📜

ನಮೋ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಅರಹತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ

ಖುದ್ದಕನಿಕಾಯೇ

ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣ-ಅಟ್ಠಕಥಾ

ಗನ್ಥಾರಮ್ಭಕಥಾ

ಮಹಾಕಾರುಣಿಕಂ ನಾಥಂ, ಞೇಯ್ಯಸಾಗರಪಾರಗುಂ;

ವನ್ದೇ ನಿಪುಣಗಮ್ಭೀರ-ವಿಚಿತ್ರನಯದೇಸನಂ.

ವಿಜ್ಜಾಚರಣಸಮ್ಪನ್ನಾ, ಯೇನ ನಿಯ್ಯನ್ತಿ ಲೋಕತೋ;

ವನ್ದೇ ತಮುತ್ತಮಂ ಧಮ್ಮಂ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಪೂಜಿತಂ.

ಸೀಲಾದಿಗುಣಸಮ್ಪನ್ನೋ, ಠಿತೋ ಮಗ್ಗಫಲೇಸು ಯೋ;

ವನ್ದೇ ಅರಿಯಸಙ್ಘಂ ತಂ, ಪುಞ್ಞಕ್ಖೇತ್ತಂ ಅನುತ್ತರಂ.

ವನ್ದನಾಜನಿತಂ ಪುಞ್ಞಂ, ಇತಿ ಯಂ ರತನತ್ತಯೇ;

ಹತನ್ತರಾಯೋ ಸಬ್ಬತ್ಥ, ಹುತ್ವಾಹಂ ತಸ್ಸ ತೇಜಸಾ.

ಠಿತಿಂ ಆಕಙ್ಖಮಾನೇನ, ಚಿರಂ ಸದ್ಧಮ್ಮನೇತ್ತಿಯಾ;

ಧಮ್ಮರಕ್ಖಿತನಾಮೇನ, ಥೇರೇನ ಅಭಿಯಾಚಿತೋ.

ಪದುಮುತ್ತರನಾಥಸ್ಸ, ಪಾದಮೂಲೇ ಪವತ್ತಿತಂ;

ಪಸ್ಸತಾ ಅಭಿನೀಹಾರಂ, ಸಮ್ಪತ್ತಂ ಯಸ್ಸ ಮತ್ಥಕಂ.

ಸಂಖಿತ್ತಂ ವಿಭಜನ್ತಾನಂ, ಏಸೋ ಅಗ್ಗೋತಿ ತಾದಿನಾ;

ಠಪಿತೋ ಏತದಗ್ಗಸ್ಮಿಂ, ಯೋ ಮಹಾಸಾವಕುತ್ತಮೋ.

ಛಳಭಿಞ್ಞೋ ವಸಿಪ್ಪತ್ತೋ, ಪಭಿನ್ನಪಟಿಸಮ್ಭಿದೋ;

ಮಹಾಕಚ್ಚಾಯನೋ ಥೇರೋ, ಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಪಸಂಸಿತೋ.

ತೇನ ಯಾ ಭಾಸಿತಾ ನೇತ್ತಿ, ಸತ್ಥಾರಾ ಅನುಮೋದಿತಾ;

ಸಾಸನಸ್ಸ ಸದಾಯತ್ತಾ, ನವಙ್ಗಸ್ಸತ್ಥವಣ್ಣನಾ.

ತಸ್ಸಾ ಗಮ್ಭೀರಞಾಣೇಹಿ, ಓಗಾಹೇತಬ್ಬಭಾವತೋ;

ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ದುಕ್ಕರಾ ಕಾತುಂ, ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾ ಮಯಾ.

ಸಹ ಸಂವಣ್ಣನಂ ಯಸ್ಮಾ, ಧರತೇ ಸತ್ಥುಸಾಸನಂ;

ಪುಬ್ಬಾಚರಿಯಸೀಹಾನಂ, ತಿಟ್ಠತೇವ ವಿನಿಚ್ಛಯೋ.

ತಸ್ಮಾ ತಮುಪನಿಸ್ಸಾಯ, ಓಗಾಹೇತ್ವಾನ ಪಞ್ಚಪಿ;

ನಿಕಾಯೇ ಪೇಟಕೇನಾಪಿ, ಸಂಸನ್ದಿತ್ವಾ ಯಥಾಬಲಂ.

ಸುವಿಸುದ್ಧಮಸಂಕಿಣ್ಣಂ, ನಿಪುಣತ್ಥವಿನಿಚ್ಛಯಂ;

ಮಹಾವಿಹಾರವಾಸೀನಂ, ಸಮಯಂ ಅವಿಲೋಮಯಂ.

ಪಮಾದಲೇಖಂ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ, ಪಾಳಿಂ ಸಮ್ಮಾ ನಿಯೋಜಯಂ;

ಉಪದೇಸಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ, ಕರಿಸ್ಸಾಮತ್ಥವಣ್ಣನಂ.

ಇತಿ ಅತ್ಥಂ ಅಸಙ್ಕಿಣ್ಣಂ, ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣಸ್ಸ ಮೇ;

ವಿಭಜನ್ತಸ್ಸ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ, ನಿಸಾಮಯಥ ಸಾಧವೋತಿ.

ತತ್ಥ ಕೇನಟ್ಠೇನ ನೇತ್ತಿ? ಸದ್ಧಮ್ಮನಯನಟ್ಠೇನ ನೇತ್ತಿ. ಯಥಾ ಹಿ ತಣ್ಹಾ ಸತ್ತೇ ಕಾಮಾದಿಭವಂ ನಯತೀತಿ ‘‘ಭವನೇತ್ತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಮಯಮ್ಪಿ ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತೇ ಅರಿಯಧಮ್ಮಂ ನಯತೀತಿ ಸದ್ಧಮ್ಮನಯನಟ್ಠೇನ ‘‘ನೇತ್ತೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಥ ವಾ ನಯನ್ತಿ ತಾಯಾತಿ ನೇತ್ತಿ. ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣೇನ ಹಿ ಕರಣಭೂತೇನ ಧಮ್ಮಕಥಿಕಾ ವೇನೇಯ್ಯಸತ್ತೇ ದಸ್ಸನಮಗ್ಗಂ ನಯನ್ತಿ ಸಮ್ಪಾಪೇನ್ತೀತಿ, ನೀಯನ್ತಿ ವಾ ಏತ್ಥ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪಕರಣೇ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತೇ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ವೇನೇಯ್ಯಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಮ್ಪಾಪಿಯನ್ತೀತಿ ನೇತ್ತಿ. ನ ಹಿ ನೇತ್ತಿಉಪದೇಸಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ವಿನಾ ಅವಿಪರೀತಸುತ್ತತ್ಥಾವಬೋಧೋ ಸಮ್ಭವತಿ. ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತಸ್ಮಾ ನಿಬ್ಬಾಯಿತುಕಾಮೇನಾ’’ತಿಆದಿ. ಸಬ್ಬಾಪಿ ಹಿ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾ ನೇತ್ತಿಉಪದೇಸಾಯತ್ತಾ, ನೇತ್ತಿ ಚ ಸುತ್ತಪ್ಪಭವಾ, ಸುತ್ತಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಪ್ಪಭವನ್ತಿ.

ಸಾ ಪನಾಯಂ ನೇತ್ತಿ ಪಕರಣಪರಿಚ್ಛೇದತೋ ತಿಪ್ಪಭೇದಾ ಹಾರನಯಪಟ್ಠಾನಾನಂ ವಸೇನ. ಪಠಮಞ್ಹಿ ಹಾರವಿಚಾರೋ, ತತೋ ನಯವಿಚಾರೋ, ಪಚ್ಛಾ ಪಟ್ಠಾನವಿಚಾರೋತಿ. ಪಾಳಿವವತ್ಥಾನತೋ ಪನ ಸಙ್ಗಹವಾರವಿಭಾಗವಾರವಸೇನ ದುವಿಧಾ. ಸಬ್ಬಾಪಿ ಹಿ ನೇತ್ತಿ ಸಙ್ಗಹವಾರೋ ವಿಭಾಗವಾರೋತಿ ವಾರದ್ವಯಮೇವ ಹೋತಿ.

ತತ್ಥ ಸಙ್ಗಹವಾರೋ ಆದಿತೋ ಪಞ್ಚಹಿ ಗಾಥಾಹಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೋ. ಸಬ್ಬೋ ಹಿ ಪಕರಣತ್ಥೋ ‘‘ಯಂ ಲೋಕೋ ಪೂಜಯತೇ’’ತಿಆದೀಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಗಾಥಾಹಿ ಅಪರಿಗ್ಗಹಿತೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ನನು ಚೇತ್ಥ ಪಟ್ಠಾನಂ ಅಸಙ್ಗಹಿತನ್ತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ, ಮೂಲಪದಗ್ಗಹಣೇನ ಪಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ – ‘‘ಅಟ್ಠಾರಸ ಮೂಲಪದಾ ಕುಹಿಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ ಸಾಸನಪಟ್ಠಾನೇ’’ತಿ. ಮೂಲಪದಪಟ್ಠಾನಾನಿ ಹಿ ಅತ್ಥನಯಸಙ್ಖಾರತ್ತಿಕಾ ವಿಯ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ.

ವಿಭಾಗವಾರೋ ಪನ ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ತಿವಿಧೋ. ತೇಸು ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೇ ಸೋಳಸ ಹಾರಾ’’ತಿ ಆರಭಿತ್ವಾ ಯಾವ ‘‘ಭವನ್ತಿ ಅಟ್ಠಾರಸ ಪದಾನೀ’’ತಿ ಅಯಂ ಉದ್ದೇಸವಾರೋ. ‘‘ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವತಾ’’ತಿ ಆರಭಿತ್ವಾ ಯಾವ ‘‘ತೇತ್ತಿಂಸಾ ಏತ್ತಿಕಾ ನೇತ್ತೀ’’ತಿ ಅಯಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೋ. ಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಾರೋ ಪನ ಹಾರವಿಭಙ್ಗವಾರೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತವಾರೋ ನಯಸಮುಟ್ಠಾನವಾರೋ ಸಾಸನಪಟ್ಠಾನವಾರೋತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ. ತೇಸು ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ದೇಸನಾಹಾರೋ’’ತಿ ಆರಭಿತ್ವಾ ಯಾವ ‘‘ಅಯಂ ಪಹಾನೇನ ಸಮಾರೋಪನಾ’’ತಿ ಅಯಂ ಹಾರವಿಭಙ್ಗವಾರೋ. ತತ್ಥ ‘‘ಕತಮೋ ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ’’ತಿ ಆರಭಿತ್ವಾ ಯಾವ ‘‘ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ ಚ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತೂ’’ತಿ ಅಯಂ ಹಾರಸಮ್ಪಾತವಾರೋ. ಏತ್ಥಾಹ – ಹಾರವಿಭಙ್ಗಹಾರಸಮ್ಪಾತವಾರಾನಂ ಕಿಂ ನಾನಾಕರಣನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಯತ್ಥ ಅನೇಕೇಹಿಪಿ ಉದಾಹರಣಸುತ್ತೇಹಿ ಏಕೋ ಹಾರೋ ನಿದ್ದಿಸೀಯತಿ, ಅಯಂ ಹಾರವಿಭಙ್ಗವಾರೋ. ಯತ್ಥ ಪನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಅನೇಕೇ ಹಾರಾ ಸಮ್ಪತನ್ತಿ, ಅಯಂ ಹಾರಸಮ್ಪಾತವಾರೋ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಪೇಟಕೇ –

‘‘ಯತ್ಥ ಚ ಸಬ್ಬೇ ಹಾರಾ, ಸಮ್ಪತಮಾನಾ ನಯನ್ತಿ ಸುತ್ತತ್ಥಂ;

ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಧಿಪುಥುತ್ತಾ, ಸಾ ಭೂಮೀ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ’’ತಿ.

ನಯಸಮುಟ್ಠಾನಸಾಸನಪಟ್ಠಾನವಾರವಿಭಾಗೋ ಪಾಕಟೋ ಏವ. ಸಾಸನಪಟ್ಠಾನವಾರೋ ಪನ ಸಙ್ಗಹವಾರೇ ವಿಯ ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸವಾರೇಸುಪಿ ನ ಸರೂಪತೋ ಉದ್ಧಟೋತಿ. ಏತ್ಥಾಹ – ‘‘ಇದಂ ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣಂ ಮಹಾಸಾವಕಭಾಸಿತಂ, ಭಗವತಾ ಅನುಮೋದಿತ’’ನ್ತಿ ಚ ಕಥಮೇತಂ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ? ಪಾಳಿತೋ ಏವ. ನ ಹಿ ಪಾಳಿತೋ ಅಞ್ಞಂ ಪಮಾಣತರಂ ಅತ್ಥಿ. ಯಾ ಹಿ ಚತೂಹಿ ಮಹಾಪದೇಸೇಹಿ ಅವಿರುದ್ಧಾ ಪಾಳಿ, ಸಾ ಪಮಾಣಂ. ತಥಾ ಹಿ ಅಗರಹಿತಾಯ ಆಚರಿಯಪರಮ್ಪರಾಯ ಪೇಟಕೋಪದೇಸೋ ವಿಯ ಇದಂ ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣಂ ಆಭತಂ. ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾಸ್ಸ ನಿದಾನಂ ನ ವುತ್ತಂ. ಸಾವಕಭಾಸಿತಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಸುಭಸುತ್ತ- (ದೀ. ನಿ. ೧.೪೪೪ ಆದಯೋ) ಅನಙ್ಗಣಸುತ್ತ- (ಮ. ನಿ. ೧.೫೭ ಆದಯೋ) ಕಚ್ಚಾಯನಸಂಯುತ್ತಾದೀನಂ ನಿದಾನಂ ಭಾಸಿತನ್ತಿ? ನಯಿದಂ ಏಕನ್ತಿಕಂ. ಸಾವಕಭಾಸಿತಾನಂ ಬುದ್ಧಭಾಸಿತಾನಮ್ಪಿ ಹಿ ಏಕಚ್ಚಾನಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗನಿದ್ದೇಸಾದೀನಂ ಧಮ್ಮಪದಬುದ್ಧವಂಸಾದೀನಞ್ಚ ನಿದಾನಂ ನ ಭಾಸಿತಂ, ನ ಚ ತಾವತಾ ತಾನಿ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ನಿದಾನಞ್ಚ ನಾಮ ಸುತ್ತವಿನಯಾನಂ ಧಮ್ಮಭಣ್ಡಾಗಾರಿಕಉಪಾಲಿತ್ಥೇರಾದೀಹಿ ಮಹಾಸಾವಕೇಹೇವ ಭಾಸಿತಂ, ಇದಞ್ಚ ಮಹಾಸಾವಕಭಾಸಿತಂ, ಥೇರಂ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಅನಞ್ಞವಿಸಯತ್ತಾ ಇಮಿಸ್ಸಾ ವಿಚಾರಣಾಯಾತಿ ಕಿಮೇತೇನ ನಿದಾನಗವೇಸನೇನ, ಅತ್ಥೋಯೇವೇತ್ಥ ಗವೇಸಿತಬ್ಬೋ, ಯೋ ಪಾಳಿಯಾ ಅವಿರುದ್ಧೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಪಾಳಿಯಾ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾಭಾವತೋ ನ ಇಮಸ್ಸ ಪಕರಣಸ್ಸ ವಿಸುಂ ನಿದಾನವಚನಕಿಚ್ಚಂ ಅತ್ಥಿ, ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗನಿದ್ದೇಸಾದೀನಂ ವಿಯಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಇದಾನಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಪಕರಣೇ ನಾನಪ್ಪಕಾರಕೋಸಲ್ಲತ್ಥಂ ಅಯಂ ವಿಭಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ – ಸಬ್ಬಮೇವ ಚೇತಂ ಪಕರಣಂ ಸಾಸನಪರಿಯೇಟ್ಠಿಭಾವತೋ ಏಕವಿಧಂ, ತಥಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮ್ಪಾದನತೋ ವಿಮುತ್ತಿರಸತೋ ಚ. ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥವಿಚಾರಭಾವತೋ ದುವಿಧಂ, ತಥಾ ಸಙ್ಗಹವಿಭಾಗಭಾವತೋ ಧಮ್ಮವಿನಯತ್ಥಸಂವಣ್ಣನತೋ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರತ್ಥಸಙ್ಗಹಣತೋ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಪರಿಗ್ಗಾಹಕತೋ ಲಕ್ಖಣಲಕ್ಖಿಯಭಾವತೋ ಪವತ್ತಿನಿವತ್ತಿವಚನತೋ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗನಿದ್ದೇಸತೋ ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣಧಮ್ಮವಿಭಾಗತೋ ಚ.

ತಿವಿಧಂ ಪುಗ್ಗಲತ್ತಯನಿದ್ದೇಸತೋ ತಿವಿಧಕಲ್ಯಾಣವಿಭಾಗತೋ ಪರಿಞ್ಞತ್ತಯಕಥನತೋ ಪಹಾನತ್ತಯೂಪದೇಸತೋ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಸಙ್ಗಹಣತೋ ತಿವಿಧಸಂಕಿಲೇಸವಿಸೋಧನತೋ ಮೂಲಗೀತಿಅನುಗೀತಿಸಙ್ಗೀತಿಭೇದತೋ ಪಿಟಕತ್ತಯತ್ಥಸಂವಣ್ಣನತೋ ಹಾರನಯಪಟ್ಠಾನಪ್ಪಭೇದತೋ ಚ.

ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಚತುಪ್ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾವಿಸಯತೋ ಚತುನಯದೇಸನತೋ ಧಮ್ಮತ್ಥದೇಸನಾಪಟಿವೇಧಗಮ್ಭೀರಭಾವತೋ ಚ. ಪಞ್ಚವಿಧಂ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದಿಧಮ್ಮವಿಭಾಗತೋ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸತೋ ಪಞ್ಚಗತಿಪರಿಚ್ಛೇದತೋ ಪಞ್ಚನಿಕಾಯತ್ಥವಿವರಣತೋ ಚ. ಛಬ್ಬಿಧಂ ಛಳಾರಮ್ಮಣವಿಭಾಗತೋ ಛಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾಯತನವಿಭಾಗತೋ ಚ. ಸತ್ತವಿಧಂ ಸತ್ತವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಪರಿಚ್ಛೇದತೋ. ನವವಿಧಂ ಸುತ್ತಾದಿನವಙ್ಗನಿದ್ದೇಸತೋ. ಚುದ್ದಸವಿಧಂ ಸುತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನವಿಭಾಗತೋ. ಸೋಳಸವಿಧಂ ಅಟ್ಠವೀಸತಿವಿಧಞ್ಚ ಸಾಸನಪಟ್ಠಾನಪ್ಪಭೇದತೋ. ಚತುರಾಸೀತಿಸಹಸ್ಸವಿಧಂ ಚತುರಾಸೀತಿಸಹಸ್ಸಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧವಿಚಾರಭಾವತೋತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಪಕರಣವಿಭಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತ್ಥ ಸಾಸನಪರಿಯೇಟ್ಠಿಭಾವತೋತಿ ಸಕಲಂ ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣಂ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಸಙ್ಗಹಸ್ಸ ನವಙ್ಗಸ್ಸ ಸತ್ಥುಸಾಸನಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾಭಾವತೋ. ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮ್ಪಾದನತೋತಿ ದಸ್ಸನಭೂಮಿಭಾವನಾಭೂಮಿಸಮ್ಪಾದನತೋ. ವಿಮುತ್ತಿರಸತೋತಿ ಸಾಸನಸ್ಸ ಅಮತಪರಿಯೋಸಾನತ್ತಾ ವುತ್ತಂ. ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥವಿಚಾರಭಾವತೋತಿ ಹಾರಬ್ಯಞ್ಜನಪದಕಮ್ಮನಯಾನಂ ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಚಾರತ್ತಾ ಅತ್ಥಪದಅತ್ಥನಯಾನಂ ಅತ್ಥವಿಚಾರತ್ತಾ ವುತ್ತಂ. ಸಙ್ಗಹವಿಭಾಗಭಾವೋ ಪರತೋ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ. ಧಮ್ಮವಿನಯತ್ಥಸಂವಣ್ಣನತೋತಿ ಸಕಲಸ್ಸಾಪಿ ಪರಿಯತ್ತಿಸಾಸನಸ್ಸ ಧಮ್ಮವಿನಯಭಾವತೋ ವುತ್ತಂ. ಲಕ್ಖಣಲಕ್ಖಿಯಭಾವತೋತಿ ನೇತ್ತಿವಚನಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಉದಾಹರಣಸುತ್ತಾನಞ್ಚ ಲಕ್ಖಿಯತ್ತಾ ವುತ್ತಂ. ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗನಿದ್ದೇಸತೋತಿ ಸಮಾನಜಾತಿಯಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಭಾಗಾ, ಪಟಿಪಕ್ಖಾ ವಿಸಭಾಗಾ, ತಂವಿಚಾರಭಾವತೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣಧಮ್ಮವಿಭಾಗತೋತಿ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಸಹಜೇಕಟ್ಠತಾದಿಸಾಮಞ್ಞೇನ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಯೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ನಾಮವತ್ಥಾದಿನಾ ಸಾಧಾರಣಾ ತಬ್ಬಿಧುರತಾಯ ಅಸಾಧಾರಣಾ ಚ, ತಂವಿಭಾಗತೋ ದುವಿಧನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಪುಗ್ಗಲತ್ತಯನಿದ್ದೇಸತೋತಿ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದಿ ಪುಗ್ಗಲತ್ತಯನಿದ್ದೇಸತೋ. ತಿವಿಧಕಲ್ಯಾಣವಿಭಾಗತೋತಿ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಾದಿವಿಭಾಗತೋ. ಮೂಲಗೀತಿಅನುಗೀತಿಸಙ್ಗೀತಿಭೇದತೋತಿ ಪಠಮಂ ವಚನಂ ಮೂಲಗೀತಿ, ವುತ್ತಸ್ಸೇವ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹಗಾಥಾ ಅನುಗೀತಿ, ತಂತಂಸುತ್ತತ್ಥಯೋಜನವಸೇನ ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಸ್ಸ ಪಕರಣಸ್ಸ ಸಙ್ಗಾಯನಂ ಸಙ್ಗೀತಿ, ಸಾ ಥೇರಸ್ಸ ಪರತೋ ಪವತ್ತಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ, ಏತಾಸಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ಭೇದತೋ ತಿವಿಧನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸತೋತಿ ರೂಪಾದಿಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಸೀಲಾದಿಪಞ್ಚಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧನಿದ್ದೇಸತೋ ಪಞ್ಚವಿಧನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನವಿಭಾಗತೋತಿ ಲೋಭದೋಸಮೋಹಾನಂ ಅಲೋಭಾದೋಸಾಮೋಹಾನಂ ಕಾಯವಚೀಮನೋಕಮ್ಮಾನಂ ಸದ್ಧಾದಿಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ಚುದ್ದಸವಿಧಸ್ಸ ಸುತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ವಿಭಾಗವಚನತೋ ಚುದ್ದಸವಿಧನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ನ ಪಪಞ್ಚಿತಂ.

೧. ಸಙ್ಗಹವಾರವಣ್ಣನಾ

ಏವಂ ಅನೇಕಭೇದವಿಭತ್ತೇ ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣೇ ಯದಿದಂ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಙ್ಗಹವಿಭಾಗವಾರವಸೇನ ದುವಿಧ’’ನ್ತಿ, ತತ್ಥ ಸಙ್ಗಹವಾರೋ ಆದಿ. ತಸ್ಸಾಪಿ ‘‘ಯಂ ಲೋಕೋ ಪೂಜಯತೇ’’ತಿ ಅಯಂ ಗಾಥಾ ಆದಿ. ತತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಅನಿಯಮತೋ ಉಪಯೋಗನಿದ್ದೇಸೋ, ತಸ್ಸ ‘‘ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ನಿಯಮನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಲೋಕೋತಿ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ. ಪೂಜಯತೇತಿ ಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋ. ಸಲೋಕಪಾಲೋತಿ ಕತ್ತುವಿಸೇಸನಂ. ಸದಾತಿ ಕಾಲನಿದ್ದೇಸೋ. ನಮಸ್ಸತಿ ಚಾತಿ ಉಪಚಯೇನ ಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋ. ತಸ್ಸಾತಿ ಸಾಮಿನಿದ್ದೇಸೋ. ಏತನ್ತಿ ಪಚ್ಚತ್ತನಿದ್ದೇಸೋ. ಸಾಸನವರನ್ತಿ ಪಚ್ಚತ್ತನಿದ್ದೇಸೇನ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ವಿದೂಹೀತಿ ಕರಣವಚನೇನ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ. ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ಕಮ್ಮವಾಚಕಕಿರಿಯಾನಿದ್ದೇಸೋ. ನರವರಸ್ಸಾತಿ ‘‘ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತಸ್ಸ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸನಂ.

ತತ್ಥ ಲೋಕಿಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪುಞ್ಞಾಪುಞ್ಞಾನಿ ತಬ್ಬಿಪಾಕೋ ಚಾತಿ ಲೋಕೋ, ಪಜಾ, ಸತ್ತನಿಕಾಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಲೋಕ-ಸದ್ದೋ ಹಿ ಜಾತಿಸದ್ದತಾಯ ಸಾಮಞ್ಞವಸೇನ ನಿರವಸೇಸತೋ ಸತ್ತೇ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹಿ ಲೋಕಸದ್ದೋ ಸಙ್ಖಾರಭಾಜನೇಸುಪಿ ದಿಟ್ಠಪ್ಪಯೋಗೋ, ಪೂಜನಕಿರಿಯಾಯೋಗ್ಯಭೂತತಾವಸೇನ ಪನ ಸತ್ತಲೋಕವಚನೋ ಏವ ಇಧ ಗಹಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಪೂಜಯತೇತಿ ಮಾನಯತಿ, ಅಪಚಾಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಲೋಕಂ ಪಾಲೇನ್ತೀತಿ ಲೋಕಪಾಲಾ, ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾರಾಜಾನೋ. ಲೋಕಿಯಾ ಪನ ಇನ್ದಯಮವರುಣಕುವೇರಾ ಲೋಕಪಾಲಾತಿ ವದನ್ತಿ. ಸಹ ಲೋಕಪಾಲೇಹೀತಿ ಸಲೋಕಪಾಲೋ, ‘‘ಲೋಕೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ತುಲ್ಯಾಧಿಕರಣಂ. ಅಥ ವಾ ಇಸ್ಸರಿಯಾಧಿಪಚ್ಚೇನ ತಂತಂಸತ್ತಲೋಕಸ್ಸ ಪಾಲನತೋ ರಕ್ಖಣತೋ ಖತ್ತಿಯಚತುಮಹಾರಾಜಸಕ್ಕಸುಯಾಮಸನ್ತುಸಿತಸುನಿಮ್ಮಿತಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತಿಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾದಯೋ ಲೋಕಪಾಲಾ. ತೇಹಿ ಸಹ ತಂತಂಸತ್ತನಿಕಾಯೋ ಸಲೋಕಪಾಲೋ ಲೋಕೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಅಥ ವಾ ‘‘ದ್ವೇಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸುಕ್ಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಲೋಕಂ ಪಾಲೇನ್ತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೨.೯; ಇತಿವು. ೪೨) ವಚನತೋ ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಧಮ್ಮಾ ಲೋಕಪಾಲಾ. ತೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಲೋಕೋ ಸಲೋಕಪಾಲೋ. ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಸಮ್ಪನ್ನಾ ಹಿ ಪಾಪಗರಹಿನೋ ಸಪ್ಪುರಿಸಾ ಧಮ್ಮಚ್ಛನ್ದವನ್ತತಾಯ ಭಗವತಿ ಪೂಜಾನಮಕ್ಕಾರಪರಾ ಹೋನ್ತೀತಿ.

ಸದಾತಿ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ರತ್ತಿಞ್ಚೇವ ದಿವಾ ಚ, ಸದಾತಿ ವಾ ಭಗವತೋ ಧರಮಾನಕಾಲೇ ತತೋ ಪರಞ್ಚ. ಅಥ ವಾ ಸದಾತಿ ಅಭಿನೀಹಾರತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಸಾಸನನ್ತರಧಾನಾ, ತತೋ ಪರಮ್ಪಿ ವಾ. ಮಹಾಭಿನೀಹಾರತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹಿ ಮಹಾಬೋಧಿಸತ್ತಾ ಬೋಧಿಯಾ ನಿಯತತಾಯ ಬುದ್ಧಙ್ಕುರಭೂತಾ ಸದೇವಕಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ಪೂಜನೀಯಾ ಚೇವ ವನ್ದನೀಯಾ ಚ ಹೋನ್ತಿ. ಯಥಾಹ ಭಗವಾ ಸುಮೇಧಭೂತೋ –

‘‘ದೀಪಙ್ಕರೋ ಲೋಕವಿದೂ, ಆಹುತೀನಂ ಪಟಿಗ್ಗಹೋ;

ಮಮ ಕಮ್ಮಂ ಪಕಿತ್ತೇತ್ವಾ, ದಕ್ಖಿಣಂ ಪಾದಮುದ್ಧರಿ.

‘‘ಯೇ ತತ್ಥಾಸುಂ ಜಿನಪುತ್ತಾ, ಪದಕ್ಖಿಣಮಕಂಸು ಮಂ;

ದೇವಾ ಮನುಸ್ಸಾ ಅಸುರಾ ಚ, ಅಭಿವಾದೇತ್ವಾನ ಪಕ್ಕಮು’’ನ್ತಿ. (ಬು. ವಂ. ೨.೭೫-೭೬);

ನಮಸ್ಸತಿ ಚಾತಿ ಕೇಚಿ ಕೇಸಞ್ಚಿ ಪೂಜಾಸಕ್ಕಾರಾದೀನಿ ಕರೋನ್ತಾಪಿ ತೇಸಂ ಅಪಾಕಟಗುಣತಾಯ ನಮಕ್ಕಾರಂ ನ ಕರೋನ್ತಿ, ನ ಏವಂ ಭಗವತೋ, ಯಥಾಭೂತಅಬ್ಭುಗ್ಗತಕಿತ್ತಿಸದ್ದತಾಯ ಪನ ಭಗವನ್ತಂ ಸದೇವಕೋ ಲೋಕೋ ಪೂಜಯತಿ ಚೇವ ನಮಸ್ಸತಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಸದಾ ನರಮನುಸ್ಸೋ’’ತಿ ಕೇಚಿ ಪಠನ್ತಿ, ತಂ ನ ಸುನ್ದರಂ. ತಸ್ಸಾತಿ ಯಂ ಸದೇವಕೋ ಲೋಕೋ ಪೂಜಯತಿ ಚೇವ ನಮಸ್ಸತಿ ಚ, ತಸ್ಸ. ಏತನ್ತಿ ಇದಾನಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಬುದ್ಧಿಯಂ ವಿಪರಿವತ್ತಮಾನಂ ಸಾಮಞ್ಞೇನ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸಾಸನವರನ್ತಿ ತಂ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಪರಮತ್ಥೇಹಿ ಯಥಾರಹಂ ಸತ್ತೇ ಸಾಸತಿ ವಿನೇತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಾಸನಂ, ತದೇವ ಏಕನ್ತನಿಯ್ಯಾನಟ್ಠೇನ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಗುಣತಾಯ ಚ ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ತಂತಂಅಭಿಪತ್ಥಿತಸಮಿದ್ಧಿಹೇತುತಾಯ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ವರಿತಬ್ಬತೋ ವಾ ವರಂ, ಸಾಸನಮೇವ ವರನ್ತಿ ಸಾಸನವರಂ. ವಿದೂಹೀತಿ ಯಥಾಸಭಾವತೋ ಕಮ್ಮಕಮ್ಮಫಲಾನಿ ಕುಸಲಾದಿಭೇದೇ ಚ ಧಮ್ಮೇ ವಿದನ್ತೀತಿ ವಿದೂ, ಪಣ್ಡಿತಮನುಸ್ಸಾ, ತೇಹಿ. ಞಾತಬ್ಬಂ, ಞಾಣಮರಹತೀತಿ ವಾ ಞೇಯ್ಯಂ. ನರವರಸ್ಸಾತಿ ಪುರಿಸವರಸ್ಸ, ಅಗ್ಗಪುಗ್ಗಲಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯೋ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಮಹಾಕರುಣಾಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಾದಿಗುಣವಿಸೇಸಯೋಗೇನ ಸದೇವಕೇನ ಲೋಕೇನ ಪೂಜನೀಯೋ ನಮಸ್ಸನೀಯೋ ಚ ಭಗವಾ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ತಸ್ಸ ಲೋಕೇ ಉತ್ತಮಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಏತಂ ಇದಾನಿ ಅಮ್ಹೇಹಿ ವಿಭಜಿತಬ್ಬಹಾರನಯಪಟ್ಠಾನವಿಚಾರಣವಿಸಯಭೂತಂ ಸಾಸನಂ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣತಾದಿಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ವರಂ ಅಗ್ಗಂ ಉತ್ತಮಂ ನಿಪುಣಞಾಣಗೋಚರತಾಯ ಪಣ್ಡಿತವೇದನೀಯಮೇವಾತಿ. ಭಗವತೋ ಹಿ ವಚನಂ ಏಕಗಾಥಾಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸಚ್ಚಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಖನ್ಧಾಯತನಧಾತಿನ್ದ್ರಿಯಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಸಭಾವಧಮ್ಮನಿದ್ಧಾರಣಕ್ಖಮತಾಯ ಸೋಳಸಹಾರಪಞ್ಚನಯಸೋಳಸಅಟ್ಠವೀಸತಿವಿಧಪಟ್ಠಾನವಿಚಾರಯೋಗ್ಯಭಾವೇನ ಚ ಪರಮಗಮ್ಭೀರಂ ಅತ್ಥತೋ ಅಗಾಧಪಾರಂ ಸಣ್ಹಸುಖುಮಞಾಣವಿಸಯಮೇವಾತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಪಞ್ಞವನ್ತಸ್ಸಾಯಂ ಧಮ್ಮೋ, ನಾಯಂ ಧಮ್ಮೋ ದುಪ್ಪಞ್ಞಸ್ಸಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೫೮; ಅ. ನಿ. ೮.೩೦). ಅಥ ವಾ ಭಗವತೋ ಸಾಸನಂ ಪರಿಞ್ಞಾಕ್ಕಮೇನ ಲಕ್ಖಣಾವಬೋಧಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಸುಞ್ಞತಮುಖಾದೀಹಿ ಓಗಾಹಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಅವಿಞ್ಞೂನಂ ಸುಪಿನನ್ತೇನಪಿ ನ ವಿಸಯೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ವಿದೂಹಿ ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ. ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಏತು ವಿಞ್ಞೂ ಪುರಿಸೋ’’ತಿಆದಿ.

ಅಪರೇ ಪನ ‘‘ತಂ ತಸ್ಸ ಸಾಸನವರ’’ನ್ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಮತೇನ ಯಂ-ಸದ್ದೋ ಸಾಸನ-ಸದ್ದೇನ ಸಮಾನಾಧಿಕರಣೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ ಯಂ ಸಾಸನವರಂ ಸಲೋಕಪಾಲೋ ಲೋಕೋ ಪೂಜಯತಿ ನಮಸ್ಸತಿ ಚ, ತಂ ಸಾಸನವರಂ ವಿದೂಹಿ ಞಾತಬ್ಬನ್ತಿ. ಇಮಸ್ಮಿಞ್ಚ ನಯೇ ಲೋಕಪಾಲ-ಸದ್ದೇನ ಭಗವಾಪಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಭಗವಾ ಹಿ ಲೋಕಗ್ಗತಾಯಕತ್ತಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಲೋಕಪಾಲೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಲೋಕಪಾಲಸ್ಸ ಸತ್ಥುನೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಲೋಕಪಾಲೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಲೋಕಪಾಲ-ಸದ್ದೋ ಗುಣೀಭೂತೋಪಿ ಸತ್ಥುವಿಸಯತ್ತಾ ಸಾಸನ-ಸದ್ದಾಪೇಕ್ಖತಾಯ ಸಾಮಿಭಾವೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೀವಿಸೇಸಭೂತೋ ಪಧಾನಭೂತೋ ವಿಯ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸಂ ಅರಹತೀತಿ.

ಕಥಂ ಪನ ಸಯಂ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾಮೀ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಂ ಪೂಜಯತೀತಿ? ನಾಯಂ ವಿರೋಧೋ. ಧಮ್ಮಗರುನೋ ಹಿ ಬುದ್ಧಾ ಭಗವನ್ತೋ, ತೇ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಧಮ್ಮಂ ಅಪಚಾಯಮಾನಾವ ವಿಹರನ್ತೀತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಯಂನೂನಾಹಂ ಯ್ವಾಯಂ ಧಮ್ಮೋ ಮಯಾ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ತಮೇವ ಧಮ್ಮಂ ಸಕ್ಕತ್ವಾ ಗರುಂ ಕತ್ವಾ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯ ವಿಹರೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೭೩; ಅ. ನಿ. ೪.೨೧).

ಅಪಿ ಚ ಭಗವತೋ ಧಮ್ಮಪೂಜನಾ ಸತ್ತಸತ್ತಾಹಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಆದೀಹಿ ದೀಪೇತಬ್ಬಾ. ಧಮ್ಮಸ್ಸಾಮೀತಿ ಚ ಧಮ್ಮೇನ ಸದೇವಕಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ಸಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ನ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಾಮೀತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ನಮಸ್ಸತೀತಿ ವಚನಂ ನ ಯುಜ್ಜತಿ. ನ ಹಿ ಭಗವಾ ಕಞ್ಚಿ ನಮಸ್ಸತೀತಿ, ಏಸೋಪಿ ನಿದ್ದೋಸೋ. ನ ಹಿ ನಮಸ್ಸತೀತಿ ಪದಸ್ಸ ನಮಕ್ಕಾರಂ ಕರೋತೀತಿ ಅಯಮೇವ ಅತ್ಥೋ, ಅಥ ಖೋ ಗರುಕರಣೇನ ತನ್ನಿನ್ನೋ ತಪ್ಪೋಣೋ ತಪ್ಪಬ್ಭಾರೋತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ಲಬ್ಭತಿ. ಭಗವಾ ಚ ಧಮ್ಮಗರುತಾಯ ಸಬ್ಬಕಾಲಂ ಧಮ್ಮನಿನ್ನಪೋಣಪಬ್ಭಾರಭಾವೇನ ವಿಹರತೀತಿ. ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ‘‘ಯೇನ ಸುದಂ ಸ್ವಾಹಂ ನಿಚ್ಚಕಪ್ಪಂ ವಿಹರಾಮೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೩೮೭) ಏವಮಾದೀಹಿ ಸುತ್ತಪದೇಹಿ ದೀಪೇತಬ್ಬೋ. ‘‘ವಿದೂಹಿ ನೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತಸ್ಸ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ಸಪರಸನ್ತಾನೇಸು ನೇತಬ್ಬಂ ಪಾಪೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತತ್ಥ ಅತ್ತಸನ್ತಾನೇ ಪಾಪನಂ ಬುಜ್ಝನಂ, ಪರಸನ್ತಾನೇ ಬೋಧನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಏವಂ ಭಗವತೋ ಸದೇವಕಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ಪೂಜನೀಯವನ್ದನೀಯಭಾವೋ ಅಗ್ಗಪುಗ್ಗಲಭಾವೋ ಚ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠತಂ ದೀಪೇತಿ, ಸಾ ಚ ಗುಣವಿಸಿಟ್ಠತಾ ಮಹಾಬೋಧಿಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಹಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನಞ್ಚ ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣಂ ‘‘ಮಹಾಬೋಧೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಾ ಅವಿಪರೀತಧಮ್ಮದೇಸನತೋ ತಥಾಗತೇ ಸುಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ. ನ ಹಿ ಸವಾಸನನಿರವಸೇಸಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ಅನಾವರಣಞಾಣಞ್ಚ ವಿನಾ ತಾದಿಸೀ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಸಮ್ಭವತಿ. ಇಚ್ಚಸ್ಸ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಯೋಗೋ. ತೇನ ದಸಬಲಛಅಸಾಧಾರಣಞಾಣಅಟ್ಠಾರಸಾವೇಣಿಕಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾದಿಸಕಲಸಬ್ಬಞ್ಞುಗುಣಪಾರಿಪೂರೀ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋತಿ. ಏತಾದಿಸೀ ಚ ಗುಣವಿಭೂತಿ ಮಹಾಕರುಣಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಅಭಿನೀಹಾರಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ಪುರಸ್ಸರಂ ಕತ್ವಾ ಸಮ್ಪಾದಿತಂ ಸಮತ್ತಿಂಸಪಾರಮಿಸಙ್ಖಾತಂ ಪುಞ್ಞಞಾಣಸಮ್ಭಾರಮನ್ತರೇನ ನ ಉಪಲಬ್ಭತೀತಿ ಹೇತುಸಮ್ಪದಾಪಿ ಅತ್ಥತೋ ವಿಭಾವಿತಾ ಹೋತೀತಿ ಏವಂ ಭಗವತೋ ತೀಸುಪಿ ಅವತ್ಥಾಸು ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಏಕನ್ತಹಿತಪ್ಪಟಿಲಾಭಹೇತುಭೂತಾ ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಾ ನಿರವಸೇಸಾ ಬುದ್ಧಗುಣಾ ಇಮಾಯ ಗಾಥಾಯ ಪಕಾಸಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ದುತಿಯನಯೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಸಙ್ಗಹಂ ಸಫಲಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಾಸನಂ ತಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಭೂತಞ್ಚ ಅಮತಧಾತುಂ ತದಧಿಗಮೂಪಾಯಞ್ಚ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪತ್ತಿಸಾಸನಂ ತದತ್ಥಪರಿದೀಪನಞ್ಚ ಪರಿಯತ್ತಿಸಾಸನಂ ಯಥಾರಹಂ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಅಭಿಸಮೇನ್ತೋ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾದಿಗುಣವಿಸೇಸಯುತ್ತತಂ ಮನಸಿಕರೋನ್ತೋ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಸವನಧಾರಣಪರಿಪುಚ್ಛಾದೀಹಿ ಪರಿಚಯಂ ಕರೋನ್ತೋ ಚ ಸದೇವಕೋ ಲೋಕೋ ಪೂಜಯತಿ ನಾಮ. ಲೋಕನಾಥೋ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಸಕ್ಕಚ್ಚಂ ಧಮ್ಮದೇಸನೇನ ‘‘ಅರಿಯಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಂ ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ’’ (ಮ. ನಿ. ೩.೧೩೬; ಸಂ. ನಿ. ೫.೨೮; ಪೇಟಕೋ. ೨೪), ‘‘ಮಗ್ಗಾನಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಸೇಟ್ಠೋ’’ (ಧ. ಪ. ೨೭೩; ಕಥಾ. ೮೭೨; ನೇತ್ತಿ. ೧೨೫; ಪೇಟಕೋ. ೩೦), ‘‘ಯಾವತಾ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಾ ಸಙ್ಖತಾ ವಾ ಅಸಙ್ಖತಾ ವಾ, ವಿರಾಗೋ ತೇಸಂ ಅಗ್ಗಮಕ್ಖಾಯತಿ’’ (ಇತಿವು. ೯೦; ಅ. ನಿ. ೪.೩೪), ‘‘ಖಯಂ ವಿರಾಗಂ ಅಮತಂ ಪಣೀತಂ’’ (ಖು. ಪಾ. ೬.೪; ಸು. ನಿ. ೨೨೭), ‘‘ಏಕಾಯನೋ ಅಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಗ್ಗೋ ಸತ್ತಾನಂ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ’’ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೭೩; ಮ. ನಿ. ೧.೧೦೬; ಸಂ. ನಿ. ೫.೩೬೭), ‘‘ಧಮ್ಮಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀಹಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೪೨೦; ನೇತ್ತಿ. ೫) ವಚನೇಹಿ ಥೋಮನೇನ ಚ ಪೂಜಯತಿ ನಾಮ. ತಸ್ಮಾ ಸಾಸನವರಸ್ಸ ಪೂಜನೀಯಭಾವೋ ಇಧ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ಅನವಸೇಸತೋ ಧಮ್ಮಗುಣೇ ದೀಪೇತೀತಿ ಯೇ ಅರಿಯಭಾವಾದಯೋ ನಿಯ್ಯಾನಾದಯೋ ಖಯವಿರಾಗಾದಯೋ ಮದನಿಮ್ಮದನಾದಯೋ ಅಸಙ್ಖತಾದಯೋ ಸ್ವಾಕ್ಖಾತತಾದಯೋ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣತಾದಯೋ ಚ ಅನೇಕೇಹಿ ಸುತ್ತಪದೇಹಿ ಪವೇದಿತಾ ಅನೇಕೇ ಧಮ್ಮಗುಣಾ, ತೇ ನಿರವಸೇಸತೋ ಇಮಾಯ ಗಾಥಾಯ ಪಕಾಸಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅರಿಯಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧೇನ ಸಮುಗ್ಘಾಟಿತಸಮ್ಮೋಹಾಯೇವ ಪರಮತ್ಥತೋ ಪಣ್ಡಿತಾ ಬಾಲ್ಯಾದಿಸಮತಿಕ್ಕಮನತೋ, ತಸ್ಮಾ ಭಾವಿತಲೋಕುತ್ತರಮಗ್ಗಾ ಸಚ್ಛಿಕತಸಾಮಞ್ಞಫಲಾ ಚ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ ವಿಸೇಸತೋ ವಿದೂತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ತೇ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತಸಾಸನವರಂ ಅವಿಪರೀತತೋ ಞಾತುಂ ನೇತುಞ್ಚ ಸಪರಸನ್ತಾನೇ ಸಕ್ಕುಣನ್ತೀತಿ ಅಟ್ಠಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಸಮೂಹಸ್ಸ ಪರಮತ್ಥಸಙ್ಘಸ್ಸಾಪಿ ಇಧ ಗಹಿತತ್ತಾ ಯೇ ಸುಪ್ಪಟಿಪನ್ನತಾದಯೋ ಅನೇಕೇಹಿ ಸುತ್ತಪದೇಹಿ ಸಂವಣ್ಣಿತಾ ಅರಿಯಸಙ್ಘಗುಣಾ, ತೇಪಿ ನಿರವಸೇಸತೋ ಇಧ ಪಕಾಸಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಏವಂ ಪಠಮಗಾಥಾಯ ಸಾತಿಸಯಂ ರತನತ್ತಯಗುಣಪರಿದೀಪನಂ ಕತ್ವಾ ಇದಾನಿ –

‘‘ಸಬ್ಬಪಾಪಸ್ಸ ಅಕರಣಂ, ಕುಸಲಸ್ಸ ಉಪಸಮ್ಪದಾ;

ಸಚಿತ್ತಪರಿಯೋದಪನಂ, ಏತಂ ಬುದ್ಧಾನ ಸಾಸನ’’ನ್ತಿ. (ದೀ. ನಿ. ೨.೯೦; ಧ. ಪ. ೧೮೩; ನೇತ್ತಿ. ೩೦, ೫೦, ೧೧೬, ೧೨೪) –

ವಚನತೋ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಸಙ್ಗಹಂ ಸಾಸನಂ, ತಂ ಪನ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಂ ಞಾಣವಿಸೇಸವಿಸಯಭಾವಭೇದತೋ ಅವತ್ಥಾಭೇದತೋ ಚ ತಿವಿಧಂ ಹೋತಿ. ಕಥಂ? ಸುತಮಯಞಾಣಗೋಚರೋ ಚ ಯೋ ‘‘ಪರಿಯತ್ತಿಸದ್ಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಚಿನ್ತಾಮಯಞಾಣಗೋಚರೋ ಚ ಯೋ ಆಕಾರಪರಿವಿತಕ್ಕದಿಟ್ಠಿನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖನ್ತೀಹಿ ಗಹೇತಬ್ಬಾಕಾರೋ ವಿಮುತ್ತಾಯತನವಿಸೇಸೋ ‘‘ಪಟಿಪತ್ತಿಸದ್ಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಾದಿಸಹಗತೋ ಭಾವನಾಮಯಞಾಣಗೋಚರೋ ಚ ಯೋ ‘‘ಪಟಿವೇಧಸದ್ಧಮ್ಮೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏವಂ ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ಸಾಸನಂ ಸಾಸನವರನ್ತಿ ಪದೇನ ಸಙ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ಯಂ ಪಠಮಂ, ತಂ ಇತರೇಸಂ ಅಧಿಗಮೂಪಾಯೋತಿ ಸಬ್ಬಸಾಸನಮೂಲಭೂತಂ ಅತ್ತನೋ ಪಕರಣಸ್ಸ ಚ ವಿಸಯಭೂತಂ ಪರಿಯತ್ತಿಸಾಸನಮೇವ ತಾವ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವಿಭಜನ್ತೋ ‘‘ದ್ವಾದಸ ಪದಾನೀ’’ತಿ ಗಾಥಮಾಹ.

ತತ್ಥ ದ್ವಾದಸಾತಿ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ಪದಾನೀತಿ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ತೇಸು ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಿ ಪಜ್ಜತಿ ಅತ್ಥೋ ಏತೇಹೀತಿ ಪದಾನಿ. ಅತ್ಥಪದಾನಿ ಪನ ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಞಾಯನ್ತೀತಿ ಪದಾನಿ. ಉಭಯಮ್ಪಿ ವಾ ಉಭಯಥಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಮ್ಪಿ ಅವಿಪರೀತಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತಬ್ಬತ್ತಾ, ಅತ್ಥಪದಾನಂ ಉತ್ತರಿವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವತೋ, ತಾನಿ ಪದಾನಿ ಪರತೋ ಪಾಳಿಯಞ್ಞೇವ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ತತ್ಥೇವ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮ. ಅತ್ಥಸೂಚನಾದಿಅತ್ಥತೋ ಸುತ್ತಂ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಸಙ್ಗಹೇಸು –

‘‘ಅತ್ಥಾನಂ ಸೂಚನತೋ, ಸುವುತ್ತತೋ ಸವನತೋಥ ಸೂದನತೋ;

ಸುತ್ತಾಣಾ ಸುತ್ತಸಭಾಗತೋ ಚ, ‘ಸುತ್ತ’ನ್ತಿ ಅಕ್ಖಾತ’’ನ್ತಿ. (ಪಾರಾ. ಅಟ್ಠ. ೧.ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಥಾ; ದೀ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೧.ಪಠಮಮಹಾಸಙ್ಗೀತಿಕಥಾ; ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ನಿದಾನಕಥಾ);

ತದೇತಂ ತತ್ಥ ಸುತ್ತಪಿಟಕವಸೇನ ಆಗತಂ, ಇಧ ಪನ ಪಿಟಕತ್ತಯವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ‘‘ದ್ವಾದಸ ಪದಾನಿ ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಯಂ ಪರಿಯತ್ತಿಸಾಸನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ತಂ ‘‘ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಸಕಲಂ ಬುದ್ಧವಚನಂ. ಬ್ಯಞ್ಜನಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ಚಾತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಞ್ಚೇವ ತದತ್ಥೋ ಚ. ಯತೋ ‘‘ದ್ವಾದಸ ಪದಾನಿ ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಅತ್ಥಸೂಚನಾದಿತೋ ಸುತ್ತಂ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮೋ, ತಞ್ಚ ಸಬ್ಬಂ ಅತ್ಥತೋ ದ್ವಾದಸ ಪದಾನಿ ಛ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಿ ಚೇವ ಛ ಅತ್ಥಪದಾನಿ ಚಾತಿ. ಅಥ ವಾ ಯದೇತಂ ‘‘ಸಾಸನವರ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸುತ್ತಂ, ಪರಿಯತ್ತಿಸಾಸನಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ. ಅತ್ಥತೋ ಪನ ದ್ವಾದಸ ಪದಾನಿ, ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಪದಸಮುದಾಯಭಾವತೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ಚಾ’’ತಿ. ತಂ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ಉಭಯನ್ತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಬ್ಯಞ್ಜನೇ ಅತ್ಥೇ ಚ ವಚನವಚನೀಯಭಾವೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಸುತ್ತವೋಹಾರೋ, ತದುಭಯಂ ಸರೂಪತೋ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಂ ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಕತಮೋ ಅತ್ಥೋತಿ? ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಕೋ ಅತ್ಥೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಕತಮ’’ನ್ತಿ.

ಏವಂ ‘‘ಸಾಸನವರ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಯತ್ತಿಭಾವಂ ತಸ್ಸ ಚ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಪದಭಾವೇನ ವೇದಿತಬ್ಬತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಪವಿಚಯುಪಾಯಂ ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣಂ ಪದತ್ಥವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋಳಸಹಾರಾ’’ತಿ ಗಾಥಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಸೋಳಸ ಹಾರಾ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಸೋಳಸಹಾರಾ. ಪಞ್ಚನಯಾ ಅಟ್ಠಾರಸಮೂಲಪದಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಥ ವಾ ಸೋಳಸ ಹಾರಾ ಸೋಳಸಹಾರಾ. ಏವಂ ಇತರತ್ಥಾಪಿ. ಹಾರನಯಮೂಲಪದಾನಿ ಏವ ಹಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಚ ಭಾಸಿತಾನಿ ನೇತ್ತೀತಿ. ಸಾಸನಸ್ಸ ಪರಿಯೇಟ್ಠೀತಿ ಸಾಸನಸ್ಸ ಅತ್ಥಪರಿಯೇಸನಾ, ಪರಿಯತ್ತಿಸಾಸನಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಸಕಲಸ್ಸೇವ ವಾ ಸಾಸನಸ್ಸ ಅತ್ಥವಿಚಾರಣಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಟಿಪತ್ತಿಪಟಿವೇಧೇಪಿ ಹಿ ನೇತ್ತಿನಯಾನುಸಾರೇನ ಅಧಿಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ. ಮಹಕಚ್ಚಾನೇನಾತಿ ಕಚ್ಚೋತಿ ಪುರಾತನೋ ಇಸಿ, ತಸ್ಸ ವಂಸಾಲಙ್ಕಾರಭೂತೋಯಂ ಮಹಾಥೇರೋ ‘‘ಕಚ್ಚಾನೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಮಹಕಚ್ಚಾನೋತಿ ಪನ ಪೂಜಾವಚನಂ, ಯಥಾ ಮಹಾಮೋಗ್ಗಲ್ಲಾನೋತಿ, ‘‘ಕಚ್ಚಾಯನಗೋತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಅಯಞ್ಚ ಗಾಥಾ ನೇತ್ತಿಂ ಸಙ್ಗಾಯನ್ತೇಹಿ ಪಕರಣತ್ಥಸಙ್ಗಣ್ಹನವಸೇನ ಠಪಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಯಥಾ ಚಾಯಂ, ಏವಂ ಹಾರವಿಭಙ್ಗವಾರೇ ತಂತಂಹಾರನಿದ್ದೇಸನಿಗಮನೇ ‘‘ತೇನಾಹ ಆಯಸ್ಮಾ’’ತಿಆದಿವಚನಂ, ಹಾರಾದಿಸಮುದಾಯಭೂತಾಯಂ ನೇತ್ತಿಯಂ ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಸಮುದಾಯೇ ಚ ಸುತ್ತೇ ಕಿಂ ಕೇನ ವಿಚಿಯತೀತಿ ವಿಚಾರಣಾಯಂ ಆಹ – ‘‘ಹಾರಾ ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಚಯೋ’’ತಿಆದಿ.

ತತ್ಥ ಸೋಳಸಪಿ ಹಾರಾ ಮೂಲಪದನಿದ್ಧಾರಣಮನ್ತರೇನ ಬ್ಯಞ್ಜನಮುಖೇನೇವ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣನಾ ಹೋನ್ತಿ, ನ ನಯಾ ವಿಯ ಮೂಲಪದಸಙ್ಖಾತಸಭಾವಧಮ್ಮನಿದ್ಧಾರಣಮುಖೇನಾತಿ ತೇ ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಚಯೋ ಸುತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ. ಅತ್ಥನಯಾ ಪನ ಯಥಾವುತ್ತಅತ್ಥಮುಖೇನೇವ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಮ್ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ನಯಾ ತಯೋ ಚ ಸುತ್ತತ್ಥೋ’’ತಿ. ಅಯಞ್ಚ ವಿಚಾರಣಾ ಪರತೋಪಿ ಆಗಮಿಸ್ಸತಿ. ಕೇಚಿ ‘‘ನಯೋ ಚಾ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತಂ ನ ಸುನ್ದರಂ. ಉಭಯಂ ಪರಿಗ್ಗಹೀತನ್ತಿ ಹಾರಾ ನಯಾ ಚಾತಿ ಏತಂ ಉಭಯಂ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ಪರಿಸಮನ್ತತೋ ಗಹಿತಂ ಸಬ್ಬಥಾ ಸುತ್ತೇ ಯೋಜಿತಂ. ವುಚ್ಚತಿ ಸುತ್ತಂ ವದತಿ ಸಂವಣ್ಣೇತಿ. ಕಥಂ? ಯಥಾಸುತ್ತಂ ಸುತ್ತಾನುರೂಪಂ, ಯಂ ಸುತ್ತಂ ಯಥಾ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬಂ, ತಥಾ ಸಂವಣ್ಣೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಂ ಯಂ ಸುತ್ತನ್ತಿ ವಾ ಯಥಾಸುತ್ತಂ, ಸಬ್ಬಂ ಸುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ನೇತ್ತಿನಯೇನ ಹಿ ಸಂವಣ್ಣೇತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಂ ನಾಮ ಸುತ್ತಂ ನತ್ಥೀತಿ.

ಇದಾನಿ ಯಂ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಸಾಸನವರಂ ವಿದೂಹಿ ಞೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ, ತತ್ಥ ನೇತ್ತಿಸಂವಣ್ಣನಾಯ ವಿಸಯಭೂತಂ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಮೇವ ಪಕಾರನ್ತರೇನ ನಿಯಮೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಾ ಚೇವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಅತ್ಥೇಸು ಕತಪರಿಚ್ಛೇದೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಪ್ಪಬನ್ಧೋ ದೇಸನಾ, ಯೋ ಪಾಠೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತದತ್ಥೋ ದೇಸಿತಂ ತಾಯ ದೇಸನಾಯ ಪಬೋಧಿತತ್ತಾ. ತದುಭಯಞ್ಚ ವಿಮುತ್ತಾಯತನಸೀಸೇನ ಪರಿಚಯಂ ಕರೋನ್ತಾನಂ ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನಪರಿಯೋಸಾನಾನಂ ಸಮ್ಪತ್ತೀನಂ ಹೇತುಭಾವತೋ ಏಕನ್ತೇನ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ, ತದುಭಯವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ವಾ ಞೇಯ್ಯಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ತದೇವ ದ್ವಯಂ ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ಯಾ ಚೇವ…ಪೇ… ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ. ತತ್ರಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಜಾನನೇ ಸಾಧೇತಬ್ಬೇ, ನಿಪ್ಫಾದೇತಬ್ಬೇ ಚೇತಂ ಭುಮ್ಮಂ. ಅಯಮಾನುಪುಬ್ಬೀತಿ ಅಯಂ ವಕ್ಖಮಾನಾ ಅನುಪುಬ್ಬಿ ಹಾರನಯಾನಂ ಅನುಕ್ಕಮೋ, ಅನುಕ್ಕಮೇನ ವಕ್ಖಮಾನಾ ಹಾರನಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ನವವಿಧಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯೇಟ್ಠೀತಿ ಸುತ್ತಾದಿವಸೇನ ನವಙ್ಗಸ್ಸ ಸಾಸನಸ್ಸ ಪರಿಯೇಸನಾ, ಅತ್ಥವಿಚಾರಣಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಾಮಿಅತ್ಥೇ ವಾ ಏತಂ ಪಚ್ಚತ್ತಂ ನವವಿಧಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯೇಟ್ಠಿಯಾ ಅನುಪುಬ್ಬೀತಿ. ಅಥ ವಾ ಅನುಪುಬ್ಬೀತಿ ಕರಣತ್ಥೇ ಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾವುತ್ತವಿಜಾನನೇ ಸಾಧೇತಬ್ಬೇ ವಕ್ಖಮಾನಾಯ ಹಾರನಯಾನುಪುಬ್ಬಿಯಾ ಅಯಂ ನವವಿಧಸುತ್ತನ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಪರಿಯೇಸನಾತಿ.

ಏತ್ಥಾಹ – ಕಥಂ ಪನೇತ್ಥ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಾದೀನಂ ಸುತ್ತಭಾವೋ, ಸುತ್ತಭಾವೇ ಚ ತೇಸಂ ಕಥಂ ಸಾಸನಸ್ಸ ನವಙ್ಗಭಾವೋ. ಯಞ್ಚ ಸಙ್ಗಹೇಸು ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಸಗಾಥಕಂ ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ, ನಿಗ್ಗಾಥಕಂ ಸುತ್ತಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣ’’ನ್ತಿ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಸುತ್ತಙ್ಗಮೇವ ನ ಸಿಯಾ. ಅಥಾಪಿ ವಿಸುಂ ಸುತ್ತಙ್ಗಂ ಸಿಯಾ, ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀನಂ (ಖು. ಪಾ. ೫.೧ ಆದಯೋ; ಸು. ನಿ. ೨೬೧ ಆದಯೋ) ಸುತ್ತಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ನ ಸಿಯಾ, ಗಾಥಾಭಾವತೋ ಧಮ್ಮಪದಾದೀನಂ ವಿಯ, ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ವಾ ಸಿಯಾ, ಸಗಾಥಕತ್ತಾ ಸಗಾಥಾವಗ್ಗಸ್ಸ ವಿಯ, ತಥಾ ಉಭತೋವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು ಸಗಾಥಕಪ್ಪದೇಸಾನನ್ತಿ. ವುಚ್ಚತೇ –

ಸುತ್ತನ್ತಿ ಸಾಮಞ್ಞವಿಧಿ, ವಿಸೇಸವಿಧಯೋ ಪರೇ;

ಸನಿಮಿತ್ತಾ ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ, ಸಹತಾಞ್ಞೇನ ನಾಞ್ಞತೋ.

ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ಹಿ ಬುದ್ಧವಚನಸ್ಸ ಸುತ್ತನ್ತಿ ಅಯಂ ಸಾಮಞ್ಞವಿಧಿ. ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಏತ್ತಕಂ ತಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಸುತ್ತಾಗತಂ ಸುತ್ತಪರಿಯಾಪನ್ನಂ (ಪಾಚಿ. ೧೨೪೨), ಸಾವತ್ಥಿಯಾ ಸುತ್ತವಿಭಙ್ಗೇ, ಸಕವಾದೇ ಪಞ್ಚ ಸುತ್ತಸತಾನೀ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ ವಿನಯಾಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯತ್ತಿವಿಸೇಸೇಪಿ ಸುತ್ತವೋಹಾರೋ ದಿಸ್ಸತಿ. ತದೇಕದೇಸೇಸು ಪನ ಗೇಯ್ಯಾದಯೋ ವಿಸೇಸವಿಧಯೋ ತೇನ ತೇನ ನಿಮಿತ್ತೇನ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ. ತಥಾ ಹಿ ಗೇಯ್ಯಸ್ಸ ಸಗಾಥಕತ್ತಂ ತಬ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತಂ. ಲೋಕೇಪಿ ಹಿ ಸಸಿಲೋಕಂ ಸಗಾಥಕಂ ಚುಣ್ಣಿಯಗನ್ಥಂ ಗೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ. ಗಾಥಾವಿರಹೇ ಪನ ಸತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಭಾವೋ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಸ್ಸ. ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಞ್ಹಿ ‘‘ಬ್ಯಾಕರಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಬ್ಯಾಕರಣಮೇವ ವೇಯ್ಯಾಕರಣನ್ತಿ. ಏವಂ ಸನ್ತೇ ಸಗಾಥಕಾದೀನಮ್ಪಿ ಪಞ್ಹಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಸೇನ ಪವತ್ತಾನಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಭಾವೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ? ನಾಪಜ್ಜತಿ, ಗೇಯ್ಯಾದಿಸಞ್ಞಾನಂ ಅನೋಕಾಸಭಾವತೋ ‘‘ಗಾಥಾವಿರಹೇ ಸತೀ’’ತಿ ವಿಸೇಸಿತತ್ತಾ ಚ. ತಥಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಪದಾದೀಸು ಕೇವಲಂ ಗಾಥಾಬನ್ಧೇಸು ಸಗಾಥಕತ್ತೇಪಿ ಸೋಮನಸ್ಸಞಾಣಮಯಿಕಗಾಥಾಯುತ್ತೇಸು ‘‘ವುತ್ತಞ್ಹೇತ’’ನ್ತಿಆದಿವಚನಸಮ್ಬನ್ಧೇಸು ಅಬ್ಭುತಧಮ್ಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೇಸು ಚ ಸುತ್ತವಿಸೇಸೇಸು ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಗಾಥಾಉದಾನಇತಿವುತ್ತಕಅಬ್ಭುತಧಮ್ಮಸಞ್ಞಾ ಪತಿಟ್ಠಿತಾ, ತಥಾ ಸತಿಪಿ ಗಾಥಾಬನ್ಧಭಾವೇ ಭಗವತೋ ಅತೀತಾಸು ಜಾತೀಸು ಚರಿಯಾನುಭಾವಪ್ಪಕಾಸಕೇಸು ಜಾತಕಸಞ್ಞಾ. ಸತಿಪಿ ಪಞ್ಹಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಭಾವೇ ಸಗಾಥಕತ್ತೇ ಚ ಕೇಸುಚಿ ಸುತ್ತನ್ತೇಸು ವೇದಸ್ಸ ಲಭಾಪನತೋ ವೇದಲ್ಲಸಞ್ಞಾ ಪತಿಟ್ಠಿತಾತಿ ಏವಂ ತೇನ ತೇನ ಸಗಾಥಕತ್ತಾದಿನಾ ನಿಮಿತ್ತೇನ ತೇಸು ತೇಸು ಸುತ್ತವಿಸೇಸೇಸು ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಾದಿಸಞ್ಞಾ ಪತಿಟ್ಠಿತಾತಿ ವಿಸೇಸವಿಧಯೋ ಸುತ್ತಙ್ಗತೋ ಪರೇ ಗೇಯ್ಯಾದಯೋ.

ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಾದಿನಿಮಿತ್ತರಹಿತಂ ಸುತ್ತಂ, ತಂ ಸುತ್ತಙ್ಗಂ ವಿಸೇಸಸಞ್ಞಾಪರಿಹಾರೇನ ಸಾಮಞ್ಞಸಞ್ಞಾಯ ಪವತ್ತನತೋತಿ. ನನು ಚ ಸಗಾಥಕಂ ಸುತ್ತಂ ಗೇಯ್ಯಂ, ನಿಗ್ಗಾಥಕಂ ಸುತ್ತಂ ವೇಯ್ಯಾಕರಣನ್ತಿ ಸುತ್ತಙ್ಗಂ ನ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಚೋದನಾ ತದವತ್ಥಾ ಏವಾತಿ? ನ ತದವತ್ಥಾ, ಸೋಧಿತತ್ತಾ. ಸೋಧಿತಞ್ಹಿ ಪುಬ್ಬೇ ಗಾಥಾವಿರಹೇ ಸತಿ ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಭಾವೋ ವೇಯ್ಯಾಕರಣಸ್ಸ ತಬ್ಭಾವನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ. ಯಞ್ಚ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಗಾಥಾಭಾವತೋ ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀನಂ ಸುತ್ತಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ನ ಸಿಯಾ’’ತಿ, ತಮ್ಪಿ ನ, ನಿರುಳ್ಹತ್ತಾ. ನಿರುಳ್ಹೋ ಹಿ ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀಸು ಸುತ್ತಭಾವೋ, ನ ಹಿ ತಾನಿ ಧಮ್ಮಪದಬುದ್ಧವಂಸಾದಯೋ ವಿಯ ಗಾಥಾಭಾವೇನ ಪಞ್ಞಾತಾನಿ, ಕಿನ್ತು ಸುತ್ತಭಾವೇನೇವ. ತೇನೇವ ಹಿ ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ‘‘ಸುತ್ತನಾಮಕ’’ನ್ತಿ ನಾಮಗ್ಗಹಣಂ ಕತಂ.

ಯಂ ಪನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಗಾಥಕತ್ತಾ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ವಾ ಸಿಯಾ’’ತಿ, ತದಪಿ ನತ್ಥಿ, ಯಸ್ಮಾ ಸಹತಾಞ್ಞೇನ. ಸಹ ಗಾಥಾಹೀತಿ ಹಿ ಸಗಾಥಕಂ. ಸಹಭಾವೋ ಚ ನಾಮ ಅತ್ಥತೋ ಅಞ್ಞೇನ ಹೋತಿ, ನ ಚ ಮಙ್ಗಲಸುತ್ತಾದೀಸು ಗಾಥಾವಿನಿಮುತ್ತೋ ಕೋಚಿ ಸುತ್ತಪ್ಪದೇಸೋ ಅತ್ಥಿ. ಯೋ ಸಹ ಗಾಥಾಹೀತಿ ವುಚ್ಚೇಯ್ಯ, ನ ಚ ಸಮುದಾಯೋ ನಾಮ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥಿ. ಯದಪಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಉಭತೋವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು ಸಗಾಥಕಪ್ಪದೇಸಾನಂ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಸಙ್ಗಹೋ ಸಿಯಾ’’ತಿ, ತದಪಿ ನ ಅಞ್ಞತೋ. ಅಞ್ಞಾ ಏವ ಹಿ ತಾ ಗಾಥಾ, ಜಾತಕಾದಿಪರಿಯಾಪನ್ನತ್ತಾ. ಅತೋ ನ ತಾಹಿ ಉಭತೋವಿಭಙ್ಗಾದೀನಂ ಗೇಯ್ಯಙ್ಗಭಾವೋತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತಾದೀನಂ ಅಙ್ಗಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಸಙ್ಕರಾಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಬುದ್ಧವಚನಂ ಯಥಾವುತ್ತನಯೇನ ಅತ್ಥಾನಂ ಸೂಚನಾದಿಅತ್ಥೇನ ಸುತ್ತನ್ತ್ವೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ನವವಿಧಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯೇಟ್ಠೀ’’ತಿ.

ಸಙ್ಗಹವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨. ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ

೧. ಏವಂ ಸಙ್ಗಹವಾರೇನ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ದಸ್ಸಿತೇ ಹಾರಾದಯೋ ಇದಾನಿ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೇ ಸೋಳಸ ಹಾರಾ’’ತಿಆದಿದೇಸನಾ ಆರದ್ಧಾ. ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ಯಂ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಸೋಳಸಹಾರಾ ನೇತ್ತೀ’’ತಿ, ತಸ್ಮಿಂ ವಚನೇ, ತಿಸ್ಸಂ ವಾ ಗಾಥಾಯಂ, ಯಾನಿ ಹಾರನಯಮೂಲಪದಾನಿ ಉದ್ಧಟಾನಿ, ತೇಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕತಮೇತಿ ಪುಚ್ಛಾವಚನಂ. ಪುಚ್ಛಾ ಚ ನಾಮೇಸಾ ಪಞ್ಚವಿಧಾ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾಪುಚ್ಛಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾಪುಚ್ಛಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾತಿ. ತಾಸು ಅಯಂ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ. ಸೋಳಸಾತಿ ಗಣನವಸೇನ ಪರಿಚ್ಛೇದೋ. ತೇನ ನೇಸಂ ನ ತತೋ ಉದ್ಧಂ ಅಧೋ ಚಾತಿ ಏತಪರಮತಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸಾ ಚೇತಪರಮತಾ ಪರತೋ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ. ಹಾರಾತಿ ಗಣನವಸೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಂ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ದಸ್ಸನಂ. ದೇಸನಾ ವಿಚಯೋತಿಆದಿ ಸರೂಪದಸ್ಸನಂ.

ತತ್ಥ ಕೇನಟ್ಠೇನ ಹಾರಾ? ಹರೀಯನ್ತಿ ಏತೇಹಿ, ಏತ್ಥ ವಾ ಸುತ್ತಗೇಯ್ಯಾದಿವಿಸಯಾ ಅಞ್ಞಾಣಸಂಸಯವಿಪಲ್ಲಾಸಾತಿ ಹಾರಾ, ಹರನ್ತಿ ವಾ ಸಯಂ ತಾನಿ, ಹರಣಮತ್ತಮೇವ ವಾತಿ ಹಾರಾ ಫಲೂಪಚಾರೇನ. ಅಥ ವಾ ಹರೀಯನ್ತಿ ವೋಹರೀಯನ್ತಿ ಧಮ್ಮಸಂವಣ್ಣಕಧಮ್ಮಪಟಿಗ್ಗಾಹಕೇಹಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ದಾನಗ್ಗಹಣವಸೇನಾತಿ ಹಾರಾ. ಅಥ ವಾ ಹಾರಾ ವಿಯಾತಿ ಹಾರಾ. ಯಥಾ ಹಿ ಅನೇಕರತನಾವಲಿಸಮೂಹೋ ಹಾರಸಙ್ಖಾತೋ ಅತ್ತನೋ ಅವಯವಭೂತರತನಸಮ್ಫಸ್ಸೇಹಿ ಸಮುಪ್ಪಜ್ಜನೀಯಮಾನಹಿಲಾದಸುಖೋ ಹುತ್ವಾ ತದುಪಭೋಗೀಜನಸರೀರಸನ್ತಾಪಂ ನಿದಾಘಪರಿಳಾಹುಪಜನಿತಂ ವೂಪಸಮೇತಿ, ಏವಮೇತೇಪಿ ನಾನಾವಿಧಪರಮತ್ಥರತನಪ್ಪಬನ್ಧಾ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸಾ ಅತ್ತನೋ ಅವಯವಭೂತಪರಮತ್ಥರತನಾಧಿಗಮೇನ ಸಮುಪ್ಪಾದಿಯಮಾನನಿಬ್ಬುತಿಸುಖಾ ಧಮ್ಮಪಟಿಗ್ಗಾಹಕಜನಹದಯಪರಿತಾಪಂ ಕಾಮರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಹೇತುಕಂ ವೂಪಸಮೇನ್ತೀತಿ. ಅಥ ವಾ ಹಾರಯನ್ತಿ ಅಞ್ಞಾಣಾದೀನಂ ಹಾರಂ ಅಪಗಮಂ ಕರೋನ್ತಿ ಆಚಿಕ್ಖನ್ತೀತಿ ವಾ ಹಾರಾ. ಅಥ ವಾ ಸೋತುಜನಚಿತ್ತಸ್ಸ ಹರಣತೋ ರಮಣತೋ ಚ ಹಾರಾ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ, ಯಥಾ – ‘‘ಭವೇಸು ವನ್ತಗಮನೋ ಭಗವಾ’’ತಿ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೧.೧೪೪; ಪಾರಾ. ಅಟ್ಠ. ೧.೧ ವೇರಞ್ಜಕಣ್ಡವಣ್ಣನಾ). ಅಯಂ ತಾವ ಹಾರಾನಂ ಸಾಧಾರಣತೋ ಅತ್ಥೋ.

ಅಸಾಧಾರಣತೋ ಪನ ದೇಸೀಯತಿ ಸಂವಣ್ಣೀಯತಿ ಏತಾಯ ಸುತ್ತತ್ಥೋತಿ ದೇಸನಾ, ದೇಸನಾಸಹಚರಣತೋ ವಾ ದೇಸನಾ. ನನು ಚ ಅಞ್ಞೇಪಿ ಹಾರಾ ದೇಸನಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನತೋ ದೇಸನಾಸಹಚಾರಿನೋವಾತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಅಯಂ ಪನ ಹಾರೋ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಯಥಾರುತವಸೇನೇವ ವಿಞ್ಞಾಯಮಾನೋ ದೇಸನಾಯ ಸಹ ಚರತೀತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಅರಹತಿ, ನ ತಥಾ ಪರೇ. ನ ಹಿ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವನಿಸ್ಸರಣಾದಿಸನ್ದಸ್ಸನರಹಿತಾ ಸುತ್ತದೇಸನಾ ಅತ್ಥಿ. ಅಸ್ಸಾದಾದಿಸನ್ದಸ್ಸನವಿಭಾವನಲಕ್ಖಣೋ ಚಾಯಂ ಹಾರೋತಿ.

ವಿಚಿಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಪದಪಞ್ಹಾದಯೋ, ವಿಚಿತಿ ಏವ ವಾ ತೇಸನ್ತಿ ವಿಚಯೋ. ಪಾಳಿಯಂ ಪನ ವಿಚಿನತೀತಿ ವಿಚಯೋತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋ.

ಯುತ್ತೀತಿ ಉಪಪತ್ತಿಸಾಧನಯುತ್ತಿ, ಇಧ ಪನ ಯುತ್ತಿವಿಚಾರಣಾ ಯುತ್ತಿ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ ‘‘ರೂಪಭವೋ ರೂಪ’’ನ್ತಿ ಯಥಾ, ಯುತ್ತಿಸಹಚರಣತೋ ವಾ. ಇಧಾಪಿ ದೇಸನಾಹಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬೋ.

ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ, ಇಧಾಪಿ ಪದಟ್ಠಾನವಿಚಾರಣಾತಿಆದಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಲಕ್ಖೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ಧಮ್ಮಾ ಅವುತ್ತಾಪಿ ಏಕವಚನೇನಾತಿ ಲಕ್ಖಣಂ.

ವಿಯೂಹೀಯನ್ತಿ ವಿಭಾಗೇನ ಪಿಣ್ಡೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾತಿ ಬ್ಯೂಹೋ. ನಿಬ್ಬಚನಾದೀನಂ ಸುತ್ತೇ ದಸ್ಸಿಯಮಾನಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಬ್ಯೂಹೋತಿ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ, ಚತುನ್ನಂ ವಾ ಬ್ಯೂಹೋ ಏತ್ಥಾತಿ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ.

ಆವಟ್ಟೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಸಭಾಗಾ ವಿಸಭಾಗಾ ಚ ಧಮ್ಮಾ, ತೇಸಂ ವಾ ಆವಟ್ಟನನ್ತಿ ಆವಟ್ಟೋ.

ವಿಭಜೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣಾನಂ ಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಧಮ್ಮಾನಂ ಭೂಮಿಯೋತಿ ವಿಭತ್ತಿ, ವಿಭಜನಂ ವಾ ಏತೇಸಂ ಭೂಮಿಯಾತಿ ವಿಭತ್ತಿ.

ಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನ ಪರಿವತ್ತೀಯನ್ತಿ ಇಮಿನಾ, ಏತ್ಥ ವಾ ಸುತ್ತೇ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾ, ಪರಿವತ್ತನಂ ವಾ ತೇಸನ್ತಿ ಪರಿವತ್ತನೋ.

ವಿವಿಧಂ ವಚನಂ ಏಕಸ್ಸೇವತ್ಥಸ್ಸ ವಾಚಕಮೇತ್ಥಾತಿ ವಿವಚನಂ, ವಿವಚನಮೇವ ವೇವಚನಂ, ವಿವಿಧಂ ವುಚ್ಚತಿ ಏತೇನ ಅತ್ಥೋತಿ ವಾ ವಿವಚನಂ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಪಕಾರೇಹಿ ಪಭೇದತೋ ವಾ ಞಾಪೀಯನ್ತಿ ಇಮಿನಾ, ಏತ್ಥ ವಾ ಅತ್ಥಾತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿ.

ಓತಾರೀಯನ್ತಿ ಅನುಪ್ಪವೇಸೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಸುತ್ತಾಗತಾ ಧಮ್ಮಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಾದೀಸೂತಿ ಓತರಣೋ.

ಸೋಧೀಯನ್ತಿ ಸಮಾಧೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಸುತ್ತೇ ಪದಪದತ್ಥಪಞ್ಹಾರಮ್ಭಾತಿ ಸೋಧನೋ.

ಅಧಿಟ್ಠೀಯನ್ತಿ ಅನುಪವತ್ತೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸಭೂತಾ ಧಮ್ಮಾ ವಿನಾ ವಿಕಪ್ಪೇನಾತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ.

ಪರಿಕರೋತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖರೋತಿ ಫಲನ್ತಿ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ, ಹೇತು ಪಚ್ಚಯೋ ಚ, ಪರಿಕ್ಖಾರಂ ಆಚಿಕ್ಖತೀತಿ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ, ಹಾರೋ, ಪರಿಕ್ಖಾರವಿಸಯತ್ತಾ ಪರಿಕ್ಖಾರಸಹಚರಣತೋ ವಾ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ.

ಸಮಾರೋಪೀಯನ್ತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಪದಟ್ಠಾನಾದಿಮುಖೇನ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಮಾರೋಪನೋ. ಸಬ್ಬತ್ಥ ಚ ಭಾವಸಾಧನವಸೇನಾಪಿ ಅತ್ಥೋ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ತಸ್ಸಾಪಿ ವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ತಸ್ಸಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಹಾರುದ್ದೇಸಸ್ಸ. ಅನುಗೀತೀತಿ ವುತ್ತಸ್ಸೇವತ್ಥಸ್ಸ ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಅನುಪಚ್ಛಾ ಗಾಯನಗಾಥಾ, ತಾಸು ಓಸಾನಗಾಥಾಯ ಅತ್ಥತೋ ಅಸಂಕಿಣ್ಣಾತಿ ಪದತ್ಥೇನ ಸಙ್ಕರರಹಿತಾ, ತೇನ ಯದಿಪಿ ಕೇಚಿ ಹಾರಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅವಿಸಿಟ್ಠಾ ವಿಯ ದಿಸ್ಸನ್ತಿ, ತಥಾಪಿ ತೇಸಂ ಅತ್ಥತೋ ಸಙ್ಕರೋ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸೋ ಚ ನೇಸಂ ಅಸಙ್ಕರೋ ಲಕ್ಖಣನಿದ್ದೇಸೇ ಸುಪಾಕಟೋ ಹೋತಿ. ಏತೇಸಞ್ಚೇವಾತಿ ಏತೇಸಂ ಸೋಳಸನ್ನಂ ಹಾರಾನಂ. ಯಥಾ ಅಸಙ್ಕರೋ, ತಥಾ ಚೇವ ಭವತಿ. ಕಿಂ ಭವತಿ? ವಿತ್ಥಾರತಯಾ ವಿತ್ಥಾರೇನ. ನಯವಿಭತ್ತಿ ನಯೇನ ಉಪಾಯೇನ ಞಾಯೇನ ವಿಭಾಗೋ. ಏತೇನ ತಂ ಏವ ಅಸಙ್ಕಿಣ್ಣತಂ ವಿಭಾವೇತಿ. ಕೇಚಿ ‘‘ವಿತ್ಥಾರನಯಾ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತಂ ನ ಸುನ್ದರಂ, ಅಯಞ್ಚ ಗಾಥಾ ಕೇಸುಚಿ ಪೋತ್ಥಕೇಸು ನತ್ಥಿ.

೨. ಏವಂ ಹಾರೇ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ನಯೇ ಉದ್ದಿಸಿತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೇ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ನಯನ್ತಿ ಸಂಕಿಲೇಸೇ ವೋದಾನಾನಿ ಚ ವಿಭಾಗತೋ ಞಾಪೇನ್ತೀತಿ ನಯಾ, ನೀಯನ್ತಿ ವಾ ತಾನಿ ಏತೇಹಿ, ಏತ್ಥ ವಾತಿ ನಯಾ, ನಯನಮತ್ತಮೇವ ವಾತಿ ನಯಾ, ನೀಯನ್ತಿ ವಾ ಸಯಂ ಧಮ್ಮಕಥಿಕೇಹಿ ಉಪನೀಯನ್ತಿ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಪವಿಚಯತ್ಥನ್ತಿ ನಯಾ. ಅಥ ವಾ ನಯಾ ವಿಯಾತಿ ನಯಾ. ಯಥಾ ಹಿ ಏಕತ್ತಾದಯೋ ನಯಾ ಸಮ್ಮಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿಯಮಾನಾ ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಾನಂ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಸಮ್ಬನ್ಧವಿಭಾಗಬ್ಯಾಪಾರವಿರಹಾನುರೂಪಫಲಭಾವದಸ್ಸನೇನ ಅಸಙ್ಕರತೋ ಸಮ್ಮುತಿಸಚ್ಚಪರಮತ್ಥಸಚ್ಚಾನಂ ಸಭಾವಂ ಪವೇದಯನ್ತಾ ಪರಮತ್ಥಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ, ಏವಮೇತೇಪಿ ಕಣ್ಹಸುಕ್ಕಸಪ್ಪಟಿಭಾಗಧಮ್ಮವಿಭಾಗದಸ್ಸನೇನ ಅವಿಪರೀತಸುತ್ತತ್ಥಾವಬೋಧಾಯ ಅಭಿಸಮ್ಭುಣನ್ತಾ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ. ಅಥ ವಾ ಪರಿಯತ್ತಿಅತ್ಥಸ್ಸ ನಯನತೋ ಸಂಕಿಲೇಸತೋ ಯಮನತೋ ಚ ನಯಾ ನಿರುತ್ತಿನಯೇನ.

ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟೋತಿಆದೀಸು ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಸ್ಸ ವಿಯ ಆವಟ್ಟೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟೋ, ಯಥಾ ಹಿ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟೋ ಅನ್ತೋಠಿತೇನ ಪಧಾನಾವಯವೇನ ಬಹಿದ್ಧಾ ಆವಟ್ಟತಿ, ಏವಮಯಮ್ಪಿ ನಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಥ ವಾ ನನ್ದಿಯಾ ತಣ್ಹಾಯ ಪಮೋದಸ್ಸ ವಾ ಆವಟ್ಟೋ ಏತ್ಥಾತಿ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟೋ. ತೀಹಿ ಅವಯವೇಹಿ ಲೋಭಾದೀಹಿ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇ ಅಲೋಭಾದೀಹಿ ಚ ವೋದಾನಪಕ್ಖೇ ಪುಕ್ಖಲೋ ಸೋಭನೋತಿ ತಿಪುಕ್ಖಲೋ. ಅಸನ್ತಾಸನಜವಪರಕ್ಕಮಾದಿವಿಸೇಸಯೋಗೇನ ಸೀಹೋ ಭಗವಾ, ತಸ್ಸ ವಿಕ್ಕೀಳಿತಂ ದೇಸನಾವಚೀಕಮ್ಮಭೂತೋ ವಿಹಾರೋತಿ ಕತ್ವಾ ವಿಪಲ್ಲಾಸತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖಪರಿದೀಪನತೋ ಸೀಹಸ್ಸ ವಿಕ್ಕೀಳಿತಂ ಏತ್ಥಾತಿ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತೋ, ನಯೋ. ಬಲವಿಸೇಸಯೋಗದೀಪನತೋ ವಾ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತಸದಿಸತ್ತಾ ನಯೋ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತೋ. ಬಲವಿಸೇಸೋ ಚೇತ್ಥ ಸದ್ಧಾದಿಬಲಂ, ದಸಬಲಾನಿ ಏವ ವಾ. ಅತ್ಥನಯತ್ತಯದಿಸಾಭಾವೇನ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಾನಂ ಆಲೋಚನಂ ದಿಸಾಲೋಚನಂ. ತಥಾ ಆಲೋಚಿತಾನಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ಥನಯತ್ತಯಯೋಜನೇ ಸಮಾನಯನತೋ ಅಙ್ಕುಸೋ ವಿಯ ಅಙ್ಕುಸೋ. ಗಾಥಾಸು ಲಞ್ಜೇತಿ ಪಕಾಸೇತಿ ಸುತ್ತತ್ಥನ್ತಿ ಲಞ್ಜಕೋ, ನಯೋ ಚ ಸೋ ಲಞ್ಜಕೋ ಚಾತಿ ನಯಲಞ್ಜಕೋ. ಗತಾತಿ ಞಾತಾ, ಮತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೋ ಏವ ವಾ ಪಾಠೋ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೩. ಏವಂ ನಯೇಪಿ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಮೂಲಪದಾನಿ ಉದ್ದಿಸಿತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾನೀ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಮೂಲಾನಿ ಚ ತಾನಿ ನಯಾನಂ ಪಟ್ಠಾನಭಾಗಾನಞ್ಚ ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವತೋ ಪದಾನಿ ಚ ಅಧಿಗಮೂಪಾಯಭಾವತೋ ಕೋಟ್ಠಾಸಭಾವತೋ ಚಾತಿ ಮೂಲಪದಾನಿ. ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ, ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ವಾ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ ಸಲನತೋ ವಿದ್ಧಂಸನತೋ, ಕುಸಾನಂ ವಾ ರಾಗಾದೀನಂ ಲವನತೋ, ಕುಸಾ ವಿಯ ವಾ ಲವನತೋ, ಕುಸೇನ ವಾ ಞಾಣೇನ ಲಾತಬ್ಬತೋ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತೋ ಕುಸಲಾನಿ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಅಕುಸಲಾನೀತಿ ಪದತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಏವಂ ಗಣನಪರಿಚ್ಛೇದತೋ ಜಾತಿಭೇದತೋ ಚ ಮೂಲಪದಾನಿ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಂಯೇವ ಪಠಮಂ ಉದ್ದಿಸತಿ ‘‘ತಣ್ಹಾ’’ತಿಆದಿನಾ. ತತ್ಥ ತಸತಿ ಪರಿತಸತೀತಿ ತಣ್ಹಾ. ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತಿ, ವಿನ್ದಿಯಂ ನ ವಿನ್ದತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ವಿಜ್ಜಾಪಟಿಪಕ್ಖಾತಿ ವಾ ಅವಿಜ್ಜಾ. ಲುಬ್ಭನ್ತಿ ತೇನ, ಸಯಂ ವಾ ಲುಬ್ಭತಿ, ಲುಬ್ಭನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ಸೋತಿ ಲೋಭೋ. ದೋಸಮೋಹೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಸುಭೇ ‘‘ಸುಭ’’ನ್ತಿ ಪವತ್ತಾ ಸಞ್ಞಾ ಸುಭಸಞ್ಞಾ. ಸುಖಸಞ್ಞಾದೀಸುಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸಙ್ಗಹನ್ತಿ ಗಣನಂ. ಸಮೋಸರಣನ್ತಿ ಸಮೋರೋಪನಂ.

ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಸಮೇತೀತಿ ಸಮಥೋ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀಹಿ ವಿವಿಧೇಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಪಸ್ಸತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ಅಲೋಭಾದಯೋ ಲೋಭಾದಿಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಅಸುಭೇ ‘‘ಅಸುಭ’’ನ್ತಿ ಪವತ್ತಾ ಸಞ್ಞಾ ಅಸುಭಸಞ್ಞಾ, ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ. ಸಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ಹಿ ದೇಸನಾ. ದುಕ್ಖಸಞ್ಞಾದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಇದಂ ಉದ್ದಾನನ್ತಿ ಇದಂ ವುತ್ತಸ್ಸೇವ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣಭಾವೇನ ನಸ್ಸಿತುಂ ಅದತ್ವಾ ಉದ್ಧಂ ದಾನಂ ರಕ್ಖಣಂ ಉದ್ದಾನಂ, ಸಙ್ಗಹವಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಕಿಲೇಸಭೂಮೀತಿ ಸಂಕಿಲೇಸಭೂಮಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನತ್ತಾ. ಕುಸಲಾನಂ ಯಾನಿ ತೀಣಿ ಮೂಲಾನಿ. ‘‘ಕುಸಲಾನೀ’’ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ. ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾತಿ ಅಸುಭಸಞ್ಞಾದಯೋ ಸನ್ಧಾಯಾಹ. ಇನ್ದ್ರಿಯಭೂಮೀತಿ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ವಿಮುತ್ತಿಪರಿಪಾಚನಿನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸಮೋಸರಣಟ್ಠಾನತ್ತಾ ವುತ್ತಂ. ಯುಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಯೋಜೀಯನ್ತಿ. ಖೋತಿ ಪದಪೂರಣೇ, ಅವಧಾರಣತ್ಥೇ ವಾ ನಿಪಾತೋ. ತೇನ ಏತೇ ಏವಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಅಟ್ಠಾರಸೇವಾತಿ ವಾ. ಮೂಲಪದಾತಿ ಮೂಲಪದಾನಿ, ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ವಾ.

ಉದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩. ನಿದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ

೪. ಏವಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠೇ ಹಾರಾದಯೋ ನಿದ್ದಿಸಿತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಉದ್ದೇಸಪಾಠೇ. ಸಙ್ಖೇಪತೋ ನೇತ್ತಿ ಕಿತ್ತಿತಾತಿ ಸಮಾಸತೋ ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣಂ ಕಥಿತಂ. ಹಾರನಯಮೂಲಪದಾನಞ್ಹಿ ಸರೂಪದಸ್ಸನಂ ಉದ್ದೇಸಪಾಠೇನ ಕತನ್ತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ಹಾರನಯಾನಂ –

ಸಾಮಞ್ಞತೋ ವಿಸೇಸೇನ, ಪದತ್ಥೋ ಲಕ್ಖಣಂ ಕಮೋ;

ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಹೇತ್ವಾದೀ, ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಹಿ ವಿಞ್ಞುನಾ.

ತೇಸು ಅವಿಸೇಸತೋ ವಿಸೇಸತೋ ಚ ಹಾರನಯಾನಂ ಅತ್ಥೋ ದಸ್ಸಿತೋ. ಲಕ್ಖಣಾದೀಸು ಪನ ಅವಿಸೇಸತೋ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಹಾರಾ ನಯಾ ಚ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಮುಖೇನ ನವಙ್ಗಸ್ಸ ಸಾಸನಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಲಕ್ಖಣಾ. ವಿಸೇಸತೋ ಪನ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಹಾರಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಚ ಲಕ್ಖಣಂ ನಿದ್ದೇಸೇ ಏವ ಕಥಯಿಸ್ಸಾಮ. ಕಮಾದೀನಿ ಚ ಯಸ್ಮಾ ನೇಸಂ ಲಕ್ಖಣೇಸು ಞಾತೇಸು ವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಾನಿಪಿ ನಿದ್ದೇಸತೋ ಪರತೋ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮ.

ಹಾರಸಙ್ಖೇಪೋ

೧. ಯಾ ಪನ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವತಾತಿಆದಿಕಾ ನಿದ್ದೇಸಗಾಥಾ, ತಾಸು ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವತಾತಿ ಅಸ್ಸಾದೋ ಆದೀನವತಾತಿ ಪದವಿಭಾಗೋ. ಆದೀನವತಾತಿ ಚ ಆದೀನವೋ ಏವ. ಕೇಚಿ ‘‘ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವತೋ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತಂ ನ ಸುನ್ದರಂ. ತತ್ಥ ಅಸ್ಸಾದೀಯತೀತಿ ಅಸ್ಸಾದೋ, ಸುಖಂ ಸೋಮನಸ್ಸಞ್ಚ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಸುಖಂ ಸೋಮನಸ್ಸಂ, ಅಯಂ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಅಸ್ಸಾದೋ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೬೬; ಸಂ. ನಿ. ೩.೨೬). ಯಥಾ ಚೇತಂ ಸುಖಂ ಸೋಮನಸ್ಸಂ, ಏವಂ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ – ‘‘ಸೋ ತದಸ್ಸಾದೇತಿ ತಂ ನಿಕಾಮೇತೀ’’ತಿ ‘‘ರೂಪಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ತಂ ಆರಬ್ಭ ರಾಗೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ಪಟ್ಠಾ. ೧.೧.೪೨೪), ‘‘ಸಂಯೋಜನೀಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೫೩) ಚ. ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ಏತಾಯಾತಿ ವಾ ಅಸ್ಸಾದೋ, ತಣ್ಹಾ. ತಣ್ಹಾಯ ಹಿ ಕಾರಣಭೂತಾಯ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸುಖಮ್ಪಿ ಸುಖಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ. ಯಥಾ ಚ ತಣ್ಹಾ, ಏವಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾಪಿ. ವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ಹಿ ಸತ್ತಾ ಅನಿಟ್ಠಮ್ಪಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಇಟ್ಠಾಕಾರೇನ ಅಸ್ಸಾದೇನ್ತಿ, ಏವಂ ವೇದನಾಯ ಸಬ್ಬೇಸಂ ತೇಭೂಮಕಸಙ್ಖಾರಾನಂ ತಣ್ಹಾಯ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಞ್ಚ ಅಸ್ಸಾದವಿಚಾರೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಕಥಂ ಪನ ದುಕ್ಖಾದುಕ್ಖಮಸುಖವೇದನಾನಂ ಅಸ್ಸಾದನೀಯತಾತಿ? ವಿಪಲ್ಲಾಸತೋ ಸುಖಪರಿಯಾಯಸಬ್ಭಾವತೋ ಚ. ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಸುಖಾ ಖೋ, ಆವುಸೋ ವಿಸಾಖ, ವೇದನಾ ಠಿತಿಸುಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖಾ. ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ಠಿತಿದುಕ್ಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮಸುಖಾ, ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ ಞಾಣಸುಖಾ ಅಞ್ಞಾಣದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೫). ತತ್ಥ ವೇದನಾಯ ಅಟ್ಠಸತಪರಿಯಾಯವಸೇನ, ತೇಭೂಮಕಸಙ್ಖಾರಾನಂ ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡರೂಪಕಣ್ಡವಸೇನ, ತಣ್ಹಾಯ ಸಂಕಿಲೇಸವತ್ಥುವಿಭಙ್ಗೇ ನಿಕ್ಖೇಪಕಣ್ಡೇ ಚ ತಣ್ಹಾನಿದ್ದೇಸವಸೇನ, ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ಸುಖಸಞ್ಞಾದಿವಸೇನ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿದಿಟ್ಠಿಗತವಸೇನ ಚ ವಿಭಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಆದೀನವೋ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ವಾ ದುಕ್ಖತಾ. ಅಥ ವಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ತೇಭೂಮಕಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಆದೀನವೋ. ಆದೀನಂ ಅತಿವಿಯ ಕಪಣಂ ವಾತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಹಿ ಆದೀನವೋ, ಕಪಣಮನುಸ್ಸೋ, ಏವಂಸಭಾವಾ ಚ ತೇಭೂಮಕಾ ಧಮ್ಮಾ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಯೋಗೇನ. ಯತೋ ತತ್ಥ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾ ಆರದ್ಧವಿಪಸ್ಸಕಾನಂ ಯಥಾಭೂತನಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಾ, ಅಯಂ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಆದೀನವೋ’’ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಆದೀನವೋ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚನಿದ್ದೇಸಭೂತಾನಂ ಜಾತಿಯಾದೀನಂ ಅನಿಚ್ಚತಾದೀನಂ ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸಾಯ ಆಕಾರಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬೋ.

ನಿಸ್ಸರತಿ ಏತೇನಾತಿ ನಿಸ್ಸರಣಂ, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ. ನಿಸ್ಸರತೀತಿ ವಾ ನಿಸ್ಸರಣಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ಉಭಯಮ್ಪಿ ಸಾಮಞ್ಞನಿದ್ದೇಸೇನ ಏಕಸೇಸೇನ ವಾ ‘‘ನಿಸ್ಸರಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಪಿ-ಸದ್ದೋ ಪುರಿಮಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮಾನಞ್ಚ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ. ತತ್ಥ ಅರಿಯಮಗ್ಗಪಕ್ಖೇ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದೀನಂ ಸತ್ತತ್ತಿಂಸಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾನಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾದೀನಞ್ಚ ತದನ್ತೋಗಧಭೇದಾನಂ ವಸೇನ ನಿಸ್ಸರಣಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಂ.

ನಿಬ್ಬಾನಪಕ್ಖೇ ಪನ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅಸಙ್ಖತಾಯ ಧಾತುಯಾ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ವಿಭಾಗೋ ನತ್ಥಿ. ಪರಿಯಾಯೇನ ಪನ ಸೋಪಾದಿಸೇಸನಿರುಪಾದಿಸೇಸಭೇದೇನ. ಯತೋ ವಾ ತಂ ನಿಸ್ಸಟಂ, ತೇಸಂ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಮಗ್ಗೇ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೩) ದಸ್ಸಿತಪ್ಪಭೇದಾನಂ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಛನ್ನಂ ದ್ವಾರಾನಂ ರೂಪಾದೀನಂ ಛನ್ನಂ ಆರಮ್ಮಣಾನಂ ತಂತಂದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಾನಂ ಛನ್ನಂ ಛನ್ನಂ ವಿಞ್ಞಾಣಫಸ್ಸವೇದನಾಸಞ್ಞಾಚೇತನಾತಣ್ಹಾವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾನಂ ಪಥವೀಧಾತುಆದೀನಂ ಛನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ದಸನ್ನಂ ಕಸಿಣಾಯತನಾನಂ ಅಸುಭಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಂ ದ್ವತ್ತಿಂಸಾಯ ಆಕಾರಾನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಆಯತನಾನಂ ಅಟ್ಠಾರಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ಲೋಕಿಯಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಕಾಮಧಾತುಆದೀನಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ಧಾತೂನಂ ಕಾಮಭವಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ ತಿಣ್ಣಂ ಭವಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಝಾನಾನಂ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾನಂ ಆರುಪ್ಪಾನಂ ದ್ವಾದಸನ್ನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಙ್ಗಾನಞ್ಚಾತಿ ಏವಮಾದೀನಂ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ನಿಸ್ಸರಣಭಾವೇನ ಚ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಂ.

ಫಲನ್ತಿ ದೇಸನಾಫಲಂ. ಕಿಂ ಪನ ತನ್ತಿ? ಯಂ ದೇಸನಾಯ ನಿಪ್ಫಾದೀಯತಿ. ನನು ಚ ನಿಬ್ಬಾನಾಧಿಗಮೋ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಯ ನಿಪ್ಫಾದೀಯತಿ. ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ‘‘ನಿಸ್ಸರಣ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ವುತ್ತಮೇವಾತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತಞ್ಚ ಖೋ ಪರಮ್ಪರಾಯ. ಇಧ ಪನ ಪಚ್ಚಕ್ಖತೋ ದೇಸನಾಫಲಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತಂ ಪನ ಸುತಮಯಞಾಣಂ. ಅತ್ಥಧಮ್ಮವೇದಾದಿಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಭೂತಾ ಛಬ್ಬಿಸುದ್ಧಿಯೋ. ಯಞ್ಚ ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ಮಗ್ಗಂ ಅನಭಿಸಮ್ಭುಣನ್ತಸ್ಸ ಕಾಲನ್ತರೇ ತದಧಿಗಮಕಾರಣಭೂತಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿಭವಹೇತು ಚ ಸಿಯಾ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ – ‘‘ಅತ್ತಾನುದಿಟ್ಠಿಂ ಊಹಚ್ಚ, ಏವಂ ಮಚ್ಚುತರೋ ಸಿಯಾತಿ (ಸು. ನಿ. ೧೧೨೫; ಕಥಾ. ೨೨೬; ಚೂಳನಿ. ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೧೪೪, ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೮; ನೇತ್ತಿ. ೫; ಪೇಟಕೋ. ೨೨) ಇದಂ ಫಲ’’ನ್ತಿ, ‘‘ಧಮ್ಮೋ ಹವೇ ರಕ್ಖತಿ ಧಮ್ಮಚಾರಿನ್ತಿ ಇದಂ ಫಲ’’ನ್ತಿ (ಜಾ. ೧.೧೦.೧೦೨-೧೦೩; ೧.೧೫.೩೮೫) ಚ. ಏತೇನ ನಯೇನ ದೇವೇಸು ಚ ಮಾನುಸೇಸು ಚ ಆಯುವಣ್ಣಬಲಸುಖಯಸಪರಿವಾರಆಧಿಪತೇಯ್ಯಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಉಪಧಿಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಚಕ್ಕವತ್ತಿಸಿರೀ ದೇವರಜ್ಜಸಿರೀ ಚತ್ತಾರಿ ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕಾನಿ ಸೀಲಸಮ್ಪದಾ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪದಾ ತಿಸ್ಸೋ ವಿಜ್ಜಾ ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಸಾವಕಬೋಧಿ ಪಚ್ಚೇಕಬೋಧಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧೀತಿ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಸಮ್ಪತ್ತಿಯೋ ಪುಞ್ಞಸಮ್ಭಾರಹೇತುಕಾ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಯ ಸಾಧೇತಬ್ಬತಾಯ ಫಲನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಉಪಾಯೋತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಪದಟ್ಠಾನಭೂತಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪ್ಪಟಿಪದಾ. ಸಾ ಹಿ ಪುರಿಮಾ ಪುರಿಮಾ ಪಚ್ಛಿಮಾಯ ಪಚ್ಛಿಮಾಯ ಅಧಿಗಮೂಪಾಯಭಾವತೋ ಪರಮ್ಪರಾಯ ಮಗ್ಗನಿಬ್ಬಾನಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಚ ಹೇತುಭಾವತೋ ಉಪಾಯೋ. ಯಾ ಚ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಫಲಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಉಪಾಯಪಟಿಪತ್ತಿ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಸಹ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಮಗ್ಗೋ ಉಪಾಯೋ’’ತಿ ವದನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಮತೇನ ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಮೇವ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ. ಫಲಂ ವಿಯ ಉಪಾಯೋಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೋತಿ ವುತ್ತಂ ಸಿಯಾ, ಯಂ ಪನ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ…ಪೇ… ವಿಸುದ್ಧಿಯಾತಿ (ಧ. ಪ. ೨೭೯; ಥೇರಗಾ. ೬೭೮) ಅಯಂ ಉಪಾಯೋ’’ತಿ. ಏತ್ಥಾಪಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪ್ಪಟಿಪದಾ ಏವ ಉದಾಹಟಾತಿ ಸಕ್ಕಾ ವಿಞ್ಞಾತುಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ತೇ ಪಹಾಯ ತರೇ ಓಘನ್ತಿ ಇದಂ ನಿಸ್ಸರಣ’’ನ್ತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಭಾವಂ ವಕ್ಖತಿ. ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಓಘತರಣನ್ತಿ.

ಆಣತ್ತೀತಿ ಆಣಾರಹಸ್ಸ ಭಗವತೋ ವೇನೇಯ್ಯಜನಸ್ಸ ಹಿತಸಿದ್ಧಿಯಾ ‘‘ಏವಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಾಹೀ’’ತಿ ವಿಧಾನಂ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಸುಞ್ಞತೋ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖಸ್ಸು, ಮೋಘರಾಜಾತಿ (ಸು. ನಿ. ೧೧೨೫; ಕಥಾ. ೨೨೬; ನೇತ್ತಿ. ೫; ಪೇಟಕೋ. ೨೨; ಚೂಳನಿ. ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೧೪೪, ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೮) ಆಣತ್ತೀ’’ತಿ.

ಯೋಗೀನನ್ತಿ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾಯ ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತಾನಂ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ, ಅತ್ಥಾಯಾತಿ ವಚನಸೇಸೋ. ದೇಸನಾಹಾರೋತಿ ಏತೇಸಂ ಯಥಾವುತ್ತಾನಂ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನಂ ವಿಭಜನಲಕ್ಖಣೋ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸೋ ದೇಸನಾಹಾರೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ಥಾಹ – ಕಿಂ ಪನೇತೇಸಂ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನಂ ಅನವಸೇಸಾನಂ ವಚನಂ ದೇಸನಾಹಾರೋ, ಉದಾಹು ಏಕಚ್ಚಾನನ್ತಿ? ನಿರವಸೇಸಾನಂಯೇವ. ಯಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸುತ್ತೇ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವನಿಸ್ಸರಣಾನಿ ಸರೂಪತೋ ಆಗತಾನಿ, ತತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ. ಯತ್ಥ ಪನ ಏಕದೇಸೇನ ಆಗತಾನಿ, ನ ವಾ ಸರೂಪೇನ. ತತ್ಥ ಅನಾಗತಂ ಅತ್ಥವಸೇನ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಹಾರೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ದೇಸನಾಹಾರವಿಭಙ್ಗೇ ಆಗಮಿಸ್ಸತೀತಿ ಇಧ ನ ಪಪಞ್ಚಿತೋ.

೨. ಯಂ ಪುಚ್ಛಿತನ್ತಿ ಯಾ ಪುಚ್ಛಾ, ವಿಚಿಯಮಾನಾತಿ ವಚನಸೇಸೋ. ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತಂ ಅನುಗೀತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ತತ್ಥ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತನ್ತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾ, ಸಾ ಏಕಂಸಬ್ಯಾಕರಣಾದಿವಸೇನ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಬ್ಯಾಕರಣಂ. ಚ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ, ತೇನ ಗಾಥಾಯಂ ಅವುತ್ತಂ ಪದಾದಿಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ. ತಾ ಪನ ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾ ಕಸ್ಸಾತಿ ಆಹ ‘‘ಸುತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ. ಏತೇನ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಂ ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ವಿಚೇತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಯಾ ಚ ಅನುಗೀತಿತಿ ವುತ್ತಸ್ಸೇವ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಯಾ ಅನು ಪಚ್ಛಾ ಗೀತಿ ಅನುಗೀತಿ, ಸಙ್ಗಹಗಾಥಾ, ಪುಚ್ಛಾಯ ವಾ ಅನುರೂಪಾ ಗೀತಿ. ಏತೇನ ಪುಬ್ಬಾಪರಂ ಗಹಿತಂ. ಬ್ಯಾಕರಣಸ್ಸ ಹಿ ಪುಚ್ಛಾನುರೂಪತಾ ಇಧ ಪುಬ್ಬಾಪರಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಯಾ ‘‘ಪುಚ್ಛಾನುಸನ್ಧೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಪುರಿಮಂ ‘‘ಸುತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಪದಂ ಪುಬ್ಬಾಪೇಕ್ಖನ್ತಿ ಪುನ ‘‘ಸುತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತೇನ ಸುತ್ತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸಯಭೂತೇ ಅಸ್ಸಾದಾದಿಕೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ. ಏತ್ತಾವತಾ ವಿಚಯಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯೋ ನಿರವಸೇಸೇನ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಚ ವಕ್ಖತಿ ವಿಚಯಹಾರವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಪದಂ ವಿಚಿನತಿ…ಪೇ… ಅನುಗೀತಿಂ ವಿಚಿನತೀ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ಸುತ್ತೇ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಪದಾನಂ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಅತ್ಥಸೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಸೋ ಚ ವಿಚಯೋ ಪದವಿಚಯೋ. ‘‘ಅಯಂ ಪುಚ್ಛಾ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ ಸತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಏಕಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಅನೇಕಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಸಮ್ಮುತಿವಿಸಯಾ ಪರಮತ್ಥವಿಸಯಾ ಅತೀತವಿಸಯಾ ಅನಾಗತವಿಸಯಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನವಿಸಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪುಚ್ಛಾವಿಚಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ‘‘ಇದಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಂ ಏಕಂಸಬ್ಯಾಕರಣಂ ವಿಭಜ್ಜಬ್ಯಾಕರಣಂ ಪಟಿಪುಚ್ಛಾಬ್ಯಾಕರಣಂ ಠಪನಂ ಸಾವಸೇಸಂ ನಿರವಸೇಸಂ ಸಉತ್ತರಂ ಅನುತ್ತರಂ ಲೋಕಿಯಂ ಲೋಕುತ್ತರ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯೋ.

‘‘ಅಯಂ ಪುಚ್ಛಾ ಇಮಿನಾ ಸಮೇತಿ, ಏತೇನ ನ ಸಮೇತೀ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಿತತ್ಥಂ ಆನೇತ್ವಾ ವಿಚಯೋ ಪುಬ್ಬೇನಾಪರಂ ಸಂಸನ್ದಿತ್ವಾ ಚ ವಿಚಯೋ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿಚಯೋ. ‘‘ಅಯಂ ಅನುಗೀತಿ ವುತ್ತತ್ಥಸಙ್ಗಹಾ ಅವುತ್ತತ್ಥಸಙ್ಗಹಾ ತದುಭಯತ್ಥಸಙ್ಗಹಾ ಕುಸಲತ್ಥಸಙ್ಗಹಾ ಅಕುಸಲತ್ಥಸಙ್ಗಹಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನುಗೀತಿವಿಚಯೋ. ಅಸ್ಸಾದಾದೀಸು ಸುಖವೇದನಾಯ ‘‘ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಾನುಭವನಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ, ತಣ್ಹಾಯ ‘‘ಆರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ, ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ‘‘ವಿಪರೀತಗ್ಗಹಣಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ, ಅವಸಿಟ್ಠಾನಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನಂ ‘‘ಯಥಾಸಕಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ದ್ವಾವೀಸತಿಯಾ ತಿಕೇಸು ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸಾಧಿಕೇ ಚ ದುಕಸತೇ ಲಬ್ಭಮಾನಪದವಸೇನ ತಂತಂಅಸ್ಸಾದತ್ಥವಿಸೇಸನಿದ್ಧಾರಣಂ ಅಸ್ಸಾದವಿಚಯೋ.

ದುಕ್ಖವೇದನಾಯ ‘‘ಅನಿಟ್ಠಾನುಭವನಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ, ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಾನಂ ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ, ಅನಿಚ್ಚತಾದೀನಂ ಆದಿಅನ್ತವನ್ತತಾಯ ಅನಿಚ್ಚನ್ತಿಕತಾಯ ಚ ‘‘ಅನಿಚ್ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಬ್ಬೇಸಞ್ಚ ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮಾನಂ ಸಂಕಿಲೇಸಭಾಗಿಯಹಾನಭಾಗಿಯತಾದಿವಸೇನ ಆದೀನವವುತ್ತಿಯಾ ಓಕಾರನಿದ್ಧಾರಣೇನ ಆದೀನವವಿಚಯೋ. ನಿಸ್ಸರಣಪದೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆಗಮನತೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾದಿಪುಬ್ಬಭಾಗಪ್ಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗವಿಸೇಸನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಪರಿಯಾಯವಿಭಾಗವಿಸೇಸನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನಾತಿ ಏವಂ ನಿಸ್ಸರಣವಿಚಯೋ. ಫಲಾದೀನಂ ತಂತಂಸುತ್ತದೇಸನಾಯ ಸಾಧೇತಬ್ಬಫಲಸ್ಸ ತದುಪಾಯಸ್ಸ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಸುತ್ತವಿಧಿವಚನಸ್ಸ ಚ ವಿಭಾಗನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ವಿಚಯೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏವಂ ಪದಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಪುಬ್ಬಾಪರಾನುಗೀತೀನಂ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನಞ್ಚ ವಿಸೇಸನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನೇವ ವಿಚಯಲಕ್ಖಣೋ ‘‘ವಿಚಯೋ ಹಾರೋ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೩. ಸಬ್ಬೇಸನ್ತಿ ಸೋಳಸನ್ನಂ. ಭೂಮೀತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ. ಬ್ಯಞ್ಜನಞ್ಹಿ ಮೂಲಪದಾನಿ ವಿಯ ನಯಾನಂ ಹಾರಾನಂ ಭೂಮಿ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ, ತೇಸಂ ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಚಾರಭಾವತೋ. ವುತ್ತಞ್ಹಿ – ‘‘ಹಾರಾ ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಚಯೋ’’ತಿ, ಪೇಟಕೇಪಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯತ್ಥ ಚ ಸಬ್ಬೇ ಹಾರಾ, ಸಮ್ಪತಮಾನಾ ನಯನ್ತಿ ಸುತ್ತತ್ಥಂ. ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಧಿಪುಥುತ್ತಾ’’ತಿ. ಗೋಚರೋತಿ ಸುತ್ತತ್ಥೋ. ಸುತ್ತಸ್ಸ ಹಿ ಪದತ್ಥುದ್ಧಾರಣಮುಖೇನ ಹಾರಯೋಜನಾ. ತೇಸಂ ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಾನಂ. ಯುತ್ತಾಯುತ್ತಪರಿಕ್ಖಾತಿ ಯುತ್ತಸ್ಸ ಚ ಅಯುತ್ತಸ್ಸ ಚ ಉಪಪರಿಕ್ಖಾ. ‘‘ಯುತ್ತಾಯುತ್ತಿಪರಿಕ್ಖಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಯುತ್ತಿಅಯುತ್ತೀನಂ ವಿಚಾರಣಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಥಂ ಪನ ತೇಸಂ ಯುತ್ತಾಯುತ್ತಜಾನನಾ? ಚತೂಹಿ ಮಹಾಪದೇಸೇಹಿ ಅವಿರುಜ್ಝನೇನ. ತತ್ಥ ಬ್ಯಞ್ಜನಸ್ಸ ತಾವ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಭಾವೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ಥವಾಚಕಭಾವೋ ಚ ಯುತ್ತಭಾವೋ. ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪನ ಸುತ್ತವಿನಯಧಮ್ಮತಾಹಿ ಅವಿಲೋಮನಂ. ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪೋ. ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನ ಪರತೋ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ. ಹಾರೋ ಯುತ್ತೀತಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತೇ ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಾನಂ ಯುತ್ತಾಯುತ್ತಭಾವವಿಭಾವನಲಕ್ಖಣೋ ಯುತ್ತಿಹಾರೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೪. ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಸುತ್ತಾಗತಂ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಮಾಹ. ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಕುಸಲಾದಿಧಮ್ಮಸ್ಸ. ಯಂ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಯಂ ಕಾರಣಂ, ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾದಿ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಂ ವಾ ಅನಾಗತಂ ವಾ ಸಮ್ಭವತೋ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಕಥೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಇತೀತಿ ಏವಂ, ವುತ್ತನಯೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಾವ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾತಿ ಯತ್ತಕಾ ತಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಾ ಧಮ್ಮಾ, ತೇಸಂ ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಯಥಾನುರೂಪಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಕಥೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಅಥ ವಾ ಯಾವ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾತಿ ಸುತ್ತಾಗತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಯಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ತಸ್ಸಪಿ ಯಂ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಸಮ್ಭವತೋ ಯಾವ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ಪದಟ್ಠಾನವಿಚಾರಣಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಸೋ ಹಾರೋ ಪದಟ್ಠಾನೋತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಾ ಧಮ್ಮಾ ತೇಸಞ್ಚ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಾತಿ ಸಮ್ಭವತೋ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಧಮ್ಮನಿದ್ಧಾರಣಲಕ್ಖಣೋ ಪದಟ್ಠಾನೋ ನಾಮ ಹಾರೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

೫. ವುತ್ತಮ್ಹಿ ಏಕಧಮ್ಮೇತಿ ಕುಸಲಾದೀಸು ಖನ್ಧಾದೀಸು ವಾ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಏಕಧಮ್ಮೇ, ಸುತ್ತೇ ಸರೂಪತೋ ನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ವಾ ಕಥಿತೇ. ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ಕೇಚೀತಿ ಯೇ ಕೇಚಿ ಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಾದಿಭಾವೇನ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಾದಿಭಾವೇನ ವಾ ತೇನ ಧಮ್ಮೇನ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣಾ. ವುತ್ತಾ ಭವನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇತಿ ತೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕುಸಲಾದಿಸಭಾವಾ, ಖನ್ಧಾದಿಸಭಾವಾ ವಾ ಧಮ್ಮಾ ಸುತ್ತೇ ಅವುತ್ತಾಪಿ ತಾಯ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣತಾಯ ವುತ್ತಾ ಭವನ್ತಿ ಆನೇತ್ವಾ ಸಂವಣ್ಣನಾವಸೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಏಕಲಕ್ಖಣಾತಿ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣಾ ವುತ್ತಾ. ತೇನ ಸಹಚಾರಿತಾ ಸಮಾನಕಿಚ್ಚತಾ ಸಮಾನಹೇತುತಾ ಸಮಾನಫಲತಾ ಸಮಾನಾರಮ್ಮಣತಾತಿ ಏವಮಾದೀಹಿ ಅವುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ವುತ್ತಾನಂ ವಿಯ ನಿದ್ಧಾರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಸೋ ಹಾರೋ ಲಕ್ಖಣೋ ನಾಮಾತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತೇ ಅನಾಗತೇಪಿ ಧಮ್ಮೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ ಆಗತೇ ವಿಯ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಯಾ ಸಂವಣ್ಣನಾ, ಸೋ ಲಕ್ಖಣೋ ನಾಮ ಹಾರೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

೬. ನೇರುತ್ತನ್ತಿ ನಿರುತ್ತಂ, ಪದನಿಬ್ಬಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋತಿ ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಾವಕಾನಂ ವಾ ತಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ದೇಸಕಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಬ್ಯಞ್ಜನನ್ತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನೇನ, ಕರಣೇ ಹಿ ಏತಂ ಪಚ್ಚತ್ತಂ. ಕಾಮಞ್ಚ ಸಬ್ಬೇ ಹಾರಾ ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಚಯಾ, ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸತೋ ಬ್ಯಞ್ಜನದ್ವಾರೇನೇವ ಅತ್ಥಪರಿಯೇಸನಾತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ – ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನೇನ ಸುತ್ತಸ್ಸ ನೇರುತ್ತಞ್ಚ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಚ ನಿದಾನಞ್ಚ ಪುಬ್ಬಾಪರಾನುಸನ್ಧಿ ಚ ಗವೇಸಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ. ಅಥಾತಿ ಪದಪೂರಣಮತ್ತಂ. ದೇಸನಾನಿದಾನನ್ತಿ ನಿದದಾತಿ ಫಲನ್ತಿ ನಿದಾನಂ, ಕಾರಣಂ, ಯೇನ ಕಾರಣೇನ ದೇಸನಾ ಪವತ್ತಾ, ತಂ ದೇಸನಾಯ ಪವತ್ತಿನಿಮಿತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪುಬ್ಬಾಪರಾನುಸನ್ಧೀತಿ ಪುಬ್ಬೇನ ಚ ಅಪರೇನ ಚ ಅನುಸನ್ಧಿ. ‘‘ಪುಬ್ಬಾಪರೇನ ಸನ್ಧೀ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸುತ್ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇನ ಅಪರಭಾಗಂ ಸಂಸನ್ದಿತ್ವಾ ಕಥನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಙ್ಗೀತಿವಸೇನ ವಾ ಪುಬ್ಬಾಪರಭೂತೇಹಿ ಸುತ್ತನ್ತರೇಹಿ ಸಂವಣ್ಣಿಯಮಾನಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಂಸನ್ದನಂ ಪುಬ್ಬಾಪರಾನುಸನ್ಧಿ. ಯಞ್ಚ ಪುಬ್ಬಪದೇನ ಪರಪದಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧನಂ, ಅಯಮ್ಪಿ ಪುಬ್ಬಾಪರಾನುಸನ್ಧಿ. ಏಸೋ ಹಾರೋ ಚತುಬ್ಯೂಹೋತಿ ಏವಂ ನಿಬ್ಬಚನಾಧಿಪ್ಪಾಯಾದೀನಂ ಚತುನ್ನಂ ವಿಭಾವನಲಕ್ಖಣೋ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ ಹಾರೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

೭. ಏಕಮ್ಹಿ ಪದಟ್ಠಾನೇತಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಆರಮ್ಭಧಾತುಆದಿಕೇ ಪರಕ್ಕಮಧಾತುಆದೀನಂ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತೇ ಧಮ್ಮೇ ದೇಸನಾರುಳ್ಹೇ ಸತಿ. ಪರಿಯೇಸತಿ ಸೇಸಕಂ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ತಸ್ಸ ವಿಸಭಾಗತಾಯ ಅಗ್ಗಹಣೇನ ವಾ ಸೇಸಕಂ ಪಮಾದಾದೀನಂ ಆಸನ್ನಕಾರಣತ್ತಾ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಂ ಕೋಸಜ್ಜಾದಿಕಂ ಧಮ್ಮನ್ತರಂ ಪರಿಯೇಸತಿ ಪಞ್ಞಾಯ ಗವೇಸತಿ, ಪರಿಯೇಸಿತ್ವಾ ಚ ಸಂವಣ್ಣನಾಯ ಯೋಜೇನ್ತೋ ದೇಸನಂ ಆವಟ್ಟತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖೇತಿ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಾದಿಮುಖೇನ ಆರದ್ಧಸುತ್ತಂ ವುತ್ತನಯೇನ ಪಮಾದಾದಿವಸೇನ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೋ ದೇಸನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಆವಟ್ಟೇತಿ ನಾಮ. ಆವಟ್ಟೋ ನಾಮ ಸೋ ಹಾರೋತಿ ದೇಸನಾಯ ಗಹಿತಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ ಆವಟ್ಟನಲಕ್ಖಣೋ ಆವಟ್ಟೋ ಹಾರೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

೮. ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮಂ, ತಂ ಕುಸಲಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕವಿಧಂ. ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಪತಿಟ್ಠಿತೇ ಉತ್ತರಿ ಗುಣವಿಸೇಸೇ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ, ತಂ ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮನಕಾರಣಂ. ಭೂಮಿನ್ತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಭೂಮಿ ದಸ್ಸನಭೂಮೀತಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ಭೂಮಿಂ. ವಿಭಜ್ಜತೇತಿ ವಿಭಾಗೇನ ಕಥೇತಿ. ಸಾಧಾರಣೇತಿ ದಸ್ಸನಪಹಾತಬ್ಬಾದಿನಾಮವಸೇನ ವಾ ಪುಥುಜ್ಜನಸೋತಾಪನ್ನಾದಿವತ್ಥುವಸೇನ ವಾ ಸಾಧಾರಣೇ ಅವಿಸಿಟ್ಠೇ ಸಮಾನೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಅಸಾಧಾರಣಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ನೇಯ್ಯೋ ವಿಭತ್ತೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮಾದೀನಂ ವಿಭಜನೋ ಅಯಂ ಹಾರೋ ವಿಭತ್ತೀತಿ ಞಾತಬ್ಬೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸ್ಮಾ ಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮೇ ವೋದಾನಧಮ್ಮೇ ಚ ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣತೋ ಪದಟ್ಠಾನತೋ ಭೂಮಿತೋ ಚ ವಿಭಜನಲಕ್ಖಣೋ ‘‘ವಿಭತ್ತಿಹಾರೋ’’ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

೯. ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇತಿ ಕಥಿತೇ ಸುತ್ತೇ ಆಗತೇ, ಸಂವಣ್ಣಿತೇ ವಾ. ಭಾವಿತೇತಿ ಯಥಾ ಉಪ್ಪನ್ನಸದಿಸಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ಏವಂ ಭಾವಿತಸದಿಸೇ ಭಾವೇತಬ್ಬೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಹೀನೇತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಪರಿವತ್ತತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖೇತಿ ವುತ್ತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯೇ ಪಟಿಪಕ್ಖಾ, ತೇಸಂ ವಸೇನ ಪರಿವತ್ತೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಪರಿವತ್ತನಲಕ್ಖಣೋ ‘‘ಪರಿವತ್ತನೋ ಹಾರೋ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೧೦. ವಿವಿಧಾನಿ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ಥೇ ವಚನಾನಿ ವಿವಚನಾನಿ, ವಿವಚನಾನಿ ಏವ ವೇವಚನಾನಿ, ಪರಿಯಾಯಸದ್ದಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಾನಿ ವೇವಚನಾನಿ. ಬಹೂನೀತಿ ಅನೇಕಾನಿ. ತು-ಸದ್ದೋ ಅವಧಾರಣೇ. ತೇನ ಬಹೂ ಏವ ಪರಿಯಾಯಸದ್ದಾ ವೇವಚನಹಾರಯೋಜನಾಯಂ ಕಥೇತಬ್ಬಾ, ನ ಕತಿಪಯಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸುತ್ತೇ ವುತ್ತಾನೀತಿ ನವವಿಧಸುತ್ತನ್ತಸಙ್ಖಾತೇ ತೇಪಿಟಕೇ ಬುದ್ಧವಚನೇ ಭಾಸಿತಾನಿ. ಏತ್ಥಾಪಿ ತು-ಸದ್ದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ಆನೇತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ, ತೇನ ಪಾಳಿಯಂ ಆಗತಾನಿಯೇವ ವೇವಚನಾನಿ ಗಹೇತಬ್ಬಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಏಕಧಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ಏಕಸ್ಸ ಪದತ್ಥಸ್ಸ. ಯೋ ಜಾನಾತಿ ಸುತ್ತವಿದೂತಿ ಯಥಾ ‘‘ಸಪ್ಪಿಸ್ಸ ಜಾನಾಹೀ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ‘‘ಸಪ್ಪಿನಾ ವಿಚಾರೇಹಿ, ಸಪ್ಪಿಂ ದೇಹಿ, ದೇಥಾ’’ತಿ ವಾ ಆಣಾಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಏವಂ ಯೋ ಸುತ್ತಕೋವಿದೋ ಧಮ್ಮಕಥಿಕೋ ಏಕಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಬಹೂಪಿ ಪರಿಯಾಯಸದ್ದೇ ವಿಚಾರೇತಿ ವಿಭಾವೇತಿ ಯೋಜೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವೇವಚನೋ ನಾಮ ಸೋ ಹಾರೋತಿ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಪರಿಯಾಯಸದ್ದಯೋಜನಾಲಕ್ಖಣೋ ವೇವಚನಹಾರೋ ನಾಮ. ತಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಅನೇಕಪರಿಯಾಯಸದ್ದಯೋಜನಾಲಕ್ಖಣೋ ‘‘ವೇವಚನಹಾರೋ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೧೧. ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಖನ್ಧಾದಿಧಮ್ಮಂ. ಪಞ್ಞತ್ತೀಹೀತಿ ಪಞ್ಞಾಪನೇಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ಞಾಪನೇಹಿ, ಅಸಙ್ಕರತೋ ವಾ ಠಪನೇಹಿ. ವಿವಿಧಾಹೀತಿ ನಿಕ್ಖೇಪಪ್ಪಭವಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕವಿಧಾಹಿ. ಸೋ ಆಕಾರೋತಿ ಯೋ ಏಕಸ್ಸೇವತ್ಥಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪಪ್ಪಭವಪಞ್ಞತ್ತಿಆದಿವಸೇನ ಅನೇಕಾಹಿ ಪಞ್ಞತ್ತೀಹಿ ಪಞ್ಞಾಪನಾಕಾರೋ. ಞೇಯ್ಯೋ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ನಾಮ ಹಾರೋತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರೋ ನಾಮಾತಿ ಞಾತಬ್ಬೋ. ತಸ್ಮಾ ಏಕೇಕಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನೇಕಾಹಿ ಪಞ್ಞತ್ತೀಹಿ ಪಞ್ಞಾಪೇತಬ್ಬಾಕಾರವಿಭಾವನಲಕ್ಖಣೋ ‘‘ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರೋ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೧೨. ಪಟಿಚ್ಚುಪ್ಪಾದೋತಿ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ. ಇನ್ದ್ರಿಯಖನ್ಧಾತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಚ ಖನ್ಧಾ ಚ. ಧಾತುಆಯತನಾತಿ ಧಾತುಯೋ ಚ ಆಯತನಾನಿ ಚ. ಏತೇಹೀತಿ ಯೋ ದ್ವಾದಸಪದಿಕೋ ಪಚ್ಚಯಾಕಾರೋ ಯಾನಿ ಚ ದ್ವಾವೀಸತಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಯೇ ಚ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಯಾ ಚ ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ ಯಾನಿ ಚ ದ್ವಾದಸಾಯತನಾನಿ, ಏತೇಹಿ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಪದತ್ಥಮುಖೇನ ನಿದ್ಧಾರಿಯಮಾನೇಹಿ. ಓತರತಿ ಯೋತಿ ಯೋ ಸಂವಣ್ಣನಾನಯೋ ಓಗಾಹತಿ, ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಾದಿಕೇ ಅನುಪವಿಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಓತರಣೋ ನಾಮ ಸೋ ಹಾರೋತಿ ಯೋ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸೋ, ಸೋ ಓತರಣಹಾರೋ ನಾಮ. ಚ-ಸದ್ದೇನ ಚೇತ್ಥ ಸುಞ್ಞತಮುಖಾದೀನಂ ಗಾಥಾಯಂ ಅವುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಏವಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಾದಿಮುಖೇಹಿ ಸುತ್ತತ್ಥಸ್ಸ ಓತರಣಲಕ್ಖಣೋ ಓತರಣೋ ಹಾರೋ ನಾಮಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೧೩. ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತಮ್ಹೀತಿ ಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ಬ್ಯಾಕತೇ. ಪಞ್ಹೇತಿ ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತೇ ಅತ್ಥೇ. ಗಾಥಾಯನ್ತಿ ಗಾಥಾರುಳ್ಹೇ. ಇದಞ್ಚ ಪುಚ್ಛನ್ತಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಗಾಥಾಬನ್ಧವಸೇನ ಪುಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ಯಮಾರಬ್ಭಾತಿ ಸಾ ಪನ ಗಾಥಾ ಯಂ ಅತ್ಥಂ ಆರಬ್ಭ ಅಧಿಕಿಚ್ಚ ಪುಚ್ಛಿತಾ, ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ. ಸುದ್ಧಾಸುದ್ಧಪರಿಕ್ಖಾತಿ ಪದಂ ಸೋಧಿತಂ, ಆರಮ್ಭೋ ನ ಸೋಧಿತೋ, ಪದಞ್ಚ ಸೋಧಿತಂ ಆರಮ್ಭೋ ಚ ಸೋಧಿತೋತಿ ಏವಂ ಪದಾದೀನಂ ಸೋಧಿತಾಸೋಧಿತಭಾವವಿಚಾರೋ. ಹಾರೋ ಸೋ ಸೋಧನೋ ನಾಮಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತವಿಚಾರೋ ಸೋಧನೋ ಹಾರೋ ನಾಮ. ಏವಂ ಸುತ್ತೇ ಪದಪದತ್ಥಪಞ್ಹಾರಮ್ಭಾನಂ ಸೋಧನಲಕ್ಖಣೋ ‘‘ಸೋಧನೋ ಹಾರೋ’’ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

೧೪. ಏಕತ್ತತಾಯಾತಿ ಏಕಸ್ಸ ಭಾವೋ ಏಕತ್ತಂ, ಏಕತ್ತಮೇವ ಏಕತ್ತತಾ, ತಾಯ ಏಕತ್ತತಾಯ. ಏಕ-ಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಸಮಾನಸದ್ದಪರಿಯಾಯೋ, ತಸ್ಮಾ ಸಾಮಞ್ಞೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಸಿಟ್ಠಾ ಮತ್ತಾ ವಿಮತ್ತಾ, ವಿಮತ್ತಾವ ವೇಮತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ಭಾವೋ ವೇಮತ್ತತಾ, ತಾಯ ವೇಮತ್ತತಾಯ, ವಿಸೇಸೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇ ನ ವಿಕಪ್ಪಯಿತಬ್ಬಾತಿ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಸಮುದಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಾಮಞ್ಞೇನ, ‘‘ಜಾತಿ ಜರಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾ ಭವತಣ್ಹಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿಸೇಸೇನ ಚ ಸುತ್ತೇ ದೇಸಿತಾ, ತೇ ‘‘ಕಿಮೇತ್ಥ ಸಾಮಞ್ಞಂ, ಕೋ ವಾ ವಿಸೇಸೋ’’ತಿ ಏವಂ ಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸವಿಕಪ್ಪನವಸೇನ ನ ವಿಕಪ್ಪಯಿತಬ್ಬಾ. ಕಸ್ಮಾ? ಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸಕಪ್ಪನಾಯ ವೋಹಾರಭಾವೇನ ಅನವಟ್ಠಾನತೋ ಕಾಲದಿಸಾವಿಸೇಸಾದೀನಂ ವಿಯ ಅಪೇಕ್ಖಾಸಿದ್ಧಿತೋ ಚ. ಯಥಾ ಹಿ ‘‘ಅಜ್ಜ ಹಿಯ್ಯೋ ಸ್ವೇ’’ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾ ಕಾಲವಿಸೇಸಾ ಅನವಟ್ಠಿತಸಭಾವಾ ‘‘ಪುರಿಮಾ ದಿಸಾ ಪಚ್ಛಿಮಾ ದಿಸಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನಾ ದಿಸಾವಿಸೇಸಾ ಚ, ಏವಂ ಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸಾಪಿ. ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚಮಾನಂ ಜಾತಿಆದಿಅಪೇಕ್ಖಾಯ ಸಾಮಞ್ಞಮ್ಪಿ ಸಮಾನಂ ಸಚ್ಚಾಪೇಕ್ಖಾಯ ವಿಸೇಸೋ ಹೋತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸಮುದಯಾದೀಸುಪಿ. ಏಸೋ ಹಾರೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತಾಗತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಕಪ್ಪನವಸೇನ ಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸನಿದ್ಧಾರಣಲಕ್ಖಣೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

೧೫. ಯೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ಯೇ ಅವಿಜ್ಜಾದಿಕಾ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾ. ಯಂ ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಯಂ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಕಂ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಂ. ಜನಯನ್ತೀತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ. ಪಚ್ಚಯಾತಿ ಸಹಜಾತಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ. ಪರಮ್ಪರತೋತಿ ಪರಮ್ಪರಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ, ಅನುರೂಪಸನ್ತಾನಘಟನವಸೇನ ಪಚ್ಚಯೋ ಹುತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿ ಹಿ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಪುರಿಮಸ್ಮಿಂ ಅವಸಿಟ್ಠೋ ಪಚ್ಚಯಭಾವೋ. ಹೇತುಮವಕಡ್ಢಯಿತ್ವಾತಿ ತಂ ಯಥಾವುತ್ತಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖಾತಂ ಜನಕಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಹೇತುಂ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಸುತ್ತತೋ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಯೋ ಸಂವಣ್ಣನಾಸಙ್ಖಾತೋ, ಏಸೋ ಹಾರೋ ಪರಿಕ್ಖಾರೋತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಪರಿಕ್ಖಾರಸಙ್ಖಾತೇ ಹೇತುಪಚ್ಚಯೇ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಸಂವಣ್ಣನಲಕ್ಖಣೋ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಹಾರೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

೧೬. ಯೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ಯೇ ಸೀಲಾದಿಧಮ್ಮಾ. ಯಂಮೂಲಾತಿ ಯೇಸಂ ಸಮಾಧಿಆದೀನಂ ಮೂಲಭೂತಾ, ತೇ ತೇಸಂ ಸಮಾಧಿಆದೀನಂ ಪದಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಸಮಾರೋಪಯಿತಬ್ಬಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಯೇ ಚೇಕತ್ಥಾ ಪಕಾಸಿತಾ ಮುನಿನಾತಿ ಯೇ ಚ ರಾಗವಿರಾಗಾಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಸೇಕ್ಖಫಲಕಾಮಧಾತುಸಮತಿಕ್ಕಮನಾದಿಸದ್ದಾ ಅನಾಗಾಮಿಫಲತ್ಥತಾಯ ಏಕತ್ಥಾ ಬುದ್ಧಮುನಿನಾ ಪರಿದೀಪಿತಾ, ತೇ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವೇವಚನಭಾವೇನ ಸಮಾರೋಪಯಿತಬ್ಬಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಸಮಾರೋಪನಞ್ಚೇತ್ಥ ಸುತ್ತೇ ಯಥಾರುತವಸೇನ ನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ವಾ ಗಯ್ಹಮಾನಸ್ಸ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸೀಲಾದಿಕ್ಖನ್ಧತ್ತಯಸ್ಸ ಪರಿಯಾಯನ್ತರವಿಭಾವನಮುಖೇನ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಕಥನಂ, ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರೀ ಚ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಪಹಾನೇನಾತಿ ಪಹಾನಸಮಾರೋಪನಾಪಿ ಅತ್ಥತೋ ದಸ್ಸಿತಾ ಏವ ಹೋತಿ. ಏಸ ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರೋತಿ ಏಸ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನವೇವಚನಭಾವನಾಪಹಾನಸಮಾರೋಪನವಿಚಾರಣಲಕ್ಖಣೋ ಸಮಾರೋಪನೋ ನಾಮ ಹಾರೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

ನಯಸಙ್ಖೇಪೋ

೧೭. ಏವಂ ಗಾಥಾಬನ್ಧವಸೇನ ಸೋಳಸಪಿ ಹಾರೇ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ನಯೇ ನಿದ್ದಿಸಿತುಂ ‘‘ತಣ್ಹಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ತಣ್ಹಞ್ಚ ಅವಿಜ್ಜಮ್ಪಿ ಚಾತಿ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಂ ಅತ್ಥತೋ ನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ವಾ ಗಹಿತಂ ತಣ್ಹಂ ಅವಿಜ್ಜಞ್ಚ ಯೋ ನೇತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಯೋ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸೋ ತಂ ನೇತಿ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಂ ಪಾಪೇತಿ ಸಂಕಿಲೇಸವಸೇನ ಸುತ್ತತ್ಥಂ ಯೋಜೇತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಸಮಥೇನಾತಿ ಸಮಾಧಿನಾ. ವಿಪಸ್ಸನಾಯಾತಿ ಪಞ್ಞಾಯ, ಯೋ ನೇತಿ ವೋದಾನಪಕ್ಖಂ ಪಾಪೇತಿ, ತಥಾ ಸುತ್ತತ್ಥಂ ಯೋಜೇತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಸಚ್ಚೇಹಿ ಯೋಜಯಿತ್ವಾತಿ ನಯನ್ತೋ ಚ ತಣ್ಹಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ಭವಮೂಲಕತ್ತಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ, ಅವಸೇಸಾ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ, ತೇನ ಪತ್ತಬ್ಬಾ ಅಸಙ್ಖತಧಾತು ನಿರೋಧಸಚ್ಚನ್ತಿ ಏವಂ ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಸಚ್ಚೇಹಿ ಯೋಜೇತ್ವಾ. ಅಯಂ ನಯೋ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟೋತಿ ಯೋ ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾಹಿ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಸ್ಸ ಸುತ್ತತ್ಥಸ್ಸ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಹಿ ವೋದಾನಪಕ್ಖಸ್ಸ ಚತುಸಚ್ಚಯೋಜನಮುಖೇನ ನಯನಲಕ್ಖಣೋ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸೋ, ಅಯಂ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟೋ ನಯೋ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ಥ ಚ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿ ಗಾಥಾಯಂ ‘‘ನಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಸ್ಮಾ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸೋತಿ ವುತ್ತಂ. ನ ಹಿ ಅತ್ಥನಯೋ ಸಂವಣ್ಣನಾ, ಚತುಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಅನುರೂಪೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಅನುಗಾಹಣನಯೋ ಅತ್ಥನಯೋ. ತಸ್ಸ ಪನ ಯಾ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದೀನಂ ವಸೇನ ತಣ್ಹಾದಿಮುಖೇನ ನಯಭೂಮಿರಚನಾ, ತತ್ಥ ನಯವೋಹಾರೋ.

೧೮. ಅಕುಸಲೇತಿ ದ್ವಾದಸಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಸಙ್ಗಹಿತೇ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಕುಸಲೇ ಧಮ್ಮೇ. ಸಮೂಲೇಹೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಮೂಲೇಹಿ, ಲೋಭದೋಸಮೋಹೇಹೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕುಸಲೇತಿ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಚತುಭೂಮಕೇ ಕುಸಲೇ ಧಮ್ಮೇ. ಕುಸಲಮೂಲೇಹೀತಿ ಕುಸಲೇಹಿ ಅಲೋಭಾದಿಮೂಲೇಹಿ ಯೋ ನೇತಿ. ನಯನ್ತೋ ಚ ಕುಸಲಾಕುಸಲಂ ಮಾಯಾಮರೀಚಿಆದಯೋ ವಿಯ ಅಭೂತಂ ನ ಹೋತೀತಿ ಭೂತಂ. ಪಟಘಟಾದಯೋ ವಿಯ ನ ಸಮ್ಮುತಿಸಚ್ಚಮತ್ತನ್ತಿ ತಥಂ. ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕತಾಭಾವತೋ ಕುಸಲಸ್ಸ ಚ ಅನಿಟ್ಠವಿಪಾಕತಾಭಾವತೋ ವಿಪಾಕೇ ಸತಿ ಅವಿಸಂವಾದಕತ್ತಾ ಅವಿತಥಂ ನೇತಿ. ಏವಮೇತೇಸಂ ತಿಣ್ಣಮ್ಪಿ ಪದಾನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲವಿಸೇಸನತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಅಥ ವಾ ಅಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ಅಕುಸಲಾನಿ ಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ಚ ಕುಸಲಾನಿ ನಯನ್ತೋ ಅಯಂ ನಯೋ ಭೂತಂ ತಥಂ ಅವಿತಥಂ ನೇತಿ, ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಯೋಜೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ದುಕ್ಖಾದೀನಿ ಹಿ ಬಾಧಕಾದಿಭಾವತೋ ಅಞ್ಞಥಾಭಾವಾಭಾವೇನ ಭೂತಾನಿ, ಸಚ್ಚಸಭಾವತ್ತಾ ತಥಾನಿ, ಅವಿಸಂವಾದನತೋ ಅವಿತಥಾನಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ತಥಾನಿ ಅವಿತಥಾನಿ ಅನಞ್ಞಥಾನೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೯೦). ತಿಪುಕ್ಖಲಂ ತಂ ನಯಂ ಆಹೂತಿ ಯೋ ಅಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಸ್ಸ ಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ವೋದಾನಪಕ್ಖಸ್ಸ ಸುತ್ತತ್ಥಸ್ಸ ಚತುಸಚ್ಚಯೋಜನಮುಖೇನ ನಯನಲಕ್ಖಣೋ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸೋ, ತಂ ತಿಪುಕ್ಖಲಂ ನಯನ್ತಿ ವದನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

೧೯. ವಿಪಲ್ಲಾಸೇಹೀತಿ ಅಸುಭೇ ಸುಭನ್ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತೇಹಿ ಚತೂಹಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇಹಿ. ಕಿಲೇಸೇತಿ ಕಿಲಿಸ್ಸನ್ತಿ ವಿಬಾಧಿಯನ್ತೀತಿ ಕಿಲೇಸಾ, ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಧಮ್ಮಾ, ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕೇಚಿ ‘‘ಸಂಕಿಲೇಸೇ’’ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ, ಕಿಲೇಸಸಹಿತೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹೀತಿ ಸದ್ಧಾದೀಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ. ಸದ್ಧಮ್ಮೇತಿ ಪಟಿಪತ್ತಿಪಟಿವೇಧಸದ್ಧಮ್ಮೇ, ವೋದಾನಪಕ್ಖನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತಂ ನಯನ್ತಿ ಯೋ ಸುಭಸಞ್ಞಾದೀಹಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇಹಿ ಸಕಲಸ್ಸ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಸ್ಸ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀಹಿ ವೋದಾನಪಕ್ಖಸ್ಸ ಚತುಸಚ್ಚಯೋಜನವಸೇನ ನಯನಲಕ್ಖಣೋ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸೋ, ಏತಂ ನಯಂ ನಯವಿದೂ ಸದ್ಧಮ್ಮನಯಕೋವಿದಾ, ಅತ್ಥನಯಕುಸಲಾ ಏವ ವಾ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತಂ ನಯನ್ತಿ ವದನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

೨೦. ವೇಯ್ಯಾಕರಣೇಸೂತಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥನಯಸ್ಸ ಯೋಜನತ್ಥಂ ಕತೇಸು ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನೇವಾಹ ‘‘ತಹಿಂ ತಹಿ’’ನ್ತಿ. ಕುಸಲಾಕುಸಲಾತಿ ವೋದಾನಿಯಾ ಸಂಕಿಲೇಸಿಕಾ ಚ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮಾ. ವುತ್ತಾತಿ ಸುತ್ತತೋ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಕಥಿತಾ. ಮನಸಾ ವೋಲೋಕಯತೇತಿ ತೇ ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮೇ ಚಿತ್ತೇನೇವ ‘‘ಅಯಂ ಪಠಮಾ ದಿಸಾ ಅಯಂ ದುತಿಯಾ ದಿಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ದಿಸಾಭಾವೇನ ಉಪಪರಿಕ್ಖತಿ, ವಿಚಾರೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಓಲೋಕಯತೇ ತೇ ಅಬಹೀ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ತತ್ಥ ತೇತಿ ತೇ ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮೇ. ಅಬಹೀತಿ ಅಬ್ಭನ್ತರಂ, ಚಿತ್ತೇ ಏವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ಖು ದಿಸಾಲೋಚನಂ ಆಹೂತಿ ಓಲೋಕಯತೇತಿ ಏತ್ಥ ಯದೇತಂ ಓಲೋಕನಂ, ತಂ ದಿಸಾಲೋಚನಂ ನಾಮ ನಯಂ ವದನ್ತಿ. ಖು-ತಿ ಚ ನಿಪಾತೋ ಅವಧಾರಣೇ. ತೇನ ಓಲೋಕನಮೇವ ಅಯಂ ನಯೋ, ನ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥವಿಸೇಸೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ.

೨೧. ಓಲೋಕೇತ್ವಾತಿ ಪಠಮಾದಿದಿಸಾಭಾವೇನ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತ್ವಾ. ದಿಸಾಲೋಚನೇನಾತಿ ದಿಸಾಲೋಚನನಯೇನ ಕರಣಭೂತೇನ. ಯೇನ ಹಿ ವಿಧಿನಾ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥನಯಸ್ಸ ಯೋಜನಾಯ ದಿಸಾ ಓಲೋಕೀಯನ್ತಿ, ಸೋ ವಿಧಿ ದಿಸಾಲೋಚನನ್ತಿ ಏವಂ ವಾ ಏತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಉಕ್ಖಿಪಿಯಾತಿ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ, ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮೇ ಸುತ್ತತೋ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಉಕ್ಖಿಪಿಯ ಯೋ ಸಮಾನೇತೀ’’ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ, ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ‘‘ಯೋ ತೇಸಂ ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾನಯನಂ ಕರೋತೀ’’ತಿ. ಯನ್ತಿ ವಾ ಕಿರಿಯಾಪರಾಮಸನಂ. ಸಮಾನೇತೀತಿ ಸಮಂ, ಸಮ್ಮಾ ವಾ ಆನೇತಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಯೋಜನಾವಸೇನ. ಕೇ ಪನ ಆನೇತಿ? ಸಬ್ಬೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲೇ ತಂತಂನಯದಿಸಾಭೂತೇ. ಅಯಂ ನಯೋತಿ ಸಮಾನೇತೀತಿ ಏತ್ಥ ಯದೇತಂ ತಂತಂನಯದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮಾನಂ ಸಮಾನಯನಂ, ಅಯಂ ಅಙ್ಕುಸೋ ನಾಮ ನಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತಞ್ಚ ದ್ವಯಂ ‘‘ವೋಹಾರನಯೋ, ಕಮ್ಮನಯೋ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ.

೨೨. ಏವಂ ಹಾರೇ ನಯೇ ಚ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ನೇಸಂ ಯೋಜನಕ್ಕಮಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸೋಳಸ ಹಾರಾ ಪಠಮ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಪಠಮಂ ಸೋಳಸ ಹಾರಾ ‘‘ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವಚನಸೇಸೋ. ಹಾರಸಂವಣ್ಣನಾ ಪಠಮಂ ಕಾತಬ್ಬಾ ಬ್ಯಞ್ಜನಪರಿಯೇಟ್ಠಿಭಾವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ದಿಸಲೋಚನತೋತಿ ದಿಸಾಲೋಚನೇನ, ಅಯಮೇವ ವಾ ಪಾಠೋ. ಅಙ್ಕುಸೇನ ಹೀತಿ ಹಿ-ಸದ್ದೋ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ. ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ.

ದ್ವಾದಸಪದಂ

೨೩. ಇದಾನಿ ಯೇಸಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಂ ಅತ್ಥಪದಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ದ್ವಾದಸ ಪದಾನಿ ಸುತ್ತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಾನಿ ಪದಾನಿ ನಿದ್ದಿಸಿತುಂ ‘‘ಅಕ್ಖರಂ ಪದ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಅಪರಿಯೋಸಿತೇ ಪದೇ ವಣ್ಣೋ ಅಕ್ಖರಂ ಪರಿಯಾಯವಸೇನ ಅಕ್ಖರಣತೋ ಅಸಞ್ಚರಣತೋ. ನ ಹಿ ವಣ್ಣಸ್ಸ ಪರಿಯಾಯೋ ವಿಜ್ಜತಿ, ಅಥ ವಣ್ಣೋತಿ ಕೇನಟ್ಠೇನ ವಣ್ಣೋ? ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಟ್ಠೇನ. ವಣ್ಣೋ ಏವ ಹಿ ಇತ್ತರಖಣತಾಯ ಅಪರಾಪರಭಾವೇನ ಪವತ್ತೋ ಪದಾದಿಭಾವೇನ ಗಯ್ಹಮಾನೋ ಯಥಾಸಮ್ಬನ್ಧಂ ತಂ ತಂ ಅತ್ಥಂ ವದತಿ. ಏಕಕ್ಖರಂ ವಾ ಪದಂ ಅಕ್ಖರಂ, ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಮನಸಾ ದೇಸನಾವಾಚಾಯ ಅಕ್ಖರಣತೋ ಅಕ್ಖರ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಿ.

ಪದನ್ತಿ ಪಜ್ಜತಿ ಅತ್ಥೋ ಏತೇನಾತಿ ಪದಂ, ತಂ ನಾಮಪದಂ ಆಖ್ಯಾತಪದಂ ಉಪಸಗ್ಗಪದಂ ನಿಪಾತಪದನ್ತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ. ತತ್ಥ ‘‘ಫಸ್ಸೋ ವೇದನಾ ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ಸತ್ವಪ್ಪಧಾನಂ ನಾಮಪದಂ. ‘‘ಫುಸತಿ ವೇದಯತಿ ವಿಜಾನಾತೀ’’ತಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ಕಿರಿಯಾಪಧಾನಂ ಆಖ್ಯಾತಪದಂ. ಕಿರಿಯಾವಿಸೇಸಗ್ಗಹಣನಿಮಿತ್ತಂ ‘‘ಪ’’ ಇತಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ಉಪಸಗ್ಗಪದಂ. ಕಿರಿಯಾಯ ಸತ್ವಸ್ಸ ಚ ಸರೂಪವಿಸೇಸಪ್ಪಕಾಸನಹೇತುಭೂತಂ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ನಿಪಾತಪದಂ.

ಬ್ಯಞ್ಜನನ್ತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವುತ್ತಂ ಪದಾಭಿಹಿತಂ ಅತ್ಥಂ ಬ್ಯಞ್ಜಯತೀತಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ವಾಕ್ಯಂ. ತಂ ಪನ ಅತ್ಥತೋ ಪದಸಮುದಾಯೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಪದಮತ್ತಸವನೇಪಿ ಹಿ ಅಧಿಕಾರಾದಿವಸೇನ ಲಬ್ಭಮಾನೇಹಿ ಪದನ್ತರೇಹಿ ಅನುಸನ್ಧಾನಂ ಕತ್ವಾವ ಅತ್ಥಸಮ್ಪಟಿಪತ್ತಿ ಹೋತೀತಿ ವಾಕ್ಯಮೇವ ಅತ್ಥಂ ಬ್ಯಞ್ಜಯತಿ. ನಿರುತ್ತೀತಿ ಆಕಾರಾಭಿಹಿತಂ ನಿಬ್ಬಚನಂ ನಿರುತ್ತಿ.

ನಿದ್ದೇಸೋತಿ ನಿಬ್ಬಚನವಿತ್ಥಾರೋ ನಿರವಸೇಸದೇಸನತ್ತಾ ನಿದ್ದೇಸೋ. ಪದೇಹಿ ವಾಕ್ಯಸ್ಸ ವಿಭಾಗೋ ಆಕಾರೋ. ಯದಿ ಏವಂ ಪದತೋ ಆಕಾರಸ್ಸ ಕೋ ವಿಸೇಸೋತಿ? ಅಪರಿಯೋಸಿತೇ ವಾಕ್ಯೇ ಅವಿಭಜ್ಜಮಾನೇ ವಾ ತದವಯವೋ ಪದಂ. ಉಚ್ಚಾರಣವಸೇನ ಪರಿಯೋಸಿತೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಭಜ್ಜಮಾನೇ ವಾ ತದವಯವೋ ಆಕಾರೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ. ಛಟ್ಠಂ ವಚನಂ ಛಟ್ಠವಚನಂ. ಆಕಾರೋ ಛಟ್ಠವಚನಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಆಕಾರಛಟ್ಠವಚನಂ, ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಬ್ಯಞ್ಜನನ್ತಿ ಇಮಸ್ಸ ಪದಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಆಕಾರಪದಂ ನಿದ್ದೇಸಪದಾನನ್ತರಂ ವದನ್ತೇನ ‘‘ಆಕಾರಛಟ್ಠವಚನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ಪದಾನುಪುಬ್ಬಿಕಂ ಪನ ಇಚ್ಛನ್ತೇಹಿ ತಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನನ್ತರಮೇವ ಕಾತಬ್ಬಂ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಅಪರಿಮಾಣಾ ಬ್ಯಞ್ಜನಾ ಅಪರಿಮಾಣಾ ಆಕಾರಾತಿ, ಬ್ಯಞ್ಜನೇಹಿ ವಿವರತಿ ಆಕಾರೇಹಿ ವಿಭಜತೀ’’ತಿ ಚ. ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ಆಕಾರಪದಬ್ಯಞ್ಜನನಿರುತ್ತಿಯೋ ಚ ನಿದ್ದೇಸೋ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ. ಏತ್ತಾವ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ಸಬ್ಬನ್ತಿ ಯಾನಿಮಾನಿ ಅಕ್ಖರಾದೀನಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಿ, ಏತ್ತಕಮೇವ ಸಬ್ಬಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ, ಏತೇಹಿ ಅಸಙ್ಗಹಿತಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

೨೪. ಸಙ್ಕಾಸನಾತಿ ಸಂಖಿತ್ತೇನ ಕಾಸನಾ. ಪಕಾಸನಾತಿ ಪಠಮಂ ಕಾಸನಾ, ಕಾಸೀಯತಿ ದೀಪೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಮಿನಾ ಹಿ ಅತ್ಥಪದದ್ವಯೇನ ಅಕ್ಖರಪದೇಹಿ ವಿಭಾವಿಯಮಾನೋ ಅತ್ಥಾಕಾರೋ ಗಹಿತೋ. ಯಸ್ಮಾ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸುಯ್ಯಮಾನೇಹಿ ಸುಣನ್ತಾನಂ ವಿಸೇಸವಿಧಾನಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಪದಪರಿಯೋಸಾನೇ ಪದತ್ಥಸಮ್ಪಟಿಪತ್ತಿ ಹೋತಿ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ತತ್ಥ ಭಗವಾ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸಙ್ಕಾಸೇತಿ ಪದೇಹಿ ಪಕಾಸೇತೀತಿ, ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಪದೇಹಿ ಚ ಉಗ್ಘಾಟೇತೀ’’ತಿ ಚ.

ವಿವರಣಾತಿ ವಿತ್ಥಾರಣಾ. ವಿಭಜನಾ ಚ ಉತ್ತಾನೀಕಮ್ಮಞ್ಚ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚ ವಿಭಜನುತ್ತಾನೀಕಮ್ಮಪಞ್ಞತ್ತಿ. ತತ್ಥ ವಿಭಜನಾತಿ ವಿಭಾಗಕರಣಂ, ಉಭಯೇನಾಪಿ ನಿದ್ದಿಸನಮಾಹ. ಇಧ ಪುರಿಮನಯೇನೇವ ಬ್ಯಞ್ಜನಾಕಾರೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸಿಯಮಾನೋ ಅತ್ಥಾಕಾರೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಉತ್ತಾನೀಕಮ್ಮಂ ಪಾಕಟಕರಣಂ. ಪಕಾರೇಹಿ ಞಾಪನಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿ. ದ್ವಯೇನಾಪಿ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸನಂ ಕಥೇತಿ. ಏತ್ಥಾಪಿ ನಿರುತ್ತಿನಿದ್ದೇಸಸಙ್ಖಾತೇಹಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸಿಯಮಾನೋ ಅತ್ಥಾಕಾರೋ ವುತ್ತೋ, ಯೋ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸೀಯತೀತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏತೇಹೀತಿ ಏತೇಹಿ ಏವ ಸಙ್ಕಾಸನಾದಿವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ದೇಸನಾತ್ಥಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ. ಅತ್ಥೋತಿ ಸುತ್ತತ್ಥೋ. ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಉಗ್ಘಟನಾದಿಕಮ್ಮಂ. ಸುತ್ತತ್ಥೇನ ಹಿ ದೇಸನಾಯ ಪವತ್ತಿಯಮಾನೇನ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದಿವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಸ್ಸ ಪಬೋಧನಕಿರಿಯಾನಿಬ್ಬತ್ತಿ. ಸೋ ಚ ಸುತ್ತತ್ಥೋ ಸಙ್ಕಾಸನಾದಿಆಕಾರೋತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಅತ್ಥೋ ಕಮ್ಮಞ್ಚ ನಿದ್ದಿಟ್ಠ’’ನ್ತಿ.

೨೫. ತೀಣೀತಿ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ವುತ್ತಂ, ತಯೋತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ನವಹಿ ಪದೇಹೀತಿ ನವಹಿ ಕೋಟ್ಠಾಸೇಹಿ. ಅತ್ಥೋ ಸಮಾಯುತ್ತೋತಿ ಅತ್ಥೋ ಸಮ್ಮಾ ಯುತ್ತೋ ನ ವಿನಾ ವತ್ತತಿ. ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಹಿ ಬುದ್ಧವಚನಸ್ಸ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನತೋ ಅತ್ಥನಯಾನಞ್ಚ ಚತುಸಚ್ಚಯೋಜನವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಸಬ್ಬೋ ಪಾಳಿಅತ್ಥೋ ಅತ್ಥನಯತ್ತಯಸಙ್ಗಹಿತೋ ಸಙ್ಕಾಸನಾದಿಆಕಾರವಿಸೇಸವುತ್ತಿ ಚಾತಿ.

೨೬. ಇದಾನಿ ಯಥಾನಿದ್ದಿಟ್ಠೇ ದೇಸನಾಹಾರಾದಿಕೇ ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣಸ್ಸ ಪದತ್ಥೇ ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಗಣನವಸೇನ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅತ್ಥಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಚತುಬ್ಬೀಸಾತಿ ಸೋಳಸ ಹಾರಾ ಛ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಿ ದ್ವೇ ಕಮ್ಮನಯಾತಿ ಏವಂ ಚತುಬ್ಬೀಸ. ಉಭಯನ್ತಿ ಛ ಅತ್ಥಪದಾನಿ ತಯೋ ಅತ್ಥನಯಾತಿ ಇದಂ ನವವಿಧಂ ಯಥಾವುತ್ತಂ ಚತುಬ್ಬೀಸವಿಧಞ್ಚಾತಿ ಏತಂ ಉಭಯಂ. ಸಙ್ಕಲಯಿತ್ವಾತಿ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡೇತ್ವಾ. ‘‘ಸಙ್ಖೇಪಯತೋ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಏಕತೋ ಕರೋನ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ತಿಕಾತಿ ಏತಪ್ಪಮಾಣಾ, ಇತೋ ವಿನಿಮುತ್ತೋ ಕೋಚಿ ನೇತ್ತಿಪದತ್ಥಾ ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಏವಂ ತೇತ್ತಿಂಸಪದತ್ಥಾಯ ನೇತ್ತಿಯಾ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಪರಿಯೇಸನಾಯ ಯೋ ‘‘ಸೋಳಸ ಹಾರಾ ಪಠಮ’’ನ್ತಿ ನಯೇಹಿ ಪಠಮಂ ಹಾರಾ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬಾತಿ ಹಾರನಯಾನಂ ಸಂವಣ್ಣನಾಕ್ಕಮೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಸ್ವಾಯಂ ಹಾರನಯಾನಂ ದೇಸನಾಕ್ಕಮೇನೇವ ಸಿದ್ಧೋ. ಏವಂ ಸಿದ್ಧೇ ಸತಿ ಅಯಂ ಆರಮ್ಭೋ ಇಮಮತ್ಥಂ ದೀಪೇತಿ – ಸಬ್ಬೇಪಿಮೇ ಹಾರಾ ನಯಾ ಚ ಇಮಿನಾ ದಸ್ಸಿತಕ್ಕಮೇನೇವ ಸುತ್ತೇಸು ಸಂವಣ್ಣನಾವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ, ನ ಉಪ್ಪಟಿಪಾಟಿಯಾತಿ.

ಕಿಂ ಪನೇತ್ಥ ಕಾರಣಂ, ಯದೇತೇ ಹಾರಾ ನಯಾ ಚ ಇಮಿನಾವ ಕಮೇನ ದೇಸಿತಾತಿ? ಯದಿಪಿ ನಾಯಮನುಯೋಗೋ ಕತ್ಥಚಿ ಅನುಕ್ಕಮೇ ನಿವಿಸತಿ, ಅಪಿ ಚ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ನಿಸ್ಸಯಫಲತದುಪಾಯಸರೀರಭೂತಾನಂ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನಂ ವಿಭಾವನಸಭಾವತ್ತಾ ಪಕತಿಯಾ ಸಬ್ಬಸುತ್ತಾನುರೂಪಾತಿ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಭಾವತೋ ಪರೇಸಞ್ಚ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸಾನಂ ವಿಚಯಹಾರಾದೀನಂ ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವತೋ ಪಠಮಂ ದೇಸನಾಹಾರೋ ದಸ್ಸಿತೋ.

ಪದಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಪುಬ್ಬಾಪರಾನುಗೀತೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ದೇಸನಾಹಾರಪದತ್ಥಾನಂ ಪವಿಚಯಸಭಾವತಾಯ ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಂ ವಿಚಯೋ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಪದಂ ವಿಚಿನತಿ…ಪೇ… ಆಣತ್ತಿಂ ವಿಚಿನತಿ ಅನುಗೀತಿಂ ವಿಚಿನತೀ’’ತಿ.

ವಿಚಯೇನ ಹಾರೇನ ಪವಿಚಿತಾನಂ ಅತ್ಥಾನಂ ಯುತ್ತಾಯುತ್ತಿವಿಚಾರಣಾ ಯುತ್ತಾತಿ ಯುತ್ತಿವಿಚಾರಣಭಾವತೋ ವಿಚಯಾನನ್ತರಂ ಯುತ್ತಿಹಾರೋ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ – ‘‘ವಿಚಯೇನ ಹಾರೇನ ವಿಚಿನಿತ್ವಾ ಯುತ್ತಿಹಾರೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ.

ಯುತ್ತಾಯುತ್ತಾನಂಯೇವ ಅತ್ಥಾನಂ ಉಪಪತ್ತಿಅನುರೂಪಂ ಕಾರಣಪರಮ್ಪರಾಯ ನಿದ್ಧಾರಣಲಕ್ಖಣಂ ಪದಟ್ಠಾನಚಿನ್ತನಂ ಕತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಯುತ್ತಿಹಾರಾನನ್ತರಂ ಪದಟ್ಠಾನಹಾರೋ ದಸ್ಸಿತೋ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ – ‘‘ಯೋ ಕೋಚಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಯೋ ಕೋಚಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಚ, ಸಬ್ಬೋ ಸೋ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ.

ಯುತ್ತಾಯುತ್ತಾನಂ ಕಾರಣಪರಮ್ಪರಾಯ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಸಭಾವಾನಂಯೇವ ಚ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ಏಕಲಕ್ಖಣತಾಯ ಗಹಣಂ ಕಾತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪದಟ್ಠಾನಾನನ್ತರಂ ಲಕ್ಖಣೋ ಹಾರೋ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ಹಿ ಲಕ್ಖಣಹಾರವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ಏವಂ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ಅತ್ಥತೋ ನಿದ್ಧಾರಿತಾನಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮಾನಂ ನಿಬ್ಬಚನಾದೀನಿ ವತ್ತಬ್ಬಾನಿ, ನ ಸುತ್ತೇ ಸರೂಪತೋ ಆಗತಾನಮೇವಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಲಕ್ಖಣಾನನ್ತರಂ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ ವುತ್ತೋ. ಏವಞ್ಹಿ ನಿರವಸೇಸತೋ ಅತ್ಥಾವಬೋಧೋ ಹೋತಿ, ಏವಞ್ಚ ಕತ್ವಾ ‘‘ಯದಾ ಹಿ ಭಿಕ್ಖು ಅತ್ಥಸ್ಸ ಚ ನಾಮಂ ಜಾನಾತಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಚ ನಾಮಂ ಜಾನಾತಿ ತಥಾ ತಥಾ ನಂ ಅಭಿನಿರೋಪೇತೀ’’ತಿ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನಂ ವಕ್ಖತಿ. ತಥಾ ‘‘ಪುನಪ್ಪುನಂ ಗಬ್ಭಮುಪೇತೀ’’ತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಯೇ ಜರಾಮರಣೇನ ಅಟ್ಟಿಯಿತುಕಾಮಾ ಭವಿಸ್ಸನ್ತಿ, ತೇ ಭವಿಸ್ಸನ್ತಿ ಭೋಜನೇ ಮತ್ತಞ್ಞುನೋ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಗುತ್ತದ್ವಾರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಭಾವೇನ ವಕ್ಖತಿ.

ನಿಬ್ಬಚನಾಧಿಪ್ಪಾಯನಿದಾನವಚನೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಸುತ್ತೇ ಪದತ್ಥಾನಂ ಸುತ್ತನ್ತರಸಂಸನ್ದನಸಙ್ಖಾತೇ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿಚಾರೇ ದಸ್ಸಿತೇ ತೇಸಂ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮನ್ತರಾವಟ್ಟನಂ ಸುಖೇನ ಸಕ್ಕಾ ದಸ್ಸೇತುನ್ತಿ ಚತುಬ್ಯೂಹಾನನ್ತರಂ ಆವಟ್ಟೋ ವುತ್ತೋ. ತೇನೇವ ಹಿ ‘‘ಆರಮ್ಭಥ ನಿಕ್ಕಮಥಾ’’ತಿ ಗಾಥಾಯಂ ಆರಮ್ಭನಿಕ್ಕಮನಬುದ್ಧಸಾಸನಯೋಗಧುನನೇಹಿ ವೀರಿಯಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ತದನುಯೋಗಸ್ಸ ಮೂಲಂ ‘‘ಪಮಾದೋ’’ತಿ ಸುತ್ತನ್ತರೇ ದಸ್ಸಿತೋ ಪಮಾದೋ ಆವಟ್ಟಿತೋ.

ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮಾವಟ್ಟನೇ ನಿಯೋಜಿತೇ ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣವಸೇನ ಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಧಮ್ಮಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನತೋ ಭೂಮಿತೋ ಚ ವಿಭಾಗೋ ಸಕ್ಕಾ ಸುಖೇನ ಯೋಜಿತುನ್ತಿ ಆವಟ್ಟಾನನ್ತರಂ ವಿಭತ್ತಿಹಾರೋ ವುತ್ತೋ. ಯತೋ ವಿಭತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗೇ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣಾ? ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣಾ, ನಾಮಸಾಧಾರಣಾ ವತ್ಥುಸಾಧಾರಣಾ ಚಾ’’ತಿ ಆರಭಿತ್ವಾ ‘‘ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಅನಿಯತಾನಞ್ಚ ಸತ್ತಾನಂ ದಸ್ಸನಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಕಿಲೇಸಾ ಸಾಧಾರಣಾ, ಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಚ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾ ಸಾಧಾರಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಪರಿಯಾಯವನ್ತೇಯೇವ ಧಮ್ಮೇ ವಿಭಜಿಸ್ಸತಿ.

ಸಾವಜ್ಜಾನವಜ್ಜಧಮ್ಮಾನಂ ಸಪ್ಪಟಿಭಾಗಾಭಾವತೋ ತೇಸಂ ವಿಭಾಗೇ ಕತೇ ಸುತ್ತಾಗತೇ ಧಮ್ಮೇ ಅಕಸಿರೇನ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಪರಿವತ್ತೇತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ ವಿಭತ್ತಿಅನನ್ತರಂ ಪರಿವತ್ತನಹಾರೋ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸ್ಸ ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಭವತೀ’’ತಿ ಪಟಿವಿಭತ್ತಸಭಾವೇ ಏವ ಧಮ್ಮೇ ಪರಿವತ್ತನಹಾರವಿಭಙ್ಗೇ ಉದಾಹರಿಸ್ಸತಿ.

ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಪರಿವತ್ತಿತಾಪಿ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿಯಾಯವಚನೇಹಿ ಬೋಧೇತಬ್ಬಾ, ನ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಾಯೇವಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪರಿವತ್ತನಾನನ್ತರಂ ವೇವಚನಹಾರೋ ವುತ್ತೋ.

ಏವಂ ತೇ ಧಮ್ಮಾ ಪರಿಯಾಯಸದ್ದತೋಪಿ ವಿಭಾವಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಪರಿಯಾಯತೋ ಪಕಾಸಿತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಭೇದತೋ ಪಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ವಿಭಜನಂ ಸುಖೇನ ಸಕ್ಕಾ ಞಾತುನ್ತಿ ವೇವಚನಹಾರಾನನ್ತರಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರೋ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ಹಿ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಪರಿಯಾಯಪಞ್ಞತ್ತಿವಿಭಾಗಂ ಸುಬೋಧನಞ್ಚ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗೇ ವಕ್ಖತಿ.

ಪಭಾವಪರಿಞ್ಞಾದಿಪಞ್ಞತ್ತಿವಿಭಾಗಮುಖೇನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಸಚ್ಚಾದಿಧಮ್ಮವಿಭಾಗೇ ಕತೇ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಾದಿಮುಖೇನ ಅವಧಾರಣಂ ಸಕ್ಕಾ ದಸ್ಸೇತುನ್ತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿಅನನ್ತರಂ ಓತರಣೋ ಹಾರೋ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಉದ್ಧಂ ಅಧೋ’’ತಿ ಗಾಥಂ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ‘‘ವಿಪ್ಪಮುತ್ತೋ’’ತಿ ಪದೇನ ಅಸೇಕ್ಖಂ ವಿಜ್ಜಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ‘‘ವಿಜ್ಜುಪ್ಪಾದಾ ಅವಿಜ್ಜಾನಿರೋಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಂ ಉದಾಹರಿಸ್ಸತಿ.

ಧಾತಾಯತನಾದೀಸು ಓತಾರಿತಾನಂ ಸುತ್ತೇ ಪದತ್ಥಾನಂ ಪುಚ್ಛಾರಮ್ಭವಿಸೋಧನಂ ಸಕ್ಕಾ ಸುಖೇನ ಸಮ್ಪಾದೇತುನ್ತಿ ಓತರಣಾನನ್ತರಂ ಸೋಧನೋ ಹಾರೋ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ – ‘‘ಯತ್ಥ ಏವಂ ಸುದ್ಧೋ ಆರಮ್ಭೋ, ಸೋ ಪಞ್ಹೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತೋ ಭವತೀ’’ತಿಆದಿ.

ವಿಸೋಧಿತೇಸು ಸುತ್ತೇ ಪದಪದತ್ಥೇಸು ತತ್ಥ ಲಬ್ಭಮಾನಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸಭಾವೋ ಸುಕರೋ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ಸೋಧನಾನನ್ತರಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋ ದಸ್ಸಿತೋ. ಸೋಧನೋ ಹಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಬಹೂಪಕಾರೋ, ತತೋ ಏವ ಹಿ ‘‘ಯಥಾ ಯಥಾ ವಾ ಪನ ಪುಚ್ಛಿತಂ, ತಥಾ ತಥಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಯಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ವಕ್ಖತಿ.

ಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸಭೂತೇಸು ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಪವೇದಿತೇಸು ಪರಿಕ್ಖಾರಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣರೂಪಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಹೇತುರಾಸಿಸ್ಸ ಪಭೇದೋ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾನನ್ತರಂ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ ‘‘ಅಸಾಧಾರಣಲಕ್ಖಣೋ ಹೇತು, ಸಾಧಾರಣಲಕ್ಖಣೋ ಪಚ್ಚಯೋ. ಯಥಾ ಕಿಂ ಭವೇ, ಯಥಾ ಅಙ್ಕುರಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಬೀಜಂ ಅಸಾಧಾರಣಂ, ಪಥವೀ ಆಪೋ ಚ ಸಾಧಾರಣಾ’’ತಿಆದಿ.

ಅಸಾಧಾರಣೇ ಸಾಧಾರಣೇ ಚ ಕಾರಣೇ ದಸ್ಸಿತೇ ತಸ್ಸ ಅತ್ತನೋ ಫಲೇಸು ಕಾರಣಾಕಾರೋ ತೇಸಂ ಹೇತುಫಲಾನಂ ಪಭೇದತೋ ದೇಸನಾಕಾರೋ ಭಾವೇತಬ್ಬಪಹಾತಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಭಾವನಾಪಹಾನಾನಿ ಚ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ವುಚ್ಚಮಾನಾನಿ ಸಮ್ಮಾ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ತಥತ್ತಾವಬೋಧಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಪರಿಕ್ಖಾರಾನನ್ತರಂ ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ. ಇದಂ ಹಾರಾನಂ ಅನುಕ್ಕಮಕಾರಣಂ.

ನಯಾನಂ ಪನ ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಯಪ್ಪಯೋಜಿತತ್ತಾ ಅತ್ಥನಯತ್ತಯೂಪದೇಸಸ್ಸ ತದನುಕ್ಕಮೇನೇವ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಾದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ ಅತ್ಥನಯಾನಂ ಕಮೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದಯೋ ಹಿ ತಯೋ ವೇನೇಯ್ಯಾ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಾದಯೋ ಪಯೋಜೇನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ತೇ ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸಪಟಿನಿದ್ದೇಸಾ ವಿಯ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ತೇಸಂ ಉಪಕಾರಾಯ ಸವಂತ್ತನ್ತೀತಿ. ತಥಾ ಹಿ ನೇಸಂ ಚತ್ತಾರೋ ಛ ಅಟ್ಠ ಚ ಮೂಲಪದಾ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಾ. ಇತರಸ್ಸ ಪನ ನಯದ್ವಯಸ್ಸ ಅತ್ಥನಯತ್ತಯಸ್ಸ ಭೂಮಿಯಾ ಆಲೋಚನಂ ತಸ್ಸ ತತ್ಥ ಸಮಾನಯನಞ್ಚಾತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾರಣೇನ ಉದ್ದೇಸಕ್ಕಮೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ನ ಹಿ ಸಕ್ಕಾ ಅನೋಲೋಕೇತ್ವಾ ಸಮಾನೇತುನ್ತಿ.

ಏತಪರಮತಾ ಚ ಹಾರಾನಂ ಏತ್ತಕೇಹಿ ಪಕಾರವಿಸೇಸೇಹಿ ಅತ್ಥನಯತ್ತಯಸಹಿತೇಹಿ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ನಿದ್ಧಾರಿಯಮಾನೋ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಅಲಮನುತ್ತರಾಯ ಪಠಮಾಯ ಭೂಮಿಯಾ ಸಮಧಿಗಮಾಯಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ದಸ್ಸನಭೂಮಿಸಮನುಪ್ಪತ್ತಿಅತ್ಥಾ ಹಿ ನೇತ್ತಿಪ್ಪಕರಣದೇಸನಾತಿ. ಅಥ ವಾ ಏತದನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸಾನಂ ಏತ್ತಾವತಾ ಹಾರಾನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಯತ್ತಕಾ ಹಿ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣನಾವಿಸೇಸಾ, ಸಬ್ಬೇ ತೇ ನೇತ್ತಿಉಪದೇಸಾಯತ್ತಾತಿ ವುತ್ತೋವಾಯಮತ್ಥೋ.

ತಥಾ ಹಿ ಯೇ ಕೇಚಿ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಂವಣ್ಣನಾಪಕಾರಾ ನಿದ್ದಿಸೀಯನ್ತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ವಿಭಾವೇತಬ್ಬೋ, ಅನೇಕಧಾ ಪದತ್ಥೋ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬೋ, ವಿಧಿ ಅನುವಾದೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ವಿರೋಧೋ ಸಮಾಧಾತಬ್ಬೋ, ಅನುಸನ್ಧಿಯಾ ಅನುರೂಪಂ ನಿಗಮೇತಬ್ಬನ್ತಿ. ತಥಾ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಪಯೋಜನಂ ಪಿಣ್ಡತ್ಥೋ ಪದತ್ಥೋ ಅನುಸನ್ಧಿ ಚೋದನಾ ಪರಿಹಾರೋ ಚ ಅತ್ಥಂ ವದನ್ತೇನ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ. ತಥಾ ಉಪೋಗ್ಘಾಟಪದವಿಗ್ಗಹಪದತ್ಥಚಾಲನಾಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಾನಾನಿ ವತ್ತಬ್ಬಾನೀತಿ.

ತಥಾ ತಿಸ್ಸೋ ಕಥಾ ಏಕನಾಳಿಕಾ ಚತುರಸ್ಸಾ ನಿಸಿನ್ನವತ್ತಿಕಾ. ತತ್ಥ ಪಾಳಿಂ ವತ್ವಾ ಏಕೇಕಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಕಥನಂ ಏಕನಾಳಿಕಾ ನಾಮ.

ಪಟಿಪಕ್ಖಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ಉಪಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸಪಕ್ಖಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸಪಕ್ಖಸ್ಸ ಉಪಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಕಥನಂ ಚತುರಸ್ಸಾ ನಾಮ.

ವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನೇವ ಪರಿಯೋಸಾನಂ ಗನ್ತ್ವಾ ಪುನ ಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನೇವ ಪರಿಯೋಸಾನಗಮನಂ ನಿಸಿನ್ನವತ್ತಿಕಾ ನಾಮ.

ಭೇದಕಥಾಯ ತತ್ವಕಥಾಯ ಪರಿಯಾಯವಚನೇಹಿ ಚ ಸುತ್ತಂ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಚ ಏವಮಾದಯೋ. ತೇಸಮ್ಪಿ ಏತ್ಥೇವ ಅವರೋಧೋ, ಯಸ್ಮಾ ತೇ ಇಧ ಕತಿಪಯಹಾರಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ.

ನಯಾನಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದಯೋ ತಯೋ ಏವ ವೇನೇಯ್ಯಾ ಸಚ್ಚಾಭಿಸಮಯಭಾಗಿನೋ ತದತ್ಥಾಯ ಚ ಅತ್ಥನಯದೇಸನಾ, ತಸ್ಮಾ ಸತಿಪಿ ಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಧಮ್ಮಾನಂ ಯಥಾವುತ್ತಮೂಲಪದಭೇದತೋ ವಡ್ಢೇತ್ವಾ ವಿಭಜಿತಬ್ಬಪ್ಪಕಾರೇ ತಥಾ ಮೂಲಪದಾನಿ ಅವಡ್ಢೇತ್ವಾ ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಯವಸೇನೇವ ಏತಪರಮತಾ ವುತ್ತಾ. ನವಸು ನವಸು ಏವ ಹಿ ಮೂಲಪದೇಸು ಸಬ್ಬೇಸಂ ಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಧಮ್ಮಾನಂ ಅನ್ತೋಗಧಭಾವತೋ ನ ತಾನಿ ವಡ್ಢೇತಬ್ಬಾನಿ ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಯಾಧಿಕಾರತೋ ನ ಹಾಪೇತಬ್ಬಾನೀತಿ ನಯಾನಂ ಏತಪರಮತಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ.

ಕಮ್ಮನಯಾನಂ ಪನ ಆಲೋಚನಸಮಾನಯನತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಪಕಾರನ್ತರಸ್ಸ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಏತಪರಮತಾ. ಹೇತ್ವಾದೀತಿ ಏತ್ಥ ಆದಿಸದ್ದೇನ ಫಲಭೂಮಿಉಪನಿಸಾಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಲಕ್ಖಣನಯಾದಯೋ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾ. ತೇಸು ಹೇತೂತಿ ಕಾರಣಂ, ಯೋ ಧಮ್ಮೋತಿಪಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಸೋ ಪನ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇನ ಏಕವಿಧೋ. ಕಾರಕೋ ಸಮ್ಪಾಪಕೋತಿ ದುವಿಧೋ. ಪುನ ಕಾರಕೋ ಞಾಪಕೋ ಸಮ್ಪಾಪಕೋತಿ ತಿವಿಧೋ. ಹೇತುಹೇತು ಪಚ್ಚಯಹೇತು ಉತ್ತಮಹೇತು ಸಾಧಾರಣಹೇತೂತಿ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ. ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೋ ಕುಸಲೋ ಅಕುಸಲೋ ಸದ್ದೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋತಿ ಪಞ್ಚವಿಧೋ. ತಥಾ ಸಭಾಗಹೇತು ಅಸಭಾಗಹೇತು ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಹೇತು ಬಾಹಿರಹೇತು ಜನಕಹೇತು ಪರಿಗ್ಗಾಹಕಹೇತು ಸಾಧಾರಣಹೇತು ಅಸಾಧಾರಣಹೇತು ಸಮನನ್ತರಹೇತು ಪರಮ್ಪರಹೇತು ಸಹಜಾತಹೇತು ಅಸಹಜಾತಹೇತು ಸಾಸವಹೇತು ಅನಾಸವಹೇತೂತಿಆದಿನಾ ಅನೇಕವಿಧೋ ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಫಲಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಭಾವೇನ ಏಕವಿಧಂ. ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬತೋಪಿ ಸಮ್ಪಾಪಕಹೇತುವಸೇನ ಫಲಪರಿಯಾಯೋ ಲಬ್ಭತೀತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಬ್ಬಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬಭಾವತೋ ದುವಿಧಂ. ಞಾಪೇತಬ್ಬನಿಬ್ಬತ್ತೇತಬ್ಬಪತ್ತಬ್ಬತೋ ತಿವಿಧಂ. ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನವಿಪಾಕಕಿರಿಯಾವಚನತ್ಥನಿಬ್ಬಾನವಸೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಂ. ಸಭಾಗಹೇತುನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಅಸಭಾಗಹೇತುನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ ಏವಮಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕವಿಧಞ್ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತಥಾ ಲೋಕಿಯಂ ಲೋಕುತ್ತರನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಲೋಕುತ್ತರಂ ಚತ್ತಾರಿ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಾನಿ. ಲೋಕಿಯಫಲಂ ದುವಿಧಂ ಕಾಯಿಕಂ ಮಾನಸಞ್ಚ. ತತ್ಥ ಕಾಯಿಕಂ ಪಞ್ಚದ್ವಾರಿಕಂ, ಅವಸಿಟ್ಠಂ ಮಾನಸಂ. ಯಞ್ಚ ತಾಯ ತಾಯ ಸುತ್ತದೇಸನಾಯ ಸಾಧೇತಬ್ಬಂ, ತದಪಿ ಫಲನ್ತಿ.

ಭೂಮೀತಿ ಸಾಸವಭೂಮಿ ಅನಾಸವಭೂಮಿ ಸಙ್ಖತಭೂಮಿ ಅಸಙ್ಖತಭೂಮಿ ದಸ್ಸನಭೂಮಿ ಭಾವನಾಭೂಮಿ ಪುಥುಜ್ಜನಭೂಮಿ ಸೇಕ್ಖಭೂಮಿ ಅಸೇಕ್ಖಭೂಮಿ ಸಾವಕಭೂಮಿ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಭೂಮಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಭೂಮಿ ಝಾನಭೂಮಿ ಅಸಮಾಹಿತಭೂಮಿ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನಭೂಮಿ ಪಟಿಪನ್ನಭೂಮಿ ಪಠಮಾಭೂಮಿ ಯಾವ ಚತುತ್ಥೀಭೂಮಿ ಕಾಮಾವಚರಭೂಮಿ ಯಾವ ಲೋಕುತ್ತರಭೂಮೀತಿ ಬಹುವಿಧಾ. ತತ್ಥ ಸಾಸವಭೂಮಿ ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಾ ಧಮ್ಮಾ. ಅನಾಸವಭೂಮಿ ಅಪ್ಪಮಾಣಾ ಧಮ್ಮಾ. ಸಙ್ಖತಭೂಮಿ ನಿಬ್ಬಾನವಜ್ಜಾ ಸಬ್ಬೇ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾ. ಅಸಙ್ಖತಭೂಮಿ ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ. ದಸ್ಸನಭೂಮಿ ಪಠಮಮಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮಾ. ಭಾವನಾಭೂಮಿ ಅವಸಿಟ್ಠಮಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮಾ. ಪುಥುಜ್ಜನಭೂಮಿ ಹೀನಮಜ್ಝಿಮಾ ಧಮ್ಮಾ. ಸೇಕ್ಖಭೂಮಿ ಚತ್ತಾರೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಾ ಚ ತಯೋ ಫಲಧಮ್ಮಾ. ಅಸೇಕ್ಖಭೂಮಿ ಅಗ್ಗಫಲಧಮ್ಮಾ. ಸಾವಕಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಬುದ್ಧಧಮ್ಮಾ ಸಾವಕಾದಿಭೂಮಿಯೋ. ಝಾನಭೂಮಿ ಝಾನಧಮ್ಮಾ. ಅಸಮಾಹಿತಭೂಮಿ ಝಾನವಜ್ಜಿತಾ ಧಮ್ಮಾ. ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನಭೂಮಿ ಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ. ಪಟಿಪನ್ನಭೂಮಿ ಫಲಧಮ್ಮಾ. ಪಠಮಾದಿಭೂಮಿಯೋ ಸಹ ಫಲೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಮಗ್ಗಾ ಅಪರಿಯಾಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ‘‘ಪಠಮಾಯ ಭೂಮಿಯಾ ಪತ್ತಿಯಾ’’ತಿಆದಿವಚನತೋ. ಕಾಮಾವಚರಾದಿಭೂಮಿಯೋ ಕಾಮಾವಚರಾದಿಧಮ್ಮಾ. ಯೇ ಚ ಧಮ್ಮಾ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಹಾರನಯಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಸುತ್ತೇಸು ನಿದ್ಧಾರೀಯನ್ತಿ, ತೇಪಿ ಭೂಮಿಯೋತಿ ವಿಞ್ಞಾತಬ್ಬಾ.

ಉಪನಿಸಾತಿ ಬಲವಕಾರಣಂ, ಯೋ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಯಞ್ಚ ಸನ್ಧಾಯ ಸುತ್ತೇ ‘‘ದುಕ್ಖೂಪನಿಸಾ ಸದ್ಧಾ ಸದ್ಧೂಪನಿಸಂ ‘ಸೀಲ’ನ್ತಿ ಯಾವ ವಿಮುತ್ತೂಪನಿಸಂ ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಪಿ ಚ ಉಪನಿಸಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಸಿದ್ಧನ್ತೇ ಹದಯಭೂತಂ ಅಬ್ಭನ್ತರಂ ವುಚ್ಚತಿ. ಇಧಾಪಿ ನೇತ್ತಿಹದಯಂ, ಯಂ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತಾ ಧಮ್ಮಕಥಿಕಾ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಆಗತಧಮ್ಮಮುಖೇನ ಸಬ್ಬಹಾರನಯಯೋಜನಾಯ ಸಮತ್ಥಾ ಹೋನ್ತಿ. ಕಿಂ ಪನೇತಂ ನೇತ್ತಿಹದಯಂ? ಯದಿದಂ ಏತಸ್ಸೇವ ತೇತ್ತಿಂಸವಿಧಸ್ಸ ಪಕರಣಪದತ್ಥಸೋಳಸಸ್ಸ ಅಟ್ಠವೀಸತಿವಿಧಪಟ್ಠಾನವಿಭಙ್ಗಸಹಿತಸ್ಸ ವಿಸಯೋ ಸಹ ನಿಮಿತ್ತವಿಭಾಗೇನ ಅಸಙ್ಕರತೋ ವವತ್ಥಿತೋ.

ಸೇಯ್ಯಥಿದಂ – ದೇಸನಾಹಾರಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾದಾದಯೋ ವಿಸಯೋ, ತಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾದಾದಿವಿಭಾವನಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ತಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾದೋ ಸುಖಂ ಸೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಏವಮಾದಿವಿಭಾಗೋ, ತಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಂ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಾದಿ, ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ದೇಸನಾಹಾರವಿಚಯಹಾರನಿದ್ದೇಸವಣ್ಣನಾಯಂ ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪಕಾಸಿತೋ ಏವ. ಸುತ್ತೇ ಆಗತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮಾವಟ್ಟನವಿಸಯೋ ಆವಟ್ಟಹಾರೋ, ತದುಭಯಆವಟ್ಟನಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ಸುತ್ತೇ ಆಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮವಿಸಯೋ ಪರಿವತ್ತನಹಾರೋ, ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮಪರಿವತ್ತನಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ಪದಟ್ಠಾನಪರಿಕ್ಖಾರೇಸು ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ಉಪನಿಸ್ಸಯಕಾರಣಞ್ಚ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಹೇತು ಪರಿಕ್ಖಾರೋತಿ ಅಯಮೇತೇಸಂ ವಿಸೇಸೋ.

ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮಾ ಚ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಕೂಲಪಟಿಕೂಲಧಮ್ಮಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಯಥಾ – ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಸಭಾಗೋ, ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ವಿಸಭಾಗೋತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸಬ್ಬಂ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಸಭಾವೋ. ಸೋ ಹಾರನಯಾನಂ ನಿದ್ದೇಸೇ ವಿಭಾವಿತೋ ಏವ.

ಯಂ ಪನೇತಂ ಹೇತುಆದಿವಿಸೇಸವಿನಿಮುತ್ತಂ ಹಾರನಯಾನಂ ಯೋಜನಾನಿಬನ್ಧನಂ, ಸೋ ನಯೋ. ಯಥಾಹ – ಲಕ್ಖಣಹಾರೇ ‘‘ಏವಂ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ಕಿಚ್ಚತೋ ಚ ಲಕ್ಖಣತೋ ಚ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ಚಾ’’ತಿಆದಿ. ತಥಾ ವಿಚಯೇನ ಹಾರೇನ ವಿಚಿನಿತ್ವಾ ಯುತ್ತಿಹಾರೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ. ತಥಾ ಸೋಧನಹಾರಾದೀಸು ಸುದ್ಧೋ ಆರಮ್ಭೋ ಹೋತಿ, ಸೋ ಪಞ್ಹೋ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತೋ ಭವತೀತಿ ಏವಮಾದಿ. ಏಕತ್ತಾದಯೋಪಿ ನಯಾ ಇಧ ನಯೋತಿ ಗಹೇತಬ್ಬಾ.

ಏವಂ ಹೇತುಫಲಾದೀನಿ ಉಪಧಾರೇತ್ವಾ ನೇಸಂ ವಸೇನ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಸುತ್ತೇ ಲಬ್ಭಮಾನಪದತ್ಥನಿದ್ಧಾರಣಮುಖೇನ ಯಥಾಲಕ್ಖಣಂ ಏತೇ ಹಾರಾ ನಯಾ ಚ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ. ವಿಸೇಸತೋ ಪನ ಪದಟ್ಠಾನಪರಿಕ್ಖಾರಾ ಹೇತುವಸೇನ. ದೇಸನಾವಿಚಯಚತುಬ್ಯೂಹಸಮಾರೋಪನಾ ಹೇತುಫಲವಸೇನ. ತಥಾ ವೇವಚನಪಞ್ಞತ್ತಿಓತರಣಸೋಧನಾ ಫಲವಸೇನೇವಾತಿ ಕೇಚಿ. ವಿಭತ್ತಿ ಹೇತುಭೂಮಿವಸೇನ. ಪರಿವತ್ತೋ ವಿಸಭಾಗವಸೇನ. ಆವಟ್ಟೋ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗವಸೇನ. ಲಕ್ಖಣಯುತ್ತಿಅಧಿಟ್ಠಾನಾ ನಯವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾತಿ. ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಯಂ ವುತ್ತಂ –

‘‘ಸಾಮಞ್ಞತೋ ವಿಸೇಸೇನ, ಪದತ್ಥೋ ಲಕ್ಖಣಂ ಕಮೋ;

ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಹೇತ್ವಾದೀ, ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಹಿ ವಿಞ್ಞುನಾ’’ತಿ.

ಅಯಂ ಗಾಥಾ ವುತ್ತತ್ಥಾ ಹೋತಿ.

ನಿದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪. ಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾ

೧. ದೇಸನಾಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೫. ಏವಂ ಹಾರಾದಯೋ ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಗಾಥಾಬನ್ಧವಸೇನ ಸರೂಪತೋ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತೇಸು ಹಾರೇ ತಾವ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ವಿಭಜಿತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ದೇಸನಾಹಾರೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಕತಮೋತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ. ದೇಸನಾಹಾರೋತಿ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬಧಮ್ಮನಿದಸ್ಸನಂ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ದೇಸನಾಹಾರೋ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಪಟಿನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ಪನ ವಿಸಯಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವತಾ’’ತಿ ಗಾಥಂ ಏಕದೇಸೇನ ಪಚ್ಚಾಮಸತಿ. ಅಯಂ ದೇಸನಾಹಾರೋ ಪುಬ್ಬಾಪರಾಪೇಕ್ಖೋ. ತತ್ಥ ಪುಬ್ಬಾಪೇಕ್ಖತ್ತೇ ‘‘ಕತಮೋ ದೇಸನಾಹಾರೋ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ‘‘ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವತಾ’’ತಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸಿತಸ್ಸ ನಿಗಮನಂ ಹೋತಿ. ಪರಾಪೇಕ್ಖತ್ತೇ ಪನ ‘‘ಅಯಂ ದೇಸನಾಹಾರೋ ಕಿಂ ದೇಸಯತೀ’’ತಿ ದೇಸನಾಕಿರಿಯಾಯ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸೋ ಹೋತಿ. ತೇನ ದೇಸನಾಹಾರಸ್ಸ ಅನ್ವತ್ಥಸಞ್ಞತಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ದೇಸಯತೀತಿ ಸಂವಣ್ಣೇತಿ, ವಿತ್ಥಾರೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಇದಾನಿ ಅನೇನ ದೇಸೇತಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಅಸ್ಸಾದ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ, ತಂ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಉತ್ತಾನಮೇವ. ತಸ್ಮಾ ಇತೋ ಪರಮ್ಪಿ ಅವುತ್ತಮೇವ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮ. ‘‘ಕತ್ಥ ಪನ ಆಗತೇ ಅಸ್ಸಾದಾದಿಕೇ ಅಯಂ ಹಾರೋ ಸಂವಣ್ಣೇತೀ’’ತಿ ಅನುಯೋಗಂ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ದೇಸನಾಹಾರೇನ ಸಂವಣ್ಣೇತಬ್ಬಧಮ್ಮಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಧಮ್ಮಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದಿಕಂ ಸಬ್ಬಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಸಙ್ಗಾಹಕಂ ಭಗವತೋ ಛಛಕ್ಕದೇಸನಂ ಏಕದೇಸೇನ ದಸ್ಸೇತಿ.

ತತ್ಥ ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಅಯಂ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೋ ಪರಿಯತ್ತಿಸಚ್ಚಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಪಕತಿಪುಞ್ಞಾಪತ್ತಿಞೇಯ್ಯಾದೀಸು ಬಹೂಸು ಅತ್ಥೇಸು ದಿಟ್ಠಪ್ಪಯೋಗೋ. ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಇಧ, ಭಿಕ್ಖು, ಧಮ್ಮಂ ಪರಿಯಾಪುಣಾತೀ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೫.೭೩) ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮೇ ದಿಸ್ಸತಿ. ‘‘ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೋ ಪತ್ತಧಮ್ಮೋ’’ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೧.೨೯೯; ಮಹಾವ. ೧೮) ಸಚ್ಚೇ. ‘‘ಏವಂಧಮ್ಮಾ ತೇ ಭಗವನ್ತೋ ಅಹೇಸು’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೩, ೧೪೫) ಸಮಾಧಿಮ್ಹಿ. ‘‘ಸಚ್ಚಂ ಧಮ್ಮೋ ಧಿತಿ ಚಾಗೋ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಜಾ. ೧.೧.೫೭; ೧.೨.೧೪೭-೧೪೮) ಪಞ್ಞಾಯಂ. ‘‘ಜಾತಿಧಮ್ಮಾನಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೯೮; ಮ. ನಿ. ೧.೧೩೧) ಪಕತಿಯಂ. ‘‘ಧಮ್ಮೋ ಹವೇ ರಕ್ಖತಿ ಧಮ್ಮಚಾರಿ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಜಾ. ೧.೧೦.೧೦೨; ೧.೧೫.೩೮೫) ಪುಞ್ಞೇ. ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಪಾರಾಜಿಕಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಏವಮಾದೀಸು (ಪಾರಾ. ೨೩೩) ಆಪತ್ತಿಯಂ. ‘‘ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದೀಸು (ಧ. ಸ. ತಿಕಮಾತಿಕಾ ೧) ಞೇಯ್ಯೇ. ಇಧ ಪನ ಪರಿಯತ್ತಿಯಂ ದಟ್ಠಬ್ಬೋತಿ (ಮ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೧.ಮೂಲಪರಿಯಾಯಸುತ್ತವಣ್ಣನಾ; ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡ ೧; ಬು. ವಂ. ಅಟ್ಠ. ೧.೧).

ವೋತಿ ಪನ ಅಯಂ ವೋ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಹನ್ದ ದಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಪವಾರೇಮಿ ವೋ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೧೫) ಏತ್ಥ ಉಪಯೋಗತ್ಥೇ ಆಗತೋ. ‘‘ಸನ್ನಿಪತಿತಾನಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದ್ವಯಂ ಕರಣೀಯ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಮ. ನಿ. ೧.೨೭೩) ಕರಣತ್ಥೇ. ‘‘ಯೇ ಹಿ ವೋ ಅರಿಯಾ ಪರಿಸುದ್ಧಕಾಯಕಮ್ಮನ್ತಾ’’ತಿಆದೀಸು ಪದಪೂರಣೇ. ‘‘ಆರೋಚಯಾಮಿ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿಆದೀಸು (ಅ. ನಿ. ೭.೭೨) ಸಮ್ಪದಾನತ್ಥೇ. ಇಧಾಪಿ ಸಮ್ಪದಾನತ್ಥೇ ಏವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಭಿಕ್ಖನಸೀಲತಾದಿಗುಣಯೋಗೇನ ಭಿಕ್ಖೂ, ಭಿನ್ನಕಿಲೇಸತಾದಿಗುಣಯೋಗೇನ ವಾ. ಅಥ ವಾ ಸಂಸಾರೇ ಭಯಂ ಇಕ್ಖನ್ತೀತಿ ಭಿಕ್ಖೂ. ಭಿಕ್ಖವೇತಿ ತೇಸಂ ಆಲಪನಂ. ತೇನ ತೇ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನೇ ನಿಯೋಜೇನ್ತೋ ಅತ್ತನೋ ಮುಖಾಭಿಮುಖಂ ಕರೋತಿ. ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಕಥೇಸ್ಸಾಮಿ. ತೇನ ನಾಹಂ ಧಮ್ಮಿಸ್ಸರತಾಯ ತುಮ್ಹೇ ಅಞ್ಞಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಕಾರೇಯ್ಯಾಮಿ, ಅನಾವರಣಞಾಣೇನ ಸಬ್ಬಂ ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕಾರಿತಾಯ ಪನ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀತಿ ಇದಾನಿ ಪವತ್ತಿಯಮಾನಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಂ ಪಟಿಜಾನಾತಿ. ಆದಿಕಲ್ಯಾಣನ್ತಿಆದೀಸು ಆದಿಮ್ಹಿ ಕಲ್ಯಾಣಂ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಂ, ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಮೇತಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಂ. ಸೇಸಪದದ್ವಯೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ತತ್ಥ ಸೀಲೇನ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಂ. ಸಮಾಧಿನಾ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣಂ. ಪಞ್ಞಾಯ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಂ. ಬುದ್ಧಸುಬುದ್ಧತಾಯ ವಾ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಂ. ಧಮ್ಮಸುಧಮ್ಮತಾಯ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣಂ. ಸಙ್ಘಸುಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಂ. ಅಥ ವಾ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುವಿನಯನೇನ ಆದಿಕಲ್ಯಾಣಂ. ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞುವಿನಯನೇನ ಮಜ್ಝೇಕಲ್ಯಾಣಂ ನೇಯ್ಯಪುಗ್ಗಲವಿನಯನೇನ ಪರಿಯೋಸಾನಕಲ್ಯಾಣಂ. ಅಯಮೇವತ್ಥೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ.

ಅತ್ಥಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಾತ್ಥಂ. ಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ. ಸಙ್ಕಾಸನಾದಿಛಅತ್ಥಪದಸಮಾಯೋಗತೋ ವಾ ಸಾತ್ಥಂ. ಅಕ್ಖರಾದಿಛಬ್ಯಞ್ಜನಪದಸಮಾಯೋಗತೋ ಸಬ್ಯಞ್ಜನಂ. ಅಯಮೇವತ್ಥೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಉಪನೇತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ಏಕನ್ತೇನ ಪರಿಪುಣ್ಣನ್ತಿ ಕೇವಲಪರಿಪುಣ್ಣಂ. ಅಪನೇತಬ್ಬಾಭಾವತೋ ಪರಿಸುದ್ಧಂ. ಸೀಲಾದಿಪಞ್ಚಧಮ್ಮಕ್ಖನ್ಧಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ವಾ ಪರಿಪುಣ್ಣಂ. ಚತುರೋಘನಿತ್ಥರಣಾಯ ಪವತ್ತಿಯಾ ಲೋಕಾಮಿಸನಿರಪೇಕ್ಖತಾಯ ಚ ಪರಿಸುದ್ಧಂ. ಬ್ರಹ್ಮಂ ಸೇಟ್ಠಂ ಉತ್ತಮಂ ಬ್ರಹ್ಮೂನಂ ವಾ ಸೇಟ್ಠಾನಂ ಅರಿಯಾನಂ ಚರಿಯಂ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಸಙ್ಗಹಂ ಸಾಸನಂ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ಪಕಾಸಯಿಸ್ಸಾಮಿ ಪರಿದೀಪಯಿಸ್ಸಾಮೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಏವಂ ಭಗವತಾ ದೇಸಿತೋ ಪಕಾಸಿತೋ ಚ ಸಾಸನಧಮ್ಮೋ ಯೇಸಂ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನಂ ದಸ್ಸನವಸೇನ ಪವತ್ತೋ, ತೇ ಅಸ್ಸಾದಾದಯೋ ದೇಸನಾಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯಭೂತಾ ಯತ್ಥ ಯತ್ಥ ಪಾಠೇ ಸವಿಸೇಸಂ ವುತ್ತಾ, ತತೋ ತತೋ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಉದಾಹರಣವಸೇನ ಇಧಾನೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅಸ್ಸಾದೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಕಾಮನ್ತಿ ಮನಾಪಿಯರೂಪಾದಿಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಸಙ್ಖಾತಂ ವತ್ಥುಕಾಮಂ. ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸಾತಿ ಇಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ. ತಸ್ಸ ಚೇತಂ ಸಮಿಜ್ಝತೀತಿ ತಸ್ಸ ಕಾಮಯಮಾನಸ್ಸ ಸತ್ತಸ್ಸ ತಂ ಕಾಮಸಙ್ಖಾತಂ ವತ್ಥು ಸಮಿಜ್ಝತಿ ಚೇ, ಸಚೇ ಸೋ ತಂ ಲಭತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅದ್ಧಾ ಪೀತಿಮನೋ ಹೋತೀತಿ ಏಕಂಸೇನ ತುಟ್ಠಚಿತ್ತೋ ಹೋತಿ. ಲದ್ಧಾತಿ ಲಭಿತ್ವಾ. ಮಚ್ಚೋತಿ ಸತ್ತೋ. ಯದಿಚ್ಛತೀತಿ ಯಂ ಇಚ್ಛತಿ. ಅಯಮೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪೋ, ವಿತ್ಥಾರೋ ಪನ ನಿದ್ದೇಸೇ (ಮಹಾನಿ. ೧) ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೋತಿ ಯಾಯಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯಸಮಿಜ್ಝನಾ ಇಚ್ಛಿತಲಾಭೇ ಪೀತಿಮನತಾ ಸೋಮನಸ್ಸಂ, ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಬ್ಬತೋ ಅಸ್ಸಾದೋ.

ತಸ್ಸ ಚೇ ಕಾಮಯಾನಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಕಾಮೇ ಇಚ್ಛಮಾನಸ್ಸ, ಕಾಮೇನ ವಾ ಯಾಯಮಾನಸ್ಸ. ಛನ್ದಜಾತಸ್ಸಾತಿ ಜಾತತಣ್ಹಸ್ಸ. ಜನ್ತುನೋತಿ ಸತ್ತಸ್ಸ. ತೇ ಕಾಮಾ ಪರಿಹಾಯನ್ತೀತಿ ತೇ ವತ್ಥುಕಾಮಾ ಕೇನಚಿ ಅನ್ತರಾಯೇನ ವಿನಸ್ಸನ್ತಿ ಚೇ. ಸಲ್ಲವಿದ್ಧೋವ ರುಪ್ಪತೀತಿ ಅಥ ಅಯೋಮಯಾದಿನಾ ಸಲ್ಲೇನ ವಿದ್ಧೋ ವಿಯ ಪೀಳಿಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಯಂ ಆದೀನವೋತಿ ಯಾಯಂ ಕಾಮಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮಞ್ಞಥಾಭಾವಾ ಕಾಮಯಾನಸ್ಸ ಸತ್ತಸ್ಸ ರುಪ್ಪನಾ ದೋಮನಸ್ಸುಪ್ಪತ್ತಿ, ಅಯಂ ಆದೀನವೋ.

ಯೋ ಕಾಮೇ ಪರಿವಜ್ಜೇತೀತಿ ಯೋ ಭಿಕ್ಖು ಯಥಾವುತ್ತೇ ಕಾಮೇ ತತ್ಥ ಛನ್ದರಾಗಸ್ಸ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನೇನ ವಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನೇನ ವಾ ಸಬ್ಬಭಾಗೇನ ವಜ್ಜೇತಿ. ಯಥಾ ಕಿಂ? ಸಪ್ಪಸ್ಸೇವ ಪದಾ ಸಿರೋತಿ, ಯಥಾ ಕೋಚಿ ಪುರಿಸೋ ಜೀವಿತುಕಾಮೋ ಕಣ್ಹಸಪ್ಪಂ ಪಟಿಪಥೇ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಅತ್ತನೋ ಪಾದೇನ ತಸ್ಸ ಸಿರಂ ಪರಿವಜ್ಜೇತಿ, ಸೋಮಂ…ಪೇ… ಸಮತಿವತ್ತತೀತಿ ಸೋ ಭಿಕ್ಖು ಸಬ್ಬಂ ಲೋಕಂ ವಿಸರಿತ್ವಾ ಠಿತತ್ತಾ ಲೋಕೇ ವಿಸತ್ತಿಕಾಸಙ್ಖಾತಂ ಇಮಂ ತಣ್ಹಂ ಸತಿಮಾ ಹುತ್ವಾ ಸಮತಿಕ್ಕಮತೀತಿ. ಇದಂ ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ಯದಿದಂ ವಿಸತ್ತಿಕಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಾರಮ್ಮಣೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಸಮತಿವತ್ತನಂ, ಇದಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ.

ಖೇತ್ತನ್ತಿ ಕೇದಾರಾದಿಖೇತ್ತಂ. ವತ್ಥುನ್ತಿ ಘರವತ್ಥುಆದಿವತ್ಥುಂ. ಹಿರಞ್ಞಂ ವಾತಿ ಕಹಾಪಣಸಙ್ಖಾತಂ ಸುವಣ್ಣಸಙ್ಖಾತಞ್ಚ ಹಿರಞ್ಞಂ. ವಾ-ಸದ್ದೋ ವಿಕಪ್ಪನತ್ಥೋ, ಸೋ ಸಬ್ಬಪದೇಸು ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ಗವಾಸ್ಸನ್ತಿ ಗಾವೋ ಚ ಅಸ್ಸೇ ಚಾತಿ ಗವಾಸ್ಸಂ. ದಾಸಪೋರಿಸನ್ತಿ ದಾಸೇ ಚ ಪೋರಿಸೇ ಚಾತಿ ದಾಸಪೋರಿಸಂ. ಥಿಯೋತಿ ಇತ್ಥಿಯೋ. ಬನ್ಧೂತಿ ಞಾತಿಬನ್ಧವೋ. ಪುಥೂ ಕಾಮೇತಿ ಅಞ್ಞೇಪಿ ವಾ ಮನಾಪಿಯರೂಪಾದಿಕೇ ಬಹೂ ಕಾಮಗುಣೇ. ಯೋ ನರೋ ಅನುಗಿಜ್ಝತೀತಿ ಯೋ ಸತ್ತೋ ಅನು ಅನು ಅಭಿಕಙ್ಖತಿ ಪತ್ಥೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೋತಿ ಯದಿದಂ ಖೇತ್ತಾದೀನಂ ಅನುಗಿಜ್ಝನಂ, ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೇತಿ ವತ್ಥುಕಾಮೇ ಏತೇನಾತಿ ಅಸ್ಸಾದೋ.

ಅಬಲಾ ನಂ ಬಲೀಯನ್ತೀತಿ ಖೇತ್ತಾದಿಭೇದೇ ಕಾಮೇ ಅನುಗಿಜ್ಝನ್ತಂ ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಕುಸಲೇಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬತ್ತಾ ಅಬಲಸಙ್ಖಾತಾ ಕಿಲೇಸಾ ಬಲೀಯನ್ತಿ ಅಭಿಭವನ್ತಿ, ಸದ್ಧಾಬಲಾದಿವಿರಹೇನ ವಾ ಅಬಲಂ ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಅಬಲಾ ಕಿಲೇಸಾ ಬಲೀಯನ್ತಿ, ಅಬಲತ್ತಾ ಅಭಿಭವನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮದ್ದನ್ತೇನಂ ಪರಿಸ್ಸಯಾತಿ ಏನಂ ಕಾಮಗಿದ್ಧಂ ಕಾಮೇ ಪರಿಯೇಸನ್ತಂ ರಕ್ಖನ್ತಞ್ಚ ಸೀಹಾದಯೋ ಚ ಪಾಕಟಪರಿಸ್ಸಯಾ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಯೋ ಚ ಅಪಾಕಟಪರಿಸ್ಸಯಾ ಮದ್ದನ್ತಿ. ತತೋ ನಂ…ಪೇ… ದಕನ್ತಿ ತತೋ ತೇಹಿ ಪಾಕಟಾಪಾಕಟಪರಿಸ್ಸಯೇಹಿ ಅಭಿಭೂತಂ ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಜಾತಿಆದಿದುಕ್ಖಂ ಸಮುದ್ದೇ ಭಿನ್ನನಾವಂ ಉದಕಂ ವಿಯ ಅನ್ವೇತಿ ಅನುಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಯಂ ಆದೀನವೋತಿ ಯ್ವಾಯಂ ತಣ್ಹಾದುಚ್ಚರಿತಸಂಕಿಲೇಸಹೇತುಕೋ ಜಾತಿಆದಿದುಕ್ಖಾನುಬನ್ಧೋ, ಅಯಂ ಆದೀನವೋ.

ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಕಾಮಗಿದ್ಧಸ್ಸ ವುತ್ತನಯೇನ ದುಕ್ಖಾನುಬನ್ಧೋ ವಿಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಮಾ. ಜನ್ತೂತಿ ಸತ್ತೋ. ಸದಾ ಸತೋತಿ ಪುಬ್ಬರತ್ತಾಪರರತ್ತಂ ಜಾಗರಿಯಾನುಯೋಗೇನ ಸತೋ ಹುತ್ವಾ. ಕಾಮಾನಿ ಪರಿವಜ್ಜಯೇತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಚ ರೂಪಾದೀಸು ವತ್ಥುಕಾಮೇಸು ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರಂ ಕಿಲೇಸಕಾಮಂ ಅನುಪ್ಪಾದೇನ್ತೋ ಕಾಮಾನಿ ಪರಿವಜ್ಜಯೇ ಪಜಹೇಯ್ಯ. ತೇ ಪಹಾಯ ತರೇ ಓಘನ್ತಿ ಏವಂ ತೇ ಕಾಮೇ ಪಹಾಯ ತಪ್ಪಹಾನಕರಅರಿಯಮಗ್ಗೇನೇವ ಚತುಬ್ಬಿಧಮ್ಪಿ ಓಘಂ ತರೇಯ್ಯ, ತರಿತುಂ ಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ನಾವಂ ಸಿತ್ವಾವ ಪಾರಗೂತಿ ಯಥಾ ಪುರಿಸೋ ಉದಕಗ್ಗಹಣೇನ ಗರುಭಾರಂ ನಾವಂ ಉದಕಂ ಬಹಿ ಸಿಞ್ಚಿತ್ವಾ ಲಹುಕಾಯ ನಾವಾಯ ಅಪ್ಪಕಸಿರೇನೇವ ಪಾರಗೂ ಭವೇಯ್ಯ, ಪಾರಂ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಏವಮೇವ ಅತ್ತಭಾವನಾವಂ ಕಿಲೇಸೂದಕಗರುಕಂ ಸಿಞ್ಚಿತ್ವಾ ಲಹುಕೇನ ಅತ್ತಭಾವೇನ ಪಾರಗೂ ಭವೇಯ್ಯ, ಪಾರಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಅರಹತ್ತಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇದಂ ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ಯಂ ಕಾಮಪ್ಪಹಾನಮುಖೇನ ಚತುರೋಘಂ ತರಿತ್ವಾ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ಇದಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತನಿಸ್ಸರಣತೋ ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ.

ಧಮ್ಮೋತಿ ದಾನಾದಿಪುಞ್ಞಧಮ್ಮೋ. ಹವೇತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ. ರಕ್ಖತಿ ಧಮ್ಮಚಾರಿನ್ತಿ ಯೋ ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಅಪ್ಪಮತ್ತೋ ಚರತಿ, ತಂ ಧಮ್ಮಚಾರಿಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಭೇದೇನ ದುವಿಧತೋಪಿ ಅನತ್ಥತೋ ರಕ್ಖತಿ ಪಾಲೇತಿ. ಛತ್ತಂ ಮಹನ್ತಂ ಯಥ ವಸ್ಸಕಾಲೇತಿ ವಸ್ಸಕಾಲೇ ದೇವೇ ವಸ್ಸನ್ತೇ ಯಥಾ ಮಹನ್ತಂ ಛತ್ತಂ ಕುಸಲೇನ ಪುರಿಸೇನ ಧಾರಿತಂ ತಂ ವಸ್ಸತೇಮನತೋ ರಕ್ಖತಿ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ತಂ ಛತ್ತಂ ಅಪ್ಪಮತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ಅತ್ತಾನಂ ರಕ್ಖನ್ತಂ ಛಾದೇನ್ತಞ್ಚ ವಸ್ಸಾದಿತೋ ರಕ್ಖತಿ, ಏವಂ ಧಮ್ಮೋಪಿ ಅತ್ತಸಮ್ಮಾಪಣಿಧಾನೇನ ಅಪ್ಪಮತ್ತೋ ಹುತ್ವಾ ಧಮ್ಮಚರಿಯಾಯ ಅತ್ತಾನಂ ರಕ್ಖನ್ತಂಯೇವ ರಕ್ಖತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಏಸಾ…ಪೇ… ಚಾರೀತಿ ಏತೇನ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಪಾಕಟತರಂ ಕರೋತಿ, ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ. ಇದಂ ಫಲನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕೇಹಿ ಸಮ್ಪರಾಯಿಕೇಹಿ ಚ ಅನತ್ಥೇಹಿ ಯದಿದಂ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ರಕ್ಖಣಂ ವುತ್ತಂ ರಕ್ಖಾವಸಾನಸ್ಸ ಚ ಅಬ್ಭುದಯಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದನಂ, ಇದಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ದೇಸನಾಯ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತಬ್ಬತಾಯ ಫಲನ್ತಿ.

ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖತಾ ಧಮ್ಮಾ. ಅನತ್ತಾತಿ ನತ್ಥಿ ಏತೇಸಂ ಅತ್ತಾ ಕಾರಕವೇದಕಸಭಾವೋ, ಸಯಂ ವಾ ನ ಅತ್ತಾತಿ ಅನತ್ತಾತಿ. ಇತೀತಿ ಏವಂ. ಯದಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇನ್ತೋ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಪಸ್ಸತಿ. ಅಥ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ದುಕ್ಖೇತಿ ಅಥ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಪುಬ್ಬೇ ಏವ ಅನಿಚ್ಚತಾದುಕ್ಖತಾನಂ ಸುಪರಿದಿಟ್ಠತ್ತಾ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಗೋಚರಭೂತೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧದುಕ್ಖೇ ನಿಬ್ಬಿನ್ದತಿ ನಿಬ್ಬೇದಂ ಆಪಜ್ಜತಿ. ಏಸ ಮಗ್ಗೋ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾತಿ ಯಾ ವುತ್ತಲಕ್ಖಣಾ ನಿಬ್ಬಿದಾನುಪಸ್ಸನಾ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸವಿಸುಜ್ಝನತೋ ವಿಸುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಚ್ಚನ್ತವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ವಾ ಅಮತಧಾತುಯಾ ಮಗ್ಗೋ ಉಪಾಯೋ. ಅಯಂ ಉಪಾಯೋತಿ ಯದಿದಂ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾಮುಖೇನ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ನಿಬ್ಬಿನ್ದನಂ ವುತ್ತಂ, ತಂ ವಿಸುದ್ಧಿಯಾ ಅಧಿಗಮಹೇತುಭಾವತೋ ಉಪಾಯೋ.

‘‘ಚಕ್ಖುಮಾ…ಪೇ… ಪರಿವಜ್ಜಯೇ’’ತಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಗಾಥಾಯ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯಥಾ ಚಕ್ಖುಮಾ ಪುರಿಸೋ ಸರೀರೇ ವಹನ್ತೇ ವಿಸಮಾನಿ ಭೂಮಿಪ್ಪದೇಸಾನಿ ಚಣ್ಡತಾಯ ವಾ ವಿಸಮೇ ಹತ್ಥಿಆದಯೋ ಪರಿವಜ್ಜೇತಿ, ಏವಂ ಲೋಕೇ ಸಪ್ಪಞ್ಞೋ ಪುರಿಸೋ ಸಪ್ಪಞ್ಞತಾಯ ಹಿತಾಹಿತಂ ಜಾನನ್ತೋ ಪಾಪಾನಿ ಲಾಮಕಾನಿ ದುಚ್ಚರಿತಾನಿ ಪರಿವಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ. ಅಯಂ ಆಣತ್ತೀತಿ ಯಾ ಅಯಂ ‘‘ಪಾಪಾನಿ ಪರಿವಜ್ಜೇತಬ್ಬಾನೀ’’ತಿ ಧಮ್ಮರಾಜಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಆಣಾ, ಅಯಂ ಆಣತ್ತೀತಿ.

ಏವಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಸುತ್ತೇಸು ಆಗತಾ ಫಲೂಪಾಯಾಣತ್ತಿಯೋ ಉದಾಹರಣಭಾವೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಾ ಏಕತೋ ಆಗತಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸುಞ್ಞತೋ’’ತಿ ಗಾಥಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಸುಞ್ಞತೋ ಲೋಕಂ ಅವೇಕ್ಖಸ್ಸು, ಮೋಘರಾಜಾತಿ ಆಣತ್ತೀತಿ ‘‘ಮೋಘರಾಜ, ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸಙ್ಖಾರಲೋಕಂ ಅವಸವತ್ತಿತಾಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಸೇನ ವಾ ತುಚ್ಛಭಾವಸಮನುಪಸ್ಸನವಸೇನ ವಾ ಸುಞ್ಞೋತಿ ಪಸ್ಸಾ’’ತಿ ಇದಂ ಧಮ್ಮರಾಜಸ್ಸ ವಚನಂ ವಿಧಾನಭಾವತೋ ಆಣತ್ತಿ. ಸಬ್ಬದಾ ಸತಿಕಿರಿಯಾಯ ತಂಸುಞ್ಞತಾದಸ್ಸನಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಸದಾ ಸತೋತಿ ಉಪಾಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅತ್ತಾನುದಿಟ್ಠಿಂ ಊಹಚ್ಚಾತಿ ವೀಸತಿವತ್ಥುಕಂ ಸಕ್ಕಾಯದಸ್ಸನಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ. ಏವಂ ಮಚ್ಚುತರೋ ಸಿಯಾತಿ. ಇದಂ ಫಲನ್ತಿ ಯಂ ಏವಂ ವುತ್ತೇನ ವಿಧಿನಾ ಮಚ್ಚುತರಣಂ ಮಚ್ಚುನೋ ವಿಸಯಾತಿಕ್ಕಮನಂ ತಸ್ಸ ಯಂ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾಪಟಿಪಜ್ಜನಂ, ಇದಂ ದೇಸನಾಯ ಫಲನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾ ಪನ ಅಸ್ಸಾದಾದಯೋ ಸುತ್ತೇ ಕತ್ಥಚಿ ಸರೂಪತೋ ಕತ್ಥಚಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬತಾಯ ಕತ್ಥಚಿ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಕತ್ಥಚಿ ಏಕತೋ ದಸ್ಸಿತಾ, ನ ಏವಂ ಫಲಾದಯೋ. ಫಲಾದಯೋ ಪನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಸುತ್ತೇ ಗಾಥಾಸು ವಾ ಏಕತೋ ದಸ್ಸೇತಬ್ಬಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ಉದಾಹರಿತ್ವಾಪಿ ಪುನ ‘‘ಸುಞ್ಞತೋ ಲೋಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಏಕತೋ ಉದಾಹರಣಂ ಕತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

೬. ಏವಂ ಅಸ್ಸಾದಾದಯೋ ಉದಾಹರಣವಸೇನ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತತ್ಥ ಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗೇನ ದೇಸನಾವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಉಗ್ಘಟಿತಂ ಘಟಿತಮತ್ತಂ ಉದ್ದಿಟ್ಠಮತ್ತಂ ಯಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸಪಟಿನಿದ್ದೇಸಾ ನ ಕತಾ, ತಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂ. ಉದ್ದೇಸಮತ್ತೇನ ಸಪ್ಪಭೇದಂ ಸವಿತ್ಥಾರಮತ್ಥಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಉಗ್ಘಟಿತಂ ವಾ ಉಚ್ಚಲಿತಂ ಉಟ್ಠಪಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ, ತಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂ. ಧಮ್ಮೋ ಹಿ ದೇಸಿಯಮಾನೋ ದೇಸಕತೋ ದೇಸನಾಭಾಜನಂ ಸಙ್ಕಮನ್ತೋ ವಿಯ ಹೋತಿ, ತಮೇಸ ಉಚ್ಚಲಿತಮೇವ ಜಾನಾತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಚಲಿತಮೇವ ವಾ ಉಗ್ಘಟಿತಂ. ಸಸ್ಸತಾದಿಆಕಾರಸ್ಸ ಹಿ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಆಸಯಸ್ಸ ಬುದ್ಧಾವೇಣಿಕಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ತಙ್ಖಣಪತಿತಾ ಏವ ಚಲನಾಯ ಹೋತಿ, ತತೋ ಪರಮ್ಪರಾನುವತ್ತಿಯಾ, ತತ್ಥಾಯಂ ಉಗ್ಘಟಿತೇ ಚಲಿತಮತ್ತೇಯೇವ ಆಸಯೇ ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಾತಿ ಅವಬುಜ್ಝತೀತಿ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂ, ತಸ್ಸ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಂ ದೇಸಯತಿ, ತತ್ತಕೇನೇವ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ. ವಿಪಞ್ಚಿತಂ ವಿತ್ಥಾರಿತಂ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ ಜಾನಾತೀತಿ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞೂ, ವಿಪಞ್ಚಿತಂ ವಾ ಮನ್ದಂ ಸಣಿಕಂ ಧಮ್ಮಂ ಜಾನಾತೀತಿ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞೂ, ತಸ್ಸ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞುಸ್ಸ ಆದೀನವಞ್ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ ದೇಸಯತಿ, ನಾತಿಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರಾಯ ದೇಸನಾಯ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ. ನೇತಬ್ಬೋ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸೇನ ಅತ್ಥಂ ಪಾಪೇತಬ್ಬೋತಿ ನೇಯ್ಯೋ, ಮುದಿನ್ದ್ರಿಯತಾಯ ವಾ ಪಟಿಲೋಮಗ್ಗಹಣತೋ ನೇತಬ್ಬೋ ಅನುನೇತಬ್ಬೋತಿ ನೇಯ್ಯೋ, ತಸ್ಸ ನೇಯ್ಯಸ್ಸ ಅಸ್ಸಾದಂ ಆದೀನವಂ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ ದೇಸಯತಿ, ಅನವಸೇಸೇತ್ವಾವ ದೇಸನೇನ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಿದ್ಧಿತೋ. ತತ್ಥಾಯಂ ಪಾಳಿ –

‘‘ಕತಮೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂ? ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಸಹ ಉದಾಹಟವೇಲಾಯ ಧಮ್ಮಾಭಿಸಮಯೋ ಹೋತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂ.

‘‘ಕತಮೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞೂ? ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಸಂಖಿತ್ತೇನ ಭಾಸಿತಸ್ಸ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಅತ್ಥೇ ವಿಭಜಿಯಮಾನೇ ಧಮ್ಮಾಭಿಸಮಯೋ ಹೋತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞೂ.

‘‘ಕತಮೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ನೇಯ್ಯೋ? ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಉದ್ದೇಸತೋ ಪರಿಪುಚ್ಛತೋ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕರೋತೋ ಕಲ್ಯಾಣಮಿತ್ತೇ ಸೇವತೋ ಭಜತೋ ಪಯಿರುಪಾಸತೋ ಏವಂ ಅನುಪುಬ್ಬೇನ ಧಮ್ಮಾಭಿಸಮಯೋ ಹೋತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪುಗ್ಗಲೋ ನೇಯ್ಯೋ’’ತಿ (ಪು. ಪ. ೧೪೮-೧೫೦).

ಪದಪರಮೋ ಪನೇತ್ಥ ನೇತ್ತಿಯಂ ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಅಭಾಜನನ್ತಿ ನ ಗಹಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಅಸ್ಸಾದೋ, ಆದೀನವೋ, ನಿಸ್ಸರಣಂ, ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ಆದೀನವೋ ಚ, ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ, ಆದೀನವೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ, ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ಆದೀನವೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚಾತಿ ಏತೇ ಸತ್ತ ಪಟ್ಠಾನನಯಾ.

ತೇಸು ತತಿಯಛಟ್ಠಸತ್ತಮಾ ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಯವಿನಯನೇ ಸಮತ್ಥತಾಯ ಗಹಿತಾ, ಇತರೇ ಚತ್ತಾರೋ ನ ಗಹಿತಾ. ನ ಹಿ ಕೇವಲೇನ ಅಸ್ಸಾದೇನ ಆದೀನವೇನ ತದುಭಯೇನ ವಾ ಕಥಿತೇನ ವೇನೇಯ್ಯವಿನಯನಂ ಸಮ್ಭವತಿ, ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹಾನಾವಚನತೋ. ಪಞ್ಚಮೋಪಿ ಆದೀನವಾವಚನತೋ ನಿಸ್ಸರಣಸ್ಸ ಅನುಪಾಯೋ ಏವ. ನ ಹಿ ವಿಮುತ್ತಿರಸಾ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾ ವಿಮುತ್ತಿಂ ತದುಪಾಯಞ್ಚ ಅನಾಮಸನ್ತೀ ಪವತ್ತತಿ. ತಸ್ಮಾ ಏತೇ ಚತ್ತಾರೋ ನಯಾ ಅನುದ್ಧಟಾ. ಸಚೇ ಪನ ಪದಪರಮಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ಸಂಕಿಲೇಸಭಾಗಿಯಂ ವಾಸನಾಭಾಗಿಯಂ ತದುಭಯಭಾಗೇ ಠಿತಂ ದೇಸನಂ ಸುತ್ತೇಕದೇಸಂ ಗಾಥಂ ವಾ ತಾದಿಸಂ ಏತೇಸಂ ನಯಾನಂ ಉದಾಹರಣಭಾವೇನ ಉದ್ಧರತಿ, ಏವಂ ಸತಿ ಸತ್ತನ್ನಮ್ಪಿ ನಯಾನಂ ಗಹಣಂ ಭವೇಯ್ಯ. ವೇನೇಯ್ಯವಿನಯನಂ ಪನ ತೇಸಂ ಸನ್ತಾನೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಉಪ್ಪಾದನಂ. ತಂ ಯಥಾವುತ್ತೇಹಿ ಏವ ನಯೇತಿ, ನಾವಸೇಸೇಹೀತಿ ಇತರೇ ಇಧ ನ ವುತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಪೇಟಕೇ (ಪೇಟಕೋ. ೨೩) –

‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ಆದೀನವೋ ಚ?

ಯಾನಿ ಕರೋತಿ ಪುರಿಸೋ, ತಾನಿ ಅತ್ತನಿ ಪಸ್ಸತಿ;

ಕಲ್ಯಾಣಕಾರೀ ಕಲ್ಯಾಣಂ, ಪಾಪಕಾರೀ ಚ ಪಾಪಕ’’ನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ಯಂ ಕಲ್ಯಾಣಕಾರೀ ಕಲ್ಯಾಣಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತಿ, ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೋ. ಯಂ ಪಾಪಕಾರೀ ಪಾಪಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತಿ, ಅಯಂ ಆದೀನವೋ.

ಅಟ್ಠಿಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕಧಮ್ಮಾ. ಕತಮೇ ಅಟ್ಠ? ಲಾಭೋತಿಆದಿ (ಅ. ನಿ. ೮.೬). ತತ್ಥ ಲಾಭೋ ಯಸೋ ಸುಖಂ ಪಸಂಸಾ, ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೋ. ಅಲಾಭೋ ಅಯಸೋ ದುಕ್ಖಂ ನಿನ್ದಾ, ಅಯಂ ಆದೀನವೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ?

‘‘ಸುಖೋ ವಿಪಾಕೋ ಪುಞ್ಞಾನಂ, ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಚ ಇಜ್ಝತಿ;

ಖಿಪ್ಪಞ್ಚ ಪರಮಂ ಸನ್ತಿಂ, ನಿಬ್ಬಾನಮಧಿಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ. (ಪೇಟಕೋ. ೨೩);

ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ.

ದ್ವತ್ತಿಂಸಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಹಾಪುರಿಸಸ್ಸ ಮಹಾಪುರಿಸಲಕ್ಖಣಾನಿ, ಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ಮಹಾಪುರಿಸಸ್ಸ ದ್ವೇವ ಗತಿಯೋ ಭವನ್ತಿ ಅನಞ್ಞಾ…ಪೇ… ವಿವಟಚ್ಛದೋತಿ ಸಬ್ಬಂ ಲಕ್ಖಣಸುತ್ತಂ, (ದೀ. ನಿ. ೩.೧೯೯) ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಆದೀನವೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ?

‘‘ಭಾರಾ ಹವೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ, ಭಾರಹಾರೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ;

ಭಾರಾದಾನಂ ದುಖಂ ಲೋಕೇ, ಭಾರನಿಕ್ಖೇಪನಂ ಸುಖಂ.

‘‘ನಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಗರುಂ ಭಾರಂ, ಅಞ್ಞಂ ಭಾರಂ ಅನಾದಿಯ;

ಸಮೂಲಂ ತಣ್ಹಮಬ್ಬುಯ್ಹ, ನಿಚ್ಛಾತೋ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋ’’ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೩.೨೨);

ಅಯಂ ಆದೀನವೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ಆದೀನವೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚ?

‘‘ಕಾಮಾ ಹಿ ಚಿತ್ರಾ ಮಧುರಾ ಮನೋರಮಾ, ವಿರೂಪರೂಪೇನ ಮಥೇನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ;

ತಸ್ಮಾ ಅಹಂ ಪಬ್ಬಜಿತೋಮ್ಹಿ ರಾಜ, ಅಪಣ್ಣಕಂ ಸಾಮಞ್ಞಮೇವ ಸೇಯ್ಯೋತಿ. (ಮ. ನಿ. ೨.೩೦೭; ಥೇರಗಾ. ೭೮೭-೭೮೮; ಪೇಟಕೋ. ೨೩);

ಅಯಂ ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ಆದೀನವೋ ಚ ನಿಸ್ಸರಣಞ್ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ತೇಪಿ ನಯಾ ಇಧ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಫಲಾದೀಸುಪಿ ಅಯಂ ನಯೋ ಲಬ್ಭತಿ ಏವ. ಯಸ್ಮಾ ಪೇಟಕೇ (ಪೇಟಕೋ. ೨೨) ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಫಲಞ್ಚ ಉಪಾಯೋ ಚ? ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಾಯ ನರೋ ಸಪಞ್ಞೋ’’ತಿ ಗಾಥಾ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೩), ಇದಂ ಫಲಞ್ಚ ಉಪಾಯೋ ಚ.

ತತ್ಥ ಕತಮಂ ಫಲಞ್ಚ ಆಣತ್ತಿ ಚ?

‘‘ಸಚೇ ಭಾಯಥ ದುಕ್ಖಸ್ಸ, ಸಚೇ ವೋ ದುಕ್ಖಮಪ್ಪಿಯಂ;

ಮಾಕತ್ಥ ಪಾಪಕಂ ಕಮ್ಮಂ, ಆವಿ ವಾ ಯದಿ ವಾ ರಹೋತಿ. (ಉದಾ. ೪೪);

ಇದಂ ಫಲಞ್ಚ ಆಣತ್ತಿ ಚ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಉಪಾಯೋ ಚ ಆಣತ್ತಿ ಚ?

‘‘ಕುಮ್ಭೂಪಮಂ ಕಾಯಮಿಮಂ ವಿದಿತ್ವಾ, ನಗರೂಪಮಂ ಚಿತ್ತಮಿದಂ ಠಪೇತ್ವಾ;

ಯೋಧೇಥ ಮಾರಂ ಪಞ್ಞಾವುಧೇನ, ಜಿತಞ್ಚ ರಕ್ಖೇ ಅನಿವೇಸನೋ ಸಿಯಾ’’ತಿ. (ಧ. ಪ. ೪೦);

ಅಯಂ ಉಪಾಯೋ ಚ ಆಣತ್ತಿ ಚ. ಏವಂ ಫಲಾದೀನಂ ದುಕವಸೇನಪಿ ಉದಾಹರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಯೋ ನಿಸ್ಸರಣದೇಸನಾಯ ವಿನೇತಬ್ಬೋ, ಸೋ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂತಿಆದಿನಾ ಯಥಾ ದೇಸನಾವಿಭಾಗೇನ ಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗಸಿದ್ಧಿ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಸ್ಸ ಭಗವಾ ನಿಸ್ಸರಣಂ ದೇಸೇತೀತಿಆದಿನಾ ಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗೇನ ದೇಸನಾವಿಭಾಗೋ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಸೋ ತಥಾ ದಸ್ಸಿತೋ.

ಏವಂ ಯೇಸಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ವಸೇನ ದೇಸನಾವಿಭಾಗೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ತೇ ಪುಗ್ಗಲೇ ಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಪಟಿಪದಾಭಿಞ್ಞಾಕತೋ ವಿಭಾಗೋ ಪಟಿಪದಾಕತೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿ. ತಾ ಪನೇತಾ ಚ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಪಟಿಪತ್ತಿವಸೇನ ದುವಿಧಾ ಹೋನ್ತಿ. ಕಥಂ? ಸಮಥಪಕ್ಖೇ ತಾವ ಪಠಮಸಮನ್ನಾಹಾರತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಝಾನಸ್ಸ ಉಪಚಾರಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಾವ ಪವತ್ತಾ ಸಮಥಭಾವನಾ ‘‘ಪಟಿಪದಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಉಪಚಾರತೋ ಪನ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ಅಪ್ಪನಾ ತಾವ ಪವತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ ‘‘ಅಭಿಞ್ಞಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಸಾ ಪನಾಯಂ ಪಟಿಪದಾ ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ದುಕ್ಖಾ ಹೋತಿ ನೀವರಣಾದಿಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮಸಮುದಾಚಾರಗಹಣತಾಯ ಕಿಚ್ಛಾ ಅಸುಖಸೇವನಾತಿ ಅತ್ಥೋ, ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ತದಭಾವೇನ ಸುಖಾ. ಅಭಿಞ್ಞಾಪಿ ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ದನ್ಧಾ ಹೋತಿ ಮನ್ದಾ ಅಸೀಘಪ್ಪವತ್ತಿ, ಏಕಚ್ಚಸ್ಸ ಖಿಪ್ಪಾ ಅಮನ್ದಾ ಸೀಘಪ್ಪವತ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯೋ ಆದಿತೋ ಕಿಲೇಸೇ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇನ್ತೋ ದುಕ್ಖೇನ ಸಸಙ್ಖಾರೇನ ಸಪ್ಪಯೋಗೇನ ಕಿಲಮನ್ತೋ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತಿ, ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ಹೋತಿ. ಯೋ ಪನ ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಕಿಲೇಸೋ ಅಪ್ಪನಾಪರಿವಾಸಂ ವಸನ್ತೋ ಚಿರೇನ ಅಙ್ಗಪಾತುಭಾವಂ ಪಾಪುಣಾತಿ, ತಸ್ಸ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಯೋ ಖಿಪ್ಪಂ ಅಙ್ಗಪಾತುಭಾವಂ ಪಾಪುಣಾತಿ, ತಸ್ಸ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಯೋ ಕಿಲೇಸೇ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇನ್ತೋ ಸುಖೇನ ಅಕಿಲಮನ್ತೋ ವಿಕ್ಖಮ್ಭೇತಿ, ತಸ್ಸ ಸುಖಾ ಪಟಿಪದಾ ನಾಮ ಹೋತಿ.

ವಿಪಸ್ಸನಾಪಕ್ಖೇ ಪನ ಯೋ ರೂಪಾರೂಪಮುಖೇನ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಉಪಾದಾರೂಪಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ ಅರೂಪಂ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ರೂಪಾರೂಪಂ ಪನ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ದುಕ್ಖೇನ ಕಸಿರೇನ ಕಿಲಮನ್ತೋ ಪರಿಗ್ಗಹೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ, ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಪರಿಗ್ಗಹಿತರೂಪಾರೂಪಸ್ಸ ಪನ ವಿಪಸ್ಸನಾಪರಿವಾಸೇ ಮಗ್ಗಪಾತುಭಾವದನ್ಧತಾಯ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಯೋಪಿ ರೂಪಾರೂಪಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ನಾಮರೂಪಂ ವವತ್ಥಪೇನ್ತೋ ದುಕ್ಖೇನ ಕಸಿರೇನ ಕಿಲಮನ್ತೋ ವವತ್ಥಪೇತಿ, ವವತ್ಥಪಿತೇ ಚ ನಾಮರೂಪೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಪರಿವಾಸಂ ವಸನ್ತೋ ಚಿರೇನ ಮಗ್ಗಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ. ತಸ್ಸಾಪಿ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ ಹೋತಿ.

ಅಪರೋ ನಾಮರೂಪಮ್ಪಿ ವವತ್ಥಪೇತ್ವಾ ಪಚ್ಚಯೇ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನ್ತೋ ದುಕ್ಖೇನ ಕಸಿರೇನ ಕಿಲಮನ್ತೋ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತಿ, ಪಚ್ಚಯೇ ಚ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪರಿವಾಸಂ ವಸನ್ತೋ ಚಿರೇನ ಮಗ್ಗಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ ಹೋತಿ.

ಅಪರೋ ಪಚ್ಚಯೇಪಿ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೋ ದುಕ್ಖೇನ ಕಸಿರೇನ ಕಿಲಮನ್ತೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ, ಪಟಿವಿದ್ಧಲಕ್ಖಣೋ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾಪರಿವಾಸಂ ವಸನ್ತೋ ಚಿರೇನ ಮಗ್ಗಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ ಹೋತಿ.

ಅಪರೋ ಲಕ್ಖಣಾನಿಪಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣೇ ತಿಕ್ಖೇ ಸೂರೇ ಸುಪ್ಪಸನ್ನೇ ವಹನ್ತೇ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾನಿಕನ್ತಿಂ ಪರಿಯಾದಿಯಮಾನೋ ದುಕ್ಖೇನ ಕಸಿರೇನ ಕಿಲಮನ್ತೋ ಪರಿಯಾದಿಯತಿ, ನಿಕನ್ತಿಞ್ಚ ಪರಿಯಾದಿಯಿತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪರಿವಾಸಂ ವಸನ್ತೋ ಚಿರೇನ ಮಗ್ಗಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಇಮಿನಾವುಪಾಯೇನ ಇತರಾಪಿ ತಿಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ವಿಪಸ್ಸನಾಪಕ್ಖಿಕಾ ಏವ ಪನೇತ್ಥ ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ.

ಚತ್ತಾರೋ ಪುಗ್ಗಲಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಪಟಿಪನ್ನಕಪುಗ್ಗಲಾ. ತಂ ಪನ ಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗಂ ಸದ್ಧಿಂ ಹೇತುಪಾಯಫಲೇಹಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಣ್ಹಾಚರಿತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಚರಿತನ್ತಿ ಚರಿಯಾ, ವುತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಣ್ಹಾಯ ನಿಬ್ಬತ್ತಿತಂ ಚರಿತಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ತಣ್ಹಾಚರಿತೋ, ತಣ್ಹಾಯ ವಾ ಪವತ್ತಿತೋ ಚರಿತೋ ತಣ್ಹಾಚರಿತೋ, ಲೋಭಜ್ಝಾಸಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಮನ್ದೋತಿ ಮನ್ದಿಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ತಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಮನ್ದೋ, ಮೋಹಾಧಿಕೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಸತಿನ್ದ್ರಿಯೇನಾತಿ ಸತಿಯಾ ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಕುರುಮಾನಾಯ. ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಮೇವ ಹಿಸ್ಸ ವಿಸದಂ ಹೋತಿ. ಯಸ್ಮಾ ತಣ್ಹಾಚರಿತತಾಯ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಕೋಸಜ್ಜಾಭಿಭವೇನ ನ ವೀರಿಯಂ ಬಲವಂ ಹೋತಿ, ಮೋಹಾಧಿಕತಾಯ ನ ಪಞ್ಞಾ ಬಲವತೀ. ತದುಭಯೇನಾಪಿ ನ ಸಮಾಧಿ ಬಲವಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಮೇವ ಹಿಸ್ಸ ವಿಸದಂ ಹೋತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಹಿ ನಿಸ್ಸಯೇಹೀ’’ತಿ. ತಣ್ಹಾಚರಿತತಾಯ ಚಸ್ಸ ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನಂ ನ ಸುಕರನ್ತಿ ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ, ಅವಿಸದಞಾಣತಾಯ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾತಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯಂ ಆನೇತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ನಿಯ್ಯಾತೀತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ವಟ್ಟದುಕ್ಖತೋ ನಿಗ್ಗಚ್ಛತಿ.

ಉದತ್ಥೋತಿ ಉದಅತ್ಥೋ, ಉಳಾರಪಞ್ಞೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಞ್ಞಾಸಹಾಯಪಟಿಲಾಭೇನ ಚಸ್ಸ ಸಮಾಧಿ ತಿಕ್ಖೋ ಹೋತಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ಆಧಿಪಚ್ಚಂ ಪವತ್ತೇತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯೇನಾ’’ತಿ. ವಿಸದಞಾಣತ್ತಾ ‘‘ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಸಮಾಧಿಪಧಾನತ್ತಾ ಝಾನಾನಂ ಝಾನೇಹಿ ನಿಸ್ಸಯೇಹೀತಿ ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋ. ಸೇಸಂ ಪುರಿಮಸದಿಸಮೇವ. ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ ಅನಿಯ್ಯಾನಿಕಮಗ್ಗಮ್ಪಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಕನ್ತಿ ಮಞ್ಞಮಾನೋ ತತ್ಥ ಉಸ್ಸಾಹಬಹುಲತ್ತಾ ವೀರಿಯಾಧಿಕೋ ಹೋತಿ. ವೀರಿಯಾಧಿಕತಾಯೇವ ಚಸ್ಸ ಕಿಲೇಸವಿಕ್ಖಮ್ಭನಂ ಸುಕರನ್ತಿ ಸುಖಾ ಪಟಿಪದಾ, ಅವಿಸದಞಾಣತಾಯ ಪನ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ ಮನ್ದೋ’’ತಿಆದಿನಾ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಸಚ್ಚೇಹೀತಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಹಿ. ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಹಿ ಲೋಕಿಯಾನಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗಞಾಣಸ್ಸ ಸಮ್ಮಸನಟ್ಠಾನತಾಯ ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ ಅಧಿಮುಚ್ಚನತಾಯ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಅಭಿಸಮಯಟ್ಠಾನತಾಯ ಚ ನಿಸ್ಸಯಾನಿ ಹೋನ್ತೀತಿ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ. ಏತ್ಥ ಚ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ ಉದತ್ಥೋ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂ. ತಣ್ಹಾಚರಿತೋ ಮನ್ದೋ ನೇಯ್ಯೋ. ಇತರೇ ದ್ವೇಪಿ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞೂತಿ ಏವಂ ಯೇನ ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಯೇನ ಪುಬ್ಬೇ ದೇಸನಾವಿಭಾಗೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ತದೇವ ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಯಂ ಇಮಿನಾ ಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಇದಾನಿ ತಂ ವೇನೇಯ್ಯುಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗಂ ಅತ್ಥನಯಯೋಜನಾಯ ವಿಸಯಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಉಭೋ ತಣ್ಹಾಚರಿತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಣ್ಹಾಯ ಸಮಾಧಿಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ತಣ್ಹಾಚರಿತೋ ವಿಸುಜ್ಝಮಾನೋ ಸಮಾಧಿಮುಖೇನ ವಿಸುಜ್ಝತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಮಥಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯಾ’’ತಿ. ‘‘ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಯುಗನದ್ಧಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೧೭೦; ಪಟಿ. ಮ. ೨.೧, ೩) ವಚನತೋ ಪನ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಹಿತೇನೇವ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿನಾ ನಿಯ್ಯಾನಂ, ನ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿನಾ ಏವಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಮಥಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಯಾ’’ತಿ. ‘‘ರಾಗವಿರಾಗಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತೀತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಧೀ’’ತಿ ಸಙ್ಗಹೇಸು ವುತ್ತಂ. ಇಧ ಪನ ಅನಾಗಾಮಿಫಲಸಮಾಧೀತಿ ವಕ್ಖತಿ. ಸೋ ಹಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಮಿಂ ಪರಿಪೂರಕಾರೀತಿ. ತತ್ಥ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಗೋ. ಸೋ ವಿರಜ್ಜತಿ ಏತಾಯಾತಿ ರಾಗವಿರಾಗಾ, ತಾಯ ರಾಗವಿರಾಗಾಯ, ರಾಗಪ್ಪಹಾಯಿಕಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಯಾತಿ ಚೇತೋತಿ ಚಿತ್ತಂ, ತದಪದೇಸೇನ ಚೇತ್ಥ ಸಮಾಧಿ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಯಥಾ ಚಿತ್ತಂ ಪಞ್ಞಞ್ಚ ಭಾವಯ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೩). ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿವಸೇನ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ವಿಮುತ್ತಿ, ತೇನ ವಾ ವಿಮುತ್ತೋ, ತತೋ ವಿಮುಚ್ಚನನ್ತಿ ವಾ ವಿಮುತ್ತಿ, ಸಮಾಧಿಯೇವ. ಯಥಾ ಹಿ ಲೋಕಿಯಕಥಾಯಂ ಸಞ್ಞಾ ಚಿತ್ತಞ್ಚ ದೇಸನಾಸೀಸಂ. ಯಥಾಹ – ‘‘ನಾನತ್ತಕಾಯಾ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೩೨, ೩೪೧, ೩೫೭; ಅ. ನಿ. ೭.೪೪; ೯.೨೪) ‘‘ಕಿಂ ಚಿತ್ತೋ ತ್ವಂ, ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿ (ಪಾರಾ. ೧೩೫) ಚ, ಏವಂ ಲೋಕುತ್ತರಕಥಾಯಂ ಪಞ್ಞಾ ಸಮಾಧಿ ಚ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಪಞ್ಚಞಾಣಿಕೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧೀ’’ತಿ (ವಿಭ. ೮೦೪) ಚ ‘‘ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಯುಗನದ್ಧಂ ಭಾವೇತೀ’’ತಿ ಚ. ತೇಸು ಇಧ ರಾಗಸ್ಸ ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕತೋ ಸಮಥಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾವಚನತೋ ಚ ಚೇತೋಗ್ಗಹಣೇನ ಸಮಾಧಿ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ವಿಮುತ್ತಿವಚನೇನ. ತೇನ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಮಾಧಿಯೇವಾ’’ತಿ. ಚೇತೋ ಚ ತಂ ವಿಮುತ್ತಿ ಚಾತಿ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ. ಅಥ ವಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಸ್ಸೇವ ಚೇತಸೋ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ವಿಮುತ್ತಿ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ಚೇತಸಿ ವಾ ಫಲವಿಞ್ಞಾಣೇ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾವ ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ಚೇತಸೋ ವಾ ಫಲವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ವಿಮುತ್ತಿ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಏತಸ್ಮಿನ್ತಿ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ಸಮಾಧಿಯೇವ. ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿಯಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಅಯಂ ನಯೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ.

ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸವಿಸಯೇ ಪಞ್ಞಾಸದಿಸೀ ಪವತ್ತೀತಿ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ ವಿಸುಜ್ಝಮಾನೋ ಪಞ್ಞಾಮುಖೇನ ವಿಸುಜ್ಝತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಉಭೋ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ’’ತಿಆದಿ. ಅವಿಜ್ಜಾವಿರಾಗಾ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೀತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಪಞ್ಞಾ. ಸಮಥಗ್ಗಹಣೇನ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ತಣ್ಹಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಗ್ಗಹಣೇನ ಅವಿಜ್ಜಞ್ಚ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಪಠಮನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿಂ ಸಕ್ಕಾ ಸುಖೇನ ದಸ್ಸೇತುನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಯೇ ಸಮಥ…ಪೇ… ಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ಸಮಥಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಪಟಿಪದಾತಿ ಪುರಿಮಾ ದ್ವೇ ಪಟಿಪದಾ, ಇತರಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಹಾತಬ್ಬಾತಿ ಗಮೇತಬ್ಬಾ, ನೇತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಅನತ್ತಸಞ್ಞಾಭಾವತೋ ದುಕ್ಖಸಞ್ಞಾಪರಿವಾರತ್ತಾ ಚ ಅಸುಭಸಞ್ಞಾಯ ಇಮಾ ಚತಸ್ಸೋ ಸಞ್ಞಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಹೋನ್ತಿ. ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ಚ ಚತ್ತಾರೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾತಿ ಸಕಲಸ್ಸ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿಂ ಸುಖೇನ ಸಕ್ಕಾ ದಸ್ಸೇತುನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಯೇ ವಿಪಸ್ಸನಾ…ಪೇ… ಹಾತಬ್ಬಾ’’ತಿ.

೭. ಏವಂ ಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗೇನ ವೇನೇಯ್ಯಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಂ ಞಾಣವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಯಸ್ಮಾ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾ ಯಾವದೇವ ವೇನೇಯ್ಯವಿನಯನತ್ಥಾ, ವಿನಯನಞ್ಚ ನೇಸಂ ಸುತಮಯಾದೀನಂ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ಪಞ್ಞಾನಂ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತನಂ, ಯಥಾ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಯ ಪವತ್ತಿಭಾವವಿಭಾವನಞ್ಚ ಹಾರನಯಬ್ಯಾಪಾರೋ, ತಸ್ಮಾ ಇಮಸ್ಸ ಹಾರಸ್ಸ ಸಮುಟ್ಠಿತಪ್ಪಕಾರಂ ತಾವ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ಯೇನ ಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗದಸ್ಸನೇನ ದೇಸನಾಭಾಜನಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ದೇಸನಾಯಂ ದೇಸನಾಹಾರಂ ನಿಯೋಜೇತುಕಾಮೋ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸ್ವಾಯಂ ಹಾರೋ ಕತ್ಥ ಸಮ್ಭವತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಯಸ್ಸಾತಿ ಯೋ ಸೋ ಅಟ್ಠಹಿ ಅಕ್ಖಣೇಹಿ ವಿಮುತ್ತೋ ಸೋತಾವಧಾನಪರಿಯೋಸಾನಾಹಿ ಚ ಸಮ್ಪತ್ತೀತಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಯಸ್ಸ. ಸತ್ಥಾತಿ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸಮ್ಪರಾಯಿಕಪರಮತ್ಥೇಹಿ ಯಥಾರಹಂ ಅನುಸಾಸನತೋ ಸತ್ಥಾ. ಧಮ್ಮನ್ತಿ ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೇ ಅಪಾಯೇಸು ಅಪತಮಾನೇ ಧಾರೇತೀತಿ ಧಮ್ಮೋ, ತಂ ಧಮ್ಮಂ. ದೇಸಯತೀತಿ ಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರನಯೇಹಿ ಭಾಸತಿ ಕಥೇತಿ. ಅಞ್ಞತರೋತಿ ಭಗವತೋ ಸಾವಕೇಸು ಅಞ್ಞತರೋ. ಗರುಟ್ಠಾನೀಯೋತಿ ಸೀಲಸುತಾದಿಗುಣವಿಸೇಸಯೋಗೇನ ಗರುಕರಣೀಯೋ. ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸೇಟ್ಠಟ್ಠೇನ ಸಕಲಂ ಸತ್ಥುಸಾಸನಂ. ಸಮಂ ಸಹ ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಂ ಚರತಿ ಪಟಿಪಜ್ಜತೀತಿ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ. ಸದ್ಧಂ ಪಟಿಲಭತೀತಿ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ವತ ಸೋ ಭಗವಾ ಯೋ ಏವರೂಪಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ದೇಸೇತಾ’’ತಿ ತಥಾಗತೇ, ‘‘ಸ್ವಾಕ್ಖಾತೋ ವತಾಯಂ ಧಮ್ಮೋ ಯೋ ಏವಂ ಏಕನ್ತಪರಿಪುಣ್ಣೋ ಏಕನ್ತಪರಿಸುದ್ಧೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಸದ್ಧಂ ಲಭತಿ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಯಥಾಸುತೇ ಯಥಾಪರಿಯತ್ತೇ ಧಮ್ಮೇ. ವೀಮಂಸಾತಿ ಪಾಳಿಯಾ ಪಾಳಿಅತ್ಥಸ್ಸ ಚ ವೀಮಂಸನಪಞ್ಞಾ. ಸೇಸಂ ತಸ್ಸಾ ಏವ ವೇವಚನಂ. ಸಾ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತವೀಮಂಸನೇ ಸಙ್ಕೋಚಂ ಅನಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಉಸ್ಸಹನವಸೇನ ಉಸ್ಸಾಹನಾ, ತುಲನವಸೇನ ತುಲನಾ, ಉಪಪರಿಕ್ಖಣವಸೇನ ಉಪಪರಿಕ್ಖಾತಿ ಚ ವುತ್ತಾ. ಅಥ ವಾ ವೀಮಂಸತೀತಿ ವೀಮಂಸಾ, ಸಾ ಪದಪದತ್ಥವಿಚಾರಣಾ ಪಞ್ಞಾ. ಉಸ್ಸಾಹನಾತಿ ವೀರಿಯೇನ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಿತಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಧಾರಣಪರಿಚಯಸಾಧಿಕಾ ಪಞ್ಞಾ. ತುಲನಾತಿ ಪದೇನ ಪದನ್ತರಂ, ದೇಸನಾಯ ವಾ ದೇಸನನ್ತರಂ ತುಲಯಿತ್ವಾ ಸಂಸನ್ದಿತ್ವಾ ಗಹಣಪಞ್ಞಾ. ಉಪಪರಿಕ್ಖಾತಿ ಮಹಾಪದೇಸೇ ಓತಾರೇತ್ವಾ ಪಾಳಿಯಾ ಪಾಳಿಅತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಉಪಪರಿಕ್ಖಣಪಞ್ಞಾ. ಅತ್ತಹಿತಂ ಪರಹಿತಞ್ಚ ಆಕಙ್ಖನ್ತೇಹಿ ಸುಯ್ಯತೀತಿ ಸುತಂ, ಕಾಲವಚನಿಚ್ಛಾಯ ಅಭಾವತೋ, ಯಥಾ ದುದ್ಧನ್ತಿ. ಕಿಂ ಪನ ತನ್ತಿ? ಅಧಿಕಾರತೋ ಸಾಮತ್ಥಿಯತೋ ವಾ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ. ಅಥ ವಾ ಸವನಂ ಸುತಂ, ಸೋತದ್ವಾರಾನುಸಾರೇನ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಸ್ಸ ಉಪಧಾರಣನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುತೇನ ಹೇತುನಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಸುತಮಯೀ. ಪಕಾರೇನ ಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ. ಯಾ ವೀಮಂಸಾ, ಅಯಂ ಸುತಮಯೀ ಪಞ್ಞಾತಿ ಪಚ್ಚೇಕಮ್ಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ತಥಾತಿ ಯಥಾ ಸುತಮಯೀ ಪಞ್ಞಾ ವೀಮಂಸಾದಿಪರಿಯಾಯವತೀ ವೀಮಂಸಾದಿವಿಭಾಗವತೀ ಚ, ತಥಾ ಚಿನ್ತಾಮಯೀ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾ ವಾ ಸುತಮಯೀ ಓರಮತ್ತಿಕಾ ಅನವಟ್ಠಿತಾ ಚ, ಏವಂ ಚಿನ್ತಾಮಯೀ ಚಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ.

ಸುತೇನ ನಿಸ್ಸಯೇನಾತಿ ಸುತೇನ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮೇನ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಸ್ಸವನೇನ ವಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯೇನ ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಲಕ್ಖಣೇ ಕರಣವಚನಂ, ಯಥಾವುತ್ತಂ ಸುತಂ ಉಪನಿಸ್ಸಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವೀಮಂಸಾತಿಆದೀಸು ‘‘ಇದಂ ಸೀಲಂ, ಅಯಂ ಸಮಾಧಿ, ಇಮೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾ, ಇಮೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ’’ತಿ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವವೀಮಂಸನಭೂತಾ ಪಞ್ಞಾ ವೀಮಂಸಾ. ತೇಸಂಯೇವ ಧಮ್ಮಾನಂ ವಚನತ್ಥಂ ಮುಞ್ಚಿತ್ವಾ ಸಭಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಸ್ಸ ತುಲಯಿತ್ವಾ ವಿಯ ಗಹಣಪಞ್ಞಾ ತುಲನಾ. ತೇಸಂಯೇವ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಲಕ್ಖಣಂ ಅವಿಜಹಿತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿರುಪ್ಪನಸಪ್ಪಚ್ಚಯಾದಿಆಕಾರೇ ಚ ತಕ್ಕೇತ್ವಾ ವಿತಕ್ಕೇತ್ವಾ ಚ ಉಪಪರಿಕ್ಖಣಪಞ್ಞಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಾ, ತಥಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತೇ ಧಮ್ಮೇ ಸವಿಗ್ಗಹೇ ವಿಯ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇ ಏವಮೇತೇಹಿ ನಿಜ್ಝಾನಕ್ಖಮೇ ಕತ್ವಾ ಚಿತ್ತೇನ ಅನು ಅನು ಪೇಕ್ಖಣಾ ಮನಸಾನುಪೇಕ್ಖಣಾ. ಏತ್ಥ ಚ ಯಥಾ ಸುತಮಯೀ ಪಞ್ಞಾ ಯಥಾಸುತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಧಾರಣಪರಿಚಯವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಉಸ್ಸಾಹಜಾತಾ ‘‘ಉಸ್ಸಾಹನಾ’’ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಅರಹತಿ, ನ ಏವಂ ಚಿನ್ತಾಮಯೀತಿ ಇಧ ‘‘ಉಸ್ಸಾಹನಾ’’ತಿ ಪದಂ ನ ವುತ್ತಂ. ಚಿನ್ತನಂ ಚಿನ್ತಾ, ನಿಜ್ಝಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಇಮಾಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಪಞ್ಞಾಹೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತಾಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಪಞ್ಞಾಹಿ ಕಾರಣಭೂತಾಹಿ. ಸುತಚಿನ್ತಾಮಯಞಾಣೇಸು ಹಿ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭತೀತಿ. ‘‘ಇಮಾಸು ದ್ವೀಸು ಪಞ್ಞಾಸೂ’’ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ. ‘‘ತೇಹಿ ಜಾತಾಸು ಉಪ್ಪನ್ನಾಸೂ’’ತಿ ವಾ ವಚನಸೇಸೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ಮನಸಿಕಾರಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸಾತಿ ರೂಪಾರೂಪಪರಿಗ್ಗಹಾದಿಮನಸಿಕಾರೇ ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ. ಯಂ ಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಮನಸಿಕಾರಪ್ಪಯೋಗೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಕಙ್ಖಾವಿತರಣವಿಸುದ್ಧಿಮಗ್ಗಾಮಗ್ಗಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಪಟಿಪದಾಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧೀನಂ ಸಮ್ಪ ಆದನೇನ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕನ್ತಸ್ಸ ಯಂ ಞಾಣದಸ್ಸನವಿಸುದ್ಧಿಸಙ್ಖಾತಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಯಂ ಭಾವನಾಮಯೀ ಪಞ್ಞಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ತಂ ಪನ ದಸ್ಸನಂ ಭಾವನಾತಿ ದುವಿಧನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ದಸ್ಸನಭೂಮಿಯಂ ವಾ ಭಾವನಾಭೂಮಿಯಂ ವಾ’’ತಿ. ಯದಿ ದಸ್ಸನನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಕಥಂ ತತ್ಥ ಪಞ್ಞಾ ಭಾವನಾಮಯೀತಿ? ಭಾವನಾಮಯಮೇವ ಹಿ ತಂ ಞಾಣಂ, ಪಠಮಂ ನಿಬ್ಬಾನದಸ್ಸನತೋ ಪನ ‘‘ದಸ್ಸನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ಸಫಲೋ ಪಠಮಮಗ್ಗೋ ದಸ್ಸನಭೂಮಿ. ಸೇಸಾ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಭೂಮಿ.

೮. ಇದಾನಿ ಇಮಾ ತಿಸ್ಸೋ ಪಞ್ಞಾ ಪರಿಯಾಯನ್ತರೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪರತೋಘೋಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಪರತೋತಿ ನ ಅತ್ತತೋ, ಅಞ್ಞತೋ ಸತ್ಥುತೋ ಸಾವಕತೋ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಘೋಸಾತಿ ತೇಸಂ ದೇಸನಾಘೋಸತೋ, ದೇಸನಾಪಚ್ಚಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಥ ವಾ ಪರತೋ ಘೋಸೋ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಪರತೋಘೋಸಾ, ಯಾ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ಸುತಮಯೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಪಚ್ಚತ್ತಸಮುಟ್ಠಿತಾತಿ ಪಚ್ಚತ್ತಂ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ತನಿ ಸಮ್ಭೂತಾ. ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಾತಿ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾವಪರಿಗ್ಗಣ್ಹನಾದಿನಾ ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಉಪಾಯೇನ ಪವತ್ತಮನಸಿಕಾರಾ. ಪರತೋ ಚ ಘೋಸೇನಾತಿ ಪರತೋಘೋಸೇನ ಹೇತುಭೂತೇನ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಇದಾನಿ ಯದತ್ಥಂ ಇಮಾ ಪಞ್ಞಾ ಉದ್ಧಟಾ, ತಮೇವ ವೇನೇಯ್ಯಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಇಮಾ ದ್ವೇತಿ ಗಣನವಸೇನ ವತ್ವಾ ಪುನ ತಾ ಸುತಮಯೀ ಚಿನ್ತಾಮಯೀ ಚಾತಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತಿ. ಅಯಂ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂತಿ ಅಯಂ ಸುತಮಯಚಿನ್ತಾಮಯಞಾಣೇಹಿ ಆಸಯಪಯೋಗಪಬೋಧಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದಿತತ್ತಾ ಉದ್ದೇಸಮತ್ತೇನೇವ ಜಾನನತೋ ‘‘ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಯಂ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞೂತಿ ಚಿನ್ತಾಮಯಞಾಣೇನ ಆಸಯಸ್ಸ ಅಪರಿಕ್ಖತತ್ತಾ ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸೇಹಿ ಜಾನನತೋ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞೂ. ಅಯಂ ನೇಯ್ಯೋತಿ ಸುತಮಯಞಾಣಸ್ಸಾಪಿ ಅಭಾವತೋ ನಿರವಸೇಸಂ ವಿತ್ಥಾರದೇಸನಾಯ ನೇತಬ್ಬತೋ ನೇಯ್ಯೋ.

೯. ಏವಂ ದೇಸನಾಪಟಿಪದಾಞಾಣವಿಭಾಗೇಹಿ ದೇಸನಾಭಾಜನಂ ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಯಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತತ್ಥ ಪವತ್ತಿತಾಯ ಭಗವತೋ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ದೇಸನಾಹಾರಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಯೋಜೇತುಂ ‘‘ಸಾಯಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ.

ತತ್ಥ ಸಾಯನ್ತಿ ಸಾ ಅಯಂ. ಯಾ ಪುಬ್ಬೇ ‘‘ಧಮ್ಮಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ನೇತ್ತಿ. ೫) ಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಾರಸ್ಸ ಆದಿತೋ ದೇಸನಾಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯಭಾವೇನ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾ ಪಾಳಿ, ತಮೇವೇತ್ಥ ದೇಸನಾಹಾರಂ ನಿಯೋಜೇತುಂ ‘‘ಸಾಯಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ’’ತಿ ಪಚ್ಚಾಮಸತಿ. ಕಿಂ ದೇಸಯತೀತಿ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾವಸೇನ ದೇಸನಾಯ ಪಿಣ್ಡತ್ಥಂ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ತಂ ಗಣನಾಯ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ಸಾಮಞ್ಞತೋ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನೀ’’ತಿ. ಸಚ್ಚವಿನಿಮುತ್ತಾ ಹಿ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾ ನತ್ಥೀತಿ. ತಸ್ಸಾ ಚ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಿಣ್ಡತ್ಥೋ. ಪವತ್ತಿಪವತ್ತಕನಿವತ್ತಿತದುಪಾಯವಿಮುತ್ತಸ್ಸ ನೇಯ್ಯಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಅವಿಪರೀತಭಾವೇನ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ತಾನಿ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಸಮುದಯಂ ನಿರೋಧಂ ಮಗ್ಗ’’ನ್ತಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತಿ.

ತತ್ಥ ಅನೇಕುಪದ್ದವಾಧಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಕುಚ್ಛಿತತ್ತಾ ಬಾಲಜನಪರಿಕಪ್ಪಿತಧುವಸುಭಸುಖತ್ತಭಾವವಿರಹೇನ ತುಚ್ಛತ್ತಾ ಚ ದುಕ್ಖಂ. ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣತ್ತಾ ಸಮುದಯೋ. ಸಬ್ಬಗತಿಸುಞ್ಞತ್ತಾ ನತ್ಥಿ ಏತ್ಥ ಸಂಸಾರಚಾರಕಸಙ್ಖಾತೋ ದುಕ್ಖರೋಧೋ, ಏತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಅಧಿಗತೇ ಸಂಸಾರಚಾರಕಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ದುಕ್ಖರೋಧಸ್ಸ ಅಭಾವೋತಿಪಿ ನಿರೋಧೋ, ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ವಾ. ಮಾರೇನ್ತೋ ಗಚ್ಛತಿ, ನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಿಕೇಹಿ ಮಗ್ಗಿಯತೀತಿ ವಾ ಮಗ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಸಮುದಯೇನ ಅಸ್ಸಾದೋ, ದುಕ್ಖೇನ ಆದೀನವೋ, ಮಗ್ಗನಿರೋಧೇಹಿ ನಿಸ್ಸರಣಂ. ಏವಂ ಯಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಸರೂಪತೋ ಆಗತಾನಿ, ತತ್ಥ ಯಥಾರುತವಸೇನ. ಯತ್ಥ ಪನ ಸುತ್ತೇ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಸರೂಪತೋ ನ ಆಗತಾನಿ, ತತ್ಥ ಅತ್ಥತೋ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ವಸೇನ ಅಸ್ಸಾದಾದಯೋ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ. ಯತ್ಥ ಚ ಅಸ್ಸಾದಾದಯೋ ಸರೂಪತೋ ಆಗತಾ, ತತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಮೇವ ನತ್ಥಿ. ಯತ್ಥ ಪನ ನ ಆಗತಾ, ತತ್ಥ ಅತ್ಥತೋ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ವಸೇನ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾನಿ. ಇಧ ಪನ ಅಸ್ಸಾದಾದಯೋ ಉದಾಹರಣವಸೇನ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ತೇಹಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ನಿದ್ಧಾರೇತುಂ ‘‘ಆದೀನವೋ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ‘‘ಸಂಖಿತ್ತೇನ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೮೭; ಮ. ನಿ. ೧.೧೨೦; ೩.೩೭೩; ವಿಭ. ೨೦೨) ವಚನತೋ ತಣ್ಹಾವಜ್ಜಾ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ, ತೇ ಚ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಸಭಾವತ್ತಾ ಆದೀನವೋ, ಫಲಞ್ಚ ದೇಸನಾಯ ಸಾಧೇತಬ್ಬಂ. ತತ್ಥ ಯಂ ಲೋಕಿಯಂ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ ‘‘ಫಲಞ್ಚ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ. ಅಸ್ಸಾದೋತಿ ತಣ್ಹಾವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಮ್ಪಿ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ ತೇ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಅಸ್ಸಾದೋ ಸಮುದಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಸಹ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ದೇಸನಾ ಚ ದೇಸನಾಫಲಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಉಪಾಯೋತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ಉಪಾಯೋ ಆಣತ್ತಿ ಚ ಮಗ್ಗೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ನಿಸ್ಸರಣಪದೇ ಚಾಪಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬೋ, ನ ಚಾಯಂ ಸಚ್ಚವಿಭಾಗೋ ಆಕುಲೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಯಥಾ ಹಿ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ. ೨೦೮) ‘‘ತಣ್ಹಾ ಅವಸಿಟ್ಠಾ ಕಿಲೇಸಾ ಅವಸಿಟ್ಠಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಸವಾನಿ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ ಸಾಸವಾ ಚ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಭಾವೇನ ವಿಭತ್ತಾ’’ತಿ ತಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಂ ನಯೇ ತಂತಂಅವಸಿಟ್ಠಾ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಭಾವೇನ ವಿಭತ್ತಾ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ನಿಗಮನಂ. ಇದಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕನ್ತಿ ಯಾಯಂ ಭಗವತೋ ಚತುಸಚ್ಚವಸೇನ ಸಾಮುಕ್ಕಂಸಿಕಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ, ಇದಂ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ.

ಇದಾನಿ ತಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಭಾವಂ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತವಸೇನ (ಮ. ನಿ. ೩.೩೭೧ ಆದಯೋ) ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾಹ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಇದಂ ಜಾತಿಆದಿವಿಭಾಗಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಸಙ್ಗಹಂ ತಣ್ಹಾವಜ್ಜಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಜಾತಂ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖಾದಿಭಾವೇನ ಚ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮೇತಿ ಭಗವಾ ಅತ್ತಾನಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ. ಬಾರಾಣಸಿಯನ್ತಿ ಬಾರಾಣಸೀನಾಮಕಸ್ಸ ನಗರಸ್ಸ ಅವಿದೂರೇ. ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಇಸೀನಂ ಆಕಾಸತೋ ಓತರಣಟ್ಠಾನತಾಯ ಇಸಿಪತನಂ. ಮಿಗಾನಂ ತತ್ಥ ಅಭಯಸ್ಸ ದಿನ್ನತ್ತಾ ಮಿಗದಾಯನ್ತಿ ಚ ಲದ್ಧನಾಮೇ ಅಸ್ಸಮೇ. ಉತ್ತರತಿ ಅತಿಕ್ಕಮತಿ, ಅಭಿಭವತೀತಿ ವಾ ಉತ್ತರಂ, ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಉತ್ತರನ್ತಿ ಅನುತ್ತರಂ. ಅನತಿಸಯಂ ಅಪ್ಪಟಿಭಾಗಂ ವಾ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಭಗವತೋ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ ಅನೇಕಾಸು ದೇವಮನುಸ್ಸಪರಿಸಾಸು ಅನೇಕಸತಕ್ಖತ್ತುಂ ತೇಸಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಸಮ್ಪಾದನವಸೇನ ಪವತ್ತಿತಾ, ತಥಾಪಿ ಸಬ್ಬಪಠಮಂ ಅಞ್ಞಾಸಿಕೋಣ್ಡಞ್ಞಪ್ಪಮುಖಾಯ ಅಟ್ಠಾರಸಪರಿಮಾಣಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಕೋಟಿಯಾ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧವಿಭಾವನೀಯಾ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ, ತಸ್ಸಾ ಸಾತಿಸಯಾ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಸಮಞ್ಞಾತಿ ‘‘ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ ಪವತ್ತಿತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಧಮ್ಮೋ ಏವ ಪವತ್ತನಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಕನ್ತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ, ಚಕ್ಕನ್ತಿ ವಾ ಆಣಾ. ಧಮ್ಮತೋ ಅನಪೇತತ್ತಾ ಧಮ್ಮಞ್ಚ ತಂ ಚಕ್ಕಞ್ಚಾತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ. ಧಮ್ಮೇನ ಞಾಯೇನ ಚಕ್ಕನ್ತಿಪಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಧಮ್ಮಞ್ಚ ಪವತ್ತೇತಿ ಚಕ್ಕಞ್ಚಾತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ, ಚಕ್ಕಞ್ಚ ಪವತ್ತೇತಿ ಧಮ್ಮಞ್ಚಾತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಂ, ಧಮ್ಮೇನ ಪವತ್ತೇತೀತಿ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕ’’ನ್ತಿಆದಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೨.೪೧-೪೨). ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯನ್ತಿ ಧಮ್ಮಿಸ್ಸರಸ್ಸ ಭಗವತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಭಾವತೋ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಸ್ಸ ಚ ಅನುತ್ತರಭಾವತೋ ಅಪ್ಪಟಿಸೇಧನೀಯಂ. ಕೇನ ಪನ ಅಪ್ಪಟಿವತ್ತಿಯನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸಮಣೇನ ವಾ’’ತಿಆದಿ. ತತ್ಥ ಸಮಣೇನಾತಿ ಪಬ್ಬಜ್ಜಂ ಉಪಗತೇನ. ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನಾತಿ ಜಾತಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೇನ. ಪರಮತ್ಥಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಞ್ಹಿ ಪಟಿಲೋಮನಚಿತ್ತಂಯೇವ ನತ್ಥಿ. ದೇವೇನಾತಿ ಕಾಮಾವಚರದೇವೇನ. ಕೇನಚೀತಿ ಯೇನ ಕೇನಚಿ ಅವಸಿಟ್ಠಪಾರಿಸಜ್ಜೇನ. ಏತ್ತಾವತಾ ಅಟ್ಠನ್ನಮ್ಪಿ ಪರಿಸಾನಂ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಲೋಕಸ್ಮಿನ್ತಿ ಸತ್ತಲೋಕೇ.

ತತ್ಥಾತಿ ತಿಸ್ಸಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮದೇಸನಾಯಂ. ಅಪರಿಮಾಣಾ ಪದಾ, ಅಪರಿಮಾಣಾ ಅಕ್ಖರಾತಿ ಉಪ್ಪಟಿಪಾಟಿವಚನಂ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪದಸಙ್ಗಹಿತಾನಿ ಅಕ್ಖರಾನೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ಪದಾ ಅಕ್ಖರಾ ಬ್ಯಞ್ಜನಾತಿ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಕತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಅತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ಚತುಸಚ್ಚಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ. ಸಙ್ಕಾಸನಾತಿ ಸಙ್ಕಾಸಿತಬ್ಬಾಕಾರೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ಅತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ಚ ಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಸಾಮಿವಚನಂ. ಇತಿಪಿದನ್ತಿ ಇತೀತಿ ಪಕಾರತ್ಥೋ, ಪಿ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನತ್ಥೋ, ಇಮಿನಾಪಿ ಇಮಿನಾಪಿ ಪಕಾರೇನ ಇದಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನ ಜಾತಿಆದಿಭೇದೇನ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಅನೇಕಭೇದತಂ ತಂದೀಪಕಾನಂ ಅಕ್ಖರಪದಾದೀನಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಂ ಅಪರಿಮಾಣತಞ್ಚ ಸಮತ್ಥೇತಿ.

ಅಯಂ ದುಕ್ಖಸಮುದಯೋತಿ ಅಯಂ ಕಾಮತಣ್ಹಾದಿಭೇದಾ ತಣ್ಹಾವಟ್ಟಸ್ಸ ಮೂಲಭೂತಾ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಹೇತುಭಾವತೋ ದುಕ್ಖಸಮುದಯೋ. ಅಯಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧೋತಿ ಅಯಂ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖತನಿಸ್ಸಟಾ ಅಸಙ್ಖತಧಾತು ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ದುಕ್ಖನಿರೋಧೋ. ಅಯಂ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾತಿ ಅಯಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಿಅಟ್ಠಙ್ಗಸಮೂಹೋ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಸಙ್ಖಾತಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಗಚ್ಛತಿ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ತದಭಿಮುಖೀಭೂತತ್ತಾ ಪಟಿಪದಾ ಚ ಹೋತಿ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಪ್ಪತ್ತಿಯಾತಿ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾ. ಇತಿಪಿದನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಪನ ಸಮುದಯಸಚ್ಚೇ ಅಟ್ಠಸತತಣ್ಹಾವಿಚರಿತೇಹಿ, ನಿರೋಧಸಚ್ಚೇ ಮದನಿಮ್ಮದನಾದಿಪರಿಯಾಯೇಹಿ, ಮಗ್ಗಸಚ್ಚೇ ಸತ್ತತ್ತಿಂಸಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮೇಹಿ ಅತ್ಥೋ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಏವಂ ‘‘ದ್ವಾದಸ ಪದಾನಿ ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ ಗಾಥಾಯ ಸಕಲಸ್ಸ ಸಾಸನಸ್ಸ ಛನ್ನಂ ಅತ್ಥಪದಾನಂ ಛನ್ನಞ್ಚ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಂ ವಸೇನ ಯಾ ದ್ವಾದಸಪದತಾ ವುತ್ತಾ, ತಮೇವ ‘‘ಧಮ್ಮಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ ದೇಸನಾಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯದಸ್ಸನವಸೇನ ಛಛಕ್ಕಪರಿಯಾಯಂ (ಮ. ನಿ. ೩.೪೨೦ ಆದಯೋ) ಏಕದೇಸೇನ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಧಮ್ಮಚಕ್ಕಪ್ಪವತ್ತನಸುತ್ತೇನ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೮೧; ಮಹಾವ. ೧೩; ಪಟಿ. ಮ. ೨.೩೦) ತದತ್ಥಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹಿತಭಾವದಸ್ಸನಮುಖೇನ ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ಭಗವತೋ ವಚನಸ್ಸ ಚತುಸಚ್ಚದೇಸನಾಭಾವಂ ತದತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಚತುಸಚ್ಚಭಾವಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಬಾರಾಣಸಿಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಚ್ಚವಿಭಙ್ಗಸುತ್ತಂ (ಮ. ನಿ. ೩.೩೭೧ ಆದಯೋ) ಉದ್ದೇಸತೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ‘‘ತತ್ಥ ಅಪರಿಮಾಣಾ ಪದಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥಪದಾನಿ ವಿಭಜನ್ತೋ ದ್ವಾದಸಪದಭಾವಂ ದೀಪೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತೇಸಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಸಯಿವಿಸಯಭಾವೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಭಗವಾ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸಙ್ಕಾಸೇತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಪದಾವಯವಗ್ಗಹಣಮುಖೇನ ಪದಗ್ಗಹಣಂ, ಗಹಿತೇ ಚ ಪದೇ ಪದತ್ಥಾವಬೋಧೋ ಗಹಿತಪುಬ್ಬಸಙ್ಕೇತಸ್ಸ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಚ ಪದಾವಯವಗ್ಗಹಣೇನ ವಿಯ ಪದಗ್ಗಹಣಸ್ಸ, ಪದತ್ಥಾವಯವಗ್ಗಹಣೇನಾಪಿ ಪದತ್ಥಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ವಿಸೇಸಾಧಾನಂ ಜಾಯತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸಙ್ಕಾಸೇತೀ’’ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸಂಖಿತ್ತೇನ ದೀಪಿಯಮಾನೋ ಅತ್ಥೋ ಪದಪರಿಯೋಸಾನೇ ವಾಕ್ಯಸ್ಸ ಅಪರಿಯೋಸಿತತ್ತಾ ಪದೇನೇವ ಪಕಾಸಿತೋ ದೀಪಿತೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪದೇಹಿ ಪಕಾಸೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ವಾಕ್ಯಪರಿಯೋಸಾನೇ ಪನ ಸೋ ಅತ್ಥೋ ವಿವರಿತೋ ವಿವಟೋ ಕತೋ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನೇಹಿ ವಿವರತೀ’’ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ಪಕಾರೇಹಿ ವಾಕ್ಯಭೇದೇ ಕತೇ ತದತ್ಥೋ ವಿಭತ್ತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಆಕಾರೇಹಿ ವಿಭಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಥಾ ವಾಕ್ಯಾವಯವಾನಂ ಪಚ್ಚೇಕಂ ನಿಬ್ಬಚನವಿಭಾಗೇ ಕತೇ ಸೋ ಅತ್ಥೋ ಪಾಕಟೋ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ನಿರುತ್ತೀಹಿ ಉತ್ತಾನೀಕರೋತೀ’’ತಿ. ಕತನಿಬ್ಬಚನೇಹಿ ವಾಕ್ಯಾವಯವೇಹಿ ವಿತ್ಥಾರವಸೇನ ನಿರವಸೇಸತೋ ದೇಸಿತೇಹಿ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಚಿತ್ತಪರಿತೋಸನಂ ಬುದ್ಧಿನಿಸಾನಞ್ಚ ಕತಂ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ನಿದ್ದೇಸೇಹಿ ಪಞ್ಞಪೇತೀ’’ತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಏವ ಸಙ್ಕಾಸೇತೀತಿ ಅವಧಾರಣಂ ಅಕತ್ವಾ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸಙ್ಕಾಸೇತಿಯೇವಾತಿ ಏವಂ ಅವಧಾರಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ಅತ್ಥಪದಾನಂ ನಾನಾವಾಕ್ಯವಿಸಯತಾಪಿ ಸಿದ್ಧಾ ಹೋತಿ. ತೇನ ಏಕಾನುಸನ್ಧಿಕೇ ಸುತ್ತೇ ಛಳೇವ ಅತ್ಥಪದಾನಿ, ನಾನಾನುಸನ್ಧಿಕೇ ಪನ ಅನುಸನ್ಧಿಮ್ಹಿ ಅನುಸನ್ಧಿಮ್ಹಿ ಛ ಛ ಅತ್ಥಪದಾನಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾನಿ.

‘‘ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಚ ಪದೇಹಿ ಚ ಉಗ್ಘಟೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಂ ಕಿಚ್ಚಸಾಧನಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಯವಿನಯಮೇವ ಹಿ ತೇಸಂ ಬ್ಯಾಪಾರೋ. ಅಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ಪನ ಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಪದಪರಮೋ ನ ಇಧ ವುತ್ತೋ. ನೇಯ್ಯಗ್ಗಹಣೇನೇವ ವಾ ತಸ್ಸಾಪಿ ಇಧ ಗಹಣಂ ಸೇಕ್ಖಗ್ಗಹಣೇನ ವಿಯ ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನಸ್ಸಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಅಕ್ಖರೇಹೀತಿಆದೀಸು ಕರಣಸಾಧನೇ ಕರಣವಚನಂ, ನ ಹೇತುಮ್ಹಿ. ಅಕ್ಖರಾದೀನಿ ಹಿ ಉಗ್ಘಟನಾದಿಅತ್ಥಾನಿ, ನ ಉಗ್ಘಟನಾದಿಅಕ್ಖರಾದಿಅತ್ಥಂ. ಯದತ್ಥಾ ಚ ಕಿರಿಯಾ ಸೋ ಹೇತು, ಯಥಾ ‘‘ಅನ್ನೇನವಸತೀ’’ತಿ. ಉಗ್ಘಟೇತೀತಿ ಸೋತಾವಧಾನಂ ಕತ್ವಾ ಸಮಾಹಿತಚಿತ್ತಾನಂ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಸಙ್ಕಾಸನವಸೇನ ಅಕ್ಖರೇಹಿ ವಿಸೇಸಂ ಆದಹನ್ತೋ ಯಥಾ ಪದಪರಿಯೋಸಾನೇ ಆಸಯಪ್ಪಟಿಬೋಧೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ಅತ್ಥಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ಕಥೇತಿ ಉದ್ದಿಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಪಞ್ಚಯತೀತಿ ಯಥಾಉದ್ದಿಟ್ಠಂ ಅತ್ಥಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ. ವಿತ್ಥಾರೇತೀತಿ ವಿತ್ಥಾರಂ ಕರೋತಿ, ವಿತ್ಥಾರಂ ಕತ್ವಾ ಆಚಿಕ್ಖತಿ ವಾ, ಪಟಿನಿದ್ದಿಸತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಸ್ಮಾ ಚೇತ್ಥ ಉಗ್ಘಟೇತೀತಿ ಉದ್ದಿಸನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಉದ್ದೇಸೋ ಚ ದೇಸನಾಯ ಆದಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಉಗ್ಘಟನಾ ಆದೀ’’ತಿ. ತಥಾ ವಿಪಞ್ಚನಂ ನಿದ್ದಿಸನಂ, ವಿತ್ಥರಣಂ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸನಂ, ನಿದ್ದೇಸಪಟಿನಿದ್ದೇಸಾ ಚ ದೇಸನಾಯ ಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನಾತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ವಿಪಞ್ಚನಾ ಮಜ್ಝೇ, ವಿತ್ಥಾರಣಾ ಪರಿಯೋಸಾನ’’ನ್ತಿ.

ಏವಂ ‘‘ಅಕ್ಖರೇಹಿ ಸಙ್ಕಾಸೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಛನ್ನಂ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಂ ಬ್ಯಾಪಾರಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅತ್ಥಪದಾನಂ ಬ್ಯಾಪಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋಯಂ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸೀಲಾದಿಧಮ್ಮೋ ಏವ ಪರಿಯತ್ತಿಅತ್ಥಭೂತೋ ವೇನೇಯ್ಯವಿನಯನತೋ ಧಮ್ಮವಿನಯೋ. ಉಗ್ಘಟೀಯನ್ತೋತಿ ಉದ್ದಿಸಿಯಮಾನೋ. ತೇನಾತಿ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞೂವಿನಯನೇನ. ವಿಪಞ್ಚೀಯನ್ತೋತಿ ನಿದ್ದಿಸಿಯಮಾನೋ. ವಿತ್ಥಾರೀಯನ್ತೋತಿ ಪಟಿನಿದ್ದಿಸಿಯಮಾನೋ.

೧೦. ಏತ್ತಾವತಾ ‘‘ಧಮ್ಮಂ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ದೇಸೇಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಾಯ ಪಾಳಿಯಾ ತಿವಿಧಕಲ್ಯಾಣತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅತ್ಥಬ್ಯಞ್ಜನಸಮ್ಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಛ ಪದಾನಿ ಅತ್ಥೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ. ‘‘ತೇನಾಹ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ದೇಸನಾಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯಭಾವೇನ ಉದ್ದಿಟ್ಠಂ ಪಾಳಿಂ ನಿಗಮನವಸೇನ ದಸ್ಸೇತಿ. ಲೋಕುತ್ತರನ್ತಿಆದಿ ‘‘ಕೇವಲಪರಿಪುಣ್ಣಂ ಪರಿಸುದ್ಧ’’ನ್ತಿ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥವಿವರಣಂ. ತತ್ಥ ಉಪಟ್ಠಿತಂ ಸಬ್ಬವಿಸೇಸಾನನ್ತಿ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಉತ್ತರಿಮನುಸ್ಸಧಮ್ಮಸಙ್ಖಾತಾನಂ ವಿಸೇಸಾನಂ ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಾದಿವಿಸೇಸಾನಂ ವಾ ಉಪತಿಟ್ಠನಟ್ಠಾನಂ. ‘‘ಇದಂ ನೇಸಂ ಪದಕ್ಕನ್ತ’’ನ್ತಿಆದೀನಂ ವಿಯ ಏತಸ್ಸ ಸದ್ದಸಿದ್ಧಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ‘‘ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ತಥಾಗತಪದಂ ಇತಿಪೀ’’ತಿಆದೀಸು ಇದಂ ಸಿಕ್ಖತ್ತಯಸಙ್ಗಹಂ ಸಾಸನಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಂ ತಥಾಗತಗನ್ಧಹತ್ಥಿನೋ ಪಟಿಪತ್ತಿದೇಸನಾಗಮನೇಹಿ ಕಿಲೇಸಗಹನಂ ಓತ್ಥರಿತ್ವಾ ಗತಮಗ್ಗೋತಿಪಿ. ತೇನ ಗೋಚರಭಾವನಾಸೇವನಾಹಿ ನಿಸೇವಿತಂ ಭಜಿತನ್ತಿಪಿ. ತಸ್ಸ ಮಹಾವಜಿರಞಾಣಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣದನ್ತೇಹಿ ಆರಞ್ಜಿತಂ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನಂ ಆರಞ್ಜನಟ್ಠಾನನ್ತಿಪಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅತೋ ಚೇತನ್ತಿ ಯತೋ ತಥಾಗತಪದಾದಿಭಾವೇನ ವುಚ್ಚತಿ, ಅತೋ ಅನೇನೇವ ಕಾರಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮುನೋ ಸಬ್ಬಸತ್ತುತ್ತಮಸ್ಸ ಭಗವತೋ, ಬ್ರಹ್ಮಂ ವಾ ಸಬ್ಬಸೇಟ್ಠಂ ಚರಿಯನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಯಾವದೇವ ಮನುಸ್ಸೇಹಿ ಸುಪ್ಪಕಾಸಿತತ್ತಾ ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇಹಿ ಞಾಯತಿ. ತೇನಾಹ ಭಗವಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತತ್ಥಂ ಪಾಳಿಂ ನಿಗಮನವಸೇನ ದಸ್ಸೇತಿ.

ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನತ್ಥತಾಯ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಯ ಯಾವದೇವ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮ್ಪಾಪನತ್ಥೋ ದೇಸನಾಹಾರೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕೇಸಂ ಅಯಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಾ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ‘‘ಯೋಗೀನ’’ನ್ತಿ ಆಹ. ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾಯ ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ಯೋಗಿನೋ. ತೇ ಹಿ ಇಮಂ ದೇಸನಾಹಾರಂ ಪಯೋಜೇನ್ತೀತಿ. ಇದಂ ವಚನಂ ದೇಸನಾಹಾರವಿಭಙ್ಗಸ್ಸ ಯಥಾನುಸನ್ಧಿನಾ ಸಮ್ಮಾ ಠಪಿತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪಕರಣಂ ಸಙ್ಗಾಯನ್ತೇಹಿ ಠಪಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ತೇನಾಹ ಆಯಸ್ಮಾ ಮಹಾಕಚ್ಚಾಯನೋ’’ತಿ. ನಿಯುತ್ತೋತಿ ಪಾಳಿತೋ ಅಸ್ಸಾದಾದಿಪದತ್ಥೇ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಯೋಜಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

ದೇಸನಾಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨. ವಿಚಯಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೧೧. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ವಿಚಯೋ ಹಾರೋತಿಆದಿ ವಿಚಯಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥಾಯಂ ಅಪುಬ್ಬಪದವಣ್ಣನಾ – ಕಿಂ ವಿಚಿನತೀತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ವಿಚಿನತೀ’’ತಿ ಏತೇನ ವಿಚಯಸದ್ದಸ್ಸ ಕತ್ತುನಿದ್ದೇಸತಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಕಿನ್ತಿ ಪನತ್ಥಸ್ಸ ಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯೋ ಪುಚ್ಛಿತೋತಿ ತಂ ತಸ್ಸ ವಿಸಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪದಂ ವಿಚಿನತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಪದಂ ವಿಚಿನತೀತಿ ಆದಿತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಯಾವ ನಿಗಮನಾ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಂ ಪದಂ ವಿಚಿನತಿ. ಅಯಞ್ಚ ವಿಚಯೋ ದುವಿಧೋ ಸದ್ದತೋ ಅತ್ಥತೋ ಚ. ತೇಸು ‘‘ಇದಂ ನಾಮಪದಂ, ಇದಂ ಆಖ್ಯಾತಪದಂ, ಇದಂ ಉಪಸಗ್ಗಪದಂ, ಇದಂ ನಿಪಾತಪದಂ, ಇದಂ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಂ, ಇದಂ ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಂ, ಇದಂ ನಪುಂಸಕಲಿಙ್ಗಂ, ಇದಂ ಅತೀತಕಾಲಂ, ಇದಂ ಅನಾಗತಕಾಲಂ, ಇದಂ ವತ್ತಮಾನಕಾಲಂ, ಇದಂ ಕತ್ತುಸಾಧನಂ, ಇದಂ ಕರಣಸಾಧನಂ, ಇದಂ ಕಮ್ಮಸಾಧನಂ, ಇದಂ ಅಧಿಕರಣಸಾಧನಂ, ಇದಂ ಪಚ್ಚತ್ತವಚನಂ, ಇದಂ ಉಪಯೋಗವಚನಂ, ಯಾವ ಇದಂ ಭುಮ್ಮವಚನಂ, ಇದಂ ಏಕವಚನಂ, ಇದಂ ಅನೇಕವಚನ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿವಿಭಾಗವಚನಂ, ಅಯಂ ಸದ್ದತೋ ಪದವಿಚಯೋ. ಸೋ ಪನಾಯಂ ಪದವಿಚಯೋ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಸಲ್ಲಕ್ಖಣೇನೇವ ಸಮ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಅತ್ಥತೋ ಪನ ವಿಚಯೋ ತೇನ ತೇನ ಪದೇನ ವತ್ತಬ್ಬಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾ. ಸಚೇ ಪನ ಪದಂ ಪುಚ್ಛಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಂ, ತಸ್ಸ ತದತ್ಥಸ್ಸ ಚ ಪುಚ್ಛಾದಿಭಾವೋ ವಿಚೇತಬ್ಬೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಞ್ಹಂ ವಿಚಿನತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ಯಸ್ಮಾ ಚ ಸಬ್ಬೋ ದೇಸನಾಹಾರೋ ವಿಚಯಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯೋ ಸುತ್ತಸ್ಸ ವಿಚಯೋತಿ ಕತ್ವಾ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಅಸ್ಸಾದಂ ವಿಚಿನತೀ’’ತಿಆದಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅನುಗೀತೀತಿ ಏತ್ಥ ಅನುರೂಪಾ ಗೀತಿ ಅನುಗೀತೀತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ಅತ್ಥೋ ಇಚ್ಛಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ವಿಚಿಯಮಾನಸ್ಸ ಸುತ್ತಪದಸ್ಸ ಅನುರೂಪತೋ ಸುತ್ತನ್ತರಪದಾನಿಪಿ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರವಸೇನ ವಾ ಪದುದ್ಧಾರವಸೇನ ವಾ ಆನೇತ್ವಾ ವಿಚೇತಬ್ಬಾನೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ನವ ಸುತ್ತನ್ತೇ ವಿಚಿನತೀ’’ತಿ ಆಹ. ನವ ಸುತ್ತನ್ತೇತಿ ಸುತ್ತಗೇಯ್ಯಾದಿಕೇ ನವ ಸುತ್ತೇ, ಯಥಾಸಮ್ಭವತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಅಯಂ ವಿಚಯಹಾರಸ್ಸ ಪದತ್ಥನಿದ್ದೇಸೋ.

ಏವಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ವಿಚಯಹಾರೋ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋತಿ ತಂ ವಿಭಾಗೇನ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಪಟಿನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ವಿಭಜನ್ತೋ ಯಸ್ಮಾ ಪದವಿಚಯೋ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅನುಪದಂ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬತಾಯ ಅತಿಭಾರಿಕೋ ನ ಸುಕರೋ ಚಾತಿ ತಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಪಞ್ಹವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯೇ ತಾವ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಥಾ ಕಿಂ ಭವೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ಕಿಂ ಭವೇತಿ ಯೇನ ಪಕಾರೇನ ಸೋ ವಿಚಯೋ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬೋ, ತಂ ಪಕಾರಜಾತಂ ಕಿಂ ಭವೇ, ಕೀದಿಸಂ ಭವೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಯಥಾ ಕಿಂ ಭವೇಯ್ಯಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ. ಪುನ ಯಥಾತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ. ಆಯಸ್ಮಾತಿ ಪಿಯವಚನಂ ಅಜಿತೋತಿ ಬಾವರೀಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸ ಪರಿಚಾರಕಭೂತಾನಂ ಸೋಳಸನ್ನಂ ಅಞ್ಞತರೋ. ಪಾರಾಯನೇತಿ ಪಾರಂ ವುಚ್ಚತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ, ತಸ್ಸ ಅಧಿಗಮೂಪಾಯದೇಸನತ್ತಾ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಸಬ್ಬಂ ಭಗವತೋ ವಚನಂ ‘‘ಪಾರಾಯನ’’ನ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬತಂ ಅರಹತಿ, ಸಙ್ಗೀತಿಕಾರೇಹಿ ಪನ ವತ್ಥುಗಾಥಾನುಗೀತಿಗಾಥಾದೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಅಜಿತಸುತ್ತಾದೀನಂ (ಸು. ನಿ. ೧೦೩೮ ಆದಯೋ; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೫೭ ಆದಯೋ, ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧ ಆದಯೋ) ಸೋಳಸನ್ನಂ ಸುತ್ತಾನಂ ಇದಂ ನಾಮಂ ಕತನ್ತಿ ತೇಸಞ್ಞೇವ ಪಾರಾಯನಸಮಞ್ಞಾತಿ ಆಹ ‘‘ಪಾರಾಯನೇ’’ತಿ. ಕೇಚಿ ‘‘ಪಾರಾಯನಿಕೋ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ. ತೇ ಕಿರ ತಾಪಸಪಬ್ಬಜ್ಜೂಪಗಮನತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪಾರಾಯನಂ ಅಧೀಯನ್ತಾ ವಿಚರಿಂಸು. ತಸ್ಮಾ ಅಯಮ್ಪಿ ಪಾರಾಯನಂ ವತ್ತೇತೀತಿ ಪಾರಾಯನಿಕೋತಿ ವುತ್ತೋ. ಪುಚ್ಛತೀತಿ ಕಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ, ನನು ಪುಚ್ಛಾನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಅತೀತಾತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಪುಚ್ಛನಾಕಾರಂ ಪನ ಬುದ್ಧಿಯಂ ವಿಪರಿವತ್ತಮಾನಂ ಕತ್ವಾ ಏವಮಾಹ.

ಪುಚ್ಛಾ ಚ ನಾಮೇಸಾ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾಪುಚ್ಛಾ ದಿಟ್ಠಸಂಸನ್ದನಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಾ ಅನುಮತಿಪುಚ್ಛಾ ಕಥೇತುಕಮ್ಯತಾಪುಚ್ಛಾ ಏಕಂಸಬ್ಯಾಕರಣೀಯಾ ವಿಭಜ್ಜಬ್ಯಾಕರಣೀಯಾ ಪಟಿಪುಚ್ಛಾಬ್ಯಾಕರಣೀಯಾ ಠಪನೀಯಾ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಸತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನಾತಿ ಅನೇಕವಿಧಾ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕಿಮಯಂ ಪುಚ್ಛಾ ಅದಿಟ್ಠಜೋತನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಪುಚ್ಛಾ ವಿಚೇತಬ್ಬಾ. ಯಥಾ ಚೇತ್ಥ ಪುಚ್ಛಾವಿಭಾಗೋ, ಏವಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಭಾಗೋಪಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯೇ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ವತ್ತಬ್ಬೋ. ಪುಚ್ಛಾಸಭಾಗೇನ ಹಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನನ್ತಿ. ಇಧ ಪನ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಂ ಸತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ಪುಚ್ಛಂ ಉದಾಹರಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ವಿಚಯನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕೇನಸ್ಸು ನಿವುತೋ ಲೋಕೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಕೇನಾತಿ ಕತ್ತರಿ ಕರಣವಚನಂ. ಸೂತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ, ಸೂತಿ ವಾ ಸಂಸಯೇ ನಿಪಾತೋ, ತೇನಸ್ಸ ಪಞ್ಹಸ್ಸ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದನಪುಚ್ಛಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ನಿವುತೋತಿ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತೋ. ಲೋಕೋತಿ ಸತ್ತಲೋಕೋ. ಇಚ್ಚಾಯಸ್ಮಾ ಅಜಿತೋತಿ ಸಙ್ಗೀತಿಕಾರಕವಚನಂ. ನಪ್ಪಕಾಸತೀತಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ. ಕಿಸ್ಸಾಭಿಲೇಪನಂ ಬ್ರೂಸೀತಿ ಕಿಂ ಅಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ಅಭಿಲೇಪನಂ ವದಸಿ. ‘‘ಕಿಂ ಸ್ವಾಭಿಲೇಪನ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತಸ್ಸ ಕಿಂ ಸು ಅಭಿಲೇಪನನ್ತಿ ಪದವಿಭಾಗೋ.

ಪದಾನೀತಿ ಪಜ್ಜತಿ ಏತೇಹಿ ಅತ್ಥೋತಿ ಪದಾನಿ, ವಾಕ್ಯಾನಿ. ಪುಚ್ಛಿತಾನೀತಿ ಪುಚ್ಛಾಭಾವೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಕೋ ಪಞ್ಹೋತಿ ಯದಿಪಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ ಪುಚ್ಛನವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ, ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತೋ ಪನ ಅತ್ಥೋ ಏಕೋ ಏವಾತಿ ‘‘ಏಕೋ ಪಞ್ಹೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಕಾರಣಮಾಹ ‘‘ಏಕವತ್ಥುಪರಿಗ್ಗಹಾ’’ತಿ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ನಿವಾರಣಅಪ್ಪಕಾಸನಅಭಿಲೇಪನಮಹಾಭಯಸಙ್ಖಾತಾ ಪುಚ್ಛಾಯ ಗಹಿತಾ ಚತ್ತಾರೋ ಏತೇ ಅತ್ಥಾ, ತೇ ಪನೇಕಂ ಲೋಕಂ ಪತಿಗುಣಭೂತಾ, ಲೋಕೋ ಪಧಾನಭಾವೇನ ಗಹಿತೋತಿ ತಬ್ಬಸೇನ ಏಕೋವಾಯಂ ಪಞ್ಹೋತಿ. ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಲೋಕಾಧಿಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ. ಕೋ ಪನ ಸೋ ಲೋಕೋತಿ? ಆಹ ‘‘ಲೋಕೋ ತಿವಿಧೋ’’ತಿಆದಿ.

ತತ್ಥ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಬಹುಲತಾಯ ಕಾಮಾವಚರಸತ್ತಾ ಕಿಲೇಸಲೋಕೋ. ಝಾನಾಭಿಞ್ಞಾಪರಿಬುದ್ಧಿಯಾ ರೂಪಾವಚರಸತ್ತಾ ಭವಲೋಕೋ. ಆನೇಞ್ಜಸಮಾಧಿಬಹುಲತಾಯ ವಿಸದಿನ್ದ್ರಿಯತ್ತಾ ಅರೂಪಾವಚರಸತ್ತಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಲೋಕೋ. ಅಥ ವಾ ಕಿಲಿಸ್ಸನಂ ಕಿಲೇಸೋ, ವಿಪಾಕದುಕ್ಖನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖಬಹುಲತಾಯ ಅಪಾಯೇಸು ಸತ್ತಾ ಕಿಲೇಸಲೋಕೋ. ತದಞ್ಞೇ ಸತ್ತಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಭವಭಾವತೋ ಭವಲೋಕೋ. ತತ್ಥ ಯೇ ವಿಮುತ್ತಿಪರಿಪಾಚಕೇಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಾ ಸತ್ತಾ, ಸೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಲೋಕೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಪರಿಯಾಪನ್ನಧಮ್ಮವಸೇನ ಲೋಕಸಮಞ್ಞಾತಿ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ ಇಧ ನ ಸಙ್ಗಯ್ಹನ್ತಿ.

ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತೋ ಲೋಕೋತಿ ಚತುರಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೇನ ಅನ್ಧಕಾರೇನ ವಿಯ ರಥಘಟಾದಿಧಮ್ಮಸಭಾವಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದನಲಕ್ಖಣಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತೋ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತೋ ಲೋಕೋ. ವಿವಿಚ್ಛಾತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಹೇತು. ‘‘ವಿವಿಚ್ಛಾ ಮಚ್ಛರಿಯ’’ನ್ತಿ ಸಙ್ಗಹೇ ವುತ್ತಂ. ಪಮಾದಾತಿ ಪಮಾದಹೇತು. ಜಪ್ಪಾಭಿಲೇಪನನ್ತಿ ಜಪ್ಪಾ ತಣ್ಹಾ ಅಸ್ಸ ಲೋಕಸ್ಸ ಮಕ್ಕಟಾಲೇಪೋ ವಿಯ ಮಕ್ಕಟಸ್ಸ ಅಭಿಲೇಪನಂ ಸಿಲೇಸೋತಿ ಬ್ರೂಮಿ. ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಜಾತಿಆದಿಕಂ ವಟ್ಟದುಕ್ಖನ್ತಿ ಅಯಂ ಪದತ್ಥೋ. ಸೇಸಂ ಪಾಳಿಯಾ ಏವ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ ಪುಚ್ಛಾಗಾಥಾಯಂ ವುತ್ತಾನಿ ‘‘ಇಮೇಹೀ’’ತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಗಾಥಾಯಂ ವುತ್ತೇಹಿ ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಪದೇಹಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತಾನಿ. ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಪಠಮ’’ನ್ತಿಆದಿಂ. ತೇನ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾನಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ.

ಇದಾನಿ ತಂ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪುಚ್ಛಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಞ್ಚ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ಗಾಥಾಯ ಚ ಅತ್ಥಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ಕೇನಸ್ಸೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ‘‘ನೀವರಣೇಹೀ’’ತಿ ಪದೇನ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಪಾಕಟಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾನೀವರಣಾ ಹಿ ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಯಥಾಹಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸುತ್ತನ್ತರದಸ್ಸನೇನ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಹವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯೇ ಅನುಗೀತಿವಿಚಯಂ ದಸ್ಸೇತೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ತತ್ಥ ಪರಿಯಾಯತೋತಿ ಕಾರಣತೋ. ನೀವರಣಸಙ್ಖಾತಾನಂ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದೀನಮ್ಪಿ ಕಾರಣಭಾವತೋ ಪಟಿಚ್ಛಾದನಭಾವತೋ ಚ ಏಕಂಯೇವ ನೀವರಣಂ ವದಾಮಿ, ನ ಪನ ಅಞ್ಞೇಸಂ ನೀವರಣಸಭಾವಾನಂ ಅಭಾವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸತಿ ನೀವರಣಾನಂ ಭಾವೋ, ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅಸತಿ ನ ಸನ್ತಿ ನೀವರಣಾನೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಬ್ಬಸೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತೇನಾತಿ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತೋ ಲೋಕೋ’’ತಿ ಪದೇನ. ಪಠಮಸ್ಸ ಪದಸ್ಸಾತಿ ‘‘ಕೇನಸ್ಸು ನಿವುತೋ ಲೋಕೋ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ. ಯುತ್ತಾತಿ ಯೋಜಿತಾ, ಅನುರೂಪಾತಿ ವಾ ಅತ್ಥೋ. ಏತೇನ ಪುಚ್ಛಾನುರೂಪತಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಸ್ಸ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿಚಯೋ ವುತ್ತೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ‘‘ಯೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ನೀವರಣೇಹಿ ನಿವುತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವಿಚ್ಛಾಪಮಾದಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಚ್ಚಯಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ನಿವುತೋ ಏವ ಹಿ ನಪ್ಪಕಾಸತಿ. ವಿವಿಚ್ಛಾತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ವಿವಿಚ್ಛಾ ನಾಮ ವುಚ್ಚತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ’’ತಿ. ತತ್ರಾಯಂ ಪದಸಿದ್ಧಿ – ಯಥಾ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯೋ ‘‘ನಿಚ್ಚಂ ಅನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಏಕಂಸಗ್ಗಾಹಭಾವೇನ ಪವತ್ತನ್ತಿ, ನ ಏವಮಯಂ. ಅಯಂ ಪನ ಅನೇಕಂಸಗ್ಗಾಹಭಾವತೋ ‘‘ನಿಚ್ಚಂ ನು ಖೋ ಅನಿಚ್ಚಂ ನು ಖೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವಿಧಂ ವಿರುದ್ಧಂ ವಾ ಇಚ್ಛತಿ ಏಸತೀತಿ ವಿವಿಚ್ಛಾತಿ. ‘‘ಸೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛನ್ತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಪ್ಪಕಾಸನಸ್ಸ ವಿವಿಚ್ಛಾಪಮಾದಾನಂ ಕಾರಣಭಾವಂ ವಿವರತಿ. ಸುಕ್ಕೇ ಧಮ್ಮೇ ನ ಉಪ್ಪಾದಿಯತೀತಿ ನ ಸಮಾದಾಯ ವತ್ತತಿ. ನಪ್ಪಕಾಸನ್ತೀತಿ ತೇ ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನೇ ಅನುಪ್ಪಾದಿಯಮಾನಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಪಕಾಸಂ ಲೋಕೇ ಅಭಿಞ್ಞಾತಂ ನ ಕರೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಭಿಲಿಮ್ಪತೀತಿ ಮಕ್ಕಟಾಲೇಪೋ ವಿಯ ಮಕ್ಕಟಂ ದಾರುಸಿಲಾದೀಸು ಪುರಿಸಂ ರೂಪಾದಿವಿಸಯೇ ಅಲ್ಲೀಯಾಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಆಸತ್ತಿಬಹುಲಸ್ಸಾತಿ ಆಸಙ್ಗಬಹುಲಸ್ಸ. ಏವಂ ಅಭಿಜಪ್ಪಾತಿ ಕರಿತ್ವಾತಿ ಏವಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಟ್ಠಾಯಿನೀತಿ ಇಮಿನಾ ಕಾರಣೇನ. ತತ್ಥಾತಿ ತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ. ಲೋಕೋ ಅಭಿಲಿತ್ತೋ ಸಿಲೇಸೇನ ಮಕ್ಖಿತೋ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಭಾಯತಿ ಏತಸ್ಮಾತಿ ಭಯಂ. ಮಹನ್ತಂ ಭಯಂ ಮಹಬ್ಭಯಂ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ದುಕ್ಖಮಸ್ಸ ಮಹಬ್ಭಯ’’ನ್ತಿ. ದುಕ್ಖಂ ದೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ದುಕ್ಖಮೇವ ವಿಭತ್ತನ್ತಿ ಸಬ್ಬಂ ದುಕ್ಖಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ದುಕ್ಖತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಓಧಸೋತಿ ಕದಾಚಿ ಅತ್ತೂಪಕ್ಕಮಮೂಲಾಯ ಕದಾಚಿ ಪರೂಪಕ್ಕಮಮೂಲಾಯಾತಿಆದಿನಾ ವಿಭಾಗೇನ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾಯ ಮುಚ್ಚನಕಾ ವಿಸೇಸೇನ ರೂಪಾವಚರಾ. ತಥಾತಿ ಓಧಸೋ ಕದಾಚಿ ಕರಹಚೀತಿ ಏವಂ ಆಕಡ್ಢತಿ. ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಾಯ ಮುಚ್ಚನಕಾ ಉಪೇಕ್ಖಾಸಮಾಪತ್ತಿಬಹುಲಾ ವಿಸೇಸೇನ ಅರೂಪಾವಚರಸತ್ತಾ. ಅಪ್ಪಾಬಾಧಾತಿ ಪದಂ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾಯ ಮುಚ್ಚನಸ್ಸ ಕಾರಣವಚನಂ. ದೀಘಾಯುಕಾತಿ ವಿಪರಿಣಾಮದುಕ್ಖತಾಯ. ಅರೂಪದೇವಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ವಿಸೇಸತೋ ದೀಘಾಯುಕಾತಿ. ಇದಞ್ಚ ಮುಚ್ಚನಮಚ್ಚನ್ತಿಕಂ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ದುಕ್ಖಾ ವೇದನಾಪಿ ಸಙ್ಖತತ್ತಾ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖಸಭಾವಾ ಏವ, ತಸ್ಮಾ ಯತೋ ಮುಚ್ಚನಮಚ್ಚನ್ತಿಕಂ, ತಂ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನವಸೇನ ಸಙ್ಗಣ್ಹಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾಯ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ಉಪಾದಿ, ವಿಪಾಕಕ್ಖನ್ಧಾ ಕಟತ್ತಾ ಚ ರೂಪಂ. ಉಪಾದಿಸ್ಸ ಸೇಸಂ ಉಪಾದಿಸೇಸಂ, ತಂ ನತ್ಥಿ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ, ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು, ತಾಯ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ, ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಲಕ್ಖಣೇ ಚಾಯಂ ಕರಣನಿದ್ದೇಸೋ. ನಿಬ್ಬಾನಧಾತೂತಿ ಚ ನಿಬ್ಬಾಯನಮತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಸಕಲಲೋಕಬ್ಯಾಪಿನೀ ಸಬ್ಬಸಙ್ಗಾಹಿನೀ ಚ ಸಙ್ಖಾರದುಕ್ಖತಾ, ತಸ್ಮಾ. ಲೋಕಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೇ ಸಾಮಿವಚನಂ. ತೇನ ‘‘ದುಕ್ಖಮಸ್ಸಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಏವಮೇತ್ಥ ಲೋಕಸ್ಸ ನೀವರಣಾದೀನಿ ಅಜಾನನ್ತೇನ, ಸಮಯನ್ತರಪರಿಚಯೇನ ವಾ ತತ್ಥ ಸಂಸಯಪಕ್ಖನ್ದೇನ ಏಕಂಸೇನೇವ ಬ್ಯಾಕಾತಬ್ಬತ್ತಾ ಸತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಪುಚ್ಛಾ ಕತಾ, ಸಾ ಚ ಅಜಾನನಸ್ಸ, ಸಂಸಯಸ್ಸ ವಾ ನೀವರಣಾದಿವಿಸಯತಾಯ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ. ಪಾಳಿಯಂ ಪನ ನೀವರಣಾದೀನಂ ಲೋಕೋ ಆಧಾರಭಾವೇನ ಗಾಥಾಯಂ ವುತ್ತೋತಿ ಏಕೋ ಪಞ್ಹೋತಿ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ. ಅಯಮೇತ್ಥ ಪುಚ್ಛಾವಿಚಯೋ. ವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯೋಪಿ ಅದಿಟ್ಠಜೋತಿನೀ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಾ ವಿಮತಿಚ್ಛೇದಿನೀ ಚಾತಿಆದಿನಾ ಪುಚ್ಛಾವಿಚಯೇ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಏವಂ ಏಕಾಧಾರಂ ಪುಚ್ಛಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅನೇಕಾಧಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸವನ್ತಿ ಸಬ್ಬಧೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸವನ್ತೀತಿ ಸನ್ದನ್ತಿ. ಸಬ್ಬಧೀತಿ ಸಬ್ಬೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಆಯತನೇಸು. ಸೋತಾತಿ ತಣ್ಹಾದಿಸೋತಾ. ಕಿಂ ನಿವಾರಣನ್ತಿ ತೇಸಂ ಕಿಂ ಆವರಣಂ ಕಾ ರಕ್ಖಾ. ಸಂವರಂ ಬ್ರೂಹೀತಿ ತಂ ನೇಸಂ ನೀವರಣಸಙ್ಖಾತಂ ಸಂವರಂ ಕಥೇಹಿ. ಕೇನ ಸೋತಾ ಪಿಧೀಯರೇತಿ ಕೇನ ಧಮ್ಮೇನ ತಣ್ಹಾದಿಸೋತಾ ಪಿಧಿಯ್ಯನ್ತಿ ಪಚ್ಛಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಪದತ್ಥೋ. ಸೇಸಂ ಪಾಳಿವಸೇನೇವ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ.

ತೇ ದ್ವೇ ಪಞ್ಹಾತಿ ಯದಿಪಿ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಗಾಥಾಯ ಪುಚ್ಛಾವಸೇನ ಪವತ್ತಾಯ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ವಾಕ್ಯಾನಿ. ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತಸ್ಸ ಪನ ಅತ್ಥಸ್ಸ ದುವಿಧತ್ತಾ ತೇ ದ್ವೇ ಪಞ್ಹಾ. ಕಸ್ಮಾತಿ ಚೇ? ‘‘ಇಮೇಹಿ ಬಹ್ವಾಧಿವಚನೇನ ಪುಚ್ಛಿತಾ’’ತಿ ಆಹ. ತತ್ಥಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಇಮೇ ಏತಾಯ ಗಾಥಾಯ ಗಹಿತಾ ಅತ್ಥಾ ಯಸ್ಮಾ ಬಹೂನಿ ಅಧಿಕಿಚ್ಚ ಪವತ್ತವಚನೇನ ಪುಚ್ಛಿತಾ, ತಸ್ಮಾ ತೇ ದ್ವೇ ಪಞ್ಹಾತಿ. ಏಕತೋ ಉಪರಿ ಬಹೂತಿ ಹಿ ಸಾಸನವೋಹಾರೋ, ತಮೇವ ಪುಚ್ಛಾಯ ದುವಿಧತ್ಥವಿಸಯತಂ ವಿವರಿತುಂ ‘‘ಏವ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯಾಹಿ ಞಾತಿಬ್ಯಸನಾದಿಸಙ್ಖಾತಾಹಿ ಪಾಣವಧಾದೀಹಿ ಏವ ವಾ ದುಗ್ಗತಿಹೇತುಭೂತಾಹಿ ಆಪದಾಹಿ ಸಮಂ ಸಹ, ಸಬ್ಬಥಾ ವಾ ಅಯಂ ಲೋಕೋ ಆಪನ್ನೋ ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟೋ. ತಂನಿಮಿತ್ತೇಹಿ ದಸಹಿ ಕಿಲೇಸವತ್ಥೂಹಿ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠೋ ಚ, ತಸ್ಸ ತಂ ಆಪನ್ನಾಕಾರಂ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಾಕಾರಞ್ಚ ಬುದ್ಧಿಯಂ ಕತ್ವಾ ಆಹ – ‘‘ಏವಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸ ಏವಂ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠಸ್ಸಾ’’ತಿ. ವೋದಾಯತಿ ಸುಜ್ಝತಿ ಏತೇನಾತಿ ವೋದಾನಂ, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ. ವುಟ್ಠಾತಿ ಏತೇನ ನಿಮಿತ್ತತೋ ಪವತ್ತತೋ ಚಾತಿ ವುಟ್ಠಾನಂ, ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ.

ಅಸಮಾಹಿತಸ್ಸಾತಿ ನಾನಾರಮ್ಮಣೇಸು ವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತಸ್ಸ. ಸವನ್ತೀತಿ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ಅಭಿಜ್ಝಾತಿಆದಿ ಅಸಮಾಧಾನಹೇತುದಸ್ಸನಂ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಏವಂ ಅಸಮಾಹಿತಸ್ಸಾ’’ತಿ. ‘‘ಯಥಾಹ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಇಧಾಪಿ ಅನುಗೀತಿವಿಚಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸೋತಾನಂ ಸವನಂ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಅನುರೋಧವಸೇನೇವಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಸವತಿ ಮನಾಪಿಕೇಸು ರೂಪೇಸೂ’’ತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಸೋತಾನಂ ದ್ವಾರಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಉಪಚಾರವಸೇನ ಸಯಂ ಸವನ್ತಾ ವಿಯ ವುತ್ತಾ. ಇತೀತಿ ಏವಂ. ಸಬ್ಬಾತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಮಾ. ಸಬ್ಬಥಾತಿ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರೇನ. ಇದಂ ವೋದಾನನ್ತಿ ಇದಂ ‘‘ಪರಿಯುಟ್ಠಾನವಿಘಾತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಪ್ಪಹಾನಂ ವೋದಾನಂ.

ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಗಾಥಾಯ ಸತಿ ತೇಸಂ ನಿವಾರಣನ್ತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಸತಿ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಗತಿಯೋ ಸಮನ್ವೇಸಮಾನಾ ತೇಸಂ ಸೋತಾನಂ ನಿವಾರಣನ್ತಿ. ಸೋತಾನಂ ಸಂವರಂ ಬ್ರೂಮೀತಿ ತಮೇವ ಸತಿಂ ಸೋತಾನಂ ಸಂವರಂ ಬ್ರೂಮಿ. ಪಞ್ಞಾಯೇತೇ ಪಿಧೀಯರೇತಿ ರೂಪಾದೀಸು ಅನಿಚ್ಚತಾದಿಪಟಿವೇಧಸಾಧಿಕಾಯ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾಯ ಏತೇ ಸೋತಾ ಸಬ್ಬಸೋ ಪಿಧಿಯ್ಯನ್ತಿ, ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ಅಪ್ಪದಾನವಸೇನ ಸಮುಚ್ಛಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ನಾವಿಞ್ಛತೀತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಪ್ಪವತ್ತಿದ್ವಾರಭಾವೇನ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾನಂ, ಪುಗ್ಗಲಂ ವಾ ನಾಕಡ್ಢತಿ. ಅನುಸಯಪ್ಪಹಾನಂ ಇಧ ಪಿಧಾನಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಪಞ್ಞಾಯ ಅನುಸಯಾ ಪಹೀಯನ್ತೀ’’ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಅನುಸಯನಿಮಿತ್ತಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ ಅನುಸಯಾಭಾವೇ ನ ಹೋತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅನುಸಯೇಸೂ’’ತಿಆದಿ. ಇದಾನಿ ತಮೇವತ್ಥಂ ಉಪಮಾಯ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ‘‘ತಂ ಯಥಾ ಖನ್ಧವನ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ಏತ್ಥಾಪಿ ಸೋತಾನಂ ನಿವಾರಣಸಙ್ಖಾತಂ ಸಂವರಂ ಪಿಧಾನಞ್ಚ ಅಜಾನನ್ತೇನ ತತ್ಥ ವಾ ಸಂಸಯಿತೇನ ಏಕಂಸಿಕತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಪುಚ್ಛಾ ಕತಾತಿ ಇಧ ಪುಚ್ಛಾವಿಚಯೋ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯೋ ಚ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಏತ್ಥ ಚ ಯೇನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಕೇನಸ್ಸು ನಿವುತೋ ಲೋಕೋ’’ತಿ ಗಾಥಾಯ (ಸು. ನಿ. ೧೦೩೮; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೫೭, ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧; ನೇತ್ತಿ. ೪೫) ಸತಿಪಿ ನಿವಾರಣಾದೀನಂ ಚತುನ್ನಂ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬಭಾವೇ ಏಕೋ ಪಞ್ಹೋತಿ ವುತ್ತಂ. ತೇನ ತಾವ ಸೋತಾನಂಯೇವ ಸಂವರೋ ಪಿಧಾನಞ್ಚ ಪುಚ್ಛಿತನ್ತಿ ಸೋತೇ ಏಕತ್ಥವಸೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ಪುಚ್ಛಾಯ ಏಕಾಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ಏಕೋ ಪಞ್ಹೋತಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ ಸಿಯಾ. ಸೋತಾನಂ ವಾ ಬಹುಭಾವತೋ ಬಹೂತಿ ಯತ್ತಕಾ ಸೋತಾ, ತತ್ತಕಾ ಪಞ್ಹಾತಿ. ಯೇನ ಪನ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ‘‘ಸವನ್ತಿ ಸಬ್ಬಧಿ ಸೋತಾ’’ತಿ ಗಾಥಾಯಂ (ಸು. ನಿ. ೧೦೪೦; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೫೯, ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೩; ನೇತ್ತಿ. ೪೫) ಸೋತೇ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಸಂವರಪಿಧಾನಾನಂ ವಸೇನ ‘‘ದ್ವೇ ಪಞ್ಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತೇನ ಪಠಮಗಾಥಾಯಂ ಸತಿಪಿ ನಿವಾರಣಾದೀನಂ ಲೋಕಾಧಾರಭಾವೇ ಲೋಕಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ನಿವಾರಣಾದೀನಂ ವಿಭಾಗೇನ ಚತ್ತಾರೋ ಪಞ್ಹಾತಿಪಿ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಯಂ ನಯೋ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಪುಚ್ಛನ್ತೋ ನ ಕೇವಲಂ ಪುಬ್ಬೇ ಅತ್ತನಾ ರಚಿತನಿಯಾಮೇನೇವ ಪುಚ್ಛತಿ, ಅಥ ಖೋ ದೇಸನಾಕಾಲೇ ವುತ್ತಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅನುಸನ್ಧಿಂ ಗಹೇತ್ವಾಪಿ ಪುಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸ ಅನುಸನ್ಧಿಂ ಪುಚ್ಛಾಯ ವಿಚೇತಬ್ಬಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಾನಿ ಸೋತಾನೀ’’ತಿ ಗಾಥಾಯ ಅನನ್ತರಂ ‘‘ಪಞ್ಞಾ ಚೇವ ಸತಿ ಚಾ’’ತಿ ಗಾಥಮಾಹ. ತಸ್ಸಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯಾಯಂ ಭಗವತಾ ವುತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ, ಯಾ ಚ ಸತಿ ಯಞ್ಚ ತದವಸೇಸಂ ನಾಮರೂಪಂ, ಏತಂ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಕತ್ಥ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಏತಂ ಮೇ ಪುಟ್ಠೋ ಪಬ್ರೂಹೀತಿ.

ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಗಾಥಾಯಂ ಪನಸ್ಸ ಯಸ್ಮಾ ಪಞ್ಞಾಸತಿಯೋ ನಾಮೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಾ ವಿಸುಂ ನ ವುತ್ತಾ. ಅಯಞ್ಚೇತ್ಥ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ಯಂ ಮಂ ತ್ವಂ, ಅಜಿತ, ಏತಂ ಪಞ್ಹಂ ಅಪುಚ್ಛಿ – ‘‘ಕತ್ಥೇತಂ ಉಪರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ ಅನನ್ತರಗಾಥಾಯಂ (ಸು. ನಿ. ೧೦೪೨; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೬೧, ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೫; ನೇತ್ತಿ. ೧೧, ೪೫), ಯತ್ಥ ತಂ ಅಸೇಸಂ ಉಪರುಜ್ಝತಿ, ತಂ ತೇ ವದಾಮಿ. ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ನಿರೋಧೇನ ಸಹೇವ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಏತ್ಥೇತಂ ಉಪರುಜ್ಝತಿ, ಏತ್ಥೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ನಿರೋಧೇನ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಏತಂ ವಿಞ್ಞಾಣನಿರೋಧಂ ತಸ್ಸ ನಿರೋಧೋ ನಾತಿವತ್ತತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ. ಅಯಂ ಪಞ್ಹೇ ಅನುಸನ್ಧಿಂ ಪುಚ್ಛತೀತಿ ಅನನ್ತರಗಾಥಾಯಂ ಸೋತಾನಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಾನುಸಯಪ್ಪಹಾನಕಿಚ್ಚೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಸತಿ ಪಞ್ಞಾ ಚ ವುತ್ತಾ, ತಂ ಸುತ್ವಾ ತಪ್ಪಹಾನೇ ಪಞ್ಞಾಸತೀಸು ತಿಟ್ಠನ್ತೀಸು ತಾಸಂ ಸನ್ನಿಸ್ಸಯೇನ ನಾಮರೂಪೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ತಥಾ ಚ ಸತಿ ವಟ್ಟತಿ ಏವ. ಕತ್ಥ ನು ಖೋ ಇಮಾಸಂ ಸನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಪಞ್ಞಾಸತೀನಂ ಅಸೇಸನಿರೋಧೋತಿ ಇಮಿನಾ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಅಯಂ ಪುಚ್ಛಾ ಕತಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಅಯಂ ಪಞ್ಹೇ…ಪೇ… ಧಾತು’’ನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಅನುಸನ್ಧೀಯತಿ ದೇಸನಾ ಏತಾಯಾತಿ ಅನುಸನ್ಧಿ.

ಯಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಂ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಂ ಅಧಿಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತಂ ಚತುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಭಾವನಾಸಙ್ಖಾತಂ ಪಟಿಪದಂ ಸಹ ವಿಸಯೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತೀಣಿ ಚ ಸಚ್ಚಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸಙ್ಖತಾನೀತಿ ಸಮೇಚ್ಚ ಸಮ್ಭೂಯ ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಕತಾನೀತಿ ಸಙ್ಖತಾನಿ. ನಿರೋಧಧಮ್ಮಾನೀತಿ ನಿರುಜ್ಝನಸಭಾವಾನಿ. ದುಕ್ಖಂ ಸಮುದಯೋ ಮಗ್ಗೋತಿ ತೇಸಂ ಸರೂಪದಸ್ಸನಂ. ನಿರೋಧೋ ಪನ ಕಥನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ನಿರೋಧೋ ಅಸಙ್ಖತೋ’’ತಿ. ಸೋ ಹಿ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ನ ಸಙ್ಖತೋತಿ ಅಸಙ್ಖತೋ. ಸಹ ವಿಸಯೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಪಹಾಯಕಸಭಾವೇಸು ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸು ಪಹಾಯಕವಿಭಾಗಮುಖೇನ ಪಹಾತಬ್ಬವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಸಮುದಯೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಅವಿಜ್ಜಾವಸೇಸಾತಿ ದಸ್ಸನಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀನಾವಸೇಸಾ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಯಞ್ಚ ಸೇಸ-ಸದ್ದೋ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಮಾನೋ ಉದ್ಧಚ್ಚನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ಯಥಾ ಹಿ ಅವಿಜ್ಜಾ, ಏವಂ ಏತೇಪಿ ಧಮ್ಮಾ ಅಪಾಯಗಮನೀಯಸಭಾವಾ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀಯನ್ತಿ ಏವಾತಿ. ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾನಿರವಸೇಸಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಏತ್ಥಾಪಿ ಯಥಾವುತ್ತೇಸು ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಪದೇಸುಪಿ ನಿರವಸೇಸ-ಸದ್ದೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ಸಾವಸೇಸಞ್ಹಿ ಪುರಿಮಮಗ್ಗದ್ವಯೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಯೋ ಪಹೀಯನ್ತಿ, ಇತರೇಹಿ ಪನ ನಿರವಸೇಸನ್ತಿ. ತೇಧಾತುಕೇ ಇಮಾನಿ ದಸ ಸಂಯೋಜನಾನೀತಿ ಏತ್ಥ ತೇಧಾತುಕೇತಿ ಸಂಯೋಜನಾನಂ ವಿಸಯದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಹಿ ತಾನಿ ಸಂಯೋಜನವಸೇನ ಪವತ್ತನ್ತಿ.

೧೨. ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಧಿಟ್ಠಾಯಾತಿ ತಂ ಪಹಾಯಕಂ ಪತ್ವಾ. ಯಂ ಪನಾತಿ ಏತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಹೇತುಅತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ. ಇದಂ ಖಯೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಯೇನ ಞಾಣೇನ ಹೇತುಭೂತೇನ ‘‘ಖೀಣಾ ಮೇ ಜಾತೀ’’ತಿ ಅತ್ತನೋ ಜಾತಿಯಾ ಖೀಣಭಾವಂ ಜಾನಾತಿ, ಇದಂ ಏವಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಸ್ಸ ನಿಮಿತ್ತಭೂತಂ ಅರಹತ್ತಫಲಞಾಣಂ ಖಯೇ ಞಾಣಂ ನಾಮ. ನಾಪರಂ ಇತ್ಥತ್ತಾಯಾತಿ ಪಜಾನಾತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಯನ್ತಿ ಆನೇತಬ್ಬಂ ‘‘ಯಂ ನಾಪರಂ ಇತ್ಥತ್ತಾಯಾತಿ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿ. ಇದಂ ಅನುಪ್ಪಾದೇ ಞಾಣನ್ತಿ ಇಧಾಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅರಹತ್ತಫಲಞಾಣವಸೇನ ಅತ್ಥೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ಅಟ್ಠಸಾಲಿನಿಯಂ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕ್ಕಣ್ಡ ೧೩೫-೧೪೨) ಪನ ‘‘ಖಯೇ ಞಾಣಂ ಕಿಲೇಸಕ್ಖಯಕರೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ ಞಾಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅನುಪ್ಪಾದೇ ಞಾಣಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಸೇನ ಅನುಪ್ಪಾದಭೂತೇ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಪರಿಯೋಸಾನೇ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ಅರಿಯಫಲೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಇಧ ಪನ ಉಭಯಮ್ಪಿ ಅರಹತ್ತಫಲಞಾಣವಸೇನೇವ ವಿಭತ್ತಂ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಇಮಾನಿ ದ್ವೇ ಞಾಣಾನಿ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ, ‘‘ಆರಮ್ಮಣಸಙ್ಕೇತೇನ ದ್ವೇ ನಾಮಾನಿ ಲಬ್ಭನ್ತೀ’’ತಿ ಚ.

ಅಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಹೇಟ್ಠಿಮೇಸು ತೀಸು ಫಲೇಸು, ಉಪರಿಮೇಸು ಚ ತೀಸು ಮಗ್ಗೇಸು ಉಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಮ್ಪಿ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯಂ ವಿಯ ಪಠಮಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅಗ್ಗಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧೇನ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಯಞ್ಚ ಅನಞ್ಞಾತಞ್ಞಸ್ಸಾಮೀತಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿಆದಿ. ಏತೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಧಮ್ಮಾ ವಿಯ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಹಿ ಅಗ್ಗಫಲುಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ತದವಸೇಸಫಲಧಮ್ಮಾಪಿ ಅನುಪ್ಪಾದನಿರೋಧೇನ ನಿರುಜ್ಝನ್ತಿ. ಕೋ ಪನ ವಾದೋ ತೇಭೂಮಕಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ, ಏಕಾ ಪಞ್ಞಾ ಅಞ್ಞಾತಾವಿನ್ದ್ರಿಯತ್ತಾ. ಯದಿ ಏಕಾ, ಕಥಂ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಾತಿ ಆಹ ‘‘ಅಪಿ ಚಾ’’ತಿಆದಿ. ಆರಮ್ಮಣಸಙ್ಕೇತೇನಾತಿ ಖಯೇ ಅನುಪ್ಪಾದೇತಿ ಇಮಾಯ ಆರಮ್ಮಣಸಮಞ್ಞಾಯ. ಸಾ ಪಜಾನನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾತಿ ಯಾ ಪುಬ್ಬೇ ಸೋತಾನಂ ಪಿಧಾನಕಿಚ್ಚಾ ವುತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ಪಜಾನನಸಭಾವೇನ ಪಞ್ಞಾ. ಇತರಾ ಪನ ಯಥಾದಿಟ್ಠಂ ಯಥಾಗಹಿತಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಅಪಿಲಾಪನಟ್ಠೇನ ಓಗಾಹನಟ್ಠೇನ ಸತೀತಿ.

೧೩. ಏವಂ ‘‘ಪಞ್ಞಾ ಚೇವ ಸತಿ ಚಾ’’ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ‘‘ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ತತ್ಥ ಯೇ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ, ಇದಂ ನಾಮರೂಪ’’ನ್ತಿ ಆಹ. ನಾಮರೂಪಞ್ಚ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಸುಖಗ್ಗಹಣತ್ಥಂ ಪಾಕಟನಾಮರೂಪಮೇವ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಯೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತಗ್ಗಹಣೇನೇವ ಹಿ ಸಹಚರಣಾದಿನಾ ತದಞ್ಞೇ ಚಿತ್ತಚೇತಸಿಕಾ ರೂಪಧಮ್ಮಾ ಚ ಗಹಿತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ. ನಾಮಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಖನ್ಧತ್ತಯಮೇವ ಗಹಿತನ್ತಿ ‘‘ನಾಮರೂಪಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಪನ ರೂಪಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತನ್ತಿ? ನಯಿದಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಪಚ್ಚಯವಸೇನ ವುತ್ತಂ. ಪಚುರಜನಸ್ಸ ಪನ ಅವಿಭಾಗೇನ ಗಹಣೀಯಸಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಗಾಥಾಯ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು ಪುಚ್ಛಿತಾತಿ ತಂ ಚತುರಿದ್ಧಿಪಾದಮುಖೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೇನ ಪತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಇದ್ಧಿಪಾದಭಾವನಾಮೂಲಭೂತಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಸತಿಪಞ್ಞಾಹಿ ನಿದ್ಧಾರೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಸತಿ ಚ ಪಞ್ಞಾ ಚ ಚತ್ತಾರಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನೀ’’ತಿ ಆಹ. ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಗತಿಯೋ ಸಮನ್ವೇಸಮಾನಾ ಸತಿ ಸಿಜ್ಝನ್ತೀ ಏಕನ್ತೇನ ಸಮಾಧಿಂ ನಿಪ್ಫಾದೇತಿ. ಸತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಪ್ಪಹಾನಂ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಸತಿ ದ್ವೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ, ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಞ್ಚ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಞ್ಚಾ’’ತಿ. ತಥಾ ಅನುಸಯಸಮುಗ್ಘಾತವಿಧಾಯಿನೀ ಪಞ್ಞಾ ಸಿಜ್ಝಮಾನಾ ನ ವಿನಾ ಚತುಬ್ಬಿಧಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನವೀರಿಯಂ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಪಞ್ಞಾ ದ್ವೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಞ್ಚ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಞ್ಚಾ’’ತಿ.

ಯಾ ಇಮೇಸು ಚತೂಸು ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸೂತಿ ಇಮೇಸು ಸತಿಆದೀಸು ಚತೂಸು ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಾಯ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತೇಸು ತಂಸಹಜಾತಾ ಏವ ಯಾ ಸದ್ದಹನಾ. ‘‘ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹೀ’’ತಿಪಿ ಪಾಳಿ, ತಸ್ಸಾ ಇಮೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾತಿ ವಚನಸೇಸೋ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಭಿಪ್ಪಸಾದಲಕ್ಖಣಾ ಸದ್ಧಾ ಕತ್ತುಕಾಮತಾಸಭಾವಸ್ಸ ಛನ್ದಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಯಾ ಸದ್ಧಾಧಿಪತೇಯ್ಯಾ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾ, ಅಯಂ ಛನ್ದಸಮಾಧೀ’’ತಿ. ಸಮಾಹಿತೇ ಚಿತ್ತೇತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮಾಧಿನಾ ಸಮಾಹಿತೇ ಚಿತ್ತೇ. ಇದಂ ಪಹಾನನ್ತಿ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನಸಾಧಕೋ ಸಮಾಧಿ ಪಹಾನನ್ತಿ ವುತ್ತೋ ಪಜಹತಿ ಏತೇನಾತಿ ಕತ್ವಾ. ‘‘ಪಧಾನ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಅಗ್ಗೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥಾ ಹಿ ‘‘ಸಮಾಧಿ ಏಕೋದೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

‘‘ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಕಾಯವಚೀಚಿತ್ತಸಙ್ಖಾರಸೀಸೇನ ತಂಸಮುಟ್ಠಾಪಕಾ ವೀರಿಯಸಙ್ಖಾರಾವ ಗಹಿತಾ. ತೇ ಹಿ ಯಾವ ಭಾವನಾನಿಪ್ಫತ್ತಿ ತಾವ ಏಕರಸೇನ ಸರಣತೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೇತಬ್ಬತೋ ಚ ಸರಸಙ್ಕಪ್ಪಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ ‘‘ಏವಂ ಮೇ ಭಾವನಾ ಹೋತೂ’’ತಿ ಯಥಾ ಇಚ್ಛಿತಾ, ತಥಾ ಪವತ್ತಿಯಾ ಹೇತುಭಾವತೋ. ತದುಭಯನ್ತಿ ಛನ್ದಸಮಾಧಿಸಙ್ಖಾತಞ್ಚ ಪಧಾನಸಙ್ಖಾರಸಙ್ಖಾತಞ್ಚ ವೀರಿಯನ್ತಿ ತಂ ಉಭಯಂ. ಉಭಯಮೇವ ಹಿ ಉಪಚಾರವಸೇನ ಅಞ್ಞಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ‘‘ಛನ್ದಸಮಾಧಿಪ್ಪಧಾನಸಙ್ಖಾರಸಮನ್ನಾಗತಂ ಇದ್ಧಿಪಾದ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಭಿನ್ನಮ್ಪಿ ಹಿ ಉಪಚಾರವಸೇನ ಭಿನ್ನಂ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ವೋಹರನ್ತಿ, ಯಥಾ ‘‘ಸಿಲಾಪುತ್ತಕಸ್ಸ ಸರೀರ’’ನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಸಮಿಜ್ಝತಿ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಜ್ಝನ್ತಿ ವಾ ತಾಯ ಸತ್ತಾ ಇದ್ಧಾ ವುದ್ಧಾ ಉಕ್ಕಂಸಗತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಇದ್ಧಿ, ಪಜ್ಜತಿ ಏತೇನಾತಿ ಪಾದೋ, ಪಠಮೇನ ಅತ್ಥೇನ ಇದ್ಧಿ ಏವ ಪಾದೋ ಇದ್ಧಿಪಾದೋ, ಇದ್ಧಿಕೋಟ್ಠಾಸೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ದುತಿಯೇನ ಅತ್ಥೇನ ಇದ್ಧಿಯಾ ಪಾದೋ ಪತಿಟ್ಠಾ ಅಧಿಗಮೂಪಾಯೋತಿ ಇದ್ಧಿಪಾದೋ. ತೇನ ಹಿ ಉಪರೂಪರಿವಿಸೇಸಸಙ್ಖಾತಂ ಇದ್ಧಿಂ ಪಜ್ಜನ್ತಿ ಪಾಪುಣನ್ತಿ. ವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿ ತದಙ್ಗವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ ನಿಸ್ಸರಣವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಞ್ಚ ಇದ್ಧಿಪಾದಂ ಭಾವೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥಾ ಹಿ ಅಯಂ ಇದ್ಧಿಪಾದಭಾವನಾನುಯುತ್ತೋ ಯೋಗೀ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ಕಿಚ್ಚತೋ ತದಙ್ಗವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ ಅಜ್ಝಾಸಯತೋ ನಿಸ್ಸರಣವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ. ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪನ ಕಿಚ್ಚತೋ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ ಆರಮ್ಮಣತೋ ನಿಸ್ಸರಣವಿವೇಕನಿಸ್ಸಿತಂ ಇದ್ಧಿಪಾದಂ ಭಾವೇತೀತಿ. ಏಸ ನಯೋ ವಿರಾಗನಿಸ್ಸಿತನ್ತಿಆದೀಸು.

ವಿವೇಕತ್ತಾ ಏವ ಹಿ ವಿರಾಗಾದಯೋ, ಕೇವಲಞ್ಚೇತ್ಥ ವೋಸ್ಸಗ್ಗೋ ದುವಿಧೋ ಪರಿಚ್ಚಾಗವೋಸ್ಸಗ್ಗೋ ಚ ಪಕ್ಖನ್ದನವೋಸ್ಸಗ್ಗೋ ಚಾತಿ. ತತ್ಥ ಪರಿಚ್ಚಾಗವೋಸ್ಸಗ್ಗೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ತದಙ್ಗವಸೇನ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ. ಪಕ್ಖನ್ದನವೋಸ್ಸಗ್ಗೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಕ್ಖಣೇ ತನ್ನಿನ್ನಭಾವೇನ, ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ನಿಬ್ಬಾನಪಕ್ಖನ್ದನಂ. ತದುಭಯಮ್ಪಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಕೇ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾನಯೇ ಯುಜ್ಜತಿ. ತಥಾ ಹಿ ಅಯಂ ಪಠಮಿದ್ಧಿಪಾದೋ ಯಥಾವುತ್ತೇನ ಪಕಾರೇನ ಕಿಲೇಸೇ ಪರಿಚ್ಚಜತಿ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚ ಪಕ್ಖನ್ದತಿ. ವೋಸ್ಸಗ್ಗಪರಿಣಾಮಿನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಪನ ವಚನೇನ ವೋಸ್ಸಗ್ಗತ್ಥಂ ಪರಿಣಮನ್ತಂ ಪರಿಣತಞ್ಚ ಪರಿಪಚ್ಚನ್ತಂ ಪರಿಪಕ್ಕಞ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಯಞ್ಹಿ ಇದ್ಧಿಪಾದಭಾವನಾನುಯುತ್ತೋ ಯೋಗೀ ಯಥಾ ಪಠಮೋ ಇದ್ಧಿಪಾದೋ ಕಿಲೇಸಪರಿಚ್ಚಾಗವೋಸ್ಸಗ್ಗತ್ಥಂ ನಿಬ್ಬಾನಪಕ್ಖನ್ದನವೋಸ್ಸಗ್ಗತ್ಥಞ್ಚ ಪರಿಪಚ್ಚತಿ, ಯಥಾ ಚ ಪರಿಪಕ್ಕೋ ಹೋತಿ, ತಥಾ ನಂ ಭಾವೇತೀತಿ. ಸೇಸಿದ್ಧಿಪಾದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಯಥಾ ಛನ್ದಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಿತೋ ಸಮಾಧಿ ಛನ್ದಸಮಾಧಿ. ಏವಂ ವೀರಿಯಂ ಚಿತ್ತಂ ವೀಮಂಸಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಿತೋ ಸಮಾಧಿ ವೀಮಂಸಾಸಮಾಧೀತಿ.

೧೪. ನ ಕೇವಲಂ ಚತುತ್ಥಇದ್ಧಿಪಾದೋ ಏವ ಸಮಾಧಿಞಾಣಮೂಲಕೋ, ಅಥ ಖೋ ಸಬ್ಬೋಪೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಬ್ಬೋ ಸಮಾಧಿ ಞಾಣಮೂಲಕೋ ಞಾಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ ಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ಸೋ ಏವ ವೀಮಂಸಾಸಮಾಧೀತಿ ವುತ್ತೋತಿ? ವೀಮಂಸಂ ಜೇಟ್ಠಕಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಿತತ್ತಾತಿ ವುತ್ತೋವಾಯಮತ್ಥೋ. ತತ್ಥ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಮೂಲಕೋ. ಅಧಿಗಮಪಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಪಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿ. ಅಥ ವಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಮೂಲಕೋ. ಉಪಚಾರಪಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ. ಅಪ್ಪನಾಪಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿ. ಉಪಚಾರಪಞ್ಞಾಯ ವಾ ಞಾಣಮೂಲಕೋ. ಅಪ್ಪನಾಪಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ. ಅಭಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾಯ ಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತೀತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಯಥಾ ಪುರೇತಿ ಯಥಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿಭಾವೇನ ಪುರೇ ಪುಬ್ಬೇ ಅತೀತಾಸು ಜಾತೀಸು ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯೇಸುಪಿ ಸಂವಟ್ಟವಿವಟ್ಟೇಸು ಅತ್ತನೋ ಪರೇಸಞ್ಚ ಖನ್ಧಂ ಖನ್ಧೂಪನಿಬದ್ಧಞ್ಚ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ತಥಾ ಪಚ್ಛಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಅನಾಗತಂಸಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿಭಾವೇನ ಅನಾಗತಾಸು ಜಾತೀಸು ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯೇಸುಪಿ ಸಂವಟ್ಟವಿವಟ್ಟೇಸು ಅತ್ತನೋ ಪರೇಸಞ್ಚ ಖನ್ಧಂ ಖನ್ಧೂಪನಿಬದ್ಧಞ್ಚ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಯಥಾ ಪಚ್ಛಾತಿ ಯಥಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಚೇತೋಪರಿಯಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿಭಾವೇನ ಅನಾಗತೇಸು ಸತ್ತಸು ದಿವಸೇಸು ಪರಸತ್ತಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ತಥಾ ಪುರೇ ಅತೀತೇಸು ಸತ್ತಸು ದಿವಸೇಸು ಪರಸತ್ತಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಂ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾ ದಿವಾತಿ ಯಥಾ ದಿವಸಭಾಗೇ ಸೂರಿಯಾಲೋಕೇನ ಅನ್ಧಕಾರಸ್ಸ ವಿಧಮಿತತ್ತಾ ಚಕ್ಖುಮನ್ತಾನಂ ಸತ್ತಾನಂ ಆಪಾಥಗತಂ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ ರೂಪಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ. ತಥಾ ರತ್ತಿನ್ತಿ ತಥಾ ರತ್ತಿಭಾಗೇ ಚತುರಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೇಪಿ ಅನ್ಧಕಾರೇ ವತ್ತಮಾನೇ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿತಾಯ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಂ ರೂಪಾಯತನಂ ನತ್ಥಿ.

ಯಥಾ ರತ್ತಿಂ ತಥಾ ದಿವಾತಿ ಯಥಾ ಚ ರತ್ತಿಯಂ ತಥಾ ದಿವಾಪಿ ಅತಿಸುಖುಮಂ ಕೇನಚಿ ತಿರೋಹಿತಂ ಯಞ್ಚ ಅತಿದೂರೇ, ತಂ ಸಬ್ಬರೂಪಂ ದುಪ್ಪಟಿವಿಜ್ಝಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಯಥಾ ಚ ರೂಪಾಯತನೇ ವುತ್ತಂ, ತಥಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ದಿಬ್ಬಸೋತಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿತಾಯ ಸದ್ದಾಯತನೇ ಚ ನೇತಬ್ಬಂ. ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಇತಿ ವಿವಟೇನ ಚೇತಸಾ’’ತಿಆದಿ. ತತ್ಥ ಅಪರಿಯೋನದ್ಧೇನಾತಿ ಅಭಿಞ್ಞಾಞಾಣಸ್ಸ ಪಾರಿಬನ್ಧಕಕಿಲೇಸೇಹಿ ಅನಜ್ಝೋತ್ಥಟೇನ, ಅಪರಿಯೋನದ್ಧತ್ತಾ ಏವ ಸಪ್ಪಭಾಸಂ ಚಿತ್ತಂ. ಏತೇನೇವ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಇದ್ಧಿವಿಧಞಾಣಾನುಪರಿವತ್ತಿತಾಪಿ ವುತ್ತಾ ಏವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಇದ್ಧಿಪಾದಸಮ್ಪಯುತ್ತಾನಿ ಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾನೀತಿ ಆಹ ‘‘ಕುಸಲಾನೀ’’ತಿ. ಚಿತ್ತಸಹಭೂನೀತಿಆದಿ ತೇಸಂ ವಿಞ್ಞಾಣನಿರೋಧೇನ ನಿರೋಧದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಆರದ್ಧಂ. ತಥಾ ‘‘ನಾಮರೂಪಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿ. ತೇನೇತಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ನ ಕೇವಲಂ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಏವ, ಅಥ ಖೋ ನಾಮರೂಪಞ್ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಹೇತುಕಂ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ನಿರೋಧಾ ನಿರುಜ್ಝತೀ’’ತಿ.

ತಸ್ಸಾತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ. ಹೇತೂತಿ ತಣ್ಹಾಅವಿಜ್ಜಾದಿಕೋ. ಅನಾಹಾರನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥವಿವರಣಂ. ಅನಭಿನನ್ದಿತನ್ತಿ ಅಭಿನನ್ದನಭೂತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಪಹೀನತ್ತಾ ಏವ ಅಪತ್ಥಿತಂ. ತತೋ ಏವ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ತಂ ನಿರುಜ್ಝತಿ. ಯಥಾ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ಏವಂ ನಾಮರೂಪಮ್ಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಹೇತುನೋ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ ಚ ಅಭಾವಾ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾನಂ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಅಭಾವಾ ಅಹೇತು ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಂ. ಸೇಸಂ ಪಾಕಟಮೇವ. ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯೋಪಿ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಏವಂ ಅನುಸನ್ಧಿಪುಚ್ಛಮ್ಪಿ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಹೇಟ್ಠಾ ಸತ್ತಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾ ಚ ಪುಚ್ಛಾ ವಿಸುಂ ವಿಸುಂ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ಇದಾನಿ ತಾ ಸಹ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೇ ಚ ಸಙ್ಖಾತಧಮ್ಮಾಸೇ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥಾಯಂ ಪದತ್ಥೋ – ಸಙ್ಖಾತಧಮ್ಮಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಪರಿವೀಮಂಸಿತಧಮ್ಮಾ, ಅರಹತಂ ಏತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಸೇಕ್ಖಾತಿ ಸೀಲಾದೀನಿ ಸಿಕ್ಖಮಾನಾ ಅವಸೇಸಾ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ. ಪುಥೂತಿ ಬಹೂ ಸತ್ತಜನಾ. ತೇಸಂ ಮೇ ನಿಪಕೋ ಇರಿಯಂ, ಪುಟ್ಠೋ ಪಬ್ರೂಹೀತಿ ತೇಸಂ ಸೇಖಾಸೇಖಾನಂ ನಿಪಕೋ ಪಣ್ಡಿತೋ ತ್ವಂ ಭಗವಾ ಪಟಿಪತ್ತಿಂ ಪುಟ್ಠೋ ಮೇ ಬ್ರೂಹೀತಿ. ಸೇಸಂ ಪಾಳಿವಸೇನೇವ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ.

೧೫. ಕಿಸ್ಸಾತಿ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು, ಕೇನ ಕಾರಣೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಖಾಸೇಖವಿಪಸ್ಸನಾ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಪ್ಪಹಾನಯೋಗೇನಾತಿ ಸೇಖೇ ಅಸೇಖೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಪ್ಪಹಾನೇ ಚ ಪುಚ್ಛನಯೋಗೇನ, ಪುಚ್ಛಾವಿಧಿನಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಗಾಥಾಯಂ ಕಾಮೇಸು ನಾಭಿಗಿಜ್ಝೇಯ್ಯಾತಿ ವತ್ಥುಕಾಮೇಸು ಕಿಲೇಸಕಾಮೇನ ನ ಅಭಿಗಿಜ್ಝೇಯ್ಯ. ಮನಸಾನಾವಿಲೋ ಸಿಯಾತಿ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಾದಯೋ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದಯೋ ಚ ಮನಸೋ ಆವಿಲಭಾವಕರೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಜಹನ್ತೋ ಚಿತ್ತೇನ ಅನಾವಿಲೋ ಭವೇಯ್ಯ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಸೇಕ್ಖೋ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿವಸೇನ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನಂ ಪರಿತುಲಿತತ್ತಾ ಕುಸಲೋ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮೇಸು ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಆದೀಹಿ ಚ ಸತೋ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸಾನಂ ಭಿನ್ನತ್ತಾ ಉತ್ತಮಭಿಕ್ಖುಭಾವಂ ಪತ್ತೋ ಚ ಹುತ್ವಾ ಸಬ್ಬಇರಿಯಾಪಥೇಸು ಪವತ್ತತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಕುಸಲೋ…ಪೇ… ಪರಿಬ್ಬಜೇ’’ತಿ ಆಹಾತಿ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ.

ತತ್ಥ ಯಂ ಪುಚ್ಛಾಗಾಥಾಯಂ ‘‘ನಿಪಕೋ’’ತಿ ಪದಂ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಭಗವನ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ, ಭಗವತೋ ಚ ನೇಪಕ್ಕಂ ಉಕ್ಕಂಸಪಾರಮಿಪ್ಪತ್ತಂ ಅನಾವರಣಞಾಣದಸ್ಸನೇನ ದೀಪೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ ತಾವ ಕಮ್ಮದ್ವಾರಭೇದೇಹಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಸೇಖಾಸೇಖಪಟಿಪದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಭಗವತೋ ಸಬ್ಬಂ ಕಾಯಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣದಸ್ಸನೇನ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಸೇಖಾಸೇಖಪಟಿಪತ್ತಿದೇಸನಾಕೋಸಲ್ಲಮೇವ ವಿಭಾವೇತಿ. ತತ್ಥ ಕೋ ಚಾತಿ ಕ್ವ ಚ, ಕಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ವಿಸಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯಂ ಅನಿಚ್ಚೇ ದುಕ್ಖೇ ಅನತ್ತನಿ ಚಾ’’ತಿ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಞಾಣದಸ್ಸನಂ ನಾಮ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ‘‘ಸಬ್ಬಂ ಸಙ್ಖತಂ ಅನಿಚ್ಚಂ ದುಕ್ಖಂ ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಸ್ಸ ಪನ ತಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಯೇನ ಅಪ್ಪವತ್ತಿ, ಸೋ ಪಟಿಘಾತೋತಿ, ಏತೇನ ಲಕ್ಖಣತ್ತಯಪ್ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ದುರಭಿಸಮ್ಭವತಂ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣತಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತಿ. ಲಕ್ಖಣತ್ತಯವಿಭಾವನೇನ ಹಿ ಭಗವತೋ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿಞ್ಚ ಪಣ್ಡಿತಾ ಪಟಿಜಾನನ್ತಿ.

ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅದಸ್ಸನನ್ತಿ ತಂ ಪಟಿಘಾತಂ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತಿ. ಛಳಾರಮ್ಮಣಸಭಾವಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದಕೋ ಹಿ ಸಮ್ಮೋಹೋ ಞಾಣದಸ್ಸನಸ್ಸ ಪಟಿಘಾತೋತಿ. ಯಸ್ಮಿಂ ವಿಸಯೇ ಞಾಣದಸ್ಸನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿರಹಂ, ತತ್ಥೇವ ತಸ್ಸ ಪಟಿಘಾತೇನ ಭವಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಯಂ ಅನಿಚ್ಚೇ ದುಕ್ಖೇ ಅನತ್ತನಿ ಚಾ’’ತಿ. ಯಥಾ ಇಧ ಪುರಿಸೋತಿಆದಿ ಉಪಮಾದಸ್ಸನಂ. ತತ್ರಿದಂ ಓಪಮ್ಮಸಂಸನ್ದನಂ – ಪುರಿಸೋ ವಿಯ ಸಬ್ಬೋ ಲೋಕೋ, ತಾರಕರೂಪಾನಿ ವಿಯ ಛ ಆರಮ್ಮಣಾನಿ, ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ತಾರಕರೂಪಾನಂ ದಸ್ಸನಂ ವಿಯ ಲೋಕಸ್ಸ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಾದೀಹಿ ಯಥಾರಹಂ ಛಳಾರಮ್ಮಣಜಾನನಂ, ತಸ್ಸ ಪುರಿಸಸ್ಸ ತಾರಕರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ‘‘ಏತ್ತಕಾನಿ ಸತಾನಿ, ಏತ್ತಕಾನಿ ಸಹಸ್ಸಾನೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಗಣನಸಙ್ಕೇತೇನ ಅಜಾನನಂ ವಿಯ ಲೋಕಸ್ಸ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಂ ಕಥಞ್ಚಿ ಜಾನನ್ತಸ್ಸಾಪಿ ಅನಿಚ್ಚಾದಿಲಕ್ಖಣತ್ತಯಾನವಬೋಧೋತಿ. ಸೇಸಂ ಪಾಕಟಮೇವ.

ಇದಾನಿ ಯೇಹಿ ಪದೇಹಿ ಭಗವತಾ ಆಯಸ್ಮತೋ ಅಜಿತಸ್ಸ ಸೇಖಾಸೇಖಪಟಿಪದಾ ವುತ್ತಾ, ತೇಸಂ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥಂ ವಿಭಜಿತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಸೇಖೇನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ತತ್ಥಾತಿ ನಿಪಾತಮತ್ತಂ, ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನೇ. ಸೇಖೇನಾತಿ ಸಿಕ್ಖಾ ಏತಸ್ಸ ಸೀಲನ್ತಿ ಸೇಖೋ, ತೇನ ಸೇಖೇನ. ದ್ವೀಸು ಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ದುವಿಧೇಸು ಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಪರಿಯುಟ್ಠಾನೀಯೇಸೂತಿ ದೋಸೇನ ಪರಿಯುಟ್ಠಿತೇನ ಯತ್ಥ ಪರಿವತ್ತಿತಬ್ಬಂ, ತೇಸು ಆಘಾತವತ್ಥೂಸೂತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಪಟಿಘಟ್ಠಾನೀಯೇಸೂ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋಯೇವತ್ಥೋ.

ಏತ್ಥ ಚ ಗೇಧಪಟಿಸೇಧಚೋದನಾಯಂ ಗೇಧನಿಮಿತ್ತೋ ದೋಸೋ ಗೇಧೇ ಸತಿ ಹೋತೀತಿ ತತೋಪಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ರಕ್ಖಿತಬ್ಬತಾ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ವುತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಭಗವತಾ ‘‘ಕಾಮೇಸು ನಾಭಿಗಿಜ್ಝೇಯ್ಯಾ’’ತಿ (ಸು. ನಿ. ೧೦೪೫; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೬೪, ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮; ನೇತ್ತಿ. ೧೫-೧೭) ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತತ್ಥ ಯಾ ಇಚ್ಛಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಗೇಧವಸೇನ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತೋ. ಅಥ ವಾ ದೋಸತೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ರಕ್ಖಿತಬ್ಬತಾ ಗಾಥಾಯ ದುತಿಯಪಾದೇನ ವುತ್ತಾಯೇವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ದುತಿಯಪಾದೇನ ಹಿ ಸೇಸಕಿಲೇಸವೋದಾನಧಮ್ಮಾ ದಸ್ಸಿತಾ. ತಥಾ ಹಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾನುಪ್ಪನ್ನಭೇದತೋ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಸ್ಸ ವಿಸಯಭಾವೇನ ಸಬ್ಬೇ ಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಧಮ್ಮೇ ಚತುಧಾ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಮುಖೇನ ಸೇಖಪಟಿಪದಂ ಮತ್ಥಕಂ ಪಾಪೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೇಖೋ ಅಭಿಗಿಜ್ಝನ್ತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅನಾವಿಲಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ ಆವಿಲಾನಂ ಕಾಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದೀನಂ ಅಭಾವೇನ ಅನಾವಿಲಸಙ್ಕಪ್ಪೋ. ತತೋ ಏವ ಚ ಅನಭಿಗಿಜ್ಝನ್ತೋ ವಾಯಮತಿ, ವೀರಿಯಂ ಪವತ್ತೇತಿ. ಕಥಂ ವಾಯಮತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಸೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ.

ತತ್ಥ ಸೋತಿ ಉತ್ತರಿವಿಸೇಸತ್ಥಾಯ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನೋ ಸೇಕ್ಖೋ. ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ. ಪಾಪಕಾನನ್ತಿ ಲಾಮಕಾನಂ. ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಅಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ. ಅನುಪ್ಪಾದಾಯಾತಿ ನ ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಾಯ. ಛನ್ದಂ ಜನೇತೀತಿ ಕತ್ತುಕಮ್ಯತಾಸಙ್ಖಾತಂ ಕುಸಲಚ್ಛನ್ದಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ವಾಯಮತೀತಿ ಪಯೋಗಪರಕ್ಕಮಂ ಕರೋತಿ. ವೀರಿಯಂ ಆರಭತೀತಿ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕವೀರಿಯಂ ಕರೋತಿ. ಚಿತ್ತಂ ಪಗ್ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ತೇನೇವ ಸಹಜಾತವೀರಿಯೇನ ಚಿತ್ತಂ ಉಕ್ಖಿಪತಿ. ಪದಹತೀತಿ ಪಧಾನವೀರಿಯಂ ಕರೋತಿ. ವಾಯಮತೀತಿಆದೀನಿ ಪನ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ ಆಸೇವನಾಭಾವನಾಬಹುಲೀಕಮ್ಮಸಾತಚ್ಚಕಿರಿಯಾಹಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ. ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಾಪಕಾನನ್ತಿ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಅವತ್ತಬ್ಬತಂ ಆಪನ್ನಾನಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ. ಪಹಾನಾಯಾತಿ ಪಜಹನತ್ಥಾಯ. ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನನ್ತಿ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ ಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ. ಉಪ್ಪಾದಾಯಾತಿ ಉಪ್ಪಾದನತ್ಥಾಯ. ಉಪ್ಪನ್ನಾನನ್ತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾನಂ. ಠಿತಿಯಾತಿ ಠಿತತ್ಥಂ. ಅಸಮ್ಮೋಸಾಯಾತಿ ಅನಸ್ಸನತ್ಥಂ. ಭಿಯ್ಯೋಭಾವಾಯಾತಿ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಭಾವಾಯ. ವೇಪುಲ್ಲಾಯಾತಿ ವಿಪುಲಭಾವಾಯ. ಭಾವನಾಯಾತಿ ವಡ್ಢಿಯಾ. ಪಾರಿಪೂರಿಯಾತಿ ಪರಿಪೂರಣತ್ಥಾಯಾತಿ ಅಯಂ ತಾವ ಪದತ್ಥೋ.

೧೬. ‘‘ಕತಮೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ’’ತಿಆದಿ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಾ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾ ಚ ಯಾದಿಸಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಯಾದಿಸಾ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ತೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಇಮೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾತಿ ಇಮೇ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದಯೋ ಅಸಮುದಾಚಾರವಸೇನ ವಾ ಅನನುಭೂತಾರಮ್ಮಣವಸೇನ ವಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ನಾಮ. ಅಞ್ಞಥಾ ಹಿ ಅನಮತಗ್ಗೇ ಸಂಸಾರೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ನಾಮ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನತ್ಥಿ. ವಿತಕ್ಕತ್ತಯಗ್ಗಹಣಞ್ಚೇತ್ಥ ನಿದಸ್ಸನಮತ್ತಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಅಕುಸಲಮೂಲಾನೀತಿ ಅನುಸಯಾ ಏವ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಮೂಲಭಾವತೋ ಏವಂ ವುತ್ತಾ, ನ ಲೋಭಾದಯೋ ಏವ. ಇಮೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಅನುಸಯಾ ಭೂಮಿಲದ್ಧುಪ್ಪನ್ನಾ ಅಸಮುಗ್ಘಾಟಿತುಪ್ಪನ್ನಾತಿಆದಿಉಪ್ಪನ್ನಪರಿಯಾಯಸಬ್ಭಾವತೋ ನಾಮವಸೇನ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ನಾಮ, ನ ವತ್ತಮಾನಭಾವೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಮೇ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಇಮೇ ಸೋತಾಪನ್ನಸ್ಸ ಸದ್ಧಾದಯೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನಾಮ, ಕೋ ಪನ ವಾದೋ ಪುಥುಜ್ಜನಾನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಕುಸಲಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಬಾಹಿತಿಕಸುತ್ತೇ (ಮ. ನಿ. ೨.೩೫೮ ಆದಯೋ) ವಿಯ ಅನವಜ್ಜಪರಿಯಾಯೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಇಮೇ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಇಮೇ ಪಠಮಮಗ್ಗೇ ಸದ್ಧಾದಯೋ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ನಾಮ.

ಸತಿಪಟ್ಠಾನಭಾವನಾಯ ಸುನಿಗ್ಗಹಿತೋ ಕಾಮವಿತಕ್ಕೋತಿ ಆಹ – ‘‘ಯೇನ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ವಾರೇತಿ, ಇದಂ ಸತಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ. ಅನವಜ್ಜಸುಖಪದಟ್ಠಾನೇನ ಅವಿಕ್ಖೇಪೇನ ಚೇತೋದುಕ್ಖಸನ್ನಿಸ್ಸಯೋ ವಿಕ್ಖೇಪಪಚ್ಚಯೋ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕೋ ಸುನಿಗ್ಗಹಿತೋತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯೇನ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಂ ವಾರೇತಿ, ಇದಂ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ. ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಆರದ್ಧವೀರಿಯೋ ಪರಾಪರಾಧಂ ಸುಖೇನ ಸಹತೀತಿ ವೀರಿಯೇನ ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕೋ ಸುನಿಗ್ಗಹಿತೋತಿ ಆಹ – ‘‘ಯೇನ ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕಂ ವಾರೇತಿ, ಇದಂ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ. ಸಮಾಧಿಆದೀನಮ್ಪಿ ಯಥಾಸಕಂಪಟಿಪಕ್ಖಪ್ಪಹಾನಂ ಪಞ್ಞವನ್ತಸ್ಸೇವ ಇಜ್ಝತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ – ‘‘ಯೇನ ಉಪ್ಪನ್ನುಪ್ಪನ್ನೇ’’ತಿಆದಿ.

ಏತೇಸಂ ಯಥಾನಿದ್ಧಾರಿತಾನಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸವಿಸಯೇ ಜೇಟ್ಠಕಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಕತ್ಥ ದಟ್ಠಬ್ಬ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ. ಇಮೇಸಞ್ಚ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಸೇಖಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಯಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಸೇಖಾ ಧಮ್ಮಾ ಮತ್ಥಕಪ್ಪತ್ತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏವಂ ಸೇಖೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಸೇಖಪಟಿಪದಂ ನಿಗಮೇತಿ.

೧೭. ಏವಂ ಸೇಖಪಟಿಪದಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಸೇಖಪಟಿಪದಂ ವಿಭಜಿತುಂ ‘‘ಕುಸಲೋ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಪದೇನ ವುತ್ತಧಮ್ಮೇ ತಾವ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ತತ್ಥ ಅಸೇಕ್ಖಸ್ಸ ಕೋಸಲ್ಲಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಲೋಕೋ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ. ಕಿಲೇಸಲೋಕೇನ ಭವಲೋಕೋ ಸಮುದಾಗಚ್ಛತೀತಿ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ರೂಪಾರೂಪಾವಚರಧಮ್ಮೇ ಸಮುದಾಗಮೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೋತಿ ಸೋ ಮಹಗ್ಗತಧಮ್ಮೇಸು, ಪರಿತ್ತಮಹಗ್ಗತಧಮ್ಮೇಸು ವಾ ಠಿತೋ. ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಸೀಲಸಮಾಧಯೋ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯೇ ಕತ್ವಾ ವಿಮುತ್ತಿಪರಿಪಾಚನೀಯಾನಿ ಸದ್ಧಾದೀನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಭಾವಿಯಮಾನೇಸೂತಿ ಯಥಾವುತ್ತಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ವಡ್ಢಿಯಮಾನೇಸು ರೂಪಾರೂಪಪರಿಗ್ಗಹಾದಿವಸೇನ ನೇಯ್ಯಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾ ಭವತಿ.

ದಸ್ಸನಪರಿಞ್ಞಾತಿ ಞಾತಪರಿಞ್ಞಾ. ಭಾವನಾಪರಿಞ್ಞಾತಿ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ ಚ. ‘‘ಸಾ ದುವಿಧೇನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ‘‘ಯದಾ ಹಿ ಸೇಖೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವರತಿ. ತತ್ಥ ‘‘ನಿಬ್ಬಿದಾಸಹಗತೇಹಿ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರೇಹೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಯದಾ ಹಿ ಸೇಖೋತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಿಕ್ಖನಸೀಲತಾಯ ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನೋಪಿ ಸೇಖಪದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತೋತಿ ಕತ್ವಾ ‘‘ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಕೋಸಲ್ಲಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ದಸ್ಸನಕೋಸಲ್ಲಞ್ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯದಾ ಕಲ್ಯಾಣಪುಥುಜ್ಜನೋ ಪುಬ್ಬಭಾಗಸಿಕ್ಖಂ ಸಿಕ್ಖನ್ತೋ ನಿಬ್ಬಿದಾಸಹಗತೇಹಿ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರೇಹಿ ಞೇಯ್ಯಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ತದಾ ತಸ್ಸ ತೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಧಮ್ಮಾ ದಸ್ಸನಕೋಸಲ್ಲಂ ಪಠಮಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಸಮ್ಪಾಪುಣನ್ತಿ ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಘಟೇನ್ತಿ. ಯದಾ ಪನ ಸೋತಾಪನ್ನಾದಿಸೇಖೋ ವುತ್ತನಯೇನ ನೇಯ್ಯಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ತದಾ ತಸ್ಸ ತೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಧಮ್ಮಾ ಭಾವನಾಕೋಸಲ್ಲಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ.

ತಂ ಞಾಣನ್ತಿ ಯಾ ಪುಬ್ಬೇ ನೇಯ್ಯಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾ, ತಂ ನೇಯ್ಯಪರಿಜಾನನಞಾಣಂ. ಪಞ್ಚವಿಧೇನ ವೇದಿತಬ್ಬನ್ತಿ ವಿಸಯಭೇದೇನ ತಸ್ಸ ಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಧಮ್ಮಾನಂ ಸಲಕ್ಖಣೇ ಞಾಣನ್ತಿ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಕಕ್ಖಳಫುಸನಾದಿಸಲಕ್ಖಣೇ ಞಾಣಂ. ತಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಂ ನೇಯ್ಯಂ ಹೇತುಹೇತುಫಲಭೇದತೋ ದುವಿಧಮೇವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಚ ಅತ್ಥಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ಚಾ’’ತಿ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ.

ಪರಿಞ್ಞಾತಿ ತೀರಣಪರಿಞ್ಞಾ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನಸ್ಸ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇ ಸಲಕ್ಖಣತೋ ಪಚ್ಚಯತೋ ಚ ಅಭಿಜಾನಿತ್ವಾ ಕುಸಲಾದಿವಿಭಾಗೇಹಿ ತೇ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಜಾನನಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಏವಂ ಅಭಿಜಾನಿತ್ವಾ ಯಾ ಪರಿಜಾನನಾ, ಇದಂ ಕುಸಲ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಏವಂಗಹಿತಾತಿ ಏವಂ ಅನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಕಲಾಪಸಮ್ಮಸನಾದಿವಸೇನ ಗಹಿತಾ ಸಮ್ಮಸಿತಾ. ಇದಂ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತೀತಿ ಇದಂ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಾದಿಕಂ ಫಲಂ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಉಪ್ಪಾದೇನ್ತಿ, ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಕತ್ತುಭಾವೇನ ಉಪಚರಣತೋ ಯಥಾ ಅರಿಯಭಾವಕರಾನಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನೀತಿ. ತೇಸನ್ತಿ ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಾದೀನಂ. ಏವಂಗಹಿತಾನನ್ತಿ ಏವಂಪವತ್ತಿತಾನಂ. ಅಯಂ ಅತ್ಥೋತಿ ಅಯಂ ಸಚ್ಚಾನಂ ಅನುಬೋಧಪಟಿವೇಧೋ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾ ಹಿ ಪರಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞಾ ಸಮ್ಮಸಿತಬ್ಬಧಮ್ಮೇ ಸಮ್ಮಸನಧಮ್ಮೇ ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಸನಾಕಾರಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ಏವಂ ಸಮ್ಮಸನಫಲಮ್ಪಿ ಪರಿಜಾನಾತೀತಿ ಕತ್ವಾ ಅಯಂ ನಯೋ ದಸ್ಸಿತೋ.

ಯೇ ಅಕುಸಲಾತಿ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಮಾಹ. ಸಬ್ಬೇ ಹಿ ಅಕುಸಲಾ ಸಮುದಯಪಕ್ಖಿಯಾತಿ. ಯೇ ಕುಸಲಾತಿ ಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ. ಯದಿಪಿ ಫಲಧಮ್ಮಾಪಿ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಾ, ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಪನ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಾ, ಯಂ ಅಸಙ್ಖತ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅತ್ಥಕುಸಲೋತಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ಕುಸಲೋ. ಧಮ್ಮಕುಸಲೋತಿ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮೇಸು ಕುಸಲೋ. ಪಾಳಿಅತ್ಥಪಾಳಿಧಮ್ಮಾ ವಾ ಅತ್ಥಧಮ್ಮಾ. ಕಲ್ಯಾಣತಾಕುಸಲೋತಿ ಯುತ್ತತಾಕುಸಲೋ, ಚತುನಯಕೋವಿದೋತಿ ಅತ್ಥೋ, ದೇಸನಾಯುತ್ತಿಕುಸಲೋ ವಾ. ಫಲತಾಕುಸಲೋತಿ ಖೀಣಾಸವಫಲಕುಸಲೋ. ‘‘ಆಯಕುಸಲೋ’’ತಿಆದೀಸು ಆಯೋತಿ ವಡ್ಢಿ. ಸಾ ಅನತ್ಥಹಾನಿತೋ ಅಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಚ ದುವಿಧಾ. ಅಪಾಯಾತಿ ಅವಡ್ಢಿ. ಸಾಪಿ ಅತ್ಥಹಾನಿತೋ ಅನಟ್ಠುಪ್ಪತ್ತಿತೋ ಚ ದುವಿಧಾ. ಉಪಾಯೋತಿ ಸತ್ತಾನಂ ಅಚ್ಚಾಯಿಕೇ ಕಿಚ್ಚೇ ವಾ ಭಯೇ ವಾ ಉಪ್ಪನ್ನೇ ತಸ್ಸ ತಿಕಿಚ್ಛನಸಮತ್ಥಂ ಠಾನುಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಂ, ತತ್ಥ ಕುಸಲೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಖೀಣಾಸವೋ ಹಿ ಸಬ್ಬಸೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಹೀನತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾವೇಪುಲ್ಲಪ್ಪತ್ತೋ ಏತೇಸು ಆಯಾದೀಸು ಕುಸಲೋತಿ. ಏವಂ ಅಸೇಖಸ್ಸ ಕೋಸಲ್ಲಂ ಏಕದೇಸೇನ ವಿಭಾವೇತ್ವಾ ಪುನ ಅನವಸೇಸತೋ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಮಹತಾ ಕೋಸಲ್ಲೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ’’ತಿ ಆಹ.

ಪರಿನಿಟ್ಠಿತಸಿಕ್ಖಸ್ಸ ಅಸೇಖಸ್ಸ ಸತೋಕಾರಿತಾಯ ಅಞ್ಞಂ ಪಯೋಜನಂ ನತ್ಥೀತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸುಖವಿಹಾರತ್ಥ’’ನ್ತಿ. ಇದಾನಿ ಯಥಾನಿದ್ದಿಟ್ಠಂ ಸೇಖಾಸೇಖಪಟಿಪದಂ ನಿಗಮೇನ್ತೋ ‘‘ಇಮಾ ದ್ವೇ ಚರಿಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಬೋಜ್ಝನ್ತಿ ಬುಜ್ಝಿತಬ್ಬಂ. ತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧನ್ತಿ ತಂ ಬೋಜ್ಝಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ, ಚತುಸಚ್ಚಭಾವತೋ. ಏವಂ ಜಾನಾತೀತಿ ಏವಂ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯಾದಿವಸೇನ ಯೋ ಜಾನಾತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಅಯಂ ಅಸೇಖೋ ಸತಿವೇಪುಲ್ಲಪ್ಪತ್ತೋ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ‘‘ಸತೋ ಅಭಿಕ್ಕಮತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವುಚ್ಚತೀತಿ. ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನತ್ಥಮೇವ. ಇಧಾಪಿ ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯಾ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಮಹಾಥೇರೋ ವಿಚಯಹಾರಂ ವಿಭಜನ್ತೋ ಅಜಿತಸುತ್ತವಸೇನ (ಸು. ನಿ. ೧೦೩ ಆದಯೋ; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೫೭ ಆದಯೋ, ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧ ಆದಯೋ) ಪುಚ್ಛಾವಿಚಯಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸುತ್ತನ್ತರೇಸುಪಿ ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನವಿಚಯಾನಂ ನಯಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಏವಂ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬಂ, ಏವಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ಆಹ. ತತ್ಥ ಏವನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ. ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಾ ಕಾತಬ್ಬಾ, ಆಚಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಾ ವಾ, ವಿವೇಚೇತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಂ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸುತ್ತಸ್ಸ ಚಾತಿಆದಿ ಅನುಗೀತಿವಿಚಯನಿದಸ್ಸನಂ. ಅನುಗೀತಿ ಅತ್ಥತೋ ಚ ಬ್ಯಞ್ಜನತೋ ಚ ಸಮಾನೇತಬ್ಬಾತಿ ಸುತ್ತನ್ತರದೇಸನಾಸಙ್ಖಾತಾ ಅನುಗೀತಿ ಅತ್ಥತೋ ಬ್ಯಞ್ಜನತೋ ಚ ಸಂವಣ್ಣಿಯಮಾನೇನ ಸುತ್ತೇನ ಸಮಾನಾ ಸದಿಸೀ ಕಾತಬ್ಬಾ, ತಸ್ಮಿಂ ವಾ ಸುತ್ತೇ ಸಮ್ಮಾ ಆನೇತಬ್ಬಾ. ಅತ್ಥಾಪಗತನ್ತಿ ಅತ್ಥತೋ ಅಪೇತಂ, ಅಸಮ್ಬನ್ಧತ್ಥಂ ವಾ ದಸದಾಳಿಮಾದಿವಚನಂ ವಿಯ. ತೇನೇವಾಹ ‘‘ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪಂ ಭವತೀ’’ತಿ. ಏತೇನ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಸಮಾನೇತಬ್ಬತಾಯ ಕಾರಣಮಾಹ. ದುನ್ನಿಕ್ಖಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಅಸಮ್ಮಾವುತ್ತಸ್ಸ. ದುನ್ನಯೋತಿ ದುಕ್ಖೇನ ನೇತಬ್ಬೋ, ನೇತುಂ ವಾ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯೋ. ಬ್ಯಞ್ಜನುಪೇತನ್ತಿ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿಸಮುಪೇತಂ.

ಏವಂ ಅನುಗೀತಿವಿಚಯಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ‘‘ಸುತ್ತಸ್ಸ ಯೋ ಪವಿಚಯೋ’’ತಿ ಸಂಖಿತ್ತೇನ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿಭಜಿತುಂ ‘‘ಸುತ್ತಞ್ಚ ಪವಿಚಿನಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ವತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಿಚಿನನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಕಿಂ ಇದಂ ಸುತ್ತಂ ಆಹಚ್ಚವಚನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಆಹಚ್ಚವಚನನ್ತಿ ಭಗವತೋ ಠಾನಕರಣಾನಿ ಆಹಚ್ಚ ಅಭಿಹನ್ತ್ವಾ ಪವತ್ತವಚನಂ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೇನ ಸಾಮಂ ದೇಸಿತಸುತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅನುಸನ್ಧಿವಚನನ್ತಿ ಸಾವಕಭಾಸಿತಂ. ತಞ್ಹಿ ಭಗವತೋ ವಚನಂ ಅನುಸನ್ಧೇತ್ವಾ ಪವತ್ತನತೋ ‘‘ಅನುಸನ್ಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ. ನೀತತ್ಥನ್ತಿ ಯಥಾರುತವಸೇನ ಞಾತಬ್ಬತ್ಥಂ. ನೇಯ್ಯತ್ಥನ್ತಿ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬತ್ಥಂ. ಸಂಕಿಲೇಸಭಾಗಿಯನ್ತಿಆದೀನಂ ಪದಾನಂ ಅತ್ಥೋ ಪಟ್ಠಾನವಾರವಣ್ಣನಾಯಂ ಆವಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾ ಸೋಳಸವಿಧೇ ಸಾಸನಪಟ್ಠಾನೇ ಏಕಂ ಭಾಗಂ ಅಭಜನ್ತೀ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಸೋಪಿ ನಯೋ ವಿಚೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಇಧ ನಿಕ್ಖಿತ್ತೋ.

ಕುಹಿಂ ಇಮಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಇಮಸ್ಸ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಕಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇ ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನೇಸು. ಸಬ್ಬಾನಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ ಸುತ್ತಸ್ಸ ‘‘ಕುಹಿಂ ಕಸ್ಮಿಂ ಪದೇಸೇ ಕಸ್ಮಿಂ ವಾ ಪದೇ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ವಿಚೇತುಂ, ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ ನಿರೋಧಸಚ್ಚಂ ಮಗ್ಗಸಚ್ಚಂ ಕುಹಿಂ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ವಿಚೇತು’’ನ್ತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬಾನಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ವಿಚೇತಬ್ಬಾನೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಆದಿಮಜ್ಝಪರಿಯೋಸಾನೇತಿ ಏವಂ ಸುತ್ತಂ ಪವಿಚೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಆದಿತೋ ಮಜ್ಝತೋ ಪರಿಯೋಸಾನತೋ ಚ ಏವಂ ಇಮಿನಾ ಪುಚ್ಛಾವಿಚಯಾದಿನಯೇನ ಸುತ್ತಂ ಪವಿಚಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುಚ್ಛಾವಿಸ್ಸಜ್ಜನಪುಬ್ಬಾಪರಾನುಗೀತಿವಿಚಯಾ ಪಾಳಿಯಂ ಸರೂಪೇನೇವ ದಸ್ಸಿತಾ. ಅಸ್ಸಾದಾದಿವಿಚಯೋ ಪನ ಸಚ್ಚನಿದ್ಧಾರಣಮುಖೇನ ನಯತೋ ದಸ್ಸಿತೋ, ಸೋ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತಬ್ಬಿಚಯೇನೇವ ಚ ಪದವಿಚಯೋ ಸಿದ್ಧೋತಿ.

ವಿಚಯಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩. ಯುತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೧೮. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಯುತ್ತಿಹಾರೋತಿಆದಿ ಯುತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಕಿಂ ಯೋಜಯತೀತಿ ಯುತ್ತಿಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯಂ ಪುಚ್ಛತಿ. ಕೋ ಪನೇತಸ್ಸ ವಿಸಯೋ? ಅತಥಾಕಾರೇನ ಗಯ್ಹಮಾನಾ ಸುತ್ತತ್ಥಾ ವಿಸಯೋ, ತೇ ಹಿ ತೇನ ಸಾತಿಸಯಂ ಯಾಥಾವತೋ ಯುತ್ತಿನಿದ್ಧಾರಣೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾ. ಇತರೇಸುಪಿ ಅಯಂ ಹಾರೋ ಇಚ್ಛಿತೋ ಏವ. ತಂ ಪನ ಭೂತಕಥನಮತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನಾಯಂ ಯುತ್ತಿಗವೇಸನಾ ನಾಮ ನ ಮಹಾಪದೇಸೇನ ವಿನಾ, ತಸ್ಮಾ ಯುತ್ತಿಹಾರಂ ವಿಭಜನ್ತೋ ತಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಂ ತಾವ ಉಪದಿಸಿತುಂ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಪದೇಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಮಹಾಪದೇಸಾತಿ ಮಹಾಅಪದೇಸಾ, ಬುದ್ಧಾದಯೋ ಮಹನ್ತೇ ಅಪದಿಸಿತ್ವಾ ವುತ್ತಾನಿ ಮಹಾಕಾರಣಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಥ ವಾ ಮಹಾಪದೇಸಾತಿ ಮಹಾಓಕಾಸಾ, ಮಹನ್ತಾನಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾನಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಅಪದಿಸ್ಸತೀತಿ ಅಪದೇಸೋ, ಬುದ್ಧೋ ಅಪದೇಸೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಬುದ್ಧಾಪದೇಸೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ‘‘ಸಮ್ಮುಖಾ ಮೇತಂ ಭಗವತೋ ಸುತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಕೇನಚಿ ಆಭತಸ್ಸ ಗನ್ಥಸ್ಸ ಧಮ್ಮೋತಿ ವಾ ಅಧಮ್ಮೋತಿ ವಾ ವಿನಿಚ್ಛಯನೇ ಕಾರಣಂ. ಕಿಂ ಪನ ತನ್ತಿ? ತಸ್ಸ ತಥಾ ಆಭತಸ್ಸ ಸುತ್ತೋತರಣಾದಿ ಏವ. ಯದಿ ಏವಂ ಕಥಂ ಚತ್ತಾರೋತಿ? ಅಪದಿಸಿತಪ್ಪಭೇದತೋ. ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಹಿ ದ್ವೇ ಸಮ್ಪದಾಯೋ ಭಗವಾ ಸಾವಕಾ ಚ. ತೇಸು ಸಾವಕಾ ಸಙ್ಘಗಣಪುಗ್ಗಲವಸೇನ ತಿವಿಧಾ. ‘‘ಏವಮಮುಮ್ಹಾ ಮಯಾಯಂ ಧಮ್ಮೋ ಪಟಿಗ್ಗಹಿತೋ’’ತಿ ಅಪದಿಸಿತಬ್ಬಾನಂ ಭೇದೇನ ಚತ್ತಾರೋ. ತೇನಾಹ – ‘‘ಬುದ್ಧಾಪದೇಸೋ…ಪೇ… ಏಕತ್ಥೇರಾಪದೇಸೋ’’ತಿ. ತಾನಿ ಪದಬ್ಯಞ್ಜನಾನೀತಿ ಕೇನಚಿ ಆಭತಸುತ್ತಸ್ಸ ಪದಾನಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಾನಿ ಚ, ಅತ್ಥಪದಾನಿ ಚೇವ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದಾನಿ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಂವಣ್ಣಕೇನ ವಾ ಸಂವಣ್ಣನಾವಸೇನ ಆಹರಿಯಮಾನಾನಿ ಪದಬ್ಯಞ್ಜನಾನಿ. ಸುತ್ತೇ ಓತಾರಯಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ಸುತ್ತೇ ಅನುಪ್ಪವೇಸಿತಬ್ಬಾನಿ. ಸನ್ದಸ್ಸಯಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ಸಂಸನ್ದೇತಬ್ಬಾನಿ. ಉಪನಿಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ಪಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾನಿ.

ಸುತ್ತಾದೀನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕತಮಸ್ಮಿ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಭಗವತೋ ವಚನಂ ಏಕಗಾಥಾಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸಚ್ಚವಿನಿಮುತ್ತಂ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಸುತ್ತೇತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತೂಸು ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸೂ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಟ್ಠಕಥಾಯಂ ಪನ ತೀಣಿ ಪಿಟಕಾನಿ ಸುತ್ತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಇಮಿನಾ ನೇತ್ತಿವಚನೇನ ಅಞ್ಞದತ್ಥು ಸಂಸನ್ದತಿ ಚೇವ ಸಮೇತಿ ಚಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಯಾವದೇವ ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನತ್ಥಾ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾ, ಸಾ ಏಕನ್ತೇನ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸವೂಪಸಮಂ ವದತೀತಿ ವಿನಯೇತಿಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ರಾಗವಿನಯೇ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ವಿನಯೋತಿ ಹಿ ಕಾರಣಂ ರಾಗಾದಿವೂಪಸಮನಿಮಿತ್ತಂ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಯೇ ಖೋ ತ್ವಂ, ಗೋತಮಿ, ಧಮ್ಮೇ ಜಾನೇಯ್ಯಾಸಿ, ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸರಾಗಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ವಿರಾಗಾಯ, ಸಞ್ಞೋಗಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ವಿಸಞ್ಞೋಗಾಯ, ಆಚಯಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಅಪಚಯಾಯ, ಮಹಿಚ್ಛತಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಯ, ಅಸನ್ತುಟ್ಠಿಯಾ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಸನ್ತುಟ್ಠಿಯಾ, ಸಙ್ಗಣಿಕಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಪವಿವೇಕಾಯ, ಕೋಸಜ್ಜಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಾಯ, ದುಬ್ಭರತಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಸುಭರತಾಯ, ಏಕಂಸೇನ ಗೋತಮಿ ಧಾರೇಯ್ಯಾಸಿ ‘ನೇಸೋ ಧಮ್ಮೋ, ನೇಸೋ ವಿನಯೋ, ನೇತಂ ಸತ್ಥುಸಾಸನ’ನ್ತಿ. ಯೇ ಚ ಖೋ ತ್ವಂ, ಗೋತಮಿ, ಧಮ್ಮೇ ಜಾನೇಯ್ಯಾಸಿ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ವಿರಾಗಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಸರಾಗಾಯ, ವಿಸಞ್ಞೋಗಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಸಞ್ಞೋಗಾಯ, ಅಪಚಯಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಆಚಯಾಯ, ಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಮಹಿಚ್ಛತಾಯ, ಸನ್ತುಟ್ಠಿಯಾ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಅಸನ್ತುಟ್ಠಿಯಾ ಪವಿವೇಕಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಸಙ್ಗಣಿಕಾಯ, ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ಕೋಸಜ್ಜಾಯ, ಸುಭರತಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತಿ ನೋ ದುಬ್ಭರತಾಯ, ಏಕಂಸೇನ ಗೋತಮಿ ಧಾರೇಯ್ಯಾಸಿ ‘ಏಸೋ ಧಮ್ಮೋ, ಏಸೋ ವಿನಯೋ, ಏತಂ ಸತ್ಥುಸಾಸನ’’’ನ್ತಿ (ಚೂಳವ. ೪೦೬).

ಧಮ್ಮತಾಯನ್ತಿಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಹಿ ಠಿತಾವ ಸಾ ಧಾತು ಧಮ್ಮಟ್ಠಿತತಾ ಧಮ್ಮನಿಯಾಮತಾತಿ (ಅ. ನಿ. ೩.೧೩೭) ವುತ್ತೋ. ‘‘ಧಮ್ಮತಾಯಂ ಉಪನಿಕ್ಖಿಪಿತಬ್ಬಾನೀ’’ತಿ ಇದಂ ಪಾಳಿಯಂ ನತ್ಥಿ, ಅತ್ಥದಸ್ಸನವಸೇನ ಪನ ಇಧ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಪವತ್ತಿಂ ನಿವತ್ತಿಂ ತದುಪಾಯಞ್ಚ ಬಾಧಕಾದಿಭಾವೇ ನಿಯತಂ ಪರಿದೀಪೇನ್ತೋ ಸುತ್ತೇ ಓತರತಿ ನಾಮ. ಏಕನ್ತೇನ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸವಿನಯಂ ವದನ್ತೋ ವಿನಯೇ ಸನ್ದಿಸ್ಸತಿ ನಾಮ. ತಥಾ ಸಸ್ಸತಂ ಉಚ್ಛೇದಞ್ಚ ವಜ್ಜೇತ್ವಾ ಏಕತ್ತನಯಾದಿಪರಿದೀಪನೇನ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಭಾವಂ ವಿಭಾವೇನ್ತೋ ಧಮ್ಮತಂ ನ ವಿಲೋಮೇತಿ ನಾಮ.

ಏವಂವಿಧೋ ಚ ಕಾಮಾಸವಾದಿಕಂ ಆಸವಂ ನ ಉಪ್ಪಾದೇತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯದಿ ಚತೂಸು ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ನನು ಚ ಅನುಲೋಮತೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಪವತ್ತಿ, ಪಟಿಲೋಮತೋ ನಿವತ್ತೀತಿ ಸೋ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ ಅನುಪವಿಟ್ಠೋ ಕಸ್ಮಾ ಇಧ ವಿಸುಂ ಗಹಿತೋತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ. ಇಧ ಪನ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಾಯತ್ತವುತ್ತಿದಸ್ಸನೇನ ಅನಿಚ್ಚಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣಂ ಅಸಮತ್ಥಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣಂ ನಿರೀಹಪಚ್ಚಯಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ವಿಭಾವೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ಉದಯವನ್ತತಾ ತತೋ ಏವ ವಯವನ್ತತಾ ತದುಭಯೇನ ಅನಿಚ್ಚತಾ ಉದಯಬ್ಬಯಪಟಿಪೀಳನೇನ ದುಕ್ಖತಾ ಅನತ್ತತಾತಿ ತಿಲಕ್ಖಣಸಮಾಯೋಗಪರಿದೀಪನೀ ಸಬ್ಬದಿಟ್ಠಿಗತಕುಮತಿವಿದ್ಧಂಸನೀ ಅನಞ್ಞಸಾಧಾರಣಾ ಸಾಸನಸಮ್ಪತ್ತಿ ಪಕಾಸಿತಾ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ.

ಏತ್ಥ ಚ ಸುತ್ತಂ ಸುತ್ತಾನುಲೋಮಂ ಆಚರಿಯವಾದೋ ಅತ್ತನೋಮತೀತಿ ಇದಂ ಚತುಕ್ಕಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ – ತತ್ಥ ಸುತ್ತಂ ನಾಮ ತಿಸ್ಸೋ ಸಙ್ಗೀತಿಯೋ ಆರುಳ್ಹಾನಿ ತೀಣಿ ಪಿಟಕಾನಿ. ಸುತ್ತಾನುಲೋಮಂ ನಾಮ ಮಹಾಪದೇಸಾ, ಯಂ ‘‘ಅನುಲೋಮಕಪ್ಪಿಯ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಆಚರಿಯವಾದೋ ನಾಮ ಅಟ್ಠಕಥಾ. ಅತ್ತನೋಮತಿ ನಾಮ ನಯಗ್ಗಾಹೇನ ಅನುಬುದ್ಧಿಯಾ ಅತ್ತನೋ ಪಟಿಭಾನಂ. ತತ್ಥ ಸುತ್ತಂ ಅಪ್ಪಟಿಬಾಹಿಯಂ, ತಂ ಪಟಿಬಾಹನ್ತೇನ ಸತ್ಥಾವ ಪಟಿಬಾಹಿತೋ ಹೋತಿ. ಅನುಲೋಮಕಪ್ಪಿಯಂ ಪನ ಸುತ್ತೇನ ಸಮೇನ್ತಮೇವ ಗಹೇತಬ್ಬಂ, ನ ಇತರಂ. ಆಚರಿಯವಾದೋಪಿ ಸುತ್ತೇನ ಸಮೇನ್ತೋ ಏವ ಗಹೇತಬ್ಬೋ, ನ ಇತರೋ. ತಥಾ ಅತ್ತನೋಮತಿ, ಸಾ ಪನ ಸಬ್ಬದುಬ್ಬಲಾತಿ.

ಇದಾನಿ ಯದತ್ಥಂ ಇಧ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಪದೇಸಾ ಆಭತಾ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತೂಹಿ ಮಹಾಪದೇಸೇಹೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಯಂ ಯನ್ತಿ ಯಂ ಯಂ ಅತ್ಥಜಾತಞ್ಚ ಧಮ್ಮಜಾತಞ್ಚ. ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತೇಹಿ ಚತೂಹಿ ಮಹಾಪದೇಸೇಹಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಯೇನ ಯೇನಾತಿ ಯೇನ ಯೇನ ಕಾರಣೇನ. ಯಥಾ ಯಥಾತಿ ಯೇನ ಯೇನ ಪಕಾರೇನ. ತಂ ತಂ ಗಹೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಸಂವಣ್ಣಿಯಮಾನೇ ಸುತ್ತೇ ಆಭತೇನ ಕಾರಣೇನ ಪಸಙ್ಗೇನ ಪಕಾರೇನ ಚ ಸುತ್ತತೋ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ಸಂವಣ್ಣನಾವಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನ ಚತುಮಹಾಪದೇಸಾವಿರುದ್ಧಾಯ ಯುತ್ತಿಯಾ ಸುತ್ತತೋ ಅತ್ಥೇ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಯುತ್ತಿಹಾರಯೋಜನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ.

೧೯. ಇದಾನಿ ತಂ ಯುತ್ತಿನಿದ್ಧಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಞ್ಹಂ ಪುಚ್ಛಿತೇನಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಕತಿ ಪದಾನೀತಿ ಕಿತ್ತಕಾನಿ ಪದಾನಿ. ಪರಿಯೋಗಾಹಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ವಿಚೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯತ್ತಕಾನಿ ಪದಾನಿ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ಅತ್ಥಂ ಅಭಿವದನ್ತಿ, ತತ್ತಕಾನಿ ಪದಾನಿ ತದತ್ಥಸ್ಸೇಕಸ್ಸ ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ ‘‘ಏಕೋ ಪಞ್ಹೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತಾನಿ ಪನ ಏಕಗಾಥಾಯಂ ಯದಿ ವಾ ಸಬ್ಬಾನಿ ಪದಾನಿ ಯಾವ ಯದಿ ವಾ ಏಕಂ ಪದಂ ಏಕಂ ಅತ್ಥಂ ಅಭಿವದತಿ, ಏಕೋಯೇವ ಸೋ ಪಞ್ಹೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಯದಿ ಸಬ್ಬಾನೀ’’ತಿಆದಿನಾ. ತನ್ತಿ ತಂ ಪಞ್ಹಂ. ಅಞ್ಞಾತಬ್ಬನ್ತಿ ಆಜಾನಿತಬ್ಬಂ. ಕಿಂ ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾತಿಆದಿ ಆಜಾನನಾಕಾರದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಧಮ್ಮಾತಿ ಪರಿಯತ್ತಿಧಮ್ಮಾ. ನಾನತ್ಥಾತಿ ನಾನಾ ಅತ್ಥಾ.

ಪುಚ್ಛಾಗಾಥಾಯಂ ಅಯಂ ಪದತ್ಥೋ – ಕೇನಸ್ಸುಬ್ಭಾಹತೋ ಲೋಕೋತಿ ಅಯಂ ಸತ್ತಲೋಕೋ ಚೋರೋ ವಿಯ ಚೋರಘಾತಕೇನ ಕೇನ ಅಭಿಹತೋ ವಧೀಯತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕೇನಸ್ಸು ಪರಿವಾರಿತೋತಿ ಮಾಲುವಲತಾಯ ವಿಯ ನಿಸ್ಸಿತರುಕ್ಖೋ ಕೇನ ಲೋಕೋ ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟೋ. ಕೇನ ಸಲ್ಲೇನ ಓತಿಣ್ಣೋತಿ ಕೇನ ವಿಸಪೀತಖುರಪ್ಪೇನ ವಿಯ ಸರೀರಬ್ಭನ್ತರನಿಮುಗ್ಗೇನ ಸಲ್ಲೇನ ಅನುಪವಿಟ್ಠೋ. ಕಿಸ್ಸ ಧೂಪಾಯಿತೋತಿ ಕಿಸ್ಸ ಕೇನ ಕಾರಣೇನ ಧೂಪಾಯಿತೋ ಸನ್ತಾಪಿತೋ ಲೋಕೋ. ಸದಾತಿ ಪದಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ತೇತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ. ಪಞ್ಹಸದ್ದಾಪೇಕ್ಖಾಯ ಪುಲ್ಲಿಙ್ಗನಿದ್ದೇಸೋ. ‘‘ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇತೀ’’ತಿ ಏತೇನ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನತೋ ತಯೋ ಪಞ್ಹಾತಿ ಞಾಯತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ.

೨೦. ತತ್ಥಾತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನಗಾಥಾಯಂ ದುತಿಯಪಾದೇ ವುತ್ತಾ ಜರಾ ಚ ಪಠಮಪಾದೇ ವುತ್ತಂ ಮರಣಞ್ಚಾತಿ ಇಮಾನಿ ದ್ವೇ ಸಙ್ಖತಸ್ಸ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ‘‘ಸಙ್ಖತೋ’’ತಿ ಲಕ್ಖೀಯತಿ ಏತೇಹೀತಿ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಾನಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ – ‘‘ತೀಣಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಙ್ಖತಸ್ಸ ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಾನಿ. ಕತಮಾನಿ ತೀಣಿ? ಉಪ್ಪಾದೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ವಯೋ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಠಿತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೩.೪೭; ಕಥಾ. ೨೧೪). ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಜರಾಯಂ ಠಿತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತಂ, ಮರಣಂ ವಯೋ’’ತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ‘‘ಠಿತಸ್ಸ ಅಞ್ಞಥತ್ತ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಖನ್ಧಪ್ಪಬನ್ಧಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಾಪರವಿಸೇಸೋ ಇಧ ಜರಾ, ನ ಖಣಟ್ಠಿತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ‘‘ಮರಣಂ ವಯೋ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಚ ‘‘ತಿಸ್ಸೋ ಮತೋ, ಫುಸ್ಸೋ ಮತೋ’’ತಿ ಏವಂ ಲೋಕೇ ವುತ್ತಂ ಸಮ್ಮುತಿಮರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ನ ಖಣಿಕಮರಣಂ, ಸಮುಚ್ಛೇದಮರಣಂ ವಾ.

ಇದಾನಿ ‘‘ತೇ ತಯೋ ಪಞ್ಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ಯುತ್ತಿವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಜರಾಯ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಜಿಣ್ಣಸ್ಸ ಮರಣದಸ್ಸನತೋ ಜರಾಮರಣಾನಂ ನಾನತ್ತಂ ಅಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಮಾನಂ ಪತಿ ತೇಸಂ ನಾನತ್ತದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಗಬ್ಭಗತಾಪಿ ಹಿ ಮೀಯನ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಜರಾವಿರಹಿತಸ್ಸ ಮರಣಸ್ಸ ದಸ್ಸನತೋ ಅಞ್ಞಾ ಜರಾ ಅಞ್ಞಂ ಮರಣನ್ತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ನ ಚ ತೇ ಜಿಣ್ಣಾ ಭವನ್ತೀ’’ತಿ. ಕಿಞ್ಚ ಭಿಯ್ಯೋ? ಕೇವಲಸ್ಸ ಮರಣಸ್ಸ ದಿಟ್ಠತ್ತಾ ಅಞ್ಞಾವ ಜರಾ ಅಞ್ಞಂ ಮರಣಂ, ಯಥಾ ತಂ ದೇವಾನನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಅತ್ಥಿ ಚ ದೇವಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ. ಅನುತ್ತರಿಮನುಸ್ಸಧಮ್ಮೇನ ಚ ತಿಕಿಚ್ಛನೇನ ಸಕ್ಕಾ ಜರಾಯ ಪಟಿಕಾರಂ ಕಾತುಂ, ನ ತಥಾ ಮರಣಸ್ಸಾತಿ ಏವಮ್ಪಿ ಜರಾಮರಣಾನಂ ಅತ್ಥತೋ ನಾನತ್ತಂ ಸಮ್ಪಟಿಚ್ಛಿತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಕ್ಕತೇವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸಕ್ಕತೇತಿ ಸಕ್ಯತೇ, ಸಕ್ಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಟಿಕಮ್ಮನ್ತಿ ಪಟಿಕರಣಂ. ನನು ಚ ಮರಣಸ್ಸಾಪಿ ಪಟಿಕಾರಂ ಕಾತುಂ ಸಕ್ಕಾ ಇದ್ಧಿಪಾದಭಾವನಾಯ ವಸಿಭಾವೇ ಸತೀತಿ ಚೋದನಂ ಮನಸಿ ಕತ್ವಾ ಆಹ – ‘‘ಅಞ್ಞತ್ರೇವ ಇದ್ಧಿಮನ್ತಾನಂ ಇದ್ಧಿವಿಸಯಾ’’ತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ –

‘‘ಯಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ, ಆನನ್ದ, ಚತ್ತಾರೋ ಇದ್ಧಿಪಾದಾ ಭಾವಿತಾ ಬಹುಲೀಕತಾ ಯಾನೀಕತಾ ವತ್ಥುಕತಾ ಅನುಟ್ಠಿತಾ ಪರಿಚಿತಾ ಸುಸಮಾರದ್ಧಾ, ಸೋ ಆಕಙ್ಖಮಾನೋ ಕಪ್ಪಂ ವಾ ತಿಟ್ಠೇಯ್ಯ ಕಪ್ಪಾವಸೇಸಂ ವಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೬೬, ೧೮೨; ಸಂ. ನಿ. ೫.೮೨೨; ಕಥಾ. ೬೨೩; ಉದಾ. ೫೧).

ಕೋ ಪನೇತ್ಥ ಕಪ್ಪೋ, ಕೋ ವಾ ಕಪ್ಪಾವಸೇಸೋತಿ? ಕಪ್ಪೋತಿ ಆಯುಕಪ್ಪೋ, ಯಸ್ಮಿಂ ತಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಕಾಲೇ ಯಂ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ಆಯುಪ್ಪಮಾಣಂ, ತಂ ಪರಿಪುಣ್ಣಂ ಕರೋನ್ತೋ ಕಪ್ಪಂ ತಿಟ್ಠತಿ ನಾಮ. ‘‘ಅಪ್ಪಂ ವಾ ಭಿಯ್ಯೋ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೭; ಅ. ನಿ. ೭.೭೪) ವುತ್ತಂ ಪನ ವಸ್ಸಸತಾದಿತೋ ಅತಿರೇಕಂ ತಿಟ್ಠನ್ತೋ ಕಪ್ಪಾವಸೇಸಂ ತಿಟ್ಠತಿ ನಾಮ. ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ಇದ್ಧಿಮನ್ತೋ ಚೇತೋವಸಿಪ್ಪತ್ತಾ ಖೀಣಾಸವಾ ಲೋಕಹಿತತ್ಥಂ ತಥಾ ನ ತಿಟ್ಠನ್ತೀತಿ? ಖನ್ಧಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಭಾರಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾತತ್ತಾ ಅನುಸ್ಸುಕ್ಕತಾಯ ಚ. ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಸಬ್ಬುಸ್ಸುಕ್ಕಾ ಹಿ ತೇ ಉತ್ತಮಪುರಿಸಾತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ –

‘‘ನಾಭಿನನ್ದಾಮಿ ಮರಣಂ, ನಾಭಿಕಙ್ಖಾಮಿ ಜೀವಿತಂ;

ಕಾಲಞ್ಚ ಪಟಿಕಙ್ಖಾಮಿ, ವೇತನಂ ಭತಕೋ ಯಥಾ’’ತಿ. (ಥೇರಗಾ. ೬೫೪; ಮಿ. ಪ. ೨.೨.೪);

ಯಥಾ ಜರಾಮರಣಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಅತ್ಥತೋ ನಾನತ್ತಂ, ಏವಂ ತೇಹಿ ತಣ್ಹಾಯ ಚ ನಾನತ್ತೇ ದಸ್ಸಿತೇ ‘‘ತಯೋ ಪಞ್ಹಾ’’ತಿ ಇದಂ ಸಿಜ್ಝತೀತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಂ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ತಣ್ಹಾಯ ಅಭಾವೇಪಿ ಸತಿ ಜರಾಮರಣಂ ಲಬ್ಭತಿ ಖೀಣಾಸವಸನ್ತಾನೇ, ತಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞಂ ಜರಾಮರಣಂ ಅಞ್ಞಾ ತಣ್ಹಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಮಾಹ ‘‘ದಿಸ್ಸನ್ತಿ ವೀತರಾಗಾ ಜೀರನ್ತಾಪಿ ಮೀಯನ್ತಾಪೀ’’ತಿ. ನನು ಚ ತಣ್ಹಾಪಿ ಜೀರಣಭಿಜ್ಜನಸಭಾವಾತಿ? ಸಚ್ಚಂ, ನ ಇದಂ ಜರಾಮರಣಂ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತನ್ತಿ ವುತ್ತೋವಾಯಮತ್ಥೋ. ‘‘ಯದಿ ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಜರಾಮರಣತೋ ತಣ್ಹಾಯ ಅನಞ್ಞತ್ತೇ ದೋಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಯೋಬ್ಬನಟ್ಠಾಪಿ ವಿಗತತಣ್ಹಾ ಸಿಯುಂ, ನ ಇದಂ ಯುತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಜರಾಮರಣಮ್ಪಿ ಸಿಯಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ ತಣ್ಹಾಯ ಅನಞ್ಞತ್ತೇ ಸತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ನ ಚ ಸಿಯಾ ತಣ್ಹಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ ಜರಾಮರಣತೋ ಅನಞ್ಞತ್ತೇ ಸತೀತಿ ಭಾವೋ. ನ ಹಿ ಜರಾಮರಣಂ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ, ತಣ್ಹಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ, ತಸ್ಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ಏತೇಸಮತ್ಥತೋ ನಾನತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಯಥಾ ಚ ತಣ್ಹಾ ಮಗ್ಗವಜ್ಝಾ, ಏವಂ ಜರಾಮರಣಮ್ಪಿ ಸಿಯಾ ಮಗ್ಗವಜ್ಝಂ ತಣ್ಹಾಯ ಅನಞ್ಞತ್ತೇ ಸತಿ. ಯಥಾ ಚ ಜರಾಮರಣಂ ನ ಮಗ್ಗವಜ್ಝಂ, ತಥಾ ತಣ್ಹಾಪಿ ಸಿಯಾತಿ ಅಯಮ್ಪಿ ನಯೋ ವುತ್ತೋ ಏವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಇಮಾಯ ಯುತ್ತಿಯಾತಿ ಇಮಾಯ ಯಥಾವುತ್ತಾಯ ಉಪಪತ್ತಿಯಾ. ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೇಹೀತಿ ಅಞ್ಞಾಹಿ ಅಞ್ಞಾಹಿ ಕಾರಣೂಪಪತ್ತೀಹಿ ಅತ್ಥತೋ ಚೇ ಅಞ್ಞತ್ತಂ, ತದಞ್ಞಮ್ಪಿ ಬ್ಯಞ್ಜನತೋ ಗವೇಸಿತಬ್ಬನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಇಮೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ಥತೋ ಏಕತ್ತನ್ತಿ ಇಮಮೇವತ್ಥಂ ‘‘ನ ಹಿ ಯುಜ್ಜತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವಿವರತಿ. ತಣ್ಹಾಯ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇ ಅಪರಿಪೂರಮಾನೇತಿ ಇಚ್ಛಿತಾಲಾಭಮಾಹ. ತೇನ ಇಚ್ಛಾತಣ್ಹಾನಂ ಅತ್ಥತೋ ಏಕತ್ತಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತೀತಿ. ಏತೇನ ನ ಹಿ ಯುಜ್ಜತಿ ಇಚ್ಛಾಯ ಚ ತಣ್ಹಾಯ ಚ ಅತ್ಥತೋ ಅಞ್ಞತ್ತನ್ತಿ. ಯಥಾ ಇದಂ ವಚನಂ ಸಮತ್ಥನಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಇಚ್ಛಾವಿಪರಿಯಾಯೇ ಆಘಾತವತ್ಥೂಸು ಕೋಧೋ ಚ ಉಪನಾಹೋ ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಇದಮ್ಪಿ ಸಮತ್ಥನಂ ಹೋತಿ, ನ ತಥಾ ಜರಾಮರಣವಿಪರಿಯಾಯೇತಿ ಜರಾಮರಣತಣ್ಹಾನಂ ಅತ್ಥತೋ ಅಞ್ಞತ್ತಮ್ಪಿ ಸಮತ್ಥಿತಂ ಹೋತೀತಿ ಏತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಇಮಾಯ ಯುತ್ತಿಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ.

ಯದಿ ಇಚ್ಛಾತಣ್ಹಾನಂ ಅತ್ಥತೋ ಅನಞ್ಞತ್ತಂ, ಅಥ ಕಸ್ಮಾ ಭಗವತಾ ಇಮಿಸ್ಸಾ ಗಾಥಾಯ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಾತಿ? ತತ್ಥ ಪರಿಹಾರಮಾಹ ‘‘ಯಂ ಪನಿದ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ. ತತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಕಿರಿಯಾಪರಾಮಸನಂ. ಅಭಿಲಪಿತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಯಂ ಇದಂ ಅಭಿಲಪನಂ, ಇದಂ ಬಾಹಿರಾನಂ ರೂಪಾದೀನಂ ವತ್ಥೂನಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ, ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ದ್ವೀಹಿ ಧಮ್ಮೇಹೀತಿ ದ್ವೀಹಿ ಪಕತೀಹಿ. ಕಾ ಪನ ತಾ ಪಕತಿಯೋತಿ? ಅಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ವಿಸಯಸ್ಸ ಏಸನವಸೇನ ಇಚ್ಛಾ, ಪತ್ತಸ್ಸ ಅಪ್ಪತ್ತಸ್ಸ ವಾ ಪಾತುಕಾಮತಾವಸೇನ ತಣ್ಹಾ, ಅಯಮೇತಾಸಂ ವಿಸೇಸೋ. ಯದಿಪಿ ಏವಂ, ತಥಾಪಿ ಸಬ್ಬಾ ತಣ್ಹಾ ರೂಪಾದಿವಿಸಯಂ ಗಿಲಿತ್ವಾ ಪರಿನಿಟ್ಠಪೇತ್ವಾ ಗಹಣೇನ ಏಕಸಭಾವಾ ಏವಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಬ್ಬಾ ಹಿ ತಣ್ಹಾ ಅಜ್ಝೋಸಾನಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿ ಆಹ. ಇದಾನಿ ತಮತ್ಥಂ ಉಪಮಾಯ ಪಕಾಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಬ್ಬೋ ಅಗ್ಗೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ, ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ.

ಅಯಂ ಪನ ನ ಕೇವಲಂ ತಣ್ಹಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತಿವಿಸೇಸೇನ ದ್ವೀಹಿ ಏವ ನಾಮೇಹಿ ವುತ್ತಾ, ಅಥ ಖೋ ಅನೇಕೇಹಿಪಿ ಪರಿಯಾಯೇಹೀತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಇಚ್ಛಾಇತಿಪೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಇಚ್ಛನ್ತಿ ತಾಯ ಆರಮ್ಮಣಾನೀತಿ ಇಚ್ಛಾ. ತಣ್ಹಾಯನಟ್ಠೇನ ತಣ್ಹಾ. ಪೀಳಾಜನನತೋ ದುರುದ್ಧಾರಣತೋ ಚ ವಿಸಪೀತಂ ಸಲ್ಲಂ ವಿಯಾತಿ ಸಲ್ಲಂ. ಸನ್ತಾಪನಟ್ಠೇನ ಧೂಪಾಯನಾ. ಆಕಡ್ಢನಟ್ಠೇನ ಸೀಘಸೋತಾ ಸರಿತಾ ವಿಯಾತಿ ಸರಿತಾ, ಅಲ್ಲಟ್ಠೇನ ವಾ ಸರಿತಾ, ‘‘ಸರಿತಾನಿ ಸಿನೇಹಿತಾನಿ ಚ, ಸೋಮನಸ್ಸಾನಿ ಭವನ್ತಿ ಜನ್ತುನೋ’’ತಿ (ಧ. ಪ. ೩೪೧) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಅಲ್ಲಾನಿ ಚೇವ ಸಿನಿದ್ಧಾನಿ ಚಾತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ. ವಿಸತ್ತಿಕಾತಿ ವಿಸತಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಟಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಮಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಾಲಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಕ್ಕತೀತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಂವಾದಿಕಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಂಹರತೀತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಮೂಲಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಫಲಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸಪರಿಭೋಗಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ. ವಿಸತಾ ವಾ ಪನ ಸಾ ತಣ್ಹಾ ರೂಪೇ ಸದ್ದೇ ಗನ್ಧೇ ರಸೇ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮೇ ಕುಲೇ ಗಣೇ ವಿಸತಾ ವಿತ್ಥತಾತಿ ವಿಸತ್ತಿಕಾ.

ಸಿನೇಹನವಸೇನ ಸಿನೇಹೋ. ನಾನಾಗತೀಸು ಕಿಲಮಥುಪ್ಪಾದನೇನ ಕಿಲಮಥೋ. ಪಲಿವೇಠನಟ್ಠೇನ ಲತಾ ವಿಯಾತಿ ಲತಾ. ‘‘ಲತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜ ತಿಟ್ಠತೀ’’ತಿ (ಧ. ಪ. ೩೪೦) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಮಮನ್ತಿ ಮಞ್ಞನವಸೇನ ಮಞ್ಞನಾ. ದೂರಗತಮ್ಪಿ ಆಕಡ್ಢಿತ್ವಾ ಬನ್ಧನಟ್ಠೇನ ಬನ್ಧೋ. ಆಸೀಸನಟ್ಠೇನ ಆಸಾ. ಆರಮ್ಮಣರಸಂ ಪಾತುಕಾಮತಾವಸೇನ ಪಿಪಾಸಾ. ಅಭಿನನ್ದನಟ್ಠೇನ ಅಭಿನನ್ದನಾ. ಇತೀತಿ ಏವಂ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತಿವಿಸೇಸೇನ ಅನೇಕೇಹಿ ನಾಮೇಹಿ ಗಯ್ಹಮಾನಾಪಿ ಸಬ್ಬಾ ತಣ್ಹಾ ಅಜ್ಝೋಸಾನಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಮತ್ಥಂ ನಿಗಮೇತಿ.

ಪುನ ತಣ್ಹಾಯ ಅನೇಕೇಹಿ ನಾಮೇಹಿ ಗಹಿತಭಾವಮೇವ ‘‘ಯಥಾ ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಉಪಚಯೇನ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ವೇವಚನೇತಿ ವೇವಚನಹಾರವಿಭಙ್ಗೇ. ‘‘ಆಸಾ ಚ ಪಿಹಾ’’ತಿ ಗಾಥಾಯ (ನೇತ್ತಿ. ೩೭; ಪೇಟಕೋ. ೧೧) ಅತ್ಥಂ ತತ್ಥೇವ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮ. ಅವಿಗತರಾಗಸ್ಸಾತಿಆದೀಸು ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಗೋ, ಛನ್ದನಟ್ಠೇನ ಛನ್ದೋ, ಪಿಯಾಯನಟ್ಠೇನ ಪೇಮಂ, ಪರಿದಹನಟ್ಠೇನ ಪರಿದಾಹೋತಿ ತಣ್ಹಾವ ವುತ್ತಾ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ತಣ್ಹಾಯೇತಂ ವೇವಚನ’’ನ್ತಿ. ಏವಂ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಏವಂ ಇಚ್ಛಾತಣ್ಹಾನಂ ಅತ್ಥತೋ ಅನಞ್ಞತ್ತಾ ‘‘ತಯೋ ಪಞ್ಹಾ’’ತಿ ಯಂ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಯುಜ್ಜತಿ ಯುತ್ತಿಯಾ ಸಙ್ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

೨೧. ಏವಂ ‘‘ಕೇನಸ್ಸುಬ್ಭಾಹತೋ ಲೋಕೋ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೬೬) ಗಾಥಾಯ ‘‘ತಯೋ ಪಞ್ಹಾ’’ತಿ ಪಞ್ಹತ್ತಯಭಾವೇ ಯುತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಪಕಾರೇಹಿ ಯುತ್ತಿಗವೇಸನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಬ್ಬೋ ದುಕ್ಖೂಪಚಾರೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ದುಕ್ಖೂಪಚಾರೋತಿ ದುಕ್ಖಪ್ಪವತ್ತಿ. ಕಾಮತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಾರಮೂಲಕೋತಿ ಕಾಮತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಸಙ್ಖಾರಹೇತುಕೋತಿ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ನಿಬ್ಬಿದೂಪಚಾರೋತಿ ನಿಬ್ಬಿದಾಪವತ್ತಿ ಕಾಮಾನಂ ವಿಪರಿಣಾಮಞ್ಞಥಾಭಾವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಅನಭಿರತಿ ಞಾಣನಿಬ್ಬಿದಾ ಚ. ಕಾಮತಣ್ಹಾಪರಿಕ್ಖಾರಮೂಲಕೋತಿ ಕಾಮತಣ್ಹಾಯ ಪರಿಕ್ಖಾರಭೂತವತ್ಥುಕಾಮಹೇತುಕೋ. ತತ್ಥ ಅನಭಿರತಿಸಙ್ಖಾತಾ ನಿಬ್ಬಿದಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾಪರಿಕ್ಖಾರಮೂಲಿಕಾ, ನ ಞಾಣನಿಬ್ಬಿದಾತಿ ಸಬ್ಬೋ ನಿಬ್ಬಿದೂಪಚಾರೋ ಕಾಮತಣ್ಹಾಪರಿಕ್ಖಾರಮೂಲಕೋತಿ ನ ಪನ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ವುತ್ತಂ. ಇಮಾಯ ಯುತ್ತಿಯಾತಿ ನಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಪಞ್ಹತ್ತಯಭಾವೇ ಯುತ್ತಿ ವುತ್ತಾ, ಯಥಾ ಚ ದುಕ್ಖೂಪಚಾರನಿಬ್ಬಿದೂಪಚಾರೇಸು, ಏವಂ ಇಮಾಯ ಯುತ್ತಿಯಾ ಇಮಿನಾ ಯೋಗೇನ ನಯೇನ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೇಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ತಂತಂಪಾಳಿಪ್ಪದೇಸೇ ಅನುರೂಪೇಹಿ ಅಞ್ಞಥಾ ಅಞ್ಞೇಹಿ ಹೇತೂಹಿ ಯುತ್ತಿ ಗವೇಸಿತಬ್ಬಾತಿ.

ಇದಾನಿ ತಂ ನಯದಸ್ಸನಂ ಸಂಖಿತ್ತನ್ತಿ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಹಿ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ರಾಗದೋಸಮೋಹಚರಿತಾನಂ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಅಸುಭಮೇತ್ತಾಪಚ್ಚಯಾಕಾರಕಥಾ ರಾಗಾದಿವಿನಯನತೋ ಸಪ್ಪಾಯಾತಿ ಅಯಂ ಸಾಸನಯುತ್ತಿ. ಏವಮವಟ್ಠಿತೇ ಯದಿ ರಾಗಚರಿತಸ್ಸ ಮೇತ್ತಾಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿಂ ದೇಸೇಯ್ಯ, ಸಾ ದೇಸನಾ ನ ಯುಜ್ಜತಿ ಅಸಪ್ಪಾಯಭಾವತೋ. ತಥಾ ಸುಖಾಪಟಿಪದಾದಯೋತಿ. ನನು ಚ ಸುಖಾಪಟಿಪದಾದಯೋ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ನ ದೇಸನಾಯಾತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಇಧ ಪನ ರಾಗಚರಿತೋತಿ ತಿಬ್ಬಕಿಲೇಸೋ ರಾಗಚರಿತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ತಸ್ಸ ದುಕ್ಖಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಭಾವನಾ ಸಮಿಜ್ಝತಿ. ಯಸ್ಸ ಚ ದುಕ್ಖಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಭಾವನಾ ಸಮಿಜ್ಝತಿ, ತಸ್ಸ ಗರುತರಾ ಅಸುಭದೇಸನಾ ಸಪ್ಪಾಯಾ, ಯಸ್ಸ ಗರುತರಾ ಅಸುಭದೇಸನಾ ಸಪ್ಪಾಯಾ, ನ ತಸ್ಸ ಮನ್ದಕಿಲೇಸಸ್ಸ ವಿಯ ಲಹುಕತರಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಆಹ – ‘‘ಸುಖಂ ವಾ ಪಟಿಪದಂ…ಪೇ… ದೇಸೇಯ್ಯ ನ ಯುಜ್ಜತಿ ದೇಸನಾ’’ತಿ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಅತ್ಥೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಅಯುತ್ತಪರಿಹಾರೇನ ಯುತ್ತಿಸಮಧಿಗಮೋತಿ ಯುತ್ತಿವಿಚಾರಣಾಯ ಅಯುತ್ತಿಪಿ ಗವೇಸಿತಬ್ಬಾತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯದಿ ಹಿ…ಪೇ… ನ ಯುಜ್ಜತಿ ದೇಸನಾ’’ತಿ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏವಂ ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿಆದಿ ಯುತ್ತಿಹಾರಯೋಜನಾಯ ನಯದಸ್ಸನಮೇವ.

ತತ್ಥ ಏವನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ. ಯಂ ಕಿಞ್ಚೀತಿ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ. ಅನುಲೋಮಪ್ಪಹಾನನ್ತಿ ಪಹಾನಸ್ಸ ಅನುರೂಪಂ, ಪಹಾನಸಮತ್ಥನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುತ್ತೇ ಅನವಸೇಸಾನಂ ಪದತ್ಥಾನಂ ಅನುಪದವಿಚಾರಣಾ ವಿಚಯೋ ಹಾರೋ, ವಿಚಯಹಾರಸಂವಣ್ಣನಾಯ ನಿದ್ಧಾರಿತೇಸು ಅತ್ಥೇಸು ಯುತ್ತಿಗವೇಸನಂ ಸುಕರನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಬ್ಬಂ ತಂ ವಿಚಯೇನ ಹಾರೇನ ವಿಚಿನಿತ್ವಾ ಯುತ್ತಿಹಾರೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ. ಯಾವತಿಕಾ ಞಾಣಸ್ಸ ಭೂಮೀತಿ ಸಂವಣ್ಣೇನ್ತಸ್ಸ ಆಚರಿಯಸ್ಸ ಯಂ ಞಾಣಂ ಯಂ ಪಟಿಭಾನಂ, ತಸ್ಸ ಯತ್ತಕೋ ವಿಸಯೋ, ತತ್ತಕೋ ಯುತ್ತಿಹಾರವಿಚಾರೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು? ಅನನ್ತನಯೋ ಸಮನ್ತಭದ್ದಕೋ ವಿಮದ್ದಕ್ಖಮೋ ವಿಚಿತ್ತದೇಸನೋ ಚ ಸದ್ಧಮ್ಮೋತಿ.

ಏವಂ ನಯದಸ್ಸನವಸೇನೇವ ಯುತ್ತಿಹಾರಯೋಜನಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ತಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಫಲಸಮಾಪತ್ತಿನವಾನುಪುಬ್ಬಸಮಾಪತ್ತಿವಸಿಭಾವೇಹಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಮೇತ್ತಾವಿಹಾರಿಸ್ಸ ಸತೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಮೇತ್ತಾವಿಹಾರಿಸ್ಸಾತಿ ಮೇತ್ತಾವಿಹಾರಲಾಭಿನೋ. ಸತೋತಿ ಸಮಾನಸ್ಸ, ತಥಾಭೂತಸ್ಸಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಬ್ಯಾಪಾದೋತಿ ಪದೋಸೋ. ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯಾದಾಯ ಠಸ್ಸತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ ಅಭಿಭವಿಸ್ಸತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ಪವತ್ತಿ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಅಪರಭಾಗೇತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಠಸ್ಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ನ ಯುಜ್ಜತಿ ದೇಸನಾತಿ ಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ಮೇತ್ತಾಯ ತಾದಿಸೀ ಕಥಾ ನ ಯುತ್ತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಪಹಾನಂ ಅಬ್ಭತ್ಥಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ ದೇಸನಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಕಾರಣತೋ ಏವ ಅಯಂ ಕಥಾ ಯುತ್ತಾತಿ. ಸೇಸವಾರೇಸುಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅನುತ್ತಾನಂ ಏವ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮ.

ಅನಿಮಿತ್ತವಿಹಾರಿಸ್ಸಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಮುಖೇನ ಪಟಿಲದ್ಧಫಲಸಮಾಪತ್ತಿವಿಹಾರಸ್ಸ. ನಿಮಿತ್ತಾನುಸಾರೀತಿ ಸಙ್ಖಾರನಿಮಿತ್ತಾನುಸಾರೀ. ತೇನ ತೇನೇವಾತಿ ನಿಚ್ಚಾದೀಸು ಯಂ ಯಂ ಪಹೀನಂ, ತೇನ ತೇನೇವ ನಿಮಿತ್ತೇನ. ಅಸ್ಮೀತಿ ವಿಗತನ್ತಿ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ದಿಟ್ಠಿಮಾನವಸೇನ ಯಂ ಅಸ್ಮೀತಿ ಮಞ್ಞಿತಂ, ತಂ ವಿಗತಂ. ತಮೇವತ್ಥಂ ವಿವರತಿ ‘‘ಅಯಮಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ. ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಕಥಂಕಥಾಸಲ್ಲನ್ತಿ ವಿನಯಕುಕ್ಕುಚ್ಚಸ್ಸಾಪಿ ಕಥಂ ಕಥನ್ತಿ ಪವತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಪದೇನ ವಿಸೇಸಿತಂ. ನ ಯುಜ್ಜತಿ ದೇಸನಾತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಯ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಭಾವತೋ ನ ಯುತ್ತಾಯಂ ಕಥಾ.

ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಸಮಾಪನ್ನಸ್ಸಾತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಙ್ಗಿನೋ. ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾ ವಿಸೇಸಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ನ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಯಸ್ಮಾ ನೀವರಣೇಸು ಅಪ್ಪಹೀನೇಸು ಪಠಮಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಉಪಚಾರಮ್ಪಿ ನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ, ಪಗೇವ ಝಾನಂ, ತಸ್ಮಾ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾ ವಿಸೇಸಾಯ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ನ ಯುತ್ತಾಯಂ ಕಥಾ. ಯಥಾಲದ್ಧಸ್ಸ ಪನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಪ್ಪತ್ತಾ ಹಾನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ ದೇಸನಾ ಯುತ್ತಾ ಕಥಾತಿ, ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಅವಿತಕ್ಕಸಹಗತಾ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾ ನಾಮ ಸಹ ಉಪಚಾರೇನ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಧಮ್ಮಾ, ಆರಮ್ಮಣಕರಣತ್ಥೋ ಹೇತ್ಥ ಸಹಗತ-ಸದ್ದೋ. ಹಾನಾಯಾತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನತೋ ಪರಿಹಾನಾಯ. ವಿಸೇಸಾಯಾತಿ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾಯ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಹಾನನ್ತಿ, ವಿಸೇಸೋತಿ ಚ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಸಹಗತಾತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಧಮ್ಮಾ, ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾ ಏವ ವಾ. ಉಪೇಕ್ಖಾಸುಖಸಹಗತಾತಿ ಉಪಚಾರೇನ ಸದ್ಧಿಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಧಮ್ಮಾ, ತತ್ರಮಜ್ಝತ್ತುಪೇಕ್ಖಾ ಹಿ ಇಧ ಉಪೇಕ್ಖಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಪೀತಿಸುಖಸಹಗತಾತಿ ಸಹ ಉಪಚಾರೇನ ತತಿಯಜ್ಝಾನಧಮ್ಮಾ. ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸಹಗತಾತಿ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಧಮ್ಮಾ.

ಸಞ್ಞೂಪಚಾರಾತಿ ಪಟುಸಞ್ಞಾಕಿಚ್ಚಂ ಕರೋನ್ತಾ ಏವ ಯೇ ಕೇಚಿ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ, ‘‘ಆಕಿಞ್ಚಞ್ಞಾಯತನಧಮ್ಮಾ’’ತಿಪಿ ವದನ್ತಿ. ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಸಹಗತಾತಿ ‘‘ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರಿಸ್ಸಾಮೀ’’ತಿ ತಸ್ಸ ಪರಿಕಮ್ಮವಸೇನ ಪವತ್ತಧಮ್ಮಾ. ತೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಯಂ ಠಿತೇನೇವ ಸಕ್ಕಾ ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತನಿರೋಧಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರಿತುಂ, ನ ತತೋ ಪರಿಹೀನೇನ, ತಸ್ಮಾ ನೇವಸಞ್ಞಾನಾಸಞ್ಞಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಹಾನಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ನ ಯುತ್ತಾ ಕಥಾ. ವಿಸೇಸಾಯ ಸಂವತ್ತನ್ತೀತಿ ಪನ ಯುತ್ತಾ ಕಥಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಹಾನಾಯ…ಪೇ… ದೇಸನಾ’’ತಿ. ಕಲ್ಲತಾಪರಿಚಿತನ್ತಿ ಸಮತ್ಥಭಾವೇನ ಪರಿಚಿತಂ, ಯಥಾವುತ್ತಸಮಾಪತ್ತೀಸು ವಸಿಭಾವೇನ ಪರಿಚಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಅಭಿನೀಹಾರಂ ಖಮತೀ’’ತಿ. ಸೇಸಂ ಸಬ್ಬಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ.

ಅಪಿ ಚೇತ್ಥ ಅಪ್ಪಟಿಕ್ಕೂಲಸಞ್ಞಾಮುಖೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಪಟಿಕ್ಕೂಲಸಞ್ಞಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸಮಾಧಿಮುಖೇನ ಥಿನಮಿದ್ಧಂ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ವೀರಿಯಾರಮ್ಭಮುಖೇನ ಉದ್ಧಚ್ಚಂ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸಿಕ್ಖಾಕಾಮತಾಮುಖೇನ ಕುಕ್ಕುಚ್ಚಂ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಉಭಯಪಕ್ಖಸನ್ತೀರಣಮುಖೇನ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಇಟ್ಠಾನಿಟ್ಠಸಮುಪೇಕ್ಖನಮುಖೇನ ಸಮ್ಮೋಹೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅತ್ತಞ್ಞುತಾಮುಖೇನ ಅತ್ತನಿ ಅಪರಿಭವನೇ ಮಾನೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ವೀಮಂಸಾಮುಖೇನ ಹೇತುಪತಿರೂಪಕಪರಿಗ್ಗಹೇನ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ವಿರತ್ತತಾಪತಿರೂಪಕೇನ ಸತ್ತೇಸು ಅದಯಾಪನ್ನತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅನುಞ್ಞಾತಪಟಿಸೇವನಪತಿರೂಪತಾಯ ಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಾನುಯೋಗೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಆಜೀವಪಾರಿಸುದ್ಧಿಪತಿರೂಪತಾಯ ಅಸಂವಿಭಾಗಸೀಲತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸಂವಿಭಾಗಸೀಲತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಮಿಚ್ಛಾಜೀವೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅಸಂಸಗ್ಗವಿಹಾರಿತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಅಸಙ್ಗಹಸೀಲತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸಙ್ಗಹಸೀಲತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಅನನುಲೋಮಿಕಸಂಸಗ್ಗೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸಚ್ಚವಾದಿತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಪಿಸುಣವಾಚಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅಪಿಸುಣವಾದಿತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಅನತ್ಥಕಾಮತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಪಿಯವಾದಿತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಚಾಟುಕಮ್ಯತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಮಿತಭಾಣಿತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಅಸಮ್ಮೋದನಸೀಲತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸಮ್ಮೋದನಸೀಲತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಮಾಯಾ ಸಾಠೇಯ್ಯಞ್ಚ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ನಿಗ್ಗಯ್ಹವಾದಿತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಫರುಸವಾಚತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಪಾಪಗರಹಿತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಪರವಜ್ಜಾನುಪಸ್ಸಿತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಕುಲಾನುದ್ಧಯತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಕುಲಮಚ್ಛರಿಯಂ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಆವಾಸಚಿರಟ್ಠಿತಿಕಾಮತಾಮುಖೇನ ಆವಾಸಮಚ್ಛರಿಯಂ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಧಮ್ಮಪರಿಬನ್ಧಪರಿಹರಣಮುಖೇನ ಧಮ್ಮಮಚ್ಛರಿಯಂ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಧಮ್ಮದೇಸನಾಭಿರತಿಮುಖೇನ ಭಸ್ಸಾರಾಮತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅಫರುಸವಾಚತಾಗಣಾನುಗ್ಗಹಕರಣಮುಖೇನ ಸಙ್ಗಣಿಕಾರಾಮತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಪುಞ್ಞಕಾಮತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಕಮ್ಮಾರಾಮತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸಂವೇಗಪತಿರೂಪೇನ ಚಿತ್ತಸನ್ತಾಪೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸದ್ಧಾಲುತಾಪತಿರೂಪತಾಯ ಅಪರಿಕ್ಖತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ವೀಮಂಸನಾಪತಿರೂಪೇನ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಂ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅತ್ತಾಧಿಪತೇಯ್ಯಪತಿರೂಪೇನ ಗರೂನಂ ಅನುಸಾಸನಿಯಾ ಅಪ್ಪದಕ್ಖಿಣಗ್ಗಾಹಿತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಧಮ್ಮಾಧಿಪತೇಯ್ಯಪತಿರೂಪೇನ ಸಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀಸು ಅಗಾರವಂ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಲೋಕಾಧಿಪತೇಯ್ಯಪತಿರೂಪೇನ ಅತ್ತನಿ ಧಮ್ಮೇ ಚ ಪರಿಭವೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಮೇತ್ತಾಯನಾಮುಖೇನ ರಾಗೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಕರುಣಾಯನಾಪತಿರೂಪೇನ ಸೋಕೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಮುದಿತಾವಿಹಾರಪತಿರೂಪೇನ ಪಹಾಸೋ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಉಪೇಕ್ಖಾವಿಹಾರಪತಿರೂಪೇನ ಕುಸಲೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ನಿಕ್ಖಿತ್ತಛನ್ದತಾ ವಞ್ಚೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಏವಂ ಆಗಮಪತಿರೂಪಕಅಧಿಗಮಪತಿರೂಪಕಾದೀನಮ್ಪಿ ತಥಾ ತಥಾ ವಞ್ಚನಸಭಾವೋ ಯುತ್ತಿತೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏವಂ ಆಗಮಾನುಸಾರೇನ ಯುತ್ತಿಗವೇಸನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ.

ಯುತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪. ಪದಟ್ಠಾನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೨೨. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪದಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋತಿಆದಿ ಪದಟ್ಠಾನಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ‘‘ಇದಂ ಇಮಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಇದಂ ಇಮಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಧಮ್ಮವಿಭಾವನಲಕ್ಖಣೋ ಪದಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋ, ತಸ್ಮಾ ಪವತ್ತಿಯಾ ಮೂಲಭೂತಂ ಅವಿಜ್ಜಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ ಆಸನ್ನಕಾರಣಂ ನಿದ್ಧಾರೇನ್ತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಭಾವಂ ನಿದ್ದಿಸತಿ ‘‘ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಯಾಥಾವಅಸಮ್ಪಟಿವೇಧಲಕ್ಖಣಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಸಬ್ಬೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವೋ ನ ಸಮ್ಪಟಿವಿಜ್ಝೀಯತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಯಾಥಾವಅಸಮ್ಪಟಿವೇಧೋ. ಸೋ ಲಕ್ಖಣಂ ಏತಿಸ್ಸಾತಿ ಸಾ ತಥಾ ವುತ್ತಾ. ಏತೇನ ಧಮ್ಮಸಭಾವಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದನಲಕ್ಖಣಾ ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಸಮ್ಮಾ ಪಟಿವೇಧೋ ಸಮ್ಪಟಿವೇಧೋ. ತಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಅಸಮ್ಪಟಿವೇಧೋ. ಕತ್ಥ ಪನ ಸೋ ಸಮ್ಪಟಿವೇಧಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಬ್ಬ…ಪೇ… ಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಸುಭೇ ಸುಭನ್ತಿಆದಿವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ಸತಿ ತತ್ಥ ಸಮ್ಮೋಹೋ ಉಪರೂಪರಿ ಜಾಯತಿಯೇವ ನ ಹಾಯತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಸ್ಸಾ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಪಿಯರೂಪಂ ಸಾತರೂಪನ್ತಿ ಪಿಯಾಯಿತಬ್ಬಜಾತಿಯಂ ಇಟ್ಠಜಾತಿಯಞ್ಚ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ‘‘ಯಂ ಲೋಕೇ ಪಿಯರೂಪಂ ಸಾತರೂಪಂ ಏತ್ಥೇಸಾ ತಣ್ಹಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೨.೪೦೦; ಮ. ನಿ. ೧.೧೩೩; ವಿಭ. ೨೦೩) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಅದಿನ್ನಾದಾನನ್ತಿ ಅದಿನ್ನಾದಾನಚೇತನಾ. ಸಾ ಹಿ ಏಕವಾರಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾಪಿ ಅನಾದೀನವದಸ್ಸಿತಾಯ ಲೋಭಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಂ ಹೋತೀತಿ ತಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ ವುತ್ತಂ. ದೋಸಸ್ಸ ಪಾಣಾತಿಪಾತೋ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಮೋಹಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪದಾ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ವಣ್ಣಸಣ್ಠಾನಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಹಣಲಕ್ಖಣಾತಿ ನಿಮಿತ್ತಾನುಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಹಣಲಕ್ಖಣಾ. ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ಫಸ್ಸಸ್ಸ ಉಪಗಮನಲಕ್ಖಣತಾ ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯತಾವ ವುತ್ತಾ. ‘‘ಫುಟ್ಠೋ ಸಞ್ಜಾನಾತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೯೩) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಅಸ್ಸಾದೋತಿ ತಣ್ಹಾ. ಸಙ್ಖತಲಕ್ಖಣಾನಿ ಉಪ್ಪಾದವಯಞ್ಞಥತ್ತಾನಿ. ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ನಿಚ್ಚಗ್ಗಹಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾಧೀನನ್ತಿ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾಯ ವಿಞ್ಞಾಣಪದಟ್ಠಾನತಾ ವುತ್ತಾ. ತಥಾ ಹಿ ಸೋ ಭಿಕ್ಖು ತಂಯೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸನ್ಧಾವತಿ ಸಂಸರತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣವಿಸಯಮೇವ ಅತ್ತನೋ ನಿಚ್ಚಗ್ಗಾಹಂ ಪವೇದೇಸಿ. ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಯದಿ ಅನಿಚ್ಚತಾ ದುಕ್ಖತಾ ಚ ಸುದಿಟ್ಠಾ, ಅತ್ತಸಞ್ಞಾ ಸುಖಸಞ್ಞಾ ಅನವಕಾಸಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಅನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾದುಕ್ಖಸಞ್ಞಾಅಸಮನುಪಸ್ಸನಲಕ್ಖಣಾ ಅತ್ತಸಞ್ಞಾ’’ತಿ. ‘‘ಯದನಿಚ್ಚಂ ತಂ ದುಕ್ಖಂ, ಯಂ ದುಕ್ಖಂ ತದನತ್ತಾ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೧೫) ಹಿ ವುತ್ತಂ.

ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸೋ ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸೂತಿ ಆಹ – ‘‘ತಸ್ಸಾ ನಾಮಕಾಯೋ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಸಬ್ಬಂ ನೇಯ್ಯನ್ತಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಚತುಸಚ್ಚವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಞೇಯ್ಯಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ. ಚಿತ್ತವಿಕ್ಖೇಪಪಟಿಸಂಹರಣಂ ಉದ್ಧಚ್ಚವಿಕ್ಖಮ್ಭನಂ. ಅಸುಭಾತಿ ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸನಾ, ಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಭೂತಾ ಅಸುಭಾ ಏವ ವಾ, ತಣ್ಹಾಪಟಿಪಕ್ಖತ್ತಾ ಸಮಥಸ್ಸ ಅಸುಭಾ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಭಿಜ್ಝಾಯ ತನುಕರಣತೋ ಅದಿನ್ನಾದಾನಾವೇರಮಣೀ ಅಲೋಭಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ತಥಾ ಬ್ಯಾಪಾದಸ್ಸ ತನುಕರಣತೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾವೇರಮಣೀ ಅದೋಸಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ವತ್ಥುಅವಿಪ್ಪಟಿಪತ್ತಿ ವಿಸಯಸಭಾವಪಟಿವೇಧೋ, ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿ ಸೀಲಸಮಾಧಿಸಮ್ಪದಾನಂ ನಿಬ್ಬಿದಾಞಾಣೇನ ಅನಭಿರತಿಞಾಣಮೇವ ವಾ ತಥಾ ಪವತ್ತಂ. ಸಬ್ಬಾಪಿ ವೇದನಾ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾದಿಭಾವತೋ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ದುಕ್ಖಸಞ್ಞಾಯ ವೇದನಾ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಧಮ್ಮಸಞ್ಞಾತಿ ಧಮ್ಮಮತ್ತನ್ತಿ ಸಞ್ಞಾ.

ಸತ್ತಾನಂ ಕಾಯೇ ಅವೀತರಾಗತಾ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾಯತನಾನಂ ವಸೇನ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ರೂಪೀನಿ ರೂಪರಾಗಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಕಾಯೋ ಹಿ ಇಧ ರೂಪನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ವಿಸೇಸತೋ ಝಾನನಿಸ್ಸಯಭೂತೇ ಮನಾಯತನೇ ಚ ನಿಕನ್ತಿ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಛಟ್ಠಾಯತನಂ ಭವರಾಗಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಏದಿಸಂ ಮಾ ರೂಪಂ ನಿಬ್ಬತ್ತತು, ಮಾ ಏದಿಸೀ ವೇದನಾತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತಾ ರೂಪಾದಿಅಭಿನನ್ದನಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಭವಾನುಪಸ್ಸಿತಾ. ಞಾಣದಸ್ಸನಸ್ಸಾತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಞ್ಞಾಣದಸ್ಸನಸ್ಸ. ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರವತೋ ಹಿ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಾನುಸ್ಸತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಹೋತಿ, ನ ಅಯೋನಿಸೋ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ. ಇಮಸ್ಸ ಚ ಅತ್ಥಸ್ಸ ವಿಭಾವನತ್ಥಂ ಮಹಾನಾರದಕಸ್ಸಪಜಾತಕಂ (ಜಾ. ೨.೨೨.೧೧೫೩ ಆದಯೋ), ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲೇ (ದೀ. ನಿ. ೧.೩೮ ಆದಯೋ) ಏಕಚ್ಚಸಸ್ಸತವಾದೋ ಚ ಉದಾಹರಿತಬ್ಬೋ. ‘‘ಓಕಪ್ಪನಲಕ್ಖಣಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸದ್ಧಾಪಸಾದಾನಂ ವಿಸೇಸಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸೋ ಪನ ಸದ್ಧಾಯಯೇವ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ತತ್ಥ ಓಕಪ್ಪನಂ ಸದ್ದಹನವಸೇನ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಓಗಾಹಣಂ ನಿಚ್ಛಯೋ. ಅನಾವಿಲತಾ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಾಪಗಮೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಕಾಲುಸ್ಸಿಯತಾ. ಅಭಿಪತ್ಥಿಯನಾ ಸದ್ದಹನಮೇವ. ಅವೇಚ್ಚಪಸಾದೋ ಪಞ್ಞಾಸಹಿತೋ ಆಯತನಗತೋ ಅಭಿಪ್ಪಸಾದೋ. ಅಪಿಲಾಪನಂ ಅಸಮ್ಮೋಸೋ ನಿಮುಜ್ಜಿತ್ವಾ ವಿಯ ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಓಗಾಹಣಂ ವಾ, ಏತ್ಥ ಚ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಪಸಾದಸದ್ಧಾಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನಸತಿಪಟ್ಠಾನಝಾನಙ್ಗಾನಿ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವದನ್ತೇನ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸವಸೇನ ಪದಟ್ಠಾನಭಾವೋ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಸತಿಸಮಾಧೀನಂ ವಾ ಕಾಯಾದಯೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾತಿ. ವಿತಕ್ಕಾದಯೋ ಚ ಝಾನಾನೀತಿ ಪದಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ವುತ್ತಾ.

ಅಸ್ಸಾದಮನಸಿಕಾರೋ ಸಂಯೋಜನೀಯೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿತಾ. ಪುನಬ್ಭವವಿರೋಹಣಾತಿ ಪುನಬ್ಭವಾಯ ವಿರೋಹಣಾ, ಪುನಬ್ಭವನಿಬ್ಬತ್ತನಾರಹತಾ ವಿಪಾಕಧಮ್ಮತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಓಪಪಚ್ಚಯಿಕನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವಭಾವೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತನಸಭಾವಂ. ನಾಮಕಾಯರೂಪಕಾಯಸಙ್ಘಾತಲಕ್ಖಣನ್ತಿ ಅರೂಪರೂಪಕಾಯಾನಂ ಸಮೂಹಿಯಭಾವಂ. ಇನ್ದ್ರಿಯವವತ್ಥಾನನ್ತಿ ಚಕ್ಖಾದೀನಂ ಛನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ವವತ್ಥಿತಭಾವೋ. ಓಪಪಚ್ಚಯಿಕನ್ತಿ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧನಿಬ್ಬತ್ತಕಂ. ಉಪಧೀತಿ ಅತ್ತಭಾವೋ. ಅತ್ತನೋ ಪಿಯಸ್ಸ ಮರಣಂ ಚಿನ್ತೇನ್ತಸ್ಸ ಬಾಲಸ್ಸ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಸೋಕೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಮರಣಂ ಸೋಕಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಉಸ್ಸುಕ್ಕಂ ಚೇತಸೋ ಸನ್ತಾಪೋ. ಓದಹನನ್ತಿ ಅವದಹನಂ. ಅತ್ತನೋ ನಿಸ್ಸಯಸ್ಸ ಸನ್ತಪನಮೇವ ಭವಸ್ಸಾತಿ ವುತ್ತಂ ಭವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇಮಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಭವಸ್ಸ ಅಙ್ಗಾನಿ ಭವಸಙ್ಖಾತಾನಿ ಚ ಅಙ್ಗಾನಿ ಭವಙ್ಗಾನಿ. ತೇಸು ಕಿಲೇಸಾ ಭವಸ್ಸ ಅಙ್ಗಾನಿ. ಕಮ್ಮವಿಪಾಕವಟ್ಟಂ ಭವಸಙ್ಖಾತಾನಿ ಅಙ್ಗಾನಿ. ಸಮಗ್ಗಾನೀತಿ ಸಬ್ಬಾನಿ. ಖನ್ಧಾಯತನಾದೀನಂ ಅಪರಾಪರುಪ್ಪತ್ತಿಸಂಸರಣಂ ಸಂಸಾರೋ. ತಸ್ಸ ಪುರಿಮಪುರಿಮಜಾತಿನಿಪ್ಫನ್ನಂ ಕಿಲೇಸಾದಿವಟ್ಟಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಭವೋ ಸಂಸಾರಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಸಮ್ಪಾಪಕಹೇತುಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಮಗ್ಗೋ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನೋಗಾಹಕಸ್ಸ ಓತರಣಟ್ಠಾನತಾಯ ಬಹುಸ್ಸುತೋ ತಿತ್ಥಂ ನಾಮ, ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಪಯಿರುಪಾಸನಾ ತಿತ್ಥಞ್ಞುತಾ. ಧಮ್ಮೂಪಸಞ್ಹಿತಂ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಪೀತಂ ನಾಮ, ಸಪ್ಪಾಯಧಮ್ಮಸ್ಸವನೇನ ತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಬ್ರೂಹನಾ ಪೀತಞ್ಞುತಾ, ಭಾವನಾಯ ಥೋಕಮ್ಪಿ ಲಯಾಪತ್ತಿಯಾ ಉದ್ಧಂಪತ್ತಿಯಾ ಚ ಜಾನನಾ ಪತ್ತಞ್ಞುತಾ. ಅತ್ತನೋ ಪಞ್ಚಹಿ ಪಧಾನಿಯಙ್ಗೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ಜಾನನಾ ಅತ್ತಞ್ಞುತಾ, ತೇಸು ಪುರಿಮಾನಂ ಪುರಿಮಾನಂ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಭಾವೋ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ಏವ. ಕತಪುಞ್ಞಸ್ಸೇವ ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸೋ ಸಮ್ಭವತಿ, ನ ಇತರಸ್ಸಾತಿ ‘‘ಪುಬ್ಬೇಕತಪುಞ್ಞತಾ ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನಂ ಸಹ ಅಧಿಟ್ಠಾನೇನ ತರುಣವಿಪಸ್ಸನಾ. ನಿಬ್ಬಿದಾತಿ ಬಲವವಿಪಸ್ಸನಾ. ವಿರಾಗೋತಿ ಮಗ್ಗೋ. ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಫಲಂ. ಏವನ್ತಿ ಯದಿದಂ ‘‘ತಸ್ಸಾ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ ದಸ್ಸಿತಂ, ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಅಥಾಪಿ ಯೋ ಕೋಚಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಬಲವಪಚ್ಚಯೋತಿ ಯೋ ಕೋಚಿ ಅವಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ, ಸಬ್ಬೋ ಸೋ ಪದಟ್ಠಾನಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ‘‘ಏವಂ ಯಾ ಕಾಚಿ ಉಪನಿಸಾ ಯೋಗತೋ ಚ ಪಚ್ಚಯತೋ ಚಾ’’ತಿಪಿ ಪಠನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಉಪನಿಸಾತಿ ಕಾರಣಂ, ಯೋಗತೋತಿ ಯುತ್ತಿತೋ, ಪಚ್ಚಯತೋತಿ ಪಚ್ಚಯಭಾವಮತ್ತತೋತಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ಅತ್ಥತೋ ನ ವಿಭತ್ತಂ, ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ.

ಪದಟ್ಠಾನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫. ಲಕ್ಖಣಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೨೩. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಲಕ್ಖಣೋ ಹಾರೋತಿಆದಿ ಲಕ್ಖಣಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಕಿಂ ಲಕ್ಖಯತೀತಿ ಲಕ್ಖಣಹಾರಸ್ಸ ವಿಸಯಂ ಪುಚ್ಛತಿ. ‘‘ಯೇ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಲಕ್ಖಣಹಾರಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ತಂ ಉದಾಹರಣೇಹಿ ವಿಭಜಿತುಂ ‘‘ಚಕ್ಖು’’ನ್ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ‘‘ವಧಕಟ್ಠೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣಾನೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಅನವಟ್ಠಿತಭಾವಾದಿನಾಪಿ ಏಕಲಕ್ಖಣತಾ ವುತ್ತಾ ಏವಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಏವಂ ಆಯತನವಸೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಖನ್ಧಾದಿವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅತೀತೇ, ರಾಧ, ರೂಪೇ ಅನಪೇಕ್ಖೋ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿ ಸುತ್ತಂ ಆಭತಂ. ಯಮಕೋವಾದಸುತ್ತೇ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೮೫) ವಧಕಟ್ಠೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣಾ ವುತ್ತಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ‘‘ವಧಕಂ ರೂಪಂ ವಧಕಂ ರೂಪನ್ತಿ ಯಥಾಭೂತಂ ನಪ್ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಆಗತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ. ಇತೀತಿ ಏವಂ, ಇಮಿಸ್ಸಂ ಗಾಥಾಯಂ ಕಾಯಗತಾಯ ಸತಿಯಾ ವುತ್ತಾಯ ಸತಿ ವೇದನಾಗತಾ ಸತಿ ಚಿತ್ತಗತಾ ಸತಿ ಧಮ್ಮಗತಾ ಚ ಸತಿ ವುತ್ತಾ ಭವತಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ದಿಟ್ಠನ್ತಿಆದೀನಂ ಅತ್ಥಂ ಪರತೋ ವಣ್ಣಯಿಸ್ಸಾಮ.

ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರಾಹೀತಿ ಏತ್ಥ ಕಾಯೇತಿ ರೂಪಕಾಯೇ. ರೂಪಕಾಯೋ ಹಿ ಇಧ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಾನಂ ಕೇಸಾದೀನಞ್ಚ ಸಮೂಹಟ್ಠೇನ ಕಾಯೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಯಥಾ ಚ ಸಮೂಹಟ್ಠೇನ, ಏವಂ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಆಯಟ್ಠೇನ. ಕುಚ್ಛಿತಾನಞ್ಹಿ ಪರಮಜೇಗುಚ್ಛಾನಂ ಸೋ ಆಯೋತಿಪಿ ಕಾಯೋ, ಆಯೋತಿ ಉಪ್ಪತ್ತಿದೇಸೋ. ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಆಯನ್ತಿ ತತೋತಿ ಆಯೋ. ಕೇ ಆಯನ್ತಿ? ಕುಚ್ಛಿತಾ ಕೇಸಾದಯೋ, ಇತಿ ಕುಚ್ಛಿತಾನಂ ಆಯೋತಿ ಕಾಯೋ.

ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಕಾಯಂ ಅನುಪಸ್ಸನಸೀಲೋ, ಕಾಯಂ ವಾ ಅನುಪಸ್ಸಮಾನೋ. ‘‘ಕಾಯೇ’’ತಿ ಚ ವತ್ವಾ ಪುನ ‘‘ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ’’ತಿ ದುತಿಯಂ ಕಾಯಗ್ಗಹಣಂ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸತೋ ವವತ್ಥಾನಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ತೇನ ನ ಕಾಯೇ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀ ಚಿತ್ತಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ವಾ, ಅಥ ಖೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ಏವಾತಿ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತೇ ವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಕಾರಸ್ಸೇವ ದಸ್ಸನೇನ ಅಸಮ್ಮಿಸ್ಸತೋ ವವತ್ಥಾನಂ ದಸ್ಸಿತಂ ಹೋತಿ. ತಥಾ ನ ಕಾಯೇ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗವಿನಿಮುತ್ತಏಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ, ನಾಪಿ ಕೇಸಲೋಮಾದಿವಿನಿಮುತ್ತಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾನುಪಸ್ಸೀ.

ಯೋಪಿ ಚೇತ್ಥ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಕೋ ಭೂತುಪಾದಾಯಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೋ ಕಾಯೋ, ತತ್ಥಪಿ ನ ಭೂತುಪಾದಾಯವಿನಿಮುತ್ತಏಕಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ, ಅಥ ಖೋ ರಥಸಮ್ಭಾರಾನುಪಸ್ಸಕೋ ವಿಯ ಅಙ್ಗಪಚ್ಚಙ್ಗಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀ, ನಗರಾವಯವಾನುಪಸ್ಸಕೋ ವಿಯ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀ, ಕದಲಿಕ್ಖನ್ಧಪತ್ತವಟ್ಟಿವಿನಿಬ್ಭುಜ್ಜಕೋ ವಿಯ ರಿತ್ತಮುಟ್ಠಿವಿನಿವೇಠಕೋ ವಿಯ ಚ ಭೂತುಪಾದಾಯಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀ ಏವಾತಿ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ಸಮೂಹವಸೇನೇವ ಕಾಯಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ವತ್ಥುನೋ ದಸ್ಸನೇನ ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗೋ ದಸ್ಸಿತೋ ಹೋತಿ. ನ ಹೇತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತಸಮೂಹವಿನಿಮುತ್ತೋ ಕಾಯೋ ವಾ ಅಞ್ಞೋ ವಾ ಕೋಚಿ ಧಮ್ಮೋ ದಿಸ್ಸತಿ, ಯಥಾವುತ್ತಧಮ್ಮಸಮೂಹಮತ್ತೇ ಏವ ಪನ ತಥಾ ತಥಾ ಸತ್ತಾ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಂ ಕರೋನ್ತಿ. ತೇನಾಹು ಪೋರಾಣಾ –

‘‘ಯಂ ಪಸ್ಸತಿ ನ ತಂ ದಿಟ್ಠಂ, ಯಂ ದಿಟ್ಠಂ ತಂ ನ ಪಸ್ಸತಿ;

ಅಪಸ್ಸಂ ಬಜ್ಝತೇ ಮೂಳ್ಹೋ, ಬಜ್ಝಮಾನೋ ನ ಮುಚ್ಚತೀ’’ತಿ. (ದೀ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೨.೩೭೩; ಮ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೧.೧೦೬; ಪಟಿ. ಮ. ಅಟ್ಠ. ೧.೧.೩೬; ಮಹಾನಿ. ಅಟ್ಠ. ೩);

ಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಾದಿದಸ್ಸನತ್ಥನ್ತಿ ಆದಿಸದ್ದೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಯಞ್ಹಿ ಏತಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀಯೇವ, ನ ಅಞ್ಞಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ.

ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಥಾ ಅನುದಕಭೂತಾಯಪಿ ಮರೀಚಿಯಾ ಉದಕಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ಹೋನ್ತಿ, ನ ಏವಂ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಾನತ್ತಅಸುಭಭೂತೇ ಏವ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ನಿಚ್ಚಸುಖಅತ್ತಸುಭಭಾವಾನುಪಸ್ಸೀ, ಅಥ ಖೋ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ಅನಿಚ್ಚದುಕ್ಖಅನತ್ತಅಸುಭಾಕಾರಸಮೂಹಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಥ ವಾ ಯ್ವಾಯಂ ಮಹಾಸತಿಪಟ್ಠಾನೇ (ದೀ. ನಿ. ೨.೩೭೪ ಆದಯೋ) ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾದಿಚುಣ್ಣಿಕಜಾತಅಟ್ಠಿಕಪರಿಯೋಸಾನೋ ಕಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ಯೋ ಚ ‘‘ಇಧೇಕಚ್ಚೋ ಪಥವೀಕಾಯಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ಆಪೋಕಾಯಂ ತೇಜೋಕಾಯಂ ವಾಯೋಕಾಯಂ ಕೇಸಕಾಯಂ…ಪೇ… ಅಟ್ಠಿಮಿಞ್ಜಕಾಯ’’ನ್ತಿ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೪ ಆದಯೋ) ಕಾಯೋ ವುತ್ತೋ, ತಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಕಾಯೇ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಏವಮ್ಪೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಅಥ ವಾ ಕಾಯೇ ಅಹನ್ತಿ ವಾ ಮಮನ್ತಿ ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನನುಪಸ್ಸನತೋ, ತಸ್ಸ ಪನ ಕೇಸಲೋಮಾದಿಕಸ್ಸ ನಾನಾಧಮ್ಮಸಮೂಹಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕೇಸಾದಿಧಮ್ಮಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಅಪಿ ಚ ‘‘ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕಾಯೇ ಅನಿಚ್ಚತೋ ಅನುಪಸ್ಸತಿ ನೋ ನಿಚ್ಚತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಂ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೪ ಆದಯೋ) ಆಗತನಯಸ್ಸ ಸಬ್ಬಸ್ಸೇವ ಅನಿಚ್ಚಲಕ್ಖಣಾದಿಕಸ್ಸ ಆಕಾರಸಮೂಹಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಅನುಪಸ್ಸನತೋ ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ವಿಹರಾಹೀತಿ ವತ್ತಾಹಿ. ಆತಾಪೀತಿ ತೀಸು ಭವೇಸು ಕಿಲೇಸೇ ಆತಾಪೇತೀತಿ ಆತಾಪೋ, ಸೋ ಅಸ್ಸ ಅತ್ಥೀತಿ ಆತಾಪೀ. ಸಮ್ಪಜಾನೋತಿ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಸಙ್ಖಾತೇನ ಞಾಣೇನ ಸಮನ್ನಾಗತೋ. ಸತಿಮಾತಿ ಕಾಯಪರಿಗ್ಗಾಹಿಕಾಯ ಸತಿಯಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ. ಅಯಂ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸತಿಯಾ ಆರಮ್ಮಣಂ ಪರಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಪಞ್ಞಾಯ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ನ ಹಿ ಸತಿವಿರಹಿತಾ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಅತ್ಥಿ, ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಸತಿಞ್ಚ ಖ್ವಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಬ್ಬತ್ಥಿಕಂ ವದಾಮೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೨೩೪). ಅನಾತಾಪಿನೋ ಚ ಅನ್ತೋ ಸಙ್ಕೋಚೋ ಅನ್ತರಾಯಕರೋ ಹೋತಿ, ಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಂ ನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆನುಭಾವೇನ ತಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಆತಾಪೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ವಿನೇಯ್ಯಾತಿ ತದಙ್ಗವಿನಯೇನ ವಾ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಿನಯೇನ ವಾ ವಿನಯಿತ್ವಾ. ಲೋಕೇತಿ ತಸ್ಮಿಂಯೇವ ಕಾಯೇ. ಕಾಯೋ ಹಿ ಇಧ ಲುಜ್ಜನಪಲುಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ಲೋಕೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಅಭಿಜ್ಝಾಗ್ಗಹಣೇನ ಚೇತ್ಥ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದೋ, ದೋಮನಸ್ಸಗ್ಗಹಣೇನ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಗಹಿತೋತಿ ನೀವರಣೇಸು ಬಲವಧಮ್ಮದ್ವಯಪ್ಪಹಾನದಸ್ಸನೇನ ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪಹಾನಙ್ಗಂ ದಸ್ಸಿತಂ. ‘‘ಆತಾಪೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಪನ ಸಮ್ಪಯೋಗಙ್ಗಂ ದಸ್ಸಿತನ್ತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಆತಾಪೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಾನಂ ಸಮಥೋ ಉಜುಪಟಿಪಕ್ಖೋತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸವಿನಯೋ ವುಚ್ಚಮಾನೋ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ ದೀಪೇತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ವಿನೇಯ್ಯ ಲೋಕೇ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸನ್ತಿ ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೩.೫.೩೬೭). ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಚತುನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತಿ ಯಥಾ ವೀರಿಯಪಞ್ಞಾಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಇಜ್ಝತಿ, ಏವಂ ವೇದನಾಚಿತ್ತಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಿಪಿ ತೇಹಿ ಇಜ್ಝನ್ತೀತಿ ಚತುಸತಿಪಟ್ಠಾನಸಾಧನೇ ಇಮೇಸಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಸಭಾವಭೇದಾಭಾವತೋ ಸಮಾನಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಇತರಾನಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಿಪಿ ವುತ್ತಾನಿ ಏವ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

೨೪. ಇದಾನಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸು ಗಹಿತೇಸು ಸಬ್ಬೇಸಂ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾನಂ ಗಹಿತಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತೂಸು ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಬೋಧಙ್ಗಮಾತಿ ಬೋಧಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞಾಣಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ಬೋಧಙ್ಗಮಾ. ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಬೋಧಸ್ಸ ಪಕ್ಖೇ ಭವಾತಿ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ. ನೇಯ್ಯಾನಿಕಲಕ್ಖಣೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ನಿಮಿತ್ತತೋ ಪವತ್ತತೋ ಚ ವುಟ್ಠಾನಂ ನಿಯ್ಯಾನಂ, ನಿಯ್ಯಾನೇ ನಿಯುತ್ತಾತಿ ನೇಯ್ಯಾನಿಕಾ, ಯಥಾ ದೋವಾರಿಕೋತಿ. ನಿಯ್ಯಾನಸಙ್ಖಾತಂ ವಾ ಫಲಂ ಅರಹನ್ತೀತಿ ನೇಯ್ಯಾನಿಕಾ. ನಿಯ್ಯಾನಂ ಪಯೋಜನಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ವಾ ನೇಯ್ಯಾನಿಕಾ. ‘‘ನಿಯ್ಯಾನಿಕಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತತ್ಥ ನಿಯ್ಯಾನಂ ಏತೇಸಂ ಅತ್ಥೀತಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ನಿಯ್ಯಾನಿಯಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತಸ್ಸ ನಿಯ್ಯನ್ತೀತಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ನಿಯ್ಯಾನಿಕಲಕ್ಖಣೇನಾತಿ ನಿಯ್ಯಾನಿಕಸಭಾವೇನ.

ಏವಂ ಅಕುಸಲಾಪಿ ಧಮ್ಮಾತಿ ಯಥಾ ಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಭಾವೇನ ನಿದ್ಧಾರಿತಾ, ಏವಂ ಅಕುಸಲಾಪಿ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣಟ್ಠೇನ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ. ಕಥಂ? ಪಹಾನೇಕಟ್ಠತಾವಸೇನಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಹಾನಂ ಅಬ್ಭತ್ಥಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ ಆಹ. ಇದಾನಿ ತಂ ಪಹಾನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತೂಸು ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಸು ಚತೂಸು ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸು ಭಾವಿಯಮಾನೇಸು ಅಸುಭೇ ಸುಭನ್ತಿಆದಯೋ ಚತ್ತಾರೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ಪಹೀಯನ್ತಿ, ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಾದಯೋ ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ಚಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಪರಿಜಾನನಸ್ಸ ಪರಿಬನ್ಧಿನೋ ಕಾಮರಾಗಾದಯೋ ಬ್ಯನ್ತೀಕತಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ, ಕಸ್ಮಾ? ತೇಹಿ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ. ಏವಂ ಸಬ್ಬತ್ಥ ಅತ್ಥೋ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಏವಂ ಅಕುಸಲಾಪಿ ಧಮ್ಮಾ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಪಹಾನಂ ಅಬ್ಭತ್ಥಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿ.

ಇದಾನಿ ಅಞ್ಞೇನಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಲಕ್ಖಣಹಾರಸ್ಸ ಉದಾಹರಣಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯತ್ಥ ವಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಯತ್ಥಾತಿ ಯಸ್ಸಂ ದೇಸನಾಯಂ. ವಾ-ಸದ್ದೋ ವಿಕಪ್ಪತ್ಥೋ. ಪನಾತಿ ಪದಪೂರಣೋ. ರೂಪಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ರುಪ್ಪನಸಭಾವಂ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ. ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಸಂ ದೇಸನಾಯಂ. ರೂಪಧಾತೂತಿ ರುಪ್ಪನಸಭಾವಾ ದಸ ಧಾತುಯೋ. ರೂಪಾಯತನನ್ತಿ ರುಪ್ಪನಸಭಾವಂ ದಸಾಯತನಂ, ರೂಪೀನಿ ದಸಾಯತನಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ರುಪ್ಪನಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಇಮಾನಿ ದೇಸಿತಾನೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ದೇಸಿತಂ ತತ್ಥ ಸುಖಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಸೋಮನಸ್ಸಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಸುಖವೇದನಾಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ.

ದುಕ್ಖಸಮುದಯೋ ಚ ಅರಿಯಸಚ್ಚನ್ತಿ ಇದಂ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಸೋಮನಸ್ಸಸ್ಸ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಸಾಸವಕುಸಲಸ್ಸಾಪಿ ವಸೇನ ಯುಜ್ಜತಿ ಏವ. ಸಬ್ಬೋ ಚ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ದೇಸಿತೋತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯಿತತ್ತಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯೋ ಅನುಸೇತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೪೬೫). ತಥಾ ಚ ವುತ್ತಂ ‘‘ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ಹಿ ವೇದನಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅನುಸೇತೀ’’ತಿ. ಏತೇನ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾವೇದನಾಗ್ಗಹಣೇನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಗಹಿತಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸತಿ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾಗ್ಗಹಣೇ ಸಬ್ಬೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ದೇಸಿತೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಸೋ ಚಾತಿ ಏತ್ಥ ಚ-ಸದ್ದೋ ಬ್ಯತಿರೇಕತ್ಥೋ, ತೇನ ಸೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಅನುಲೋಮಪಟಿಲೋಮವಸೇನ ದುವಿಧೋತಿ ಇಮಂ ವಕ್ಖಮಾನವಿಸೇಸಂ ಜೋತೇತಿ. ತೇಸು ಅನುಲೋಮತೋ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಯಥಾದಸ್ಸಿತೋ ಸರಾಗಸದೋಸಸಮೋಹಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇನ ಹಾತಬ್ಬೋತಿ ವುತ್ತೋ, ಪಟಿಲೋಮತೋ ಪನ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೋ ಯೋ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯತ್ವೇವ ಅಸೇಸವಿರಾಗನಿರೋಧಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಾಳಿಯಂ (ಮ. ನಿ. ೩.೧೨೬; ಮಹಾವ. ೧) ವುತ್ತೋ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ವೀತರಾಗವೀತದೋಸವೀತಮೋಹಅರಿಯಧಮ್ಮೇಹಿ ಹಾತಬ್ಬೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಇದಾನಿ ಏಕಲಕ್ಖಣತಾವಿಭಾವನೇನ ಲಕ್ಖಣಹಾರಯೋಜನಾಯ ನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏವಂ ಯೇ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಕಿಚ್ಚತೋತಿ ಪಥವೀಆದೀನಂ ಫಸ್ಸಾದೀನಞ್ಚ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮಾನಂ ಸನ್ಧಾರಣಸಙ್ಘಟ್ಟನಾದಿಕಿಚ್ಚತೋ, ತೇಸಂ ತೇಸಂ ವಾ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾನಂ ತಂತಂಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವಸಙ್ಖಾತಕಿಚ್ಚತೋ. ಲಕ್ಖಣತೋತಿ ಕಕ್ಖಳಫುಸನಾದಿಸಭಾವತೋ. ಸಾಮಞ್ಞತೋತಿ ರುಪ್ಪನನಮನಾದಿತೋ ಅನಿಚ್ಚತಾದಿತೋ ಖನ್ಧಾಯತನಾದಿತೋ ಚ. ಚುತೂಪಪಾತತೋತಿ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಭಙ್ಗತೋ ಉಪ್ಪಾದತೋ ಚ, ಸಮಾನನಿರೋಧತೋ ಸಮಾನುಪ್ಪಾದತೋ ಚಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಸಹಚರಣಂ ಸಮಾನಹೇತುತಾ ಸಮಾನಫಲತಾ ಸಮಾನಭೂಮಿತಾ ಸಮಾನವಿಸಯತಾ ಸಮಾನಾರಮ್ಮಣತಾತಿ ಏವಮಾದಯೋಪಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನತ್ಥಮೇವ.

ಲಕ್ಖಣಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೬. ಚತುಬ್ಯೂಹಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೨೫. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ ಹಾರೋತಿ ಚತುಬ್ಯೂಹಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಬ್ಯಞ್ಜನೇನ ಸುತ್ತಸ್ಸ ನೇರುತ್ತಞ್ಚ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ಚ ನಿದಾನಞ್ಚ ಪುಬ್ಬಾಪರಸನ್ಧಿ ಚ ಗವೇಸಿತಬ್ಬೋತಿ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ತಾವ ಚತುಬ್ಯೂಹಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನೇನಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಹಾರಾನಂ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಚಯಭಾವತೋ ಬ್ಯಞ್ಜನಮುಖೇನೇವ ಏತೇ ಚತುಬ್ಯೂಹಹಾರಪದತ್ಥಾ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ನೇರುತ್ತನ್ತಿ ನಿರುತ್ತಂ ನಿಬ್ಬಚನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ನಿರುತ್ತಮೇವ ನೇರುತ್ತಂ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಯಾ ನಿರುತ್ತಿಪದಸಂಹಿತಾ’’ತಿ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯಾ ನಿರುತ್ತಿ, ಇದಂ ನೇರುತ್ತಂ. ಕಾ ಪನ ಸಾ ನಿರುತ್ತಿ? ಪದಸಂಹಿತಾತಿ ಪದೇಸು ಸಂಹಿತಾ ಯುತ್ತಾ, ಲಿಙ್ಗವಚನಕಾಲಸಾಧನಪುರಿಸಾದಿವಿಸೇಸಯೋಗೇನ ಯೋ ಯೋ ಅತ್ಥೋ ಯಥಾ ಯಥಾ ವತ್ತಬ್ಬೋ, ತಥಾ ತಥಾ ಪವತ್ತಸಭಾವನಿರುತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಯಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ನಾಮಸೋ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಹೇತುಅತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ, ಯಾಯ ಕಾರಣಭೂತಾಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಧಮ್ಮಾನನ್ತಿ ಞೇಯ್ಯಧಮ್ಮಾನಂ. ನಾಮಸೋತಿ ಪಥವೀ ಫಸ್ಸೋ ಖನ್ಧಾ ಧಾತು ತಿಸ್ಸೋ ಫುಸ್ಸೋತಿ ಏವಮಾದಿನಾಮವಿಸೇಸೇನ ಞಾಣಂ ಪವತ್ತತಿ, ಅಯಂ ಸಭಾವನಿರುತ್ತಿ ನಾಮ. ಪಥವೀತಿ ಹಿ ಏವಮಾದಿಕಂ ಸದ್ದಂ ಗಹೇತ್ವಾ ತತೋ ಪರಂ ಸಙ್ಕೇತದ್ವಾರೇನ ತದತ್ಥಪಟಿಪತ್ತಿ ತಂತಂಅನಿಯತನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿಗ್ಗಹಣವಸೇನೇವ ಹೋತೀತಿ. ಅಥ ವಾ ಪದಸಂಹಿತಾತಿ ಪದೇನ ಸಂಹಿತಾ. ಪದತೋ ಹಿ ಪದತ್ಥಾವಬೋಧೋ. ಸೋ ಪನಸ್ಸ ಅತ್ಥೇ ಪವತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೂತಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಗಹಿತಾಯ ಏವ ಹೋತೀತಿ ಸಾ ಪನ ಪಞ್ಞತ್ತಿ ನಿರುತ್ತಿಸಙ್ಖಾತಪದೇನ ಸಂಹಿತಾ ಪದತ್ಥಂ ಬೋಧೇತೀತಿ ಪದಸಂಹಿತಾತಿ ವುತ್ತಾ. ‘‘ಯದಾ ಹಿ ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿಆದಿನಾ ‘‘ಧಮ್ಮಾನಂ ನಾಮಸೋ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರತಿ.

ತತ್ಥ ಅತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ. ನಾಮಂ ಜಾನಾತೀತಿ ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿವಸೇನ ಅಯಂ ನಾಮಾತಿ ನಾಮಂ ಜಾನಾತಿ. ಧಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ಸಭಾವಧಮ್ಮಸ್ಸ. ತಥಾ ತಥಾ ನಂ ಅಭಿನಿರೋಪೇತೀತಿ ಯೋ ಯೋ ಅತ್ಥೋ ಧಮ್ಮೋ ಚ ಯಥಾ ಯಥಾ ಚ ವೋಹರಿತಬ್ಬೋ, ತಥಾ ತಥಾ ನಂ ನಾಮಂ ವೋಹಾರಂ ಅಭಿನಿರೋಪೇತಿ ದೇಸೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ತಾವತಾ ಚ ಅಯಂ ಭಿಕ್ಖು ಅತ್ಥಕುಸಲೋ ಯಾವ ಅನೇಕಾಧಿವಚನಕುಸಲೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ.

ತತ್ಥ ಅತ್ಥಕುಸಲೋತಿ ಪಾಳಿಅತ್ಥೇ ಕುಸಲೋ. ಧಮ್ಮಕುಸಲೋತಿ ಪಾಳಿಯಂ ಕುಸಲೋ. ಬ್ಯಞ್ಜನಕುಸಲೋತಿ ಅಕ್ಖರೇಸು ಚ ವಾಕ್ಯೇಸು ಚ ಕುಸಲೋ. ನಿರುತ್ತಿಕುಸಲೋತಿ ನಿಬ್ಬಚನೇ ಕುಸಲೋ. ಪುಬ್ಬಾಪರಕುಸಲೋತಿ ದೇಸನಾಯ ಪುಬ್ಬಾಪರಕುಸಲೋ. ದೇಸನಾಕುಸಲೋತಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ದೇಸನಾಯ ಕುಸಲೋ. ಅತೀತಾಧಿವಚನಕುಸಲೋತಿ ಅತೀತಪಞ್ಞತ್ತಿಕುಸಲೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ಏವಂ ಸಬ್ಬಾನಿ ಕಾತಬ್ಬಾನಿ, ಜನಪದನಿರುತ್ತಾನೀತಿ ಯತ್ತಕಾನಿ ಸತ್ತವೋಹಾರಪದಾನಿ, ತಾನಿ ಸಬ್ಬಾನಿ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ಸುತ್ತೇ ನಿಬ್ಬಚನವಸೇನ ಕಾತಬ್ಬಾನಿ ವತ್ತಬ್ಬಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಬ್ಬಾ ಚ ಜನಪದನಿರುತ್ತಿಯೋತಿ ಸಬ್ಬಾ ಚ ಲೋಕಸಮಞ್ಞಾಯೋ ಯಥಾರಹಂ ಕಾತಬ್ಬಾ. ‘‘ಸಮಞ್ಞಂ ನಾತಿಧಾವೇಯ್ಯಾ’’ತಿ ಹಿ ವುತ್ತಂ. ತಥಾ ಹಿ ಸಮ್ಮುತಿಸಚ್ಚಮುಖೇನೇವ ಪರಮತ್ಥಸಚ್ಚಾಧಿಗಮೋ ಹೋತೀತಿ.

೨೬. ಅಧಿಪ್ಪಾಯಕಣ್ಡೇ ಅನುತ್ತಾನಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ.

೨೭. ನಿದಾನಕಣ್ಡೇ ಇಮಿನಾ ವತ್ಥುನಾತಿ ಇಮಿನಾ ಪುತ್ತಗವಾದಿಕಿತ್ತನಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಾರಣೇನ. ಕಾರಣಞ್ಹೇತ್ಥ ವತ್ಥು ನಿದಾನನ್ತಿ ಚ ವುತ್ತಂ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸಬ್ಬತ್ಥ ನಿದಾನನಿದ್ಧಾರಣಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ಕಾಮನ್ಧಾತಿ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇನ ಅನ್ಧಾ. ಜಾಲಸಞ್ಛನ್ನಾತಿ ತಣ್ಹಾಜಾಲಪಲಿಗುಣ್ಠಿತಾ. ತಣ್ಹಾಛದನಛಾದಿತಾತಿ ತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಾತೇನ ಅನ್ಧಕಾರೇನ ಪಿಹಿತಾ. ಬನ್ಧನಾಬದ್ಧಾತಿ ಕಾಮಗುಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಬನ್ಧನೇನ ಬದ್ಧಾ. ‘‘ಪಮತ್ತಬನ್ಧನಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಪಮಾದೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪುಬ್ಬಾಪರೇನಾತಿ ಪುಬ್ಬೇನ ವಾ ಅಪರೇನ ವಾ ದೇಸನನ್ತರೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಯೋಗಂ ಉಪೇತಿ, ಸಮೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಮೇಹಿ ಪದೇಹಿ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನೇಹೀತಿ ಇಮೇಹಿ ಯಥಾವುತ್ತೇಹಿ ಗಾಥಾಪದೇಹಿ ತಣ್ಹಾಪರಿಯುಟ್ಠಾನದೀಪಕೇಹಿ. ಸಾಯೇವ ತಣ್ಹಾತಿ ಯಾ ಪುರಿಮಗಾಥಾಯ ವುತ್ತಾ, ಸಾಯೇವ ತಣ್ಹಾ. ‘‘ಯಞ್ಚಾಹಾ’’ತಿಆದಿನಾ ದ್ವಿನ್ನಮ್ಪಿ ಗಾಥಾನಂ ಅತ್ಥಸಂಸನ್ದನೇನ ಪುಬ್ಬಾಪರಂ ವಿಭಾವೇತಿ. ಪಯೋಗೇನಾತಿ ಸಮುದಾಚಾರೇನ. ತಸ್ಮಾತಿ ಯತ್ಥ ಸಯಂ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ತಂ ಸನ್ತಾನಂ ನಿಸ್ಸರಿತುಂ ಅದೇನ್ತೀ ನಾನಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ಪಲೋಭಯಮಾನಾ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯಾದಾಯ ತಿಟ್ಠತಿ. ತಸ್ಮಾ ಕಿಲೇಸವಸೇನ ಚ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನವಸೇನ ಚ ತಣ್ಹಾಬನ್ಧನಂ ವುತ್ತಾ.

ಪಪಞ್ಚೇನ್ತಿ ಸಂಸಾರೇ ಚಿರಂ ಠಪೇನ್ತೀತಿ ಪಪಞ್ಚಾ. ತಿಟ್ಠನ್ತಿ ಏತಾಹೀತಿ ಠಿತೀ. ಬನ್ಧನಟ್ಠೇನ ಸನ್ದಾನಂ ವಿಯಾತಿ ಸನ್ದಾನಂ. ನಿಬ್ಬಾನನಗರಪ್ಪವೇಸಸ್ಸ ಪಟಿಸೇಧನತೋ ಪಲಿಘಂ ವಿಯಾತಿ ಪಲಿಘಂ. ಅನವಸೇಸತಣ್ಹಾಪಹಾನೇನ ನಿತ್ತಣ್ಹೋ. ಅತ್ತಹಿತಪರಹಿತಾನಂ ಇಧಲೋಕಪರಲೋಕಾನಞ್ಚ ಮುನನತೋ ಮುನೀತಿ ಏವಂ ಗಾಥಾಯ ಪದತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಪಪಞ್ಚಾದಿಅತ್ಥಾ ಪನ ಪಾಳಿಯಂ ವಿಭತ್ತಾ ಏವಾತಿ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಸೇತೇ ಪಪಞ್ಚಾದಯೋ ಅಬ್ಭತ್ಥಂ ಗತಾ, ತಸ್ಸ ತಣ್ಹಾಯ ಲೇಸೋಪಿ ನ ಭವತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯೋ ಏತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸಮತಿಕ್ಕನ್ತೋ, ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ನಿತ್ತಣ್ಹೋ’’ತಿ.

೨೮. ಪರಿಯುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ‘‘ತಣ್ಹಾಯ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾನಿ ತಣ್ಹಾವಿಚರಿತಾನಿ. ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ‘‘ತದಭಿಸಙ್ಖತಾ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಮಾನಹೇತುಕಾ ಸಙ್ಖಾರಾ. ತೇ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸತ್ತಸು ಜವನಚೇತನಾಸು ಪಠಮಚೇತನಾ ಸತಿ ಪಚ್ಚಯಸಮವಾಯೇ ಇಮಸ್ಮಿಂಯೇವ ಅತ್ತಭಾವೇ ಫಲಂ ದೇತಿ. ಪಚ್ಛಿಮಚೇತನಾ ಅನನ್ತರೇ ಅತ್ತಭಾವೇ. ಉಭಿನ್ನಂ ವೇಮಜ್ಝಚೇತನಾ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿ ಫಲಂ ದೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ವಿಪಚ್ಚನೋಕಾಸವಸೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಾ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತಂತಂಚೇತನಾಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ತಣ್ಹಾಪಿ ಚೇತನಾ ವಿಯ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಾದಿವಸೇನ ತಿಧಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಏವಂ ತಣ್ಹಾ ತಿವಿಧಂ ಫಲಂ ದೇತೀ’’ತಿ. ಪುಬ್ಬಾಪರೇನ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಯಂ ಪುಬ್ಬಂ ಪುರಿಮಂ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯತಾದಿವಚನಂ ವುತ್ತಂ, ತಂ ಇಮಿನಾ ಅಪರೇನ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯತಾದಿವಚನೇನ ಯುಜ್ಜತಿ ಗಙ್ಗೋದಕಂ ವಿಯ ಯಮುನೋದಕೇನ ಸಂಸನ್ದತಿ ಸಮೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಸಙ್ಖಾರಾ ದಸ್ಸನಬಲೇನಾತಿ ಚತೂಸು ದಿಟ್ಠಿಗತಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೇ ಚಾತಿ ಪಞ್ಚಸು ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇಸು ಸಙ್ಖಾರಾ ಪಠಮಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾಬಲೇನ. ಛತ್ತಿಂಸ ತಣ್ಹಾವಿಚರಿತಾನಿ ಭಾವನಾಬಲೇನಾತಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೇನ ಪಹೀನಾವಸೇಸವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ನ ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಸೇನ.

ಅನುಬನ್ಧೋತಿ ತಣ್ಹಾದೀನಂ ಅನುಪ್ಪಬನ್ಧೇನ ಪವತ್ತಿ. ಯೋ ಚಾಪಿ ಪಪಞ್ಚೋತಿಆದಿನಾ ‘‘ಪಪಞ್ಚೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಂ ರಾಧಸುತ್ತಞ್ಚಸಂಸನ್ದತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಇದಂ ಏಕತ್ಥ’’ನ್ತಿ. ಯದಿಪಿ ಅತ್ಥತೋ ಏಕಂ, ದೇಸನಾಯ ಪನ ವಿಸೇಸೋ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪಿ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಏವನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ. ಸುತ್ತೇನಾತಿ ಸಂವಣ್ಣಿಯಮಾನೇನ ಸುತ್ತೇನ. ಸುತ್ತನ್ತಿ ಸುತ್ತನ್ತರಂ. ಸಂಸನ್ದಯಿತ್ವಾತಿ ವಿಮಿಸ್ಸಿತ್ವಾ ಅತ್ಥತೋ ಅಭಿನ್ನಂ ಕತ್ವಾ. ಪುಬ್ಬಾಪರೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಯೋಜಯಿತ್ವಾತಿ ಪುಬ್ಬೇನ ವಾ ಅಪರೇನ ವಾ ಸುತ್ತೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಅತ್ಥತೋ ಸಮ್ಬನ್ಧಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ. ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋತಿ ತೇನ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ ಹೋತಿ ವಿತ್ಥಾರಿತೋ ಸುತ್ತನ್ತರದಸ್ಸನೇನ.

ನ ಕೇವಲಂ ಸುತ್ತನ್ತರಸಂಸನ್ದನಮೇವ ಪುಬ್ಬಾಪರಸನ್ಧಿ, ಅಥ ಖೋ ಅಞ್ಞೋಪಿ ಅತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋ ಚಾಯ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅತ್ಥಸನ್ಧೀತಿ ಕಿರಿಯಾಕಾರಕಾದಿವಸೇನ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಸೋ ಪನ ಯಸ್ಮಾ ಸಙ್ಕಾಸನಾದೀನಂ ಛನ್ನಂ ಅತ್ಥಪದಾನಂಯೇವ ಹೋತಿ, ಸಬ್ಬಸ್ಸಾಪಿ ಪದತ್ಥಸ್ಸ ತದವರೋಧತೋ.

ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ಚ ನಾಮ ನ ಕೋಚಿ ಅತ್ಥೋ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅತ್ಥಸನ್ಧಿ ಛಪ್ಪದಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಬ್ಯಞ್ಜನಸನ್ಧೀತಿ ಪದಸ್ಸ ಪದನ್ತರೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ನಾಮಾದಿಪದಂ ಛಹಿ ಬ್ಯಞ್ಜನಪದೇಹಿ ಅಸಙ್ಗಹಿತಂ ನಾಮ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಬ್ಯಞ್ಜನಸನ್ಧಿ ಛಪ್ಪದಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ದೇಸನಾಸನ್ಧೀತಿ ಯಥಾವುತ್ತದೇಸನನ್ತರೇನ ದೇಸನಾಯ ಸಂಸನ್ದನಂ. ನ ಚ ಪಥವಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯಾತಿ ಪಥವಿಂ ವಿಸಯಸಙ್ಖಾತಂ ನಿಸ್ಸಯಂ ಕತ್ವಾ, ಪಥವಿಂ ಆಲಮ್ಬಿತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಝಾಯೀತಿ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಝಾನೇನ ಝಾಯೀ. ಸೋ ಹಿ ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರನಿಸ್ಸಟಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಆಲಮ್ಬಿತ್ವಾ ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೇನ ಝಾಯತಿ, ನ ಪಥವಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಝಾಯತೀತಿ ವುತ್ತೋ. ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಚತೂಹಿ ಮಹಾಭೂತೇಹಿ ರೂಪಪ್ಪಟಿಬದ್ಧವುತ್ತಿತಾಯ ಸಬ್ಬೋ ಕಾಮಭವೋ ರೂಪಭವೋ ಚ ಗಹಿತಾ. ಅರೂಪಭವೋ ಪನ ಸರೂಪೇನೇವ ಗಹಿತೋತಿ ಸಬ್ಬಂ ಲೋಕಂ ಪರಿಯಾದಿಯಿತ್ವಾ ಪುನ ಅಞ್ಞೇನಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ನ ಚ ಇಮಂ ಲೋಕ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ಸಬ್ಬೋ ಹಿ ಲೋಕೋ ಇಧಲೋಕೋ ಪರಲೋಕೋ ಚಾತಿ ದ್ವೇವ ಕೋಟ್ಠಾಸಾ ಹೋನ್ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ‘‘ಇಧಲೋಕೋ’’ತಿ ವಿಸೇಸತೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಭೂತೋ ಸತ್ತಸನ್ತಾನೋ ವುಚ್ಚತಿ. ‘‘ಪರಲೋಕೋ’’ತಿ ಭವನ್ತರಸಙ್ಖೇಪಗತೋ ಸತ್ತಸನ್ತಾನೋ ತದುಭಯವಿನಿಮುತ್ತೋ ಅನಿನ್ದ್ರಿಯಬದ್ಧೋ ರೂಪಸನ್ತಾನೋ. ತಸ್ಮಾ ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಯಮಿದಂ ಉಭಯಮನ್ತರೇನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ಯೇ ಪನ ‘‘ಉಭಯಮನ್ತರೇನಾ’’ತಿ ವಚನಂ ಗಹೇತ್ವಾ ಅನ್ತರಾಭವಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇಸಂ ತಂ ಮಿಚ್ಛಾ. ಅನ್ತರಾಭವೋ ಹಿ ಅಭಿಧಮ್ಮೇ ಪಟಿಕ್ಖಿತ್ತೋತಿ. ದಿಟ್ಠನ್ತಿ ರೂಪಾಯತನಂ. ಸುತನ್ತಿ ಸದ್ದಾಯತನಂ. ಮುತನ್ತಿ ಪತ್ವಾ ಗಹೇತಬ್ಬತೋ ಗನ್ಧಾಯತನಂ ರಸಾಯತನಂ ಫೋಟ್ಠಬ್ಬಾಯತನಞ್ಚ. ವಿಞ್ಞಾತನ್ತಿ ಅವಸಿಟ್ಠಂ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಪರಿಯಾಪನ್ನರೂಪಂ. ಪತ್ತನ್ತಿ ಪರಿಯೇಸಿತ್ವಾ ವಾ ಅಪರಿಯೇಸಿತ್ವಾ ವಾ ಪತ್ತಂ. ಪರಿಯೇಸಿತನ್ತಿ ಪತ್ತಂ ವಾ ಅಪ್ಪತ್ತಂ ವಾ ಪರಿಯೇಸಿತಂ. ವಿತಕ್ಕಿತಂ ವಿಚಾರಿತನ್ತಿ ವಿತಕ್ಕನವಸೇನ ಅನುಮಜ್ಜನವಸೇನ ಚ ಆಲಮ್ಬಿತಂ. ಮನಸಾನುಚಿನ್ತಿತನ್ತಿ ಚಿತ್ತೇನ ಅನು ಅನು ಚಿನ್ತಿತಂ. ಅಯಂ ಸದೇವಕೇ…ಪೇ… ಅನಿಸ್ಸಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ನ ಞಾಯತಿ ಝಾಯನ್ತೋತಿ ಅಯಂ ಖೀಣಾಸವೋ ಫಲಸಮಾಪತ್ತಿಝಾನೇನ ಝಾಯನ್ತೋ ಪುಬ್ಬೇವ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿನಿಸ್ಸಯಾನಂ ಸುಟ್ಠು ಪಹೀನತ್ತಾ ಸದೇವಕೇ ಲೋಕೇ…ಪೇ… ಮನುಸ್ಸಾಯ ಯತ್ಥ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ಅನಿಸ್ಸಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಝಾಯತಿ ನಾಮ. ತತೋ ಏವ ಲೋಕೇ ಕೇನಚಿಪಿ ನ ಞಾಯತಿ ‘‘ಅಯಂ ಇದಂ ನಾಮ ನಿಸ್ಸಾಯ ಝಾಯತೀ’’ತಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

‘‘ನಮೋ ತೇ ಪುರಿಸಾಜಞ್ಞ, ನಮೋ ತೇ ಪುರಿಸುತ್ತಮ;

ಯಸ್ಸ ತೇ ನಾಭಿಜಾನಾಮ, ಕಿಂ ತ್ವಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ಝಾಯಸೀ’’ತಿ. (ನೇತ್ತಿ. ೧೦೪);

ಇದಾನಿ ಖೀಣಾಸವಚಿತ್ತಸ್ಸ ಕತ್ಥಚಿಪಿ ಅನಿಸ್ಸಿತಭಾವಂ ಗೋಧಿಕಸುತ್ತೇನ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೫೯) ವಕ್ಕಲಿಸುತ್ತೇನ (ಸಂ. ನಿ. ೩.೮೭) ಚ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ಮಾರೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಸಮನ್ವೇಸನ್ತೋತಿ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನತೋ ಉದ್ಧಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಪರಿಯೇಸನ್ತೋ. ‘‘ಪಪಞ್ಚಾತೀತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅದಸ್ಸನಸ್ಸ ಕಾರಣಮಾಹ. ಅನಿಸ್ಸಿತಚಿತ್ತಾ ನ ಞಾಯನ್ತಿ ಝಾಯಮಾನಾತಿ ನ ಕೇವಲಂ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಖೀಣಾಸವಸ್ಸ ಚಿತ್ತಗತಿಂ ಮಾರಾದಯೋ ನ ಜಾನನ್ತಿ, ಅಪಿ ಚ ಖೋ ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾಯಪಿ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ತಸ್ಸ ತಂ ನ ಜಾನನ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಯಂ ದೇಸನಾಸನ್ಧೀತಿ ಗೋಧಿಕಸುತ್ತವಕ್ಕಲಿಸುತ್ತಾನಂ ವಿಯ ಸುತ್ತನ್ತಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಅತ್ಥಸಂಸನ್ದನಾ ದೇಸನಾಸನ್ಧಿ ನಾಮ.

ನಿದ್ದೇಸಸನ್ಧೀತಿ ನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ ಸನ್ಧಿ ನಿದ್ದೇಸಸನ್ಧಿ, ನಿದ್ದೇಸೇನ ವಾ ಸನ್ಧಿ ನಿದ್ದೇಸಸನ್ಧಿ. ಪುರಿಮೇನ ಸುತ್ತಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೇನ ತಸ್ಸೇವ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸಸ್ಸ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ವಾ ಪುರಿಮಸ್ಸ ಸಮ್ಬನ್ಧನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಯಸ್ಮಾ ಭಗವಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪಠಮಂ ವಟ್ಟಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪಚ್ಛಾ ವಿವಟ್ಟಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನಿಸ್ಸಿತಚಿತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ನಿಸ್ಸಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ನಿಸ್ಸಿತಚಿತ್ತಾ, ಪುಗ್ಗಲಾ, ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಾ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನಾಯ ದೇಸನಾಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಧಮ್ಮಾಧಿಟ್ಠಾನಾಯ ಪನ ನಿಸ್ಸಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಏತ್ಥಾತಿ ನಿಸ್ಸಿತಚಿತ್ತಾ, ನಿಸ್ಸಿತಚಿತ್ತವನ್ತೋ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿನಿಸ್ಸಯವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಸುತ್ತಪದೇಸಾ. ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಸಬ್ಬಂ ಪಾಕಟಮೇವ.

ಚತುಬ್ಯೂಹಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೭. ಆವಟ್ಟಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೨೯. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಆವಟ್ಟೋ ಹಾರೋತಿ ಆವಟ್ಟಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಆರಮ್ಭಥಾತಿ ಆರಮ್ಭಧಾತುಸಙ್ಖಾತಂ ವೀರಿಯಂ ಕರೋಥ. ನಿಕ್ಕಮಥಾತಿ ಕೋಸಜ್ಜಪಕ್ಖತೋ ನಿಕ್ಖನ್ತತ್ತಾ ನಿಕ್ಕಮಧಾತುಸಙ್ಖಾತಂ ತದುತ್ತರಿವೀರಿಯಂ ಕರೋಥ. ಯುಞ್ಜಥ ಬುದ್ಧಸಾಸನೇತಿ ಯಸ್ಮಾ ಸೀಲಸಂವರೋ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಗುತ್ತದ್ವಾರತಾ ಭೋಜನೇ ಮತ್ತಞ್ಞುತಾ ಸತಿಸಮ್ಪಜಞ್ಞನ್ತಿ ಇಮೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಪತಿಟ್ಠಿತಾನಂ ಜಾಗರಿಯಾನುಯೋಗವಸೇನ ಆರಮ್ಭನಿಕ್ಕಮಧಾತುಯೋ ಸಮ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಥಾಭೂತಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಸಙ್ಖಾತೇ ಭಗವತೋ ಸಾಸನೇ ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತಾ ಹೋಥ. ಧುನಾಥ ಮಚ್ಚುನೋ ಸೇನಂ, ನಳಾಗಾರಂವ ಕುಞ್ಜರೋತಿ ಏವಂ ಪಟಿಪಜ್ಜನ್ತಾ ಚ ತೇಧಾತುಇಸ್ಸರಸ್ಸ ಮಚ್ಚುರಾಜಸ್ಸ ವಸಂ ಸತ್ತೇ ನೇತೀತಿ ತಸ್ಸ ಸೇನಾಸಙ್ಖಾತಂ ಅಬಲಂ ದುಬ್ಬಲಂ ಯಥಾ ನಾಮ ಬಲೂಪಪನ್ನೋ ಕುಞ್ಜರೋ ನಳೇಹಿ ಕತಂ ಅಗಾರಂ ಖಣೇನೇವ ವಿದ್ಧಂಸೇತಿ, ಏವಮೇವ ಕಿಲೇಸಗಣಂ ಧುನಾಥ ವಿಧಮಥ ವಿದ್ಧಂಸೇಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ (ಸಂ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೧.೧.೧೮೫).

ಇದಾನಿ ಯದತ್ಥಂ ಅಯಂ ಗಾಥಾ ನಿಕ್ಖಿತ್ತಾ, ತಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಆರಮ್ಭಥ ನಿಕ್ಕಮಥಾತಿ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಆರಮ್ಭಥ ನಿಕ್ಕಮಥಾತಿ ಇದಂ ವಚನಂ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ ವೀರಿಯಪಯೋಗಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭೇ ನಿಯೋಜನತೋ, ‘‘ಯೋಗಾ ವೇ ಜಾಯತೀ ಭೂರೀ’’ತಿ (ಧ. ಪ. ೨೮೨) ವಚನತೋ ಯೋಗೋ ಭಾವನಾ. ತತ್ಥ ವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವನಾಯ ವಕ್ಖಮಾನತ್ತಾ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯುಞ್ಜಥ ಬುದ್ಧಸಾಸನೇತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ‘‘ಮಚ್ಚುನೋ ಸೇನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಾಯ ಕಿಲೇಸಸೇನಾಯ ಸಮ್ಮಾ ಧುನನಂ ಞಾಣೇನೇವ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಧುನಾಥ…ಪೇ… ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಪುನ ಯಥಾವುತ್ತವೀರಿಯಸಮಾಧಿಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ಆಧಿಪಚ್ಚಕಿಚ್ಚತಾಯ ಪಪಞ್ಚಪ್ಪಹಾನಸಮತ್ಥಾ ವಟ್ಟಮೂಲಂ ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ ವಿವಟ್ಟಂ ಪಾಪೇನ್ತಿ ಚಾತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಆರಮ್ಭಥ ನಿಕ್ಕಮಥಾತಿ ವೀರಿಯಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಇಮಾನಿ ಪದಟ್ಠಾನಾನಿ ದೇಸನಾತಿ ‘‘ಯಾನಿಮಾನಿ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ವೀರಿಯಾದೀನಂ ಪದಟ್ಠಾನಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ಸಾ ಆರಮ್ಭಥ ನಿಕ್ಕಮಥಾತಿ ಆದಿದೇಸನಾ, ನ ವೀರಿಯಾರಮ್ಭವತ್ಥುಆದೀನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥಾ ಚೇವ ಸಂವಣ್ಣಿತಂ.

ಏವಂ ಯಥಾನಿಕ್ಖಿತ್ತಾಯ ದೇಸನಾಯ ಪದಟ್ಠಾನವಸೇನ ಅತ್ಥಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಂ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ ಆವಟ್ಟೇತುಕಾಮೋ ತಸ್ಸ ಭೂಮಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಯುಞ್ಜನ್ತಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಯೋಗೇ ಯುಞ್ಜನ್ತಾನಂ ವಾ ಆರಮ್ಭೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯೋಗೇ ಭಾವನಾಯಂ ತಂ ಅಯುಞ್ಜನ್ತಾನಂ ವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಅಪರಿಪಕ್ಕಞಾಣಾನಂ ವಾಸನಾಭಾಗೇನ ಆಯತಿಂ ವಿಜಾನನತ್ಥಂ ಅಯಂ ದೇಸನಾರಮ್ಭೋ ಯುಞ್ಜನ್ತಾನಂ ವಾ ಪರಿಪಕ್ಕಞಾಣಾನನ್ತಿ.

ಸೋ ಪಮಾದೋ ದುವಿಧೋತಿ ಯೇನ ಪಮಾದೇನ ಭಾವನಂ ನಾನುಯುಞ್ಜನ್ತಿ, ಸೋ ಪಮಾದೋ ಅತ್ತನೋ ಕಾರಣಭೇದೇನ ದುವಿಧೋ. ಅಞ್ಞಾಣೇನಾತಿ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಸಲಕ್ಖಣಸಾಮಞ್ಞಲಕ್ಖಣಪಟಿಚ್ಛಾದಕೇನ ಸಮ್ಮೋಹೇನ. ನಿವುತೋತಿ ಛಾದಿತೋ. ಞೇಯ್ಯಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಞೇಯ್ಯಞ್ಚ ತಂ ‘‘ಇತಿ ರೂಪಂ, ಇತಿ ರೂಪಸ್ಸ ಸಮುದಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಞಾಣಸ್ಸ ಪವತ್ತನಟ್ಠಾನಞ್ಚಾತಿ ಞೇಯ್ಯಟ್ಠಾನಂ. ಅನೇಕಭೇದತ್ತಾ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ ತಬ್ಬಸೇನ ಅನೇಕಭೇದೋಪಿ ಪಮಾದೋ ಮೂಲಭೂತಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ವಸೇನ ಏಕೋ ಏವಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಏಕವಿಧೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯಾ’’ತಿ. ಲಾಭವಿನಿಚ್ಛಯಪರಿಗ್ಗಹಮಚ್ಛರಿಯಾನಿ ಪರಿಯೇಸನಾಆರಕ್ಖಾಪರಿಭೋಗೇಸು ಅನ್ತೋಗಧಾನಿ. ಛನ್ದರಾಗಜ್ಝೋಸಾನಾ ತಣ್ಹಾ ಏವಾತಿ ತಣ್ಹಾಮೂಲಕೇಪಿ ಧಮ್ಮೇ ಏತ್ಥೇವ ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ‘‘ತಿವಿಧೋ ತಣ್ಹಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ರೂಪೀಸು ಭವೇಸೂತಿ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು. ಅಜ್ಝೋಸಾನನ್ತಿ ತಣ್ಹಾಭಿನಿವೇಸೋ. ಏತೇನ ‘‘ತಣ್ಹಾಯ ರೂಪಕಾಯೋ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ವಿವರತಿ. ಅನಾದಿಮತಿ ಹಿ ಸಂಸಾರೇ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞರೂಪಾಭಿರಾಮಾ, ಅಯಞ್ಚತ್ಥೋ ಚಿತ್ತಪರಿಯಾದಾನಸುತ್ತೇನ (ಅ. ನಿ. ೧.೧-೧೦) ದೀಪೇತಬ್ಬೋ. ಅರೂಪೀಸು ಸಮ್ಮೋಹೋತಿ ಫಸ್ಸಾದೀನಂ ಅತಿಸುಖುಮಸಭಾವತ್ತಾ ಸನ್ತತಿಸಮೂಹಕಿಚ್ಚಾರಮ್ಮಣಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗಸ್ಸ ದುಕ್ಕರತ್ತಾ ಚ ಅರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ಸಮ್ಮೋಹೋ, ಸತ್ತಾನಂ ಪತಿಟ್ಠಿತೋತಿ ವಚನಸೇಸೋ. ಏವಂ ನಿದ್ಧಾರಿತೇ ರೂಪಕಾಯನಾಮಕಾಯಸಙ್ಖಾತೇ ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕೇ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಪವತ್ತಂ ತಣ್ಹಞ್ಚ ಅವಿಜ್ಜಞ್ಚ ಅವಿಸೇಸೇನ ವುತ್ತಂ ಚತುಪಾದಾನಾನಂ ವಸೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಉಪಾದಾನಾನಞ್ಚ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಭಾವೇನ ಸಹಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪಹಾತಬ್ಬಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ತತ್ಥ ರೂಪಕಾಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ.

೩೦. ಏವಂ ಪಮಾದಮುಖೇನ ಪುರಿಮಸಚ್ಚದ್ವಯಂ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಪಮಾದಮುಖೇನೇವ ಅಪರಮ್ಪಿ ಸಚ್ಚದ್ವಯಂ ನಿದ್ಧಾರೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಯೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ತಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸ ಪಮಾದಸ್ಸ. ಸಮ್ಪಟಿವೇಧೇನಾತಿ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಜಾನನೇನ ಅಸ್ಸಾದಾದೀನಂ ಜಾನನೇನ. ರಕ್ಖಣಾ ಪಟಿಸಂಹರಣಾತಿ ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ರಕ್ಖಣಸಙ್ಖಾತಾ ಪಮಾದಸ್ಸ ಪಟಿಸಂಹರಣಾ, ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ಸಙ್ಕೋಚನಾ ಅಪ್ಪಮಾದಾನುಯೋಗೇನ ಯಾ ಖೇಪನಾ. ಅಯಂ ಸಮಥೋತಿ ಕಿಚ್ಚೇನ ಸಮಾಧಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಅಯಂ ವೋದಾನಪಕ್ಖವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ ಆವಟ್ಟನಾ. ‘‘ಯದಾ ಜಾನಾತಿ ಕಾಮಾನಂ…ಪೇ… ಆನಿಸಂಸ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಸಮಥಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಉಪಾಯಂ ದಸ್ಸೇತಿ.

ತತ್ಥ ಕಾಮಾನನ್ತಿ ವತ್ಥುಕಾಮಾನಞ್ಚ ಕಿಲೇಸಕಾಮಾನಞ್ಚ. ಅಸ್ಸಾದಞ್ಚ ಅಸ್ಸಾದತೋತಿ ಕಾಮೇ ಪಟಿಚ್ಚ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಂ ಸುಖಸೋಮನಸ್ಸಸಙ್ಖಾತಂ ಅಸ್ಸಾದಂ ಅಸ್ಸಾದತಾಯ ಅಸ್ಸಾದಮತ್ತತೋ. ಆದೀನವನ್ತಿ ‘‘ಅಪ್ಪಸ್ಸಾದಾ ಕಾಮಾ ಬಹುದುಕ್ಖಾ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೩೬) ವುತ್ತಂ ಆದೀನವಂ ದೋಸಂ. ನಿಸ್ಸರಣನ್ತಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಂ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಕಾಮಾನಮೇತಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ಯದಿದಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮ’’ನ್ತಿ (ಇತಿವು. ೭೨). ಓಕಾರನ್ತಿ ಲಾಮಕಭಾವಂ. ಸಂಕಿಲೇಸನ್ತಿ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸನಂ. ಕಾಮಹೇತು ಹಿ ಸತ್ತಾ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸನ್ತಿ. ವೋದಾನನ್ತಿ ವಿಸುಜ್ಝನಂ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಚ ಆನಿಸಂಸನ್ತಿ ನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಾದಿಗುಣವಿಸೇಸಯೋಗಂ. ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಸಮಥೇ ಸತಿ. ಯಾ ವೀಮಂಸಾತಿ ಯಾ ಪಞ್ಞಾ. ‘‘ಸಮಾಹಿತೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಭಿಕ್ಖು ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೫.೧೦೭೧) ಹಿ ವುತ್ತಂ. ಯಥಾ ತಣ್ಹಾಸಹಿತಾವ ಅವಿಜ್ಜಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ, ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸಹಿತಾವ ತಣ್ಹಾ ಉಪಾದಾನಾನಂ ಪಚ್ಚಯೋ. ತಾಸು ನಿರುದ್ಧಾಸು ಉಪಾದಾನಾದೀನಂ ಅಭಾವೋ ಏವಾತಿ ತಣ್ಹಾಅವಿಜ್ಜಾಪಹಾನೇನ ಸಕಲವಟ್ಟದುಕ್ಖನಿರೋಧಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಇಮೇಸು ದ್ವೀಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಪಹೀನೇಸೂ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ವಿಸಭಾಗಸಭಾಗಧಮ್ಮಾವಟ್ಟನವಸೇನ ನಿದ್ಧಾರಿತಾನೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ.

ಏವಂ ವೋದಾನಪಕ್ಖಂ ನಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ ಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ ಚ ಆವಟ್ಟನಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಂ ನಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ ಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ ಚ ಆವಟ್ಟನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾಪಿ ಮೂಲೇ’’ತಿ ಗಾಥಮಾಹ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯಥಾ ನಾಮ ಪತಿಟ್ಠಾಹೇತುಭಾವೇನ ಮೂಲನ್ತಿ ಲದ್ಧವೋಹಾರೇ ಭೂಮಿಗತೇ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಅವಯವೇ ಫರಸುಛೇದಾದಿಅನ್ತರಾಯಾಭಾವೇನ ಅನುಪದ್ದವೇ ತತೋ ಏವ ದಳ್ಹೇ ಥಿರೇ ಸತಿ ಖನ್ಧೇ ಛಿನ್ನೇಪಿ ಅಸ್ಸತ್ಥಾದಿರುಕ್ಖೋ ರುಹತಿ, ಏವಮೇವ ತಣ್ಹಾನುಸಯಸಙ್ಖಾತೇ ಅತ್ತಭಾವರುಕ್ಖಸ್ಸ ಮೂಲೇ ಮಗ್ಗಞಾಣಫರಸುನಾ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನೇ ತಯಿದಂ ದುಕ್ಖಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಅಪರಾಪರಭಾವೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ ನ ನಿರುಜ್ಝತೀತಿ. ಕಾಮತಣ್ಹಾದಿನಿವತ್ತನತ್ಥಂ ‘‘ಭವತಣ್ಹಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಏತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ಏತಸ್ಸ ಭವತಣ್ಹಾಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಭವೇಸು ಆದೀನವಪ್ಪಟಿಚ್ಛಾದನಾದಿವಸೇನ ಅಸ್ಸಾದಗ್ಗಹಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಸಂಯೋಜನೀಯೇಸು, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ತಣ್ಹಾ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೫೭). ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಹಿ ಭವತಣ್ಹಾ’’ತಿ. ಇಧ ಸಮಥೋ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಚ ಮಗ್ಗಸಮಾಧಿ ಮಗ್ಗಪಞ್ಞಾ ಚ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಯೇನ ತಣ್ಹಾನುಸಯಂ ಸಮೂಹನತೀ’’ತಿಆದಿ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ವಿಸಭಾಗಸಭಾಗಧಮ್ಮಾವಟ್ಟನವಸೇನ ನಿದ್ಧಾರಿತಾನೀತಿ. ಸೇಸಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಇದಾನಿ ನ ಕೇವಲಂ ನಿದ್ಧಾರಿತೇಹೇವ ವಿಸಭಾಗಸಭಾಗಧಮ್ಮೇಹಿ ಆವಟ್ಟನಂ, ಅಥ ಖೋ ಪಾಳಿಆಗತೇಹಿಪಿ ತೇಹಿ ಆವಟ್ಟನಂ ಆವಟ್ಟಹಾರೋತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಸಬ್ಬಪಾಪಸ್ಸ ಅಕರಣ’’ನ್ತಿ ಗಾಥಮಾಹ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಪಾಪಸ್ಸಾತಿ ಸಬ್ಬಾಕುಸಲಸ್ಸ. ಅಕರಣನ್ತಿ ಅನುಪ್ಪಾದನಂ. ಕುಸಲಸ್ಸಾತಿ ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲಸ್ಸ. ಉಪಸಮ್ಪದಾತಿ ಪಟಿಲಾಭೋ. ಸಚಿತ್ತಪರಿಯೋದಾಪನನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಚಿತ್ತವೋದಾನಂ, ತಂ ಪನ ಅರಹತ್ತೇನ ಹೋತಿ. ಇತಿ ಸೀಲಸಂವರೇನ ಸಬ್ಬಪಾಪಂ ಪಹಾಯ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಹಿ ಕುಸಲಂ ಸಮ್ಪಾದೇತ್ವಾ ಅರಹತ್ತಫಲೇನ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯೋದಪೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಏತಂ ಬುದ್ಧಾನ ಸಾಸನಂ ಓವಾದೋ ಅನುಸಿಟ್ಠೀತಿ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ, ವಿತ್ಥಾರತೋ ಪನ ಅತ್ಥೋ ಪಾಳಿತೋ ಏವ ವಿಞ್ಞಾಯತಿ.

ತತ್ಥ ‘‘ಸಬ್ಬಪಾಪಂ ನಾಮಾ’’ತಿಆದೀಸು ದೋಸಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ದೋಸೋ ಸಮುಟ್ಠಾನಮೇವ ಏತಸ್ಸಾತಿ ದೋಸಸಮುಟ್ಠಾನಂ, ನ ದೋಸೋ ಏವ ಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ. ಲೋಭಸಮುಟ್ಠಾನಾಯಪಿ ಪಿಸುಣವಾಚಾಯ ಸಮ್ಭವತೋ. ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತನ್ತಿ ಪದಂ ಅಪೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ‘‘ದೋಸಸಮುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ನಪುಂಸಕನಿದ್ದೇಸೋ. ಲೋಭಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಮೋಹಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪೋ ಉದ್ಧಚ್ಚಚಿತ್ತೇನ ಪವತ್ತಯತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ತಸ್ಸ ಮೋಹಸಮುಟ್ಠಾನತಾ ವುತ್ತಾ.

ಏವಂ ದುಚ್ಚರಿತಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಮ್ಮವಿಭಾಗೇನ ‘‘ಸಬ್ಬಪಾಪ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ವುತ್ತಪಾಪಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಇದಾನಿಸ್ಸ ಅಕುಸಲಮೂಲವಸೇನ ಅಗತಿಗಮನವಿಭಾಗಮ್ಪಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಕುಸಲಮೂಲ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ ಪಯೋಗಂ ಗಚ್ಛನ್ತನ್ತಿ ಲೋಭಾದಿಅಕುಸಲಾನಿ ಕಾಯವಚೀಪಯೋಗಂ ಗಚ್ಛನ್ತಾನಿ, ಕಾಯವಚೀಪಯೋಗಂ ಸಮುಟ್ಠಾಪೇನ್ತಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಛನ್ದಾತಿ ಛನ್ದಹೇತು. ಯಂ ಛನ್ದಾ ಅಗತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ, ಇದಂ ಲೋಭಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಛನ್ದಾ ಅಗತಿಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಯದೇತಂ ಅಗತಿಗಮನಂ, ಇದಂ ಲೋಭಸಮುಟ್ಠಾನನ್ತಿ. ಏವಂ ಸೇಸೇಸುಪಿ ಅತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಏತ್ತಾವತಾ ‘‘ಸಬ್ಬಪಾಪಸ್ಸ ಅಕರಣ’’ನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಪಾಪಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಅಕರಣಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಲೋಭೋ…ಪೇ… ಪಞ್ಞಾಯಾ’’ತಿ ತೀಹಿ ಕುಸಲಮೂಲೇಹಿ ತಿಣ್ಣಂ ಅಕುಸಲಮೂಲಾನಂ ಪಹಾನವಸೇನ ಸಬ್ಬಪಾಪಸ್ಸ ಅಕರಣಂ ಅನುಪ್ಪಾದನಮಾಹ. ತಥಾ ಲೋಭೋ ಉಪೇಕ್ಖಾಯಾತಿಆದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರೇಹಿ. ತತ್ಥ ಅರತಿಂ ವೂಪಸಮೇನ್ತೀ ಮುದಿತಾ ತಸ್ಸಾ ಮೂಲಭೂತಂ ಮೋಹಂ ಪಜಹತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಮೋಹೋ ಮುದಿತಾಯ ಪಹಾನಂ ಅಬ್ಭತ್ಥಂ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ.

೩೧. ಇದಾನಿ ಅಞ್ಞೇನಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ಪಾಪಂ ತಸ್ಸ ಅಕರಣಞ್ಚ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಸೇಸಪದಾನಞ್ಚ ಅತ್ಥವಿಭಾವನಮುಖೇನ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮಾವಟ್ಟನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಬ್ಬಪಾಪಂ ನಾಮ ಅಟ್ಠ ಮಿಚ್ಛತ್ತಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಅಕಿರಿಯಾ ಅಕರಣಂ ಅನಜ್ಝಾಚಾರೋತಿ ತೀಹಿಪಿ ಪದೇಹಿ ಮಿಚ್ಛತ್ತಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದನಮೇವ ವದತಿ. ತಥಾ ಕಿರಿಯಾ ಕರಣಂ ಅಜ್ಝಾಚಾರೋತಿ ತೀಹಿಪಿ ಪದೇಹಿ ಉಪ್ಪಾದನಮೇವ ವದತಿ. ಅಜ್ಝಾಚಾರೋತಿ ಅಧಿಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ಆಚರಣಂ. ಅತೀತಸ್ಸಾತಿ ಚಿರಕಾಲಪ್ಪವತ್ತಿವಸೇನ ಪುರಾಣಸ್ಸ. ಮಗ್ಗಸ್ಸಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಪುರಾಣಮಗ್ಗಂ ಪುರಾಣಂ ಅಞ್ಜಸನ್ತಿ ಖೋ ಅರಿಯಸ್ಸೇತಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಧಿವಚನ’’ನ್ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೬೫ ಅತ್ಥತೋ ಸಮಾನಂ). ಅತೀತೇನ ವಾ ವಿಪಸ್ಸಿನಾ ಭಗವತಾ ಯಥಾಧಿಗತಂ ದೇಸಿತಭಾವಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಅತೀತಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ವಿಪಸ್ಸಿನೋ ಹಿ ಅಯಂ ಭಗವತೋ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖುದ್ದೇಸಗಾಥಾತಿ.

ಯಂ ಪಟಿವೇಧೇನಾತಿ ಯಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯೇನ. ಯಂ ಪರಿಯೋದಾಪಿತಂ, ಅಯಂ ನಿರೋಧೋತಿ ಯದಿಪಿ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು ಕೇನಚಿ ಸಂಕಿಲೇಸೇನ ನ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸತಿ, ಅಧಿಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಪನ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ವಸೇನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಸ ಹಿ ಯಾವ ಸಂಕಿಲೇಸಾ ನ ವಿಗಚ್ಛನ್ತಿ, ತಾವ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು ಅಪರಿಯೋದಪಿತಾತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಯಥಾ ನಿಬ್ಬಾನಾಧಿಗಮೇನ ಯೇ ಖನ್ಧಾ ವೂಪಸಮೇತಬ್ಬಾ, ತೇಸಂ ಸೇಸಭಾವೇನ ಅಸೇಸಭಾವೇನ ಚ ‘‘ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ’’ತಿ ಚ, ‘‘ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ’’ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಇಮಾನಿ ಪಾಳಿಆಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮಾವಟ್ಟನವಸೇನ ನಿದ್ಧಾರಿತಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಪುನಪಿ ಪಾಳಿಆಗತಧಮ್ಮಾನಂ ಸಭಾಗವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮಾವಟ್ಟನೇನ ಆವಟ್ಟಹಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಧಮ್ಮೋ ಹವೇ ರಕ್ಖತೀ’’ತಿ ಗಾಥಮಾಹ. ತಸ್ಸಾ ಪದತ್ಥೋ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತೋ ಏವ. ಧಮ್ಮೋತಿ ಪುಞ್ಞಧಮ್ಮೋ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ. ತಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಧಮ್ಮೋ ನಾಮ ದುವಿಧೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರೋ ಮಗ್ಗೋ ಚಾ’’ತಿ ಆಹ. ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರಸೀಸೇನ ಚೇತ್ಥ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಸೀಲಂ ಗಹಿತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಸಬ್ಬಾ ಉಪಪತ್ತಿಯೋ ದುಗ್ಗತಿ ದುಕ್ಖದುಕ್ಖತಾದಿಯೋಗೇನ ದುಕ್ಖಾ ಗತಿಯೋತಿ ಕತ್ವಾ. ಯಥಾವುತ್ತೇ ದುವಿಧೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಠಮೋ ಧಮ್ಮೋ ಯಥಾ ಸುಚಿಣ್ಣೋ ಹೋತಿ, ಯತೋ ಚ ಸೋ ರಕ್ಖತಿ, ಯತ್ಥ ಚ ಪತಿಟ್ಠಾಪೇತಿ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಯಾ ಸಂವರಸೀಲೇ ಅಖಣ್ಡಕಾರಿತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಪಾಯತೋ ರಕ್ಖಣೇ ಏಕನ್ತಿಕಭಾವಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ಗಾಮಣಿಸಂಯುತ್ತೇ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೩೫೮) ಅಸಿಬನ್ಧಕಪುತ್ತಸುತ್ತಂ ಆಭತಂ.

ತತ್ಥ ಏವನ್ತಿ ಪಕಾರೇನ. ಚ-ಸದ್ದೋ ಸಮ್ಪಿಣ್ಡನೇ, ಇಮಿನಾಪಿ ಪಕಾರೇನ ಅಯಮತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಅಸಿಬನ್ಧಕಪುತ್ತೋತಿ ಅಸಿಬನ್ಧಕಸ್ಸ ನಾಮ ಪುತ್ತೋ. ಗಾಮೇ ಜೇಟ್ಠಕತಾಯ ಗಾಮಣೀ. ಪಚ್ಛಾಭೂಮಕಾತಿ ಪಚ್ಛಾಭೂಮಿವಾಸಿನೋ. ಕಾಮಣ್ಡಲುಕಾತಿ ಸಕಮಣ್ಡಲುನೋ. ಸೇವಾಲಮಾಲಿಕಾತಿ ಪಾತೋವ ಉದಕತೋ ಸೇವಾಲಞ್ಚೇವ ಉಪ್ಪಲಾದೀನಿ ಚ ಗಹೇತ್ವಾ ಉದಕಸುದ್ಧಿಭಾವಜಾನನತ್ಥಂ ಮಾಲಂ ಕತ್ವಾ ಪಿಳನ್ಧನಕಾ. ಉದಕೋರೋಹಕಾತಿ ಸಾಯಂ ಪಾತಂ ಉದಕಂ ಓರೋಹಣಕಾ. ಉಯ್ಯಾಪೇನ್ತೀತಿ ಉಪರಿಯಾಪೇನ್ತಿ. ಸಞ್ಞಾಪೇನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಮಾ ಯಾಪೇನ್ತಿ. ಸಗ್ಗಂ ನಾಮ ಓಕ್ಕಾಮೇನ್ತೀತಿ ಪರಿವಾರೇತ್ವಾ ಠಿತಾವ ‘‘ಗಚ್ಛ, ಭೋ, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ, ಗಚ್ಛ, ಭೋ, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ’’ನ್ತಿ ವದನ್ತಾ ಸಗ್ಗಂ ಪವೇಸೇನ್ತಿ.

ಅನುಪರಿಸಕ್ಕೇಯ್ಯಾತಿ ಅನುಪರಿಗಚ್ಛೇಯ್ಯ. ಉಮ್ಮುಜ್ಜಾತಿ ಉಟ್ಠಹ. ಉಪ್ಲವಾತಿ ಜಲಸ್ಸ ಉಪರಿಪ್ಲವ. ಥಲಮುಪ್ಲವಾತಿ ಥಲಂ ಅಭಿರುಹ. ತತ್ರ ಯಾಸ್ಸಾತಿ ತತ್ರ ಯಂ ಅಸ್ಸ, ಯಂ ಭವೇಯ್ಯ. ಸಕ್ಖರಕಠಲನ್ತಿ ಸಕ್ಖರಾ ವಾ ಕಠಲಾ ವಾ. ಸಾ ಅಧೋಗಾಮೀ ಅಸ್ಸಾತಿ ಸಾ ಅಧೋ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ, ಹೇಟ್ಠಾಗಾಮೀ ಭವೇಯ್ಯ. ಅಧೋ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯಾತಿ ಹೇಟ್ಠಾ ಗಚ್ಛೇಯ್ಯ. ಮಗ್ಗಸ್ಸಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ. ತಿಕ್ಖತಾತಿ ತಿಖಿಣತಾ. ಸಾ ಚ ಖೋ ನ ಸತ್ಥಕಸ್ಸ ವಿಯ ನಿಸಿತಕರಣತಾ, ಅಥ ಖೋ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪಟುಭಾವೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಧಿಮತ್ತತಾ’’ತಿ ಆಹ. ನನು ಚ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಅತ್ತನಾ ಪಹಾತಬ್ಬಕಿಲೇಸೇ ಅನವಸೇಸಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದತೀತಿ ಅತಿಖಿಣೋ ನಾಮ ನತ್ಥೀತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ತಥಾಪಿ ನೋ ಚ ಖೋ ‘‘ಯಥಾ ದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ವಚನತೋ ಸದ್ಧಾವಿಮುತ್ತದಿಟ್ಠಿಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಹಾನಂ ಪತಿ ಅತ್ಥಿ ಕಾಚಿ ವಿಸೇಸಮತ್ತಾತಿ ಸಕ್ಕಾ ವತ್ತುಂ. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ ನ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ, ಸಬ್ಬುಪಪತ್ತಿಸಮತಿಕ್ಕಮನಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಓಧಿಸೋ ಕಿಲೇಸಾ ಪಹೀಯನ್ತಿ, ತಞ್ಚ ನೇಸಂ ತಥಾಪಹಾನಂ ಮಗ್ಗಧಮ್ಮೇಸು ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಪಾಟವಪಾಟವತರಪಾಟವತಮಭಾವೇನ ಹೋತೀತಿ ಯೋ ವಜಿರೂಪಮಧಮ್ಮೇಸು ಮತ್ಥಕಪ್ಪತ್ತಾನಂ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟುತಮಭಾವೋ. ಅಯಂ ಇಧ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ತಿಕ್ಖತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಅಯಂ ಧಮ್ಮೋ ಸುಚಿಣ್ಣೋ ಸಬ್ಬಾಹಿ ಉಪಪತ್ತೀಹಿ ರಕ್ಖತೀ’’ತಿ. ‘‘ತಸ್ಮಾ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸುತ್ತನ್ತರೇನ (ಉದಾ. ೩೨) ಸುಗತಿಸಞ್ಞಿತಾನಮ್ಪಿ ಉಪಪತ್ತೀನಂ ದುಗ್ಗತಿಭಾವಂ ಸಾಧೇತಿ.

೩೨. ಇದಾನಿ ಯಥಾವುತ್ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮಾನಂ ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾದೀನಂ ಸಭಾಗಧಮ್ಮಾನಞ್ಚ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾದೀನಂ ನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ಆವಟ್ಟಹಾರಂ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ದುಗ್ಗತೀನಂ ಹೇತು ತಣ್ಹಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತಂ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯನ್ತಿ ಇದಂ ಅರಿಯಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಸಙ್ಖಾತಂ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಯಂ ರಕ್ಖತೀತಿ ಸಬ್ಬಾಹಿ ದುಗ್ಗತೀಹಿ ರಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಆರಮ್ಮಣಭೂತೋ ನಿರೋಧೋ ರಕ್ಖನ್ತೋ ವಿಯ ವುತ್ತೋ, ನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ಕತ್ತುಭಾವೇನ ಉಪಚರಿತತ್ತಾ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ವಿಸಭಾಗಸಭಾಗಧಮ್ಮಾವಟ್ಟನವಸೇನ ನಿದ್ಧಾರಿತಾನೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ.

ಆವಟ್ಟಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೮. ವಿಭತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೩೩. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ವಿಭತ್ತಿಹಾರೋತಿ ವಿಭತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಧಮ್ಮವಿಭತ್ತಿಭೂಮಿವಿಭತ್ತಿಪದಟ್ಠಾನವಿಭತ್ತೀತಿ ತಿವಿಧಾ ವಿಭತ್ತಿ. ತಾಸು ಯಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮೇಸು ವಿಭಾಗತೋ ನಿದ್ದಿಟ್ಠೇಸು ತತ್ಥ ಲಬ್ಭಮಾನೋ ಭೂಮಿವಿಭಾಗೋ ಪದಟ್ಠಾನವಿಭಾಗೋ ಚ ನಿದ್ದಿಸಿಯಮಾನೋ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಧಮ್ಮವಿಭತ್ತಿಂ ತಾವ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೋ ಸೋಳಸವಿಧೇ ಪಟ್ಠಾನೇ ಯೇಸಂ ಸುತ್ತಾನಂ ವಸೇನ ವಿಸೇಸತೋ ವಿಭಜಿತಬ್ಬಾ, ತಾನಿ ಸುತ್ತಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದ್ವೇ ಸುತ್ತಾನಿ ವಾಸನಾಭಾಗಿಯಞ್ಚ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಞ್ಚಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ವಾಸನಾ ಪುಞ್ಞಭಾವನಾ, ತಸ್ಸಾ ಭಾಗೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋ ವಾಸನಾಭಾಗೋ, ತಸ್ಸ ಹಿತನ್ತಿ ವಾಸನಾಭಾಗಿಯಂ, ಸುತ್ತಂ. ನಿಬ್ಬಿಜ್ಝನಂ ಲೋಭಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಪದಾಲನಂ ನಿಬ್ಬೇಧೋ, ತಸ್ಸ ಭಾಗೋತಿ ಸೇಸಂ ಪುರಿಮಸದಿಸಮೇವ. ಯಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ತೀಣಿ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂನಿ ದೇಸಿತಾನಿ, ತಂ ಸುತ್ತಂ ವಾಸನಾಭಾಗಿಯಂ. ಯಸ್ಮಿಂ ಪನ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಾ ದೇಸಿತಾ, ತಂ ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಂ. ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ಪಾಳಿಯಂಯೇವ ಆಗಮಿಸ್ಸತಿ.

ಪುಞ್ಞಭಾಗಿಯಾತಿ ಪುಞ್ಞಭಾಗೇ ಭವಾ. ತಥಾ ಫಲಭಾಗಿಯಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಫಲನ್ತಿ ಪನ ಸಾಮಞ್ಞಫಲಂ. ಸಂವರಸೀಲನ್ತಿ ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ, ಸತಿಸಂವರೋ, ಞಾಣಸಂವರೋ, ಖನ್ತಿಸಂವರೋ, ವೀರಿಯಸಂವರೋತಿ ಪಞ್ಚ ಸಂವರಾ ಸಂವರಸೀಲಂ. ಪಹಾನಸೀಲನ್ತಿ ತದಙ್ಗಪ್ಪಹಾನಂ, ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪ್ಪಹಾನಂ, ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನಂ, ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪ್ಪಹಾನಂ, ನಿಸ್ಸರಣಪ್ಪಹಾನನ್ತಿ ಪಞ್ಚಪ್ಪಹಾನಾನಿ. ತೇಸು ನಿಸ್ಸರಣಪ್ಪಹಾನವಜ್ಜಾನಂ ಪಹಾನಾನಂ ವಸೇನ ಪಹಾನಸೀಲಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಸೋತಿ ಯೋ ವಾಸನಾಭಾಗಿಯಸುತ್ತಸಮ್ಪಟಿಗ್ಗಾಹಕೋ, ಸೋ. ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇನಾತಿ ತೇನ ಸಂವರಸೀಲಸಙ್ಖಾತೇನ ಸೇಟ್ಠಚರಿಯೇನ ಕಾರಣಭೂತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀ ಭವತಿ. ಏತ್ಥ ಚ ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಸ್ಸ ನ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ, ಕೇಚಿ ಪನ ‘‘ತೇನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇನಾ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಮತೇನ ಸಿಯಾ ತಸ್ಸ ಪಟಿಕ್ಖೇಪೋ.

ಪಹಾನಸೀಲೇ ಠಿತೋತಿ ಸಮುಚ್ಛೇದಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪ್ಪಹಾನಾನಂ ವಸೇನ ಪಹಾನಸೀಲೇ ಠಿತೋ. ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇನಾತಿ ತೇನ ಪಹಾನಸೀಲೇನ ವಿಸೇಸಭೂತೇನ ಮಗ್ಗಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇನ. ಯೇ ಪನ ‘‘ತೇನೇವ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇನಾ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಅಯಂ ಪಾಠೋ ‘‘ವಾಸನಾಭಾಗಿಯಂ ನಾಮ ಸುತ್ತಂ ದಾನಕಥಾ, ಸೀಲಕಥಾ, ಸಗ್ಗಕಥಾ, ಪುಞ್ಞವಿಪಾಕಕಥಾ’’ತಿ. ಯೇ ಪನ ‘‘ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯೇನಾ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಅಯಂ ಪಾಠೋ – ‘‘ವಾಸನಾಭಾಗಿಯಂ ನಾಮ ಸುತ್ತಂ ದಾನಕಥಾ, ಸೀಲಕಥಾ, ಸಗ್ಗಕಥಾ ಕಾಮಾನಂ ಆದೀನವೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮೇ ಆನಿಸಂಸೋ’’ತಿ. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪಾಠೋ ಯುತ್ತತರೋತಿ? ಪಚ್ಛಿಮೋ ಪಾಠೋತಿ ನಿಟ್ಠಂ ಗನ್ತಬ್ಬಂ. ಯಸ್ಮಾ ‘‘ನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಂ ನಾಮ ಸುತ್ತಂ ಯಾ ಚತುಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನಾ’’ತಿ ವಕ್ಖತಿ, ನ ಹಿ ಮಹಾಥೇರೋ ಸಾವಸೇಸಂ ಕತ್ವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಸೀತಿ.

‘‘ನತ್ಥಿ ಪಜಾನನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಉಭಿನ್ನಂ ಸುತ್ತಾನಂ ಸಾತಿಸಯಂ ಅಸಙ್ಕರಕಾರಣಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಪಜಾನನಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಾ ವುಟ್ಠಾನಗಾಮಿನೀ ವಿಪಸ್ಸನಾಪಞ್ಞಾ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸುತ್ತಾನೀತಿ ಇಮೇಸಂ ಸುತ್ತಾನಂ ವಾಸನಾಭಾಗಿಯನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಾನಂ ವಕ್ಖಮಾನಾನಞ್ಚ ಸಂಕಿಲೇಸಭಾಗಿಯಅಸೇಕ್ಖಭಾಗಿಯಾನಂ ವಸೇನ ಚತ್ತಾರಿ ಸುತ್ತಾನಿ. ದೇಸನಾಯಾತಿ ದೇಸನಾನಯೇನ. ಸಬ್ಬತೋ ವಿಚಯೇನ ಹಾರೇನ ವಿಚಿನಿತ್ವಾತಿ ಸಬ್ಬತೋಭಾಗೇನ ಏಕಾದಸಸು ಠಾನೇಸು ಪಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ವಿಚಯೇನ ಹಾರೇನ ವಿಚಿನಿತ್ವಾ. ‘‘ಯುತ್ತಿಹಾರೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನೀ’’ತಿ ಏತೇನ ವಿಚಯಹಾರಯುತ್ತಿಹಾರಾ ವಿಭತ್ತಿಹಾರಸ್ಸ ಪರಿಕಮ್ಮಟ್ಠಾನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ‘‘ಯಾವತಿಕಾ ಞಾಣಸ್ಸ ಭೂಮೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವಿಭತ್ತಿಹಾರಸ್ಸ ಮಹಾವಿಸಯತಂ ದಸ್ಸೇತಿ.

೩೪. ಏವಂ ವಾಸನಾಭಾಗಿಯನಿಬ್ಬೇಧಭಾಗಿಯಭಾವೇಹಿ ಧಮ್ಮೇ ಏಕದೇಸೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತೇಸಂ ಕಿಲೇಸಭಾಗಿಯಅಸೇಕ್ಖಭಾಗಿಯಭಾವೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾಸಾಧಾರಣಭಾವೇಹಿ ವಿಭಜಿತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ಕತಮೇ ಸಭಾವಧಮ್ಮಾ. ಸಾಧಾರಣಾತಿ ಅವಿಸಿಟ್ಠಾ, ಸಮಾನಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾತಿ ದುವೇ ಪಕತಿಯೋ. ಪಕತಿಅತ್ಥೋ ಹಿ ಅಯಂ ಧಮ್ಮ-ಸದ್ದೋ ‘‘ಜಾತಿಧಮ್ಮಾನಂ ಸತ್ತಾನ’’ನ್ತಿಆದೀಸು (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೩೩) ವಿಯ. ನಾಮಸಾಧಾರಣಾತಿ ನಾಮೇನ ಸಾಧಾರಣಾ, ಕುಸಲಾಕುಸಲಾತಿ ಸಮಾನನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವತ್ಥುಸಾಧಾರಣಾತಿ ವತ್ಥುನಾ ನಿಸ್ಸಯೇನ ಸಾಧಾರಣಾ, ಏಕಸನ್ತತಿಪತಿತತಾಯ ಸಮಾನವತ್ಥುಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಸೇಸತೋ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇ ಪಹಾನೇಕಟ್ಠಾ ನಾಮಸಾಧಾರಣಾ, ಸಹಜೇಕಟ್ಠಾ ವತ್ಥುಸಾಧಾರಣಾ. ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಏವಂ ಜಾತಿಯನ್ತಿ ಕಿಚ್ಚಪಚ್ಚಯಪಟಿಪಕ್ಖಾದೀಹಿ ಸಮಾನಂ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ. ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನಂ ಅನಿಯತಾನನ್ತಿ ಇದಂ ಪುಥುಜ್ಜನಾನಂ ಉಪಲಕ್ಖಣಂ. ತಸ್ಮಾ ಸಸ್ಸತವಾದಾ ಉಚ್ಛೇದವಾದಾತಿ ಆದಿಕೋ ಸಬ್ಬೋ ಪುಥುಜ್ಜನಭೇದೋ ಆಹರಿತ್ವಾ ವತ್ತಬ್ಬೋ. ದಸನಪ್ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಕಿಲೇಸಾ ಸಾಧಾರಣಾ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನಂ ಅನಿಯತಾನಂ ಏವ ಚ ಸಮ್ಭವತೋ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯತಾನಂ ಅಸಮ್ಭವತೋ ಚ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಅರಿಯಸಾವಕೋತಿ ಸೇಕ್ಖಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ. ಸಬ್ಬಾ ಸಾ ಅವೀತರಾಗೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾತಿ ಲೋಕಿಯಸಮಾಪತ್ತಿ ರೂಪಾವಚರಾ ಅರೂಪಾವಚರಾ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಏವಮಾದೀಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾ. ಕುಸಲಸಮಾಪತ್ತಿ ಪನ ಇಮಿನಾ ಪರಿಯಾಯೇನ ಸಿಯಾ ಅಸಾಧಾರಣಾ, ಇಮಂ ಪನ ದೋಸಂ ಪಸ್ಸನ್ತಾ ಕೇಚಿ ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ…ಪೇ… ಸಬ್ಬಾ ಸಾ ಅವೀತರಾಗೇಹಿ ಸಾಧಾರಣಾ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ. ಕಥಂ ತೇ ಓಧಿಸೋ ಗಹಿತಾ, ಅಥ ಓಧಿಸೋ ಗಹೇತಬ್ಬಾ, ಕಥಂ ಸಾಧಾರಣಾತಿ? ಅನುಯೋಗಂ ಮನಸಿಕತ್ವಾ ತಂ ವಿಸೋಧೇನ್ತೋ ಆಹ – ‘‘ಸಾಧಾರಣಾ ಹಿ ಧಮ್ಮಾ ಏವಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞ’’ನ್ತಿಆದಿ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯಥಾ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನಂ ಅನಿಯತಾನಞ್ಚ ಸಾಧಾರಣಾತಿ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ಸಾಧಾರಣಾ ಧಮ್ಮಾ ನ ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ಸಾಧಾರಣತಾಯ ಸಾಧಾರಣಾ, ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಂ ಪರಂ ಪರಂ ಸಕಂ ಸಕಂ ವಿಸಯಂ ನಾತಿವತ್ತನ್ತಿ. ಪಟಿನಿಯತಞ್ಹಿ ತೇಸಂ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ, ಇತರಥಾ ತಥಾ ವೋಹಾರೋ ಏವ ನ ಸಿಯಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ಏತೇ ಏವ ಧಮ್ಮಾ ಏವಂ ನಿಯತಾ ವಿಸಯಾ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಯೋಪಿ ಇಮೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ನ ಸೋ ತಂ ಧಮ್ಮಂ ಉಪಾತಿವತ್ತತೀ’’ತಿ ಆಹ. ನ ಹಿ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನಂ ಅನಿಯತಾನಞ್ಚ ದಸ್ಸನೇನ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಕಿಲೇಸಾ ನ ಸನ್ತಿ, ಅಞ್ಞೇಸಂ ವಾ ಸನ್ತೀತಿ ಏವಂ ಸೇಸೇಪಿ ವತ್ತಬ್ಬಂ.

ಅಸಾಧಾರಣೋ ನಾಮ ಧಮ್ಮೋ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚತ್ತನಿಯತೋ ಅರಿಯೇಸು ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಧಮ್ಮವಸೇನ ಅನರಿಯೇಸು ಸಬ್ಬಾಭಬ್ಬಪಹಾತಬ್ಬವಸೇನ ಗವೇಸಿತಬ್ಬೋ, ಇತರಸ್ಸ ತಥಾ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಭಾವಾಭಾವತೋ. ಸೋ ಚ ಖೋ ಸಾಧಾರಣಾವಿಧುರತಾಯ ತಂ ತಂ ಉಪಾದಾಯ ತಥಾವುತ್ತದೇಸನಾನುಸಾರೇನಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಸಾಧಾರಣಾ ಯಾವ ದೇಸನಂ ಉಪಾದಾಯ ಗವೇಸಿತಬ್ಬಾ ಸೇಕ್ಖಾಸೇಕ್ಖಾ ಭಬ್ಬಾಭಬ್ಬಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ. ಅಟ್ಠಮಕಸ್ಸಾತಿ ಸೋತಾಪತ್ತಿಫಲಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ. ಧಮ್ಮತಾತಿ ಧಮ್ಮಸಭಾವೋ ಪಠಮಸ್ಸ ಮಗ್ಗಟ್ಠತಾ ದುತಿಯಸ್ಸ ಫಲಟ್ಠತಾ. ಪಠಮಸ್ಸ ವಾ ಪಹೀಯಮಾನಕಿಲೇಸತಾ. ದುತಿಯಸ್ಸ ಪಹೀನಕಿಲೇಸತಾ. ಪುನ ಅಟ್ಠಮಕಸ್ಸಾತಿ ಅನಾಗಾಮಿಮಗ್ಗಟ್ಠಸ್ಸ. ನಾಮನ್ತಿ ಸೇಕ್ಖಾತಿ ನಾಮಂ. ಧಮ್ಮತಾತಿ ತಂತಂಮಗ್ಗಟ್ಠತಾ ಹೇಟ್ಠಿಮಫಲಟ್ಠತಾ ಚ. ಪಟಿಪನ್ನಕಾನನ್ತಿ ಮಗ್ಗಸಮಙ್ಗೀನಂ. ನಾಮನ್ತಿ ಪಟಿಪನ್ನಕಾತಿ ನಾಮಂ. ಏವಂ ‘‘ಅಟ್ಠಮಕಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲೇಸು ಅಸಾಧಾರಣಧಮ್ಮಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇತರೇಸು ನಯದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಏವಂ ವಿಸೇಸಾನುಪಸ್ಸಿನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಲೋಕಿಯಧಮ್ಮೇಸು ಏವ ಹಿ ಹೀನಾದಿಭಾವೋ. ತತ್ಥ ವಿಸೇಸಾನುಪಸ್ಸಿನಾತಿ ಅಸಾಧಾರಣಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸಿನಾ. ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾನಂ ಅನಿಯತಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣಾ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಸಾಧಾರಣಾ. ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತೇಸುಪಿ ನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಾನಂ ಅನಿಯತಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಾಧಾರಣಾ. ನಿಯತಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ಅಸಾಧಾರಣಾತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ವಿಸೇಸಾನುಪಸ್ಸಿನಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಏವಂ ನಾನಾನಯೇಹಿ ಧಮ್ಮವಿಭತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಭೂಮಿವಿಭತ್ತಿಂ ಪದಟ್ಠಾನವಿಭತ್ತಿಞ್ಚ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಸ್ಸನಭೂಮೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ದಸ್ಸನಭೂಮೀತಿ ಪಠಮಮಗ್ಗೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಪಠಮಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮನ್ತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ತತೋ ಪರಂ ಓಕ್ಕನ್ತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ದಸ್ಸನಭೂಮಿ ನಿಯಾಮಾವಕ್ಕನ್ತಿಯಾ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹೇಟ್ಠಿಮೋ ಹೇಟ್ಠಿಮೋ ಮಗ್ಗೋ ಉಪರಿಉಪರಿಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಹೋತಿ, ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಆದೀನಿ ಅಪ್ಪಹಾಯ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾದಿಪ್ಪಹಾನಸ್ಸ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ. ತಥಾಪಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ವಿಸೇಸಕಾರಣಂ ಆಸನ್ನಕಾರಣಞ್ಚಾತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಭಾವನಾಭೂಮಿ ಉತ್ತರಿಕಾನಂ ಫಲಾನಂ ಪತ್ತಿಯಾ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಸುಖಾ ಪಟಿಪದಾ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾ ಞಾಣುತ್ತರಸ್ಸ ತಥಾವಿಧಪಚ್ಚಯಸಮಾಯೋಗೇ ಚ ಹೋತೀತಿ ಸಾ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವುತ್ತಾ. ಇತರಾ ಪನ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ಪಟಿಪದಾ ಸಮಥಂ ಆವಹನ್ತಿ ಏವ. ತಾಸು ಸಬ್ಬಮುದುತಾಯ ದಸ್ಸಿತಾಯ ಸೇಸಾಪಿ ದಸ್ಸಿತಾ ಏವಾತಿ ಆಹ – ‘‘ದುಕ್ಖಾ ಪಟಿಪದಾ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾ ಸಮಥಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ.

ದಾನಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥೂತಿ ದಾನಮೇವ ದಾನಮಯಂ, ಪುಜ್ಜಫಲನಿಬ್ಬತ್ತನಟ್ಠೇನ ಪುಞ್ಞಂ, ತದೇವ ಕತ್ತಬ್ಬತೋ ಕಿರಿಯಾ, ಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾದೀನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ವತ್ಥು ಚಾತಿ ದಾನಮಯಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು. ಪರತೋಘೋಸಸ್ಸಾತಿ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಸ್ಸ. ಸಾಧಾರಣನ್ತಿ ನ ಬೀಜಂ ವಿಯ ಅಙ್ಕುರಸ್ಸ, ದಸ್ಸನಭೂಮಿಆದಯೋ ವಿಯ ವಾ ನಿಯಾಮಾವಕ್ಕನ್ತಿಆದೀನಂ ಆವೇಣಿಕಂ, ಅಥ ಖೋ ಸಾಧಾರಣಂ, ತದಞ್ಞಕಾರಣೇಹಿಪಿ ಪರತೋಘೋಸಸ್ಸ ಪವತ್ತನತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ತತ್ಥ ಕೇಚಿ ದಾಯಕಸ್ಸ ದಾನಾನುಮೋದನಂ ಆಚಿಣ್ಣನ್ತಿ ದಾನಂ ಪರತೋಘೋಸಸ್ಸ ಕಾರಣನ್ತಿ ವದನ್ತಿ. ದಾಯಕೋ ಪನ ದಕ್ಖಿಣಾವಿಸುದ್ಧಿಂ ಆಕಙ್ಖನ್ತೋ ದಾನಸೀಲಾದಿಗುಣವಿಸೇಸಾನಂ ಸವನೇ ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತೋ ಹೋತೀತಿ ದಾನಂ ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ವುತ್ತಂ.

ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋ ವಿಪ್ಪಟಿಸಾರಾಭಾವೇನ ಸಮಾಹಿತೋ ಧಮ್ಮಚಿನ್ತಾಸಮತ್ಥೋ ಹೋತೀತಿ ಸೀಲಂ ಚಿನ್ತಾಮಯಞಾಣಸ್ಸ ಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ ‘‘ಸೀಲಮಯ’’ನ್ತಿಆದಿ. ಭಾವನಾಮಯನ್ತಿ ಸಮಥಸಙ್ಖಾತಂ ಭಾವನಾಮಯಂ. ಭಾವನಾಮಯಿಯಾತಿ ಉಪರಿಝಾನಸಙ್ಖಾತಾಯ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಚ ಭಾವನಾಮಯಿಯಾ. ಪುರಿಮಂ ಪುರಿಮಞ್ಹಿ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ದಾನಂ ಸೀಲಂ ಲೋಕಿಯಭಾವನಾ ಚ ನ ಕೇವಲಂ ಯಥಾವುತ್ತಪರತೋಘೋಸಾದೀನಂಯೇವ, ಅಥ ಖೋ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಪರಿಯತ್ತಿಬಾಹುಸಚ್ಚಕಮ್ಮಟ್ಠಾನಾನುಯೋಗಮಗ್ಗಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀನಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಮ್ಪಿ ನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಪುನ ‘‘ದಾನಮಯ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ದೇಸನಂ ವಡ್ಢೇಸಿ. ತಥಾ ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸಾದಯೋ ಕಾಯವಿವೇಕಚಿತ್ತವಿವೇಕಾದೀನಂ ಕಾರಣಂ ಹೋತೀತಿ ಇಮಂ ನಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪತಿರೂಪದೇಸವಾಸೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಕುಸಲವೀಮಂಸಾಯಾತಿ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾಯ. ಅಕುಸಲಪರಿಚ್ಚಾಗೋತಿ ಇಮಿನಾ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ ವುತ್ತಾತಿ. ಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸಾತಿ ಮಗ್ಗಸಮಾಧಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ. ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ.

ವಿಭತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೯. ಪರಿವತ್ತನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೩೫. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪರಿವತ್ತನೋ ಹಾರೋತಿ ಪರಿವತ್ತನಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಸಂವಣ್ಣಿಯಮಾನೇ ಸುತ್ತೇ ಯಥಾನಿದ್ದಿಟ್ಠಾನಂ ಕುಸಲಾಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೇ ಅಕುಸಲಕುಸಲಧಮ್ಮೇ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವಾದಿವಸೇನ ನಿದ್ಧಾರಣಂ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಪರಿವತ್ತನಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸ್ಸ ಪುರಿಸಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಭವತೀ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾ ಪಸತ್ಥಾ, ಸುನ್ದರಾ ದಿಟ್ಠಿ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ, ತಸ್ಸ. ಸಾ ಪನಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿತಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ಲೋಕುತ್ತರಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ವಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ನಿಜ್ಜಿಣ್ಣಾ ಭವತೀತಿ ಪುರಿಮನಯೇ ವಿಪಸ್ಸನಾಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪಹೀನಾ ಹೋತಿ, ವಿಕ್ಖಮ್ಭಿತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಚ್ಛಿಮನಯೇ ಪಠಮಮಗ್ಗಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪಹೀನಾ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಯೇ ಚಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪಚ್ಚಯಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಹೇತು ಯೇ ಅರಿಯಾನಂ ಅದಸ್ಸನಕಾಮತಾದಯೋ ಲೋಭಾದಯೋ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದಯೋ ಚ ಅನೇಕೇ ಲಾಮಕಟ್ಠೇನ ಪಾಪಕಾ ಅಕೋಸಲ್ಲಸಮ್ಭೂತಟ್ಠೇನ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ. ಇಮಸ್ಸ ಆರದ್ಧವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ಅರಿಯಸ್ಸ ಚ. ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಧಮ್ಮಾ, ಸತ್ತತ್ತಿಂಸಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ವಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾ ವಾ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಸ್ಸಾತಿಆದೀನಮ್ಪಿ ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತಿಆದೀನಂ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿ ಅವಿಮುತ್ತಾವ ಸಮಾನಾ ‘‘ವಿಮುತ್ತಾ ಮಯ’’ನ್ತಿ ಏವಂಸಞ್ಞಿನೋ ಅವಿಮುತ್ತಿಯಂ ವಾ ವಿಮುತ್ತಿಸಞ್ಞಿನೋ. ತತ್ರಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಮಿಚ್ಛಾ ಪಾಪಿಕಾ ವಿಮುತ್ತಿ ವಿಮೋಕ್ಖೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿ. ಅಟ್ಠಙ್ಗಾ ಚ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತೇನಾಕಾರೇನ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸವಸೇನ ಚ ಪವತ್ತಾ ಅನ್ತದ್ವಯಲಕ್ಖಣಾ. ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತಿ ಪನ ಫಲಧಮ್ಮಾ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕೇ ಸಮಾಸೇವತೋ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮೋಕ್ಖೋ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿ. ಮಿಚ್ಛಾವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಂ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮೋಕ್ಖೇ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಚ ಸಾರನ್ತಿ ಗಹಣವಸೇನ ಪವತ್ತೋ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ ಅನ್ತಮಸೋ ಪಾಪಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಸುಕತಂ ಮಯಾ’’ತಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖತೋ ಉಪ್ಪನ್ನಮೋಹೋ ಚ. ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ಸೇಕ್ಖಾನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ಸಮ್ಮಾವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತಞ್ಹಿ ಉತ್ತರಿಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಸಂವತ್ತತಿ.

೩೬. ಏವಂ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಿಮುಖೇನ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಆದಿಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ಪಾಣಾತಿಪಾತಅದಿನ್ನಾದಾನಕಾಮೇಸುಮಿಚ್ಛಾಚಾರಾದಿತೋ ವೇರಮಣಿಯಾದೀಹಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾದೀನಂ ಪರಿವತ್ತನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಕಾಲವಾದಿಸ್ಸಾತಿ ಲಕ್ಖಣವಚನಂ. ಕಾಲೇನ ಸಾಪದೇಸಂ ಪರಿಯನ್ತವತಿಂ ಅತ್ಥಸಞ್ಹಿತನ್ತಿ ಸೋ ಸಮ್ಫಪ್ಪಲಾಪಸ್ಸ ಪಹಾನಾಯ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ.

ಪುನ ‘‘ಯೇ ಚ ಖೋ ಕೇಚೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಿಮುಖೇನೇವ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಆದೀಹಿ ಏವ ಪರಿವತ್ತನಂ ಪಕಾರನ್ತರೇನ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಸನ್ದಿಟ್ಠಿಕಾತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಾ. ಸಹಧಮ್ಮಿಕಾತಿ ಸಕಾರಣಾ. ಗಾರಯ್ಹಾತಿ ಗರಹಿತಬ್ಬಯುತ್ತಾ. ವಾದಾನುವಾದಾತಿ ವಾದಾ ಚೇವ ಅನುವಾದಾ ಚ. ‘‘ವಾದಾನುಪಾತಾ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ವಾದಾನುಪವತ್ತಿಯೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪುಜ್ಜಾತಿ ಪೂಜನೀಯಾ. ಪಾಸಂಸಾತಿ ಪಸಂಸಿತಬ್ಬಾ.

ಪುನ ‘‘ಯೇ ಚ ಖೋ ಕೇಚೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಮಜ್ಝಿಮಾಯ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಅನ್ತದ್ವಯಪರಿವತ್ತನಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಭುಞ್ಜಿತಬ್ಬಾತಿಆದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಪದಾನಿ ವತ್ಥುಕಾಮವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಾನಿ. ಭಾವಯಿತಬ್ಬಾ ಬಹುಲೀಕಾತಬ್ಬಾತಿ ಪದದ್ವಯಂ ಕಿಲೇಸಕಾಮವಸೇನ. ತೇಸಂ ಅಧಮ್ಮೋತಿ ಭಾವೇತಬ್ಬೋ ನಾಮ ಧಮ್ಮೋ ಸಿಯಾ, ಕಾಮಾ ಚ ತೇಸಂ ಭಾವೇತಬ್ಬಾ ಇಚ್ಛಿತಾ, ಕಾಮೇಹಿ ಚ ವೇರಮಣೀ ಕಾಮಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ, ಇತಿ ಸಾ ತೇಸಂ ಅಧಮ್ಮೋ ಆಪಜ್ಜತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ.

ನಿಯ್ಯಾನಿಕೋ ಧಮ್ಮೋತಿ ಸಹ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ. ದುಕ್ಖೋತಿ ಪಾಪಂ ನಿಜ್ಜರಾಪೇಸ್ಸಾಮಾತಿ ಪವತ್ತಿತಂ ಸರೀರತಾಪನಂ ವದತಿ. ಸುಖೋತಿ ಅನವಜ್ಜಪಚ್ಚಯಪರಿಭೋಗಸುಖಂ. ಏತೇಸುಪಿ ವಾರೇಸು ವುತ್ತನಯೇನೇವ ಅಧಮ್ಮಭಾವಾಪತ್ತಿ ವತ್ತಬ್ಬಾ. ಇದಾನಿ ಅಸುಭಸಞ್ಞಾದಿಮುಖೇನ ಸುಭಸಞ್ಞಾದಿಪರಿವತ್ತನಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಥಾ ವಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಆರದ್ಧವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಾಸುಚಿಪಗ್ಘರಣವಸೇನ ತೇಭೂಮಕಸಙ್ಖಾರಾ ಅಸುಭತೋ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಬ್ಬಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸಿನೋ ವಿಹರತೋ’’ತಿ. ‘‘ಯಂ ಯಂ ವಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಟಿಪಕ್ಖಸ್ಸ ಲಕ್ಖಣಂ ವಿಭಾವೇತಿ. ತತ್ಥ ಅಜ್ಝಾಪನ್ನೋತಿ ಅಧಿಆಪನ್ನೋ, ಅಭಿಉಪಗತೋ ಪರಿಞ್ಞಾತೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಪರಿವತ್ತನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೦. ವೇವಚನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೩೭. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ವೇವಚನೋ ಹಾರೋತಿ ವೇವಚನಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಯಥಾ ವೇವಚನನಿದ್ದೇಸೋ ಹೋತಿ, ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಏಕಂ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞೇಹಿ ವೇವಚನೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ವೇವಚನೇಹೀತಿ ಪರಿಯಾಯಸದ್ದೇಹೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪದತ್ಥೋ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತೋ ಏವ. ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಭಗವಾ ಏಕಂ ಧಮ್ಮಂ ಅನೇಕಪರಿಯಾಯೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸತೀತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ದೇಸನಾಕಾಲೇ ಆಯತಿಞ್ಚ ಕಸ್ಸಚಿ ಕಥಞ್ಚಿ ತದತ್ಥಪಟಿಬೋಧೋ ಸಿಯಾತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ, ತಸ್ಮಿಂ ಖಣೇ ವಿಕ್ಖಿತ್ತಚಿತ್ತಾನಂ ಅಞ್ಞವಿಹಿತಾನಂ ಅಞ್ಞೇನ ಪರಿಯಾಯೇನ ತದತ್ಥಾವಬೋಧನತ್ಥಂ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ತೇನೇವ ಪದೇನ ಪುನ ವಚನೇ ತದಞ್ಞೇಸಂ ತತ್ಥ ಅಧಿಗತತಾ ಸಿಯಾತಿ ಮನ್ದಬುದ್ಧೀನಂ ಪುನಪ್ಪುನಂ ತದತ್ಥಸಲ್ಲಕ್ಖಣೇ ಅಸಮ್ಮೋಸನತ್ಥಂ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಅನೇಕೇಪಿ ಅತ್ಥಾ ಸಮಾನಬ್ಯಞ್ಜನಾ ಹೋನ್ತೀತಿ ಯಾ ಅತ್ಥನ್ತರಪರಿಕಪ್ಪನಾ ಸಿಯಾ, ತಸ್ಸಾ ಪರಿವಜ್ಜನತ್ಥಮ್ಪಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ ಅನಞ್ಞಸ್ಸ ವಚನೇ ಅನೇಕಾಹಿ ತಾಹಿ ತಾಹಿ ಸಞ್ಞಾಹಿ ತೇಸಂ ತೇಸಂ ಅತ್ಥಾನಂ ಞಾಪನತ್ಥಮ್ಪಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ ನಿಘಣ್ಟುಸತ್ಥೇ. ಧಮ್ಮಕಥಿಕಾನಂ ತನ್ತಿಅತ್ಥುಪನಿಬನ್ಧನಪರಾವಬೋಧನಾನಂ ಸುಖಸಿದ್ಧಿಯಾಪಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಅತ್ತನೋ ಧಮ್ಮನಿರುತ್ತಿಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿಭಾವನತ್ಥಂ, ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ತತ್ಥ ಬೀಜಾವಾಪನತ್ಥಂ ವಾ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ ಭಗವಾ ನಿದ್ದಿಸತಿ.

ಕಿಂ ಬಹುನಾ ಯಸ್ಸಾ ಧಮ್ಮಧಾತುಯಾ ಸುಪ್ಪಟಿವಿದ್ಧತ್ತಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಾ ಯಥಾ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಅತ್ಥೇ ಅಪ್ಪಟಿಹತಞಾಣಾಚಾರಾ, ತಥಾ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಸದ್ದವೋಹಾರೇತಿ ಏಕಮ್ಪಿ ಅತ್ಥಂ ಅನೇಕೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ಬೋಧೇತಿ, ನ ತತ್ಥ ದನ್ಧಾಯಿತತ್ತಂ ವಿತ್ಥಾಯಿತತ್ತಂ ಅತ್ಥಸ್ಸ. ನಾಪಿ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಹಾನಿ, ಆವೇಣಿಕೋವಾಯಂ ಬುದ್ಧಧಮ್ಮೋತಿ ಪರಿಯಾಯದೇಸನಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಆಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಆಸಾ ನಾಮ ವುಚ್ಚತಿ ಯಾ ಭವಿಸ್ಸಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಭವಿಸ್ಸಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸಾತಿ ಅನಾಗತಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತಬ್ಬಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ. ‘‘ಅವಸ್ಸಂ ಆಗಮಿಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ತಸ್ಸಾ ಪವತ್ತಿಯಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಅನಾಗತತ್ಥವಿಸಯಾ ತಣ್ಹಾ ಆಸಾ. ಅನಾಗತಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನತ್ಥವಿಸಯಾ ತಣ್ಹಾ ಪಿಹಾತಿ ಅಯಮೇತಾಸಂ ವಿಸೇಸೋ.

ಅತ್ಥನಿಪ್ಫತ್ತಿಪಟಿಪಾಲನಾತಿ ಯಾಯ ಇಚ್ಛಿತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ನಿಪ್ಫತ್ತಿಂ ಪಟಿಪಾಲೇತಿ ಆಗಮೇತಿ, ಯಾಯ ವಾ ನಿಪ್ಫನ್ನಂ ಅತ್ಥಂ ಪಟಿಪಾಲೇತಿ ರಕ್ಖತಿ. ಅಯಂ ಅಭಿನನ್ದನಾ ನಾಮ, ಯಥಾಲದ್ಧಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಕೇಲಾಯನಾ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಂ ಅತ್ಥನಿಪ್ಫತ್ತಿಂ ಸತ್ತಸಙ್ಖಾರವಸೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪಿಯಂ ವಾ ಞಾತಿ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಧಮ್ಮನ್ತಿ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಧಮ್ಮಂ, ಅತಿಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಂ ಅಭಿನನ್ದತಿ, ಅನಿಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇಹಿಪಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪ್ಪಟಿಕ್ಕೂಲತೋ ವಾ ಅಭಿನನ್ದತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಪಟಿಕ್ಕೂಲೇಪಿ ಹಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸವಸೇನ ಸತ್ತಂ, ಸಙ್ಖಾರಂ ವಾ ಅಪ್ಪಟಿಕ್ಕೂಲತೋ ಅಭಿನನ್ದತಿ.

ಯಾಸು ಅನೇಕಧಾತೂಸು ಪವತ್ತಿಯಾ ತಣ್ಹಾ ‘‘ಅನೇಕಧಾತೂಸು ಸರಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ, ತಾ ಧಾತುಯೋ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚಕ್ಖುಧಾತೂ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಧಾತುವಿಭಙ್ಗಾದೀಸು (ವಿಭ. ೧೭೨ ಆದಯೋ) ಕಾಮಧಾತುಆದಯೋ ಅಞ್ಞಾಪಿ ಅನೇಕಧಾತುಯೋ ಆಗತಾ, ತಾಸಮ್ಪಿ ಏತ್ಥೇವ ಸಮವರೋಧೋತಿ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅಟ್ಠಾರಸೇವೇತ್ಥ ದಸ್ಸಿತಾ. ಕೇಚಿ ರೂಪಾಧಿಮುತ್ತಾತಿಆದಿ ತಾಸು ಧಾತೂಸು ತಣ್ಹಾಯ ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಪಞ್ಚ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಾ ಧಾತುಯೋ ಸತ್ತ ಚ ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಯೋ ಧಮ್ಮಧಾತು ಚ ಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣೇನೇವ ಸಙ್ಗಹಿತಾ, ತಸ್ಮಾ ಅಟ್ಠಾರಸ ಧಾತುಯೋ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಛಳೇವ ತಣ್ಹಾಯ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಾನಿ ವಿಭತ್ತಾನೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ತಣ್ಹಾಪಕ್ಖಾ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸ್ಸಿತಾಪಿ ದೋಮನಸ್ಸುಪವಿಚಾರಾ ತಸ್ಸ ಅನುತ್ತರೇಸು ವಿಮೋಕ್ಖೇಸು ಪಿಹಂ ಉಪಟ್ಠಾಪಯತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ‘‘ಪಿಹಪಚ್ಚಯಾ ದೋಮನಸ್ಸ’’ನ್ತಿ ವಚನತೋ, ಕೋ ಪನ ವಾದೋ ಗೇಹಸ್ಸಿತೇಸು ದೋಮನಸ್ಸುಪವಿಚಾರೇಸೂತಿ ಇಮಾನಿ ಚತುವೀಸತಿ ಪದಾನಿ ‘‘ತಣ್ಹಾಪಕ್ಖೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಗೇಹಸ್ಸಿತಾ ಪನ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಅಞ್ಞಾಣುಪೇಕ್ಖತಾಯ ಯಥಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತೀತಿ ‘‘ಯಾ ಛ ಉಪೇಕ್ಖಾ ಗೇಹಸ್ಸಿತಾ, ಅಯಂ ದಿಟ್ಠಿಪಕ್ಖೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

೩೮. ಇದಾನಿ ತೇಸಂ ಉಪವಿಚಾರಾನಂ ತಣ್ಹಾಪರಿಯಾಯಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸಾಯೇವ ಪತ್ಥನಾಕಾರೇನ ಧಮ್ಮನನ್ದೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ಪುನ ಚಿತ್ತಂ ಪಞ್ಞಾ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮೋ ಸಙ್ಘೋ ಸೀಲಂ ಚಾಗೋತಿ ಇಮೇಸಂ ಪರಿಯಾಯವಚನನಿದ್ಧಾರಣೇನ ವೇವಚನಹಾರಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚಿತ್ತಂ ಮನೋ ವಿಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ‘‘ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಏವಂ ಜಾತಿಯ’’ನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ಪಞ್ಞಾ ಪಜಾನನಾ ವಿಚಯೋ ಪವಿಚಯೋ ಧಮ್ಮವಿಚಯೋ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣಾ ಉಪಲಕ್ಖಣಾ ಪಚ್ಚುಪಲಕ್ಖಣಾ ಪಣ್ಡಿಚ್ಚಂ ಕೋಸಲ್ಲಂ ನೇಪುಞ್ಞಂ ವೇಭಬ್ಯಾ ಚಿನ್ತಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಾ ಭೂರೀ ಮೇಧಾ ಪರಿಣಾಯಿಕಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ ಪತೋದೋ ಪಞ್ಞಾ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಞ್ಞಾಬಲಂ ಪಞ್ಞಾಸತ್ಥಂ ಪಞ್ಞಾಪಾಸಾದೋ ಪಞ್ಞಾಆಲೋಕೋ ಪಞ್ಞಾಓಭಾಸೋ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ ಪಞ್ಞಾರತನಂ ಅಮೋಹೋತಿ (ಮಹಾನಿ. ೧೪೯) ಏವಮಾದೀನಮ್ಪಿ ಪಞ್ಞಾಯ ಪರಿಯಾಯಸದ್ದಾನಂ ಸಙ್ಗಹೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಲೋಕುತ್ತರಾನೀತಿ ಖಯೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದೀನಿ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಲೋಕುತ್ತರಾನಿ, ಲೋಕುತ್ತರಪಞ್ಞಾಯ ವೇವಚನಾನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಬ್ಬಾ ಪಞ್ಞಾತಿ ಇತರೇಹಿ ವೇವಚನೇಹಿ ವುತ್ತಾ ಸಬ್ಬಾ ಪಞ್ಞಾ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರಮಿಸ್ಸಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಅಪಿ ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಇಮಿನಾಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ವೇವಚನಂ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನಾತಿ ಅಧಿಮೋಕ್ಖಲಕ್ಖಣೇ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಟ್ಠೇನ. ಯಥಾ ಚ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಯಂ ವುತ್ತನ್ತಿ ಯಥಾ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿನಿದ್ದೇಸೇ (ವಿಸುದ್ಧಿ. ೧.೧೨೩) ‘‘ಇತಿಪಿ ಸೋ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಪಾಳಿಯಾ ಸೋ ಭಗವಾ ಇತಿಪಿ ಅರಹಂ…ಪೇ… ಇತಿಪಿ ಭಗವಾತಿ ಅನೇಕೇಹಿ ವೇವಚನೇಹಿ ಭಗವಾ ಅನುಸ್ಸರಿತಬ್ಬೋತಿ ವುತ್ತಂ. ಇಮಿನಾವ ನಯೇನ ಬಲನಿಪ್ಫತ್ತಿಗತೋ ವೇಸಾರಜ್ಜಪ್ಪತ್ತೋ ಯಾವ ಧಮ್ಮೋಭಾಸಪಜ್ಜೋತಕರೋತಿ, ಏತೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ ವೇವಚನಂ ಬುದ್ಧಾನುಸ್ಸತಿಯಂ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ ಪದಂ ಆಹರಿತ್ವಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏತಾನಿಪಿ ಕತಿಪಯಾನಿ ಏವ ಭಗವತೋ ವೇವಚನಾನಿ. ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಗುಣಾ ಗುಣನೇಮಿತ್ತಕಾನಿ ಚ ಭಗವತೋ ನಾಮಾನಿ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಧಮ್ಮಸೇನಾಪತಿನಾ –

‘‘ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ ನಾಮಾನಿ, ಸಗುಣೇನ ಮಹೇಸಿನೋ;

ಗುಣೇನ ನಾಮಮುದ್ಧೇಯ್ಯಂ, ಅಪಿ ನಾಮ ಸಹಸ್ಸತೋ’’ತಿ. (ಉದಾ. ಅಟ್ಠ. ೫೩);

ಧಮ್ಮಾನುಸ್ಸತಿಯಂ ‘‘ಅಸಙ್ಖತ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ನ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಸಙ್ಖತನ್ತಿ ಅಸಙ್ಖತಂ. ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಅನ್ತೋ ವಿನಾಸೋತಿ ಅನನ್ತಂ. ಆಸವಾನಂ ಅನಾರಮ್ಮಣತೋ ಅನಾಸವಂ. ಅವಿಪರೀತಸಭಾವತ್ತಾ ಸಚ್ಚಂ. ಸಂಸಾರಸ್ಸ ಪರತೀರಭಾವತೋ ಪಾರಂ. ನಿಪುಣಞಾಣವಿಸಯತ್ತಾ ಸುಖುಮಸಭಾವತ್ತಾ ಚ ನಿಪುಣ. ಅನುಪಚಿತಞಾಣಸಮ್ಭಾರೇಹಿ ದಟ್ಠುಂ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ಸುದುದ್ದಸಂ. ಉಪ್ಪಾದಜರಾಹಿ ಅನಬ್ಭಾಹತತ್ತಾ ಅಜಜ್ಜರಂ. ಥಿರಭಾವೇನ ಧುವಂ. ಜರಾಮರಣೇಹಿ ಅಪಲುಜ್ಜನತೋ ಅಪಲೋಕಿತಂ. ಮಂಸಚಕ್ಖುನಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ಚ ಅಪಸ್ಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಅನಿದಸ್ಸನಂ. ರಾಗಾದಿಪಪಞ್ಚಾಭಾವೇನ ನಿಪ್ಪಪಞ್ಚಂ. ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವೂಪಸಮಹೇತುತಾಯ ಸನ್ತಂ.

ಅಮತಹೇತುತಾಯ ಭಙ್ಗಾಭಾವತೋ ಚ ಅಮತಂ. ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ಅತಪ್ಪಕಟ್ಠೇನ ಚ ಪಣೀತಂ. ಅಸಿವಾನಂ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸವಿಪಾಕವಟ್ಟಾನಂ ಅಭಾವೇನ ಸಿವಂ. ಚತೂಹಿ ಯೋಗೇಹಿ ಅನುಪದ್ದವಭಾವೇನ ಖೇಮಂ. ತಣ್ಹಾ ಖೀಯತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ತಣ್ಹಕ್ಖಯೋ. ಕತಪುಞ್ಞೇಹಿಪಿ ಕದಾಚಿದೇವ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಅಚ್ಛರಿಯಂ. ಅಭೂತಪುಬ್ಬತ್ತಾ ಅಬ್ಭುತಂ. ಅನನ್ತರಾಯತ್ತಾ ಅನೀತಿಕಂ. ಅನನ್ತರಾಯಭಾವಹೇತುತೋ ಅನೀತಿಕಧಮ್ಮಂ (ಸಂ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೩.೫.೩೭೭-೪೦೯).

ಅನಿಬ್ಬತ್ತಿಸಭಾವತ್ತಾ ಅಜಾತಂ. ತತೋ ಏವ ಅಭೂತಂ. ಉಭಯೇನಾಪಿ ಉಪ್ಪಾದರಹಿತನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಕೇನಚಿ ಅನುಪದ್ದುತತ್ತಾ ಅನುಪದ್ದವಂ. ನ ಕೇನಚಿ ಪಚ್ಚಯೇನ ಕತನ್ತಿ ಅಕತಂ. ನತ್ಥಿ ಏತ್ಥ ಸೋಕೋತಿ ಅಸೋಕಂ. ಸೋಕಹೇತುವಿಗಮೇನ ವಿಸೋಕಂ. ಕೇನಚಿ ಅನುಪಸಜ್ಜಿತಬ್ಬತ್ತಾ ಅನುಪಸಗ್ಗಂ. ಅನುಪಸಗ್ಗಭಾವಹೇತುತೋ ಅನುಪಸಗ್ಗಧಮ್ಮಂ.

ಗಮ್ಭೀರಞಾಣಗೋಚರತೋ ಗಮ್ಭೀರಂ. ಸಮ್ಮಾಪಟಿಪತ್ತಿಂ ವಿನಾ ಪಸ್ಸಿತುಂ ಪತ್ತುಂ ಅಸಕ್ಕುಣೇಯ್ಯತ್ತಾ ದುಪ್ಪಸ್ಸಂ. ಸಬ್ಬಲೋಕಂ ಉತ್ತರಿತ್ವಾ ಠಿತನ್ತಿ ಉತ್ತರಂ. ನತ್ಥಿ ಏತಸ್ಸ ಉತ್ತರನ್ತಿ ಅನುತ್ತರಂ. ಸಮಸ್ಸ ಸದಿಸಸ್ಸ ಅಭಾವೇನ ಅಸಮಂ. ಪಟಿಭಾಗಾಭಾವೇನ ಅಪ್ಪಟಿಸಮಂ. ಉತ್ತಮಟ್ಠೇನ ಜೇಟ್ಠಂ, ಪಾಸಂಸತಮತ್ತಾ ವಾ ಜೇಟ್ಠಂ. ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಟ್ಟಿತೇಹಿ ಲೇತಬ್ಬತೋ ಲೇಣಂ. ತತೋ ರಕ್ಖಣತೋ ತಾಣಂ. ರಣಾಭಾವೇನ ಅರಣಂ. ಅಙ್ಗಣಾಭಾವೇನ ಅನಙ್ಗಣಂ. ನಿದ್ದೋಸತಾಯ ಅಕಾಚಂ. ರಾಗಾದಿಮಲಾಪಗಮೇನ ವಿಮಲಂ. ಚತೂಹಿ ಓಘೇಹಿ ಅನಜ್ಝೋತ್ಥರಣೀಯತೋ ದೀಪೋ. ಸಂಸಾರವೂಪಸಮಸುಖತಾಯ ಸುಖಂ. ಪಮಾಣಕರಧಮ್ಮಾಭಾವತೋ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ, ಗಣೇತುಂ ಏತಸ್ಸ ನ ಸಕ್ಕಾತಿ ಚ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ. ಸಂಸಾರಸಮುದ್ದೇ ಅನೋಸೀದನಟ್ಠಾನತಾಯ ಪತಿಟ್ಠಾ. ರಾಗಾದಿಕಿಞ್ಚನಾಭಾವೇನ ಪರಿಗ್ಗಹಾಭಾವೇನ ಚ ಅಕಿಞ್ಚನನ್ತಿ ಏವಮತ್ಥೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ.

ಸಙ್ಘಾನುಸ್ಸತಿಯಂ ಸತ್ತಾನಂ ಸಾರೋತಿ ಸೀಲಸಾರಾದಿಸಾರಗುಣಯೋಗತೋ ಸತ್ತೇಸು ಸಾರಭೂತೋ. ಸತ್ತಾನಂ ಮಣ್ಡೋತಿ ಗೋರಸೇಸು ಸಪ್ಪಿಮಣ್ಡೋ ವಿಯ ಸತ್ತೇಸು ಮಣ್ಡಭೂತೋ. ಸಾರಗುಣವಸೇನೇವ ಸತ್ತೇಸು ಉದ್ಧರಿತಬ್ಬತೋ ಸತ್ತಾನಂ ಉದ್ಧಾರೋ. ನಿಚ್ಚಲಗುಣತಾಯ ಸತ್ತಾನಂ ಏಸಿಕಾ. ಗುಣಸೋಭಾಸುರಭಿಭಾವೇನ ಸತ್ತಾನಂ ಪಸೂನಂ ಸುರಭಿ ಕುಸುಮನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಗುಣೇಸು ಉತ್ತಮಙ್ಗಂ ಪಞ್ಞಾ ತಸ್ಸಾ ಉಪಸೋಭಾಹೇತುತಾಯ ಸೀಲಂ ಉತ್ತಮಙ್ಗೋಪಸೋಭನಂ ವುತ್ತಂ. ಸೀಲೇಸು ಪರಿಪೂರಕಾರಿನೋ ಅನಿಜ್ಝನ್ತಾ ನಾಮ ಗುಣಾ ನತ್ಥೀತಿ ‘‘ನಿಧಾನಞ್ಚ ಸೀಲಂ ಸಬ್ಬದೋಭಗ್ಗಸಮತಿಕ್ಕಮನಟ್ಠೇನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಯಞ್ಚ ಅತ್ಥೋ ಆಕಙ್ಖೇಯ್ಯಸುತ್ತೇನ (ಮ. ನಿ. ೧.೬೪ ಆದಯೋ) ದೀಪೇತಬ್ಬೋ. ಅಪರಮ್ಪಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಇಜ್ಝತಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸೀಲವತೋ ಚೇತೋಪಣಿಧಿ ವಿಸುದ್ಧತ್ತಾ’’ತಿ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೩೭; ಸಂ. ನಿ. ೪.೩೫೨; ಅ. ನಿ. ೮.೩೫). ಸಿಪ್ಪನ್ತಿ ಧನುಸಿಪ್ಪಂ. ಧಞ್ಞನ್ತಿ ಧನಾಯಿತಬ್ಬಂ. ಧಮ್ಮವೋಲೋಕನತಾಯಾತಿ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾದಿಧಮ್ಮಸ್ಸ ವೋಲೋಕನಭಾವೇನ. ವೋಲೋಕನಟ್ಠೇನಾತಿ ಸತ್ತಭೂಮಕಾದಿಪಾಸಾದೇ ವಿಯ ಸೀಲೇ ಠತ್ವಾ ಅಭಿಞ್ಞಾಚಕ್ಖುನಾ ಲೋಕಸ್ಸ ವೋಲೋಕೇತುಂ ಸಕ್ಕಾತಿ ವುತ್ತಂ. ಸಬ್ಬಭೂಮಾನುಪರಿವತ್ತಿ ಚ ಸೀಲಂ ಚತುಭೂಮಕಕುಸಲಸ್ಸಾಪಿ ತದನುವತ್ತನತೋ. ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನಮೇವಾತಿ.

ವೇವಚನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೧. ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೩೯. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರೋತಿ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಕಾ ಪನಾಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ? ಆಹ ‘‘ಯಾ ಪಕತಿಕಥಾಯ ದೇಸನಾ’’ತಿ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಾ ದೇಸನಾಹಾರಾದಯೋ ವಿಯ ಅಸ್ಸಾದಾದಿಪದತ್ಥವಿಸೇಸನಿದ್ಧಾರಣಂ ಅಕತ್ವಾ ಭಗವತೋ ಸಾಭಾವಿಕಧಮ್ಮಕಥಾಯ ದೇಸನಾ. ಯಾ ತಸ್ಸಾ ಪಞ್ಞಾಪನಾ, ಅಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸಾ ಭಗವತೋ ತಥಾ ತಥಾ ವೇನೇಯ್ಯಸನ್ತಾನೇ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಮತ್ಥಂ ನಿಕ್ಖಿಪತೀತಿ ನಿಕ್ಖೇಪೋ. ತಸ್ಸ ಚಾಯಂ ಹಾರೋ ದುಕ್ಖಾದಿಸಙ್ಖಾತೇ ಭಾಗೇ ಪಕಾರೇಹಿ ಞಾಪೇತಿ, ಅಸಙ್ಕರತೋ ವಾ ಠಪೇತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತೋ. ಇತಿ ಪಕತಿಕಥಾಯ ದೇಸನಾತಿ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ವಿಭಜಿತುಂ ‘‘ಕಾ ಚ ಪಕತಿಕಥಾಯ ದೇಸನಾ’’ತಿ ಪುಚ್ಛಿತ್ವಾ ‘‘ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಇದಂ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಅಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಕಕ್ಖಳಫುಸನಾದಿಸಭಾವೇ ರೂಪಾರೂಪಧಮ್ಮೇ ಅತೀತಾದಿವಸೇನ ಅನೇಕಭೇದಭಿನ್ನೇ ಅಭಿನ್ದಿತ್ವಾ ಪೀಳನಸಙ್ಖತಸನ್ತಾಪವಿಪರಿಣಾಮಟ್ಠತಾಸಾಮಞ್ಞೇನ ಯಾ ಕುಚ್ಛಿತಭಾವಾದಿಮುಖೇನ ಏಕಜ್ಝಂ ಗಹಣಸ್ಸ ಕಾರಣಭೂತಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಕಾ ಪನ ಸಾತಿ? ನಾಮಪಞ್ಞತ್ತಿನಿಬನ್ಧನಾ ತಜ್ಜಾಪಞ್ಞತ್ತಿ. ‘‘ವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಕಾರಸಹಿತೋ ಸದ್ದೋ ಏವಾ’’ತಿ ಅಪರೇ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಪಞ್ಞತ್ತಿಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ‘‘ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ತಸ್ಸಾ ಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಉಪಾದಾನಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ದಸನ್ನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನನ್ತಿ ಅಟ್ಠ ರೂಪಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಂ ವೇದನಿನ್ದ್ರಿಯನ್ತಿ ಏವಂ ದಸನ್ನಂ. ಅನುಭವನಸಾಮಞ್ಞೇನ ಹಿ ವೇದನಾ ಏಕಮಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಕತಾ, ತಥಾ ಸದ್ಧಾದಯೋ ಚ ಮಗ್ಗಪಕ್ಖಿಯಾತಿ.

ಕಬಳಂ ಕರೀಯತೀತಿ ಕಬಳೀಕಾರೋತಿ ವತ್ಥುವಸೇನ ಅಯಂ ನಿದ್ದೇಸೋ. ಯಾಯ ಓಜಾಯ ಸತ್ತಾ ಯಾಪೇನ್ತಿ, ತಸ್ಸಾಯೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಸಾ ಹಿ ಓಜಟ್ಠಮಕಸ್ಸ ರೂಪಸ್ಸ ಆಹರಣತೋ ಆಹಾರೋ. ಅತ್ಥೀತಿ ಮಗ್ಗೇನ ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ನತಾಯ ವಿಜ್ಜತಿ. ರಾಗೋತಿ ರಞ್ಜನಟ್ಠೇನ ರಾಗೋ. ನನ್ದನಟ್ಠೇನ ನನ್ದೀ. ತಣ್ಹಾಯನಟ್ಠೇನ ತಣ್ಹಾ. ಸಬ್ಬಾನೇತಾನಿ ಲೋಭಸ್ಸೇವ ನಾಮಾನಿ. ಪತಿಟ್ಠಿತಂ ತತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿರುಳ್ಹನ್ತಿ ಕಮ್ಮಂ ಜವಾಪೇತ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನಸಮತ್ಥತಾಯ ಪತಿಟ್ಠಿತಞ್ಚೇವ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿರುಳ್ಹಞ್ಚ. ಯತ್ಥಾತಿ ತೇಭೂಮಕವಟ್ಟೇ ಭುಮ್ಮಂ, ಸಬ್ಬತ್ಥ ವಾ ಪುರಿಮಪುರಿಮಪದೇ ಏತಂ ಭುಮ್ಮಂ. ಅತ್ಥಿ ತತ್ಥ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ವುದ್ಧೀತಿ ಯೇ ಇಮಸ್ಮಿಂ ವಿಪಾಕವಟ್ಟೇ ಠಿತಸ್ಸ ಆಯತಿಂ ವಡ್ಢನಹೇತುಕಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ತೇ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಯತ್ಥ ಅತ್ಥಿ ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತೀ’’ತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಠಾನೇ ಆಯತಿಂ ಪುನಬ್ಭವಾಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿ ಅತ್ಥಿ. ಅತ್ಥಿ ತತ್ಥ ಆಯತಿಂ ಜಾತಿಜರಾಮರಣನ್ತಿ ಯತ್ಥ ಪಟಿಸನ್ಧಿಗ್ಗಹಣಂ, ತತ್ಥ ಖನ್ಧಾನಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಲಕ್ಖಣಾ ಜಾತಿ, ಪರಿಪಾಕಲಕ್ಖಣಾ ಜರಾ, ಭೇದನಲಕ್ಖಣಂ ಮರಣಞ್ಚ ಅತ್ಥಿ. ಅಯಂ ಪಭಾವಪಞ್ಞತ್ತಿ ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಸಮುದಯಸ್ಸ ಚಾತಿ ಅಯಂ ಯಥಾವುತ್ತಾ ದೇಸನಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಸ್ಸ ಚ ಸಮುಟ್ಠಾನಪಞ್ಞತ್ತಿ, ವಿಪಾಕವಟ್ಟಸ್ಸ ಸಙ್ಖಾರಾನಞ್ಚ ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯನಿದ್ದೇಸತೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ.

ನತ್ಥಿ ರಾಗೋತಿ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗಭಾವನಾಯ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನತ್ತಾ ನತ್ಥಿ ಚೇ ರಾಗೋ. ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಂ ತತ್ಥ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅವಿರುಳ್ಹನ್ತಿ ಕಮ್ಮಂ ಜವಾಪೇತ್ವಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿಆಕಡ್ಢನಸಮತ್ಥತಾಯಾಭಾವೇನ ಅಪ್ಪತಿಟ್ಠಿತಞ್ಚೇವ ಅವಿರುಳ್ಹಞ್ಚಾತಿ ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖನಯೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

‘‘ಅಯಂ ಪರಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಏಕಾಭಿಸಮಯವಸೇನೇವ ಮಗ್ಗಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಚತೂಸು ಅರಿಯಸಚ್ಚೇಸು ಪವತ್ತತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಅಯಂ ಭಾವನಾಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಅಯಂ ದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣೇಹಿ ಛದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತನಧಮ್ಮಾನಂ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಭಾವನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ. ನಿರೋಧಪಞ್ಞತ್ತಿ ನಿರೋಧಸ್ಸಾತಿ ರೋಧಸಙ್ಖಾತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಮಗ್ಗೇನ ಅನವಸೇಸನಿರೋಧಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಉಪ್ಪಾದಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಪನಾ. ಓಕಾಸಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಠಾನಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಪನಾ. ಆಹಟನಾಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ನೀಹರಣಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಆಸಾಟಿಕಾನನ್ತಿ ಗುನ್ನಂ ವಣೇಸು ನೀಲಮಕ್ಖಿಕಾಹಿ ಠಪಿತಅಣ್ಡಕಾ ಆಸಾಟಿಕಾ ನಾಮ. ಏತ್ಥ ಯಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಾ, ತಸ್ಸ ಸತ್ತಸ್ಸ ಅನಯಬ್ಯಸನಹೇತುತಾಯ ಆಸಾಟಿಕಾ ವಿಯಾತಿ ಆಸಾಟಿಕಾ, ಕಿಲೇಸಾ, ತೇಸಂ ಆಸಾಟಿಕಾನಂ. ಅಭಿನಿಘಾತಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಸಮುಗ್ಘಾತಪಞ್ಞತ್ತಿ.

೪೧. ಏವಂ ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟಮುಖೇನ ಸಮ್ಮಸನಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಮುಖೇನೇವ ಸಚ್ಚೇಸು ಪಞ್ಞತ್ತಿವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತೇಪರಿವಟ್ಟವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇದಂ ‘ದುಕ್ಖ’ನ್ತಿ ಮೇ, ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಖು. ಯಥಾಸಭಾವತೋ ಜಾನನಟ್ಠೇನ ಞಾಣಂ. ಪಟಿವಿಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾ. ವಿದಿತಕರಣಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ. ಓಭಾಸನಟ್ಠೇನ ಆಲೋಕೋ. ಸಬ್ಬಂ ಪಞ್ಞಾವೇವಚನಮೇವ. ಅಯಂ ವೇವಚನಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕರಣಪಞ್ಞತ್ತಿ.

ತುಲಮತುಲಞ್ಚಾತಿ ಗಾಥಾಯ ಪಚುರಜನಾನಂ ಪಚ್ಚಕ್ಖಭಾವತೋ ತುಲಿತಂ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನನ್ತಿ ತುಲಂ, ಕಾಮಾವಚರಂ. ನ ತುಲನ್ತಿ ಅತುಲಂ, ತುಲಂ ವಾ ಸದಿಸಮಸ್ಸ ಅಞ್ಞಂ ಲೋಕಿಯಕಮ್ಮಂ ನತ್ಥೀತಿ ಅತುಲಂ, ಮಹಗ್ಗತಕಮ್ಮಂ. ಕಾಮಾವಚರರೂಪಾವಚರಕಮ್ಮಂ ವಾ ತುಲಂ, ಅರೂಪಾವಚರಂ ಅತುಲಂ, ಅಪ್ಪವಿಪಾಕಂ ವಾ ತುಲಂ. ಬಹುವಿಪಾಕಂ ಅತುಲಂ. ಸಮ್ಭವತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮ್ಭವಂ, ಸಮ್ಭವಹೇತುಭೂತಂ. ಭವಸಙ್ಖಾರಂ ಪುನಬ್ಭವಸಙ್ಖರಣಕಂ. ಅವಸ್ಸಜೀತಿ ವಿಸ್ಸಜ್ಜೇಸಿ. ಮುನೀತಿ ಬುದ್ಧಮುನಿ. ಅಜ್ಝತ್ತರತೋತಿ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತರತೋ. ಸಮಾಹಿತೋತಿ ಉಪಚಾರಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿವಸೇನ ಸಮಾಹಿತೋ. ಅಭಿನ್ದಿ ಕವಚಮಿವಾತಿ ಕವಚಂ ವಿಯ ಭಿನ್ದಿ. ಅತ್ತಸಮ್ಭವನ್ತಿ ಅತ್ತನಿ ಸಞ್ಜಾತಂ ಕಿಲೇಸಂ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಸವಿಪಾಕಟ್ಠೇನ ಸಮ್ಭವಂ ಭವಾಭಿಸಙ್ಖರಣಟ್ಠೇನ ಭವಸಙ್ಖಾರನ್ತಿ ಚ ಲದ್ಧನಾಮಂ ತುಲಾತುಲಸಙ್ಖಾತಂ ಲೋಕಿಯಕಮ್ಮಞ್ಚ ಓಸ್ಸಜಿ, ಸಙ್ಗಾಮಸೀಸೇ ಮಹಾಯೋಧೋ ಕವಚಂ ವಿಯ ಅತ್ತಸಮ್ಭವಂ ಕಿಲೇಸಞ್ಚ ಅಜ್ಝತ್ತರತೋ ಸಮಾಹಿತೋ ಹುತ್ವಾ ಅಭಿನ್ದೀತಿ.

ಅಥ ವಾ ತುಲನ್ತಿ ತುಲಯನ್ತೋ ತೀರೇನ್ತೋ. ಅತುಲಞ್ಚ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚೇವ ಸಮ್ಭವಞ್ಚ. ಭವಸಙ್ಖಾರನ್ತಿ ಭವಗಾಮಿಕಮ್ಮಂ. ಅವಸ್ಸಜಿ ಮುನೀತಿ ‘‘ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ಅನಿಚ್ಚಾ, ತೇಸಂ ನಿರೋಧೋ ನಿಬ್ಬಾನಂ ನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಪಟಿ. ಮ. ೩.೩೮ ಅತ್ಥತೋ ಸಮಾನಂ) ನಯೇನ ತುಲಯನ್ತೋ ಬುದ್ಧಮುನಿ ಭವೇ ಆದೀನವಂ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಆನಿಸಂಸಞ್ಚ ದಿಸ್ವಾ ತಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಮೂಲಭೂತಂ ಭವಸಙ್ಖಾರಂ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಅವಸ್ಸಜಿ. ಕಥಂ? ಅಜ್ಝತ್ತರತೋ. ಸೋ ಹಿ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಅಜ್ಝತ್ತರತೋ ಸಮಥವಸೇನ ಸಮಾಹಿತೋ ಕವಚಮಿವ ಅತ್ತಭಾವಂ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ಠಿತಂ ಅತ್ತನಿ ಸಮ್ಭವತ್ತಾ ‘‘ಅತ್ತಸಮ್ಭವ’’ನ್ತಿ ಲದ್ಧನಾಮಂ ಸಬ್ಬಂ ಕಿಲೇಸಜಾತಂ ಅಭಿನ್ದಿ, ಕಿಲೇಸಾಭಾವೇ ಕಮ್ಮಂ ಅಪ್ಪಟಿಸನ್ಧಿಕತ್ತಾ ಅವಸ್ಸಟ್ಠಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಕಿಲೇಸಾಭಾವೇನ ಕಮ್ಮಂ ಜಹೀತಿ ಅತ್ಥೋ (ದೀ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೨.೧೬೯; ಉದಾ. ಅಟ್ಠ. ೫೧).

ಸಙ್ಖತಾಸಙ್ಖತಧಾತುವಿನಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿಞ್ಞೇಯ್ಯಸ್ಸ ಅಭಾವತೋ ವುತ್ತಂ ‘‘ತುಲ…ಪೇ… ಧಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿ. ತೇನ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾ ವುತ್ತಾ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ನಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ ಧಮ್ಮಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾಯಾ’’ತಿ. ಭವಸಙ್ಖಾರೇ ಸಮುದಯಪಕ್ಖಿಯಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ ‘‘ಪರಿಚ್ಚಾಗಪಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ. ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಪಕ್ಖಿಯವಸೇನ ‘‘ಪರಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞತ್ತೀ’’ತಿ. ಸಮಾಧಾನವಿಸಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅಜ್ಝತ್ತರತಭಾವಸ್ಸ ವಸೇನ ‘‘ಭಾವನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಕಾಯಗತಾಯ ಸತಿಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಜ್ಝತ್ತರತತಾವಿಸಿಟ್ಠಸ್ಸ ಪನ ಸಮಾಧಾನಸ್ಸ ವಸೇನ ‘‘ಠಿತಿಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಅಭಿನಿಬ್ಬಿದಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಆಯುಸಙ್ಖಾರೋಸ್ಸಜ್ಜನವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿನೀಹರಣಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಉಪಾದಾನಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಗಹಣಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾಯಾತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಭಾವಸ್ಸ. ಏತೇನ ಅಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಆಯುಸಙ್ಖಾರೋಸ್ಸಜ್ಜನಂ ನತ್ಥೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಕಿಲೇಸಾಭಾವೇನ ಭಗವಾ ಕಮ್ಮಂ ಜಹತೀತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಪದಾಲನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಅವಿಜ್ಜಣ್ಡಕೋಸಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ.

ಯೋ ದುಕ್ಖಮದ್ದಕ್ಖಿ ಯತೋನಿದಾನನ್ತಿ ಯೋ ಆರದ್ಧವಿಪಸ್ಸಕೋ ಸಬ್ಬಂ ತೇಭೂಮಕಂ ದುಕ್ಖಂ ಅದಕ್ಖಿ ಪಸ್ಸಿ, ತಞ್ಚ ಯತೋನಿದಾನಂ ಯಂ ಹೇತುಕಂ, ತಮ್ಪಿಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವೇನ ತಣ್ಹಂ ಪಸ್ಸಿ. ಕಾಮೇಸು ಸೋ ಜನ್ತು ಕಥಂ ನಮೇಯ್ಯಾತಿ ಸೋ ಏವಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಪುರಿಸೋ ಸವತ್ಥುಕಾಮೇಸು ಕಿಲೇಸಕಾಮೇಸು ಯೇನ ಪಕಾರೇನ ನಮೇಯ್ಯ ಅಭಿನಮೇಯ್ಯ, ಸೋ ಪಕಾರೋ ನತ್ಥಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಕಾಮಾ ಹಿ ಲೋಕೇ ಸಙ್ಗೋತಿ ಞತ್ವಾ. ಯಸ್ಮಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಲೋಕೇ ಕಾಮಸದಿಸಂ ಬನ್ಧನಂ ನತ್ಥಿ. ವುತ್ತಞ್ಚೇತಂ ಭಗವತಾ ‘‘ನ ತಂ ದಳ್ಹಂ ಬನ್ಧನಮಾಹು ಧೀರಾ’’ತಿಆದಿ (ಧ. ಪ. ೩೪೫; ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೨೧; ನೇತ್ತಿ. ೧೦೬; ಪೇಟಕೋ ೧೫), ತಸ್ಮಾ ಸಙ್ಖಾರೇ ಆಸಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ಸಙ್ಗೋತಿ ವಿದಿತ್ವಾ. ತೇಸಂ ಸತೀಮಾ ವಿನಯಾಯ ಸಿಕ್ಖೇತಿ ಕಾಯಗತಾಸತಿಯೋಗೇನ ಸತಿಮಾ ತೇಸಂ ಕಾಮಾನಂ ವೂಪಸಮಾಯ ತೀಸುಪಿ ಸಿಕ್ಖಾಸು ಅಪ್ಪಮತ್ತೋ ಸಿಕ್ಖೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ವೇವಚನಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ವೇವಚನಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಅದಕ್ಖೀತಿ ಪನ ಪದೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧತ್ತಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ಚಾ’’ತಿ. ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕತೋ ದಸ್ಸನಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಅನತ್ಥಜನನತೋ ಪಚ್ಚತ್ಥಿಕತೋ ದಸ್ಸನಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಪಾವಕಕಪ್ಪಾತಿ ಜಲಿತಅಗ್ಗಿಕ್ಖನ್ಧಸದಿಸಾ. ಪಪಾತಉರಗೋಪಮಾತಿ ಪಪಾತೂಪಮಾಉರಗೋಪಮಾ ಚ.

ಮೋಹಸಮ್ಬನ್ಧನೋ ಲೋಕೋತಿ ಅಯಂ ಲೋಕೋ ಅವಿಜ್ಜಾಹೇತುಕೇಹಿ ಸಂಯೋಜನೇಹಿ ಬನ್ಧೋ. ಭಬ್ಬರೂಪೋವ ದಿಸ್ಸತೀತಿ ವಿಪನ್ನಜ್ಝಾಸಯೋಪಿ ಮಾಯಾಯ ಸಾಠೇಯ್ಯೇನ ಚ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಸಭಾವೋ ಭಬ್ಬಜಾತಿಕಂ ವಿಯ ಅತ್ತಾನಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಉಪಧಿಬನ್ಧನೋ ಬಾಲೋ, ತಮಸಾ ಪರಿವಾರಿತೋತಿ ತಸ್ಸ ಪನ ಬಾಲಸ್ಸ ತಥಾ ದಸ್ಸನೇ ಸಮ್ಮೋಹತಮಸಾ ಪರಿವಾರಿತತ್ತಾ ಕಾಮಗುಣೇಸು ಅನಾದೀನವದಸ್ಸಿತಾಯ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರೇಹಿ ಬನ್ಧತ್ತಾ. ತಥಾ ಭೂತೋ ಚಾಯಂ ಬಾಲೋ ಪಣ್ಡಿತಾನಂ ಅಸ್ಸಿರೀ ವಿಯ ಖಾಯತಿ ಅಲಕ್ಖಿಕೋ ಏವ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ತಯಿದಂ ಸಬ್ಬಂ ಬಾಲಸ್ಸ ಸತೋ ರಾಗಾದಿಕಿಞ್ಚನತೋ. ಪಣ್ಡಿತಸ್ಸ ಪನ ಪಞ್ಞಾಚಕ್ಖುನಾ ಪಸ್ಸತೋ ನತ್ಥಿ ಕಿಞ್ಚನನ್ತಿ ಅಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ. ಮೋಹಸೀಸೇನ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ಗಹಿತಾತಿ ಆಹ – ‘‘ದೇಸನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನ’’ನ್ತಿ. ವಿಪರೀತಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ವಿಪರೀತಾಕಾರೇನ ಉಪಟ್ಠಹಮಾನಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಪನಾ.

ಅತ್ಥಿ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಸಮಣಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನಂ ವಾಚಾವತ್ಥುಮತ್ತಮೇವ. ನತ್ಥಿ ನಿಬ್ಬಾನನ್ತಿ ಪರಮತ್ಥತೋ ಅಲಬ್ಭಮಾನಸಭಾವತ್ತಾತಿ ವಿಪ್ಪಟಿಪನ್ನಾನಂ ಮಿಚ್ಛಾವಾದಂ ಭಞ್ಜಿತುಂ ಭಗವತಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಅತ್ಥಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಜಾತಂ ಅಭೂತಂ ಅಕತಂ ಅಸಙ್ಖತ’’ನ್ತಿ. ತತ್ಥ ಹೇತುಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ನೋ ಚೇತಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಭಿಕ್ಖವೇ, ಯದಿ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು ನ ಅಭವಿಸ್ಸ, ನ ಇಧ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಸಙ್ಖತಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಂ ಸಿಯಾ. ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಹಿ ಆರಮ್ಮಣಂ ಕತ್ವಾ ಪವತ್ತಮಾನಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಯೋ ಮಗ್ಗಧಮ್ಮಾ ಅನವಸೇಸಕಿಲೇಸೇ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನ್ತಿ, ತತೋ ತಿವಿಧಸ್ಸಪಿ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಅಪ್ಪವತ್ತೀತಿ.

ತತ್ಥಾಯಮಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಯಥಾ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯತಾಯ ಸಉತ್ತರಾನಂ ಕಾಮಾನಂ ರೂಪಾನಞ್ಚ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಂ ತಬ್ಬಿಧುರಸಭಾವಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ಪಞ್ಞಾಯತಿ, ಏವಂ ತಂಸಭಾವಾನಂ ಸಙ್ಖಭಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೇನ ತಬ್ಬಿಧುರತಾಸಭಾವೇನ ನಿಸ್ಸರಣೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಯಞ್ಚ ತಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ. ಸಾ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು. ಕಿಞ್ಚ ಭಿಯ್ಯೋ? ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ. ಅಪಿ ಚ ಅನುಲೋಮಞಾಣಂ ಕಿಲೇಸೇ ನ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಪಜಹಿತುಂ ಸಕ್ಕೋತಿ. ಸಮ್ಮುತಿಸಚ್ಚಾರಮ್ಮಣಮ್ಪಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಸು ಞಾಣಂ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಮತ್ತಮೇವ ಕರೋತಿ, ಕಿಲೇಸಾನಂ ನ ಸಮುಚ್ಛೇದಂ, ಸಮುಚ್ಛೇದಪ್ಪಹಾನಕರಞ್ಚ ಅರಿಯಮಗ್ಗಞಾಣಂ, ತಸ್ಸ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಸಮ್ಮುತಿಸಚ್ಚವಿಪರೀತೇನ ಆರಮ್ಮಣೇನ ಭವಿತಬ್ಬಂ, ಸಾ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಾತು. ತಥಾ ನಿಬ್ಬಾನ-ಸದ್ದೋ ಕತ್ಥಚಿ ವಿಸಯೇ ಅವಿಪರೀತತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ, ಉಪಚಾರವುತ್ತಿಸಬ್ಭಾವತೋ, ಯಥಾ ತಂ ‘‘ಸೀಹಸದ್ದೋ’’ತಿ.

ಅಥ ವಾ ‘‘ಅತ್ಥಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಜಾತಂ ಅಭೂತಂ ಅಕತಂ ಅಸಙ್ಖತ’’ನ್ತಿ (ಉದಾ. ೭೩) ವಚನಂ ಅವಿಪರೀತತ್ಥಂ, ಭಗವತಾ ಭಾಸಿತತ್ತಾ. ಯಞ್ಹಿ ಭಗವತಾ ಭಾಸಿತಂ, ತಂ ಅವಿಪರೀತತ್ಥಂ. ಯಥಾ ತಂ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಿಚ್ಚಾ, ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ದುಕ್ಖಾ, ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನತ್ತಾ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೩೫೩, ೩೫೬; ಕಥಾ. ೭೫೩; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೪; ಪಟಿ. ಮ. ೧.೩೧; ನೇತ್ತಿ. ೫; ಧ. ಪ. ೨೭೭-೨೭೯), ಏವಮ್ಪಿ ಯುತ್ತಿವಸೇನ ಅಸಙ್ಖತಾಯ ಧಾತುಯಾ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸಬ್ಭಾವೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಕಿಂ ವಾ ಏತಾಯ ಯುತ್ತಿಚಿನ್ತಾಯ? ಯಸ್ಮಾ ಭಗವತಾ ‘‘ಅತ್ಥಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಜಾತಂ ಅಭೂತಂ ಅಕತಂ ಅಸಙ್ಖತನ್ತಿ (ಉದಾ. ೭೩), ಅಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಧಮ್ಮಾ ಅಸಙ್ಖತಾ ಧಮ್ಮಾತಿ (ಧ. ಸ. ದುಕಮಾತಿಕಾ ೭-೮) ಚ, ಅಸಙ್ಖತಞ್ಚ ವೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇಸ್ಸಾಮಿ ಅಸಙ್ಖತಗಾಮಿನಿಞ್ಚ ಪಟಿಪದ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ (ಸಂ. ನಿ. ೪.೩೬೬-೩೬೭, ೩೭೭) ಚ ಅನೇಕೇಹಿ ಸುತ್ತಪದೇಹಿ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಪರಮತ್ಥತೋ ಸಬ್ಭಾವೋ ದೇಸಿತೋತಿ. ತತ್ಥ ಉಪನಯನಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಹೇತುಉಪನಯನಸ್ಸ ಪಞ್ಞಾಪನಾ. ಜೋತನಾಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ಪಟಿಞ್ಞಾತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಸಿದ್ಧಿಯಾ ಪಕಾಸನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಸೇಸಂ ಸಬ್ಬಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ.

ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೨. ಓತರಣಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೪೨. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಓತರಣೋ ಹಾರೋತಿ ಓತರಣಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಅಸೇಕ್ಖಾ ವಿಮುತ್ತೀತಿ ಅಯಂ ತೇಧಾತುಕೇ ವೀತರಾಗತಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ಫಲವಿಮುತ್ತಿ. ತಾನಿಯೇವಾತಿ ತಾನಿ ಅಸೇಕ್ಖಾಯಂ ವಿಮುತ್ತಿಯಂ ಸದ್ಧಾದೀನಿ. ಅಯಂ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಓತರಣಾತಿ ಅಸೇಕ್ಖಾಯ ವಿಮುತ್ತಿಯಾ ನಿದ್ಧಾರಿತೇಹಿ ಸದ್ಧಾದೀಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಸಂವಣ್ಣನಾಯ ಓತರಣಾ.

ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ವಿಜ್ಜಾತಿ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ವಿಯ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಉಪಕಾರಕತ್ತಾ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೇ ಸದ್ಧಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ವಿಜ್ಜಾಯ ಉಪಕಾರಕತ್ತಾ ಸಙ್ಗಣ್ಹನವಸೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ಸಙ್ಖಾರಪರಿಯಾಪನ್ನಾನೀತಿ ಪಞ್ಚಸು ಖನ್ಧೇಸು ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೇ ಅನ್ತೋಗಧಾನಿ. ಯೇ ಸಙ್ಖಾರಾ ಅನಾಸವಾತಿ ತಂ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಂ ವಿಸೇಸೇತಿ, ಅಗ್ಗಫಲಸ್ಸ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ. ತತೋ ಏವ ಚ ನೋ ಭವಙ್ಗಾ. ಧಮ್ಮಧಾತುಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ಅಟ್ಠಾರಸಧಾತೂಸು ಧಮ್ಮಧಾತುಸಙ್ಗಹಿತಾ. ಯದಿಪಿ ಪುಬ್ಬೇ ವೀತರಾಗತಾ ಅಸೇಕ್ಖಾ ವಿಮುತ್ತಿ ದಸ್ಸಿತಾ, ತಸ್ಸಾ ಪನ ಪಟಿಪತ್ತಿದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅಯಂ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಅನಾನುಪಸ್ಸೀ’’ತಿ ದಸ್ಸನಮಗ್ಗೋ ಇಧ ವುತ್ತೋತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಯಂ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ ಅನಾನುಪಸ್ಸೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಸಬ್ಬಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

೪೩. ನಿಸ್ಸಿತಸ್ಸ ಚಲಿತನ್ತಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಕಮ್ಮಂ ಅನವಟ್ಠಾನಂ. ಚುತೂಪಪಾತೋತಿ ಅಪರಾಪರಂ ಚವನಂ ಉಪಪತನಞ್ಚ. ನಿಸ್ಸಿತಪದೇ ಲಬ್ಭಮಾನಂ ನಿಸ್ಸಯನಂ ಉದ್ಧರನ್ತೋ ಆಹ – ‘‘ನಿಸ್ಸಯೋ ನಾಮಾ’’ತಿ. ತಣ್ಹಾನಿಸ್ಸಯೋತಿ ತಣ್ಹಾಭಿನಿವೇಸೋ. ಸೋ ಹಿ ತಣ್ಹಾಚರಿತಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವೇನ ತಥಾ ವುತ್ತೋ. ಏವಂ ದಿಟ್ಠಿನಿಸ್ಸಯೋಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ರತ್ತಸ್ಸ ಚೇತನಾತಿ ಚೇತನಾಪಧಾನತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಧಮ್ಮಾನಂ ಚೇತನಾಸೀಸೇನ ತಣ್ಹಂ ಏವ ವದತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಅಯಂ ತಣ್ಹಾನಿಸ್ಸಯೋ’’ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ವಿಪರೀತಾಭಿನಿವೇಸೋ ಮೋಹಸ್ಸ ಬಲವಭಾವೇ ಏವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಯಾ ಮೂಳ್ಹಸ್ಸ ಚೇತನಾ, ಅಯಂ ದಿಟ್ಠಿನಿಸ್ಸಯೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಏವಂ ಚೇತನಾಸೀಸೇನ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಯೋ ವತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತತ್ಥ ನಿಪ್ಪರಿಯಾಯೇನ ಚೇತನಂಯೇವ ಗಣ್ಹನ್ತೋ ‘‘ಚೇತನಾ ಪನ ಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ಆಹ. ಯಾ ರತ್ತಸ್ಸ ವೇದನಾ, ಅಯಂ ಸುಖಾ ವೇದನಾತಿ ಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ರಾಗೋ ಅನುಸೇತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ. ತಥಾ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾಯ ವೇದನಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾ ಅನುಸೇತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಯಾ ಸಮ್ಮೂಳ್ಹಸ್ಸ ವೇದನಾ, ಅಯಂ ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಾ ವೇದನಾ’’ತಿ. ಇಧ ವೇದನಾಸೀಸೇನ ಚೇತನಾ ವುತ್ತಾ. ತಣ್ಹಾಯಾತಿ ತಣ್ಹಂ. ದಿಟ್ಠಿಯಾತಿ ದಿಟ್ಠಿಂ. ಯಥಾ ವಾ ಸೇಸಧಮ್ಮಾನಂ ತಣ್ಹಾಯ ನಿಸ್ಸಯಭಾವೇ ಪುಗ್ಗಲೋ ತಣ್ಹಾಯ ನಿಸ್ಸಿತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏವಂ ತಣ್ಹಾಯ ಸೇಸಧಮ್ಮಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವೇ ಪುಗ್ಗಲೋ ತಣ್ಹಾಯ ನಿಸ್ಸಿತೋತಿ ವುಚ್ಚತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ತಣ್ಹಾಯ ಅನಿಸ್ಸಿತೋ’’ತಿ.

ಪಸ್ಸದ್ಧೀತಿ ದರಥಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸಮ್ಭನಾ. ಕಾಯಿಕಾತಿ ಕರಜಕಾಯಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಾ. ಚೇತಸಿಕಾತಿ ಚಿತ್ತಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಾ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಸಾ ದರಥಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿ ಕಾಯಚಿತ್ತಾನಂ ಸುಖೇ ಸತಿ ಪಾಕಟಾ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಯಂ ಕಾಯಿಕಂ ಸುಖ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಫಲೂಪಚಾರೇನ ವುತ್ತಾಯ ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ನತಿಅಭಾವಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಸ್ಸದ್ಧಕಾಯೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಸೋತಿ ಏವಂ ವಿಮುತ್ತಚಿತ್ತೋ ಖೀಣಾಸವೋ. ರೂಪಸಙ್ಖಯೇ ವಿಮುತ್ತೋತಿ ರೂಪಾನಂ ಸಙ್ಖಯಸಙ್ಖಾತೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ವಿಮುತ್ತೋ. ಅತ್ಥೀತಿಪಿ ನ ಉಪೇತೀತಿ ಸಸ್ಸತೋ ಅತ್ತಾ ಚ ಲೋಕೋ ಚಾತಿಪಿ ತಣ್ಹಾದಿಟ್ಠಿಉಪಯೇನ ನ ಉಪೇತಿ ನ ಗಣ್ಹಾತಿ. ನತ್ಥೀತಿ ಅಸಸ್ಸತೋತಿ. ಅತ್ಥಿ ನತ್ಥೀತಿ ಏಕಚ್ಚಂ ಸಸ್ಸತಂ ಏಕಚ್ಚಂ ಅಸಸ್ಸತನ್ತಿ. ನೇವತ್ಥಿ ನೋ ನತ್ಥೀತಿ ಅಮರಾವಿಕ್ಖೇಪವಸೇನ. ಗಮ್ಭೀರೋತಿ ಉತ್ತಾನಭಾವಹೇತೂನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಅಭಾವೇನ ಗಮ್ಭೀರೋ. ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಅತ್ಥೀತಿಆದಿನಾ ಉಪಗಮನಕಿಲೇಸಾನಂ ವೂಪಸಮೇನ ಪರಿನಿಬ್ಬುತೋ ಸೀತಿಭೂತೋ.

ಇಧಾಗತೀತಿ ಪರಲೋಕತೋ ಇಧ ಆಗತಿ. ಗತೀತಿ ಇಧಲೋಕತೋ ಪರಲೋಕಗಮನಂ. ತಂ ಪನ ಪುನಬ್ಭವೋತಿ ಆಹ ‘‘ಪೇಚ್ಚಭವೋ’’ತಿ. ಇಧ ಹುರನ್ತಿ ದ್ವಾರಾರಮ್ಮಣಧಮ್ಮಾ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ‘‘ಉಭಯಮನ್ತರೇನಾ’’ತಿ ಪದೇನ ದ್ವಾರಪ್ಪವತ್ತಧಮ್ಮೇ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಫಸ್ಸಸಮುದಿತೇಸು ಧಮ್ಮೇಸೂ’’ತಿ ಆಹ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಫಸ್ಸೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಫಸ್ಸೇನ ಕಾರಣಭೂತೇನ ಚ ಸಮುದಿತೇಸು ಸಮ್ಭೂತೇಸು ವಿಞ್ಞಾಣವೇದನಾಸಞ್ಞಾಚೇತನಾವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಾದಿಧಮ್ಮೇಸು. ಅತ್ತಾನಂ ನ ಪಸ್ಸತೀತಿ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನತ್ತಭಾವೇನೇವ ತತ್ಥ ಅತ್ತಾನಂ ನ ಪಸ್ಸತಿ. ವಿರಜ್ಜತಿ ವಿರಾಗಾ ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ಪದೇಹಿ ಲೋಕುತ್ತರಧಮ್ಮಾನಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ತದತ್ಥತಾಯ ಸೀಲಾದೀನಮ್ಪಿ ಪರಿಯಾಯೇನ ತಬ್ಭಾವಮಾಹ ‘‘ಲೋಕುತ್ತರೋ’’ತಿಆದಿನಾ.

೪೪. ನಾಮಸಮ್ಪಯುತ್ತೋತಿ ನಾಮೇನ ಮಿಸ್ಸಿತೋ. ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತೂತಿ ಅರಹತ್ತಫಲಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ತಞ್ಚ ಪಞ್ಞಾಪಧಾನನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು ವಿಜ್ಜಾತಿ. ಸೇಸಂ ಸಬ್ಬಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ.

ಓತರಣಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೩. ಸೋಧನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೪೫. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಸೋಧನೋ ಹಾರೋತಿ ಸೋಧನಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಭಗವಾ ಪದಂ ಸೋಧೇತೀತಿ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನಿವುತೋ ಲೋಕೋ’’ತಿ (ಸು. ನಿ. ೧೦೩೯; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೫೮, ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೨) ವದನ್ತೋ ಭಗವಾ – ‘‘ಕೇನಸ್ಸು ನಿವುತೋ ಲೋಕೋ’’ತಿ (ಸು. ನಿ. ೧೦೩೮; ಚೂಳನಿ. ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾ ೫೭, ಅಜಿತಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೧) ಆಯಸ್ಮತಾ ಅಜಿತೇನ ಪುಚ್ಛಾವಸೇನ ವುತ್ತಂ ಪದಂ ಸೋಧೇತಿ ನಾಮ, ತದತ್ಥಸ್ಸ ವಿಸ್ಸಜ್ಜನತೋ. ನೋ ಚ ಆರಮ್ಭನ್ತಿ ನ ತಾವ ಆರಮ್ಭಂ ಸೋಧೇತಿ, ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಅಪರಿಯೋಸಿತತ್ತಾ. ಸುದ್ಧೋ ಆರಮ್ಭೋತಿ ಞಾತುಂ ಇಚ್ಛಿತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಬೋಧಿತತ್ತಾ ಸೋಧಿತೋ ಆರಮ್ಭೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಞ್ಞಾಣಪಕ್ಖನ್ದಾನಂ ದ್ವೇಳ್ಹಕಜಾತಾನಂ ವಾ ಪುಚ್ಛನಕಾಲೇ ಪುಚ್ಛಿತಾನಂ ಪುಚ್ಛಾವಿಸಯೋ ಅವಿಜಟಂ ಮಹಾಗಹನಂ ವಿಯ ಮಹಾದುಗ್ಗಂ ವಿಯ ಚ ಅನ್ಧಕಾರಂ ಅವಿಭೂತಂ ಹೋತಿ. ಯದಾ ಚ ಭಗವತಾ ಪಣ್ಡಿತೇಹಿ ವಾ ಭಗವತೋ ಸಾವಕೇಹಿ ಅಪದೇ ಪದಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೇಹಿ ನಿಜ್ಜಟಂ ನಿಗುಮ್ಬಂ ಕತ್ವಾ ಪಞ್ಹೇ ವಿಸ್ಸಜ್ಜಿತೇ ಮಹತಾ ಗನ್ಧಹತ್ಥಿನಾ ಅಭಿಭವಿತ್ವಾ ಓಭಗ್ಗಪದಾಲಿತೋ ಗಹನಪ್ಪದೇಸೋ ವಿಯ ವಿಗತನ್ಧಕಾರೋ ವಿಭೂತೋ ಉಪಟ್ಠಹಮಾನೋ ವಿಸೋಧಿತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ.

ಸೋಧನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೪. ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೪೬. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ ಹಾರೋತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ತಥಾ ಧಾರಯಿತಬ್ಬಾತಿ ಏಕತ್ತವೇಮತ್ತತಾಸಙ್ಖಾತಸಾಮಞ್ಞವಿಸೇಸಮತ್ತತೋ ಧಾರಯಿತಬ್ಬಾ, ನ ಪನ ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಿ ವಿಕಪ್ಪೇತಬ್ಬಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಅವಿಕಪ್ಪೇತಬ್ಬತಾಯ ಕಾರಣಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತಮೇವ. ತಂ ತಂ ಫಲಂ ಮಗ್ಗತಿ ಗವೇಸತೀತಿ ಮಗ್ಗೋ, ತದತ್ಥಿಕೇಹಿ ಮಗ್ಗೀಯತಿ ಗವೇಸೀಯತೀತಿ ವಾ ಮಗ್ಗೋ. ನಿರತಿಯಟ್ಠೇನ ನಿರಸ್ಸಾದಟ್ಠೇನ ಚ ನಿರಯೋ. ಉದ್ಧಂ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ತಿರಿಯಂ ಅಞ್ಚಿತಾತಿ ತಿರಚ್ಛಾನಾ. ತಿರಚ್ಛಾನಾವ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿ. ಪೇತತಾಯ ಪೇತ್ತಿ, ಇತೋ ಪೇಚ್ಚ ಗತಭಾವೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪೇತ್ತಿ ಏವ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೋ. ನ ಸುರನ್ತಿ ನ ಭಾಸನ್ತಿ ನ ದಿಬ್ಬನ್ತೀತಿ ಅಸುರಾ. ಅಸುರಾ ಏವ ಅಸುರಯೋನಿ. ದಿಬ್ಬೇಹಿ ರೂಪಾದೀಹಿ ಸುಟ್ಠು ಅಗ್ಗಾತಿ ಸಗ್ಗಾ. ಮನಸ್ಸ ಉಸ್ಸನ್ನತಾಯ ಮನುಸ್ಸಾ. ವಾನಂ ವುಚ್ಚತಿ ತಣ್ಹಾ, ತಂ ತತ್ಥ ನತ್ಥೀತಿ ನಿಬ್ಬಾನಂ. ನಿರಯಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ನಿರಯಗಾಮೀ. ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಸುರಯೋನಿಯೋತಿ ಅಸುರಯೋನಿಯಾ ಹಿತೋ, ಅಸುರಜಾತಿನಿಬ್ಬತ್ತನಕೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಗ್ಗಂ ಗಮೇತೀತಿ ಸಗ್ಗಗಾಮಿಯೋ. ಮನುಸ್ಸಗಾಮೀತಿ ಮನುಸ್ಸಲೋಕಗಾಮೀ. ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಿರೋಧೋತಿ ಪಟಿಸಙ್ಖಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವನಾಯ ನಿರೋಧೋ, ಪಟಿಪಕ್ಖೇ ವಾ ತಥಾ ಅಪ್ಪವತ್ತೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಾರಹಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖವುತ್ತಿಯಾ ಅನುಪ್ಪಾದೋ. ಅಪ್ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಿರೋಧೋತಿ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾನಂ ಸರಸನಿರೋಧೋ, ಖಣಿಕನಿರೋಧೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

೪೭. ರೂಪನ್ತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ಭೂತಾನಂ ಉಪಾದಾಯಾತಿ ವೇಮತ್ತತಾ. ಉಪಾದಾರೂಪನ್ತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ಚಕ್ಖಾಯತನಂ…ಪೇ… ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋತಿ ವೇಮತ್ತತಾ. ತಥಾ ಭೂತರೂಪನ್ತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ಪಥವೀಧಾತು …ಪೇ… ವಾಯೋಧಾತೂತಿ ವೇಮತ್ತತಾ. ಪಥವೀಧಾತೂತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ವೀಸತಿ ಆಕಾರಾ ವೇಮತ್ತತಾ. ಆಪೋಧಾತೂತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ದ್ವಾದಸ ಆಕಾರಾ ವೇಮತ್ತತಾ. ತೇಜೋಧಾತೂತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ಚತ್ತಾರೋ ಆಕಾರಾ ವೇಮತ್ತತಾ. ವಾಯೋಧಾತೂತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ಛ ಆಕಾರಾ ವೇಮತ್ತತಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ದ್ವೀಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಧಾತುಯೋ ಪರಿಗ್ಗಣ್ಹಾತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥ ಕೇಸಾತಿ ಕೇಸಾ ನಾಮ ಉಪಾದಿನ್ನಕಸರೀರಟ್ಠಕಾ ಕಕ್ಖಳಲಕ್ಖಣಾ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಪಥವೀಧಾತುಕೋಟ್ಠಾಸೋ. ಲೋಮಾ ನಾಮ…ಪೇ… ಮತ್ಥಲುಙ್ಗಂ ನಾಮ ಸರೀರಟ್ಠಕಂ ಕಕ್ಖಳಲಕ್ಖಣಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸರೀರೇ ಪಾಟಿಯೇಕ್ಕೋ ಕೋಟ್ಠಾಸೋತಿ ಅಯಂ ವೇಮತ್ತತಾ. ಆಪೋಧಾತೂತಿಆದಿಕೋಟ್ಠಾಸೇಸು ಪಿತ್ತಾದೀಸು ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಯೇನ ಚಾತಿ ಯೇನ ತೇಜೋಧಾತುನಾ ಕುಪಿತೇನ. ಸನ್ತಪ್ಪತೀತಿ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಸನ್ತಪ್ಪತಿ ಏಕಾಹಿಕಜರಾದಿಭಾವೇನ ಉಸುಮಜಾತೋ ಹೋತಿ. ಯೇನ ಚ ಜೀರೀಯತೀತಿ ಯೇನ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಜರೀಯತಿ. ಇನ್ದ್ರಿಯವೇಕಲ್ಲತಂ ಬಲಕ್ಖಯಂ ವಲಿತ್ತಚಪಲಿತಾದಿಞ್ಚ ಪಾಪುಣಾತಿ. ಯೇನ ಚ ಪರಿಡಯ್ಹತೀತಿ ಯೇನ ಕುಪಿತೇನ ಅಯಂ ಕಾಯೋ ಡಯ್ಹತಿ, ಸೋ ಚ ಪುಗ್ಗಲೋ ‘‘ಡಯ್ಹಾಮಿ ಡಯ್ಹಾಮೀ’’ತಿ ಕನ್ದನ್ತೋ ಸತಧೋತಸಪ್ಪಿಗೋಸೀತಚನ್ದನಾದಿಲೇಪನಂ ತಾಲವಣ್ಟವಾತಞ್ಚ ಪಚ್ಚಾಸೀಸತಿ. ಯೇನ ಚ ಅಸಿತಪೀತಖಾಯಿತಸಾಯಿತಂ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಣಾಮಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಸಿತಂ ವಾ ಓದನಾದಿ, ಪೀತಂ ವಾ ಪಾನಕಾದಿ, ಖಾಯಿತಂ ವಾ ಪಿಟ್ಠಖಜ್ಜಕಾದಿ, ಸಾಯಿತಂ ವಾ ಅಮ್ಬಪಕ್ಕಮಧುಫಾಣಿತಾದಿ ಸಮ್ಮಾ ಪರಿಪಾಕಂ ಗಚ್ಛತಿ, ರಸಾದಿಭಾವೇನ ವಿವೇಕಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾ ತಯೋ ತೇಜೋಧಾತೂ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ. ಪಚ್ಛಿಮೋ ಕಮ್ಮಸಮುಟ್ಠಾನೋವ.

ಉದ್ಧಙ್ಗಮಾ ವಾತಾತಿ ಉಗ್ಗಾರಹಿಕ್ಕಾರಾದಿಪವತ್ತಕಾ ಉದ್ಧಂ ಆರೋಹನವಾತಾ. ಅಧೋಗಮಾ ವಾತಾತಿ ಉಚ್ಚಾರಪಸ್ಸಾವಾದಿನೀಹರಣಕಾ ಅಧೋ ಓರೋಹನವಾತಾ. ಕುಚ್ಛಿಸಯಾ ವಾತಾತಿ ಅನ್ತಾನಂ ಬಹಿವಾತಾ. ಕೋಟ್ಠಾಸಯಾ ವಾತಾತಿ ಅನ್ತಾನಂ ಅನ್ತೋವಾತಾ. ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಾನುಸಾರಿನೋ ವಾತಾತಿ ಧಮನಿಜಾಲಾನುಸಾರೇನ ಸಕಲಸರೀರೇ ಅಙ್ಗಮಙ್ಗಾನಿ ಅನುಸಟಾ ಸಮಿಞ್ಜನಪಸಾರಣಾದಿನಿಬ್ಬತ್ತಕಾ ವಾತಾ. ಅಸ್ಸಾಸೋತಿ ಅನ್ತೋಪವಿಸನನಾಸಿಕವಾತೋ. ಪಸ್ಸಾಸೋತಿ ಬಹಿನಿಕ್ಖಮನನಾಸಿಕವಾತೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಪುರಿಮಾ ಸಬ್ಬೇ ಚತುಸಮುಟ್ಠಾನಾ. ಅಸ್ಸಾಸಪಸ್ಸಾಸಾ ಚಿತ್ತಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಏವ. ಏವಂ ವೇಮತ್ತತಾದಸ್ಸನವಸೇನ ವಿಭಾಗೇನ ಉದಾಹಟಾ ಚತಸ್ಸೋ ಧಾತುಯೋ ಪಟಿಕ್ಕೂಲಮನಸಿಕಾರವಸೇನ ಉಪಸಂಹರನ್ತೋ ‘‘ಇಮೇಹಿ ದ್ವಾಚತ್ತಾಲೀಸಾಯ ಆಕಾರೇಹೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ನ ಗಯ್ಹೂಪಗನ್ತಿ ನ ಗಹಣಯೋಗ್ಗಂ. ಸಭಾವಭಾವತೋತಿ ಸಭಾವಲಕ್ಖಣತೋ.

ಏವಂ ಪಟಿಕ್ಕೂಲಮನಸಿಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಸನಚಾರಂ ಪಾಳಿವಸೇನೇವ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತೇನಾಹ ಭಗವಾ ಯಾ ಚೇವ ಖೋ ಪನಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ.

೪೮. ಏವಂ ಸಚ್ಚಮಗ್ಗರೂಪಧಮ್ಮವಸೇನ ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅವಿಜ್ಜಾವಿಜ್ಜಾದೀನಮ್ಪಿ ವಸೇನ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾತಿ ಏಕತ್ತತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಯಸ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಥಾ ಯಸ್ಮಾ ದುಕ್ಖಸಮುದಯಸ್ಸ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಸ್ಸ ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ದುಕ್ಖನಿರೋಧಗಾಮಿನಿಯಾ ಪಟಿಪದಾಯ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಪುಬ್ಬನ್ತೋ ಅತೀತದ್ಧಭೂತಾ ಖನ್ಧಾಯತನಧಾತುಯೋ. ಅಪರನ್ತೋ ಅನಾಗತದ್ಧಭೂತಾ. ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತೋ ತದುಭಯಂ. ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾ ಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಕಾರಣಾನಿ ಅವಿಜ್ಜಾದೀನಿ. ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾ ಧಮ್ಮಾ ಅವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಸಙ್ಖಾರಾದಿಧಮ್ಮಾ.

ತತ್ಥಾಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಯಸ್ಮಾ ಅತೀತಾನಂ ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಯಾವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತಿ ಛಾದೇತ್ವಾ ಪರಿಯೋನನ್ಧಿತ್ವಾ ತಿಟ್ಠತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪುಬ್ಬನ್ತೇ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಯಾವ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ಏವಾಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ಕಿಚ್ಚತೋ ಜಾತಿತೋಪಿ ಕಥಿತಾ. ಅಯಞ್ಹಿ ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠ ಠಾನಾನಿ ಜಾನಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಕಿಚ್ಚತೋ ಕಥಿತಾ. ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾಪಿ ಇಮೇಸು ಅಟ್ಠಸು ಠಾನೇಸು ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಜಾತಿತೋ ಕಥಿತಾ. ಏವಂ ಕಿಚ್ಚತೋ ಜಾತಿತೋ ಚ ಕಥಿತಾಪಿ ಲಕ್ಖಣತೋ ಕಥಿತೇ ಏವ ಸುಕಥಿತಾ ಹೋತೀತಿ ಲಕ್ಖಣತೋ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಞಾಣಂ ಅತ್ಥಾನತ್ಥಂ ಕಾರಣಾಕಾರಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ವಿದಿತಂ ಪಾಕಟಂ ಕರೋತಿ. ಅಯಂ ಪನ ಅವಿಜ್ಜಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ವಿದಿತಂ ಪಾಕಟಂ ಕಾತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಞಾಣಪಚ್ಚನೀಕತೋ ಅಞ್ಞಾಣಂ. ದಸ್ಸನನ್ತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ಹಿ ತಂ ಆಕಾರಂ ಪಸ್ಸತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಪಸ್ಸಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅದಸ್ಸನಂ. ಅಭಿಸಮಯೋತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಅಭಿಸಮೇತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಅಭಿಸಮೇತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅನಭಿಸಮಯೋ. ಅನುಬೋಧೋ ಸಮ್ಬೋಧೋ ಪಟಿವೇಧೋತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಅನುಬುಜ್ಝತಿ ಸಮ್ಬುಜ್ಝತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಅನುಬುಜ್ಝಿತುಂ ಸಮ್ಬುಜ್ಝಿತುಂ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅನನುಬೋಧೋ ಅಸಮ್ಬೋಧೋ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧೋ. ತಥಾ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣಂ ಉಪಲಕ್ಖಣಂ ಪಚ್ಚುಪಲಕ್ಖಣಂ ಸಮಪೇಕ್ಖಣನ್ತಿಪಿ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ತಂ ಆಕಾರಂ ಸಲ್ಲಕ್ಖತಿ ಉಪಲಕ್ಖತಿ ಪಚ್ಚುಪಲಕ್ಖತಿ ಸಮಂ ಸಮ್ಮಾ ಚ ಅಪೇಕ್ಖತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಸ್ಸ ತಥಾ ಕಾತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಸಲ್ಲಕ್ಖಣಂ ಅನುಪಲಕ್ಖಣಂ ಅಪಚ್ಚುಪಲಕ್ಖಣಂ ಅಸಮಪೇಕ್ಖಣನ್ತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ.

ನಾಸ್ಸ ಕಿಞ್ಚಿ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕಮ್ಮಂ ಅತ್ಥಿ, ಸಯಞ್ಚ ಅಪ್ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತ್ವಾ ಕತಕಮ್ಮನ್ತಿ ಅಪ್ಪಚ್ಚಕ್ಖಕಮ್ಮಂ. ದುಮ್ಮೇಧಾನಂ ಭಾವೋ ದುಮ್ಮೇಜ್ಝಂ. ಬಾಲಾನಂ ಭಾವೋ ಬಾಲ್ಯಂ. ಸಮ್ಪಜಞ್ಞನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾ, ಸಾ ಅತ್ಥಾನತ್ಥಂ ಕಾರಣಾಕಾರಣಂ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮಂ ಸಮ್ಪಜಾನಾತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾ ಪನ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತಂ ಕಾರಣಂ ಪಜಾನಿತುಂ ನ ದೇತೀತಿ ಅಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ. ಮೋಹನವಸೇನ ಮೋಹೋ. ಪಮೋಹನವಸೇನ ಪಮೋಹೋ. ಸಮ್ಮೋಹನವಸೇನ ಸಮ್ಮೋಹೋ. ಅವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತಿ, ವಿನ್ದಿಯಂ ನ ವಿನ್ದತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾ. ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಓಹನತಿ ಓತರತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜೋಘೋ. ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಯೋಜೇತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗೋ. ಅಪ್ಪಹೀನಟ್ಠೇನ ಚೇವ ಪುನಪ್ಪುನಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾನುಸಯೋ. ಮಗ್ಗೇ ಪರಿಯುಟ್ಠಿತಚೋರಾ ವಿಯ ಅದ್ಧಿಕೇ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯುಟ್ಠಾತಿ ವಿಲುಪ್ಪತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪರಿಯುಟ್ಠಾನಂ. ಯಥಾ ನಗರದ್ವಾರೇ ಪಲಿಘಸಙ್ಖಾತಾಯ ಲಙ್ಗಿಯಾ ಪತಿತಾಯ ಮನುಸ್ಸಾನಂ ನಗರಪ್ಪವೇಸೋ ಪಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ, ಏವಮೇವ ಯಸ್ಸ ಸಕ್ಕಾಯನಗರೇ ಅಯಂ ಪತಿತಾ, ತಸ್ಸ ನಿಬ್ಬಾನಸಮ್ಪಾಪಕಂ ಞಾಣಗಮನಂ ಪಚ್ಛಿಜ್ಜತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಲಙ್ಗೀ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಅಕುಸಲಞ್ಚ ತಂ ಮೂಲಞ್ಚ, ಅಕುಸಲಾನಂ ವಾ ಮೂಲನ್ತಿ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ. ತಂ ಪನ ನ ಅಞ್ಞಂ, ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋ ಮೋಹೋತಿ ಮೋಹೋ ಅಕುಸಲಮೂಲನ್ತಿ ಅಯಂ ಏಕಪದಿಕೋ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಅತ್ಥುದ್ಧಾರೋ. ಅಯಂ ವೇಮತ್ತತಾತಿ ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ವೇಮತ್ತತಾ.

ವಿಜ್ಜಾತಿ ವಿನ್ದಿಯಂ ವಿನ್ದತೀತಿ ವಿಜ್ಜಾ, ವಿಜ್ಝನಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ, ವಿದಿತಕರಣಟ್ಠೇನ ವಿಜ್ಜಾ. ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಸ್ಸ ಯಾಥಾವಸರಸಲಕ್ಖಣಂ ಜಾನಾತಿ ಪಸ್ಸತಿ ಪಟಿವಿಜ್ಝತೀತಿ ದುಕ್ಖೇ ಅರಿಯಸಚ್ಚೇ ವಿಸಯಭೂತೇ ಞಾಣಂ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ಪಞ್ಞಾತಿ ತಸ್ಸ ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ಪಾಕಟಕರಣಸಙ್ಖಾತೇನ ಪಞ್ಞಾಪನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾ, ತೇನ ತೇನ ವಾ ಅನಿಚ್ಚಾದಿನಾ ಪಕಾರೇನ ಧಮ್ಮೇ ಜಾನಾತೀತಿ ಪಞ್ಞಾ. ಪಜಾನನಾಕಾರೋ ಪಜಾನನಾ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಿ ವಿಚಿನತೀತಿ ವಿಚಯೋ. ಪಕಾರೇಹಿ ವಿಚಿನತೀತಿ ಪವಿಚಯೋ. ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮೇ ವಿಚಿನತೀತಿ ಧಮ್ಮವಿಚಯೋ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಂ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಸಲ್ಲಕ್ಖಣಾ. ತೇಸಂಯೇವ ಪತಿ ಪತಿ ಉಪಲಕ್ಖಣವಸೇನ ಪಚ್ಚುಪಲಕ್ಖಣಾ. ಪಣ್ಡಿತಭಾವೋ ಪಣ್ಡಿಚ್ಚಂ. ಕುಸಲಭಾವೋ ಕೋಸಲ್ಲಂ. ನಿಪುಣಭಾವೋ ನೇಪುಞ್ಞಂ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಂ ವಿಭಾವನವಸೇನ ವೇಭಬ್ಯಾ. ತೇಸಂಯೇವ ಚಿನ್ತನವಸೇನ ಚಿನ್ತಾ. ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಿ ಉಪಪರಿಕ್ಖತೀತಿ ಉಪಪರಿಕ್ಖಾ. ಭೂರೀತಿ ಪಥವಿಯಾ ನಾಮಂ, ಅಯಮ್ಪಿ ಸಣ್ಹಟ್ಠೇನ ವಿತ್ಥತಟ್ಠೇನ ಚ ಭೂರೀ ವಿಯಾತಿ ಭೂರೀ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಭೂರೀ ವುಚ್ಚತಿ ಪಥವೀ, ತಾಯ ಪಥವಿಸಮಾಯ ವಿತ್ಥತಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಭೂರಿಪಞ್ಞೋ’’ತಿ (ಮಹಾನಿ. ೨೭). ಅಪಿ ಚ ಭೂರೀತಿ ಪಞ್ಞಾಯೇವೇತಂ ಅಧಿವಚನಂ. ಭೂತೇ ಅತ್ಥೇ ರಮತೀತಿ ಭೂರೀ.

ಕಿಲೇಸೇ ಮೇಧತಿ ಹಿಂಸತೀತಿ ಮೇಧಾ, ಖಿಪ್ಪಂ ಗಹಣಧಾರಣಟ್ಠೇನ ವಾ ಮೇಧಾ. ಯಸ್ಸುಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಸತ್ತಂ ಹಿತಪಟಿಪತ್ತಿಯಂ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಂ ವಾ ಯಾಥಾವಲಕ್ಖಣಪಟಿವೇಧೇ ಪರಿಣೇತೀತಿ ಪರಿಣಾಯಿಕಾ. ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ಧಮ್ಮೇ ವಿಪಸ್ಸತೀತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ. ಸಮ್ಮಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಅನಿಚ್ಚಾದೀನಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ. ಉಪ್ಪಥಪಟಿಪನ್ನೇ ಸಿನ್ಧವೇ ವೀಥಿಆರೋಪನತ್ಥಂ ಪತೋದೋ ವಿಯ ಉಪ್ಪಥೇ ಧಾವನಕೂಟಚಿತ್ತಂ ವೀಥಿಆರೋಪನತ್ಥಂ ವಿಜ್ಝತೀತಿ ಪತೋದೋ ವಿಯಾತಿ ಪತೋದೋ. ದಸ್ಸನಲಕ್ಖಣೇ ಇನ್ದಟ್ಠಂ ಕಾರೇತೀತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ, ಪಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಂ ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನ ಕಮ್ಪತೀತಿ ಪಞ್ಞಾಬಲಂ. ಕಿಲೇಸಚ್ಛೇದನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಸತ್ಥಂ ಪಞ್ಞಾಸತ್ಥಂ. ಅಚ್ಚುಗ್ಗತಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಪಾಸಾದೋ ಪಞ್ಞಾಪಾಸಾದೋ. ಆಲೋಕನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಆಲೋಕೋ ಪಞ್ಞಾಆಲೋಕೋ.

ಓಭಾಸನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಓಭಾಸೋ ಪಞ್ಞಾಓಭಾಸೋ. ಪಜ್ಜೋತನಟ್ಠೇನ ಪಞ್ಞಾವ ಪಜ್ಜೋತೋ ಪಞ್ಞಾಪಜ್ಜೋತೋ. ರತಿಕರಣಟ್ಠೇನ ರತಿದಾಯಕಟ್ಠೇನ ರತಿಜನಕಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತೀಕತಟ್ಠೇನ ದುಲ್ಲಭಪಾತುಭಾವಟ್ಠೇನ ಅತುಲಟ್ಠೇನ ಅನೋಮಸತ್ತಪರಿಭೋಗಟ್ಠೇನ ಚ ಪಞ್ಞಾವ ರತನಂ ಪಞ್ಞಾರತನಂ. ನ ತೇನ ಸತ್ತಾ ಮುಯ್ಹನ್ತಿ, ಸಯಂ ವಾ ಆರಮ್ಮಣೇ ನ ಮುಯ್ಹತೀತಿ ಅಮೋಹೋ. ಧಮ್ಮವಿಚಯಪದಂ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ. ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತಂ ಪುನ ವುತ್ತನ್ತಿ? ಅಮೋಹಸ್ಸ ಮೋಹಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವದೀಪನತ್ಥಂ. ತೇನೇತಂ ದೀಪೇತಿ – ಯ್ವಾಯಂ ಅಮೋಹೋ, ಸೋ ನ ಕೇವಲಂ ಮೋಹತೋ ಅಞ್ಞೋ ಧಮ್ಮೋ, ಮೋಹಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಙ್ಖಾತೋ ಅಮೋಹೋವ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತೋತಿ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿ ಯಾಥಾವನಿಯ್ಯಾನಿಕಕುಸಲದಿಟ್ಠಿ. ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಙ್ಖಾತೋ ಪಸತ್ಥೋ ಸುನ್ದರೋ ವಾ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋತಿ ಧಮ್ಮವಿಚಯಸಮ್ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ. ಮಗ್ಗಙ್ಗನ್ತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅಙ್ಗಂ ಕಾರಣನ್ತಿ ಮಗ್ಗಙ್ಗಂ. ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಅನ್ತೋಗಧತ್ತಾ ಮಗ್ಗಪರಿಯಾಪನ್ನನ್ತಿ.

ಅಸಞ್ಞಾಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ಸಞ್ಞಾವಿರಾಗಭಾವನಾವಸೇನ ಪವತ್ತಿತಾ ಅಸಞ್ಞಭವೂಪಪತ್ತಿನಿಬ್ಬತ್ತನಸಮಾಪತ್ತಿ. ಅನುಪ್ಪನ್ನೇ ಹಿ ಬುದ್ಧೇ ಏಕಚ್ಚೇ ತಿತ್ಥಾಯತನೇ ಪಬ್ಬಜಿತ್ವಾ ವಾಯೋಕಸಿಣೇ ಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ಝಾನಾ ವುಟ್ಠಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ದೋಸಂ ಪಸ್ಸನ್ತಿ, ಸಞ್ಞಾಯ ಸತಿ ಹತ್ಥಚ್ಛೇದಾದಿದುಕ್ಖಞ್ಚೇವ ಸಬ್ಬಭಯಾನಿ ಚ ಹೋನ್ತಿ, ‘‘ಅಲಂ ಇಮಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ, ಸಞ್ಞಾಭಾವೋ ಸನ್ತೋ’’ತಿ ಏವಂ ಸಞ್ಞಾಯ ದೋಸಂ ಪಸ್ಸಿತ್ವಾ ಸಞ್ಞಾವಿರಾಗವಸೇನ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ಅಪರಿಹೀನಜ್ಝಾನಾ ಕಾಲಂ ಕತ್ವಾ ಅಸಞ್ಞೀಸು ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ಚಿತ್ತಂ ನೇಸಂ ಚುತಿಚಿತ್ತನಿರೋಧೇನೇವ ಇಧ ನಿವತ್ತತಿ, ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಮತ್ತಮೇವ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ.

ತೇ ಯಥಾ ನಾಮ ಜಿಯಾವೇಗುಕ್ಖಿತ್ತೋ ಸರೋ ಯತ್ತಕೋ ಜಿಯಾವೇಗೋ, ತತ್ತಕಮೇವ ಆಕಾಸೇ ಗಚ್ಛತಿ, ಏವಮೇವಂ ಝಾನವೇಗುಕ್ಖಿತ್ತಾ ಉಪಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ಯತ್ತಕೋ ಝಾನವೇಗೋ, ತತ್ತಕಮೇವ ಕಾಲಂ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ. ಝಾನವೇಗೇ ಪನ ಪರಿಕ್ಖೀಣೇ ತತ್ಥ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ, ಇಧ ಪಟಿಸನ್ಧಿಸಞ್ಞಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಅಸಞ್ಞಭವೂಪಪತ್ತಿನಿಬ್ಬತ್ತನಸಮಾಪತ್ತೀ’’ತಿ. ವಿಭೂತಸಞ್ಞಾಸಮಾಪತ್ತೀತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಞ್ಚಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿ. ಸಾ ಹಿ ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಠಮಾರುಪ್ಪಸಞ್ಞಾಯಪಿ ವಿಭಾವನತೋ ‘‘ವಿಭೂತಸಞ್ಞಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಕೇಚಿ ‘‘ವಿಭೂತರೂಪಸಞ್ಞಾ’’ತಿ ಪಠನ್ತಿ, ತೇಸಂ ಮತೇನ ವಿಭೂತರೂಪಸಮಾಪತ್ತಿ ನಾಮ ಸೇಸಾರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ. ಸೇಸಾ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾವ.

ನೇವಸೇಕ್ಖನಾಸೇಕ್ಖೋ ಝಾಯೀತಿ ಝಾನಲಾಭೀ ಪುಥುಜ್ಜನೋ. ಆಜಾನಿಯೋ ಝಾಯೀತಿ ಅರಹಾ, ಸಬ್ಬೇಪಿ ವಾ ಅರಿಯಪುಗ್ಗಲಾ. ಅಸ್ಸಖಲುಙ್ಕೋ ಝಾಯೀತಿ ಖಲುಙ್ಕಸ್ಸಸದಿಸೋ ಝಾಯೀ. ತಥಾ ಹಿ ಖಲುಙ್ಕೋ ಅಸ್ಸೋ ದಮಥಂ ನ ಉಪೇತಿ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಯಥಾರುಚಿ ಧಾವತಿ, ಏವಮೇವಂ ಯೋ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಅಭಿಞ್ಞಾಲಾಭೀ, ಸೋ ಅಭಿಞ್ಞಾ ಅಸ್ಸಾದೇತ್ವಾ ‘‘ಅಲಮೇತ್ತಾವತಾ, ಕತಮೇತ್ತಾವತಾ’’ತಿ ಉತ್ತರಿದಮಥಾಯ ಅಪರಿಸಕ್ಕನ್ತೋ ಅಭಿಞ್ಞಾಚಿತ್ತವಸೇನ ಇತೋ ಚಿತೋ ಚ ಧಾವತಿ ಪವತ್ತತಿ, ಸೋ ‘‘ಅಸ್ಸಖಲುಙ್ಕೋ ಝಾಯೀ’’ತಿ ವುತ್ತೋ. ದಿಟ್ಠುತ್ತರೋ ಝಾಯೀತಿ ಝಾನಲಾಭೀ ದಿಟ್ಠಿಗತಿಕೋ. ಪಞ್ಞುತ್ತರೋ ಝಾಯೀತಿ ಲಕ್ಖಣೂಪನಿಜ್ಝಾನೇನ ಝಾಯೀ, ಸಬ್ಬೋ ಏವ ವಾ ಪಞ್ಞಾಧಿಕೋ ಝಾಯೀ.

ಸರಣೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾ, ಸಬ್ಬೋಪಿ ವಾ ಸಾಸವೋ ಸಮಾಧಿ. ಅರಣೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಸಬ್ಬೋ ಕುಸಲಾಬ್ಯಾಕತೋ ಸಮಾಧಿ, ಲೋಕುತ್ತರೋ ಏವ ವಾ. ಸವೇರೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಪಟಿಘಚಿತ್ತೇಸು ಏಕಗ್ಗತಾ. ಅವೇರೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಮೇತ್ತಾಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ. ಅನನ್ತರದುಕೇಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸಾಮಿಸೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಲೋಕಿಯಸಮಾಧಿ. ಸೋ ಹಿ ಅನತಿಕ್ಕನ್ತವಟ್ಟಾಮಿಸಲೋಕಾಮಿಸತಾಯ ಸಾಮಿಸೋ. ನಿರಾಮಿಸೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಲೋಕುತ್ತರೋ ಸಮಾಧಿ. ಸಸಙ್ಖಾರೋ ಸಮಾಧೀತಿ ದುಕ್ಖಾಪಟಿಪದೋ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞೋ ಸುಖಾಪಟಿಪದೋ ಚ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞೋ. ಸೋ ಹಿ ಸಸಙ್ಖಾರೇನ ಸಪ್ಪಯೋಗೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ಕಿಚ್ಛೇನ ಕಸಿರೇನ ನಿಗ್ಗಹೇತ್ವಾ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬೋ. ಇತರೋ ಅಸಙ್ಖಾರೋ ಸಮಾಧಿ. ಏಕಂಸಭಾವಿತೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಸುಕ್ಖವಿಪಸ್ಸಕಸ್ಸ ಸಮಾಧಿ. ಉಭಯಂಸಭಾವಿತೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಸಮಥಯಾನಿಕಸ್ಸ ಸಮಾಧಿ. ಉಭಯತೋ ಭಾವಿತಭಾವನೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಕಾಯಸಕ್ಖಿನೋ ಉಭತೋಭಾಗವಿಮುತ್ತಸ್ಸ ಚ ಸಮಾಧಿ. ಸೋ ಹಿ ಉಭಯತೋ ಭಾಗೇಹಿ ಉಭಯತೋ ಭಾವಿತಭಾವನೋ.

ಆಗಾಳ್ಹಪಟಿಪದಾತಿ ಕಾಮಾನಂ ಓರೋಹನಪಟಿಪತ್ತಿ, ಕಾಮಸುಖಾನುಯೋಗೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ನಿಜ್ಝಾಮಪಟಿಪದಾತಿ ಕಾಮಸ್ಸ ನಿಜ್ಝಾಪನವಸೇನ ಖೇದನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಪಟಿಪತ್ತಿ, ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಕ್ಖಮಾ ಪಟಿಪದಾತಿಆದೀಸು ಪಧಾನಕರಣಕಾಲೇ ಸೀತಾದೀನಿ ಅಸಹನ್ತಸ್ಸ ಪಟಿಪದಾ, ತಾನಿ ನಕ್ಖಮತೀತಿ ಅಕ್ಖಮಾ. ಸಹನ್ತಸ್ಸ ಪನ ತಾನಿ ಖಮತೀತಿ ಖಮಾ. ‘‘ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಂ ನಾಧಿವಾಸೇತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೨೬; ಅ. ನಿ. ೪.೧೪; ೬.೫೮) ನಯೇನ ಮಿಚ್ಛಾವಿತಕ್ಕೇ ಸಮೇತೀತಿ ಸಮಾ. ಮನಚ್ಛಟ್ಠಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ದಮೇತೀತಿ ದಮಾ ಪಟಿಪದಾ.

ಏವನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ವುತ್ತನಯೇನ. ಯೋ ಧಮ್ಮೋತಿ ಯೋ ಕೋಚಿ ಜಾತಿಆದಿಧಮ್ಮೋ. ಯಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸಾತಿ ತತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಜರಾದಿಧಮ್ಮಸ್ಸ. ಸಮಾನಭಾವೋತಿ ದುಕ್ಖಾದಿಭಾವೇನ ಸಮಾನಭಾವೋ. ಏಕತ್ತತಾಯಾತಿ ಸಮಾನತಾಯ ದುಕ್ಖಾದಿಭಾವಾನಂ ಏಕೀಭಾವೇನ. ಏಕೀ ಭವತೀತಿ ಅನೇಕೋಪಿ ‘‘ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಏಕಸದ್ದಾಭಿಧೇಯ್ಯತಾಯ ಏಕೀ ಭವತಿ. ಏತೇನ ಏಕತ್ತತಾಯ ಲಕ್ಖಣಮಾಹ. ಯೇನ ಯೇನ ವಾ ಪನ ವಿಲಕ್ಖಣೋತಿ ಯೋ ಧಮ್ಮೋ ಯಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಯೇನ ಯೇನ ಭಾವೇನ ವಿಸದಿಸೋ. ತೇನ ತೇನ ವೇಮತ್ತಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ತೇನ ತೇನ ಭಾವೇನ ಸೋ ಧಮ್ಮೋ ತಸ್ಸ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ವೇಮತ್ತತಂ ವಿಸದಿಸತ್ತಂ ಗಚ್ಛತಿ, ದುಕ್ಖಭಾವೇನ ಸಮಾನೋಪಿ ಜಾತಿಆದಿಕೋ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಿಆದಿಭಾವೇನ ಜರಾದಿಕಸ್ಸ ವಿಸಿಟ್ಠತಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇಮಿನಾ ವೇಮತ್ತತಾಯ ಲಕ್ಖಣಮಾಹ.

ಇದಾನಿ ತಾವ ಏಕತ್ತವೇಮತ್ತತಾವಿಸಯೇ ನಿಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸುತ್ತೇ ವಾ ವೇಯ್ಯಾಕರಣೇ ವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಪುಚ್ಛಿತನ್ತಿ ಪುಚ್ಛಾವಸೇನ ದೇಸಿತಸುತ್ತವಸೇನ ವುತ್ತಂ, ನ ಪನ ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರಸ್ಸ ಪುಚ್ಛಾವಿಸಯತಾಯ. ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ.

ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೫. ಪರಿಕ್ಖಾರಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೪೯. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಹಾರೋತಿ ಪರಿಕ್ಖಾರಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಯೋ ಧಮ್ಮೋ ಯಂ ಧಮ್ಮಂ ಜನಯತಿ, ತಸ್ಸ ಸೋ ಪರಿಕ್ಖಾರೋತಿ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ಪರಿಕ್ಖಾರಲಕ್ಖಣಂ ವತ್ವಾ ತಂ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕಿಂಲಕ್ಖಣೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಹಿನೋತಿ ಅತ್ತನೋ ಫಲಂ ಪಟಿಕಾರಣಭಾವಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಹೇತು. ಪಟಿಚ್ಚ ಏತಸ್ಮಾ ಫಲಂ ಏತೀತಿ ಪಚ್ಚಯೋ. ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಸದ್ದೇಹಿ ಕಾರಣಮೇವ ವುಚ್ಚತಿ, ತಥಾಪಿ ತತ್ಥ ವಿಸೇಸಂ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಸಾಧಾರಣಲಕ್ಖಣೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಸಭಾವೋ ಹೇತೂತಿ ಸಮಾನಭಾವೋ ಬೀಜಂ ಹೇತು. ನನು ಚ ಬೀಜಂ ಅಙ್ಕುರಾದಿಸದಿಸಂ ನ ಹೋತೀತಿ? ನೋ ನ ಹೋತಿ, ಅಞ್ಞತೋ ಹಿ ತಾದಿಸಸ್ಸ ಅನುಪ್ಪಜ್ಜನತೋ.

‘‘ಯಥಾ ವಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿನಾಪಿ ಉದಾಹರಣನ್ತರದಸ್ಸನೇನ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಿಸೇಸಮೇವ ವಿಭಾವೇತಿ. ತತ್ಥ ದುದ್ಧನ್ತಿ ಖೀರಂ. ದಧಿ ಭವತೀತಿ ಏಕತ್ತನಯೇನ ಅಭೇದೋಪಚಾರೇನ ವಾ ವುತ್ತಂ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ. ನ ಹಿ ಖೀರಂ ದಧಿ ಹೋತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ನ ಚತ್ಥಿ ಏಕಕಾಲಸಮವಧಾನಂ ದುದ್ಧಸ್ಸ ಚ ದಧಿಸ್ಸ ಚಾ’’ತಿ. ಅಥ ವಾ ಘಟೇ ದುದ್ಧಂ ಪಕ್ಖಿತ್ತಂ ದಧಿ ಭವತಿ, ದಧಿ ತತ್ಥ ಕಾಲನ್ತರೇ ಜಾಯತಿ ಪಚ್ಚಯನ್ತರಸಮಾಯೋಗೇನ, ತಸ್ಮಾ ನ ಚತ್ಥಿ ಏಕಕಾಲಸಮವಧಾನಂ ದುದ್ಧಸ್ಸ ಚ ದಧಿಸ್ಸ ಚ ರಸಖೀರವಿಪಾಕಾದೀಹಿ ಭಿನ್ನಸಭಾವತ್ತಾ. ಏವಮೇವನ್ತಿ ಯಥಾ ಹೇತುಭೂತಸ್ಸ ಖೀರಸ್ಸ ಫಲಭೂತೇನ ದಧಿನಾ ನ ಏಕಕಾಲಸಮವಧಾನಂ, ಏವಮಞ್ಞಸ್ಸಾಪಿ ಹೇತುಸ್ಸ ಫಲೇನ ನ ಏಕಕಾಲಸಮವಧಾನಂ, ನ ತಥಾ ಪಚ್ಚಯಸ್ಸ, ನ ಹಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಏಕನ್ತೇನ ಫಲೇನ ಭಿನ್ನಕಾಲೋ ಏವಾತಿ. ಏವಮ್ಪಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯಾನಂ ವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ.

ಏವಂ ಬಾಹಿರಂ ಹೇತುಪಚ್ಚಯವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಯಞ್ಹಿ ಸಂಸಾರೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಹೇತೂ’’ತಿ ವುತ್ತೇ ಕಿಂ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೇ ಅನೇಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ವಿಜ್ಜನ್ತೀತಿ? ಆಹ ‘‘ಪುರಿಮಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಪಚ್ಛಿಮಿಕಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಹೇತೂ’’ತಿ. ತೇನ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಕಾಲೇ ಹೇತುಫಲಾನಂ ಸಮವಧಾನಂ ನತ್ಥೀತಿ ಏತಮೇವತ್ಥಂ ಸಮತ್ಥೇತಿ. ತತ್ಥ ‘‘ಪುರಿಮಿಕಾ ಅವಿಜ್ಜಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಹೇತುಫಲಭೂತಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾನಂ ವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ‘‘ಬೀಜಙ್ಕುರೋ ವಿಯಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ – ಯಥಾ ಬೀಜಂ ಅಙ್ಕುರಸ್ಸ ಹೇತು ಹೋನ್ತಂ ಸಮನನ್ತರಹೇತುತಾಯ ಹೇತು ಹೋತಿ. ಯಂ ಪನ ಬೀಜತೋ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ತಸ್ಸ ಬೀಜಂ ಪರಮ್ಪರಹೇತುತಾಯ ಹೇತು ಹೋತಿ. ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯಪಿ ಹೇತುಭಾವೇ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ.

ಪುನ ‘‘ಯಥಾ ವಾ ಪನಾ’’ತಿಆದಿನಾಪಿ ಹೇತುಪಚ್ಚಯವಿಭಾಗಮೇವ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಥಾಲಕನ್ತಿ ದೀಪಕಪಲ್ಲಿಕಾ. ಅನಗ್ಗಿಕನ್ತಿ ಅಗ್ಗಿಂ ವಿನಾ. ದೀಪೇತುನ್ತಿ ಜಾಲೇತುಂ. ಇತಿ ಸಭಾವೋ ಹೇತೂತಿ ಏವಂ ಪದೀಪುಜ್ಜಾಲನಾದೀಸು ಅಗ್ಗಿಆದಿಪದೀಪಸದಿಸಂ ಕಾರಣಂ ಸಭಾವೋ ಹೇತು. ಪರಭಾವೋ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ತತ್ಥೇವ ಕಪಲ್ಲಿಕಾವಟ್ಟಿತೇಲಾದಿಸದಿಸೋ ಅಗ್ಗಿತೋ ಅಞ್ಞೋ ಸಭಾವೋ ಪಚ್ಚಯೋ. ಅಜ್ಝತ್ತಿಕೋತಿ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತಿಕೋ ನಿಯಕಜ್ಝತ್ತೇ ಭವೋ. ಬಾಹಿರೋತಿ ತತೋ ಬಹಿಭೂತೋ. ಜನಕೋತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಕೋ. ಪರಿಗ್ಗಾಹಕೋತಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಕೋ. ಅಸಾಧಾರಣೋತಿ ಆವೇಣಿಕೋ. ಸಾಧಾರಣೋತಿ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಸಮಾನೋ.

ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಕಾರಣಂ ‘‘ಪರಿಕ್ಖಾರೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ಕಾರಣಭಾವೋ ಚ ಫಲಾಪೇಕ್ಖಾಯ, ತಸ್ಮಾ ಕಾರಣಸ್ಸ ಯೋ ಕಾರಣಭಾವೋ ಯಥಾ ಚ ಸೋ ಹೋತಿ, ಯಞ್ಚ ಫಲಂ ಯೋ ಚ ತಸ್ಸ ವಿಸೇಸೋ, ಯೋ ಚ ಕಾರಣಫಲಾನಂ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ತಂ ಸಬ್ಬಂ ವಿಭಾವೇತುಂ ‘‘ಅವುಪಚ್ಛೇದತ್ಥೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಕಾರಣಫಲಭಾವೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧತಾ ಸನ್ತತಿ. ಕೋ ಚ ತತ್ಥ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ, ಕೋ ಕಾರಣಫಲಭಾವೋ ಚ? ಸೋ ಏವ ಅವುಪಚ್ಛೇದತ್ಥೋ. ಯೋ ಫಲಭೂತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಅಕಾರಣಂ ಹುತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಸೋ ವುಪಚ್ಛಿನ್ನೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಯಥಾ ತಂ ಅರಹತೋ ಚುತಿಚಿತ್ತಂ. ಯೋ ಪನ ಅತ್ತನೋ ಅನುರೂಪಸ್ಸ ಫಲಸ್ಸ ಹೇತು ಹುತ್ವಾ ನಿರುಜ್ಝತಿ, ಸೋ ಅನುಪಚ್ಛಿನ್ನೋ ಏವ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧಸ್ಸ ವಿಜ್ಜಮಾನತ್ತಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಅವುಪಚ್ಛೇದತ್ಥೋ ಸನ್ತತಿಅತ್ಥೋ’’ತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಚ ಕಾರಣತೋ ನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಫಲಂ ನಾಮ, ನ ಅನಿಬ್ಬತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ನಿಬ್ಬತ್ತಿಅತ್ಥೋ ಫಲತ್ಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಪುರಿಮಭವೇನ ಅನನ್ತರಭವಪಟಿಸನ್ಧಾನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಾ ಪುನಬ್ಭವೋ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಪಟಿಸನ್ಧಿಅತ್ಥೋ ಪುನಬ್ಭವತ್ಥೋ’’ತಿ. ತಥಾ ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ತಂ ಪಲಿಬುನ್ಧೇನ್ತಿ ಸಮ್ಮಾ ಪಟಿಪಜ್ಜಿತುಂ ನ ದೇನ್ತಿ. ಯಾವ ಚ ಮಗ್ಗೇನ ಅಸಮುಗ್ಘಾತಿತಾ, ತಾವ ಅನುಸೇನ್ತಿ ನಾಮ, ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಪಲಿಬೋಧತ್ಥೋ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನತ್ಥೋ, ಅಸಮುಗ್ಘಾತತ್ಥೋ ಅನುಸಯತ್ಥೋ’’ತಿ. ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯವಸೇನ ಪರಿಞ್ಞಾತೇ ನ ಕದಾಚಿ ತಂ ನಾಮರೂಪಙ್ಕುರಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಹೇಸ್ಸತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಅಪರಿಞ್ಞಾತತ್ಥೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಬೀಜತ್ಥೋ’’ತಿ. ಯತ್ಥ ಅವುಪಚ್ಛೇದೋ ತತ್ಥ ಸನ್ತತೀತಿ ಯತ್ಥ ರೂಪಾರೂಪಪ್ಪವತ್ತಿಯಂ ಯಥಾವುತ್ತೋ ಅವುಪಚ್ಛೇದೋ, ತತ್ಥ ಸನ್ತತಿವೋಹಾರೋ. ಯತ್ಥ ಸನ್ತತಿ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತೀತಿಆದಿ ಪಚ್ಚಯಪರಮ್ಪರದಸ್ಸನಂ ಹೇತುಫಲಸಮ್ಬನ್ಧವಿಭಾವನಮೇವ.

‘‘ಯಥಾ ವಾ ಪನ ಚಕ್ಖುಞ್ಚ ಪಟಿಚ್ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ‘‘ಸಭಾವೋ ಹೇತೂ’’ತಿ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಸನ್ನಿಸ್ಸಯತಾಯಾತಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯತಾಯ. ಮನಸಿಕಾರೋತಿ ಕಿರಿಯಾಮನೋಧಾತು. ಸಾ ಹಿ ಚಕ್ಖುವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಿಞ್ಞಾಣಭಾವೇನ ಸಮಾನಜಾತಿತಾಯ ಸಭಾವೋ ಹೇತು. ಸಙ್ಖಾರಾ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ ಸಭಾವೋ ಹೇತೂತಿ ಪುಞ್ಞಾದಿಅಭಿಸಙ್ಖಾರಾ ಪಟಿಸನ್ಧಿವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋ, ತತ್ಥ ಯೋ ಸಭಾವೋ, ಸೋ ಹೇತೂತಿ. ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ಚೇತ್ಥ ಸಬ್ಬೋ ಲೋಕಿಯೋ ಕುಸಲಾಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಇಮಿನಾ ನಯೇನ ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ಏವಂ ಯೋ ಕೋಚಿ ಉಪನಿಸ್ಸಯೋ ಸಬ್ಬೋ ಸೋ ಪರಿಕ್ಖಾರೋತಿ ಯಥಾವುತ್ತಪ್ಪಭೇದೋ ಯೋ ಕೋಚಿ ಪಚ್ಚಯೋ, ಸೋ ಸಬ್ಬೋ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಪರಿಕ್ಖರಣತೋ ಅಭಿಸಙ್ಖರಣತೋ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ. ತಸ್ಸ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ಕಥನಂ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಹಾರೋತಿ.

ಪರಿಕ್ಖಾರಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೬. ಸಮಾರೋಪನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ

೫೦. ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರೋತಿ ಸಮಾರೋಪನಹಾರವಿಭಙ್ಗೋ. ತತ್ಥ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಪದಟ್ಠಾನೇತಿ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಿಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಏಕಸ್ಮಿಂ ಕಾರಣಭೂತೇ ಧಮ್ಮೇ ಸುತ್ತೇನ ಗಹಿತೇ. ಯತ್ತಕಾನಿ ಪದಟ್ಠಾನಾನಿ ಓತರನ್ತೀತಿ ಯತ್ತಕಾನಿ ಅಞ್ಞೇಸಂ ಕಾರಣಭೂತಾನಿ ತಸ್ಮಿಂ ಧಮ್ಮೇ ಸಮೋಸರನ್ತಿ. ಸಬ್ಬಾನಿ ತಾನಿ ಸಮಾರೋಪಯಿತಬ್ಬಾನೀತಿ ಸಬ್ಬಾನಿ ತಾನಿ ಪದಟ್ಠಾನಾನಿ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಮ್ಮಾ ನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ಆನೇತ್ವಾ ದೇಸನಾಯ ಆರೋಪೇತಬ್ಬಾ, ದೇಸನಾರುಳ್ಹೇ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ಕಥೇತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಯಥಾ ಆವಟ್ಟೇ ಹಾರೇ ‘‘ಏಕಮ್ಹಿ ಪದಟ್ಠಾನೇ, ಪರಿಯೇಸತಿ ಸೇಸಕಂ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ (ನೇತ್ತಿ. ೪ ನಿದ್ದೇಸವಾರ) ವಚನತೋ ಅನೇಕೇಸಂ ಪದಟ್ಠಾನಾನಂ ಪರಿಯೇಸನಾ ವುತ್ತಾ, ಏವಮಿಧಾಪಿ ಬಹೂನಂ ಪದಟ್ಠಾನಾನಂ ಸಮಾರೋಪನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಥಾ ಆವಟ್ಟೇ ಹಾರೇ’’ತಿ ಆಹ. ನ ಕೇವಲಂ ಪದಟ್ಠಾನವಸೇನೇವ ಸಮಾರೋಪನಾ, ಅಥ ಖೋ ವೇವಚನಭಾವನಾಪಹಾನವಸೇನಪಿ ಸಮಾರೋಪನಾ ಕಾತಬ್ಬಾತಿ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತತ್ಥ ಸಮಾರೋಪನಾ ಚತುಬ್ಬಿಧಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಪದಟ್ಠಾನವೇವಚನಾನಿ ಗಹಿತಾನಿ, ನನು ಪದಟ್ಠಾನವೇವಚನಹಾರೇ ಏವ ಅಯಮತ್ಥೋ ವಿಭಾವಿತೋತಿ? ಸಚ್ಚಮೇತಂ, ಇಧ ಪನ ಪದಟ್ಠಾನವೇವಚನಗ್ಗಹಣಂ ಭಾವನಾಪಹಾನಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನವಿಸಯದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚೇವ ತೇಸಂ ಅಧಿವಚನವಿಭಾಗದಸ್ಸನತ್ಥಞ್ಚ. ಏವಞ್ಹಿ ಭಾವನಾಪಹಾನಾನಿ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾನಿ ಹೋನ್ತಿ ಸುಕರಾನಿ ಚ ಪಞ್ಞಾಪೇತುಂ. ಇದಂ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಇದಂ ತಿವಿಧಂ ಸುಚರಿತಂ ಬುದ್ಧಾನಂ ಸಾಸನಸ್ಸ ಓವಾದಸ್ಸ ವಿಸಯಾಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ತತ್ಥ ‘‘ಕಾಯಿಕ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ತೀಹಿ ಸುಚರಿತೇಹಿ ಸೀಲಾದಯೋ ತಯೋ ಖನ್ಧೇ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ತತಿಯಚತುತ್ಥಫಲಾನಿ ಚ ನಿದ್ಧಾರೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ, ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ. ವನೀಯತೀತಿ ವನಂ, ವನತಿ, ವನುತೇ ಇತಿ ವಾ ವನಂ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ ಕಾಮತಣ್ಹಾಯ, ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹೋ ಅನುಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಾಹಸ್ಸ, ಅಜ್ಝತ್ತಿಕಬಾಹಿರಾನಿ ಆಯತನಾನಿ ತಪ್ಪಟಿಬನ್ಧಛನ್ದರಾಗಾದೀನಂ, ಅನುಸಯಾ ಚ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನಾನಂ ಕಾರಣಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

೫೧. ಅಯಂ ವೇವಚನೇನ ಸಮಾರೋಪನಾತಿ ಯೋ ‘‘ರಾಗವಿರಾಗಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ ಸೇಕ್ಖಫಲಂ, ಅನಾಗಾಮಿಫಲಂ, ಕಾಮಧಾತುಸಮತಿಕ್ಕಮನ’’ನ್ತಿ ಏತೇಹಿ ಪರಿಯಾಯವಚನೇಹಿ ತತಿಯಫಲಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೋ, ತಥಾ ಯೋ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾವಿರಾಗಾ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿ ಅಸೇಕ್ಖಫಲಂ, ಅಗ್ಗಫಲಂ ಅರಹತ್ತಂ, ತೇಧಾತುಕಸಮತಿಕ್ಕಮನ’’ನ್ತಿ ಏತೇಹಿ ಪರಿಯಾಯವಚನೇಹಿ ಚತುತ್ಥಫಲಸ್ಸ ನಿದ್ದೇಸೋ, ಯೋ ಚ ‘‘ಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿಆದೀಹಿ ಪರಿಯಾಯವಚನೇಹಿ ಪಞ್ಞಾಯ ನಿದ್ದೇಸೋ, ಅಯಂ ವೇವಚನೇಹಿ ಚ ಸಮಾರೋಪನಾ.

ತಸ್ಮಾತಿಹ ತ್ವಂ, ಭಿಕ್ಖು, ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರಾಹೀತಿಆದಿ ಲಕ್ಖಣಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾಯಂ ವುತ್ತನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಕೇವಲಂ ತತ್ಥ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ಅವುತ್ತಾನಮ್ಪಿ ವುತ್ತಭಾವದಸ್ಸನವಸೇನೇವ ಆಗತಂ, ಇಧ ಭಾವನಾಸಮಾರೋಪನವಸೇನಾತಿ ಅಯಮೇವ ವಿಸೇಸೋ. ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾ ವಿಸೇಸತೋ ಅಸುಭಾನುಪಸ್ಸನಾ ಏವ ಕಾಮರಾಗತದೇಕಟ್ಠಕಿಲೇಸಾನಂ ಏಕನ್ತಪಟಿಪಕ್ಖಾತಿ ಅಸುಭಸಞ್ಞಾ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಬನ್ಧಕಿಲೇಸಾ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ ಕಾಮಯೋಗೋ ಅಭಿಜ್ಝಾಕಾಯಗನ್ಥೋ ಕಾಮಾಸವೋ ಕಾಮೋಘೋ ರಾಗಸಲ್ಲಂ ರೂಪಧಮ್ಮಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಕಿಲೇಸಾ ರೂಪಧಮ್ಮೇಸು ರಾಗೋ ಛನ್ದಾಗತಿಗಮನನ್ತಿ ಏತೇಸಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ ಪಹಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಕಾಯೇ ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರನ್ತೋ’’ತಿಆದಿನಾ.

ತಥಾ ವೇದನಾನುಪಸ್ಸನಾ ವಿಸೇಸತೋ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ, ಸಾ –

‘‘ಯೋ ಸುಖಂ ದುಕ್ಖತೋ ಅದ್ದ, ದುಕ್ಖಮದ್ದಕ್ಖಿ ಸಲ್ಲತೋ;

ಅದುಕ್ಖಮಸುಖಂ ಸನ್ತಂ, ಅದಕ್ಖಿ ನಂ ಅನಿಚ್ಚತೋ’’ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೪.೨೫೩; ಇತಿವು. ೫೩) –

ಆದಿವಚನತೋ ಸಬ್ಬಂ ವೇದನಂ ‘‘ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ಪಸ್ಸನ್ತೀ ಸುಖಸಞ್ಞಾಯ ವೇದನಾಹೇತುಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಬನ್ಧಕಿಲೇಸಾನಂ ಗೋಸೀಲಾದೀಹಿ ಭವಸುದ್ಧಿ ಹೋತೀತಿ ವೇದನಾಸ್ಸಾದೇನ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಭವುಪಾದಾನಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಸ್ಸ ವೇದನಾವಸೇನ ‘‘ಅನತ್ಥಂ ಮೇ ಅಚರೀ’’ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಸ್ಸ (ದೀ. ನಿ. ೩.೩೪೦; ಅ. ನಿ. ೯.೨೯; ೧೦.೭೯; ಧ. ಸ. ೧೨೩೭; ವಿಭ. ೯೦೯, ೯೬೦) ಬ್ಯಾಪಾದಕಾಯಗನ್ಥಸ್ಸ ದೋಸಸಲ್ಲಸ್ಸ ವೇದನಾಸ್ಸಾದವಸೇನೇವ ಪವತ್ತಸ್ಸ ಭವಯೋಗಭವಾಭವಭವೋಘಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಭವರಾಗಸ್ಸ ಭವಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಬನ್ಧಕಕಿಲೇಸಾನಂ ವೇದನಾವಿಸಯಸ್ಸ ರಾಗಸ್ಸ ದೋಸಾಗತಿಗಮನಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತೀತಿ ಏತಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ವೇದನಾಸು ವೇದನಾನುಪಸ್ಸೀ’’ತಿಆದಿನಾ.

ತಥಾ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ವಿಸೇಸತೋ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾತಿ, ಸಾ ಚಿತ್ತಂ ‘‘ಅನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ಪಸ್ಸನ್ತೀ ತತ್ಥ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಸತ್ತಾ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಿನೋತಿ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾಯ ವಿಞ್ಞಾಣಾಹಾರಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಬನ್ಧಕಿಲೇಸಾನಂ ನಿಚ್ಚಾಭಿನಿವೇಸಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಏವ ದಿಟ್ಠುಪಾದಾನಂ ದಿಟ್ಠಿಯೋಗಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸಕಾಯಗನ್ಥದಿಟ್ಠಾಸವದಿಟ್ಠೋಘಸಙ್ಖಾತಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾನಿಮಿತ್ತಸ್ಸ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿಆದಿನಯಪ್ಪವತ್ತಸ್ಸ (ಧ. ಸ. ೧೨೩೯; ವಿಭ. ೮೩೨, ೮೬೬, ೯೬೨) ಮಾನಸಲ್ಲಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಞ್ಞಾಯ ರಾಗಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಸ್ಸ ಭಯಾಗತಿಗಮನಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಚಿತ್ತೇ ಚಿತ್ತಾನುಪಸ್ಸೀ’’ತಿಆದಿನಾ.

ತಥಾ ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸನಾ ವಿಸೇಸತೋ ಅನತ್ತಸಞ್ಞಾತಿ, ಸಾ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅತ್ತಸಞ್ಞಾಯ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾಹಾರಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಯಾ ‘‘ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚ’’ನ್ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೧೮೭, ೨೦೨-೨೦೩; ೩.೨೭) ಪವತ್ತಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಹೇತುಕಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗಅವಿಜ್ಜಾಸವಅವಿಜ್ಜೋಘಮೋಹಸಲ್ಲಸಙ್ಖಾತಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಙ್ಖಾರಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪರಿಬನ್ಧಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ರಾಗಸ್ಸ ಮೋಹಾಗತಿಗಮನಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಾಯ ಸಂವತ್ತತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಧಮ್ಮೇಸು ಧಮ್ಮಾನುಪಸ್ಸೀ ವಿಹರನ್ತೋ’’ತಿಆದಿನಾ. ಸೇಸಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ.

ಸಮಾರೋಪನಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ನಿಟ್ಠಿತಾ ಚ ಹಾರವಿಭಙ್ಗವಣ್ಣನಾ.

೧. ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

ಏವಂ ಸುಪರಿಕಮ್ಮಕತಾಯ ಭೂಮಿಯಾ ನಾನಾವಣ್ಣಾನಿ ಮುತ್ತಪುಪ್ಫಾನಿ ಪಕಿರನ್ತೋ ವಿಯ ಸುಸಿಕ್ಖಿತಸಿಪ್ಪಾಚರಿಯವಿಚಾರಿತೇಸು ಸುರತ್ತಸುವಣ್ಣಾಲಙ್ಕಾರೇಸು ನಾನಾವಿಧರಂಸಿಜಾಲಸಮುಜ್ಜಲಾನಿ ವಿವಿಧಾನಿ ಮಣಿರತನಾನಿ ಬನ್ಧನ್ತೋ ವಿಯ ಮಹಾಪಥವಿಂ ಪರಿವತ್ತೇತ್ವಾ ಪಪ್ಪಟಕೋಜಂ ಖಾದಾಪೇನ್ತೋ ವಿಯ ಯೋಜನಿಕಮಧುಗಣ್ಡಂ ಪೀಳೇತ್ವಾ ಸುಮಧುರಸಂ ಪಾಯೇನ್ತೋ ವಿಯ ಚ ಆಯಸ್ಮಾ ಮಹಾಕಚ್ಚಾನೋ ನಾನಾಸುತ್ತಪದೇಸೇ ಉದಾಹರನ್ತೋ ಸೋಳಸ ಹಾರೇ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತೇ ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಸುತ್ತೇ ಯೋಜೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತವಾರಂ ಆರಭಿ. ಆರಭನ್ತೋ ಚ ಯಾಯಂ ನಿದ್ದೇಸವಾರೇ –

೫೨.

‘‘ಸೋಳಸ ಹಾರಾ ಪಠಮಂ, ದಿಸಲೋಚನತೋ ದಿಸಾ ವಿಲೋಕೇತ್ವಾ;

ಸಙ್ಖಿಪಿಯ ಅಙ್ಕುಸೇನ ಹಿ, ನಯೇಹಿ ತೀಹಿ ನಿದ್ದಿಸೇ ಸುತ್ತ’’ನ್ತಿ. –

ಗಾಥಾ ವುತ್ತಾ. ಯಸ್ಮಾ ತಂ ಹಾರವಿಭಙ್ಗವಾರೋ ನಪ್ಪಯೋಜೇತಿ, ವಿಪ್ಪಕಿಣ್ಣವಿಸಯತ್ತಾ, ನಯವಿಚಾರಸ್ಸ ಚ ಅನ್ತರಿತತ್ತಾ. ಅನೇಕೇಹಿ ಸುತ್ತಪದೇಸೇಹಿ ಹಾರಾನಂ ವಿಭಾಗದಸ್ಸನಮೇವ ಹಿ ಹಾರವಿಭಙ್ಗವಾರೋ. ಹಾರಸಮ್ಪಾತವಾರೋ ಪನ ತಂ ಪಯೋಜೇತಿ, ಏಕಸ್ಮಿಂಯೇವ ಸುತ್ತಪದೇಸೇ ಸೋಳಸ ಹಾರೇ ಯೋಜೇತ್ವಾವ ತದನನ್ತರಂ ನಯಸಮುಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಕಥಿತತ್ತಾ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಸೋಳಸ ಹಾರಾ ಪಠಮ’’ನ್ತಿ ಗಾಥಂ ಪಚ್ಚಾಮಸಿತ್ವಾ ‘‘ತಸ್ಸಾ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕುಹಿಂ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ಹಾರಸಮ್ಪಾತೇ’’ತಿ ಆಹ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ‘‘ತಸ್ಸಾ ಗಾಥಾಯ ನಿದ್ದೇಸೋ ಕತ್ಥ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ’’ತಿ. ಏತೇನ ಸುತ್ತೇಸು ಹಾರಾನಂ ಯೋಜನಾನಯದಸ್ಸನಂ ಹಾರಸಮ್ಪಾತವಾರೋತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ಹಾರಸಮ್ಪಾತಪದಸ್ಸ ಅತ್ಥೋ ವುತ್ತೋ ಏವ.

ಅರಕ್ಖಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನಾತಿ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಾದೀಸು ಸತಿಆರಕ್ಖಾಭಾವೇನ ಅಗುತ್ತೇನ ಚಿತ್ತೇನ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಹತೇನಾತಿ ಸಸ್ಸತಾದಿಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸದೂಸಿತೇನ. ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭೂತೇನಾತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಕಾಯಸ್ಸ ಚ ಅಕಲ್ಯತಾಲಕ್ಖಣೇಹಿ ಥಿನಮಿದ್ಧೇಹಿ ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟೇನ. ವಸಂ ಮಾರಸ್ಸ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಕಿಲೇಸಮಾರಾದೀನಂ ಯಥಾಕಾಮಂ ಕರಣೀಯೋ ಹೋತೀತಿ ಅಯಂ ತಾವ ಗಾಥಾಯ ಪದತ್ಥೋ.

ಪಮಾದನ್ತಿ ‘‘ಅರಕ್ಖಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನಾ’’ತಿ ಇದಂ ಪದಂ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಸತಿವೋಸಗ್ಗಲಕ್ಖಣಂ ಪಮಾದಂ ಕಥೇತಿ. ತಂ ಮಚ್ಚುನೋ ಪದನ್ತಿ ತಂ ಪಮಜ್ಜನಂ ಗುಣಮಾರಣತೋ ಮಚ್ಚುಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ಮಾರಸ್ಸ ವಸವತ್ತನಟ್ಠಾನಂ, ತೇನ ‘‘ಅರಕ್ಖಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ, ವಸಂ ಮಾರಸ್ಸ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ಪಠಮಪಾದಂ ಚತುತ್ಥಪಾದೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋತಿ ಯಂ ಅನಿಚ್ಚಸ್ಸ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸ್ಸ ‘‘ನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ದಸ್ಸನಂ, ಸೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹೋ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ವಿಪರೀತಗ್ಗಾಹಲಕ್ಖಣೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋ’’ತಿ. ಸಬ್ಬಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಸಾಮಞ್ಞೇನ ಗಹೇತ್ವಾ ತಸ್ಸ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ ಪುಚ್ಛತಿ ‘‘ಕಿಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಯತೀ’’ತಿ. ಸಾಮಞ್ಞಸ್ಸ ಚ ವಿಸೇಸೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ವೋಹರೀಯತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಞ್ಞಂ ಚಿತ್ತಂ ದಿಟ್ಠಿಮಿತೀ’’ತಿ. ತಂ ‘‘ವಿಪಲ್ಲಾಸಯತೀ’’ತಿ ಪದೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ. ತೇಸು ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಸಬ್ಬಮುದುಕೋ, ಅನಿಚ್ಚಾದಿಕಸ್ಸ ವಿಸಯಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾವಸೇನ ಉಪಟ್ಠಿತಾಕಾರಗ್ಗಹಣಮತ್ತಂ ಮಿಗಪೋತಕಾನಂ ತಿಣಪುರಿಸಕೇಸು ಪುರಿಸೋತಿ ಉಪ್ಪನ್ನಸಞ್ಞಾ ವಿಯ. ಚಿತ್ತವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ತತೋ ಬಲವತರೋ, ಅಮಣಿಆದಿಕೇ ವಿಸಯೇ ಮಣಿಆದಿಆಕಾರೇನ ಉಪಟ್ಠಹನ್ತೇ ತಥಾ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಂ ವಿಯ ನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಸನ್ನಿಟ್ಠಾನಮತ್ತಂ. ದಿಟ್ಠಿವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಪನ ಸಬ್ಬಬಲವತರೋ ಯಂ ಯಂ ಆರಮ್ಮಣಂ ಯಥಾ ಯಥಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ, ತಥಾ ತಥಾ ನಂ ಸಸ್ಸತಾದಿವಸೇನ ‘‘ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚಂ ಮೋಘಮಞ್ಞ’’ನ್ತಿ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತೋ ಪವತ್ತತಿ. ತತ್ಥ ಸಞ್ಞಾವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಚಿತ್ತವಿಪಲ್ಲಾಸಸ್ಸ ಕಾರಣಂ, ಚಿತ್ತವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ದಿಟ್ಠಿವಿಪಲ್ಲಾಸಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಹೋತಿ.

ಇದಾನಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ವಿಸಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋ ಕುಹಿಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಯತಿ, ಚತೂಸು ಅತ್ತಭಾವವತ್ಥೂಸೂ’’ತಿ ಆಹ. ತತ್ಥ ಅತ್ತಭಾವವತ್ಥೂಸೂತಿ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು. ತೇ ಹಿ ಆಹಿತೋ ಅಹಂ ಮಾನೋ ಏತ್ಥಾತಿ ಅತ್ತಾ, ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಭವತಿ ಏತ್ಥ ಬುದ್ಧಿ ವೋಹಾರೋ ಚಾತಿ ಅತ್ತಭಾವೋ, ಸೋ ಏವ ಸುಭಾದೀನಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಸ್ಸ ಚ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ ವತ್ಥು ಚಾತಿ ‘‘ಅತ್ತಭಾವವತ್ಥೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ‘‘ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ತೇಸಂ ಸಬ್ಬವಿಪಲ್ಲಾಸಮೂಲಭೂತಾಯ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಅತ್ತಭಾವವತ್ಥುತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ಪವತ್ತಿಆಕಾರೇನ ಸದ್ಧಿಂ ವಿಸಯಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ರೂಪಂ ಪಠಮಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸವತ್ಥು ಅಸುಭೇ ಸುಭ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ. ಪುನ ಮೂಲಕಾರಣವಸೇನ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಂಕಿಲೇಸಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾರಹಿತಾ ತಣ್ಹಾ ನತ್ಥಿ, ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ಸುಭಸುಖಸಞ್ಞಾನಮ್ಪಿ ಪಚ್ಚಯೋ ಏವ, ತಥಾಪಿ ತಣ್ಹಾ ಏತಾಸಂ ಸಾತಿಸಯಂ ಪಚ್ಚಯೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಣ್ಹಾನಿವುತಂ…ಪೇ… ದುಕ್ಖೇ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ದಿಟ್ಠಿನಿವುತನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಸೀಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾ ವುತ್ತಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾನಿವುತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಾಮಞ್ಚೇತ್ಥ ತಣ್ಹಾರಹಿತಾ ದಿಟ್ಠಿ ನತ್ಥಿ, ತಣ್ಹಾಪಿ ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪಚ್ಚಯೋ ಏವ. ತಣ್ಹಾಪಿ ‘‘ನಿಚ್ಚಂ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಅಯೋನಿಸೋ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನ್ತಾನಂ ತಥಾಪವತ್ತಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಮೋಹೋ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಿನಿವುತಂ…ಪೇ… ಅತ್ತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಯೋ ದಿಟ್ಠಿವಿಪಲ್ಲಾಸೋತಿ ‘‘ಅನಿಚ್ಚೇ ನಿಚ್ಚಂ, ಅನತ್ತನಿ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಪವತ್ತಮ್ಪಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸದ್ವಯಂ ಸನ್ಧಾಯಾಹ – ‘‘ಸೋ ಅತೀತಂ ರೂಪಂ…ಪೇ… ಅತೀತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅತ್ತತೋ ಸಮನುಪಸ್ಸತೀ’’ತಿ. ಏತೇನ ಅಟ್ಠಾರಸವಿಧೋಪಿ ಪುಬ್ಬನ್ತಾನುಕಪ್ಪಿಕವಾದೋ ಪಚ್ಛಿಮಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ವಸೇನ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ತಣ್ಹಾವಿಪಲ್ಲಾಸೋತಿ ತಣ್ಹಾಮೂಲಕೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋ. ‘‘ಅಸುಭೇ ಸುಭಂ, ದುಕ್ಖೇ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ಏತಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸದ್ವಯಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ. ಅನಾಗತಂ ರೂಪಂ ಅಭಿನನ್ದತೀತಿ ಅನಾಗತಂ ರೂಪಂ ದಿಟ್ಠಾಭಿನನ್ದನವಸೇನ ಅಭಿನನ್ದತಿ. ಅನಾಗತಂ ವೇದನಂ, ಸಞ್ಞಂ, ಸಙ್ಖಾರೇ, ವಿಞ್ಞಾಣಂ ಅಭಿನನ್ದತೀತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏತೇನ ಚತುಚತ್ತಾಲೀಸವಿಧೋಪಿ ಅಪರನ್ತಾನುಕಪ್ಪಿಕವಾದೋ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಪುರಿಮಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ವಸೇನ ಹೋತೀತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾತಿ ಏವಂ ಪರಮಸಾವಜ್ಜಸ್ಸ ವಿಪಲ್ಲಾಸಸ್ಸ ಮೂಲಕಾರಣನ್ತಿ ವಿಸೇಸತೋ ದ್ವೇ ಧಮ್ಮಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ ತಣ್ಹಾ ಚ ಅವಿಜ್ಜಾ ಚಾತಿ ತೇ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತಿ. ತಾಹಿ ವಿಸುಜ್ಝನ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ವಿಸುಜ್ಝತೀತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖವಸೇನಪಿ ತಾಸಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಭಾವಂಯೇವ ವಿಭಾವೇತಿ, ನ ಹಿ ತಣ್ಹಾಅವಿಜ್ಜಾಸು ಪಹೀನಾಸು ಕೋಚಿ ಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮೋ ನ ಪಹೀಯತೀತಿ. ಯಥಾ ಚ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ಮೂಲಕಾರಣಂ ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾ, ಏವಂ ಸಕಲಸ್ಸಾಪಿ ವಟ್ಟಸ್ಸ ಮೂಲಕಾರಣನ್ತಿ ಯಥಾನುಸನ್ಧಿನಾವ ಗಾಥಂ ನಿಟ್ಠಪೇತುಂ ‘‘ತೇಸ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ತೇಸನ್ತಿ ಯೇಸಂ ಅರಕ್ಖಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಹತಞ್ಚ, ತೇಸಂ. ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾನೀವರಣಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಮಾರಸ್ಸ ವಸಗಮನೇನ ಅನಾದಿಮತಿಸಂಸಾರೇ ಸಂಸರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ.

ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭೂತೇನಾತಿ ಏತ್ಥ ‘‘ಥಿನಂ ನಾಮಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಥಿನಮಿದ್ಧಾನಂ ಸರೂಪಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ತೇಹಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿಭೂತತಾ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾವಾತಿ ತಂ ಅನಾಮಸಿತ್ವಾ ಕಿಲೇಸಮಾರಗ್ಗಹಣೇನೇವ ತಂನಿಮಿತ್ತಾ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಮಾರಖನ್ಧಮಾರಮಚ್ಚುಮಾರಾ ಗಹಿತಾ ಏವಾತಿ ‘‘ಕಿಲೇಸಮಾರಸ್ಸ ಚ ಸತ್ತಮಾರಸ್ಸ ಚಾ’’ತಿ ಚ-ಸದ್ದೇನ ವಾ ತೇಸಮ್ಪಿ ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಸೋ ಹಿ ನಿವುತೋ ಸಂಸಾರಾಭಿಮುಖೋತಿ ಸೋ ಮಾರವಸಂ ಗತೋ, ತತೋ ಏವ ನಿವುತೋ ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಯಾವ ನ ಮಾರಬನ್ಧನಂ ಛಿಜ್ಜತಿ, ತಾವ ಸಂಸಾರಾಭಿಮುಖೋವ ಹೋತಿ, ನ ವಿಸಙ್ಖಾರಾಭಿಮುಖೋತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಇಮಾನಿ ಭಗವತಾ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ದೇಸಿತಾನಿ. ಕಥಂ ದೇಸಿತಾನಿ?

ತತ್ಥ ದುವಿಧಾ ಕಥಾ ಅಭಿಧಮ್ಮನಿಸ್ಸಿತಾ ಚ ಸುತ್ತನ್ತನಿಸ್ಸಿತಾ ಚ. ತಾಸು ಅಭಿಧಮ್ಮನಿಸ್ಸಿತಾ ನಾಮ ಅರಕ್ಖಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನಾತಿ ರತ್ತಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಅರಕ್ಖಿತಂ, ದುಟ್ಠಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಅರಕ್ಖಿತಂ, ಮೂಳ್ಹಮ್ಪಿ ಚಿತ್ತಂ ಅರಕ್ಖಿತಂ. ತತ್ಥ ರತ್ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಲೋಭಸಹಗತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ದುಟ್ಠಂ ಚಿತ್ತಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪಟಿಘಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ಮೂಳ್ಹಂ ಚಿತ್ತಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಮೋಮೂಹಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯಾವ ಇಮೇಸಂ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ವಸೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಅಗುತ್ತಿ ಅಗೋಪಾಯನಾ ಅಪಾಲನಾ ಅನಾರಕ್ಖಾ ಸತಿವೋಸಗ್ಗೋ ಪಮಾದೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಸಂವರೋ, ಏವಂ ಅರಕ್ಖಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಹತಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತಂ ಚತುನ್ನಂ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪಯುತ್ತಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ, ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭೂತಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಸಸಙ್ಖಾರಿಕಾಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಏವಂ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಅಗ್ಗಹಿತಗ್ಗಹಣೇನ ದ್ವಾದಸ ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾ ಹೋನ್ತಿ. ತೇ ‘‘ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಕುಸಲಾ? ಯಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಅಕುಸಲಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ಹೋತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಕಣ್ಡೇ (ಧ. ಸ. ೩೬೫) ಅಕುಸಲಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದದೇಸನಾವಸೇನ ವಿತ್ಥಾರತೋ ವತ್ತಬ್ಬಾ. ಮಾರಸ್ಸಾತಿ ಏತ್ಥ ಪಞ್ಚ ಮಾರಾ. ತೇಸು ಕಿಲೇಸಮಾರಸ್ಸ ಚತುನ್ನಂ ಆಸವಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಓಘಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಯೋಗಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಗನ್ಥಾನಂ ಚತುನ್ನಂ ಉಪಾದಾನಾನಂ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ನೀವರಣಾನಂ ದಸನ್ನಂ ಕಿಲೇಸವತ್ಥೂನಂ ವಸೇನ ಆಸವಗೋಚ್ಛಕಾದೀಸು (ಧ. ಸ. ದುಕಮಾತಿಕಾ ೧೪-೧೯, ೧೧೦೨) ವುತ್ತನಯೇನ, ತಥಾ ‘‘ಜಾತಿಮದೋ ಗೋತ್ತಮದೋ ಆರೋಗ್ಯಮದೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಖುದ್ದಕವತ್ಥುವಿಭಙ್ಗೇ (ವಿಭ. ೮೩೨) ಆಗತಾನಂ ಸತ್ತನ್ನಂ ಕಿಲೇಸಾನಞ್ಚ ವಸೇನ ವಿಭಾಗೋ ವತ್ತಬ್ಬೋ. ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಅಭಿಧಮ್ಮನಿಸ್ಸಿತಾ ಕಥಾ.

ಸುತ್ತನ್ತನಿಸ್ಸಿತಾ (ಮ. ನಿ. ೧.೩೪೭; ಅ. ನಿ. ೧೧.೧೭) ಪನ ಅರಕ್ಖಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನಾತಿ ಚಕ್ಖುನಾ ರೂಪಂ ದಿಸ್ವಾ ನಿಮಿತ್ತಗ್ಗಾಹೀ ಹೋತಿ ಅನುಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಾಹೀ, ಯತ್ವಾಧಿಕರಣಮೇನಂ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ ಅಸಂವುತಂ ವಿಹರನ್ತಂ ಅಭಿಜ್ಝಾದೋಮನಸ್ಸಾ ಪಾಪಕಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ ಅನ್ವಾಸ್ಸವೇಯ್ಯುಂ, ತಸ್ಸ ಸಂವರಾಯ ನ ಪಟಿಪಜ್ಜತಿ, ನ ರಕ್ಖತಿ ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯಂ, ಚಕ್ಖುನ್ದ್ರಿಯೇ ನ ಸಂವರಂ ಆಪಜ್ಜತಿ. ಸೋತೇನ …ಪೇ… ಘಾನೇನ… ಜಿವ್ಹಾಯ… ಕಾಯೇನ… ಮನಸಾ…ಪೇ… ಮನಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ಸಂವರಂ ಆಪಜ್ಜತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೩೪೭, ೪೧೧, ೪೨೧; ೨.೪೧೯; ೩.೧೫, ೭೫). ಏವಂ ಅರಕ್ಖಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಹತೇನ ಚಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಹತಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತಂ ಪುಬ್ಬನ್ತಕಪ್ಪನವಸೇನ ವಾ ಅಪರನ್ತಕಪ್ಪನವಸೇನ ವಾ ಪುಬ್ಬನ್ತಾಪರನ್ತಕಪ್ಪನವಸೇನ ವಾ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವಿಸನ್ತಸ್ಸ ಅಯೋನಿಸೋ ಉಮ್ಮುಜ್ಜನ್ತಸ್ಸ ‘‘ಸಸ್ಸತೋ ಲೋಕೋತಿ ವಾ…ಪೇ… ನೇವ ಹೋತಿ ನ ನ ಹೋತಿ ತಥಾಗತೋ ಪರಂ ಮರಣಾ’’ತಿ (ವಿಭ. ೯೩೭; ಪಟಿ. ಮ. ೧.೧೪೦) ವಾ ಯಾ ದಿಟ್ಠಿ, ತಾಯ ಹತಂ ಉಪಹತಂ. ಯಾ ಚ ಖೋ ‘‘ಇಮಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸಸ್ಸತವಾದಾ…ಪೇ… ಪಞ್ಚ ಪರಮದಿಟ್ಠಧಮ್ಮನಿಬ್ಬಾನವಾದಾ’’ತಿ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲೇ (ದೀ. ನಿ. ೧.೩೦ ಆದಯೋ) ಪಞ್ಚತ್ತಯೇ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೧ ಆದಯೋ) ಚ ಆಗತಾ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಯೋ, ತಾಸಂ ವಸೇನ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಹತಭಾವೋ ಕಥೇತಬ್ಬೋ.

ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭೂತೇನಾತಿ ಥಿನಂ ನಾಮ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ. ಮಿದ್ಧಂ ನಾಮ ವೇದನಾದಿಕ್ಖನ್ಧತ್ತಯಸ್ಸ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ. ತಥಾ ಥಿನಂ ಅನುಸ್ಸಾಹಸಂಹನನಂ. ಮಿದ್ಧಂ ಅಸತ್ತಿವಿಘಾತೋ. ಇತಿ ಥಿನೇನ ಮಿದ್ಧೇನ ಚ ಚಿತ್ತಂ ಅಭಿಭೂತಂ ಅಜ್ಝೋತ್ಥಟಂ ಉಪದ್ದುತಂ ಸಙ್ಕೋಚನಪ್ಪತ್ತಂ ಲಯಾಪನ್ನಂ. ವಸಂ ಮಾರಸ್ಸ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವಸೋ ನಾಮ ಇಚ್ಛಾ ಲೋಭೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ ರುಚಿ ಆಕಙ್ಖಾ ಆಣಾ ಆಣತ್ತಿ. ಮಾರೋತಿ ಪಞ್ಚ ಮಾರಾ – ಖನ್ಧಮಾರೋ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರಮಾರೋ ಮಚ್ಚುಮಾರೋ ದೇವಪುತ್ತಮಾರೋ ಕಿಲೇಸಮಾರೋತಿ. ಗಚ್ಛತೀತಿ ತೇಸಂ ವಸಂ ಇಚ್ಛಂ…ಪೇ… ಆಣತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛತಿ ಉಪಗಚ್ಛತಿ ಉಪೇತಿ ವತ್ತತಿ ಅನುವತ್ತತಿ ನಾತಿಕ್ಕಮತೀತಿ. ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ – ‘‘ವಸಂ ಮಾರಸ್ಸ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ಯಥಾವುತ್ತಾ ಅಕುಸಲಾ ಧಮ್ಮಾ, ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾ ಏವ ವಾ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ. ಯೋ ಸೋ ‘‘ವಸಂ ಮಾರಸ್ಸ ಗಚ್ಛತೀ’’ತಿ ವುತ್ತೋ, ಸೋ ಯೇ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇ ಉಪಾದಾಯ ಪಞ್ಞತ್ತೋ, ತೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ. ಏವಂ ಭಗವತಾ ಇಧ ದ್ವೇ ಸಚ್ಚಾನಿ ದೇಸಿತಾನಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ದುಕ್ಖಂ ಸಮುದಯೋ ಚಾ’’ತಿ. ತೇಸಂ ಭಗವಾ ಪರಿಞ್ಞಾಯ ಚ ಪಹಾನಾಯ ಚ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತೀತಿ ವುತ್ತಮೇವತ್ಥಂ ಪಾಕಟತರಂ ಕಾತುಂ ‘‘ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾಯ ಸಮುದಯಸ್ಸ ಪಹಾನಾಯಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಕಥಂ ದೇಸೇತೀತಿ ಚೇ –

‘‘ತಸ್ಮಾ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸ, ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋ;

ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾ, ಞತ್ವಾನ ಉದಯಬ್ಬಯಂ;

ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭೂ ಭಿಕ್ಖು, ಸಬ್ಬಾ ದುಗ್ಗತಿಯೋ ಜಹೇ’’ತಿ. (ಉದಾ. ೩೨) –

ಗಾಥಾಯ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಯಸ್ಮಾ ಅರಕ್ಖಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ವಸಂ ಮಾರಸ್ಸ ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸತಿಸಂವರೇನ ಮನಚ್ಛಟ್ಠಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ರಕ್ಖಣೇನ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತೋ ಅಸ್ಸ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋತಿ ಯಸ್ಮಾ ಕಾಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಿಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋ ತಥಾ ತಥಾ ಅಯೋನಿಸೋ ವಿಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ನಾನಾವಿಧಾನಿ ಮಿಚ್ಛಾದಸ್ಸನಾನಿ ಗಣ್ಹಾತಿ. ತತೋ ಏವ ಚ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಹತೇನ ಚಿತ್ತೇನ ವಸಂ ಮಾರಸ್ಸ ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೇನ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಿಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋ ಅಸ್ಸ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾತಿ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರತಾಯ ವಿಧುತಮಿಚ್ಛಾದಸ್ಸನೋ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾಲಕ್ಖಣಂ ಯಥಾಭೂತಞಾಣಲಕ್ಖಣಞ್ಚ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಕತ್ವಾ ಸೀಲಸಮಾಧೀಸು ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತೋ. ತತೋ ಏವ ಚ ಞತ್ವಾನ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಸಮಪಞ್ಞಾಸಾಯ ಆಕಾರೇಹಿ ಉಪ್ಪಾದಂ ನಿರೋಧಞ್ಚ ಞತ್ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಅನುಕ್ಕಮೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ ಗಣ್ಹನ್ತೋ ಅಗ್ಗಮಗ್ಗೇನ ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭೂ ಭಿಕ್ಖು ಸಬ್ಬಾ ದುಗ್ಗತಿಯೋ ಜಹೇತಿ ಏವಂ ಸಬ್ಬಸೋ ಭಿನ್ನಕಿಲೇಸತ್ತಾ ಭಿಕ್ಖು ಖೀಣಾಸವೋ ಯಥಾಸಮ್ಭವಂ ತಿವಿಧದುಕ್ಖತಾಯೋಗೇನ ದುಗ್ಗತಿಸಙ್ಖಾತಾ ಸಬ್ಬಾಪಿ ಗತಿಯೋ ಜಹೇಯ್ಯ, ತಾಸಂ ಪರಭಾಗೇ ನಿಬ್ಬಾನೇ ತಿಟ್ಠೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಯಂ ತಣ್ಹಾಯ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಚ ಪಹಾನಂ, ಅಯಂ ನಿರೋಧೋತಿ ಪಹಾನಸ್ಸ ನಿರೋಧಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಅಸಙ್ಖತಧಾತು ಪಹಾನಂ ನಿರೋಧೋತಿ ಚ ವುತ್ತಾ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಪುರಿಮಗಾಥಾಯ ಪುರಿಮಾನಿ ದ್ವೇ, ಪಚ್ಛಿಮಗಾಥಾಯ ಪಚ್ಛಿಮಾನಿ ದ್ವೇತಿ ದ್ವೀಹಿ ಗಾಥಾಹಿ ಭಾಸಿತಾನಿ ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅರಿಯಸಚ್ಚಾನಿ. ತೇಸು ಸಮುದಯೇನ ಅಸ್ಸಾದೋ, ದುಕ್ಖೇನ ಆದೀನವೋ, ಮಗ್ಗನಿರೋಧೇಹಿ ನಿಸ್ಸರಣಂ, ಸಬ್ಬಗತಿಜಹನಂ ಫಲಂ, ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತತಾದಿಕೋ ಉಪಾಯೋ, ಅರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತತಾದಿನಿಸೇಧನಮುಖೇನ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತತಾದೀಸು ನಿಯೋಜನಂ ಭಗವತೋ ಆಣತ್ತೀತಿ. ಏವಂ ದೇಸನಾಹಾರಪದತ್ಥಾ ಅಸ್ಸಾದಾದಯೋ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ನಿಯುತ್ತೋ ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ’’ತಿ.

ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೨. ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೫೩. ಏವಂ ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ಯಸ್ಮಾ ದೇಸನಾಹಾರಪದತ್ಥವಿಚಯೋ ವಿಚಯಹಾರೋ, ತಸ್ಮಾ ದೇಸನಾಹಾರೇ ವಿಪಲ್ಲಾಸಹೇತುಭಾವೇನ ನಿದ್ಧಾರಿತಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಕುಸಲಾದಿವಿಭಾಗಪವಿಚಯಮುಖೇನ ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ತಣ್ಹಾ ದುವಿಧಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಕುಸಲಾತಿ ಕುಸಲಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಾ. ಕುಸಲ-ಸದ್ದೋ ಚೇತ್ಥ ಬಾಹಿತಿಕಸುತ್ತೇ (ಮ. ನಿ. ೨.೩೫೮ ಆದಯೋ) ವಿಯ ಅನವಜ್ಜತ್ಥೇ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ತಣ್ಹಾ ಕುಸಲಪರಿಯಾಯೇನ ಉದ್ಧಟಾ? ಹೇಟ್ಠಾ ದೇಸನಾಹಾರೇ ವಿಪಲ್ಲಾಸಹೇತುಭಾವೇನ ತಣ್ಹಂ ಉದ್ಧರಿತ್ವಾ ತಸ್ಸಾ ವಸೇನ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೋ ದಸ್ಸಿತೋ. ವಿಚಿತ್ತಪಟಿಭಾನತಾಯ ಪನ ಇಧಾಪಿ ತಣ್ಹಾಮುಖೇನೇವ ವೋದಾನಪಕ್ಖಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ಕುಸಲಪರಿಯಾಯೇನ ತಣ್ಹಾ ಉದ್ಧಟಾ. ತತ್ಥ ಸಂಸಾರಂ ಗಮೇತೀತಿ ಸಂಸಾರಗಾಮಿನೀ, ಸಂಸಾರನಾಯಿಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಪಚಯಂ ನಿಬ್ಬಾನಂ ಗಮೇತೀತಿ ಅಪಚಯಗಾಮಿನೀ. ಕಥಂ ಪನ ತಣ್ಹಾ ಅಪಚಯಗಾಮಿನೀತಿ? ಆಹ ‘‘ಪಹಾನತಣ್ಹಾ’’ತಿ. ತದಙ್ಗಾದಿಪ್ಪಹಾನಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತಾ ತಣ್ಹಾ. ಕಥಂ ಪನ ಏಕನ್ತಸಾವಜ್ಜಾಯ ತಣ್ಹಾಯ ಕುಸಲಭಾವೋತಿ? ಸೇವಿತಬ್ಬಭಾವತೋ. ಯಥಾ ತಣ್ಹಾ, ಏವಂ ಮಾನೋಪಿ ದುವಿಧೋ ಕುಸಲೋಪಿ ಅಕುಸಲೋಪಿ, ನ ತಣ್ಹಾ ಏವಾತಿ ತಣ್ಹಾಯ ನಿದಸ್ಸನಭಾವೇನ ಮಾನೋ ವುತ್ತೋ.

ತತ್ಥ ಮಾನಸ್ಸ ಯಥಾಧಿಪ್ಪೇತಂ ಕುಸಲಾದಿಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಂ ಮಾನಂ ನಿಸ್ಸಾಯಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ ಭಗವತಾ – ‘‘ಮಾನಮಹಂ, ದೇವಾನಮಿನ್ದ, ದುವಿಧೇನ ವದಾಮಿ ಸೇವಿತಬ್ಬಮ್ಪಿ ಅಸೇವಿತಬ್ಬಮ್ಪೀ’’ತಿಆದಿ. ಯಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸ್ಸಿತಂ ದೋಮನಸ್ಸನ್ತಿಆದಿ ‘‘ಕುಸಲಾ’’ತಿ ವುತ್ತತಣ್ಹಾಯ ಸರೂಪದಸ್ಸನತ್ಥಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸ್ಸಿತಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ನಾಮ –

‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಾನಿ ಛ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸ್ಸಿತಾನಿ ದೋಮನಸ್ಸಾನಿ? ರೂಪಾನಂತ್ವೇವ ಅನಿಚ್ಚತಂ ವಿದಿತ್ವಾ ವಿಪರಿಣಾಮವಿರಾಗನಿರೋಧಂ ‘ಪುಬ್ಬೇ ಚೇವ ರೂಪಾ ಏತರಹಿ ಚ, ಸಬ್ಬೇತೇ ರೂಪಾ ಅನಿಚ್ಚಾ ದುಕ್ಖಾ ವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಾ’ತಿ ಏವಮೇತಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಸಮ್ಮಪ್ಪಞ್ಞಾಯ ದಿಸ್ವಾ ಅನುತ್ತರೇಸು ವಿಮೋಕ್ಖೇಸು ಪಿಹಂ ಉಪಟ್ಠಾಪೇತಿ ‘ಕುದಾಸ್ಸು ನಾಮಾಹಂ ತದಾಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರಿಸ್ಸಾಮಿ, ಯದರಿಯಾ ಏತರಹಿ ಆಯತನಂ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರನ್ತೀ’ತಿ. ಇತಿ ಅನುತ್ತರೇಸು ವಿಮೋಕ್ಖೇಸು ಪಿಹಂ ಉಪಟ್ಠಾಪಯತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಪಿಹಾ, ಪಿಹಾಪಚ್ಚಯಾ ದೋಮನಸ್ಸಂ. ಯಂ ಏವರೂಪಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ, ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸ್ಸಿತಂ ದೋಮನಸ್ಸ’’ನ್ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೩೦೭) –

ಏವಂ ಛಸು ದ್ವಾರೇಸು ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣೇ ಆಪಾಥಗತೇ ಅನುತ್ತರವಿಮೋಕ್ಖಸಙ್ಖಾತಅರಿಯಫಲಧಮ್ಮೇಸು ಪಿಹಂ ಉಪಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ತದಧಿಗಮಾಯ ಅನಿಚ್ಚಾದಿವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಪಟ್ಠಾಪೇತ್ವಾ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತುಂ ಅಸಕ್ಕೋನ್ತಸ್ಸ ‘‘ಇಮಮ್ಪಿ ಪಕ್ಖಂ ಇಮಮ್ಪಿ ಮಾಸಂ, ಇಮಮ್ಪಿ ಸಂವಚ್ಛರಂ, ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇತ್ವಾ ಅರಿಯಭೂಮಿಂ ಸಮ್ಪಾಪುಣಿತುಂ ನಾಸಕ್ಖಿ’’ನ್ತಿ ಅನುಸೋಚತೋ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಸೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಅನುಸ್ಸತಿವಸೇನ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿವಸೇನ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ಹೇತುಭಾವೇನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನತೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸ್ಸಿತಂ ದೋಮನಸ್ಸಂ ನಾಮ. ಅಯಂ ತಣ್ಹಾ ಕುಸಲಾತಿ ಅಯಂ ‘‘ಪಿಹಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ ತಣ್ಹಾ ಕುಸಲಾ. ಕಥಂ? ರಾಗವಿರಾಗಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ತದಾರಮ್ಮಣಾ ಕುಸಲಾತಿ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ರಾಗವಿರಾಗಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ನ ಸಭಾವೇನ ಕುಸಲಾ, ಅನವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಕುಸಲಾ. ತಂ ಉದ್ದಿಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಯಾ ತದಾರಮ್ಮಣಾ ಪನ ತಣ್ಹಾ ಕುಸಲಾರಮ್ಮಣತಾಯ ಕುಸಲಾತಿ. ಅವಿಜ್ಜಾವಿರಾಗಾ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿ ಅನವಜ್ಜಟ್ಠೇನ ಕುಸಲಾ. ತಸ್ಸಾತಿ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿಯಾ. ಯಾಯ ವಸೇನ ‘‘ತಸ್ಮಾ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಗಾಥಾಯಂ ‘‘ಸಬ್ಬಾ ದುಗ್ಗತಿಯೋ ಜಹೇ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಇತಿ ಚಿರತರಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಪರಿವಾಸಂ ಪರಿವಸಿತ್ವಾ ದುಕ್ಖಾಪಟಿಪದಾದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾಯ ಅಧಿಗತಾಯ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿಯಾ ವಸೇನ ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಸ್ಸಾ ಕೋ ಪವಿಚಯೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಯಸ್ಮಾ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಮೂಲಿಕಾ, ತಸ್ಮಾ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಪಾದಕೇ ಅರಿಯಮಗ್ಗಧಮ್ಮೇ ಉದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ತೇಸಂ ಆಗಮನಪಟಿಪದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕತ್ಥ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ, ಚತುತ್ಥೇ ಝಾನೇ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಪಾರಮಿತಾಯಾತಿ ಉಕ್ಕಂಸಗತಾಯ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಭಾವನಾಯ. ಯೇಹಿ ಅಟ್ಠಹಿ ಅಙ್ಗೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಂ ವುತ್ತಂ, ತಾನಿ ಅಙ್ಗಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಪರಿಸುದ್ಧ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ತತ್ಥ ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಭಾವೇನ ಪರಿಸುದ್ಧಂ. ಪರಿಸುದ್ಧತ್ತಾ ಏವ ಪರಿಯೋದಾತಂ, ಪಭಸ್ಸರನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಸುಖಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಘಾತೇನ ವೀತರಾಗಾದಿಅಙ್ಗಣತ್ತಾ ಅನಙ್ಗಣಂ. ಅನಙ್ಗಣತ್ತಾ ಏವ ವಿಗತೂಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ, ಅಙ್ಗಣೇನ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಉಪಕ್ಕಿಲಿಸ್ಸತಿ, ಸುಭಾವಿತತ್ತಾ ಮುದುಭೂತಂ ವಸಿಭಾವಪ್ಪತ್ತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಸೇ ವತ್ತಮಾನಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ‘‘ಮುದೂ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಮುದುತ್ತಾ ಏವ ಚ ಕಮ್ಮನಿಯಂ, ಕಮ್ಮಕ್ಖಮಂ ಕಮ್ಮಯೋಗ್ಗನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮುದುಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಕಮ್ಮನಿಯಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಭಾವಿತಂ ಮುದುಞ್ಚ ಹೋತಿ ಕಮ್ಮನಿಯಞ್ಚ, ಯಥಯಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಚಿತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೨೨). ಏತೇಸು ಪರಿಸುದ್ಧಭಾವಾದೀಸು ಠಿತತ್ತಾ ಠಿತಂ. ಠಿತತ್ತಾಯೇವ ಆನೇಞ್ಜಪ್ಪತ್ತಂ, ಅಚಲಂ ನಿರಿಞ್ಜನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಮುದುಕಮ್ಮಞ್ಞಭಾವೇನ ವಾ ಅತ್ತನೋ ವಸೇ ಠಿತತ್ತಾ ಠಿತಂ. ಸದ್ಧಾದೀಹಿ ಪರಿಗ್ಗಹಿತತ್ತಾ ಆನೇಞ್ಜಪ್ಪತ್ತಂ. ಸದ್ಧಾಪರಿಗ್ಗಹಿತಞ್ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯೇನ ನ ಇಞ್ಜತಿ, ವೀರಿಯಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ಕೋಸಜ್ಜೇನ ನ ಇಞ್ಜತಿ, ಸತಿಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ಪಮಾದೇನ ನ ಇಞ್ಜತಿ, ಸಮಾಧಿಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ಉದ್ಧಚ್ಚೇನ ನ ಇಞ್ಜತಿ, ಪಞ್ಞಾಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ನ ಇಞ್ಜತಿ, ಓಭಾಸಗತಂ ಕಿಲೇಸನ್ಧಕಾರೇನ ನ ಇಞ್ಜತಿ. ಇಮೇಹಿ ಛಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಂ ಆನೇಞ್ಜಪ್ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಏವಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಭಿನೀಹಾರಕ್ಖಮಂ ಹೋತಿ. ಅಭಿಞ್ಞಾಸಚ್ಛಿಕರಣೀಯಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ.

ಅಪರೋ ನಯೋ – ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿನಾ ಸಮಾಹಿತಂ ಚಿತ್ತಂ ನೀವರಣದೂರೀಭಾವೇನ ಪರಿಸುದ್ಧಂ. ವಿತಕ್ಕಾದಿಸಮತಿಕ್ಕಮೇನ ಪರಿಯೋದಾತಂ. ಝಾನಪಟಿಲಾಭಪಚ್ಚನೀಕಾನಂ ಪಾಪಕಾನಂ ಇಚ್ಛಾವಚರಾನಂ ಅಭಾವೇನ ಅನಙ್ಗಣಂ. ಇಚ್ಛಾವಚರಾನನ್ತಿ ಇಚ್ಛಾಯ ಅವಚರಾನಂ ಇಚ್ಛಾವಸೇನ ಓತಿಣ್ಣಾನಂ ಪವತ್ತಾನಂ ನಾನಪ್ಪಕಾರಾನಂ ಕೋಪಅಪಚ್ಚಯಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಭಿಜ್ಝಾದೀನಂ ಚಿತ್ತುಪಕ್ಕಿಲೇಸಾನಂ ವಿಗಮೇನ ವಿಗತೂಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ. ಉಭಯಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ಅನಙ್ಗಣಸುತ್ತವತ್ಥಸುತ್ತಾನಂ (ಮ. ನಿ. ೧.೫೭ ಆದಯೋ; ೭೦ ಆದಯೋ) ವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ವಸಿಪ್ಪತ್ತಿಯಾ ಮುದುಭೂತಂ. ಇದ್ಧಿಪಾದಭಾವೂಪಗಮೇನ ಕಮ್ಮನಿಯಂ. ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಪಣೀತಭಾವೂಪಗಮೇನ ಠಿತಂ ಆನೇಞ್ಜಪ್ಪತ್ತಂ. ಯಥಾ ಆನೇಞ್ಜಭಾವಪ್ಪತ್ತಂ ಆನೇಞ್ಜಪ್ಪತ್ತಂ ಹೋತಿ, ಏವಂ ಠಿತನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏವಮ್ಪಿ ಅಟ್ಠಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಭಿನೀಹಾರಕ್ಖಮಂ ಹೋತಿ. ಅಭಿಞ್ಞಾಸಚ್ಛಿಕರಣೀಯಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅಭಿಞ್ಞಾಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾಯ ಪಾದಕಂ ಪದಟ್ಠಾನಭೂತಂ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಸೋ ತತ್ಥ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾ ದ್ವೇ ಚ ವಿಸೇಸೇ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ಸೋತಿ ಅಧಿಗತಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೋ ಯೋಗೀ. ತತ್ಥಾತಿ ತಸ್ಮಿಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನೇ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತೇ. ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಟ್ಠವಿಧಂ ಗುಣಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತಿ. ಕೋ ಪನ ಸೋ ಅಟ್ಠವಿಧೋ ಗುಣೋತಿ? ಆಹ ‘‘ಛ ಅಭಿಞ್ಞಾ ದ್ವೇ ಚ ವಿಸೇಸೇ’’ತಿ. ಮನೋಮಯಿದ್ಧಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಞ್ಚ. ತಂ ಚಿತ್ತನ್ತಿ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಂ. ‘‘ಯತೋ ಪರಿಸುದ್ಧಂ, ತತೋ ಪರಿಯೋದಾತ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಪುರಿಮಂ ಪುರಿಮಂ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಕಾರಣವಚನನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ತದುಭಯನ್ತಿ ಯೇಸಂ ರಾಗಾದಿಅಙ್ಗಣಾನಂ ಅಭಿಜ್ಝಾದಿಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾನಞ್ಚ ಅಭಾವೇನ ‘‘ಅನಙ್ಗಣಂ ವಿಗತೂಪಕ್ಕಿಲೇಸ’’ನ್ತಿ ಚ ವುತ್ತಂ. ತಾನಿ ಅಙ್ಗಣಾನಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ ಚಾತಿ ತಂ ಉಭಯಂ. ತದುಭಯಂ ತಣ್ಹಾಸಭಾವತ್ತಾ ತಣ್ಹಾಯ ಅನುಲೋಮನತೋ ಚ ತಣ್ಹಾಪಕ್ಖೋ. ಯಾ ಚ ಇಞ್ಜನಾತಿ ಯಾ ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಸಮಾದಾನೇನ ಫನ್ದನಾ. ಅಟ್ಠಿತೀತಿ ಅನವಟ್ಠಾನಂ. ಅಯಂ ದಿಟ್ಠಿಪಕ್ಖೋತಿ ಯಾ ಇಞ್ಜನಾ ಅಟ್ಠಿತಿ ಚ, ಅಯಂ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವೇಸಹೇತುತಾಯ ದಿಟ್ಠಿಪಕ್ಖೋ.

‘‘ಚತ್ತಾರಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನೀ’’ತಿಆದಿನಾ ವೇದನಾತೋಪಿ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ವಿಭಾವೇತಿ. ಏವಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತಂ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಚಿತ್ತಂ ಉಪರಿ ಅಭಿಞ್ಞಾಧಿಗಮಾಯ ಅಭಿನೀಹಾರಕ್ಖಮಂ ಹೋತಿ. ಸಾ ಚ ಅಭಿನೀಹಾರಕ್ಖಮತಾ ಚುದ್ದಸಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಚಿಣ್ಣವಸಿಭಾವಸ್ಸೇವ ಹೋತಿ. ಸೋ ಚ ವಸಿಭಾವೋ ಅಟ್ಠಸಮಾಪತ್ತಿಲಾಭಿನೋ, ನ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಮತ್ತಲಾಭಿನೋತಿ ಆರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ಮನಸಿಕಾರವಿಧಿಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಸೋ ಉಪರಿಮಂ ಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸನ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಉಪರಿಮಂ ಸಮಾಪತ್ತಿನ್ತಿ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಂ. ಸನ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋತೀತಿ ಅಙ್ಗಸನ್ತತಾಯಪಿ ಆರಮ್ಮಣಸನ್ತತಾಯಪಿ ‘‘ಸನ್ತಾ’’ತಿ ಮನಸಿಕರೋತಿ. ಯತೋ ಯತೋ ಹಿ ಆರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಸನ್ತತೋ ಮನಸಿಕರೋತಿ, ತತೋ ತತೋ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಂ ಅವೂಪಸನ್ತಂ ಹುತ್ವಾ ಉಪಟ್ಠಾತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ತಸ್ಸ ಉಪರಿಮಂ…ಪೇ… ಸಣ್ಠಹತೀ’’ತಿ. ಉಕ್ಕಣ್ಠಾ ಚ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾತಿ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾತಾಸು ಪಞ್ಚವಿಞ್ಞಾಣಸಞ್ಞಾಸು ಅನಭಿರತಿ ಸಣ್ಠಹತಿ. ‘‘ಸೋ ಸಬ್ಬಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಏಕದೇಸೇನ ಆರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಅಭಿಞ್ಞಾಭಿನೀಹಾರೋ ರೂಪಸಞ್ಞಾತಿ ರೂಪಾವಚರಸಞ್ಞಾ ನಾಮೇತಾ ಯಾವದೇವ ಅಭಿಞ್ಞತ್ಥಾಭಿನೀಹಾರಮತ್ತಂ, ನ ಪನ ಅರೂಪಾವಚರಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ವಿಯ ಸನ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ವೋಕಾರೋ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾತಿ ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾ ನಾಮೇತಾ ನಾನಾರಮ್ಮಣೇಸು ವೋಕಾರೋ, ತತ್ಥ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಆಕುಲಪ್ಪವತ್ತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಮತಿಕ್ಕಮತೀತಿ ಏವಂ ತತ್ಥ ಆದೀನವದಸ್ಸೀ ಹುತ್ವಾ ತಾ ಸಮತಿಕ್ಕಮತಿ. ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾ ಚಸ್ಸ ಅಬ್ಭತ್ಥಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಸ್ಸ ಆಕಾಸಾನಞ್ಚಾಯತನಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಅಧಿಗಚ್ಛನ್ತಸ್ಸ ಯೋಗಿನೋ ದಸಪಿ ಪಟಿಘಸಞ್ಞಾ ವಿಗಚ್ಛನ್ತಿ. ಇಮಿನಾ ಪಠಮಾರುಪ್ಪಸಮಾಪತ್ತಿಮಾಹ.

ಏವಂ ಸಮಾಹಿತಸ್ಸಾತಿ ಏವಂ ಇಮಿನಾ ವುತ್ತನಯೇನ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನೇ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಯಪಿ ಸಮತಿಕ್ಕಮೇನ ಸಮಾಹಿತಸ್ಸ. ಸಮಾಹಿತಸ್ಸಾತಿ ಆರುಪ್ಪಸಮಾಧಿನಾ ಸನ್ತವುತ್ತಿನಾ ಸಮಾಹಿತಸ್ಸ. ಓಭಾಸೋತಿ ಯೋ ಪುರೇ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನೋಭಾಸೋ. ಅನ್ತರಧಾಯತೀತಿ ಸೋ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನೋಭಾಸೋ ಅರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಸಮಾಪಜ್ಜನಕಾಲೇ ವಿಗಚ್ಛತಿ. ದಸ್ಸನಞ್ಚಾತಿ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಚಕ್ಖುನಾ ದಸ್ಸನಞ್ಚ ಅನ್ತರಧಾಯತಿ. ಸೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಸೋ ಯಥಾವುತ್ತೋ ರೂಪಾರೂಪಸಮಾಧಿ. ಛಳಙ್ಗಸಮನ್ನಾಗತೋತಿ ಉಪಕಾರಕಪರಿಕ್ಖಾರಸಭಾವಭೂತೇಹಿ ಛಹಿ ಅಙ್ಗೇಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತೋ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತಬ್ಬೋತಿ ಪತಿ ಅವೇಕ್ಖಿತಬ್ಬೋ, ಪುನಪ್ಪುನಂ ಚಿನ್ತೇತಬ್ಬೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾಕಾರಂ ಸಹ ವಿಸಯೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅನಭಿಜ್ಝಾಸಹಗತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಲೋಕೇತಿ ಸಬ್ಬಸ್ಮಿಂ ಪಿಯರೂಪೇ ಸಾತರೂಪೇ ಸತ್ತಲೋಕೇ ಸಙ್ಖಾರಲೋಕೇ ಚ. ತೇನ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಸ್ಸ ಪಹಾನಮಾಹ. ತಥಾ ‘‘ಅಬ್ಯಾಪನ್ನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಬ್ಯಾಪಾದಕೋಸಜ್ಜಸಾರಮ್ಭಸಾಠೇಯ್ಯವಿಕ್ಖೇಪಸಮ್ಮೋಸಾನಂ ಪಹಾನಂ. ಪುನ ತಾನಿ ಛ ಅಙ್ಗಾನಿ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯಞ್ಚ ಅನಭಿಜ್ಝಾಸಹಗತ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ.

೫೪. ಏತ್ತಾವತಾ ‘‘ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಸ್ಸ ಅರಹತ್ತಫಲಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಮುಖೇನ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಧಿಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋ ಸಮಾಧೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಯೋ ಸೋ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿ. ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಫಲಭೂತೋ ಸಮಾಧಿ ಪಞ್ಚವಿಧೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ ಇದಾನಿ ವುಚ್ಚಮಾನೇಹಿ ಪಞ್ಚಹಿ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣೇಹಿ ಅತ್ತನೋ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತಬ್ಬಾಕಾರಸಙ್ಖಾತೇನ ಪಞ್ಚವಿಧೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ‘‘ಅಯಂ ಸಮಾಧಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸುಖೋ’’ತಿಆದೀಸು ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಧಿ ಅಪ್ಪಿತಪ್ಪಿತಕ್ಖಣೇ ಸುಖತ್ತಾ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸುಖೋ. ಪುರಿಮೋ ಪುರಿಮೋ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಸಮಾಧಿಸುಖಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಆಯತಿಂ ಸುಖವಿಪಾಕೋ. ಕಿಲೇಸೇಹಿ ಆರಕತ್ತಾ ಅರಿಯೋ. ಕಾಮಾಮಿಸವಟ್ಟಾಮಿಸಲೋಕಾಮಿಸಾನಂ ಅಭಾವಾ ನಿರಾಮಿಸೋ. ಬುದ್ಧಾದೀಹಿ ಮಹಾಪುರಿಸೇಹಿ ಸೇವಿತತ್ತಾ ಅಕಾಪುರಿಸಸೇವಿತೋ. ಅಙ್ಗಸನ್ತತಾಯ ಸಬ್ಬಕಿಲೇಸದರಥಸನ್ತತಾಯ ಚ ಸನ್ತೋ. ಅತಿತ್ತಿಕರಟ್ಠೇನ ಪಣೀತೋ. ಕಿಲೇಸಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಯಾ ಲದ್ಧತ್ತಾ, ಕಿಲೇಸಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಭಾವೇನ ವಾ ಲದ್ಧತ್ತಾ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಲದ್ಧೋ. ಪಸ್ಸದ್ಧಂ ಪಸ್ಸದ್ಧೀತಿ ಹಿ ಇದಂ ಅತ್ಥತೋ ಏಕಂ. ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಕಿಲೇಸೇನ ವಾ ಅರಹತಾ ಲದ್ಧತ್ತಾಪಿ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಲದ್ಧೋ. ಏಕೋದಿಭಾವೇನ ಅಧಿಗತತ್ತಾ, ಏಕೋದಿಭಾವಮೇವ ವಾ ಅಧಿಗತತ್ತಾ ಏಕೋದಿಭಾವಾಧಿಗತೋ. ಅಪ್ಪಗುಣಸಾಸವಸಮಾಧಿ ವಿಯ ಸಸಙ್ಖಾರೇನ ಸಪ್ಪಯೋಗೇನ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇ ನಿಗ್ಗಯ್ಹ ಕಿಲೇಸೇ ವಾರೇತ್ವಾ ಅನಧಿಗತತ್ತಾ ನಸಸಙ್ಖಾರನಿಗ್ಗಯ್ಹವಾರಿತಗತೋತಿ.

ಯತೋ ಯತೋ ಭಾಗತೋ ತಞ್ಚ ಸಮಾಧಿಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನ್ತೋ, ತತೋ ವಾ ವುಟ್ಠಹನ್ತೋ ಸತಿವೇಪುಲ್ಲಪ್ಪತ್ತೋ ಸತೋವ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ ಸತೋವ ವುಟ್ಠಹತಿ, ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾಲವಸೇನ ವಾ ಸತೋ ಸಮಾಪಜ್ಜತಿ ಸತೋ ವುಟ್ಠಹತಿ. ತಸ್ಮಾ ಯದೇತ್ಥ ‘‘ಅಯಂ ಸಮಾಧಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸುಖೋ ಚೇವ ಆಯತಿಞ್ಚ ಸುಖವಿಪಾಕೋ’’ತಿ ಏವಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖನ್ತಸ್ಸ ಪಚ್ಚತ್ತಮೇವ ಅಪರಪ್ಪಚ್ಚಯಞಾಣಂ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಅಯಮೇಕೋ ಆಕಾರೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ಏವಮೇತೇಸಂ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಿತಬ್ಬಾಕಾರಾನಂ ವಸೇನ ಸಮಾಧಿ ಪಞ್ಚವಿಧೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಪುನ ‘‘ಯೋ ಚ ಸಮಾಧೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅರಹತ್ತಫಲೇ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಸಮಾಧಿಸುಖಸ್ಸ ‘‘ಸುಖ’’ನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತತ್ತಾ ‘‘ಯೋ ಚ ಸಮಾಧಿ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸುಖೋ, ಯೋ ಚ ಸಮಾಧಿ ಆಯತಿಂ ಸುಖವಿಪಾಕೋ, ಅಯಂ ಸಮಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅರಿಯನಿರಾಮಿಸಾದಿಭಾವೋ ಪನ ಪಞ್ಞಾನುಭಾವೇನ ನಿಪ್ಫಜ್ಜತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಯೋ ಚ ಸಮಾಧಿ ಅರಿಯೋ…ಪೇ… ಅಯಂ ವಿಪಸ್ಸನಾ’’ತಿ.

ಏವಂ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಧಿಂ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಂ ಸಮಾಧಿವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋ ಸಮಾಧೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಯೋ ಸೋ ಅರಹತ್ತಫಲಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾಯಂ ವುತ್ತೋ ರೂಪಾವಚರಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿ, ಸೋ ಸಮಾಧಿ. ಪಞ್ಚವಿಧೇನಾತಿ ವಕ್ಖಮಾನೇನ ಪಞ್ಚಪ್ಪಕಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ‘‘ಪೀತಿಫರಣತಾ’’ತಿಆದೀಸು ಪೀತಿಂ ಫರಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ದ್ವೀಸು ಝಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾ ಪೀತಿಫರಣತಾ ನಾಮ. ಸುಖಂ ಫರಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ತೀಸು ಝಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾ ಸುಖಫರಣತಾ ನಾಮ. ಪರೇಸಂ ಚೇತೋ ಫರಮಾನಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ಚೇತೋಪರಿಯಪಞ್ಞಾ ಚೇತೋಫರಣತಾ ನಾಮ. ಆಲೋಕಫರಣೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪಞ್ಞಾ ಆಲೋಕಫರಣತಾ ನಾಮ. ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಾನಿಮಿತ್ತಂ ನಾಮ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ ‘‘ದ್ವೀಸು ಝಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾ ಪೀತಿಫರಣತಾ, ತೀಸು ಝಾನೇಸು ಪಞ್ಞಾ ಸುಖಫರಣತಾ, ಪರಚಿತ್ತೇ ಞಾಣಂ ಚೇತೋಫರಣತಾ, ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖು ಆಲೋಕಫರಣತಾ, ತಮ್ಹಾ ತಮ್ಹಾ ಸಮಾಧಿಮ್ಹಾ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣಞಾಣಂ ಪಚ್ಚವೇಕ್ಖಣನಿಮಿತ್ತ’’ನ್ತಿ (ವಿಭ. ೮೦೪).

ಇಧ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಯೋ ಚ ಪೀತಿಫರಣೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಏತ್ಥ ಚ ಪಞ್ಞಾಸೀಸೇನ ದೇಸನಾ ಕತಾತಿ ಪಞ್ಞಾವಸೇನ ಸಂವಣ್ಣನಾ ಕತಾ. ಪಞ್ಞಾ ಪೀತಿಫರಣತಾತಿಆದೀಸು ಸಮಾಧಿಸಹಗತಾ ಏವಾತಿ ತತ್ಥ ಸಮಾಧಿವಸೇನ ಸಮಥೋ ಉದ್ಧಟೋ. ತಸ್ಮಾ ಪೀತಿಸುಖಚೇತೋಫರಣತಾ ವಿಸೇಸತೋ ಸಮಾಧಿವಿಪ್ಫಾರವಸೇನ ಇಜ್ಝನ್ತೀತಿ ತಾ ‘‘ಸಮಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತಾ. ಇತರಾನಿ ಞಾಣವಿಪ್ಫಾರವಸೇನಾತಿ ತಾನಿ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾನಿ.

೫೫. ಇದಾನಿ ತಂ ಸಮಾಧಿಂ ಆರಮ್ಮಣವಸೇನ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಸ ಕಸಿಣಾಯತನಾನೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಕಸಿಣಜ್ಝಾನಸಙ್ಖಾತಾನಿ ಕಸಿಣಾನಿ ಚ ತಾನಿ ಯೋಗಿನೋ ಸುಖವಿಸೇಸಾನಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭಾವತೋ, ಮನಾಯತನಧಮ್ಮಾಯತನಭಾವತೋ ಚ ಆಯತನಾನಿ ಚಾತಿ ಕಸಿಣಾಯತನಾನಿ. ಪಥವೀಕಸಿಣನ್ತಿ ಕತಪರಿಕಮ್ಮಂ ಪಥವೀಮಣ್ಡಲಮ್ಪಿ, ತತ್ಥ ಪವತ್ತಂ ಉಗ್ಗಹಪಟಿಭಾಗನಿಮಿತ್ತಮ್ಪಿ, ತಸ್ಮಿಂ ನಿಮಿತ್ತೇ ಉಪ್ಪನ್ನಜ್ಝಾನಮ್ಪಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತೇಸು ಝಾನಂ ಇಧಾಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಆಕಾಸಕಸಿಣನ್ತಿ ಕಸಿಣುಗ್ಘಾಟಿಮಾಕಾಸೇ ಪವತ್ತಪಠಮಾರುಪ್ಪಜ್ಝಾನಂ. ವಿಞ್ಞಾಣಕಸಿಣನ್ತಿ ಪಠಮಾರುಪ್ಪವಿಞ್ಞಾಣಾರಮ್ಮಣಂ ದುತಿಯಾರುಪ್ಪಜ್ಝಾನಂ. ಪಥವೀಕಸಿಣಾದಿಕೇ ಸುದ್ಧಸಮಥಭಾವನಾವಸೇನ ಪವತ್ತಿತೇ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ಇಮಾನಿ ಅಟ್ಠ ಕಸಿಣಾನಿ ಸಮಥೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಸೇಸಕಸಿಣದ್ವಯಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಧಿಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಪವತ್ತಂ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಏವನ್ತಿ ಇಮಿನಾ ನಯೇನ. ಸಬ್ಬೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಆದಿಭಾವೇನ ಅಭಿನ್ನೋಪಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾಭೇದೇನ ಅನೇಕಭೇದಭಿನ್ನೋ ನಿರವಸೇಸೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ. ಯೇನ ಯೇನ ಆಕಾರೇನಾತಿ ಅನಭಿಜ್ಝಾದೀಸು, ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸುಖತಾದೀಸು ಚ ಆಕಾರೇಸು ಯೇನ ಯೇನ ಆಕಾರೇನ ವುತ್ತೋ. ತೇನ ತೇನಾತಿ ತೇಸು ತೇಸು ಆಕಾರೇಸು ಯೇ ಯೇ ಸಮಥವಸೇನ, ಯೇ ಚ ಯೇ ಚ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಯೋಜೇತುಂ ಸಮ್ಭವನ್ತಿ, ತೇನ ತೇನ ಆಕಾರೇನ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಹಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ವಿಚಿನಿತ್ವಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬೋ. ತೇತಿ ಸಮಥಾಧಿಟ್ಠಾನವಿಪಸ್ಸನಾಧಮ್ಮಾ. ತೀಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ ತೀಹಿ ಅನುಪಸ್ಸನಾಧಮ್ಮೇಹಿ ಸಙ್ಗಹಿತಾ, ಗಣನಂ ಗತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕತಮೇಹಿ ತೀಹೀತಿ? ಆಹ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತಾಯ ದುಕ್ಖತಾಯ ಅನತ್ತತಾಯಾ’’ತಿ. ಅನಿಚ್ಚತಾಯ ಸಹಚರಣತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾ ‘‘ಅನಿಚ್ಚತಾ’’ತಿ ವುತ್ತಾ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ.

ಸೋ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಭಾವಯಮಾನೋ ತೀಣಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾನಿ ಭಾವಯತೀತಿ ಸೋ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಾಯ ಯುತ್ತಪ್ಪಯುತ್ತೋ ಯೋಗೀ ಕಾಲೇನ ಸಮಥಂ ಸಮಾಪಜ್ಜನವಸೇನ ಕಾಲೇನ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಸಮ್ಮಸನವಸೇನ ವಡ್ಢಯಮಾನೋ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾದಿಸಙ್ಖಾತಾ ತಿಸ್ಸೋ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಬ್ರೂಹೇತಿ. ತಯೋ ಖನ್ಧೇ ಭಾವಯತೀತಿ ತಿಸ್ಸೋ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಉಪರೂಪರಿವಿಸೇಸಂ ಪಾಪೇನ್ತೋ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೋ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಏತೇ ತಯೋ ಖನ್ಧೇ ವಡ್ಢೇತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ತೀಹಿ ಖನ್ಧೇಹಿ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಸಙ್ಗಹಿತೋ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಯೋ ಖನ್ಧೇ ಭಾವಯನ್ತೋ ಅರಿಯಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವಯತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಇದಾನಿ ಯೇಸಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಯತ್ಥ ಸಿಕ್ಖನ್ತಾನಂ ವಿಸೇಸತೋ ನಿಯ್ಯಾನಮುಖಾನಿ ಯೇಸಞ್ಚ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತಾನಿ ತೀಣಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾನಿ, ತೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ತಾನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ರಾಗಚರಿತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅನಿಮಿತ್ತೇನ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇನಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾಯ. ಸಾ ಹಿ ನಿಚ್ಚನಿಮಿತ್ತಾದಿಸಮುಗ್ಘಾಟನೇನ ಅನಿಮಿತ್ತೋ, ರಾಗಾದೀನಂ ಸಮುಚ್ಛೇದವಿಮುತ್ತಿಯಾ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಲದ್ಧನಾಮಸ್ಸ ಅರಿಯಮಗ್ಗಸ್ಸ ಮುಖಭಾವತೋ ದ್ವಾರಭಾವತೋ ‘‘ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಾಯಾತಿ ಸಮಾಧಿಸ್ಮಿಂ. ಸುಖವೇದನೀಯಂ ಫಸ್ಸಂ ಅನುಪಗಚ್ಛನ್ತೋತಿ ಸುಖವೇದನಾಯ ಹಿತಂ ಸುಖವೇದನಾಕಾರಣತೋ ಫಸ್ಸಂ ತಣ್ಹಾಯ ಅನುಪಗಚ್ಛನ್ತೋ. ಸುಖಂ ವೇದನಂ ಪರಿಜಾನನ್ತೋತಿ ‘‘ಅಯಂ ಸುಖಾ ವೇದನಾ ವಿಪರಿಣಾಮಾದಿನಾ ದುಕ್ಖಾ’’ತಿ ಪರಿಜಾನನ್ತೋ, ಸವಿಸಯಂ ರಾಗಂ ಸಮತಿಕ್ಕನ್ತೋ. ‘‘ರಾಗಮಲಂ ಪವಾಹೇನ್ತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ತೇಹಿ ಪರಿಯಾಯೇಹಿ ರಾಗಸ್ಸೇವ ಪಹಾನಮಾಹ. ‘‘ದೋಸಚರಿತೋ ಪುಗ್ಗಲೋ’’ತಿಆದೀಸುಪಿ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ಅತ್ಥೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಪಞ್ಞಾಧಿಕಸ್ಸ ಸನ್ತತಿಸಮೂಹಕಿಚ್ಚಾರಮ್ಮಣಾದಿಘನವಿನಿಬ್ಭೋಗೇನ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಅತ್ತಸುಞ್ಞತಾ ಪಾಕಟಾ ಹೋತೀತಿ ವಿಸೇಸತೋ ಅನತ್ತಾನುಪಸ್ಸನಾ ಪಞ್ಞಾಪಧಾನಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಂ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ. ತಥಾ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಸರಸಪಭಙ್ಗುತಾಯ ಇತ್ತರಖಣತ್ತಾ ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ಭಿಜ್ಜನಂ ಸಮ್ಮಾ ಸಮಾಹಿತಸ್ಸೇವ ಪಾಕಟಂ ಹೋತೀತಿ ವಿಸೇಸತೋ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾ ಸಮಾಧಿಪ್ಪಧಾನಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಂ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ. ತಥಾ ಸೀಲೇಸು ಪರಿಪೂರಕಾರಿನೋ ಖನ್ತಿಬಹುಲಸ್ಸ ಉಪ್ಪನ್ನಂ ದುಕ್ಖಂ ಅರತಿಞ್ಚ ಅಭಿಭುಯ್ಯ ವಿಹರತೋ ಸಙ್ಖಾರಾನಂ ದುಕ್ಖತಾ ವಿಭೂತಾ ಹೋತೀತಿ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಸೀಲಪ್ಪಧಾನಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಅಪ್ಪಣಿಹಿತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಂ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿ. ಇತಿ ತೀಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇಹಿ ತಿಣ್ಣಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಸೋ ತೀಣಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾನಿ ಭಾವಯನ್ತೋ ತಯೋ ಖನ್ಧೇ ಭಾವಯತೀ’’ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಚ ತೀಹಿ ಚ ಖನ್ಧೇಹಿ ಅರಿಯಸ್ಸ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಸ್ಸ ಮಗ್ಗಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹಿತತ್ತಾ ತಯೋ ಖನ್ಧೇ ಭಾವಯನ್ತೋ ‘‘ಅರಿಯಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವಯತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಸ್ಮಾ ತೇಹಿ ತಸ್ಸ ಸಙ್ಗಹಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಯಾ ಚ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ.

ಪುನ ತಿಣ್ಣಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಖನ್ತಿಪಧಾನತ್ತಾ, ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಬಹೂಪಕಾರತ್ತಾ ಚ ಸಮಥಪಕ್ಖಭಜನಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಭವಙ್ಗಾನೀತಿ ಉಪಪತ್ತಿಭವಸ್ಸ ಅಙ್ಗಾನಿ. ದ್ವೇ ಪದಾನೀತಿ ದ್ವೇ ಪಾದಾ. ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಹಿ ಪಞ್ಚದಸ ಚರಣಧಮ್ಮಾ ಸೀಲಸಮಾಧಿಸಙ್ಗಹಿತಾತಿ. ಭಾವಿತಕಾಯೋತಿ ಆಭಿಸಮಾಚಾರಿಕಸೀಲಸ್ಸ ಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಭಾವಿತಕಾಯೋ. ಆದಿಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಕಸೀಲಸ್ಸ ಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಭಾವಿತಸೀಲೋ. ಅಥ ವಾ ಭಾವಿತಕಾಯೋತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರೇನ ಭಾವಿತಪಞ್ಚದ್ವಾರಕಾಯೋ. ಭಾವಿತಸೀಲೋತಿ ಅವಸಿಟ್ಠಸೀಲವಸೇನ ಭಾವಿತಸೀಲೋ. ಸಮ್ಮಾ ಕಾಯಭಾವನಾಯ ಸತಿ ಅಚ್ಚನ್ತಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಪ್ಪಹಾನಂ ಅನವಜ್ಜಞ್ಚ ಉಟ್ಠಾನಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ. ತಥಾ ಅನುತ್ತರೇ ಸೀಲೇ ಸಿಜ್ಝಮಾನೇ ಅನವಸೇಸತೋ ಮಿಚ್ಛಾವಾಚಾಯ ಮಿಚ್ಛಾಜೀವಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಂ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ. ಚಿತ್ತಪಞ್ಞಾಸು ಚ ಭಾವಿತಾಸು ಸಮ್ಮಾಸತಿಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗತಾ ಏವ ಹೋನ್ತಿ ತಂಸಭಾವತ್ತಾ ತದುಭಯಕಾರಣತ್ತಾ ಚಾತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಕಾಯೇ ಭಾವಿಯಮಾನೇ’’ತಿಆದಿನಾ.

ಪಞ್ಚವಿಧಂ ಅಧಿಗಮಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಮೇವ ಅವತ್ಥಾವಿಸೇಸವಸೇನ ಪಞ್ಚಧಾ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತಿ. ಅರಿಯಮಗ್ಗೋ ಹಿ ಖಿಪ್ಪಂ ಸಕಿಂ ಏಕಚಿತ್ತಕ್ಖಣೇನೇವ ಚತೂಸು ಸಚ್ಚೇಸು ಅತ್ತನಾ ಅಧಿಗನ್ತಬ್ಬಂ ಅಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ನ ತಸ್ಸ ಲೋಕಿಯಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ವಿಯ ವಸಿಭಾವನಾಕಿಚ್ಚಂ ಅತ್ಥೀತಿ ಖಿಪ್ಪಾಧಿಗಮೋ ಚ ಹೋತಿ. ಪಜಹಿತಬ್ಬಾನಂ ಅಚ್ಚನ್ತವಿಮುತ್ತಿವಸೇನ ಪಜಹನತೋ ವಿಮುತ್ತಾಧಿಗಮೋ ಚ. ಲೋಕಿಯೇಹಿ ಮಹನ್ತಾನಂ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಾದೀನಂ ಅಧಿಗಮನಭಾವತೋ ಮಹಾಧಿಗಮೋ ಚ. ತೇಸಂಯೇವ ವಿಪುಲಫಲಾನಂ ಅಧಿಗಮನತೋ ವಿಪುಲಾಧಿಗಮೋ ಚ. ಅತ್ತನಾ ಕತ್ತಬ್ಬಸ್ಸ ಕಸ್ಸಚಿ ಅನವಸೇಸತೋ ಅನವಸೇಸಾಧಿಗಮೋ ಚ ಹೋತೀತಿ. ಕೇ ಪನೇತೇ ಅಧಿಗಮಾ? ಕೇಚಿ ಸಮಥಾನುಭಾವೇನ, ಕೇಚಿ ವಿಪಸ್ಸನಾನುಭಾವೇನಾತಿ ಇಮಂ ವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಸಮಥೇನಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

೫೬. ಇತಿ ಮಹಾಥೇರೋ ‘‘ತಸ್ಮಾ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಗಾಥಾಯ ವಸೇನ ಅರಹತ್ತಫಲವಿಮುತ್ತಿಮುಖೇನ ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತಂ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೋ ದೇಸನಾಕುಸಲತಾಯ ಅನೇಕೇಹಿ ಸುತ್ತಪ್ಪದೇಸೇಹಿ ತಸ್ಸಾ ಪುಬ್ಬಭಾಗಪಟಿಪದಾಯ ಭಾವನಾವಿಸೇಸಾನಂ ಭಾವನಾನಿಸಂಸಾನಞ್ಚ ವಿಭಜನವಸೇನ ನಾನಪ್ಪಕಾರತೋ ವಿಚಯಹಾರಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ದಸನ್ನಂ ತಥಾಗತಬಲಾನಮ್ಪಿ ವಸೇನ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಯೋ ದೇಸಯತೀ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ಓವಾದೇನ ಸಾವಕೇ ನ ವಿಸಂವಾದಯತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಅನುಸಿಟ್ಠಿಯಾ ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಸವನತೋ ‘‘ಸಾವಕಾ’’ತಿ ಲದ್ಧನಾಮೇ ವೇನೇಯ್ಯೇ ನ ವಿಪ್ಪಲಮ್ಭೇತಿ ನ ವಞ್ಚೇತಿ, ವಿಸಂವಾದನಹೇತೂನಂ ಪಾಪಧಮ್ಮಾನಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಬೋಧಿಮೂಲೇ ಏವ ಸುಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ. ತಿವಿಧನ್ತಿ ತಿಪ್ಪಕಾರಂ, ತೀಹಿ ಆಕಾರೇಹೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಇದಂ ಕರೋಥಾತಿ ಇಮಂ ಸರಣಗಮನಂ ಸೀಲಾದಿಞ್ಚ ಉಪಸಮ್ಪಜ್ಜ ವಿಹರಥ. ಇಮಿನಾ ಉಪಾಯೇನ ಕರೋಥಾತಿ ಅನೇನಪಿ ವಿಧಿನಾ ಸರಣಾನಿ ಸೋಧೇನ್ತಾ ಸೀಲಾದೀನಿ ಪರಿಪೂರೇನ್ತಾ ಸಮ್ಪಾದೇಥ. ಇದಂ ವೋ ಕುರುಮಾನಾನನ್ತಿ ಇದಂ ಸರಣಗಮನಂ ಸೀಲಾದಿಞ್ಚ ತುಮ್ಹಾಕಂ ಅನುತಿಟ್ಠನ್ತಾನಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಸಮ್ಪರಾಯನಿಬ್ಬಾನಾನಂ ವಸೇನ ಹಿತಾಯ ಸುಖಾಯ ಚ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ತಾನಿ ಸಮ್ಪಾದೇಥಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಏವಂ ಓವದನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಯಂ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಓವಾದೇನ ಸಾವಕೇ ನ ವಿಸಂವಾದಯತೀ’’ತಿ, ತಂ ತಥಾಗತಬಲೇಹಿ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸೋ ತಥಾ ಓವದಿತೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ತಥಾತಿ ತೇನ ಪಕಾರೇನ ‘‘ಇದಂ ಕರೋಥ, ಇಮಿನಾ ಉಪಾಯೇನ ಕರೋಥಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರೇನ. ಓವದಿತೋತಿ ಧಮ್ಮದೇಸನಾಯ ಸಾಸಿತೋ. ಅನುಸಿಟ್ಠೋತಿ ತಸ್ಸೇವ ವೇವಚನಂ. ತಥಾ ಕರೋನ್ತೋತಿ ಯಥಾನುಸಿಟ್ಠಂ ತಥಾ ಕರೋನ್ತೋ. ತಂ ಭೂಮಿನ್ತಿ ಯಸ್ಸಾ ಭೂಮಿಯಾ ಅಧಿಗಮತ್ಥಾಯ ಓವದಿತೋ, ತಂ ದಸ್ಸನಭೂಮಿಞ್ಚ ಭಾವನಾಭೂಮಿಞ್ಚ. ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಏತಂ ಕಾರಣಂ ನ ವಿಜ್ಜತಿ. ಕಾರಣಞ್ಹಿ ತಿಟ್ಠತಿ ಏತ್ಥ ಫಲಂ ತದಾಯತ್ತವುತ್ತಿತಾಯಾತಿ ‘‘ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ದುತಿಯವಾರೇ ಭೂಮಿನ್ತಿ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೇನ ಪತ್ತಬ್ಬಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿಭವಸಙ್ಖಾತಂ ಭೂಮಿಂ.

ಇದಾನಿ ಯಸ್ಮಾ ಭಗವತೋ ಚತುವೇಸಾರಜ್ಜಾನಿಪಿ ಅವಿಪರೀತಸಭಾವತಾಯ ಪಠಮಫಲಞಾಣಸ್ಸ ವಿಸಯವಿಸೇಸೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ತಾನಿಪಿ ತಸ್ಸ ವಿಸಯಭಾವೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ತೇ ಸತೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ತೇ ಸತೋತಿ ಅಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ, ಮಯಾ ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ ಅಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾತಿ ಪಟಿಜಾನನೇನ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧಸ್ಸ ತೇ ಸತೋ. ಇಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಅನಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ‘‘ಇಮೇ ನಾಮ ತಯಾ ಧಮ್ಮಾ ಅನಭಿಸಮ್ಬುದ್ಧಾ’’ತಿ ಕೋಚಿ ಸಹಧಮ್ಮೇನ ಸಹೇತುನಾ ಸಕಾರಣೇನ ವಚನೇನ, ಸುನಕ್ಖತ್ತೋ (ದೀ. ನಿ. ೩.೧ ಆದಯೋ; ಮ. ನಿ. ೧.೧೪೬ ಆದಯೋ) ವಿಯ ವಿಪ್ಪಲಪನ್ತಾ ಪನ ಅಪ್ಪಮಾಣಂ. ತಸ್ಮಾ ಸಹಧಮ್ಮೇನ ಪಟಿಚೋದೇಸ್ಸತೀತಿ ಏತಂ ಕಾರಣಂ ನ ವಿಜ್ಜತಿ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ. ಯಸ್ಸ ತೇ ಅತ್ಥಾಯ ಧಮ್ಮೋ ದೇಸಿತೋತಿ ರಾಗಾದೀಸು ಯಸ್ಸ ಯಸ್ಸ ಪಹಾನತ್ಥಾಯ ಅಸುಭಭಾವನಾದಿಧಮ್ಮೋ ಕಥಿತೋ. ತಕ್ಕರಸ್ಸಾತಿ ತಥಾ ಪಟಿಪನ್ನಸ್ಸ. ವಿಸೇಸಾಧಿಗಮನ್ತಿ ಅಭಿಞ್ಞಾಪಟಿಸಮ್ಭಿದಾದಿವಿಸೇಸಾಧಿಗಮಂ.

ಅನ್ತರಾಯಿಕಾತಿ ಅನ್ತರಾಯಕರಣಂ ಅನ್ತರಾಯೋ, ಸೋ ಸೀಲಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅನ್ತರಾಯಿಕಾ. ಅನ್ತರಾಯೇ ನಿಯುತ್ತಾ, ಅನ್ತರಾಯಂ ವಾ ಫಲಂ ಅರಹನ್ತಿ, ಅನ್ತರಾಯಪ್ಪಯೋಜನಾತಿ ವಾ ಅನ್ತರಾಯಿಕಾ. ತೇ ಪನ ಕಮ್ಮಕಿಲೇಸಾದಿಭೇದೇನ ಪಞ್ಚವಿಧಾ. ಅನಿಯ್ಯಾನಿಕಾತಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗವಜ್ಜಾ ಸಬ್ಬೇ ಧಮ್ಮಾ.

ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪನ್ನೋತಿ ಮಗ್ಗದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸೋತಾಪನ್ನೋ ಅರಿಯಸಾವಕೋ. ಸುಹತನ್ತಿ ಅತಿವಧಿತಂ. ಇದಮ್ಪಿ ಏಕದೇಸಕಥನಮೇವ. ಮತಕಪೇತಾದಿದಾನಮ್ಪಿ ಸೋ ನ ಕರೋತಿ ಏವ. ಪುಥುಜ್ಜನೋತಿ ಪುಥೂನಂ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾದೀನಂ ಜನನಾದೀಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ –

‘‘ಪುಥೂನಂ ಜನನಾದೀಹಿ, ಕಾರಣೇಹಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ;

ಪುಥುಜ್ಜನನ್ತೋಗಧತ್ತಾ, ಪುಥುವಾಯಂ ಜನೋ ಇತೀ’’ತಿ. (ದೀ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೧.೭; ಮ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೧.೨; ಅ. ನಿ. ಅಟ್ಠ. ೧.೧.೫೧; ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೧೦೦೭; ಪಟಿ. ಮ. ಅಟ್ಠ. ೨.೧.೧೩೦);

‘‘ಮಾತರ’’ನ್ತಿಆದೀಸು ಜನಿಕಾ ಮಾತಾ. ಜನಕೋ ಚ ಪಿತಾ. ಮನುಸ್ಸಭೂತೋ ಖೀಣಾಸವೋ ಅರಹಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಕಿಂ ಪನ ಅರಿಯಸಾವಕೋ ಅಞ್ಞೇ ಜೀವಿತಾ ವೋರೋಪೇಯ್ಯಾತಿ? ಏತಮ್ಪಿ ಅಟ್ಠಾನಂ. ಸಚೇಪಿ ಭವನ್ತರಗತಂ ಅರಿಯಸಾವಕಂ ಅತ್ತನೋ ಅರಿಯಸಾವಕಭಾವಂ ಅಜಾನನ್ತಮ್ಪಿ ಕೋಚಿ ಏವಂ ವದೇಯ್ಯ ‘‘ಇದಂ ಕುನ್ಥಕಿಪಿಲ್ಲಿಕಂ ಜೀವಿತಾ ವೋರೋಪೇತ್ವಾ ಸಕಲಚಕ್ಕವಾಳಗಬ್ಭೇ ಚಕ್ಕವತ್ತಿರಜ್ಜಂ ಪಟಿಪಜ್ಜಾಹೀ’’ತಿ, ನೇವ ಸೋ ನಂ ಜೀವಿತಾ ವೋರೋಪೇಯ್ಯ. ಅಥಾಪಿ ಏವಂ ವದೇಯ್ಯುಂ – ‘‘ಸಚೇ ಇಮಂ ನ ಘಾತೇಸ್ಸಸಿ, ಸೀಸಂ ತೇ ಛಿನ್ದಿಸ್ಸಾಮಾ’’ತಿ, ಸೀಸಮೇವಸ್ಸ ಛಿನ್ದೇಯ್ಯುಂ, ನೇವ ಸೋ ತಂ ಘಾತೇಯ್ಯ. ಪುಥುಜ್ಜನಭಾವಸ್ಸ ಪನ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಅರಿಯಭಾವಸ್ಸ ಚ ಬಲದೀಪನತ್ಥಂ ಏವಂ ವುತ್ತಂ. ಅಯಞ್ಹೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ – ಸಾವಜ್ಜೋ ವತ ಪುಥುಜ್ಜನಭಾವೋ. ಯತ್ರ ಹಿ ನಾಮ ಮಾತುಘಾಕಾದೀನಿಪಿ ಆನನ್ತರಿಯಾನಿ ಕರಿಸ್ಸತಿ, ಮಹಾಬಲೋವ ಚ ಅರಿಯಭಾವೋ, ಯೋ ಏತಾನಿ ಕಮ್ಮಾನಿ ನ ಕರೋತೀತಿ.

ಸಙ್ಘಂ ಭಿನ್ದೇಯ್ಯಾತಿ ಸಮಾನಸಂವಾಸಕಂ ಸಮಾನಸೀಮಾಯಂ ಠಿತಂ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾರಣೇಹಿ ಸಙ್ಘಂ ಭಿನ್ದೇಯ್ಯ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಪಞ್ಚಹುಪಾಲಿ, ಆಕಾರೇಹಿ ಸಙ್ಘೋ ಭಿಜ್ಜತಿ ಕಮ್ಮೇನ ಉದ್ದೇಸೇನ ವೋಹರನ್ತೋ ಅನುಸ್ಸಾವನೇನ ಸಲಾಕಗ್ಗಾಹೇನಾ’’ತಿ (ಪರಿ. ೪೫೮).

ತತ್ಥ ಕಮ್ಮೇನಾತಿ ಅಪಲೋಕನಾದೀಸು ಚತೂಸು ಕಮ್ಮೇಸು ಅಞ್ಞತರಕಮ್ಮೇನ. ಉದ್ದೇಸೇನಾತಿ ಪಞ್ಚಸು ಪಾತಿಮೋಕ್ಖುದ್ದೇಸೇಸು ಅಞ್ಞತರೇನ ಉದ್ದೇಸೇನ. ವೋಹರನ್ತೋತಿ ಕಥಯನ್ತೋ, ತಾಹಿ ತಾಹಿ ಉಪಪತ್ತೀಹಿ ‘‘ಅಧಮ್ಮಂ ಧಮ್ಮೋ’’ತಿಆದೀನಿ ಅಟ್ಠಾರಸಭೇದಕರವತ್ಥೂನಿ ದೀಪಯನ್ತೋ. ಅನುಸ್ಸಾವನೇನಾತಿ ‘‘ನನು ತುಮ್ಹೇ ಜಾನಾಥ ಮಯ್ಹಂ ಉಚ್ಚಕುಲಾ ಪಬ್ಬಜಿತಭಾವಂ ಬಹುಸ್ಸುತಭಾವಞ್ಚ, ಮಾದಿಸೋ ನಾಮ ಉದ್ಧಮ್ಮಂ ಉಬ್ಬಿನಯಂ ಸತ್ಥುಸಾಸನಂ ಗಾಹೇಯ್ಯಾತಿ ಕಿಂ ತುಮ್ಹಾಕಂ ಚಿತ್ತಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಾದೇತುಂ ಯುತ್ತಂ, ಕಿಮಹಂ ಅಪಾಯತೋ ನ ಭಾಯಾಮೀ’’ತಿಆದಿನಾ ನಯೇನ ಕಣ್ಣಮೂಲೇ ವಚೀಭೇದಂ ಕತ್ವಾ ಅನುಸ್ಸಾವನೇನ. ಸಲಾಕಗ್ಗಾಹೇನಾತಿ ಏವಂ ಅನುಸ್ಸಾವೇತ್ವಾ ತೇಸಂ ಚಿತ್ತಂ ಉಪತ್ಥಮ್ಭೇತ್ವಾ ಅನಿವತ್ತಿಧಮ್ಮಂ ಕತ್ವಾ ‘‘ಗಣ್ಹಥ ಇಮಂ ಸಲಾಕ’’ನ್ತಿ ಸಲಾಕಗ್ಗಾಹೇನ.

ಏತ್ಥ ಚ ಕಮ್ಮಮೇವ ಉದ್ದೇಸೋ ವಾ ಪಮಾಣಂ, ವೋಹಾರಾನುಸ್ಸಾವನಸಲಾಕಗ್ಗಾಹಾಪನಂ ಪನ ಪುಬ್ಬಭಾಗೋ. ಅಟ್ಠಾರಸವತ್ಥುದೀಪನವಸೇನ ಹಿ ವೋಹರನ್ತೇನ ತತ್ಥ ರುಚಿಜನನತ್ಥಂ ಅನುಸ್ಸಾವೇತ್ವಾ ಸಲಾಕಾಯ ಗಾಹಿತಾಯಪಿ ಅಭಿನ್ನೋ ಏವ ಹೋತಿ ಸಙ್ಘೋ. ಯದಾ ಪನ ಏವಂ ಚತ್ತಾರೋ ವಾ ಅತಿರೇಕಾ ವಾ ಸಲಾಕಂ ಗಾಹೇತ್ವಾ ಆವೇಣಿಕಂ ಕಮ್ಮಂ ವಾ ಉದ್ದೇಸಂ ವಾ ಕರೋನ್ತಿ, ತದಾ ಸಙ್ಘೋ ಭಿನ್ನೋ ನಾಮ ಹೋತಿ. ಏವಂ ದಿಟ್ಠಿಸಮ್ಪನ್ನೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಸಙ್ಘಂ ಭಿನ್ದೇಯ್ಯ ಸಙ್ಘರಾಜಿಂ ವಾ ಜನೇಯ್ಯಾತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀತಿ.

ದುಟ್ಠಚಿತ್ತೋತಿ ವಧಕಚಿತ್ತೇನ ಪದುಟ್ಠಚಿತ್ತೋ. ಲೋಹಿತಂ ಉಪ್ಪಾದೇಯ್ಯಾತಿ ಜೀವಮಾನಕಸರೀರೇ ಖುದ್ದಕಮಕ್ಖಿಕಾಯ ಪಿವನಮತ್ತಮ್ಪಿ ಲೋಹಿತಂ ಉಪ್ಪಾದೇಯ್ಯ. ಏತ್ತಾವತಾ ಹಿ ಮಾತುಘಾತಾದೀನಿ ಪಞ್ಚಾನನ್ತರಿಯಕಮ್ಮಾನಿ ದಸ್ಸಿತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಯಾನಿ ಪುಥುಜ್ಜನೋ ಕರೋತಿ, ನ ಅರಿಯಸಾವಕೋ. ದುಟ್ಠಚಿತ್ತೋತಿ ವಿನಾಸಚಿತ್ತೇನ ಪದುಟ್ಠಚಿತ್ತೋ. ಥೂಪನ್ತಿ ಚೇತಿಯಂ. ಭಿನ್ದೇಯ್ಯಾತಿ ನಾಸೇಯ್ಯ.

ಅಞ್ಞಂ ಸತ್ಥಾರನ್ತಿ ‘‘ಅಯಂ ಮೇ ಸತ್ಥಾ ಸತ್ಥು ಕಿಚ್ಚಂ ಕಾತುಂ ಸಮತ್ಥೋ’’ತಿ ಭವನ್ತರೇಪಿ ಅಞ್ಞಂ ತಿತ್ಥಕರಂ. ಅಪದಿಸೇಯ್ಯಾತಿ ‘‘ಅಯಂ ಮೇ ಸತ್ಥಾ’’ತಿ ಏವಂ ಗಣ್ಹೇಯ್ಯಾತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತಿ. ಇತೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಞ್ಞಂ ದಕ್ಖಿಣೇಯ್ಯಂ ಪರಿಯೇಸೇಯ್ಯಾತಿ ಸಾಸನತೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ಅಞ್ಞಂ ಬಾಹಿರಕಂ ಸಮಣಂ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಂ ವಾ ‘‘ಅಯಂ ದಕ್ಖಿಣಾರಹೋ, ಇಮಸ್ಮಿಂ ಕತಾ ಕಾರಾ ಮಹಪ್ಫಲಾ ಭವಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ತಸ್ಮಿಂ ಪಟಿಪಜ್ಜೇಯ್ಯಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕುತೂಹಲಮಙ್ಗಲೇನ ಸುದ್ಧಿಂ ಪಚ್ಚೇಯ್ಯಾತಿ ‘‘ಇಮಿನಾ ಇದಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಪವತ್ತತ್ತಾ ಕುತೂಹಲಸಙ್ಖಾತೇನ ದಿಟ್ಠಸುತಮುತಮಙ್ಗಲೇನ ಅತ್ತನೋ ಸುದ್ಧಿಂ ವೋದಾನಂ ಸದ್ದಹೇಯ್ಯ.

೫೭. ಇತ್ಥೀ ರಾಜಾ ಚಕ್ಕವತ್ತೀ ಸಿಯಾತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀತಿ ಯಸ್ಮಾ ಇತ್ಥಿಯಾ ಕೋಸೋಹಿತವತ್ಥಗುಯ್ಹಾದೀನಂ ಅಭಾವೇನ ಲಕ್ಖಣಾನಿ ನ ಪರಿಪೂರನ್ತಿ, ಇತ್ಥಿರತನಾಭಾವೇನ ಚ ಸತ್ತರತನಸಮಙ್ಗಿತಾ ನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ. ಸಬ್ಬಮನುಸ್ಸಾನಮ್ಪಿ ಚ ನ ಅಧಿಕೋ ಅತ್ತಭಾವೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಇತ್ಥೀ…ಪೇ… ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ಸಕ್ಕತ್ತಾದೀನಿ ತೀಣಿ ಠಾನಾನಿ ಉತ್ತಮಾನಿ, ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಞ್ಚ ಹೀನಂ, ತಸ್ಮಾ ತಸ್ಸಾ ಸಕ್ಕತ್ತಾದೀನಿಪಿ ಪಟಿಸಿದ್ಧಾನೀತಿ. ನನು ಚ ಯಥಾ ಇತ್ಥಿಲಿಙ್ಗಂ, ಏವಂ ಪುರಿಸಲಿಙ್ಗಮ್ಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ನತ್ಥಿ, ತಸ್ಮಾ ಪುರಿಸೋ ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾ ಸಿಯಾತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬನ್ತಿ? ನೋ ನ ವತ್ತಬ್ಬಂ. ಕಸ್ಮಾ? ಇಧ ಪುರಿಸಸ್ಸ ತತ್ಥ ನಿಬ್ಬತ್ತನತೋ. ಇತ್ಥಿಯೋ ಹಿ ಇಧ ಝಾನಂ ಭಾವೇತ್ವಾ ಕಾಲಂ ಕತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಪಾರಿಸಜ್ಜಾನಂ ಸಹಬ್ಯತಂ ಉಪಪಜ್ಜನ್ತಿ, ನ ಮಹಾಬ್ರಹ್ಮಾನಂ. ಪುರಿಸೋ ಪನ ಕತ್ಥಚಿ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜತೀತಿ ನ ವತ್ತಬ್ಬೋ. ಸಮಾನೇಪಿ ತತ್ಥ ಉಭಯಲಿಙ್ಗಾಭಾವೇ ಪುರಿಸಸಣ್ಠಾನಾವ ತತ್ಥ ಬ್ರಹ್ಮಾನೋ, ನ ಇತ್ಥಿಸಣ್ಠಾನಾ, ತಸ್ಮಾ ಸುವುತ್ತಮೇತಂ. ಇತ್ಥೀ ತಥಾಗತೋತಿ ಏತ್ಥ ತಿಟ್ಠತು ತಾವ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಗುಣೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ಲೋಕಾನಂ ತಾರಣಸಮತ್ಥೋ ಬುದ್ಧಭಾವೋ, ಪಣಿಧಾನಮತ್ತಮ್ಪಿ ಇತ್ಥಿಯಾ ನ ಸಮ್ಪಜ್ಜತಿ.

‘‘ಮನುಸ್ಸತ್ತಂ ಲಿಙ್ಗಸಮ್ಪತ್ತಿ, ಹೇತು ಸತ್ಥಾರದಸ್ಸನಂ;

ಪಬ್ಬಜ್ಜಾ ಗುಣಸಮ್ಪತ್ತಿ, ಅಧಿಕಾರೋ ಚ ಛನ್ದತಾ;

ಅಟ್ಠಧಮ್ಮಸಮೋಧಾನಾ, ಅಭಿನೀಹಾರೋ ಸಮಿಜ್ಝತೀ’’ತಿ. (ಬು. ವಂ. ೨.೫೯) –

ಇಮಾನಿ ಹಿ ಪಣಿಧಾನಸಮ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಾನಿ. ಇತಿ ಪಣಿಧಾನಮತ್ತಮ್ಪಿ ಸಮ್ಪಾದೇತುಂ ಅಸಮತ್ಥಾಯ ಇತ್ಥಿಯಾ ಕುತೋ ಬುದ್ಧಭಾವೋತಿ ‘‘ಇತ್ಥೀ ತಥಾಗತೋ ಅರಹಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ ಸಿಯಾತಿ ನೇತಂ ಠಾನಂ ವಿಜ್ಜತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಸಬ್ಬಾಕಾರಪರಿಪೂರೋ ಪುಞ್ಞುಸ್ಸಯೋ ಸಬ್ಬಾಕಾರಪರಿಪೂರಮೇವ ಅತ್ತಭಾವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತೀತಿ ಪುರಿಸೋವ ಅರಹಂ ಹೋತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬುದ್ಧೋ.

ಏಕಿಸ್ಸಾ ಲೋಕಧಾತುಯಾತಿ ದಸಸಹಸ್ಸಿಲೋಕಧಾತುಯಾ, ಯಾ ಜಾತಿಖೇತ್ತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಸಾ ಹಿ ತಥಾಗತಸ್ಸ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿಕಾಲಾದೀಸು ಕಮ್ಪತಿ. ಆಣಾಖೇತ್ತಂ ಪನ ಕೋಟಿಸತಸಹಸ್ಸಚಕ್ಕವಾಳಂ. ಯಾ ಏಕತೋ ಸಂವಟ್ಟತಿ ಚ ವಿವಟ್ಟತಿ ಚ, ಯತ್ಥ ಚ ಆಟಾನಾಟಿಯಪರಿತ್ತಾದೀನಂ (ದೀ. ನಿ. ೩.೨೭೭ ಆದಯೋ) ಆಣಾ ಪವತ್ತತಿ. ವಿಸಯಖೇತ್ತಸ್ಸ ಪರಿಮಾಣಂ ನತ್ಥಿ. ಬುದ್ಧಾನಞ್ಹಿ ‘‘ಯಾವತಕಂ ಞಾಣಂ ತಾವತಕಂ ನೇಯ್ಯಂ, ಯಾವತಕಂ ನೇಯ್ಯಂ ತಾವತಕಂ ಞಾಣಂ, ನೇಯ್ಯಪರಿಯನ್ತಿಕಂ ಞಾಣಂ, ಞಾಣಪರಿಯನ್ತಿಕಂ ನೇಯ್ಯ’’ನ್ತಿ (ಮಹಾನಿ. ೬೯; ಚೂಳನಿ. ಮೋಘರಾಜಮಾಣವಪುಚ್ಛಾನಿದ್ದೇಸ ೮೫; ಪಟಿ. ಮ. ೩.೫) ವಚನತೋ ಅವಿಸಯೋ ನಾಮ ನತ್ಥಿ. ಇತಿ ಇಮೇಸು ತೀಸು ಖೇತ್ತೇಸು ತಿಸ್ಸೋ ಸಙ್ಗೀತಿಯೋ ಆರುಳ್ಹೇ ತೇಪಿಟಕೇ ಬುದ್ಧವಚನೇ ‘‘ಠಪೇತ್ವಾ ಇಮಂ ಚಕ್ಕವಾಳಂ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಚಕ್ಕವಾಳೇ ಬುದ್ಧಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀ’’ತಿ ಸುತ್ತಂ ನತ್ಥಿ, ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ಪನ ಅತ್ಥಿ.

ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮನ್ತಿ ಅಪುರೇ ಅಪಚ್ಛಾ ಏಕತೋ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತಿ, ಪುರೇ ವಾ ಪಚ್ಛಾ ವಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತತ್ಥ ಗಬ್ಭೋಕ್ಕನ್ತಿತೋ ಪುಬ್ಬೇ ಪುರೇತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ತತೋ ಪಟ್ಠಾಯ ಹಿ ದಸಸಹಸ್ಸಿಚಕ್ಕವಾಳಕಮ್ಪನೇನ ಖೇತ್ತಪರಿಗ್ಗಹೋ ಕತೋ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನತ್ಥಿ. ಧಾತುಪರಿನಿಬ್ಬಾನತೋ ಪರಂ ಪನ ಪಚ್ಛಾ, ತತೋ ಹೇಟ್ಠಾಪಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಉಪ್ಪತ್ತಿ ನತ್ಥಿ, ಉದ್ಧಂ ನ ವಾರಿತಾ.

ಕಸ್ಮಾ ಪನ ಅಪುಬ್ಬಂ ಅಚರಿಮಂ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ? ಅನಚ್ಛರಿಯತ್ತಾ. ಅಚ್ಛರಿಯಮನುಸ್ಸಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಾ ಭಗವನ್ತೋ. ಯಥಾಹ – ‘‘ಏಕಪುಗ್ಗಲೋ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಲೋಕೇ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ಅಚ್ಛರಿಯಮನುಸ್ಸೋ’’ತಿಆದಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೧೭೧). ಯದಿ ಚ ಅನೇಕೇ ಬುದ್ಧಾ ಏಕತೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ, ಅನಚ್ಛರಿಯಾ ಭವೇಯ್ಯುಂ. ದೇಸನಾಯ ಚ ವಿಸೇಸಾಭಾವತೋ. ಯಞ್ಹಿ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಿಭೇದಂ ಧಮ್ಮಂ ಏಕೋ ದೇಸೇತಿ, ಅಞ್ಞೇನಪಿ ಸೋ ಏವ ದೇಸೇತಬ್ಬೋ ಸಿಯಾ, ವಿವಾದಭಾವತೋ ಚ. ಬಹೂಸು ಹಿ ಬುದ್ಧೇಸು ಏಕತೋ ಉಪ್ಪನ್ನೇಸು ಬಹೂನಂ ಆಚರಿಯಾನಂ ಅನ್ತೇವಾಸಿಕಾ ವಿಯ ‘‘ಅಮ್ಹಾಕಂ ಬುದ್ಧೋ ಪಾಸಾದಿಕೋ’’ತಿಆದಿನಾ ತೇಸಂ ಸಾವಕಾ ವಿವದೇಯ್ಯುಂ. ಕಿಂ ವಾ ಏತೇನ ಕಾರಣಗವೇಸನೇನ, ಧಮ್ಮತಾವೇಸಾ ಯಂ ಏಕಿಸ್ಸಾ ಲೋಕಧಾತುಯಾ ದ್ವೇ ತಥಾಗತಾ ಏಕತೋ ನ ಉಪ್ಪಜ್ಜನ್ತೀತಿ (ಮಿ. ಪ. ೫.೧.೧).

ಯಥಾ ನಿಮ್ಬಬೀಜಕೋಸಾತಕಿಬೀಜಾದೀನಿ ಮಧುರಂ ಫಲಂ ನ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ, ಅಸಾತಂ ಅಮಧುರಮೇವ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ, ಏವಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಾದೀನಿ ಮಧುರವಿಪಾಕಂ ನ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ ಅಮಧುರಮೇವ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ. ಯಥಾ ಚ ಉಚ್ಛುಬೀಜಸಾಲಿಬೀಜಾದೀನಿ ಮಧುರಂ ಸಾದುರಸಮೇವ ಫಲಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ ನ ಅಸಾತಂ ಕಟುಕಂ. ಏವಂ ಕಾಯಸುಚರಿತಾದೀನಿ ಮಧುರಮೇವ ವಿಪಾಕಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇನ್ತಿ ನ ಅಮಧುರಂ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ –

‘‘ಯಾದಿಸಂ ವಪತೇ ಬೀಜಂ, ತಾದಿಸಂ ಹರತೇ ಫಲಂ;

ಕಲ್ಯಾಣಕಾರೀ ಕಲ್ಯಾಣಂ, ಪಾಪಕಾರೀ ಚ ಪಾಪಕ’’ನ್ತಿ. (ಸಂ. ನಿ. ೧.೨೫೬; ನೇತ್ತಿ. ೧೨೨);

ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಿಣ್ಣಂ ದುಚ್ಚರಿತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ಅಞ್ಞತರೋ ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾತಿ ಯೋ ಕೋಚಿ ಪಬ್ಬಜ್ಜಾಮತ್ತೇನ ಸಮಣೋ ವಾ ಜಾತಿಮತ್ತೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ. ಪಾಪಿಚ್ಛೋ ಸಮ್ಭಾವನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ವಿಮ್ಹಾಪನತೋ ಕುಹಕೋ. ಪಚ್ಚಯಸನ್ನಿಸ್ಸಿತಾಯ ಪಯುತ್ತವಾಚಾಯ ವಸೇನ ಲಪಕೋ. ಪಚ್ಚಯನಿಬ್ಬತ್ತಕನಿಮಿತ್ತಾವಚರತೋ ನೇಮಿತ್ತಕೋ. ಕುಹನಲಪನನೇಮಿತ್ತಕತ್ತಂ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ ಕತ್ವಾತಿ ಕುಹನಾದಿಭಾವಮೇವ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾ ಸನ್ತಿನ್ದ್ರಿಯೋ ಸನ್ತಮಾನಸೋ ವಿಯ ಚರನ್ತೋ. ಪಞ್ಚ ನೀವರಣೇತಿ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿಕೇ ಪಞ್ಚ ನೀವರಣೇ. ಅಪ್ಪಹಾಯ ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ದಿತ್ವಾ, ಚೇತಸೋ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇತಿ ನೀವರಣೇ. ನೀವರಣಾ ಹಿ ಚಿತ್ತಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೇನ್ತಿ ಕಿಲಿಟ್ಠಂ ಕರೋನ್ತಿ ವಿಬಾಧೇನ್ತಿ ಉಪತಾಪೇನ್ತಿ ಚ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಚೇತಸೋ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಪಞ್ಞಾಯ ದುಬ್ಬಲೀಕರಣೇತಿ ನೀವರಣೇ. ನೀವರಣಾ ಹಿ ಉಪ್ಪಜ್ಜಮಾನಾ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾಯ ಪಞ್ಞಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜಿತುಂ ನ ದೇನ್ತಿ. ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪಞ್ಞಾಯ ದುಬ್ಬಲೀಕರಣಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಅನುಪಟ್ಠಿತಸ್ಸತೀತಿ ಚತೂಸು ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸು ನ ಉಪಟ್ಠಿತಸ್ಸತಿ. ಅಭಾವಯಿತ್ವಾತಿ ಅವಡ್ಢಯಿತ್ವಾ. ಅನುತ್ತರಂ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿನ್ತಿ ಅರಹತ್ತಪದಟ್ಠಾನಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ.

ಪಚ್ಛಿಮವಾರೇ ಅಞ್ಞತರೋ ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾತಿ ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬೋಧಿಸತ್ತಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ. ತತ್ಥ ಸಬ್ಬದೋಸಾಪಗತೋತಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ಪಾರಮಿತಾಪಟಿಪಕ್ಖಭೂತೇಹಿ ದೋಸೇಹಿ ಅಪಗತೋ. ಏತೇನ ಪರಿಪೂರಿತಪಾರಮಿಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಿ ವಿಪಸ್ಸನಾ, ಬೋಜ್ಝಙ್ಗೋ ಮಗ್ಗೋ, ಅನುತ್ತರಾ ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿ ಅರಹತ್ತಂ. ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಿ ವಾ ವಿಪಸ್ಸನಾ, ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಾ ಮಿಸ್ಸಕಾ, ಸಮ್ಮಾಸಮ್ಬೋಧಿ ಅರಹತ್ತಮೇವ. ಸೇಸಂ ಅನನ್ತರವಾರೇ ವುತ್ತಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಯಂ ಏತ್ಥ ಞಾಣನ್ತಿ ಯಂ ಏತಸ್ಮಿಂ ಯಥಾವುತ್ತೇ ಠಾನೇ ಚ ಠಾನಂ, ಅಟ್ಠಾನೇ ಚ ಅಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಪವತ್ತಂ ಞಾಣಂ. ಹೇತುಸೋತಿ ತಸ್ಸ ಠಾನಸ್ಸ ಅಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಚ ಹೇತುತೋ. ಠಾನಸೋತಿ ತಙ್ಖಣೇ ಏವ ಆವಜ್ಜನಸಮನನ್ತರಂ. ಅನೋಧಿಸೋತಿ ಓಧಿಅಭಾವೇನ, ಕಿಞ್ಚಿ ಅನವಸೇಸೇತ್ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಇತಿ ಠಾನಾಟ್ಠಾನಗತಾತಿಆದೀಸು ಏವಂ ಠಾನಾಟ್ಠಾನಭಾವಂ ಗತಾ. ಸಬ್ಬೇತಿ ಖಯವಯವಿರಜ್ಜನನಿರುಜ್ಝನಸಭಾವಾ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾ, ತೇ ಏವ ಚ ಸತ್ತಪಞ್ಞತ್ತಿಯಾ ಉಪಾದಾನಭೂತಾ ಕೇಚಿ ಸಗ್ಗೂಪಗಾ ಯೇ ಧಮ್ಮಚಾರಿನೋ, ಕೇಚಿ ಅಪಾಯೂಪಗಾ ಯೇ ಅಧಮ್ಮಚಾರಿನೋ, ಕೇಚಿ ನಿಬ್ಬಾನೂಪಗಾ ಯೇ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಪಟಿಪನ್ನಾ.

೫೮. ಇದಾನಿ ಯಥಾವುತ್ತಮತ್ಥಂ ವಿವರನ್ತೋ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾ ಮರಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿ ಗಾಥಾದ್ವಯಮಾಹ. ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾತಿ ಅರಿಯಾ ಚ ಅನರಿಯಾ ಚಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಯಮೇವ ನಿದ್ದಿಸತಿ. ತತ್ಥ ಜೀವಿತಪರಿಯನ್ತೋ ಮರಣಪರಿಯನ್ತೋತಿ ಜೀವಿತಸ್ಸ ಪರಿಯನ್ತೋ ನಾಮ ಮರಣಸಙ್ಖಾತೋ ಅನ್ತೋ. ಯಥಾಕಮ್ಮಂ ಗಮಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಏತ್ಥ ಯದೇತಂ ಸತ್ತಾನಂ ಯಥಾಕಮ್ಮಂ ಗಮನಂ, ಅಯಂ ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕಮ್ಮಾನಂ ಫಲದಸ್ಸಾವಿತಾ ಚ ಅವಿಪ್ಪವಾಸೋ ಚಾತಿ ‘‘ಪುಞ್ಞಪಾಪಫಲೂಪಗಾ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ವಚನೇನ ಕಮ್ಮಾನಂ ಫಲಸ್ಸ ಪಚ್ಚಕ್ಖಕಾರಿತಾ, ಕತೂಪಚಿತಾನಂ ಕಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಫಲಸ್ಸ ಅಪ್ಪದಾನಾಭಾವೋ ಚ ದಸ್ಸಿತೋತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಕಮ್ಮಮೇವ ಕಮ್ಮನ್ತಂ, ಪಾಪಂ ಕಮ್ಮನ್ತಂ ಏತೇಸನ್ತಿ ಪಾಪಕಮ್ಮನ್ತಾ, ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಪುಞ್ಞಸಙ್ಖಾರಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಪುಞ್ಞೋ ಸಙ್ಖಾರೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಅಪುಞ್ಞಸಙ್ಖಾರಾ. ಪಾಪಕಮ್ಮನ್ತಾತಿ ವಾ ನಿಸ್ಸಕ್ಕವಚನಂ, ಪಾಪಕಮ್ಮನ್ತಹೇತೂತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥಾ ಪುಞ್ಞಸಙ್ಖಾರಾತಿಆದೀಸುಪಿ. ಪುನ ‘‘ನಿರಯಂ ಪಾಪಕಮ್ಮನ್ತಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನ್ತದ್ವಯೇನ ಸದ್ಧಿಂ ಮಜ್ಝಿಮಪಟಿಪದಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ತಥಾ ‘‘ಅಯಂ ಸಂಕಿಲೇಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವಟ್ಟವಿವಟ್ಟವಸೇನ ಆದೀನವಸ್ಸಾದನಿಸ್ಸರಣವಸೇನ ಹೇತುಫಲವಸೇನ ಚ ಗಾಥಾಯಂ ತಯೋ ಅತ್ಥವಿಕಪ್ಪಾ ದಸ್ಸಿತಾ. ಪುನ ‘‘ನಿರಯಂ ಪಾಪಕಮ್ಮನ್ತಾತಿ ಅಯಂ ಸಂಕಿಲೇಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವೋದಾನವಸೇನ ಗಾಥಾಯ ಅತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ.

೫೯. ತೇನ ತೇನಾತಿ ತೇನ ತೇನ ಅಜ್ಝೋಸಿತವತ್ಥುನಾ ರೂಪಭವಅರೂಪಭವಾದಿನಾ. ಛತ್ತಿಂಸಾತಿ ಕಾಮತಣ್ಹಾ ತಾವ ರೂಪಾದಿವಿಸಯಭೇದೇನ ಛ, ತಥಾ ಭವತಣ್ಹಾ ವಿಭವತಣ್ಹಾ ಚಾತಿ ಅಟ್ಠಾರಸ. ತಾ ಏವ ಅಜ್ಝತ್ತಿಕೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಅಟ್ಠಾರಸ, ಬಾಹಿರೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಅಟ್ಠಾರಸಾತಿ ಏವಂ ಛತ್ತಿಂಸ. ಯೇನ ಯೇನಾತಿ ‘‘ಸುಭಂ ಸುಖ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ.

ವೋದಾನಂ ತಿವಿಧಂ ಖನ್ಧತ್ತಯವಸೇನಾತಿ ತಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಣ್ಹಾಸಂಕಿಲೇಸೋ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಪುನ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಸತ್ತಾ ಮರಿಸ್ಸನ್ತೀ’’ತಿಆದಿ ಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗೇನ ಗಾಥಾನಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಗಾಮಿನೀತಿ ತತ್ಥ ತತ್ಥೇವ ನಿಬ್ಬಾನೇ ಗಾಮಿನೀ, ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಗಮನಸೀಲಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಪುನ ತತ್ಥತತ್ಥಗಾಮಿನೀಸಬ್ಬತ್ಥಗಾಮಿನೀನಂ ಪಟಿಪದಾನಂ ವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಯೋ ರಾಸೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಯನ್ತಿ ಯಂ ನಿರಯಾದಿ. ತಂ ತಂ ಠಾನಂ ಯಥಾರಹಂ ಗಮೇತೀತಿ ಸಬ್ಬತ್ಥಗಾಮಿನೀ. ಪಟಿಪದಾಸಙ್ಖಾತೇ ಅಪುಞ್ಞಕಮ್ಮೇ ಪುಞ್ಞಕಮ್ಮೇ ಚ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರಣಕಮ್ಮೇ ಚ ವಿಭಾಗಸೋ ಭಗವತೋ ಪವತ್ತನಞಾಣಂ. ಇದಂ ಸಬ್ಬತ್ಥಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾಞಾಣಂ ನಾಮ ತಥಾಗತಬಲಂ. ಇಮಿನಾ ಹಿ ಞಾಣೇನ ಭಗವಾ ಸಬ್ಬಮ್ಪಿ ಪಟಿಪದಂ ಯಥಾಭೂತಂ ಪಜಾನಾತಿ.

ಕಥಂ? ಸಕಲಗಾಮವಾಸಿಕೇಸುಪಿ ಏಕಂ ಸೂಕರಂ ವಾ ಮಿಗಂ ವಾ ಮಾರೇನ್ತೇಸು ಸಬ್ಬೇಸಂ ಚೇತನಾ ಪರಸ್ಸ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಾರಮ್ಮಣಾವ ಹೋತಿ, ತಂ ಪನ ಕಮ್ಮಂ ತೇಸಂ ಆಯೂಹನಕ್ಖಣೇಯೇವ ನಾನಾ ಹೋತಿ. ತೇಸು ಹಿ ಏಕೋ ಆದರೇನ ಕರೋತಿ, ಏಕೋ ‘‘ತ್ವಮ್ಪಿ ಕರೋಹೀ’’ತಿ ಪರೇಹಿ ನಿಪ್ಪೀಳಿತೋ ಕರೋತಿ, ಏಕೋ ಸಮಾನಚ್ಛನ್ದೋ ವಿಯ ಹುತ್ವಾ ಅಪ್ಪಟಿಬಾಹಮಾನೋ ವಿಚರತಿ. ತೇಸು ಏಕೋ ತೇನೇವ ಕಮ್ಮೇನ ನಿರಯೇ ನಿಬ್ಬತ್ತತಿ, ಏಕೋ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯಂ, ಏಕೋ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೇ, ತಂ ತಥಾಗತೋ ಆಯೂಹನಕ್ಖಣೇ ಏವ ‘‘ಇಮಿನಾ ನೀಹಾರೇನ ಆಯೂಹಿತತ್ತಾ ಏಸ ನಿರಯೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸತಿ, ಏಸ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯಂ, ಏಸ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೇ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ನಿರಯೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನಕಮ್ಪಿ ‘‘ಏಸ ಅಟ್ಠಸು ಮಹಾನಿರಯೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಸೋಳಸಸು ಉಸ್ಸದೇಸೂ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯಂ ನಿಬ್ಬತ್ತನಕಮ್ಪಿ ‘‘ಏಸ ಅಪಾದಕೋ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಏಸ ದ್ವಿಪಾದಕೋ, ಏಸ ಚತುಪ್ಪಾದಕೋ, ಏಸ ಬಹುಪ್ಪಾದಕೋ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ಪೇತ್ತಿವಿಸಯೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನಕಮ್ಪಿ ‘‘ಏಸ ನಿಜ್ಝಾಮತಣ್ಹಿಕೋ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಖುಪ್ಪಿಪಾಸಿಕೋ, ಏಸ ಪರದತ್ತೂಪಜೀವೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ.

‘‘ತೇಸು ಚ ಕಮ್ಮೇಸು ಇದಂ ಕಮ್ಮಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಆಕಡ್ಢಿಸ್ಸತಿ, ಇದಂ ನಾಕಡ್ಢಿಸ್ಸತಿ ದುಬ್ಬಲಂ ದಿನ್ನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪಧಿವೇಪಕ್ಕಮತ್ತಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ತಥಾ ಸಕಲಗಾಮವಾಸಿಕೇಸು ಏಕತೋ ದಾನಂ ದದಮಾನೇಸು ಸಬ್ಬೇಸಮ್ಪಿ ಚೇತನಾ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಾರಮ್ಮಣಾವ ಹೋತಿ, ತಂ ಪನ ಕಮ್ಮಂ ತೇಸಂ ಆಯೂಹನಕ್ಖಣೇ ಏವ ನಾನಂ ಹೋತಿ. ತೇಸು ಹಿ ಕೇಚಿ ದೇವಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ, ಕೇಚಿ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ, ತಂ ತಥಾಗತೋ ಆಯೂಹನಕ್ಖಣೇ ಏವ ‘‘ಇಮಿನಾ ನೀಹಾರೇನ ಆಯೂಹಿತತ್ತಾ ಏಸ ಮನುಸ್ಸಲೋಕೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸತಿ, ಏಸ ದೇವಲೋಕೇ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ತತ್ಥಪಿ ‘‘ಏಸ ಪರನಿಮ್ಮಿತವಸವತ್ತೀಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಭುಮ್ಮದೇವೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಜೇಟ್ಠಕದೇವರಾಜಾ ಹುತ್ವಾ, ಏಸ ತಸ್ಸ ದುತಿಯಂ ತತಿಯಂ ವಾ ಠಾನನ್ತರಂ ಕರೋನ್ತೋ ಪರಿಚಾರಕೋ ಹುತ್ವಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ.

‘‘ತೇಸು ಚ ಕಮ್ಮೇಸು ಇದಂ ಪಟಿಸನ್ಧಿಂ ಆಕಡ್ಢಿತುಂ ಸಕ್ಖಿಸ್ಸತಿ, ಇದಂ ನ ಸಕ್ಖಿಸ್ಸತಿ ದುಬ್ಬಲಂ ದಿನ್ನಾಯ ಪಟಿಸನ್ಧಿಯಾ ಉಪಧಿವೇಪಕ್ಕಮತ್ತಂ ಭವಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ತಥಾ ‘‘ವಿಪಸ್ಸನಂ ಪಟ್ಠಪೇನ್ತೇಸು ಚ ಏಸ ಇಮಿನಾ ನೀಹಾರೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಆರದ್ಧತ್ತಾ ಅರಹಾ ಭವಿಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಅನಾಗಾಮೀ, ಏಸ ಸಕದಾಗಾಮೀ, ಏಸ ಸೋತಾಪನ್ನೋ, ಏಕಬೀಜೀ ಕೋಲಂಕೋಲೋ ಸತ್ತಕ್ಖತ್ತುಪರಮೋ, ಏಸ ಮಗ್ಗಂ ಪತ್ತುಂ ನ ಸಕ್ಖಿಸ್ಸತಿ ಲಕ್ಖಣಾರಮ್ಮಣಿಕವಿಪಸ್ಸನಾಯಮೇವ ಠಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಪಚ್ಚಯಪರಿಗ್ಗಹೇ, ಏಸ ನಾಮರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೇ, ಅರೂಪಪರಿಗ್ಗಹೇ ಚ ಠಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಮಹಾಭೂತಮತ್ತಮೇವ ವವತ್ಥಪೇಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಕಿಞ್ಚಿ ಸಲ್ಲಕ್ಖೇತುಂ ನ ಸಕ್ಖಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ. ‘‘ಕಸಿಣಪರಿಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತೇಸುಪಿ ಏಸ ಪರಿಕಮ್ಮಮತ್ತೇ ಏವ ಠಸ್ಸತಿ, ಏಸ ನಿಮಿತ್ತಂ ಉಪ್ಪಾದೇತುಂ ಸಕ್ಖಿಸ್ಸತಿ, ನ ಅಪ್ಪನಂ. ಏಸ ಅಪ್ಪನಮ್ಪಿ ಉಪ್ಪಾದೇಸ್ಸತಿ, ಏಸ ಝಾನಂ ಅಧಿಗಮಿಸ್ಸತಿ, ನ ಉಪರಿವಿಸೇಸಂ. ಏಸ ಉಪರಿವಿಸೇಸಮ್ಪಿ ಅಧಿಗಮಿಸ್ಸತೀ’’ತಿ ಜಾನಾತಿ.

ಅನೇಕಧಾತೂತಿ ಅನೇಕಾ ಚಕ್ಖಾದಯೋ ಪಥವಾದಯೋ ಚ ಧಾತುಯೋ ಏತಸ್ಸಾತಿ ಅನೇಕಧಾತು, ಬಹುಧಾತೂತಿ ಅತ್ಥೋ. ಲೋಕೋತಿ ಖನ್ಧಾಯತನಾದಿಲೋಕೋ. ಚಕ್ಖುಧಾತೂತಿಆದಿ ಯಾಹಿ ಧಾತೂಹಿ ‘‘ಅನೇಕಧಾತೂ’’ತಿ ಲೋಕೋ ವುತ್ತೋ, ತಾಸಂ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಸಭಾವಟ್ಠೇನ ನಿಸ್ಸತ್ತಟ್ಠೇನ ಚ ಧಾತು. ಚಕ್ಖು ಏವ ಧಾತು ಚಕ್ಖುಧಾತು. ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಕಾಮಧಾತೂತಿ ಏತ್ಥ ದ್ವೇ ಕಾಮಾ ಕಿಲೇಸಕಾಮೋ ಚ ವತ್ಥುಕಾಮೋ ಚ. ಕಿಲೇಸಕಾಮಪಕ್ಖೇ ಕಾಮಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ಧಾತು ಕಾಮಧಾತು, ಕಾಮವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ವತ್ಥುಕಾಮಪಕ್ಖೇ ಪನ ಕಾಮಾವಚರಧಮ್ಮಾ ಕಾಮೋ ಉತ್ತರಪದಲೋಪೇನ, ಕಾಮೋ ಚ ಸೋ ಧಾತು ಚಾತಿ ಕಾಮಧಾತು. ಬ್ಯಾಪಾದಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ಧಾತು ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ಬ್ಯಾಪಾದೋವ ಧಾತು ಬ್ಯಾಪಾದಧಾತು, ದಸಆಘಾತವತ್ಥುವಿಸಯಸ್ಸ ಪಟಿಘಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ವಿಹಿಂಸಾಪಟಿಸಂಯುತ್ತೋ ಧಾತು ವಿಹಿಂಸಾಧಾತು, ವಿಹಿಂಸಾವಿತಕ್ಕೋ. ವಿಹಿಂಸಾ ಏವ ವಾ ಧಾತು ವಿಹಿಂಸಾಧಾತು, ಪರಸತ್ತವಿಹೇಸನಸ್ಸೇತಂ ನಾಮಂ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಅಬ್ಯಾಪಾದಅವಿಹಿಂಸಾಧಾತುಯೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕಾದಯೋ ಸಬ್ಬಕುಸಲಧಮ್ಮಾ ಮೇತ್ತಾಕರುಣಾ ಚಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ರೂಪಧಾತೂತಿ ರೂಪಭವೋ, ಸಬ್ಬೇ ವಾ ರೂಪಧಮ್ಮಾ. ಅರೂಪಧಾತೂತಿ ಅರೂಪಭವೋ, ಅರೂಪಧಮ್ಮಾ ವಾ. ನಿರೋಧಧಾತೂತಿ ನಿರೋಧತಣ್ಹಾ. ಸಙ್ಖಾರಧಾತೂತಿ ಸಬ್ಬೇ ಸಙ್ಖತಧಮ್ಮಾ. ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ.

ಅಞ್ಞಮಞ್ಞವಿಲಕ್ಖಣತ್ತಾ ನಾನಪ್ಪಕಾರಾ ಧಾತುಯೋ ಏತಸ್ಮಿನ್ತಿ ನಾನಾಧಾತು, ಲೋಕೋ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಅಞ್ಞಾ ಚಕ್ಖುಧಾತು ಯಾವ ಅಞ್ಞಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತೂ’’ತಿ, ಯಥಾ ಚ ಇದಂ ಞಾಣಂ ಚಕ್ಖುಧಾತುಆದಿಭೇದೇನ ಉಪಾದಿನ್ನಕಸಙ್ಖಾರಲೋಕಸ್ಸ ವಸೇನ ಅನೇಕಧಾತುನಾನಾಧಾತುಲೋಕಂ ಪಜಾನಾತಿ, ಏವಂ ಅನುಪಾದಿನ್ನಕಸಙ್ಖಾರಲೋಕಸ್ಸಪಿ ವಸೇನ ತಂ ಪಜಾನಾತಿ. ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾ ಹಿ ದ್ವೇ ಚ ಅಗ್ಗಸಾವಕಾ ಉಪಾದಿನ್ನಕಸಙ್ಖಾರಲೋಕಸ್ಸೇವ ನಾನತ್ತಂ ಜಾನನ್ತಿ, ತಮ್ಪಿ ಏಕದೇಸೇನೇವ, ನ ನಿಪ್ಪದೇಸತೋ. ಅನುಪಾದಿನ್ನಕಸಙ್ಖಾರಲೋಕಸ್ಸ ಪನ ನಾನತ್ತಂ ನ ಜಾನನ್ತಿ. ಭಗವಾ ಪನ ‘‘ಇಮಾಯ ನಾಮ ಧಾತುಯಾ ಉಸ್ಸನ್ನಾಯ ಇಮಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಖನ್ಧೋ ಸೇತೋ ಹೋತಿ, ಇಮಸ್ಸ ಕಾಳೋ, ಇಮಸ್ಸ ಮಟ್ಠೋ, ಇಮಸ್ಸ ಫರುಸೋ, ಇಮಸ್ಸ ಬಹಲೋ, ಇಮಸ್ಸ ತನುತ್ತಚೋ. ಇಮಾಯ ನಾಮ ಧಾತುಯಾ ಉಸ್ಸನ್ನಾಯ ಇಮಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಪತ್ತಂ ವಣ್ಣಸಣ್ಠಾನಾದಿವಸೇನ ಏವರೂಪಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ಇಮಾಯ ನಾಮ ಧಾತುಯಾ ಉಸ್ಸನ್ನತ್ತಾ ಇಮಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಪುಪ್ಫಂ ನೀಲಂ ಹೋತಿ ಪೀತಕಂ ಲೋಹಿತಕಂ ಓದಾತಂ ಸುಗನ್ಧಂ ದುಗ್ಗನ್ಧಂ, ಇಮಾಯ ನಾಮ ಧಾತುಯಾ ಉಸ್ಸನ್ನಾಯ ಫಲಂ ಖುದ್ದಕಂ ಮಹನ್ತಂ ದೀಘಂ ವಟ್ಟಂ ಸುಸಣ್ಠಾನಂ ದುಸ್ಸಣ್ಠಾನಂ ಮಟ್ಠಂ ಫರುಸಂ ಸುಗನ್ಧಂ ದುಗ್ಗನ್ಧಂ ತಿತ್ತಂ ಮಧುರಂ ಕಟುಕಂ ಅಮ್ಬಿಲಂ ಕಸಾವಂ ಹೋತಿ, ಇಮಾಯ ನಾಮ ಧಾತುಯಾ ಉಸ್ಸನ್ನಾಯ ಇಮಸ್ಸ ರುಕ್ಖಸ್ಸ ಕಣ್ಟಕೋ ತಿಖಿಣೋ ಹೋತಿ, ಅತಿಖಿಣೋ ಉಜುಕೋ ಕುಟಿಲೋ ಕಣ್ಹೋ ನೀಲೋ ಓದಾತೋ ಹೋತೀ’’ತಿ ಏವಂ ಅನುಪಾದಿನ್ನಸಙ್ಖಾರಲೋಕಸ್ಸಾಪಿ ವಸೇನ ಅನೇಕಧಾತುನಾನಾಧಾತುಭಾವಂ ಜಾನಾತಿ. ಸಬ್ಬಞ್ಞುಬುದ್ಧಾನಂ ಏವ ಹಿ ಏತಂ ಬಲಂ, ನ ಅಞ್ಞೇಸಂ.

೬೦. ಯಂ ಯದೇವ ಧಾತುನ್ತಿ ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಹೀನಾದಿಸಭಾವಂ. ಯಸ್ಮಾ ಅಧಿಮುತ್ತಿ ನಾಮ ಅಜ್ಝಾಸಯಧಾತು, ತಸ್ಮಾ ಅಧಿಮುಚ್ಚನಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಸ್ಸ ಹೀನಾದಿಸಭಾವೇನ ಪವತ್ತನಂ. ತಂ ಪನ ತಸ್ಸ ತಂ ತಂ ಅಧಿಟ್ಠಹನಂ ಅಭಿನಿವಿಸನಞ್ಚ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಅಧಿಮುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಂ ತದೇವ ಅಧಿಟ್ಠಹನ್ತಿ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತೀ’’ತಿ. ಅಧಿಮುಚ್ಚನಸ್ಸ ವಿಸಯಂ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಕೇಚಿ ರೂಪಾಧಿಮುತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ. ನಾನಾಧಿಮುತ್ತಿಕತಾಞಾಣನ್ತಿ ಹೀನಾದಿವಸೇನ ನಾನಾಧಿಮುತ್ತಿಕತಾಯ ಞಾಣಂ.

ತೇ ಯಥಾಧಿಮುತ್ತಾ ಚ ಭವನ್ತೀತಿ ತೇ ಹೀನಾಧಿಮುತ್ತಿಕಾ ಪಣೀತಾಧಿಮುತ್ತಿಕಾ ಸತ್ತಾ ಯಥಾ ಯಥಾ ಅಧಿಮುತ್ತಾ ಹೋನ್ತಿ. ತಂ ತಂ ಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಂ ಸಮಾದಿಯನ್ತೀತಿ ಅಧಿಮುತ್ತಿಅನುರೂಪಂ ತಂ ತಂ ಅತ್ತನಾ ಸಮಾದಿಯಿತಬ್ಬಂ ಕತ್ತಬ್ಬಂ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋನ್ತಿ, ತಾನಿ ಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಾನಿ ಸಮುಟ್ಠಾನವಸೇನ ವಿಭಜನ್ತೋ ‘‘ತೇ ಛಬ್ಬಿಧಂ ಕಮ್ಮ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಕೇಚಿ ಲೋಭವಸೇನ ಕಮ್ಮಂ ಸಮಾದಿಯನ್ತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸುಪಿ. ತಂ ವಿಭಜ್ಜಮಾನನ್ತಿ ತಂ ಸಮುಟ್ಠಾನವಸೇನ ಛಬ್ಬಿಧಂ ಪುನ ಪವತ್ತಿನಿವತ್ತಿವಸೇನ ವಿಭಜ್ಜಮಾನಂ ದುವಿಧಂ.

ಯಂ ಲೋಭವಸೇನ ದೋಸವಸೇನ ಮೋಹವಸೇನ ಚ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತೀತಿ ದಸಅಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಮ್ಮಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ. ತಞ್ಹಿ ಸಂಕಿಲಿಟ್ಠತಾಯ ಕಾಳಕನ್ತಿ ಕಣ್ಹಂ. ಅಪಾಯೇಸು ನಿಬ್ಬತ್ತಾಪನತೋ ಕಾಳಕವಿಪಾಕನ್ತಿ ಕಣ್ಹವಿಪಾಕಂ. ಯಂ ಸದ್ಧಾವಸೇನ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತೀತಿ ದಸಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಕಮ್ಮಂ. ತಞ್ಹಿ ಅಸಂಕಿಲಿಟ್ಠತ್ತಾ ಪಣ್ಡರನ್ತಿ ಸುಕ್ಕಂ. ಸಗ್ಗೇ ನಿಬ್ಬತ್ತಾಪನತೋ ಪಣ್ಡರವಿಪಾಕತ್ತಾ ಸುಕ್ಕವಿಪಾಕಂ. ಯಂ ಲೋಭವಸೇನ ದೋಸವಸೇನ ಮೋಹವಸೇನ ಸದ್ಧಾವಸೇನ ಚ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಇದಂ ಕಣ್ಹಸುಕ್ಕನ್ತಿ ವೋಮಿಸ್ಸಕಕಮ್ಮಂ. ಕಣ್ಹಸುಕ್ಕವಿಪಾಕನ್ತಿ ಸುಖದುಕ್ಖವಿಪಾಕಂ. ಮಿಸ್ಸಕಕಮ್ಮಞ್ಹಿ ಕತ್ವಾ ಅಕುಸಲವಲೇನ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಯಂ ಮಙ್ಗಲಹತ್ಥಿಭಾವಂ ಉಪಪನ್ನೋ ಕುಸಲೇನ ಪವತ್ತೇ ಸುಖಂ ಅನುಭವತಿ, ಕುಸಲೇನ ರಾಜಕುಲೇ ನಿಬ್ಬತ್ತೋಪಿ ಅಕುಸಲೇನ ದುಕ್ಖಂ ವೇದಯತಿ. ಯಂ ವೀರಿಯವಸೇನ ಪಞ್ಞಾವಸೇನ ಚ ಕಮ್ಮಂ ಕರೋತಿ, ಇದಂ ಕಮ್ಮಂ ಅಕಣ್ಹಂ ಅಸುಕ್ಕಂ ಅಕಣ್ಹಅಸುಕ್ಕವಿಪಾಕನ್ತಿ ಕಮ್ಮಕ್ಖಯಕರಾ ಚತುಮಗ್ಗಚೇತನಾ. ತಞ್ಹಿ ಯದಿ ಕಣ್ಹಂ ಭವೇಯ್ಯ, ಕಣ್ಹವಿಪಾಕಂ ದದೇಯ್ಯ. ಯದಿ ಸುಕ್ಕಂ ಭವೇಯ್ಯ, ಸುಕ್ಕಉಪಪತ್ತಿಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ವಿಪಾಕಂ ದದೇಯ್ಯ. ಉಭಯವಿಪಾಕಸ್ಸ ಪನ ಅಪ್ಪದಾನತೋ ಅಕಣ್ಹಅಸುಕ್ಕವಿಪಾಕನ್ತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅತ್ಥೋ.

ಕಮ್ಮಸಮಾದಾನೇ ಪಠಮಂ ಅಚೇಲಕಪಟಿಪದಾ ಕಾಮೇಸು ಪಾತಬ್ಯತಾ, ದುತಿಯಂ ತಿಬ್ಬಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಅಸ್ಸುಮುಖಸ್ಸಾಪಿ ರುದತೋ ಪರಿಸುದ್ಧಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಚರಣಂ, ತತಿಯಂ ಕಾಮೇಸು ಅಪಾತಬ್ಯತಾ ಅಚೇಲಕಪಟಿಪದಾ, ಚತುತ್ಥಂ ಪಚ್ಚಯೇ ಅಲಭಮಾನಸ್ಸಾಪಿ ಝಾನವಿಪಸ್ಸನಾಸುಖಸಮಙ್ಗಿನೋ ಸಾಸನಬ್ರಹ್ಮಚರಿಯಚರಣಂ. ಯಂ ಏವಂ ಜಾತಿಯಂ ಕಮ್ಮಸಮಾದಾನನ್ತಿ ಯಂ ಅಞ್ಞಮ್ಪಿ ಏವಂಪಕಾರಂ ಕಮ್ಮಂ. ಇಮಿನಾ ಪುಗ್ಗಲೇನಾತಿಆದಿ ತಸ್ಮಿಂ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕೇ ಭಗವತೋ ಞಾಣಸ್ಸ ಪವತ್ತನಾಕಾರದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಉಪಚಿತನ್ತಿ ಯಥಾ ಕತಂ ಕಮ್ಮಂ ಫಲದಾನಸಮತ್ಥಂ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಕತಂ ಉಪಚಿತಂ. ಅವಿಪಕ್ಕನ್ತಿ ನ ವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕಂ. ವಿಪಾಕಾಯ ಪಚ್ಚುಪಟ್ಠಿತನ್ತಿ ವಿಪಾಕದಾನಾಯ ಕತೋಕಾಸಂ. ನ ಚ ಭಬ್ಬೋ ಅಭಿನಿಬ್ಬಿಧಾ ಗನ್ತುನ್ತಿ ಕಿಲೇಸಾಭಿಸಙ್ಖಾರಾನಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬಿಜ್ಝನತೋ ಅಭಿನಿಬ್ಬಿಧಾಸಙ್ಖಾತಂ ಅರಿಯಮಗ್ಗಂ ಅಧಿಗನ್ತುಂ ನ ಚ ಭಬ್ಬೋ. ತಂ ಭಗವಾ ನ ಓವದತೀತಿ ತಂ ವಿಪಾಕಾವರಣೇನ ನಿವುತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಭಗವಾ ಸಚ್ಚಪಟಿವೇಧಂ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾ ನ ಓವದತಿ, ವಾಸನತ್ಥಂ ಪನ ತಾದಿಸಾನಮ್ಪಿ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ ಏವ, ಅಜಾತಸತ್ತುಆದೀನಂ ವಿಯ.

ಉಪಚಿತನ್ತಿ ಕಾತುಂ ಆರದ್ಧಂ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ನ ಚ ತಾವ ಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗತ’’ನ್ತಿ. ತೇನ ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯಾಮಸ್ಸ ಅಸಮತ್ಥತಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ಪುರಾ ಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಪಾರಿಪೂರಿಂ ಫಲನಿಪ್ಫಾದನಸಮತ್ಥತಂ ಗಚ್ಛತಿ ಪುರಾ ಅಧಿಗಚ್ಛೇಯ್ಯ. ಮಿಚ್ಛತ್ತನಿಯತತಾಯ ಸಜ್ಜುಕಂ ಫಲಧಮ್ಮಸ್ಸ ಅಭಾಜನಭಾವಂ ನಿಬ್ಬತ್ತಯತಿ ಪುರಾ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಪುರಾ ವೇನೇಯ್ಯತ್ತಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮತೀ’’ತಿ. ‘‘ಪುರಾ ಅನಿಯತಂ ಸಮತಿಕ್ಕಮತೀ’’ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ಸೋ ಏವತ್ಥೋ. ಅಸಮತ್ತೇತಿ ಕಮ್ಮೇ ಅಸಮ್ಪುಣ್ಣೇ, ತೇ ಅಸಮ್ಪುಣ್ಣೇ ವಾ.

೬೧. ಏವಂ ಕಿಲೇಸನ್ತರಾಯಮಿಸ್ಸಕಂ ಕಮ್ಮನ್ತರಾಯಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಅಮಿಸ್ಸಕಂ ಕಮ್ಮನ್ತರಾಯಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಇಮಸ್ಸ ಚ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಸಬ್ಬೇಸನ್ತಿ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಬಲನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತಾನಂ ಸಬ್ಬೇಸಂ ಕಮ್ಮಾನಂ. ಮುದುಮಜ್ಝಾಧಿಮತ್ತತಾತಿ ಮುದುಮಜ್ಝತಿಬ್ಬಭಾವೋ. ಕಮ್ಮಾನಞ್ಹಿ ಮುದುಆದಿಭಾವೇನ ತಂವಿಪಾಕಾನಂ ಮುದುಮಜ್ಝತಿಕ್ಖಭಾವೋ ವಿಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯನ್ತಿಆದೀಸು ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮೇ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ಫಲಂ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಂ. ಉಪಪಜ್ಜೇ ಅನನ್ತರೇ ಅತ್ತಭಾವೇ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ಫಲಂ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಂ. ಅಪರಸ್ಮಿಂ ಅತ್ತಭಾವೇ ಇತೋ ಅಞ್ಞಸ್ಮಿಂ ಯಸ್ಮಿಂ ಕಸ್ಮಿಞ್ಚಿ ಅತ್ತಭಾವೇ ವೇದಿತಬ್ಬಂ ಫಲಂ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಂ. ಏಕಜವನವಾರಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಸತ್ತಸು ಚೇತನಾಸು ಪಠಮಚೇತನಾ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮವೇದನೀಯಂ ನಾಮ. ಪರಿಯೋಸಾನಚೇತನಾ ಉಪಪಜ್ಜವೇದನೀಯಂ ನಾಮ. ಮಜ್ಝೇ ಪಞ್ಚ ಚೇತನಾ ಅಪರಾಪರಿಯವೇದನೀಯಂ ನಾಮ. ವಿಪಾಕವೇಮತ್ತತಾಞಾಣನ್ತಿ ವಿಪಾಕವೇಮತ್ತತಾಯ ವಿಪಾಕವಿಸೇಸೇ ಞಾಣಂ. ಇಮಸ್ಸ ಪನ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕಸ್ಸ ಗತಿಸಮ್ಪತ್ತಿ ಗತಿವಿಪತ್ತಿ, ಉಪಧಿಸಮ್ಪತ್ತಿ ಉಪಧಿವಿಪತ್ತಿ, ಕಾಲಸಮ್ಪತ್ತಿ ಕಾಲವಿಪತ್ತಿ, ಪಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತಿ ಪಯೋಗವಿಪತ್ತಿಯೋ ಕಾರಣಂ. ಸೋ ಚ ನೇಸಂ ಕಾರಣಭಾವೋ ‘‘ಅತ್ಥೇಕಚ್ಚಾನಿ ಪಾಪಕಾನಿ ಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಾನಿ ಗತಿಸಮ್ಪತ್ತಿಪಟಿಬಾಳ್ಹಾನಿ ನ ವಿಪಚ್ಚನ್ತೀ’’ತಿಆದಿಪಾಳಿವಸೇನ (ವಿಭ. ೮೧೦) ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

೬೨. ಅನನ್ತರಬಲನಿದ್ದೇಸೇ ವುತ್ತಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಪದೇನೇವ ಝಾನಾದೀನಿ ಸಙ್ಗಹೇತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತಥಾ ಸಮಾದಿನ್ನಾನಂ ಕಮ್ಮಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಸೇಕ್ಖಪುಥುಜ್ಜನಸನ್ತಾನೇಸು ಪವತ್ತಾನಿ ಝಾನಾದೀನಿ ಕಮ್ಮಂ ಹೋನ್ತಿ. ತತ್ಥ ತಥಾ ಸಮಾದಿನ್ನಾನನ್ತಿ ‘‘ಸುಕ್ಕಂ ಸುಕ್ಕವಿಪಾಕಂ ಪಚ್ಚುಪ್ಪನ್ನಸುಖಂ, ಆಯತಿಂ ಸುಖವಿಪಾಕ’’ನ್ತಿ ಏವಮಾದಿಪ್ಪಕಾರೇಹಿ ಸಮಾದಿನ್ನೇಸು ಕಮ್ಮೇಸು. ಸಂಕಿಲೇಸೋತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮವಸೇನ ಕಿಲಿಟ್ಠಭಾವೋ. ವೋದಾನಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಧಮ್ಮೇಹಿ ವಿಸುಜ್ಝನಂ. ವುಟ್ಠಾನಂ ಪಗುಣವೋದಾನಂ ಭವಙ್ಗವುಟ್ಠಾನಞ್ಚ. ಏವಂ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸತೀತಿಆದೀಸು ಅಯಮೇವತ್ಥೋ – ಇಮಿನಾ ಆಕಾರೇನ ಝಾನಾದಿ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸತಿ ವೋದಾಯತಿ ವುಟ್ಠಹತೀತಿ ಜಾನನಞಾಣಂ ಭಗವತೋ ಅನಾವರಣಞಾಣಂ, ನ ತಸ್ಸ ಆವರಣಂ ಅತ್ಥೀತಿ.

ಕತಿ ಝಾನಾನೀತಿಆದಿ ಝಾನಾದಯೋ ವಿಭಾಗೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ಆರದ್ಧಂ. ಚತ್ತಾರಿ ಝಾನಾನೀತಿ ಚತುಕ್ಕನಯವಸೇನ ರೂಪಾವಚರಜ್ಝಾನಾನಿ ಸನ್ಧಾಯಾಹ. ಏಕಾದಸಾತಿ ‘‘ರೂಪೀ ರೂಪಾನಿ ಪಸ್ಸತೀ’’ತಿಆದಿನಾ (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೨೯, ೧೭೪; ೩.೩೩೯, ೩೫೮; ಮ. ನಿ. ೨.೨೪೮; ೩.೩೧೨) ಅಟ್ಠನ್ನಂ ತಿಣ್ಣಞ್ಚ ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖಾದೀನಂ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ. ಅಟ್ಠಾತಿ ತೇಸು ಠಪೇತ್ವಾ ಲೋಕುತ್ತರೇ ವಿಮೋಕ್ಖೇ ಅಟ್ಠ. ಸತ್ತಾತಿ ತೇಸು ಏವ ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸತ್ತ. ತಯೋತಿ ಸುತ್ತನ್ತಪರಿಯಾಯೇನ ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖಾದಯೋ ತಯೋ. ದ್ವೇತಿ ಅಭಿಧಮ್ಮಪರಿಯಾಯೇನ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಸ್ಸಾಸಮ್ಭವತೋ ಅವಸೇಸಾ ದ್ವೇ. ಏತ್ಥ ಚ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಅಪ್ಪಿತಪ್ಪಿತಕ್ಖಣೇ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಪಚ್ಚನೀಕಧಮ್ಮೇಹಿ ವಿಮುಚ್ಚನತೋ, ಆರಮ್ಮಣೇ ಅಧಿಮುಚ್ಚನತೋ ಚ ವಿಮೋಕ್ಖಾ. ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿ ಪನ ಸಬ್ಬಸೋ ಸಞ್ಞಾವೇದಯಿತೇಹಿ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ಅಪಗಮವಿಮೋಕ್ಖೋ ನಾಮ. ಲೋಕುತ್ತರಾ ಚ ತಂತಂಮಗ್ಗವಜ್ಝಕಿಲೇಸೇಹಿ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ವಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ಅಯಂ ವಿಸೇಸೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಸಮಾಧೀಸು ಚತುಕ್ಕನಯಪಞ್ಚಕನಯೇಸು ಪಠಮಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿ ಸವಿತಕ್ಕೋ ಸವಿಚಾರೋ ಸಮಾಧಿ ನಾಮ. ಪಞ್ಚಕನಯೇ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಸಮಾಧಿ ಅವಿತಕ್ಕೋ ವಿಚಾರಮತ್ತೋ ಸಮಾಧಿ ನಾಮ. ಚತುಕ್ಕನಯೇ ಪಞ್ಚಕನಯೇಪಿ ಸೇಸಝಾನೇಸು ಸಮಾಧಿ ಅವಿತಕ್ಕೋ ಅವಿಚಾರೋ ಸಮಾಧಿ ನಾಮ.

ಸಮಾಪತ್ತೀಸು ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಸಮಾಪತ್ತೀನಂ ‘‘ಸಮಾಧೀ’’ತಿಪಿ ನಾಮಂ ‘‘ಸಮಾಪತ್ತೀ’’ತಿಪಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಬ್ಭಾವತೋ. ನಿರೋಧಸಮಾಪತ್ತಿಯಾ ತದಭಾವತೋ ನ ‘‘ಸಮಾಧೀ’’ತಿ ನಾಮಂ. ಸಞ್ಞಾಸಮಾಪತ್ತಿಆದಿ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತಮೇವ.

ಹಾನಭಾಗಿಯೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಅಪ್ಪಗುಣೇಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಹಿ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾನಂ ಕಾಮಾದಿಅನುಪಕ್ಖನ್ದನಂ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದಿಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಹಾನಭಾಗಿಯತಾ. ‘‘ಪಠಮಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಕಾಮರಾಗಬ್ಯಾಪಾದಾ ಸಂಕಿಲೇಸೋ’’ತಿ ವುತ್ತತ್ತಾ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಿವಸೇನ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಕುಕ್ಕುಟಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅಜಞ್ಞಾಜಿಗುಚ್ಛನಮುಖೇನ ತಪ್ಪರಮತಾ. ಕುಕ್ಕುಟಝಾಯೀತಿ ಪುಗ್ಗಲಾಧಿಟ್ಠಾನೇನ ಝಾನಾನಿ ವುತ್ತಾನಿ, ದ್ವೇ ಪಠಮದುತಿಯಜ್ಝಾನಾನೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ಯೋ ಪಠಮಂ ದುತಿಯಂ ವಾ ಝಾನಂ ನಿಬ್ಬತ್ತೇತ್ವಾ ‘‘ಅಲಮೇತ್ತಾವತಾ’’ತಿ ಸಙ್ಕೋಚಂ ಆಪಜ್ಜತಿ, ಉತ್ತರಿ ನ ವಾಯಮತಿ, ತಸ್ಸ ತಾನಿ ಝಾನಾನಿ ಚತ್ತಾರಿಪಿ ‘‘ಕುಕ್ಕುಟಝಾನಾನೀ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಂಸಮಙ್ಗಿನೋ ಚ ಕುಕ್ಕುಟಝಾಯೀ. ತೇಸು ಪುರಿಮಾನಿ ದ್ವೇ ಆಸನ್ನಬಲವಪಚ್ಚತ್ಥಿಕತ್ತಾ ವಿಸೇಸಭಾಗಿಯತಾಭಾವತೋ ಚ ಸಂಕಿಲೇಸಭಾವೇನ ವುತ್ತಾನಿ. ಇತರಾನಿ ಪನ ವಿಸೇಸಭಾಗಿಯತಾಭಾವೇಪಿ ಮನ್ದಪಚ್ಚತ್ಥಿಕತ್ತಾ ವೋದಾನಭಾವೇನ ವುತ್ತಾನೀತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ವಿಸೇಸಭಾಗಿಯೋ ಸಮಾಧೀತಿ ಪಗುಣೇಹಿ ಪಠಮಜ್ಝಾನಾದೀಹಿ ವುಟ್ಠಿತಸ್ಸ ಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾನಂ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಾದಿಪಕ್ಖನ್ದನಂ, ಪಗುಣವೋದಾನಂ ಭವಙ್ಗವುಟ್ಠಾನಞ್ಚ ‘‘ವುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಹೇಟ್ಠಿಮಂ ಹೇಟ್ಠಿಮಞ್ಹಿ ಪಗುಣಜ್ಝಾನಂ ಉಪರಿಮಸ್ಸ ಉಪರಿಮಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ವೋದಾನಮ್ಪಿ ‘‘ವುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಭವಙ್ಗವಸೇನ ಸಬ್ಬಝಾನೇಹಿ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತೀತಿ ಭವಙ್ಗಞ್ಚ ವೋದಾನಂ ವುಟ್ಠಾನಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ವುಟ್ಠಾನವಸಿಭಾವೇನ ಯಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಕಾಲಂ ಸಮಾಪತ್ತಿತೋ ವುಟ್ಠಾನಂ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸಮಾಪತ್ತಿವುಟ್ಠಾನಕೋಸಲ್ಲಂ ಇಧ ‘‘ವುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

೬೩. ತಸ್ಸೇವ ಸಮಾಧಿಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸ ಅನನ್ತರಬಲನಿದ್ದೇಸೇ ಝಾನಾದಿಪರಿಯಾಯೇಹಿ ವುತ್ತಸಮಾಧಿಸ್ಸ. ಪರಿವಾರಾತಿ ಪರಿಕ್ಖಾರಾ. ಇನ್ದ್ರಿಯಾನೀತಿ ಸದ್ಧಾಸತಿಪಞ್ಞಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಬಲಾನೀತಿ ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ತಾನಿಯೇವ. ವೀರಿಯಸ್ಸ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ ಬಲಾನಂ ಬಹೂಪಕಾರದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ವೀರಿಯುಪತ್ಥಮ್ಭೇನ ಹಿ ಸದ್ಧಾದಯೋ ಪಟಿಪಕ್ಖೇನ ಅಕಮ್ಪನೀಯಾ ಹೋನ್ತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ವೀರಿಯವಸೇನ ಬಲಾನಿ ಭವನ್ತೀ’’ತಿ. ತೇಸನ್ತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ. ಮುದುಮಜ್ಝಾಧಿಮತ್ತತಾತಿ ಅವಿಸದಂ ಮುದು. ನಾತಿವಿಸದಂ ಮಜ್ಝಂ. ಅತಿವಿಸದಂ ಅಧಿಮತ್ತಂ ಬಲವಂ ‘‘ತಿಕ್ಖ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನುರೂಪಂ ಭಗವತೋ ದೇಸನಾಪವತ್ತೀತಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಸಂಖಿತ್ತವಿತ್ಥಾರೇನಾತಿ ಸಂಖಿತ್ತಸ್ಸ ವಿತ್ಥಾರೇನ. ಅಥ ವಾ ಸಂಖಿತ್ತೇನಾತಿ ಉದ್ದಿಟ್ಠಮತ್ತೇನ. ಸಂಖಿತ್ತವಿತ್ಥಾರೇನಾತಿ ಉದ್ದೇಸೇನ ನಿದ್ದೇಸೇನ ಚ. ವಿತ್ಥಾರೇನಾತಿ ಉದ್ದೇಸನಿದ್ದೇಸಪಟಿನಿದ್ದೇಸೇಹಿ. ಮುದುಕನ್ತಿ ಲಹುಕಂ ಅಪಾಯಭಯವಟ್ಟಭಯಾದೀಹಿ ಸನ್ತಜ್ಜನವಸೇನ ಭಾರಿಯಂ ಅಕತ್ವಾ. ಮುದುತಿಕ್ಖನ್ತಿ ನಾತಿತಿಕ್ಖಂ. ಸಂವೇಗವತ್ಥೂಹಿ ಸಂವೇಗಜನನಾದಿವಸೇನ ಭಾರಿಯಂ ಕತ್ವಾ. ಸಮಥಂ ಉಪದಿಸತೀತಿ ಸಮಥಂ ಅಧಿಕಂ ಕತ್ವಾ ಉಪದಿಸತಿ, ನ ತಥಾ ವಿಪಸ್ಸನನ್ತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ನ ಹಿ ಕೇವಲೇನ ಸಮಥೇನ ಸಚ್ಚಪ್ಪಟಿವೇಧೋ ಸಮ್ಭವತಿ. ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನನ್ತಿ ಸಮಧುರಂ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ. ವಿಪಸ್ಸನನ್ತಿ ಸಾತಿಸಯಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಉಪದಿಸತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಚೇತ್ಥ ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಾದಯೋ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದಯೋವ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ತಿಕ್ಖಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ನಿಸ್ಸರಣಂ ಉಪದಿಸತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಾಯಾತಿ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಂ.

ಯಂ ಏತ್ಥ ಞಾಣನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಮುದುಮಜ್ಝಾಧಿಮತ್ತತಾಯ ಯಂ ಞಾಣಂ, ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಪರಸತ್ತಾನಂ ಪರಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತವೇಮತ್ತತಾಞಾಣನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಿತಬ್ಬಂ. ತಸ್ಸ ಞಾಣಸ್ಸ ಪವತ್ತನಾಕಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಯಂ ಇಮಂ ಭೂಮಿ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅಯಂ ಇಮಂ ಭೂಮಿಂ ಭಾವನಞ್ಚ ಗತೋತಿ ಅಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ಏವಮಿಮಂ ಸಂಕಿಲೇಸವಾಸನಂ ವೋದಾನಂ ಭವಙ್ಗಞ್ಚ ಗತೋ ಗಚ್ಛತಿ ಗಮಿಸ್ಸತಿ ಚ, ಕಾಲವಚನಿಚ್ಛಾಯ ಅಭಾವತೋ, ಯಥಾ ದುದ್ಧನ್ತಿ. ಇಮಾಯ ವೇಲಾಯ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸಮಯೇ ಇಮಾಯ ಮುದುಮಜ್ಝತಿಕ್ಖಭೇದಾಯ ಅನುಸಾಸನಿಯಾ. ಏವಂಧಾತುಕೋತಿ ಹೀನಾದಿವಸೇನ ಏವಂಅಜ್ಝಾಸಯೋ ಏವಂಅಧಿಮುತ್ತಿಕೋ. ಅಯಞ್ಚಸ್ಸ ಆಸಯೋತಿ ಇಮಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಅಯಂ ಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಪ್ಪಕಾರೋ, ಯಥಾಭೂತಞಾಣಾನುಲೋಮಖನ್ತಿಪ್ಪಕಾರೋ ವಾ ಆಸಯೋ. ಇದಞ್ಹಿ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಆಸಯನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಸತ್ತಾ ವಸನ್ತೀತಿ ಆಸಯೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಇಮಂ ಪನ ಭಗವಾ ಸತ್ತಾನಂ ಆಸಯಂ ಜಾನನ್ತೋ ತೇಸಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಞ್ಞಾಣಾನಞ್ಚ ಅಪ್ಪವತ್ತಿಕ್ಖಣೇಪಿ ಜಾನಾತಿ ಏವ. ವುತ್ತಮ್ಪಿ ಚೇತಂ – ‘‘ಕಾಮಂ ಸೇವನ್ತಞ್ಞೇವ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ಕಾಮಗರುಕೋ ಕಾಮಾಸಯೋ ಕಾಮಾಧಿಮುತ್ತೋ’ತಿ. ಕಾಮಂ ಸೇವನ್ತಞ್ಞೇವ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಗರುಕೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾಸಯೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಾಧಿಮುತ್ತೋ’ತಿ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಂ ಸೇವನ್ತಞ್ಞೇವ ಜಾನಾತಿ… ಬ್ಯಾಪಾದಂ… ಅಬ್ಯಾಪಾದಂ… ಥಿನಮಿದ್ಧಂ… ಆಲೋಕಸಞ್ಞಂ ಸೇವನ್ತಞ್ಞೇವ ಜಾನಾತಿ ‘ಅಯಂ ಪುಗ್ಗಲೋ ಥಿನಮಿದ್ಧಗರುಕೋ ಥಿನಮಿದ್ಧಾಸಯೋ ಥಿನಮಿದ್ಧಾಧಿಮುತ್ತೋ’’’ತಿ (ಪಟಿ. ಮ. ೧.೧೧೩).

ಅಯಂ ಅನುಸಯೋತಿ ಅಯಂ ಇಮಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಕಾಮರಾಗಾದಿಕೋ ಅಪ್ಪಹೀನೋಯೇವ ಅನುಸಯಿತಕಿಲೇಸೋ. ಅಪ್ಪಹೀನೋಯೇವ ಹಿ ಥಾಮಗತೋ ಕಿಲೇಸೋ ಅನುಸಯೋ. ಪರಸತ್ತಾನನ್ತಿ ಪಧಾನಸತ್ತಾನಂ. ಪರಪುಗ್ಗಲಾನನ್ತಿ ತತೋ ಪರೇಸಂ ಸತ್ತಾನಂ, ಹೀನಸತ್ತಾನನ್ತಿ ಅತ್ಥೋ. ಏಕತ್ಥಮೇವ ವಾ ಏತಂ ಪದದ್ವಯಂ ವೇನೇಯ್ಯವಸೇನ ದ್ವಿಧಾ ವುತ್ತಂ. ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತವೇಮತ್ತತಾಞಾಣನ್ತಿ ಪರಭಾವೋ ಚ ಅಪರಭಾವೋ ಚ ಪರೋಪರಿಯತ್ತಂ ಅ-ಕಾರಸ್ಸ ಓಕಾರಂ ಕತ್ವಾ, ತಸ್ಸ ವೇಮತ್ತತಾ ಪರೋಪರಿಯತ್ತವೇಮತ್ತತಾ. ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪರೋಪರಿಯತ್ತವೇಮತ್ತತಾಯ ಞಾಣಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಪರೋಪರಿಯತ್ತವೇಮತ್ತತಾಞಾಣನ್ತಿ ಪದವಿಭಾಗೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ತತ್ಥ ಯನ್ತಿ ಯಂ ಅನೇಕವಿಹಿತಸ್ಸ ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸಸ್ಸ ಅನುಸ್ಸರಣವಸೇನ ಭಗವತೋ ಞಾಣಂ, ಇದಂ ಅಟ್ಠಮಂ ತಥಾಗತಬಲನ್ತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಅನೇಕವಿಹಿತನ್ತಿ ಅನೇಕವಿಧಂ, ಅನೇಕೇಹಿ ವಾ ಪಕಾರೇಹಿ ಪವತ್ತಿತಂ. ಪುಬ್ಬೇನಿವಾಸನ್ತಿ ಅನುಸ್ಸರಿತುಂ ಇಚ್ಛಿತಂ ಅತ್ತನೋ ಪರೇಸಞ್ಚ ಸಮನನ್ತರಾತೀತಂ ಭವಂ ಆದಿಂ ಕತ್ವಾ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ನಿವುತ್ಥಸನ್ತಾನಂ. ಅನುಸ್ಸರತೀತಿ ‘‘ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿಂ ದ್ವೇಪಿ ಜಾತಿಯೋ’’ತಿ ಏವಂ ಜಾತಿಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಅನುಗನ್ತ್ವಾ ಸರತಿ, ಅನುದೇವ ವಾ ಸರತಿ, ಚಿತ್ತೇ ಅಭಿನಿನ್ನಾಮಿತಮತ್ತೇ ಏವ ಸರತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಭಗವತೋ ಹಿ ಪರಿಕಮ್ಮಕಿಚ್ಚಂ ನತ್ಥಿ, ಆವಜ್ಜನಮತ್ತೇನೇವ ಸರತಿ. ಸೇಯ್ಯಥಿದನ್ತಿ ಆರದ್ಧಪ್ಪಕಾರನಿದಸ್ಸನತ್ಥೇ ನಿಪಾತೋ. ಏಕಮ್ಪಿ ಜಾತಿನ್ತಿ ಏಕಮ್ಪಿ ಪಟಿಸನ್ಧಿಮೂಲಂ ಚುತಿಪರಿಯೋಸಾನಂ ಏಕಭವಪರಿಯಾಪನ್ನಂ ಖನ್ಧಸನ್ತಾನಂ. ಏಸ ನಯೋ ದ್ವೇಪಿ ಜಾತಿಯೋತಿಆದೀಸುಪಿ.

ಅನೇಕೇಪಿ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇತಿಆದೀಸು ಪನ ಪರಿಹಾಯಮಾನೋ ಕಪ್ಪೋ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೋ, ವಡ್ಢಮಾನೋ ವಿವಟ್ಟಕಪ್ಪೋತಿ ವೇದಿತಬ್ಬೋ. ತತ್ಥ ಸಂವಟ್ಟೇನ ಸಂವಟ್ಟಟ್ಠಾಯೀ ಗಹಿತೋ ತಂಮೂಲತ್ತಾ, ವಿವಟ್ಟೇನ ಚ ವಿವಟ್ಟಟ್ಠಾಯೀ. ಏವಞ್ಹಿ ಸತಿ ಯಾನಿ ‘‘ಚತ್ತಾರಿಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಕಪ್ಪಸ್ಸ ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯ್ಯಾನಿ. ಕತಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ? ಸಂವಟ್ಟೋ ಸಂವಟ್ಟಟ್ಠಾಯೀ ವಿವಟ್ಟೋ ವಿವಟ್ಟಟ್ಠಾಯೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೪.೧೫೬) ವುತ್ತಾನಿ, ತಾನಿ ಸಬ್ಬಾನಿ ಪರಿಗ್ಗಹಿತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ. ಅಮುತ್ರಾಸಿನ್ತಿಆದಿ ಸರಣಾಕಾರದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಅಮುತ್ರಾಸಿನ್ತಿ ಅಮುಮ್ಹಿ ಸಂವಟ್ಟಕಪ್ಪೇ, ಅಮುಮ್ಹಿ ಭವೇ ವಾ ಯೋನಿಯಂ ವಾ ಗತಿಯಂ ವಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯಂ ವಾ ಸತ್ತಾವಾಸೇ ವಾ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ವಾ. ಏವಂನಾಮೋತಿ ತಿಸ್ಸೋ ವಾ ಫುಸ್ಸೋ ವಾ. ಏವಂಗೋತ್ತೋತಿ ಭಗ್ಗವೋ ವಾ ಗೋತಮೋ ವಾ. ಏವಂವಣ್ಣೋತಿ ಓದಾತೋ ವಾ ಸಾಮೋ ವಾ. ಏವಮಾಹಾರೋತಿ ಸಾಲಿಮಂಸೋದನಾಹಾರೋ ವಾ ಪವತ್ತಫಲಭೋಜನೋ ವಾ. ಏವಂಸುಖದುಕ್ಖಪ್ಪಟಿಸಂವೇದೀತಿ ಅನೇಕಪ್ಪಕಾರೇನ ಕಾಯಿಕಚೇತಸಿಕಾನಂ ಸಾಮಿಸನಿರಾಮಿಸಪ್ಪಭೇದಾನಂ ವಾ ಸುಖದುಕ್ಖಾನಂ ಪಟಿಸಂವೇದೀ. ಏವಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋತಿ ಏವಂ ವಸ್ಸಸತಪರಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ ವಾ ಚತುರಾಸೀತಿಕಪ್ಪಸಹಸ್ಸಪರಮಾಯುಪರಿಯನ್ತೋ ವಾ. ಸೋ ತತೋ ಚುತೋ ಅಮುತ್ರ ಉದಪಾದಿನ್ತಿ ಸೋ ತತೋ ಭವತೋ, ಸತ್ತನಿಕಾಯತೋ ವಾ ಚುತೋ ಪುನ ಅಮುಕಸ್ಮಿಂ ನಾಮ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ಉದಪಾದಿಂ. ಅಥ ವಾ ತತ್ರಾಪಿ ಭವೇ ವಾ ಸತ್ತನಿಕಾಯೇ ವಾ ಅಹೋಸಿಂ. ಏವಂನಾಮೋತಿಆದಿ ವುತ್ತತ್ಥಮೇವ.

೬೪. ದಿಬ್ಬೇನಾತಿಆದೀಸು ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಂ. ದೇವತಾನಞ್ಹಿ ಸುಚರಿತಕಮ್ಮನಿಬ್ಬತ್ತಮ್ಪಿ ಪಿತ್ತಸೇಮ್ಹರುಹಿರಾದೀಹಿ ಅಪಲಿಬುದ್ಧಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿಮುತ್ತತ್ತಾ ದೂರೇಪಿ ಆರಮ್ಮಣಗ್ಗಹಣಸಮತ್ಥಂ ದಿಬ್ಬಂ ಪಸಾದಚಕ್ಖು ಹೋತಿ. ಇದಮ್ಪಿ ವೀರಿಯಭಾವನಾಬಲನಿಬ್ಬತ್ತಂ ಞಾಣಚಕ್ಖು ತಾದಿಸಮೇವಾತಿ ದಿಬ್ಬಸದಿಸತ್ತಾ ದಿಬ್ಬಂ, ದಿಬ್ಬವಿಹಾರವಸೇನ ವಾ ಪಟಿಲದ್ಧತ್ತಾ, ಅತ್ತನಾ ಚ ದಿಬ್ಬವಿಹಾರಸನ್ನಿಸ್ಸಿತತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ, ಆಲೋಕಪರಿಗ್ಗಹೇನ ಮಹಾಜುತಿಕತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ, ತಿರೋಕುಟ್ಟಾದಿಗತರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಮಹಾಗತಿಕತ್ತಾಪಿ ದಿಬ್ಬಂ. ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸದ್ದಸತ್ಥಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ದಸ್ಸನಟ್ಠೇನ ಚಕ್ಖು. ಚಕ್ಖುಕಿಚ್ಚಕರಣೇನ ಚಕ್ಖುಮಿವಾತಿಪಿ ಚಕ್ಖು. ಚುತೂಪಪಾತದಸ್ಸನೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತುತ್ತಾ ವಿಸುದ್ಧಂ. ಯೋ ಹಿ ಚುತಿಮತ್ತಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ, ನ ಉಪಪಾತಂ, ಸೋ ಉಚ್ಛೇದದಿಟ್ಠಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಯೋ ಉಪಪಾತಮತ್ತಮೇವ ಪಸ್ಸತಿ ನ ಚುತಿಂ, ಸೋ ನವಸತ್ತಪಾತುಭಾವದಿಟ್ಠಿಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಯೋ ಪನ ತದುಭಯಂ ಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಯಸ್ಮಾ ದುವಿಧಮ್ಪಿ ತಂ ದಿಟ್ಠಿಗತಂ ಅತಿವತ್ತತಿ. ತಸ್ಮಾಸ್ಸ ತಂ ದಸ್ಸನಂ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತು ಹೋತಿ. ತದುಭಯಞ್ಚ ಭಗವಾ ಪಸ್ಸತಿ. ತೇನ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಚುತೂಪಪಾತದಸ್ಸನೇನ ದಿಟ್ಠಿವಿಸುದ್ಧಿಹೇತುತ್ತಾ ವಿಸುದ್ಧ’’ನ್ತಿ.

ಏಕಾದಸಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿರಹತೋ ವಾ ವಿಸುದ್ಧಂ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಸೋ ಖೋ ಅಹಂ ಅನುರುದ್ಧಾ ‘ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಾ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೋ’ತಿ ಇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ ಪಜಹಿಂ. ‘ಅಮನಸಿಕಾರೋ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೋ… ಥಿನಮಿದ್ಧಂ… ಛಮ್ಭಿತತ್ತಂ… ಉಪ್ಪಿಲಂ… ದುಟ್ಠುಲ್ಲಂ… ಅಚ್ಚಾರದ್ಧವೀರಿಯಂ… ಅತಿಲೀನವೀರಿಯಂ… ಅಭಿಜಪ್ಪಾ… ನಾನತ್ತಸಞ್ಞಾ… ಅತಿನಿಜ್ಝಾಯಿತತ್ತಂ ರೂಪಾನಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸೋ’ತಿ ಇತಿ ವಿದಿತ್ವಾ ಅತಿನಿಜ್ಝಾಯಿತತ್ತಂ ರೂಪಾನಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಂ ಪಜಹಿ’’ನ್ತಿ (ಮ. ನಿ. ೩.೨೪೨) ಏವಮಾದಿ.

ತದೇವಂ ಏಕಾದಸಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವಿರಹತೋ ವಾ ವಿಸುದ್ಧಂ. ಮನುಸ್ಸೂಪಚಾರಂ ಅತಿಕ್ಕಮಿತ್ವಾ ರೂಪದಸ್ಸನೇನ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕಂ, ಮಂಸಚಕ್ಖುಂ ಅತಿಕ್ಕನ್ತತ್ತಾ ವಾ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕಂ. ತೇನ ದಿಬ್ಬೇನ ಚಕ್ಖುನಾ ವಿಸುದ್ಧೇನ ಅತಿಕ್ಕನ್ತಮಾನುಸಕೇನ.

ಸತ್ತೇ ಪಸ್ಸತೀತಿ ಮನುಸ್ಸೋ ಮನುಸ್ಸಂ ಮಂಸಚಕ್ಖುನಾ ವಿಯ ಸತ್ತೇ ಪಸ್ಸತಿ ಓಲೋಕೇತಿ. ಚವಮಾನೇ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನೇತಿ ಏತ್ಥ ಚುತಿಕ್ಖಣೇ ಉಪಪತ್ತಿಕ್ಖಣೇ ವಾ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾಪಿ ದಟ್ಠುಂ ನ ಸಕ್ಕಾ. ಯೇ ಪನ ಆಸನ್ನಚುತಿಕಾ ಇದಾನಿ ಚವಿಸ್ಸನ್ತಿ, ಯೇ ಚ ಗಹಿತಪಟಿಸನ್ಧಿಕಾ ಸಮ್ಪತಿ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ, ತೇ ‘‘ಚವಮಾನಾ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನಾ’’ತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ತೇ ಏವರೂಪೇ ಚವಮಾನೇ ಉಪಪಜ್ಜಮಾನೇ. ಹೀನೇತಿ ಮೋಹನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಹೀನಜಾತಿಕುಲಭೋಗಾದಿವಸೇನ ಹೀಳಿತೇ ಪರಿಭೂತೇ. ಪಣೀತೇತಿ ಅಮೋಹನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ತಬ್ಬಿಪರೀತೇ. ಸುವಣ್ಣೇತಿ ಅದೋಸನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಇಟ್ಠಕನ್ತಮನಾಪವಣ್ಣಯುತ್ತೇ. ದುಬ್ಬಣ್ಣೇತಿ ದೋಸನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ಅನಿಟ್ಠಾಕನ್ತಾಮನಾಪವಣ್ಣಯುತ್ತೇ ಅಭಿರೂಪೇ ವಿರೂಪೇ ವಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುಗತೇತಿ ಸುಗತಿಗತೇ, ಅಲೋಭನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ವಾ ಅಡ್ಢೇ ಮಹದ್ಧನೇ. ದುಗ್ಗತೇತಿ ದುಗ್ಗತಿಗತೇ, ಲೋಭನಿಸ್ಸನ್ದಯುತ್ತತ್ತಾ ವಾ ದಲಿದ್ದೇ ಅಪ್ಪನ್ನಪಾನಭೋಜನೇ. ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗೇತಿ ಯಂ ಯಂ ಕಮ್ಮಂ ಉಪಚಿತಂ, ತೇನ ತೇನ ಉಪಗತೇ. ತತ್ಥ ಪುರಿಮೇಹಿ ‘‘ಚವಮಾನೇ’’ತಿಆದೀಹಿ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಕಿಚ್ಚಂ ವುತ್ತಂ. ಇಮಿನಾ ಪನ ಪದೇನ ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಕಿಚ್ಚಂ. ಯಥಾಕಮ್ಮೂಪಗಞಾಣಅನಾಗತಂಸಞಾಣಾನಿ ಚ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುಪಾದಕಾನೇವ ದಿಬ್ಬಚಕ್ಖುನಾ ಸಹೇವ ಇಜ್ಝನ್ತಿ.

ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತೇನಾತಿಆದೀಸು ದುಟ್ಠು ಚರಿತಂ, ದುಟ್ಠಂ ವಾ ಚರಿತಂ ಕಿಲೇಸಪೂತಿಕತ್ತಾ ದುಚ್ಚರಿತಂ. ಕಾಯೇನ ದುಚ್ಚರಿತಂ, ಕಾಯತೋ ವಾ ಪವತ್ತಂ ದುಚ್ಚರಿತಂ ಕಾಯದುಚ್ಚರಿತಂ. ಏವಂ ವಚೀಮನೋದುಚ್ಚರಿತಾನಿಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾನಿ. ಸಮನ್ನಾಗತಾತಿ ಸಮಙ್ಗೀಭೂತಾ. ಅರಿಯಾನಂ ಉಪವಾದಕಾತಿ ಬುದ್ಧಾದೀನಂ ಅರಿಯಾನಂ, ಅನ್ತಮಸೋ ಗಿಹಿಸೋತಾಪನ್ನಾನಮ್ಪಿ ಅನ್ತಿಮವತ್ಥುನಾ ವಾ ಗುಣಪರಿಧಂಸನೇನ ವಾ ಉಪವಾದಕಾ ಅಕ್ಕೋಸಕಾ ಗರಹಕಾ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಾತಿ ವಿಪರೀತದಸ್ಸನಾ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕಮ್ಮಸಮಾದಾನಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಹೇತುಭೂತಸಮಾದಿನ್ನನಾನಾವಿಧಕಮ್ಮಾ. ಯೇ ಚ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಮೂಲಕೇಸು ಕಾಯಕಮ್ಮಾದೀಸು ಅಞ್ಞೇಪಿ ಸಮಾದಪೇನ್ತಿ. ತತ್ಥ ವಚೀಮನೋದುಚ್ಚರಿತಗ್ಗಹಣೇನ ಅರಿಯೂಪವಾದಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠೀಸು ಗಹಿತಾಸುಪಿ ತೇಸಂ ಪುನ ವಚನಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ. ಮಹಾಸಾವಜ್ಜೋ ಹಿ ಅರಿಯೂಪವಾದೋ ಆನನ್ತರಿಯಸದಿಸೋ. ಯಥಾಹ –

‘‘ಸೇಯ್ಯಥಾಪಿ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ಭಿಕ್ಖು ಸೀಲಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸಮಾಧಿಸಮ್ಪನ್ನೋ ಪಞ್ಞಾಸಮ್ಪನ್ನೋ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ಅಞ್ಞಂ ಆರಾಧೇಯ್ಯ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ, ಸಾರಿಪುತ್ತ, ವದಾಮಿ ತಂ ವಾಚಂ ಅಪ್ಪಹಾಯ ತಂ ಚಿತ್ತಂ ಅಪ್ಪಹಾಯ ತಂ ದಿಟ್ಠಿಂ ಅಪ್ಪಟಿನಿಸ್ಸಜ್ಜಿತ್ವಾ ಯಥಾಭತಂ ನಿಕ್ಖಿತ್ತೋ ಏವಂ ನಿರಯೇ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೧.೧೪೯).

ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿತೋ ಚ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತರಂ ನಾಮ ಅಞ್ಞಂ ನತ್ಥಿ. ಯಥಾಹ –

‘‘ನಾಹಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಅಞ್ಞಂ ಏಕಧಮ್ಮಮ್ಪಿ ಸಮನುಪಸ್ಸಾಮಿ ಏವಂ ಮಹಾಸಾವಜ್ಜತರಂ, ಯಥಯಿದಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ. ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಪರಮಾನಿ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ವಜ್ಜಾನೀ’’ತಿ (ಅ. ನಿ. ೧.೩೧೦).

ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾತಿ ಉಪಾದಿನ್ನಕ್ಖನ್ಧಪರಿಚ್ಚಾಗಾ. ಪರಂ ಮರಣಾತಿ ತದನನ್ತರಂ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಕ್ಖನ್ಧಗ್ಗಹಣೇ. ಅಥ ವಾ ಕಾಯಸ್ಸ ಭೇದಾತಿ ಜೀವಿತಿನ್ದ್ರಿಯಸ್ಸ ಉಪಚ್ಛೇದಾ. ಪರಂ ಮರಣಾತಿ ಚುತಿತೋ ಉದ್ಧಂ. ಅಪಾಯನ್ತಿಆದಿ ಸಬ್ಬಂ ನಿರಯವೇವಚನಂ. ನಿರಯೋ ಹಿ ಸಗ್ಗಮೋಕ್ಖಹೇತುಭೂತಾ ಪುಞ್ಞಸಮ್ಮತಾ ಅಯಾ ಅಪೇತತ್ತಾ, ಸುಖಾನಂ ವಾ ಆಯಸ್ಸ ಅಭಾವಾ ಅಪಾಯೋ. ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಗತಿ ಪಟಿಸರಣನ್ತಿ ದುಗ್ಗತಿ, ದೋಸಬಹುಲತಾಯ ವಾ ದುಟ್ಠೇನ ಕಮ್ಮುನಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಗತಿ ದುಗ್ಗತಿ. ವಿವಸಾ ನಿಪತನ್ತಿ ತತ್ಥ ದುಕ್ಕಟಕಾರಿನೋತಿ ವಿನಿಪಾತೋ. ನತ್ಥಿ ಏತ್ಥ ಅಸ್ಸಾದಸಞ್ಞಿತೋ ಅಯೋತಿ ನಿರಯೋ.

ಅಥ ವಾ ಅಪಾಯಗ್ಗಹಣೇನ ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿಂ ದೀಪೇತಿ, ತಿರಚ್ಛಾನಯೋನಿ ಹಿ ಅಪಾಯೋ, ಸುಗತಿತೋ ಅಪೇತತ್ತಾ. ನ ದುಗ್ಗತಿ, ಮಹೇಸಕ್ಖಾನಂ ನಾಗರಾಜಾದೀನಂ ಸಮ್ಭವತೋ. ದುಗ್ಗತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಪೇತ್ತಿವಿಸಯಂ ದೀಪೇತಿ, ಸೋ ಹಿ ಅಪಾಯೋ ಚೇವ ದುಗ್ಗತಿ ಚ ಸುಗತಿತೋ ಅಪೇತತ್ತಾ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಗತಿಭೂತತ್ತಾ. ನ ತು ವಿನಿಪಾತೋ ಅಸುರಸದಿಸಂ ಅವಿನಿಪತಿತತ್ತಾ. ಪೇತಮಹಿದ್ಧಿಕಾನಞ್ಹಿ ವಿಮಾನಾನಿಪಿ ನಿಬ್ಬತ್ತನ್ತಿ. ವಿನಿಪಾತಗ್ಗಹಣೇನ ಅಸುರಕಾಯಂ ದೀಪೇತಿ, ಸೋ ಹಿ ಯಥಾವುತ್ತೇನತ್ಥೇನ ಅಪಾಯೋ ಚೇವ ದುಗ್ಗತಿ ಚ ಸುಖಸಮುಸ್ಸಯೇಹಿ ವಿನಿಪಾತತ್ತಾ ವಿನಿಪಾತೋತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ನಿರಯಗ್ಗಹಣೇನ ಅವೀಚಿಆದಿಅನೇಕಪ್ಪಕಾರಂ ನಿರಯಮೇವ ದೀಪೇತಿ. ಉಪಪನ್ನಾತಿ ಉಪಗತಾ, ತತ್ಥ ಅಭಿನಿಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ವುತ್ತವಿಪರಿಯಾಯೇನ ಸುಕ್ಕಪಕ್ಖೋ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಏತ್ಥ ಸುಗತಿಗ್ಗಹಣೇನ ಮನುಸ್ಸಗತಿಮ್ಪಿ ಸಙ್ಗಣ್ಹಾತಿ. ಸಗ್ಗಗ್ಗಹಣೇನ ದೇವಗತಿಂ ಏವ. ತತ್ಥ ಸುನ್ದರಾ ಗತೀತಿ ಸುಗತಿ. ರೂಪಾದೀಹಿ ವಿಸಯೇಹಿ ಸುಟ್ಠು ಅಗ್ಗೋತಿ ಸಗ್ಗೋ. ಸೋ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಲುಜ್ಜನಪಲುಜ್ಜನಟ್ಠೇನ ಲೋಕೋತಿ ಅಯಂ ವಚನತ್ಥೋ. ಅಮುಕಾಯ ಕಪ್ಪಕೋಟಿಯಂ ಉಪಚಿತಂ ತೇನಾಯಂ ಏತರಹಿ, ಅನಾಗತೇ ವಾ ಸಗ್ಗೂಪಗೋ ಅಪಾಯೂಪಗೋ ಚಾತಿ ಅಟ್ಠಮನವಮಬಲಞಾಣಕಿಚ್ಚಂ ಏಕಜ್ಝಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸಿತಂ. ತಥಾ ಕಪ್ಪಸತಸಹಸ್ಸೇವಾತಿಆದೀಸುಪಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಇಮಾನಿ ಭಗವತೋ ದ್ವೇ ಞಾಣಾನೀ’’ತಿ.

ನಿಹತೋ ಮಾರೋ ಬೋಧಿಮೂಲೇತಿ ನಿಹತೋ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ನೋ ಕಿಲೇಸಮಾರೋ ಬೋಧಿರುಕ್ಖಮೂಲೇ. ಇದಂ ಭಗವತೋ ದಸಮಂ ಬಲನ್ತಿ ಇದಂ ಕಿಲೇಸಮಾರಸ್ಸ ಹನನಂ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನಂ ಭಗವತೋ ದಸಮಂ ಬಲಂ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಸಬ್ಬಾಸವಪರಿಕ್ಖಯಂ ಞಾಣ’’ನ್ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಯದಾ ಅರಹತ್ತಮಗ್ಗೇನ ಸವಾಸನಾ ಸಬ್ಬೇ ಆಸವಾ ಖೇಪಿತಾ, ತದಾ ಭಗವತಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಅಧಿಗತಂ ನಾಮ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಯಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ಪತ್ತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ.

ಅಯಂ ತಾವೇತ್ಥ ಆಚರಿಯಾನಂ ಸಮಾನತ್ಥಕಥಾ. ಪರವಾದೀ ಪನಾಹ – ‘‘ದಸಬಲಞಾಣಂ ನಾಮ ಪಾಟಿಏಕ್ಕಂ ನತ್ಥಿ, ಯಸ್ಮಾ ‘ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಾ ಪತ್ತಾ ವಿದಿತಾ ಸಬ್ಬಧಮ್ಮಾ’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಸ್ಸೇವಾಯಂ ಪಭೇದೋ’’ತಿ, ತಂ ನ ತಥಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಅಞ್ಞಮೇವ ಹಿ ದಸಬಲಞಾಣಂ, ಅಞ್ಞಂ ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ. ದಸಬಲಞಾಣಞ್ಹಿ ಸಕಸಕಕಿಚ್ಚಮೇವ ಜಾನಾತಿ, ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ತಮ್ಪಿ ತತೋ ಅವಸೇಸಮ್ಪಿ ಜಾನಾತಿ. ದಸಬಲಞಾಣೇಸು ಹಿ ಪಠಮಂ ಕಾರಣಾಕಾರಣಮೇವ ಜಾನಾತಿ. ದುತಿಯಂ ಕಮ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದಮೇವ, ತತಿಯಂ ಧಾತುನಾನತ್ತಕಾರಣಮೇವ, ಚತುತ್ಥಂ ಅಜ್ಝಾಸಯಾಧಿಮುತ್ತಿಮೇವ, ಪಞ್ಚಮಂ ಕಮ್ಮವಿಪಾಕನ್ತರಮೇವ, ಛಟ್ಠಂ ಝಾನಾದೀಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ತೇಸಂ ಸಂಕಿಲೇಸಾದಿಮೇವ, ಸತ್ತಮಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ತಿಕ್ಖಮುದುಭಾವಮೇವ, ಅಟ್ಠಮಂ ಪುಬ್ಬೇನಿವುತ್ಥಕ್ಖನ್ಧಸನ್ತತಿಮೇವ, ನವಮಂ ಸತ್ತಾನಂ ಚುತೂಪಪಾತಮೇವ, ದಸಮಂ ಸಚ್ಚಪರಿಚ್ಛೇದಮೇವ. ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಪನ ಏತೇಹಿ ಜಾನಿತಬ್ಬಞ್ಚ ತತೋ ಉತ್ತರಿಞ್ಚ ಪಜಾನಾತಿ. ಏತೇಸಂ ಪನ ಕಿಚ್ಚಂ ಸಬ್ಬಂ ನ ಕರೋತಿ. ತಞ್ಹಿ ಝಾನಂ ಹುತ್ವಾ ಅಪ್ಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಇದ್ಧಿ ಹುತ್ವಾ ವಿಕುಬ್ಬಿತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ, ಮಗ್ಗೋ ಹುತ್ವಾ ಕಿಲೇಸೇ ಖೇಪೇತುಂ ನ ಸಕ್ಕೋತಿ.

ಅಪಿಚ ಪರವಾದೀ ಏವಂ ಪುಚ್ಛಿತಬ್ಬೋ ‘‘ದಸಬಲಞಾಣಂ ನಾಮೇತಂ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಂ ಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತಂ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಂ ಕಾಮಾವಚರಂ ರೂಪಾವಚರಂ ಅರೂಪಾವಚರಂ ಲೋಕಿಯಂ ಲೋಕುತ್ತರ’’ನ್ತಿ. ಜಾನನ್ತೋ ‘‘ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಾನೀ’’ತಿ ವಕ್ಖತಿ, ತತೋ ಪರಾನಿ ದ್ವೇ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರಾನೀತಿ, ಆಸವಕ್ಖಯಞಾಣಂ ಸಿಯಾ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಂ, ಸಿಯಾ ಅವಿತಕ್ಕವಿಚಾರಮತ್ತಂ, ಸಿಯಾ ಅವಿತಕ್ಕಅವಿಚಾರನ್ತಿ. ತಥಾ ಪಟಿಪಾಟಿಯಾ ಸತ್ತ ಕಾಮಾವಚರಾನಿ, ತತೋ ದ್ವೇ ರೂಪಾವಚರಾನಿ, ಅವಸಾನೇ ಏಕಂ ಲೋಕುತ್ತರನ್ತಿ ವಕ್ಖತಿ. ಸಬ್ಬಞ್ಞುತಞ್ಞಾಣಂ ಪನ ಸವಿತಕ್ಕಸವಿಚಾರಮೇವ ಕಾಮಾವಚರಮೇವ ಲೋಕಿಯಮೇವಾತಿ ನಿಟ್ಠಮೇತ್ಥ ಗನ್ತಬ್ಬಂ.

ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೩. ಯುತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೬೫. ಏವಂ ನಾನಾನಯೇಹಿ ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತಂ ವಿತ್ಥಾರೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ಯುತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತಾದೀನಿ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಯುತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ‘‘ತಸ್ಮಾ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಗಾಥಾಯ ಪದತ್ಥೋ ವಿತ್ಥಾರಿತೋಯೇವ. ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಯುಜ್ಜತೀತಿ ಮನಚ್ಛಟ್ಠಾನಿ ದ್ವಾರಾನಿ ಸತಿಕವಾಟೇನ ಪಿದಹಿತ್ವಾ ವಿಹರನ್ತಸ್ಸ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದೀನಂ ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾನಂ ಅವಸರೋ ಏವ ನತ್ಥೀತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕಾದಿಕೋ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಏವ ತಸ್ಸ ಗೋಚರೋ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ಅಯಮತ್ಥೋ ಯುಜ್ಜತಿ. ಯುತ್ತಿಯಾ ಘಟೇತಿ ಸಂಸನ್ದತಿ ಸಮೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಭವಿಸ್ಸತೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋ ಪುಗ್ಗಲೋ ಅವಿಪರೀತಮೇವ ವಿತಕ್ಕತೋ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಭವಿಸ್ಸತಿ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಸಙ್ಖಾತಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಪುರಕ್ಖತ್ವಾ ವಿಹರನ್ತೋ ಮಗ್ಗಞಾಣೇನ ಪಞ್ಚನ್ನಂ ಖನ್ಧಾನಂ ಉದಯಬ್ಬಯಂ ಅಸಮ್ಮೋಹತೋ ಪಟಿವಿಜ್ಝಿಸ್ಸತಿ. ತಥಾ ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತೋ ಚ ದುಕ್ಖಸಭಾವತ್ತಾ ದುಗ್ಗತಿಸಙ್ಖಾತಾ ಸಬ್ಬಾ ಭವಗತಿಯೋ ಜಹಿಸ್ಸತಿ, ತತೋ ಏವ ಸಬ್ಬಂ ವಿನಿಪಾತಭಯಂ ಸಂಸಾರಭಯಞ್ಚ ಸಮತಿಕ್ಕಮಿಸ್ಸತೀತಿ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಚಾಯಮತ್ಥೋ ಯುತ್ತೋ ಏವಾತಿ.

ಯುತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೪. ಪದಟ್ಠಾನಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೬೬. ಸಕಸಮ್ಪತ್ತಿಯಾ ವಿಯ ಸುಸಂವಿಹಿತಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಭವತಿ. ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಗುತ್ತದ್ವಾರತಾ ಸುಚರಿತಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಆಸನ್ನಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ತಿಣ್ಣಂ ಸುಚರಿತಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ‘‘ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾ’’ತಿ ಇದಂ ತಿಣ್ಣಂ ಸುಚರಿತಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನವಚನನ್ತಿ. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಿಬಹುಲಸ್ಸ ಕಾಮಚ್ಛನ್ದಾದಿನೀವರಣಪ್ಪಹಾನಂ ಸುಕರನ್ತಿ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ಸಮಥಸ್ಸ ಆಸನ್ನಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋತಿ ಸಮಥಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಕಮ್ಮಸ್ಸಕತಾಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಂ ಸಪ್ಪಚ್ಚಯನಾಮರೂಪದಸ್ಸನಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಞ್ಚ ಠಿತೋ ಅತ್ತಾಧೀನಂ ಸಂಸಾರದುಕ್ಖಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋ ತದತಿಕ್ಕಮನುಪಾಯಂ ವಿಪಸ್ಸನಂ ಆರಭತೀತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿವಿಪಸ್ಸನಾಯ ವಿಸೇಸಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಪುರೇಕ್ಖಾರೋತಿ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನಂ ಉಸ್ಸುಕ್ಕಾಪೇನ್ತೋ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮತೀತಿ ತಂ ಪಠಮಮಗ್ಗಾಧಿಗಮಸ್ಸ ಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಞತ್ವಾನ ಉದಯಬ್ಬಯನ್ತಿ ದಸ್ಸನಭೂಮಿಯಾ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಆಲೋಕಸಞ್ಞಾಮನಸಿಕಾರಾದೀಹಿ ಥಿನಮಿದ್ಧಸ್ಸ ಅಭಿಭವನಂ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಆಸನ್ನಕಾರಣನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭೂ ಭಿಕ್ಖೂತಿ ವೀರಿಯಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಯದಿಪಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಪಹಾನಭಾವನಾ ಸಮಾನಕಾಲಾ ಏಕಾಭಿಸಮಯಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ, ತಥಾಪಿ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ಪಹಾನಾಭಾವೇ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರೀ ನತ್ಥೀತಿ ಪಹಾನನಿಮಿತ್ತಾ ವಿಯ ಕತ್ವಾ ಭಾವನಾ ವುತ್ತಾ ‘‘ಸಬ್ಬಾ ದುಗ್ಗತಿಯೋ ಜಹೇತಿ ಭಾವನಾಯ ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಅಥ ವಾ ‘‘ಸಬ್ಬಾ ದುಗ್ಗತಿಯೋ ಜಹೇ’’ತಿ ಇದಂ ಭಗವತೋ ವಚನಂ ಯೋಗೀನಂ ಉಸ್ಸಾಹಜನನತ್ಥಂ ಆನಿಸಂಸಕಿತ್ತನಂ ಹೋತೀತಿ ಭಾವನಾಯ ವಿಸೇಸಕಾರಣನ್ತಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸಬ್ಬಾ…ಪೇ… ಪದಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ.

ಪದಟ್ಠಾನಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೫. ಲಕ್ಖಣಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೬೭. ಇನ್ದ್ರಿಯೇಸು ಗುತ್ತದ್ವಾರತಾ ಸತಿಸಂವರೋ, ಸತಿಬಲೇನ ಚ ನೇಕ್ಖಮ್ಮವಿತಕ್ಕಾದಿಬಹುಲೋ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತಸ್ಮಾ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋತಿ ಇದಂ ಸತಿನ್ದ್ರಿಯ’’ನ್ತಿ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ‘‘ತಸ್ಮಾ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋ’’ತಿ ಏತ್ಥ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತತಾಯ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರತಾ ಕಾರಣೂಪಚಾರೇನ ಇದಂ ಸತಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ಗಹಿತಾನಿ ಭವನ್ತಿ ಪಞ್ಚಿನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಲಕ್ಖಣೇನ ವಿಮುತ್ತಿಪರಿಪಾಚನಭಾವೇನ ವಾ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಗಹಿತೋ ಭವತೀತಿ ಏತ್ಥ ಮಗ್ಗಲಕ್ಖಣೇನ ಗಹಣಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯನ್ತಿ ತಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಕಾರಣತೋ ಗಹಣಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿತೋ ಹಿ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಪಭವತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತೋ ಏವ ಗಹಿತೋ ಭವತಿ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋತಿ ವತ್ವಾ ವಿಮುತ್ತಿವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಾನಿಪಿ ವುತ್ತಾನಿ.

ಲಕ್ಖಣಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೬. ಚತುಬ್ಯೂಹಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೬೮. ರಕ್ಖೀಯತೀತಿ ರಕ್ಖಿತಂ. ಇದಂ ಪದವಸೇನ ನಿಬ್ಬಚನಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅತ್ಥವಸೇನ ನಿಬ್ಬಚನೇ ವುತ್ತೇ ಪದವಸೇನ ನಿಬ್ಬಚನಂ ವುತ್ತಮೇವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ರಕ್ಖಿತಂ ಪರಿಪಾಲೀಯತೀತಿ ಏಸಾ ನಿರುತ್ತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಇತಿ-ಸದ್ದೋ ಆದ್ಯತ್ಥೋ, ಪಕಾರೇ ವಾ. ತೇನ ಏವಮಾದಿಕಾ ಏವಂಪಕಾರಾ ವಾ ಏಸಾ ನಿರುತ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ. ತಸ್ಮಾ ಚಿನ್ತೇತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ. ಅತ್ತನೋ ಸನ್ತಾನಂ ಚಿನೋತೀತಿ ಚಿತ್ತಂ, ಪಚ್ಚಯೇಹಿ ಚಿತನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ, ಚಿತ್ತವಿಚಿತ್ತಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತಂ, ಚಿತ್ತಕರಣಟ್ಠೇನ ಚಿತ್ತಂ. ಸಮ್ಮಾ ಸಙ್ಕಪ್ಪೇತೀತಿ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿಆದಿನಾ ನಿರುತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ಅಯಂ ಏತ್ಥ ಭಗವತೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋತಿ ‘‘ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತೋ ಅಸ್ಸಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರಾದಯೋ ದುಗ್ಗತಿಪಹಾನಞ್ಚ ವದತೋ ಭಗವತೋ ಏತ್ಥ ಗಾಥಾಯಂ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಕೋಕಾಲಿಕೋ ಹೀತಿಆದಿ ನಿದಾನನಿದ್ದೇಸೋ. ತತ್ಥ ಹಿ-ಸದ್ದೋ ಕಾರಣೇ. ಇದಂ ವುತ್ತಂ ಹೋತಿ – ಯಸ್ಮಾ ಕೋಕಾಲಿಕೋ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೧೮೧; ಅ. ನಿ. ೧೦.೮೯; ಸು. ನಿ. ಕೋಕಾಲಿಕಸುತ್ತ) ಅರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತತಾಯ ಅಗ್ಗಸಾವಕೇಸು ಚಿತ್ತಂ ಪದೋಸೇತ್ವಾ ಪದುಮನಿರಯಂ ಉಪಪನ್ನೋ, ತಸ್ಮಾ ದುಗ್ಗತಿಯೋ ಜಹಿತುಕಾಮೋ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತೋ ಅಸ್ಸಾತಿ ಭಗವಾ ಸತಿಆರಕ್ಖೇನ ಚೇತಸಾ ಸಮನ್ನಾಗತೋ ಸಬ್ಬಾ ದುಗ್ಗತಿಯೋ ಜಹತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸುತ್ತಮ್ಹಿ ವುತ್ತಂ ‘‘ಸತಿಯಾ ಚಿತ್ತಂ ರಕ್ಖಿತಬ್ಬ’’ನ್ತಿ ದೇಸನಾನುಸನ್ಧಿದಸ್ಸನಂ.

ಚತುಬ್ಯೂಹಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೭. ಆವಟ್ಟಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೬೯. ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪಬಹುಲೋ ಕಸಿಣವಸೇನ ಮೇತ್ತಾದಿವಸೇನ ವಾ ಲದ್ಧಾಯ ಚಿತ್ತೇಕಗ್ಗತಾಸಙ್ಖಾತಾಯ ಚಿತ್ತಮಞ್ಜೂಸಾಯ ಚಿತ್ತಂ ಠಪೇತ್ವಾ ಸಮಾಧಿಂಯೇವ ವಾ ಯಥಾಲದ್ಧಂ ಸಂಕಿಲೇಸತೋ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತೋ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತಸ್ಮಾ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಗೋಚರೋತಿ ಅಯಂ ಸಮಥೋ’’ತಿ. ಪಞ್ಞಾಪಧಾನಾ ವಿಪಸ್ಸನಾತಿ ಆಹ – ‘‘ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಪುರೇಕ್ಖಾರೋತಿ ಅಯಂ ವಿಪಸ್ಸನಾ’’ತಿ. ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚೇ ಪರಿಞ್ಞಾತೇ ಉದಯಬ್ಬಯದಸ್ಸನಂ ಮತ್ಥಕಪ್ಪತ್ತಂ ನಾಮ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಞತ್ವಾನ ಉದಯಬ್ಬಯನ್ತಿ ದುಕ್ಖಪರಿಞ್ಞಾ’’ತಿ. ‘‘ಯಂ ಕಿಞ್ಚಿ ಸಮುದಯಧಮ್ಮಂ, ಸಬ್ಬಂ ತಂ ನಿರೋಧಧಮ್ಮ’’ನ್ತಿ ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಸ್ಸ ಪವತ್ತಿದಸ್ಸನಾತಿ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನೀತಿ ಚತುಸಚ್ಚಧಮ್ಮವಸೇನ ಆವಟ್ಟನಂ ನಿಟ್ಠಪೇತಿ. ತತ್ಥ ಪುರಿಮೇನ ಸಚ್ಚದ್ವಯಟ್ಠಪನೇನ ವಿಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ, ಪಚ್ಛಿಮೇನ ಸಭಾಗಧಮ್ಮವಸೇನ ಆವಟ್ಟನನ್ತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಆವಟ್ಟಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೮. ವಿಭತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೭೦. ಕುಸಲಪಕ್ಖೋ ಕುಸಲಪಕ್ಖೇನ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬೋತಿ ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಸತಿಸಂವರೋ, ಸೋ ಛಬ್ಬಿಧೋ ದ್ವಾರವಸೇನ ಚಕ್ಖುದ್ವಾರಸಂವರೋ ಯಾವ ಮನೋದ್ವಾರಸಂವರೋತಿ. ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ತಿವಿಧೋ – ನೇಕ್ಖಮ್ಮಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಅಬ್ಯಾಪಾದಸಙ್ಕಪ್ಪೋ, ಅವಿಹಿಂಸಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋತಿ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಅಟ್ಠವಿಧಾ ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಇದಪ್ಪಚ್ಚಯತಾಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪನ್ನೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಞಾಣನ್ತಿ. ಉದಯಬ್ಬಯಞಾಣಂ ಪಞ್ಞಾಸವಿಧಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸಮುದಯಾ ರೂಪಸಮುದಯೋ…ಪೇ… ವಿಪರಿಣಾಮಲಕ್ಖಣಂ ಪಸ್ಸನ್ತೋಪಿ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ವಯಂ ಪಸ್ಸತಿ. ಥಿನಮಿದ್ಧಾಭಿಭವನಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಚತುಮಗ್ಗವಸೇನ. ತತ್ಥ ಸತಿಸಂವರೋ ಲೋಕಿಯಲೋಕುತ್ತರವಸೇನ ದುವಿಧೋ. ತೇಸು ಲೋಕಿಯೋ ಕಾಮಾವಚರೋವ, ಲೋಕುತ್ತರೋ ದಸ್ಸನಭಾವನಾಭೇದತೋ ದುವಿಧೋ. ಏಕಮೇಕೋ ಚೇತ್ಥ ಚತುಸತಿಪಟ್ಠಾನಭೇದತೋ ಚತುಬ್ಬಿಧೋ. ಏಸ ನಯೋ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದೀಸುಪಿ.

ಅಯಂ ಪನ ವಿಸೇಸೋ – ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಪಠಮಜ್ಝಾನವಸೇನ ರೂಪಾವಚರೋತಿಪಿ ನೀಹರಿತಬ್ಬೋ. ಪದಟ್ಠಾನವಿಭಾಗೋ ಪದಟ್ಠಾನಹಾರಸಮ್ಪಾತೇ ವುತ್ತನಯೇನ ವತ್ತಬ್ಬೋ. ಅಕುಸಲಪಕ್ಖೇ ಅಸಂವರೋ ಚಕ್ಖುಅಸಂವರೋ…ಪೇ… ಕಾಯಅಸಂವರೋ, ಚೋಪನಕಾಯಅಸಂವರೋ, ವಾಚಾಅಸಂವರೋ, ಮನೋಅಸಂವರೋತಿ ಅಟ್ಠವಿಧೋ. ಮಿಚ್ಛಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಕಾಮವಿತಕ್ಕಾದಿವಸೇನ ತಿವಿಧೋ. ಅಞ್ಞಾಣಂ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಅಞ್ಞಾಣ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಅಟ್ಠವಿಧಾ ವಿಭತ್ತಂ. ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಪಟಿಪಕ್ಖತೋ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿವಿಧೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಾ. ಥಿನಮಿದ್ಧಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಭೂಮಿತೋ ಪಞ್ಚವಿಧನ್ತಿ ಏವಂ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖೇ ವಿಭತ್ತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ.

ವಿಭತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೯. ಪರಿವತ್ತನಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೭೧. ಪರಿವತ್ತನಹಾರೇ ಆವಟ್ಟಹಾರೇ ವುತ್ತನಯೇನ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಿದ್ಧಾರಣಂ ಅಕತ್ವಾ ‘‘ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಭಾವಿತಾಯಾ’’ತಿ ಆಹ. ಲೋಕಿಯಾ ಚೇತ್ಥ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ. ಪಟಿಪಕ್ಖೇನಾತಿ ‘‘ಅರಕ್ಖಿತೇನ ಚಿತ್ತೇನಾ’’ತಿ ಗಾಥಾಯ ಪಟಿಪಕ್ಖೇನಾತಿ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಅಥ ವಾ ವಿಭತ್ತಿಹಾರೇ ನಿದ್ದಿಟ್ಠಸ್ಸ ಅಕುಸಲಪಕ್ಖಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖೇನಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಪರಿವತ್ತನಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೦. ವೇವಚನಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೭೨. ‘‘ಮಾನಸಂ ಹದಯಂ ಪಣ್ಡರಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂ’’ತಿ (ಧ. ಸ. ೬) ಚ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ವೇವಚನಂ. ‘‘ತಕ್ಕೋ ವಿತಕ್ಕೋ ಸಙ್ಕಪ್ಪೋ ಅಪ್ಪನಾ ಬ್ಯಪ್ಪನಾ ಚೇತಸೋ ಅಭಿನಿರೋಪನಾ’’ತಿ ಚ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಸ್ಸ. ‘‘ಪಞ್ಞಾ ಪಜಾನನಾ ವಿಚಯೋ ಪವಿಚಯೋ’’ತಿಆದಿನಾ (ಧ. ಸ. ೧೬) ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ. ‘‘ಥಿನಂ ಥಿಯನಾ ಥಿಯಿತತ್ತಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಕಲ್ಲತಾ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ ಓನಾಹೋ ಪರಿನಾಹೋ ಅನ್ತೋಸಙ್ಕೋಚೋ’’ತಿ ಥಿನಸ್ಸ. ‘‘ಅಕಲ್ಲತಾ ಅಕಮ್ಮಞ್ಞತಾ ಕಾಯಾಲಸಿಯಂ ಸುಪ್ಯಂ ಸುಪ್ಯನಾ ಸುಪಿತತ್ತ’’ನ್ತಿ (ಧ. ಸ. ೧೧೬೩) ಮಿದ್ಧಸ್ಸ. ‘‘ಭಿಕ್ಖಕೋ ಭಿಕ್ಖೂ’’ತಿಆದಿನಾ (ಪಾರಾ. ೪೫) ಭಿಕ್ಖುಪದಸ್ಸ. ‘‘ದುಗ್ಗತಿ ಅಪಾಯೋ ವಿನಿಪಾತೋ ವಟ್ಟದುಕ್ಖಂ ಸಂಸಾರೋ’’ತಿಆದಿನಾ ದುಗ್ಗತಿಯಾ ವೇವಚನಂ ವೇದಿತಬ್ಬಂ.

ವೇವಚನಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೧. ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೭೩. ಅಧಿಟ್ಠಹಿತ್ವಾ ರಕ್ಖನ್ತಿಯಾ ಸತಿಯಾ ರಕ್ಖಿಯಮಾನಂ ಚಿತ್ತಂ ತಸ್ಸಾ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ ವಿಯ ಹೋತೀತಿ ಕತ್ವಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ರಕ್ಖಿತಚಿತ್ತಸ್ಸಾತಿ ಪದಟ್ಠಾನಪಞ್ಞತ್ತಿ ಸತಿಯಾ’’ತಿ. ಸೇಸಂ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೇ ಇತೋ ಪರೇಸು ಓತರಣಸೋಧನಹಾರಸಮ್ಪಾತೇಸುಪಿ ಅಪುಬ್ಬಂ ನತ್ಥಿ. ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ.

ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

೧೪. ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

೭೬. ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರಸಮ್ಪಾತೇ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ನಾಮ ಯಂ ದುಕ್ಖೇ ಞಾಣನ್ತಿಆದಿನಾ ಚತುಸಚ್ಚಹೇತುಹೇತುಸಮುಪ್ಪನ್ನಪಚ್ಚಯಪಚ್ಚಯುಪ್ಪನ್ನಸಙ್ಖಾತಸ್ಸ ವಿಸಯಸ್ಸ ವಸೇನ ವೇಮತ್ತತಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ಯಂ ತತ್ಥ ತತ್ಥ ಯಥಾಭೂತಂ ಞಾಣದಸ್ಸನನ್ತಿ ಪಾಳಿಪಾಳಿಅತ್ಥಾನಂ ಅವಸಿಟ್ಠವಿಸಯವಸೇನೇವ ವೇಮತ್ತತಂ ದೀಪೇತಿ. ತತ್ಥ ಯಂ ಸಚ್ಚಾಗಮನನ್ತಿ ಯಂ ಸಚ್ಚತೋ ಅವಿಪರೀತತೋ ವಿಸಯಸ್ಸ ಆಗಮನಂ, ಅಧಿಗಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ‘‘ಯಂ ಪಚ್ಚಾಗಮನ’’ನ್ತಿಪಿ ಪಾಠೋ, ತಸ್ಸ ಯಂ ಪಟಿಪಾಟಿವಿಸಯಸ್ಸ ಆಗಮನಂ, ತಂತಂವಿಸಯಾಧಿಗಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸಮೇತ್ಥ ಪರಿಕ್ಖಾರಸಮಾರೋಪನಹಾರಸಮ್ಪಾತೇಸು ಯಂ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ಪುಬ್ಬೇ ವುತ್ತನಯತ್ತಾ ಉತ್ತಾನಮೇವ.

ಅಧಿಟ್ಠಾನಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ಮಿಸ್ಸಕಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ

ಅಪಿ ಚೇತ್ಥ ಹಾರಸಮ್ಪಾತನಿದ್ದೇಸೋ ಇಮಿನಾಪಿ ನಯೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ –

‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ, ಮನೋಸೇಟ್ಠಾ ಮನೋಮಯಾ;

ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನ, ಭಾಸತಿ ವಾ ಕರೋತಿ ವಾ;

ತತೋ ನಂ ಸುಖಮನ್ವೇತಿ, ಛಾಯಾವ ಅನಪಾಯಿನೀ’’ತಿ. (ಧ. ಪ. ೨);

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಮನೋತಿ ಖನ್ಧವವತ್ಥಾನೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧಂ ದೇಸೇತಿ. ಆಯತನವವತ್ಥಾನೇನ ಮನಾಯತನಂ, ಧಾತುವವತ್ಥಾನೇನ ವಿಞ್ಞಾಣಧಾತುಂ, ಇನ್ದ್ರಿಯವವತ್ಥಾನೇನ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಂ. ಕತಮೇ ಧಮ್ಮಾ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ? ಛ ಧಮ್ಮಾ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ, ಕುಸಲಾನಂ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ, ಅಕುಸಲಾನಂ ಅಕುಸಲಮೂಲಾನಿ, ಸಾಧಿಪತಿಕಾನಂ ಅಧಿಪತಿ, ಸಬ್ಬಚಿತ್ತುಪ್ಪಾದಾನಂ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ. ಅಪಿ ಚ ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಮನೋ ಅಧಿಪ್ಪೇತೋ. ಯಥಾ ಬಲಗ್ಗಸ್ಸ ರಾಜಾ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ, ಏವಮೇವಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಮನೋ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ. ತತ್ಥ ತಿವಿಧೇನ ಮನೋ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಛನ್ದೇನ ಅಬ್ಯಾಪಾದಛನ್ದೇನ ಅವಿಹಿಂಸಾಛನ್ದೇನ. ತತ್ಥ ಅಲೋಭಸ್ಸ ನೇಕ್ಖಮ್ಮಛನ್ದೇನ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ, ಅದೋಸಸ್ಸ ಅಬ್ಯಾಪಾದಛನ್ದೇನ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ, ಅಮೋಹಸ್ಸ ಅವಿಹಿಂಸಾಛನ್ದೇನ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಂ.

ಮನೋಸೇಟ್ಠಾತಿ ಮನೋ ತೇಸಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಸೇಟ್ಠಂ ವಿಸಿಟ್ಠಂ ಉತ್ತಮಂ ಪವರಂ ಮೂಲಂ ಪಮುಖಂ ಪಾಮೋಕ್ಖಂ, ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಮನೋಸೇಟ್ಠಾ’’ತಿ. ಮನೋಮಯಾತಿ ಮನೇನ ಕತಾ, ಮನೇನ ನಿಮ್ಮಿತಾ, ಮನೇನ ನಿಬ್ಬತ್ತಾ, ಮನೋ ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯೋ, ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಮನೋಮಯಾ’’ತಿ. ತೇ ಪನ ಧಮ್ಮಾ ಛನ್ದಸಮುದಾನಿತಾ ಅನಾವಿಲಸಙ್ಕಪ್ಪಸಮುಟ್ಠಾನಾ ಫಸ್ಸಸಮೋಧಾನಾ ವೇದನಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧೋ ಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧೋ. ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನಾತಿ ಯಾ ಸದ್ಧಾ ಸದ್ದಹನಾ ಓಕಪ್ಪನಾ ಅಭಿಪ್ಪಸಾದೋ. ಇತಿ ಇಮಿನಾ ಪಸಾದೇನ ಉಪೇತೋ ಸಮುಪೇತೋ ಉಪಗತೋ ಸಮುಪಗತೋ ಸಮ್ಪನ್ನೋ ಸಮನ್ನಾಗತೋ, ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ‘‘ಪಸನ್ನೇನಾ’’ತಿ ಇದಂ ಮನೋಕಮ್ಮಂ. ಭಾಸತಿ ವಾತಿ ವಚೀಕಮ್ಮಂ. ಕರೋತಿ ವಾತಿ ಕಾಯಕಮ್ಮಂ. ಇತಿ ದಸಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಾ ದಸ್ಸಿತಾ.

ತತೋತಿ ದಸವಿಧಸ್ಸ ಕುಸಲಕಮ್ಮಸ್ಸ ಕತತ್ತಾ ಉಪಚಿತತ್ತಾ. ನನ್ತಿ ಯೋ ಸೋ ಕತಪುಞ್ಞೋ ಕತಕುಸಲೋ ಕತಭೀರುತ್ತಾಣೋ, ತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ. ಸುಖನ್ತಿ ದುವಿಧಂ ಸುಖಂ ಕಾಯಿಕಂ ಚೇತಸಿಕಞ್ಚ. ಅನ್ವೇತೀತಿ ಅನುಗಚ್ಛತಿ.

ಇಧಸ್ಸು ಪುರಿಸೋ ಅಪ್ಪಹೀನಾನುಸಯೋ ಸಂಯೋಜನಿಯೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಂ ಅನುಪಸ್ಸತಿ, ಸೋ ಸಂಯೋಜನಿಯೇಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಅಸ್ಸಾದಂ ಅನುಪಸ್ಸನ್ತೋ ಯಥಾದಿಟ್ಠಂ ಯಥಾಸುತಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿಭವಂ ಪತ್ಥೇತಿ. ಇಚ್ಚಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾ ಚ ಭವತಣ್ಹಾ ಚ ಅನುಬದ್ಧಾ ಹೋನ್ತಿ, ಸೋ ಯಥಾದಿಟ್ಠಂ ಯಥಾಸುತಂ ಸಮ್ಪತ್ತಿಭವಂ ಪತ್ಥೇನ್ತೋ ಪಸಾದನೀಯವತ್ಥುಸ್ಮಿಂ ಚಿತ್ತಂ ಪಸಾದೇತಿ ಸದ್ದಹತಿ ಓಕಪ್ಪೇತಿ. ಸೋ ಪಸನ್ನಚಿತ್ತೋ ತಿವಿಧಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥುಂ ಅನುತಿಟ್ಠತಿ ದಾನಮಯಂ ಸೀಲಮಯಂ ಭಾವನಾಮಯಂ ಕಾಯೇನ ವಾಚಾಯ ಮನಸಾ. ಸೋ ತಸ್ಸ ವಿಪಾಕಂ ಪಚ್ಚನುಭೋತಿ ದಿಟ್ಠೇವ ಧಮ್ಮೇ ಉಪಪಜ್ಜೇ ವಾ ಅಪರಾಪರೇ ವಾ ಪರಿಯಾಯೇ. ಇತಿ ಖೋ ಪನಸ್ಸ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ, ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ, ವಿಞ್ಞಾಣಪಚ್ಚಯಾ ನಾಮರೂಪಂ, ನಾಮರೂಪಪಚ್ಚಯಾ ಸಳಾಯತನಂ, ಸಳಾಯತನಪಚ್ಚಯಾ ಸುಖವೇದನೀಯೋ ಫಸ್ಸೋ, ಫಸ್ಸಪಚ್ಚಯಾ ವೇದನಾತಿ ಏವಂ ಸನ್ತಂ ತಂ ಸುಖಮನ್ವೇತಿ. ತಸ್ಸೇವಂ ವೇದನಾಯ ಅಪರಾಪರಂ ಪರಿವತ್ತಮಾನಾಯ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ ತಣ್ಹಾ. ತಣ್ಹಾಪಚ್ಚಯಾ ಉಪಾದಾನಂ…ಪೇ… ಸಮುದಯೋ ಹೋತೀತಿ.

ತತ್ಥ ಯಂ ಮನೋ, ಯೇ ಚ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ, ಯಞ್ಚ ಸುಖಂ, ಇಮೇ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧಾ, ತೇ ದುಕ್ಖಸಚ್ಚಂ. ತೇಸಂ ಪುರಿಮಕಾರಣಭೂತಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಭವತಣ್ಹಾ ಚ ಸಮುದಯಸಚ್ಚಂ. ತೇಸಂ ಪರಿಞ್ಞಾಯ ಪಹಾನಾಯ ಭಗವಾ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ, ದುಕ್ಖಸ್ಸ ಪರಿಞ್ಞಾಯ ಸಮುದಯಸ್ಸ ಪಹಾನಾಯ. ಯೇನ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ಯೇನ ಪಜಹತಿ, ಅಯಂ ಮಗ್ಗೋ. ಯತ್ಥ ಚ ಮಗ್ಗೋ ಪವತ್ತತಿ, ಅಯಂ ನಿರೋಧೋ. ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ ಏವಂ ಆಯತನಧಾತುಇನ್ದ್ರಿಯಮುಖೇನಾಪಿ ನಿದ್ಧಾರೇತಬ್ಬಾನಿ. ತತ್ಥ ಸಮುದಯೇನ ಅಸ್ಸಾದೋ, ದುಕ್ಖೇನ ಆದೀನವೋ, ಮಗ್ಗನಿರೋಧೇಹಿ ನಿಸ್ಸರಣಂ, ಸುಖಸ್ಸ ಅನ್ವಯೋ ಫಲಂ, ಮನಸಾ ಪಸನ್ನೇನ ಕಾಯವಚೀಸಮೀಹಾ ಉಪಾಯೋ, ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅತ್ತನೋ ಸುಖಕಾಮೇನ ಪಸನ್ನೇನ ಮನಸಾ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಞ್ಚ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬನ್ತಿ ಅಯಂ ಭಗವತೋ ಆಣತ್ತಿ. ಅಯಂ ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನನತೋ ಆರಮ್ಮಣವಿಜಾನನತೋ ಮನೋ. ಮನನಲಕ್ಖಣೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತೇಸು ಆಧಿಪಚ್ಚಕರಣತೋ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮೋ ಈಹಾಭಾವತೋ ನಿಸ್ಸತ್ತನಿಜ್ಜೀವಟ್ಠೇನ ಧಮ್ಮಾ. ಗಾಮೇಸು ಗಾಮಣಿ ವಿಯ ಪಧಾನಟ್ಠೇನ ಮನೋ ಸೇಟ್ಠೋ ಏತೇಸನ್ತಿ ಮನೋಸೇಟ್ಠಾ. ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯಭೂತೇನ ಮನಸಾ ನಿಬ್ಬತ್ತಾತಿ ಮನೋಮಯಾ. ಅಕಾಲುಸ್ಸಿಯತೋ, ಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಓಕಪ್ಪನತೋ ಚ ಪಸನ್ನೇನ ವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿವಿಪ್ಫಾರತೋ ತಥಾ ಸಾದಿಯನತೋ ಚ ಭಾಸತಿ. ಚೋಪನಕಾಯವಿಪ್ಫಾರತೋ ತಥಾ ಸಾದಿಯನತೋ ಚ ಕರೋತಿ. ತಥಾ ಪಸುತತ್ತಾ ಅನಞ್ಞತ್ತಾ ಚ ‘‘ತತೋ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಸುಖನತೋ ಸಾತಭಾವತೋ ಇಟ್ಠಭಾವತೋ ಚ ‘‘ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ. ಕತೂಪಚಿತತ್ತಾ ಅವಿಪಕ್ಕವಿಪಾಕತ್ತಾ ಚ ‘‘ಅನ್ವೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಕಾರಣಾಯತ್ತವುತ್ತಿತೋ ಅಸಙ್ಕನ್ತಿತೋ ಚ ‘‘ಛಾಯಾವ ಅನಪಾಯಿನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಯಂ ಅನುಪದವಿಚಯತೋ ವಿಚಯಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಯುತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನಸ್ಸ ಧಮ್ಮಾನಂ ಆಧಿಪಚ್ಚಯೋಗತೋ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾ ಯುಜ್ಜತಿ. ತತೋ ಏವ ತೇಸಂ ಮನಸ್ಸ ಅನುವತ್ತನತೋ ಧಮ್ಮಾನಂ ಮನೋಸೇಟ್ಠತಾ ಯುಜ್ಜತಿ. ಸಹಜಾತಾದಿಪಚ್ಚಯವಸೇನ ಮನಸಾ ನಿಬ್ಬತ್ತತ್ತಾ ಧಮ್ಮಾನಂ ಮನೋಮಯತಾ ಯುಜ್ಜತಿ. ಮನಸಾ ಪಸನ್ನೇನ ಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಾನಂ ಕುಸಲಭಾವೋ ಯುಜ್ಜತಿ. ಯೇನ ಕುಸಲಕಮ್ಮಂ ಉಪಚಿತಂ, ತಂ ಛಾಯಾ ವಿಯ ಸುಖಂ ಅನ್ವೇತೀತಿ ಯುಜ್ಜತಿ. ಅಯಂ ಯುತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪದಟ್ಠಾನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋ ಮನೋಪವಿಚಾರಾನಂ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಕುಸಲಪಕ್ಖಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ‘‘ಭಾಸತೀ’’ತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾ, ‘‘ಕರೋತೀ’’ತಿ ಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತೋ, ತೇ ಸಮ್ಮಾಆಜೀವಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸಮ್ಮಾಆಜೀವೋ ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸಮ್ಮಾವಾಯಾಮೋ ಸಮ್ಮಾಸತಿಯಾ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸಮ್ಮಾಸತಿ ಸಮ್ಮಾಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ‘‘ಮನಸಾ ಪಸನ್ನೇನಾ’’ತಿ ಏತ್ಥ ಪಸಾದೋ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಂ, ತಂ ಸೀಲಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸೀಲಂ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸಮಾಧಿ ಪಞ್ಞಾಯಾತಿ ಯಾವ ವಿಮುತ್ತಿಞಾಣದಸ್ಸನಾ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ. ಅಯಂ ಪದಟ್ಠಾನಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಲಕ್ಖಣೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾವಚನೇನ ಧಮ್ಮಾನಂ ಛನ್ದಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾಪಿ ವೀರಿಯಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾಪಿ ವೀಮಂಸಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾಪಿ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ ಆಧಿಪತೇಯ್ಯಲಕ್ಖಣೇನ ಛನ್ದಾದೀನಂ ಮನಸಾ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ತಥಾ ನೇಸಂ ಸದ್ಧಾದಿಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತಾಪಿ ವುತ್ತಾ ಹೋತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಲಕ್ಖಣೇನ ಸದ್ಧಾದೀನಂ ಮನಸಾ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ‘‘ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನಾ’’ತಿ ಯಥಾ ಮನಸ್ಸ ಪಸಾದಸಮನ್ನಾಗಮೋ ತಂಸಮುಟ್ಠಾನಾನಂ ಕಾಯವಚೀಕಮ್ಮಾನಂ ಅನವಜ್ಜಭಾವಲಕ್ಖಣಂ. ಏವಂ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಸತಿಆದಿಸಮನ್ನಾಗಮೋಪಿ ನೇಸಂ ಅನವಜ್ಜಭಾವಲಕ್ಖಣಂ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಸಮುಟ್ಠಾನಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ‘‘ಸುಖಮನ್ವೇತೀ’’ತಿ ಸುಖಾನುಗಮನವಚನೇನ ಸುಖಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯಭೂತಾನಂ ಮನಾಪಿಯರೂಪಾದೀನಂ ಅನುಗಮೋ ವುತ್ತೋ ಹೋತಿ ತೇಸಮ್ಪಿ ಕಮ್ಮಪಚ್ಚಯತಾಯ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ. ಅಯಂ ಲಕ್ಖಣಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ’’ತಿಆದೀಸು ‘‘ಮನೋ’’ತಿಆದೀನಂ ಪದಾನಂ ನಿಬ್ಬಚನಂ ನಿರುತ್ತಂ, ತಂ ಪದತ್ಥನಿದ್ದೇಸವಸೇನ ವೇದಿತಬ್ಬಂ. ಪದತ್ಥೋ ಚ ವುತ್ತನಯೇನ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯೋವ. ಯೇ ಸುಖೇನ ಅತ್ಥಿಕಾ, ತೇಹಿ ಪಸನ್ನೇನ ಮನಸಾ ಕಾಯವಚೀಮನೋಕಮ್ಮಾನಿ ಪವತ್ತೇತಬ್ಬಾನೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಭಗವತೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯಾಯ ಅಞ್ಞೇಸಮ್ಪಿ ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಹುತ್ವಾ ತತ್ಥ ತೇಸಂ ಸಮ್ಮಾ ಉಪನೇತಾರೋ ಇಮಿಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ನಿದಾನಂ. ‘‘ಛದ್ವಾರಾಧಿಪತೀ ರಾಜಾ (ಧ. ಪ. ಅಟ್ಠ. ೨.೧೮೧ ಏರಕಪತ್ತನಾಗರಾಜವತ್ಥು), ಚಿತ್ತಾನುಪರಿವತ್ತಿನೋ ಧಮ್ಮಾ (ಧ. ಸ. ದುಕಮಾತಿಕಾ ೬೨; ೧೨೦೫-೧೨೦೬), ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಏಕಧಮ್ಮಸ್ಸ, ಸಬ್ಬೇವ ವಸಮನ್ವಗೂ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೧.೬೨) ಏವಮಾದಿಸಮಾನಯನೇನ ಇಮಿಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಸಂಸನ್ದನಾ ದೇಸನಾನುಸನ್ಧಿ. ಪದಾನುಸನ್ಧಿಯೋ ಪನ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾವಾತಿ. ಅಯಂ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಆವಟ್ಟೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ತತ್ಥ ಯಾನಿ ತೀಣಿ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ, ತಾನಿ ಅಟ್ಠನ್ನಂ ಸಮ್ಮತ್ತಾನಂ ಹೇತು. ಯೇ ಸಮ್ಮತ್ತಾ, ಅಯಂ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ. ಯಂ ಮನೋಸಹಜನಾಮರೂಪಂ, ಇದಂ ದುಕ್ಖಂ. ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ ಪುರಿಮನಿಪ್ಫನ್ನಾ ಅವಿಜ್ಜಾ ಭವತಣ್ಹಾ, ಅಯಂ ಸಮುದಯೋ. ಯತ್ಥ ತೇಸಂ ಪಹಾನಂ, ಅಯಂ ನಿರೋಧೋತಿ ಇಮಾನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಸಚ್ಚಾನಿ. ಅಯಂ ಆವಟ್ಟೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ವಿಭತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ, ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನ, ತತೋ ನಂ ಸುಖಮನ್ವೇತೀ’’ತಿ ನಯಿದಂ ಯಥಾರುತವಸೇನ ಗಹೇತಬ್ಬಂ. ಯೋ ಹಿ ಸಮಣೋ ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಾ ಪಾಣಾತಿಪಾತಿಮ್ಹಿ ಮಿಚ್ಛಾದಿಟ್ಠಿಕೇ ಮಿಚ್ಛಾಪಟಿಪನ್ನೇ ಸಕಂ ಚಿತ್ತಂ ಪಸಾದೇತಿ, ಪಸನ್ನೇನ ಚ ಚಿತ್ತೇನ ಅಭೂತಗುಣಾಭಿತ್ಥವನವಸೇನ ಭಾಸತಿ ವಾ ನಿಪಚ್ಚಕಾರಂ ವಾಸ್ಸ ಯಂ ಕರೋತಿ, ನ ತತೋ ನಂ ಸುಖಮನ್ವೇತಿ. ದುಕ್ಖಮೇವ ಪನ ತಂ ತತೋ ಚಕ್ಕಂವ ವಹತೋ ಪದಮನ್ವೇತಿ. ಇತಿ ಹಿ ಇದಂ ವಿಭಜ್ಜಬ್ಯಾಕರಣೀಯಂ. ಯಂ ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನ ಭಾಸತಿ ವಾ ಕರೋತಿ ವಾ, ತಞ್ಚೇ ವಚೀಕಮ್ಮಂ ಕಾಯಕಮ್ಮಞ್ಚ ಸುಖವೇದನೀಯನ್ತಿ. ತಂ ಕಿಸ್ಸ ಹೇತು? ಸಮ್ಮತ್ತಗತೇಹಿ ಸುಖವೇದನೀಯಂ ಮಿಚ್ಛಾಗತೇಹಿ ದುಕ್ಖವೇದನೀಯನ್ತಿ. ಕಥಂ ಪನಾಯಂ ಪಸಾದೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ? ನಾಯಂ ಪಸಾದೋ, ಪಸಾದಪತಿರೂಪಕೋ ಪನ ಮಿಚ್ಛಾಧಿಮೋಕ್ಖೋತಿ ವದಾಮಿ. ಅಯಂ ವಿಭತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪರಿವತ್ತನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾತಿಆದಿ. ಯಂ ಮನಸಾ ಪದುಟ್ಠೇನ ಭಾಸತಿ ವಾ ಕರೋತಿ ವಾ ದುಕ್ಖಸ್ಸಾನುಗಾಮೀ. ಇದಞ್ಹಿ ಸುತ್ತಂ ಏತಸ್ಸ ಉಜುಪಟಿಪಕ್ಖೋ. ಅಯಂ ಪರಿವತ್ತನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ವೇವಚನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ‘‘ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ’’ತಿ ಮನೋ ಚಿತ್ತಂ ಮನಾಯತನಂ ಮನಿನ್ದ್ರಿಯಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಂ ಮನೋವಿಞ್ಞಾಣಧಾತೂತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಪುರೇಚಾರಿನೋ ಪುರೇಗಾಮಿನೋತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಧಮ್ಮಾ ಅತ್ತಾ ಸಭಾವಾತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಸೇಟ್ಠಂ ಪಧಾನಂ ಪವರನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಮನೋಮಯಾ ಮನೋನಿಬ್ಬತ್ತಾ ಮನೋಸಮ್ಭೂತಾತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಪಸನ್ನೇನ ಸದ್ದಹನ್ತೇನ ಓಕಪ್ಪೇನ್ತೇನಾತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಸುಖಂ ಸಾತಂ ವೇದಯಿತನ್ತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಅನ್ವೇತಿ ಅನುಗಚ್ಛತಿ ಅನುಬನ್ಧತೀತಿ ಪರಿಯಾಯವಚನಂ. ಅಯಂ ವೇವಚನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾತಿ ಅಯಂ ಮನಸೋ ಕಿಚ್ಚಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಧಮ್ಮಾತಿ ಸಭಾವಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಕುಸಲಕಮ್ಮಪಥಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಮನೋಸೇಟ್ಠಾತಿ ಪಧಾನಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಮನೋಮಯಾತಿ ಸಹಜಾತಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಪಸನ್ನೇನಾತಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯೇನ ಸಮನ್ನಾಗತಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಅಸ್ಸದ್ಧಿಯಸ್ಸ ಪಟಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಭಾಸತಿ ವಾ ಕರೋತಿ ವಾತಿ ಸಮ್ಮಾವಾಚಾಸಮ್ಮಾಕಮ್ಮನ್ತಾನಂ ನಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ. ತತೋ ನಂ ಸುಖಮನ್ವೇತೀತಿ ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಫಲಾನುಬನ್ಧಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಕಮ್ಮಸ್ಸ ಅವಿನಾಸಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ. ಅಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಓತರಣೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋತಿ ವಿಞ್ಞಾಣಕ್ಖನ್ಧೋ. ಧಮ್ಮಾತಿ ವೇದನಾಸಞ್ಞಾಸಙ್ಖಾರಕ್ಖನ್ಧಾ. ಭಾಸತಿ ವಾ ಕರೋತಿ ವಾತಿ ಕಾಯವಚೀವಿಞ್ಞತ್ತಿಯೋ. ತಾಸಂ ನಿಸ್ಸಯಾ ಚತ್ತಾರೋ ಮಹಾಭೂತಾತಿ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಅಯಂ ಖನ್ಧೇಹಿ ಓತರಣೋ. ಮನೋತಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣನ್ತಿ ಮನೋಗ್ಗಹಣೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಪಚ್ಚಯಾ ಸಙ್ಖಾರಾ ಗಹಿತಾತಿ. ಸಙ್ಖಾರಪಚ್ಚಯಾ ವಿಞ್ಞಾಣಂ…ಪೇ… ಸಮುದಯೋ ಹೋತೀತಿ ಅಯಂ ಪಟಿಚ್ಚಸಮುಪ್ಪಾದೇನ ಓತರಣೋತಿ. ಅಯಂ ಓತರಣೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಸೋಧನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋತಿ ಆರಮ್ಭೋ ನೇವ ಪದಸುದ್ಧಿ, ನ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ. ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾತಿ ಪದಸುದ್ಧಿ, ನ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ. ತಥಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಯಾವ ಸುಖನ್ತಿ ಪದಸುದ್ಧಿ, ನ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ. ಸುಖಮನ್ವೇತೀತಿ ಪನ ಪದಸುದ್ಧಿ ಚೇವ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ ಚಾತಿ. ಅಯಂ ಸೋಧನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾ, ಮನೋಸೇಟ್ಠಾ ಮನೋಮಯಾತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನಾತಿ ವೇಮತ್ತತಾ, ತಥಾ ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನಾತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ಭಾಸತಿ ವಾ ಕರೋತಿ ವಾತಿ ವೇಮತ್ತತಾ, ತಥಾ ಮನಸಾ ಚೇ ಪಸನ್ನೇನಾತಿ ಏಕತ್ತತಾ. ಸೋ ಪಸಾದೋ ದುವಿಧೋ ಅಜ್ಝತ್ತಞ್ಚ ಬ್ಯಾಪಾದವಿಕ್ಖಮ್ಭನತೋ, ಬಹಿದ್ಧಾ ಚ ಓಕಪ್ಪನತೋ. ತಥಾ ಸಮ್ಪತ್ತಿಭವಹೇತುಭೂತೋಪಿ ವಡ್ಢಿಹೇತುಭೂತೋವಾತಿ ಅಯಂ ವೇಮತ್ತತಾ. ತಯಿದಂ ಸುತ್ತಂ ದ್ವೀಹಿ ಆಕಾರೇಹಿ ಅಧಿಟ್ಠಾತಬ್ಬಂ ಹೇತುನಾ ಚ ಯೋ ಪಸನ್ನಮಾನಸೋ, ವಿಪಾಕೇನ ಚ ಯೋ ಸುಖವೇದನೀಯೋತಿ. ಅಯಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾತಿ ಏತ್ಥ ಮನೋತಿ ಕುಸಲವಿಞ್ಞಾಣಂ. ತಸ್ಸ ಚ ಞಾಣಸಮ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಅಲೋಭೋ ಅದೋಸೋ ಅಮೋಹೋತಿ ತಯೋ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಹೇತೂ, ಞಾಣವಿಪ್ಪಯುತ್ತಸ್ಸ ಅಲೋಭೋ ಅದೋಸೋತಿ ದ್ವೇ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ಹೇತೂ. ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅವಿಸೇಸೇನ ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಹೇತು, ಚತ್ತಾರಿ ಸಮ್ಪತ್ತಿಚಕ್ಕಾನಿ ಪಚ್ಚಯೋ. ತಥಾ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸವನಂ, ತಸ್ಸ ಚ ದಾನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಸ್ಸ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಾದಯೋ ಪಚ್ಚಯೋ. ಧಮ್ಮಾತಿ ಚೇತ್ಥ ವೇದನಾದೀನಂ ಇಟ್ಠಾರಮ್ಮಣಾದಯೋ. ತಥಾ ತಯೋ ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ, ವೇದನಾದಯೋ ಪಸಾದಸ್ಸ, ಸದ್ಧೇಯ್ಯವತ್ಥುಕುಸಲಾಭಿಸಙ್ಖಾರೋ ವಿಪಾಕಸುಖಸ್ಸ ಪಚ್ಚಯೋತಿ. ಅಯಂ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಮನೋಪುಬ್ಬಙ್ಗಮಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಮನೋತಿ ಪುಞ್ಞಚಿತ್ತಂ, ತಂ ತಿವಿಧಂ – ದಾನಮಯಂ, ಸೀಲಮಯಂ, ಭಾವನಾಮಯನ್ತಿ. ತತ್ಥ ದಾನಮಯಸ್ಸ ಅಲೋಭೋ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಸೀಲಮಯಸ್ಸ ಅದೋಸೋ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ಭಾವನಾಮಯಸ್ಸ ಅಮೋಹೋ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸಬ್ಬೇಸಂ ಅಭಿಪ್ಪಸಾದೋ ಪದಟ್ಠಾನಂ, ‘‘ಸದ್ಧಾಜಾತೋ ಉಪಸಙ್ಕಮತಿ, ಉಪಸಙ್ಕಮನ್ತೋ ಪಯಿರುಪಾಸತೀ’’ತಿ (ಮ. ನಿ. ೨.೧೮೩) ಸುತ್ತಂ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಂ. ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ಸುಖಸ್ಸ ಇಟ್ಠವಿಪಾಕಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಕುಸಲಚಿತ್ತಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಯೋನಿಸೋ ಹಿ ಮನಸಿ ಕರೋನ್ತೋ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ಅಧಿಟ್ಠಾತಿ ಕುಸಲಚಿತ್ತಂ ಭಾವೇತಿ, ಸೋ ಅನುಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಪಾಪಕಾನಂ ಅಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದಾಯ ಛನ್ದಂ ಜನೇತಿ, ಉಪ್ಪನ್ನಾನಂ ಕುಸಲಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ…ಪೇ… ಪದಹತಿ. ತಸ್ಸೇವಂ ಚತೂಸು ಸಮ್ಮಪ್ಪಧಾನೇಸು ಭಾವಿಯಮಾನೇಸು ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ ಯಾವ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಯಂ ಭಾವನಾಯ ಸಮಾರೋಪನಾ. ಸತಿ ಚ ಭಾವನಾಯ ಪಹಾನಞ್ಚ ಸಿದ್ಧಮೇವಾತಿ. ಅಯಂ ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ತಥಾ –

‘‘ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತಿ, ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತಿ;

ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕಂ, ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋ’’ತಿ. (ದೀ. ನಿ. ೨.೧೯೭; ಉದಾ. ೭೫; ಪೇಟಕೋ. ೧೬);

ತತ್ಥ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ದಾನಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ವುತ್ತಂ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಸೀಲಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ವುತ್ತಂ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಲೋಭಸ್ಸ ಚ ದೋಸಸ್ಸ ಚ ಮೋಹಸ್ಸ ಚ ಪಹಾನಮಾಹ. ತೇನ ಭಾವನಾಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ವುತ್ತಂ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಅನುಪಾದಾಪರಿನಿಬ್ಬಾನಮಾಹ.

ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಅಲೋಭೋ ಕುಸಲಮೂಲಂ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಅದೋಸೋ ಕುಸಲಮೂಲಂ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಅಮೋಹೋ ಕುಸಲಮೂಲಂ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ತೇಸಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ ವುತ್ತಂ.

ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಸಮಾಧಿಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ವಿಮುತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ದಾನೇನ ಓಳಾರಿಕಾನಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಹಾನಂ, ಸೀಲೇನ ಮಜ್ಝಿಮಾನಂ, ಪಞ್ಞಾಯ ಸುಖುಮಾನಂ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಕತಾವೀಭೂಮಿಂ ದಸ್ಸೇತಿ.

ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ…ಪೇ… ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಸೇಕ್ಖಭೂಮಿ ದಸ್ಸಿತಾ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಅಗ್ಗಫಲಂ ವುತ್ತಂ.

ತಥಾ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ…ಪೇ… ನ ಚೀಯತೀತಿ ಲೋಕಿಯಕುಸಲಮೂಲಂ ವುತ್ತಂ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಲೋಕುತ್ತರಕುಸಲಮೂಲಂ ವುತ್ತಂ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಲೋಕುತ್ತರಸ್ಸ ಕುಸಲಮೂಲಸ್ಸ ಫಲಂ ವುತ್ತಂ.

ದದತೋ…ಪೇ… ನ ಚೀಯತೀತಿ ಪುಥುಜ್ಜನಭೂಮಿ ದಸ್ಸಿತಾ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಸೇಕ್ಖಭೂಮಿ ದಸ್ಸಿತಾ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಅಸೇಕ್ಖಭೂಮಿ ದಸ್ಸಿತಾ.

ದದತೋ …ಪೇ… ನ ಚೀಯತೀತಿ ಸಗ್ಗಗಾಮಿನೀ ಪಟಿಪದಾ ವುತ್ತಾ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಸೇಕ್ಖವಿಮುತ್ತಿ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಅಸೇಕ್ಖವಿಮುತ್ತಿ ವುತ್ತಾ.

ದದತೋ…ಪೇ… ನ ಚೀಯತೀತಿ ದಾನಕಥಂ ಸೀಲಕಥಂ ಸಗ್ಗಕಥಂ ಲೋಕಿಯಾನಂ ಧಮ್ಮಾನಂ ದೇಸನಮಾಹ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಲೋಕೇ ಆದೀನವಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಸದ್ಧಿಂ ಸಾಮುಕ್ಕಂಸಿಕಂ ಧಮ್ಮದೇಸನಮಾಹ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ತಸ್ಸಾ ದೇಸನಾಯ ಫಲಮಾಹ.

ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಧಮ್ಮದಾನಂ ಆಮಿಸದಾನಞ್ಚ ವದತಿ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಪಾಣಾತಿಪಾತಾ ವೇರಮಣಿಯಾ ಸತ್ತಾನಂ ಅಭಯದಾನಂ ವದತಿ. ಏವಂ ಸಬ್ಬಾನಿಪಿ ಸಿಕ್ಖಾಪದಾನಿ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಾನಿ. ತೇನ ಚ ಸೀಲಸಂಯಮೇನ ಸೀಲೇ ಪತಿಟ್ಠಿತೋ ಚಿತ್ತಂ ಸಂಯಮೇತಿ, ತಸ್ಸ ಸಮಥೋ ಪಾರಿಪೂರಿಂ ಗಚ್ಛತಿ. ಏವಂ ಸೋ ಸಮಥೇ ಠಿತೋ ವಿಪಸ್ಸನಾಕೋಸಲ್ಲಯೋಗತೋ ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕಂ ರಾಗಂ ಜಹಾತಿ, ದೋಸಂ ಜಹಾತಿ, ಮೋಹಂ ಜಹಾತಿ, ಅರಿಯಮಗ್ಗೇನ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಪಾಪಕೇ ಅಕುಸಲೇ ಧಮ್ಮೇ ಜಹಾತಿ. ಏವಂ ಪಟಿಪನ್ನೋ ಚ ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ರಾಗಾದೀನಂ ಪರಿಕ್ಖಯಾ ದ್ವೇಪಿ ವಿಮುತ್ತಿಯೋ ಅಧಿಗಚ್ಛತೀತಿ ಅಯಂ ಸುತ್ತನಿದ್ದೇಸೋ.

ತತ್ಥ ಕತಮೋ ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ? ಇಮಸ್ಮಿಂ ಸುತ್ತೇ ಕಿಂ ದೇಸಿತಂ? ದ್ವೇ ಸುಗತಿಯೋ ದೇವಾ ಚ ಮನುಸ್ಸಾ ಚ, ದಿಬ್ಬಾ ಚ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ, ಮಾನುಸಕಾ ಚ ಪಞ್ಚ ಕಾಮಗುಣಾ, ದಿಬ್ಬಾ ಚ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ, ಮಾನುಸಕಾ ಚ ಪಞ್ಚುಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧಾ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ. ತಸ್ಸ ಕಾರಣಭಾವೇನ ಪುರಿಮಪುರಿಮನಿಪ್ಫನ್ನಾ ತಣ್ಹಾ ಸಮುದಯೋ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ. ತಯಿದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅಸ್ಸಾದೋ ಚ ಆದೀನವೋ ಚ. ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಪುರಿಮೇಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಪದೇಹಿ ನಿದ್ದೇಸೋ ‘‘ದದತೋ…ಪೇ… ನ ಚೀಯತೀ’’ತಿ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಮಗ್ಗೋ ವುತ್ತೋ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ದ್ವೇ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯೋ ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ ಚ ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ ಚ. ಇದಂ ನಿಸ್ಸರಣಂ. ಫಲಾದೀನಿ ಪನ ಯಥಾರಹಂ ವೇದಿತಬ್ಬಾನೀತಿ. ಅಯಂ ದೇಸನಾಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ವಿಚಯೋತಿ ‘‘ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀ’’ತಿ ಇಮಿನಾ ಪಠಮೇನ ಪದೇನ ತಿವಿಧಮ್ಪಿ ದಾನಮಯಂ ಸೀಲಮಯಂ ಭಾವನಾಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು ವುತ್ತಂ. ದಸವಿಧಸ್ಸಪಿ ದೇಯ್ಯಧಮ್ಮಸ್ಸ ಪರಿಚ್ಚಾಗೋ ವುತ್ತೋ. ತಥಾ ಛಬ್ಬಿಧಸ್ಸಪಿ ರೂಪಾದಿಆರಮ್ಮಣಸ್ಸ. ‘‘ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀ’’ತಿ ದುತಿಯೇನ ಪದೇನ ಅವೇರಾ ಅಸಪತ್ತಾ ಅಬ್ಯಾಪಾದಾ ಚ ಪಟಿಪದಾ ವುತ್ತಾ. ‘‘ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕ’’ನ್ತಿ ತತಿಯೇನ ಪದೇನ ಞಾಣುಪ್ಪಾದೋ ಅಞ್ಞಾಣನಿರೋಧೋ ಸಬ್ಬೋಪಿ ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ಧಮ್ಮಾ ವುತ್ತಾ. ‘‘ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋ’’ತಿ ರಾಗಕ್ಖಯೇನ ರಾಗವಿರಾಗಾ ಚೇತೋವಿಮುತ್ತಿ, ಮೋಹಕ್ಖಯೇನ ಅವಿಜ್ಜಾವಿರಾಗಾ ಪಞ್ಞಾವಿಮುತ್ತಿ ವುತ್ತಾತಿ. ಅಯಂ ವಿಚಯೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ಯುತ್ತೀತಿ ದಾನೇ ಠಿತೋ ಉಭಯಂ ಪರಿಪೂರೇತಿ ಮಚ್ಛರಿಯಪ್ಪಹಾನಞ್ಚ ಪುಞ್ಞಾಭಿಸನ್ದಞ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೇಸಾ ಯುತ್ತಿ. ಸೀಲಸಂಯಮೇ ಠಿತೋ ಉಭಯಂ ಪರಿಪೂರೇತಿ ಉಪಚಾರಸಮಾಧಿಂ ಅಪ್ಪನಾಸಮಾಧಿಞ್ಚಾತಿ ಅತ್ಥೇಸಾ ಯುತ್ತಿ. ಪಾಪಕೇ ಧಮ್ಮೇ ಪಜಹನ್ತೋ ದುಕ್ಖಂ ಪರಿಜಾನಾತಿ, ನಿರೋಧಂ ಸಚ್ಛಿಕರೋತಿ, ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇತೀತಿ ಅತ್ಥೇಸಾ ಯುತ್ತಿ. ರಾಗದೋಸಮೋಹೇಸು ಸಬ್ಬಸೋ ಪರಿಕ್ಖೀಣೇಸು ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾಯ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತುಯಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾಯತೀತಿ ಅತ್ಥೇಸಾ ಯುತ್ತೀತಿ. ಅಯಂ ಯುತ್ತಿಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಚಾಗಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಸಚ್ಚಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಪಞ್ಞಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಉಪಸಮಾಧಿಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನನ್ತಿ. ಅಯಂ ಪದಟ್ಠಾನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ಲಕ್ಖಣೋತಿ ‘‘ದದತೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಪೇಯ್ಯವಜ್ಜಂ ಅತ್ಥಚರಿಯಂ ಸಮಾನತ್ತತಾ ಚ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ಸಙ್ಗಹವತ್ಥುಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ‘‘ಸಂಯಮತೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಖನ್ತಿಮೇತ್ತಾಅವಿಹಿಂಸಾಅನುದ್ದಯಾದಯೋ ದಸ್ಸಿತಾತಿ ವೇದಿತಬ್ಬಾ ವೇರಾನುಪ್ಪಾದನಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ‘‘ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀ’’ತಿ ಏತೇನ ಹಿರೀಓತ್ತಪ್ಪಅಪ್ಪಿಚ್ಛತಾಸನ್ತುಟ್ಠಿತಾದಯೋ ದಸ್ಸಿತಾ ವೇರಾವಡ್ಢನೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ತಥಾ ಅಹಿರೀಕಾನೋತ್ತಪ್ಪಾದಯೋ ಅಚೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ‘‘ಕುಸಲೋ’’ತಿ ಏತೇನ ಕೋಸಲ್ಲದೀಪನೇನ ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ದಸ್ಸಿತಾ ಮಗ್ಗಙ್ಗಾದಿಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ‘‘ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕ’’ನ್ತಿ ಏತೇನ ಪರಿಞ್ಞಾಭಿಸಮಯಾದಯೋಪಿ ದಸ್ಸಿತಾ ಅಭಿಸಮಯಲಕ್ಖಣೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾ. ‘‘ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ’’ತಿ ಏತೇನ ಅವಸಿಟ್ಠಕಿಲೇಸಾದೀನಮ್ಪಿ ಖಯಾ ದಸ್ಸಿತಾ ಖೇಪೇತಬ್ಬಭಾವೇನ ಏಕಲಕ್ಖಣತ್ತಾತಿ ಅಯಂ ಲಕ್ಖಣೋ.

ಚತುಬ್ಯೂಹೋತಿ ದದತೋತಿ ಗಾಥಾಯಂ ಭಗವತೋ ಕೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ? ಯೇ ಮಹಾಭೋಗತಂ ಪತ್ಥಯಿಸ್ಸನ್ತಿ, ತೇ ದಾನಂ ದಸ್ಸನ್ತಿ ದಾಲಿದ್ದಿಯಪ್ಪಹಾನಾಯ. ಯೇ ಅವೇರತಂ ಇಚ್ಛನ್ತಿ, ತೇ ಪಞ್ಚ ವೇರಾನಿ ಪಜಹಿಸ್ಸನ್ತಿ. ಯೇ ಕುಸಲಧಮ್ಮೇಹಿ ಛನ್ದಕಾಮಾ, ತೇ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕಂ ಮಗ್ಗಂ ಭಾವೇಸ್ಸನ್ತಿ. ಯೇ ನಿಬ್ಬಾಯಿತುಕಾಮಾ, ತೇ ರಾಗದೋಸಮೋಹಂ ಪಜಹಿಸ್ಸನ್ತೀತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಭಗವತೋ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಏವಂ ನಿಬ್ಬಚನನಿದಾನಸನ್ಧಯೋ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ. ಅಯಂ ಚತುಬ್ಯೂಹೋ.

ಆವಟ್ಟೋತಿ ಯಞ್ಚ ಅದದತೋ ಮಚ್ಛರಿಯಂ, ಯಞ್ಚ ಅಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ, ಯಞ್ಚ ಅಕುಸಲಸ್ಸ ಪಾಪಸ್ಸ ಅಪ್ಪಹಾನಂ, ಅಯಂ ಪಟಿಪಕ್ಖನಿದ್ದೇಸೇನ ಸಮುದಯೋ. ತಸ್ಸ ಅಲೋಭೇನ ಚ ಅದೋಸೇನ ಚ ಅಮೋಹೇನ ಚ ದಾನಾದೀಹಿ ಪಹಾನಂ, ಇಮಾನಿ ತೀಣಿ ಕುಸಲಮೂಲಾನಿ. ತೇಸಂ ಪಚ್ಚಯೋ ಅಟ್ಠ ಸಮ್ಮತ್ತಾನಿ, ಅಯಂ ಮಗ್ಗೋ. ಯೋ ರಾಗದೋಸಮೋಹಾನಂ ಖಯೋ, ಅಯಂ ನಿರೋಧೋತಿ. ಅಯಂ ಆವಟ್ಟೋ.

ವಿಭತ್ತೀತಿ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಏಕಂಸೇನ ಯೋ ಭಯಹೇತು ದೇತಿ, ರಾಗಹೇತು ದೇತಿ, ಆಮಿಸಕಿಞ್ಚಿಕ್ಖಹೇತು ದೇತಿ, ನ ತಸ್ಸ ಪುಞ್ಞಂ ವಡ್ಢತಿ. ಯಞ್ಚ ದಣ್ಡದಾನಂ ಸತ್ಥದಾನಂ ಪರವಿಹೇಠನತ್ಥಂ ಅಪುಞ್ಞಂ ಅಸ್ಸ ಪವಡ್ಢತಿ. ಯಂ ಪನ ಕುಸಲೇನ ಚಿತ್ತೇನ ಅನುಕಮ್ಪನ್ತೋ ವಾ ಅಪಚಾಯಮಾನೋ ವಾ ಅನ್ನಂ ದೇತಿ, ಪಾನಂ ವತ್ಥಂ ಯಾನಂ ಮಾಲಾಗನ್ಧವಿಲೇಪನಂ ಸೇಯ್ಯಾವಸಥಂ ಪದೀಪೇಯ್ಯಂ ದೇತಿ, ಸಬ್ಬಸತ್ತಾನಂ ವಾ ಅಭಯದಾನಂ ದೇತಿ, ಮೇತ್ತಚಿತ್ತೋ ಹಿತಜ್ಝಾಸಯೋ ನಿಸ್ಸರಣಸಞ್ಞೀ ಧಮ್ಮಂ ದೇಸೇತಿ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಏಕಂಸೇನ ಅಭಯೂಪರತಸ್ಸ ಚೀಯತಿ, ಕಿಂಕಾರಣಂ? ಯಂ ಅಸಮತ್ಥೋ, ಭಯೂಪರತೋ ದಿಟ್ಠಧಮ್ಮಿಕಸ್ಸ ಭಾಯತಿ ‘‘ಮಾ ಮಂ ರಾಜಾನೋ ಗಹೇತ್ವಾ ಹತ್ಥಂ ವಾ ಛಿನ್ದೇಯ್ಯುಂ…ಪೇ… ಜೀವನ್ತಮ್ಪಿ ಸೂಲೇ ಉತ್ತಾಸೇಯ್ಯು’’ನ್ತಿ, ತೇನ ಸಂಯಮೇನ ಅವೇರಂ ಚೀಯತಿ. ಯೋ ಪನ ಏವಂ ಸಮಾನೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತಿ. ಯೋ ಪನ ಏವಂ ಸಮಾದಿಯತಿ, ಪಾಣಾತಿಪಾತಸ್ಸ ಪಾಪಕೋ ವಿಪಾಕೋ ದಿಟ್ಠೇ ಚೇವ ಧಮ್ಮೇ ಅಭಿಸಮ್ಪರಾಯೇ ಚ, ಏವಂ ಸಬ್ಬಸ್ಸ ಅಕುಸಲಸ್ಸ, ಸೋ ತತೋ ಆರಮತಿ, ಇಮಿನಾ ಸಂಯಮೇನ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತಿ. ಸಂಯಮೋ ನಾಮ ಸೀಲಂ. ತಂ ಚತುಬ್ಬಿಧಂ ಚೇತನಾ ಸೀಲಂ, ಚೇತಸಿಕಂ ಸೀಲಂ, ಸಂವರೋ ಸೀಲಂ, ಅವೀತಿಕ್ಕಮೋ ಸೀಲನ್ತಿ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಪಾಪಪಹಾಯಕಾ ಸತ್ತತ್ತಿಂಸ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ಧಮ್ಮಾ ವತ್ತಬ್ಬಾತಿ. ಅಯಂ ವಿಭತ್ತಿ.

ಪರಿವತ್ತನೋತಿ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತಿ, ಅದದತೋಪಿ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತಿ, ನ ದಾನಮಯಿಕಂ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತಿ ಅಸಂಯಮತೋಪಿ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತಿ, ಯಂ ದಾನೇನ ಪಟಿಸಙ್ಖಾನಬಲೇನ ಭಾವನಾಬಲೇನ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕಂ, ಅಕುಸಲೋ ಪನ ನ ಜಹಾತಿ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋ, ತೇಸಂ ಅಪರಿಕ್ಖಯಾ ನತ್ಥಿ ನಿಬ್ಬುತೀತಿ. ಅಯಂ ಪರಿವತ್ತನೋ.

ವೇವಚನೋತಿ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತಿ. ಪರಿಚ್ಚಾಗತೋ ಕುಸಲಂ ಉಪಚೀಯತಿ. ಅನುಮೋದತೋಪಿ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತಿ ಚಿತ್ತಪ್ಪಸಾದತೋಪಿ ವೇಯ್ಯಾವಚ್ಚಕಿರಿಯಾಯಪಿ. ಸಂಯಮತೋತಿ ಸೀಲಸಂವರತೋ ಸೋರಚ್ಚತೋ. ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಪಾಪಂ ನ ವಡ್ಢತಿ, ಅಕುಸಲಂ ನ ವಡ್ಢತಿ. ಕುಸಲೋತಿ ಪಣ್ಡಿತೋ ನಿಪುಣೋ ಮೇಧಾವೀ ಪರಿಕ್ಖಕೋ. ಜಹಾತೀತಿ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದತಿ ಸಮುಗ್ಘಾಟೇತಿ. ಅಯಂ ವೇವಚನೋ.

ಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ಲೋಭಸ್ಸ ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಅಲೋಭಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ದೋಸಸ್ಸ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಅದೋಸಸ್ಸ ನಿಕ್ಖೇಪಪಞ್ಞತ್ತಿ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಮೋಹಸ್ಸ ಸಮುಗ್ಘಾತಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಅಮೋಹಸ್ಸ ಭಾವನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಸ್ಸ ಪಹಾನಪಞ್ಞತ್ತಿ, ಅಲೋಭಾದೋಸಾಮೋಹಸ್ಸ ಭಾವನಾಪಞ್ಞತ್ತಿ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧಿಪಞ್ಞತ್ತಿ, ನಿಬ್ಬಾನಸ್ಸ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಪಞ್ಞತ್ತೀತಿ. ಅಯಂ ಪಞ್ಞತ್ತಿ.

ಓತರಣೋತಿ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ದಾನಂ ನಾಮ ಸದ್ಧಾದೀಹಿ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಹೋತೀತಿ ಅಯಂ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಹಿ ಓತರಣೋ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಸಂಯಮೋ ನಾಮ ಸೀಲಕ್ಖನ್ಧೋತಿ ಅಯಂ ಖನ್ಧೇಹಿ ಓತರಣೋ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಪಾಪಪ್ಪಹಾನಂ ನಾಮ ತೀಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖೇಹಿ ಹೋತಿ. ತೇಸಂ ಉಪಾಯಭೂತಾನಿ ತೀಣಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾನೀತಿ ಅಯಂ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇಹಿ ಓತರಣೋ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ವಿಮುತ್ತಿಕ್ಖನ್ಧೋ. ಸೋ ಚ ಧಮ್ಮಧಾತು ಧಮ್ಮಾಯತನಞ್ಚಾತಿ ಅಯಂ ಧಾತೂಹಿ ಚ ಆಯತನೇಹಿ ಚ ಓತರಣೋತಿ. ಅಯಂ ಓತರಣೋ.

ಸೋಧನೋತಿ ದದತೋತಿಆದಿಕಾ ಪದಸುದ್ಧಿ, ನೋ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಅಯಂ ಪದಸುದ್ಧಿ ಚ ಆರಮ್ಭಸುದ್ಧಿ ಚಾತಿ. ಅಯಂ ಸೋಧನೋ.

ಅಧಿಟ್ಠಾನೋತಿ ದದತೋತಿ ಅಯಂ ಏಕತ್ತತಾ, ಚಾಗೋ ಪರಿಚ್ಚಾಗೋ ಧಮ್ಮದಾನಂ ಆಮಿಸದಾನಂ ಅಭಯದಾನಂ, ಅಟ್ಠ ದಾನಾನಿ ವಿತ್ಥಾರೇತಬ್ಬಾನಿ. ಅಯಂ ವೇಮತ್ತತಾ. ಸಂಯಮೋತಿ ಅಯಂ ಏಕತ್ತತಾ. ಪಾತಿಮೋಕ್ಖಸಂವರೋ ಸತಿಸಂವರೋತಿ ಅಯಂ ವೇಮತ್ತತಾ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಅಯಂ ಏಕತ್ತತಾ. ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಂ ಪಜಹತಿ ವಿಚಿಕಿಚ್ಛಂ ಪಜಹತೀತಿಆದಿಕಾ ಅಯಂ ವೇಮತ್ತತಾ. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ಅಯಂ ಏಕತ್ತತಾ. ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತೂತಿ ಅಯಂ ವೇಮತ್ತತಾತಿ. ಅಯಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನೋ.

ಪರಿಕ್ಖಾರೋತಿ ದಾನಸ್ಸ ಪಾಮೋಜ್ಜಂ ಪಚ್ಚಯೋ. ಅಲೋಭೋ ಹೇತು, ಸಂಯಮಸ್ಸ ಹಿರೋತ್ತಪ್ಪಾದಯೋ ಪಚ್ಚಯೋ. ಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ ಅದೋಸೋ ಚ ಹೇತು, ಪಾಪಪ್ಪಹಾನಸ್ಸ ಸಮಾಧಿ ಯಥಾಭೂತಞಾಣದಸ್ಸನಞ್ಚ ಪಚ್ಚಯೋ. ತಿಸ್ಸೋ ಅನುಪಸ್ಸನಾ ಹೇತು, ನಿಬ್ಬುತಿಯಾ ಮಗ್ಗಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಹೇತು, ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪಾದಯೋ ಪಚ್ಚಯೋತಿ. ಅಯಂ ಪರಿಕ್ಖಾರೋ.

ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋತಿ ದದತೋ ಪುಞ್ಞಂ ಪವಡ್ಢತೀತಿ ದಾನಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು, ತಂ ಸೀಲಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸಂಯಮತೋ ವೇರಂ ನ ಚೀಯತೀತಿ ಸೀಲಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು, ತಂ ಸಮಾಧಿಸ್ಸ ಪದಟ್ಠಾನಂ. ಸೀಲೇನ ಹಿ ಝಾನೇನಪಿ ರಾಗಾದಿಕಿಲೇಸಾ ನ ಚೀಯನ್ತಿ. ಯೇಪಿಸ್ಸ ತಪ್ಪಚ್ಚಯಾ ಉಪ್ಪಜ್ಜೇಯ್ಯುಂ ಆಸವಾ ವಿಘಾತಪರಿಳಾಹಾ, ತೇಪಿಸ್ಸ ನ ಹೋನ್ತಿ. ಕುಸಲೋ ಚ ಜಹಾತಿ ಪಾಪಕನ್ತಿ ಪಹಾನಪರಿಞ್ಞಾ, ತಂ ಭಾವನಾಮಯಂ ಪುಞ್ಞಕಿರಿಯವತ್ಥು. ರಾಗದೋಸಮೋಹಕ್ಖಯಾ ಸ ನಿಬ್ಬುತೋತಿ ರಾಗಸ್ಸಪಿ ಖಯಾ ದೋಸಸ್ಸಪಿ ಖಯಾ ಮೋಹಸ್ಸಪಿ ಖಯಾ. ತತ್ಥ ರಾಗೋತಿ ಯೋ ರಾಗೋ ಸಾರಾಗೋ ಚೇತಸೋ ಸಾರಜ್ಜನಾ ಲೋಭೋ ಲುಬ್ಭನಾ ಲುಬ್ಭಿತತ್ತಂ ಅಭಿಜ್ಝಾ ಲೋಭೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ. ದೋಸೋತಿ ಯೋ ದೋಸೋ ದುಸ್ಸನಾ ದುಸ್ಸಿತತ್ತಂ ಬ್ಯಾಪಾದೋ ಚೇತಸೋ ಬ್ಯಾಪಜ್ಜನಾ ದೋಸೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ. ಮೋಹೋತಿ ಯಂ ಅಞ್ಞಾಣಂ ಅದಸ್ಸನಂ ಅನಭಿಸಮಯೋ ಅಸಮ್ಬೋಧೋ ಅಪ್ಪಟಿವೇಧೋ ದುಮ್ಮೇಜ್ಝಂ ಬಾಲ್ಯಂ ಅಸಮ್ಪಜಞ್ಞಂ ಮೋಹೋ ಅಕುಸಲಮೂಲಂ. ಇತಿ ಇಮೇಸಂ ರಾಗಾದೀನಂ ಖಯೋ ನಿರೋಧೋ ಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗೋ ನಿಬ್ಬುತಿ ನಿಬ್ಬಾಯನಾ ಪರಿನಿಬ್ಬಾನಂ ಸಉಪಾದಿಸೇಸಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತು ಅನುಪಾದಿಸೇಸಾ ನಿಬ್ಬಾನಧಾತೂತಿ. ಅಯಂ ಸಮಾರೋಪನೋ ಹಾರಸಮ್ಪಾತೋ.

ಮಿಸ್ಸಕಹಾರಸಮ್ಪಾತವಣ್ಣನಾ ನಿಟ್ಠಿತಾ.

ನಯಸಮುಟ್ಠಾನವಾರವಣ್ಣನಾ

೭೯. ಏವಂ ನಾನಾಸುತ್ತವಸೇನ ಏಕಸುತ್ತವಸೇನ ಚ ಹಾರವಿಚಾರಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಇದಾನಿ ನಯವಿಚಾರಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ನಯಸಮುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ಕಸ್ಮಾ ಪನೇತ್ಥ ಯಥಾ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ದೇಸನಾಹಾರೋ, ಅಸ್ಸಾದಾದೀನವತಾತಿ ಗಾಥಾ. ಅಯಂ ದೇಸನಾಹಾರೋ ಕಿಂ ದೇಸಯತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಹಾರನಿದ್ದೇಸೋ ಆರದ್ಧೋ, ಏವಂ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮೋ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟೋ, ತಣ್ಹಞ್ಚ ಅವಿಜ್ಜಮ್ಪಿ ಚಾತಿ ಗಾಥಾ, ಅಯಂ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟೋ ಕಿಂ ನಯತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಅನಾರಭಿತ್ವಾ ಸಮುಟ್ಠಾನಮುಖೇನ ಆರದ್ಧನ್ತಿ? ವುಚ್ಚತೇ – ಹಾರನಯಾನಂ ವಿಸಯಭೇದತೋ. ಯಥಾ ಹಿ ಹಾರಾ ಬ್ಯಞ್ಜನಮುಖೇನ ಸುತ್ತಸ್ಸ ಅತ್ಥಸಂವಣ್ಣನಾ, ನ ಏವಂ ನಯಾ. ನಯಾ ಪನ ನಾನಾಸುತ್ತತೋ ನಿದ್ಧಾರಿತೇಹಿ ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾದೀಹಿ ಮೂಲಪದೇಹಿ ಚತುಸಚ್ಚಯೋಜನಾಯ ನಯತೋ ಅನುಬುಜ್ಝಿಯಮಾನೋ ದುಕ್ಖಾದಿಅತ್ಥೋ. ಸೋ ಹಿ ಮಗ್ಗಞಾಣಂ ನಯತಿ ಸಮ್ಪಾಪೇತೀತಿ ನಯೋ. ಪಟಿವಿಜ್ಝನ್ತಾನಂ ಪನ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದೀನಂ ತಿಣ್ಣಂ ವೇನೇಯ್ಯಾನಂ ವಸೇನ ಮೂಲಪದವಿಭಾಗತೋ ತಿಧಾ ವಿಭತ್ತಾ. ಏಕಮೇಕೋ ಚೇತ್ಥ ಯತೋ ನೇತಿ, ಯಞ್ಚ ನೇತಿ, ತೇಸಂ ಸಂಕಿಲೇಸವೋದಾನಾನಂ ವಿಭಾಗತೋ ದ್ವಿಸಙ್ಗಹೋ ಚತುಛಅಟ್ಠದಿಸೋ ಚಾತಿ ಭಿನ್ನೋ ಹಾರನಯಾನಂ ವಿಸಯೋ. ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಹಾರಾ ಬ್ಯಞ್ಜನವಿಚಯೋ, ಸುತ್ತಸ್ಸ ನಯಾ ತಯೋ ಚ ಸುತ್ತತ್ಥೋ’’ತಿ (ನೇತ್ತಿ. ಸಙ್ಗಹವಾರ). ಏವಂ ವಿಸಿಟ್ಠವಿಸಯತ್ತಾ ಹಾರನಯಾನಂ ಹಾರೇಹಿ ಅಞ್ಞಥಾ ನಯೇ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೋ ‘‘ತತ್ಥ ಕತಮಂ ನಯಸಮುಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿಮಾಹ.

ತತ್ಥಾಯಂ ವಚನತ್ಥೋ – ಸಮುಟ್ಠಹನ್ತಿ ಏತೇನಾತಿ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ. ಕೇ ಸಮುಟ್ಠಹನ್ತಿ? ನಯಾ. ನಯಾನಂ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ನಯಸಮುಟ್ಠಾನಂ. ಕಿಂ ಪನ ತಂ? ತಂತಂಮೂಲಪದೇಹಿ ಚತುಸಚ್ಚಯೋಜನಾ. ಸಾ ಹಿ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಾದೀನಂ ನಯಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಟ್ಠಾನತಾಯ ಸಮುಟ್ಠಾನಂ ಭೂಮೀತಿ ಚ ವುಚ್ಚತಿ. ತಥಾ ಚ ವಕ್ಖತಿ – ‘‘ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮೀ’’ತಿ (ನೇತ್ತಿ. ೮೧). ಪುಬ್ಬಾ ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಚ ಭವತಣ್ಹಾಯ ಚಾತಿಆದಿ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿದಸ್ಸನಂ. ತತ್ಥ ಪುಬ್ಬಾ ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತೀತಿ ಅಸುಕಸ್ಸ ನಾಮ ಬುದ್ಧಸ್ಸ ಭಗವತೋ, ಅಸುಕಸ್ಸ ವಾ ಚಕ್ಕವತ್ತಿನೋ ಕಾಲೇ ಅವಿಜ್ಜಾ ಭವತಣ್ಹಾ ಚ ಉಪ್ಪನ್ನಾ. ತತೋ ಪುಬ್ಬೇ ನಾಹೋಸೀತಿ ಏವಂ ಅವಿಜ್ಜಾಭವತಣ್ಹಾನಂ ನ ಕಾಚಿ ಪುರಿಮಾ ಮರಿಯಾದಾ ಉಪಲಬ್ಭತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಅನಮತಗ್ಗತ್ತಾ ಸಂಸಾರಸ್ಸ. ವುತ್ತಞ್ಹೇತಂ – ‘‘ಅನಮತಗ್ಗೋಯಂ, ಭಿಕ್ಖವೇ, ಸಂಸಾರೋ, ಪುಬ್ಬಾ ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತೀ’’ತಿ (ಸಂ. ನಿ. ೨.೧೨೪; ಕಥಾ. ೭೫) ವಿತ್ಥಾರೋ. ತತ್ಥಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಭವತಣ್ಹಾಸು. ಯದಿಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಸಂಯೋಜನಭಾವೋ, ತಣ್ಹಾಯ ಚ ನೀವರಣಭಾವೋ ಪಾಳಿಯಂ ವುತ್ತೋ, ತಥಾಪಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಪಟಿಚ್ಛಾದಿತಾದೀನವೇಹಿ ಭವೇಹಿ ತಣ್ಹಾ ಸಂಯೋಜೇತೀತಿ ಇಮಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ದಸ್ಸನತ್ಥಂ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾನೀವರಣಂ ತಣ್ಹಾಸಂಯೋಜನ’’ನ್ತಿ ವುತ್ತಂ.

ಅವಿಜ್ಜಾಸಂಯುತ್ತಾತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಮಿಸ್ಸಿತಾ, ಅವಿಜ್ಜಾಯ ವಾ ಅಭಿನಿವೇಸವತ್ಥೂಸು ಬದ್ಧಾ. ಅವಿಜ್ಜಾಪಕ್ಖೇನ ವಿಚರನ್ತೀತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಪಕ್ಖೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಸಹಾಯೇನ ದ್ವಾದಸವಿಧೇನ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ಅಭಿನಿವೇಸವತ್ಥುಭೂತೇ ಆರಮ್ಮಣೇ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ತೇ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾತಿ ತೇ ಅವಿಜ್ಜಾಭಿಭೂತಾ ರೂಪಾದೀನಿ ನಿಚ್ಚಾದಿತೋ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತಾ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾ ನಾಮಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಣ್ಹಾಪಕ್ಖೇನಾತಿ ಅಟ್ಠಸತತಣ್ಹಾವಿಚರಿತೇನ. ದಿಟ್ಠಿವಿಚರಿತೇ ತಣ್ಹಾವಿಚರಿತೇ ಚ ಪಟಿಪತ್ತಿಯಾ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗನ್ತಿ ಅತ್ತನೋ ಕಾಯಸ್ಸ ಕಿಲಿಸ್ಸನಪಯೋಗಂ ಅತ್ತಪರಿತಾಪನಪಟಿಪತ್ತಿಂ. ಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಾನುಯೋಗನ್ತಿ ಕಾಮಸುಖಸ್ಸ ಅಲ್ಲೀಯನಪಯೋಗಂ ಕಾಮೇಸು ಪಾತಬ್ಯತಂ.

ಯದಿಪಿ ಬಾಹಿರಕಾ ‘‘ದುಕ್ಖಂ ತಣ್ಹಾ’’ತಿ ಚ ಜಾನನ್ತಿ ‘‘ಇದಂ ದುಕ್ಖಂ, ಏತ್ತಕಂ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿ, ‘‘ಅಯಂ ತಣ್ಹಾ, ಅಯಂ ತಸ್ಸಾ ವಿರಾಗೋ’’ತಿ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೇನ ಪನ ನ ಜಾನನ್ತಿ, ಇತಿ ಪವತ್ತಿಪವತ್ತಿಹೇತುಮತ್ತಮ್ಪಿ ನ ಜಾನನ್ತಿ. ಕಾ ಪನ ಕಥಾ ನಿವತ್ತಿನಿವತ್ತಿಹೇತೂಸೂತಿ ಆಹ – ‘‘ಇತೋ ಬಹಿದ್ಧಾ ನತ್ಥಿ ಸಚ್ಚವವತ್ಥಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ. ತತ್ಥ ಸಚ್ಚಪ್ಪಕಾಸನಾತಿ ಸಚ್ಚದೇಸನಾ. ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಕೋಸಲ್ಲನ್ತಿ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾಸು ಭಾವನಾಕೋಸಲ್ಲಂ, ತಾಸು ಉಗ್ಗಹಪರಿಪುಚ್ಛಾಸವನಮನಸಿಕಾರಕೋಸಲ್ಲಂ ವಾ. ವಿಪಸ್ಸನಾಧಿಟ್ಠಾನಞ್ಚೇತ್ಥ ಸಮಥಂ ಅಧಿಪ್ಪೇತಂ. ಉಪಸಮಸುಖಪ್ಪತ್ತೀತಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ವೂಪಸಮಸುಖಾಧಿಗಮೋ. ವಿಪರೀತಚೇತಾತಿ ಮಿಚ್ಛಾಭಿನಿವಿಟ್ಠಚೇತಾ. ನತ್ಥಿ ಸುಖೇನ ಸುಖನ್ತಿ ಯಂ ಅನವಜ್ಜಪಚ್ಚಯಪರಿಭೋಗಸುಖೇನ ಕಾಯಂ ಚಿತ್ತಞ್ಚ ಪಟಿಪ್ಪಸ್ಸದ್ಧದರಥಂ ಕತ್ವಾ ಅರಿಯೇಹಿ ಪತ್ತಬ್ಬಂ ಉಪಸಮಸುಖಂ, ತಂ ಪಟಿಕ್ಖಿಪತಿ. ದುಕ್ಖೇನಾತಿ ಕಾಯಖೇದನದುಕ್ಖೇನ.

ಸೋ ಲೋಕಂ ವಡ್ಢಯತೀತಿ ಸೋ ಕಾಮೇ ಪಟಿಸೇವೇನ್ತೋ ಅತ್ತಭಾವಸಙ್ಖಾತಂ ಲೋಕಂ ವಡ್ಢೇತಿ ಪೀನೇತಿ. ಪುತ್ತನತ್ತುಪರಮ್ಪರಾಯ ವಾ ಸಂಸಾರಸ್ಸ ಅನುಪಚ್ಛೇದನತೋ ಸತ್ತಲೋಕಂ ವಡ್ಢೇತಿ. ಬಹುಂ ಪುಞ್ಞಂ ಪಸವತೀತಿ ಅತ್ತನೋ ಪಞ್ಚಹಿ ಕಾಮಗುಣೇಹಿ ಸನ್ತಪ್ಪನೇನ ಪುತ್ತಮುಖದಸ್ಸನೇನ ಚ ಬಹುಂ ಪುಞ್ಞಂ ಉಪ್ಪಾದೇತಿ. ಅಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ನಾತಿದಳ್ಹತಾಯ ಏವಂಸಞ್ಞೀ. ದಳ್ಹತಾಯ ಏವಂದಿಟ್ಠೀ ದುಕ್ಖೇನ ಸುಖಂ ಪತ್ಥಯಮಾನಾ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತಾ ಕಾಮೇಸು ಪುಞ್ಞಸಞ್ಞೀ ಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಾನುಯೋಗಮನುಯುತ್ತಾ ಚ ವಿಹರನ್ತೀತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ತದಭಿಞ್ಞಾ ಸನ್ತಾತಿ ತಥಾಸಞ್ಞಿನೋ ಸಮಾನಾ. ರೋಗಮೇವ ವಡ್ಢಯನ್ತೀತಿ ಅತ್ತಭಾವರೋಗಮೇವ ಕಿಲೇಸರೋಗಮೇವ ವಾ ಅಪರಾಪರಂ ವಡ್ಢೇನ್ತಿ. ಗಣ್ಡಸಲ್ಲೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ರೋಗಾಭಿತುನ್ನಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತರೋಗಬ್ಯಾಧಿತಾ. ಗಣ್ಡಪಟಿಪೀಳಿತಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಗಣ್ಡಬಾಧಿತಾ. ಸಲ್ಲಾನುವಿದ್ಧಾತಿ ಯಥಾವುತ್ತಸಲ್ಲೇನ ಅನುಪವಿಟ್ಠಾ. ಉಮ್ಮುಜ್ಜನಿಮುಜ್ಜಾನೀತಿ ಉಪಪಜ್ಜನಚವನಾನಿ. ಉಗ್ಘಾತನಿಗ್ಘಾತನ್ತಿ ಉಚ್ಚಾವಚಭಾವಂ. ರೋಗಗಣ್ಡಸಲ್ಲಭೇಸಜ್ಜನ್ತಿ ಯಥಾವುತ್ತರೋಗಾದಿತಿಕಿಚ್ಛನಂ, ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಂ ಸನ್ಧಾಯ ವದತಿ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ರೋಗನಿಗ್ಘಾತಕಭೇಸಜ್ಜ’’ನ್ತಿ. ತತ್ಥ ರೋಗನಿಗ್ಘಾತಕನ್ತಿ ರೋಗವೂಪಸಮನಂ. ‘‘ಸಂಕಿಲೇಸೋ ದುಕ್ಖ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ಸಚ್ಚಾನಿ ತೇಸಂ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾದಿಭಾವೇನ ಕಥೇತಿ.

ತತ್ಥ ಸಂಕಿಲೇಸೋ ದುಕ್ಖನ್ತಿ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಾನುಯೋಗಸಂಕಿಲೇಸವನ್ತೋ, ತೇಹಿ ವಾ ಸಂಕಿಲಿಸ್ಸಮಾನೋ ರೂಪಾರೂಪಕಾಯೋ ದುಕ್ಖಂ ಅರಿಯಸಚ್ಚಂ. ತದಭಿಸಙ್ಗೋ ತಣ್ಹಾತಿ ತತ್ಥ ಅಭಿಸಙ್ಗೋ ಆಸಙ್ಗೋತಿ ಲದ್ಧನಾಮಾ ತಣ್ಹಾ.

೮೦. ಇದಾನಿ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತತಣ್ಹಾಚರಿತಾನಂ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿದಸ್ಸನೇ ಪವತ್ತಿಭೇದಂ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾ ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಉಪಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಾ ದಿಟ್ಠಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಬಲವಭಾವತೋ ರೂಪಂ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ತೇಸಞ್ಹಿ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸೋ ಬಲವಾ, ನ ತಥಾ ಅತ್ತನಿಯಾಭಿನಿವೇಸೋ. ಏಸ ನಯೋ ವೇದನನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ. ತಣ್ಹಾಚರಿತಾ ರೂಪವನ್ತಂ ಅತ್ತಾನನ್ತಿ ತಣ್ಹಾಚರಿತಾ ತಣ್ಹಾಭಿನಿವೇಸಸ್ಸ ಬಲವಭಾವತೋ ರೂಪಂ ಅತ್ತನೋ ಕಿಞ್ಚನಪಲಿಬೋಧಭಾವೇ ಠಪೇತ್ವಾ ಅವಸೇಸಂ ವೇದನಾದಿಂ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ಅತ್ತನಿ ವಾ ರೂಪನ್ತಿ ಅತ್ತಾಧಾರಂ ವಾ ರೂಪಂ. ರೂಪಸ್ಮಿಂ ವಾ ಅತ್ತಾನನ್ತಿ ರೂಪಾಧಾರಂ ವಾ ಅತ್ತಾನಂ. ವೇದನಾವನ್ತನ್ತಿಆದೀಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏತೇಸಞ್ಹಿ ಅತ್ತನಿಯಾಭಿನಿವೇಸೋ ಬಲವಾ, ನ ತಥಾ ಅತ್ತಾಭಿನಿವೇಸೋ. ತಸ್ಮಾ ಯಥಾಲದ್ಧಂ ಅತ್ತನಿಯನ್ತಿ ಕಪ್ಪೇತ್ವಾ ತದಞ್ಞಂ ‘‘ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಗಣ್ಹನ್ತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ವೀಸತಿವತ್ಥುಕಾ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠೀತಿ ಅಯಂ ಪಞ್ಚಸು ಉಪಾದಾನಕ್ಖನ್ಧೇಸು ಏಕೇಕಸ್ಮಿಂ ಚತುನ್ನಂ ಚತುನ್ನಂ ಗಾಹಾನಂ ವಸೇನ ವೀಸತಿವತ್ಥುಕಾ ಸತಿ ವಿಜ್ಜಮಾನೇ ಖನ್ಧಪಞ್ಚಕಸಙ್ಖಾತೇ ಕಾಯೇ, ಸತೀ ವಾ ವಿಜ್ಜಮಾನಾ ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠೀತಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ.

ಲೋಕುತ್ತರಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠೀತಿ ಪಠಮಮಗ್ಗಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ. ಅನ್ವಾಯಿಕಾತಿ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿಯಾ ಅನುಗಾಮಿನೋ. ಯದಾ ಸಮ್ಮಾದಿಟ್ಠಿ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಯಾ ಪಜಹನವಸೇನ ಪವತ್ತಾ, ತದಾ ತಸ್ಸಾ ಅನುಗುಣಭಾವೇನ ಪವತ್ತಮಾನಕಾತಿ ಅತ್ಥೋ. ಕೇ ಪನ ತೇತಿ? ಆಹ ‘‘ಸಮ್ಮಾಸಙ್ಕಪ್ಪೋ’’ತಿಆದಿ. ‘‘ತೇ ತಯೋ ಖನ್ಧಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಅರಿಯಮಗ್ಗತೋ ಖನ್ಧಮುಖೇನ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾ ನಿದ್ಧಾರೇತಿ. ‘‘ತತ್ಥ ಸಕ್ಕಾಯೋ’’ತಿಆದಿ ಚತುಸಚ್ಚನಿದ್ಧಾರಣಂ. ತಂ ಸಬ್ಬಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ.

ಪುನ ‘‘ತತ್ಥ ಯೇ ರೂಪಂ ಅತ್ತತೋ ಉಪಗಚ್ಛನ್ತೀ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಕ್ಕಾಯದಸ್ಸನಮುಖೇನ ಉಚ್ಛೇದಾದಿಅನ್ತದ್ವಯಂ, ಮಜ್ಝಿಮಞ್ಚ ಪಟಿಪದಂ ನಿದ್ಧಾರೇತಿ. ತತ್ಥ ಇಮೇ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಉಚ್ಛೇದವಾದಿನೋತಿ ಇಮೇ ರೂಪಾದಿಕೇ ಪಞ್ಚಕ್ಖನ್ಧೇ ಅತ್ತತೋ ಉಪಗಚ್ಛನ್ತಾ ರೂಪಾದೀನಂ ಅನಿಚ್ಚಭಾವತೋ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ ಅತ್ತಾ ವಿನಸ್ಸತಿ ನ ಹೋತಿ ಪರಂ ಮರಣಾತಿ ಏವಂ ಅಭಿನಿವಿಸನತೋ ‘‘ಉಚ್ಛೇದವಾದಿನೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ಇಮೇ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಸಸ್ಸತವಾದಿನೋತಿ ಇಮೇ ‘‘ರೂಪವನ್ತಂ ವಾ ಅತ್ತಾನ’’ನ್ತಿಆದಿನಾ ರೂಪಾದಿವಿನಿಮುತ್ತೋ ಅಞ್ಞೋ ಕೋಚಿ ಅತ್ತಾತಿ ಉಪಗಚ್ಛನ್ತಾ ‘‘ಸೋ ನಿಚ್ಚೋ ಧುವೋ ಸಸ್ಸತೋ’’ತಿ ಅಭಿನಿವಿಸನತೋ ‘‘ಸಸ್ಸತವಾದಿನೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ. ‘‘ಉಚ್ಛೇದಸಸ್ಸತವಾದಾ ಉಭೋ ಅನ್ತಾ, ಅಯಂ ಸಂಸಾರಪವತ್ತೀ’’ತಿಆದಿ ಸಚ್ಚನಿದ್ಧಾರಣಂ, ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ.

ಉಚ್ಛೇದಸಸ್ಸತಂ ಸಮಾಸತೋ ವೀಸತಿವತ್ಥುಕಾ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠೀತಿ ಅತ್ತಾ ಉಚ್ಛಿಜ್ಜತಿ ಅತ್ತಾ ನಿಚ್ಚೋತಿ ಚ ಆದಿಪ್ಪವತ್ತನತೋ ಉಚ್ಛೇದಸಸ್ಸತದಸ್ಸನಂ ಸಙ್ಖೇಪತೋ ವೀಸತಿವತ್ಥುಕಾ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿ ಏವ ಹೋತಿ. ಸಬ್ಬೋಪಿ ಹಿ ಅತ್ತವಾದೋ ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಅನ್ತೋಗಧೋ ಏವಾತಿ. ವಿತ್ಥಾರತೋ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನೀತಿ ಉಚ್ಛೇದಸಸ್ಸತದಸ್ಸನಂ ವಿತ್ಥಾರೇನ ಬ್ರಹ್ಮಜಾಲೇ (ದೀ. ನಿ. ೧.೨೮ ಆದಯೋ) ಆಗತಾನಿ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಿ. ತೇಸನ್ತಿ ಏವಂ ಸಙ್ಖೇಪವಿತ್ಥಾರವನ್ತಾನಂ ಉಚ್ಛೇದಸಸ್ಸತದಸ್ಸನಾನಂ. ಪಟಿಪಕ್ಖೋತಿ ಪಹಾಯಕಪಟಿಪಕ್ಖೋ. ತೇಚತ್ತಾಲೀಸಂ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ಧಮ್ಮಾತಿ ಅನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಾ ದುಕ್ಖಸಞ್ಞಾ ಅನತ್ತಸಞ್ಞಾ ಪಹಾನಸಞ್ಞಾ ವಿರಾಗಸಞ್ಞಾ ನಿರೋಧಸಞ್ಞಾ ಚತ್ತಾರೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾ…ಪೇ… ಅರಿಯೋ ಅಟ್ಠಙ್ಗಿಕೋ ಮಗ್ಗೋತಿ ಏತೇ ತೇಚತ್ತಾಲೀಸಂ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ಧಮ್ಮಾ.

ಏವಂ ವಿಪಸ್ಸನಾವಸೇನ ಪಟಿಪಕ್ಖಂ ದಸ್ಸೇತ್ವಾ ಪುನ ಸಮಥವಸೇನ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಅಟ್ಠ ವಿಮೋಕ್ಖಾ ದಸ ಚ ಕಸಿಣಾಯತನಾನೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ದ್ವಾಸಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಿ ಮೋಹಜಾಲನ್ತಿ ದ್ವಾಸಟ್ಠಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಿ ಮೋಹಜಾಲಹೇತುಕತ್ತಾ ಮೋಹಜಾಲಞ್ಚ. ಅನಾದಿಅನಿಧನಪ್ಪವತ್ತನ್ತಿ ಪುರಿಮಾಯ ಕೋಟಿಯಾ ಅಭಾವತೋ ಅನಾದಿ. ಅಸತಿ ಪಟಿಪಕ್ಖಾಧಿಗಮೇ ಸನ್ತಾನವಸೇನ ಅನುಪಚ್ಛೇದೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಅನಿಧನಪ್ಪವತ್ತಂ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಮೋಹಜಾಲಹೇತುಕಾನಿ ದಿಟ್ಠಿಗತಾನಿ ಮೋಹಜಾಲೇ ಪದಾಲಿತೇ ಪದಾಲಿತಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತೇಚತ್ತಾಲೀಸಂ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ಧಮ್ಮಾ ಞಾಣವಜಿರಂ ಮೋಹಜಾಲಪ್ಪದಾಲನ’’ನ್ತಿ.

ತತ್ಥ ಞಾಣವಜಿರನ್ತಿ ವಜಿರೂಪಮಞಾಣಂ. ಅಟ್ಠ ಸಮಾಪತ್ತಿಯೋ ಸಮಾಪಜ್ಜಿತ್ವಾ ತೇಜೇತ್ವಾ ತಿಕ್ಖಸಭಾವಂ ಆಪಾದಿತಂ ವಿಪಸ್ಸನಾಞಾಣಂ ಮಗ್ಗಞಾಣಞ್ಚ ಞಾಣವಜಿರಂ. ಇದಮೇವ ಹಿ ಞಾಣಂ ಭಗವತೋ ಪವತ್ತಂ ‘‘ಮಹಾವಜಿರಞಾಣ’’ನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ತಂ ಪನ ಸಸಮ್ಭಾರಂ ಕತ್ವಾ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ತೇಚತ್ತಾಲೀಸಂ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಾ ಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಆಹ. ಮೋಹಜಾಲಪ್ಪದಾಲನನ್ತಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ವಿಕ್ಖಮ್ಭನವಸೇನ ಮಗ್ಗಕ್ಖಣೇ ಸಮುಚ್ಛೇದವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಭವತಣ್ಹಾನಂ ಪದಾಲನಂ. ಅತೀತಾದಿಭೇದಭಿನ್ನೇಸು ರೂಪಾದೀಸು ಸಕಅತ್ತಭಾವಾದೀಸು ಚ ಸಂಸಿಬ್ಬನವಸೇನ ಪವತ್ತನತೋ ಜಾಲಂ ಭವತಣ್ಹಾ. ತಸ್ಸಾ ಹಿ ತಣ್ಹಾ ಜಾಲಿನೀ ಸಿಬ್ಬಿನೀ ಜಾಲನ್ತಿ ಚ ಅಧಿವಚನನ್ತಿ. ಏವಂ ಅತ್ತಕಿಲಮಥಾನುಯೋಗಕಾಮಸುಖಲ್ಲಿಕಾನುಯೋಗದಿಟ್ಠಿತಣ್ಹಾಭಿನಿವೇಸಸಸ್ಸತುಚ್ಛೇದಾನಂ ನಿದ್ಧಾರಣವಸೇನ ಮೋಹಜಾಲಪರಿಯಾಯವಿಸೇಸತೋ ಅವಿಜ್ಜಾತಣ್ಹಾ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ಯಥಾನುಸನ್ಧಿನಾ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಂ ನಿಗಮೇನ್ತೋ ‘‘ತೇನ ವುಚ್ಚತಿ ಪುಬ್ಬಾ ಕೋಟಿ ನ ಪಞ್ಞಾಯತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯ ಚ ಭವತಣ್ಹಾಯ ಚಾ’’ತಿ ಆಹ.

೮೧. ‘‘ತತ್ಥ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ’’ತಿಆದಿನಾ ವೋದಾನಪಕ್ಖಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಸಲ್ಲೇಖಾನುಸನ್ತತವುತ್ತೀತಿ ಅನುಪದ್ದುತಸಲ್ಲೇಖವುತ್ತಿ. ಕಸ್ಮಾ? ಯಸ್ಮಾ ಸಲ್ಲೇಖೇ ತಿಬ್ಬಗಾರವೋ. ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ ಹಿ ತಪೋಜಿಗುಚ್ಛಾದಿನಾ ಅನುಪಾಯೇನಪಿ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಸಲ್ಲೇಖನಾಧಿಪ್ಪಾಯೇನ ಚರತಿ, ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಸಾಸನೇ ಪಬ್ಬಜಿತೋ ಧುತಧಮ್ಮವಸೇನ ಸಲ್ಲೇಖಪಟಿಪದಂ ಪೂರೇತಿ. ಸಿಕ್ಖಾನುಸನ್ತತವುತ್ತೀತಿ ಅಚ್ಛಿದ್ದಚತುಪಾರಿಸುದ್ಧಿಸೀಲವುತ್ತಿ. ದಿಟ್ಠಿಯಾ ಸವಿಸಯೇ ಪಞ್ಞಾಸದಿಸೀ ಪವತ್ತೀತಿ ಸೋ ವಿಸುಜ್ಝಮಾನೋ ಪಞ್ಞಾಧಿಕೋ ಹೋತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮನ್ತೋ ಧಮ್ಮಾನುಸಾರೀ ಭವತೀ’’ತಿ. ತಣ್ಹಾವಸೇನ ಮಿಚ್ಛಾವಿಮೋಕ್ಖೋ ಹೋತೀತಿ ತಣ್ಹಾಚರಿತೋ ವಿಸುಜ್ಝಮಾನೋ ಸದ್ಧಾಧಿಕೋವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತಣ್ಹಾಚರಿತೋ ಸಮ್ಮತ್ತನಿಯಾಮಂ ಓಕ್ಕಮನ್ತೋ ಸದ್ಧಾನುಸಾರೀ ಭವತೀ’’ತಿ. ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ ಸುಖಾಯ ಪಟಿಪದಾಯಾತಿಆದಿ ಪಟಿಪದಾನಿದ್ದೇಸೋ ಹೇಟ್ಠಾ ದೇಸನಾಹಾರವಿಭಙ್ಗೇ (ನೇತ್ತಿ. ೫ ಆದಯೋ) ಆಗತೋ ಏವ, ಅತ್ಥೋಪಿ ತತ್ಥ ಸಬ್ಬಪ್ಪಕಾರತೋ ವುತ್ತೋ ಏವ.

ಅಪುಬ್ಬಪದೇಸು ಪನ ವಿವೇಚಿಯಮಾನೋತಿ ವಿಮೋಚಿಯಮಾನೋ. ಪಟಿನಿಸ್ಸರತೀತಿ ನಿಯ್ಯಾತಿ ವಿಮುಚ್ಚತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ದನ್ಧಞ್ಚ ಧಮ್ಮಂ ಆಜಾನಾತೀತಿ ತಣ್ಹಾಚರಿತಸ್ಸ ಮನ್ದಪಞ್ಞಸ್ಸ ವಸೇನ ವುತ್ತಂ. ತಿಕ್ಖಪಞ್ಞೋ ಪನ ಖಿಪ್ಪಂ ಧಮ್ಮಂ ಆಜಾನಾತೀತಿ. ‘‘ಸತ್ತಾಪಿ ದುವಿಧಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಭಾಗೇನ ಪುನ ಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗಂ ದಸ್ಸೇತಿ, ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಂ.

‘‘ಯೇ ಹಿ ಕೇಚೀ’’ತಿಆದಿನಾ ತಾಸಂ ಪಟಿಪದಾನಂ ನಿಯ್ಯಾನೇ ತೀಸುಪಿ ಕಾಲೇಸು ಏಕನ್ತಿಕಭಾವಂ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಇಮಾಹಿ ಏವ ಚತೂಹಿ ಪಟಿಪದಾಹೀತಿ ಇಮಾಹಿ ಏವ ಚತೂಹಿ ಪಟಿಪದಾಹಿ, ತಬ್ಬಿನಿಮುತ್ತಾಯ ಅಞ್ಞಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಅಭಾವತೋ. ಚತುಕ್ಕಮಗ್ಗನ್ತಿ ಪಟಿಪದಾಚತುಕ್ಕಂ, ಪಟಿಪದಾ ಹಿ ಮಗ್ಗೋತಿ. ಅಥ ವಾ ಚತುಕ್ಕಮಗ್ಗನ್ತಿ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಸ್ಸ ಚತುದ್ದಿಸಾಸಙ್ಖಾತಂ ಮಗ್ಗಂ. ತಾ ಪನ ಚತಸ್ಸೋ ದಿಸಾ ದಿಸಾಲೋಚನನಯೇ ಆಗಮಿಸ್ಸನ್ತಿ. ಕಿಮತ್ಥಂ ಪನ ಚತುಕ್ಕಮಗ್ಗಂ ಪಞ್ಞಪೇನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ಅಬುಧಜನಸೇವಿತಾಯಾ’’ತಿಆದಿ. ತತ್ಥ ಅಬುಧಜನಸೇವಿತಾಯಾತಿ ಅಪಣ್ಡಿತಜನಸೇವಿತಾಯ. ಬಾಲಕನ್ತಾಯಾತಿ ಬಾಲಜನಕಾಮಿತಾಯ. ರತ್ತವಾಸಿನಿಯಾತಿ ರತ್ತೇಸು ರಾಗಾಭಿಭೂತೇಸು ವಸತೀತಿ ರತ್ತವಾಸಿನೀ, ತಸ್ಸಾ. ನನ್ದಿಯಾತಿ ತತ್ರ ತತ್ರಾಭಿನನ್ದನಟ್ಠೇನ ನನ್ದೀಸಙ್ಖಾತಾಯ. ಅವಟ್ಟನತ್ಥನ್ತಿ ಸಮುಚ್ಛಿನ್ದನತ್ಥಂ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮೀತಿ ಅಯಂ ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾನಂ ವಸೇನ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇ ದ್ವೇ ದಿಸಾ ಸಮಥವಿಪಸ್ಸನಾನಂ ವಸೇನ ವೋದಾನಪಕ್ಖೇಪಿ ದ್ವೇ ದಿಸಾ ಚತುಸಚ್ಚಯೋಜನಾ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಸಮುಟ್ಠಾನತಾಯ ಭೂಮೀತಿ.

೮೨. ಏವಂ ನನ್ದಿಯಾವಟ್ಟಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿಂ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ತಸ್ಸ ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮೇ ನಿದ್ದಿಸನ್ತೇನ ಯಸ್ಮಾ ಚಸ್ಸ ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮೇಸು ವುತ್ತೇಸು ದಿಸಾಲೋಚನನಯೋ ವುತ್ತೋಯೇವ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ವೇಯ್ಯಾಕರಣೇಸು ಹಿ ಯೇ ಕುಸಲಾಕುಸಲಾ’’ತಿ ದಿಸಾಲೋಚನಲಕ್ಖಣಂ ಏಕದೇಸೇನ ಪಚ್ಚಾಮಸಿತ್ವಾ ‘‘ತೇ ದುವಿಧಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ತೇತಿ ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮಾ. ದುವಿಧಾತಿ ‘‘ಇಮೇ ಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮಾ, ಇಮೇ ವೋದಾನಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಏವಂ ದುವಿಧೇನ. ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಾತಿ ಉಪಪತ್ತಿತೋ ಪರಿತೋ ಇಕ್ಖಿತಬ್ಬಾ, ಧಮ್ಮಯುತ್ತಿತೋ ತಂತಂದಿಸಾಭಾವೇನ ಪೇಕ್ಖಿತಬ್ಬಾ ಆಲೋಚಿತಬ್ಬಾತಿ ಅತ್ಥೋ.

ಯಂ ಪಕಾರಂ ಸನ್ಧಾಯ ‘‘ದುವಿಧಾ ಉಪಪರಿಕ್ಖಿತಬ್ಬಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ಲೋಕವಟ್ಟಾನುಸಾರೀ ಚ ಲೋಕವಿವಟ್ಟಾನುಸಾರೀ ಚಾ’’ತಿ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಲೋಕೋ ಏವ ವಟ್ಟಂ ಲೋಕವಟ್ಟಂ. ಲೋಕವಟ್ಟಭಾವೇನ ಅನುಸರತಿ ಪವತ್ತತೀತಿ ಲೋಕವಟ್ಟಾನುಸಾರೀ, ಸಂಕಿಲೇಸಧಮ್ಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ಲೋಕಸ್ಸ, ಲೋಕತೋ ವಾ ವಿವಟ್ಟಂ ಲೋಕವಿವಟ್ಟಂ, ನಿಬ್ಬಾನಂ. ತಂ ಅನುಸರತಿ ಅನುಲೋಮನವಸೇನ ಗಚ್ಛತೀತಿ ಲೋಕವಿವಟ್ಟಾನುಸಾರೀ, ವೋದಾನಧಮ್ಮೋತಿ ಅತ್ಥೋ. ತೇನೇವಾಹ – ‘‘ವಟ್ಟಂ ನಾಮ ಸಂಸಾರೋ, ವಿವಟ್ಟಂ ನಿಬ್ಬಾನ’’ನ್ತಿ.

ತಂ ಕಥಂ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ತಂ ಕಥಂ ಕೇನ ಪಕಾರೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬನ್ತಿ ಚೇ? ಉಪಚಯೇನ. ಯಥಾ ಕತಂ ಕಮ್ಮಂ ಫಲದಾನಸಮತ್ಥಂ ಹೋತಿ, ತಥಾ ಕತಂ ಉಪಚಿತನ್ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಏವಂ ಉಪಚಿತಭಾವೇ ಕಮ್ಮಂ ನಾಮ ಹೋತಿ, ವಿಪಾಕವಟ್ಟಸ್ಸ ಕಾರಣಂ ಹೋತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸಬ್ಬೇಪಿ ಕಿಲೇಸಾ ಚತೂಹಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇಹಿ ನಿದ್ದಿಸಿತಬ್ಬಾ, ದಸನ್ನಮ್ಪಿ ಕಿಲೇಸಾನಂ ವಿಪಲ್ಲಾಸಹೇತುಭಾವತೋ. ತೇ ಕತ್ಥ ದಟ್ಠಬ್ಬಾತಿ ತೇ ಪನ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ಕತ್ಥ ಪಸ್ಸಿತಬ್ಬಾತಿ ಆಹ – ‘‘ದಸ ವತ್ಥುಕೇ ಕಿಲೇಸಪುಞ್ಜೇ’’ತಿ. ದಸವಿಧಕಾರಣೇ ಕಿಲೇಸಸಮೂಹೇತಿ ಅತ್ಥೋ. ತತ್ಥ ಕಿಲೇಸಾಪಿ ಕಿಲೇಸವತ್ಥು, ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಚ್ಚಯಧಮ್ಮಾಪಿ ಕಿಲೇಸವತ್ಥು. ತೇಸು ಕಾರಣಭಾವೇನ ಪುರಿಮಸಿದ್ಧಾ ಕಿಲೇಸಾ ಪರತೋ ಪರೇಸಂ ಕಿಲೇಸಾನಂ ಪಚ್ಚಯಭಾವತೋ ಕಿಲೇಸಾಪಿ ಕಿಲೇಸವತ್ಥು. ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರೋ, ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರಪರಿಕ್ಖತಾ ಚ ಧಮ್ಮಾ ಕಿಲೇಸುಪ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವತೋ ಕಿಲೇಸಪ್ಪಚ್ಚಯಾಪಿ ಕಿಲೇಸವತ್ಥೂತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾತಿ ಏತ್ಥ ಆಹಾರಸೀಸೇನ ತಬ್ಬಿಸಯಾ ಕಿಲೇಸಾಪಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾ. ಚತಸ್ಸೋ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಯೋತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ‘‘ಪಠಮೇ ಆಹಾರೇ’’ತಿಆದಿನಾ ದಸವತ್ಥುಕೇ ಕಿಲೇಸಪುಞ್ಜೇ ಪುರಿಮಂ ಪುರಿಮಂ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಪಚ್ಛಿಮಸ್ಸ ಕಾರಣನ್ತಿ ದಸ್ಸೇತಿ. ತತ್ಥ ಪಠಮೇ ಆಹಾರೇತಿ ವಿಸಯಭೂತೇ ಪಠಮೇ ಆಹಾರೇ ಪಠಮೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸಾಹಾರೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಪಠಮೇ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇತಿ ಪಠಮೇ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ಅಪ್ಪಹೀನೇ ಸತಿ ಪಠಮಂ ಉಪಾದಾನಂ ಪವತ್ತತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯಂ ಪನೇತ್ಥ ವತ್ತಬ್ಬಂ, ತಂ ನಿದ್ದೇಸೇಯೇವ ಕಥಯಿಸ್ಸಾಮ.

೮೩. ಇದಾನಿ ದಸವತ್ಥುಕಂ ಕಿಲೇಸಪುಞ್ಜಂ ತಣ್ಹಾವಿಜ್ಜಾವಸೇನ ದ್ವೇ ಕೋಟ್ಠಾಸೇ ಕರೋನ್ತೋ ‘‘ಯೋ ಚ ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಂ ಫಸ್ಸಾಹಾರಞ್ಚ ಅಪರಿಜಾನನ್ತಸ್ಸ ತಣ್ಹಾಚರಿತಸ್ಸ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ಕಾಯವೇದನಾಸು ತಿಬ್ಬೋ ಛನ್ದರಾಗೋ ಹೋತಿ, ಇತಿ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಸ್ಸ ಛನ್ದರಾಗಸ್ಸ ಹೇತುಭಾವತೋ ಯೋ ಚ ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ, ಯೋ ಚ ಫಸ್ಸೋ ಆಹಾರೋ, ಇಮೇ ತಣ್ಹಾಚರಿತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾತಿ ವುತ್ತಾ. ತಥಾ ಮನೋಸಞ್ಚೇತನಾಹಾರಂ ವಿಞ್ಞಾಣಾಹಾರಞ್ಚ ಅಪರಿಜಾನನ್ತೋ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತೋ ತೇಸು ಅತ್ತಸಞ್ಞೀ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞೀ ಚ ಹೋತೀತಿ ವುತ್ತನಯೇನೇವ ತೇ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾತಿ ವುತ್ತಾ. ತಥಾ ಪುರಿಮಕಾ ದ್ವೇ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ಪುರಿಮಕಾನಿ ಏವ ಚ ದ್ವೇ ದ್ವೇಉಪಾದಾನಯೋಗಗನ್ಥಾಸವಓಘಸಲ್ಲವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿಅಗತಿಗಮನಾನಿ ತಣ್ಹಾಪಧಾನತ್ತಾ ತಣ್ಹಾಸಭಾವತ್ತಾ ತಣ್ಹಾವಿಸಯತ್ತಾ ಚ ತಣ್ಹಾಚರಿತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾತಿ ವುತ್ತಾ. ಪಚ್ಛಿಮಕಾನಿ ಪನ ತಾನಿ ದಿಟ್ಠಿಪಧಾನತ್ತಾ ದಿಟ್ಠಿಸಭಾವತ್ತಾ ದಿಟ್ಠಿವಿಸಯತ್ತಾ ಚ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾತಿ ವುತ್ತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ.

೮೪. ಕಬಳೀಕಾರೇ ಆಹಾರೇ ‘‘ಅಸುಭೇ ಸುಭ’’ನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋತಿ ಚತೂಸು ಆಹಾರೇಸು ಕಬಳೀಕಾರೇ ಆಹಾರೇ ಚತೂಸು ಚ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇಸು ‘‘ಅಸುಭೇ ಸುಭ’’ನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ ಕಬಳೀಕಾರಾಹಾರಸ್ಸ ಅಸುಭಸಭಾವತ್ತಾ ಅಸುಭಸಮುಟ್ಠಾನತ್ತಾ ಚ. ತಥಾ ಫಸ್ಸಾಹಾರಸ್ಸ ದುಕ್ಖಸಭಾವತ್ತಾ ದುಕ್ಖಪಚ್ಚಯತ್ತಾ ಚ ವಿಸೇಸತೋ ತತ್ಥ ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋ. ತಥಾ ಯೇಭುಯ್ಯೇನ ಸತ್ತಾ ವಿಞ್ಞಾಣೇ ನಿಚ್ಚಸಞ್ಞಿನೋ, ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಚ ಅತ್ತಸಞ್ಞಿನೋ, ಚೇತನಾಪಧಾನಾ ಚ ಸಙ್ಖಾರಾತಿ ವುತ್ತಂ – ‘‘ವಿಞ್ಞಾಣೇ ಆಹಾರೇ…ಪೇ… ಅತ್ತಾತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋ’’ತಿ. ಪಠಮೇ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ಠಿತೋ ಕಾಮೇ ಉಪಾದಿಯತೀತಿ ‘‘ಅಸುಭೇ ಸುಭ’’ನ್ತಿ ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹೀ ಕಿಲೇಸಕಾಮೇನ ವತ್ಥುಕಾಮೇ ದಳ್ಹಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನನ್ತಿ ಯಂ ತಥಾ ಕಾಮಾನಂ ಗಹಣಂ, ಇದಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮುಪಾದಾನಂ. ‘‘ದುಕ್ಖೇ ಸುಖ’’ನ್ತಿ ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹೀ ‘‘ಸೀಲಬ್ಬತೇಹಿ ಅನಾಗತೇ ಭವವಿಸುದ್ಧೀತಿ ತಂ ನಿಬ್ಬುತಿಸುಖ’’ನ್ತಿ ದಳ್ಹಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ‘‘ಅನಿಚ್ಚೇ ನಿಚ್ಚ’’ನ್ತಿ ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹೀ ‘‘ಸಬ್ಬೇ ಭವಾ ನಿಚ್ಚಾ ಧುವಾ ಸಸ್ಸತಾ ಅವಿಪರಿಣಾಮಧಮ್ಮಾ’’ತಿ ಸಂಸಾರಾಭಿನನ್ದಿನಿಂ ಭವದಿಟ್ಠಿಂ ದಳ್ಹಂ ಗಣ್ಹಾತಿ. ‘‘ಅನತ್ತನಿ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ವಿಪರಿಯೇಸಗ್ಗಾಹೀ ‘‘ಅಸತಿ ಅತ್ತನಿ ಕಸ್ಸಿದಂ ಕಮ್ಮಫಲಂ, ತಸ್ಮಾ ಸೋ ಕರೋತಿ, ಸೋ ಪಟಿಸಂವೇದೇತೀ’’ತಿ ಅತ್ತದಿಟ್ಠಿಂ ದಳ್ಹಂ ಗಣ್ಹಾತೀತಿ ಇಮಮತ್ಥಂ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ದುತಿಯೇ ವಿಪಲ್ಲಾಸೇ ಠಿತೋ’’ತಿಆದಿನಾ.

ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಕಾಮಯೋಗೋತಿ ಯೇನ ಕಾಮರಾಗಸಙ್ಖಾತೇನ ಕಾಮುಪಾದಾನೇನ ವತ್ಥುಕಾಮೇಹಿ ಸಹ ಸತ್ತೋ ಸಂಯೋಜೀಯತಿ, ಅಯಂ ಕಾಮರಾಗೋ ‘‘ಕಾಮಯೋಗೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಭವಯೋಗೋತಿ ಯತೋ ಸೀಲಬ್ಬತುಪಾದಾನಸಙ್ಖಾತೇನ ಭವುಪಾದಾನೇನ ಭವೇನ ಸಹ ಸತ್ತೋ ಸಂಯೋಜೀಯತಿ, ಅಯಂ ಭವರಾಗೋ ‘‘ಭವಯೋಗೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ದಿಟ್ಠಿಯೋಗೋತಿ ಯಾಯ ಅಹೇತುಕದಿಟ್ಠಿಆದಿಸಙ್ಖಾತಾಯ ಪಾಪಿಕಾಯ ದಿಟ್ಠಿಯಾ, ಸಕ್ಕಾಯದಿಟ್ಠಿಆದಿಅವಸಿಟ್ಠದಿಟ್ಠಿಯಾ ಚ ಸತ್ತೋ ದುಕ್ಖೇನ ಸಹ ಸಂಯೋಜೀಯತಿ, ಅಯಂ ಪಾಪಿಕಾ ದಿಟ್ಠಿ ‘‘ದಿಟ್ಠಿಯೋಗೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗೋತಿ ಯಾಯ ಅತ್ತವಾದುಪಾದಾನೇನ ಸಕಲವಟ್ಟದುಕ್ಖೇನ ಚ ಸಹ ಸತ್ತೋ ಸಂಯೋಜೀಯತಿ, ಅಯಂ ಅವಿಜ್ಜಾ ‘‘ಅವಿಜ್ಜಾಯೋಗೋ’’ತಿ ವುಚ್ಚತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಕಾಮಯೋಗಾದಯೋ ಅಭಿಜ್ಝಾಕಾಯಗನ್ಥಾದೀನಂ ಪಚ್ಚಯಾ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪಠಮೇ ಯೋಗೇ ಠಿತೋ ಅಭಿಜ್ಝಾಯ ಕಾಯಂ ಗನ್ಥತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಅಭಿಜ್ಝಾಯ ಕಾಯಂ ಗನ್ಥತೀತಿ ಪರಾಭಿಜ್ಝಾಯನಲಕ್ಖಣಾಯ ಅಭಿಜ್ಝಾಯ ನಾಮಕಾಯಂ ಗನ್ಥತಿ ಘಟ್ಟೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ತಥಾ ಭವಪತ್ಥನಾಯ ಅಪ್ಪಹೀನತ್ತಾ ಭವದಿಟ್ಠಿಭವರಾಗವಸೇನ ಆಘಾತವತ್ಥೂಸು ಸತ್ತಾ ಚಿತ್ತಾನಿ ಪದೂಸೇನ್ತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ದುತಿಯೇ ಯೋಗೇ ಠಿತೋ ಬ್ಯಾಪಾದೇನ ಕಾಯಂ ಗನ್ಥತೀ’’ತಿ. ತಥಾ ದಿಟ್ಠಿವಸೇನ ಅವಿಜ್ಜಾವಸೇನ ಚ ಸೀಲಬ್ಬತೇಹಿ ಸುಜ್ಝತಿ, ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚಂ ಮೋಘಮಞ್ಞನ್ತಿ ಚ ಅಭಿನಿವಿಸತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ತತಿಯೇ…ಪೇ… ಇದಂಸಚ್ಚಾಭಿನಿವೇಸೇನ ಕಾಯಂ ಗನ್ಥತೀ’’ತಿ.

ತಸ್ಸಾತಿ ತಸ್ಸ ಅಭಿಜ್ಝಾದೀಹಿ ಸಮನ್ನಾಗತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ. ಏವಂ ಗನ್ಥಿತಾತಿ ಏವಂ ಅಭಿಜ್ಝಾಯನಾದಿವಸೇನ ನಾಮಕಾಯಂ ಗನ್ಥಿತ್ವಾ ಠಿತಾ. ಆಸವನ್ತೀತಿ ಆಸವಭಾವೇನ ಪವತ್ತನ್ತಿ. ಕುತೋ ಚ ವುಚ್ಚತಿ ಆಸವನ್ತೀತಿ ಕುತೋ ಪನ ಹೇತುತೋ ತೇ ಕಿಲೇಸಾ ಆಸವನ್ತೀತಿ ಆಸವಹೇತುಂ ಪುಚ್ಛತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಕಿಲೇಸಾ ಕುಸಲಪ್ಪವತ್ತಿಂ ನಿವಾರೇತ್ವಾ ಚಿತ್ತಂ ಪರಿಯಾದಾಯ ತಿಟ್ಠನ್ತಾ, ಮಗ್ಗೇನ ಅಸಮುಚ್ಛಿನ್ನಾ ಏವ ವಾ ಆಸವಾನಂ ಉಪ್ಪತ್ತಿಹೇತು ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಅನುಸಯತೋ ವಾ ಪರಿಯುಟ್ಠಾನತೋ ವಾ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ಅಭಿಜ್ಝಾಕಾಯಗನ್ಥೇನ ಕಾಮಾಸವೋತಿ ಅಭಿಜ್ಝಾಕಾಯಗನ್ಥೇನ ಸಿದ್ಧೇನ ಕಾಮರಾಗಸಭಾವತ್ತಾ ಕಾಮಾಸವೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ. ಕತ್ಥಚಿದೇವ ವಿಸಯೇ ದೋಮನಸ್ಸಿತೋ ತಪ್ಪಟಿಪಕ್ಖೇ ವಿಸಯೇ ತಬ್ಬಿಸಯಬಹುಲೇ ಚ ಭವೇ ಪತ್ಥೇತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಬ್ಯಾಪಾದಕಾಯಗನ್ಥೇನ ಭವಾಸವೋ’’ತಿ. ಪರಾಮಾಸಕಾಯಗನ್ಥೇನ ದಿಟ್ಠಾಸವೋತಿ ಸೀಲಬ್ಬತಪರಾಮಾಸಕಾಯಗನ್ಥೇನ ಸಿದ್ಧೇನ ತಂಸಭಾವತ್ತಾ ಅಪರಾಪರಂ ವಾ ದಿಟ್ಠಿಯೋ ಗನ್ಥೇನ್ತಸ್ಸ ದಿಟ್ಠಾಸವೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ. ಇದಂಸಚ್ಚಾಭಿನಿವೇಸಕಾಯಗನ್ಥೇನ ಅವಿಜ್ಜಾಸವೋತಿ ‘‘ಇದಮೇವ ಸಚ್ಚಂ ಮೋಘಮಞ್ಞ’’ನ್ತಿ ಅಭಿನಿವಿಸನ್ತಸ್ಸ ಅಯೋನಿಸೋಮನಸಿಕಾರತೋ ಅನೇಕೇಹಿ ಅಕುಸಲೇಹಿ ಧಮ್ಮೇಹಿ ಸದ್ಧಿಂ ಅವಿಜ್ಜಾಸವೋ ಉಪ್ಪಜ್ಜತಿ, ಸಬ್ಬೇಸಂ ವಾ ಅಕುಸಲಧಮ್ಮಾನಂ ಅವಿಜ್ಜಾಪುಬ್ಬಙ್ಗಮತ್ತಾ ಇದಂಸಚ್ಚಾಭಿನಿವೇಸಕಾಯಗನ್ಥೇನ ಸಿದ್ಧೇನ ತಸ್ಸ ಹೇತುಭೂತೋ ಅವಿಜ್ಜಾಸವೋ ಸಿದ್ಧೋ ಹೋತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಆಸವಾ ಏವ ಪರಿಬುದ್ಧಾ ವಟ್ಟಸ್ಮಿಂ ಓಹನನ್ತಿ ಓಸಾದೇನ್ತೀತಿ ‘‘ಓಘಾ’’ತಿ ವುಚ್ಚನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ವುತ್ತಂ – ‘‘ತಸ್ಸ ಇಮೇ ಚತ್ತಾರೋ ಆಸವಾ’’ತಿಆದಿ.

ಅನುಸಯಸಹಗತಾತಿ ಅನುಸಯಭಾವಂ ಅಪ್ಪಟಿಕ್ಖಿಪಿತ್ವಾ ಗತಾ ಪವತ್ತಾ, ಅನುಸಯಭೂತಾ ವಾ. ಅಜ್ಝಾಸಯನ್ತಿ ಚಿತ್ತಂ. ಅನುಪವಿಟ್ಠಾತಿ ಓಗಾಳ್ಹಾ. ಹದಯಂ ಆಹಚ್ಚ ತಿಟ್ಠನ್ತೀತಿ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಬ್ಭನ್ತರಸಙ್ಖಾತಂ ಹದಯಂ ಆಹನ್ತ್ವಾ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ. ತಥಾ ಹಿ ವುತ್ತಂ ಅಟ್ಠಸಾಲಿನಿಯಂ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೫) ‘‘ಅಬ್ಭನ್ತರಟ್ಠೇನ ಹದಯ’’ನ್ತಿ. ತೇನ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ಸಲ್ಲಾತಿ ಯಸ್ಮಾ ಅಜ್ಝಾಸಯಂ ಅನುಪವಿಟ್ಠಾ ಹದಯಂ ಆಹಚ್ಚ ತಿಟ್ಠನ್ತಿ, ತೇನ ವುಚ್ಚನ್ತಿ ‘‘ಸಲ್ಲಾ’’ತಿ. ಪೀಳಾಜನನಂ ದುರುದ್ಧರಣತಾ ಚ ಸಲ್ಲಟ್ಠೋ. ‘‘ಏಸೋ ಮೇ ಅತ್ತಾ’’ತಿ ಗಹಣಮುಖೇನ ‘‘ಏಸೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿ ಗಹಣಂ ಹೋತೀತಿ ದಿಟ್ಠಿಂ ನಿಸ್ಸಾಯಪಿ ಮಾನಂ ಜಪ್ಪೇನ್ತೀತಿ ಆಹ ‘‘ದಿಟ್ಠೋಘೇನ ಮಾನಸಲ್ಲೋ’’ತಿ.

ಪರಿಯಾದಿನ್ನನ್ತಿ ಅಞ್ಞಸ್ಸ ಓಕಾಸಂ ಅದತ್ವಾ ಸಮನ್ತತೋ ಗಹಿತಂ. ಚತೂಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಸಣ್ಠಹತೀತಿ ಆರಮ್ಮಣಪಚ್ಚಯತಾಯ ಆರಮ್ಮಣಭೂತೇಸು ಚತೂಸು ಧಮ್ಮೇಸು ಪತಿಟ್ಠಹತಿ. ತಾನಿ ಸರೂಪತೋ ದಸ್ಸೇತಿ ‘‘ರೂಪೇ ವೇದನಾಯ ಸಞ್ಞಾಯ ಸಙ್ಖಾರೇಸೂ’’ತಿ. ನನ್ದೂಪಸೇಚನೇನಾತಿ ಲೋಭಸಹಗತಸ್ಸ ಸಮ್ಪಯುತ್ತಾ ನನ್ದೀ ಸಹಜಾತಕೋಟಿಯಾ, ಇತರಸ್ಸ ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾ ಉಪಸೇಚನನ್ತಿ ನನ್ದೂಪಸೇಚನಂ, ತೇನ ನನ್ದೂಪಸೇಚನೇನ. ಕೇನ ಪನ ತಂ ನನ್ದೂಪಸೇಚನನ್ತಿ ಆಹ – ‘‘ರಾಗಸಲ್ಲೇನ ನನ್ದೂಪಸೇಚನೇನ ವಿಞ್ಞಾಣೇನಾ’’ತಿ.

ತತ್ಥ ರಾಗಸಲ್ಲೇನಾತಿ ರಾಗಸಲ್ಲೇನ ಹೇತುಭೂತೇನ ನನ್ದೂಪಸೇಚನೇನ ವಿಞ್ಞಾಣೇನಾತಿ ಇತ್ಥಮ್ಭೂತಲಕ್ಖಣೇ ಕರಣವಚನಂ. ರೂಪೂಪಗಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀತಿ ರೂಪಮೇವ ಆರಮ್ಮಣಕರಣವಸೇನ ಉಪಗನ್ತಬ್ಬತೋ, ವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ಪತಿಟ್ಠಾಭಾವತೋ ಚ ರೂಪೂಪಗಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ. ತಿಟ್ಠತಿ ಏತ್ಥಾತಿ ಠಿತಿ. ಪಞ್ಚವೋಕಾರಭವಸ್ಮಿಞ್ಹಿ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಂ ರೂಪಕ್ಖನ್ಧಂ ನಿಸ್ಸಾಯ ತಿಟ್ಠತಿ. ದೋಸಸಲ್ಲೇನಾತಿ ಸಹಜಾತೇನ ದೋಸಸಲ್ಲೇನ. ಯದಾ ವೇದನೂಪಗಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತದಾ ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾವ ನನ್ದಿಯಾ ಉಪಸಿತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ವೇದನಾಪಿ ದೋಮನಸ್ಸವೇದನಾವ. ಯದಾ ಚ ಉಪನಿಸ್ಸಯಪಚ್ಚಯಭೂತೇನ ದೋಸಸಲ್ಲೇನ ವೇದನೂಪಗಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ ವುಚ್ಚತಿ, ತದಾ ಸಹಜಾತಕೋಟಿಯಾ, ಉಪನಿಸ್ಸಯಕೋಟಿಯಾ ವಾ ನನ್ದಿಯಾ ಉಪಸಿತ್ತಂ ವಿಞ್ಞಾಣಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ವೇದನಾ ಪನ ತಿಸ್ಸೋಪಿ ತಿಸ್ಸನ್ನಂ ವೇದನಾನಂ ಆರಮ್ಮಣೂಪನಿಸ್ಸಯಭಾವತೋ. ತತ್ಥ ಪಠಮನಯೋ ದೋಮನಸ್ಸಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ಅಭಿಸಙ್ಖಾರವಿಞ್ಞಾಣಸ್ಸ ವಸೇನ ವುತ್ತೋ. ದುತಿಯೋ ಸಬ್ಬವೇದನಾರಮ್ಮಣಸ್ಸ ವಸೇನಾಪಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಮಾನಸಲ್ಲೇನಾತಿ ಮಾನಸಲ್ಲೇನ ಸಹಜಾತೇನ, ಉಪನಿಸ್ಸಯಭೂತೇನ ವಾ. ಮೋಹಸಲ್ಲೇನಾತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಏತ್ಥ ಚ ಅನಾದಿಮತಿಸಂಸಾರೇ ಇತ್ಥಿಪುರಿಸಾ ರೂಪಾಭಿರಾಮಾತಿ ರಾಗಸಲ್ಲವಸೇನ ಪಠಮಾ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ ಯೋಜಿತಾ. ಸಬ್ಬಾಯಪಿ ವೇದನಾಯ ದುಕ್ಖಪರಿಯಾಯಸಬ್ಭಾವತೋ ದುಕ್ಖಾಯ ಚ ದೋಸೋ ಅನುಸೇತೀತಿ ದೋಸಸಲ್ಲವಸೇನ ದುತಿಯಾ, ಸಞ್ಞಾವಸೇನ ‘‘ಸೇಯ್ಯೋಹಮಸ್ಮೀ’’ತಿ ಮಞ್ಞನಾ ಹೋತೀತಿ ಮಾನಸಲ್ಲವಸೇನ ತತಿಯಾ, ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಸಮೂಹಘನಂ ದುಬ್ಬಿನಿಬ್ಭೋಗನ್ತಿ ಮೋಹಸಲ್ಲವಸೇನ ಚತುತ್ಥೀ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತಿ ಯೋಜಿತಾತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಾ.

ಉಪತ್ಥದ್ಧನ್ತಿ ಓಲುಬ್ಭಾರಮ್ಮಣಭೂತಾಹಿ ವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀಹಿ ಉಪತ್ಥಮ್ಭಿತಂ. ತಞ್ಚ ಕಮ್ಮನ್ತಿ ಯಂ ‘‘ಚೇತನಾ ಚೇತಸಿಕ’’ನ್ತಿ ಪುಬ್ಬೇ (ನೇತ್ತಿ. ೮೨) ವುತ್ತಂ. ಇಮೇ ಚ ಕಿಲೇಸಾತಿ ಇಮೇ ಚ ದಸವತ್ಥುಕಾ ಕಿಲೇಸಾ. ಸೇಸಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ.

೮೫. ಇದಾನಿ ಆಹಾರಾದಯೋ ನಯಾನಂ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇ ದಿಸಾಭಾವೇನ ವವತ್ಥಪೇತುಂ ‘‘ಇಮಾ ಚತಸ್ಸೋ ದಿಸಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ, ತಂ ಉತ್ತಾನಮೇವ. ಪುನ ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋತಿಆದಿ ಆಹಾರಾದೀಸುಯೇವ ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ, ತಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ದಸನ್ನಂ ಸುತ್ತಾನನ್ತಿ ಏಕದೇಸೇಸು ಸಮುದಾಯವೋಹಾರೇನ ವುತ್ತಂ. ಸಮುದಾಯೇಸು ಹಿ ಪವತ್ತಾ ಸಮಞ್ಞಾ ಅವಯವೇಸುಪಿ ದಿಸ್ಸತಿ, ‘‘ಯಥಾ ಪಟೋ ದಡ್ಢೋ, ಸಮುದ್ದೋ ದಿಟ್ಠೋ’’ತಿ ಚ. ಏಕೋ ಅತ್ಥೋತಿ ಏಕಸ್ಸ ಅತ್ಥಸ್ಸ ನಿಪ್ಫಾದನತೋ ವುತ್ತಂ. ಬ್ಯಞ್ಜನಮೇವ ನಾನನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಬ್ಯಞ್ಜನಗ್ಗಹಣೇನ ಬ್ಯಞ್ಜನತ್ಥೋಪಿ ಗಹಿತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ದಸಹಿಪಿ ಸುತ್ತಪದೇಹಿ ಸವತ್ಥುಕಾ ತಣ್ಹಾ ವುತ್ತಾ. ತಣ್ಹಾ ಚ ರಾಗಚರಿತಂ ಪುಗ್ಗಲಂ ಖಿಪ್ಪಂ ದೂಸೇತೀತಿ ಆಹ – ‘‘ಇಮೇ ರಾಗಚರಿತಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ’’ತಿ. ಯಥಾ ಚ ಪಠಮದಿಸಾಭಾವೇನ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾ ರಾಗಚರಿತಸ್ಸ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ, ಏವಂ ದುತಿಯದಿಸಾಭಾವೇನ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾ ದೋಸಚರಿತಸ್ಸ. ತತಿಯಚತುತ್ಥದಿಸಾಭಾವೇನ ವುತ್ತಧಮ್ಮಾ ಯಥಾಕ್ಕಮಂ ದಿಟ್ಠಿಚರಿತಸ್ಸ ಮನ್ದಸ್ಸ ತಿಕ್ಖಸ್ಸ ಚ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಾ ವುತ್ತಾ. ತೇಸಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸಭಾವೋ ವುತ್ತನಯಾನುಸಾರೇನ ವೇದಿತಬ್ಬೋ.

ಆಹಾರವಿಪಲ್ಲಾಸಾದಯೋ ಯದಿಪಿ ಸಬ್ಬೇಹಿ ತೀಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇಹಿ ಪುಬ್ಬಭಾಗೇ ಯಥಾರಹಂ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಾ ಪಹಾತಬ್ಬಾ ಚ. ಯಸ್ಸ ಪನ ದುಕ್ಖಾನುಪಸ್ಸನಾ ಪುರಿಮೇ ಆಹಾರದ್ವಯೇ ದುಕ್ಖಾಕಾರೇನ ಬಹುಲಂ ಪವತ್ತತಿ, ತಸ್ಸ ವಸೇನ ಯೋ ಚ ಕಬಳೀಕಾರೋ ಆಹಾರೋ, ಯೋ ಚ ಫಸ್ಸೋ ಆಹಾರೋ, ಇಮೇ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೇನ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇನ ಪರಿಞ್ಞಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತಿ ವುತ್ತಂ. ಏಸ ನಯೋ ಸೇಸೇಸು. ಏವಞ್ಚೇತಂ, ನ ಅಞ್ಞಥಾ. ನ ಹಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾನಂ ವಿಯ ಪಹಾತಬ್ಬೇಸು ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಾನಂ ಪರಿಞ್ಞೇಯ್ಯಪಹಾತಬ್ಬೇಸು ಕೋಚಿ ನಿಯಮೋ ಸಮ್ಭವತಿ. ಇತಿ ಸಬ್ಬೇ ಲೋಕವಟ್ಟಾನುಸಾರಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ನಿಯ್ಯನ್ತಿ, ತೇ ಲೋಕಾ ತೀಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇಹೀತಿ ನಿಗಮನಂ. ತಸ್ಸತ್ಥೋ – ಇತಿ ಏವಂ ವುತ್ತಪ್ಪಕಾರಾ ಸಬ್ಬೇ ಆಹಾರಾದಯೋ ಲೋಕಸಙ್ಖಾತವಟ್ಟಾನುಸಾರಿನೋ ಧಮ್ಮಾ ತೇ ಲೋಕಭೂತಾ ವಟ್ಟತೋ ನಿಯ್ಯನ್ತಿ ಅನಿಚ್ಚಾನುಪಸ್ಸನಾದೀಹಿ ತೀಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇಹೀತಿ.

೮೬. ಏವಂ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇ ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮೇ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ಇದಾನಿ ವೋದಾನಪಕ್ಖೇ ದಿಸಾಭೂತಧಮ್ಮೇ ದಸ್ಸೇತುಂ ‘‘ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ದಿಬ್ಬಬ್ರಹ್ಮಅರಿಯಆನೇಞ್ಜವಿಹಾರೋತಿ ಚತ್ತಾರೋ ವಿಹಾರಾ. ಮಾನಪ್ಪಹಾನಆಲಯಸಮುಗ್ಘಾತಅವಿಜ್ಜಾಪಹಾನಭವೂಪಸಮಾ ಚತ್ತಾರೋ ಅಚ್ಛರಿಯಾ ಅಬ್ಭುತಾ ಧಮ್ಮಾ. ಸಚ್ಚಾಧಿಟ್ಠಾನಾದೀನಿ ಚತ್ತಾರಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನಾನಿ. ಛನ್ದಸಮಾಧಿಭಾವನಾದಯೋ ಚತಸ್ಸೋ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾ. ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂವರೋ ತಪಸಙ್ಖಾತೋ ಪುಞ್ಞಧಮ್ಮೋ ಬೋಜ್ಝಙ್ಗಭಾವನಾ ಸಬ್ಬೂಪಧಿಪಟಿನಿಸ್ಸಗ್ಗಸಙ್ಖಾತಂ ನಿಬ್ಬಾನಞ್ಚಾತಿ ಚತ್ತಾರೋ ಸುಖಭಾಗಿಯಾ ಧಮ್ಮಾ ವೇದಿತಬ್ಬಾತಿ.

ಪಠಮಾ ಪಟಿಪದಾತಿಆದಿ ಪಟಿಪದಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದೀನಂ ಅಭೇದಸನ್ದಸ್ಸನಂ. ಯದಿ ಏವಂ ಕಸ್ಮಾ ವಿಸುಂ ಗಹಣಂ ಕತನ್ತಿ? ದಸವತ್ಥುಕಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಪುಞ್ಜಸ್ಸ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವದಸ್ಸನತ್ಥಂ ಪಟಿಪದಾದಿದಸಕನಿದ್ದೇಸೋ. ತಥಾ ಹಿ ವಕ್ಖತಿ – ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ತೇಸಂ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿಆದಿ (ನೇತ್ತಿ. ೮೭). ಕಿಞ್ಚಾಪಿ ಚತೂಸು ಸತಿಪಟ್ಠಾನೇಸು ‘‘ಇದಂ ನಾಮ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಇಮಾಯ ಏವ ಪಟಿಪದಾಯ ಇಜ್ಝತೀ’’ತಿ ನಿಯಮೋ ನತ್ಥಿ, ತಥಾಪಿ ಪಠಮಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಪಠಮಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಸಮ್ಭವತೀತಿ ಸಮ್ಭವವಸೇನ ಏವಂ ವುತ್ತಂ – ‘‘ಪಠಮಾ ಪಟಿಪದಾ, ಪಠಮಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಆಹಾರವಿಪಲ್ಲಾಸಾದೀನಂ ವಿಯ ಪಟಿಪದಾಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದೀನಂ ಅತ್ಥತೋ ನಾನತ್ತಂ ನತ್ಥಿ. ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾನಿಯೇವ ಹಿ ತಥಾ ತಥಾ ಪಟಿಪಜ್ಜಮಾನಾನಿ ದುಕ್ಖಾಪಟಿಪದಾದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾದಿನಾಮಕಾನಿ ಹೋನ್ತಿ, ತಸ್ಮಾ ಯಥಾ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇ ‘‘ಪಠಮೇ ಆಹಾರೇ ಪಠಮೋ ವಿಪಲ್ಲಾಸೋ’’ತಿಆದಿನಾ ಅಧಿಕರಣಭೇದೇನ ವುತ್ತಂ, ಏವಂ ಅಧಿಕರಣಭೇದಂ ಅಕತ್ವಾ ‘‘ಪಠಮಾ ಪಟಿಪದಾ, ಪಠಮಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ಅನ್ಧಸ್ಸ ಪಬ್ಬತಾರೋಹನಂ ವಿಯ ಕದಾಚಿದೇವ ಉಪ್ಪಜ್ಜನಕಂ ಅಚ್ಛರಿಯಂ, ಅಚ್ಛರಾಯೋಗ್ಗಂ ಅಚ್ಛರಿಯನ್ತಿ ಪೋರಾಣಾ. ಅಭೂತಪುಬ್ಬಂ ಭೂತನ್ತಿ ಅಬ್ಭುತಂ. ಉಭಯಮ್ಪೇತಂ ವಿಮ್ಹಯಾವಹಸ್ಸ ಅಧಿವಚನಂ. ನ ಹಿ ಮಾನಪ್ಪಹಾನಾದಿತೋ ಅಞ್ಞಂ ದುರಭಿಸಮ್ಭವತರಂ ವಿಮ್ಹನೀಯಞ್ಚ ಉಪಲಬ್ಭತೀತಿ ಅಧಿತಿಟ್ಠತಿ ಏತೇನ, ಏತ್ಥ ವಾ ಅಧಿಟ್ಠಾನಮತ್ತಮೇವ ವಾ ತನ್ತಿ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ. ಸಚ್ಚಞ್ಚ ತಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಞ್ಚ, ಸಚ್ಚಸ್ಸ ವಾ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ, ಸಚ್ಚಂ ಅಧಿಟ್ಠಾನಂ ಏತಸ್ಸಾತಿ ವಾ ಸಚ್ಚಾಧಿಟ್ಠಾನಂ. ಸೇಸೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಸಮಾಧಿ ಏವ ಭಾವೇತಬ್ಬತಾಯ ಸಮಾಧಿಭಾವನಾ. ಸುಖಂ ಭಜತೀತಿ ಸುಖಭಾಗಿಯೋ, ಸುಖಭಾಗಸ್ಸ ವಾ ಸುಖಕೋಟ್ಠಾಸಸ್ಸ ಹಿತೋತಿ ಸುಖಭಾಗಿಯೋ. ಏಕಸ್ಸಪಿ ಸತ್ತಸ್ಸ ಅಸುಭಭಾವನಾದಯೋ ವಿಯ ಏಕದೇಸೇ ಅವತ್ತಿತ್ವಾ ಅನವಸೇಸಪರಿಯಾದಾನತೋ ನತ್ಥಿ ಏತಿಸ್ಸಾ ಪಮಾಣನ್ತಿ ಅಪ್ಪಮಞ್ಞಾ.

ಪಠಮಾ ಪಟಿಪದಾ ಭಾವಿತಾ ಬಹುಲೀಕತಾ ಪಠಮಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಪರಿಪೂರೇತೀತಿ ಪಠಮಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಭಾವನಾಬಹುಲೀಕಾರೋ ಪಠಮಸ್ಸ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಸ್ಸ ಭಾವನಾಪಾರಿಪೂರೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಸೇಸಪದೇಸುಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಯಥಾ ಹಿ ಅರಿಯಮಗ್ಗೇ ಭಾವಿತೇ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದಯೋ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾ ಸಬ್ಬೇಪಿ ಭಾವಿತಾ ಏವ ಹೋನ್ತಿ, ಏವಂಸಮ್ಪದಮಿದಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

ಕಾಯಾನುಪಸ್ಸನಾಯ ಕಾಮರಾಗಸ್ಸ ಉಜುವಿಪಚ್ಚನೀಕಭಾವತೋ ‘‘ಪಠಮೋ ಸತಿಪಟ್ಠಾನೋ ಭಾವಿತೋ ಬಹುಲೀಕತೋ ಕಾಮಪಟಿಪಕ್ಖಂ ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಪರಿಪೂರೇತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ. ತಥಾ ಪೀತಿಪಟಿಸಂವೇದನಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ದುತಿಯಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ, ಸಪ್ಪೀತಿಕಸ್ಸ ದುತಿಯಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಚಿತ್ತಸ್ಸ ಅಭಿಪ್ಪಮೋದನವಸೇನ ಪವತ್ತಮಾನಂ ತತಿಯಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಉಕ್ಕಂಸಗತಸುಖಸ್ಸ ತತಿಯಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಅನಿಚ್ಚವಿರಾಗಾದಿವಸೇನ ಪವತ್ತಿಯಾ ಸಙ್ಖಾರೇಸು ಉಪೇಕ್ಖಕಂ ಚತುತ್ಥಂ ಸತಿಪಟ್ಠಾನಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಭಾವತೋ ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಸ್ಸ ಪಾರಿಪೂರಿಯಾ ಸಂವತ್ತತಿ.

ಯಸ್ಮಾ ಪನ ರೂಪಾವಚರಪಠಮಜ್ಝಾನಂ ರೂಪಾವಚರಸಮಾಪತ್ತೀನಂ, ದುತಿಯಜ್ಝಾನಂ ಬ್ಯಾಪಾದವಿತಕ್ಕಾದಿದೂರೀಭಾವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಹಾರಾನಂ, ತತಿಯಜ್ಝಾನಂ ಪೀತಿವಿರಾಗೇನ ಸುಖೇನ ವಿಪಸ್ಸನಾಯ ಅಧಿಟ್ಠಾನಭೂತಂ ಅರಿಯವಿಹಾರಾನಂ, ಚತುತ್ಥಜ್ಝಾನಂ ಉಪೇಕ್ಖಾಸತಿಪಾರಿಸುದ್ಧಿಆನೇಞ್ಜಪ್ಪತ್ತಂ ಆನೇಞ್ಜವಿಹಾರಾನಂ ವಿಸೇಸತೋ ಪಚ್ಚಯೋ ಹೋತಿ, ತಸ್ಮಾ ‘‘ಪಠಮಂ ಝಾನಂ ಭಾವಿತಂ ಬಹುಲೀಕತಂ ಪಠಮಂ ವಿಹಾರಂ ಪರಿಪೂರೇತೀ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ಇತಿ ಯೋ ಯಸ್ಸ ವಿಸೇಸಪಚ್ಚಯೋ, ಸೋ ತಂ ಪರಿಪೂರೇತೀತಿ ವುತ್ತೋತಿ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ.

೮೭. ಇದಾನಿ ಪಟಿಪದಾದಯೋ ವೋದಾನಪಕ್ಖೇ ದಿಸಾಭಾವೇನ ವವತ್ಥಪೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಇಮಾ ಚತಸ್ಸೋ ದಿಸಾ’’ತಿಆದಿ ವುತ್ತಂ. ತಂ ಸುವಿಞ್ಞೇಯ್ಯಮೇವ. ಪುನ ‘‘ಪಠಮಾ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿಆದಿ ಪಟಿಪದಾಚತುಕ್ಕಾದೀಸು ಯೇನ ಯಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ವೋದಾನಂ, ತಂ ವಿಭಜಿತ್ವಾ ದಸ್ಸೇತುಂ ಆರದ್ಧಂ. ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ. ಯದಿಪಿ ತೀಸು ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇಸು ‘‘ಇದಂ ನಾಮ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಂ ಇಮಾಯ ಏವ ಪಟಿಪದಾಯ ಇಜ್ಝತೀ’’ತಿ ನಿಯಮೋ ನತ್ಥಿ. ಯೇಸಂ ಪನ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ಪುರಿಮಾಹಿ ದ್ವೀಹಿ ಪಟಿಪದಾಹಿ ಅಪ್ಪಣಿಹಿತೇನ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೋ. ತಥಾ ಯಸ್ಸ ತತಿಯಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಸುಞ್ಞತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇನ, ಯಸ್ಸ ಚ ಚತುತ್ಥಾಯ ಪಟಿಪದಾಯ ಅನಿಮಿತ್ತವಿಮೋಕ್ಖಮುಖೇನ ಅರಿಯಮಗ್ಗಾಧಿಗಮೋ, ತೇಸಂ ಪುಗ್ಗಲಾನಂ ವಸೇನ ಅಯಂ ಪಟಿಪದಾವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಸಂಸನ್ದನಾ. ಸತಿಪಟ್ಠಾನಾದೀಹಿ ವಿಮೋಕ್ಖಮುಖಸಂಸನ್ದನಾಯಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ.

ತೇಸಂ ವಿಕ್ಕೀಳಿತನ್ತಿ ತೇಸಂ ಅಸನ್ತಾಸನಜವಪರಕ್ಕಮಾದಿವಿಸೇಸಯೋಗೇನ ಸೀಹಾನಂ ಬುದ್ಧಾನಂ ಪಚ್ಚೇಕಬುದ್ಧಾನಂ ಬುದ್ಧಸಾವಕಾನಞ್ಚ ವಿಕ್ಕೀಳಿತಂ ವಿಹರಣಂ. ಯದಿದಂ ಆಹಾರಾದಿಕಿಲೇಸವತ್ಥುಸಮತಿಕ್ಕಮನಮುಖೇನ ಸಪರಸನ್ತಾನೇ ಪಟಿಪದಾದಿಸಮ್ಪಾದನಾ. ಇದಾನಿ ಆಹಾರಾದೀನಂ ಪಟಿಪದಾದೀಹಿ ಯೇನ ಸಮತಿಕ್ಕಮನಂ, ತಂ ನೇಸಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವಂ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ ತೇಸಂ ಪಟಿಪಕ್ಖೋ ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿಆದಿಮಾಹ. ತತ್ಥ ತೇಸಂ ಪಟಿಪಕ್ಖಭಾವೋ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೋ ಪಹಾಯಕಭಾವೋ ಚ ಆಹಾರವಿಞ್ಞಾಣಟ್ಠಿತೀನಞ್ಚೇತ್ಥ ಪಹಾತಬ್ಬಭಾವೋ ತಪ್ಪಟಿಬನ್ಧಛನ್ದರಾಗವಸೇನ ದಟ್ಠಬ್ಬೋ. ತತ್ಥ ‘‘ವಿಕ್ಕೀಳಿತಂ ಭಾವನಾ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಚಾ’’ತಿಆದಿ ತಸ್ಸಾಯಂ ಸಙ್ಖೇಪತ್ಥೋ – ತೇಸಂ ವಿಕ್ಕೀಳಿತನ್ತಿ ಏತ್ಥ ಯದೇತಂ ವಿಕ್ಕೀಳಿತಂ ನಾಮ ಭಾವೇತಬ್ಬಾನಂ ಬೋಧಿಪಕ್ಖಿಯಧಮ್ಮಾನಂ ಭಾವನಾ, ಸಚ್ಛಿಕಾತಬ್ಬಾನಂ ಫಲನಿಬ್ಬಾನಾನಂ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಚ. ತಥಾ ಪಹಾತಬ್ಬಸ್ಸ ದಸವತ್ಥುಕಸ್ಸ ಕಿಲೇಸಪುಞ್ಜಸ್ಸ ತದಙ್ಗಾದಿವಸೇನ ಪಹಾನಂ ಬ್ಯನ್ತೀಕಿರಿಯಾ ಅನವಸೇಸನನ್ತಿ. ಇದಾನಿ ತಂ ಸಙ್ಖೇಪೇನ ದಸ್ಸೇನ್ತೋ ‘‘ಇನ್ದ್ರಿಯಾಧಿಟ್ಠಾನಂ ವಿಕ್ಕೀಳಿತಂ ವಿಪರಿಯಾಸಾನಧಿಟ್ಠಾನ’’ನ್ತಿ ಆಹ.

ಇನ್ದ್ರಿಯಾಧಿಟ್ಠಾನನ್ತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಂ ಪವತ್ತನಂ ಭಾವನಾ ಸಚ್ಛಿಕಿರಿಯಾ ಚ. ವಿಪರಿಯಾಸಾನಧಿಟ್ಠಾನನ್ತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾನಂ ಅಪವತ್ತನಂ ಪಹಾನಂ ಅನುಪ್ಪಾದನಂ. ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಸದ್ಧಮ್ಮಗೋಚರೋತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾನಿ ಚೇತ್ಥ ಸದ್ಧಮ್ಮಸ್ಸ ಗೋಚರಭೂತಾನಿ ಪವತ್ತಿಹೇತೂತಿ ಅಧಿಪ್ಪೇತಾನಿ ಸದ್ಧಿನ್ದ್ರಿಯಾದೀನೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ವಿಪರಿಯಾಸಾ ಕಿಲೇಸಗೋಚರೋತಿ ವಿಪಲ್ಲಾಸಾ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖಸ್ಸ ಪವತ್ತಿಟ್ಠಾನಂ ಪವತ್ತಿಹೇತೂತಿ. ಅಯಂ ವುಚ್ಚತಿ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮೀತಿ ಯಾಯಂ ‘‘ಚತ್ತಾರೋ ಆಹಾರಾ’’ತಿಆದಿನಾ ಸಂಕಿಲೇಸಪಕ್ಖೇ ದಸನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ, ‘‘ಚತಸ್ಸೋ ಪಟಿಪದಾ’’ತಿಆದಿನಾ ವೋದಾನಪಕ್ಖೇಪಿ ದಸನ್ನಂ ಚತುಕ್ಕಾನಂ ತಣ್ಹಾಚರಿತಾದೀನಂ ಉಪಕ್ಕಿಲೇಸವೋದಾನವಿಭಾವನಾಮುಖೇನ ನಿದ್ಧಾರಣಾ, ಅಯಂ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತಸ್ಸ ನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿ ನಾಮ.

೮೮. ಇದಾನಿ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದಿಪುಗ್ಗಲತ್ತಯವಸೇನ ತಿಪುಕ್ಖಲನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿಂ ವಿಭಾವೇತುಕಾಮೋ ಯಸ್ಮಾ ಪನ ನಯಾನಂ ಅಞ್ಞಮಞ್ಞಾನುಪ್ಪವೇಸಸ್ಸ ಇಚ್ಛಿತತ್ತಾ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತನಯತೋ ತಿಪುಕ್ಖಲನಯೋ ನಿಗ್ಗಚ್ಛತಿ, ತಸ್ಮಾ ಪಟಿಪದಾವಿಭಾಗತೋ ಚತ್ತಾರೋ ಪುಗ್ಗಲೇ ಸೀಹವಿಕ್ಕೀಳಿತನಯಸ್ಸ ಭೂಮಿಂ ನಿದ್ದಿಸಿತ್ವಾ ತತೋ ಏವ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದಿಪುಗ್ಗಲತ್ತಯೇ ನಿದ್ಧಾರೇತುಂ ‘‘ತತ್ಥ ಯೇ ದುಕ್ಖಾಯ ಪಟಿಪದಾಯಾ’’ತಿಆದಿ ಆರದ್ಧಂ. ತತ್ಥ ಇಮೇ ದ್ವೇ ಪುಗ್ಗಲಾತಿ ಇಮೇ ಪುರಿಮಾನಂ ದ್ವಿನ್ನಂ ಪಟಿಪದಾನಂ ವಸೇನ ದ್ವೇ ಪುಗ್ಗಲಾ. ಏಸ ನಯೋ ಇತರತ್ಥಾಪಿ. ಪುನ ‘‘ತತ್ಥ ಯೇ ದುಕ್ಖಾಯ ಪಟಿಪದಾಯಾ’’ತಿಆದಿ ಯಥಾವುತ್ತಪುಗ್ಗಲಚತುಕ್ಕತೋ ಉಗ್ಘಟಿತಞ್ಞುಆದಿಪುಗ್ಗಲತ್ತಯಂ ನಿದ್ಧಾರೇತುಂ ವುತ್ತಂ. ತತ್ಥ ಯೋ ಸಾಧಾರಣಾಯಾತಿ ದುಕ್ಖಾಪಟಿಪದಾಯ ಖಿಪ್ಪಾಭಿಞ್ಞಾಯ, ಸುಖಾಪಟಿಪದಾಯ ದನ್ಧಾಭಿಞ್ಞಾಯ ಚ ನಿಯ್ಯಾತೀತಿ ಸಮ್ಬನ್ಧೋ. ಕಥಂ ಪನ ಪಟಿಪದಾದ್ವಯಂ ಏಕಸ್ಸ ಸಮ್ಭವತೀತಿ? ನಯಿದಮೇವಂ ದಟ್ಠಬ್ಬಂ. ಏಕಸ್ಸ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಏಕಸ್ಮಿಂ ದ್ವೇ ಪಟಿಪದಾ ಸಮ್ಭವನ್ತೀತಿ. ಯಥಾವುತ್ತಾಸು ಪನ ದ್ವೀಸು ಪಟಿಪದಾಸು ಯೋ ಯಾಯ ಕಾಯಚಿ ನಿಯ್ಯಾತಿ, ಅಯಂ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞೂತಿ ಅಯಮೇತ್ಥ ಅಧಿಪ್ಪಾಯೋ. ಯಸ್ಮಾ ಪನ ಅಟ್ಠಸಾಲಿನಿಯಂ (ಧ. ಸ. ಅಟ್ಠ. ೩೫೦) ಪಟಿಪದಾ ಚಲತಿ ನ ಚಲತೀತಿ ವಿಚಾರಣಾಯಂ ‘‘ಚಲತೀ’’ತಿ ವುತ್ತಂ, ತಸ್ಮಾ ಏಕಸ್ಸಪಿ ಪುಗ್ಗಲಸ್ಸ ಝಾನನ್ತರಮಗ್ಗನ್ತರೇಸು ಪಟಿಪದಾಭೇದೋ ಇಚ್ಛಿತೋವಾತಿ.

‘‘ತತ್ಥ ಭಗವಾ’’ತಿಆದಿನಾ ದೇಸನಾವಿಭಾಗೇಹಿಪಿ ತಮೇವ ಪುಗ್ಗಲವಿಭಾಗಂ ವಿಭಾವೇತಿ. ತಂ ಹೇಟ್ಠಾ ವುತ್ತನಯಮೇವ. ತತ್ಥ ಅಧಿಚಿತ್ತನ್ತಿ ಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಞ್ಚಾತಿ ಚ-ಸದ್ದೋ ಲುತ್ತನಿದ್ದಿಟ್ಠೋ. ತೇನ ಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಞ್ಚ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಞ್ಚ ವಿಪಞ್ಚಿತಞ್ಞುಸ್ಸ ಪಞ್ಞಪೇತೀತಿ ಅತ್ಥೋ. ಅಧಿಸೀಲನ್ತಿ ಏತ್ಥಾಪಿ ಏಸೇವ ನಯೋ. ಅಧಿಸೀಲಸಿಕ್ಖಂ ಅಧಿಚಿತ್ತಸಿಕ್ಖಂ ಅಧಿಪಞ್ಞಾಸಿಕ್ಖಞ್ಚಾತಿ ಯೋಜೇತಬ್ಬಂ.

ಚತ್ತಾರಿ ಹುತ್ವಾ ತೀಣಿ ಭವನ್ತೀತಿ ಲಿಙ್ಗವಿಪಲ್ಲಾಸೇನ ವುತ್ತಂ, ಚತ್