📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

អភិធម្មបិដកេ

សម្មោហវិនោទនី នាម

វិភង្គ-អដ្ឋកថា

១. ខន្ធវិភង្គោ

១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា

ចតុសច្ចទសោ ¶ ¶ ¶ នាថោ, ចតុធា ធម្មសង្គណិំ;

បកាសយិត្វា សម្ពុទ្ធោ, តស្សេវ សមនន្តរំ.

ឧបេតោ ពុទ្ធធម្មេហិ, អដ្ឋារសហិ នាយកោ;

អដ្ឋារសន្នំ ខន្ធាទិ-វិភង្គានំ វសេន យំ.

វិភង្គំ ¶ ទេសយី សត្ថា, តស្ស សំវណ្ណនាក្កមោ;

ឥទានិ យស្មា សម្បត្តោ, តស្មា តស្សត្ថវណ្ណនំ.

ករិស្សាមិ វិគាហេត្វា, បោរាណដ្ឋកថានយំ;

សទ្ធម្មេ គារវំ កត្វា, តំ សុណាថ សមាហិតាតិ.

១. បញ្ចក្ខន្ធា – រូបក្ខន្ធោ…បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ឥទំ វិភង្គប្បករណស្ស អាទិភូតេ ខន្ធវិភង្គេ សុត្តន្តភាជនីយំ នាម. តត្ថ បញ្ចាតិ គណនបរិច្ឆេទោ. តេន ន តតោ ហេដ្ឋា ន ឧទ្ធន្តិ ទស្សេតិ. ខន្ធាតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. តត្រាយំ ខន្ធ-សទ្ទោ សម្ពហុលេសុ ឋានេសុ ទិស្សតិ – រាសិម្ហិ, គុណេ, បណ្ណត្តិយំ, រុឡ្ហិយន្តិ. ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, មហាសមុទ្ទេ ន សុករំ ឧទកស្ស បមាណំ គហេតុំ – ឯត្តកានិ ឧទកាឡ្ហកានីតិ វា ឯត្តកានិ ឧទកាឡ្ហកសតានីតិ វា ឯត្តកានិ ឧទកាឡ្ហកសហស្សានីតិ វា ឯត្តកានិ ឧទកាឡ្ហកសតសហស្សានីតិ វា, អថ ខោ អសង្ខ្យេយ្យោ អប្បមេយ្យោ មហាឧទកក្ខន្ធោត្វេវ ¶ សង្ខ្យំ ¶ គច្ឆតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៥១; ៦.៣៧) ហិ រាសិតោ ខន្ធោ នាម. នហិ បរិត្តកំ ឧទកំ ឧទកក្ខន្ធោតិ វុច្ចតិ, ពហុកមេវ វុច្ចតិ. តថា ន បរិត្តកោ រជោ រជក្ខន្ធោ, ន អប្បមត្តកា គាវោ គវក្ខន្ធោ, ន អប្បមត្តកំ ពលំ ពលក្ខន្ធោ, ន អប្បមត្តកំ បុញ្ញំ បុញ្ញក្ខន្ធោតិ វុច្ចតិ. ពហុកមេវ ហិ រជោ រជក្ខន្ធោ, ពហុកាវ គវាទយោ គវក្ខន្ធោ, ពលក្ខន្ធោ, បុញ្ញក្ខន្ធោតិ វុច្ចន្តិ. ‘‘សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៥៥) បន គុណតោ ខន្ធោ នាម. ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា មហន្តំ ទារុក្ខន្ធំ គង្គាយ នទិយា សោតេន វុយ្ហមាន’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៤១). ឯត្ថ បណ្ណត្តិតោ ខន្ធោ នាម. ‘‘យំ ចិត្តំ មនោ មានសំ…បេ… វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៦៣, ៦៥) រុឡ្ហិតោ ខន្ធោ នាម. ស្វាយមិធ រាសិតោ អធិប្បេតោ. អយញ្ហិ ខន្ធដ្ឋោ នាម បិណ្ឌដ្ឋោ បូគដ្ឋោ ឃដដ្ឋោ រាសដ្ឋោ. តស្មា ‘រាសិលក្ខណា ខន្ធា’តិ វេទិតព្ពា. កោដ្ឋាសដ្ឋោតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ; លោកស្មិញ្ហិ ឥណំ គហេត្វា ចោទិយមានា ‘ទ្វីហិ ខន្ធេហិ ទស្សាម, តីហិ ខន្ធេហិ ទស្សាមា’តិ វទន្តិ. ឥតិ ‘កោដ្ឋាសលក្ខណា ខន្ធា’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯវមេត្ថ រូបក្ខន្ធោតិ រូបរាសិ រូបកោដ្ឋាសោ, វេទនាក្ខន្ធោតិ វេទនារាសិ វេទនាកោដ្ឋាសោតិ ឥមិនា នយេន សញ្ញាក្ខន្ធាទីនំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្តាវតា ¶ សម្មាសម្ពុទ្ធោ យ្វាយំ ‘‘ចត្តារោ ច មហាភូតា ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូប’’ន្តិ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នាទីសុ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ វិភត្តោ ‘បញ្ចវីសតិ រូបកោដ្ឋាសា’តិ ច ‘ឆន្នវុតិ រូបកោដ្ឋាសា’តិ ច ឯវំបភេទោ រូបរាសិ, តំ សព្ពំ បរិបិណ្ឌេត្វា រូបក្ខន្ធោ នាមាតិ ទស្សេសិ. យោ បនាយំ ‘‘សុខា វេទនា, ទុក្ខា វេទនា, អទុក្ខមសុខា វេទនា’’តិ តេសុយេវ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ វិភត្តោ ចតុភូមិកវេទនារាសិ, តំ សព្ពំ បរិបិណ្ឌេត្វា វេទនាក្ខន្ធោ នាមាតិ ទស្សេសិ. យោ បនាយំ ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជា សញ្ញា…បេ… មនោសម្ផស្សជា សញ្ញា’’តិ តេសុយេវ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ វិភត្តោ ចតុភូមិកសញ្ញារាសិ ¶ , តំ សព្ពំ បរិបិណ្ឌេត្វា សញ្ញាក្ខន្ធោ នាមាតិ ទស្សេសិ. យោ បនាយំ ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជា ចេតនា…បេ… មនោសម្ផស្សជា ចេតនា’’តិ តេសុយេវ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ វិភត្តោ ចតុភូមិកចេតនារាសិ, តំ សព្ពំ បរិបិណ្ឌេត្វា សង្ខារក្ខន្ធោ នាមាតិ ទស្សេសិ. យោ ¶ បនាយំ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណំ, សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណំ, មនោធាតុ, មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ តេសុយេវ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ វិភត្តោ ចតុភូមិកចិត្តរាសិ, តំ សព្ពំ បរិបិណ្ឌេត្វា វិញ្ញាណក្ខន្ធោ នាមាតិ ទស្សេសិ.

អបិចេត្ថ សព្ពម្បិ ចតុសមុដ្ឋានិកំ រូបំ រូបក្ខន្ធោ, កាមាវចរអដ្ឋកុសលចិត្តាទីហិ ឯកូននវុតិចិត្តេហិ សហជាតា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ផស្សាទយោ ធម្មា សង្ខារក្ខន្ធោ, ឯកូននវុតិ ចិត្តានិ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ. ឯវម្បិ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ធម្មបរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ.

១. រូបក្ខន្ធនិទ្ទេសោ

២. ឥទានិ តេ រូបក្ខន្ធាទយោ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ តត្ថ កតមោ រូបក្ខន្ធោតិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ. កតមោតិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. រូបក្ខន្ធោតិ បុច្ឆិតធម្មនិទស្សនំ. ឥទានិ តំ វិភជន្តោ យំ កិញ្ចិ រូបន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យំ កិញ្ចីតិ អនវសេសបរិយាទានំ. រូបន្តិ អតិប្បសង្គនិយមនំ. ឯវំ បទទ្វយេនាបិ រូបស្ស អនវសេសបរិគ្គហោ កតោ ហោតិ.

តត្ថ កេនដ្ឋេន រូបន្តិ? រុប្បនដ្ឋេន រូបំ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘កិញ្ច ¶ , ភិក្ខវេ, រូបំ វទេថ? រុប្បតីតិ ¶ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតិ. កេន រុប្បតិ? សីតេនបិ រុប្បតិ, ឧណ្ហេនបិ រុប្បតិ, ជិឃច្ឆាយបិ រុប្បតិ, បិបាសាយបិ រុប្បតិ, ឌំសមកសវាតាតបសរិសបសម្ផស្សេនបិ រុប្បតិ. រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩).

តត្ថ កិន្តិ ការណបុច្ឆា; កេន ការណេន រូបំ វទេថ, កេន ការណេន តំ រូបំ នាមាតិ អត្ថោ. រុប្បតីតិ ឯត្ថ ឥតីតិ ការណុទ្ទេសោ. យស្មា រុប្បតិ តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ. រុប្បតីតិ កុប្បតិ ឃដ្ដីយតិ បីឡិយតិ ភិជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឯវំ ឥមិនា ឯត្តកេន ឋានេន រុប្បនដ្ឋេន រូបំ វុត្តំ. រុប្បនលក្ខណេន រូបន្តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. រុប្បនលក្ខណញ្ហេតំ.

សីតេនបិ ¶ រុប្បតីតិអាទីសុ បន សីតេន តាវ រុប្បនំ លោកន្តរិកនិរយេ បាកដំ. តិណ្ណំ តិណ្ណញ្ហិ ចក្កវាឡានំ អន្តរេ ឯកេកោ លោកន្តរិកនិរយោ នាម ហោតិ អដ្ឋយោជនសហស្សប្បមាណោ, យស្ស នេវ ហេដ្ឋា បថវី អត្ថិ, ន ឧបរិ ចន្ទិមសូរិយទីបមណិអាលោកោ, និច្ចន្ធការោ. តត្ថ និព្ពត្តសត្តានំ តិគាវុតោ អត្តភាវោ ហោតិ. តេ វគ្គុលិយោ វិយ បព្ពតបាទេ ទីឃបុថុលេហិ នខេហិ លគ្គិត្វា អវំសិរា ឱលម្ពន្តិ. យទា សំសប្បន្តា អញ្ញមញ្ញស្ស ហត្ថបាសគតា ហោន្តិ អថ ‘ភក្ខោ នោ លទ្ធោ’តិ មញ្ញមានា តត្ថ ព្យាវដា វិបរិវត្តិត្វា លោកសន្ធារកេ ឧទកេ បតន្តិ, សីតវាតេ បហរន្តេបិ បក្កមធុកផលានិ វិយ ឆិជ្ជិត្វា ឧទកេ បតន្តិ. បតិតមត្តាវ អច្ចន្តខារេន សីតោទកេន ឆិន្នចម្មន្ហារុមំសអដ្ឋីហិ ភិជ្ជមានេហិ តត្តតេលេ បតិតបិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ បដបដាយមានា វិលីយន្តិ. ឯវំ សីតេន រុប្បនំ លោកន្តរិកនិរយេ បាកដំ. មហិំសករដ្ឋាទីសុបិ ហិមបាតសីតលេសុ បទេសេសុ ឯតំ បាកដមេវ. តត្ថ ហិ សត្តា សីតេន ភិន្នច្ឆិន្នសរីរា ជីវិតក្ខយម្បិ បាបុណន្តិ.

ឧណ្ហេន រុប្បនំ អវីចិមហានិរយេ បាកដំ. តត្ថ ហិ តត្តាយ លោហបថវិយា និបជ្ជាបេត្វា បញ្ចវិធពន្ធនាទិករណកាលេ សត្តា មហាទុក្ខំ អនុភវន្តិ.

ជិឃច្ឆាយ រុប្បនំ បេត្តិវិសយេ ចេវ ទុព្ភិក្ខកាលេ ច ¶ បាកដំ. បេត្តិវិសយស្មិញ្ហិ សត្តា ទ្វេ តីណិ ពុទ្ធន្តរានិ កិញ្ចិទេវ អាមិសំ ហត្ថេន គហេត្វា មុខេ បក្ខិបន្តា នាម ន ហោន្តិ ¶ . អន្តោឧទរំ អាទិត្តសុសិររុក្ខោ វិយ ហោតិ. ទុព្ភិក្ខេ កញ្ជិកមត្តម្បិ អលភិត្វា មរណប្បត្តានំ បមាណំ នាម នត្ថិ.

បិបាសាយ រុប្បនំ កាលកញ្ជិកាទីសុ បាកដំ. តត្ថ ហិ សត្តា ទ្វេ តីណិ ពុទ្ធន្តរានិ ហទយតេមនមត្តំ វា ជិវ្ហាតេមនមត្តំ វា ឧទកពិន្ទុំ លទ្ធុំ ន សក្កោន្តិ. ‘បានីយំ បិវិស្សាមា’តិ នទិំ គតានម្បិ នទី វាលិកាតលំ សម្បជ្ជតិ. មហាសមុទ្ទំ បក្ខន្តានម្បិ មហាសមុទ្ទោ បិដ្ឋិបាសាណោ ហោតិ. តេ សុស្សន្តា ពលវទុក្ខបីឡិតា វិចរន្តិ.

ឯកោ ¶ កិរ កាលកញ្ជិកអសុរោ បិបាសំ អធិវាសេតុំ អសក្កោន្តោ យោជនគម្ភីរវិត្ថារំ មហាគង្គំ ឱតរិ. តស្ស គតគតដ្ឋានេ ឧទកំ ឆិជ្ជតិ, ធូមោ ឧគ្គច្ឆតិ, តត្តេ បិដ្ឋិបាសាណេ ចង្កមនកាលោ វិយ ហោតិ. តស្ស ឧទកសទ្ទំ សុត្វា ឥតោ ចិតោ ច វិចរន្តស្សេវ រត្តិ វិភាយិ. អថ នំ បាតោវ ភិក្ខាចារំ គច្ឆន្តា តិំសមត្តា បិណ្ឌចារិកភិក្ខូ ទិស្វា – ‘‘កោ នាម ត្វំ, សប្បុរិសា’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘បេតោហមស្មិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ បរិយេសសី’’តិ? ‘‘បានីយំ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘អយំ គង្គា បរិបុណ្ណា, កិំ ត្វំ ន បស្សសី’’តិ? ‘‘ន ឧបកប្បតិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘តេន ហិ គង្គាបិដ្ឋេ និបជ្ជ, មុខេ តេ បានីយំ អាសិញ្ចិស្សាមា’’តិ. សោ វាលិកាបុឡិនេ ឧត្តានោ និបជ្ជិ. ភិក្ខូ តិំសមត្តេ បត្តេ នីហរិត្វា ឧទកំ អាហរិត្វា អាហរិត្វា តស្ស មុខេ អាសិញ្ចិំសុ. តេសំ តថា ករោន្តានំយេវ វេលា ឧបកដ្ឋា ជាតា. តតោ ‘‘ភិក្ខាចារកាលោ អម្ហាកំ, សប្បុរិស; កច្ចិ តេ អស្សាទមត្តា លទ្ធា’’តិ អាហំសុ. បេតោ ‘‘សចេ មេ, ភន្តេ, តិំសមត្តានំ អយ្យានំ តិំសមត្តេហិ បត្តេហិ អាសិត្តឧទកតោ អឌ្ឍបសតមត្តម្បិ បរគលគតំ, បេតត្តភាវតោ មោក្ខោ មា ហោតូ’’តិ អាហ. ឯវំ បិបាសាយ រុប្បនំ បេត្តិវិសយេ បាកដំ.

ឌំសាទីហិ រុប្បនំ ឌំសមក្ខិកាទិសម្ពពហុលេសុ បទេសេសុ បាកដំ. ឯត្ថ ច ឌំសាតិ បិង្គលមក្ខិកា, មកសាតិ មកសាវ វាតាតិ កុច្ឆិវាតបិដ្ឋិវាតាទិវសេន វេទិតព្ពា. សរីរស្មិញ្ហិ ¶ វាតរោគោ ឧប្បជ្ជិត្វា ហត្ថបាទបិដ្ឋិអាទីនិ ភិន្ទតិ, កាណំ ករោតិ, ខុជ្ជំ ករោតិ, បីឋសប្បិំ ករោតិ. អាតបោតិ សូរិយាតបោ. តេន រុប្បនំ មរុកន្តារាទីសុ បាកដំ. ឯកា កិរ ឥត្ថី មរុកន្តារេ រត្តិំ សត្ថតោ ឱហីនា ទិវា សូរិយេ ឧគ្គច្ឆន្តេ វាលិកាយ តប្បមានាយ បាទេ ឋបេតុំ អសក្កោន្តី សីសតោ បច្ឆិំ ឱតារេត្វា អក្កមិ. កមេន បច្ឆិយា ឧណ្ហាភិតត្តាយ ¶ ឋាតុំ អសក្កោន្តី តស្សា ឧបរិ សាដកំ ឋបេត្វា អក្កមិ. តស្មិម្បិ សន្តត្តេ អង្កេន គហិតំ បុត្តកំ អធោមុខំ និបជ្ជាបេត្វា កន្ទន្តំ កន្ទន្តំ អក្កមិត្វា សទ្ធិំ តេន តស្មិំយេវ ឋានេ ឧណ្ហាភិតត្តា កាលមកាសិ.

សរីសបាតិ យេ កេចិ ទីឃជាតិកា សរន្តា គច្ឆន្តិ. តេសំ សម្ផស្សេន រុប្បនំ អាសីវិសទដ្ឋាទីនំ វសេន វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ ¶ ‘យំ កិញ្ចិ រូប’ន្តិ បទេន សំគហិតំ បញ្ចវីសតិកោដ្ឋាសឆន្នវុតិកោដ្ឋាសប្បភេទំ សព្ពម្បិ រូបំ អតីតាទិកោដ្ឋាសេសុ បក្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នន្តិ អាហ. តតោ បរំ តទេវ អជ្ឈត្តទុកាទីសុ ចតូសុ ទុកេសុ បក្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វាតិអាទិ វុត្តំ. តតោ បរំ សព្ពម្បេតំ ឯកាទសសុ បទេសេសុ បរិយាទិយិត្វា ទស្សិតំ រូបំ ឯកតោ បិណ្ឌំ កត្វា ទស្សេតុំ តទេកជ្ឈន្តិអាទិ វុត្តំ.

តត្ថ តទេកជ្ឈន្តិ តំ ឯកជ្ឈំ; អភិសញ្ញូហិត្វាតិ អភិសំហរិត្វា; អភិសង្ខិបិត្វាតិ សង្ខេបំ កត្វា; ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សព្ពម្បេតំ វុត្តប្បការំ រូបំ រុប្បនលក្ខណសង្ខាតេ ឯកវិធភាវេ បញ្ញាយ រាសិំ កត្វា រូបក្ខន្ធោ នាមាតិ វុច្ចតីតិ. ឯតេន សព្ពម្បិ រូបំ រុប្បនលក្ខណេ រាសិភាវូបគមនេន រូបក្ខន្ធោតិ ទស្សិតំ ហោតិ. ន ហិ រូបតោ អញ្ញោ រូបក្ខន្ធោ នាម អត្ថិ. យថា ច រូបំ, ឯវំ វេទនាទយោបិ វេទយិតលក្ខណាទីសុ រាសិភាវូបគមនេន. ន ហិ វេទនាទីហិ អញ្ញេ វេទនាក្ខន្ធាទយោ នាម អត្ថិ.

៣. ឥទានិ ឯកេកស្មិំ ឱកាសេ បក្ខិត្តំ រូបំ វិសុំ វិសុំ ភាជេត្វា ទស្សេន្តោ តត្ថ កតមំ រូបំ អតីតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ ឯកាទសសុ ឱកាសេសុ បក្ខិបិត្វា ឋបិតមាតិកាយ ភុម្មំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នន្តិអាទិនា ¶ នយេន ឋបិតាយ មាតិកាយ យំ អតីតំ រូបន្តិ វុត្តំ, តំ កតមន្តិ? ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពបុច្ឆាសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អតីតំ និរុទ្ធន្តិអាទីនិ បទានិ និក្ខេបកណ្ឌស្ស អតីតត្តិកភាជនីយវណ្ណនាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១០៤៤) វុត្តានេវ. ចត្តារោ ច មហាភូតាតិ ឥទំ អតីតន្តិ វុត្តរូបស្ស សភាវទស្សនំ. យថា ចេត្ថ ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥមិនា ឥទំ ទស្សេតិ – អតីតរូបម្បិ ភូតានិ ចេវ ភូតានិ ឧបាទាយ និព្ពត្តរូបញ្ច, អនាគតម្បិ…បេ… ទូរសន្តិកម្បិ ¶ . ន ហិ ភូតេហិ ចេវ ភូតានិ ឧបាទាយ បវត្តរូបតោ ច អញ្ញំ រូបំ នាម អត្ថីតិ.

អបរោ នយោ – អតីតំសេន សង្គហិតន្តិ អតីតកោដ្ឋាសេនេវ សង្គហិតំ, ឯត្ថេវ គណនំ គតំ. កិន្តិ? ចត្តារោ ច មហាភូតា ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ¶ ឧបាទាយរូបន្តិ. ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អនាគតបច្ចុប្បន្ននិទ្ទេសបទានិបិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវ.

ឥទំ បន អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ នាម សុត្តន្តបរិយាយតោ អភិធម្មនិទ្ទេសតោតិ ទុវិធំ. តំ សុត្តន្តបរិយាយេ ភវេន បរិច្ឆិន្នំ. បដិសន្ធិតោ ហិ បដ្ឋាយ អតីតភវេសុ និព្ពត្តំ រូបំ, អនន្តរភវេ វា និព្ពត្តំ ហោតុ កប្បកោដិសតសហស្សមត្ថកេ វា, សព្ពំ អតីតមេវ នាម. ចុតិតោ បដ្ឋាយ អនាគតភវេសុ និព្ពត្តនករូបំ, អនន្តរភវេ វា និព្ពត្តំ ហោតុ កប្បកោដិសតសហស្សមត្ថកេ វា, សព្ពំ អនាគតមេវ នាម. ចុតិបដិសន្ធិអនន្តរេ បវត្តរូបំ បច្ចុប្បន្នំ នាម. អភិធម្មនិទ្ទេសេ បន ខណេន បរិច្ឆិន្នំ. តយោ ហិ រូបស្ស ខណា – ឧប្បាទោ, ឋិតិ, ភង្គោតិ. ឥមេ តយោ ខណេ បត្វា និរុទ្ធំ រូបំ, សមនន្តរនិរុទ្ធំ វា ហោតុ អតីតេ កប្បកោដិសតសហស្សមត្ថកេ វា, សព្ពំ អតីតមេវ នាម. តយោ ខណេ អសម្បត្តំ រូបំ, ឯកចិត្តក្ខណមត្តេន វា អសម្បត្តំ ហោតុ អនាគតេ កប្បកោដិសតសហស្សមត្ថកេ វា, សព្ពំ អនាគតមេវ នាម. ឥមេ តយោ ខណេ សម្បត្តំ រូបំ បន បច្ចុប្បន្នំ នាម. តត្ថ កិញ្ចាបិ ឥទំ សុត្តន្តភាជនីយំ, ឯវំ សន្តេបិ អភិធម្មនិទ្ទេសេនេវ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នរូបំ និទ្ទិដ្ឋន្តិ ¶ វេទិតព្ពំ.

អបរោ នយោ – ឥទញ្ហិ រូបំ អទ្ធាសន្តតិសមយខណវសេន ចតុធា អតីតំ នាម ហោតិ. តថា អនាគតបច្ចុប្បន្នំ. អទ្ធាវសេន តាវ ឯកស្ស ឯកស្មិំ ភវេ បដិសន្ធិតោ បុព្ពេ អតីតំ, ចុតិតោ ឧទ្ធំ អនាគតំ, ឧភិន្នមន្តរេ បច្ចុប្បន្នំ. សន្តតិវសេន សភាគឯកឧតុសមុដ្ឋានំ ឯកាហារសមុដ្ឋានញ្ច បុព្ពាបរិយវសេន បវត្តមានម្បិ បច្ចុប្បន្នំ. តតោ បុព្ពេ វិសភាគឧតុអាហារសមុដ្ឋានំ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ. ចិត្តជំ ឯកវីថិឯកជវនឯកសមាបត្តិសមុដ្ឋានំ បច្ចុប្បន្នំ. តតោ បុព្ពេ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ. កម្មសមុដ្ឋានស្ស បាដិយេក្កំ សន្តតិវសេន អតីតាទិភេទោ នត្ថិ. តេសញ្ញេវ បន ឧតុអាហារចិត្តសមុដ្ឋានានំ ឧបត្ថម្ភកវសេន តស្ស អតីតាទិភេទោ វេទិតព្ពោ. សមយវសេន ឯកមុហុត្តបុព្ពណ្ហសាយន្ហរត្តិទិវាទីសុ សមយេសុ សន្តានវសេន ¶ បវត្តមានំ តំ តំ សមយំ បច្ចុប្បន្នំ នាម. តតោ បុព្ពេ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ. ខណវសេន ឧប្បាទាទិក្ខណត្តយបរិយាបន្នំ ¶ បច្ចុប្បន្នំ នាម. តតោ បុព្ពេ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ.

អបិច អតិក្កហេតុបច្ចយកិច្ចំ អតីតំ. និដ្ឋិតហេតុកិច្ចំ អនិដ្ឋិតបច្ចយកិច្ចំ បច្ចុប្បន្នំ. ឧភយកិច្ចមសម្បត្តំ អនាគតំ. សកិច្ចក្ខណេ វា បច្ចុប្បន្នំ. តតោ បុព្ពេ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ. ឯត្ថ ច ខណាទិកថាវ និប្បរិយាយា, សេសា សបរិយាយា. តាសុ និប្បរិយាយកថា ឥធ អធិប្បេតា. អជ្ឈត្តទុកស្សាបិ និទ្ទេសបទានិ ហេដ្ឋា អជ្ឈត្តត្តិកនិទ្ទេសេ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១០៥០) វុត្តត្ថានេវ. ឱឡារិកាទីនិ រូបកណ្ឌវណ្ណនាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦៧៤) វុត្តត្ថានេវ.

៦. ហីនទុកនិទ្ទេសេ តេសំ តេសំ សត្តានន្តិ ពហូសុ សត្តេសុ សាមិវចនំ. អបរស្សាបិ អបរស្សាបីតិ ហិ វុច្ចមានេ ទិវសម្បិ កប្បសតសហស្សម្បិ វទន្តោ ឯត្តកមេវ វទេយ្យ. ឥតិ សត្ថា ទ្វីហេវ បទេហិ អនវសេសេ សត្តេ បរិយាទិយន្តោ ‘តេសំ តេសំ សត្តាន’ន្តិ អាហ. ឯត្តកេន ហិ សព្ពម្បិ អបរទីបនំ ¶ សិទ្ធំ ហោតិ. ឧញ្ញាតន្តិ អវមតំ. អវញ្ញាតន្តិ វម្ភេត្វា ញាតំ. រូបន្តិបិ ន វិទិតំ. ហីឡិតន្តិ អគហេតព្ពដ្ឋេន ខិត្តំ ឆឌ្ឌិតំ, ជិគុច្ឆិតន្តិបិ វទន្តិ. បរិភូតន្តិ កិមេតេនាតិ វាចាយ បរិភវិតំ. អចិត្តីកតន្តិ ន គរុកតំ. ហីនន្តិ លាមកំ. ហីនមតន្តិ ហីនន្តិ មតំ, លាមកំ កត្វា ញាតំ. ហីនសម្មតន្តិ ហីនន្តិ លោកេ សម្មតំ, ហីនេហិ វា សម្មតំ, គូថភក្ខេហិ គូថោ វិយ. អនិដ្ឋន្តិ អប្បិយំ, បដិលាភត្ថាយ វា អបរិយេសិតំ. សចេបិ នំ កោចិ បរិយេសេយ្យ, បរិយេសតុ. ឯតស្ស បន អារម្មណស្ស ឯតទេវ នាមំ. អកន្តន្តិ អកាមិតំ, និស្សិរិកំ វា. អមនាបន្តិ មនស្មិំ ន អប្បិតំ. តាទិសញ្ហិ អារម្មណំ មនស្មិំ ន អប្បីយតិ. អថ វា មនំ អប្បាយតិ វឌ្ឍេតីតិ មនាបំ, ន មនាបំ អមនាបំ.

អបរោ នយោ – អនិដ្ឋំ សម្បត្តិវិរហតោ. តំ ឯកន្តេន កម្មសមុដ្ឋានេសុ អកុសលកម្មសមុដ្ឋានំ. អកន្តំ សុខស្ស អហេតុភាវតោ. អមនាបំ ទុក្ខស្ស ហេតុភាវតោ. រូបា សទ្ទាតិ ឥទមស្ស សភាវទីបនំ. ឥមស្មិញ្ហិ បទេ អកុសលកម្មជវសេន អនិដ្ឋា បញ្ច កាមគុណា វិភត្តា. កុសលកម្មជំ បន អនិដ្ឋំ នាម នត្ថិ, សព្ពំ ឥដ្ឋមេវ.

បណីតបទនិទ្ទេសោ ¶ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ. ឥមស្មិំ បន បទេ កុសលកម្មជវសេន ឥដ្ឋា បញ្ច កាមគុណា វិភត្តា. កុសលកម្មជញ្ហិ អនិដ្ឋំ នាម ¶ នត្ថិ, សព្ពំ ឥដ្ឋមេវ. យថា ច កម្មជេសុ ឯវំ ឧតុសមុដ្ឋានាទីសុបិ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា អត្ថិ ឯវាតិ ឥមស្មិំ ទុកេ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណំ បដិវិភត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អយំ តាវ អាចរិយានំ សមានត្ថកថា. វិតណ្ឌវាទី បនាហ – ឥដ្ឋានិដ្ឋំ នាម បាដិយេក្កំ បដិវិភត្តំ នត្ថិ, តេសំ តេសំ រុចិវសេន កថិតំ.

យថាហ –

‘‘មនាបបរិយន្តំ ខ្វាហំ, មហារាជ, បញ្ចសុ កាមគុណេសុ អគ្គន្តិ វទាមិ. តេវ, មហារាជ, រូបា ឯកច្ចស្ស មនាបា ហោន្តិ, ឯកច្ចស្ស អមនាបា ហោន្តិ. តេវ, មហារាជ, សទ្ទា, គន្ធា, រសា, ផោដ្ឋព្ពា ឯកច្ចស្ស មនាបា ហោន្តិ, ឯកច្ចស្ស អមនាបា ហោន្តី’’តិ ¶ (សំ. និ. ១.១២៣).

ឯវំ យស្មា តេយេវ រូបាទយោ ឯកោ អស្សាទេតិ អភិនន្ទតិ, តត្ថ លោភំ ឧប្បាទេតិ. ឯកោ កុជ្ឈតិ បដិហញ្ញតិ, តត្ថ ទោសំ ឧប្បាទេតិ. ឯកស្ស ឥដ្ឋា ហោន្តិ កន្តា មនាបា, ឯកស្ស អនិដ្ឋា អកន្តា អមនាបា. ឯកោ ចេតេ ‘ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា’តិ ទក្ខិណតោ គណ្ហាតិ, ឯកោ ‘អនិដ្ឋា អកន្តា អមនាបា’តិ វាមតោ. តស្មា ឥដ្ឋានិដ្ឋំ នាម បាដិយេក្កំ បដិវិភត្តំ នាម នត្ថិ. បច្ចន្តវាសីនញ្ហិ គណ្ឌុប្បាទាបិ ឥដ្ឋា ហោន្តិ កន្តា មនាបា, មជ្ឈិមទេសវាសីនំ អតិជេគុច្ឆា. តេសញ្ច មោរមំសាទីនិ ឥដ្ឋានិ ហោន្តិ, ឥតរេសំ តានិ អតិជេគុច្ឆានីតិ.

សោ វត្តព្ពោ – ‘‘កិំ បន ត្វំ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណំ បាដិយេក្កំ បដិវិភត្តំ នាម នត្ថីតិ វទេសី’’តិ? ‘‘អាម នត្ថី’’តិ វទាមិ. បុន តថេវ យាវតតិយំ បតិដ្ឋាបេត្វា បញ្ហោ បុច្ឆិតព្ពោ – ‘‘និព្ពានំ នាម ឥដ្ឋំ ឧទាហុ អនិដ្ឋ’’ន្តិ? ជានមានោ ‘‘ឥដ្ឋ’’ន្តិ វក្ខតិ. សចេបិ ន វទេយ្យ, មា វទតុ. និព្ពានំ បន ឯកន្តឥដ្ឋមេវ. ‘‘ននុ ឯកោ និព្ពានស្ស វណ្ណេ កថិយមានេ កុជ្ឈិត្វា – ‘ត្វំ និព្ពានស្ស វណ្ណំ កថេសិ, កិំ តត្ថ អន្នបានមាលាគន្ធវិលេបនសយនច្ឆាទនសមិទ្ធា បញ្ច កាមគុណា អត្ថី’តិ វត្វា ‘នត្ថី’តិ វុត្តេ ‘អលំ តវ និព្ពានេនា’តិ និព្ពានស្ស វណ្ណេ កថិយមានេ កុជ្ឈិត្វា ឧភោ កណ្ណេ ថកេតីតិ ឥដ្ឋេតំ. ឯតស្ស បន ¶ វសេន តវ វាទេ និព្ពានំ អនិដ្ឋំ នាម ហោតិ ¶ . ន បនេតំ ឯវំ គហេតព្ពំ. ឯសោ ហិ វិបរីតសញ្ញាយ កថេតិ. សញ្ញាវិបល្លាសេន ច តទេវ អារម្មណំ ឯកស្ស ឥដ្ឋំ ហោតិ, ឯកស្ស អនិដ្ឋំ’’.

ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណំ បន បាដិយេក្កំ វិភត្តំ អត្ថីតិ. កស្ស វសេន វិភត្តន្តិ? មជ្ឈិមកសត្តស្ស. ឥទញ្ហិ ន អតិឥស្សរានំ មហាសម្មតមហាសុទស្សនធម្មាសោកាទីនំ វសេន វិភត្តំ. តេសញ្ហិ ទិព្ពកប្បម្បិ អារម្មណំ អមនាបំ ឧបដ្ឋាតិ. ន អតិទុគ្គតានំ ទុល្លភន្នបានានំ វសេន វិភត្តំ. តេសញ្ហិ កណាជកភត្តសិត្ថានិបិ បូតិមំសរសោបិ អតិមធុរោ អមតសទិសោ ច ហោតិ. មជ្ឈិមកានំ បន ¶ គណកមហាមត្តសេដ្ឋិកុដុម្ពិកវាណិជាទីនំ កាលេន ឥដ្ឋំ កាលេន អនិដ្ឋំ លភមានានំ វសេន វិភត្តំ. ឯវរូបា ហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋំ បរិច្ឆិន្ទិតុំ សក្កោន្តីតិ.

តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ បនាហ – ‘‘ឥដ្ឋានិដ្ឋំ នាម វិបាកវសេនេវ បរិច្ឆិន្នំ, ន ជវនវសេន. ជវនំ បន សញ្ញាវិបល្លាសវសេន ឥដ្ឋស្មិំយេវ រជ្ជតិ, ឥដ្ឋស្មិំយេវ ទុស្សតិ; អនិដ្ឋស្មិំយេវ រជ្ជតិ, អនិដ្ឋស្មិំយេវ ទុស្សតី’’តិ. វិបាកវសេនេវ បនេតំ ឯកន្តតោ បរិច្ឆិជ្ជតិ. ន ហិ សក្កា វិបាកចិត្តំ វញ្ចេតុំ. សចេ អារម្មណំ ឥដ្ឋំ ហោតិ, កុសលវិបាកំ ឧប្បជ្ជតិ. សចេ អនិដ្ឋំ, អកុសលវិបាកំ ឧប្បជ្ជតិ. កិញ្ចាបិ ហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ពុទ្ធំ វា សង្ឃំ វា មហាចេតិយាទីនិ វា ឧឡារានិ អារម្មណានិ ទិស្វា អក្ខីនិ បិទហន្តិ, ទោមនស្សំ អាបជ្ជន្តិ, ធម្មសទ្ទំ សុត្វា កណ្ណេ ថកេន្តិ, ចក្ខុវិញ្ញាណសោតវិញ្ញាណានិ បន នេសំ កុសលវិបាកានេវ ហោន្តិ.

កិញ្ចាបិ គូថសូករាទយោ គូថគន្ធំ ឃាយិត្វា ‘ខាទិតុំ លភិស្សាមា’តិ សោមនស្សជាតា ហោន្តិ, គូថទស្សនេ បន តេសំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តស្ស គន្ធឃាយនេ ឃានវិញ្ញាណំ, រសសាយនេ ជិវ្ហាវិញ្ញាណញ្ច អកុសលវិបាកមេវ ហោតិ. ពន្ធិត្វា វរសយនេ សយាបិតសូករោ ច កិញ្ចាបិ វិរវតិ, សញ្ញាវិបល្លាសេន បនស្ស ជវនស្មិំយេវ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, កាយវិញ្ញាណំ កុសលវិបាកមេវ. កស្មា? អារម្មណស្ស ឥដ្ឋតាយ.

អបិច ទ្វារវសេនាបិ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា វេទិតព្ពា. សុខសម្ផស្សញ្ហិ គូថកលលំ ចក្ខុទ្វារឃានទ្វារេសុ ¶ អនិដ្ឋំ, កាយទ្វារេ ឥដ្ឋំ ហោតិ. ចក្កវត្តិនោ មណិរតនេន ¶ បោថិយមានស្ស, សុវណ្ណសូលេ ឧត្តាសិតស្ស ច មណិរតនសុវណ្ណសូលានិ ចក្ខុទ្វារេ ឥដ្ឋានិ ហោន្តិ, កាយទ្វារេ អនិដ្ឋានិ. កស្មា? មហាទុក្ខស្ស ឧប្បាទនតោ. ឯវំ ឥដ្ឋានិដ្ឋំ ឯកន្តតោ វិបាកេនេវ បរិច្ឆិជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ.

តំ តំ វា បនាតិ ឯត្ថ ន ហេដ្ឋិមនយោ ឱលោកេតព្ពោ. ន ហិ ភគវា សម្មុតិមនាបំ ភិន្ទតិ, បុគ្គលមនាបំ បន ភិន្ទតិ. តស្មា តំតំវាបនវសេនេវ ឧបាទាយុបាទាយ ហីនប្បណីតតា វេទិតព្ពា. នេរយិកានញ្ហិ រូបំ ¶ កោដិប្បត្តំ ហីនំ នាម; តំ ឧបាទាយ តិរច្ឆានេសុ នាគសុបណ្ណានំ រូបំ បណីតំ នាម. តេសំ រូបំ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ បេតានំ រូបំ បណីតំ នាម. តេសម្បិ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ ជានបទានំ រូបំ បណីតំ នាម. តេសម្បិ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ គាមភោជកានំ រូបំ បណីតំ នាម. តេសម្បិ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ ជនបទសាមិកានំ រូបំ បណីតំ នាម. តេសម្បិ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ បទេសរាជូនំ រូបំ បណីតំ នាម. តេសម្បិ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ ចក្កវត្តិរញ្ញោ រូបំ បណីតំ នាម. តស្សាបិ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ ភុម្មទេវានំ រូបំ បណីតំ នាម. តេសម្បិ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ ចាតុមហារាជិកានំ ទេវានំ រូបំ បណីតំ នាម. តេសម្បិ ហីនំ; តំ ឧបាទាយ តាវតិំសានំ ទេវានំ រូបំ បណីតំ នាម…បេ… អកនិដ្ឋទេវានំ បន រូបំ មត្ថកប្បត្តំ បណីតំ នាម.

៧. ទូរទុកនិទ្ទេសេ ឥត្ថិន្ទ្រិយាទីនិ ហេដ្ឋា វិភត្តានេវ. ឥមស្មិំ បន ទុកេ ទុប្បរិគ្គហដ្ឋេន លក្ខណទុប្បដិវិជ្ឈតាយ សុខុមរូបំ ទូរេតិ កថិតំ. សុខបរិគ្គហដ្ឋេន លក្ខណសុប្បដិវិជ្ឈតាយ ឱឡារិករូបំ សន្តិកេតិ. កពឡីការាហារបរិយោសានេ ច និយ្យាតនដ្ឋានេបិ ‘ឥទំ វុច្ចតិ រូបំ ទូរេ’តិ ន នីយ្យាតិតំ. កស្មា? ទុវិធញ្ហិ ទូរេ នាម – លក្ខណតោ ច ឱកាសតោ ចាតិ. តត្ថ លក្ខណតោ ទូរេតិ ន កថិតំ, តំ ឱកាសតោ កថេតព្ពំ. តស្មា ទូរេតិ អកថិតំ. ឱឡារិករូបំ ឱកាសតោ ទូរេតិ ទស្សេតុំ អនិយ្យាតេត្វាវ យំ វា បនញ្ញម្បីតិអាទិមាហ. សន្តិកបទនិទ្ទេសេបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ អនាសន្នេតិ ន អាសន្នេ, អនុបកដ្ឋេតិ និស្សដេ, ទូរេតិ ទូរម្ហិ, អសន្តិកេតិ ន សន្តិកេ. ឥទំ វុច្ចតិ រូបំ ទូរេតិ ឥទំ បណ្ណរសវិធំ សុខុមរូបំ លក្ខណតោ ទូរេ, ទសវិធំ បន ឱឡារិករូបំ យេវាបនកវសេន ឱកាសតោ ទូរេតិ វុច្ចតិ. សន្តិកបទនិទ្ទេសោ ឧត្តានត្ថោយេវ.

ឥទំ ¶ ¶ វុច្ចតិ រូបំ សន្តិកេតិ ឥទំ ទសវិធំ ឱឡារិករូបំ លក្ខណតោ សន្តិកេ, បញ្ចទសវិធំ បន សុខុមរូបំ យេវាបនកវសេន ឱកាសតោ សន្តិកេតិ វុច្ចតិ. កិត្តកតោ ¶ បដ្ឋាយ បន រូបំ ឱកាសវសេន សន្តិកេ នាម? កិត្តកតោ បដ្ឋាយ ទូរេ នាមាតិ? បកតិកថាយ កថេន្តានំ ទ្វាទសហត្ថោ សវនូបចារោ នាម ហោតិ. តស្ស ឱរតោ រូបំ សន្តិកេ, បរតោ ទូរេ. តត្ថ សុខុមរូបំ ទូរេ ហោន្តំ លក្ខណតោបិ ឱកាសតោបិ ទូរេ ហោតិ; សន្តិកេ ហោន្តំ បន ឱកាសតោវ សន្តិកេ ហោតិ, ន លក្ខណតោ. ឱឡារិករូបំ សន្តិកេ ហោន្តំ លក្ខណតោបិ ឱកាសតោបិ សន្តិកេ ហោតិ; ទូរេ ហោន្តំ ឱកាសតោវ ទូរេ ហោតិ, ន លក្ខណតោ.

តំ តំ វា បនាតិ ឯត្ថ ន ហេដ្ឋិមនយោ ឱលោកេតព្ពោ. ហេដ្ឋា ហិ ភិន្ទមានោ គតោ. ឥធ បន ន លក្ខណតោ ទូរំ ភិន្ទតិ, ឱកាសតោ ទូរមេវ ភិន្ទតិ. ឧបាទាយុបាទាយ ទូរសន្តិកញ្ហិ ឯត្ថ ទស្សិតំ. អត្តនោ ហិ រូបំ សន្តិកេ នាម; អន្តោកុច្ឆិគតស្សាបិ បរស្ស ទូរេ. អន្តោកុច្ឆិគតស្ស សន្តិកេ; ពហិឋិតស្ស ទូរេ. ឯកមញ្ចេ សយិតស្ស សន្តិកេ; ពហិបមុខេ ឋិតស្ស ទូរេ. អន្តោបរិវេណេ រូបំ សន្តិកេ; ពហិបរិវេណេ ទូរេ. អន្តោសង្ឃារាមេ រូបំ សន្តិកេ; ពហិសង្ឃារាមេ ទូរេ. អន្តោសីមាយ រូបំ សន្តិកេ; ពហិសីមាយ ទូរេ. អន្តោគាមខេត្តេ រូបំ សន្តិកេ; ពហិគាមក្ខេត្តេ ទូរេ. អន្តោជនបទេ រូបំ សន្តិកេ; ពហិជនបទេ ទូរេ. អន្តោរជ្ជសីមាយ រូបំ សន្តិកេ; ពហិរជ្ជសីមាយ ទូរេ. អន្តោសមុទ្ទេ រូបំ សន្តិកេ; ពហិសមុទ្ទេរូបំ ទូរេ. អន្តោចក្កវាឡេ រូបំ សន្តិកេ; ពហិចក្កវាឡេ ទូរេតិ.

អយំ រូបក្ខន្ធនិទ្ទេសោ.

២. វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសោ

៨. វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសាទីសុ ហេដ្ឋា វុត្តសទិសំ បហាយ អបុព្ពមេវ វណ្ណយិស្សាម. យា កាចិ វេទនាតិ ចតុភូមិកវេទនំ បរិយាទិយតិ. សុខា វេទនាតិអាទីនិ អតីតាទិវសេន និទ្ទិដ្ឋវេទនំ សភាវតោ ទស្សេតុំ ¶ វុត្តានិ. តត្ថ សុខា វេទនា អត្ថិ កាយិកា, អត្ថិ ចេតសិកា ¶ . តថា ទុក្ខា វេទនា. អទុក្ខមសុខា បន ចក្ខាទយោ បសាទកាយេ សន្ធាយ បរិយាយេន ‘អត្ថិ កាយិកា, អត្ថិ ចេតសិកា’. តត្ថ សព្ពាបិ កាយិកា កាមាវចរា. តថា ចេតសិកា ទុក្ខា វេទនា ¶ . ចេតសិកា សុខា បន តេភូមិកា. អទុក្ខមសុខា ចតុភូមិកា. តស្សា សព្ពប្បការាយបិ សន្តតិវសេន, ខណាទិវសេន ច អតីតាទិភាវោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ សន្តតិវសេន ឯកវីថិឯកជវនឯកសមាបត្តិបរិយាបន្នា, ឯកវិធវិសយសមាយោគប្បវត្តា ច បច្ចុប្បន្នា. តតោ បុព្ពេ អតីតា, បច្ឆា អនាគតា. ខណាទិវសេន ខណត្តយបរិយាបន្នា បុព្ពន្តាបរន្តមជ្ឈគតា សកិច្ចញ្ច កុរុមានា វេទនា បច្ចុប្បន្នា. តតោ បុព្ពេ អតីតា, បច្ឆា អនាគតា. តត្ថ ខណាទិវសេន អតីតាទិភាវំ សន្ធាយ អយំ និទ្ទេសោ កតោតិ វេទិតព្ពោ.

១១. ឱឡារិកសុខុមនិទ្ទេសេ អកុសលា វេទនាតិអាទីនិ ជាតិតោ ឱឡារិកសុខុមភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តានិ. ទុក្ខា វេទនា ឱឡារិកាតិអាទីនិ សភាវតោ. អសមាបន្នស្ស វេទនាតិអាទីនិ បុគ្គលតោ. សាសវាតិអាទីនិ លោកិយលោកុត្តរតោ ឱឡារិកសុខុមភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តានិ. តត្ថ អកុសលា តាវ សទរថដ្ឋេន ទុក្ខវិបាកដ្ឋេន ច ឱឡារិកា. កុសលា និទ្ទរថដ្ឋេន សុខវិបាកដ្ឋេន ច សុខុមា. អព្យាកតា និរុស្សាហដ្ឋេន អវិបាកដ្ឋេន ច សុខុមា. កុសលាកុសលា សឧស្សាហដ្ឋេន សវិបាកដ្ឋេន ច ឱឡារិកា. អព្យាកតា វុត្តនយេនេវ សុខុមា.

ទុក្ខា អសាតដ្ឋេន ទុក្ខដ្ឋេន ច ឱឡារិកា. សុខា សាតដ្ឋេន សុខដ្ឋេន ច សុខុមា. អទុក្ខមសុខា សន្តដ្ឋេន បណីតដ្ឋេន ច សុខុមា. សុខទុក្ខា ខោភនដ្ឋេន ផរណដ្ឋេន ច ឱឡារិកា. សុខវេទនាបិ ហិ ខោភេតិ ផរតិ. តថា ទុក្ខវេទនាបិ. សុខញ្ហិ ឧប្បជ្ជមានំ សកលសរីរំ ខោភេន្តំ អាលុឡេន្តំ អភិសន្ទយមានំ មទ្ទយមានំ ឆាទយមានំ សីតោទកឃដេន អាសិញ្ចយមានំ វិយ ឧប្បជ្ជតិ. ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជមានំ តត្តផាលំ អន្តោ បវេសន្តំ វិយ តិណុក្កាយ ពហិ ឈាបយមានំ វិយ ឧប្បជ្ជតិ. អទុក្ខមសុខា បន វុត្តនយេនេវ សុខុមា. អសមាបន្នស្ស វេទនា នានារម្មណេ វិក្ខិត្តភាវតោ ឱឡារិកា ¶ . សមាបន្នស្ស វេទនា ឯកត្តនិមិត្តេយេវ ចរតីតិ សុខុមា. សាសវា អាសវុប្បត្តិហេតុតោ ឱឡារិកា. អាសវចារោ ¶ នាម ឯកន្តឱឡារិកោ. អនាសវា វុត្តវិបរិយាយេន សុខុមា.

តត្ថ ¶ ឯកោ នេវ កុសលត្តិកេ កោវិទោ ហោតិ, ន វេទនាត្តិកេ. សោ ‘កុសលត្តិកំ រក្ខាមី’តិ វេទនាត្តិកំ ភិន្ទតិ; ‘វេទនាត្តិកំ រក្ខាមី’តិ កុសលត្តិកំ ភិន្ទតិ. ឯកោ ‘តិកំ រក្ខាមី’តិ ភូមន្តរំ ភិន្ទតិ. ឯកោ ន ភិន្ទតិ. កថំ? ‘‘សុខទុក្ខា វេទនា ឱឡារិកា, អទុក្ខមសុខា វេទនា សុខុមា’’តិ ហិ វេទនាត្តិកេ វុត្តំ. តំ ឯកោ បដិក្ខិបតិ – ន សព្ពា អទុក្ខមសុខា សុខុមា. សា ហិ កុសលាបិ អត្ថិ អកុសលាបិ អព្យាកតាបិ. តត្ថ កុសលាកុសលា ឱឡារិកា, អព្យាកតា សុខុមា. កស្មា? កុសលត្តិកេ បាឡិយំ អាគតត្តាតិ. ឯវំ កុសលត្តិកោ រក្ខិតោ ហោតិ, វេទនាត្តិកោ បន ភិន្នោ.

កុសលាកុសលា វេទនា ឱឡារិកា, អព្យាកតា វេទនា សុខុមា’’តិ យំ បន កុសលត្តិកេ វុត្តំ, តំ ឯកោ បដិក្ខិបតិ – ន សព្ពា អព្យាកតា សុខុមា. សា ហិ សុខាបិ អត្ថិ ទុក្ខាបិ អទុក្ខមសុខាបិ. តត្ថ សុខទុក្ខា ឱឡារិកា, អទុក្ខមសុខា សុខុមា. កស្មា? វេទនាត្តិកេ បាឡិយំ អាគតត្តាតិ. ឯវំ វេទនាត្តិកោ រក្ខិតោ ហោតិ, កុសលត្តិកោ បន ភិន្នោ. កុសលត្តិកស្ស បន អាគតដ្ឋានេ វេទនាត្តិកំ អនោលោកេត្វា វេទនាត្តិកស្ស អាគតដ្ឋានេ កុសលត្តិកំ អនោលោកេត្វា កុសលាទីនំ កុសលត្តិកលក្ខណេន, សុខាទីនំ វេទនាត្តិកលក្ខណេន ឱឡារិកសុខុមតំ កថេន្តោ ន ភិន្ទតិ នាម.

យម្បិ ‘‘កុសលាកុសលា វេទនា ឱឡារិកា, អព្យាកតា វេទនា សុខុមា’’តិ កុសលត្តិកេ វុត្តំ, តត្ថេកោ ‘កុសលា លោកុត្តរវេទនាបិ សមានា ឱឡារិកា នាម, វិបាកា អន្តមសោ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណសហជាតាបិ សមានា សុខុមា នាម ហោតី’តិ វទតិ. សោ ឯវរូបំ សន្តំ បណីតំ លោកុត្តរវេទនំ ឱឡារិកំ នាម ករោន្តោ, ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណសម្បយុត្តំ អហេតុកំ ហីនំ ជឡំ វេទនំ សុខុមំ នាម ករោន្តោ ‘តិកំ រក្ខិស្សាមី’តិ ភូមន្តរំ ភិន្ទតិ នាម. តត្ថ តត្ថ ភូមិយំ កុសលំ បន តំតំភូមិវិបាកេនេវ សទ្ធិំ យោជេត្វា កថេន្តោ ន ភិន្ទតិ នាម. តត្រាយំ នយោ – កាមាវចរកុសលា ហិ ឱឡារិកា; កាមាវចរវិបាកា សុខុមា ¶ . រូបាវចរារូបាវចរលោកុត្តរកុសលា ¶ ឱឡារិកា; រូបាវចរារូបាវចរលោកុត្តរវិបាកា សុខុមាតិ. ឥមិនា នីហារេន កថេន្តោ ន ភិន្ទតិ នាម.

តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ បនាហ – ‘‘អកុសលេ ឱឡារិកសុខុមតា នាម ន ឧទ្ធរិតព្ពា. តញ្ហិ ឯកន្តឱឡារិកមេវ. លោកុត្តរេបិ ឱឡារិកសុខុមតា ន ឧទ្ធរិតព្ពា. តញ្ហិ ឯកន្តសុខុម’’ន្តិ ¶ . ឥមំ កថំ អាហរិត្វា តិបិដកចូឡាភយត្ថេរស្ស កថយិំសុ – ឯវំ ថេរេន កថិតន្តិ. តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ អាហ – ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធេន អភិធម្មំ បត្វា ឯកបទស្សាបិ ទ្វិន្នម្បិ បទានំ អាគតដ្ឋានេ នយំ ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ នយោ អទិន្នោ នាម នត្ថិ, នយំ កាតុំ យុត្តដ្ឋានេ នយោ អកតោ នាម នត្ថិ. ឥធ បនេកច្ចោ ‘អាចរិយោ អស្មី’តិ វិចរន្តោ អកុសលេ ឱឡារិកសុខុមតំ ឧទ្ធរមានោ កុក្កុច្ចាយតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេន បន លោកុត្តរេបិ ឱឡារិកសុខុមតា ឧទ្ធរិតា’’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ឥទំ សុត្តំ អាហរិ – ‘‘តត្រ, ភន្តេ, យាយំ បដិបទា ទុក្ខា ទន្ធាភិញ្ញា, អយំ, ភន្តេ, បដិបទា ឧភយេនេវ ហីនា អក្ខាយតិ – ទុក្ខត្តា ទន្ធត្តា ចា’’តិ (ទី. និ. ៣.១៥២). ឯត្ថ ហិ ចតស្សោ បដិបទា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា.

តំ តំ វា បនាតិ ឯត្ថ ន ហេដ្ឋិមនយោ ឱលោកេតព្ពោ. តំតំវាបនវសេនេវ កថេតព្ពំ. ទុវិធា ហិ អកុសលា – លោភសហគតា ទោសសហគតា ច. តត្ថ ទោសសហគតា ឱឡារិកា, លោភសហគតា សុខុមា. ទោសសហគតាបិ ទុវិធា – និយតា អនិយតា ច. តត្ថ និយតា ឱឡារិកា, អនិយតា សុខុមា. និយតាបិ កប្បដ្ឋិតិកា ឱឡារិកា, នោកប្បដ្ឋិតិកា សុខុមា. កប្បដ្ឋិតិកាបិ អសង្ខារិកា ឱឡារិកា, សសង្ខារិកា សុខុមា. លោភសហគតាបិ ទ្វិធា – ទិដ្ឋិសម្បយុត្តា ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តា ច. តត្ថ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តា ឱឡារិកា, ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តា សុខុមា. ទិដ្ឋិសម្បយុត្តាបិ និយតា ឱឡារិកា, អនិយតា សុខុមា. សាបិ អសង្ខារិកា ឱឡារិកា, សសង្ខារិកា សុខុមា.

សង្ខេបតោ អកុសលំ បត្វា យា វិបាកំ ពហុំ ទេតិ សា ឱឡារិកា, យា អប្បំ សា សុខុមា. កុសលំ បត្វា បន អប្បវិបាកា ឱឡារិកា, ពហុវិបាកា ¶ សុខុមា. ចតុព្ពិធេ កុសលេ កាមាវចរកុសលា ឱឡារិកា, រូបាវចរកុសលា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, អរូបាវចរកុសលា សុខុមា ¶ . សាបិ ឱឡារិកា, លោកុត្តរកុសលា សុខុមា. អយំ តាវ ភូមីសុ អភេទតោ នយោ.

ភេទតោ បន កាមាវចរា ទានសីលភាវនាមយវសេន តិវិធា. តត្ថ ទានមយា ឱឡារិកា, សីលមយា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, ភាវនាមយា សុខុមា. សាបិ ទុហេតុកា តិហេតុកាតិ ទុវិធា. តត្ថ ទុហេតុកា ឱឡារិកា, តិហេតុកា សុខុមា. តិហេតុកាបិ សសង្ខារិកអសង្ខារិកភេទតោ ¶ ទុវិធា. តត្ថ សសង្ខារិកា ឱឡារិកា, អសង្ខារិកា សុខុមា. រូបាវចរេ បឋមជ្ឈានកុសលវេទនា ឱឡារិកា, ទុតិយជ្ឈានកុសលវេទនា សុខុមា…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានកុសលវេទនា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, អាកាសានញ្ចាយតនកុសលវេទនា សុខុមា អាកាសានញ្ចាយតនកុសលវេទនា ឱឡារិកា…បេ…. នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកុសលវេទនា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, វិបស្សនាសហជាតា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, សោតាបត្តិមគ្គសហជាតា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា…បេ… អរហត្តមគ្គសហជាតា សុខុមា.

ចតុព្ពិធេ វិបាកេ កាមាវចរវិបាកវេទនា ឱឡារិកា, រូបាវចរវិបាកវេទនា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា…បេ… លោកុត្តរវិបាកវេទនា សុខុមា. ឯវំ តាវ អភេទតោ.

ភេទតោ បន កាមាវចរវិបាកា អត្ថិ អហេតុកា, អត្ថិ សហេតុកា. សហេតុកាបិ អត្ថិ ទុហេតុកា, អត្ថិ តិហេតុកា. តត្ថ អហេតុកា ឱឡារិកា, សហេតុកា សុខុមា. សាបិ ទុហេតុកា ឱឡារិកា, តិហេតុកា សុខុមា. តត្ថាបិ សសង្ខារិកា ឱឡារិកា, អសង្ខារិកា សុខុមា. បឋមជ្ឈានវិបាកា ឱឡារិកា, ទុតិយជ្ឈានវិបាកា សុខុមា…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានវិបាកា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, អាកាសានញ្ចាយតនវិបាកា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនវិបាកា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, សោតាបត្តិផលវេទនា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, សកទាគាមិ…បេ… អរហត្តផលវេទនា សុខុមា.

តីសុ ¶ កិរិយាសុ កាមាវចរកិរិយវេទនា ឱឡារិកា, រូបាវចរកិរិយវេទនា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, អរូបាវចរកិរិយវេទនា សុខុមា. ឯវំ តាវ អភេទតោ. ភេទតោ បន អហេតុកាទិវសេន ភិន្នាយ កាមាវចរកិរិយាយ អហេតុកកិរិយវេទនា ¶ ឱឡារិកា, សហេតុកា សុខុមា. សាបិ ទុហេតុកា ឱឡារិកា, តិហេតុកា សុខុមា. តត្ថាបិ សសង្ខារិកា ឱឡារិកា, អសង្ខារិកា សុខុមា. បឋមជ្ឈានេ កិរិយវេទនា ឱឡារិកា, ទុតិយជ្ឈានេ សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, តតិយេ…បេ… ចតុត្ថេ សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, អាកាសានញ្ចាយតនកិរិយវេទនា សុខុមា. សាបិ ឱឡារិកា, វិញ្ញាណញ្ចា…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកិរិយវេទនា សុខុមា. យា ឱឡារិកា សា ហីនា. យា សុខុមា សា បណីតា.

១៣. ទូរទុកនិទ្ទេសេ ¶ អកុសលវេទនា វិសភាគដ្ឋេន វិសំសដ្ឋេន ច កុសលាព្យាកតាហិ ទូរេ. ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ ទូរតា វេទិតព្ពា. សចេបិ ហិ អកុសលាទិវេទនាសមង្គិនោ ទុក្ខាទិវេទនាសមង្គិនោ ច តយោ តយោ ជនា ឯកមញ្ចេ និសិន្នា ហោន្តិ, តេសម្បិ តា វេទនា វិសភាគដ្ឋេន វិសំសដ្ឋេន ច ទូរេយេវ នាម. សមាបន្នវេទនាទិសមង្គីសុបិ ឯសេវ នយោ. អកុសលា បន អកុសលាយ សភាគដ្ឋេន សរិក្ខដ្ឋេន ច សន្តិកេ នាម. ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ សន្តិកតា វេទិតព្ពា. សចេបិ ហិ អកុសលាទិវេទនាសមង្គីសុ តីសុ ជនេសុ ឯកោ កាមភវេ, ឯកោ រូបភវេ, ឯកោ អរូបភវេ, តេសម្បិ តា វេទនា សភាគដ្ឋេន សរិក្ខដ្ឋេន ច សន្តិកេយេវ នាម. កុសលាទិវេទនាសមង្គីសុបិ ឯសេវ នយោ.

តំ តំ វា បនាតិ ឯត្ថ ហេដ្ឋិមនយំ អនោលោកេត្វា តំ តំ វាបនវសេនេវ កថេតព្ពំ. កថេន្តេន ច ន ទូរតោ សន្តិកំ ឧទ្ធរិតព្ពំ, សន្តិកតោ បន ទូរំ ឧទ្ធរិតព្ពំ. ទុវិធា ហិ អកុសលា – លោភសហគតា ទោសសហគតា ច. តត្ថ លោភសហគតា លោភសហគតាយ សន្តិកេ នាម, ទោសសហគតាយ ទូរេ នាម. ទោសសហគតា ទោសសហគតាយ សន្តិកេ នាម, លោភសហគតាយ ទូរេ នាម. ទោសសហគតាបិ និយតា និយតាយ សន្តិកេ នាមាតិ. ឯវំ អនិយតា. កប្បដ្ឋិតិកអសង្ខារិកសសង្ខារិកភេទំ លោភសហគតាទីសុ ច ទិដ្ឋិសម្បយុត្តាទិភេទំ សព្ពំ ឱឡារិកទុកនិទ្ទេសេ វិត្ថារិតវសេន អនុគន្ត្វា ឯកេកកោដ្ឋាសវេទនា ¶ ¶ តំតំកោដ្ឋាសវេទនាយ ឯវ សន្តិកេ, ឥតរា ឥតរាយ ទូរេតិ វេទិតព្ពាតិ.

អយំ វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសោ.

៣. សញ្ញាក្ខន្ធនិទ្ទេសោ

១៤. សញ្ញាក្ខន្ធនិទ្ទេសេ យា កាចិ សញ្ញាតិ ចតុភូមិកសញ្ញំ បរិយាទិយតិ. ចក្ខុសម្ផស្សជា សញ្ញាតិអាទីនិ អតីតាទិវសេន និទ្ទិដ្ឋសញ្ញំ សភាវតោ ទស្សេតុំ វុត្តានិ. តត្ថ ចក្ខុសម្ផស្សតោ ចក្ខុសម្ផស្សស្មិំ វា ជាតា ចក្ខុសម្ផស្សជា នាម. សេសាសុបិ ឯសេវ នយោ ¶ . ឯត្ថ ច បុរិមា បញ្ច ចក្ខុបសាទាទិវត្ថុកាវ. មនោសម្ផស្សជា ហទយវត្ថុកាបិ អវត្ថុកាបិ. សព្ពា ចតុភូមិកសញ្ញា.

១៧. ឱឡារិកទុកនិទ្ទេសេ បដិឃសម្ផស្សជាតិ សប្បដិឃេ ចក្ខុបសាទាទយោ វត្ថុំ កត្វា សប្បដិឃេ រូបាទយោ អារព្ភ ឧប្បន្នោ ផស្សោ បដិឃសម្ផស្សោ នាម. តតោ តស្មិំ វា ជាតា បដិឃសម្ផស្សជា នាម. ចក្ខុសម្ផស្សជា សញ្ញា…បេ… កាយសម្ផស្សជា សញ្ញាតិបិ តស្សាយេវ វត្ថុតោ នាមំ. រូបសញ្ញា…បេ… ផោដ្ឋព្ពសញ្ញាតិបិ តស្សាយេវ អារម្មណតោ នាមំ. ឥទំ បន វត្ថារម្មណតោ នាមំ. សប្បដិឃានិ ហិ វត្ថូនិ និស្សាយ, សប្បដិឃានិ ច អារម្មណានិ អារព្ភ ឧប្បត្តិតោ ឯសា បដិឃសម្ផស្សជា សញ្ញាតិ វុត្តា. មនោសម្ផស្សជាតិបិ បរិយាយេន ឯតិស្សា នាមំ ហោតិយេវ. ចក្ខុវិញ្ញាណញ្ហិ មនោ នាម. តេន សហជាតោ ផស្សោ មនោសម្ផស្សោ នាម. តស្មិំ មនោសម្ផស្សេ, តស្មា វា មនោសម្ផស្សា ជាតាតិ មនោសម្ផស្សជា. តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណំ មនោ នាម. តេន សហជាតោ ផស្សោ មនោសម្ផស្សោ នាម. តស្មិំ មនោសម្ផស្សេ, តស្មា វា មនោសម្ផស្សា ជាតាតិ មនោសម្ផស្សជា.

អធិវចនសម្ផស្សជា សញ្ញាតិបិ បរិយាយេន ឯតិស្សា នាមំ ហោតិយេវ. តយោ ហិ អរូបិនោ ខន្ធា សយំ បិដ្ឋិវដ្ដកា ហុត្វា អត្តនា សហជាតាយ សញ្ញាយ អធិវចនសម្ផស្សជា សញ្ញាតិបិ នាមំ ករោន្តិ. និប្បរិយាយេន បន បដិឃសម្ផស្សជា សញ្ញា នាម បញ្ចទ្វារិកសញ្ញា ¶ , អធិវចនសម្ផស្សជា សញ្ញា នាម មនោទ្វារិកសញ្ញា. តត្ថ បញ្ចទ្វារិកសញ្ញា ឱលោកេត្វាបិ ¶ ជានិតុំ សក្កាតិ ឱឡារិកា. រជ្ជិត្វា ឧបនិជ្ឈាយន្តញ្ហិ ‘រជ្ជិត្វា ឧបនិជ្ឈាយតី’តិ, កុជ្ឈិត្វា ឧបនិជ្ឈាយន្តំ ‘កុជ្ឈិត្វា ឧបនិជ្ឈាយតី’តិ ឱលោកេត្វាវ ជានន្តិ.

តត្រិទំ វត្ថុ – ទ្វេ កិរ ឥត្ថិយោ និសីទិត្វា សុត្តំ កន្តន្តិ. ទ្វីសុ ទហរេសុ គាមេ ចរន្តេសុ ឯកោ បុរតោ គច្ឆន្តោ ឯកំ ឥត្ថិំ ឱលោកេសិ. ឥតរា តំ បុច្ឆិ ‘កស្មា នុ ខោ តំ ឯសោ ឱលោកេសី’តិ? ‘ន ឯសោ ភិក្ខុ មំ វិសភាគចិត្តេន ឱលោកេសិ, កនិដ្ឋភគិនីសញ្ញាយ បន ឱលោកេសី’តិ. តេសុបិ គាមេ ចរិត្វា អាសនសាលាយ និសិន្នេសុ ឥតរោ ភិក្ខុ តំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិ – ‘តយា សា ឥត្ថី ឱលោកិតា’តិ? ‘អាម ឱលោកិតា’. ‘កិមត្ថាយា’តិ? ‘មយ្ហំ ភគិនីសរិក្ខត្តា តំ ឱលោកេសិ’ន្តិ អាហ. ឯវំ បញ្ចទ្វារិកសញ្ញា ឱលោកេត្វាបិ ¶ ជានិតុំ សក្កាតិ វេទិតព្ពា. សា បនេសា បសាទវត្ថុកា ឯវ. កេចិ បន ជវនប្បវត្តាតិ ទីបេន្តិ. មនោទ្វារិកសញ្ញា បន ឯកមញ្ចេ វា ឯកបីឋេ វា និសីទិត្វាបិ អញ្ញំ ចិន្តេន្តំ វិតក្កេន្តញ្ច ‘កិំ ចិន្តេសិ, កិំ វិតក្កេសី’តិ បុច្ឆិត្វា តស្ស វចនវសេនេវ ជានិតព្ពតោ សុខុមា. សេសំ វេទនាក្ខន្ធសទិសមេវាតិ.

អយំ សញ្ញាក្ខន្ធនិទ្ទេសោ.

៤. សង្ខារក្ខន្ធនិទ្ទេសោ

២០. សង្ខារក្ខន្ធនិទ្ទេសេ យេ កេចិ សង្ខារាតិ ចតុភូមិកសង្ខារេ បរិយាទិយតិ. ចក្ខុសម្ផស្សជា ចេតនាតិអាទីនិ អតីតាទិវសេន និទ្ទិដ្ឋសង្ខារេ សភាវតោ ទស្សេតុំ វុត្តានិ. ចក្ខុសម្ផស្សជាតិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. ចេតនាតិ ហេដ្ឋិមកោដិយា បធានសង្ខារវសេន វុត្តំ. ហេដ្ឋិមកោដិយា ហិ អន្តមសោ ចក្ខុវិញ្ញាណេន សទ្ធិំ បាឡិយំ អាគតា ចត្តារោ សង្ខារា ឧប្បជ្ជន្តិ. តេសុ ចេតនា បធានា អាយូហនដ្ឋេន បាកដត្តា. តស្មា អយមេវ គហិតា. តំសម្បយុត្តសង្ខារា បន តាយ គហិតាយ គហិតាវ ហោន្តិ. ឥធាបិ បុរិមា បញ្ច ចក្ខុបសាទាទិវត្ថុកាវ. មនោសម្ផស្សជា ហទយវត្ថុកាបិ អវត្ថុកាបិ. សព្ពា ចតុភូមិកចេតនា. សេសំ វេទនាក្ខន្ធសទិសមេវាតិ.

អយំ សង្ខារក្ខន្ធនិទ្ទេសោ.

៥. វិញ្ញាណក្ខន្ធនិទ្ទេសោ

២៦. វិញ្ញាណក្ខន្ធនិទ្ទេសេ ¶ ¶ យំ កិញ្ចិ វិញ្ញាណន្តិ ចតុភូមកវិញ្ញាណំ បរិយាទិយតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិអាទីនិ អតីតាទិវសេន និទ្ទិដ្ឋវិញ្ញាណំ សភាវតោ ទស្សេតុំ វុត្តានិ. តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ¶ បញ្ច ចក្ខុបសាទាទិវត្ថុកានេវ, មនោវិញ្ញាណំ ហទយវត្ថុកម្បិ អវត្ថុកម្បិ. សព្ពំ ចតុភូមកវិញ្ញាណំ. សេសំ វេទនាក្ខន្ធសទិសមេវាតិ.

អយំ វិញ្ញាណក្ខន្ធនិទ្ទេសោ.

បកិណ្ណកកថា

ឥទានិ បញ្ចសុបិ ខន្ធេសុ សមុគ្គមតោ, បុព្ពាបរតោ, អទ្ធានបរិច្ឆេទតោ, ឯកុប្បាទនានានិរោធតោ, នានុប្បាទឯកនិរោធតោ, ឯកុប្បាទឯកនិរោធតោ, នានុប្បាទនានានិរោធតោ, អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នតោ, អជ្ឈត្តិកពាហិរតោ, ឱឡារិកសុខុមតោ, ហីនបណីតតោ, ទូរសន្តិកតោ, បច្ចយតោ, សមុដ្ឋានតោ, បរិនិប្ផន្នតោ, សង្ខតតោតិ សោឡសហាការេហិ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ទុវិធោ សមុគ្គមោ – គព្ភសេយ្យកសមុគ្គមោ, ឱបបាតិកសមុគ្គមោតិ. តត្ថ គព្ភសេយ្យកសមុគ្គមោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – គព្ភសេយ្យកសត្តានញ្ហិ បដិសន្ធិក្ខណេ បញ្ចក្ខន្ធា អបច្ឆាអបុរេ ឯកតោ បាតុភវន្តិ. តស្មិំ ខណេ បាតុភូតា កលលសង្ខាតា រូបសន្តតិ បរិត្តា ហោតិ. ខុទ្ទកមក្ខិកាយ ឯកវាយាមេន បាតព្ពមត្តាតិ វត្វា បុន ‘អតិពហុំ ឯតំ, សណ្ហសូចិយា តេលេ បក្ខិបិត្វា ឧក្ខិត្តាយ បគ្ឃរិត្វា អគ្គេ ឋិតពិន្ទុមត្ត’ន្តិ វុត្តំ. តម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘ឯកកេសេ តេលតោ ឧទ្ធរិត្វា គហិតេ តស្ស បគ្ឃរិត្វា អគ្គេ ឋិតពិន្ទុមត្ត’ន្តិ វុត្តំ. តម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘ឥមស្មិំ ជនបទេ មនុស្សានំ កេសេ អដ្ឋធា ផាលិតេ តតោ ឯកកោដ្ឋាសប្បមាណោ ឧត្តរកុរុកានំ កេសោ; តស្ស បសន្នតិលតេលតោ ឧទ្ធដស្ស អគ្គេ ឋិតពិន្ទុមត្ត’ន្តិ វុត្តំ. តម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘ឯតំ ពហុ, ជាតិឧណ្ណា នាម សុខុមា; តស្សា ឯកអំសុនោ បសន្នតិលតេលេ បក្ខិបិត្វា ឧទ្ធដស្ស បគ្ឃរិត្វា អគ្គេ ឋិតពិន្ទុមត្ត’ន្តិ វុត្តំ. តំ បនេតំ ¶ អច្ឆំ ហោតិ វិប្បសន្នំ អនាវិលំ បរិសុទ្ធំ បសន្នតិលតេលពិន្ទុសមានវណ្ណំ ¶ . វុត្តម្បិ ចេតំ –

តិលតេលស្ស ¶ យថា ពិន្ទុ, សប្បិមណ្ឌោ អនាវិលោ;

ឯវំ វណ្ណបដិភាគំ, កលលន្តិ បវុច្ចតីតិ.

ឯវំ បរិត្តាយ រូបសន្តតិយា តីណិ សន្តតិសីសានិ ហោន្តិ – វត្ថុទសកំ, កាយទសកំ, ឥត្ថិយា ឥត្ថិន្ទ្រិយវសេន បុរិសស្ស បុរិសិន្ទ្រិយវសេន ភាវទសកន្តិ. តត្ថ វត្ថុរូបំ, តស្ស និស្សយានិ ចត្តារិ មហាភូតានិ, តំនិស្សិតា វណ្ណគន្ធរសោជា, ជីវិតន្តិ – ឥទំ វត្ថុទសកំ នាម. កាយបសាទោ, តស្ស និស្សយានិ ចត្តារិ មហាភូតានិ, តន្និស្សិតា វណ្ណគន្ធរសោជា, ជីវិតន្តិ – ឥទំ កាយទសកំ នាម. ឥត្ថិយា ឥត្ថិភាវោ, បុរិសស្ស បុរិសភាវោ, តស្ស និស្សយានិ ចត្តារិ មហាភូតានិ, តន្និស្សិតា វណ្ណគន្ធរសោជា, ជីវិតន្តិ – ឥទំ ភាវទសកំ នាម.

ឯវំ គព្ភសេយ្យកានំ បដិសន្ធិយំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន សមតិំស កម្មជរូបានិ រូបក្ខន្ធោ នាម ហោតិ. បដិសន្ធិចិត្តេន បន សហជាតា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, សង្ខារា សង្ខារក្ខន្ធោ, បដិសន្ធិចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ. ឯវំ គព្ភសេយ្យកានំ បដិសន្ធិក្ខណេ បញ្ចក្ខន្ធា បរិបុណ្ណា ហោន្តិ. សចេ បន នបុំសកបដិសន្ធិ ហោតិ, ភាវទសកំ ហាយតិ. ទ្វិន្នំ ទសកានំ វសេន សមវីសតិ កម្មជរូបានិ រូបក្ខន្ធោ នាម ហោតិ. វេទនាក្ខន្ធាទយោ វុត្តប្បការា ឯវាតិ. ឯវម្បិ គព្ភសេយ្យកានំ បដិសន្ធិក្ខណេ បញ្ចក្ខន្ធា បរិបុណ្ណា ហោន្តិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ តិសមុដ្ឋានិកប្បវេណី កថេតព្ពា ភវេយ្យ. តំ បន អកថេត្វា ‘ឱបបាតិកសមុគ្គមោ’ នាម ទស្សិតោ. ឱបបាតិកានញ្ហិ បរិបុណ្ណាយតនានំ បដិសន្ធិក្ខណេ ហេដ្ឋា វុត្តានិ តីណិ, ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាទសកានិ ចាតិ សត្ត រូបសន្តតិសីសានិ បាតុភវន្តិ. តត្ថ ចក្ខុទសកាទីនិ កាយទសកសទិសានេវ. នបុំសកស្ស បន ភាវទសកំ នត្ថិ. ឯវំ បរិបុណ្ណាយតនានំ ឱបបាតិកានំ សមសត្តតិ ចេវ ¶ សមសដ្ឋិ ច កម្មជរូបានិ រូបក្ខន្ធោ នាម. វេទនាក្ខន្ធាទយោ វុត្តប្បការា ឯវាតិ. ឯវំ ឱបបាតិកានំ បដិសន្ធិក្ខណេ បញ្ចក្ខន្ធា បរិបុណ្ណា ហោន្តិ. អយំ ‘ឱបបាតិកសមុគ្គមោ’ នាម. ឯវំ តាវ បញ្ចក្ខន្ធា ‘សមុគ្គមតោ’ វេទិតព្ពា.

‘បុព្ពាបរតោ’តិ ¶ ឯវំ បន គព្ភសេយ្យកានំ អបច្ឆាអបុរេ ឧប្បន្នេសុ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ កិំ រូបំ ¶ បឋមំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ ឧទាហុ អរូបន្តិ? រូបំ រូបមេវ សមុដ្ឋាបេតិ, ន អរូបំ. កស្មា? បដិសន្ធិចិត្តស្ស ន រូបជនកត្តា. សព្ពសត្តានញ្ហិ បដិសន្ធិចិត្តំ, ខីណាសវស្ស ចុតិចិត្តំ, ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានិ, ចត្តារិ អរូប្បវិបាកានីតិ សោឡស ចិត្តានិ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេន្តិ. តត្ថ បដិសន្ធិចិត្តំ តាវ វត្ថុនោ ទុព្ពលតាយ អប្បតិដ្ឋិតតាយ បច្ចយវេកល្លតាយ អាគន្តុកតាយ ច រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ. តត្ថ ហិ សហជាតំ វត្ថុ ឧប្បាទក្ខណេ ទុព្ពលំ ហោតីតិ វត្ថុនោ ទុព្ពលតាយ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ. យថា ច បបាតេ បតន្តោ បុរិសោ អញ្ញស្ស និស្សយោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ ឯតម្បិ កម្មវេគក្ខិត្តត្តា បបាតេ បតមានំ វិយ អប្បតិដ្ឋិតំ. ឥតិ កម្មវេគក្ខិត្តត្តា, អប្បតិដ្ឋិតតាយបិ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ.

បដិសន្ធិចិត្តញ្ច វត្ថុនា សទ្ធិំ អបច្ឆាអបុរេ ឧប្បន្នំ. តស្ស វត្ថុ បុរេជាតំ ហុត្វា បច្ចយោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ. សចេ សក្កុណេយ្យ, រូបំ សមុដ្ឋាបេយ្យ. យត្រាបិ វត្ថុ បុរេជាតំ ហុត្វា បច្ចយោ ភវិតុំ សក្កោតិ, បវេណី ឃដិយតិ, តត្រាបិ ចិត្តំ អង្គតោ អបរិហីនំយេវ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ. យទិ ហិ ចិត្តំ ឋានក្ខណេ វា ភង្គក្ខណេ វា រូបំ សមុដ្ឋាបេយ្យ, បដិសន្ធិចិត្តម្បិ រូបំ សមុដ្ឋាបេយ្យ. ន បន ចិត្តំ តស្មិំ ខណទ្វយេ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ. យថា បន អហិច្ឆត្តកមកុលំ បថវិតោ ឧដ្ឋហន្តំ បំសុចុណ្ណំ គហេត្វាវ ឧដ្ឋហតិ, ឯវំ ចិត្តំ បុរេជាតំ វត្ថុំ និស្សាយ ឧប្បាទក្ខណេ អដ្ឋ រូបានិ គហេត្វាវ ឧដ្ឋហតិ. បដិសន្ធិក្ខណេ ច វត្ថុ បុរេជាតំ ហុត្វា បច្ចយោ ភវិតុំ ន សក្កោតីតិ បច្ចយវេកល្លតាយបិ បដិសន្ធិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ.

យថា ច អាគន្តុកបុរិសោ អគតបុព្ពំ បទេសំ គតោ អញ្ញេសំ ¶ – ‘ឯថ ភោ, អន្តោគាមេ វោ អន្នបានគន្ធមាលាទីនិ ទស្សាមី’តិ វត្តុំ ន សក្កោតិ, អត្តនោ អវិសយតាយ អប្បហុតតាយ, ឯវមេវ បដិសន្ធិចិត្តំ អាគន្តុកន្តិ អត្តនោ អាគន្តុកតាយបិ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ. អបិច សមតិំស កម្មជរូបានិ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបានំ ឋានំ គហេត្វា ឋិតានីតិបិ បដិសន្ធិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ.

ខីណាសវស្ស បន ចុតិចិត្តំ វដ្ដមូលស្ស វូបសន្តត្តា ន សមុដ្ឋាបេតិ. តស្ស ហិ សព្ពភវេសុ វដ្ដមូលំ វូបសន្តំ អភព្ពុប្បត្តិកំ បុនព្ភវេ បវេណី នាម ¶ នត្ថិ. សោតាបន្នស្ស បន សត្ត ភវេ ឋបេត្វា អដ្ឋមេវ វដ្ដមូលំ វូបសន្តំ. តស្មា តស្ស ចុតិចិត្តំ សត្តសុ ភវេសុ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ ¶ , សកទាគាមិនោ ទ្វីសុ, អនាគាមិនោ ឯកស្មិំ. ខីណាសវស្ស សព្ពភវេសុ វដ្ដមូលស្ស វូបសន្តត្តា នេវ សមុដ្ឋាបេតិ.

ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ បន ឈានង្គំ នត្ថិ, មគ្គង្គំ នត្ថិ, ហេតុ នត្ថីតិ ចិត្តង្គំ ទុព្ពលំ ហោតីតិ ចិត្តង្គទុព្ពលតាយ តានិ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេន្តិ. ចត្តារិ អរូបវិបាកានិ តស្មិំ ភវេ រូបស្ស នត្ថិតាយ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេន្តិ. ន កេវលញ្ច តានេវ, យានិ អញ្ញានិបិ តស្មិំ ភវេ អដ្ឋ កាមាវចរកុសលានិ, ទស អកុសលានិ, នវ កិរិយចិត្តានិ, ចត្តារិ អារុប្បកុសលានិ, ចតស្សោ អារុប្បកិរិយា, តីណិ មគ្គចិត្តានិ, ចត្តារិ ផលចិត្តានីតិ ទ្វេចត្តាលីស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, តានិបិ តត្ថ រូបស្ស នត្ថិតាយ ឯវ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេន្តិ. ឯវំ បដិសន្ធិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ.

ឧតុ បន បឋមំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ. កោ ឯស ឧតុ នាមាតិ? បដិសន្ធិក្ខណេ ឧប្បន្នានំ សមតិំសកម្មជរូបានំ អព្ភន្តរា តេជោធាតុ. សា ឋានំ បត្វា អដ្ឋ រូបានិ សមុដ្ឋាបេតិ. ឧតុ នាម ចេស ទន្ធនិរោធោ; ចិត្តំ ខិប្បនិរោធំ. តស្មិំ ធរន្តេយេវ សោឡស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ. តេសុ បដិសន្ធិអនន្តរំ បឋមភវង្គចិត្តំ ឧប្បាទក្ខណេយេវ អដ្ឋ រូបានិ សមុដ្ឋាបេតិ. យទា បន សទ្ទស្ស ឧប្បត្តិកាលោ ភវិស្សតិ, តទា ឧតុចិត្តានិ សទ្ទនវកំ នាម សមុដ្ឋាបេស្សន្តិ. កពឡីការាហារោបិ ឋានំ បត្វា ¶ អដ្ឋ រូបានិ សមុដ្ឋាបេតិ. កុតោ បនស្ស កពឡីការាហារោតិ? មាតិតោ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘យញ្ចស្ស ភុញ្ជតី មាតា, អន្នំ បានញ្ច ភោជនំ;

តេន សោ តត្ថ យាបេតិ, មាតុកុច្ឆិគតោ នរោ’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៥);

ឯវំ កុច្ឆិគតោ ទារកោ មាតរា អជ្ឈោហដអន្នបានឱជាយ យាបេតិ. សាវ ឋានប្បត្តា អដ្ឋ រូបានិ សមុដ្ឋាបេតិ. ននុ ច សា ឱជា ខរា? វត្ថុ សុខុមំ? កថំ តត្ថ បតិដ្ឋាតីតិ? បឋមំ តាវ ន បតិដ្ឋាតិ; ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា សត្តាហានំ គតកាលេ បតិដ្ឋាតិ. តតោ បន បុរេ វា បតិដ្ឋាតុ បច្ឆា វា; យទា មាតរា អជ្ឈោហដអន្នបានឱជា ទារកស្ស សរីរេ បតិដ្ឋាតិ, តទា អដ្ឋ រូបានិ សមុដ្ឋាបេតិ.

ឱបបាតិកស្សាបិ ¶ ¶ បកតិបដិយត្តានំ ខាទនីយភោជនីយានំ អត្ថិដ្ឋានេ និព្ពត្តស្ស តានិ គហេត្វា អជ្ឈោហរតោ ឋានប្បត្តា ឱជា រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ. ឯកោ អន្នបានរហិតេ អរញ្ញេ និព្ពត្តតិ, មហាឆាតកោ ហោតិ, អត្តនោវ ជិវ្ហាយ ខេឡំ បរិវត្តេត្វា គិលតិ. តត្រាបិស្ស ឋានប្បត្តា ឱជា រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ.

ឯវំ បញ្ចវីសតិយា កោដ្ឋាសេសុ ទ្វេវ រូបានិ រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ – តេជោធាតុ ច កពឡីការាហារោ ច. អរូបេបិ ទ្វេយេវ ធម្មា រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ – ចិត្តញ្ចេវ កម្មចេតនា ច. តត្ថ រូបំ ឧប្បាទក្ខណេ ច ភង្គក្ខណេ ច ទុព្ពលំ, ឋានក្ខណេ ពលវន្តិ ឋានក្ខណេ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ. ចិត្តំ ឋានក្ខណេ ច ភង្គក្ខណេ ច ទុព្ពលំ, ឧប្បាទក្ខណេយេវ ពលវន្តិ ឧប្បាទក្ខណេយេវ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ. កម្មចេតនា និរុទ្ធាវ បច្ចយោ ហោតិ. អតីតេ កប្បកោដិសតសហស្សមត្ថកេបិ ហិ អាយូហិតំ កម្មំ ឯតរហិ បច្ចយោ ហោតិ. ឯតរហិ អាយូហិតំ អនាគតេ កប្បកោដិសតសហស្សបរិយោសានេបិ បច្ចយោ ហោតីតិ. ឯវំ ‘បុព្ពាបរតោ’ វេទិតព្ពា.

‘អទ្ធានបរិច្ឆេទតោ’តិ រូបំ កិត្តកំ អទ្ធានំ តិដ្ឋតិ? អរូបំ កិត្តកន្តិ? រូបំ គរុបរិណាមំ ទន្ធនិរោធំ. អរូបំ លហុបរិណាមំ ខិប្បនិរោធំ. រូបេ ធរន្តេយេវ សោឡស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ. តំ ¶ បន សត្តរសមេន ចិត្តេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតិ. យថា ហិ បុរិសោ ‘ផលំ បាតេស្សាមី’តិ មុគ្គរេន រុក្ខសាខំ បហរេយ្យ, ផលានិ ច បត្តានិ ច ឯកក្ខណេយេវ វណ្ដតោ មុច្ចេយ្យុំ. តត្ថ ផលានិ អត្តនោ ភារិកតាយ បឋមតរំ បថវិយំ បតន្តិ, បត្តានិ លហុកតាយ បច្ឆា. ឯវមេវ មុគ្គរប្បហារេន បត្តានញ្ច ផលានញ្ច ឯកក្ខណេ វណ្ដតោ មុត្តកាលោ វិយ បដិសន្ធិក្ខណេ រូបារូបធម្មានំ ឯកក្ខណេ បាតុភាវោ; ផលានំ ភារិកតាយ បឋមតរំ បថវិយំ បតនំ វិយ រូបេ ធរន្តេយេវ សោឡសន្នំ ចិត្តានំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈនំ; បត្តានំ លហុកតាយ បច្ឆា បថវិយំ បតនំ វិយ រូបស្ស សត្តរសមេន ចិត្តេន សហ និរុជ្ឈនំ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ រូបំ ទន្ធនិរោធំ គរុបរិណាមំ, ចិត្តំ ខិប្បនិរោធំ លហុបរិណាមំ, រូបំ បន អរូបំ អរូបំ វា រូបំ ឱហាយ បវត្តិតុំ ន សក្កោន្តិ. ទ្វិន្នម្បិ ឯកប្បមាណាវ បវត្តិ. តត្រាយំ ឧបមា – ឯកោ បុរិសោ លកុណ្ដកបាទោ, ឯកោ ទីឃបាទោ. តេសុ ឯកតោ មគ្គំ គច្ឆន្តេសុ យាវ ទីឃបាទោ ¶ ឯកបទវារំ អក្កមតិ, តាវ ឥតរោ បទេ បទំ អក្កមិត្វា សោឡសបទវារេន គច្ឆតិ. ទីឃបាទោ លកុណ្ដកបាទស្ស សោឡស បទវារេ អត្តនោ បាទំ អញ្ឆិត្វា ¶ អាកឌ្ឍិត្វា ឯកមេវ បទវារំ ករោតិ. ឥតិ ឯកោបិ ឯកំ អតិក្កមិតុំ ន សក្កោតិ. ទ្វិន្នម្បិ គមនំ ឯកប្បមាណមេវ ហោតិ. ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. លកុណ្ដកបាទបុរិសោ វិយ អរូបំ; ទីឃបាទបុរិសោ វិយ រូបំ; ទីឃបាទស្ស ឯកំ បទវារំ អក្កមណកាលេ ឥតរស្ស សោឡសបទវារអក្កមនំ វិយ រូបេ ធរន្តេយេវ អរូបធម្មេសុ សោឡសន្នំ ចិត្តានំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈនំ; ទ្វិន្នំ បុរិសានំ លកុណ្ដកបាទបុរិសស្ស សោឡស បទវារេ ឥតរស្ស អត្តនោ បាទំ អញ្ឆិត្វា អាកឌ្ឍិត្វា ឯកបទវារករណំ វិយ រូបស្ស សត្តរសមេន ចិត្តេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈនំ; ទ្វិន្នំ បុរិសានំ អញ្ញមញ្ញំ អនោហាយ ឯកប្បមាណេនេវ គមនំ វិយ អរូបស្ស រូបំ រូបស្ស អរូបំ អនោហាយ ឯកប្បមាណេនេវ បវត្តនន្តិ. ឯវំ ‘អទ្ធានបរិច្ឆេទតោ’ វេទិតព្ពា.

‘ឯកុប្បាទនានានិរោធតោ’តិ ឥទំ បច្ឆិមកម្មជំ ឋបេត្វា ទីបេតព្ពំ. បឋមញ្ហិ បដិសន្ធិចិត្តំ, ទុតិយំ ¶ ភវង្គំ, តតិយំ ភវង្គំ…បេ… សោឡសមំ ភវង្គំ. តេសុ ឯកេកស្ស ឧប្បាទដ្ឋិតិភង្គវសេន តយោ តយោ ខណា. តត្ថ ឯកេកស្ស ចិត្តស្ស តីសុ តីសុ ខណេសុ សមតិំស សមតិំស កម្មជរូបានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. តេសុ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ កម្មជរូបំ សត្តរសមស្ស ភវង្គចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ និរុជ្ឈតិ; ឋិតិក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ ឋិតិក្ខណេយេវ; ភង្គក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ ភង្គក្ខណេយេវ និរុជ្ឈតិ. ឯវំ ទុតិយភវង្គចិត្តំ អាទិំ កត្វា អត្តនោ អត្តនោ សត្តរសមេន ចិត្តេន សទ្ធិំ យោជេត្វា នយោ នេតព្ពោ. ឥតិ សោឡស តិកា អដ្ឋចត្តាលីស ហោន្តិ. អយំ អដ្ឋចត្តាលីសកម្មជរូបបវេណី នាម. សា បនេសា រត្តិញ្ច ទិវា ច ខាទន្តានម្បិ ភុញ្ជន្តានម្បិ សុត្តានម្បិ បមត្តានម្បិ នទីសោតោ វិយ ឯកន្តំ បវត្តតិ យេវាតិ. ឯវំ ‘ឯកុប្បាទនានានិរោធតោ’ វេទិតព្ពា.

‘នានុប្បាទឯកនិរោធតា’ បច្ឆិមកម្មជេន ទីបេតព្ពា. តត្ថ អាយុសំខារបរិយោសានេ សោឡសន្នំ ចិត្តានំ វារេ សតិ ហេដ្ឋាសោឡសកំ ឧបរិសោឡសកន្តិ ទ្វេ ឯកតោ យោជេតព្ពានិ. ហេដ្ឋាសោឡសកស្មិញ្ហិ បឋមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ សមតិំសកម្មជរូបំ ឧបរិសោឡសកស្មិំ បឋមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ និរុជ្ឈតិ; ឋិតិក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ តស្ស ឋិតិក្ខណេយេវ ¶ ភង្គក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ តស្ស ភង្គក្ខណេយេវ និរុជ្ឈតិ. ហេដ្ឋិមសោឡសកស្មិំ បន ទុតិយចិត្តស្ស…បេ… សោឡសមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ សមតិំសកម្មជរូបំ ចុតិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ និរុជ្ឈតិ; តស្ស ឋិតិក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ ចុតិចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេយេវ; ភង្គក្ខណេ សមុដ្ឋិតំ ចុតិចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេយេវ និរុជ្ឈតិ. តតោ បដ្ឋាយ កម្មជរូបបវេណី ¶ ន បវត្តតិ. យទិ បវត្តេយ្យ, សត្តា អក្ខយា អវយា អជរា អមរា នាម ភវេយ្យុំ.

ឯត្ថ បន យទេតំ ‘សត្តរសមស្ស ភវង្គចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ និរុជ្ឈតី’តិអាទិនា នយេន ‘ឯកស្ស ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នំ រូបំ អញ្ញស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរុជ្ឈតី’តិ អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តា វុត្តំ, តំ ‘‘យស្ស ¶ កាយសង្ខារោ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តសង្ខារោ និរុជ្ឈតី’’តិ? ‘‘អាមន្តា’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.៧៩) ឥមាយ បាឡិយា វិរុជ្ឈតិ. កថំ? កាយសង្ខារោ ហិ ចិត្តសមុដ្ឋានោ អស្សាសបស្សាសវាតោ. ចិត្តសមុដ្ឋានរូបញ្ច ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បជ្ជិត្វា យាវ អញ្ញានិ សោឡស ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ តាវ តិដ្ឋតិ. តេសំ សោឡសន្នំ សព្ពបច្ឆិមេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតិ. ឥតិ យេន ចិត្តេន សទ្ធិំ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ បដ្ឋាយ សត្តរសមេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតិ; ន កស្សចិ ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ វា ឋិតិក្ខណេ វា និរុជ្ឈតិ, នាបិ ឋិតិក្ខណេ វា ភង្គក្ខណេ វា ឧប្បជ្ជតិ. ឯសា ចិត្តសមុដ្ឋានរូបស្ស ធម្មតាតិ និយមតោ ចិត្តសង្ខារេន សទ្ធិំ ឯកក្ខណេ និរុជ្ឈនតោ ‘‘អាមន្តា’’តិ វុត្តំ.

យោ ចាយំ ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស ខណនិយមោ វុត្តោ កម្មាទិសមុដ្ឋានស្សាបិ អយមេវ ខណនិយមោ. តស្មា បដិសន្ធិចិត្តេន សហុប្បន្នំ កម្មជរូបំ តតោ បដ្ឋាយ សត្តរសមេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតិ. បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នំ អដ្ឋារសមស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរុជ្ឈតិ. បដិសន្ធិចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នំ អដ្ឋារសមស្ស ឋានក្ខណេ និរុជ្ឈតីតិ ឥមិនា នយេនេត្ថ យោជនា កាតព្ពា. តតោ បរំ បន ឧតុសមុដ្ឋានិកបវេណីយេវ តិដ្ឋតិ. ‘នីហរិត្វា ឈាបេថា’តិ វត្តព្ពំ ហោតិ. ឯវំ ‘នានុប្បាទឯកនិរោធតោ’ វេទិតព្ពា.

‘ឯកុប្បាទឯកនិរោធតោ’តិ រូបំ បន រូបេន សហ ឯកុប្បាទំ ឯកនិរោធំ. អរូបំ អរូបេន សហ ឯកុប្បាទំ ឯកនិរោធំ. ឯវំ ‘ឯកុប្បាទឯកនិរោធតោ’ វេទិតព្ពា.

‘នានុប្បាទនានានិរោធតា’ ¶ បន ចតុសន្តតិរូបេន ទីបេតព្ពា. ឥមស្ស ហិ ឧទ្ធំ បាទតលា អធោ កេសមត្ថកា តចបរិយន្តស្ស សរីរស្ស តត្ថ តត្ថ ចតុសន្តតិរូបំ ឃនបុញ្ជភាវេន វត្តតិ. ឯវំ វត្តមានស្សាបិស្ស ន ឯកុប្បាទាទិតា សល្លក្ខេតព្ពា. យថា បន ឧបចិករាជិ វា កិបិល្លិករាជិ វា ឱលោកិយមានា ឯកាពទ្ធា វិយ ហោតិ, ន បន ឯកាពទ្ធា. អញ្ញិស្សា ហិ ¶ សីសសន្តិកេ អញ្ញិស្សា សីសម្បិ ឧទរម្បិ បាទាបិ, អញ្ញិស្សា ឧទរសន្តិកេ អញ្ញិស្សា សីសម្បិ ឧទរម្បិ បាទាបិ, អញ្ញិស្សា បាទសន្តិកេ អញ្ញិស្សា សីសម្បិ ឧទរម្បិ បាទាបិ ហោន្តិ. ឯវមេវ ចតុសន្តតិរូបានម្បិ អញ្ញស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ¶ អញ្ញស្ស ឧប្បាទោបិ ហោតិ ឋិតិបិ ភង្គោបិ, អញ្ញស្ស ឋិតិក្ខណេ អញ្ញស្ស ឧប្បាទោបិ ហោតិ ឋិតិបិ ភង្គោបិ, អញ្ញស្ស ភង្គក្ខណេ អញ្ញស្ស ឧប្បាទោបិ ហោតិ ឋិតិបិ ភង្គោបិ. ឯវមេត្ថ ‘នានុប្បាទនានានិរោធតា’ វេទិតព្ពា.

‘អតីតាទីនិ’ បន ទូរទុកបរិយោសានានិ បាឡិយំ អាគតានេវ. ‘បច្ចយសមុដ្ឋានានិ’បិ ‘‘កម្មជំ, កម្មបច្ចយំ, កម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. អដ្ឋ. ៩៧៥) នយេន ហេដ្ឋា កថិតានិយេវ. បញ្ចបិ បន ខន្ធា បរិនិប្ផន្នាវ ហោន្តិ, នោ អបរិនិប្ផន្នា; សង្ខតាវ នោ អសង្ខតា; អបិច និប្ផន្នាបិ ហោន្តិយេវ. សភាវធម្មេសុ ហិ និព្ពានមេវេកំ អបរិនិប្ផន្នំ អនិប្ផន្នញ្ច. និរោធសមាបត្តិ បន នាមបញ្ញត្តិ ច កថន្តិ? និរោធសមាបត្តិ លោកិយលោកុត្តរាតិ វា សង្ខតាសង្ខតាតិ វា បរិនិប្ផន្នាបរិនិប្ផន្នាតិ វា ន វត្តព្ពា. និប្ផន្នា បន ហោតិ សមាបជ្ជន្តេន សមាបជ្ជិតព្ពតោ. តថា នាមបញ្ញត្តិ. សាបិ ហិ លោកិយាទិភេទំ ន លភតិ; និប្ផន្នា បន ហោតិ នោ អនិប្ផន្នា; នាមគ្គហណញ្ហិ គណ្ហន្តោវ គណ្ហាតីតិ.

កមាទិវិនិច្ឆយកថា

ឯវំ បកិណ្ណកតោ ខន្ធេ វិទិត្វា បុន ឯតេសុយេវ –

ខន្ធេសុ ញាណភេទត្ថំ, កមតោថ វិសេសតោ;

អនូនាធិកតោ ចេវ, ឧបមាតោ តថេវ ច.

ទដ្ឋព្ពតោ ទ្វិធា ឯវំ, បស្សន្តស្សត្ថសិទ្ធិតោ;

វិនិច្ឆយនយោ សម្មា, វិញ្ញាតព្ពោ វិភាវិនា.

តត្ថ ¶ ¶ ‘កមតោ’តិ ឥធ ឧប្បត្តិក្កមោ, បហានក្កមោ, បដិបត្តិក្កមោ, ភូមិក្កមោ, ទេសនាក្កមោតិ ពហុវិធោ កមោ.

តត្ថ ‘‘បឋមំ កលលំ ហោតិ, កលលា ហោតិ អព្ពុទ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣៥) ឯវមាទិ ឧប្បត្តិក្កមោ. ‘‘ទស្សនេន បហាតព្ពា ធម្មា, ភាវនាយ បហាតព្ពា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ៨) ឯវមាទិ បហានក្កមោ. ‘‘សីលវិសុទ្ធិ, ចិត្តវិសុទ្ធី’’តិ (ម. និ. ១.២៥៩; បដិ. ម. ៣.៤១) ឯវមាទិ បដិបត្តិក្កមោ. ‘‘កាមាវចរា ¶ , រូបាវចរា’’តិ ឯវមាទិ ភូមិក្កមោ. ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា’’តិ (ទី. និ. ៣.១៤៥) វា ‘‘ទានកថំ សីលកថ’’ន្តិ (ម. និ. ២.៦៩; ទី. និ. ១.២៩៨) វា ឯវមាទិ ទេសនាក្កមោ. តេសុ ឥធ ឧប្បត្តិក្កមោ តាវ ន យុជ្ជតិ, កលលាទីនំ វិយ ខន្ធានំ បុព្ពាបរិយវវត្ថានេន អនុប្បត្តិតោ; ន បហានក្កមោ កុសលាព្យាកតានំ អប្បហាតព្ពតោ; ន បដិបត្តិក្កមោ អកុសលានំ អប្បដិបជ្ជនីយតោ; ន ភូមិក្កមោ វេទនាទីនំ ចតុភូមកបរិយាបន្នត្តា.

ទេសនាក្កមោ បន យុជ្ជតិ. អភេទេន ហិ យំ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អត្តគ្គាហបតិតំ វេនេយ្យជនំ សមូហឃនវិនិព្ភោគទស្សនេន អត្តគ្គាហតោ មោចេតុកាមោ ភគវា ហិតកាមោ តស្ស ជនស្ស សុខគ្គហណត្ថំ ចក្ខុអាទីនម្បិ វិសយភូតំ ឱឡារិកំ បឋមំ រូបក្ខន្ធំ ទេសេសិ. តតោ ឥដ្ឋានិដ្ឋរូបសំវេទិតំ វេទនំ, យំ វេទយតិ តំ សញ្ជានាតីតិ ឯវំ វេទនាវិសយស្ស អាការគ្គាហិកំ សញ្ញំ, សញ្ញាវសេន អភិសង្ខារកេ សង្ខារេ, តេសំ វេទនាទីនំ និស្សយំ អធិបតិភូតញ្ច វិញ្ញាណន្តិ ឯវំ តាវ ‘កមតោ’ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

‘វិសេសតោ’តិ ខន្ធានញ្ច ឧបាទានក្ខន្ធានញ្ច វិសេសតោ. កោ បន តេសំ វិសេសោ? ខន្ធា តាវ អវិសេសតោ វុត្តា, ឧបាទានក្ខន្ធា សាសវឧបាទានីយភាវេន វិសេសេត្វា. យថាហ –

‘‘បញ្ច, ភិក្ខវេ, ខន្ធេ ទេសេស្សាមិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ ច, តំ សុណាថ. កតមេ ច, ភិក្ខវេ, បញ្ចក្ខន្ធា? យំ កិញ្ចិ, ភិក្ខវេ, រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ…បេ… សន្តិកេ វា – អយំ វុច្ចតិ, រូបក្ខន្ធោ. យា កាចិ វេទនា…បេ… យា កាចិ សញ្ញា…បេ… យេ កេចិ សង្ខារា…បេ… យំ កិញ្ចិ វិញ្ញាណំ ¶ …បេ… សន្តិកេ វា – អយំ វុច្ចតិ, វិញ្ញាណក្ខន្ធោ. ឥមេ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចក្ខន្ធា. កតមេ ច, ភិក្ខវេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា? យំ ¶ កិញ្ចិ, ភិក្ខវេ, រូបំ…បេ… សន្តិកេ វា សាសវំ ឧបាទានិយំ – អយំ វុច្ចតិ, រូបូបាទានក្ខន្ធោ. យា កាចិ វេទនា…បេ… យំ កិញ្ចិ វិញ្ញាណំ…បេ… សន្តិកេ វា សាសវំ ឧបាទានិយំ – អយំ ¶ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធោ. ឥមេ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា’’តិ (សំ. និ. ៣.៤៨).

ឯត្ថ ច យថា វេទនាទយោ អនាសវាបិ សាសវាបិ អត្ថិ, ន ឯវំ រូបំ. យស្មា បនស្ស រាសដ្ឋេន ខន្ធភាវោ យុជ្ជតិ តស្មា ខន្ធេសុ វុត្តំ. យស្មា រាសដ្ឋេន ច សាសវដ្ឋេន ច ឧបាទានក្ខន្ធភាវោ យុជ្ជតិ តស្មា ឧបាទានក្ខន្ធេសុ វុត្តំ. វេទនាទយោ បន អនាសវាវ ខន្ធេសុ វុត្តា, សាសវា ឧបាទានក្ខន្ធេសុ. ‘ឧបាទានក្ខន្ធា’តិ ឯត្ថ ច ឧបាទានគោចរា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥធ បន សព្ពេបេតេ ឯកជ្ឈំ កត្វា ខន្ធាតិ អធិប្បេតា.

‘អនូនាធិកតោ’តិ កស្មា បន ភគវតា បញ្ចេវ ខន្ធា វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ? សព្ពសង្ខតសភាគេកសង្គហតោ, អត្តត្តនិយគ្គាហវត្ថុស្ស ឯតប្បរមតោ, អញ្ញេសញ្ច តទវរោធតោ. អនេកប្បភេទេសុ ហិ សង្ខតធម្មេសុ សភាគវសេន សង្គយ្ហមានេសុ រូបំ រូបសភាគសង្គហវសេន ឯកោ ខន្ធោ ហោតិ, វេទនា វេទនាសភាគសង្គហវសេន ឯកោ ខន្ធោ ហោតិ. ឯស នយោ សញ្ញាទីសុបិ. តស្មា សព្ពសង្ខតសភាគសង្គហតោ បញ្ចេវ វុត្តា. ឯតបរមញ្ចេតំ អត្តត្តនិយគ្គាហវត្ថុ យទិទំ រូបាទយោ បញ្ច. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘រូបេ ខោ, ភិក្ខវេ, សតិ រូបំ ឧបាទាយ រូបំ អភិនិវិស្ស ឯវំ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ – ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’តិ (សំ. និ. ៣.២០៧). វេទនាយ… សញ្ញាយ… សង្ខារេសុ…. វិញ្ញាណេ សតិ វិញ្ញាណំ ឧបាទាយ វិញ្ញាណំ អភិនិវិស្ស ឯវំ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ – ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’’តិ. តស្មា អត្តត្តនិយគ្គាហវត្ថុស្ស ឯតបរមតោបិ បញ្ចេវ វុត្តា. យេបិ ចញ្ញេ សីលាទយោ បញ្ច ធម្មក្ខន្ធា វុត្តា, តេបិ សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នត្តា ឯត្ថេវ អវរោធំ គច្ឆន្តិ. តស្មា អញ្ញេសំ តទវរោធតោបិ បញ្ចេវ វុត្តាតិ. ឯវំ ‘អនូនាធិកតោ’ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

‘ឧបមាតោ’តិ ឯត្ថ ហិ គិលានសាលូបមោ រូបុបាទានក្ខន្ធោ ¶ គិលានូបមស្ស វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធស្ស ¶ វត្ថុទ្វារារម្មណវសេន និវាសនដ្ឋានតោ, គេលញ្ញូបមោ ¶ វេទនុបាទានក្ខន្ធោ អាពាធកត្តា, គេលញ្ញសមុដ្ឋានូបមោ សញ្ញុបាទានក្ខន្ធោ កាមសញ្ញាទិវសេន រាគាទិសម្បយុត្តវេទនាសម្ភវា, អសប្បាយសេវនូបមោ សង្ខារុបាទានក្ខន្ធោ វេទនាគេលញ្ញស្ស និទានត្តា. ‘‘វេទនំ វេទនត្តាយ សង្ខតមភិសង្ខរោន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩) ហិ វុត្តំ. តថា ‘‘អកុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតិ ទុក្ខសហគត’’ន្តិ (ធ. ស. ៥៥៦). គិលានូបមោ វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធោ វេទនាគេលញ្ញេន អបរិមុត្តត្តា. អបិច ចារកការណអបរាធការណការកអបរាធិកូបមា ឯតេ ភាជនភោជនព្យញ្ជនបរិវេសកភុញ្ជកូបមា ចាតិ, ឯវំ ‘ឧបមាតោ’ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

‘ទដ្ឋព្ពតោ ទ្វិធា’តិ សង្ខេបតោ វិត្ថារតោ ចាតិ ឯវំ ទ្វិធា ទដ្ឋព្ពតោ បេត្ថ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ. សង្ខេបតោ ហិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា អាសិវិសូបមេ (សំ. និ. ៤.២៣៨) វុត្តនយេន ឧក្ខិត្តាសិកបច្ចត្ថិកតោ, ភារសុត្តវសេន (សំ. និ. ៣.២២) ភារតោ, ខជ្ជនីយបរិយាយវសេន (សំ. និ. ៣.៧៩) ខាទកតោ, យមកសុត្តវសេន (សំ. និ. ៣.៨៥) អនិច្ចទុក្ខានត្តសង្ខតវធកតោ ទដ្ឋព្ពា.

វិត្ថារតោ បនេត្ថ ផេណបិណ្ឌោ វិយ រូបំ ទដ្ឋព្ពំ, ឧទកបុព្ពុឡោ វិយ វេទនា, មរីចិកា វិយ សញ្ញា, កទលិក្ខន្ធោ វិយ សង្ខារា, មាយា វិយ វិញ្ញាណំ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ផេណបិណ្ឌូបមំ រូបំ, វេទនា បុព្ពុឡូបមា;

មរីចិកូបមា សញ្ញា, សង្ខារា កទលូបមា;

មាយូបមញ្ច វិញ្ញាណំ, ទេសិតាទិច្ចពន្ធុនា’’តិ. (សំ. និ. ៣.៩៥);

តត្ថ រូបាទីនំ ផេណបិណ្ឌាទីហិ ឯវំ សទិសតា វេទិតព្ពា – យថា ហិ ផេណបិណ្ឌោ និស្សារោវ ឯវំ រូបម្បិ និច្ចសារធុវសារអត្តសារវិរហេន និស្សារមេវ. យថា ច សោ ‘ឥមិនា បត្តំ វា ថាលកំ វា ករិស្សាមី’តិ គហេតុំ ន សក្កា, គហិតោបិ តមត្ថំ ន សាធេតិ ភិជ្ជតេវ; ឯវំ រូបម្បិ ¶ ‘និច្ច’ន្តិ វា ‘ធុវ’ន្តិ វា ‘អហ’ន្តិ វា ‘មម’ន្តិ វា គហេតុំ ន ¶ សក្កា, គហិតម្បិ ន តថា តិដ្ឋតិ, អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា អសុភញ្ញេវ ហោតីតិ. ឯវំ ‘ផេណបិណ្ឌសទិសមេវ’ ហោតិ.

យថា ¶ វា បន ផេណបិណ្ឌោ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទោ អនេកសន្ធិឃដិតោ ពហូន្នំ ឧទកសប្បាទីនំ បាណានំ អាវាសោ, ឯវំ រូបម្បិ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ អនេកសន្ធិឃដិតំ. កុលវសេន ចេត្ថ អសីតិ កិមិកុលានិ វសន្តិ. តទេវ តេសំ សូតិឃរម្បិ វច្ចកុដិបិ គិលានសាលាបិ សុសានម្បិ. ន តេ អញ្ញត្ថ គន្ត្វា គព្ភវុដ្ឋានាទីនិ ករោន្តិ. ឯវម្បិ ផេណបិណ្ឌសទិសំ. យថា ច ផេណបិណ្ឌោ អាទិតោវ ពទរបក្កមត្តោ ហុត្វា អនុបុព្ពេន បព្ពតកូដមត្តោបិ ហោតិ, ឯវំ រូបម្បិ អាទិតោ កលលមត្តំ ហុត្វា អនុបុព្ពេន ព្យាមមត្តម្បិ គោមហិំសហត្ថិអាទីនំ វសេន បព្ពតកូដមត្តម្បិ ហោតិ, មច្ឆកច្ឆបាទីនំ វសេន អនេកយោជនសតប្បមាណម្បិ. ឯវម្បិ ផេណបិណ្ឌសទិសំ. យថា ច ផេណបិណ្ឌោ ឧដ្ឋិតមត្តោបិ ភិជ្ជតិ, ថោកំ គន្ត្វាបិ, សមុទ្ទំ បត្វា បន អវស្សមេវ ភិជ្ជតិ; ឯវមេវ រូបម្បិ កលលភាវេបិ ភិជ្ជតិ, អព្ពុទាទិភាវេ, អន្តរា បន អភេជ្ជមានម្បិ វស្សសតាយុកានំ វស្សសតំ បត្វា អវស្សមេវ ភិជ្ជតិ, មរណមុខេ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ហោតិ. ឯវម្បិ ផេណបិណ្ឌសទិសំ.

យថា បន បុព្ពុឡោ អសារោ, ឯវំ វេទនាបិ. យថា ច សោ អពលោ, អគយ្ហុបគោ, ន សក្កា តំ គហេត្វា ផលកំ វា អាសនំ វា កាតុំ, គហិតគ្គហិតោបិ ភិជ្ជតេវ; ឯវំ វេទនាបិ អពលា, អគយ្ហុបគា, ន សក្កា ‘និច្ចា’តិ វា ‘ធុវា’តិ វា គហេតុំ, គហិតាបិ ន តថា តិដ្ឋតិ. ឯវំ អគយ្ហុបគតាយបិ វេទនា ‘បុព្ពុឡសទិសា’. យថា បន តស្មិំ តស្មិំ ឧទកពិន្ទុម្ហិ បុព្ពុឡោ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ និរុជ្ឈតិ ច, ន ចិរដ្ឋិតិកោ ហោតិ; ឯវំ វេទនាបិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ និរុជ្ឈតិ ច, ន ចិរដ្ឋិតិកា ហោតិ, ឯកច្ឆរក្ខណេ កោដិសតសហស្សសង្ខ្យា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតិ. យថា ច បុព្ពុឡោ ឧទកតលំ, ឧទកពិន្ទុំ ¶ , ឧទកជល្លកំ សង្កឌ្ឍិត្វា បុដំ កត្វា គហណវាតញ្ចាតិ ចត្តារិ ការណានិ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ; ឯវំ វេទនាបិ វត្ថុំ, អារម្មណំ, កិលេសជាលំ, ផស្សសង្ឃដ្ដនញ្ចាតិ ចត្តារិ ការណានិ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ. ឯវម្បិ វេទនា បុព្ពុឡសទិសា.

សញ្ញាបិ អសារកដ្ឋេន ‘មរីចិសទិសា’. តថា អគយ្ហុបគដ្ឋេន; ន ហិ សក្កា តំ គហេត្វា បិវិតុំ វា ន្ហាយិតុំ វា ភាជនំ វា បូរេតុំ. អបិច យថា មរីចិ វិប្ផន្ទតិ, សញ្ជាតូមិវេគោ ¶ វិយ ខាយតិ; ឯវំ នីលសញ្ញាទិភេទា សញ្ញាបិ នីលាទិអនុភវនត្ថាយ ផន្ទតិ វិប្ផន្ទតិ. យថា ច មរីចិ មហាជនំ វិប្បលម្ភេតិ ¶ , ‘បរិបុណ្ណវាបី វិយ បរិបុណ្ណនទី វិយ ទិស្សតី’តិ វទាបេតិ; ឯវំ សញ្ញាបិ វិប្បលម្ភេតិ, ‘ឥទំ នីលកំ សុភំ សុខំ និច្ច’ន្តិ វទាបេតិ. បីតកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ វិប្បលម្ភនេនាបិ មរីចិសទិសា.

សង្ខារាបិ អសារកដ្ឋេន ‘កទលិក្ខន្ធសទិសា’. តថា អគយ្ហុបគដ្ឋេន. យថេវ ហិ កទលិក្ខន្ធតោ កិញ្ចិ គហេត្វា ន សក្កា គោបានសីអាទីនមត្ថាយ ឧបនេតុំ, ឧបនីតម្បិ ន តថា ហោតិ; ឯវំ សង្ខារាបិ ន សក្កា និច្ចាទិវសេន គហេតុំ, គហិតាបិ ន តថា ហោន្តិ. យថា ច កទលិក្ខន្ធោ ពហុវដ្ដិសមោធានោ ហោតិ, ឯវំ សង្ខារក្ខន្ធោបិ ពហុធម្មសមោធានោ. យថា ច កទលិក្ខន្ធោ នានាលក្ខណោ, អញ្ញោយេវ ហិ ពាហិរាយ បត្តវដ្ដិយា វណ្ណោ, អញ្ញោ តតោ អព្ភន្តរព្ភន្តរានំ; ឯវមេវ សង្ខារក្ខន្ធោបិ អញ្ញទេវ ផស្សស្ស លក្ខណំ, អញ្ញំ ចេតនាទីនំ. សមោធានេត្វា បន សង្ខារក្ខន្ធោត្វេវ វុច្ចតីតិ. ឯវម្បិ សង្ខារក្ខន្ធោ កទលិក្ខន្ធសទិសោ.

វិញ្ញាណម្បិ អសារកដ្ឋេន ‘មាយាសទិសំ’. តថា អគយ្ហុបគដ្ឋេន. យថា ច មាយា ឥត្តរា លហុបច្ចុបដ្ឋានា, ឯវំ វិញ្ញាណំ. តញ្ហិ តតោបិ ឥត្តរតរញ្ចេវ លហុបច្ចុបដ្ឋានតរញ្ច. តេនេវ ហិ ចិត្តេន បុរិសោ អាគតោ វិយ, គតោ វិយ, ឋិតោ វិយ, និសិន្នោ វិយ ហោតិ. អញ្ញទេវ ចាគមនកាលេ ចិត្តំ, អញ្ញំ គមនកាលាទីសុ. ឯវម្បិ វិញ្ញាណំ មាយាសទិសំ. មាយា ច មហាជនំ វញ្ចេតិ, យំ កិញ្ចិទេវ ‘ឥទំ សុវណ្ណំ រជតំ មុត្តា’តិបិ គហាបេតិ. វិញ្ញាណម្បិ ¶ មហាជនំ វញ្ចេតិ, តេនេវ ចិត្តេន អាគច្ឆន្តំ វិយ, គច្ឆន្តំ វិយ, ឋិតំ វិយ, និសិន្នំ វិយ កត្វា គាហាបេតិ. អញ្ញទេវ ច អាគមនេ ចិត្តំ, អញ្ញំ គមនាទីសុ. ឯវម្បិ វិញ្ញាណំ មាយាសទិសំ. វិសេសតោ ច សុភារម្មណម្បិ ឱឡារិកម្បិ អជ្ឈត្តិករូបំ អសុភន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វេទនា តីហិ ទុក្ខតាហិ អវិនិមុត្តតោ ទុក្ខាតិ សញ្ញាសង្ខារា អវិធេយ្យតោ អនត្តាតិ វិញ្ញាណំ ឧទយព្ពយធម្មតោ អនិច្ចន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘ឯវំ បស្សន្តស្សត្ថសិទ្ធិតោ’តិ ឯវញ្ច សង្ខេបវិត្ថារវសេន ទ្វិធា បស្សតោ យា អត្ថសិទ្ធិ ហោតិ, តតោបិ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ, សេយ្យថិទំ – សង្ខេបតោ តាវ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេសុ ឧក្ខិត្តាសិកបច្ចត្ថិកាទិភាវេន បស្សន្តោ ខន្ធេហិ ន វិហញ្ញតិ. វិត្ថារតោ បន រូបាទីនិ ផេណបិណ្ឌាទិសទិសភាវេន បស្សន្តោ ន អសារេសុ សារទស្សី ហោតិ. វិសេសតោ ច អជ្ឈត្តិករូបំ ¶ អសុភតោ បស្សន្តោ កពឡីការាហារំ បរិជានាតិ ¶ , អសុភេ សុភន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ, កាមោឃំ ឧត្តរតិ, កាមយោគេន វិសំយុជ្ជតិ, កាមាសវេន អនាសវោ ហោតិ, អភិជ្ឈាកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ, កាមុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ. វេទនំ ទុក្ខតោ បស្សន្តោ ផស្សាហារំ បរិជានាតិ, ទុក្ខេ សុខន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ, ភវោឃំ ឧត្តរតិ, ភវយោគេន វិសំយុជ្ជតិ, ភវាសវេន អនាសវោ ហោតិ, ព្យាបាទកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ, សីលព្ពតុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ. សញ្ញំ សង្ខារេ ច អនត្តតោ បស្សន្តោ មនោសញ្ចេតនាហារំ បរិជានាតិ, អនត្តនិ អត្តាតិ វិបល្លាសំ បជហតិ, ទិដ្ឋោឃំ ឧត្តរតិ, ទិដ្ឋិយោគេន វិសំយុជ្ជតិ, ទិដ្ឋាសវេន អនាសវោ ហោតិ, ឥទំ សច្ចាភិនិវេសកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ, អត្តវាទុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ. វិញ្ញាណំ អនិច្ចតោ បស្សន្តោ វិញ្ញាណាហារំ បរិជានាតិ, អនិច្ចេ និច្ចន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ, អវិជ្ជោឃំ ឧត្តរតិ, អវិជ្ជាយោគេន វិសំយុជ្ជតិ, អវិជ្ជាសវេន អនាសវោ ហោតិ, សីលព្ពតបរាមាសកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ, ទិដ្ឋុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ.

ឯវំ មហានិសំសំ, វធកាទិវសេន ទស្សនំ យស្មា;

តស្មា ខន្ធេ ធីរោ, វធកាទិវសេន បស្សេយ្យាតិ.

សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា.

២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

៣២. ឥទានិ ¶ អភិធម្មភាជនីយំ ហោតិ. តត្ថ រូបក្ខន្ធនិទ្ទេសោ ហេដ្ឋា រូបកណ្ឌេ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

៣៤. វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសេ ឯកវិធេនាតិ ឯកកោដ្ឋាសេន. ផស្សសម្បយុត្តោតិ ផស្សេន សម្បយុត្តោ. សព្ពាបិ ចតុភូមិកវេទនា. សហេតុកទុកេ សហេតុកា ចតុភូមិកវេទនា, អហេតុកា កាមាវចរាវ. ឥមិនា ឧបាយេន កុសលបទាទីហិ វុត្តា វេទនា ជានិតព្ពា. អបិចាយំ វេទនាក្ខន្ធោ ឯកវិធេន ផស្សសម្បយុត្តតោ ទស្សិតោ, ទុវិធេន សហេតុកាហេតុកតោ, តិវិធេន ជាតិតោ ¶ , ចតុព្ពិធេន ភូមន្តរតោ, បញ្ចវិធេន ឥន្ទ្រិយតោ. តត្ថ សុខិន្ទ្រិយទុក្ខិន្ទ្រិយានិ កាយប្បសាទវត្ថុកានិ កាមាវចរានេវ. សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ឆដ្ឋវត្ថុកំ វា អវត្ថុកំ វា តេភូមកំ ¶ . ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ឆដ្ឋវត្ថុកំ កាមាវចរំ. ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ ចក្ខាទិចតុប្បសាទវត្ថុកំ ឆដ្ឋវត្ថុកំ អវត្ថុកញ្ច ចតុភូមកំ. ឆព្ពិធេន វត្ថុតោ ទស្សិតោ. តត្ថ បុរិមា បញ្ច វេទនា បញ្ចប្បសាទវត្ថុកា កាមាវចរាវ ឆដ្ឋា អវត្ថុកា វា សវត្ថុកា វា ចតុភូមិកា.

សត្តវិធេន តត្ថ មនោសម្ផស្សជា ភេទតោ ទស្សិតា, អដ្ឋវិធេន តត្ថ កាយសម្ផស្សជា ភេទតោ, នវវិធេន សត្តវិធភេទេ មនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជា ភេទតោ, ទសវិធេន អដ្ឋវិធភេទេ មនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជា ភេទតោ. ឯតេសុ ហិ សត្តវិធភេទេ មនោសម្ផស្សជា មនោធាតុសម្ផស្សជា, មនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជាតិ ទ្វិធា ភិន្នា. អដ្ឋវិធភេទេ តាយ សទ្ធិំ កាយសម្ផស្សជាបិ សុខា ទុក្ខាតិ ទ្វិធា ភិន្នា. នវវិធភេទេ សត្តវិធេ វុត្តា មនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជា កុសលាទិវសេន តិធា ភិន្នា. ទសវិធភេទេ អដ្ឋវិធេ វុត្តា មនោវិញ្ញាណធាតុសម្ផស្សជា កុសលាទិវសេនេវ តិធា ភិន្នា.

កុសលត្តិកោ ចេត្ថ កេវលំ បូរណត្ថមេវ វុត្តោ. សត្តវិធអដ្ឋវិធនវវិធភេទេសុ បន នយំ ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ ¶ នយោ ទិន្នោ. អភិធម្មញ្ហិ បត្វា តថាគតេន នយំ ទាតុំ យុត្តដ្ឋានេ នយោ អទិន្នោ នាម នត្ថិ. អយំ តាវ ទុកមូលកេ ឯកោ វារោ.

សត្ថា ហិ ឥមស្មិំ អភិធម្មភាជនីយេ វេទនាក្ខន្ធំ ភាជេន្តោ តិកេ គហេត្វា ទុកេសុ បក្ខិបិ, ទុកេ គហេត្វា តិកេសុ បក្ខិបិ, តិកេ ច ទុកេ ច ឧភតោវឌ្ឍននីហារេន អាហរិ; សត្តវិធេន, ចតុវីសតិវិធេន, តិំសវិធេន, ពហុវិធេនាតិ សព្ពថាបិ ពហុវិធេន វេទនាក្ខន្ធំ ទស្សេសិ. កស្មា? បុគ្គលជ្ឈាសយេន ចេវ ទេសនាវិលាសេន ច. ធម្មំ សោតុំ និសិន្នទេវបរិសាយ ហិ យេ ទេវបុត្តា តិកេ អាទាយ ទុកេសុ បក្ខិបិត្វា កថិយមានំ បដិវិជ្ឈិតុំ សក្កោន្តិ, តេសំ សប្បាយវសេន តថា កត្វា ទេសេសិ. យេ ឥតរេហិ អាការេហិ កថិយមានំ បដិវិជ្ឈិតុំ សក្កោន្តិ, តេសំ តេហាការេហិ ទេសេសីតិ. អយមេត្ថ ‘បុគ្គលជ្ឈាសយោ’. សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន អត្តនោ មហាវិសយតាយ តិកេ វា ទុកេសុ បក្ខិបិត្វា, ទុកេ វា តិកេសុ ឧភតោវឌ្ឍនេន វា, សត្តវិធាទិនយេន វា, យថា ¶ យថា ឥច្ឆតិ តថា តថា ទេសេតុំ សក្កោតិ. តស្មាបិ ឥមេហាការេហិ ទេសេសីតិ អយមស្ស ‘ទេសនាវិលាសោ’.

តត្ថ ¶ តិកេ អាទាយ ទុកេសុ បក្ខិបិត្វា ទេសិតវារោ ទុកមូលកោ នាម. ទុកេ អាទាយ តិកេសុ បក្ខិបិត្វា ទេសិតវារោ តិកមូលកោ នាម. តិកេ ច ទុកេ ច ឧភតោ វឌ្ឍេត្វា ទេសិតវារោ ឧភតោវឌ្ឍិតកោ នាម. អវសានេ សត្តវិធេនាតិអាទិវារោ ពហុវិធវារោ នាមាតិ ឥមេ តាវ ចត្តារោ មហាវារា.

តត្ថ ទុកមូលកេ ទុកេសុ លព្ភមានេន ឯកេកេន ទុកេន សទ្ធិំ តិកេសុ អលព្ភមានេ វេទនាត្តិកបីតិត្តិកសនិទស្សនត្តិកេ អបនេត្វា, សេសេ លព្ភមានកេ ឯកូនវីសតិ តិកេ យោជេត្វា, ទុតិយទុកបឋមត្តិកយោជនវារាទីនិ នវវារសតានិ បញ្ញាសញ្ច វារា ហោន្តិ. តេ សព្ពេបិ បាឡិយំ សំខិបិត្វា តត្ថ តត្ថ ទស្សេតព្ពយុត្តកំ ទស្សេត្វា វុត្តា. អសម្មុយ្ហន្តេន បន វិត្ថារតោ វេទិតព្ពា.

តិកមូលកេបិ តិកេសុ លព្ភមានេន ឯកេកេន តិកេន សទ្ធិំ ទុកេសុ អលព្ភមានេ បឋមទុកាទយោ ទុកេ អបនេត្វា, សេសេ លព្ភមានកេ សហេតុកទុកាទយោ បញ្ញាស ទុកេ យោជេត្វា, បឋមត្តិកទុតិយទុកយោជនវារាទីនិ នវវារសតានិ បញ្ញាសញ្ច ¶ វារា ហោន្តិ. តេបិ សព្ពេ បាឡិយំ សង្ខិបិត្វា តត្ថ តត្ថ ទស្សេតព្ពយុត្តកំ ទស្សេត្វា វុត្តា. អសម្មុយ្ហន្តេន បន វិត្ថារតោ វេទិតព្ពា.

ឧភតោវឌ្ឍិតកេ ទុវិធភេទេ ទុតិយទុកំ តិវិធភេទេ ច បឋមតិកំ អាទិំ កត្វា លព្ភមានេហិ ឯកូនវីសតិយា ទុកេហិ លព្ភមានេ ឯកូនវីសតិតិកេ យោជេត្វា ទុតិយទុកបឋមតិកយោជនវារាទយោ ឯកូនវីសតិវារា វុត្តា. ឯស ទុកតិកានំ វសេន ឧភតោវឌ្ឍិតត្តា ឧភតោវឌ្ឍិតកោ នាម តតិយោ មហាវារោ.

ពហុវិធវារស្ស សត្តវិធនិទ្ទេសេ អាទិតោ បដ្ឋាយ លព្ភមានេសុ ឯកូនវីសតិយា តិកេសុ ឯកេកេន សទ្ធិំ ចតស្សោ ភូមិយោ យោជេត្វា ឯកូនវីសតិ សត្តវិធវារា វុត្តា. ចតុវីសតិវិធនិទ្ទេសេបិ តេសំយេវ តិកានំ វសេន ឯកូនវីសតិវារា វុត្តា. តថា ពហុវិធវារេ ចាតិ ¶ . តិំសវិធវារោ ឯកោយេវាតិ សព្ពេបិ អដ្ឋបញ្ញាស វារា ហោន្តិ. អយំ តាវេត្ថ វារបរិច្ឆេទវសេន បាឡិវណ្ណនា.

ឥទានិ ¶ អត្ថវណ្ណនា ហោតិ. តត្ថ សត្តវិធនិទ្ទេសោ តាវ ឧត្តានត្ថោយេវ. ចតុវីសតិវិធនិទ្ទេសេ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា វេទនាក្ខន្ធោ អត្ថិ កុសលោតិ កាមាវចរអដ្ឋកុសលចិត្តវសេន វេទិតព្ពោ. អត្ថិ អកុសលោតិ ទ្វាទសអកុសលចិត្តវសេន វេទិតព្ពោ. អត្ថិ អព្យាកតោតិ តិស្សោ មនោធាតុយោ, តិស្សោ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ, អដ្ឋ មហាវិបាកានិ, ទស កាមាវចរកិរិយាតិ ចតុវីសតិយា ចិត្តានំ វសេន វេទិតព្ពោ.

តត្ថ អដ្ឋ កុសលានិ ទ្វាទស អកុសលានិ ច ជវនវសេន លព្ភន្តិ. កិរិយមនោធាតុ អាវជ្ជនវសេន លព្ភតិ. ទ្វេ វិបាកមនោធាតុយោ សម្បដិច្ឆនវសេន, តិស្សោ វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ សន្តីរណតទារម្មណវសេន, កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ វោដ្ឋព្ពនវសេន, អដ្ឋ មហាវិបាកចិត្តានិ តទារម្មណវសេន, នវ កិរិយចិត្តានិ ជវនវសេន លព្ភន្តិ. សោតឃានជិវ្ហាកាយទ្វារេសុបិ ឯសេវ នយោ.

មនោទ្វារេ បន អត្ថិ កុសលោតិ ចតុភូមកកុសលវសេន កថិតំ, អត្ថិ អកុសលោតិ ទ្វាទសអកុសលវសេន. អត្ថិ អព្យាកតោតិ ឯកាទសន្នំ កាមាវចរវិបាកានំ, ទសន្នំ កិរិយានំ ¶ , នវន្នំ រូបាវចរារូបាវចរកិរិយានំ, ចតុន្នំ សាមញ្ញផលានន្តិ ចតុត្តិំសចិត្តុប្បាទវសេន កថិតំ. តត្ថ ចតុភូមកកុសលញ្ចេវ អកុសលញ្ច ជវនវសេន លព្ភតិ. កិរិយតោ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ អាវជ្ជនវសេន, ឯកាទស វិបាកចិត្តានិ តទារម្មណវសេន, តេភូមកកិរិយា ចេវ សាមញ្ញផលានិ ច ជវនវសេនេវ លព្ភន្តិ. តានិ សត្តវិធាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ ឋត្វា កថេតុំ វដ្ដន្តិ. តិំសវិធេ បន ឋត្វា ទីបិយមានានិ សុខទីបនានិ ហោន្តីតិ តិំសវិធស្មិំយេវ ឋត្វា ទីបយិំសុ.

ឯតានិ ហិ សព្ពានិបិ ចិត្តានិ ចក្ខុទ្វារេ ឧបនិស្សយកោដិយា, សមតិក្កមវសេន, ភាវនាវសេនាតិ តីហាការេហិ លព្ភន្តិ. តថា សោតទ្វារមនោទ្វារេសុបិ. ឃានជិវ្ហាកាយទ្វារេសុ បន សមតិក្កមវសេន, ភាវនាវសេនាតិ ទ្វីហេវាការេហិ លព្ភន្តីតិ វេទិតព្ពានិ. កថំ? ឥធ ភិក្ខុ វិហារចារិកំ ចរមានោ កសិណមណ្ឌលំ ទិស្វា ‘កិំ នាមេត’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ¶ ‘កសិណមណ្ឌល’ន្តិ វុត្តេ បុន ‘កិំ ឥមិនា ករោន្តី’តិ បុច្ឆតិ. អថស្ស អាចិក្ខន្តិ – ‘ឯវំ ភាវេត្វា ឈានានិ ឧប្បាទេត្វា, សមាបត្តិបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា, អរហត្តំ បាបុណន្តី’តិ. អជ្ឈាសយសម្បន្នោ កុលបុត្តោ ‘ភារិយំ ឯត’ន្តិ អសល្លក្ខេត្វា ‘មយាបិ ឯស គុណោ ¶ និព្ពត្តេតុំ វដ្ដតិ, ន ខោ បន សក្កា ឯស និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តេន និព្ពត្តេតុំ, អាទិតោវ វីរិយំ កាតុំ សីលំ សោធេតុំ វដ្ដតី’តិ ចិន្តេត្វា សីលំ សោធេតិ. តតោ សីលេ បតិដ្ឋាយ ទស បលិពោធេ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា, តិចីវរបរមេន សន្តោសេន សន្តុដ្ឋោ, អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វត្តបដិវត្តំ កត្វា, កម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិត្វា, កសិណបរិកម្មំ កត្វា, សមាបត្តិយោ ឧប្បាទេត្វា, សមាបត្តិបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា, អរហត្តំ បាបុណាតិ. តត្ថ សព្ពាបិ បរិកម្មវេទនា កាមាវចរា, អដ្ឋសមាបត្តិវេទនា រូបាវចរារូបាវចរា, មគ្គផលវេទនា លោកុត្តរាតិ ឯវំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ចតុភូមិកវេទនានិព្ពត្តិយា ពលវបច្ចយោ ហោតីតិ ចតុភូមិកវេទនា ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ តាវ ‘ឧបនិស្សយវសេន’ លព្ភន្តិ.

ចក្ខុទ្វារេ ¶ បន រូបេ អាបាថគតេ ‘ឥដ្ឋេ មេ អារម្មណេ រាគោ ឧប្បន្នោ, អនិដ្ឋេ បដិឃោ, អសមបេក្ខនាយ មោហោ, វិនិពន្ធស្ស បន មេ មានោ ឧប្បន្នោ, បរាមដ្ឋស្ស ទិដ្ឋិ, វិក្ខេបគតស្ស ឧទ្ធច្ចំ, អសន្និដ្ឋាគតស្ស វិចិកិច្ឆា, ថាមគតស្ស អនុសយោ ឧប្បន្នោ’តិ បរិគ្គហេ ឋិតោ កុលបុត្តោ អត្តនោ កិលេសុប្បត្តិំ ញត្វា ‘ឥមេ មេ កិលេសា វឌ្ឍមានា អនយព្យសនាយ សំវត្តិស្សន្តិ, ហន្ទ នេ និគ្គណ្ហាមី’តិ ចិន្តេត្វា ‘ន ខោ បន សក្កា និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តេន កិលេសេ និគ្គណ្ហិតុំ; អាទិតោវ វីរិយំ កាតុំ វដ្ដតិ សីលំ សោធេតុ’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. តត្ថ សព្ពាបិ បរិកម្មវេទនា កាមាវចរា, អដ្ឋសមាបត្តិវេទនា រូបាវចរារូបាវចរា, មគ្គផលវេទនា លោកុត្តរាតិ ឯវំ រូបារម្មណេ ឧប្បន្នំ កិលេសំ សមតិក្កមិត្វា គតាតិ ចតុភូមិកវេទនា ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ ‘សមតិក្កមវសេន’ លព្ភន្តិ.

ចក្ខុទ្វារេ បន រូបេ អាបាថគតេ ឯកោ ឯវំ បរិគ្គហំ បដ្ឋបេតិ – ‘ឥទំ រូបំ កិំ និស្សិត’ន្តិ? តតោ នំ ‘ភូតនិស្សិត’ន្តិ ញត្វា ចត្តារិ មហាភូតានិ ឧបាទារូបញ្ច រូបន្តិ បរិគ្គណ្ហាតិ, តទារម្មណេ ធម្មេ អរូបន្តិ បរិគ្គណ្ហាតិ. តតោ សប្បច្ចយំ នាមរូបំ បរិគណ្ហិត្វា តីណិ លក្ខណានិ អារោបេត្វា វិបស្សនាបដិបាដិយា សង្ខារេ សម្មសិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. តត្ថ សព្ពាបិ ¶ បរិកម្មវេទនា កាមាវចរា, អដ្ឋសមាបត្តិវេទនា រូបាវចរារូបាវចរា, មគ្គផលវេទនា លោកុត្តរាតិ ឯវំ រូបារម្មណំ សម្មសិត្វា និព្ពត្តិតាតិ អយំ វេទនា ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ ‘ភាវនាវសេន’ លព្ភន្តិ.

អបរោ ¶ ភិក្ខុ សុណាតិ – ‘កសិណបរិកម្មំ កិរ កត្វា សមាបត្តិយោ ឧប្បាទេត្វា សមាបត្តិបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បាបុណន្តី’តិ. អជ្ឈាសយសម្បន្នោ កុលបុត្តោ ‘ភារិយំ ឯត’ន្តិ អសល្លក្ខេត្វា ‘មយាបិ ឯស គុណោ និព្ពត្តេតុំ វដ្ដតី’តិ បុរិមនយេនេវ បដិបជ្ជិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. តត្ថ សព្ពាបិ បរិកម្មវេទនា កាមាវចរា, អដ្ឋសមាបត្តិវេទនា រូបាវចរារូបាវចរា, មគ្គផលវេទនា លោកុត្តរាតិ ឯវំ សោតវិញ្ញាណំ ចតុភូមិកវេទនា ¶ និព្ពត្តិយា ពលវបច្ចយោ ហោតីតិ ចតុភូមិកវេទនា សោតសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ តាវ ‘ឧបនិស្សយវសេន’ លព្ភន្តិ.

សោតទ្វារេ បន សទ្ទេ អាបាថគតេតិ សព្ពំ ចក្ខុទ្វារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សទ្ទារម្មណេ ឧប្បន្នំ កិលេសំ សមតិក្កមិត្វា គតាតិ ចតុភូមិកវេទនា សោតសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ ‘សមតិក្កមវសេន’ លព្ភន្តិ.

សោតទ្វារេ បន សទ្ទេ អាបាថគតេ ឯកោ ឯវំ បរិគ្គហំ បដ្ឋបេតិ – អយំ សទ្ទោ កិំ និស្សិតោតិ សព្ពំ ចក្ខុទ្វារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សទ្ទារម្មណំ សម្មសិត្វា និព្ពត្តិតាតិ អយំ វេទនា សោតសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ ‘ភាវនាវសេន’ លព្ភន្តិ.

ឃានជិវ្ហាកាយទ្វារេសុ បន គន្ធារម្មណាទីសុ អាបាថគតេសុ ‘ឥដ្ឋេ មេ អារម្មណេ រាគោ ឧប្បន្នោ’តិ សព្ពំ ចក្ខុទ្វារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឯវំ គន្ធារម្មណាទីសុ ឧប្បន្នំ កិលេសំ សមតិក្កមិត្វា គតាតិ ចតុភូមិកវេទនា ឃានជិវ្ហាកាយសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ តីសុ ទ្វារេសុ ‘សមតិក្កមវសេន’ លព្ភន្តិ.

ឃានទ្វារាទីសុ បន គន្ធាទីសុ អាបាថគតេសុ ឯកោ ឯវំ បរិគ្គហំ បដ្ឋបេតិ – ‘អយំ គន្ធោ, អយំ រសោ, ឥទំ ផោដ្ឋព្ពំ កិំ និស្សិត’ន្តិ សព្ពំ ចក្ខុទ្វារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឯវំ គន្ធារម្មណាទីនិ សម្មសិត្វា និព្ពត្តិតាតិ ¶ អយំ វេទនា ឃានជិវ្ហាកាយសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ ‘ភាវនាវសេន’ លព្ភន្តិ.

មនោទ្វារេ បន តីហិបិ អាការេហិ លព្ភន្តិ. ឯកច្ចោ ហិ ជាតិំ ភយតោ បស្សតិ, ជរំ ព្យាធិំ មរណំ ភយតោ បស្សតិ, ភយតោ ទិស្វា ‘ជាតិជរាព្យាធិមរណេហិ មុច្ចិតុំ វដ្ដតិ, ន ខោ ¶ បន សក្កា និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តេន ជាតិអាទីហិ មុច្ចិតុំ, អាទិតោវ វីរិយំ កាតុំ សីលំ សោធេតុំ វដ្ដតី’តិ ចិន្តេត្វា ចក្ខុទ្វារេ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. តត្ថ សព្ពាបិ បរិកម្មវេទនា កាមាវចរា, អដ្ឋសមាបត្តិវេទនា រូបាវចរារូបាវចរា, មគ្គផលវេទនា លោកុត្តរាតិ ឯវំ ជាតិជរាព្យាធិមរណំ ចតុភូមិកវេទនានិព្ពត្តិយា ពលវបច្ចយោ ហោតីតិ ¶ ចតុភូមិកវេទនា មនោសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ តាវ ‘ឧបនិស្សយវសេន’ លព្ភន្តិ.

មនោទ្វារេ បន ធម្មារម្មណេ អាបាថគតេតិ សព្ពំ ចក្ខុទ្វារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ធម្មារម្មណេ ឧប្បន្នំ កិលេសំ សមតិក្កមិត្វា គតាតិ ចតុភូមិកវេទនា មនោសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ ‘សមតិក្កមវសេន’ លព្ភន្តិ.

មនោទ្វារេ បន ធម្មារម្មណេ អាបាថគតេ ឯកោ ឯវំ បរិគ្គហំ បដ្ឋបេតិ – ‘ឯតំ ធម្មារម្មណំ កិំ និស្សិត’ន្តិ? ‘វត្ថុនិស្សិត’ន្តិ. ‘វត្ថុ កិំ និស្សិត’ន្តិ? ‘មហាភូតានិ និស្សិត’ន្តិ. សោ ចត្តារិ មហាភូតានិ ឧបាទារូបញ្ច រូបន្តិ បរិគ្គណ្ហាតិ, តទារម្មណេ ធម្មេ អរូបន្តិ បរិគ្គណ្ហាតិ. តតោ សប្បច្ចយំ នាមរូបំ បរិគ្គណ្ហិត្វា តីណិ លក្ខណានិ អារោបេត្វា វិបស្សនាបដិបាដិយា សង្ខារេ សម្មសិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. តត្ថ សព្ពាបិ បរិកម្មវេទនា កាមាវចរា, អដ្ឋសមាបត្តិវេទនា រូបាវចរារូបាវចរា, មគ្គផលវេទនា លោកុត្តរាតិ ឯវំ ធម្មារម្មណំ សម្មសិត្វា និព្ពត្តិតាតិ អយំ វេទនា មនោសម្ផស្សបច្ចយា នាម ជាតា. ឯវំ ‘ភាវនាវសេន’ លព្ភន្តិ. យា បនេតា សព្ពេសម្បិ ចតុវីសតិវិធាទីនំ វារានំ បរិយោសានេសុ ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនា…បេ… មនោសម្ផស្សជា វេទនាតិ ឆ ឆ វេទនា វុត្តា, តា សម្បយុត្តបច្ចយវសេន វុត្តាតិ.

អយំ វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសោ.

សញ្ញាក្ខន្ធាទយោបិ ¶ ឥមិនា ឧបាយេន វេទិតព្ពា. កេវលញ្ហិ សញ្ញាក្ខន្ធនិទ្ទេសេ តិកេសុ វេទនាត្តិកបីតិត្តិកាបិ លព្ភន្តិ, ទុកេសុ ច សុខសហគតទុកាទយោបិ. សង្ខារក្ខន្ធនិទ្ទេសេ ផស្សស្សាបិ សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នត្តា ផស្សសម្បយុត្តោតិ អវត្វា ចិត្តសម្បយុត្តោតិ វុត្តំ. ទុកេសុ ចេត្ថ ហេតុទុកាទយោបិ លព្ភន្តិ. តិកា សញ្ញាក្ខន្ធសទិសា ឯវ ¶ . វិញ្ញាណក្ខន្ធនិទ្ទេសេ ចក្ខុសម្ផស្សជាទិភាវំ អវត្វា ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិអាទិ វុត្តំ. ន ហិ សក្កា វិញ្ញាណំ មនោសម្ផស្សជន្តិ និទ្ទិសិតុំ. សេសមេត្ថ សញ្ញាក្ខន្ធេ វុត្តសទិសមេវ. ឥមេសំ បន តិណ្ណម្បិ ខន្ធានំ និទ្ទេសេយេវ ¶ វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសតោ អតិរេកតិកទុកា លទ្ធា. តេសំ វសេន វារប្បភេទោ វេទិតព្ពោតិ.

អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា.

៣. បញ្ហាបុច្ឆកវណ្ណនា

១៥០. ឥទានិ បញ្ហាបុច្ឆកំ ហោតិ. តត្ថ បញ្ហាបុច្ឆនេ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ‘‘កតិកុសលា? កតិអកុសលា? កតិអព្យាកតា’’តិអាទិនា នយេន យំ លព្ភតិ, យញ្ច ន លព្ភតិ, តំ សព្ពំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនេ ‘‘រូបក្ខន្ធោ អព្យាកតោ’’តិអាទិនា នយេន យំ លព្ភតិ តទេវ ឧទ្ធដន្តិ វេទិតព្ពំ. យត្ថ យត្ថ ច ‘ឯកោ ខន្ធោ’តិ វា ‘ទ្វេ ខន្ធា’តិ វា បរិច្ឆេទំ អកត្វា ‘‘សិយា ឧប្បន្នា, សិយា អនុប្បន្នា’’តិអាទិនា នយេន តន្តិ ឋបិតា, តត្ថ តត្ថ បញ្ចន្នម្បិ ខន្ធានំ គហណំ វេទិតព្ពំ. សេសោ តេសំ តេសំ ខន្ធានំ កុសលាទិវិភាគោ ហេដ្ឋា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៩៨៥) វុត្តោយេវ.

អារម្មណត្តិកេសុ បន ចត្តារោ ខន្ធា បញ្ចបណ្ណាស កាមាវចរធម្មេ អារព្ភ រជ្ជន្តស្ស ទុស្សន្តស្ស មុយ្ហន្តស្ស សំវរន្តស្ស សម្មសន្តស្ស បច្ចវេក្ខន្តស្ស ច បរិត្តារម្មណា ហោន្តិ, សត្តវីសតិ រូបារូបាវចរធម្មេ អារព្ភ រជ្ជន្តស្ស ទុស្សន្តស្ស មុយ្ហន្តស្ស សំវរន្តស្ស បរិគ្គហំ បដ្ឋបេន្តស្ស មហគ្គតារម្មណា, មគ្គផលនិព្ពានានិ បច្ចវេក្ខន្តស្ស អប្បមាណារម្មណា, បញ្ញត្តិំ បច្ចវេក្ខណកាលេ នវត្តព្ពារម្មណាតិ.

តេយេវ ¶ សេក្ខាសេក្ខានំ មគ្គបច្ចវេក្ខណកាលេ មគ្គារម្មណា ហោន្តិ, មគ្គកាលេ សហជាតហេតុនា មគ្គហេតុកា, មគ្គំ គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខណកាលេ អារម្មណាធិបតិនា មគ្គាធិបតិនោ ¶ , វីរិយជេដ្ឋកំ វា វីមំសជេដ្ឋកំ វា មគ្គំ ភាវេន្តស្ស សហជាតាធិបតិនា មគ្គាធិបតិនោ, ឆន្ទជេដ្ឋកំ បន ចិត្តជេដ្ឋកំ វា ភាវេន្តស្ស នវត្តព្ពារម្មណា នាម ហោន្តិ.

អតីតានិ បន ខន្ធធាតុអាយតនានិ អារព្ភ រជ្ជន្តស្ស ទុស្សន្តស្ស មុយ្ហន្តស្ស សំវរន្តស្ស បរិគ្គហំ បដ្ឋបេន្តស្ស អតីតារម្មណា ហោន្តិ, អនាគតានិ អារព្ភ អនាគតារម្មណា ¶ ហោន្តិ, បច្ចុប្បន្នានិ អារព្ភ បច្ចុប្បន្នារម្មណា ហោន្តិ, បញ្ញត្តិំ វា និព្ពានំ វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស នវត្តព្ពារម្មណា ហោន្តិ.

តថា អត្តនោ ខន្ធធាតុអាយតនានិ អារព្ភ រជ្ជន្តស្ស ទុស្សន្តស្ស មុយ្ហន្តស្ស សំវរន្តស្ស បរិគ្គហំ បដ្ឋបេន្តស្ស អជ្ឈត្តារម្មណា ហោន្តិ, បរេសំ ខន្ធធាតុអាយតនានិ អារព្ភ ឯវំ បវត្តេន្តស្ស ពហិទ្ធារម្មណា, បណ្ណត្តិនិព្ពានបច្ចវេក្ខណកាលេបិ ពហិទ្ធារម្មណាយេវ, កាលេន អជ្ឈត្តំ កាលេន ពហិទ្ធា ធម្មេសុ ឯវំ បវត្តេន្តស្ស អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា, អាកិញ្ចញ្ញាយតនកាលេ នវត្តព្ពារម្មណាតិ វេទិតព្ពា.

ឥតិ ភគវា ឥមំ ខន្ធវិភង្គំ សុត្តន្តភាជនីយាទិវសេន តយោ បរិវដ្ដេ នីហរិត្វា ភាជេន្តោ ទស្សេសិ. តីសុបិ ហិ បរិវដ្ដេសុ ឯកោវ បរិច្ឆេទោ. រូបក្ខន្ធោ ហិ សព្ពត្ថ កាមាវចរោយេវ. ចត្តារោ ខន្ធា ចតុភូមកា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតាតិ.

សម្មោហវិនោទនិយា វិភង្គដ្ឋកថាយ

ខន្ធវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. អាយតនវិភង្គោ

១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា

១៥៤. ឥទានិ ¶ ¶ ¶ តទនន្តរេ អាយតនវិភង្គនិទ្ទេសេ សុត្តន្តភាជនីយំ តាវ ទស្សេន្តោ ទ្វាទសាយតនានិ ចក្ខាយតនំ រូបាយតនន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បាឡិមុត្តកេន តាវ នយេន –

អត្ថលក្ខណតាវត្វ, កមសង្ខេបវិត្ថារា;

តថា ទដ្ឋព្ពតោ ចេវ, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ វិសេសតោ តាវ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ; រូបំ អស្សាទេតិ, វិភាវេតិ ចាតិ អត្ថោ. រូបយតីតិ រូបំ; វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានំ ហទយង្គតភាវំ បកាសេតីតិ អត្ថោ. សុណាតីតិ សោតំ. សប្បតីតិ សទ្ទោ; ឧទាហរិយតីតិ អត្ថោ. ឃាយតីតិ ឃានំ. គន្ធយតីតិ គន្ធោ; អត្តនោ វត្ថុំ សូចយតីតិ អត្ថោ. ជីវិតំ អវ្ហាយតីតិ ជិវ្ហា. រសន្តិ តំ សត្តាតិ រសោ; អស្សាទេន្តីតិ អត្ថោ. កុច្ឆិតានំ សាសវធម្មានំ អាយោតិ កាយោ. អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ. ផុសីយតីតិ ផោដ្ឋព្ពំ. មនតីតិ មនោ. អត្តនោ លក្ខណំ ធារយន្តីតិ ធម្មា.

អវិសេសតោ បន អាយតនតោ, អាយានំ តននតោ, អាយតស្ស ច នយនតោ អាយតនន្តិ វេទិតព្ពំ. ចក្ខុរូបាទីសុ ហិ តំតំទ្វារារម្មណា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា សេន សេន អនុភវនាទិនា កិច្ចេន អាយតន្តិ ឧដ្ឋហន្តិ ឃដ្ដេន្តិ វាយមន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ច បន អាយភូតេ ធម្មេ ឯតានិ តនោន្តិ វិត្ថារេន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទញ្ច អនមតគ្គេ សំសារេ បវត្តំ អតីវ អាយតំ សំសារទុក្ខំ យាវ ន និវត្តតិ តាវ នយន្តេវ, បវត្តយន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតិ ¶ សព្ពេបិ មេ ធម្មា អាយតនតោ អាយានំ តននតោ អាយតស្ស ច នយនតោ ‘អាយតនំ អាយតន’ន្តិ វុច្ចន្តិ.

អបិច និវាសដ្ឋានដ្ឋេន, អាករដ្ឋេន, សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន ¶ , សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន, ការណដ្ឋេន ច អាយតនំ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ លោកេ ‘‘ឥស្សរាយតនំ វាសុទេវាយតន’’ន្តិអាទីសុ និវាសដ្ឋានំ អាយតនន្តិ វុច្ចតិ ¶ . ‘‘សុវណ្ណាយតនំ រជតាយតន’’ន្តិអាទីសុ អាករោ. សាសនេ បន ‘‘មនោរមេ អាយតនេ សេវន្តិ នំ វិហង្គមា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៣៨) សមោសរណដ្ឋានំ. ‘‘ទក្ខិណាបថោ គុន្នំ អាយតន’’ន្តិអាទីសុ សញ្ជាតិទេសោ. ‘‘តត្រ តត្រេវ សក្ខិភព្ពតំ បាបុណាតិ សតិ សតិអាយតនេ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.២៣) ការណំ.

ចក្ខុរូបាទីសុ ចាបិ តេ តេ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា និវសន្តិ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ចក្ខាទយោ នេសំ និវាសនដ្ឋានំ. ចក្ខាទីសុ ច តេ អាកិណ្ណា តំ និស្សិតត្តា តទារម្មណត្តា ចាតិ ចក្ខាទយោ នេសំ អាករោ. ចក្ខាទយោ ច នេសំ សមោសរណដ្ឋានំ, តត្ថ តត្ថ វត្ថុទ្វារារម្មណវសេន សមោសរណតោ. ចក្ខាទយោ ច នេសំ សញ្ជាតិទេសោ; តំ និស្សយារម្មណភាវេន តត្ថេវ ឧប្បត្តិតោ. ចក្ខាទយោ ច នេសំ ការណំ, តេសំ អភាវេ អភាវតោតិ. ឥតិ និវាសដ្ឋានដ្ឋេន, អាករដ្ឋេន, សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន, សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន, ការណដ្ឋេនាតិ ឥមេហិ ការណេហិ ឯតេ ធម្មា ‘អាយតនំ អាយតន’ន្តិ វុច្ចន្តិ. តស្មា យថាវុត្តេនត្ថេន ចក្ខុ ច តំ អាយតនញ្ចាតិ ចក្ខាយតនំ…បេ… ធម្មា ច តេ អាយតនញ្ចាតិ ធម្មាយតនន្តិ ឯវំ តាវេត្ថ ‘អត្ថតោ’ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘លក្ខណតោ’តិ ចក្ខាទីនំ លក្ខណតោបេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. តានិ ច បន នេសំ លក្ខណានិ ហេដ្ឋា រូបកណ្ឌនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

‘តាវត្វតោ’តិ តាវភាវតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ចក្ខាទយោបិ ហិ ធម្មា ឯវ. ឯវំ សតិ ធម្មាយតនមិច្ចេវ អវត្វា កស្មា ទ្វាទសាយតនានិ វុត្តានីតិ ចេ? ឆ វិញ្ញាណកាយុប្បត្តិទ្វារារម្មណវវត្ថានតោ. ឥធ ឆន្នំ វិញ្ញាណកាយានំ ទ្វារភាវេន អារម្មណភាវេន ច វវត្ថានតោ អយមេវ តេសំ ភេទោ ហោតីតិ ទ្វាទស វុត្តានិ. ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិបរិយាបន្នស្ស ហិ វិញ្ញាណកាយស្ស ចក្ខាយតនមេវ ឧប្បត្តិទ្វារំ, រូបាយតនមេវ ចារម្មណំ ¶ ¶ . តថា ឥតរានិ ឥតរេសំ. ឆដ្ឋស្ស បន ភវង្គមនសង្ខាតោ មនាយតនេកទេសោវ ឧប្បត្តិទ្វារំ, អសាធារណញ្ច ធម្មាយតនំ អារម្មណន្តិ ¶ . ឥតិ ឆន្នំ វិញ្ញាណកាយានំ ឧប្បត្តិទ្វារារម្មណវវត្ថានតោ ទ្វាទស វុត្តានីតិ. ឯវមេត្ថ ‘តាវត្វតោ’ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘កមតោ’តិ ឥធាបិ បុព្ពេ វុត្តេសុ ឧប្បត្តិក្កមាទីសុ ទេសនាក្កមោវ យុជ្ជតិ. អជ្ឈត្តិកេសុ ហិ អាយតនេសុ សនិទស្សនសប្បដិឃវិសយត្តា ចក្ខាយតនំ បាកដន្តិ បឋមំ ទេសិតំ. តតោ អនិទស្សនសប្បដិឃវិសយានិ សោតាយតនាទីនិ. អថ វា ទស្សនានុត្តរិយសវនានុត្តរិយហេតុភាវេន ពហូបការត្តា អជ្ឈត្តិកេសុ ចក្ខាយតនសោតាយតនានិ បឋមំ ទេសិតានិ. តតោ ឃានាយតនាទីនិ តីណិ. បញ្ចន្នម្បិ គោចរវិសយត្តា អន្តេ មនាយតនំ. ចក្ខាទីនំ បន គោចរត្តា តស្ស តស្ស អនន្តរានិ ពាហិរេសុ រូបាយតនាទីនិ. អបិច វិញ្ញាណុប្បត្តិការណវវត្ថានតោបិ អយមេវ តេសំ កមោ វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ… មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេ ច ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.៤២១) ឯវំ ‘កមតោ’បេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘សង្ខេបវិត្ថារា’តិ សង្ខេបតោ ហិ មនាយតនស្ស ចេវ ធម្មាយតនេកទេសស្ស ច នាមេន, តទវសេសានញ្ច អាយតនានំ រូបេន សង្គហិតត្តា ទ្វាទសាបិ អាយតនានិ នាមរូបមត្តមេវ ហោន្តិ.

វិត្ថារតោ បន អជ្ឈត្តិកេសុ តាវ ចក្ខាយតនំ ជាតិវសេន ចក្ខុបសាទមត្តមេវ, បច្ចយគតិនិកាយបុគ្គលភេទតោ បន អនន្តប្បភេទំ. តថា សោតាយតនាទីនិ ចត្តារិ. មនាយតនំ តេភូមកកុសលាកុសលវិបាកកិរិយវិញ្ញាណភេទេន ឯកាសីតិប្បភេទំ, វត្ថុបដិបទាទិភេទតោ បន អនន្តប្បភេទំ. រូបគន្ធរសាយតនានិ សមុដ្ឋានភេទតោ ចតុប្បភេទានិ, សទ្ទាយតនំ ទ្វិប្បភេទំ. សភាគវិសភាគភេទតោ បន សព្ពានិបិ អនន្តប្បភេទានិ. ផោដ្ឋព្ពាយតនំ បថវីធាតុតេជោធាតុវាយោធាតុវសេន តិប្បភេទំ, សមុដ្ឋានតោ ចតុប្បភេទំ, សភាគវិសភាគតោ អនេកប្បភេទំ. ធម្មាយតនំ តេភូមកធម្មារម្មណវសេន អនេកប្បភេទន្តិ. ឯវំ សង្ខេបវិត្ថារា វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘ទដ្ឋព្ពតោ’តិ ¶ ឯត្ថ បន សព្ពានេវេតានិ អាយតនានិ អនាគមនតោ អនិគ្គមនតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. ន ហិ តានិ បុព្ពេ ឧទយា កុតោចិ អាគច្ឆន្តិ, នាបិ ឧទ្ធំ វយា កុហិញ្ចិ គច្ឆន្តិ; អថ ខោ បុព្ពេ ឧទយា អប្បដិលទ្ធសភាវានិ, ឧទ្ធំ ¶ វយា បរិភិន្នសភាវានិ, បុព្ពន្តាបរន្តវេមជ្ឈេ ¶ បច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ អវសានិ បវត្តន្តិ. តស្មា អនាគមនតោ អនិគ្គមនតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. តថា និរីហតោ អព្យាបារតោ ច. ន ហិ ចក្ខុរូបាទីនំ ឯវំ ហោតិ – ‘អហោ វត អម្ហាកំ សាមគ្គិយា វិញ្ញាណំ នាម ឧប្បជ្ជេយ្យា’តិ, ន ច តានិ វិញ្ញាណុប្បាទនត្ថំ ទ្វារភាវេន វត្ថុភាវេន អារម្មណភាវេន វា ឦហន្តិ, ន ព្យាបារមាបជ្ជន្តិ; អថ ខោ ធម្មតាវេសា យំ ចក្ខុរូបាទីនំ សាមគ្គិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ សម្ភវន្តិ. តស្មា និរីហតោ អព្យាបារតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. អបិច អជ្ឈត្តិកានិ សុញ្ញគាមោ វិយ ទដ្ឋព្ពានិ ធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតត្តា, ពាហិរានិ គាមឃាតកចោរា វិយ អជ្ឈត្តិកានំ អភិឃាតកត្តា. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ចក្ខុ, ភិក្ខវេ, ហញ្ញតិ មនាបាមនាបេហិ រូបេហីតិ វិត្ថារោ. អបិច អជ្ឈត្តិកានិ ឆ បាណកា វិយ ទដ្ឋព្ពានិ, ពាហិរានិ តេសំ គោចរា វិយាតិ. ឯវម្បេត្ថ ‘ទដ្ឋព្ពតោ’ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោតិ.

ឥទានិ តេសំ វិបស្សិតព្ពាការំ ទស្សេតុំ ចក្ខុំ អនិច្ចន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ចក្ខុ តាវ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចន្តិ វេទិតព្ពំ. អបរេហិបិ ចតូហិ ការណេហិ អនិច្ចំ – ឧប្បាទវយវន្តតោ, វិបរិណាមតោ, តាវកាលិកតោ, និច្ចបដិក្ខេបតោតិ.

តទេវ បដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខំ. យស្មា វា ឯតំ ឧប្បន្នំ ឋិតិំ បាបុណាតិ, ឋិតិយំ ជរាយ កិលមតិ, ជរំ បត្វា អវស្សំ ភិជ្ជតិ; តស្មា អភិណ្ហសម្បដិបីឡនតោ, ទុក្ខមតោ, ទុក្ខវត្ថុតោ, សុខបដិក្ខេបតោតិ ឥមេហិ ចតូហិ ការណេហិ ទុក្ខំ.

អវសវត្តនដ្ឋេន បន អនត្តា. យស្មា វា ឯតំ ឧប្បន្នំ ឋិតិំ មា បាបុណាតុ, ឋានប្បត្តំ មា ជិរតុ, ជរប្បតំ មា ភិជ្ជតូតិ ឥមេសុ តីសុ ឋានេសុ កស្សចិ វសវត្តិភាវោ នត្ថិ, សុញ្ញំ តេន វសវត្តនាការេន; តស្មា សុញ្ញតោ, អស្សាមិកតោ, អកាមការិយតោ, អត្តបដិក្ខេបតោតិ ឥមេហិ ចតូហិ ការណេហិ អនត្តា.

វិភវគតិកតោ ¶ , បុព្ពាបរវសេន ភវសង្កន្តិគមនតោ, បកតិភាវវិជហនតោ ច វិបរិណាមធម្មំ. ឥទំ អនិច្ចវេវចនមេវ. រូបា អនិច្ចាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អបិចេត្ថ ឋបេត្វា ចក្ខុំ តេភូមកធម្មា អនិច្ចា, នោ ចក្ខុ. ចក្ខុ បន ចក្ខុ ចេវ អនិច្ចញ្ច. តថា ¶ សេសធម្មា ទុក្ខា, នោ ចក្ខុ. ចក្ខុ ¶ បន ចក្ខុ ចេវ ទុក្ខញ្ច. សេសធម្មា អនត្តា, នោ ចក្ខុ. ចក្ខុ បន ចក្ខុ ចេវ អនត្តា ចាតិ. រូបាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

ឥមស្មិំ បន សុត្តន្តភាជនីយេ តថាគតេន កិំ ទស្សិតន្តិ? ទ្វាទសន្នំ អាយតនានំ អនត្តលក្ខណំ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ ហិ អនត្តលក្ខណំ ទស្សេន្តោ អនិច្ចេន វា ទស្សេតិ, ទុក្ខេន វា, អនិច្ចទុក្ខេហិ វា. តត្ថ ‘‘ចក្ខុ, អត្តាតិ យោ វទេយ្យ, តំ ន ឧបបជ្ជតិ. ចក្ខុស្ស ឧប្បាទោបិ វយោបិ បញ្ញាយតិ. យស្ស ខោ បន ឧប្បាទោបិ វយោបិ បញ្ញាយតិ ‘អត្តា មេ ឧប្បជ្ជតិ ច វេតិ ចា’តិ ឥច្ចស្ស ឯវមាគតំ ហោតិ. តស្មា តំ ន ឧបបជ្ជតិ – ចក្ខុ អត្តាតិ យោ វទេយ្យ ឥតិ ចក្ខុ អនត្តា’’តិ (ម. និ. ៣.៤២២). ឥមស្មិំ សុត្តេ អនិច្ចេន អនត្តលក្ខណំ ទស្សេសិ. ‘‘រូបំ, ភិក្ខវេ, អនត្តា. រូបញ្ច ហិទំ, ភិក្ខវេ, អត្តា អភវិស្ស, ន យិទំ រូបំ អាពាធាយ សំវត្តេយ្យ; លព្ភេថ ច រូបេ – ឯវំ មេ រូបំ ហោតុ, ឯវំ មេ រូបំ មា អហោសីតិ. យស្មា ច ខោ, ភិក្ខវេ, រូបំ អនត្តា តស្មា រូបំ អាពាធាយ សំវត្តតិ; ន ច លព្ភតិ រូបេ – ឯវំ មេ រូបំ ហោតុ, ឯវំ មេ រូបំ មា អហោសី’’តិ (សំ. និ. ៣.៥៩; មហាវ. ២០) ឥមស្មិំ សុត្តេ ទុក្ខេន អនត្តលក្ខណំ ទស្សេសិ. ‘‘រូបំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ចំ, យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខំ, យំ ទុក្ខំ តទនត្តា, យទនត្តា តំ នេតំ មម, នេសោហមស្មិ, ន មេសោ អត្តា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.១៥) អនិច្ចទុក្ខេហិ អនត្តលក្ខណំ ទស្សេសិ. កស្មា? អនិច្ចទុក្ខានំ បាកដត្តា.

ហត្ថតោ ហិ តដ្ដកេ វា សរកេ វា កិស្មិញ្ចិទេវ វា បតិត្វា ភិន្នេ ‘អហោ អនិច្ច’ន្តិ វទន្តិ. ឯវំ អនិច្ចំ បាកដំ នាម. អត្តភាវស្មិំ បន គណ្ឌបិឡកាទីសុ វា ឧដ្ឋិតាសុ ខាណុកណ្ដកាទីហិ វា វិទ្ធាសុ ‘អហោ ទុក្ខ’ន្តិ វទន្តិ. ឯវំ ទុក្ខំ បាកដំ នាម. អនត្តលក្ខណំ អបាកដំ អន្ធការំ អវិភូតំ ទុប្បដិវិជ្ឈំ ទុទ្ទីបនំ ទុប្បញ្ញាបនំ ¶ . អនិច្ចទុក្ខលក្ខណានិ ឧប្បាទា វា តថាគតានំ អនុប្បាទា វា បញ្ញាយន្តិ. អនត្តលក្ខណំ វិនា ពុទ្ធុប្បាទា ន បញ្ញាយតិ, ពុទ្ធុប្បាទេយេវ បញ្ញាយតិ. មហិទ្ធិកា ហិ មហានុភាវា តាបសបរិព្ពាជកា សរភង្គសត្ថារាទយោបិ ‘អនិច្ចំ ទុក្ខ’ន្តិ វត្តុំ សក្កោន្តិ, ‘អនត្តា’តិ វត្តុំ ន សក្កោន្តិ. សចេ ហិ តេ សម្បត្តបរិសាយ អនត្តាតិ វត្តុំ សក្កុណេយ្យុំ, សម្បត្តបរិសាយ មគ្គផលបដិវេធោ ភវេយ្យ. អនត្តលក្ខណបញ្ញាបនញ្ហិ អញ្ញស្ស កស្សចិ អវិសយោ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធានមេវ វិសយោ. ឯវមេតំ អនត្តលក្ខណំ អបាកដំ. តស្មា សត្ថា ¶ អនត្តលក្ខណំ ទស្សេន្តោ ¶ អនិច្ចេន វា ទស្សេសិ, ទុក្ខេន វា, អនិច្ចទុក្ខេហិ វា. ឥធ បន តំ អនិច្ចទុក្ខេហិ ទស្សេសីតិ វេទិតព្ពំ.

ឥមានិ បន លក្ខណានិ កិស្ស អមនសិការា អប្បដិវេធា, កេន បដិច្ឆន្នត្តា, ន ឧបដ្ឋហន្តិ? អនិច្ចលក្ខណំ តាវ ឧទយព្ពយានំ អមនសិការា អប្បដិវេធា, សន្តតិយា បដិច្ឆន្នត្តា, ន ឧបដ្ឋាតិ. ទុក្ខលក្ខណំ អភិណ្ហសម្បដិបីឡនស្ស អមនសិការា អប្បដិវេធា, ឥរិយាបថេហិ បដិច្ឆន្នត្តា, ន ឧបដ្ឋាតិ. អនត្តលក្ខណំ នានាធាតុវិនិព្ភោគស្ស អមនសិការា អប្បដិវេធា, ឃនេន បដិច្ឆន្នត្តា, ន ឧបដ្ឋាតិ. ឧទយព្ពយំ បន បរិគ្គហេត្វា សន្តតិយា វិកោបិតាយ អនិច្ចលក្ខណំ យាថាវសរសតោ ឧបដ្ឋាតិ. អភិណ្ហសម្បដិបីឡនំ មនសិកត្វា ឥរិយាបថេ ឧគ្ឃាដិតេ ទុក្ខលក្ខណំ យាថាវសរសតោ ឧបដ្ឋាតិ. នានាធាតុយោ វិនិព្ភុជិត្វា ឃនវិនិព្ភោគេ កតេ អនត្តលក្ខណំ យាថាវសរសតោ ឧបដ្ឋាតិ.

ឯត្ថ ច អនិច្ចំ អនិច្ចលក្ខណំ, ទុក្ខំ ទុក្ខលក្ខណំ, អនត្តា អនត្តលក្ខណន្តិ អយំ វិភាគោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ អនិច្ចន្តិ ខន្ធបញ្ចកំ. កស្មា? ឧប្បាទវយញ្ញថត្តភាវា, ហុត្វា អភាវតោ វា; ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ អនិច្ចលក្ខណំ, ហុត្វា អភាវសង្ខាតោ អាការវិការោ វា. ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ វចនតោ បន តទេវ ខន្ធបញ្ចកំ ទុក្ខំ. កស្មា? អភិណ្ហសម្បដិបីឡនតោ; អភិណ្ហសម្បដិបីឡនាការោ ទុក្ខលក្ខណំ. ‘‘យំ ¶ ទុក្ខំ តំ អនត្តា’’តិ បន វចនតោ តទេវ ខន្ធបញ្ចកំ អនត្តា. កស្មា? អវសវត្តនតោ; អវសវត្តនាការោ អនត្តលក្ខណំ. ឥតិ អញ្ញទេវ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា, អញ្ញានិ អនិច្ចទុក្ខានត្តលក្ខណានិ. បញ្ចក្ខន្ធា, ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោតិ ឥទញ្ហិ សព្ពម្បិ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា នាម. វុត្តប្បការាការវិការា អនិច្ចទុក្ខានត្តលក្ខណានីតិ.

សង្ខេបតោ បនេត្ថ ទសាយតនានិ កាមាវចរានិ, ទ្វេ តេភូមកានិ. សព្ពេសុបិ សម្មសនចារោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.

សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា.

២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

១៥៥. អភិធម្មភាជនីយេ ¶ ¶ យថា ហេដ្ឋា វិបស្សកានំ ឧបការត្ថាយ ‘‘ចក្ខាយតនំ រូបាយតន’’ន្តិ យុគលតោ អាយតនានិ វុត្តានិ, តថា អវត្វា អជ្ឈត្តិកពាហិរានំ សព្ពាការតោ សភាវទស្សនត្ថំ ‘‘ចក្ខាយតនំ សោតាយតន’’ន្តិ ឯវំ អជ្ឈត្តិកពាហិរវវត្ថាននយេន វុត្តានិ.

១៥៦. តេសំ និទ្ទេសវារេ តត្ថ កតមំ ចក្ខាយតនន្តិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

១៦៧. យំ បនេតំ ធម្មាយតននិទ្ទេសេ ‘‘តត្ថ កតមា អសង្ខតា ធាតុ? រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោ’’តិ វុត្តំ, តត្រាយមត្ថោ – អសង្ខតា ធាតូតិ អសង្ខតសភាវំ និព្ពានំ. យស្មា បនេតំ អាគម្ម រាគាទយោ ខីយន្តិ, តស្មា រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោតិ វុត្តំ. អយមេត្ថ អាចរិយានំ សមានត្ថកថា.

វិតណ្ឌវាទី បនាហ – ‘បាដិយេក្កំ និព្ពានំ នាម នត្ថិ, កិលេសក្ខយោវ និព្ពាន’ន្តិ. ‘សុត្តំ អាហរា’តិ ច វុត្តេ ‘‘និព្ពានំ និព្ពានន្តិ ខោ, អាវុសោ សារិបុត្ត, វុច្ចតិ; កតមំ នុ ខោ, អាវុសោ, និព្ពានន្តិ? យោ ខោ, អាវុសោ, រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោ – ឥទំ វុច្ចតិ និព្ពាន’’ន្តិ ឯតំ ជម្ពុខាទកសុត្តំ អាហរិត្វា ‘ឥមិនា សុត្តេន វេទិតព្ពំ បាដិយេក្កំ និព្ពានំ នាម នត្ថិ, កិលេសក្ខយោវ និព្ពាន’ន្តិ អាហ. សោ វត្តព្ពោ – ‘កិំ បន យថា ចេតំ សុត្តំ តថា អត្ថោ’តិ? អទ្ធា វក្ខតិ – ‘អាម ¶ , នត្ថិ សុត្តតោ មុញ្ចិត្វា អត្ថោ’តិ. តតោ វត្តព្ពោ – ‘ឥទំ តាវ តេ សុត្តំ អាភតំ; អនន្តរសុត្តំ អាហរា’តិ. អនន្តរសុត្តំ នាម – ‘‘អរហត្តំ អរហត្តន្តិ, អាវុសោ សារិបុត្ត, វុច្ចតិ; កតមំ នុ ខោ, អាវុសោ, អរហត្តន្តិ? យោ ខោ, អាវុសោ, រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោ – ឥទំ វុច្ចតិ អរហត្ត’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.៣១៥) ឥទំ តស្សេវានន្តរំ អាភតសុត្តំ.

ឥមស្មិំ បន នំ អាភតេ អាហំសុ – ‘និព្ពានំ នាម ធម្មាយតនបរិយាបន្នោ ធម្មោ, អរហត្តំ ចត្តារោ ខន្ធា. និព្ពានំ សច្ឆិកត្វា វិហរន្តោ ធម្មសេនាបតិ ¶ និព្ពានំ បុច្ឆិតោបិ អរហត្តំ បុច្ឆិតោបិ កិលេសក្ខយមេវ អាហ. កិំ បន និព្ពានញ្ច អរហត្តញ្ច ឯកំ ឧទាហុ នាន’ន្តិ? ‘ឯកំ ¶ វា ហោតុ នានំ វា. កោ ឯត្ថ តយា អតិពហុំ ចុណ្ណីករណំ ករោន្តេន អត្ថោ’? ‘ន ត្វំ ឯកំ នានំ ជានាសីតិ. ននុ ញាតេ សាធុ ហោតី’តិ ឯវំ បុនប្បុនំ បុច្ឆិតោ វញ្ចេតុំ អសក្កោន្តោ អាហ – ‘រាគាទីនំ ខីណន្តេ ឧប្បន្នត្តា អរហត្តំ រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោ’តិ វុច្ចតីតិ. តតោ នំ អាហំសុ – ‘មហាកម្មំ តេ កតំ. លញ្ជំ ទត្វាបិ តំ វទាបេន្តោ ឯតទេវ វទាបេយ្យ. យថេវ ច តេ ឯតំ វិភជិត្វា កថិតំ, ឯវំ ឥទម្បិ សល្លក្ខេហិ – និព្ពានញ្ហិ អាគម្ម រាគាទយោ ខីណាតិ និព្ពានំ រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោតិ វុត្តំ. តីណិបិ ហិ ឯតានិ និព្ពានស្សេវ អធិវចនានី’តិ.

សចេ ឯវំ វុត្តេ សញ្ញត្តិំ គច្ឆតិ ឥច្ចេតំ កុសលំ; នោ ចេ, ពហុនិព្ពានតាយ ការេតព្ពោ. កថំ? ឯវំ តាវ បុច្ឆិតព្ពោ – ‘រាគក្ខយោ នាម រាគស្សេវ ខយោ ឧទាហុ ទោសមោហានម្បិ? ទោសក្ខយោ នាម ទោសស្សេវ ខយោ ឧទាហុ រាគមោហានម្បិ? មោហក្ខយោ នាម មោហស្សេវ ខយោ ឧទាហុ រាគទោសានម្បី’តិ? អទ្ធា វក្ខតិ – ‘រាគក្ខយោ នាម រាគស្សេវ ខយោ, ទោសក្ខយោ នាម ទោសស្សេវ ខយោ, មោហក្ខយោ នាម មោហស្សេវ ខយោ’តិ.

តតោ វត្តព្ពោ – ‘តវ វាទេ រាគក្ខយោ ឯកំ និព្ពានំ ហោតិ, ទោសក្ខយោ ឯកំ, មោហក្ខយោ ឯកំ; តិណ្ណំ អកុសលមូលានំ ខយេ តីណិ និព្ពានានិ ហោន្តិ, ចតុន្នំ ឧបាទានានំ ខយេ ចត្តារិ, បញ្ចន្នំ នីវរណានំ ខយេ បញ្ច, ឆន្នំ តណ្ហាកាយានំ ខយេ ឆ, សត្តន្នំ អនុសយានំ ខយេ សត្ត, អដ្ឋន្នំ មិច្ឆត្តានំ ខយេ អដ្ឋ, នវន្នំ តណ្ហាមូលកធម្មានំ ¶ ខយេ នវ, ទសន្នំ សំយោជនានំ ខយេ ទស, ទិយឌ្ឍកិលេសសហស្សស្ស ខយេ បាដិយេក្កំ បាដិយេក្កំ និព្ពានន្តិ ពហូនិ និព្ពានានិ ហោន្តិ. នត្ថិ បន តេ និព្ពានានំ បមាណន្តិ. ឯវំ បន អគ្គហេត្វា និព្ពានំ អាគម្ម រាគាទយោ ខីណាតិ ឯកមេវ និព្ពានំ រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោតិ វុច្ចតិ. តីណិបិ ហេតានិ និព្ពានស្សេវ អធិវចនានីតិ គណ្ហ’.

សចេ ¶ បន ឯវំ វុត្តេបិ ន សល្លក្ខេតិ, ឱឡារិកតាយ ការេតព្ពោ. កថំ? ‘អន្ធពាលា ហិ អច្ឆទីបិមិគមក្កដាទយោបិ កិលេសបរិយុដ្ឋិតា វត្ថុំ បដិសេវន្តិ. អថ នេសំ បដិសេវនបរិយន្តេ កិលេសោ វូបសម្មតិ. តវ វាទេ អច្ឆទីបិមិគមក្កដាទយោ និព្ពានប្បត្តា នាម ហោន្តិ. ឱឡារិកំ វត តេ និព្ពានំ ថូលំ, កណ្ណេហិ បិឡន្ធិតុំ ន សក្កាតិ. ឯវំ បន ¶ អគ្គហេត្វា និព្ពានំ អាគម្ម រាគាទយោ ខីណាតិ ឯកមេវ និព្ពានំ រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោតិ វុច្ចតិ. តីណិបិ ហេតានិ និព្ពានស្សេវ អធិវចនានីតិ គណ្ហ’.

សចេ បន ឯវំ វុត្តេបិ ន សល្លក្ខេតិ, គោត្រភុនាបិ ការេតព្ពោ. កថំ? ឯវំ តាវ បុច្ឆិតព្ពោ – ‘ត្វំ គោត្រភុ នាម អត្ថីតិ វទេសី’តិ? ‘អាម វទាមី’តិ. ‘គោត្រភុក្ខណេ កិលេសា ខីណា, ខីយន្តិ, ខីយិស្សន្តី’តិ? ន ខីណា, ន ខីយន្តិ; អបិច ខោ ខីយិស្សន្តីតិ. ‘គោត្រភុ បន កិំ អារម្មណំ ករោតី’តិ? ‘និព្ពានំ’. ‘តវ គោត្រភុក្ខណេ កិលេសា ន ខីណា, ន ខីយន្តិ; អថ ខោ ខីយិស្សន្តិ. ត្វំ អខីណេសុយេវ កិលេសេសុ កិលេសក្ខយំ និព្ពានំ បញ្ញបេសិ, អប្បហីនេសុ អនុសយេសុ អនុសយប្បហានំ និព្ពានំ បញ្ញបេសិ. តំ តេ ន សមេតិ. ឯវំ បន អគ្គហេត្វា និព្ពានំ អាគម្ម រាគាទយោ ខីណាតិ ឯកមេវ និព្ពានំ រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោតិ វុច្ចតិ. តីណិបិ ហេតានិ និព្ពានស្សេវ អធិវចនានីតិ គណ្ហ’.

សចេ បន ឯវំ វុត្តេបិ ន សល្លក្ខេតិ, មគ្គេន ការេតព្ពោ. កថំ? ឯវំ តាវ បុច្ឆិតព្ពោ – ‘ត្វំ មគ្គំ នាម វទេសី’តិ? ‘អាម វទេមី’តិ. ‘មគ្គក្ខណេ កិលេសា ខីណា, ខីយន្តិ, ខិយិស្សន្តី’តិ? ជានមានោ វក្ខតិ – ‘ខីណាតិ វា ខីយិស្សន្តីតិ វា វត្តុំ ន វដ្ដតិ, ខីយន្តីតិ វត្តុំ ¶ វដ្ដតី’តិ. ‘យទិ ឯវំ, មគ្គស្ស កិលេសក្ខយំ និព្ពានំ កតមំ? មគ្គេន ខីយនកកិលេសា កតមេ? មគ្គោ កតមំ កិលេសក្ខយំ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា កតមេ កិលេសេ ខេបេតិ? តស្មា មា ឯវំ គណ្ហ. និព្ពានំ បន អាគម្ម រាគាទយោ ខីណាតិ ឯកមេវ និព្ពានំ រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោតិ វុច្ចតិ. តីណិបិ ហេតានិ និព្ពានស្សេវ អធិវចនានី’តិ.

ឯវំ វុត្តេ ឯវមាហ – ‘ត្វំ អាគម្ម អាគម្មាតិ វទេសី’តិ? ‘អាម វទេមី’តិ. ‘អាគម្ម នាមាតិ ឥទំ តេ កុតោ លទ្ធ’ន្តិ? ‘សុត្តតោ លទ្ធ’ន្តិ ¶ . ‘អាហរ សុត្ត’ន្តិ. ‘‘ឯវំ អវិជ្ជា ច តណ្ហា ច តំ អាគម្ម, តម្ហិ ខីណា, តម្ហិ ភគ្គា, ន ច កិញ្ចិ កទាចី’’តិ. ឯវំ វុត្តេ បរវាទី តុណ្ហីភាវំ អាបន្នោតិ.

ឥធាបិ ទសាយតនានិ កាមាវចរានិ, ទ្វេ បន ចតុភូមកានិ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានីតិ វេទិតព្ពានិ.

អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា.

៣. បញ្ហាបុច្ឆកវណ្ណនា

១៦៨. ឥធាបិ ¶ បញ្ហាបុច្ឆកេ យំ លព្ភតិ យញ្ច ន លព្ភតិ, តំ សព្ពំ បុច្ឆិត្វា លព្ភមានវសេនេវ វិស្សជ្ជនំ វុត្តំ; ន កេវលញ្ច ឥធ, សព្ពេសុបិ បញ្ហាបុច្ឆកេសុ ឯសេវ នយោ. ឥធ បន ទសន្នំ អាយតនានំ រូបភាវេន អព្យាកតតា វេទិតព្ពា. ទ្វិន្នំ អាយតនានំ ខន្ធវិភង្គេ ចតុន្នំ ខន្ធានំ វិយ កុសលាទិភាវោ វេទិតព្ពោ. កេវលញ្ហិ ចត្តារោ ខន្ធា សប្បច្ចយាវ សង្ខតាវ ធម្មាយតនំ បន ‘‘សិយា អប្បច្ចយំ, សិយា អសង្ខត’’ន្តិ អាគតំ. អារម្មណត្តិកេសុ ច អនារម្មណំ សុខុមរូបសង្ខាតំ ធម្មាយតនំ ន-វត្តព្ពកោដ្ឋាសំ ភជតិ. តញ្ច ខោ អនារម្មណត្តា ន បរិត្តាទិភាវេន នវត្តព្ពធម្មារម្មណត្តាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. សេសំ តាទិសមេវ. ឥធាបិ ហិ ចត្តារោ ខន្ធា វិយ ទ្វាយតនា បញ្ចបណ្ណាស កាមាវចរធម្មេ អារព្ភ រជ្ជន្តស្ស ទុស្សន្តស្ស មុយ្ហន្តស្ស សំវរន្តស្ស សម្មសន្តស្ស បច្ចវេក្ខន្តស្ស ច បរិត្តារម្មណាតិ សព្ពំ ខន្ធេសុ វុត្តសទិសមេវាតិ.

សម្មោហវិនោទនិយា វិភង្គដ្ឋកថាយ

អាយតនវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ធាតុវិភង្គោ

១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា

១៧២. ឥទានិ ¶ ¶ ¶ តទនន្តរេ ធាតុវិភង្គេ សព្ពា ធាតុយោ ឆហិ ឆហិ ធាតូហិ សង្ខិបិត្វា តីហិ ឆក្កេហិ សុត្តន្តភាជនីយំ ទស្សេន្តោ ឆ ធាតុយោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឆាតិ គណនបរិច្ឆេទោ. ធាតុយោតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. បថវីធាតូតិអាទីសុ ធាត្វដ្ឋោ នាម សភាវដ្ឋោ, សភាវដ្ឋោ នាម សុញ្ញតដ្ឋោ, សុញ្ញតដ្ឋោ នាម និស្សត្តដ្ឋោតិ ឯវំ សភាវសុញ្ញតនិស្សត្តដ្ឋេន បថវីយេវ ធាតុ បថវីធាតុ. អាបោធាតុអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវមេត្ថ បទសមាសំ វិទិត្វា ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – បថវីធាតូតិ បតិដ្ឋានធាតុ. អាបោធាតូតិ អាពន្ធនធាតុ. តេជោធាតូតិ បរិបាចនធាតុ. វាយោធាតូតិ វិត្ថម្ភនធាតុ. អាកាសធាតូតិ អសម្ផុដ្ឋធាតុ. វិញ្ញាណធាតូតិ វិជាននធាតុ.

១៧៣. បថវីធាតុទ្វយន្តិ បថវីធាតុ ទ្វេ អយំ. អយំ បថវីធាតុ នាម ន ឯកា ឯវ អជ្ឈត្តិកពាហិរភេទេន បន ទ្វេ ធាតុយោ ឯវាតិ អត្ថោ. តេនេវាហ – ‘‘អត្ថិ អជ្ឈត្តិកា អត្ថិ ពាហិរា’’តិ. តត្ថ អជ្ឈត្តិកាតិ សត្តសន្តានបរិយាបន្នា និយកជ្ឈត្តា. ពាហិរាតិ សង្ខារសន្តានបរិយាបន្នា អនិន្ទ្រិយពទ្ធា. អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តន្តិ ឧភយម្បេតំ និយកជ្ឈត្តាធិវចនមេវ. ឥទានិ តំ សភាវាការតោ ទស្សេតុំ កក្ខឡន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កក្ខឡន្តិ ថទ្ធំ. ខរិគតន្តិ ផរុសំ. កក្ខឡត្តន្តិ កក្ខឡភាវោ. កក្ខឡភាវោតិ កក្ខឡសភាវោ. អជ្ឈត្តំ ឧបាទិន្នន្តិ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតំ ឧបាទិន្នំ. ឧបាទិន្នំ នាម សរីរដ្ឋកំ. សរីរដ្ឋកញ្ហិ កម្មសមុដ្ឋានំ វា ហោតុ មា វា, តំ សន្ធាយ ឧបាទិន្នម្បិ អត្ថិ អនុបាទិន្នម្បិ; អាទិន្នគ្គហិតបរាមដ្ឋវសេន ¶ បន ¶ សព្ពម្បេតំ ឧបាទិន្នមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អជ្ឈត្តំ ឧបាទិន្ន’’ន្តិ អាហ.

ឥទានិ តមេវ បថវីធាតុំ វត្ថុវសេន ទស្សេតុំ សេយ្យថិទំ កេសា លោមាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ. តស្សត្ថោ – យា សា អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ សា កតមា? យំ វា អជ្ឈត្តំ បច្ចត្តំ កក្ខឡំ នាម តំ កតមន្តិ? កេសា លោមាតិអាទិ តស្សា អជ្ឈត្តិកាយ បថវីធាតុយា វត្ថុវសេន បភេទទស្សនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កេសា នាម អជ្ឈត្តា ឧបាទិន្នា សរីរដ្ឋកា កក្ខឡត្តលក្ខណា ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ ¶ កោដ្ឋាសោ. លោមា នាម…បេ… ករីសំ នាម. ឥធ បន អវុត្តម្បិ បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ១.៤) បាឡិអារុឡ្ហំ មត្ថលុង្គំ អាហរិត្វា មត្ថលុង្គំ នាម អជ្ឈត្តំ ឧបាទិន្នំ សរីរដ្ឋកំ កក្ខឡត្តលក្ខណំ ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ. បរតោ អាបោធាតុអាទីនំ និទ្ទេសេ បិត្តាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

ឥមិនា កិំ ទស្សិតំ ហោតិ? ធាតុមនសិការោ. ឥមស្មិំ បន ធាតុមនសិការេ កម្មំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ឧត្តមត្ថំ អរហត្តំ បាបុណិតុកាមេន កិំ កត្តព្ពំ? ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ សោធេតព្ពំ. សីលវតោ ហិ កម្មដ្ឋានភាវនា ឥជ្ឈតិ. តស្ស សោធនវិធានំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. វិសុទ្ធសីលេន បន សីលេ បតិដ្ឋាយ ទស បុព្ពបលិពោធា ឆិន្ទិតព្ពា. តេសម្បិ ឆិន្ទនវិធានំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឆិន្នបលិពោធេន ធាតុមនសិការកម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហិតព្ពំ. អាចរិយេនាបិ ធាតុមនសិការកម្មដ្ឋានំ ឧគ្គណ្ហាបេន្តេន សត្តវិធំ ឧគ្គហកោសល្លំ ទសវិធញ្ច មនសិការកោសល្លំ អាចិក្ខិតព្ពំ. អន្តេវាសិកេនាបិ អាចរិយស្ស សន្តិកេ ពហុវារេ សជ្ឈាយំ កត្វា និជ្ជដំ បគុណំ កម្មដ្ឋានំ កាតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ – ‘‘អាទិកម្មិកេន ភិក្ខុនា ជរាមរណា មុច្ចិតុកាមេន សត្តហាការេហិ ឧគ្គហកោសល្លំ ឥច្ឆិតព្ពំ, ទសហាការេហិ មនសិការកោសល្លំ ឥច្ឆិតព្ព’’ន្តិ.

តត្ថ វចសា, មនសា, វណ្ណតោ, សណ្ឋានតោ, ទិសតោ, ឱកាសតោ, បរិច្ឆេទតោតិ ឥមេហិ សត្តហាការេហិ ឥមស្មិំ ធាតុមនសិការកម្មដ្ឋានេ ‘ឧគ្គហកោសល្លំ’ ឥច្ឆិតព្ពំ. អនុបុព្ពតោ, នាតិសីឃតោ, នាតិសណិកតោ, វិក្ខេបបដិពាហនតោ ¶ , បណ្ណត្តិសមតិក្កមតោ, អនុបុព្ពមុញ្ចនតោ, លក្ខណតោ, តយោ ច សុត្តន្តាតិ ឥមេហិ ទសហាការេហិ ‘មនសិការកោសល្លំ’ ឥច្ឆិតព្ពំ. តទុភយម្បិ បរតោ សតិបដ្ឋានវិភង្គេ អាវិ ភវិស្សតិ.

ឯវំ ¶ ឧគ្គហិតកម្មដ្ឋានេន បន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តេ អដ្ឋារស សេនាសនទោសេ វជ្ជេត្វា បញ្ចង្គសមន្នាគតេ សេនាសនេ វសន្តេន អត្តនាបិ បញ្ចហិ បធានិយង្គេហិ សមន្នាគតេន បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តេន វិវិត្តោកាសគតេន កម្មដ្ឋានំ មនសិកាតព្ពំ. មនសិករោន្តេន ច វណ្ណសណ្ឋានទិសោកាសបរិច្ឆេទវសេន ¶ កេសាទីសុ ឯកេកកោដ្ឋាសំ មនសិករិត្វា អវសានេ ឯវំ មនសិការោ បវត្តេតព្ពោ – ឥមេ កេសា នាម សីសកដាហបលិវេឋនចម្មេ ជាតា. តត្ថ យថា វម្មិកមត្ថកេ ជាតេសុ កុណ្ឋតិណេសុ ន វម្មិកមត្ថកោ ជានាតិ ‘មយិ កុណ្ឋតិណានិ ជាតានី’តិ, នាបិ កុណ្ឋតិណានិ ជានន្តិ ‘មយំ វម្មិកមត្ថកេ ជាតានី’តិ, ឯវមេវ ន សីសកដាហបលិវេឋនចម្មំ ជានាតិ ‘មយិ កេសា ជាតា’តិ, នាបិ កេសា ជានន្តិ ‘មយំ សីសកដាហបលិវេឋនចម្មេ ជាតា’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ កេសា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

លោមា សរីរវេឋនចម្មេ ជាតា. តត្ថ យថា សុញ្ញគាមដ្ឋានេ ជាតេសុ ទព្ពតិណេសុ ន សុញ្ញគាមដ្ឋានំ ជានាតិ ‘មយិ ទព្ពតិណានិ ជាតានី’តិ, នាបិ ទព្ពតិណានិ ជានន្តិ ‘មយំ សុញ្ញគាមដ្ឋានេ ជាតានី’តិ, ឯវមេវ ន សរីរវេឋនចម្មំ ជានាតិ ‘មយិ លោមា ជាតា’តិ, នាបិ លោមា ជានន្តិ ‘មយំ សរីរវេឋនចម្មេ ជាតា’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ លោមា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

នខា អង្គុលីនំ អគ្គេសុ ជាតា. តត្ថ យថា កុមារកេសុ ទណ្ឌកេហិ មធុកដ្ឋិកេ វិជ្ឈិត្វា កីឡន្តេសុ ន ទណ្ឌកា ជានន្តិ ‘អម្ហេសុ មធុកដ្ឋិកា ឋបិតា’តិ, នាបិ មធុកដ្ឋិកា ជានន្តិ ‘មយំ ទណ្ឌកេសុ ឋបិតា’តិ, ឯវមេវ ន អង្គុលិយោ ជានន្តិ ‘អម្ហាកំ អគ្គេសុ នខា ជាតា’តិ, នាបិ នខា ជានន្តិ ‘មយំ អង្គុលីនំ អគ្គេសុ ជាតា’តិ. អញ្ញមញ្ញំ ¶ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ នខា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

ទន្តា ហនុកដ្ឋិកេសុ ជាតា. តត្ថ យថា វឌ្ឍកីហិ បាសាណឧទុក្ខលេសុ កេនចិទេវ សិលេសជាតេន ពន្ធិត្វា ឋបិតថម្ភេសុ ន ឧទុក្ខលានិ ជានន្តិ ‘អម្ហេសុ ថម្ភា ឋិតា’តិ, នាបិ ថម្ភា ¶ ជានន្តិ ‘មយំ ឧទុក្ខលេសុ ឋិតា’តិ, ឯវមេវ ន ហនុកដ្ឋិកា ជានន្តិ ‘អម្ហេសុ ទន្តា ជាតា’តិ ¶ , នាបិ ទន្តា ជានន្តិ ‘មយំ ហនុកដ្ឋិកេសុ ជាតា’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ ទន្តា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

តចោ សកលសរីរំ បរិយោនន្ធិត្វា ឋិតោ. តត្ថ យថា អល្លគោចម្មបរិយោនទ្ធាយ មហាវីណាយ ន មហាវីណា ជានាតិ ‘អហំ អល្លគោចម្មេន បរិយោនទ្ធា’តិ, នាបិ អល្លគោចម្មំ ជានាតិ ‘មយា មហាវីណា បរិយោទ្ធា’តិ, ឯវមេវ ន សរីរំ ជានាតិ ‘អហំ តចេន បរិយោនទ្ធ’ន្តិ, នាបិ តចោ ជានាតិ ‘មយា សរីរំ បរិយោនទ្ធន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ តចោ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

មំសំ អដ្ឋិសង្ឃាដំ អនុលិម្បិត្វា ឋិតំ. តត្ថ យថា មហាមត្តិកាយ លិត្តាយ ភិត្តិយា ន ភិត្តិ ជានាតិ ‘អហំ មហាមត្តិកាយ លិត្តា’តិ, នាបិ មហាមត្តិកា ជានាតិ ‘មយា មហាភិត្តិ លិត្តា’តិ, ឯវមេវ ន អដ្ឋិសង្ឃាដោ ជានាតិ ‘អហំ នវមំសបេសិសតប្បភេទេន មំសេន លិត្តោ’តិ, នាបិ មំសំ ជានាតិ ‘មយា អដ្ឋិសង្ឃាដោ លិត្តោ’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ មំសំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

ន្ហារុ សរីរព្ភន្តរេ អដ្ឋីនិ អាពន្ធមានា ឋិតា. តត្ថ យថា វល្លីហិ វិនទ្ធេសុ កុដ្ដទារូសុ ន កុដ្ដទារូនិ ជានន្តិ ‘មយំ វល្លីហិ វិនទ្ធានី’តិ, នាបិ វល្លិយោ ជានន្តិ ‘អម្ហេហិ កុដ្ដទារូនិ វិនទ្ធានី’តិ, ឯវមេវ ន អដ្ឋីនិ ជានន្តិ ‘មយំ ន្ហារូហិ អាពទ្ធានី’តិ, នាបិ ន្ហារូ ជានន្តិ ‘អម្ហេហិ អដ្ឋីនិ អាពទ្ធានី’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ¶ ឯតេ ធម្មា. ឥតិ ន្ហារុ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

អដ្ឋីសុ បណ្ហិកដ្ឋិ គោប្ផកដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតំ. គោប្ផកដ្ឋិ ជង្ឃដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតំ. ជង្ឃដ្ឋិ ឩរុដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតំ. ឩរុដ្ឋិ កដិដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតំ ¶ . កដិដ្ឋិ បិដ្ឋិកណ្ដកំ ¶ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតំ. បិដ្ឋិកណ្ដកោ គីវដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតោ. គីវដ្ឋិ សីសដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតំ. សីសដ្ឋិ គីវដ្ឋិកេ បតិដ្ឋិតំ. គីវដ្ឋិ បិដ្ឋិកណ្ដកេ បតិដ្ឋិតំ. បិដ្ឋិកណ្ដកោ កដិដ្ឋិម្ហិ បតិដ្ឋិតោ. កដិដ្ឋិ ឩរុដ្ឋិកេ បតិដ្ឋិតំ. ឩរុដ្ឋិ ជង្ឃដ្ឋិកេ បតិដ្ឋិតំ. ជង្ឃដ្ឋិ គោប្ផកដ្ឋិកេ បតិដ្ឋិតំ. គោប្ផកដ្ឋិ បណ្ហិកដ្ឋិកេ បតិដ្ឋិតំ.

តត្ថ យថា ឥដ្ឋកទារុគោមយាទិសញ្ចយេសុ ន ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា ជានន្តិ ‘មយំ ឧបរិមេ ឧបរិមេ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតា’តិ, នាបិ ឧបរិមា ឧបរិមា ជានន្តិ ‘មយំ ហេដ្ឋិមេសុ ហេដ្ឋិមេសុ បតិដ្ឋិតា’តិ, ឯវមេវ ន បណ្ហិកដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ គោប្ផកដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិត’ន្តិ, ន គោប្ផកដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ ជង្ឃដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិត’ន្តិ, ន ជង្ឃដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ ឩរុដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិត’ន្តិ, ន ឩរុដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ កដិដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិត’ន្តិ, ន កដិដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ បិដ្ឋិកណ្ដកំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិត’ន្តិ, ន បិដ្ឋិកណ្ដកោ ជានាតិ ‘អហំ គីវដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតោ’តិ, ន គីវដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ សីសដ្ឋិំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិត’ន្តិ, ន សីសដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ គីវដ្ឋិម្ហិ បតិដ្ឋិត’ន្តិ, ន គីវដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ បិដ្ឋិកណ្ដកេ បតិដ្ឋិត’ន្តិ, ន បិដ្ឋិកណ្ដកោ ជានាតិ ‘អហំ កដិដ្ឋិម្ហិ បតិដ្ឋិតោ’តិ, ន កដិដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ ឩរុដ្ឋិម្ហិ បតិដ្ឋិត’ន្តិ, ន ឩរុដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ ជង្ឃដ្ឋិម្ហិ បតិដ្ឋិត’ន្តិ, ន ជង្ឃដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ គោប្ផកដ្ឋិម្ហិ បតិដ្ឋិត’ន្តិ, ន គោប្ផកដ្ឋិ ជានាតិ ‘អហំ បណ្ហិកដ្ឋិម្ហិ បតិដ្ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ អដ្ឋិ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

អដ្ឋិមិញ្ជំ តេសំ តេសំ អដ្ឋីនំ អព្ភន្តរេ ឋិតំ. តត្ថ យថា វេឡុបព្ពាទីនំ អន្តោ បក្ខិត្តេសុ សិន្នវេត្តគ្គាទីសុ ¶ ន វេឡុបព្ពាទីនិ ជានន្តិ ‘អម្ហេសុ វេត្តគ្គាទីនិ បក្ខិត្តានី’តិ, នាបិ វេត្តគ្គាទីនិ ជានន្តិ ‘មយំ វេឡុបព្ពាទីសុ ឋិតានីតិ, ឯវមេវ ន អដ្ឋីនិ ជានន្តិ ‘អម្ហាកំ អន្តោ អដ្ឋិមិញ្ជំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ អដ្ឋិមិញ្ជំ ជានាតិ ‘អហំ អដ្ឋីនំ អន្តោ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ អដ្ឋិមិញ្ជំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

វក្កំ ¶ គលវាដកតោ និក្ខន្តេន ឯកមូលេន ថោកំ គន្ត្វា ទ្វិធា ភិន្នេន ថូលន្ហារុនា វិនិពទ្ធំ ហុត្វា ហទយមំសំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតំ. តត្ថ យថា វណ្ដុបនិពទ្ធេ ¶ អម្ពផលទ្វយេ ន វណ្ដំ ជានាតិ ‘មយា អម្ពផលទ្វយំ ឧបនិពទ្ធ’ន្តិ, នាបិ អម្ពផលទ្វយំ ជានាតិ ‘អហំ វណ្ដេន ឧបនិពទ្ធ’ន្តិ, ឯវមេវ ន ថូលន្ហារុ ជានាតិ ‘មយា វក្កំ ឧបនិពទ្ធ’ន្តិ, នាបិ វក្កំ ជានាតិ ‘អហំ ថូលន្ហារុនា ឧបនិពទ្ធ’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ វក្កំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

ហទយំ សរីរព្ភន្តរេ ឧរដ្ឋិបញ្ជរមជ្ឈំ និស្សាយ ឋិតំ. តត្ថ យថា ជិណ្ណសន្ទមានិកបញ្ជរព្ភន្តរំ និស្សាយ ឋបិតាយ មំសបេសិយា ន ជិណ្ណសន្ទមានិកបញ្ជរព្ភន្តរំ ជានាតិ ‘មំ និស្សាយ មំសបេសិ ឋបិតា’តិ, នាបិ មំសបេសិ ជានាតិ ‘អហំ ជិណ្ណសន្ទមានិកបញ្ជរព្ភន្តរំ និស្សាយ ឋិតា’តិ, ឯវមេវ ន ឧរដ្ឋិបញ្ជរព្ភន្តរំ ជានាតិ ‘មំ និស្សាយ ហទយំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ ហទយំ ជានាតិ ‘អហំ ឧរដ្ឋិបញ្ជរព្ភន្តរំ និស្សាយ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ ហទយំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

យកនំ អន្តោសរីរេ ទ្វិន្នំ ថនានំ អព្ភន្តរេ ទក្ខិណបស្សំ និស្សាយ ឋិតំ. តត្ថ យថា ឧក្ខលិកបាលបស្សម្ហិ លគ្គេ យមកមំសបិណ្ឌេ ន ឧក្ខលិកបាលបស្សំ ជានាតិ ‘មយិ យមកមំសបិណ្ឌោ លគ្គោ’តិ, នាបិ យមកមំសបិណ្ឌោ ¶ ជានាតិ ‘អហំ ឧក្ខលិកបាលបស្សេ លគ្គោ’តិ, ឯវមេវ ន ថនានំ អព្ភន្តរេ ទក្ខិណបស្សំ ជានាតិ ‘មំ និស្សាយ យកនំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ យកនំ ជានាតិ ‘អហំ ថនានំ អព្ភន្តរេ ទក្ខិណបស្សំ និស្សាយ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ យកនំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

កិលោមកេសុ បដិច្ឆន្នកិលោមកំ ហទយញ្ច វក្កញ្ច បរិវារេត្វា ឋិតំ, អបដិច្ឆន្នកិលោមកំ សកលសរីរេ ចម្មស្ស ហេដ្ឋតោ មំសំ បរិយោនន្ធិត្វា ឋិតំ. តត្ថ យថា បិលោតិកបលិវេឋិតេ មំសេ ន មំសំ ជានាតិ ‘អហំ បិលោតិកាយ បលិវេឋិត’ន្តិ, នាបិ បិលោតិកា ជានាតិ ‘មយា មំសំ បលិវេឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន វក្កហទយានិ សកលសរីរេ មំសញ្ច ¶ ជានាតិ ‘អហំ កិលោមកេន បដិច្ឆន្ន’ន្តិ, នាបិ កិលោមកំ ជានាតិ ‘មយា វក្កហទយានិ សកលសរីរេ មំសញ្ច បដិច្ឆន្ន’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ¶ ឯតេ ធម្មា. ឥតិ កិលោមកំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

បិហកំ ហទយស្ស វាមបស្សេ ឧទរបដលស្ស មត្ថកបស្សំ និស្សាយ ឋិតំ. តត្ថ យថា កោដ្ឋកមត្ថកបស្សំ និស្សាយ ឋិតាយ គោមយបិណ្ឌិយា ន កោដ្ឋកមត្ថកបស្សំ ជានាតិ ‘គោមយបិណ្ឌិ មំ និស្សាយ ឋិតា’តិ, នាបិ គោមយបិណ្ឌិ ជានាតិ ‘អហំ កោដ្ឋកមត្ថកបស្សំ និស្សាយ ឋិតា’តិ, ឯវមេវ ន ឧទរបដលស្ស មត្ថកបស្សំ ជានាតិ ‘បិហកំ មំ និស្សាយ ឋិត’ន្តិ, នាបិ បិហកំ ជានាតិ ‘អហំ ឧទរបដលស្ស មត្ថកបស្សំ និស្សាយ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ បិហកំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

បប្ផាសំ សរីរព្ភន្តរេ ទ្វិន្នំ ថនានំ អព្ភន្តរេ ហទយញ្ច យកនញ្ច ឧបរិឆាទេត្វា ឱលម្ពន្តំ ឋិតំ. តត្ថ យថា ជិណ្ណកោដ្ឋព្ភន្តរេ ឱលម្ពមានេ សកុណកុលាវកេ ន ជិណ្ណកោដ្ឋព្ភន្តរំ ជានាតិ ‘មយិ សកុណកុលាវកោ ឱលម្ពមានោ ឋិតោ’តិ, នាបិ សកុណកុលាវកោ ជានាតិ ‘អហំ ជិណ្ណកោដ្ឋព្ភន្តរេ ឱលម្ពមានោ ឋិតោ’តិ ¶ , ឯវមេវ ន សរីរព្ភន្តរំ ជានាតិ ‘មយិ បប្ផាសំ ឱលម្ពមានំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ បប្ផាសំ ជានាតិ ‘អហំ ឯវរូបេ សរីរព្ភន្តរេ ឱលម្ពមានំ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ បប្ផាសំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

អន្តំ គលវាដកតោ ករីសមគ្គបរិយន្តេ សរីរព្ភន្តរេ ឋិតំ. តត្ថ យថា លោហិតទោណិកាយ ឱភុជិត្វា ឋបិតេ ឆិន្នសីសធមនិកឡេវរេ ន លោហិតទោណិ ជានាតិ ‘មយិ ធមនិកឡេវរំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ ធមនិកឡេវរំ ជានាតិ ‘អហំ លោហិតទោណិកាយំ ឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន សរីរព្ភន្តរំ ជានាតិ ‘មយិ អន្តំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ អន្តំ ជានាតិ ‘អហំ សរីរព្ភន្តរេ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ អន្តំ នាម ¶ ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

អន្តគុណំ ¶ អន្តន្តរេ ឯកវីសតិ អន្តភោគេ ពន្ធិត្វា ឋិតំ. តត្ថ យថា បាទបុញ្ឆនរជ្ជុមណ្ឌលកំ សិព្ពេត្វា ឋិតេសុ រជ្ជុកេសុ ន បាទបុញ្ឆនរជ្ជុមណ្ឌលកំ ជានាតិ ‘រជ្ជុកា មំ សិព្ពេត្វា ឋិតា’តិ, នាបិ រជ្ជុកា ជានន្តិ ‘មយំ បាទបុញ្ឆនរជ្ជុមណ្ឌលកំ សិព្ពេត្វា ឋិតា’តិ, ឯវមេវ ន អន្តំ ជានាតិ ‘អន្តគុណំ មំ អាពន្ធិត្វា ឋិត’ន្តិ, នាបិ អន្តគុណំ ជានាតិ ‘អហំ អន្តំ ពន្ធិត្វា ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ អន្តគុណំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

ឧទរិយំ ឧទរេ ឋិតំ អសិតបីតខាយិតសាយិតំ. តត្ថ យថា សុវានទោណិយំ ឋិតេ សុវានវមថុម្ហិ ន សុវានទោណិ ជានាតិ ‘មយិ សុវានវមថុ ឋិតោ’តិ, នាបិ សុវានវមថុ ជានាតិ ‘អហំ សុវានទោណិយំ ឋិតោ’តិ, ឯវមេវ ន ឧទរំ ជានាតិ ‘មយិ ឧទរិយំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ ឧទរិយំ ជានាតិ ‘អហំ ឧទរេ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ ឧទរិយំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

ករីសំ ¶ បក្កាសយសង្ខាតេ អដ្ឋង្គុលវេឡុបព្ពសទិសេ អន្តបរិយោសានេ ឋិតំ. តត្ថ យថា វេឡុបព្ពេ ឱមទ្ទិត្វា បក្ខិត្តាយ សណ្ហបណ្ឌុមត្តិកាយ ន វេឡុបព្ពំ ជានាតិ ‘មយិ បណ្ឌុមត្តិកា ឋិតា’តិ, នាបិ បណ្ឌុមត្តិកា ជានាតិ ‘អហំ វេឡុបព្ពេ ឋិតា’តិ, ឯវមេវ ន បក្កាសយោ ជានាតិ ‘មយិ ករីសំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ ករីសំ ជានាតិ ‘អហំ បក្កាសយេ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ ករីសំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

មត្ថលុង្គំ សីសកដាហព្ភន្តរេ ឋិតំ. តត្ថ យថា បុរាណលាពុកដាហេ បក្ខិត្តាយ បិដ្ឋបិណ្ឌិយា ន លាពុកដាហំ ជានាតិ ‘មយិ បិដ្ឋបិណ្ឌិ ឋិតា’តិ, នាបិ បិដ្ឋបិណ្ឌិ ជានាតិ ‘អហំ លាពុកដាហេ ឋិតា’តិ, ឯវមេវ ន សីសកដាហព្ភន្តរំ ជានាតិ ‘មយិ មត្ថលុង្គំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ មត្ថលុង្គំ ជានាតិ ¶ ‘អហំ សីសកដាហព្ភន្តរេ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ មត្ថលុង្គំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូតិ.

យំ ¶ វា បនញ្ញម្បីតិ ឥមិនា អាបោកោដ្ឋាសាទីសុ តីសុ អនុគតំ បថវីធាតុំ លក្ខណវសេន យេវាបនកំ បថវិំ កត្វា ទស្សេតិ.

ពាហិរបថវីធាតុនិទ្ទេសេ អយោតិ កាឡលោហំ. លោហន្តិ ជាតិលោហំ, វិជាតិលោហំ, កិត្តិមលោហំ, បិសាចលោហន្តិ ចតុព្ពិធំ. តត្ថ អយោ, សជ្ឈុ, សុវណ្ណំ, តិបុ, សីសំ, តម្ពលោហំ, វេកន្តកន្តិ ឥមានិ សត្ត ជាតិលោហានិ នាម. នាគនាសិកលោហំ វិជាតិលោហំ នាម. កំសលោហំ, វដ្ដលោហំ, អារកូដន្តិ តីណិ កិត្តិមលោហានិ នាម. មោរក្ខកំ, បុថុកំ, មលិនកំ, ចបលកំ, សេលកំ, អាដកំ, ភល្លកំ, ទូសិលោហន្តិ អដ្ឋ បិសាចលោហានិ នាម. តេសុ បញ្ច ជាតិលោហានិ បាឡិយំ វិសុំ វុត្តានេវ. តម្ពលោហំ, វេកន្តកលោហន្តិ ឥមេហិ បន ទ្វីហិ ជាតិលោហេហិ សទ្ធិំ សេសំ សព្ពម្បិ ឥធ លោហន្តិ វេទិតព្ពំ.

តិបូតិ សេតតិបុ. សីសន្តិ កាឡតិបុ. សជ្ឈូតិ ¶ រជតំ. មុត្តាតិ សាមុទ្ទិកមុត្តា. មណីតិ ឋបេត្វា បាឡិអាគតេ វេឡុរិយាទយោ សេសោ ជោតិរសាទិភេទោ សព្ពោបិ មណិ. វេឡុរិយោតិ វំសវណ្ណមណិ. សង្ខោតិ សាមុទ្ទិកសង្ខោ. សិលាតិ កាឡសិលា, បណ្ឌុសិលា, សេតសិលាតិអាទិភេទា សព្ពាបិ សិលា. បវាឡន្តិ បវាឡមេវ. រជតន្តិ កហាបណោ. ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ. លោហិតង្កោតិ រត្តមណិ. មសារគល្លន្តិ កពរមណិ. តិណាទីសុ ពហិសារា អន្តមសោ នាឡិកេរាទយោបិ តិណំ នាម. អន្តោសារំ អន្តមសោ ទារុខណ្ឌម្បិ កដ្ឋំ នាម. សក្ខរាតិ មុគ្គមត្តតោ យាវ មុដ្ឋិប្បមាណា មរុម្ពា សក្ខរា នាម. មុគ្គមត្តតោ បន ហេដ្ឋា វាលិកាតិ វុច្ចតិ. កឋលន្តិ យំ កិញ្ចិ កបាលំ. ភូមីតិ បថវី. បាសាណោតិ អន្តោមុដ្ឋិយំ អសណ្ឋហនតោ បដ្ឋាយ ហត្ថិប្បមាណំ អសម្បត្តោ បាសាណោ នាម. ហត្ថិប្បមាណតោ បដ្ឋាយ បន ឧបរិ បព្ពតោ ¶ នាម. យំ វា បនាតិ ឥមិនា តាលដ្ឋិ-នាឡិកេរ-ផលាទិភេទំ សេសបថវិំ គណ្ហាតិ. យា ច អជ្ឈត្តិកា បថវីធាតុ យា ច ពាហិរាតិ ឥមិនា ទ្វេបិ បថវីធាតុយោ កក្ខឡដ្ឋេន លក្ខណតោ ឯកា បថវីធាតុ ឯវាតិ ទស្សេតិ.

១៧៤. អាបោធាតុនិទ្ទេសាទីសុ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អាបោ អាបោគតន្តិអាទីសុ អាពន្ធនវសេន អាបោ. តទេវ អាបោសភាវំ គតត្តា អាបោគតំ នាម. ស្នេហវសេន ស្នេហោ. សោយេវ ស្នេហសភាវំ គតត្តា ស្នេហគតំ នាម. ពន្ធនត្តំ រូបស្សាតិ អវិនិព្ភោគរូបស្ស ពន្ធនភាវោ. បិត្តំ សេម្ហន្តិអាទីនិបិ ¶ វណ្ណសណ្ឋានទិសោកាសបរិច្ឆេទវសេន ¶ បរិគ្គហេត្វា ធាតុវសេនេវ មនសិកាតព្ពានិ.

តត្រាយំ នយោ – បិត្តេសុ ហិ អពទ្ធបិត្តំ ជីវិតិន្ទ្រិយបដិពទ្ធំ សកលសរីរំ ព្យាបេត្វា ឋិតំ, ពទ្ធបិត្តំ បិត្តកោសកេ ឋិតំ. តត្ថ យថា បូវំ ព្យាបេត្វា ឋិតេ តេលេ ន បូវំ ជានាតិ ‘តេលំ មំ ព្យាបេត្វា ឋិត’ន្តិ, នាបិ តេលំ ជានាតិ ‘អហំ បូវំ ព្យាបេត្វា ឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន សរីរំ ជានាតិ ‘អពទ្ធបិត្តំ មំ ព្យាបេត្វា ឋិត’ន្តិ, នាបិ អពទ្ធបិត្តំ ជានាតិ ‘អហំ សរីរំ ព្យាបេត្វា ឋិត’ន្តិ. យថា ច វស្សោទកេន បុណ្ណេ កោសាតកីកោសកេ ន កោសាតកីកោសកោ ជានាតិ ‘មយិ វស្សោទកំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ វស្សោទកំ ជានាតិ ‘អហំ កោសាតកីកោសកេ ឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន បិត្តកោសកោ ជានាតិ មយិ ពទ្ធបិត្តំ ឋិតន្តិ, នាបិ ពទ្ធបិត្តំ ជានាតិ ‘អហំ បិត្តកោសកេ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ បិត្តំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

សេម្ហំ ឯកបត្ថបូរប្បមាណំ ឧទរបដលេ ឋិតំ. តត្ថ យថា ឧបរិ សញ្ជាតផេណបដលាយ ចន្ទនិកាយ ន ចន្ទនិកា ជានាតិ ‘មយិ ផេណបដលំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ ផេណបដលំ ជានាតិ ‘អហំ ចន្ទនិកាយ ឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន ឧទរបដលំ ជានាតិ ‘មយិ សេម្ហំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ សេម្ហំ ជានាតិ ‘អហំ ឧទរបដលេ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ សេម្ហំ ¶ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

បុព្ពោ អនិពទ្ធោកាសោ, យត្ថ យត្ថេវ ខាណុកណ្ដកប្បហរណអគ្គិជាលាទីហិ អភិហដេ សរីរប្បទេសេ លោហិតំ សណ្ឋហិត្វា បច្ចតិ, គណ្ឌបីឡកាទយោ វា ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ តត្ថេវ តិដ្ឋតិ. តត្ថ យថា ផរសុប្បហារាទិវសេន បគ្ឃរិតនិយាសេ រុក្ខេ ន រុក្ខស្ស ផរសុប្បហារាទិប្បទេសា ជានន្តិ ‘អម្ហេសុ និយ្យាសោ ឋិតោ’តិ, នាបិ និយ្យាសោ ជានាតិ ‘អហំ រុក្ខស្ស ផរសុប្បហារាទិប្បទេសេសុ ឋិតោ’តិ, ឯវមេវ ន សរីរស្ស ខាណុកណ្ដកាទីហិ អភិហដប្បទេសា ជានន្តិ ¶ ‘អម្ហេសុ បុព្ពោ ឋិតោ’តិ, នាបិ បុព្ពោ ជានាតិ ‘អហំ តេសុ បទេសេសុ ឋិតោ’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ បុព្ពោ នាម ឥមស្មិំ ¶ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

លោហិតេសុ សំសរណលោហិតំ អពទ្ធបិត្តំ វិយ សកលសរីរំ ព្យាបេត្វា ឋិតំ. សន្និចិតលោហិតំ យកនដ្ឋានស្ស ហេដ្ឋាភាគំ បូរេត្វា ឯកបត្តបូរណប្បមាណំ វក្កហទយយកនបប្ផាសានិ តេមេន្តំ ឋិតំ. តត្ថ សំសរណលោហិតេ អពទ្ធបិត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ. ឥតរំ បន យថា ជជ្ជរកបាលដ្ឋេ ឧទកេ ហេដ្ឋា លេឌ្ឌុខណ្ឌានិ តេមយមានេ ន លេឌ្ឌុខណ្ឌានិ ជានន្តិ ‘មយំ ឧទកេន តេមិយមានា ឋិតា’តិ, នាបិ ឧទកំ ជានាតិ ‘អហំ លេឌ្ឌុខណ្ឌានិ តេមេមី’តិ, ឯវមេវ ន យកនស្ស ហេដ្ឋាភាគដ្ឋានំ វក្កាទីនិ វា ជានន្តិ ‘មយិ លោហិតំ ឋិតំ, អម្ហេ វា តេមយមានំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ លោហិតំ ជានាតិ ‘អហំ យកនស្ស ហេដ្ឋាភាគំ បូរេត្វា វក្កាទីនិ តេមយមានំ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ លោហិតំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

សេទោ ¶ អគ្គិសន្តាបាទិកាលេសុ កេសលោមកូបវិវរានិ បូរេត្វា តិដ្ឋតិ ចេវ បគ្ឃរតិ ច. តត្ថ យថា ឧទកា អព្ពូឡ្ហមត្តេសុ ភិសមុឡាលកុមុទនាឡកលាបេសុ ន ភិសាទិកលាបវិវរានិ ជានន្តិ ‘អម្ហេហិ ឧទកំ បគ្ឃរតី’តិ, នាបិ ភិសាទិកលាបវិវរេហិ បគ្ឃរន្តំ ឧទកំ ជានាតិ ‘អហំ ភិសាទិកលាបវិវរេហិ បគ្ឃរាមី’តិ, ឯវមេវ ន កេសលោមកូបវិវរានិ ជានន្តិ ‘អម្ហេហិ សេទោ បគ្ឃរតី’តិ, នាបិ សេទោ ជានាតិ ‘អហំ កេសលោមកូបវិវរេហិ បគ្ឃរាមី’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ សេទោ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

មេទោ ថូលស្ស សកលសរីរំ ផរិត្វា កិសស្ស ជង្ឃមំសាទីនិ ¶ និស្សាយ ឋិតោ បត្ថិន្នស្នេហោ. តត្ថ យថា ហលិទ្ទិបិលោតិកបដិច្ឆន្នេ មំសបុញ្ជេ ន មំសបុញ្ជោ ជានាតិ ‘មំ និស្សាយ ហលិទ្ទិបិលោតិកា ឋិតា’តិ, នាបិ ហលិទ្ទិបិលោតិកា ជានាតិ ‘អហំ មំសបុញ្ជំ និស្សាយ ឋិតា’តិ, ឯវមេវ ន សកលសរីរេ ជង្ឃាទីសុ វា មំសំ ជានាតិ ‘មំ និស្សាយ មេទោ ឋិតោ’តិ, នាបិ មេទោ ជានាតិ ‘អហំ សកលសរីរេ ជង្ឃាទីសុ វា មំសំ និស្សាយ ឋិតោ’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ មេទោ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ ¶ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ បត្ថិន្នស្នេហោ បត្ថិន្នយូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

អស្សុ យទា សញ្ជាយតិ តទា អក្ខិកូបកេ បូរេត្វា តិដ្ឋតិ វា បគ្ឃរតិ វា. តត្ថ យថា ឧទកបុណ្ណេសុ តរុណតាលដ្ឋិកូបកេសុ ន តរុណតាលដ្ឋិកូបកា ជានន្តិ ‘អម្ហេសុ ឧទកំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ ឧទកំ ជានាតិ ‘អហំ តរុណតាលដ្ឋិកូបកេសុ ឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន អក្ខិកូបកា ជានន្តិ ‘អម្ហេសុ អស្សុ ឋិត’ន្តិ, នាបិ អស្សុ ជានាតិ ‘អហំ អក្ខិកូបកេសុ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ អស្សុ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

វសា អគ្គិសន្តាបាទិកាលេ ហត្ថតលហត្ថបិដ្ឋិបាទតលបាទបិដ្ឋិនាសបុដនលាដអំសកូដេសុ ឋិតវិលីនស្នេហោ. តត្ថ យថា បក្ខិត្តតេលេ អាចាមេ ¶ ន អាចាមោ ជានាតិ ‘មំ តេលំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិត’ន្តិ, នាបិ តេលំ ជានាតិ ‘អហំ អាចាមំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន ហត្ថតលាទិប្បទេសោ ជានាតិ ‘មំ វសា អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិតា’តិ, នាបិ វសា ជានាតិ ‘អហំ ហត្ថតលាទិប្បទេសេ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិតា’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ វសា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

ខេឡោ តថារូបេ ខេឡុប្បត្តិបច្ចយេ សតិ ឧភោហិ កបោលបស្សេហិ ឱរោហិត្វា ជិវ្ហាយ តិដ្ឋតិ. តត្ថ យថា អព្ពោច្ឆិន្នឧទកនិស្សន្ទេ នទីតីរកូបកេ ន កូបតលំ ជានាតិ ‘មយិ ឧទកំ សន្តិដ្ឋតី’តិ, នាបិ ឧទកំ ជានាតិ ‘អហំ កូបតលេ សន្តិដ្ឋាមី’តិ ¶ , ឯវមេវ ន ជិវ្ហាតលំ ជានាតិ ‘មយិ ឧភោហិ កបោលបស្សេហិ ឱរោហិត្វា ខេឡោ ឋិតោ’តិ, នាបិ ខេឡោ ជានាតិ ‘អហំ ឧភោហិ កបោលបស្សេហិ ឱរោហិត្វា ជិវ្ហាតលេ ឋិតោ’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ ខេឡោ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

សិង្ឃាណិកា យទា សញ្ជាយតិ តទា នាសាបុដេ បូរេត្វា តិដ្ឋតិ វា បគ្ឃរតិ វា. តត្ថ យថា ¶ បូតិទធិភរិតាយ សិប្បិកាយ ន សិប្បិកា ជានាតិ ‘មយិ បូតិទធិ ឋិត’ន្តិ, នាបិ បូតិទធិ ជានាតិ ‘អហំ សិប្បិកាយ ឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន នាសាបុដា ជានន្តិ ‘អម្ហេសុ សិង្ឃាណិកា ឋិតា’តិ, នាបិ សិង្ឃាណិកា ជានាតិ ‘អហំ នាសាបុដេសុ ឋិតា’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ សិង្ឃាណិកា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

លសិកា អដ្ឋិកសន្ធីនំ អព្ភញ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា អសីតិសតសន្ធីសុ ឋិតា. តត្ថ យថា តេលព្ភញ្ជិតេ អក្ខេ ន អក្ខោ ជានាតិ ‘មំ តេលំ អព្ភញ្ជិត្វា ឋិត’ន្តិ, នាបិ តេលំ ជានាតិ ‘អហំ អក្ខំ អព្ភញ្ជិត្វា ឋិត’ន្តិ, ឯវមេវ ន អសីតិសតសន្ធយោ ជានន្តិ ‘លសិកា អម្ហេ អព្ភញ្ជិត្វា ¶ ឋិតា’តិ, នាបិ លសិកា ជានាតិ ‘អហំ អសីតិសតសន្ធយោ អព្ភញ្ជិត្វា ឋិតា’តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ លសិកា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ.

មុត្តំ វត្ថិស្ស អព្ភន្តរេ ឋិតំ. តត្ថ យថា ចន្ទនិកាយ បក្ខិត្តេ អធោមុខេ រវណឃដេ ន រវណឃដោ ជានាតិ ‘មយិ ចន្ទនិការសោ ឋិតោ’តិ, នាបិ ចន្ទនិការសោ ជានាតិ ‘អហំ រវណឃដេ ឋិតោ’តិ, ឯវមេវ ន វត្ថិ ជានាតិ ‘មយិ មុត្តំ ឋិត’ន្តិ, នាបិ មុត្តំ ជានាតិ ‘អហំ វត្ថិម្ហិ ឋិត’ន្តិ. អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ មុត្តំ នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ យូសភូតោ អាពន្ធនាការោ អាបោធាតូតិ. យំ វា បនាតិ អវសេសេសុ តីសុ កោដ្ឋាសេសុ អាបោធាតុំ សន្ធាយ ¶ វុត្តំ.

ពាហិរអាបោធាតុនិទ្ទេសេ មូលំ បដិច្ច និព្ពត្តោ រសោ មូលរសោ នាម. ខន្ធរសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ខីរាទីនិ បាកដានេវ. យថា បន ភេសជ្ជសិក្ខាបទេ ឯវមិធ និយមោ នត្ថិ. យំ កិញ្ចិ ខីរំ ខីរមេវ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ភុម្មានីតិ អាវាដាទីសុ ឋិតឧទកានិ. អន្តលិក្ខានីតិ បថវិំ អប្បត្តានិ វស្សោទកានិ. យំ វា បនាតិ ហិមោទកកប្បវិនាសកឧទកបថវីសន្ធារកឧទកាទីនិ ឥធ យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋានិ.

១៧៥. តេជោធាតុនិទ្ទេសេ ¶ តេជនវសេន តេជោ. តេជោវ តេជោភាវំ គតត្តា តេជោគតំ. ឧស្មាតិ ឧណ្ហាការោ. ឧស្មាវ ឧស្មាភាវំ គតត្តា ឧស្មាគតំ. ឧសុមន្តិ ចណ្ឌឧសុមំ. តទេវ ឧសុមភាវំ គតត្តា ឧសុមគតំ. យេន ចាតិ យេន តេជោគតេន កុប្បិតេន. សន្តប្បតីតិ អយំ កាយោ សន្តប្បតិ, ឯកាហិកជរាទិភាវេន ឧសុមជាតោ ហោតិ. យេន ច ជីរីយតីតិ យេន អយំ កាយោ ជីរីយតិ, ឥន្ទ្រិយវេកល្លតំ ពលបរិក្ខយំ វលិបលិតាទិភាវញ្ច បាបុណាតិ. យេន ច បរិឌយ្ហតីតិ យេន កុប្បិតេន អយំ កាយោ ឌយ្ហតិ, សោ ច ¶ បុគ្គលោ ‘ឌយ្ហាមិ ឌយ្ហាមី’តិ កន្ទន្តោ សតធោតសប្បិគោសីតចន្ទនាទិលេបនញ្ចេវ តាលវណ្ដវាតញ្ច បច្ចាសីសតិ. យេន ច អសិតបីតខាយិតសាយិតំ សម្មា បរិណាមំ គច្ឆតីតិ យេនេតំ អសិតំ វា ឱទនាទិ, បីតំ វា បានកាទិ, ខាយិតំ វា បិដ្ឋខជ្ជកាទិ, សាយិតំ វា អម្ពបក្កមធុផាណិតាទិ សម្មា បរិបាកំ គច្ឆតិ, រសាទិភាវេន វិវេកំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច បុរិមា តយោ តេជោធាតូ ចតុសមុដ្ឋានា, បច្ឆិមោ កម្មសមុដ្ឋានោវ. អយំ តាវេត្ថ បទសំវណ្ណនា.

ឥទំ បន មនសិការវិធានំ – ឥធ ភិក្ខុ ‘យេន សន្តប្បតិ, អយំ ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ បរិបាចនាការោ តេជោធាតូ’តិ មនសិ ករោតិ; ‘យេន ជីរីយតិ, យេន បរិឌយ្ហតិ, យេន អសិតបីតខាយិតសាយិតំ សម្មា បរិណាមំ គច្ឆតិ, អយំ ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ ¶ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ បរិបាចនាការោ តេជោធាតូ’តិ មនសិ ករោតិ. យំ វា បនាតិ ឥមស្មិំ សរីរេ បាកតិកោ ឯកោ ឧតុ អត្ថិ, សោ យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋោ.

ពាហិរតេជោធាតុនិទ្ទេសេ កដ្ឋំ បដិច្ច បជ្ជលិតោ កដ្ឋុបាទានោ អគ្គិ កដ្ឋគ្គិ នាម. សកលិកគ្គិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សង្ការគ្គីតិ កចវរំ សំកឌ្ឍិត្វា ជាលាបិតោ កចវរគ្គិ. ឥន្ទគ្គីតិ អសនិអគ្គិ. អគ្គិសន្តាបោតិ ជាលាយ វា វីតច្ចិកង្គារានំ វា សន្តាបោ. សូរិយសន្តាបោតិ អាតបោ. កដ្ឋសន្និចយសន្តាបោតិ កដ្ឋរាសិដ្ឋានេ សន្តាបោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. យំ វា បនាតិ បេតគ្គិ កប្បវិនាសគ្គិ និរយគ្គិអាទយោ ឥធ យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋា.

១៧៦. វាយោធាតុនិទ្ទេសេ វាយនវសេន វាយោ. វាយោវ វាយោភាវំ គតត្តា វាយោគតំ. ថម្ភិតត្តំ រូបស្សាតិ អវិនិព្ភោគរូបស្ស ថម្ភិតភាវោ. ឧទ្ធង្គមា វាតាតិ ឧគ្គារហិក្កាទិ បវត្តកា ឧទ្ធំ អារោហនវាតា ¶ . អធោគមា វាតាតិ ឧច្ចារបស្សាវាទិនីហរណកា អធោ ឱរោហនវាតា. កុច្ឆិសយា វាតាតិ អន្តានំ ពហិវាតា. កោដ្ឋាសយា វាតាតិ អន្តានំ អន្តោវាតា. អង្គមង្គានុសារិនោ វាតាតិ ធមនិជាលានុសារេន សកលសរីរេ អង្គមង្គានិ អនុសដា សមិញ្ជនបសារណាទិនិព្ពត្តកា ¶ វាតា. សត្ថកវាតាតិ សន្ធិពន្ធនានិ កត្តរិយា ឆិន្ទន្តា វិយ បវត្តវាតា. ខុរកវាតាតិ ខុរេន វិយ ហទយំ ផាលនវាតា. ឧប្បលកវាតាតិ ហទយមំសមេវ ឧប្បាដនកវាតា. អស្សាសោតិ ¶ អន្តោបវិសននាសិកាវតោ. បស្សាសោតិ ពហិនិក្ខមននាសិកាវតោ. ឯត្ថ ច បុរិមា សព្ពេ ចតុសមុដ្ឋានា, អស្សាសបស្សាសា ចិត្តសមុដ្ឋានាវ. អយមេត្ថ បទវណ្ណនា.

ឥទំ បន មនសិការវិធានំ – ឥធ ភិក្ខុ ឧទ្ធង្គមាទិភេទេ វាតេ ឧទ្ធង្គមាទិវសេន បរិគ្គហេត្វា ‘ឧទ្ធង្គមា វាតា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ វិត្ថម្ភនាការោ វាយោធាតូ’តិ មនសិ ករោតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. យំ វា បនាតិ សេសេ វាយោកោដ្ឋាសេ អនុគតា វាតា ឥធ យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋា.

ពាហិរវាយោធាតុនិទ្ទេសេ បុរត្ថិមា វាតាតិ បុរត្ថិមទិសតោ អាគតា វាតា. បច្ឆិមុត្តរទក្ខិណេសុបិ ឯសេវ នយោ. សរជា វាតាតិ សហ រជេន សរជា. អរជា វាតាតិ រជវិរហិតា សុទ្ធា អរជា នាម. សីតាតិ សីតឧតុសមុដ្ឋានា សីតវលាហកន្តរេ សមុដ្ឋិតា. ឧណ្ហាតិ ឧណ្ហឧតុសមុដ្ឋានា ឧណ្ហវលាហកន្តរេ សមុដ្ឋិតា. បរិត្តាតិ មន្ទា តនុកវាតា. អធិមត្តាតិ ពលវវាតា. កាឡាតិ កាឡវលាហកន្តរេ សមុដ្ឋិតា, យេហិ អព្ភាហតោ ឆវិវណ្ណោ កាឡកោ ហោតិ. តេសំ ឯតំ អធិវចនន្តិបិ ឯកេ. វេរម្ភវាតាតិ យោជនតោ ឧបរិ វាយនវាតា. បក្ខវាតាតិ អន្តមសោ មក្ខិកាយបិ បក្ខាយូហនសមុដ្ឋិតា វាតា. សុបណ្ណវាតាតិ គរុឡវាតា. កាមញ្ច ឥមេបិ បក្ខវាតាវ ឧស្សទវសេន បន វិសុំ គហិតា. តាលវណ្ដវាតាតិ តាលបណ្ណេហិ វា អញ្ញេន វា កេនចិ មណ្ឌលសណ្ឋានេន សមុដ្ឋាបិតា វាតា. វិធូបនវាតាតិ ពីជនបត្តកេន សមុដ្ឋាបិតា វាតា. ឥមានិ ច តាលវណ្ដវិធូបនានិ អនុប្បន្នម្បិ វាតំ ឧប្បាទេន្តិ, ឧប្បន្នម្បិ បរិវត្តេន្តិ. យំ វា បនាតិ ឥធ បាឡិអាគតេ ឋបេត្វា សេសវាតា យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋា.

១៧៧. អាកាសធាតុនិទ្ទេសេ ¶ អប្បដិឃដ្ដនដ្ឋេន ន កស្សតីតិ អាកាសោ. អាកាសោវ អាកាសភាវំ គតត្តា អាកាសគតំ. អឃដ្ដនីយតាយ ¶ អឃំ. អឃមេវ អឃភាវំ គតត្តា អឃគតំ ¶ . វិវរោតិ អន្តរំ. តទេវ វិវរភាវំ គតត្តា វិវរគតំ. អសម្ផុដ្ឋំ មំសលោហិតេហីតិ មំសលោហិតេហិ និស្សដំ. កណ្ណច្ឆិទ្ទន្តិអាទិ បន តស្សេវ បភេទទស្សនំ. តត្ថ កណ្ណច្ឆិទ្ទន្តិ កណ្ណស្មិំ ឆិទ្ទំ វិវរំ មំសលោហិតេហិ អសម្ផុដ្ឋោកាសោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. យេនាតិ យេន វិវរេន ឯតំ អសិតាទិភេទំ អជ្ឈោហរណីយំ អជ្ឈោហរតិ, អន្តោ បវេសេតិ. យត្ថាតិ យស្មិំ អន្តោឧទរបដលសង្ខាតេ ឱកាសេ ឯតទេវ ចតុព្ពិធំ អជ្ឈោហរណីយំ តិដ្ឋតិ. យេនាតិ យេន វិវរេន សព្ពម្បេតំ វិបក្កំ កសដភាវំ អាបន្នំ និក្ខមតិ, តំ ឧទរបដលតោ យាវ ករីសមគ្គា វិទត្ថិចតុរង្គុលមត្តំ ឆិទ្ទំ មំសលោហិតេហិ អសម្ផុដ្ឋំ និស្សដំ អាកាសធាតូតិ វេទិតព្ពំ. យំ វា បនាតិ ឯត្ថ ចម្មន្តរំ មំសន្តរំ ន្ហារុន្តរំ អដ្ឋិន្តរំ លោមន្តរន្តិ ឥទំ សព្ពំ យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋំ.

ពាហិរកអាកាសធាតុនិទ្ទេសេ អសម្ផុដ្ឋំ ចតូហិ មហាភូតេហីតិ ចតូហិ មហាភូតេហិ និស្សដំ ភិត្តិឆិទ្ទកវាដឆិទ្ទាទិកំ វេទិតព្ពំ. ឥមិនា យស្មិំ អាកាសេ បរិកម្មំ ករោន្តស្ស ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានានិ ឧប្បជ្ជន្តិ តំ កថិតំ.

១៧៨. វិញ្ញាណធាតុនិទ្ទេសេ ចក្ខុវិញ្ញាណសង្ខាតា ធាតុ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. សេសាសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥតិ ឥមាសុ ឆសុ ធាតូសុ បរិគ្គហិតាសុ អដ្ឋារស ធាតុយោ បរិគ្គហិតាវ ហោន្តិ. កថំ? បថវីតេជោវាយោធាតុគ្គហណេន តាវ ផោដ្ឋព្ពធាតុ គហិតាវ ហោតិ, អាបោធាតុអាកាសធាតុគ្គហណេន ធម្មធាតុ, វិញ្ញាណធាតុគ្គហណេន តស្សា បុរេចារិកបច្ឆាចារិកត្តា មនោធាតុ គហិតាវ ហោតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទយោ សុត្តេ អាគតា ឯវ. សេសា នវ អាហរិត្វា ទស្សេតព្ពា ¶ . ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុគ្គហណេន ហិ តស្សា និស្សយភូតា ចក្ខុធាតុ, អារម្មណភូតា រូបធាតុ ច គហិតាវ ហោន្តិ. ឯវំ សោតវិញ្ញាណធាតុអាទិគ្គហណេន សោតធាតុអាទយោតិ អដ្ឋារសាបិ គហិតាវ ហោន្តិ. តាសុ ទសហិ ធាតូហិ រូបបរិគ្គហោ កថិតោ ហោតិ. សត្តហិ អរូបបរិគ្គហោ. ធម្មធាតុយា សិយា រូបបរិគ្គហោ, សិយា អរូបបរិគ្គហោ. ឥតិ អឌ្ឍេកាទសហិ ធាតូហិ រូបបរិគ្គហោ, អឌ្ឍដ្ឋធាតូហិ អរូបបរិគ្គហោតិ រូបារូបបរិគ្គហោ កថិតោ ហោតិ. រូបារូបំ បញ្ចក្ខន្ធា. តំ ហោតិ ទុក្ខសច្ចំ. តំសមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា សមុទយសច្ចំ ¶ . ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ. តំបជាននោ មគ្គោ មគ្គសច្ចន្តិ ឥទំ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ អដ្ឋារសធាតុវសេន អភិនិវិដ្ឋស្ស ភិក្ខុនោ យាវ អរហត្តា មត្ថកំ បាបេត្វា និគមនំ កថិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៧៩. ឥទានិ ¶ ទុតិយឆក្កំ ទស្សេន្តោ អបរាបិ ឆ ធាតុយោតិអាទិមាហ. តត្ថ សុខធាតុ ទុក្ខធាតូតិ កាយប្បសាទវត្ថុកានិ សុខទុក្ខានិ សប្បដិបក្ខវសេន យុគឡកតោ ទស្សិតានិ. សុខញ្ហិ ទុក្ខស្ស បដិបក្ខោ, ទុក្ខំ សុខស្ស. យត្តកំ សុខេន ផរិតដ្ឋានំ តត្តកំ ទុក្ខំ ផរតិ. យត្តកំ ទុក្ខេន ផរិតដ្ឋានំ តត្តកំ សុខំ ផរតិ. សោមនស្សធាតុ ទោមនស្សធាតូតិ ឥទម្បិ តថេវ យុគឡកំ កតំ. សោមនស្សញ្ហិ ទោមនស្សស្ស បដិបក្ខោ, ទោមនស្សំ សោមនស្សស្ស. យត្តកំ សោមនស្សេន ផរិតដ្ឋានំ តត្តកំ ទោមនស្សំ ផរតិ. យត្តកំ ទោមនស្សេន ផរិតដ្ឋានំ តត្តកំ សោមនស្សំ ផរតិ.

ឧបេក្ខាធាតុ អវិជ្ជាធាតូតិ ឥទំ បន ទ្វយំ សរិក្ខកវសេន យុគឡកំ កតំ. ឧភយម្បិ ហេតំ អវិភូតត្តា សរិក្ខកំ ហោតិ. តត្ថ សុខទុក្ខធាតុគ្គហណេន តំ សម្បយុត្តា កាយវិញ្ញាណធាតុ, វត្ថុភូតា កាយធាតុ, អារម្មណភូតា ផោដ្ឋព្ពធាតុ ច គហិតាវ ហោន្តិ. សោមនស្សទោមនស្សធាតុគ្គហណេន តំ សម្បយុត្តា មនោវិញ្ញាណធាតុ គហិតា ហោតិ. អវិជ្ជាធាតុគ្គហណេន ធម្មធាតុ គហិតា. ឧបេក្ខាធាតុគ្គហណេន ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាវិញ្ញាណធាតុមនោធាតុយោ ¶ , តាសំយេវ វត្ថារម្មណភូតា ចក្ខុធាតុរូបធាតុអាទយោ ច គហិតាតិ ឯវំ អដ្ឋារសបិ ធាតុយោ គហិតាវ ហោន្តិ. ឥទានិ តាសុ ទសហិ ធាតូហិ រូបបរិគ្គហោតិអាទិ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឯវម្បិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ យាវ អរហត្តា មត្ថកំ បាបេត្វា និគមនំ កថិតំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ កតមា សុខធាតុ យំ កាយិកំ សាតន្តិ អាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តនយានេវ.

១៨១. តតិយឆក្កេ កាមោតិ ទ្វេ កាមា – វត្ថុកាមោ ច កិលេសកាមោ ច. តត្ថ កិលេសកាមំ សន្ធាយ កាមបដិសំយុត្តា ធាតុ កាមធាតុ, កាមវិតក្កស្សេតំ នាមំ. វត្ថុកាមំ សន្ធាយ កាមោយេវ ធាតុ កាមធាតុ, កាមាវចរធម្មានមេតំ នាមំ. ព្យាបាទបដិសំយុត្តា ធាតុ ព្យាបាទធាតុ, ព្យាបាទវិតក្កស្សេតំ នាមំ. ព្យាបាទោវ ធាតុ ព្យាបាទធាតុ, ទសអាឃាតវត្ថុកស្ស ¶ បដិឃស្សេតំ នាមំ. វិហិំសា បដិសំយុត្តា ធាតុ វិហិំសាធាតុ, វិហិំសាវិតក្កស្សេតំ នាមំ. វិហិំសាយេវ ធាតុ វិហិំសាធាតុ, បរសត្តវិហេសនស្សេតំ នាមំ. អយំ បន ហេដ្ឋា អនាគតត្តា ឯវំ អត្ថាទិវិភាគតោ វេទិតព្ពា – វិហិំសន្តិ ឯតាយ សត្តេ, វិហិំសនំ វា ឯតំ សត្តានន្តិ វិហិំសា. សា វិហេឋនលក្ខណា, ករុណាបដិបក្ខលក្ខណា វា; បរសន្តានេ ឧព្ពេគជននរសា, សកសន្តានេ ករុណាវិទ្ធំសនរសា វា; ទុក្ខាយតនបច្ចុបដ្ឋានា; បដិឃបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា. នេក្ខម្មំ ¶ វុច្ចតិ លោភា និក្ខន្តត្តា អលោភោ, នីវរណេហិ និក្ខន្តត្តា បឋមជ្ឈានំ, សព្ពាកុសលេហិ និក្ខន្តត្តា សព្ពកុសលំ. នេក្ខម្មបដិសំយុត្តា ធាតុ នេក្ខម្មធាតុ, នេក្ខម្មវិតក្កស្សេតំ នាមំ. នេក្ខម្មមេវ ធាតុ នេក្ខម្មធាតុ, សព្ពស្សាបិ កុសលស្សេតំ នាមំ. អព្យាបាទបដិសំយុត្តា ធាតុ អព្យាបាទធាតុ, អព្យាបាទវិតក្កស្សេតំ នាមំ. អព្យាបាទោវ ធាតុ អព្យាបាទធាតុ, មេត្តាយេតំ នាមំ. អវិហិំសាបដិសំយុត្តា ធាតុ អវិហិំសាធាតុ, អវិហិំសា វិតក្កស្សេតំ ¶ នាមំ. អវិហិំសាវ ធាតុ អវិហិំសាធាតុ, ករុណាយេតំ នាមំ.

១៨២. ឥទានិ តមេវត្ថំ ទស្សេតុំ តត្ថ កតមា កាមធាតូតិ បទភាជនំ អារទ្ធំ. តត្ថ បដិសំយុត្តោតិ សំបយោគវសេន បដិសំយុត្តោ. តក្កោ វិតក្កោតិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. វិហេឋេតីតិ ពាធេតិ, ទុក្ខាបេតិ. ហេឋនាតិ បាណិប្បហារាទីហិ ពាធនា, ទុក្ខុប្បាទនា. ពលវហេឋនា វិហេឋនា. ហិំសន្តិ ឯតាយាតិ ហិំសនា. ពលវហិំសនា វិហិំសនា. រោសនាតិ ឃដ្ដនា. វិរោសនាតិ ពលវឃដ្ដនា. សព្ពត្ថ វា ‘វិ’ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ. ឧបហនន្តិ ឯតេនាតិ ឧបឃាតោ, បរេសំ ឧបឃាតោ បរូបឃាតោ.

មេត្តាយន្តិ ឯតាយាតិ មេត្តិ. មេត្តាយនាការោ មេត្តាយនា. មេត្តាយ អយិតស្ស មេត្តាសមង្គិនោ ភាវោ មេត្តាយិតត្តំ. ព្យាបាទេន វិមុត្តស្ស ចេតសោ វិមុត្តិ ចេតោវិមុត្តិ. ឯត្ថ ច បុរិមេហិ តីហិ ឧបចារប្បត្តាបិ អប្បនាបតាបិ មេត្តា កថិតា, បច្ឆិមេន អប្បនាបត្តាវ.

ករុណាយន្តិ ¶ ឯតាយាតិ ករុណា. ករុណាយនាការោ ករុណាយនា. ករុណាយ អយិតស្ស ករុណាសមង្គិនោ ភាវោ ករុណាយិតត្តំ. វិហិំសាយ វិមុត្តស្ស ចេតសោ វិមុត្តិ ចេតោវិមុត្តិ. ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ ឧបចារប្បនាភេទោ វេទិតព្ពោ. ឧភយត្ថាបិ ច បរិយោសានបទេ មេត្តាករុណាតិ ចេតោវិមុត្តិវិសេសនត្ថំ វុត្តំ.

ឯត្ថ ច កាមវិតក្កោ សត្តេសុបិ ឧប្បជ្ជតិ សង្ខារេសុបិ. ឧភយត្ថ ឧប្បន្នោបិ កម្មបថភេទោវ. ព្យាបាទោ បន សត្តេសុ ឧប្បន្នោយេវ កម្មបថំ ភិន្ទតិ, ន ឥតរោ. វិហិំសាយបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច ទុវិធា កថា – សព្ពសង្គាហិកា ចេវ អសម្ភិន្នា ច. កាមធាតុគ្គហណេន ហិ ព្យាបាទវិហិំសាធាតុយោបិ គហិតា. កាមធាតុយាយេវ បន នីហរិត្វា នីហរិត្វា ទ្វេបិ ឯតា ទស្សិតាតិ. អយំ តាវេត្ថ សព្ពសង្គាហិកកថា ¶ . ឋបេត្វា បន ព្យាបាទវិហិំសាធាតុយោ សេសា សព្ពាបិ ¶ កាមធាតុ ឯវាតិ. អយំ អសម្ភិន្នកថា នាម. នេក្ខម្មធាតុគ្គហណេនាបិ អព្យាបាទអវិហិំសាធាតុយោ គហិតាយេវ. នេក្ខម្មធាតុតោ បន នីហរិត្វា នីហរិត្វា តទុភយម្បិ ទស្សិតន្តិ អយមេត្ថាបិ សព្ពសង្គាហិកកថា. ឋបេត្វា អព្យាបាទអវិហិំសាធាតុយោ អវសេសា នេក្ខម្មធាតូតិ អយំ អសម្ភិន្នកថា នាម.

ឥមាហិ ច ឆហិ ធាតូហិ បរិគ្គហិតា ហិ អដ្ឋារស ធាតុយោ បរិគ្គហិតាវ ហោន្តិ. សព្ពាបិ ហិ តា កាមធាតុតោវ នីហរិត្វា នីហរិត្វា លភាបេតព្ពា អដ្ឋារស ធាតុយោវ ហោន្តីតិ តិណ្ណំ ឆក្កានំ វសេន អដ្ឋារស ហោន្តិ. ឯវំ បន អគ្គហេត្វា ឯកេកស្មិំ ឆក្កេ វុត្តនយេន អដ្ឋារស អដ្ឋារស កត្វា សព្ពានិបិ តានិ អដ្ឋារសកានិ ឯកជ្ឈំ អភិសង្ខិបិត្វា អដ្ឋារសេវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. ឥតិ ឥមស្មិំ សុត្តន្តភាជនីយេ សោឡស ធាតុយោ កាមាវចរា, ទ្វេ តេភូមិកាតិ ឯវមេត្ថ សម្មសនចារោវ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.

សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា.

២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

១៨៣. អភិធម្មភាជនីយេ ¶ សរូបេនេវ សព្ពាបិ ធាតុយោ ទស្សេន្តោ អដ្ឋារស ធាតុយោ – ចក្ខុធាតុ រូបធាតូតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧទ្ទេសវារេ តាវ –

អត្ថតោ លក្ខណាទិតោ, កមតាវត្វសង្ខតោ;

បច្ចយា អថ ទដ្ឋព្ពា, វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ ‘អត្ថតោ’តិ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ. រូបយតីតិ រូបំ. ចក្ខុស្ស វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិ ឯវមាទិនា តាវ នយេន ចក្ខាទីនំ វិសេសត្ថតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. អវិសេសេន បន វិទហតិ, ធីយតេ, វិធានំ, វិធីយតេ ឯតាយ, ឯត្ថ វា ធីយតីតិ ធាតុ. លោកិយា ហិ ធាតុយោ ការណភាវេន វវត្ថិតា ហុត្វា សុវណ្ណរជតាទិធាតុយោ វិយ សុវណ្ណរជតាទិំ ¶ អនេកប្បការំ សំសារទុក្ខំ វិទហន្តិ ¶ ; ភារហារេហិ ច ភារោ វិយ សត្តេហិ ធីយន្តេ ធារីយន្តេតិ អត្ថោ. ទុក្ខវិធានមត្តមេវ ចេតា អវសវត្តនតោ. ឯតាហិ ច ករណភូតាហិ សំសារទុក្ខំ សត្តេហិ អនុវិធីយតិ; តថាវិហិតញ្ចេតំ ឯតាស្វេវ ធីយតិ ឋបីយតីតិ អត្ថោ. ឥតិ ចក្ខាទីសុ ឯកេកោ ធម្មោ យថាសម្ភវំ វិទហតិ ធីយតេតិអាទិអត្ថវសេន ធាតូតិ វុច្ចតិ.

អបិច យថា តិត្ថិយានំ អត្តា នាម សភាវតោ នត្ថិ, ន ឯវមេតា. ឯតា បន អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធាតុយោ. យថា ច លោកេ វិចិត្តា ហរិតាលមនោសិលាទយោ សិលាវយវា ធាតុយោតិ វុច្ចន្តិ, ឯវមេតាបិ ធាតុយោ វិយ ធាតុយោ. វិចិត្តា ហេតា ញាណញេយ្យាវយវាតិ. យថា វា សរីរសង្ខាតស្ស សមុទាយស្ស អវយវភូតេសុ រសសោណិតាទីសុ អញ្ញមញ្ញំ វិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នេសុ ធាតុសមញ្ញា, ឯវមេតេសុបិ បញ្ចក្ខន្ធសង្ខាតស្ស អត្តភាវស្ស អវយវេសុ ធាតុសមញ្ញា វេទិតព្ពា. អញ្ញមញ្ញវិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នា ហេតេ ចក្ខាទយោតិ. អបិច ធាតូតិ និជ្ជីវមត្តស្សេតំ អធិវចនំ. តថា ហិ ភគវា – ‘‘ឆ ធាតុរោ អយំ, ភិក្ខុ, បុរិសោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៤៣-៣៤៤) ជីវសញ្ញាសមូហនត្ថំ ធាតុទេសនំ អកាសីតិ. តស្មា យថាវុត្តេនត្ថេន ចក្ខុ ច តំ ធាតុ ចាតិ ចក្ខុធាតុ ¶ …បេ… មនោវិញ្ញាណញ្ច តំ ធាតុ ចាតិ មនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឯវំ តាវេត្ថ អត្ថតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘លក្ខណាទិតោ’តិ ចក្ខាទីនំ លក្ខណាទិតោ បេត្ថ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. តានិ ច បន តេសំ លក្ខណាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

‘កមតោ’តិ ឥធាបិ បុព្ពេ វុត្តេសុ ឧប្បត្តិក្កមាទីសុ ទេសនាក្កមោវ យុជ្ជតិ. សោ ច បនាយំ ហេតុផលានុបុព្ពវវត្ថានវសេន វុត្តោ. ចក្ខុធាតុ រូបធាតូតិ ឥទញ្ហិ ទ្វយំ ហេតុ. ចក្ខុវិញ្ញាណធាតូតិ ផលំ. ឯវំ សព្ពត្ថ កមតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘តាវត្វតោ’តិ តាវភាវតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តេសុ តេសុ ហិ សុត្តាភិធម្មបទេសេសុ អាភាធាតុ, សុភធាតុ, អាកាសានញ្ចាយតនធាតុ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនធាតុ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនធាតុ ¶ , នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនធាតុ, សញ្ញាវេទយិតនិរោធធាតុ, កាមធាតុ, ព្យាបាទធាតុ, វិហិំសាធាតុ, នេក្ខម្មធាតុ, អព្យាបាទធាតុ, អវិហិំសាធាតុ, សុខធាតុ, ទុក្ខធាតុ, សោមនស្សធាតុ, ទោមនស្សធាតុ, ឧបេក្ខាធាតុ ¶ , អវិជ្ជាធាតុ, អារម្ភធាតុ, និក្កមធាតុ, បរក្កមធាតុ, ហីនធាតុ, មជ្ឈិមធាតុ, បណីតធាតុ, បថវីធាតុ, អាបោធាតុ, តេជោធាតុ, វាយោធាតុ, អាកាសធាតុ, វិញ្ញាណធាតុ, សង្ខតធាតុ, អសង្ខតធាតុ, អនេកធាតុនានាធាតុលោកោតិ ឯវមាទយោ អញ្ញាបិ ធាតុយោ ទិស្សន្តិ.

ឯវំ សតិ សព្ពាសំ វសេន បរិច្ឆេទំ អកត្វា កស្មា អដ្ឋារសាតិ អយមេវ បរិច្ឆេទោ កតោតិ ចេ? សភាវតោ វិជ្ជមានានំ សព្ពធាតូនំ តទន្តោគធត្តា. រូបធាតុយេវ ហិ អាភាធាតុ. សុភធាតុ បន រូបាទិប្បដិពទ្ធា. កស្មា? សុភនិមិត្តត្តា. សុភនិមិត្តញ្ហិ សុភធាតុ. តញ្ច រូបាទិវិនិមុត្តំ ន វិជ្ជតិ, កុសលវិបាការម្មណា វា រូបាទយោ ឯវ សុភធាតូតិ រូបាទិមត្តមេវេសា. អាកាសានញ្ចាយតនធាតុអាទីសុ ចិត្តំ មនោវិញ្ញាណធាតុ. សេសា ធម្មា ធម្មធាតុ. សញ្ញាវេទយិតនិរោធធាតុ បន សភាវតោ នត្ថិ; ធាតុទ្វយនិរោធមត្តមេវ ហិ សា. កាមធាតុ ធម្មធាតុមត្តំ វា ហោតិ, យថាហ ‘‘តត្ថ កតមា កាមធាតុ? កាមបដិសំយុត្តោ តក្កោ …បេ… មិច្ឆាសង្កប្បោ’’តិ; អដ្ឋារសបិ ធាតុយោ ¶ វា, យថាហ ‘‘ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ កត្វា ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តិទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា ខន្ធធាតុអាយតនា, រូបា, វេទនា, សញ្ញា, សង្ខារា, វិញ្ញាណំ – អយំ វុច្ចតិ កាមធាតូ’’តិ. នេក្ខម្មធាតុ ធម្មធាតុ ឯវ; ‘‘សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា នេក្ខម្មធាតូ’’តិ វា វចនតោ មនោវិញ្ញាណធាតុបិ ហោតិយេវ. ព្យាបាទវិហិំសាអព្យាបាទអវិហិំសាសុខទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សុបេក្ខាអវិជ្ជាអារម្ភនិក្កមបរក្កមធាតុយោ ធម្មធាតុយេវ.

ហីនមជ្ឈិមបណីតធាតុយោ អដ្ឋារសធាតុមត្តមេវ. ហីនា ហិ ចក្ខាទយោ ហីនធាតុ. មជ្ឈិមបណីតា ចក្ខាទយោ មជ្ឈិមា ចេវ បណីតា ច ធាតូ. និប្បរិយាយេន បន អកុសលា ¶ ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុយោ ហីនធាតុ. លោកិយា កុសលាព្យាកតា ឧភោបិ ចក្ខុធាតុអាទយោ ច មជ្ឈិមធាតុ. លោកុត្តរា បន ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុយោ បណីតធាតុ. បថវីតេជោវាយោធាតុយោ ផោដ្ឋព្ពធាតុយេវ. អាបោធាតុ អាកាសធាតុ ច ធម្មធាតុយេវ. វិញ្ញាណធាតុ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិសត្តវិញ្ញាណធាតុសង្ខេបោយេវ. សត្តរស ធាតុយោ ធម្មធាតុឯកទេសោ ច សង្ខតធាតុ. អសង្ខតធាតុ បន ធម្មធាតុឯកទេសោវ. អនេកធាតុនានាធាតុលោកោ បន អដ្ឋារសធាតុប្បភេទមត្តមេវាតិ. ឥតិ សភាវតោ វិជ្ជមានានំ សព្ពធាតូនំ តទន្តោគធត្តា អដ្ឋារសេវ វុត្តាតិ.

អបិច វិជាននសភាវេ វិញ្ញាណេ ជីវសញ្ញីនំ ជីវសញ្ញាសមូហនត្ថម្បិ អដ្ឋារសេវ វុត្តា ¶ . សន្តិ ហិ សត្តា វិជាននសភាវេ វិញ្ញាណេ ជីវសញ្ញិនោ. តេសំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណមនោវិញ្ញាណធាតុភេទេន តស្សា អនេកត្តំ, ចក្ខុរូបាទិបច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ អនិច្ចតញ្ច បកាសេត្វា ទីឃរត្តានុសយិតំ ជីវសញ្ញំ សមូហនិតុកាមេន ភគវតា អដ្ឋារស ធាតុយោ បកាសិតា. កិញ្ច ភិយ្យោ? តថា វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន; យេ ច ឥមាយ នាតិសង្ខេបវិត្ថារាយ ទេសនាយ វេនេយ្យា សត្តា, តទជ្ឈាសយវសេន ច អដ្ឋារសេវ បកាសិតា.

សង្ខេបវិត្ថារនយេន ¶ តថា តថា ហិ,

ធម្មំ បកាសយតិ ឯស យថា យថាស្ស;

សទ្ធម្មតេជវិហតំ វិលយំ ខណេន,

វេនេយ្យសត្តហទយេសុ តមោ បយាតីតិ.

ឯវមេត្ថ ‘តាវត្វតោ’ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘សង្ខតោ’តិ ចក្ខុធាតុ តាវ ជាតិតោ ឯកោ ធម្មោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ ចក្ខុបសាទវសេន. តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយរូបសទ្ទគន្ធរសធាតុយោ សោតបសាទាទិវសេន. ផោដ្ឋព្ពធាតុ បន បថវីតេជោវាយោវសេន តយោ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ កុសលាកុសលវិបាកវសេន ទ្វេ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. តថា ¶ សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណធាតុយោ. មនោធាតុ បន បញ្ចទ្វារាវជ្ជនកុសលាកុសលវិបាកសម្បដិច្ឆនវសេន តយោ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. ធម្មធាតុ តិណ្ណំ អរូបក្ខន្ធានំ, សោឡសន្នំ សុខុមរូបានំ, អសង្ខតាយ ច ធាតុយា វសេន វីសតិធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. មនោវិញ្ញាណធាតុ សេសកុសលាកុសលាព្យាកតវិញ្ញាណវសេន ឆសត្តតិធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតីតិ ឯវមេត្ថ ‘សង្ខតោ’ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘បច្ចយា’តិ ចក្ខុធាតុអាទីនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីសុ បច្ចយតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. សោ បនេតេសំ បច្ចយភាវោ និទ្ទេសវារេ អាវិ ភវិស្សតិ.

‘ទដ្ឋព្ពា’តិ ទដ្ឋព្ពតោបេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. សព្ពា ឯវ ហិ សង្ខតា ធាតុយោ បុព្ពន្តាបរន្តវិវិត្តតោ, ធុវសុភសុខត្តភាវសុញ្ញតោ, បច្ចយាយត្តវុត្តិតោ ច ទដ្ឋព្ពា. វិសេសតោ បនេត្ថ ភេរិតលំ វិយ ចក្ខុធាតុ ទដ្ឋព្ពា, ទណ្ឌោ វិយ រូបធាតុ, សទ្ទោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ ¶ . តថា អាទាសតលំ វិយ ចក្ខុធាតុ, មុខំ វិយ រូបធាតុ, មុខនិមិត្តំ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. អថ វា ឧច្ឆុតិលានិ វិយ ចក្ខុធាតុ, យន្តចក្កយដ្ឋិ វិយ រូបធាតុ, ឧច្ឆុរសតេលានិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. តថា អធរារណី វិយ ចក្ខុធាតុ, ឧត្តរារណី វិយ រូបធាតុ, អគ្គិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. ឯស នយោ សោតធាតុអាទីសុបិ.

មនោធាតុ បន យថាសម្ភវតោ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីនំ បុរេចរានុចរា វិយ ទដ្ឋព្ពា. ធម្មធាតុយា វេទនាក្ខន្ធោ សល្លមិវ សូលមិវ ច ទដ្ឋព្ពោ ¶ ; សញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធា វេទនាសល្លសូលយោគា អាតុរា វិយ; បុថុជ្ជនានំ វា សញ្ញា អាសាទុក្ខជននតោ រិត្តមុដ្ឋិ វិយ, អយថាភុច្ចនិមិត្តគ្គាហកតោ វនមិគោ វិយ; សង្ខារា បដិសន្ធិយំ បក្ខិបនតោ អង្គារកាសុយំ ខិបនកបុរិសោ វិយ, ជាតិទុក្ខានុពន្ធនតោ រាជបុរិសានុពន្ធចោរា វិយ, សព្ពានត្ថាវហស្ស ខន្ធសន្តានស្ស ហេតុតោ វិសរុក្ខពីជានិ វិយ; រូបំ នានាវិធូបទ្ទវនិមិត្តតោ ខុរចក្កំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ.

អសង្ខតា បន ធាតុ អមតតោ សន្តតោ ខេមតោ ច ទដ្ឋព្ពា. កស្មា? សព្ពានត្ថបដិបក្ខភូតត្តា. មនោវិញ្ញាណធាតុ គហិតារម្មណំ ¶ មុញ្ចិត្វាបិ អញ្ញំ គហេត្វាវ បវតនតោ វនមក្កដោ វិយ, ទុទ្ទមនតោ អស្សខឡុង្កោ វិយ, យត្ថកាមនិបាតិតោ វេហាសំ ខិត្តទណ្ឌោ វិយ, លោភទោសាទិនានប្បការកិលេសយោគតោ រង្គនដោ វិយ ទដ្ឋព្ពោតិ.

១៨៤. និទ្ទេសវារេ ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ចាតិ ឥទញ្ច ទ្វយំ បដិច្ច អញ្ញញ្ច កិរិយាមនោធាតុញ្ចេវ សម្បយុត្តខន្ធត្តយញ្ចាតិ អត្ថោ. ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា ហិ ចក្ខុ និស្សយបច្ចយោ ហោតិ, រូបំ អារម្មណបច្ចយោ, កិរិយមនោធាតុ វិគតបច្ចយោ, តយោ អរូបក្ខន្ធា សហជាតបច្ចយោ. តស្មា ឯសា ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ ឥមេ ចត្តារោ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ នាម. សោតញ្ច បដិច្ចាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

និរុទ្ធសមនន្តរាតិ និរុទ្ធាយ សមនន្តរា. តជ្ជា មនោធាតូតិ តស្មិំ អារម្មណេ ជាតា កុសលាកុសលវិបាកតោ ទុវិធា មនោធាតុ សម្បដិច្ឆនកិច្ចា. សព្ពធម្មេសុ វា បន បឋមសមន្នាហារោតិ ឯតេសុ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ សព្ពធម្មេសុ ឧប្បជ្ជមានេសុ បឋមសមន្នាហារោ; ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីនំ ¶ វា អារម្មណសង្ខាតេសុ សព្ពធម្មេសុ បឋមសមន្នាហារោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯតេន បញ្ចទ្វារាវជ្ជនកិច្ចា កិរិយមនោធាតុ គហិតាតិ វេទិតព្ពា.

មនោធាតុយាបិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរាតិ ឯត្ថ បិ-ការោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. តស្មា មនោធាតុយាបិ មនោវិញ្ញាណធាតុយាបីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តេន យា ច វិបាកមនោធាតុយា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធាយ សមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ សន្តីរណកិច្ចា វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ, យា ច តស្សា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធាយ សមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចា កិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុ, យា ច តស្សា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធាយ ¶ សមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ ជវនកិច្ចា មនោវិញ្ញាណធាតុ – តា សព្ពាបិ កថិតា ហោតីតិ វេទិតព្ពា. មនញ្ច បដិច្ចាតិ ភវង្គមនំ. ធម្មេ ចាតិ ចតុភូមិកធម្មារម្មណំ. ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណន្តិ សហាវជ្ជនកំ ជវនំ និព្ពត្តតិ.

ឥមស្មិំ បន ឋានេ ហត្ថេ គហិតបញ្ហំ នាម គណ្ហិំសុ. មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរោ កិរ នាម ទីឃភាណកាភយត្ថេរំ ហត្ថេ គហេត្វា អាហ – ‘បដិច្ចាតិ នាម អាគតដ្ឋានេ ¶ អាវជ្ជនំ វិសុំ ន កាតព្ពំ, ភវង្គនិស្សិតកមេវ កាតព្ព’ន្តិ. តស្មា ឥធ មនោតិ សហាវជ្ជនកំ ភវង្គំ. មនោវិញ្ញាណន្តិ ជវនមនោវិញ្ញាណំ. ឥមស្មិំ បន អភិធម្មភាជនីយេ សោឡស ធាតុយោ កាមាវចរា, ទ្វេ ចតុភូមិកា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតាតិ.

អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា.

៣. បញ្ហាបុច្ឆកវណ្ណនា

១៨៥. បញ្ហាបុច្ឆកេ អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេនេវ កុសលាទិភាវោ វេទិតព្ពោ. អារម្មណត្តិកេសុ បន ឆ ធាតុយោ បរិត្តារម្មណាតិ ឥទំ បន បញ្ចន្នំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ មនោធាតុយា ច ឯកន្តេន បញ្ចសុ រូបារម្មណាទីសុ បវត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទ្វេ ធាតុយោតិ វុត្តានំ បន ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ មនាយតនធម្មាយតនេសុ វុត្តនយេនេវ បរិត្តារម្មណាទិតា ¶ វេទិតព្ពា. ឥតិ ឥមស្មិម្បិ បញ្ហាបុច្ឆកេ សោឡស ធាតុយោ កាមាវចរា, ទ្វេ ចតុភូមិកា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា. ឯវមយំ ធាតុវិភង្គោបិ តេបរិវដ្ដំ នីហរិត្វាវ ភាជេត្វា ទេសិតោតិ.

សម្មោហវិនោទនិយា វិភង្គដ្ឋកថាយ

ធាតុវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សច្ចវិភង្គោ

១. សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា

១៨៩. ឥទានិ ¶ ¶ ¶ តទនន្តរេ សច្ចវិភង្គេ ចត្តារីតិ គណនបរិច្ឆេទោ. អរិយសច្ចានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិអាទិម្ហិ បន ឧទ្ទេសវារេ –

វិភាគតោ និព្ពចន-លក្ខណាទិប្បភេទតោ;

អត្ថត្ថុទ្ធារតោ ចេវ, អនូនាធិកតោ តថា.

កមតោ អរិយសច្ចេសុ, យំ ញាណំ តស្ស កិច្ចតោ;

អន្តោគធានំ បភេទោ, ឧបមាតោ ចតុក្កតោ.

សុញ្ញតេកវិធាទីហិ, សភាគវិសភាគតោ;

វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ, វិញ្ញុនា សាសនក្កមេ.

តត្ថ ‘វិភាគតោ’តិ ទុក្ខាទីនញ្ហិ ចត្តារោ ចត្តារោ អត្ថា វិភត្តា តថា អវិតថា អនញ្ញថា, យេ ទុក្ខាទីនិ អភិសមេន្តេហិ អភិសមេតព្ពា. យថាហ, ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ, សង្ខតដ្ឋោ, សន្តាបដ្ឋោ, វិបរិណាមដ្ឋោ – ឥមេ ចត្តារោ ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា. សមុទយស្ស អាយូហនដ្ឋោ, និទានដ្ឋោ, សំយោគដ្ឋោ, បលិពោធដ្ឋោ…បេ… និរោធស្ស និស្សរណដ្ឋោ, វិវេកដ្ឋោ, អសង្ខតដ្ឋោ, អមតដ្ឋោ…បេ… មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋោ, ហេត្វដ្ឋោ, ទស្សនដ្ឋោ, អាធិបតេយ្យដ្ឋោ – ឥមេ ចត្តារោ មគ្គស្ស មគ្គដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា’’តិ (បដិ. ម. ២.៨). តថា ¶ ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ, សង្ខតដ្ឋោ, សន្តាបដ្ឋោ, វិបរិនាមដ្ឋោ, អភិសមយដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ២.១១) ឯវមាទិ. ឥតិ ឯវំ វិភត្តានំ ចតុន្នំ ចតុន្នំ អត្ថានំ វសេន ទុក្ខាទីនិ វេទិតព្ពានីតិ. អយំ តាវេត្ថ វិភាគតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘និព្ពចនលក្ខណាទិប្បភេទតោ’តិ ¶ ឯត្ថ បន ‘និព្ពចនតោ’ តាវ ឥធ ‘ទុ’ឥតិ អយំ សទ្ទោ កុច្ឆិតេ ទិស្សតិ; កុច្ឆិតញ្ហិ បុត្តំ ទុបុត្តោតិ វទន្តិ. ‘ខំ’សទ្ទោ បន តុច្ឆេ; តុច្ឆញ្ហិ អាកាសំ ខន្តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច បឋមសច្ចំ កុច្ឆិតំ អនេកឧបទ្ទវាធិដ្ឋានតោ, តុច្ឆំ ពាលជនបរិកប្បិតធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតតោ. តស្មា កុច្ឆិតត្តា តុច្ឆត្តា ច ទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ. ‘សំ’ឥតិ ច អយំ ¶ សទ្ទោ ‘‘សមាគមោ សមេត’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ១៩៩; ទី. និ. ២.៣៩៦) សំយោគំ ទីបេតិ; ‘ឧ’ឥតិ អយំ សទ្ទោ ‘‘ឧប្បន្នំ ឧទិត’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ១៧២; ចូឡនិ. ខគ្គវិសាណសុត្តនិទ្ទេស ១៤១) ឧប្បត្តិំ. ‘អយ’សទ្ទោ បន ការណំ ទីបេតិ. ឥទញ្ចាបិ ទុតិយសច្ចំ អវសេសបច្ចយសមាយោគេ សតិ ទុក្ខស្សុប្បត្តិការណំ. ឥតិ ទុក្ខស្ស សំយោគេ ឧប្បត្តិការណត្តា ទុក្ខសមុទយន្តិ វុច្ចតិ.

តតិយសច្ចំ បន យស្មា ‘និ’សទ្ទោ អភាវំ ‘រោធ’សទ្ទោ ច ចារកំ ទីបេតិ, តស្មា អភាវោ ឯត្ថ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស សព្ពគតិសុញ្ញត្តា, សមធិគតេ វា តស្មិំ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស អភាវោ ហោតិ តប្បដិបក្ខត្តាតិបិ ទុក្ខនិរោធន្តិ វុច្ចតិ, ទុក្ខស្ស វា អនុប្បាទនិរោធបច្ចយត្តា ទុក្ខនិរោធន្តិ. ចតុត្ថសច្ចំ បន យស្មា ឯតំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ អារម្មណវសេន តទភិមុខីភូតត្តា, បដិបទា ច ហោតិ ទុក្ខនិរោធប្បត្តិយា, តស្មា ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ វុច្ចតិ.

យស្មា បនេតានិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តិ. យថាហ – ‘‘ចតារិមានិ, ភិក្ខវេ, អរិយសច្ចានិ (សំ. និ. ៥.១០៩៧). កតមានិ…បេ… ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. អរិយា ឥមានិ បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ. អបិច អរិយស្ស សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ – ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… សទេវមនុស្សាយ តថាគតោ អរិយោ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ. អថ វា ឯតេសំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា អរិយភាវសិទ្ធិតោបិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ – ‘‘ឥមេសំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ ¶ យថាភូតំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ‘អរិយោ’តិ វុច្ចតី’’តិ. អបិច ខោ បន អរិយានិ ¶ សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ; អរិយានីតិ តថានិ អវិតថានិ អវិសំវាទកានីតិ អត្ថោ. យថាហ – ‘‘ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ. ឯវមេត្ថ និព្ពចនតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

កថំ ‘លក្ខណាទិប្បភេទតោ’? ឯត្ថ ហិ ពាធនលក្ខណំ ទុក្ខសច្ចំ, សន្តាបនរសំ, បវត្តិបច្ចុបដ្ឋានំ. បភវលក្ខណំ សមុទយសច្ចំ, អនុបច្ឆេទករណរសំ, បលិពោធបច្ចុបដ្ឋានំ. សន្តិលក្ខណំ និរោធសច្ចំ, អច្ចុតិរសំ, អនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានំ ¶ . និយ្យានលក្ខណំ មគ្គសច្ចំ, កិលេសប្បហានករណរសំ, វុដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានំ. អបិច បវត្តិបវត្តកនិវត្តិនិវត្តកលក្ខណានិ បដិបាដិយា. តថា សង្ខតតណ្ហាអសង្ខតទស្សនលក្ខណានិ ចាតិ ឯវមេត្ថ ‘លក្ខណាទិប្បភេទតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘អត្ថត្ថុទ្ធារតោ ចេវា’តិ ឯត្ថ បន អត្ថតោ តាវ កោ សច្ចដ្ឋោតិ ចេ? យោ បញ្ញាចក្ខុនា ឧបបរិក្ខមានានំ មាយាវ វិបរីតកោ, មរីចីវ វិសំវាទកោ, តិត្ថិយានំ អត្តាវ អនុបលព្ភសភាវោ ច ន ហោតិ; អថ ខោ ពាធនបភវសន្តិនិយ្យានប្បការេន តច្ឆាវិបរីតភូតភាវេន អរិយញាណស្ស គោចរោ ហោតិយេវ; ឯស អគ្គិលក្ខណំ វិយ, លោកបកតិ វិយ ច តច្ឆាវិបរីតភូតភាវោ សច្ចដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ. យថាហ – ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ ខោ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ. អបិច –

នាពាធកំ យតោ ទុក្ខំ, ទុក្ខា អញ្ញំ ន ពាធកំ;

ពាធកត្តនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ.

តំ វិនា នាញ្ញតោ ទុក្ខំ, ន ហោតិ ន ច តំ តតោ;

ទុក្ខហេតុនិយាមេន, ឥតិ សច្ចំ វិសត្តិកា.

នាញ្ញា និព្ពានតោ សន្តិ, សន្តំ ន ច ន តំ យតោ;

សន្តភាវនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ.

មគ្គា ¶ អញ្ញំ ន និយ្យានំ, អនិយ្យានោ ន ចាបិ សោ;

តច្ឆនិយ្យានភាវត្តា, ឥតិ សោ សច្ចសម្មតោ.

ឥតិ តច្ឆាវិបល្លាស-ភូតភាវំ ចតូសុបិ;

ទុក្ខាទីស្វវិសេសេន, សច្ចដ្ឋំ អាហុ បណ្ឌិតាតិ.

ឯវំ ¶ ‘អត្ថតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

កថំ ‘អត្ថុទ្ធារតោ’? ឥធាយំ ‘សច្ច’សទ្ទោ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ, សេយ្យថិទំ – ‘‘សច្ចំ ភណេ, ន កុជ្ឈេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២២៤) វាចាសច្ចេ. ‘‘សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា ចា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២១.៤៣៣) វិរតិសច្ចេ. ‘‘កស្មា នុ សច្ចានិ ¶ វទន្តិ នានា, បវាទិយាសេ កុសលាវទានា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩១) ទិដ្ឋិសច្ចេ. ‘‘ឯកញ្ហិ សច្ចំ ន ទុតិយមត្ថី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩០) បរមត្ថសច្ចេ និព្ពានេ ចេវ មគ្គេ ច. ‘‘ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ កតិ កុសលា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២១៦) អរិយសច្ចេ. ស្វាយមិធាបិ អរិយសច្ចេ វត្តតីតិ ឯវមេត្ថ ‘អត្ថុទ្ធារតោ’បិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘អនូនាធិកតោ’តិ កស្មា បន ចត្តារេវ អរិយសច្ចានិ វុត្តានិ, អនូនានិ អនធិកានីតិ ចេ? អញ្ញស្សាសម្ភវតោ, អញ្ញតរស្ស ច អនបនេយ្យភាវតោ; ន ហិ ឯតេហិ អញ្ញំ អធិកំ វា ឯតេសំ វា ឯកម្បិ អបនេតព្ពំ សម្ភោតិ. យថាហ – ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, អាគច្ឆេយ្យ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ‘នេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ យំ សមណេន គោតមេន ទេសិតំ. អហមេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ បញ្ញបេស្សាមី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ. យថា ចាហ – ‘‘យោ ហិ កោចិ, ភិក្ខវេ, សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវំ វទេយ្យ ‘នេតំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ, យំ សមណេន គោតមេន ទេសិតំ. អហមេតំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ បច្ចក្ខាយ អញ្ញំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ បញ្ញបេស្សាមី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៨៦).

អបិច បវត្តិមាចិក្ខន្តោ ភគវា សហេតុកំ អាចិក្ខិ, និវត្តិញ្ច សឧបាយំ. ឥតិ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតូនំ ¶ ឯតប្បរមតោ ចត្តារេវ វុត្តានិ. តថា បរិញ្ញេយ្យ បហាតព្ព សច្ឆិកាតព្ព ភាវេតព្ពានំ, តណ្ហាវត្ថុតណ្ហាតណ្ហានិរោធតណ្ហានិរោធុបាយានំ, អាលយាលយរាមតាអាលយសមុគ្ឃាតអាលយសមុគ្ឃាតូបាយានញ្ច វសេនាបិ ចត្តារេវ វុត្តានីតិ. ឯវមេត្ថ ‘អនូនាធិកតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘កមតោ’តិ អយម្បិ ទេសនាក្កមោវ. ឯត្ថ ច ឱឡារិកត្តា សព្ពសត្តសាធារណត្តា ច សុវិញ្ញេយ្យន្តិ ទុក្ខសច្ចំ បឋមំ ¶ វុត្តំ, តស្សេវ ហេតុទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយសច្ចំ, ហេតុនិរោធា ផលនិរោធោតិ ញាបនត្ថំ តតោ និរោធសច្ចំ, តទធិគមុបាយទស្សនត្ថំ អន្តេ មគ្គសច្ចំ. ភវសុខស្សាទគធិតានំ វា សត្តានំ សំវេគជននត្ថំ បឋមំ ទុក្ខមាហ. តំ នេវ អកតំ អាគច្ឆតិ, ន ឥស្សរនិម្មានាទិតោ ហោតិ, ឥតោ បន ហោតីតិ ¶ ញាបនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយំ. តតោ សហេតុកេន ទុក្ខេន អភិភូតត្តា សំវិគ្គមានសានំ ទុក្ខនិស្សរណគវេសីនំ និស្សរណទស្សនេន អស្សាសជននត្ថំ និរោធំ. តតោ និរោធាធិគមត្ថំ និរោធសម្បាបកំ មគ្គន្តិ ឯវមេត្ថ ‘កមតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘អរិយសច្ចេសុ យំ ញាណំ តស្ស កិច្ចតោ’តិ សច្ចញាណកិច្ចតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. ទុវិធញ្ហិ សច្ចញាណំ – អនុពោធញាណញ្ច បដិវេធញាណញ្ច. តត្ថ អនុពោធញាណំ លោកិយំ អនុស្សវាទិវសេន និរោធេ មគ្គេ ច បវត្តតិ. បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ និរោធារម្មណំ កត្វា កិច្ចតោ ចត្តារិបិ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ. យថាហ – ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ទុក្ខំ បស្សតិ ទុក្ខសមុទយម្បិ សោ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធម្បិ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិំ បដិបទម្បិ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១០០) សព្ពំ វត្តព្ពំ. យំ បនេតំ លោកិយំ, តត្ថ ទុក្ខញាណំ បរិយុដ្ឋានាភិភវនវសេន បវត្តមានំ សក្កាយទិដ្ឋិំ និវត្តេតិ, សមុទយញាណំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ, និរោធញាណំ សស្សតទិដ្ឋិំ, មគ្គញាណំ អកិរិយទិដ្ឋិំ; ទុក្ខញាណំ វា ធុវសុភសុខត្តភាវរហិតេសុ ខន្ធេសុ ធុវសុភសុខត្តភាវសញ្ញាសង្ខាតំ ផលេ វិប្បដិបត្តិំ, សមុទយញាណំ ឥស្សរប្បធានកាលសភាវាទីហិ លោកោ បវត្តតីតិ អការណេ ការណាភិមានប្បវត្តំ ហេតុម្ហិ វិប្បដិបត្តិំ, និរោធញាណំ អរូបលោកលោកថូបិកាទីសុ អបវគ្គគ្គាហភូតំ និរោធេ វិប្បដិបត្តិំ, មគ្គញាណំ កាមសុខល្លិកអត្តកិលមថានុយោគប្បភេទេ ¶ អវិសុទ្ធិមគ្គេ វិសុទ្ធិមគ្គគ្គាហវសេន បវត្តំ ឧបាយេ វិប្បដិបត្តិំ និវត្តេតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

លោកេ ¶ លោកប្បភវេ, លោកត្ថគមេ សិវេ ច តទុបាយេ;

សម្មុយ្ហតិ តាវ នរោ, ន វិជានាតិ យាវ សច្ចានីតិ.

ឯវមេត្ថ ‘ញាណកិច្ចតោ’បិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘អន្តោគធានំ បភេទា’តិ ទុក្ខសច្ចស្មិញ្ហិ, ឋបេត្វា តណ្ហញ្ចេវ អនាសវធម្មេ ច, សេសា សព្ពធម្មា អន្តោគធា; សមុទយសច្ចេ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ; និរោធសច្ចំ អសម្មិស្សំ; មគ្គសច្ចេ សម្មាទិដ្ឋិមុខេន វីមំសិទ្ធិបាទបញ្ញិន្ទ្រិយបញ្ញាពលធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គានិ. សម្មាសង្កប្បាបទេសេន តយោ នេក្ខម្មវិតក្កាទយោ, សម្មាវាចាបទេសេន ចត្តារិ វចីសុចរិតានិ, សម្មាកម្មន្តាបទេសេន តីណិ កាយសុចរិតានិ, សម្មាអាជីវមុខេន អប្បិច្ឆតា សន្តុដ្ឋិតា ¶ ច, សព្ពេសំយេវ វា ឯតេសំ សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវានំ អរិយកន្តសីលត្តា សីលស្ស ច សទ្ធាហត្ថេន បដិគ្គហេតព្ពត្តា តេសំ អត្ថិតាយ ច អត្ថិភាវតោ សទ្ធិន្ទ្រិយសទ្ធាពលឆន្ទិទ្ធិបាទា, សម្មាវាយាមាបទេសេន ចតុព្ពិធសម្មប្បធានវីរិយិន្ទ្រិយវីរិយពលវីរិយសម្ពោជ្ឈង្គានិ, សម្មាសតិអបទេសេន ចតុព្ពិធសតិបដ្ឋានសតិន្ទ្រិយសតិពលសតិសម្ពោជ្ឈង្គានិ, សម្មាសមាធិអបទេសេន សវិតក្កសវិចារាទយោ តយោ តយោ សមាធី, ចិត្តសមាធិសមាធិន្ទ្រិយសមាធិពលបីតិបស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គានិ អន្តោគធានីតិ. ឯវមេត្ថ ‘អន្តោគធានំ បភេទា’បិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘ឧបមាតោ’តិ ភារោ វិយ ហិ ទុក្ខសច្ចំ ទដ្ឋព្ពំ, ភារាទានមិវ សមុទយសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនមិវ និរោធសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនូបាយោ វិយ មគ្គសច្ចំ; រោគោ វិយ ច ទុក្ខសច្ចំ, រោគនិទានមិវ សមុទយសច្ចំ, រោគវូបសមោ វិយ និរោធសច្ចំ, ភេសជ្ជមិវ មគ្គសច្ចំ; ទុព្ភិក្ខមិវ វា ទុក្ខសច្ចំ, ទុព្ពុដ្ឋិ វិយ សមុទយសច្ចំ, សុភិក្ខមិវ និរោធសច្ចំ ¶ , សុវុដ្ឋិ វិយ មគ្គសច្ចំ. អបិច វេរីវេរមូលវេរសមុគ្ឃាតវេរសមុគ្ឃាតុបាយេហិ, វិសរុក្ខរុក្ខមូលមូលុបច្ឆេទតទុបច្ឆេទុបាយេហិ, ភយភយមូលនិព្ភយតទធិគមុបាយេហិ, ឱរិមតីរមហោឃបារិមតីរតំសម្បាបកវាយាមេហិ ច យោជេត្វាបេតានិ ឧបមាតោ វេទិតព្ពានីតិ. ឯវមេត្ថ ‘ឧបមាតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘ចតុក្កតោ’តិ អត្ថិ ចេត្ថ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ, អត្ថិ អរិយសច្ចំ ន ទុក្ខំ, អត្ថិ ទុក្ខញ្ចេវ ¶ អរិយសច្ចញ្ច, អត្ថិ នេវ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ. ឯស នយោ សមុទយាទីសុ. តត្ថ មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា សាមញ្ញផលានិ ច ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វចនតោ សង្ខារទុក្ខតាយ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ. និរោធោ អរិយសច្ចំ ន ទុក្ខំ. ឥតរំ បន អរិយសច្ចទ្វយំ សិយា ទុក្ខំ អនិច្ចតោ, ន បន យស្ស បរិញ្ញាយ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្ថេន. សព្ពាការេន បន ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកំ ទុក្ខញ្ចេវ អរិយសច្ចញ្ច អញ្ញត្រ តណ្ហាយ. មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា សាមញ្ញផលានិ ច យស្ស បរិញ្ញត្ថំ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្ថេន នេវ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ. ឯវំ សមុទយាទីសុបិ យថាយោគំ យោជេត្វា ‘ចតុក្កតោ’បេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘សុញ្ញតេកវិធាទីហី’តិ ¶ ឯត្ថ សុញ្ញតោ តាវ បរមត្ថេន ហិ សព្ពានេវ សច្ចានិ វេទកការកនិព្ពុតគមកាភាវតោ សុញ្ញានីតិ វេទិតព្ពានិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

ទុក្ខមេវ ហិ ន កោចិ ទុក្ខិតោ, ការកោ ន កិរិយាវ វិជ្ជតិ;

អត្ថិ និព្ពុតិ ន និព្ពុតោ បុមា, មគ្គមត្ថិ គមកោ ន វិជ្ជតីតិ.

អថ វា –

ធុវសុភសុខត្តសុញ្ញំ, បុរិមទ្វយមត្តសុញ្ញមមតបទំ;

ធុវសុខអត្តវិរហិតោ, មគ្គោ ឥតិ សុញ្ញតោ តេសុ.

និរោធសុញ្ញានិ ¶ វា តីណិ, និរោធោ ច សេសត្តយសុញ្ញោ. ផលសុញ្ញោ វា ឯត្ថ ហេតុ សមុទយេ ទុក្ខស្សាភាវតោ មគ្គេ ច និរោធស្ស, ន ផលេន សគព្ភោ បកតិវាទីនំ បកតិ វិយ. ហេតុសុញ្ញញ្ច ផលំ ទុក្ខសមុទយានំ និរោធមគ្គានញ្ច អសមវាយា, ន ហេតុសមវេតំ ហេតុផលំ ហេតុផលសមវាយវាទីនំ ទ្វិអណុកាទីនិ វិយ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

តយមិធ និរោធសុញ្ញំ, តយេន តេនាបិ និព្ពុតិ សុញ្ញា;

សុញ្ញោ ផលេន ហេតុ, ផលម្បិ តំ ហេតុនា សុញ្ញន្តិ.

ឯវំ ¶ តាវ ‘សុញ្ញតោ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘ឯកវិធាទីហី’តិ សព្ពមេវ ចេត្ថ ទុក្ខំ ឯកវិធំ បវត្តិភាវតោ, ទុវិធំ នាមរូបតោ, តិវិធំ កាមរូបារូបូបបតិភវភេទតោ, ចតុព្ពិធំ ចតុអាហារភេទតោ, បញ្ចវិធំ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធភេទតោ. សមុទយោបិ ឯកវិធោ បវត្តកភាវតោ, ទុវិធោ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តាសម្បយុត្តតោ, តិវិធោ កាមភវវិភវតណ្ហាភេទតោ, ចតុព្ពិធោ ចតុមគ្គប្បហេយ្យតោ, បញ្ចវិធោ រូបាភិនន្ទនាទិភេទតោ, ឆព្ពិធោ ឆតណ្ហាកាយភេទតោ. និរោធោបិ ឯកវិធោ អសង្ខតធាតុភាវតោ, បរិយាយេន បន ទុវិធោ សឧបាទិសេសអនុបាទិសេសតោ, តិវិធោ ភវត្តយវូបសមតោ, ចតុព្ពិធោ ចតុមគ្គាធិគមនីយតោ, បញ្ចវិធោ បញ្ចាភិនន្ទនវូបសមតោ, ឆព្ពិធោ ឆតណ្ហាកាយក្ខយភេទតោ. មគ្គោបិ ឯកវិធោ ភាវេតព្ពតោ, ទុវិធោ សមថវិបស្សនាភេទតោ ទស្សនភាវនាភេទតោ វា ¶ , តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ. អយញ្ហិ សប្បទេសត្តា នគរំ វិយ រជ្ជេន និប្បទេសេហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតោ. យថាហ –

‘‘ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន តយោ ខន្ធា សង្គហិតា. តីហិ ច ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោ. យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា, យោ ច សម្មាកម្មន្តោ, យោ ច សម្មាអាជីវោ – ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា; យោ ច សម្មាវាយាមោ, យា ច សម្មាសតិ, យោ ច សម្មាសមាធិ – ឥមេ ធម្មា សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា; យា ច សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ – ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ ¶ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២).

ឯត្ថ ហិ សម្មាវាចាទយោ តយោ សីលមេវ. តស្មា តេ សជាតិតោ សីលក្ខន្ធេន សង្គហិតា. កិញ្ចាបិ ហិ បាឡិយំ សីលក្ខន្ធេតិ ភុម្មេន និទ្ទេសោ កតោ, អត្ថោ បន ករណវសេនេវ វេទិតព្ពោ. សម្មាវាយាមាទីសុ បន តីសុ សមាធិ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ ន សក្កោតិ, វីរិយេ បន បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធូបការោ ហុត្វា សក្កោតិ.

តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមាតិ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋេសុ តីសុ សហាយេសុ ឯកោ សុបុប្ផិតំ ចម្បករុក្ខំ ទិស្វា ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វាបិ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ. អថស្ស ទុតិយោ ¶ ឱនមិត្វា បិដ្ឋិំ ទទេយ្យ. សោ តស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វាបិ កម្បមានោ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ. អថស្ស ឥតរោ អំសកូដំ ឧបនាមេយ្យ. សោ ឯកស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វា ឯកស្ស អំសកូដំ ឱលុព្ភ យថារុចិ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា បិឡន្ធិត្វា នក្ខត្តំ កីឡេយ្យ. ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯកតោ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋា តយោ សហាយា វិយ ហិ ឯកតោ ជាតា សម្មាវាយាមាទយោ តយោ ធម្មា, សុបុប្ផិតចម្បករុក្ខោ វិយ អារម្មណំ, ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វាបិ គហេតុំ អសក្កោន្តោ វិយ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ អសក្កោន្តោ សមាធិ, បិដ្ឋិំ ទត្វា ឱនតសហាយោ វិយ វាយាមោ, អំសកូដំ ទត្វា ឋិតសហាយោ ¶ វិយ សតិ. យថា តេសុ ឯកស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វា ឯកស្ស អំសកូដំ ឱលុព្ភ ឥតរោ យថារុចិ បុប្ផំ គហេតុំ សក្កោតិ, ឯវមេវ វីរិយេ បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធូបការោ សមាធិ សក្កោតិ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ. តស្មា សមាធិយេវេត្ថ សជាតិតោ សមាធិក្ខន្ធេន សង្គហិតោ. វាយាមសតិយោ បន កិរិយតោ សង្គហិតា ហោន្តិ.

សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បេសុបិ បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ ‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’តិ អារម្មណំ និច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ, វិតក្កេ បន អាកោដេត្វា អាកោដេត្វា ទេន្តេ សក្កោតិ. កថំ? យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ កហាបណំ ហត្ថេ ឋបេត្វា សព្ពភាគេសុ ¶ ឱលោកេតុកាមោ សមានោបិ ន ចក្ខុតលេនេវ បរិវត្តេតុំ សក្កោតិ, អង្គុលិបព្ពេហិ បន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេតុំ សក្កោតិ; ឯវមេវ ន បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចាទិវសេន អារម្មណំ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ, អភិនិរោបនលក្ខណេន បន អាហននបរិយាហននរសេន វិតក្កេន អាកោដេន្តេន វិយ បរិវត្តេន្តេន វិយ ច អាទាយ អាទាយ ទិន្នមេវ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ. តស្មា ឥធាបិ សម្មាទិដ្ឋិយេវ សជាតិតោ បញ្ញាក្ខន្ធេន សង្គហិតា, សម្មាសង្កប្បោ បន កិរិយតោ សង្គហិតោ ហោតិ. ឥតិ ឥមេហិ តីហិ ខន្ធេហិ មគ្គោ សង្គហំ គច្ឆតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ’’តិ. ចតុព្ពិធោ សោតាបត្តិមគ្គាទិវសេន.

អបិច សព្ពានេវ សច្ចានិ ឯកវិធានិ អវិតថត្តា អភិញ្ញេយ្យត្តា វា, ទុវិធានិ លោកិយលោកុត្តរតោ សង្ខតាសង្ខតតោ ច, តិវិធានិ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពតោ អប្បហាតព្ពតោ នេវបហាតព្ពនាបហាតព្ពតោ ¶ ច, ចតុព្ពិធានិ បរិញ្ញេយ្យាទិភេទតោតិ. ឯវមេត្ថ ‘ឯកវិធាទីហិ’ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

‘សភាគវិសភាគតោ’តិ សព្ពានេវ ច សច្ចានិ អញ្ញមញ្ញំ សភាគានិ អវិតថតោ អត្តសុញ្ញតោ ទុក្ករបដិវេធតោ ច. យថាហ –

‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, អានន្ទ, កតមំ នុ ខោ ទុក្ករតរំ វា ទុរភិសម្ភវតរំ វា – យោ ទូរតោវ សុខុមេន តាលច្ឆិគ្គឡេន អសនំ អតិបាតេយ្យ បោង្ខានុបោង្ខំ អវិរាធិតំ, យោ វា សត្តធា ¶ ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យា’’តិ? ‘‘ឯតទេវ, ភន្តេ, ទុក្ករតរញ្ចេវ ទុរភិសម្ភវតរញ្ច – យោ សត្តធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យា’’តិ. ‘‘តតោ ខោ តេ, អានន្ទ, ទុប្បដិវិជ្ឈតរំ បដិវិជ្ឈន្តិ យេ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តិ…បេ… អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១១៥).

វិសភាគានិ សលក្ខណវវត្ថានតោ. បុរិមានិ ច ទ្វេ សភាគានិ ទុរវគាហត្ថេន គម្ភីរត្តា លោកិយត្តា សាសវត្តា ច, វិសភាគានិ ផលហេតុភេទតោ ¶ បរិញ្ញេយ្យប្បហាតព្ពតោ ច. បច្ឆិមានិបិ ទ្វេ សភាគានិ គម្ភីរត្ថេន ទុរវគាហត្តា លោកុត្តរត្តា អនាសវត្តា ច, វិសភាគានិ វិសយវិសយីភេទតោ សច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពតោ ច. បឋមតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ ផលាបទេសតោ, វិសភាគានិ សង្ខតាសង្ខតតោ. ទុតិយចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ ហេតុអបទេសតោ, វិសភាគានិ ឯកន្តកុសលាកុសលតោ. បឋមចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ សង្ខតតោ, វិសភាគានិ លោកិយលោកុត្តរតោ. ទុតិយតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ នេវសេក្ខានាសេក្ខភាវតោ, វិសភាគានិ សារម្មណានារម្មណតោ.

ឥតិ ឯវំ បការេហិ, នយេហិ ច វិចក្ខណោ;

វិជញ្ញា អរិយសច្ចានំ, សភាគវិសភាគតន្តិ.

សុត្តន្តភាជនីយឧទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. ទុក្ខសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

ជាតិនិទ្ទេសោ

១៩០. ឥទានិ ¶ សង្ខេបតោ ឧទ្ទិដ្ឋានិ ទុក្ខាទីនិ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ អយំ តត្ថ កតមំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ ជាតិបិ ទុក្ខាតិ និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ. តត្ថ ជាតិ វេទិតព្ពា, ជាតិយា ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ; ជរា, មរណំ, សោកោ ¶ , បរិទេវោ, ទុក្ខំ, ទោមនស្សំ, ឧបាយាសោ, អប្បិយសម្បយោគោ, បិយវិប្បយោគោ វេទិតព្ពោ; អប្បិយសម្បយោគស្ស បិយវិប្បយោគស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ; ឥច្ឆា វេទិតព្ពា, ឥច្ឆាយ ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ; ខន្ធា វេទិតព្ពា, ខន្ធានំ ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ទុក្ខស្ស អរិយសច្ចស្ស កថនត្ថាយ អយំ មាតិកា – ឥទញ្ហិ ទុក្ខំ នាម អនេកំ នានប្បការំ, សេយ្យថិទំ – ទុក្ខទុក្ខំ, វិបរិណាមទុក្ខំ, សង្ខារទុក្ខំ, បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, បរិយាយទុក្ខំ, និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ.

តត្ថ កាយិកចេតសិកា ទុក្ខវេទនា សភាវតោ ច នាមតោ ច ទុក្ខត្តា ‘ទុក្ខទុក្ខំ’ នាម. សុខវេទនា វិបរិណាមេន ទុក្ខុប្បត្តិហេតុតោ ‘វិបរិណាមទុក្ខំ’ នាម. ឧបេក្ខាវេទនា ចេវ អវសេសា ច តេភូមកា សង្ខារា ឧទយព្ពយបីឡិតត្តា ‘សង្ខារទុក្ខំ’ នាម. តថា បីឡនំ បន មគ្គផលានម្បិ អត្ថិ. តស្មា ឯតេ ធម្មា ទុក្ខសច្ចបរិយាបន្នត្តេន សង្ខារទុក្ខំ នាមាតិ វេទិតព្ពា. កណ្ណសូលទន្តសូលរាគជបរិឡាហទោសជបរិឡាហាទិ កាយិកចេតសិកោ អាពាធោ បុច្ឆិត្វា ជានិតព្ពតោ ¶ ឧបក្កមស្ស ច អបាកដភាវតោ ‘បដិច្ឆន្នទុក្ខំ’ នាម, អបាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ. ទ្វត្តិំសកម្មការណាទិសមុដ្ឋានោ អាពាធោ អបុច្ឆិត្វាវ ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច បាកដភាវតោ ‘អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ’ នាម, បាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ. ឋបេត្វា ទុក្ខទុក្ខំ សេសំ ទុក្ខសច្ចវិភង្គេ អាគតំ ជាតិអាទិ សព្ពម្បិ តស្ស តស្ស ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ ‘បរិយាយទុក្ខំ’ នាម. ទុក្ខទុក្ខំ ‘និប្បរិយាយទុក្ខំ’ នាម.

តត្ថ បរិយាយទុក្ខំ និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ ឥមស្មិំ បទទ្វយេ ឋត្វា ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ កថេតព្ពំ. អរិយសច្ចញ្ច នាមេតំ បាឡិយំ សង្ខេបតោបិ អាគច្ឆតិ វិត្ថារតោបិ. សង្ខេបតោ អាគតដ្ឋានេ សង្ខេបេនបិ វិត្ថារេនបិ កថេតុំ វដ្ដតិ ¶ . វិត្ថារតោ អាគតដ្ឋានេ បន វិត្ថារេនេវ កថេតុំ វដ្ដតិ, ន សង្ខេបេន. តំ ឥទំ ឥមស្មិំ ឋានេ វិត្ថារេន អាគតន្តិ វិត្ថារេនេវ កថេតព្ពំ. តស្មា យំ តំ និទ្ទេសវារេ ‘‘តត្ថ កតមំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ? ជាតិបិ ទុក្ខា’’តិអាទីនិ បទានិ គហេត្វា ‘‘ជាតិ វេទិតព្ពា, ជាតិយា ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ជាតិអាទីនិ តាវ ‘‘តត្ថ កតមា ជាតិ? យា តេសំ តេសំ សត្តានំ តម្ហិ តម្ហិ សត្តនិកាយេ ជាតិ សញ្ជាតី’’តិ ឥមស្ស បន បទភាជនីយស្ស វសេន វេទិតព្ពានិ.

១៩១. តត្រាយំ ¶ អត្ថវណ្ណនា – តេសំ តេសំ សត្តានន្តិ អយំ សង្ខេបតោ អនេកេសំ សត្តានំ សាធារណនិទ្ទេសោ. យា ទេវទត្តស្ស ជាតិ, យា សោមទត្តស្ស ជាតីតិ ឯវញ្ហិ ទិវសម្បិ កថិយមានេ នេវ សត្តា បរិយាទានំ គច្ឆន្តិ, ន សព្ពំ អបរត្ថទីបនំ សិជ្ឈតិ. ឥមេហិ បន ទ្វីហិ បទេហិ ន កោចិ សត្តោ អបរិយាទិន្នោ ហោតិ, ន កិញ្ចិ អបរត្ថទីបនំ ន សិជ្ឈតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘យា តេសំ តេសំ សត្តាន’’ន្តិ. តម្ហិ តម្ហីតិ អយំ ជាតិគតិវសេន អនេកេសំ សត្តនិកាយានំ សាធារណនិទ្ទេសោ. សត្តនិកាយេតិ សត្តានំ និកាយេ, សត្តឃដាយំ សត្តសមូហេតិ អត្ថោ.

ជាតីតិ អយំ ជាតិសទ្ទោ អនេកត្ថោ. តថា ហេស ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ, ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិ (បារា. ១២; ម. និ. ២.២៥៧) ឯត្ថ ភវេ អាគតោ. ‘‘អត្ថិ វិសាខេ ¶ , និគណ្ឋា នាម សមណជាតិកា’’តិ (អ. និ. ៣.៧១) ឯត្ថ និកាយេ. ‘‘តិរិយា នាម តិណជាតិ នាភិយា ឧគ្គន្ត្វា នភំ អាហច្ច ឋិតា អហោសី’’តិ (អ. និ. ៥.១៩៦) ឯត្ថ បញ្ញត្តិយំ. ‘‘ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតា’’តិ (ធាតុ. ៧១) ឯត្ថ សង្ខតលក្ខណេ. ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, មាតុកុច្ឆិម្ហិ បឋមំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, បឋមំ វិញ្ញាណំ បាតុភូតំ, តទុបាទាយ សាវស្ស ជាតី’’តិ (មហាវ. ១២៤) ឯត្ថ បដិសន្ធិយំ. ‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ’’តិ (ម. និ. ៣.២០៧) ឯត្ថ បសូតិយំ. ‘‘អនុបក្កុដ្ឋោ ជាតិវាទេនា’’តិ (ទី. និ. ១.៣៣១) ឯត្ថ កុលេ. ‘‘យតោហំ, ភគិនិ, អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៥១) ឯត្ថ អរិយសីលេ. ឥធ បនាយំ សវិការេសុ បឋមាភិនិព្ពត្តក្ខន្ធេសុ វត្តតិ. តស្មា ជាយមានកវសេន ជាតីតិ ឥទមេត្ថ សភាវបច្ចត្តំ. សញ្ជាយនវសេន សញ្ជាតីតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ. ឱក្កមនវសេន ឱក្កន្តិ. ជាយនដ្ឋេន វា ជាតិ, សា អបរិបុណ្ណាយតនវសេន យុត្តា. សញ្ជាយនដ្ឋេន សញ្ជាតិ, សា បរិបុណ្ណាយតនវសេន យុត្តា. ឱក្កមនដ្ឋេន ឱក្កន្តិ, សា អណ្ឌជជលាពុជវសេន យុត្តា. តេ ហិ អណ្ឌកោសញ្ច វត្ថិកោសញ្ច ¶ ឱក្កមន្តិ, ឱក្កមន្តាបិ បវិសន្តា វិយ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តិ. អភិនិព្ពត្តនដ្ឋេន អភិនិព្ពត្តិ. សា សំសេទជឱបបាតិកវសេន យុត្តា. តេ ហិ បាកដា ឯវ ហុត្វា និព្ពត្តន្តិ. អយំ តាវ សម្មុតិកថា.

ឥទានិ ¶ បរមត្ថកថា ហោតិ. ខន្ធា ឯវ ហិ បរមត្ថតោ បាតុភវន្តិ, ន សត្តា. តត្ថ ច ខន្ធានន្តិ ឯកវោការភវេ ឯកស្ស, ចតុវោការភវេ ចតុន្នំ, បញ្ចវោការភវេ បញ្ចន្នំ គហណំ វេទិតព្ពំ. បាតុភាវោតិ ឧប្បត្តិ. អាយតនានន្តិ ឯត្ថ តត្រ តត្រ ឧប្បជ្ជមានាយតនវសេន សង្គហោ វេទិតព្ពោ. បដិលាភោតិ សន្តតិយំ បាតុភាវោយេវ; បាតុភវន្តានេវ ហិ តានិ បដិលទ្ធានិ នាម ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតិ ជាតីតិ អយំ ជាតិ នាម កថិយតិ. សា បនេសា តត្ថ តត្ថ ភវេ បឋមាភិនិព្ពត្តិលក្ខណា, នីយ្យាតនរសា, អតីតភវតោ ឥធ ឧម្មុជ្ជនបច្ចុបដ្ឋានា, ផលវសេន ទុក្ខវិចិត្តតាបច្ចុបដ្ឋានា វា.

ឥទានិ ‘ជាតិយា ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ អយញ្ហិ ជាតិ សយំ ន ទុក្ខា, ទុក្ខុប្បត្តិយា បន វត្ថុភាវេន ទុក្ខាតិ ¶ វុត្តា. កតរទុក្ខស្ស បនាយំ វត្ថូតិ? យំ តំ ពាលបណ្ឌិតសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.២៤៦ អាទយោ) ភគវតាបិ ឧបមាវសេន បកាសិតំ អាបាយិកំទុក្ខំ, យញ្ច សុគតិយំ មនុស្សលោកេ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស សព្ពស្សាបិ ឯសា វត្ថុ. តត្រិទំ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ – អយញ្ហិ សត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តមានោ ន ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរីកាទីសុ និព្ពត្តតិ. អថ ខោ ហេដ្ឋា អាមាសយស្ស ឧបរិ បក្កាសយស្ស ឧទរបដលបិដ្ឋិកណ្ឌកានំ វេមជ្ឈេ បរមសម្ពាធេ តិព្ពន្ធការេ នានាកុណបគន្ធបរិភាវិតេ អសុចិបរមទុគ្គន្ធបវនវិចរិតេ អធិមត្តជេគុច្ឆេ កុច្ឆិប្បទេសេ បូតិមច្ឆបូតិកុម្មាសចន្ទនិកាទីសុ កិមិ វិយ និព្ពត្តតិ. សោ តត្ថ និព្ពត្តោ ទស មាសេ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន ឧស្មនា បុដបាកំ វិយ បច្ចមានោ បិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ សេទិយមានោ សមិញ្ជនបសារណាទិរហិតោ អធិមត្តំ ទុក្ខំ បច្ចនុភោតីតិ. ឥទំ តាវ ‘គព្ភោក្កន្តិមូលកំ’ ទុក្ខំ.

យំ បន សោ មាតុ សហសា ឧបក្ខលនគមននិសីទនឧដ្ឋានបរិវត្តនាទីសុ សុរាធុត្តហត្ថគតោ ឯឡកោ វិយ អហិគុណ្ឋិកហត្ថគតោ សប្បបោតកោ វិយ ច អាកឌ្ឍនបរិកឌ្ឍនឱធុនននិទ្ធុននាទិនា ឧបក្កមេន អធិមត្តំ ទុក្ខមនុភវតិ, យញ្ច មាតុ សីតុទកបានកាលេ សីតនរកូបបន្នោ ¶ វិយ, ឧណ្ហយាគុភត្តាទិអជ្ឈោហរណកាលេ អង្គារវុដ្ឋិសម្បរិកិណ្ណោ វិយ, លោណម្ពិលាទិអជ្ឈោហរណកាលេ ខារាបដិច្ឆកាទិកម្មការណប្បត្តោ វិយ តិព្ពំ ទុក្ខមនុភោតិ – ឥទំ ‘គព្ភបរិហរណមូលកំ’ ទុក្ខំ.

យំ ¶ បនស្ស មូឡ្ហគព្ភាយ មាតុយា មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាទីហិបិ អទស្សនារហេ ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានេ ឆេទនផាលនាទីហិ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ – ឥទំ ‘គព្ភវិបត្តិមូលកំ’ ទុក្ខំ. យំ វិជាយមានាយ មាតុយា កម្មជេហិ វាតេហិ បរិវត្តេត្វា នរកបបាតំ វិយ អតិភយានកំ យោនិមគ្គំ បដិបាតិយមានស្ស ¶ បរមសម្ពាធេន យោនិមុខេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន វិយ និក្កឌ្ឍិយមានស្ស មហានាគស្ស នរកសត្តស្ស វិយ ច សង្ឃាដបព្ពតេហិ វិចុណ្ណិយមានស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ – ឥទំ ‘វិជាយនមូលកំ’ ទុក្ខំ. យំ បន ជាតស្ស តរុណវណសទិសស្ស សុកុមារសរីរស្ស ហត្ថគ្គហណន្ហាបនធោវនចោឡបរិមជ្ជនាទិកាលេ សូចិមុខខុរធារវិជ្ឈនផាលនសទិសំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ – ឥទំ មាតុកុច្ឆិតោ ‘ពហិ និក្ខមនមូលកំ’ ទុក្ខំ. យំ តតោ បរំ បវត្តិយំ អត្តនាវ អត្តានំ វធន្តស្ស, អចេលកវតាទិវសេន អាតាបនបរិតាបនានុយោគមនុយុត្តស្ស, កោធវសេន អភុញ្ជន្តស្ស, ឧព្ពន្ធន្តស្ស ច ទុក្ខំ ហោតិ – ឥទំ ‘អត្តូបក្កមមូលកំ’ ទុក្ខំ.

យំ បន បរតោ វធពន្ធនាទីនិ អនុភវន្តស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ – ឥទំ ‘បរូបក្កមមូលកំ’ ទុក្ខន្តិ. ឥតិ ឥមស្ស សព្ពស្សាបិ ទុក្ខស្ស អយំ ជាតិ វត្ថុមេវ ហោតីតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

ជាយេថ នោ ចេ នរកេសុ សត្តោ,

តត្ថគ្គិទាហាទិកមប្បសយ្ហំ;

លភេថ ទុក្ខំ នុ កុហិំ បតិដ្ឋំ,

ឥច្ចាហ ទុក្ខាតិ មុនីធ ជាតិ.

ទុក្ខំ តិរច្ឆេសុ កសាបតោទ-

ទណ្ឌាភិឃាតាទិភវំ អនេកំ;

យំ ¶ តំ កថំ តត្ថ ភវេយ្យ ជាតិំ,

វិនា តហិំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា.

បេតេសុ ទុក្ខំ បន ខុប្បិបាសា-

វាតាតបាទិប្បភវំ វិចិត្តំ;

យស្មា អជាតស្ស ន តត្ថ អត្ថិ,

តស្មាបិ ទុក្ខំ មុនិ ជាតិមាហ.

តិព្ពន្ធការេ ¶ ច អសយ្ហសីតេ,

លោកន្តរេ យំ អសុរេសុ ទុក្ខំ;

ន តំ ភវេ តត្ថ ន ចស្ស ជាតិ,

យតោ អយំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា.

យញ្ចាបិ ¶ គូថនរកេ វិយ មាតុគព្ភេ,

សត្តោ វសំ ចិរមតោ ពហិ និក្ខមនញ្ច;

បប្បោតិ ទុក្ខមតិឃោរមិទម្បិ នត្ថិ,

ជាតិំ វិនា ឥតិបិ ជាតិរយញ្ហិ ទុក្ខា.

កិំ ភាសិតេន ពហុនា ននុ យំ កុហិញ្ចិ,

អត្ថីធ កិញ្ចិទបិ ទុក្ខមិទំ កទាចិ;

នេវត្ថិ ជាតិវិរហេ យទតោ មហេសី,

ទុក្ខាតិ សព្ពបឋមំ ឥមមាហ ជាតិន្តិ.

ជរានិទ្ទេសោ

១៩២. ជរានិទ្ទេសេ ជរាតិ សភាវបច្ចត្តំ. ជីរណតាតិ អាការនិទ្ទេសោ. ខណ្ឌិច្ចន្តិអាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា. បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសា. អយញ្ហិ ជរាតិ ឥមិនា បទេន សភាវតោ ទីបិតា, តេនស្សា ឥទំ សភាវបច្ចត្តំ. ជីរណតាតិ ឥមិនា អាការតោ ¶ , តេនស្សាយំ អាការនិទ្ទេសោ. ខណ្ឌិច្ចន្តិ ឥមិនា កាលាតិក្កមេ ទន្តនខានំ ខណ្ឌិតភាវករណកិច្ចតោ. បាលិច្ចន្តិ ឥមិនា កេសលោមានំ បលិតភាវករណកិច្ចតោ. វលិត្តចតាតិ ឥមិនា មំសំ មិលាបេត្វា តចេ វលិត្តភាវករណកិច្ចតោ ទីបិតា. តេនស្សា ឥមេ ខណ្ឌិច្ចន្តិ អាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា. តេហិ ឥមេសំ វិការានំ ទស្សនវសេន បាកដីភូតាតិ បាកដជរា ទស្សិតា. យថេវ ហិ ឧទកស្ស វា វាតស្ស វា អគ្គិនោ វា តិណរុក្ខាទីនំ សំសគ្គបលិភគ្គតាយ វា ឈាមតាយ វា គតមគ្គោ បាកដោ ហោតិ, ន ច សោ គតមគ្គោ តានេវ ឧទកាទីនិ, ឯវមេវ ជរាយ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌិច្ចាទិវសេន គតមគ្គោ បាកដោ, ចក្ខុំ ឧម្មីលេត្វាបិ គយ្ហតិ. ន ច ខណ្ឌិច្ចាទីនេវ ជរា; ន ហិ ជរា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា ហោតិ.

អាយុនោ ¶ សំហានិ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោតិ ឥមេហិ បន បទេហិ កាលាតិក្កមេយេវ អភិព្យត្តាយ អាយុក្ខយចក្ខាទិឥន្ទ្រិយបរិបាកសង្ខាតាយ បកតិយា ទីបិតា. តេនស្សិមេ បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសាតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ យស្មា ជរំ បត្តស្ស អាយុ ហាយតិ តស្មា ជរា ‘‘អាយុនោ សំហានី’’តិ ផលូបចារេន វុត្តា. យស្មា ទហរកាលេ សុប្បសន្នានិ សុខុមម្បិ ¶ អត្តនោ វិសយំ សុខេនេវ គណ្ហនសមត្ថានិ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ជរំ បត្តស្ស បរិបក្កានិ អាលុឡិតានិ អវិសទានិ ឱឡារិកម្បិ អត្តនោ វិសយំ គហេតុំ អសមត្ថានិ ហោន្តិ, តស្មា ‘‘ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោ’’តិ ផលូបចារេនេវ វុត្តា.

សា បនេសា ឯវំ និទ្ទិដ្ឋា សព្ពាបិ ជរា បាកដា បដិច្ឆន្នាតិ ទុវិធា ហោតិ. តត្ថ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌាទិភាវទស្សនតោ រូបធម្មេសុ ជរា ‘បាកដជរា’ នាម. អរូបធម្មេសុ បន ជរា តាទិសស្ស វិការស្ស អទស្សនតោ ‘បដិច្ឆន្នជរា’ នាម. តត្ថ យ្វាយំ ខណ្ឌាទិភាវោ ទិស្សតិ, សោ តាទិសានំ ទន្តាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា វណ្ណោយេវ. តំ ចក្ខុនា ទិស្វា មនោទ្វារេន ចិន្តេត្វា ‘‘ឥមេ ទន្តា ជរាយ បហដា’’តិ ជរំ ជានាតិ, ឧទកដ្ឋានេ ពទ្ធានិ គោសិង្គាទីនិ ឱលោកេត្វា ហេដ្ឋា ឧទកស្ស អត្ថិភាវំ ជាននំ វិយ. បុន អវីចិ សវីចីតិ ឯវម្បិ អយំ ជរា ទុវិធា ហោតិ. តត្ថ មណិកនករជតបវាឡចន្ទសូរិយាទីនំ មន្ទទសកាទីសុ បាណីនំ វិយ ច បុប្ផផលបល្លវាទីសុ អបាណីនំ វិយ ច អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្តា ជរា ‘អវីចិជរា’ នាម, និរន្តរជរាតិ អត្ថោ. តតោ អញ្ញេសុ បន យថាវុត្តេសុ អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា ជរា ‘សវីចិជរា’ នាម.

តត្ថ ¶ សវីចិជរា ឧបាទិន្នានុបាទិន្នកវសេន ឯវំ ទីបេតព្ពា – ទហរកុមារកានញ្ហិ បឋមមេវ ខីរទន្តា នាម ឧដ្ឋហន្តិ, ន តេ ថិរា. តេសុ បន បតិតេសុ បុន ទន្តា ឧដ្ឋហន្តិ. តេ បឋមមេវ សេតា ហោន្តិ, ជរាវាតេន បន បហដកាលេ កាឡកា ហោន្តិ. កេសា បន បឋមមេវ តម្ពាបិ ហោន្តិ កាឡកាបិ សេតាបិ. ឆវិ បន សលោហិតិកា ហោតិ. វឌ្ឍន្តានំ វឌ្ឍន្តានំ ឱទាតានំ ឱទាតភាវោ, កាឡកានំ កាឡកភាវោ បញ្ញាយតិ, ជរាវាតេន បន បហដកាលេ វឡិំ គណ្ហាតិ. សព្ពម្បិ សស្សំ វបិតកាលេ សេតំ ហោតិ, បច្ឆា នីលំ, ជរាវាតេន បន បហដកាលេ បណ្ឌុកំ ហោតិ. អម្ពង្កុរេនាបិ ទីបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. អយំ វុច្ចតិ ជរាតិ អយំ ¶ ជរា នាម កថិយតិ. សា បនេសា ¶ ខន្ធបរិបាកលក្ខណា, មរណូបនយនរសា, យោព្ពនវិនាសបច្ចុបដ្ឋានា.

‘ជរាយ ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន អយម្បិ សយំ ន ទុក្ខា, ទុក្ខស្ស បន វត្ថុភាវេន ទុក្ខាតិ វុត្តា. កតរស្ស ទុក្ខស្ស? កាយទុក្ខស្ស ចេវ ទោមនស្សទុក្ខស្ស ច. ជិណ្ណស្ស ហិ អត្តភាវោ ជរសកដំ វិយ ទុព្ពលោ ហោតិ, ឋាតុំ វា គន្តុំ វា និសីទិតុំ វា វាយមន្តស្ស ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ; បុត្តទារេ យថាបុរេ អសល្លក្ខេន្តេ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខាតិ វេទិតព្ពា. អបិច –

អង្គានំ សិថិលភាវា, ឥន្ទ្រិយានំ វិការតោ;

យោព្ពនស្ស វិនាសេន, ពលស្ស ឧបឃាតតោ.

វិប្បវាសា សតាទីនំ, បុត្តទារេហិ អត្តនោ;

អបសាទនីយតោ ចេវ, ភីយ្យោ ពាលត្តបត្តិយា.

បប្បោតិ ទុក្ខំ យំ មច្ចោ, កាយិកំ មានសំ តថា;

សព្ពមេតំ ជរាហេតុ, យស្មា តស្មា ជរា ទុខាតិ.

មរណនិទ្ទេសោ

១៩៣. មរណនិទ្ទេសេ ចវនកវសេន ចុតិ; ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធាយ ចុតិយា សាមញ្ញវចនមេតំ. ចវនតាតិ ភាវវចនេន លក្ខណនិទស្សនំ. ភេទោតិ ចុតិខន្ធានំ ភង្គុប្បត្តិបរិទីបនំ ¶ . អន្តរធានន្តិ ឃដស្ស វិយ ភិន្នស្ស ភិន្នានំ ចុតិខន្ធានំ យេន កេនចិ បរិយាយេន ឋានាភាវបរិទីបនំ. មច្ចុ មរណន្តិ មច្ចុសង្ខាតំ មរណំ. កាលោ នាម អន្តកោ, តស្ស កិរិយា កាលកិរិយា. ឯត្តាវតា សម្មុតិយា មរណំ ទីបិតំ ហោតិ.

ឥទានិ បរមត្ថេន ទីបេតុំ ខន្ធានំ ភេទោតិអាទិមាហ. បរមត្ថេន ហិ ខន្ធាយេវ ភិជ្ជន្តិ, ន សត្តោ នាម កោចិ មរតិ. ខន្ធេសុ បន ភិជ្ជមានេសុ សត្តោ មរតិ ភិន្នេសុ មតោតិ វោហារោ ហោតិ. ឯត្ថ ច ចតុបញ្ចវោការវសេន ខន្ធានំ ភេទោ, ឯកវោការវសេន កឡេវរស្ស និក្ខេបោ; ចតុវោការវសេន វា ខន្ធានំ ភេទោ, សេសទ្វយវសេន ¶ កឡេវរស្ស ¶ និក្ខេបោ វេទិតព្ពោ. កស្មា? ភវទ្វយេបិ រូបកាយសង្ខាតស្ស កឡេវរស្ស សម្ភវតោ. យស្មា វា ចាតុមហារាជិកាទីសុ ខន្ធា ភិជ្ជន្តេវ, ន កិញ្ចិ និក្ខិបតិ, តស្មា តេសំ វសេន ខន្ធានំ ភេទោ. មនុស្សាទីសុ កឡេវរស្ស និក្ខេបោ. ឯត្ថ ច កឡេវរស្ស និក្ខេបករណតោ មរណំ ‘‘កឡេវរស្ស និក្ខេបោ’’តិ វុត្តំ.

ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទោតិ ឥមិនា ឥន្ទ្រិយពទ្ធស្សេវ មរណំ នាម ហោតិ, អនិន្ទ្រិយពទ្ធស្ស មរណំ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ‘សស្សំ មតំ, រុក្ខោ មតោ’តិ ឥទំ បន វោហារមត្តមេវ. អត្ថតោ បន ឯវរូបានិ វចនានិ សស្សាទីនំ ខយវយភាវមេវ ទីបេន្តិ. ឥទំ វុច្ចតិ មរណន្តិ ឥទំ សព្ពម្បិ មរណំ នាម កថិយតិ.

អបិចេត្ថ ខណិកមរណំ, សម្មុតិមរណំ, សមុច្ឆេទមរណន្តិ អយម្បិ ភេទោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ‘ខណិកមរណំ’ នាម បវត្តេ រូបារូបធម្មានំ ភេទោ. ‘តិស្សោ មតោ, ផុស្សោ មតោ’តិ ឥទំ ‘សម្មុតិមរណំ’ នាម. ខីណាសវស្ស អប្បដិសន្ធិកា កាលកិរិយា ‘សមុច្ឆេទមរណំ’ នាម. ឥមស្មិំ បនត្ថេ សម្មុតិមរណំ អធិប្បេតំ. ជាតិក្ខយមរណំ, ឧបក្កមមរណំ, សរសមរណំ, អាយុក្ខយមរណំ, បុញ្ញក្ខយមរណន្តិបិ តស្សេវ នាមំ. តយិទំ ចុតិលក្ខណំ, វិយោគរសំ, វិប្បវាសបច្ចុបដ្ឋានំ.

‘មរណស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន ឥទម្បិ សយំ ន ទុក្ខំ, ទុក្ខស្ស បន វត្ថុភាវេន ទុក្ខន្តិ វុត្តំ. មរណន្តិកាបិ ហិ សារីរិកា វេទនា, បដិវាតេ គហិតា អាទិត្តតិណុក្កា ¶ វិយ, សរីរំ និទហន្តិ. នរកនិមិត្តាទីនំ ឧបដ្ឋានកាលេ ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ. អបិ ច –

បាបស្ស បាបកម្មាទិ, និមិត្តមនុបស្សតោ;

ភទ្ទស្សាបសហន្តស្ស, វិយោគំ បិយវត្ថុកំ.

មីយមានស្ស ¶ យំ ទុក្ខំ, មានសំ អវិសេសតោ;

សព្ពេសញ្ចាបិ យំ សន្ធិ-ពន្ធនច្ឆេទនាទិកំ.

វិតុជ្ជមានមម្មានំ, ហោតិ ទុក្ខំ សរីរជំ;

អសយ្ហមប្បដិការំ, ទុក្ខស្សេតស្សិទំ យតោ;

មរណំ វត្ថុ តេនេតំ, ទុក្ខមិច្ចេវ ភាសិតន្តិ.

អបិច ¶ ឥមានិ ជាតិជរាមរណានិ នាម ឥមេសំ សត្តានំ វធកបច្ចាមិត្តា វិយ ឱតារំ គវេសន្តានិ វិចរន្តិ. យថា ហិ បុរិសស្ស តីសុ បច្ចាមិត្តេសុ ឱតារាបេក្ខេសុ វិចរន្តេសុ ឯកោ វទេយ្យ – ‘‘អហំ អសុកអរញ្ញស្ស នាម វណ្ណំ កថេត្វា ឯតំ អាទាយ តត្ថ គមិស្សាមិ, ឯត្ថ មយ្ហំ ទុក្ករំ នត្ថី’’តិ. ទុតិយោ វទេយ្យ ‘‘អហំ តវ ឯតំ គហេត្វា គតកាលេ បោថេត្វា ទុព្ពលំ ករិស្សាមិ, ឯត្ថ មយ្ហំ ទុក្ករំ នត្ថី’’តិ. តតិយោ វទេយ្យ – ‘‘តយា ឯតស្មិំ បោថេត្វា ទុព្ពលេ កតេ តិណ្ហេន អសិនា សីសច្ឆេទនំ នាម មយ្ហំ ភារោ ហោតូ’’តិ. តេ ឯវំ វត្វា តថា ករេយ្យុំ.

តត្ថ បឋមបច្ចាមិត្តស្ស អរញ្ញស្ស វណ្ណំ កថេត្វា តំ អាទាយ តត្ថ គតកាលោ វិយ សុហជ្ជញាតិមណ្ឌលតោ និក្កឌ្ឍិត្វា យត្ថ កត្ថចិ និព្ពត្តាបនំ នាម ជាតិយា កិច្ចំ. ទុតិយស្ស បោថេត្វា ទុព្ពលករណំ វិយ និព្ពត្តក្ខន្ធេសុ និបតិត្វា បរាធីនមញ្ចបរាយណភាវករណំ ជរាយ កិច្ចំ. តតិយស្ស តិណ្ហេន អសិនា សីសច្ឆេទនំ វិយ ជីវិតក្ខយបាបនំ មរណស្ស កិច្ចន្តិ វេទិតព្ពំ.

អបិចេត្ថ ជាតិទុក្ខំ សាទីនវមហាកន្តារប្បវេសោ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. ជរាទុក្ខំ តត្ថ អន្នបានរហិតស្ស ¶ ទុព្ពល្យំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. មរណទុក្ខំ ទុព្ពលស្ស ឥរិយាបថបវត្តនេ វិហតបរក្កមស្ស វាឡាទីហិ អនយព្យសនាបាទនំ វិយ ទដ្ឋព្ពន្តិ.

សោកនិទ្ទេសោ

១៩៤. សោកនិទ្ទេសេ ព្យសតីតិ ព្យសនំ; ហិតសុខំ ខិបតិ វិទ្ធំសេតីតិ អត្ថោ. ញាតីនំ ព្យសនំ ញាតិព្យសនំ; ចោររោគភយាទីហិ ញាតិក្ខយោ ញាតិវិនាសោតិ អត្ថោ. តេន ញាតិព្យសនេន ផុដ្ឋស្សាតិ ¶ អជ្ឈោត្ថដស្ស អភិភូតស្ស សមន្នាគតស្សាតិ អត្ថោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – ភោគានំ ព្យសនំ ភោគព្យសនំ; រាជចោរាទិវសេន ភោគក្ខយោ ភោគវិនាសោតិ អត្ថោ. រោគោយេវ ព្យសនំ រោគព្យសនំ; រោគោ ហិ អារោគ្យំ ព្យសតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនំ. សីលស្ស ព្យសនំ សីលព្យសនំ; ទុស្សីល្យស្សេតំ នាមំ. សម្មាទិដ្ឋិំ វិនាសយមានា ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិយេវ ព្យសនំ ទិដ្ឋិព្យសនំ. ឯត្ថ ច បុរិមានិ ទ្វេ អនិប្ផន្នានិ, បច្ឆិមានិ តីណិ និប្ផន្នានិ តិលក្ខណព្ភាហតានិ. បុរិមានិ ច តីណិ នេវ កុសលានិ ន អកុសលានិ. សីលទិដ្ឋិព្យសនទ្វយំ អកុសលំ.

អញ្ញតរញ្ញតរេនាតិ ¶ គហិតេសុ វា យេន កេនចិ អគ្គហិតេសុ វា មិត្តាមច្ចព្យសនាទីសុ យេន កេនចិ. សមន្នាគតស្សាតិ សមនុពន្ធស្ស អបរិមុច្ចមានស្ស. អញ្ញតរញ្ញតរេន ទុក្ខធម្មេនាតិ យេន កេនចិ សោកទុក្ខស្ស ឧប្បត្តិហេតុនា. សោកោតិ សោចនកវសេន សោកោ; ឥទំ តេហិ ការណេហិ ឧបជ្ជនកសោកស្ស សភាវបច្ចត្តំ. សោចនាតិ សោចនាករោ. សោចិតត្តន្តិ សោចិតភាវោ. អន្តោសោកោតិ អព្ភន្តរេ សោកោ. ទុតិយបទំ ឧបសគ្គវសេន វឌ្ឍិតំ. សោ ហិ អព្ភន្តរេ សុក្ខាបេន្តោ វិយ បរិសុក្ខាបេន្តោ វិយ ឧប្បជ្ជតីតិ ‘‘អន្តោសោកោ អន្តោបរិសោកោ’’តិ វុច្ចតិ.

ចេតសោ បរិជ្ឈាយនាតិ ចិត្តស្ស ឈាយនាការោ. សោកោ ហិ ឧប្បជ្ជមានោ អគ្គិ វិយ ចិត្តំ ឈាបេតិ បរិទហតិ, ‘‘ចិត្តំ មេ ឈាមំ, ន មេ កិញ្ចិ បដិភាតី’’តិ វទាបេតិ. ទុក្ខិតោ មនោ ទុម្មនោ, តស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ. អនុបវិដ្ឋដ្ឋេន សោកោវ សល្លន្តិ សោកសល្លំ. អយំ វុច្ចតិ សោកោតិ អយំ សោកោ នាម កថិយតិ. សោ បនាយំ កិញ្ចាបិ អត្ថតោ ទោមនស្សវេទនាវ ¶ ហោតិ, ឯវំ ¶ សន្តេបិ អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណោ, ចេតសោ បរិនិជ្ឈាយនរសោ, អនុសោចនបច្ចុបដ្ឋានោ.

‘សោកស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន អយំ សភាវទុក្ខត្តា ចេវ ទុក្ខស្ស ច វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វុត្តោ. កតរទុក្ខស្សាតិ? កាយិកទុក្ខស្ស ចេវ ជវនក្ខណេ ច ទោមនស្សទុក្ខស្ស. សោកវេគេន ហិ ហទយេ មហាគណ្ឌោ ឧដ្ឋហិត្វា បរិបច្ចិត្វា ភិជ្ជតិ, មុខតោ វា កាឡលោហិតំ និក្ខមតិ, ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘ឯត្តកា មេ ញាតយោ ខយំ គតា, ឯត្តកា មេ ភោគា’’តិ ចិន្តេន្តស្ស ច ពលវំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេនបេស ទុក្ខោតិ វេទិតព្ពោ. អបិច –

សត្តានំ ហទយំ សោកោ, សល្លំ វិយ វិតុជ្ជតិ;

អគ្គិតត្តោវ នារាចោ, ភុសញ្ច ឌហតេ បុន.

សមាវហតិ ច ព្យាធិ-ជរាមរណភេទនំ;

ទុក្ខម្បិ វិវិធំ យស្មា, តស្មា ទុក្ខោតិ វុច្ចតីតិ.

បរិទេវនិទ្ទេសោ

១៩៥. បរិទេវនិទ្ទេសេ ¶ ‘មយ្ហំ ធីតា, មយ្ហំ បុត្តោ’តិ ឯវំ អាទិស្ស អាទិស្ស ទេវន្តិ រោទន្តិ ឯតេនាតិ អាទេវោ. តំ តំ វណ្ណំ បរិកិត្តេត្វា បរិកិត្តេត្វា ទេវន្តិ ឯតេនាតិ បរិទេវោ. តតោ បរានិ ទ្វេ ទ្វេ បទានិ បុរិមទ្វយស្សេវ អាការភាវនិទ្ទេសវសេន វុត្តានិ. វាចាតិ វចនំ. បលាបោតិ តុច្ឆំ និរត្ថកវចនំ. ឧបឌ្ឍភណិតអញ្ញភណិតាទិវសេន វិរូបោ បលាបោ វិប្បលាបោ. លាលប្បោតិ បុនប្បុនំ លបនំ. លាលប្បនាការោ លាលប្បនា. លាលប្បិតស្ស ភាវោ លាលប្បិតត្តំ. អយំ វុច្ចតិ បរិទេវោតិ អយំ បរិទេវោ នាម កថិយតិ. សោ លាលប្បនលក្ខណោ, គុណទោសបរិកិត្តនរសោ, សម្ភមបច្ចុបដ្ឋានោ.

‘បរិទេវស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន អយម្បិ សយំ ន ទុក្ខោ, កាយទុក្ខទោមនស្សទុក្ខានំ បន វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វុត្តោ. បរិទេវន្តោ ហិ អត្តនោ ខន្ធំ មុដ្ឋីហិ ¶ បោថេតិ, ឧភោហិ ហត្ថេហិ ឧរំ បហរតិ ¶ បិំសតិ, សីសេន ភិត្តិយា សទ្ធិំ យុជ្ឈតិ. តេនស្ស ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘ឯត្តកា មេ ញាតយោ ខយំ វយំ អព្ភត្ថំ គតា’តិអាទីនិ ចិន្តេតិ. តេនស្ស ពលវំ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វេទិតព្ពោ. អបិច –

យំ សោកសល្លវិហតោ បរិទេវមានោ,

កណ្ឋោដ្ឋតាលុតលសោសជមប្បសយ្ហំ;

ភិយ្យោធិមត្តមធិគច្ឆតិយេវ ទុក្ខំ,

ទុក្ខោតិ តេន ភគវា បរិទេវមាហាតិ.

ទុក្ខទោមនស្សនិទ្ទេសោ

១៩៦-៧. ទុក្ខទោមនស្សនិទ្ទេសា ហេដ្ឋា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វណ្ណិតត្តា បាកដា ឯវ. លក្ខណាទីនិ បន តេសំ តត្ថ វុត្តានេវ.

‘ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ, ទោមនស្សស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន ឧភយម្បេតំ សយញ្ច ទុក្ខត្តា កាយិកចេតសិកទុក្ខានញ្ច វត្ថុភាវេន ទុក្ខន្តិ វុត្តំ. ហត្ថបាទានញ្ហិ កណ្ណនាសិកានញ្ច ឆេទនទុក្ខេន ទុក្ខិតស្ស ¶ , អនាថសាលាយំ ឧច្ឆិដ្ឋកបាលំ បុរតោ កត្វា និបន្នស្ស, វណមុខេហិ បុឡុវកេសុ និក្ខមន្តេសុ ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ; នានារង្គរត្តវត្ថមនុញ្ញាលង្ការំ នក្ខត្តំ កីឡន្តំ មហាជនំ ទិស្វា ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ តាវ ទុក្ខស្ស ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវោ វេទិតព្ពោ. អបិច –

បីឡេតិ កាយិកមិទំ, ទុក្ខំ ទុក្ខញ្ច មានសំ ភិយ្យោ;

ជនយតិ យស្មា តស្មា, ទុក្ខន្តិ វិសេសតោ វុត្តន្តិ.

ចេតោទុក្ខសមប្បិតា បន កេសេ បកិរិយ ឧរានិ បតិបិសេន្តិ, អាវដ្ដន្តិ, វិវដ្ដន្តិ, ឆិន្នបបាតំ បបតន្តិ, សត្ថំ អាហរន្តិ, វិសំ ខាទន្តិ, រជ្ជុយា ឧព្ពន្ធន្តិ, អគ្គិំ បវិសន្តិ ¶ . តំ តំ វិបរីតំ វត្ថុំ តថា តថា វិប្បដិសារិនោ បរិឌយ្ហមានចិត្តា ចិន្តេន្តិ. ឯវំ ទោមនស្សស្ស ឧភិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវោ វេទិតព្ពោ. អបិច –

បីឡេតិ យតោ ចិត្តំ, កាយស្ស ច បីឡនំ សមាវហតិ;

ទុក្ខន្តិ ទោមនស្សម្បិ, ទោមនស្សំ តតោ អហូតិ.

ឧបាយាសនិទ្ទេសោ

១៩៨. ឧបាយាសនិទ្ទេសេ ¶ អាយាសនដ្ឋេន អាយាសោ; សំសីទនវិសីទនាការប្បវត្តស្ស ចិត្តកិលមថស្សេតំ នាមំ. ពលវំ អាយាសោ ឧបាយាសោ. អាយាសិតភាវោ អាយាសិតត្តំ. ឧបាយាសិតភាវោ ឧបាយាសិតត្តំ. អយំ វុច្ចតិ ឧបាយាសោតិ អយំ ឧបាយាសោ នាម កថិយតិ. សោ បនេស ព្យាសត្តិលក្ខណោ, និត្ថុននរសោ, វិសាទបច្ចុបដ្ឋានោ.

‘ឧបាយាសស្ស ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន អយម្បិ សយំ ន ទុក្ខោ, ឧភិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វុត្តោ. កុបិតេន ហិ រញ្ញា ឥស្សរិយំ អច្ឆិន្ទិត្វា ហតបុត្តភាតិកានំ អាណត្តវធានំ ភយេន អដវិំ បវិសិត្វា និលីនានំ មហាវិសាទប្បត្តានំ ទុក្ខដ្ឋានេន ទុក្ខសេយ្យាយ ទុក្ខនិសជ្ជាយ ពលវំ កាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘ឯត្តកា នោ ញាតកា, ឯត្តកា ភោគា នដ្ឋា’តិ ចិន្តេន្តានំ ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខោតិ វេទិតព្ពោតិ. អបិច –

ចិត្តស្ស ¶ បរិទហនា, កាយស្ស វិសាទនា ច អធិមត្តំ;

យំ ទុក្ខមុបាយាសោ, ជនេតិ ទុក្ខោ តតោ វុត្តោ.

ឯត្ថ ច មន្ទគ្គិនា អន្តោភាជនេយេវ តេលាទីនំ បាកោ វិយ សោកោ. តិក្ខគ្គិនា បច្ចមានស្ស ភាជនតោ ពហិនិក្ខមនំ វិយ បរិទេវោ. ពហិនិក្ខន្តាវសេសស្ស និក្ខមិតុម្បិ អប្បហោន្តស្ស អន្តោភាជនេយេវ យាវ បរិក្ខយា បាកោ វិយ ឧបាយាសោ ទដ្ឋព្ពោ.

អប្បិយសម្បយោគនិទ្ទេសោ

១៩៩. អប្បិយសម្បយោគនិទ្ទេសេ ¶ យស្សាតិ យេ អស្ស. អនិដ្ឋាតិ អបរិយេសិតា. បរិយេសិតា វា ហោន្តុ អបរិយេសិតា វា, នាមមេវេតំ អមនាបារម្មណានំ. មនស្មិំ ន កមន្តិ, ន បវិសន្តីតិ អកន្តា. មនស្មិំ ន អប្បិយន្តិ, ន វា មនំ វឌ្ឍេន្តីតិ អមនាបា. រូបាតិអាទិ តេសំ សភាវនិទស្សនំ. អនត្ថំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អនត្ថកាមា. អហិតំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អហិតកាមា. អផាសុកំ ទុក្ខវិហារំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អផាសុកកាមា. ចតូហិ ¶ យោគេហិ ខេមំ និព្ភយំ វិវដ្ដំ ន ឥច្ឆន្តិ, សភយំ វដ្ដមេវ នេសំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អាយោគក្ខេមកាមា.

អបិច សទ្ធាទីនំ វុទ្ធិសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស អកាមនតោ តេសំយេវ ហានិសង្ខាតស្ស អនត្ថស្ស ច កាមនតោ អនត្ថកាមា. សទ្ធាទីនំយេវ ឧបាយភូតស្ស ហិតស្ស អកាមនតោ សទ្ធាហានិអាទីនំ ឧបាយភូតស្ស អហិតស្ស ច កាមនតោ អហិតកាមា. ផាសុកវិហារស្ស អកាមនតោ អផាសុកវិហារស្ស ច កាមនតោ អផាសុកកាមា. យស្ស កស្សចិ និព្ភយស្ស អកាមនតោ ភយស្ស ច កាមនតោ អយោគក្ខេមកាមាតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

សង្គតីតិ គន្ត្វា សំយោគោ. សមាគមោតិ អាគតេហិ សំយោគោ. សមោធានន្តិ ឋាននិសជ្ជាទីសុ សហភាវោ. មិស្សីភាវោតិ សព្ពកិច្ចានំ សហករណំ. អយំ សត្តវសេន យោជនា. សង្ខារវសេន បន យំ លព្ភតិ តំ គហេតព្ពំ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ អប្បិយសម្បយោគោ នាម កថិយតិ. សោ អនិដ្ឋសមោធានលក្ខណោ, ចិត្តវិឃាតករណរសោ, អនត្ថភាវបច្ចុបដ្ឋានោ.

សោ ¶ អត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ នាម នត្ថិ. កេវលំ អប្បិយសម្បយុត្តានំ ទុវិធស្សាបិ ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខោតិ វុត្តោ. អនិដ្ឋានិ ហិ វត្ថូនិ សមោធានគតានិ វិជ្ឈនឆេទនផាលនាទីហិ កាយិកម្បិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តិ, ឧព្ពេគជននតោ មានសម្បិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

ទិស្វាវ អប្បិយេ ទុក្ខំ, បឋមំ ហោតិ ចេតសិ;

តទុបក្កមសម្ភូត-មថ កាយេ យតោ ឥធ.

តតោ ¶ ទុក្ខទ្វយស្សាបិ, វត្ថុតោ សោ មហេសិនា;

ទុក្ខោ វុត្តោតិ វិញ្ញេយ្យោ, អប្បិយេហិ សមាគមោតិ.

បិយវិប្បយោគនិទ្ទេសោ

២០០. បិយវិប្បយោគនិទ្ទេសោ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ. មាតា វាតិអាទិ បនេត្ថ អត្ថកាមេ សរូបេន ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ មមាយតីតិ មាតា. បិយាយតីតិ ¶ បិតា. ភជតីតិ ភាតា. តថា ភគិនី. មេត្តាយន្តីតិ មិត្តា, មិនន្តីតិ វា មិត្តា; សព្ពគុយ្ហេសុ អន្តោ បក្ខិបន្តីតិ អត្ថោ. កិច្ចករណីយេសុ សហភាវដ្ឋេន អមា ហោន្តីតិ អមច្ចា. អយំ អម្ហាកំ អជ្ឈត្តិកោតិ ឯវំ ជានន្តិ ញាយន្តីតិ វា ញាតី. លោហិតេន សម្ពន្ធាតិ សាលោហិតា. ឯវមេតានិ បទានិ អត្ថតោ វេទិតព្ពានិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ បិយេហិ វិប្បយោគោ នាម កថិយតិ. សោ ឥដ្ឋវត្ថុវិយោគលក្ខណោ, សោកុប្បាទនរសោ, ព្យសនបច្ចុបដ្ឋានោ.

សោ អត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ នាម នត្ថិ. កេវលំ បិយវិប្បយុត្តានំ ទុវិធស្សាបិ ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខោតិ វុត្តោ. ឥដ្ឋានិ ហិ វត្ថូនិ វិយុជ្ជមានានិ សរីរស្ស សោសនមិលាបនាទិភាវេន កាយិកម្បិ ទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តិ, ‘យម្បិ នោ អហោសិ, តម្បិ នោ នត្ថី’តិ អនុសោចាបនតោ មានសម្បិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

ញាតិធនាទិវិយោគា, សោកសរសមប្បិតា វិតុជ្ជន្តិ;

ពាលា យតោ តតោ យំ, ទុក្ខោតិ មតោ បិយវិយោគោតិ.

ឥច្ឆានិទ្ទេសោ

២០១. ឥច្ឆានិទ្ទេសេ ជាតិធម្មានន្តិ ជាតិសភាវានំ ជាតិបកតិកានំ. ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតីតិ តណ្ហា ឧប្បជ្ជតិ. អហោ វតាតិ បត្ថនា. ន ¶ ខោ បនេតំ ឥច្ឆាយ បត្តព្ពន្តិ យំ ឯតំ ‘‘អហោ វត មយំ ន ជាតិធម្មា អស្សាម, ន ច វត នោ ជាតិ អាគច្ឆេយ្យា’’តិ ឯវំ បហីនសមុទយេសុ សាធូសុ វិជ្ជមានំ អជាតិធម្មត្តំ, បរិនិព្ពុតេសុ ច វិជ្ជមានំ ជាតិយា អនាគមនំ ឥច្ឆិតំ, តំ ឥច្ឆន្តស្សាបិ មគ្គភាវនាយ វិនា អបត្តព្ពតោ អនិច្ឆន្តស្ស ច ភាវនាយ បត្តព្ពតោ ន ឥច្ឆាយ បត្តព្ពំ នាម ហោតិ. ឥទម្បីតិ ឯតម្បិ; ឧបរិ សេសានិ ឧបាទាយ ¶ បិការោ. យម្បិច្ឆន្តិ យេនបិ ធម្មេន អលព្ភនេយ្យំ វត្ថុំ ឥច្ឆន្តោ ន លភតិ, តំ អលព្ភនេយ្យវត្ថុឥច្ឆនំ ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ. ជរាធម្មានន្តិអាទីសុបិ ¶ ឯសេវ នយោ. ឯវមេត្ថ អលព្ភនេយ្យវត្ថូសុ ឥច្ឆាវ ‘‘យម្បិច្ឆំ ន លភតិ តម្បិ ទុក្ខ’’ន្តិ វុត្តា. សា អលព្ភនេយ្យវត្ថុឥច្ឆនលក្ខណា, តប្បរិយេសនរសា, តេសំ អប្បត្តិបច្ចុបដ្ឋានា.

ទ្វិន្នំ បន ទុក្ខានំ វត្ថុភាវតោ ទុក្ខាតិ វុត្តា. ឯកច្ចោ ហិ រាជា ភវិស្សតីតិ សម្ភាវិតោ ហោតិ. សោ ឆិន្នភិន្នគណេន បរិវារិតោ បព្ពតវិសមំ វា វនគហនំ វា បវិសតិ. អថ រាជា តំ បវត្តិំ ញត្វា ពលកាយំ បេសេតិ. សោ រាជបុរិសេហិ និហតបរិវារោ សយម្បិ លទ្ធប្បហារោ បលាយមានោ រុក្ខន្តរំ វា បាសាណន្តរំ វា បវិសតិ. តស្មិំ សមយេ មហាមេឃោ ឧដ្ឋហតិ, តិព្ពន្ធការា កាឡវទ្ទលិកា ហោតិ. អថ នំ សមន្តតោ កាឡកិបិល្លិកាទយោ បាណា បរិវារេត្វា គណ្ហន្តិ. តេនស្ស ពលវកាយទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘មំ ឯកំ និស្សាយ ឯត្តកា ញាតី ច ភោគា ច វិនដ្ឋា’តិ ចិន្តេន្តស្ស ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ អយំ ឥច្ឆា ឥមេសំ ទ្វិន្នម្បិ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវេន ទុក្ខាតិ វេទិតព្ពា. អបិច –

តំ តំ បត្ថយមានានំ, តស្ស តស្ស អលាភតោ;

យំ វិឃាតមយំ ទុក្ខំ, សត្តានំ ឥធ ជាយតិ.

អលព្ភនេយ្យវត្ថូនំ, បត្ថនា តស្ស ការណំ;

យស្មា តស្មា ជិនោ ទុក្ខំ, ឥច្ឆិតាលាភមព្រវីតិ.

ឧបាទានក្ខន្ធនិទ្ទេសោ

២០២. ឧបាទានក្ខន្ធនិទ្ទេសេ សំខិត្តេនាតិ ទេសនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទុក្ខញ្ហិ ឯត្តកានិ ទុក្ខសតានីតិ វា ឯត្តកានិ ទុក្ខសហស្សានីតិ វា ឯត្តកានិ ទុក្ខសតសហស្សានីតិ ¶ វា សំខិបិតុំ ន សក្កា, ទេសនា បន សក្កា, តស្មា ‘‘ទុក្ខំ នាម អញ្ញំ កិញ្ចិ នត្ថិ, សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ ទេសនំ សង្ខិបេន្តោ ឯវមាហ. សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ; តស្ស តេ កតមេតិ ចេតិ អត្ថោ. រូបូបាទានក្ខន្ធោតិអាទីនំ អត្ថោ ខន្ធវិភង្គេ វណ្ណិតោយេវ.

‘ខន្ធានំ ¶ ទុក្ខដ្ឋោ វេទិតព្ពោ’តិ ឯត្ថ បន –

ជាតិប្បភុតិកំ ¶ ទុក្ខំ, យំ វុត្តំ ឥធ តាទិនា;

អវុត្តំ យញ្ច តំ សព្ពំ, វិនា ឯតេ ន វិជ្ជតិ.

យស្មា តស្មា ឧបាទាន-ក្ខន្ធា សង្ខេបតោ ឥមេ;

ទុក្ខាតិ វុត្តា ទុក្ខន្ត-ទេសកេន មហេសិនា.

តថា ហិ ឥន្ធនមិវ បាវកោ, លក្ខមិវ បហរណានិ, គោរូបមិវ ឌំសមកសាទយោ, ខេត្តមិវ លាវកា, គាមំ វិយ គាមឃាតកា, ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកមេវ ជាតិអាទយោ នានប្បការេហិ ពាធយមានា, តិណលតាទីនិ វិយ ភូមិយំ, បុប្ផផលបល្លវាទីនិ វិយ រុក្ខេសុ, ឧបាទានក្ខន្ធេសុយេវ និព្ពត្តន្តិ. ឧបាទានក្ខន្ធានញ្ច អាទិទុក្ខំ ជាតិ, មជ្ឈេទុក្ខំ ជរា, បរិយោសានទុក្ខំ មរណំ. មារណន្តិកទុក្ខាភិឃាតេន បរិឌយ្ហមានទុក្ខំ សោកោ, តទសហនតោ លាលប្បនទុក្ខំ បរិទេវោ. តតោ ធាតុក្ខោភសង្ខាតអនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពសមាយោគតោ កាយស្ស អាពាធនទុក្ខំ ទុក្ខំ. តេន ពាធិយមានានំ បុថុជ្ជនានំ តត្ថ បដិឃុប្បត្តិតោ ចេតោពាធនទុក្ខំ ទោមនស្សំ. សោកាទិវុឌ្ឍិយា ជនិតវិសាទានំ អនុត្ថុននទុក្ខំ ឧបាយាសោ. មនោរថវិឃាតប្បត្តានំ ឥច្ឆាវិឃាតទុក្ខំ ឥច្ឆិតាលាភោតិ ឯវំ នានប្បការតោ ឧបបរិក្ខិយមានា ឧបាទានក្ខន្ធាវ ទុក្ខាតិ យទេតំ ឯកមេកំ ទស្សេត្វា វុច្ចមានំ អនេកេហិ កប្បេហិ ន សក្កា អសេសតោ វត្តុំ, តំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ ឯកជលពិន្ទុម្ហិ សកលសមុទ្ទជលរសំ វិយ យេសុ កេសុចិ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សង្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ ភគវា អវោចាតិ.

ទុក្ខសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សមុទយសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

២០៣. សមុទយសច្ចនិទ្ទេសេ ¶ យាយំ តណ្ហាតិ យា អយំ តណ្ហា. បោនោព្ភវិកាតិ បុនព្ភវករណំ ¶ បុនោព្ភវោ, បុនោព្ភវោ សីលមស្សាតិ បោនោព្ភវិកា. អបិច បុនព្ភវំ ¶ ទេតិ, បុនព្ភវាយ សំវត្តតិ, បុនប្បុនំ ភវេ និព្ពត្តេតីតិ បោនោព្ភវិកា. សា បនេសា បុនព្ភវស្ស ទាយិកាបិ អត្ថិ អទាយិកាបិ, បុនព្ភវាយ សំវត្តនិកាបិ អត្ថិ អសំវត្តនិកាបិ, ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ឧបធិវេបក្កមត្តាបិ. សា បុនព្ភវំ ទទមានាបិ អទទមានាបិ, បុនព្ភវាយ សំវត្តមានាបិ អសំវត្តមានាបិ, ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ឧបធិវេបក្កមត្តាបិ បោនោព្ភវិកា ឯវាតិ នាមំ លភតិ. អភិនន្ទនសង្ខាតេន នន្ទិរាគេន សហគតាតិ នន្ទិរាគសហគតា, នន្ទិរាគេន សទ្ធិំ អត្ថតោ ឯកត្តមេវ គតាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្រតត្រាភិនន្ទិនីតិ យត្រ យត្រ អត្តភាវោ តត្រតត្រាភិនន្ទិនី, រូបាទីសុ វា អារម្មណេសុ តត្រតត្រាភិនន្ទិនី; រូបាភិនន្ទិនី សទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពធម្មាភិនន្ទិនីតិ អត្ថោ. សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ; តស្ស សា កតមាតិ ចេតិ អត្ថោ. កាមតណ្ហាតិ កាមេ តណ្ហា កាមតណ្ហា; បញ្ចកាមគុណិករាគស្សេតំ អធិវចនំ. ភវេ តណ្ហា ភវតណ្ហា; ភវបត្ថនាវសេន ឧប្បន្នស្ស សស្សតទិដ្ឋិសហគតស្ស រូបារូបភវរាគស្ស ច ឈាននិកន្តិយា ចេតំ អធិវចនំ. វិភវេ តណ្ហា វិភវតណ្ហា; ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតស្ស រាគស្សេតំ អធិវចនំ.

ឥទានិ តស្សា តណ្ហាយ វត្ថុំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ សា ខោ បនេសាតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧប្បជ្ជតីតិ ជាយតិ. និវិសតីតិ បុនប្បុនំ បវត្តិវសេន បតិដ្ឋហតិ. យំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបន្តិ យំ លោកស្មិំ បិយសភាវញ្ចេវ មធុរសភាវញ្ច. ចក្ខុំ លោកេតិអាទីសុ លោកស្មិញ្ហិ ចក្ខាទីសុ មមត្តេន អភិនិវិដ្ឋា សត្តា សម្បត្តិយំ បតិដ្ឋិតា អត្តនោ ចក្ខុំ អាទាសាទីសុ និមិត្តគ្គហណានុសារេន វិប្បសន្នបញ្ចបសាទំ សុវណ្ណវិមានេ ឧគ្ឃាដិតមណិសីហបញ្ជរំ វិយ មញ្ញន្តិ, សោតំ រជតបនាឡិកំ វិយ បាមង្គសុត្តកំ វិយ ច ¶ មញ្ញន្តិ, តុង្គនាសាតិ លទ្ធវោហារំ ឃានំ វដ្ដេត្វា ឋបិតហរិតាលវដ្ដិំ វិយ មញ្ញន្តិ, ជិវ្ហំ រត្តកម្ពលបដលំ វិយ មុទុសិនិទ្ធមធុររសទំ មញ្ញន្តិ, កាយំ សាលលដ្ឋិំ វិយ សុវណ្ណតោរណំ វិយ ច មញ្ញន្តិ, មនំ អញ្ញេសំ មនេន អសទិសំ ឧឡារំ មញ្ញន្តិ, រូបំ សុវណ្ណកណិការបុប្ផាទិវណ្ណំ វិយ ¶ , សទ្ទំ មត្តករវីកកោកិលមន្ទធមិតមណិវំសនិគ្ឃោសំ វិយ, អត្តនា បដិលទ្ធានិ ចតុសមុដ្ឋានិកគន្ធារម្មណាទីនិ ‘កស្ស អញ្ញស្ស ឯវរូបានិ អត្ថី’តិ មញ្ញន្តិ. តេសំ ឯវំ មញ្ញមានានំ តានិ ចក្ខាទីនិ បិយរូបានិ ចេវ ហោន្តិ សាតរូបានិ ច. អថ នេសំ តត្ថ អនុប្បន្នា ចេវ តណ្ហា ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នា ច បុនប្បុនំ បវត្តិវសេន និវិសតិ. តស្មា ភគវា – ‘‘ចក្ខុំ លោកេ ¶ បិយរូបំ សាតរូបំ. ឯត្ថេសា តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧប្បជ្ជមានាតិ យទា ឧប្បជ្ជតិ តទា ឯត្ថ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថាបីតិ.

សមុទយសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. និរោធសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

២០៤. និរោធសច្ចនិទ្ទេសេ យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយាតិ ឯត្ថ ‘យោ តស្សេវ ទុក្ខស្សា’តិ វត្តព្ពេ យស្មា សមុទយនិរោធេនេវ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ នោ អញ្ញថា, យថាហ –

‘‘យថាបិ មូលេ អនុបទ្ទវេ ទឡ្ហេ,

ឆិន្នោបិ រុក្ខោ បុនរេវ រូហតិ;

ឯវម្បិ តណ្ហានុសយេ អនូហតេ,

និព្ពត្តតិ ទុក្ខមិទំ បុនប្បុន’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៣៨);

តស្មា តំ ទុក្ខនិរោធំ ទស្សេន្តោ សមុទយនិរោធេន ទស្សេតុំ ឯវមាហ. សីហសមានវុត្តិនោ ហិ តថាគតា. តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទស្សេន្តា ហេតុម្ហិ បដិបជ្ជន្តិ, ន ផលេ. សុវានវុត្តិនោ បន អញ្ញតិត្ថិយា. តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទស្សេន្តា អត្តកិលមថានុយោគេន ¶ ចេវ តស្សេវ ច ទេសនាយ ផលេ បដិបជ្ជន្តិ, ន ហេតុម្ហីតិ. សីហសមានវុត្តិតាយ សត្ថា ហេតុម្ហិ បដិបជ្ជន្តោ យោ តស្សាយេវាតិអាទិមាហ.

តត្ថ តស្សាយេវាតិ យា សា ឧប្បត្តិ និវេសវសេន ហេដ្ឋា បកាសិតា តស្សាយេវ. អសេសវិរាគនិរោធោតិអាទីនិ សព្ពានិ និព្ពានវេវចនានេវ ¶ . និព្ពានញ្ហិ អាគម្ម តណ្ហា អសេសា វិរជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ. តស្មា តំ ‘‘តស្សាយេវ តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធោ’’តិ វុច្ចតិ. និព្ពានញ្ច អាគម្ម តណ្ហា ចជិយតិ, បដិនិស្សជ្ជិយតិ, មុច្ចតិ, ន អល្លិយតិ. តស្មា និព្ពានំ ‘‘ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯកមេវ ហិ ¶ និព្ពានំ. នាមានិ បនស្ស សព្ពសង្ខតានំ នាមបដិបក្ខវសេន អនេកានិ និព្ពានវេវចនានេវ ហោន្តិ, សេយ្យថិទំ – អសេសវិរាគនិរោធោ, ចាគោ, បដិនិស្សគ្គោ, មុត្តិ, អនាលយោ, រាគក្ខយោ, ទោសក្ខយោ, មោហក្ខយោ, តណ្ហាក្ខយោ, អនុប្បាទោ, អប្បវត្តំ, អនិមិត្តំ, អប្បណិហិតំ, អនាយូហនំ, អប្បដិសន្ធិ, អនុបបត្តិ, អគតិ, អជាតំ, អជរំ, អព្យាធិ, អមតំ, អសោកំ, អបរិទេវំ, អនុបាយាសំ, អសំកិលិដ្ឋន្តិអាទីនិ.

ឥទានិ មគ្គេន ឆិន្នាយ និព្ពានំ អាគម្ម អប្បវត្តិបត្តាយបិ ច តណ្ហាយ យេសុ វត្ថូសុ តស្សា ឧប្បត្តិ ទស្សិតា, តត្ថេវ អភាវំ ទស្សេតុំ សា ខោ បនេសាតិអាទិមាហ. តត្ថ យថា បុរិសោ ខេត្តេ ជាតំ តិត្តអលាពុវល្លិំ ទិស្វា អគ្គតោ បដ្ឋាយ មូលំ បរិយេសិត្វា ឆិន្ទេយ្យ, សា អនុបុព្ពេន មិលាយិត្វា អប្បវត្តិំ គច្ឆេយ្យ. តតោ តស្មិំ ខេត្តេ តិត្តអលាពុ និរុទ្ធា បហីនាតិ វុច្ចេយ្យ. ឯវមេវ ខេត្តេ តិត្តអលាពុ វិយ ចក្ខាទីសុ តណ្ហា. សា អរិយមគ្គេន មូលច្ឆិន្នា និព្ពានំ អាគម្ម អប្បវត្តិំ គច្ឆតិ. ឯវំ គតា បន តេសុ វត្ថូសុ ខេត្តេ តិត្តអលាពុ វិយ ន បញ្ញាយតិ. យថា ច អដវិតោ ចោរេ អានេត្វា នគរស្ស ទក្ខិណទ្វារេ ឃាតេយ្យុំ, តតោ អដវិយំ ចោរា មតាតិ វា មារិតាតិ វា វុច្ចេយ្យុំ; ឯវមេវ អដវិយំ ចោរា វិយ យា ចក្ខាទីសុ តណ្ហា, សា ទក្ខិណទ្វារេ ចោរា វិយ និព្ពានំ អាគម្ម និរុទ្ធត្តា និព្ពានេ និរុទ្ធា. ឯវំ និរុទ្ធា បន តេសុ វត្ថូសុ អដវិយំ ¶ ចោរា វិយ ន បញ្ញាយតិ. តេនស្សា តត្ថេវ និរោធំ ទស្សេន្តោ ‘‘ចក្ខុំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា បហីយមានា បហីយតិ, ឯត្ថ និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតី’’តិអាទិមាហ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

និរោធសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. មគ្គសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

២០៥. មគ្គសច្ចនិទ្ទេសេ ¶ អយមេវាតិ អញ្ញមគ្គបដិក្ខេបនត្ថំ និយមនំ. អរិយោតិ តំតំមគ្គវជ្ឈេហិ កិលេសេហិ អារកត្តា អរិយភាវករត្តា អរិយផលបដិលាភករត្តា ច អរិយោ. អដ្ឋង្គានិ អស្សាតិ អដ្ឋង្គិកោ. ស្វាយំ ចតុរង្គិកា វិយ សេនា, បញ្ចង្គិកំ វិយ តូរិយំ អង្គមត្តមេវ ¶ ហោតិ, អង្គវិនិមុត្តោ នត្ថិ. និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គីយតិ, និព្ពានំ វា មគ្គតិ, កិលេសេ វា មារេន្តោ គច្ឆតីតិ មគ្គោ. សេយ្យថិទន្តិ សោ កតមោតិ ចេតិ អត្ថោ.

ឥទានិ អង្គមត្តមេវ មគ្គោ ហោតិ, អង្គវិនិម្មុត្តោ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… សម្មាសមាធីតិ អាហ. តត្ថ សម្មា ទស្សនលក្ខណា សម្មាទិដ្ឋិ. សម្មា អភិនិរោបនលក្ខណោ សម្មាសង្កប្បោ. សម្មា បរិគ្គហលក្ខណា សម្មាវាចា. សម្មា សមុដ្ឋាបនលក្ខណោ សម្មាកម្មន្តោ. សម្មា វោទានលក្ខណោ សម្មាអាជីវោ. សម្មា បគ្គហលក្ខណោ សម្មាវាយាមោ. សម្មា ឧបដ្ឋានលក្ខណា សម្មាសតិ. សម្មា សមាធានលក្ខណោ សម្មាសមាធិ.

តេសុ ច ឯកេកស្ស តីណិ តីណិ កិច្ចានិ ហោន្តិ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ តាវ អញ្ញេហិបិ អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសេហិ សទ្ធិំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បជហតិ, និរោធំ អារម្មណំ ករោតិ, សម្បយុត្តធម្មេ ច បស្សតិ តប្បដិច្ឆាទកមោហវិធមនវសេន អសម្មោហតោ. សម្មាសង្កប្បាទយោបិ តថេវ មិច្ឆាសង្កប្បាទីនិ ច បជហន្តិ, និរោធញ្ច អារម្មណំ ករោន្តិ. វិសេសតោ បនេត្ថ សម្មាសង្កប្បោ សហជាតធម្មេ ¶ អភិនិរោបេតិ, សម្មាវាចា សម្មា បរិគ្គណ្ហាតិ, សម្មាកម្មន្តោ សម្មា សមុដ្ឋាបេតិ, សម្មាអាជីវោ សម្មា វោទាបេតិ, សម្មាវាយាមោ សម្មា បគ្គណ្ហាតិ, សម្មាសតិ សម្មា ឧបដ្ឋាតិ, សម្មាសមាធិ សម្មា បទហតិ.

អបិចេសា សម្មាទិដ្ឋិ នាម បុព្ពភាគេ នានាក្ខណា នានារម្មណា ហោតិ, មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា ឯការម្មណា, កិច្ចតោ បន ទុក្ខេ ញាណន្តិអាទីនិ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. សម្មាសង្កប្បាទយោបិ បុព្ពភាគេ នានាក្ខណា នានារម្មណា ហោន្តិ, មគ្គកាលេ ឯកក្ខណា ឯការម្មណា. តេសុ សម្មាសង្កប្បោ កិច្ចតោ នេក្ខម្មសង្កប្បោតិអាទីនិ តីណិ ¶ នាមានិ លភតិ. សម្មាវាចាទយោ តយោ បុព្ពភាគេ នានាក្ខណា នានារម្មណា វិរតិយោបិ ហោន្តិ ចេតនាយោបិ, មគ្គក្ខណេ បន វិរតិយោវ. សម្មាវាយាមោ សម្មាសតីតិ ឥទម្បិ ទ្វយំ កិច្ចតោ សម្មប្បធានសតិបដ្ឋានវសេន ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. សម្មាសមាធិ បន បុព្ពភាគេបិ មគ្គក្ខណេបិ សម្មាសមាធិយេវ.

ឥតិ ឥមេសុ អដ្ឋសុ ធម្មេសុ ភគវតា និព្ពានាធិគមាយ បដិបន្នស្ស យោគិនោ ពហូបការត្តា បឋមំ សម្មាទិដ្ឋិ ទេសិតា. អយញ្ហិ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតោ បញ្ញាសត្ថ’’ន្តិ (ធ. ស. ១៦, ២០, ២៩, ៣៤) ច ¶ វុត្តា. តស្មា ឯតាយ បុព្ពភាគេ វិបស្សនាញាណសង្ខាតាយ សម្មាទិដ្ឋិយា អវិជ្ជន្ធការំ វិទ្ធំសេត្វា កិលេសចោរេ ឃាតេន្តោ ខេមេន យោគាវចរោ និព្ពានំ បាបុណាតិ. តេន វុត្តំ ‘‘និព្ពានាធិគមាយ បដិបន្នស្ស យោគិនោ ពហូបការត្តា បឋមំ សម្មាទិដ្ឋិ ទេសិតា’’តិ.

សម្មាសង្កប្បោ បន តស្សា ពហូបការោ, តស្មា តទនន្តរំ វុត្តោ. យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ ហត្ថេន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ចក្ខុនា កហាបណំ ឱលោកេន្តោ ‘អយំ កូដោ, អយំ ឆេកោ’តិ ជានាតិ, ឯវំ យោគាវចរោបិ បុព្ពភាគេ វិតក្កេន វិតក្កេត្វា វិបស្សនាបញ្ញាយ ឱលោកយមានោ ‘ឥមេ ធម្មា កាមាវចរា, ឥមេ ធម្មា រូបាវចរាទយោ’តិ ជានាតិ. យថា វា បន បុរិសេន កោដិយំ គហេត្វា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ទិន្នំ មហារុក្ខំ តច្ឆកោ វាសិយា តច្ឆេត្វា កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ វិតក្កេន វិតក្កេត្វា វិតក្កត្វា ទិន្នធម្មេ យោគាវចរោ បញ្ញាយ ‘ឥមេ ធម្មា កាមាវចរា, ឥមេ ធម្មា រូបាវចរា’តិអាទិនា នយេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា កម្មេ ឧបនេតិ. តេន ¶ វុត្តំ ‘សម្មាសង្កប្បោ បន តស្សា ពហូបការោ, តស្មា តទនន្តរំ វុត្តោ’’តិ.

ស្វាយំ យថា សម្មាទិដ្ឋិយា, ឯវំ សម្មាវាចាយបិ ឧបការកោ. យថាហ – ‘‘បុព្ពេ ខោ, គហបតិ, វិតក្កេត្វា វិចារេត្វា បច្ឆា វាចំ ភិន្ទតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៣). តស្មា តទនន្តរំ សម្មាវាចា វុត្តា.

យស្មា បន ‘ឥទញ្ចិទញ្ច ករិស្សាមា’តិ បឋមំ វាចាយ សំវិទហិត្វា លោកេ កម្មន្តេ បយោជេន្តិ, តស្មា វាចា កាយកម្មស្ស ឧបការិកាតិ សម្មាវាចាយ អនន្តរំ សម្មាកម្មន្តោ វុត្តោ.

ចតុព្ពិធំ ¶ បន វចីទុច្ចរិតំ, តិវិធំ កាយទុច្ចរិតំ បហាយ ឧភយំ សុចរិតំ បូរេន្តស្សេវ យស្មា អាជីវដ្ឋមកសីលំ បូរតិ, ន ឥតរស្ស, តស្មា តទុភយានន្តរំ សម្មាអាជីវោ វុត្តោ.

ឯវំ សុទ្ធាជីវេន ‘បរិសុទ្ធោ មេ អាជីវោ’តិ ឯត្តាវតា បរិតោសំ អកត្វា សុត្តប្បមត្តេន វិហរិតុំ ន យុត្តំ, អថ ខោ សព្ពឥរិយាបថេសុ ឥទំ វីរិយមារភិតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ តទនន្តរំ សម្មាវាយាមោ វុត្តោ.

តតោ ¶ អារទ្ធវីរិយេនាបិ កាយាទីសុ ចតូសុ វត្ថូសុ សតិ សុប្បតិដ្ឋិតា កាតព្ពាតិ ទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សម្មាសតិ ទេសិតា.

យស្មា បន ឯវំ សុប្បតិដ្ឋិតា សតិ សមាធិស្ស ឧបការានុបការានំ ធម្មានំ គតិយោ សមន្វេសិត្វា បហោតិ ឯកត្តារម្មណេ ចិត្តំ សមាធាតុំ, តស្មា សម្មាសតិអនន្តរំ សម្មាសមាធិ ទេសិតោតិ វេទិតព្ពោ.

សម្មាទិដ្ឋិនិទ្ទេសេ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទិនា ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ ទស្សិតំ. តត្ថ បុរិមានិ ទ្វេ សច្ចានិ វដ្ដំ, បច្ឆិមានិ វិវដ្ដំ. តេសុ ភិក្ខុនោ វដ្ដេ កម្មដ្ឋានាភិនិវេសោ ហោតិ, វិវដ្ដេ នត្ថិ អភិនិវេសោ. បុរិមានិ ហិ ទ្វេ សច្ចានិ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខំ, តណ្ហា សមុទយោ’’តិ ឯវំ សង្ខេបេន ច ‘‘កតមេ បញ្ចក្ខន្ធា? រូបក្ខន្ធោ’’តិអាទិនា នយេន វិត្ថារេន ច អាចរិយស្ស សន្តិកេ ឧគ្គណ្ហិត្វា វាចាយ បុនប្បុនំ បរិវត្តេន្តោ យោគាវចរោ កម្មំ ករោតិ; ឥតរេសុ បន ទ្វីសុ សច្ចេសុ ‘‘និរោធសច្ចំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាបំ, មគ្គសច្ចំ ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាប’’ន្តិ ឯវំ សវនេនេវ កម្មំ ករោតិ. សោ ឯវំ កម្មំ ករោន្តោ ចត្តារិ សច្ចានិ ឯកេន បដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, ឯកាភិសមយេន អភិសមេតិ; ទុក្ខំ ¶ បរិញ្ញាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, សមុទយំ បហានបដិវេធេន, និរោធំ សច្ឆិកិរិយបដិវេធេន, មគ្គំ ភាវនាបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ; ទុក្ខំ បរិញ្ញាភិសមយេន…បេ… មគ្គំ ភាវនាភិសមយេន អភិសមេតិ.

ឯវមស្ស បុព្ពភាគេ ទ្វីសុ សច្ចេសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាសវនធារណសម្មសនបដិវេធោ ហោតិ, ទ្វីសុ សវនបដិវេធោយេវ; អបរភាគេ តីសុ កិច្ចតោ បដិវេធោ ហោតិ, និរោធេ អារម្មណបដិវេធោ. តត្ថ សព្ពម្បិ បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ, សវនធារណសម្មសនញាណំ លោកិយំ កាមាវចរំ, បច្ចវេក្ខណា បន បត្តសច្ចស្ស ហោតិ. អយញ្ច អាទិកម្មិកោ. តស្មា សា ឥធ ន វុត្តា. ឥមស្ស ច ភិក្ខុនោ បុព្ពេ បរិគ្គហតោ ‘ទុក្ខំ បរិជានាមិ ¶ , សមុទយំ បជហាមិ, និរោធំ សច្ឆិករោមិ, មគ្គំ ភាវេមី’តិ អាភោគសមន្នាហារមនសិការបច្ចវេក្ខណា នត្ថិ, បរិគ្គហតោ បដ្ឋាយ ហោតិ; អបរភាគេ បន ទុក្ខំ បរិញ្ញាតមេវ ហោតិ…បេ… មគ្គោ ភាវិតោវ ហោតិ.

តត្ថ ទ្វេ សច្ចានិ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរានិ, ទ្វេ គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសានិ. ទុក្ខសច្ចញ្ហិ ឧប្បត្តិតោ បាកដំ; ខាណុកណ្ដកប្បហារាទីសុ ‘អហោ ទុក្ខ’ន្តិ វត្តព្ពតម្បិ អាបជ្ជតិ. សមុទយម្បិ ¶ ខាទិតុកាមតាភុញ្ជិតុកាមតាទិវសេន ឧប្បត្តិតោ បាកដំ. លក្ខណបដិវេធតោ បន ឧភយម្បិ គម្ភីរំ. ឥតិ តានិ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរានិ. ឥតរេសំ បន ទ្វិន្នំ ទស្សនត្ថាយ បយោគោ ភវគ្គគហណត្ថំ ហត្ថប្បសារណំ វិយ, អវីចិផុសនត្ថំ បាទប្បសារណំ វិយ, សតធា ភិន្នវាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិបាទនំ វិយ ច ហោតិ. ឥតិ តានិ គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសានិ. ឯវំ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរេសុ គម្ភីរត្តា ច ទុទ្ទសេសុ ចតូសុ សច្ចេសុ ឧគ្គហាទិវសេន បុព្ពភាគញាណុប្បត្តិំ សន្ធាយ ឥទំ ‘‘ទុក្ខេ ញាណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បដិវេធក្ខណេ បន ឯកមេវ ញាណំ ហោតិ.

សម្មាសង្កប្បនិទ្ទេសេ កាមតោ និស្សដោតិ នេក្ខម្មសង្កប្បោ. ព្យាបាទតោ និស្សដោតិ អព្យាបាទសង្កប្បោ. វិហិំសាយ និស្សដោតិ អវិហិំសាសង្កប្បោ. តត្ថ នេក្ខម្មវិតក្កោ កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ¶ ឧប្បជ្ជតិ, អព្យាបាទវិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កស្ស, អវិហិំសាវិតក្កោ វិហិំសាវិតក្កស្ស. នេក្ខម្មវិតក្កោ ច កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ, អព្យាបាទអវិហិំសាវិតក្កា ព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កានំ.

តត្ថ យោគាវចរោ កាមវិតក្កស្ស បទឃាតនត្ថំ កាមវិតក្កំ វា សម្មសតិ អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិ សង្ខារំ. អថស្ស វិបស្សនាក្ខណេ វិបស្សនាសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ តទង្គវសេន កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ឧប្បជ្ជតិ, វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គំ បាបេតិ. អថស្ស មគ្គក្ខណេ មគ្គសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ សមុច្ឆេទវសេន កាមវិតក្កស្ស បទឃាតំ បទច្ឆេទំ ករោន្តោ ឧប្បជ្ជតិ; ព្យាបាទវិតក្កស្សាបិ បទឃាតនត្ថំ ព្យាបាទវិតក្កំ វា អញ្ញំ វា សង្ខារំ សម្មសតិ; វិហិំសាវិតក្កស្ស បទឃាតនត្ថំ វិហិំសាវិតក្កំ វា អញ្ញំ វា សង្ខារំ សម្មសតិ. អថស្ស វិបស្សនាក្ខណេតិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

កាមវិតក្កាទីនំ ¶ បន តិណ្ណំ បាឡិយំ វិភត្តេសុ អដ្ឋតិំសារម្មណេសុ ឯកកម្មដ្ឋានម្បិ អបច្ចនីកំ នាម នត្ថិ. ឯកន្តតោ បន កាមវិតក្កស្ស តាវ អសុភេសុ បឋមជ្ឈានមេវ បច្ចនីកំ, ព្យាបាទវិតក្កស្ស មេត្តាយ តិកចតុក្កជ្ឈានានិ, វិហិំសាវិតក្កស្ស ករុណាយ តិកចតុក្កជ្ឈានានិ. តស្មា អសុភេ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ សមាបន្នស្ស សមាបត្តិក្ខណេ ឈានសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ វិក្ខម្ភនវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ. ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេន្តស្ស វិបស្សនាក្ខណេ វិបស្សនាសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ តទង្គវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ. វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គំ បាបេន្តស្ស មគ្គក្ខណេ ¶ មគ្គសម្បយុត្តោ សង្កប្បោ សមុច្ឆេទវសេន កាមវិតក្កស្ស បច្ចនីកោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ឧប្បន្នោ នេក្ខម្មសង្កប្បោតិ វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពោ.

មេត្តាយ បន បរិកម្មំ កត្វា, ករុណាយ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ សមាបជ្ជតីតិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ. ឯវំ ឧប្បន្នោ អព្យាបាទសង្កប្បោតិ វុច្ចតិ, អវិហិំសាសង្កប្បោតិ ច វុច្ចតីតិ ¶ វេទិតព្ពោ. ឯវមេតេ នេក្ខម្មសង្កប្បាទយោ វិបស្សនាឈានវសេន ឧប្បត្តីនំ នានត្តា បុព្ពភាគេ នានា; មគ្គក្ខណេ បន ឥមេសុ តីសុ ឋានេសុ ឧប្បន្នស្ស អកុសលសង្កប្បស្ស បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានោ ឯកោវ កុសលសង្កប្បោ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ សម្មាសង្កប្បោ នាម.

សម្មាវាចានិទ្ទេសេបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន មុសាវាទា វិរមតិ, អញ្ញេនញ្ញេន បិសុណវាចាទីហិ, តស្មា ចតស្សោបេតា វេរមណិយោ បុព្ពភាគេ នានា; មគ្គក្ខណេ បន មិច្ឆាវាចាសង្ខាតាយ ចតុព្ពិធាយ អកុសលទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាវាចាសង្ខាតា កុសលវេរមណី ឧប្បជ្ជតិ. អយំ សម្មាវាចា នាម.

សម្មាកម្មន្តនិទ្ទេសេបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន បាណាតិបាតា វិរមតិ, អញ្ញេន អទិន្នាទានា, អញ្ញេន កាមេសុមិច្ឆាចារា, តស្មា តិស្សោបេតា វេរមណិយោ បុព្ពភាគេ នានា; មគ្គក្ខណេ បន មិច្ឆាកម្មន្តសង្ខាតាយ តិវិធាយ អកុសលទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាកម្មន្តសង្ខាតា អកុសលវេរមណី ឧប្បជ្ជតិ. អយំ សម្មាកម្មន្តោ នាម.

សម្មាអាជីវនិទ្ទេសេ ¶ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. អរិយសាវកោតិ អរិយស្ស ពុទ្ធស្ស សាវកោ. មិច្ឆាអាជីវំ បហាយាតិ បាបកំ អាជីវំ បជហិត្វា. សម្មាអាជីវេនាតិ ពុទ្ធបសត្ថេន កុសលអាជីវេន. ជីវិកំ កប្បេតីតិ ជីវិតប្បវត្តិំ បវត្តេតិ. ឥធាបិ យស្មា អញ្ញេនេវ ចិត្តេន កាយទ្វារវីតិក្កមា វិរមតិ; អញ្ញេន វចីទ្វារវីតិក្កមា, តស្មា បុព្ពភាគេ នានាក្ខណេសុ ឧប្បជ្ជតិ; មគ្គក្ខណេ បន ទ្វីសុ ទ្វារេសុ សត្តន្នំ កម្មបថានំ វសេន ឧប្បន្នាយ មិច្ឆាអាជីវទុស្សីល្យចេតនាយ បទច្ឆេទតោ អនុប្បត្តិសាធនវសេន មគ្គង្គំ បូរយមានា ឯកាវ សម្មាអាជីវសង្ខាតា កុសលវេរមណី ឧប្បជ្ជតិ. អយំ សម្មាអាជីវោ នាម.

សម្មាវាយាមនិទ្ទេសោ ¶ សម្មប្បធានវិភង្គេ អនុបទវណ្ណនាវសេន អាវិភវិស្សតិ. អយំ បន បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ លភតិ. អញ្ញេនេវ ហិ ចិត្តេន អនុប្បន្នានំ បាបកានំ ¶ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ វាយាមំ ករោតិ, អញ្ញេន ឧប្បន្នានំ បហានាយ; អញ្ញេនេវ ច អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧប្បាទាយ, អញ្ញេន ឧប្បន្នានំ ឋិតិយា; មគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេយេវ លព្ភតិ. ឯកមេវ ហិ មគ្គសម្បយុត្តំ វីរិយំ ចតុកិច្ចសាធនដ្ឋេន ចត្តារិ នាមានិ លព្ភតិ.

សម្មាសតិនិទ្ទេសោបិ សតិបដ្ឋានវិភង្គេ អនុបទវណ្ណនាវសេន អាវិភវិស្សតិ. អយម្បិ ច បុព្ពភាគេ នានាចិត្តេសុ លព្ភតិ. អញ្ញេនេវ ហិ ចិត្តេន កាយំ បរិគ្គណ្ហាតិ, អញ្ញេនញ្ញេន វេទនាទីនិ; មគ្គក្ខណេ បន ឯកចិត្តេយេវ លព្ភតិ. ឯកាយេវ ហិ មគ្គសម្បយុត្តា សតិ ចតុកិច្ចសាធនដ្ឋេន ចត្តារិ នាមានិ លភតិ.

សម្មាសមាធិនិទ្ទេសេ ចត្តារិ ឈានានិ បុព្ពភាគេបិ នានា, មគ្គក្ខណេបិ. បុព្ពភាគេ សមាបត្តិវសេន នានា, មគ្គក្ខណេ នានាមគ្គវសេន. ឯកស្ស ហិ បឋមមគ្គោ បឋមជ្ឈានិកោ ហោតិ, ទុតិយមគ្គាទយោបិ បឋមជ្ឈានិកា, ទុតិយាទីសុ អញ្ញតរជ្ឈានិកា វា. ឯកស្ស បឋមមគ្គោ ទុតិយាទីនំ អញ្ញតរជ្ឈានិកោ ហោតិ, ទុតិយាទយោបិ ទុតិយាទីនំ អញ្ញតរជ្ឈានិកា វា បឋមជ្ឈានិកា វា. ឯវំ ចត្តារោបិ មគ្គា ឈានវសេន សទិសា វា អសទិសា វា ឯកច្ចសទិសា វា ហោន្តិ.

អយំ បនស្ស វិសេសោ បាទកជ្ឈាននិយាមេន ហោតិ. បាទកជ្ឈាននិយាមេន តាវ បឋមជ្ឈានលាភិនោ បឋមជ្ឈានា វុដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នមគ្គោ ¶ បឋមជ្ឈានិកោ ហោតិ; មគ្គង្គពោជ្ឈង្គានិ បនេត្ថ បរិបុណ្ណានេវ ហោន្តិ. ទុតិយជ្ឈានតោ ឧដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នោ មគ្គោ ទុតិយជ្ឈានិកោ ហោតិ; មគ្គង្គានិ បនេត្ថ សត្ត ហោន្តិ. តតិយជ្ឈានតោ ឧដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស ឧប្បន្នោ មគ្គោ តតិយជ្ឈានិកោ ហោតិ; មគ្គង្គានិ បនេត្ថ សត្ត, ពោជ្ឈង្គានិ ឆ ហោន្តិ. ឯស នយោ ចតុត្ថជ្ឈានតោ បដ្ឋាយ យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនា.

អារុប្បេ ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតិ. តញ្ច ខោ លោកុត្តរំ នោ លោកិយន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ កថន្តិ? ឯត្ថាបិ បឋមជ្ឈានាទីសុ យតោ ឧដ្ឋាយ សោតាបត្តិមគ្គំ បដិលភិត្វា អារុប្បសមាបត្តិំ ភាវេត្វា យោ អារុប្បេ ឧប្បន្នោ, តំឈានិកាវ តស្ស តត្ថ តយោ មគ្គា ឧប្បជ្ជន្តិ ¶ . ឯវំ ¶ បាទកជ្ឈានមេវ និយាមេតិ. កេចិ បន ថេរា ‘‘វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ខន្ធា និយាមេន្តី’’តិ វទន្តិ. កេចិ ‘‘បុគ្គលជ្ឈាសយោ និយាមេតី’’តិ វទន្តិ. កេចិ ‘‘វុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនា និយាមេតី’’តិ វទន្តិ. តេសំ វាទវិនិច្ឆយោ ហេដ្ឋា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ លោកុត្តរបទភាជនីយវណ្ណនាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៣៥០) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អយំ វុច្ចតិ សម្មាសមាធីតិ យា ឥមេសុ ចតូសុ ឈានេសុ ឯកគ្គតា, អយំ បុព្ពភាគេ លោកិយោ, អបរភាគេ លោកុត្តរោ សម្មាសមាធិ នាម វុច្ចតីតិ. ឯវំ លោកិយលោកុត្តរវសេន ភគវា មគ្គសច្ចំ ទេសេសិ.

តត្ថ លោកិយមគ្គេ សព្ពានេវ មគ្គង្គានិ យថានុរូបំ ឆសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណានិ ហោន្តិ. លោកុត្តរមគ្គេ បន ចតុសច្ចបដិវេធាយ បវត្តស្ស អរិយស្ស និព្ពានារម្មណំ អវិជ្ជានុសយសមុគ្ឃាតកំ បញ្ញាចក្ខុ សម្មាទិដ្ឋិ. តថា សម្បន្នទិដ្ឋិស្ស តំសម្បយុត្តំ តិវិធមិច្ឆាសង្កប្បសមុគ្ឃាតកំ ចេតសោ និព្ពានបទាភិនិរោបនំ សម្មាសង្កប្បោ. តថា បស្សន្តស្ស វិតក្កេន្តស្ស ច តំសម្បយុត្តាវ ចតុព្ពិធវចីទុច្ចរិតសមុគ្ឃាតិកាយ មិច្ឆាវាចាយ វិរតិ សម្មាវាចា. តថា វិរមន្តស្ស តំសម្បយុត្តាវ មិច្ឆាកម្មន្តសមុច្ឆេទិកា តិវិធកាយទុច្ចរិតវិរតិ សម្មាកម្មន្តោ. តេសំយេវ សម្មាវាចាកម្មន្តានំ វោទានភូតា តំសម្បយុត្តាវ កុហនាទិសមុច្ឆេទិកា មិច្ឆាអាជីវវិរតិ សម្មាអាជីវោ. ឥមិស្សា សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវសំខាតាយ សីលភូមិយំ បតិដ្ឋមានស្ស តទនុរូបោ តំសម្បយុត្តោវ កោសជ្ជសមុច្ឆេទកោ ¶ អនុប្បន្នុប្បន្នានំ អកុសលកុសលានំ អនុប្បាទបហានុប្បាទដ្ឋិតិសាធកោ ច វីរិយារម្ភោ សម្មាវាយាមោ. ឯវំ វាយមន្តស្ស តំសម្បយុត្តោវ មិច្ឆាសតិវិនិទ្ធុននកោ កាយាទីសុ កាយានុបស្សនាទិសាធកោ ច ចេតសោ អសម្មោសោ សម្មាសតិ. ឥតិ អនុត្តរាយ សតិយា សុវិហិតចិត្តារក្ខស្ស តំសម្បយុត្តាវ មិច្ឆាសមាធិសមុគ្ឃាតិកា ចិត្តេកគ្គតា សម្មាសមាធីតិ. ឯស ¶ លោកុត្តរោ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ យោ សហ លោកិយេន មគ្គេន ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ សង្ខំ គតោ.

សោ ខោ បនេស មគ្គោ សម្មាទិដ្ឋិសង្កប្បានំ វិជ្ជាយ, សេសធម្មានំ ចរណេន សង្គហិតត្តា វិជ្ជា ចេវ ចរណញ្ច. តថា តេសំ ទ្វិន្នំ វិបស្សនាយានេន, ឥតរេសំ សមថយានេន សង្គហិតត្តា សមថោ ចេវ វិបស្សនា ច. តេសំ វា ទ្វិន្នំ បញ្ញាក្ខន្ធេន, តទនន្តរានំ តិណ្ណំ សីលក្ខន្ធេន, អវសេសានំ សមាធិក្ខន្ធេន អធិបញ្ញាអធិសីលអធិចិត្តសិក្ខាហិ ច សង្គហិតត្តា ខន្ធត្តយញ្ចេវ សិក្ខាត្តយញ្ច ហោតិ; យេន សមន្នាគតោ អរិយសាវកោ ទស្សនសមត្ថេហិ ចក្ខូហិ គមនសមត្ថេហិ ច ¶ បាទេហិ សមន្នាគតោ អទ្ធិកោ វិយ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ ហុត្វា វិបស្សនាយានេន កាមសុខល្លិកានុយោគំ, សមថយានេន អត្តកិលមថានុយោគន្តិ អន្តទ្វយំ បរិវជ្ជេត្វា មជ្ឈិមបដិបទំ បដិបន្នោ បញ្ញាក្ខន្ធេន មោហក្ខន្ធំ, សីលក្ខន្ធេន ទោសក្ខន្ធំ, សមាធិក្ខន្ធេន ច លោភក្ខន្ធំ បទាលេន្តោ អធិបញ្ញាសិក្ខាយ បញ្ញាសម្បទំ, អធិសីលសិក្ខាយ សីលសម្បទំ, អធិចិត្តសិក្ខាយ សមាធិសម្បទន្តិ តិស្សោ សម្បត្តិយោ បត្វា អមតំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតិ, អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណំ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មរតនវិចិត្តំ សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ អរិយភូមិញ្ច ឱក្កន្តោ ហោតីតិ.

សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា.

២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

២០៦-២១៤. ឥទានិ អភិធម្មភាជនីយំ ហោតិ. តត្ថ ‘‘អរិយសច្ចានី’’តិ អវត្វា និប្បទេសតោ បច្ចយសង្ខាតំ សមុទយំ ទស្សេតុំ ‘‘ចត្តារិ សច្ចានី’’តិ វុត្តំ ¶ . អរិយសច្ចានីតិ ហិ វុត្តេ អវសេសា ច កិលេសា, អវសេសា ច អកុសលា ធម្មា, តីណិ ច កុសលមូលានិ សាសវានិ, អវសេសា ច សាសវា កុសលា ធម្មា ន សង្គយ្ហន្តិ. ន ច កេវលំ តណ្ហាវ ទុក្ខំ សមុទានេតិ, ឥមេបិ អវសេសា ច កិលេសាទយោ បច្ចយា សមុទានេន្តិយេវ. ឥតិ ឥមេបិ បច្ចយា ទុក្ខំ សមុទានេន្តិយេវាតិ និប្បទេសតោ បច្ចយសង្ខាតំ សមុទយំ ទស្សេតុំ ‘‘អរិយសច្ចានី’’តិ អវត្វា ‘‘ចត្តារិ សច្ចានី’’តិ វុត្តំ.

និទ្ទេសវារេ ¶ ច នេសំ បឋមំ ទុក្ខំ អនិទ្ទិសិត្វា តស្សេវ ទុក្ខស្ស សុខនិទ្ទេសត្ថំ ទុក្ខសមុទយោ និទ្ទិដ្ឋោ. តស្មិញ្ហិ និទ្ទិដ្ឋេ ‘‘អវសេសា ច កិលេសា’’តិអាទិនា នយេន ទុក្ខសច្ចំ សុខនិទ្ទេសំ ហោតិ. និរោធសច្ចម្បេត្ថ តណ្ហាយ បហានំ ‘‘តណ្ហាយ ច អវសេសានញ្ច កិលេសានំ បហាន’’ន្តិ ឯវំ យថាវុត្តស្ស សមុទយស្ស បហានវសេន បញ្ចហាការេហិ និទ្ទិដ្ឋំ. មគ្គសច្ចំ បនេត្ថ បឋមជ្ឈានិកសោតាបត្តិមគ្គវសេន ធម្មសង្គណិយំ វិភត្តស្ស ទេសនានយស្ស មុខមត្តមេវ ទស្សេន្តេន និទ្ទិដ្ឋំ. តត្ថ នយភេទោ វេទិតព្ពោ. តំ ឧបរិ បកាសយិស្សាម.

យស្មា ¶ បន ន កេវលំ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោវ បដិបទា ‘‘បុព្ពេវ ខោ បនស្ស កាយកម្មំ វចីកម្មំ អាជីវោ សុបរិសុទ្ធោ ហោតី’’តិ (ម. និ. ៣.៤៣៣) វចនតោ បន បុគ្គលជ្ឈាសយវសេន បញ្ចង្គិកោបិ មគ្គោ បដិបទា ឯវាតិ ទេសិតោ, តស្មា តំ នយំ ទស្សេតុំ បញ្ចង្គិកវារោបិ និទ្ទិដ្ឋោ. យស្មា ច ន កេវលំ អដ្ឋង្គិកបញ្ចង្គិកមគ្គាវ បដិបទា, សម្បយុត្តកា បន អតិរេកបញ្ញាសធម្មាបិ បដិបទា ឯវ, តស្មា តំ នយំ ទស្សេតុំ តតិយោ សព្ពសង្គាហិកវារោបិ និទ្ទិដ្ឋោ. តត្ថ ‘‘អវសេសា ធម្មា ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ សម្បយុត្តា’’តិ ឥទំ បរិហាយតិ. សេសំ សព្ពត្ថ សទិសមេវ.

តត្ថ អដ្ឋង្គិកវារស្ស ‘‘តណ្ហាយ អវសេសានញ្ច កិលេសានំ បហាន’’ន្តិអាទីសុ បញ្ចសុ កោដ្ឋាសេសុ បឋមកោដ្ឋាសេ តាវ សោតាបត្តិមគ្គេ ឈានាភិនិវេសេ សុទ្ធិកបដិបទា, សុទ្ធិកសុញ្ញតា, សុញ្ញតបដិបទា, សុទ្ធិកអប្បណិហិតំ, អប្បណិហិតបដិបទាតិ ឥមេសុ បញ្ចសុ វារេសុ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ចតុក្កបញ្ចកនយានំ វសេន ទស នយា ហោន្តិ. ឯវំ សេសេសុបីតិ វីសតិយា អភិនិវេសេសុ ទ្វេ នយសតានិ. តានិ ចតូហិ អធិបតីហិ ចតុគ្គុណិតានិ អដ្ឋ ¶ . ឥតិ សុទ្ធិកានិ ទ្វេ សាធិបតី អដ្ឋាតិ សព្ពម្បិ នយសហស្សំ ហោតិ. យថា ច សោតាបត្តិមគ្គេ, ឯវំ សេសមគ្គេសុបីតិ ចត្តារិ នយសហស្សានិ ហោន្តិ. យថា ច បឋមកោដ្ឋាសេ ចត្តារិ, ឯវំ សេសេសុបីតិ អដ្ឋង្គិកវារេ បញ្ចសុ កោដ្ឋាសេសុ វីសតិ នយសហស្សានិ ហោន្តិ. តថា បញ្ចង្គិកវារេ សព្ពសង្គាហិកវារេ ចាតិ សព្ពានិបិ សដ្ឋិ ¶ នយសហស្សានិ សត្ថារា វិភត្តានិ. បាឡិ បន សង្ខេបេន អាគតា. ឯវមិទំ តិវិធមហាវារំ បញ្ចទសកោដ្ឋាសំ សដ្ឋិនយសហស្សបដិមណ្ឌិតំ អភិធម្មភាជនីយំ នាម និទ្ទិដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ.

អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា.

៣. បញ្ហាបុច្ឆកវណ្ណនា

២១៥. បញ្ហាបុច្ឆកេ ចតុន្នម្បិ សច្ចានំ ខន្ធវិភង្គេ វុត្តនយានុសារេនេវ កុសលាទិភាវោ វេទិតព្ពោ. អារម្មណត្តិកេសុ បន សមុទយសច្ចំ កាមាវចរធម្មេ អស្សាទេន្តស្ស បរិត្តារម្មណំ ហោតិ, មហគ្គតធម្មេ អស្សាទេន្តស្ស មហគ្គតារម្មណំ, បញ្ញត្តិំ អស្សាទេន្តស្ស នវត្តព្ពារម្មណំ. ទុក្ខសច្ចំ ¶ កាមាវចរធម្មេ អារព្ភ ឧប្បន្នំ បរិត្តារម្មណំ, រូបារូបាវចរធម្មេ អារព្ភ ឧប្បត្តិកាលេ មហគ្គតារម្មណំ, នវ លោកុត្តរធម្មេ បច្ចវេក្ខណកាលេ អប្បមាណារម្មណំ, បណ្ណត្តិំ បច្ចវេក្ខណកាលេ នវត្តព្ពារម្មណំ. មគ្គសច្ចំ សហជាតហេតុវសេន សព្ពទាបិ មគ្គហេតុកំ វីរិយំ វា វីមំសំ វា ជេដ្ឋកំ កត្វា មគ្គភាវនាកាលេ មគ្គាធិបតិ, ឆន្ទចិត្តេសុ អញ្ញតរាធិបតិកាលេ នវត្តព្ពំ នាម ហោតិ. ទុក្ខសច្ចំ អរិយានំ មគ្គបច្ចវេក្ខណកាលេ មគ្គារម្មណំ, តេសំយេវ មគ្គំ គរុំ កត្វា បច្ចវេក្ខណកាលេ មគ្គាធិបតិ, សេសធម្មបច្ចវេក្ខណកាលេ នវត្តព្ពំ ហោតិ.

ទ្វេ សច្ចានីតិ ទុក្ខសមុទយសច្ចានិ. ឯតានិ ហិ អតីតាទិភេទេ ធម្មេ អារព្ភ ឧប្បត្តិកាលេ អតីតាទិអារម្មណានិ ហោន្តិ. សមុទយសច្ចំ អជ្ឈត្តាទិភេទេ ធម្មេ អស្សាទេន្តស្ស អជ្ឈត្តាទិអារម្មណំ ហោតិ, ទុក្ខសច្ចំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនកាលេ នវត្តព្ពារម្មណម្បីតិ វេទិតព្ពំ. ឥតិ ឥមស្មិំ បញ្ហាបុច្ឆកេ ទ្វេ សច្ចានិ លោកិយានិ ហោន្តិ, ទ្វេ លោកុត្តរានិ. យថា ¶ ច ឥមស្មិំ, ឯវំ បុរិមេសុបិ ទ្វីសុ. សម្មាសម្ពុទ្ធេន ហិ តីសុបិ សុត្តន្តភាជនីយាទីសុ លោកិយលោកុត្តរានេវ សច្ចានិ កថិតានិ. ឯវមយំ សច្ចវិភង្គោបិ តេបរិវដ្ដំ នីហរិត្វាវ ភាជេត្វា ទស្សិតោតិ.

សម្មោហវិនោទនីយា វិភង្គដ្ឋកថាយ

សច្ចវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ឥន្ទ្រិយវិភង្គោ

១. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

២១៩. ឥទានិ ¶ ¶ ¶ តទនន្តរេ ឥន្ទ្រិយវិភង្គេ ពាវីសតីតិ គណនបរិច្ឆេទោ. ឥន្ទ្រិយានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. ឥទានិ តានិ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ចក្ខុន្ទ្រិយន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ចក្ខុទ្វារេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ. សោតឃានជិវ្ហាកាយទ្វារេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ កាយិន្ទ្រិយំ. វិជាននលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ មនិន្ទ្រិយំ. ឥត្ថិភាវេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ. បុរិសភាវេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ បុរិសិន្ទ្រិយំ. អនុបាលនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. សុខលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សុខិន្ទ្រិយំ. ទុក្ខសោមនស្ស ទោមនស្ស ឧបេក្ខាលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ. អធិមោក្ខលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សទ្ធិន្ទ្រិយំ. បគ្គហលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ វីរិយិន្ទ្រិយំ. ឧបដ្ឋានលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សតិន្ទ្រិយំ. អវិក្ខេបលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សមាធិន្ទ្រិយំ. ទស្សនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ បញ្ញិន្ទ្រិយំ. អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ បវត្តេ ជាននលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ. ញាតានំយេវ ធម្មានំ បុន អាជាននេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ អញ្ញិន្ទ្រិយំ. អញ្ញាតាវីភាវេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ឥធ សុត្តន្តភាជនីយំ នាម ន គហិតំ. កស្មា? សុត្តន្តេ ឥមាយ បដិបាដិយា ពាវីសតិយា ឥន្ទ្រិយានំ អនាគតត្តា. សុត្តន្តស្មិញ្ហិ កត្ថចិ ទ្វេ ឥន្ទ្រិយានិ កថិតានិ, កត្ថចិ តីណិ, កត្ថចិ បញ្ច. ឯវំ បន និរន្តរំ ទ្វាវីសតិ អាគតានិ នាម នត្ថិ. អយំ តាវេត្ថ អដ្ឋកថានយោ. អយំ បន អបរោ នយោ – ឯតេសុ ហិ

អត្ថតោ ¶ លក្ខណាទីហិ, កមតោ ច វិជានិយា;

ភេទាភេទា តថា កិច្ចា, ភូមិតោ ច វិនិច្ឆយំ.

តត្ថ ¶ ចក្ខាទីនំ តាវ ‘‘ចក្ខតីតិ ចក្ខូ’’តិអាទិនា នយេន អត្ថោ បកាសិតោ. បច្ឆិមេសុ បន តីសុ បឋមំ ‘បុព្ពភាគេ អនញ្ញាតំ អមតំ បទំ ចតុសច្ចធម្មំ វា ជានិស្សាមី’តិ ឯវំ បដិបន្នស្ស ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយន្តិ វុត្តំ. ទុតិយំ អាជាននតោ ច ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អញ្ញិន្ទ្រិយំ. តតិយំ អញ្ញាតាវិនោ ចតូសុ សច្ចេសុ និដ្ឋិតញាណកិច្ចស្ស ¶ ខីណាសវស្សេវ ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

កោ បនេស ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ នាមាតិ? ឥន្ទលិង្គដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ, ឥន្ទទេសិតដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ, ឥន្ទទិដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ, ឥន្ទសិដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ, ឥន្ទជុដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ. សោ សព្ពោបិ ឥធ យថាយោគំ យុជ្ជតិ. ភគវា ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បរមិស្សរិយភាវតោ ឥន្ទោ. កុសលាកុសលញ្ច កម្មំ កម្មេសុ កស្សចិ ឥស្សរិយាភាវតោ. តេនេវេត្ថ កម្មសញ្ជនិតានិ ឥន្ទ្រិយានិ កុសលាកុសលកម្មំ ឧល្លិង្គេន្តិ. តេន ច សិដ្ឋានីតិ ឥន្ទលិង្គដ្ឋេន ឥន្ទសិដ្ឋដ្ឋេន ច ឥន្ទ្រិយានិ. សព្ពានេវ បនេតានិ ភគវតា យថាភូតតោ បកាសិតានិ ច អភិសម្ពុទ្ធានិ ចាតិ ឥន្ទទេសិតដ្ឋេន ឥន្ទទិដ្ឋដ្ឋេន ច ឥន្ទ្រិយានិ. តេនេវ ភគវតា មុនិន្ទេន កានិចិ គោចរាសេវនាយ, កានិចិ ភាវនាសេវនាយ សេវិតានីតិ ឥន្ទជុដ្ឋដ្ឋេនបិ ឥន្ទ្រិយានិ. អបិច អាធិបច្ចសង្ខាតេន ឥស្សរិយដ្ឋេនាបិ ឯតានិ ឥន្ទ្រិយានិ. ចក្ខុវិញ្ញាណាទិប្បវត្តិយញ្ហិ ចក្ខាទីនំ សិទ្ធមាធិបច្ចំ; តស្មិំ តិក្ខេ តិក្ខត្តា មន្ទេ ច មន្ទត្តាតិ. អយំ តាវេត្ថ ‘អត្ថតោ’ វិនិច្ឆយោ.

‘លក្ខណាទីហី’តិ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានេហិបិ ចក្ខាទីនំ វិនិច្ឆយំ វិជានិយាតិ អត្ថោ. តានិ នេសំ លក្ខណាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តនយានេវ. បញ្ញិន្ទ្រិយាទីនិ ហិ ចត្តារិ អត្ថតោ អមោហោយេវ. សេសានិ តត្ថ សរូបេនេវាគតានិ.

‘កមតោ’តិ អយម្បិ ទេសនាក្កមោវ. តត្ថ អជ្ឈត្តធម្មំ បរិញ្ញាយ អរិយភូមិបដិលាភោ ហោតីតិ អត្តភាវបរិយាបន្នានិ ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនិ បឋមំ ទេសិតានិ. សោ បនត្តភាវោ យំ ធម្មំ ឧបាទាយ ឥត្ថីតិ វា បុរិសោតិ ¶ វា សង្ខំ គច្ឆតិ, អយំ សោតិ និទស្សនត្ថំ តតោ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយញ្ច ¶ . សោ ទុវិធោបិ ជីវិតិន្ទ្រិយបដិពទ្ធវុត្តីតិ ញាបនត្ថំ តតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. យាវ តស្ស បវត្តិ តាវ ឯតេសំ វេទយិតានំ អនិវត្តិ. យំ កិញ្ចិ វេទយិតំ សព្ពំ តំ សុខទុក្ខន្តិ ញាបនត្ថំ តតោ សុខិន្ទ្រិយាទីនិ. តំនិរោធត្ថំ បន ឯតេ ធម្មា ភាវេតព្ពាតិ បដិបត្តិទស្សនត្ថំ តតោ សទ្ធាទីនិ. ឥមាយ បដិបត្តិយា ឯស ធម្មោ បឋមំ អត្តនិ បាតុភវតីតិ បដិបត្តិយា អមោឃភាវទស្សនត្ថំ តតោ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ. តស្សេវ ផលត្តា តតោ អនន្តរំ ភាវេតព្ពត្តា ច តតោ អញ្ញិន្ទ្រិយំ. ឥតោ បរំ ភាវនាយ ឥមស្ស អធិគមោ, អធិគតេ ច បនិមស្មិំ នត្ថិ កិញ្ចិ ឧត្តរិ ¶ ករណីយន្តិ ញាបនត្ថំ អន្តេ បរមស្សាសភូតំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ ទេសិតន្តិ អយមេត្ថ កមោ.

‘ភេទាភេទា’តិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សេវ ចេត្ថ ភេទោ. តញ្ហិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. សេសានំ អភេទោតិ ឯវមេត្ថ ភេទាភេទតោ វិនិច្ឆយំ វិជានិយា.

‘កិច្ចា’តិ កិំ ឥន្ទ្រិយានំ កិច្ចន្តិ ចេ? ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស តាវ ‘‘ចក្ខាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វចនតោ យំ តំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវេន សាធេតព្ពំ អត្តនោ តិក្ខមន្ទាទិភាវេន ចក្ខុវិញ្ញាណាទិធម្មានំ តិក្ខមន្ទាទិសង្ខាតំ អត្តាការានុវត្តាបនំ ឥទំ ‘កិច្ចំ’. ឯវំ សោតឃានជិវ្ហាកាយានំ. មនិន្ទ្រិយស្ស បន សហជាតធម្មានំ អត្តនោ វសវត្តាបនំ, ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស សហជាតធម្មានុបាលនំ, ឥត្ថិន្ទ្រិយបុរិសិន្ទ្រិយានំ ឥត្ថិបុរិសនិមិត្តកុត្តាកប្បាការានុវិធានំ, សុខទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សិន្ទ្រិយានំ សហជាតធម្មេ អភិភវិត្វា យថាសកំ ឱឡារិកាការានុបាបនំ, ឧបេក្ខិន្ទ្រិយស្ស សន្តបណីតមជ្ឈត្តាការានុបាបនំ, សទ្ធាទីនំ បដិបក្ខាភិភវនំ សម្បយុត្តធម្មានញ្ច បសន្នាការាទិភាវសម្បាបនំ, អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយស្ស សំយោជនត្តយប្បហានញ្ចេវ សម្បយុត្តកានញ្ច ¶ តប្បហានាភិមុខភាវករណំ, អញ្ញិន្ទ្រិយស្ស កាមរាគព្យាបាទាទិតនុករណបហានញ្ចេវ សហជាតានញ្ច អត្តនោ វសានុវត្តាបនំ, អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយស្ស សព្ពកិច្ចេសុ ឧស្សុក្កប្បហានញ្ចេវ អមតាភិមុខភាវបច្ចយតា ច សម្បយុត្តានន្តិ ឯវមេត្ថ កិច្ចតោ វិនិច្ឆយំ វិជានិយា.

‘ភូមិតោ’តិ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយឥត្ថិបុរិសសុខទុក្ខទោមនស្សិន្ទ្រិយានិ ចេត្ថ កាមាវចរានេវ ¶ . មនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយឧបេក្ខិន្ទ្រិយានិ, សទ្ធាវីរិយសតិសមាធិបញ្ញិន្ទ្រិយានិ ច ចតុភូមិបរិយាបន្នានិ. សោមនស្សិន្ទ្រិយំ កាមាវចរ-រូបាវចរ-លោកុត្តរវសេន ភូមិត្តយបរិយាបន្នំ. អវសានេ តីណិ លោកុត្តរានេវាតិ ឯវំ ភូមិតោ វិនិច្ឆយំ វិជានិយា. ឯវញ្ហិ វិជានន្តោ –

សំវេគពហុលោ ភិក្ខុ, ឋិតោ ឥន្ទ្រិយសំវរេ;

ឥន្ទ្រិយានិ បរិញ្ញាយ, ទុក្ខស្សន្តំ និគច្ឆតីតិ.

២២០. និទ្ទេសវារេ ¶ ‘‘យំ ចក្ខុ ចតុន្នំ មហាភូតាន’’ន្តិអាទិ សព្ពំ ធម្មសង្គណិយំ បទភាជនេ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៥៩៥ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. វីរិយិន្ទ្រិយសមាធិន្ទ្រិយនិទ្ទេសាទីសុ ច សម្មាវាយាមោ មិច្ឆាវាយាមោ សម្មាសមាធិ មិច្ឆាសមាធីតិអាទីនិ ន វុត្តានិ. កស្មា? សព្ពសង្គាហកត្តា. សព្ពសង្គាហកានិ ហិ ឥធ ឥន្ទ្រិយានិ កថិតានិ. ឯវំ សន្តេបេត្ថ ទស ឥន្ទ្រិយានិ លោកិយានិ កាមាវចរានេវ, តីណិ លោកុត្តរានិ, នវ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានីតិ.

អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា.

២. បញ្ហាបុច្ឆកវណ្ណនា

២២១. បញ្ហាបុច្ឆកេ សព្ពេសម្បិ ឥន្ទ្រិយានំ កុសលាទិវិភាគោ បាឡិនយានុសារេនេវ វេទិតព្ពោ.

២២៣. អារម្មណត្តិកេសុ បន សត្តិន្ទ្រិយា អនារម្មណាតិ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានិ សន្ធាយ វុត្តំ. ជីវិតិន្ទ្រិយំ បន អរូបមិស្សកត្តា ឥធ អនាភដ្ឋំ. ទ្វិន្ទ្រិយាតិ ទ្វេ ឥន្ទ្រិយា; សុខទុក្ខទ្វយំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. តញ្ហិ ឯកន្តបរិត្តារម្មណំ. ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ សិយា បរិត្តារម្មណំ, សិយា មហគ្គតារម្មណន្តិ ¶ កាមាវចរធម្មេ អារព្ភ បវត្តិកាលេ បរិត្តារម្មណំ ហោតិ ¶ , រូបាវចរារូបាវចរេ បន អារព្ភ បវត្តិកាលេ មហគ្គតារម្មណំ, បណ្ណត្តិំ អារព្ភ បវត្តិកាលេ នវត្តព្ពារម្មណំ. នវិន្ទ្រិយា សិយា បរិត្តារម្មណាតិ មនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយសោមនស្សិន្ទ្រិយឧបេក្ខិន្ទ្រិយានិ ចេវ សទ្ធាទិបញ្ចកញ្ច សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ. ជីវិតិន្ទ្រិយញ្ហិ រូបមិស្សកត្តា អនារម្មណេសុ រូបធម្មេសុ សង្គហិតម្បិ អរូបកោដ្ឋាសេន សិយាបក្ខេ សង្គហិតំ.

ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានីតិ សុខទុក្ខទោមនស្សអញ្ញាតាវិន្ទ្រិយានិ. តានិ ហិ មគ្គារម្មណត្តិកេ ន ភជន្តិ. មគ្គហេតុកន្តិ សហជាតហេតុំ សន្ធាយ វុត្តំ. វីរិយវីមំសាជេដ្ឋកកាលេ សិយា មគ្គាធិបតិ, ឆន្ទចិត្តជេដ្ឋកកាលេ សិយា នវត្តព្ពា.

ទសិន្ទ្រិយា ¶ សិយា ឧប្បន្នា, សិយា ឧប្បាទិនោតិ សត្ត រូបិន្ទ្រិយានិ តីណិ ច វិបាកិន្ទ្រិយានិ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ទសិន្ទ្រិយានិ ទោមនស្សេន សទ្ធិំ ហេដ្ឋា វុត្តានេវ. តត្ថ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ បណ្ណត្តិំ អារព្ភ បវត្តិកាលេ នវត្តព្ពារម្មណំ, សេសានិ និព្ពានបច្ចវេក្ខណកាលេបិ. តីណិន្ទ្រិយានិ ពហិទ្ធារម្មណានីតិ តីណិ លោកុត្តរិន្ទ្រិយានិ. ចត្តារីតិ សុខទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សានិ. តានិ ហិ អជ្ឈត្តធម្មេបិ ពហិទ្ធាធម្មេបិ អារព្ភ បវត្តន្តិ. អដ្ឋិន្ទ្រិយាតិ មនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយឧបេក្ខិន្ទ្រិយានិ ចេវ សទ្ធាទិបញ្ចកញ្ច. តត្ថ អាកិញ្ចញ្ញាយតនកាលេ នវត្តព្ពារម្មណតា វេទិតព្ពា.

ឥតិ ឥមស្មិម្បិ បញ្ហាបុច្ឆកេ ទសិន្ទ្រិយានិ កាមាវចរានិ, តីណិ លោកុត្តរានិ, នវ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានេវ កថិតានីតិ. អយម្បិ អភិធម្មភាជនីយេន សទ្ធិំ ឯកបរិច្ឆេទោវ ហោតិ. អយំ បន ឥន្ទ្រិយវិភង្គោ ទ្វេបរិវដ្ដំ នីហរិត្វា ភាជេត្វា ទស្សិតោតិ.

សម្មោហវិនោទនិយា វិភង្គដ្ឋកថាយ

ឥន្ទ្រិយវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គោ

១. សុត្តន្តភាជនីយំ ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា

២២៥. ឥទានិ ¶ ¶ ¶ តទនន្តរេ បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គេ យា ‘‘អយំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា នយេន តន្តិ និក្ខិត្តា, តស្សា អត្ថសំវណ្ណនំ ករោន្តេន វិភជ្ជវាទិមណ្ឌលំ ឱតរិត្វា អាចរិយេ អនព្ភាចិក្ខន្តេន សកសមយំ អវោក្កមន្តេន បរសមយំ អនាយូហន្តេន សុត្តំ អប្បដិពាហន្តេន វិនយំ អនុលោមេន្តេន មហាបទេសេ ឱលោកេន្តេន ធម្មំ ទីបេន្តេន អត្ថំ សង្គហន្តេន តមេវត្ថំ បុន អាវត្តេត្វា អបរេហិបិ បរិយាយេហិ និទ្ទិសន្តេន ច យស្មា អត្ថសំវណ្ណនា កាតព្ពា ហោតិ, បកតិយាបិ ច ទុក្ករាវ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស អត្ថសំវណ្ណនា, យថាហុ បោរាណា –

‘‘សច្ចំ សត្តោ បដិសន្ធិ, បច្ចយាការមេវ ច;

ទុទ្ទសា ចតុរោ ធម្មា, ទេសេតុញ្ច សុទុក្ករា’’តិ.

តស្មា ‘‘អញ្ញត្រ អាគមាធិគមប្បត្តេហិ ន សុករា បដិច្ចសមុប្បាទស្ស អត្ថវណ្ណនា’’តិ បរិតុលយិត្វា –

វត្តុកាមោ អហំ អជ្ជ, បច្ចយាការវណ្ណនំ;

បតិដ្ឋំ នាធិគច្ឆាមិ, អជ្ឈោគាឡ្ហោវ សាគរំ.

សាសនំ ¶ បនិទំ នានា-ទេសនានយមណ្ឌិតំ;

បុព្ពាចរិយមគ្គោ ច, អព្ពោច្ឆិន្នោ បវត្តតិ.

យស្មា តស្មា តទុភយំ, សន្និស្សាយត្ថវណ្ណនំ;

អារភិស្សាមិ ឯតស្ស, តំ សុណាថ សមាហិតា.

វុត្តញ្ហេតំ បុព្ពាចរិយេហិ –

‘‘យោ កោចិមំ អដ្ឋិំ កត្វា សុណេយ្យ,

លភេថ បុព្ពាបរិយំ វិសេសំ;

លទ្ធាន បុព្ពាបរិយំ វិសេសំ,

អទស្សនំ មច្ចុរាជស្ស គច្ឆេ’’តិ.

អវិជ្ជាបច្ចយា ¶ ¶ សង្ខារាតិអាទីសុ ហិ អាទិតោយេវ តាវ –

ទេសនាភេទតោ អត្ថ-លក្ខណេកវិធាទិតោ;

អង្គានញ្ច វវត្ថានា, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ ‘ទេសនាភេទតោ’តិ ភគវតោ ហិ វល្លិហារកានំ ចតុន្នំ បុរិសានំ វល្លិគ្គហណំ វិយ អាទិតោ វា មជ្ឈតោ វា បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានំ, តថា បរិយោសានតោ វា មជ្ឈតោ វា បដ្ឋាយ យាវ អាទីតិ ចតុព្ពិធា បដិច្ចសមុប្បាទទេសនា. យថា ហិ វល្លិហារកេសុ ចតូសុ បុរិសេសុ ឯកោ វល្លិយា មូលមេវ បឋមំ បស្សតិ, សោ តំ មូលេ ឆេត្វា សព្ពំ អាកឌ្ឍិត្វា អាទាយ កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ ភគវា ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា…បេ… ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ អាទិតោ (ម. និ. ១.៤០២) បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានាបិ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទេសេតិ.

យថា បន តេសុ បុរិសេសុ ឯកោ វល្លិយា មជ្ឈំ បឋមំ បស្សតិ, សោ មជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ឧបរិភាគំយេវ អាកឌ្ឍិត្វា អាទាយ កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ ភគវា ‘‘តស្ស តំ វេទនំ អភិនន្ទតោ ¶ អភិវទតោ អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតោ ឧប្បជ្ជតិ នន្ទី; យា វេទនាសុ នន្ទី, តទុបាទានំ, តស្សុបាទានបច្ចយា ភវោ, ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៩; សំ. និ. ៣.៥) មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានាបិ ទេសេតិ.

យថា ច តេសុ បុរិសេសុ ឯកោ វល្លិយា អគ្គំ បឋមំ បស្សតិ, សោ អគ្គេ គហេត្វា អគ្គានុសារេន យាវ មូលា សព្ពំ អាទាយ កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ ភគវា ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ, ជាតិបច្ចយា នុ ខោ, ភិក្ខវេ, ជរាមរណំ នោ វា កថំ វា ឯត្ថ ហោតី’’តិ? ‘‘ជាតិបច្ចយា, ភន្តេ, ជរាមរណំ; ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតិ – ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ. ‘‘ភវបច្ចយា ជាតិ…បេ… អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ, អវិជ្ជាបច្ចយា នុ ខោ, ភិក្ខវេ, សង្ខារា នោ វា កថំ វា ឯត្ថ ហោតី’’តិ? ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា, ភន្តេ, សង្ខារា; ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតិ – អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ បរិយោសានតោ បដ្ឋាយ យាវ អាទិតោបិ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទេសេតិ.

យថា បន តេសុ បុរិសេសុ ឯកោ វល្លិយា មជ្ឈមេវ បឋមំ បស្សតិ, សោ មជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ហេដ្ឋា ឱតរន្តោ យាវ មូលា ¶ អាទាយ កម្មេ ឧបនេតិ ¶ , ឯវំ ភគវា ‘‘ឥមេ, ភិក្ខវេ, ចត្តារោ អាហារា កិំ និទានា, កិំ សមុទយា, កិំ ជាតិកា, កិំ បភវា? ឥមេ ចត្តារោ អាហារា តណ្ហានិទានា, តណ្ហាសមុទយា, តណ្ហាជាតិកា, តណ្ហាបភវា. តណ្ហា ចាយំ, ភិក្ខវេ, កិំ និទានា? វេទនា, ផស្សោ, សឡាយតនំ, នាមរូបំ, វិញ្ញាណំ. សង្ខារា កិំ និទានា…បេ… សង្ខារា អវិជ្ជានិទានា, អវិជ្ជាសមុទយា, អវិជ្ជាជាតិកា, អវិជ្ជាបភវា’’តិ (សំ. និ. ២.១១) មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ អាទិតោ ទេសេតិ.

កស្មា បនេវំ ទេសេតីតិ? បដិច្ចសមុប្បាទស្ស សមន្តភទ្ទកត្តា, សយញ្ច ទេសនាវិលាសប្បត្តត្តា. សមន្តភទ្ទកោ ហិ បដិច្ចសមុប្បាទោ តតោ តតោ ញាយប្បដិវេធាយ សំវត្តតិយេវ. ទេសនាវិលាសប្បត្តោ ច ភគវា ចតុវេសារជ្ជប្បដិសម្ភិទាយោគេន ចតុព្ពិធគម្ភីរភាវប្បត្តិយា ច. សោ ទេសនាវិលាសប្បត្តត្តា នានានយេហេវ ធម្មំ ទេសេតិ. វិសេសតោ បនស្ស យា អាទិតោ បដ្ឋាយ អនុលោមទេសនា, សា បវត្តិការណវិភាគសម្មូឡ្ហំ វេនេយ្យជនំ សមនុបស្សតោ យថាសកេហិ ការណេហិ បវត្តិសន្ទស្សនត្ថំ ឧប្បត្តិក្កមសន្ទស្សនត្ថញ្ច បវត្តិតាតិ ញាតព្ពា.

យា ¶ បរិយោសានតោ បដ្ឋាយ បដិលោមទេសនា, សា ‘‘កិច្ឆំ វតាយំ លោកោ អាបន្នោ ជាយតិ ច ជីយតិ ច មីយតិ ចា’’តិ (ទី. និ. ២.៥៧) អាទិនា នយេន កិច្ឆាបន្នំ លោកមនុវិលោកយតោ បុព្ពភាគប្បដិវេធានុសារេន តស្ស តស្ស ជរាមរណាទិកស្ស ទុក្ខស្ស អត្តនាធិគតការណសន្ទស្សនត្ថំ. យា បន មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ អាទិ, សា អាហារនិទានវវត្ថាបនានុសារេន យាវ អតីតំ អទ្ធានំ អតិហរិត្វា បុន អតីតទ្ធតោ បភុតិ ហេតុផលបដិបាដិសន្ទស្សនត្ថំ. យា បន មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា បវត្តា, សា បច្ចុប្បន្នេ អទ្ធានេ អនាគតទ្ធហេតុសមុដ្ឋានតោ បភុតិ អនាគតទ្ធសន្ទស្សនត្ថំ. តាសុ យា សា បវត្តិការណសម្មូឡ្ហស្ស វេនេយ្យជនស្ស យថាសកេហិ ការណេហិ បវត្តិសន្ទស្សនត្ថំ ឧប្បត្តិក្កមសន្ទស្សនត្ថញ្ច អាទិតោ បដ្ឋាយ អនុលោមទេសនា វុត្តា, សា ឥធ និក្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពា.

កស្មា ¶ បនេត្ថ អវិជ្ជា អាទិតោ វុត្តា? កិំ បកតិវាទីនំ បកតិ វិយ អវិជ្ជាបិ អការណំ មូលការណំ លោកស្សាតិ? ន អការណំ. ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ ហិ អវិជ្ជាយ ការណំ វុត្តំ. អត្ថិ ¶ បន បរិយាយោ យេន មូលការណំ សិយា. កោ បន សោតិ? វដ្ដកថាយ សីសភាវោ. ភគវា ហិ វដ្ដកថំ កថេន្តោ ទ្វេ ធម្មេ សីសំ កត្វា កថេសិ – អវិជ្ជំ វា ភវតណ្ហំ វា. យថាហ – ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយ ‘ឥតោ បុព្ពេ អវិជ្ជា នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’តិ. ឯវញ្ចេតំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ, អថ ច បន បញ្ញាយតិ ‘ឥទប្បច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ (អ. និ. ១០.៦១); ភវតណ្ហំ វា, យថាហ – ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ ភវតណ្ហាយ ‘ឥតោ បុព្ពេ ភវតណ្ហា នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’តិ. ឯវញ្ចេតំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ, អថ ច បន បញ្ញាយតិ ‘ឥទប្បច្ចយា ភវតណ្ហា’’តិ (អ. និ. ១០.៦២).

កស្មា បន ភគវា វដ្ដកថំ កថេន្តោ ឥមេ ទ្វេវ ធម្មេ សីសំ កត្វា កថេសីតិ? សុគតិទុគ្គតិគាមិនោ កម្មស្ស វិសេសហេតុភូតត្តា. ទុគ្គតិគាមិនោ ហិ កម្មស្ស វិសេសហេតុ អវិជ្ជា. កស្មា? យស្មា អវិជ្ជាភិភូតោ បុថុជ្ជនោ, អគ្គិសន្តាបលគុឡាភិឃាតបរិស្សមាភិភូតា វជ្ឈគាវី តាយ បរិស្សមាតុរតាយ និរស្សាទម្បិ អត្តនោ អនត្ថាវហម្បិ ច ឧណ្ហោទកបានំ វិយ, កិលេសសន្តាបតោ និរស្សាទម្បិ ទុគ្គតិវិនិបាតតោ ច អត្តនោ អនត្ថាវហម្បិ បាណាតិបាតាទិមនេកប្បការំ ទុគ្គតិគាមិកម្មំ អារភតិ. សុគតិគាមិនោ បន កម្មស្ស វិសេសហេតុ ភវតណ្ហា. កស្មា? យស្មា ភវតណ្ហាភិភូតោ បុថុជ្ជនោ, យថា វុត្តប្បការា គាវី ¶ សីតុទកតណ្ហាយ សអស្សាទំ អត្តនោ បរិស្សមវិនោទនញ្ច សីតុទកបានំ វិយ, កិលេសសន្តាបវិរហតោ សអស្សាទំ សុគតិសម្បាបនេន អត្តនោ ទុគ្គតិទុក្ខបរិស្សមវិនោទនញ្ច បាណាតិបាតាវេរមណីអាទិមនេកប្បការំ សុគតិគាមិកម្មំ អារភតិ.

ឯតេសុ បន វដ្ដកថាយ សីសភូតេសុ ធម្មេសុ កត្ថចិ ភគវា ¶ ឯកធម្មមូលិកំ ទេសនំ ទេសេតិ, សេយ្យថិទំ – ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជូបនិសា សង្ខារា, សង្ខារូបនិសំ វិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ២.២៣). តថា ‘‘ឧបាទានីយេសុ, ភិក្ខវេ, ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សិនោ វិហរតោ តណ្ហា បវឌ្ឍតិ, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ២.៥២). កត្ថចិ ឧភយមូលិកម្បិ, សេយ្យថិទំ – ‘‘អវិជ្ជានីវរណស្ស, ភិក្ខវេ, ពាលស្ស តណ្ហាយ សម្បយុត្តស្ស ឯវមយំ កាយោ សមុទាគតោ. ឥតិ អយញ្ចេវ កាយោ ពហិទ្ធា ច នាមរូបំ ឥត្ថេតំ ¶ ទ្វយំ, ទ្វយំ បដិច្ច ផស្សោ, សឡេវាយតនានិ យេហិ ផុដ្ឋោ ពាលោ សុខទុក្ខំ បដិសំវេទេតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.១៩). តាសុ តាសុ ទេសនាសុ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ អយមិធ អវិជ្ជាវសេន ឯកធម្មមូលិកា ទេសនាតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ តាវេត្ថ ទេសនាភេទតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘អត្ថតោ’តិ អវិជ្ជាទីនំ បទានំ អត្ថតោ, សេយ្យថិទំ – បូរេតុំ អយុត្តដ្ឋេន កាយទុច្ចរិតាទិ អវិន្ទិយំ នាម; អលទ្ធព្ពន្តិ អត្ថោ. តំ អវិន្ទិយំ វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. តព្ពិបរីតតោ កាយសុចរិតាទិ វិន្ទិយំ នាម. តំ វិន្ទិយំ ន វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. ខន្ធានំ រាសដ្ឋំ, អាយតនានំ អាយតនដ្ឋំ, ធាតូនំ សុញ្ញដ្ឋំ, សច្ចានំ តថដ្ឋំ, ឥន្ទ្រិយានំ អាធិបតេយ្យដ្ឋំ អវិទិតំ ករោតីតិ អវិជ្ជា. ទុក្ខាទីនំ បីឡនាទិវសេន វុត្តំ ចតុព្ពិធំ ចតុព្ពិធំ អត្ថំ អវិទិតំ ករោតីតិបិ អវិជ្ជា. អន្តវិរហិតេ សំសារេ សព្ពយោនិគតិភវវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ សត្តេ ជវាបេតីតិ អវិជ្ជា. បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានេសុ ឥត្ថិបុរិសាទីសុ ជវតិ, វិជ្ជមានេសុបិ ខន្ធាទីសុ ន ជវតីតិ អវិជ្ជា. អបិច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ វត្ថារម្មណានំ បដិច្ចសមុប្បាទបដិច្ចសមុប្បន្នានញ្ច ធម្មានំ ឆាទនតោបិ អវិជ្ជា.

យំ បដិច្ច ផលមេតិ សោ បច្ចយោ. បដិច្ចាតិ ន វិនា តេន; តំ អបច្ចក្ខិត្វាតិ អត្ថោ. ឯតីតិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ បវត្តតិ ចាតិ អត្ថោ. អបិ ច ឧបការកដ្ឋោ បច្ចយដ្ឋោ. អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចាតិ អវិជ្ជាបច្ចយោ. តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា.

សង្ខតមភិសង្ខរោន្តីតិ ¶ សង្ខារា. អបិច អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារា ចាតិ ទុវិធា សង្ខារា. តត្ថ បុញ្ញាបុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារា តយោ, កាយវចីចិត្តសង្ខារា តយោតិ ឥមេ ឆ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា ¶ . តេ សព្ពេបិ លោកិយកុសលាកុសលចេតនាមត្តមេវ ហោន្តិ.

សង្ខតសង្ខារោ, អភិសង្ខតសង្ខារោ, អភិសង្ខរណសង្ខារោ, បយោគាភិសង្ខារោតិ ឥមេ បន ចត្តារោ សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារា. តត្ថ ¶ ‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២២១, ២៧២; សំ. និ. ១.១៨៦; ២.១៤៣) វុត្តា សព្ពេបិ សប្បច្ចយា ធម្មា ‘សង្ខតសង្ខារា’ នាម. កម្មនិព្ពត្តា តេភូមកា រូបារូបធម្មា ‘អភិសង្ខតសង្ខារា’តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តា. តេបិ ‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. វិសុំ បន នេសំ អាគតដ្ឋានំ ន បញ្ញាយតិ. តេភូមកកុសលាកុសលចេតនា បន ‘អភិសង្ខរណកសង្ខារោ’តិ វុច្ចតិ. តស្ស ‘‘អវិជ្ជាគតោយំ, ភិក្ខវេ, បុរិសបុគ្គលោ បុញ្ញញ្ចេ អភិសង្ខរោតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៥១) អាគតដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ. កាយិកចេតសិកំ បន វីរិយំ ‘បយោគាភិសង្ខារោ’តិ វុច្ចតិ. សោ ‘‘យាវតិកា អភិសង្ខារស្ស គតិ, តាវតិកំ គន្ត្វា អក្ខាហតំ មញ្ញេ អដ្ឋាសី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១៥) អាគតោ.

ន កេវលញ្ច ឯតេយេវ, អញ្ញេបិ ‘‘សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបជ្ជន្តស្ស ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ភិក្ខុនោ បឋមំ និរុជ្ឈតិ វចីសង្ខារោ, តតោ កាយសង្ខារោ, តតោ ចិត្តសង្ខារោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៤៦៤) នយេន សង្ខារសទ្ទេន អាគតា អនេកសង្ខារា. តេសុ នត្ថិ សោ សង្ខារោ, យោ សង្ខតសង្ខារេ សង្គហំ ន គច្ឆេយ្យ. ឥតោ បរំ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិអាទីសុ យំ វុត្តំ តំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អវុត្តេ បន វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ. នមតីតិ នាមំ. រុប្បតីតិ រូបំ. អាយេ តនោតិ, អាយតញ្ច នយតីតិ អាយតនំ. ផុសតីតិ ផស្សោ. វេទយតីតិ វេទនា. បរិតស្សតីតិ តណ្ហា. ឧបាទិយតីតិ ឧបាទានំ. ភវតិ ភាវយតិ ចាតិ ភវោ. ជននំ ជាតិ. ជីរណំ ជរា. មរន្តិ ¶ ឯតេនាតិ មរណំ. សោចនំ សោកោ. បរិទេវនំ បរិទេវោ. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខំ; ឧប្បាទដ្ឋិតិវសេន វា ទ្វេធា ខណតីតិ ទុក្ខំ. ទុម្មនស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ. ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ.

សម្ភវន្តីតិ ¶ និព្ពត្តន្តិ. ន កេវលញ្ច សោកាទីហេវ, អថ ខោ សព្ពបទេហិ ‘សម្ភវន្តី’តិ សទ្ទស្ស យោជនា កាតព្ពា. ឥតរថា ហិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ វុត្តេ កិំ ករោន្តីតិ ន បញ្ញាយេយ្យុំ. ‘‘សម្ភវន្តី’’តិ បន យោជនាយ សតិ ‘‘អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចាតិ អវិជ្ជាបច្ចយោ; តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា សម្ភវន្តី’’តិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នវវត្ថានំ កតំ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

ឯវន្តិ ¶ និទ្ទិដ្ឋនយនិទស្សនំ. តេន អវិជ្ជាទីហេវ ការណេហិ, ន ឥស្សរនិម្មានាទីហីតិ ទស្សេតិ. ឯតស្សាតិ យថាវុត្តស្ស. កេវលស្សាតិ អសម្មិស្សស្ស សកលស្ស វា. ទុក្ខក្ខន្ធស្សាតិ ទុក្ខសមូហស្ស, ន សត្តស្ស, ន សុខសុភាទីនំ. សមុទយោតិ និព្ពត្តិ. ហោតីតិ សម្ភវតិ. ឯវមេត្ថ អត្ថតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘លក្ខណាទិតោ’តិ អវិជ្ជាទីនំ លក្ខណាទិតោ, សេយ្យថិទំ – អញ្ញាណលក្ខណា អវិជ្ជា, សម្មោហនរសា, ឆាទនបច្ចុបដ្ឋានា, អាសវបទដ្ឋានា. អភិសង្ខរណលក្ខណា សង្ខារា, អាយូហនរសា, ចេតនាបច្ចុបដ្ឋានា, អវិជ្ជាបទដ្ឋានា. វិជាននលក្ខណំ វិញ្ញាណំ, បុព្ពង្គមរសំ, បដិសន្ធិបច្ចុបដ្ឋានំ, សង្ខារបទដ្ឋានំ, វត្ថារម្មណបទដ្ឋានំ វា. នមនលក្ខណំ នាមំ, សម្បយោគរសំ, អវិនិព្ភោគបច្ចុបដ្ឋានំ, វិញ្ញាណបទដ្ឋានំ. រុប្បនលក្ខណំ រូបំ, វិកិរណរសំ, អព្យាកតបច្ចុបដ្ឋានំ, វិញ្ញាណបទដ្ឋានំ. អាយតនលក្ខណំ សឡាយតនំ, ទស្សនាទិរសំ, វត្ថុទ្វារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ ¶ , នាមរូបបទដ្ឋានំ. ផុសនលក្ខណោ ផស្សោ, សង្ឃដ្ដនរសោ, សង្គតិបច្ចុបដ្ឋានោ, សឡាយតនបទដ្ឋានោ. អនុភវនលក្ខណា វេទនា, វិសយរសសម្ភោគរសា, សុខទុក្ខបច្ចុបដ្ឋានា, ផស្សបទដ្ឋានា. ហេតុលក្ខណា តណ្ហា, អភិនន្ទនរសា, អតិត្តិភាវបច្ចុបដ្ឋានា, វេទនាបទដ្ឋានា. គហណលក្ខណំ ឧបាទានំ, អមុញ្ចនរសំ, តណ្ហាទឡ្ហត្តទិដ្ឋិបច្ចុបដ្ឋានំ, តណ្ហាបទដ្ឋានំ. កម្មកម្មផលលក្ខណោ ភវោ, ភាវនភវនរសោ, កុសលាកុសលាព្យាកតបច្ចុបដ្ឋានោ, ឧបាទានបទដ្ឋានោ. ជាតិអាទីនំ លក្ខណាទីនិ សច្ចវិភង្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. ឯវមេត្ថ លក្ខណាទិតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘ឯកវិធាទិតោ’តិ ឯត្ថ អវិជ្ជា អញ្ញាណាទស្សនមោហាទិភាវតោ ឯកវិធា, អប្បដិបត្តិមិច្ឆាបដិបត្តិតោ ទុវិធា តថា សង្ខារាសង្ខារតោ, វេទនាត្តយសម្បយោគតោ តិវិធា, ចតុសច្ចអប្បដិវេធតោ ¶ ចតុព្ពិធា, គតិបញ្ចកាទីនវច្ឆាទនតោ បញ្ចវិធា, ទ្វារារម្មណតោ បន សព្ពេសុបិ អរូបធម្មេសុ ឆព្ពិធតា វេទិតព្ពា.

សង្ខារា សាសវវិបាកធម្មធម្មាទិភាវតោ ឯកវិធា, កុសលាកុសលតោ ទុវិធា តថា បរិត្តមហគ្គតហីនមជ្ឈិមមិច្ឆត្តនិយតានិយតតោ, តិវិធា បុញ្ញាភិសង្ខារាទិភាវតោ, ចតុព្ពិធា ចតុយោនិសំវត្តនតោ, បញ្ចវិធា បញ្ចគតិគាមិតោ.

វិញ្ញាណំ ¶ លោកិយវិបាកាទិភាវតោ ឯកវិធំ, សហេតុកាហេតុកាទិតោ ទុវិធំ, ភវត្តយបរិយាបន្នតោ វេទនាត្តយសម្បយោគតោ អហេតុកទុហេតុកតិហេតុកតោ ច តិវិធំ, យោនិគតិវសេន ចតុព្ពិធំ បញ្ចវិធញ្ច.

នាមរូបំ វិញ្ញាណសន្និស្សយតោ កម្មបច្ចយតោ ច ឯកវិធំ, សារម្មណានារម្មណតោ ទុវិធំ, អតីតាទិតោ តិវិធំ, យោនិគតិវសេន ចតុព្ពិធំ បញ្ចវិធញ្ច.

សឡាយតនំ សញ្ជាតិសមោសរណដ្ឋានតោ ឯកវិធំ, ភូតប្បសាទវិញ្ញាណាទិតោ ទុវិធំ, សម្បត្តាសម្បត្តនោភយគោចរតោ តិវិធំ, យោនិគតិបរិយាបន្នតោ ចតុព្ពិធំ បញ្ចវិធញ្ចាតិ ឥមិនា នយេន ផស្សាទីនម្បិ ឯកវិធាទិភាវោ វេទិតព្ពោតិ. ឯវមេត្ថ ឯកវិធាទិតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘អង្គានញ្ច ¶ វវត្ថានា’តិ សោកាទយោ ចេត្ថ ភវចក្កស្ស អវិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តា. ជរាមរណព្ភាហតស្ស ហិ ពាលស្ស តេ សម្ភវន្តិ. យថាហ – ‘‘អស្សុតវា, ភិក្ខវេ, បុថុជ្ជនោ សារីរិកាយ ទុក្ខាយ វេទនាយ ផុដ្ឋោ សមានោ សោចតិ កិលមតិ បរិទេវតិ ឧរត្តាឡិំ កន្ទតិ សម្មោហមាបជ្ជតី’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥២). យាវ ច តេសំ បវត្តិ តាវ អវិជ្ជាយាតិ បុនបិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ សម្ពន្ធមេវ ហោតិ ភវចក្កំ. តស្មា តេសម្បិ ជរាមរណេនេវ ឯកសង្ខេបំ កត្វា ទ្វាទសេវ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានីតិ វេទិតព្ពានិ. ឯវមេត្ថ អង្គានំ វវត្ថានតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. អយំ តាវេត្ថ ឧទ្ទេសវារវសេន សង្ខេបកថា.

ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អវិជ្ជាបទនិទ្ទេសោ

២២៦. ឥទានិ ¶ និទ្ទេសវារវសេន វិត្ថារកថា ហោតិ. ‘‘អវិជ្ជា បច្ចយា សង្ខារា’’តិ ហិ វុត្តំ. តត្ថ អវិជ្ជាបច្ចយេសុ សង្ខារេសុ ទស្សេតព្ពេសុ យស្មា បុត្តេ កថេតព្ពេ បឋមំ បិតា កថីយតិ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘មិត្តស្ស ¶ បុត្តោ, ទត្តស្ស បុត្តោ’តិ បុត្តោ សុកថិតោ ហោតិ. តស្មា ទេសនាកុសលោ សត្ថា សង្ខារានំ ជនកត្ថេន បិតុសទិសំ អវិជ្ជំ តាវ ទស្សេតុំ តត្ថ កតមា អវិជ្ជា? ទុក្ខេ អញ្ញាណន្តិអាទិមាហ.

តត្ថ យស្មា អយំ អវិជ្ជា ទុក្ខសច្ចស្ស យាថាវសរសលក្ខណំ ជានិតុំ បស្សិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតិ, ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា គន្ថេត្វា តិដ្ឋតិ, តស្មា ‘‘ទុក្ខេ អញ្ញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តថា យស្មា ទុក្ខសមុទយស្ស ទុក្ខនិរោធស្ស ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ យាថាវសរសលក្ខណំ ជានិតុំ បស្សិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតិ, ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា គន្ថេត្វា តិដ្ឋតិ, តស្មា ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អញ្ញាណន្តិ វុច្ចតិ. ឥមេសុ ចតូសុ ឋានេសុ សុត្តន្តិកបរិយាយេន អញ្ញាណំ អវិជ្ជាតិ កថិតំ.

និក្ខេបកណ្ឌេ (ធ. ស. ១០៦៧) បន អភិធម្មបរិយាយេន ‘‘បុព្ពន្តេ អញ្ញាណ’’ន្តិ អបរេសុបិ ចតូសុ ឋានេសុ អញ្ញាណំ គហិតំ. តត្ថ ¶ បុព្ពន្តេតិ អតីតោ អទ្ធា, អតីតានិ ខន្ធធាតុអាយតនានិ. អបរន្តេតិ អនាគតោ អទ្ធា, អនាគតានិ ខន្ធធាតុអាយតនានិ. បុព្ពន្តាបរន្តេតិ តទុភយំ. ឥទប្បច្ចយតាតិ សង្ខារាទីនំ ការណានិ អវិជ្ជាទីនិ អង្គានិ. បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មាតិ អវិជ្ជាទីហិ និព្ពត្តា សង្ខារាទយោ ធម្មា. តត្រាយំ អវិជ្ជា យស្មា អតីតានំ ខន្ធាទីនំ យាថាវសរសលក្ខណំ ជានិតុំ បស្សិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតិ, ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា គន្ថេត្វា តិដ្ឋតិ, តស្មា ‘‘បុព្ពន្តេ អញ្ញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តថា យស្មា អនាគតានំ ខន្ធាទីនំ, អតីតានាគតានំ ខន្ធាទីនំ ឥទប្បច្ចយតាយ ចេវ បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មានញ្ច យាថាវសរសលក្ខណំ ជានិតុំ បស្សិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតិ, ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា គន្ថេត្វា តិដ្ឋតិ, តស្មា ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ អញ្ញាណន្តិ វុច្ចតិ. ឥមេសុ អដ្ឋសុ ឋានេសុ អភិធម្មបរិយាយេន អញ្ញាណំ អវិជ្ជាតិ កថិតំ.

ឯវំ កិំ កថិតំ ហោតិ? កិច្ចតោ ចេវ ជាតិតោ ច អវិជ្ជា កថិតា នាម ហោតិ. កថំ ¶ ? អយញ្ហិ អវិជ្ជា ឥមានិ អដ្ឋ ឋានានិ ជានិតុំ បស្សិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតីតិ កិច្ចតោ កថិតា; ឧប្បជ្ជមានាបិ ឥមេសុ អដ្ឋសុ ឋានេសុ ឧប្បជ្ជតីតិ ជាតិតោបិ កថិតា. ឯវំ កថេត្វា បុន ‘‘យំ ¶ ឯវរូបំ អញ្ញាណំ អទស្សន’’ន្តិអាទីនិ បញ្ចវីសតិ បទានិ អវិជ្ជាយ លក្ខណំ ទស្សេតុំ គហិតានិ.

តត្ថ យស្មា អយំ អវិជ្ជា ឥមេហិ អដ្ឋហិ បទេហិ កថិតាបិ បុន បញ្ចវីសតិយា បទេហិ លក្ខណេ អកថិតេ សុកថិតា នាម ន ហោតិ, លក្ខណេ បន កថិតេយេវ សុកថិតា នាម ហោតិ. យថា បុរិសោ នដ្ឋំ គោណំ បរិយេសមានោ មនុស្សេ បុច្ឆេយ្យ – ‘‘អបិ, អយ្យា, សេតំ គោណំ បស្សថ, រត្តំ គោណំ បស្សថា’’តិ? តេ ឯវំ វទេយ្យុំ – ‘‘ឥមស្មិំ រដ្ឋេ សេតរត្តានំ គោណានំ អន្តោ នត្ថិ, កិំ តេ គោណស្ស លក្ខណ’’ន្តិ? អថ តេន ‘សង្ឃាដិ’ វា ‘នង្គលំ’ វាតិ វុត្តេ គោណោ សុកថិតោ នាម ភវេយ្យ; ឯវមេវ យស្មា អយំ អវិជ្ជា អដ្ឋហិ បទេហិ កថិតាបិ បុន បញ្ចវីសតិយា បទេហិ លក្ខណេ អកថិតេ សុកថិតា ¶ នាម ន ហោតិ, លក្ខណេ បន កថិតេយេវ សុកថិតា នាម ហោតិ. តស្មា យានស្សា លក្ខណទស្សនត្ថំ បញ្ចវីសតិ បទានិ កថិតានិ, តេសម្បិ វសេន វេទិតព្ពា.

សេយ្យថិទំ – ញាណំ នាម បញ្ញា. សា អត្ថត្ថំ ការណការណំ ចតុសច្ចធម្មំ វិទិតំ បាកដំ ករោតិ. អយំ បន អវិជ្ជា ឧប្បជ្ជិត្វា តំ វិទិតំ បាកដំ កាតុំ ន ទេតីតិ ញាណបច្ចនីកតោ អញ្ញាណំ. ទស្សនន្តិបិ បញ្ញា. សាបិ តំ អាការំ បស្សតិ. អវិជ្ជា បន ឧប្បជ្ជិត្វា តំ បស្សិតុំ ន ទេតីតិ អទស្សនំ. អភិសមយោតិបិ បញ្ញា. សា តំ អាការំ អភិសមេតិ. អវិជ្ជា បន ឧប្បជ្ជិត្វា តំ អភិសមេតុំ ន ទេតីតិ អនភិសមយោ. អនុពោធោ សម្ពោធោ បដិវេធោតិបិ បញ្ញា. សា តំ អាការំ អនុពុជ្ឈតិ សម្ពុជ្ឈតិ បដិវិជ្ឈតិ. អវិជ្ជា បន ឧប្បជ្ជិត្វា តំ អនុពុជ្ឈិតុំ សំពុជ្ឈិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតីតិ អននុពោធោ អសម្ពោធោ អប្បដិវេធោ. សង្គាហនាតិបិ បញ្ញា. សា តំ អាការំ គហេត្វា ឃំសិត្វា គណ្ហាតិ. អវិជ្ជា បន ឧប្បជ្ជិត្វា តំ គហេត្វា ឃំសិត្វា គណ្ហិតុំ ន ទេតីតិ អសង្គាហនា. បរិយោគាហនាតិបិ បញ្ញា. សា តំ អាការំ ឱគាហិត្វា អនុបវិសិត្វា គណ្ហាតិ. អវិជ្ជា បន ឧប្បជ្ជិត្វា តំ ឱគាហិត្វា អនុបវិសិត្វា គណ្ហិតុំ ន ទេតីតិ អបរិយោគាហនា. សមបេក្ខនាតិបិ បញ្ញា ¶ . សា តំ អាការំ សមំ សម្មា ច បេក្ខតិ. អវិជ្ជា បន ឧប្បជ្ជិត្វា តំ សមំ សម្មា ច បេក្ខិតុំ ន ទេតីតិ អសមបេក្ខនា. បច្ចវេក្ខណាតិបិ បញ្ញា. សា តំ អាការំ បច្ចវេក្ខតិ. អវិជ្ជា បន ឧប្បជ្ជិត្វា តំ បច្ចវេក្ខិតុំ ន ទេតីតិ អបច្ចវេក្ខណា. នាស្សា ¶ កិញ្ចិ កម្មំ បច្ចក្ខំ អត្ថិ, សយញ្ច អបច្ចវេក្ខិត្វា កតំ កម្មន្តិ អបច្ចក្ខកម្មំ. ទុម្មេធភាវតាយ ទុម្មេជ្ឈំ. ពាលភាវតាយ ពាល្យំ.

សម្បជញ្ញន្តិបិ បញ្ញា. សា អត្ថត្ថំ ការណការណំ ចតុសច្ចធម្មំ សម្មា បជានាតិ. អវិជ្ជា បន ឧប្បជ្ជិត្វា តំ អាការំ បជានិតុំ ន ទេតីតិ អសម្បជញ្ញំ. មោហនវសេន មោហោ. បមោហនវសេន បមោហោ. សម្មោហនវសេន សម្មោហោ. អវិន្ទិយំ វិន្ទតីតិអាទិវសេន អវិជ្ជា. វដ្ដស្មិំ ឱហនតិ ឱសីទាបេតីតិ អវិជ្ជោឃោ. វដ្ដស្មិំ យោជេតីតិ អវិជ្ជាយោគោ. អប្បហីនវសេន ¶ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនតោ ច អវិជ្ជានុសយោ. មគ្គេ បរិយុដ្ឋិតចោរា អទ្ធិកេ វិយ កុសលចិត្តំ បរិយុដ្ឋាតិ គណ្ហាតិ វិលុម្បតីតិ អវិជ្ជាបរិយុដ្ឋានំ. យថា នគរទ្វារេ បលិឃសង្ខាតាយ លង្គិយា បតិតាយ អន្តោនគរេ មនុស្សានំ ពហិនគរគមនម្បិ ពហិនគរេ មនុស្សានំ អន្តោនគរបវេសនម្បិ បច្ឆិជ្ជតិ, ឯវមេវ យស្ស សក្កាយនគរេ អយំ បតិតា តស្ស និព្ពានសម្បាបកំ ញាណគមនំ បច្ឆិជ្ជតីតិ អវិជ្ជាលង្គី នាម ហោតិ. អកុសលញ្ច តំ មូលញ្ច, អកុសលានំ វា មូលន្តិ អកុសលមូលំ. តំ បន ន អញ្ញំ, ឥធាធិប្បេតោ មោហោតិ មោហោ អកុសលមូលំ. អយំ វុច្ចតិ អវិជ្ជាតិ អយំ ឯវំលក្ខណា អវិជ្ជា នាមាតិ វុច្ចតិ. ឯវំ បញ្ចវីសតិបទវសេន អវិជ្ជាយ លក្ខណំ វេទិតព្ពំ.

ឯវំលក្ខណា បនាយំ អវិជ្ជា ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណន្តិ វុត្តាបិ ទុក្ខសច្ចស្ស ឯកទេសោ ហោតិ, សហជាតា ហោតិ, តំ អារម្មណំ ករោតិ, ឆាទេតិ; សមុទយសច្ចស្ស ន ឯកទេសោ ហោតិ, សហជាតា ហោតិ, តំ អារម្មណំ ករោតិ, ឆាទេតិ; និរោធសច្ចស្ស នេវ ឯកទេសោ ហោតិ, ន សហជាតា, ន តំ អារម្មណំ ករោតិ, កេវលំ ឆាទេតិ; មគ្គសច្ចស្សាបិ ន ឯកទេសោ, ន សហជាតា, ន តំ អារម្មណំ ករោតិ, កេវលំ ឆាទេតិ. ទុក្ខារម្មណតា អវិជ្ជា ឧប្បជ្ជតិ, តញ្ច ឆាទេតិ. សមុទយារម្មណតា អវិជ្ជា ឧប្បជ្ជតិ, តញ្ច ឆាទេតិ. និរោធារម្មណតា អវិជ្ជា នុប្បជ្ជតិ, តញ្ច ឆាទេតិ. មគ្គារម្មណតា អវិជ្ជា នូប្បជ្ជតិ, តញ្ច ឆាទេតិ.

ទ្វេ សច្ចា ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរា. ទ្វេ សច្ចា គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសា. អបិច ខោ បន ទុក្ខនិរោធំ អរិយសច្ចំ គម្ភីរញ្ចេវ ទុទ្ទសញ្ច. តត្ថ ទុក្ខំ នាម បាកដំ, លក្ខណស្ស បន ទុទ្ទសត្តា ¶ គម្ភីរំ នាម ជាតំ. សមុទយេបិ ឯសេវ នយោ. យថា បន មហាសមុទ្ទំ មន្ថេត្វា ឱជាយ នីហរណំ នាម ភារោ, សិនេរុបាទតោ ¶ វាលិកាយ ឧទ្ធរណំ នាម ភារោ, បព្ពតំ បីឡេត្វា រសស្ស នីហរណំ នាម ភារោ; ឯវមេវ ទ្វេ សច្ចានិ គម្ភីរតាយ ឯវ ទុទ្ទសានិ, និរោធសច្ចំ បន អតិគម្ភីរញ្ច អតិទុទ្ទសញ្ចាតិ. ឯវំ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរានំ គម្ភីរត្តា ច ទុទ្ទសានំ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ បដិច្ឆាទកំ មោហន្ធការំ អយំ វុច្ចតិ អវិជ្ជាតិ.

អវិជ្ជាបទនិទ្ទេសោ.

សង្ខារបទនិទ្ទេសោ

សង្ខារបទេ ¶ ហេដ្ឋា វុត្តសង្ខារេសុ សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារេ អនាមសិត្វា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារេយេវ ទស្សេន្តោ តត្ថ កតមេ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា? បុញ្ញាភិសង្ខារោតិអាទិមាហ. តត្ថ បុនាតិ អត្តនោ ការកំ, បូរេតិ ចស្ស អជ្ឈាសយំ, បុជ្ជញ្ច ភវំ និព្ពត្តេតីតិ បុញ្ញោ. អភិសង្ខរោតិ វិបាកំ កដត្តារូបញ្ចាតិ អភិសង្ខារោ. បុញ្ញោវ អភិសង្ខារោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ. បុញ្ញបដិបក្ខតោ អបុញ្ញោ. អបុញ្ញោវ អភិសង្ខារោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ. ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. អានេញ្ជមេវ អភិសង្ខារោ, អានេញ្ជញ្ច ភវំ អភិសង្ខរោតីតិ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ. កាយេន បវត្តិតោ, កាយតោ វា បវត្តោ, កាយស្ស វា សង្ខារោតិ កាយសង្ខារោ. វចីសង្ខារចិត្តសង្ខារេសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ បឋមត្តិកោ បរិវីមំសនសុត្តវសេន គហិតោ. តត្ថ ហិ ‘‘បុញ្ញញ្ចេ សង្ខារំ អភិសង្ខរោតិ, បុញ្ញូបគំ ហោតិ វិញ្ញាណំ. អបុញ្ញញ្ចេ សង្ខារំ អភិសង្ខរោតិ, អបុញ្ញុបគំ ហោតិ វិញ្ញាណំ. អានេញ្ជញ្ចេ សង្ខារំ អភិសង្ខរោតិ, អានេញ្ជុបគំ ហោតិ វិញ្ញាណ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.៥១) វុត្តំ. ទុតិយត្តិកោ តទនន្តរស្ស វិភង្គសុត្តស្ស វសេន គហិតោ, សម្មាទិដ្ឋិសុត្តបរិយាយេន (ម. និ. ១.១០២) គហិតោតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិយេវ. តត្ថ ហិ ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, សង្ខារា. កតមេ តយោ? កាយសង្ខារោ, វចីសង្ខារោ, ចិត្តសង្ខារោ’’តិ (សំ. និ. ២.២) វុត្តំ. កស្មា បនេតេសំ សុត្តានំ វសេន តេ គហិតាតិ? អយំ អភិធម្មោ នាម ¶ ន អធុនាកតោ, នាបិ ពាហិរកឥសីហិ វា សាវកេហិ វា ទេវតាហិ ¶ វា ភាសិតោ. សព្ពញ្ញុជិនភាសិតោ បន អយំ. អភិធម្មេបិ ហិ សុត្តេបិ ឯកសទិសាវ តន្តិ និទ្ទិដ្ឋាតិ ឥមស្សត្ថស្ស ទីបនត្ថំ.

ឥទានិ តេ សង្ខារេ បភេទតោ ទស្សេតុំ តត្ថ កតមោ បុញ្ញាភិសង្ខារោតិអាទិមាហ. តត្ថ កុសលា ចេតនាតិ អនិយមតោ ចតុភូមិកចេតនាបិ វុត្តា. កាមាវចរា រូបាវចរាតិ និយមិតត្តា បន អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា, បញ្ច រូបាវចរកុសលចេតនាតិ តេរស ចេតនា បុញ្ញាភិសង្ខារោ ¶ នាម. ទានមយាតិអាទីហិ តាសំយេវ ចេតនានំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន បវត្តិ ទស្សិតា. តត្ថ អដ្ឋ កាមាវចរាវ ទានសីលមយា ហោន្តិ. ភាវនាមយា បន តេរសបិ. យថា ហិ បគុណំ ធម្មំ សជ្ឈាយមានោ ឯកំ ទ្វេ អនុសន្ធិគតេបិ ន ជានាតិ, បច្ឆា អាវជ្ជន្តោ ជានាតិ; ឯវមេវ កសិណបរិកម្មំ ករោន្តស្ស បគុណជ្ឈានំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស បគុណកម្មដ្ឋានញ្ច មនសិករោន្តស្ស ញាណវិប្បយុត្តាបិ ភាវនា ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ភាវនាមយា បន តេរសបី’’តិ.

តត្ថ ទានមយាទីសុ ‘‘ទានំ អារព្ភ ទានមធិកិច្ច យា ឧប្បជ្ជតិ ចេតនា សញ្ចេតនា ចេតយិតត្តំ – អយំ វុច្ចតិ ទានមយោ បុញ្ញាភិសង្ខារោតិ. សីលំ អារព្ភ…បេ… ភាវនំ អារព្ភ ភាវនមធិកិច្ច យា ឧប្បជ្ជតិ ចេតនា សញ្ចេតនា ចេតយិតត្តំ – អយំ វុច្ចតិ ភាវនាមយោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ’’តិ (វិភ. ៧៦៩) អយំ សង្ខេបទេសនា.

ចីវរាទីសុ បន ចតូសុ បច្ចយេសុ រូបាទីសុ វា ឆសុ អារម្មណេសុ អន្នាទីសុ វា ទសសុ ទានវត្ថូសុ តំ តំ ទេន្តស្ស តេសំ ឧប្បាទនតោ បដ្ឋាយ បុព្ពភាគេ បរិច្ចាគកាលេ បច្ឆា សោមនស្សចិត្តេន អនុស្សរណេ ចាតិ តីសុ កាលេសុ បវត្តា ចេតនា ទានមយា នាម. សីលំ បរិបូរណត្ថាយ បន ‘បព្ពជិស្សាមី’តិ វិហារំ គច្ឆន្តស្ស បព្ពជន្តស្ស មនោរថំ មត្ថកំ បាបេត្វា ‘បព្ពជិតោ វតម្ហិ, សាធុ សុដ្ឋូ’តិ អាវជ្ជន្តស្ស បាតិមោក្ខំ សំវរន្តស្ស ចីវរាទយោ បច្ចយេ បច្ចវេក្ខន្តស្ស អាបាថគតេសុ រូបាទីសុ ចក្ខុទ្វារាទីនិ សំវរន្តស្ស អាជីវំ សោធេន្តស្ស ច បវត្តា ចេតនា សីលមយា នាម. បដិសម្ភិទាយំ វុត្តេន វិបស្សនាមគ្គេន ចក្ខុំ អនិច្ចតោ ¶ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ភាវេន្តស្ស រូបេ…បេ… ធម្មេ, ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ… មនោវិញ្ញាណំ, ចក្ខុសម្ផស្សំ…បេ… មនោសម្ផស្សំ, ចក្ខុសម្ផស្សជំ វេទនំ…បេ… មនោសម្ផស្សជំ វេទនំ, រូបសញ្ញំ ¶ …បេ… ធម្មសញ្ញំ ជរាមរណំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ភាវេន្តស្ស បវត្តា ចេតនា ភាវនាមយា នាមាតិ អយំ វិត្ថារកថា.

អបុញ្ញាភិសង្ខារនិទ្ទេសេ អកុសលា ចេតនាតិ ទ្វាទសអកុសលចិត្តសម្បយុត្តា ចេតនា. កាមាវចរាតិ កិញ្ចាបិ តត្ថ ¶ ឋបេត្វា ទ្វេ ទោមនស្សសហគតចេតនា សេសា រូបារូបភវេបិ ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ បន បដិសន្ធិំ ន អាកឌ្ឍន្តិ, កាមាវចរេយេវ បដិសន្ធិវសេន វិបាកំ អវចារេន្តីតិ កាមាវចរាត្វេវ វុត្តា.

អានេញ្ជាភិសង្ខារនិទ្ទេសេ កុសលា ចេតនា អរូបាវចរាតិ ចតស្សោ អរូបាវចរកុសលចេតនា. ឯតា ហិ ចតស្សោ អនិញ្ជនដ្ឋេន អនិញ្ជនស្ស ច អភិសង្ខរណដ្ឋេន អានេញ្ជាភិសង្ខារោតិ វុច្ចន្តិ. រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានតោ ហិ តិស្សោ កុសលវិបាកកិរិយាចេតនា ទ្វាទស អរូបាវចរចេតនាតិ បញ្ចទស ធម្មា អនិច្ចលដ្ឋេន អផន្ទនដ្ឋេន អានេញ្ជា នាម. តត្ថ រូបាវចរា កុសលា ចេតនា អនិញ្ជា សមានាបិ អត្តនា សរិក្ខកម្បិ អសរិក្ខកម្បិ សឥញ្ជនម្បិ អនិញ្ជនម្បិ រូបារូបំ ជនេតីតិ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ នាម ន ហោតិ. វិបាកកិរិយចេតនា បន អវិបាកត្តា វិបាកំ ន អភិសង្ខរោន្តិ, តថា អរូបាវចរា វិបាកកិរិយចេតនាបីតិ ឯកាទសាបិ ឯតា ចេតនា អានេញ្ជាវ ន អភិសង្ខារា. ចតុព្ពិធា បន អរូបាវចរកុសលចេតនា យថា ហត្ថិអស្សាទីនំ សទិសាវ ឆាយា ហោន្តិ, ឯវំ អត្តនា សទិសំ និច្ចលំ អរូបមេវ ជនេតីតិ អានេញ្ជាភិសង្ខារោតិ វុច្ចតីតិ.

ឯវំ បុញ្ជាភិសង្ខារវសេន តេរស, អបុញ្ញាភិសង្ខារវសេន ទ្វាទស, អានេញ្ជាភិសង្ខារវសេន ចតស្សោតិ សព្ពាបេតា បរិបិណ្ឌិតា ឯកូនតិំស ចេតនា ហោន្តិ. ឥតិ ភគវា អបរិមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឧប្បជ្ជនកកុសលាកុសលចេតនា មហាតុលាយ ធារយមានោ វិយ, នាឡិយំ បក្ខិបិត្វា មិនមានោ វិយ ច សព្ពញ្ញុតញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឯកូនតិំសមេវ ទស្សេសិ.

ឥទានិ ¶ អបរិមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អបរិមាណា សត្តា កុសលាកុសលកម្មំ អាយូហមានា យេហិ ទ្វារេហិ អាយូហន្តិ, តានិ តីណិ កម្មទ្វារានិ ទស្សេន្តោ តត្ថ កតមោ កាយសង្ខារោ? កាយសញ្ចេតនាតិអាទិមាហ. តត្ថ កាយសញ្ចេតនាតិ កាយវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេត្វា កាយទ្វារតោ បវត្តា ¶ អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា ទ្វាទស អកុសលចេតនាតិ សមវីសតិ ចេតនា; កាយទ្វារេ អាទានគ្គហណចោបនំ បាបយមានា ឧប្បន្នា វីសតិ កុសលាកុសលចេតនាតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ.

វចីសញ្ចេតនាតិ ¶ វចីវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេត្វា វចីទ្វារតោ បវត្តា តាយេវ វីសតិ ចេតនា; វចីទ្វារេ ហនុសញ្ចោបនំ វាក្យភេទំ បាបយមានា ឧប្បន្នា វីសតិ ចេតនាតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. អភិញ្ញាចេតនា បនេត្ថ បរតោ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ន ហោតីតិ ន គហិតា. យថា ច អភិញ្ញាចេតនា, ឯវំ ឧទ្ធច្ចចេតនាបិ ន ហោតិ. តស្មា សាបិ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយភាវេ អបនេតព្ពា. អវិជ្ជាបច្ចយា បន សព្ពាបេតា ហោន្តិ.

មនោសញ្ចេតនាតិ ឧភោបិ វិញ្ញត្តិយោ អសមុដ្ឋាបេត្វា មនោទ្វារេ ឧប្បន្នា សព្ពាបិ ឯកូនតិំស ចេតនា. ឥតិ ភគវា អបរិមាណេសុ ចក្កវាឡេសុ អបរិមាណា សត្តា កុសលាកុសលកម្មំ អាយូហមានា ឥមេហិ តីហិ ទ្វារេហិ អាយូហន្តីតិ អាយូហនកម្មទ្វារំ ទស្សេសិ.

ឥមេសំ បន ទ្វិន្នម្បិ តិកានំ អញ្ញមញ្ញំ សម្បយោគោ វេទិតព្ពោ. កថំ? បុញ្ញាភិសង្ខារោ ហិ កាយទុច្ចរិតា វិរមន្តស្ស សិយា កាយសង្ខារោ, វចីទុច្ចរិតា វិរមន្តស្ស សិយា វចីសង្ខារោ. ឯវំ អដ្ឋ កុសលចេតនា កាមាវចរា បុញ្ញាភិសង្ខារោ ច ហោតិ កាយសង្ខារោ ច វចីសង្ខារោ ច. មនោទ្វារេ ឧប្បន្នា បន តេរស ចេតនា បុញ្ញាភិសង្ខារោ ច ហោតិ ចិត្តសង្ខារោ ច. អបុញ្ញាភិសង្ខារោបិ កាយទុច្ចរិតវសេន បវត្តិយំ សិយា កាយសង្ខារោ, វចីទុច្ចរិតវសេន បវត្តិយំ សិយា វចីសង្ខារោ, ទ្វេ ទ្វារានិ មុញ្ចិត្វា មនោទ្វារេ បវត្តិយំ សិយា ចិត្តសង្ខារោតិ. ឯវំ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ កាយសង្ខារោបិ ហោតិ វចីសង្ខារោបិ ចិត្តសង្ខារោបិ.

កាយសង្ខារោ បន សិយា បុញ្ញាភិសង្ខារោ, សិយា អបុញ្ញាភិសង្ខារោ, ន អានេញ្ជាភិសង្ខារោ. តថា វចីសង្ខារោ. ចិត្តសង្ខារោ បន សិយា បុញ្ញាភិសង្ខារោ ¶ , សិយា អបុញ្ញាភិសង្ខារោ, សិយា អានេញ្ជាភិសង្ខារោតិ. ឥមេ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា នាម.

កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ – ឥមេ សង្ខារា អវិជ្ជាបច្ចយា ហោន្តីតិ? អវិជ្ជាភាវេ ភាវតោ. យស្ស ហិ ទុក្ខាទីសុ អវិជ្ជាសង្ខាតំ អញ្ញាណំ អប្បហីនំ ហោតិ, សោ ទុក្ខេ តាវ បុព្ពន្តាទីសុ ច អញ្ញាណេន សំសារទុក្ខំ សុខសញ្ញាយ គហេត្វា តស្ស ហេតុភូតេ តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតិ ¶ , សមុទយេ អញ្ញាណេន ទុក្ខហេតុភូតេបិ តណ្ហាបរិក្ខារេ សង្ខារេ សុខហេតុតោ មញ្ញមានោ អារភតិ, និរោធេ បន មគ្គេ ច អញ្ញាណេន ទុក្ខស្ស អនិរោធភូតេបិ គតិវិសេសេ ទុក្ខនិរោធសញ្ញី ¶ ហុត្វា និរោធស្ស ច អមគ្គភូតេសុបិ យញ្ញាមរតបាទីសុ និរោធមគ្គសញ្ញី ហុត្វា ទុក្ខនិរោធំ បត្ថយមានោ យញ្ញាមរតបាទិមុខេន តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតិ.

អបិច សោ តាយ ចតូសុ សច្ចេសុ អប្បហីនាវិជ្ជតាយ វិសេសតោ ជាតិជរារោគមរណាទិអនេកាទីនវវោកិណ្ណំ បុញ្ញផលសង្ខាតំ ទុក្ខំ ទុក្ខតោ អជានន្តោ តស្ស អធិគមាយ កាយវចីចិត្តសង្ខារភេទំ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ ទេវច្ឆរកាមកោ វិយ មរុបបាតំ; សុខសម្មតស្សាបិ ច តស្ស បុញ្ញផលស្ស អន្តេ មហាបរិឡាហជនកំ វិបរិណាមទុក្ខតំ អប្បស្សាទតញ្ច អបស្សន្តោបិ តប្បច្ចយំ វុត្តប្បការមេវ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ សលភោ វិយ ទីបសិខាភិនិបាតំ, មធុពិន្ទុគិទ្ធោ វិយ ច មធុលិត្តសត្ថធារាលេហនំ.

កាមូបសេវនាទីសុ ច សវិបាកេសុ អាទីនវំ អបស្សន្តោ សុខសញ្ញាយ ចេវ កិលេសាភិភូតតាយ ច ទ្វារត្តយប្បវត្តម្បិ អបុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ ពាលោ វិយ គូថកីឡនំ, មរិតុកាមោ វិយ ច វិសខាទនំ. អារុប្បវិបាកេសុ ចាបិ សង្ខារវិបរិណាមទុក្ខតំ អនវពុជ្ឈមានោ សស្សតាទិវិបល្លាសេន ចិត្តសង្ខារភូតំ អានេញ្ជាភិសង្ខារំ អារភតិ ទិសាមូឡ្ហោ វិយ បិសាចនគរាភិមុខមគ្គគមនំ.

ឯវំ យស្មា អវិជ្ជាភាវតោវ សង្ខារភាវោ, ន អភាវតោ; តស្មា ជានិតព្ពមេតំ – ឥមេ សង្ខារា អវិជ្ជាបច្ចយា ហោន្តីតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘អវិទ្វា, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាគតោ បុញ្ញាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតិ, អបុញ្ញាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតិ, អានេញ្ជាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតិ. យតោ ¶ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ អវិជ្ជា បហីនា, វិជ្ជា ឧប្បន្នា, សោ អវិជ្ជាវិរាគា វិជ្ជុប្បាទា នេវ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អភិសង្ខរោតី’’តិ.

ឯត្ថាហ – គណ្ហាម តាវ ឯតំ ‘អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ’តិ. ឥទំ បន វត្តព្ពំ – ‘កតមេសំ សង្ខារានំ កថំ បច្ចយោ ហោតី’តិ? តត្រិទំ វុច្ចតិ –

បច្ចយោ ¶ ហោតិ បុញ្ញានំ, ទុវិធានេកធា បន;

បរេសំ បច្ឆិមានំ សា, ឯកធា បច្ចយោ មតា.

តត្ថ ¶ ‘បុញ្ញានំ ទុវិធា’តិ អារម្មណបច្ចយេន ច ឧបនិស្សយបច្ចយេន ចាតិ ទ្វេធា បច្ចយោ ហោតិ. សា ហិ អវិជ្ជំ ខយតោ វយតោ សម្មសនកាលេ កាមាវចរានំ បុញ្ញាភិសង្ខារានំ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ, អភិញ្ញាចិត្តេន សមោហចិត្តជាននកាលេ រូបាវចរានំ, អវិជ្ជាសមតិក្កមនត្ថាយ បន ទានាទីនិ ចេវ កាមាវចរបុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ បូរេន្តស្ស រូបាវចរជ្ឈានានិ ច ឧប្បាទេន្តស្ស ទ្វិន្នម្បិ តេសំ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ; តថា អវិជ្ជាសម្មូឡ្ហត្តា កាមភវរូបភវសម្បត្តិយោ បត្ថេត្វា តានេវ បុញ្ញានិ ករោន្តស្ស.

‘អនេកធា បន បរេស’ន្តិ អបុញ្ញាភិសង្ខារានំ អនេកធា បច្ចយោ ហោតិ. កថំ? ឯសា ហិ អវិជ្ជំ អារព្ភ រាគាទីនំ ឧប្បជ្ជនកាលេ អារម្មណបច្ចយេន, គរុំ កត្វា អស្សាទនកាលេ អារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយេហិ, អវិជ្ជាសម្មូឡ្ហស្ស អនាទីនវទស្សាវិនោ បាណាតិបាតាទីនិ ករោន្តស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយេន, ទុតិយជវនាទីនំ អនន្តរសមនន្តរានន្តរូបនិស្សយាសេវននត្ថិវិគតបច្ចយេហិ, យំ កិញ្ចិ អកុសលំ ករោន្តស្ស ហេតុសហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហីតិ អនេកធា បច្ចយោ ហោតិ.

‘បច្ឆិមានំ សា ឯកធា បច្ចយោ មតា’តិ អានេញ្ជាភិសង្ខារានំ ឧបនិស្សយបច្ចយេនេវ ឯកធា បច្ចយោ មតា. សោ បនស្សា ឧបនិស្សយភាវោ បុញ្ញាភិសង្ខារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ.

ឯត្ថាហ – ‘កិំ បនាយមេកាវ អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ ឧទាហុ អញ្ញេបិ បច្ចយា ហោន្តី’តិ? កិញ្ចេត្ថ យទិ តាវ ឯកាវ ឯកការណវាទោ អាបជ្ជតិ. អថ ‘អញ្ញេបិ សន្តិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’តិ ឯកការណនិទ្ទេសោ នុបបជ្ជតីតិ? ន នុបបជ្ជតិ. កស្មា? យស្មា –

ឯកំ ¶ ន ឯកតោ ឥធ, នានេកមនេកតោបិ នោ ឯកំ;

ផលមត្ថិ អត្ថិ បន ឯក-ហេតុផលទីបនេ អត្ថោ.

ឯកតោ ¶ ហិ ការណតោ ន ឥធ កិញ្ចិ ឯកំ ផលមត្ថិ, ន អនេកំ. នាបិ អនេកេហិ ការណេហិ ឯកំ. អនេកេហិ បន ការណេហិ អនេកមេវ ហោតិ. តថា ហិ អនេកេហិ ឧតុបថវីពីជសលិលសង្ខាតេហិ ការណេហិ អនេកមេវ រូបគន្ធរសាទិអង្កុរសង្ខាតំ ផលមុប្បជ្ជមានំ ទិស្សតិ. យំ បនេតំ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា ¶ សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ ឯកេកហេតុផលទីបនំ កតំ, តត្ថ អត្ថោ អត្ថិ, បយោជនំ វិជ្ជតិ.

ភគវា ហិ កត្ថចិ បធានត្តា, កត្ថចិ បាកដត្តា, កត្ថចិ អសាធារណត្តា, ទេសនាវិលាសស្ស ច វេនេយ្យានញ្ច អនុរូបតោ ឯកមេវហេតុំ វា ផលំ វា ទីបេតិ; ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិ (ទី. និ. ២.៩៧) ហិ ឯកមេវ ហេតុំ ផលញ្ចាហ. ផស្សោ ហិ វេទនាយ បធានហេតុ យថាផស្សំ វេទនាវវត្ថានតោ. វេទនា ច ផស្សស្ស បធានផលំ យថាវេទនំ ផស្សវវត្ថានតោ.

‘‘សេម្ហសមុដ្ឋានា អាពាធា’’តិ (មហានិ. ៥) បាកដត្តា ឯកំ ហេតុមាហ. បាកដោ ហេត្ថ សេម្ហោ, ន កម្មាទយោ. ‘‘យេ កេចិ, ភិក្ខវេ, អកុសលា ធម្មា, សព្ពេតេ អយោនិសោមនសិការមូលកា’’តិ អសាធារណត្តា ឯកំ ហេតុមាហ; អសាធារណោ ហិ អយោនិសោមនសិការោ អកុសលានំ, សាធារណានិ វត្ថារម្មណាទីនីតិ.

តស្មា អយមិធ អវិជ្ជា វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ វត្ថារម្មណសហជាតធម្មាទីសុ សង្ខារការណេសុ ‘‘អស្សាទានុបស្សិនោ តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ (សំ. និ. ២.៥២) ច ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា អាសវសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៤) ច វចនតោ អញ្ញេសម្បិ តណ្ហាទីនំ សង្ខារហេតូនំ ហេតូតិ បធានត្តា, ‘‘អវិទ្វា, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាគតោ បុញ្ញាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតី’’តិ បាកដត្តា អសាធារណត្តា ច សង្ខារានំ ហេតុភាវេន ទីបិតាតិ វេទិតព្ពា. ឯតេនេវ ច ឯកេកហេតុផលទីបនបរិហារវចនេន សព្ពត្ថ ឯកេកហេតុផលទីបនេ បយោជនំ វេទិតព្ពន្តិ.

ឯត្ថាហ ¶ – ឯវំ សន្តេបិ ឯកន្តានិដ្ឋផលាយ សាវជ្ជាយ អវិជ្ជាយ កថំ បុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារបច្ចយត្តំ យុជ្ជតិ? ន ហិ និម្ពពីជតោ ឧច្ឆុ ឧប្បជ្ជតីតិ. កថំ ន យុជ្ជិស្សតិ? លោកស្មិញ្ហិ –

វិរុទ្ធោ ¶ ចាវិរុទ្ធោ ច, សទិសាសទិសោ តថា;

ធម្មានំ បច្ចយោ សិទ្ធោ, វិបាកា ឯវ តេ ច ន.

ធម្មានញ្ហិ ឋានសភាវកិច្ចាទិវិរុទ្ធោ ច អវិរុទ្ធោ ច បច្ចយោ លោកេ សិទ្ធោ. បុរិមចិត្តញ្ហិ អបរចិត្តស្ស ឋានវិរុទ្ធោ បច្ចយោ, បុរិមសិប្បាទិសិក្ខា ច បច្ឆាបវត្តមានានំ សិប្បាទិកិរិយានំ. កម្មំ រូបស្ស សភាវវិរុទ្ធោ បច្ចយោ, ខីរាទីនិ ច ទធិអាទីនំ. អាលោកោ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស កិច្ចវិរុទ្ធោ, គុឡាទយោ ច អាសវាទីនំ. ចក្ខុរូបាទយោ បន ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ ឋានាវិរុទ្ធា បច្ចយា ¶ . បុរិមជវនាទយោ បច្ឆិមជវនាទីនំ សភាវាវិរុទ្ធា កិច្ចាវិរុទ្ធា ច.

យថា ច វិរុទ្ធាវិរុទ្ធា បច្ចយា សិទ្ធា, ឯវំ សទិសាសទិសាបិ. សទិសមេវ ហិ ឧតុអាហារសង្ខាតំ រូបំ រូបស្ស បច្ចយោ ហោតិ, សាលិពីជាទីនិ ច សាលិផលាទីនំ. អសទិសម្បិ រូបំ អរូបស្ស, អរូបញ្ច រូបស្ស បច្ចយោ ហោតិ; គោលោមាវិលោមវិសាណទធិតិលបិដ្ឋាទីនិ ច ទព្ពភូតិណកាទីនំ. យេសញ្ច ធម្មានំ យេ វិរុទ្ធាវិរុទ្ធា សទិសាសទិសា បច្ចយា, ន តេ ធម្មា តេសំ ធម្មានំ វិបាកាយេវ. ឥតិ អយំ អវិជ្ជា វិបាកវសេន ឯកន្តានិដ្ឋផលសភាវវសេន ច សាវជ្ជាបិ សមានា សព្ពេសម្បិ ឯតេសំ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ យថានុរូបំ ឋានកិច្ចសភាវវិរុទ្ធាវិរុទ្ធបច្ចយវសេន សទិសាសទិសបច្ចយវសេន ច បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

សោ ចស្សា បច្ចយភាវោ ‘‘យស្ស ហិ ទុក្ខាទីសុ អវិជ្ជាសង្ខាតំ អញ្ញាណំ អប្បហីនំ ហោតិ, សោ ទុក្ខេ តាវ បុព្ពន្តាទីសុ ច អញ្ញាណេន សំសារទុក្ខំ សុខសញ្ញាយ គហេត្វា តស្ស ហេតុភូតេ តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ ឯវ.

អបិច អយំ អញ្ញោបិ បរិយាយោ –

ចុតូបបាតេ សំសារេ, សង្ខារានញ្ច លក្ខណេ;

យោ បដិច្ចសមុប្បន្ន-ធម្មេសុ ច វិមុយ្ហតិ.

អភិសង្ខរោតិ ¶ សោ ឯតេ, សង្ខារេ តិវិធេ យតោ;

អវិជ្ជា បច្ចយោ តេសំ, តិវិធានម្បិ យំ តតោតិ.

កថំ ¶ បន យោ ឯតេសុ វិមុយ្ហតិ, សោ តិវិធេបេតេ សង្ខារេ ករោតីតិ ចេ? ចុតិយា តាវ វិមូឡ្ហោ សព្ពត្ថ ‘‘ខន្ធានំ ភេទោ មរណ’’ន្តិ ចុតិំ អគណ្ហន្តោ ‘សត្តោ មរតិ, សត្តស្ស ទេសន្តរសង្កមន’ន្តិអាទីនិ វិកប្បេតិ. ឧបបាតេ វិមូឡ្ហោ សព្ពត្ថ ‘‘ខន្ធានំ បាតុភាវោ ជាតី’’តិ ឧបបាតំ អគណ្ហន្តោ ‘សត្តោ ឧបបជ្ជតិ, សត្តស្ស នវសរីរបាតុភាវោ’តិអាទីនិ វិកប្បេតិ. សំសារេ វិមូឡ្ហោ យោ ឯស –

‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;

អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, សំសារោតិ បវុច្ចតី’’តិ.

ឯវំ ¶ វណ្ណិតោ សំសារោ. តំ ឯវំ អគណ្ហន្តោ ‘អយំ សត្តោ អស្មា លោកា បរំ លោកំ គច្ឆតិ, បរស្មា លោកា ឥមំ លោកំ អាគច្ឆតី’តិអាទីនិ វិកប្បេតិ. សង្ខារានំ លក្ខណេ វិមូឡ្ហោ សង្ខារានំ សភាវលក្ខណំ សាមញ្ញលក្ខណញ្ច អគណ្ហន្តោ សង្ខារេ អត្តតោ អត្តនិយតោ ធុវតោ សុភតោ សុខតោ ច វិកប្បេតិ. បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មេសុ វិមូឡ្ហោ អវិជ្ជាទីហិ សង្ខារាទីនំ បវត្តិំ អគណ្ហន្តោ ‘‘អត្តា ជានាតិ វា ន ជានាតិ វា, សោ ឯវ ករោតិ ច ការេតិ ច សោ បដិសន្ធិយំ ឧបបជ្ជតិ, តស្ស អណុឥស្សរាទយោ កលលាទិភាវេន សរីរំ សណ្ឋបេត្វា ឥន្ទ្រិយានិ សម្បាទេន្តិ, សោ ឥន្ទ្រិយសម្បន្នោ ផុសតិ វេទិយតិ តណ្ហិយតិ ឧបាទិយតិ ឃដិយតិ, សោ បុន ភវន្តរេ ភវតី’’តិ វា ‘‘សព្ពេ សត្តា និយតិសង្គតិភាវបរិណតា’’តិ (ទី. និ. ១.១៦៨) វា វិកប្បេតិ. សោ ឯវំ អវិជ្ជាយ អន្ធីកតោ ឯវំ វិកប្បេន្តោ យថា នាម អន្ធោ បថវិយំ វិចរន្តោ មគ្គម្បិ អមគ្គម្បិ ថលម្បិ និន្នម្បិ សមម្បិ វិសមម្បិ បដិបជ្ជតិ, ឯវំ បុញ្ញម្បិ អបុញ្ញម្បិ អានេញ្ជម្បិ សង្ខារំ អភិសង្ខរោតីតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

យថាបិ នាម ជច្ចន្ធោ, នរោ អបរិនាយកោ;

ឯកទា យាតិ មគ្គេន, កុម្មគ្គេនាបិ ឯកទា.

សំសារេ ¶ សំសរំ ពាលោ, តថា អបរិនាយកោ;

ករោតិ ឯកទា បុញ្ញំ, អបុញ្ញមបិ ឯកទា.

យទា ¶ ញត្វា ច សោ ធម្មំ, សច្ចានិ អភិសមេស្សតិ;

តទា អវិជ្ជូបសមា, ឧបសន្តោ ចរិស្សតីតិ.

អយំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារបទនិទ្ទេសោ.

វិញ្ញាណបទនិទ្ទេសោ

២២៧. សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណបទនិទ្ទេសេ ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិអាទីសុ ចក្ខុវិញ្ញាណំ កុសលវិបាកំ អកុសលវិបាកន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ. មនោវិញ្ញាណំ បន កុសលាកុសលវិបាកា ទ្វេ មនោធាតុយោ, តិស្សោ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ, អដ្ឋ សហេតុកានិ កាមាវចរវិបាកចិត្តានិ, បញ្ច រូបាវចរានិ, ចត្តារិ អរូបាវចរានីតិ ពាវីសតិវិធំ ¶ ហោតិ. ឥតិ ឥមេហិ ឆហិ វិញ្ញាណេហិ សព្ពានិបិ ពាត្តិំស លោកិយវិបាកវិញ្ញាណានិ សង្គហិតានិ ហោន្តិ. លោកុត្តរានិ បន វដ្ដកថាយំ ន យុជ្ជន្តីតិ ន គហិតានិ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘ឥទំ វុត្តប្បការំ វិញ្ញាណំ សង្ខារបច្ចយា ហោតី’តិ? ឧបចិតកម្មាភាវេ វិបាកាភាវតោ. វិបាកញ្ហេតំ, វិបាកញ្ច ន ឧបចិតកម្មាភាវេ ឧប្បជ្ជតិ. យទិ ឧប្បជ្ជេយ្យ, សព្ពេសំ សព្ពវិបាកានិ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ; ន ច ឧប្បជ្ជន្តីតិ ជានិតព្ពមេតំ – ‘សង្ខារបច្ចយា ឥទំ វិញ្ញាណំ ហោតី’តិ.

កតរសង្ខារបច្ចយា កតរវិញ្ញាណន្តិ ចេ? កាមាវចរបុញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា តាវ កុសលវិបាកានិ ¶ បញ្ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ, មនោវិញ្ញាណេ ឯកា មនោធាតុ, ទ្វេ មនោវិញ្ញាណធាតុយោ, អដ្ឋ កាមាវចរមហាវិបាកានីតិ សោឡស. យថាហ –

‘‘កាមាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតិ. តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, វិបាកា មនោធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ, មនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ សោមនស្សសហគតា, មនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ ឧបេក្ខាសហគតា, មនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ សោមនស្សសហគតា ញាណសម្បយុត្តា, សោមនស្សសហគតា ¶ ញាណសម្បយុត្តា សសង្ខារេន, សោមនស្សសហគតា ញាណវិប្បយុត្តា, សោមនស្សសហគតា ញាណវិប្បយុត្តា សសង្ខារេន, ឧបេក្ខាសហគតា ញាណសម្បយុត្តា, ឧបេក្ខាសហគតា ញាណសម្បយុត្តា សសង្ខារេន, ឧបេក្ខាសហគតា ញាណវិប្បយុត្តា, ឧបេក្ខាសហគតា ញាណវិប្បយុត្តា សសង្ខារេនា’’តិ (ធ. ស. ៤៣១, ៤៩៨).

រូបាវចរបុញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា បន បញ្ច រូបាវចរវិបាកានិ. យថាហ –

‘‘តស្សេវ រូបាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ…បេ… បញ្ចមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (ធ. ស. ៤៩៩).

ឯវំ បុញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា ឯកវីសតិវិធំ វិញ្ញាណំ ហោតិ.

អបុញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា បន អកុសលវិបាកានិ បញ្ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ, ឯកា មនោធាតុ, ឯកា មនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឯវំ សត្តវិធំ វិញ្ញាណំ ហោតិ. យថាហ –

‘‘អកុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតិ. តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណំ ¶ , វិបាកា មនោធាតុ, វិបាកា មនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បន្នា ហោតី’’តិ (ធ. ស. ៥៥៦).

អានេញ្ជាភិសង្ខារបច្ចយា ¶ បន ចត្តារិ អរូបវិបាកានីតិ ឯវំ ចតុព្ពិធំ វិញ្ញាណំ ហោតីតិ. យថាហ –

‘‘តស្សេវ អរូបាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាសហគតំ…បេ… វិញ្ញាណញ្ចាយតនសញ្ញាសហគតំ…បេ… អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញាសហគតំ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសញ្ញាសហគតំ សុខស្ស ច បហានា…បេ… ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (ធ. ស. ៥០១).

ឯវំ យំ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ ហោតិ, តំ ញត្វា ឥទានិស្ស ឯវំ បវត្តិ វេទិតព្ពា – សព្ពមេវ ហិ ឥទំ បវត្តិបដិសន្ធិវសេន ទ្វិធា បវត្តតិ. តត្ថ ¶ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណានិ, ទ្វេ មនោធាតុយោ, សោមនស្សសហគតាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឥមានិ តេរស បញ្ចវោការភវេ បវត្តិយំយេវ បវត្តន្តិ. សេសានិ ឯកូនវីសតិ តីសុ ភវេសុ យថានុរូបំ បវត្តិយម្បិ បដិសន្ធិយម្បិ បវត្តន្តិ.

កថំ? កុសលវិបាកានិ តាវ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ បញ្ច កុសលវិបាកេន វា អកុសលវិបាកេន វា និព្ពត្តស្ស យថាក្កមំ បរិបាកមុបគតិន្ទ្រិយស្ស ចក្ខាទីនំ អាបាថគតំ ឥដ្ឋំ វា ឥដ្ឋមជ្ឈត្តំ វា រូបាទិអារម្មណំ អារព្ភ ចក្ខាទិបសាទំ និស្សាយ ទស្សនសវនឃាយនសាយនផុសនកិច្ចំ សាធយមានានិ បវត្តន្តិ. តថា អកុសលវិបាកានិ បញ្ច. កេវលញ្ហិ តេសំ អនិដ្ឋំ អនិដ្ឋមជ្ឈត្តំ វា រូបាទិអារម្មណំ ហោតិ, អយមេវ វិសេសោ. ទសាបិ ចេតានិ និយតទ្វារារម្មណវត្ថុដ្ឋានានិ និយតកិច្ចានេវ ច ភវន្តិ.

តតោ កុសលវិបាកានំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អនន្តរំ កុសលវិបាកមនោធាតុ តេសញ្ញេវ អារម្មណមារព្ភ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ សម្បដិច្ឆនកិច្ចំ សាធយមានា បវត្តតិ. តថា អកុសលវិបាកានំ អនន្តរំ អកុសលវិបាកា ¶ . ឥទញ្ច បន ទ្វយំ អនិយតទ្វារារម្មណំ និយតវត្ថុដ្ឋានំ និយតកិច្ចញ្ច ហោតិ.

សោមនស្សសហគតា បន អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ កុសលវិបាកមនោធាតុយា អនន្តរំ តស្សា ឯវ ¶ អារម្មណំ អារព្ភ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ សន្តីរណកិច្ចំ សាធយមានា ច ឆសុ ទ្វារេសុ ពលវារម្មណេ កាមាវចរសត្តានំ យេភុយ្យេន លោភសម្បយុត្តជវនាវសានេ ភវង្គវីថិំ បច្ឆិន្ទិត្វា ជវនេន គហិតារម្មណេ តទារម្មណវសេន ច សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា បវត្តតិ. ចិត្តប្បវត្តិគណនាយំ បន សព្ពទ្វារេសុ តទារម្មណេ ទ្វេ ឯវ ចិត្តវារា អាគតា. ឥទំ បន ចិត្តំ តទារម្មណន្តិ ច បិដ្ឋិភវង្គន្តិ ចាតិ ទ្វេ នាមានិ លភតិ, អនិយតទ្វារារម្មណំ និយតវត្ថុកំ អនិយតដ្ឋានកិច្ចញ្ច ហោតីតិ. ឯវំ តាវ តេរស បញ្ចវោការភវេ បវត្តិយំយេវ បវត្តន្តីតិ វេទិតព្ពានិ. សេសេសុ ឯកូនវីសតិយា ចិត្តេសុ ន កិញ្ចិ អត្តនោ អនុរូបាយ បដិសន្ធិយា ន បវត្តតិ.

បវត្តិយំ បន កុសលាកុសលវិបាកា តាវ ទ្វេ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ បញ្ចទ្វារេ កុសលាកុសលវិបាកមនោធាតូនំ អនន្តរំ សន្តីរណកិច្ចំ ¶ , ឆសុ ទ្វារេសុ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ តទារម្មណកិច្ចំ, អត្តនា ទិន្នបដិសន្ធិតោ ឧទ្ធំ អសតិ ភវង្គុបច្ឆេទកេ ចិត្តុប្បាទេ ភវង្គកិច្ចំ, អន្តេ ចុតិកិច្ចញ្ចាតិ ចត្តារិ កិច្ចានិ សាធយមានា និយតវត្ថុកា អនិយតទ្វារារម្មណដ្ឋានកិច្ចា ហុត្វា បវត្តន្តិ.

អដ្ឋ កាមាវចរសហេតុកចិត្តានិ បវត្តិយំ វុត្តនយេនេវ ឆសុ ទ្វារេសុ តទារម្មណកិច្ចំ, អត្តនា ទិន្នបដិសន្ធិតោ ឧទ្ធំ អសតិ ភវង្គុបច្ឆេទកេ ចិត្តុប្បាទេ ភវង្គកិច្ចំ, អន្តេ ចុតិកិច្ចញ្ចាតិ តីណិ កិច្ចានិ សាធយមានានិ និយតវត្ថុកានិ អនិយតទ្វារារម្មណដ្ឋានកិច្ចានិ ហុត្វា បវត្តន្តិ.

បញ្ច រូបាវចរានិ ចត្តារិ ច អរូបាវចរានិ អត្តនា ទិន្នបដិសន្ធិតោ ឧទ្ធំ អសតិ ភវង្គុបច្ឆេទកេ ចិត្តុប្បាទេ ភវង្គកិច្ចំ, អន្តេ ចុតិកិច្ចញ្ចាតិ កិច្ចទ្វយំ សាធយមានានិ បវត្តន្តិ. តេសុ រូបាវចរានិ និយតវត្ថារម្មណានិ អនិយតដ្ឋានកិច្ចានិ, ឥតរានិ អវត្ថុកានិ និយតារម្មណានិ អនិយតដ្ឋានកិច្ចានិ ¶ ហុត្វា បវត្តន្តីតិ. ឯវំ តាវ ពាត្តិំសវិធម្បិ វិញ្ញាណំ បវត្តិយំ សង្ខារបច្ចយា បវត្តតិ. តត្រស្ស តេ តេ សង្ខារា កម្មបច្ចយេន ច ឧបនិស្សយបច្ចយេន ច បច្ចយា ហោន្តិ.

តត្ថ យានេតានិ ឯកាទស តទារម្មណចិត្តានិ វុត្តានិ, តេសុ ឯកម្បិ រូបារូបភវេ តទារម្មណំ ¶ ហុត្វា ន បវត្តតិ. កស្មា? ពីជាភាវា. តត្ថ ហិ កាមាវចរវិបាកសង្ខាតំ បដិសន្ធិពីជំ នត្ថិ, យំ រូបាទីសុ អារម្មណេសុ បវត្តិយំ តស្ស ជនកំ ភវេយ្យ. ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនម្បិ រូបភវេ អភាវោ អាបជ្ជតីតិ ចេ? ន; ឥន្ទ្រិយប្បវត្តិអានុភាវតោ ទ្វារវីថិភេទេ ចិត្តនិយមតោ ច.

យថា ចេតំ តទារម្មណំ ឯកន្តេន រូបារូបភវេ នប្បវត្តតិ តថា សព្ពេបិ អកាមាវចរេ ធម្មេ នានុពន្ធតិ. កស្មា? អជនកត្តា ចេវ ជនកស្ស ច អសទិសត្តា. តញ្ហិ យថា នាម គេហា និក្ខមិត្វា ពហិ គន្តុកាមោ តរុណទារកោ អត្តនោ ជនកំ បិតរំ វា អញ្ញំ វា បិតុសទិសំ ហិតកាមំ ញាតិំ អង្គុលិយំ គហេត្វា អនុពន្ធតិ, ន អញ្ញំ រាជបុរិសាទិំ, តថា ឯតម្បិ ភវង្គារម្មណតោ ពហិ និក្ខមិតុកាមំ សភាគតាយ អត្តនោ ជនកំ បិតរំ វា បិតុសទិសំ វា កាមាវចរជវនមេវ អនុពន្ធតិ, ន អញ្ញំ មហគ្គតំ អនុត្តរំ វា.

យថា ¶ ចេតំ មហគ្គតលោកុត្តរេ ធម្មេ នានុពន្ធតិ, តថា យទា ឯតេ កាមាវចរធម្មាបិ មហគ្គតារម្មណា ហុត្វា បវត្តន្តិ តទា តេបិ នានុពន្ធតិ. កស្មា? អបរិចិតទេសត្តា អច្ចន្តបរិត្តារម្មណត្តា ច. តញ្ហិ យថា បិតរំ វា បិតុសទិសំ វា ញាតិំ អនុពន្ធន្តោបិ តរុណទារកោ ឃរទ្វារអន្តរវីថិចតុក្កាទិម្ហិ បរិចិតេយេវ ទេសេ អនុពន្ធតិ, ន អរញ្ញំ វា យុទ្ធភូមិំ វា គច្ឆន្តំ; ឯវំ កាមាវចរធម្មេ អនុពន្ធន្តម្បិ អមហគ្គតាទិម្ហិ បរិចិតេយេវ ទេសេ បវត្តមានេ ធម្មេ អនុពន្ធតិ, ន មហគ្គតលោកុត្តរធម្មេ អារព្ភ បវត្តមានេតិ.

យស្មា ចស្ស ‘‘សព្ពោ កាមាវចរវិបាកោ កិរិយមនោធាតុ កិរិយអហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ សោមនស្សសហគតា ឥមេ ធម្មា បរិត្តារម្មណា’’តិ ឯវំ អច្ចន្តបរិត្តមេវ អារម្មណំ វុត្តំ, តស្មាបេតំ មហគ្គតលោកុត្តរារម្មណេ ¶ កាមាវចរធម្មេបិ នានុពន្ធតីតិ វេទិតព្ពំ.

កិំ វា ឥមាយ យុត្តិកថាយ? អដ្ឋកថាយញ្ហិ ឯកន្តេនេវ វុត្តំ – ឯកាទស តទារម្មណចិត្តានិ នាមគោត្តំ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណំ ន គណ្ហន្តិ. បណ្ណត្តិំ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. តិលក្ខណារម្មណិកវិបស្សនាយ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. វុដ្ឋានគាមិនិយា ពលវវិបស្សនាយ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. រូបារូបធម្មេ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. មិច្ឆត្តនិយតធម្មេសុ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. សម្មត្តនិយតធម្មេសុ ¶ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. លោកុត្តរធម្មេ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. អភិញ្ញាញាណំ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. បដិសម្ភិទាញាណំ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ. កាមាវចរេ ទុព្ពលារម្មណេ តទារម្មណំ ន លព្ភតិ, ឆសុ ទ្វារេសុ ពលវារម្មណេ អាបាថគតេយេវ លព្ភតិ, លព្ភមានញ្ច កាមាវចរេយេវ លព្ភតិ. រូបារូបភវេ តទារម្មណំ នាម នត្ថីតិ.

យំ បន វុត្តំ ‘‘សេសេសុ ឯកូនវីសតិយា ចិត្តេសុ ន កិញ្ចិ អត្តនោ អនុរូបាយ បដិសន្ធិយា ន បវត្តតី’’តិ, តំ អតិសំខិត្តត្តា ទុព្ពិជានំ. តេនស្ស វិត្ថារនយទស្សនត្ថំ វុច្ចតិ – ‘‘កតិ បដិសន្ធិយោ? កតិ បដិសន្ធិចិត្តានិ? កេន កត្ថ បដិសន្ធិ ហោតិ? កិំ បដិសន្ធិយា អារម្មណ’’ន្តិ?

អសញ្ញបដិសន្ធិយា ¶ សទ្ធិំ វីសតិ បដិសន្ធិយោ. វុត្តប្បការានេវ ឯកូនវីសតិ បដិសន្ធិចិត្តានិ. តត្ថ អកុសលវិបាកាយ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយា អបាយេសុ បដិសន្ធិ ហោតិ, កុសលវិបាកាយ មនុស្សលោកេ ជច្ចន្ធជាតិពធិរជាតិឧម្មត្តកឯឡមូគនបុំសកាទីនំ. អដ្ឋហិ សហេតុកមហាវិបាកេហិ កាមាវចរទេវេសុ ចេវ មនុស្សេសុ ច បុញ្ញវន្តានំ បដិសន្ធិ ហោតិ, បញ្ចហិ រូបាវចរវិបាកេហិ រូបីព្រហ្មលោកេ, ចតូហិ អរូបាវចរវិបាកេហិ អរូបលោកេតិ. យេន ច យត្ថ បដិសន្ធិ ហោតិ, សា ឯវ តស្សា អនុរូបបដិសន្ធិ នាម.

សង្ខេបតោ បដិសន្ធិយា តីណិ អារម្មណានិ ហោន្តិ – កម្មំ, កម្មនិមិត្តំ ¶ , គតិនិមិត្តន្តិ. តត្ថ កម្មំ នាម អាយូហិតា កុសលាកុសលចេតនា. កម្មនិមិត្តំ នាម យំ វត្ថុំ អារម្មណំ កត្វា កម្មំ អាយូហតិ. តត្ថ អតីតេ កប្បកោដិសតសហស្សមត្ថកស្មិម្បិ កម្មេ កតេ តស្មិំ ខណេ កម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា អាគន្ត្វា ឧបដ្ឋាតិ.

តត្រិទំ កម្មនិមិត្តស្ស ឧបដ្ឋានេ វត្ថុ – គោបកសីវលី កិរ នាម តាលបិដ្ឋិកវិហារេ ចេតិយំ ការេសិ. តស្ស មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស ចេតិយំ ឧបដ្ឋាសិ. សោ តទេវ និមិត្តំ គណ្ហិត្វា កាលំកត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិ. អញ្ញា សម្មូឡ្ហកាលកិរិយា នាម ហោតិ. បរម្មុខំ គច្ឆន្តស្ស ហិ បច្ឆតោ តិខិណេន អសិនា សីសំ ឆិន្ទន្តិ. និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តស្សាបិ តិខិណេន អសិនា សីសំ ឆិន្ទន្តិ. ឧទកេ ឱសីទាបេត្វា មារេន្តិ. ឯវរូបេបិ កាលេ អញ្ញតរំ ¶ កម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា ឧបដ្ឋាតិ. អញ្ញំ លហុកមរណំ នាម អត្ថិ. និខាទនទណ្ឌកមត្ថកស្មិញ្ហិ និលីនមក្ខិកំ មុគ្គរេន បហរិត្វា បិសន្តិ. ឯវរូបេបិ កាលេ កម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា ឧបដ្ឋាតិ. ឯវំ បិសិយមានាយ បន មក្ខិកាយ បឋមំ កាយទ្វារាវជ្ជនំ ភវង្គំ នាវដ្ដេតិ, មនោទ្វារាវជ្ជនមេវ អាវដ្ដេតិ. អថ ជវនំ ជវិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ. ទុតិយវារេ កាយទ្វារាវជ្ជនំ ភវង្គំ អាវដ្ដេតិ. តតោ កាយវិញ្ញាណំ, សម្បដិច្ឆនំ, សន្តីរណំ, វោដ្ឋបនន្តិ វីថិចិត្តានិ បវត្តន្តិ. ជវនំ ជវិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ. តតិយវារេ មនោទ្វារាវជ្ជនំ ភវង្គំ អាវដ្ដេតិ. អថ ជវនំ ជវិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ. ឯតស្មិំ ឋានេ កាលកិរិយំ ករោតិ. ឥទំ កិមត្ថំ អាភតំ? អរូបធម្មានំ វិសយោ នាម ឯវំ លហុកោតិ ទីបនត្ថំ.

គតិនិមិត្តំ ¶ នាម និព្ពត្តនកឱកាសេ ឯកោ វណ្ណោ ឧបដ្ឋាតិ. តត្ថ និរយេ ឧបដ្ឋហន្តេ លោហកុម្ភិសទិសោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. មនុស្សលោកេ ឧបដ្ឋហន្តេ មាតុកុច្ឆិកម្ពលយានសទិសា ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. ទេវលោកេ ឧបដ្ឋហន្តេ កប្បរុក្ខវិមានសយនាទីនិ ឧបដ្ឋហន្តិ. ឯវំ កម្មំ, កម្មនិមិត្តំ, គតិនិមិត្តន្តិ សង្ខេបតោ បដិសន្ធិយា តីណិ អារម្មណានិ ហោន្តិ.

អបរោ នយោ – បដិសន្ធិយា តីណិ អារម្មណានិ ហោន្តិ? អតីតំ, បច្ចុប្បន្នំ ¶ , នវត្តព្ពញ្ច. អសញ្ញីបដិសន្ធិ អនារម្មណាតិ. តត្ថ វិញ្ញាណញ្ចាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនបដិសន្ធីនំ អតីតមេវ អារម្មណំ. ទសន្នំ កាមាវចរានំ អតីតំ វា បច្ចុប្បន្នំ វា. សេសានំ នវត្តព្ពំ. ឯវំ តីសុ អារម្មណេសុ បវត្តមានា បន បដិសន្ធិ យស្មា អតីតារម្មណស្ស វា នវត្តព្ពារម្មណស្ស វា ចុតិចិត្តស្ស អនន្តរមេវ ហោតិ. បច្ចុប្បន្នារម្មណំ បន ចុត្តិចិត្តំ នាម នត្ថិ. តស្មា ទ្វីសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរំ តីសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណាយ បដិសន្ធិយា សុគតិទុគ្គតិវសេន បវត្តនាការោ វេទិតព្ពោ.

សេយ្យថិទំ – កាមាវចរសុគតិយំ តាវ ឋិតស្ស បាបកម្មិនោ បុគ្គលស្ស ‘‘តានិស្ស តម្ហិ សមយេ ឱលម្ពន្តី’’តិអាទិវចនតោ (ម. និ. ៣.២៤៨) មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស យថូបចិតំ បាបកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. តំ អារព្ភ ឧប្បន្នាយ តទារម្មណបរិយោសានាយ សុទ្ធាយ វា ជវនវីថិយា អនន្តរំ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ចុតិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មិំ និរុទ្ធេ តទេវ អាបាថគតំ កម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា អារព្ភ អនុបច្ឆិន្នកិលេសពលវិនាមិតំ ¶ ទុគ្គតិបរិយាបន្នំ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា អតីតារម្មណា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស មរណសមយេ វុត្តប្បការកម្មវសេន នរកាទីសុ អគ្គិជាលវណ្ណាទិកំ ទុគ្គតិនិមិត្តំ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. តស្ស ទ្វិក្ខត្តុំ ភវង្គេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេ តំ អារម្មណំ អារព្ភ ឯកំ អាវជ្ជនំ, មរណស្ស អាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ, ទ្វេ តទារម្មណានីតិ តីណិ វីថិចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. តតោ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ¶ ឯកំ ចុតិចិត្តំ. ឯត្តាវតា ឯកាទស ចិត្តក្ខណា អតីតា ហោន្តិ. អថាវសេសបញ្ចចិត្តក្ខណាយុកេ តស្មិំយេវ អារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស មរណសមយេ បញ្ចន្នំ ទ្វារានំ អញ្ញតរស្មិំ ទ្វារេ ¶ រាគាទិហេតុភូតំ ហីនារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ. តស្ស យថាក្កមេន ឧប្បន្នវោដ្ឋព្ពនាវសានេ មរណស្ស អាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ ទ្វេ តទារម្មណានិ ច ឧប្បជ្ជន្តិ. តតោ ភវង្គវិសយមារម្មណំ កត្វា ឯកំ ចុតិចិត្តំ. ឯត្តាវតា ទ្វេ ភវង្គានិ, អាវជ្ជនំ, ទស្សនំ, សម្បដិច្ឆនំ, សន្តីរណំ, វោដ្ឋព្ពនំ, បញ្ច ជវនានិ, ទ្វេ តទារម្មណានិ, ឯកំ ចុតិចិត្តន្តិ បញ្ចទស ចិត្តក្ខណា អតីតា ហោន្តិ. អថាវសេសឯកចិត្តក្ខណាយុកេ តស្មិំ យេវ អារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយម្បិ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ. ឯស តាវ អតីតារម្មណាយ សុគតិចុតិយា អនន្តរា អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណាយ ទុគ្គតិបដិសន្ធិយា បវត្តនាការោ.

ទុគ្គតិយំ ឋិតស្ស បន ឧបចិតានវជ្ជកម្មស្ស វុត្តនយេនេវ តំ អនវជ្ជកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតីតិ កណ្ហបក្ខេ សុក្កបក្ខំ ឋបេត្វា សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អយំ អតីតារម្មណាយ ទុគ្គតិចុតិយា អនន្តរា អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណាយ សុគតិបដិសន្ធិយា បវត្តនាការោ.

សុគតិយំ ឋិតស្ស បន ឧបចិតានវជ្ជកម្មស្ស ‘‘តានិស្ស តម្ហិ សមយេ ឱលម្ពន្តី’’តិអាទិវចនតោ មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស យថូបចិតំ អនវជ្ជកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. តញ្ច ខោ ឧបចិតកាមាវចរានវជ្ជកម្មស្សេវ. ឧបចិតមហគ្គតកម្មស្ស ¶ បន កម្មនិមិត្តមេវ អាបាថមាគច្ឆតិ. តំ អារព្ភ ឧប្បន្នាយ តទារម្មណបរិយោសានាយ សុទ្ធាយ វា ជវនវីថិយា អនន្តរំ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ចុតិចិត្តមុប្បជ្ជតិ. តស្មិំ និរុទ្ធេ តទេវ អាបាថគតំ កម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា អារព្ភ អនុបច្ឆិន្នកិលេសពលវិនាមិតំ សុគតិបរិយាបន្នំ បដិសន្ធិចិត្តមុប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា អតីតារម្មណា នវត្តព្ពារម្មណា វា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស ¶ មរណសមយេ កាមាវចរានវជ្ជកម្មវសេន មនុស្សលោកេ មាតុកុច្ឆិវណ្ណសង្ខាតំ វា ទេវលោកេ ឧយ្យានកប្បរុក្ខាទិវណ្ណសង្ខាតំ វា សុគតិនិមិត្តំ មនោទ្វារេ ¶ អាបាថមាគច្ឆតិ. តស្ស ទុគ្គតិនិមិត្តេ ទស្សិតានុក្កមេនេវ ចុតិចិត្តានន្តរំ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស មរណសមយេ ញាតកា ‘អយំ, តាត, តវត្ថាយ ពុទ្ធបូជា ករីយតិ, ចិត្តំ បសាទេហី’តិ វត្វា បុប្ផទាមធជបដាកាទិវសេន រូបារម្មណំ វា ធម្មស្សវនតូរិយបូជាទិវសេន សទ្ទារម្មណំ វា ធូមវាសគន្ធាទិវសេន គន្ធារម្មណំ វា ‘ឥទំ, តាត, សាយស្សុ, តវត្ថាយ ទាតព្ពំ ទេយ្យធម្ម’ន្តិ វត្វា មធុផាណិតាទិវសេន រសារម្មណំ វា ‘ឥទំ, តាត, ផុសស្សុ, តវត្ថាយ ទាតព្ពំ ទេយ្យធម្ម’ន្តិ វត្វា ចីនបដសោមារបដាទិវសេន ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ វា បញ្ចទ្វារេ ឧបសំហរន្តិ. តស្ស តស្មិំ អាបាថគតេ រូបាទិអារម្មណេ យថាក្កមេន ឧប្បន្នវោដ្ឋបនាវសានេ មរណស្ស អាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ ទ្វេ តទារម្មណានិ ច ឧប្បជ្ជន្តិ. តតោ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ឯកំ ចុតិចិត្តំ, តទវសានេ តស្មិញ្ញេវ ឯកចិត្តក្ខណដ្ឋិតិកេ អារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយម្បិ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស បន បថវីកសិណជ្ឈានាទិវសេន បដិលទ្ធមហគ្គតស្ស សុគតិយំ ឋិតស្ស មរណសមយេ កាមាវចរកុសលកម្ម-កម្មនិមិត្ត-គតិនិមិត្តានំ អញ្ញតរំ បថវីកសិណាទិកំ វា និមិត្តំ មហគ្គតចិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. ចក្ខុសោតានំ វា អញ្ញតរស្មិំ កុសលុប្បត្តិហេតុភូតំ បណីតមារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ. តស្ស យថាក្កមេន ឧប្បន្នវោដ្ឋព្ពនាវសានេ មរណស្ស អាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. មហគ្គតគតិកានំ បន តទារម្មណំ នត្ថិ. តស្មា ជវនានន្តរំយេវ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ឯកំ ចុតិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ¶ . តស្សាវសានេ កាមាវចរមហគ្គតសុគតីនំ អញ្ញតរសុគតិបរិយាបន្នំ យថូបដ្ឋិតេសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណំ បដិសន្ធិចិត្តំ ¶ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ នវត្តព្ពារម្មណាយ សុគតិចុតិយា អនន្តរា អតីតបច្ចុប្បន្ននវត្តព្ពានំ អញ្ញតរារម្មណា បដិសន្ធិ.

ឯតេនានុសារេន អារុប្បចុតិយាបិ អនន្តរា បដិសន្ធិ វេទិតព្ពា. អយំ អតីតនវត្តព្ពារម្មណាយ សុគតិចុតិយា អនន្តរា អតីតនវត្តព្ពបច្ចុប្បន្នារម្មណាយ បដិសន្ធិយា បវត្តនាការោ.

ទុគ្គតិយំ ¶ ឋិតស្ស បន បាបកម្មិនោ វុត្តនយេនេវ តំ កម្មំ កម្មនិមិត្តំ គតិនិមិត្តំ វា មនោទ្វារេ, បញ្ចទ្វារេ បន អកុសលុប្បត្តិហេតុភូតំ អារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ. អថស្ស យថាក្កមេន ចុតិចិត្តាវសានេ ទុគ្គតិបរិយាបន្នំ តេសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណំ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ទុគ្គតិចុតិយា អនន្តរា អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណាយ បដិសន្ធិយា បវត្តនាការោតិ. ឯត្តាវតា ឯកូនវីសតិវិធស្សាបិ វិញ្ញាណស្ស បដិសន្ធិវសេន បវត្តិ ទីបិតា ហោតិ.

តយិទំ សព្ពម្បិ ឯវំ –

បវត្តមានំ សន្ធិម្ហិ, ទ្វិធា កម្មេន វត្តតិ;

មិស្សាទីហិ ច ភេទេហិ, ភេទស្ស ទុវិធាទិកោ.

ឥទញ្ហិ ឯកូនវីសតិវិធម្បិ វិបាកវិញ្ញាណំ បដិសន្ធិម្ហិ បវត្តមានំ ទ្វិធា កម្មេន វត្តតិ. យថាសកញ្ហិ ឯតស្ស ជនកំ កម្មំ នានាក្ខណិកកម្មប្បច្ចយេន ចេវ ឧបនិស្សយបច្ចយេន ច បច្ចយោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘កុសលាកុសលំ កម្មំ វិបាកស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣). ឯវំ វត្តមានស្ស បនស្ស មិស្សាទីហិ ភេទេហិ ទុវិធាទិកោបិ ភេទោ វេទិតព្ពោ, សេយ្យថិទំ – ឥទញ្ហិ បដិសន្ធិវសេន ឯកធា វត្តមានម្បិ រូបេន សហ មិស្សាមិស្សភេទតោ ទុវិធំ, កាមរូបារូបភវភេទតោ តិវិធំ, អណ្ឌជជលាពុជសំសេទជឱបបាតិកយោនិវសេន ចតុព្ពិធំ, គតិវសេន បញ្ចវិធំ, វិញ្ញាណដ្ឋិតិវសេន សត្តវិធំ, សត្តាវាសវសេន អដ្ឋវិធំ ហោតិ. តត្ថ –

មិស្សំ ¶ ទ្វិធា ភាវភេទា, សភាវំ តត្ថ ច ទ្វិធា;

ទ្វេ វា តយោ វា ទសកា, ឱមតោ អាទិនា សហ.

‘មិស្សំ ¶ ទ្វិធា ភាវភេទា’តិ យញ្ហេតមេត្ថ អញ្ញត្រ អរូបភវា រូបមិស្សំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ រូបភវេ ឥត្ថិន្ទ្រិយបុរិសិន្ទ្រិយសង្ខាតេន ភាវេន វិនា ឧប្បត្តិតោ កាមភវេ អញ្ញត្រ ជាតិបណ្ឌកបដិសន្ធិយា ភាវេន សហ ឧប្បត្តិតោ សភាវំ អភាវន្តិ ទុវិធំ ហោតិ.

‘សភាវំ តត្ថ ច ទ្វិធា’តិ តត្ថាបិ ច យំ សភាវំ តំ ឥត្ថិបុរិសភាវានំ អញ្ញតរេន សហ ឧប្បត្តិតោ ទុវិធមេវ ហោតិ.

‘ទ្វេ ¶ វា តយោ វា ទសកា, ឱមតោ អាទិនា សហា’តិ យញ្ហេតមេត្ថ មិស្សំ អមិស្សន្តិ ទ្វយេ អាទិភូតំ រូបមិស្សំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ, តេន សហ វត្ថុកាយទសកវសេន ទ្វេ វា វត្ថុកាយភាវទសកវសេន តយោ វា ទសកា ឱមតោ ឧប្បជ្ជន្តិ, នត្ថិ ឥតោ បរំ រូបបរិហានីតិ. តំ បនេតំ ឯវំ ឱមកបរិមាណំ ឧប្បជ្ជមានំ អណ្ឌជជលាពុជនាមិកាសុ ទ្វីសុ យោនីសុ ជាតិឧណ្ណាយ ឯកេន អំសុនា ឧទ្ធតតេលសប្បិមណ្ឌប្បមាណំ កលលន្តិ លទ្ធសង្ខំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ. តត្ថ យោនីនំ គតិវសេន សម្ភវភេទោ វេទិតព្ពោ. ឯតាសុ ហិ –

និរយេ ភុម្មវជ្ជេសុ, ទេវេសុ ច ន យោនិយោ;

តិស្សោ បុរិមិកា ហោន្តិ, ចតស្សោបិ គតិត្តយេ.

តត្ថ ទេវេសុ ចាតិ ចសទ្ទេន យថា និរយេ ច ភុម្មវជ្ជេសុ ច ទេវេសុ, ឯវំ និជ្ឈាមតណ្ហិកបេតេសុ ច បុរិមិកា តិស្សោ យោនិយោ ន សន្តីតិ វេទិតព្ពា. ឱបបាតិកា ឯវ ហិ តេ ហោន្តិ. សេសេ បន តិរច្ឆានបេត្តិវិសយមនុស្សសង្ខាតេ គតិត្តយេ បុព្ពេ វជ្ជិតភុម្មទេវេសុ ច ចតស្សោ យោនិយោ ហោន្តិ. តត្ថ –

តិំស នវ ចេវ រូបីសុ, សត្តតិ ឧក្កំសតោវ រូបានិ;

សំសេទជោបបាតីសុ, អថ វា អវកំសតោ តិំស.

រូបីព្រហ្មេសុ ¶ តាវ ឱបបាតិកយោនិកេសុ ចក្ខុសោតវត្ថុទសកានំ ជីវិតនវកស្ស ចាតិ ចតុន្នំ កលាបានំ វសេន តិំស ច នវ ច បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន សហ រូបានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. រូបីព្រហ្មេ បន ឋបេត្វា អញ្ញេសុ សំសេទជឱបបាតិកេសុ ឧក្កំសតោ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយភាវវត្ថុទសកានំ ¶ វសេន សត្តតិ. តានិ ច និច្ចំ ទេវេសុ. តត្ថ វណ្ណោ គន្ធោ រសោ ឱជា ចតស្សោ ចាបិ ធាតុយោ ចក្ខុបសាទោ ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ អយំ ទសរូបបរិមាណោ រូបបុញ្ជោ ចក្ខុទសកោ នាម. ឯវំ សេសា វេទិតព្ពា. អវកំសតោ បន ជច្ចន្ធពធិរអឃានកនបុំសកស្ស ជិវ្ហាកាយវត្ថុទសកានំ វសេន តិំស រូបានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឧក្កំសាវកំសានំ បន អន្តរេ អនុរូបតោ វិកប្បោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ វិទិត្វា បុន –

ខន្ធារម្មណគតិហេតុ-វេទនាបីតិវិតក្កវិចារេហិ;

ភេទាភេទវិសេសោ, ចុតិសន្ធីនំ បរិញ្ញេយ្យោ.

យាហេសា ¶ មិស្សាមិស្សតោ ទុវិធា បដិសន្ធិ, យា ចស្សា អតីតានន្តរា ចុតិ, តាសំ ឥមេហិ ខន្ធាទីហិ ភេទាភេទវិសេសោ ញាតព្ពោតិ អត្ថោ.

កថំ? កទាចិ ចតុក្ខន្ធាយ អារុប្បចុតិយា អនន្តរា ចតុក្ខន្ធាវ អារម្មណតោបិ អភិន្នា បដិសន្ធិ ហោតិ, កទាចិ អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណាយ មហគ្គតអជ្ឈត្តារម្មណា. អយំ តាវ អរូបភូមីសុយេវ នយោ. កទាចិ បន ចតុក្ខន្ធាយ អារុប្បចុតិយា អនន្តរា បញ្ចក្ខន្ធា កាមាវចរា បដិសន្ធិ. កទាចិ បញ្ចក្ខន្ធាយ កាមាវចរចុតិយា រូបាវចរចុតិយា វា អនន្តរា ចតុក្ខន្ធា អារុប្បបដិសន្ធិ. ឯវំ អតីតារម្មណចុតិយា អតីតនវត្តព្ពបច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ, ឯកច្ចសុគតិចុតិយា ឯកច្ចទុគ្គតិបដិសន្ធិ, អហេតុកចុតិយា សហេតុកបដិសន្ធិ, ទុហេតុកចុតិយា តិហេតុកបដិសន្ធិ, ឧបេក្ខាសហគតចុតិយា សោមនស្សសហគតបដិសន្ធិ, អប្បីតិកចុតិយា សប្បីតិកបដិសន្ធិ, អវិតក្កចុតិយា សវិតក្កបដិសន្ធិ, អវិចារចុតិយា សវិចារបដិសន្ធិ, អវិតក្កអវិចារចុតិយា សវិតក្កសវិចារបដិសន្ធីតិ តស្ស តស្ស វិបរីតតោ ច យថាយោគំ យោជេតព្ពំ.

លទ្ធប្បច្ចយមិតិធម្ម-មត្តមេតំ ¶ ភវន្តរមុបេតិ;

នាស្ស តតោ សង្កន្តិ, ន តតោ ហេតុំ វិនា ហោតិ.

ឥតិ ¶ ហេតំ លទ្ធបច្ចយំ រូបារូបធម្មមត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ ភវន្តរំ ឧបេតីតិ វុច្ចតិ, ន សត្តោ, ន ជីវោ. តស្ស នាបិ អតីតភវតោ ឥធ សង្កន្តិ អត្ថិ, នាបិ តតោ ហេតុំ វិនា ឥធ បាតុភាវោ. តយិទំ បាកដេន មនុស្សចុតិបដិសន្ធិក្កមេន បកាសយិស្សាម –

អតីតភវស្មិញ្ហិ សរសេន ឧបក្កមេន វា សមាសន្នមរណស្ស អសយ្ហានំ សព្ពង្គបច្ចង្គសន្ធិពន្ធនច្ឆេទកានំ មារណន្តិកវេទនាសត្តានំ សន្និបាតំ អសហន្តស្ស អាតបេ បក្ខិត្តហរិតតាលបណ្ណមិវ កមេន ឧបសុស្សមានេ សរីរេ និរុទ្ធេសុ ចក្ខាទីសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ហទយវត្ថុមត្តេ បតិដ្ឋិតេសុ កាយិន្ទ្រិយមនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយេសុ តង្ខណាវសេសំ ហទយវត្ថុសន្និស្សិតំ វិញ្ញាណំ គរុសមាសេវិតាសន្នបុព្ពកតានំ អញ្ញតរំ លទ្ធាវសេសបច្ចយសង្ខារសង្ខាតំ កម្មំ វា តទុបដ្ឋាបិតំ វា កម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តសង្ខាតំ វិសយមារព្ភ បវត្តតិ. តទេវំ បវត្តមានំ តណ្ហាអវិជ្ជានំ អប្បហីនត្តា អវិជ្ជាបដិច្ឆាទិតាទីនវេ តស្មិំ វិសយេ តណ្ហា នាមេតិ ¶ , សហជាតសង្ខារា ខិបន្តិ. តំ សន្តតិវសេន តណ្ហាយ នាមិយមានំ សង្ខារេហិ ខិប្បមានំ ឱរិមតីររុក្ខវិនិពទ្ធរជ្ជុមាលម្ពិត្វា មាតិកាតិក្កមកោ វិយ បុរិមញ្ច និស្សយំ ជហតិ, អបរញ្ច កម្មសមុដ្ឋាបិតំ និស្សយំ អស្សាទយមានំ វា អនស្សាទយមានំ វា អារម្មណាទីហិយេវ បច្ចយេហិ បវត្តតិ.

ឯត្ថ ច បុរិមំ ចវនតោ ចុតិ, បច្ឆិមំ ភវន្តរាទិបដិសន្ធានតោ បដិសន្ធីតិ វុច្ចតិ. តទេតំ នាបិ បុរិមភវា ឥធ អាគតំ, នាបិ តតោ កម្មសង្ខារនតិវិសយាទិហេតុំ វិនា បាតុភូតន្តិ វេទិតព្ពំ.

សិយុំ និទស្សនានេត្ថ, បដិឃោសាទិកា អថ;

សន្តានពន្ធតោ នត្ថិ, ឯកតា នាបិ នានតា.

ឯត្ថ ¶ ចេតស្ស វិញ្ញាណស្ស បុរិមភវតោ ឥធ អនាគមនេ អតីតភវបរិយាបន្នហេតូហិ ច ឧប្បាទេ បដិឃោសបទីបមុទ្ទាបដិពិម្ពប្បការា ធម្មា និទស្សនានិ សិយុំ. យថា ហិ បដិឃោសបទីបមុទ្ទច្ឆាយា ¶ សទ្ទាទិហេតុកា អញ្ញត្រ អគន្ត្វា ហោន្តិ, ឯវមេវ ឥទំ ចិត្តំ. ឯត្ថ ច ‘សន្តានពន្ធតោ នត្ថិ ឯកតា នាបិ នានតា’. យទិ ហិ សន្តានពន្ធេ សតិ ឯកន្តមេកតា ភវេយ្យ, ន ខីរតោ ទធិ សម្ភូតំ សិយា. អថាបិ ឯកន្តនានតា ភវេយ្យ, ន ខីរស្សាធីនោ ទធិ សិយា. ឯស នយោ សព្ពហេតុហេតុសមុប្បន្នេសុ. ឯវញ្ច សតិ សព្ពលោកវោហារលោបោ សិយា. សោ ច អនិដ្ឋោ. តស្មា ឯត្ថ ន ឯកន្តមេកតា វា នានតា វា ឧបគន្តព្ពាតិ.

ឯត្ថាហ – ននុ ឯវំ អសង្កន្តិបាតុភាវេ សតិ យេ ឥមស្មិំ មនុស្សត្តភាវេ ខន្ធា, តេសំ និរុទ្ធត្តា ផលបច្ចយស្ស ច កម្មស្ស តត្ថ អគមនតោ អញ្ញស្ស អញ្ញតោ ច តំ ផលំ សិយា? ឧបភុញ្ជកេ ច អសតិ កស្ស តំ ផលំ សិយា? តស្មា ន សុន្ទរមិទំ វិធានន្តិ. តត្រិទំ វុច្ចតិ –

សន្តានេ យំ ផលំ ឯតំ, នាញ្ញស្ស ន ច អញ្ញតោ;

ពីជានំ អភិសង្ខារោ, ឯតស្សត្ថស្ស សាធកោ.

ឯកសន្តានស្មិញ្ហិ ផលមុប្បជ្ជមានំ តត្ថ ឯកន្តំ ឯកត្តនានត្តានំ បដិសិទ្ធត្តា អញ្ញស្សាតិ វា អញ្ញតោតិ វា ន ហោតិ. ឯតស្ស ច បនត្ថស្ស ពីជានំ អភិសង្ខារោ សាធកោ. អម្ពពីជាទីនញ្ហិ អភិសង្ខារេសុ កតេសុ តស្ស ពីជស្ស សន្តានេ លទ្ធបច្ចយោ កាលន្តរេ ផលវិសេសោ ឧប្បជ្ជមានោ ន អញ្ញពីជានំ នាបិ អញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា ឧប្បជ្ជតិ, ន ច តានិ ពីជានិ ¶ តេ អភិសង្ខារា វា ផលដ្ឋានំ បាបុណន្តិ. ឯវំ សម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. វិជ្ជាសិប្បោសធាទីហិ ចាបិ ពាលសរីរេ ឧបយុត្តេហិ កាលន្តរេ វុឌ្ឍសរីរាទីសុ ផលទេហិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

យម្បិ វុត្តំ ‘ឧបភុញ្ជកេ ច អសតិ កស្ស តំ ផលំ សិយា’តិ? តត្ថ –

ផលស្សុប្បត្តិយា ឯវ, សិទ្ធា ភុញ្ជកសម្មុតិ;

ផលុប្បាទេន រុក្ខស្ស, យថា ផលតិ សម្មុតិ.

យថា ¶ ហិ រុក្ខសង្ខាតានំ ធម្មានំ ឯកទេសភូតស្ស រុក្ខផលស្ស ឧប្បត្តិយា ឯវ រុក្ខោ ផលតីតិ ¶ វា ផលិតោតិ វា វុច្ចតិ, តថា ទេវមនុស្សសង្ខាតានំ ខន្ធានំ ឯកទេសភូតស្ស ឧបភោគសង្ខាតស្ស សុខទុក្ខផលស្ស ឧប្បាទេនេវ ទេវោ វា មនុស្សោ វា ឧបភុញ្ជតីតិ វា សុខិតោតិ វា ទុក្ខិតោតិ វា វុច្ចតិ. តស្មា ន ឯត្ថ អញ្ញេន ឧបភុញ្ជកេន នាម កោចិ អត្ថោ អត្ថីតិ.

យោបិ វទេយ្យ – ‘ឯវំ សន្តេបិ ឯតេ សង្ខារា វិជ្ជមានា វា ផលស្ស បច្ចយា សិយុំ, អវិជ្ជមានា វា. យទិ ច វិជ្ជមានា បវត្តិក្ខណេយេវ នេសំ វិបាកេន ភវិតព្ពំ. អថ អវិជ្ជមានា, បវត្តិតោ បុព្ពេ ច បច្ឆា ច និច្ចំ ផលាវហា សិយុ’ន្តិ. សោ ឯវំ វត្តព្ពោ –

កតត្តា បច្ចយា ឯតេ, ន ច និច្ចំ ផលាវហា;

បាដិភោគាទិកំ តត្ថ, វេទិតព្ពំ និទស្សនំ.

កតត្តា ឯវ ហិ សង្ខារា អត្តនោ ផលស្ស បច្ចយា ហោន្តិ, ន វិជ្ជមានត្តា វា អវិជ្ជមានត្តា វា. យថាហ ‘‘កាមាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិអាទិ (ធ. ស. ៤៣១). យថារហស្ស អត្តនោ ផលស្ស ច បច្ចយា ហុត្វា ន បុន ផលាវហា ហោន្តិ វិបក្កវិបាកត្តា. ឯតស្ស ចត្ថស្ស វិភាវនេ ឥទំ បាដិភោគាទិកំ និទស្សនំ វេទិតព្ពំ.

យថា ហិ លោកេ យោ កស្សចិ អត្ថស្ស និយ្យាតនត្ថំ បាដិភោគោ ហោតិ, ភណ្ឌំ វា កិណាតិ, ឥណំ វា គណ្ហាតិ. តស្ស តំ កិរិយាករណមត្តមេវ តទត្ថនិយ្យាតនាទិម្ហិ បច្ចយោ ហោតិ, ន កិរិយាយ វិជ្ជមានតា វា អវិជ្ជមានតា វា. ន ច តទត្ថនិយ្យាតនាទិតោ បរម្បិ ធារកោវ ¶ ហោតិ. កស្មា? និយ្យាតនាទីនំ កតត្តា. ឯវំ កតត្តាវ សង្ខារាបិ អត្តនោ ផលស្ស បច្ចយា ហោន្តិ, ន ច យថារហំ ផលទានតោ បរម្បិ ផលាវហា ហោន្តីតិ. ឯត្តាវតា មិស្សាមិស្សវសេន ទ្វិធាបិ បវត្តមានស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស សង្ខារបច្ចយា បវត្តិ ទីបិតា ហោតិ.

ឥទានិ សព្ពេស្វេតេសុ ពត្តិំសវិញ្ញាណេសុ សម្មោហវិឃាតត្ថំ –

បដិសន្ធិប្បវត្តីនំ ¶ , វសេនេតេ ភវាទិសុ;

វិជានិតព្ពា សង្ខារា, យថា យេសញ្ច បច្ចយា.

តត្ថ ¶ តយោ ភវា, ចតស្សោ យោនិយោ, បញ្ច គតិយោ, សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ, នវ សត្តាវាសាតិ ឯតេ ភវាទយោ នាម. ឯតេសុ ភវាទីសុ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច ឯតេ យេសំ វិបាកវិញ្ញាណានំ បច្ចយា យថា ច បច្ចយា ហោន្តិ តថា វិជានិតព្ពាតិ អត្ថោ.

តត្ថ – បុញ្ញាភិសង្ខារេ តាវ កាមាវចរអដ្ឋចេតនាភេទោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ អវិសេសេន កាមភវេ សុគតិយំ នវន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ បដិសន្ធិយំ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយេន ចេវ ឧបនិស្សយបច្ចយេន ចាតិ ទ្វិធា បច្ចយោ. រូបាវចរបញ្ចកុសលចេតនាភេទោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ រូបភវេ បដិសន្ធិយំ ឯវ បញ្ចន្នំ. វុត្តប្បភេទកាមាវចរោ បន កាមភវេ សុគតិយំ ឧបេក្ខាសហគតាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុវជ្ជានំ សត្តន្នំ បរិត្តវិបាកវិញ្ញាណានំ វុត្តនយេនេវ ទ្វិធា បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. ស្វេវ រូបភវេ បញ្ចន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. កាមភវេ បន ទុគ្គតិយំ អដ្ឋន្នម្បិ បរិត្តវិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ.

តត្ថ និរយេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស នរកចារិកាទីសុ ឥដ្ឋារម្មណសមាយោគេ សោ បច្ចយោ ហោតិ. តិរច្ឆានេសុ បន នាគសុបណ្ណបេតមហិទ្ធិកេសុ ច ឥដ្ឋារម្មណំ លព្ភតិយេវ. ស្វេវ កាមភវេ សុគតិយំ សោឡសន្នម្បិ កុសលវិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច. អវិសេសេន បុញ្ញាភិសង្ខារោ រូបភវេ ទសន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច.

ទ្វាទសាកុសលចេតនាភេទោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ កាមភវេ ទុគ្គតិយំ ឯកស្ស វិញ្ញាណស្ស តថេវ បច្ចយោ បដិសន្ធិយំ, នោ បវត្តេ; ឆន្នំ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ; សត្តន្នម្បិ អកុសលវិបាកវិញ្ញាណានំ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច ¶ . កាមភវេ បន សុគតិយំ តេសំយេវ សត្តន្នំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ; រូបភវេ ចតុន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. សោ ច ខោ កាមាវចរេ អនិដ្ឋរូបទស្សនសទ្ទសវនវសេន ¶ . ព្រហ្មលោកេ បន អនិដ្ឋា រូបាទយោ នាម នត្ថិ, តថា កាមាវចរទេវលោកេបិ.

អានេញ្ជាភិសង្ខារោ ¶ អរូបភវេ ចតុន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច.

កាមាវចរកុសលាកុសលតោ បន សព្ពសង្គាហិកនយេន វីសតិចេតនាភេទោបិ កាយសង្ខារោ កាមភវេ ទសន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ បដិសន្ធិយំ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយេន ចេវ ឧបនិស្សយបច្ចយេន ចាតិ ទ្វិធា បច្ចយោ. ស្វេវ កាមភវេ តេរសន្នំ, រូបភវេ នវន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. ស្វេវ កាមភវេ តេវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច. វចីសង្ខារេបិ ឯសេវ នយោ.

អដ្ឋវីសតិឯកូនតិំសចេតនាភេទោបិ បន ចិត្តសង្ខារោ តីសុ ភវេសុ ឯកូនវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បដិសន្ធិយំ, នោ បវត្តេ. ស្វេវ ទ្វីសុ ភវេសុ ហេដ្ឋាវុត្តានំ តេរសន្នញ្ច នវន្នញ្ចាតិ ទ្វាវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. តីសុ បន ភវេសុ ទ្វត្តិំសាយបិ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ ចេវ បដិសន្ធិយញ្ច. ឯវំ តាវ ភវេសុ បដិសន្ធិបវត្តីនំ វសេន តេ សង្ខារា យេសំ បច្ចយា, យថា ច បច្ចយា ហោន្តិ តថា វិជានិតព្ពា. ឯតេនេវ នយេន យោនិអាទីសុបិ វេទិតព្ពា.

តត្រិទំ អាទិតោ បដ្ឋាយ មុខមត្តប្បកាសនំ – ឥមេសុ ហិ សង្ខារេសុ យស្មា បុញ្ញាភិសង្ខារោ តាវ ទ្វីសុ ភវេសុ បដិសន្ធិំ ទត្វា សព្ពំ អត្តនោ វិបាកំ ជនេតិ, តថា អណ្ឌជាទីសុ ចតូសុ យោនីសុ, ទេវមនុស្សសង្ខាតាសុ ទ្វីសុ គតីសុ, នានត្តកាយនានត្តសញ្ញីនានត្តកាយឯកត្តសញ្ញីឯកត្តកាយនានត្តសញ្ញីឯកត្តកាយឯកត្តសញ្ញីសង្ខាតាសុ មនុស្សានញ្ចេវ បឋមទុតិយតតិយជ្ឈានភូមីនញ្ច វសេន ចតូសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ. អសញ្ញសត្តាវាសេ បនេស រូបមត្តមេវាភិសង្ខរោតីតិ ចតូសុយេវ សត្តាវាសេសុ ច បដិសន្ធិំ ទត្វា សព្ពំ អត្តនោ វិបាកំ ជនេតិ. តស្មា ឯស ¶ ឯតេសុ ទ្វីសុ ភវេសុ, ចតូសុ យោនីសុ, ទ្វីសុ គតីសុ, ចតូសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, ចតូសុ ¶ សត្តាវាសេសុ ច ឯកវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ វុត្តនយេនេវ បច្ចយោ ហោតិ យថាសម្ភវំ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច.

អបុញ្ញាភិសង្ខារោ បន យស្មា ឯកស្មិញ្ញេវ កាមភវេ, ចតូសុ យោនីសុ, អវសេសាសុ តីសុ គតីសុ, នានត្តកាយឯកត្តសញ្ញីសង្ខាតាយ ឯកិស្សា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា, តាទិសេយេវ ច ឯកស្មិំ ¶ សត្តាវាសេ បដិសន្ធិវសេន វិបច្ចតិ, តស្មា ឯស ឯកស្មិំ ភវេ ចតូសុ យោនីសុ, តីសុ គតីសុ, ឯកិស្សា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា, ឯកម្ហិ ច សត្តាវាសេ សត្តន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ វុត្តនយេនេវ បច្ចយោ ហោតិ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច.

អានេញ្ជាភិសង្ខារោ បន យស្មា ឯកស្មិំ អរូបភវេ, ឯកិស្សា ឱបបាតិកយោនិយា, ឯកិស្សា ទេវគតិយា, អាកាសានញ្ចាយតនាទីសុ តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, អាកាសានញ្ចាយតនាទីសុ ច ចតូសុ សត្តាវាសេសុ បដិសន្ធិវសេន វិបច្ចតិ, តស្មា ឯស ឯកស្មិំយេវ ភវេ, ឯកិស្សា យោនិយា, ឯកិស្សា ទេវគតិយា, តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ចតូសុ សត្តាវាសេសុ, ចតុន្នំ វិញ្ញាណានំ វុត្តនយេនេវ បច្ចយោ ហោតិ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច.

កាយសង្ខារោបិ យស្មា ឯកស្មិំ កាមភវេ, ចតូសុ យោនីសុ, បញ្ចសុ គតីសុ, ទ្វីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, ទ្វីសុ ច សត្តាវាសេសុ បដិសន្ធិំ ទត្វា សព្ពំ អត្តនោ វិបាកំ ជនេតិ, តស្មា ឯស ឯកស្មិំ ភវេ, ចតូសុ យោនីសុ, បញ្ចសុ គតីសុ, ទ្វីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, ទ្វីសុ ច សត្តាវាសេសុ តេវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច. វចីសង្ខារេបិ ឯសេវ នយោ.

ចិត្តសង្ខារោ បន យស្មា ឯកំ សត្តាវាសំ ឋបេត្វា ន កត្ថចិ ន វិបច្ចតិ, តស្មា ឯស តីសុ ភវេសុ, ចតូសុ យោនីសុ, បញ្ចសុ គតីសុ, សត្តសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, អដ្ឋសុ សត្តាវាសេសុ យថាយោគំ ទ្វត្តិំសាយ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច. អវិញ្ញាណកេ បន សត្តាវាសេ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ នត្ថិ.

អបិច បុញ្ញាភិសង្ខារោ អសញ្ញសត្តេសុ កដត្តារូបានំ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយេន បច្ចយោតិ. ឯវំ –

បដិសន្ធិបវត្តីនំ ¶ , វសេនេតេ ភវាទិសុ;

វិជានិតព្ពា សង្ខារា, យថា យេសញ្ច បច្ចយាតិ.

សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណបទនិទ្ទេសោ.

នាមរូបបទនិទ្ទេសោ

២២៨. វិញ្ញាណបច្ចយា ¶ ¶ នាមរូបនិទ្ទេសេ –

ទេសនាភេទតោ សព្ព-ភវាទីសុ បវត្តិតោ;

សង្គហា បច្ចយនយា, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘ទេសនាភេទតោ’តិ ‘‘តត្ថ កតមំ រូបំ? ចត្តារោ ច មហាភូតា ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយ រូប’’ន្តិ (សំ. និ. ២.២; ម. និ. ១.១០០) ឯវំ តាវ សុត្តន្តេ ច ឥធ រូបបទស្ស អភេទតោ ឯកសទិសា ទេសនា កតា; នាមបទស្ស បន ភេទតោ.

សុត្តន្តស្មិញ្ហិ ‘‘តត្ថ កតមំ នាមំ? វេទនា សញ្ញា ចេតនា ផស្សោ មនសិការោ’’តិ វុត្តំ. ឥធ ‘‘វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ’’តិ. តត្ថ ហិ យម្បិ ចក្ខុវិញ្ញាណបច្ចយា នាមំ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នញ្ច ចិត្តស្ស ឋិតិ អរូបីនំ ធម្មានំ អាយូតិ ឯវំ អញ្ញធម្មសន្និស្សយេន អគ្គហេតព្ពតោ បាកដំ, តំ ទស្សេន្តោ ចេតនាផស្សមនសិការវសេន សង្ខារក្ខន្ធំ តិធា ភិន្ទិត្វា ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សទ្ធិំ ទេសេសិ. ឥធ បន តត្ថ វុត្តញ្ច អវុត្តញ្ច សព្ពំ នាមំ សង្គណ្ហន្តោ ‘‘តយោ ខន្ធា – វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ’’តិ អាហ.

កិំ បន ឥមេ តយោ ខន្ធាវ នាមំ, វិញ្ញាណំ នាមំ នាម ន ហោតីតិ? នោ ន ហោតិ. តស្មិំ បន វិញ្ញាណេ គយ្ហមានេ នាមវិញ្ញាណស្ស ច បច្ចយវិញ្ញាណស្ស ចាតិ ទ្វិន្នំ វិញ្ញាណានំ សហភាវោ អាបជ្ជតិ. តស្មា វិញ្ញាណំ បច្ចយដ្ឋានេ ឋបេត្វា បច្ចយនិព្ពត្តំ នាមំ ទស្សេតុំ តយោវ ខន្ធា វុត្តាតិ. ឯវំ តាវ ‘ទេសនាភេទតោ’ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘សព្ពភវាទីសុ បវត្តិតោ’តិ ឯត្ថ បន នាមំ ឯកំ សត្តាវាសំ ឋបេត្វា សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសេសសត្តាវាសេសុ បវត្តតិ. រូបំ ¶ ទ្វីសុ ភវេសុ, ចតូសុ យោនីសុ, បញ្ចសុ គតីសុ, បុរិមាសុ ចតូសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, បញ្ចសុ ច សត្តាវាសេសុ បវត្តតិ. ឯវំ បវត្តមានេ ចេតស្មិំ នាមរូបេ យស្មា អភាវកគព្ភសេយ្យកានំ អណ្ឌជានញ្ច បដិសន្ធិក្ខណេ វត្ថុកាយវសេន រូបតោ ទ្វេ សន្តតិសីសានិ តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តស្មា តេសំ វិត្ថារេន ¶ រូបរូបតោ វីសតិ ធម្មា តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ¶ ឯតេ តេវីសតិ ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពា. អគ្គហិតគ្គហណេន បន ឯកសន្តតិសីសតោ នវ រូបធម្មេ អបនេត្វា ចុទ្ទស, សភាវកានំ ភាវទសកំ បក្ខិបិត្វា តេត្តិំស. តេសម្បិ អគហិតគ្គហណេន សន្តតិសីសទ្វយតោ អដ្ឋារស រូបធម្មេ អបនេត្វា បន្នរស.

យស្មា ច ឱបបាតិកសត្តេសុ ព្រហ្មកាយិកាទីនំ បដិសន្ធិក្ខណេ ចក្ខុសោតវត្ថុទសកានំ ជីវិតិន្ទ្រិយនវកស្ស ច វសេន រូបរូបតោ ចត្តារិ សន្តតិសីសានិ តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តស្មា តេសំ វិត្ថារេន រូបរូបតោ ឯកូនចត្តាលីស ធម្មា តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ ទ្វាចត្តាលីស ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពា. អគហិតគ្គហណេន បន សន្តតិសីសត្តយតោ សត្តវីសតិ ធម្មេ អបនេត្វា បន្នរស.

កាមភវេ បន យស្មា សេសឱបបាតិកានំ វា សំសេទជានំ វា សភាវកបរិបុណ្ណាយតនានំ បដិសន្ធិក្ខណេ រូបរូបតោ សត្ត សន្តតិសីសានិ តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តស្មា តេសំ វិត្ថារេន រូបរូបតោ សត្តតិ ធម្មា តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ តេសត្តតិ ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពា. អគ្គហិតគ្គហណេន បន សន្តតិសីសឆក្កតោ ចតុបញ្ញាស ធម្មេ អបនេត្វា ឯកូនវីសតិ. ឯស ឧក្កំសតោ. អវកំសេន បន តំតំរូបសន្តតិសីសវិកលានំ តស្ស តស្ស វសេន ហាបេត្វា ហាបេត្វា សង្ខេបតោ ច វិត្ថារតោ ច បដិសន្ធិវិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបសង្ខាតា វេទិតព្ពា. អរូបីនំ បន តយោវ អរូបិនោ ខន្ធា. អសញ្ញីនំ រូបតោ ជីវិតិន្ទ្រិយនវកមេវាតិ. ឯស តាវ បដិសន្ធិយំ នយោ.

បវត្តេ បន សព្ពត្ថ រូបប្បវត្តិទេសេ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ បដិសន្ធិចិត្តេន សហ បវត្តឧតុតោ ឧតុសមុដ្ឋានំ សុទ្ធដ្ឋកំ បាតុភវតិ. បដិសន្ធិចិត្តំ បន រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ. តញ្ហិ យថា បបាតេ បតិតបុរិសោ បរស្ស ¶ បច្ចយោ ហោតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ វត្ថុទុព្ពលតាយ ទុព្ពលត្តា រូបំ សមុដ្ឋាបេតុំ ន សក្កោតិ. បដិសន្ធិចិត្តតោ បន ឧទ្ធំ បឋមភវង្គតោ បភុតិ ចិត្តសមុដ្ឋានកំ ¶ សុទ្ធដ្ឋកំ. សទ្ទបាតុភាវកាលេ បដិសន្ធិក្ខណតោ ឧទ្ធំ បវត្តឧតុតោ ចេវ ចិត្តតោ ច សទ្ទនវកំ. យេ បន កពឡិការាហារូបជីវិនោ គព្ភសេយ្យកសត្តា តេសំ –

‘‘យញ្ចស្ស ¶ ភុញ្ជតី មាតា, អន្នំ បានញ្ច ភោជនំ;

តេន សោ តត្ថ យាបេតិ, មាតុកុច្ឆិគតោ នរោ’’តិ. (សំ. និ. ១.២៣៥);

វចនតោ មាតរា អជ្ឈោហរិតាហារេន អនុគតេ សរីរេ, ឱបបាតិកានំ សព្ពបឋមំ អត្តនោ មុខគតំ ខេឡំ អជ្ឈោហរណកាលេ អាហារសមុដ្ឋានំ សុទ្ធដ្ឋកន្តិ ឥទំ អាហារសមុដ្ឋានស្ស សុទ្ធដ្ឋកស្ស ឧតុចិត្តសមុដ្ឋានានញ្ច ឧក្កំសតោ ទ្វិន្នំ នវកានំ វសេន ឆព្ពីសតិវិធំ, បុព្ពេ ឯកេកចិត្តក្ខណេ តិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជមានំ វុត្តំ កម្មសមុដ្ឋានំ សត្តតិវិធន្តិ ឆន្នវុតិវិធំ រូបំ តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ សមាសតោ នវនវុតិ ធម្មា. យស្មា វាសទ្ទោ អនិយតោ កទាចិទេវ បាតុភាវតោ, តស្មា ទុវិធម្បិ តំ អបនេត្វា ឥមេ សត្តនវុតិ ធម្មា យថាសម្ភវំ សព្ពសត្តានំ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពា. តេសញ្ហិ សុត្តានម្បិ បមត្តានម្បិ ចរន្តានម្បិ ខាទន្តានម្បិ បិវន្តានម្បិ ទិវា ច រត្តិញ្ច ឯតេ វិញ្ញាណបច្ចយា បវត្តន្តិ. តញ្ច តេសំ វិញ្ញាណបច្ចយភាវំ បរតោ វណ្ណយិស្សាម.

យំ បនេតមេត្ថ កម្មជរូបំ តំ ភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ សព្ពបឋមំ បតិដ្ឋហន្តម្បិ តិសមុដ្ឋានិករូបេន អនុបត្ថទ្ធំ ន សក្កោតិ សណ្ឋាតុំ, នាបិ តិសមុដ្ឋានិកំ តេន អនុបត្ថទ្ធំ. អថ ខោ វាតព្ភាហតាបិ ចតុទ្ទិសវវត្ថាបិតា នឡកលាបិយោ វិយ, ឩមិវេគព្ភាហតាបិ មហាសមុទ្ទេ កត្ថចិ លទ្ធបតិដ្ឋា ភិន្នវាហនិកា វិយ ច អញ្ញមញ្ញូបត្ថទ្ធានេវេតានិ អបតមានានិ សណ្ឋហិត្វា ឯកម្បិ វស្សំ ទ្វេបិ វស្សានិ…បេ… វស្សសតម្បិ យាវ តេសំ សត្តានំ អាយុក្ខយោ វា បុញ្ញក្ខយោ វា តាវ បវត្តន្តីតិ. ឯវំ ‘សព្ពភវាទីសុ បវត្តិតោ’បេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘សង្គហា’តិ ¶ ¶ ឯត្ថ ច យំ អារុប្បេ បវត្តិបដិសន្ធីសុ បញ្ចវោការភវេ ច បវត្តិយា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមមេវ, យញ្ច អសញ្ញីសុ សព្ពត្ថ បញ្ចវោការភវេ ច បវត្តិយា វិញ្ញាណបច្ចយា រូបមេវ, យញ្ច បញ្ចវោការភវេ សព្ពត្ថ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, តំ សព្ពំ នាមញ្ច រូបញ្ច នាមរូបញ្ច នាមរូបន្តិ ឯវំ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេន សង្គហេត្វា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពំ. អសញ្ញីសុ វិញ្ញាណាភាវា អយុត្តន្តិ ចេ នាយុត្តំ. ឥទញ្ហិ –

នាមរូបស្ស ¶ យំ ហេតុ, វិញ្ញាណំ តំ ទ្វិធា មតំ;

វិបាកមវិបាកញ្ច, យុត្តមេវ យតោ ឥទំ.

យញ្ហិ នាមរូបស្ស ហេតុ វិញ្ញាណំ តំ វិបាកាវិបាកភេទតោ ទ្វិធា មតំ. ឥទញ្ច អសញ្ញសត្តេសុ កម្មសមុដ្ឋានត្តា បញ្ចវោការភវេ បវត្តអភិសង្ខារវិញ្ញាណបច្ចយា រូបំ, តថា បញ្ចវោការេ បវត្តិយំ កុសលាទិចិត្តក្ខណេ កម្មសមុដ្ឋានន្តិ យុត្តមេវ ឥទំ. ឯវំ ‘សង្គហតោ’បេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘បច្ចយនយា’តិ ឯត្ថ ហិ –

នាមស្ស បាកវិញ្ញាណំ, នវធា ហោតិ បច្ចយោ;

វត្ថុរូបស្ស នវធា, សេសរូបស្ស អដ្ឋធា.

អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ, ហោតិ រូបស្ស ឯកធា;

តទញ្ញំ បន វិញ្ញាណំ, តស្ស តស្ស យថារហំ.

យញ្ហេតំ បដិសន្ធិយំ បវត្តិយំ វា វិបាកសង្ខាតំ នាមំ, តស្ស រូបមិស្សស្ស វា រូបអមិស្សស្ស វា បដិសន្ធិកំ វា អញ្ញំ វា វិបាកវិញ្ញាណំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តវិបាកអាហារឥន្ទ្រិយអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ នវធា បច្ចយោ ហោតិ. វត្ថុរូបស្ស បដិសន្ធិយំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ នវធា បច្ចយោ ហោតិ. ឋបេត្វា បន វត្ថុរូបំ សេសរូបស្ស ឥមេសុ នវសុ អញ្ញមញ្ញបច្ចយំ អបនេត្វា សេសេហិ អដ្ឋហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ. អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ បន អសញ្ញសត្តរូបស្ស វា បញ្ចវោការេ វា កម្មជស្ស សុត្តន្តិកបរិយាយេន ឧបនិស្សយវសេន ¶ ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ. អវសេសំ បឋមភវង្គតោ បភុតិ សព្ពម្បិ វិញ្ញាណំ តស្ស តស្ស នាមរូបស្ស យថារហំ ¶ បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. វិត្ថារតោ បន តស្ស បច្ចយនយេ ទស្សិយមានេ សព្ពាបិ បដ្ឋានកថា វិត្ថារេតព្ពា ហោតីតិ ន តំ អារភាម.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘បដិសន្ធិនាមរូបំ វិញ្ញាណបច្ចយា ហោតី’’តិ? សុត្តតោ ¶ យុត្តិតោ ច. សុត្តេ ហិ ‘‘ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៦២) នយេន ពហុធា វេទនាទីនំ វិញ្ញាណបច្ចយតា សិទ្ធា. យុត្តិតោ បន –

ចិត្តជេន ហិ រូបេន, ឥធ ទិដ្ឋេន សិជ្ឈតិ;

អទិដ្ឋស្សាបិ រូបស្ស, វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ឥតិ.

ចិត្តេ ហិ បសន្នេ អប្បសន្នេ វា តទនុរូបានិ រូបានិ ឧប្បជ្ជមានានិ ទិដ្ឋានិ. ទិដ្ឋេន ច អទិដ្ឋស្ស អនុមានំ ហោតីតិ ឥមិនា ឥធ ទិដ្ឋេន ចិត្តជរូបេន អទិដ្ឋស្សាបិ បដិសន្ធិរូបស្ស វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ហោតីតិ ជានិតព្ពមេតំ. កម្មសមុដ្ឋានស្សាបិ ហិ តស្ស ចិត្តសមុដ្ឋានស្សេវ វិញ្ញាណបច្ចយតា បដ្ឋានេ (បដ្ឋា. ១.១.៥៣, ៤១៩) អាគតាតិ. ឯវំ បច្ចយនយតោ បេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

ឯត្ថ ច ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ ភាសមានេន ភគវតា យស្មា ឧបបរិក្ខមានានំ បណ្ឌិតានំ បរមត្ថតោ នាមរូបមត្តមេវ បវត្តមានំ ទិស្សតិ, ន សត្តោ, ន បោសោ; តស្មា អប្បដិវត្តិយំ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា កេនចិ វា លោកស្មិំ អនុត្តរំ ធម្មចក្កំ បវត្តិតំ ហោតីតិ.

វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបបទនិទ្ទេសោ.

សឡាយតនបទនិទ្ទេសោ

២២៩. នាមរូបបច្ចយា សឡាយតននិទ្ទេសេ –

នាមំ ខន្ធត្តយំ រូបំ, ភូតវត្ថាទិកំ មតំ;

កតេកសេសំ តំ តស្ស, តាទិសស្សេវ បច្ចយោ.

យញ្ហេតំ ¶ ¶ សឡាយតនស្ស បច្ចយភូតំ នាមរូបំ, តត្ថ នាមន្តិ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយំ, រូបំ បន សកសន្តតិបរិយាបន្នំ និយមតោ ចត្តារិ ភូតានិ ឆ វត្ថូនិ ¶ ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ឯវំ ភូតវត្ថាទិកំ មតន្តិ វេទិតព្ពំ. តំ បន ‘‘នាមញ្ច រូបញ្ច នាមរូបញ្ច នាមរូប’’ន្តិ ឯវំ កតេកសេសំ ‘‘ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ច សឡាយតន’’ន្តិ ឯវំ កតេកសេសស្សេវ សឡាយតនស្ស បច្ចយោតិ វេទិតព្ពំ. កស្មា? យស្មា អារុប្បេ នាមមេវ បច្ចយោ. តញ្ច ឆដ្ឋាយតនស្សេវ, ន អញ្ញស្ស. ‘‘នាមបច្ចយា ឆដ្ឋាយតន’’ន្តិ ហិ អព្យាកតវារេ វក្ខតិ. ឥធ សង្គហិតមេវ ហិ តត្ថ វិភត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘នាមរូបំ សឡាយតនស្ស បច្ចយោ’’តិ? នាមរូបភាវេ ភាវតោ. តស្ស តស្ស ហិ នាមស្ស រូបស្ស ច ភាវេ តំ តំ អាយតនំ ហោតិ, ន អញ្ញថា. សា បនស្ស តព្ភាវភាវីភាវតា បច្ចយនយស្មិញ្ញេវ អាវិភវិស្សតិ. តស្មា –

បដិសន្ធិយំ បវត្តេ វា, ហោតិ យំ យស្ស បច្ចយោ;

យថា ច បច្ចយោ ហោតិ, តថា នេយ្យំ វិភាវិនា.

តត្រាយំ អត្ថទីបនា –

នាមមេវ ហិ អារុប្បេ, បដិសន្ធិបវត្តិសុ;

បច្ចយោ សត្តធា ឆដ្ឋា, ហោតិ តំ អវកំសតោ.

កថំ? ‘បដិសន្ធិយំ’ តាវ អវកំសតោ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តវិបាកអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ សត្តធា នាមំ ឆដ្ឋាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ ឯវំ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ. តស្ស វសេន ឧក្កំសាវកំសោ វេទិតព្ពោ.

‘បវត្តេ’បិ វិបាកំ វុត្តនយេនេវ បច្ចយោ ហោតិ. ឥតរំ បន អវកំសតោ វុត្តប្បការេសុ បច្ចយេសុ វិបាកបច្ចយវជ្ជេហិ ឆហិ បច្ចយោ ហោតិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ ឯវំ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ. តស្ស វសេន ឧក្កំសាវកំសោ វេទិតព្ពោ.

អញ្ញស្មិម្បិ ¶ ភវេ នាមំ, តថេវ បដិសន្ធិយំ;

ឆដ្ឋស្ស ឥតរេសំ តំ, ឆហាការេហិ បច្ចយោ.

អារុប្បតោ ¶ ហិ អញ្ញស្មិម្បិ បញ្ចវោការភវេ តំ វិបាកនាមំ ហទយវត្ថុនោ សហាយំ ហុត្វា ឆដ្ឋស្ស មនាយតនស្ស ¶ យថា អារុប្បេ វុត្តំ តថេវ អវកំសតោ សត្តធា បច្ចយោ ហោតិ. ឥតរេសំ បនេតំ បញ្ចន្នំ ចក្ខាយតនាទីនំ ចតុមហាភូតសហាយំ ហុត្វា សហជាត និស្សយវិបាកវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ឆហាការេហិ បច្ចយោ ហោតិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ ឯវំ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ. តស្ស វសេន ឧក្កំសាវកំសោ វេទិតព្ពោ.

បវត្តេបិ តថា ហោតិ, បាកំ បាកស្ស បច្ចយោ;

អបាកំ អវិបាកស្ស, ឆធា ឆដ្ឋស្ស បច្ចយោ.

បវត្តេបិ ហិ បញ្ចវោការភវេ យថា បដិសន្ធិយំ, តថេវ វិបាកនាមំ វិបាកស្ស ឆដ្ឋាយតនស្ស អវកំសតោ សត្តធា បច្ចយោ ហោតិ. អវិបាកំ បន អវិបាកស្ស ឆដ្ឋស្ស អវកំសតោវ តតោ វិបាកបច្ចយំ អបនេត្វា ឆធាវ បច្ចយោ ហោតិ. វុត្តនយេនេវ បនេត្ថ ឧក្កំសាវកំសោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថេវ សេសបញ្ចន្នំ, វិបាកំ បច្ចយោ ភវេ;

ចតុធា អវិបាកម្បិ, ឯវមេវ បកាសិតំ.

តត្ថេវ ហិ បវត្តេ សេសានំ ចក្ខាយតនាទីនំ បញ្ចន្នំ ចក្ខុប្បសាទាទិវត្ថុកម្បិ ឥតរម្បិ វិបាកនាមំ បច្ឆាជាតវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ ចតុធា បច្ចយោ ហោតិ. យថា ច វិបាកំ, អវិបាកម្បិ ឯវមេវ បកាសិតំ. តស្មា កុសលាទិភេទម្បិ តេសំ ចតុធា បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ តាវ នាមមេវ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ វា យស្ស យស្ស អាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ, យថា ច ហោតិ, តថា វេទិតព្ពំ.

រូបំ បនេត្ថ អារុប្ប-ភវេ ភវតិ បច្ចយោ;

ន ឯកាយតនស្សាបិ, បញ្ចក្ខន្ធភវេ បន.

រូបតោ ¶ សន្ធិយំ វត្ថុ, ឆធា ឆដ្ឋស្ស បច្ចយោ;

ភូតានិ ចតុធា ហោន្តិ, បញ្ចន្នំ អវិសេសតោ.

រូបតោ ហិ បដិសន្ធិយំ វត្ថុរូបំ ឆដ្ឋស្ស មនាយតនស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ ឆធា បច្ចយោ ហោតិ. ចត្តារិ បន ភូតានិ អវិសេសតោ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច យំ យំ អាយតនំ ¶ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តស្ស វសេន បញ្ចន្នម្បិ ចក្ខាយតនាទីនំ សហជាតនិស្សយអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ ¶ ចតុធា បច្ចយា ហោន្តិ.

តិធា ជីវិតមេតេសំ, អាហារោ ច បវត្តិយំ;

តានេវ ឆធា ឆដ្ឋស្ស, វត្ថុ តស្សេវ បញ្ចធា.

ឯតេសំ បន ចក្ខាទីនំ បញ្ចន្នំ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច អត្ថិអវិគតឥន្ទ្រិយវសេន រូបជីវិតំ តិធា បច្ចយោ ហោតិ.

‘អាហារោ ចា’តិ អាហារោ ច អត្ថិអវិគតអាហារវសេន តិធា បច្ចយោ ហោតិ. សោ ច ខោ យេ សត្តា អាហារូបជីវិនោ, តេសំ អាហារានុគតេ កាយេ បវត្តិយំយេវ, នោ បដិសន្ធិយំ. តានិ បន បញ្ច ចក្ខាយតនាទីនិ ឆដ្ឋស្ស ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណសង្ខាតស្ស មនាយតនស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ឆហាការេហិ បច្ចយា ហោន្តិ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. ឋបេត្វា បន បញ្ច វិញ្ញាណានិ តស្សេវ អវសេសមនាយតនស្ស វត្ថុរូបំ និស្សយបុរេជាតវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន បញ្ចធា បច្ចយោ ហោតិ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. ឯវំ រូបមេវ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ វា យស្ស យស្ស អាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ យថា ច ហោតិ តថា វេទិតព្ពំ.

នាមរូបំ បនុភយំ, ហោតិ យំ យស្ស បច្ចយោ;

យថា ច តម្បិ សព្ពត្ថ, វិញ្ញាតព្ពំ វិភាវិនា.

សេយ្យថិទំ – បដិសន្ធិយំ តាវ បញ្ចវោការភវេ ខន្ធត្តយវត្ថុរូបសង្ខាតំ នាមរូបំ ឆដ្ឋាយតនស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកសម្បយុត្តវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយាទីហិ បច្ចយោ ¶ ហោតីតិ ឥទមេត្ថ មុខមត្តំ. វុត្តនយានុសារេន បន សក្កា សព្ពំ យោជេតុន្តិ ន ឯត្ថ វិត្ថារោ ទស្សិតោតិ.

នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនបទនិទ្ទេសោ.

ផស្សបទនិទ្ទេសោ

២៣០. សឡាយតនបច្ចយា ¶ ផស្សនិទ្ទេសេ –

ឆឡេវ ផស្សា សង្ខេបា, ចក្ខុសម្ផស្សអាទយោ;

វិញ្ញាណមិវ ពត្តិំស, វិត្ថារេន ភវន្តិ តេ.

‘សង្ខេបតោ’ ¶ ហិ បាឡិយំ ចក្ខុសម្ផស្សោតិ អាទយោ ឆឡេវ ផស្សា អាគតា. វិត្ថារេន បន ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ បញ្ច កុសលវិបាកា បញ្ច អកុសលវិបាកាតិ ទស, សេសា ពាវីសតិ លោកិយវិបាកវិញ្ញាណសម្បយុត្តា ច ពាវីសតីតិ ឯវំ សព្ពេបិ សង្ខារបច្ចយា វុត្តវិញ្ញាណមិវ ពាត្តិំស ហោន្តិ. យំ បនេតស្ស ពាត្តិំសវិធស្សាបិ ផស្សស្ស បច្ចយោ សឡាយតនំ. តត្ថ –

ឆដ្ឋេន សហ អជ្ឈត្តំ, ចក្ខាទិំ ពាហិរេហិបិ;

សឡាយតនមិច្ឆន្តិ, ឆហិ សទ្ធិំ វិចក្ខណា.

តត្ថ យេ តាវ ‘‘ឧបាទិន្នកបវត្តិកថា អយ’’ន្តិ ឯកសន្តតិបរិយាបន្នមេវ បច្ចយំ បច្ចយុប្បន្នញ្ច ទីបេន្តិ, តេ ឆដ្ឋាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ បាឡិអនុសារតោ អារុប្បេ ឆដ្ឋាយតនញ្ច អញ្ញត្ថ សព្ពសង្គហតោ សឡាយតនញ្ច ផស្សស្ស បច្ចយោតិ ឯកទេសសរូបេកសេសំ កត្វា ឆដ្ឋេន សហ អជ្ឈត្តំ ចក្ខាទិំ សឡាយតនន្តិ ឥច្ឆន្តិ. តញ្ហិ ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ច សឡាយតនន្ត្វេវ សង្ឃំ គច្ឆតិ. យេ បន បច្ចយុប្បន្នមេវ ឯកសន្តតិបរិយាបន្នំ ទីបេន្តិ, បច្ចយំ បន ភិន្នសន្តានម្បិ, តេ យំ យំ អាយតនំ ផស្សស្ស បច្ចយោ ហោតិ តំ សព្ពំ ទីបេន្តា ¶ ពាហិរម្បិ បរិគ្គហេត្វា តទេវ ឆដ្ឋេន សហ អជ្ឈត្តំ ពាហិរេហិបិ រូបាយតនាទីហិ សទ្ធិំ សឡាយតនន្តិ ឥច្ឆន្តិ. តម្បិ ហិ ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ច សឡាយតនន្តិ ឯតេសំ ឯកសេសេ កតេ សឡាយតនន្ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ.

ឯត្ថាហ – ន សព្ពាយតនេហិ ឯកោ ផស្សោ សម្ភោតិ, នាបិ ឯកម្ហា អាយតនា សព្ពេ ផស្សា, អយញ្ច សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ ឯកោវ វុត្តោ, សោ កស្មាតិ? តត្រិទំ វិស្សជ្ជនំ – សច្ចមេតំ. សព្ពេហិ ឯកោ ឯកម្ហា វា សព្ពេ ន សម្ភោន្តិ, សម្ភោតិ បន អនេកេហិ ឯកោ; យថា ចក្ខុសម្ផស្សោ ចក្ខាយតនា រូបាយតនា ចក្ខុវិញ្ញាណសង្ខាតា មនាយតនា អវសេសា សម្បយុត្តធម្មាយតនា ចាតិ ឯវំ សព្ពត្ថ យថានុរូបំ យោជេតព្ពំ. តស្មា ឯវ ហិ –

ឯកោ ¶ បនេកាយតន-ប្បភវោ ឥតិ ទីបិតោ;

ផស្សោយំ ឯកវចន-និទ្ទេសេនិធ តាទិនា.

‘ឯកវចននិទ្ទេសេនា’តិ ¶ សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ ឥមិនា ហិ ឯកវចននិទ្ទេសេន អនេកេហិ អាយតនេហិ ឯកោ ផស្សោ ហោតីតិ តាទិនា ទីបិតោតិ អត្ថោ. អាយតនេសុ បន –

ឆធា បញ្ច តតោ ឯកំ, នវធា ពាហិរានិ ឆ;

យថាសម្ភវមេតស្ស, បច្ចយត្តេ វិភាវយេ.

តត្រាយំ វិភាវនា – ចក្ខាយតនាទីនិ តាវ បញ្ច ចក្ខុសម្ផស្សាទិភេទតោ បញ្ចវិធស្ស ផស្សស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ឆធា បច្ចយា ហោន្តិ. តតោ បរំ ឯកំ វិបាកមនាយតនំ អនេកភេទស្ស វិបាកមនោសម្ផស្សស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារឥន្ទ្រិយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន នវធា បច្ចយោ ហោតិ. ពាហិរេសុ បន រូបាយតនំ ចក្ខុសម្ផស្សស្ស អារម្មណបុរេជាតអត្ថិអវិគតវសេន ចតុធា បច្ចយោ ហោតិ. តថា សទ្ទាយតនាទីនិ សោតសម្ផស្សាទីនំ. មនោសម្ផស្សស្ស បន តានិ ធម្មាយតនញ្ច តថា ច អារម្មណបច្ចយមត្តេនេវ ចាតិ ឯវំ ពាហិរានិ ឆ យថាសម្ភវមេតស្ស បច្ចយត្តេ វិភាវយេតិ.

សឡាយតនបច្ចយា ផស្សបទនិទ្ទេសោ.

វេទនាបទនិទ្ទេសោ

២៣១. ផស្សបច្ចយា ¶ វេទនានិទ្ទេសេ –

ទ្វារតោ វេទនា វុត្តា, ចក្ខុសម្ផស្សជាទិកា;

ឆឡេវ តា បភេទេន, ឯកូននវុតី មតា.

ចក្ខុសម្ផស្សជាវេទនាតិអាទិនា ហិ នយេន បាឡិយំ ឥមា ចក្ខុសម្ផស្សជាទិកា ទ្វារតោ ឆឡេវ វេទនា វុត្តា. តា បន បភេទេន ឯកូននវុតិយា ចិត្តេហិ សម្បយុត្តត្តា ឯកូននវុតីតិ មតា.

វេទនាសុ បនេតាសុ, ឥធ ពាត្តិំស វេទនា;

វិបាកចិត្តយុត្តាវ, អធិប្បេតាតិ ភាសិតា.

អដ្ឋធា ¶ តត្ថ បញ្ចន្នំ, បញ្ចទ្វារម្ហិ បច្ចយោ;

សេសានំ ឯកធា ផស្សោ, មនោទ្វារេបិ សោ តថា.

តត្ថ ហិ បញ្ចទ្វារេ ចក្ខុបសាទាទិវត្ថុកានំ បញ្ចន្នំ វេទនានំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ផស្សោ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ¶ អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ. សេសានំ បន ឯកេកស្មិំ ទ្វារេ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណតទារម្មណវសេន បវត្តានំ កាមាវចរវិបាកវេទនានំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ផស្សោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ.

‘មនោទ្វារេបិ សោ តថា’តិ មនោទ្វារេបិ ហិ តទារម្មណវសេន បវត្តានំ កាមាវចរវិបាកវេទនានំ សោ សហជាតមនោសម្ផស្សសង្ខាតោ ផស្សោ តថេវ អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ, បដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន ច បវត្តានំ តេភូមកវិបាកវេទនានម្បិ. យា បនេតា មនោទ្វារេ តទារម្មណវសេន បវត្តា កាមាវចរវេទនា, តាសំ មនោទ្វារេ អាវជ្ជនសម្បយុត្តោ មនោសម្ផស្សោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធា បច្ចយោ ហោតីតិ.

ផស្សបច្ចយា វេទនាបទនិទ្ទេសោ.

តណ្ហាបទនិទ្ទេសោ

២៣២. វេទនាបច្ចយា ¶ តណ្ហានិទ្ទេសេ –

រូបតណ្ហាទិភេទេន, ឆ តណ្ហា ឥធ ទីបិតា;

ឯកេកា តិវិធា តត្ថ, បវត្តាការតោ មតា.

ឥមស្មិញ្ហិ វេទនាបច្ចយា តណ្ហានិទ្ទេសេ ‘សេដ្ឋិបុត្តោ ព្រាហ្មណបុត្តោ’តិ បិតិតោ នាមវសេន បុត្តោ វិយ ឥមា រូបតណ្ហា…បេ… ធម្មតណ្ហាតិ អារម្មណតោ នាមវសេន ឆ តណ្ហា ទីបិតា បកាសិតា កថិតាតិ អត្ថោ. តត្ថ រូបេ តណ្ហា រូបតណ្ហាតិ ឥមិនា នយេន បទត្ថោ វេទិតព្ពោ.

តាសុ ច បន តណ្ហាសុ ឯកេកា តណ្ហា បវត្តិអាការតោ កាមតណ្ហា, ភវតណ្ហា, វិភវតណ្ហាតិ ឯវំ តិវិធា មតា. រូបតណ្ហា ឯវ ហិ យទា ចក្ខុស្ស អាបាថគតំ រូបារម្មណំ កាមស្សាទវសេន អស្សាទយមានា ¶ បវត្តតិ, តទា កាមតណ្ហា នាម ហោតិ. យទា តទេវារម្មណំ ធុវំ សស្សតន្តិ បវត្តាយ សស្សតទិដ្ឋិយា សទ្ធិំ បវត្តតិ, តទា ភវតណ្ហា នាម ហោតិ. សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ ហិ រាគោ ភវតណ្ហាតិ វុច្ចតិ. យទា បន តទេវារម្មណំ ‘‘ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតី’’តិ បវត្តាយ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា សទ្ធិំ បវត្តតិ, តទា វិភវតណ្ហា នាម ហោតិ. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ ហិ ¶ រាគោ វិភវតណ្ហាតិ វុច្ចតិ. ឯសេវ នយោ សទ្ទតណ្ហាទីសុបីតិ ឯតា អដ្ឋារស តណ្ហា ហោន្តិ.

តា អជ្ឈត្តរូបាទីសុ អដ្ឋារស, ពហិទ្ធា អដ្ឋារសាតិ ឆត្តិំស. ឥតិ អតីតា ឆត្តិំស, អនាគតា ឆត្តិំស, បច្ចុប្បន្នា ឆត្តិំសាតិ អដ្ឋសតំ តណ្ហា ហោន្តិ. តា បន សំង្ខិប្បមានា រូបាទិអារម្មណវសេន ឆ, កាមតណ្ហាទិវសេន វា តិស្សោវ តណ្ហា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. យស្មា បនិមេ សត្តា បុត្តំ អស្សាទេត្វា បុត្តេ មមត្តេន ធាតិយា វិយ រូបាទិអារម្មណវសេន ឧប្បជ្ជមានំ វេទនំ អស្សាទេត្វា វេទនាយ មមត្តេន រូបាទិអារម្មណទាយកានំ ចិត្តការគន្ធព្ពគន្ធិកសូទតន្តវាយរសាយនវិធាយកវេជ្ជាទីនំ មហាសក្ការំ ករោន្តិ, តស្មា សព្ពាបេសា វេទនាបច្ចយា តណ្ហា ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

យស្មា ចេត្ថ ¶ អធិប្បេតា, វិបាកសុខវេទនា;

ឯកាវ ឯកធា ចេសា, តស្មា តណ្ហាយ បច្ចយោ.

‘ឯកធា’តិ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ. យស្មា វា –

ទុក្ខី សុខំ បត្ថយតិ, សុខី ភិយ្យោបិ ឥច្ឆតិ;

ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា.

តណ្ហាយ បច្ចយា តស្មា, ហោន្តិ តិស្សោបិ វេទនា;

វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, ឥតិ វុត្តា មហេសិនា.

វេទនា បច្ចយា ចាបិ, យស្មា នានុសយំ វិនា;

ហោតិ តស្មា ន សា ហោតិ, ព្រាហ្មណស្ស វុសីមតោតិ.

វេទនាបច្ចយា តណ្ហាបទនិទ្ទេសោ.

ឧបាទានបទនិទ្ទេសោ

២៣៣. តណ្ហាបច្ចយា ¶ ឧបាទាននិទ្ទេសេ –

ឧបាទានានិ ចត្តារិ, តានិ អត្ថវិភាគតោ;

ធម្មសង្ខេបវិត្ថារា, កមតោ ច វិភាវយេ.

បាឡិយញ្ហិ ឧបាទានន្តិ កាមុបាទានំ…បេ… អត្តវាទុបាទានន្តិ ឥមានិ ចត្តារិ ឧបាទានានិ អាគតានិ. តេសំ អយំ អត្ថវិភាគោ – វត្ថុសង្ខាតំ កាមំ ឧបាទិយតីតិ កាមុបាទានំ. កាមោ ច សោ ឧបាទានញ្ចាតិបិ កាមុបាទានំ. ឧបាទានន្តិ ¶ ទឡ្ហគ្គហណំ. ទឡ្ហត្ថោ ហេត្ថ ឧបសទ្ទោ ឧបាយាស-ឧបកដ្ឋាទីសុ វិយ. តថា ទិដ្ឋិ ច សា ឧបាទានញ្ចាតិ ទិដ្ឋុបាទានំ. ទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតីតិ វា ទិដ្ឋុបាទានំ ¶ . សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចាតិអាទីសុ ហិ បុរិមទិដ្ឋិំ ឧត្តរទិដ្ឋិ ឧបាទិយតិ. តថា សីលព្ពតំ ឧបាទិយតីតិ សីលព្ពតុបាទានំ. សីលព្ពតញ្ច តំ ឧបាទានញ្ចាតិបិ សីលព្ពតុបាទានំ. គោសីលគោវតាទីនិ ហិ ឯវំ សុទ្ធីតិ អភិនិវេសតោ សយមេវ ឧបាទានានីតិ. តថា វទន្តិ ឯតេនាតិ វាទោ, ឧបាទិយន្តិ ឯតេនាតិ ឧបាទានំ. កិំ វទន្តិ ឧបាទិយន្តិ វា? អត្តានំ. អត្តនោ វាទុបាទានំ អត្តវាទុបាទានំ. អត្តវាទមត្តមេវ វា អត្តាតិ ឧបាទិយន្តិ ឯតេនាតិ អត្តវាទុបាទានំ. អយំ តាវ តេសំ អត្ថវិភាគោ.

‘ធម្មសង្ខេបវិត្ថារេ’ បន កាមុបាទានំ តាវ ‘‘តត្ថ កតមំ កាមុបាទានំ? យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ កាមរាគោ កាមនន្ទី កាមតណ្ហា កាមស្នេហោ កាមបរិឡាហោ កាមមុច្ឆា កាមជ្ឈោសានំ – ឥទំ វុច្ចតិ កាមុបាទាន’’ន្តិ អាគតត្តា សង្ខេបតោ តណ្ហាទឡ្ហត្តំ វុត្តំ. តណ្ហាទឡ្ហត្តំ នាម បុរិមតណ្ហាឧបនិស្សយបច្ចយេន ទឡ្ហសម្ភូតា ឧត្តរតណ្ហា ឯវ. កេចិ បនាហុ – អប្បត្តវិសយបត្ថនា តណ្ហា, អន្ធការេ ចោរស្ស ហត្ថប្បសារណំ វិយ. សម្បត្តវិសយគ្គហណំ ឧបាទានំ, តស្សេវ ភណ្ឌគ្គហណំ វិយ. អប្បិច្ឆតាសន្តុដ្ឋិតាបដិបក្ខា ច តេ ធម្មា. តថា បរិយេសនារក្ខទុក្ខមូលាតិ. សេសុបាទានត្តយំ បន សង្ខេបតោ ទិដ្ឋិមត្តមេវ.

វិត្ថារតោ បន បុព្ពេ រូបាទីសុ វុត្តាយ អដ្ឋសតប្បភេទាយបិ តណ្ហាយ ទឡ្ហភាវោ កាមុបាទានំ. ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ ទិដ្ឋុបាទានំ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមំ ទិដ្ឋុបាទានំ? នត្ថិ ទិន្នំ, នត្ថិ យិដ្ឋំ…បេ… សច្ឆិកត្វា បវេទេន្តីតិ យា ¶ ឯវរូបា ទិដ្ឋិ…បេ… វិបរិយេសគ្គាហោ – ឥទំ វុច្ចតិ ទិដ្ឋុបាទាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១២២១; វិភ. ៩៣៨) សីលវតេហិ សុទ្ធិបរាមសនំ បន សីលព្ពតុបាទានំ. យថាហ – ‘‘តត្ថ ¶ កតមំ សីលព្ពតុបាទានំ? ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណានំ សីលេន សុទ្ធិ, វតេន សុទ្ធិ, សីលព្ពតេន សុទ្ធីតិ យា ឯវរូបា ទិដ្ឋិ…បេ… វិបរិយេសគ្គាហោ – ឥទំ វុច្ចតិ សីលព្ពតុបាទាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១២២២; វិភ. ៩៣៨). វីសតិវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ អត្តវាទុបាទានំ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមំ អត្តវាទុបាទានំ? ឥធ អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ…បេ… សប្បុរិសធម្មេ អវិនីតោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ…បេ… វិបរិយេសគ្គាហោ – ឥទំ វុច្ចតិ អត្តវាទុបាទាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១២២៣; វិភ. ៩៣៨). អយមេត្ថ ធម្មសង្ខេបវិត្ថារោ.

‘កមតោ’តិ ¶ ឯត្ថ បន តិវិធោ កមោ – ឧប្បត្តិក្កមោ, បហានក្កមោ, ទេសនាក្កមោ ច. តត្ថ អនមតគ្គេ សំសារេ ឥមស្ស បឋមំ ឧប្បត្តីតិ អភាវតោ កិលេសានំ និប្បរិយាយេន ឧប្បត្តិក្កមោ ន វុច្ចតិ. បរិយាយេន បន យេភុយ្យេន ឯកស្មិំ ភវេ អត្តគ្គាហបុព្ពង្គមោ សស្សតុច្ឆេទាភិនិវេសោ. តតោ ‘‘សស្សតោ អយំ អត្តា’’តិ គណ្ហតោ អត្តវិសុទ្ធត្ថំ សីលព្ពតុបាទានំ, ឧច្ឆិជ្ជតីតិ គណ្ហតោ បរលោកនិរបេក្ខស្ស កាមុបាទានន្តិ ឯវំ បឋមំ អត្តវាទុបាទានំ, តតោ ទិដ្ឋិសីលព្ពតកាមុបាទានានីតិ អយមេតេសំ ឯកស្មិំ ភវេ ឧប្បត្តិក្កមោ.

ទិដ្ឋុបាទានាទីនិ ចេត្ថ បឋមំ បហីយន្តិ សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈត្តា. កាមុបាទានំ បច្ឆា អរហត្តមគ្គវជ្ឈត្តាតិ. អយមេតេសំ បហានក្កមោ.

មហាវិសយត្តា បន បាកដត្តា ច ឯតេសុ កាមុបាទានំ បឋមំ ទេសិតំ. មហាវិសយញ្ហិ តំ អដ្ឋចិត្តសម្បយោគា. អប្បវិសយានិ ឥតរានិ ចតុចិត្តសម្បយោគា. យេភុយ្យេន ច អាលយរាមតាយ បជាយ បាកដំ កាមុបាទានំ, ន ឥតរានិ. កាមុបាទានវា វត្ថុកាមានំ សមធិគមត្ថំ កោតូហលមង្គលាទិពហុលោ ហោតិ, ន សស្សតទិដ្ឋីតិ តទនន្តរំ ទិដ្ឋុបាទានំ. តំ បភិជ្ជមានំ សីលព្ពតអត្តវាទុបាទានវសេន ទុវិធំ ហោតិ. តស្មិំ ទ្វយេ គោកិរិយំ វា កុក្កុរកិរិយំ វា ទិស្វាបិ វេទិតព្ពតោ ឱឡារិកន្តិ សីលព្ពតុបាទានំ បឋមំ ទេសិតំ, សុខុមត្តា អន្តេ អត្តវាទុបាទានន្តិ អយមេតេសំ ទេសនាក្កមោ.

តណ្ហា ¶ ច បុរិមស្សេត្ថ, ឯកធា ហោតិ បច្ចយោ;

សត្តធា អដ្ឋធា វាបិ, ហោតិ សេសត្តយស្ស សា.

ឯត្ថ ¶ ច ឯវំ ទេសិតេ ឧបាទានចតុក្កេ បុរិមស្ស កាមុបាទានស្ស កាមតណ្ហា ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ តណ្ហាភិនន្ទិតេសុ វិសយេសុ ឧប្បត្តិតោ. សេសត្តយស្ស បន សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតហេតុវសេន សត្តធា វា ឧបនិស្សយេន សហ អដ្ឋធា វាបិ បច្ចយោ ហោតិ. យទា ច សា ឧបនិស្សយវសេន បច្ចយោ ហោតិ តទា អសហជាតាវ ហោតីតិ.

តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានបទនិទ្ទេសោ.

ភវបទនិទ្ទេសោ

២៣៤. ឧបាទានបច្ចយា ¶ ភវនិទ្ទេសេ –

អត្ថតោ ធម្មតោ ចេវ, សាត្ថតោ ភេទសង្គហា;

យំ យស្ស បច្ចយោ ចេវ, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ ភវតីតិ ភវោ. ទុវិធេនាតិ ទ្វីហិ អាការេហិ បវត្តិតោតិ អត្ថោ. អថវា ទុវិធេនាតិ បច្ចតេ ករណវចនំ, ទុវិធោតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថីតិ សំវិជ្ជតិ. កម្មមេវ ភវោ កម្មភវោ. ឧបបត្តិយេវ ភវោ ឧបបត្តិភវោ. ឯត្ថ ច ឧបបត្តិ ភវតីតិ ភវោ. កម្មំ បន យថា សុខការណត្តា ‘‘សុខោ ពុទ្ធានមុប្បាទោ’’តិ (ធ. ប. ១៩៤) វុត្តោ, ឯវំ ភវការណត្តា ផលវោហារេន ភវោតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ កតមោ កម្មភវោតិ តេសុ ទ្វីសុ ភវេសុ យោ កម្មភវោតិ វុត្តោ, សោ កតមោតិ អត្ថោ. បុញ្ញាភិសង្ខារាទយោ វុត្តត្ថា ឯវ. សព្ពន្តិ អនវសេសំ. ភវំ គច្ឆតិ គមេតិ ចាតិ ភវគាមិ. ឥមិនា លោកុត្តរំ បដិក្ខិបតិ. អយញ្ហិ វដ្ដកថា, តញ្ច វិវដ្ដនិស្សិតន្តិ. ករីយតីតិ កម្មំ.

កាមភវាទីសុ កាមសង្ខាតោ ភវោ កាមភវោ. ឯស នយោ រូបារូបភវេសុ. សញ្ញាវតំ ភវោ, សញ្ញា វា ឯត្ថ ភវេ អត្ថីតិ សញ្ញាភវោ. វិបរិយាយេន ¶ អសញ្ញាភវោ. ឱឡារិកសញ្ញាយ អភាវា ¶ សុខុមាយ ច ភាវា នេវ សញ្ញា នាសញ្ញា អស្មិំ ភវេតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ. ឯកេន រូបក្ខន្ធេន វោកិណ្ណោ ភវោ ឯកវោការភវោ. ឯកោ វា វោការោ អស្ស ភវស្សាតិ ឯកវោការភវោ. ឯសេវ នយោ ចតុវោការបញ្ចវោការភវេសុ. អយំ វុច្ចតិ ឧបបត្តិភវោតិ ឯស នវវិធោបិ ឧបបត្តិភវោ នាម វុច្ចតីតិ. ឯវំ តាវេត្ថ ‘អត្ថតោ’ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘ធម្មតោ’ បន ឯត្ថ ហិ បុញ្ញាភិសង្ខារោ ធម្មតោ តេរស ចេតនា, អបុញ្ញាភិសង្ខារោ ទ្វាទស, អានេញ្ជាភិសង្ខារោ ចតស្សោ. ‘‘សព្ពម្បិ ភវគាមិកម្ម’’ន្តិ ឯតេន សព្ពេបេតេ ធម្មា ចេតនា សម្បយុត្តា វា កម្មសង្ខាតា អាចយគាមិនោ ធម្មា សង្គហិតា. កាមភវោ បញ្ច ឧបាទិន្នក្ខន្ធា, តថា រូបភវោ, អរូបភវោ ចត្តារោ, សញ្ញាភវោ ចតុបញ្ច, អសញ្ញាភវោ ឯកោ ¶ ឧបាទិន្នក្ខន្ធោ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ ចត្តារោ. ឯកវោការភវាទយោ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធា ឧបាទិន្នក្ខន្ធេហីតិ ឯវមេត្ថ ‘ធម្មតោ’បិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘សាត្ថតោ’តិ យថា ច ភវនិទ្ទេសេ តថេវ កាមញ្ច សង្ខារនិទ្ទេសេបិ បុញ្ញាភិសង្ខារាទយោវ វុត្តា, ឯវំ សន្តេបិ បុរិមា អតីតកម្មវសេន ឥធ បដិសន្ធិយា បច្ចយត្តា វុត្តា. ឥមេ បច្ចុប្បន្នកម្មវសេន អាយតិំ បដិសន្ធិយា បច្ចយត្តាតិ បុនវចនំ សាត្ថកមេវ. បុព្ពេ វា ‘‘តត្ថ កតមោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ? កុសលចេតនា កាមាវចរា’’តិ ឯវមាទិនា នយេន ចេតនាវ សង្ខារាតិ វុត្តា. ឥធ បន ‘‘សព្ពម្បិ ភវគាមិកម្ម’’ន្តិ វចនតោ ចេតនាសម្បយុត្តាបិ. បុព្ពេ ច វិញ្ញាណបច្ចយមេវ កម្មំ សង្ខារាតិ វុត្តំ, ឥទានិ អសញ្ញាភវនិព្ពត្តកម្បិ. កិំ វា ពហុនា? ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឯត្ថ បុញ្ញាភិសង្ខារាទយោវ កុសលាកុសលធម្មា វុត្តា. ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ឥធ បន ឧបបត្តិភវស្សាបិ សង្គហិតត្តា កុសលាកុសលាព្យាកតា ធម្មា វុត្តា. តស្មា សព្ពថាបិ ¶ សាត្ថកមេវិទំ បុនវចនន្តិ. ឯវមេត្ថ ‘សាត្ថតោ’បិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘ភេទសង្គហា’តិ ឧបាទានបច្ចយា ភវស្ស ភេទតោ ចេវ សង្គហតោ ច. យញ្ហិ កាមុបាទានបច្ចយា កាមភវនិព្ពត្តកំ កម្មំ ករិយតិ, សោ កម្មភវោ. តទភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. ឯស នយោ រូបារូបភវេសុ. ឯវំ កាមុបាទានបច្ចយា ¶ ទ្វេ កាមភវា, តទន្តោគធាវ សញ្ញាភវបញ្ចវោការភវា; ទ្វេ រូបភវា, តទន្តោគធាវ សញ្ញាភវអសញ្ញាភវឯកវោការភវបញ្ចវោការភវា; ទ្វេ អរូបភវា, តទន្តោគធាវ សញ្ញាភវនេវសញ្ញានាសញ្ញាភវចតុវោការភវាតិ សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ឆ ភវា. យថា ច កាមុបាទានបច្ចយា សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ឆ ភវា តថា សេសុបាទានបច្ចយាបីតិ ឯវំ ឧបាទានបច្ចយា ភេទតោ សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ចតុវីសតិ ភវា.

សង្គហតោ បន កម្មភវំ ឧបបត្តិភវញ្ច ឯកតោ កត្វា កាមុបាទានបច្ចយា សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ឯកោ កាមភវោ, តថា រូបារូបភវាតិ តយោ ភវា. តថា សេសុបាទានបច្ចយាបីតិ ឯវំ ឧបាទានបច្ចយា សង្គហតោ សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ទ្វាទស ភវា. អបិច អវិសេសេន ឧបាទានបច្ចយា កាមភវូបគំ កម្មំ កម្មភវោ. តទភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. ឯស នយោ រូបារូបភវេសុ. ឯវំ ឧបាទានបច្ចយា សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ទ្វេ កាមភវា, ទ្វេ រូបភវា, ទ្វេ ¶ អរូបភវាតិ អបរេនបិ បរិយាយេន សង្គហតោ ឆ ភវា. កម្មភវឧបបត្តិភវភេទំ វា អនុបគម្ម សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ កាមភវាទិវសេន តយោ ភវា ហោន្តិ. កាមភវាទិភេទញ្ចាបិ អនុបគម្ម កម្មភវឧបបត្តិភវវសេន ទ្វេ ភវា ហោន្តិ. កម្មុបបត្តិភេទញ្ច អនុបគម្ម ឧបាទានបច្ចយា ភវោតិ ភវវសេន ឯកោ ភវោ ហោតីតិ. ឯវមេត្ថ ឧបាទានបច្ចយស្ស ភវស្ស ភេទសង្គហាបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

‘យំ យស្ស បច្ចយោ ចេវា’តិ យញ្ចេត្ថ ឧបាទានំ យស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោតិ អត្ថោ. កិំ បនេត្ថ កស្ស បច្ចយោ ហោតិ? យំ កិញ្ចិ យស្ស កស្សចិ បច្ចយោ ¶ ហោតិយេវ. ឧម្មត្តកោ វិយ ហិ បុថុជ្ជនោ. សោ ‘ឥទំ យុត្តំ, ឥទំ អយុត្ត’ន្តិ អវិចារេត្វា យស្ស កស្សចិ ឧបាទានស្ស វសេន យំ កិញ្ចិ ភវំ បត្ថេត្វា យំ កិញ្ចិ កម្មំ ករោតិយេវ. តស្មា យទេកច្ចេ ‘‘សីលព្ពតុបាទានេន រូបារូបភវា ន ហោន្តី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. សព្ពេន បន សព្ពោ ហោតីតិ គហេតព្ពំ, សេយ្យថិទំ – ឥធេកច្ចោ អនុស្សវវសេន វា ទិដ្ឋានុសារេន វា ‘‘កាមា នាមេតេ មនុស្សលោកេ ចេវ ខត្តិយមហាសាលកុលាទីសុ ឆកាមាវចរទេវលោកេ ច សមិទ្ធា’’តិ ចិន្តេត្វា តេសំ អធិគមត្ថំ អសទ្ធម្មសវនាទីហិ វញ្ចិតោ ‘ឥមិនា កម្មេន កាមា សម្បជ្ជន្តី’តិ មញ្ញមានោ ¶ កាមុបាទានវសេន កាយទុច្ចរិតាទីនិបិ ករោតិ. សោ ទុច្ចរិតបារិបូរិយា អបាយេ ឧប្បជ្ជតិ; សន្ទិដ្ឋិកេ វា បន កាមេ បត្ថយមានោ បដិលទ្ធេ វា គោបយមានោ កាមុបាទានវសេន កាយទុច្ចរិតាទីនិបិ ករោតិ. សោ ទុច្ចរិតបារិបូរិយា អបាយេ ឧប្បជ្ជតិ. តត្រាស្ស ឧបបត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោ, កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ សញ្ញាភវបញ្ចវោការភវា បន តទន្តោគធា ឯវ.

អបរោ បន សទ្ធម្មសវនាទីហិ ឧបព្រូហិតញាណោ ‘‘ឥមិនា កម្មេន កាមា សម្បជ្ជន្តី’’តិ មញ្ញមានោ កាមុបាទានវសេន កាយសុចរិតាទីនិ ករោតិ. សោ សុចរិតបារិបូរិយា ទេវេសុ វា មនុស្សេសុ វា ឧប្បជ្ជតិ. តត្រាស្ស ឧបបត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោ, កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវបញ្ចវោការភវា បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ កាមុបាទានំ សប្បភេទស្ស សាន្តោគធស្ស កាមភវស្ស បច្ចយោ ហោតិ.

អបរោ ‘‘រូបារូបភវេសុ តតោ សមិទ្ធតរា កាមា’’តិ សុត្វា វា បរិកប្បេត្វា វា កាមុបាទានវសេនេវ ¶ រូបារូបសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា សមាបត្តិពលេន រូបារូបព្រហ្មលោកេ ឧប្បជ្ជតិ. តត្រាស្ស ឧបបត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោ, កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាអសញ្ញា នេវសញ្ញា នាសញ្ញាឯកវោការចតុវោការបញ្ចវោការភវា បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ កាមុបាទានំ សប្បភេទានំ សាន្តោគធានំ រូបារូបភវានម្បិ បច្ចយោ ហោតិ ¶ .

អបរោ ‘‘អយំ អត្តា នាម កាមាវចរសម្បត្តិភវេ វា រូបារូបភវានំ វា អញ្ញតរស្មិំ ឧច្ឆិន្នោ សុឧច្ឆិន្នោ ហោតី’’តិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ ឧបាទាយ តទុបគំ កម្មំ ករោតិ. តស្ស តំ កម្មំ កម្មភវោ, កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវាទយោ បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ ទិដ្ឋុបាទានំ សប្បភេទានំ សាន្តោគធានំ តិណ្ណម្បិ កាមរូបារូបភវានំ បច្ចយោ ហោតិ.

អបរោ ‘‘អយំ អត្តា នាម កាមាវចរសម្បត្តិភវេ វា រូបារូបភវានំ វា អញ្ញតរស្មិំ សុខី ហោតិ, វិគតបរិឡាហោ ហោតី’’តិ អត្តវាទុបាទានេន តទុបគំ កម្មំ ករោតិ. តស្ស តំ កម្មំ កម្មភវោ, តទភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវាទយោ បន តទន្តោគធា ឯវ ¶ . ឥតិ អត្តវាទុបាទានំ សប្បភេទានំ សាន្តោគធានំ តិណ្ណំ ភវានំ បច្ចយោ ហោតិ.

អបរោ ‘‘ឥទំ សីលព្ពតំ នាម កាមាវចរសម្បត្តិភវេ វា រូបារូបភវានំ វា អញ្ញតរស្មិំ បរិបូរេន្តស្ស សុខំ បារិបូរិំ គច្ឆតី’’តិ សីលព្ពតុបាទានវសេន តទុបគំ កម្មំ ករោតិ. តស្ស តំ កម្មំ កម្មភវោ, តទភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវាទយោ បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ សីលព្ពតុបាទានម្បិ សប្បភេទានំ សាន្តោគធានំ តិណ្ណំ ភវានំ បច្ចយោ ហោតីតិ ឯវមេត្ថ យំ យស្ស បច្ចយោ ហោតិ តតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

កិំ បនេត្ថ កស្ស ភវស្ស កថំ បច្ចយោ ហោតីតិ ចេ?

រូបារូបភវានំ, ឧបនិស្សយបច្ចយោ ឧបាទានំ;

សហជាតាទីហិបិ តំ, កាមភវស្សាតិ វិញ្ញេយ្យំ.

រូបារូបភវានញ្ហិ កាមភវបរិយាបន្នស្ស ច កាមភវេ កុសលកម្មស្សេវ ឧបបត្តិភវស្ស ចេតំ ចតុព្ពិធម្បិ ឧបាទានំ ឧបនិស្សយបច្ចយេន ឯកធា បច្ចយោ ហោតិ. កាមភវេ អត្តនា សម្បយុត្តអកុសលកម្មភវស្ស ¶ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតហេតុបច្ចយប្បភេទេហិ សហជាតាទីហិ បច្ចយោ ហោតិ. វិប្បយុត្តស្ស បន ឧបនិស្សយបច្ចយេនេវាតិ.

ឧបាទានបច្ចយា ភវបទនិទ្ទេសោ.

ជាតិជរាមរណាទិបទនិទ្ទេសោ

២៣៥. ភវបច្ចយា ¶ ជាតិនិទ្ទេសាទីសុ ជាតិអាទីនំ វិនិច្ឆយោ សច្ចវិភង្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ភវោតិ បនេត្ថ កម្មភវោវ អធិប្បេតោ. សោ ហិ ជាតិយា បច្ចយោ, ន ឧបបត្តិភវោ. សោ បន កម្មបច្ចយឧបនិស្សយបច្ចយវសេន ទ្វិធាវ បច្ចយោ ហោតីតិ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ’’តិ ចេ? ពាហិរបច្ចយសមត្តេបិ ហីនបណីតតាទិវិសេសទស្សនតោ. ពាហិរានញ្ហិ ជនកជនេត្តិសុក្កសោណិតាហារាទីនំ បច្ចយានំ សមត្តេបិ សត្តានំ យមកានម្បិ សតំ ហីនបណីតតាទិវិសេសោ ទិស្សតិ. សោ ច ន អហេតុកោ ¶ , សព្ពទា ច សព្ពេសញ្ច អភាវតោ; ន កម្មភវតោ អញ្ញហេតុកោ, តទភិនិព្ពត្តកសត្តានំ អជ្ឈត្តសន្តានេ អញ្ញស្ស ការណស្ស អភាវតោតិ កម្មភវហេតុកោវ. កម្មញ្ហិ សត្តានំ ហីនបណីតាទិវិសេសហេតុ. តេនាហ ភគវា – ‘‘កម្មំ សត្តេ វិភជតិ យទិទំ ហីនប្បណីតតាយា’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៩). តស្មា ជានិតព្ពមេតំ – ‘‘ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ’’តិ.

យស្មា ច អសតិ ជាតិយា ជរាមរណំ នាម ន ហោតិ, សោកាទយោ ច ធម្មា ន ហោន្តិ, ជាតិយា បន សតិ ជរាមរណញ្ចេវ ជរាមរណសង្ខាតទុក្ខធម្មផុដ្ឋស្ស ច ពាលស្ស ជរាមរណាភិសម្ពន្ធា វា តេន តេន ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋស្ស អនភិសម្ពន្ធា វា សោកាទយោ ច ធម្មា ហោន្តិ, តស្មា អយំ ជាតិជរាមរណស្ស ចេវ សោកាទីនញ្ច បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពា. សា បន ឧបនិស្សយកោដិយា ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតីតិ.

ភវបច្ចយា ជាតិអាទិបទនិទ្ទេសោ.

២៤២. ឯវមេតស្សាតិអាទីនំ ¶ អត្ថោ ឧទ្ទេសវារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. សង្គតិអាទីនិ សមុទយវេវចនានេវ.

យស្មា បនេត្ថ សោកាទយោ អវសានេ វុត្តា, តស្មា យា សា អវិជ្ជា ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា ¶ សង្ខារា’’តិ ឯវមេតស្ស ភវចក្កស្ស អាទិម្ហិ វុត្តា, សា –

សោកាទីហិ អវិជ្ជា, សិទ្ធា ភវចក្កមវិទិតាទិមិទំ;

ការកវេទករហិតំ, ទ្វាទសវិធសុញ្ញតាសុញ្ញំ.

សតតំ សមិតំ បវត្តតីតិ វេទិតព្ពំ. កថំ បនេត្ថ សោកាទីហិ អវិជ្ជា សិទ្ធា? កថមិទំ ភវចក្កំ អវិទិតាទិ? កថំ ការកវេទករហិតំ? កថំ ទ្វាទសវិធសុញ្ញតាសុញ្ញន្តិ ចេ? ឯត្ថ ហិ សោកទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា អវិជ្ជាយ អវិយោគិនោ, បរិទេវោ ច នាម មូឡ្ហស្សាតិ តេសុ តាវ សិទ្ធេសុ សិទ្ធាវ ហោតិ អវិជ្ជា. អបិច ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ ហិ វុត្តំ. អាសវសមុទយា ចេតេ សោកាទយោ ហោន្តិ. កថំ? វត្ថុកាមវិយោគេ តាវ សោកោ កាមាសវសមុទយោ ហោតិ? យថាហ –

‘‘តស្ស ¶ ចេ កាមយានស្ស, ឆន្ទជាតស្ស ជន្តុនោ;

តេ កាមា បរិហាយន្តិ, សល្លវិទ្ធោវ រុប្បតី’’តិ. (សុ. និ. ៧៧៣);

យថា ចាហ – ‘‘កាមតោ ជាយតី សោកោ’’តិ (ធ. ប. ២១៥). សព្ពេបិ ចេតេ ទិដ្ឋាសវសមុទយា ហោន្តិ, យថាហ – ‘‘តស្ស អហំ រូបំ, មម រូបន្តិ បរិយុដ្ឋដ្ឋាយិនោ តំ រូបំ វិបរិណមតិ អញ្ញថា ហោតិ. តស្ស រូបវិបរិណាមញ្ញថាភាវា ឧប្បជ្ជន្តិ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា’’តិ (សំ. និ. ៣.១). យថា ច ទិដ្ឋាសវសមុទយា ឯវំ ភវាសវសមុទយាបិ, យថាហ – ‘‘យេបិ តេ ទេវា ទីឃាយុកា វណ្ណវន្តោ សុខពហុលា ឧច្ចេសុ វិមានេសុ ចិរដ្ឋិតិកា តេបិ តថាគតស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា យេភុយ្យេន ភយំ សំវេគំ សន្តាសំ អាបជ្ជ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៧៨; អ. និ. ៤.៣៣) បញ្ច បុព្ពនិមិត្តានិ ទិស្វា មរណភយេន សន្តជ្ជិតានំ ទេវានំ វិយាតិ. យថា ច ភវាសវសមុទយា ឯវំ អវិជ្ជាសវសមុទយាបិ ¶ , យថាហ – ‘‘ស ខោ សោ, ភិក្ខវេ, ពាលោ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ តិវិធំ ទុក្ខទោមនស្សំ បដិសំវេទេតី’’តិ (ម. និ. ៣.២៤៦).

ឥតិ យស្មា អាសវសមុទយា ឯតេ ហោន្តិ, តស្មា ឯតេ សិជ្ឈមានា អវិជ្ជាយ ហេតុភូតេ អាសវេ សាធេន្តិ. អាសវេសុ ច សិទ្ធេសុ បច្ចយភាវេ ភាវតោ អវិជ្ជាបិ សិទ្ធាវ ហោតីតិ. ឯវំ តាវេត្ថ ‘សោកាទីហិ អវិជ្ជា សិទ្ធា’ ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

យស្មា បន ឯវំ បច្ចយភាវេ ភាវតោ អវិជ្ជាយ សិទ្ធាយ បុន ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ ឯវំ ហេតុផលបរម្បរាយ ¶ បរិយោសានំ នត្ថិ, តស្មា តំ ហេតុផលសម្ពន្ធវសេន បវត្តំ ទ្វាទសង្គំ ‘ភវចក្កំ អវិទិតាទី’តិ សិទ្ធំ ហោតិ.

ឯវំ សតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឥទំ អាទិមត្តកថនំ វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? នយិទំ អាទិមត្តកថនំ, បធានធម្មកថនំ បនេតំ. តិណ្ណញ្ហិ វដ្ដានំ អវិជ្ជា បធានា. អវិជ្ជាគ្គហណេន ហិ អវសេសំ កិលេសវដ្ដញ្ច កម្មាទីនិ ច ពាលំ បលិវេឋេន្តិ, សប្បសិរគ្គហណេន សេសំ សប្បសរីរំ វិយ ពាហំ. អវិជ្ជាសមុច្ឆេទេ បន កតេ តេហិ វិមោក្ខោ ហោតិ, សប្បសិរច្ឆេទេ កតេ បលិវេឋិតពាហាវិមោក្ខោ វិយ. យថាហ – ‘‘អវិជ្ជាយត្វេវ អសេសវិរាគនិរោធា ¶ សង្ខារនិរោធោ’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.១; មហាវ. ១). ឥតិ យំ គណ្ហតោ ពន្ធោ មុញ្ចតោ ច មោក្ខោ ហោតិ, តស្ស បធានធម្មស្ស កថនមិទំ, ន អាទិមត្តកថនន្តិ ឯវមិទំ ភវចក្កំ អវិទិតាទីតិ វេទិតព្ពំ. តយិទំ យស្មា អវិជ្ជាទីហិ ការណេហិ សង្ខារាទីនំ បវត្តិ, តស្មា តតោ អញ្ញេន ‘‘ព្រហ្មា មហាព្រហ្មា សេដ្ឋោ សជិតា’’តិ ឯវំ បរិកប្បិតេន ព្រហ្មាទិនា វា សំសារស្ស ការកេន ‘‘សោ ខោ បន មេ អយំ អត្តា វទោ វេទេយ្យោ’’តិ ឯវំ បរិកប្បិតេន អត្តនា វា សុខទុក្ខានំ វេទកេន រហិតំ. ឥតិ ‘ការកវេទករហិត’ន្តិ វេទិតព្ពំ.

យស្មា បនេត្ថ អវិជ្ជា ឧទយព្ពយធម្មកត្តា ធុវភាវេន, សំកិលិដ្ឋត្តា សំកិលេសិកត្តា ច សុភភាវេន, ឧទយព្ពយបដិបីឡិតត្តា សុខភាវេន, បច្ចយាយត្តវុត្តិត្តា វសវត្តនភូតេន អត្តភាវេន ច សុញ្ញា, តថា សង្ខារាទីនិបិ អង្គានិ; យស្មា វា អវិជ្ជា ន អត្តា, ន អត្តនោ ¶ , ន អត្តនិ, ន អត្តវតី, តថា សង្ខារាទីនិបិ អង្គានិ; តស្មា ‘ទ្វាទសវិធសុញ្ញតាសុញ្ញមិទំ’ ភវចក្កន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯវញ្ច វិទិត្វា បុន –

តស្ស អវិជ្ជាតណ្ហា, មូលមតីតាទយោ តយោ កាលា;

ទ្វេ អដ្ឋ ទ្វេ ឯវ ច, សរូបតោ តេសុ អង្គានិ.

តស្ស ¶ ខោ បនេតស្ស ភវចក្កស្ស អវិជ្ជា តណ្ហា ចាតិ ទ្វេ ធម្មា មូលន្តិ វេទិតព្ពា. តទេតំ បុព្ពន្តាហរណតោ អវិជ្ជាមូលំ វេទនាវសានំ, អបរន្តសន្តានតោ តណ្ហាមូលំ ជរាមរណាវសានន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ បុរិមំ ទិដ្ឋិចរិតវសេន វុត្តំ, បច្ឆិមំ តណ្ហាចរិតវសេន. ទិដ្ឋិចរិតានញ្ហិ អវិជ្ជា, តណ្ហាចរិតានំ តណ្ហា សំសារនាយិកា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតាយ វា បឋមំ, ផលុប្បត្តិយា ហេតូនំ អនុបច្ឆេទបកាសនតោ; សស្សតទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតាយ ទុតិយំ, ឧប្បន្នានំ ជរាមរណបកាសនតោ; គព្ភសេយ្យកវសេន វា បុរិមំ, អនុបុព្ពបវត្តិទីបនតោ; ឱបបាតិកវសេន បច្ឆិមំ សហុប្បត្តិទីបនតោ.

អតីតបច្ចុប្បន្នានាគតា ចស្ស តយោ កាលា. តេសុ បាឡិយំ សរូបតោ អាគតវសេន អវិជ្ជា សង្ខារា ចាតិ ទ្វេ អង្គានិ អតីតកាលានិ ¶ , វិញ្ញាណាទីនិ ភវាវសានានិ អដ្ឋ បច្ចុប្បន្នកាលានិ, ជាតិ ចេវ ជរាមរណញ្ច ទ្វេ អនាគតកាលានីតិ វេទិតព្ពានិ. បុន –

ហេតុផលហេតុបុព្ពក-តិសន្ធិចតុភេទសង្គហញ្ចេតំ;

វីសតិអាការារំ, តិវដ្ដមនវដ្ឋិតំ ភមតិ.

ឥតិបិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ សង្ខារានញ្ច បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស ច អន្តរា ឯកោ ហេតុផលសន្ធិ នាម. វេទនាយ ច តណ្ហាយ ច អន្តរា ឯកោ ផលហេតុសន្ធិ នាម. ភវស្ស ច ជាតិយា ច អន្តរា ឯកោ ហេតុផលសន្ធីតិ. ឯវមិទំ ហេតុផលហេតុបុព្ពកតិសន្ធីតិ វេទិតព្ពំ. សន្ធីនំ អាទិបរិយោសានវវត្ថិតា បនស្ស ចត្តារោ សង្គហា ហោន្តិ, សេយ្យថិទំ – អវិជ្ជាសង្ខារា ឯកោ ¶ សង្គហោ, វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនផស្សវេទនា ទុតិយោ, តណ្ហុបាទានភវា តតិយោ, ជាតិជរាមរណំ ចតុត្ថោតិ. ឯវមិទំ ចតុភេទសង្គហន្តិ វេទិតព្ពំ.

អតីតេ ហេតវោ បញ្ច, ឥទានិ ផលបញ្ចកំ;

ឥទានិ ហេតវោ បញ្ច, អាយតិំ ផលបញ្ចកន្តិ.

ឯតេហិ បន វីសតិយា អាការេហិ អរេហិ វីសតិអាការារន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ‘អតីតេ ហេតវោ បញ្ចា’តិ អវិជ្ជា សង្ខារា ចាតិ ឥមេ តាវ ទ្វេ វុត្តា ¶ ឯវ. យស្មា បន អវិទ្វា បរិតស្សតិ, បរិតសិតោ ឧបាទិយតិ, តស្ស ឧបាទានបច្ចយា ភវោ, តស្មា តណ្ហុបាទានភវាបិ គហិតា ហោន្តិ. តេនាហ ‘‘បុរិមកម្មភវស្មិំ មោហោ អវិជ្ជា, អាយូហនា សង្ខារា, និកន្តិ តណ្ហា, ឧបគមនំ ឧបាទានំ, ចេតនា ភវោ, ឥមេ បញ្ច ធម្មា បុរិមកម្មភវស្មិំ ឥធ បដិសន្ធិយា បច្ចយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៤៧).

តត្ថ បុរិមកម្មភវស្មិន្តិ បុរិមេ កម្មភវេ, អតីតជាតិយំ កម្មភវេ ករិយមានេតិ អត្ថោ. មោហោ អវិជ្ជាតិ យោ តទា ទុក្ខាទីសុ មោហោ, យេន មូឡ្ហោ កម្មំ ករោតិ, សា អវិជ្ជា. អាយូហនា សង្ខារាតិ តំ កម្មំ ករោតោ បុរិមចេតនាយោ, យថា ‘ទានំ ទស្សាមី’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា មាសម្បិ សំវច្ឆរម្បិ ទានូបករណានិ សជ្ជេន្តស្ស ឧប្បន្នា បុរិមចេតនាយោ. បដិគ្គាហកានំ បន ហត្ថេ ទក្ខិណំ បតិដ្ឋាបយតោ ចេតនា ភវោតិ វុច្ចតិ. ឯកាវជ្ជនេសុ វា ឆសុ ជវនេសុ ចេតនា អាយូហនសង្ខារា នាម. សត្តមា ចេតនា ភវោ. យា កាចិ វា បន ចេតនា ¶ ភវោ, តំសម្បយុត្តា អាយូហនសង្ខារា នាម. និកន្តិ តណ្ហាតិ យា កម្មំ ករោន្តស្ស តស្ស ផលេ ឧប្បត្តិភវេ និកាមនា បត្ថនា សា តណ្ហា នាម. ឧបគមនំ ឧបាទានន្តិ យំ កម្មំ ភវស្ស បច្ចយភូតំ; ‘ឥទំ កត្វា អសុកស្មិំ នាម ឋានេ កាមេ សេវិស្សាមិ ឧច្ឆិជ្ជិស្សាមី’តិអាទិនា នយេន បវត្តំ ឧបគមនំ គហណំ បរាមសនំ – ឥទំ ឧបាទានំ នាម. ចេតនា ភវោតិ អាយូហនាវសានេ វុត្តចេតនា ភវោតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

‘ឥទានិ ផលបញ្ចក’ន្តិ វិញ្ញាណាទិ វេទនាវសានំ បាឡិយំ អាគតមេវ. យថាហ ‘‘ឥធ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណំ, ឱក្កន្តិ នាមរូបំ, បសាទោ អាយតនំ, ផុដ្ឋោ ផស្សោ, វេទយិតំ វេទនា ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឥធូបបត្តិភវស្មិំ បុរេកតស្ស កម្មស្ស បច្ចយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៤៧). តត្ថ ¶ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណន្តិ យំ ភវន្តរបដិសន្ធានវសេន ឧប្បន្នត្តា បដិសន្ធីតិ វុច្ចតិ, តំ វិញ្ញាណំ. ឱក្កន្តិ នាមរូបន្តិ យា គព្ភេ រូបារូបធម្មានំ ឱក្កន្តិ, អាគន្ត្វា បវិសនំ វិយ – ឥទំ នាមរូបំ. បសាទោ អាយតនន្តិ ឥទំ ចក្ខាទិបញ្ចាយតនវសេន ¶ វុត្តំ. ផុដ្ឋោ ផស្សោតិ យោ អារម្មណំ ផុដ្ឋោ ផុសន្តោ ឧប្បន្នោ – អយំ ផស្សោ. វេទយិតំ វេទនាតិ យំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន វា សឡាយតនបច្ចយេន វា ផស្សេន សហុប្បន្នំ វិបាកវេទយិតំ, សា វេទនាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

‘ឥទានិ ហេតវោ បញ្ចា’តិ តណ្ហាទយោ បាឡិយំ អាគតាវ តណ្ហុបាទានភវា. ភវេ បន គហិតេ តស្ស បុព្ពភាគា តំសម្បយុត្តា វា សង្ខារា គហិតាវ ហោន្តិ, តណ្ហុបាទានគ្គហណេន ច តំសម្បយុត្តា, យាយ វា មូឡ្ហោ កម្មំ ករោតិ សា អវិជ្ជា គហិតាវ ហោតីតិ ឯវំ បញ្ច. តេនាហ ‘‘ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនានំ មោហោ អវិជ្ជា, អាយូហនា សង្ខារា, និកន្តិ តណ្ហា, ឧបគមនំ ឧបាទានំ, ចេតនា ភវោ. ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឥធ កម្មភវស្មិំ អាយតិំ បដិសន្ធិយា បច្ចយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៤៧). តត្ថ ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនានន្តិ បរិបក្កាយតនស្ស កម្មករណកាលេ សម្មោហោ ទស្សិតោ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

‘អាយតិំ ផលបញ្ចក’ន្តិ វិញ្ញាណាទីនិ បញ្ច. តានិ ជាតិគ្គហណេន វុត្តានិ. ជរាមរណំ បន តេសំយេវ ជរាមរណំ. តេនាហ ‘‘អាយតិំ បដិសន្ធិ ¶ វិញ្ញាណំ, ឱក្កន្តិ នាមរូបំ, បសាទោ អាយតនំ, ផុដ្ឋោ ផស្សោ, វេទយិតំ វេទនា. ឥមេ បញ្ច ធម្មា អាយតិំ ឧបបត្តិភវស្មិំ ឥធ កតស្ស កម្មស្ស បច្ចយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៤៧). ឯវមិទំ វីសតិអាការារំ ហោតិ.

តត្ថ បុរិមភវស្មិំ បញ្ច កម្មសម្ភារា, ឯតរហិ បញ្ច វិបាកសម្ភារា, ឯតរហិ បញ្ច កម្មសម្ភារា, អនាគតេ បញ្ច វិបាកធម្មាតិ ទស ធម្មា កម្មំ, ទស វិបាកោតិ. ទ្វីសុ ឋានេសុ កម្មំ កម្មំ នាម, ទ្វីសុ ឋានេសុ វិបាកោ វិបាកោ នាមាតិ សព្ពម្បេតំ ភវចក្កំ បច្ចយាការវដ្ដំ កម្មញ្ចេវ កម្មវិបាកោ ច. តថា ទ្វីសុ ឋានេសុ កម្មំ កម្មសង្ខេបោ, ទ្វីសុ ឋានេសុ វិបាកោ វិបាកសង្ខេបោតិ សព្ពម្បេតំ កម្មសង្ខេបោ ចេវ វិបាកសង្ខេបោ ច. ទ្វីសុ ឋានេសុ កម្មំ កម្មវដ្ដំ, ទ្វីសុ ឋានេសុ វិបាកោ វិបាកវដ្ដន្តិ សព្ពម្បេតំ កម្មវដ្ដញ្ចេវ វិបាកវដ្ដញ្ច. តថា ទ្វីសុ ឋានេសុ កម្មំ កម្មភវោ, ទ្វីសុ ឋានេសុ វិបាកោ វិបាកភវោតិ សព្ពម្បេតំ ¶ កម្មភវោ ចេវ វិបាកភវោ ច. ទ្វីសុ ឋានេសុ កម្មំ កម្មបវត្តំ ¶ , ទ្វីសុ ឋានេសុ វិបាកោ វិបាកបវត្តន្តិ សព្ពម្បេតំ កម្មបវត្តញ្ចេវ វិបាកបវត្តញ្ច. តថា ទ្វីសុ ឋានេសុ កម្មំ កម្មសន្តតិ, ទ្វីសុ វិបាកោ វិបាកសន្តតីតិ សព្ពម្បេតំ កម្មសន្តតិ ចេវ វិបាកសន្តតិ ច. ទ្វីសុ ឋានេសុ កម្មំ កិរិយា នាម, ទ្វីសុ វិបាកោ កិរិយាផលំ នាមាតិ សព្ពម្បេតំ កិរិយា ចេវ កិរិយាផលញ្ចាតិ.

ឯវំ សមុប្បន្នមិទំ សហេតុកំ,

ទុក្ខំ អនិច្ចំ ចលមិត្តរទ្ធុវំ;

ធម្មេហិ ធម្មា បភវន្តិ ហេតុសោ,

ន ហេត្ថ អត្តាវ បរោវ វិជ្ជតិ.

ធម្មា ធម្មេ សញ្ជនេន្តិ, ហេតុសម្ភារបច្ចយា;

ហេតូនញ្ច និរោធាយ, ធម្មោ ពុទ្ធេន ទេសិតោ;

ហេតូសុ ឧបរុទ្ធេសុ, ឆិន្នំ វដ្ដំ ន វដ្ដតិ.

ឯវំ ទុក្ខន្តកិរិយាយ, ព្រហ្មចរិយីធ វិជ្ជតិ;

សត្តេ ច នូបលព្ភន្តេ, នេវុច្ឆេទោ ន សស្សតំ.

តិវដ្ដមនវដ្ឋិតំ ភមតីតិ ឯត្ថ បន សង្ខារភវា កម្មវដ្ដំ, អវិជ្ជាតណ្ហូបាទានានិ កិលេសវដ្ដំ, វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនផស្សវេទនា វិបាកវដ្ដន្តិ ឥមេហិ តីហិ វដ្ដេហិ តិវដ្ដមិទំ ភវចក្កំ យាវ កិលេសវដ្ដំ ន ឧបច្ឆិជ្ជតិ ¶ តាវ អនុបច្ឆិន្នបច្ចយត្តា អនវដ្ឋិតំ បុនប្បុនំ បរិវដ្ដនតោ ភមតិយេវាតិ វេទិតព្ពំ.

តយិទមេវំ ភមមានំ –

សច្ចប្បភវតោ កិច្ចា, វារណា ឧបមាហិ ច;

គម្ភីរនយភេទា ច, វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

តត្ថ ¶ យស្មា កុសលាកុសលកម្មំ អវិសេសេន សមុទយសច្ចន្តិ សច្ចវិភង្គេ វុត្តំ, តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ អវិជ្ជាយ សង្ខារា ទុតិយសច្ចប្បភវំ ទុតិយសច្ចំ, សង្ខារេហិ វិញ្ញាណំ ទុតិយសច្ចប្បភវំ បឋមសច្ចំ, វិញ្ញាណាទីហិ នាមរូបាទីនិ វិបាកវេទនាបរិយោសានានិ បឋមសច្ចប្បភវំ បឋមសច្ចំ, វេទនាយ តណ្ហា បឋមសច្ចប្បភវំ ទុតិយសច្ចំ, តណ្ហាយ ឧបាទានំ ទុតិយសច្ចប្បភវំ ទុតិយសច្ចំ, ឧបាទានតោ ភវោ ទុតិយសច្ចប្បភវំ បឋមទុតិយសច្ចទ្វយំ, ភវតោ ជាតិ ¶ ទុតិយសច្ចប្បភវំ បឋមសច្ចំ, ជាតិយា ជរាមរណំ បឋមសច្ចប្បភវំ បឋមសច្ចន្តិ. ឯវំ តាវិទំ ‘សច្ចប្បភវតោ’ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

យស្មា បនេត្ថ អវិជ្ជា វត្ថូសុ ច សត្តេ សម្មោហេតិ បច្ចយោ ច ហោតិ សង្ខារានំ បាតុភាវាយ, តថា សង្ខារា សង្ខតញ្ច អភិសង្ខរោន្តិ បច្ចយា ច ហោន្តិ វិញ្ញាណស្ស, វិញ្ញាណម្បិ វត្ថុញ្ច បដិជានាតិ បច្ចយោ ច ហោតិ នាមរូបស្ស, នាមរូបម្បិ អញ្ញមញ្ញញ្ច ឧបត្ថម្ភេតិ បច្ចយោ ច ហោតិ សឡាយតនស្ស, សឡាយតនម្បិ សវិសយេ ច វត្តតិ បច្ចយោ ច ហោតិ ផស្សស្ស, ផស្សោបិ អារម្មណញ្ច ផុសតិ បច្ចយោ ច ហោតិ វេទនាយ, វេទនាបិ អារម្មណរសញ្ច អនុភវតិ បច្ចយោ ច ហោតិ តណ្ហាយ, តណ្ហាបិ រជ្ជនីយេ ច ធម្មេ រជ្ជតិ បច្ចយោ ច ហោតិ ឧបាទានស្ស, ឧបាទានម្បិ ឧបាទានីយេ ច ធម្មេ ឧបាទិយតិ បច្ចយោ ច ហោតិ ភវស្ស, ភវោបិ នានាគតីសុ ច វិក្ខិបតិ បច្ចយោ ច ហោតិ ជាតិយា, ជាតិបិ ខន្ធេ ច ជនេតិ តេសំ អភិនិព្ពត្តិភាវេន បវត្តតា បច្ចយោ ច ហោតិ ជរាមរណស្ស, ជរាមរណម្បិ ខន្ធានំ បាកភេទភាវញ្ច អធិតិដ្ឋតិ បច្ចយោ ច ហោតិ ភវន្តរបាតុភាវាយ សោកាទីនំ អធិដ្ឋានត្តា, តស្មា សព្ពបទេសុ ទ្វិធា បវត្ត‘កិច្ចតោ’បិ ឥទំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

យស្មា ¶ ចេត្ថ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឥទំ ការកទស្សននិវារណំ, ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ អត្តសង្កន្តិទស្សននិវារណំ, ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ អត្តាតិបរិកប្បិតវត្ថុភេទទស្សនតោ ឃនសញ្ញានិវារណំ, ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិអាទីសុ ‘‘អត្តា បស្សតិ…បេ… វិជានាតិ ផុសតិ វេទយតិ តណ្ហិយតិ ឧបាទិយតិ ភវតិ ជាយតិ ជីយតិ មីយតី’’តិ ឯវមាទិទស្សននិវារណំ, តស្មា មិច្ឆាទស្សននិវារណតោបេតំ ភវចក្កំ ‘និវារណតោ’ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

យស្មា បនេត្ថ សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណវសេន ធម្មានំ អទស្សនតោ អន្ធោ វិយ អវិជ្ជា ¶ , អន្ធស្ស ឧបក្ខលនំ វិយ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, ឧបក្ខលិតស្ស បតនំ ¶ វិយ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ, បតិតស្ស គណ្ឌបាតុភាវោ វិយ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, គណ្ឌភេទបីឡកា វិយ នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនំ, គណ្ឌបីឡកាឃដ្ដនំ វិយ សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ, ឃដ្ដនទុក្ខំ វិយ ផស្សបច្ចយា វេទនា, ទុក្ខស្ស បដិការាភិលាសោ វិយ វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, បដិការាភិលាសេន អសប្បាយគ្គហណំ វិយ តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ, ឧបាទិន្នអសប្បាយាលេបនំ វិយ ឧបាទានបច្ចយា ភវោ, អសប្បាយាលេបនេន គណ្ឌវិការបាតុភាវោ វិយ ភវបច្ចយា ជាតិ, គណ្ឌវិការតោ គណ្ឌភេទោ វិយ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ.

យស្មា វា បនេត្ថ អវិជ្ជា អប្បដិបត្តិមិច្ឆាបដិបត្តិភាវេន សត្តេ អភិភវតិ បដលំ វិយ អក្ខីនិ, តទភិភូតោ ច ពាលោ បោនោព្ភវិកេហិ សង្ខារេហិ អត្តានំ វេឋេតិ កោសការកិមិ វិយ កោសប្បទេសេហិ, សង្ខារបរិគ្គហិតំ វិញ្ញាណំ គតីសុ បតិដ្ឋំ លភតិ បរិណាយកបរិគ្គហិតោ វិយ រាជកុមារោ រជ្ជេ, ឧបបត្តិនិមិត្តំ បរិកប្បនតោ វិញ្ញាណំ បដិសន្ធិយំ អនេកប្បការំ នាមរូបំ អភិនិព្ពត្តេតិ មាយាការោ វិយ មាយំ, នាមរូបេ បតិដ្ឋិតំ សឡាយតនំ វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បាបុណាតិ សុភូមិយំ បតិដ្ឋិតោ វនប្បគុម្ពោ វិយ, អាយតនឃដ្ដនតោ ផស្សោ ជាយតិ អរណីសហិតាភិមទ្ទនតោ អគ្គិ វិយ, ផស្សេន ផុដ្ឋស្ស វេទនា បាតុភវតិ អគ្គិនា ផុដ្ឋស្ស ឌាហោ វិយ, វេទយមានស្ស តណ្ហា វឌ្ឍតិ លោណូទកំ បិវតោ បិបាសា វិយ, តសិតោ ភវេសុ អភិលាសំ ករោតិ បិបាសិតោ វិយ បានីយេ, តទស្សុបាទានំ ឧបាទានេន ភវំ ឧបាទិយតិ អាមិសលោភេន មច្ឆោ ពឡិសំ វិយ, ភវេ សតិ ជាតិ ហោតិ ពីជេ សតិ អង្កុរោ វិយ, ជាតស្ស អវស្សំ ជរាមរណំ ឧប្បន្នស្ស ¶ រុក្ខស្ស បតនំ វិយ, តស្មា ឯវំ ‘ឧបមាហិ’ បេតំ ភវចក្កំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

យស្មា ច ភគវតា អត្ថតោបិ ធម្មតោបិ ទេសនាតោបិ បដិវេធតោបិ គម្ភីរភាវំ សន្ធាយ ‘‘គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ គម្ភីរាវភាសោ ចា’’តិ (ទី. និ. ២.៩៥; សំ. និ. ២.៦០) វុត្តំ, តស្មា ¶ ‘គម្ភីរភេទតោ’បេតំ ភវចក្កំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

តត្ថ យស្មា ន ជាតិតោ ជរាមរណំ ន ហោតិ, ន ច ជាតិំ វិនា អញ្ញតោ ហោតិ, ឥត្ថញ្ច ជាតិតោ សមុទាគច្ឆតីតិ ឯវំ ជាតិបច្ចយសមុទាគតដ្ឋស្ស ទុរវពោធនីយតោ ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ គម្ភីរោ, តថា ជាតិយា ភវបច្ចយ…បេ… សង្ខារានំ ¶ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ គម្ភីរោ, តស្មា ឥទំ ភវចក្កំ អត្ថគម្ភីរន្តិ. អយំ តាវេត្ថ ‘អត្ថគម្ភីរតា’ ហេតុផលញ្ហិ អត្ថោតិ វុច្ចតិ, យថាហ ‘‘ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧២០).

យស្មា បន យេនាការេន យទវត្ថា ច អវិជ្ជា តេសំ តេសំ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ, តស្ស ទុរវពោធនីយតោ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ គម្ភីរោ, តថា សង្ខារានំ…បេ… ជាតិយា ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋោ គម្ភីរោ, តស្មា ឥទំ ភវចក្កំ ធម្មគម្ភីរន្តិ អយមេត្ថ ‘ធម្មគម្ភីរតា’ ហេតុនោ ហិ ធម្មោតិ នាមំ, យថាហ ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ.

យស្មា ចស្ស តេន តេន ការណេន តថា តថា បវត្តេតព្ពត្តា ទេសនាបិ គម្ភីរា, ន តត្ថ សព្ពញ្ញុតញាណតោ អញ្ញំ ញាណំ បតិដ្ឋំ លភតិ, តថា ហេតំ កត្ថចិ សុត្តេ អនុលោមតោ, កត្ថចិ បដិលោមតោ; កត្ថចិ អនុលោមបដិលោមតោ, កត្ថចិ វេមជ្ឈតោ បដ្ឋាយ អនុលោមតោ វា បដិលោមតោ វា, កត្ថចិ តិសន្ធិចតុសង្ខេបំ, កត្ថចិ ទ្វិសន្ធិតិសង្ខេបំ, កត្ថចិ ឯកសន្ធិទ្វិសង្ខេបំ ទេសិតំ, តស្មា ឥទំ ភវចក្កំ ទេសនាគម្ភីរន្តិ អយំ ទេសនាគម្ភីរតា.

យស្មា បនេត្ថ យោ អវិជ្ជាទីនំ សភាវោ, យេន បដិវិទ្ធេន អវិជ្ជាទយោ ធម្មា សលក្ខណតោ បដិវិទ្ធា ហោន្តិ, សោ ទុប្បរិយោគាហត្តា គម្ភីរោ, តស្មា ឥទំ ភវចក្កំ បដិវេធគម្ភីរំ. តថា ហេត្ថ អវិជ្ជាយ អញ្ញាណាទស្សនសច្ចាសម្បដិវេធដ្ឋោ ¶ គម្ភីរោ, សង្ខារានំ អភិសង្ខរណាយូហនសរាគវិរាគដ្ឋោ, វិញ្ញាណស្ស សុញ្ញតអព្យាបារអសង្កន្តិបដិសន្ធិបាតុភាវដ្ឋោ ¶ , នាមរូបស្ស ឯកុប្បាទវិនិព្ភោគាវិនិព្ភោគនមនរុប្បនដ្ឋោ, សឡាយតនស្ស អធិបតិលោកទ្វារខេត្តវិសយវិសយីភាវដ្ឋោ, ផស្សស្ស ផុសនសង្ឃដ្ដនសង្គតិសន្និបាតដ្ឋោ, វេទនាយ អារម្មណរសានុភវនសុខទុក្ខមជ្ឈត្តភាវនិជ្ជីវវេទយិតដ្ឋោ, តណ្ហាយ អភិនន្ទិតជ្ឈោសានសរិតាលតានទីតណ្ហាសមុទ្ទទុប្បូរណដ្ឋោ, ឧបាទានស្ស អាទានគ្គហណាភិនិវេសបរាមាសទុរតិក្កមនដ្ឋោ, ភវស្ស អាយូហនាភិសង្ខរណយោនិគតិឋិតិនិវាសេសុ ខិបនដ្ឋោ, ជាតិយា ជាតិសញ្ជាតិឱក្កន្តិនិព្ពត្តិបាតុភាវដ្ឋោ, ជរាមរណស្ស ខយវយភេទវិបរិណាមដ្ឋោ គម្ភីរោតិ អយមេត្ថ បដិវេធគម្ភីរតា.

យស្មា បនេត្ថ ឯកត្តនយោ, នានត្តនយោ, អព្យាបារនយោ, ឯវំធម្មតានយោតិ ចត្តារោ អត្ថនយា ហោន្តិ ¶ , តស្មា ‘នយភេទតោ’បេតំ ភវចក្កំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ. តត្ថ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ ឯវំ ពីជស្ស អង្កុរាទិភាវេន រុក្ខភាវប្បត្តិ វិយ សន្តានានុបច្ឆេទោ ‘ឯកត្តនយោ’ នាម; យំ សម្មា បស្សន្តោ ហេតុផលសម្ពន្ធេន បវត្តមានស្ស សន្តានស្ស អនុបច្ឆេទាវពោធតោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ បជហតិ, មិច្ឆា បស្សន្តោ ហេតុផលសម្ពន្ធេន បវត្តមានស្ស សន្តានានុបច្ឆេទស្ស ឯកត្តគ្គហណតោ សស្សតទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតិ.

អវិជ្ជាទីនំ បន យថាសកលក្ខណវវត្ថានំ ‘នានត្តនយោ’ នាម; យំ សម្មា បស្សន្តោ នវនវានំ ឧប្បាទទស្សនតោ សស្សតទិដ្ឋិំ បជហតិ, មិច្ឆា បស្សន្តោ ឯកសន្តានបតិតស្ស ភិន្នសន្តានស្សេវ នានត្តគ្គហណតោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតិ.

អវិជ្ជាយ ‘សង្ខារា មយា ឧប្បាទេតព្ពា’, សង្ខារានំ វា ‘វិញ្ញាណំ អម្ហេហី’តិ ឯវមាទិព្យាបារាភាវោ ‘អព្យាបារនយោ’ នាម; យំ សម្មា បស្សន្តោ ការកស្ស អភាវាវពោធតោ អត្តទិដ្ឋិំ បជហតិ, មិច្ឆា បស្សន្តោ យោ អសតិបិ ព្យាបារេ អវិជ្ជាទីនំ សភាវនិយមសិទ្ធោ ហេតុភាវោ តស្ស អគ្គហណតោ អកិរិយទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតិ.

អវិជ្ជាទីហិ បន ការណេហិ សង្ខារាទីនំយេវ សម្ភវោ ខីរាទីហិ ¶ ទធិអាទីនំ វិយ, ន អញ្ញេសន្តិ អយំ ‘ឯវំធម្មតានយោ’ នាម; យំ សម្មា បស្សន្តោ ¶ បច្ចយានុរូបតោ ផលាវពោធតោ អហេតុកទិដ្ឋិញ្ច អកិរិយទិដ្ឋិញ្ច បជហតិ, មិច្ឆា បស្សន្តោ បច្ចយានុរូបំ ផលប្បវត្តិំ អគ្គហេត្វា យតោ កុតោចិ យស្ស កស្សចិ អសម្ភវគ្គហណតោ អហេតុកទិដ្ឋិញ្ចេវ និយតវាទញ្ច ឧបាទិយតីតិ ឯវមិទំ ភវចក្កំ –

សច្ចប្បភវតោ កិច្ចា, វារណា ឧបមាហិ ច;

គម្ភីរនយភេទា ច, វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

ឥទញ្ហិ គម្ភីរតោ អគាធំ នានានយគ្គហណតោ ទុរភិយានំ ញាណាសិនា សមាធិបវរសិលាយំ សុនិសិតេន –

ភវចក្កមបទាលេត្វា ¶ ,

អសនិវិចក្កមិវ និច្ចនិម្មថនំ;

សំសារភយមតីតោ,

ន កោចិ សុបិនន្តរេប្យត្ថិ.

វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា – ‘‘គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ គម្ភីរាវភាសោ ច. ឯតស្ស, អានន្ទ, ធម្មស្ស អននុពោធា អប្បដិវេធា ឯវមយំ បជា តន្តាកុលកជាតា កុលគណ្ឋិកជាតា មុញ្ជបព្ពជភូតា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ សំសារំ នាតិវត្តតី’’តិ (ទី. និ. ២.៩៥; សំ. និ. ២.៦០). តស្មា អត្តនោ វា បរេសំ វា ហិតាយ សុខាយ បដិបន្នោ អវសេសកិច្ចានិ បហាយ –

គម្ភីរេ បច្ចយាការ-ប្បភេទេ ឥធ បណ្ឌិតោ;

យថា គាធំ លភេថេវ-មនុយុញ្ជេ សទា សតោតិ.

សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា.

២. អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា

២៤៣. ឯវំ មហាបថវិំ បត្ថរន្តោ វិយ អាកាសំ វិត្ថារយន្តោ វិយ ច សព្ពធម្មេសុ អប្បដិហតញាណោ សត្ថា សុត្តន្តភាជនីយេ និគ្គណ្ឋិំ និជ្ជដំ បច្ចយាការំ នានាចិត្តវសេន ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា ន កេវលំ អយំ បច្ចយាការោ នានាចិត្តេសុយេវ ¶ ហោតិ, ឯកចិត្តេបិ ហោតិយេវ, តស្មា អភិធម្មភាជនីយវសេន ឯកចិត្តក្ខណិកំ បច្ចយាការំ នានប្បការតោ ¶ ទស្សេតុំ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារោតិអាទិនា នយេន មាតិកំ តាវ ឋបេសិ. ឯវំ ឋបិតាយ បន មាតិកាយ –

អវិជ្ជាទីហិ ¶ មូលេហិ, នវ មូលបទា នវ;

នយា តត្ថ ចតុក្កានិ, វារភេទញ្ច ទីបយេ.

តត្រាយំ ទីបនា – ឯត្ថ ហិ អវិជ្ជាសង្ខារវិញ្ញាណនាមឆដ្ឋាយតនផស្សវេទនាតណ្ហាឧបាទានប្បភេទេហិ អវិជ្ជាទីហិ នវហិ មូលបទេហិ អវិជ្ជាទិកោ, សង្ខារាទិកោ, វិញ្ញាណាទិកោ, នាមាទិកោ, ឆដ្ឋាយតនាទិកោ, ផស្សាទិកោ, វេទនាទិកោ, តណ្ហាទិកោ, ឧបាទានាទិកោតិ ឥមេ នវ មូលបទា នវ នយា ហោន្តិ.

តេសុ យោ តាវ អយំ អវិជ្ជាទិកោ នយោ, តត្ថ បច្ចយចតុក្កំ, ហេតុចតុក្កំ, សម្បយុត្តចតុក្កំ, អញ្ញមញ្ញចតុក្កន្តិ ចត្តារិ ចតុក្កានិ ហោន្តិ. យថា ចេត្ថ ឯវំ សេសេសុបីតិ ឯកេកស្មិំ នយេ ចតុន្នំ ចតុន្នំ ចតុក្កានំ វសេន ឆត្តិំស ចតុក្កានិ. តត្ថ ឯកេកេន ចតុក្កេន ចតុន្នំ ចតុន្នំ វារានំ សង្គហិតត្តា ចតុន្នម្បិ ចតុក្កានំ វសេន ឯកេកស្មិំ នយេ សោឡស សោឡស វារាតិ ចតុចត្តាលីសាធិកំ វារសតំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

១. បច្ចយចតុក្កំ

តត្ថ យទេតំ សព្ពបឋមេ អវិជ្ជាមូលកេ នយេ បច្ចយចតុក្កំ, តស្មិំ បឋមោ នាមរូបដ្ឋានេ នាមស្ស, សឡាយតនដ្ឋានេ ឆដ្ឋាយតនស្ស ច វុត្តត្តា អបរិបុណ្ណអង្គទ្វយយុត្តោ ទ្វាទសង្គិកវារោ នាម. ទុតិយោ នាមរូបដ្ឋានេ នាមស្សេវ, សឡាយតនដ្ឋានេ ច ន កស្សចិ វុត្តត្តា អបរិបុណ្ណឯកង្គយុត្តោ ឯកាទសង្គិកវារោ នាម. តតិយោ សឡាយតនដ្ឋានេ ឆដ្ឋាយតនស្ស វុត្តត្តា បរិបុណ្ណឯកង្គយុត្តោ ទ្វាទសង្គិកវារោ នាម. ចតុត្ថោ បន បរិបុណ្ណទ្វាទសង្គិកោយេវ.

តត្ថ សិយា – អយម្បិ ឆដ្ឋាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ វុត្តត្តា អបរិបុណ្ណេកង្គយុត្តោយេវាតិ? ន, តស្ស អនង្គត្តា. ផស្សោយេវ ហេត្ថ អង្គំ, ន ឆដ្ឋាយតនំ. តស្មា តស្ស អនង្គត្តា នាយំ អបរិបុណ្ណេកង្គយុត្តោតិ. អដ្ឋកថាយំ បន វុត្តំ – ‘‘បឋមោ សព្ពសង្គាហិកដ្ឋេន ¶ , ទុតិយោ បច្ចយវិសេសដ្ឋេន, តតិយោ គព្ភសេយ្យកសត្តានំ វសេន, ចតុត្ថោ ឱបបាតិកសត្តានំ ¶ វសេន គហិតោ. តថា បឋមោ សព្ពសង្គាហិកដ្ឋេន, ទុតិយោ បច្ចយវិសេសដ្ឋេន, តតិយោ អបរិបុណ្ណាយតនវសេន, ចតុត្ថោ បរិបុណ្ណាយតនវសេន គហិតោ. តថា បឋមោ សព្ពសង្គាហិកដ្ឋេន, ទុតិយោ ¶ មហានិទានសុត្តន្តវសេន (ទី. និ. ២.៩៥ អាទយោ), តតិយោ រូបភវវសេន, ចតុត្ថោ កាមភវវសេន គហិតោ’’តិ.

តត្ថ បឋមោ ឥមេសុ ទុតិយាទីសុ តីសុ វារេសុ ន កត្ថចិ ន បវិសតីតិ សព្ពសង្គាហិកោតិ វុត្តោ. សេសានំ វិសេសោ បរតោ អាវិភវិស្សតិ. តស្សាវិភាវត្ថំ –

យំ យត្ថ អញ្ញថា វុត្តំ, អវុត្តញ្ចាបិ យំ យហិំ;

យំ យថា បច្ចយោ យស្ស, តំ សព្ពមុបលក្ខយេ.

តត្រាយំ នយោ – អវិសេសេន តាវ ចតូសុបិ ឯតេសុ សុត្តន្តភាជនិយេ វិយ សង្ខារាតិ អវត្វា សង្ខារោតិ វុត្តំ, តំ កស្មាតិ? ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា. តត្រ ហិ នានាចិត្តក្ខណិកោ បច្ចយាការោ វិភត្តោ. ឥធ ឯកចិត្តក្ខណិកោ អារទ្ធោ. ឯកចិត្តក្ខណេ ច ពហូ ចេតនា ន សន្តីតិ សង្ខារាតិ អវត្វា សង្ខារោតិ វុត្តំ.

បឋមវារេ បនេត្ថ ឯកចិត្តក្ខណបរិយាបន្នធម្មសង្គហណតោ សព្ពដ្ឋានសាធារណតោ ច រូបំ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាម’’ន្ត្វេវ វុត្តំ. តញ្ហិ ឯកចិត្តក្ខណបរិយាបន្នំ សព្ពដ្ឋានសាធារណញ្ច, ន កត្ថចិ វិញ្ញាណប្បវត្តិដ្ឋានេ ន បវត្តតិ. យស្មា ច ឯកចិត្តក្ខណបរិយាបន្នោ ឯកោវេត្ថ ផស្សោ, តស្មា តស្សានុរូបំ បច្ចយភូតំ អាយតនំ គណ្ហន្តោ សឡាយតនដ្ឋានេ ‘‘នាមបច្ចយា ឆដ្ឋាយតន’’ន្តិ ឯកំ មនាយតនំយេវ អាហ. តញ្ហិ ឯកស្ស អកុសលផស្សស្ស អនុរូបំ បច្ចយភូតំ. កាមញ្ចេតំ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ ឯត្ថាបិ វុត្តំ, ហេតុផលវិសេសទស្សនត្ថំ បន អង្គបុណ្ណត្ថញ្ច បុន ឥធ គហិតំ. តត្រ ហិ ឯតស្ស វិសេសេន សង្ខារោ ហេតុ, អវិសេសេន នាមំ ផលំ. ឥធ បនស្ស អវិសេសេន នាមំ ហេតុ, វិសេសេន ផស្សោ ផលន្តិ. សោកាទយោ បន យស្មា សព្ពេ ឯកចិត្តក្ខណេ ន សម្ភវន្តិ, សព្ពស្មិញ្ច ចិត្តប្បវត្តិដ្ឋានេ ចេវ ចិត្តេ ច ន បវត្តន្តិ, តស្មា ន គហិតា. ជាតិជរាមរណានិ ¶ បន អចិត្តក្ខណមត្តានិបិ សមានានិ ចិត្តក្ខណេ អន្តោគធត្តា អង្គបរិបូរណត្ថំ ¶ គហិតានិ. ឯវំ តាវេត្ថ ‘យំ អញ្ញថា វុត្តំ. យញ្ច អវុត្តំ’ តំ វេទិតព្ពំ.

យំ ¶ បនេត្ថ ឥតោ បរេសុ វារេសុ វុត្តំ, តស្សត្ថោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. យស្មិំ យស្មិំ បន វារេ យោ យោ វិសេសោ អាគតោ, តំ តំ តត្ថ តត្ថេវ បកាសយិស្សាម.

‘យំ យថា បច្ចយោ យស្សា’តិ ឯត្ថ បន សង្ខារស្ស អវិជ្ជា សម្បយុត្តធម្មសាធារណេហិ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ ឆហិ ហេតុបច្ចយេន ចាតិ សត្តធា បច្ចយោ. តត្ថ យស្មា បរតោ ហេតុចតុក្កាទីនិ តីណិ ចតុក្កានិ អវិគតសម្បយុត្តអញ្ញមញ្ញបច្ចយវសេន វុត្តានិ, តស្មា ឥធ តានិ អបនេត្វា អវសេសានំ វសេន អវិជ្ជា សង្ខារស្ស ចតុធា បច្ចយោតិ វេទិតព្ពោ.

សង្ខារោ វិញ្ញាណស្ស សាធារណេហិ ឆហិ, កម្មាហារបច្ចយេហិ ចាតិ អដ្ឋធា បច្ចយោ. ឥធ បន តេយេវ តយោ អបនេត្វា បញ្ចធា. វិញ្ញាណំ នាមស្ស សាធារណេហិ ឆហិ, ឥន្ទ្រិយាហារាធិបតីហិ ចាតិ នវធា. ឥធ បន តយោ អបនេត្វា ឆធា. នាមំ ឆដ្ឋាយតនស្ស សាធារណេហិ ឆហិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ អធិបតិបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយាទីហីតិ អនេកធា. ឥធ បន តេយេវ តយោ អបនេត្វា តិធា ចតុធា បញ្ចធា វា. ឆដ្ឋាយតនំ ផស្សស្ស យថា វិញ្ញាណំ នាមស្ស. ឯវំ ផស្សោ វេទនាយ សាធារណេហិ ឆហិ អាហារបច្ចយេន ចាតិ សត្តធា. ឥធ បន តេយេវ តយោ អបនេត្វា ចតុធា. វេទនា តណ្ហាយ សាធារណេហិ ឆហិ ឈានិន្ទ្រិយបច្ចយេហិ ចាតិ អដ្ឋធា. ឥធ បន តេយេវ តយោ អបនេត្វា បញ្ចធា. តណ្ហា ឧបាទានស្ស, យថា អវិជ្ជា សង្ខារស្ស. ឯវំ ឧបាទានំ ភវស្ស សាធារណេហិ ឆហិ មគ្គបច្ចយេន ចាតិ សត្តធា. ឥធ បន តេយេវ តយោ អបនេត្វា ចតុធា. ភវោ ជាតិយា, យស្មា ជាតីតិ ឥធ សង្ខតលក្ខណំ អធិប្បេតំ, តស្មា បរិយាយេន ឧបនិស្សយបច្ចយេនេវ បច្ចយោ. តថា ជាតិ ជរាមរណស្សាតិ.

យេ បន ឯវំ វទន្តិ – ‘‘ឥមស្មិំ ចតុក្កេ សព្ពេសម្បិ សង្ខារាទីនំ អវិជ្ជាទយោ សហជាតបច្ចយេន បច្ចយា ហោន្តិ. សហជាតបច្ចយវសេនេវ ហិ បឋមវារោ អារទ្ធោ’’តិ, តេ ភវាទីនំ តថា អភាវំ សេសបច្ចយានញ្ច សម្ភវំ ¶ ទស្សេត្វា បដិក្ខិបិតព្ពា. ន ហិ ភវោ ជាតិយា សហជាតបច្ចយោ ¶ ហោតិ, ន ជាតិ ជរាមរណស្ស. យេ ចេតេសំ សង្ខរាទីនំ អវសេសា បច្ចយា វុត្តា, តេបិ សម្ភវន្តិយេវ. តស្មា ន សក្កា ឆឌ្ឌេតុន្តិ. ឯវំ តាវ បឋមវារេ យំ យត្ថ អញ្ញថា វុត្តំ, អវុត្តញ្ចាបិ យំ យហិំ, យញ្ច យថា យស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តំ វេទិតព្ពំ. ទុតិយវារាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

អយំ ¶ បន វិសេសោ – ទុតិយវារេ ‘‘នាមបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វត្វា សឡាយតនដ្ឋានេ ន កិញ្ចិ វុត្តំ, តំ កិមត្ថន្តិ? បច្ចយវិសេសទស្សនត្ថញ្ចេវ មហានិទានទេសនាសង្គហត្ថញ្ច. ផស្សស្ស ហិ ន កេវលញ្ច ឆដ្ឋាយតនមេវ បច្ចយោ, វេទនាក្ខន្ធាទយោ បន តយោ ខន្ធាបិ បច្ចយាយេវ. មហានិទានសុត្តន្តេ ចស្ស ‘‘អត្ថិ ឥទប្បច្ចយា ផស្សោតិ ឥតិ បុដ្ឋេន សតា, អានន្ទ, អត្ថីតិស្ស វចនីយំ. កិំ បច្ចយា ផស្សោតិ? ឥតិ ចេ វទេយ្យ, នាមបច្ចយា ផស្សោតិ ឥច្ចស្ស វចនីយ’’ន្តិ (ទី. និ. ២.៩៦). ឯវំ សឡាយតនំ ឆឌ្ឌេត្វា ឯកាទសង្គិកោ បដិច្ចសមុប្បាទោ វុត្តោ. តស្មា ឥមស្ស បច្ចយវិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ ឥមិស្សា ច មហានិទានសុត្តន្តទេសនាយ បរិគ្គហត្ថំ ទុតិយវារេ ‘‘នាមបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វត្វា សឡាយតនដ្ឋានេ ន កិញ្ចិ វុត្តន្តិ. ឯស តាវ ទុតិយវារេ វិសេសោ.

តតិយវារេ បន ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ សុត្តន្តភាជនីយេ អាគតមេវ ចតុត្ថមង្គំ វុត្តំ, តំ ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា បច្ចយាការស្ស ឥធ អយុត្តន្តិ ចេ? តំ នាយុត្តំ. កស្មា? សកក្ខណេ បច្ចយភាវតោ. សចេបិ ហិ តត្ថ រូបំ ចិត្តក្ខណតោ ឧទ្ធំ តិដ្ឋតិ, តថាបិស្ស តំ វិញ្ញាណំ សកក្ខណេ បច្ចយោ ហោតិ. កថំ? បុរេជាតស្ស តាវ ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស អញ្ញស្ស វា បច្ឆាជាតបច្ចយេន. វុត្តញ្ចេតំ ‘‘បច្ឆាជាតា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បុរេជាតស្ស ឥមស្ស កាយស្ស បច្ឆាជាតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១១). សហជាតស្ស បន ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស និស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ. យថាហ ‘‘ចិត្តចេតសិកា ធម្មា ចិត្តសមុដ្ឋានានំ រូបានំ និស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៨).

យទិ ¶ ឯវំ, បុរិមវារេសុ កស្មា ឯវំ ន វុត្តន្តិ ¶ ? រូបប្បវត្តិទេសំ សន្ធាយ ទេសិតត្តា. អយញ្ហិ បច្ចយាការោ រូបប្បវត្តិទេសេ កាមភវេ គព្ភសេយ្យកានញ្ចេវ អបរិបុណ្ណាយតនឱបបាតិកានញ្ច រូបាវចរទេវានញ្ច វសេន ទេសិតោ. តេនេវេត្ថ ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ អវត្វា ឆដ្ឋាយតនន្តិ វុត្តំ. តត្ថ នាមំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ. រូបំ បន ហទយរូបំ វេទិតព្ពំ. តំ បនេតស្ស ឆដ្ឋាយតនស្ស និស្សយបច្ចយេន ចេវ បុរេជាតបច្ចយេន ចាតិ ទ្វិធា បច្ចយោ ហោតីតិ ឯស តតិយវារេ វិសេសោ.

ចតុត្ថវារោ បន យោនិវសេន ឱបបាតិកានំ, អាយតនវសេន បរិបុណ្ណាយតនានំ, ភវវសេន កាមាវចរសត្តានំ វសេន វុត្តោ. តេនេវេត្ថ ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ នាមំ ឆដ្ឋាយតនស្ស ¶ សហជាតាទីហិ, ចក្ខាយតនាទីនំ បច្ឆាជាតបច្ចយេន. រូបេ ហទយរូបំ ឆដ្ឋាយតនស្ស និស្សយបច្ចយបុរេជាតបច្ចយេហិ, ចត្តារិ មហាភូតានិ ចក្ខាយតនាទីនំ សហជាតនិស្សយអត្ថិអវិគតេហិ. យស្មា បនេស ឯកចិត្តក្ខណិកោ បច្ចយាការោ, តស្មា ឯត្ថ សឡាយតនបច្ចយាតិ អវត្វា ‘‘ឆដ្ឋាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វុត្តោតិ អយំ ចតុត្ថវារេ វិសេសោ.

ឯវមេតេសំ នានាករណំ ញត្វា បុន សព្ពេស្វេវ តេសុ វិសេសេន បឋមកា ទ្វេ វារា អរូបភវេ បច្ចយាការទស្សនត្ថំ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អរូបភវស្មិញ្ហិ រូបេន អសម្មិស្សានិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានិ បវត្តន្តិ. តតិយោ រូបភវេ បច្ចយាការទស្សនត្ថំ វុត្តោ. រូបភវស្មិញ្ហិ សតិបិ រូបសម្មិស្សត្តេ សឡាយតនំ ន បវត្តតិ. ចតុត្ថោ កាមភវេ បច្ចយាការទស្សនត្ថំ វុត្តោ. កាមភវស្មិញ្ហិ សកលំ សឡាយតនំ បវត្តតិ. តតិយោ វា រូបភវេ ចេវ កាមភវេ ច អបរិបុណ្ណាយតនានំ អកុសលប្បវត្តិក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តោ. ចតុត្ថោ វា កាមភវេ បរិបុណ្ណាយតនានំ. បឋមោ វា សព្ពត្ថគាមិតំ សន្ធាយ វុត្តោ. សោ ហិ ន កត្ថចិ ចិត្តប្បវត្តិទេសេ ន បវត្តតិ. ទុតិយោ បច្ចយវិសេសំ សន្ធាយ វុត្តោ. ឯកាទសង្គិកត្តញ្ហេត្ថ ផស្សស្ស ច នាមបច្ចយត្តំ បច្ចយវិសេសោ. តតិយោ បុរិមយោនិទ្វយំ សន្ធាយ វុត្តោ. បុរិមាសុ ហិ ទ្វីសុ យោនីសុ ¶ សោ សម្ភវតិ, តត្ថ សទា សឡាយតនស្ស អសម្ភវតោ. ចតុត្ថោ បច្ឆិមយោនិទ្វយំ សន្ធាយ វុត្តោ. បច្ឆិមាសុ ហិ សោ ទ្វីសុ យោនីសុ សម្ភវតិ, តត្ថ សទា សឡាយតនស្ស សម្ភវតោតិ.

ឯត្តាវតា ¶ ច យំ វុត្តំ ចតូសុបិ វារេសុ –

យំ យត្ថ អញ្ញថា វុត្តំ, អវុត្តញ្ចាបិ យំ យហិំ;

យំ យថា បច្ចយោ យស្ស, តំ សព្ពមុបលក្ខយេតិ.

គាថាយ អត្ថទីបនា កតា ហោតិ.

ឯតេនេវានុសារេន, សព្ពមេតំ នយំ ឥតោ;

វិសេសោ យោ ច តំ ជញ្ញា, ចតុក្កេសុ បរេសុបិ.

២. ហេតុចតុក្កំ

២៤៤. តត្ថ ¶ យោ តាវ ឥធ វុត្តោ នយោ, សោ សព្ពត្ថ បាកដោយេវ. វិសេសោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – ហេតុចតុក្កេ តាវ អវិជ្ជា ហេតុ អស្សាតិ អវិជ្ជាហេតុកោ. អវិជ្ជា អស្ស សហវត្តនតោ យាវភង្គា បវត្តិកា គមិកាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា’’តិ ច ឯត្តាវតា សហជាតាទិបច្ចយវសេន សាធារណតោ សង្ខារស្ស អវិជ្ជា បច្ចយោតិ ទស្សេត្វា, បុន ‘‘អវិជ្ជាហេតុកោ’’តិ ឯតេនេវ វិសេសតោ អវិគតបច្ចយតា ទស្សិតា. សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ សង្ខារហេតុកន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

កស្មា បន ភវាទីសុ ហេតុកគ្គហណំ ន កតន្តិ? អវិគតបច្ចយនិយមាភាវតោ អភាវតោ ច អវិគតបច្ចយស្ស. ‘‘តត្ថ កតមោ ឧបាទានបច្ចយា ភវោ? ឋបេត្វា ឧបាទានំ វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ – អយំ វុច្ចតិ ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ វចនតោ ឧបាទានបច្ចយា ចតុន្នំ ខន្ធានំ ឥធ ភវោតិ នាមំ. សង្ខារក្ខន្ធេ ច ‘‘ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតា’’តិអាទិវចនតោ (ធាតុ. ៧១) ជាតិជរាមរណានិ អន្តោគធានិ.

តត្ថ យាវ ឧបាទានំ តាវ ជាតិជរាមរណានំ អនុបលព្ភនតោ ឧបាទានំ ភវស្ស ន និយមតោ អវិគតបច្ចយោ ហោតិ. ‘‘យា តេសំ តេសំ ធម្មានំ ជាតី’’តិ អាទិវចនតោ សង្ខតលក្ខណេសុ ជាតិយា ជរាមរណសង្ខាតស្ស ភវស្ស ជាតិក្ខណមត្តេយេវ អភាវតោ អវិគតបច្ចយភាវោ ន សម្ភវតិ. តថា ជាតិយា ជរាមរណក្ខណេ អភាវតោ ¶ . ឧបនិស្សយបច្ចយេនេវ បន ភវោ ជាតិយា. ជាតិ ជរាមរណស្ស បច្ចយោតិ សព្ពថាបិ អវិគតបច្ចយនិយមាភាវតោ អភាវតោ ច អវិគតបច្ចយស្ស ភវាទីសុ ហេតុកគ្គហណំ ន កតន្តិ វេទិតព្ពំ.

កេចិ ¶ បនាហុ – ‘‘ភវោ ទុវិធេនា’’តិ វចនតោ ឧបបត្តិមិស្សកោ ភវោ, ន ច ឧបបត្តិភវស្ស ឧបាទានំ អវិគតបច្ចយោ ហោតីតិ ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ ឧបាទានហេតុកោ’’តិ អវត្វា ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ វុត្តោ. ឥធ បច្ឆិន្នត្តា បរតោបិ ន វុត្តន្តិ. តំ ឥធ ឧបបត្តិមិស្សកស្ស ភវស្ស អនធិប្បេតត្តា អយុត្តំ. អរូបក្ខន្ធា ហិ ឥធ ភវោតិ អាគតា.

ភវបច្ចយា ¶ ជាតីតិ ឯត្ថ ច ឋបេត្វា ជាតិជរាមរណានិ អវសេសោ ភវោ ជាតិយា បច្ចយោតិ វេទិតព្ពោ. កស្មា? ជាតិអាទីនំ ជាតិយា អប្បច្ចយត្តា. យទិ ឯវំ, ឋបេត្វា ជាតិជរាមរណានិ ភវោ ជាតិយា បច្ចយោតិ វត្តព្ពោតិ? អាម វត្តព្ពោ, វត្តព្ពបទេសាភាវតោ បន ន វុត្តោ. ទសមង្គនិទ្ទេសេ ហិ ឧបាទានបច្ចយសម្ភូតោ ភវោ វត្តព្ពោ. ឯកាទសមង្គនិទ្ទេសេ ជាតិ វត្តព្ពា. យោ បន ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ, តស្ស វត្តព្ពបទេសោ នត្ថីតិ វត្តព្ពបទេសាភាវតោ ន វុត្តោ. អវុត្តោបិ បន យុត្តិតោ គហេតព្ពោតិ. វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិអាទីសុ ច វិញ្ញាណាទីនំ អវិគតបច្ចយភាវសម្ភវតោ វិញ្ញាណហេតុកាទិវចនំ កតន្តិ ឯស ហេតុចតុក្កេ វិសេសោ.

៣. សម្បយុត្តចតុក្កំ

២៤៥. សម្បយុត្តចតុក្កេបិ អវិជ្ជាបច្ចយាតិ ឯត្តាវតា សហជាតាទិបច្ចយវសេន សង្ខារស្ស អវិជ្ជាបច្ចយតំ ទស្សេត្វា បុន ‘‘អវិជ្ជាសម្បយុត្តោ’’តិ សម្បយុត្តបច្ចយតា ទស្សិតា. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. យស្មា បន អរូបីនំ ធម្មានំ រូបធម្មេហិ សម្បយោគោ នត្ថិ, តស្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិអាទីសុ តតិយចតុត្ថវារបទេសុ ‘‘វិញ្ញាណសម្បយុត្តំ នាម’’ន្តិអាទិនា នយេន យំ លព្ភតិ, តទេវ គហិតន្តិ ឯស សម្បយុត្តចតុក្កេ វិសេសោ.

៤. អញ្ញមញ្ញចតុក្កំ

២៤៦. អញ្ញមញ្ញចតុក្កេបិ ¶ អវិជ្ជាបច្ចយាតិ សហជាតាទិបច្ចយវសេន សង្ខារស្ស អវិជ្ជាបច្ចយតំ ទស្សេត្វា ‘‘សង្ខារបច្ចយាបិ អវិជ្ជា’’តិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយតា ទស្សិតា. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. យស្មា បន ភវោ និប្បទេសោ, ឧបាទានំ សប្បទេសំ, សប្បទេសធម្មោ ច និប្បទេសធម្មស្ស បច្ចយោ ហោតិ, ន និប្បទេសធម្មោ សប្បទេសធម្មស្ស, តស្មា ឯត្ថ ‘‘ភវបច្ចយាបិ ឧបាទាន’’ន្តិ ន វុត្តំ; ហេដ្ឋា វា ទេសនាយ បច្ឆិន្នត្តា ឯវំ ន វុត្តំ ¶ . យស្មា ច នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនំ អត្ថិ, សឡាយតនបច្ចយា ឯកចិត្តក្ខណេ នាមរូបំ នត្ថិ, យស្ស សឡាយតនំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ ភវេយ្យ, តស្មា ចតុត្ថវារេ ‘‘ឆដ្ឋាយតនបច្ចយាបិ នាមរូប’’ន្តិ យំ លព្ភតិ តទេវ គហិតន្តិ ឯស អញ្ញមញ្ញចតុក្កេ វិសេសោ.

អវិជ្ជាមូលកនយមាតិកា.

សង្ខារាទិមូលកនយមាតិកា

២៤៧. ឥទានិ ¶ សង្ខារបច្ចយា អវិជ្ជាតិ សង្ខារមូលកនយោ អារទ្ធោ. តត្ថាបិ យថា អវិជ្ជាមូលកេ ឯវំ ចត្តារិ ចតុក្កានិ សោឡស ច វារា វេទិតព្ពា. បឋមចតុក្កេ បន បឋមវារមេវ ទស្សេត្វា ទេសនា សំខិត្តា. យថា ចេត្ថ ឯវំ វិញ្ញាណមូលកាទីសុបិ. តត្ថ សព្ពេស្វេវ តេសុ សង្ខារមូលកាទីសុ អដ្ឋសុ នយេសុ ‘‘សង្ខារបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិអាទិនា នយេន សហជាតាទិបច្ចយវសេន អវិជ្ជាយ សង្ខារាទិបច្ចយតំ ទស្សេត្វា បុន ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា នយេន ឯកចិត្តក្ខណេបិ បច្ចយាការចក្កស្ស បវត្តិ ទស្សិតា.

កស្មា បន ភវមូលកា ជាតិជរាមរណមូលកា វា នយា ន វុត្តា? កិំ ភវបច្ចយា អវិជ្ជា ន ហោតីតិ? នោ ន ហោតិ. ‘‘សង្ខារបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ ឯវមាទីសុ បន វុច្ចមានេសុ ន កោចិ ភវបរិយាបន្នោ ធម្មោ អវិជ្ជាយ បច្ចយោ ន វុត្តោ. តស្មា អបុព្ពស្ស អញ្ញស្ស អវិជ្ជាបច្ចយស្ស វត្តព្ពស្ស អភាវតោ ភវមូលកោ នយោ ន វុត្តោ. ភវគ្គហណេន ច អវិជ្ជាបិ សង្គហំ គច្ឆតិ. តស្មា ‘‘ភវបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ វុច្ចមានេ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា អវិជ្ជា’’តិបិ វុត្តំ សិយា. ន ច ឯកចិត្តក្ខណេ អវិជ្ជា អវិជ្ជាយ ¶ បច្ចយោ នាម ហោតិ. តត្ថ បច្ឆិន្នត្តាវ ជាតិជរាមរណមូលកាបិ នយា ន គហិតា. អបិច ភវេ ជាតិជរាមរណានិបិ អន្តោគធានិ. ន ចេតានិ ឯកចិត្តក្ខណេ អវិជ្ជាយ បច្ចយា ហោន្តីតិ ភវមូលកា ជាតិជរាមរណមូលកា វា នយា ន វុត្តាតិ.

មាតិកាវណ្ណនា.

អកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា

២៤៨-២៤៩. ឥទានិ យថា ហេដ្ឋា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ កុសលត្តិកំ អាទិំ កត្វា និក្ខិត្តមាតិកាយ បដិបាដិយា បឋមំ កុសលំ ភាជិតំ, តថា ឥធ មាតិកាយ អនិក្ខិត្តត្តា បឋមំ កុសលំ អនាមសិត្វា ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារោ’’តិ អកុសលធម្មវសេន មាតិកាយ និក្ខិត្តត្តា និក្ខេបបដិបាដិយាវ អវិជ្ជាទីនិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានិ ¶ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ កតមេ ធម្មា ¶ អកុសលាតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៣៦៥) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. យស្មា បន ឯកចិត្តក្ខណេ តណ្ហាយ ច កាមុបាទានស្ស ច សម្ភវោ នត្ថិ, តស្មា យំ ឯត្ថ តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ លព្ភតិ, តទេវ ទស្សេតុំ ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតន្តិអាទិ វុត្តំ.

ភវនិទ្ទេសេ ច យស្មា ឧបាទានំ សង្ខារក្ខន្ធេ សង្គហំ គច្ឆតិ, តស្មា ‘‘ឋបេត្វា ឧបាទានំ វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តំ. ឯវញ្ហិ វុច្ចមានេ ឧបាទានស្ស ឧបាទានបច្ចយត្តំ អាបជ្ជេយ្យ. ន ច តទេវ តស្ស បច្ចយោ ហោតិ. ជាតិអាទិនិទ្ទេសេសុ យស្មា ឯតេ អរូបធម្មានំ ជាតិអាទយោ, តស្មា ‘‘ខណ្ឌិច្ចំ, បាលិច្ចំ, វលិត្តចតា, ចុតិ, ចវនតា’’តិ ន វុត្តំ.

២៥០. ឯវំ បឋមវារំ និដ្ឋបេត្វា បុន ទុតិយវារេ យស្មិំ សមយេ បឋមវារេន បច្ចយាការោ ទស្សិតោ, តស្មិំយេវ សមយេ អបរេនបិ នយេន បច្ចយាការំ ទស្សេតុំ វិសុំ សមយវវត្ថានវារំ អវត្វា តស្មិំ សមយេ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារោតិអាទិនាវ នយេន ទេសនា កតា. តត្ថ ឋបេត្វា ផស្សន្តិ ឥទំ យស្មា ផស្សោបិ នាមបរិយាបន្នោ, តស្មា ផស្សស្ស នាមតោ នីហរណត្ថំ វុត្តំ.

២៥២. តតិយវារេ ¶ យស្ស ចិត្តសមុដ្ឋានរូបស្ស វិញ្ញាណំ បច្ចយោ, តស្មិំ បវត្តមានេ យស្មា តេនុបត្ថទ្ធានំ ចក្ខាយតនាទីនំ ឧបចិតត្តំ បញ្ញាយតិ, តស្មា ចក្ខាយតនស្ស ឧបចយោតិអាទិ វុត្តំ. យស្មា ច កម្មជរូបស្សបិ តស្មិំ សមយេ វត្តមានស្ស វិញ្ញាណំ បច្ឆាជាតបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ, តស្មាបិ ឯវំ វុត្តំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ កម្មជំ ចិត្តសមុដ្ឋានន្តិ ទ្វេវ សន្តតិយោ គហិតា, ឥតរាបិ បន ទ្វេ សន្តតិយោ គហេតព្ពា. តាសម្បិ ហិ វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ហោតិយេវ.

២៥៤. ចតុត្ថវារេ បន យស្មា ឯកចិត្តក្ខណេបិ មហាភូតរូបបច្ចយា ចក្ខាយតនាទីនិ, ហទយរូបបច្ចយា ឆដ្ឋាយតនំ, នាមបច្ចយា ច បច្ឆាជាតសហជាតាទិវសេន យថានុរូបំ សព្ពានិបិ បវត្តន្តិ, តស្មា តត្ថ កតមំ នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនំ? ចក្ខាយតនន្តិអាទិ វុត្តំ.

២៥៦. ទុតិយចតុក្កេ ¶ ¶ សព្ពំ ឧត្តានមេវ.

២៦៤. តតិយចតុក្កេ យស្ស សម្បយុត្តបច្ចយភាវោ ន ហោតិ, យស្ស ច ហោតិ, តំ វិសុំ វិសុំ ទស្សេតុំ ឥទំ វុច្ចតិ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ វិញ្ញាណសម្បយុត្តំ នាមន្តិអាទិ វុត្តំ.

២៧២. ចតុត្ថចតុក្កេ ផស្សបច្ចយា នាមនិទ្ទេសេ កិញ្ចាបិ ‘‘ឋបេត្វា ផស្សំ វេទនាក្ខន្ធោ…បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ – ឥទំ វុច្ចតិ ផស្សបច្ចយា នាម’’ន្តិ ន វុត្តំ, តថាបិ អនន្តរាតីតបទនិទ្ទេសេ ‘‘ឋបេត្វា ផស្សំ វេទនាក្ខន្ធោ…បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តត្តា អវុត្តម្បិ តំ វុត្តមេវ ហោតិ. យទេវ ហិ នាមំ ផស្សស្ស បច្ចយោ, ផស្សោបិ តស្សេវ បច្ចយោតិ.

យថា ចាយំ ចតុចតុក្កោ សោឡសវារប្បភេទោ អវិជ្ជាមូលកោ បឋមនយោ ឯតស្មិំ បឋមាកុសលចិត្តេ បកាសិតោ, ឯវំ សង្ខារមូលកាទយោ អដ្ឋ នយាបិ វេទិតព្ពា. បាឡិ បន សំខិត្តា. ឯវមេវ តស្មិំ បឋមាកុសលចិត្តេយេវ នវ នយា, ឆត្តិំស ចតុក្កានិ, ចតុចត្តាលីសាធិកញ្ច វារសតំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

២៨០. ឥទានិ ឥមិនាវ នយេន សេសាកុសលចិត្តេសុបិ បច្ចយាការំ ទស្សេតុំ កតមេ ធម្មា អកុសលាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យស្មា ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេសុ តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ នត្ថិ, តស្មា ឧបាទានដ្ឋានេ ឧបាទានំ វិយ ¶ ទឡ្ហនិបាតិនា អធិមោក្ខេន បទំ បូរិតំ. ទោមនស្សសហគតេសុ ច យស្មា វេទនាបច្ចយា តណ្ហាបិ នត្ថិ, តស្មា តណ្ហាដ្ឋានេ តណ្ហា វិយ ពលវកិលេសេន បដិឃេន បទំ បូរិតំ. ឧបាទានដ្ឋានេ អធិមោក្ខេនេវ. វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តេ បន យស្មា សន្និដ្ឋានាភាវតោ អធិមោក្ខោបិ នត្ថិ, តស្មា តណ្ហាដ្ឋានេ ពលវកិលេសភូតាយ វិចិកិច្ឆាយ បទំ បូរិតំ. ឧបាទានដ្ឋានំ បរិហីនមេវ. ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តេ បន យស្មា អធិមោក្ខោ អត្ថិ, តស្មា តណ្ហាដ្ឋានេ ពលវកិលេសេន ឧទ្ធច្ចេន បទំ បូរិតំ. ឧបាទានដ្ឋានេ អធិមោក្ខេនេវ. សព្ពត្ថេវ ច វិសេសមត្តំ ទស្សេត្វា បាឡិ សំខិត្តា. យោ ¶ ចាយំ វិសេសោ ទស្សិតោ, តត្ថ កេវលំ អធិមោក្ខនិទ្ទេសោវ អបុព្ពោ. សេសំ ហេដ្ឋា អាគតមេវ.

អធិមោក្ខនិទ្ទេសេ បន អធិមុច្ចនវសេន អធិមោក្ខោ. អធិមុច្ចតិ វា តេន អារម្មណេ ចិត្តំ ¶ និព្ពិចិកិច្ឆតាយ សន្និដ្ឋានំ គច្ឆតីតិ អធិមោក្ខោ. អធិមុច្ចនាការោ អធិមុច្ចនា. តស្ស ចិត្តស្ស, តស្មិំ វា អារម្មណេ អធិមុត្តត្តាតិ តទធិមុត្តតា. សព្ពចិត្តេសុ ច បឋមចិត្តេ វុត្តនយេនេវ នយចតុក្កវារប្បភេទោ វេទិតព្ពោ. កេវលញ្ហិ វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តេ ឧបាទានមូលកស្ស នយស្ស អភាវា អដ្ឋ នយា, ទ្វត្តិំស ចតុក្កានិ, អដ្ឋវីសាធិកញ្ច វារសតំ ហោតីតិ.

អកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា.

កុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា

២៩២. ឥទានិ ឥមិនាវ នយេន កុសលចិត្តាទីសុបិ បច្ចយាការំ ទស្សេតុំ កតមេ ធម្មា កុសលាតិអាទិ អារទ្ធំ. យថា បន អកុសលេ បឋមំ មាតិកំ និក្ខិបិត្វា បច្ឆា និទ្ទេសោ កតោ, ន តថា ឥធ. កស្មា? អប្បនាវារេ នានត្តសម្ភវតោ. លោកិយកុសលាទីសុ ហិ តេសំ ធម្មានំ ទុក្ខសច្ចបរិយាបន្នត្តា ‘‘ឯវមេតស្ស កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្សា’’តិ អប្បនា ហោតិ, លោកុត្តរកុសលាទីសុ ‘‘ឯវមេតេសំ ធម្មាន’’ន្តិ. តស្មា ឯត្ថ សាធារណតោ មាតិកំ ឋបេតុំ ន សក្កាតិ បាដិយេក្កំ តេសំ តេសំ កុសលាទីនំ មាតិកំ ឧទ្ទិសិត្វាវ និទ្ទេសោ កតោតិ.

តត្ថ យស្មា ឯកចិត្តក្ខណេ កុសលសង្ខារេន សទ្ធិំ អវិជ្ជា នត្ថិ, តស្មា តំ អវត្វា, អវិជ្ជា វិយ អកុសលានំ, កុសលានំ មូលតោ កុសលមូលំ, តណ្ហុបាទានានញ្ច ¶ អភាវតោ តណ្ហាដ្ឋានេ តណ្ហា វិយ អារម្មណេ អជ្ឈោគាឡ្ហោ បសាទោ, ឧបាទានដ្ឋានេ ឧបាទានំ វិយ ទឡ្ហនិបាតី នាម អធិមោក្ខោ វុត្តោ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.

កុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា.

អព្យាកតនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣០៦. អព្យាកតំ ¶ ហេដ្ឋា ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ អាគតបដិបាដិយាវ វិភត្តំ. សព្ពវារេសុ ច អវិជ្ជាមូលកា នយា បរិហីនា. កស្មា? អវិជ្ជាដ្ឋានេ ឋបេតព្ពស្ស អភាវតោ. កុសលចិត្តេសុ ¶ ហិ អវិជ្ជាដ្ឋានេ ឋបេតព្ពំ កុសលមូលំ អត្ថិ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ នត្ថិ. សហេតុកេសុ បន កិញ្ចាបិ អត្ថិ, ឯវំ សន្តេបិ ឥធ បច្ឆិន្នត្តា តត្ថ ន គហិតំ. បញ្ចវិញ្ញាណសោតេ សោតបតិតាវ ហុត្វា ទេសនា កតាតិ វេទិតព្ពា.

វិសេសតោ បនេត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ តណ្ហាដ្ឋានំ ឧបាទានដ្ឋានញ្ច បរិហីនំ. កស្មា? តណ្ហាដ្ឋានារហស្ស ពលវធម្មស្ស អភាវា អធិមោក្ខរហិតត្តា ច. សេសាហេតុកេសុ តណ្ហាដ្ឋានមេវ បរិហីនំ. សហេតុកេសុ បសាទសព្ភាវតោ តណ្ហាដ្ឋានេ បសាទេន បទំ បូរិតំ. ឯវមេត្ថ កុសលាកុសលវិបាកេសុ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ សង្ខារវិញ្ញាណនាមឆដ្ឋាយតនផស្សវេទនាមូលកា ឆ ឆ, សេសាហេតុកេសុ អធិមោក្ខមូលកេន សទ្ធិំ សត្ត សត្ត, សហេតុកេសុ បសាទមូលកេន សទ្ធិំ អដ្ឋ អដ្ឋ នយា វេទិតព្ពា.

តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុបិ ចតុន្នម្បិ ចតុក្កានំ អាទិវារោវ វុត្តោ. ទុតិយវារោ បច្ចយវិសេសដ្ឋេន លព្ភមានោបិ ន វុត្តោ. តតិយចតុត្ថវារា អសម្ភវតោយេវ. រូបមិស្សកា ហិ តេ, ន ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ. យថា ច បឋមចតុក្កេ ទ្វេ វារា លព្ភន្តិ, ឯវំ សេសចតុក្កេសុបិ. តស្មា បឋមចតុក្កេ ទុតិយវារោ, សេសចតុក្កេសុ ច ទ្វេ ទ្វេ វារា អវុត្តាបិ វុត្តាវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. សេសាហេតុកាព្យាកតេ សព្ពចតុក្កេសុ សព្ពេបិ វារា លព្ភន្តិ. ឥធ បច្ឆិន្នត្តា បន បរតោ ន គហិតា. សោតបតិតាវ ហុត្វា ទេសនា កតាតិ. សេសសហេតុកវិបាកេសុបិ ¶ ឯសេវ នយោ អញ្ញត្រ អរូបាវចរវិបាកា. អរូបាវចរវិបាកស្មិញ្ហិ វារទ្វយមេវ លព្ភតីតិ.

អព្យាកតនិទ្ទេសវណ្ណនា.

អវិជ្ជាមូលកកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣៣៤. ឥទានិ អបរេន បរិយាយេន ឯកចិត្តក្ខណេ បច្ចយាការំ ទស្សេតុំ បុន កតមេ ធម្មា ¶ កុសលាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ អវិជ្ជាបច្ចយាតិ ឧបនិស្សយបច្ចយតំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនេវ និទ្ទេសវារេ ‘‘តត្ថ កតមា អវិជ្ជា’’តិ អវិភជិត្វា ‘‘តត្ថ កតមោ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារោ’’តិ វិភត្តំ. កុសលចេតនាសង្ខាតោ ¶ ហិ សង្ខារោយេវ តស្មិំ សមយេ ចិត្តេន សហជាតោ ហោតិ, ន អវិជ្ជា.

តត្ថ លោកិយកុសលស្ស ហេដ្ឋា សុត្តន្តភាជនីយេ វុត្តនយេនេវ អវិជ្ជា បច្ចយោ ហោតិ. យស្មា បន អប្បហីនាវិជ្ជោ អវិជ្ជាយ បហានត្ថំ លោកុត្តរំ ភាវេតិ, តស្មា តស្សាបិ សមតិក្កមវសេន បច្ចយោ ហោតិ. អវិជ្ជាវតោយេវ ហិ កុសលាយូហនំ ហោតិ, ន ឥតរស្ស. តត្ថ តេភូមកកុសលេ សម្មោហវសេនបិ សមតិក្កមភាវនាវសេនបិ អាយូហនំ លព្ភតិ; លោកុត្តរេ សមុច្ឆេទភាវនាវសេនាតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

អយំ បន វិសេសោ – យថា ហេដ្ឋា ឯកេកកុសលេ ចតុន្នំ ចតុក្កានំ វសេន នវ សោឡសកា លទ្ធា, តថា ឥធ ន លព្ភន្តិ. កស្មា? អវិជ្ជាយ អវិគតសម្បយុត្តអញ្ញមញ្ញបច្ចយាភាវតោ. ឧបនិស្សយវសេន បនេត្ថ បឋមចតុក្កមេវ លព្ភតិ. តម្បិ បឋមវារមេវ ទស្សេត្វា សំខិត្តំ. នីហរិត្វា បន ទស្សេតព្ពន្តិ.

អវិជ្ជាមូលកកុសលនិទ្ទេសវណ្ណនា.

កុសលមូលកវិបាកនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣៤៣. ឥទានិ អព្យាកតេសុបិ អបរេនេវ នយេន បច្ចយាការំ ទស្សេតុំ កតមេ ធម្មា អព្យាកតាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ កុសលមូលបច្ចយាតិ ឥទម្បិ ឧបនិស្សយបច្ចយតំ សន្ធាយ វុត្តំ. កុសលវិបាកស្ស ហិ កុសលមូលំ ¶ , អកុសលវិបាកស្ស ច អកុសលមូលំ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតិ; នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយេ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តស្មា ឯស ឧបនិស្សយបច្ចយេន ចេវ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយេន ច បច្ចយោ ហោតិ. តេនេវ និទ្ទេសវារេ ‘‘តត្ថ ¶ កតមំ កុសលមូល’’ន្តិ អវិភជិត្វា ‘‘តត្ថ កតមោ កុសលមូលបច្ចយា សង្ខារោ’’តិ វិភត្តំ. អកុសលវិបាកេបិ ឯសេវ នយោ.

អវិជ្ជាមូលកកុសលនិទ្ទេសេ វិយ ច ឥមស្មិម្បិ វិបាកនិទ្ទេសេ បឋមំ បច្ចយចតុក្កមេវ លព្ភតិ. តម្បិ បឋមវារំ ទស្សេត្វា សំខិត្តំ. តស្មា ឯកេកស្មិំ វិបាកចិត្តេ ឯកមេកស្សេវ ចតុក្កស្ស វសេន កុសលមូលមូលកេ អកុសលមូលមូលកេ ច នយេ វារប្បភេទោ វេទិតព្ពោ. កិរិយាធម្មានំ បន យស្មា នេវ អវិជ្ជា ន កុសលាកុសលមូលានិ ឧបនិស្សយបច្ចយតំ លភន្តិ, តស្មា កិរិយវសេន បច្ចយាការោ ន វុត្តោតិ.

ឯវមេស ¶ –

អកុសលកុសលាព្យាកត-ធម្មេសុ អនេកភេទតោ វត្វា;

កុសលាកុសលានំ បន, វិបាកេ ច ឧបនិស្សយវសេន.

បុន ឯកធាវ វុត្តោ, វាទិប្បវរេន បច្ចយាការោ;

ធម្មប្បច្ចយភេទេ, ញាណស្ស បភេទជននត្ថំ.

បរិយត្តិសវនចិន្តន-បដិបត្តិក្កមវិវជ្ជិតានញ្ច;

យស្មា ញាណបភេទោ, ន កទាចិបិ ហោតិ ឯតស្មិំ.

បរិយត្តិសវនចិន្តន-បដិបត្តិក្កមតោ សទា ធីរោ;

តត្ថ កយិរា ន ហញ្ញំ, ករណីយតរំ តតោ អត្ថីតិ.

អយំ បន បច្ចយាការោ សុត្តន្តអភិធម្មភាជនីយវសេន ទ្វេបរិវដ្ដមេវ នីហរិត្វា ភាជេត្វា ទស្សិតោ ហោតិ.

អភិធម្មភាជនីយវណ្ណនា.

សម្មោហវិនោទនិយា វិភង្គដ្ឋកថាយ

បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. សតិបដ្ឋានវិភង្គោ

១. សុត្តន្តភាជនីយំ ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា

៣៥៥. ឥទានិ ¶ ¶ ¶ តទនន្តរេ សតិបដ្ឋានវិភង្គេ ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ. តេន ន តតោ ហេដ្ឋា ន ឧទ្ធន្តិ សតិបដ្ឋានបរិច្ឆេទំ ទីបេតិ. សតិបដ្ឋានាតិ តយោ សតិបដ្ឋានា – សតិគោចរោបិ, តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ សត្ថុនោ បដិធានុនយវីតិវត្តតាបិ, សតិបិ. ‘‘ចតុន្នំ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច ទេសេស្សាមិ. តំ សុណាថ…បេ… កោ ច, ភិក្ខវេ, កាយស្ស សមុទយោ? អាហារសមុទយា កាយស្ស សមុទយោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៤០៨) ហិ សតិគោចរោ សតិបដ្ឋានន្តិ វុច្ចតិ. តថា ‘‘កាយោ ឧបដ្ឋានំ, នោ សតិ. សតិ ឧបដ្ឋានញ្ចេវ សតិ ចា’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ៣.៣៥). តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតិ អស្មិន្តិ បដ្ឋានំ. កា បតិដ្ឋាតិ? សតិ. សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ, បធានំ ឋានន្តិ វា បដ្ឋានំ; សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ ហត្ថិដ្ឋានអស្សដ្ឋានាទីនិ វិយ.

‘‘តយោ សតិបដ្ឋានា យទរិយោ សេវតិ, យទរិយោ សេវមានោ សត្ថា គណំ អនុសាសិតុមរហតី’’តិ (ម. និ. ៣.៣០៤, ៣១១) ឯត្ថ តិធា បដិបន្នេសុ សាវកេសុ សត្ថុនោ បដិឃានុនយវីតិវត្តតា សតិបដ្ឋានន្តិ វុត្តា. តស្សត្ថោ – បដ្ឋបេតព្ពតោ បដ្ឋានំ, បវត្តយិតព្ពតោតិ អត្ថោ. កេន បដ្ឋបេតព្ពតោតិ? សតិយា; សតិយា បដ្ឋានំ សតិបដ្ឋានំ. ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ភាវិតា ពហុលីកតា សត្ត ពោជ្ឈង្គេ បរិបូរេន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៤៧) បន សតិយេវ សតិបដ្ឋានន្តិ វុច្ចតិ. តស្សត្ថោ – បតិដ្ឋាតីតិ បដ្ឋានំ, ឧបដ្ឋាតិ ឱក្កន្ទិត្វា បក្ខន្ទិត្វា បវត្តតីតិ អត្ថោ; សតិយេវ បដ្ឋានដ្ឋេន សតិបដ្ឋានំ; អថវា សរណដ្ឋេន សតិ, ឧបដ្ឋានដ្ឋេន ¶ បដ្ឋានំ. ឥតិ សតិ ច សា បដ្ឋានញ្ចាតិបិ សតិបដ្ឋានំ. ឥទមិធ ¶ អធិប្បេតំ. យទិ ឯវំ, កស្មា សតិបដ្ឋានាតិ ពហុវចនំ កតន្តិ? សតិយា ពហុត្តា; អារម្មណភេទេន ហិ ពហុកា តា សតិយោតិ.

កស្មា ¶ បន ភគវតា ចត្តារោវ សតិបដ្ឋានា វុត្តា, អនូនា អនធិកាតិ? វេនេយ្យហិតត្តា. តណ្ហាចរិតទិដ្ឋិចរិតសមថយានិកវិបស្សនាយានិកេសុ ហិ មន្ទតិក្ខវសេន ទ្វិធា បវត្តេសុ មន្ទស្ស តណ្ហាចរិតស្ស ឱឡារិកំ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស សុខុមំ វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ. ទិដ្ឋិចរិតស្សបិ មន្ទស្ស នាតិប្បភេទគតំ ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស អតិប្បភេទគតំ ធម្មានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ. សមថយានិកស្ស ច មន្ទស្ស អកិច្ឆេន អធិគន្តព្ពនិមិត្តំ បឋមំ សតិបដ្ឋានំ វិសុទ្ធិមគ្គោ, តិក្ខស្ស ឱឡារិការម្មណេ អសណ្ឋហនតោ ទុតិយំ. វិបស្សនាយានិកស្សាបិ មន្ទស្ស នាតិប្បភេទគតារម្មណំ តតិយំ, តិក្ខស្ស អតិប្បភេទគតារម្មណំ ចតុត្ថំ. ឥតិ ចត្តារោវ វុត្តា, អនូនា អនធិកាតិ.

សុភសុខនិច្ចអត្តភាវវិបល្លាសប្បហានត្ថំ វា. កាយោ ហិ អសុភោ. តត្ថ សុភវិបល្លាសវិបល្លត្ថា សត្តា. តេសំ តត្ថ អសុភភាវទស្សនេន តស្ស វិបល្លាសស្ស បហានត្ថំ បឋមំ សតិបដ្ឋានំ វុត្តំ. សុខំ, និច្ចំ, អត្តាតិ គហិតេសុបិ ច វេទនាទីសុ វេទនា ទុក្ខា, ចិត្តំ អនិច្ចំ, ធម្មា អនត្តា. ឯតេសុ ច សុខនិច្ចអត្តភាវវិបល្លាសវិបល្លត្ថា សត្តា. តេសំ តត្ថ ទុក្ខាទិភាវទស្សនេន តេសំ វិបល្លាសានំ បហានត្ថំ សេសានិ តីណិ វុត្តានីតិ. ឯវំ សុភសុខនិច្ចអត្តភាវវិបល្លាសប្បហានត្ថំ វា ចត្តារោវ វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ វេទិតព្ពា. ន កេវលញ្ច វិបល្លាសបហានត្ថមេវ, អថ ខោ ចតុរោឃយោគាសវគន្ថឧបាទានអគតិប្បហានត្ថម្បិ ចតុព្ពិធាហារបរិញ្ញត្ថញ្ច ចត្តារោវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អយំ តាវ បករណនយោ.

អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សរណវសេន ចេវ ឯកត្តសមោសរណវសេន ច ឯកមេវ សតិបដ្ឋានំ អារម្មណវសេន ចត្តារោតិ ឯតទេវ វុត្តំ. យថា ¶ ហិ ចតុទ្វារេ នគរេ បាចីនតោ អាគច្ឆន្តា បាចីនទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា បាចីនទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ទក្ខិណតោ, បច្ឆិមតោ, ឧត្តរតោ អាគច្ឆន្តា ឧត្តរទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា ឧត្តរទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ សម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. នគរំ វិយ ហិ និព្ពានមហានគរំ, ទ្វារំ វិយ អដ្ឋង្គិកោ លោកុត្តរមគ្គោ. បាចីនទិសាទយោ វិយ កាយាទយោ.

យថា ¶ បាចីនតោ អាគច្ឆន្តា បាចីនទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា បាចីនទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ កាយានុបស្សនាមុខេន អាគច្ឆន្តា ¶ ចុទ្ទសវិធេន កាយានុបស្សនំ ភាវេត្វា កាយានុបស្សនាភាវនានុភាវនិព្ពត្តេន អរិយមគ្គេន ឯកំ និព្ពានមេវ ឱសរន្តិ. យថា ទក្ខិណតោ អាគច្ឆន្តា ទក្ខិណទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា ទក្ខិណទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ វេទនានុបស្សនាមុខេន អាគច្ឆន្តា នវវិធេន វេទនានុបស្សនំ ភាវេត្វា វេទនានុបស្សនាភាវនានុភាវនិព្ពត្តេន អរិយមគ្គេន ឯកំ និព្ពានមេវ ឱសរន្តិ. យថា បច្ឆិមតោ អាគច្ឆន្តា បច្ឆិមទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា បច្ឆិមទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ ចិត្តានុបស្សនាមុខេន អាគច្ឆន្តា សោឡសវិធេន ចិត្តានុបស្សនំ ភាវេត្វា ចិត្តានុបស្សនាភាវនានុភាវនិព្ពត្តេន អរិយមគ្គេន ឯកំ និព្ពានមេវ ឱសរន្តិ. យថា ឧត្តរតោ អាគច្ឆន្តា ឧត្តរទិសាយ ឧដ្ឋានកំ ភណ្ឌំ គហេត្វា ឧត្តរទ្វារេន នគរមេវ បវិសន្តិ, ឯវំ ធម្មានុបស្សនាមុខេន អាគច្ឆន្តា បញ្ចវិធេន ធម្មានុបស្សនំ ភាវេត្វា ធម្មានុបស្សនាភាវនានុភាវនិព្ពត្តេន អរិយមគ្គេន ឯកំ និព្ពានមេវ ឱសរន្តីតិ. ឯវំ សរណវសេន ចេវ ឯកត្តសមោសរណវសេន ច ឯកមេវ សតិបដ្ឋានំ អារម្មណវសេន ចត្តារោតិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

ឥធ ភិក្ខូតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ភគវតា ទេវលោកេ និសីទិត្វា អយំ សតិបដ្ឋានវិភង្គោ កថិតោ, ឯកភិក្ខុបិ តត្ថ ភគវតោ សន្តិកេ និសិន្នកោ នាម នត្ថិ. ឯវំ សន្តេបិ យស្មា ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ ភិក្ខូ ភាវេន្តិ, ភិក្ខុគោចរា ហិ ឯតេ, តស្មា ឥធ ភិក្ខូតិ អាលបតិ. កិំ បនេតេ សតិបដ្ឋានេ ភិក្ខូយេវ ភាវេន្តិ, ន ភិក្ខុនីអាទយោតិ? ភិក្ខុនីអាទយោបិ ¶ ភាវេន្តិ. ភិក្ខូ បន អគ្គបរិសា. ឥតិ អគ្គបរិសត្តា ឥធ ភិក្ខូតិ អាលបតិ. បដិបត្តិយា វា ភិក្ខុភាវទស្សនតោ ឯវមាហ. យោ ហិ ឥមំ បដិបត្តិំ បដិបជ្ជតិ, សោ ភិក្ខុ នាម ហោតិ. បដិបន្នកោ ហិ ទេវោ វា ហោតុ មនុស្សោ វា, ភិក្ខូតិ សង្ខំ គច្ឆតិយេវ. យថាហ –

‘‘អលង្កតោ ចេបិ សមញ្ចរេយ្យ,

សន្តោ ទន្តោ និយតោ ព្រហ្មចារី;

សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ,

សោ ព្រាហ្មណោ សោ សមណោ ស ភិក្ខូ’’តិ. (ធ. ប. ១៤២);

កាយានុបស្សនាឧទ្ទេសវណ្ណនា

អជ្ឈត្តន្តិ ¶ ¶ និយកជ្ឈត្តំ អធិប្បេតំ. តស្មា អជ្ឈត្តំ កាយេតិ អត្តនោ កាយេតិ អត្ថោ. តត្ថ កាយេតិ រូបកាយេ. រូបកាយោ ហិ ឥធ អង្គបច្ចង្គានំ កេសាទីនញ្ច ធម្មានំ សមូហដ្ឋេន, ហត្ថិកាយអស្សកាយរថកាយាទយោ វិយ, កាយោតិ អធិប្បេតោ. យថា ច សមូហដ្ឋេន ឯវំ កុច្ឆិតានំ អាយដ្ឋេន. កុច្ឆិតានញ្ហិ បរមជេគុច្ឆានំ សោ អាយោតិបិ កាយោ. អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ. តត្រាយំ វចនត្ថោ – អាយន្តិ តតោតិ អាយោ. កេ អាយន្តិ? កុច្ឆិតា កេសាទយោ. ឥតិ កុច្ឆិតានំ កេសាទីនំ អាយោតិ កាយោ.

កាយានុបស្សីតិ កាយំ អនុបស្សនសីលោ, កាយំ វា អនុបស្សមានោ កាយេតិ ច វត្វាបិ បុន កាយានុបស្សីតិ ទុតិយំ កាយគ្គហណំ អសម្មិស្សតោ វវត្ថានឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. តេន ន កាយេ វេទនានុបស្សី ចិត្តធម្មានុបស្សី វា; អថ ខោ កាយេ កាយានុបស្សី យេវាតិ កាយសង្ខាតេ វត្ថុស្មិំ កាយានុបស្សនាការស្សេវ ទស្សនេន អសម្មិស្សតោ វវត្ថានំ ទស្សិតំ ហោតិ. តថា ន កាយេ អង្គបច្ចង្គវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សី, នាបិ កេសលោមាទិវិនិមុត្តឥត្ថិបុរិសានុបស្សី. យោបិ ចេត្ថ កេសលោមាទិកោ ភូតុបាទាយសមូហសង្ខាតោ កាយោ, តត្ថាបិ ន ភូតុបាទាយវិនិមុត្តឯកធម្មានុបស្សី; អថ ខោ រថសម្ភារានុបស្សកោ វិយ អង្គបច្ចង្គសមូហានុបស្សី, នគរាវយវានុបស្សកោ វិយ កេសលោមាទិសមូហានុបស្សី, កទលិក្ខន្ធបត្តវដ្ដិវិនិភុញ្ជកោ វិយ រិត្តមុដ្ឋិវិនិវេឋកោ ¶ វិយ ច ភូតុបាទាយសមូហានុបស្សីយេវាតិ នានប្បការតោ សមូហវសេន កាយសង្ខាតស្ស វត្ថុនោ ទស្សនេន ឃនវិនិព្ភោគោ ទស្សិតោ ហោតិ. ន ហេត្ថ យថាវុត្តសមូហវិនិមុត្តោ កាយោ វា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា អញ្ញោ វា កោចិ ធម្មោ ទិស្សតិ. យថាវុត្តធម្មសមូហមត្តេយេវ បន តថា តថា សត្តា មិច្ឆាភិនិវេសំ ករោន្តិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យំ បស្សតិ ន តំ ទិដ្ឋំ, យំ ទិដ្ឋំ តំ ន បស្សតិ;

អបស្សំ ពជ្ឈតេ មូឡ្ហោ, ពជ្ឈមានោ ន មុច្ចតី’’តិ.

ឃនវិនិព្ភោគាទិទស្សនត្ថន្តិ ¶ វុត្តំ. អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ អយម្បិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ – អយញ្ហិ ឯតស្មិំ កាយេ កាយានុបស្សីយេវ, ន អញ្ញធម្មានុបស្សី. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យថា អនុទកភូតាយបិ មរីចិយា ឧទកានុបស្សិនោ ហោន្តិ, ន ឯវំ អនិច្ចទុក្ខានត្តអសុភភូតេយេវ ឥមស្មិំ ¶ កាយេ និច្ចសុខអត្តសុភភាវានុបស្សី; អថ ខោ កាយានុបស្សី អនិច្ចទុក្ខានត្តអសុភាការសមូហានុបស្សីយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា យ្វាយំ មហាសតិបដ្ឋានេ ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ អរញ្ញគតោ វា…បេ… សោ សតោវ អស្សសតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៤; ម. និ. ១.១០៧) នយេន អស្សាសបស្សាសាទិចុណ្ណកជាតអដ្ឋិកបរិយោសានោ កាយោ វុត្តោ, យោ ច ‘‘ឥធេកច្ចោ បថវីកាយំ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ, តថា អាបោកាយំ, តេជោកាយំ, វាយោកាយំ, កេសកាយំ, លោមកាយំ, ឆវិកាយំ, ចម្មកាយំ, មំសកាយំ, រុធិរកាយំ, ន្ហារុកាយំ, អដ្ឋិកាយំ, អដ្ឋិមិញ្ជកាយ’’ន្តិ បដិសម្ភិទាយំ កាយោ វុត្តោ, តស្ស សព្ពស្ស ឥមស្មិំយេវ កាយេ អនុបស្សនតោ កាយេ កាយានុបស្សីតិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

អថ វា កាយេ អហន្តិ វា មមន្តិ វា ឯវំ គហេតព្ពស្ស កស្សចិ អននុបស្សនតោ, តស្ស តស្សេវ បន កេសលោមាទិកស្ស នានាធម្មសមូហស្ស អនុបស្សនតោ កាយេ កេសាទិធម្មសមូហសង្ខាតេ កាយានុបស្សីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អបិច ‘‘ឥមស្មិំ កាយេ អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ, នោ និច្ចតោ’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.៣៥) អនុក្កមេន បដិសម្ភិទាយំ អាគតនយស្ស សព្ពស្សេវ អនិច្ចលក្ខណាទិនោ អាការសមូហសង្ខាតស្ស កាយស្ស ¶ អនុបស្សនតោបិ កាយេ កាយានុបស្សីតិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

តថា ហិ អយំ កាយេ កាយានុបស្សនាបដិបទំ បដិបន្នោ ភិក្ខុ ឥមំ កាយំ អនិច្ចានុបស្សនាទីនំ សត្តន្នំ អនុបស្សនានំ វសេន អនិច្ចតោ អនុបស្សតិ នោ និច្ចតោ, ទុក្ខតោ អនុបស្សតិ នោ សុខតោ, អនត្តតោ អនុបស្សតិ នោ អត្តតោ, និព្ពិន្ទតិ នោ នន្ទតិ, វិរជ្ជតិ នោ រជ្ជតិ, និរោធេតិ នោ សមុទេតិ, បដិនិស្សជ្ជតិ នោ អាទិយតិ. សោ តំ អនិច្ចតោ អនុបស្សន្តោ និច្ចសញ្ញំ បជហតិ, ទុក្ខតោ អនុបស្សន្តោ សុខសញ្ញំ បជហតិ, អនត្តតោ អនុបស្សន្តោ អត្តសញ្ញំ បជហតិ ¶ , និព្ពិន្ទន្តោ នន្ទិំ បជហតិ, វិរជ្ជន្តោ រាគំ បជហតិ, និរោធេន្តោ សមុទយំ បជហតិ, បដិនិស្សជ្ជន្តោ អាទានំ បជហតីតិ (បដិ. ម. ៣.៣៥) វេទិតព្ពោ.

វិហរតីតិ ចតូសុ ឥរិយាបថវិហារេសុ អញ្ញតរវិហារសមាយោគបរិទីបនមេតំ, ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អបរេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបតមានំ អត្តភាវំ ហរតិ បវត្តេតីតិ អត្ថោ.

ពហិទ្ធា ¶ កាយេតិ បរស្ស កាយេ. អជ្ឈត្តពហិទ្ធា កាយេតិ កាលេន អត្តនោ កាយេ, កាលេន បរស្ស កាយេ. បឋមនយេន ហិ អត្តនោ កាយេ កាយបរិគ្គហោ វុត្តោ, ទុតិយនយេន បរស្ស កាយេ, តតិយនយេន កាលេន អត្តនោ កាលេន បរស្ស កាយេ. អជ្ឈត្តពហិទ្ធា បន ឃដិតារម្មណំ នាម នត្ថិ. បគុណកម្មដ្ឋានស្ស បន អបរាបរំ សញ្ចរណកាលោ ឯត្ថ កថិតោ. អាតាបីតិ កាយបរិគ្គាហកវីរិយសមាយោគបរិទីបនមេតំ. សោ ហិ យស្មា តស្មិំ សមយេ យំ តំ វីរិយំ តីសុ ភវេសុ កិលេសានំ អាតាបនតោ អាតាបោតិ វុច្ចតិ, តេន សមន្នាគតោ ហោតិ, តស្មា អាតាបីតិ វុច្ចតិ.

សម្បជានោតិ កាយបរិគ្គាហកេន សម្បជញ្ញសង្ខាតេន ញាណេន សមន្នាគតោ. សតិមាតិ កាយបរិគ្គាហិកាយ សតិយា សមន្នាគតោ. អយំ បន យស្មា សតិយា អារម្មណំ បរិគ្គហេត្វា បញ្ញាយ អនុបស្សតិ, ន ហិ សតិវិរហិតស្ស អនុបស្សនា នាម អត្ថិ, តេនេវាហ – ‘‘សតិញ្ច ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពត្ថិកំ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៥.២៣៤), តស្មា ឯត្ថ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតី’’តិ ឯត្តាវតា កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានកម្មដ្ឋានំ ¶ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា យស្មា អនាតាបិនោ អន្តោសង្ខេបោ អន្តរាយករោ ហោតិ, អសម្បជានោ ឧបាយបរិគ្គហេ អនុបាយបរិវជ្ជនេ ច សម្មុយ្ហតិ, មុដ្ឋស្សតី ឧបាយាបរិច្ចាគេ អនុបាយាបរិគ្គហេ ច អសមត្ថោវ ហោតិ, តេនស្ស តំ កម្មដ្ឋានំ ន សម្បជ្ជតិ; តស្មា យេសំ ធម្មានំ អានុភាវេន តំ សម្បជ្ជតិ តេសំ ទស្សនត្ថំ ‘‘អាតាបី សម្បជានោ សតិមា’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥតិ ¶ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ សម្បយោគង្គញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ បហានង្គំ ទស្សេតុំ វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សន្តិ វុត្តំ. តត្ថ វិនេយ្យាតិ តទង្គវិនយេន វា វិក្ខម្ភនវិនយេន វា វិនយិត្វា. លោកេតិ ឯត្ថ យ្វាយំ អជ្ឈត្តាទិភេទោ កាយោ បរិគ្គហិតោ ស្វេវ ឥធ លោកោ នាម. តស្មិំ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ វិនយិត្វាតិ អត្ថោ. យស្មា បនេត្ថ អភិជ្ឈាគហណេន កាមច្ឆន្ទោ, ទោមនស្សគ្គហណេន ព្យាបាទោ សង្គហំ គច្ឆតិ, តស្មា នីវរណបរិយាបន្នពលវធម្មទ្វយទស្សនេន នីវរណប្បហានំ វុត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

វិសេសេន ចេត្ថ អភិជ្ឈាវិនយេន កាយសម្បត្តិមូលកស្ស អនុរោធស្ស, ទោមនស្សវិនយេន កាយវិបត្តិមូលកស្ស វិរោធស្ស, អភិជ្ឈាវិនយេន ច កាយេ អភិរតិយា, ទោមនស្សវិនយេន កាយភាវនាយ អនភិរតិយា, អភិជ្ឈាវិនយេន កាយេ អភូតានំ សុភសុខភាវាទីនំ បក្ខេបស្ស, ទោមនស្សវិនយេន ¶ កាយេ ភូតានំ អសុភាសុខភាវាទីនំ អបនយនស្ស ច បហានំ វុត្តំ. តេន យោគាវចរស្ស យោគានុភាវោ យោគសមត្ថតា ច ទីបិតា ហោតិ. យោគានុភាវោ ហិ ឯស យទិទំ អនុរោធវិរោធវិប្បមុត្តោ, អរតិរតិសហោ, អភូតបក្ខេបភូតាបនយនវិរហិតោ ច ហោតិ. អនុរោធវិរោធវិប្បមុត្តោ ចេស អរតិរតិសហោ អភូតំ អបក្ខិបន្តោ ភូតញ្ច អនបនេន្តោ យោគសមត្ថោ ហោតីតិ.

អបរោ នយោ – ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី’’តិ ឯត្ថ អនុបស្សនាយ កម្មដ្ឋានំ វុត្តំ. វិហរតីតិ ឯត្ថ វុត្តវិហារេន កម្មដ្ឋានិកស្ស កាយបរិហរណំ. អាតាបីតិអាទីសុ អាតាបេន សម្មប្បធានំ, សតិសម្បជញ្ញេន សព្ពត្ថិកកម្មដ្ឋានំ, កម្មដ្ឋានបរិហរណូបាយោ វា; សតិយា វា កាយានុបស្សនាវសេន បដិលទ្ធសមថោ, សម្បជញ្ញេន វិបស្សនា ¶ , អភិជ្ឈាទោមនស្សវិនយេន ភាវនាផលំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អយំ តាវ កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានុទ្ទេសស្ស អត្ថវណ្ណនា.

វេទនានុបស្សនាទិឧទ្ទេសវណ្ណនា

វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានុទ្ទេសាទីសុបិ អជ្ឈត្តាទីនិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. ឯតេសុបិ ហិ អត្តនោ វេទនាទីសុ, បរស្ស វេទនាទីសុ, កាលេន អត្តនោ កាលេន បរស្ស វេទនាទីសូតិ តិវិធោ បរិគ្គហោ ¶ វុត្តោ. វេទនាសុ វេទនានុបស្សីតិអាទីសុ ច វេទនាទីនំ បុនវចនេ បយោជនំ កាយានុបស្សនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. វេទនាសុ វេទនានុបស្សី, ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី, ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សីតិ ឯត្ថ បន វេទនាតិ តិស្សោ វេទនា. តា ច លោកិយា ឯវ; ចិត្តម្បិ លោកិយំ, តថា ធម្មា. តេសំ វិភាគោ និទ្ទេសវារេ បាកដោ ភវិស្សតិ. កេវលំ បនិធ យថា វេទនា អនុបស្សិតព្ពា តថា អនុបស្សន្តោ ‘‘វេទនាសុ វេទនានុបស្សី’’តិ វេទិតព្ពោ. ឯស នយោ ចិត្តធម្មេសុ. កថញ្ច វេទនា អនុបស្សិតព្ពាតិ? សុខា តាវ វេទនា ទុក្ខតោ, ទុក្ខា សល្លតោ, អទុក្ខមសុខា អនិច្ចតោ. យថាហ –

‘‘យោ សុខំ ទុក្ខតោ អទ្ទ, ទុក្ខមទ្ទក្ខិ សល្លតោ;

អទុក្ខមសុខំ សន្តំ, អទ្ទក្ខិ នំ អនិច្ចតោ;

ស វេ សម្មទសោ ភិក្ខុ, ឧបសន្តោ ចរិស្សតី’’តិ. (សំ. និ. ៤.២៥៣);

សព្ពា ¶ ឯវ ចេតា ទុក្ខាតិបិ អនុបស្សិតព្ពា. វុត្តញ្ចេតំ – ‘‘យំ កិញ្ចិ វេទយិតំ តំ ទុក្ខស្មិន្តិ វទាមី’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥៩). សុខទុក្ខតោបិ ច អនុបស្សិតព្ពា, យថាហ – ‘‘សុខា ខោ, អាវុសោ វិសាខ, វេទនា ឋិតិសុខា, វិបរិណាមទុក្ខា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៥) សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ. អបិច អនិច្ចាទិសត្តានុបស្សនាវសេនបិ (បដិ. ម. ៣.៣៥) អនុបស្សិតព្ពា. សេសំ និទ្ទេសវារេយេវ បាកដំ ភវិស្សតិ.

ចិត្តធម្មេសុបិ ចិត្តំ តាវ អារម្មណាធិបតិសហជាតភូមិកម្មវិបាកកិរិយាទិនានត្តភេទានំ អនិច្ចាទិនុបស្សនានំ និទ្ទេសវារេ អាគតសរាគាទិភេទានញ្ច វសេន ¶ អនុបស្សិតព្ពំ. ធម្មា សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណានំ សុញ្ញតាធម្មស្ស អនិច្ចាទិសត្តានុបស្សនានំ និទ្ទេសវារេ អាគតសន្តាសន្តាទិភេទានញ្ច វសេន អនុបស្សិតព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវ. កាមញ្ចេត្ថ យស្ស កាយសង្ខាតេ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ បហីនំ, តស្ស វេទនាទិលោកេសុបិ តំ បហីនមេវ. នានាបុគ្គលវសេន បន នានាចិត្តក្ខណិកសតិបដ្ឋានភាវនាវសេន ច សព្ពត្ថ វុត្តំ. យតោ វា ឯកត្ថ បហីនំ, សេសេសុបិ បហីនំ ហោតិ. តេនេវស្ស តត្ថ បហានទស្សនត្ថម្បិ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពន្តិ.

ឧទ្ទេសវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កាយានុបស្សនានិទ្ទេសវណ្ណនា

៣៥៦. ឥទានិ ¶ សេយ្យថាបិ នាម ឆេកោ វិលីវការកោ ថូលកិលញ្ជសណ្ហកិលញ្ជចង្កោដកបេឡាបុដាទីនិ ឧបករណានិ កត្តុកាមោ ឯកំ មហាវេឡុំ លភិត្វា ចតុធា ឆិន្ទិត្វា តតោ ឯកេកំ វេឡុខណ្ឌំ គហេត្វា ផាលេត្វា តំ តំ ឧបករណំ ករេយ្យ, យថា វា បន ឆេកោ សុវណ្ណការោ នានាវិហិតំ បិឡន្ធនវិកតិំ កត្តុកាមោ សុបរិសុទ្ធំ សុវណ្ណឃដិកំ លភិត្វា ចតុធា ភិន្ទិត្វា តតោ ឯកេកំ កោដ្ឋាសំ គហេត្វា តំ តំ បិឡន្ធនំ ករេយ្យ, ឯវមេវ ភគវា សតិបដ្ឋានទេសនាយ សត្តានំ អនេកប្បការំ វិសេសាធិគមំ កត្តុកាមោ ឯកមេវ សម្មាសតិំ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា – ឥធ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតី’’តិអាទិនា នយេន អារម្មណវសេន ¶ ចតុធា ភិន្ទិត្វា តតោ ឯកេកំ សតិបដ្ឋានំ គហេត្វា វិភជន្តោ កថញ្ច ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ កាយេតិអាទិនា នយេន និទ្ទេសវារំ វត្តុមារទ្ធោ.

តត្ថ កថញ្ចាតិអាទិ វិត្ថារេតុំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – កេន ច អាការេន កេន បការេន ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតីតិ? សេសបុច្ឆាវារេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ. អយញ្ហេត្ថ ឥធ-សទ្ទោ អជ្ឈត្តាទិវសេន សព្ពប្បការកាយានុបស្សនានិព្ពត្តកស្ស បុគ្គលស្ស សន្និស្សយភូតសាសនបរិទីបនោ អញ្ញសាសនស្ស តថាភាវបដិសេធនោ ច. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ឥធេវ, ភិក្ខវេ, សមណោ…បេ… សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភិ ¶ អញ្ញេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៣៩; អ. និ. ៤.២៤១). តេន វុត្តំ ‘‘ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខូ’’តិ.

អជ្ឈត្តំ កាយន្តិ អត្តនោ កាយំ. ឧទ្ធំ បាទតលាតិ បាទតលតោ ឧបរិ. អធោ កេសមត្ថកាតិ កេសគ្គតោ ហេដ្ឋា. តចបរិយន្តន្តិ តិរិយំ តចបរិច្ឆិន្នំ. បូរំ នានប្បការស្ស អសុចិនោ បច្ចវេក្ខតីតិ នានប្បការកេសាទិអសុចិភរិតោ អយំ កាយោតិ បស្សតិ. កថំ? អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា…បេ… មុត្តន្តិ. តត្ថ អត្ថីតិ សំវិជ្ជន្តិ. ឥមស្មិន្តិ យ្វាយំ ឧទ្ធំ បាទតលា អធោ កេសមត្ថកា តិរិយំ តចបរិយន្តោ បូរោ នានប្បការស្ស អសុចិនោតិ វុច្ចតិ តស្មិំ. កាយេតិ សរីរេ. សរីរញ្ហិ ¶ អសុចិសញ្ចយតោ កុច្ឆិតានំ កេសាទីនញ្ចេវ ចក្ខុរោគាទីនញ្ច រោគសតានំ អាយភូតតោ កាយោតិ វុច្ចតិ.

កេសា លោមាតិ ឯតេ កេសាទយោ ទ្វត្តិំសាការា. តត្ថ អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា, អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ លោមាតិ ឯវំ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឥមស្មិញ្ហិ បាទតលតោ បដ្ឋាយ ឧបរិ, កេសមត្ថកា បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, តចតោ បដ្ឋាយ តិរិយន្តតោតិ ឯត្តកេ ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ សព្ពាការេនបិ វិចិនន្តោ ន កោចិ កិញ្ចិ មុត្តំ វា មណិំ វា វេឡុរិយំ វា អគរុំ វា កុង្កុមំ វា កប្បូរំ វា វាសចុណ្ណាទិំ វា អណុមត្តម្បិ សុចិភាវំ បស្សតិ, អថ ខោ បរមទុគ្គន្ធជេគុច្ឆំ អស្សិរីកទស្សនំ នានប្បការំ កេសលោមាទិភេទំ អសុចិំយេវ បស្សតិ. តេន វុត្តំ – អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា លោមា…បេ… មុត្តន្តិ. អយមេត្ថ បទសម្ពន្ធតោ វណ្ណនា.

ឥមំ បន កម្មដ្ឋានំ ភាវេត្វា អរហត្តំ បាបុណិតុកាមេន កុលបុត្តេន អាទិតោវ ចតុព្ពិធំ សីលំ ¶ សោធេត្វា សុបរិសុទ្ធសីលេ បតិដ្ឋិតេន, យ្វាយំ ទសសុ បលិពោធេសុ បលិពោធោ អត្ថិ តំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា, បដិក្កូលមនសិការកម្មដ្ឋានភាវនាយ បឋមជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា, ឈានំ បាទកំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា, អរហត្តំ អនាគាមិផលាទីសុ វា អញ្ញតរំ បត្តស្ស សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន សាដ្ឋកថាយ បាឡិយា កតបរិចយស្ស តន្តិអាចរិយស្សាបិ កល្យាណមិត្តស្ស សន្តិកេ ឧគ្គហេតព្ពំ. វិសុទ្ធំ តថារូបំ ¶ កល្យាណមិត្តំ ឯកវិហារេ អលភន្តេន តស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា ឧគ្គហេតព្ពំ. តត្ថ ចតុព្ពិធសីលវិសោធនញ្ចេវ (វិសុទ្ធិ. ១.១៩) បលិពោធោ (វិសុទ្ធិ. ១.៤១) ច បលិពោធុបច្ឆេទោ ច អាចរិយស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមនវិធានញ្ច សព្ពម្បិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារតោ កថិតំ. តស្មា តំ តត្ថ កថិតនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អាចរិយេន បន កម្មដ្ឋានំ កថេន្តេន តិវិធេន កថេតព្ពំ. ឯកោ ភិក្ខុ បកតិយា ឧគ្គហិតកម្មដ្ឋានោ ហោតិ. តស្ស ឯកំ ទ្វេ និសជ្ជវារេ សជ្ឈាយំ ការេត្វា កថេតព្ពំ. ឯកោ សន្តិកេ វសិត្វា ឧគ្គណ្ហិតុកាមោ ហោតិ. តស្ស អាគតាគតវេលាយ កថេតព្ពំ. ឯកោ ឧគ្គណ្ហិត្វា អញ្ញត្ថ គន្តុកាមោ ហោតិ. តស្ស នាតិបបញ្ចំ នាតិសង្ខេបំ កត្វា ¶ និជ្ជដំ និគ្គណ្ឋិកំ កម្មដ្ឋានំ កថេតព្ពំ. កថេន្តេន កិំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ? សត្តធា ឧគ្គហកោសល្លំ ទសធា ច មនសិការកោសល្លំ អាចិក្ខិតព្ពំ.

តត្ថ វចសា មនសា វណ្ណតោ សណ្ឋានតោ ទិសតោ ឱកាសតោ បរិច្ឆេទតោតិ ឯវំ សត្តធា ឧគ្គហកោសល្លំ អាចិក្ខិតព្ពំ. ឥមស្មិញ្ហិ បដិក្កូលមនសិការកម្មដ្ឋានេ យោបិ តិបិដកោ ហោតិ, តេនបិ មនសិការកាលេ បឋមំ វាចាយ សជ្ឈាយោ កាតព្ពោ. ឯកច្ចស្ស ហិ សជ្ឈាយំ ករោន្តស្សេវ កម្មដ្ឋានំ បាកដំ ហោតិ, មលយវាសីមហាទេវត្ថេរស្ស សន្តិកេ ឧគ្គហិតកម្មដ្ឋានានំ ទ្វិន្នំ ថេរានំ វិយ. ថេរោ កិរ តេហិ កម្មដ្ឋានំ យាចិតោ ‘ចត្តារោ មាសេ ឥមំ ឯវំ សជ្ឈាយំ ករោថា’តិ ទ្វត្តិសាការបាឡិំ អទាសិ. តេ, កិញ្ចាបិ តេសំ ទ្វេ តយោ និកាយា បគុណា, បទក្ខិណគ្គាហិតាយ បន ចត្តារោ មាសេ ទ្វត្តិំសាការំ សជ្ឈាយន្តាវ សោតាបន្នា អហេសុំ.

តស្មា កម្មដ្ឋានំ កថេន្តេន អាចរិយេន អន្តេវាសិកោ វត្តព្ពោ – ‘បឋមំ តាវ វាចាយ សជ្ឈាយំ ករោហី’តិ. ករោន្តេន ច តចបញ្ចកាទីនិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អនុលោមបដិលោមវសេន សជ្ឈាយោ កាតព្ពោ. ‘‘កេសា លោមា នខា ទន្តា តចោ’’តិ ហិ វត្វា បុន បដិលោមតោ ‘‘តចោ ទន្តា នខា លោមា កេសា’’តិ វត្តព្ពំ. តទនន្តរំ វក្កបញ្ចកេ ‘‘មំសំ ន្ហារុ អដ្ឋិ អដ្ឋិមិញ្ជំ ¶ វក្ក’’ន្តិ វត្វា បុន បដិលោមតោ ‘‘វក្កំ ¶ អដ្ឋិមិញ្ជំ អដ្ឋិ ន្ហារុ មំសំ តចោ ទន្តា នខា លោមា កេសា’’តិ វត្តព្ពំ. តតោ បប្ផាសបញ្ចកេ ‘‘ហទយំ យកនំ កិលោមកំ បិហកំ បប្ផាស’’ន្តិ វត្វា បុន បដិលោមតោ ‘‘បប្ផាសំ បិហកំ កិលោមកំ យកនំ ហទយំ វក្កំ អដ្ឋិមិញ្ជំ អដ្ឋិ ន្ហារុ មំសំ តចោ ទន្តា នខា លោមា កេសា’’តិ វត្តព្ពំ.

តតោ ឥមំ តន្តិំ អនារុឡ្ហម្បិ បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ១.៤) អាគតំ មត្ថលុង្គំ ករីសាវសានេ តន្តិំ អារោបេត្វា ឥមស្មិំ មត្ថលុង្គបញ្ចកេ ‘‘អន្តំ អន្តគុណំ ឧទរិយំ ករីសំ មត្ថលុង្គ’’ន្តិ វត្វា បុន បដិលោមតោ ‘‘មត្ថលុង្គំ ករីសំ ឧទរិយំ អន្តគុណំ អន្តំ បប្ផាសំ បិហកំ កិលោមកំ យកនំ ហទយំ វក្កំ អដ្ឋិមិញ្ជំ អដ្ឋិ ន្ហារុ មំសំ តចោ ទន្តា នខា លោមា កេសា’’តិ វត្តព្ពំ.

តតោ ¶ មេទឆក្កេ ‘‘បិត្តំ សេម្ហំ បុព្ពោ លោហិតំ សេទោ មេទោ’’តិ វត្វា បុន បដិលោមតោ ‘‘មេទោ សេទោ លោហិតំ បុព្ពោ សេម្ហំ បិត្តំ មត្ថលុង្គំ ករីសំ ឧទរិយំ អន្តគុណំ អន្តំ បប្ផាសំ បិហកំ កិលោមកំ យកនំ ហទយំ វក្កំ អដ្ឋិមិញ្ជំ អដ្ឋិ ន្ហារុ មំសំ តចោ ទន្តា នខា លោមា កេសា’’តិ វត្តព្ពំ.

តតោ មុត្តឆក្កេ ‘‘អស្សុ វសា ខេឡោ សិង្ឃាណិកា លសិកា មុត្ត’’ន្តិ វត្វា បុន បដិលោមតោ ‘‘មុត្តំ លសិកា សិង្ឃាណិកា ខេឡោ វសា អស្សុ មេទោ សេទោ លោហិតំ បុព្ពោ សេម្ហំ បិត្តំ មត្ថលុង្គំ ករីសំ ឧទរិយំ អន្តគុណំ អន្តំ បប្ផាសំ បិហកំ កិលោមកំ យកនំ ហទយំ វក្កំ អដ្ឋិមិញ្ជំ អដ្ឋិ ន្ហារុ មំសំ តចោ ទន្តា នខា លោមា កេសា’’តិ ឯវំ កាលសតម្បិ កាលសហស្សម្បិ កាលសតសហស្សម្បិ វាចាយ សជ្ឈាយោ កាតព្ពោ. វចសា សជ្ឈាយេន ហិ កម្មដ្ឋានតន្តិ បគុណា ហោតិ; ន ឥតោ ចិតោ ច ចិត្តំ វិធាវតិ; កោដ្ឋាសា បាកដា ហោន្តិ, ហត្ថសង្ខលិកា វិយ ខាយន្តិ, វតិបាទបន្តិ វិយ ច ខាយន្តិ. យថា ច បន វចសា, តថេវ មនសាបិ សជ្ឈាយោ កាតព្ពោ. វចសា សជ្ឈាយោ ហិ មនសា សជ្ឈាយស្ស បច្ចយោ ហោតិ. មនសា សជ្ឈាយោ លក្ខណបដិវេធស្ស បច្ចយោ ហោតិ. លក្ខណបដិវេធោ មគ្គផលបដិវេធស្ស បច្ចយោ ហោតិ.

‘វណ្ណតោ’តិ កេសាទីនំ វណ្ណោ វវត្ថបេតព្ពោ. ‘សណ្ឋានតោ’តិ តេសំយេវ សណ្ឋានំ វវត្ថបេតព្ពំ ¶ . ‘ទិសតោ’តិ ¶ ឥមស្មិំ សរីរេ នាភិតោ ឧទ្ធំ ឧបរិមា ទិសា, អធោ ហេដ្ឋិមា ទិសា. តស្មា ‘‘អយំ កោដ្ឋាសោ ឥមិស្សា នាម ទិសាយា’’តិ ទិសា វវត្ថបេតព្ពា. ‘ឱកាសតោ’តិ ‘‘អយំ កោដ្ឋាសោ ឥមស្មិំ នាម ឱកាសេ បតិដ្ឋិតោ’’តិ ឯវំ តស្ស តស្ស ឱកាសោ វវត្ថបេតព្ពោ. ‘បរិច្ឆេទតោ’តិ សភាគបរិច្ឆេទោ វិសភាគបរិច្ឆេទោតិ ទ្វេ បរិច្ឆេទា. តត្ថ ‘‘អយំ កោដ្ឋាសោ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច តិរិយញ្ច ឥមិនា នាម បរិច្ឆិន្នោ’’តិ ឯវំ សភាគបរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. ‘‘កេសា ន លោមា, លោមាបិ ន កេសា’’តិ ឯវំ អមិស្សីកតវសេន វិសភាគបរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ ¶ សត្តធា ឧគ្គហកោសល្លំ អាចិក្ខន្តេន បន ‘‘ឥទំ កម្មដ្ឋានំ អសុកស្មិំ សុត្តេ បដិក្កូលវសេន កថិតំ, អសុកស្មិំ ធាតុវសេនា’’តិ ញត្វា អាចិក្ខិតព្ពំ. ឥទញ្ហិ មហាសតិបដ្ឋានេ (ទី. និ. ២.៣៧២; ម. និ. ១.១០៥ អាទយោ) បដិក្កូលវសេនេវ កថិតំ, មហាហត្ថិបទោបម (ម. និ. ១.៣០០ អាទយោ) -មហារាហុលោវាទ (ម. និ. ២.១១៣ អាទយោ) -ធាតុវិភង្គេសុ (ម. និ. ៣.៣៤២ អាទយោ) ធាតុវសេន កថិតំ. កាយគតាសតិសុត្តេ (ម. និ. ៣.១៥៣ អាទយោ) បន យស្ស វណ្ណតោ ឧបដ្ឋាតិ, តំ សន្ធាយ ចត្តារិ ឈានានិ វិភត្តានិ. តត្ថ ធាតុវសេន កថិតំ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានំ ហោតិ, បដិក្កូលវសេន កថិតំ សមថកម្មដ្ឋានំ. តទេតំ ឥធ សមថកម្មដ្ឋានំ អវិសេសតោ សព្ពសាធារណវសេន កថិតន្តិ វទន្តិយេវាតិ.

ឯវំ សត្តធា ឧគ្គហកោសល្លំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘អនុបុព្ពតោ, នាតិសីឃតោ, នាតិសណិកតោ, វិក្ខេបបដិពាហនតោ, បណ្ណត្តិសមតិក្កមនតោ, អនុបុព្ពមុញ្ចនតោ, អប្បនាតោ, តយោ ច សុត្តន្តា’’តិ ឯវំ ទសធា មនសិការកោសល្លំ អាចិក្ខិតព្ពំ. តត្ថ ‘អនុបុព្ពតោ’តិ ឥទញ្ហិ សជ្ឈាយករណតោ បដ្ឋាយ អនុបដិបាដិយា មនសិកាតព្ពំ, ន ឯកន្តរិកាយ. ឯកន្តរិកាយ ហិ មនសិករោន្តោ យថា នាម អកុសលោ បុរិសោ ទ្វត្តិំសបទំ និស្សេណិំ ឯកន្តរិកាយ អារោហន្តោ កិលន្តកាយោ បតតិ, ន អារោហនំ សម្បាទេតិ; ឯវមេវ ភាវនាសម្បត្តិវសេន អធិគន្តព្ពស្ស អស្សាទស្ស អនធិគមា កិលន្តចិត្តោ បតតិ, ន ភាវនំ សម្បាទេតិ.

អនុបុព្ពតោ មនសិករោន្តេនាបិ ច ‘នាតិសីឃតោ’ មនសិកាតព្ពំ. អតិសីឃតោ មនសិករោតោ ហិ ¶ យថា នាម តិយោជនំ មគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា ឱក្កមនវិស្សជ្ជនំ អសល្លក្ខេត្វា ¶ សីឃេន ជវេន សត្តក្ខត្តុម្បិ គមនាគមនំ ករោតោ បុរិសស្ស កិញ្ចាបិ អទ្ធានំ បរិក្ខយំ គច្ឆតិ, អថ ខោ បុច្ឆិត្វាវ គន្តព្ពំ ហោតិ; ឯវមេវ កេវលំ កម្មដ្ឋានំ បរិយោសានំ បាបុណាតិ, អវិភូតំ បន ហោតិ, ន វិសេសំ អាវហតិ. តស្មា នាតិសីឃតោ មនសិកាតព្ពំ.

យថា ច នាតិសីឃតោ ឯវំ ‘នាតិសណិកតោ’បិ. អតិសណិកតោ មនសិករោតោ ហិ យថា នាម តទហេវ តិយោជនំ មគ្គំ គន្តុកាមស្ស បុរិសស្ស ¶ អន្តរាមគ្គេ រុក្ខបព្ពតគហនាទីសុ វិលម្ពមានស្ស មគ្គោ បរិក្ខយំ ន គច្ឆតិ, ទ្វីហតីហេន បរិយោសាបេតព្ពោ ហោតិ; ឯវមេវ កម្មដ្ឋានំ បរិយោសានំ ន គច្ឆតិ, វិសេសាធិគមស្ស បច្ចយោ ន ហោតិ.

‘វិក្ខេបបដិពាហនតោ’តិ កម្មដ្ឋានំ វិស្សជ្ជេត្វា ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណេ ចេតសោ វិក្ខេបោ បដិពាហិតព្ពោ. អប្បដិពាហតោ ហិ យថា នាម ឯកបទិកំ បបាតមគ្គំ បដិបន្នស្ស បុរិសស្ស អក្កមនបទំ អសល្លក្ខេត្វា ឥតោ ចិតោ ច វិលោកយតោ បទវារោ វិរជ្ឈតិ, តតោ សតបោរិសេ បបាតេ បតិតព្ពំ ហោតិ; ឯវមេវ ពហិទ្ធា វិក្ខេបេ សតិ កម្មដ្ឋានំ បរិហាយតិ, បរិធំសតិ. តស្មា វិក្ខេបបដិពាហនតោ មនសិកាតព្ពំ.

‘បណ្ណត្តិសមតិក្កមនតោ’តិ យា អយំ ‘‘កេសា លោមា’’តិ អាទិកា បណ្ណត្តិ តំ អតិក្កមិត្វា បដិក្កូលន្តិ ចិត្តំ ឋបេតព្ពំ. យថា ហិ ឧទកទុល្លភកាលេ មនុស្សា អរញ្ញេ ឧទបានំ ទិស្វា តត្ថ តាលបណ្ណាទិកំ កិញ្ចិទេវ សញ្ញាណំ ពន្ធិត្វា តេន សញ្ញាណេន អាគន្ត្វា ន្ហាយន្តិ ចេវ បិវន្តិ ច, យទា បន តេសំ អភិណ្ហសញ្ចារេន អាគតាគតបទំ បាកដំ ហោតិ, តទា សញ្ញាណេន កិច្ចំ ន ហោតិ, ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ គន្ត្វា ន្ហាយន្តិ ចេវ បិវន្តិ ច; ឯវមេវ បុព្ពភាគេ ‘កេសា លោមា’តិ បណ្ណត្តិវសេន មនសិករោតោ បដិក្កូលភាវោ បាកដោ ហោតិ. អថ ‘កេសា លោមា’តិ បណ្ណត្តិំ សមតិក្កមិត្វា បដិក្កូលភាវេយេវ ចិត្តំ ឋបេតព្ពំ.

‘អនុបុព្ពមុញ្ចនតោ’តិ យោ យោ កោដ្ឋាសោ ន ឧបដ្ឋាតិ, តំ តំ មុញ្ចន្តេន អនុបុព្ពមុញ្ចនតោ មនសិកាតព្ពំ. អាទិកម្មិកស្ស ហិ ‘កេសា’តិ មនសិករោតោ មនសិការោ គន្ត្វា ‘មុត្ត’ន្តិ ¶ ឥមំ បរិយោសានកោដ្ឋាសមេវ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. ‘មុត្ត’ន្តិ ច មនសិករោតោ មនសិការោ គន្ត្វា ‘កេសា’តិ ឥមំ អាទិកោដ្ឋាសមេវ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. អថស្ស មនសិករោតោ កេចិ ¶ កោដ្ឋាសា ឧបដ្ឋហន្តិ, កេចិ ន ឧបដ្ឋហន្តិ. តេន យេ យេ ឧបដ្ឋហន្តិ តេសុ តេសុ តាវ កម្មំ កាតព្ពំ, យាវ ទ្វីសុ ឧបដ្ឋិតេសុ តេសម្បិ ឯកោ សុដ្ឋុតរំ ឧបដ្ឋហតិ. ឯវំ ឧបដ្ឋិតំ បន តមេវ បុនប្បុនំ មនសិករោន្តេន អប្បនា ឧប្បាទេតព្ពា.

តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ ទ្វត្តិំសតាលកេ តាលវនេ វសន្តំ មក្កដំ គហេតុកាមោ លុទ្ទោ អាទិម្ហិ ឋិតតាលស្ស បណ្ណំ សរេន វិជ្ឈិត្វា ឧក្កុដ្ឋិំ ករេយ្យ; អថ សោ មក្កដោ បដិបាដិយា តស្មិំ តស្មិំ តាលេ ¶ បតិត្វា បរិយន្តតាលមេវ គច្ឆេយ្យ; តត្ថបិ គន្ត្វា លុទ្ទេន តថេវ កតេ បុន តេនេវ នយេន អាទិតាលំ អាគច្ឆេយ្យ; សោ ឯវំ បុនប្បុនំ បដិបាដិយា គច្ឆន្តោ ឧក្កុដ្ឋុក្កុដ្ឋិដ្ឋានេយេវ ឧដ្ឋហិត្វា បុន អនុក្កមេន ឯកស្មិំ តាលេ និបតិត្វា តស្ស វេមជ្ឈេ មកុឡតាលបណ្ណសូចិំ ទឡ្ហំ គហេត្វា វិជ្ឈិយមានោបិ ន ឧដ្ឋហេយ្យ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

តត្រិទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – យថា ហិ តាលវនេ ទ្វត្តិំសតាលា, ឯវំ ឥមស្មិំ កាយេ ទ្វត្តិំស កោដ្ឋាសា; មក្កដោ វិយ ចិត្តំ; លុទ្ទោ វិយ យោគាវចរោ; មក្កដស្ស ទ្វត្តិំសតាលកេ តាលវនេ និវាសោ វិយ យោគិនោ ចិត្តស្ស ទ្វត្តិំសកោដ្ឋាសកេ កាយេ អារម្មណវសេន អនុសំចរណំ; លុទ្ទេន អាទិម្ហិ ឋិតតាលស្ស បណ្ណំ សរេន វិជ្ឈិត្វា ឧក្កុដ្ឋិយា កតាយ មក្កដស្ស តស្មិំ តស្មិំ តាលេ បតិត្វា បរិយន្តតាលគមនំ វិយ យោគិនោ ‘កេសា’តិ មនសិការេ អារទ្ធេ បដិបាដិយា គន្ត្វា បរិយោសានកោដ្ឋាសេ ឯវ ចិត្តស្ស សណ្ឋានំ; បុន បច្ចាគមនេបិ ឯសេវ នយោ; បុនប្បុនំ បដិបាដិយា គច្ឆមានស្ស មក្កដស្ស ឧក្កុដ្ឋុក្កុដ្ឋិដ្ឋានេ ឧដ្ឋានំ វិយ បុនប្បុនំ មនសិករោតោ កេសុចិ កេសុចិ ឧបដ្ឋិតេសុ អនុបដ្ឋហន្តេ វិស្សជ្ជេត្វា ឧបដ្ឋិតេសុ បរិកម្មករណំ; អនុក្កមេន ឯកស្មិំ តាលេ និបតិត្វា តស្ស វេមជ្ឈេ មកុឡតាលបណ្ណសូចិំ ទឡ្ហំ គហេត្វា វិជ្ឈិយមានស្សាបិ ¶ អនុដ្ឋានំ វិយ អវសានេ ទ្វីសុ ឧបដ្ឋិតេសុ យោ សុដ្ឋុតរំ ឧបដ្ឋាតិ តមេវ បុនប្បុនំ មនសិករិត្វា អប្បនាយ ឧប្បាទនំ.

អបរាបិ ឧបមា – យថា នាម បិណ្ឌបាតិកោ ភិក្ខុ ទ្វត្តិំសកុលំ គាមំ ឧបនិស្សាយ វសន្តោ បឋមគេហេ ឯវ ទ្វេ ភិក្ខា លភិត្វា បរតោ ឯកំ វិស្សជ្ជេយ្យ; បុនទិវសេ តិស្សោ លភិត្វា បរតោ ទ្វេ វិស្សជ្ជេយ្យ; តតិយទិវសេ អាទិម្ហិយេវ បត្តបូរំ លភិត្វា អាសនសាលំ គន្ត្វា បរិភុញ្ជេយ្យ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វត្តិំសកុលគាមោ វិយ ហិ ទ្វត្តិំសាការោ; បិណ្ឌបាតិកោ វិយ យោគាវចរោ; តស្ស តំ គាមំ ឧបនិស្សាយ វាសោ វិយ យោគិនោ ទ្វត្តិំសាការេ បរិកម្មករណំ; បឋមគេហេ ¶ ទ្វេ ភិក្ខា លភិត្វា បរតោ ឯកិស្សា វិស្សជ្ជនំ វិយ ទុតិយទិវសេ តិស្សោ លភិត្វា បរតោ ទ្វិន្នំ វិស្សជ្ជនំ វិយ ច មនសិករោតោ មនសិករោតោ អនុបដ្ឋហន្តេ អនុបដ្ឋហន្តេ វិស្សជ្ជេត្វា ឧបដ្ឋិតេសុ ឧបដ្ឋិតេសុ ¶ យាវ កោដ្ឋាសទ្វយេ បរិកម្មករណំ; តតិយទិវសេ អាទិម្ហិយេវ បត្តបូរំ លភិត្វា អាសនសាលាយំ និសីទិត្វា បរិភោគោ វិយ ទ្វីសុ យោ សុដ្ឋុតរំ ឧបដ្ឋហតិ តមេវ បុនប្បុនំ មនសិករិត្វា អប្បនាយ ឧប្បាទនំ.

‘អប្បនាតោ’តិ អប្បនាកោដ្ឋាសតោ. កេសាទីសុ ឯកេកស្មិំ កោដ្ឋាសេ អប្បនា ហោតីតិ វេទិតព្ពាតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

‘តយោ ច សុត្តន្តា’តិ អធិចិត្តំ, សីតិភាវោ, ពោជ្ឈង្គកោសល្លន្តិ ឥមេ តយោ សុត្តន្តា វីរិយសមាធិយោជនត្ថំ វេទិតព្ពាតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. តត្ថ –

‘‘អធិចិត្តមនុយុត្តេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា តីណិ និមិត្តានិ កាលេន កាលំ មនសិកាតព្ពានិ…កាលេន កាលំ សមាធិនិមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ, កាលេន កាលំ បគ្គហនិមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ, កាលេន កាលំ ឧបេក្ខានិមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ. សចេ, ភិក្ខវេ, អធិចិត្តមនុយុត្តោ ភិក្ខុ ឯកន្តំ សមាធិនិមិត្តំយេវ មនសិករេយ្យ, ឋានំ តំ ចិត្តំ កោសជ្ជាយ សំវត្តេយ្យ. សចេ, ភិក្ខវេ, អធិចិត្តមនុយុត្តោ ភិក្ខុ ឯកន្តំ បគ្គហនិមិត្តំយេវ មនសិករេយ្យ, ឋានំ តំ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចាយ សំវត្តេយ្យ. សចេ, ភិក្ខវេ, អធិចិត្តមនុយុត្តោ ភិក្ខុ ឯកន្តំ ឧបេក្ខានិមិត្តំយេវ មនសិករេយ្យ, ឋានំ តំ ចិត្តំ ន សម្មាសមាធិយេយ្យ ¶ អាសវានំ ខយាយ. យតោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, អធិចិត្តមនុយុត្តោ ភិក្ខុ កាលេន កាលំ សមាធិនិមិត្តំ, បគ្គហនិមិត្តំ, ឧបេក្ខានិមិត្តំ មនសិករោតិ, តំ ហោតិ ចិត្តំ មុទុ ច កម្មនិយញ្ច បភស្សរញ្ច, ន ច បភង្គុ, សម្មា សមាធិយតិ អាសវានំ ខយាយ.

‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, សុវណ្ណការោ វា សុវណ្ណការន្តេវាសី វា ឧក្កំ ពន្ធតិ, ឧក្កំ ពន្ធិត្វា ឧក្កាមុខំ អាលិម្បេតិ, ឧក្កាមុខំ អាលិម្បេត្វា សណ្ឌាសេន ជាតរូបំ គហេត្វា ឧក្កាមុខេ បក្ខិបេយ្យ, ឧក្កាមុខេ បក្ខិបិត្វា កាលេន កាលំ អភិធមតិ, កាលេន កាលំ ឧទកេន បរិប្ផោសេតិ, កាលេន កាលំ អជ្ឈុបេក្ខតិ ¶ . សចេ, ភិក្ខវេ, សុវណ្ណការោ ¶ វា សុវណ្ណការន្តេវាសី វា តំ ជាតរូបំ ឯកន្តំ អភិធមេយ្យ, ឋានំ តំ ជាតរូបំ ឌហេយ្យ. សចេ, ភិក្ខវេ, សុវណ្ណការោ វា សុវណ្ណការន្តេវាសី វា តំ ជាតរូបំ ឯកន្តំ ឧទកេន បរិប្ផោសេយ្យ, ឋានំ តំ ជាតរូបំ និព្ពាយេយ្យ. សចេ, ភិក្ខវេ, សុវណ្ណការោ វា សុវណ្ណការន្តេវាសី វា តំ ជាតរូបំ ឯកន្តំ អជ្ឈុបេក្ខេយ្យ, ឋានំ តំ ជាតរូបំ ន សម្មា បរិបាកំ គច្ឆេយ្យ.

‘‘យតោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, សុវណ្ណការោ វា សុវណ្ណការន្តេវាសី វា តំ ជាតរូបំ កាលេន កាលំ អភ