಕ್ಖಣಂ.

ಛನ್ದಸ್ಸ ಮೂಲಲಕ್ಖಣಂ, ಮನಸಿಕಾರಸ್ಸ ಸಮುಟ್ಠಾನಲಕ್ಖಣಂ, ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಸಮೋಧಾನಲಕ್ಖಣಂ, ವೇದನಾಯ ಸಮೋಸರಣಲಕ್ಖಣಂ, ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪಮುಖಲಕ್ಖಣಂ, ಸತಿಯಾ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಲಕ್ಖಣಂ, ಪಞ್ಞಾಯ ತತುತ್ತರಿಲಕ್ಖಣಂ, ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಸಾರಲಕ್ಖಣಂ, ಅಮತೋಗಧಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಪರಿಯೋಸಾನಲಕ್ಖಣಂ ತಥಂ ಅವಿತಥಂ. ಏತಂ ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಞಾಣಗತಿಯಾ ಆಗತೋ ಅವಿರಜ್ಝಿತ್ವಾ ಪತ್ತೋ ಅನುಪ್ಪತ್ತೋತಿ ತಥಾಗತೋ. ಏವಂ ತಥಲಕ್ಖಣಂ ಆಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ.

ಕಥಂ ¶ ತಥಧಮ್ಮೇ ಯಾಥಾವತೋ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ತಥಾಗತೋ? ತಥಧಮ್ಮಾ ನಾಮ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾನಿ ಅವಿತಥಾನಿ ಅನಞ್ಞಥಾನಿ. ಕತಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ? ‘ಇದಂ ದುಕ್ಖ’ನ್ತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಮೇತಂ ಅವಿತಥಮೇತಂ ಅನಞ್ಞಥಮೇತ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೯೦) ವಿತ್ಥಾರೋ. ತಾನಿ ಚ ಭಗವಾ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ತಥಾನಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ತಥಾಗತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಭಿಸಮ್ಬೋಧತ್ಥೋ ಹಿ ಏತ್ಥ ಗತಸದ್ದೋ.

ಅಪಿಚ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ತಥೋ ಅವಿತಥೋ ಅನಞ್ಞಥೋ…ಪೇ… ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತಸಮುದಾಗತಟ್ಠೋ ತಥೋ ಅವಿತಥೋ ಅನಞ್ಞಥೋ. ತಥಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ತಥೋ ಅವಿತಥೋ ಅನಞ್ಞಥೋ…ಪೇ… ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ¶ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ ತಥೋ ಅವಿತಥೋ ಅನಞ್ಞಥೋ. ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಭಗವಾ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ. ತಸ್ಮಾಪಿ ತಥಾನಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ತಥಾಗತೋ. ಏವಂ ತಥಧಮ್ಮೇ ಯಾಥಾವತೋ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋತಿ ತಥಾಗತೋ.

ಕಥಂ ತಥದಸ್ಸಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ? ಭಗವಾ ಯಂ ಸದೇವಕೇ ಲೋಕೇ…ಪೇ… ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾಯ ಅಪರಿಮಾಣಾಸು ಲೋಕಧಾತೂಸು ಅಪರಿಮಾಣಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ಆಪಾಥಂ ಆಗಚ್ಛನ್ತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ನಾಮ ಅತ್ಥಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಜಾನಾತಿ ಪಸ್ಸತಿ. ಏವಂ ಜಾನತಾ ಪಸ್ಸತಾ ಚ ತೇನ ತಂ ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಾದಿವಸೇನ ವಾ ದಿಟ್ಠಸುತಮುತವಿಞ್ಞಾತೇಸು ಲಬ್ಭಮಾನಕಪದವಸೇನ ವಾ ‘‘ಕತಮಂ ತಂ ರೂಪಂ ರೂಪಾಯತನಂ? ಯಂ ರೂಪಂ ಚತುನ್ನಂ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯ ವಣ್ಣನಿಭಾ ಸನಿದಸ್ಸನಂ ಸಪ್ಪಟಿಘಂ ನೀಲಂ ಪೀತಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಧ. ಸ. ೬೧೬) ನಯೇನ ಅನೇಕೇಹಿ ನಾಮೇಹಿ ತೇರಸಹಿ ವಾರೇಹಿ ದ್ವಿಪಞ್ಞಾಸಾಯ ನಯೇಹಿ ವಿಭಜ್ಜಮಾನಂ ತಥಮೇವ ಹೋತಿ, ವಿತಥಂ ನತ್ಥಿ ¶ . ಏಸ ನಯೋ ಸೋತದ್ವಾರಾದೀಸುಪಿ ಆಪಾಥಮಾಗಚ್ಛನ್ತೇಸು ಸದ್ದಾದೀಸು. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಭಗವತಾ ‘‘ಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸದೇವಕಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ…ಪೇ… ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾಯ ದಿಟ್ಠಂ ಸುತಂ ಮುತಂ ವಿಞ್ಞಾತಂ ಪತ್ತಂ ಪರಿಯೇಸಿತಂ ಅನುವಿಚರಿತಂ ಮನಸಾ, ತಮಹಂ ಜಾನಾಮಿ, ತಮಹಂ ಅಬ್ಭಞ್ಞಾಸಿಂ, ತಂ ತಥಾಗತಸ್ಸ ವಿದಿತಂ, ತಂ ತಥಾಗತೋ ನ ಉಪಟ್ಠಾಸೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೨೪). ಏವಂ ತಥದಸ್ಸಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ. ತತ್ಥ ತಥದಸ್ಸೀಅತ್ಥೇ ತಥಾಗತೋತಿ ಪದಸಮ್ಭವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಕಥಂ ತಥವಾದಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ? ಯಂ ರತ್ತಿಂ ಭಗವಾ ಬೋಧಿಮಣ್ಡೇ ಅಪರಾಜಿತಪಲ್ಲಙ್ಕೇ ನಿಸಿನ್ನೋ ಚತುನ್ನಂ ಮಾರಾನಂ ಮತ್ಥಕಂ ಮದ್ದಿತ್ವಾ ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ಯಞ್ಚ ರತ್ತಿಂ ಯಮಕಸಾಲಾನಮನ್ತರೇ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯಿ, ಏತ್ಥನ್ತರೇ ಪಞ್ಚಚತ್ತಾಲೀಸವಸ್ಸಪರಿಮಾಣೇ ಕಾಲೇ ಪಠಮಬೋಧಿಯಾಪಿ ಮಜ್ಝಿಮಬೋಧಿಯಾಪಿ ಪಚ್ಛಿಮಬೋಧಿಯಾಪಿ ಯಂ ಭಗವತಾ ಭಾಸಿತಂ ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ…ಪೇ… ವೇದಲ್ಲಂ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ಥತೋ ಚ ಬ್ಯಞ್ಜನತೋ ಚ ಅನವಜ್ಜಂ ಅನುಪವಜ್ಜಂ ¶ ಅನೂನಮನಧಿಕಂ ಸಬ್ಬಾಕಾರಪರಿಪುಣ್ಣಂ ರಾಗಮದನಿಮ್ಮದನಂ ದೋಸಮೋಹಮದನಿಮ್ಮದನಂ, ನತ್ಥಿ ತತ್ಥ ವಾಲಗ್ಗಮತ್ತಮ್ಪಿ ಪಕ್ಖಲಿತಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ಏಕಮುದ್ದಿಕಾಯ ಲಞ್ಛಿತಂ ವಿಯ, ಏಕನಾಳಿಕಾಯ ¶ ಮಿತಂ ವಿಯ, ಏಕತುಲಾಯ ತುಲಿತಂ ವಿಯ, ಚ ತಥಮೇವ ಹೋತಿ. ಯಥಾಹ ‘‘ಯಞ್ಚ, ಚುನ್ದ, ರತ್ತಿಂ ತಥಾಗತೋ ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಂ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝತಿ, ಯಞ್ಚ ರತ್ತಿಂ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯತಿ, ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಭಾಸತಿ ಲಪತಿ ನಿದ್ದಿಸತಿ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ತಥಮೇವ ಹೋತಿ, ನೋ ಅಞ್ಞಥಾ. ತಸ್ಮಾ ‘ತಥಾಗತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೮೮). ಗದಅತ್ಥೋ ಹಿ ಏತ್ಥ ಗತಸದ್ದೋ. ಏವಂ ತಥವಾದಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ.

ಅಪಿಚ ಆಗದನಂ ಆಗದೋ, ವಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥೋ ಅವಿಪರೀತೋ ಆಗದೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ದಕಾರಸ್ಸ ತಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ತಥಾಗತೋತಿ ಏವಮೇತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಪದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಕಥಂ ತಥಾಕಾರಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ? ಭಗವತೋ ಹಿ ವಾಚಾಯ ಕಾಯೋ ಅನುಲೋಮೇತಿ, ಕಾಯಸ್ಸಾಪಿ ವಾಚಾ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾವಾದೀ ತಥಾಕಾರೀ ಯಥಾಕಾರೀ ತಥಾವಾದೀ ಚ ಹೋತಿ. ಏವಂಭೂತಸ್ಸ ಚಸ್ಸ ಯಥಾ ವಾಚಾ, ಕಾಯೋಪಿ ತಥಾ ಗತೋ ಪವತ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾ ಚ ಕಾಯೋ, ವಾಚಾಪಿ ತಥಾ ¶ ಗತಾ ಪವತ್ತಾತಿ ತಥಾಗತೋ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಯಥಾವಾದೀ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೋ ತಥಾಕಾರೀ, ಯಥಾಕಾರೀ ತಥಾವಾದೀ. ಇತಿ ಯಥಾವಾದೀ ತಥಾಕಾರೀ, ಯಥಾಕಾರೀ ತಥಾವಾದೀ. ತಸ್ಮಾ ‘ತಥಾಗತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ. ಏವಂ ತಥಾಕಾರಿತಾಯ ತಥಾಗತೋ.

ಕಥಂ ಅಭಿಭವನಟ್ಠೇನ ತಥಾಗತೋ? ಉಪರಿ ಭವಗ್ಗಂ ಹೇಟ್ಠಾ ಅವೀಚಿಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕತ್ವಾ ತಿರಿಯಂ ಅಪರಿಮಾಣಾಸು ಲೋಕಧಾತೂಸು ಸಬ್ಬಸತ್ತೇ ಅಭಿಭವತಿ ಸೀಲೇನ ಸಮಾಧಿನಾ ಪಞ್ಞಾಯ ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನೇನ, ನ ತಸ್ಸ ತುಲಾ ವಾ ಪಮಾಣಂ ವಾ ಅತ್ಥಿ, ಅತುಲೋ ಅಪ್ಪಮೇಯ್ಯೋ ಅನುತ್ತರೋ ರಾಜಾಧಿರಾಜಾ ದೇವಾನಂ ಅತಿದೇವೋ ಸಕ್ಕಾನಂ ಅತಿಸಕ್ಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಾನಂ ಅತಿಬ್ರಹ್ಮಾ. ತೇನಾಹ – ‘‘ಸದೇವಕೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕೇ…ಪೇ… ಸದೇವಮನುಸ್ಸಾಯ ತಥಾಗತೋ ಅಭಿಭೂ ಅನಭಿಭೂತೋ ಅಞ್ಞದತ್ಥು ದಸೋ ವಸವತ್ತೀ. ತಸ್ಮಾ ‘ತಥಾಗತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೨೩).

ತತ್ಥೇವಂ ಪದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ – ಅಗದೋ ವಿಯ ಅಗದೋ. ಕೋ ಪನೇಸ? ದೇಸನಾವಿಲಾಸೋ ಚೇವ ಪುಞ್ಞುಸ್ಸಯೋ ಚ. ತೇನ ಹೇಸ ಮಹಾನುಭಾವೋ ಭಿಸಕ್ಕೋ ದಿಬ್ಬಾಗದೇನ ಸಪ್ಪೇ ವಿಯ ಸಬ್ಬಪರಪ್ಪವಾದಿನೋ ಸದೇವಕಞ್ಚ ಲೋಕಂ ಅಭಿಭವತಿ. ಇತಿ ಸಬ್ಬಲೋಕಾಭಿಭವನೇ ತಥೋ ಅವಿಪರೀತೋ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಮಯೋ ಚೇವ ಪುಞ್ಞಮಯೋ ಚ ಅಗದೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ದಕಾರಸ್ಸ ತಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ತಥಾಗತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏವಂ ಅಭಿಭವನಟ್ಠೇನ ತಥಾಗತೋ.

ಅಪಿಚ ¶ ತಥಾಯ ಗತೋತಿಪಿ ತಥಾಗತೋ, ತಥಂ ಗತೋತಿಪಿ ತಥಾಗತೋತಿ. ಗತೋತಿ ಅವಗತೋ ಅತೀತೋ ಪತ್ತೋ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ ಅತ್ಥೋ ¶ . ತತ್ಥ ಸಕಲಂ ಲೋಕಂ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾಯ ತಥಾಯ ಗತೋ ಅವಗತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ಲೋಕಸಮುದಯಂ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾಯ ತಥಾಯ ಗತೋ ಅತೀತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ಲೋಕನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ತಥಾಯ ಗತೋ ಪತ್ತೋತಿ ತಥಾಗತೋ, ಲೋಕನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಪಟಿಪದಂ ತಥಂ ಗತೋ ಪಟಿಪನ್ನೋತಿ ತಥಾಗತೋ. ತೇನ ಯಂ ವುತ್ತಂ ಭಗವತಾ – ‘‘ಲೋಕೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ಲೋಕಸ್ಮಾ ತಥಾಗತೋ ವಿಸಂಯುತ್ತೋ. ಲೋಕಸಮುದಯೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ಲೋಕಸಮುದಯೋ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಪಹೀನೋ. ಲೋಕನಿರೋಧೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ ¶ , ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಲೋಕನಿರೋಧೋ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕತೋ. ಲೋಕನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾ, ಲೋಕನಿರೋಧಗಾಮಿನೀಪಟಿಪದಾ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಭಾವಿತಾ. ಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸದೇವಕಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ…ಪೇ… ಅನುವಿಚರಿತಂ ಮನಸಾ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ತಥಾಗತೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಂ. ತಸ್ಮಾ ‘ತಥಾಗತೋ’ತಿ ವುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೨೩). ತಸ್ಸ ಏವಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಇದಮ್ಪಿ ಚ ತಥಾಗತಸ್ಸ ತಥಾಗತಭಾವದೀಪನೇ ಮುಖಮತ್ತಮೇವ. ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಪನ ತಥಾಗತೋವ ತಥಾಗತಸ್ಸ ತಥಾಗತಭಾವಂ ವಣ್ಣೇಯ್ಯ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧಾ ತಥಾಗತಗುಣೇನಾಪಿ ಸಮಸಮಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಸೇನ ತಥಾಗತಾನನ್ತಿ ಆಹ.

ಅರಹನ್ತಾನನ್ತಿ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ, ಅರೀನಂ ಅರಾನಞ್ಚ ಹತತ್ತಾ, ಪಚ್ಚಯಾದೀನಂ ಅರಹತ್ತಾ, ಪಾಪಕರಣೇ ರಹಾಭಾವಾ ತಥಾಗತೋ ಅರಹಂ. ಆರಕಾ ಹಿ ಸೋ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸೇಹಿ ಸುವಿದೂರವಿದೂರೇ ಠಿತೋ ಮಗ್ಗೇನ ಸವಾಸನಾನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾತಿ ಅರಹಂ.

ಸೋ ತತೋ ಆರಕಾ ನಾಮ, ಯಸ್ಸ ಯೇನಾಸಮಙ್ಗಿತಾ;

ಅಸಮಙ್ಗೀ ಚ ದೋಸೇಹಿ, ನಾಥೋ ತೇನಾರಹಂ ಮತೋ.

ತೇ ಚಾನೇನ ಕಿಲೇಸಾರಯೋ ಮಗ್ಗೇನ ಹತಾತಿ ಅರೀನಂ ಹತತ್ತಾಪಿ ಅರಹಂ.

ಯಸ್ಮಾ ರಾಗಾದಿಸಙ್ಖಾತಾ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅರಯೋ ಹತಾ;

ಪಞ್ಞಾಸತ್ಥೇನ ನಾಥೇನ, ತಸ್ಮಾಪಿ ಅರಹಂ ಮತೋ.

ಯಞ್ಚೇತಂ ¶ ಅವಿಜ್ಜಾಭವತಣ್ಹಾಮಯನಾಭಿಪುಞ್ಞಾದಿಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಜರಾಮರಣನೇಮಿ ಆಸವಸಮುದಯಮಯೇನ ಅಕ್ಖೇನ ವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ¶ ತಿಭವರಥೇ ಸಮಾಯೋಜಿತಂ ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ಪವತ್ತಂ ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಂ, ತಸ್ಸಾನೇನ ಬೋಧಿಮಣ್ಡೇ ವೀರಿಯಪಾದೇಹಿ ಸೀಲಪಥವಿಯಂ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ಸದ್ಧಾಹತ್ಥೇನ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರಂ ಞಾಣಫರಸುಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬೇ ಅರಾ ಹತಾತಿ ಅರಾನಂ ಹತತ್ತಾಪಿ ಅರಹಂ.

ಅರಾ ಸಂಸಾರಚಕ್ಕಸ್ಸ, ಹತಾ ಞಾಣಾಸಿನಾ ಯತೋ;

ಲೋಕನಾಥೇನ ತೇನೇಸ, ಅರಹನ್ತಿ ಪವುಚ್ಚತಿ.

ಅಗ್ಗದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ಚ ಚೀವರಾದಿಪಚ್ಚಯೇ ಅರಹತಿ ಪೂಜಾವಿಸೇಸಞ್ಚ. ತೇನೇವ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ತಥಾಗತೇ ಯೇ ಕೇಚಿ ಮಹೇಸಕ್ಖಾ ದೇವಮನುಸ್ಸಾ, ನ ತೇ ¶ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಪೂಜಂ ಕರೋನ್ತಿ. ತಥಾ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಸಹಮ್ಪತಿ ಸಿನೇರುಮತ್ತೇನ ರತನದಾಮೇನ ತಥಾಗತಂ ಪೂಜೇಸಿ, ಯಥಾಬಲಞ್ಚ ಅಞ್ಞೇ ದೇವಾ ಮನುಸ್ಸಾ ಚ ಬಿಮ್ಬಿಸಾರಕೋಸಲರಾಜಾದಯೋ. ಪರಿನಿಬ್ಬುತಮ್ಪಿ ಚ ಭಗವನ್ತಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಛನ್ನವುತಿಕೋಟಿಧನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಅಸೋಕಮಹಾರಾಜಾ ಸಕಲಜಮ್ಬುದೀಪೇ ಚತುರಾಸೀತಿ ವಿಹಾರಸಹಸ್ಸಾನಿ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇಸಿ, ಕೋ ಪನ ವಾದೋ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಪೂಜಾವಿಸೇಸಾನನ್ತಿ ಪಚ್ಚಯಾದೀನಂ ಅರಹತ್ತಾಪಿ ಅರಹಂ.

ಪೂಜಾವಿಸೇಸಂ ಸಹ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ, ಯಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಅರಹತಿ ಲೋಕನಾಥೋ;

ಅತ್ಥಾನುರೂಪಂ ಅರಹನ್ತಿ ಲೋಕೇ, ತಸ್ಮಾ ಜಿನೋ ಅರಹತಿ ನಾಮಮೇತಂ.

ಯಥಾ ಚ ಲೋಕೇ ಯೇ ಕೇಚಿ ಪಣ್ಡಿತಮಾನಿನೋ ಬಾಲಾ ಅಸಿಲೋಕಭಯೇನ ರಹೋ ಪಾಪಂ ಕರೋನ್ತಿ, ಏವಮೇಸ ನ ಕದಾಚಿ ಕರೋತೀತಿ ಪಾಪಕರಣೇ ರಹಾಭಾವತೋಪಿ ಅರಹಂ.

ಯಸ್ಮಾ ನತ್ಥಿ ರಹೋ ನಾಮ, ಪಾಪಕಮ್ಮೇಸು ತಾದಿನೋ;

ರಹಾಭಾವೇನ ತೇನೇಸ, ಅರಹಂ ಇತಿ ವಿಸ್ಸುತೋ.

ಏವಂ ಸಬ್ಬಥಾಪಿ –

ಆರಕತ್ತಾ ಹತತ್ತಾ ಚ, ಕಿಲೇಸಾರೀನ ಸೋ ಮುನಿ;

ಹತಸಂಸಾರಚಕ್ಕಾರೋ, ಪಚ್ಚಯಾದೀನ ಚಾರಹೋ;

ನ ರಹೋ ಕರೋತಿ ಪಾಪಾನಿ, ಅರಹಂ ತೇನ ವುಚ್ಚತೀತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ¶ ¶ ಪನ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧಾ ಅರಹತ್ತಗುಣೇನಾಪಿ ಸಮಸಮಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಸೇನ ‘‘ಅರಹನ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ.

ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾನನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಬುದ್ಧತ್ತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ. ತಥಾ ಹೇಸ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಾ ಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯೇ ಧಮ್ಮೇ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯತೋ ಬುದ್ಧೋ, ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯೇ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯತೋ, ಪಹಾತಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಹಾತಬ್ಬತೋ, ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮೇ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬತೋ, ಭಾವೇತಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮೇ ಭಾವೇತಬ್ಬತೋ. ತೇನೇವಾಹ –

‘‘ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ಅಭಿಞ್ಞಾತಂ, ಭಾವೇತಬ್ಬಞ್ಚ ಭಾವಿತಂ;

ಪಹಾತಬ್ಬಂ ಪಹೀನಂ ಮೇ, ತಸ್ಮಾ ಬುದ್ಧೋಸ್ಮಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ’’ತಿ. (ಮ. ನಿ. ೨.೩೯೯; ಸು. ನಿ. ೫೬೩);

ಅಥ ¶ ವಾ ಚಕ್ಖು ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ತಸ್ಸ ಮೂಲಕಾರಣಭಾವೇನ ಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಪುರಿಮತಣ್ಹಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಉಭಿನ್ನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ನಿರೋಧಪ್ಪಜಾನನಾ ಪಟಿಪದಾ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚನ್ತಿ ಏವಂ ಏಕೇಕಪದುದ್ಧಾರೇನಾಪಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಬುದ್ಧೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯಮನೇಸು. ಏತೇನೇವ ನಯೇನ ರೂಪಾದೀನಿ ಛ ಆಯತನಾನಿ, ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದಯೋ ಛ ವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯಾ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಛ ಫಸ್ಸಾ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಯೋ ಛ ವೇದನಾ, ರೂಪಸಞ್ಞಾದಯೋ ಛ ಸಞ್ಞಾ, ರೂಪಸಞ್ಚೇತನಾದಯೋ ಛ ಚೇತನಾ, ರೂಪತಣ್ಹಾದಯೋ ಛ ತಣ್ಹಾಕಾಯಾ, ರೂಪವಿತಕ್ಕಾದಯೋ ಛ ವಿತಕ್ಕಾ, ರೂಪವಿಚಾರಾದಯೋ ಛ ವಿಚಾರಾ, ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದಯೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ, ದಸ ಕಸಿಣಾನಿ, ದಸ ಅನುಸ್ಸತಿಯೋ, ಉದ್ಧುಮಾತಕಸಞ್ಞಾದಿವಸೇನ ದಸ ಸಞ್ಞಾ, ಕೇಸಾದಯೋ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಕಾರಾ, ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ, ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ, ಕಾಮಭವಾದಯೋ ನವ ಭವಾ, ಪಠಮಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನಿ, ಮೇತ್ತಾಭಾವನಾದಯೋ ಚತಸ್ಸೋ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾ, ಚತಸ್ಸೋ ಅರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ, ಪಟಿಲೋಮತೋ ಜರಾಮರಣಾದೀನಿ, ಅನುಲೋಮತೋ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಿ ಚ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ. ತತ್ರಾಯಂ ಏಕಪದಯೋಜನಾ – ಜರಾಮರಣಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ಜಾತಿ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಉಭಿನ್ನಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ, ನಿರೋಧಪ್ಪಜಾನನಾ ಪಟಿಪದಾ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚನ್ತಿ ಏವಂ ಏಕೇಕಪದುದ್ಧಾರೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಚ ಬುದ್ಧೋ ಅನುಬುದ್ಧೋ ಪಟಿವಿದ್ಧೋ. ಯಂ ವಾ ಪನ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತ್ಥಿ ನೇಯ್ಯಂ ನಾಮ, ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾ ಸಮ್ಬುದ್ಧತ್ತಾ ವಿಮೋಕ್ಖನ್ತಿಕಞಾಣವಸೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ. ತಸ್ಸ ಪನ ವಿಭಾಗೋ ಉಪರಿ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸಬ್ಬಬುದ್ಧಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಗುಣೇನಾಪಿ ಸಮಸಮಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಸೇನ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ.

೩೮. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ಪರಿಯನ್ತಪಾರಿಸುದ್ಧಿಅಪರಿಯನ್ತಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲದ್ವಯೇ ಏಕೇಕಮೇವ ಸೀಲಂ ಪಞ್ಚಧಾ ಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅತ್ಥಿ ಸೀಲಂ ಪರಿಯನ್ತಂ, ಅತ್ಥಿ ಸೀಲಂ ಅಪರಿಯನ್ತನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ಇತರೇಸು ಪನ ತೀಸು ಸೀಲೇಸು ತಥಾವಿಧೋ ಭೇದೋ ನತ್ಥೀತಿ. ತತ್ಥ ಲಾಭಪರಿಯನ್ತನ್ತಿ ಲಾಭೇನ ಪರಿಯನ್ತೋ ಭೇದೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಲಾಭಪರಿಯನ್ತಂ. ಏವಂ ಸೇಸಾನಿಪಿ. ಯಸೋತಿ ಪನೇತ್ಥ ಪರಿವಾರೋ. ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ. ಏಕಚ್ಚೋತಿ ಏಕೋ. ಲಾಭಹೇತೂತಿ ಲಾಭೋಯೇವ ಹೇತು ಲಾಭಹೇತು, ತಸ್ಮಾ ಲಾಭಹೇತುತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಹೇತ್ವತ್ಥೇ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ. ‘‘ಲಾಭಪಚ್ಚಯಾ ಲಾಭಕಾರಣಾ’’ತಿ ತಸ್ಸೇವ ವೇವಚನಂ. ಹೇತುಮೇವ ಹಿ ಪಟಿಚ್ಚ ಏತಂ ಫಲಮೇತೀತಿ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಚ, ಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಂ ಕಾರಯತೀತಿ ಕಾರಣನ್ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ.

ಯಥಾಸಮಾದಿನ್ನನ್ತಿ ¶ ಯಂ ಯಂ ಸಮಾದಿನ್ನಂ ಗಹಿತಂ. ವೀತಿಕ್ಕಮತೀತಿ ಅಜ್ಝಾಚರತಿ. ಏವರೂಪಾನೀತಿ ಏವಂಸಭಾವಾನಿ, ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾನೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಸೀಲಾನೀತಿ ಗಹಟ್ಠಸೀಲಾನಿ ವಾ ಹೋನ್ತು ಪಬ್ಬಜಿತಸೀಲಾನಿ ವಾ, ಯೇಸಂ ಆದಿಮ್ಹಿ ವಾ ಅನ್ತೇ ವಾ ಏಕಂ ಭಿನ್ನಂ, ತಾನಿ ಪರಿಯನ್ತೇ ಛಿನ್ನಸಾಟಕೋ ವಿಯ ಖಣ್ಡಾನಿ. ಯೇಸಂ ವೇಮಜ್ಝೇ ಏಕಂ ಭಿನ್ನಂ, ತಾನಿ ಮಜ್ಝೇ ವಿನಿವಿದ್ಧಸಾಟಕೋ ವಿಯ ಛಿದ್ದಾನಿ. ಯೇಸಂ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ದ್ವೇ ವಾ ತೀಣಿ ವಾ ಭಿನ್ನಾನಿ, ತಾನಿ ಪಿಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿಯಾ ವಾ ಉಟ್ಠಿತೇನ ದೀಘವಟ್ಟಾದಿಸಣ್ಠಾನೇನ ವಿಸಭಾಗವಣ್ಣೇನ ಕಾಳರತ್ತಾದೀನಂ ಅಞ್ಞತರಸರೀರವಣ್ಣಾ ಗಾವೀ ವಿಯ ಸಬಲಾನಿ. ಯೇಸಂ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಏಕೇಕಾನಿ ಭಿನ್ನಾನಿ, ತಾನಿ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ವಿಸಭಾಗವಣ್ಣಬಿನ್ದುವಿಚಿತ್ರಾ ಗಾವೀ ವಿಯ ಕಮ್ಮಾಸಾನಿ. ಅವಿಸೇಸೇನ ವಾ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಸತ್ತವಿಧೇನ ಮೇಥುನಸಂಯೋಗೇನ ಕೋಧೂಪನಾಹಾದೀಹಿ ಚ ಪಾಪಧಮ್ಮೇಹಿ ಉಪಹತತ್ತಾ ಖಣ್ಡಾನಿ ಛಿದ್ದಾನಿ ಸಬಲಾನಿ ಕಮ್ಮಾಸಾನೀತಿ. ತಾನಿಯೇವ ತಣ್ಹಾದಾಸಬ್ಯತೋ ಮೋಚೇತ್ವಾ ಭುಜಿಸ್ಸಭಾವಾಕರಣೇನ ನ ಭುಜಿಸ್ಸಾನಿ. ಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ನ ಪಸತ್ಥತ್ತಾ ನ ವಿಞ್ಞುಪ್ಪಸತ್ಥಾನಿ. ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠೀಹಿ ಪರಾಮಟ್ಠತ್ತಾ, ಕೇನಚಿ ವಾ ‘‘ಅಯಂ ತೇ ಸೀಲೇಸು ದೋಸೋ’’ತಿ ಪರಾಮಟ್ಠುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತಾಯ ಪರಾಮಟ್ಠಾನಿ. ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿಂ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿಂ ವಾ, ಅಥ ವಾ ಮಗ್ಗಸಮಾಧಿಂ ಫಲಸಮಾಧಿಂ ವಾ ನ ಸಂವತ್ತಯನ್ತೀತಿ ಅಸಮಾಧಿಸಂವತ್ತನಿಕಾನಿ. ನ ಸಮಾಧಿಸಂವತ್ತನಿಕಾನೀತಿಪಿ ಪಾಠೋ.

ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಖಣ್ಡಾನೀತಿ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಾಭೂತತ್ತಾ, ಛಿದ್ದಾನೀತಿಪಿ ಏವಂ. ಸಬಲಾನೀತಿ ವಿವಣ್ಣಕರಣತ್ತಾ, ಕಮ್ಮಾಸಾನೀತಿಪಿ ¶ ಏವಂ. ನ ಭುಜಿಸ್ಸಾನೀತಿ ತಣ್ಹಾದಾಸಬ್ಯಂ ಗತತ್ತಾ. ನ ವಿಞ್ಞುಪ್ಪಸತ್ಥಾನೀತಿ ಕುಸಲೇಹಿ ಗರಹಿತತ್ತಾ. ಪರಾಮಟ್ಠಾನೀತಿ ತಣ್ಹಾಯ ಗಹಿತತ್ತಾ. ಅಸಮಾಧಿಸಂವತ್ತನಿಕಾನೀತಿ ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರವತ್ಥುಭೂತತ್ತಾ’’ತಿ ಏವಮತ್ಥಂ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ.

ನ ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾವಹತ್ತಾ ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ನ ಪಾಮೋಜ್ಜವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಜಾಯ ದುಬ್ಬಲಪೀತಿಯಾ ನ ವತ್ಥುಭೂತಾನಿ ತಸ್ಸಾ ಅನಾವಹತ್ತಾ ¶ . ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ. ನ ಪೀತಿವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ದುಬ್ಬಲಪೀತಿಜಾಯ ಬಲವಪೀತಿಯಾ ನ ವತ್ಥುಭೂತಾನಿ. ನ ಪಸ್ಸದ್ಧಿವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ಬಲವಪೀತಿಜಾಯ ಕಾಯಚಿತ್ತಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ನ ವತ್ಥುಭೂತಾನಿ. ನ ಸುಖವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಜಸ್ಸ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಸುಖಸ್ಸ ನ ವತ್ಥುಭೂತಾನಿ. ನ ಸಮಾಧಿವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ಸುಖಜಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ¶ ನ ವತ್ಥುಭೂತಾನಿ. ನ ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನವತ್ಥುಕಾನೀತಿ ಸಮಾಧಿಪದಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನಸ್ಸ ನ ವತ್ಥುಭೂತಾನಿ.

ನ ಏಕನ್ತನಿಬ್ಬಿದಾಯಾತಿಆದೀಸು ನ-ಕಾರಮೇವ ಆಹರಿತ್ವಾ ‘‘ನ ವಿರಾಗಾಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸಪದೇಹಿಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ನ ವಿರಾಗಾಯಾತಿಆದೀಸು ಸನಕಾರೋ ವಾ ಪಾಠೋ. ತತ್ಥ ಏಕನ್ತನಿಬ್ಬಿದಾಯಾತಿ ಏಕನ್ತೇನ ವಟ್ಟೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನತ್ಥಾಯ ನ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ವಿರಾಗಾಯಾತಿ ವಟ್ಟೇ ವಿರಜ್ಜನತ್ಥಾಯ. ನಿರೋಧಾಯಾತಿ ವಟ್ಟಸ್ಸ ನಿರೋಧನತ್ಥಾಯ. ಉಪಸಮಾಯಾತಿ ನಿರೋಧಿತಸ್ಸ ಪುನ ಅನುಪ್ಪತ್ತಿವಸೇನ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಉಪಸಮನತ್ಥಾಯ. ಅಭಿಞ್ಞಾಯಾತಿ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಅಭಿಜಾನನತ್ಥಾಯ. ಸಮ್ಬೋಧಾಯಾತಿ ಕಿಲೇಸನಿದ್ದಾವಿಗಮೇನ ವಟ್ಟತೋ ಪಬುಜ್ಝನತ್ಥಾಯ. ನಿಬ್ಬಾನಾಯಾತಿ ಅಮತನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಾಯ.

ಯಥಾಸಮಾದಿನ್ನಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಂ ವೀತಿಕ್ಕಮಾಯಾತಿ ಯಥಾಸಮಾದಿನ್ನಸ್ಸ ಸಿಕ್ಖಾಪದಸ್ಸ ವೀತಿಕ್ಕಮನತ್ಥಾಯ. ವಿಭತ್ತಿವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ಪನೇತ್ಥ ಉಪಯೋಗವಚನಂ ಕತಂ. ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ನ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸುದ್ಧಿಯಾ ಸೀಲಸ್ಸ ಅತಿವಿಸುದ್ಧಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಮತ್ತೇನ ಸೀಲಂ ಭಿಜ್ಜತಿ. ಕಿಂ ಸೋ ವೀತಿಕ್ಕಮಿಸ್ಸತೀತಿ ಕಿಮತ್ಥಂ ವೀತಿಕ್ಕಮಂ ಕರಿಸ್ಸತಿ, ನೇವ ವೀತಿಕ್ಕಮಂ ಕರಿಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಖಣ್ಡಾನೀತಿಆದೀನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ನ ಖಣ್ಡಾನೀತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ‘‘ಏಕನ್ತನಿಬ್ಬಿದಾಯಾ’’ತಿಆದೀಸು ಏಕನ್ತೇನ ವಟ್ಟೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನತ್ಥಾಯಾತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ ¶ . ಏತ್ಥ ಪನ ನಿಬ್ಬಿದಾಯಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ವಿರಾಗಾಯಾತಿ ಮಗ್ಗೋ. ನಿರೋಧಾಯ ಉಪಸಮಾಯಾತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ಅಭಿಞ್ಞಾಯ ಸಮ್ಬೋಧಾಯಾತಿ ಮಗ್ಗೋ. ನಿಬ್ಬಾನಾಯಾತಿ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ. ಏಕಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ವಿಪಸ್ಸನಾ, ದ್ವೀಸು ಮಗ್ಗೋ, ತೀಸು ನಿಬ್ಬಾನಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏವಂ ಅವತ್ಥಾನಕಥಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಸಬ್ಬಾನಿಪೇತಾನಿ ಮಗ್ಗವೇವಚನಾನಿಪಿ ನಿಬ್ಬಾನವೇವಚನಾನಿಪಿ ಹೋನ್ತಿಯೇವ.

೩೯. ಇದಾನಿ ಪರಿಯನ್ತಾಪರಿಯನ್ತವಸೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ಧಮ್ಮವಸೇನ ಜಾತಿವಸೇನ ಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತವಸೇನ ಸೀಲಸ್ಸ ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕಿಂ ಸೀಲನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಮುಟ್ಠಾತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ. ಪಚ್ಚಯಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಕಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾನಮಸ್ಸಾತಿ ಕಿಂಸಮುಟ್ಠಾನಂ. ಕತಿನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮೋಧಾನಂ ಸಮವಾಯೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಕತಿಧಮ್ಮಸಮೋಧಾನಂ.

ಚೇತನಾ ¶ ಸೀಲನ್ತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಹಿ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ, ವತ್ತಪಟಿಪತ್ತಿಂ ವಾ ಪೂರೇನ್ತಸ್ಸ ಚೇತನಾ. ಚೇತಸಿಕಂ ಸೀಲನ್ತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಹಿ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ವಿರತಿ. ಅಪಿಚ ಚೇತನಾ ಸೀಲಂ ನಾಮ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಿ ಪಜಹನ್ತಸ್ಸ ಸತ್ತಕಮ್ಮಪಥಚೇತನಾ ¶ . ಚೇತಸಿಕಂ ಸೀಲಂ ನಾಮ ‘‘ಅಭಿಜ್ಝಂ ಲೋಕೇ ಪಹಾಯ ವಿಗತಾಭಿಜ್ಝೇನ ಚೇತಸಾ ವಿಹರತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ. ನಿ. ೧.೨೧೭) ನಯೇನ ವುತ್ತಾ ಅನಭಿಜ್ಝಾಅಬ್ಯಾಪಾದಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಧಮ್ಮಾ. ಸಂವರೋ ಸೀಲನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಞ್ಚವಿಧೋ ಸಂವರೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ, ಸತಿಸಂವರೋ, ಞಾಣಸಂವರೋ, ಖನ್ತಿಸಂವರೋ, ವೀರಿಯಸಂವರೋತಿ. ತತ್ಥ ‘‘ಇಮಿನಾ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೇನ ಉಪೇತೋ ಹೋತಿ ಸಮುಪೇತೋ’’ತಿ (ವಿಭ. ೫೧೧) ಅಯಂ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ. ‘‘ರಕ್ಖತಿ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ, ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯೇ ಸಂವರಂ ಆಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೨೧೩; ಮ. ನಿ. ೧.೨೯೫; ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೩೯; ಅ. ನಿ. ೩.೧೬) ಅಯಂ ಸತಿಸಂವರೋ.

‘‘ಯಾನಿ ಸೋತಾನಿ ಲೋಕಸ್ಮಿಂ, (ಅಜಿತಾತಿ ಭಗವಾ;)

ಸತಿ ತೇಸಂ ನಿವಾರಣಂ;

ಸೋತಾನಂ ಸಂವರಂ ಬ್ರೂಮಿ, ಪಞ್ಞಾಯೇತೇ ಪಿಧೀಯರೇ’’ತಿ. (ಸು. ನಿ. ೧೦೪೧) –

ಅಯಂ ಞಾಣಸಂವರೋ. ಪಚ್ಚಯಪಟಿಸೇವನಮ್ಪಿ ಏತ್ಥೇವ ಸಮೋಧಾನಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಯೋ ಪನಾಯಂ ‘‘ಖಮೋ ಹೋತಿ ಸೀತಸ್ಸ ಉಣ್ಹಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೪; ಅ. ನಿ. ೪.೧೧೪; ೬.೫೮) ನಯೇನ ಆಗತೋ, ಅಯಂ ಖನ್ತಿಸಂವರೋ ನಾಮ. ಯೋ ಚಾಯಂ ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ನಾಧಿವಾಸೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೬; ಅ. ನಿ. ೪.೧೧೪; ೬.೫೮) ನಯೇನ ಆಗತೋ, ಅಯಂ ವೀರಿಯಸಂವರೋ ನಾಮ. ಆಜೀವಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪಿ ¶ ಏತ್ಥೇವ ಸಮೋಧಾನಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಇತಿ ಅಯಂ ಪಞ್ಚವಿಧೋಪಿ ಸಂವರೋ, ಯಾ ಚ ಪಾಪಭೀರುಕಾನಂ ಕುಲಪುತ್ತಾನಂ ಸಮ್ಪತ್ತವತ್ಥುತೋ ವಿರತಿ, ಸಬ್ಬಮೇತಂ ಸಂವರಸೀಲನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ ಸೀಲನ್ತಿ ಸಮಾದಿನ್ನಸೀಲಸ್ಸ ಕಾಯಿಕವಾಚಸಿಕೋ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ. ಇದಂ ತಾವ ಕಿಂ ಸೀಲನ್ತಿ ಪಞ್ಹಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ.

ಕತಿ ಸೀಲಾನೀತಿ ಪಞ್ಹಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ಕುಸಲಸೀಲಂ ಅಕುಸಲಸೀಲಂ ಅಬ್ಯಾಕತಸೀಲನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಲೋಕೇ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ಪಕತಿ ಸೀಲನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಅಯಂ ಸುಖಸೀಲೋ, ಅಯಂ ದುಕ್ಖಸೀಲೋ, ಅಯಂ ಕಲಹಸೀಲೋ, ಅಯಂ ಮಣ್ಡನಸೀಲೋ’’ತಿ ಭಣನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ತೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರವಸೇನ ಅಕುಸಲಸೀಲಮಪಿ ಸೀಲನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಪನ ‘‘ಸುತ್ವಾನ ಸಂವರೇ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೩೭) ವಚನತೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಸೀಲಂ ನ ಹೋತೀತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ¶ ¶ ಪನ ಚೇತನಾದಿಭೇದಸ್ಸ ಸೀಲಸ್ಸ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತಂ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ತಸ್ಮಾ ಕುಸಲಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಕುಸಲಸೀಲನ್ತಿಆದಿಮಾಹ.

ಸಂವರಸಮೋಧಾನಂ ಸೀಲನ್ತಿ ಸಂವರಸಮ್ಪಯುತ್ತಖನ್ಧಾ. ತೇ ಹಿ ಸಂವರೇನ ಸಮಾಗತಾ ಮಿಸ್ಸೀಭೂತಾತಿ ಸಂವರಸಮೋಧಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ಏವಂ ಅವೀತಿಕ್ಕಮಸಮೋಧಾನಂ ಸೀಲಮ್ಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಥಾಭಾವೇ ಜಾತಚೇತನಾ ಸಮೋಧಾನಂ ಸೀಲನ್ತಿ ಸಂವರಭಾವೇ ಅವೀತಿಕ್ಕಮಭಾವೇ ಜಾತಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಖನ್ಧಾ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ತೀಸುಪಿ ಚೇತೇಸು ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ, ತಸ್ಮಾ ಚೇತನಾಸಮೋಧಾನೇನ ಚೇತಸಿಕಾನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಚೇತಸಿಕಸಮೋಧಾನಸೀಲಂ ವಿಸುಂ ನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಹೇಟ್ಠಾ ಚೇತನಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ‘‘ಸೀಲ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ನ ಕೇವಲಂ ತೇ ಏವ ಸೀಲಂ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾಪಿ ಸೀಲಮೇವಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅಯಂ ತಿಕೋ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೪೦. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಚೇತನಾಚೇತಸಿಕಾ ಸಂವರಾವೀತಿಕ್ಕಮಾಯೇವ ಹೋನ್ತಿ ನ ವಿಸುಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಂವರಾವೀತಿಕ್ಕಮೇಯೇವ ಯಾವ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಾ ಸಾಧಾರಣಕ್ಕಮೇನ ಯೋಜೇನ್ತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಂ ಸಂವರಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ, ಅವೀತಿಕ್ಕಮಟ್ಠೇನ ಸೀಲನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವೇರಮಣಿಆದಯೋ ಹಿ ಯಸ್ಮಾ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚನೀಕಂ ಸಂವರನ್ತಿ, ತಂ ನ ವೀತಿಕ್ಕಮನ್ತಿ ಚ, ತಸ್ಮಾ ಸಂವರಣತೋ ಅವೀತಿಕ್ಕಮನತೋ ಚ ಸಂವರಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ ಅವೀತಿಕ್ಕಮಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಪಾಣಾತಿಪಾತಂ ಸಂವರಟ್ಠೇನಾತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಪಿದಹನಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ. ಕಿಂ ತಂ? ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವೇರಮಣೀ. ಸಾ ಚ ತಂ ಸಂವರನ್ತೀಯೇವ ತಂ ನ ವೀತಿಕ್ಕಮತೀತಿ ಅವೀತಿಕ್ಕಮಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ. ಏವಮೇವ ಅದಿನ್ನಾದಾನಾ ವೇರಮಣಿಆದಯೋ ಅನಭಿಜ್ಝಾಅಬ್ಯಾಪಾದಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ.

ಪಾಣಾತಿಪಾತನ್ತಿಆದೀಸು ¶ ಪನ ದಸಸು ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥೇಸು ಪಾಣಸ್ಸ ಅತಿಪಾತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ. ಪಾಣವಧೋ ಪಾಣಘಾತೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಪಾಣೋತಿ ಚೇತ್ಥ ವೋಹಾರತೋ ಸತ್ತೋ, ಪರಮತ್ಥತೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ತಸ್ಮಿಂ ಪನ ಪಾಣೇ ಪಾಣಸಞ್ಞಿನೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯುಪಚ್ಛೇದಕಉಪಕ್ಕಮಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರಾನಂ ಅಞ್ಞತರದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಾ ವಧಕಚೇತನಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ. ಸೋ ಗುಣವಿರಹಿತೇಸು ತಿರಚ್ಛಾನಗತಾದೀಸು ಪಾಣೇಸು ಖುದ್ದಕೇ ಪಾಣೇ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಮಹಾಸರೀರೇ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ. ಕಸ್ಮಾ? ಪಯೋಗಮಹನ್ತತಾಯ. ಪಯೋಗಸಮತ್ತೇಪಿ ವತ್ಥುಮಹನ್ತತಾಯ. ಗುಣವನ್ತೇಸು ಮನುಸ್ಸಾದೀಸು ಅಪ್ಪಗುಣೇ ಪಾಣೇ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಮಹಾಗುಣೇ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ. ಸರೀರಗುಣಾನಂ ¶ ಪನ ಸಮಭಾವೇ ಸತಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಉಪಕ್ಕಮಾನಞ್ಚ ಮುದುತಾಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ತಿಬ್ಬತಾಯ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತಸ್ಸ ಪಞ್ಚ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಪಾಣೋ, ಪಾಣಸಞ್ಞಿತಾ, ವಧಕಚಿತ್ತಂ, ಉಪಕ್ಕಮೋ, ತೇನ ಮರಣನ್ತಿ.

ಅದಿನ್ನಸ್ಸ ¶ ಆದಾನಂ ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ, ಪರಸಂಹರಣಂ, ಥೇಯ್ಯಂ, ಚೋರಿಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಅದಿನ್ನನ್ತಿ ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ, ಯತ್ಥ ಪರೋ ಯಥಾಕಾಮಕಾರಿತಂ ಆಪಜ್ಜನ್ತೋ ಅದಣ್ಡಾರಹೋ ಅನುಪವಜ್ಜೋ ಚ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತೇ ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತಸಞ್ಞಿನೋ ತದಾದಾಯಕಉಪಕ್ಕಮಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರಾನಂ ಅಞ್ಞತರದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಾ ಥೇಯ್ಯಚೇತನಾ ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ. ತಂ ಹೀನೇ ಪರಸನ್ತಕೇ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜಂ, ಪಣೀತೇ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಂ. ಕಸ್ಮಾ? ವತ್ಥುಪಣೀತತಾಯ. ವತ್ಥುಸಮತ್ತೇ ಸತಿ ಗುಣಾಧಿಕಾನಂ ಸನ್ತಕೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಂ, ತಂ ತಂ ಗುಣಾಧಿಕಂ ಉಪಾದಾಯ ತತೋ ತತೋ ಹೀನಗುಣಸ್ಸ ಸನ್ತಕೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜಂ. ತಸ್ಸ ಪಞ್ಚ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ, ಪರಪರಿಗ್ಗಹಿತಸಞ್ಞಿತಾ ಥೇಯ್ಯಚಿತ್ತಂ, ಉಪಕ್ಕಮೋ, ತೇನ ಹರಣನ್ತಿ.

ಕಾಮೇಸೂತಿ ಮೇಥುನಸಮಾಚಾರೇಸು. ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋತಿ ಏಕನ್ತನಿನ್ದಿತೋ ಲಾಮಕಾಚಾರೋ. ಲಕ್ಖಣತೋ ಪನ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಕಾಯದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಾ ಅಗಮನೀಯಟ್ಠಾನವೀತಿಕ್ಕಮಚೇತನಾ ಕಾಮೇಸು ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ.

ತತ್ಥ ಅಗಮನೀಯಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ ಪುರಿಸಾನಂ ತಾವ ಮಾತುರಕ್ಖಿತಾ, ಪಿತುರಕ್ಖಿತಾ, ಮಾತಾಪಿತುರಕ್ಖಿತಾ, ಭಾತುರಕ್ಖಿತಾ, ಭಗಿನಿರಕ್ಖಿತಾ, ಞಾತಿರಕ್ಖಿತಾ, ಗೋತ್ತರಕ್ಖಿತಾ, ಧಮ್ಮರಕ್ಖಿತಾ, ಸಾರಕ್ಖಾ, ಸಪರಿದಣ್ಡಾತಿ ಮಾತುರಕ್ಖಿತಾದಯೋ ದಸ, ಧನಕ್ಕೀತಾ, ಛನ್ದವಾಸಿನೀ, ಭೋಗವಾಸಿನೀ, ಪಟವಾಸಿನೀ, ಓದಪತ್ತಕಿನೀ, ಓಭತಚುಮ್ಬಟಾ, ದಾಸೀ ಚ, ಭರಿಯಾ ಚ, ಕಮ್ಮಕಾರೀ ಚ ಭರಿಯಾ ಚ, ಧಜಾಹಟಾ ಮುಹುತ್ತಿಕಾತಿ ಧನಕ್ಕೀತಾದಯೋ ದಸಾತಿ ¶ ವೀಸತಿ ಇತ್ಥಿಯೋ. ಇತ್ಥೀಸು ಪನ ದ್ವಿನ್ನಂ ಸಾರಕ್ಖಸಪರಿದಣ್ಡಾನಂ ದಸನ್ನಞ್ಚ ಧನಕ್ಕೀತಾದೀನನ್ತಿ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಇತ್ಥೀನಂ ಅಞ್ಞೇ ಪುರಿಸಾ, ಇದಂ ಅಗಮನೀಯಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ.

ಸೋ ಪನೇಸ ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ಸೀಲಾದಿಗುಣರಹಿತೇ ಅಗಮನೀಯಟ್ಠಾನೇ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಸೀಲಾದಿಗುಣಸಮ್ಪನ್ನೇ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ. ತಸ್ಸ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಅಗಮನೀಯವತ್ಥು, ತಸ್ಮಿಂ ಸೇವನಚಿತ್ತಂ, ಸೇವನಪಯೋಗೋ, ಮಗ್ಗೇನಮಗ್ಗಪಟಿಪತ್ತಿಅಧಿವಾಸನನ್ತಿ.

ಮುಸಾತಿ ¶ ವಿಸಂವಾದನಪುರೇಕ್ಖಾರಸ್ಸ ಅತ್ಥಭಞ್ಜಕೋ ವಚೀಪಯೋಗೋ, ಕಾಯಪಯೋಗೋ ವಾ. ವಿಸಂವಾದನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಪನಸ್ಸ ಪರವಿಸಂವಾದಕಕಾಯವಚೀಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಚೇತನಾ ಮುಸಾವಾದೋ. ಅಪರೋ ನಯೋ – ಮುಸಾತಿ ಅಭೂತಂ ಅತಚ್ಛಂ ವತ್ಥು. ವಾದೋತಿ ತಸ್ಸ ಭೂತತೋ ತಚ್ಛತೋ ವಿಞ್ಞಾಪನಂ. ಲಕ್ಖಣತೋ ಪನ ಅತಥಂ ವತ್ಥುಂ ತಥತೋ ಪರಂ ವಿಞ್ಞಾಪೇತುಕಾಮಸ್ಸ ತಥಾವಿಞ್ಞತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಚೇತನಾ ಮುಸಾವಾದೋ. ಸೋ ಯಮತ್ಥಂ ಭಞ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪತಾಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಮಹನ್ತತಾಯ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ. ಅಪಿಚ ಗಹಟ್ಠಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಕಂ ಅದಾತುಕಾಮತಾಯ ನತ್ಥೀತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತೋ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಸಕ್ಖಿನಾ ¶ ಹುತ್ವಾ ಅತ್ಥಭಞ್ಜನತ್ಥಂ ವುತ್ತೋ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ. ಪಬ್ಬಜಿತಾನಂ ಅಪ್ಪಕಮ್ಪಿ ತೇಲಂ ವಾ ಸಪ್ಪಿಂ ವಾ ಲಭಿತ್ವಾ ಹಸಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಅಜ್ಜ ಗಾಮೇ ತೇಲಂ ನದೀ ಮಞ್ಞೇ ಸನ್ದತೀ’’ತಿ ಪೂರಣಕಥಾನಯೇನ ಪವತ್ತೋ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಅದಿಟ್ಠಂಯೇವ ಪನ ದಿಟ್ಠನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವದನ್ತಾನಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ. ತಸ್ಸ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಅತಥಂ ವತ್ಥು, ವಿಸಂವಾದನಚಿತ್ತಂ, ತಜ್ಜೋ ವಾಯಾಮೋ, ಪರಸ್ಸ ತದತ್ಥವಿಜಾನನನ್ತಿ.

ಯಾಯ ವಾಚಾಯ ಯಸ್ಸ ತಂ ವಾಚಂ ಭಾಸತಿ, ತಸ್ಸ ಹದಯೇ ಅತ್ತನೋ ಪಿಯಭಾವಂ, ಪರಸ್ಸ ಚ ಸುಞ್ಞಭಾವಂ ಕರೋತಿ, ಸಾ ಪಿಸುಣಾ ವಾಚಾ. ಯಾಯ ಪನ ಅತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಪರಮ್ಪಿ ಫರುಸಂ ಕರೋತಿ, ಯಾ ವಾಚಾ ಸಯಮ್ಪಿ ಫರುಸಾ ನೇವ ಕಣ್ಣಸುಖಾ ನ ಹದಯಸುಖಾ ವಾ, ಅಯಂ ಫರುಸಾ ವಾಚಾ. ಯೇನ ಸಮ್ಫಂ ಪಲಪತಿ ನಿರತ್ಥಕಂ, ಸೋ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ. ತೇಸಂ ಮೂಲಭೂತಾ ಚೇತನಾಪಿ ಪಿಸುಣಾವಾಚಾದಿನಾಮಮೇವ ಲಭತಿ. ಸಾ ಏವ ಚ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ.

ತತ್ಥ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪರೇಸಂ ವಾ ಭೇದಾಯ ಅತ್ತನೋ ಪಿಯಕಮ್ಯತಾಯ ವಾ ಕಾಯವಚೀಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಚೇತನಾ ಪಿಸುಣಾ ವಾಚಾ. ಸಾ ಯಸ್ಸ ಭೇದಂ ಕರೋತಿ, ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಗುಣತಾಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜಾ, ಮಹಾಗುಣತಾಯ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಾ. ತಸ್ಸಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಭಾರಾ ¶ – ಭಿನ್ದಿತಬ್ಬೋ ಪರೋ, ‘‘ಇತಿ ಇಮೇ ನಾನಾ ಭವಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಭೇದಪುರೇಕ್ಖಾರತಾ ವಾ ‘‘ಇತಿ ಅಹಂ ಪಿಯೋ ಭವಿಸ್ಸಾಮಿ ವಿಸ್ಸಾಸಿಕೋ’’ತಿ ಪಿಯಕಮ್ಯತಾ ವಾ, ತಜ್ಜೋ ವಾಯಾಮೋ, ತಸ್ಸ ತದತ್ಥವಿಜಾನನನ್ತಿ. ಪರೇ ಪನ ಅಭಿನ್ನೇ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋ ನತ್ಥಿ, ಭಿನ್ನೇಯೇವ ಹೋತಿ.

ಪರಸ್ಸ ಮಮ್ಮಚ್ಛೇದಕಕಾಯವಚೀಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಏಕನ್ತಫರುಸಚೇತನಾ ಫರುಸಾ ವಾಚಾ. ಮಮ್ಮಚ್ಛೇದಕೋಪಿ ಪನ ಪಯೋಗೋ ಚಿತ್ತಸಣ್ಹತಾಯ ಫರುಸಾ ವಾಚಾ ನ ಹೋತಿ. ಮಾತಾಪಿತರೋ ಹಿ ಕದಾಚಿ ಪುತ್ತಕೇ ಏವಮ್ಪಿ ವದನ್ತಿ ‘‘ಚೋರಾ ವೋ ಖಣ್ಡಾಖಣ್ಡಿಕಂ ಕರೋನ್ತೂ’’ತಿ. ಉಪ್ಪಲಪತ್ತಮ್ಪಿ ಚ ನೇಸಂ ಉಪರಿ ಪತನ್ತಂ ¶ ನ ಇಚ್ಛನ್ತಿ. ಆಚರಿಯುಪಜ್ಝಾಯಾ ಚ ಕದಾಚಿ ನಿಸ್ಸಿತಕೇ ಏವಂ ವದನ್ತಿ ‘‘ಕಿಂ ಇಮೇ ಅಹಿರಿಕಾ ಅನೋತ್ತಪ್ಪಿನೋ, ನಿದ್ಧಮಥ ನೇ’’ತಿ. ಅಥ ಚ ನೇಸಂ ಆಗಮಾಧಿಗಮಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚ ಚಿತ್ತಸಣ್ಹತಾಯ ಫರುಸಾ ವಾಚಾ ನ ಹೋತಿ, ಏವಂ ವಚನಸಣ್ಹತಾಯ ಅಫರುಸಾ ವಾಚಾಪಿ ನ ಹೋತಿ. ನ ಹಿ ಮಾರಾಪೇತುಕಾಮಸ್ಸ ‘‘ಇಮಂ ಸುಖಂ ಸಯಾಪೇಥಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಅಫರುಸಾ ವಾಚಾ ಹೋತಿ, ಚಿತ್ತಫರುಸತಾಯ ಪನೇಸಾ ಫರುಸಾ ವಾಚಾವ. ಸಾ ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ಪವತ್ತಿತಾ, ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಗುಣತಾಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜಾ, ಮಹಾಗುಣತಾಯ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಾ. ತಸ್ಸಾ ತಯೋ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಅಕ್ಕೋಸಿತಬ್ಬೋ ಪರೋ, ಕುಪಿತಚಿತ್ತಂ, ಅಕ್ಕೋಸನಾತಿ.

ಅನತ್ಥವಿಞ್ಞಾಪಿಕಾ ¶ ಕಾಯವಚೀಪಯೋಗಸಮುಟ್ಠಾಪಿಕಾ ಅಕುಸಲಚೇತನಾ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ. ಸೋ ಆಸೇವನಮನ್ದತಾಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ, ಆಸೇವನಮಹನ್ತತಾಯ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ. ತಸ್ಸ ದ್ವೇ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಭಾರತಯುದ್ಧಸೀತಾಹರಣಾದಿನಿರತ್ಥಕಕಥಾಪುರೇಕ್ಖಾರತಾ, ತಥಾರೂಪಿಕಥಾಕಥನಞ್ಚಾತಿ. ಪರೇ ಪನ ತಂ ಕಥಂ ಅಗಣ್ಹನ್ತೇ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋ ನತ್ಥಿ, ಪರೇನ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೇ ಗಹಿತೇಯೇವ ಹೋತಿ.

ಅಭಿಜ್ಝಾಯತೀತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾ, ಪರಭಣ್ಡಾಭಿಮುಖೀ ಹುತ್ವಾ ತನ್ನಿನ್ನತಾಯ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಾ ‘‘ಅಹೋ ವತ ಇದಂ ಮಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ಏವಂ ಪರಭಣ್ಡಾಭಿಜ್ಝಾಯನಲಕ್ಖಣಾ, ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ ವಿಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜಾ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಾ ಚ. ತಸ್ಸ ದ್ವೇ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಪರಭಣ್ಡಂ, ಅತ್ತನೋ ಪರಿಣಾಮನಞ್ಚಾತಿ. ಪರಭಣ್ಡವತ್ಥುಕೇ ಹಿ ಲೋಭೇ ಉಪ್ಪನ್ನೇಪಿ ನ ತಾವ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋ ಹೋತಿ, ಯಾವ ‘‘ಅಹೋ ವತ ಇದಂ ಮಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ಅತ್ತನೋ ನ ಪರಿಣಾಮೇತಿ.

ಹಿತಸುಖಂ ಬ್ಯಾಪಾದಯತೀತಿ ಬ್ಯಾಪಾದೋ. ಸೋ ಪರವಿನಾಸಾಯ ಮನೋಪದೋಸಲಕ್ಖಣೋ, ಫರುಸಾ ವಾಚಾ ವಿಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜೋ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ ಚ. ತಸ್ಸ ದ್ವೇ ಸಮ್ಭಾರಾ – ಪರಸತ್ತೋ ಚ, ತಸ್ಸ ಚ ವಿನಾಸಚಿನ್ತಾತಿ. ಪರಸತ್ತವತ್ಥುಕೇ ಹಿ ಕೋಧೇ ಉಪ್ಪನ್ನೇಪಿ ನ ತಾವ ¶ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋ ಹೋತಿ, ಯಾವ ‘‘ಅಹೋ ವತಾಯಂ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜೇಯ್ಯ ವಿನಸ್ಸೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ತಸ್ಸ ವಿನಾಸಂ ನ ಚಿನ್ತೇತಿ.

ಯಥಾಭುಚ್ಚಗಹಣಾಭಾವೇನ ¶ ಮಿಚ್ಛಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ. ಸಾ ‘‘ನತ್ಥಿ ದಿನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ವಿಪರೀತದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಾ, ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ ವಿಯ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜಾ, ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಾ ಚ. ಅಪಿಚ ಅನಿಯತಾ ಅಪ್ಪಸಾವಜ್ಜಾ, ನಿಯತಾ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಾ. ತಸ್ಸಾ ದ್ವೇ ಸಮ್ಭಾರಾ – ವತ್ಥುನೋ ಚ ಗಹಿತಾಕಾರವಿಪರೀತತಾ, ಯಥಾ ಚ ತಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ತಥಾಭಾವೇನ ತಸ್ಸೂಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ. ತತ್ಥ ನತ್ಥಿಕಾಹೇತುಕಅಕಿರಿಯದಿಟ್ಠೀಹಿ ಏವ ಕಮ್ಮಪಥಭೇದೋ ಹೋತಿ, ನ ಅಞ್ಞದಿಟ್ಠೀಹಿ.

ಇಮೇಸಂ ಪನ ದಸನ್ನಂ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾನಂ ಧಮ್ಮತೋ, ಕೋಟ್ಠಾಸತೋ, ಆರಮ್ಮಣತೋ, ವೇದನಾತೋ, ಮೂಲತೋತಿ ಪಞ್ಚಹಾಕಾರೇಹಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತ್ಥ ಧಮ್ಮತೋತಿ ಏತೇಸು ಹಿ ಸತ್ತ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಚೇತನಾಧಮ್ಮಾವ ಹೋನ್ತಿ, ಅಭಿಜ್ಝಾದಯೋ ತಯೋ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ.

ಕೋಟ್ಠಾಸತೋತಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಚಾತಿ ಇಮೇ ಅಟ್ಠ ಕಮ್ಮಪಥಾ ಏವ ಹೋನ್ತಿ, ನೋ ¶ ಮೂಲಾನಿ. ಅಭಿಜ್ಝಾಬ್ಯಾಪಾದಾ ಕಮ್ಮಪಥಾ ಚೇವ ಮೂಲಾನಿ ಚ. ಅಭಿಜ್ಝಾ ಹಿ ಮೂಲಂ ಪತ್ವಾ ಲೋಭೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ ಹೋತಿ, ಬ್ಯಾಪಾದೋ ದೋಸೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ.

ಆರಮ್ಮಣತೋತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾರಮ್ಮಣತೋ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣೋ. ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ. ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣೋ, ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣೋತಿಪಿ ಏಕೇ. ಮುಸಾವಾದೋ ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣೋ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣೋ ವಾ. ತಥಾ ಪಿಸುಣಾ ವಾಚಾ. ಫರುಸಾ ವಾಚಾ ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣಾವ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ ದಿಟ್ಠಸುತಮುತವಿಞ್ಞಾತವಸೇನ ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣೋ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣೋ ವಾ. ತಥಾ ಅಭಿಜ್ಝಾ. ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಸತ್ತಾರಮ್ಮಣೋವ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಾವ.

ವೇದನಾತೋತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ದುಕ್ಖವೇದನೋ ಹೋತಿ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ರಾಜಾನೋ ಚೋರಂ ದಿಸ್ವಾ ಹಸಮಾನಾಪಿ ‘‘ಗಚ್ಛಥ ಭಣೇ, ಮಾರೇಥ ನ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ, ಸನ್ನಿಟ್ಠಾಪಕಚೇತನಾ ಪನ ನೇಸಂ ದುಕ್ಖಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ ಹೋತಿ. ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ ತಿವೇದನಂ. ತಞ್ಹಿ ಪರಭಣ್ಡಂ ದಿಸ್ವಾ ಹಟ್ಠತುಟ್ಠಸ್ಸ ಗಣ್ಹತೋ ಸುಖವೇದನಂ ಹೋತಿ, ಭೀತತಸಿತಸ್ಸ ಗಣ್ಹತೋ ದುಕ್ಖವೇದನಂ, ತಥಾ ವಿಪಾಕನಿಸ್ಸನ್ದಫಲಾನಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ. ಗಹಣಕಾಲೇ ಮಜ್ಝತ್ತಭಾವೇ ಠಿತಸ್ಸ ¶ ಪನ ಗಣ್ಹತೋ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖವೇದನಂ ಹೋತಿ. ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ಸುಖಮಜ್ಝತ್ತವಸೇನ ದ್ವಿವೇದನೋ, ಸನ್ನಿಟ್ಠಾಪಕಚಿತ್ತೇ ¶ ಪನ ಮಜ್ಝತ್ತವೇದನೋ ನ ಹೋತಿ. ಮುಸಾವಾದೋ ಅದಿನ್ನಾದಾನೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತಿವೇದನೋ, ತಥಾ ಪಿಸುಣಾ ವಾಚಾ. ಫರುಸಾ ವಾಚಾ ದುಕ್ಖವೇದನಾ. ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ ತಿವೇದನೋ. ಪರೇಸು ಹಿ ಸಾಧುಕಾರಂ ದೇನ್ತೇಸು ಚೇಲಾದೀನಿ ಉಕ್ಖಿಪನ್ತೇಸು ಹಟ್ಠತುಟ್ಠಸ್ಸ ಸೀತಾಹರಣಭಾರತಯುದ್ಧಾದೀನಿ ಕಥನಕಾಲೇ ಸೋ ಸುಖವೇದನೋ ಹೋತಿ, ಪಠಮಂ ದಿನ್ನವೇತನೇನ ಏಕೇನ ಪಚ್ಛಾ ಆಗನ್ತ್ವಾ ‘‘ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಕಥೇಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ‘‘ನಿರವಸೇಸಂ ಯಥಾನುಸನ್ಧಿಕಂ ಪಕಿಣ್ಣಕಕಥಂ ಕಥೇಸ್ಸಾಮಿ ನು ಖೋ, ನೋ’’ತಿ ದೋಮನಸ್ಸಿತಸ್ಸ ಕಥನಕಾಲೇ ದುಕ್ಖವೇದನೋ ಹೋತಿ, ಮಜ್ಝತ್ತಸ್ಸ ಕಥಯತೋ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖವೇದನೋ ಹೋತಿ. ಅಭಿಜ್ಝಾ ಸುಖಮಜ್ಝತ್ತವಸೇನ ದ್ವಿವೇದನಾ, ತಥಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ. ಬ್ಯಾಪಾದೋ ದುಕ್ಖವೇದನೋ.

ಮೂಲತೋತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ದೋಸಮೋಹವಸೇನ ದ್ವಿಮೂಲಕೋ ಹೋತಿ, ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ ದೋಸಮೋಹವಸೇನ ವಾ ಲೋಭಮೋಹವಸೇನ ವಾ, ಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋ ಲೋಭಮೋಹವಸೇನ, ಮುಸಾವಾದೋ ದೋಸಮೋಹವಸೇನ ವಾ ಲೋಭಮೋಹವಸೇನ ವಾ. ತಥಾ ಪಿಸುಣಾ ವಾಚಾ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ ಚ. ಫರುಸಾ ವಾಚಾ ದೋಸಮೋಹವಸೇನ, ಅಭಿಜ್ಝಾ ಮೋಹವಸೇನ ಏಕಮೂಲಾ, ತಥಾ ಬ್ಯಾಪಾದೋ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಲೋಭಮೋಹವಸೇನ ದ್ವಿಮೂಲಾತಿ.

ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಥಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಹಿ ¶ ಪನ ವಿರತಿಯೋ, ಅನಭಿಜ್ಝಾಅಬ್ಯಾಪಾದಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯೋ ಚಾತಿ ಇಮೇ ದಸ ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾ ನಾಮ. ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಹಿ ಏತಾಯ ವಿರಮನ್ತಿ, ಸಯಂ ವಾ ವಿರಮತಿ, ವಿರಮಣಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಏತನ್ತಿ ವಿರತಿ. ಯಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀಹಿ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಕುಸಲಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಿರತಿ, ಸಾ ಪಭೇದತೋ ತಿವಿಧಾ ಹೋತಿ ಸಮ್ಪತ್ತವಿರತಿ ಸಮಾದಾನವಿರತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿರತೀತಿ. ತತ್ಥ ಅಸಮಾದಿನ್ನಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಜಾತಿವಯಬಾಹುಸಚ್ಚಾದೀನಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ಅಯುತ್ತಂ ಅಮ್ಹಾಕಂ ಏವರೂಪಂ ಪಾಪಂ ಕಾತು’’ನ್ತಿ ಸಮ್ಪತ್ತವತ್ಥುಂ ಅವೀತಿಕ್ಕಮನ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ವಿರತಿ ಸಮ್ಪತ್ತವಿರತಿ ನಾಮ. ಸಮಾದಿನ್ನಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಂ ಪನ ಸಿಕ್ಖಾಪದಸಮಾದಾನೇ ಚ ತತುತ್ತರಿ ಚ ಅತ್ತನೋ ಜೀವಿತಮ್ಪಿ ¶ ಪರಿಚ್ಚಜಿತ್ವಾ ವತ್ಥುಂ ಅವೀತಿಕ್ಕಮನ್ತಾನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ವಿರತಿ ಸಮಾದಾನವಿರತಿ ನಾಮ. ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪನ ವಿರತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿರತಿ ನಾಮ, ಯಸ್ಸಾ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪಭುತಿ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾನಂ ‘‘ಪಾಣಂ ಘಾತೇಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿಆದಿಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ.

ಇದಾನಿ ¶ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾನಂ ವಿಯ ಇಮೇಸಂ ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾನಂ ಧಮ್ಮತೋ, ಕೋಟ್ಠಾಸತೋ, ಆರಮ್ಮಣತೋ, ವೇದನಾತೋ, ಮೂಲತೋತಿ ಪಞ್ಚಹಾಕಾರೇಹಿ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತ್ಥ ಧಮ್ಮತೋತಿ ಏತೇಸುಪಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಚೇತನಾಪಿ ವಟ್ಟನ್ತಿ ವಿರತಿಯೋಪಿ, ಅನ್ತೇ ತಯೋ ಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾವ.

ಕೋಟ್ಠಾಸತೋತಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಕಮ್ಮಪಥಾ ಏವ, ನೋ ಮೂಲಾನಿ, ಅನ್ತೇ ತಯೋ ಕಮ್ಮಪಥಾ ಚೇವ ಮೂಲಾನಿ ಚ. ಅನಭಿಜ್ಝಾ ಹಿ ಮೂಲಂ ಪತ್ವಾ ಅಲೋಭೋ ಕುಸಲಮೂಲಂ ಹೋತಿ, ಅಬ್ಯಾಪಾದೋ ಅದೋಸೋ ಕುಸಲಮೂಲಂ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಅಮೋಹೋ ಕುಸಲಮೂಲಂ.

ಆರಮ್ಮಣತೋತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಂ ಆರಮ್ಮಣಾನೇವ ಏತೇಸಂ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ. ವೀತಿಕ್ಕಮಿತಬ್ಬತೋಯೇವ ಹಿ ವೇರಮಣೀ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಯಥಾ ಪನ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಕಿಲೇಸೇ ಪಜಹತಿ, ಏವಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಆರಮ್ಮಣಾಪೇತೇ ಕಮ್ಮಪಥಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಿ ದುಸ್ಸೀಲ್ಯಾನಿ ಪಜಹನ್ತೀತಿ.

ವೇದನಾತೋತಿ ಸಬ್ಬೇ ಸುಖವೇದನಾ ವಾ ಹೋನ್ತಿ ಮಜ್ಝತ್ತವೇದನಾ ವಾ. ಕುಸಲಂ ಪತ್ವಾ ಹಿ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ.

ಮೂಲತೋತಿ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಅಲೋಭಅದೋಸಅಮೋಹವಸೇನ ತಿಮೂಲಾ ¶ ಹೋನ್ತಿ. ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಅಲೋಭಾದೋಸವಸೇನ ದ್ವಿಮೂಲಾ. ಅನಭಿಜ್ಝಾ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಅದೋಸಅಮೋಹವಸೇನ ದ್ವಿಮೂಲಾ. ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನ ವಿರಮನ್ತಸ್ಸ ಅದೋಸವಸೇನ ಏಕಮೂಲಾ. ಅಲೋಭೋ ಪನ ಅತ್ತನಾವ ಅತ್ತನೋ ಮೂಲಂ ನ ಹೋತಿ. ಅಬ್ಯಾಪಾದೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಅಲೋಭಾದೋಸವಸೇನ ದ್ವಿಮೂಲಾವಾತಿ.

ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಥಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪೧.

ಏವಂ ದಸಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥವಸೇನ ಸೀಲಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಂ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಪರಿಯೋಸಾನಾನಂ ಸತ್ತತಿಂಸಧಮ್ಮಾನಂ ವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ಸಂವರಟ್ಠೇನ ಸೀಲಂ, ಅವೀತಿಕ್ಕಮಟ್ಠೇನ ಸೀಲನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ಸಂವರತಿ ನ ವೀತಿಕ್ಕಮತಿ, ತಸ್ಮಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಸೀಲನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಪಚ್ಚತ್ತತ್ಥೇ ವಾ ಕರಣವಚನಂ, ನೇಕ್ಖಮ್ಮನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಸ ¶ ನಯೋ ¶ ಸೇಸೇಸು. ಪಾಳಿಯಂ ಪನ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಅಬ್ಯಾಪಾದೇ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಸೇಸಂ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಅನ್ತೇ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೋಯೇವ ದಸ್ಸಿತೋ.

ಏವಂ ಸಂವರಅವೀತಿಕ್ಕಮವಸೇನ ಸೀಲಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತೇಸಂಯೇವ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪಭೇದದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪಞ್ಚ ಸೀಲಾನಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ಸೀಲನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ಏತ್ಥ ಚ ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಪಹಾನಂ ಸೀಲಂ, ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವೇರಮಣೀ ಸೀಲಂ, ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಚೇತನಾ ಸೀಲಂ, ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಸಂವರೋ ಸೀಲಂ, ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ ಸೀಲನ್ತಿ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ. ಪಹಾನನ್ತಿ ಚ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ ಅಞ್ಞತ್ರ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಮತ್ತತೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತಂ ತಂ ಪಹಾನಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಕುಸಲಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಉಪಧಾರಣಂ ಹೋತಿ, ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಸಭಾವಾಕರಣೇನ ಚ ಸಮೋಧಾನಂ, ತಸ್ಮಾ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತೇನೇವ ಉಪಧಾರಣಸಮೋಧಾನಸಙ್ಖಾತೇನ ಸೀಲನಟ್ಠೇನ ಸೀಲನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಇತರೇ ಚತ್ತಾರೋ ಧಮ್ಮಾ ತತೋ ತತೋ ವೇರಮಣಿವಸೇನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಸಂವರವಸೇನ ತದುಭಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಚೇತನಾವಸೇನ ತಂ ತಂ ಅವೀತಿಕ್ಕಮನ್ತಸ್ಸ ಅವೀತಿಕ್ಕಮವಸೇನ ಚ ಚೇತಸೋ ಪವತ್ತಿಸಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಾ.

ಅಥ ವಾ ಪಹಾನಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮತೋ ಅತ್ಥಿಯೇವ. ಕಥಂ? ಪಹೀಯತೇ ಅನೇನ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ಪಜಹತಿ ವಾ ತಂ ಪಟಿಪಕ್ಖನ್ತಿ ಪಹಾನಂ. ಕಿಂ ತಂ? ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾ ಖನ್ಧಾ. ಅಞ್ಞೇ ಪನ ಆಚರಿಯಾ ‘‘ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಸುಪಿ ‘ವೇರಮಣೀ ಸೀಲ’ನ್ತಿ ವಚನಮತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಸಬ್ಬಕುಸಲೇಸುಪಿ ನಿಯತಯೇವಾಪನಕಭೂತಾ ವಿರತಿ ನಾಮ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ನ ತಥಾ ಇಧಾತಿ. ಏವಮಿಮೇಹಿ ಪಹಾನಾದೀಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಪದೇಹಿ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ಪರಿಯನ್ತಾಪರಿಯನ್ತಸೀಲದ್ವಯೇ ಅಪರಿಯನ್ತಸೀಲಮೇವ ¶ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ಏವ ಹಿ ಏವರೂಪಾನಿ ಸೀಲಾನಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ…ಪೇ… ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋನ್ತೋ ಸಿಕ್ಖತೀತಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ‘‘ಸಂವರೋ ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ (ಪರಿ. ೩೬೬) ಚ ‘‘ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರತ್ಥಾನಿ ಖೋ, ಆನನ್ದ, ಕುಸಲಾನಿ ಸೀಲಾನಿ ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾನಿಸಂಸಾನೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧೦.೧; ೧೧.೧) ಚ ವಚನತೋ ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರತ್ಥಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ‘‘ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರೋ ಪಾಮೋಜ್ಜತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ (ಪರಿ. ೩೬೬) ಚ ‘‘ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಜಾಯತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೭೪) ಚ ವಚನತೋ ಪಾಮೋಜ್ಜಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ‘‘ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಪೀತತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ ¶ (ಪರಿ. ೩೬೬) ಚ ‘‘ಪಮುದಿತಸ್ಸ ಪೀತಿ ಜಾಯತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೫.೨೬; ಸಂ. ನಿ. ೫.೩೭೬; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೨೨) ಚ ವಚನತೋ ಪೀತಿಯಾ ¶ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ‘‘ಪೀತಿ ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ (ಪರಿ. ೩೬೬) ಚ ‘‘ಪೀತಿಮನಸ್ಸ ಕಾಯೋ ಪಸ್ಸಮ್ಭತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೫.೨೬; ಸಂ. ನಿ. ೫.೩೭೬; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೨೨) ಚ ವಚನತೋ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ‘‘ಪಸ್ಸದ್ಧಿ ಸುಖತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ (ಪರಿ. ೩೬೬) ಚ ‘‘ಪಸ್ಸದ್ಧಕಾಯೋ ಸುಖಂ ವೇದೇತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೫.೨೬; ಸಂ. ನಿ. ೫.೩೭೬; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೨೨) ಚ ವಚನತೋ ಸೋಮನಸ್ಸಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ಚೇತಸಿಕಂ ಸುಖಞ್ಹಿ ಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಆಸೇವನಾಯಾತಿ ಭುಸಾ ಸೇವನಾ ಆಸೇವನಾ. ಕಸ್ಸ ಆಸೇವನಾ? ಅನನ್ತರಂ ಸೋಮನಸ್ಸವಚನೇನ ಸುಖಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸುಖಂ ಸಿದ್ಧಂ. ‘‘ಸುಖಿನೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೫.೨೬; ಸಂ. ನಿ. ೫.೩೭೬; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೨೨) ಚ ವಚನತೋ ತೇನ ಸುಖೇನ ಸಮಾಧಿ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ. ಏವಂ ಸಿದ್ಧಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಆಸೇವನಾ. ತಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಆಸೇವನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ, ಪಗುಣಬಲವಭಾವಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಭಾವನಾಯಾತಿ ತಸ್ಸೇವ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವುದ್ಧಿಯಾ. ಬಹುಲೀಕಮ್ಮಾಯಾತಿ ತಸ್ಸೇವ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಕಿರಿಯಾಯ. ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾದಿಪವತ್ತಿಯಾ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಹುತ್ವಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದಿಅಲಙ್ಕಾರಸಾಧನೇನ ಅಲಙ್ಕಾರಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾದಿಕಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಭಾರಸ್ಸ ಸಾಧನೇನ ಪರಿಕ್ಖಾರಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ‘‘ಯೇ ಚ ಖೋ ಇಮೇ ಪಬ್ಬಜಿತೇನ ಜೀವಿತಪರಿಕ್ಖಾರಾ ಸಮುದಾನೇತಬ್ಬಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೧೯೨) ವಿಯ ಹಿ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಭಾರತ್ಥೋ ಪರಿಕ್ಖಾರಸದ್ದೋ. ‘‘ರಥೋ ಸೀಲಪರಿಕ್ಖಾರೋ, ಝಾನಕ್ಖೋ ಚಕ್ಕವೀರಿಯೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೩.೫೪) ಪನ ಅಲಙ್ಕಾರತ್ಥೋ. ‘‘ಸತ್ತಹಿ ನಗರಪರಿಕ್ಖಾರೇಹಿ ಸುಪರಿಕ್ಖತಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೭.೬೭) ಪರಿವಾರತ್ಥೋ. ಇಧ ಪನ ಅಲಙ್ಕಾರಪರಿವಾರಾನಂ ವಿಸುಂ ಆಗತತ್ತಾ ಸಮ್ಭಾರತ್ಥೋತಿ ವುತ್ತಂ. ಸಮ್ಭಾರತ್ಥೋ ಚ ಪಚ್ಚಯತ್ಥೋತಿ. ಮೂಲಕಾರಣಭಾವೇನೇವ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಫಸ್ಸಾದಿಧಮ್ಮಸಮ್ಪತ್ತಿಸಾಧನೇನ ಪರಿವಾರಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಚ ಪದಟ್ಠಾನಭಾವಪಾಪನೇನ ವಸೀಭಾವಪಾಪನೇನ ಚ ಪರಿಪುಣ್ಣಭಾವಸಾಧನತೋ ಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ.

ಏವಂ ¶ ಸೀಲೂಪನಿಸ್ಸಯೇನ ಸಬ್ಬಾಕಾರಪರಿಪೂರಂ ಸಮಾಧಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ‘‘ಸಮಾಹಿತೇ ಚಿತ್ತೇ ಯಥಾಭೂತಂ ಜಾನಾತಿ ಪಸ್ಸತಿ, ಯಥಾಭೂತಂ ಜಾನಂ ಪಸ್ಸಂ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ, ನಿಬ್ಬಿನ್ದಂ ವಿರಜ್ಜತಿ, ವಿರಾಗಾ ವಿಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೭೩; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೫೯) ವಚನತೋ ಸೀಲಮೂಲಕಾನಿ ಸಮಾಧಿಪದಟ್ಠಾನಾನಿ ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನಾದೀನಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಏಕನ್ತನಿಬ್ಬಿದಾಯಾತಿಆದಿಮಾಹ. ನಿಬ್ಬಿದಾಯ ಹಿ ದಸ್ಸಿತಾಯ ತಸ್ಸಾ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಂ ¶ ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನಂ ¶ ದಸ್ಸಿತಮೇವ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅಸಿದ್ಧೇ ನಿಬ್ಬಿದಾ ನ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ. ತಾನಿ ಪನ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ. ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನಂ ಪನೇತ್ಥ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯನಾಮರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೋ.

ಏವಂ ಅಮತಮಹಾನಿಬ್ಬಾನಪರಿಯೋಸಾನಂ ಸೀಲಪ್ಪಯೋಜನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಸೀಲಸ್ಸ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾಭಾವಂ ತಮ್ಮೂಲಕಾ ಚ ಅಧಿಚಿತ್ತಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಾ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ಏವರೂಪಾನಂ ಸೀಲಾನಂ ಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿ ಅಧಿಸೀಲನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಂವರೋಯೇವ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿ ಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿ. ಏವರೂಪಾನಂ ಅಪರಿಯನ್ತಭೂತಾನಂ ವಿವಟ್ಟನಿಸ್ಸಿತಾನಂ ಸೀಲಾನಂ ಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿ ವಿವಟ್ಟನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾ ಸೇಸಸೀಲತೋ ಅಧಿಕಂ ಸೀಲನ್ತಿ ಅಧಿಸೀಲನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಠಿತಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಏದಿಸಾಯ ಸೀಲಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಪತಿಟ್ಠಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಸುಟ್ಠು ಅವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾದೀನಂ ಆವಹನತೋ ನ ವಿಕ್ಖೇಪಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಸಮಾಧಿಸ್ಮಿಂ ಪತಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅವಿಕ್ಖೇಪೋಯೇವ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿ ಅವಿಕ್ಖೇಪಪಾರಿಸುದ್ಧಿ. ಸೋ ಸಬ್ಬಮಲವಿರಹಿತೋ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯೋ ಸಮಾಧಿ ಸೇಸಸಮಾಧಿತೋ ಅಧಿಕತ್ತಾ ಅಧಿಚಿತ್ತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಚಿತ್ತಸೀಸೇನ ಹೇತ್ಥ ಸಮಾಧಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ. ಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಪರಿಸುದ್ಧಂ ಸೀಲಸಂವರಂ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾವಸೇನ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾವಸೇನ ಚ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸತಿ, ಏವಮೇವ ಅವಿಕ್ಖೇಪಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಂ ಪರಿಸುದ್ಧಂ ಸಮಾಧಿಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸತಿ. ಏವಂ ಪಸ್ಸತೋ ಚಸ್ಸ ದಸ್ಸನಸಙ್ಖಾತಾ ಪಾರಿಸುದ್ಧಿ ದಸ್ಸನಪಾರಿಸುದ್ಧಿ. ಸಾಯೇವ ಸೇಸಪಞ್ಞಾಯ ಅಧಿಕತ್ತಾ ಅಧಿಪಞ್ಞಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಯೋ ತತ್ಥಾತಿ ಯೋ ತತ್ಥ ಸಂವರಅವಿಕ್ಖೇಪದಸ್ಸನೇಸು. ಸಂವರಟ್ಠೋತಿ ಸಂವರಭಾವೋ. ಏವಮೇವ ಅವಿಕ್ಖೇಪಟ್ಠದಸ್ಸನಟ್ಠಾ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಧಿಸೀಲಮೇವ ಸಿಕ್ಖಾ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾ. ಏವಂ ಇತರಾಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಏವಂ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾಯೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಾಸಂ ಪಾರಿಪೂರಿಕ್ಕಮಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಇಮಾ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾಯೋ ಆವಜ್ಜನ್ತೋ ಸಿಕ್ಖತೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಪಚ್ಚೇಕಂ ಪರಿಪೂರೇತುಂ ಆವಜ್ಜನ್ತೋಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಾಮ, ಆವಜ್ಜೇತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ನಾಮ ಸಿಕ್ಖಾ’’ತಿ ಜಾನನ್ತೋಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಾಮ, ಜಾನಿತ್ವಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಾಮ, ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಯಥಾದಿಟ್ಠಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತೋಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಾಮ, ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ತತ್ಥೇವ ಚಿತ್ತಂ ಅಚಲಂ ಕತ್ವಾ ಪತಿಟ್ಠಪೇನ್ತೋಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಾಮ, ತಂತಂಸಿಕ್ಖಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಸದ್ಧಾವೀರಿಯಸತಿಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಹಿ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚಂ ಕರೋನ್ತೋಪಿ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಾಮ, ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾಭಿಜಾನನಾದಿಕಾಲೇಪಿ ತಂ ತಂ ಕಿಚ್ಚಂ ಕರೋನ್ತೋ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಸಿಕ್ಖಾಯೋ ಸಿಕ್ಖತಿ ನಾಮಾತಿ ¶ . ಪುನ ¶ ಪಞ್ಚ ಸೀಲಾನೀತಿಆದೀನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ. ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾನನ್ತಿಆದೀಸು ಪನ ¶ ಅರಹನ್ತಾನಂ ಸುಟ್ಠು ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾದಿಅಭಾವತೋ ಆಸೇವನಾದಿಭಾವತೋ ಚ ತಾನಿ ಪದಾನಿ ಯುಜ್ಜನ್ತೇವ. ಏಕನ್ತನಿಬ್ಬಿದಾಯಾತಿಆದೀನಿ ಪನ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾನಿ ವಿಯ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಯೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ.

೪೨.

ಸಂವರಪಾರಿಸುದ್ಧಿಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸತಿ, ಅವಿಕ್ಖೇಪಪಾರಿಸುದ್ಧಿಂ ಸಮ್ಮಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಇದಂ ಪನ ವಚನದ್ವಯಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ, ದುತಿಯವಚನಂ ಪನ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನಾಪಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಆವಜ್ಜನ್ತೋ ಸಿಕ್ಖತೀತಿಆದೀಸು ಪಞ್ಚಸು ವಚನೇಸು ಅರಹತೋ ಸಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಾಭಾವೇಪಿ ಅಸೇಕ್ಖಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದಿಸಭಾವತೋ ‘‘ಸಿಕ್ಖತೀ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಸದ್ಧಾಯ ಅಧಿಮುಚ್ಚನ್ತೋ ಸಿಕ್ಖತೀತಿಆದೀನಿ ಪನ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣಞ್ಞೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಾನಿ. ಅಞ್ಞಾನಿಪಿ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ ವಚನಾನಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನೀತಿ.

ಸೀಲಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩. ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೪೩. ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಆದಿತೋ ತಾವ ಏಕಕತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ದಸಕಾ ಸಮಾಧಿಪ್ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಏಕೋ ಸಮಾಧೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಗ್ಗತಾತಿ ನಾನಾರಮ್ಮಣವಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವತೋ ಏಕಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಗ್ಗಂ ಉತ್ತಮಂ ಅಸ್ಸಾತಿ ಏಕಗ್ಗೋ, ಏಕಗ್ಗಸ್ಸ ಭಾವೋ ಏಕಗ್ಗತಾ. ಸಾ ಪನ ಏಕಗ್ಗತಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ, ನ ಸತ್ತಸ್ಸಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ದುಕೇ ಲೋಕಿಯೋತಿ ಲೋಕೋ ವುಚ್ಚತಿ ಲುಜ್ಜನಪಲುಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ವಟ್ಟಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಪರಿಯಾಪನ್ನಭಾವೇನ ಲೋಕೇ ನಿಯುತ್ತೋತಿ ಲೋಕಿಯೋ. ಲೋಕುತ್ತರೋತಿ ಉತ್ತಿಣ್ಣೋತಿ ಉತ್ತರೋ, ಲೋಕೇ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಭಾವೇನ ಲೋಕತೋ ಉತ್ತರೋತಿ ಲೋಕುತ್ತರೋ. ತಿಕೇ ಸವಿತಕ್ಕೋ ಚ ಸೋ ಸವಿಚಾರೋ ಚಾತಿ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರೋ. ಏವಂ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರೋ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರೇಸು ವಿಚಾರೋವ ಮತ್ತಾ ಪಮಾಣಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಿಚಾರಮತ್ತೋ, ವಿಚಾರತೋ ಉತ್ಥರಿ ವಿತಕ್ಕೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸಮ್ಪಯೋಗಂ ನ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅವಿತಕ್ಕೋ ಚ ಸೋ ವಿಚಾರಮತ್ತೋ ಚಾತಿ ಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತೋ. ತೀಸುಪಿ ವಿಚ್ಛೇದಂ ಕತ್ವಾಪಿ ಪಠನ್ತಿ. ಚತುಕ್ಕಪಞ್ಚಕಾ ವುತ್ತತ್ಥಾ ¶ . ಛಕ್ಕೇ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಸತಿಯೇವ ಅನುಸ್ಸತಿ, ಪವತ್ತಿತಬ್ಬಟ್ಠಾನಮ್ಹಿಯೇವ ವಾ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಸದ್ಧಾಪಬ್ಬಜಿತಸ್ಸ ಕುಲಪುತ್ತಸ್ಸ ಅನುರೂಪಾ ಸತೀತಿಪಿ ಅನುಸ್ಸತಿ, ಬುದ್ಧಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಬಉದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿ. ಅರಹತಾದಿಬುದ್ಧಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ತಸ್ಸಾ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಯಾ ¶ ವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಗ್ಗತಾಯೇವ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ವಿಕ್ಖೇಪಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವತೋ ನ ವಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ. ಧಮ್ಮಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸ್ಸತಿ. ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾದಿಧಮ್ಮಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಸಙ್ಘಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಸಙ್ಘಾನುಸ್ಸತಿ. ಸುಪ್ಪಟಿಪನ್ನತಾದಿಸಙ್ಘಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ ¶ . ಸೀಲಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಸೀಲಾನುಸ್ಸತಿ. ಅತ್ತನೋ ಅಖಣ್ಡತಾದಿಸೀಲಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಚಾಗಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಚಾಗಾನುಸ್ಸತಿ. ಅತ್ತನೋ ಮುತ್ತಚಾಗತಾದಿಚಾಗಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ದೇವತಾ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ದೇವತಾನುಸ್ಸತಿ. ದೇವತಾ ಸಕ್ಖಿಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಸದ್ಧಾದಿಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ.

ಸತ್ತಕೇ ಸಮಾಧಿಕುಸಲತಾತಿ ಏಕವಿಧಾದಿಭೇದೇನ ಅನೇಕಭೇದೇ ಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ ‘‘ಅಯಮೇವಂವಿಧೋ ಸಮಾಧಿ, ಅಯಮೇವಂವಿಧೋ ಸಮಾಧೀ’’ತಿ ಛೇಕಭಾವೋ. ಸಮಾಧಿಪರಿಚ್ಛೇದಕಪಞ್ಞಾಯೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಸಮಾಧಿಉಪ್ಪಾದನವಿಧಾನೇಪಿ ಛೇಕಭಾವೋ ಸಮಾಧಿಕುಸಲತಾ.

ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಸಮಾಪತ್ತಿಕುಸಲತಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಿತಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಸಮಾಪಜ್ಜನೇ ಛೇಕಭಾವೋ. ಏತೇನ ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸಿತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ.

ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಠಿತಿಕುಸಲತಾತಿ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಯಥಾರುಚಿ ಠಪನೇ ಛೇಕಭಾವೋ. ಏತೇನ ಅಧಿಟ್ಠಾನವಸಿತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಹಣೇನ ಚಸ್ಸ ಪುನ ತೇ ಆಕಾರೇ ಸಮ್ಪಾದಯತೋ ಅಪ್ಪನಾಮತ್ತಮೇವ ಇಜ್ಝತಿ, ನ ಚಿರಟ್ಠಾನಂ. ಚಿರಟ್ಠಾನಂ ಪನ ಸಮಾಧಿಪರಿಪನ್ಥಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸುವಿಸೋಧಿತತ್ತಾ ಹೋತಿ. ಯೋ ಹಿ ಭಿಕ್ಖು ಕಾಮಾದೀನವಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದೀಹಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ನ ಸುಟ್ಠು ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತ್ವಾ, ಕಾಯಪಸ್ಸದ್ಧಿವಸೇನ ಕಾಯದುಟ್ಠುಲ್ಲಂ ನ ಸುಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಂ ಕತ್ವಾ, ಆರಮ್ಭಧಾತುಮನಸಿಕಾರಾದಿವಸೇನ ಥಿನಮಿದ್ಧಂ ನ ಸುಟ್ಠು ಪಟಿವಿನೋದೇತ್ವಾ, ಸಮಥನಿಮಿತ್ತಮನಸಿಕಾರಾದಿವಸೇನ ಉದ್ಧಚ್ಚಕುಕ್ಕುಚ್ಚಂ ನ ಸುಟ್ಠು ಸಮೂಹತಂ ಕತ್ವಾ, ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸಮಾಧಿಪರಿಪನ್ಥೇ ಧಮ್ಮೇ ನ ಸುಟ್ಠು ವಿಸೋಧೇತ್ವಾ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಸೋ ಅವಿಸೋಧಿತಂ ಆಸಯಂ ಪವಿಟ್ಠಭಮರೋ ವಿಯ, ಅಸುದ್ಧಂ ಉಯ್ಯಾನಂ ಪವಿಟ್ಠರಾಜಾ ವಿಯ ಚ ಖಿಪ್ಪಮೇವ ನಿಕ್ಖಮತಿ. ಯೋ ಪನ ಸಮಾಧಿಪರಿಪನ್ಥೇ ¶ ಧಮ್ಮೇ ಸುಟ್ಠು ವಿಸೋಧೇತ್ವಾ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ, ಸೋ ಸುವಿಸೋಧಿತಂ ಆಸಯಂ ಪವಿಟ್ಠಭಮರೋ ವಿಯ, ಸುಪರಿಸುದ್ಧಂ ಉಯ್ಯಾನಂ ಪವಿಟ್ಠರಾಜಾ ವಿಯ ಚ ಸಕಲಮ್ಪಿ ದಿವಸಭಾಗಂ ಅನ್ತೋಸಮಾಪತ್ತಿಯಂಯೇವ ಹೋತಿ. ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

‘‘ಕಾಮೇಸು ಛನ್ದಂ ಪಟಿಘಂ ವಿನೋದಯೇ, ಉದ್ಧಚ್ಚಥೀನಂ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಪಞ್ಚಮಂ;

ವಿವೇಕಪಾಮೋಜ್ಜಕರೇನ ಚೇತಸಾ, ರಾಜಾವ ಸುದ್ಧನ್ತಗತೋ ತಹಿಂ ರಮೇ’’ತಿ ¶ .

ತಸ್ಮಾ ¶ ‘‘ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಾಮೇನ ಪಾರಿಪನ್ಥಿಕಧಮ್ಮೇ ಸೋಧೇತ್ವಾ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ತಂ ವಿಧಿಂ ಸಮ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಚಿರಟ್ಠಿತಿಕರಣೇ ಛೇಕಭಾವೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ.

ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವುಟ್ಠಾನಕುಸಲತಾತಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಯಥಾರುಚಿ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾಲೇಯೇವ ವುಟ್ಠಾನೇನ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವುಟ್ಠಾನೇ ಛೇಕಭಾವೋ. ‘‘ಯಸ್ಸ ಹಿ ಧಮ್ಮಂ ಪುರಿಸೋ ವಿಜಞ್ಞಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಜಾ. ೧.೧೦.೧೫೨) ವಿಯ ನಿಸ್ಸಕ್ಕತ್ಥೇ ವಾ ಸಾಮಿವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ. ಏತೇನ ವುಟ್ಠಾನವಸಿತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ.

ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಕಲ್ಲತಾಕುಸಲತಾತಿ ಅಗಿಲಾನಭಾವೋ ಅರೋಗಭಾವೋ ಕಲ್ಲತಾ. ಗಿಲಾನೋ ಹಿ ಅಕಲ್ಲಕೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ವಿನಯೇಪಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನಾಹಂ, ಭನ್ತೇ, ಅಕಲ್ಲಕೋ’’ತಿ (ಪಾರಾ. ೧೫೧). ಅನಙ್ಗಣಸುತ್ತವತ್ಥಸುತ್ತೇಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೫೭ ಆದಯೋ, ೭೦ ಆದಯೋ) ವುತ್ತಾನಂ ಝಾನಪಟಿಲಾಭಪಚ್ಚನೀಕಾನಂ ಪಾಪಕಾನಂ ಇಚ್ಛಾವಚರಾನಂ ಅಭಾವೇನ ಚ ಅಭಿಜ್ಝಾದೀನಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾನಂ ವಿಗಮೇನ ಚ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಅಗಿಲಾನಭಾವಕರಣೇ ಛೇಕಭಾವೋ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಕಲ್ಲತಾಕುಸಲತಾ, ಕಿಲೇಸಗೇಲಞ್ಞರಹಿತಭಾವೇ ಕುಸಲತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಕಲ್ಲತಾತಿ ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾಪರಿಯಾಯತ್ತಾ ಕಲ್ಲವಚನಸ್ಸ. ‘‘ಯಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಕಲ್ಲತಾ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೧೬೨) ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಕಲ್ಲಚಿತ್ತಂ ಮುದುಚಿತ್ತಂ ವಿನೀವರಣಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೨೯೮; ಮ. ನಿ. ೨.೩೯೫; ಮಹಾವ. ೨೬) ಚ. ಏತ್ಥ ಕಲ್ಲಸದ್ದೋ ಕಮ್ಮಞ್ಞತ್ಥೋ. ತಸ್ಮಾ ಕಸಿಣಾನುಲೋಮತೋ ಕಸಿಣಪಟಿಲೋಮತೋ ಕಸಿಣಾನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮತೋ ಝಾನಾನುಲೋಮತೋ ಝಾನಪಟಿಲೋಮತೋ ¶ ಝಾನಾನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮತೋ ಝಾನುಕ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಕಸಿಣುಕ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಝಾನಕಸಿಣುಕ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಅಙ್ಗಸಙ್ಕನ್ತಿತೋ ಆರಮ್ಮಣಸಙ್ಕನ್ತಿತೋ ಅಙ್ಗಾರಮ್ಮಣಸಙ್ಕನ್ತಿತೋ ಅಙ್ಗವವತ್ಥಾನತೋ ಆರಮ್ಮಣವವತ್ಥಾನತೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಚುದ್ದಸಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ, ಅಙ್ಗಾರಮ್ಮಣವವತ್ಥಾನತೋತಿ ಇಮಿನಾ ಸಹ ಪಞ್ಚದಸಹಿ ವಾ ಆಕಾರೇಹಿ ಚಿತ್ತಪರಿದಮನೇನ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಕಮ್ಮಞ್ಞಭಾವಕರಣೇ ಕುಸಲಭಾವೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ.

ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಗೋಚರಕುಸಲತಾತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಗೋಚರೇಸು ಕಸಿಣಾದೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ತಂ ತಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮತಾಯ ಯಥಾರುಚಿ ಆವಜ್ಜನಕರಣವಸೇನ ತೇಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಛೇಕಭಾವೋ. ಏತೇನ ಕಸಿಣಾವಜ್ಜನವಸೇನ ಆವಜ್ಜನವಸಿತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ದಿಸಾಭಾಗೇ ಕಸಿಣಫರಣವಸೇನ ಏವಂ ¶ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಕಸಿಣಸ್ಸ ಚಿರಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಗೋಚರೇಸು ಛೇಕಭಾವೋ.

ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಅಭಿನೀಹಾರಕುಸಲತಾತಿ ಏಕತ್ತನಯೇನ ಹೇಟ್ಠಾಹೇಟ್ಠಾಸಮಾಧಿಂ ಉಪರೂಪರಿಸಮಾಧಿಭಾವೂಪನಯನೇನ ¶ ಅಭಿನೀಹರಣೇ ಅಭಿನಿನ್ನಾಮನೇ ಛೇಕಭಾವೋ. ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನಞ್ಹಿ ವಸಿಪ್ಪತ್ತಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನತ್ಥಾಯ ವಿಪಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ವಾ ಅಭಿನೀಹರತಿ, ಏವಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಿಅತ್ಥಾಯ ವಿಪಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ವಾ, ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಅರೂಪಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯ ಅಭಿಞ್ಞತ್ಥಾಯ ವಿಪಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ವಾ, ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಾದಯೋ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಾದಿಅತ್ಥಾಯ ವಿಪಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ವಾ ಅಭಿನೀಹರತೀತಿ ಏವಂ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಭಿನೀಹಾರಕುಸಲತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಕುಸಲತಾ ನಾಮ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ಸಮಾಧಿ ನ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಧಿಪರಿಣಾಯಕಪಞ್ಞಾವಸೇನ ಸತ್ತವಿಧೋ ಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಕೇಚಿ ಪನ ಆಚರಿಯಾ ‘‘ಸಮಾಧಿಕುಸಲತಾತಿ ಯೇನ ಮನಸಿಕಾರೇನ ಚಿತ್ತಂ ನ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ, ತತ್ಥ ಕುಸಲತಾ. ಸಮಾಪತ್ತಿಕುಸಲತಾತಿ ಯೇನ ಮನಸಿಕಾರೇನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ಝಾನಙ್ಗಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತತ್ಥ ಕುಸಲತಾ. ಠಿತಿಕುಸಲತಾತಿ ಯೇನ ಮನಸಿಕಾರೇನ ಅಪ್ಪಿತೋ ಸಮಾಧಿ ನ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ, ತತ್ಥ ಕುಸಲತಾ. ವುಟ್ಠಾನಕುಸಲತಾತಿ ನೀವರಣವುಟ್ಠಾನಂ ಜಾನಾತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನೇ, ಅಙ್ಗವುಟ್ಠಾನಂ ಜಾನಾತಿ ತೀಸು ಝಾನೇಸು, ಆರಮ್ಮಣವುಟ್ಠಾನಂ ಜಾನಾತಿ ಅರೂಪಸಮಾಪತ್ತೀಸು, ವಿಕ್ಖೇಪವುಟ್ಠಾನಂ ಜಾನಾತಿ ವಿಸಯಾಧಿಮತ್ತೇಸು, ಸಚ್ಛನ್ದವುಟ್ಠಾನಂ ಜಾನಾತಿ ಪರಿಯನ್ತಕಾಲೇ ಚ ಅವಸಾನಕರಣೀಯಕಾಲೇ ಚ. ಕಲ್ಲತಾಕುಸಲತಾತಿ ಚಿತ್ತಫಾಸುತಾಯ ¶ ಸರೀರಫಾಸುತಾಯ ಆಹಾರಫಾಸುತಾಯ ಸೇನಾಸನಫಾಸುತಾಯ ಪುಗ್ಗಲಫಾಸುತಾಯ ಚ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಕಲ್ಲತಾ ಹೋತೀತಿ ಜಾನಾತಿ. ಗೋಚರಕುಸಲತಾತಿ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಕಾತುಂ ಜಾನಾತಿ, ದಿಸಾಫರಣಂ ಕಾತುಂ ಜಾನಾತಿ, ವಡ್ಢೇತುಂ ಜಾನಾತಿ. ಅಭಿನೀಹಾರಕುಸಲತಾತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾ ಮನಸಿಕಾರೇನ ಚಿತ್ತಂ ಅಭಿನೀಹರತಿ ಅಭಿನಿನ್ನಾಮೇತಿ, ಉಪಚಾರೇ ವಸಿಪ್ಪತ್ತೇ ಪಠಮಜ್ಝಾನೇ ಅಭಿನೀಹರತಿ, ಏವಂ ಉಪರೂಪರಿಝಾನೇಸು ಅಭಿಞ್ಞಾಸು ಅರೂಪಸಮಾಪತ್ತೀಸು ವಿಪಸ್ಸನಾಸು ಚ ಅಭಿನೀಹರತಿ. ಏವಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಅಭಿನೀಹಾರಕುಸಲತಾ’’ತಿ ಏವಮೇತೇಸಂ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥಂ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ.

ಅಟ್ಠಕಂ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ. ನವಕೇ ರೂಪಾವಚರೋತಿ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ರೂಪಾವಚರಾ? ಹೇಟ್ಠತೋ ¶ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಂ ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾ ಉಪರಿತೋ ಅಕನಿಟ್ಠೇ ದೇವೇ ಅನ್ತೋಕರಿತ್ವಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ. ಸ. ೧೨೮೯) ನಯೇನ ವುತ್ತೇಸು ರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇಸು ಪರಿಯಾಪನ್ನೋ. ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತಂ ರೂಪಂ ಏತ್ಥ ಅವಚರತಿ, ನ ಕಾಮೋತಿ ರೂಪಾವಚರೋ. ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋಪಿ ಹಿ ರೂಪನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ರೂಪ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಯಮ. ೧.ಖನ್ಧಯಮಕ.೨) ವಿಯ. ಸೋ ಪನ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಬ್ರಹ್ಮಪುರೋಹಿತಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾನಂ ಪರಿತ್ತಾಭಅಪ್ಪಮಾಣಾಭಆಭಸ್ಸರಾನಂ ಪರಿತ್ತಸುಭಅಪ್ಪಮಾಣಸುಭಸುಭಕಿಣ್ಹಾನಂ ಅಸಞ್ಞಸತ್ತವೇಹಪ್ಫಲಾನಂ ಅವಿಹಾತಪ್ಪಸುದಸ್ಸಸುದಸ್ಸೀಅಕನಿಟ್ಠಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಸೋಳಸವಿಧೋ ಪದೇಸೋ. ಸೋ ರೂಪಾವಚರಸಙ್ಖಾತೋ ಪದೇಸೋ ಉತ್ತರಪದಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ರೂಪೇ ಅವಚರತೀತಿ ರೂಪಾವಚರೋ. ರೂಪಭವೋ ವಾ ರೂಪಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಅವಚರತೀತಿ ರೂಪಾವಚರಂ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಏಸೋ ಸಮಾಧಿ ಕಾಮಭವೇಪಿ ಅವಚರತಿ, ಯಥಾ ಪನ ಸಙ್ಗಾಮೇ ಅವಚರಣತೋ ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋತಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ನಾಗೋ ನಗರೇ ಚರನ್ತೋಪಿ ¶ ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಥಲಚರಾ ಜಲಚರಾ ಚ ಪಾಣಿನೋ ಅಥಲೇ ಅಜಲೇ ಚ ಠಿತಾಪಿ ಥಲಚರಾ ಜಲಚರಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಏವಮಯಂ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅವಚರನ್ತೋಪಿ ರೂಪಾವಚರೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಅಪಿಚ ರೂಪಭವಸಙ್ಖಾತೇ ರೂಪೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಅವಚಾರೇತೀತಿಪಿ ರೂಪಾವಚರೋ. ಹೀನೋತಿ ಲಾಮಕೋ. ಹೀನುತ್ತಮಾನಂ ಮಜ್ಝೇ ಭವೋ ಮಜ್ಝೋ. ಮಜ್ಝಿಮೋತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವತ್ಥೋ. ಪಧಾನಭಾವಂ ನೀತೋ ಪಣೀತೋ, ಉತ್ತಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತೇ ಪನ ಆಯೂಹನವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಯಸ್ಸ ಹಿ ಆಯೂಹನಕ್ಖಣೇ ಛನ್ದೋ ವಾ ಹೀನೋ ಹೋತಿ ವೀರಿಯಂ ವಾ ಚಿತ್ತಂ ವಾ ವೀಮಂಸಾ ವಾ, ಸೋ ಹೀನೋ ನಾಮ. ಯಸ್ಸ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಮಜ್ಝಿಮಾ, ಸೋ ಮಜ್ಝಿಮೋ. ಯಸ್ಸ ¶ ಪಣೀತಾ, ಸೋ ಪಣೀತೋ. ಉಪ್ಪಾದಿತಮತ್ತೋ ವಾ ಹೀನೋ, ನಾತಿಸುಭಾವಿತೋ ಮಜ್ಝಿಮೋ, ಅತಿಸುಭಾವಿತೋ ವಸಿಪ್ಪತ್ತೋ ಪಣೀತೋ. ಅರೂಪಾವಚರೋ ರೂಪಾವಚರೇ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಸುಞ್ಞತೋ ಸಮಾಧೀತಿಆದೀಸು ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನೇ ಜಾತೇ ಯಸ್ಮಾ ಸಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಅತ್ತವಿರಹಿತೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಸುಞ್ಞತೋ ಪವತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಸುಞ್ಞತಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತಾಯ ಸಿದ್ಧೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಾಧಿ ಸುಞ್ಞತೋ ಸಮಾಧಿ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಸುಞ್ಞತವಸೇನ ಪವತ್ತಸಮಾಧೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪವತ್ತಾಕಾರೇನ ಹಿ ಸೋ ಪವತ್ತತಿ. ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನೇ ಜಾತೇ ಯಸ್ಮಾ ಸಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ¶ ಪವತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಅನಿಮಿತ್ತಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತಾಯ ಸಿದ್ಧೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಾಧಿ ಅನಿಮಿತ್ತೋ ಸಮಾಧಿ ನಾಮ ಹೋತಿ, ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತವಿರಹಿತೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪವತ್ತಾಕಾರೇನ ಹಿ ಸೋ ಪವತ್ತತಿ. ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನೇ ಜಾತೇ ಯಸ್ಮಾ ಸಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಪಣಿಧಿಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಪವತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತಾಯ ಸಿದ್ಧೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಾಧಿ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ಸಮಾಧಿ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಪಣಿಧಿವಿರಹಿತೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪವತ್ತಾಕಾರೇನ ಹಿ ಸೋ ಪವತ್ತತಿ. ತಾದಿಸಾ ಏವ ತಯೋ ಫಲಸಮಾಧಯೋಪಿ ಏತೇಹಿಯೇವ ತೀಹಿ ಸಮಾಧೀಹಿ ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಲೋಕುತ್ತರಸಮಾಧೀನಂ ಪನ ಪಣೀತತ್ತಾ ಹೀನಾದಿಭೇದೋ ನ ಉದ್ಧಟೋ.

ದಸಕೇ ಉದ್ಧುಮಾತಕಸಞ್ಞಾವಸೇನಾತಿಆದೀಸು ಭಸ್ತಾ ವಿಯ ವಾಯುನಾ ಉದ್ಧಂ ಜೀವಿತಪರಿಯಾದಾನಾ ಯಥಾನುಕ್ಕಮಂ ಸಮುಗ್ಗತೇನ ಸೂನಭಾವೇನ ಉದ್ಧುಮಾತತ್ತಾ ಉದ್ಧುಮಾತಂ, ಉದ್ಧುಮಾತಮೇವ ಉದ್ಧುಮಾತಕಂ, ಪಟಿಕೂಲತ್ತಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ಉದ್ಧುಮಾತನ್ತಿ ಉದ್ಧುಮಾತಕಂ. ತಥಾರೂಪಸ್ಸ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ವಿನೀಲಂ ವುಚ್ಚತಿ ವಿಪರಿಭಿನ್ನವಣ್ಣಂ, ವಿನೀಲಮೇವ ವಿನೀಲಕಂ, ಪಟಿಕೂಲತ್ತಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ವಿನೀಲನ್ತಿ ವಿನೀಲಕಂ. ಮಂಸುಸ್ಸದಟ್ಠಾನೇಸು ರತ್ತವಣ್ಣಸ್ಸ, ಪುಬ್ಬಸನ್ನಿಚಯಟ್ಠಾನೇಸು ಸೇತವಣ್ಣಸ್ಸ, ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಚ ನೀಲವಣ್ಣಸ್ಸ ನೀಲಟ್ಠಾನೇ ನೀಲಸಾಟಕಪಾರುತಸ್ಸೇವ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಪರಿಭಿನ್ನಟ್ಠಾನೇಸು ವಿಸ್ಸನ್ದಮಾನಪುಬ್ಬಂ ¶ ವಿಪುಬ್ಬಂ, ವಿಪುಬ್ಬಮೇವ ವಿಪುಬ್ಬಕಂ, ಪಟಿಕೂಲತ್ತಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ವಿಪುಬ್ಬನ್ತಿ ವಿಪುಬ್ಬಕಂ. ತಥಾರೂಪಸ್ಸ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ವಿಚ್ಛಿದ್ದಂ ವುಚ್ಚತಿ ದ್ವಿಧಾ ಛಿನ್ದನೇನ ಅಪಧಾರಿತಂ, ವಿಚ್ಛಿದ್ದಮೇವ ವಿಚ್ಛಿದ್ದಕಂ, ಪಟಿಕೂಲತ್ತಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ವಿಚ್ಛಿದ್ದನ್ತಿ ¶ ವಿಚ್ಛಿದ್ದಕಂ. ವೇಮಜ್ಝೇ ಛಿನ್ನಸ್ಸ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಇತೋ ಚ ಏತ್ತೋ ಚ ವಿವಿಧಾಕಾರೇನ ಸೋಣಸಿಙ್ಗಾಲಾದೀಹಿ ಖಾಯಿತನ್ತಿ ವಿಕ್ಖಾಯಿತಂ, ವಿಖಾಯಿತನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ವಿಕ್ಖಾಯಿತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ವಿಕ್ಖಾಯಿತಮೇವ ವಿಕ್ಖಾಯಿತಕಂ, ಪಟಿಕೂಲತ್ತಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ವಿಕ್ಖಾಯಿತನ್ತಿ ವಿಕ್ಖಾಯಿತಕಂ. ತಥಾರೂಪಸ್ಸ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ವಿವಿಧಂ ಖಿತ್ತಂ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಂ, ವಿಕ್ಖಿತ್ತಮೇವ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಕಂ, ಪಟಿಕೂಲತ್ತಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ವಿಕ್ಖಿತ್ತನ್ತಿ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಕಂ. ಅಞ್ಞೇನ ಹತ್ಥಂ ಅಞ್ಞೇನ ಪಾದಂ ಅಞ್ಞೇನ ಸೀಸನ್ತಿ ಏವಂ ತತೋ ತತೋ ಖಿತ್ತಸ್ಸ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಹತಞ್ಚ ತಂ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ¶ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಕಞ್ಚಾತಿ ಹತವಿಕ್ಖಿತ್ತಕಂ. ಕಾಕಪದಾಕಾರೇನ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗೇಸು ಸತ್ಥೇನ ಹನಿತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಸ್ಸ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಲೋಹಿತಂ ಕಿರತಿ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಪಗ್ಘರತೀತಿ ಲೋಹಿತಕಂ. ಪಗ್ಘರಿತಲೋಹಿತಮಕ್ಖಿತಸ್ಸ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಪುಳವಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಕಿಮಯೋ, ಪುಳವೇ ಕಿರತೀತಿ ಪುಳವಕಂ. ಕಿಮಿಪರಿಪುಣ್ಣಸ್ಸ ಛವಸರೀರಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಅಟ್ಠಿಯೇವ ಅಟ್ಠಿಕಂ, ಪಟಿಕೂಲತ್ತಾ ವಾ ಕುಚ್ಛಿತಂ ಅಟ್ಠೀತಿ ಅಟ್ಠಿಕಂ. ಅಟ್ಠಿಸಙ್ಖಲಿಕಾಯಪಿ ಏಕಟ್ಠಿಕಸ್ಸಪಿ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಇಮಾನಿ ಚ ಪನ ಉದ್ಧುಮಾತಕಾದೀನಿ ನಿಸ್ಸಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನನಿಮಿತ್ತಾನಮ್ಪಿ ನಿಮಿತ್ತೇಸು ಪಟಿಲದ್ಧಜ್ಝಾನಾನಮ್ಪಿ ಏತಾನೇವ ನಾಮಾನಿ. ಇಧ ಪನ ಉದ್ಧುಮಾತಕನಿಮಿತ್ತೇ ಪಟಿಕೂಲಾಕಾರಗಾಹಿಕಾ ಅಪ್ಪನಾವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸಞ್ಞಾ ಉದ್ಧುಮಾತಕಸಞ್ಞಾ, ತಸ್ಸಾ ಉದ್ಧುಮಾತಕಸಞ್ಞಾಯ ವಸೇನ ಉದ್ಧುಮಾತಕಸಞ್ಞಾವಸೇನ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಪಞ್ಚಪಞ್ಞಾಸ ಸಮಾಧೀತಿ ಏಕಕಾದಿವಸೇನ ವುತ್ತಾ.

೪೪. ಏವಂ ಏಕಕಾದಿವಸೇನ ಸಮಾಧಿಪ್ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಞ್ಞೇನಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಸಮಾಧಿಂ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ಅಪಿಚಾತಿ ಅಞ್ಞಂ ಪರಿಯಾಯಾರಮ್ಭಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚವೀಸತೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಟ್ಠಾತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಭಾವೇ ಸಭಾವಾ, ಯೇಹಿ ಸಭಾವೇಹಿ ಸೋ ಸಮಾಧಿ ಹೋತಿ, ತೇ ತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥಾ ನಾಮ. ಪರಿಗ್ಗಹಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧೀತಿ ಸದ್ಧಾದೀಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಪರಿಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ ತಸ್ಮಾ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಸಭಾವೇನ ಸಮಾಧಿ. ತಾನೇವ ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪರಿವಾರಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಾನಿ ಚ ಹೋನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಪರಿವಾರಟ್ಠೇನ ಪರಿಪೂರಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧಿ. ತೇಸಂಯೇವ ಸಮಾಧಿವಸೇನ ಏಕಾರಮ್ಮಣಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಏಕಗ್ಗಟ್ಠೇನ, ನಾನಾರಮ್ಮಣವಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಅವಿಕ್ಖೇಪಟ್ಠೇನ, ಲೋಕುತ್ತರಸ್ಸೇವ ಮಹತಾ ವೀರಿಯಬಲಪಗ್ಗಹೇನ ¶ ಪತ್ತಬ್ಬತ್ತಾ ಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಸ್ಸೇವ ಚ ಪರಿಹಾನಿವಸೇನ ವಿಸಾರಾಭಾವತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಗಹಿತಪಗ್ಗಹಟ್ಠಅವಿಸಾರಟ್ಠಾ ಇಧ ನ ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಕಿಲೇಸಕಾಲುಸ್ಸಿಯಸ್ಸಾಭಾವೇನ ಅನಾವಿಲಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧಿ. ಅವಿಕಮ್ಪತ್ತಾ ಅನಿಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧಿ. ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ವಾ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಚ ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮುತ್ತಟ್ಠೇನ ಸಮಾಧಿ.

ಏಕತ್ತುಪಟ್ಠಾನವಸೇನ ¶ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಠಿತತ್ತಾತಿ ಸಮಾಧಿಯೋಗೇನೇವ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಭುಸಂ ಪತಿಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣೇ ನಿಚ್ಚಲಭಾವೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತತ್ತಾ. ಅಟ್ಠಸು ¶ ಯುಗಲೇಸು ಏಸತಿ ನೇಸತಿ, ಆದಿಯತಿ ನಾದಿಯತಿ, ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ ನ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ಇಮಾನಿ ತೀಣಿ ಯುಗಲಾನಿ ಅಪ್ಪನಾವೀಥಿತೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಉಪಚಾರಸ್ಸ ಮುದುಮಜ್ಝಾಧಿಮತ್ತತಾವಸೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ, ಝಾಯತಿ ಝಾಪೇತೀತಿ ಇದಂ ಅಪ್ಪನಾವೀಥಿಯಂ ಉಪಚಾರವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏಸಿತತ್ತಾ ನೇಸಿತತ್ತಾ, ಆದಿನ್ನತ್ತಾ ಅನಾದಿನ್ನತ್ತಾ, ಪಟಿಪನ್ನತ್ತಾ ನಪ್ಪಟಿಪನ್ನತ್ತಾ, ಝಾತತ್ತಾ ನ ಝಾಪಿತತ್ತಾತಿ ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಯುಗಲಾನಿ ಅಪ್ಪನಾವಸೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

ತತ್ಥ ಸಮಂ ಏಸತೀತಿ ಸಮಾಧೀತಿಆದೀಸು ಸಮನ್ತಿ ಅಪ್ಪನಂ. ಸಾ ಹಿ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಸಮೇತಿ ನಾಸೇತೀತಿ ಸಮಾ, ಪಚ್ಚನೀಕವಿಸಮಾಭಾವತೋ ವಾ ಸಮಭೂತಾತಿ ಸಮಾ. ತಂ ಸಮಂ ಏಸತಿ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಗವೇಸತಿ. ಇತಿಸದ್ದೋ ಕಾರಣತ್ಥೋ, ಯಸ್ಮಾ ಸಮಂ ಏಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಧೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಸಮಂ ನೇಸತೀತಿ ತಂ ತಂ ಝಾನಪಚ್ಚನೀಕಸಙ್ಖಾತಂ ವಿಸಮಂ ನ ಏಸತಿ. ಮುದುಭೂತೋ ಹಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಸಮಾಧಿ ಆದಿಭೂತತ್ತಾ ಸಮಂ ಏಸತಿ, ವಿಸಮಂ ನೇಸತಿ ನಾಮ. ಮಜ್ಝಿಮಭೂತೋ ಥಿರಭೂತತ್ತಾ ಸಮಂ ಆದಿಯತಿ, ವಿಸಮಂ ನಾದಿಯತಿ ನಾಮ. ಅಧಿಮತ್ತಭೂತೋ ಅಪ್ಪನಾವೀಥಿಯಾ ಆಸನ್ನಭೂತತ್ತಾ ಸಮಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ, ವಿಸಮಂ ನಪ್ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ ನಾಮ. ಸಮಂ ಝಾಯತೀತಿ ಭಾವನಪುಂಸಕವಚನಂ, ಸಮಂ ಹುತ್ವಾ ಝಾಯತಿ, ಸಮೇನ ವಾ ಆಕಾರೇನ ಝಾಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಪ್ಪನಾವೀಥಿಯಞ್ಹಿ ಸಮಾಧಿ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮವಿಗಮೇನ ಸನ್ತತ್ತಾ, ಸನ್ತಾಯ ಅಪ್ಪನಾಯ ಅನುಕೂಲಭಾವೇನ ಚ ಠಿತತ್ತಾ ಸಮೇನಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತತಿ. ಝಾಯತೀತಿ ಚ ಪಜ್ಜಲತೀತಿ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಏತೇ ಮಣ್ಡಲಮಾಳೇ ದೀಪಾ ಝಾಯನ್ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೧೫೯) ಸಬ್ಬರತ್ತಿಂ, ಸಬ್ಬರತ್ತಿಯೋ ಚ ತೇಲಪ್ಪದೀಪೋ ಝಾಯತಿ, ತೇಲಪ್ಪದೀಪೋ ಚೇತ್ಥ ಝಾಯೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೫೫-೨೫೬) ವಿಯ. ಸಮಂ ಜಾಯತೀತಿಪಿ ಪಾಠೋ ¶ , ಸಮೇನಾಕಾರೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಝಾಯತಿ ಝಾಪೇತೀತಿ ಯುಗಲತ್ತಾ ಪನ ಪುರಿಮಪಾಠೋವ ಸುನ್ದರತರೋ. ಝಾಪೇತೀತಿ ಚ ದಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೋ ಹಿ ಸಮಾಧಿಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ದೂರತರಕರಣೇನ ದಹತಿ ನಾಮ. ಏಸನಾನೇಸನಾದೀನಂ ಪನ ಅಪ್ಪನಾಯ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ ‘‘ಏಸಿತತ್ತಾ ನೇಸಿತತ್ತಾ’’ತಿಆದೀಹಿ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋ. ಸಮಂ ಝಾತತ್ತಾತಿ ಸಮಂ ಜಲಿತತ್ತಾ. ಸಮಂ ಜಾತತ್ತಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಇತಿ ಇಮೇಸಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಯುಗಲಾನಂ ವಸೇನ ಸೋಳಸ, ಪುರಿಮಾ ಚ ನವಾತಿ ಇಮೇ ಪಞ್ಚವೀಸತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಟ್ಠಾ.

ಸಮೋ ¶ ಚ ಹಿತೋ ಚ ಸುಖೋ ಚಾತಿ ಸಮಾಧೀತಿ ಇದಂ ಪನ ಪಞ್ಚವೀಸತಿಯಾ ಆಕಾರೇಹಿ ಸಾಧಿತಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಾಧನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸಮೋತಿ ಸಮಸದ್ದಸ್ಸ, ಸಂಸದ್ದಸ್ಸ ವಾ ಅತ್ಥೋ. ಸೋ ಹಿ ಪಚ್ಚನೀಕಕ್ಖೋಭವಿಸಮವಿರಹಿತತ್ತಾ ಸಮೋ. ಹಿತೋತಿ ಆಧಿಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಆಹಿತೋ ನಿಚ್ಚಲಭಾವಕರಣೇನ ಪತಿಟ್ಠಾಪಿತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಉಭಯೇನ ಸಮೋ ಚ ಆಹಿತೋ ಚಾತಿ ಸಮಾಧೀತಿ ¶ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಸುಖೋತಿ ಸನ್ತಟ್ಠೇನ ಸುಖೋ. ‘‘ಯಾಯಂ, ಭನ್ತೇ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ, ಸನ್ತಸ್ಮಿಂ ಏಸಾ ಪಣೀತೇ ಸುಖೇ ವುತ್ತಾ ಭಗವತಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೮೮) ಚ ‘‘ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ಸನ್ತತ್ತಾ, ಸುಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತಾ’’ತಿ ಚ ವುತ್ತತ್ತಾ ತೇನ ಸನ್ತತ್ಥೇನ ಸುಖಸದ್ದೇನ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಹಗತಸಮಾಧಿಪಿ ಗಹಿತೋ ಹೋತಿ. ಅನಿಯಾಮೇನ ಹಿ ಸಬ್ಬಸಮಾಧಯೋ ಇಧ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ತೇನ ಚ ಸುಖಸದ್ದೇನ ಆಹಿತಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಸನ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಆಹಿತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ.

ಸಮಾಧಿಭಾವನಾಮಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪. ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೪೫. ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತೀತಿಆದೀಸು ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ಏತಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಠಿತಿ. ಕಾ ಸಾ? ಅವಿಜ್ಜಾ. ಸಾ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಾಯ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಠಿತಿ ಕಾರಣನ್ತಿ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿ. ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪವತ್ತಿಯಾಪಿ ಕಾರಣನ್ತಿ ಪವತ್ತಟ್ಠಿತಿ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಜನಕಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಜನನಕ್ಖಣೇಯೇವ ಕಿಚ್ಚಾನುಭಾವೋ ಹೋತಿ, ತೇನ ಪನ ಜನಿತಾನಂಯೇವ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಸಕಕ್ಖಣೇ ಪವತ್ತಿಯಾಪಿ ಕಾರಣಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಸನ್ತತಿವಸೇನ ವಾ ಪವತ್ತಿಯಾ ಕಾರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ ¶ . ಪವತ್ತನ್ತಿ ಚ ನಪುಂಸಕೇ ಭಾವವಚನಮೇತಂ, ತಸ್ಮಾ ಪವತ್ತಂ ಪವತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥತೋ ಏಕಂ. ಪವತ್ತಿಸದ್ದಸ್ಸ ಪನ ಪಾಕಟತ್ತಾ ತೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ. ಭಾವೇಪಿ ಠಿತಿಸದ್ದಸ್ಸ ಸಿಜ್ಝನತೋ ನ ಇಧ ಭಾವೇ ಠಿತಿಸದ್ದೋ, ಕಾರಣೇ ಠಿತಿಸದ್ದೋತಿ ದಸ್ಸನತ್ತಂ ನಿಮಿತ್ತಟ್ಠಿತೀತಿ ವುತ್ತಂ, ನಿಮಿತ್ತಭೂತಾ ಠಿತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಕಾರಣಭೂತಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ನ ಕೇವಲಂ ನಿಮಿತ್ತಮತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಅಥ ಖೋ ಸಙ್ಖಾರಜನನೇ ಸಬ್ಯಾಪಾರಾ ವಿಯ ಹುತ್ವಾ ಆಯೂಹತಿ ವಾಯಮತೀತಿ ಪಚ್ಚಯಸಮತ್ಥತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಯೂಹನಟ್ಠಿತೀತಿ ಆಹ, ಆಯೂಹನಭೂತಾ ಠಿತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ಉಪ್ಪಾದಯಮಾನಾ ಉಪ್ಪಾದೇ ಸಂಯೋಜೇತಿ ನಾಮ, ಘಟೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಙ್ಖಾರೇ ಪವತ್ತಯಮಾನಾ ಪವತ್ತಿಯಂ ಪಲಿಬುನ್ಧತಿ ನಾಮ, ಬನ್ಧತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸ್ಮಾ ಸಞ್ಞೋಗಟ್ಠಿತಿ ಪಲಿಬೋಧಟ್ಠಿತೀತಿ ವುತ್ತಾ. ಸಞ್ಞೋಗಭೂತಾ ಠಿತಿ, ಪಲಿಬೋಧಭೂತಾ ಠಿತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಉಪ್ಪಾದಯಮಾನಾ ಉಪ್ಪಾದಾಯ ಪವತ್ತಿಯಾ ಚ ಮೂಲಕಾರಣಟ್ಠೇನ ಸಮುದಯೋ ನಾಮ, ಸಮುದಯಭೂತಾ ಠಿತೀತಿ ಸಮುದಯಟ್ಠಿತಿ, ಮೂಲಕಾರಣಭೂತಾ ಠಿತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅವಿಜ್ಜಾವ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉಪ್ಪಾದೇ ಜನಕಪಚ್ಚಯತ್ತಾ, ಪವತ್ತಿಯಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಹೇತುಟ್ಠಿತಿ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠಿತೀತಿ ವುತ್ತಾ, ಹೇತುಭೂತಾ ಠಿತಿ, ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಠಿತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಜನಕಪಚ್ಚಯೋ ಹಿ ¶ ಹೇತೂತಿ, ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕೋ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಭವೋ ¶ ಜಾತಿಯಾ, ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿ ಸಞ್ಞೋಗಟ್ಠಿತಿ ಹೇತುಟ್ಠಿತೀತಿ ಉಪ್ಪಾದವಸೇನ ಯೋಜಿತಾನಿ ಪದಾನಿ ಜಾತಿಜರಾಮರಣವನ್ತಾನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ವಸೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಉಪ್ಪಾದಾಯ ಠಿತಿ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನೇತ್ಥ ಅತ್ಥಂ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ಅವಿಜ್ಜಾಯಪಿ ಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭೂತತ್ತಾ ತಸ್ಸಾ ಅಪಿ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಣದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಉಭೋಪೇತೇ ಧಮ್ಮಾ ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ವುತ್ತಂ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಜಾತಿ ಪಚ್ಚಯೋ, ಜರಾಮರಣಂ ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಪನ ಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಂ. ಅತೀತಮ್ಪಿ ಅದ್ಧಾನನ್ತಿ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮ್ಪಿ ಕಾಲಂ. ಅನಾಗತಮ್ಪಿ ಅದ್ಧಾನನ್ತಿ ಅಪ್ಪತ್ತಮ್ಪಿ ಕಾಲಂ. ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ಅಚ್ಚನ್ತಸಂಯೋಗತ್ಥೇ ಉಪಯೋಗವಚನಂ.

೪೬. ಇದಾನಿ ನವಾಕಾರವಾರಾನನ್ತರಂ ತೇ ನವಾಕಾರೇ ವಿಹಾಯ ಹೇತುಪಟಿಚ್ಚಪಚ್ಚಯಪದೇಹೇವ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಹೇತು, ಸಙ್ಖಾರಾ ಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನಾತಿಆದಯೋ ¶ ತಯೋ ವಾರಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ. ನವಾಕಾರವಾರೇ ಜನಕಉಪತ್ಥಮ್ಭಕವಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ವುತ್ತೋ. ಇಧ ಪನ ಹೇತುವಾರಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯವಾರಸ್ಸ ಚ ವಿಸುಂ ಆಗತತ್ತಾ ಹೇತೂತಿ ಜನಕಪಚ್ಚಯತ್ತಂ, ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ಏಕೇಕಸ್ಸಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಉಭಯಥಾ ಸಮ್ಭವತೋ. ಪಟಿಚ್ಚವಾರೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಉಪ್ಪಾದೇ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪೇಕ್ಖತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಟಿಮುಖಂ ಏತಬ್ಬಾ ಗನ್ತಬ್ಬಾತಿ ಪಟಿಚ್ಚಾ. ಏತೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರುಪ್ಪಾದನಸಮತ್ಥತಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ. ಸಙ್ಖಾರಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಂ ಪಟಿಚ್ಚ ತದಭಿಮುಖಂ ಪವತ್ತನತೋ ಪಟಿಮುಖಂ ಕತ್ವಾ ನ ವಿಹಾಯ ಸಮಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಲಿಙ್ಗಾನುರೂಪೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ಉಸ್ಸುಕ್ಕವಸೇನ ವಾ ಪಾಠೋ, ಅತ್ಥೋ ಪನೇತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚಯೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಪವತ್ತಾತಿ ಪಾಠಸೇಸವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ಚತೂಸುಪಿ ಚ ಏತೇಸು ವಾರೇಸು ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಂ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸೇವ ವಸೇನ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಸ್ಸ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಏಕಾದಸನ್ನಂಯೇವ ಅಙ್ಗಾನಂ ವಸೇನ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ, ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪನ ಅನ್ತೇ ¶ ಠಿತತ್ತಾ ತಸ್ಸ ವಸೇನ ನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ. ಜರಾಮರಣಸ್ಸಾಪಿ ಸೋಕಪರಿದೇವದುಕ್ಖದೋಮನಸ್ಸುಪಾಯಾಸಾನಂ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಜರಾಮರಣಂ ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಂ ಕತ್ವಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಮಾನಸ್ಸ ತಸ್ಸಾಪಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ವಸೇನ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ ಯುಜ್ಜತೇವ.

೪೭. ಇದಾನಿ ತಾನೇವ ದ್ವಾದಸ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಿ ವೀಸತಿಆಕಾರವಸೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಚತುಸಙ್ಖೇಪತಿಯದ್ಧತಿಸನ್ಧಿಯೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಂ ನಿದ್ದಿಸಿತುಕಾಮೋ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿನ್ತಿ ಪುರಿಮೇ ಕಮ್ಮಭವೇ, ಅತೀತಜಾತಿಯಂ ಕಮ್ಮಭವೇ ಕರಿಯಮಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಯೋ ತದಾ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಮೋಹೋ, ಯೇನ ಮೂಳ್ಹೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ತಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಪುರಿಮಚೇತನಾಯೋ, ಯಥಾ ‘‘ದಾನಂ ದಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಚಿತ್ತಂ ¶ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಮಾಸಮ್ಪಿ ಸಂವಚ್ಛರಮ್ಪಿ ದಾನೂಪಕರಣಾನಿ ಸಜ್ಜೇನ್ತಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಪುರಿಮಚೇತನಾಯೋ. ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಾನಂ ಪನ ಹತ್ಥೇ ದಕ್ಖಿಣಂ ಪತಿಟ್ಠಾಪಯತೋ ಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏಕಾವಜ್ಜನೇಸು ವಾ ಛಸು ಜವನೇಸು ಚೇತನಾ ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ, ಸತ್ತಮಜವನೇ ಚೇತನಾ ಭವೋ. ಯಾ ಕಾಚಿ ವಾ ಪನ ಚೇತನಾ ಭವೋ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಆಯೂಹನಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ನಾಮ.

ನಿಕನ್ತಿ ತಣ್ಹಾತಿ ಯಾ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಫಲೇ ಉಪಪತ್ತಿಭವೇ ನಿಕಾಮನಾ ಪತ್ಥನಾ, ಸಾ ತಣ್ಹಾ ನಾಮ. ಉಪಗಮನಂ ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ಯಂ ಕಮ್ಮಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಂ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಕಮ್ಮೇ ಕತೇ ಕಾಮಾ ¶ ಸಮ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಇದಂ ಕತ್ವಾ ಅಸುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಠಾನೇ ಕಾಮೇ ಸೇವಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಅತ್ತಾ ಉಚ್ಛಿನ್ನೋ ಸುಉಚ್ಛಿನ್ನೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಸುಖೀ ಹೋತಿಂ ವಿಗತಪರಿಳಾಹೋ’’ತಿ ವಾ ‘‘ಸೀಲಬ್ಬತಂ ಸುಖೇನ ಪರಿಪೂರತೀ’’ತಿ ವಾ ಪವತ್ತಂ ಉಪಗಮನಂ ದಳ್ಹಗಹಣಂ, ಇದಂ ಉಪಾದಾನಂ ನಾಮ. ಚೇತನಾ ಭವೋತಿ ಆಯೂಹನಾವಸಾನೇ ವುತ್ತಾ ಚೇತನಾ ಭವೋ ನಾಮ. ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿನ್ತಿ ಅತೀತಜಾತಿಯಾ ಕಮ್ಮಭವೇ ಕರಿಯಮಾನೇ ಪವತ್ತಾ. ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ.

ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಯಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭವಸ್ಸ ಭವನ್ತರಪಟಿಸನ್ಧಾನವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ. ಓಕ್ಕನ್ತಿ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಯಾ ಗಬ್ಭೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಓಕ್ಕನ್ತಿ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಪವಿಸನಂ ವಿಯ, ಇದಂ ನಾಮರೂಪಂ. ಪಸಾದೋ ಆಯತನನ್ತಿ ಯೋ ಪಸನ್ನಭಾವೋ, ಇದಂ ಆಯತನಂ. ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ¶ ಏಕವಚನಂ ಕತಂ. ಏತೇನ ಚಕ್ಖಾದೀನಿ ಪಞ್ಚಾಯತನಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ. ‘‘ಪಭಸ್ಸರಮಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಿತ್ತಂ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಆಗನ್ತುಕೇಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಉಪಕ್ಕಿಲಿಟ್ಠ’’ನ್ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೪೯) ಏತ್ಥ ಭವಙ್ಗಚಿತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ವಚನತೋ ಇಧಾಪಿ ಮನಾಯತನಸ್ಸ ವಿಪಾಕಭೂತತ್ತಾ, ತಸ್ಸ ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಲುಸ್ಸಿಯಾಭಾವೇನ ಪಸನ್ನತ್ತಾ ಪಸಾದವಚನೇನ ಮನಾಯತನಮ್ಪಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಫುಟ್ಠೋ ಫಸ್ಸೋತಿ ಯೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ಫುಟ್ಠೋ ಫುಸನ್ತೋ ಉಪ್ಪನ್ನೋ, ಅಯಂ ಫಸ್ಸೋ. ವೇದಯಿತಂ ವೇದನಾತಿ ಯಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಾ ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯೇನ ವಾ ಫಸ್ಸೇನ ಸಹ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ವಿಪಾಕವೇದಯಿತಂ, ಅಯಂ ವೇದನಾ. ಇಧುಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಮಿಂ ಪುರೇಕತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ವಿಪಾಕಭವೇ ಅತೀತಜಾತಿಯಂ ಕತಸ್ಸ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೇನ ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಇಧ ಪರಿಪಕ್ಕತ್ತಾ ಆಯತನಾನನ್ತಿ ಪರಿಪಕ್ಕಾಯತನಸ್ಸ ಕಮ್ಮಕರಣಕಾಲೇ ಮೋಹಾದಯೋ ದಸ್ಸಿತಾ. ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾತಿ ಅನಾಗತೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ. ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿಆದೀನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನಿ.

ಕಥಂ ಪನ ದ್ವಾದಸಹಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗೇಹಿ ಇಮೇ ವೀಸತಿ ಆಕಾರಾ ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ? ಅವಿಜ್ಜಾ ¶ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಇಮೇ ದ್ವೇ ಅತೀತಹೇತುಯೋ ಸರೂಪತೋ ವುತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅವಿದ್ವಾ ಪರಿತಸ್ಸತಿ, ಪರಿತಸ್ಸಿತೋ ಉಪಾದಿಯತಿ, ತಸ್ಸುಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋ, ತಸ್ಮಾ ತೇಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಗಹಿತೇಹಿ ತಣ್ಹುಪಾದಾನಭವಾಪಿ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ವಿಞ್ಞಾಣನಾಮರೂಪಸಳಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾ ಸರೂಪತೋ ವುತ್ತಾಯೇವ. ತಣ್ಹುಪಾದಾನಭವಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಹೇತುಯೋ ಸರೂಪತೋ ವುತ್ತಾ ¶ . ಭವೇ ಪನ ಗಹಿತೇ ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಾ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಗಹಿತಾವ ಹೋನ್ತಿ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ. ಯಾಯ ವಾ ಮೂಳ್ಹೋ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಗಹಿತಾವ ಹೋತಿ. ಅನಾಗತೇ ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ದ್ವೇ ಸರೂಪೇನ ವುತ್ತಾನಿ, ಜಾತಿಜರಾಮರಣಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಪನ ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಅನಾಗತಫಲಾನಿ ಗಹಿತಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ. ತೇಸಂಯೇವ ಹಿ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನೀತಿ ಏವಂ ದ್ವಾದಸಹಿ ಅಙ್ಗೇಹಿ ವೀಸತಿ ಆಕಾರಾ ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತಿ.

‘‘ಅತೀತೇ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚ, ಇದಾನಿ ಫಲಪಞ್ಚಕಂ;

ಇದಾನಿ ಹೇತವೋ ಪಞ್ಚ, ಆಯತಿಂ ಫಲಪಞ್ಚಕ’’ನ್ತಿ. –

ಗಾಥಾಯ ಅಯಮೇವತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ. ಇತಿಮೇತಿ ¶ ಇತಿ ಇಮೇ. ಇತಿ ಇಮೇತಿ ವಾ ಪಾಠೋ.

ಚತುಸಙ್ಖೇಪೇತಿ ಚತುರೋ ರಾಸೀ. ಅತೀತೇ ಪಞ್ಚ ಹೇತುಧಮ್ಮಾ ಏಕೋ ಹೇತುಸಙ್ಖೇಪೋ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಪಞ್ಚ ಫಲಧಮ್ಮಾ ಏಕೋ ಫಲಸಙ್ಖೇಪೋ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನೇ ಪಞ್ಚ ಹೇತುಧಮ್ಮಾ ಏಕೋ ಹೇತುಸಙ್ಖೇಪೋ, ಅನಾಗತೇ ಪಞ್ಚ ಫಲಧಮ್ಮಾ ಏಕೋ ಫಲಸಙ್ಖೇಪೋ.

ತಯೋ ಅದ್ಧೇತಿ ತಯೋ ಕಾಲೇ. ಪಠಮಪಞ್ಚಕವಸೇನ ಅತೀತಕಾಲೋ, ದುತಿಯತತಿಯಪಞ್ಚಕವಸೇನ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಾಲೋ, ಚತುತ್ಥಪಞ್ಚಕವಸೇನ ಅನಾಗತಕಾಲೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತಿಸನ್ಧಿನ್ತಿ ತಯೋ ಸನ್ಧಯೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ತಿಸನ್ಧಿ, ತಂ ತಿಸನ್ಧಿಂ. ಅತೀತಹೇತುಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಫಲಾನಮನ್ತರಾ ಏಕೋ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧಿ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಫಲಅನಾಗತಹೇತೂನಮನ್ತರಾ ಏಕೋ ಫಲಹೇತುಸನ್ಧಿ, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಹೇತುಅನಾಗತಫಲಾನಮನ್ತರಾ ಏಕೋ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧಿ.

ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಾಳಿಯಂ ಸರೂಪತೋ ಆಗತವಸೇನ ಪನ ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾ ಏಕೋ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ವಿಞ್ಞಾಣನಾಮರೂಪಸಳಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾ ದುತಿಯೋ, ತಣ್ಹುಪಾದಾನಭವಾ ತತಿಯೋ, ಜಾತಿಜರಾಮರಣಂ ಚತುತ್ಥೋ. ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾರಾತಿ ದ್ವೇ ಅಙ್ಗಾನಿ ಅತೀತಕಾಲಾನಿ, ವಿಞ್ಞಾಣಾದೀನಿ ಭವಾವಸಾನಾನಿ ಅಟ್ಠ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಕಾಲಾನಿ ¶ , ಜಾತಿಜರಾಮರಣನ್ತಿ ದ್ವೇ ಅನಾಗತಕಾಲಾನಿ. ಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ಅನ್ತರಾ ಏಕೋ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧಿ, ವೇದನಾತಣ್ಹಾನಮನ್ತರಾ ಏಕೋ ಫಲಹೇತುಸನ್ಧಿ, ಭವಜಾತೀನಮನ್ತರಾ ಏಕೋ ಹೇತುಫಲಸನ್ಧಿ.

ವೀಸತಿಯಾ ¶ ಆಕಾರೇಹೀತಿ ವೀಸತಿಯಾ ಕೋಟ್ಠಾಸೇಹಿ. ಚತುಸಙ್ಖೇಪೇ ಚ ತಯೋ ಅದ್ಧೇ ಚ ತಿಸನ್ಧಿಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಞ್ಚ ವೀಸತಿಯಾ ಆಕಾರೇಹಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ.

ಜಾನಾತೀತಿ ಸುತಾನುಸಾರೇನ ಭಾವನಾರಮ್ಭಞಾಣೇನ ಜಾನಾತಿ. ಪಸ್ಸತೀತಿ ಞಾತಮೇವ ಚಕ್ಖುನಾ ದಿಟ್ಠಂ ವಿಯ ಹತ್ಥತಲೇ ಆಮಲಕಂ ವಿಯ ಚ ಫುಟಂ ಕತ್ವಾ ಞಾಣೇನೇವ ಪಸ್ಸತಿ. ಅಞ್ಞಾತೀತಿ ದಿಟ್ಠಮರಿಯಾದೇನೇವ ಆಸೇವನಂ ಕರೋನ್ತೋ ಞಾಣೇನೇವ ಜಾನಾತಿ. ಮರಿಯಾದತ್ಥೋ ಹಿ ಏತ್ಥ ಆಕಾರೋ. ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ನಿಟ್ಠಂ ಪಾಪೇನ್ತೋ ಞಾಣೇನೇವ ಪಟಿವೇಧಂ ಕರೋತಿ. ಸಲಕ್ಖಣವಸೇನ ವಾ ಜಾನಾತಿ, ಸರಸವಸೇನ ಪಸ್ಸತಿ, ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನವಸೇನ ಅಞ್ಞಾತಿ, ಪದಟ್ಠಾನವಸೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ.

ತತ್ಥ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ತೇಹಿ ತೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಧಮ್ಮಾ. ಕಥಮಿದಂ ಜಾನಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಚೇ? ಭಗವತೋ ವಚನೇನ. ಭಗವತಾ ಹಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮದೇಸನಾಸುತ್ತೇ ¶ –

‘‘ಕತಮೋ ಚ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ, ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಜರಾಮರಣಂ, ಉಪ್ಪಾದಾ ವಾ ತಥಾಗತಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾ ವಾ ತಥಾಗತಾನಂ ಠಿತಾವ ಸಾ ಧಾತು ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ ಧಮ್ಮನಿಯಾಮತಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ, ತಂ ತಥಾಗತೋ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝತಿ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝಿತ್ವಾ ಅಭಿಸಮೇತ್ವಾ ಆಚಿಕ್ಖತಿ ದೇಸೇತಿ ಪಞ್ಞಾಪೇತಿ ಪಟ್ಠಪೇತಿ ವಿವರತಿ ವಿಭಜತಿ ಉತ್ತಾನೀಕರೋತಿ ‘ಪಸ್ಸಥಾ’ತಿ ಚಾಹ. ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಜರಾಮರಣಂ, ಭವಪಚ್ಚಯಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಜಾತಿ…ಪೇ… ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ. ಉಪ್ಪಾದಾ ವಾ ತಥಾಗತಾನಂ…ಪೇ… ಉತ್ತಾನೀಕರೋತಿ ‘ಪಸ್ಸಥಾ’ತಿ ಚಾಹ. ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖಾರಾ. ಇತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯಾ ತತ್ರತ ಥತಾ ಅವಿತಥತಾ ಅನಞ್ಞಥತಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೨೦) –

ಏವಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ದೇಸೇನ್ತೇನ ತಥತಾದೀಹಿ ವೇವಚನೇಹಿ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋತಿ ವುತ್ತಾ. ತಸ್ಮಾ ಜರಾಮರಣಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ, ದುಕ್ಖಾನುಬನ್ಧನರಸೋ ಕುಮ್ಮಗ್ಗಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನೋ, ಅಯಮ್ಪಿ ಸಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಅತ್ತನೋ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯಪದಟ್ಠಾನೋ.

ಉಪ್ಪಾದಾ ¶ ¶ ವಾ ಅನುಪ್ಪಾದಾ ವಾತಿ ಉಪ್ಪಾದೇ ವಾ ಅನುಪ್ಪಾದೇ ವಾ, ತಥಾಗತೇಸು ಉಪ್ಪನ್ನೇಸುಪಿ ಅನುಪ್ಪನ್ನೇಸುಪೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಠಿತಾವ ಸಾ ಧಾತೂತಿ ಠಿತೋವ ಸೋ ಪಚ್ಚಯಸಭಾವೋ, ನ ಕದಾಚಿ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ ಧಮ್ಮನಿಯಾಮತಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ಜಾತಿಪಚ್ಚಯೋಯೇವ. ಜಾತಿಪಚ್ಚಯೇನ ಹಿ ಜರಾಮರಣಸಙ್ಖಾತೋ ಪಚ್ಚಯಸಮುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮೋ ತದಾಯತ್ತತಾಯ ತಿಟ್ಠತಿ, ಜಾತಿಪಚ್ಚಯೋವ ಜರಾಮರಣಧಮ್ಮಂ ನಿಯಮೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಜಾತಿ ‘‘ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ ಧಮ್ಮನಿಯಾಮತಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಜಾತಿಯೇವ ಇಮಸ್ಸ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯೋ, ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯೋವ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ. ತನ್ತಿ ತಂ ಪಚ್ಚಯಂ. ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝತೀತಿ ಞಾಣೇನ ಅಭಿಸಮ್ಬುಜ್ಝತಿ. ಅಭಿಸಮೇತೀತಿ ಞಾಣೇನ ಅಭಿಸಮಾಗಚ್ಛತಿ. ಆಚಿಕ್ಖತೀತಿ ಕಥೇತಿ. ದೇಸೇತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಪಞ್ಞಾಪೇತೀತಿ ಜಾನಾಪೇತಿ. ಪಟ್ಠಪೇತೀತಿ ಞಾಣಮುಖೇ ಠಪೇತಿ. ವಿವರತೀತಿ ವಿವರಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ. ವಿಭಜತೀತಿ ವಿಭಾಗತೋ ದಸ್ಸೇತಿ. ಉತ್ತಾನೀಕರೋತೀತಿ ಪಾಕಟಂ ಕರೋತಿ. ಇತಿ ಖೋತಿ ಏವಂ ಖೋ. ಯಾ ತತ್ರಾತಿ ಯಾ ತೇಸು ‘‘ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ¶ . ಸೋ ಪನಾಯಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ತೇಹಿ ತೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಅನೂನಾಧಿಕೇಹೇವ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋ ತಥತಾತಿ, ಸಾಮಗ್ಗಿಂ ಉಪಗತೇಸು ಪಚ್ಚಯೇಸು ಮುಹುತ್ತಮ್ಪಿ ತತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತನಧಮ್ಮಾನಂ ಅಸಮ್ಭವಾಭಾವತೋ ಅವಿತಥತಾತಿ, ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಾನುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಅನಞ್ಞಥತಾತಿ, ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಏತೇಸಂ ಜರಾಮರಣಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯತೋ ವಾ ಪಚ್ಚಯಸಮೂಹತೋ ವಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ವುತ್ತೋ. ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಇಮೇಸಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ, ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಏವ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ, ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಾ ಸಮೂಹೋ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ. ಲಕ್ಖಣಂ ಪನೇತ್ಥ ಸದ್ದಸತ್ಥತೋ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ.

ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫. ಸಮ್ಮಸನಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೪೮. ಸಮ್ಮಸನಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನಂ. ರೂಪನ್ತಿ ಅತಿಪ್ಪಸಙ್ಗನಿಯಮನಂ. ಏವಂ ಪದದ್ವಯೇನಾಪಿ ರೂಪಸ್ಸ ಅಸೇಸಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ ಹೋತಿ. ಅಥಸ್ಸ ಅತೀತಾದಿನಾ ವಿಭಾಗಂ ಆರಭತಿ. ತಞ್ಹಿ ಕಿಞ್ಚಿ ಅತೀತಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಅನಾಗತಾದಿಭೇದನ್ತಿ. ಏಸ ನಯೋ ವೇದನಾದೀಸುಪಿ. ತತ್ಥ ರೂಪಂ ತಾವ ಅದ್ಧಾಸನ್ತತಿಸಮಯಖಣವಸೇನ ಚತುಧಾ ಅತೀತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಅನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ತತ್ಥ ಅದ್ಧಾವಸೇನ ತಾವ ಏಕಸ್ಸ ಏಕಸ್ಮಿಂ ¶ ಭವೇ ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಂ, ಚುತಿತೋ ಉದ್ಧಂ ಅನಾಗತಂ, ಉಭಿನ್ನಮನ್ತರೇ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಸಭಾಗಏಕಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಂ ¶ ಏಕಾಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಪುಬ್ಬಾಪರಿಯಭಾವೇನ ವತ್ತಮಾನಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ವಿಸಭಾಗಉತುಆಹಾರಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಂ. ಚಿತ್ತಜಂ ಏಕವೀಥಿಏಕಜವನಏಕಸಮಾಪತ್ತಿಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಂ, ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಅತೀತಾದಿಭೇದೋ ನತ್ಥಿ, ತೇಸಞ್ಞೇವ ಪನ ಉತುಆಹಾರಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭನವಸೇನ ತಸ್ಸ ಅತೀತಾದಿಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸಮಯವಸೇನ ಏಕಮುಹುತ್ತಪುಬ್ಬಣ್ಹಸಾಯನ್ಹರತ್ತಿನ್ದಿವಾದೀಸು ಸಮಯೇಸು ಸನ್ತಾನವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ತಂ ತಂ ಸಮಯಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ನಾಮ, ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಂ. ಖಣವಸೇನ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಖಣತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅನಾಗತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅತೀತಂ. ಅಪಿಚ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಹೇತುಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚಂ ಅತೀತಂ, ನಿಟ್ಠಿತಹೇತುಕಿಚ್ಚಮನಿಟ್ಠಿತಪಚ್ಚಯಕಿಚ್ಚಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ಉಭಯಕಿಚ್ಚಮಸಮ್ಪತ್ತಂ ಅನಾಗತಂ. ಸಕಿಚ್ಚಕ್ಖಣೇ ವಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ, ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅನಾಗತಂ, ಪಚ್ಛಾ ಅತೀತಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಖಣಾದಿಕಥಾವ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯಾ ಸೇಸಾ ಸಪರಿಯಾಯಾ.

ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ಪಞ್ಚಸುಪಿ ಖನ್ಧೇಸು ಇಧ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ, ತಸ್ಮಾ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಪವತ್ತಂ ಪಾಟಿಪುಗ್ಗಲಿಕಂ ರೂಪಂ ಅಜ್ಝತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತತೋ ಬಹಿಭೂತಂ ಪನ ¶ ಇನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಂ ವಾ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಂ ವಾ ರೂಪಂ ಬಹಿದ್ಧಾ ನಾಮ. ಓಳಾರಿಕನ್ತಿ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯರೂಪಸದ್ದಗನ್ಧರಸಫೋಟ್ಠಬ್ಬಸಙ್ಖಾತಾ ಪಥವೀತೇಜೋವಾಯೋ ಚಾತಿ ದ್ವಾದಸವಿಧಂ ರೂಪಂ ಘಟ್ಟನವಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬತೋ ಓಳಾರಿಕಂ. ಸೇಸಂ ಪನ ಆಪೋಧಾತು ಇತ್ಥಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಹದಯವತ್ಥು ಓಜಾ ಆಕಾಸಧಾತು ಕಾಯವಿಞ್ಞತ್ತಿ ವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿ ರೂಪಸ್ಸ ಲಹುತಾ ಮುದುತಾ ಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ ಉಪಚಯೋ ಸನ್ತತಿ ಜರತಾ ಅನಿಚ್ಚತಾತಿ ಸೋಳಸವಿಧಂ ರೂಪಂ ಘಟ್ಟನವಸೇನ ಅಗಹೇತಬ್ಬತೋ ಸುಖುಮಂ. ಹೀನಂ ವಾ ಪಣೀತಂ ವಾತಿ ಏತ್ಥ ಹೀನಪಣೀತಭಾವೋ ಪರಿಯಾಯತೋ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಚ. ತತ್ಥ ಅಕನಿಟ್ಠಾನಂ ರೂಪತೋ ಸುದಸ್ಸೀನಂ ರೂಪಂ ಹೀನಂ, ತದೇವ ಸುದಸ್ಸಾನಂ ರೂಪತೋ ಪಣೀತಂ. ಏವಂ ಯಾವ ನರಕಸತ್ತಾನಂ ರೂಪಂ, ತಾವ ಪರಿಯಾಯತೋ ಹೀನಪಣೀತತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ಪನ ಯತ್ಥ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಹೀನಂ. ಯತ್ಥ ಕುಸಲವಿಪಾಕಂ, ತಂ ಪಣೀತಂ. ಯಂ ದೂರೇ ಸನ್ತಿಕೇ ವಾತಿ ಏತ್ಥ ಯಂ ಸುಖುಮಂ, ತದೇವ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಸಭಾವತ್ತಾ ದೂರೇ. ಯಂ ಓಳಾರಿಕಂ, ತದೇವ ಸುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಸಭಾವತ್ತಾ ಸನ್ತಿಕೇ.

ಸಬ್ಬಂ ¶ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವವತ್ಥೇತಿ ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ದುಕ್ಖತೋ ವವತ್ಥೇತಿ ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ಅನತ್ತತೋ ವವತ್ಥೇತಿ ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಅಯಂ ಭಿಕ್ಖು ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ರೂಪ’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಅನಿಯಮನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ರೂಪಂ ಅತೀತತ್ತಿಕೇನ ಚೇವ ಚತೂಹಿ ಅಜ್ಝತ್ತಾದಿದುಕೇಹಿ ಚಾತಿ ಏಕಾದಸಹಿ ಓಕಾಸೇಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಸಬ್ಬಂ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವವತ್ಥೇತಿ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಸಮ್ಮಸತಿ. ಕಥಂ? ಪರತೋ ವುತ್ತನಯೇನ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ರೂಪಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೪೮). ತಸ್ಮಾ ¶ ಏಸ ಯಂ ಅತೀತಂ ರೂಪಂ, ತಂ ಯಸ್ಮಾ ಅತೀತೇಯೇವ ಖೀಣಂ, ನಯಿಮಂ ಭವಂ ಸಮ್ಪತ್ತನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನ, ಯಂ ಅನಾಗತಂ ರೂಪಂ ಅನನ್ತರಭವೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸತಿ, ತಮ್ಪಿ ತತ್ಥೇವ ಖೀಯಿಸ್ಸತಿ, ನ ತತೋ ಪರಂ ಭವಂ ಗಮಿಸ್ಸತೀತಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನ, ಯಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ರೂಪಂ, ತಂ ಇಧೇವ ಖೀಯತಿ, ನ ಇತೋ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನ, ಯಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ರೂಪಂ, ತಮ್ಪಿ ಅಜ್ಝತ್ತಮೇವ ಖೀಯತಿ, ನ ಬಹಿದ್ಧಾಭಾವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನ, ಯಂ ಬಹಿದ್ಧಾ ಓಳಾರಿಕಂ ಸುಖುಮಂ ಹೀನಂ ಪಣೀತಂ ದೂರೇ ಸನ್ತಿಕೇ, ತಮ್ಪಿ ಏತ್ಥೇವ ಖೀಯತಿ, ನ ದೂರಭಾವಂ ¶ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಮ್ಮಸತಿ. ಇದಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ಖಯಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಸೇನ ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ಪಭೇದತೋ ಪನ ಏಕಾದಸವಿಧಂ ಹೋತಿ.

ಸಬ್ಬಮೇವ ಚೇತಂ ದುಕ್ಖಂ ಭಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಮ್ಮಸತಿ. ಭಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಪ್ಪಟಿಭಯತಾಯ. ಯಞ್ಹಿ ಅನಿಚ್ಚಂ, ತಂ ಭಯಾವಹಂ ಹೋತಿ ಸೀಹೋಪಮಸುತ್ತೇ (ಅ. ನಿ. ೪.೩೩; ಸಂ. ನಿ. ೩.೭೮) ದೇವಾನಂ ವಿಯ. ಇತಿ ಇದಮ್ಪಿ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಭಯಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಸೇನ ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ಪಭೇದತೋ ಪನ ಏಕಾದಸವಿಧಂ ಹೋತಿ.

ಯಥಾ ಚ ದುಕ್ಖಂ, ಏವಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ತಂ ಅನತ್ತಾ ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಮ್ಮಸತಿ. ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನಾತಿ ‘‘ಅತ್ತಾ ನಿವಾಸೀ ಕಾರಕೋ ವೇದಕೋ ಸಯಂವಸೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪರಿಕಪ್ಪಿತಸ್ಸ ಅತ್ತಸಾರಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ. ಯಞ್ಹಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ, ಅತ್ತನೋಪಿ ಅನಿಚ್ಚತಂ ವಾ ಉದಯಬ್ಬಯಪೀಳನಂ ವಾ ವಾರೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಕುತೋ ತಸ್ಸ ಕಾರಕಾದಿಭಾವೋ. ತೇನಾಹ – ‘‘ರೂಪಞ್ಚ ಹಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅತ್ತಾ ಅಭವಿಸ್ಸ, ನಯಿದಂ ರೂಪಂ ಆಬಾಧಾಯ ಸಂವತ್ತೇಯ್ಯಾ’’ತಿಆದಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೫೯). ಇತಿ ಇದಂ ‘‘ಅನತ್ತಾ ಅಸಾರಕಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ಏತಸ್ಸ ವಸೇನ ಏಕಂ ಸಮ್ಮಸನಂ, ಪಭೇದತೋ ಪನ ಏಕಾದಸವಿಧಂ ಹೋತಿ. ಏಸೇವ ನಯೋ ವೇದನಾದೀಸು. ಇತಿ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಖನ್ಧೇ ಏಕಾದಸ ಏಕಾದಸ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು ಪಞ್ಚಪಞ್ಞಾಸ ಸಮ್ಮಸನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ಅನಿಚ್ಚತೋ ಪಞ್ಚಪಞ್ಞಾಸ ¶ , ದುಕ್ಖತೋ ಪಞ್ಚಪಞ್ಞಾಸ, ಅನತ್ತತೋ ಪಞ್ಚಪಞ್ಞಾಸಾತಿ ತಿವಿಧಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಸಬ್ಬಾನಿ ಪಞ್ಚಸಟ್ಠಿಸತಸಮ್ಮಸನಾನಿ ಹೋನ್ತಿ.

ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸಬ್ಬಂ ರೂಪಂ, ಸಬ್ಬಂ ವೇದನಂ, ಸಬ್ಬಂ ಸಞ್ಞಂ, ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರೇ, ಸಬ್ಬಂ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಪದಮ್ಪಿ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಖನ್ಧೇ ದ್ವಾದಸ ದ್ವಾದಸ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಚಸು ಸಟ್ಠಿ, ಅನುಪಸ್ಸನಾತೋ ಅಸೀತಿಸತಸಮ್ಮಸನಾನೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ.

ಅತೀತಾದಿವಿಭಾಗೇ ¶ ಪನೇತ್ಥ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಖಣಾದಿವಸೇನ ಚ ವೇದನಾಯ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತತ್ಥ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಏಕವೀಥಿಏಕಜವನಏಕಸಮಾಪತ್ತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಏಕವಿಧವಿಸಯಸಮಾಯೋಗಪ್ಪವತ್ತಾ ಚ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ, ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಾ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಾ. ಖಣಾದಿವಸೇನ ಖಣತ್ತಯಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತಮಜ್ಝಗತಾ ಸಕಿಚ್ಚಞ್ಚ ಕುರುಮಾನಾ ವೇದನಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾ, ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಾ, ಪಚ್ಛಾ ಅನಾಗತಾ. ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾಭೇದೋ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತವಸೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮಭಾವೋ ‘‘ಅಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾ ವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ. ೪) ನಯೇನ ವಿಭಙ್ಗೇ ವುತ್ತೇನ ಜಾತಿಸಭಾವಪುಗ್ಗಲಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಜಾತಿವಸೇನ ¶ ತಾವ ಅಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಸಾವಜ್ಜಕಿರಿಯಹೇತುತೋ, ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪಭಾವತೋ ಚ ಅವೂಪಸನ್ತವುತ್ತೀತಿ ಕುಸಲವೇದನಾಯ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಬ್ಯಾಪಾರತೋ ಸಉಸ್ಸಾಹತೋ ಸವಿಪಾಕತೋ ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪಭಾವತೋ ಸಾವಜ್ಜತೋ ಚ ವಿಪಾಕಾಬ್ಯಾಕತಾಯ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸವಿಪಾಕತೋ ಕಿಲೇಸಸನ್ತಾಪಭಾವತೋ ಸಬ್ಯಾಬಜ್ಝತೋ ಸಾವಜ್ಜತೋ ಚ ಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾಯ ಓಳಾರಿಕಾ. ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾ ಪನ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯತೋ ಅಕುಸಲಾಯ ವೇದನಾಯ ಸುಖುಮಾ. ದ್ವೇಪಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಸಬ್ಯಾಪಾರತೋ ಸಉಸ್ಸಾಹತೋ ಸವಿಪಾಕತೋ ಚ ಯಥಾಯೋಗಂ ದುವಿಧಾಯಪಿ ಅಬ್ಯಾಕತಾಯ ಓಳಾರಿಕಾ, ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ದುವಿಧಾಪಿ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ತಾಹಿ ಸುಖುಮಾ. ಏವಂ ತಾವ ಜಾತಿವಸೇನ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಸಭಾವವಸೇನ ಪನ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ನಿರಸ್ಸಾದತೋ ಸವಿಪ್ಫಾರತೋ ಖೋಭಕರಣತೋ ಉಬ್ಬೇಜನೀಯತೋ ಅಭಿಭವನತೋ ಚ ಇತರಾಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ಇತರಾ ಪನ ದ್ವೇ ಸಾತತೋ ಸನ್ತತೋ ಪಣೀತತೋ ಮನಾಪತೋ ¶ ಮಜ್ಝತ್ತತೋ ಚ ಯಥಾಯೋಗಂ ದುಕ್ಖಾಯ ಸುಖುಮಾ. ಉಭೋ ಪನ ಸುಖದುಕ್ಖಾ ಸವಿಪ್ಫಾರತೋ ಉಬ್ಬೇಜನೀಯತೋ ಖೋಭಕರಣತೋ ಪಾಕಟತೋ ಚ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಾ ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ತದುಭಯತೋ ಸುಖುಮಾ. ಏವಂ ಸಭಾವವಸೇನ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಪನ ಅಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವೇದನಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣೇ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಭಾವತೋ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವೇದನಾಯ ಓಳಾರಿಕಾ, ವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಇತರಾ ಸುಖುಮಾ. ಏವಂ ಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರವಸೇನ ಪನ ಸಾಸವಾ ವೇದನಾ ಲೋಕಿಯಾ, ಸಾ ಆಸವುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುತೋ ಓಘನಿಯತೋ ಯೋಗನಿಯತೋ ಗನ್ಥನಿಯತೋ ನೀವರಣಿಯತೋ ಉಪಾದಾನಿಯತೋ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕತೋ ಪುಥುಜ್ಜನಸಾಧಾರಣತೋ ಚ ಅನಾಸವಾಯ ¶ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅನಾಸವಾ ಚ ವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಸಾಸವಾಯ ಸುಖುಮಾ. ಏವಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರವಸೇನ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ತತ್ಥ ಜಾತಿಆದಿವಸೇನ ಸಮ್ಭೇದೋ ಪರಿಹರಿತಬ್ಬೋ. ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಹಿ ವೇದನಾ ಜಾತಿವಸೇನ ಅಬ್ಯಾಕತತ್ತಾ ಸುಖುಮಾಪಿ ಸಮಾನಾ ಸಭಾವಾದಿವಸೇನ ಓಳಾರಿಕಾ ಹೋತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

‘‘ಅಬ್ಯಾಕತಾ ವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ, ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ. ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ, ಅಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ. ಅನಾಸವಾ ವೇದನಾ ಸುಖುಮಾ, ಸಾಸವಾ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ’’ತಿ (ವಿಭ. ೧೧).

ಯಥಾ ಚ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ, ಏವಂ ಸುಖಾದಯೋಪಿ. ತಾಪಿ ಹಿ ಜಾತಿವಸೇನ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಭಾವಾದಿವಸೇನ ಸುಖುಮಾ ಹೋನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಜಾತಿಆದಿವಸೇನ ಸಮ್ಭೇದೋ ನ ಹೋತಿ, ತಥಾ ವೇದನಾನಂ ¶ ಓಳಾರಿಕಸುಖುಮತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ, ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಜಾತಿವಸೇನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಹಿ ಸುಖುಮಾ. ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ? ಕಿಂ ದುಕ್ಖಾ? ಕಿಂ ಸುಖಾ? ಕಿಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ? ಕಿಂ ಅಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ? ಕಿಂ ಸಾಸವಾ? ಕಿಂ ಅನಾಸವಾತಿ? ಏವಂ ಸಭಾವಾದಿಭೇದೋ ನ ಪರಾಮಸಿತಬ್ಬೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ.

ಅಪಿಚ ‘‘ತಂ ತಂ ವಾ ಪನ ವೇದನಂ ಉಪಾದಾಯುಪಾದಾಯ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ ಸುಖುಮಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ’’ತಿ ವಚನತೋ ಅಕುಸಲಾದೀಸುಪಿ ಲೋಭಸಹಗತಾಯ ದೋಸಸಹಗತಾ ¶ ವೇದನಾ ಅಗ್ಗಿ ವಿಯ ನಿಸ್ಸಯದಹನತೋ ಓಳಾರಿಕಾ, ಲೋಭಸಹಗತಾ ಸುಖುಮಾ. ದೋಸಸಹಗತಾಪಿ ನಿಯತಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅನಿಯತಾ ಸುಖುಮಾ. ನಿಯತಾಪಿ ಕಪ್ಪಟ್ಠಿತಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಇತರಾ ಸುಖುಮಾ. ಕಪ್ಪಟ್ಠಿತಿಕಾಸುಪಿ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಇತರಾ ಸುಖುಮಾ. ಲೋಭಸಹಗತಾ ಪನ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಇತರಾ ಸುಖುಮಾ. ಸಾಪಿ ನಿಯತಾ ಕಪ್ಪಟ್ಠಿತಿಕಾ ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಇತರಾ ಸುಖುಮಾ. ಅವಿಸೇಸೇನ ಚ ಅಕುಸಲಾ ಬಹುವಿಪಾಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಪ್ಪವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಕುಸಲಾ ಪನ ಅಪ್ಪವಿಪಾಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಬಹುವಿಪಾಕಾ ಸುಖುಮಾ.

ಅಪಿಚ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ರೂಪಾವಚರಾ ಸುಖುಮಾ, ತತೋ ಅರೂಪಾವಚರಾ, ತತೋ ಲೋಕುತ್ತರಾ. ಕಾಮಾವಚರಾ ಚ ದಾನಮಯಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸೀಲಮಯಾ ಸುಖುಮಾ. ಸೀಲಮಯಾಪಿ ಓಳಾರಿಕಾ, ತತೋ ಭಾವನಾಮಯಾ ಸುಖುಮಾ. ಭಾವನಾಮಯಾಪಿ ದುಹೇತುಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ತಿಹೇತುಕಾ ಸುಖುಮಾ. ತಿಹೇತುಕಾಪಿ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಾ ಸುಖುಮಾ ¶ . ರೂಪಾವಚರಾ ಚ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಾ ಓಳಾರಿಕಾ…ಪೇ… ಪಞ್ಚಮಜ್ಝಾನಿಕಾ ಸುಖುಮಾವ. ಅರೂಪಾವಚರಾ ಚ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಓಳಾರಿಕಾ…ಪೇ… ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸುಖುಮಾವ. ಲೋಕುತ್ತರಾ ಚ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಓಳಾರಿಕಾ…ಪೇ… ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸುಖುಮಾವ. ಏಸ ನಯೋ ತಂತಂಭೂಮಿವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾವೇದನಾಸು ದುಕ್ಖಾದಿಅಸಮಾಪನ್ನಾದಿಸಾಸವಾದಿವಸೇನ ವುತ್ತವೇದನಾಸು ಚ. ಓಕಾಸವಸೇನ ವಾಪಿ ನಿರಯೇ ದುಕ್ಖಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯಂ ಸುಖುಮಾ…ಪೇ… ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತೀಸು ಸುಖುಮಾವ. ಯಥಾ ಚ ದುಕ್ಖಾ, ಏವಂ ಸುಖಾಪಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ. ವತ್ಥುವಸೇನ ಚಾಪಿ ಹೀನವತ್ಥುಕಾ ಯಾ ಕಾಚಿ ವೇದನಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಪಣೀತವತ್ಥುಕಾ ಸುಖುಮಾ. ಹೀನಪಣೀತಭೇದೇ ಯಾ ಓಳಾರಿಕಾ, ಸಾ ಹೀನಾ. ಯಾ ಚ ಸುಖುಮಾ, ಸಾ ಪಣೀತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ.

ದೂರಸನ್ತಿಕಪದೇ ಪನ ¶ ‘‘ಅಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾಹಿ ವೇದನಾಹಿ ದೂರೇ, ಅಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಅಕುಸಲಾಯ ವೇದನಾಯ ಸನ್ತಿಕೇ’’ತಿಆದಿನಾ (ವಿಭ. ೧೩) ನಯೇನ ವಿಭಙ್ಗೇ ವಿಭತ್ತಾ. ತಸ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ವಿಸಭಾಗತೋ ಅಸಂಸಟ್ಠತೋ ಅಸರಿಕ್ಖತೋ ಚ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾಹಿ ದೂರೇ, ತಥಾ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾ ಅಕುಸಲಾಯ. ಏಸ ನಯೋ ಸಬ್ಬವಾರೇಸು. ಅಕುಸಲಾ ¶ ಪನ ವೇದನಾ ಸಭಾಗತೋ ಸಂಸಟ್ಠತೋ ಸರಿಕ್ಖತೋ ಚ ಅಕುಸಲಾಯ ಸನ್ತಿಕೇತಿ ಇದಂ ವೇದನಾಯ ಅತೀತಾದಿವಿಭಾಗೇ ವಿತ್ಥಾರಕಥಾಮುಖಂ. ತಂತಂವೇದನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಪನ ಸಞ್ಞಾದೀನಮ್ಪಿ ಏತಂ ಏವಮೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಯೇ ಪನೇತ್ಥ ವೇದನಾದೀಸು ಚಕ್ಖು…ಪೇ… ಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಪೇಯ್ಯಾಲೇನ ಸಂಖಿತ್ತೇಸು ಚ ಧಮ್ಮೇಸು ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾ ಆಗತಾ, ತೇ ಅಸಮ್ಮಸನೂಪಗತ್ತಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅಧಿಕಾರೇ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಾ. ತೇ ಪನ ಕೇವಲಂ ತೇನ ತೇನ ಪದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಧಮ್ಮದಸ್ಸನವಸೇನ ಚ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯನಿದ್ದೇಸೇ ಆಗತನಯೇನ ಚ ವುತ್ತಾ. ಯೇಪಿ ಚ ಸಮ್ಮಸನೂಪಗಾ, ತೇಸು ಯೇ ಯಸ್ಸ ಪಾಕಟಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸುಖೇನ ಪರಿಗ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇಸು ತೇನ ಸಮ್ಮಸನಂ ಆರಭಿತಬ್ಬಂ. ಜಾತಿಜರಾಮರಣವಸೇನ ವಿಸುಂ ಸಮ್ಮಸನಾಭಾವೇಪಿ ಜಾತಿಜರಾಮರಣವನ್ತೇಸುಯೇವ ಪನ ಸಮ್ಮಸಿತೇಸು ತಾನಿಪಿ ಸಮ್ಮಸಿತಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ತೇಸಮ್ಪಿ ವಸೇನ ಸಮ್ಮಸನಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವವತ್ಥೇತೀತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಅತೀತತ್ತಿಕಸ್ಸೇವ ಚ ವಸೇನ ಸಮ್ಮಸನಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಅಜ್ಝತ್ತಾದಿಭೇದಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾಪಿ ಅತೀತತ್ತಿಕಸ್ಸೇವ ವಸೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾಪಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಸಮ್ಮಸನಂ ಕಾತಬ್ಬಮೇವ.

ಯಂ ಪನ ಅನಿಚ್ಚಂ, ತಂ ಯಸ್ಮಾ ನಿಯಮತೋ ಸಙ್ಖತಾದಿಭೇದಂ ಹೋತಿ, ತೇನಸ್ಸ ಪರಿಯಾಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ, ನಾನಾಕಾರೇಹಿ ವಾ ಮನಸಿಕಾರಪ್ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ರೂಪಂ ಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ಸಙ್ಖತನ್ತಿಆದಿಮಾಹ ¶ . ತಞ್ಹಿ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಟ್ಠೇನ ಅನಿಚ್ಚಂ, ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿಕತಾಯ ಆದಿಅನ್ತವನ್ತತಾಯ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಂ. ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಸಮಾಗನ್ತ್ವಾ ಕತತ್ತಾ ಸಙ್ಖತಂ. ಪಚ್ಚಯೇ ಪಟಿಚ್ಚ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸಮಂ, ಸಹ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನತ್ತಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಂ. ಏತೇನ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಕತೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಅಬ್ಯಾಪಾರತಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಖಯಧಮ್ಮನ್ತಿ ಖೀಯನಧಮ್ಮಂ ಖೀಯನಪಕತಿಕಂ. ವಯಧಮ್ಮನ್ತಿ ನಸ್ಸನಧಮ್ಮಂ. ನಯಿದಂ ಮನ್ದೀಭಾವಕ್ಖಯವಸೇನ ¶ ಖಯಧಮ್ಮಂ, ಕೇವಲಂ ವಿಗಮನಪಕತಿಕಂ. ಪಹೂತಸ್ಸ ಮನ್ದೀಭಾವೋಪಿ ಹಿ ಲೋಕೇ ಖಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ವಿರಾಗಧಮ್ಮನ್ತಿ ನಯಿದಂ ಕುಹಿಞ್ಚಿ ಗಮನವಸೇನ ವಯಧಮ್ಮಂ, ಕೇವಲಂ ಸಭಾವಾತಿಕ್ಕಮನಪಕತಿಕಂ. ‘‘ವಿರಾಗೋ ನಾಮ ಜಿಗುಚ್ಛನಂ ವಾ ಸಮತಿಕ್ಕಮೋ ವಾ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ. ನಿರೋಧಧಮ್ಮನ್ತಿ ನಯಿದಂ ಸಭಾವಾತಿಕ್ಕಮೇನ ಪುನರಾವತ್ತಿಧಮ್ಮಂ, ಕೇವಲಂ ಅಪುನರಾವತ್ತಿನಿರೋಧೇನ ನಿರುಜ್ಝನಪಕತಿಕನ್ತಿ ಪುರಿಮಪುರಿಮಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥವಿವರಣವಸೇನ ಪಚ್ಛಿಮಪಚ್ಛಿಮಪದಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಅಥ ¶ ವಾ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನರೂಪಭಙ್ಗವಸೇನ ಖಯಧಮ್ಮಂ, ಏಕಸನ್ತತಿಪರಿಯಾಪನ್ನರೂಪಕ್ಖಯವಸೇನ ವಯಧಮ್ಮಂ, ರೂಪಸ್ಸ ಖಣಭಙ್ಗವಸೇನ ವಿರಾಗಧಮ್ಮಂ, ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಅಪುನಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ನಿರೋಧಧಮ್ಮನ್ತಿಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಜರಾಮರಣಂ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿಆದೀಸು ಜರಾಮರಣಂ ನ ಅನಿಚ್ಚಂ, ಅನಿಚ್ಚಸಭಾವಾನಂ ಪನ ಖನ್ಧಾನಂ ಜರಾಮರಣತ್ತಾ ಅನಿಚ್ಚಂ ನಾಮ ಜಾತಂ. ಸಙ್ಖತಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅನ್ತರಪೇಯ್ಯಾಲೇ ಜಾತಿಯಾಪಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತಾಯ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿಆದಿ ನ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಕೇವಲಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಏಕೇಕಅಙ್ಗವಸೇನ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ವವತ್ಥಾನತೋ ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ವುತ್ತಂ. ನ ಪನೇತಂ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಞಾಣಂ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣಮೇವ ತಂ ಹೋತೀತಿ. ಅಸತಿ ಜಾತಿಯಾತಿ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ, ಅಸತಿಯಾ ಜಾತಿಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಸತಿ ಸಙ್ಖಾರೇಸೂತಿ ವಚನವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ, ಅಸನ್ತೇಸು ಸಙ್ಖಾರೇಸೂತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ, ಅಸತೀತಿಆದಿ ‘‘ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ, ಅಸತಿ ಭವೇ ನತ್ಥಿ ಜಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಸಮ್ಮಸನಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೬. ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೪೯. ಇದಾನಿ ¶ ¶ ಅನನ್ತರಂ ವುತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಸನಞಾಣಸ್ಸ ನಾನಾನಯೇಹಿ ಭಾವನಾಥಿರಕರಣೇನ ಪಾರಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಠಿತೇನ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ದಿಟ್ಠೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಉದಯಬ್ಬಯೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ವಿಪಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಸ್ಸ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇ ಜಾತಂ ರೂಪನ್ತಿಆದೀಸು ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಯಥಾಸಕಂ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ರೂಪಂ. ತಸ್ಸ ಜಾತಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣಂ ಜಾತಿಂ ಉಪ್ಪಾದಂ ಅಭಿನವಾಕಾರಂ ಉದಯೋತಿ, ವಿಪರಿಣಾಮಲಕ್ಖಣಂ ಖಯಂ ಭಙ್ಗಂ ವಯೋತಿ, ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ನಿಸಾಮನಾ, ಉದಯಬ್ಬಯ ಅನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ವೇದನಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಜಾತಿಜರಾಮರಣವನ್ತಾನಂಯೇವ ಉದಯಬ್ಬಯಸ್ಸ ಪರಿಗ್ಗಹೇತಬ್ಬತ್ತಾ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಾನಂ ಉದಯಬ್ಬಯಾಭಾವತೋ ಜಾತಿಜರಾಮರಣಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಜಾತಂ ಚಕ್ಖು…ಪೇ… ಜಾತೋ ಭವೋತಿ ಪೇಯ್ಯಾಲಂ ಕತಂ. ಸೋ ಏವಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ¶ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಏವಂ ಜಾನಾತಿ ‘‘ಇಮೇಸಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ರಾಸಿ ವಾ ನಿಚಯೋ ವಾ ನತ್ಥಿ, ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಮ್ಪಿ ರಾಸಿತೋ ವಾ ನಿಚಯತೋ ವಾ ಆಗಮನಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ನಿರುಜ್ಝಮಾನಾನಮ್ಪಿ ದಿಸಾವಿದಿಸಾಗಮನಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ನಿರುದ್ಧಾನಮ್ಪಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ರಾಸಿತೋ ನಿಚಯತೋ ನಿಧಾನತೋ ಅವಟ್ಠಾನಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಯಥಾ ಪನ ವೀಣಾಯ ವಾದಿಯಮಾನಾಯ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಸದ್ದಸ್ಸ ನೇವ ಉಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಸನ್ನಿಚಯೋ ಅತ್ಥಿ, ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಸನ್ನಿಚಯತೋ ಆಗತೋ, ನ ನಿರುಜ್ಝಮಾನಸ್ಸ ದಿಸಾವಿದಿಸಾಗಮನಂ ಅತ್ಥಿ, ನ ನಿರುದ್ಧೋ ಕತ್ಥಚಿ ಸನ್ನಿಚಿತೋ ತಿಟ್ಠತಿ, ಅಥ ಖೋ ವೀಣಞ್ಚ ಉಪವೀಣಞ್ಚ ಪುರಿಸಸ್ಸ ಚ ತಜ್ಜಂ ವಾಯಾಮಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಅಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭೋತಿ, ಹುತ್ವಾ ಪಟಿವೇತಿ, ಏವಂ ಸಬ್ಬೇಪಿ ರೂಪಾರೂಪಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ಅಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭೋನ್ತಿ, ಹುತ್ವಾ ಪಟಿವೇನ್ತೀ’’ತಿ.

೫೦. ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ವಿತ್ಥಾರತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಉದಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಕತಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಸ್ಸತೀತಿಆದೀಹಿ ರಾಸಿತೋ ಗಣನಂ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ, ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಉದಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಪಞ್ಚವೀಸತಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಸ್ಸತೀತಿಆದೀಹಿ ¶ ರಾಸಿತೋವ ಗಣನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ, ಪುನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಉದಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಕತಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಸ್ಸತೀತಿಆದೀಹಿ ವಿಭಾಗತೋ ಗಣನಂ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಉದಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಪಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಸ್ಸತೀತಿಆದೀಹಿ ವಿಭಾಗತೋ ಗಣನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ, ಪುನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಉದಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಕತಮಾನಿ ಪಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಸ್ಸತೀತಿಆದೀಹಿ ಲಕ್ಖಣವಿಭಾಗಂ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ಕತಂ.

ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯಾ ರೂಪಸಮುದಯೋತಿ ‘‘ಪುರಿಮಕಮ್ಮಭವಸ್ಮಿಂ ಮೋಹೋ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ರೂಪಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಚ್ಚಯಸಮುದಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಕಮ್ಮಾನಿ ಚೇತ್ಥ ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿಹೇತುಭೂತಾ ಅತೀತಪಚ್ಚಯಾ ¶ . ಇಮೇಸು ಚ ತೀಸು ಗಹಿತೇಸು ಸಙ್ಖಾರುಪಾದಾನಾನಿ ಗಹಿತಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ. ಆಹಾರಸಮುದಯಾತಿ ಪವತ್ತಿಪಚ್ಚಯೇಸು ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಸ್ಸ ಬಲವತ್ತಾ ಸೋಯೇವ ಗಹಿತೋ. ತಸ್ಮಿಂ ಪನ ಗಹಿತೇ ಪವತ್ತಿಹೇತುಭೂತಾನಿ ಉತುಚಿತ್ತಾನಿಪಿ ಗಹಿತಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ. ನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಅದ್ಧಾಸನ್ತತಿಖಣವಸೇನ ರೂಪಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಂ, ಉಪ್ಪಾದೋಯೇವ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಚ ವುತ್ತೋ. ಪಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣಾನೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ ತಣ್ಹಾ ಕಮ್ಮಾಹಾರಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಚಾತಿ ಇಮಾನಿ ಪಞ್ಚ ¶ ಲಕ್ಖಣಾನಿ. ಅವಿಜ್ಜಾದಯೋಪಿ ಹಿ ರೂಪಸ್ಸ ಉದಯೋ ಲಕ್ಖೀಯತಿ ಏತೇಹೀತಿ ಲಕ್ಖಣಾನಿ. ನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಪನ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಮೇವ, ತಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖತನ್ತಿ ಲಕ್ಖೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ಲಕ್ಖಣಂ.

ಅವಿಜ್ಜಾನಿರೋಧಾ ರೂಪನಿರೋಧೋತಿ ಅನಾಗತಭವಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾಯ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ನಿರೋಧೇ ಕತೇ ಪಚ್ಚಯಾಭಾವಾ ಅನಾಗತಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಾದೋ ನಿರೋಧೋ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಚ್ಚಯನಿರೋಧಟ್ಠೇನಾತಿ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ನಿರುದ್ಧಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ನಿರೋಧೋ ಚೇತ್ಥ ಅನಾಗತಪಟಿಸನ್ಧಿಪಚ್ಚಯಾನಂ ಇಧ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಕಮ್ಮಾನಂಯೇವ ನಿರೋಧೋ. ಆಹಾರನಿರೋಧಾ ರೂಪನಿರೋಧೋತಿ ಪವತ್ತಿಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಸ್ಸ ಅಭಾವೇ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪಾಭಾವೋ ಹೋತಿ. ವಿಪರಿಣಾಮಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಅದ್ಧಾಸನ್ತತಿಖಣವಸೇನ ರೂಪಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ, ಭಙ್ಗೋಯೇವ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ವುತ್ತೋ. ಇಧ ಪಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣಾನೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾಕಮ್ಮಾಹಾರಾನಂ ಅಭಾವನಿರೋಧಾ ಚತ್ತಾರಿ, ವಿಪರಿಣಾಮೋ ಏಕನ್ತಿ ಪಞ್ಚ. ಏಸ ನಯೋ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಥಾದೀಸು. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನಂ ಅದ್ಧಾಸನ್ತತಿವಸೇನ, ನ ಖಣವಸೇನ. ಫಸ್ಸೋ ವೇದನಾಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಾನಂ ಪವತ್ತಿಪಚ್ಚಯೋ, ತಂನಿರೋಧಾ ಚ ತೇಸಂ ನಿರೋಧೋ. ನಾಮರೂಪಂ ¶ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಪಚ್ಚಯೋ, ತಂನಿರೋಧಾ ಚ ತಸ್ಸ ನಿರೋಧೋತಿ.

ಕೇಚಿ ಪನಾಹು – ‘‘ಚತುಧಾ ಪಚ್ಚಯತೋ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನೇ ಅತೀತಾದಿವಿಭಾಗಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾವ ಸಬ್ಬಸಾಮಞ್ಞವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ಉದೇತೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಭಾವಮತ್ತಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ನ ಉಪ್ಪಾದಂ. ಅವಿಜ್ಜಾದಿನಿರೋಧಾ ನಿರುಜ್ಜತೀತಿ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಭಾವಮತ್ತಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ನ ಭಙ್ಗಂ. ಖಣತೋ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನೇ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಂ ಭಙ್ಗಂ ಗಣ್ಹಾತೀ’’ತಿ.

ವಿಪಸ್ಸಮಾನೋ ಪನ ವಿಪಸ್ಸಕೋ ಪಠಮಂ ಪಚ್ಚಯತೋ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಮನಸಿಕರಿತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಾಲೇ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೇ ಚತುರೋ ಧಮ್ಮೇ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಉದಯಬ್ಬಯವನ್ತೇಯೇವ ಖನ್ಧೇ ಗಹೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಏವಞ್ಚ ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ‘‘ಏವಂ ರೂಪಾದೀನಂ ಉದಯೋ, ಏವಂ ವಯೋ, ಏವಂ ರೂಪಾದಯೋ ಉದೇನ್ತಿ, ಏವಂ ವೇನ್ತೀ’’ತಿ ಪಚ್ಚಯತೋ ಚ ಖಣತೋ ಚ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಪಸ್ಸತೋ ‘‘ಇತಿ ಕಿರ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭೋನ್ತಿ, ಹುತ್ವಾ ಪಟಿವೇನ್ತೀ’’ತಿ ಞಾಣಂ ವಿಸದತರಂ ಹೋತಿ, ಸಚ್ಚಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದನಯಲಕ್ಖಣಭೇದಾ ಪಾಕಟಾ ಹೋನ್ತಿ ¶ . ಯಞ್ಹಿ ಸೋ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಸಮುದಯಾ ಖನ್ಧಾನಂ ಸಮುದಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾದಿನಿರೋಧಾ ¶ ಚ ಖನ್ಧಾನಂ ನಿರೋಧಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಇದಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯತೋ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನಂ. ಯಂ ಪನ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣವಿಪರಿಣಾಮಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ಖನ್ಧಾನಂ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಇದಮಸ್ಸ ಖಣತೋ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನಂ. ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇಯೇವ ಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣಂ, ಭಙ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚ ವಿಪರಿಣಾಮಲಕ್ಖಣಂ.

ಇಚ್ಚಸ್ಸೇವಂ ಪಚ್ಚಯತೋ ಚೇವ ಖಣತೋ ಚ ದ್ವೇಧಾ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಪಸ್ಸತೋ ಪಚ್ಚಯತೋ ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ಜನಕಾವಬೋಧತೋ. ಖಣತೋ ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ಜಾತಿದುಕ್ಖಾವಬೋಧತೋ. ಪಚ್ಚಯತೋ ವಯದಸ್ಸನೇನ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ಪಚ್ಚಯಾನುಪ್ಪಾದೇನ ಪಚ್ಚಯವತಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾವಬೋಧತೋ. ಖಣತೋ ವಯದಸ್ಸನೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಮೇವ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ಮರಣದುಕ್ಖಾವಬೋಧತೋ. ಯಞ್ಚಸ್ಸ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನಂ, ಮಗ್ಗೋವಾಯಂ ಲೋಕಿಕೋತಿ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ತತ್ರ ಸಮ್ಮೋಹವಿಘಾತತೋ.

ಪಚ್ಚಯತೋ ಚಸ್ಸ ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ಅನುಲೋಮೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಇದಂ ಹೋತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೦೪; ಸಂ. ನಿ. ೨.೨೧; ಉದಾ. ೧) ಅವಬೋಧತೋ. ಪಚ್ಚಯತೋ ವಯದಸ್ಸನೇನ ಪಟಿಲೋಮೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ ‘‘ಇಮಸ್ಸ ನಿರೋಧಾ ಇದಂ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೦೬; ಸಂ. ನಿ. ೨.೨೧; ಉದಾ. ೨) ಅವಬೋಧತೋ. ಖಣತೋ ಪನ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನೇನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಾಕಟಾ ಹೋನ್ತಿ ¶ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಾವಬೋಧತೋ. ಉದಯಬ್ಬಯವನ್ತೋ ಹಿ ಸಙ್ಖತಾ, ತೇ ಚ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾತಿ.

ಪಚ್ಚಯತೋ ಚಸ್ಸ ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ಏಕತ್ತನಯೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಅನುಪಚ್ಛೇದಾವಬೋಧತೋ. ಅಥ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ. ಖಣತೋ ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ನಾನತ್ತನಯೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ ನವನವಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಾವಬೋಧತೋ. ಅಥ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ. ಪಚ್ಚಯತೋ ಚಸ್ಸ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನೇನ ಅಬ್ಯಾಪಾರನಯೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಸವತ್ತಿಭಾವಾವಬೋಧತೋ. ಅಥ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಅತ್ತದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ. ಪಚ್ಚಯತೋ ಪನ ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ಏವಂಧಮ್ಮತಾನಯೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ ಪಚ್ಚಯಾನುರೂಪೇನ ಫಲಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾವಬೋಧತೋ. ಅಥ ಸುಟ್ಠುತರಂ ಅಕಿರಿಯದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ.

ಪಚ್ಚಯತೋ ¶ ಚಸ್ಸ ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ಅನತ್ತಲಕ್ಖಣಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ನಿರೀಹಕತ್ತಪಚ್ಚಯಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತಿತಾವಬೋಧತೋ. ಖಣತೋ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನೇನ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಂ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಾವಬೋಧತೋ, ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತವಿವೇಕಾವಬೋಧತೋ ಚ. ದುಕ್ಖಲಕ್ಖಣಮ್ಪಿ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ಉದಯಬ್ಬಯೇಹಿ ಪಟಿಪೀಳನಾವಬೋಧತೋ. ಸಭಾವಲಕ್ಖಣಮ್ಪಿ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ಉದಯಬ್ಬಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾವಬೋಧತೋ ¶ . ಸಭಾವಲಕ್ಖಣೇ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ತಾವಕಾಲಿಕತ್ತಮ್ಪಿ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ಉದಯಕ್ಖಣೇ ವಯಸ್ಸ, ವಯಕ್ಖಣೇ ಚ ಉದಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾವಬೋಧತೋತಿ.

ತಸ್ಸೇವಂ ಪಾಕಟೀಭೂತಸಚ್ಚಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದನಯಲಕ್ಖಣಭೇದಸ್ಸ ‘‘ಏವಂ ಕಿರ ನಾಮಿಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನಪುಬ್ಬಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಾ ನಿರುಜ್ಝನ್ತೀ’’ತಿ ನಿಚ್ಚನವಾವ ಹುತ್ವಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ನಿಚ್ಚನವಾವ, ಸೂರಿಯುಗ್ಗಮನೇ ಉಸ್ಸಾವಬಿನ್ದು ವಿಯ ಉದಕಪುಬ್ಬುಳೋ ವಿಯ ಉದಕೇ ದಣ್ಡರಾಜಿ ವಿಯ ಆರಗ್ಗೇ ಸಾಸಪೋ ವಿಯ ವಿಜ್ಜುಪ್ಪಾದೋ ವಿಯ ಚ ಪರಿತ್ತಟ್ಠಾಯಿನೋ ಮಾಯಾಮರೀಚಿಸುಪಿನನ್ತಅಲಾತಚಕ್ಕಗನ್ಧಬ್ಬನಗರಫೇಣಕದಲಿಆದಯೋ ವಿಯ ಅಸಾರಾ ನಿಸ್ಸಾರಾತಿ ಚಾಪಿ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ. ಏತ್ತಾವತಾ ತೇನ ‘‘ವಯಧಮ್ಮಮೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಞ್ಚ ವಯಂ ಉಪೇತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಆಕಾರೇನ ಸಮಪಞ್ಞಾಸ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಠಿತಂ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ ಪಠಮಂ ತರುಣವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಅಧಿಗತಂ ಹೋತಿ, ಯಸ್ಸಾಧಿಗಮಾ ‘‘ಆರದ್ಧವಿಪಸ್ಸಕೋ’’ತಿ ಸಙ್ಖಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಇಮಸ್ಮಿಂ ಞಾಣೇ ಠಿತಸ್ಸ ಓಭಾಸಾದಯೋ ¶ ದಸ ವಿಪಸ್ಸನೂಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಯೇಸಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಕುಸಲೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ತೇಸು ಮಗ್ಗಞಾಣಸಞ್ಞೀ ಹುತ್ವಾ ಅಮಗ್ಗಮೇವ ‘‘ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ಗಣ್ಹಾತಿ, ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಜಟಾಜಟಿತೋ ಚ ಹೋತಿ. ಕುಸಲೋ ಪನ ಯೋಗಾವಚರೋ ತೇಸು ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರೋಪೇನ್ತೋ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಜಟಂ ವಿಜಟೇತ್ವಾ ‘‘ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ನ ಮಗ್ಗೋ, ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತಂ ಪನ ವೀಥಿಪಟಿಪನ್ನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ಮಗ್ಗಞ್ಚ ಅಮಗ್ಗಞ್ಚ ವವತ್ಥಪೇತಿ. ತಸ್ಸೇವಂ ಮಗ್ಗಞ್ಚ ಅಮಗ್ಗಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ಠಿತಂ ಞಾಣಂ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿ ನಾಮ.

ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಪನ ತೇನ ಚತುನ್ನಂ ಸಚ್ಚಾನಂ ವವತ್ಥಾನಂ ಕತಂ ಹೋತಿ. ಕಥಂ? ನಾಮರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೇ ಸತಿ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಸಮ್ಭವತೋ ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತಿಞಾಣವಚನೇನೇವ ವುತ್ತೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತೇನ ನಾಮರೂಪವವತ್ಥಾಪನೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ವವತ್ಥಾನಂ ಕತಂ ಹೋತಿ, ಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತೇನ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹಣೇನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಸ್ಸ ವವತ್ಥಾನಂ, ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನೇನ ಚ ಖಣತೋ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ¶ ವವತ್ಥಾನಂ ಕತಂ, ಪಚ್ಚಯತೋ ಉದಯದಸ್ಸನೇನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಸ್ಸ ವವತ್ಥಾನಂ, ಪಚ್ಚಯತೋ ವಯದಸ್ಸನೇನ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಸ್ಸ ವವತ್ಥಾನಂ, ಯಞ್ಚಸ್ಸ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನಂ, ಮಗ್ಗೋವಾಯಂ ಲೋಕಿಕೋತಿ ತತ್ರ ಸಮ್ಮೋಹವಿಘಾತತೋ ಇಮಿಸ್ಸಞ್ಚ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಯಂ ವಿಪಸ್ಸತೋ ಸಮ್ಮಾ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅವಧಾರಣೇನ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಸ್ಸ ವವತ್ಥಾನಂ ಕತಂ. ಏವಂ ಲೋಕಿಯೇನ ತಾವ ಞಾಣೇನ ಚತುನ್ನಂ ಸಚ್ಚಾನಂ ವವತ್ಥಾನಂ ಕತಂ ಹೋತೀತಿ.

ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೭. ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೫೧. ಸೋ ¶ ¶ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯಂ ಠಿತೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗವವತ್ಥಾಪನೇನ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತಂ ವೀಥಿಪಟಿಪನ್ನಂ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ‘‘ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ಞತ್ವಾ ತಿಲಕ್ಖಣಸಲ್ಲಕ್ಖಣೇನ ತಸ್ಸೇವ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸುವಿಸದಕರಣತ್ಥಂ ಪುನ ಉದಯಬ್ಬಯಾನುಪಸ್ಸನಂ ಆರಭಿತ್ವಾ ಉದಯಬ್ಬಯೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ವಿಪಸ್ಸತಿ. ಏವಂ ತಸ್ಸ ತಂ ಞಾಣಂ ತಿಕ್ಖಂ ಹುತ್ವಾ ವಹತಿ, ಸಙ್ಖಾರಾ ಲಹುಂ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಞಾಣೇ ತಿಕ್ಖೇ ವಹನ್ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಲಹುಂ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇಸು ಉಪ್ಪಾದಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಭಙ್ಗೇ ಏವ ಸತಿ ಸನ್ತಿಟ್ಠತಿ. ನಿರೋಧಾಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಾ ಉದಯಂ ಪಹಾಯ ಭಙ್ಗೇಯೇವ ಸತಿಂ ಉಪಟ್ಠಪೇತಿ. ಏತಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇ ರೂಪಾರಮ್ಮಣತಾ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತಿ. ಅಥ ವಾ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಭಾವೇ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಭಿಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಜಾನಿತ್ವಾ, ಖಯತೋ ವಯತೋ ದಿಸ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಯೇನ ಚಿತ್ತೇನ ತಂ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಖಯತೋ ವಯತೋ ದಿಟ್ಠಂ, ತಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಪರೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ – ‘‘ಞಾತಞ್ಚ ಞಾಣಞ್ಚ ಉಭೋ ವಿಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ. ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ.

ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಅನು ಅನು ಪಸ್ಸತಿ, ಅನೇಕೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನಾಹ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ಕಥಂ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿಆದಿ ¶ . ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಭಙ್ಗೋ ನಾಮ ಅನಿಚ್ಚತಾಯ ಪರಮಾ ಕೋಟಿ, ತಸ್ಮಾ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸಕೋ ಯೋಗಾವಚರೋ ಸಬ್ಬಂ ರೂಪಗತಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ನಿಚ್ಚತೋ. ತತೋ ಅನಿಚ್ಚಸ್ಸ ದುಕ್ಖತ್ತಾ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಅನತ್ತತ್ತಾ, ತದೇವ ದುಕ್ಖತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ಸುಖತೋ. ಅನತ್ತತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ಅತ್ತತೋ ¶ . ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಯಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾ, ನ ತಂ ಅಭಿನನ್ದಿತಬ್ಬಂ. ಯಞ್ಚ ನ ಅಭಿನನ್ದಿತಬ್ಬಂ, ನ ತತ್ಥ ರಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ. ತಸ್ಮಾ ಏಸ ತಸ್ಮಿಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾನುಸಾರೇನ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾ’’ತಿ ದಿಟ್ಠೇ ರೂಪಗತೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ, ನೋ ನನ್ದತಿ. ವಿರಜ್ಜತಿ, ನೋ ರಜ್ಜತಿ. ಸೋ ಏವಂ ವಿರಜ್ಜನ್ತೋ ಲೋಕಿಕೇನೇವ ತಾವ ಞಾಣೇನ ರಾಗಂ ನಿರೋಧೇತಿ, ನೋ ಸಮುದೇತಿ, ಸಮುದಯಂ ನ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಥ ವಾ ಸೋ ಏವಂ ವಿರತ್ತೋ ಯಥಾ ದಿಟ್ಠಂ ರೂಪಗತಂ, ತಥಾ ಅದಿಟ್ಠಮ್ಪಿ ಅನ್ವಯಞಾಣವಸೇನ ನಿರೋಧೇತಿ, ನೋ ಸಮುದೇತಿ. ನಿರೋಧತೋವ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ, ನಿರೋಧಮೇವಸ್ಸ ಪಸ್ಸತಿ, ನೋ ಸಮುದಯನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೋ ಏವಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜತಿ, ನೋ ಆದಿಯತಿ. ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ಅಯಮ್ಪಿ ಹಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಅನುಪಸ್ಸನಾ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಖನ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪರಿಚ್ಚಜನತೋ, ಸಙ್ಖತದೋಸದಸ್ಸನೇನ ಚ ತಬ್ಬಿಪರೀತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ತನ್ನಿನ್ನತಾಯ ಪಕ್ಖನ್ದನತೋ ಪರಿಚ್ಚಾಗಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ಚೇವ ಪಕ್ಖನ್ದನಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ¶ ಚಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಸ್ಮಾ ತಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಭಿಕ್ಖು ಯಥಾವುತ್ತೇನ ನಯೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಚ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ, ನಿಬ್ಬಾನೇ ಚ ಪಕ್ಖನ್ದತಿ. ನಾಪಿ ನಿಬ್ಬತ್ತನವಸೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಆದಿಯತಿ, ನ ಅದೋಸದಸ್ಸಿತಾವಸೇನ ಸಙ್ಖತಾರಮ್ಮಣಂ. ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜತಿ, ನೋ ಆದಿಯತೀತಿ.

೫೨. ಇದಾನಿಸ್ಸ ತೇಹಿ ಞಾಣೇಹಿ ಯೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಹಾನಂ ಹೋತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಪಜಹತೀತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ನನ್ದಿನ್ತಿ ಸಪ್ಪೀತಿಕಂ ತಣ್ಹಂ. ರಾಗನ್ತಿ ಸೇಸಂ ತಣ್ಹಂ. ಸಮುದಯನ್ತಿ ರಾಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಂ. ಅಥ ವಾ ರೂಪಗತಸ್ಸ ಉದಯಂ. ಆದಾನನ್ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತನವಸೇನ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಆದಾನಂ. ವೇದನಾರಮ್ಮಣತಾತಿಆದೀನಿ ಇಧ ಚ ಹೇಟ್ಠಾ ಚ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

ಗಾಥಾಸು ಪನ ವತ್ಥುಸಙ್ಕಮನಾತಿ ರೂಪಾದೀಸು ಏಕೇಕಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ದಿಸ್ವಾ ಪುನ ಯೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಭಙ್ಗೋ ದಿಟ್ಠೋ, ತಸ್ಸಾಪಿ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನವಸೇನ ಪುರಿಮವತ್ಥುತೋ ಅಞ್ಞವತ್ಥುಸಙ್ಕಮನಾ. ಪಞ್ಞಾಯ ಚ ವಿವಟ್ಟನಾತಿ ಉದಯಂ ಪಹಾಯ ವಯೇ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ. ಆವಜ್ಜನಾ ಬಲಞ್ಚೇವಾತಿ ರೂಪಾದೀಸು ಏಕೇಕಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ದಿಸ್ವಾ ಪುನ ಭಙ್ಗಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅನನ್ತರಮೇವ ಆವಜ್ಜನಸಮತ್ಥತಾ. ಪಟಿಸಙ್ಖಾ ವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ¶ ಏಸಾ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಾಮ. ಆರಮ್ಮಣಅನ್ವಯೇನ ¶ ಉಭೋ ಏಕವವತ್ಥನಾತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅನ್ವಯೇನ ಅನುಗಮನೇನ ಯಥಾ ಇದಂ, ತಥಾ ಅತೀತೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಭಿಜ್ಜಿ, ಅನಾಗತೇಪಿ ಭಿಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ಏವಂ ಉಭಿನ್ನಂ ಏಕಸಭಾವೇನೇವ ವವತ್ಥಾಪನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಪೋರಾಣೇಹಿ –

‘‘ಸಂವಿಜ್ಜಮಾನಮ್ಹಿ ವಿಸುದ್ಧದಸ್ಸನೋ, ತದನ್ವಯಂ ನೇತಿ ಅತೀತನಾಗತೇ;

ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತಾ ಪಲೋಕಿನೋ, ಉಸ್ಸಾವಬಿನ್ದೂ ಸೂರಿಯೇವ ಉಗ್ಗತೇ’’ತಿ.

ನಿರೋಧೇ ಅಧಿಮುತ್ತತಾತಿ ಏವಂ ಉಭಿನ್ನಂ ಭಙ್ಗವಸೇನ ಏಕವವತ್ಥಾನಂ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಭಙ್ಗಸಙ್ಖಾತೇ ನಿರೋಧೇ ಅಧಿಮುತ್ತತಾ ತಗ್ಗರುತಾ ತನ್ನಿನ್ನತಾ ತಪ್ಪೋಣತಾ ತಪ್ಪಬ್ಭಾರತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಯಲಕ್ಖಣವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಏಸಾ ವಯಲಕ್ಖಣವಿಪಸ್ಸನಾ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಆರಮ್ಮಣಞ್ಚ ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ಪುರಿಮಞ್ಚ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಜಾನಿತ್ವಾ. ಭಙ್ಗಞ್ಚ ಅನುಪಸ್ಸತೀತಿ ತಸ್ಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ದಿಸ್ವಾ ತದಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಚ ಭಙ್ಗಂ ಅನುಪಸ್ಸತಿ. ಸುಞ್ಞತೋ ಚ ಉಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ತಸ್ಸೇವಂ ಭಙ್ಗಮನುಪಸ್ಸತೋ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಾವ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಭೇದೋ ಮರಣಂ, ನ ಅಞ್ಞೋ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೀ’’ತಿ ಸುಞ್ಞತೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ ಇಜ್ಝತಿ. ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

‘‘ಖನ್ಧಾ ¶ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ ನ ಚತ್ಥಿ ಅಞ್ಞೋ, ಖನ್ಧಾನ ಭೇದೋ ಮರಣನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ;

ತೇಸಂ ಖಯಂ ಪಸ್ಸತಿ ಅಪ್ಪಮತ್ತೋ, ಮಣಿಂವ ವಿಜ್ಝಂ ವಜಿರೇನ ಯೋನಿಸೋ’’ತಿ.

ಅಧಿಪಞ್ಞಾ ವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಯಾ ಚ ಆರಮ್ಮಣಪಟಿಸಙ್ಖಾ, ಯಾ ಚ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಯಞ್ಚ ಸುಞ್ಞತೋ ಉಪಟ್ಠಾನಂ, ಅಯಂ ಅಧಿಪಞ್ಞಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ನಾಮಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಕುಸಲೋ ತೀಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾಸೂತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಸು ತೀಸು ಛೇಕೋ ಭಿಕ್ಖು. ಚತಸ್ಸೋ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಸೂತಿ ನಿಬ್ಬಿದಾದೀಸು ಚ ಚತೂಸು ವಿಪಸ್ಸನಾಸು. ತಯೋ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲತಾತಿ ಖಯತೋ ವಯತೋ ಸುಞ್ಞತೋತಿ ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಚ ತಿವಿಧೇ ಉಪಟ್ಠಾನೇ ಕುಸಲತಾಯ. ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಆದೀಸು ¶ ನಾನಪ್ಪಕಾರಾಸು ದಿಟ್ಠೀಸು ನ ವೇಧತಿ. ಸೋ ಏವಂ ಅವೇಧಮಾನೋ ‘‘ಅನಿರುದ್ಧಮೇವ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಅಭಿನ್ನಮೇವ ಭಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಪವತ್ತಮನಸಿಕಾರೋ ದುಬ್ಬಲಭಾಜನಸ್ಸ ¶ ವಿಯ ಭಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ, ಸುಖುಮರಜಸ್ಸೇವ ವಿಪ್ಪಕಿರಿಯಮಾನಸ್ಸ, ತಿಲಾನಂ ವಿಯ ಭಜ್ಜಿಯಮಾನಾನಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಪವತ್ತನಿಮಿತ್ತಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ಭೇದಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ. ಸೋ ಯಥಾ ನಾಮ ಚಕ್ಖುಮಾ ಪುರಿಸೋ ಪೋಕ್ಖರಣೀತೀರೇ ವಾ ನದೀತೀರೇ ವಾ ಠಿತೋ ಥೂಲಫುಸಿತಕೇ ದೇವೇ ವಸ್ಸನ್ತೇ ಉದಕಪಿಟ್ಠೇ ಮಹನ್ತಮಹನ್ತಾನಿ ಉದಕಪುಬ್ಬುಳಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಸೀಘಂ ಸೀಘಂ ಭಿಜ್ಜಮಾನಾನಿ ಪಸ್ಸೇಯ್ಯ, ಏವಮೇವ ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ ಭಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಪಸ್ಸತಿ. ಏವರೂಪಞ್ಹಿ ಯೋಗಾವಚರಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ಭಗವತಾ –

‘‘ಯಥಾ ಪುಬ್ಬುಳಕಂ ಪಸ್ಸೇ, ಯಥಾ ಪಸ್ಸೇ ಮರೀಚಿಕಂ;

ಏವಂ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖನ್ತಂ, ಮಚ್ಚುರಾಜಾ ನ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ. (ಧ. ಪ. ೧೭೦);

ತಸ್ಸೇವಂ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಭಿಜ್ಜನ್ತಿ ಭಿಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಅಭಿಣ್ಹಂ ಪಸ್ಸತೋ ಅಟ್ಠಾನಿಸಂಸಪರಿವಾರಂ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಬಲಪ್ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತತ್ರಿಮೇ ಅಟ್ಠಾನಿಸಂಸಾ – ಭವದಿಟ್ಠಿಪ್ಪಹಾನಂ, ಜೀವಿತನಿಕನ್ತಿಪರಿಚ್ಚಾಗೋ, ಸದಾಯುತ್ತಪಯುತ್ತತಾ, ವಿಸುದ್ಧಾಜೀವಿತಾ, ಉಸ್ಸುಕ್ಕಪ್ಪಹಾನಂ, ವಿಗತಭಯತಾ, ಖನ್ತಿಸೋರಚ್ಚಪಟಿಲಾಭೋ, ಅರತಿರತಿಸಹನತಾತಿ. ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

‘‘ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠಗ್ಗುಣಮುತ್ತಮಾನಿ, ದಿಸ್ವಾ ತಹಿಂ ಸಮ್ಮಸತೀ ಪುನಪ್ಪುನಂ;

ಆದಿತ್ತಚೇಲಸ್ಸಿರಸೂಪಮೋ ಮುನಿ, ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸೀ ಅಮತಸ್ಸ ಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿ.

ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೮. ಆದೀನವಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೫೩. ಆದೀನವಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಉಪ್ಪಾದೋತಿ ಪುರಿಮಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಾ ಇಧ ಉಪ್ಪತ್ತಿ. ಪವತ್ತನ್ತಿ ತಥಾಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ. ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ. ಆಯೂಹನಾತಿ ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಹೇತುಭೂತಂ ಕಮ್ಮಂ. ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ಆಯತಿಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿ. ಗತೀತಿ ಯಾಯ ಗತಿಯಾ ಸಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿ ಹೋತಿ. ನಿಬ್ಬತ್ತೀತಿ ಖನ್ಧಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನಂ. ಉಪಪತ್ತೀತಿ ‘‘ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ವಾ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೨೮೯) ಏವಂ ವುತ್ತಾ ವಿಪಾಕಪ್ಪವತ್ತಿ ¶ . ಜಾತೀತಿ ಜರಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತಿ. ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯತೋ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಯೇ ಯೇ ಖನ್ಧಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಪಠಮಪಾತುಭಾವೋ ಜಾತಿ. ಜರಾತಿ ಖಣ್ಡಿಚ್ಚಾದಿಸಮ್ಮತೋ ಸನ್ತತಿಯಂ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಖನ್ಧಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಪುರಾಣಭಾವೋ. ಸೋಕೋತಿ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾಪೋ. ಪರಿದೇವೋತಿ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ವಚೀಪಲಾಪೋ. ಉಪಾಯಾಸೋತಿ ಭುಸೋ ಆಯಾಸೋ, ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದೀಹಿ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅಧಿಮತ್ತಚೇತೋದುಕ್ಖಪ್ಪಭಾವಿತೋ ದೋಸೋಯೇವ. ಏತ್ಥ ಚ ಉಪ್ಪಾದಾದಯೋ ಪಞ್ಚೇವ ಆದೀನವಞಾಣಸ್ಸ ವತ್ಥುವಸೇನ ವುತ್ತಾ, ಸೇಸಾ ತೇಸಂ ವೇವಚನವಸೇನ. ‘‘ನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಜಾತೀ’’ತಿ ಇದಞ್ಹಿ ದ್ವಯಂ ಉಪ್ಪಾದಸ್ಸ ಚೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಚ ವೇವಚನಂ, ‘‘ಗತಿ ಉಪಪತ್ತೀ’’ತಿ ಇದಂ ದ್ವಯಂ ಪವತ್ತಸ್ಸ, ಜರಾದಯೋ ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ. ತೇನಾಹ –

‘‘ಉಪ್ಪಾದಞ್ಚ ಪವತ್ತಞ್ಚ, ನಿಮಿತ್ತಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಪಸ್ಸತಿ;

ಆಯೂಹನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ, ಞಾಣಂ ಆದೀನವೇ ಇದ’’ನ್ತಿ. ಚ

‘‘ಇದಂ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ, ಪಞ್ಚಠಾನೇಸು ಜಾಯತೀ’’ತಿ. ಚ

ಸಬ್ಬಪದೇಸು ಚ ಭಯನ್ತಿ ಇಚ್ಚೇತಸ್ಸ ವಚನಸ್ಸ ಭಯಂ ಇತೀತಿ ಪದಚ್ಛೇದೋ ¶ . ಭಯನ್ತಿ ಪೀಳಾಯೋಗತೋ ಸಪ್ಪಟಿಭಯತಾಯ ಭಯಂ. ಇತೀತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಕಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ.

ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಖೇಮನ್ತಿ ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದಿ ಪನ ಆದೀನವಞಾಣಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಞಾಣದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇನ ವಾ ಆದೀನವಂ ದಿಸ್ವಾ ಉಬ್ಬಿಗ್ಗಹದಯಾನಂ ಅಭಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಿ ಖೇಮಂ ನಿರಾದೀನವನ್ತಿ ಅಸ್ಸಾಸಜನನತ್ಥಮ್ಪಿ ಏತಂ ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಯಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಾದಯೋ ಭಯತೋ ಸೂಪಟ್ಠಿತಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಸ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖನಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನವಸೇನ ಸಿದ್ಧಸ್ಸ ಆದೀನವಞಾಣಸ್ಸ ಆನಿಸಂಸದಸ್ಸನತ್ಥಮ್ಪೇತಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಅಪ್ಪವತ್ತನ್ತಿಆದಿ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ. ಸನ್ತಿಪದೇತಿ ಸನ್ತಿಕೋಟ್ಠಾಸೇ, ನಿಬ್ಬಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅನುಸ್ಸವವಸೇನಾಪಿ ಹಿ ಸನ್ತಿಪದನ್ತಿ ನಾಮಮತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಞಾಣಮ್ಪಿ ‘‘ಸನ್ತಿಪದೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಉಪ್ಪಾದೋ ¶ ಭಯಂ, ಅನುಪ್ಪಾದೋ ಖೇಮನ್ತಿಆದಿ ವಿಪಕ್ಖಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಉಭಯಂ ಸಮಾಸೇತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಞಾಣಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಯಂ ಭಯಂ, ತಂ ಯಸ್ಮಾ ನಿಯಮತೋ ದುಕ್ಖಂ. ಯಞ್ಚ ದುಕ್ಖಂ, ತಂ ವಟ್ಟಾಮಿಸಲೋಕಾಮಿಸಕಿಲೇಸಾಮಿಸೇಹಿ ಅವಿಪ್ಪಮುತ್ತತ್ತಾ ಸಾಮಿಸಮೇವ. ಯಞ್ಚ ಸಾಮಿಸಂ, ತಂ ಸಙ್ಖಾರಮತ್ತಮೇವ. ತಸ್ಮಾ ¶ ಉಪ್ಪಾದೋ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಭಯತುಪಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಆದೀನವೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಭಯಾಕಾರೇನ ದುಕ್ಖಾಕಾರೇನ ಸಾಮಿಸಾಕಾರೇನ ಸಙ್ಖಾರಾಕಾರೇನಾತಿ ಏವಂ ಆಕಾರನಾನತ್ತತೋ ಪವತ್ತಿವಸೇನೇತ್ಥ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಉಪ್ಪಾದೋ ಭಯಂ, ದುಕ್ಖಂ, ಸಾಮಿಸಂ, ಸಙ್ಖಾರಾ ಚಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಲಿಙ್ಗಮನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ನೇತಂ ಖೋ ಸರಣಂ ಖೇಮಂ, ನೇತಂ ಸರಣಮುತ್ತಮ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಪ. ೧೮೯) ವಿಯ ಅತ್ತನೋ ಲಿಙ್ಗಾಪೇಕ್ಖಮೇವ ವುತ್ತಂ. ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಚ ಏಕತ್ತಮನಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ, ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಸ. ದುಕಮಾತಿಕಾ ೭-೮) ವಿಯ ಬಹುವಚನಂ ಕತಂ, ಉಪ್ಪಾದಾದೀನಂ ವಾ ಸಙ್ಖಾರೇಕದೇಸತ್ತಾ ‘‘ಉತ್ತರೇ ಪಞ್ಚಾಲಾ, ದಕ್ಖಿಣೇ ಪಞ್ಚಾಲಾ’’ತಿಆದೀಸು ವಿಯ ಬಹುನ್ನಂ ಏಕದೇಸೇಪಿ ಬಹುವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಖೇಮಂ ಸುಖಂ ನಿರಾಮಿಸಂ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವುತ್ತಾಕಾರಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಚತುಧಾ ವುತ್ತಂ. ದಸ ಞಾಣೇ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಆದೀನವೇ ಞಾಣಂ ಪಜಾನನ್ತೋ ಉಪ್ಪಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾನಿ ¶ ಪಞ್ಚ, ಅನುಪ್ಪಾದಾದಿವತ್ಥುಕಾನಿ ಪಞ್ಚಾತಿ ದಸ ಞಾಣೇ ಪಜಾನಾತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ. ದ್ವಿನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಕುಸಲತಾತಿ ಆದೀನವಞಾಣಸ್ಸ ಚೇವ ಸನ್ತಿಪದಞಾಣಸ್ಸ ಚಾತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಕುಸಲತಾಯ. ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಪರಮದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಾಸು ದಿಟ್ಠೀಸು ನ ವೇಧತೀತಿ.

ಆದೀನವಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೯. ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೫೪. ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಉಪ್ಪಾದಾದೀನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ. ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಭಯನ್ತಿ ಸಾಮಿಸನ್ತಿ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಉಪ್ಪಾದಾದಿಮುಞ್ಚನಞಾಣಸ್ಸ ಕಾರಣವಚನಾನಿ. ಏವಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣತೋ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅತ್ಥತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಉಪ್ಪಾದೋ ಸಙ್ಖಾರಾ, ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತೀತಿ ತಸ್ಸ ಆರದ್ಧವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಲಕ್ಖಣತ್ತಯಸ್ಸ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಲಕ್ಖಣವಿಚಿನನೇ ಪಹೀನಬ್ಯಾಪಾರಸ್ಸ ಆದಿತ್ತೇ ವಿಯ ತಯೋ ಭವೇ ಪಸ್ಸತೋ ಸಙ್ಖಾರಗ್ಗಹಣೇ ಮಜ್ಝತ್ತಸ್ಸ ತಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ವಿಸೇಸೇನ ಚ ಇಕ್ಖತಿ, ಗಹಣೇನ ವಜ್ಜಿತಞ್ಚ ಹುತ್ವಾ ಇಕ್ಖತಿ ಓಲೋಕೇತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾ ಲೋಕೇ ವಿಸೇಸೇನ ಜಯನ್ತೋ ಅಧಿಜಯತೀತಿ, ಅನ್ನೇನ ವಜ್ಜಿತೋ ವಸನ್ತೋ ಉಪವಸತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಪುನ ¶ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ವಿಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಗಹಣೇ ಮಜ್ಝತ್ತಭಾವಸಣ್ಠಿತಂ ¶ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಮ್ಪಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ವಿಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ತಸ್ಸಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಗಹಣೇ ಮಜ್ಝತ್ತಾಕಾರಸಣ್ಠಿತಾಯ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಸಬ್ಭಾವತೋ ಯೇ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾ ಯಾ ಚ ಉಪೇಕ್ಖಾತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

೫೫. ಇದಾನಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಚಿತ್ತಾಭಿನೀಹಾರಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಿಹಾಕಾರೇಹೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯಾತಿ ಭುಮ್ಮವಚನಂ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿನೀಹಾರೋತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಲಾಭಿನೋ ತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಭಿಮುಖಂ ಕತ್ವಾ ಭುಸಂ ಹರಣಂ. ಅಭಿಮುಖತ್ಥೋ ಹಿ ಏತ್ಥ ಅಭಿಸದ್ದೋ, ಭುಸತ್ಥೋ ನೀಸದ್ದೋ. ಕತಿಹಾಕಾರೇಹೀತಿ ಪುಚ್ಛಿತಂ ಪುಚ್ಛಂ ಅಟ್ಠಹಾಕಾರೇಹೀತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತ್ವಾ ದುತಿಯಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇನೇವ ತೇ ಅಟ್ಠಾಕಾರೇ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ತೇ ಅದಸ್ಸೇತ್ವಾವ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಕತಿಹಾಕಾರೇಹೀತಿಆದಿ ¶ ಪುಚ್ಛಂ ಅಕಾಸಿ. ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ಪನ –

ದುವೇ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ವುತ್ತಾ, ಬುದ್ಧೇನಾದಿಚ್ಚಬನ್ಧುನಾ;

ಅನ್ಧೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಏಕೋ, ಕಲ್ಯಾಣೇಕೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋತಿ.

ತತ್ಥ ಯಸ್ಸ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾದೀಸು ಉಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾಸವನಧಾರಣಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾದೀನಿ ನತ್ಥಿ, ಅಯಂ ಅನ್ಧಪುಥುಜ್ಜನೋ. ಯಸ್ಸ ತಾನಿ ಅತ್ಥಿ, ಸೋ ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನೋ. ದುವಿಧೋಪಿ ಪನೇಸ –

ಪುಥೂನಂ ಜನನಾದೀಹಿ, ಕಾರಣೇಹಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ;

ಪುಥುಜ್ಜನನ್ತೋಗಧತ್ತಾ, ಪುಥುವಾಯಂ ಜನೋ ಇತಿ.

ಸೋ ಹಿ ಪುಥೂನಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಕಿಲೇಸಾದೀನಂ ಜನನಾದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಪುಥು ಕಿಲೇಸೇ ಜನೇನ್ತೀತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ಅವಿಹತಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಕಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ಸತ್ಥಾರಾನಂ ಮುಖುಲ್ಲೋಕಿಕಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ಸಬ್ಬಗತೀಹಿ ಅವುಟ್ಠಿತಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ನಾನಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ನಾನಾಓಘೇಹಿ ವುಯ್ಹನ್ತೀತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ನಾನಾಸನ್ತಾಪೇಹಿ ಸನ್ತಪ್ಪೇನ್ತೀತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ನಾನಾಪರಿಳಾಹೇಹಿ ಪರಿಡಯ್ಹನ್ತೀತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ರತ್ತಾ ಗಿದ್ಧಾ ಗಧಿತಾ ಮುಚ್ಛಿತಾ ಅಜ್ಝೋಸನ್ನಾ ಲಗ್ಗಾ ಲಗ್ಗಿತಾ ಪಲಿಬುದ್ಧಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ಪಞ್ಚಹಿ ನೀವರಣೇಹಿ ಆವುತಾ ನಿವುತಾ ಓವುತಾ ಪಿಹಿತಾ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಾ ಪಟಿಕುಜ್ಜಿತಾತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ’’ತಿ ¶ (ಮಹಾನಿ. ೯೪). ಪುಥೂನಂ ವಾ ಗಣನಪಥಾತೀತಾನಂ ಅರಿಯಧಮ್ಮಪರಮ್ಮುಖಾನಂ ನೀಚಧಮ್ಮಸಮಾಚಾರಾನಂ ಜನಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾಪಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ, ಪುಥು ವಾ ಅಯಂ ವಿಸುಂಯೇವ ಸಙ್ಖಂ ಗತೋ, ವಿಸಂಸಟ್ಠೋ ¶ ಸೀಲಸುತಾದಿಗುಣಯುತ್ತೇಹಿ ಅರಿಯೇಹಿ ಜನೋತಿಪಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ. ತೇಸು ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ ಇತರಸ್ಸ ಭಾವನಾಯ ಏವ ಅಭಾವಾ.

ಸೇಕ್ಖಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ಸತ್ತ ಸೇಕ್ಖಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಫಲಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಫಲಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಫಲಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಟ್ಠಾ. ತೇ ಹಿ ತಿಸ್ಸೋ ಸಿಕ್ಖಾ ಸಿಕ್ಖನ್ತೀತಿ ಸೇಕ್ಖಾ. ತೇಸು ಸೋತಾಪತ್ತಿಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮಿಫಲಟ್ಠಾ ¶ ತಯೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ ಮಗ್ಗಟ್ಠಾನಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಚಿತ್ತಾಭಿನೀಹಾರಾಭಾವಾ.

ವೀತರಾಗಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿಗಮೇನ ವಿಗತೋ ರಾಗೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ವೀತರಾಗೋ. ಅರಹತೋ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ತೀಸುಪಿ ಪದೇಸು ಜಾತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಏಕವಚನಂ ಕತಂ.

ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಂ ಅಭಿನನ್ದತೀತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಉಪೇಕ್ಖಾವಿಹಾರೇ ಫಾಸುವಿಹಾರಸಞ್ಞಂ ಪಟಿಲಭಿತ್ವಾ ಫಾಸುವಿಹಾರನಿಕನ್ತಿಯಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಭಿಮುಖೋ ಹುತ್ವಾ ನನ್ದತಿ, ಸಪ್ಪೀತಿಕಂ ತಣ್ಹಂ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಪಸ್ಸತೀತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಪಟಿಲಾಭತ್ಥಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ವಿವಿಧಾ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೇಕ್ಖೋ ಉಪರಿಮಗ್ಗತ್ಥಂ, ವೀತರಾಗೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರತ್ಥಂ ವಿಪಸ್ಸತಿ. ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನೇವ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತ್ವಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸೋತಾಪನ್ನಾದಯೋ ಅರಿಯಾ ಸಕಂ ಸಕಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಾದೀಹಿ ನವಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇಹಿ ಅವಿಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ವಾ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತೀತಿ ವುತ್ತಂ.

ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪನ ತೇಸಂ ಇದಂ ಪಞ್ಹಕಮ್ಮಂ – ಕಾ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ? ಕೇ ತಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ? ಕೇ ನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ? ಕಸ್ಮಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ? ಕಥಞ್ಚಸ್ಸಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಹೋತಿ? ಕಥಂ ಠಾನಂ? ಕಥಂ ವುಟ್ಠಾನಂ? ಕಿಂ ಫಲಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ? ಕಸ್ಸ ಚ ಫಲಂ ಅನನ್ತರನ್ತಿ?

ತತ್ಥ ಕಾ ಫಲಸಮಾಪತ್ತೀತಿ? ಯಾ ಅರಿಯಫಲಸ್ಸ ನಿರೋಧೇ ಅಪ್ಪನಾ.

ಕೇ ತಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ? ಕೇ ನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ? ಸಬ್ಬೇಪಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಅನಧಿಗತತ್ತಾ. ಅರಿಯಾ ಪನ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಕಸ್ಮಾ ¶ ? ಅಧಿಗತತ್ತಾ. ಉಪರಿಮಾ ಪನ ಹೇಟ್ಠಿಮಂ ನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ ಪುಗ್ಗಲನ್ತರಭಾವೂಪಗಮನೇನ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ತಾ, ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಚ ಉಪರಿಮಂ ಅನಧಿಗತತ್ತಾ. ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋಯೇವ ಪನ ಫಲಂ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಇದಮೇತ್ಥ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ.

ಕೇಚಿ ¶ ಪನ ‘‘ಸೋತಾಪನ್ನಸಕದಾಗಾಮಿನೋಪಿ ನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಉಪರಿಮಾ ದ್ವೇಯೇವ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಇದಞ್ಚ ನೇಸಂ ಕಾರಣಂ – ಏತೇ ಹಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಮಿಂ ಪರಿಪೂರಕಾರಿನೋತಿ. ತಂ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸಾಪಿ ಅತ್ತನಾ ಪಟಿಲದ್ಧಂ ಲೋಕಿಯಸಮಾಧಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನತೋ ಅಕಾರಣಮೇವ. ಕಿಞ್ಚೇತ್ಥ ಕಾರಣಾಕಾರಣಚಿನ್ತಾಯ. ನನು ಇಧೇವ ಪಾಳಿಯಂ ‘‘ಕತಮೇ ದಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ¶ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕತಮೇ ದಸ ಗೋತ್ರಭುಧಮ್ಮಾ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೬೦) ಇಮೇಸಂ ಪಞ್ಹಾನಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯ ಸಕದಾಗಾಮಿಫಲಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೬೦) ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಾ. ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅರಿಯಾ ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ನಿಟ್ಠಮೇತ್ಥ ಗನ್ತಬ್ಬಂ.

ಕಸ್ಮಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ? ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರತ್ಥಂ. ಯಥಾ ಹಿ ರಾಜಾನೋ ರಜ್ಜಸುಖಂ, ದೇವತಾ ದಿಬ್ಬಸುಖಮನುಭವನ್ತಿ, ಏವಂ ಅರಿಯಾ ‘‘ಲೋಕುತ್ತರಸುಖಂ ಅನುಭವಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಕತ್ವಾ ಇಚ್ಛಿತಿಚ್ಛಿತಕ್ಖಣೇ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ.

ಕಥಞ್ಚಸ್ಸಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಹೋತಿ, ಕಥಂ ಠಾನಂ, ಕಥಂ ವುಟ್ಠಾನನ್ತಿ? ದ್ವೀಹಿ ತಾವ ಆಕಾರೇಹಿ ಅಸ್ಸಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಹೋತಿ ನಿಬ್ಬಾನತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅಮನಸಿಕಾರಾ, ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಚ ಮನಸಿಕಾರಾ. ಯಥಾಹ – ‘‘ದ್ವೇ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಪಚ್ಚಯಾ ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಞ್ಚ ಅಮನಸಿಕಾರೋ, ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಚ ಧಾತುಯಾ ಮನಸಿಕಾರೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೫೮). ಅಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಸಮಾಪಜ್ಜನಕ್ಕಮೋ – ಫಲಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಿಕೇನ ಹಿ ಅರಿಯಸಾವಕೇನ ರಹೋಗತೇನ ಪಟಿಸಲ್ಲೀನೇನ ಉದಯಬ್ಬಯಾದಿವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಾ ವಿಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾ. ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಾನುಪುಬ್ಬವಿಪಸ್ಸನಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಗೋತ್ರಭುಞಾಣಾನನ್ತರಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ನಿರೋಧೇ ಚಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪೇತಿ. ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿನಿನ್ನತಾಯ ಚೇತ್ಥ ಸೇಕ್ಖಸ್ಸಾಪಿ ಫಲಮೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಮಗ್ಗೋ. ಯೇ ಪನ ವದನ್ತಿ ‘‘ಸೋತಾಪನ್ನೋ ‘ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿಸ್ಸಾಮೀ’ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಸಕದಾಗಾಮೀ ಹೋತಿ, ಸಕದಾಗಾಮೀ ಚ ಅನಾಗಾಮೀ’’ತಿ. ತೇ ವತ್ತಬ್ಬಾ ‘‘ಏವಂ ಸತಿ ಅನಾಗಾಮೀ ಅರಹಾ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಅರಹಾ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧೋ, ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧೋ ಚ ಬುದ್ಧೋ’’ತಿ.

ತಸ್ಮಾ ¶ ನ ಕಿಞ್ಚಿ ಏತಂ, ಪಾಳಿವಸೇನೇವ ಚ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತನ್ತಿಪಿ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಇದಮೇವ ಪನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಸೇಕ್ಖಸ್ಸಾಪಿ ಫಲಮೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಮಗ್ಗೋ. ಫಲಞ್ಚಸ್ಸ ಸಚೇ ಅನೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಅಧಿಗತೋ ಹೋತಿ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕಮೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಸಚೇ ದುತಿಯಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಿಕೋ, ದುತಿಯಾದೀಸು ಅಞ್ಞತರಜ್ಝಾನಿಕಮೇವಾತಿ ಏವಂ ತಾವಸ್ಸಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಹೋತಿ.

‘‘ತಯೋ ¶ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಪಚ್ಚಯಾ ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಠಿತಿಯಾ ¶ ಸಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಞ್ಚ ಅಮನಸಿಕಾರೋ, ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಚ ಧಾತುಯಾ ಮನಸಿಕಾರೋ, ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೫೮) ವಚನತೋ ಪನಸ್ಸಾ ತೀಹಾಕಾರೇಹಿ ಠಾನಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ‘‘ಅಸುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಕಾಲೇ ವುಟ್ಠಹಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ಹಿಸ್ಸಾ ಯಾವ ಸೋ ಕಾಲೋ ನಾಗಚ್ಛತಿ, ತಾವ ಠಾನಂ ಹೋತಿ. ಏವಮಸ್ಸ ಠಾನಂ ಹೋತಿ.

‘‘ದ್ವೇ ಖೋ, ಆವುಸೋ, ಪಚ್ಚಯಾ ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಯಾ ವುಟ್ಠಾನಾಯ ಸಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನಞ್ಚ ಮನಸಿಕಾರೋ, ಅನಿಮಿತ್ತಾಯ ಚ ಧಾತುಯಾ ಅಮನಸಿಕಾರೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೫೮) ವಚನತೋ ಪನಸ್ಸಾ ದ್ವೀಹಾಕಾರೇಹಿ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬನಿಮಿತ್ತಾನನ್ತಿ ರೂಪನಿಮಿತ್ತವೇದನಾಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣನಿಮಿತ್ತಾನಂ. ಕಾಮಞ್ಚ ನ ಸಬ್ಬಾನೇವೇತಾನಿ ಏಕತೋ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ, ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕವಸೇನ ಪನೇತಂ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ಯಂ ಭವಙ್ಗಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಂ ಹೋತಿ, ತಂ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತೀತಿ ಏವಮಸ್ಸಾ ವುಟ್ಠಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಕಿಂ ಫಲಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ, ಕಸ್ಸ ಚ ಫಲಂ ಅನನ್ತರನ್ತಿ? ಫಲಸ್ಸ ತಾವ ಫಲಮೇವ ವಾ ಅನನ್ತರಂ ಹೋತಿ ಭವಙ್ಗಂ ವಾ. ಫಲಂ ಪನ ಅತ್ಥಿ ಮಗ್ಗಾನನ್ತರಂ, ಅತ್ಥಿ ಫಲಾನನ್ತರಂ, ಅತ್ಥಿ ಗೋತ್ರಭುಅನನ್ತರಂ, ಅತ್ಥಿ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಾನನ್ತರನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ಮಗ್ಗಾನನ್ತರಂ, ಪುರಿಮಸ್ಸ ಪುರಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಪಚ್ಛಿಮಂ ಫಲಾನನ್ತರಂ, ಫಲಸಮಾಪತ್ತೀಸು ಪುರಿಮಂ ಪುರಿಮಂ ಗೋತ್ರಭುಅನನ್ತರಂ. ಗೋತ್ರಭೂತಿ ಚೇತ್ಥ ಅನುಲೋಮಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಅರಹತೋ ಅನುಲೋಮಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ. ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಅನುಲೋಮಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ. ೧.೧.೪೧೭). ಯೇನ ಫಲೇನ ನಿರೋಧಾ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ತಂ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಾನನ್ತರನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಠಪೇತ್ವಾ ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನಫಲಂ ಅವಸೇಸಂ ¶ ಸಬ್ಬಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ನಾಮ. ಏವಮೇತಂ ಮಗ್ಗವೀಥಿಯಂ ವಾ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನವಸೇನ –

‘‘ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧದರಥಂ, ಅಮತಾರಮ್ಮಣಂ ಸುಭಂ;

ವನ್ತಲೋಕಾಮಿಸಂ ಸನ್ತಂ, ಸಾಮಞ್ಞಫಲಮುತ್ತಮ’’ನ್ತಿ.

ಅಯಮೇತ್ಥ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಕಥಾ.

ತದಜ್ಝುಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾತಿ ¶ ¶ ತಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಂ ಅಞ್ಞೇನ ತಾದಿಸೇನೇವ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ. ಸುಞ್ಞತವಿಹಾರೇನ ವಾತಿಆದೀಸು ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ವಿನಾ ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರೇನೇವ ವಿಹರಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಅರಹತೋ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಂ ಭಯತೋ ದಿಸ್ವಾ ಸುಞ್ಞತಾಧಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ವಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನತ್ತಯವಿಹಾರೋ ಸುಞ್ಞತವಿಹಾರೋ ನಾಮ, ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯತೋ ದಿಸ್ವಾ ಅನಿಮಿತ್ತಾಧಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ವಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನತ್ತಯವಿಹಾರೋ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಹಾರೋ ನಾಮ, ತಣ್ಹಾಪಣಿಧಿಂ ಭಯತೋ ದಿಸ್ವಾ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾಧಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ವಯಂ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನತ್ತಯವಿಹಾರೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಹಾರೋ ನಾಮ. ತಥಾ ಹಿ ಪರತೋ ವುತ್ತಂ –

‘‘ಅಭಿನಿವೇಸಂ ಭಯತೋ ಸಮ್ಪಸ್ಸಮಾನೋ ಸುಞ್ಞತೇ ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಫುಸ್ಸ ಫುಸ್ಸ ವಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಹಾರೋ. ನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯತೋ ಸಮ್ಪಸ್ಸಮಾನೋ ಅನಿಮಿತ್ತೇ ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಫುಸ್ಸ ಫುಸ್ಸ ವಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಹಾರೋ. ಪಣಿಧಿಂ ಭಯತೋ ಸಮ್ಪಸ್ಸಮಾನೋ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೇ ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಫುಸ್ಸ ಫುಸ್ಸ ವಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಹಾರೋ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೭೮).

ಛಳಙ್ಗುಪೇಕ್ಖಾಸಬ್ಭಾವೇನ ಚ ಪಟಿಕೂಲೇ ಅಪ್ಪಟಿಕೂಲಸಞ್ಞಾದಿವಿಹಾರಸಬ್ಭಾವೇನ ಚ ಅರಹತೋಯೇವ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಚಿತ್ತಂ ವಸೇ ವತ್ತತಿ, ತತೋ ಅಯಂ ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರೋ ಅರಹತೋಯೇವ ಇಜ್ಝತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ವೀತರಾಗೋ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಂ ವಿಪಸ್ಸತಿ ವಾತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ತಿಧಾ ಚ ಭಯಂ, ತಿಧಾ ಚ ಅಧಿಮುತ್ತಿಂ ಅನಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಕೇವಲಂ ವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿಸೇಸೋ ಹೋತಿ.

೫೬. ಇದಾನಿ ದ್ವಿನ್ನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಏಕತ್ತನಾನತ್ತಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೋ ಕಥಂ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಚ ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಚಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ¶ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿನೀಹಾರೋ ಏಕತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ಏಕೋ ಹೋತಿ, ಸಕತ್ಥೇ ಭಾವವಚನನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯಥಾ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಏವ ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾತಿ ವುತ್ತಂ, ತಥಾ ಏಕೋವ ಏಕತ್ತಂ. ಅಭಿನೀಹಾರೋತಿ ಸಾಮಿಅತ್ಥೇ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ ವಾ, ಅಭಿನೀಹಾರಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಸೋ ದೇಸೋ ಸಮ್ಮಜ್ಜಿತ್ವಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಮಹಾವ. ೧೬೮) ವಿಯ ವಿಭತ್ತಿವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಚಿತ್ತಂ ಕಿಲಿಸ್ಸತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಕನ್ತಿಸಙ್ಖಾತೇನ ಲೋಭಕಿಲೇಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ಕಿಲಿಸ್ಸತಿ, ತಾಪೀಯತಿ ಬಾಧೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಭಾವನಾಯ ಪರಿಪನ್ಥೋ ಹೋತೀತಿ ಪಟಿಲದ್ಧಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾಯ ¶ ಉಪಘಾತೋ ಹೋತಿ. ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಅನ್ತರಾಯೋ ಹೋತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾಯ ಪಟಿಲಭಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಪಟಿಲಾಭನ್ತರಾಯೋ ಹೋತಿ. ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಮ್ಮಸ್ಸ ಬಲವತ್ತಾ ತೇನೇವ ಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ದೀಯಮಾನಾಯ ಅತಿನನ್ದನಸಙ್ಖಾತೋ ಲೋಭಕಿಲೇಸೋ ಅನಾಗತೇ ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ ¶ . ಯಸ್ಮಾ ಕಿಲೇಸಸಹಾಯಂ ಕಮ್ಮಂ ವಿಪಾಕಂ ಜನೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ಕಮ್ಮಂ ಜನಕಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಕಿಲೇಸೋ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಪಚ್ಚಯೋ. ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಪನ ಉತ್ತರಿಪಟಿವೇಧಸ್ಸಾತಿ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಾದಿವಸೇನ ಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ. ಆಯತಿಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಸೇಕ್ಖೇಸು ಸೋತಾಪನ್ನಸಕದಾಗಾಮೀನಂ ಅನಧಿಗತಜ್ಝಾನಾನಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಕಮ್ಮೇನ ದೀಯಮಾನಾಯ ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಅಭಿನನ್ದನಕಿಲೇಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಝಾನಲಾಭೀನಂ ಪನ ಅನಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಯೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋ ಪಚ್ಚಯೋ ನ ಹೋತಿ, ಅನುಲೋಮಗೋತ್ರಭೂಹಿ ಚ ದೀಯಮಾನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಅಯಮೇವ ಕಿಲೇಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಅನಿಚ್ಚತೋತಿ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಟ್ಠೇನ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿಕತಾಯ ಆದಿಅನ್ತವನ್ತತಾಯ ಚ ಅನಿಚ್ಚತೋ. ದುಕ್ಖತೋತಿ ಅಭಿಣ್ಹಂ ಪಟಿಪೀಳನಟ್ಠೇನ ಉಪ್ಪಾದವಯಪಟಿಪೀಳನತಾಯ ದುಕ್ಖವತ್ಥುತಾಯ ಚ ದುಕ್ಖತೋ. ಅನತ್ತತೋತಿ ಅವಸವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯ ಸಾಮಿನಿವಾಸೀಕಾರಕವೇದಕಾಭಾವೇನ ಚ ಅನತ್ತತೋ. ಅನುಪಸ್ಸನಟ್ಠೇನಾತಿ ಅನು ಅನು ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಪಸ್ಸನಟ್ಠೇನ. ಅಭಿನೀಹಾರೋ ನಾನತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ಅಭಿನೀಹಾರೋ ನಾನಾ ಹೋತೀತಿ ವಾ ಅಭಿನೀಹಾರಸ್ಸ ನಾನಾಭಾವೋ ಹೋತೀತಿ ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಕುಸಲಾತಿ ಆರೋಗ್ಯಟ್ಠೇನ ಅನವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ಚ. ಅಬ್ಯಾಕತಾತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಭಾವೇನ ನ ಬ್ಯಾಕತಾ. ಕಿಞ್ಚಿಕಾಲೇ ಸುವಿದಿತಾತಿ ¶ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಾಲೇ ಸುಟ್ಠು ವಿದಿತಾ. ಕಿಞ್ಚಿಕಾಲೇ ನ ಸುವಿದಿತಾತಿ ಅಭಿನನ್ದನಕಾಲೇ ನ ಸುಟ್ಠು ವಿದಿತಾ. ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಸುವಿದಿತಾತಿ ಅಭಿನನ್ದನಾಯ ಪಹೀನತ್ತಾ ಏಕನ್ತೇನ ಸುವಿದಿತಾ. ವಿದಿತಟ್ಠೇನ ಚ ಅವಿದಿತಟ್ಠೇನ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಪುಥುಜ್ಜನಸೇಕ್ಖಾನಂ ಸುವಿದಿತಟ್ಠೋಪಿ ವೀತರಾಗಸ್ಸ ಅಚ್ಚನ್ತಸುವಿದಿತಟ್ಠೋಪಿ ವಿದಿತಟ್ಠೋವ ಹೋತಿ, ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ನ ಸುವಿದಿತಟ್ಠೋ ಅವಿದಿತಟ್ಠೋವ.

ಅತಿತ್ತತ್ತಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಕರಣೀಯಸ್ಸ ಅಪರಿಯೋಸಿತತ್ತಾ ಅಪ್ಪಣೀತಭಾವೇನ. ತಬ್ಬಿಪರೀತೇನ ತಿತ್ತತ್ತಾ. ತಿಣ್ಣಂ ಸಞ್ಞೋಜನಾನಂ ಪಹಾನಾಯಾತಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸಾನಂ ¶ ಪಹಾನತ್ಥಂ. ಪಚ್ಛಿಮಭವಿಕಾಪಿ ಬೋಧಿಸತ್ತಾ ಏತ್ಥೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ಅಪಚ್ಛಿಮಭವಿಕಾ ಪನ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ಠಪೇನ್ತಿ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯಾತಿ ಅಸಮಾಸೇತ್ವಾ ಪಠನ್ತಿ, ಸಮಾಸೇತ್ವಾ ಪಾಠೋ ಸುನ್ದರತರೋ. ಸೇಕ್ಖೋ ತಿಣ್ಣಂ ಸಞ್ಞೋಜನಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾತಿ ಸೋತಾಪನ್ನಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮೀನಂ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ವುತ್ತಂ. ಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮೀನಮ್ಪಿ ಹಿ ತಾನಿ ಪಹೀನಾನೇವ. ಉತ್ತರಿಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯಾತಿ ಉಪರೂಪರಿಮಗ್ಗಪಟಿಲಾಭತ್ಥಂ. ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರತ್ಥಾಯಾತಿ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ಪಚ್ಚಕ್ಖೇ ಅತ್ತಭಾವೇ ಯೋ ಸುಖೋ ವಿಹಾರೋ, ತದತ್ಥಾಯ. ವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತಟ್ಠೇನಾತಿ ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಟ್ಠೇನ, ವೀತರಾಗಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರಫಲಸಮಾಪತ್ತಟ್ಠೇನ.

೫೭. ಇದಾನಿ ¶ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾನಂ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಮಥವಸೇನಾತಿ ಸಮಾಧಿವಸೇನ. ಅಯಮೇವ ವಾ ಪಾಠೋ. ನೀವರಣೇ ಪಟಿಸಙ್ಖಾತಿ ಪಞ್ಚ ನೀವರಣಾನಿ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ. ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾತಿ ನೀವರಣಾನಂ ಪಹಾನಾಭಿಮುಖೀಭೂತತ್ತಾ ತೇಸಂ ಪಹಾನೇಪಿ ಅಬ್ಯಾಪಾರಭಾವೂಪಗಮನೇನ ಮಜ್ಝತ್ತತಾಯ ಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ. ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸೂತಿ ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನೇ ಬ್ಯಾಪಾರಾಕರಣೇನ ನೀವರಣಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಉಪೇಕ್ಖನಾಸು. ಏಸ ನಯೋ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾದೀಸು ಚ. ಸಮಥೇ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ನಾಮ ಅಪ್ಪನಾವೀಥಿಯಾ ಆಸನ್ನಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಬಲಪ್ಪತ್ತಭಾವನಾಮಯಞಾಣಂ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯಾತಿಆದೀಸು ಚತೂಸು ಮಗ್ಗವಾರೇಸು ಸುಞ್ಞತಾನಿಮಿತ್ತಅಪ್ಪಣಿಹಿತಮಗ್ಗಾನಂ ಅಞ್ಞತರಞ್ಞತರೋ ಮಗ್ಗೋ ಲಬ್ಭತಿ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯಾತಿಆದೀಸು ಚತೂಸು ಫಲವಾರೇಸು ಪನ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಕಸ್ಮಾ? ‘‘ಸುಞ್ಞತವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯಾ’’ತಿ ¶ ಇತರಾಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ವಿಸುಂ ವುತ್ತತ್ತಾ. ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ಹಿ ಅನಿಮಿತ್ತಮಗ್ಗೋ, ತಥೇವ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಅನಿಮಿತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ, ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಮಗ್ಗಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ, ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ಸುಞ್ಞತಮಗ್ಗಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಸುತ್ತನ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಏತ್ಥ ಚ ಚತೂಸು ಮಗ್ಗವಾರೇಸು ಉಪ್ಪಾದನ್ತಿಆದೀನಿ ಪಞ್ಚ ¶ ಮೂಲಪದಾನಿ, ಗತಿನ್ತಿಆದೀನಿ ದಸ ವೇವಚನಪದಾನೀತಿ ಪನ್ನರಸ ಪದಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ. ಛಸು ಪನ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಾರೇಸು ಪಞ್ಚ ಮೂಲಪದಾನೇವ ವುತ್ತಾನಿ. ತಂ ಕಸ್ಮಾ ಇತಿ ಚೇ? ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ತಿಕ್ಖಭಾವೇ ಸತಿ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನೇ ಸಮತ್ಥಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋ ತಸ್ಸಾ ತಿಕ್ಖಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವೇವಚನಪದೇಹಿ ಸಹ ದಳ್ಹಂ ಕತ್ವಾ ಮೂಲಪದಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ. ಫಲಸ್ಸ ನಿರುಸ್ಸಾಹಭಾವೇನ ಸನ್ತಸಭಾವತ್ತಾ ಮಗ್ಗಾಯತ್ತತ್ತಾ ಚ ಮನ್ದಭೂತಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಮೂಲಪದಾನೇವ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

೫೮. ಇದಾನಿ ಜಾತಿವಸೇನ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಲಬ್ಭಮಾನವಸೇನ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತುಂ ಕತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಕುಸಲಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಪನ್ನರಸ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾತಿ ಸಮಥವಸೇನ ಅಟ್ಠ, ಚತುನ್ನಂ ಮಗ್ಗಾನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಫಲಾನಂ ವಸೇನ ಸತ್ತಾತಿ ಪನ್ನರಸ. ಸಮಥವಸೇನ ಅಟ್ಠ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಅರಹತೋ ನೀವರಣಪಟಿಸಙ್ಖಾಅಭಾವತೋ, ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾದೀನಂ ಪಹಾನಬ್ಯಾಪಾರಂ ವಿನಾ ಸುಖೇನ ಪಹಾನತೋ ಚ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾನಾಮಸ್ಸ ಅನನುರೂಪಾತಿ ಕತ್ವಾ ತಾಸಂ ಅಬ್ಯಾಕತತಾ ನ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅರಹತಾ ಪನ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೇನ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಂ ವಿನಾ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಸುಞ್ಞತಾನಿಮಿತ್ತವಸೇನ ಹಿ ಅರಹತೋ ತಿಸ್ಸೋ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ.

ಇದಾನಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾನಂ ಸಂವಣ್ಣನಾವಸೇನ ವುತ್ತಾಸು ತೀಸು ಗಾಥಾಸು ಪಟಿಸಙ್ಖಾಸನ್ತಿಟ್ಠನಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ¶ . ಅಟ್ಠ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಗೋಚರಾತಿ ಸಮಥವಸೇನ ವುತ್ತಾ ಅಟ್ಠ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವಿಸಯಾ, ಭೂಮಿಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಪಞ್ಞಞ್ಚ ಭಾವಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೩, ೧೯೨) ವಿಯ ಚಿತ್ತಸೀಸೇನ ಸಮಾಧಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ, ‘‘ಗೋಚರೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚರಥ ಸಕೇ ಪೇತ್ತಿಕೇ ವಿಸಯೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಸಂ. ನಿ. ೫.೩೭೨) ವಿಯ ಗೋಚರಸದ್ದೇನ ವಿಸಯೋ. ಯಞ್ಹಿ ಯದಾಯತ್ತಂ, ತಸ್ಸೇಸೋ ವಿಸಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ದ್ವೇತಿ ಸಮಥವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಚ. ತಯೋ ಸೇಕ್ಖಸ್ಸಾತಿ ¶ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ. ತಯೋ ಚ ವೀತರಾಗಸ್ಸಾತಿ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಸುಞ್ಞತಾನಿಮಿತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ. ‘‘ತಿಸ್ಸೋ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ‘‘ತಯೋ’’ತಿ ಚ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ. ತಯೋ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಯೇಹಿ ಚಿತ್ತಂ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಯೇಹಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಧಮ್ಮೇಹಿ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾದಿತೋ, ಉಪ್ಪಾದಾದಿತೋ ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಅಪಗಚ್ಛತಿ. ವೀತರಾಗಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಸಬ್ಭಾವತೋ ¶ ಚ ಸಙ್ಖಾರತೋ ಚಿತ್ತಂ ವಿವಟ್ಟಿತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಕ್ಖನ್ದತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಟ್ಠ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಸಮಥವಸೇನ ವುತ್ತಾ ಅಟ್ಠ ಅಪ್ಪನಾಸಮ್ಪಾಪಕತ್ತಾ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ. ದಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಗೋಚರಾತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ವುತ್ತಾ ದಸ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಫಲಞಾಣಸ್ಸ ಚ ಭೂಮಿಯೋ. ತಿಣ್ಣಂ ವಿಮೋಕ್ಖಾನ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಸುಞ್ಞತಾನಿಮಿತ್ತಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖಾನಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಾ. ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಭಙ್ಗಂ ಅವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತ್ವಾವ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಆದೀಸು ನಾನಪ್ಪಕಾರಾಸು ದಿಟ್ಠೀಸು ನ ವೇಧತೀತಿ.

ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೦. ಗೋತ್ರಭುಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೫೯. ಗೋತ್ರಭುಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಅಭಿಭುಯ್ಯತೀತಿ ಅಭಿಭವತಿ ಅತಿಕ್ಕಮತಿ. ಬಹಿದ್ಧಾ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಕಸನ್ತಾನಪ್ಪವತ್ತಅಕುಸಲಕ್ಖನ್ಧತೋ ಬಹಿದ್ಧಾಭೂತಂ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ. ಲೋಕಿಕಸಙ್ಖಾರಾ ಹಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ನಿಮಿತ್ತತ್ತಾ, ನಿಮಿತ್ತಾಕಾರೇನ ಉಪಟ್ಠಾನತೋ ವಾ ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಅಭಿಭುಯ್ಯತೀತಿ ಗೋತ್ರಭೂತಿ ಚ ಪುಥುಜ್ಜನಗೋತ್ತಾಭಿಭವನತೋ ¶ ಗೋತ್ರಭುಭಾವೋ ವುತ್ತೋ. ಪಕ್ಖನ್ದತೀತಿ ಗೋತ್ರಭೂತಿ ಅರಿಯಗೋತ್ತಭಾವನತೋ ಗೋತ್ರಭುಭಾವೋ ವುತ್ತೋ. ಅಭಿಭುಯ್ಯಿತ್ವಾ ಪಕ್ಖನ್ದತೀತಿ ಗೋತ್ರಭೂತಿ ಉಭೋ ಅತ್ಥೇ ಸಮಾಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ವುಟ್ಠಾತೀತಿ ಗೋತ್ರಭೂತಿ ಚ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಗೋತ್ರಭೂತಿ ಚ ಮಾತಿಕಾಯ ವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನಪದಾನುರೂಪೇನ ಪುಥುಜ್ಜನಗೋತ್ತಾಭಿಭವನತ್ಥೋಯೇವ ವುತ್ತೋ. ಸಮಥವಸೇನ ವುತ್ತಗೋತ್ರಭೂನಂ ಪನ ನೀವರಣಾದಿಗೋತ್ತಾಭಿಭವನತೋ ಗೋತ್ರಭೂತಿ, ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಮಾಪತ್ತತ್ಥಾಯಾ’’ತಿಆದೀಸು ಛಸು ಸಮಾಪತ್ತಿವಾರೇಸು ಉಪ್ಪಾದಾದಿಗೋತ್ತಾಭಿಭವನತೋ ಗೋತ್ರಭೂತಿ, ‘‘ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯಾ’’ತಿಆದೀಸು ತೀಸು ಮಗ್ಗವಾರೇಸು ಸೋತಾಪನ್ನಾದಿಗೋತ್ತಾಭಿಭವನತೋ ಗೋತ್ರಭೂತಿ ¶ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಗೋತ್ತತ್ಥೋ ಚೇತ್ಥ ಬೀಜತ್ಥೋ. ವತ್ತನಿಪಕರಣೇ ಕಿರ ವುತ್ತಂ – ಗೋತ್ತಂ ವುಚ್ಚತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಬ್ಬಪರಿಪನ್ಥೇಹಿ ಗುತ್ತತ್ತಾ, ತಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ಗೋತ್ರಭೂತಿ, ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋಪಿ ಗೋತ್ತಂ ಗೋತ್ರಭುಪರಿಪನ್ಥೇಹಿ ಗುತ್ತತ್ತಾ, ತಂ ಗೋತ್ತಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ಗೋತ್ರಭೂತಿ ವುತ್ತಂ. ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಮಗ್ಗಾನಂಯೇವ ಗೋತ್ರಭು ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ, ಚತಸ್ಸನ್ನಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಗೋತ್ರಭು ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಂ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿನಿನ್ನತ್ತಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ – ‘‘ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಾನುಪುಬ್ಬವಿಪಸ್ಸನಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಾರಮ್ಮಣಗೋತ್ರಭುಞಾಣಾನನ್ತರಂ ¶ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ನಿರೋಧೇ ಚಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪೇತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೮೬೩). ತೇನೇವೇತ್ಥ ಮಗ್ಗವಾರೇಸು ಸೋಳಸಮಂ ಕತ್ವಾ ಗಹಿತಸ್ಸ ಬಹಿದ್ಧಾಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಪದಸ್ಸ ಸಮಾಪತ್ತಿವಾರೇಸು ಛಟ್ಠಂ ಕತ್ವಾ ಗಹಣಂ ನ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಇತರಥಾ ಹಿ ಮೂಲಪದಗಹಣೇನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ ಭವೇಯ್ಯ.

ಅಞ್ಞೇ ಪನ ‘‘ಯೋ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಪಠಮಾಭೋಗೋ ಪಠಮಸಮನ್ನಾಹಾರೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಗೋತ್ರಭೂ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ತಂ ಫಲಂ ಸನ್ಧಾಯ ನ ಯುಜ್ಜತಿ. ಪನ್ನರಸ ಗೋತ್ರಭುಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾತಿ ಏತ್ಥ ಅರಹತೋ ಅಭಿಭವಿತಬ್ಬನೀವರಣಾಭಾವತೋ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾದೀನಂ ಸುಖೇನೇವ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವತೋ ಚ ಅಭಿಭವನಟ್ಠೇನ ಗೋತ್ರಭುನಾಮಂ ನಾರಹನ್ತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಗೋತ್ರಭೂನಂ ಅಬ್ಯಾಕತತಾ ನ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅರಹತಾ ಪನ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೇನ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಭಿಭುಯ್ಯ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ‘‘ತಯೋ ಗೋತ್ರಭುಧಮ್ಮಾ ಅಬ್ಯಾಕತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಾ ಏವ ಇಧ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ, ತಸ್ಮಾ ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಗೋತ್ರಭೂ ಕುಸಲಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೬೦. ಸಾಮಿಸಞ್ಚಾತಿಆದೀಸು ವಟ್ಟಾಮಿಸಲೋಕಾಮಿಸಕಿಲೇಸಾಮಿಸಾನಂ ಕಿಲೇಸಾಮಿಸೇನ ಸಾಮಿಸಂ ಸನಿಕನ್ತಿಕತ್ತಾ. ಕಿಂ ತಂ? ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಸಮಥಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ. ವಟ್ಟಾಮಿಸನ್ತಿ ಚೇತ್ಥ ತೇಭೂಮಕವಟ್ಟಮೇವ. ಲೋಕಾಮಿಸನ್ತಿ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ. ಕಿಲೇಸಾಮಿಸನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಾ ಏವ. ನಿರಾಮಿಸನ್ತಿ ದಸವಿಧಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಗೋತ್ರಭುಞಾಣಂ ಅನಿಕನ್ತಿಕತ್ತಾ. ನ ಹಿ ಅರಿಯಾ ಗೋತ್ರಭುಸ್ಮಿಂ ನಿಕನ್ತಿಂ ಕರೋನ್ತಿ. ಪೋತ್ಥಕೇ ‘‘ಸಾಮಿಸಞ್ಚೇ’’ತಿ ಲಿಖನ್ತಿ, ತಂ ನ ಸುನ್ದರತರಂ. ಏವಮೇವ ಪಣಿಹಿತಞ್ಚ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಂ ಸಞ್ಞುತ್ತಞ್ಚ ವಿಸಞ್ಞುತ್ತಂ ವುಟ್ಠಿತಞ್ಚ ಅವುಟ್ಠಿತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ನಿಕನ್ತಿಪಣಿಧಿಯಾ ಹಿ ಪಣಿಹಿತಂ ಪತ್ಥಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತದಭಾವೇನ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಂ ¶ . ನಿಕನ್ತಿಸಞ್ಞೋಗೇನೇವ ಸಞ್ಞುತ್ತಂ. ತದಭಾವೇನ ವಿಸಞ್ಞುತ್ತಂ. ವುಟ್ಠಿತನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಗೋತ್ರಭುಞಾಣಮೇವ. ತಞ್ಹಿ ನಿಕನ್ತಿಚ್ಛೇದಕತ್ತಾ ವುಟ್ಠಿತಂ ನಾಮ. ಇತರಂ ಅವುಟ್ಠಿತಂ. ಬಹಿದ್ಧಾ ವುಟ್ಠಾನತ್ತಾ ವಾ ವುಟ್ಠಿತಂ. ಫಲಗೋತ್ರಭುಪಿ ಹಿ ನಿಬ್ಬಾನಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ನಿಬ್ಬಾನಾಭಿಮುಖೀಭೂತತ್ತಾ ¶ ಬಹಿದ್ಧಾಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಾ ವುಟ್ಠಿತಂ ನಾಮಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಹೇಟ್ಠಾಭಿಭವನವುಟ್ಠಾನವಿವಟ್ಟನವಾರೇಸುಪಿ ಫಲಗೋತ್ರಭು ¶ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ನಿಬ್ಬಾನಾಭಿಮುಖೀಭೂತತ್ತಾ ಅಭಿಭುಯ್ಯತಿ ವುಟ್ಠಾತಿ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಿಣ್ಣಂ ವಿಮೋಕ್ಖಾನ ಪಚ್ಚಯಾತಿ ತಿಣ್ಣಂ ಲೋಕುತ್ತರವಿಮೋಕ್ಖಾನಂ ಸಮಥಗೋತ್ರಭು ಪಕತೂಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ವಿಪಸ್ಸನಾಗೋತ್ರಭು ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ. ಪಞ್ಞಾ ಯಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಚಿತಾತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಞ್ಞಾ ಯಸ್ಸ ಪರಿಚಿತಾ ಪರಿಚಿಣ್ಣಾ. ಕುಸಲೋ ವಿವಟ್ಟೇ ವುಟ್ಠಾನೇತಿ ಅಸಮ್ಮೋಹವಸೇನೇವ ವಿವಟ್ಟಸಙ್ಖಾತೇ ಗೋತ್ರಭುಞಾಣೇ ಕುಸಲೋ ಛೇಕೋ, ಪುಬ್ಬಭಾಗಞಾಣೇನ ವಾ ಕುಸಲೋ. ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ಪಹೀನಾಸು ನಾನಪ್ಪಕಾರಾಸು ದಿಟ್ಠೀಸು ನ ವೇಧತೀತಿ.

ಗೋತ್ರಭುಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೧. ಮಗ್ಗಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೬೧. ಮಗ್ಗಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ವುಟ್ಠಾತೀತಿ ದಿಟ್ಠಾನುಸಯಪ್ಪಹಾನೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿಭೇದತೋ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿತೋ ವುಟ್ಠಾತಿ. ತದನುವತ್ತಕಕಿಲೇಸೇಹೀತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯೋಗವಸೇನ ಚ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಉಪನಿಸ್ಸಯೇನ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೇಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಅನುವತ್ತಮಾನೇಹಿ ನಾನಾವಿಧೇಹಿ ಕಿಲೇಸೇಹಿ. ತೇನ ತದೇಕಟ್ಠಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ದುವಿಧಞ್ಹಿ ಏಕಟ್ಠಂ ಸಹಜೇಕಟ್ಠಂ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಞ್ಚ. ತಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ, ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪುಗ್ಗಲೇ ವಾ ಯಾವ ಪಹಾನಾ ಠಿತಾತಿ ತದೇಕಟ್ಠಾ. ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಹಿ ಪಹೀಯಮಾನಾಯ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ದ್ವೀಸು ಅಸಙ್ಖಾರಿಕಚಿತ್ತೇಸು ತಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹಜಾತಾ ಲೋಭೋ ಮೋಹೋ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಅಹಿರಿಕಂ ಅನೋತ್ತಪ್ಪನ್ತಿ ಇಮೇ ಕಿಲೇಸಾ, ದ್ವೀಸು ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಚಿತ್ತೇಸು ತಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಹಜಾತಾ ಲೋಭೋ ಮೋಹೋ ಥಿನಂ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಅಹಿರಿಕಂ ಅನೋತ್ತಪ್ಪನ್ತಿ ಇಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ಸಹಜೇಕಟ್ಠವಸೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ. ದಿಟ್ಠಿಕಿಲೇಸೇಯೇವ ಪಹೀಯಮಾನೇ ತೇನ ಸಹ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪುಗ್ಗಲೇ ಠಿತಾ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಾ ಲೋಭೋ ದೋಸೋ ಮೋಹೋ ಮಾನೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಥಿನಂ ¶ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ಅಹಿರಿಕಂ ಅನೋತ್ತಪ್ಪನ್ತಿ ಇಮೇ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠವಸೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ. ಖನ್ಧೇಹೀತಿ ತದನುವತ್ತಕೇಹೇವ ಖನ್ಧೇಹಿ, ತಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ಅನುವತ್ತಮಾನೇಹಿ ಸಹಜೇಕಟ್ಠೇಹಿ ಚ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠೇಹಿ ಚ ಚತೂಹಿ ಅರೂಪಕ್ಖನ್ಧೇಹಿ, ತಂಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪೇಹಿ ವಾ ಸಹ ಪಞ್ಚಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಆದಿಕಿಲೇಸಪಚ್ಚಯಾ ಅನಾಗತೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತಬ್ಬೇಹಿ ವಿಪಾಕಕ್ಖನ್ಧೇಹಿ. ಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ಸಬ್ಬನಿಮಿತ್ತೇಹೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕಿಲೇಸಕ್ಖನ್ಧತೋ ಬಹಿಭೂತೇಹಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತೇಹಿ. ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾ ವುಟ್ಠಾತೀತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನ ಪಹಾತಬ್ಬೇಸು ಚತೂಸು ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು, ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಹಗತೇ ಚಾತಿ ಪಞ್ಚಸು ಚಿತ್ತೇಸು ಅಪಾಯಗಮನೀಯಸೇಸಾಕುಸಲಚಿತ್ತೇಸು ಚ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾ ವುಟ್ಠಾತಿ.

ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾಯ ವುಟ್ಠಾತೀತಿ ಮುಸಾವಾದತೋ ಚೇವ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಪಿಸುಣಫರುಸಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೇಹಿ ಚ ವುಟ್ಠಾತಿ ¶ . ಮಿಚ್ಛಾಕಮ್ಮನ್ತಾ ವುಟ್ಠಾತೀತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಿನ್ನಾದಾನಮಿಚ್ಛಾಚಾರೇಹಿ ವುಟ್ಠಾತಿ. ಮಿಚ್ಛಾಆಜೀವಾ ¶ ವುಟ್ಠಾತೀತಿ ಕುಹನಾ ಲಪನಾ ನೇಮಿತ್ತಿಕತಾ ನಿಪ್ಪೇಸಿಕತಾ ಲಾಭೇನಲಾಭಂನಿಜಿಗೀಸನತಾ, ಆಜೀವಹೇತುಕೇಹಿ ವಾ ಸತ್ತಹಿಪಿ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮೇಹಿ ವುಟ್ಠಾತಿ. ಮಿಚ್ಛಾವಾಯಾಮಮಿಚ್ಛಾಸತಿಮಿಚ್ಛಾಸಮಾಧೀಹಿ ವುಟ್ಠಾನಂ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪವುಟ್ಠಾನೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಮಿಚ್ಛಾಸತೀತಿ ಚ ಸತಿಯಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಾಕಾರೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಮತ್ತಮೇವ. ಉಪರಿಮಗ್ಗತ್ತಯೇ ‘‘ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀ’’ತಿಆದೀನಿ ಅಟ್ಠ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಯಥಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಿಕೇ ಪಠಮಮಗ್ಗೇ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ತಥೇವ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಪಠಮಮಗ್ಗೇ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತೀತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋಪಿ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದೀನಂ ಪಜಹನಟ್ಠೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನೇವ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿಯಾ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ಉಪರಿಮಗ್ಗತ್ತಯೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ದಿಟ್ಠಿ ನಾಮ ನತ್ಥಿ.

ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿ ನಾಮಂ ಕಥಂ ಹೋತೀತಿ? ಯಥಾ ವಿಸಂ ಅತ್ಥಿ ವಾ ಹೋತು ಮಾ ವಾ, ಅಗದೋ ಅಗದೋತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಅತ್ಥಿ ವಾ ಹೋತು ಮಾ ವಾ, ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಏವ ನಾಮ. ಯದಿ ಏವಂ ನಾಮಮತ್ತಮೇವೇತಂ ಹೋತಿ, ಉಪರಿಮಗ್ಗತ್ತಯೇ ಪನ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಕಿಚ್ಚಾಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತಿ, ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ನ ಪರಿಪೂರೇನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಸಕಿಚ್ಚಕಾ ಕಾತಬ್ಬಾ, ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ಪರಿಪೂರೇತಬ್ಬಾನೀತಿ. ಸಕಿಚ್ಚಕಾ ಚೇತ್ಥ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಯಥಾಲಾಭನಿಯಮೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬಾ. ಉಪರಿಮಗ್ಗತ್ತಯವಜ್ಝೋ ಹಿ ಏಕೋ ಮಾನೋ ಅತ್ಥಿ, ಸೋ ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನೇ ತಿಟ್ಠತಿ, ಸಾ ತಂ ಮಾನಂ ಪಜಹತೀತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ¶ ಪಜಹತಿ. ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಪನ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗವಜ್ಝೋ ಮಾನೋ ಅತ್ಥಿ, ತಂ ಮಾನಂ ಪಜಹತೀತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ತಸ್ಸೇವ ಸತ್ತಅಕುಸಲಚಿತ್ತಸಹಜಾತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಅತ್ಥಿ, ತೇಹೇವ ಚಿತ್ತೇಹಿ ವಾಚಙ್ಗಚೋಪನಂ ಅತ್ಥಿ, ಕಾಯಙ್ಗಚೋಪನಂ ಅತ್ಥಿ, ಪಚ್ಚಯಪರಿಭೋಗೋ ಅತ್ಥಿ, ಸಹಜಾತವಾಯಾಮೋ ಅತ್ಥಿ, ಅಸ್ಸತಿಯಭಾವೋ ಅತ್ಥಿ, ಸಹಜಾತಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾ ಅತ್ಥಿ, ಏತೇ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ನಾಮ. ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ತೇಸಂ ಪಹಾನೇನ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಏವಂ ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ¶ ಅಟ್ಠಙ್ಗಾನಿ ಸಕಿಚ್ಚಕಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಸಕದಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗವಜ್ಝೋ ಮಾನೋ ಅತ್ಥಿ, ಸೋ ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನೇ ತಿಟ್ಠತಿ. ತಸ್ಸೇವ ಸತ್ತಹಿ ಚಿತ್ತೇಹಿ ಸಹಜಾತಾ ಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ಅತ್ಥಿ. ತೇಸಂ ಪಹಾನೇನ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಅಙ್ಗಾನಂ ಸಕಿಚ್ಚಕತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅನಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗವಜ್ಝೋ ಮಾನೋ ಅತ್ಥಿ, ಸೋ ದಿಟ್ಠಿಟ್ಠಾನೇ ತಿಟ್ಠತಿ. ಯಾನಿ ಪನಸ್ಸ ಪಞ್ಚ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತಾನಿ, ತೇಹಿ ಸಹಜಾತಾ ಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ಅತ್ಥಿ. ತೇಸಂ ಪಹಾನೇನ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಅಙ್ಗಾನಂ ಸಕಿಚ್ಚಕತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಓಳಾರಿಕಾತಿ ಕಾಯವಚೀದ್ವಾರೇ ವೀತಿಕ್ಕಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಥೂಲಭೂತಮ್ಹಾ. ಕಾಮರಾಗಸಞ್ಞೋಜನಾತಿ ಮೇಥುನರಾಗಸಙ್ಖಾತಾ ಸಞ್ಞೋಜನಾ. ಸೋ ಹಿ ಕಾಮಭವೇ ಸಞ್ಞೋಜೇತೀತಿ ಸಞ್ಞೋಜನನ್ತಿ ¶ ವುಚ್ಚತಿ. ಪಟಿಘಸಞ್ಞೋಜನಾತಿ ಬ್ಯಾಪಾದಸಞ್ಞೋಜನಾ. ಸೋ ಹಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪಟಿಹಞ್ಞತೀತಿ ಪಟಿಘನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತೇ ಏವ ಥಾಮಗತಟ್ಠೇನ ಸನ್ತಾನೇ ಅನುಸೇನ್ತೀತಿ ಅನುಸಯಾ. ಅಣುಸಹಗತಾತಿ ಅಣುಭೂತಾ, ಸುಖುಮಭೂತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಬ್ಭಾವೇ ಹಿ ಏತ್ಥ ಸಹಗತಸದ್ದೋ. ಸಕದಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಹಿ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾ ದ್ವೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಅಣುಭೂತಾ ಅಧಿಚ್ಚುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಮನ್ದತಾಯ ಚ. ತಸ್ಸ ಹಿ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ವಿಯ ಕಿಲೇಸಾ ಅಭಿಣ್ಹಂ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕದಾಚಿ ಕರಹಚಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಚ ಬಾಲಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ವಿಯ ಮದ್ದನ್ತಾ ಫರನ್ತಾ ಛಾದೇನ್ತಾ ಅನ್ಧಅನ್ಧಂ ಕರೋನ್ತಾ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ದ್ವೀಹಿ ಪನ ಮಗ್ಗೇಹಿ ಪಹೀನತ್ತಾ ಮನ್ದಮನ್ದಾ ತನುಕಾಕಾರಾ ಹುತ್ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ವೀತಿಕ್ಕಮಂ ಪಾಪೇತುಂ ಸಮತ್ಥಾ ನ ಹೋನ್ತಿ. ಏವಂ ತನುಭೂತಾ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ ರೂಪರಾಗಾತಿ ರೂಪಭವೇ ಛನ್ದರಾಗಾ. ಅರೂಪರಾಗಾತಿ ಅರೂಪಭವೇ ಛನ್ದರಾಗಾ. ಮಾನಾತಿ ಉನ್ನತಿಲಕ್ಖಣಾ. ಉದ್ಧಚ್ಚಾತಿ ಅವೂಪಸಮಲಕ್ಖಣಾ. ಅವಿಜ್ಜಾಯಾತಿ ಅನ್ಧಲಕ್ಖಣಾಯ. ಭವರಾಗಾನುಸಯಾತಿ ರೂಪರಾಗಾರೂಪರಾಗವಸೇನ ಪವತ್ತಭವರಾಗಾನುಸಯಾ.

೬೨. ಇದಾನಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಸಂವಣ್ಣನಂ ಕರೋನ್ತೋ ಅಜಾತಂ ಝಾಪೇತೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಚ ಅಜಾತಂ ಝಾಪೇತಿ ಜಾತೇನ, ಝಾನಂ ತೇನ ಪವುಚ್ಚತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ¶ ಸನ್ತಾನೇ ಪಾತುಭೂತೇನ ತೇನ ತೇನ ಲೋಕುತ್ತರಜ್ಝಾನೇನ ತಂಸಮಙ್ಗೀಪುಗ್ಗಲೋ ಅಜಾತಮೇವ ತಂ ತಂ ಕಿಲೇಸಂ ಝಾಪೇತಿ ದಹತಿ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದತಿ, ತೇನ ಕಾರಣೇನ ತಂ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಝಾನನ್ತಿ ಪವುಚ್ಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಝಾನವಿಮೋಕ್ಖೇ ಕುಸಲತಾತಿ ¶ ತಸ್ಮಿಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ವಿತಕ್ಕಾದಿಕೇ ಝಾನೇ ಚ ವಿಮೋಕ್ಖಸಙ್ಖಾತೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ ಚ ಅಸಮ್ಮೋಹವಸೇನ ಕುಸಲತಾಯ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನೇವ ಪಹೀನಾಸು ನಾನಾದಿಟ್ಠೀಸು ನ ಕಮ್ಪತಿ. ಝಾನಂ ನಾಮ ದುವಿಧಂ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಞ್ಚ. ಲೋಕಿಯಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಕಂ ಕಸಿಣಾದಿಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಟ್ಠೇನ ಝಾನಂ, ವಿಪಸ್ಸನಾಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಸಭಾವಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಟ್ಠೇನ ಝಾನಂ, ಲೋಕುತ್ತರಂ ನಿಬ್ಬಾನೇ ತಥಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಟ್ಠೇನ ಝಾನಂ. ಇಧ ಪನ ಗೋತ್ರಭುನಾಪಿ ಸಾಧಾರಣಂ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಟ್ಠಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಅಸಾಧಾರಣೇನ ಕಿಲೇಸಝಾಪನಟ್ಠೇನ ಝಾನಂ ವುತ್ತಂ. ವಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೋ ಪನೇತ್ಥ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೇ ಸುಟ್ಠು ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚ ಸುಟ್ಠು ಮುಚ್ಚನಟ್ಠೋ.

ಸಮಾದಹಿತ್ವಾ ಯಥಾ ಚೇ ವಿಪಸ್ಸತೀತಿ ಅಪ್ಪನೂಪಚಾರಖಣಿಕಸಮಾಧೀನಂ ಅಞ್ಞತರೇನ ಸಮಾಧಿನಾ ಪಠಮಂ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಂ ಕತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ಯಥಾ ವಿಪಸ್ಸತಿ ಚ. ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ ಚೇ-ಸದ್ದೋ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ. ವಿಪಸ್ಸಮಾನೋ ತಥಾ ಚೇ ಸಮಾದಹೇತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ ನಾಮೇಸಾ ಲೂಖಭೂತಾ ನಿರಸ್ಸಾದಾ, ಸಮಥೋ ಚ ನಾಮ ಸಿನಿದ್ಧಭೂತೋ ಸಅಸ್ಸಾದೋ. ತಸ್ಮಾ ತಾಯ ಲೂಖಭೂತಂ ಚಿತ್ತಂ ಸಿನೇಹೇತುಂ ವಿಪಸ್ಸಮಾನೋ ತಥಾ ಚ ಸಮಾದಹೇ. ವಿಪಸ್ಸಮಾನೋ ಪುನ ಸಮಾಧಿಂ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಞ್ಚ ತಥೇವ ಕರೇಯ್ಯ, ಯಥೇವ ವಿಪಸ್ಸನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಧ ಚೇ-ಸದ್ದೋ ಸಮಾದಹನಂ ಸಮುಚ್ಚಿನೋತಿ. ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ಗಾಥಾಬನ್ಧಾನುವತ್ತನೇನ ¶ ಚೇ-ಕಾರೋ ಕತೋ, ಅತ್ಥೋ ಪನ ಚ-ಕಾರತ್ಥೋ ಏವ. ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ಸಮಥೋ ತದಾ ಅಹೂತಿ ಯಸ್ಮಾ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ಯುಗನದ್ಧಭಾವೇ ಸತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಪಾತುಭಾವೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಜನನಸಮತ್ಥತ್ತಾ ಯದಾ ತದುಭಯಸಮಾಯೋಗೋ ಹೋತಿ, ತದಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ಸಮಥೋ ಚ ಅಹು, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ಭೂತಾ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಾ ಚ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಭಿಮುಖೀಕಾಲೇ ಚ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚ ಸಮಾನಭಾಗಾ ಯುಗನದ್ಧಾ ವತ್ತರೇ ಸಮಾನೋ ಸಮೋ ಭಾಗೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸಮಾನಭಾಗಾ, ಯುಗೇ ನದ್ಧಾ ವಿಯಾತಿ ಯುಗನದ್ಧಾ, ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅನತಿವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಸಮಧುರಾ ಸಮಬಲಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನಸ್ಸ ಯುಗನದ್ಧಕಥಾಯಂ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತಿ.

ದುಕ್ಖಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸುಖೋ, ನಿರೋಧೋ ಇತಿ ದಸ್ಸನಂ. ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಿತಾ ¶ ಪಞ್ಞಾ, ಫಸ್ಸೇತಿ ಅಮತಂ ಪದನ್ತಿ ದುಕ್ಖಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸುಖೋ ನಿರೋಧೋ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ¶ ತತೋ ನಿಬ್ಬಾನದಸ್ಸನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞಾಣಂ ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಿತಾ ಪಞ್ಞಾ ನಾಮ. ಸಾ ಏವ ಚ ಪಞ್ಞಾ ಅಮತಂ ಪದಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಫುಸನೇನ ಫುಸತಿ, ಪಟಿಲಭತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಹಿ ಅತಪ್ಪಕಟ್ಠೇನ ಅಮತಸದಿಸನ್ತಿ ಅಮತಂ, ನಾಸ್ಸ ಮತಂ ಮರಣಂ ವಯೋ ಅತ್ಥೀತಿಪಿ ಅಮತಂ, ಪುಬ್ಬಭಾಗತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಮಹತಾ ಉಸ್ಸಾಹೇನ ಮಹತಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಪಜ್ಜತಿ ಪಟಿಪಜ್ಜೀಯತೀತಿ ಪದನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ವಿಮೋಕ್ಖಚರಿಯಂ ಜಾನಾತೀತಿ ವಿಮೋಕ್ಖಪವತ್ತಿಂ ಅಸಮ್ಮೋಹವಸೇನ ಜಾನಾತಿ, ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನ ಜಾನಾತಿ. ‘‘ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನೋ ವಿಮೋಕ್ಖೋ, ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಾ ಚತ್ತಾರೋ ವಿಮೋಕ್ಖಾ, ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಾನಂ ಅನುಲೋಮಾ ಚತ್ತಾರೋ ವಿಮೋಕ್ಖಾ, ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿ ಚತ್ತಾರೋ ವಿಮೋಕ್ಖಾ’’ತಿ ಹಿ ಉಪರಿ ವಿಮೋಕ್ಖಕಥಾಯಂಯೇವ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೨೦೯ ಆದಯೋ) ಆಗತಾ ವಿಮೋಕ್ಖಚರಿಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ತೇಸಂ ವಿತ್ಥಾರೋ ತತ್ಥೇವ ಆಗತೋ. ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಕೋವಿದೋತಿ ತೇಸಂ ವಿಮೋಕ್ಖಾನಂ ನಾನಾಭಾವೇ ಏಕಭಾವೇ ಚ ಕುಸಲೋ. ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಿಮೋಕ್ಖವಸೇನ ಹಿ ತೇಸಂ ಏಕತ್ತಂ, ಚತುಅರಿಯಮಗ್ಗವಸೇನ ನಾನತ್ತಂ, ಏಕೇಕಸ್ಸಾಪಿ ವಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನಾಭೇದೇನ ನಾನತ್ತಂ, ಅರಿಯಮಗ್ಗಭಾವೇನ ಏಕತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ದ್ವಿನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಕುಸಲತಾತಿ ದಸ್ಸನಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಚ ಭಾವನಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಚಾತಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಕುಸಲತಾಯ. ದಸ್ಸನನ್ತಿ ಹಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೋ. ಸೋ ಹಿ ಪಠಮಂ ನಿಬ್ಬಾನದಸ್ಸನತೋ ದಸ್ಸನನ್ತಿ ವುತ್ತೋ. ಗೋತ್ರಭು ಪನ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಪಠಮತರಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಯಥಾ ಪನ ರಞ್ಞೋ ಸನ್ತಿಕಂ ಕೇನಚಿದೇವ ಕರಣೀಯೇನ ಆಗತೋ ಪುರಿಸೋ ದೂರತೋವ ರಥಿಕಾಯ ಚರನ್ತಂ ಹತ್ಥಿಕ್ಖನ್ಧಗತಂ ರಾಜಾನಂ ದಿಸ್ವಾಪಿ ‘‘ದಿಟ್ಠೋ ತೇ ರಾಜಾ’’ತಿ ಪುಟ್ಠೋ ದಿಸ್ವಾ ಕತ್ತಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಅಕತತ್ತಾ ‘‘ನ ಪಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಆಹ, ಏವಮೇವ ನಿಬ್ಬಾನಂ ದಿಸ್ವಾ ಕತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಸ್ಸಾಭಾವಾ ನ ‘‘ದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಞ್ಹಿ ಞಾಣಂ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆವಜ್ಜನಟ್ಠಾನೇ ತಿಟ್ಠತಿ. ಭಾವನಾತಿ ಸೇಸಮಗ್ಗತ್ತಯಂ. ತಞ್ಹಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ ದಿಟ್ಠಸ್ಮಿಂಯೇವ ಧಮ್ಮೇ ಭಾವನಾವಸೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನ ಅದಿಟ್ಠಪುಬ್ಬಂ ಕಿಞ್ಚಿ ¶ ಪಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಭಾವನಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಹೇಟ್ಠಾ ಪನ ಭಾವನಾಮಗ್ಗಸ್ಸ ¶ ಅಪರಿನಿಟ್ಠಿತತ್ತಾ ‘‘ದ್ವಿನ್ನಂ ಞಾಣಾನ’’ನ್ತಿ ಅವತ್ವಾ ಸೋತಾಪತ್ತಿಸಕದಾಗಾಮಿಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಲಾಭಿನೋ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಝಾನವಿಮೋಕ್ಖೇ ಕುಸಲತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಲಾಭಿನೋ ಪನ ಭಾವನಾಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪರಿನಿಟ್ಠಿತತ್ತಾ ‘‘ದ್ವಿನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಕುಸಲತಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಮಗ್ಗಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೨. ಫಲಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೬೩. ಫಲಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ತಂಪಯೋಗಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ತಾತಿ ತಸ್ಸ ಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾ ವುಟ್ಠಾನಪಯೋಗಸ್ಸ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ತಾ. ಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಸಕಕ್ಖಣೇ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನೇನ ಉಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಪಯೋಗಂ ಕರೋತಿ ನಾಮ, ಫಲಕ್ಖಣೇ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಪಯೋಗೋ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧೋ ವೂಪಸನ್ತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಮಗ್ಗಾನನ್ತರಂ ಸಕಿಂ ವಾ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಪನ ಬಹುಕ್ಖತ್ತುಂ, ನಿರೋಧಾ ವುಟ್ಠಹನ್ತಸ್ಸ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಹಿ ತಂ ಪಯೋಗಪ್ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧತ್ತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಮಗ್ಗಸ್ಸೇತಂ ಫಲನ್ತಿ ಫಲಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ನಪುಂಸಕವಚನಂ ಕತಂ. ಸಕದಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಕ್ಖಣಾದೀಸುಪಿ ಏಕೇಕಮಗ್ಗಙ್ಗವಸೇನೇವ ವುಟ್ಠಾನಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಫಲಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೩. ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೬೪. ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠೀತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಟ್ಠೇನ ಸತಿ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯೇ, ಸಯಂ ವಾ ಸತೀ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ. ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾತಿ ವಿಗತಾ ಚಿಕಿಚ್ಛಾ, ಸಭಾವಂ ವಾ ವಿಚಿನನ್ತೋ ಏತಾಯ ಕಿಚ್ಛತಿ ಕಿಲಮತೀತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ. ಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸೋತಿ ಸೀಲೇನ ಸುದ್ಧಿ ವತೇನ ಸುದ್ಧಿ ಸೀಲಬ್ಬತೇನ ಸುದ್ಧೀತಿ ಗಹಿತಅಭಿನಿವೇಸೋ. ಸೋ ಹಿ ಸಭಾವಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಪರತೋ ಆಮಸತೀತಿ ಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸೋ. ಉಭಿನ್ನಂ ಸಮಾನೇಪಿ ದಿಟ್ಠಿಭಾವೇ ತಕ್ಕಞ್ಚ ಪರೂಪದೇಸಞ್ಚ ವಿನಾ ಪಕತಿಯಾ ಏವ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಗಹಣತೋ ಪಕತಿಭೂತಾಯ ವೀಸತಿವತ್ಥುಕಾಯ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪಹಾನೇನೇವ ಸಬ್ಬದಿಟ್ಠಿಪ್ಪಹಾನದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ ವುತ್ತಾ. ಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸೋ ಪನ ¶ ‘‘ಸುದ್ಧಿಪಟಿಪದಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಾಮಾ’’ತಿ ಪಟಿಪನ್ನಾನಂ ಪಟಿಪದಾಯ ಮಿಚ್ಛಾಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಿಸುಂ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಅನುಸಯಪ್ಪಹಾನೇನೇವ ಪಹಾನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ದಿಟ್ಠಾನುಸಯೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನುಸಯೋತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ವಿಸುಂ ಕಿಲೇಸತ್ತಾ. ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾತಿ ಕಿಲೇಸೇನ್ತಿ ಉಪತಾಪೇನ್ತಿ ವಿಬಾಧೇನ್ತೀತಿ ಕಿಲೇಸಾ, ಥಾಮಗತಟ್ಠೇನ ಭುಸಾ ಕಿಲೇಸಾತಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ. ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನೇನ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧೇನ ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ ಹೋನ್ತಿ. ಸಪರಿಯುಟ್ಠಾನೇಹೀತಿ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯೋನನ್ಧನ್ತಾನಿ ¶ ಉಟ್ಠೇನ್ತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಾನಿ, ಸಮುದಾಚಾರಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಕಿಲೇಸಾನಮೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಸಹ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನೇಹೀತಿ ಸಪರಿಯುಟ್ಠಾನಾನಿ. ತೇಹಿ ಸಪರಿಯುಟ್ಠಾನೇಹಿ ಅನುಸಯಿತಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇಹಿ. ಚಿತ್ತಂ ವಿಮುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ ತೇಸಂ ಅಭಬ್ಬುಪ್ಪತ್ತಿಕಭೂತತ್ತಾ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ತತೋ ವಿಮುತ್ತಂ ನಾಮ ಹೋತಿ. ತದೇವ ಸುಟ್ಠು ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಸುವಿಮುತ್ತಂ. ತಂವಿಮುತ್ತಿಞಾತಟ್ಠೇನಾತಿ ತಸ್ಸಾ ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ಜಾನನಟ್ಠೇನ.

ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೪. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೬೫. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಯೇವ ಹೇತುಟ್ಠೇನ ಪಠಮಂ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ವತ್ವಾ ಪುನ ಮಗ್ಗಙ್ಗಭೂತೇ ಚ ಅಮಗ್ಗಙ್ಗಭೂತೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ‘‘ಬುಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ಬೋಧೀ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಸ್ಸ ಅರಿಯಸ್ಸ ಅಙ್ಗಭಾವೇನ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೇ ವಿಸುಂ ದಸ್ಸೇಸಿ. ಸತಿಧಮ್ಮವಿಚಯವೀರಿಯಸಮಾಧಿಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಹಿ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾನೇವ, ಪೀತಿಪಸ್ಸದ್ಧಿಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಅಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಿ. ಪುನ ಬಲವಸೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯವಸೇನ ಚ ವಿಸುಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇಸು ಸದ್ಧಾ ಏವ ಅಮಗ್ಗಙ್ಗಭೂತಾ. ಪುನ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಜಾತೇಯೇವ ಧಮ್ಮೇ ರಾಸಿವಸೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಉಪಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಏಕಾವ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಾ ಸತಿ ಕಾಯವೇದನಾಚಿತ್ತಧಮ್ಮೇಸು ಸುಭಸುಖನಿಚ್ಚಅತ್ತಸಞ್ಞಾಪಹಾನಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ನಾಮ. ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಂ ಏಕಮೇವ ವೀರಿಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಪಹಾನಾನುಪ್ಪತ್ತಿಕಿಚ್ಚಸ್ಸ, ಅನುಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಸಾಧನವಸೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ ನಾಮ.

ತಥಟ್ಠೇನ ಸಚ್ಚಾತಿ ದುಕ್ಖಭಾವಾದೀಸು ಅವಿಸಂವಾದಕಟ್ಠೇನ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ಏತಾನೇವ ಚೇತ್ಥ ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನ ತದಾ ಸಮುದಾಗತಾನಿ, ‘‘ಅಮತೋಗಧಂ ನಿಬ್ಬಾನ’’ನ್ತಿ ವಿಸುಂ ವುತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ, ಸೇಸಾ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ಪಟಿಲಾಭಟ್ಠೇನ ತದಾ ಸಮುದಾಗತಾ. ‘‘ತಥಟ್ಠೇನ ಸಚ್ಚಾ ತದಾ ಸಮುದಾಗತಾ’’ತಿ ವಚನತೋ ಮಗ್ಗಫಲಪರಿಯೋಸಾನೇ ಅವಸ್ಸಂ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೀತಿ ನಿಟ್ಠಮೇತ್ಥ ಗನ್ತಬ್ಬಂ. ‘‘ಕತಂ ಕರಣೀಯಂ ನಾಪರಂ ಇತ್ಥತ್ತಾಯಾತಿ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೧.೨೪೮) ವಚನತೋ ಚ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಮೇ ಪರಿಞ್ಞಾತಂ, ಸಮುದಯೋ ಮೇ ಪಹೀನೋ, ನಿರೋಧೋ ¶ ಮೇ ಸಚ್ಛಿಕತೋ, ಮಗ್ಗೋ ¶ ಚ ಮೇ ಭಾವಿತೋ’’ತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಯುಜ್ಜತಿ ಚ. ಸಮುದಯೋತಿ ಚೇತ್ಥ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝೋಯೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏತ್ಥ ವುತ್ತಸಮುದಯಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೇನೇವ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ¶ ದುವಿಧಂ ಕಿಲೇಸಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿ ಇಧ ಸರೂಪೇನೇವ ಆಗತಾನೀತಿ ವುತ್ತಾನಿ. ಕೇವಲಂ ದುಕ್ಖಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಮೇವ ನ ವುತ್ತಂ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ನ ವುತ್ತಂ, ಅಥ ಖೋ ಪಾಠಸಬ್ಭಾವತೋ ಯುತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ ಚ ಗಹೇತಬ್ಬಮೇವ. ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧತ್ಥಞ್ಹಿ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ನಿಟ್ಠಿತೇ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧೇ ಸಯಂ ಕತಕಿಚ್ಚಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ ಯುತ್ತಮೇವಾತಿ. ಅವಿಕ್ಖೇಪಟ್ಠೇನ ಸಮಥೋತಿಆದಿ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಏವ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಧಮ್ಮೇ ಏಕರಸಟ್ಠೇನ ಅನತಿವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಚ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ. ಸಂವರಟ್ಠೇನ ಸೀಲವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಕಮ್ಮನ್ತಾಜೀವಾ ಏವ. ಅವಿಕ್ಖೇಪಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಏವ. ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧೀತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯೇವ. ವಿಮುತ್ತಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸೇಹಿ ಮುಚ್ಚನಟ್ಠೇನ, ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೇ ವಾ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಟ್ಠೇನ. ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿಮೋಕ್ಖೋ, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋಯೇವ. ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾತಿ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯೇವ. ಪರಿಚ್ಚಾಗಟ್ಠೇನ ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಜಹನಟ್ಠೇನ ತತೋ ಮುಚ್ಚನತೋ ವಿಮುತ್ತಿ, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋಯೇವ. ಸಮುಚ್ಛೇದಟ್ಠೇನ ಖಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನಟ್ಠೇನ ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯಕರೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ ಞಾಣಂ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯೇವ.

ಛನ್ದಾದಯೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಕೇವಲಞ್ಹೇತ್ಥ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಯೇವ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನಾಕಾರೇನ ದಸ್ಸಿತಾ. ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಚೇತ್ಥ ಮಗ್ಗವಿಮುತ್ತಿಯೇವ. ‘‘ತಥಟ್ಠೇನ ಸಚ್ಚಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಗಹಿತಮ್ಪಿ ಚ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಇಧ ಪರಿಯೋಸಾನಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪುನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಫಲಕ್ಖಣೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏತ್ಥ ಪನ ಹೇತುಟ್ಠೇನ ಮಗ್ಗೋತಿ ಫಲಮಗ್ಗಭಾವೇನೇವ. ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾತಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧಕಸ್ಸ ವೀರಿಯಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾ ಏವ ನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸತ್ತತಿಂಸ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮೇ ಉದ್ಧರನ್ತೇನ ಥೇರೇನ ‘‘ಫಲಕ್ಖಣೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇ ಅವಸೇಸಾ ತೇತ್ತಿಂಸ ಧಮ್ಮಾ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ. ಏವಮೇವ ¶ ಪಟಿವೇಧಕಿಚ್ಚಾದಿಸಿದ್ಧಿವಸೇನ ಸಚ್ಚಾದೀನಿಪಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಚ ಫಲವಿಮೋಕ್ಖೋ. ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಫಲವಿಮುತ್ತಿ. ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಟ್ಠೇನ ಅನುಪ್ಪಾದೇ ಞಾಣಂ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ. ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾತಿ ಅನ್ತರಾ ವುಟ್ಠಾನಾಭಾವಾ ಫಲಾವಸಾನೇನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ. ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ತದಾ ಸಮುದಾಗತಾತಿ ಇಮೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ¶ ಧಮ್ಮಾ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಚ ಸಮುದಾಗತಾತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೀತಿ ಇತಿ-ಸದ್ದಂ ಪಾಠಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೫. ವತ್ಥುನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೬೬. ವತ್ಥುನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಚಕ್ಖುಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ವವತ್ಥೇತೀತಿ ಅಜ್ಝತ್ತಭೂತಂ ಚಕ್ಖುಂ ವವತ್ಥಪೇತಿ. ಯಥಾ ಸೋ ಚಕ್ಖುಂ ವವತ್ಥಪೇತಿ, ತಥಾ ವತ್ತುಕಾಮೋ ಕಥಂ ಚಕ್ಖುಂ ಅಜ್ಝತ್ತಂ ವವತ್ಥೇತೀತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಪುನ ಚಕ್ಖು ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಭೂತನ್ತಿ ವವತ್ಥೇತೀತಿಆದಿನಾ ವವತ್ಥಾಪನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾ ಅತೀತಾ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಹೇತುಯೋ, ಕಮ್ಮಂ ಅತೀತಂ ಜನಕಹೇತು, ಆಹಾರೋ ಇದಾನಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಹೇತು. ಏತೇನ ಚಕ್ಖೂಪತ್ಥಮ್ಭಕಾನಿ ಉತುಚಿತ್ತಾನಿ ಗಹಿತಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ. ಚತುನ್ನಂ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯಾತಿ ಉಪಯೋಗತ್ಥೇ ಸಾಮಿವಚನಂ, ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಉಪಾದಿಯಿತ್ವಾ ಪವತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತೇನ ಪಸಾದಚಕ್ಖುಭಾವೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ, ಸಸಮ್ಭಾರಭಾವೋ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋ. ಉಪ್ಪನ್ನನ್ತಿ ಅದ್ಧಾವಸೇನ, ಸನ್ತತಿಖಣವಸೇನ ವಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ. ಸಮುದಾಗತನ್ತಿ ಹೇತುತೋ ಸಮುಟ್ಠಿತಂ. ಏತ್ತಾವತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಚಕ್ಖುವವತ್ಥಾನಂ ದಸ್ಸಿತಂ. ಅಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭೂತನ್ತಿಆದೀಹಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ. ಪುಬ್ಬೇ ಉದಯಾ ಅವಿಜ್ಜಮಾನತೋ ಅಹುತ್ವಾ ಸಮ್ಭೂತಂ, ಉದ್ಧಂ ವಯಾ ಅಭಾವತೋ ಹುತ್ವಾ ನ ಭವಿಸ್ಸತಿ. ಅನ್ತವನ್ತತೋತಿ ಅನ್ತೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಅನ್ತವಾ, ಅನ್ತವಾ ಏವ ಅನ್ತವನ್ತೋ ಯಥಾ ‘‘ಸತಿಮನ್ತೋ, ಗತಿಮನ್ತೋ, ಧಿತಿಮನ್ತೋ ಚ ಯೋ ಇಸೀ’’ತಿ (ಥೇರಗಾ. ೧೦೫೨). ತತೋ ಅನ್ತವನ್ತತೋ, ಭಙ್ಗವಿಜ್ಜಮಾನತೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅದ್ಧುವನ್ತಿ ಸಬ್ಬಾವತ್ಥಾನಿಪಾತಿತಾಯ, ಥಿರಭಾವಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವತಾಯ ನ ಥಿರಂ. ಅಸಸ್ಸತನ್ತಿ ನ ನಿಚ್ಚಂ. ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮನ್ತಿ ಜರಾಯ ಚೇವ ಮರಣೇನ ಚಾತಿ ದ್ವೇಧಾ ವಿಪರಿಣಾಮಪಕತಿಕಂ. ಚಕ್ಖು ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿಆದೀನಿ ಚಕ್ಖುಂ ಅನಿಚ್ಚತೋತಿಆದೀನಿ ಚ ವುತ್ತತ್ಥಾನಿ. ಮನೋತಿ ಇಧ ಭವಙ್ಗಮನಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಭೂತೋತಿಆದಿ ಯುಜ್ಜತಿಯೇವ. ಆಹಾರಸಮ್ಭೂತೋತಿ ಏತ್ಥ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಫಸ್ಸಾಹಾರಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾಹಾರವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಉಪ್ಪನ್ನೋತಿ ಚ ಅದ್ಧಾಸನ್ತತಿವಸೇನ.

ವತ್ಥುನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೬. ಗೋಚರನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೬೭. ಗೋಚರನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ರೂಪೇ ಬಹಿದ್ಧಾ ವವತ್ಥೇತೀತಿ ಅಜ್ಝತ್ತತೋ ಬಹಿದ್ಧಾಭೂತೇ ರೂಪಾಯತನಧಮ್ಮೇ ವವತ್ಥಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಭೂತಾತಿಆದಿ ಅತ್ತಭಾವಪರಿಯಾಪನ್ನಕಮ್ಮಜರೂಪತ್ತಾ ವುತ್ತಂ. ಆಹಾರೋಪಿ ಹಿ ಕಮ್ಮಜರೂಪಸ್ಸ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ. ಸದ್ದಸ್ಸ ಪನ ಉತುಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮ್ಭೂತಾದಿಚತುಕ್ಕಂ ನ ವುತ್ತಂ. ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾನಂ ಸಯಂ ಮಹಾಭೂತತ್ತಾ ‘‘ಚತುನ್ನಂ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯಾ’’ತಿ ನ ವುತ್ತಂ. ಧಮ್ಮಾತಿ ಚೇತ್ಥ ಭವಙ್ಗಮನೋಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ತಯೋ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ, ಧಮ್ಮಾಯತನಪರಿಯಾಪನ್ನಾನಿ ¶ ಸುಖುಮರೂಪಾನಿ ಚ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನಾನಿ, ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ರೂಪಾದೀನಿ ಚ. ಅಪಿಚ ಯಾನಿ ಯಾನಿ ಯೇನ ಯೇನ ಸಮುಟ್ಠಹನ್ತಿ, ತಾನಿ ತಾನಿ ತೇನ ತೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಇತರಥಾ ಹಿ ಸಕಸನ್ತಾನಪರಿಯಾಪನ್ನಾಪಿ ರೂಪಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇ ನ ಸಙ್ಗಣ್ಹೇಯ್ಯುಂ. ಯಸ್ಮಾ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧರೂಪಾದಯೋಪಿ ವಿಪಸ್ಸನೂಪಗಾ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಕಮ್ಮಸಮ್ಭೂತಪದೇನ ಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತೇಪಿ ಹಿ ಸಬ್ಬಸತ್ತಸಾಧಾರಣಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ. ಅಞ್ಞೇ ಪನ ‘‘ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧಾ ರೂಪಾದಯೋ ಅವಿಪಸ್ಸನೂಪಗಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ತಂ ಪನ –

‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಿಚ್ಚಾತಿ, ಯದಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಪಸ್ಸತಿ;

ಅಥ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ದುಕ್ಖೇ, ಏಸ ಮಗ್ಗೋ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ’’ತಿ. (ಧ. ಪ. ೨೭೭) –

ಆದಿಕಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ವಿರುಜ್ಝತಿ. ವುತ್ತಞ್ಚ ವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗೇ – ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಆದಿತೋವ ಅಜ್ಝತ್ತಸಙ್ಖಾರೇ ಅಭಿನಿವಿಸಿತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸತಿ, ಯಸ್ಮಾ ಪನ ನ ಸುದ್ಧಅಜ್ಝತ್ತದಸ್ಸನಮತ್ತೇನೇವ ಮಗ್ಗವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ಬಹಿದ್ಧಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಮೇವ, ತಸ್ಮಾ ಪರಸ್ಸ ¶ ಖನ್ಧೇಪಿ ಅನುಪಾದಿನ್ನಸಙ್ಖಾರೇಪಿ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಮನತ್ತಾತಿ ವಿಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೭೮೪). ತಸ್ಮಾ ಪರೇಸಂ ಚಕ್ಖಾದಿವವತ್ಥಾನಮ್ಪಿ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧರೂಪಾದಿವವತ್ಥಾನಮ್ಪಿ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಮೇವ, ತಸ್ಮಾ ತೇಭೂಮಕಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಪಸ್ಸನೂಪಗಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ.

ಗೋಚರನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೭. ಚರಿಯಾನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೬೮. ಚರಿಯಾನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿಆದೀಸು ಆರಮ್ಮಣೇ ಚರತೀತಿ ಚರಿಯಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಮೇವ ಚರಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ. ಅಞ್ಞಾಣೇನ ಚರಣಂ ¶ , ಅಞ್ಞಾಣೇನ ವಾ ಚರತಿ, ಅಞ್ಞಾತೇ ವಾ ಚರತಿ, ಅಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಾ ಚರಣನ್ತಿ ಅಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ. ಞಾಣಮೇವ ಚರಿಯಾ, ಞಾಣೇನ ವಾ ಚರಿಯಾ, ಞಾಣೇನ ವಾ ಚರತಿ, ಞಾತೇ ವಾ ಚರತಿ, ಞಾಣಸ್ಸ ವಾ ಚರಣನ್ತಿ ಞಾಣಚರಿಯಾ. ದಸ್ಸನತ್ಥಾಯಾತಿ ರೂಪದಸ್ಸನತ್ಥಾಯ ಪವತ್ತಾ. ಆವಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾತಿ ಭವಙ್ಗಸನ್ತಾನತೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಂ ಆವಜ್ಜೇತಿ ನಾಮೇತೀತಿ ಆವಜ್ಜನಂ, ವಿಪಾಕಾಭಾವತೋ ಕರಣಮತ್ತನ್ತಿ ಕಿರಿಯಾ, ಕುಸಲಾಕುಸಲವಸೇನ ನ ಬ್ಯಾಕತಾತಿ ಅಬ್ಯಾಕತಾ. ದಸ್ಸನಟ್ಠೋತಿ ಪಸ್ಸನ್ತಿ ತೇನ, ಸಯಂ ವಾ ಪಸ್ಸತಿ, ದಸ್ಸನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ತನ್ತಿ ದಸ್ಸನಂ, ದಸ್ಸನಮೇವ ಅತ್ಥೋ ದಸ್ಸನಟ್ಠೋ. ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ¶ ವಾ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ವಾ. ದಿಟ್ಠತ್ತಾತಿ ಅದಿಟ್ಠೇ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣೇನ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ. ಅಭಿನಿರೋಪನಾ ವಿಪಾಕಮನೋಧಾತೂತಿ ದಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಮೇವ ಆರೋಹತೀತಿ ಅತಿನಿರೋಪನಾ, ಉಭಯವಿಪಾಕಾ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಮನೋಧಾತು. ಅಭಿನಿರೋಪಿತತ್ತಾತಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಅಭಿರುಳ್ಹತ್ತಾ. ವಿಪಾಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಉಭಯವಿಪಾಕಾ ಸನ್ತೀರಣಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತು. ಏಸ ನಯೋ ಸೋತದ್ವಾರಾದೀಸುಪಿ. ಸನ್ತೀರಣಾನನ್ತರಂ ವೋಟ್ಠಬ್ಬನೇ ಅವುತ್ತೇಪಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಚರಿಯೇಹಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಲಬ್ಭತೀತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ವಿಜಾನನತ್ಥಾಯಾತಿ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಚೇವ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಚ ವಿಜಾನನತ್ಥಾಯ. ಆವಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಚಿತ್ತಂ. ವಿಜಾನನಟ್ಠೋತಿ ತದನನ್ತರಜವನವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವಿಜಾನನಮೇವ ಅತ್ಥೋ, ನ ಅಞ್ಞೋ. ಉಪರಿ ಅಕುಸಲಜವನಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲಜವನಾನಞ್ಚ ವಿಸುಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸೇಸಜವನಾನಿ ಇಧ ಗಹೇತಬ್ಬಾನಿ ಸಿಯುಂ. ‘‘ಕುಸಲೇಹಿ ಕಮ್ಮೇಹಿ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಚರತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೭೦) ಪನ ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಚಿತ್ತಜವನಮೇವ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಅಹೇತುಕಾನಂಯೇವ ¶ ಚಿತ್ತಾನಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ದ್ವೇ ಆವಜ್ಜನಾನಿ ದ್ವೇ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ದ್ವೇ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಾನಿ ತೀಣಿ ಸನ್ತೀರಣಾನಿ ಏಕಂ ಹಸಿತುಪ್ಪಾದಚಿತ್ತನ್ತಿ ಅಟ್ಠಾರಸ ಅಹೇತುಕಚಿತ್ತಾನಿಯೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ.

೬೯. ಇದಾನಿ ವಿಸಯವಿಜಾನನಮತ್ತಟ್ಠೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ನೀರಾಗಾ ಚರತೀತಿಆದಿಮಾಹ, ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಹಿ ರಾಗಾದಿಸಮ್ಪಯೋಗೇ ಸದ್ಧಾದಿಸಮ್ಪಯೋಗೇ ಚ ಅವತ್ಥನ್ತರಂ ಪಾಪುಣಾತಿ, ತೇಸು ಅಸತಿ ಸಕಾವತ್ಥಾಯಮೇವ ತಿಟ್ಠತಿ. ತಸ್ಮಾ ನೀರಾಗಾದಿವಚನೇನ ತೇಸಂ ವುತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಾನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಕಿಚ್ಚಮತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ನತ್ಥಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ರಾಗೋತಿ ನೀರಾಗಾ. ನಿರಾಗಾತಿ ರಸ್ಸಂ ಕತ್ವಾಪಿ ಪಠನ್ತಿ ¶ . ಸೋ ಪನ ರಜ್ಜನವಸೇನ ರಾಗೋ. ಇತರೇಸು ದುಸ್ಸನವಸೇನ ದೋಸೋ. ಮುಯ್ಹನವಸೇನ ಮೋಹೋ. ಮಞ್ಞನವಸೇನ ಮಾನೋ. ವಿಪರೀತದಸ್ಸನವಸೇನ ದಿಟ್ಠಿ. ಉದ್ಧತಭಾವೋ, ಅವೂಪಸನ್ತಭಾವೋ ವಾ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ. ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ವುತ್ತತ್ಥಾ. ಅನುಸೇನ್ತೀತಿ ಅನುಸಯಾ. ‘‘ನಿರನುಸಯಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ನಾನುಸಯಾತಿ ವುತ್ತಂ, ಸೋಯೇವತ್ಥೋ. ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಪ್ಪತ್ತಾನಮೇವೇತ್ಥ ಅಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ನ ಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ ಪಹೀನಾನುಸಯಾನಂಯೇವ ವುತ್ತಾ. ಯಾ ಚ ನೀರಾಗಾದಿನಾಮಾ, ಸಾ ರಾಗಾದೀಹಿ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾವ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಪರಿಯಾಯನ್ತರದಸ್ಸನತ್ಥಂ ರಾಗವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾತಿಆದಿಮಾಹ. ಪುನ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಚ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕುಸಲೇಹಿ ಕಮ್ಮೇಹೀತಿಆದಿಮಾಹ. ಕುಸಲಾನಿಯೇವ ರಾಗಾದಿವಜ್ಜಾಭಾವಾ ಅನವಜ್ಜಾನಿ. ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವಕರೇಹಿ ಹಿರಿಓತ್ತಪ್ಪೇಹಿ ಯುತ್ತತ್ತಾ ಸುಕ್ಕಾನಿ. ಪವತ್ತಿಸುಖತ್ತಾ ಸುಖೋ ಉದಯೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸುಖುದ್ರಯಾನಿ, ಸುಖವಿಪಾಕತ್ತಾ ವಾ ಸುಖೋ ಉದಯೋ ವಡ್ಢಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಸುಖುದ್ರಯಾನಿ. ವುತ್ತವಿಪಕ್ಖೇನ ಅಕುಸಲಾನಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ. ವಿಞ್ಞಾತೇ ಚರತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣೇನ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಞ್ಞಾತಂ ನಾಮ, ತಸ್ಮಿಂ ವಿಞ್ಞಾತೇ ಆರಮ್ಮಣೇ. ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ನೀಲವಣ್ಣಯೋಗತೋ ನೀಲವತ್ಥಂ ವಿಯ ವಿಞ್ಞಾಣಯೋಗತೋ ವಿಞ್ಞಾತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಚರತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ¶ ಏವರೂಪಾ ಚರಿಯಾ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ಚರಿಯಾ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಚರಿಯಾ’’ತಿ ಚ ವೋಹಾರವಸೇನ ವುಚ್ಚತಿ, ವಿಞ್ಞಾಣತೋ ಪನ ವಿಸುಂ ಚರಿಯಾ ನತ್ಥಿ. ಪಕತಿಪರಿಸುದ್ಧಮಿದಂ ಚಿತ್ತಂ ನಿಕ್ಕಿಲೇಸಟ್ಠೇನಾತಿ ಇದಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ಚಿತ್ತಂ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಾಭಾವೇನ ¶ ಪಕತಿಯಾ ಏವ ಪರಿಸುದ್ಧಂ. ತಸ್ಮಾ ವಿಜಾನನಮತ್ತಮೇವ ಚರಿಯಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ನಿಕ್ಲೇಸಟ್ಠೇನಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ.

ಅಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾಯ ಮನಾಪಿಯೇಸೂತಿ ಮನಸಿ ಅಪ್ಪೇನ್ತಿ ಪಸೀದನ್ತಿ, ಮನಂ ವಾ ಅಪ್ಪಾಯನ್ತಿ ವಡ್ಢೇನ್ತೀತಿ ಮನಾಪಾನಿ, ಮನಾಪಾನಿಯೇವ ಮನಾಪಿಯಾನಿ. ತೇಸು ಮನಾಪಿಯೇಸು. ತಾನಿ ಪನ ಇಟ್ಠಾನಿ ವಾ ಹೋನ್ತು ಅನಿಟ್ಠಾನಿ ವಾ, ಗಹಣವಸೇನ ಮನಾಪಿಯಾನಿ. ನ ಹಿ ಇಟ್ಠಸ್ಮಿಂಯೇವ ರಾಗೋ ಅನಿಟ್ಠಸ್ಮಿಂಯೇವ ದೋಸೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ರಾಗಸ್ಸ ಜವನತ್ಥಾಯಾತಿ ಸನ್ತತಿವಸೇನ ರಾಗಸ್ಸ ಜವನತ್ಥಾಯ ಪವತ್ತಾ. ಆವಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರೇ ಅಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿಕಾರಭೂತಾ ಆವಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾ ಮನೋಧಾತು. ರಾಗಸ್ಸ ಜವನಾತಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಂ ¶ ರಾಗಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ, ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪವತ್ತೋ ರಾಗೋಯೇವ. ಅಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ರಾಗಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೋ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ರಾಗಸ್ಸ ಚರಿಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ತದುಭಯೇನ ಅಸಮಪೇಕ್ಖನಸ್ಮಿಂ ವತ್ಥುಸ್ಮಿನ್ತಿ ರಾಗದೋಸವಸೇನ ಸಮಪೇಕ್ಖನವಿರಹಿತೇ ರೂಪಾರಮ್ಮಣಸಙ್ಖಾತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ. ಮೋಹಸ್ಸ ಜವನತ್ಥಾಯಾತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಉದ್ಧಚ್ಚವಸೇನ ಮೋಹಸ್ಸ ಜವನತ್ಥಾಯ. ಅಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿ ಅಞ್ಞಾಣಸ್ಸೇವ ಚರಿಯಾ, ನ ಅಞ್ಞಸ್ಸ. ವಿನಿಬನ್ಧಸ್ಸಾತಿಆದೀನಿ ಮಾನಾದೀನಂ ಸಭಾವವಚನಾನಿ. ತತ್ಥ ವಿನಿಬನ್ಧಸ್ಸಾತಿ ಉನ್ನತಿವಸೇನ ವಿನಿಬನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತಸ್ಸ. ಪರಾಮಟ್ಠಾಯಾತಿ ರೂಪಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚಭಾವಾದಿಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಪರತೋ ನಿಚ್ಚಭಾವಾದಿಂ ಆಮಟ್ಠಾಯ ಗಹಿತಾಯ. ವಿಕ್ಖೇಪಗತಸ್ಸಾತಿ ರೂಪಾರಮ್ಮಣೇ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಭಾವಂ ಗತಸ್ಸ. ಅನಿಟ್ಠಙ್ಗತಾಯಾತಿ ಅಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಭಾವಂ ಗತಾಯ. ಥಾಮಗತಸ್ಸಾತಿ ಬಲಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ. ಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ರೂಪಾದೀಸು ವಾ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಭೂತೇಸು ವಾ ಧಮ್ಮೇಸು.

೭೦. ಯಸ್ಮಾ ರಾಗಾದಯೋ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ರಾಗಾದಿಸಮ್ಪಯೋಗೇನ ಅಞ್ಞಾಣಂ ವಿಸೇಸೇನ್ತೋ ಸರಾಗಾ ಚರತೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸರಾಗಾ ಚರತೀತಿ ಮೋಹಮಾನದಿಟ್ಠಿಮಾನಾನುಸಯದಿಟ್ಠಾನುಸಯಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯಜವನವಸೇನ ಚರಿಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸದೋಸಾ ಚರತೀತಿ ಮೋಹಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯಜವನವಸೇನ. ಸಮೋಹಾ ಚರತೀತಿ ರಾಗದೋಸಮಾನದಿಟ್ಠಿಉದ್ಧಚ್ಚವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾನುಸಯಜವನವಸೇನ. ಸಮಾನಾ ಚರತೀತಿ ರಾಗಮೋಹಕಾಮರಾಗಭವರಾಗಾವಿಜ್ಜಾನುಸಯಜವನವಸೇನ. ಸದಿಟ್ಠಿ ಚರತೀತಿ ರಾಗಮೋಹಕಾಮರಾಗಾವಿಜ್ಜಾನುಸಯಜವನವಸೇನ. ಸಉದ್ಧಚ್ಚಾ ಚರತಿ ಸವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಚರತೀತಿ ¶ ಮೋಹಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯಜವನವಸೇನ. ಸಾನುಸಯಾ ಚರತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಏಕೇಕಂ ಅನುಸಯಂ ಮೂಲಂ ಕತ್ವಾ ತಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ ಲಬ್ಭಮಾನಕಸೇಸಾನುಸಯವಸೇನ ಸಾನುಸಯತಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ. ರಾಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿಆದಿ ಸರಾಗಾದಿವೇವಚನಮೇವ. ಸಾ ಏವ ¶ ಹಿ ಚರಿಯಾ ಸಮ್ಪಯೋಗವಸೇನ ಸಹ ರಾಗಾದೀಹಿ ವತ್ತತೀತಿ ಸರಾಗಾದಿಆದೀನಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ರಾಗಾದೀಹಿ ಸಮಂ ಏಕುಪ್ಪಾದೇಕನಿರೋಧೇಕವತ್ಥೇಕಾರಮ್ಮಣಾದೀಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತಾತಿ ರಾಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನೀತಿಆದೀನಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತಿ. ಸಾಯೇವ ಚ ಯಸ್ಮಾ ಕುಸಲಾದೀಹಿ ಕಮ್ಮೇಹಿ ವಿಪ್ಪಯುತ್ತಾ, ಅಕುಸಲಾದೀಹಿ ಕಮ್ಮೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾಪಿ ಅಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕುಸಲೇಹಿ ಕಮ್ಮೇಹೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಅಞ್ಞಾತೇತಿ ಮೋಹಸ್ಸ ಅಞ್ಞಾಣಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಯಥಾಸಭಾವೇನ ಅಞ್ಞಾತೇ ಆರಮ್ಮಣೇ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ.

೭೧. ಞಾಣಚರಿಯಾಯಂ ¶ ಯಸ್ಮಾ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಂ ಅನನ್ತರಪಚ್ಚಯಭೂತಾ ಆವಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಅತ್ಥಾಯ ಆವಜ್ಜನಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಂ ಅವತ್ವಾ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾದಯೋವ ವುತ್ತಾ. ಅನುಲೋಮಞಾಣತ್ಥಾಯ ಏವ ಹಿ ಆವಜ್ಜನಾ ಹೋತಿ, ತತೋ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲಾನಿ. ಫಲಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಚೇತ್ಥ ಮಗ್ಗಾನನ್ತರಜಾ ವಾ ಹೋತು ಕಾಲನ್ತರಜಾ ವಾ, ಉಭೋಪಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ನೀರಾಗಾ ಚರತೀತಿಆದೀಸು ರಾಗಾದೀನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ನೀರಾಗಾದಿತಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾಯಂ ರಾಗಾದೀನಂ ಅಭಾವಮತ್ತಟ್ಠೇನ. ಞಾತೇತಿ ಯಥಾಸಭಾವತೋ ಞಾತೇ. ಅಞ್ಞಾ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾತಿಆದೀಹಿ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ಚರಿಯಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಮಸಮ್ಮಿಸ್ಸತಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ವಿಞ್ಞಾಣಕಿಚ್ಚಮತ್ತವಸೇನ ಹಿ ಅಹೇತುಕಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ವಿಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ, ಅಞ್ಞಾಣಕಿಚ್ಚವತಂ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ವಸೇನೇವ ಅಞ್ಞಾಣಚರಿಯಾ, ವಿಸೇಸೇನ ಞಾಣಕಿಚ್ಚಕಾರೀನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲಾನಂ ವಸೇನ ಞಾಣಚರಿಯಾ. ಏವಮಿಮಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಮಸಮ್ಮಿಸ್ಸಾ ಚ, ವಿಪಸ್ಸನಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಹೇತುಕಕಾಮಾವಚರಕಿರಿಯಾಕುಸಲಾ ಚ, ಸಹೇತುಕಕಾಮಾವಚರವಿಪಾಕಾ ಚ, ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಾ ಚ ತೀಹಿ ಚರಿಯಾಹಿ ವಿನಿಮುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಾಯ ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಞಾಣಚರಿಯಾಯ ನಿದ್ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ನಿಬ್ಬಾನಮಗ್ಗಫಲಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಭೂತಾನಿ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಾನಿ ಞಾಣಚರಿಯಾಯ ಸಙ್ಗಹಿತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ತಾನಿಪಿ ಹಿ ವಿಸೇಸೇನ ಞಾಣಕಿಚ್ಚಕರಾನೇವಾತಿ.

ಚರಿಯಾನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೮. ಭೂಮಿನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೭೨. ಭೂಮಿನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಭೂಮಿಯೋತಿ ಭಾಗಾ ಪರಿಚ್ಛೇದಾ ವಾ. ಕಾಮಾವಚರಾತಿ ಏತ್ಥ ದುವಿಧೋ ಕಾಮೋ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಚ. ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಛನ್ದರಾಗೋ, ವತ್ಥುಕಾಮೋ ತೇಭೂಮಕವಟ್ಟಂ. ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಕಾಮೇತೀತಿ ಕಾಮೋ, ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಕಾಮೀಯತೀತಿ ಕಾಮೋ. ಸೋ ದುವಿಧೋ ಕಾಮೋ ಪವತ್ತಿವಸೇನ ¶ ಯಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇ ಅವಚರತಿ, ಸೋ ಪದೇಸೋ ಕಾಮೋ ಏತ್ಥ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರೋ. ಸೋ ಪನ ಪದೇಸೋ ಚತುನ್ನಂ ಅಪಾಯಾನಂ, ಮನುಸ್ಸಲೋಕಸ್ಸ, ಛನ್ನಞ್ಚ ದೇವಲೋಕಾನಂ ವಸೇನ ಏಕಾದಸವಿಧೋ ¶ . ಯಥಾ ಹಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇ ಸಸತ್ಥಾ ಪುರಿಸಾ ಅವಚರನ್ತಿ, ಸೋ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ದ್ವಿಪದಚತುಪ್ಪದೇಸು ಅವಚರನ್ತೇಸು ತೇಸಂ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾ ‘‘ಸಸತ್ಥಾವಚರೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ರೂಪಾವಚರಾದೀಸು ತತ್ಥ ಅವಚರನ್ತೇಸು ತೇಸಂ ಅಭಿಲಕ್ಖಿತತ್ತಾ ಅಯಂ ಪದೇಸೋ ‘‘ಕಾಮಾವಚರೋ’’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ. ಸ್ವಾಯಂ ಯಥಾ ರೂಪಭವೋ ರೂಪಂ, ಏವಂ ಉತ್ತರಪದಲೋಪಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಕಾಮೋ’’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ. ತಪ್ಪಟಿಬದ್ಧೋ ಏಕೇಕೋ ಧಮ್ಮೋ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಏಕಾದಸವಿಧಪದೇಸಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಮೇ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರೋ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಏತ್ಥ ಕೇಚಿ ಧಮ್ಮಾ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸುಪಿ ಅವಚರನ್ತಿ, ಯಥಾ ಪನ ಸಙ್ಗಾಮೇ ಅವಚರಣತೋ ‘‘ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮೋ ನಾಗೋ ನಗರೇ ಚರನ್ತೋಪಿ ‘‘ಸಙ್ಗಾಮಾವಚರೋ’’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ಥಲಜಲಚರಾ ಚ ಪಾಣಿನೋ ಅಥಲೇ ಅಜಲೇ ಚ ಠಿತಾಪಿ ‘‘ಥಲಚರಾ ಜಲಚರಾ’’ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಏವಂ ತೇ ಅಞ್ಞತ್ಥ ಅವಚರನ್ತಾಪಿ ಕಾಮಾವಚರಾಯೇವಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ವಾ ಏತೇಸು ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಕಾಮೋ ಅವಚರತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರಾ. ಕಾಮಞ್ಚೇಸ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇಸುಪಿ ಅವಚರತಿ, ಯಥಾ ಪನ ‘‘ವದತೀತಿ ವಚ್ಛೋ, ಮಹಿಯಂ ಸೇತೀತಿ ಮಹಿಂಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ನ ಯತ್ತಕಾ ವದನ್ತಿ, ಮಹಿಯಂ ವಾ ಸೇನ್ತಿ, ಸಬ್ಬೇಸಂ ತಂ ನಾಮಂ ಹೋತಿ. ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏತ್ಥ ಸಬ್ಬೇ ತೇ ಧಮ್ಮೇ ಏಕರಾಸಿಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಭೂಮಿಸದ್ದಮಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಕಾಮಾವಚರಾತಿ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗವಚನಂ ಕತಂ. ರೂಪಾವಚರಾತಿಆದೀಸು ರೂಪಭವೋ ರೂಪಂ, ತಸ್ಮಿಂ ರೂಪೇ ಅವಚರನ್ತೀತಿ ರೂಪಾವಚರಾ. ಅರೂಪಭವೋ ಅರೂಪಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಅರೂಪೇ ¶ ಅವಚರನ್ತೀತಿ ಅರೂಪಾವಚರಾ. ತೇಭೂಮಕವಟ್ಟೇ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಅನ್ತೋಗಧಾತಿ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ, ತಸ್ಮಿಂ ನ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾತಿ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾ.

ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭೂಮಿನಿದ್ದೇಸೇಸು ಹೇಟ್ಠತೋತಿ ಹೇಟ್ಠಾಭಾಗೇನ. ಅವೀಚಿನಿರಯನ್ತಿ ಜಾಲಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ವಾ ವೇದನಾನಂ ವಾ ವೀಚಿ ಅನ್ತರಂ ಛಿದ್ದಂ ಏತ್ಥ ನತ್ಥೀತಿ ಅವೀಚಿ. ಸುಖಸಙ್ಖಾತೋ ಅಯೋ ಏತ್ಥ ನತ್ಥೀತಿ ನಿರಯೋ, ನಿರತಿಅತ್ಥೇನಪಿ ನಿರಯೋ. ಪರಿಯನ್ತಂ ಕರಿತ್ವಾತಿ ತಂ ಅವೀಚಿಸಙ್ಖಾತಂ ನಿರಯಂ ಅನ್ತಂ ಕತ್ವಾ. ಉಪರಿತೋತಿ ಉಪರಿಭಾಗೇನ. ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತೀ ದೇವೇತಿ ಪರನಿಮ್ಮಿತೇಸು ಕಾಮೇಸು ವಸಂ ವತ್ತನತೋ ಏವಂಲದ್ಧವೋಹಾರೇ ದೇವೇ. ಅನ್ತೋ ಕರಿತ್ವಾತಿ ಅನ್ತೋ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ. ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇತಿ ಯೇ ಏತಸ್ಮಿಂ ಓಕಾಸೇ. ಯನ್ತಿ ಚ ಲಿಙ್ಗವಚನವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ. ಏತ್ಥಾವಚರಾತಿ ಇಮಿನಾ ಯಸ್ಮಾ ತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಚರನ್ತಿ ಕದಾಚಿ ಕತ್ಥಚಿ ಸಮ್ಭವತೋ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಅಸಙ್ಗಣ್ಹನತ್ಥಂ ಅವಚರಾತಿ ವುತ್ತಂ. ತೇನ ಯೇ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರೇ ಓಗಾಳ್ಹಾ ಹುತ್ವಾ ಚರನ್ತಿ, ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸದಾ ¶ ಚ ಸಮ್ಭವತೋ, ಅಧೋಭಾಗೇ ಚ ಚರನ್ತಿ ಅವೀಚಿನಿರಯಸ್ಸ ಹೇಟ್ಠಾ ಭೂತೂಪಾದಾಯ ಪವತ್ತಿಭಾವೇನ, ತೇಸಂ ಸಙ್ಗಹೋ ಕತೋ ಹೋತಿ. ತೇ ಹಿ ಓಗಾಳ್ಹಾ ಚರನ್ತಿ, ಅಧೋಭಾಗೇ ಚ ಚರನ್ತೀತಿ ಅವಚರಾ. ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ¶ ಏತೇ ಏತ್ಥಾವಚರಾ ಅಞ್ಞತ್ಥಾಪಿ ಅವಚರನ್ತಿ, ನ ಪನ ತತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ಅಞ್ಞತ್ಥಾಪಿ ಅವಚರನ್ತಾನಂ ಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ ಹೋತಿ.

ಇದಾನಿ ತೇ ಏತ್ಥ ಪರಿಯಾಪನ್ನೇ ಧಮ್ಮೇ ರಾಸಿಸುಞ್ಞತಾಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಚೇವ ಸಭಾವತೋ ಚ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಖನ್ಧಧಾತುಆಯತನಾತಿಆದಿಮಾಹ. ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕನ್ತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಭೂಮಿಸಙ್ಖಾತಂ ಬ್ರಹ್ಮಟ್ಠಾನಂ. ಅಕನಿಟ್ಠೇತಿ ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ನ ಕನಿಟ್ಠೇ. ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸಾತಿ ಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ. ಏತೇನ ಕುಸಲಜ್ಝಾನಂ ವುತ್ತಂ. ಉಪಪನ್ನಸ್ಸಾತಿ ವಿಪಾಕವಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ. ಏತೇನ ವಿಪಾಕಜ್ಝಾನಂ ವುತ್ತಂ. ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಿಸ್ಸಾತಿ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ಪಚ್ಚಕ್ಖೇ ಅತ್ತಭಾವೇ ಸುಖೋ ವಿಹಾರೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರೋ, ಸೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರೀ, ಅರಹಾ. ತಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರಿಸ್ಸ. ಏತೇನ ಕಿರಿಯಜ್ಝಾನಂ ವುತ್ತಂ. ಚೇತಸಿಕಾತಿ ಚೇತಸಿ ಭವಾ ಚೇತಸಿಕಾ, ಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನೂಪಗೇತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಙ್ಖಾತಂ ಭವಂ ಉಪಗತೇ. ದುತಿಯಪದೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಮಗ್ಗಾತಿ ¶ ಚತ್ತಾರೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾ. ಮಗ್ಗಫಲಾನೀತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಫಲಾನಿ. ಅಸಙ್ಖತಾ ಚ ಧಾತೂತಿ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಅಕತಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು.

ಅಪರಾಪಿ ಚತಸ್ಸೋ ಭೂಮಿಯೋತಿ ಏಕೇಕಚತುಕ್ಕವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಪತಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಪಟ್ಠಾನಂ, ಉಪಟ್ಠಾತಿ ಓಕ್ಕನ್ದಿತ್ವಾ ಪಕ್ಖನ್ದಿತ್ವಾ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸತಿಯೇವ ಪಟ್ಠಾನಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ಅಥ ವಾ ಸರಣಟ್ಠೇನ ಸತಿ, ಉಪಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಪಟ್ಠಾನಂ, ಸತಿ ಚ ಸಾ ಪಟ್ಠಾನಞ್ಚಾತಿಪಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಬಹುಕಾ ತಾ ಸತಿಯೋತಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ. ಚತ್ತಾರೋ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾತಿ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾಯ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಪಹಾನಾಯ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಉಪ್ಪಾದಾಯ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ, ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಠಿತಿಯಾ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಂ. ಪದಹನ್ತಿ ವಾಯಮನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪಧಾನಂ, ವೀರಿಯಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ ¶ . ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನನ್ತಿ ಅವಿಪರೀತಪ್ಪಧಾನಂ ಕಾರಣಪ್ಪಧಾನಂ ಉಪಾಯಪ್ಪಧಾನಂ ಯೋನಿಸೋಪಧಾನಂ. ಏಕಮೇವ ವೀರಿಯಂ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಚತುಧಾ ಕತ್ವಾ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಾತಿ ವುತ್ತಂ. ಚತ್ತಾರೋ ಇದ್ಧಿಪಾದಾತಿ ಛನ್ದಿದ್ಧಿಪಾದೋ, ಚಿತ್ತಿದ್ಧಿಪಾದೋ, ವೀರಿಯಿದ್ಧಿಪಾದೋ, ವೀಮಂಸಿದ್ಧಿಪಾದೋ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ ವುತ್ತೋಯೇವ. ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನೀತಿ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಪೀತಿಸುಖಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾವಸೇನ ಪಞ್ಚಙ್ಗಿಕಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ. ಪೀತಿಸುಖಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾವಸೇನ ತಿವಙ್ಗಿಕಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಂ, ಸುಖಚಿತ್ತಕಗ್ಗತಾವಸೇನ ದುವಙ್ಗಿಕಂ ತತಿಯಜ್ಝಾನಂ, ಉಪೇಕ್ಖಾಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾವಸೇನ ದುವಙ್ಗಿಕಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ. ಇಮಾನಿ ಹಿ ಅಙ್ಗಾನಿ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಜ್ಝಾನಟ್ಠೇನ ಝಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಚತಸ್ಸೋ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾಯೋತಿ ಮೇತ್ತಾ, ಕರುಣಾ, ಮುದಿತಾ, ಉಪೇಕ್ಖಾ. ಫರಣಅಪ್ಪಮಾಣವಸೇನ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾಯೋ. ಏತಾಯೋ ಹಿ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅಪ್ಪಮಾಣೇ ವಾ ಸತ್ತೇ ಫರನ್ತಿ, ಏಕಂ ಸತ್ತಮ್ಪಿ ವಾ ಅನವಸೇಸಫರಣವಸೇನ ¶ ಫರನ್ತೀತಿ ಫರಣಅಪ್ಪಮಾಣವಸೇನ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾಯೋತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಚತಸ್ಸೋ ಅರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿಯೋತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿ, ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿ, ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿ, ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿ. ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವುತ್ತತ್ಥಾ ಏವ.

ಚತಸ್ಸೋ ¶ ಪಟಿಪದಾತಿ ‘‘ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ, ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾ, ಸುಖಾ ಪಟಿಪದಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ, ಸುಖಾ ಪಟಿಪದಾ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೧೧) ವುತ್ತಾ ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ. ಚತ್ತಾರಿ ಆರಮ್ಮಣಾನೀತಿ ಪರಿತ್ತಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಪರಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಪರಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಅಪ್ಪಮಾಣಂ ಅಪ್ಪಮಾಣಾರಮ್ಮಣನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೮೧ ಆದಯೋ) ವುತ್ತಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ. ಕಸಿಣಾದಿಆರಮ್ಮಣಾನಂ ಅವವತ್ಥಾಪೇತಬ್ಬತೋ ಆರಮ್ಮಣವನ್ತಾನಿ ಝಾನಾನಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಚತ್ತಾರೋ ಅರಿಯವಂಸಾತಿ ಅರಿಯಾ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಬುದ್ಧಾ ಚ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ಚ ತಥಾಗತಸಾವಕಾ ಚ, ತೇಸಂ ಅರಿಯಾನಂ ವಂಸಾ ತನ್ತಿಯೋ ಪವೇಣಿಯೋತಿ ಅರಿಯವಂಸಾ. ಕೇ ಪನ ತೇ? ಚೀವರಸನ್ತೋಸೋ ಪಿಣ್ಡಪಾತಸನ್ತೋಸೋ ಸೇನಾಸನಸನ್ತೋಸೋ ಭಾವನಾರಾಮತಾತಿ ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ. ಗಿಲಾನಪಚ್ಚಯಸನ್ತೋಸೋ ಪಿಣ್ಡಪಾತಸನ್ತೋಸೇ ವುತ್ತೇ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತಿ. ಯೋ ಹಿ ಪಿಣ್ಡಪಾತೇ ಸನ್ತುಟ್ಠೋ, ಸೋ ಕಥಂ ಗಿಲಾನಪಚ್ಚಯೇ ಅಸನ್ತುಟ್ಠೋ ಭವಿಸ್ಸತಿ.

ಚತ್ತಾರಿ ಸಙ್ಗಹವತ್ಥೂನೀತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಜನಸಙ್ಗಣ್ಹನಕಾರಣಾನಿ – ದಾನಞ್ಚ ಪೇಯ್ಯವಜ್ಜಞ್ಚ ಅತ್ಥಚರಿಯಾ ಚ ಸಮಾನತ್ತತಾ ಚಾತಿ ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ. ದಾನನ್ತಿ ಯಥಾರಹಂ ದಾನಂ. ಪೇಯ್ಯವಜ್ಜನ್ತಿ ಯಥಾರಹಂ ಪಿಯವಚನಂ. ಅತ್ಥಚರಿಯಾತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಕತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಕರಣವಸೇನ ಕತ್ತಬ್ಬಾಕತ್ತಬ್ಬಾನುಸಾಸನವಸೇನ ಚ ವುದ್ಧಿಕಿರಿಯಾ. ಸಮಾನತ್ತತಾತಿ ¶ ಸಹ ಮಾನೇನ ಸಮಾನೋ, ಸಪರಿಮಾಣೋ ಸಪರಿಗಣನೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಮಾನೋ ಪರಸ್ಸ ಅತ್ತಾ ಏತೇನಾತಿ ಸಮಾನತ್ತೋ, ಸಮಾನತ್ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಮಾನತ್ತತಾ, ‘‘ಅಯಂ ಮಯಾ ಹೀನೋ, ಅಯಂ ಮಯಾ ಸದಿಸೋ, ಅಯಂ ಮಯಾ ಅಧಿಕೋ’’ತಿ ಪರಿಗಣೇತ್ವಾ ತದನುರೂಪೇನ ಉಪಚರಣಂ ಕರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಸಮಾನಸುಖದುಕ್ಖತಾ ಸಮಾನತ್ತತಾ’’ತಿ ಚ ವದನ್ತಿ.

ಚತ್ತಾರಿ ಚಕ್ಕಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ಚಕ್ಕಂ ನಾಮ ದಾರುಚಕ್ಕಂ, ರತನಚಕ್ಕಂ, ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ, ಇರಿಯಾಪಥಚಕ್ಕಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕನ್ತಿ ಪಞ್ಚವಿಧಂ. ತತ್ಥ ‘‘ಯಂ ಪನ ತಂ, ದೇವ, ಚಕ್ಕಂ ಛಹಿ ಮಾಸೇಹಿ ನಿಟ್ಠಿತಂ ಛಾರತ್ತೂನೇಹೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೩.೧೫) ಇದಂ ದಾರುಚಕ್ಕಂ. ‘‘ಚಕ್ಕಂ ವತ್ತಯತೋ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ’’ತಿ (ಜಾ. ೧.೧೩.೬೮) ಇದಂ ರತನಚಕ್ಕಂ. ‘‘ಮಯಾ ಪವತ್ತಿತಂ ಚಕ್ಕ’’ನ್ತಿ (ಸು. ನಿ. ೫೬೨) ಇದಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ. ‘‘ಚತುಚಕ್ಕಂ ನವದ್ವಾರ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೯) ಇದಂ ಇರಿಯಾಪಥಚಕ್ಕಂ. ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ ¶ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಕ್ಕಾನಿ, ಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಾನಂ ದೇವಮನುಸ್ಸಾನಂ ಚತುಚಕ್ಕಂ ವತ್ತತಿ. ಕತಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ? ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸೋ, ಸಪ್ಪುರಿಸಾವಸ್ಸಯೋ, ಅತ್ತಸಮ್ಮಾಪಣಿಧಿ, ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಕತಪುಞ್ಞತಾ’’ತಿ ¶ (ಅ. ನಿ. ೪.೩೧) ಇದಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕಂ. ಇಧಾಪಿ ಏತದೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತತ್ಥ ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸೋತಿ ಯತ್ಥ ಚತಸ್ಸೋ ಪರಿಸಾ ಸನ್ದಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಏವರೂಪೇ ಅನುಚ್ಛವಿಕೇ ದೇಸೇ ವಾಸೋ. ಸಪ್ಪುರಿಸಾವಸ್ಸಯೋತಿ ಬುದ್ಧಾದೀನಂ ಸಪ್ಪುರಿಸಾನಂ ಅವಸ್ಸಯನಂ ಸೇವನಂ ಭಜನಂ. ಅತ್ತಸಮ್ಮಾಪಣಿಧೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಸಮ್ಮಾ ಪತಿಟ್ಠಾಪನಂ. ಸಚೇ ಪುಬ್ಬೇ ಅಸ್ಸದ್ಧಾದೀಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಹೋತಿ, ತಾನಿ ಪಹಾಯ ಸದ್ಧಾದೀಸು ಪತಿಟ್ಠಾಪನಂ. ಪುಬ್ಬೇ ಚ ಕತಪುಞ್ಞತಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ಉಪಚಿತಕುಸಲತಾ. ಇದಮೇವ ಚೇತ್ಥ ಪಮಾಣಂ. ಯೇನ ಹಿ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತೇನ ಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಕತಂ ಹೋತಿ, ತದೇವ ಕುಸಲಂ ತಂ ಪುರಿಸಂ ಪತಿರೂಪದೇಸೇ ಉಪನೇತಿ, ಸಪ್ಪುರಿಸೇ ಭಜಾಪೇತಿ, ಸೋ ಏವ ಪುಗ್ಗಲೋ ಅತ್ತಾನಂ ಸಮ್ಮಾ ಠಪೇತೀತಿ.

ಚತ್ತಾರಿ ಧಮ್ಮಪದಾನೀತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಧಮ್ಮಕೋಟ್ಠಾಸಾ. ಕತಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ? ಅನಭಿಜ್ಝಾ ಧಮ್ಮಪದಂ, ಅಬ್ಯಾಪಾದೋ ಧಮ್ಮಪದಂ, ಸಮ್ಮಾಸತಿ ಧಮ್ಮಪದಂ, ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಧಮ್ಮಪದಂ. ಅನಭಿಜ್ಝಾ ಧಮ್ಮಪದಂ ನಾಮ ಅಲೋಭೋ ವಾ ಅನಭಿಜ್ಝಾವಸೇನ ಅಧಿಗತಜ್ಝಾನವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಫಲನಿಬ್ಬಾನಾನಿ ವಾ. ಅಬ್ಯಾಪಾದೋ ಧಮ್ಮಪದಂ ನಾಮ ಅಕೋಪೋ ವಾ ಮೇತ್ತಾಸೀಸೇನ ಅಧಿಗತಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ವಾ. ಸಮ್ಮಾಸತಿ ಧಮ್ಮಪದಂ ನಾಮ ಸೂಪಟ್ಠಿತಸ್ಸತಿ ವಾ ಸತಿಸೀಸೇನ ಅಧಿಗತಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ವಾ. ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಧಮ್ಮಪದಂ ನಾಮ ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿ ವಾ ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿಸೀಸೇನ ಅಧಿಗತಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ವಾ. ದಸಅಸುಭವಸೇನ ವಾ ಅಧಿಗತಜ್ಝಾನಾದೀನಿ ಅನಭಿಜ್ಝಾ ಧಮ್ಮಪದಂ, ಚತುಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರವಸೇನ ಅಧಿಗತಾನಿ ¶ ಅಬ್ಯಾಪಾದೋ ಧಮ್ಮಪದಂ, ದಸಾನುಸ್ಸತಿಆಹಾರೇಪಟಿಕೂಲಸಞ್ಞಾವಸೇನ ಅಧಿಗತಾನಿ ಸಮ್ಮಾಸತಿ ಧಮ್ಮಪದಂ, ದಸಕಸಿಣಆನಾಪಾನವಸೇನ ಅಧಿಗತಾನಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ ಧಮ್ಮಪದನ್ತಿ. ಇಮಾ ಚತಸ್ಸೋ ಭೂಮಿಯೋತಿ ಏಕೇಕಂ ಚತುಕ್ಕವಸೇನೇವ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಭೂಮಿನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೯. ಧಮ್ಮನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೭೩. ಧಮ್ಮನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಕಮ್ಮಪಥೇತಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಪಥಾ ಚ ಅಪಾಯಗಮನಾಯಾತಿ ಕಮ್ಮಪಥಾ, ತೇ ಕಮ್ಮಪಥೇ. ದಸ ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾ ನಾಮ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ಅದಿನ್ನಾದಾನಾ ಕಾಮೇಸುಮಿಚ್ಛಾಚಾರಾ ವೇರಮಣೀತಿ ತೀಣಿ ಕಾಯಸುಚರಿತಾನಿ, ಮುಸಾವಾದಾ ಪಿಸುಣಾಯ ವಾಚಾಯ ಫರುಸಾಯ ವಾಚಾಯ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪಾ ವೇರಮಣೀತಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಚೀಸುಚರಿತಾನಿ, ಅನಭಿಜ್ಝಾ ಅಬ್ಯಾಪಾದೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿ ತೀಣಿ ಮನೋಸುಚರಿತಾನಿ. ದಸ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾ ನಾಮ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ಅದಿನ್ನಾದಾನಂ ಕಾಮೇಸುಮಿಚ್ಛಾಚಾರೋತಿ ತೀಣಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾನಿ, ಮುಸಾವಾದೋ ಪಿಸುಣಾ ವಾಚಾ ಫರುಸಾ ವಾಚಾ ¶ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋತಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಾನಿ, ಅಭಿಜ್ಝಾ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠೀತಿ ತೀಣಿ ಮನೋದುಚ್ಚರಿತಾನಿ. ಕುಸಲಾಕುಸಲಾಪಿ ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನಕಾಯೇವ ಕಮ್ಮಪಥಾತಿ ವುತ್ತಾ, ವುತ್ತಾವಸೇಸಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಜನನೇ ಅನೇಕನ್ತಿ ಕತ್ತಾ ಕಮ್ಮಪಥಾತಿ ನ ವುತ್ತಾ. ಓಳಾರಿಕಕುಸಲಾಕುಸಲಗಹಣೇನೇವ ಸೇಸಕುಸಲಾಕುಸಲಾಪಿ ಗಹಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ರೂಪನ್ತಿ ಭೂತೋಪಾದಾಯಭೇದತೋ ಅಟ್ಠವೀಸತಿವಿಧಂ ರೂಪಂ. ವಿಪಾಕನ್ತಿ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಸೋಳಸನ್ನಂ, ಅಕುಸಲವಿಪಾಕಾನಂ ಸತ್ತನ್ನಞ್ಚ ವಸೇನ ತೇವೀಸತಿವಿಧಂ ವಿಪಾಕಂ. ಕಿರಿಯನ್ತಿ ತಿಣ್ಣಮಹೇತುಕಕಿರಿಯಾನಂ, ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಸಹೇತುಕಕಿರಿಯಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಏಕಾದಸವಿಧಂ ಕಾಮಾವಚರಕಿರಿಯಂ. ವಿಪಾಕಾಭಾವತೋ ಕಿರಿಯಾಮತ್ತಾತಿ ಕಿರಿಯಾ. ಏತ್ತಾವತಾ ಕಾಮಾವಚರಮೇವ ರೂಪಾಬ್ಯಾಕತವಿಪಾಕಾಬ್ಯಾಕತಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತವಸೇನ ವುತ್ತಂ.

ಇಧಟ್ಠಸ್ಸಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ ಠಿತಸ್ಸ. ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ಝಾನಭಾವನಾಸಬ್ಭಾವತೋ ಮನುಸ್ಸಲೋಕವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಝಾನಾನಿ ಪನ ಕದಾಚಿ ಕರಹಚಿ ದೇವಲೋಕೇಪಿ ಲಬ್ಭನ್ತಿ, ರೂಪೀಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇಪಿ ತತ್ರೂಪಪತ್ತಿಕಹೇಟ್ಠೂಪಪತ್ತಿಕಉಪರೂಪಪತ್ತಿಕಾನಂ ವಸೇನ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ಸುದ್ಧಾವಾಸೇ ಪನ ಅರೂಪಾವಚರೇ ಚ ಹೇಟ್ಠೂಪಪತ್ತಿಕಾ ¶ ನತ್ಥಿ. ರೂಪಾರೂಪಾವಚರೇಸು ಅಭಾವಿತಜ್ಝಾನಾ ¶ ಹೇಟ್ಠಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಮಾನಾ ಕಾಮಾವಚರಸುಗತಿಯಂಯೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ, ನ ದುಗ್ಗತಿಯಂ. ತತ್ರೂಪಪನ್ನಸ್ಸಾತಿ ವಿಪಾಕವಸೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಉಪಪನ್ನಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಭವಙ್ಗಚುತಿವಸೇನ ವತ್ತಮಾನಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಿಪಾಕಜ್ಝಾನಾನಿ. ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಸಮಾಪತ್ತೀಸು ಕಿರಿಯಾಬ್ಯಾಕತಾನಿ ನ ವುತ್ತಾನಿ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ನ ವುತ್ತಾನಿ, ಅಥ ಖೋ ಕುಸಲೇಹಿ ಸಮಾನಪವತ್ತಿತ್ತಾ ಕುಸಲೇಸು ವುತ್ತೇಸು ವುತ್ತಾನೇವ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನಿ. ಯಥಾ ಪಟ್ಠಾನೇ ‘‘ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ನಿರುದ್ಧೇ ವಿಪಾಕೋ ತದಾರಮ್ಮಣತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ. ೧.೧.೪೦೬, ೪೦೯) ಕುಸಲಜವನಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಕಿರಿಯಜವನಂ ಸಙ್ಗಹಿತಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನೀತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ. ಏತೇನ ಲೋಕುತ್ತರವಿಪಾಕಾಬ್ಯಾಕತಂ ವುತ್ತಂ. ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಾಬ್ಯಾಕತಂ.

ಪಾಮೋಜ್ಜಮೂಲಕಾತಿ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಮೂಲಂ ಆದಿ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪಾಮೋಜ್ಜಮೂಲಕಾ, ಪಾಮೋಜ್ಜಾದಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಾಮೋಜ್ಜೇನ ಹಿ ಸಮಾಗತಾನೇವ ಹೋನ್ತಿ. ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಜಾಯತೀತಿ ಏತ್ಥ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕರೋತೋಯೇವ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಜಾಯತಿ, ನ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕರೋತೋ. ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕರೋತೋ ಕುಸಲುಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ ನತ್ಥಿ, ಪಗೇವ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ಕಸ್ಮಾ ಸರೂಪೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ಪಾಮೋಜ್ಜಸ್ಸ ಬಲವಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ಪಾಮೋಜ್ಜೇ ಹಿ ಅಸತಿ ಪನ್ತೇಸು ಚ ಸೇನಾಸನೇಸು ಅಧಿಕುಸಲೇಸು ಚ ಧಮ್ಮೇಸು ಅರತಿ ಉಕ್ಕಣ್ಠಿತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಏವಂ ಸತಿ ಭಾವನಾಯೇವ ಉಕ್ಕಮತಿ. ಪಾಮೋಜ್ಜೇ ಪನ ಸತಿ ಅರತಿಅಭಾವತೋ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸ್ಸ ಪನ ಮೂಲಭಾವೇನ ಭಾವನಾಯ ಬಹೂಪಕಾರತ್ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಉಪರಿ ನವಕಂ ವಕ್ಖತಿ.

‘‘ಯತೋ ¶ ಯತೋ ಸಮ್ಮಸತಿ, ಖನ್ಧಾನಂ ಉದಯಬ್ಬಯಂ;

ಲಭತೀ ಪೀತಿಪಾಮೋಜ್ಜಂ, ಅಮತಂ ತಂ ವಿಜಾನತ’’ನ್ತಿ. (ಧ. ಪ. ೩೭೪) –

ವಚನತೋ ವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಚ್ಚಯಾ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇಧ ಪನ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಪಚ್ಚಯಾ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಪಮುದಿತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ, ದುಬ್ಬಲಾ ಪೀತಿ. ಆದಿಕಮ್ಮತ್ಥೇ ಪ-ಕಾರೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಪಮುದಿತಸ್ಸಾತಿ ತೇನ ಪಾಮೋಜ್ಜೇನ ಪಮುದಿತಸ್ಸ ತುಟ್ಠಸ್ಸ. ಪಮೋದಿತಸ್ಸಾತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಸೋಯೇವತ್ಥೋ. ಪೀತೀತಿ ಬಲವಪೀತಿ. ಪೀತಿಮನಸ್ಸಾತಿ ಪೀತಿಯುತ್ತಮನಸ್ಸ. ಯುತ್ತಸದ್ದಸ್ಸ ಲೋಪೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಯಥಾ ಅಸ್ಸರಥೋತಿ ¶ . ಕಾಯೋತಿ ನಾಮಕಾಯೋ, ರೂಪಕಾಯೇನ ಸಹ ವಾ. ಪಸ್ಸಮ್ಭತೀತಿ ವೂಪಸನ್ತದರಥೋ ಹೋತಿ. ಪಸ್ಸದ್ಧಕಾಯೋತಿ ¶ ಉಭಯಪಸ್ಸದ್ಧಿಯೋಗೇನ ನಿಬ್ಬುತಕಾಯೋ. ಸುಖಂ ವೇದೇತೀತಿ ಚೇತಸಿಕಂ ಸುಖಂ ವಿನ್ದತಿ, ಕಾಯಿಕಸುಖೇನ ಸಹ ವಾ. ಸುಖಿನೋತಿ ಸುಖಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ. ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಿಯತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಂ ಆಧಿಯತಿ, ಏಕಗ್ಗಂ ಹೋತಿ. ಸಮಾಹಿತೇ ಚಿತ್ತೇತಿ ಭಾವೇನಭಾವಲಕ್ಖಣತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮವಚನಂ. ಚಿತ್ತಸಮಾಹಿತಭಾವೇನ ಹಿ ಯಥಾಭೂತಜಾನನಂ ಲಕ್ಖೀಯತಿ. ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಾದಿವಸೇನ ಸಙ್ಖಾರಂ ಯಥಾಸಭಾವಂ ಜಾನಾತಿ. ಪಸ್ಸತೀತಿ ತಂಯೇವ ಚಕ್ಖುನಾ ದಿಟ್ಠಂ ವಿಯ ಫುಟಂ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸತಿ. ನಿಬ್ಬಿನ್ದತೀತಿ ನವವಿಧವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಯೋಗೇನ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಉಕ್ಕಣ್ಠತಿ. ನಿಬ್ಬಿನ್ದಂ ವಿರಜ್ಜತೀತಿ ತಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಸಿಖಂ ಪಾಪೇನ್ತೋ ಮಗ್ಗಞಾಣಯೋಗೇನ ಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ವಿರತ್ತೋ ಹೋತಿ. ವಿರಾಗಾ ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ವಿರಾಗಸಙ್ಖಾತಮಗ್ಗಹೇತು ಫಲವಿಮುತ್ತಿಯಾ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಅಧಿಮೋಕ್ಖೇನ ವಿಮುಚ್ಚತಿ. ಕೇಸುಚಿ ಪನ ಪೋತ್ಥಕೇಸು ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಾರೇ ‘‘ಸಮಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿ ಸಚ್ಚನಯೋ ಲಿಖಿತೋ, ಸೋಪಿ ಚ ಕೇಸುಚಿ ಪೋತ್ಥಕೇಸು ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿ ಕರೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಲಿಖಿತೋ. ವಾರದ್ವಯೇಪಿ ಬ್ಯಞ್ಜನತೋಯೇವ ವಿಸೇಸೋ, ನ ಅತ್ಥತೋ. ‘‘ನಿಬ್ಬಿನ್ದಂ ವಿರಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ವುತ್ತತ್ತಾ ಮಗ್ಗಞಾಣೇ ಚ ಸಿದ್ಧೇ ಚತುಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಕಿಚ್ಚಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಚತುಸಚ್ಚನಯೇನ ವುತ್ತವಾರೋಪಿ ಇಮಿನಾ ವಾರೇನ ಅತ್ಥತೋ ಅವಿಸಿಟ್ಠೋಯೇವ.

೭೪. ಇದಾನಿ ಅನಿಚ್ಚತೋತಿಆದೀಹಿ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ವಿಸೇಸೇನ್ತೋ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಮನಸಿ ಕರೋತೀತಿಆದಿಮಾಹ. ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕಾತಿ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಮೂಲಂ ಪತಿಟ್ಠಾ ಏತೇಸನ್ತಿ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಮೂಲಕಾ. ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಂ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾಯೇವ ಹಿ ಪಾಮೋಜ್ಜಾದಯೋ ನವ ನ ಹೋನ್ತಿ. ಸಮಾಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನಾತಿ ಕಾರಣಭೂತೇನ ಚಿತ್ತೇನ. ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾಯ ಪಜಾನಾತಿ. ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಯೋನಿಸೋ ಮನಸಿ ಕರೋತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಅನುಸ್ಸವವಸೇನ ಪುಬ್ಬಭಾಗಸಚ್ಚಾನುಬೋಧೋಪಿ ಸಙ್ಗಯ್ಹತಿ. ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋತಿ ಚ ಉಪಾಯೇನ ಮನಸಿಕಾರೋ.

ಧಾತುನಾನತ್ತಂ ¶ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಫಸ್ಸನಾನತ್ತನ್ತಿ ಚಕ್ಖಾದಿಧಾತುನಾನತ್ತಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿನಾನತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಫಸ್ಸನಾನತ್ತಂ ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಾದಿನಾನತ್ತಂ ಪಟಿಚ್ಚ. ವೇದನಾನಾನತ್ತನ್ತಿ ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿವೇದನಾನಾನತ್ತಂ ¶ . ಸಞ್ಞಾನಾನತ್ತನ್ತಿ ಕಾಮಸಞ್ಞಾದಿನಾನತ್ತಂ. ಸಙ್ಕಪ್ಪನಾನತ್ತನ್ತಿ ಕಾಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಿನಾನತ್ತಂ. ಛನ್ದನಾನತ್ತನ್ತಿ ಸಙ್ಕಪ್ಪನಾನತ್ತತಾಯ ರೂಪೇ ಛನ್ದೋ ಸದ್ದೇ ಛನ್ದೋತಿ ಏವಂ ¶ ಛನ್ದನಾನತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಪರಿಳಾಹನಾನತ್ತನ್ತಿ ಛನ್ದನಾನತ್ತತಾಯ ರೂಪಪರಿಳಾಹೋ ಸದ್ದಪರಿಳಾಹೋತಿ ಏವಂ ಪರಿಳಾಹನಾನತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಪರಿಯೇಸನಾನಾನತ್ತನ್ತಿ ಪರಿಳಾಹನಾನತ್ತತಾಯ ರೂಪಪರಿಯೇಸನಾದಿನಾನತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಲಾಭನಾನತ್ತನ್ತಿ ಪರಿಯೇಸನಾನಾನತ್ತತಾಯ ರೂಪಪಟಿಲಾಭಾದಿನಾನತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ.

ಧಮ್ಮನಾನತ್ತಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨೦-೨೪. ಞಾಣಪಞ್ಚಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೭೫. ಞಾಣಪಞ್ಚಕನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ತೇಸಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಞಾಣಾನಂ ಅನುಪುಬ್ಬಸಮ್ಬನ್ಧಸಬ್ಭಾವತೋ ಏಕತೋವ ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ಕತಾನಿ. ಅಭಿಞ್ಞಾತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಧಮ್ಮಸಭಾವಲಕ್ಖಣಜಾನನವಸೇನ ಸುಟ್ಠು ಞಾತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಞಾತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾವಸೇನ ಸಭಾವತೋ ಞಾತತ್ತಾ ಞಾತಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ. ಯೇನ ಞಾಣೇನ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಞಾತಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಂ ಞಾತಟ್ಠೇನ ಞಾಣಂ, ಪಜಾನನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಸೇಸಞಾಣಾನಿಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ. ಪರಿಞ್ಞಾತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಸಮನ್ತತೋ ಞಾತಾ ಹೋನ್ತಿ. ತೀರಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾವಸೇನ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತಾ ಸಮಾಪಿತಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ. ಪಹೀನಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದಿನಾ ಞಾಣೇನ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಯೋ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಪಹೀನಾ ಹೋನ್ತಿ. ಪರಿಚ್ಚತ್ತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಹಾನವಸೇನೇವ ಛಡ್ಡಿತಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ. ಭಾವಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವಡ್ಢಿತಾ ಪರಿಭಾವಿತಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ. ಏಕರಸಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಸಕಿಚ್ಚಸಾಧನಪಟಿಪಕ್ಖಪಹಾನೇನ ಏಕಕಿಚ್ಚಾ ಹೋನ್ತಿ, ಪಚ್ಚನೀಕತೋ ವಾ ವಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ವಿಮುತ್ತಿರಸೇನ ಏಕರಸಾ ಹೋನ್ತಿ. ಸಚ್ಛಿಕತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಟಿಲಾಭವಸೇನ ಫಲಧಮ್ಮೋ ಪಟಿವೇಧವಸೇನ ನಿಬ್ಬಾನಧಮ್ಮೋತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಫಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪಟಿಲಾಭಫುಸನೇನ ಪಟಿವೇಧಫುಸನೇನ ಚ ಫಸ್ಸಿತಾ ಅನುಭೂತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಇಮಾನಿ ಪಞ್ಚ ಞಾಣಾನಿ ಹೇಟ್ಠಾ ಸುತಮಯಞಾಣವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ, ಇಧ ಸಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ.

ಞಾಣಪಞ್ಚಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨೫-೨೮. ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೭೬. ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಯಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮೇ ಅವುತ್ತೇ ತಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚಂ ನ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ, ತಸ್ಮಾ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾನಂ ಪಟಿಪಾಟಿಂ ಅನಾದಿಯಿತ್ವಾ ಪಠಮಂ ಧಮ್ಮಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ. ಧಮ್ಮಾದೀನಂ ¶ ಅತ್ಥಾ ವುತ್ತಾಯೇವ. ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಧಮ್ಮೋತಿಆದೀಹಿ ಧಮ್ಮಸದ್ದಪರಿಯಾಪನ್ನೇ ಧಮ್ಮೇ ವತ್ವಾ ನಾನತ್ತಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಅಞ್ಞೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಧಮ್ಮೋತಿಆದಿಮಾಹ. ‘‘ಅಞ್ಞೋ ಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತೇ ಧಮ್ಮಾನಂ ನಾನತ್ತಂ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ. ಪಟಿವಿದಿತಾತಿ ಅಭಿಮುಖಭಾವೇನ ವಿದಿತಾ ಪಾಕಟಾ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ. ತೇನ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ. ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೋ ಅತ್ಥೋತಿಆದೀಹಿ ತೇಸಂ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಾದಿಕಿಚ್ಚಂ ಅತ್ಥೋ ನಾಮಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸನ್ದಸ್ಸೇತುನ್ತಿ ಪರಂ ಞಾಪೇತುಕಾಮಸ್ಸ ಪರಂ ಸನ್ದಸ್ಸೇತುಂ. ಪರಸ್ಸ ಪನ ವಚನಂ ಸುಣನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಲಬ್ಭತಿಯೇವ. ಬ್ಯಞ್ಜನನಿರುತ್ತಾಭಿಲಾಪಾತಿ ನಾಮಬ್ಯಞ್ಜನಂ ನಾಮನಿರುತ್ತಿ ನಾಮಾಭಿಲಾಪೋ. ನಾಮಞ್ಹಿ ಅತ್ಥಂ ಬ್ಯಞ್ಜಯತೀತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ‘‘ಸಙ್ಖತಮಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಸ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೭೯) ಏವಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಸಹೇತುಕಂ ಕತ್ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನತ್ತಾ ನಿರುತ್ತಿ, ಅಭಿಲಪೀಯತಿ ಏತೇನ ಅತ್ಥೋತಿ ಅಭಿಲಾಪೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ನಾಮಞ್ಚ ನಾಮೇತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ – ಸಾಮಞ್ಞನಾಮಂ, ಗುಣನಾಮಂ, ಕಿತ್ತಿಮನಾಮಂ, ಓಪಪಾತಿಕನಾಮನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಪಠಮಕಪ್ಪಿಕೇಸು ಮಹಾಜನೇನ ಸಮ್ಮನ್ನಿತ್ವಾ ಠಪಿತತ್ತಾ ‘‘ಮಹಾಸಮ್ಮತೋ’’ತಿ ರಞ್ಞೋ ನಾಮಂ ಸಾಮಞ್ಞನಾಮಂ. ಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಮಹಾಜನಸಮ್ಮತೋತಿ ಖೋ, ವಾಸೇಟ್ಠ, ‘ಮಹಾಸಮ್ಮತೋ ಮಹಾಸಮ್ಮತೋ’ತ್ವೇವ ಪಠಮಂ ಅಕ್ಖರಂ ಉಪನಿಬ್ಬತ್ತ’’ನ್ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೩೧). ‘‘ಧಮ್ಮಕಥಿಕೋ ಪಂಸುಕೂಲಿಕೋ ವಿನಯಧರೋ ತಿಪಿಟಕಧರೋ ಸದ್ಧೋ ಸತೋ’’ತಿ ಏವರೂಪಂ ಗುಣತೋ ಆಗತನಾಮಂ ಗುಣನಾಮಂ. ‘‘ಭಗವಾ ¶ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ’’ತಿಆದೀನಿಪಿ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಅನೇಕಾನಿ ನಾಮಸತಾನಿ ಗುಣನಾಮಾನೇವ. ತೇನ ವುತ್ತಂ –

‘‘ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ ನಾಮಾನಿ, ಸಗುಣೇನ ಮಹೇಸಿನೋ;

ಗುಣೇಹಿ ನಾಮಮುದ್ಧೇಯ್ಯಂ, ಅಪಿ ನಾಮಸಹಸ್ಸತೋ’’ತಿ.

ಯಂ ಪನ ಜಾತಸ್ಸ ಕುಮಾರಕಸ್ಸ ನಾಮಗ್ಗಹಣದಿವಸೇ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಾನಂ ಸಕ್ಕಾರಂ ಕತ್ವಾ ಸಮೀಪೇ ಠಿತಾ ಞಾತಕಾ ಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ಪಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ‘‘ಅಯಂ ಅಸುಕೋ ನಾಮಾ’’ತಿ ನಾಮಂ ಕರೋನ್ತಿ, ಇದಂ ಕಿತ್ತಿಮನಾಮಂ. ಯಾ ಪನ ಪುರಿಮಪಞ್ಞತ್ತಿ ಅಪರಪಞ್ಞತ್ತಿಯಂ ಪತತಿ, ಪುರಿಮವೋಹಾರೋ ಪಚ್ಛಿಮವೋಹಾರೇ ಪತತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ, ಪುರಿಮಕಪ್ಪೇಪಿ ಚನ್ದೋ ಚನ್ದೋಯೇವ ನಾಮ, ಏತರಹಿಪಿ ಚನ್ದೋಯೇವ. ಅತೀತೇ ಸೂರಿಯೋ, ಸಮುದ್ದೋ, ಪಥವೀ, ಪಬ್ಬತೋ ಪಬ್ಬತೋಯೇವ ನಾಮ, ಏತರಹಿಪಿ ಪಬ್ಬತೋಯೇವಾತಿ, ಇದಂ ಓಪಪಾತಿಕನಾಮಂ. ಇದಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ನಾಮಂ ಏಕಂ ನಾಮಮೇವ ¶ ಹೋತಿ ¶ , ತಂ ಲೋಕಸಙ್ಕೇತಮತ್ತಸಿದ್ಧಂ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಂ. ಅಞ್ಞೇ ಪನ ‘‘ನಾಮಂ ನಾಮ ಅತ್ಥಜೋತಕೋ ಸದ್ದೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಬಲಬೋಜ್ಝಙ್ಗಮಗ್ಗಙ್ಗಾನಂ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನೇವ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨೯-೩೧. ಞಾಣತ್ತಯನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೭೮. ಞಾಣತ್ತಯನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ. ಅನಿಮಿತ್ತೇತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ. ಅಧಿಮುತ್ತತ್ತಾತಿ ತನ್ನಿನ್ನಭಾವೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಟ್ಠತ್ತಾ. ಫುಸ್ಸ ಫುಸ್ಸ ವಯಂ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಂ ಞಾಣೇನ ಫುಸಿತ್ವಾ ಫುಸಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಭಙ್ಗಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನೇವ ಪಸ್ಸತಿ. ಏತೇನ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾ ಸಿದ್ಧಾ. ಸಾ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಂ ಸಾಧೇತಿ, ಅನಿಚ್ಚಸ್ಸ ದುಕ್ಖತ್ತಾ ಸಾ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಂ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅನತ್ತತ್ತಾ ಸಾ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನನ್ತಿ ಏವಮೇತ್ಥ ತಿಸ್ಸೋ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ವುತ್ತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಹಾರೋತಿ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯತೋ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಸೋ ವಿಪಸ್ಸನತ್ತಯವಿಹಾರೋ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಹಾರೋ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಪಣಿಧಿನ್ತಿ ತಣ್ಹಂ. ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೇತಿ ತಣ್ಹಾಪಟಿಪಕ್ಖೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ. ಅಭಿನಿವೇಸನ್ತಿ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸಂ. ಸುಞ್ಞತೇತಿ ಅತ್ತವಿರಹಿತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ. ಸುಞ್ಞತೋತಿ ಸುಞ್ಞಂಯೇವ ಸುಞ್ಞತೋ. ಪವತ್ತಂ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾತಿ ವಿಪಾಕಪ್ಪವತ್ತಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಯ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ. ಸುಗತಿಸಙ್ಖಾತವಿಪಾಕಪ್ಪವತ್ತಾಭಿನನ್ದಿನೋ ಹಿ ಸತ್ತಾ. ಅಯಂ ಪನ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮೋ ತಂ ಪವತ್ತಂ, ಸಬ್ಬಞ್ಚ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಅಜ್ಝುಪೇಕ್ಖತಿಯೇವ. ಏವಞ್ಹಿ ದಿಟ್ಠೇ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ. ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾತಿ ಆವಜ್ಜನೇನ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾ. ಸಮಾಪಜ್ಜತೀತಿ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ. ಅನಿಮಿತ್ತಾ ಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ನಿಮಿತ್ತಂ ಭಯತೋ ದಿಸ್ವಾ ಸಮಾಪನ್ನತ್ತಾ ಅನಿಮಿತ್ತಾ ಸಮಾಪತ್ತಿ ನಾಮ. ಅನಿಮಿತ್ತವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರವಸೇನ ಚ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಸೇನ ಚ ತದುಭಯಂ ನಾಮ ಹೋತಿ.

೭೯. ಇದಾನಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಮೇವ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ರೂಪನಿಮಿತ್ತನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ಜರಾಮರಣಗ್ಗಹಣೇ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಮೇವ. ‘‘ಅಞ್ಞೋ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಹಾರೋ’’ತಿಆದೀಹಿ ವುತ್ತೇಯೇವ ನಿಗಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸಙ್ಖೇಪೇನ ವಿಹಾರಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ನಾಮ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣೇ ಠಿತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರನಾನತ್ತೇ ಞಾಣಂ ¶ ಸಮಾಪತ್ತಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ನಾಮ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿನಾನತ್ತೇ ಞಾಣಂ. ವಿಹಾರಸಮಾಪತ್ತಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ ನಾಮ ತದುಭಯನಾನತ್ತೇ ಞಾಣಂ. ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರೇನೇವ ¶ ವೀತಿನಾಮೇತುಕಾಮೋ ವಿಪಸ್ಸನಾವಿಹಾರಮೇವ ಪವತ್ತೇತಿ, ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಿಹಾರೇನೇವ ವೀತಿನಾಮೇತುಕಾಮೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಉಸ್ಸಕ್ಕಿತ್ವಾ ¶ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಿಹಾರಮೇವ ಪವತ್ತೇತಿ, ತದುಭಯೇನ ವೀತಿನಾಮೇತುಕಾಮೋ ತದುಭಯಂ ಪವತ್ತೇತಿ. ಏವಂ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಪ್ಪಾಯವಸೇನ ತಿವಿಧಂ ಜಾತಂ. ಸೇಸಮೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಙ್ಖಾರುಪೇಕ್ಖಾಞಾಣವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತಮೇವ.

ಞಾಣತ್ತಯನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩೨. ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೮೦. ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಸೇನಾತಿಆದೀಸು ನೇಕ್ಖಮ್ಮಅಬ್ಯಾಪಾದಆಲೋಕಸಞ್ಞಾಅವಿಕ್ಖೇಪಧಮ್ಮವವತ್ಥಾನಞಾಣಪಾಮೋಜ್ಜಾನಿ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಸ್ಸ ವಿಪಕ್ಖಭೂತಾ ಸತ್ತ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಏವ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಗ್ಗತಾ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ಏಕಗ್ಗಸ್ಸ ಭಾವೋ ಏಕಗ್ಗತಾ, ನಾನಾರಮ್ಮಣೇ ನ ವಿಕ್ಖಿಪತಿ ತೇನ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ, ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಗ್ಗತಾಸಙ್ಖಾತೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಮಾಧೀತಿ ಏಕಾರಮ್ಮಣೇ ಸಮಂ ಆಧೀಯತಿ ತೇನ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಸಮಾಧಿ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವಸೇನಾತಿ ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿನಾಪಿ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಸ್ಸ ಯಥಾಭೂತಾವಬೋಧತೋ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ವಸೇನ. ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಞಾಣನ್ತಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಖೀಯನ್ತೀತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಖೀಯನ್ತಿ. ಇತೀತಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ನಿಗಮನಂ. ಪಠಮಂ ಸಮಥೋತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಸಮಾಧಿ ಹೋತಿ. ಪಚ್ಛಾ ಞಾಣನ್ತಿ ಅಪರಭಾಗೇ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಞಾಣಂ ಹೋತಿ.

ಕಾಮಾಸವೋತಿ ಪಞ್ಚಕಾಮಗುಣಿಕರಾಗೋ. ಭವಾಸವೋತಿ ರೂಪಾರೂಪಭವೇಸು ಛನ್ದರಾಗೋ ಝಾನನಿಕನ್ತಿ ಸಸ್ಸತದಿಟ್ಠಿಸಹಜಾತೋ ರಾಗೋ ಭವವಸೇನ ಪತ್ಥನಾ. ದಿಟ್ಠಾಸವೋತಿ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಯೋ. ಅವಿಜ್ಜಾಸವೋತಿ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅಟ್ಠಸು ಠಾನೇಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ. ಭುಮ್ಮವಚನೇನ ಓಕಾಸಪುಚ್ಛಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಆಸವಕ್ಖಯಕರೇನ ಮಗ್ಗೇನ ಆಸವಕ್ಖಯಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ಏತ್ಥಾ’’ತಿ ಓಕಾಸವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ಕತಂ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅನವಸೇಸೋತಿ ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಅವಸೇಸೋತಿ ಅನವಸೇಸೋ. ಅಪಾಯಗಮನೀಯೋತಿ ನಿರಯತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಪೇತ್ತಿವಿಸಯಾಸುರಕಾಯಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸುಖಸಙ್ಖಾತಾ ಅಯಾ ಅಪೇತತ್ತಾ ಅಪಾಯಾ, ಯಸ್ಸ ಸಂವಿಜ್ಜತಿ ¶ , ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಅಪಾಯೇ ಗಮೇತೀತಿ ಅಪಾಯಗಮನೀಯೋ. ಆಸವಕ್ಖಯಕಥಾ ದುಭತೋವುಟ್ಠಾನಕಥಾಯಂ ವುತ್ತಾ.

ಅವಿಕ್ಖೇಪವಸೇನಾತಿ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ¶ ಉಪನಿಸ್ಸಯಭೂತಸಮಾಧಿವಸೇನ. ಪಥವೀಕಸಿಣವಸೇನಾತಿಆದೀಸು ದಸ ಕಸಿಣಾನಿ ತದಾರಮ್ಮಣಿಕಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ, ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಆದಯೋ ¶ ಮರಣಸ್ಸತಿ ಉಪಸಮಾನುಸ್ಸತಿ ಚ ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನವಸೇನ ವುತ್ತಾ, ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿ ಕಾಯಗತಾಸತಿ ಚ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿವಸೇನ ವುತ್ತಾ, ದಸ ಅಸುಭಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನವಸೇನ ವುತ್ತಾ.

ಬುದ್ಧಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿ. ‘‘ಇತಿಪಿ ಸೋ ಭಗವಾ ಅರಹ’’ನ್ತಿಆದಿಬುದ್ಧಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ (ಮ. ನಿ. ೧.೭೪; ಅ. ನಿ. ೩.೭೧; ೯.೨೭) ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ, ತಸ್ಸಾ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಯಾ ವಸೇನ. ತಥಾ ಧಮ್ಮಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಧಮ್ಮಾನುಸ್ಸತಿ. ‘‘ಸ್ವಾಕ್ಖಾತೋ ಭಗವತಾ ಧಮ್ಮೋ’’ತಿಆದಿಧಮ್ಮಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಸಙ್ಘಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಸಙ್ಘಾನುಸ್ಸತಿ. ‘‘ಸುಪ್ಪಟಿಪನ್ನೋ ಭಗವತೋ ಸಾವಕಸಙ್ಘೋ’’ತಿಆದಿಸಙ್ಘಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಸೀಲಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಸೀಲಾನುಸ್ಸತಿ. ಅತ್ತನೋ ಅಖಣ್ಡತಾದಿಸೀಲಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಚಾಗಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಚಾಗಾನುಸ್ಸತಿ. ಅತ್ತನೋ ಮುತ್ತಚಾಗತಾದಿಚಾಗಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ದೇವತಾ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ದೇವತಾನುಸ್ಸತಿ. ದೇವತಾ ಸಕ್ಖಿಟ್ಠಾನೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಸದ್ಧಾದಿಗುಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಆನಾಪಾನೇ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸತಿ ಆನಾಪಾನಸ್ಸತಿ. ಆನಾಪಾನನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಮರಣಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಸತಿ ಮರಣಸ್ಸತಿ. ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯುಪಚ್ಛೇದಸಙ್ಖಾತಮರಣಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಂ ಪಟಿಕೂಲಾನಂ ಆಯತ್ತಾ ಆಕರತ್ತಾ ಕಾಯೋತಿಸಙ್ಖಾತೇ ಸರೀರೇ ಗತಾ ಪವತ್ತಾ, ತಾದಿಸಂ ವಾ ಕಾಯಂ ಗತಾ ಸತಿ ಕಾಯಗತಾಸತಿ. ‘‘ಕಾಯಗತಸತೀ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬೇ ರಸ್ಸಂ ಅಕತ್ವಾ ‘‘ಕಾಯಗತಾಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಾ. ತಥೇವ ಇಧಾಪಿ ಕಾಯಗತಾಸತಿವಸೇನಾತಿ ವುತ್ತಂ. ಕೇಸಾದಿಕೇಸು ಕಾಯಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಪಟಿಕೂಲನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಉಪಸಮಂ ಆರಬ್ಭ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸ್ಸತಿ ಉಪಸಮಾನುಸ್ಸತಿ. ಸಬ್ಬದುಕ್ಖೂಪಸಮಾರಮ್ಮಣಾಯ ಸತಿಯಾ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ದಸ ಅಸುಭಾ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಾ.

೮೧. ದೀಘಂ ¶ ಅಸ್ಸಾಸವಸೇನಾತಿಆದೀನಿ ಅಪ್ಪನೂಪಚಾರಸಮಾಧಿಭೇದಂಯೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಾನಿ. ದೀಘಂ ಅಸ್ಸಾಸವಸೇನಾತಿ ದೀಘನ್ತಿ ವುತ್ತಅಸ್ಸಾಸವಸೇನ. ‘‘ದೀಘಂ ವಾ ಅಸ್ಸಸನ್ತೋ ದೀಘಂ ಅಸ್ಸಸಾಮೀತಿ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೭೪; ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೭; ೩.೧೪೮) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ಸಬ್ಬಕಾಯಪಟಿಸಂವೇದೀತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಕಾಯಸ್ಸ ¶ ಪಟಿಸಂವೇದೀ. ಪಸ್ಸಮ್ಭಯಂ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರನ್ತಿ ಓಳಾರಿಕಂ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಙ್ಖಾತಂ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಂ ಪಸ್ಸಮ್ಭೇನ್ತೋ ವೂಪಸಮೇನ್ತೋ. ‘‘ದೀಘಂ ರಸ್ಸಂ ಸಬ್ಬಕಾಯಪಟಿಸಂವೇದೀ ಪಸ್ಸಮ್ಭಯಂ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾವ ಚತುಕ್ಕೇನ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋ. ಪೀತಿಪಟಿಸಂವೇದೀತಿ ಪೀತಿಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೋ. ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಪಟಿಸಂವೇದೀತಿ ಸಞ್ಞಾವೇದನಾಸಙ್ಖಾತಂ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋನ್ತೋ. ಅಭಿಪ್ಪಮೋದಯಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ ಮೋದೇನ್ತೋ. ಸಮಾದಹಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಆರಮ್ಮಣೇ ¶ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಂ ಠಪೇನ್ತೋ. ವಿಮೋಚಯಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ ನೀವರಣಾದೀಹಿ ವಿಮೋಚೇನ್ತೋ. ಪೀತಿಪಟಿಸಂವೇದೀ ಸುಖಪಟಿಸಂವೇದೀ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಪಟಿಸಂವೇದೀ ಪಸ್ಸಮ್ಭಯಂ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರನ್ತಿ ಚತುಕ್ಕಞ್ಚ ಚಿತ್ತಪಟಿಸಂವೇದೀ ಅಭಿಪ್ಪಮೋದಯಂ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾದಹಂ ಚಿತ್ತಂ ವಿಮೋಚಯಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಚತುಕ್ಕಞ್ಚ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಮಾಧಿವಸೇನ ಚ ವುತ್ತಾನಿ. ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ. ವಿರಾಗಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸನಾವಸೇನ. ನಿರೋಧಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಭಙ್ಗಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ. ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ. ಸಾ ಹಿ ತದಙ್ಗವಸೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಖನ್ಧಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಕಿಲೇಸೇ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ. ಸಙ್ಖತದೋಸದಸ್ಸನೇನ ಚ ತಬ್ಬಿಪರೀತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ತನ್ನಿನ್ನತಾಯ ಪಕ್ಖನ್ದತಿ. ಇದಂ ಚತುಕ್ಕಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಮಾಧಿವಸೇನೇವ ವುತ್ತಂ. ಅಸ್ಸಾಸವಸೇನ ಪಸ್ಸಾಸವಸೇನಾತಿ ಚೇತ್ಥ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಪವತ್ತಿಮತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ, ನ ತದಾರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ. ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನೇತ್ಥ ಆನಾಪಾನಕಥಾಯಂ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತಿ.

ಆನನ್ತರಿಕಸಮಾಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩೩. ಅರಣವಿಹಾರಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೮೨. ಅರಣವಿಹಾರಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದಯೋ ವುತ್ತತ್ಥಾ. ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಹಾರೋತಿ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಸುಞ್ಞತಾಕಾರೇನೇವ ಪವತ್ತಾ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ. ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಹಾರೋತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಅನಿಮಿತ್ತಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ. ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ¶ ವಿಹಾರೋತಿ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾಕಾರೇನ ಪವತ್ತಾ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿ. ಸುಞ್ಞತೇ ಅಧಿಮುತ್ತತಾತಿ ಸುಞ್ಞತೇ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಞ್ಞಾವಸೇನ ಅಧಿಮುತ್ತತಾ. ಸೇಸದ್ವಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಪಠಮಂ ಝಾನನ್ತಿಆದೀಹಿ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಾ ಝಾನಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ವುತ್ತಾ. ಅರಹತೋಯೇವ ಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತಿಝಾನಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹೀನತ್ತಾ ‘‘ಅರಣವಿಹಾರೋ’’ತಿ ವತ್ತುಂ ಅರಹನ್ತಿ.

ಪಠಮೇನ ಝಾನೇನ ನೀವರಣೇ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಙ್ಗೀ ಪಠಮೇನ ಝಾನೇನ ನೀವರಣೇ ಹರತೀತಿ ತಂ ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಅರಣವಿಹಾರೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅರಹತೋ ನೀವರಣಾಭಾವೇಪಿ ನೀವರಣವಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ಪಠಮಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ನೀವರಣೇ ಹರತೀತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವಿಪಸ್ಸನಾಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ತಿಧಾ ಅರಣವಿಹಾರಞಾಣಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಕಸ್ಮಾ ಝಾನಸಮಾಪತ್ತಿಯೋವ ¶ ಅರಣವಿಹಾರೋತಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾತಿ ಚೇ? ಉದ್ದೇಸವಸೇನೇವ ತಾಸಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ಅರಣವಿಹಾರತಾಯ ಸಿದ್ಧತ್ತಾ. ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪನ ಭೂಮಿಭೂತಾನಂ ಝಾನಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ಅರಣವಿಹಾರತಾ ಅವುತ್ತೇ ನ ಸಿಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಸಿದ್ಧಮೇವ ಸಾಧೇತುಂ ‘‘ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಅರಣವಿಹಾರೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಾಸಞ್ಹಿ ಅರಣವಿಹಾರತಾ ಉದ್ದೇಸವಸೇನ ಅಸಿದ್ಧಾಪಿ ನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸಿದ್ಧಾತಿ. ತೇಸಂ ವಾ ಯೋಜಿತನಯೇನೇವ ¶ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ, ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಸುಖಸಞ್ಞಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ, ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಅತ್ತಸಞ್ಞಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ, ಸುಞ್ಞತೋ ವಿಹಾರೋ ಅಸುಞ್ಞತಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ, ಅನಿಮಿತ್ತೋ ವಿಹಾರೋ ನಿಮಿತ್ತಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೋ ವಿಹಾರೋ ಪಣಿಧಿಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ, ಸುಞ್ಞತಾಧಿಮುತ್ತತಾ ಅಸುಞ್ಞತಾಧಿಮುತ್ತಿಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ, ಅನಿಮಿತ್ತಾಧಿಮುತ್ತತಾ ನಿಮಿತ್ತಾಧಿಮುತ್ತಿಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ, ಅಪ್ಪಣಿಹಿತಾಧಿಮುತ್ತತಾ ಪಣಿಹಿತಾಧಿಮುತ್ತಿಂ ಹರತೀತಿ ಅರಣವಿಹಾರೋ’’ತಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬಂ.

ಅರಣವಿಹಾರಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩೪. ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೮೩. ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಸಮಥಬಲನ್ತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಯೋ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಸಮೇತೀತಿ ಸಮಥೋ, ಸೋಯೇವ ಅಕಮ್ಪನೀಯಟ್ಠೇನ ಬಲಂ. ಅನಾಗಾಮಿಅರಹನ್ತಾನಂಯೇವ ಸಮಾಧಿಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ಪಹಾನೇನ ಸಮಾಧಿಸ್ಮಿಂ ಪರಿಪೂರಕಾರಿಭಾವಪ್ಪತ್ತತ್ತಾ ತೇಸಂಯೇವ ಸಮಾಧಿ ಬಲಪ್ಪತ್ತೋತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸಮಥಬಲ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಅಞ್ಞೇಸಂ. ಸಮಾಧಿಬಲನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ವಿಪಸ್ಸನಾಬಲನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ವಿವಿಧೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಧಮ್ಮೇ ಪಸ್ಸತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ, ಸಾಯೇವ ಅಕಮ್ಪನೀಯಟ್ಠೇನ ಬಲಂ. ತೇಸಂಯೇವ ಉಭಿನ್ನಂ ಬಲಪ್ಪತ್ತಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ. ತತ್ಥ ಸಮಥಬಲಂ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನವೂಪಸಮನತ್ಥಂ ನಿರೋಧೇ ಚ ಪಟಿಪಾದನತ್ಥಂ, ವಿಪಸ್ಸನಾಬಲಂ ಪವತ್ತೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ನಿರೋಧೇ ಚ ಆನಿಸಂಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ.

ನೀವರಣೇತಿ ನಿಮಿತ್ತತ್ಥೇ ಭುಮ್ಮವಚನಂ, ನೀವರಣನಿಮಿತ್ತಂ ನೀವರಣಪಚ್ಚಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕರಣತ್ಥೇ ವಾ ಭುಮ್ಮವಚನಂ, ನೀವರಣೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಝಾನಸಮಙ್ಗೀಪುಗ್ಗಲೋ. ಅಥ ವಾ ಝಾನನ್ತಿ ಝಾನಙ್ಗಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ಪಠಮೇನ ಝಾನೇನ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಮಾಧಿ ನೀವರಣೇ ನ ಕಮ್ಪತಿ. ಅಯಮೇವ ಚೇತ್ಥ ಯೋಜನಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ. ಉದ್ಧಚ್ಚೇ ಚಾತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಉದ್ಧಚ್ಚೇ ಚ. ಉದ್ಧಚ್ಚನ್ತಿ ಚ ಉದ್ಧತಭಾವೋ ¶ , ತಂ ಅವೂಪಸಮಲಕ್ಖಣಂ. ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಕಿಲೇಸೇ ಚಾತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚೇನ ಸಹಗತೇ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಭಾವಂ ಗತೇ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಮೋಹಅಹಿರಿಕಅನೋತ್ತಪ್ಪಕಿಲೇಸೇ ಚ. ಖನ್ಧೇ ಚಾತಿ ಉದ್ಧಚ್ಚಸಮ್ಪಯುತ್ತಚತುಕ್ಖನ್ಧೇ ಚ. ನ ಕಮ್ಪತಿ ನ ಚಲತಿ ನ ವೇಧತೀತಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವೇವಚನಾನಿ. ಉದ್ಧಚ್ಚೇ ನ ಕಮ್ಪತಿ, ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಕಿಲೇಸೇ ನ ಚಲತಿ, ಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತಕ್ಖನ್ಧೇ ನ ವೇಧತೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ವಿಪಸ್ಸನಾಬಲಂ ಸತ್ತನ್ನಂಯೇವ ಅನುಪಸ್ಸನಾನಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ¶ ತಾಸಂಯೇವ ವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಬಲಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಂ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಚಾತಿ ದ್ವಾದಸಸುಪಿ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇಸು ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಚ. ಅವಿಜ್ಜಾಸಹಗತಕಿಲೇಸೇ ಚಾತಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಲೋಭದೋಸಮಾನದಿಟ್ಠಿವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಥಿನಉದ್ಧಚ್ಚಅಹಿರಿಕಅನೋತ್ತಪ್ಪಕಿಲೇಸೇ ಚ.

ವಚೀಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾ. ‘‘ಪುಬ್ಬೇ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿಚಾರೇತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ವಾಚಂ ಭಿನ್ದತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೩) ವಚನತೋ ¶ ವಾಚಂ ಸಙ್ಖರೋನ್ತಿ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತೀತಿ ವಚೀಸಙ್ಖಾರಾ. ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ. ‘‘ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಕಾಯಿಕಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ಕಾಯಪಟಿಬದ್ಧಾ, ತಸ್ಮಾ ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೩) ವಚನತೋ ಕಾಯೇನ ಸಙ್ಖರೀಯನ್ತೀತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಾ. ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾಯ ವೇದನಾಯ ಚ ನಿರೋಧಂ. ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಸಞ್ಞಾ ಚ ವೇದನಾ ಚ. ‘‘ಚೇತಸಿಕಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ಚಿತ್ತಪಟಿಬದ್ಧಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಞ್ಞಾ ಚ ವೇದನಾ ಚ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೩) ವಚನತೋ ಚಿತ್ತೇನ ಸಙ್ಖರೀಯನ್ತೀತಿ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಾ.

೮೪. ಞಾಣಚರಿಯಾಸು ಅನುಪಸ್ಸನಾವಸಾನೇ, ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾಗಹಣೇನ ವಾ ತಸ್ಸಾ ಆದಿಭೂತಾ ಚರಿಯಾಕಥಾಯ ಞಾಣಚರಿಯಾತಿ ವುತ್ತಾ ಸೇಸಾನುಪಸ್ಸನಾಪಿ ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಸೋಳಸಹಿ ಞಾಣಚರಿಯಾಹೀತಿ ಚ ಉಕ್ಕಟ್ಠಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ಅನಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಪನ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಫಲವಜ್ಜಾಹಿ ಚುದ್ದಸಹಿಪಿ ಹೋತಿ ಪರಿಪುಣ್ಣಬಲತ್ತಾ.

೮೫. ನವಹಿ ಸಮಾಧಿಚರಿಯಾಹೀತಿ ಏತ್ಥ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಹಿ ಅಟ್ಠ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀನಂ ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನವಸೇನ ಏಕಾತಿ ನವ ಸಮಾಧಿಚರಿಯಾ. ಬಲಚರಿಯಾನಂ ಕಿಂ ನಾನತ್ತಂ? ಸಮಥಬಲೇನಪಿ ಹಿ ‘‘ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಸೇನಾ’’ತಿಆದೀಹಿ ಸತ್ತಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋ, ಪೇಯ್ಯಾಲವಿತ್ಥಾರತೋ ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನವಸೇನಾ’’ತಿಆದೀಹಿ ಸಮಸತ್ತತಿಯಾ ವಾರೇಹಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ಅಪ್ಪನೂಪಚಾರಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋ, ಸಮಾಧಿಚರಿಯಾಯಪಿ ‘‘ಪಠಮಂ ಝಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಹಿ ಅಟ್ಠಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋ. ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಪಟಿಲಾಭತ್ಥಾಯಾತಿಆದೀಹಿ ಅಟ್ಠಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋತಿ ಉಭಯತ್ಥಾಪಿ ಅಪ್ಪನೂಪಚಾರಸಮಾಧಿಯೇವ ವುತ್ತೋ. ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಅಕಮ್ಪಿಯಟ್ಠೇನ ಬಲಾನಿ ವಸೀಭಾವಟ್ಠೇನ ¶ ಚರಿಯಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ವಿಪಸ್ಸನಾಬಲೇ ಪನ ಸತ್ತ ಅನುಪಸ್ಸನಾವ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾಬಲ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ಞಾಣಚರಿಯಾಯ ಸತ್ತ ಚ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ವುತ್ತಾ, ವಿವಟ್ಟನಾನುಪಸ್ಸನಾದಯೋ ನವ ಚ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ¶ ವುತ್ತಾ. ಇದಂ ನೇಸಂ ನಾನತ್ತಂ. ಸತ್ತ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಪನ ಅಕಮ್ಪಿಯಟ್ಠೇನ ಬಲಾನಿ ವಸೀಭಾವಟ್ಠೇನ ಚರಿಯಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

‘‘ವಸೀಭಾವತಾ ಪಞ್ಞಾ’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೩೪ ಮಾತಿಕಾ) ಏತ್ಥ ವುತ್ತವಸಿಯೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತುಂ ವಸೀತಿ ಪಞ್ಚ ವಸಿಯೋತಿ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗವೋಹಾರೇನ ವುತ್ತಂ. ವಸೋ ಏವ ವಸೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಪುನ ¶ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾಯ ದೇಸನಾಯ ತಾ ವಸಿಯೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇನ್ತೋ ಆವಜ್ಜನವಸೀತಿಆದಿಮಾಹ. ಆವಜ್ಜನಾಯ ವಸೋ ಆವಜ್ಜನವಸೋ, ಸೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಆವಜ್ಜನವಸೀ. ಏಸೇವ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು. ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಯತ್ಥಿಚ್ಛಕನ್ತಿ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಪದೇಸೇ ಇಚ್ಛತಿ ಗಾಮೇ ವಾ ಅರಞ್ಞೇ ವಾ, ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಆವಜ್ಜತಿ. ಯದಿಚ್ಛಕನ್ತಿ ಯದಾ ಯದಾ ಕಾಲೇ ಸೀತಕಾಲೇ ವಾ ಉಣ್ಹಕಾಲೇ ವಾ, ತದಾ ತದಾ ಆವಜ್ಜತಿ. ಅಥ ವಾ ಯಂ ಯಂ ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಇಚ್ಛತಿ ಪಥವೀಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಸೇಸಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ, ತಂ ತಂ ಆವಜ್ಜತಿ. ಏಕೇಕಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಸ್ಸಾಪಿ ಝಾನಸ್ಸ ವಸಿತಾನಂ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪುರಿಮಯೋಜನಾಯೇವ ಸುನ್ದರತರಾ. ಯಾವತಿಚ್ಛಕನ್ತಿ ಯಾವತಕಂ ಕಾಲಂ ಇಚ್ಛತಿ ಅಚ್ಛರಾಸಙ್ಘಾತಮತ್ತಂ ಸತ್ತಾಹಂ ವಾ, ತಾವತಕಂ ಕಾಲಂ ಆವಜ್ಜತಿ. ಆವಜ್ಜನಾಯಾತಿ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಾಯ. ದನ್ಧಾಯಿತತ್ತನ್ತಿ ಅವಸವತ್ತಿಭಾವೋ, ಅಲಸಭಾವೋ ವಾ. ಸಮಾಪಜ್ಜತೀತಿ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ, ಅಪ್ಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಧಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಅನ್ತೋಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ ಅಧಿಕಂ ಕತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ. ವುಟ್ಠಾನವಸಿಯಂಪಠಮಂ ಝಾನನ್ತಿ ನಿಸ್ಸಕ್ಕತ್ಥೇ ಉಪಯೋಗವಚನಂ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೀತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಜವನೇಹಿ ನಿವತ್ತಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸತಿ. ಅಯಮೇತ್ಥ ಪಾಳಿವಣ್ಣನಾ.

ಅಯಂ ಪನ ಅತ್ಥಪ್ಪಕಾಸನಾ – ಪಠಮಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ವಿತಕ್ಕಂ ಆವಜ್ಜಯತೋ ಭವಙ್ಗಂ ಉಪಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪವತ್ತಾವಜ್ಜನಾನನ್ತರಂ ವಿತಕ್ಕಾರಮ್ಮಣಾನೇವ ಚತ್ತಾರಿ ಪಞ್ಚ ವಾ ಜವನಾನಿ ಜವನ್ತಿ, ತತೋ ದ್ವೇ ಭವಙ್ಗಾನಿ, ತತೋ ಪುನ ವಿಚಾರಾರಮ್ಮಣಂ ಆವಜ್ಜನಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಜವನಾನೀತಿ ಏವಂ ಪಞ್ಚಸು ಝಾನಙ್ಗೇಸು ಯದಾ ನಿರನ್ತರಂ ಚಿತ್ತಂ ಪೇಸೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಅಥಸ್ಸ ಆವಜ್ಜನವಸೀ ಸಿದ್ಧಾವ ಹೋತಿ. ಅಯಂ ಪನ ಮತ್ಥಕಪ್ಪತ್ತಾ ವಸೀ ಭಗವತೋ ಯಮಕಪಾಟಿಹಾರಿಯೇವ ಲಬ್ಭತಿ. ಇತೋ ಪರಂ ಸೀಘತರಾ ಆವಜ್ಜನವಸೀ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಅಞ್ಞೇಸಂ ಪನ ಅನ್ತರನ್ತರಾ ಭವಙ್ಗವಾರೇ ಗಣನಾ ನತ್ಥಿ. ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನತ್ಥೇರಸ್ಸ ನನ್ದೋಪನನ್ದದಮನೇ ವಿಯ ಸೀಘಂ ಸಮಾಪತ್ತಿಸಮಾಪಜ್ಜನಸಮತ್ಥತಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೀ ನಾಮ. ಅಚ್ಛರಾಮತ್ತಂ ವಾ ದಸಚ್ಛರಾಮತ್ತಂ ವಾ ಖಣಂ ಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಠಪೇತುಂ ಸಮತ್ಥತಾ ಅಧಿಟ್ಠಾನವಸೀ ¶ ನಾಮ. ತಥೇವ ತತೋ ಲಹುಂ ವುಟ್ಠಾನಸಮತ್ಥತಾ ವುಟ್ಠಾನವಸೀ ನಾಮ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೀ ಪನ ಆವಜ್ಜನವಸಿಯಾ ಏವ ವುತ್ತಾ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಜವನಾನೇವ ಹಿ ತತ್ಥ ಆವಜ್ಜನಾನನ್ತರಾನೀತಿ. ಇತಿ ¶ ಆವಜ್ಜನವಸಿಯಾ ಸಿದ್ಧಾಯ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೀ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತಿ, ಅಧಿಟ್ಠಾನವಸಿಯಾ ಚ ಸಿದ್ಧಾಯ ವುಟ್ಠಾನವಸೀ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತಿ. ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ‘‘ಅಯಂ ಪನ ಮತ್ಥಕಪ್ಪತ್ತಾ ವಸೀ ಭಗವತೋ ಯಮಕಪಾಟಿಹಾರಿಯೇವ ಲಬ್ಭತೀ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಕಾಲೇ ಝಾನಙ್ಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಂ ಅಭಾವತೋ ¶ ನಾನಾವಿಧವಣ್ಣಾದಿನಿಮ್ಮಾನಸ್ಸ ನಾನಾಕಸಿಣವಸೇನ ಇಜ್ಝನತೋ ತಂತಂಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಯಥಾರುಚಿ ಲಹುಂ ತಸ್ಮಿಂ ಕಸಿಣೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಆವಜ್ಜನಪವತ್ತನಸಮತ್ಥತಾ ಆವಜ್ಜನವಸೀ, ತದಾವಜ್ಜನವೀಥಿಯಂಯೇವ ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಅಪ್ಪನಾಸಮತ್ಥತಾಸಮಾಪಜ್ಜನಸಮತ್ಥತಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೀ. ಏವಞ್ಹಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇ ಯುತ್ತಿ ಚ ನ ವಿರುಜ್ಝತಿ, ವಸೀಪಟಿಪಾಟಿ ಚ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನೇವ ಯುಜ್ಜತಿ. ಝಾನಙ್ಗಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಯಂ ಪನ ‘‘ಮತ್ಥಕಪ್ಪತ್ತಾಯೇವ ಪಞ್ಚ ಜವನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ವುತ್ತನಯೇನ ಸತ್ತಸುಪಿ ಜವನೇಸು ಜವನ್ತೇಸು ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣವಸೀಯೇವ ಹೋತಿ. ಏವಂ ಸನ್ತೇ ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಆವಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವಚನಂ ನ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಚೇ? ಯಥಾ ಕಸಿಣೇ ಪವತ್ತಂ ಝಾನಂ ಕಾರಣೋಪಚಾರೇನ ಕಸಿಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಥಾ ಝಾನಪಚ್ಚಯಂ ಕಸಿಣಂ ‘‘ಸುಖೋ ಬುದ್ಧಾನಮುಪ್ಪಾದೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಪ. ೧೯೪) ವಿಯ ಫಲೋಪಚಾರೇನ ಝಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಕಾಲೇ ಠತ್ವಾ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ನಿದ್ದಾಯ ಪಬುದ್ಧಸ್ಸ ಪುನ ನಿದ್ದೋಕ್ಕಮನೇ ವಿಯ ಪುನ ಝಾನೋಕ್ಕಮನೇ ಸತಿಪಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನವಸೀಯೇವ ನಾಮ, ಯಥಾಪರಿಚ್ಛೇದೇನ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಪನ ವುಟ್ಠಾನೇಯೇವ ಅಧಿಟ್ಠಾನೇ ಸತಿಪಿ ವುಟ್ಠಾನವಸೀ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ಅಯಂ ತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ.

ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ವಿಭಾವನತ್ಥಂ ಪನ ಇದಂ ಪಞ್ಹಕಮ್ಮಂ – ಕಾ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ, ಕೇ ತಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕೇ ನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕತ್ಥ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕಸ್ಮಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕಥಞ್ಚಸ್ಸಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಹೋತಿ, ಕಥಂ ಠಾನಂ, ಕಥಂ ವುಟ್ಠಾನಂ, ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಕಿನ್ನಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಮತಸ್ಸ ಚ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಚ ಕೋ ವಿಸೇಸೋ, ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ¶ ಕಿಂ ಸಙ್ಖತಾ ಅಸಙ್ಖತಾ ಲೋಕಿಯಾ ಲೋಕುತ್ತರಾ ನಿಪ್ಫನ್ನಾ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾತಿ?

ತತ್ಥ ಕಾ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತೀತಿ? ಯಾ ಅನುಪುಬ್ಬನಿರೋಧವಸೇನ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ.

ಕೇ ತಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಕೇ ನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ? ಸಬ್ಬೇಪಿ ಪುಥುಜ್ಜನಾ ಸೋತಾಪನ್ನಾ ಸಕದಾಗಾಮಿನೋ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಾ ಚ ಅನಾಗಾಮೀ ಅರಹನ್ತೋ ನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿಲಾಭಿನೋ ಪನ ಅನಾಗಾಮಿನೋ ಚ ಖೀಣಾಸವಾ ಚ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ.

ಕತ್ಥ ¶ ¶ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ? ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ. ಕಸ್ಮಾ? ಅನುಪುಬ್ಬಸಮಾಪತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ. ಚತುವೋಕಾರಭವೇ ಪನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಯೇವ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ನ ಸಕ್ಕಾ ತತ್ಥ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ.

ಕಸ್ಮಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ? ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪವತ್ತಿಭೇದೇ ಉಕ್ಕಣ್ಠಿತ್ವಾ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ಅಚಿತ್ತಕಾ ಹುತ್ವಾ ‘‘ನಿರೋಧಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಪತ್ವಾ ಸುಖಂ ವಿಹರಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಿ.

ಕಥಂ ಚಸ್ಸಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಹೋತೀತಿ? ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಉಸ್ಸಕ್ಕಿತ್ವಾ ಕತಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ನಿರೋಧಯತೋ ಏವಮಸ್ಸಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನಂ ಹೋತಿ. ಯೋ ಹಿ ಸಮಥವಸೇನೇವ ಉಸ್ಸಕ್ಕತಿ, ಸೋ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಪತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ. ಯೋ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನೇವ ಉಸ್ಸಕ್ಕತಿ, ಸೋ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಪತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ. ಯೋ ಪನ ಉಭಯವಸೇನ ಉಸ್ಸಕ್ಕಿತ್ವಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ನಿರೋಧೇತಿ, ಸೋ ತಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪೋ.

ಅಯಂ ಪನ ವಿತ್ಥಾರೋ – ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಕಾಮೋ ಕತಭತ್ತಕಿಚ್ಚೋ ಸುಧೋತಹತ್ಥಪಾದೋ ವಿವಿತ್ತೇ ಓಕಾಸೇ ಸುಪಞ್ಞತ್ತೇ ಆಸನೇ ನಿಸೀದತಿ ಪಲ್ಲಙ್ಕಂ ಆಭುಜಿತ್ವಾ ಉಜುಂ ಕಾಯಂ ಪಣಿಧಾಯ ಪರಿಮುಖಂ ಸತಿಂ ಉಪಟ್ಠಪೇತ್ವಾ. ಸೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಿಚ್ಚತೋ ದುಕ್ಖತೋ ಅನತ್ತತೋ ವಿಪಸ್ಸತಿ. ವಿಪಸ್ಸನಾ ಪನೇಸಾ ತಿವಿಧಾ ಹೋತಿ – ಸಙ್ಖಾರಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನಕವಿಪಸ್ಸನಾ, ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಿಪಸ್ಸನಾ, ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿವಿಪಸ್ಸನಾತಿ. ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನಕವಿಪಸ್ಸನಾ ಮನ್ದಾ ವಾ ಹೋತು ತಿಕ್ಖಾ ವಾ, ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿಯೇವ. ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಿಪಸ್ಸನಾ ತಿಕ್ಖಾವ ವಟ್ಟತಿ ಮಗ್ಗಭಾವನಾಸದಿಸಾ. ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿವಿಪಸ್ಸನಾ ಪನ ನಾತಿಮನ್ದಾ ನಾತಿತಿಕ್ಖಾ ವಟ್ಟತಿ. ತಸ್ಮಾ ಏಸ ನಾತಿಮನ್ದಾಯ ನಾತಿತಿಕ್ಖಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ತೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ವಿಪಸ್ಸತಿ. ತತೋ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ¶ ವುಟ್ಠಾಯ ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರೇ ತಥೇವ ವಿಪಸ್ಸತಿ. ತತೋ ತತಿಯಜ್ಝಾನಂ…ಪೇ… ತತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರೇ ತಥೇವ ವಿಪಸ್ಸತಿ. ಅಥ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಂ ಕರೋತಿ – ನಾನಾಬದ್ಧಅವಿಕೋಪನಂ, ಸಙ್ಘಪಟಿಮಾನನಂ, ಸತ್ಥುಪಕ್ಕೋಸನಂ, ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ನಾನಾಬದ್ಧಅವಿಕೋಪನನ್ತಿ ಯಂ ಇಮಿನಾ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಸದ್ಧಿಂ ಏಕಾಬದ್ಧಂ ನ ಹೋತಿ, ನಾನಾಬದ್ಧಂ ಹುತ್ವಾ ಠಿತಂ ಪತ್ತಚೀವರಂ ವಾ ಮಞ್ಚಪೀಠಂ ವಾ ನಿವಾಸಗೇಹಂ ವಾ ಅಞ್ಞಂ ¶ ವಾ ಪನ ಕಿಞ್ಚಿ ಪರಿಕ್ಖಾರಜಾತಂ, ತಂ ಯಥಾ ನ ವಿಕುಪ್ಪತಿ, ಅಗ್ಗಿಉದಕವಾತಚೋರಉನ್ದೂರಾದೀನಂ ವಸೇನ ನ ವಿನಸ್ಸತಿ, ಏವಂ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ. ತತ್ರಿದಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನವಿಧಾನಂ – ‘‘ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತ್ತಾಹಬ್ಭನ್ತರೇ ಮಾ ಅಗ್ಗಿನಾ ಝಾಯತು, ಮಾ ಉದಕೇನ ವುಯ್ಹತು, ಮಾ ವಾತೇನ ವಿದ್ಧಂಸತು, ಮಾ ಚೋರೇಹಿ ಹರೀಯತು, ಮಾ ಉನ್ದೂರಾದೀಹಿ ¶ ಖಜ್ಜತೂ’’ತಿ. ಏವಂ ಅಧಿಟ್ಠಿತೇ ತಂ ಸತ್ತಾಹಂ ತಸ್ಸ ನ ಕೋಚಿ ಪರಿಸ್ಸಯೋ ಹೋತಿ, ಅನಧಿಟ್ಠಹತೋ ಪನ ಅಗ್ಗಿಆದೀಹಿ ವಿನಸ್ಸತಿ. ಇದಂ ನಾನಾಬದ್ಧಅವಿಕೋಪನಂ ನಾಮ. ಯಂ ಪನ ಏಕಾಬದ್ಧಂ ಹೋತಿ ನಿವಾಸನಪಾರುಪನಂ ವಾ ನಿಸಿನ್ನಾಸನಂ ವಾ, ತತ್ಥ ವಿಸುಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಕಿಚ್ಚಂ ನತ್ಥಿ, ಸಮಾಪತ್ತಿಯೇವ ನಂ ರಕ್ಖತಿ.

ಸಙ್ಘಪಟಿಮಾನನನ್ತಿ ಭಿಕ್ಖುಸಙ್ಘಸ್ಸ ಪಟಿಮಾನನಂ ಉದಿಕ್ಖನಂ. ಯಾವ ಏಸೋ ಭಿಕ್ಖು ಆಗಚ್ಛತಿ, ತಾವ ಸಙ್ಘಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅಕರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ಥ ಚ ನ ಪಟಿಮಾನನಂ ಏತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಂ, ಪಟಿಮಾನನಾವಜ್ಜನಂ ಪನ ಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಂ. ತಸ್ಮಾ ಏವಂ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ – ‘‘ಸಚೇ ಮಯಿ ಸತ್ತಾಹಂ ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿಸಿನ್ನೇ ಸಙ್ಘೋ ಅಪಲೋಕನಕಮ್ಮಾದೀಸು ಕಿಞ್ಚಿದೇವ ಕಮ್ಮಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ ಹೋತಿ, ಯಾವ ಮಂ ಕೋಚಿ ಭಿಕ್ಖು ಆಗನ್ತ್ವಾ ನ ಪಕ್ಕೋಸತಿ, ತಾವದೇವ ವುಟ್ಠಹಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ. ಏವಂ ಕತ್ವಾ ಸಮಾಪನ್ನೋ ಹಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ವುಟ್ಠಾತಿಯೇವ. ಯೋ ಪನ ಏವಂ ನ ಕರೋತಿ, ಸಙ್ಘೋ ಚ ಸನ್ನಿಪತಿತ್ವಾ ತಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋ ‘‘ಅಸುಕೋ ಭಿಕ್ಖು ಕುಹಿ’’ನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ‘‘ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನೋ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಕಞ್ಚಿ ಭಿಕ್ಖುಂ ಪೇಸೇತಿ ‘‘ಗಚ್ಛ ತಂ ಸಙ್ಘಸ್ಸ ವಚನೇನ ಪಕ್ಕೋಸಾ’’ತಿ. ಅಥಸ್ಸ ತೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಸವನೂಪಚಾರೇ ಠತ್ವಾ ‘‘ಸಙ್ಘೋ ತಂ ಆವುಸೋ ಪಟಿಮಾನೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಮತ್ತೇಯೇವ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ. ಏವಂಗರುಕಾ ಹಿ ಸಙ್ಘಸ್ಸ ಆಣಾ ¶ ನಾಮ. ತಸ್ಮಾ ತಂ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾ ಯಥಾ ಸಯಮೇವ ವುಟ್ಠಾತಿ, ಏವಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ.

ಸತ್ಥುಪಕ್ಕೋಸನನ್ತಿ ಇಧಾಪಿ ಸತ್ಥುಪಕ್ಕೋಸನಾವಜ್ಜನಮೇವ ಇಮಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಂ. ತಸ್ಮಾ ತಮ್ಪಿ ಏವಂ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ – ‘‘ಸಚೇ ಮಯಿ ಸತ್ತಾಹಂ ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿಸಿನ್ನೇ ಸತ್ಥಾ ಓತಿಣ್ಣೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಸಿಕ್ಖಾಪದಂ ವಾ ಪಞ್ಞಪೇತಿ, ತಥಾರೂಪಾಯ ವಾ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ. ಯಾವ ಮಂ ಕೋಚಿ ಆಗನ್ತ್ವಾ ನ ಪಕ್ಕೋಸತಿ, ತಾವದೇವ ವುಟ್ಠಹಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ. ಏವಂ ಕತ್ವಾ ನಿಸಿನ್ನೋ ಹಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ವುಟ್ಠಾತಿಯೇವ. ಯೋ ಪನ ಏವಂ ನ ಕರೋತಿ, ಸತ್ಥಾ ಚ ಸಙ್ಘೇ ಸನ್ನಿಪತಿತೇ ತಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋ ‘‘ಅಸುಕೋ ಭಿಕ್ಖು ಕುಹಿ’’ನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ‘‘ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನೋ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಕಞ್ಚಿ ಭಿಕ್ಖುಂ ಪೇಸೇತಿ ‘‘ಗಚ್ಛ ತಂ ಮಮ ವಚನೇನ ಪಕ್ಕೋಸಾ’’ತಿ. ಅಥಸ್ಸ ¶ ತೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಸವನೂಪಚಾರೇ ಠತ್ವಾ ಸತ್ಥಾ ಆಯಸ್ಮನ್ತಂ ಆಮನ್ತೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಮತ್ತೇಯೇವ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ. ಏವಂಗರುಕಞ್ಹಿ ಸತ್ಥುಪಕ್ಕೋಸನಂ. ತಸ್ಮಾ ತಂ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾ ಯಥಾ ಸಯಮೇವ ವುಟ್ಠಾತಿ, ಏವಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ.

ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದೋತಿ ಜೀವಿತದ್ಧಾನಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ಇಮಿನಾ ಹಿ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಅದ್ಧಾನಪರಿಚ್ಛೇದೇ ಕುಸಲೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ. ‘‘ಅತ್ತನೋ ಆಯುಸಙ್ಖಾರಾ ಸತ್ತಾಹಂ ಪವತ್ತಿಸ್ಸನ್ತಿ, ನ ಪವತ್ತಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾವ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ. ಸಚೇ ಹಿ ಸತ್ತಾಹಬ್ಭನ್ತರೇ ನಿರುಜ್ಝನಕೇ ಆಯುಸಙ್ಖಾರೇ ಅನಾವಜ್ಜಿತ್ವಾವ ¶ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ಮರಣಂ ಪಟಿಬಾಹಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ. ಅನ್ತೋನಿರೋಧೇ ಮರಣಸ್ಸ ನತ್ಥಿತಾಯ ಅನ್ತರಾವ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಾತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏತಂ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾವ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ. ಅವಸೇಸಞ್ಹಿ ಅನಾವಜ್ಜಿತುಮ್ಪಿ ವಟ್ಟತಿ, ಇದಂ ಪನ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಮೇವಾತಿ ವುತ್ತಂ. ಸೋ ಏವಂ ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಇಮಂ ಪುಬ್ಬಕಿಚ್ಚಂ ಕತ್ವಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ. ಅಥೇಕಂ ವಾ ದ್ವೇ ವಾ ಚಿತ್ತವಾರೇ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಅಚಿತ್ತಕೋ ಹೋತಿ, ನಿರೋಧಂ ಫುಸತಿ. ಕಸ್ಮಾ ಪನಸ್ಸ ದ್ವಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ಉಪರಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ನಪ್ಪವತ್ತನ್ತೀತಿ? ನಿರೋಧಸ್ಸ ಪಯೋಗತ್ತಾ. ಇದಞ್ಹಿ ಇಮಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ದ್ವೇ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಧಮ್ಮೇ ಯುಗನದ್ಧೇ ಕತ್ವಾ ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿಆರೋಹನಂ ಅನುಪುಬ್ಬನಿರೋಧಸ್ಸ ಪಯೋಗೋ, ನ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಯಾತಿ ¶ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಪಯೋಗತ್ತಾ ದ್ವಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಾನಂ ಉಪರಿ ನಪ್ಪವತ್ತನ್ತಿ.

ಕಥಂ ಠಾನನ್ತಿ? ಏವಂ ಸಮಾಪನ್ನಾಯ ಪನಸ್ಸಾ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದವಸೇನ ಚೇವ ಅನ್ತರಾ ಆಯುಕ್ಖಯಸಙ್ಘಪಟಿಮಾನನಸತ್ಥುಪಕ್ಕೋಸನಾಭಾವೇನ ಚ ಠಾನಂ ಹೋತಿ.

ಕಥಂ ವುಟ್ಠಾನನ್ತಿ? ಅನಾಗಾಮಿಸ್ಸ ಅನಾಗಾಮಿಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಅರಹತೋ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಯಾತಿ ಏವಂ ದ್ವೇಧಾ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ.

ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಕಿನ್ನಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ? ನಿಬ್ಬಾನನಿನ್ನಂ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ಭಿಕ್ಖುನೋ ವಿವೇಕನಿನ್ನಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ ವಿವೇಕಪೋಣಂ ವಿವೇಕಪಬ್ಭಾರ’’ನ್ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೪).

ಮತಸ್ಸ ಚ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಚ ಕೋ ವಿಸೇಸೋತಿ? ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ಸುತ್ತೇ ವುತ್ತೋಯೇವ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಯೋ ಚಾಯಂ, ಆವುಸೋ, ಮತೋ ಕಾಲಙ್ಕತೋ, ತಸ್ಸ ¶ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾ, ವಚೀಸಙ್ಖಾರಾ, ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾ, ಆಯು ಪರಿಕ್ಖೀಣೋ, ಉಸ್ಮಾ ವೂಪಸನ್ತಾ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪರಿಭಿನ್ನಾನಿ. ಯ್ವಾಯಂ ಭಿಕ್ಖು ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನೋ, ತಸ್ಸಪಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾ, ವಚೀಸಙ್ಖಾರಾ, ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಾ ನಿರುದ್ಧಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಾ, ಆಯು ಅಪರಿಕ್ಖೀಣೋ, ಉಸ್ಮಾ ಅವೂಪಸನ್ತಾ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಅಪರಿಭಿನ್ನಾನೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೫೭).

ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ಕಿಂ ಸಙ್ಖತಾತಿಆದಿಪುಚ್ಛಾಯಂ ಪನ ‘‘ಸಙ್ಖತಾ’’ತಿಪಿ ‘‘ಅಸಙ್ಖತಾ’’ತಿಪಿ ‘‘ಲೋಕಿಯಾ’’ತಿಪಿ ‘‘ಲೋಕುತ್ತರಾ’’ತಿಪಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಸಭಾವತೋ ನತ್ಥಿತಾಯ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ¶ ವಸೇನ ಸಮಾಪನ್ನೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ನಿಪ್ಫನ್ನಾತಿ ವತ್ತುಂ ವಟ್ಟತಿ, ನೋ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾತಿ.

‘‘ಇತಿ ಸನ್ತಾ ಸಮಾಪತ್ತಿ, ಅಯಂ ಅರಿಯನಿಸೇವಿತಾ;

ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ನಿಬ್ಬಾನಮಿತಿ ಸಙ್ಖಮುಪಾಗತಾ’’ತಿ.

ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩೫. ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೮೬. ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಇಧಾತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ. ಸಮ್ಪಜಾನೋತಿ ಸಾತ್ಥಕಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ, ಸಪ್ಪಾಯಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ, ಗೋಚರಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ, ಅಸಮ್ಮೋಹಸಮ್ಪಜಞ್ಞನ್ತಿ ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞೇಹಿ ಸಮ್ಪಜಾನೋ. ಪವತ್ತನ್ತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಪವತ್ತಞ್ಚ ಅನುಸಯಪ್ಪವತ್ತಞ್ಚ. ಪರಿಯಾದಿಯತೀತಿ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾವಸೇನ ವುತ್ತೇಸು ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ, ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ವುತ್ತೇಸು ತದಙ್ಗವಸೇನ, ಮಗ್ಗವಸೇನ ವುತ್ತೇಸು ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಖೇಪೇತಿ ಅಪ್ಪವತ್ತಂ ಕರೋತಿ. ಪೇಯ್ಯಾಲಮುಖೇನ ಹಿ ದುತಿಯಾದಿಝಾನಸಮಾಪತ್ತಿಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾಮಗ್ಗಾ ಸಂಖಿತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಏತಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಪವತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇ ಞಾಣಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ತದಙ್ಗಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಮುಚ್ಛೇದಪರಿನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿಪಿ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ. ಏತೇಹಿ ಕಿಲೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ವುತ್ತಂ. ಅಥ ವಾ ಪನಾತಿಆದೀಹಿ ಖನ್ಧಪರಿನಿಬ್ಬಾನಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ. ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾತಿ ದುವಿಧಾ ಹಿ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ ಚ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ ಚ. ತತ್ಥ ಉಪಾದೀಯತೇ ‘‘ಅಹಂ ಮಮಾ’’ತಿ ಭುಸಂ ಗಣ್ಹೀಯತೀತಿ ಉಪಾದಿ, ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸ್ಸೇತಂ ¶ ಅಧಿವಚನಂ. ಉಪಾದಿಯೇವ ಸೇಸೋ ಅವಸಿಟ್ಠೋತಿ ಉಪಾದಿಸೇಸೋ, ಸಹ ಉಪಾದಿಸೇಸೇನ ವತ್ತತೀತಿ ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ. ನತ್ಥೇತ್ಥ ಉಪಾದಿಸೇಸೋತಿ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ. ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ ಪಠಮಂ ವುತ್ತಾ. ಅಯಂ ಪನ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ. ತಾಯ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ. ಚಕ್ಖುಪವತ್ತನ್ತಿ ಚಕ್ಖುಪವತ್ತಿ ಚಕ್ಖುಸಮುದಾಚಾರೋ. ಪರಿಯಾದಿಯತೀತಿ ಖೇಪೀಯತಿ ಮದ್ದೀಯತೀತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು.

ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩೬. ಸಮಸೀಸಟ್ಠಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೮೭. ಸಮಸೀಸಟ್ಠಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾತಿಆದೀಹಿ ದಸಹಿ ರಾಸೀಹಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಸಙ್ಗಹೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ನ ಹಿ ಏಕೇಕಸ್ಸ ವಸೇನ ಆಯತನಧಾತುರಾಸಿವಜ್ಜೇಹಿ ಸೇಸೇಹಿ ಅಟ್ಠಹಿ ರಾಸೀಹಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೋ ಸಙ್ಗಯ್ಹತೀತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾ ಹೇತುಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಿತಬ್ಬಾ ನ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾಪಿ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಸಮ್ಭವತೋ ಇಧ ನ ಗಹೇತಬ್ಬಾ, ಹೇತುಸಮುಚ್ಛೇದೇನ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಿತಬ್ಬಾ ಏವ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾ ಗಹೇತಬ್ಬಾ. ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದತೀತಿ ಯಥಾಯೋಗಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನತದಙ್ಗಸಮುಚ್ಛೇದಪಹಾನವಸೇನ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ ಅನುಸಯಞ್ಚ ನಿರೋಧೇನ್ತೋ ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದತಿ. ಏವಂ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾಯ ದೇಸನಾಯ ಸಮ್ಮಾ ಸಮುಚ್ಛೇದೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ. ನಿರೋಧೇತೀತಿ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧೇನ ನಿರೋಧೇತಿ. ಇಮಿನಾ ಸಮುಚ್ಛೇದತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ. ನ ಉಪಟ್ಠಾತೀತಿ ಏವಂ ನಿರೋಧೇ ಕತೇ ಸೋ ಸೋ ಧಮ್ಮೋ ಪುನ ನ ಉಪತಿಟ್ಠತಿ, ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಮಿನಾ ನಿರೋಧತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ. ಏವಂ ಅನುಪಟ್ಠಹನಧಮ್ಮವಸೇನ ಅನುಪಟ್ಠಾನಭಾವೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ. ಸಮನ್ತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಂ ಸಮಿತತ್ತಾ ಸಮಂ. ತಾನಿ ಪನ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀನಿ ಸತ್ತ, ರೂಪಾರೂಪಜ್ಝಾನಾನಿ ಅಟ್ಠ, ಮಹಾವಿಪಸ್ಸನಾ ಅಟ್ಠಾರಸ, ಅರಿಯಮಗ್ಗಾ ಚತ್ತಾರೋತಿ ಸತ್ತತಿಂಸ ಹೋನ್ತಿ.

ತೇರಸ ಸೀಸಾನಿ ಸೀಸಭೂತಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಙ್ಗಹವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ಇಧ ಪನ ಸದ್ಧಾದೀನಿ ಅಟ್ಠೇವ ಸೀಸಾನಿ ಯುಜ್ಜನ್ತಿ. ನ ಹಿ ಅರಹತೋ ತಣ್ಹಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಸೀಸಾನಿ ಸನ್ತಿ. ಪಲಿಬೋಧಸೀಸನ್ತಿ ಪಲಿಬುನ್ಧನಂ ಪಲಿಬೋಧೋ, ನಿಬ್ಬಾನಮಗ್ಗಾವರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೀಸನ್ತಿ ಪಧಾನಂ, ಅಧಿಕನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಲಿಬೋಧೋಯೇವ ಸೀಸಂ, ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾದಿಸಬ್ಬಪಲಿಬೋಧೇಸು ¶ ¶ ವಾ ಸೀಸನ್ತಿ ಪಲಿಬೋಧಸೀಸಂ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು. ವಿಸೇಸತೋ ಪನ ವಿನಿಬನ್ಧನನ್ತಿ ಉನ್ನತಿವಸೇನ ಸಂಸಾರೇ ಬನ್ಧನಂ. ಪರಾಮಾಸೋತಿ ಅಭಿನಿವೇಸೋ. ವಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣತಾ. ಕಿಲೇಸೋತಿ ಕಿಲಿಸ್ಸನಂ. ಅಧಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಂ. ಪಗ್ಗಹೋತಿ ಉಸ್ಸಾಹನಂ. ಉಪಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಅಪಿಲಾಪನಂ. ಅವಿಕ್ಖೇಪೋತಿ ಅವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣತಾ. ದಸ್ಸನನ್ತಿ ಯಥಾಸಭಾವಪಟಿವೇಧೋ. ಪವತ್ತನ್ತಿ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಪವತ್ತಂ. ಗೋಚರೋತಿ ಆರಮ್ಮಣಂ. ಇಮೇಸು ದ್ವಾದಸಸುಪಿ ವಾರೇಸು ಪಧಾನಟ್ಠೋ ಸೀಸಟ್ಠೋ. ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನತದಙ್ಗಸಮುಚ್ಛೇದಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿನಿಸ್ಸರಣವಿಮುತ್ತೀಸು ಪಞ್ಚಸು ನಿಸ್ಸರಣವಿಮುತ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ಸಙ್ಖಾರಸೀಸನ್ತಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಸೀಸಂ, ಕೋಟಿ ಅವಸಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತೇನ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ವುತ್ತಂ. ಸಙ್ಖಾರಾಭಾವಮತ್ತವಸೇನ ವಾ ಖನ್ಧಪರಿನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಕಂ ಸಮಞ್ಚ ಸದ್ಧಾದಿಕಂ ಸೀಸಞ್ಚ, ಸಮಸೀಸಂ ವಾ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಸಮಸೀಸೀತಿ. ಅಥ ವಾ ತೇರಸನ್ನಂ ಸೀಸಾನಂ ತಣ್ಹಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಸೀಸಾನಿ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಸದ್ಧಾದೀನಿ ಪಞ್ಚ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ, ಪವತ್ತಸೀಸಂ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ಗೋಚರಸೀಸಞ್ಚ ಸಙ್ಖಾರಸೀಸಞ್ಚ ನಿರೋಧಸಚ್ಚನ್ತಿ ಇಮೇಸಂ ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ರೋಗೇ ವಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ¶ ಇರಿಯಾಪಥೇ ವಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಸಭಾಗಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯೇ ವಾ ಅಭಿಸಮಯೋ ಚ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಪರಿನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಯಸ್ಸ ಹೋತಿ, ಸೋ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಸಮಾನಞ್ಚ ಇಮೇಸಞ್ಚ ಸೀಸಾನಂ ಅತ್ಥಿತಾಯ ಸಮಸೀಸೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಸಮಸೀಸಟ್ಠಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩೭. ಸಲ್ಲೇಖಟ್ಠಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೮೮. ಸಲ್ಲೇಖಟ್ಠಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ರಾಗೋ ಪುಥೂತಿ ರಾಗೋ ವಿಸುಂ, ಲೋಕುತ್ತರೇಹಿ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು. ರಾಗೋತಿ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ. ದೋಸೋತಿ ದುಸ್ಸನಟ್ಠೇನ. ಮೋಹೋತಿ ಮುಯ್ಹನಟ್ಠೇನ. ರಞ್ಜನಲಕ್ಖಣೋ ರಾಗೋ, ದುಸ್ಸನಲಕ್ಖಣೋ ದೋಸೋ, ಮುಯ್ಹನಲಕ್ಖಣೋ ಮೋಹೋತಿ ಇಮೇ ತಯೋ ಸೀಸಕಿಲೇಸೇ ವತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಪಭೇದತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಕೋಧೋತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಕುಜ್ಝನಲಕ್ಖಣೋ ಕೋಧೋತಿ ಇಧ ಸತ್ತವತ್ಥುಕೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಉಪನನ್ಧನಲಕ್ಖಣೋ ಉಪನಾಹೋ, ದಳ್ಹಭಾವಪ್ಪತ್ತೋ ಕೋಧೋಯೇವ. ಪರಗುಣಮಕ್ಖನಲಕ್ಖಣೋ ಮಕ್ಖೋ, ಪರಗುಣಪುಞ್ಛನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯುಗಗ್ಗಾಹಲಕ್ಖಣೋ ಪಳಾಸೋ, ಯುಗಗ್ಗಾಹವಸೇನ ಪರಗುಣದಸ್ಸನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪರಸಮ್ಪತ್ತಿಖೀಯನಲಕ್ಖಣಾ ಇಸ್ಸಾ, ಉಸೂಯನಾತಿ ಅತ್ಥೋ ¶ . ಅತ್ತಸಮ್ಪತ್ತಿನಿಗೂಹನಲಕ್ಖಣಂ ಮಚ್ಛರಿಯಂ, ‘‘ಮಯ್ಹಂ ಅಚ್ಛರಿಯಂ ಮಾ ಪರಸ್ಸ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅತ್ತನಾ ಕತಪಾಪಪಟಿಚ್ಛಾದನಲಕ್ಖಣಾ ಮಾಯಾ, ಪಟಿಚ್ಛಾದನಟ್ಠೇನ ಮಾಯಾ ವಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅತ್ತನೋ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಗುಣಪ್ಪಕಾಸನಲಕ್ಖಣಂ ಸಾಠೇಯ್ಯಂ, ಸಠಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉದ್ಧುಮಾತಭಾವಲಕ್ಖಣೋ ಥಮ್ಭೋ, ಥದ್ಧಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕರಣುತ್ತರಿಯಲಕ್ಖಣೋ ಸಾರಮ್ಭೋ. ಉನ್ನತಿಲಕ್ಖಣೋ ಮಾನೋ. ಅಬ್ಭುನ್ನತಿಲಕ್ಖಣೋ ಅತಿಮಾನೋ. ಮತ್ತಭಾವಲಕ್ಖಣೋ ಮದೋ. ಪಞ್ಚಸು ಕಾಮಗುಣೇಸು ಚಿತ್ತವೋಸಗ್ಗಲಕ್ಖಣೋ ಪಮಾದೋ.

ಏವಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಕಿಲೇಸವಸೇನ ಪುಥೂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ವುತ್ತಕಿಲೇಸೇ ಚ ಅವುತ್ತೇ ಚ ಅಞ್ಞೇ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿಕವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಬ್ಬೇ ಕಿಲೇಸಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸಮ್ಪರಾಯೇಸು ಸತ್ತೇ ಕಿಲೇಸೇನ್ತಿ ಉಪತಾಪೇನ್ತಿ ವಿಬಾಧೇನ್ತೀತಿ ಕಿಲೇಸಾ. ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಸಙ್ಗಹಿತಾ ಚ ಅಸಙ್ಗಹಿತಾ ಚ. ದುಟ್ಠು ಚರಿತಾ, ದುಟ್ಠಾ ವಾ ಚರಿತಾತಿ ದುಚ್ಚರಿತಾ. ತೇ ಪನ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಂ ಮನೋದುಚ್ಚರಿತನ್ತಿ ತಿಪ್ಪಕಾರಾ. ವಿಪಾಕಂ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋನ್ತೀತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾ. ತೇಪಿ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ¶ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋತಿ ತಿಪ್ಪಕಾರಾ. ವಿಪಾಕವಸೇನ ಭವಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿಭವಗಾಮಿನೋ ¶ , ಭವಗಾಮಿನೋ ಕಮ್ಮಾ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಾ. ಇಮಿನಾ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಭಾವೇಪಿ ಸತಿ ಅವೇದನೀಯಾನಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋ. ‘‘ದುಚ್ಚರಿತಾ’’ತಿ ಚ ‘‘ಕಮ್ಮಾ’’ತಿ ಚ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ. ನಾನತ್ತೇಕತ್ತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಉದ್ದೇಸೇ ಏಕತ್ತಸದ್ದಸ್ಸ ಅಭಾವೇಪಿ ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾಪೇಕ್ಖತ್ತಾ ಏಕತ್ತಮ್ಪಿ ನಿದ್ದಿಸಿತುಕಾಮೇನ ‘‘ನಾನತ್ತೇಕತ್ತ’’ನ್ತಿ ಉದ್ದೇಸೋ ಕತೋ. ನಾನತ್ತಸಲ್ಲೇಖಕೇ ಏಕತ್ತೇ ದಸ್ಸಿತೇ ಸಲ್ಲೇಖಞಾಣಂ ಸುಖೇನ ದಸ್ಸೀಯತೀತಿ. ನಾನತ್ತನ್ತಿ ಅನವಟ್ಠಿತತ್ತಾ ಸಪರಿಪ್ಫನ್ದತ್ತಾ ಚ ನಾನಾಸಭಾವೋ. ಏಕತ್ತನ್ತಿ ಅವಟ್ಠಿತತ್ತಾ ಅಪರಿಪ್ಫನ್ದತ್ತಾ ಚ ಏಕಸಭಾವೋ.

ಚರಣತೇಜೋತಿ ಚರನ್ತಿ ತೇನ ಅಗತಂ ದಿಸಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಚರಣಂ. ಕಿಂ ತಂ? ಸೀಲಂ. ತದೇವ ಪಟಿಪಕ್ಖತಾಪನಟ್ಠೇನ ತೇಜೋ. ಗುಣತೇಜೋತಿ ಸೀಲೇನ ಲದ್ಧಪತಿಟ್ಠೋ ಸಮಾಧಿತೇಜೋ. ಪಞ್ಞಾತೇಜೋತಿ ಸಮಾಧಿನಾ ಲದ್ಧಪತಿಟ್ಠೋ ವಿಪಸ್ಸನಾತೇಜೋ. ಪುಞ್ಞತೇಜೋತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಹಿ ಲದ್ಧಪತಿಟ್ಠೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಕುಸಲತೇಜೋ. ಧಮ್ಮತೇಜೋತಿ ಚತುನ್ನಂ ತೇಜಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾಭೂತೋ ಬುದ್ಧವಚನತೇಜೋ. ಚರಣತೇಜೇನ ತೇಜಿತತ್ತಾತಿ ಸೀಲತೇಜೇನ ತಿಖಿಣೀಕತತ್ತಾ. ದುಸ್ಸೀಲ್ಯತೇಜನ್ತಿ ದುಸ್ಸೀಲಭಾವಸಙ್ಖಾತಂ ತೇಜಂ. ತಮ್ಪಿ ಹಿ ಸನ್ತಾನಂ ತಾಪನತೋ ತೇಜೋ ನಾಮ. ಪರಿಯಾದಿಯತೀತಿ ಖೇಪೇತಿ. ಅಗುಣತೇಜನ್ತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ¶ ಪಟಿಪಕ್ಖಂ ವಿಕ್ಖೇಪತೇಜಂ. ದುಪ್ಪಞ್ಞತೇಜನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಪಟಿಪಕ್ಖಂ ಮೋಹತೇಜಂ. ಅಪುಞ್ಞತೇಜನ್ತಿ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನೇನ ಕಿಲೇಸಸಹಾಯಂ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮತೇಜಂ. ನ ಕೇವಲಞ್ಹೇತಂ ಅಪುಞ್ಞಮೇವ ಖೇಪೇತಿ, ‘‘ಅತ್ಥಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಮ್ಮಂ ಅಕಣ್ಹಂ ಅಸುಕ್ಕಂ ಅಕಣ್ಹಅಸುಕ್ಕವಿಪಾಕಂ ಕಮ್ಮಂ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಾಯ ಸಂವತ್ತತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೨೩೩; ದೀ. ನಿ. ೩.೩೧೨; ಮ. ನಿ. ೨.೧೮) ವಚನತೋ ಕುಸಲಕಮ್ಮಮ್ಪಿ ಖೇಪೇತಿಯೇವ. ಪುಞ್ಞತೇಜಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಅಪುಞ್ಞತೇಜಮೇವ ವುತ್ತಂ. ಅಧಮ್ಮತೇಜನ್ತಿ ನಾನಾತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ಸಮಯವಚನತೇಜಂ. ಇಮಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಉದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತೇ ದುತಿಯೇ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪೇ ರಾಗಾದಯೋ ಏಕೂನವೀಸತಿ ಪುಥು ದುಸ್ಸೀಲ್ಯತೇಜಾ ಹೋನ್ತಿ. ‘‘ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾ, ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾ ಅಕುಸಲಕಮ್ಮಞ್ಚ ಅಪುಞ್ಞತೇಜಾ ಹೋನ್ತಿ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಿ ¶ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಕಮ್ಮಾನಿ ಪುಞ್ಞತೇಜೇನೇವ ಖೇಪನೀಯತೋ ಅಪುಞ್ಞತೇಜಪಕ್ಖಿಕಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಯೋ ಪಞ್ಚದಸ ನಾನತ್ತಾ ಅಗುಣತೇಜಾ ಹೋನ್ತಿ, ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದಯೋ ಅಟ್ಠಾರಸ ನಾನತ್ತಾ ದುಪ್ಪಞ್ಞತೇಜಾ ಹೋನ್ತಿ, ಚತುಮಗ್ಗವಜ್ಝಾ ಚತ್ತಾರೋ ನಾನತ್ತಾ ಅಪುಞ್ಞತೇಜಾ ಹೋನ್ತಿ. ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗವಜ್ಝನಾನತ್ತೇನ ಅಧಮ್ಮತೇಜೋ ಸಙ್ಗಹೇತಬ್ಬೋ.

ನಿದ್ದೇಸೇ ಸಲ್ಲೇಖಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ಅಸಲ್ಲೇಖೇನ ಸಲ್ಲೇಖಂ ದಸ್ಸೇತುಕಾಮೇನ ಅಸಲ್ಲೇಖಪುಬ್ಬಕೋ ಸಲ್ಲೇಖೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಯೋ ಸತ್ತತಿಂಸ ಏಕತ್ತಧಮ್ಮಾವ ಪಚ್ಚನೀಕಾನಂ ಸಲ್ಲಿಖನತೋ ‘‘ಸಲ್ಲೇಖೋ’’ತಿ ¶ ವುತ್ತಾ. ತಸ್ಮಿಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಕೇ ಸತ್ತತಿಂಸಪಭೇದೇ ಸಲ್ಲೇಖೇ ಞಾಣಂ ಸಲ್ಲೇಖಟ್ಠೇ ಞಾಣನ್ತಿ.

ಸಲ್ಲೇಖಟ್ಠಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩೮. ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೮೯. ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ, ಏಕಸ್ಮಿಂ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ. ಅನಮತಗ್ಗೇ ಹಿ ಸಂಸಾರೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಅಕುಸಲಾ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ಕುಸಲಾ ಪನ ಅತ್ಥಿ. ಪಾಪಕಾನನ್ತಿ ಲಾಮಕಾನಂ. ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಅಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ. ಅನುಪ್ಪಾದಾಯಾತಿ ನ ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಾಯ. ಉಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ. ಪಹಾನಾಯಾತಿ ಪಜಹನತ್ಥಾಯ. ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಪುಬ್ಬಾನಂ ¶ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ. ಉಪ್ಪಾದಾಯಾತಿ ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಾಯ. ಉಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ. ಠಿತಿಯಾತಿ ಠಿತತ್ಥಾಯ. ಅಸಮ್ಮೋಸಾಯಾತಿ ಅವಿನಾಸತ್ಥಾಯ. ಭಿಯ್ಯೋಭಾವಾಯಾತಿ ಪುನಪ್ಪುನಭಾವಾಯ. ವೇಪುಲ್ಲಾಯಾತಿ ವಿಪುಲಭಾವಾಯ. ಭಾವನಾಯಾತಿ ವಡ್ಢಿಯಾ. ಪಾರಿಪೂರಿಯಾತಿ ಪರಿಪೂರಣತ್ಥಾಯ.

ಇದಾನಿ ಅಕುಸಲೇಸು ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ, ಕುಸಲೇಸು ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ವಿಸೇಸೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋತಿ ಸಮಾಧಿಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಕಾಮರಾಗೋ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮನ್ತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿ, ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ವಾ, ಸಬ್ಬೇ ಏವ ವಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ.

ಇದಾನಿ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಚ ವಸೇನ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾನನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಠಿತಿಯಾತಿಆದೀಸು ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಠಿತಿಕ್ಖಣಭಙ್ಗಕ್ಖಣವಸೇನ ‘‘ಠಿತಿಯಾ’’ತಿಆದಿಯೋಜನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ವಿಭಙ್ಗಟ್ಠಕಥಾಯಮ್ಪಿ ‘‘ಯಾ ಚಸ್ಸ ಪವತ್ತಿ, ಅಯಮೇವ ಠಿತಿ ನಾಮಾ’’ತಿ (ವಿಭ. ಅಟ್ಠ. ೪೦೬) ವುತ್ತಂ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಮಗ್ಗೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ.

ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩೯. ಅತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೯೦. ಅತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ¶ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾತಿಆದೀನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ. ಪಕಾಸೇತೀತಿ ಪಾಕಟಂ ಕರೋತಿ, ಸೋತೂನಂ ಞಾಣಚಕ್ಖುನಾ ದಸ್ಸನಂ ಸಮ್ಪಾದೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ನಾನಾಧಮ್ಮಾತಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ. ಕಸ್ಮಾ ಪಕಾಸನಾನಿದ್ದೇಸೇ ಲೋಕಿಯಾ ಏವ ವುತ್ತಾತಿ ಚೇ? ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಪಕಾಸನಾಯ ಆರದ್ಧತ್ತಾ. ಲೋಕುತ್ತರಾನಞ್ಚ ಅಸಮ್ಮಸನೂಪಗತ್ತಾ ಲೋಕುತ್ತರಾ ನ ವುತ್ತಾ. ನಾನಾಧಮ್ಮನಿದ್ದೇಸೇನ ಪನ ಅತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನನಿದ್ದೇಸೇನ ಚ ತೇಸಂ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಯಥಾ ತೇ ಪಕಾಸೇತಬ್ಬಾ, ತಥಾ ಪಕಾಸನಾ ಪಕಾಸನಾಯೇವ. ಪಜಹನ್ತೋತಿ ಸೋತಾರಂ ಪಜಹಾಪೇನ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸನ್ದಸ್ಸೇತೀತಿ ಸೋತೂನಂ ಸಮ್ಮಾ ದಸ್ಸೇತಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ಪಹೀನತ್ತಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮತ್ಥಂ ¶ ಸನ್ದಸ್ಸೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪಠನ್ತಿ. ತೇಸಂ ಉಜುಕಮೇವ ಸೋತೂನಂ ದೋಸಪ್ಪಹಾನೇ ಗುಣಪಟಿಲಾಭೇ ಚ ಕತೇ ಸಿಖಾಪ್ಪತ್ತಂ ದೇಸನಾಞಾಣಂ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅಯಂ ನಯೋ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಅತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪೦. ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೯೧. ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಾ ಧಮ್ಮಾ ಏಕೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾ. ತಥಟ್ಠೇನಾತಿ ಭೂತಟ್ಠೇನ, ಅತ್ತನೋ ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವವಸೇನ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ಥೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅನತ್ತಟ್ಠೇನಾತಿ ಕಾರಕವೇದಕಸಙ್ಖಾತೇನ ಅತ್ತನಾ ರಹಿತಟ್ಠೇನ. ಸಚ್ಚಟ್ಠೇನಾತಿ ಅವಿಸಂವಾದಕಟ್ಠೇನ, ಅತ್ತನೋ ಸಭಾವಞ್ಞಥತ್ತಾಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಟಿವೇಧಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಭಾವತೋ ಞಾಣೇನ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ. ಇಧ ಲೋಕುತ್ತರಞಾಣೇನ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಚ ಪಟಿವೇಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಭಿಜಾನನಟ್ಠೇನಾತಿ ಲೋಕಿಕೇನ ಞಾಣೇನ ಆರಮ್ಮಣತೋ, ಲೋಕುತ್ತರೇನ ಞಾಣೇನ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಚ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವತೋ ಅಭಿಜಾನಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ. ‘‘ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೪೬) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಪರಿಜಾನನಟ್ಠೇನಾತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರೇಹಿ ಞಾಣೇಹಿ ಸಭಾವತೋ ಅಭಿಞ್ಞಾತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ನಿಯ್ಯಾನಾದಿತೋ ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ. ‘‘ಸಬ್ಬಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಧಮ್ಮಟ್ಠೇನಾತಿ ಸಭಾವಧಾರಣಾದಿನಾ ಧಮ್ಮಟ್ಠೇನ. ಧಾತುಟ್ಠೇನಾತಿ ನಿಜ್ಜೀವತಾದಿನಾ ಧಾತುಟ್ಠೇನ. ಞಾತಟ್ಠೇನಾತಿ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರೇಹಿ ಞಾಣೇಹಿ ಞಾತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಟ್ಠೇನ. ಯಥಾ ದಟ್ಠುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾದಿನಾ ಅತ್ಥೇನ ‘‘ದಿಟ್ಠಂ ಸುತಂ ಮುತಂ ವಿಞ್ಞಾತಂ ರೂಪ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಞಾತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಟ್ಠೋ ಞಾತಟ್ಠೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಟ್ಠೇನಾತಿ ¶ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕಾತಬ್ಬಟ್ಠೇನ. ಫುಸನಟ್ಠೇನಾತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣತೋ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಫುಸಿತಬ್ಬಟ್ಠೇನ. ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಲೋಕಿಕೇನ ಞಾಣೇನ ಅಭಿಸಮಾಗನ್ತಬ್ಬಟ್ಠೇನ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ‘‘ತಥಟ್ಠೇ ಪಞ್ಞಾ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣಂ, ಅಭಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾ ಞಾತಟ್ಠೇ ಞಾಣಂ, ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಪಞ್ಞಾ ಫಸ್ಸನಟ್ಠೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಏಕೇಕಮೇವ ಞಾಣಂ ವುತ್ತಂ. ಅಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಚ –

‘‘ಸಮವಾಯೇ ¶ ಖಣೇ ಕಾಲೇ, ಸಮೂಹೇ ಹೇತುದಿಟ್ಠಿಸು;

ಪಟಿಲಾಭೇ ಪಹಾನೇ ಚ, ಪಟಿವೇಧೇ ಚ ದಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ¶ . –

ಗಾಥಾವಣ್ಣನಾಯಂ ಅಭಿಸಮಯಸದ್ದಸ್ಸ ಪಟಿವೇಧತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ, ಇಧ ಪನ ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಅತ್ಥೇನ ತೇಸಂ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅಟ್ಠಕಥಾಯಮೇವ ಹಿ ಸೋ ಲೋಕಿಯಞಾಣವಸೇನ ಧಮ್ಮಾಭಿಸಮಯೋ ವುತ್ತೋತಿ.

ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ನಾನತ್ತನ್ತಿ ವಿಕ್ಖೇಪಸಬ್ಭಾವತೋ ನಾನಾರಮ್ಮಣತ್ತಾ ಚ ನಾನಾಸಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಏಕತ್ತನ್ತಿ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಬ್ಭಾವತೋ ನಾನಾರಮ್ಮಣವಿಕ್ಖೇಪಾಭಾವತೋ ಚ ಏಕಸಭಾವನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ಸಬ್ಬಕುಸಲಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಇಧ ಪೇಯ್ಯಾಲೇನ ಸಂಖಿತ್ತಾನಂ ಬ್ಯಾಪಾದಾದೀನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಅತ್ಥೇನ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾದೀನಂ ಪನ ಹೇಟ್ಠಿಮಾನಂ ಹೇಟ್ಠಿಮಾನಂ ಉಪರಿಮತೋ ಉಪರಿಮತೋ ಓಳಾರಿಕಟ್ಠೇನ ನಾನತ್ತಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯಸ್ಮಾ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತನಾನತ್ತೇಕತ್ತಾನಂ ಪಟಿವೇಧೋ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧೇನ ಸಿಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪಟಿವೇಧೋ’’ತಿ ಪದಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಂ ದಸ್ಸೇಸಿ.

ಪರಿಞ್ಞಾ ಪಟಿವೇಧಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು. ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಕಾಲಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಪರಿಞ್ಞಾ, ಪಹಾನಂ, ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ, ಭಾವನಾತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಯಥಾ ನಾವಾ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಚತ್ತಾರಿ ಕಿಚ್ಚಾನಿ ಕರೋತಿ, ಓರಿಮಂ ತೀರಂ ಪಜಹತಿ, ಸೋತಂ ಛಿನ್ದತಿ, ಭಣ್ಡಂ ವಹತಿ, ಪಾರಿಮಂ ತೀರಂ ಅಪ್ಪೇತಿ, ಏವಮೇವ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಏಕಕ್ಖಣೇ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ಸಮುದಯಂ ಪಹಾನಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ಮಗ್ಗಂ ಭಾವನಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ, ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಭಿಸಮಯೇನ ಅಭಿಸಮೇತಿ. ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ನಿರೋಧಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಚತ್ತಾರಿಪಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಾಪುಣಾತಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ. ಯಥಾ ಓರಿಮಂ ತೀರಂ ಪಜಹತಿ, ಏವಂ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ. ಯಥಾ ಸೋತಂ ಛಿನ್ದತಿ, ಏವಂ ಸಮುದಯಂ ಪಜಹತಿ. ಯಥಾ ಭಣ್ಡಂ ವಹತಿ, ಏವಂ ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯತಾಯ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತಿ. ಯಥಾ ಪಾರಿಮಂ ತೀರಂ ಅಪ್ಪೇತಿ, ಏವಂ ಪಾರಿಮತೀರಭೂತಂ ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತೀತಿ ಏವಂ ಉಪಮಾಸಂಸನ್ದನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ದಸ್ಸನಂ ¶ ವಿಸುಜ್ಝತೀತಿ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸತಮಪ್ಪಹಾನೇನ ಞಾಣದಸ್ಸನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಭಾವಂ ಪಾಪುಣಾತಿ. ದಸ್ಸನಂ ವಿಸುದ್ಧನ್ತಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಕ್ಖಣೇ ¶ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ¶ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚಸಿದ್ಧಿಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಞಾಣದಸ್ಸನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಭಾವಂ ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಏಕಸಙ್ಗಹಿತಾಯ ನಾನತ್ತೇಕತ್ತಪಟಿವೇಧಪಞ್ಞಾಯ ಮಗ್ಗಫಲಞಾಣೇಹಿ ಸಿದ್ಧಿತೋ ಅನ್ತೇ ಮಗ್ಗಫಲಞಾಣಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ.

ದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪೧-೪೨. ಖನ್ತಿಞಾಣಪರಿಯೋಗಾಹಣಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೯೨-೯೩. ಖನ್ತಿಞಾಣಪರಿಯೋಗಾಹಣಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇಸು ¶ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವಿದಿತನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿ ಞಾತಂ. ರೂಪಂ ದುಕ್ಖತೋ ವಿದಿತನ್ತಿ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಞಾತಂ. ರೂಪಂ ಅನತ್ತತೋ ವಿದಿತನ್ತಿ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಅನತ್ತಾತಿ ಞಾತಂ. ಯಂ ಯಂ ವಿದಿತಂ, ತಂ ತಂ ಖಮತೀತಿ ಯಂ ಯಂ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ವಿದಿತಂ, ತಂ ತಂ ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಖಮತಿ ರುಚ್ಚತಿ. ‘‘ರೂಪಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವಿದಿತಂ, ಯಂ ಯಂ ವಿದಿತಂ, ತಂ ತಂ ಖಮತೀ’’ತಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ಕೇಸುಚಿ ಪೋತ್ಥಕೇಸು ಲಿಖಿತಂ. ‘‘ವೇದನಾ ಸಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಿಚ್ಚತೋ ವಿದಿತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಲಿಙ್ಗವಚನಾನಿ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ. ಫುಸತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಫುಸನೇನ ಫುಸತಿ ಫರತಿ. ಪರಿಯೋಗಹತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಪವಿಸತಿ. ಪರಿಯೋಗಾಹತೀತಿಪಿ ಪಾಠೋ.

ಖನ್ತಿಞಾಣಪರಿಯೋಗಾಹಣಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪೩. ಪದೇಸವಿಹಾರಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೯೪. ಪದೇಸವಿಹಾರಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಯೇನಾಕಾರೇನ ಮಾತಿಕಾಯ ಉದ್ದಿಟ್ಠೋ ಪದೇಸೋ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತಬ್ಬೋ, ತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾಪಿ ವೇದಯಿತನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾತಿ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತವೇದನಾಪಿ ವಟ್ಟತಿ ದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲವೇದನಾಪಿ ವಿಪಾಕವೇದನಾಪಿ. ತತ್ಥ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಅಕುಸಲಾವ ಹೋತಿ, ದಿಟ್ಠಿಂ ಪನ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ಕುಸಲಾಪಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಅಕುಸಲಾಪಿ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಾ ಹಿ ದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ಪಕ್ಖದಿವಸೇಸು ಯಾಗುಭತ್ತಾದೀನಿ ¶ ದೇನ್ತಿ, ಅನ್ಧಕುಟ್ಠಿಆದೀನಂ ವತ್ತಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತಿ, ಚತುಮಹಾಪಥೇ ಸಾಲಂ ಕರೋನ್ತಿ, ಪೋಕ್ಖರಣಿಂ ಖಣಾಪೇನ್ತಿ, ಪುಪ್ಫಾರಾಮಂ ಫಲಾರಾಮಂ ರೋಪೇನ್ತಿ, ನದೀವಿದುಗ್ಗೇಸು ಸೇತುಂ ಅತ್ಥರನ್ತಿ, ವಿಸಮಂ ಸಮಂ ಕರೋನ್ತಿ. ಇತಿ ತೇಸಂ ಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ¶ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪನ ನಿಸ್ಸಾಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಕೇ ಅಕ್ಕೋಸನ್ತಿ ಪರಿಭಾಸನ್ತಿ ವಧಬನ್ಧಾದೀನಿ ಕರೋನ್ತಿ, ಪಾಣಂ ವಧಿತ್ವಾ ದೇವತಾನಂ ಉಪಹರನ್ತಿ. ಇತಿ ನೇಸಂ ಅಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ವಿಪಾಕವೇದನಾ ಪನ ಭವನ್ತರಗತಾನಂ ಹೋತಿ. ಸಾ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಸಹಜಾತಾಯ ವೇದನಾಯ ಸಹಜಾತಅಞ್ಞಮಞ್ಞನಿಸ್ಸಯಸಮ್ಪಯುತ್ತಅತ್ಥಿಅವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸಮನನ್ತರನಿರುದ್ಧಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ವೇದನಾಯ ಅನನ್ತರಸಮನನ್ತರೂಪನಿಸ್ಸಯಆಸೇವನನತ್ಥಿವಿಗತಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಅಭಿನನ್ದನ್ತಸ್ಸ ಲೋಭಸಹಗತವೇದನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಸಬ್ಬಾಕುಸಲೇಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಆರಮ್ಮಣಮತ್ತಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲವೇದನಾಯ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ವಿಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತವೇದನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲವೇದನಾನಂ ಭವನ್ತರೇ ವಿಪಾಕವೇದನಾನಞ್ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾತಿ ¶ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿವೂಪಸಮೋ ನಾಮ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾ ವೇದಯಿತಂ ವುತ್ತಂ, ತದೇವ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿವೂಪಸಮೋ ನಾಮ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ.

ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾಪಿ ವೇದಯಿತನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತವೇದನಾಪಿ ವಟ್ಟತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಂ ಕತ್ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಕುಸಲಾಕುಸಲವೇದನಾಪಿ ವಿಪಾಕವೇದನಾಪಿ. ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಕುಸಲಾವ ಹೋತಿ, ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪನ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ಬುದ್ಧಪೂಜಾ ದೀಪಮಾಲಾರೋಪನಂ ಮಹಾಧಮ್ಮಸ್ಸವನಂ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತೇ ದಿಸಾಭಾಗೇ ಚೇತಿಯಪತಿಟ್ಠಾಪನನ್ತಿ ಏವಮಾದೀನಿ ಪುಞ್ಞಾನಿ ಕರೋನ್ತಿ. ಇತಿ ನೇಸಂ ಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಮೇವ ನಿಸ್ಸಾಯ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕೇ ಅಕ್ಕೋಸನ್ತಿ ಪರಿಭಾಸನ್ತಿ, ಅತ್ತಾನಂ ಉಕ್ಕಂಸನ್ತಿ, ಪರಂ ವಮ್ಭೇನ್ತಿ. ಇತಿ ನೇಸಂ ಅಕುಸಲಾ ವೇದನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ವಿಪಾಕವೇದನಾ ಪನ ಭವನ್ತರಗತಾನಂಯೇವ ಹೋತಿ. ಸಾ ಪನ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಸಹಜಾತಾಯ ಸಮನನ್ತರನಿರುದ್ಧಾಯ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಾಯ ವೇದನಾಯ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ವುತ್ತಪಚ್ಚಯೇಹೇವ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಲೋಕಿಕಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ನಿಕನ್ತಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ಚ ವೇದನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ಮಗ್ಗಫಲಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ¶ ವೇದನಾಯ ಆರಮ್ಮಣಆರಮ್ಮಣಾಧಿಪತಿಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ.

ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾಪಿ ¶ ವೇದಯಿತನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿವೂಪಸಮೋ ನಾಮ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಂ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾ ವೇದಯಿತಂ ವುತ್ತಂ, ತದೇವ ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಪಚ್ಚಯಾ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಹಿ ‘‘ವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮಪಚ್ಚಯಾವ ತಂ ತಂ ವೇದಯಿತಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣಾದೀಸು ಪನ ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣಂ ನಾಮ ಪಾಪಕಿರಿಯಾಸು ಉಪಾಯಚಿನ್ತಾ. ಅಥ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾಞಾಣಂ ಮಿಚ್ಛಾಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ. ಸಮ್ಮಾಞಾಣಂ ನಾಮ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ¶ ಲೋಕುತ್ತರಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಞ್ಚ ಠಪೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಂ ಞಾಣಂ. ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿ ನಾಮ ಪಾಪಾಧಿಮುತ್ತಿತಾ. ಅಥ ವಾ ಅಯಾಥಾವವಿಮುತ್ತಿ ಅನಿಯ್ಯಾನಿಕವಿಮುತ್ತಿ ಅವಿಮುತ್ತಸ್ಸೇವ ಸತೋ ವಿಮುತ್ತಿಸಞ್ಞೀತಿ. ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತಿ ನಾಮ ಕಲ್ಯಾಣಾಧಿಮುತ್ತಿತಾ ಫಲವಿಮುತ್ತಿ ಚ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಾಯೇವ.

ಛನ್ದಪಚ್ಚಯಾಪೀತಿಆದೀಸು ಪನ ಛನ್ದೋ ನಾಮ ಲೋಭೋ, ಛನ್ದಪಚ್ಚಯಾ ಅಟ್ಠಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತವೇದನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಛನ್ದವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನವೇದನಾವ. ವಿತಕ್ಕಪಚ್ಚಯಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನವೇದನಾ. ವಿತಕ್ಕವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನವೇದನಾ. ಸಞ್ಞಾಪಚ್ಚಯಾ ಠಪೇತ್ವಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ಸೇಸಾ ಛ ಸಮಾಪತ್ತಿವೇದನಾ. ಸಞ್ಞಾವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನವೇದನಾ.

ಛನ್ದೋ ಚ ಅವೂಪಸನ್ತೋ ಹೋತೀತಿಆದೀಸು ಸಚೇ ಛನ್ದವಿತಕ್ಕಸಞ್ಞಾ ಅವೂಪಸನ್ತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಸೋ ಛನ್ದವಿತಕ್ಕಸಞ್ಞಾನಂ ಅವೂಪಸಮೋ ಏವ ಪಚ್ಚಯೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಮಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ. ಛನ್ದವಿತಕ್ಕಸಞ್ಞಾಅವೂಪಸಮಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಾ ಅಟ್ಠಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತವೇದನಾ ಹೋತಿ. ಸಚೇ ಛನ್ದೋ ವೂಪಸನ್ತೋ ವಿತಕ್ಕಸಞ್ಞಾ ಅವೂಪಸನ್ತಾ. ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಸೋ ಛನ್ದಸ್ಸ ವೂಪಸಮೋ ವಿತಕ್ಕಸಞ್ಞಾನಂ ಅವೂಪಸಮೋ ಏವ ಪಚ್ಚಯೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಮಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ. ಸಾ ಪಠಮಜ್ಝಾನವೇದನಾವ. ಸಚೇ ಛನ್ದವಿತಕ್ಕಾ ವೂಪಸನ್ತಾ ಸಞ್ಞಾ ಅವೂಪಸನ್ತಾ. ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಸೋ ಛನ್ದವಿತಕ್ಕಾನಂ ವೂಪಸಮೋ ಸಞ್ಞಾಯ ಅವೂಪಸಮೋ ಏವ ಪಚ್ಚಯೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಮಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ. ಸಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನವೇದನಾವ. ಸಚೇ ಛನ್ದವಿತಕ್ಕಸಞ್ಞಾ ವೂಪಸನ್ತಾ. ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಸೋ ಛನ್ದವಿತಕ್ಕಸಞ್ಞಾನಂ ವೂಪಸಮೋ ಏವ ಪಚ್ಚಯೋ ತಪ್ಪಚ್ಚಯೋ, ತಸ್ಮಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ. ಸಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನವೇದನಾವ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಛನ್ದೋ ನಾಮ ಅಪ್ಪನಂ ಪಾಪುಣಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ¶ ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದೋ, ಅಪ್ಪನಾಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ಸೋ ಛನ್ದೋ ವೂಪಸನ್ತೋ ಹೋತಿ. ಪಠಮಜ್ಝಾನೇ ವಿತಕ್ಕೋ ಹೋತಿ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ವಿತಕ್ಕೋ ವೂಪಸನ್ತೋ ಹೋತಿ. ಸತ್ತಸು ಸಮಾಪತ್ತೀಸು ಸಞ್ಞಾ ಹೋತಿ, ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಚ ನಿರೋಧಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಚ ಸಞ್ಞಾ ವೂಪಸನ್ತಾ ಹೋತೀ’’ತಿ ಏವಂ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ. ಇಧ ಪನ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ನ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ¶ ಪತ್ತಿಯಾತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಸ್ಸ ಪತ್ತತ್ಥಾಯ. ಅತ್ಥಿ ಆಯವನ್ತಿ ಅತ್ಥಿ ವೀರಿಯಂ. ಆಯಾವನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಠಾನೇ ಅನುಪ್ಪತ್ತೇತಿ ತಸ್ಸ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಸ್ಸ ವಸೇನ ತಸ್ಮಿಂ ಅರಹತ್ತಫಲಸ್ಸ ಕಾರಣೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ ಅನುಪ್ಪತ್ತೇ ¶ . ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾಪಿ ವೇದಯಿತನ್ತಿ ಅರಹತ್ತಸ್ಸ ಠಾನಪಚ್ಚಯಾ ವೇದಯಿತಂ. ಏತೇನ ಚತುಮಗ್ಗಸಹಜಾತಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಲೋಕುತ್ತರವೇದನಾ ಗಹಿತಾ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಆಯವನ್ತಿ ಪಟಿಪತ್ತಿ. ತಸ್ಮಿಮ್ಪಿ ಠಾನೇ ಅನುಪ್ಪತ್ತೇತಿ ತಸ್ಸಾ ಭೂಮಿಯಾ ಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿ ವಣ್ಣಯನ್ತಿ.

ಪದೇಸವಿಹಾರಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪೪-೪೯. ವಿವಟ್ಟಞಾಣಛಕ್ಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೯೫. ವಿವಟ್ಟಞಾಣಛಕ್ಕನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾಧಿಪತತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಅಧಿಕಂ ಕತ್ವಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾಧಿಕಭಾವೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ. ಕಾಮಚ್ಛನ್ದತೋ ಸಞ್ಞಾಯ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾಧಿಪತಿಕತಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಸಞ್ಞಾಯ ಹೇತುಭೂತಾಯ, ಕರಣಭೂತಾಯ ವಾ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದತೋ ವಿವಟ್ಟತಿ ಪರಾವತ್ತತಿ, ಪರಮ್ಮುಖೀ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು.

೯೬. ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ನಾನತ್ತನ್ತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ಸನ್ತವುತ್ತಿತಾಯ ಅಭಾವತೋ ನ ಏಕಸಭಾವೋ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಏಕತ್ತನ್ತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಸನ್ತವುತ್ತಿಭಾವತೋ ಏಕಸಭಾವೋ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇಕತ್ತಂ ಚೇತಯತೋತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೇ ಆದೀನವದಸ್ಸನೇನ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಪವತ್ತಯತೋ. ಕಾಮಚ್ಛನ್ದತೋ ಚಿತ್ತಂ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ದಿಟ್ಠಾದೀನವತೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದತೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಕ್ಖಣೇ ಚಿತ್ತಂ ವಿವಟ್ಟತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು.

೯೭. ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ಪಜಹನ್ತೋತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನೇನ ಪಜಹನ್ತೋ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ಅಧಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಪಟಿಲದ್ಧಸ್ಸ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸ್ಸ ¶ ವಸೇನ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತಂ ಅಧಿತಿಟ್ಠತಿ ಅಧಿಕಂ ಕರೋನ್ತೋ ತಿಟ್ಠತಿ, ಪವತ್ತೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು.

೯೮. ಚಕ್ಖು ಸುಞ್ಞಂ ಅತ್ತೇನ ವಾತಿ ಬಾಲಜನಪರಿಕಪ್ಪಿತಸ್ಸ ಕಾರಕವೇದಕಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಅಭಾವಾ ಚಕ್ಖು ಅತ್ತೇನ ಚ ಸುಞ್ಞಂ. ಯಞ್ಹಿ ಯತ್ಥ ನ ಹೋತಿ, ತೇನ ತಂ ಸುಞ್ಞಂ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಅತ್ತನಿಯೇನ ವಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಅಭಾವೇನೇವ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಕಸ್ಸಪಿ ಅಭಾವಾ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಕೇನ ಚ ಸುಞ್ಞಂ. ಲೋಕಸ್ಸ ಅತ್ತಾತಿ ಚ ಅತ್ತನಿಯನ್ತಿ ಚ ಉಭಯಥಾ ಗಾಹಸಮ್ಭವತೋ ತದುಭಯಗಾಹಪಟಿಸೇಧನತ್ಥಂ ಅತ್ತಾಭಾವೋ ಚ ಅತ್ತನಿಯಾಭಾವೋ ಚ ವುತ್ತೋ. ನಿಚ್ಚೇನ ವಾತಿ ಭಙ್ಗಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅಭಾವತೋ ನಿಚ್ಚೇನ ಚ ಸುಞ್ಞಂ. ಧುವೇನ ವಾತಿ ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇಪಿ ಥಿರಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅಭಾವತೋ ಧುವೇನ ಚ ಸುಞ್ಞಂ. ಸಸ್ಸತೇನ ವಾತಿ ಸಬ್ಬಕಾಲೇಪಿ ವಿಜ್ಜಮಾನಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅಭಾವತೋ ಸಸ್ಸತೇನ ¶ ¶ ಚ ಸುಞ್ಞಂ. ಅವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮೇನ ವಾತಿ ಜರಾಭಙ್ಗವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ಅಪರಿವತ್ತಮಾನಪಕತಿಕಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅಭಾವತೋ ಅವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮೇನ ಚ ಸುಞ್ಞಂ. ಅಥ ವಾ ನಿಚ್ಚಭಾವೇನ ಚ ಧುವಭಾವೇನ ಚ ಸಸ್ಸತಭಾವೇನ ಚ ಅವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಭಾವೇನ ಚ ಸುಞ್ಞನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ ವಾ-ಸದ್ದೋ. ಯಥಾಭೂತಂ ಜಾನತೋ ಪಸ್ಸತೋತಿ ಇಚ್ಚೇವಂ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಯಥಾಸಭಾವೇನ ಜಾನನ್ತಸ್ಸ ಚಕ್ಖುನಾ ವಿಯ ಚ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸ. ಚಕ್ಖಾಭಿನಿವೇಸತೋ ಞಾಣಂ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಚಕ್ಖು ಅತ್ತಾತಿ ವಾ ಅತ್ತನಿಯನ್ತಿ ವಾ ಪವತ್ತಮಾನತೋ ದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸತೋ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನವಸೇನ ಞಾಣಂ ವಿವಟ್ಟತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು.

೯೯. ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ವೋಸಜ್ಜತೀತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಲಾಭೀ ಪುಗ್ಗಲೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇನ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಂ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ. ವೋಸಗ್ಗೇ ಪಞ್ಞಾತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ವೋಸಗ್ಗಭೂತೇ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು. ಪೀಳನಟ್ಠಾದಯೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಾ ಏವ. ಪರಿಜಾನನ್ತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ದೇಸನಾ, ಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗೀಪುಗ್ಗಲೋ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಅತ್ಥಂ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಪರಿಜಾನನ್ತೋ ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ವಿವಟ್ಟತಿ, ಞಾಣವಿವಟ್ಟನೇಪಿ ಞಾಣಸಮಙ್ಗೀ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ವುತ್ತೋ.

೧೦೦. ತಥಟ್ಠೇ ¶ ಪಞ್ಞಾತಿ ಏತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸೇವ ತಥಟ್ಠೇ ವಿವಟ್ಟನಾ ಪಞ್ಞಾ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು. ಇದಾನಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಏವ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಆಕಾರನಾನತ್ತತೋ ಛ ವಿವಟ್ಟಞಾಣಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋತಿಆದಿಮಾತಿಕಂ ಠಪೇತ್ವಾ ತಂ ಅತ್ಥತೋ ವಿಭಜನ್ತೋ ಸಞ್ಜಾನನ್ತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಞ್ಜಾನನ್ತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋತಿ ಯಸ್ಮಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿಂ ಅಧಿಪತಿತೋ ಸಞ್ಜಾನನ್ತೋ ಯೋಗೀ ಪಚ್ಛಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಮ್ಪಯುತ್ತಞಾಣೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿತೋ ವಿವಟ್ಟತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಞಾಣಂ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಚೇತಯನ್ತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೋತಿ ಯಸ್ಮಾ ಯೋಗೀ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇಕತ್ತಾದೀನಿ ಚೇತಯನ್ತೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಞಾಣೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿತೋ ವಿವಟ್ಟತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಞಾಣಂ ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಜಾನನ್ತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಚಿತ್ತವಿವಟ್ಟೋತಿ ಯಸ್ಮಾ ಯೋಗೀ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದಿವಸೇನ ಚಿತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನೇನ ವಿಜಾನನ್ತೋ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಞಾಣೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿತೋ ವಿವಟ್ಟತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಞಾಣಂ ಚಿತ್ತವಿವಟ್ಟೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಞಾಣಂ ಕರೋನ್ತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಞಾಣವಿವಟ್ಟೋತಿ ಯಸ್ಮಾ ಯೋಗೀ ಛಬ್ಬಿಧಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನಂ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇನ ಸುಞ್ಞತೋ ವಿದಿತಂ ¶ ಕರೋನ್ತೋ ತೇನೇವ ಞಾಣೇನ ದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸತೋ ವಿವಟ್ಟತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಞಾಣಂ ಞಾಣವಿವಟ್ಟೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವೋಸಜ್ಜನ್ತೋ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೋತಿ ಯಸ್ಮಾ ಯೋಗೀ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾದೀಹಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಿ ವೋಸಜ್ಜನ್ತೋ ತಂಸಮ್ಪಯುತ್ತಞಾಣೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿತೋ ವಿವಟ್ಟತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಞಾಣಂ ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥಟ್ಠೇ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೋತಿ ಯಸ್ಮಾ ಯೋಗೀ ಚತುಬ್ಬಿಧೇ ತಥಟ್ಠೇ ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನವಸೇನ ವಿವಟ್ಟತಿ, ತಸ್ಮಾ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮಗ್ಗಞಾಣಮೇವ ವಾ ತಥಟ್ಠೇ ದುಭತೋ ವುಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಯತ್ಥ ¶ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋತಿಆದಿ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತತ್ತಾ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟಞಾಣಕ್ಖಣಮೇವ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇಯೇವ ಹಿ ಸಬ್ಬಾನಿ ಯುಜ್ಜನ್ತಿ. ಕಥಂ? ಞಾಣವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣಞ್ಹಿ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಸೇಸೇಸು ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಸರೂಪೇನೇವ ಆಗತೋ. ವಿಪಸ್ಸನಾಕಿಚ್ಚಸ್ಸ ಪನ ಮಗ್ಗೇನೇವ ಸಿಜ್ಝನತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಕಿಚ್ಚಸಿದ್ಧಿವಸೇನ ಞಾಣವಿವಟ್ಟಞಾಣಮ್ಪಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಯುಜ್ಜತಿ. ಮಗ್ಗಞಾಣೇನೇವ ವಾ ‘‘ಚಕ್ಖು ಸುಞ್ಞ’’ನ್ತಿಆದಿ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಪಟಿವಿದ್ಧಮೇವ ಹೋತೀತಿ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ತಂ ಞಾಣಂ ವತ್ತುಂ ಯುಜ್ಜತಿಯೇವ. ಅತ್ಥಯೋಜನಾ ಪನೇತ್ಥ ‘‘ಯತ್ಥ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋ, ತತ್ಥ ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೋ. ಯತ್ಥ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೋ ¶ , ತತ್ಥ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋ’’ತಿ ಏವಮಾದಿನಾ ನಯೇನ ಸಬ್ಬಸಂಸನ್ದನೇಸು ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ. ಅಥ ವಾ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟಚೇತೋವಿವಟ್ಟಚಿತ್ತವಿವಟ್ಟವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೇಸು ಚತುನ್ನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಂ ಆಗತತ್ತಾ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೋ ಆಗತೋಯೇವ ಹೋತಿ. ಞಾಣವಿವಟ್ಟೋ ಚ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೇನೇವ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ. ಸಞ್ಞಾಚೇತೋಚಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೇಸ್ವೇವ ಚ ಪೇಯ್ಯಾಲೇ ವಿತ್ಥಾರಿಯಮಾನೇ ‘‘ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಧಿಪತತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ಅಭಿನಿವೇಸತೋ ಸಞ್ಞಾಯ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ಅಧಿಪತತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ, ‘‘ಅಭಿನಿವೇಸೋ ನಾನತ್ತಂ, ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಏಕತ್ತಂ. ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನೇಕತ್ತಂ ಚೇತಯತೋ ಅಭಿನಿವೇಸತೋ ಚಿತ್ತಂ ವಿವಟ್ಟತೀತಿ ನಾನತ್ತೇ ಪಞ್ಞಾ ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ, ‘‘ಅಭಿನಿವೇಸಂ ಪಜಹನ್ತೋ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ಅಧಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನೇ ಪಞ್ಞಾ ಚಿತ್ತವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ, ‘‘ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಅಭಿನಿವೇಸಂ ವೋಸಜ್ಜತೀತಿ ವೋಸಗ್ಗೇ ಪಞ್ಞಾ ವಿಮೋಕ್ಖವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಚ ಪಾಠಸಮ್ಭವತೋ ಞಾಣವಿವಟ್ಟೇ ಞಾಣಮ್ಪಿ ತೇಸು ¶ ಆಗತಮೇವ ಹೋತಿ. ಞಾಣವಿವಟ್ಟೇ ಚ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ವುಟ್ಠಾಯ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಲದ್ಧಸ್ಸ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ‘‘ಚಕ್ಖು ಸುಞ್ಞಂ ಅತ್ತೇನ ವಾ ಅತ್ತನಿಯೇನ ವಾ’’ತಿಆದಿಯುಜ್ಜನತೋ ಸಚ್ಚವಿವಟ್ಟೋ ಲಬ್ಭತಿ, ತಸ್ಮಾ ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ವಿವಟ್ಟೇ ಸೇಸಾ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚ ವಿವಟ್ಟಾ ಲಬ್ಭನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಏವಂ ‘‘ಯತ್ಥ ಸಞ್ಞಾವಿವಟ್ಟೋ, ತತ್ಥ ಚೇತೋವಿವಟ್ಟೋ’’ತಿಆದಿಕಾನಿ ಸಂಸನ್ದನಾನಿ ವುತ್ತಾನೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ವಿವಟ್ಟಞಾಣಛಕ್ಕನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫೦. ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧೦೧. ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣನಿದ್ದೇಸಂ ¶ ಇಧ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಾಸನೇ ಭಿಕ್ಖು. ಛನ್ದಸಮಾಧಿಪಧಾನಸಙ್ಖಾರಸಮನ್ನಾಗತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಛನ್ದಹೇತುಕೋ ಸಮಾಧಿ, ಛನ್ದಾಧಿಕೋ ವಾ ಸಮಾಧಿ ಛನ್ದಸಮಾಧಿ, ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಛನ್ದಂ ಅಧಿಪತಿಂ ಕರಿತ್ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧಸಮಾಧಿಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಪಧಾನಭೂತಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಪಧಾನಸಙ್ಖಾರಾ, ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧಕಸ್ಸ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನವೀರಿಯಸ್ಸೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧನವಸೇನ ¶ ಬಹುವಚನಂ ಕತಂ. ಸಮನ್ನಾಗತನ್ತಿ ಛನ್ದಸಮಾಧಿನಾ ಚ ಪಧಾನಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಚ ಉಪೇತಂ. ಇದ್ಧಿಪಾದನ್ತಿ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಪರಿಯಾಯೇನ ವಾ ಇಜ್ಝನಟ್ಠೇನ, ಇಜ್ಝನ್ತಿ ಏತಾಯ ಸತ್ತಾ ಇದ್ಧಾ ವುದ್ಧಾ ಉಕ್ಕಂಸಗತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಇಮಿನಾ ವಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಇದ್ಧೀತಿ ¶ ಸಙ್ಖಂ ಗತಾನಂ ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನಾದಿಕುಸಲಚಿತ್ತಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ಛನ್ದಸಮಾಧಿಪಧಾನಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಟ್ಠೇನ ಪಾದಭೂತಂ ಸೇಸಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕರಾಸಿನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ವುತ್ತಞ್ಹಿ ಇದ್ಧಿಪಾದವಿಭಙ್ಗೇ ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ ‘‘ಇದ್ಧಿಪಾದೋತಿ ತಥಾಭೂತಸ್ಸ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ (ವಿಭ. ೪೩೪). ಅಭಿಧಮ್ಮಭಾಜನೀಯೇ ಚ ‘‘ಇದ್ಧಿಪಾದೋತಿ ತಥಾಭೂತಸ್ಸ ಫಸ್ಸೋ ವೇದನಾ…ಪೇ… ಪಗ್ಗಾಹೋ ಅವಿಕ್ಖೇಪೋ’’ತಿ (ವಿಭ. ೪೪೭) ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸೇಸಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕರಾಸಿ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ? ಛನ್ದಸಮಾಧಿಪಧಾನಸಙ್ಖಾರೇಸು ಏಕೇಕಂ ಇದ್ಧಿಂ ಕತ್ವಾ ದ್ವೀಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಸಹ ಸೇಸವಚನಂ ಕತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಞ್ಹಿ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಸಬ್ಬೇ ಚ ಫಸ್ಸಾದಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಯಥೇವ ಹಿ ಛನ್ದಂ ಅಧಿಪತಿಂ ಕರಿತ್ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧಸಮಾಧಿ ಛನ್ದಸಮಾಧೀತಿ ವುತ್ತೋ, ಏವಂ ವೀರಿಯಂ ಚಿತ್ತಂ ವೀಮಂಸಂ ಅಧಿಪತಿಂ ಕರಿತ್ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧಸಮಾಧಿ ವೀಮಂಸಾಸಮಾಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏವಮೇಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಇದ್ಧಿಪಾದೇ ಛನ್ದಾದಯೋ ವೀರಿಯಾದಯೋ ಚಿತ್ತಾದಯೋ ವೀಮಂಸಾದಯೋತಿ ತಯೋ ತಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಇದ್ಧೀಪಿ ಹೋನ್ತಿ ಇದ್ಧಿಪಾದಾಪಿ, ಸೇಸಾ ಪನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾ ಚತ್ತಾರೋ ಖನ್ಧಾ ಇದ್ಧಿಪಾದಾಯೇವ ¶ . ಯಸ್ಮಾ ವಾ ಇಮೇ ತಯೋ ತಯೋ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಕೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ಇಜ್ಝನ್ತಿ, ನ ವಿನಾ ತೇಹಿ, ತಸ್ಮಾ ತೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ಸಬ್ಬೇ ಚತ್ತಾರೋಪಿ ಖನ್ಧಾ ಇಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ಇದ್ಧಿ ನಾಮ ಹೋನ್ತಿ, ಪತಿಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಪಾದಾ ನಾಮಾತಿಪಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ವೀರಿಯಸಮಾಧಿಪಧಾನಸಙ್ಖಾರಸಮನ್ನಾಗತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ವೀರಿಯನ್ತಿ ಚ ಪಧಾನಸಙ್ಖಾರೋತಿ ಚ ಏಕೋಯೇವ. ಕಸ್ಮಾ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತನ್ತಿ ಚೇ? ವೀರಿಯಸ್ಸ ಅಧಿಪತಿಭಾವದಸ್ಸನವಸೇನೇತ್ಥ ಪಠಮಂ ವೀರಿಯಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ, ತಸ್ಸೇವ ಚತುಕಿಚ್ಚಸಾಧಕತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪಧಾನಸಙ್ಖಾರವಚನಂ ಕತಂ. ಏವಂ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತತ್ತಾ ಏವ ಚೇತ್ಥಾಪಿ ತಯೋ ತಯೋ ಧಮ್ಮಾತಿ ವುತ್ತಂ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ವಿಭಙ್ಗೇ ‘ಇದ್ಧೀತಿ ಯಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಇದ್ಧಿ ಸಮಿದ್ಧಿ ಇಜ್ಝನಾ ಸಮಿಜ್ಝನಾ’ತಿ (ವಿಭ. ೪೩೪) ವುತ್ತತ್ತಾ ಇದ್ಧಿ ನಾಮ ಅನಿಪ್ಫನ್ನಾ, ಇದ್ಧಿಪಾದೋ ನಿಪ್ಫನ್ನೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಇಧ ಪನ ಇದ್ಧಿಪಿ ಇದ್ಧಿಪಾದೋಪಿ ನಿಪ್ಫನ್ನೋ ಲಕ್ಖಣಬ್ಭಾಹತೋತಿ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ಕತಂ. ಇದ್ಧಿ ಸಮಿದ್ಧೀತಿಆದೀಹಿ ಇಜ್ಝನಾಕಾರೇನ ಧಮ್ಮಾ ಏವ ವುತ್ತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಭಾವೇತೀತಿ ಆಸೇವತಿ. ಸುತ್ತನ್ತಭಾಜನೀಯೇ (ವಿಭ. ೪೩೧ ಆದಯೋ) ವಿಯ ಇಧಾಪಿ ಇದ್ಧಿಪಾದಭಾವನಾ ಲೋಕಿಯಾ ಏವ. ತಸ್ಮಾ ಇದ್ಧಿವಿಧಂ ತಾವ ಸಮ್ಪಾದೇತುಕಾಮೋ ಲೋಕಿಯಂ ¶ ಇದ್ಧಿಪಾದಂ ಭಾವೇನ್ತೋ ಪಥವೀಕಸಿಣಾದೀಸು ಅಟ್ಠಸು ಕಸಿಣೇಸು ಅಧಿಕತವಸಿಪ್ಪತ್ತಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿಕೋ ಕಸಿಣಾನುಲೋಮತೋ ¶ ಕಸಿಣಪಟಿಲೋಮತೋ ಕಸಿಣಾನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮತೋ ಝಾನಾನುಲೋಮತೋ ಝಾನಪಟಿಲೋಮತೋ ಝಾನಾನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮತೋ ಝಾನುಕ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಕಸಿಣುಕ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಝಾನಕಸಿಣುಕ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಅಙ್ಗಸಙ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಆರಮ್ಮಣಸಙ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಅಙ್ಗಾರಮ್ಮಣಸಙ್ಕನ್ತಿಕತೋ ಅಙ್ಗವವತ್ಥಾನತೋ ಆರಮ್ಮಣವವತ್ಥಾನತೋತಿ ಇಮೇಹಿ ಚುದ್ದಸಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿದಮೇತ್ವಾ ಛನ್ದಸೀಸವೀರಿಯಸೀಸಚಿತ್ತಸೀಸವೀಮಂಸಾಸೀಸವಸೇನ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ. ಅಙ್ಗಾರಮ್ಮಣವವತ್ಥಾನಮ್ಪಿ ಕೇಚಿ ಇಚ್ಛನ್ತಿ. ಪುಬ್ಬಹೇತುಸಮ್ಪನ್ನೇನ ಪನ ಕಸಿಣೇಸು ಚತುಕ್ಕಜ್ಝಾನಮತ್ತೇ ಚಿಣ್ಣವಸಿನಾಪಿ ಕಾತುಂ ವಟ್ಟತೀತಿ ತಂ ತಂ ಇದ್ಧಿಪಾದಂ ಸಮಾಧಿಂ ಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಾಪಕಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾಯಾ’’ತಿಆದಿಕಂ (ವಿಭ. ೪೩೨) ಚತುಪ್ಪಕಾರಂ ವೀರಿಯಂ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ, ತಸ್ಸ ಚ ಹಾನಿವುದ್ಧಿಯೋ ಞತ್ವಾ ವೀರಿಯಸಮತಂ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ. ಸೋ ಏವಂ ಚತೂಸು ಇದ್ಧಿಪಾದೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಭಾವೇತ್ವಾ ಇದ್ಧಿವಿಧಂ ಸಮ್ಪಾದೇತಿ.

ಸೋ ¶ ಇಮೇಸು ಚತೂಸು ಇದ್ಧಿಪಾದೇಸೂತಿಆದೀಸು ಸೋತಿ ಸೋ ಭಾವಿತಚತುರಿದ್ಧಿಪಾದೋ ಭಿಕ್ಖು. ಚತೂಸು ಇದ್ಧಿಪಾದೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಭಾವೇತೀತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಛನ್ದಾದೀಸು ಏಕೇಕಂ ಅಧಿಪತಿಂ ಕತ್ವಾ ಝಾನಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೇನ ತೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಭಾವೇತಿ ನಾಮ, ಛನ್ದಾದಿವಾಸನಂ ಗಾಹಾಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪರಿದಮೇತೀತಿ ನಿಬ್ಬಿಸೇವನಂ ಕರೋತಿ. ಪುರಿಮಂ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಕಾರಣವಚನಂ. ಪರಿಭಾವಿತಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿದಮಿತಂ ಹೋತೀತಿ. ಮುದುಂ ಕರೋತೀತಿ ತಥಾ ದನ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ವಸಿಪ್ಪತ್ತಂ ಕರೋತಿ. ವಸೇ ವತ್ತಮಾನಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ‘‘ಮುದೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಕಮ್ಮನಿಯನ್ತಿ ಕಮ್ಮಕ್ಖಮಂ ಕಮ್ಮಯೋಗ್ಗಂ ಕರೋತಿ. ಮುದು ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಕಮ್ಮನಿಯಂ ಹೋತಿ ಸುಧನ್ತಮಿವ ಸುವಣ್ಣಂ, ಇಧ ಪನ ಇದ್ಧಿವಿಧಕಮ್ಮಕ್ಖಮಂ. ಸೋತಿ ಸೋ ಪರಿಭಾವಿತಚಿತ್ತೋ ಭಿಕ್ಖು. ಕಾಯಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತೇ ಸಮೋದಹತೀತಿಆದಿ ಇದ್ಧಿಕರಣಕಾಲೇ ಯಥಾಸುಖಂ ಚಿತ್ತಚಾರಸ್ಸ ಇಜ್ಝನತ್ಥಂ ಯೋಗವಿಧಾನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಕಾಯಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತೇ ಸಮೋದಹತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಕರಜಕಾಯಮ್ಪಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಚಿತ್ತೇ ಸಮೋದಹತಿ ಪವೇಸೇತಿ ಆರೋಪೇತಿ, ಕಾಯಂ ಚಿತ್ತಾನುಗತಿಕಂ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ಕರಣಂ ಅದಿಸ್ಸಮಾನೇನ ಕಾಯೇನ ಗಮನಸ್ಸ ಉಪಕಾರಾಯ ಹೋತಿ. ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಕಾಯೇ ಸಮೋದಹತೀತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಂ ಅತ್ತನೋ ಕರಜಕಾಯೇ ಸಮೋದಹತಿ ಆರೋಪೇತಿ ¶ , ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಕಾಯಾನುಗತಿಕಂ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ಕರಣಂ ದಿಸ್ಸಮಾನೇನ ಕಾಯೇನ ಗಮನಸ್ಸ ಉಪಕಾರಾಯ ಹೋತಿ. ಸಮಾದಹತೀತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಾಯವಸೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಣಾಮೇತೀತಿ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಕರಜಕಾಯೇ ಆರೋಪೇತಿ ಕಾಯಾನುಗತಿಕಂ ಕರೋತಿ, ಇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಕಾಯೇ ಸಮೋದಹನಸ್ಸ ವೇವಚನಂ. ಚಿತ್ತವಸೇನ ಕಾಯಂ ಪರಿಣಾಮೇತೀತಿ ಕರಜಕಾಯಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಚಿತ್ತೇ ಆರೋಪೇತಿ, ಚಿತ್ತಾನುಗತಿಕಂ ಕರೋತಿ, ಇದಂ ಕಾಯಂ ಚಿತ್ತೇ ಸಮೋದಹನಸ್ಸ ವೇವಚನಂ. ಅಧಿಟ್ಠಾತೀತಿ ‘‘ಏವಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ. ಸಮೋದಹನಸ್ಸ ಅತ್ಥವಿವರಣತ್ಥಂ ಪರಿಣಾಮೋ ವುತ್ತೋ, ಪರಿಣಾಮಸ್ಸ ಅತ್ಥವಿವರಣತ್ಥಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ಸಮೋದಹತೀತಿ ಮೂಲಪದಂ, ಪರಿಣಾಮೇತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾತೀತಿ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥನಿದ್ದೇಸಪದಾನಿ ¶ , ತಸ್ಮಾ ತೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂಯೇವ ಪದಾನಂ ವಸೇನ ಪರಿಣಾಮೇತ್ವಾತಿ ಅಧಿಟ್ಠಹಿತ್ವಾತಿ ವುತ್ತಂ, ನ ವುತ್ತಂ ಸಮೋದಹಿತ್ವಾತಿ.

ಸುಖಸಞ್ಞಞ್ಚ ಲಹುಸಞ್ಞಞ್ಚ ಕಾಯೇ ಓಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ವಿಹರತೀತಿ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೇನ ಸಹಜಾತಸುಖಸಞ್ಞಞ್ಚ ಲಹುಸಞ್ಞಞ್ಚ ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೇನ ¶ ಕರಜಕಾಯೇ ಓಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಪವೇಸೇತ್ವಾ ವಿಹರತಿ. ತಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಓಕ್ಕನ್ತಕಾಯಸ್ಸ ಪನಸ್ಸ ಕರಜಕಾಯೋಪಿ ತೂಲಪಿಚು ವಿಯ ಲಹುಕೋ ಹೋತಿ. ಸೋತಿ ಸೋ ಕತಯೋಗವಿಧಾನೋ ಭಿಕ್ಖು. ತಥಾಭಾವಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನಾತಿ ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಲಕ್ಖಣೇ ಕರಣವಚನಂ, ಹೇತುಅತ್ಥೇ ವಾ, ತಥಾಭಾವಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಹೇತುಭೂತೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪರಿಸುದ್ಧೇನಾತಿ ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಭಾವತೋ ಪರಿಸುದ್ಧೇನ. ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾಯೇವ ಪರಿಯೋದಾತೇನ, ಪಭಸ್ಸರೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಾಯಾತಿ ಇದ್ಧಿಕೋಟ್ಠಾಸೇ, ಇದ್ಧಿವಿಕಪ್ಪೇ ವಾ ಞಾಣತ್ಥಾಯ. ಚಿತ್ತಂ ಅಭಿನೀಹರತೀತಿ ಸೋ ಭಿಕ್ಖು ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರವಸೇನ ತಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತೇ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕೇ ಜಾತೇ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಾಧಿಗಮತ್ಥಾಯ ಪರಿಕಮ್ಮಚಿತ್ತಂ ಅಭಿನೀಹರತಿ, ಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣತೋ ಅಪನೇತ್ವಾ ಇದ್ಧಿವಿಧಾಭಿಮುಖಂ ಪೇಸೇತಿ. ಅಭಿನಿನ್ನಾಮೇತೀತಿ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬಇದ್ಧಿಪೋಣಂ ಇದ್ಧಿಪಬ್ಭಾರಂ ಕರೋತಿ. ಸೋತಿ ಸೋ ಏವಂ ಕತಚಿತ್ತಾಭಿನೀಹಾರೋ ಭಿಕ್ಖು. ಅನೇಕವಿಹಿತನ್ತಿ ಅನೇಕವಿಧಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಕಂ. ಇದ್ಧಿವಿಧನ್ತಿ ಇದ್ಧಿಕೋಟ್ಠಾಸಂ, ಇದ್ಧಿವಿಕಪ್ಪಂ ವಾ. ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ ಪಚ್ಚನುಭವತಿ, ಫಸ್ಸೇತಿ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ ಪಾಪುಣಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

೧೦೨. ಇದಾನಿಸ್ಸ ಅನೇಕವಿಹಿತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಏಕೋಪಿ ಹುತ್ವಾತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಏಕೋಪಿ ಹುತ್ವಾತಿ ಇದ್ಧಿಕರಣತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪಕತಿಯಾ ಏಕೋಪಿ ಹುತ್ವಾ. ಬಹುಧಾ ಹೋತೀತಿ ಬಹುನ್ನಂ ಸನ್ತಿಕೇ ಚಙ್ಕಮಿತುಕಾಮೋ ವಾ, ಸಜ್ಝಾಯಂ ¶ ವಾ ಕತ್ತುಕಾಮೋ, ಪಞ್ಹಂ ವಾ ಪುಚ್ಛಿತುಕಾಮೋ ಹುತ್ವಾ ಸತಮ್ಪಿ ಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಹೋತಿ. ಕಥಂ ಪನಾಯಮೇವಂ ಹೋತಿ? ಇದ್ಧಿಯಾ ಭೂಮಿಪಾದಪದಮೂಲಭೂತೇ ಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಸಚೇ ಸತಂ ಇಚ್ಛತಿ, ‘‘ಸತಂ ಹೋಮಿ ಸತಂ ಹೋಮೀ’’ತಿ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಪುನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ. ಅಧಿಟ್ಠಾನಚಿತ್ತೇನ ಸಹೇವ ಸತಂ ಹೋತಿ. ಸಹಸ್ಸಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸಚೇ ಏವಂ ನ ಇಜ್ಝತಿ, ಪುನ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ದುತಿಯಮ್ಪಿ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ. ಸಂಯುತ್ತಟ್ಠಕಥಾಯಞ್ಹಿ ‘‘ಏಕವಾರಂ ದ್ವೇವಾರಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತುಂ ವಟ್ಟತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಂ ನಿಮಿತ್ತಾರಮ್ಮಣಂ, ಪರಿಕಮ್ಮಚಿತ್ತಾನಿ ಸತಾರಮ್ಮಣಾನಿ ವಾ ಸಹಸ್ಸಾರಮ್ಮಣಾನಿ ವಾ. ತಾನಿ ಚ ಖೋ ವಣ್ಣವಸೇನೇವ, ನೋ ಪಣ್ಣತ್ತಿವಸೇನ. ಅಧಿಟ್ಠಾನಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ತಥೇವ ಸತಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ ಸಹಸ್ಸಾರಮ್ಮಣಂ ವಾ, ತಂ ಪಠಮಪ್ಪನಾಚಿತ್ತಮಿವ ಗೋತ್ರಭುಅನನ್ತರಂ ಏಕಮೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ರೂಪಾವಚರಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಿಕಂ ¶ . ತತ್ಥ ಯೇ ತೇ ಬಹೂ ನಿಮ್ಮಿತಾ, ತೇ ಅನಿಯಮೇತ್ವಾ ನಿಮ್ಮಿತತ್ತಾ ಇದ್ಧಿಮತಾ ಸದಿಸಾವ ಹೋನ್ತಿ. ಠಾನನಿಸಜ್ಜಾದೀಸು ವಾ ಭಾಸಿತತುಣ್ಹೀಭಾವಾದೀಸು ವಾ ಯಂ ಯಂ ಇದ್ಧಿಮಾ ಕರೋತಿ, ತಂತದೇವ ಕರೋನ್ತಿ. ಸಚೇ ಪನ ನಾನಾವಣ್ಣೇ ಕಾತುಕಾಮೋ ¶ ಹೋತಿ, ಕೇಚಿ ಪಠಮವಯೇ ಕೇಚಿ ಮಜ್ಝಿಮವಯೇ ಕೇಚಿ ಪಚ್ಛಿಮವಯೇ, ತಥಾ ದೀಘಕೇಸೇ ಉಪಡ್ಢಮುಣ್ಡಮುಣ್ಡೇ ಮಿಸ್ಸಕಕೇಸೇ ಉಪಡ್ಢರತ್ತಚೀವರೇ ಪಣ್ಡುಕಚೀವರೇ ಪದಭಾಣಧಮ್ಮಕಥಾಸರಭಞ್ಞಪಞ್ಹಪುಚ್ಛನಪಞ್ಹವಿಸ್ಸಜ್ಜನರಜನಪಚನಚೀವರಸಿಬ್ಬನಧೋವನಾದೀನಿ ಕರೋನ್ತೇ, ಅಪರೇಪಿ ವಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರಕೇ ಕಾತುಕಾಮೋ ಹೋತಿ, ತೇನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಏತ್ತಕಾ ಭಿಕ್ಖೂ ಪಠಮವಯಾ ಹೋನ್ತೂ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಪುನ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ. ಅಧಿಟ್ಠಾನಚಿತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಇಚ್ಛಿತಪ್ಪಕಾರಾಯೇವ ಹೋನ್ತೀತಿ. ಏಸ ನಯೋ ‘‘ಬಹುಧಾಪಿ ಹುತ್ವಾ ಏಕೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದೀಸು. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಇಮಿನಾ ಹಿ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಏವಂ ಬಹುಭಾವಂ ನಿಮ್ಮಿನಿತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಏಕೋವ ಹುತ್ವಾ ಚಙ್ಕಮಿಸ್ಸಾಮಿ, ಸಜ್ಝಾಯಂ ಕರಿಸ್ಸಾಮಿ, ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಚಿನ್ತೇತ್ವಾ ವಾ ‘‘ಅಯಂ ವಿಹಾರೋ ಅಪ್ಪಭಿಕ್ಖುಕೋ, ಸಚೇ ಕೇಚಿ ಆಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಕುತೋ ಇಮೇ ಏತ್ತಕಾ ಏಕಸದಿಸಾ ಭಿಕ್ಖೂ ಅದ್ಧಾ ಥೇರಸ್ಸ ಏಸಾನುಭಾವೋತಿ ಮಂ ಜಾನಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಯ ವಾ ಅನ್ತರಾವ ‘‘ಏಕೋ ಹೋಮೀ’’ತಿ ಇಚ್ಛನ್ತೇನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಏಕೋ ಹೋಮೀ’’ತಿ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಪುನ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಏಕೋ ಹೋಮೀ’’ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ ¶ . ಅಧಿಟ್ಠಾನಚಿತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂಯೇವ ಏಕೋ ಹೋತಿ. ಏವಂ ಅಕರೋನ್ತೋ ಪನ ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾಲವಸೇನ ಸಯಮೇವ ಏಕೋ ಹೋತಿ.

ಆವಿಭಾವನ್ತಿ ಪಾಕಟಭಾವಂ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಿರೋಭಾವನ್ತಿ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಭಾವಂ ಕರೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಆವಿಭಾವಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತಿ, ತಿರೋಭಾವಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತೀತಿ ಪುರಿಮೇನ ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ತತ್ರಾಯಂ ಇದ್ಧಿಮಾ ಆವಿಭಾವಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ ಅನ್ಧಕಾರಂ ವಾ ಆಲೋಕಂ ಕರೋತಿ, ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ ವಾ ವಿವಟಂ ಕರೋತಿ, ಅನಾಪಾಥಂ ವಾ ಆಪಾಥಂ ಕರೋತಿ. ಕಥಂ? ಅಯಞ್ಹಿ ಯಥಾ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನೋಪಿ ದೂರೇ ಠಿತೋಪಿ ವಾ ದಿಸ್ಸತಿ, ಏವಂ ಅತ್ತಾನಂ ವಾ ಪರಂ ವಾ ಕತ್ತುಕಾಮೋ ಪಾದಕಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಇದಂ ಅನ್ಧಕಾರಂ ಆಲೋಕಜಾತಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ವಾ, ‘‘ಇದಂ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ ವಿವಟಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ವಾ, ‘‘ಇದಂ ಅನಾಪಾಥಂ ಆಪಾಥಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ವಾ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ. ಸಹ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾ ¶ ಯಥಾಧಿಟ್ಠಿತಮೇವ ಹೋತಿ. ಪರೇ ದೂರೇ ಠಿತಾಪಿ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಸಯಮ್ಪಿ ಪಸ್ಸಿತುಕಾಮೋ ಪಸ್ಸತಿ. ತಿರೋಭಾವಂ ಕತ್ತುಕಾಮೋ ಪನ ಆಲೋಕಂ ವಾ ಅನ್ಧಕಾರಂ ಕರೋತಿ, ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ ವಾ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ, ಆಪಾಥಂ ವಾ ಅನಾಪಾಥಂ ಕರೋತಿ. ಕಥಂ? ಅಯಞ್ಹಿ ಯಥಾ ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನೋಪಿ ಸಮೀಪೇ ಠಿತೋಪಿ ವಾ ನ ದಿಸ್ಸತಿ, ಏವಂ ಅತ್ತಾನಂ ವಾ ಪರಂ ವಾ ಕತ್ತುಕಾಮೋ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ‘‘ಇದಂ ಆಲೋಕಟ್ಠಾನಂ ಅನ್ಧಕಾರಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ವಾ, ‘‘ಇದಂ ಅಪ್ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ ಪಟಿಚ್ಛನ್ನಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ವಾ, ‘‘ಇದಂ ಆಪಾಥಂ ಅನಾಪಾಥಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ವಾ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ. ಸಹ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾ ಯಥಾಧಿಟ್ಠಿತಮೇವ ಹೋತಿ. ಪರೇ ಸಮೀಪೇ ಠಿತಾಪಿ ನ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಸಯಮ್ಪಿ ಅಪಸ್ಸಿತುಕಾಮೋ ನ ಪಸ್ಸತಿ. ಅಪಿಚ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಪಾಕಟಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ ಆವಿಭಾವೋ ನಾಮ, ಅಪಾಕಟಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ ತಿರೋಭಾವೋ ನಾಮ. ತತ್ಥ ಪಾಕಟಪಾಟಿಹಾರಿಯೇ ಇದ್ಧಿಪಿ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಇದ್ಧಿಮಾಪಿ. ತಂ ಯಮಕಪಾಟಿಹಾರಿಯೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬಂ. ಅಪಾಕಟಪಾಟಿಹಾರಿಯೇ ¶ ಇದ್ಧಿಯೇವ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ನ ಇದ್ಧಿಮಾ. ತಂ ಮಹಕಸುತ್ತೇನ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೩೪೬) ಚ ಬ್ರಹ್ಮನಿಮನ್ತನಿಕಸುತ್ತೇನ (ಮ. ನಿ. ೧.೫೦೧ ಆದಯೋ) ಚ ದೀಪೇತಬ್ಬಂ.

ತಿರೋಕುಟ್ಟನ್ತಿ ಪರಕುಟ್ಟಂ, ಕುಟ್ಟಸ್ಸ ಪರಭಾಗನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಏಸ ನಯೋ ತಿರೋಪಾಕಾರತಿರೋಪಬ್ಬತೇಸು. ಕುಟ್ಟೋತಿ ಚ ಗೇಹಭಿತ್ತಿ. ಪಾಕಾರೋತಿ ಗೇಹವಿಹಾರಗಾಮಾದೀನಂ ಪರಿಕ್ಖೇಪಪಾಕಾರೋ. ಪಬ್ಬತೋತಿ ಪಂಸುಪಬ್ಬತೋ ವಾ ಪಾಸಾಣಪಬ್ಬತೋ ವಾ. ಅಸಜ್ಜಮಾನೋತಿ ಅಲಗ್ಗಮಾನೋ. ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ಆಕಾಸೇತಿ ¶ ಆಕಾಸೇ ವಿಯ. ಏವಂ ಗನ್ತುಕಾಮೇನ ಪನ ಆಕಾಸಕಸಿಣಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಕುಟ್ಟಂ ವಾ ಪಾಕಾರಂ ವಾ ಪಬ್ಬತಂ ವಾ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾ ಕತಪರಿಕಮ್ಮೇನ ‘‘ಆಕಾಸೋ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬೋ, ಆಕಾಸೋವ ಹೋತಿ. ಅಧೋ ಓತರಿತುಕಾಮಸ್ಸ, ಉದ್ಧಂ ವಾ ಆರೋಹಿತುಕಾಮಸ್ಸ ಸುಸಿರೋ ಹೋತಿ, ವಿನಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ಗನ್ತುಕಾಮಸ್ಸ ಛಿದ್ದೋ. ಸೋ ತತ್ಥ ಅಸಜ್ಜಮಾನೋ ಗಚ್ಛತಿ. ಸಚೇ ಪನಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಅಧಿಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಅನ್ತರಾ ಪಬ್ಬತೋ ವಾ ರುಕ್ಖೋ ವಾ ಉಟ್ಠೇತಿ, ಕಿಂ ಪುನ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬನ್ತಿ? ದೋಸೋ ನತ್ಥಿ. ಪುನ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅಧಿಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ಉಪಜ್ಝಾಯಸ್ಸ ಸನ್ತಿಕೇ ನಿಸ್ಸಯಗ್ಗಹಣಸದಿಸಂ ಹೋತಿ. ಇಮಿನಾ ಪನ ಭಿಕ್ಖುನಾ ‘‘ಆಕಾಸೋ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಿತತ್ತಾ ಆಕಾಸೋ ಹೋತಿಯೇವ. ಪುರಿಮಾಧಿಟ್ಠಾನಬಲೇನೇವ ಚಸ್ಸ ಅನ್ತರಾ ಅಞ್ಞೋ ಪಬ್ಬತೋ ವಾ ರುಕ್ಖೋ ವಾ ಉತುಮಯೋ ಉಟ್ಠಹಿಸ್ಸತೀತಿ ಅಟ್ಠಾನಮೇತಂ. ಅಞ್ಞೇನ ಇದ್ಧಿಮತಾ ¶ ನಿಮ್ಮಿತೇ ಪನ ಪಠಮಂ ನಿಮ್ಮಾನಂ ಬಲವಂ ಹೋತಿ. ಇತರೇನ ತಸ್ಸ ಉದ್ಧಂ ವಾ ಅಧೋ ವಾ ಗನ್ತಬ್ಬಂ.

ಪಥವಿಯಾಪಿ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನಿಮುಜ್ಜನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನ್ತಿ ಉಟ್ಠಾನಂ, ನಿಮುಜ್ಜನ್ತಿ ಸಂಸೀದನಂ, ಉಮ್ಮುಜ್ಜಞ್ಚ ನಿಮುಜ್ಜಞ್ಚ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನಿಮುಜ್ಜಂ. ಏವಂ ಕತ್ತುಕಾಮೇನ ಪನ ಆಪೋಕಸಿಣಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಉಟ್ಠಾಯ ‘‘ಏತ್ತಕೇ ಠಾನೇ ಪಥವೀ ಉದಕಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ. ಸಹ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾ ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇ ಠಾನೇ ಪಥವೀ ಉದಕಮೇವ ಹೋತಿ. ಸೋ ತತ್ಥ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನಿಮುಜ್ಜಂ ಕರೋತಿ ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ಉದಕೇ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನಿಮುಜ್ಜಮೇವ, ನ್ಹಾನಪಾನಮುಖಧೋವನಭಣ್ಡಕಧೋವನಾದೀಸು ಯಂ ಯಂ ಇಚ್ಛತಿ, ತಂ ತಂ ಕರೋತಿ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಉದಕಮೇವ ಕರೋತಿ, ಸಪ್ಪಿತೇಲಮಧುಫಾಣಿತಾದೀಸುಪಿ ಯಂ ಯಂ ಇಚ್ಛತಿ, ತಂ ತಂ ‘‘ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಏತ್ತಕಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಅಧಿಟ್ಠಹನ್ತಸ್ಸ ಯಥಾಧಿಟ್ಠಿತಮೇವ ಹೋತಿ. ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ಭಾಜನಗತಂ ಕರೋನ್ತಸ್ಸ ಸಪ್ಪಿ ಸಪ್ಪಿಯೇವ ಹೋತಿ, ತೇಲಾದೀನಿ ತೇಲಾದೀನಿಯೇವ, ಉದಕಂ ಉದಕಮೇವ. ಸೋ ತತ್ಥ ತೇಮಿತುಕಾಮೋವ ತೇಮೇತಿ, ನ ತೇಮಿತುಕಾಮೋ ನ ತೇಮೇತಿ. ತಸ್ಸೇವ ಚ ಸಾ ಪಥವೀ ಉದಕಂ ಹೋತಿ, ಸೇಸಜನಸ್ಸ ಪಥವೀಯೇವ. ತತ್ಥ ಮನುಸ್ಸಾ ಪತ್ತಿಕಾಪಿ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಯಾನಾದೀಹಿಪಿ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಕಸಿಕಮ್ಮಾದೀನಿಪಿ ಕರೋನ್ತಿಯೇವ. ಸಚೇ ಪನಾಯಂ ‘‘ತೇಸಮ್ಪಿ ಉದಕಂ ಹೋತೂ’’ತಿ ಇಚ್ಛತಿ, ಹೋತಿಯೇವ. ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾಲಂ ¶ ಪನ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಯಂ ಪಕತಿಯಾ ಘಟತಳಾಕಾದೀಸು ಉದಕಂ, ತಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಟ್ಠಾನಂ ಪಥವೀಯೇವ ಹೋತಿ.

ಉದಕೇಪಿ ಅಭಿಜ್ಜಮಾನೇ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಏತ್ಥ ಯಂ ಉದಕಂ ಅಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಸಂಸೀದತಿ, ತಂ ಭಿಜ್ಜಮಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ವಿಪರೀತಂ ಅಭಿಜ್ಜಮಾನಂ. ಏವಂ ಗನ್ತುಕಾಮೇನ ಪನ ಪಥವೀಕಸಿಣಂ ¶ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಏತ್ತಕೇ ಠಾನೇ ಉದಕಂ ಪಥವೀ ಹೋತೂ’’ತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ. ಸಹ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾ ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಟ್ಠಾನೇ ಉದಕಂ ಪಥವೀಯೇವ ಹೋತಿ. ಸೋ ತತ್ಥ ಗಚ್ಛತಿ ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ಪಥವಿಯಂ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಗಚ್ಛತಿ, ಯಂ ಯಂ ಇರಿಯಾಪಥಂ ಇಚ್ಛತಿ, ತಂ ತಂ ಕಪ್ಪೇತಿ. ನ ಕೇವಲಞ್ಚ ಪಥವಿಮೇವ ಕರೋತಿ, ಮಣಿಸುವಣ್ಣಪಬ್ಬತರುಕ್ಖಾದೀಸುಪಿ ಯಂ ಯಂ ಇಚ್ಛತಿ, ತಂ ತಂ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಆವಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ, ಯಥಾಧಿಟ್ಠಿತಮೇವ ಹೋತಿ. ತಸ್ಸೇವ ಚ ತಂ ಉದಕಂ ಪಥವೀ ಹೋತಿ, ಸೇಸಜನಸ್ಸ ಉದಕಮೇವ ¶ . ಮಚ್ಛಕಚ್ಛಪಾ ಚ ಉದಕಕಾಕಾದಯೋ ಚ ಯಥಾರುಚಿ ವಿಚರನ್ತಿ. ಸಚೇ ಪನಾಯಂ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ತಂ ಪಥವಿಂ ಕಾತುಂ ಇಚ್ಛತಿ, ಕರೋತಿಯೇವ. ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾಲಾತಿಕ್ಕಮೇನ ಪನ ಉದಕಮೇವ ಹೋತಿ.

ಆಕಾಸೇಪಿ ಪಲ್ಲಙ್ಕೇನ ಕಮತೀತಿ ಅನ್ತಲಿಕ್ಖೇ ಸಮನ್ತತೋ ಊರುಬದ್ಧಾಸನೇನ ಗಚ್ಛತಿ. ಪಕ್ಖೀ ಸಕುಣೋತಿ ಪಕ್ಖೇಹಿ ಯುತ್ತೋ ಸಕುಣೋ, ನ ಅಪರಿಪುಣ್ಣಪಕ್ಖೋ ಲೂನಪಕ್ಖೋ ವಾ. ತಾದಿಸೋ ಹಿ ಆಕಾಸೇ ಗನ್ತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ. ಏವಮಾಕಾಸೇ ಗನ್ತುಕಾಮೇನ ಪನ ಪಥವೀಕಸಿಣಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಸಚೇ ನಿಸಿನ್ನೋ ಗನ್ತುಮಿಚ್ಛತಿ, ಪಲ್ಲಙ್ಕಪ್ಪಮಾಣಂ ಠಾನಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ. ಸಚೇ ನಿಪನ್ನೋ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ಹೋತಿ, ಮಞ್ಚಪ್ಪಮಾಣಂ, ಸಚೇ ಪದಸಾ ಗನ್ತುಕಾಮೋ ಹೋತಿ, ಮಗ್ಗಪ್ಪಮಾಣನ್ತಿ ಏವಂ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಠಾನಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ‘‘ಪಥವೀ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ. ಸಹ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾ ಪಥವೀಯೇವ ಹೋತಿ. ಆಕಾಸೇ ಗನ್ತುಕಾಮೇನ ಚ ಭಿಕ್ಖುನಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಲಾಭಿನಾಪಿ ಭವಿತಬ್ಬಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಅನ್ತರಾ ಉತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ ವಾ ಪಬ್ಬತರುಕ್ಖಾದಯೋ ಹೋನ್ತಿ, ನಾಗಸುಪಣ್ಣಾದಯೋ ವಾ ಉಸೂಯನ್ತಾ ಮಾಪೇನ್ತಿ, ತೇಸಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ತೇ ಪನ ದಿಸ್ವಾ ಕಿಂ ಕಾತಬ್ಬನ್ತಿ? ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ‘‘ಆಕಾಸೋ ಹೋತೂ’’ತಿ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ. ಅಪಿಚ ಓಕಾಸೇ ಓರೋಹಣತ್ಥಮ್ಪಿ ಇಮಿನಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಲಾಭಿನಾ ಭವಿತಬ್ಬಂ. ಅಯಞ್ಹಿ ಸಚೇ ಅನೋಕಾಸೇ ನ್ಹಾನತಿತ್ಥೇ ವಾ ಗಾಮದ್ವಾರೇ ವಾ ಓರೋಹತಿ, ಮಹಾಜನಸ್ಸ ಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಅನೋಕಾಸಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಓಕಾಸೇ ಓತರತೀತಿ.

ಇಮೇಪಿ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯೇ ಏವಂಮಹಿದ್ಧಿಕೇ ಏವಂಮಹಾನುಭಾವೇತಿ ಏತ್ಥ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯಾನಂ ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸಯೋಜನಸಹಸ್ಸೋಪರಿಚರಣೇನ ಮಹಿದ್ಧಿಕತಾ, ತೀಸು ದೀಪೇಸು ಏಕಕ್ಖಣೇ ಆಲೋಕಕರಣೇನ ಮಹಾನುಭಾವತಾ ¶ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಏವಂ ಉಪರಿಚರಣಆಲೋಕಫರಣೇಹಿ ವಾ ಮಹಿದ್ಧಿಕೇ, ತೇನೇವ ಮಹಿದ್ಧಿಕತ್ತೇನ ಮಹಾನುಭಾವೇ ¶ . ಪರಾಮಸತೀತಿ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಏಕದೇಸೇ ವಾ ಫುಸತಿ. ಪರಿಮಜ್ಜತೀತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಆದಾಸತಲಂ ವಿಯ ಪರಿಮಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಪನಸ್ಸ ಇದ್ಧಿ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕಜ್ಝಾನವಸೇನೇವ ಇಜ್ಝತಿ, ನತ್ಥೇತ್ಥ ಕಸಿಣಸಮಾಪತ್ತಿನಿಯಮೋ. ಸ್ವಾಯಂ ಯದಿ ಇಚ್ಛತಿ ಗನ್ತ್ವಾ ಪರಾಮಸಿತುಂ, ಗನ್ತ್ವಾ ಪರಾಮಸತಿ. ಸಚೇ ಪನ ಇಧೇವ ನಿಸಿನ್ನಕೋ ವಾ ನಿಪನ್ನಕೋ ವಾ ಪರಾಮಸಿತುಕಾಮೋ ಹೋತಿ, ‘‘ಹತ್ಥಪಾಸೇ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ. ಅಧಿಟ್ಠಾನಬಲೇನ ವಣ್ಟಾ ಮುತ್ತತಾಲಫಲಂ ವಿಯ ಆಗನ್ತ್ವಾ ¶ ಹತ್ಥಪಾಸೇ ಠಿತೇ ವಾ ಪರಾಮಸತಿ, ಹತ್ಥಂ ವಾ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಪರಾಮಸತಿ. ಹತ್ಥಂ ವಡ್ಢೇನ್ತಸ್ಸ ಪನ ಕಿಂ ಉಪಾದಿನ್ನಕಂ ವಡ್ಢತಿ ಅನುಪಾದಿನ್ನಕಂ ವಾತಿ? ಉಪಾದಿನ್ನಕಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಅನುಪಾದಿನ್ನಕಂ ವಡ್ಢತಿ. ಯೋ ಏವಂ ಕತ್ವಾ ನ ಕೇವಲಂ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯೇ ಪರಾಮಸತಿ, ಸಚೇ ಇಚ್ಛತಿ, ಪಾದಕಥಲಿಕಂ ಕತ್ವಾ ಪಾದೇ ಠಪೇತಿ, ಪೀಠಂ ಕತ್ವಾ ನಿಸೀದತಿ, ಮಞ್ಚಂ ಕತ್ವಾ ನಿಪಜ್ಜತಿ, ಅಪಸ್ಸೇನಫಲಕಂ ಕತ್ವಾ ಅಪಸ್ಸಯತಿ. ಯಥಾ ಏಕೋ, ಏವಂ ಅಪರೋಪಿ. ಅನೇಕೇಸುಪಿ ಹಿ ಭಿಕ್ಖುಸತಸಹಸ್ಸೇಸು ಏವಂ ಕರೋನ್ತೇಸು ತೇಸಞ್ಚ ಏಕಮೇಕಸ್ಸ ತಥೇವ ಇಜ್ಝತಿ. ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯಾನಞ್ಚ ಗಮನಮ್ಪಿ ಆಲೋಕಕರಣಮ್ಪಿ ತಥೇವ ಹೋತಿ. ಯಥಾ ಹಿ ಪಾತಿಸಹಸ್ಸೇಸು ಉದಕಪೂರೇಸು ಸಬ್ಬಪಾತೀಸು ಚನ್ದಮಣ್ಡಲಾನಿ ದಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಪಾಕತಿಕಮೇವ ಚನ್ದಸ್ಸ ಗಮನಂ ಆಲೋಕಕರಣಞ್ಚ ಹೋತಿ, ತಥೂಪಮಮೇತಂ ಪಾಟಿಹಾರಿಯಂ. ಯಾವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾಪಿ ಕಾಯೇನ ವಸಂ ವತ್ತೇತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪರಿಚ್ಛೇದಂ ಕತ್ವಾ ಏತ್ಥನ್ತರೇ ಅನೇಕವಿಧಂ ಅಭಿಞ್ಞಂ ಕರೋನ್ತೋ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯೇನ ವಸಂ ಇಸ್ಸರಿಯಂ ವತ್ತೇತಿ. ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನೇತ್ಥ ಇದ್ಧಿಕಥಾಯಂ ಆವಿಭವಿಸ್ಸತೀತಿ.

ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫೧. ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧೦೩. ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ದೂರೇಪಿ ಸದ್ದಾನನ್ತಿಆದಿ ದಿಬ್ಬಸೋತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಕಾಮಸ್ಸ ಆದಿಕಮ್ಮಿಕಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಉಪಾಯಸನ್ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ದೂರೇಪಿ ಸದ್ದಾನಂ ಸದ್ದನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ದೂರೇ ಸದ್ದಾನಂ ಅನ್ತರೇ ಸದ್ದಂ. ಸದ್ದೋಯೇವ ಹಿ ನಿಮಿತ್ತಕರಣವಸೇನ ಸದ್ದನಿಮಿತ್ತಂ. ‘‘ದೂರೇ’’ತಿ ವುತ್ತೇಪಿ ಪಕತಿಸೋತಸ್ಸ ಆಪಾಥಟ್ಠಾನೇಯೇವ. ಓಳಾರಿಕಾನನ್ತಿ ಥೂಲಾನಂ. ಸುಖುಮಾನನ್ತಿ ಅಣೂನಂ. ಸಣ್ಹಸಣ್ಹಾನನ್ತಿ ಸಣ್ಹತೋಪಿ ಸಣ್ಹಾನಂ, ಅತಿಸಣ್ಹಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತೇನ ಪರಮಸುಖುಮಾ ಸದ್ದಾ ವುತ್ತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಇಮಂ ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಕಾಮೇನ ಆದಿಕಮ್ಮಿಕೇನ ಝಾಯಿನಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಪರಿಕಮ್ಮಸಮಾಧಿಚಿತ್ತೇನ ¶ ಪಠಮತರಂ ಪಕತಿಸೋತಪಥೇ ದೂರೇ ಓಳಾರಿಕೋ ಅರಞ್ಞೇ ಸೀಹಾದೀನಂ ಸದ್ದೋ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬೋ. ವಿಹಾರೇ ಘಣ್ಡಿಸದ್ದೋ ಭೇರಿಸದ್ದೋ ಸಙ್ಖಸದ್ದೋ ಸಾಮಣೇರದಹರಭಿಕ್ಖೂನಂ ಸಬ್ಬಥಾಮೇನ ಸಜ್ಝಾಯನ್ತಾನಂ ¶ ಸಜ್ಝಾಯನಸದ್ದೋ ಪಕತಿಕಥಂ ಕಥೇನ್ತಾನಂ ‘‘ಕಿಂ, ಭನ್ತೇ, ಕಿಂ, ಆವುಸೋ’’ತಿಆದಿಸದ್ದೋ ಸಕುಣಸದ್ದೋ ವಾತಸದ್ದೋ ಪದಸದ್ದೋ ಪಕ್ಕುಥಿತಉದಕಸ್ಸ ಚಿಚ್ಚಿಟಾಯನಸದ್ದೋ ಆತಪೇ ಸುಸ್ಸಮಾನತಾಲಪಣ್ಣಸದ್ದೋ ಕುನ್ಥಕಿಪಿಲ್ಲಿಕಾದಿಸದ್ದೋತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬೋಳಾರಿಕತೋ ಪಭುತಿ ಯಥಾಕ್ಕಮೇನ ಸುಖುಮಸುಖುಮಸದ್ದಾ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಾ.

ಏವಂ ಕರೋನ್ತೇನ ಚ ಪುರತ್ಥಿಮಾದೀಸು ದಸಸು ದಿಸಾಸು ಕಮೇನ ಏಕೇಕಿಸ್ಸಾ ದಿಸಾಯ ಸದ್ದನಿಮಿತ್ತಂ ವುತ್ತನಯೇನ ಮನಸಿ ಕಾತಬ್ಬಂ. ಮನಸಿ ಕರೋನ್ತೇನ ಚ ಯೇ ಸದ್ದಾ ಪಕತಿಸೋತಸ್ಸ ಸುಯ್ಯನ್ತಿ, ತೇಸು ಪಕತಿಸೋತಮೋಧಾಯ ಮನೋದ್ವಾರಿಕೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಮನಸಿ ಕಾತಬ್ಬಂ. ತಸ್ಸ ತೇ ಸದ್ದಾ ಪಕತಿಚಿತ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಪಾಕಟಾ ಹೋನ್ತಿ, ಪರಿಕಮ್ಮಸಮಾಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪನ ಅತಿವಿಯ ಪಾಕಟಾ ಹೋನ್ತಿ. ತಸ್ಸೇವಂ ಸದ್ದನಿಮಿತ್ತಂ ಮನಸಿಕರೋತೋ ಇದಾನಿ ದಿಬ್ಬಸೋತಧಾತು ಉಪ್ಪಜ್ಜಿಸ್ಸತೀತಿ ತೇಸು ಸದ್ದೇಸು ಅಞ್ಞತರಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ನಿರುದ್ಧೇ ಚತ್ತಾರಿ ಪಞ್ಚ ವಾ ಜವನಾನಿ ಜವನ್ತಿ. ಯೇಸಂ ಪುರಿಮಾನಿ ತೀಣಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಾ ಪರಿಕಮ್ಮೋಪಚಾರಾನುಲೋಮಗೋತ್ರಭುನಾಮಕಾನಿ ಕಾಮಾವಚರಾನಿ, ಚತುತ್ಥಂ ಪಞ್ಚಮಂ ¶ ವಾ ಅಪ್ಪನಾಚಿತ್ತಂ ರೂಪಾವಚರಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಿಕಂ. ತತ್ಥ ಯಂ ತೇನ ಅಪ್ಪನಾಚಿತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಞಾಣಂ, ಅಯಂ ದಿಬ್ಬಸೋತಧಾತು. ತಂ ಥಾಮಗತಂ ಕರೋನ್ತೇನ ‘‘ಏತ್ಥನ್ತರೇ ಸದ್ದಂ ಸುಣಾಮೀ’’ತಿ ಏಕಙ್ಗುಲಮತ್ತಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ವಡ್ಢೇತಬ್ಬಂ, ತತೋ ದ್ವಙ್ಗುಲಚತುರಙ್ಗುಲಅಟ್ಠಙ್ಗುಲವಿದತ್ಥಿರತನಅನ್ತೋಗಬ್ಭಪಮುಖ- ಪಾಸಾದಪರಿವೇಣಸಙ್ಘಾರಾಮಗೋಚರಗಾಮಜನಪದಾದಿವಸೇನ ಯಾವ ಚಕ್ಕವಾಳಂ, ತತೋ ವಾ ಭಿಯ್ಯೋಪಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ವಡ್ಢೇತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಅಧಿಗತಾಭಿಞ್ಞೋ ಏಸ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾರಮ್ಮಣೇನ ಫುಟ್ಠೋಕಾಸಬ್ಭನ್ತರಗತೇ ಸದ್ದೇ ಪುನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಅಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾಪಿ ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣೇನ ಸುಣಾತಿಯೇವ. ಏವಂ ಸುಣನ್ತೋ ಚ ಸಚೇಪಿ ಯಾವಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾ ಸಙ್ಖಭೇರಿಪಣವಾದಿಸದ್ದೇಹಿ ಏಕಕೋಲಾಹಲಂ ಹೋತಿ, ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕಂ ವವತ್ಥಾಪೇತುಕಾಮತಾಯ ಸತಿ ‘‘ಅಯಂ ಸಙ್ಖಸದ್ದೋ, ಅಯಂ ಭೇರಿಸದ್ದೋ’’ತಿ ವವತ್ಥಾಪೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿಯೇವ. ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣೇನ ಸುತೇ ಸಾತ್ಥಕೇ ಸದ್ದೇ ಪಚ್ಛಾ ಕಾಮಾವಚರಚಿತ್ತೇನ ಅತ್ಥಂ ಜಾನಾತಿ. ದಿಬ್ಬಸೋತಂ ¶ ಪಕತಿಸೋತವತೋಯೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ನೋ ಬಧಿರಸ್ಸ. ಪಚ್ಛಾ ಪಕತಿಸೋತೇ ವಿನಟ್ಠೇಪಿ ದಿಬ್ಬಸೋತಂ ನ ವಿನಸ್ಸತೀತಿ ವದನ್ತಿ.

ಸೋ ದಿಬ್ಬಾಯ ಸೋತಧಾತುಯಾತಿ ಏತ್ಥ ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಾ. ದೇವಾನಞ್ಹಿ ಸುಚರಿತಕಮ್ಮಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹರುಧಿರಾದೀಹಿ ಅಪಲಿಬುದ್ಧಾ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತತಾಯ ದೂರೇಪಿ ಆರಮ್ಮಣಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛನಸಮತ್ಥಾ ದಿಬ್ಬಾ ಪಸಾದಸೋತಧಾತು ಹೋತಿ. ಅಯಞ್ಚಾಪಿ ಇಮಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ವೀರಿಯಭಾವನಾಬಲನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಞಾಣಸೋತಧಾತು ತಾದಿಸಾಯೇವಾತಿ ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಾ. ಅಪಿಚ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರವಸೇನ ಪಟಿಲದ್ಧತ್ತಾ, ಅತ್ತನಾ ಚ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರಸನ್ನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಾ, ಸವನಟ್ಠೇನ ನಿಜ್ಜೀವಟ್ಠೇನ ಚ ಸೋತಧಾತು, ಸೋತಧಾತುಕಿಚ್ಚಕರಣೇನ ಚ ಸೋತಧಾತು ವಿಯಾತಿಪಿ ಸೋತಧಾತು. ತಾಯ ದಿಬ್ಬಾಯ ¶ ಸೋತಧಾತುಯಾ. ವಿಸುದ್ಧಾಯಾತಿ ಪರಿಸುದ್ಧಾಯ ನಿರುಪಕ್ಕಿಲೇಸಾಯ. ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಿಕಾಯಾತಿ ಮನುಸ್ಸೂಪಚಾರಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ಸದ್ದಸವನೇನ ಮಾನುಸಿಕಂ ಮಂಸಸೋತಧಾತುಂ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಾಯ ವೀತಿವತ್ತಿತ್ವಾ ಠಿತಾಯ. ಉಭೋ ಸದ್ದೇ ಸುಣಾತೀತಿ ದ್ವೇ ಸದ್ದೇ ಸುಣಾತಿ. ಕತಮೇ ದ್ವೇ? ದಿಬ್ಬೇ ಚ ಮಾನುಸೇ ಚ, ದೇವಾನಞ್ಚ ಮನುಸ್ಸಾನಞ್ಚ ಸದ್ದೇತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಏತೇನ ಪದೇಸಪರಿಯಾದಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯೇ ದೂರೇ ಸನ್ತಿಕೇ ಚಾತಿ ಯೇ ಸದ್ದಾ ದೂರೇ ಪರಚಕ್ಕವಾಳೇಪಿ, ಯೇ ಚ ಸನ್ತಿಕೇ ಅನ್ತಮಸೋ ಸದೇಹಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಪಾಣಕಸದ್ದಾಪಿ, ತೇ ಸುಣಾತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಏತೇನ ನಿಪ್ಪದೇಸಪರಿಯಾದಾನಂ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ.

ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫೨. ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧೦೪. ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಸೋ ಏವಂ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಇದಾನಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ವಿಧಾನಂ ಉಪದಿಸತಿ. ಇದಂ ರೂಪಂ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಸಮುಟ್ಠಿತನ್ತಿಆದಿ ಆದಿಕಮ್ಮಿಕೇನ ಝಾಯಿನಾ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ ವಿಧಾನಂ. ಕಥಂ? ಏತಞ್ಹಿ ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಕಾಮೇನ ಝಾಯಿನಾ ಪಠಮಂ ತಾವ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬಂ. ಏತಞ್ಹಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುವಸೇನ ಇಜ್ಝತಿ, ತಂ ಏತಸ್ಸ ಪರಿಕಮ್ಮಂ. ತಸ್ಮಾ ತೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಆಲೋಕಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ಪರಸ್ಸ ಹದಯರೂಪಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ಲೋಹಿತಸ್ಸ ವಣ್ಣಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯೇಸಿತಬ್ಬಂ. ತಞ್ಹಿ ಲೋಹಿತಂ ಕುಸಲಸೋಮನಸ್ಸೇ ವತ್ತಮಾನೇ ರತ್ತಂ ಹೋತಿ ನಿಗ್ರೋಧಪಕ್ಕವಣ್ಣಂ, ಅಕುಸಲಸೋಮನಸ್ಸೇ ವತ್ತಮಾನೇ ತದೇವ ಲುಳಿತಂ ಹೋತಿ, ದೋಮನಸ್ಸೇ ವತ್ತಮಾನೇ ಕಾಳಕಂ ¶ ಹೋತಿ ಜಮ್ಬುಪಕ್ಕವಣ್ಣಂ ಲುಳಿತಂ. ಕುಸಲೂಪೇಕ್ಖಾಯ ವತ್ತಮಾನಾಯ ಪಸನ್ನಂ ಹೋತಿ ತಿಲತೇಲವಣ್ಣಂ. ಅಕುಸಲೂಪೇಕ್ಖಾಯ ವತ್ತಮಾನಾಯ ತದೇವ ಲುಳಿತಂ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ತೇನ ‘‘ಇದಂ ರೂಪಂ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಸಮುಟ್ಠಿತಂ, ಇದಂ ರೂಪಂ ದೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಸಮುಟ್ಠಿತಂ, ಇದಂ ರೂಪಂ ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಸಮುಟ್ಠಿತ’’ನ್ತಿ ಪರಸ್ಸ ಹದಯಲೋಹಿತವಣ್ಣಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯೇಸನ್ತೇನ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಥಾಮಗತಂ ಕಾತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಥಾಮಗತೇ ಹಿ ತಸ್ಮಿಂ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭೇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಪಜಾನಾತಿ ಚಿತ್ತಾ ಚಿತ್ತಮೇವ ಸಙ್ಕಮನ್ತೋ ವಿನಾ ಹದಯರೂಪದಸ್ಸನೇನ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ –

‘‘ಆರುಪ್ಪೇ ಪರಸ್ಸ ಚಿತ್ತಂ ಜಾನಿತುಕಾಮೋ ಕಸ್ಸ ಹದಯರೂಪಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಕಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯವಿಕಾರಂ ಓಲೋಕೇತೀತಿ? ನ ಕಸ್ಸಚಿ. ಇದ್ಧಿಮತೋ ವಿಸಯೋ ಏಸ, ಯದಿದಂ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಚಿತ್ತಂ ಆವಜ್ಜನ್ತೋ ಸೋಳಸಪ್ಪಭೇದಂ ಚಿತ್ತಂ ಜಾನಾತಿ. ಅಕತಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಪನ ವಸೇನ ಅಯಂ ಕಥಾ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೪೦೧).

ಪರಸತ್ತಾನನ್ತಿ ¶ ಅತ್ತಾನಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸೇಸಸತ್ತಾನಂ. ಪರಪುಗ್ಗಲಾನನ್ತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಇಮಿನಾ ಏಕತ್ಥಮೇವ, ವೇನೇಯ್ಯವಸೇನ ಪನ ¶ ದೇಸನಾವಿಲಾಸೇನ ಚ ಬ್ಯಞ್ಜನೇನ ನಾನತ್ತಂ ಕತಂ. ಚೇತಸಾ ಚೇತೋ ಪರಿಚ್ಚ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತೇನ ತೇಸಂ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಸರಾಗಾದಿವಸೇನ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ಜಾನಾತಿ. ಸರಾಗಂ ವಾತಿಆದೀಸು ವಾ-ಸದ್ದೋ ಸಮುಚ್ಚಯತ್ಥೋ. ತತ್ಥ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತಂ ಸರಾಗಂ ಚಿತ್ತಂ ನಾಮ, ಅವಸೇಸಂ ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಚಿತ್ತಂ ವೀತರಾಗಂ ನಾಮ. ದ್ವೇ ದೋಮನಸ್ಸಚಿತ್ತಾನಿ, ದ್ವೇ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಉದ್ಧಚ್ಚಚಿತ್ತಾನೀತಿ ಇಮಾನಿ ಪನ ಚತ್ತಾರಿ ಚಿತ್ತಾನಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ದುಕೇ ಸಙ್ಗಹಂ ನ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ಥೇರಾ ತಾನಿಪಿ ವೀತರಾಗಪದೇನ ಸಙ್ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ದುವಿಧಂ ಪನ ದೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಂ ಚಿತ್ತಂ ಸದೋಸಂ ಚಿತ್ತಂ ನಾಮ, ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಚತುಭೂಮಕಂ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಂ ವೀತದೋಸಂ ನಾಮ. ಸೇಸಾನಿ ದಸ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತಾನಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ದುಕೇ ಸಙ್ಗಹಂ ನ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ಥೇರಾ ತಾನಿಪಿ ವೀತದೋಸಪದೇನ ಸಙ್ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ಸಮೋಹಂ ವೀತಮೋಹನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪನ ಮೋಹೇಕಹೇತುಕವಸೇನ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಉದ್ಧಚ್ಚಸಹಗತದ್ವಯಮೇವ ಸಮೋಹಂ. ಮೋಹಸ್ಸ ಪನ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲೇಸು ಸಮ್ಭವತೋ ದ್ವಾದಸವಿಧಮ್ಪಿ ಅಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ‘‘ಸಮೋಹ’’ನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅವಸೇಸಂ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತಂ ವೀತಮೋಹಂ. ಥಿನಮಿದ್ಧಾನುಗತಂ ಪನ ಸಂಖಿತ್ತಂ, ಉದ್ಧಚ್ಚಾನುಗತಂ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಂ. ರೂಪಾವಚರಾರೂಪಾವಚರಂ ಮಹಗ್ಗತಂ, ಅವಸೇಸಂ ಅಮಹಗ್ಗತಂ. ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ತೇಭೂಮಕಂ ಸಉತ್ತರಂ, ಲೋಕುತ್ತರಂ ¶ ಅನುತ್ತರಂ. ಉಪಚಾರಪ್ಪತ್ತಂ ಅಪ್ಪನಾಪ್ಪತ್ತಞ್ಚ ಸಮಾಹಿತಂ, ತದುಭಯಮಸಮ್ಪತ್ತಂ ಅಸಮಾಹಿತಂ. ತದಙ್ಗವಿಕ್ಖಮ್ಭನಸಮುಚ್ಛೇದಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿನಿಸ್ಸರಣವಿಮುತ್ತಿಪ್ಪತ್ತಂ ವಿಮುತ್ತಂ, ಪಞ್ಚವಿಧಮ್ಪಿ ಏತಂ ವಿಮುತ್ತಿಮಪ್ಪತ್ತಂ ಅವಿಮುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಇತಿ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಲಾಭೀ ಭಿಕ್ಖು ಸೋಳಸಪ್ಪಭೇದಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಪಜಾನಾತಿ. ಪುಥುಜ್ಜನಾ ಪನ ಅರಿಯಾನಂ ಮಗ್ಗಫಲಚಿತ್ತಂ ನ ಜಾನನ್ತಿ, ಅರಿಯಾಪಿ ಚ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಉಪರಿಮಾನಂ ಉಪರಿಮಾನಂ ಮಗ್ಗಫಲಚಿತ್ತಂ ನ ಜಾನನ್ತಿ, ಉಪರಿಮಾ ಉಪರಿಮಾ ಪನ ಹೇಟ್ಠಿಮಾನಂ ಹೇಟ್ಠಿಮಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ಜಾನನ್ತೀತಿ.

ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫೩. ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧೦೫. ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಏವಂ ಪಜಾನಾತೀತಿಆದಿ ಚತೂಸು ಇದ್ಧಿಪಾದೇಸು ಪರಿಭಾವಿತಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಕಾಮಸ್ಸ ತದುಪ್ಪಾದನವಿಧಾನದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ಕಮತೋ ಹಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣನಾಮರೂಪಸಳಾಯತನಫಸ್ಸವೇದನಾಸಙ್ಖಾತಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಂ ಫಲಸಙ್ಖೇಪಂ ಪಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಂ ಪುರಿಮಭವೇ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸಸಙ್ಖಾತಂ ಹೇತುಸಙ್ಖೇಪಂ ಪಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಂ ಪುರಿಮಭವೇಯೇವ ಫಲಸಙ್ಖೇಪಂ ಪಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಂ ತತಿಯಭವೇ ಹೇತುಸಙ್ಖೇಪಂ ಪಸ್ಸತಿ. ಏವಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದದಸ್ಸನೇನ ಜಾತಿಪರಮ್ಪರಂ ಪಸ್ಸತಿ. ಏವಂ ಬಹೂಪಕಾರೋ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಸ್ಸ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಮನಸಿಕಾರೋ ¶ . ತತ್ಥ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತಿ ಇದಂ ಹೋತಿ, ಇಮಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾ ಇದಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ ಇದಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ಉದ್ದೇಸವಚನಂ. ಏವಂ ತೇಸಂ ಅಞ್ಞತರವಚನೇನೇವ ಅತ್ಥೇ ಸಿದ್ಧೇ ದ್ವಿಧಾ ವಚನಂ ಕಸ್ಮಾತಿ ಚೇ? ಅತ್ಥನಾನತ್ತಸಬ್ಭಾವತೋ. ಕಥಂ? ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸತೀತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಚ್ಚಯೇ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ. ಇದಂ ಸಬ್ಬಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಾಧಾರಣವಚನಂ. ಇದಂ ಹೋತೀತಿ ಇದಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಂ ಭವತಿ. ಇದಂ ಸಬ್ಬಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಾಧಾರಣವಚನಂ. ಇಮಿನಾ ಸಕಲೇನ ವಚನೇನ ಅಹೇತುಕವಾದೋ ಪಟಿಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ. ಯೇ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಪಚ್ಚಯಸಮ್ಭವಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಪಚ್ಚಯಾಭಾವಾ, ತೇ ಅಹೇತುಕಾ ನಾಮ ನ ಹೋನ್ತೀತಿ. ಇಮಸ್ಸುಪ್ಪಾದಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದಹೇತು. ಇದಂ ಸಬ್ಬಪಚ್ಚಯಾನಂ ಉಪ್ಪಾದವನ್ತತಾದೀಪನವಚನಂ. ಇದಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಇದಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇದಂ ಸಬ್ಬಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ತತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನತಾದೀಪನವಚನಂ. ಇಮಿನಾ ಸಕಲೇನ ವಚನೇನ ಸಸ್ಸತಾಹೇತುಕವಾದೋ ಪಟಿಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ. ಯೇ ಹಿ ಉಪ್ಪಾದವನ್ತೋ ಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಅನಿಚ್ಚಾ. ತಸ್ಮಾ ಸತಿಪಿ ಸಹೇತುಕತ್ತೇ ಅನಿಚ್ಚಹೇತುಕಾ ಏತೇ ಧಮ್ಮಾ ನ ¶ ಲೋಕೇ ನಿಚ್ಚಸಮ್ಮತಪಕತಿಪುರಿಸಾದಿಹೇತುಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ.

ಯದಿದನ್ತಿ ¶ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬತ್ಥಸನ್ದಸ್ಸನಂ. ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಏತ್ಥ ಯಂ ಪಟಿಚ್ಚ ಫಲಮೇತಿ, ಸೋ ಪಚ್ಚಯೋ. ಪಟಿಚ್ಚಾತಿ ನ ವಿನಾ, ಅಪಚ್ಚಕ್ಖಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತೀತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಚೇವ ಪವತ್ತತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಪಿಚ ಉಪಕಾರಕಟ್ಠೋ ಪಚ್ಚಯಟ್ಠೋ, ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ಸಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಚಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯೋ. ತಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ಯೋಜನಾ. ಏವಂ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ-ಸದ್ದಸ್ಸ ಸೇಸಪದೇಹಿಪಿ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾ. ಸೋಕಾದೀಸು ಚ ಸೋಚನಂ ಸೋಕೋ. ಪರಿದೇವನಂ ಪರಿದೇವೋ. ದುಕ್ಖತೀತಿ ದುಕ್ಖಂ. ಉಪ್ಪಾದಟ್ಠಿತಿವಸೇನ ವಾ ದ್ವೇಧಾ ಖನತೀತಿಪಿ ದುಕ್ಖಂ. ದುಮ್ಮನಸ್ಸ ಭಾವೋ ದೋಮನಸ್ಸಂ. ಭುಸೋ ಆಯಾಸೋ ಉಪಾಯಾಸೋ. ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ಏವನ್ತಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠನಯನಿದಸ್ಸನಂ. ತೇನ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹೇವ ಕಾರಣೇಹಿ, ನ ಇಸ್ಸರನಿಮ್ಮಾನಾದೀಹೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಏತಸ್ಸಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ. ಕೇವಲಸ್ಸಾತಿ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸಸ್ಸ, ಸಕಲಸ್ಸ ವಾ. ದುಕ್ಖಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸಾತಿ ದುಕ್ಖಸಮೂಹಸ್ಸ, ನ ಸತ್ತಸ್ಸ ನ ಸುಖಸುಭಾದೀನಂ. ಸಮುದಯೋತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ. ಹೋತೀತಿ ಸಮ್ಭವತಿ.

ತತ್ಥ ಕತಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ? ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ದುಕ್ಖಸಮುದಯೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಅಪರನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ, ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಞ್ಞಾಣಂ. ಕತಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾ? ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ. ಅಟ್ಠ ಕಾಮಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ದ್ವಾದಸ ಅಕುಸಲಚೇತನಾ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಚತಸ್ಸೋ ಅರೂಪಾವಚರಕುಸಲಚೇತನಾ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ. ಕಾಯಸಞ್ಚೇತನಾ ಕಾಯಸಙ್ಖಾರೋ, ವಚೀಸಞ್ಚೇತನಾ ವಚೀಸಙ್ಖಾರೋ, ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರೋ.

ತತ್ಥ ¶ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಇಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ? ಅವಿಜ್ಜಾಭಾವೇ ಭಾವತೋ. ಯಸ್ಸ ಹಿ ದುಕ್ಖಾದೀಸು ಅವಿಜ್ಜಾಸಙ್ಖಾತಂ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅಪ್ಪಹೀನಂ ಹೋತಿ. ಸೋ ದುಕ್ಖೇ ತಾವ ಪುಬ್ಬನ್ತಾದೀಸು ಚ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸೇವ ಹೇತುಭೂತೇ ತಿವಿಧೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಭತಿ. ಸಮುದಯೇ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ದುಕ್ಖಹೇತುಭೂತೇಪಿ ತಣ್ಹಾಪರಿಕ್ಖಾರೇ ಸಙ್ಖಾರೇ ಸುಖಹೇತುತೋ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ಆರಭತಿ. ನಿರೋಧೇ ¶ ಪನ ಮಗ್ಗೇ ಚ ಅಞ್ಞಾಣೇನ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅನಿರೋಧಭೂತೇಪಿ ಗತಿವಿಸೇಸೇ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಸಞ್ಞೀ ಹುತ್ವಾ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಚ ಅಮಗ್ಗಭೂತೇಸುಪಿ ಯಞ್ಞಾಮರತಪಾದೀಸು ನಿರೋಧಮಗ್ಗಸಞ್ಞೀ ¶ ಹುತ್ವಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ಪತ್ಥಯಮಾನೋ ಯಞ್ಞಾಮರತಪಾದಿಮುಖೇನ ತಿವಿಧೇಪಿ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆರಭತಿ.

ಅಪಿಚ ಸೋ ತಾಯ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಅಪ್ಪಹೀನಾವಿಜ್ಜತಾಯ ವಿಸೇಸತೋ ಜಾತಿಜರಾರೋಗಮರಣಾದಿಅನೇಕಾದೀನವವೋಕಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಪುಞ್ಞಫಲಸಙ್ಖಾತಂ ದುಕ್ಖಂ ದುಕ್ಖತೋ ಅಜಾನನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಾಯ ಕಾಯವಚೀಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಭೇದಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ದೇವಚ್ಛರಕಾಮಕೋ ವಿಯ ಮರುಪಪಾತಂ. ಸುಖಸಮ್ಮತಸ್ಸಾಪಿ ಚ ತಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಫಲಸ್ಸ ಅನ್ತೇ ಮಹಾಪರಿಳಾಹಜನಿಕಂ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಂ ಅಪ್ಪಸ್ಸಾದತಞ್ಚ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಮೇವ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ಸಲಭೋ ವಿಯ ದೀಪಸಿಖಾಭಿನಿಪಾತಂ, ಮಧುಬಿನ್ದುಗಿದ್ಧೋ ವಿಯ ಚ ಮಧುಲಿತ್ತಸತ್ಥಧಾರಾಲೇಹನಂ. ಕಾಮೂಪಸೇವನಾದೀಸು ಚ ಸವಿಪಾಕೇಸು ಆದೀನವಂ ಅಪಸ್ಸನ್ತೋ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಚೇವ ಕಿಲೇಸಾಭಿಭೂತತಾಯ ಚ ದ್ವಾರತ್ತಯಪ್ಪವತ್ತಮ್ಪಿ ಅಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ಬಾಲೋ ವಿಯ ಗೂಥಕೀಳನಂ, ಮರಿತುಕಾಮೋ ವಿಯ ಚ ವಿಸಖಾದನಂ. ಆರುಪ್ಪವಿಪಾಕೇಸು ಚಾಪಿ ಸಙ್ಖಾರವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಂ ಅನವಬುಜ್ಝಮಾನೋ ಸಸ್ಸತಾದಿವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಭೂತಂ ಆನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಂ ಆರಭತಿ ದಿಸಾಮೂಳ್ಹೋ ವಿಯ ಪಿಸಾಚನಗರಾಭಿಮುಖಮಗ್ಗಗಮನಂ. ಏವಂ ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾಭಾವತೋವ ಸಙ್ಖಾರಭಾವೋ, ನ ಅಭಾವತೋ, ತಸ್ಮಾ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ ‘‘ಇಮೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತೀ’’ತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ಗಣ್ಹಾಮ ತಾವ ಏತಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ. ಕಿಂ ಪನಾಯಮೇಕಾವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ, ಉದಾಹು ಅಞ್ಞೇಪಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಸನ್ತೀತಿ? ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಯದಿ ತಾವ ಏಕಾವ, ಏಕಕಾರಣವಾದೋ ಆಪಜ್ಜತಿ. ಅಥ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸನ್ತಿ, ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಏಕಕಾರಣನಿದ್ದೇಸೋ ನುಪಪಜ್ಜತೀತಿ? ನ ನುಪಪಜ್ಜತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ –

‘‘ಏಕಂ ¶ ನ ಏಕತೋ ಇಧ, ನಾನೇಕಮನೇಕತೋಪಿ ನೋ ಏಕಂ;

ಫಲಮತ್ಥಿ ಅತ್ಥಿ ಪನ ಏಕ-ಹೇತುಫಲದೀಪನೇ ಅತ್ಥೋ’’.

ಭಗವಾ ¶ ಹಿ ಕತ್ಥಚಿ ಪಧಾನತ್ತಾ ಕತ್ಥಚಿ ಪಾಕಟತ್ತಾ ಕತ್ಥಚಿ ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ದೇಸನಾವಿಲಾಸಸ್ಸ ಚ ವೇನೇಯ್ಯಾನಞ್ಚ ಅನುರೂಪತೋ ಏಕಮೇವ ಹೇತುಞ್ಚ ಫಲಞ್ಚ ದೀಪೇತಿ. ತಸ್ಮಾ ಅಯಮಿಧ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಜ್ಜಮಾನೇಸುಪಿ ಅಞ್ಞೇಸು ವತ್ಥಾರಮ್ಮಣಸಹಜಾತಧಮ್ಮಾದೀಸು ಸಙ್ಖಾರಕಾರಣೇಸು ‘‘ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ತಣ್ಹಾ ¶ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೫೨) ಚ, ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯಾ ಆಸವಸಮುದಯೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೪) ಚ ವಚನತೋ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ತಣ್ಹಾದೀನಂ ಸಙ್ಖಾರಹೇತೂನಂ ಹೇತೂತಿ ಪಧಾನತ್ತಾ, ‘‘ಅವಿದ್ವಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅವಿಜ್ಜಾಗತೋ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಮ್ಪಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತೀ’’ತಿ ಪಾಕಟತ್ತಾ, ಅಸಾಧಾರಣತ್ತಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಹೇತುಭಾವೇನ ದೀಪಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಏತೇನೇವ ಚ ಏಕೇಕಹೇತುಫಲದೀಪನಪರಿಹಾರವಚನೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಏಕೇಕಹೇತುಫಲದೀಪನೇ ಪಯೋಜನಂ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಏಕನ್ತಾನಿಟ್ಠಫಲಾಯ ಸಾವಜ್ಜಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಕಥಂ ಪುಞ್ಞಾನೇಞ್ಜಾಭಿಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯತ್ತಂ ಯುಜ್ಜತಿ? ನ ಹಿ ನಿಮ್ಬಬೀಜತೋ ಉಚ್ಛು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ. ಕಥಂ ನ ಯುಜ್ಜಿಸ್ಸತಿ? ಲೋಕಸ್ಮಿಞ್ಹಿ –

‘‘ವಿರುದ್ಧೋ ಚಾವಿರುದ್ಧೋ ಚ, ಸದಿಸಾಸದಿಸೋ ತಥಾ;

ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಸಿದ್ಧೋ, ವಿಪಾಕಾ ಏವ ತೇ ಚ ನ’’.

ಇತಿ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಪಾಕವಸೇನ ಏಕನ್ತಾನಿಟ್ಠಫಲಾ, ಸಭಾವವಸೇನ ಚ ಸಾವಜ್ಜಾಪಿ ಸಮಾನಾ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಏತೇಸಂ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಠಾನಕಿಚ್ಚಸಭಾವವಿರುದ್ಧಾವಿರುದ್ಧಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಸದಿಸಾಸದಿಸಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಅಪಿಚ –

‘‘ಚುತೂಪಪಾತೇ ಸಂಸಾರೇ, ಸಙ್ಖಾರಾನಞ್ಚ ಲಕ್ಖಣೇ;

ಯೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನ-ಧಮ್ಮೇಸು ಚ ವಿಮುಯ್ಹತಿ.

‘‘ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ ಸೋ ಏತೇ, ಸಙ್ಖಾರೇ ತಿವಿಧೇ ಯತೋ;

ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಚಯೋ ತೇಸಂ, ತಿವಿಧಾನಂ ಅಯಂ ತತೋ.

‘‘ಯಥಾಪಿ ¶ ನಾಮ ಜಚ್ಚನ್ಧೋ, ನರೋ ಅಪರಿಣಾಯಕೋ;

ಏಕದಾ ಯಾತಿ ಮಗ್ಗೇನ, ಉಮ್ಮಗ್ಗೇನಾಪಿ ಏಕದಾ.

‘‘ಸಂಸಾರೇ ¶ ಸಂಸರಂ ಬಾಲೋ, ತಥಾ ಅಪರಿಣಾಯಕೋ;

ಕರೋತಿ ಏಕದಾ ಪುಞ್ಞಂ, ಅಪುಞ್ಞಮಪಿ ಏಕದಾ.

‘‘ಯದಾ ಚ ಞತ್ವಾ ಸೋ ಧಮ್ಮಂ, ಸಚ್ಚಾನಿ ಅಭಿಸಮೇಸ್ಸತಿ;

ತದಾ ಅವಿಜ್ಜೂಪಸಮಾ, ಉಪಸನ್ತೋ ಚರಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ.

ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ¶ ವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಛ ವಿಞ್ಞಾಣಕಾಯಾ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸೋತವಿಞ್ಞಾಣಂ ಘಾನವಿಞ್ಞಾಣಂ ಜಿವ್ಹಾವಿಞ್ಞಾಣಂ ಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ. ತತ್ಥ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಂ ಕುಸಲವಿಪಾಕಂ ಅಕುಸಲವಿಪಾಕನ್ತಿ ದುವಿಧಂ. ತಥಾ ಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ. ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ ದ್ವೇ ವಿಪಾಕಮನೋಧಾತುಯೋ, ತಿಸ್ಸೋ ಅಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ, ಅಟ್ಠ ಸಹೇತುಕವಿಪಾಕಚಿತ್ತಾನಿ, ಪಞ್ಚ ರೂಪಾವಚರಾನಿ, ಚತ್ತಾರಿ ಅರೂಪಾವಚರಾನೀತಿ ಬಾವೀಸತಿವಿಧಂ. ಇತಿ ಸಬ್ಬಾನಿ ಬಾತ್ತಿಂಸ ಲೋಕಿಯವಿಪಾಕವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಇದಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಹೋತೀ’’ತಿ? ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ ವಿಪಾಕಾಭಾವತೋ. ವಿಪಾಕಞ್ಹೇತಂ, ವಿಪಾಕಞ್ಚ ನ ಉಪಚಿತಕಮ್ಮಾಭಾವೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಯದಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯ, ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಬ್ಬವಿಪಾಕಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ, ನ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಮೇತಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ಇದಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಹೋತೀ’’ತಿ. ಸಬ್ಬಮೇವ ಹಿ ಇದಂ ಪವತ್ತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ದ್ವೇಧಾ ಪವತ್ತತಿ. ತತ್ಥ ದ್ವೇ ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಾನಿ ದ್ವೇ ಮನೋಧಾತುಯೋ ಸೋಮನಸ್ಸಸಹಗತಾಹೇತುಕಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಇಮಾನಿ ತೇರಸ ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವೇ ಪವತ್ತಿಯಂಯೇವ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ಸೇಸಾನಿ ಏಕೂನವೀಸತಿ ತೀಸು ಭವೇಸು ಯಥಾನುರೂಪಂ ಪವತ್ತಿಯಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಮ್ಪಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ.

‘‘ಲದ್ಧಪ್ಪಚ್ಚಯಮಿತಿ ¶ ಧಮ್ಮಮತ್ತಮೇತಂ ಭವನ್ತರಮುಪೇತಿ;

ನಾಸ್ಸ ತತೋ ಸಙ್ಕನ್ತಿ, ನ ತತೋ ಹೇತುಂ ವಿನಾ ಹೋತಿ’’.

ಇತಿ ಹೇತಂ ಲದ್ಧಪ್ಪಚ್ಚಯಂ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಮತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಭವನ್ತರಮುಪೇತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ನ ಸತ್ತೋ, ನ ಜೀವೋ. ತಸ್ಸ ಚ ನಾಪಿ ಅತೀತಭವತೋ ಇಧ ಸಙ್ಕನ್ತಿ ಅತ್ಥಿ, ನಾಪಿ ತತೋ ಹೇತುಂ ವಿನಾ ಇಧ ಪಾತುಭಾವೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಂ ಚವನತೋ ಚುತಿ, ಪಚ್ಛಿಮಂ ಭವನ್ತರಾದಿಪಟಿಸನ್ಧಾನತೋ ಪಟಿಸನ್ಧೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ನನು ಏವಂ ಅಸಙ್ಕನ್ತಿಪಾತುಭಾವೇ ಸತಿ ಯೇ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಮನುಸ್ಸತ್ತಭಾವೇ ಖನ್ಧಾ, ತೇಸಂ ನಿರುದ್ಧತ್ತಾ, ಫಲಪ್ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಚ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ತತ್ಥ ಅಗಮನತೋ, ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಞ್ಞತೋ ಚ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾ ¶ . ಉಪಭುಞ್ಜಕೇ ಚ ಅಸತಿ ಕಸ್ಸ ತಂ ಫಲಂ ಸಿಯಾ. ತಸ್ಮಾ ನ ಸುನ್ದರಮಿದಂ ವಿಧಾನನ್ತಿ. ತತ್ರಿದಂ ವುಚ್ಚತಿ –

‘‘ಸನ್ತಾನೇ ಯಂ ಫಲಂ ಏತಂ, ನಾಞ್ಞಸ್ಸ ನ ಚ ಅಞ್ಞತೋ;

ಬೀಜಾನಂ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರೋ, ಏತಸ್ಸತ್ಥಸ್ಸ ಸಾಧಕೋ.

‘‘ಫಲಸ್ಸುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಏವ, ಸಿದ್ಧಾ ಭುಞ್ಜಕಸಮ್ಮುತಿ;

ಫಲುಪ್ಪಾದೇನ ರುಕ್ಖಸ್ಸ, ಯಥಾ ಫಲತಿ ಸಮ್ಮುತೀ’’ತಿ.

ಯೋಪಿ ¶ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಏವಂ ಸನ್ತೇಪಿ ಏತೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ವಾ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಾ ಸಿಯುಂ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ ವಾ. ಯದಿ ಚ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ, ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇಯೇವ ನೇಸಂ ವಿಪಾಕೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ. ಅಥಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಮಾನಾ, ಪವತ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪಚ್ಛಾ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ಫಲಾವಹಾ ಸಿಯು’’ನ್ತಿ. ಸೋ ಏವಂ ವತ್ತಬ್ಬೋ –

‘‘ಕತತ್ತಾ ಪಚ್ಚಯಾ ಏತೇ, ನ ಚ ನಿಚ್ಚಂ ಫಲಾವಹಾ;

ಪಾಟಿಭೋಗಾದಿಕಂ ತತ್ಥ, ವೇದಿತಬ್ಬಂ ನಿದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ.

ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ¶ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ಇಧ ವೇದನಾ ಸಞ್ಞಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಾ ನಾಮಂ, ಚತ್ತಾರಿ ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಚತುನ್ನಞ್ಚ ಮಹಾಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯರೂಪಂ ರೂಪಂ. ಅಭಾವಕಗಬ್ಭಸೇಯ್ಯಕಾನಂ ಅಣ್ಡಜಾನಞ್ಚ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ವತ್ಥುದಸಕಂ ಕಾಯದಸಕನ್ತಿ ವೀಸತಿ ರೂಪಾನಿ, ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಏತೇ ತೇವೀಸತಿ ಧಮ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಸಭಾವಕಾನಂ ಭಾವದಸಕಂ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ತೇತ್ತಿಂಸ, ಓಪಪಾತಿಕಸತ್ತೇಸು ಬ್ರಹ್ಮಕಾಯಿಕಾದೀನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಚಕ್ಖುಸೋತವತ್ಥುದಸಕಾನಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನವಕಞ್ಚಾತಿ ಏಕೂನಚತ್ತಾಲೀಸ ರೂಪಾನಿ, ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಏತೇ ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸ ಧಮ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ. ಕಾಮಭವೇ ಪನ ಸೇಸಓಪಪಾತಿಕಾನಂ ಸಂಸೇದಜಾನಂ ವಾ ಸಭಾವಕಪರಿಪುಣ್ಣಾಯತನಾನಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಕ್ಖಣೇ ಚಕ್ಖುಸೋತಘಾನಜಿವ್ಹಾಕಾಯವತ್ಥುಭಾವದಸಕಾನೀತಿ ಸತ್ತತಿ ರೂಪಾನಿ, ತಯೋ ಚ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾತಿ ಏತೇ ತೇಸತ್ತತಿ ಧಮ್ಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ. ಏಸ ಉಕ್ಕಂಸೋ. ಅವಕಂಸೇನ ಪನ ತಂತಂದಸಕವಿಕಲಾನಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಹಾಪೇತ್ವಾ ಹಾಪೇತ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಸಙ್ಖಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅರೂಪೀನಂ ಪನ ತಯೋವ ಅರೂಪಿನೋ ಖನ್ಧಾ, ಅಸಞ್ಞಾನಂ ರೂಪತೋ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನವಕಮೇವಾತಿ. ಏಸ ತಾವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಂ ನಯೋ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿನಾಮರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ಹೋತೀ’’ತಿ? ಸುತ್ತತೋ ¶ ಯುತ್ತಿತೋ ಚ. ಸುತ್ತೇ ಹಿ ‘‘ಚಿತ್ತಾನುಪರಿವತ್ತಿನೋ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ. ಸ. ದುಕಮಾತಿಕಾ ೬೨) ನಯೇನ ಬಹುಧಾ ವೇದನಾದೀನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯತಾ ಸಿದ್ಧಾ. ಯುತ್ತಿತೋ ಪನ –

ಚಿತ್ತಜೇನ ಹಿ ರೂಪೇನ, ಇಧ ದಿಟ್ಠೇನ ಸಿಜ್ಝತಿ;

ಅದಿಟ್ಠಸ್ಸಾಪಿ ರೂಪಸ್ಸ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಇತಿ.

ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ¶ ಸಳಾಯತನನ್ತಿ ನಾಮಂ ವುತ್ತಮೇವ. ಇಧ ಪನ ರೂಪಂ ನಿಯಮತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಭೂತಾನಿ ಛ ವತ್ಥೂನಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಏಕಾದಸವಿಧಂ. ಸಳಾಯತನಂ – ಚಕ್ಖಾಯತನಂ, ಸೋತಾಯತನಂ, ಘಾನಾಯತನಂ, ಜಿವ್ಹಾಯತನಂ, ಕಾಯಾಯತನಂ, ಮನಾಯತನಂ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ನಾಮರೂಪಂ ಸಳಾಯತನಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ? ನಾಮರೂಪಭಾವೇ ¶ ಭಾವತೋ. ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಹಿ ನಾಮಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಚ ಭಾವೇ ತಂ ತಂ ಆಯತನಂ ಹೋತಿ, ನ ಅಞ್ಞಥಾತಿ.

ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಫಸ್ಸೋತಿ –

‘‘ಛಳೇವ ಫಸ್ಸಾ ಸಙ್ಖೇಪಾ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಆದಯೋ;

ವಿಞ್ಞಾಣಮಿವ ಬಾತ್ತಿಂಸ, ವಿತ್ಥಾರೇನ ಭವನ್ತಿ ತೇ’’.

ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾತಿ –

‘‘ದ್ವಾರತೋ ವೇದನಾ ವುತ್ತಾ, ಚಕ್ಖುಸಮ್ಫಸ್ಸಜಾದಿಕಾ;

ಛಳೇವ ತಾ ಪಭೇದೇನ, ಇಧ ಬಾತ್ತಿಂಸ ವೇದನಾ’’.

ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾತಿ –

‘‘ರೂಪತಣ್ಹಾದಿಭೇದೇನ, ಛ ತಣ್ಹಾ ಇಧ ದೀಪಿತಾ;

ಏಕೇಕಾ ತಿವಿಧಾ ತತ್ಥ, ಪವತ್ತಾಕಾರತೋ ಮತಾ.

‘‘ದುಕ್ಖೀ ¶ ಸುಖಂ ಪತ್ಥಯತಿ, ಸುಖೀ ಭಿಯ್ಯೋಪಿ ಇಚ್ಛತಿ;

ಉಪೇಕ್ಖಾ ಪನ ಸನ್ತತ್ತಾ, ಸುಖಮಿಚ್ಚೇವ ಭಾಸಿತಾ.

‘‘ತಣ್ಹಾಯ ಪಚ್ಚಯಾ ತಸ್ಮಾ, ಹೋನ್ತಿ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ವೇದನಾ;

ವೇದನಾಪಚ್ಚಯಾ ತಣ್ಹಾ, ಇತಿ ವುತ್ತಾ ಮಹೇಸಿನಾ’’.

ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನನ್ತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಉಪಾದಾನಾನಿ – ಕಾಮುಪಾದಾನಂ, ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ, ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಂ, ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನಂ. ಉಪಾದಾನಪಚ್ಚಯಾ ಭವೋತಿ ಇಧ ಕಮ್ಮಭವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಉಪಪತ್ತಿಭವೋ ಪನ ಪದುದ್ಧಾರವಸೇನ ವುತ್ತೋ. ಭವಪಚ್ಚಯಾ ಜಾತೀತಿ ಕಮ್ಮಭವಪಚ್ಚಯಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಖನ್ಧಾನಂ ಪಾತುಭಾವೋ.

ತತ್ಥ ಸಿಯಾ – ಕಥಂ ಪನೇತಂ ಜಾನಿತಬ್ಬಂ ‘‘ಭವೋ ಜಾತಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ’’ತಿ ಚೇ? ಬಾಹಿರಪಚ್ಚಯಸಮತ್ತೇಪಿ ಹೀನಪಣೀತಾದಿವಿಸೇಸದಸ್ಸನತೋ. ಬಾಹಿರಾನಞ್ಹಿ ಜನಕಜನನಿಸುಕ್ಕಸೋಣಿತಾಹಾರಾದೀನಂ ¶ ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಮತ್ತೇಪಿ ಸತ್ತಾನಂ ಯಮಕಾನಮ್ಪಿ ಸತಂ ಹೀನಪ್ಪಣೀತತಾದಿವಿಸೇಸೋ ದಿಸ್ಸತಿ. ಸೋ ಚ ನ ಅಹೇತುಕೋ ಸಬ್ಬದಾ ¶ ಚ ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಅಭಾವತೋ, ನ ಕಮ್ಮಭವತೋ ಅಞ್ಞಹೇತುಕೋ ತದಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಸತ್ತಾನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಕಾರಣಸ್ಸ ಅಭಾವತೋತಿ ಕಮ್ಮಭವಹೇತುಕೋಯೇವ. ಕಮ್ಮಞ್ಹಿ ಸತ್ತಾನಂ ಹೀನಪ್ಪಣೀತತಾದಿವಿಸೇಸಸ್ಸ ಹೇತು. ತೇನಾಹ ಭಗವಾ – ‘‘ಕಮ್ಮಂ ಸತ್ತೇ ವಿಭಜತಿ, ಯದಿದಂ ಹೀನಪ್ಪಣೀತತಾಯಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೮೯).

ಜಾತಿಪಚ್ಚಯಾ ಜರಾಮರಣನ್ತಿಆದೀಸು ಯಸ್ಮಾ ಅಸತಿ ಜಾತಿಯಾ ಜರಾಮರಣಂ ನಾಮ ಸೋಕಾದಯೋ ವಾ ಧಮ್ಮಾ ನ ಹೋನ್ತಿ, ಜಾತಿಯಾ ಪನ ಸತಿ ಜರಾಮರಣಞ್ಚೇವ ಜರಾಮರಣಸಙ್ಖಾತದುಕ್ಖಧಮ್ಮಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಚ ಬಾಲಸ್ಸ ಜರಾಮರಣಾಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಾ ತೇನ ತೇನ ದುಕ್ಖಧಮ್ಮೇನ ಫುಟ್ಠಸ್ಸ ಅನಭಿಸಮ್ಬನ್ಧಾ ವಾ ಸೋಕಾದಯೋ ಚ ಧಮ್ಮಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಅಯಂ ಜಾತಿ ಜರಾಮರಣಸ್ಸ ಚೇವ ಸೋಕಾದೀನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಸೋ ತಥಾಭಾವಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನಾತಿಆದೀಸು ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಾಯಾತಿ ಏತಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಅಧಿಗಮಾಯ, ಪತ್ತಿಯಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅನೇಕವಿಹಿತನ್ತಿ ಅನೇಕವಿಧಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಂ, ಅನೇಕೇಹಿ ವಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಪವತ್ತಿತಂ, ಸಂವಣ್ಣಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸನ್ತಿ ಸಮನನ್ತರಾತೀತಂ ಭವಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ನಿವುತ್ಥಸನ್ತಾನಂ. ಅನುಸ್ಸರತೀತಿ ಖನ್ಧಪಟಿಪಾಟಿವಸೇನ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ವಾ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ಸರತಿ. ಇಮಞ್ಹಿ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಛ ಜನಾ ಅನುಸ್ಸರನ್ತಿ ತಿತ್ಥಿಯಾ ಪಕತಿಸಾವಕಾ ಮಹಾಸಾವಕಾ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ಬುದ್ಧಾತಿ. ತತ್ಥ ತಿತ್ಥಿಯಾ ಚತ್ತಾಲೀಸಂಯೇವ ಕಪ್ಪೇ ಅನುಸ್ಸರನ್ತಿ ¶ , ನ ತತೋ ಪರಂ. ಕಸ್ಮಾ? ದುಬ್ಬಲಪಞ್ಞತ್ತಾ. ತೇಸಞ್ಹಿ ನಾಮರೂಪಪರಿಚ್ಛೇದವಿರಹಿತತ್ತಾ ದುಬ್ಬಲಾ ಪಞ್ಞಾ ಹೋತಿ. ಪಕತಿಸಾವಕಾ ಕಪ್ಪಸತಮ್ಪಿ ಕಪ್ಪಸಹಸ್ಸಮ್ಪಿ ಅನುಸ್ಸರನ್ತಿಯೇವ ಬಲವಪಞ್ಞತ್ತಾ. ಅಸೀತಿ ಮಹಾಸಾವಕಾ ಸತಸಹಸ್ಸಕಪ್ಪೇ ಅನುಸ್ಸರನ್ತಿ. ದ್ವೇ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾ ಏಕಮಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ ಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸಞ್ಚ. ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ದ್ವೇ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಾನಿ ಸತಸಹಸ್ಸಞ್ಚ. ಏತ್ತಕೋ ಹಿ ತೇಸಂ ಅಭಿನೀಹಾರೋ. ಬುದ್ಧಾನಂ ಪನ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ತಿತ್ಥಿಯಾ ಚ ಖನ್ಧಪಟಿಪಾಟಿಮೇವ ಸರನ್ತಿ, ಪಟಿಪಾಟಿಂ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಸರಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋನ್ತಿ. ಯಥಾ ಅನ್ಧಾ ಯಟ್ಠಿಂ ಅಮುಞ್ಚಿತ್ವಾವ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ಏವಂ ತೇ ಖನ್ಧಪಟಿಪಾಟಿಂ ಅಮುಞ್ಚಿತ್ವಾವ ಸರನ್ತಿ. ಪಕತಿಸಾವಕಾ ಖನ್ಧಪಟಿಪಾಟಿಯಾಪಿ ¶ ಅನುಸ್ಸರನ್ತಿ, ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನಾಪಿ ಸಙ್ಕಮನ್ತಿ, ತಥಾ ಅಸೀತಿ ಮಹಾಸಾವಕಾ. ದ್ವಿನ್ನಂ ಪನ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾನಂ ಖನ್ಧಪಟಿಪಾಟಿಕಿಚ್ಚಂ ನತ್ಥಿ. ಏಕಸ್ಸ ಅತ್ತಭಾವಸ್ಸ ಚುತಿಂ ದಿಸ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಪುನ ಅಪರಸ್ಸ ಚುತಿಂ ¶ ದಿಸ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿನ್ತಿ ಏವಂ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನೇವ ಸಙ್ಕಮನ್ತಾ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತಥಾ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ. ಬುದ್ಧಾನಂ ಪನ ನೇವ ಖನ್ಧಪಟಿಪಾಟಿಕಿಚ್ಚಂ, ನ ಚುತಿಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಸಙ್ಕಮನಕಿಚ್ಚಂ ಅತ್ಥಿ. ತೇಸಞ್ಹಿ ಅನೇಕಾಸು ಕಪ್ಪಕೋಟೀಸು ಹೇಟ್ಠಾ ವಾ ಉಪರಿ ವಾ ಯಂ ಯಂ ಠಾನಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತಂ ತಂ ಪಾಕಟಮೇವ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಅನೇಕಾಪಿ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಯೋ ಸಙ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಯಂ ಯಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಓಕ್ಕಮನ್ತಾ ಸೀಹೋಕ್ಕನ್ತವಸೇನ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ಏವಂ ಗಚ್ಛನ್ತಾನಞ್ಚ ನೇಸಂ ಞಾಣಂ ಅನ್ತರನ್ತರಾಸು ಜಾತೀಸು ಅಸಜ್ಜಮಾನಂ ಇಚ್ಛಿತಿಚ್ಛಿತಟ್ಠಾನಮೇವ ಗಣ್ಹಾತಿ.

ಇಮೇಸು ಪನ ಛಸು ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೇಸು ತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸದಸ್ಸನಂ ಖಜ್ಜೋಪನಕಪ್ಪಭಾಸದಿಸಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ, ಪಕತಿಸಾವಕಾನಂ ದೀಪಪ್ಪಭಾಸದಿಸಂ, ಮಹಾಸಾವಕಾನಂ ಉಕ್ಕಾಪಭಾಸದಿಸಂ, ಅಗ್ಗಸಾವಕಾನಂ ಓಸಧಿತಾರಕಾಪಭಾಸದಿಸಂ, ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಂ ಚನ್ದಪ್ಪಭಾಸದಿಸಂ. ಬುದ್ಧಾನಂ ರಸ್ಮಿಸಹಸ್ಸಪಟಿಮಣ್ಡಿತಸರದಸೂರಿಯಮಣ್ಡಲಸದಿಸಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ತಿತ್ಥಿಯಾನಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸರಣಂ ಅನ್ಧಾನಂ ಯಟ್ಠಿಕೋಟಿಗಮನಂ ವಿಯ ಹೋತಿ. ಪಕತಿಸಾವಕಾನಂ ದಣ್ಡಕಸೇತುಗಮನಂ ವಿಯ, ಮಹಾಸಾವಕಾನಂ ಜಙ್ಘಸೇತುಗಮನಂ ವಿಯ, ಅಗ್ಗಸಾವಕಾನಂ ಸಕಟಸೇತುಗಮನಂ ವಿಯ, ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಂ ಜಙ್ಘಮಗ್ಗಗಮನಂ ವಿಯ, ಬುದ್ಧಾನಂ ಮಹಾಸಕಟಮಗ್ಗಗಮನಂ ವಿಯ ಹೋತಿ. ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪನ ಅಧಿಕಾರೇ ಸಾವಕಾನಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸರಣಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ.

ತಸ್ಮಾ ಏವಂ ಅನುಸ್ಸರಿತುಕಾಮೇನ ಆದಿಕಮ್ಮಿಕೇನ ಭಿಕ್ಖುನಾ ಪಚ್ಛಾಭತ್ತಂ ಪಿಣ್ಡಪಾತಪಟಿಕ್ಕನ್ತೇನ ರಹೋಗತೇನ ಪಟಿಸಲ್ಲೀನೇನ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನಿ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕಜ್ಝಾನತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಸಬ್ಬಪಚ್ಛಿಮಾ ನಿಸಜ್ಜಾ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಾ. ತತೋ ಆಸನಪಞ್ಞಾಪನಂ ಸೇನಾಸನಪ್ಪವೇಸನಂ ಪತ್ತಚೀವರಪಟಿಸಾಮನಂ ಭೋಜನಕಾಲೋ ¶ ಗಾಮತೋ ಆಗಮನಕಾಲೋ ಗಾಮೇ ಪಿಣ್ಡಾಯ ಚರಿತಕಾಲೋ ಗಾಮಂ ಪಿಣ್ಡಾಯ ಪವಿಟ್ಠಕಾಲೋ ವಿಹಾರತೋ ನಿಕ್ಖಮನಕಾಲೋ ಚೇತಿಯಬೋಧಿವನ್ದನಕಾಲೋ ಪತ್ತಧೋವನಕಾಲೋ ಪತ್ತಪಟಿಗ್ಗಹಣಕಾಲೋ ಪತ್ತಪಟಿಗ್ಗಹಣತೋ ಯಾವ ಮುಖಧೋವನಾ ಕತಕಿಚ್ಚಂ ¶ ಪಚ್ಚೂಸಕಾಲೇ ಕತಕಿಚ್ಚಂ, ಮಜ್ಝಿಮಯಾಮೇ ಪಠಮಯಾಮೇ ಕತಕಿಚ್ಚನ್ತಿ ಏವಂ ಪಟಿಲೋಮಕ್ಕಮೇನ ಸಕಲಂ ರತ್ತಿನ್ದಿವಂ ಕತಕಿಚ್ಚಂ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ. ಏತ್ತಕಂ ಪನ ಪಕತಿಚಿತ್ತಸ್ಸಪಿ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ಪರಿಕಮ್ಮಸಮಾಧಿಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪನ ಅತಿಪಾಕಟಮೇವ. ಸಚೇ ಪನೇತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಿ ನ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ, ಪುನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ. ಏತ್ತಕೇನ ದೀಪೇ ಜಲಿತೇ ವಿಯ ಪಾಕಟಂ ಹೋತಿ ¶ . ಏವಂ ಪಟಿಲೋಮಕ್ಕಮೇನೇವ ದುತಿಯದಿವಸೇಪಿ ತತಿಯಚತುತ್ಥಪಞ್ಚಮದಿವಸೇಸುಪಿ ದಸಾಹೇಪಿ ಅದ್ಧಮಾಸೇಪಿ ಮಾಸೇಪಿ ಸಂವಚ್ಛರೇಪಿ ಕತಕಿಚ್ಚಂ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ. ಏತೇನೇವ ಉಪಾಯೇನ ದಸ ವಸ್ಸಾನಿ ವೀಸತಿ ವಸ್ಸಾನೀತಿ ಯಾವ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಭವೇ ಅತ್ತನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿ, ತಾವ ಆವಜ್ಜನ್ತೇನ ಪುರಿಮಭವೇ ಚುತಿಕ್ಖಣೇ ಪವತ್ತಂ ನಾಮರೂಪಂ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ. ಪಹೋತಿ ಹಿ ಪಣ್ಡಿತೋ ಭಿಕ್ಖು ಪಠಮವಾರೇನೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಉಗ್ಘಾಟೇತ್ವಾ ಚುತಿಕ್ಖಣೇ ನಾಮರೂಪಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕಾತುಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಪುರಿಮಭವೇ ನಾಮರೂಪಂ ಅಸೇಸಂ ನಿರುದ್ಧಂ, ಇಧ ಅಞ್ಞಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಠಾನಂ ಆಹುನ್ದರಿಕಂ ಅನ್ಧತಮಮಿವ ಹೋತಿ ಸುದುದ್ದಸಂ ದುಪ್ಪಞ್ಞೇನ. ತೇನಾಪಿ ‘‘ನ ಸಕ್ಕೋಮಹಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಉಗ್ಘಾಟೇತ್ವಾ ಚುತಿಕ್ಖಣೇ ನಾಮರೂಪಾರಮ್ಮಣಂ ಕಾತು’’ನ್ತಿ ಧುರನಿಕ್ಖೇಪೋ ನ ಕಾತಬ್ಬೋ. ತದೇವ ಪನ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ವುಟ್ಠಾಯ ವುಟ್ಠಾಯ ತಂ ಠಾನಂ ಆವಜ್ಜಿತಬ್ಬಂ.

ಏವಂ ಕರೋನ್ತೋ ಹಿ ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಾಮ ಬಲವಾ ಪುರಿಸೋ ಕೂಟಾಗಾರಕಣ್ಣಿಕತ್ಥಾಯ ಮಹಾರುಕ್ಖಂ ಛಿನ್ದನ್ತೋ ಸಾಖಾಪಲಾಸಚ್ಛೇದನಮತ್ತೇನೇವ ಫರಸುಧಾರಾಯ ವಿಪನ್ನಾಯ ಮಹಾರುಕ್ಖಂ ಛಿನ್ದಿತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತೋಪಿ ಧುರನಿಕ್ಖೇಪಂ ಅಕತ್ವಾವ ಕಮ್ಮಾರಸಾಲಂ ಗನ್ತ್ವಾ ತಿಖಿಣಂ ಫರಸುಂ ಕಾರಾಪೇತ್ವಾ ಪುನ ಆಗನ್ತ್ವಾ ಛಿನ್ದೇಯ್ಯ, ಪುನ ವಿಪನ್ನಾಯ ಚ ಪುನಪಿ ತಥೇವ ಕಾರೇತ್ವಾ ಛಿನ್ದೇಯ್ಯ, ಸೋ ಏವಂ ಛಿನ್ದನ್ತೋ ಛಿನ್ನಸ್ಸ ಛಿನ್ನಸ್ಸ ಪುನ ಛೇತ್ತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ಅಛಿನ್ನಸ್ಸ ಚ ಛೇದನತೋ ನಚಿರಸ್ಸೇವ ಮಹಾರುಕ್ಖಂ ಪಾತೇಯ್ಯ, ಏವಮೇವ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಪುಬ್ಬೇ ಆವಜ್ಜಿತಂ ಅನಾವಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಮೇವ ಆವಜ್ಜನ್ತೋ ತಂ ನಚಿರಸ್ಸೇವ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಉಗ್ಘಾಟೇತ್ವಾ ಚುತಿಕ್ಖಣೇ ನಾಮರೂಪಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕರೇಯ್ಯಾತಿ. ತತ್ಥ ಪಚ್ಛಿಮನಿಸಜ್ಜತೋ ಪಭುತಿ ಯಾವ ಪಟಿಸನ್ಧಿತೋ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಞಾಣಂ ನಾಮ ನ ಹೋತಿ, ತಂ ಪನ ಪರಿಕಮ್ಮಸಮಾಧಿಞಾಣಂ ನಾಮ ಹೋತಿ. ‘‘ಅತೀತಂಸಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಪೇತಂ ಏಕೇ ವದನ್ತಿ ¶ . ತಂ ಅತೀತಂಸಞಾಣಸ್ಸ ರೂಪಾವಚರತ್ತಾ ರೂಪಾವಚರಂ ಸನ್ಧಾಯ ವಚನಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ. ಯದಾ ಪನಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಅತಿಕ್ಕಮ್ಮ ಚುತಿಕ್ಖಣೇ ಪವತ್ತಂ ನಾಮರೂಪಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಅಪ್ಪನಾಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತದಾಸ್ಸ ತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ಞಾಣಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ ನಾಮ. ತೇನ ಞಾಣೇನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾಯ ಸತಿಯಾ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಅನುಸ್ಸರತಿ.

ತತ್ಥ ¶ ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ಆರದ್ಧಪ್ಪಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ. ತೇನೇವ ಯ್ವಾಯಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸೋ ಆರದ್ಧೋ, ತಸ್ಸ ಪಕಾರಪ್ಪಭೇದಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿನ್ತಿ ಏಕಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಮೂಲಂ ಚುತಿಪರಿಯೋಸಾನಂ ¶ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನಂ. ಏಸ ನಯೋ ದ್ವೇಪಿ ಜಾತಿಯೋತಿಆದೀಸು. ಅನೇಕೇಪಿ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇತಿಆದೀಸು ಪನ ಪರಿಹಾಯಮಾನೋ ಕಪ್ಪೋ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೋ ತದಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಸನ್ನಿಪತನತೋ. ವಡ್ಢಮಾನೋ ಕಪ್ಪೋ ವಿವಟ್ಟಕಪ್ಪೋ ತದಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕತೋ ಸತ್ತಾನಂ ವಿವಟ್ಟನತೋ. ತತ್ಥ ಸಂವಟ್ಟೇನ ಸಂವಟ್ಟಟ್ಠಾಯೀ ಗಹಿತೋ ಹೋತಿ ತಂಮೂಲಕತ್ತಾ. ವಿವಟ್ಟೇನ ಚ ವಿವಟ್ಟಟ್ಠಾಯೀ. ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ. ಕತಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ? ಯದಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಪ್ಪೋ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ತಂ ನ ಸುಕರಂ ಸಙ್ಖಾತುಂ. ಯದಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಪ್ಪೋ ಸಂವಟ್ಟೋ ತಿಟ್ಠತಿ…ಪೇ… ಯದಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಪ್ಪೋ ವಿವಟ್ಟತಿ…ಪೇ… ಯದಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಪ್ಪೋ ವಿವಟ್ಟೋ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಂ ನ ಸುಕರಂ ಸಙ್ಖಾತು’’ನ್ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೧೫೬) ವುತ್ತಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಾನಿ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ತಯೋ ಸಂವಟ್ಟಾ – ತೇಜೋಸಂವಟ್ಟೋ, ಆಪೋಸಂವಟ್ಟೋ, ವಾಯೋಸಂವಟ್ಟೋತಿ. ತಿಸ್ಸೋ ಸಂವಟ್ಟಸೀಮಾ – ಆಭಸ್ಸರಾ, ಸುಭಕಿಣ್ಹಾ, ವೇಹಪ್ಫಲಾತಿ. ಯದಾ ಕಪ್ಪೋ ತೇಜೇನ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ಆಭಸ್ಸರತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಅಗ್ಗಿನಾ ಡಯ್ಹತಿ. ಯದಾ ಆಪೇನ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ಸುಭಕಿಣ್ಹತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ಉದಕೇನ ವಿಲೀಯತಿ. ಯದಾ ವಾಯುನಾ ಸಂವಟ್ಟತಿ, ವೇಹಪ್ಫಲತೋ ಹೇಟ್ಠಾ ವಾತೇನ ವಿದ್ಧಂಸೀಯತಿ. ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ಸದಾಪಿ ಏಕಂ ಬುದ್ಧಕ್ಖೇತ್ತಂ ವಿನಸ್ಸತಿ. ಬುದ್ಧಕ್ಖೇತ್ತಂ ನಾಮ ತಿವಿಧಂ ಹೋತಿ – ಜಾತಿಕ್ಖೇತ್ತಂ, ಆಣಾಕ್ಖೇತ್ತಂ, ವಿಸಯಕ್ಖೇತ್ತಞ್ಚ. ತತ್ಥ ಜಾತಿಕ್ಖೇತ್ತಂ ದಸಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಪರಿಯನ್ತಂ ಹೋತಿ, ಯಂ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಪಟಿಸನ್ಧಿಗಹಣಾದೀಸು ಕಮ್ಪತಿ. ಆಣಾಕ್ಖೇತ್ತಂ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಪರಿಯನ್ತಂ, ಯತ್ಥ ರತನಪರಿತ್ತಂ, ಖನ್ಧಪರಿತ್ತಂ, ಧಜಗ್ಗಪರಿತ್ತಂ, ಆಟಾನಾಟಿಯಪರಿತ್ತಂ ¶ , ಮೋರಪರಿತ್ತನ್ತಿ ಇಮೇಸಂ ಪರಿತ್ತಾನಂ ಆನುಭಾವೋ ವತ್ತತಿ. ವಿಸಯಕ್ಖೇತ್ತಂ ಅನನ್ತಮಪರಿಮಾಣಂ, ಯಂ ‘‘ಯಾವತಾ ವಾ ಪನ ಆಕಙ್ಖೇಯ್ಯಾ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೩.೮೧) ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಯಂ ಯಂ ತಥಾಗತೋ ಆಕಙ್ಖತಿ, ತಂ ತಂ ಜಾನಾತಿ. ಏವಮೇತೇಸು ತೀಸು ಬುದ್ಧಕ್ಖೇತ್ತೇಸು ಏಕಂ ಆಣಾಕ್ಖೇತ್ತಂ ವಿನಸ್ಸತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಪನ ವಿನಸ್ಸನ್ತೇ ಜಾತಿಕ್ಖೇತ್ತಂ ವಿನಟ್ಠಮೇವ ಹೋತಿ, ವಿನಸ್ಸನ್ತಞ್ಚ ಏಕತೋವ ವಿನಸ್ಸತಿ, ಸಣ್ಠಹನ್ತಞ್ಚ ಏಕತೋವ ಸಣ್ಠಹತಿ.

ತಸ್ಸೇವಂ ವಿನಾಸೋ ಚ ಸಣ್ಠಹನಞ್ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಂ – ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಕಪ್ಪೋ ಅಗ್ಗಿನಾ ನಸ್ಸತಿ, ಆದಿತೋವ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಮಹಾಮೇಘೋ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳೇ ಏಕಂ ಮಹಾವಸ್ಸಂ ವಸ್ಸತಿ. ಮನುಸ್ಸಾ ತುಟ್ಠಾ ಸಬ್ಬಬೀಜಾನಿ ನೀಹರಿತ್ವಾ ವಪನ್ತಿ. ಸಸ್ಸೇಸು ಪನ ಗೋಖಾಯಿತಕಮತ್ತೇಸು ಜಾತೇಸು ಗದ್ರಭರವಂ ¶ ರವನ್ತೋ ಏಕಬಿನ್ದುಮತ್ತಮ್ಪಿ ನ ವಸ್ಸತಿ, ತದಾ ಪಚ್ಛಿನ್ನಂ ಪಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ವಸ್ಸಂ ಹೋತಿ. ವಸ್ಸೂಪಜೀವಿನೋ ಸತ್ತಾ ಕಮೇನ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ, ಪುಪ್ಫಫಲೂಪಜೀವಿನಿಯೋ ಚ ದೇವತಾ. ಏವಂ ¶ ದೀಘೇ ಅದ್ಧಾನೇ ವೀತಿವತ್ತೇ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಉದಕಂ ಪರಿಕ್ಖಯಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಅಥಾನುಕ್ಕಮೇನ ಮಚ್ಛಕಚ್ಛಪಾಪಿ ಕಾಲಂ ಕತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ, ನೇರಯಿಕಸತ್ತಾಪಿ. ತತ್ಥ ‘‘ನೇರಯಿಕಾ ಸತ್ತಮಸೂರಿಯಪಾತುಭಾವೇ ವಿನಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಏಕೇ. ಝಾನಂ ವಿನಾ ನತ್ಥಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಿ, ಏತೇಸಞ್ಚ ಕೇಚಿ ದುಬ್ಭಿಕ್ಖಪೀಳಿತಾ, ಕೇಚಿ ಅಭಬ್ಬಾ ಝಾನಾಧಿಗಮಾಯ, ತೇ ಕಥಂ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತೀತಿ? ದೇವಲೋಕೇ ಪಟಿಲದ್ಧಜ್ಝಾನವಸೇನ. ತದಾ ಹಿ ‘‘ವಸ್ಸಸತಸಹಸ್ಸಸ್ಸ ಅಚ್ಚಯೇನ ಕಪ್ಪವುಟ್ಠಾನಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಲೋಕಬ್ಯೂಹಾ ನಾಮ ಕಾಮಾವಚರದೇವಾ ಮುತ್ತಸಿರಾ ವಿಕಿಣ್ಣಕೇಸಾ ರುದಮುಖಾ ಅಸ್ಸೂನಿ ಹತ್ಥೇಹಿ ಪುಞ್ಛಮಾನಾ ರತ್ತವತ್ಥನಿವತ್ಥಾ ಅತಿವಿಯ ವಿರೂಪವೇಸಧಾರಿನೋ ಹುತ್ವಾ ಮನುಸ್ಸಪಥೇ ವಿಚರನ್ತಾ ಏವಂ ಆರೋಚೇನ್ತಿ – ‘‘ಮಾರಿಸಾ, ಮಾರಿಸಾ, ಇತೋ ವಸ್ಸಸತಸಹಸ್ಸಸ್ಸ ಅಚ್ಚಯೇನ ಕಪ್ಪವುಟ್ಠಾನಂ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಅಯಂ ಲೋಕೋ ವಿನಸ್ಸಿಸ್ಸತಿ, ಮಹಾಸಮುದ್ದೋಪಿ ಉಸ್ಸುಸ್ಸಿಸ್ಸತಿ, ಅಯಞ್ಚ ಮಹಾಪಥವೀ ಸಿನೇರು ಚ ಪಬ್ಬತರಾಜಾ ಉದ್ದಯ್ಹಿಸ್ಸನ್ತಿ ವಿನಸ್ಸಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಯಾವ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾ ಲೋಕವಿನಾಸೋ ಭವಿಸ್ಸತಿ. ಮೇತ್ತಂ, ಮಾರಿಸಾ, ಭಾವೇಥ. ಕರುಣಂ… ಮುದಿತಂ… ಉಪೇಕ್ಖಂ, ಮಾರಿಸಾ, ಭಾವೇಥ. ಮಾತರಂ ಉಪಟ್ಠಹಥ, ಪಿತರಂ ಉಪಟ್ಠಹಥ, ಕುಲೇ ಜೇಟ್ಠಾಪಚಾಯಿನೋ ಹೋಥಾ’’ತಿ. ತೇಸಂ ವಚನಂ ಸುತ್ವಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಮನುಸ್ಸಾ ಚ ಭುಮ್ಮಾ ದೇವಾ ಚ ಸಂವೇಗಜಾತಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಮುದುಚಿತ್ತಾ ಹುತ್ವಾ ಮೇತ್ತಾದೀನಿ ಪುಞ್ಞಾನಿ ¶ ಕರಿತ್ವಾ ದೇವಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ತತ್ಥ ದಿಬ್ಬಸುಧಾಭೋಜನಂ ಭುಞ್ಜಿತ್ವಾ ವಾಯೋಕಸಿಣೇ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಝಾನಂ ಪಟಿಲಭನ್ತಿ. ತದಞ್ಞೇ ಪನ ಅಪರಪರಿಯವೇದನೀಯೇನ ಕಮ್ಮೇನ ದೇವಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ಅಪರಪರಿಯವೇದನೀಯಕಮ್ಮರಹಿತೋ ಹಿ ಸಂಸಾರೇ ಸಂಸರನ್ತೋ ನಾಮ ಸತ್ತೋ ನತ್ಥಿ. ತೇಪಿ ತತ್ಥ ತಥೇವ ಝಾನಂ ಪಟಿಲಭನ್ತಿ. ಏವಂ ದೇವಲೋಕೇ ಪಟಿಲದ್ಧಜ್ಝಾನವಸೇನ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತೀತಿ.

ವಸ್ಸೂಪಚ್ಛೇದತೋ ಪನ ಉದ್ಧಂ ದೀಘಸ್ಸ ಅದ್ಧುನೋ ಅಚ್ಚಯೇನ ದುತಿಯೋ ಸೂರಿಯೋ ಪಾತುಭವತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಪಾತುಭೂತೇ ನೇವ ರತ್ತಿಪರಿಚ್ಛೇದೋ, ನ ದಿವಾಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ಏಕೋ ಸೂರಿಯೋ ಉದೇತಿ, ಏಕೋ ಅತ್ಥಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಅವಿಚ್ಛಿನ್ನಸೂರಿಯಸನ್ತಾಪೋವ ಲೋಕೋ ಹೋತಿ. ಯಥಾ ಚ ಪಕತಿಸೂರಿಯೇ ಸೂರಿಯದೇವಪುತ್ತೋ ¶ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಸೂರಿಯೇ ನತ್ಥಿ. ತತ್ಥ ಪಕತಿಸೂರಿಯೇ ವತ್ತಮಾನೇ ಆಕಾಸೇ ವಲಾಹಕಾಪಿ ಧೂಮಸಿಖಾಪಿ ಚರನ್ತಿ. ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಸೂರಿಯೇ ವತ್ತಮಾನೇ ವಿಗತಧೂಮವಲಾಹಕಂ ಆದಾಸಮಣ್ಡಲಂ ವಿಯ ನಿಮ್ಮಲಂ ನಭಂ ಹೋತಿ. ಠಪೇತ್ವಾ ಪಞ್ಚ ಮಹಾನದಿಯೋ ಸೇಸಕುನ್ನದೀಆದೀಸು ಉದಕಂ ಸುಸ್ಸತಿ.

ತತೋಪಿ ದೀಘಸ್ಸ ಅದ್ಧುನೋ ಅಚ್ಚಯೇನ ತತಿಯೋ ಸೂರಿಯೋ ಪಾತುಭವತಿ, ಯಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವಾ ಮಹಾನದಿಯೋಪಿ ಸುಸ್ಸನ್ತಿ.

ತತೋಪಿ ದೀಘಸ್ಸ ಅದ್ಧುನೋ ಅಚ್ಚಯೇನ ಚತುತ್ಥೋ ಸೂರಿಯೋ ಪಾತುಭವತಿ, ಯಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವಾ ಹಿಮವತಿ ¶ ಮಹಾನದೀನಂ ಪಭವಾ – ‘‘ಸೀಹಪಪಾತನೋ, ಹಂಸಪಾತನೋ, ಕಣ್ಣಮುಣ್ಡಕೋ, ರಥಕಾರದಹೋ, ಅನೋತತ್ತದಹೋ, ಛದ್ದನ್ತದಹೋ, ಕುಣಾಲದಹೋ’’ತಿ ಇಮೇ ಸತ್ತ ಮಹಾಸರಾ ಸುಸ್ಸನ್ತಿ.

ತತೋಪಿ ದೀಘಸ್ಸ ಅದ್ಧುನೋ ಅಚ್ಚಯೇನ ಪಞ್ಚಮೋ ಸೂರಿಯೋ ಪಾತುಭವತಿ, ಯಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವಾ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಮಹಾಸಮುದ್ದೇ ಅಙ್ಗುಲಿಪಬ್ಬತೇಮನಮತ್ತಮ್ಪಿ ಉದಕಂ ನ ಸಣ್ಠಾತಿ.

ತತೋಪಿ ದೀಘಸ್ಸ ಅದ್ಧುನೋ ಅಚ್ಚಯೇನ ಛಟ್ಠೋ ಸೂರಿಯೋ ಪಾತುಭವತಿ, ಯಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವಾ ಸಕಲಚಕ್ಕವಾಳಂ ಏಕಧೂಮಂ ಹೋತಿ ಪರಿಯಾದಿನ್ನಸಿನೇಹಂ ಧೂಮೇನ. ಯಥಾ ಚಿದಂ, ಏವಂ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಾನಿಪಿ.

ತತೋಪಿ ದೀಘಸ್ಸ ಅದ್ಧುನೋ ಅಚ್ಚಯೇನ ಸತ್ತಮೋ ಸೂರಿಯೋ ಪಾತುಭವತಿ, ಯಸ್ಸ ಪಾತುಭಾವಾ ಸಕಲಚಕ್ಕವಾಳಂ ಏಕಜಾಲಂ ಹೋತಿ ಸದ್ಧಿಂ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳೇಹಿ. ಯೋಜನಸತಿಕಾದಿಭೇದಾನಿ ಸಿನೇರುಕೂಟಾನಿಪಿ ಪಲುಜ್ಜಿತ್ವಾ ಆಕಾಸೇಯೇವ ಅನ್ತರಧಾಯನ್ತಿ. ಸಾ ಅಗ್ಗಿಜಾಲಾ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಚಾತುಮಹಾರಾಜಿಕೇ ಗಣ್ಹಾತಿ. ತತ್ಥ ಕನಕವಿಮಾನರತನವಿಮಾನಮಣಿವಿಮಾನಾನಿ ಝಾಪೇತ್ವಾ ತಾವತಿಂಸಭವನಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಏತೇನೇವ ಉಪಾಯೇನ ಯಾವ ಪಠಮಜ್ಝಾನಭೂಮಿಂ ¶ ಗಣ್ಹಾತಿ. ತತ್ಥ ತಯೋಪಿ. ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಝಾಪೇತ್ವಾ ಆಭಸ್ಸರೇ ಆಹಚ್ಚ ತಿಟ್ಠತಿ. ಸಾ ಯಾವ ಅಣುಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಅತ್ಥಿ, ತಾವ ನ ನಿಬ್ಬಾಯತಿ. ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಪರಿಕ್ಖಯಾ ಪನ ಸಪ್ಪಿತೇಲಝಾಪನಗ್ಗಿಸಿಖಾ ವಿಯ ಛಾರಿಕಮ್ಪಿ ಅನವಸೇಸೇತ್ವಾ ನಿಬ್ಬಾಯತಿ. ಹೇಟ್ಠಾಆಕಾಸೇನ ಸಹ ಉಪರಿಆಕಾಸೋ ಏಕೋ ಹೋತಿ ಮಹನ್ಧಕಾರೋ.

ಅಥ ದೀಘಸ್ಸ ಅದ್ಧುನೋ ಅಚ್ಚಯೇನ ಮಹಾಮೇಘೋ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಪಠಮಂ ಸುಖುಮಂ ಸುಖುಮಂ ವಸ್ಸತಿ. ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಕುಮುದನಾಳಯಟ್ಠಿಮುಸಲತಾಲಕ್ಖನ್ಧಾದಿಪ್ಪಮಾಣಾಹಿ ಧಾರಾಹಿ ¶ ವಸ್ಸನ್ತೋ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳೇಸು ಸಬ್ಬಂ ದಡ್ಢಟ್ಠಾನಂ ಪೂರೇತ್ವಾ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ. ತಂ ಉದಕಂ ಹೇಟ್ಠಾ ಚ ತಿರಿಯಞ್ಚ ವಾತೋ ಸಮುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಘನಂ ಕರೋತಿ ಪರಿವಟುಮಂ ಪದುಮಿನಿಪತ್ತೇ ಉದಕಬಿನ್ದುಸದಿಸಂ. ಕಥಂ ತಾವ ಮಹನ್ತಂ ಉದಕರಾಸಿಂ ಘನಂ ಕರೋತೀತಿ ಚೇ? ವಿವರಸಮ್ಪದಾನತೋ. ತಂ ಹಿಸ್ಸ ತಹಿಂ ತಹಿಂ ವಿವರಂ ದೇತಿ. ತಂ ಏವಂ ವಾತೇನ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡಿಯಮಾನಂ ಘನಂ ಕರಿಯಮಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಯಮಾನಂ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಹೇಟ್ಠಾ ಓತರತಿ. ಓತಿಣ್ಣೇ ಓತಿಣ್ಣೇ ಉದಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಟ್ಠಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಾ, ಉಪರಿ ಚತುಕಾಮಾವಚರದೇವಲೋಕಟ್ಠಾನೇ ಚ ದೇವಲೋಕಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ. ಪುರಿಮಪಥವಿಟ್ಠಾನಂ ಓತಿಣ್ಣೇ ಪನ ಬಲವವಾತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತೇ ತಂ ಪಿಹಿತದ್ವಾರೇ ಧಮಕರಣೇ ಠಿತಉದಕಮಿವ ನಿರುಸ್ಸಾಸಂ ಕತ್ವಾ ರುಮ್ಭನ್ತಿ. ಮಧುರೋದಕಂ ಪರಿಕ್ಖಯಂ ಗಚ್ಛಮಾನಂ ಉಪರಿ ರಸಪಥವಿಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇತಿ. ಸಾ ವಣ್ಣಸಮ್ಪನ್ನಾ ಚೇವ ಹೋತಿ ಗನ್ಧರಸಸಮ್ಪನ್ನಾ ಚ ನಿರುದಕಪಾಯಾಸಸ್ಸ ಉಪರಿ ಪಟಲಂ ವಿಯ. ತದಾ ಚ ಆಭಸ್ಸರಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ಪಠಮತರಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ¶ ಸತ್ತಾ ಆಯುಕ್ಖಯಾ ವಾ ಪುಞ್ಞಕ್ಖಯಾ ವಾ ತತೋ ಚವಿತ್ವಾ ಇಧೂಪಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತೇ ಹೋನ್ತಿ ಸಯಂಪಭಾ ಅನ್ತಲಿಕ್ಖಚರಾ. ತೇ ಅಗ್ಗಞ್ಞಸುತ್ತೇ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೨೦) ವುತ್ತನಯೇನ ತಂ ರಸಪಥವಿಂ ಸಾಯಿತ್ವಾ ತಣ್ಹಾಭಿಭೂತಾ ಆಲುಪ್ಪಕಾರಕಂ ಪರಿಭುಞ್ಜಿತುಂ ಉಪಕ್ಕಮನ್ತಿ.

ಅಥ ತೇಸಂ ಸಯಂಪಭಾ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ, ಅನ್ಧಕಾರೋ ಹೋತಿ. ತೇ ಅನ್ಧಕಾರಂ ದಿಸ್ವಾ ಭಾಯನ್ತಿ. ತತೋ ನೇಸಂ ಭಯಂ ನಾಸೇತ್ವಾ ಸೂರಭಾವಂ ಜನಯನ್ತಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಪಞ್ಞಾಸಯೋಜನಂ ಸೂರಿಯಮಣ್ಡಲಂ ಪಾತುಭವತಿ. ತೇ ತಂ ದಿಸ್ವಾ ‘‘ಆಲೋಕಂ ಪಟಿಲಭಿಮ್ಹಾ’’ತಿ ಹಟ್ಠತುಟ್ಠಾ ಹುತ್ವಾ ‘‘ಅಮ್ಹಾಕಂ ಭೀತಾನಂ ಭಯಂ ನಾಸೇತ್ವಾ ಸೂರಭಾವಂ ಜನಯನ್ತೋ ಉಟ್ಠಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ಸೂರಿಯೋ ಹೋತೂ’’ತಿ ಸೂರಿಯೋತ್ವೇವಸ್ಸ ¶ ನಾಮಂ ಕರೋನ್ತಿ. ಅಥ ಸೂರಿಯೇ ದಿವಸಂ ಆಲೋಕಂ ಕತ್ವಾ ಅತ್ಥಙ್ಗತೇ ‘‘ಯಮ್ಪಿ ಆಲೋಕಂ ಲಭಿಮ್ಹ, ಸೋಪಿ ನೋ ನಟ್ಠೋ’’ತಿ ಪುನ ಭೀತಾ ಹೋನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಏವಂ ಹೋತಿ ‘‘ಸಾಧು ವತಸ್ಸ ಸಚೇ ಅಞ್ಞಂ ಆಲೋಕಂ ಲಭೇಯ್ಯಾಮಾ’’ತಿ. ತೇಸಂ ಚಿತ್ತಂ ಞತ್ವಾ ವಿಯ ಏಕೂನಪಞ್ಞಾಸಯೋಜನಂ ಚನ್ದಮಣ್ಡಲಂ ಪಾತುಭವತಿ. ತೇ ತಂ ದಿಸ್ವಾ ಭಿಯ್ಯೋಸೋಮತ್ತಾಯ ಹಟ್ಠತುಟ್ಠಾ ಹುತ್ವಾ ‘‘ಅಮ್ಹಾಕಂ ಛನ್ದಂ ಞತ್ವಾ ವಿಯ ಉಟ್ಠಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ಚನ್ದೋ ಹೋತೂ’’ತಿ ಚನ್ದೋತ್ವೇವಸ್ಸ ನಾಮಂ ಕರೋನ್ತಿ.

ಏವಂ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯೇಸು ಪಾತುಭೂತೇಸು ನಕ್ಖತ್ತಾನಿ ತಾರಕರೂಪಾನಿ ಪಾತುಭವನ್ತಿ. ತತೋ ಪಭುತಿ ರತ್ತಿನ್ದಿವಾ ಪಞ್ಞಾಯನ್ತಿ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಚ ಮಾಸದ್ಧಮಾಸಉತುಸಂವಚ್ಛರಾ. ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯಾನಂ ಪನ ಪಾತುಭೂತದಿವಸೇಯೇವ ಸಿನೇರುಚಕ್ಕವಾಳಹಿಮವನ್ತಪಬ್ಬತಾ ಪಾತುಭವನ್ತಿ ¶ . ತೇ ಚ ಖೋ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಫಗ್ಗುಣಪುಣ್ಣಮದಿವಸೇಯೇವ ಪಾತುಭವನ್ತಿ. ಕಥಂ? ಯಥಾ ನಾಮ ಕಙ್ಗುಭತ್ತೇ ಪಚ್ಚಮಾನೇ ಏಕಪ್ಪಹಾರೇನೇವ ಪುಬ್ಬುಳಕಾ ಉಟ್ಠಹನ್ತಿ, ಏಕೇ ಪದೇಸಾ ಥೂಪಥೂಪಾ ಹೋನ್ತಿ, ಏಕೇ ನಿನ್ನನಿನ್ನಾ ಏಕೇ ಸಮಸಮಾ, ಏವಮೇವಂ ಥೂಪಥೂಪಟ್ಠಾನೇ ಪಬ್ಬತಾ ಹೋನ್ತಿ ನಿನ್ನನಿನ್ನಟ್ಠಾನೇ ಸಮುದ್ದಾ ಸಮಸಮಟ್ಠಾನೇ ದೀಪಾತಿ.

ಅಥ ತೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ ರಸಪಥವಿಂ ಪರಿಭುಞ್ಜನ್ತಾನಂ ಕಮೇನ ಏಕಚ್ಚೇ ವಣ್ಣವನ್ತೋ, ಏಕಚ್ಚೇ ದುಬ್ಬಣ್ಣಾ ಹೋನ್ತಿ. ತತ್ಥ ವಣ್ಣವನ್ತೋ ದುಬ್ಬಣ್ಣೇ ಅತಿಮಞ್ಞನ್ತಿ. ತೇಸಂ ಅತಿಮಾನಪಚ್ಚಯಾ ಸಾ ರಸಪಥವೀ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ, ಭೂಮಿಪಪ್ಪಟಕೋ ಪಾತುಭವತಿ. ಅಥ ತೇಸಂ ತೇನೇವ ನಯೇನ ಸೋಪಿ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ, ಪದಾಲತಾ ಪಾತುಭವತಿ. ತೇನೇವ ನಯೇನ ಸಾಪಿ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ, ಅಕಟ್ಠಪಾಕೋ ಸಾಲಿ ಪಾತುಭವತಿ ಅಕಣೋ ಅಥುಸೋ ಸುದ್ಧೋ ಸುಗನ್ಧಾ ತಣ್ಡುಲಪ್ಫಲೋ. ತತೋ ನೇಸಂ ಭಾಜನಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ. ತೇ ಸಾಲಿಂ ಭಾಜನೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಪಾಸಾಣಪಿಟ್ಠಿಯಂ ಠಪೇನ್ತಿ. ಸಯಮೇವ ಜಾಲಾಸಿಖಾ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ತಂ ಪಚತಿ. ಸೋ ಹೋತಿ ಓದನೋ ಸುಮನಜಾತಿಪುಪ್ಫಸದಿಸೋ. ನ ತಸ್ಸ ಸೂಪೇನ ವಾ ಬ್ಯಞ್ಜನೇನ ವಾ ಕರಣೀಯಂ ಅತ್ಥಿ, ಯಂ ಯಂ ರಸಂ ಭುಞ್ಜಿತುಕಾಮಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಂ ತಂ ರಸೋವ ಹೋತಿ. ತೇಸಂ ತಂ ಓಳಾರಿಕಂ ಆಹಾರಂ ಆಹರಯತಂ ತತೋ ಪಭುತಿ ಮುತ್ತಕರೀಸಂ ಸಞ್ಜಾಯತಿ. ಅಥ ನೇಸಂ ತಸ್ಸ ನಿಕ್ಖಮನತ್ಥಾಯ ವಣಮುಖಾನಿ ಪಭಿಜ್ಜನ್ತಿ ¶ . ಪುರಿಸಸ್ಸ ಪುರಿಸಭಾವೋ, ಇತ್ಥಿಯಾ ಇತ್ಥಿಭಾವೋ ಪಾತುಭವತಿ. ತತ್ರ ಸುದಂ ಇತ್ಥೀ ಪುರಿಸಂ, ಪುರಿಸೋ ಚ ಇತ್ಥಿಂ ಅತಿವೇಲಂ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯತಿ. ತೇಸಂ ಅತಿವೇಲಂ ಉಪನಿಜ್ಝಾಯನಪಚ್ಚಯಾ ಕಾಮಪರಿಳಾಹೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತತೋ ಮೇಥುನಂ ಧಮ್ಮಂ ¶ ಪಟಿಸೇವನ್ತಿ. ತೇ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಪಟಿಸೇವನಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞೂಹಿ ಗರಹಿಯಮಾನಾ ವಿಹೇಠಿಯಮಾನಾ ತಸ್ಸ ಅಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಟಿಚ್ಛಾದನಹೇತು ಅಗಾರಾನಿ ಕರೋನ್ತಿ. ತೇ ಅಗಾರಂ ಅಜ್ಝಾವಸಮಾನಾ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಅಞ್ಞತರಸ್ಸ ಅಲಸಜಾತಿಕಸ್ಸ ಸತ್ತಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಾನುಗತಿಂ ಆಪಜ್ಜನ್ತಾ ಸನ್ನಿಧಿಂ ಕರೋನ್ತಿ. ತತೋ ಪಭುತಿ ಕಣೋಪಿ ಥುಸೋಪಿ ತಣ್ಡುಲಂ ಪರಿಯೋನನ್ಧತಿ, ಲಾಯಿತಟ್ಠಾನಮ್ಪಿ ನ ಪಟಿವಿರೂಹತಿ. ತೇ ಸನ್ನಿಪತಿತ್ವಾ ಅನುತ್ಥುನನ್ತಿ ‘‘ಪಾಪಕಾ ವತ ಭೋ ಧಮ್ಮಾ ಸತ್ತೇಸು ಪಾತುಭೂತಾ, ಮಯಞ್ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ಮನೋಮಯಾ ಅಹುಮ್ಹಾ’’ತಿ ಅಗ್ಗಞ್ಞಸುತ್ತೇ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೨೮) ವುತ್ತನಯೇನ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಂ. ತತೋ ಮರಿಯಾದಂ ಠಪೇನ್ತಿ.

ಅಥ ಅಞ್ಞತರೋ ಸತ್ತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಭಾಗಂ ಅದಿನ್ನಂ ಆದಿಯತಿ. ತಂ ದ್ವಿಕ್ಖತ್ತುಂ ಪರಿಭಾಸಿತ್ವಾ ತತಿಯವಾರೇ ಪಾಣಿಲೇಡ್ಡುದಣ್ಡೇಹಿ ಪಹರನ್ತಿ. ತೇ ಏವಂ ಅದಿನ್ನಾದಾನಗರಹಮುಸಾವಾದದಣ್ಡಾದಾನೇಸು ¶ ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಸನ್ನಿಪತಿತ್ವಾ ಚಿನ್ತಯನ್ತಿ ‘‘ಯಂನೂನ ಮಯಂ ಏಕಂ ಸತ್ತಂ ಸಮ್ಮನ್ನೇಯ್ಯಾಮ, ಯೋ ನೋ ಸಮ್ಮಾ ಖೀಯಿತಬ್ಬಂ ಖೀಯೇಯ್ಯ, ಗರಹಿತಬ್ಬಂ ಗರಹೇಯ್ಯ, ಪಬ್ಬಾಜೇತಬ್ಬಂ ಪಬ್ಬಾಜೇಯ್ಯ. ಮಯಂ ಪನಸ್ಸ ಸಾಲೀನಂ ಭಾಗಂ ಅನುಪದಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ. ಏವಂ ಕತಸನ್ನಿಟ್ಠಾನೇಸು ಪನ ಸತ್ತೇಸು ಇಮಸ್ಮಿಂ ತಾವ ಕಪ್ಪೇ ಅಯಮೇವ ಭಗವಾ ಬೋಧಿಸತ್ತಭೂತೋ ತೇನ ಸಮಯೇನ ತೇಸು ಸತ್ತೇಸು ಅಭಿರೂಪತರೋ ಚ ದಸ್ಸನೀಯತರೋ ಚ ಮಹೇಸಕ್ಖತರೋ ಚ ಬುದ್ಧಿಸಮ್ಪನ್ನೋ ಪಟಿಬಲೋ ನಿಗ್ಗಹಪಗ್ಗಹಂ ಕಾತುಂ. ತೇ ತಂ ಉಪಸಙ್ಕಮಿತ್ವಾ ಯಾಚಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮನ್ನಿಂಸು. ಸೋ ‘‘ತೇನ ಮಹಾಜನೇನ ಸಮ್ಮತೋತಿ ಮಹಾಸಮ್ಮತೋ, ಖೇತ್ತಾನಂ ಅಧಿಪತೀತಿ ಖತ್ತಿಯೋ, ಧಮ್ಮೇನ ಸಮೇನ ಪರೇ ರಞ್ಜೇತೀತಿ ರಾಜಾ’’ತಿ ತೀಹಿ ನಾಮೇಹಿ ಪಞ್ಞಾಯಿತ್ಥ. ಯಞ್ಹಿ ಲೋಕೇ ಅಚ್ಛರಿಯಟ್ಠಾನಂ, ಬೋಧಿಸತ್ತೋವ ತತ್ಥ ಆದಿಪುರಿಸೋತಿ. ಏವಂ ಬೋಧಿಸತ್ತಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಖತ್ತಿಯಮಣ್ಡಲೇ ಸಣ್ಠಿತೇ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾದಯೋಪಿ ವಣ್ಣಾ ಸಣ್ಠಹಿಂಸು. ತತ್ಥ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಮಹಾಮೇಘತೋ ಯಾವ ಜಾಲೂಪಚ್ಛೇದೋ, ಇದಮೇಕಮಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ ಸಂವಟ್ಟೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಜಾಲೂಪಚ್ಛೇದತೋ ಯಾವ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಪರಿಪೂರಕೋ ಸಮ್ಪತ್ತಿಮಹಾಮೇಘೋ, ಇದಂ ದುತಿಯಮಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ ಸಂವಟ್ಟಟ್ಠಾಯೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಮ್ಪತ್ತಿಮಹಾಮೇಘತೋ ಯಾವ ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯಪಾತುಭಾವೋ, ಇದಂ ತತಿಯಮಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ ವಿವಟ್ಟೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಚನ್ದಿಮಸೂರಿಯಪಾತುಭಾವತೋ ಯಾವ ಪುನ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಮಹಾಮೇಘೋ, ಇದಂ ಚತುತ್ಥಮಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ ವಿವಟ್ಟಟ್ಠಾಯೀತಿ ¶ ವುಚ್ಚತಿ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಾನಿ ಏಕೋ ಮಹಾಕಪ್ಪೋ ಹೋತಿ. ಏವಂ ತಾವ ಅಗ್ಗಿನಾ ವಿನಾಸೋ ಚ ಸಣ್ಠಹನಞ್ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಯಸ್ಮಿಂ ಪನ ಸಮಯೇ ಕಪ್ಪೋ ಉದಕೇನ ನಸ್ಸತಿ, ಆದಿತೋವ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಮಹಾಮೇಘೋ ಉಟ್ಠಹಿತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಂ. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಯಥಾ ತತ್ಥ ದುತಿಯೋ ಸೂರಿಯೋ, ಏವಮಿಧ ¶ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕೋ ಖಾರೂದಕಮಹಾಮೇಘೋ ಉಟ್ಠಾತಿ. ಸೋ ಆದಿತೋ ಸುಖುಮಂ ಸುಖುಮಂ ವಸ್ಸನ್ತೋ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಮಹಾಧಾರಾಹಿ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಾನಂ ಪೂರೇನ್ತೋ ವಸ್ಸತಿ. ಖಾರೂದಕೇನ ಫುಟ್ಠಫುಟ್ಠಾ ಪಥವೀಪಬ್ಬತಾದಯೋ ವಿಲೀಯನ್ತಿ. ಉದಕಂ ಸಮನ್ತತೋ ವಾತೇಹಿ ಧಾರೀಯತಿ. ಪಥವಿತೋ ಯಾವ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಭೂಮಿಂ ಉದಕಂ ಗಣ್ಹಾತಿ, ತತ್ಥ ತಯೋಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ವಿಲೀಯಾಪೇತ್ವಾ ಸುಭಕಿಣ್ಹೇ ಆಹಚ್ಚ ತಿಟ್ಠತಿ. ತಂ ಯಾವ ಅಣುಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಅತ್ಥಿ, ತಾವ ನ ವೂಪಸಮ್ಮತಿ.

ಉದಕಾನುಗತಂ ¶ ಪನ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಗತಂ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಸಹಸಾ ವೂಪಸಮ್ಮತಿ, ಅನ್ತರಧಾನಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಹೇಟ್ಠಾಆಕಾಸೇನ ಸಹ ಉಪರಿಆಕಾಸೋ ಏಕೋ ಹೋತಿ ಮಹನ್ಧಕಾರೋತಿ ಸಬ್ಬಂ ವುತ್ತಸದಿಸಂ. ಕೇವಲಂ ಪನಿಧ ಆಭಸ್ಸರಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಲೋಕೋ ಪಾತುಭವತಿ. ಸುಭಕಿಣ್ಹತೋ ಚ ಚವಿತ್ವಾ ಆಭಸ್ಸರಟ್ಠಾನಾದೀಸು ಸತ್ತಾ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಮಹಾಮೇಘತೋ ಯಾವ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಖಾರೂದಕೂಪಚ್ಛೇದೋ, ಇದಮೇಕಂ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ. ಉದಕೂಪಚ್ಛೇದತೋ ಯಾವ ಸಮ್ಪತ್ತಿಮಹಾಮೇಘೋ, ಇದಂ ದುತಿಯಮಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ. ಸಮ್ಪತ್ತಿಮಹಾಮೇಘತೋ…ಪೇ… ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಾನಿ ಏಕೋ ಮಹಾಕಪ್ಪೋ ಹೋತಿ. ಏವಂ ಉದಕೇನ ವಿನಾಸೋ ಚ ಸಣ್ಠಹನಞ್ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಯಸ್ಮಿಂ ಪನ ಸಮಯೇ ಕಪ್ಪೋ ವಾತೇನ ವಿನಸ್ಸತಿ, ಆದಿತೋವ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಮಹಾಮೇಘೋ ವುಟ್ಠಹಿತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಂ. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಯಥಾ ತತ್ಥ ದುತಿಯಸೂರಿಯೋ, ಏವಮಿಧ ಕಪ್ಪವಿನಾಸನತ್ಥಂ ವಾತೋ ಸಮುಟ್ಠಾತಿ. ಸೋ ಪಠಮಂ ಥೂಲರಜಂ ಉಟ್ಠಾಪೇತಿ, ತತೋ ಸಣ್ಹರಜಂ ಸುಖುಮವಾಲಿಕಂ ಥೂಲವಾಲಿಕಂ ಸಕ್ಖರಪಾಸಾಣಾದಯೋತಿ ಯಾವ ಕೂಟಾಗಾರಮತ್ತೇ ಪಾಸಾಣೇ ವಿಸಮಟ್ಠಾನೇ ಠಿತಮಹಾರುಕ್ಖೇ ಚ ಉಟ್ಠಾಪೇತಿ. ತೇ ಪಥವಿತೋ ನಭಮುಗ್ಗತಾ ನ ಪುನ ಪತನ್ತಿ, ತತ್ಥೇವ ಚುಣ್ಣವಿಚುಣ್ಣಾ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ಅಥಾನುಕ್ಕಮೇನ ಹೇಟ್ಠಾಮಹಾಪಥವಿಯಾ ವಾತೋ ಸಮುಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಪಥವಿಂ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಉದ್ಧಂ ಮೂಲಂ ಕತ್ವಾ ಆಕಾಸೇ ಖಿಪತಿ. ಯೋಜನಸತಪ್ಪಮಾಣಾ ¶ ಪಥವಿಪ್ಪದೇಸಾ ದ್ವಿಯೋಜನತಿಯೋಜನಚತುಯೋಜನಪಞ್ಚಯೋಜನಸತಪ್ಪಮಾಣಾಪಿ ಭಿಜ್ಜಿತ್ವಾ ವಾತವೇಗುಕ್ಖಿತ್ತಾ ಆಕಾಸೇಯೇವ ಚುಣ್ಣವಿಚುಣ್ಣಾ ಹುತ್ವಾ ಅಭಾವಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ಚಕ್ಕವಾಳಪಬ್ಬತಮ್ಪಿ ಸಿನೇರುಪಬ್ಬತಮ್ಪಿ ವಾತೋ ಉಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಆಕಾಸೇ ಖಿಪತಿ. ತೇ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅಭಿಹನ್ತ್ವಾ ಚುಣ್ಣವಿಚುಣ್ಣಾ ಹುತ್ವಾ ವಿನಸ್ಸನ್ತಿ. ಏತೇನೇವ ಉಪಾಯೇನ ಭೂಮಟ್ಠಕವಿಮಾನಾನಿ ಚ ಆಕಾಸಟ್ಠಕವಿಮಾನಾನಿ ಚ ವಿನಾಸೇನ್ತೋ ಛ ಕಾಮಾವಚರದೇವಲೋಕೇ ವಿನಾಸೇತ್ವಾ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಾನಿ ವಿನಾಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಚಕ್ಕವಾಳಾ ಚಕ್ಕವಾಳೇಹಿ, ಹಿಮವನ್ತಾ ಹಿಮವನ್ತೇಹಿ, ಸಿನೇರೂ ಸಿನೇರೂಹಿ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಮಾಗನ್ತ್ವಾ ಚುಣ್ಣವಿಚುಣ್ಣಾ ಹುತ್ವಾ ವಿನಸ್ಸನ್ತಿ. ಪಥವಿತೋ ಯಾವ ತತಿಯಜ್ಝಾನಭೂಮಿಂ ವಾತೋ ಗಣ್ಹಾತಿ, ತತ್ಥ ತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ವಿನಾಸೇತ್ವಾ ವೇಹಪ್ಫಲೇ ಆಹಚ್ಚ ತಿಟ್ಠತಿ. ಏವಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರಗತಂ ವಿನಾಸೇತ್ವಾ ಸಯಮ್ಪಿ ವಿನಸ್ಸತಿ. ಹೇಟ್ಠಾಆಕಾಸೇನ ಸಹ ಉಪರಿಆಕಾಸೋ ಏಕೋ ಹೋತಿ ಮಹನ್ಧಕಾರೋತಿ ಸಬ್ಬಂ ವುತ್ತಸದಿಸಂ. ಇಧ ಪನ ¶ ಸುಭಕಿಣ್ಹಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಆದಿಂ ¶ ಕತ್ವಾ ಲೋಕೋ ಪಾತುಭವತಿ. ವೇಹಪ್ಫಲತೋ ಚ ಚವಿತ್ವಾ ಸುಭಕಿಣ್ಹಟ್ಠಾನಾದೀಸು ಸತ್ತಾ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕಮಹಾಮೇಘತೋ ಯಾವ ಕಪ್ಪವಿನಾಸಕವಾತೂಪಚ್ಛೇದೋ, ಇದಮೇಕಂ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ. ವಾತೂಪಚ್ಛೇದತೋ ಯಾವ ಸಮ್ಪತ್ತಿಮಹಾಮೇಘೋ, ಇದಂ ದುತಿಯಮಸಙ್ಖೇಯ್ಯಂ…ಪೇ… ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಸಙ್ಖೇಯ್ಯಾನಿ ಏಕೋ ಮಹಾಕಪ್ಪೋ ಹೋತಿ. ಏವಂ ವಾತೇನ ವಿನಾಸೋ ಚ ಸಣ್ಠಹನಞ್ಚ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಕಿಂ ಕಾರಣಾ ಏವಂ ಲೋಕೋ ವಿನಸ್ಸತಿ? ಅಕುಸಲಮೂಲಕಾರಣಾ. ಅಕುಸಲಮೂಲೇಸು ಹಿ ಉಸ್ಸನ್ನೇಸು ಏವಂ ಲೋಕೋ ವಿನಸ್ಸತಿ. ಸೋ ಚ ಖೋ ರಾಗೇ ಉಸ್ಸನ್ನತರೇ ಅಗ್ಗಿನಾ ವಿನಸ್ಸತಿ, ದೋಸೇ ಉಸ್ಸನ್ನತರೇ ಉದಕೇನ ವಿನಸ್ಸತಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ದೋಸೇ ಉಸ್ಸನ್ನತರೇ ಅಗ್ಗಿನಾ, ರಾಗೇ ಉದಕೇನಾ’’ತಿ ವದನ್ತಿ. ಮೋಹೇ ಉಸ್ಸನ್ನತರೇ ವಾತೇನ ವಿನಸ್ಸತಿ. ಏವಂ ವಿನಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ಚ ನಿರನ್ತರಮೇವ ಸತ್ತ ವಾರೇ ಅಗ್ಗಿನಾ ನಸ್ಸತಿ, ಅಟ್ಠಮೇ ವಾರೇ ಉದಕೇನ. ಪುನ ಸತ್ತ ವಾರೇ ಅಗ್ಗಿನಾ, ಅಟ್ಠಮೇ ವಾರೇ ಉದಕೇನಾತಿ ಏವಂ ಅಟ್ಠಮೇ ಅಟ್ಠಮೇ ವಾರೇ ವಿನಸ್ಸನ್ತೋ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಂ ಉದಕೇನ ವಿನಸ್ಸಿತ್ವಾ ಪುನ ಸತ್ತ ವಾರೇ ಅಗ್ಗಿನಾ ನಸ್ಸತಿ. ಏತ್ತಾವತಾ ತೇಸಟ್ಠಿ ಕಪ್ಪಾ ಅತೀತಾ ಹೋನ್ತಿ. ಏತ್ಥನ್ತರೇ ಉದಕೇನ ನಸ್ಸನವಾರಂ ಸಮ್ಪತ್ತಮ್ಪಿ ಪಟಿಬಾಹಿತ್ವಾ ಲದ್ಧೋಕಾಸೋ ವಾತೋ ಪರಿಪುಣ್ಣಚತುಸಟ್ಠಿಕಪ್ಪಾಯುಕೇ ಸುಭಕಿಣ್ಹೇ ವಿದ್ಧಂಸೇನ್ತೋ ಲೋಕಂ ವಿನಾಸೇತಿ.

ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಂ ಅನುಸ್ಸರನ್ತೋಪಿ ಚ ಕಪ್ಪಾನುಸ್ಸರಣಕೋ ಭಿಕ್ಖು ಏತೇಸು ಕಪ್ಪೇಸು ಅನೇಕೇಪಿ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ಅನೇಕೇಪಿ ವಿವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ಅನೇಕೇಪಿ ¶ ಸಂವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ಅನುಸ್ಸರತಿ. ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ವಿವಟ್ಟಕಪ್ಪೇತಿ ಚ ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಅಡ್ಢಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ಸಂವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಕಪ್ಪೇತಿ ಸಕಲಕಪ್ಪಂ ಗಹೇತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ಕಥಂ ಅನುಸ್ಸರತೀತಿ ಚೇ? ಅಮುತ್ರಾಸಿನ್ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ. ತತ್ಥ ಅಮುತ್ರಾಸಿನ್ತಿ ಅಮುಮ್ಹಿ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ ಅಹಂ ಅಮುಮ್ಹಿ ಭವೇ ವಾ ಯೋನಿಯಾ ವಾ ಗತಿಯಾ ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಾ ವಾ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ವಾ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ವಾ ಆಸಿಂ. ಏವಂನಾಮೋತಿ ತಿಸ್ಸೋ ವಾ ಫುಸ್ಸೋ ವಾ. ಏವಂಗೋತ್ತೋತಿ ಕಚ್ಚಾನೋ ವಾ ಕಸ್ಸಪೋ ವಾ. ಇದಮಸ್ಸ ಅತೀತಭವೇ ಅತ್ತನೋ ನಾಮಗೋತ್ತಾನುಸ್ಸರಣವಸೇನ ವುತ್ತಂ. ಸಚೇ ಪನ ತಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಅತ್ತನೋ ವಣ್ಣಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ವಾ ಲೂಖಪಣೀತಜೀವಿಕಭಾವಂ ವಾ ಸುಖದುಕ್ಖಬಹುಲತಂ ವಾ ಅಪ್ಪಾಯುಕದೀಘಾಯುಕಭಾವಂ ವಾ ಅನುಸ್ಸರಿತುಕಾಮೋ ಹೋತಿ, ತಮ್ಪಿ ಅನುಸ್ಸರತಿಯೇವ. ತೇನಾಹ ‘‘ಏವಂವಣ್ಣೋ…ಪೇ… ಏವಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ’’ತಿ. ತತ್ಥ ಏವಂವಣ್ಣೋತಿ ಓದಾತೋ ವಾ ಸಾಮೋ ವಾ. ಏವಮಾಹಾರೋತಿ ಸಾಲಿಮಂಸೋದನಾಹಾರೋ ವಾ ಪವತ್ತಫಲಭೋಜನೋ ವಾ. ಏವಂಸುಖದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಸಂವೇದೀತಿ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರೇನ ¶ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಾನಂ ಸಾಮಿಸನಿರಾಮಿಸಾದಿಪ್ಪಭೇದಾನಂ ವಾ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಪಟಿಸಂವೇದೀ. ಏವಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋತಿ ಏವಂ ವಸ್ಸಸತಪರಿಮಾಣಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ ವಾ ಚತುರಾಸೀತಿಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ ವಾ.

ಸೋ ¶ ತತೋ ಚುತೋ ಅಮುತ್ರ ಉದಪಾದಿನ್ತಿ ಸೋ ಅಹಂ ತತೋ ಭವತೋ ಯೋನಿತೋ ಗತಿತೋ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿತೋ ಸತ್ತಾವಾಸತೋ ಸತ್ತನಿಕಾಯತೋ ವಾ ಚುತೋ ಪುನ ಅಮುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಭವೇ ಯೋನಿಯಾ ಗತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಾ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ವಾ ಉದಪಾದಿಂ. ತತ್ರಾಪಾಸಿನ್ತಿ ಅಥ ತತ್ರಾಪಿ ಭವೇ ಯೋನಿಯಾ ಗತಿಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಾ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ವಾ ಪುನ ಅಹೋಸಿಂ. ಏವಂನಾಮೋತಿಆದಿ ವುತ್ತನಯಮೇವ. ಅಪಿಚ ಯಸ್ಮಾ ಅಮುತ್ರಾಸಿನ್ತಿ ಇದಂ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಆರೋಹನ್ತಸ್ಸ ಯಾವತಿಚ್ಛಕಂ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೨.೪೧೦) ಅನುಸ್ಸರಣಂ, ಸೋ ತತೋ ಚುತೋತಿ ಪಟಿನಿವತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಂ, ತಸ್ಮಾ ಇಧೂಪಪನ್ನೋತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಇಧೂಪಪತ್ತಿಯಾ ಅನನ್ತರಮೇವಸ್ಸ ಉಪಪತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ಸನ್ಧಾಯ ಅಮುತ್ರ ಉದಪಾದಿನ್ತಿ ಇದಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತತ್ರಾಪಾಸಿನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ ಪನಸ್ಸ ತತ್ರ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ ಅನನ್ತರೇ ಉಪಪತ್ತಿಟ್ಠಾನೇ ನಾಮಗೋತ್ತಾದೀನಂ ಅನುಸ್ಸರಣದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ಸೋ ತತೋ ಚುತೋ ಇಧೂಪಪನ್ನೋತಿ ಸ್ವಾಹಂ ತತೋ ಅನನ್ತರೂಪಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತೋ ಚುತೋ ಇಧ ಅಮುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಖತ್ತಿಯಕುಲೇ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕುಲೇ ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತೋತಿ. ಇತೀತಿ ¶ ಏವಂ. ಸಾಕಾರಂ ಸಉದ್ದೇಸನ್ತಿ ನಾಮಗೋತ್ತವಸೇನ ಸಉದ್ದೇಸಂ, ವಣ್ಣಾದಿವಸೇನ ಸಾಕಾರಂ. ನಾಮಗೋತ್ತೇನ ಹಿ ಸತ್ತೋ ತಿಸ್ಸೋ ಫುಸ್ಸೋ ಕಸ್ಸಪೋತಿ ಉದ್ದಿಸೀಯತಿ, ವಣ್ಣಾದೀಹಿ ಸಾಮೋ ಓದಾತೋತಿ ನಾನತ್ತತೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ತಸ್ಮಾ ನಾಮಗೋತ್ತಂ ಉದ್ದೇಸೋ, ಇತರೇ ಆಕಾರಾತಿ.

ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫೪. ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧೦೬. ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಆಲೋಕಸಞ್ಞಂ ಮನಸಿ ಕರೋತೀತಿ ದಿವಾ ವಾ ರತ್ತಿಂ ವಾ ಸೂರಿಯಜೋತಿಚನ್ದಮಣಿಆಲೋಕಂ ಆಲೋಕೋತಿ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ. ಏವಂ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಚ ಆಲೋಕೋತಿ ಸಞ್ಞಂ ಮನಸಿ ಪವತ್ತನತೋ ‘‘ಆಲೋಕಸಞ್ಞಂ ಮನಸಿ ಕರೋತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ದಿವಾಸಞ್ಞಂ ಅಧಿಟ್ಠಾತೀತಿ ಏವಂ ಆಲೋಕಸಞ್ಞಂ ಮನಸಿಕರಿತ್ವಾ ದಿವಾತಿ ಸಞ್ಞಂ ಠಪೇತಿ. ಯಥಾ ¶ ದಿವಾ ತಥಾ ರತ್ತಿನ್ತಿ ಯಥಾ ದಿವಾ ಆಲೋಕೋ ದಿಟ್ಠೋ, ತಥೇವ ರತ್ತಿಮ್ಪಿ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ. ಯಥಾ ರತ್ತಿಂ ತಥಾ ದಿವಾತಿ ಯಥಾ ರತ್ತಿಂ ಆಲೋಕೋ ದಿಟ್ಠೋ, ತಥೇವ ದಿವಾಪಿ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ. ಇತಿ ವಿವಟೇನ ಚೇತಸಾತಿ ಏವಂ ಅಪಿಹಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ. ಅಪರಿಯೋನದ್ಧೇನಾತಿ ಸಮನ್ತತೋ ಅನದ್ಧೇನ. ಸಪ್ಪಭಾಸಂ ಚಿತ್ತಂ ಭಾವೇತೀತಿ ಸಓಭಾಸಂ ಚಿತ್ತಂ ವಡ್ಢೇತಿ. ಏತೇನ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಪರಿಕಮ್ಮಾಲೋಕಾರಮ್ಮಣಂ ಚಿತ್ತಂ ಕಥಿತಂ. ಆಲೋಕಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಮೇವ ವಾ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಸೇವಂ ಭಾವಯತೋ ಓಭಾಸಜಾತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ ವಿಗತನ್ಧಕಾರಾವರಣಂ. ತೇನ ಹಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಕಾಮೇನ ಆದಿಕಮ್ಮಿಕೇನ ಕುಲಪುತ್ತೇನ ಇಮಿಸ್ಸಾಯೇವ ಪಾಳಿಯಾ ಅನುಸಾರೇನ ಕಸಿಣಾರಮ್ಮಣಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಾದಕಜ್ಝಾನಂ ಸಬ್ಬಾಕಾರೇನ ಅಭಿನೀಹಾರಕ್ಖಮಂ ¶ ಕತ್ವಾ ‘‘ತೇಜೋಕಸಿಣಂ ಓದಾತಕಸಿಣಂ ಆಲೋಕಕಸಿಣ’’ನ್ತಿ ಇಮೇಸು ತೀಸು ಕಸಿಣೇಸು ಅಞ್ಞತರಂ ಆಸನ್ನಂ ಕಾತಬ್ಬಂ, ಉಪಚಾರಜ್ಝಾನಗೋಚರಂ ಕತ್ವಾ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ಠಪೇತಬ್ಬಂ, ನ ತತ್ಥ ಅಪ್ಪನಾ ಉಪ್ಪಾದೇತಬ್ಬಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಸಚೇ ಹಿ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ, ಪಾದಕಜ್ಝಾನನಿಸ್ಸಯಂ ಹೋತಿ, ನ ಪರಿಕಮ್ಮನಿಸ್ಸಯಂ. ಇಮೇಸು ಚ ಪನ ತೀಸು ಆಲೋಕಕಸಿಣಂಯೇವ ಸೇಟ್ಠತರಂ, ತದನುಲೋಮೇನ ಪನ ಇತರಂ ಕಸಿಣದ್ವಯಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ಆಲೋಕಕಸಿಣಂ ಇತರೇಸಂ ವಾ ಅಞ್ಞತರಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನಿ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಪುನ ಉಪಚಾರಭೂಮಿಯಂಯೇವ ಠತ್ವಾ ಕಸಿಣಂ ವಡ್ಢೇತಬ್ಬಂ. ವಡ್ಢಿತವಡ್ಢಿತಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅನ್ತೋಯೇವ ರೂಪಗತಂ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಂ. ರೂಪಗತಂ ಪಸ್ಸತೋ ಪನಸ್ಸ ತೇನ ಬ್ಯಾಪಾರೇನ ಪರಿಕಮ್ಮಚಿತ್ತೇನ ಆಲೋಕಫರಣಂ ಅಕುಬ್ಬತೋ ¶ ಪರಿಕಮ್ಮಸ್ಸ ವಾರೋ ಅತಿಕ್ಕಮತಿ, ತತೋ ಆಲೋಕೋ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ಅನ್ತರಹಿತೇ ರೂಪಗತಮ್ಪಿ ನ ದಿಸ್ಸತಿ. ಅಥಾನೇನ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಪಾದಕಜ್ಝಾನಮೇವ ಪವಿಸಿತ್ವಾ ತತೋ ವುಟ್ಠಾಯ ಆಲೋಕೋ ಫರಿತಬ್ಬೋ. ಏವಂ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಆಲೋಕೋ ಥಾಮಗತೋ ಹೋತೀತಿ. ‘‘ಏತ್ಥ ಆಲೋಕೋ ಹೋತೂ’’ತಿ ಯತ್ತಕಂ ಠಾನಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದತಿ, ತತ್ಥ ಆಲೋಕೋ ತಿಟ್ಠತಿಯೇವ. ದಿವಸಮ್ಪಿ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸತೋ ರೂಪದಸ್ಸನಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಯದಾ ತಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಮಂಸಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಅನಾಪಾಥಗತಂ ಅನ್ತೋಕುಚ್ಛಿಗತಂ ಹದಯವತ್ಥುನಿಸ್ಸಿತಂ ಹೇಟ್ಠಾಪಥವೀತಲನಿಸ್ಸಿತಂ ತಿರೋಕುಟ್ಟಪಬ್ಬತಪಾಕಾರಗತಂ ಪರಚಕ್ಕವಾಳಗತನ್ತಿ ಇದಂ ರೂಪಂ ಞಾಣಚಕ್ಖುಸ್ಸ ಆಪಾಥಂ ಆಗಚ್ಛತಿ, ಮಂಸಚಕ್ಖುನಾ ದಿಸ್ಸಮಾನಂ ವಿಯ ಹೋತಿ, ತದಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತಿ. ತದೇವ ಚೇತ್ಥ ರೂಪದಸ್ಸನಸಮತ್ಥಂ, ನ ಪುಬ್ಬಭಾಗಚಿತ್ತಾನಿ.

ತತ್ರಾಯಂ ¶ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನೋ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ – ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಮೇತಂ ರೂಪಮಾರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಮನೋದ್ವಾರಾವಜ್ಜನೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ನಿರುದ್ಧೇ ತದೇವ ರೂಪಮಾರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಚತ್ತಾರಿ ಪಞ್ಚ ವಾ ಜವನಾನಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಇದಂ ಪನ ಞಾಣಂ ‘‘ಸತ್ತಾನಂ ಚುತೂಪಪಾತೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಪಿ ‘‘ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣ’’ನ್ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಂ ಪನೇತಂ ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಪರಿಪನ್ಥೋ ಹೋತಿ. ಸೋ ಹಿ ‘‘ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಆಲೋಕೋ ಹೋತೂ’’ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ, ತಂ ತಂ ಪಥವೀಸಮುದ್ದಪಬ್ಬತೇ ವಿನಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾಪಿ ಏಕಾಲೋಕಂ ಹೋತಿ. ಅಥಸ್ಸ ತತ್ಥ ಭಯಾನಕಾನಿ ಯಕ್ಖರಕ್ಖಸಾದಿರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತೋ ಭಯಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತೇನ ಚಿತ್ತವಿಕ್ಖೇಪಂ ಪತ್ವಾ ಝಾನವಿಬ್ಭನ್ತಕೋ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ರೂಪದಸ್ಸನೇ ಅಪ್ಪಮತ್ತೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ.

ಸತ್ತಾನಂ ಚುತೂಪಪಾತಞಾಣಾಯಾತಿ ಸತ್ತಾನಂ ಚುತಿಯಾ ಚ ಉಪಪಾತೇ ಚ ಞಾಣಾಯ. ಯೇನ ಞಾಣೇನ ಸತ್ತಾನಂ ಚುತಿ ಚ ಉಪಪಾತೋ ಚ ಞಾಯತಿ, ತದತ್ಥಂ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣತ್ಥನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾತಿ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ. ವಿಸುದ್ಧೇನಾತಿ ಚುತೂಪಪಾತದಸ್ಸನೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತುತ್ತಾ ವಿಸುದ್ಧಂ. ಯೋ ಹಿ ಚುತಿಮತ್ತಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ, ನ ಉಪಪಾತಂ, ಸೋ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಯೋ ಉಪಪಾತಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ, ನ ಚುತಿಂ, ಸೋ ನವಸತ್ತಪಾತುಭಾವದಿಟ್ಠಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಯೋ ಪನ ತದುಭಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಯಸ್ಮಾ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ತಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಮತಿವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾಸ್ಸ ತಂ ದಸ್ಸನಂ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತು ಹೋತಿ. ಉಭಯಞ್ಚೇತಂ ಬುದ್ಧಪುತ್ತಾ ಪಸ್ಸನ್ತಿ ¶ . ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಚುತೂಪಪಾತದಸ್ಸನೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತುತ್ತಾ ¶ ವಿಸುದ್ಧ’’ನ್ತಿ. ಮನುಸ್ಸೂಪಚಾರಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕಂ, ಮಾನುಸಕಂ ವಾ ಮಂಸಚಕ್ಖುಂ ಅತಿಕ್ಕನ್ತತ್ತಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕಂ. ತೇನ ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ವಿಸುದ್ಧೇನ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕೇನ.

ಸತ್ತೇ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಮಂಸಚಕ್ಖುನಾ ವಿಯ ಸತ್ತೇ ಓಲೋಕೇತಿ. ಚವಮಾನೇ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನೇತಿ ಏತ್ಥ ಚುತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ವಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ದಟ್ಠುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ, ಯೇ ಪನ ಆಸನ್ನಚುತಿಕಾ ಇದಾನಿ ಚವಿಸ್ಸನ್ತಿ. ತೇ ಚವಮಾನಾ. ಯೇ ಚ ಗಹಿತಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ ಸಮ್ಪತಿನಿಬ್ಬತ್ತಾ ವಾ, ತೇ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ತೇ ಏವರೂಪೇ ಚವಮಾನೇ ಚ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನೇ ಚ ಪಸ್ಸತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಹೀನೇತಿ ಮೋಹನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಹೀನಾನಂ ಜಾತಿಕುಲಭೋಗಾದೀನಂ ವಸೇನ ಹೀಳಿತೇ ಓಹೀಳಿತೇ ಓಞ್ಞಾತೇ ಅವಞ್ಞಾತೇ. ಪಣೀತೇತಿ ಅಮೋಹನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ತಬ್ಬಿಪರೀತೇ. ಸುವಣ್ಣೇತಿ ಅದೋಸನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಇಟ್ಠಕನ್ತಮನಾಪವಣ್ಣಯುತ್ತೇ. ದುಬ್ಬಣ್ಣೇತಿ ದೋಸನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಅನಿಟ್ಠಾಕನ್ತಾಮನಾಪವಣ್ಣಯುತ್ತೇ, ಅನಭಿರೂಪೇ ¶ ವಿರೂಪೇತಿಪಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುಗತೇತಿ ಸುಗತಿಗತೇ, ಅಲೋಭನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ವಾ ಅಡ್ಢೇ ಮಹದ್ಧನೇ. ದುಗ್ಗತೇತಿ ದುಗ್ಗತಿಗತೇ, ಲೋಭನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ವಾ ದಲಿದ್ದೇ ಅಪ್ಪನ್ನಪಾನೇ. ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗೇತಿ ಯಂ ಯಂ ಕಮ್ಮಂ ಉಪಚಿತಂ, ತೇನ ತೇನ ಉಪಗತೇ. ತತ್ಥ ಪುರಿಮೇಹಿ ‘‘ಚವಮಾನೇ’’ತಿಆದೀಹಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಕಿಚ್ಚಂ ವುತ್ತಂ, ಇಮಿನಾ ಪನ ಪದೇನ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಕಿಚ್ಚಂ.

ತಸ್ಸ ಚ ಞಾಣಸ್ಸ ಅಯಮುಪ್ಪತ್ತಿಕ್ಕಮೋ – ಇಧ ಭಿಕ್ಖು ಹೇಟ್ಠಾನಿರಯಾಭಿಮುಖಂ ಆಲೋಕಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ನೇರಯಿಕೇ ಸತ್ತೇ ಪಸ್ಸತಿ ಮಹಾದುಕ್ಖಮನುಭವಮಾನೇ, ತಂ ದಸ್ಸನಂ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಕಿಚ್ಚಮೇವ. ಸೋ ಏವಂ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ ‘‘ಕಿಂ ನು ಖೋ ಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಇಮೇ ಸತ್ತಾ ಏತಂ ದುಕ್ಖಮನುಭವನ್ತೀ’’ತಿ. ಅಥಸ್ಸ ‘‘ಇದಂ ನಾಮ ಕತ್ವಾ’’ತಿ ತಂಕಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ಞಾಣಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ತಥಾ ಉಪರಿದೇವಲೋಕಾಭಿಮುಖಂ ಆಲೋಕಂ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ನನ್ದನವನಮಿಸ್ಸಕವನಫಾರುಸಕವನಾದೀಸು ಸತ್ತೇ ಪಸ್ಸತಿ ಮಹಾಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ಅನುಭವಮಾನೇ, ತಮ್ಪಿ ದಸ್ಸನಂ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಕಿಚ್ಚಮೇವ. ಸೋ ಏವಂ ಮನಸಿ ಕರೋತಿ ‘‘ಕಿಂ ನು ಖೋ ಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಇಮೇ ಸತ್ತಾ ಏತಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ಅನುಭವನ್ತೀ’’ತಿ. ಅಥಸ್ಸ ‘‘ಇದಂ ನಾಮ ಕತ್ವಾ’’ತಿ ತಂಕಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ಞಾಣಮುಪ್ಪಜ್ಜತಿ. ಇದಂ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಂ ನಾಮ. ಇಮಸ್ಸ ವಿಸುಂ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಯಥಾ ಚಿಮಸ್ಸ, ಏವಂ ಅನಾಗತಂಸಞಾಣಸ್ಸಾಪಿ. ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪಾದಕಾನೇವ ¶ ಹಿ ಇಮಾನಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ಸಹೇವ ಇಜ್ಝನ್ತಿ.

ಇಮೇ ವತ ಭೋನ್ತೋತಿಆದೀಸು ಇಮೇತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ದಿಟ್ಠಾನಂ ನಿದಸ್ಸನವಚನಂ. ವತಾತಿ ಅನುಲೋಮವಚನತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ. ಭೋನ್ತೋತಿ ಭವನ್ತೋ. ದುಟ್ಠು ಚರಿತಂ, ದುಟ್ಠಂ ವಾ ಚರಿತಂ ಕಿಲೇಸಪೂತಿಕತ್ತಾತಿ ದುಚ್ಚರಿತಂ, ಕಾಯೇನ ದುಚ್ಚರಿತಂ, ಕಾಯತೋ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ದುಚ್ಚರಿತನ್ತಿ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ ¶ . ಇತರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸಮನ್ನಾಗತಾತಿ ಸಮಙ್ಗೀಭೂತಾ. ಅರಿಯಾನಂ ಉಪವಾದಕಾತಿ ಬುದ್ಧಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಸಾವಕಾನಂ ಅರಿಯಾನಂ ಅನ್ತಮಸೋ ಗಿಹಿಸೋತಾಪನ್ನಾನಮ್ಪಿ ಅನತ್ಥಕಾಮಾ ಹುತ್ವಾ ಅನ್ತಿಮವತ್ಥುನಾ ವಾ ಗುಣಪರಿಧಂಸನೇನ ವಾ ಉಪವಾದಕಾ, ಅಕ್ಕೋಸಕಾ ಗರಹಕಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ‘‘ನತ್ಥಿ ಇಮೇಸಂ ಸಮಣಧಮ್ಮೋ, ಅಸ್ಸಮಣಾ ಏತೇ’’ತಿ ವದನ್ತೋ ಅನ್ತಿಮವತ್ಥುನಾ ಉಪವದತಿ, ‘‘ನತ್ಥಿ ಇಮೇಸಂ ಝಾನಂ ವಾ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ವಾ ಮಗ್ಗೋ ವಾ ಫಲಂ ವಾ’’ತಿಆದೀನಿ ವದನ್ತೋ ಗುಣಪರಿಧಂಸನೇನ ಉಪವದತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸೋ ಚ ಜಾನಂ ವಾ ಉಪವದೇಯ್ಯ ಅಜಾನಂ ವಾ, ಉಭಯಥಾಪಿ ಅರಿಯೂಪವಾದೋವ ಹೋತಿ. ಭಾರಿಯಂ ಕಮ್ಮಂ ಆನನ್ತರಿಯಸದಿಸಂ ಸಗ್ಗಾವರಣಂ ಮಗ್ಗಾವರಣಞ್ಚ, ಸತೇಕಿಚ್ಛಂ ಪನ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯೋ ಅರಿಯಂ ಉಪವದತಿ, ತೇನ ಗನ್ತ್ವಾ ಸಚೇ ಅತ್ತನಾ ವುಡ್ಢತರೋ ಹೋತಿ, ಉಕ್ಕುಟಿಕಂ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ‘‘ಅಹಂ ಆಯಸ್ಮನ್ತಂ ¶ ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಅವಚಂ, ತಂ ಮೇ ಖಮಾಹೀ’’ತಿ ಖಮಾಪೇತಬ್ಬೋ. ಸಚೇ ನವಕತರೋ ಹೋತಿ, ವನ್ದಿತ್ವಾ ಉಕ್ಕುಟಿಕಂ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ ಅಞ್ಜಲಿಂ ಪಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಅಹಂ, ಭನ್ತೇ, ತುಮ್ಹೇ ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಅವಚಂ, ತಂ ಮೇ ಖಮಥಾ’’ತಿ ಖಮಾಪೇತಬ್ಬೋ. ಸಚೇ ದಿಸಾಪಕ್ಕನ್ತೋ ಹೋತಿ, ಸಯಂ ವಾ ಗನ್ತ್ವಾ ಸದ್ಧಿವಿಹಾರಿಕಾದಿಕೇ ವಾ ಪೇಸೇತ್ವಾ ಖಮಾಪೇತಬ್ಬೋ. ಸಚೇ ನಾಪಿ ಗನ್ತುಂ ನ ಪೇಸೇತುಂ ಸಕ್ಕಾ ಹೋತಿ, ಯೇ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಹಾರೇ ಭಿಕ್ಖೂ ವಸನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಸನ್ತಿಕಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಸಚೇ ನವಕತರಾ ಹೋನ್ತಿ, ಉಕ್ಕುಟಿಕಂ ನಿಸೀದಿತ್ವಾ, ಸಚೇ ವುಡ್ಢತರಾ, ವುಡ್ಢೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ‘‘ಅಹಂ, ಭನ್ತೇ, ಅಸುಕಂ ನಾಮ ಆಯಸ್ಮನ್ತಂ ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಅವಚಂ, ಖಮತು ಮೇ ಸೋ ಆಯಸ್ಮಾ’’ತಿ ವತ್ವಾ ಖಮಾಪೇತಬ್ಬೋ. ಸಮ್ಮುಖಾ ಅಕ್ಖಮನ್ತೇಪಿ ಏತದೇವ ಕಾತಬ್ಬಂ. ಸಚೇ ಏಕಚಾರಿಕಭಿಕ್ಖು ಹೋತಿ, ನೇವ ತಸ್ಸ ವಸನಟ್ಠಾನಂ, ನ ಗತಟ್ಠಾನಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಏಕಸ್ಸ ಪಣ್ಡಿತಸ್ಸ ಭಿಕ್ಖುನೋ ಸನ್ತಿಕಂ ಗನ್ತ್ವಾ ‘‘ಅಹಂ, ಭನ್ತೇ, ಅಸುಕಂ ನಾಮ ಆಯಸ್ಮನ್ತಂ ಇದಞ್ಚಿದಞ್ಚ ಅವಚಂ, ತಂ ಮೇ ಅನುಸ್ಸರತೋ ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರೋ ಹೋತಿ, ಕಿಂ ಕರೋಮೀ’’ತಿ ¶ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ಸೋ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ತುಮ್ಹೇ ಮಾ ಚಿನ್ತಯಿತ್ಥ, ಥೇರೋ ತುಮ್ಹಾಕಂ ಖಮತಿ, ಚಿತ್ತಂ ವೂಪಸಮೇಥಾ’’ತಿ. ತೇನಾಪಿ ಅರಿಯಸ್ಸ ಗತದಿಸಾಭಿಮುಖೇನ ಅಞ್ಜಲಿಂ ಪಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ‘‘ಖಮಥಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ಯದಿ ಸೋ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋ ಹೋತಿ, ಪರಿನಿಬ್ಬುತಮಞ್ಚಟ್ಠಾನಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಯಾವ ಸಿವಥಿಕಂ ಗನ್ತ್ವಾಪಿ ಖಮಾಪೇತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಕತೇ ನೇವ ಸಗ್ಗಾವರಣಂ, ನ ಮಗ್ಗಾವರಣಂ ಹೋತಿ, ಪಾಕತಿಕಮೇವ ಹೋತೀತಿ.

ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಾತಿ ವಿಪರೀತದಸ್ಸನಾ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಸಮಾದಿನ್ನನಾನಾವಿಧಕಮ್ಮಾ, ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಮೂಲಕೇಸು ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀಸು ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸಮಾದಪೇನ್ತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ವಚೀದುಚ್ಚರಿತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಅರಿಯೂಪವಾದೇ, ಮನೋದುಚ್ಚರಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಚ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಙ್ಗಹಿತಾಯಪಿ ಇಮೇಸಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪುನ ವಚನಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ ಹಿ ಅರಿಯೂಪವಾದೋ ಆನನ್ತರಿಯಸದಿಸತ್ತಾ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ಭಿಕ್ಖು ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪನ್ನೋ ಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪನ್ನೋ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ಅಞ್ಞಂ ಆರಾಧೇಯ್ಯ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ಸಾರಿಪುತ್ತ ವದಾಮಿ ತಂ ವಾಚಂ ಅಪ್ಪಹಾಯ ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಹಾಯ ತಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ಅಪ್ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜಿತ್ವಾ ಯಥಾಭತಂ ¶ ನಿಕ್ಖಿತ್ತೋ, ಏವಂ ನಿರಯೇ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೪೯). ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿತೋ ಚ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತರಂ ನಾಮ ಅಞ್ಞಂ ನತ್ಥಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಞ್ಞಂ ಏಕಧಮ್ಮಮ್ಪಿ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ, ಯಂ ಏವಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಂ, ಯಥಯಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪರಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಜ್ಜಾನೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೩೧೦).

ಕಾಯಸ್ಸ ¶ ಭೇದಾತಿ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಪರಿಚ್ಚಾಗಾ. ಪರಂ ಮರಣಾತಿ ತದನನ್ತರಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಗ್ಗಹಣೇ. ಅಥ ವಾ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾತಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸುಪಚ್ಛೇದಾ. ಪರಂ ಮರಣಾತಿ ಚುತಿಚಿತ್ತತೋ ಉದ್ಧಂ. ಅಪಾಯನ್ತಿ ಏವಮಾದಿ ಸಬ್ಬಂ ನಿರಯವೇವಚನಮೇವ. ನಿರಯೋ ಹಿ ಸಗ್ಗಮೋಕ್ಖಹೇತುಭೂತಾ ಪುಞ್ಞಸಮ್ಮತಾ ಅಯಾ ಅಪೇತತ್ತಾ, ಸುಖಾನಂ ವಾ ಆಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಪಾಯೋ. ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಗತಿ ಪಟಿಸರಣನ್ತಿ ದುಗ್ಗತಿ, ದೋಸಬಹುಲತಾಯ ವಾ ದುಟ್ಠೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಗತಿ ದುಗ್ಗತಿ. ವಿವಸಾ ನಿಪತನ್ತಿ ತತ್ಥ ದುಕ್ಕಟಕಾರಿನೋತಿ ವಿನಿಪಾತೋ, ವಿನಸ್ಸನ್ತಾ ವಾ ಏತ್ಥ ಪತನ್ತಿ ಸಮ್ಭಿಜ್ಜಮಾನಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾತಿಪಿ ವಿನಿಪಾತೋ. ನತ್ಥಿ ಏತ್ಥ ಅಸ್ಸಾದಸಞ್ಞಿತೋ ಅಯೋತಿ ನಿರಯೋ.

ಅಥ ವಾ ಅಪಾಯಗ್ಗಹಣೇನ ¶ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಂ ದೀಪೇತಿ. ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿ ಹಿ ಅಪಾಯೋ ಸುಗತಿತೋ ಅಪೇತತ್ತಾ, ನ ದುಗ್ಗತಿ ಮಹೇಸಕ್ಖಾನಂ ನಾಗರಾಜಾದೀನಂ ಸಮ್ಭವತೋ. ದುಗ್ಗತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯಂ. ಸೋ ಹಿ ಅಪಾಯೋ ಚೇವ ದುಗ್ಗತಿ ಚ ಸುಗತಿತೋ ಅಪೇತತ್ತಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಗತಿಭೂತತ್ತಾ, ನ ತು ವಿನಿಪಾತೋ ಅಸುರಸದಿಸಂ ಅವಿನಿಪತಿತತ್ತಾ. ವಿನಿಪಾತಗ್ಗಹಣೇನ ಅಸುರಕಾಯಂ. ಸೋ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಅತ್ಥೇನ ಅಪಾಯೋ ಚೇವ ದುಗ್ಗತಿ ಚ ಸಬ್ಬಸಮುಸ್ಸಯೇಹಿ ಚ ವಿನಿಪತಿತತ್ತಾ ವಿನಿಪಾತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನಿರಯಗ್ಗಹಣೇನ ಅವೀಚಿಆದಿಮನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ನಿರಯಮೇವಾತಿ. ಉಪಪನ್ನಾತಿ ಉಪಗತಾ, ತತ್ಥ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ತತ್ಥ ಸುಗತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಮನುಸ್ಸಗತಿಪಿ ಸಙ್ಗಯ್ಹತಿ, ಸಗ್ಗಗ್ಗಹಣೇನ ದೇವಗತಿಯೇವ. ತತ್ಥ ಸುನ್ದರಾ ಗತೀತಿ ಸುಗತಿ. ರೂಪಾದೀಹಿ ವಿಸಯೇಹಿ ಸುಟ್ಠು ಅಗ್ಗೋತಿ ಸಗ್ಗೋ. ಸೋ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಲುಜ್ಜನಪಲುಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ಲೋಕೋತಿ ಅಯಂ ವಚನತ್ಥೋ. ಇತಿ ‘‘ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ’’ತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಂ ನಿಗಮನವಚನಂ. ಏವಂ ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋತಿ.

ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಪಞ್ಚಞಾಣಪಕಿಣ್ಣಕಂ

ಇಮೇಸು ¶ ¶ ಪಞ್ಚಸು ಞಾಣೇಸು ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಂ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಸತ್ತಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತತಿ. ಸೋತಧಾತುವಿಸುದ್ಧಿಞಾಣಂ ಪರಿತ್ತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಚತೂಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತತಿ. ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಂ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಅಪ್ಪಮಾಣಮಗ್ಗಅತೀತಾನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅಟ್ಠಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತತಿ. ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಂ ¶

ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಅಪ್ಪಮಾಣಮಗ್ಗಅತೀತಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅಟ್ಠಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತತಿ. ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಂ ಪರಿತ್ತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಚತೂಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತತಿ. ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಂ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಅತೀತಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಪಞ್ಚಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತತಿ. ಅನಾಗತಂಸಞಾಣಂ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಅಪ್ಪಮಾಣಮಗ್ಗಅನಾಗತಅಜ್ಝತ್ತಬಹಿದ್ಧಾನವತ್ತಬ್ಬಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ಅಟ್ಠಸು ಆರಮ್ಮಣೇಸು ಪವತ್ತತೀತಿ.

ಪಞ್ಚಞಾಣಪಕಿಣ್ಣಕಂ ನಿಟ್ಠಿತಂ.

೫೫. ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧೦೭. ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನಿ. ಕತಿ ಠಾನಾನಿ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನನಿಯಮನತ್ಥಂ ಪುಚ್ಛಾ. ಏಕಂ ಠಾನಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಉಪ್ಪತ್ತಿಓಕಾಸಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ತಿಟ್ಠತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಠಾನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಛ ಠಾನಾನೀತಿ ಛ ಮಗ್ಗಫಲಕ್ಖಣೇ. ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀಸು ತೀಸು ಏಕೇಕಮೇವ ಅಧಿಕಂ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಪರಿವಾರಂ ಹೋತೀತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಯಥಾ ‘‘ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಟ್ಠೋ’’ತಿಆದೀಸು (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೧೨) ಅಧಿಮೋಕ್ಖಾದಯೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಂ ಕಿಚ್ಚವಸೇನ ವುತ್ತಾ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ‘‘ಅಧಿಮೋಕ್ಖಪರಿವಾರಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಮೋಕ್ಖತ್ಥೇನ ಪರಿವಾರಂ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ಪರಿವಾರನ್ತಿ ಚ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋ. ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಮೇವ ಪಜಾನನಸಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಿಸುಂ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ಅಭಿಧಮ್ಮೇಪಿ (ವಿಭ. ೨೧೯) ಹಿ ಪಞ್ಞಾಯ ಕಿಚ್ಚವಿಸೇಸದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಚ ಫಲಕ್ಖಣೇ ಚ ಏಕಾವ ಪಞ್ಞಾ ಅಟ್ಠಧಾ ವಿಭತ್ತಾ. ಅಭಿಸನ್ದನಪರಿವಾರನ್ತಿ ನ್ಹಾನಿಯಚುಣ್ಣಾನಂ ಉದಕಂ ವಿಯ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾನಂ ಸಿನೇಹನಕಿಚ್ಚೇನ ಪರಿವಾರಂ ಹೋತಿ. ಇದಂ ಸೋಮನಸ್ಸಸಮ್ಪಯುತ್ತಮಗ್ಗವಸೇನೇವ ವುತ್ತಂ. ಉಪೇಕ್ಖಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಮಗ್ಗೇ ಪನ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಟ್ಠಾನೇ ಉಪೇಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ¶ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ತಂ ಪನ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ನಾತಿಉಪಬ್ರೂಹನಪರಿವಾರನ್ತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಪವತ್ತಸನ್ತತಾಧಿಪತೇಯ್ಯಪರಿವಾರನ್ತಿ ಪವತ್ತಾ ಸನ್ತತಿ ಪವತ್ತಸನ್ತತಿ, ವತ್ತಮಾನಸನ್ತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಧಿಪತಿಭಾವೋ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಂ, ಪವತ್ತಸನ್ತತಿಯಾ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಂ ಪವತ್ತಸನ್ತತಾಧಿಪತೇಯ್ಯಂ. ವತ್ತಮಾನಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಉಪರಿಪವತ್ತಿಯಾ ಚ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಪುಬ್ಬಾಪರವಸೇನ ಪವತ್ತಸನ್ತತಿಯಾ ¶ ಅಧಿಪತಿಭಾವೇನ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪರಿವಾರಂ ಹೋತಿ.

ಸೋತಾಪತ್ತಿಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ¶ ಜಾತಾ ಧಮ್ಮಾತಿಆದಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಮಗ್ಗಸಮ್ಪಯುತ್ತಕಾನಂ ವಣ್ಣಭಣನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಜಾತಾತಿ ಮಗ್ಗಸಮುಟ್ಠಿತಾ ಏವ, ನ ಅಞ್ಞೇ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಮಗ್ಗಸಮುಟ್ಠಿತಮ್ಪಿ ರೂಪಂ ಕುಸಲಾದಿನಾಮಂ ನ ಲಭತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಂ ಅಪನೇನ್ತೋ ಠಪೇತ್ವಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಂ ರೂಪನ್ತಿ ಆಹ. ಸಬ್ಬೇವ ಹಿ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಸಲನಾದೀಹಿ ಅತ್ಥೇಹಿ ಕುಸಲಾ. ತೇ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನಾ ನತ್ಥಿ ಏತೇಸಂ ಆಸವಾತಿ ಅನಾಸವಾ. ವಟ್ಟಮೂಲಂ ಛಿನ್ದನ್ತಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ವಟ್ಟತೋ ನಿಯ್ಯನ್ತೀತಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಾ. ಕುಸಲಾಕುಸಲಸಙ್ಖಾತಾ ಚಯಾ ಅಪೇತತ್ತಾ ಅಪಚಯಸಙ್ಖಾತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತನತೋ ಅಪಚಯಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಅಪಚಯಗಾಮಿನೋ, ಪವತ್ತಂ ಅಪಚಿನನ್ತಾ ವಿದ್ಧಂಸೇನ್ತಾ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿಪಿ ಅಪಚಯಗಾಮಿನೋ. ಲೋಕೇ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಭಾವೇನ ಲೋಕತೋ ಉತ್ತರಾ ಉತ್ತಿಣ್ಣಾತಿ ಲೋಕುತ್ತರಾ. ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣಾ.

ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿಆದಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಪರಿವಾರಭಾವಸ್ಸ ಚ ತೇನ ಸಹಗತಾದಿಭಾವಸ್ಸ ಚ ಆದಿವುತ್ತಆಕಾರಾನಞ್ಚ ದೀಪನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅಟ್ಠಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ಸಹ ಅಟ್ಠ. ಸಹಜಾತಪರಿವಾರಾತಿ ಅಟ್ಠಸು ಏಕೇಕೇನ ಸಹ ಇತರೇ ಇತರೇ ಸತ್ತ ಸಹಜಾತಾ ಹುತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಸಹಜಾತಪರಿವಾರಾ ಹೋನ್ತಿ. ತಥೇವ ಅಞ್ಞಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಞ್ಞಂ ಅಞ್ಞಸ್ಸಾತಿ ಏವಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಪರಿವಾರಾ ಹೋನ್ತಿ. ತಥೇವ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ನಿಸ್ಸಯಪರಿವಾರಾ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪರಿವಾರಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ. ಸಹಗತಾತಿ ತೇನ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ಸಹ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಭಾವಂ ಗತಾ. ಸಹಜಾತಾತಿ ತೇನೇವ ಸಹ ಜಾತಾ. ಸಂಸಟ್ಠಾತಿ ತೇನೇವ ಸಹ ಮಿಸ್ಸಿತಾ. ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ತೇನೇವ ಸಮಂ ಏಕುಪ್ಪಾದಾದಿಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತಾ. ತೇವಾತಿ ತೇ ಏವ ಅಟ್ಠ ಇನ್ದ್ರಿಯಧಮ್ಮಾ. ತಸ್ಸಾತಿ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ. ಆಕಾರಾತಿ ಪರಿವಾರಕೋಟ್ಠಾಸಾ.

ಫಲಕ್ಖಣೇ ಜಾತಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇವ ಅಬ್ಯಾಕತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ರೂಪಸ್ಸಪಿ ಅಬ್ಯಾಕತತ್ತಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನರೂಪೇನ ಸಹ ವುತ್ತಾ. ಮಗ್ಗಸ್ಸೇವ ಕುಸಲತ್ತಾ ನಿಯ್ಯಾನಿಕತ್ತಾ ಅಪಚಯಗಾಮಿತ್ತಾ ಚ ಫಲಕ್ಖಣೇ ‘‘ಕುಸಲಾ’’ತಿ ಚ ‘‘ನಿಯ್ಯಾನಿಕಾ’’ತಿ ಚ ‘‘ಅಪಚಯಗಾಮಿನೋ’’ತಿ ಚ ನ ವುತ್ತಂ. ಇತೀತಿಆದಿ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರನಿಗಮನಂ. ತತ್ಥ ಅಟ್ಠಟ್ಠಕಾನೀತಿ ¶ ಅಟ್ಠಸು ಮಗ್ಗಫಲೇಸು ಏಕೇಕಸ್ಸ ಅಟ್ಠಕಸ್ಸ ವಸೇನ ಅಟ್ಠ ಇನ್ದ್ರಿಯಅಟ್ಠಕಾನಿ. ಚತುಸಟ್ಠಿ ಹೋನ್ತೀತಿ ಚತುಸಟ್ಠಿ ಆಕಾರಾ ಹೋನ್ತಿ. ಆಸವಾತಿಆದಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ ¶ . ಇಧ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗವಜ್ಝೇಯೇವ ¶ ಆಸವೇ ಅವತ್ವಾ ಸೇಸಮಗ್ಗತ್ತಯವಜ್ಝಾನಮ್ಪಿ ವಚನಂ ಆಸವಕ್ಖಯವಚನಸಾಮಞ್ಞಮತ್ತೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗಞಾಣಮೇವ ಹಿ ಕೇಚಿ ಆಸವೇ ಅಸೇಸೇತ್ವಾ ಆಸವಾನಂ ಖೇಪನತೋ ‘‘ಖಯೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಸ್ಮಾಯೇವ ಚ ಅರಹಾಯೇವ ಖೀಣಾಸವೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ.

ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫೬-೬೩. ಸಚ್ಚಞಾಣಚತುಕ್ಕದ್ವಯನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧೦೮-೯. ಸಚ್ಚಞಾಣಚತುಕ್ಕದ್ವಯನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪೀಳನಟ್ಠೋತಿಆದೀನಿ ವುತ್ತತ್ಥಾನೇವ. ಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗಿಸ್ಸ ಞಾಣಂ ದುಕ್ಖೇಪೇತಂ ಞಾಣನ್ತಿಆದಿ ಅನನ್ತರಚತುಕ್ಕೇ ವಿಯ ಏಕಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ. ದುವಿಧಞ್ಹಿ ಸಚ್ಚಞಾಣಂ ಲೋಕಿಯಂ ಲೋಕುತ್ತರಞ್ಚ. ಲೋಕಿಕಂ ದುವಿಧಂ ಅನುಬೋಧಞಾಣಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಞ್ಚ. ಅನುಬೋಧಞಾಣಂ ಆದಿಕಮ್ಮಿಕಸ್ಸ ಅನುಸ್ಸವಾದಿವಸೇನ ನಿರೋಧೇ ಮಗ್ಗೇ ಚ ಪವತ್ತತಿ, ದುಕ್ಖೇ ಸಮುದಯೇ ಚ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ಪಟಿವಿದ್ಧಸಚ್ಚಸ್ಸ ಚತೂಸುಪಿ ಸಚ್ಚೇಸು ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ. ಲೋಕುತ್ತರಂ ಪಟಿವೇಧಞಾಣಂ ನಿರೋಧಮಾರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಕಿಚ್ಚತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಯೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದುಕ್ಖಂ ಪಸ್ಸತಿ, ದುಕ್ಖಸಮುದಯಮ್ಪಿ ಸೋ ಪಸ್ಸತಿ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಮ್ಪಿ ಪಸ್ಸತಿ, ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಂ ಪಟಿಪದಮ್ಪಿ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೧೦೦) ಸಬ್ಬಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ಇಧಾಪಿ ಇಮಿನಾ ವಾರೇನ ಇದಮೇವ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಪನ ಲೋಕುತ್ತರಮ್ಪಿ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀನಿ ನಾಮಾನಿ ಲಭತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ಇಧ ಪನ ಲೋಕಿಕಞಾಣಮೇವ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತಸ್ಮಾಯೇವ ಚ ತತ್ಥ ಕತಮಂ ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ದುಕ್ಖಂ ಆರಬ್ಭಾತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಆಲಮ್ಬಿತ್ವಾ, ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಞ್ಞಾತಿಆದೀಸು ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಾಕಟಕರಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಪಞ್ಞಾಪನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾ, ತೇನ ತೇನ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಪಕಾರೇನ ಧಮ್ಮೇ ಜಾನಾತೀತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ. ಇದಮಸ್ಸಾ ಸಭಾವಪದಂ. ಪಜಾನನಾಕಾರೋ ಪಜಾನನಾ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಿ ವಿಚಿನಾತೀತಿ ವಿಚಯೋ. ಪವಿಚಯೋತಿ ಉಪಸಗ್ಗೇನ ಪದಂ ವಡ್ಢಿತಂ, ಪಕಾರೇನ ವಿಚಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ವಿಚಿನಾತೀತಿ ಧಮ್ಮವಿಚಯೋ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಂ ಸಮ್ಮಾ ¶ ಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣಾ. ಸಾ ಏವ ಉಪಸಗ್ಗನಾನತ್ತೇನ ಉಪಲಕ್ಖಣಾ ¶ ಪಚ್ಚುಪಲಕ್ಖಣಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಭುಸಂ ಲಕ್ಖಣಾ ತೇ ತೇ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಧಮ್ಮೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪಲಕ್ಖಣಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಣ್ಡಿತಭಾವೋ ಪಣ್ಡಿಚ್ಚಂ. ಕುಸಲಭಾವೋ ಕೋಸಲ್ಲಂ. ನಿಪುಣಭಾವೋ ನೇಪುಞ್ಞಂ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಂ ವಿಭಾವನವಸೇನ ವೇಭಬ್ಯಾ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಂ ಚಿನ್ತನಕವಸೇನ ಚಿನ್ತಾ, ಯಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಿ ಚಿನ್ತಾಪೇತೀತಿಪಿ ಚಿನ್ತಾ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಿ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೀತಿ ¶ ಉಪಪರಿಕ್ಖಾ. ಭೂರೀತಿ ಪಥವೀ. ಅಯಮ್ಪಿ ಸಣ್ಹಟ್ಠೇನ ವಿತ್ಥತಟ್ಠೇನ ಚ ಭೂರೀ ವಿಯಾತಿ ಭೂರೀ. ಅಥ ವಾ ಪಞ್ಞಾಯೇವ ಭೂತೇ ಅತ್ಥೇ ರಮತೀತಿ ಭೂರೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಸನಿ ವಿಯ ಸಿಲುಚ್ಚಯೇ ಕಿಲೇಸೇ ಮೇಧತಿ ಹಿಂಸತೀತಿ ಮೇಧಾ, ಖಿಪ್ಪಂ ಗಹಣಧಾರಣಟ್ಠೇನ ವಾ ಮೇಧಾ. ಯಸ್ಸ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಅತ್ತಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಯಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಚ ಯಾಥಾವಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧೇ ಪರಿನೇತೀತಿ ಪರಿಣಾಯಿಕಾ. ಧಮ್ಮೇ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ವಿವಿಧಾ ಪಸ್ಸತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ಸಮ್ಮಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಸಮ್ಪಜಾನೋ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ. ಉಪ್ಪಥಪಟಿಪನ್ನೇ ಸಿನ್ಧವೇ ವೀಥಿಆರೋಪನತ್ಥಂ ಪತೋದೋ ವಿಯ ಉಪ್ಪಥೇ ಧಾವನಕಂ ಕೂಟಚಿತ್ತಂ ವೀಥಿಆರೋಪನತ್ಥಂ ವಿಜ್ಝತೀತಿ ಪತೋದೋ ವಿಯ ಪತೋದೋ.

ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕರೋತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಪಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಕಿಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ? ನಯಿದಂ ‘‘ಪುರಿಸಸ್ಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪುರಿಸಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿಆದಿ ವಿಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಅಥ ಖೋ ಪಞ್ಞಾ ಏವ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಪಞ್ಞಾಬಲಂ. ಕಿಲೇಸಚ್ಛೇದನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಸತ್ಥಂ ಪಞ್ಞಾಸತ್ಥಂ. ಅಚ್ಚುಗ್ಗತಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಪಾಸಾದೋ ಪಞ್ಞಾಪಾಸಾದೋ. ಆಲೋಕನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಆಲೋಕೋ ಪಞ್ಞಾಆಲೋಕೋ. ಓಭಾಸನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಓಭಾಸೋ ಪಞ್ಞಾಓಭಾಸೋ. ಪಜ್ಜೋತನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಪಜ್ಜೋತೋ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ. ಪಞ್ಞವತೋ ಹಿ ಏಕಪಲ್ಲಙ್ಕೇನ ನಿಸಿನ್ನಸ್ಸ ದಸಸಹಸ್ಸಿಲೋಕಧಾತು ಏಕಾಲೋಕಾ ಏಕೋಭಾಸಾ ಏಕಪಜ್ಜೋತಾ ಹೋತಿ. ತೇನೇತಂ ವುತ್ತಂ. ಇಮೇಸು ಪನ ತೀಸು ಪದೇಸು ಏಕಪದೇನಾಪಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಸಿದ್ಧೇ ಯಾನಿ ಪನೇತಾನಿ ಭಗವತಾ ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಆಲೋಕಾ. ಕತಮೇ ಚತ್ತಾರೋ? ಚನ್ದಾಲೋಕೋ, ಸೂರಿಯಾಲೋಕೋ, ಅಗ್ಗಾಲೋಕೋ, ಪಞ್ಞಾಲೋಕೋ. ಇಮೇ ಖೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚತ್ತಾರೋ ಆಲೋಕಾ. ಏತದಗ್ಗಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಇಮೇಸಂ ಚತುನ್ನಂ ಆಲೋಕಾನಂ ಯದಿದಂ ಪಞ್ಞಾಲೋಕೋ’’. ತಥಾ ¶ ‘‘ಚತ್ತಾರೋಮೇ ¶ , ಭಿಕ್ಖವೇ, ಓಭಾಸಾ. ಚತ್ತಾರೋಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಜ್ಜೋತಾ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೧೪೪-೧೪೫) ಸತ್ತಾನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯವಸೇನ ಸುತ್ತಾನಿ ದೇಸಿತಾನಿ. ತದನುರೂಪೇನೇವ ಇಧಾಪಿ ಥೇರೇನ ದೇಸನಾ ಕತಾ. ಅತ್ಥೋ ಹಿ ಅನೇಕೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ವಿಭಜ್ಜಮಾನೋ ಸುವಿಭತ್ತೋ ಹೋತಿ, ಅಞ್ಞಥಾ ಚ ಅಞ್ಞೋ ಬುಜ್ಝತಿ, ಅಞ್ಞಥಾ ಅಞ್ಞೋತಿ. ರತಿಕರಣಟ್ಠೇನ ಪನ ರತಿದಾಯಕಟ್ಠೇನ ರತಿಜನಕಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತೀಕತಟ್ಠೇನ ದುಲ್ಲಭಪಾತುಭಾವಟ್ಠೇನ ಅತುಲಟ್ಠೇನ ಅನೋಮಸತ್ತಪರಿಭೋಗಟ್ಠೇನ ಚ ಪಞ್ಞಾವ ರತನಂ ಪಞ್ಞಾರತನಂ.

ನ ತೇನ ಸತ್ತಾ ಮುಯ್ಹನ್ತಿ, ಸಯಂ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ನ ಮುಯ್ಹತೀತಿ ಅಮೋಹೋ. ಧಮ್ಮವಿಚಯಪದಂ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ. ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತಂ ಪುನ ವುತ್ತನ್ತಿ? ಅಮೋಹಸ್ಸ ಮೋಹಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವದೀಪನತ್ಥಂ. ತೇನೇತಂ ದೀಪೇತಿ ‘‘ಯ್ವಾಯಂ ಅಮೋಹೋ, ಸೋ ನ ಕೇವಲಂ ಮೋಹತೋ ಅಞ್ಞೋ ಧಮ್ಮೋ, ಮೋಹಸ್ಸ ಪನ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಙ್ಖಾತೋ ಅಮೋಹೋ ನಾಮ ಇಧ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ’’ತಿ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿ ಯಾಥಾವನಿಯ್ಯಾನಿಕಕುಸಲದಿಟ್ಠಿ ¶ . ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ದುಕ್ಖಸಮುದಯೇ ಞಾಣಂ, ತತ್ಥ ಕತಮಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧೇ ಞಾಣಂ, ತತ್ಥ ಕತಮಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಾವಚನಾನಿ ಸಙ್ಖೇಪವಸೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ.

ಸಚ್ಚಞಾಣಚತುಕ್ಕದ್ವಯನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೬೪-೬೭. ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ

೧೧೦. ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸೇ ¶ ಇಮೇಸಂ ಞಾಣಾನಂ ಪಭೇದಾಭಾವತೋಯೇವ ಹೇಟ್ಠಾ ವಿಯ ಪಭೇದಂ ಅದಸ್ಸೇತ್ವಾಯೇವ ಅತ್ಥೇಸು ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಪಞ್ಞಾಪಭೇದಾಭಾವೇಪಿ ಅತ್ತನಾ ಪಟಿವಿದ್ಧಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಮತ್ತವಸೇನ ನಾನತ್ತಸಬ್ಭಾವತೋ ಅತ್ಥನಾನತ್ತೇ ಪಞ್ಞಾ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ನಾನತ್ತೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ಅನೇಕಭಾವೇ. ವವತ್ಥಾನೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ನಿಚ್ಛಯನೇ. ಸಲ್ಲಕ್ಖಣೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ಸಮ್ಮಾದಸ್ಸನೇ. ಉಪಲಕ್ಖಣೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ಭುಸಂದಸ್ಸನೇ. ಪಭೇದೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ನಾನಾಭೇದೇ. ಪಭಾವನೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ಪಾಕಟೀಕರಣೇನ ಉಪ್ಪಾದನೇ. ಜೋತನೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ದೀಪನೇ. ವಿರೋಚನೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ವಿವಿಧಾ ದೀಪನೇ. ಪಕಾಸನೇತಿ ಅತ್ಥಾದೀನಂ ಪಭಾಸನೇ ¶ . ‘‘ನಾನತ್ತೇ’’ತಿ ಮೂಲಪದಂ ಕತ್ವಾ ಸಬ್ಬಸಾಧಾರಣವಸೇನ ವುತ್ತಂ. ‘‘ವವತ್ಥಾನೇ’’ತಿ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ವಸೇನ, ‘‘ಸಲ್ಲಕ್ಖಣೇ ಉಪಲಕ್ಖಣೇ’’ತಿ ಸಕದಾಗಾಮಿಸ್ಸ ವಸೇನ, ‘‘ಪಭೇದೇ ಪಭಾವನೇ’’ತಿ ಅನಾಗಾಮಿಸ್ಸ ವಸೇನ, ‘‘ಜೋತನೇ ವಿರೋಚನೇ ಪಕಾಸನೇ’’ತಿ ಅರಹತೋ ವಸೇನ ವುತ್ತನ್ತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ.

ಸುದ್ಧಿಕಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಞಾಣನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಇತಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಪ್ಪಕಾಸಿನಿಯಾ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗ-ಅಟ್ಠಕಥಾಯ

ಪಠಮೋ ಭಾಗೋ ನಿಟ್ಠಿತೋ.