📜
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
អភិធម្មបិដកេ
បញ្ចបករណ-អដ្ឋកថា
ធាតុកថា-អដ្ឋកថា
អដ្ឋារសហិ ¶ ¶ ¶ ភេទេហិ, វិភង្គំ មារភញ្ជនោ;
ទេសយិត្វា មហាវីរោ, យំ តស្សេវ អនន្តរំ.
អទេសយិ ធាតុកថំ, ធាតុភេទប្បកាសនោ;
តស្សត្ថំ ទីបយិស្សាមិ, តំ សុណាថ សមាហិតាតិ.
១. មាតិកាវណ្ណនា
១. នយមាតិកាវណ្ណនា
១. សង្គហោ ¶ អសង្គហោតិអាទីនញ្ហិ វសេន ឥទំ បករណំ ចុទ្ទសវិធេន វិភត្តន្តិ វុត្តំ. តំ សព្ពម្បិ ឧទ្ទេសនិទ្ទេសតោ ទ្វិធា ឋិតំ. តត្ថ មាតិកា ឧទ្ទេសោ. សា បញ្ចវិធា – នយមាតិកា, អព្ភន្តរមាតិកា, នយមុខមាតិកា, លក្ខណមាតិកា, ពាហិរមាតិកាតិ. តត្ថ សង្គហោ អសង្គហោ…បេ… វិប្បយុត្តេន សង្គហិតំ អសង្គហិតន្តិ – អយំ ចុទ្ទសហិ បទេហិ និក្ខិត្តា នយមាតិកា នាម. អយញ្ហិ ឥមិនា សង្គហាទិកេន នយេន ធាតុកថា ធម្មា វិភត្តាតិ ទស្សេតុំ ឋបិតត្តា នយមាតិកាតិ វុច្ចតិ. ឯតេសំ បទានំ មូលភូតត្តា មូលមាតិកាតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ.
២. អព្ភន្តរមាតិកាវណ្ណនា
២. បញ្ចក្ខន្ធា ¶ …បេ… មនសិការោតិ អយំ បញ្ចវីសាធិកេន បទសតេន និក្ខិត្តា អព្ភន្តរមាតិកា នាម. អយញ្ហិ ‘‘សព្ពាបិ ធម្មសង្គណី ធាតុកថាយ មាតិកា’’តិ ឯវំ អវត្វា សង្គហាទិនា នយេន វិភជិតព្ពេ ខន្ធាទិធម្មេ សរូបតោ ទស្សេត្វា ធាតុកថាយ អព្ភន្តរេយេវ ឋបិតត្តា អព្ភន្តរមាតិកាតិ វុច្ចតិ. ខន្ធាទិបទានំ ធម្មសង្គណីមាតិកាយ ¶ អសង្គហិតត្តា បកិណ្ណកមាតិកាតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ.
៣. នយមុខមាតិកាវណ្ណនា
៣. តីហិ សង្គហោ, តីហិ អសង្គហោ; ចតូហិ សម្បយោគោ, ចតូហិ វិប្បយោគោតិ អយំ ចតូហិ បទេហិ និក្ខិត្តា នយមុខមាតិកា នាម. អយញ្ហិ សព្ពេសុបិ បញ្ចក្ខន្ធាទីសុ ចេវ កុសលត្តិកាទីសុ ច មាតិកាធម្មេសុ, តីហិ ខន្ធាយតនធាតុបទេហេវ សង្គហោ ច អសង្គហោ ច យោជេតព្ពោ. តថា ចតូហិ អរូបក្ខន្ធេហិ សម្បយោគោ ច វិប្បយោគោ ច. ឯតានិ ឥមេសំ សង្គហាសង្គហាទីនំ នយានំ មុខានីតិ ទស្សេតុំ ឋបិតត្តា នយមុខមាតិកាតិ វុច្ចតិ.
៤. លក្ខណមាតិកាវណ្ណនា
៤. សភាគោ ¶ , វិសភាគោតិ អយំ ទ្វីហិ បទេហិ និក្ខិត្តា លក្ខណមាតិកា នាម. អយញ្ហិ សភាគលក្ខណេហិ ធម្មេហិ សង្គហនយោ, វិសភាគលក្ខណេហិ អសង្គហនយោ, តថា សម្បយោគវិប្បយោគនយោ យោជេតព្ពោតិ សភាគវិសភាគលក្ខណវសេន សង្គហាទិលក្ខណំ ទស្សេតុំ ឋបិតត្តា លក្ខណមាតិកាតិ វុច្ចតិ.
៥. ពាហិរមាតិកាវណ្ណនា
៥. សព្ពាបិ ធម្មសង្គណី ធាតុកថាយ មាតិកាតិ អយំ ឆសដ្ឋិ តិកបទានិ, ទ្វេ ច ទុកបទសតានិ សង្ខិបិត្វា និក្ខិត្តា ពាហិរមាតិកា នាម. អយញ្ហិ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា…បេ… មនសិការោ’’តិ ឯវំ ធាតុកថាយ អព្ភន្តរេ អវត្វា ‘‘សព្ពាបិ ធម្មសង្គណី’’តិ ឯវំ ធាតុកថាយ មាតិកតោ ពហិ ឋបិតត្តា ពាហិរមាតិកាតិ វុច្ចតិ.
ឯវំ ¶ មាតិកាយ បញ្ចធា ឋិតភាវំ វិទិត្វា ឥទានិ ‘សង្គហោ អសង្គហោ’តិអាទីសុ សង្គហោ តាវ ជាតិសញ្ជាតិកិរិយាគណនវសេន ចតុព្ពិធោ. តត្ថ – ‘‘សព្ពេ ខត្តិយា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ ព្រាហ្មណា, សព្ពេ វេស្សា, សព្ពេ សុទ្ទា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា, យោ ច សម្មាកម្មន្តោ, យោ ច សម្មាអាជីវោ, ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ អយំ ជាតិសង្គហោ នាម. ‘‘ឯកជាតិកា អាគច្ឆន្តូ’’តិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធ សព្ពេបិ ជាតិយា ឯកសង្គហំ គតា. ‘‘សព្ពេ កោសលកា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ មាគធកា, សព្ពេ ភារុកច្ឆកា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យោ ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាយាមោ; យា ច សម្មាសតិ, យោ ច សម្មាសមាធិ, ឥមេ ធម្មា ¶ សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ សញ្ជាតិសង្គហោ នាម. ‘‘ឯកដ្ឋានេ ជាតា សំវឌ្ឍា អាគច្ឆន្តូ’’តិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ ហិ ឥធ សព្ពេបិ សញ្ជាតិឋានេន និវុត្ថោកាសេន ឯកសង្គហំ គតា. ‘‘សព្ពេ ហត្ថារោហា អាគច្ឆន្តុ, សព្ពេ អស្សារោហា, សព្ពេ រថិកា អាគច្ឆន្តុ’’, ‘‘យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ, ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) អយំ កិរិយាសង្គហោ នាម. សព្ពេវ ហេតេ អត្តនោ កិរិយាករណេន ឯកសង្គហំ គតា. ‘‘ចក្ខាយតនំ កតមក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតីតិ? រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតី’’តិ. ហញ្ចិ ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតិ, តេន វត រេ វត្តព្ពេ – ‘ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធេន សង្គហិត’’ន្តិ (កថា. ៤៧១), អយំ ¶ គណនសង្គហោ នាម. អយមិធ អធិប្បេតោ. តប្បដិបក្ខេន អសង្គហោ វេទិតព្ពោ. តេសំ វិកប្បតោ សង្គហិតេន អសង្គហិតាទីនិ. ឯកុប្បាទេកនិរោធឯកវត្ថុកឯការម្មណតាវសេន សម្បយោគោ, តប្បដិបក្ខតោ វិប្បយោគោ. តេសំ វិកប្បតោ សម្បយុត្តេន វិប្បយុត្តាទីនិ. តទុភយសំសគ្គវិកប្បតោ សង្គហិតេន សម្បយុត្តំ វិប្បយុត្តន្តិអាទីនិ. បញ្ចក្ខន្ធាតិអាទីនិ បន ខន្ធវិភង្គាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. ផស្សាទយោ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានវសេន វុត្តសព្ពចិត្តុប្បាទសាធារណតោ វុត្តាតិ.
មាតិកាវណ្ណនា.
២. និទ្ទេសវណ្ណនា
១. បឋមនយោ សង្គហាសង្គហបទវណ្ណនា
១. ខន្ធបទវណ្ណនា
៦. ឥទានិ ¶ បញ្ចក្ខន្ធាទិវសេន និក្ខិត្តមាតិកំ ‘សង្គហោ អសង្គហោ’តិអាទីហិ នយមាតិកាបទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា ទស្សេតុំ រូបក្ខន្ធោ កតិហិ ខន្ធេហីតិអាទិនា ¶ នយេន និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ. តត្ថ យស្មា ‘‘សង្គហោ អសង្គហោតិអាទិកាយ នយមាតិកាយ ‘‘តីហិ សង្គហោ, តីហិ អសង្គហោ’’តិ នយមុខមាតិកា ឋបិតា, តស្មា រូបក្ខន្ធាទីនំ សង្គហំ ទស្សេតុំ កតិហិ ខន្ធេហិ កតិហាយតនេហិ កតិហិ ធាតូហីតិ តីណិ ខន្ធាយតនធាតុបទានេវ ឧទ្ធដានិ. ‘ចត្តារិ សច្ចានី’តិអាទីសុ ឯកម្បិ ន បរាមដ្ឋំ. យស្មា ច ‘‘សភាគោ វិសភាគោ’’តិ ឯវំ លក្ខណមាតិកា ឋបិតា, តស្មា ឥមស្ស បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនេ រូបក្ខន្ធោ ឯកេន ខន្ធេនាតិអាទិ វុត្តំ. សភាគា ហិ តស្ស ឯតេ ខន្ធាទយោតិ. តត្ថ ឯកេន ខន្ធេនាតិ រូបក្ខន្ធេនេវ. យញ្ហិ កិញ្ចិ រូបំ រូបក្ខន្ធសភាគត្តា រូបក្ខន្ធោត្វេវ សង្គហំ គច្ឆតីតិ រូបក្ខន្ធេនេវ គណិតំ, តំ រូបក្ខន្ធេនេវ បរិច្ឆិន្នំ. ឯកាទសហាយតនេហីតិ មនាយតនវជ្ជេហិ. សព្ពោបិ ហិ រូបក្ខន្ធោ ទសាយតនានិ ធម្មាយតនេកទេសោ ច ហោតិ, តស្មា ឯកាទសហាយតនេហិ គណិតោ ¶ , បរិច្ឆិន្នោ. ឯកាទសហិ ធាតូហីតិ សត្តវិញ្ញាណធាតុវជ្ជាហិ ឯកាទសហិ ឯតាសុ ហិ អបរិយាបន្នំ រូបំ នាម នត្ថិ.
អសង្គហនយនិទ្ទេសេ កតិហិ អសង្គហិតោតិ សង្ខេបេនេវ បុច្ឆា កតា. វិស្សជ្ជនេ បនស្ស យស្មា រូបក្ខន្ធស្ស វិសភាគា ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធា, ឯកំ មនាយតនំ, សត្ត វិញ្ញាណធាតុយោ; តស្មា ចតូហិ ខន្ធេហីតិអាទិ វុត្តំ. ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ សង្គហាសង្គហោ វេទិតព្ពោ. ឥមស្មិំ បន ខន្ធនិទ្ទេសេ – ‘‘រូបក្ខន្ធោ កតិហិ ខន្ធេហី’’តិអាទិម្ហិ តាវ ឯកមូលកេ សង្គហនយេ សរូបេនេវ ទស្សិតា បញ្ច បុច្ឆា, បញ្ច វិស្សជ្ជនានិ. អសង្គហនយេ សង្ខេបេន ទស្សិតា បញ្ច បុច្ឆា, បញ្ច វិស្សជ្ជនានិ. ឥមិនា ឧបាយេន ទុកមូលកាទីសុបិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនានិ ¶ វេទិតព្ពានិ. រូបក្ខន្ធមូលកាយេវ ចេត្ថ ទុកតិកចតុក្កា ទស្សិតា. បញ្ចកេ បន ‘‘រូបក្ខន្ធោ ¶ ច…បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ ចា’’តិ ឯវំ ភេទតោ ច, ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា កតិហិ ខន្ធេហី’’តិ ឯវំ អភេទតោ ចាតិ ទ្វិធា បុច្ឆាវិស្សជ្ជនានិ កតានិ. ឯវំ បាឡិនយោ វេទិតព្ពោតិ.
២. អាយតនបទាទិវណ្ណនា
២២. អាយតនបទនិទ្ទេសាទីសុ អាយតនបទនិទ្ទេសេ តាវ ចក្ខាយតនំ ឯកេន ខន្ធេនាតិ ឯកេន រូបក្ខន្ធេនេវ, ឯកេន ចក្ខាយតនេនេវ ឯកាយ ចក្ខុធាតុយាវ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. សោតាយតនាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេន សង្គហាសង្គហោ វេទិតព្ពោ. អសង្ខតំ ខន្ធតោ ឋបេត្វាតិ ឯត្ថ បន យស្មា អសង្ខតំ ធម្មាយតនំ នាម និព្ពានំ, តញ្ច ខន្ធសង្គហំ ន គច្ឆតិ; តស្មា ‘ខន្ធតោ ឋបេត្វា’តិ វុត្តំ. ចតូហិ ខន្ធេហីតិ រូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធេហិ. និព្ពានវជ្ជញ្ហិ ធម្មាយតនំ ឯតេហិ សង្គហិតំ. វិញ្ញាណក្ខន្ធេន បន ឋបេត្វា ធម្មាយតនធម្មធាតុយោ សេសាយតនធាតូហិ ច តំ ន សង្គយ្ហតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកេន ខន្ធេន, ឯកាទសហាយតនេហិ, សត្តរសហិ ធាតូហិ អសង្គហិត’’ន្តិ. យថា ច តេ ហេដ្ឋា រូបក្ខន្ធមូលកា, ឯវមិធាបិ ចក្ខាយតនមូលកាវ នយា វេទិតព្ពា. ទុកមត្តមេវ បន បាឡិយំ ទស្សេត្វា ‘‘ទ្វាទសាយតនានី’’តិ អភេទតោវ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនំ កតំ. ធាតុនិទ្ទេសេបិ ឯសេវ នយោ.
៤០. សច្ចនិទ្ទេសេ ¶ – សព្ពេបិ ទុកតិកចតុក្កា បាឡិយំ ទស្សិតា. យស្មា ច ទុកតិកេសុ សមុទយសច្ចសទិសមេវ មគ្គសច្ចេបិ វិស្សជ្ជនំ, តស្មា តំ សមុទយានន្តរំ វុត្តំ.
៥០. ឥន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ – ជីវិតិន្ទ្រិយំ ទ្វីហិ ខន្ធេហីតិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ រូបក្ខន្ធេន, អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ ¶ សង្ខារក្ខន្ធេន សង្គហិតំ. សេសំ វុត្តនយានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ. បាឡិវវត្ថានំ បនេត្ថ អាយតនធាតុនិទ្ទេសសទិសមេវ.
៦. បដិច្ចសមុប្បាទវណ្ណនា
៦១. បដិច្ចសមុប្បាទនិទ្ទេសេ – ‘‘អវិជ្ជា កតិហិ ខន្ធេហី’’តិ បុច្ឆំ អនារភិត្វា អវិជ្ជា ឯកេន ខន្ធេនាតិ ឯវំ វិស្សជ្ជនមេវ ទស្សិតំ. តត្ថ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច សព្ពម្បិ វិបាកវិញ្ញាណំ. តេនេវាហ ¶ – ‘‘សត្តហិ ធាតូហិ សង្គហិត’’ន្តិ. នាមរូបម្បិ បដិសន្ធិបវត្តិវសេនេវ វេទិតព្ពំ. តេនេវេត្ថ សទ្ទាយតនម្បិ សង្គហេត្វា ឯកាទសហាយតនេហិ សង្គហោ ទស្សិតោ. ផស្សាទីសុ ខន្ធភេទោ វេទិតព្ពោ. អញ្ញេនេវ ហិ ឯកេន ខន្ធេន ផស្សោ សង្គហិតោ, អញ្ញេន វេទនា, តណ្ហាឧបាទានកម្មភវា បន សង្ខារក្ខន្ធេនេវ សង្គហិតា. ភវបទញ្ចេត្ថ កម្មភវាទីនំ វសេន ឯកាទសធា វិភត្តំ. តត្ថ កម្មភវោ ផស្សាទីហិ សទិសវិសជ្ជនត្តា តេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ទស្សិតោ. ឧបបត្តិភវកាមភវសញ្ញាភវបញ្ចវោការភវា អញ្ញមញ្ញសទិសវិស្សជ្ជនត្តា ឯកតោ ទស្សិតា. យស្មា ចេតេ ឧបាទិន្នកធម្មាវ តស្មា ‘‘ឯកាទសហាយតនេហិ សត្តរសហិ ធាតូហី’’តិ វុត្តំ. សទ្ទាយតនញ្ហិ អនុបាទិន្នំ, តំ ឯត្ថ ន គហិតំ.
៦៨. រូបភវនិទ្ទេសេ – បញ្ចហាយតនេហីតិ ចក្ខុសោតមនរូបធម្មាយតនេហិ. អដ្ឋហិ ធាតូហីតិ ចក្ខុសោតចក្ខុវិញ្ញាណសោតវិញ្ញាណរូបធម្មមនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូហិ. អរូបភវាទយោបិ តយោ សទិសវិស្សជ្ជនត្តាវ ឯកតោ ទស្សិតា. តថា អសញ្ញាភវឯកវោការភវា. តត្ថ ទ្វីហាយតនេហីតិ រូបាយតនធម្មាយតនេហិ. ធាតូសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯកតលវាសិកានញ្ហិ សេសព្រហ្មានំ ចក្ខុសព្ភាវតោ តស្សារម្មណត្តា តត្ថ រូបាយតនំ ឧទ្ធដំ.
៧១. ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហីតិ រូបជាតិ រូបក្ខន្ធេន, អរូបជាតិ សង្ខារក្ខន្ធេន. ជរាមរណេសុបិ ¶ ឯសេវ នយោ. សោកាទីសុបិ ¶ ឯកេន ខន្ធេនាតិ សោកទុក្ខទោមនស្សានិ វេទនាក្ខន្ធេន, បរិទេវោ រូបក្ខន្ធេន, ឧបាយាសាទយោ សង្ខារក្ខន្ធេនាតិ ឯវំ ខន្ធវិសេសោ វេទិតព្ពោ.
៧៣. ឥទ្ធិបាទោ ទ្វីហីតិ សង្ខារវិញ្ញាណក្ខន្ធេហិ, មនាយតនធម្មាយតនេហិ, ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូហិ ច. ឈានំ ទ្វីហីតិ វេទនាក្ខន្ធសង្ខារក្ខន្ធេហិ. អប្បមញ្ញាទយោ សទិសវិស្សជ្ជនត្តា ឯកតោ និទ្ទិដ្ឋា. ចិត្តំ បន ចេតនានន្តរំ និក្ខិត្តម្បិ អសទិសវិស្សជ្ជនត្តា បច្ឆា គហិតំ. តត្ថ អប្បមញ្ញាទីសុ ឯកេន ខន្ធេនាតិ វេទនា វេទនាក្ខន្ធេន, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធេន, សេសា សង្ខារក្ខន្ធេន សង្គហិតាតិ ឯវំ ខន្ធវិសេសោ វេទិតព្ពោ.
៧. តិកបទវណ្ណនា
៧៧. ឯវំ ¶ អព្ភន្តរមាតិកាយ សង្គហំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ពាហិរមាតិកាយ សង្គហំ ទស្សេតុំ កុសលា ធម្មាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ វេទនាត្តិកេ តីហិ ធាតូហីតិ កាយវិញ្ញាណមនោវិញ្ញាណធម្មធាតូហិ. សត្តហិ ធាតូហីតិ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាវិញ្ញាណធាតូហិ ចេវ មនោធាតុធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូហិ ច. វិបាកត្តិកេ អដ្ឋហិ ធាតូហីតិ កាយវិញ្ញាណធាតុយា សទ្ធិំ តាហិយេវ. វិបាកធម្មធម្មា បន សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកេហិ សទ្ធិំ សទិសវិស្សជ្ជនត្តា ឯកតោ គហិតា. យថា ចេតេ, ឯវំ សព្ពតិកទុកបទេសុ យំ យំ បទំ យេន យេន បទេន សទ្ធិំ សទិសវិស្សជ្ជនំ ហោតិ, តំ តំ ឧប្បដិបាដិយាបិ តេន តេន សទ្ធិំ គហេត្វា វិស្សជ្ជិតំ. តត្ថ វុត្តានុសារេនេវ សង្គហាសង្គហនយោ វេទិតព្ពោតិ.
សង្គហាសង្គហបទវណ្ណនា.
២. ទុតិយនយោ សង្គហិតេនអសង្គហិតបទវណ្ណនា
១៧១. ឥទានិ ¶ សង្គហិតេន អសង្គហិតបទំ ភាជេតុំ ចក្ខាយតនេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្រិទំ ¶ លក្ខណំ – ឥមស្មិញ្ហិ វារេ យំ ខន្ធបទេន សង្គហិតំ ហុត្វា អាយតនធាតុបទេហិ អសង្គហិតំ, ខន្ធាយតនបទេហិ វា សង្គហិតំ ហុត្វា ធាតុបទេន អសង្គហិតំ, តស្ស ខន្ធាទីហិ អសង្គហំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ. តំ បន រូបក្ខន្ធាទីសុ ន យុជ្ជតិ. រូបក្ខន្ធេន ហិ រូបក្ខន្ធោវ សង្គហិតោ. សោ ច អឌ្ឍេកាទសហិ អាយតនធាតូហិ អសង្គហិតោ នាម នត្ថិ. វេទនាក្ខន្ធេន ច វេទនាក្ខន្ធោវ សង្គហិតោ. សោបិ ធម្មាយតនធម្មធាតូហិ អសង្គហិតោ នាម នត្ថិ. ឯវំ អសង្គហិតតាយ អភាវតោ ឯតានិ អញ្ញានិ ច ឯវរូបានិ មនាយតនធម្មាយតនាទីនិ បទានិ ឥមស្មិំ វារេ ន គហិតានិ. យានិ បន បទានិ រូបេកទេសំ អរូបេន អសម្មិស្សំ, វិញ្ញាណេកទេសញ្ច អញ្ញេន អសម្មិស្សំ ទីបេន្តិ, តានិ ឥធ គហិតានិ. បរិយោសានេ ច –
‘‘ទសាយតនា ¶ សត្តរស ធាតុយោ,
សត្តិន្ទ្រិយា អសញ្ញាភវោ ឯកវោការភវោ;
បរិទេវោ សនិទស្សនសប្បដិឃំ,
អនិទស្សនំ បុនទេវ សប្បដិឃំ ឧបាទា’’តិ.
ឯវំ ឧទ្ទានគាថាយ ទស្សិតានេវ. តស្មា តេសំ វសេនេវ សង្គហាសង្គហោ វេទិតព្ពោ. បញ្ហវសេន ហិ ឥមស្មិំ វារេ អាយតនធាតុវសេនេវ សទិសវិស្សជ្ជនេ វីសតិ ធម្មេ សមោធានេត្វា ឯកោ បញ្ហោ កតោ, សត្ត វិញ្ញាណធាតុយោ សមោធានេត្វា ឯកោ, សត្តិន្ទ្រិយានិ សមោធានេត្វា ឯកោ, ទ្វេ ភវេ សមោធានេត្វា ឯកោ, បរិទេវេន ច សនិទស្សនសប្បដិឃេហិ ច ឯកោ, អនិទស្សនសប្បដិឃេហិ ឯកោ, សនិទស្សនេហិ ឯកោ, សប្បដិឃេហិ ច ឧបាទាធម្មេហិ ច ឯកោតិ អដ្ឋ បញ្ហា កតា. តេសុ ខន្ធាទិវិភាគោ ¶ ឯវំ វេទិតព្ពោ សេយ្យថិទំ – បឋមបញ្ហេ តាវ ចតូហិ ខន្ធេហីតិ អរូបក្ខន្ធេហិ, ទ្វីហាយតនេហីតិ ចក្ខាយតនាទីសុ ឯកេកេន សទ្ធិំ មនាយតនេន, អដ្ឋហិ ធាតូហីតិ ចក្ខុធាតុអាទីសុ ឯកេកាយ សទ្ធិំ សត្តហិ វិញ្ញាណធាតូហិ.
តត្រាយំ នយោ – ចក្ខាយតនេន ហិ ខន្ធសង្គហេន រូបក្ខន្ធោ សង្គហិតោ. តស្មិំ សង្គហិតេ រូបក្ខន្ធេ អាយតនសង្គហេន ចក្ខាយតនមេវេកំ សង្គហិតំ. សេសានិ ទស អាយតនានិ អសង្គហិតានិ. ធាតុសង្គហេនបិ តេន ចក្ខុធាតុយេវេកា សង្គហិតា. សេសា ទស ធាតុយោ អសង្គហិតា. ឥតិ យានិ តេន អសង្គហិតានិ ទសាយតនានិ, តានិ ចក្ខាយតនមនាយតនេហិ ទ្វីហិ ¶ អសង្គហិតានិ. យាបិ តេន អសង្គហិតា ទស ធាតុយោ, តា ចក្ខុធាតុយា ចេវ សត្តហិ ច វិញ្ញាណធាតូហិ អសង្គហិតាតិ. រូបាយតនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
១៧២. ទុតិយបញ្ហេ – យស្មា យាយ កាយចិ វិញ្ញាណធាតុយា សង្គហិតោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ មនាយតនេន អសង្គហិតោ នាម នត្ថិ, តស្មា អាយតនសង្គហេន សង្គហិតាតិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន ចតូហិ ខន្ធេហីតិ រូបាទីហិ ចតូហិ. ឯកាទសហាយតនេហីតិ មនាយតនវជ្ជេហិ. ទ្វាទសហិ ធាតូហីតិ យថានុរូបា ឆ វិញ្ញាណធាតុយោ អបនេត្វា សេសាហិ ទ្វាទសហិ. ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយេវ សង្គហិតា, ឥតរា អសង្គហិតា. សោតវិញ្ញាណធាតុអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
១៧៣. តតិយបញ្ហេ ¶ – ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនំ វិស្សជ្ជនំ ចក្ខាយតនាទិសទិសមេវ. ឥត្ថិន្ទ្រិយបុរិសិន្ទ្រិយេសុ បន ធម្មាយតនេន សទ្ធិំ ទ្វេ អាយតនានិ, ធម្មធាតុយា ច សទ្ធិំ អដ្ឋ ធាតុយោ វេទិតព្ពា.
១៧៤. ចតុត្ថបញ្ហេ – តីហាយតនេហីតិ រូបាយតនធម្មាយតនមនាយតនេហិ. តេសុ ហិ ភវេសុ រូបាយតនធម្មាយតនវសេន ទ្វេវ អាយតនានិ តេហិ សង្គហិតានិ ¶ . សេសានិ នវ រូបាយតនានិ តេហេវ ច ទ្វីហិ, មនាយតនេន ចាតិ តីហិ អសង្គហិតានិ នាម ហោន្តិ. នវហិ ធាតូហីតិ រូបធាតុធម្មធាតូហិ សទ្ធិំ សត្តហិ វិញ្ញាណធាតូហិ.
១៧៥. បញ្ចមបញ្ហេ – ទ្វីហាយតនេហីតិ បឋមបទំ សន្ធាយ សទ្ទាយតនមនាយតនេហិ. ទុតិយបទំ សន្ធាយ រូបាយតនមនាយតនេហិ. ធាតុយោបិ តេសំយេវ ឯកេកេន សទ្ធិំ សត្ត វិញ្ញាណធាតុយោ វេទិតព្ពា.
១៧៦. ឆដ្ឋបញ្ហេ – ទសហាយតនេហីតិ រូបាយតនធម្មាយតនវជ្ជេហិ. សោឡសហិ ធាតូហីតិ រូបធាតុធម្មធាតុវជ្ជេហេវ. កថំ? អនិទស្សនសប្បដិឃា ហិ ធម្មា នាម នវ ឱឡារិកាយតនានិ. តេហិ ខន្ធសង្គហេន សង្គហិតេ រូបក្ខន្ធេ, អាយតនសង្គហេន តានេវ នវាយតនានិ សង្គហិតានិ. រូបាយតនធម្មាយតនានិ អសង្គហិតានិ. ធាតុសង្គហេនបិ តា ឯវ នវ ធាតុយោ សង្គហិតា. រូបធាតុធម្មធាតុយោ អសង្គហិតា. ឥតិ យានិ តេហិ អសង្គហិតានិ ទ្វេ អាយតនានិ ¶ , តានិ រូបាយតនវជ្ជេហិ នវហិ ឱឡារិកាយតនេហិ, មនាយតនេន ចាតិ ទសហិ អសង្គហិតានិ. យាបិ តេហិ អសង្គហិតា ទ្វេ ធាតុយោ, តា រូបធាតុវជ្ជាហិ នវហិ ឱឡារិកធាតូហិ, សត្តហិ ច វិញ្ញាណធាតូហីតិ សោឡសហិ អសង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា.
១៧៧. សត្តមបញ្ហេ – ទ្វីហាយតនេហីតិ រូបាយតនមនាយតនេហិ. អដ្ឋហិ ធាតូហីតិ រូបធាតុយា សទ្ធិំ សត្តហិ វិញ្ញាណធាតូហិ.
១៧៨. អដ្ឋមបញ្ហេ – ឯកាទសហាយតនេហីតិ សប្បដិឃធម្មេ សន្ធាយ ធម្មាយតនវជ្ជេហិ, ឧបាទាធម្មេ សន្ធាយ ផោដ្ឋព្ពាយតនវជ្ជេហិ. ធាតូសុបិ ឯសេវ នយោ. អត្ថយោជនា បនេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ.
សង្គហិតេនអសង្គហិតបទវណ្ណនា.
៣. តតិយនយោ អសង្គហិតេនសង្គហិតបទវណ្ណនា
១៧៩. ឥទានិ ¶ ¶ អសង្គហិតេនសង្គហិតបទំ ភាជេតុំ វេទនាក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្រិទំ លក្ខណំ – ឥមស្មិញ្ហិ វារេ យំ ខន្ធបទេន អសង្គហិតំ ហុត្វា អាយតនធាតុបទេហិ សង្គហិតំ, តស្ស ខន្ធាទីហិ សង្គហំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ. តំ បន រូបក្ខន្ធវិញ្ញាណក្ខន្ធចក្ខាយតនាទីសុ ន យុជ្ជតិ. រូបក្ខន្ធេន ហិ ចត្តារោ ខន្ធា ខន្ធសង្គហេន អសង្គហិតា. តេសុ តេន ឯកធម្មោបិ អាយតនធាតុសង្គហេន សង្គហិតោ នាម នត្ថិ. ននុ ច វេទនាទយោ ធម្មាយតនេន សង្គហិតាតិ? សង្គហិតា. ន បន រូបក្ខន្ធោវ ធម្មាយតនំ, រូបក្ខន្ធតោ ហិ សុខុមរូបមត្តំ ធម្មាយតនំ ភជតិ. តស្មា យេ ធម្មាយតនេន សង្គហិតា, ន តេ រូបក្ខន្ធេន សង្គហិតា នាម. វិញ្ញាណក្ខន្ធេនបិ ឥតរេ ចត្តារោ ខន្ធា អសង្គហិតា. តេសុ តេន ឯកោបិ អាយតនធាតុសង្គហេន សង្គហិតោ នាម នត្ថិ. ឯវំ សង្គហិតតាយ អភាវតោ ឯតានិ អញ្ញានិ ច ឯវរូបានិ ចក្ខាយតនាទីនិ បទានិ ឥមស្មិំ វារេ ន គហិតានិ. យានិ បន បទានិ ¶ វិញ្ញាណេន វា ឱឡារិករូបេន វា អសម្មិស្សំ ធម្មាយតនេកទេសំ ទីបេន្តិ, តានិ ឥធ គហិតានិ. តេសំ ឥទមុទ្ទានំ –
‘‘តយោ ខន្ធា តថា សច្ចា, ឥន្ទ្រិយានិ ច សោឡស;
បទានិ បច្ចយាការេ, ចុទ្ទសូបរិ ចុទ្ទស.
‘‘សមតិំស បទា ហោន្តិ, គោច្ឆកេសុ ទសស្វថ;
ទុវេ ចូឡន្តរទុកា, អដ្ឋ ហោន្តិ មហន្តរា’’តិ.
ឯតេសុ បន បទេសុ សទិសវិស្សជ្ជនានិ បទានិ ឯកតោ កត្វា សព្ពេបិ ទ្វាទស បញ្ហា វុត្តា. តេសុ ឯវំ ខន្ធវិភាគោ វេទិតព្ពោ. អាយតនធាតូសុ បន ភេទោ នត្ថិ. តត្ថ បឋមបញ្ហេ តាវ – តីហិ ខន្ធេហីតិ រូបសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធេហិ. អាយតនធាតុយោ បន ធម្មាយតនធម្មធាតុវសេន វេទិតព្ពា.
តត្រាយំ នយោ – វេទនាក្ខន្ធេន ហិ និព្ពានញ្ច សុខុមរូបសញ្ញាសង្ខារា ¶ ច ខន្ធសង្គហេន អសង្គហិតា ហុត្វា អាយតនធាតុសង្គហេន សង្គហិតា. តេសុ និព្ពានំ ខន្ធសង្គហំ ន គច្ឆតិ, សេសា រូបសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធេហិ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. អាយតនធាតុសង្គហំ បន និព្ពានម្បិ គច្ឆតេវ. តេន វុត្តំ ¶ – ‘‘អសង្ខតំ ខន្ធតោ ឋបេត្វា តីហិ ខន្ធេហិ, ឯកេនាយតនេន, ឯកាយ ធាតុយា សង្គហិតា’’តិ. សញ្ញាក្ខន្ធបក្ខេ បនេត្ថ សញ្ញំ អបនេត្វា វេទនាយ សទ្ធិំ តយោ ខន្ធា សង្ខារាទីសុ សង្ខារក្ខន្ធំ អបនេត្វា រូបវេទនាសញ្ញាវសេន តយោ ខន្ធា វេទិតព្ពា.
១៨០. ទុតិយេ – ចតូហិ ខន្ធេហីតិ វិញ្ញាណវជ្ជេហិ. តេ ហិ និរោធេន ខន្ធសង្គហេន អសង្គហិតា ហុត្វា អាយតនធាតុសង្គហេន សង្គហិតា.
១៨១. តតិយេ – ទ្វីហីតិ វេទនាសញ្ញាក្ខន្ធេហិ. រូបារូបជីវិតិន្ទ្រិយេន ហិ វេទនាសញ្ញាវិញ្ញាណក្ខន្ធា ច ខន្ធសង្គហេន អសង្គហិតា. តេសុ បន វេទនាសញ្ញាវ អាយតនធាតុសង្គហេន សង្គហិតា. តេន វុត្តំ – ‘‘វេទនាសញ្ញាក្ខន្ធេហី’’តិ. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពត្ថ ខន្ធភេទោ វេទិតព្ពោ. ឥតោ បរញ្ហិ ខន្ធានំ នាមមត្តមេវ វក្ខាម.
១៨២. ចតុត្ថេ ¶ – តីហិ ខន្ធេហីតិ ឥត្ថិន្ទ្រិយបុរិសិន្ទ្រិយេសុ វេទនាសញ្ញាសង្ខារេហិ, វេទនាបញ្ចកេ រូបសញ្ញាសង្ខារេហិ; សទ្ធិន្ទ្រិយាទីសុ ផស្សបរិយោសានេសុ រូបវេទនាសញ្ញាក្ខន្ធេហិ. វេទនាយ វេទនាក្ខន្ធសទិសោវ តណ្ហុបាទានកម្មភវេសុ សង្ខារក្ខន្ធសទិសោវ វិនិច្ឆយោ.
១៨៣. បញ្ចមេ – ជាតិជរាមរណេសុ ជីវិតិន្ទ្រិយសទិសោវ. ឈានេន បន និព្ពានំ សុខុមរូបំ សញ្ញា ច ខន្ធសង្គហេន អសង្គហិតា ហុត្វា អាយតនធាតុសង្គហេន សង្គហិតា. តស្មា តំ សន្ធាយ រូបក្ខន្ធសញ្ញាក្ខន្ធានំ វសេន ទ្វេ ខន្ធា វេទិតព្ពា.
១៨៤. ឆដ្ឋេ – សោកាទិត្តយេ វេទនាយ សទិសោ. ឧបាយាសាទីសុ សង្ខារសទិសោ. បុន វេទនាយ វេទនាក្ខន្ធសទិសោ, សញ្ញាយ សញ្ញាក្ខន្ធសទិសោ, ចេតនាទីសុ សង្ខារក្ខន្ធសទិសោ ¶ វិនិច្ឆយោ. ឥមិនា ឧបាយេន សត្តមបញ្ហាទីសុបិ សង្គហាសង្គហោ វេទិតព្ពោតិ.
អសង្គហិតេនសង្គហិតបទវណ្ណនា.
៤. ចតុត្ថនយោ សង្គហិតេនសង្គហិតបទវណ្ណនា
១៩១. ឥទានិ ¶ សង្គហិតេនសង្គហិតបទំ ភាជេតុំ សមុទយសច្ចេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យំ ខន្ធាទីហិ សង្គហិតេន ខន្ធាទិវសេន សង្គហិតំ, បុន តស្សេវ ខន្ធាទីហិ សង្គហំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ. តំ ខន្ធាយតនធាតូសុ ឯកម្បិ សកលកោដ្ឋាសំ គហេត្វា ឋិតបទេសុ ន យុជ្ជតិ. សកលេន ហិ ខន្ធាទិបទេន អញ្ញំ ខន្ធាទិវសេន សង្គហិតំ នាម នត្ថិ, យំ អត្តនោ សង្គាហកំ សង្គណ្ហិត្វា បុន តេនេវ សង្គហំ គច្ឆេយ្យ. តស្មា តថារូបានិ បទានិ ឥមស្មិំ វារេ ន គហិតានិ. យានិ បន បទានិ សង្ខារេកទេសំ វា អញ្ញេន អសម្មិស្សំ ទីបេន្តិ – វេទនេកទេសំ វា សុខុមរូបំ វា សទ្ទេកទេសំ វា, តានិ ឥធ គហិតានិ. តេសំ ឥទមុទ្ទានំ –
‘‘ទ្វេ សច្ចា បន្នរសិន្ទ្រិយា, ឯកាទស បដិច្ចបទា;
ឧទ្ធំ បុន ឯកាទស, គោច្ឆកបទមេត្ថ តិំសវិធ’’ន្តិ.
បញ្ហា ¶ បនេត្ថ ទ្វេយេវ ហោន្តិ. តត្ថ យំ បុច្ឆាយ ឧទ្ធដំ បទំ, តទេវ យេហិ ធម្មេហិ ខន្ធាទិវសេន សង្គហិតំ, តេ ធម្មេ សន្ធាយ សព្ពត្ថ ឯកេន ខន្ធេនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្រាយំ នយោ – សមុទយសច្ចេន ហិ តណ្ហាវជ្ជា សេសា សង្ខារា ខន្ធាទិសង្គហេន សង្គហិតា. បុន តេហិ តណ្ហាវ សង្គហិតា. សា ¶ តណ្ហា បុន សង្ខារេហេវ ខន្ធាទិសង្គហេន សង្គហិតាតិ. ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថ. អរូបធម្មបុច្ឆាសុ បនេត្ថ សង្ខារក្ខន្ធោ វា វេទនាក្ខន្ធោ វា ឯកោ ខន្ធោ នាម. រូបធម្មបុច្ឆាសុ រូបក្ខន្ធោ. បរិទេវបុច្ឆាយ សទ្ទាយតនំ ឯកំ អាយតនំ នាម. សទ្ទធាតុ ឯកា ធាតុ នាម, សេសដ្ឋានេសុ ធម្មាយតនធម្មធាតុវសេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
សង្គហិតេនសង្គហិតបទវណ្ណនា.
៥. បញ្ចមនយោ អសង្គហិតេនអសង្គហិតបទវណ្ណនា
១៩៣. ឥទានិ អសង្គហិតេន អសង្គហិតបទំ ភាជេតុំ រូបក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យំ ខន្ធាទីហិ អសង្គហិតេន ខន្ធាទិវសេន អសង្គហិតំ, បុន តស្សេវ ខន្ធាទីហិ អសង្គហំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ. តំ បញ្ចក្ខន្ធគ្គាហកេសុ ទុក្ខសច្ចាទីសុ ¶ វិញ្ញាណេន សទ្ធិំ សុខុមរូបគ្គាហកេសុ អនិទស្សនអប្បដិឃាទីសុ ច បទេសុ ន យុជ្ជតិ. តាទិសេន ហិ បទេន និព្ពានំ ខន្ធសង្គហមត្តំ ន គច្ឆេយ្យ. សេសា ខន្ធាទីហិ អសង្គហិតធម្មា នាម នត្ថិ. តស្មា តថារូបានិ បទានិ ឥមស្មិំ វារេ ន គហិតានិ. យានិ បន បញ្ចក្ខន្ធេ វិញ្ញាណញ្ច សុខុមរូបេន សទ្ធិំ ឯកតោ ន ទីបេន្តិ, តានិ ឥធ គហិតានិ. តេសំ ឥទមុទ្ទានំ –
‘‘សព្ពេ ខន្ធា តថាយតនធាតុយោ សច្ចតោ តយោ;
ឥន្ទ្រិយានិបិ សព្ពានិ, តេវីសតិ បដិច្ចតោ.
‘‘បរតោ សោឡស បទា, តេចត្តាលីសកំ តិកេ;
គោច្ឆកេ សត្តតិ ទ្វេ ច, សត្ត ចូឡន្តរេ បទា.
‘‘មហន្តរេ ¶ បទា វុត្តា, អដ្ឋារស តតោ បរំ;
អដ្ឋារសេវ ញាតព្ពា, សេសា ឥធ ន ភាសិតា’’តិ.
បញ្ហា បនេត្ថ សទិសវិស្សជ្ជនានំ វសេន សមោធានេត្វា កតិហិ សទ្ធិំ សព្ពេបិ ចតុត្តិំស ហោន្តិ. តត្ថ យំ ¶ បុច្ឆាយ ឧទ្ធដំ បទំ, តទេវ យេហិ ខន្ធាទីហិ អសង្គហិតំ, តេ ធម្មេ សន្ធាយ ឯកេន ខន្ធេនាតិអាទិ វុត្តំ.
តត្រាយំ នយោ – រូបក្ខន្ធេន ហិ ចត្តារោ ខន្ធា និព្ពានញ្ច ខន្ធសង្គហេន អសង្គហិតា. អាយតនធាតុសង្គហេន បន ឋបេត្វា វិញ្ញាណំ អវសេសា សង្គហិតាតិ វិញ្ញាណមេវ តីហិបិ ខន្ធសង្គហាទីហិ អសង្គហិតំ នាម. បុន តេន វិញ្ញាណេន សទ្ធិំ និព្ពានេន ចត្តារោ ខន្ធា ខន្ធាទិសង្គហេន អសង្គហិតា. តេ សព្ពេបិ បុន វិញ្ញាណេនេវ ខន្ធាទិសង្គហេន អសង្គហិតាតិ ឯកេន ខន្ធេន, ឯកេនាយតនេន, សត្តហិ ធាតូហិ អសង្គហិតា នាម ហោន្តិ. អថ វា – យទេតំ រូបក្ខន្ធេន វិញ្ញាណមេវ តីហិ ខន្ធាទិសង្គហេហិ អសង្គហិតំ, តេហិបិ វិញ្ញាណធម្មេហិ តេ រូបធម្មាវ តីហិ សង្គហេហិ អសង្គហិតា. បុន តេ រូបធម្មា វិញ្ញាណេនេវ តីហិ សង្គហេហិ អសង្គហិតា. វិញ្ញាណញ្ច ខន្ធតោ ឯកោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ ហោតិ, អាយតនតោ ឯកំ មនាយតនំ, ធាតុតោ សត្ត វិញ្ញាណធាតុយោ. តស្មា ‘‘ឯកេន ខន្ធេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពត្ថ យំ បុច្ឆាយ ឧទ្ធដំ បទំ, តទេវ យេហិ ធម្មេហិ ខន្ធាទិវសេន អសង្គហិតំ, តេសំ ធម្មានំ វសេន ខន្ធាទយោ វេទិតព្ពា. តត្ថ ទុតិយបញ្ហេ តាវ – រូបវិញ្ញាណានំ វសេន ¶ វេទិតព្ពា. វេទនាទយោ ហិ រូបវិញ្ញាណេហេវ ខន្ធាទិសង្គហេន អសង្គហិតា. តេ ច ទ្វេ ខន្ធា ឯកាទសាយតនានិ សត្តរស ធាតុយោ ហោន្តិ.
១៩៥. តតិយបញ្ហេ – វិញ្ញាណំ រូបាទីហិ ចតូហិ អសង្គហិតន្តិ តេសំ វសេន ខន្ធាទយោ វេទិតព្ពា.
១៩៦. ចតុត្ថបញ្ហេ – ចក្ខាយតនំ វេទនាទីហិ ចតូហីតិ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ ខន្ធាទយោ វេទិតព្ពា. បរិយោសានេ – រូបញ្ច ធម្មាយតនន្តិ ឧទ្ទានគាថាយ ទស្សិតធម្មាយេវ អញ្ញេនាការេន សង្ខិបិត្វា ទស្សិតាតិ.
អសង្គហិតេនអសង្គហិតបទវណ្ណនា.
៦. ឆដ្ឋនយោ សម្បយោគវិប្បយោគបទវណ្ណនា
២២៨. ឥទានិ ¶ ¶ សម្បយោគវិប្បយោគបទំ ភាជេតុំ រូបក្ខន្ធោតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យំ លព្ភតិ យញ្ច ន លព្ភតិ តំ សព្ពំ បុច្ឆាយ គហិតំ. វិស្សជ្ជនេ បន យំ ន លព្ភតិ, តំ នត្ថីតិ បដិក្ខិត្តំ. ចតូហិ សម្បយោគោ, ចតូហិ វិប្បយោគោ; សភាគោ វិសភាគោតិ ហិ វចនតោ ចតូហិ អរូបក្ខន្ធេហេវ សភាគានំ ឯកសន្តានស្មិំ ឯកក្ខណេ ឧប្បន្នានំ អរូបក្ខន្ធានំយេវ អញ្ញមញ្ញំ សម្បយោគោ លព្ភតិ. រូបធម្មានំ បន រូបេន និព្ពានេន វា, និព្ពានស្ស ច រូបេន សទ្ធិំ សម្បយោគោ នាម នត្ថិ. តថា រូបនិព្ពានានំ អរូបក្ខន្ធេហិ, វិសភាគា ហិ តេ តេសំ. យថា ច អរូបក្ខន្ធានំ រូបនិព្ពានេហិ, ឯវំ ភិន្នសន្តានេហិ នានាក្ខណិកេហិ អរូបធម្មេហិបិ សទ្ធិំ នត្ថិយេវ. តេបិ ហិ តេសំ សន្តានក្ខណវិសភាគតាយ វិសភាគាយេវ. អយំ បន វិសភាគតា សង្គហដ្ឋេន វិរុជ្ឈនតោ សង្គហនយេ នត្ថិ. គណនូបគមត្តញ្ហិ សង្គហដ្ឋោ. សម្បយោគនយេ បន អត្ថិ, ឯកុប្បាទតាទិលក្ខណញ្ហិ សម្បយោគដ្ឋោតិ. ឯវមេត្ថ យស្ស ឯកធម្មេនបិ សម្បយោគលក្ខណំ ន យុជ្ឈតិ, តស្ស បុច្ឆាយ សង្គហំ កត្វាបិ នត្ថីតិ បដិក្ខេបោ កតោ. យស្ស វិប្បយោគលក្ខណំ យុជ្ជតិ, តស្ស វិប្បយោគោ ទស្សិតោ. យានិ បន បទានិ សត្តសុ វិញ្ញាណធាតូសុ ឯកាយបិ អវិប្បយុត្តេ រូបេន និព្ពានេន វា មិស្សកធម្មេ ទីបេន្តិ, តានិ សព្ពថាបិ ឥធ ន យុជ្ជន្តីតិ ន គហិតានិ. តេសំ ឥទមុទ្ទានំ –
‘‘ធម្មាយតនំ ¶ ធម្មធាតុ, ទុក្ខសច្ចញ្ច ជីវិតំ;
សឡាយតនំ នាមរូបំ, ចត្តារោ ច មហាភវា.
‘‘ជាតិជរា ច មរណំ, តិកេស្វេកូនវីសតិ;
គោច្ឆកេសុ ច បញ្ញាស, អដ្ឋ ចូឡន្តរេ បទា.
‘‘មហន្តរេ បន្នរស, អដ្ឋារស តតោ បរេ;
តេវីស បទសតំ ឯតំ, សម្បយោគេ ន លព្ភតី’’តិ.
ធម្មាយតនញ្ហិ ¶ រូបនិព្ពានមិស្សកត្តា តស្មិំ អបរិយាបន្នេន វិញ្ញាណេនបិ ន សក្កា សម្បយុត្តន្តិ ¶ វត្តុំ. យស្មា បនេត្ថ វេទនាទយោ វិញ្ញាណេន សម្បយុត្តា, តស្មា វិប្បយុត្តន្តិបិ ន សក្កា វត្តុំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ សព្ពត្ថាបិ ឯតានិ ន យុជ្ជន្តីតិ ឥធ ន គហិតានិ. សេសានិ ខន្ធាទីនិ យុជ្ជន្តីតិ តានិ គហេត្វា ឯកេកវសេន ច សមោធានេន ច បញ្ហវិស្សជ្ជនំ កតំ. តេសុ បញ្ហេសុ, បឋមេ – ឯកេនាយតនេនាតិ មនាយតនេន. កេហិចីតិ ធម្មាយតនធម្មធាតុបរិយាបន្នេហិ វេទនាសញ្ញាសង្ខារេហិ.
២២៩. ទុតិយេ – តីហីតិ បុច្ឆិតំ បុច្ឆិតំ ឋបេត្វា សេសេហិ. កេហិចិ សម្បយុត្តោតិ វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាសង្ខារេហិ. ឥតរេបិ អត្តានំ ឋបេត្វា ឥតរេហិ. កេហិចិ វិប្បយុត្តោតិ រូបនិព្ពានេហិ. ឯវំ សព្ពត្ថ រូបស្ស វិប្បយោគេ ធម្មាយតនធម្មធាតូសុ អរូបំ, អរូបស្ស វិប្បយោគេ រូបំ ទដ្ឋព្ពំ. តតិយបញ្ហោ ឧត្តានត្ថោវ.
២៣១. ចតុត្ថេ – ‘កតិហិ ខន្ធេហី’តិអាទិំ អវត្វា សម្បយុត្តន្តិ នត្ថីតិ វុត្តំ. តំ បន ខន្ធាទីនំយេវ វសេន វេទិតព្ពំ. បរតោបិ ឯវរូបេសុ បញ្ហេសុ ឯសេវ នយោ. អាទិបញ្ហស្មិញ្ហិ សរូបតោ ទស្សេត្វា បរតោ បាឡិ សំខិត្តា. ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា. យត្ថ បន នាតិបាកដា ភវិស្សតិ, តត្ថ នំ បាកដំ កត្វាវ គមិស្សាម.
២៣៤. សោឡសហិ ធាតូហីតិ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ តាវ អត្តានំ ឋបេត្វា ឆហិ វិញ្ញាណធាតូហិ, ទសហិ ច រូបធាតូហិ. សេសាសុបិ ឯសេវ នយោ.
២៣៥. តីហិ ¶ ខន្ធេហីតិ សង្ខារក្ខន្ធំ ឋបេត្វា សេសេហិ. ឯកាយ ធាតុយាតិ មនោវិញ្ញាណធាតុយា. សមុទយមគ្គានញ្ហិ អញ្ញាយ ធាតុយា សម្បយោគោ នត្ថិ. ឯកេន ខន្ធេនាតិ សង្ខារក្ខន្ធេន. ឯកេនាយតនេនាតិ ធម្មាយតនេន. ឯកាយ ¶ ធាតុយាតិ ធម្មធាតុយា. ឯតេសុ ហិ តំ សច្ចទ្វយំ កេហិចិ សម្បយុត្តំ.
២៣៨. សុខិន្ទ្រិយាទិបញ្ហេ – តីហីតិ សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណេហិ. ឯកាយ ធាតុយាតិ កាយវិញ្ញាណធាតុយា, មនោវិញ្ញាណធាតុយា ច. ឆហិ ធាតូហីតិ កាយវិញ្ញាណធាតុវជ្ជាហិ.
២៤៥. រូបភវបញ្ហេ – សព្ពេសម្បិ អរូបក្ខន្ធានំ អរូបាយតនានញ្ច អត្ថិតាយ ន កេហិចីតិ ¶ វុត្តំ. ឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណធាតូនំ បន នត្ថិតាយ តីហិ ធាតូហិ វិប្បយុត្តោតិ វុត្តំ.
២៥៦. អធិមោក្ខបញ្ហេ – ទ្វីហិ ធាតូហីតិ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូហិ. បន្នរសហីតិ សេសាហិ ទសហិ រូបធាតូហិ, បញ្ចហិ ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីហិ.
២៥៧. កុសលបញ្ហេ – កុសលេហិ ចតុន្នម្បិ ខន្ធានំ គហិតត្តា សម្បយោគោ បដិក្ខិត្តោ.
២៥៨. វេទនាត្តិកបញ្ហេ – ឯកេន ខន្ធេនាតិ វេទនាក្ខន្ធេនេវ. បន្នរសហីតិ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាវិញ្ញាណធាតុមនោធាតូហិ ចេវ រូបធាតូហិ ច. ឯកាទសហីតិ កាយវិញ្ញាណធាតុយា សទ្ធិំ រូបធាតូហិ.
២៦២. នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មបញ្ហេ – បញ្ចហីតិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីហិ. អនុបាទិន្នអនុបាទានិយបញ្ហេ – ឆហីតិ មនោវិញ្ញាណធាតុវជ្ជាហិ. សវិតក្កសវិចារបញ្ហេ – បន្នរសហីតិ បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ សទ្ធិំ រូបធាតូហិ. អវិតក្កវិចារមត្តបញ្ហេ – ឯកេន ខន្ធេនាតិអាទិ សង្ខារក្ខន្ធវសេនេវ វេទិតព្ពំ. ទុតិយជ្ឈានវិចារញ្ហិ ឋបេត្វា សេសា អវិតក្កវិចារមត្តា នាម. បីតិំ ឋបេត្វា សេសា បីតិសហគតា. តត្ថ វិចារោ វិចារេន, បីតិ ច បីតិយា ន សម្បយុត្តាតិ សង្ខារក្ខន្ធធម្មាយតនធម្មធាតូសុ កេហិចិ សម្បយុត្តា នាម. សោឡសហីតិ ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុវជ្ជាហេវ. អវិតក្កអវិចារបញ្ហេ ¶ ¶ – ឯកាយ ធាតុយាតិ មនោធាតុយា. សុខសហគតា ឧបេក្ខាសហគតា ច វេទនាត្តិកេ វុត្តាវ. ទស្សនេនបហាតព្ពាទយោ កុសលសទិសាវ.
២៧១. បរិត្តារម្មណំ វិបាកធម្មសទិសំ. ឯកាយ ធាតុយាតិ ធម្មធាតុយា. កេហិចីតិ យេ តត្ថ បរិត្តារម្មណា ន ហោន្តិ, តេហិ. ធម្មធាតុ បន បរិត្តារម្មណានំ ឆន្នំ ចិត្តុប្បាទានំ វសេន ចតូហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតត្តា បឋមបដិក្ខេបមេវ ភជតិ. មហគ្គតារម្មណាទយោ កុសលសទិសាវ.
២៧៣. អនុប្បន្នេសុ – បញ្ចហិ ធាតូហីតិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីហិ. តានិ ហិ ឯកន្តេន ឧប្បាទិធម្មភូតានេវ, ឧប្បន្នកោដ្ឋាសម្បិ បន ភជន្តិ. បច្ចុប្បន្នារម្មណាទយោ បរិត្តារម្មណសទិសាវ ¶ . ហេតុអាទយោ សមុទយសទិសាវ. សហេតុកា ចេវ ន ច ហេតូបិ បីតិសហគតសទិសាវ. តថា បរាមាសសម្បយុត្តា. អនុបាទិន្នា អនុប្បន្នសទិសាវ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
សម្បយោគវិប្បយោគបទវណ្ណនា.
៧. សត្តមនយោ សម្បយុត្តេនវិប្បយុត្តបទវណ្ណនា
៣០៦. ឥទានិ សម្បយុត្តេនវិប្បយុត្តបទំ ភាជេតុំ វេទនាក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្រិទំ លក្ខណំ – ឥមស្មិញ្ហិ វារេ បុច្ឆាយ ឧទ្ធដបទេន យេ ធម្មា សម្បយុត្តា, តេហិ យេ ធម្មា វិប្បយុត្តា, តេសំ ខន្ធាទីហិ វិប្បយោគំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ. តំ បន រូបក្ខន្ធាទីសុ ន យុជ្ជតិ. រូបក្ខន្ធេន ហិ សម្បយុត្តា នាម នត្ថិ. តស្មា តញ្ច អញ្ញានិ ច ឯវរូបានិ បទានិ ឥមស្មិំ វារេ ន គហិតានិ. យានិ បន បទានិ ធម្មធាតុយា ¶ សម្បយុត្តេ ធម្មេ វិញ្ញាណញ្ច អញ្ញេន អសម្មិស្សំ ទីបេន្តិ, តានិ ឥធ គហិតានិ. តេសំ ឥទមុទ្ទានំ –
‘‘ចត្តារោ ¶ ខន្ធាយតនញ្ច ឯកំ,
ទ្វេ ឥន្ទ្រិយា ធាតុបទានិ សត្ត;
តយោ បដិច្ចា អថ ផស្សសត្តកំ,
តិកេ តយោ សត្ត មហន្តរេ ច.
‘‘ឯកំ សវិតក្កំ, សវិចារមេកំ;
យុត្តំ ឧបេក្ខាយ ច ឯកមេវា’’តិ.
បរិយោសានេ – ខន្ធា ចតុរោតិអាទិនាបិ អយមេវត្ថោ សង្គហិតោ. តត្ថ យានិ បទានិ សទិសវិស្សជ្ជនានិ, តានិ ឧប្បដិបាដិយាបិ សមោធានេត្វា តត្ថ វេទនាក្ខន្ធាទិកា បញ្ហា កតា. តេសុ ឯវំ ខន្ធាទិវិភាគោ វេទិតព្ពោ. វេទនាក្ខន្ធាទិបញ្ហេ តាវ – ឯកេនាតិ មនាយតនេន. សត្តហីតិ វិញ្ញាណធាតូហិ. កេហិចីតិ ធម្មាយតនេ វេទនាទីហិ. វិញ្ញាណធាតុបញ្ហេ ¶ – តេ ធម្មា ន កេហិចីតិ តេ បុច្ឆាយ ឧទ្ធដបទំ វិញ្ញាណធាតុំ ឋបេត្វា សេសា ឆ វិញ្ញាណធាតុធម្មា, រូបំ, និព្ពានញ្ច. តេហិ សព្ពេសំ ខន្ធាយតនានំ សង្គហិតត្តា ន កេហិចិ ខន្ធេហិ អាយតនេហិ វា វិប្បយុត្តា. ឯកាយ ធាតុយាតិ យា យា បុច្ឆាយ ឧទ្ធដា ហោតិ តាយ តាយ.
៣០៩. ឧបេក្ខិន្ទ្រិយបញ្ហេ – បញ្ចហីតិ ឧបេក្ខាសម្បយុត្តាហិ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីហិ. ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ បុច្ឆាយ ឧទ្ធដបទេនេវ សទ្ធិំ វិប្បយុត្តានំ វសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
សម្បយុត្តេនវិប្បយុត្តបទវណ្ណនា.
៨. អដ្ឋមនយោ វិប្បយុត្តេនសម្បយុត្តបទវណ្ណនា
៣១៧. ឥទានិ វិប្បយុត្តេនសម្បយុត្តបទំ ភាជេតុំ រូបក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ សព្ពាបិ បុច្ឆា មោឃបុច្ឆាវ ¶ . រូបក្ខន្ធេន ហិ វិប្បយុត្តា នាម ចត្តារោ ខន្ធា, តេសំ អញ្ញេហិ សម្បយោគោ នត្ថិ. វេទនាក្ខន្ធេន វិប្បយុត្តំ រូបំ និព្ពានញ្ច, តស្ស ច កេនចិ សម្បយោគោ នត្ថិ. ឯវំ សព្ពបទេសុ. វិប្បយុត្តានំ បន សម្បយោគាភាវោ វេទិតព្ពោ. ឥតិ បុច្ឆាយ មោឃត្តា សព្ពវិស្សជ្ជនេសុ នត្ថិ នត្ថិឥច្ចេវ វុត្តន្តិ.
វិប្បយុត្តេនសម្បយុត្តបទវណ្ណនា.
៩. នវមនយោ សម្បយុត្តេនសម្បយុត្តបទវណ្ណនា
៣១៩. ឥទានិ ¶ សម្បយុត្តេនសម្បយុត្តបទំ ភាជេតុំ វេទនាក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យំ ¶ ខន្ធាទិវសេន សម្បយុត្តំ, បុន តស្សេវ ខន្ធាទីហិ សម្បយោគំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជនំ កតំ. តំ រូបេន វា រូបមិស្សកេហិ វា សព្ពរូបក្ខន្ធសង្គាហកេហិ វា បទេហិ សទ្ធិំ ន យុជ្ជតិ. រូបេន ហិ រូបមិស្សកេន វា អញ្ញេសំ សម្បយោគោ នត្ថិ. សព្ពរូបក្ខន្ធសង្គាហកេហិ សព្ពេសំ សម្បយោគារហានំ ខន្ធាទីនំ គហិតត្តា អញ្ញំយេវ នត្ថិ, យំ តេន សហ សម្បយោគំ គច្ឆេយ្យ. តស្មា តថារូបានិ បទានិ ឥធ ន គហិតានិ. យានិ បន បទានិ រូបេន អសម្មិស្សំ អរូបេកទេសំ ទីបេន្តិ, តានិ ឥធ គហិតានិ. តេសំ ឥទមុទ្ទានំ –
‘‘អរូបក្ខន្ធា ចត្តារោ, មនាយតនមេវ ច;
វិញ្ញាណធាតុយោ សត្ត, ទ្វេ សច្ចា ចុទ្ទសិន្ទ្រិយា.
‘‘បច្ចយេ ទ្វាទស បទា, តតោ ឧបរិ សោឡស;
តិកេសុ អដ្ឋ គោច្ឆកេ, តេចត្តាលីសមេវ ច.
‘‘មហន្តរទុកេ សត្ត, បទា បិដ្ឋិទុកេសុ ឆ;
នវមស្ស បទស្សេតេ, និទ្ទេសេ សង្គហំ គតា’’តិ.
សព្ពបញ្ហេសុ បន យេ ធម្មា បុច្ឆាយ ឧទ្ធដា, តេ យេហិ សម្បយុត្តា ហោន្តិ, តេសំ វសេន ខន្ធាទិភេទោ វេទិតព្ពោ ¶ . វេទនាក្ខន្ធេន ហិ ឥតរេ តយោ ខន្ធា សម្បយុត្តា, បុន តេហិ វេទនាក្ខន្ធោ សម្បយុត្តោ. សោ តេហិ សញ្ញាទីហិ តីហិ ខន្ធេហិ, ឯកេន មនាយតនេន, សត្តហិ វិញ្ញាណធាតូហិ, ឯកស្មិំ ធម្មាយតនេ, ធម្មធាតុយា ច, កេហិចិ សញ្ញាសង្ខារេហេវ សម្បយុត្តោ. ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថាតិ.
សម្បយុត្តេនសម្បយុត្តបទវណ្ណនា.
១០. ទសមនយោ វិប្បយុត្តេនវិប្បយុត្តបទវណ្ណនា
៣៥៣. ឥទានិ ¶ វិប្បយុត្តេនវិប្បយុត្តបទំ ភាជេតុំ រូបក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យេ សម្បយោគវិប្បយោគបទនិទ្ទេសេ រូបក្ខន្ធាទយោ ធម្មា ឧទ្ធដា, សព្ពបុច្ឆាសុ តេយេវ ឧទ្ធដា. សទិសវិស្សជ្ជនានំ បន ឯកតោ គហិតត្តា ¶ បទានិ អញ្ញាយ បដិបាដិយា អាគតានិ. តត្ថ យំ បទំ បុច្ឆាយ ឧទ្ធដំ, តំ យេហិ ធម្មេហិ វិប្បយុត្តំ, តេសំ វសេន ខន្ធាទិវិភាគោ វេទិតព្ពោ. រូបក្ខន្ធេន ហិ វេទនាទយោ វិប្បយុត្តា, តេហិ ច រូបក្ខន្ធោ វិប្បយុត្តោ. និព្ពានំ បន សុខុមរូបគតិកមេវ. សោ រូបក្ខន្ធោ ចតូហិ ខន្ធេហិ, ឯកេន មនាយតនេន សត្តហិ វិញ្ញាណធាតូហិ, ធម្មាយតនធម្មធាតូសុ, កេហិចិ វេទនាទីហិ ធម្មេហេវ វិប្បយុត្តោ. ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថាតិ.
វិប្បយុត្តេនវិប្បយុត្តបទវណ្ណនា.
១១. ឯកាទសមនយោ សង្គហិតេនសម្បយុត្តវិប្បយុត្តបទវណ្ណនា
៤០៩. ឥទានិ សង្គហិតេនសម្បយុត្តវិប្បយុត្តបទំ ភាជេតុំ សមុទយសច្ចេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យេ សង្គហិតេនសង្គហិតបទនិទ្ទេសេ សមុទយសច្ចាទយោវ ធម្មា ឧទ្ធដា, សព្ពបុច្ឆាសុ តេយេវ ឧទ្ធដា. សទិសវិស្សជ្ជនានំ បន ឯកតោ គហិតត្តា បទានិ អញ្ញាយ បដិបាដិយា អាគតានិ. តត្ថ យេ ធម្មា បុច្ឆាយ ឧទ្ធដបទេន ខន្ធាទិសង្គហេន សង្គហិតា, តេសំ យេហិ សម្បយោគោ វា វិប្បយោគោ វា ហោតិ, តេសំ វសេន ¶ ខន្ធាទិវិភាគោ វេទិតព្ពោ.
តត្រាយំ នយោ – សមុទយសច្ចេន តាវ សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នា ធម្មា ខន្ធាទិសង្គហេន សង្គហិតា. តេ ច សេសេហិ តីហិ ខន្ធេហិ, ឯកេន មនាយតនេន, សត្តហិ វិញ្ញាណធាតូហិ, សង្ខារក្ខន្ធេ ធម្មាយតនធម្មធាតូសុ ច ឋបេត្វា តណ្ហំ សេសេហិ សម្បយុត្តត្តា កេហិចិ សម្បយុត្តា នាម. ឯកេន បន រូបក្ខន្ធេន, ទសហិ រូបាយតនេហិ, រូបធាតូហិ ច វិប្បយុត្តា, ឯកស្មិំ ធម្មាយតនេ ¶ ធម្មធាតុយា ច, រូបនិព្ពានេហិ វិប្បយុត្តត្តា កេហិចិ វិប្បយុត្តា នាម. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
សង្គហិតេនសម្បយុត្តវិប្បយុត្តបទវណ្ណនា.
១២. ទ្វាទសមនយោ សម្បយុត្តេនសង្គហិតាសង្គហិតបទវណ្ណនា
៤១៧. ឥទានិ ¶ សម្បយុត្តេនសង្គហិតាសង្គហិតបទំ ភាជេតុំ វេទនាក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យេ សម្បយុត្តេនសម្បយុត្តបទនិទ្ទេសេ វេទនាក្ខន្ធាទយោ ធម្មា ឧទ្ធដា, សព្ពបុច្ឆាសុ តេយេវ ឧទ្ធដា. តត្ថ យេ ធម្មា បុច្ឆាយ ឧទ្ធដបទេន សម្បយុត្តា, តេសំ យេហិ សង្គហោ វា អសង្គហោ វា ហោតិ, តេសំ វសេន ខន្ធាទិភេទោ វេទិតព្ពោ.
តត្រាយំ នយោ – វេទនាក្ខន្ធោ ហិ សញ្ញាទីហិ សម្បយុត្តោ. តេ សញ្ញាទយោ តីហិ សញ្ញាទិក្ខន្ធេហិ, ទ្វីហិ ធម្មាយតនមនាយតនេហិ, ធម្មធាតុយា ចេវ, សត្តហិ ច វិញ្ញាណធាតូហីតិ អដ្ឋហិ ធាតូហិ សង្គហិតា, សេសាហិ ខន្ធាយតនធាតូហិ អសង្គហិតា. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
សម្បយុត្តេនសង្គហិតាសង្គហិតបទវណ្ណនា.
១៣. តេរសមនយោ អសង្គហិតេនសម្បយុត្តវិប្បយុត្តបទវណ្ណនា
៤៤៨. ឥទានិ អសង្គហិតេនសម្បយុត្តវិប្បយុត្តបទំ ¶ ភាជេតុំ រូបក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យេ បញ្ចមេ អសង្គហិតេនអសង្គហិតបទនិទ្ទេសេ រូបក្ខន្ធេន សទិសបញ្ហា ធម្មា, យេ ច អរូបភវេន សទិសា, តេយេវ ឧទ្ធដា. សេសា បន ន រុហន្តីតិ ន ឧទ្ធដា. វេទនាក្ខន្ធេន ហិ ¶ ខន្ធាទិវសេន បន រូបារូបធម្មា អសង្គហិតា ហោន្តិ. តេសញ្ច សម្បយោគោ នាម នត្ថិ. តស្មា យានិ បទានិ រុហន្តិ, តានេវ សទិសវិស្សជ្ជនេហិ សទ្ធិំ សមោធានេត្វា ឧទ្ធដានិ. តត្ថ យេ ធម្មា បុច្ឆាយ ឧទ្ធដធម្មេហិ ខន្ធាទិវសេន អសង្គហិតា, តេ យេហិ សម្បយុត្តា ច វិប្បយុត្តា ច, តេសំ វសេន ខន្ធាទិវិភាគោ វេទិតព្ពោ.
តត្រាយំ នយោ – រូបក្ខន្ធេន តាវ វិញ្ញាណមេវ តីហិ សង្គហេហិ អសង្គហិតំ. តំ វេទនាទីហិ តីហិ ខន្ធេហិ, ធម្មាយតនធម្មធាតូសុ ច វេទនាទីហេវ សម្បយុត្តំ. ឯកេន រូបក្ខន្ធេន, ទសហិ រូបាយតនរូបធាតូហិ, ធម្មាយតនធម្មធាតូសុ ¶ ច រូបនិព្ពានធម្មេហិ វិប្បយុត្តំ. តំ សន្ធាយ តេ ធម្មា តីហិ ខន្ធេហីតិអាទិ វុត្តំ. ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
អសង្គហិតេនសម្បយុត្តវិប្បយុត្តបទវណ្ណនា.
១៤. ចុទ្ទសមនយោ វិប្បយុត្តេនសង្គហិតាសង្គហិតបទវណ្ណនា
៤៥៦. ឥទានិ វិប្បយុត្តេនសង្គហិតាសង្គហិតបទំ ភាជេតុំ រូបក្ខន្ធេនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យេសំ បទានំ វិប្បយោគោ ន រុហតិ, តានិ ឥមស្មិំ វារេ ន គហិតានិ. កានិ បន តានីតិ? ធម្មាយតនាទីនិ. ធម្មាយតនស្ស ហិ ខន្ធាទីសុ ឯកេនាបិ វិប្បយោគោ ន រុហតិ. ធម្មធាតុអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តេសំ ឥទមុទ្ទានំ –
‘‘ធម្មាយតនំ ធម្មធាតុ, ជីវិតិន្ទ្រិយមេវ ច;
នាមរូបបទញ្ចេវ, សឡាយតនមេវ ច.
‘‘ជាតិអាទិត្តយំ ឯកំ, បទំ វីសតិមេ តិកេ;
តិកាវសានិកំ ឯកំ, សត្ត ចូឡន្តរេ បទា.
‘‘ទសេវ ¶ គោច្ឆកេ ហោន្តិ, មហន្តរម្ហិ ចុទ្ទស;
ឆ បទានិ តតោ ឧទ្ធំ សព្ពានិបិ សមាសតោ;
បទានិ ច ន លព្ភន្តិ, ចត្តាលីសញ្ច សត្ត ចា’’តិ.
បរិយោសានេ ¶ ច – ធម្មាយតនំ ធម្មធាតូតិ គាថាបិ ឥមមេវត្ថំ ទីបេតុំ វុត្តា. ឥមានិ បន ឋបេត្វា សេសានិ សព្ពានិបិ លព្ភន្តិ. តេសុ ខន្ធាទិវិភាគោ វុត្តនយានុសារេនេវ វេទិតព្ពោតិ.
វិប្បយុត្តេនសង្គហិតាសង្គហិតបទវណ្ណនា.
និគមនកថា
ឯត្តាវតា ¶ ច –
ធាតុប្បភេទកុសលោ, យំ ធាតុកថំ តថាគតោ អាហ;
តស្សា នយមុខភេទ-ប្បកាសនំ និដ្ឋិតំ ហោតិ.
ឥមិនា នយមុខភេទ-ប្បកាសនេន ហិ វិភាវិនា សក្កា;
ញាតុំ សព្ពេបិ នយា, សង្ខេបកថាវ ឥតិ វុត្តា.
ឯកេកស្ស បន សចេ, បទស្ស វិត្ថារមេវ ភាសេយ្យំ;
វចនញ្ច អតិវិយ ពហុំ, ភវេយ្យ អត្ថោ ច អវិសេសោ.
ឥតិ ឩនភាណវារទ្វយាយ, យំ តន្តិយា មយា ឯតំ;
កុរុនា បត្តំ បុញ្ញំ, សុខាយ តំ ហោតុ លោកស្សាតិ.
ធាតុកថា-អដ្ឋកថា និដ្ឋិតា.
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
អភិធម្មបិដកេ
បុគ្គលបញ្ញត្តិ-អដ្ឋកថា
និបុណត្ថំ ¶ ¶ ¶ បករណំ, ធាតុភេទប្បកាសនោ;
សត្ថា ធាតុកថំ នាម, ទេសយិត្វា សុរាលយេ.
អនន្តរំ តស្ស ជិនោ, បញ្ញត្តិភេទទីបនំ;
អាហ បុគ្គលបញ្ញត្តិំ, យំ លោកេ អគ្គបុគ្គលោ.
តស្សា សំវណ្ណនោកាសោ, យស្មា ទានិ ឧបាគតោ;
តស្មា នំ វណ្ណយិស្សាមិ, តំ សុណាថ សមាហិតាតិ.
១. មាតិកាវណ្ណនា
១. ឆ ¶ បញ្ញត្តិយោ – ខន្ធបញ្ញត្តិ…បេ… បុគ្គលបញ្ញត្តីតិ អយំ តាវ បុគ្គលបញ្ញត្តិយា ឧទ្ទេសោ. តត្ថ ឆាតិ គណនបរិច្ឆេទោ. តេន យេ ធម្មេ ឥធ បញ្ញបេតុកាមោ តេសំ គណនវសេន សំខេបតោ បញ្ញត្តិបរិច្ឆេទំ ទស្សេតិ. បញ្ញត្តិយោតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. តត្ថ ‘‘អាចិក្ខតិ ទេសេតិ បញ្ញបេតិ បដ្ឋបេតី’’តិ (សំ. និ. ២.២០) អាគតដ្ឋានេ បញ្ញាបនា ទស្សនា បកាសនា បញ្ញត្តិ នាម. ‘‘សុបញ្ញត្តំ មញ្ចបីឋ’’ន្តិ (បារា. ២៦៩) អាគតដ្ឋានេ ឋបនា និក្ខិបនា បញ្ញត្តិ នាម. ឥធ ឧភយម្បិ វដ្ដតិ. ឆ បញ្ញត្តិយោតិ ហិ ឆ បញ្ញាបនា, ឆ ទស្សនា បកាសនាតិបិ; ឆ ឋបនា និក្ខិបនាតិបិ ឥធ អធិប្បេតមេវ. នាមបញ្ញត្តិ ហិ តេ តេ ធម្មេ ទស្សេតិបិ, តេន តេន កោដ្ឋាសេន ឋបេតិបិ.
ខន្ធបញ្ញត្តីតិអាទិ បន សំខេបតោ តាសំ បញ្ញត្តីនំ សរូបទស្សនំ. តត្ថ ខន្ធានំ ‘ខន្ធា’តិ បញ្ញាបនា ទស្សនា បកាសនា ឋបនា និក្ខិបនា ខន្ធបញ្ញត្តិ នាម. អាយតនានំ អាយតនានីតិ, ធាតូនំ ធាតុយោតិ, សច្ចានំ សច្ចានីតិ, ឥន្ទ្រិយានំ ឥន្ទ្រិយានីតិ, បុគ្គលានំ បុគ្គលាតិ បញ្ញាបនា ទស្សនា បកាសនា ឋបនា និក្ខិបនា បុគ្គលបញ្ញត្តិ នាម.
បាឡិមុត្តកេន ¶ បន អដ្ឋកថានយេន អបរាបិ ឆ បញ្ញត្តិយោ – វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, វិជ្ជមានេន ¶ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, អវិជ្ជមានេន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, វិជ្ជមានេន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, អវិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តីតិ. តត្ថ កុសលាកុសលស្សេវ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន វិជ្ជមានស្ស សតោ សម្ភូតស្ស ធម្មស្ស បញ្ញាបនា វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. តថា អវិជ្ជមានស្ស លោកនិរុត្តិមត្តសិទ្ធស្ស ឥត្ថិបុរិសាទិកស្ស បញ្ញាបនា អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. សព្ពាការេនបិ អនុបលព្ភនេយ្យស្ស វាចាវត្ថុមត្តស្សេវ បញ្ចមសច្ចាទិកស្ស តិត្ថិយានំ អណុបកតិបុរិសាទិកស្ស វា បញ្ញាបនាបិ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិយេវ. សា បន សាសនាវចរា ន ហោតីតិ ឥធ ន គហិតា. ឥតិ ឥមេសំ វិជ្ជមានាវិជ្ជមានានំ វិកប្បនវសេន សេសា វេទិតព្ពា. ‘តេវិជ្ជោ’, ‘ឆឡភិញ្ញោ’តិអាទីសុ ហិ តិស្សោ វិជ្ជា ឆ អភិញ្ញា ច វិជ្ជមានា, បុគ្គលោ អវិជ្ជមានោ. តស្មា តិស្សោ វិជ្ជា អស្សាតិ តេវិជ្ជោ, ឆ អភិញ្ញា អស្សាតិ ឆឡភិញ្ញោតិ ឯវំ វិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានស្ស បញ្ញាបនតោ ឯវរូបា វិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. ‘ឥត្ថិរូបំ’, ‘បុរិសរូប’ន្តិអាទីសុ ¶ បន ឥត្ថិបុរិសា អវិជ្ជមានា, រូបំ វិជ្ជមានំ. តស្មា ឥត្ថិយា រូបំ ឥត្ថិរូបំ, បុរិសស្ស រូបំ បុរិសរូបន្តិ ឯវំ អវិជ្ជមានេន វិជ្ជមានស្ស បញ្ញាបនតោ ឯវរូបា អវិជ្ជមានេន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. ចក្ខុសម្ផស្សោ, សោតសម្ផស្សោតិអាទីសុ ចក្ខុសោតាទយោបិ ផស្សោបិ វិជ្ជមានោយេវ. តស្មា ចក្ខុម្ហិ សម្ផស្សោ, ចក្ខុតោ ជាតោ សម្ផស្សោ, ចក្ខុស្ស វា ផលភូតោ សម្ផស្សោ ចក្ខុសម្ផស្សោតិ ឯវំ វិជ្ជមានេន វិជ្ជមានស្ស បញ្ញាបនតោ ឯវរូបា វិជ្ជមានេន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. ខត្តិយបុត្តោ, ព្រាហ្មណបុត្តោ, សេដ្ឋិបុត្តោតិអាទីសុ ខត្តិយាទយោបិ អវិជ្ជមានា, បុត្តោបិ. តស្មា ខត្តិយស្ស បុត្តោ ខត្តិយបុត្តោតិ ឯវំ អវិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានស្ស បញ្ញាបនតោ ឯវរូបា អវិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. តាសុ ឥមស្មិំ បករណេ បុរិមា តិស្សោវ បញ្ញត្តិយោ លព្ភន្តិ. ‘‘ខន្ធបញ្ញត្តិ…បេ… ឥន្ទ្រិយបញ្ញត្តី’’តិ ឥមស្មិញ្ហិ ¶ ឋានេ វិជ្ជមានស្សេវ បញ្ញាបិតត្តា វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ លព្ភតិ. ‘‘បុគ្គលបញ្ញត្តី’’តិ បទេ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ. បរតោ បន ‘តេវិជ្ជោ’, ‘ឆឡភិញ្ញោ’តិអាទីសុ វិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ លព្ភតីតិ.
អដ្ឋកថាមុត្តកេន បន អាចរិយនយេន អបរាបិ ឆ បញ្ញត្តិយោ – ឧបាទាបញ្ញត្តិ, ឧបនិធាបញ្ញត្តិ, សមោធានបញ្ញត្តិ, ឧបនិក្ខិត្តបញ្ញត្តិ, តជ្ជាបញ្ញត្តិ, សន្តតិបញ្ញត្តីតិ ¶ . តត្ថ យោ រូបវេទនាទីហិ ឯកត្តេន វា អញ្ញត្តេន វា រូបវេទនាទយោ វិយ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន អនុបលព្ភសភាវោបិ រូបវេទនាទិភេទេ ខន្ធេ ឧបាទាយ និស្សាយ ការណំ កត្វា សម្មតោ សត្តោ. តានិ តានិ អង្គានិ ឧបាទាយ រថោ គេហំ មុដ្ឋិ ឧទ្ធនន្តិ ច; តេ តេយេវ រូបាទយោ ឧបាទាយ ឃដោ បដោ; ចន្ទសូរិយបរិវត្តាទយោ ឧបាទាយ កាលោ, ទិសា; តំ តំ ភូតនិមិត្តញ្ចេវ ភាវនានិសំសញ្ច ឧបាទាយ និស្សាយ ការណំ កត្វា សម្មតំ តេន តេនាការេន ឧបដ្ឋិតំ ឧគ្គហនិមិត្តំ បដិភាគនិមិត្តន្តិ អយំ ឯវរូបា ឧបាទាបញ្ញត្តិ នាម. បញ្ញបេតព្ពដ្ឋេន ចេសា បញ្ញត្តិ នាម, ន បញ្ញាបនដ្ឋេន. យា បន តស្សត្ថស្ស បញ្ញាបនា, អយំ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិយេវ.
យា បឋមទុតិយាទីនិ ឧបនិធាយ ទុតិយំ តតិយន្តិអាទិកា, អញ្ញមញ្ញញ្ច ឧបនិធាយ ទីឃំ រស្សំ, ទូរំ, សន្តិកន្តិអាទិកា បញ្ញាបនា; អយំ ឧបនិធាបញ្ញត្តិ នាម. អបិចេសា ឧបនិធាបញ្ញត្តិ – តទញ្ញាបេក្ខូបនិធា, ហត្ថគតូបនិធា, សម្បយុត្តូបនិធា, សមារោបិតូបនិធា, អវិទូរគតូបនិធា ¶ , បដិភាគូបនិធា, តព្ពហុលូបនិធា, តព្ពិសិដ្ឋូបនិធាតិអាទិនា ភេទេន អនេកប្បការា.
តត្ថ ទុតិយំ តតិយន្តិអាទិកាវ តទញ្ញំ អបេក្ខិត្វា វុត្តតាយ តទញ្ញាបេក្ខូបនិធា នាម. ឆត្តបាណិ, សត្ថបាណីតិអាទិកា ហត្ថគតំ ឧបនិធាយ វុត្តតាយ ¶ ហត្ថគតូបនិធា នាម. កុណ្ឌលី, សិខរី, កិរិដីតិអាទិកា សម្បយុត្តំ ឧបនិធាយ វុត្តតាយ សម្បយុត្តូបនិធា នាម. ធញ្ញសកដំ, សប្បិកុម្ភោតិអាទិកា សមារោបិតំ ឧបនិធាយ វុត្តតាយ សមារោបិតូបនិធា នាម. ឥន្ទសាលគុហា, បិយង្គុគុហា, សេរីសកន្តិអាទិកា អវិទូរគតំ ឧបនិធាយ វុត្តតាយ អវិទូរគតូបនិធា នាម. សុវណ្ណវណ្ណោ, ឧសភគាមីតិអាទិកា បដិភាគំ ឧបនិធាយ វុត្តតាយ បដិភាគូបនិធា នាម. បទុមស្សរោ, ព្រាហ្មណគាមោតិអាទិកា តព្ពហុលំ ឧបនិធាយ វុត្តតាយ តព្ពហុលូបនិធា នាម. មណិកដកំ, វជិរកដកន្តិអាទិកា តព្ពិសិដ្ឋំ ឧបនិធាយ វុត្តតាយ តព្ពិសិដ្ឋូបនិធា នាម.
យា បន តេសំ តេសំ សមោធានមបេក្ខិត្វា តិទណ្ឌំ, អដ្ឋបទំ, ធញ្ញរាសិ, បុប្ផរាសីតិអាទិកា បញ្ញាបនា, អយំ សមោធានបញ្ញត្តិ នាម. យា បុរិមស្ស បុរិមស្ស ឧបនិក្ខិបិត្វា ទ្វេ, តីណិ, ចត្តារីតិអាទិកា បញ្ញាបនា, អយំ ¶ ឧបនិក្ខិត្តបញ្ញត្តិ នាម. យា តំ តំ ធម្មសភាវំ អបេក្ខិត្វា បថវី, តេជោ, កក្ខឡតា, ឧណ្ហតាតិអាទិកា បញ្ញាបនា, អយំ តជ្ជាបញ្ញត្តិ នាម. យា បន សន្តតិវិច្ឆេទាភាវំ អបេក្ខិត្វា អាសីតិកោ, នាវុតិកោតិអាទិកា បញ្ញាបនា, អយំ សន្តតិបញ្ញត្តិ នាម. ឯតាសុ បន តជ្ជាបញ្ញត្តិ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិយេវ. សេសា អវិជ្ជមានបក្ខញ្ចេវ, អវិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបក្ខញ្ច ភជន្តិ.
អដ្ឋកថាមុត្តកេន អាចរិយនយេនេវ អបរាបិ ឆ បញ្ញត្តិយោ – កិច្ចបញ្ញត្តិ, សណ្ឋានបញ្ញត្តិ, លិង្គបញ្ញត្តិ, ភូមិបញ្ញត្តិ, បច្ចត្តបញ្ញត្តិ, អសង្ខតបញ្ញត្តីតិ. តត្ថ ភាណកោ, ធម្មកថិកោតិអាទិកា កិច្ចវសេន បញ្ញាបនា កិច្ចបញ្ញត្តិ នាម. កិសោ, ថូលោ, បរិមណ្ឌលោ, ចតុរស្សោតិអាទិកា សណ្ឋានវសេន បញ្ញាបនា សណ្ឋានបញ្ញត្តិ ¶ នាម. ឥត្ថី, បុរិសោតិអាទិកា លិង្គវសេន បញ្ញាបនា លិង្គបញ្ញតិ នាម. កាមាវចរា, រូបាវចរា, អរូបាវចរា, កោសលកា, មាធុរាតិអាទិកា ភូមិវសេន បញ្ញាបនា ភូមិបញ្ញត្តិ នាម. តិស្សោ ¶ , នាគោ, សុមនោតិអាទិកា បច្ចត្តនាមករណមត្តវសេន បញ្ញាបនា បច្ចត្តបញ្ញត្តិ នាម. និរោធោ, និព្ពានន្តិអាទិកា អសង្ខតធម្មស្ស បញ្ញាបនា អសង្ខតបញ្ញត្តិ នាម. តត្ថ ឯកច្ចា ភូមិបញ្ញត្តិ អសង្ខតបញ្ញត្តិ ច វិជ្ជមានបញ្ញត្តិយេវ, កិច្ចបញ្ញត្តិ វិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបក្ខំ ភជតិ. សេសា អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិយោ នាម.
២. ឥទានិ យាសំ បញ្ញត្តីនំ ឧទ្ទេសវារេ សង្ខេបតោ សរូបទស្សនំ កតំ, សង្ខេបតោយេវ តាវ តាសំ វត្ថុំ វិភជិត្វា ទស្សនវសេន តា ទស្សេតុំ កិត្តាវតាតិអាទិមាហ. តត្ថ បុច្ឆាយ តាវ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – យា អយំ ខន្ធានំ ‘ខន្ធា’តិ បញ្ញាបនា, ទស្សនា, ឋបនា, សា កិត្តកេន ហោតីតិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. បរតោ កិត្តាវតា អាយតនានន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វិស្សជ្ជនេបិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ – យត្តកេន បញ្ញាបនេន សង្ខេបតោ បញ្ចក្ខន្ធាតិ វា បភេទតោ ‘‘រូបក្ខន្ធោ…បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ វា; តត្រាបិ រូបក្ខន្ធោ កាមាវចរោ, សេសា ចតុភូមិកាតិ វា ឯវរូបំ បញ្ញាបនំ ហោតិ; ឯត្តកេន ខន្ធានំ ‘ខន្ធា’តិ បញ្ញត្តិ ហោតិ.
៣. តថា យត្តកេន បញ្ញាបនេន សង្ខេបតោ ទ្វាទសាយតនានីតិ វា, បភេទតោ ‘‘ចក្ខាយតនំ…បេ… ធម្មាយតន’’ន្តិ វា; តត្រាបិ ទសាយតនា កាមាវចរា ¶ , ទ្វាយតនា ចតុភូមិកាតិ វា, ឯវរូបំ បញ្ញាបនំ ហោតិ; ឯត្តកេន អាយតនានំ អាយតនានីតិ បញ្ញត្តិ ហោតិ.
៤. យត្តកេន បញ្ញាបនេន សង្ខេបតោ អដ្ឋារស ធាតុយោតិ វា ¶ , បភេទតោ ‘‘ចក្ខុធាតុ…បេ… មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ វា; តត្រាបិ សោឡស ធាតុយោ កាមាវចរា, ទ្វេ ធាតុយោ ចតុភូមិកាតិ វា ឯវរូបំ បញ្ញាបនំ ហោតិ; ឯត្តកេន ធាតូនំ ធាតូតិ បញ្ញត្តិ ហោតិ.
៥. យត្តកេន បញ្ញាបនេន សង្ខេបតោ ចត្តារិ សច្ចានីតិ វា, បភេទតោ ‘‘ទុក្ខសច្ចំ…បេ… និរោធសច្ច’’ន្តិ វា; តត្រាបិ ទ្វេ សច្ចា លោកិយា, ទ្វេ សច្ចា លោកុត្តរាតិ វា ឯវរូបំ បញ្ញាបនំ ហោតិ; ឯត្តកេន សច្ចានំ ‘សច្ចានី’តិ បញ្ញត្តិ ហោតិ.
៦. យត្តកេន បញ្ញាបនេន សង្ខេបតោ ពាវីសតិន្ទ្រិយានីតិ វា, បភេទតោ ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វា; តត្រាបិ ទសិន្ទ្រិយានិ កាមាវចរានិ, នវិន្ទ្រិយានិ ¶ មិស្សកានិ, តីណិ ឥន្ទ្រិយានិ លោកុត្តរានីតិ វា ឯវរូបំ បញ្ញាបនំ ហោតិ; ឯត្តកេន ឥន្ទ្រិយានំ ឥន្ទ្រិយានីតិ បញ្ញត្តិ ហោតិ. ឯត្តាវតា សង្ខេបតោ វត្ថុំ វិភជិត្វា ទស្សនវសេន បញ្ច បញ្ញត្តិយោ ទស្សិតា ហោន្តិ.
៧. ឥទានិ វិត្ថារតោ វត្ថុំ វិភជិត្វា ទស្សនវសេន បុគ្គលបញ្ញត្តិំ ទស្សេតុំ សមយវិមុត្តោ អសមយវិមុត្តោតិអាទិមាហ. សម្មាសម្ពុទ្ធេន ហិ តិលេ វិសារយមានេន វិយ, វាកេ ហីរយមានេន វិយ ច, ហេដ្ឋា វិភង្គប្បករណេ ឥមាសំ បញ្ចន្នំ បញ្ញត្តីនំ វត្ថុភូតា ខន្ធាទយោ និប្បទេសេន កថិតាតិ តេន តេ ឥធ ឯកទេសេនេវ កថេសិ. ឆដ្ឋា បុគ្គលបញ្ញត្តិ ហេដ្ឋា អកថិតាវ. ឥធាបិ ឧទ្ទេសវារេ ឯកទេសេនេវ កថិតា; តស្មា តំ វិត្ថារតោ កថេតុកាមោ សមយវិមុត្តោ អសមយវិមុត្តោតិ ឯកកតោ បដ្ឋាយ យាវ ទសកា មាតិកំ ឋបេសីតិ.
មាតិកាវណ្ណនា.
២. និទ្ទេសវណ្ណនា
១. ឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា
១. ឥទានិ ¶ ¶ យថាឋបិតំ មាតិកំ អាទិតោ បដ្ឋាយ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ – កតមោ ច បុគ្គលោ សមយវិមុត្តោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ. ឯកច្ចោ បុគ្គលោតិ ឯកោ បុគ្គលោ. កាលេន កាលន្តិ ឯត្ថ ភុម្មវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯកេកស្មិំ កាលេតិ វុត្តំ ហោតិ. សមយេន សមយន្តិ ឥទំ បុរិមស្សេវ វេវចនំ. អដ្ឋ វិមោក្ខេតិ រូបាវចរារូបាវចរអដ្ឋសមាបត្តិយោ. តាសញ្ហិ បច្ចនីកធម្មេហិ វិមុច្ចនតោ វិមោក្ខោតិ នាមំ. កាយេនាតិ វិមោក្ខសហជាតេន នាមកាយេន. ផុសិត្វា វិហរតីតិ បដិលភិត្វា ឥរិយតិ. កតមស្មិំ បនេស កាលេ វិមោក្ខេ ផុសិត្វា វិហរតីតិ? សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុកាមស្ស ហិ កាលោ នាម អត្ថិ, អកាលោ នាម អត្ថិ. តត្ថ បាតោវ សរីរបដិជគ្គនកាលោ, វត្តករណកាលោ ច សមាបជ្ជនស្ស អកាលោ នាម. សរីរំ បន បដិជគ្គិត្វា វត្តំ កត្វា វសនដ្ឋានំ ¶ បវិសិត្វា និសិន្នស្ស យាវ បិណ្ឌាយ គមនកាលោ នាគច្ឆតិ, ឯតស្មិំ អន្តរេ សមាបជ្ជនស្ស កាលោ នាម.
បិណ្ឌាយ គមនកាលំ បន សល្លក្ខេត្វា និក្ខន្តស្ស ចេតិយវន្ទនកាលោ, ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតស្ស វិតក្កមាឡកេ ឋានកាលោ បិណ្ឌាយ គមនកាលោ គាមេ ចរណកាលោ; អាសនសាលាយ យាគុបានកាលោ វត្តករណកាលោតិ អយម្បិ សមាបជ្ជនស្ស អកាលោ នាម. អាសនសាលាយ បន វិវិត្តេ ឱកាសេ សតិ យាវ ភត្តកាលោ នាគច្ឆតិ, ឯតស្មិម្បិ អន្តរេ សមាបជ្ជនស្ស កាលោ នាម. ភត្តំ បន ភុញ្ជនកាលោ, វិហារគមនកាលោ, បត្តចីវរបដិសាមនកាលោ, ទិវាវត្តករណកាលោ, បរិបុច្ឆាទានកាលោតិ អយម្បិ សមាបជ្ជនស្ស អកាលោ នាម. យោ អកាលោ, ស្វេវ អសមយោ. តំ សព្ពម្បិ ឋបេត្វា អវសេសេ កាលេ កាលេ, សមយេ សមយេ វុត្តប្បការេ អដ្ឋ ¶ វិមោក្ខេ សហជាតនាមកាយេន បដិលភិត្វា វិហរន្តោ, ‘‘ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ…បេ… វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ.
អបិចេស ¶ សផស្សកេហិ សហជាតនាមធម្មេហិ សហជាតធម្មេ ផុសតិយេវ នាម, ឧបចារេន អប្បនំ ផុសតិយេវ នាម. បុរិមាយ អប្បនាយ អបរំ អប្បនំ ផុសតិយេវ. យេន ហិ សទ្ធិំ យេ ធម្មា សហជាតា, តេន តេ បដិលទ្ធា នាម ហោន្តិ. ផស្សេនាបិ ផុដ្ឋាយេវ នាម ហោន្តិ. ឧបចារម្បិ អប្បនាយ បដិលាភការណមេវ, តថា បុរិមា អប្បនា អបរអប្បនាយ. តត្រាស្ស ឯវំ សហជាតេហិ សហជាតានំ ផុសនា វេទិតព្ពា – បឋមជ្ឈានញ្ហិ វិតក្កាទីហិ បញ្ចង្គិកំ. តស្មិំ ឋបេត្វា តានិ អង្គានិ សេសា អតិរេកបណ្ណាសធម្មា ចត្តារោ ខន្ធា នាម ហោន្តិ. តេន នាមកាយេន បឋមជ្ឈានសមាបត្តិវិមោក្ខំ ផុសិត្វា បដិលភិត្វា វិហរតិ. ទុតិយំ ឈានំ បីតិសុខចិត្តេកគ្គតាហិ តិវង្គិកំ, តតិយំ សុខចិត្តេកគ្គតាហិ ទុវង្គិកំ, ចតុត្ថំ ឧបេក្ខាចិត្តេកគ្គតាហិ ទុវង្គិកំ, តថា អាកាសានញ្ចាយតនំ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនញ្ច. តត្ថ ឋបេត្វា តានិ អង្គានិ សេសា អតិរេកបណ្ណាសធម្មា ចត្តារោ ខន្ធា នាម ហោន្តិ. តេន នាមកាយេន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិវិមោក្ខំ ផុសិត្វា បដិលភិត្វា វិហរតិ.
បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ សង្ខារគតំ, មគ្គបញ្ញាយ ចតុសច្ចធម្មេ បស្សិត្វា. ឯកច្ចេ អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តីតិ ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍា បឋមមគ្គាទិវជ្ឈា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សមយវិមុត្តោតិ ឯត្ថ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី បុថុជ្ជនោ តេន ¶ នាមកាយេន ផុសិត្វា វិហរតីតិ ¶ វត្តុំ វដ្ដតិ. បាឡិយំ បន ‘‘ឯកច្ចេ អាសវា បរិក្ខីណា’’តិ វុត្តំ. បុថុជ្ជនស្ស ច ខីណា អាសវា នាម នត្ថិ, តស្មា សោ ន គហិតោ. អដ្ឋសមាបត្តិលាភី ខីណាសវោបិ តេន នាមកាយេន ផុសិត្វា វិហរតីតិ វត្តុំ វដ្ដតិ. តស្ស បន អបរិក្ខីណាសវា នាម នត្ថិ, តស្មា សោបិ ន គហិតោ. សមយវិមុត្តោតិ បន តិណ្ណំ សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមីនំយេវេតំ នាមន្តិ វេទិតព្ពំ.
២. អសមយវិមុត្តនិទ្ទេសេ – បុរិមសទិសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អសមយវិមុត្តោតិ បនេត្ថ សុក្ខវិបស្សកខីណាសវស្សេតំ នាមំ. សុក្ខវិបស្សកា បន សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមិនោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ ច ខីណាសវា បុថុជ្ជនា ច ឥមស្មិំ ទុកេ ន លព្ភន្តិ, ទុកមុត្តកបុគ្គលា ¶ នាម ហោន្តិ. តស្មា សត្ថា អត្តនោ ពុទ្ធសុពុទ្ធតាយ ហេដ្ឋា គហិតេ ច អគ្គហិតេ ច សង្កឌ្ឍិត្វា សទ្ធិំ បិដ្ឋិវដ្ដកេហិ តន្តិំ អារោបេន្តោ សព្ពេបិ អរិយបុគ្គលាតិអាទិមាហ. តត្ថ អរិយេ វិមោក្ខេតិ កិលេសេហិ អារកត្តា អរិយេតិ សង្ខំ គតេ លោកុត្តរវិមោក្ខេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ពាហិរានញ្ហិ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ សមាបជ្ជន្តស្ស សមយោបិ អត្ថិ អសមយោបិ. មគ្គវិមោក្ខេន វិមុច្ចនស្ស សមយោ វា អសមយោ វា នត្ថិ. យស្ស សទ្ធា ពលវតី, វិបស្សនា ច អារទ្ធា, តស្ស គច្ឆន្តស្ស តិដ្ឋន្តស្ស និសីទន្តស្ស និបជ្ជន្តស្ស ខាទន្តស្ស ភុញ្ជន្តស្ស មគ្គផលបដិវេធោ នាម ន ហោតីតិ នត្ថិ. ឥតិ មគ្គវិមោក្ខេន វិមុច្ចនស្ស សមយោ វា អសមយោ វា នត្ថីតិ ហេដ្ឋា គហិតេ ច អគ្គហិតេ ច សង្កឌ្ឍិត្វា ឥមំ បិដ្ឋិវដ្ដកំ តន្តិំ អារោបេសិ ធម្មរាជា. សមាបត្តិលាភី បុថុជ្ជនោ ឥមាយបិ តន្តិយា អគ្គហិតោវ. ភជាបិយមានោ បន ¶ សមាបត្តិវិក្ខម្ភិតានំ កិលេសានំ វសេន សមយវិមុត្តភាវំ ភជេយ្យ.
៣. កុប្បធម្មាកុប្បធម្មនិទ្ទេសេសុ – យស្ស អធិគតោ សមាបត្តិធម្មោ កុប្បតិ នស្សតិ, សោ កុប្បធម្មោ. រូបសហគតានន្តិ រូបនិមិត្តសង្ខាតេន រូបេន សហគតានំ. តេន សទ្ធិំ បវត្តានំ ន វិនា រូបារម្មណានំ ចតុន្នំ រូបាវចរជ្ឈានានន្តិ អត្ថោ. អរូបសហគតានន្តិ រូបតោ អញ្ញំ, ន រូបន្តិ អរូបំ. អរូបេន សហគតានំ តេន សទ្ធិំ បវត្តានំ ន វិនា អរូបារម្មណានំ ចតុន្នំ អរូបាវចរជ្ឈានានន្តិ អត្ថោ. ន និកាមលាភីតិ បញ្ចហាការេហិ អចិណ្ណវសិតាយ ឥច្ឆិតាការេន អលទ្ធត្តា ន និកាមលាភី. អប្បគុណសមាបត្តិកោតិ អត្ថោ. ន អកិច្ឆលាភីតិ កិច្ឆលាភី ទុក្ខលាភី. យោ អាគមនម្ហិ កិលេសេ វិក្ខម្ភេន្តោ ឧបចារំ បាបេន្តោ ¶ អប្បនំ បាបេន្តោ ចិត្តមញ្ជូសំ លភន្តោ ទុក្ខេន កិច្ឆេន សសង្ខារេន សប្បយោគេន កិលមន្តោ តំ សម្បទំ បាបុណិតុំ សក្កោតិ, សោ ន អកិច្ឆលាភី នាម. ន អកសិរលាភីតិ អវិបុលលាភី. សមាបត្តិំ អប្បេត្វា អទ្ធានំ ផរិតុំ ន សក្កោតិ. ឯកំ ទ្វេ ចិត្តវារេ វត្តេត្វា សហសាវ វុដ្ឋាតីតិ អត្ថោ.
យត្ថិច្ឆកន្តិ យស្មិំ ឱកាសេ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិតុំ ឥច្ឆតិ. យទិច្ឆកន្តិ កសិណជ្ឈានំ វា អានាបានជ្ឈានំ វា ព្រហ្មវិហារជ្ឈានំ វា អសុភជ្ឈានំ ¶ វាតិ យំ យំ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិតុំ ឥច្ឆតិ. យាវតិច្ឆកន្តិ អទ្ធានបរិច្ឆេទេន យត្តកំ កាលំ ឥច្ឆតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យត្ថ យត្ថ យំ យំ សមាបត្តិំ យត្តកំ អទ្ធានំ សមាបជ្ជិតុម្បិ វុដ្ឋាតុម្បិ ឥច្ឆតិ, តត្ថ តត្ថ តំ តំ សមាបត្តិំ តត្តកំ អទ្ធានំ សមាបជ្ជិតុម្បិ វុដ្ឋាតុម្បិ ន សក្កោតិ. ចន្ទំ វា សូរិយំ វា ឧល្លោកេត្វា ‘ឥមស្មិំ ¶ ចន្ទេ វា សូរិយេ វា ឯត្តកំ ឋានំ គតេ វុដ្ឋហិស្សាមី’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឈានំ សមាបន្នោ យថាបរិច្ឆេទេន វុដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ, អន្តរាវ វុដ្ឋាតិ; សមាបត្តិយា អប្បគុណតាយាតិ.
បមាទមាគម្មាតិ បមាទំ បដិច្ច. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវំវិធោ បុគ្គលោ កុប្បធម្មោតិ វុច្ចតិ. ឥទំ បន អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ បុថុជ្ជនស្ស សោតាបន្នស្ស សកទាគាមិនោតិ តិណ្ណំ បុគ្គលានំ នាមំ. ឯតេសញ្ហិ សមាធិបារិពន្ធកា វិបស្សនាបារិពន្ធកា ច ធម្មា ន សុវិក្ខម្ភិតា, ន សុវិក្ខាលិតា, តេន តេសំ សមាបត្តិ នស្សតិ បរិហាយតិ. សា ច ខោ នេវ សីលភេទេន, នាបត្តិវីតិក្កមេន. ន គរុកមោក្ខធម្មោ បនេស អប្បមត្តកេនបិ កិច្ចករណីយេន វា វត្តភេទមត្តកេន វា នស្សតិ.
តត្រិទំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ ថេរោ សមាបត្តិំ វឡញ្ជេតិ. តស្មិំ បិណ្ឌាយ គាមំ បវិដ្ឋេ ទារកា បរិវេណេ កីឡិត្វា បក្កមិំសុ. ថេរោ អាគន្ត្វា ‘បរិវេណំ សម្មជ្ជិតព្ព’ន្តិ ចិន្តេត្វា អសម្មជ្ជិត្វា វិហារំ បវិសិត្វា ‘សមាបត្តិំ អប្បេស្សាមី’តិ និសីទិ. សោ អប្បេតុំ អសក្កោន្តោ, ‘កិំ នុ ខោ អាវរណ’ន្តិ សីលំ អាវជ្ជន្តោ អប្បមត្តកម្បិ វីតិក្កមំ អទិស្វា ‘វត្តភេទោ នុ ខោ អត្ថី’តិ ឱលោកេន្តោ បរិវេណស្ស អសម្មដ្ឋភាវំ ញត្វា សម្មជ្ជិត្វា បវិសិត្វា និសីទន្តោ សមាបត្តិំ អប្បេន្តោវ និសីទិ.
៤. អកុប្បធម្មនិទ្ទេសោ ¶ វុត្តបដិបក្ខវសេនេវ វេទិតព្ពោ. អកុប្បធម្មោតិ ឥទំ បន អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ អនាគាមិស្ស ចេវ ខីណាសវស្ស ចាតិ ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ នាមំ. តេសញ្ហិ សមាធិបារិពន្ធកា វិបស្សនាបារិពន្ធកា ច ធម្មា សុវិក្ខម្ភិតា សុវិក្ខាលិតា; តេន តេសំ ¶ ភស្សសង្គណិការាមាទិកិច្ចេន វា អញ្ញេន វា យេន កេនចិ អត្តនោ អនុរូបេន បមាទេន វីតិនាមេន្តានម្បិ សមាបត្តិ ន កុប្បតិ, ន នស្សតិ. សុក្ខវិបស្សកា បន សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមិខីណាសវា ឥមស្មិំ ទុកេ ¶ ន លព្ភន្តិ; ទុកមុត្តកបុគ្គលា នាម ហោន្តិ. តស្មា សត្ថា អត្តនោ ពុទ្ធសុពុទ្ធតាយ ហេដ្ឋា គហិតេ ច អគ្គហិតេ ច សង្កឌ្ឍិត្វា ឥមស្មិម្បិ ទុកេ សទ្ធិំ បិដ្ឋិវដ្ដកេហិ តន្តិំ អារោបេន្តោ សព្ពេបិ អរិយបុគ្គលាតិអាទិមាហ. អដ្ឋន្នញ្ហិ សមាបត្តីនំ កុប្បនំ នស្សនំ ភវេយ្យ, លោកុត្តរធម្មស្ស បន សកិំ បដិវិទ្ធស្ស កុប្បនំ នស្សនំ នាម នត្ថិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.
៥. បរិហានធម្មាបរិហានធម្មនិទ្ទេសាបិ កុប្បធម្មាកុប្បធម្មនិទ្ទេសវសេនេវ វេទិតព្ពា. កេវលញ្ហិ ឥធ បុគ្គលស្ស បមាទំ បដិច្ច ធម្មានំ បរិហានម្បិ អបរិហានម្បិ គហិតន្តិ ឥទំ បរិយាយទេសនាមត្តមេវ នានំ. សេសំ សព្ពត្ថ តាទិសមេវ.
៧. ចេតនាភព្ពនិទ្ទេសេ – ចេតនាភព្ពោតិ ចេតនាយ អបរិហានិំ អាបជ្ជិតុំ ភព្ពោ. សចេ អនុសញ្ចេតេតីតិ, សចេ សមាបជ្ជតិ. សមាបត្តិញ្ហិ សមាបជ្ជន្តោ អនុសញ្ចេតេតិ នាម. សោ ន បរិហាយតិ, ឥតរោ បរិហាយតិ.
៨. អនុរក្ខណាភព្ពនិទ្ទេសេ – អនុរក្ខណាភព្ពោតិ អនុរក្ខណាយ អបរិហានិំ អាបជ្ជិតុំ ភព្ពោ. សចេ អនុរក្ខតីតិ សចេ អនុបការធម្មេ បហាយ ឧបការធម្មេ សេវន្តោ សមាបជ្ជតិ. ឯវញ្ហិ បដិបជ្ជន្តោ អនុរក្ខតិ នាម. សោ ន បរិហាយតិ, ឥតរោ បរិហាយតិ.
ឥមេ ទ្វេបិ សមាបត្តិំ ឋបេតុំ ថាវរំ កាតុំ បដិពលា. ចេតនាភព្ពតោ បន អនុរក្ខណាភព្ពោវ ពលវតរោ. ចេតនាភព្ពោ ហិ ឧបការានុបការេ ធម្មេ ន ជានាតិ. អជានន្តោ ឧបការធម្មេ នុទតិ នីហរតិ, អនុបការធម្មេ សេវតិ. សោ តេ សេវន្តោ សមាបត្តិតោ បរិហាយតិ ¶ . អនុរក្ខណាភព្ពោ ឧបការានុបការេ ធម្មេ ជានាតិ. ជានន្តោ អនុបការធម្មេ ¶ នុទតិ នីហរតិ, ឧបការធម្មេ សេវតិ. សោ តេ សេវន្តោ សមាបត្តិតោ ន បរិហាយតិ.
យថា ហិ ទ្វេ ខេត្តបាលា ឯកោ បណ្ឌុរោគេន សរោគោ អក្ខមោ សីតាទីនំ, ឯកោ អរោគោ សីតាទីនំ សហោ. សរោគោ ហេដ្ឋាកុដិំ ន ឱតរតិ, រត្តារក្ខំ ទិវារក្ខំ វិជហតិ. តស្ស ទិវា សុកមោរាទយោ ខេត្តំ ឱតរិត្វា សាលិសីសំ ខាទន្តិ, រត្តិំ មិគសូករាទយោ បវិសិត្វា ខលំ ¶ តច្ឆិ តំ វិយ ឆេត្វា គច្ឆន្តិ. សោ អត្តនោ បមត្តការណា បុន ពីជមត្តម្បិ ន លភតិ. ឥតរោ រត្តារក្ខំ ទិវារក្ខំ ន វិជហតិ. សោ អត្តនោ អប្បមត្តការណា ឯកករីសតោ ចត្តារិបិ អដ្ឋបិ សកដានិ លភតិ.
តត្ថ សរោគខេត្តបាលោ វិយ ចេតនាភព្ពោ, អរោគោ វិយ អនុរក្ខណាភព្ពោ ទដ្ឋព្ពោ. សរោគស្ស អត្តនោ បមាទេន បុន ពីជមត្តស្សបិ អលភនំ វិយ ចេតនាភព្ពស្ស ឧបការានុបការេ ធម្មេ អជានិត្វា ឧបការេ បហាយ អនុបការេ សេវន្តស្ស សមាបត្តិយា បរិហានំ. ឥតរស្ស អត្តនោ អប្បមាទេន ឯកករីសមត្តតោ ចតុអដ្ឋសកដឧទ្ធរណំ វិយ អនុរក្ខណាភព្ពស្ស ឧបការានុបការេ ធម្មេ ជានិត្វា អនុបការេ បហាយ ឧបការេ សេវន្តស្ស សមាបត្តិយា អបរិហានំ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ចេតនាភព្ពតោ អនុរក្ខណាភព្ពោវ សមាបត្តិំ ថាវរំ កាតុំ ពលវតរោតិ វេទិតព្ពោ.
៩. បុថុជ្ជននិទ្ទេសេ – តីណិ សំយោជនានីតិ ទិដ្ឋិសំយោជនសីលព្ពតបរាមាសសំយោជនវិចិកិច្ឆាសំយោជនានិ. ឯតានិ ហិ ផលក្ខណេ បហីនានិ នាម ហោន្តិ. អយំ បន ផលក្ខណេបិ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. តេសំ ធម្មានន្តិ តេសំ សំយោជនធម្មានំ. មគ្គក្ខណស្មិញ្ហិ តេសំ បហានាយ បដិបន្នោ នាម ហោតិ. អយំ បន មគ្គក្ខណេបិ ន ហោតិ. ឯត្តាវតា វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានោ ថូលពាលបុថុជ្ជនោវ ឥធ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.
១០. គោត្រភុនិទ្ទេសេ ¶ – យេសំ ធម្មានន្តិ យេសំ គោត្រភុញាណេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នានំ បរោបណ្ណាសកុសលធម្មានំ. អរិយធម្មស្សាតិ លោកុត្តរមគ្គស្ស. អវក្កន្តិ ហោតីតិ ឱក្កន្តិ និព្ពត្តិ បាតុភាវោ ហោតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ និព្ពានារម្មណេន ញាណេន សព្ពំ បុថុជ្ជនសង្ខំ បុថុជ្ជនគោត្តំ ¶ បុថុជ្ជនមណ្ឌលំ បុថុជ្ជនបញ្ញត្តិំ អតិក្កមិត្វា អរិយសង្ខំ អរិយគោត្តំ អរិយមណ្ឌលំ អរិយបញ្ញត្តិំ ឱក្កមនតោ គោត្រភូបុគ្គលោ នាម វុច្ចតិ.
១១. ភយូបរតនិទ្ទេសេ – ភយេន ឧបរតោតិ ភយូបរតោ. សត្តបិ សេក្ខា បុថុជ្ជនា ច ភាយិត្វា បាបតោ ឱរមន្តិ បាបំ ន ករោន្តិ ¶ . តត្ថ បុថុជ្ជនា ទុគ្គតិភយំ, វដ្ដភយំ, កិលេសភយំ, ឧបវាទភយន្តិ ចត្តារិ ភយានិ ភាយន្តិ. តេសុ ភាយិតព្ពដ្ឋេន ទុគ្គតិយេវ ភយំ ទុគ្គតិភយំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ បុថុជ្ជនោ ‘សចេ ត្វំ បាបំ ករិស្សសិ, ចត្តារោ អបាយា មុខំ វិវរិត្វា ឋិតច្ឆាតអជគរសទិសា, តេសុ ទុក្ខំ អនុភវន្តោ កថំ ភវិស្សសី’តិ ទុគ្គតិភយំ ភាយិត្វា បាបំ ន ករោតិ. អនមតគ្គសំសារវដ្ដំយេវ បន វដ្ដភយំ នាម. សព្ពម្បិ អកុសលំ កិលេសភយំ នាម. គរហា បន ឧបវាទភយំ នាម. តានិបិ ភាយិត្វា បុថុជ្ជនោ បាបំ ន ករោតិ. សោតាបន្នសកទាគាមិអនាគាមិនោ បន តយោ សេក្ខា ទុគ្គតិំ អតីតត្តា សេសានិ តីណិ ភយានិ ភាយិត្វា បាបំ ន ករោន្តិ. មគ្គដ្ឋកសេក្ខា អាគមនវសេន វា អសមុច្ឆិន្នភយត្តា វា ភយូបរតា នាម ហោន្តិ. ខីណាសវោ ឥមេសុ ចតូសុ ភយេសុ ឯកម្បិ ន ភាយតិ. សោ ហិ សព្ពសោ សមុច្ឆិន្នភយោ; តស្មា អភយូបរតោតិ វុច្ចតិ. កិំ បន សោ ឧបវាទម្បិ ន ភាយតីតិ? ន ភាយតិ. ឧបវាទំ បន រក្ខតីតិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ទោណុប្បលវាបិគាមេ ខីណាសវត្ថេរោ វិយ.
១២. អភព្ពាគមននិទ្ទេសេ ¶ – សម្មត្តនិយាមាគមនស្ស អភព្ពោតិ អភព្ពាគមនោ. កម្មាវរណេនាតិ បញ្ចវិធេន អានន្តរិយកម្មេន. កិលេសាវរណេនាតិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយា. វិបាកាវរណេនាតិ អហេតុកទុហេតុកបដិសន្ធិយា. អស្សទ្ធាតិ ពុទ្ធធម្មសង្ឃេសុ សទ្ធារហិតា. អច្ឆន្ទិកាតិ កត្តុកម្យតាកុសលច្ឆន្ទរហិតា. តេ ឋបេត្វា ជម្ពុទីបំ ឥតរទីបត្តយវាសិនោ វេទិតព្ពា. តេសុ ហិ មនុស្សា អច្ឆន្ទិកភាវំ បវិដ្ឋា នាម. ទុប្បញ្ញាតិ ភវង្គបញ្ញារហិតា. អភព្ពាតិ អប្បដិលទ្ធមគ្គផលូបនិស្សយា. និយាមន្តិ មគ្គនិយាមំ, សម្មត្តនិយាមំ. ឱក្កមិតុន្តិ ឯតំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តសង្ខាតំ និយាមំ ឱក្កមិតុំ បវិសិតុំ តត្ថ បតិដ្ឋាតុំ អភព្ពា.
១៣. ភព្ពាគមននិទ្ទេសោ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ. ឯវមិមស្មិំ ទុកេ យេ ច បុគ្គលា បញ្ចានន្តរិយកា, យេ ច និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិកា, យេហិ ច អហេតុកទុហេតុកបដិសន្ធិ គហិតា ¶ , យេ ច ពុទ្ធាទីនំ ន សទ្ទហន្តិ, យេសញ្ច កត្តុកម្យតាឆន្ទោ នត្ថិ, យេ ច អបរិបុណ្ណភវង្គបញ្ញា, យេសញ្ច មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយោ នត្ថិ, តេ សព្ពេបិ សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមិតុំ អភព្ពា, វិបរីតា ភព្ពាតិ វុត្តា.
១៤. និយតានិយតនិទ្ទេសេ ¶ – អានន្តរិកាតិ អាន្តរិកកម្មសមង្គិនោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកាតិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិសមង្គិនោ. សព្ពេបិ ហេតេ និរយស្ស អត្ថាយ និយតត្តា និយតា នាម. អដ្ឋ បន អរិយបុគ្គលា សម្មាភាវាយ ឧបរូបរិមគ្គផលត្ថាយ ចេវ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយ ច និយតត្តា និយតា នាម. អវសេសបុគ្គលា បន អនិពទ្ធគតិកា. យថា អាកាសេ ខិត្តទណ្ឌោ បថវិយំ បតន្តោ ‘អគ្គេន វា មជ្ឈេន វា មូលេន វា បតិស្សតី’តិ ន ញាយតិ; ឯវមេវ ‘អសុកគតិយា នាម និព្ពត្តិស្សន្តី’តិ និយមាភាវា អនិយតា នាមាតិ វេទិតព្ពា. យា បន ឧត្តរកុរុកានំ និយតគតិកតា ¶ វុត្តា, ន សា និយតធម្មវសេន. មិច្ឆត្តសម្មត្តនិយតធម្មាយេវ ហិ និយតា នាម. តេសញ្ច វសេនាយំ បុគ្គលនិយមោ កថិតោតិ.
១៥. បដិបន្នកនិទ្ទេសេ – មគ្គសមង្គិនោតិ មគ្គដ្ឋកបុគ្គលា. តេ ហិ ផលត្ថាយ បដិបន្នត្តា បដិបន្នកា នាម. ផលសមង្គិនោតិ ផលបដិលាភសមង្គិតាយ ផលសមង្គិនោ. ផលបដិលាភតោ បដ្ឋាយ ហិ តេ ផលសមាបត្តិំ អសមាបន្នាបិ ផលេ ឋិតាយេវ នាម.
១៦. សមសីសីនិទ្ទេសេ – អបុព្ពំ អចរិមន្តិ អបុរេ អបច្ឆា, ឯកប្បហារេនេវាតិ អត្ថោ. បរិយាទានន្តិ បរិក្ខយោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ បុគ្គលោ សមសីសី នាម វុច្ចតិ. សោ បនេស តិវិធោ ហោតិ – ឥរិយាបថសមសីសី, រោគសមសីសី, ជីវិតសមសីសីតិ. តត្ថ យោ ចង្កមន្តោវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា ចង្កមន្តោវ បរិនិព្ពាតិ បទុមត្ថេរោ វិយ; ឋិតកោវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា ឋិតកោវ បរិនិព្ពាតិ កោដបព្ពតវិហារវាសីតិស្សត្ថេរោ វិយ; និសិន្នោវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា និសិន្នោវ បរិនិព្ពាតិ, និបន្នោវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា និបន្នោវ បរិនិព្ពាតិ – អយំ ឥរិយាបថសមសីសី នាម.
យោ បន ឯកំ រោគំ បត្វា អន្តោរោគេយេវ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បត្វា តេនេវ រោគេន បរិនិព្ពាតិ – អយំ រោគសមសីសី នាម.
កតរោ ¶ ¶ ជីវិតសមសីសី នាម? ‘‘សីសន្តិ តេរស សីសានិ – បលិពោធសីសញ្ច តណ្ហា, វិនិពន្ធនសីសញ្ច មានោ, បរាមាសសីសញ្ច ទិដ្ឋិ, វិក្ខេបសីសញ្ច ឧទ្ធច្ចំ, សំកិលេសសីសញ្ច អវិជ្ជា, អធិមោក្ខសីសញ្ច សទ្ធា, បគ្គហសីសញ្ច វីរិយំ, ឧបដ្ឋានសីសញ្ច សតិ, អវិក្ខេបសីសញ្ច សមាធិ, ទស្សនសីសញ្ច បញ្ញា, បវត្តសីសញ្ច ជីវិតិន្ទ្រិយំ, គោចរសីសញ្ច វិមោក្ខោ, សង្ខារសីសញ្ច និរោធោ’’តិ (បដិ. ម. ១.៨៧). តត្ថ កិលេសសីសំ អវិជ្ជំ អរហត្តមគ្គោ បរិយាទិយតិ. បវត្តសីសំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ចុតិចិត្តំ បរិយាទិយតិ. អវិជ្ជាបរិយាទាយកំ ¶ ចិត្តំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ បរិយាទាតុំ ន សក្កោតិ. ជីវិតិន្ទ្រិយបរិយាទាយកំ ចិត្តំ អវិជ្ជំ បរិយាទាតុំ ន សក្កោតិ. អវិជ្ជាបរិយាទាយកំ ចិត្តំ អញ្ញំ, ជីវិតិន្ទ្រិយបរិយាទាយកំ ចិត្តំ អញ្ញំ. យស្ស ចេតំ សីសទ្វយំ សមំ បរិយាទានំ គច្ឆតិ, សោ ជីវិតសមសីសី នាម.
កថមិទំ សមំ ហោតីតិ? វារសមតាយ. យស្មិញ្ហិ វារេ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ – សោតាបត្តិមគ្គេ បញ្ច បច្ចវេក្ខណានិ, សកទាគាមិមគ្គេ បញ្ច, អនាគាមិមគ្គេ បញ្ច, អរហត្តមគ្គេ ចត្តារីតិ ឯកូនវីសតិយា បច្ចវេក្ខណញាណេ បតិដ្ឋាយ ភវង្គំ ឱតរិត្វា បរិនិព្ពាយតិ. ឥមាយ វារសមតាយ ឥទំ ឧភយសីសបរិយាទានំ សមំ ហោតិ នាម. តេនាយំ បុគ្គលោ ជីវិតសមសីសីតិ វុច្ចតិ. អយមេវ ច ឥធ អធិប្បេតោ.
១៧. ឋិតកប្បីនិទ្ទេសេ – ឋិតោ កប្បោតិ ឋិតកប្បោ, ឋិតកប្បោ អស្ស អត្ថីតិ ឋិតកប្បី. កប្បំ ឋបេតុំ សមត្ថោតិ អត្ថោ. ឧឌ្ឌយ្ហនវេលា អស្សាតិ ឈាយនកាលោ ភវេយ្យ. នេវ តាវាតិ យាវ ឯស មគ្គសមង្គី បុគ្គលោ សោតាបត្តិផលំ ន សច្ឆិករោតិ, នេវ តាវ កប្បោ ឈាយេយ្យ. ឈាយមានោបិ អជ្ឈាយិត្វាវ តិដ្ឋេយ្យ. កប្បវិនាសោ ហិ នាម មហាវិការោ មហាបយោគោ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡស្ស ឈាយនវសេន មហាលោកវិនាសោ. អយម្បិ ឯវំ មហាវិនាសោ តិដ្ឋេយ្យ វាតិ វទតិ. សាសនេ បន ធរមានេ អយំ កប្បវិនាសោ នាម នត្ថិ. កប្បវិនាសេ សាសនំ នត្ថិ. គតកោដិកេ ហិ កាលេ កប្បវិនាសោ នាម ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ សត្ថា អន្តរាយាភាវំ ទីបេតុំ ឥទំ ការណំ អាហរិ – ‘‘ឥទម្បិ ភវេយ្យ, មគ្គសមង្គិនោ បន ផលស្ស អន្តរាយោ ន សក្កា កាតុ’’ន្តិ. អយំ បន បុគ្គលោ កប្បំ ឋបេន្តោ កិត្តកំ កាលំ ឋបេយ្យាតិ? យស្មិំ ¶ វារេ មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតិ, អថ ភវង្គំ អាវដ្ដេន្តំ មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ. តតោ តីណិ អនុលោមានិ, ឯកំ គោត្រភុចិត្តំ, ឯកំ មគ្គចិត្តំ, ទ្វេ ផលចិត្តានិ, បញ្ច ¶ បច្ចវេក្ខណញាណានីតិ ¶ ឯត្តកំ កាលំ ឋបេយ្យ. ឥមំ បនត្ថំ ពាហិរាយ អាគន្តុកូបមាយបិ ឯវំ ទីបយិំសុ. សចេ ហិ សោតាបត្តិមគ្គសមង្គិស្ស មត្ថកូបរិ យោជនិកំ ឯកគ្ឃនសេលំ តិវដ្ដាយ រជ្ជុយា ពន្ធិត្វា ឱលម្ពេយ្យ, ឯកស្មិំ វដ្ដេ ឆិន្នេ ទ្វីហិ ឱលម្ពេយ្យ, ទ្វីសុ ឆិន្នេសុ ឯកេន ឱលម្ពេយ្យេវ, តស្មិម្បិ ឆិន្នេ អព្ភកូដំ វិយ អាកាសេ តិដ្ឋេយ្យ, ន ត្វេវ តស្ស បុគ្គលស្ស មគ្គានន្តរផលស្ស អន្តរាយំ ករេយ្យាតិ. អយំ បន ទីបនា បរិត្តា, បុរិមាវ មហន្តា. ន កេវលំ បន សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋោវ កប្បំ ឋបេតិ, ឥតរេ មគ្គសមង្គិនោបិ ឋបេន្តិយេវ. តេន ភគវា ហេដ្ឋា គហិតញ្ច អគ្គហិតញ្ច សព្ពំ សង្កឌ្ឍិត្វា សទ្ធិំ បិដ្ឋិវដ្ដកបុគ្គលេហិ ឥមំ តន្តិំ អារោបេសិ – ‘‘សព្ពេបិ មគ្គសមង្គិនោ បុគ្គលា ឋិតកប្បិនោ’’តិ.
១៨. អរិយនិទ្ទេសេ – កិលេសេហិ អារកត្តា អរិយា. សទេវកេន លោកេន អរណីយត្តា អរិយា. អរិយដ្ឋោ នាម បរិសុទ្ធដ្ឋោតិ បរិសុទ្ធត្តាបិ អរិយា. សេសា អបរិសុទ្ធតាយ អនរិយា.
១៩. សេក្ខនិទ្ទេសេ – មគ្គសមង្គិនោ មគ្គក្ខណេ, ផលសមង្គិនោ ច ផលក្ខណេ, អធិសីលសិក្ខាទិកា តិស្សោបិ សិក្ខា សិក្ខន្តិយេវាតិ សេក្ខា. អរហតា បន អរហត្តផលក្ខណេ តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខិតា. បុន តស្ស សិក្ខនកិច្ចំ នត្ថីតិ អសេក្ខា. ឥតិ សត្ត អរិយា សិក្ខន្តីតិ សេក្ខា. ខីណាសវា អញ្ញស្ស សន្តិកេ សីលាទីនំ សិក្ខិតត្តា សិក្ខិតអសេក្ខា នាម. ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធា សយម្ភូតតាយ អសិក្ខិតអសេក្ខា នាម. សេសបុគ្គលា នេវ សិក្ខន្តិ ន សិក្ខិតាតិ នេវសេក្ខានាសេក្ខា.
២០. តេវិជ្ជនិទ្ទេសេ – បឋមំ បុព្ពេនិវាសទិព្ពចក្ខុញាណានិ និព្ពត្តេត្វា បច្ឆា អរហត្តំ បត្តោបិ, បឋមំ អរហត្តំ ¶ បត្វា បច្ឆា បុព្ពេនិវាសទិព្ពចក្ខុញាណនិព្ពត្តកោបិ តេវិជ្ជោយេវ នាម. សុត្តន្តកថា បន បរិយាយទេសនា អភិធម្មកថា និប្បរិយាយទេសនាតិ ឥមស្មិំ ឋានេ អាគមនីយមេវ ធុរំ. តស្មា បឋមំ ទ្វេ វិជ្ជា និព្ពត្តេត្វា បច្ឆា អរហត្តំ បត្តោវ ឥធ អធិប្បេតោ. ឆឡភិញ្ញេបិ ឯសេវ នយោ.
២២. សម្មាសម្ពុទ្ធនិទ្ទេសេ ¶ – បុព្ពេ អននុស្សុតេសូតិ បច្ឆិមភវេ សច្ចប្បដិវេធតោ បុព្ពេ អញ្ញស្ស ¶ កស្សចិ សន្តិកេ អស្សុតបុព្ពេសុ. តតោ បុរិមបុរិមេសុ បន ភវេសុ សព្ពញ្ញុពោធិសត្តា ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា តីណិ បិដកានិ ឧគ្គហេត្វា គតបច្ចាគតវត្តំ អារុយ្ហ កម្មដ្ឋានំ អនុលោមំ គោត្រភុំ អាហច្ច ឋបេន្តិ. តស្មា បច្ឆិមភវស្មិំយេវ អនាចរិយកភាវំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. តទា ហិ តថាគតោ បូរិតបារមិត្តា អញ្ញស្ស សន្តិកេ សាមំ អននុស្សុតេសុ សង្ខតាសង្ខតធម្មេសុ ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ…បេ… អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ អត្តបច្ចក្ខេន ញាណេន ចត្តារិ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈតិ.
តត្ថ ចាតិ តស្មិញ្ច ចតុសច្ចសម្ពោធិសង្ខាតេ អរហត្តមគ្គេ. សព្ពញ្ញុតំ បាបុណាតិ ពលេសុ ច វសីភាវន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ចេវ ពលេសុ ច ចិណ្ណវសីភាវំ បាបុណាតិ. ពុទ្ធានញ្ហិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ចេវ ទសពលញាណស្ស ច អធិគមនតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ កាតព្ពំ នាម នត្ថិ. យថា បន ឧភតោសុជាតស្ស ខត្តិយកុមារស្ស អភិសេកប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ ‘ឥទំ នាម ឥស្សរិយំ អនាគត’ន្តិ ន វត្តព្ពំ, សព្ពំ អាគតមេវ ហោតិ. ឯវមេវ ពុទ្ធានំ អរហត្តមគ្គស្ស អាគមនតោ បដ្ឋាយ ‘អយំ នាម គុណោ ន អាគតោ, ន បដិវិទ្ធោ, ន បច្ចក្ខោ’តិ ន វត្តព្ពោ, សព្ពេបិ សព្ពញ្ញុគុណា អាគតា បដិវិទ្ធា បច្ចក្ខកតាវ ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវំ បារមីបូរណសិទ្ធានុភាវេន អរិយមគ្គេន បដិវិទ្ធសព្ពញ្ញុគុណោ បុគ្គលោ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ វុច្ចតិ.
២៣. បច្ចេកពុទ្ធនិទ្ទេសេបិ ¶ – បុព្ពេ អននុស្សុតេសូតិ បទេ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បច្ចេកពុទ្ធោបិ ហិ បច្ឆិមភវេ អនាចរិយកោ អត្តុក្កំសិកញាណេនេវ បដិវិទ្ធសច្ចោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ចេវ ពលេសុ ច ចិណ្ណវសីភាវំ ន បាបុណាតិ.
២៤. ឧភតោភាគវិមុត្តនិទ្ទេសេ – អដ្ឋ វិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតីតិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ សហជាតនាមកាយេន បដិលភិត្វា វិហរតិ. បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ សង្ខារគតំ, មគ្គបញ្ញាយ ចត្តារិ សច្ចានិ បស្សិត្វា ចត្តារោបិ អាសវា ខីណា ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតីតិ ¶ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាមាតិ វុច្ចតិ. អយញ្ហិ ទ្វីហិ ភាគេហិ ទ្វេ វារេ វិមុត្តោតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ. តត្រាយំ ថេរវាទោ – តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ តាវ អាហ – ‘‘សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន, មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមោក្ខេន ¶ វិមុត្តោតិ ឧភតោភាគេហិ ទ្វេ វារេ វិមុត្តោ’’តិ. តិបិដកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរោ ‘‘នាមនិស្សិតកោ ឯសោ’’តិ វត្វា –
‘‘អច្ចី យថា វាតវេគេន ខិត្តា, (ឧបសីវាតិ ភគវា;)
អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខំ;
ឯវំ មុនី នាមកាយា វិមុត្តោ,
អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខ’’ន្តិ. (សុ. និ. ១០៨០);
វត្វា សុត្តំ អាហរិត្វា ‘‘នាមកាយតោ ច រូបកាយតោ ច សុវិមុត្តត្តា ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ អាហ. តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ បនាហ – ‘‘សមាបត្តិយា វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន ឯកវារំ វិមុត្តោ មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមោក្ខេន ឯកវារំ វិមុត្តោតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ. ឥមេ បន តយោបិ ថេរា បណ្ឌិតា, ‘តិណ្ណម្បិ វាទេ ការណំ ទិស្សតី’តិ តិណ្ណម្បិ ¶ វាទំ តន្តិំ កត្វា ឋបយិំសុ.
សង្ខេបតោ បន អរូបសមាបត្តិយា រូបកាយតោ វិមុត្តោ, មគ្គេន នាមកាយតោ វិមុត្តោតិ ឧភោហិ ភាគេហិ វិមុត្តត្តា ឧភតោភាគវិមុត្តោ. សោ ចតុន្នំ អរូបសមាបត្តីនំ ឯកេកតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសិត្វា អរហត្តំ បត្តានំ ចតុន្នំ, និរោធា វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តស្ស អនាគាមិនោ ច វសេន បញ្ចវិធោ ហោតិ. តត្ថ បុរិមា ចត្តារោ សមាបត្តិសីសំ និរោធំ ន សមាបជ្ជន្តីតិ បរិយាយេន ឧភតោភាគវិមុត្តា នាម. អដ្ឋសមាបត្តិលាភី អនាគាមី តំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្តោតិ និប្បរិយាយេន ឧភតោភាគវិមុត្តសេដ្ឋោ នាម. ននុ ច អរូបាវចរជ្ឈានម្បិ ឧបេក្ខាចិត្តេកគ្គតាហិ ទុវង្គិកំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានម្បិ, តស្មា តម្បិ បទដ្ឋានំ កត្វា អរហត្តំ បត្តេន ឧភតោភាគវិមុត្តេន ភវិតព្ពន្តិ? ន ភវិតព្ពំ. កស្មា? រូបកាយតោ អវិមុត្តត្តា. តញ្ហិ កិលេសកាយតោវ វិមុត្តំ, ន រូបកាយតោ; តស្មា តតោ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម ន ហោតិ ¶ . អរូបាវចរំ បន នាមកាយតោ ច វិមុត្តំ រូបកាយតោ ចាតិ តទេវ បាទកំ កត្វា អរហត្តំ បត្តោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.
២៥. បញ្ញាវិមុត្តនិទ្ទេសេ – បញ្ញាយ វិមុត្តោតិ បញ្ញាវិមុត្តោ. សោ សុក្ខវិបស្សកោ ចតូហិ ¶ ឈានេហិ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តា ចត្តារោ ចាតិ បញ្ចវិធោ ហោតិ. ឯតេសុ ហិ ឯកោបិ អដ្ឋវិមោក្ខលាភី ន ហោតិ. តេនេវ ន ហេវ ខោ អដ្ឋ វិមោក្ខេតិអាទិមាហ. អរូបាវចរជ្ឈានេសុ បន ឯកស្មិំ សតិ ឧភតោភាគវិមុត្តោយេវ នាម ហោតីតិ.
២៦. កាយសក្ខិនិទ្ទេសេ – ឯកច្ចេ អាសវាតិ ហេដ្ឋិមមគ្គត្តយវជ្ឈា. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ កាយសក្ខីតិ វុច្ចតិ. សោ ហិ ផុដ្ឋន្តំ សច្ឆិករោតីតិ កាយសក្ខី. ឈានផស្សំ បឋមំ ផុសតិ, បច្ឆា និរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតីតិបិ កាយសក្ខី. សោ សោតាបត្តិផលដ្ឋំ អាទិំ កត្វា យាវ អរហត្តមគ្គដ្ឋា ឆព្ពិធោ ហោតិ.
២៧. ទិដ្ឋិប្បត្តនិទ្ទេសេ ¶ – ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឥទំ ទុក្ខំ, ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ឧទ្ធំ ទុក្ខំ. ទុក្ខសមុទយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យថាភូតំ បជានាតីតិ ឋបេត្វា តណ្ហំ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ ‘ទុក្ខសច្ច’ន្តិ យាថាវសរសតោ បជានាតិ. តណ្ហា បន ទុក្ខំ ជនេតិ និព្ពត្តេតិ, បភាវេតិ, តតោ តំ ទុក្ខំ សមុទេតិ; តស្មា នំ អយំ ‘ទុក្ខសមុទយោ’តិ យថាភូតំ បជានាតិ. យស្មា បន ឥទំ ទុក្ខញ្ច សមុទយោ ច និព្ពានំ បត្វា និរុជ្ឈន្តិ វូបសម្មន្តិ អប្បវត្តិំ គច្ឆន្តិ; តស្មា នំ ‘អយំ ទុក្ខនិរោធោ’តិ យថាភូតំ បជានាតិ. អរិយោ បន អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ, តំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ; តេន តំ ‘អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’តិ យថាភូតំ បជានាតិ. ឯត្តាវតា នានាក្ខណេ សច្ចវវត្ថានំ ទស្សិតំ. ឥទានិ ឯកក្ខណេ ទស្សេតុំ តថាគតប្បវេទិតាតិអាទិមាហ. តត្ថ តថាគតប្បវេទិតាតិ មហាពោធិមណ្ឌេ និសីទត្វា តថាគតេន បដិវិទ្ធា វិទិតា បាកដីកតា. ធម្មាតិ ចតុសច្ចធម្មា. វោទិដ្ឋា ហោន្តីតិ សុទិដ្ឋា ហោន្តិ. វោចរិតាតិ សុចរិតា. តេសុ អនេន បញ្ញា សុដ្ឋុ ចរាបិតា ហោតីតិ អត្ថោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ទិដ្ឋិប្បត្តោតិ វុច្ចតិ. អយញ្ហិ ទិដ្ឋន្តំ បត្តោ. ‘‘ទុក្ខា សង្ខារា, សុខោ និរោធោ’’តិ ញាណំ ហោតិ ¶ . ទិដ្ឋំ វិទិតំ សច្ឆិកតំ បស្សិតំ បញ្ញាយាតិ ទិដ្ឋប្បត្តោ. អយម្បិ កាយសក្ខី វិយ ឆព្ពិធោវ ហោតិ.
២៨. សទ្ធាវិមុត្តនិទ្ទេសេ – នោ ច ខោ យថា ទិដ្ឋិប្បត្តស្សាតិ យថា ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស អាសវា បរិក្ខីណា, ន ឯវំ សទ្ធាវិមុត្តស្សាតិ អត្ថោ. កិំ បន នេសំ កិលេសប្បហានេ នានត្តំ អត្ថីតិ? នត្ថិ. អថ កស្មា សទ្ធាវិមុត្តោ ទិដ្ឋិប្បត្តំ ន បាបុណាតីតិ? អាគមនីយនានត្តេន. ទិដ្ឋិប្បតោ ហិ អាគមនម្ហិ កិលេសេ វិក្ខម្ភេន្តោ អប្បទុក្ខេន អប្បកសិរេន អកិលមន្តោវ ¶ វិក្ខម្ភេតុំ សក្កោតិ. សទ្ធាវិមុត្តោ ¶ បន ទុក្ខេន កសិរេន កិលមន្តោ ហុត្វា វិក្ខម្ភេតុំ សក្កោតិ, តស្មា ទិដ្ឋិប្បត្តំ ន បាបុណាតិ. អបិច នេសំ បញ្ញាយបិ នានត្តំ អត្ថិយេវ. ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស ហិ ឧបរិ តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនាញាណំ តិក្ខំ សូរំ បសន្នំ ហុត្វា វហតិ. សទ្ធាវិមុត្តស្ស វិបស្សនាញាណំ នោ តិក្ខំ សូរំ បសន្នំ ហុត្វា វហតិ, តស្មាបិ សោ ទិដ្ឋិប្បត្តំ ន បាបុណាតិ.
យថា ហិ ទ្វីសុ តរុណេសុ សិប្បំ ទស្សេន្តេសុ ឯកស្ស ហត្ថេ តិខិណោ អសិ, ឯកស្ស កុណ្ឋោ. តិខិណេន អសិនា កទលី ឆិជ្ជមានា សទ្ទំ ន ករោតិ. កុណ្ឋេន អសិនា ឆិជ្ជមានា ‘កដកដា’តិ សទ្ទំ ករោតិ. តត្ថ តិខិណេន អសិនា សទ្ទំ អករោន្តិយា ឯវ កទលិយា ឆេទនំ វិយ ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនាញាណស្ស តិខិណសូរវិប្បសន្នភាវោ. កុណ្ឋេន អសិនា សទ្ទំ ករោន្តិយាបិ កទលិយា ឆេទនំ វិយ សទ្ធាវិមុត្តស្ស តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនាញាណស្ស អតិខិណអសូរអប្បសន្នភាវោ វេទិតព្ពោ. ឥមំ បន នយំ ‘នោ’តិ បដិក្ខិបិត្វា, អាគមនីយនានត្តេនេវ សទ្ធាវិមុត្តោ ទិដ្ឋិប្បត្តំ ន បាបុណាតីតិ សន្និដ្ឋានំ កតំ.
អាគមដ្ឋកថាសុ បន វុត្តំ – ‘‘ឯតេសុ ហិ សទ្ធាវិមុត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គក្ខណេ សទ្ទហន្តស្ស វិយ ឱកប្បេន្តស្ស វិយ អធិមុច្ចន្តស្ស វិយ ច កិលេសក្ខយោ ហោតិ. ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គក្ខណេ កិលេសច្ឆេទកញាណំ អទន្ធំ តិខិណំ សូរំ ហុត្វា វហតិ. តស្មា យថា នាម អតិខិណេន អសិនា កទលិំ ឆិន្ទន្តស្ស ឆិន្នដ្ឋានំ ន មដ្ឋំ ហោតិ, អសិ ន សីឃំ វហតិ, សទ្ទោ សុយ្យតិ, ពលវតរោ វាយាមោ កាតព្ពោ ហោតិ ¶ ; ឯវរូបា សទ្ធាវិមុត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គភាវនា. យថា បន សុនិសិតេនេវ អសិនា កទលិំ ឆិន្ទន្តស្ស ឆិន្នដ្ឋានំ មដ្ឋំ ហោតិ, អសិ សីឃំ វហតិ, សទ្ទោ ន សុយ្យតិ, ពលវវាយាមកិច្ចំ ន ហោតិ; ឯវរូបា ¶ ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គភាវនា វេទិតព្ពា’’តិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ សទ្ធាវិមុត្តោតិ វុច្ចតិ. អយញ្ហិ សទ្ទហន្តោ វិមុត្តោតិ សទ្ធាវិមុត្តោ. អយម្បិ កាយសក្ខី វិយ ឆព្ពិធោវ ហោតិ.
២៩. ធម្មានុសារីនិទ្ទេសេ – បដិបន្នស្សាតិ ឥមិនា សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋោ ទស្សិតោ. អធិមត្តន្តិ ពលវំ. បញ្ញំ វាហេតីតិ បញ្ញាវាហី. បញ្ញា ឥមំ បុគ្គលំ វហតីតិ បញ្ញាវាហីតិបិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. បញ្ញាបុព្ពង្គមន្តិ បញ្ញំ បុរេចារិកំ កត្វា. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ធម្មានុសារីតិ វុច្ចតិ. សោ ហិ បញ្ញាសង្ខាតេន ធម្មេន សរតិ អនុស្សរតីតិ ធម្មានុសារី. សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋស្សេវេតំ នាមំ. ផលេ បន បត្តេ ទិដ្ឋិប្បត្តោ នាម ហោតិ.
៣០. សទ្ធានុសារីនិទ្ទេសេបិ – សទ្ធំ វាហេតីតិ សទ្ធាវាហី. សទ្ធា ឥមំ បុគ្គលំ វហតីតិ សទ្ធាវាហីតិបិ វុត្តមេវ. សទ្ធាបុព្ពង្គមន្តិ សទ្ធំ បុរេចារិកំ កត្វា. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ សទ្ធានុសារីតិ វុច្ចតិ. សោ ហិ សទ្ធាយ សរតិ. អនុស្សរតីតិ សទ្ធានុសារី. សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋស្សេវេតំ នាមំ. ផលេ បន បត្តេ សទ្ធាវិមុត្តោ នាម ហោតិ. លោកុត្តរធម្មញ្ហិ និព្ពត្តេន្តានំ ទ្វេ ធុរានិ នាម, ទ្វេ អភិនិវេសា នាម, ទ្វេ សីសានិ នាម. តត្ថ សទ្ធាធុរំ បញ្ញាធុរន្តិ – ទ្វេ ធុរានិ នាម. ឯកោ បន ភិក្ខុ សមថាភិនិវេសេន អភិនិវិសតិ, ឯកោ វិបស្សនាភិនិវេសេនាតិ – ឥមេ ទ្វេ អភិនិវេសា នាម. ឯកោ ច មត្ថកំ បាបុណន្តោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ ហោតិ, ឯកោ បញ្ញាវិមុត្តោតិ – ឥមានិ ទ្វេ សីសានិ នាម. យេ កេចិ ហិ លោកុត្តរធម្មំ និព្ពត្តេន្តិ, សព្ពេ តេ ឥមេ ទ្វេ ធម្មេ ធុរំ កត្វា ឥមេសុ ទ្វីសុ ឋានេសុ អភិនិវិសិត្វា ឥមេហិ ទ្វីហិ ឋានេហិ វិមុច្ចន្តិ. តេសុ យោ ភិក្ខុ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី បញ្ញំ ធុរំ កត្វា សមថវសេន អភិនិវិដ្ឋោ អញ្ញតរំ អរូបសមាបត្តិំ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, សោ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ ធម្មានុសារី នាម. បរតោ បន ឆសុ ឋានេសុ កាយសក្ខី នាម. អរហត្តផលេ បត្តេ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម.
អបរោ ¶ បញ្ញមេវ ¶ ធុរំ កត្វា វិបស្សនាវសេន អភិនិវិដ្ឋោ សុទ្ធសង្ខារេ វា រូបាវចរជ្ឈានេសុ វា អញ្ញតរំ សម្មសិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, អយម្បិ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេយេវ ធម្មានុសារី នាម. បរតោ បន ឆសុ ឋានេសុ ទិដ្ឋិប្បត្តោ នាម. អរហត្តេ បត្តេ បញ្ញាវិមុត្តោ នាម. ឥធ ទ្វេ នាមានិ អបុព្ពានិ, តានិ បុរិមេហិ សទ្ធិំ បញ្ច ហោន្តិ. អបរោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី សទ្ធំ ធុរំ កត្វា សមាធិវសេន អភិនិវិដ្ឋោ អញ្ញតរំ អរូបសមាបត្តិំ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ – អយំ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ សទ្ធានុសារី នាម. បរតោ ឆសុ ឋានេសុ កាយសក្ខីយេវ នាម. អរហត្តេ បត្តេ ឧភតោភាគវិមុត្តោយេវ នាម. ឥធ ឯកមេវ នាមំ អបុព្ពំ. តេន សទ្ធិំ បុរិមានិ បញ្ច ឆ ហោន្តិ. អបរោ សទ្ធមេវ ធុរំ កត្វា វិបស្សនាវសេន អភិនិវិដ្ឋោ សុទ្ធសង្ខារេ វា រូបាវចរជ្ឈានេសុ វា អញ្ញតរំ សម្មសិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. អយម្បិ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ សទ្ធានុសារី ¶ នាម. បរតោ ឆសុ ឋានេសុ សទ្ធាវិមុត្តោ នាម. អរហត្តេ បត្តេ បញ្ញាវិមុត្តោ នាម. ឥធាបិ ឯកមេវ នាមំ អបុព្ពំ. តេន សទ្ធិំ បុរិមានិ ឆ សត្ត ហោន្តិ. ឥមេ សត្ត បុគ្គលា លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យា នាមាតិ.
៣១. សត្តក្ខត្តុបរមនិទ្ទេសេ – សត្តក្ខត្តុន្តិ សត្តវារេ. សត្តក្ខត្តុបរមា ភវូបបត្តិ អត្តភាវគ្គហណំ អស្ស, តតោ បរំ អដ្ឋមំ ភវំ នាទិយតីតិ សត្តក្ខត្តុបរមោ. សោតាបន្នោ ហោតីតិ ឯត្ថ សោតោតិ អរិយមគ្គោ, តេន សមន្នាគតោ សោតាបន្នោ នាម. យថាហ –
‘‘សោតោ សោតោតិ ហិទំ, សារិបុត្ត, វុច្ចតិ. កតមោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, សោតោតិ? អយមេវ ហិ, ភន្តេ, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សោតោ, សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… សម្មាសមាធីតិ. សោតាបន្នោ សោតាបន្នោតិ, ហិទំ, សារិបុត្ត, វុច្ចតិ. កតមោ នុ ខោ, សារិបុត្ត, សោតាបន្នោតិ? យោ ហិ, ភន្តេ, ឥមិនា អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន សមន្នាគតោ អយំ វុច្ចតិ សោតាបន្នោ, ស្វាយំ អាយស្មា ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោ ឥតិ វា’’តិ (សំ. និ. ៥.១០០១).
ឯវំ ¶ មគ្គក្ខណេបិ សោតាបន្នោ នាម ហោតិ. ឥធ ¶ បន មគ្គេន ផលស្ស នាមំ ទិន្នន្តិ ផលក្ខណេ សោតាបន្នោ អធិប្បេតោ.
អវិនិបាតធម្មោតិ វិនិបាតសង្ខាតំ អបាយំ ឧបបត្តិវសេន អនាគមនសភាវោ. និយតោតិ មគ្គនិយាមេន និយតោ. សម្ពោធិបរាយណោតិ ពុជ្ឈនកភាវបរាយណោ. សោ ហិ បដិលទ្ធមគ្គេន ពុជ្ឈតីតិ សម្ពោធិបរាយណោ. ឧបរិ តីហិ មគ្គេហិ អវស្សំ ពុជ្ឈិស្សតីតិ សម្ពោធិបរាយណោ. ទេវេ ច មនុស្សេ ចាតិ ទេវលោកញ្ច មនុស្សលោកញ្ច. សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វាតិ បដិសន្ធិវសេន អបរាបរំ គន្ត្វា. ទុក្ខស្សន្តំ ករោតីតិ វដ្ដទុក្ខស្ស បរិយន្តំ បរិវដុមំ ករោតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ សត្តក្ខត្តុបរមោ នាម វុច្ចតិ. អយំ បន កាលេន ទេវលោកស្ស កាលេន មនុស្សលោកស្ស វសេន មិស្សកភវេន កថិតោតិ វេទិតព្ពោ.
៣២. កោលំកោលនិទ្ទេសេ – កុលតោ កុលំ គច្ឆតីតិ កោលំកោលោ. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយតោ ហិ បដ្ឋាយ នីចេ កុលេ ឧបបត្តិ នាម នត្ថិ, មហាភោគកុលេសុយេវ និព្ពត្តតីតិ ¶ អត្ថោ. ទ្វេ វា តីណិ វា កុលានីតិ ទេវមនុស្សវសេន ទ្វេ វា តយោ វា ភវេ. ឥតិ អយម្បិ មិស្សកភវេនេវ កថិតោ. ទេសនាមត្តមេវ ចេតំ – ‘ទ្វេ វា តីណិ វា’តិ. យាវ ឆដ្ឋភវា សំសរន្តោបិ បន កោលំកោលោវ ហោតិ.
៣៣. ឯកពីជិនិទ្ទេសេ – ខន្ធពីជំ នាម កថិតំ. យស្ស ហិ សោតាបន្នស្ស ឯកំយេវ ខន្ធពីជំ អត្ថិ, ឯកំ អត្តភាវគ្គហណំ, សោ ឯកពីជី នាម. មានុសកំ ភវន្តិ ឥទំ បនេត្ថ ទេសនាមត្តមេវ. ទេវភវំ និព្ពត្តេតីតិបិ បន វត្តុំ វដ្ដតិយេវ. ភគវតា គហិតនាមវសេនេវ ចេតានិ ឯតេសំ នាមានិ. ឯត្តកំ ឋានំ គតោ សត្តក្ខត្តុបរមោ នាម ហោតិ, ឯត្តកំ កោលំកោលោ, ឯត្តកំ ឯកពីជីតិ ភគវតា ឯតេសំ នាមំ គហិតំ. និយមតោ បន អយំ សត្តក្ខត្តុបរមោ, អយំ កោលំកោលោ, អយំ ឯកពីជីតិ នត្ថិ.
កោ ¶ បន តេសំ ឯតំ បភេទំ និយមេតីតិ? កេចិ តាវ ថេរា ‘បុព្ពហេតុ និយមេតី’តិ វទន្តិ, កេចិ ‘បឋមមគ្គោ’, កេចិ ‘ឧបរិ តយោ មគ្គា’, កេចិ ‘តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនា’តិ. តត្ថ ‘បុព្ពហេតុ និយមេតី’តិ វាទេ ‘បឋមមគ្គស្ស ឧបនិស្សយោ កតោ នាម ហោតិ, ឧបរិ តយោ មគ្គា និរុបនិស្សយា ឧប្បន្នា’តិ វចនំ អាបជ្ជតិ. ‘បឋមមគ្គោ និយមេតី’តិ ¶ វាទេ ឧបរិ តិណ្ណំ មគ្គានំ និរត្ថកតា អាបជ្ជតិ. ‘ឧបរិ តយោ មគ្គា និយមេន្តី’តិ វាទេ ‘អដ្ឋមមគ្គេ អនុប្បន្នេយេវ ឧបរិ តយោ មគ្គា ឧប្បន្នា’តិ អាបជ្ជតិ. ‘តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនា និយមេតី’តិ វាទោ បន យុជ្ជតិ. សចេ ហិ ឧបរិ តិណ្ណំ មគ្គានំ វិបស្សនា ពលវតី ហោតិ, ឯកពីជី នាម ហោតិ; តតោ មន្ទតរាយ កោលំកោលោ; តតោ មន្ទតរាយ សត្តក្ខត្តុបរមោតិ.
ឯកច្ចោ ហិ សោតាបន្នោ វដ្ដជ្ឈាសយោ ហោតិ, វដ្ដាភិរតោ, បុនប្បុនំ វដ្ដស្មិំយេវ វិចរតិ សន្ទិស្សតិ. អនាថបិណ្ឌិកោ សេដ្ឋិ, វិសាខា ឧបាសិកា, ចូឡរថមហារថា ទេវបុត្តា, អនេកវណ្ណោ ទេវបុត្តោ, សក្កោ ទេវរាជា, នាគទត្តោ ទេវបុត្តោតិ ឥមេ ហិ ឯត្តកា ជនា វដ្ដជ្ឈាសយា វដ្ដាភិរតា អាទិតោ បដ្ឋាយ ឆ ទេវលោកេ សោធេត្វា អកនិដ្ឋេ ឋត្វា បរិនិព្ពាយិស្សន្តិ, ឥមេ ឥធ ន គហិតា. ន កេវលញ្ចិមេ; យោបិ មនុស្សេសុយេវ សត្តក្ខត្តុំ សំសរិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, យោបិ ទេវលោកេ និព្ពត្តោ ទេវេសុយេវ សត្តក្ខត្តុំ អបរាបរំ សំសរិត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, ឥមេបិ ឥធ ន គហិតា. មិស្សកភវវសេនេវ បនេត្ថ សត្តក្ខត្តុបរមកោលំកោលា ¶ មានុសកភវនិព្ពត្តកោយេវ ច ឯកពីជី គហិតោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ឯកេកោ ទុក្ខាបដិបទាទិវសេន ចតុព្ពិធភាវំ អាបជ្ជតិ. សទ្ធាធុរេនេវ ចត្តារោ សត្តក្ខត្តុបរមា, ចត្តារោ កោលំកោលា, ចត្តារោ ឯកពីជិនោតិ ទ្វាទស ហោន្តិ. សចេ បញ្ញាយ សក្កា និព្ពត្តេតុំ, ‘អហំ លោកុត្តរំ ធម្មំ និព្ពត្តេស្សាមី’តិ ឯវំ បញ្ញំ ធុរំ កត្វា សត្តក្ខត្តុបរមាទិភាវំ បត្តាបិ បដិបទាវសេន ទ្វាទសេវាតិ ឥមេ ចតុវីសតិ សោតាបន្នា ឥហដ្ឋកនិជ្ឈានិកវសេនេវ ឥមស្មិំ ឋានេ កថិតាតិ វេទិតព្ពា.
៣៤. សកទាគាមិនិទ្ទេសេ – បដិសន្ធិវសេន សកិំ អាគច្ឆតីតិ សកទាគាមី. សកិទេវាតិ ឯកវារំយេវ. ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វាតិ ឥមិនា បញ្ចសុ ¶ សកទាគាមីសុ ចត្តារោ វជ្ជេត្វា ឯកោវ គហិតោ. ឯកច្ចោ ហិ ឥធ សកទាគាមិផលំ បត្វា ឥធេវ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ឥធ បត្វា ទេវលោកេ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ទេវលោកេ បត្វា តត្ថេវ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ទេវលោកេ ¶ បត្វា ឥធូបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយតិ – ឥមេ ចត្តារោបិ ឥធ ន គហិតា. យោ បន ឥធ បត្វា ទេវលោកេ យាវតាយុកំ វសិត្វា បុន ឥធូបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយតិ – អយំ ឯកោវ ឥធ គហិតោតិ វេទិតព្ពោ. សេសមេត្ថ យំ វត្តព្ពំ សិយា តំ សព្ពំ ហេដ្ឋា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ លោកុត្តរកុសលនិទ្ទេសេ វុត្តមេវ. ឥមស្ស បន សកទាគាមិនោ ឯកពីជិនា សទ្ធិំ កិំ នានាករណន្តិ? ឯកពីជិស្ស ឯកាវ បដិសន្ធិ, សកទាគាមិស្ស ទ្វេ បដិសន្ធិយោ – ឥទំ នេសំ នានាករណន្តិ.
៣៥. អនាគាមិនិទ្ទេសេ – ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានន្តិ ឱរំ វុច្ចតិ កាមធាតុ. យស្ស ឥមានិ បញ្ច ពន្ធនានិ អប្បហីនានិ ហោន្តិ, សោ ភវគ្គេ និព្ពត្តោបិ គិលិតពឡិសោ មច្ឆោ វិយ ទីឃសុត្តកេន បាទេ ពទ្ធកាកោ វិយ តេហិ ពន្ធនេហិ អាកឌ្ឍិយមានោ កាមធាតុយំយេវ បវត្តតីតិ បញ្ច ពន្ធនានិ ឱរម្ភាគិយានីតិ វុច្ចន្តិ. ហេដ្ឋាភាគិយានិ ហេដ្ឋាកោដ្ឋាសិកានីតិ អត្ថោ. បរិក្ខយាតិ តេសំ ពន្ធនានំ បរិក្ខយេន. ឱបបាតិកោតិ ឧបបាតយោនិកោ. ឥមិនាស្ស គព្ភសេយ្យា បដិក្ខិត្តា. តត្ថ បរិនិព្ពាយីតិ តត្ថ សុទ្ធាវាសលោកេ បរិនិព្ពាយិតា. អនាវត្តិធម្មោ តស្មា លោកាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន តស្មា លោកា ឥធ អនាវត្តនសភាវោ. ពុទ្ធទស្សនថេរទស្សនធម្មស្សវនានំ បនត្ថាយស្ស អាគមនំ អនិវារិតំ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវំវិធោ បុគ្គលោ បដិសន្ធិវសេន បុន អនាគមនតោ អនាគាមី នាម វុច្ចតិ.
៣៦. អន្តរាបរិនិព្ពាយិនិទ្ទេសេ ¶ – ឧបបន្នំ វា សមនន្តរាតិ ឧបបន្នសមនន្តរា វា ហុត្វា. អប្បត្តំ វា វេមជ្ឈំ អាយុប្បមាណន្តិ អាយុប្បមាណំ វេមជ្ឈំ អប្បត្តំ វា ហុត្វា អរិយមគ្គំ សញ្ជនេតីតិ អត្ថោ. វាសទ្ទវិកប្បតោ បន វេមជ្ឈំ បត្តន្តិបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ តយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយិនោ សិទ្ធា ហោន្តិ. ឧបរិដ្ឋិមានំ សំយោជនានន្តិ ឧបរិ បញ្ចន្នំ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានំ អដ្ឋន្នំ វា កិលេសានំ. បហានាយាតិ ឯតេសំ បជហនត្ថាយ ¶ មគ្គំ សញ្ជនេតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អាយុវេមជ្ឈស្ស អន្តរាយេវ បរិនិព្ពាយនតោ អន្តរាបរិនិព្ពាយីតិ វុច្ចតិ.
៣៧. ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយិនិទ្ទេសេ ¶ – អតិក្កមិត្វា វេមជ្ឈំ អាយុប្បមាណន្តិ អាយុប្បមាណំ វេមជ្ឈំ អតិក្កមិត្វា. ឧបហច្ច វា កាលកិរិយន្តិ ឧបគន្ត្វា កាលកិរិយំ. អាយុក្ខយស្ស អាសន្នេ ឋត្វាតិ អត្ថោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អវិហេសុ តាវ កប្បសហស្សប្បមាណស្ស អាយុនោ បញ្ចកប្បសតសង្ខាតំ វេមជ្ឈំ អតិក្កមិត្វា ឆដ្ឋេ វា កប្បសតេ សត្តមដ្ឋមនវមានំ វា អញ្ញតរស្មិំ ទសមេយេវ វា កប្បសតេ ឋត្វា អរហត្តំ បត្វា កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនតោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយីតិ វុច្ចតិ.
៣៨. អសង្ខារសសង្ខារបរិនិព្ពាយិនិទ្ទេសេសុ – អសង្ខារេន អប្បទុក្ខេន អធិមត្តបយោគំ អកត្វាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពានធម្មោតិ អសង្ខារបរិនិព្ពាយី. សសង្ខារេន ទុក្ខេន កសិរេន អធិមត្តបយោគំ កត្វាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនធម្មោតិ សសង្ខារបរិនិព្ពាយី.
៤០. ឧទ្ធំសោតនិទ្ទេសេ – ឧទ្ធំ វាហិភាវេន ឧទ្ធមស្ស តណ្ហាសោតំ វដ្ដសោតំ វាតិ ឧទ្ធំសោតោ. ឧទ្ធំ វា គន្ត្វា បដិលភិតព្ពតោ ឧទ្ធមស្ស មគ្គសោតន្តិ ឧទ្ធំសោតោ. អកនិដ្ឋំ គច្ឆតីតិ អកនិដ្ឋគាមី. អវិហា ចុតោ អតប្បំ គច្ឆតីតិអាទីសុ អវិហេ កប្បសហស្សំ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា អតប្បំ គច្ឆតិ. តត្រាបិ ទ្វេ កប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា សុទស្សំ គច្ឆតិ. តត្រាបិ ចត្តារិ កប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា សុទស្សិំ គច្ឆតិ. តត្រាបិ អដ្ឋ កប្បសហស្សានិ វសន្តោ អរហត្តំ បត្តុំ អសក្កុណិត្វា អកនិដ្ឋំ គច្ឆតិ. តត្ថ វសន្តោ អរិយមគ្គំ សញ្ជនេតីតិ អត្ថោ.
ឥមេសំ ¶ បន អនាគាមីនំ បភេទជាននត្ថំ ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមីចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ យោ អវិហតោ បដ្ឋាយ ចត្តារោ ទេវលោកេ សោធេត្វា អកនិដ្ឋំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយតិ អយំ ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមី នាម. យោ បន ហេដ្ឋា តយោ ទេវលោកេ សោធេត្វា សុទស្សីទេវលោកេ ឋត្វា បរិនិព្ពាយតិ – អយំ ឧទ្ធំសោតោ, ន អកនិដ្ឋគាមី នាម ¶ . យោ បន ឥតោ អកនិដ្ឋមេវ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ន ឧទ្ធំសោតោ, អកនិដ្ឋគាមី នាម ¶ . យោ បន ហេដ្ឋា ចតូសុ ទេវលោកេសុ តត្ថ តត្ថេវ បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ន ឧទ្ធំសោតោ, ន អកនិដ្ឋគាមី នាមាតិ. ឯវមេតេ អដ្ឋចត្តាលីស អនាគាមិនោ ហោន្តិ.
កថំ? អវិហេ តាវ តយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយិនោ, ឯកោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី, ឯកោ ឧទ្ធំសោតោ តេ អសង្ខារបរិនិព្ពាយិនោ បញ្ច, សសង្ខារបរិនិព្ពាយិនោ បញ្ចាតិ ទស ហោន្តិ. តថា អតប្បាសុទស្សាសុទស្សីសូតិ ចត្តារោ ទសកា ចត្តាលីសំ. អកនិដ្ឋេ បន ឧទ្ធំសោតោ នត្ថិ. តយោ បន អន្តរាបរិនិព្ពាយិនោ, ឯកោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី. តេ អសង្ខារបរិនិព្ពាយិនោ ចត្តារោ, សសង្ខារបរិនិព្ពាយិនោ ចត្តារោតិ អដ្ឋ. ឯវំ អដ្ឋចត្តាលីសំ ហោន្តិ.
តេ សព្ពេបិ បបដិកោបមាយ ទីបិតា – ទិវសំ សន្តត្តានម្បិ ហិ អារកណ្ដកវិប្ផលិកនខច្ឆេទនានំ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា ឧប្បជ្ជិត្វាវ និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ បឋមោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី វេទិតព្ពោ. កស្មា? ឧប្បន្នសមនន្តរាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយនតោ. តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា អាកាសំ ឧល្លង្ឃិត្វា និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ ទុតិយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី ទដ្ឋព្ពោ. កស្មា? វេមជ្ឈំ អប្បត្វា បរិនិព្ពាយនតោ. តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា អាកាសំ ឧល្លង្ឃិត្វា និវត្តមានា បថវិយំ អនុបហច្ចតលា ហុត្វា បរិនិព្ពាយតិ – ឯវរូបោ តតិយោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី ទដ្ឋព្ពោ. កស្មា? វេមជ្ឈំ បត្វា អនុបហច្ច បរិនិព្ពាយនតោ. តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា អាកាសំ ឧល្លង្ឃិត្វា បថវិយំ បតិត្វា ឧបហច្ចតលា ហុត្វា និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី វេទិតព្ពោ. កស្មា? កាលកិរិយំ ឧបគន្ត្វា អាយុគតិំ ខេបេត្វា បរិនិព្ពាយនតោ. តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា បរិត្តេ តិណកដ្ឋេ បតិត្វា តំ បរិត្តំ តិណកដ្ឋំ ឈាបេត្វា និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ អសង្ខារបរិនិព្ពាយី វេទិតព្ពោ. កស្មា? អប្បយោគេន លហុសាយ គតិយា បរិនិព្ពាយនតោ. តតោ មហន្តតរេ អយោមុខេ ហញ្ញមានេ បបដិកា វិបុលេ តិណកដ្ឋបុញ្ជេ ¶ បតិត្វា តំ វិបុលំ តិណកដ្ឋបុញ្ជំ ¶ ឈាបេត្វា និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ សសង្ខារបរិនិព្ពាយី វេទិតព្ពោ. កស្មា? សប្បយោគេន អលហុសាយ ¶ គតិយា បរិនិព្ពាយនតោ. អបរា មហន្តេសុ តិណកដ្ឋបុញ្ជេសុ បតតិ, តត្ថ មហន្តេសុ តិណកដ្ឋបុញ្ជេសុ ឈាយមានេសុ វីតច្ចិតង្គារោ វា ជាលា វា ឧប្បតិត្វា កម្មារសាលំ ឈាបេត្វា គាមនិគមនគររដ្ឋំ ឈាបេត្វា សមុទ្ទន្តំ បត្វា និព្ពាយតិ – ឯវរូបោ ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមី ទដ្ឋព្ពោ. កស្មា? អនេកភវពីជវិប្ផារំ ផុស្ស ផុស្ស ព្យន្តីកត្វា បរិនិព្ពាយនតោ. យស្មា បន អារកណ្ដកាទិភេទំ ខុទ្ទកម្បិ មហន្តម្បិ អយោកបាលមេវ, តស្មា សុត្តេ សព្ពវារេសុ អយោកបាលន្ត្វេវ វុត្តំ (អ. និ. ៧.៥៥). យថាហ –
‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – ‘នោ ចស្ស, នោ ច មេ សិយា, ន ភវិស្សតិ, ន មេ ភវិស្សតិ, យទត្ថិ យំ ភូតំ, តំ បជហាមី’’’តិ ឧបេក្ខំ បដិលភតិ. សោ ភវេ ន រជ្ជតិ, សម្ភវេ ន រជ្ជតិ, អត្ថុត្តរិ បទំ សន្តំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតិ. តញ្ច ខ្វស្ស បទំ ន សព្ពេន សព្ពំ សច្ឆិកតំ ហោតិ. តស្ស ន សព្ពេន សព្ពំ មានានុសយោ បហីនោ ហោតិ, ន សព្ពេន សព្ពំ ភវរាគានុសយោ បហីនោ ហោតិ, ន សព្ពេន សព្ពំ អវិជ្ជានុសយោ បហីនោ ហោតិ. សោ បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា អន្តរាបរិនិព្ពាយី ហោតិ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ ¶ , ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… អន្តរាបរិនិព្ពាយី ហោតិ.
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… អន្តរាបរិនិព្ពាយី ហោតិ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… អន្តរាបរិនិព្ពាយី ហោតិ.
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… អន្តរាបរិនិព្ពាយី ¶ ហោតិ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា អនុបហច្ច ¶ តលំ និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… អន្តរាបរិនិព្ពាយី ហោតិ.
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី ហោតិ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា ឧបហច្ច តលំ និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី ហោតិ.
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… បរិក្ខយា អសង្ខារបរិនិព្ពាយី ហោតិ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា បរិត្តេ តិណបុញ្ជេ វា កដ្ឋបុញ្ជេ វា និបតេយ្យ, សា តត្ថ អគ្គិម្បិ ជនេយ្យ, ធូមម្បិ ជនេយ្យ, អគ្គិម្បិ ជនេត្វា ធូមម្បិ ជនេត្វា តមេវ បរិត្តំ តិណបុញ្ជំ វា ¶ កដ្ឋបុញ្ជំ វា បរិយាទិយិត្វា អនាហារា និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… បរិក្ខយា អសង្ខារបរិនិព្ពាយី ហោតិ.
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… សសង្ខារបរិនិព្ពាយី ហោតិ. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា វិបុលេ តិណបុញ្ជេ វា កដ្ឋបុញ្ជេ វា និបតេយ្យ, សា តត្ថ អគ្គិម្បិ ជនេយ្យ…បេ… តមេវ វិបុលំ តិណបុញ្ជំ វា កដ្ឋបុញ្ជំ វា បរិយាទិយិត្វា អនាហារា និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… សសង្ខារបរិនិព្ពាយី ហោតិ.
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… បរិក្ខយា ឧទ្ធំសោតោ ហោតិ អកនិដ្ឋគាមី. សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, ទិវសំ សន្តត្តេ អយោកបាលេ ហញ្ញមានេ បបដិកា និព្ពត្តិត្វា ឧប្បតិត្វា មហន្តេ តិណបុញ្ជេ វា កដ្ឋបុញ្ជេ វា និបតេយ្យ, សា តត្ថ អគ្គិម្បិ ជនេយ្យ…បេ… តមេវ មហន្តំ តិណបុញ្ជំ វា កដ្ឋបុញ្ជំ វា បរិយាទិយិត្វា គច្ឆម្បិ ទហេយ្យ, ទាយម្បិ ទហេយ្យ ¶ , គច្ឆម្បិ ទហិត្វា ទាយម្បិ ¶ ទហិត្វា ហរិតន្តំ វា បថន្តំ វា សេលន្តំ វា ឧទកន្តំ វា រមណីយំ វា ភូមិភាគំ អាគម្ម អនាហារា និព្ពាយេយ្យ; ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ឯវំ បដិបន្នោ ហោតិ – នោ ចស្ស…បេ… បរិក្ខយា ឧទ្ធំសោតោ ហោតិ អកនិដ្ឋគាមី’’តិ (អ. និ. ៧.៥៥).
៤១-៤៤. សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នាទិនិទ្ទេសា ឧត្តានត្ថាវ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ អរហាតិ ឯត្ថ បន ទ្វាទស អរហន្តោ វេទិតព្ពា. កថំ? តយោ ហិ វិមោក្ខា – សុញ្ញតោ, អនិមិត្តោ, អប្បណិហិតោតិ. តត្ថ សុញ្ញតវិមោក្ខេន វិមុត្តខីណាសវោ បដិបទាវសេន ចតុព្ពិធោ ហោតិ; តថា អនិមិត្តអប្បណិហិតវិមោក្ខេហីតិ – ឯវំ ទ្វាទស អរហន្តោ វេទិតព្ពា. ឥតិ ឥមេ ទ្វាទស អរហន្តោ វិយ ទ្វាទសេវ សកទាគាមិនោ, ចតុវីសតិ សោតាបន្នា, អដ្ឋចត្តាលីស អនាគាមិនោតិ ឯត្តកា បុគ្គលា ឥតោ មុច្ចិត្វា ពហិទ្ធា នុប្បជ្ជន្តិ, ឥមស្មិញ្ញេវ សព្ពញ្ញុពុទ្ធសាសនេ ឧប្បជ្ជន្តីតិ.
ឯកកនិទ្ទេសវណ្ណនា.
២. ទុកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៤៥. ទុកនិទ្ទេសេ កោធនោតិ កុជ្ឈនសីលោ មហាកោធោ. ឯវំ បុគ្គលំ បុច្ឆិត្វាបិ ធម្មេន បុគ្គលំ ទស្សេតុំ តត្ថ កតមោ កោធោតិអាទិមាហ. ឧបនាហីនិទ្ទេសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កោធោ កុជ្ឈនាតិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវ. តថា ឧបនាហីនិទ្ទេសាទីសុ បុព្ពកាលំ កោធោតិអាទីនិ. អយំ កោធោ អប្បហីនោតិ អយំ ឯត្តកោ កោធោ វិក្ខម្ភនប្បហានេន វា តទង្គប្បហានេន វា សមុច្ឆេទប្បហានេន វា អប្បហីនោ. បរតោ ឧបនាហាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
៥៣. អហិរិកនិទ្ទេសាទីសុ – ឥមិនា អហិរិកេនាតិ ឥមិនា ឯវំបការេន អហិរិកធម្មេន សមន្នាគតោ. ឥមិនា អនោត្តប្បេនាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
៦៣. អជ្ឈត្តសំយោជនោតិ ¶ ¶ អជ្ឈត្តពន្ធនោ. ពហិទ្ធាសំយោជនោតិ ពហិទ្ធាពន្ធនោ. តេ ឧភោបិ វច្ឆកសាលូបមាយ ទីបេតព្ពា. វច្ឆកសាលាយ ហិ អន្តោ ពទ្ធោ អន្តោយេវ ¶ សយិតវច្ឆកោ វិយ ឥធដ្ឋកសោតាបន្នសកទាគាមិនោ. តេសញ្ហិ ពន្ធនម្បិ ឥធេវ, សយម្បិ ឥធេវ. អន្តោ ពទ្ធោ បន ពហិ សយិតវច្ឆកោ វិយ រូបារូបភវេ សោតាបន្នសកទាគាមិនោ. តេសញ្ហិ ពន្ធនមេវ ឥធ, សយំ បន ព្រហ្មលោកេ ឋិតា. ពហិ ពទ្ធោ ពហិ សយិតវច្ឆកោ វិយ រូបារូបភវេ អនាគាមី. តស្ស ហិ ពន្ធនម្បិ ពហិទ្ធា, សយម្បិ ពហិទ្ធាវ. ពហិ ពទ្ធោ បន អន្តោសយិតវច្ឆកោ វិយ ឥធដ្ឋកអនាគាមី. តស្ស ហិ ពន្ធនំ រូបារូបភវេសុ, សយំ បន ឥធ ឋិតោ.
៦៥. អក្កោធននិទ្ទេសាទីសុ – បហីនោតិ វិក្ខម្ភនប្បហានេន វា, តទង្គប្បហានេន វា, សមុច្ឆេទប្បហានេន វា បហីនោ.
៨៣. ទុល្លភនិទ្ទេសេ – ទុល្លភាតិ ន សុលភា. បុព្ពការីតិ បឋមមេវ ការកោ. កតវេទីតិ កតំ វេទេតិ, វិទិតំ បាកដំ ករោតិ. តេ អគារិយានគារិយេហិ ទីបេតព្ពា. អគារិយេសុ ហិ មាតាបិតរោ បុព្ពការិនោ នាម. បុត្តធីតរោ បន មាតាបិតរោ បដិជគ្គន្តា អភិវាទនាទីនិ តេសំ កុរុមានា កតវេទិនោ នាម. អនគារិយេសុ អាចរិយុបជ្ឈាយា បុព្ពការិនោ នាម. អន្តេវាសិកសទ្ធិវិហារិកា អាចរិយុបជ្ឈាយេ បដិជគ្គន្តា អភិវាទនាទីនិ តេសំ កុរុមានា កតវេទិនោ នាម. តេសំ អាវិភាវត្ថាយ ឧបជ្ឈាយបោសកសោណត្ថេរាទីនំ វត្ថូនិ កថេតព្ពានិ.
អបរោ នយោ – បរេន អកតេយេវ ឧបការេ អត្តនិ កតំ ឧបការំ អនបេក្ខិត្វា ការកោ បុព្ពការី, សេយ្យថាបិ មាតាបិតរោ ចេវ អាចរិយុបជ្ឈាយា ច. សោ ទុល្លភោ; សត្តានំ តណ្ហាភិភូតត្តា. បរេន កតស្ស ឧបការស្ស អនុរូបប្បវត្តិំ អត្តនិ កតំ ឧបការំ ឧបការតោ ជានន្តោ, វេទិយន្តោ, កតញ្ញុកតវេទី. សេយ្យថាបិ មាតាបិតុអាចរិយុបជ្ឈាយេសុ សម្មា បដិបន្នោ. សោបិ ទុល្លភោ; សត្តានំ អវិជ្ជាភិភូតត្តា.
អបិច – អការណវច្ឆលោ បុព្ពការី, សការណវច្ឆលោ កតញ្ញុកតវេទី. ‘ករិស្សតិ មេ’តិ ឯវមាទិការណនិរបេក្ខកិរិយោ ¶ បុព្ពការី. ‘ករិស្សតិ ¶ មេ’តិ ឯវមាទិការណសាបេក្ខកិរិយោ កតញ្ញុកតវេទី. តមោជោតិបរាយណោ បុព្ពការី, ជោតិជោតិបរាយណោ កតញ្ញុកតវេទី. ទេសេតា បុព្ពការី, បដិបជ្ជិតា កតញ្ញុកតវេទី. សទេវកេ លោកេ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ¶ បុព្ពការី, អរិយសាវកោ កតញ្ញុកតវេទីតិ. ទុកនិបាតដ្ឋកថាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១២០) បន – ‘‘‘បុព្ពការី’តិ បឋមំ ឧបការស្ស ការកោ, ‘កតញ្ញុកតវេទី’តិ តេន កតំ ញត្វា បច្ឆា ការកោ. តេសុ បុព្ពការី ឥណំ ទេមីតិ សញ្ញំ ករោតិ, បច្ឆាការកោ ‘ឥណំ ជីរាបេមី’តិ សញ្ញំ ករោតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.
៨៤. ទុត្តប្បយនិទ្ទេសេ – ទុត្តប្បយាតិ អតប្បយា, ន សក្កា កេនចិ តប្បេតុំ. យោ ហិ ឧបដ្ឋាកកុលំ វា ញាតិកុលំ វា និស្សាយ វសមានោ ចីវរេ ជិណ្ណេ តេហិ ទិន្នំ ចីវរំ និក្ខិបតិ, ន បរិភុញ្ជតិ. បុនប្បុនំ ទិន្នម្បិ គហេត្វា និក្ខិបតេវ. យោ ច តេនេវ នយេន លទ្ធំ លទ្ធំ វិស្សជ្ជេតិ បរស្ស ទេតិ. បុនប្បុនំ លទ្ធម្បិ តថេវ ករោតិ. ឥមេ ទ្វេ បុគ្គលា សកដេហិបិ បច្ចយេ ឧបនេន្តេន តប្បេតុំ ន សក្កាតិ ទុត្តប្បយា នាម.
៨៥. សុតប្បយនិទ្ទេសេ – ន វិស្សជ្ជេតីតិ អត្តនោ អកត្វា បរស្ស ន ទេតិ. អតិរេកេ បន សតិ ន និក្ខិបតិ បរស្ស ទេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ បន ភិក្ខុ ឧបដ្ឋាកកុលា វា ញាតិកុលា វា ជិណ្ណចីវរោ សាដកំ លភិត្វា ចីវរំ កត្វា បរិភុញ្ជតិ, ន និក្ខិបតិ; អគ្គឡំ ទត្វា បារុបន្តោបិ បុន ទិយ្យមានេ សហសា ន បដិគ្គណ្ហាតិ. យោ ច លទ្ធំ លទ្ធំ អត្តនា បរិភុញ្ជតិ, បរេសំ ន ទេតិ. ឥមេ ទ្វេបិ សុខេន សក្កា តប្បេតុន្តិ សុតប្បយា នាមាតិ.
៨៦. អាសវាតិ កិលេសា. ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ កុក្កុច្ចាយតីតិ ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពយុត្តកំ កុក្កុច្ចាយតិ. សូករមំសំ លភិត្វា អច្ឆមំសន្តិ កុក្កុច្ចាយតិ, មិគមំសំ, លភិត្វា ទីបិមំសន្តិ កុក្កុច្ចាយតិ. កាលេ សន្តេយេវ ‘កាលោ នត្ថី’តិ, អប្បវារេត្វាវ ‘បវារិតោស្មី’តិ, បត្តេ រជស្មិំ អបតិតេយេវ ‘បតិត’ន្តិ, អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស មច្ឆមំសេ អកតេយេវ ‘មំ ឧទ្ទិស្ស កត’ន្តិ កុក្កុច្ចាយតិ. កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ ន កុក្កុច្ចាយតីតិ កុក្កុច្ចាយិតព្ពយុត្តកំ ន កុក្កុច្ចាយតិ. អច្ឆមំសំ លភិត្វា សូករមំសន្តិ ន ¶ កុក្កុច្ចាយតិ…បេ… អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស មច្ឆមំសេ កតេ ‘មំ ឧទ្ទិស្ស កត’ន្តិ ន កុក្កុច្ចាយតិ ¶ . អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ បន – ‘‘‘ន កុក្កុច្ចាយិតព្ព’ន្តិ សង្ឃភោគស្ស អបដ្ឋបនំ អវិចារណំ ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ ¶ នាម, តំ កុក្កុច្ចាយតិ. ‘កុក្កុច្ចាយិតព្ព’ន្តិ តស្សេវ បដ្ឋបនំ វិចារណំ, តំ ន កុក្កុច្ចាយតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. ឥមេសន្តិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ សុភូមិយំ តិណលតាទីនិ វិយ រត្តិម្បិ ទិវាបិ អាសវា វឌ្ឍន្តិយេវ. សុក្កបក្ខេ កប្បិយមំសំ លភិត្វា កប្បិយមំសន្ត្វេវ គណ្ហន្តោ ន កុក្កុច្ចាយិតព្ពំ ន កុក្កុច្ចាយតិ នាមាតិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
៨៨. ហីនាធិមុត្តោតិ ហីនជ្ឈាសយោ. ទុស្សីលោតិ និស្សីលោ. បាបធម្មោតិ លាមកធម្មោ.
៨៩. បណីតាធិមុត្តោតិ បណីតជ្ឈាសយោ. កល្យាណធម្មោតិ ភទ្ទកធម្មោ, សុចិធម្មោ, សុន្ទរធម្មោ.
៩០. តិត្តោតិ សុហិតោ បរិយោសិតោ. តប្បេតាតិ អញ្ញេសម្បិ តិត្តិករោ. បច្ចេកសម្ពុទ្ធា យេ ច តថាគតសាវកាតិ ឯត្ថ បច្ចេកពុទ្ធា នវហិ លោកុត្តរធម្មេហិ សយំ តិត្តា បរិបុណ្ណា. អញ្ញេ បន តប្បេតុំ ន សក្កោន្តិ. តេសញ្ហិ ធម្មកថាយ អភិសមយោ ន ហោតិ. សាវកានំ បន ធម្មកថាយ អបរិមាណានម្បិ ទេវមនុស្សានំ អភិសមយោ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ យស្មា បន តេ ធម្មំ ទេសេន្តា ន អត្តនោ វចនំ កត្វា កថេន្តិ, ពុទ្ធានំ វចនំ កត្វា កថេន្តិ. សោតុំ និសិន្នបរិសាបិ ‘អយំ ភិក្ខុ ន អត្តនា បដិវិទ្ធធម្មំ កថេតិ, ពុទ្ធេហិ បដិវិទ្ធធម្មំ កថេតី’តិ ចិត្តីការំ ករោតិ. ឥតិ សោ ចិត្តីការោ ពុទ្ធានំយេវ ហោតិ. ឯវំ តត្ថ សម្មាសម្ពុទ្ធោវ តប្បេតា នាម. យថា ហិ ‘អសុកស្ស នាម ឥទញ្ចិទញ្ច ទេថា’តិ រញ្ញា អាណត្តា កិញ្ចាបិ អានេត្វា ទេន្តិ, អថ ខោ រាជាវ តត្ថ ទាយកោ. យេហិបិ លទ្ធំ ហោតិ, តេ ‘រញ្ញា អម្ហាកំ ឋានន្តរំ ទិន្នំ, ឥស្សរិយវិភវោ ទិន្នោ’ត្វេវ គណ្ហន្តិ, ន រាជបុរិសេហីតិ. ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ទុកនិទ្ទេសវណ្ណនា.
៣. តិកនិទ្ទេសវណ្ណនា
៩១. តិកនិទ្ទេសេ ¶ ¶ – ទុស្សីលោតិ និស្សីលោ. បាបធម្មោតិ លាមកធម្មោ. សីលវិបត្តិយា វា ទុស្សីលោ, ទិដ្ឋិវិបត្តិយា បាបធម្មោ ¶ . កាយវចីសំវរភេទេន ទុស្សីលោ, សេសសំវរភេទេន បាបធម្មោ. អសុទ្ធបយោគតាយ ទុស្សីលោ, អសុទ្ធាសយតាយ បាបធម្មោ. កុសលសីលវិរហេន ទុស្សីលោ; អកុសលសីលសមន្នាគមេន បាបធម្មោ. អសុចីតិ អសុចីហិ កាយកម្មាទីហិ សមន្នាគតោ. សង្កស្សរសមាចារោតិ សង្កាយ បរេហិ សរិតព្ពសមាចារោ. កិញ្ចិទេវ អសារុប្បំ ទិស្វា ‘ឥទំ ឥមិនា កតំ ភវិស្សតី’តិ ឯវំ បរេហិ អាសង្កនីយសមាចារោ, អត្តនោយេវ វា សង្កាយ សរិតព្ពសមាចារោ – សាសង្កសមាចារោតិ អត្ថោ. តស្ស ហិ ទិវាដ្ឋានាទីសុ សន្និបតិត្វា កិញ្ចិទេវ មន្តយន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘ឥមេ ឯកតោ ហុត្វា មន្តេន្តិ, កច្ចិ នុ ខោ មយា កតកម្មំ ជានិត្វា មន្តេន្តី’តិ ឯវំ សាសង្កសមាចារោ ហោតិ.
បដិច្ឆន្នកម្មន្តោតិ បដិច្ឆាទេតព្ពយុត្តកេន បាបកម្មេន សមន្នាគតោ. អស្សមណោ សមណបដិញ្ញោតិ អស្សមណោ ហុត្វាវ សមណបតិរូបកតាយ ‘សមណោ អហ’ន្តិ ឯវំ បដិញ្ញោ. អព្រហ្មចារី ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោតិ អញ្ញេ ព្រហ្មចារិនោ សុនិវត្ថេ សុបារុតេ សុម្ភកបត្តធរេ គាមនិគមជនបទរាជធានីសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តេ ទិស្វា សយម្បិ តាទិសេន អាការេន តថា បដិបជ្ជនតោ ‘អហំ ព្រហ្មចារី’តិ បដិញ្ញំ ទេន្តោ វិយ ហោតិ. ‘អហំ ភិក្ខូ’តិ វត្វា ឧបោសថគ្គាទីនិ បវិសន្តោ បន ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ ហោតិយេវ, តថា សង្ឃិកំ លាភំ គណ្ហន្តោ. អន្តោបូតីតិ បូតិនា កម្មេន អន្តោ អនុបវិដ្ឋោ, និគ្គុណតាយ វា គុណសារវិរហិតត្តា អន្តោបូតិ. អវស្សុតោតិ រាគាទីហិ តិន្តោ. កសម្ពុជាតោតិ សញ្ជាតរាគាទិកចវរោ. អថ វា កសម្ពុ វុច្ចតិ តិន្តកុណបគតំ កសដឧទកំ. ឥមស្មិញ្ច សាសនេ ទុស្សីលោ នាម ជិគុច្ឆនីយត្តា តិន្តកុណបកសដឧទកសទិសោ. តស្មា កសម្ពុ វិយ ជាតោតិ កសម្ពុជាតោ.
តស្ស ន ឯវំ ហោតីតិ កស្មា ន ហោតិ? យត្ថ បតិដ្ឋិតេន សក្កា ភវេយ្យ អរហត្តំ លទ្ធុំ, តស្សា បតិដ្ឋាយ ភិន្នត្តា. យថា ហិ ចណ្ឌាលកុមារកស្ស ¶ ‘អសុកោ នាម ខត្តិយកុមារោ ¶ រជ្ជេ អភិសិត្តោ’តិ សុត្វាបិ, យស្មិំ កុលេ បច្ចាជាតា អភិសេកំ បាបុណន្តិ, តស្មិំ កុលេ អបច្ចាជាតត្តា ន ឯវំ ហោតិ – ‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ សោ ខត្តិយកុមារោ វិយ អភិសេកំ ¶ បាបុណេយ្យ’ន្តិ; ឯវមេវ ទុស្សីលស្ស ‘អសុកោ នាម ភិក្ខុ អរហត្តំ បត្តោ’តិ សុត្វាបិ, យស្មិំ សីលេ បតិដ្ឋិតេន អរហត្តំ បត្តព្ពំ, តស្ស អភាវតោ ‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ សោ សីលវា វិយ អរហត្តំ បាបុណេយ’ន្តិ ន ឯវំ ហោតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អរហត្តាសាយ អភាវា និរាសោតិ វុច្ចតិ.
៩២. តស្ស ឯវំ ហោតីតិ កស្មា ហោតិ? យស្មិំ បតិដ្ឋិតេន សក្កា ភវេយ្យ អរហត្តំ បាបុណិតុំ, តស្សា បតិដ្ឋាយ ថិរត្តា. យថា ហិ សុជាតស្ស ខត្តិយកុមារស្ស ‘អសុកោ នាម ខត្តិយកុមារោ រជ្ជេ អភិសិត្តោ’តិ សុត្វាវ យស្មិំ កុលេ បច្ចាជាតា អភិសេកំ បាបុណន្តិ, តស្មិំ បច្ចាជាតស្ស ឯវំ ហោតិ – ‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ, សោ កុមារោ វិយ អភិសេកំ បាបុណេយ្យ’ន្តិ ឯវមេវ សីលវតោ ‘អសុកោ នាម ភិក្ខុ អរហត្តំ បត្តោ’តិ សុត្វាវ យស្មិំ សីលេ បតិដ្ឋិតេន អរហត្តំ បត្តព្ពំ, តស្សា បតិដ្ឋាយ ថិរត្តា – ‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ សោ ភិក្ខុ វិយ អរហត្តំ បាបុណេយ្យ’ន្តិ ឯវំ ហោតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អាសំសោ នាម វុច្ចតិ. សោ ហិ អរហត្តំ អាសំសតិ បត្ថេតីតិ អាសំសោ.
៩៣. យា ហិស្ស បុព្ពេ អវិមុត្តស្សាតិ យា តស្ស ខីណាសវស្ស បុព្ពេ អរហត្តវិមុត្តិយា អវិមុត្តស្ស វិមុត្តាសា អហោសិ, សា បដិប្បស្សទ្ធា, តស្មា ន ឯវំ ហោតិ. យថា ហិ អភិសិត្តស្ស ខត្តិយស្ស ‘អសុកោ នាម ខត្តិយកុមារោ រជ្ជេ អភិសិត្តោ’តិ សុត្វា ឯកស្ស រញ្ញោ ទ្វិន្នំ រជ្ជាភិសេកានំ ទ្វិន្នំ សេតច្ឆត្តានំ អភាវា ន ឯវំ ហោតិ – ‘‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ សោ កុមារោ វិយ អភិសេកំ បាបុណេយ្យ’’ន្តិ; ឯវមេវ ខីណាសវស្ស ‘អសុកោ នាម ភិក្ខុ អរហត្តំ បត្តោ’តិ សុត្វា, ទ្វិន្នំ អរហត្តានំ អភាវា – ‘កុទាស្សុ នាមាហម្បិ សោ ភិក្ខុ វិយ អរហត្តំ បាបុណេយ្យ’ន្តិ ¶ ន ឯវំ ហោតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អរហត្តាសាយ វិគតត្តា វិគតាសោតិ វុច្ចតិ.
៩៤. គិលានូបមនិទ្ទេសេ – យាយ ឧបមាយ តេ គិលានូបមាតិ វុច្ចន្តិ, តំ តាវ ឧបមំ ទស្សេតុំ តយោ គិលានាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សប្បាយានីតិ ហិតានិ វុទ្ធិករានិ. បតិរូបន្តិ ¶ អនុច្ឆវិកំ. នេវ វុដ្ឋាតិ តម្ហា អាពាធាតិ ឥមិនា អតេកិច្ឆេន វាតាបមារាទិនា រោគេន សមន្នាគតោ និដ្ឋប្បត្តោ គិលានោ កថិតោ. វុដ្ឋាតិ តម្ហា អាពាធាតិ ឥមិនា ខិបិតកច្ឆុតិណបុប្ផកជរាទិប្បភេទោ អប្បមត្តកាពាធោ កថិតោ.
លភន្តោ ¶ សប្បាយានិ ភោជនានិ នោ អលភន្តោតិ ឥមិនា បន យេសំ បដិជគ្គនេន ផាសុកំ ហោតិ, សព្ពេបិ តេ អាពាធា កថិតា. ឯត្ថ ច បតិរូបោ ឧបដ្ឋាកោ នាម គិលានុបដ្ឋាកអង្គេហិ សមន្នាគតោ បណ្ឌិតោ ទក្ខោ អនលសោ វេទិតព្ពោ.
គិលានុបដ្ឋាកោ អនុញ្ញាតោតិ ‘ភិក្ខុសង្ឃេន ទាតព្ពោ’តិ អនុញ្ញាតោ. តស្មិញ្ហិ គិលានេ អត្តនោ ធម្មតាយ យាបេតុំ អសក្កោន្តេ ភិក្ខុសង្ឃេន តស្ស ភិក្ខុនោ ‘ឯកោ ភិក្ខុ ច សាមណេរោ ច ឥមំ បដិជគ្គថា’តិ អបលោកេត្វា ទាតព្ពា. យាវ បន តេ តំ បដិជគ្គន្តិ, តាវ គិលានស្ស ច តេសញ្ច ទ្វិន្នំ យេនត្ថោ សព្ពំ ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ ភារោ. អញ្ញេបិ គិលានា ឧបដ្ឋាតព្ពាតិ ឥតរេបិ ទ្វេ គិលានា ឧបដ្ឋាតព្ពា. កិំ ការណា? យោបិ ហិ និដ្ឋប្បត្តគិលានោ, សោ អនុបដ្ឋិយមានោ ‘សចេ មំ បដិជគ្គេយ្យុំ, ផាសុកំ មេ ភវេយ្យ, ន ខោ បន មំ បដិជគ្គន្តី’តិ មនោបទោសំ កត្វា អបាយេ និព្ពត្តេយ្យ. បដិជគ្គិយមានស្ស បន ឯវំ ហោតិ – ‘ភិក្ខុសង្ឃេន យំ កត្តព្ពំ តំ សព្ពំ កតំ, មយ្ហំ បន កម្មវិបាកោ ឦទិសោ’តិ សោ ភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តតិ. យោ បន អប្បមត្តកេន ព្យាធិនា សមន្នាគតោ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ វុដ្ឋាតិយេវ, តស្ស វិនាបិ ភេសជ្ជេន វូបសមនកព្យាធិ ភេសជ្ជេ កតេ ខិប្បតរំ វូបសម្មតិ. តតោ សោ ពុទ្ធវចនំ ¶ វា ឧគ្គណ្ហិតុំ សមណធម្មំ វា កាតុំ សក្ខិស្សតិ. ឥមិនា ការណេន អញ្ញេបិ គិលានា ឧបដ្ឋាតព្ពាតិ វុត្តំ.
នេវ ឱក្កមតីតិ នេវ បវិសតិ. និយាមំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តន្តិ កុសលេសុ ធម្មេសុ មគ្គនិយាមសង្ខាតំ សម្មត្តំ. ឥមិនា បទបរមោ បុគ្គលោ កថិតោ. ទុតិយវារេន ឧគ្ឃដិតញ្ញូ គហិតោ សាសនេ នាឡកត្ថេរសទិសោ ¶ . ពុទ្ធន្តរេ ឯកវារំ បច្ចេកពុទ្ធានំ សន្តិកេ ឱវាទំ លភិត្វា បដិវិទ្ធបច្ចេកពោធិញាណោ ច. តតិយវារេន វិបញ្ចិតញ្ញូ បុគ្គលោ កថិតោ. នេយ្យោ បន តន្និស្សិតោវ ហោតិ.
ធម្មទេសនា អនុញ្ញាតាតិ មាសស្ស អដ្ឋ វារេ ធម្មកថា អនុញ្ញាតា. អញ្ញេសម្បិ ធម្មោ ទេសេតព្ពោតិ ឥតរេសម្បិ ធម្មោ កថេតព្ពោ. កិំ ការណា? បទបរមស្ស ហិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសក្កោន្តស្សាបិ អនាគតេ បច្ចយោ ភវិស្សតិ. យោ បន តថាគតស្ស រូបទស្សនំ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ ធម្មវិនយញ្ច សវនាយ លភន្តោបិ អលភន្តោបិ ធម្មំ អភិសមេតិ; សោ អលភន្តោ ន តាវ អភិសមេតិ, លភន្តោ បន ខិប្បមេវ អភិសមេស្សតីតិ ឥមិនា ¶ ការណេន តេសំ ធម្មោ ទេសេតព្ពោ. តតិយស្ស បន បុនប្បុនំ ទេសេតព្ពោវ. កាយសក្ខិទិដ្ឋប្បត្តសទ្ធាវិមុត្តា ហេដ្ឋា កថិតាយេវ.
៩៨. គូថភាណីអាទីសុ – សភគ្គតោតិ សភាយំ ឋិតោ. បរិសគ្គតោតិ គាមបរិសាយ ឋិតោ. ញាតិមជ្ឈគតោតិ ទាយាទានំ មជ្ឈេ ឋិតោ. បូគមជ្ឈគតោតិ សេណីនំ មជ្ឈេ ឋិតោ. រាជកុលមជ្ឈគតោតិ រាជកុលស្ស មជ្ឈេ មហាវិនិច្ឆយេ ឋិតោ. អភិនីតោតិ បុច្ឆនត្ថាយ នីតោ. សក្ខិបុដ្ឋោតិ សក្ខិំ កត្វា បុច្ឆិតោ. ឯហម្ភោ បុរិសាតិ អាលបនមេតំ. អត្តហេតុ វា បរហេតុ វាតិ អត្តនោ វា បរស្ស វា ហត្ថបាទាទិហេតុ វា ធនហេតុ វា. អាមិសកិញ្ចិក្ខហេតុ វាតិ ឯត្ថ អាមិសន្តិ លាភោ អធិប្បេតោ. កិញ្ចិក្ខន្តិ យំ វា តំ វា អប្បមត្តកំ. អន្តមសោ តិត្តិរវដ្ដកសប្បិបិណ្ឌនវនីតបិណ្ឌាទិអប្បមត្តកស្សាបិ លញ្ជស្ស ហេតូតិ អត្ថោ. សម្បជានមុសា ភាសិតា ហោតីតិ ជានន្តោយេវ មុសាវាទំ កត្តា ហោតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ គូថសទិសវចនត្តា គូថភាណីតិ វុច្ចតិ. យថា ហិ គូថំ នាម មហាជនស្ស អនិដ្ឋំ ¶ ហោតិ អកន្តំ; ឯវមេវ ឥមស្ស បុគ្គលស្ស វចនំ ទេវមនុស្សានំ អនិដ្ឋំ ហោតិ អកន្តំ.
៩៩. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បុប្ផសទិសវចនត្តា បុប្ផភាណីតិ វុច្ចតិ. យថា ហិ ផុល្លានិ វស្សិកានិ វា អធិមុត្តកានិ វា មហាជនស្ស ឥដ្ឋានិ កន្តានិ ហោន្តិ; ឯវមេវ ឥមស្ស បុគ្គលស្ស វចនំ ទេវមនុស្សានំ ឥដ្ឋំ ¶ ហោតិ កន្តំ.
១០០. នេលាតិ ឯលំ វុច្ចតិ ទោសោ. នាស្សា ឯលន្តិ នេលា. និទ្ទោសាតិ អត្ថោ, ‘‘នេលង្គោ សេតបច្ឆាទោ’’តិ (ឧទា. ៦៥) ឯត្ថ វុត្តនេលំ វិយ. កណ្ណសុខាតិ ព្យញ្ជនមធុរតាយ កណ្ណានំ សុខា. សូចិវិជ្ឈនំ វិយ កណ្ណសូលំ ន ជនេតិ. អត្ថមធុរតាយ សកលសរីរេ កោបំ អជនេត្វា បេមំ ជនេតីតិ បេមនីយា. ហទយំ គច្ឆតិ អប្បដិហញ្ញមានា សុខេន ចិត្តំ បវិសតីតិ ហទយង្គមា. គុណបរិបុណ្ណតាយ បុរេ ភវាតិ បោរី. បុរេ សំវឌ្ឍនារី វិយ សុកុមារាតិបិ បោរី. បុរស្ស ឯសាតិបិ បោរី. នគរវាសីនំ កថាតិ អត្ថោ. នគរវាសិនោ ហិ យុត្តកថា ហោន្តិ. បិតិមត្តំ បិតាតិ, មាតិមត្តំ មាតាតិ, ភាតិមត្តំ ភាតាតិ វទន្តិ. ឯវរូបី កថា ពហុនោ ជនស្ស កន្តា ហោតីតិ ពហុជនកន្តា. ពហុជនស្ស កន្តភាវេនេវ ពហុនោ ជនស្ស មនាបា ចិត្តវុទ្ធិករាតិ ពហុជនមនាបា. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ មធុភាណីតិ ¶ វុច្ចតិ. មុទុភាណីតិបិ បាឋោ. ឧភយត្ថាបិ មធុរវចនោតិ អត្ថោ. យថា ហិ ចតុមធុរំ នាម មធុរំ បណីតំ; ឯវមេវ ឥមស្ស បុគ្គលស្ស វចនំ ទេវមនុស្សានំ មធុរំ ហោតិ.
១០១. អរុកូបមចិត្តាទីសុ – អភិសជ្ជតីតិ លគ្គតិ. កុប្បតីតិ កោបវសេន កុប្បតិ. ព្យាបជ្ជតីតិ បកតិភាវំ បជហតិ, បូតិកោ ហោតិ. បតិត្ថីយតីតិ ថិនភាវំ ថទ្ធភាវញ្ច អាបជ្ជតិ. កោបន្តិ ទុព្ពលកោធំ. ទោសន្តិ ទុស្សនវសេន តតោ ពលវតរំ. អប្បច្ចយន្តិ អតុដ្ឋាការំ ទោមនស្សំ. ទុដ្ឋារុកោតិ បុរាណវណោ. កដ្ឋេនាតិ ទណ្ឌកកោដិយា. កឋលាយាតិ កបាលេន. អាសវំ ទេតីតិ អបរាបរំ សវតិ. បុរាណវណោ ហិ អត្តនោ ធម្មតាយ ឯវ បុព្ពំ លោហិតំ យូសន្តិ ឥមានិ តីណិ សវតិ ¶ , ឃដ្ដិតោ បន តានិ អធិកតរំ សវតិ. ឯវមេវំ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ, ទុដ្ឋារុកោ វិយ ហិ កោធនោ បុគ្គលោ. តស្ស អត្តនោ ធម្មតាយ សវនំ វិយ កោធនស្សបិ អត្តនោ ធម្មតាយ ឧទ្ធុមាតកស្ស វិយ ចណ្ឌិកតស្ស ចរណំ. កដ្ឋេន វា កឋលាយ វា ឃដ្ដនំ វិយ អប្បមត្តកម្បិ ¶ វចនំ ភិយ្យោសោ មត្តាយ សវនំ វិយ ‘មាទិសំ នាម ឯស ឯវំ វទតី’តិ ភិយ្យោសោ មត្តាយ ឧទ្ធុមាយនភាវោ ទដ្ឋព្ពោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អរុកូបមចិត្តោតិ វុច្ចតិ. បុរាណវណសទិសចិត្តោតិ អត្ថោ.
១០២. រត្តន្ធការតិមិសាយាតិ រត្តិំ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិនិវារណេន អន្ធភាវករណេ ពហលតមេ. វិជ្ជន្តរិកាយាតិ វិជ្ជុប្បត្តិក្ខណេ. ឥធាបិ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ ហិ យោគាវចរោ ទដ្ឋព្ពោ. អន្ធការំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា. វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គញាណស្ស ឧប្បត្តិកាលោ. វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សាមន្តា រូបទស្សនំ វិយ សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ. បុន អន្ធការាវត្ថរណំ វិយ សកទាគាមិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា. បុន វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ សកទាគាមិមគ្គញាណស្ស ឧប្បាទោ. វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សាមន្តា រូបទស្សនំ វិយ សកទាគាមិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ. បុន អន្ធការាវត្ថរណំ វិយ អនាគាមិមគ្គវជ្ឈា កិលេសា. បុន វិជ្ជុសញ្ចរណំ វិយ អនាគាមិមគ្គញាណស្ស ឧប្បាទោ. វិជ្ជន្តរិកាយ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស សាមន្តា រូបទស្សនំ វិយ អនាគាមិមគ្គក្ខណេ និព្ពានទស្សនំ វេទិតព្ពំ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ វិជ្ជូបមចិត្តោតិ វុច្ចតិ. ឥត្តរកាលោភាសេន វិជ្ជុសទិសចិត្តោតិ អត្ថោ.
១០៣. វជិរូបមចិត្តតាយបិ ¶ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – វជិរំ វិយ ហិ អរហត្តមគ្គញាណំ ទដ្ឋព្ពំ. មណិគណ្ឋិបាសាណគណ្ឋិ វិយ អរហត្តមគ្គវជ្ឈា កិលេសា. វជិរស្ស មណិគណ្ឋិំ វា បាសាណគណ្ឋិំ វា វិនិវិជ្ឈិត្វា អគមនភាវស្ស នត្ថិភាវោ វិយ អរហត្តមគ្គញាណេន អច្ឆេជ្ជានំ កិលេសានំ នត្ថិភាវោ. វជិរេន និព្ពិទ្ធវេធស្ស បុន អបដិបូរណំ វិយ អរហត្តមគ្គេន ឆិន្នានំ កិលេសានំ បុន អនុប្បាទោ ទដ្ឋព្ពោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ¶ វជិរូបមចិត្តោតិ វុច្ចតិ. កិលេសានំ មូលឃាតករណសមត្ថតាយ វជិរេន សទិសចិត្តោតិ អត្ថោ.
១០៤. អន្ធាទីសុ តថារូបំ ចក្ខុ ន ហោតីតិ តថាជាតិកំ តថាសភាវំ ¶ បញ្ញាចក្ខុ ន ហោតិ. ផាតិំ ករេយ្យាតិ ផីតំ វឌ្ឍិតំ ករេយ្យ. សាវជ្ជានវជ្ជេតិ សទោសនិទ្ទោសេ. ហីនប្បណីតេតិ អធមុត្តមេ. កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេតិ កណ្ហសុក្កាយេវ អញ្ញមញ្ញបដិពាហនតោ បដិបក្ខវសេន សប្បដិភាគាតិ វុច្ចន្តិ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ – កុសលេ ធម្មេ ‘កុសលា ធម្មា’តិ យេន បញ្ញាចក្ខុនា ជានេយ្យ, អកុសលេ ធម្មេ ‘អកុសលា ធម្មា’តិ, សាវជ្ជាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគេសុ បន កណ្ហធម្មេ ‘សុក្កសុប្បដិភាគា’តិ, សុក្កធម្មេ ‘កណ្ហសប្បដិភាគា’តិ យេន បញ្ញាចក្ខុនា ជានេយ្យ. តថារូបម្បិស្ស ចក្ខុ ន ហោតីតិ ឥមិនា នយេន សេសដ្ឋានេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ទិដ្ឋធម្មិកភោគសំហរណបញ្ញាចក្ខុនោ ច សម្បរាយិកត្ថសោធនបញ្ញាចក្ខុនោ ច អភាវា អន្ធោតិ វុច្ចតិ. ទុតិយោ ទិដ្ឋធម្មិកភោគសំហរណបញ្ញាចក្ខុនោ ភាវា, សម្បរាយិកត្ថសោធនបញ្ញាចក្ខុនោ បន អភាវា ឯកចក្ខូតិ វុច្ចតិ. តតិយោ ទ្វិន្នម្បិ ភាវា ទ្វិចក្ខូតិ វុច្ចតិ.
១០៧. អវកុជ្ជបញ្ញាទីសុ ធម្មំ ទេសេន្តីតិ ឧបាសកោ ធម្មស្សវនត្ថាយ អាគតោតិ អត្តនោ កម្មំ បហាយ ធម្មំ ទេសេន្តិ. អាទិកល្យាណន្តិ អាទិម្ហិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជំ និទ្ទោសំ កត្វា ទេសេន្តិ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន អាទីតិ បុព្ពបដ្ឋបនា. មជ្ឈន្តិ កថាវេមជ្ឈំ. បរិយោសានន្តិ សន្និដ្ឋានំ. ឥតិស្ស ធម្មំ កថេន្តា បុព្ពបដ្ឋបនេបិ កល្យាណំ ភទ្ទកំ អនវជ្ជមេវ កត្វា កថេន្តិ, វេមជ្ឈេបិ, បរិយោសានេបិ. ឯត្ថ ច អត្ថិ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានានិ, អត្ថិ សាសនស្ស. តត្ថ ទេសនាយ តាវ – ចតុប្បទិកគាថាយ បឋមបទំ អាទិ, ទ្វេ បទានិ មជ្ឈំ, អវសានបទំ បរិយោសានំ. ឯកានុសន្ធិកសុត្តស្ស – និទានំ អាទិ, អនុសន្ធិ មជ្ឈំ, ឥទមវោចាតិ អប្បនា បរិយោសានំ. អនេកានុសន្ធិកស្ស – បឋមោ អនុសន្ធិ អាទិ ¶ , តតោ បរំ ឯកោ វា អនេកា វា មជ្ឈំ, បច្ឆិមោ បរិយោសានំ. អយំ តាវ ទេសនាយ នយោ.
សាសនស្ស ¶ បន សីលំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈំ, វិបស្សនា បរិយោសានំ. សមាធិ វា អាទិ, វិបស្សនា មជ្ឈំ, មគ្គោ បរិយោសានំ. វិបស្សនា វា អាទិ, មគ្គោ មជ្ឈំ, ផលំ បរិយោសានំ. មគ្គោ វា អាទិ, ផលំ មជ្ឈំ, និព្ពានំ បរិយោសានំ ¶ . ទ្វេ ទ្វេ វា ករិយមានេ សីលសមាធយោ អាទិ, វិបស្សនាមគ្គា មជ្ឈំ, ផលនិព្ពានានិ បរិយោសានំ. សាត្ថន្តិ សាត្ថកំ កត្វា ទេសេន្តិ. សព្យញ្ជនន្តិ អក្ខរបារិបូរិំ កត្វា ទេសេន្តិ. កេវលបរិបុណ្ណន្តិ សកលបរិបុណ្ណំ អនូនំ កត្វា ទេសេន្តិ. បរិសុទ្ធន្តិ បរិសុទ្ធំ និជ្ជដំ និគ្គណ្ឋិំ កត្វា ទេសេន្តិ. ព្រហ្មចរិយំ បកាសេន្តីតិ ឯវំ ទេសេន្តា ច សេដ្ឋចរិយភូតំ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ បកាសេន្តិ. នេវ អាទិំ មនសិ ករោតីតិ នេវ បុព្ពបដ្ឋបនំ មនសិ ករោតិ. កុម្ភោតិ ឃដោ. និក្កុជ្ជោតិ អធោមុខោ ឋបិតោ. ឯវមេវន្តិ ឯត្ថ កុម្ភោ និក្កុជ្ជោ វិយ អវកុជ្ជបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ. ឧទកាសិញ្ចនកាលោ វិយ ធម្មទេសនាយ លទ្ធកាលោ. ឧទកស្ស វិវដ្ដនកាលោ វិយ តស្មិំ អាសនេ និសិន្នស្ស ឧគ្គហេតុំ អសមត្ថកាលោ. ឧទកស្ស អសណ្ឋានកាលោ វិយ ឧដ្ឋហិត្វា អសល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ អវកុជ្ជបញ្ញោតិ វុច្ចតិ. អធោមុខបញ្ញោតិ អត្ថោ.
១០៨. អាកិណ្ណានីតិ បក្ខិត្តានិ. សតិសម្មោសា បកិរេយ្យាតិ មុដ្ឋស្សតិតាយ វិកិរេយ្យ. ឯវមេវន្តិ ឯត្ថ ឧច្ឆង្គោ វិយ ឧច្ឆង្គបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ. នានាខជ្ជកានិ វិយ នានប្បការំ ពុទ្ធវចនំ. ឧច្ឆង្គេ នានាខជ្ជកានិ ខាទន្តស្ស និសិន្នកាលោ វិយ តស្មិំ អាសនេ និសិន្នស្ស ឧគ្គហណកាលោ. វុដ្ឋហន្តស្ស សតិសម្មោសា វិកិរណកាលោ វិយ តស្មា អាសនា វុដ្ឋាយ គច្ឆន្តស្ស អសល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ឧច្ឆង្គបញ្ញោតិ វុច្ចតិ. ឧច្ឆង្គសទិសបញ្ញោតិ អត្ថោ.
១០៩. ឧក្កុជ្ជោតិ ឧបរិមុខោ ឋបិតោ. សណ្ឋាតីតិ បតិដ្ឋហតិ. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឧបរិមុខោ ឋបិតោ កុម្ភោ វិយ បុថុបញ្ញោ បុគ្គលោ ទដ្ឋព្ពោ. ឧទកស្ស អាសិត្តកាលោ វិយ ទេសនាយ លទ្ធកាលោ. ឧទកស្ស សណ្ឋានកាលោ វិយ តត្ថ និសិន្នស្ស ឧគ្គហណកាលោ. នោ វិវដ្ដនកាលោ ¶ ¶ វិយ ឧដ្ឋាយ គច្ឆន្តស្ស សល្លក្ខណកាលោ វេទិតព្ពោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បុថុបញ្ញោតិ វុច្ចតិ. វិត្ថារិកបញ្ញោតិ អត្ថោ.
១១០. អវីតរាគាទីសុ – យថា សោតាបន្នសកទាគាមិនោ, ឯវំ បុថុជ្ជនោបិ ¶ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ, តីសុ ច ភវេសុ អវីតរាគោ. អទព្ពតាយ បន ន គហិតោ. យថា ហិ ឆេកោ វឌ្ឍកី ទព្ពសម្ភារត្ថំ វនំ បវិដ្ឋោ ន អាទិតោ បដ្ឋាយ សម្បត្តសម្បត្តរុក្ខេ ឆិន្ទតិ, យេ បនស្ស ទព្ពសម្ភារូបគា ហោន្តិ, តេយេវ ឆិន្ទតិ; ឯវមិធាបិ ភគវតា ទព្ពជាតិកា អរិយាវ គហិតា, បុថុជ្ជនា បន អទព្ពតាយ ន គហិតាតិ វេទិតព្ពា. កាមេសុ វីតរាគោតិ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ វីតរាគោ. ភវេសុ អវីតរាគោតិ រូបារូបភវេសុ អវីតរាគោ.
១១៣. បាសាណលេខូបមាទីសុ – អនុសេតីតិ អប្បហីនតាយ អនុសេតិ. ន ខិប្បំ លុជ្ជតីតិ ន អន្តរា នស្សតិ, កប្បុដ្ឋានេនេវ នស្សតិ. ឯវមេវន្តិ ឯវំ តស្សាបិ បុគ្គលស្ស កោធោ ន អន្តរា បុនទិវសេ វា អបរទិវសេ វា និព្ពាតិ, អទ្ធនិយោ បន ហោតិ. មរណេនេវ និព្ពាតីតិ អត្ថោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បាសាណលេខា វិយ កុជ្ឈនភាវេន ចិរដ្ឋិតិកតោ បាសាណលេខូបមោតិ វុច្ចតិ.
១១៤. សោ ច ខ្វស្ស កោធោតិ សោ អប្បមត្តកេបិ ការណេ សហសា កុទ្ធស្ស កោធោ. ន ចិរន្តិ អចិរំ អប្បហីនតាយ នានុសេតិ. យថា បន បថវិយំ អាកឌ្ឍិត្វា កតលេខា វាតាទីហិ ខិប្បំ នស្សតិ, ឯវមស្ស សហសា ឧប្បន្នោបិ កោធោ ខិប្បមេវ និព្ពាតីតិ អត្ថោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ បថវិយំ លេខា វិយ កុជ្ឈនភាវេន អចិរដ្ឋិតិកតោ បថវីលេខូបមោតិ វុច្ចតិ.
១១៥. អាគាឡ្ហេនាតិ អតិគាឡ្ហេន មម្មច្ឆេទកេន ថទ្ធវចនេន. ផរុសេនាតិ ន សោតសុខេន. អមនាបេនាតិ ន ចិត្តសុខេន. សំសន្ទតីតិ ឯកីភវតិ. សន្ធិយតីតិ ឃដយតិ. សម្មោទតីតិ និរន្តរោ ហោតិ. អថ វា – សំសន្ទតីតិ ចិត្តកិរិយាទីសុ ចិត្តេន សមោធានំ គច្ឆតិ. ខីរោទកំ វិយ ឯកីភាវំ ឧបេតីតិ អត្ថោ. សន្ធិយតីតិ ឋានគមនាទីសុ កាយកិរិយាទីសុ ¶ កាយេន សមោធានំ គច្ឆតិ. តិលតណ្ឌុលា វិយ មិស្សីភាវំ ឧបេតីតិ អត្ថោ. សម្មោទតីតិ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីសុ វចីកិរិយាសុ វាចាយ សមោធានំ គច្ឆតិ. វិប្បវាសគតោបិ ¶ បិយសហាយកោ វិយ បិយតរភាវំ ឧបេតីតិ អត្ថោ. អបិច – កិច្ចករណីយេសុ តេហិ សទ្ធិំ អាទិតោវ ឯកកិរិយភាវំ ឧបគច្ឆន្តោ សំសន្ទតិ. យាវ មជ្ឈា បវត្តន្តោ សន្ធិយតិ, យាវ បរិយោសានា អនិវត្តន្តោ សម្មោទតីតិបិ វេទិតព្ពោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ឧទកលេខា ¶ វិយ ខិប្បំ សំសន្ទនតោ ឧទកលេខូបមោតិ វុច្ចតិ.
១១៦. បោត្ថកូបមេសុ – យាយ ឧបមាយ តេ បោត្ថកូបមាតិ វុច្ចន្តិ, តំ តាវ ឧបមំ ទស្សេតុំ តយោ បោត្ថកាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ នវោតិ នវវាយិមោ. បោត្ថកោតិ សាណវាកសាដកោ. ទុព្ពណ្ណោតិ វិវណ្ណោ. ទុក្ខសម្ផស្សោតិ ខរសម្ផស្សោ. អប្បគ្ឃោតិ អតិពហុំ អគ្ឃន្តោ កហាបណគ្ឃនកោ ហោតិ. មជ្ឈិមោតិ បរិភោគមជ្ឈិមោ. សោ ហិ នវភាវំ អតិក្កមិត្វា ជិណ្ណភាវំ អប្បត្តោ មជ្ឈេ បរិភោគកាលេបិ ទុព្ពណ្ណោ ច ទុក្ខសម្ផស្សោ ច អប្បគ្ឃោយេវ ច ហោតិ. អតិពហុំ អគ្ឃន្តោ អឌ្ឍំ អគ្ឃតិ. ជិណ្ណកាលេ បន អឌ្ឍមាសកំ វា កាកណិកំ វា អគ្ឃតិ. ឧក្ខលិបរិមជ្ជនន្តិ កាឡុក្ខលិបរិបុញ្ឆនំ.
នវោតិ ឧបសម្បទាយ បញ្ចវស្សកាលតោ ហេដ្ឋា ជាតិយា សដ្ឋិវស្សោបិ នវោយេវ. ទុព្ពណ្ណតាយាតិ សរីរវណ្ណេនបិ គុណវណ្ណេនបិ ទុព្ពណ្ណតាយ. ទុស្សីលស្ស ហិ បរិសមជ្ឈេ និសិន្នស្ស និត្តេជតាយ សរីរវណ្ណោបិ ន សម្បជ្ជតិ, គុណវណ្ណេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. យេ ខោ បនស្សាតិ យេ ខោ បន តស្ស ឧបដ្ឋាកា វា ញាតិមិត្តាទយោ វា ឯតំ បុគ្គលំ សេវន្តិ. តេសំ តន្តិ តេសំ បុគ្គលានំ ឆ សត្ថារេ សេវន្តានំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ វិយ, ទេវទត្តំ សេវន្តានំ កោកាលិកាទីនំ វិយ ច តំ សេវនំ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ ហោតិ. មជ្ឈិមោតិ បញ្ចវស្សកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ នវវស្សកាលា មជ្ឈិមោ នាម. ថេរោតិ ទសវស្សកាលតោ បដ្ឋាយ ថេរោ នាម. ឯវមាហំសូតិ ឯវំ វទន្តិ. កិំ នុ ខោ តុយ្ហន្តិ តុយ្ហំ ពាលស្ស ភណិតេន កោ អត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ. តថារូបន្តិ តថាជាតិកំ តថាសភាវំ ឧក្ខេបនីយកម្មស្ស ការណភូតំ.
១១៧. កាសិកវត្ថូបមេសុ ¶ – កាសិកវត្ថំ នាម តយោ កប្បាសំសូ គហេត្វា កន្តិតសុត្តេន វាយិតំ សុខុមវត្ថំ. តំ នវវាយិមំ អនគ្ឃំ ហោតិ. បរិភោគមជ្ឈិមំ វីសម្បិ តិំសម្បិ សហស្សានិ អគ្ឃតិ. ជិណ្ណកាលេ បន អដ្ឋបិ ទសបិ សហស្សានិ អគ្ឃតិ.
តេសំ ¶ តំ ហោតីតិ តេសំ សម្មាសម្ពុទ្ធាទយោ សេវន្តានំ វិយ តំ សេវនំ ទីឃរត្តំ ¶ ហិតាយ សុខាយ ហោតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ហិ ឯកំ និស្សាយ យាវជ្ជកាលា មុច្ចនកសត្តានំ បមាណំ នត្ថិ. តថា សារិបុត្តត្ថេរមហាមោគ្គល្លានត្ថេរេ អវសេសេ ច អសីតិមហាសាវកេ និស្សាយ សគ្គំ គតសត្តានំ បមាណំ នត្ថិ. យាវជ្ជកាលា តេសំ ទិដ្ឋានុគតិំ បដិបន្នសត្តានម្បិ បមាណំ នត្ថិយេវ. អាធេយ្យំ គច្ឆតីតិ តស្ស មហាថេរស្ស តំ អត្ថនិស្សិតំ វចនំ យថា គន្ធករណ្ឌកេ កាសិកវត្ថំ អាធាតព្ពតំ ឋបេតព្ពតំ គច្ឆតិ, ឯវំ ឧត្តមង្គេ សិរស្មិំ ហទយេ ច អាធាតព្ពតំ ឋបេតព្ពតម្បិ គច្ឆតិ. សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ.
១១៨. សុប្បមេយ្យាទីសុ – សុខេន បមេតព្ពោតិ សុប្បមេយ្យោ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សត្តលោកេ. ឧទ្ធតោតិ ឧទ្ធច្ចេន សមន្នាគតោ. ឧន្នឡោតិ ឧគ្គតនឡោ; តុច្ឆមានំ ឧក្ខិបិត្វា ឋិតោតិ អត្ថោ. ចបលោតិ បត្តមណ្ឌនាទិនា ចាបល្លេន សមន្នាគតោ. មុខរោតិ មុខខរោ. វិកិណ្ណវាចោតិ អសំយតវចនោ. អសមាហិតោតិ ចិត្តេកគ្គតារហិតោ. វិព្ភន្តចិត្តោតិ ភន្តចិត្តោ, ភន្តគាវីភន្តមិគីសប្បដិភាគោ. បាកដិន្ទ្រិយោតិ វិវដិន្ទ្រិយោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ‘សុប្បមេយ្យោ’តិ វុច្ចតិ. យថា ហិ បរិត្តស្ស ឧទកស្ស សុខេន បមាណំ គយ្ហតិ; ឯវមេវ ឥមេហិ អគុណង្គេហិ សមន្នាគតស្ស សុខេន បមាណំ គយ្ហតិ. តេនេស ‘សុប្បមេយ្យោ’តិ វុត្តោ.
១១៩. ទុក្ខេន បមេតព្ពោតិ ទុប្បមេយ្យោ. អនុទ្ធតាទីនិ វុត្តបដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពានិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ‘ទុប្បមេយ្យោ’តិ វុច្ចតិ. យថា ហិ មហាសមុទ្ទស្ស ទុក្ខេន បមាណំ គយ្ហតិ; ឯវមេវ ឥមេហិ គុណង្គេហិ សមន្នាគតស្ស ទុក្ខេន បមាណំ គយ្ហតិ. តាទិសោ ‘អនាគាមី នុ ខោ, ខីណាសវោ នុ ខោ’តិ វត្តព្ពតំ គច្ឆតិ, តេនេស ‘ទុប្បមេយ្យោ’តិ វុត្តោ.
១២០. ន ¶ សក្កា បមេតុន្តិ អប្បមេយ្យោ. យថា ហិ អាកាសស្ស ន សក្កា បមាណំ គហេតុំ, ឯវំ ខីណាសវស្ស. តេនេស ‘អប្បមេយ្យោ’តិ វុត្តោ.
១២១. ន សេវិតព្ពាទីសុ – ន សេវិតព្ពោតិ ន ឧបសង្កមិតព្ពោ. ន ភជិតព្ពោតិ ន អល្លីយិតព្ពោ. ន បយិរុបាសិតព្ពោតិ ន សន្តិកេ និសីទនវសេន បុនប្បុនំ ឧបាសិតព្ពោ. ហីនោ ¶ ហោតិ សីលេនាតិអាទីសុ ឧបាទាយុបាទាយ ហីនតា វេទិតព្ពា ¶ . យោ ហិ បញ្ច សីលានិ រក្ខតិ, សោ ទស សីលានិ រក្ខន្តេន ន សេវិតព្ពោ. យោ បន ទស សីលានិ រក្ខតិ, សោ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ រក្ខន្តេន ន សេវិតព្ពោ. អញ្ញត្រ អនុទ្ទយា អញ្ញត្រ អនុកម្បាតិ ឋបេត្វា អនុទ្ទយញ្ច អនុកម្បញ្ច. អត្តនោ អត្ថាយ ឯវ ហិ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ន សេវិតព្ពោ. អនុទ្ទយានុកម្បាវសេន បន តំ ឧបសង្កមិតុំ វដ្ដតិ.
១២២. សទិសោ ហោតីតិ សមានោ ហោតិ. សីលសាមញ្ញគតានំ សតន្តិ សីលេន សមានភាវំ គតានំ សន្តានំ. សីលកថា ច នោ ភវិស្សតីតិ ឯវំ សមានសីលានំ អម្ហាកំ សីលមេវ អារព្ភ កថា ភវិស្សតិ. សា ច នោ ផាសុ ភវិស្សតីតិ សា ច សីលកថា អម្ហាកំ ផាសុវិហារោ សុខវិហារោ ភវិស្សតិ. សា ច នោ បវត្តិនី ភវិស្សតីតិ សា ច អម្ហាកំ កថា ទិវសម្បិ កថេន្តានំ បវត្តិនី ភវិស្សតិ, ន បដិហញ្ញិស្សតិ. ទ្វីសុ ហិ សីលវន្តេសុ ឯកេន សីលស្ស វណ្ណេ កថិតេ ឥតរោ អនុមោទតិ; តេន តេសំ កថា ផាសុ ចេវ ហោតិ, បវត្តិនី ច. ឯកស្មិំ បន ទុស្សីលេ សតិ ទុស្សីលស្ស សីលកថា ទុក្កថាតិ នេវ សីលកថា ហោតិ, ន ផាសុ ហោតិ, ន បវត្តិនី. សមាធិបញ្ញាកថាសុបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វេ ហិ សមាធិលាភិនោ សមាធិកថំ, សប្បញ្ញា ច បញ្ញាកថំ កថេន្តា, រត្តិំ វា ទិវសំ វា អតិក្កន្តម្បិ ន ជានន្តិ.
១២៣. សក្កត្វា គរុំ កត្វាតិ សក្ការញ្ចេវ គរុការញ្ច ករិត្វា. អធិកោ ហោតីតិ អតិរេកោ ហោតិ. សីលក្ខន្ធន្តិ សីលរាសិំ. បរិបូរេស្សាមីតិ តំ អតិរេកសីលំ បុគ្គលំ និស្សាយ អត្តនោ អបរិបូរំ សីលរាសិំ បរិបូរំ ករិស្សាមិ. តត្ថ តត្ថ បញ្ញាយ អនុគ្គហេស្សាមីតិ ឯត្ថ សីលស្ស ¶ អសប្បាយេ អនុបការធម្មេ វជ្ជេត្វា សប្បាយេ ឧបការធម្មេ សេវន្តោ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ សីលក្ខន្ធំ បញ្ញាយ អនុគ្គណ្ហាតិ នាម. សមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេសុបិ ឯសេវ នយោ.
១២៤. ជិគុច្ឆិតព្ពាទីសុ – ជិគុច្ឆិតព្ពោតិ គូថំ វិយ ជិគុច្ឆិតព្ពោ. អថ ខោ នន្តិ អថ ខោ អស្ស. កិត្តិសទ្ទោតិ កថាសទ្ទោ. ឯវមេវន្តិ ឯត្ថ គូថកូបោ វិយ ទុស្សីល្យំ ទដ្ឋព្ពំ. គូថកូបេ បតិត្វា ឋិតោ ធមនីអហិ វិយ ទុស្សីលបុគ្គលោ. គុថកូបតោ ឧទ្ធរិយមានេន តេន អហិនា បុរិសស្ស សរីរំ អារុឡ្ហេនាបិ អទដ្ឋភាវោ វិយ ទុស្សីលំ សេវមានស្សាបិ ¶ តស្ស កិរិយាយ ¶ ការណភាវោ សរីរំ គូថេន មក្ខេត្វា អហិនោ គតកាលោ វិយ ទុស្សីលំ សេវមានស្ស បាបកិត្តិសទ្ទស្ស អព្ភុគ្គមនកាលោ វេទិតព្ពោ.
១២៥. តិន្ទុកាលាតន្តិ តិន្ទុករុក្ខអលាតំ. ភិយ្យោសោ មត្តាយ ចិច្ចិដាយតីតិ តញ្ហិ ឈាយមានំ បកតិយាបិ បបដិកាយោ មុញ្ចន្តំ ចិច្ចិដាយតិ ចិដិចិដាតិ សទ្ទំ ករោតិ. ឃដ្ដិតំ បន អធិមត្តំ ករោតីតិ អត្ថោ. ឯវមេវន្តិ ឯវមេវំ កោធនោ អត្តនោ ធម្មតាយបិ ឧទ្ធតោ ចណ្ឌិកតោ ហុត្វា ចរតិ. អប្បមត្តកំ បន វចនំ វុត្តកាលេ ‘មាទិសំ នាម ឯវំ វទតី’តិ អតិរេកតរំ ឧទ្ធតោ ចណ្ឌិកតោ ហុត្វា ចរតិ. គូថកូបោតិ គូថបុណ្ណកូបោ, គូថរាសិយេវ វា. ឱបម្មសំសន្ទនំ បនេត្ថ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តស្មា ឯវរូបោ បុគ្គលោ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ, ន សេវិតព្ពោតិ យស្មា កោធនោ អតិសេវិយមានោបិ អតិឧបសង្កមិយមានោបិ កុជ្ឈតិយេវ, ‘កិំ ឥមិនា’តិ បដិក្កមន្តោបិ កុជ្ឈតិយេវ, តស្មា បលាលគ្គិ វិយ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ, ន សេវិតព្ពោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ ហិ បលាលគ្គិំ អតិឧបសង្កមិត្វា តប្បតិ, តស្ស សរីរំ ឈាយតិ. យោ អតិបដិក្កមិត្វា តប្បតិ, តស្ស សីតំ ន វូបសម្មតិ. អនុបសង្កមិត្វា អបដិក្កមិត្វា បន មជ្ឈត្តភាវេន តប្បេន្តស្ស សីតំ វូបសម្មតិ, កាយោបិ ន ឌយ្ហតិ. តស្មា បលាលគ្គិ វិយ កោធនោ បុគ្គលោ មជ្ឈត្តភាវេន អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពោ, ន សេវិតព្ពោ, ន ភជិតព្ពោ, ន បយិរុបាសិតព្ពោ.
១២៦. កល្យាណមិត្តោតិ សុចិមិត្តោ. កល្យាណសហាយោតិ សុចិសហាយោ. សហាយោតិ សហគាមី សទ្ធិំចរោ. កល្យាណសម្បវង្កោតិ កល្យាណេសុ ¶ សុចិបុគ្គលេសុ សម្បវង្កោ, តន្និន្នតប្បោណតប្បព្ភារមានសោតិ អត្ថោ.
១២៧. សីលេសុ បរិបូរការីតិអាទីសុ – សីលេសុ បរិបូរការិនោតិ ឯតេ អរិយសាវកា យានិ តានិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អាទិភូតានិ, អាទិព្រហ្មចរិយកានិ, បារាជិកសង្ខាតានិ ចត្តារិ មហាសីលសិក្ខាបទានិ, តេសំ អវីតិក្កមនតោ យានិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ អាបជ្ជន្តិ, តេហិ ច វុដ្ឋានតោ សីលេសុ យំ កត្តព្ពំ, តំ បរិបូរំ សមត្តំ ករោន្តីតិ ‘សីលេសុ បរិបូរការិនោ’តិ វុច្ចន្តិ. សមាធិបារិពន្ធកានំ បន កាមរាគព្យាបាទានំ, បញ្ញាបារិពន្ធកស្ស ច សច្ចបដិច្ឆាទកស្ស មោហស្ស ¶ អសមូហតត្តា, សមាធិំ បញ្ញញ្ច ភាវេន្តាបិ សមាធិបញ្ញាសុ យំ ¶ កត្តព្ពំ តំ មត្តសោ បមាណេន បទេសមត្តមេវ ករោន្តីតិ សមាធិស្មិំ បញ្ញាយ ច មត្តសោ ការិនោតិ វុច្ចន្តិ. ឥមិនា ឧបាយេន ឥតរេសុបិ ទ្វីសុ នយេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
តត្រាយំ អបរោបិ សុត្តន្តនយោ –
‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សីលេសុ បរិបូរការី ហោតិ, សមាធិស្មិំ មត្តសោ ការី, បញ្ញាយ មត្តសោ ការី. សោ យានិ តានិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ តានិ អាបជ្ជតិបិ, វុដ្ឋាតិបិ. តំ កិស្ស ហេតុ? ន ហិ មេត្ថ, ភិក្ខវេ, អភព្ពតា វុត្តា. យានិ ច ខោ តានិ សិក្ខាបទានិ អាទិព្រហ្មចរិយកានិ ព្រហ្មចរិយសារុប្បានិ, តត្ថ ធុវសីលោ ច ហោតិ, ឋិតសីលោ ច, សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ. សោ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា សោតាបន្នោ ហោតិ, អវិនិបាតធម្មោ និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ. ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សីលេសុ…បេ… សោ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា, រាគទោសមោហានំ តនុត្តា, សកទាគាមី ហោតិ; សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ. ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សីលេសុ បរិបូរការី ហោតិ, សមាធិស្មិំ បរិបូរការី, បញ្ញាយ មត្តសោ ការី. សោ យានិ តានិ…បេ… សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ. សោ បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ…បេ… អនាវត្តិធម្មោ តស្មា លោកា. ឥធ បន, ភិក្ខវេ ¶ , ភិក្ខុ សីលេសុ បរិបូរការី, សមាធិស្មិំ បរិបូរការី, បញ្ញាយ បរិបូរការី. សោ យានិ តានិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ…បេ… សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ. សោ អាសវានំ ខយា…បេ… ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (អ. និ. ៣.៨៧).
១៣០. សត្ថារនិទ្ទេសេ – បរិញ្ញំ បញ្ញបេតីតិ បហានំ សមតិក្កមំ បញ្ញបេតិ. តត្រាតិ តេសុ តីសុ ជនេសុ. តេន ទដ្ឋព្ពោតិ តេន បញ្ញាបនេន សោ សត្ថា រូបាវចរសមាបត្តិយា លាភីតិ ទដ្ឋព្ពោតិ អត្ថោ. ទុតិយវារេបិ ឯសេវ នយោ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ សត្ថា តេន ទដ្ឋព្ពោតិ តេន តិត្ថិយេហិ អសាធារណេន បញ្ញាបនេន អយំ តតិយោ សត្ថា សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ទដ្ឋព្ពោ. តិត្ថិយា ហិ កាមានំ បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តា រូបភវំ វក្ខន្តិ. រូបានំ បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តា ¶ អរូបភវំ វក្ខន្តិ. វេទនានំ បរិញ្ញំ បញ្ញបេន្តា អសញ្ញភវំ វក្ខន្តិ. សម្មា បញ្ញបេន្តា ‘ឯវំ បញ្ញបេយ្យុំ’, នោ ច សម្មា បញ្ញបេតុំ សក្កោន្តិ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន កាមានំ បរិញ្ញំ បហានំ អនាគាមិមគ្គេន បញ្ញបេតិ ¶ . រូបវេទនានំ បរិញ្ញំ បហានំ អរហត្តមគ្គេន បញ្ញបេតិ. ឥមេ តយោ សត្ថារោតិ ឥមេ ទ្វេ ជនា ពាហិរកា, ឯកោ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ – ឥមស្មិំ លោកេ តយោ សត្ថារោ នាម.
១៣១. ទុតិយេ សត្ថារនិទ្ទេសេ – ទិដ្ឋេ ចេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ. អត្តានំ សច្ចតោ ថេតតោ បញ្ញបេតីតិ ‘‘អត្តា នាមេកោ អត្ថិ និច្ចោ ធុវោ សស្សតោ’’តិ ភូតតោ ថិរតោ បញ្ញបេតិ. អភិសម្បរាយញ្ចាតិ អបរស្មិំ អត្តភាវេ ឯវមេវ បញ្ញបេតិ. សេសមេត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
តិកនិទ្ទេសវណ្ណនា.
៤. ចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា
១៣២. ចតុក្កនិទ្ទេសេ – អសប្បុរិសោតិ លាមកបុរិសោ. បាណំ អតិបាតេតីតិ បាណាតិបាតី. អទិន្នំ អាទិយតីតិ អទិន្នាទាយី. កាមេសុ មិច្ឆា ចរតីតិ កាមេសុមិច្ឆាចារី. មុសា វទតីតិ មុសាវាទី. សុរាមេរយមជ្ជបមាទេ តិដ្ឋតីតិ សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋាយី.
១៣៣. បាណាតិបាតេ ¶ សមាទបេតីតិ យថា បាណំ អតិបាតេតិ, តថា នំ តត្ថ គហណំ គណ្ហាបេតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ យស្មា សយំ កតេន ច ទុស្សីល្យេន សមន្នាគតោ យញ្ច សមាទបិតេន កតំ, តតោ ឧបឌ្ឍស្ស ទាយាទោ, តស្មា អសប្បុរិសេន អសប្បុរិសតរោតិ វុច្ចតិ. សប្បុរិសោតិ ឧត្តមបុរិសោ.
១៣៥. សប្បុរិសេន សប្បុរិសតរោតិ អត្តនា កតេន សុសីល្យេន សមន្នាគតត្តា យញ្ច សមាទបិតោ ករោតិ. តតោ ឧបឌ្ឍស្ស ទាយាទត្តា ឧត្តមបុរិសេន ឧត្តមបុរិសតរោ.
១៣៦. បាបោតិ អកុសលកម្មបថសង្ខាតេន ទសវិធេន បាបេន សមន្នាគតោ.
១៣៨. កល្យាណោតិ ¶ កុសលកម្មបថសង្ខាតេន ទសវិធេន កល្យាណធម្មេន សមន្នាគតោ សុទ្ធកោ ¶ ភទ្រកោ. សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថមេវ.
១៤០. បាបធម្មាទីសុ – បាបោ ធម្មោ អស្សាតិ បាបធម្មោ. កល្យាណោ ធម្មោ អស្សាតិ កល្យាណធម្មោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.
១៤៤. សាវជ្ជាទីសុ – សាវជ្ជោតិ សទោសោ. សាវជ្ជេន កាយកម្មេនាតិ សទោសេន បាណាតិបាតាទិនា កាយកម្មេន. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ តីហិ ទ្វារេហិ អាយូហនកម្មស្ស សទោសត្តា, គូថកុណបាទិភរិតោ បទេសោ វិយ សាវជ្ជោតិ វុច្ចតិ.
១៤៥. សាវជ្ជេន ពហុលន្តិ យស្ស សាវជ្ជមេវ កាយកម្មំ ពហុ ហោតិ, អប្បំ អនវជ្ជំ; សោ សាវជ្ជេន ពហុលំ កាយកម្មេន សមន្នាគតោ, អប្បំ អនវជ្ជេនាតិ វុច្ចតិ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. កោ បន ឯវរូបោ ហោតីតិ? យោ គាមធម្មតាយ វា និគមធម្មតាយ វា កទាចិ ករហចិ ឧបោសថំ សមាទិយតិ, សីលានិ បូរេតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ឯវរូបោ បុគ្គលោ ¶ តីហិ ទ្វារេហិ អាយូហនកម្មេសុ សាវជ្ជស្សេវ ពហុលតាយ អនវជ្ជស្ស អប្បតាយ វជ្ជពហុលោតិ វុច្ចតិ.
យថា ហិ ឯកស្មិំ បទេសេ ទុព្ពណ្ណានិ ទុគ្គន្ធានិ បុប្ផានិ រាសិកតានស្សុ, តេសំ ឧបរិ តហំ តហំ អតិមុត្តកវស្សិកបាដលានិ បតិតានិ ភវេយ្យុំ. ឯវរូបោ អយំ បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ. យថា បន ឯកស្មិំ បទេសេ អតិមុត្តកវស្សិកបាដលានិ រាសិកតានស្សុ, តេសំ ឧបរិ តហំ តហំ ទុព្ពណ្ណទុគ្គន្ធានិ ពទរបុប្ផាទីនិ បតិតានិ ភវេយ្យុំ. ឯវរូបោ តតិយោ បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ. ចតុត្ថោ បន តីហិបិ ទ្វារេហិ អាយូហនកម្មស្ស និទ្ទោសត្តា, ចតុមធុរភរិតសុវណ្ណបាតិ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. តេសុ បឋមោ អន្ធពាលបុថុជ្ជនោ. ទុតិយោ អន្តរន្តរា កុសលស្ស ការកោ លោកិយបុថុជ្ជនោ. តតិយោ សោតាបន្នោ សកទាគាមិអនាគាមិនោបិ ឯតេនេវ សង្គហិតា. ចតុត្ថោ ខីណាសវោ. សោ ហិ ឯកន្តេន អនវជ្ជោយេវ. អយំ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយោ.
១៤៨. ឧគ្ឃដិតញ្ញូអាទីសុ – ឧគ្ឃដិតញ្ញូតិ ឯត្ថ ឧគ្ឃដិតំ នាម ¶ ញាណុគ្ឃាដនំ, ញាណេ ឧគ្ឃដិតមត្តេយេវ ¶ ជានាតីតិ អត្ថោ. សហ ឧទាហដវេលាយាតិ ឧទាហារេ ឧទាហដមត្តេយេវ. ធម្មាភិសមយោតិ ចតុសច្ចធម្មស្ស ញាណេន សទ្ធិំ អភិសមយោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’តិអាទិនា នយេន សំខិត្តេន មាតិកាយ ឋបិយមានាយ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា អរហត្តំ គណ្ហិតុំ សមត្ថោ បុគ្គលោ ឧគ្ឃដិតញ្ញូតិ វុច្ចតិ.
១៤៩. វិបញ្ចិតំ វិត្ថារិតមេវ អត្ថំ ជានាតីតិ វិបញ្ចិតញ្ញូ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ សង្ខិត្តេន មាតិកំ ឋបេត្វា វិត្ថារេន អត្ថេ ភាជិយមានេ អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ បុគ្គលោ វិបញ្ចិតញ្ញូតិ វុច្ចតិ.
១៥០. ឧទ្ទេសាទីហិ នេតព្ពោតិ នេយ្យោ. អនុបុព្ពេន ធម្មាភិសមយោ ហោតីតិ អនុក្កមេន អរហត្តប្បត្តិ.
១៥១. ព្យញ្ជនបទមេវ ¶ បរមំ អស្សាតិ បទបរមោ. ន តាយ ជាតិយា ធម្មាភិសមយោ ហោតីតិ ន តេន អត្តភាវេន ឈានំ វា វិបស្សនំ វា មគ្គំ វា ផលំ វា និព្ពត្តេតុំ សក្កោតីតិ អត្ថោ.
១៥២. យុត្តបដិភានាទីសុ – បដិភានំ វុច្ចតិ ញាណម្បិ, ញាណស្ស ឧបដ្ឋិតវចនម្បិ. តំ ឥធ អធិប្បេតំ. អត្ថយុត្តំ ការណយុត្តញ្ច បដិភានមស្សាតិ យុត្តប្បដិភានោ. បុច្ឆិតានន្តរមេវ សីឃំ ព្យាកាតុំ អសមត្ថតាយ នោ មុត្តំ បដិភានមស្សាតិ នោ មុត្តប្បដិភានោ. ឥមិនា នយេន សេសា វេទិតព្ពា. ឯត្ថ បន បឋមោ – កិញ្ចិ កាលំ វីមំសិត្វា យុត្តមេវ បេក្ខតិ, តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ វិយ. សោ កិរ បញ្ហំ បុដ្ឋោ បរិគ្គហេត្វា យុត្តបយុត្តការណមេវ កថេតិ.
ទុតិយោ – បុច្ឆានន្តរមេវ យេន វា តេន វា វចនេន បដិពាហតិ, វីមំសិត្វាបិ ច យុត្តំ ន បេក្ខតិ ចតុនិកាយិកបណ្ឌិតតិស្សត្ថេរោ វិយ. សោ កិរ បញ្ហំ បុដ្ឋោ បញ្ហបរិយោសានម្បិ នាគមេតិ, យំ វា តំ វា កថេតិយេវ. វចនត្ថំ បនស្ស វីមំសិយមានំ កត្ថចិ ន លគ្គតិ.
តតិយោ – បុច្ឆាសមកាលមេវ យុត្តំ បេក្ខតិ, តង្ខណញ្ញេវ វចនំ ព្យាករោតិ តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ ¶ វិយ. សោ កិរ បញ្ហំ បុដ្ឋោ សីឃមេវ កថេតិ, យុត្តបយុត្តការណោ ច ហោតិ.
ចតុត្ថោ – បុដ្ឋោ សមានោ នេវ យុត្តំ បេក្ខតិ ¶ , ន យេន វា តេន វា បដិពាហិតុំ សក្កោតិ តិព្ពន្ធការនិមុគ្គោ វិយ ហោតិ លាឡុទាយិត្ថេរោ វិយ.
១៥៦. ធម្មកថិកេសុ – អប្បញ្ច ភាសតីតិ សម្បត្តបរិសាយ ថោកមេវ កថេតិ. អសហិតញ្ចាតិ កថេន្តោ ច បន ន អត្ថយុត្តំ ការណយុត្តំ កថេតិ. បរិសា ចស្ស ន កុសលា ហោតីតិ សោតុំ និសិន្នបរិសា ចស្ស យុត្តាយុត្តំ ការណាការណំ សិលិដ្ឋាសិលិដ្ឋំ ន ជានាតីតិ អត្ថោ. ឯវរូបោតិ អយំ ឯវំជាតិកោ ពាលធម្មកថិកោ. ឯវំជាតិកាយ ពាលបរិសាយ ធម្មកថិកោត្វេវ នាមំ លភតិ. ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច ទ្វេយេវ ជនា សភាវធម្មកថិកា, ឥតរេ បន ធម្មកថិកានំ អន្តរេ បវិដ្ឋត្តា ឯវំ វុត្តា.
១៥៧. វលាហកូបមេសុ ¶ វលាហកាតិ មេឃា. គជ្ជិតាតិ ថនិតា. តត្ថ គជ្ជិត្វា នោ វស្សនភាវោ នាម បាបកោ. មនុស្សា ហិ យថា ទេវោ គជ្ជតិ ‘សុវុដ្ឋិកា ភវិស្សតី’តិ ពីជានិ នីហរិត្វា វបន្តិ. អថ ទេវេ អវស្សន្តេ ខេត្តេ ពីជានិ ខេត្តេយេវ នស្សន្តិ, គេហេ ពីជានិ គេហេយេវ នស្សន្តីតិ ទុព្ភិក្ខំ ហោតិ. នោ គជ្ជិត្វា វស្សនភាវោបិ បាបកោវ. មនុស្សា ហិ ‘ឥមស្មិំ កាលេ ទុព្ពុដ្ឋិកា ភវិស្សតី’តិ និន្នដ្ឋានេសុយេវ វប្បំ ករោន្តិ. អថ ទេវោ វស្សិត្វា សព្ពពីជានិ មហាសមុទ្ទំ បាបេតិ, ទុព្ភិក្ខមេវ ហោតិ. គជ្ជិត្វា វស្សនភាវោ បន ភទ្ទកោ. តទា ហិ សុភិក្ខំ ហោតិ. នោ គជ្ជិត្វា នោ វស្សនភាវោ ឯកន្តបាបកោវ.
ភាសិតា ហោតិ នោ កត្តាតិ ‘ឥទានិ គន្ថធុរំ បូរេស្សាមិ, វាសធុរំ បូរេស្សាមី’តិ កថេតិយេវ, ន បន ឧទ្ទេសំ គណ្ហាតិ, ន កម្មដ្ឋានំ ភាវេតិ.
កត្តា ហោតិ នោ ភាសិតាតិ ‘គន្ថធុរំ វា បូរេស្សាមិ វាសធុរំ វា’តិ ន ភាសតិ. សម្បត្តេ បន កាលេ តមត្ថំ សម្បាទេតិ. ឥមិនា នយេន ឥតរេបិ វេទិតព្ពា. សព្ពំ បនេតំ បច្ចយទាយកេនេវ កថិតំ. ឯកោ ហិ ‘អសុកទិវសេ នាម ទានំ ទស្សាមី’តិ សង្ឃំ និមន្តេតិ, សម្បត្តកាលេ នោ ករោតិ. អយំ បុគ្គលោ បុញ្ញេន បរិហាយតិ, ភិក្ខុសង្ឃោបិ លាភេន បរិហាយតិ ¶ . អបរោ សង្ឃំ អនិមន្តេត្វាវ សក្ការំ កត្វា ‘ភិក្ខូ អានេស្សាមី’តិ ន លភតិ, សព្ពេ អញ្ញត្ថ និមន្តិតា ហោន្តិ. អយម្បិ បុញ្ញេន បរិហាយតិ ¶ , សង្ឃោបិ តេន លាភេន បរិហាយតិ. អបរោ បឋមំ សង្ឃំ និមន្តេត្វា, បច្ឆា សក្ការំ កត្វា ទានំ ទេតិ, អយំ កិច្ចការី ហោតិ. អបរោ នេវ សង្ឃំ និមន្តេតិ, ន ទានំ ទេតិ, អយំ ‘បាបបុគ្គលោ’តិ វេទិតព្ពោ.
១៥៨. មូសិកូបមេសុ – គាធំ កត្តា នោ វសិតាតិ អត្តនោ អាសយំ ពិលំ កូបំ ខណតិ, នោ តត្ថ វសតិ, កិស្មិញ្ចិទេវ ឋានេ វសតិ, ឯវំ ពិឡារាទិអមិត្តវសំ គច្ឆតិ. ខត្តាតិបិ បាឋោ. វសិតា នោ គាធំ កត្តាតិ សយំ ន ខណតិ, បរេន ខតេ ពិលេ វសតិ, ឯវំ ជីវិតំ រក្ខតិ. តតិយា ទ្វេបិ ករោន្តី, ជីវិតំ រក្ខតិ. ចតុត្ថា ទ្វេបិ អករោន្តី អមិត្តវសំ គច្ឆតិ. ឥមាយ បន ឧបមាយ ឧបមិតេសុ បុគ្គលេសុ ¶ បឋមោ យថា សា មូសិកា គាធំ ខណតិ, ឯវំ នវង្គំ សត្ថុសាសនំ ឧគ្គណ្ហាតិ. យថា បន សា តត្ថ ន វសតិ, កិស្មិញ្ចិទេវ ឋានេ វសន្តី, អមិត្តវសំ គច្ឆតិ; តថា អយម្បិ បរិយត្តិវសេន ញាណំ បេសេត្វា ចតុសច្ចធម្មំ ន បដិវិជ្ឈតិ, លោកាមិសដ្ឋានេសុយេវ ចរន្តោ មច្ចុមារកិលេសមារទេវបុត្តមារសង្ខាតានំ អមិត្តានំ វសំ គច្ឆតិ. ទុតិយោ យថា សា មូសិកា គាធំ ន ខណតិ, ឯវំ នវង្គំ សត្ថុសាសនំ ន ឧគ្គណ្ហាតិ. យថា បន បរេន ខតពិលេ វសន្តី ជីវិតំ រក្ខតិ; ឯវំ បរស្ស កថំ សុត្វា ចតុសច្ចធម្មំ បដិវិជ្ឈិត្វា តិណ្ណំ មារានំ វសំ អតិក្កមតិ. ឥមិនា នយេន តតិយចតុត្ថេសុបិ ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ.
១៥៩. អម្ពូបមេសុ – អាមំ បក្កវណ្ណីតិ អន្តោ អាមំ ពហិ បក្កសទិសំ. បក្កំ អាមវណ្ណីតិ អន្តោ បក្កំ ពហិ អាមសទិសំ. សេសទ្វយេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ យថា អម្ពេ អបក្កភាវោ អាមតា ហោតិ, ឯវំ បុគ្គលេបិ បុថុជ្ជនភាវោ អាមតា, អរិយភាវោ បក្កតា. យថា ច តត្ថ បក្កសទិសតា បក្កវណ្ណិតា; ឯវំ បុគ្គលេបិ អរិយានំ អភិក្កមនាទិសទិសតា បក្កវណ្ណិតាតិ – ឥមិនា នយេន ឧបមិតបុគ្គលេសុ ឱបម្មសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ.
១៦០. កុម្ភូបមេសុ ¶ – កុម្ភោតិ ឃដោ. តុច្ឆោតិ អន្តោ រិត្តោ. បិហិតោតិ បិទហិត្វា ឋបិតោ. បុរោតិ អន្តោ បុណ្ណោ. វិវដោតិ វិវរិត្វា ឋបិតោ. ឧបមិតបុគ្គលេសុ បនេត្ថ អន្តោ គុណសារវិរហិតោ ¶ តុច្ឆោ ពាហិរសោភនតាយ បិហិតោ បុគ្គលោ វេទិតព្ពោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ.
១៦១. ឧទករហទូបមេសុ – ឧទករហទោ តាវ ជណ្ណុមត្តេបិ ឧទកេ សតិ បណ្ណរសសម្ភិន្នវណ្ណត្តា វា ពហលត្តា វា ឧទកស្ស អបញ្ញាយមានតលោ ឧត្តានោ គម្ភីរោភាសោ នាម ហោតិ. តិបោរិស ចតុបោរិសេបិ បន ឧទកេ សតិ អច្ឆត្តា ឧទកស្ស បញ្ញាយមានតលោ គម្ភីរោ ឧត្តានោភាសោ នាម ហោតិ. ឧភយការណសម្ភាវតោ បន ឥតរេ ទ្វេ វេទិតព្ពា. បុគ្គលោបិ កិលេសុស្សទភាវតោ គុណគម្ភីរតាយ ច អភាវតោ គុណគម្ភីរានំ សទិសេហិ អភិក្កមាទីហិ យុត្តោ ឧត្តានោ គម្ភីរោភាសោ នាម. ឥមិនា នយេន សេសាបិ វេទិតព្ពា.
១៦២. ពលីពទ្ទូបមេសុ ¶ – ពលីពទ្ទោ តាវ យោ អត្តនោ គោគណំ ឃដ្ដេតិ ឧព្ពេជេតិ, បរគោគណេ បន សោរតោ សុខសីលោ ហោតិ – អយំ សកគវចណ្ឌោ នោ បរគវចណ្ឌោ នាម. បុគ្គលោបិ អត្តនោ បរិសំ ឃដ្ដេន្តោ វិជ្ឈន្តោ ផរុសេន សមុទាចរន្តោ, បរបរិសាយ បន សោរច្ចំ និវាតវុត្តិតំ អាបជ្ជន្តោ សកគវចណ្ឌោ ហោតិ នោ បរគវចណ្ឌោ នាមាតិ. ឥមិនា នយេន សេសាបិ វេទិតព្ពា. និទ្ទេសវារេ បនេត្ថ ឧព្ពេជិតា ហោតីតិ ឃដ្ដេត្វា វិជ្ឈិត្វា ឧព្ពេគប្បត្តំ ករោតិច្ចេវ អត្ថោ.
១៦៣. អាសីវិសូបមេសុ – អាសីវិសោ តាវ យស្ស វិសំ អាសុំ អាគច្ឆតិ សីឃំ ផរតិ; ឃោរំ បន ន ហោតិ, ចិរកាលំ ន បីឡេតិ – អយំ អាគតវិសោ នោ ឃោរវិសោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. បុគ្គលវិភាជនំ បន ឧត្តានត្ថមេវ.
១៦៤. អននុវិច្ច អបរិយោគាហេត្វា អវណ្ណារហស្ស វណ្ណំ ភាសិតា ហោតីតិអាទីសុ អននុវិច្ចាតិ អតុលយិត្វា, អបរិគ្គណ្ហិត្វា. អបរិយោគាហេត្វាតិ បញ្ញាយ គុណេ អនោគាហេត្វា.
១៦៦. ភូតំ តច្ឆន្តិ វិជ្ជមានតោ ភូតំ, អវិបរីតតោ តច្ឆំ. កាលេនាតិ យុត្តបយុត្តកាលេន. តត្រ កាលញ្ញូ ហោតីតិ យមិទំ ¶ កាលេនាតិ វុត្តំ. តត្រ យោ បុគ្គលោ កាលញ្ញូ ហោតិ, កាលំ ជានាតិ, តស្ស បញ្ហស្ស វេយ្យាករណត្ថាយ ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ បុច្ឆិតេនាបិ មយា ¶ ន កថេតព្ពា, ឥមស្មិំ កាលេ កថេតព្ពា’’តិ – អយំ កាលេន ភណតិ នាម. ឧបេក្ខកោ វិហរតីតិ មជ្ឈត្តភូតាយ ឧបេក្ខាយ ឋិតោ ហុត្វា វិហរតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.
១៦៧. ឧដ្ឋានផលូបជីវីតិអាទីសុ – យោ ឧដ្ឋានវីរិយេនេវ ទិវសំ វីតិនាមេត្វា តស្ស និស្សន្ទផលមត្តំ កិញ្ចិទេវ លភិត្វា ជីវិកំ កប្បេតិ, តំ បន ឧដ្ឋានំ អាគម្ម កិញ្ចិ បុញ្ញផលំ ន បដិលភតិ, តំ សន្ធាយ យស្ស បុគ្គលស្ស ឧដ្ឋហតោតិអាទិ វុត្តំ. តតូបរិ ទេវាតិ តតោ ឧបរិ ព្រហ្មកាយិកាទយោ ទេវា. តេសញ្ហិ ឧដ្ឋានវីរិយេន កិច្ចំ នាម នត្ថិ. បុញ្ញផលមេវ ឧបជីវន្តិ. បុញ្ញវតោ ចាតិ ឥទំ បុញ្ញវន្តេ ខត្តិយព្រាហ្មណាទយោ ចេវ ភុម្មទេវេ អាទិំ កត្វា និម្មានរតិបរិយោសានេ ទេវេ ច សន្ធាយ ¶ វុត្តំ. សព្ពេបិ ហេតេ វាយាមផលញ្ចេវ បុញ្ញផលញ្ច អនុភវន្តិ. នេរយិកា បន នេវ ឧដ្ឋានេន អាជីវំ ឧប្បាទេតុំ សក្កោន្តិ, នាបិ នេសំ បុញ្ញផលេន កោចិ អាជីវោ ឧប្បជ្ជតិ.
១៦៨. តមាទីសុ – ‘‘នីចេ កុលេ បច្ចាជាតោ’’តិអាទិកេន តមេន យុត្តោតិ តមោ. កាយទុច្ចរិតាទីហិ បុន និរយតមូបគមនតោ តមបរាយណោ. នេសាទកុលេតិ មិគលុទ្ទកាទីនំ កុលេ. វេនកុលេតិ វិលីវការកុលេ. រថការកុលេតិ ចម្មការកុលេ. បុក្កុសកុលេតិ បុប្ផឆឌ្ឌកកុលេ. កសិរវុត្តិកេតិ ទុក្ខវុត្តិកេ. ទុព្ពណ្ណោតិ បំសុបិសាចកោ វិយ ឈាមខាណុវណ្ណោ. ទុទ្ទសិកោតិ វិជាតមាតុយាបិ អមនាបទស្សនោ. ឱកោដិមកោតិ លកុណ្ឌកោ. កាណោតិ ឯកក្ខិកាណោ វា ឧភយក្ខិកាណោ វា. កុណីតិ ឯកហត្ថកុណី វា ឧភយហត្ថកុណី វា. ខញ្ជោតិ ឯកបាទខញ្ជោ វា ឧភយបាទខញ្ជោ វា. បក្ខហតោតិ ហតបក្ខោ បីឋសប្បី. បទីបេយ្យស្សាតិ តេលកបល្លកាទិនោ បទីបូបករណស្ស. ឯវំ បុគ្គលោ តមោ ហោតិ តមបរាយណោតិ ឯត្ថ ឯកោ បុគ្គលោ ពហិទ្ធា អាលោកំ អទិស្វា មាតុកុច្ឆិស្មិញ្ញេវ កាលំ កត្វា អបាយេសុ និព្ពត្តន្តោ សកលេបិ កប្បេ សំសរតិ. សោបិ តមោ តមបរាយណោវ. សោ បន កុហកបុគ្គលោ ភវេយ្យ. កុហកស្ស ហិ ឯវរូបា និព្ពត្តិ ហោតីតិ វុត្តំ.
ឯត្ថ ច នីចេ កុលេ បច្ចាជាតោ ¶ ហោតិ ចណ្ឌាលកុលេ វាតិអាទីហិ អាគមនវិបត្តិ ចេវ បុព្ពុប្បន្នបច្ចយវិបត្តិ ច ទស្សិតា. ទលិទ្ទេតិអាទីហិ បវត្តិបច្ចយវិបត្តិ. កសិរវុត្តិកេតិអាទីហិ អាជីវុបាយវិបត្តិ. ទុព្ពណ្ណោតិអាទីហិ រូបវិបត្តិ. ពហ្វាពាធោតិអាទីហិ ទុក្ខការណសមាយោគោ. ន លាភីតិអាទីហិ សុខការណវិបត្តិ ចេវ ឧបភោគវិបត្តិ ¶ ច. កាយេន ទុច្ចរិតន្តិអាទីហិ តមបរាយណភាវស្ស ការណសមាយោគោ. កាយស្ស ភេទាតិអាទីហិ សម្បរាយិកតមូបគមោ. សុក្កបក្ខោ វុត្តបដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ.
អបិចេត្ថ តិវិធាយ កុលសម្បត្តិយា បច្ចាជាតិអាទិកេន ជោតិនា យុត្តតោ ជោតិ, អាលោកភូតោតិ វុត្តំ ហោតិ. កាយសុចរិតាទីហិ បន សគ្គូបបត្តិជោតិភាវូបគមនតោ ជោតិបរាយណោ. ខត្តិយមហាសាលកុលេ វាតិអាទីសុ ខត្តិយមហាសាលាតិ ខត្តិយា មហាសារា ¶ មហាសារប្បត្តា ខត្តិយា. យេសញ្ហិ ខត្តិយានំ ហេដ្ឋិមន្តេន កោដិសតំ និធានគតំ ហោតិ, តយោ កហាបណកុម្ភា វឡញ្ជនត្ថាយ គេហមជ្ឈេ រាសិំ កត្វា ឋបិតា ហោន្តិ, តេ ខត្តិយមហាសាលា នាម. យេសំ ព្រាហ្មណានំ អសីតិកោដិធនំ និហិតំ ហោតិ, ទិយឌ្ឍោ កហាបណកុម្ភោ វឡញ្ជនត្ថាយ គេហមជ្ឈេ រាសិំ កត្វា ឋបិតោ ហោតិ, តេ ព្រាហ្មណមហាសាលា នាម. យេសំ គហបតីនំ ចត្តាលីសកោដិធនំ និហិតំ ហោតិ, កហាបណកុម្ភោ វឡញ្ជត្ថាយ គេហមជ្ឈេ រាសិំ កត្វា ឋបិតោ ហោតិ, តេ គហបតិមហាសាលា នាម. តេសំ កុលេតិ អត្ថោ. អឌ្ឍេតិ ឥស្សរេ. និធានគតធនស្ស មហន្តតាយ មហទ្ធនេ. សុវណ្ណរជតភាជនាទីនំ ឧបភោគភណ្ឌានំ មហន្តតាយ មហាភោគេ. និធានគតស្ស ជាតរូបរជតស្ស បហូតតាយ បហូតជាតរូបរជតេ. វិត្តូបករណស្ស តុដ្ឋិករណស្ស បហូតតាយ បហូតវិត្តូបករណេ. គោធនាទីនញ្ច សត្តវិធធញ្ញានញ្ច បហូតតាយ បហូតធនធញ្ញេ. អភិរូបោតិ សុន្ទររូបោ. ទស្សនីយោតិ អញ្ញំ កម្មំ បហាយ ទិវសម្បិ បស្សិតព្ពយុត្តោ. បាសាទិកោតិ ទស្សនេនេវ ចិត្តបសាទាវហោ. បរមាយាតិ ឧត្តមាយ. វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ បោក្ខរវណ្ណតាយ. បោក្ខរំ វុច្ចតិ សរីរំ. តស្ស វណ្ណសម្បត្តិយាតិ អត្ថោ. សមន្នាគតោតិ ឧបេតោ.
១៦៩. ឱណតោណតាទីសុ ¶ – ទិដ្ឋធម្មិកាយ វា សម្បរាយិកាយ វា សម្បត្តិយា វិរហិតោ ឱណតោ. នីចោ, លាមកោតិ អត្ថោ. តព្ពិបក្ខតោ ឧណ្ណតោ. ឧច្ចោ, ឧគ្គតោតិ អត្ថោ. សេសមេត្ថ តមាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អបិច – ឱណតោណតោតិ ឥទានិ នីចោ, អាយតិម្បិ នីចោវ ភវិស្សតិ. ឱណតុណ្ណតោតិ ឥទានិ នីចោ, អាយតិំ ឧច្ចោ ភវិស្សតិ. ឧណ្ណតោណតោតិ ឥទានិ ឧច្ចោ, អាយតិំ នីចោ ភវិស្សតិ. ឧណ្ណតុណ្ណតោតិ ឥទានិ ឧច្ចោ, អាយតិម្បិ ឧច្ចោវ ភវិស្សតីតិ.
១៧០. រុក្ខូបមេសុ – រុក្ខោ តាវ ផេគ្គុសារបរិវារោតិ វនជេដ្ឋករុក្ខោ សយំ ផេគ្គុ ហោតិ ¶ , បរិវាររុក្ខា បនស្ស សារា ហោន្តិ. ឥមិនា នយេន សេសា វេទិតព្ពា. បុគ្គលេសុ បន សីលសារវិរហតោ ផេគ្គុតា, សីលាចារសមន្នាគមេន ច សារតា វេទិតព្ពា.
១៧១. រូបប្បមាណាទីសុ ¶ – សម្បត្តិយុត្តំ រូបំ បមាណំ ករោតីតិ រូបប្បមាណោ. តត្ថ បសាទំ ជនេតីតិ រូបប្បសន្នោ. កិត្តិសទ្ទភូតំ ឃោសំ បមាណំ ករោតីតិ ឃោសប្បមាណោ. អារោហំ វាតិអាទីសុ បន – អារោហន្តិ ឧច្ចត្តនំ. បរិណាហន្តិ កិសថូលភាវាបគតំ បរិក្ខេបសម្បត្តិំ. សណ្ឋានន្តិ អង្គបច្ចង្គានំ ទីឃរស្សវដ្ដតាទិយុត្តដ្ឋានេសុ តថាភាវំ. បារិបូរិន្តិ យថាវុត្តប្បការានំ អនូនតំ, លក្ខណបរិបុណ្ណភាវំ វា. បរវណ្ណនាយាតិ បរេហិ បរម្មុខា និច្ឆារិតាយ គុណវណ្ណនាយ. បរថោមនាយាតិ បរេហិ ថុតិវសេន គាថាទិឧបនិពន្ធនេន វុត្តាយ ថោមនាយ. បរបសំសនាយាតិ បរេហិ សម្មុខា វុត្តាយ បសំសាយ. បរវណ្ណហារិកាយាតិ បរម្បរថុតិវសេន បរេហិ បវត្តិតាយ វណ្ណហរណាយ.
១៧២. ចីវរលូខន្តិ ចីវរស្ស ទុព្ពណ្ណាទិភាវេន លូខតំ. បត្តលូខន្តិ ភាជនស្ស វណ្ណសណ្ឋានវត្ថូហិ លូខតំ. សេនាសនលូខន្តិ នាដកាទិសម្បត្តិវិរហេន សេនាសនស្ស លូខតំ. វិវិធន្តិ អចេលកាទិភាវេន អនេកប្បការំ. ទុក្ករការិកន្តិ សរីរតាបនំ.
អបរោ នយោ – ឥមេសុ ហិ ចតូសុ បុគ្គលេសុ រូបេ បមាណំ គហេត្វា បសន្នោ រូបប្បមាណោ នាម. រូបប្បសន្នោតិ តស្សេវ អត្ថវចនំ. ឃោសេ បមាណំ គហេត្វា បសន្នោ ឃោសប្បមាណោ ¶ នាម. ចីវរលូខបត្តលូខេសុ បមាណំ គហេត្វា បសន្នោ លូខប្បមាណោ នាម. ធម្មេ បមាណំ គហេត្វា បសន្នោ ធម្មប្បមាណោ នាម. ឥតរានិ តេសំយេវ អត្ថវចនានិ. សព្ពសត្តេ ច តយោ កោដ្ឋាសេ កត្វា ទ្វេ កោដ្ឋាសា រូបប្បមាណា, ឯកោ ន រូបប្បមាណោ. បញ្ច កោដ្ឋាសេ កត្វា ចត្តារោ កោដ្ឋាសា ឃោសប្បមាណា, ឯកោ ន ឃោសប្បមាណោ. ទស កោដ្ឋាសេ កត្វា នវ កោដ្ឋាសា លូខប្បមាណា, ឯកោ ន លូខប្បមាណោ. សតសហស្សំ កោដ្ឋាសេ កត្វា បន ឯកោ កោដ្ឋាសោវ ធម្មប្បមាណោ, សេសា ន ធម្មប្បមាណា. ឯវមយំ ចតុប្បមាណោ លោកសន្និវាសោ.
ឯតស្មិំ ចតុប្បមាណេ លោកសន្និវាសេ ពុទ្ធេសុ អប្បសន្នា មន្ទា, បសន្នាវ ពហុកា. រូបប្បមាណស្ស ហិ ពុទ្ធរូបតោ ឧត្តរិ បសាទាវហំ រូបំ នាម នត្ថិ. ឃោសប្បមាណស្ស ពុទ្ធានំ កិត្តិឃោសតោ ឧត្តរិ បសាទាវហោ ឃោសោ នាម នត្ថិ. លូខប្បមាណស្ស កាសិកានិ វត្ថានិ មហារហានិ ¶ ¶ កញ្ចនភាជនានិ តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេ សព្ពសម្បត្តិយុត្តេ បាសាទវរេ បហាយ បំសុកូលចីវរសេលមយបត្តរុក្ខមូលាទិសេនាសនសេវិនោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ លូខតោ ឧត្តរិ បសាទាវហំ អញ្ញំ លូខំ នាម នត្ថិ. ធម្មប្បមាណស្ស សទេវកេ លោកេ អសាធារណសីលាទិគុណស្ស តថាគតស្ស សីលាទិគុណតោ ឧត្តរិ បសាទាវហោ អញ្ញោ សីលាទិគុណោ នាម នត្ថិ. ឥតិ ភគវា ឥមំ ចតុប្បមាណិកំ លោកសន្និវាសំ មុដ្ឋិនា គហេត្វា វិយ ឋិតោតិ.
១៧៣. អត្តហិតាយ បដិបន្នាទីសុ – សីលសម្បន្នោតិ សីលេន សម្បន្នោ សមន្នាគតោ. សមាធិសម្បន្នោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច សីលំ លោកិយលោកុត្តរំ កថិតំ. តថា សមាធិបញ្ញា ច. វិមុត្តិ អរហត្តផលវិមុត្តិយេវ. ញាណទស្សនំ ឯកូនវីសតិវិធំ បច្ចវេក្ខណញាណំ. នោ បរន្តិអាទីសុ – បរបុគ្គលំ ‘‘តយាបិ សីលសម្បន្នេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា យថា សីលំ សមាទិយតិ, ឯវំ ន សមាទបេតិ, ន គណ្ហាបេតិ. ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថ. ឯតេសុ បន ចតូសុ បឋមោ វក្កលិត្ថេរសទិសោ ហោតិ. ទុតិយោ ឧបនន្ទសក្យបុត្តសទិសោ ¶ . តតិយោ សារិបុត្តមោគ្គល្លានត្ថេរសទិសោ. ចតុត្ថោ ទេវទត្តសទិសោតិ វេទិតព្ពោ.
១៧៤. អត្តន្តបាទីសុ – អត្តានំ តបតិ ទុក្ខាបេតីតិ អត្តន្តបោ. អត្តនោ បរិតាបនានុយោគំ អត្តបរិតាបនានុយោគំ. អចេលកោតិ និច្ចេលោ, នគ្គោ. មុត្តាចារោតិ វិសដ្ឋាចារោ. ឧច្ចារកម្មាទីសុ លោកិយកុលបុត្តាចារេន វិរហិតោ ឋិតកោវ ឧច្ចារំ ករោតិ, បស្សាវំ ករោតិ, ខាទតិ, ភុញ្ជតិ ច. ហត្ថាបលេខនោតិ ហត្ថេ បិណ្ឌម្ហិ និដ្ឋិតេ ជិវ្ហាយ ហត្ថំ អបលេខតិ. ឧច្ចារំ វា កត្វា ហត្ថស្មិញ្ញេវ ទណ្ឌកសញ្ញី ហុត្វា ហត្ថេន អបលេខតីតិ ទស្សេតិ. តេ កិរ ទណ្ឌកំ សត្តោតិ បញ្ញបេន្តិ. តស្មា តេសំ បដិបទំ បូរេន្តោ ឯវំ ករោតិ. ភិក្ខាគហណត្ថំ ‘ឯហិ ភទ្ទន្តេ’តិ វុត្តោ, ន ឯតីតិ នឯហិភទ្ទន្តិកោ. តេន ហិ ‘តិដ្ឋ ភទ្ទន្តេ’តិ វុត្តោបិ ន តិដ្ឋតីតិ នតិដ្ឋភទ្ទន្តិកោ. តទុភយម្បិ ហេតំ តិត្ថិយា ‘‘ឯតស្ស វចនំ កតំ ភវិស្សតី’’តិ ន ករោន្តិ. អភិហដន្តិ បុរេតរំ គហេត្វា អាហដំ ភិក្ខំ. ឧទ្ទិស្សកតន្តិ ‘‘ឥមំ តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស កត’’ន្តិ ឯវំ អារោចិតភិក្ខំ. ន និមន្តនន្តិ ‘‘អសុកំ នាម កុលំ វា វីថិំ វា គាមំ វា បវិសេយ្យាថា’’តិ ឯវំ និមន្តិតភិក្ខម្បិ ន សាទិយតិ, ន គណ្ហាតិ.
ន ¶ កុម្ភិមុខាតិ កុម្ភិតោ ឧទ្ធរិត្វា ទិយ្យមានំ ភិក្ខំ ន គណ្ហាតិ. ន កឡោបិមុខាតិ ¶ កឡោបីតិ ឧក្ខលិ, បច្ឆិ វា. តតោបិ ន គណ្ហាតិ. កស្មា? កុម្ភី កឡោបិយោ កដច្ឆុនា បហារំ លភន្តីតិ. ន ឯឡកមន្តរន្តិ ឧម្មារំ អន្តរំ កត្វា ទិយ្យមានំ ន គណ្ហាតិ. កស្មា? អយំ មំ និស្សាយ អន្តរករណំ លភតីតិ. ទណ្ឌមុសលេសុបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វិន្នន្តិ ទ្វីសុ ភុញ្ជមានេសុ ឯកស្មិំ ឧដ្ឋាយ ទេន្តេ ន គណ្ហតិ. កស្មា? កពឡន្តរាយោ ហោតីតិ. ន គព្ភិនិយាតិអាទីសុ បន គព្ភិនិយា កុច្ឆិយំ ទារកោ កិលមតិ. បាយន្តិយា ទារកស្ស ខីរន្តរាយោ ហោតិ. បុរិសន្តរគតាយ រតិអន្តរាយោ ហោតីតិ ន គណ្ហាតិ ន សង្កិត្តីសូតិ សង្កិត្តេត្វា កតភត្តេសុ. ទុព្ភិក្ខសមយេ កិរ អចេលកសាវកា អចេលកានំ អត្ថាយ តតោ តតោ តណ្ឌុលាទីនិ សមាទបេត្វា ¶ ភត្តំ បចន្តិ, ឧក្កដ្ឋាចេលកោ តតោ ន បដិគ្គណ្ហាតិ. ន យត្ថ សាតិ យត្ថ សុនខោ ‘បិណ្ឌំ លភិស្សាមី’តិ ឧបដ្ឋិតោ ហោតិ, តត្ថ តស្ស អទត្វា អាហដំ ន គណ្ហាតិ. កស្មា? ឯតស្ស បិណ្ឌន្តរាយោ ហោតីតិ.
សណ្ឌសណ្ឌចារិនីតិ សមូហសមូហចារិនី. សចេ ហិ អចេលកំ ទិស្វា ‘ឥមស្ស ភិក្ខំ ទស្សាមា’តិ មានុស្សកា ភត្តគេហំ បវិសន្តិ, តេសុ ច បវិសន្តេសុ កឡោបិមុខាទីសុ និលីនា មក្ខិកា ឧប្បតិត្វា សណ្ឌសណ្ឌា ចរន្តិ, តតោ អាហដំ ភិក្ខំ ន គណ្ហាតិ. កស្មា? មំ និស្សាយ មក្ខិកានំ គោចរន្តរាយោ ជាតោតិ. ថុសោទកន្តិ សព្ពសស្សសម្ភារេហិ កតំ សោវីរកំ. ឯត្ថ ច សុរាបានមេវ សាវជ្ជំ. អយំ បន ឯតស្មិម្បិ សាវជ្ជសញ្ញី. ឯកាគារិកោតិ យោ ឯកស្មិំយេវ គេហេ ភិក្ខំ លភិត្វា និវត្តតិ. ឯកាលោបិកោតិ យោ ឯកេនេវ អាលោបេន យាបេតិ. ទ្វាគារិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯកិស្សាបិ ទត្តិយាតិ ឯកាយ ទត្តិយា. ទត្តិ នាម ឯកា ខុទ្ទកបាតិ ហោតិ, យត្ថ អគ្គភិក្ខំ បក្ខិបិត្វា ឋបេន្តិ.
ឯកាហិកន្តិ ឯកទិវសន្តរិកំ. អឌ្ឍមាសិកន្តិ អឌ្ឍមាសន្តរិកំ. បរិយាយភត្តភោជនន្តិ វារភត្តភោជនំ. ឯកាហវារេន ទ្វីហវារេន សត្តាហវារេន អឌ្ឍមាសវារេនាតិ – ឯវំ ទិវសវារេន អាភតភត្តភោជនំ. សាកភក្ខោតិ អល្លសាកភក្ខោ. សាមាកភក្ខោតិ សាមាកតណ្ឌុលភក្ខោ. នីវារាទីសុ – នីវារា នាម តាវ អរញ្ញេ សយំ ជាតា វីហិជាតិ. ទទ្ទុលន្តិ ចម្មការេហិ ចម្មំ វិលិខិត្វា ឆឌ្ឌិតកសដំ. ហដំ វុច្ចតិ ¶ សិលេសោបិ, សេវាលោបិ កណិការាទិរុក្ខនិយ្យាសោបិ. កណន្តិ កុណ្ឌកំ. អាចាមោតិ ភត្តឧក្ខលិកាយ លគ្គោ ឈាមោទនោ. តំ ឆឌ្ឌិតដ្ឋានេ គហេត្វា ខាទតិ. ‘‘ឱទនកញ្ជិយ’’ន្តិបិ វទន្តិ. បិញ្ញាកាទយោ បាកដា ឯវ. បវត្តផលភោជីតិ បតិតផលភោជី.
សាណានីតិ ¶ សាណវាកចេលានិ. មសាណានីតិ មិស្សកចេលានិ. ឆវទុស្សានីតិ មតសរីរតោ ឆឌ្ឌិតវត្ថានិ. ឯរកតិណាទីនិ វា គន្ថេត្វា កតនិវាសនានិ. បំសុកូលានីតិ បថវិយំ ឆឌ្ឌិតនន្តកានិ. តិរីដានីតិ រុក្ខត្តចវត្ថានិ. អជិនន្តិ ¶ អជិនមិគចម្មំ. អជិនក្ខិបន្តិ តទេវ មជ្ឈេ ផាលិតំ. សខុរកន្តិបិ វទន្តិ. កុសចីរន្តិ កុសតិណានិ គន្ថេត្វា កតចីរកំ. វាកចីរផលកចីរេសុបិ ឯសេវ នយោ. កេសកម្ពលន្តិ មនុស្សកេសេហិ កតកម្ពលំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, យានិ កានិចិ តន្តាវុតានំ វត្ថានំ កេសកម្ពលោ តេសំ បតិកុដ្ឋោ អក្ខាយតី’’តិ (អ. និ. ៣.១៣៨). វាឡកម្ពលន្តិ អស្សវាឡាទីហិ កតកម្ពលំ. ឧលូកបក្ខន្តិ ឧលូកបត្តានិ គន្ថេត្វា កតនិវាសនំ. ឧព្ភដ្ឋកោតិ ឧទ្ធំ ឋិតកោ.
ឧក្កុដិកប្បធានមនុយុត្តោតិ ឧក្កុដិកវីរិយំ អនុយុត្តោ. គច្ឆន្តោបិ ឧក្កុដិកោវ ហុត្វា ឧប្បតិត្វា ឧប្បតិត្វា គច្ឆតិ. កណ្ដកាបស្សយិកោតិ អយកណ្ដកេ វា បកតិកណ្ដកេ វា ភូមិយំ កោដ្ដេត្វា តត្ថ ចម្មំ អត្ថរិត្វា ឋានចង្កមាទីនិ ករោតិ. សេយ្យន្តិ សយន្តោបិ តត្ថេវ សេយ្យំ កប្បេតិ. សាយំ តតិយមស្សាតិ សាយតតិយកំ. ‘‘បាតោ, មជ្ឈន្ហិកេ, សាយន្តិ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ បាបំ បវាហេស្សាមី’’តិ ឧទកោរោហនានុយោគំ អនុយុត្តោ វិហរតិ.
១៧៥. បរំ តបតីតិ បរន្តបោ. បរេសំ បរិតាបនានុយោគំ បរបរិតាបនានុយោគំ. ឱរព្ភិកាទីសុ – ឧរព្ភា វុច្ចន្តិ ឯឡកា. ឧរព្ភេ ហនតីតិ ឱរព្ភិកោ. សូករិកាទីសុបិ – ឯសេវ នយោ. លុទ្ទោតិ ទារុណោ កក្ខឡោ. មច្ឆឃាតកោតិ មច្ឆពន្ធោ កេវដ្ដោ. ពន្ធនាគារិកោតិ ពន្ធនាគារគោបកោ. កុរូរកម្មន្តាតិ ទារុណកម្មន្តា.
១៧៦. មុទ្ធាវសិត្តោតិ ខត្តិយាភិសេកេន មុទ្ធនិ អភិសិត្តោ. បុរត្ថិមេន នគរស្សាតិ នគរតោ បុរត្ថិមទិសាយ. សន្ធាគារន្តិ យញ្ញសាលំ ¶ . ខរាជិនំ និវាសេត្វាតិ សខុរំ អជិនចម្មំ និវាសេត្វា. សប្បិតេលេនាតិ សប្បិនា ច តេលេន ច. ឋបេត្វា ហិ សប្បិំ អវសេសោ យោ កោចិ ស្នេហោ តេលន្តិ វុច្ចតិ. កណ្ឌុវមានោតិ នខានំ ឆិន្នត្តា កណ្ឌុវិតព្ពកាលេ តេន កណ្ឌុវមានោ. អនន្តរហិតាយាតិ អសន្ថតាយ. សរូបវច្ឆាយាតិ សទិសវច្ឆាយ. សចេ គាវី សេតា ហោតិ, វច្ឆោបិ សេតកោវ សចេ កពរា វា, រត្តា វា, វច្ឆោបិ តាទិសោវាតិ – ឯវំ សរូបវច្ឆាយ. សោ ឯវមាហាតិ ¶ សោ រាជា ឯវំ វទេតិ. វច្ឆតរាតិ តរុណវច្ឆកភាវំ អតិក្កន្តា ¶ ពលវវច្ឆា. វច្ឆតរីសុបិ ឯសេវ នយោ. ពរិហិសត្ថាយាតិ បរិក្ខេបករណត្ថាយ ចេវ យញ្ញភូមិយំ អត្ថរណត្ថាយ ច.
១៧៧. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ. និច្ឆាតោតិ ឆាតំ វុច្ចតិ តណ្ហា, សា អស្ស នត្ថីតិ និច្ឆាតោ. សព្ពកិលេសានំ និព្ពុតត្តា និព្ពុតោ. អន្តោ តាបនកិលេសានំ អភាវា សីតលោ ជាតោតិ សីតីភូតោ. ឈានមគ្គផលនិព្ពានសុខានិ បដិសំវេទេតីតិ សុខប្បដិសំវេទី. ព្រហ្មភូតេន អត្តនាតិ សេដ្ឋភូតេន អត្តនា.
ឥមំ បន បុគ្គលំ ពុទ្ធុប្បាទតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ – ឥធ តថាគតោតិអាទិមាហ. តត្ថ តថាគតោតិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ – តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថាវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ. អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិអាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតានេវ. តំ ធម្មន្តិ តំ វុត្តប្បការសម្បទំ ធម្មំ. សុណាតិ គហបតិ វាតិ កស្មា បឋមំ គហបតិំ និទ្ទិសតិ? និហតមានត្តា ឧស្សន្នត្តា ច. យេភុយ្យេន ហិ ខត្តិយកុលតោ បព្ពជិតា ជាតិំ និស្សាយ មានំ ករោន្តិ. ព្រាហ្មណកុលា បព្ពជិតា មន្តេ និស្សាយ មានំ ករោន្តិ. ហីនជច្ចកុលា បព្ពជិតា អត្តនោ វិជាតិតាយ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោន្តិ. គហបតិទារកា បន កច្ឆេហិ សេទំ មុញ្ចន្តេហិ បិដ្ឋិយា លោណំ បុប្ផមានាយ ភូមិំ កសិត្វា តាទិសស្ស មានស្ស អភាវតោ និហតមានទប្បា ហោន្តិ. តេ បព្ពជិត្វា មានំ វា ទប្បំ វា អកត្វា យថាពលំ ពុទ្ធវចនំ ¶ ឧគ្គហេត្វា វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តា សក្កោន្តិ អរហត្តេ បតិដ្ឋាតុំ. ឥតរេហិ ច កុលេហិ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតា នាម ន ពហុកា, គហបតិកាវ ពហុកា. ឥតិ និហតមានត្តា ឧស្សន្នត្តា ច បឋមំ គហបតិំ និទ្ទិសតីតិ.
អញ្ញតរស្មិំ វាតិ ឥតរេសំ វា កុលានំ អញ្ញតរស្មិំ. បច្ចាជាតោតិ បតិជាតោ. តថាគតេ សទ្ធំ បដិលភតីតិ បរិសុទ្ធំ ¶ ធម្មំ សុត្វា ធម្មស្សាមិម្ហិ តថាគតេ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ សទ្ធំ បដិលភតិ. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ ឯវំ បច្ចវេក្ខតិ. សម្ពាធោ ឃរាវាសោតិ សចេបិ សដ្ឋិហត្ថេ ឃរេ យោជនសតន្តរេបិ វា ទ្វេ ជាយម្បតិកា វសន្តិ, តថាបិ នេសំ សកិញ្ចនសបលិពោធដ្ឋេន ឃរាវាសោ សម្ពាធោយេវ. រជោបថោតិ រាគរជាទីនំ ឧដ្ឋានដ្ឋានន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ ¶ វុត្តំ. អាគមនបថោតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. អលគ្គនដ្ឋេន អព្ភោកាសោ វិយាតិ អព្ភោកាសោ. បព្ពជិតោ ហិ កូដាគាររតនបាសាទេ ច ទេវវិមានាទីសុ ច សុបិហិតទ្វារវាតបានេសុ បដិច្ឆន្នេសុ វសន្តោបិ នេវ លគ្គតិ, ន សជ្ជតិ, ន ពជ្ឈតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អព្ភោកាសោ បព្ពជ្ជា’’តិ.
អបិច – សម្ពាធោ ឃរាវាសោ កុសលកិរិយាយ ឱកាសាភាវតោ. រជោបថោ អសំវុតសង្ការដ្ឋានំ វិយ រជានំ កិលេសរជានំ សន្និបាតដ្ឋានតោ. អព្ភោកាសោ បព្ពជ្ជា កុសលកិរិយាយ យថាសុខំ ឱកាសសម្ភាវតោ. នយិទំ សុករំ…បេ… បព្ពជេយ្យន្តិ ឯត្ថ អយំ សង្ខេបកថា – យទេតំ សិក្ខត្តយព្រហ្មចរិយំ ឯកម្បិ ទិវសំ អខណ្ឌំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិបុណ្ណំ. ឯកទិវសម្បិ ច កិលេសមលេន អមលិនំ កត្វា ចរិមកចិត្តំ បាបេតព្ពតាយ ឯកន្តបរិសុទ្ធំ. សង្ខលិខិតំ លិខិតសង្ខសទិសំ ធោតសង្ខសប្បដិភាគំ ចរិតព្ពំ. ឥទំ ន សុករំ អគារំ អជ្ឈាវសតា អគារមជ្ឈេ វសន្តេន ឯកន្តបរិបុណ្ណំ…បេ… ចរិតុំ – ‘‘យំនូនាហំ កេសេ ច មស្សុញ្ច ឱហារេត្វា កសាយរសបីតតាយ កាសាយានិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តានំ អនុច្ឆវិកានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា បរិទហិត្វា អគារស្មា និក្ខមិត្វា អនគារិយំ បព្ពជេយ្យ’’ន្តិ. ឯត្ថ ច យស្មា អគារស្ស ហិតំ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ ‘‘អគារិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ច បព្ពជ្ជាយ នត្ថិ, តស្មា បព្ពជ្ជា ‘‘អនគារិយ’’ន្តិ ញាតព្ពា. តំ អនគារិយំ. បព្ពជេយ្យន្តិ ¶ បដិបជ្ជេយ្យំ. អប្បំ វាតិ សហស្សតោ ហេដ្ឋា ភោគក្ខន្ធោ អប្បោ នាម ហោតិ, សហស្សតោ បដ្ឋាយ ¶ មហា. អពន្ធនដ្ឋេន ញាតិយេវ ញាតិបរិវដ្ដោ. សោបិ វីសតិយា ហេដ្ឋា អប្បោ ហោតិ, វីសតិយា បដ្ឋាយ មហា.
១៧៨. ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោតិ យា ភិក្ខូនំ អធិសីលសង្ខាតា សិក្ខា, តញ្ច. យត្ថ ចេតេ សហ ជីវន្តិ, ឯកជីវិកា សភាគវុត្តិនោ ហោន្តិ, តំ ភគវតា បញ្ញត្តសិក្ខាបទសង្ខាតំ សាជីវញ្ច. តត្ថ សិក្ខនភាវេន សមាបន្នោតិ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ. សមាបន្នោតិ សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោ ហុត្វា តទុភយំ ឧបគតោតិ អត្ថោ. បាណាតិបាតំ បហាយាតិអាទីសុ បាណាតិបាតាទិកថា ហេដ្ឋា វិត្ថារិតា ឯវ. បហាយាតិ ឥមំ បាណាតិបាតចេតនាសង្ខាតំ ទុស្សីល្យំ បជហិត្វា. បដិវិរតោ ហោតីតិ បហីនកាលតោ បដ្ឋាយ តតោ ទុស្សីល្យតោ ឱរតោ វិរតោវ ហោតិ. និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោតិ បរូបឃាតត្ថាយ ទណ្ឌំ វា សត្ថំ វា អាទាយ អវត្តនតោ និក្ខិត្តទណ្ឌោ ចេវ និក្ខិត្តសត្ថោ ចាតិ ¶ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ឋបេត្វា ទណ្ឌំ, សព្ពម្បិ អវសេសំ ឧបករណំ សត្តានំ វិនាសនភាវតោ ‘សត្ថ’ន្តិ វេទិតព្ពំ. យំ បន ភិក្ខូ កត្តរទណ្ឌំ វា ទន្តកដ្ឋវាសិំ វា បិប្ផលិកំ វា គហេត្វា វិចរន្តិ, ន តំ បរូបឃាតត្ថាយ. តស្មា និហិតទណ្ឌា និហិតសត្ថាត្វេវ សង្ខំ គច្ឆន្តិ. លជ្ជីតិ បាបជិគុច្ឆនលក្ខណាយ លជ្ជាយ សមន្នាគតោ. ទយាបន្នោតិ ទយំ មេត្តចិត្តតំ អាបន្នោ. សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បីតិ សព្ពេ បាណភូតេ ហិតេន អនុកម្បកោ. តាយ ទយាបន្នតាយ សព្ពេសំ បាណភូតានំ ហិតចិត្តកោតិ អត្ថោ. វិហរតីតិ ឥរិយតិ, បាលេតិ.
ទិន្នមេវ អាទិយតីតិ ទិន្នាទាយី. ចិត្តេនបិ ទិន្នមេវ បដិកង្ខតីតិ ទិន្នបាដិកង្ខី. ថេនេតីតិ ថេនោ. ន ថេនេន អថេនេន. អថេនត្តាយេវ សុចិភូតេន. អត្តនាតិ អត្តភាវេន. អថេនំ សុចិភូតំ អត្តភាវំ កត្វា វិហរតីតិ វុត្តំ ហោតិ.
អព្រហ្មចរិយន្តិ ¶ អសេដ្ឋចរិយំ. ព្រហ្មំ សេដ្ឋំ អាចារំ ចរតីតិ ព្រហ្មចារី. អារាចារីតិ អព្រហ្មចរិយតោ ទូរចារី. មេថុនាតិ រាគបរិយុដ្ឋានវសេន សទិសត្តា មេថុនកាតិ លទ្ធវោហារេហិ បដិសេវិតព្ពតោ មេថុនាតិ សង្ខំ គតា អសទ្ធម្មា. គាមធម្មាតិ គាមវាសីនំ ធម្មា.
សច្ចំ ¶ វទតីតិ សច្ចវាទី. សច្ចេន សច្ចំ សន្ទហតិ ឃដេតីតិ សច្ចសន្ធោ. ន អន្តរន្តរា មុសា វទតីតិ អត្ថោ. យោ ហិ បុរិសោ កទាចិ មុសា វទតិ, កទាចិ សច្ចំ, តស្ស មុសាវាទេន អន្តរិតត្តា សច្ចំ សច្ចេន ន ឃដីយតិ, តស្មា ន សោ សច្ចសន្ធោ. អយំ បន ន តាទិសោ. ជីវិតហេតុបិ មុសា អវត្វា សច្ចេន សច្ចំ សន្ទហតិយេវាតិ សច្ចសន្ធោ. ថេតោតិ ថិរោ, ថិរកថោតិ អត្ថោ. ឯកោ ហិ បុគ្គលោ ហលិទ្ទិរាគោ វិយ, ថុសរាសិម្ហិ និខាតខាណុកោ វិយ, អស្សបិដ្ឋេ ឋបិតកុម្ភណ្ឌមិវ ច, ន ថិរកថោ ហោតិ. ឯកោ បាសាណលេខា វិយ, ឥន្ទខីលោ វិយ ច ថិរកថោ ហោតិ. អសិនា សីសេ ឆិន្ទន្តេបិ ទ្វេ កថា ន កថេតិ. អយំ វុច្ចតិ ថេតោ. បច្ចយិកោតិ បត្តិយាយិតព្ពកោ, សទ្ធាយិកោតិ អត្ថោ. ឯកច្ចោ ហិ បុគ្គលោ ន បច្ចយិកោ ហោតិ. ‘ឥទំ កេន វុត្តំ? អសុកេនា’តិ វុត្តេ ‘មា តស្ស វចនំ សទ្ទហថា’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. ឯកោ បច្ចយិកោ ហោតិ. ‘ឥទំ កេន វុត្តំ? អសុកេនា’តិ វុត្តេ ‘យទិ តេន វុត្តំ, ឥទមេវ បមាណំ, ឥទានិ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ នត្ថិ, ឯវមេវ ឥទ’ន្តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. អយំ វុច្ចតិ បច្ចយិកោ. អវិសំវាទកោ លោកស្សាតិ តាយ សច្ចវាទិតាយ លោកំ ន វិសំវាទេតីតិ អត្ថោ.
ឥមេសំ ¶ ភេទាយាតិ យេសំ ឥតោ សុត្វាតិ វុត្តានំ សន្តិកេ សុតំ, តេសំ ភេទាយ. ភិន្នានំ វា សន្ធាតាតិ ទ្វិន្នំ មិត្តានំ វា សមានុបជ្ឈាយកាទីនំ វា កេនចិទេវ ការណេន ភិន្នានំ ឯកមេកំ ឧបសង្កមិត្វា – ‘តុម្ហាកំ ឦទិសេ កុលេ ជាតានំ, ឯវំ ពហុស្សុតានំ ឥទំ ន យុត្ត’ន្តិអាទីនិ វត្វា សន្ធានំ កត្តា. អនុប្បទាតាតិ សន្ធានានុប្បទាតា. ទ្វេ ជនេ សមគ្គេ ទិស្វា – ‘តុម្ហាកំ ឯវរូបេ កុលេ ជាតានំ, ឯវរូបេហិ គុណេហិ សមន្នាគតានំ ¶ អនុច្ឆវិកមេត’ន្តិអាទីនិ វត្វា ទឡ្ហីកម្មំ កត្តាតិ អត្ថោ. សមគ្គោ អារាមោ អស្សាតិ សមគ្គារាមោ. យត្ថ សមគ្គា នត្ថិ, តត្ថ វសិតុម្បិ ន ឥច្ឆតីតិ អត្ថោ. សមគ្គរាមោតិបិ បាឡិ. អយមេវ អត្ថោ. សមគ្គរតោតិ សមគ្គេសុ រតោ. តេ បហាយ អញ្ញត្រ គន្តុម្បិ ន ឥច្ឆតីតិ អត្ថោ. សមគ្គេ ទិស្វាបិ សុត្វាបិ នន្ទតីតិ សមគ្គនន្ទី. សមគ្គករណិំ វាចំ ភាសិតាតិ យា វាចា សត្តេ សមគ្គេយេវ ករោតិ, តំ សាមគ្គីគុណបរិទីបកមេវ ¶ វាចំ ភាសតិ, ន ឥតរន្តិ.
កាលេន វទតីតិ កាលវាទី. វត្តព្ពយុត្តកាលំ សល្លក្ខេត្វា វទតីតិ អត្ថោ. ភូតំ តថំ តច្ឆំ សភាវមេវ វទតីតិ ភូតវាទី. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថសន្និស្សិតមេវ កត្វា វទតីតិ អត្ថវាទី. នវលោកុត្តរធម្មសន្និស្សិតំ កត្វា វទតីតិ ធម្មវាទី. សំវរវិនយបហានវិនយសន្និស្សិតំ កត្វា វទតីតិ វិនយវាទី. និធានំ វុច្ចតិ ឋបនោកាសោ. និធានមស្ស អត្ថីតិ និធានវតី. ហទយេ និធាតព្ពយុត្តកំ វាចំ ភាសិតាតិ អត្ថោ. កាលេនាតិ ឯវរូបិំ ភាសមានោបិ ច ‘‘អហំ និធានវតិំ វាចំ ភាសិស្សាមី’’តិ ន អកាលេន ភាសតិ. យុត្តកាលំ បន សល្លក្ខេត្វាវ ភាសតីតិ អត្ថោ. សាបទេសន្តិ សឧបមំ, សការណន្តិ អត្ថោ. បរិយន្តវតិន្តិ បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា. យថាស្សា បរិច្ឆេទោ បញ្ញាយតិ, ឯវំ ភាសតីតិ អត្ថោ. អត្ថសំហិតន្តិ អនេកេហិបិ នយេហិ វិភជន្តេន បរិយាទាតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អត្ថសម្បន្នំ ភាសតិ. យំ វា សោ អត្ថវាទី អត្ថំ វទតិ, តេន អត្ថេន សំហិតត្តា អត្ថសំហិតំ វាចំ ភាសតិ. ន អញ្ញំ និក្ខិបិត្វា អញ្ញំ ភាសតីតិ វុត្តំ ហោតិ.
១៧៩. ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភាតិ មូលពីជំ, ខន្ធពីជំ, ផឡុពីជំ, អគ្គពីជំ ពីជពីជន្តិ បញ្ចវិធស្ស ពីជគាមស្ស ចេវ យស្ស កស្សចិ នីលតិណរុក្ខាទិកស្ស ភូតគាមស្ស ច សមារម្ភា. ឆេទនភេទនបចនាទិភាវេន វិកោបនា បដិវិរតោតិ អត្ថោ. ឯកភត្តិកោតិ បាតរាសភត្តំ, សាយមាសភត្តន្តិ ទ្វេ ភត្តានិ. តេសុ បាតរាសភត្តំ អន្តោមជ្ឈន្ហិកេន បរិច្ឆិន្នំ. ឥតរំ មជ្ឈន្ហិកតោ ឧទ្ធំ អន្តោអរុណេន. តស្មា អន្តោមជ្ឈន្ហិកេ ¶ ទសក្ខត្តុំ ¶ ភុញ្ជមានោបិ ឯកភត្តិកោវ ហោតិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ឯកភត្តិកោតិ. រត្តិយា ភោជនំ រត្តិ, តតោ ឧបរតោតិ រត្តូបរតោ. អតិក្កន្តេ មជ្ឈន្ហិកេ យាវ សូរិយសត្ថង្គមនា ភោជនំ វិកាលភោជនំ នាម, តតោ វិរតត្តា វិរតោ វិកាលភោជនា. សាសនស្ស អននុលោមត្តា វិសូកំ បដាណីភូតំ ទស្សនន្តិ វិសូកទស្សនំ. អត្តនា នច្ចននច្ចាបនាទិវសេន នច្ចា ច គីតា ច វាទិតា ច អន្តមសោ មយូរនច្ចនាបនាទិវសេនបិ បវត្តានំ នច្ចាទីនំ វិសូកភូតា ទស្សនា ចាតិ នច្ចគីតវាទិតវិសូកទស្សនា. នច្ចាទីនិ ¶ ហិ អត្តនា បយោជេតុំ វា បរេហិ បយោជាបេតុំ វា យុត្តានិ បស្សិតុំ វា នេវ ភិក្ខូនំ ន ភិក្ខុនីនំ វដ្ដន្តិ. មាលាទីសុ – មាលាតិ យំកិញ្ចិ បុប្ផំ. គន្ធន្តិ យំកិញ្ចិ គន្ធជាតំ. វិលេបនន្តិ ឆវិរាគករណំ. តត្ថ បិឡន្ធន្តោ ធារេតិ នាម. ឩនដ្ឋានំ បូរេន្តោ មណ្ឌេតិ នាម. គន្ធវសេន ឆវិរាគវសេន ច សាទិយន្តោ វិភូសេតិ នាម. ឋានំ វុច្ចតិ ការណំ. តស្មា យាយ ទុស្សីល្យចេតនាយ តានិ មាលាធារណាទីនិ មហាជនោ ករោតិ, តតោ បដិវិរតោតិ អត្ថោ. ឧច្ចាសយនំ វុច្ចតិ បមាណាតិក្កន្តំ. មហាសយនំ អកប្បិយសន្ថតំ, តតោ បដិវិរតោតិ អត្ថោ. ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ. រជតន្តិ កហាបណោ, លោហមាសកោ, ជតុមាសកោ, ទារុមាសកោតិ យេ វោហារំ គច្ឆន្តិ. តស្ស ឧភយស្សាបិ បដិគ្គហណា បដិវិរតោ, នេវ នំ ឧគ្គណ្ហាតិ, ន ឧគ្គណ្ហាបេតិ, ន ឧបនិក្ខិត្តំ សាទិយតីតិ អត្ថោ.
អាមកធញ្ញបដិគ្គហណាតិ សាលិវីហិយវគោធុមកង្គុវរកកុទ្រូសកសង្ខាតស្ស សត្តវិធស្សាបិ អាមកធញ្ញស្ស បដិគ្គហណា. ន កេវលញ្ច ឯតេសំ បដិគ្គហណមេវ, អាមសនម្បិ ភិក្ខូនំ ន វដ្ដតិយេវ. អាមកមំសបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ អញ្ញត្រ ឱទិស្ស អនុញ្ញាតា អាមកមច្ឆមំសានំ បដិគ្គហណមេវ ភិក្ខូនំ ន វដ្ដតិ, នោ អាមសនំ. ឥត្ថិកុមារិកបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ ឥត្ថីតិ បុរិសន្តរគតា. ឥតរា កុមារិកា នាម. តាសំ បដិគ្គហណម្បិ អាមសនម្បិ អកប្បិយមេវ. ទាសិទាសបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ ទាសិទាសវសេនេវ តេសំ បដិគ្គហណំ ន វដ្ដតិ. ‘កប្បិយការកំ ទម្មិ’, ‘អារាមិកំ ទម្មី’តិ ឯវំ វុត្តេ បន វដ្ដតិ. អជេឡកាទីសុបិ ខេត្តវត្ថុបរិយោសានេសុ កប្បិយាកប្បិយនយោ វិនយវសេន ឧបបរិក្ខិតព្ពោ. តត្ថ ខេត្តំ នាម យស្មិំ បុព្ពណ្ណំ រុហតិ. វត្ថុ នាម យស្មិំ អបរណ្ណំ រុហតិ. យត្ថ វា ឧភយម្បិ ¶ រុហតិ តំ ខេត្តំ. តទត្ថាយ អកតភូមិភាគោ វត្ថុ. ខេត្តវត្ថុសីសេន ចេត្ថ វាបិតឡាកាទីនិបិ សង្គហិតានេវ.
ទូតេយ្យំ វុច្ចតិ ទូតកម្មំ. គិហីនំ បហិតំ បណ្ណំ វា សាសនំ វា គហេត្វា តត្ថ តត្ថ គមនំ ¶ . បហីណគមនំ វុច្ចតិ បរឃរំ បេសិតស្ស ខុទ្ទកគមនំ. អនុយោគោ នាម តទុភយករណំ. តស្មា ទូតេយ្យបហីណគមនានំ អនុគោតិ ¶ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. កយវិក្កយាតិ កយា ច វិក្កយា ច. តុលាកូដាទីសុ – កូដន្តិ វញ្ចនំ. តត្ថ តុលាកូដំ នាម រូបកូដំ, អង្គកូដំ គហណកូដំ, បដិច្ឆន្នកូដន្តិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ រូបកូដំ នាម ទ្វេ តុលា សមរូបា កត្វា គណ្ហន្តោ មហតិយា គណ្ហាតិ, ទទន្តោ ខុទ្ទិកាយ ទេតិ. អង្គកូដំ នាម គណ្ហន្តោ បច្ឆាភាគេ ហត្ថេន តុលំ អក្កមតិ, ទទន្តោ បុព្ពភាគេ. គហណកូដំ នាម គណ្ហន្តោ មូលេ រជ្ជុំ គណ្ហាតិ, ទទន្តោ អគ្គេ. បដិច្ឆន្នកូដំ នាម តុលំ សុសិរំ កត្វា អន្តោ អយចុណ្ណំ បក្ខិបិត្វា គណ្ហន្តោ តំ បច្ឆាភាគេ ករោតិ, ទទន្តោ អគ្គភាគេ.
កំសោ វុច្ចតិ សុវណ្ណបាតិ. តាយ វញ្ចនំ កំសកូដំ. កថំ? ឯកំ សុវណ្ណបាតិំ កត្វា អញ្ញា ទ្វេ តិស្សោ លោហបាតិយោ សុវណ្ណវណ្ណា ករោន្តិ, តតោ ជនបទំ គន្ត្វា កិញ្ចិទេវ អឌ្ឍកុលំ បវិសិត្វា សុវណ្ណភាជនានិ កិណថា’តិ វត្វា អគ្ឃេ បុច្ឆិតេ សមគ្ឃតរំ ទាតុកាមា ហោន្តិ. តតោ តេហិ ‘កថំ ឥមេសំ សុវណ្ណភាវោ ជានិតព្ពោ’តិ វុត្តេ ‘វីមំសិត្វា គណ្ហថា’តិ សុវណ្ណបាតិំ បាសាណេ ឃំសិត្វា សព្ពបាតិយោ ទត្វា គច្ឆន្តិ.
មានកូដំ នាម ហទយភេទសិខាភេទរជ្ជុភេទវសេន តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ ហទយភេទោ សប្បិតេលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ. តានិ ហិ គណ្ហន្តោ ហេដ្ឋា ឆិទ្ទេន មានេន ‘សណិកំ អាសិញ្ចា’តិ វត្វា អន្តោភាជនេ ពហុំ បគ្ឃរាបេត្វា គណ្ហាតិ. ទទន្តោ ឆិទ្ទំ បិធាយ សីឃំ បូរេត្វា ទេតិ. សិខាភេទោ តិលតណ្ឌុលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ. តានិ ហិ គណ្ហន្តោ សណិកំ សិខំ ឧស្សាបេត្វា គណ្ហាតិ. ទទន្តោ វេគេន បូរេត្វា សិខំ ឆិន្ទន្តោ ទេតិ. រជ្ជុភេទោ ខេត្តវត្ថុមិននកាលេ លព្ភតិ. លញ្ជំ អលភន្តា ហិ ខេត្តំ អមហន្តម្បិ មហន្តំ កត្វា មិនន្តិ.
ឧក្កោដនាទីសុ ¶ – ឧក្កោដនន្តិ អស្សាមិកេ សាមិកេ កាតុំ លញ្ជគ្គហណំ. វញ្ចនន្តិ តេហិ តេហិ ឧបាយេហិ បរេសំ វញ្ចនំ. តត្រិទមេកំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ លុទ្ទកោ មិគញ្ច មិគបោតកញ្ច គហេត្វា អាគច្ឆតិ. តមេកោ ធុត្តោ – ‘‘កិំ ភោ មិគោ អគ្ឃតិ, កិំ មិគបោតកោ’’តិ អាហ. ‘‘មិគោ ទ្វេ កហាបណេ, មិគបោតកោ ឯក’’ន្តិ ច វុត្តេ កហាបណំ ទត្វា មិគបោតកំ គហេត្វា ថោកំ គន្ត្វា និវត្តោ ¶ , ‘‘ន មេ ភោ មិគបោតកេន អត្ថោ, មិគំ មេ ទេហី’’តិ អាហ. តេន ហិ ‘‘ទ្វេ កហាបណេ ទេហី’’តិ. សោ អាហ – ‘‘ននុ តេ, ភោ, មយា បឋមំ ¶ ឯកោ កហាបណោ ទិន្នោ’’តិ? ‘‘អាម ទិន្នោ’’តិ. ឥទម្បិ មិគបោតកំ គណ្ហ, ឯវំ សោ ច កហាបណោ អយញ្ច កហាបណគ្ឃណកោ មិគបោតកោតិ ទ្វេ កហាបណា ភវិស្សន្តីតិ. សោ ‘‘ការណំ វទតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា មិគបោតកំ គហេត្វា មិគំ អទាសីតិ.
និកតីតិ យោគវសេន វា មាយាវសេន វា អបាមង្គំ បាមង្គន្តិ, អមណិំ មណីតិ, អសុវណ្ណំ សុវណ្ណន្តិ កត្វា បតិរូបកេន វញ្ចនំ. សាចិយោគោតិ កុដិលយោគោ. ឯតេសំយេវ ឧក្កោដនាទីនមេតំ នាមំ. តស្មា ឧក្កោដនសាចិយោគោ វញ្ចនសាចិយោគោ និកតិសាចិយោគោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. កេចិ អញ្ញំ ទស្សេត្វា អញ្ញស្ស បរិវត្តនំ ‘សាចិយោគោ’តិ វទន្តិ. តំ បន វញ្ចនេនេវ សង្គហិតំ.
ឆេទនាទីសុ – ឆេទនន្តិ ហត្ថច្ឆេទនាទិ. វធោតិ មារណំ. ពន្ធោតិ រជ្ជុពន្ធនាទីហិ ពន្ធនំ. វិបរាមោសោតិ ហិមវិបរាមោសោ, គុម្ពវិបរាមោសោតិ ទុវិធោ. យញ្ហិ ហិមបាតសមយេ ហិមេន បដិច្ឆន្នា ហុត្វា មគ្គប្បដិបន្នំ ជនំ មុសន្តិ, អយំ ហិមវិបរាមោសោ. យំ គុម្ពាទីហិ បដិច្ឆន្នា មុសន្តិ, អយំ គុម្ពវិបរាមោសោ. អាលោបោ វុច្ចតិ គាមនិគមាទីនំ វិលោបករណំ. សហសាការោតិ សាហសិកកិរិយា. គេហំ បវិសិត្វា មនុស្សានំ ឧរេ សត្ថំ ឋបេត្វា ឥច្ឆិតភណ្ឌគ្គហណំ. ឯវមេតស្មា ឆេទន…បេ… សហសាការា បដិវិរតោ ហោតិ.
១៨០. សោ សន្តុដ្ឋោ ហោតីតិ សោ ចតូសុ បច្ចយេសុ ទ្វាទសវិធេន ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតោ ហោតិ. កាយបរិហារិកេនាតិ កាយំ បរិហរណមត្តកេន. កុច្ឆិបរិហារិកេនាតិ កុច្ឆិបរិហរណមត្តកេន. សមាទាយេវ បក្កមតីតិ អដ្ឋវិធំ ភិក្ខុ បរិក្ខារមត្តកំ សព្ពំ គហេត្វាវ កាយបដិពទ្ធំ កត្វាវ គច្ឆតិ. ‘‘មម ¶ វិហារោ បរិវេណំ ឧបដ្ឋាកោ’’តិ សង្គោ វា ពទ្ធោ វា ន ហោតិ. សោ ជិយា មុត្តសរោ វិយ យូថា បក្កន្តោ, មត្តហត្ថី វិយ ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ សេនាសនំ វនសណ្ឌំ រុក្ខមូលំ វនបត្ថំ បព្ភារំ បរិភុញ្ជន្តោ ឯកោវ តិដ្ឋតិ, ឯកោវ និសីទតិ. សព្ពិរិយាបថេសុ ឯកោវ អទុតិយោ.
‘‘ចាតុទ្ទិសោ ¶ អប្បដិឃោ ច ហោតិ,
សន្តុស្សមានោ ឥតរីតរេន;
បរិស្សយានំ ¶ សហិតា អឆម្ភី,
ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. (សុ. និ. ៤២);
ឯវំ វណ្ណិតំ ខគ្គវិសាណកប្បតំ អាបជ្ជតិ.
ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាយ សាធេន្តោ, ‘‘សេយ្យថាបី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បក្ខី សកុណោតិ បក្ខយុត្តោ សកុណោ. ឌេតីតិ ឧប្បតតិ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – សកុណោ នាម ‘‘អសុកស្មិំ បទេសេ រុក្ខោ បរិបក្កផលោ’’តិ ញត្វា នានាទិសាហិ អាគន្ត្វា នខបក្ខតុណ្ឌាទីហិ តស្ស ផលានិ វិជ្ឈន្តា វិធុនន្តា ខាទន្តិ. ‘‘ឥទំ អជ្ជតនាយ, ឥទំ ស្វាតនាយ ភវិស្សតី’’តិ តេសំ ន ហោតិ. ផលេ បន ខីណេ នេវ រុក្ខស្ស អារក្ខំ ឋបេន្តិ, ន តត្ថ បត្តំ វា នខំ វា តុណ្ឌំ វា ឋបេន្តិ. អថ ខោ តស្មិំ រុក្ខេ អនបេក្ខោ ហុត្វា យោ យំ ទិសាភាគំ ឥច្ឆតិ, សោ តេន សបត្តភារោវ ឧប្បតិត្វា គច្ឆតិ. ឯវមេវ អយំ ភិក្ខុ និស្សង្គោ និរបេក្ខោយេវ បក្កមតិ, តេន វុត្តំ សមាទាយេវ បក្កមតីតិ. អរិយេនាតិ និទ្ទោសេន. អជ្ឈត្តន្តិ សកេ អត្តភាវេ. អនវជ្ជសុខន្តិ និទ្ទោសសុខំ.
១៨១. សោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ សោ ឥមិនា អរិយេន សីលក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ចក្ខុវិញ្ញាណេន រូបំ បស្សិត្វាតិ អត្ថោ. សេសបទេសុបិ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. អព្យាសេកសុខន្តិ កិលេសេហិ អនវសិត្តសុខំ. អវិកិណ្ណសុខន្តិបិ វុត្តំ. ឥន្ទ្រិយសំវរសុខញ្ហិ ទិដ្ឋាទីសុ ទិដ្ឋមត្តាទិវសេន បវត្តតាយ អវិកិណ្ណំ ហោតិ.
១៨២. សោ ¶ អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេតិ សោ មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ សំវរេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឥមេសុ អភិក្កន្តបដិក្កន្តាទីសុ សត្តសុ ឋានេសុ សតិសម្បជញ្ញវសេន សម្បជានការី ហោតិ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ ឈានវិភង្គេ វុត្តមេវ.
សោ ឥមិនា ចាតិអាទិនា កិំ ទស្សេតិ? អរញ្ញវាសស្ស បច្ចយសម្បត្តិំ ទស្សេតិ. យស្ស ហិ ឥមេ ចត្តារោ បច្ចយា នត្ថិ ¶ , តស្ស អរញ្ញវាសោ ន ឥជ្ឈតិ, តិរច្ឆានគតេហិ វា វនចរកេហិ វា សទ្ធិំ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ. អរញ្ញេ អធិវត្ថា ទេវតា ‘‘កិំ ឯវរូបស្ស បាបភិក្ខុនោ អរញ្ញវាសេនា’’តិ ភេរវំ សទ្ទំ សាវេន្តិ. ហត្ថេហិ សីសំ បហរិត្វា បលាយនាការំ ករោន្តិ ¶ . ‘‘អសុកោ ភិក្ខុ អរញ្ញំ បវិសិត្វា ឥទញ្ចិទញ្ច បាបកម្មំ អកាសី’’តិ អយសោ បត្ថរតិ. យស្ស បនេតេ ចត្តារោ បច្ចយា អត្ថិ, តស្ស អរញ្ញវាសោ ឥជ្ឈតិ. សោ ហិ អត្តនោ សីលំ បច្ចវេក្ខន្តោ កិញ្ចិ កាឡកំ វា តិលកំ វា អបស្សន្តោ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា តំ ខយតោ វយតោ សម្មសន្តោ អរិយភូមិំ ឱក្កមតិ. អរញ្ញេ អធិវត្ថា ទេវតា អត្តមនា វណ្ណំ ភាសន្តិ. ឥតិស្ស ឧទកេ បក្ខិត្តតេលពិន្ទុ វិយ យសោ វិត្ថារិកោ ហោតិ. វិវិត្តន្តិអាទីនិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានេវ. សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ…បេ… យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាតីតិ ឯត្តកេ ឋានេ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ.
១៨៥. តតិយវិជ្ជាយ សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ពំ. អាសវានំ ខយញាណាយាតិ អរហត្តមគ្គញាណត្ថាយ. អរហត្តមគ្គោ ហិ អាសវានំ វិនាសនតោ អាសវានំ ខយោតិ វុច្ចតិ. តត្រ ចេតំ ញាណំ តប្បរិយាបន្នត្តាតិ. ចិត្តំ អភិនិន្នាមេតីតិ វិបស្សនាចិត្តំ អភិនីហរតិ. សោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ឯវមាទីសុ – ‘‘ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ន ឥតោ ភិយ្យោ’’តិ សព្ពម្បិ ទុក្ខសច្ចំ សរសលក្ខណប្បដិវេធេន យថាភូតំ បជានាតិ, បដិវិជ្ឈតិ. តស្ស ច ទុក្ខស្ស និព្ពត្តិកំ តណ្ហំ – អយំ ទុក្ខសមុទយោតិ; តទុភយម្បិ យំ ឋានំ បត្វា និរុជ្ឈតិ, តំ តេសំ អប្បវត្តិំ និព្ពានំ – អយំ ទុក្ខនិរោធោតិ; តស្ស ច សម្បាបកំ អរិយមគ្គំ – អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ សរសលក្ខណបដិវេធេន យថាភូតំ បជានាតិ, បដិវិជ្ឈតីតិ – ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.
ឯវំ ¶ សរូបតោ សច្ចានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ កិលេសវសេន បរិយាយតោ ទស្សេន្តោ ឥមេ អាសវាតិអាទិមាហ. តស្ស ឯវំ ជានតោ ឯវំ ¶ បស្សតោតិ តស្ស ឯវំ ជានន្តស្ស ឯវំ បស្សន្តស្ស សហ វិបស្សនាយ កោដិប្បត្តំ មគ្គំ កថេតិ. កាមាសវាតិ កាមាសវតោ. វិមុច្ចតីតិ ឥមិនា មគ្គក្ខណំ ទស្សេតិ. វិមុត្តស្មិន្តិ ឥមិនា ផលក្ខណំ ទស្សេតិ. មគ្គក្ខណេ ហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, ផលក្ខណេ វិមុត្តំ ហោតិ. វិមុត្តស្មិំ វិមុត្តមិតិ ញាណន្តិ ឥមិនា បច្ចវេក្ខណញាណំ ទស្សេតិ. ខីណា ជាតីតិអាទីហិ តស្ស ភូមិំ. តេន ហិ ញាណេន សោ បច្ចវេក្ខន្តោ ‘ខីណា ជាតី’តិអាទីនិ បជានាតិ. វុសិតន្តិ វុដ្ឋំ បរិវុដ្ឋំ កតំ ចរិតំ និដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ សទ្ធិំ សត្ត សេក្ខា ព្រហ្មចរិយវាសំ វសន្តិ នាម. ខីណាសវោ វុដ្ឋវាសោ. តស្មា សោ អត្តនោ ព្រហ្មចរិយវាសំ បច្ចវេក្ខន្តោ វុសិតំ ព្រហ្មចរិយន្តិ បជានាតិ. កតំ ករណីយន្តិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ ¶ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាវសេន សោឡសវិធម្បិ កិច្ចំ និដ្ឋាបិតន្តិ អត្ថោ. បុថុជ្ជនកល្យាណកាទយោ ហិ តំ កិច្ចំ ករោន្តិ; ខីណាសវោ កតករណីយោ. តស្មា សោ អត្តនោ ករណីយំ បច្ចវេក្ខន្តោ. ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ បជានាតិ. នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ ‘‘ឥទានិ បុន ឯត្ថភាវាយ ឯវំ សោឡសកិច្ចភាវាយ កិលេសក្ខយាយ វា មគ្គភាវនាកិច្ចំ នត្ថី’’តិ បជានាតិ.
១៨៦. សរាគាទីសុ – អប្បហីនោតិ វិក្ខម្ភនប្បហានេន វា តទង្គប្បហានេន វា សមុច្ឆេទប្បហានេន វា អប្បហីនោ.
១៨៧. លាភី ហោតីតិអាទីសុ – លាភីតិ លាភវា បដិលភិត្វា ឋិតោ. អជ្ឈត្តំ ចេតោសមថស្សាតិ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតេ អត្តនោ ចិត្តេ ឧប្បន្នស្ស ចេតោសមថស្ស. អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនាយាតិ អធិបញ្ញាសង្ខាតាយ ខន្ធធម្មេសុ អនិច្ចាទិវសេន បវត្តាយ វិបស្សនាយ. រូបសហគតានន្តិ រូបនិមិត្តារម្មណានំ រូបាវចរសមាបត្តីនំ. អរូបសហគតានន្តិ ន រូបនិមិត្តារម្មណានំ អរូបសមាបត្តីនំ. ឯត្ថ ច បឋមោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី បុថុជ្ជនោ. ទុតិយោ សុក្ខវិបស្សកអរិយសាវកោ. តតិយោ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី ¶ អរិយសាវកោ. ចតុត្ថោ លោកិយមហាជនោ វេទិតព្ពោ.
១៨៨. អនុសោតគាមីអាទីសុ – អនុសោតគាមីតិ វដ្ដសោតំ អនុគតោ, វដ្ដសោតេ និមុគ្គោ បុថុជ្ជនោ វេទិតព្ពោ. បដិសោតគាមីតិ បដិសោតគមនោ ¶ . អនុសោតំ អគន្ត្វា បដិសោតំ គច្ឆន្តស្សេតំ អធិវចនំ. បាបញ្ច កម្មំ ន ករោតីតិ បញ្ញត្តំ វីតិក្កមន្តោ ន ករោតិ. សហាបិ ទុក្ខេន សហាបិ ទោមនស្សេនាតិ កិលេសបរិយុដ្ឋានេ សតិ ឧប្បន្នេន ទុក្ខទោមនស្សេន សទ្ធិម្បិ. បរិបុណ្ណន្តិ តិស្សន្នំ សិក្ខានំ ឯកាយបិ អនូនំ. បរិសុទ្ធន្តិ និរុបក្កិលេសំ. ព្រហ្មចរិយន្តិ សេដ្ឋចរិយំ. ឥមិនា វារេន សោតាបន្នសកទាគាមិនោ កថិតា. កិំ បន តេ រុទន្តា ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តីតិ? អាម. កិលេសរោទនេន រុទន្តា ចរន្តិ នាម. សីលសម្បន្នោ បុថុជ្ជនភិក្ខុបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតោ.
ឋិតត្តោតិ ឋិតសភាវោ. អនាគាមីតិ កាមរាគព្យាបាទេហិ អកម្បនីយចិត្តតាយ ច តម្ហា លោកា អនាវត្តិធម្មតាយ ច ឋិតសភាវោ នាម. តិណ្ណោតិ តណ្ហាសោតំ ឧត្តិណ្ណោ. បារង្គតោតិ និព្ពានបារំ ¶ គតោ. ថលេ តិដ្ឋតីតិ អរហត្តផលសមាបត្តិថលេ តិដ្ឋតិ. ចេតោវិមុត្តិន្តិ ផលសមាធិំ. បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ផលញាណំ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ខីណាសវោ ‘‘តិណ្ណោ បារង្គតោ ថលេ តិដ្ឋតិ ព្រាហ្មណោ’’តិ វុច្ចតិ. ពាហិតបាបតាយ ហិ ឯស ព្រាហ្មណោ នាម.
១៨៩. អប្បស្សុតាទីសុ – អប្បកំ សុតំ ហោតីតិ នវង្គេ សត្ថុសាសនេ កិញ្ចិទេវ ថោកំ សុតំ ហោតិ. ន អត្ថមញ្ញាយ, ន ធម្មមញ្ញាយ ធម្មានុធម្មបដិបន្នោ ហោតីតិ អដ្ឋកថញ្ច បាឡិញ្ច ជានិត្វា លោកុត្តរធម្មស្ស អនុរូបធម្មំ បុព្ពភាគបដិបទំ បដិបន្នោ ន ហោតិ. ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
១៩០. សមណមចលាទីសុ – សមណមចលោតិ សមណអចលោ, មការោ បទសន្ធិករោ. និច្ចលសមណោ, ថិរសមណោតិ អត្ថោ ¶ . អយំ វុច្ចតីតិ អយំ សោតាបន្នោ សាសនេ មូលជាតាយ សទ្ធាយ បតិដ្ឋិតត្តា ‘សមណមចលោ’តិ វុច្ចតិ. សកទាគាមី បន រជ្ជនកិលេសស្ស អត្ថិតាយ សមណបទុមោតិ វុត្តោ. រត្តដ្ឋោ ហិ ឥធ បទុមដ្ឋោ នាមាតិ វុត្តំ. អនាគាមី កាមរាគសង្ខាតស្ស រជ្ជនកិលេសស្ស នត្ថិតាយ សមណបុណ្ឌរីកោតិ វុត្តោ. បណ្ឌរដ្ឋោ ហិ ឥធ បុណ្ឌរីកដ្ឋោ នាមាតិ វុត្តំ ¶ . ខីណាសវោ ច ថទ្ធភាវករានំ កិលេសានំ អភាវេន សមណេសុ សមណសុខុមាលោ នាមាតិ វុត្តោ. អប្បទុក្ខដ្ឋេនបិ ចេស សមណសុខុមាលោយេវាតិ.
ចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា.
៥. បញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា
១៩១. បញ្ចកេ – តត្រាតិ តេសុ ‘‘អារភតិ ច វិប្បដិសារី ច ហោតី’’តិអាទិនា នយេន ហេដ្ឋា ឧទ្ទិដ្ឋបុគ្គលេសុ. យ្វាយន្តិ យោ អយំ. អារភតីតិ ឯត្ថ អារម្ភសទ្ទោ កម្មកិរិយាហិំសនវីរិយវិកោបនាបត្តិវីតិក្កមេសុ វត្តតិ. តថា ហេស ‘‘យំកិញ្ចិ ទុក្ខំ សម្ភោតិ, សព្ពំ អារម្ភបច្ចយា’’តិ (សុ. និ. ៧៤៨) កម្មេ អាគតោ. ‘‘មហាយញ្ញា មហារម្ភា, ន តេ ហោន្តិ មហប្ផលា’’តិ (អ. និ. ៤.៣៩) កិរិយាយំ. ‘‘សមណំ គោតមំ ឧទ្ទិស្ស ¶ បាណំ អារភន្តី’’តិ (ម. និ. ២.៥១-៥២) ហិំសនេ. ‘‘អារភថ, និក្ខមថ, យុញ្ជថ ពុទ្ធសាសនេ’’តិ (សំ. និ. ១.១៨៥) វីរិយេ. ‘‘ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤; ម. និ. ១.២៩៣) វិកោបនេ. ‘‘អារភតិ ច វិប្បដិសារី ច ហោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៤២) អយំ បន អាបត្តិវីតិក្កមេ អាគតោ. តស្មា អាបត្តិវីតិក្កមវសេន អារភតិ ចេវ តប្បច្ចយា វិប្បដិសារី ច ហោតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.
យថាភូតំ នប្បជានាតីតិ អនធិគតត្តា យថាសភាវតោ ន ជានាតិ. យត្ថស្សាតិ យស្មិំ អស្ស, យំ ឋានំ បត្វា ឯតស្ស បុគ្គលស្ស ឧប្បន្នា បាបកា អកុសលា ធម្មា អបរិសេសា និរុជ្ឈន្តីតិ អត្ថោ. កិំ បន បត្វា តេ និរុជ្ឈន្តីតិ? អរហត្តមគ្គំ. ផលប្បត្តស្ស បន និរុទ្ធា នាម ហោន្តិ. ឯវំ ¶ សន្តេបិ ឥធ មគ្គកិច្ចវសេន ផលមេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អារម្ភជាតិ អាបត្តិវីតិក្កមសម្ភវា. វិប្បដិសារជាតិ វិប្បដិសារតោ ជាតា. បវឌ្ឍន្តីតិ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនេន វឌ្ឍន្តិ. សាធូតិ អាយាចនសាធុ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យាវ អបរទ្ធញ្ច វត អាយស្មតា, ឯវំ សន្តេបិ មយំ អាយស្មន្តំ យាចាម – ‘‘ទេសេតព្ពយុត្តកស្ស ទេសនាយ, វុដ្ឋាតព្ពយុត្តកស្ស វុដ្ឋានេន, អាវិកាតព្ពយុត្តកស្ស អាវិកិរិយាយ, អារម្ភជេ អាសវេ ¶ បហាយ, សុទ្ធន្តេ ឋិតភាវបច្ចវេក្ខណេន វិប្បដិសារជេ អាសវេ បដិវិនោទេត្វា នីហរិត្វា វិបស្សនាចិត្តញ្ចេវ វិបស្សនាបញ្ញញ្ច ភាវេតូ’’តិ. អមុនា បញ្ចមេន បុគ្គលេនាតិ ឯតេន បញ្ចមេន ខីណាសវបុគ្គលេន. សមសមោ ភវិស្សតីតិ លោកុត្តរគុណេហិ សមភាវេនេវ សមោ ភវិស្សតីតិ ឯវំ ខីណាសវេន ឱវទិតព្ពោតិ អត្ថោ.
អារភតិ ន វិប្បដិសារី ហោតីតិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ. តំ បន ទេសេតុំ សភាគបុគ្គលំ បរិយេសតិ. តស្មា ន វិប្បដិសារី ហោតិ. អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ បន ‘‘វុដ្ឋិតត្តា ន វិប្បដិសារី ហោតី’’តិ វុត្តំ. ន អារភតិ វិប្បដិសារី ហោតីតិ អាបត្តិំ នាបជ្ជតិ, វិនយបញ្ញត្តិយំ បន អកោវិទត្តា អនាបត្តិយំ អាបត្តិសញ្ញី ហុត្វា វិប្បដិសារី ហោតិ. អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សកិំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ បច្ឆា កិញ្ចាបិ នាបជ្ជតិ, វិប្បដិសារំ បន វិនោទេតុំ ន សក្កោតី’’តិ វុត្តំ. ន អារភតិ ន វិប្បដិសារី ហោតីតិ នេវ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, ន វិប្បដិសារី ហោតិ. កតមោ បនេស បុគ្គលោតិ? ឱស្សដ្ឋវីរិយបុគ្គលោ. សោ ហិ ‘‘កិំ មេ ឥមស្មិំ ពុទ្ធកាលេ បរិនិព្ពានេន, អនាគតេ មេត្តេយ្យសម្មាសម្ពុទ្ធកាលេ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ ¶ វិសុទ្ធសីលោបិ បដិបត្តិំ ន បូរេតិ. សោបិ ‘‘កិមត្ថំ អាយស្មា បមត្តោ វិហរតិ បុថុជ្ជនស្ស នាម គតិ អនិពទ្ធា. អាយស្មា ហិ មេត្តេយ្យសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សម្មុខភាវំ លភេយ្យបិ ន លភេយ្យាបីតិ អរហត្តត្ថាយ វិបស្សនំ ភាវេហី’’តិ ឱវទិតព្ពោវ. សេសំ សព្ពត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.
១៩២. ទត្វា ¶ អវជានាតីតិអាទីសុ – ឯកោ ភិក្ខុ មហាបុញ្ញោ ចតុបច្ចយលាភី ហោតិ. សោ ចីវរាទីនិ លភិត្វា អញ្ញំ អប្បបុញ្ញំ អាបុច្ឆតិ. សោបិ តស្មិំ បុនប្បុនំ អាបុច្ឆន្តេបិ គណ្ហាតិយេវ. អថស្ស ឥតរោ ថោកំ កុបិតោ ហុត្វា មង្កុភាវំ ឧប្បាទេតុកាមោ វទតិ – ‘‘អយំ អត្តនោ ធម្មតាយ ចីវរាទីនិ ន លភតិ, អម្ហេ និស្សាយ លភតី’’តិ. ឯវំ បុគ្គលោ ទត្វា អវជានាតិ នាម. ឯកោ បន ឯកេន សទ្ធិំ ទ្វេ តីណិ វស្សានិ វសន្តោ បុព្ពេ តំ បុគ្គលំ គរុំ កត្វា បច្ឆា គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ ចិត្តីការំ ន ករោតិ, អាសនាបិ ន វុដ្ឋាតិ, ឧបដ្ឋានម្បិ ន គច្ឆតិ. ឯវំ បុគ្គលោ សំវាសេន អវជានាតិ នាម.
អាធេយ្យមុខោតិ ¶ អាទិតោ ធេយ្យមុខោ. បឋមវចនស្មិំយេវ ឋបិតមុខោតិ អត្ថោ. អធិមុច្ចិតា ហោតីតិ សទ្ធាតា ហោតិ. តត្រាយំ នយោ – ឯកោ បុគ្គលោ សារុប្បំយេវ ភិក្ខុំ ‘អសារុប្បោ ឯសោ’តិ កថេតិ, តំ សុត្វា ឯស និដ្ឋំ គច្ឆតិ. បុន អញ្ញេន សភាគេន ភិក្ខុនា ‘សារុប្បោ អយ’ន្តិ វុត្តេបិ តស្ស វចនំ ន គណ្ហាតិ ‘‘អសុកេន នាម ‘អសារុប្បោ អយ’ន្តិ អម្ហាកំ កថិត’’ន្តិ បុរិមភិក្ខុនោវ កថំ គណ្ហាតិ. អបរោបិស្ស ទុស្សីលំ ‘សីលវា’តិ កថេតិ. តស្ស វចនំ សទ្ទហិត្វា បុន អញ្ញេន ‘‘អសារុប្បោ ឯស ភិក្ខុ, នាយំ តុម្ហាកំ សន្តិកំ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តោ’’តិ វុត្តោបិ តស្ស វចនំ អគ្គហេត្វា បុរិមស្សេវ កថំ គណ្ហាតិ. អបរោ វណ្ណម្បិ កថិតំ គណ្ហាតិ, អវណ្ណម្បិ កថិតំ គណ្ហាតិយេវ. អយម្បិ អាធេយ្យមុខោយេវ នាម. អាធាតព្ពមុខោ យំ យំ សុណាតិ, តត្ថ តត្ថ ឋបិតមុខោតិ អត្ថោ.
លោលោតិ សទ្ធាទីនំ ឥត្តរកាលដ្ឋិតិកត្តា អស្សទ្ធិយាទីហិ លុលិតភាវេន លោលោ. ឥត្តរសទ្ធោតិ បរិត្តសទ្ធោ, អបរិបុណ្ណសទ្ធោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន បុនប្បុនំ ភជនវសេន សទ្ធាវ ភត្តិ. បេមំ សទ្ធាបេមំ គេហសិតបេមម្បិ វដ្ដតិ. បសាទោ សទ្ធាបសាទោវ. ឯវំ បុគ្គលោ លោលោ ហោតីតិ ឯវំ ឥត្តរសទ្ធាទិតាយ បុគ្គលោ លោលោ នាម ហោតិ. ហលិទ្ទិរាគោ វិយ ¶ , ថុសរាសិម្ហិ កោដ្ដិតខាណុកោ វិយ, អស្សបិដ្ឋិយំ ឋបិតកុម្ភណ្ឌំ ¶ វិយ ច អនិពទ្ធដ្ឋានោ មុហុត្តេន បសីទតិ, មុហុត្តេន កុប្បតិ.
មន្ទោ មោមូហោតិ អញ្ញាណភាវេន មន្ទោ អវិសទតាយ មោមូហោ. មហាមូឡ្ហោតិ អត្ថោ.
១៩៣. យោធាជីវូបមេសុ – យោធាជីវាតិ យុទ្ធូបជីវិនោ. រជគ្គន្តិ ហត្ថិអស្សាទីនំ បាទប្បហារភិន្នាយ ភូមិយា ឧគ្គតំ រជក្ខន្ធំ. ន សន្ថម្ភតីតិ សន្ថម្ភិត្វា ឋាតុំ ន សក្កោតិ. សហតិ រជគ្គន្តិ រជក្ខន្ធំ ទិស្វាបិ អធិវាសេតិ. ធជគ្គន្តិ ហត្ថិអស្សាទិបិដ្ឋេសុ វា រថេសុ វា ឧស្សាបិតានំ ធជានំ អគ្គំ. ឧស្សារណន្តិ ហត្ថិអស្សរថាទីនញ្ចេវ ពលកាយស្ស ច ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទំ. សម្បហារេតិ សមាគតេ អប្បមត្តកេបិ បហារេ. ហញ្ញតីតិ វិហញ្ញតិ, វិឃាតំ អាបជ្ជតិ. ព្យាបជ្ជតីតិ វិបត្តិំ អាបជ្ជតិ, បកតិភាវំ ជហតិ. សហតិ សម្បហារន្តិ ទ្វេ តយោ បហារេ បត្វាបិ សហតិ, អធិវាសេតិ ¶ . តមេវ សង្គាមសីសន្តិ តមេវ ជយខន្ធាវារដ្ឋានំ. អជ្ឈាវសតីតិ សត្តាហមត្តំ អភិភវិត្វា អាវសតិ. កិំ ការណា? លទ្ធប្បហារានំ បហារជគ្គនត្ថញ្ចេវ កតកម្មានំ វិសេសំ ញត្វា ឋានន្តរទានត្ថញ្ច ឥស្សរិយសុខានុភវនត្ថញ្ច.
១៩៤. ឥទានិ យស្មា សត្ថុ យោធាជីវេហិ កិច្ចំ នត្ថិ, ឥមស្មិំ បន សាសនេ តថារូបេ បញ្ច បុគ្គលេ ទស្សេតុំ ឥទំ ឱបម្មំ អាភតំ, តស្មា តេ បុគ្គលេ ទស្សេន្តោ ឯវមេវន្តិអាទិមាហ.
តត្ថ សំសីទតីតិ មិច្ឆាវិតក្កស្មិំ វិសីទតិ, អនុបវិសតិ. ន សក្កោតិ ព្រហ្មចរិយំ សន្ធារេតុន្តិ ព្រហ្មចរិយវាសំ អនុបច្ឆិជ្ជមានំ គោបេតុំ ន សក្កោតិ. សិក្ខាទុព្ពល្យំ អាវិកត្វាតិ សិក្ខាយ ទុព្ពលភាវំ បកាសេត្វា. កិមស្ស រជគ្គស្មិន្តិ កិំ តស្ស បុគ្គលស្ស រជគ្គំ នាមាតិ វទតិ. អភិរូបាតិ អភិរូបវតី. ទស្សនីយាតិ ទស្សនយោគ្គា. បាសាទិកាតិ ទស្សនេនេវ ចិត្តប្បសាទាវហា. បរមាយាតិ ឧត្តមាយ. វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ សរីរវណ្ណេន ចេវ អង្គសណ្ឋានេន ច.
១៩៦. ឩហសតីតិ អវហសតិ. ឧល្លបតីតិ កថេតិ. ឧជ្ជគ្ឃតីតិ បាណិំ បហរិត្វា មហាហសិតំ ¶ ហសតិ. ឧប្បណ្ឌេតីតិ ឧប្បណ្ឌនកថំ កថេតិ.
១៩៧. អភិនិសីទតីតិ ¶ អភិភវិត្វា សន្តិកេ វា ឯកាសនេ វា និសីទតិ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. អជ្ឈោត្ថរតីតិ អវត្ថរតិ.
១៩៨. វិនិវេឋេត្វា វិនិមោចេត្វាតិ គហិតដ្ឋានតោ តស្ស ហត្ថំ វិនិវេឋេត្វា ចេវ, មោចេត្វា ច. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.
១៩៩. បិណ្ឌបាតិកេសុ – មន្ទត្តា មោមូហត្តាតិ នេវ សមាទានំ ជានាតិ, ន អានិសំសំ; អត្តនោ បន មន្ទត្តា មោមូហត្តា អញ្ញាណេនេវ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ. បាបិច្ឆោ ឥច្ឆាបកតោតិ បិណ្ឌបាតិកស្ស មេ សតោ ‘‘អយំ បិណ្ឌបាតិកោ’’តិ ចតុបច្ចយសក្ការំ ករិស្សន្តិ. លជ្ជី, អប្បិច្ឆោតិអាទីហិ ច គុណេហិ សម្ភាវេស្សន្តីតិ. ឯវំ បាបិកាយ ឥច្ឆាយ ឋត្វា តាយ បាបិច្ឆាយ អភិភូតោ ហុត្វា បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ. ឧម្មាទវសេន បិណ្ឌាយ ចរន្តោ បន ឧម្មាទា ចិត្តវិក្ខេបា បិណ្ឌបាតិកោ ¶ នាម ហោតិ. វណ្ណិតន្តិ ឥទំ បិណ្ឌបាតិកង្គំ នាម ពុទ្ធេហិ ច ពុទ្ធសាវកេហិ ច វណ្ណិតំ បសត្ថន្តិ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ. អប្បិច្ឆតំយេវ និស្សាយាតិអាទីសុ – ‘‘ឥតិ អប្បិច្ឆោ ភវិស្សាមិ, ឥទំ មេ បិណ្ឌបាតិកង្គំ អប្បិច្ឆតាយ សំវត្តិស្សតិ; ‘ឥតិ សន្តុដ្ឋោ ភវិស្សាមិ ឥទំ មេ បិណ្ឌបាតិកង្គំ សន្តុដ្ឋិយា សំវត្តិស្សតិ’; ‘ឥតិ កិលេសេ សំលិខិស្សាមិ’, ឥទំ មេ បិណ្ឌបាតិកង្គំ កិលេសសល្លេខនត្ថាយ សំវត្តិស្សតី’’តិ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ. ឥទមត្ថិតន្តិ ឥមាយ កល្យាណាយ បដិបត្តិយា អត្ថិកភាវំ, ឥមិនា វា បិណ្ឌបាតមត្តេន អត្ថិកភាវំ. យំ យំ លទ្ធំ តេន តេនេវ យាបនភាវំ និស្សាយាតិ អត្ថោ. អគ្គោតិ ជេដ្ឋកោ. សេសានិ តស្សេវ វេវចនានិ.
គវា ខីរន្តិ គាវិតោ ខីរំ នាម ហោតិ, ន វិនា គាវិយា. ខីរម្ហា ទធីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវមេវន្តិ យថា ឯតេសុ បញ្ចសុ គោរសេសុ សប្បិមណ្ឌោ អគ្គោ; ឯវមេវំ ឥមេសុ បញ្ចសុ បិណ្ឌបាតិកេសុ យ្វាយំ អប្បិច្ឆតាទីនិ និស្សាយ បិណ្ឌបាតិកោ ហោតិ. អយំ អគ្គោ ច សេដ្ឋោ ច បាមោក្ខោ ច ឧត្តមោ ច បវរោ ច. ឥមេសុ បន បញ្ចសុ បិណ្ឌបាតិកេសុ ទ្វេវ ជនា បិណ្ឌបាតិកា ¶ , តយោ ន បិណ្ឌបាតិកា. នាមមត្តេន បន បិណ្ឌបាតិកាតិ វេទិតព្ពា. ខលុបច្ឆាភត្តិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ.
បញ្ចកនិទ្ទេសវណ្ណនា.
៦. ឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា
២០២. ឆក្កេ ¶ – តត្រាតិ តេសុ ឆសុ បុគ្គលេសុ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ តេន ទដ្ឋព្ពោតិ សោ បុគ្គលោ តេន អនាចរិយកេន អត្តនា ឧប្បាទិតេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ទដ្ឋព្ពោ.
បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ តេនាតិអាទីសុបិ តេន បច្ចេកសម្ពោធិញាណេន សោ បុគ្គលោ បច្ចេកសម្ពុទ្ធោ. តេន សាវកបារមីញាណេន តេ បុគ្គលា សារិបុត្តមោគ្គល្លានា. តេន ទុក្ខស្ស អន្តករណេន តេ បុគ្គលា អវសេសា អរហន្តោ. តេន ឥត្ថត្តំ អនាគមនេន សោ បុគ្គលោ អនាគាមី. តេន ឥត្ថត្តំ អាគមនេន តេ បុគ្គលា សោតាបន្នសកទាគាមិនោ ទដ្ឋព្ពាតិ.
ឆក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា.
៧. សត្តកនិទ្ទេសវណ្ណនា
២០៣. សត្តកេ ¶ – សកិំ និមុគ្គោតិ ឯកវារំ និមុគ្គោ. ឯកន្តកាឡកេហីតិ ឯកន្តេនេវ កាឡកេហិ នត្ថិកវាទអហេតុកវាទអកិរិយវាទសង្ខាតេហិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិធម្មេហិ. ឯវំ បុគ្គលោតិ ឥមិនា ការណេន បុគ្គលោ ឯកវារំ និមុគ្គោ តថា និមុគ្គោវ ហោតិ. ឯតស្ស ហិ បុន ភវតោ វុដ្ឋានំ នាម នត្ថីតិ វទន្តិ. មក្ខលិគោសាលាទយោ វិយ ហេដ្ឋា នរកគ្គីនំយេវ អាហារោ ហោតិ.
សាហុ សទ្ធា កុសលេសុ ធម្មេសូតិ កុសលធម្មេសុ សទ្ធា នាម សាធុលទ្ធិកាតិ ឧម្មុជ្ជតិ. សោ តាវតកេនេវ កុសលេន ឧម្មុជ្ជតិ នាម. សាធុ ហិរីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ហាយតិយេវាតិ ចង្កវារេ អាសិត្តឧទកំ វិយ ឯកន្តេន បរិហាយតេវ. ឯវំ បុគ្គលោតិ ឯវំ សាហុ សទ្ធាតិ. ឥមេសំ សទ្ធាទីនំ វសេន ឯកវារំ ឧម្មុជ្ជិត្វា តេសំ បរិហានិយា បុន និមុជ្ជតិយេវ, ទេវទត្តាទយោ វិយ. ទេវទត្តោ ហិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ, បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេត្វាបិ បុន ពុទ្ធានំ បដិកណ្ដកតាយ តេហិ គុណេហិ បរិហីនោ រុហិរុប្បាទកម្មំ ¶ សង្ឃភេទកម្មញ្ច ¶ កត្វា កាយស្ស ភេទា ទុតិយចិត្តវារេន និរយេ និព្ពត្តិ. កោកាលិកោ ទ្វេ អគ្គសាវកេ ឧបវទិត្វា បទុមនិរយេ និព្ពត្តោ.
នេវ ហាយតិ នោ វឌ្ឍតីតិ អប្បហោនកកាលេបិ ន ហាយតិ, បហោនកកាលេបិ ន វឌ្ឍតិ. ឧភយម្បិ បនេតំ អគារិកេនបិ អនគារិកេនបិ ទីបេតព្ពំ. ឯកច្ចោ ហិ អគារិកោ អប្បហោនកកាលេ បក្ខិកភត្តំ វា សលាកភត្តំ វា វស្សាវាសិកំ វា ឧបនិពន្ធាបេតិ. សោ បច្ឆា បហោនកកាលេបិ បក្ខិកភត្តាទិមត្តមេវ បវត្តេតិ. អនគារិកោបិ អាទិម្ហិ អប្បហោនកកាលេ ឧទ្ទេសំ វា ធុតង្គំ វា គណ្ហាតិ, មេធាពលវីរិយសម្បត្តិយា បហោនកកាលេបិ តតោ ឧត្តរិំ ន ករោតិ. ឯវំ បុគ្គលោតិ ឯវំ ឥមាយ សទ្ធាទីនំ ឋិតិយា បុគ្គលោ ឧម្មុជ្ជិត្វា ឋិតោ នាម ហោតិ.
ឧម្មុជ្ជិត្វា វិបស្សតិ វិលោកេតីតិ សោតាបន្នោ បុគ្គលោ ឧដ្ឋហិត្វា គមនមគ្គំ គន្តព្ពំ ទិសំ វា អាលោកេតិ នាម.
ឧម្មុជ្ជិត្វា ¶ បតរតីតិ សកទាគាមិបុគ្គលោ កិលេសតនុតាយ ឧដ្ឋហិត្វា គន្តព្ពទិសាភិមុខោ បតរតិ នាម.
បតិគាធប្បត្តោ ហោតីតិ អនាគាមិបុគ្គលោ ឧដ្ឋាយ វិលោកេត្វា បតរិត្វា គន្ត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ បតិដ្ឋាបត្តោ នាម ហោតិ, តិដ្ឋតិ, ន បុនាគច្ឆតិ.
តិណ្ណោ បារង្គតោ ថលេ តិដ្ឋតីតិ សព្ពកិលេសោឃំ តរិត្វា បរតីរំ គន្ត្វា និព្ពានថលេ ឋិតោ នាម ហោតិ. ឥមេ បន សត្ត បុគ្គលា ឧទកោបមេន ទីបិតា.
សត្ត កិរ ជង្ឃវាណិជា អទ្ធានមគ្គបដិបន្នា អន្តរាមគ្គេ ឯកំ បុណ្ណនទិំ បាបុណិំសុ. តេសុ បឋមំ ឱតិណ្ណោ ឧទកភីរុកោ បុរិសោ ឱតិណ្ណដ្ឋានេយេវ និមុជ្ជិត្វា បុន ឧដ្ឋាតុំ នាសក្ខិ, អន្តោយេវ មច្ឆកច្ឆបភក្ខោ ជាតោ. ទុតិយោ ឱតិណ្ណដ្ឋានេ និមុជ្ជិត្វា សកិំ ឧដ្ឋហិត្វា បុន និមុគ្គោ ឧដ្ឋាតុំ នាសក្ខិ, អន្តោយេវ មច្ឆកច្ឆបភក្ខោ ជាតោ. តតិយោ និមុជ្ជិត្វា ឧដ្ឋហិ. សោ មជ្ឈេ នទិយា ឋត្វា នេវ ឱរតោ អាគន្តុំ, ន បរតោ គន្តុំ អសក្ខិ ¶ . ចតុត្ថោ ឧដ្ឋាយ ឋិតោ ឧត្តរណតិត្ថំ ឱលោកេសិ. បញ្ចមោ ឱតរណតិត្ថំ ឱលោកេត្វា បតរិ. ឆដ្ឋោ តរិត្វា បារិមតីរំ គន្ត្វា កដិប្បមាណេ ឧទកេ ឋិតោ. សត្តមោ បារិមតីរំ គន្ត្វា គន្ធចុណ្ណាទីហិ ន្ហាត្វា វរវត្ថានិ ¶ និវាសេត្វា សុរភិវិលេបនំ វិលិម្បិត្វា នីលុប្បលាទីនិ បិឡន្ធិត្វា នានាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ មហានគរំ បវិសិត្វា បាសាទវរមារុយ្ហ ឧត្តមភោជនំ ភុញ្ជិ.
តត្ថ សត្ត ជង្ឃវាណិជា វិយ ឥមេ សត្ត បុគ្គលា. នទី វិយ វដ្ដំ. បឋមស្ស ឧទកភីរុកស្ស បុរិសស្ស ឱតិណ្ណដ្ឋានេយេវ និមុជ្ជនំ វិយ មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស វដ្ដេ និមុជ្ជនំ. ឧម្មុជ្ជិត្វា និមុគ្គបុរិសោ វិយ សទ្ធាទីនំ ឧប្បត្តិមត្តកេន ឧម្មុជ្ជិត្វា តេសំ បរិហានិយា និមុគ្គបុគ្គលោ. មជ្ឈេ នទិយា ឋិតោ វិយ សទ្ធាទីនំ ឋិតិយា ឋិតបុគ្គលោ. ឧត្តរណតិត្ថំ ឱលោកេន្តោ វិយ គន្តព្ពមគ្គំ គន្តព្ពទិសំ វា ឱលោកេន្តោ សោតាបន្នោ. បតរិតបុរិសោ វិយ កិលេសតនុតាយ បតរន្តោ សកទាគាមី. តរិត្វា កដិមត្តេ ឧទកេ ឋិតបុរិសោ វិយ អនាវត្តិតធម្មតាយ ឋិតោ អនាគាមី. ន្ហត្វា បារិមតីរំ ¶ ឧត្តរិត្វា ថលេ ឋិតបុរិសោ វិយ ចត្តារោ ឱឃេ អតិក្កមិត្វា និព្ពានថលេ ឋិតោ ខីណាសវព្រាហ្មណោ. ថលេ ឋិតបុរិសស្ស នគរំ បវិសិត្វា បាសាទវរំ អារុយ្ហ ឧត្តមភោជនភុញ្ជនំ វិយ ខីណាសវស្ស និព្ពានារម្មណំ ផលសមាបត្តិំ អប្បេត្វា វីតិនាមនំ វេទិតព្ពំ. ឧភតោភាគវិមុត្តាទយោ ហេដ្ឋា បកាសិតាយេវាតិ.
សត្តកនិទ្ទេសវណ្ណនា.
២០៧. អដ្ឋកនវកនិទ្ទេសាបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.
១០. ទសកនិទ្ទេសវណ្ណនា
២០៩. ទសកនិទ្ទេសេ – ឥធាតិ កាមាវចរភូមិយំ. កាមាវចរភូមិយញ្ហិ សត្តក្ខត្តុបរមាទីនំ កាមាវចរភូមិយញ្ញេវ និដ្ឋា ហោតិ. កាមាវចរត្តភាវេនេវ អរហត្តប្បត្តិ ច អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិ ច ហោតីតិ អត្ថោ.
ឥធ ¶ វិហាយាតិ ឥធ កាមាវចរេ អត្តភាវេ វិហាយ សុទ្ធាវាសត្តភាវេ ឋិតានំ និដ្ឋា ហោតីតិ អត្ថោ. អន្តរាបរិនិព្ពាយិអាទយោ ហិ ឥធ អនាគាមិផលំ បត្វា ឥតោ ចុតា សុទ្ធាវាសេសុ ឧប្បជ្ជិត្វា តេន អត្តភាវេន អរហត្តញ្ចេវ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុញ្ច ¶ បាបុណន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឥមេសំ បញ្ចន្នំ ឥធ វិហាយ និដ្ឋា’’តិ.
ទសកនិទ្ទេសវណ្ណនា.
និគមនកថា
ឯត្តាវតា ច –
យំ វេ បុគ្គលបញ្ញត្តិំ, លោកេ អប្បដិបុគ្គលោ;
នាតិសង្ខេបតោ សត្ថា, ទេសេសិ តិទសាលយេ.
តស្សា អដ្ឋកថញ្ចេវ, ទីបភាសាយ សង្ខតំ;
អាគមដ្ឋកថាយោ ច, ឱគាហេត្វា អសេសតោ.
សុវិភត្តោ ¶ អសំកិណ្ណោ, យោ យោ អត្ថោ យហិំ យហិំ;
តតោ តតោ តំ គហេត្វា, បហាយ អតិវិត្ថារំ.
វិសុទ្ធិមគ្គេ យំ វុត្តំ, តំ អនាទាយ សង្ខតា;
នាតិសង្ខេបវិត្ថារ-នយេនដ្ឋកថា អយំ.
តំ ឯតំ សត្តមត្តេហិ, ភាណវារេហិ តន្តិយា;
ចិរដ្ឋិតត្ថំ ធម្មស្ស, សង្ខរោន្តេន យំ មយា.
សម្បត្តំ កុសលំ តេន, សទ្ធម្មំ សុខុមំ សិវំ;
ឱលោកេន្តុ វិសុទ្ធេន, បាណយោ ធម្មចក្ខុនាតិ.
បុគ្គលបញ្ញត្តិ-អដ្ឋកថា និដ្ឋិតា.
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
អភិធម្មបិដកេ
កថាវត្ថុ-អដ្ឋកថា
និសិន្នោ ¶ ¶ ¶ ទេវលោកស្មិំ, ទេវសង្ឃបុរក្ខតោ;
សទេវកស្ស លោកស្ស, សត្ថា អប្បដិបុគ្គលោ.
សព្ពបញ្ញត្តិកុសលោ, បញ្ញត្តិបរិទីបនំ;
វត្វា បុគ្គលបញ្ញត្តិំ, លោកេ ឧត្តមបុគ្គលោ.
យំ បុគ្គលកថាទីនំ, កថានំ វត្ថុភាវតោ;
កថាវត្ថុប្បករណំ, សង្ខេបេន អទេសយី.
មាតិកាឋបនេនេវ ¶ , ឋបិតស្ស សុរាលយេ;
តស្ស មោគ្គលិបុត្តេន, វិភត្តស្ស មហីតលេ.
ឥទានិ យស្មា សម្បត្តោ, អត្ថសំវណ្ណនាក្កមោ;
តស្មា នំ វណ្ណយិស្សាមិ, តំ សុណាថ សមាហិតាតិ.
និទានកថា
យមកបាដិហីរាវសានស្មិញ្ហិ ភគវា តិទសបុរេ បារិច្ឆត្តកមូលេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ វស្សំ ឧបគន្ត្វា មាតរំ កាយសក្ខិំ កត្វា ទេវបរិសាយ អភិធម្មកថំ កថេន្តោ ធម្មសង្គណីវិភង្គធាតុកថាបុគ្គលបញ្ញត្តិប្បករណានិ ទេសយិត្វា កថាវត្ថុទេសនាយ វារេ សម្បត្តេ ‘‘អនាគតេ មម សាវកោ មហាបញ្ញោ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ នាម ឧប្បន្នំ សាសនមលំ សោធេត្វា តតិយសង្គីតិំ ករោន្តោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ និសិន្នោ សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ បរវាទេ បញ្ចាតិ សុត្តសហស្សំ ¶ សមោធានេត្វា ឥមំ បករណំ ភាជេស្សតី’’តិ តស្សោកាសំ ករោន្តោ យា ចេសា បុគ្គលវាទេ តាវ ចតូសុ បញ្ហេសុ ទ្វិន្នំ បញ្ចកានំ វសេន អដ្ឋមុខា វាទយុត្តិ, តំ អាទិំ កត្វា សព្ពកថាមគ្គេសុ អសម្បុណ្ណភាណវារមត្តាយ តន្តិយា មាតិកំ ឋបេសិ. អថាវសេសំ ¶ អភិធម្មកថំ វិត្ថារនយេនេវ កថេត្វា វុត្ថវស្សោ សុវណ្ណរជតសោបានមជ្ឈេ មណិមយេន សោបានេន ទេវលោកតោ សង្កស្សនគរេ ឱរុយ្ហ សត្តហិតំ សម្បាទេន្តោ យាវតាយុកំ ឋត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ.
អថស្ស មហាកស្សបប្បមុខោ វសីគណោ អជាតសត្តុរាជានំ សហាយំ គហេត្វា ធម្មវិនយសរីរំ សង្គហំ អារោបេសិ. តតោ វស្សសតស្ស អច្ចយេន វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ ទស វត្ថូនិ ទីបយិំសុ. តានិ សុត្វា កាកណ្ឌកស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ យសត្ថេរោ សុសុនាគបុត្តំ កាលាសោកំ នាម រាជានំ សហាយំ គហេត្វា ទ្វាទសន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សានំ អន្តរេ សត្តថេរសតានិ ឧច្ចិនិត្វា តានិ ទសវត្ថូនិ មទ្ទិត្វា ធម្មវិនយសរីរំ សង្គហំ អារោបេសិ.
តេហិ បន ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ និគ្គហិតា ទសសហស្សា វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ បក្ខំ បរិយេសមានា អត្តនោ អនុរូបំ ទុព្ពលបក្ខំ លភិត្វា វិសុំ មហាសង្ឃិកាចរិយកុលំ នាម អកំសុ ¶ . តតោ ភិជ្ជិត្វា អបរានិ ទ្វេ អាចរិយកុលានិ ជាតានិ – គោកុលិកា ច ឯកព្យោហារិកា ច. គោកុលិកនិកាយតោ ភិជ្ជិត្វា អបរានិ ទ្វេ អាចរិយកុលានិ ជាតានិ – បណ្ណត្តិវាទា ច ពាហុលិយា ច. ពហុស្សុតិកាតិបិ តេសំយេវ នាមំ. តេសំយេវ អន្តរេ ចេតិយវាទា នាម អបរេ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា. ឯវំ មហាសង្ឃិកាចរិយកុលតោ ទុតិយេ វស្សសតេ បញ្ចាចរិយកុលានិ ឧប្បន្នានិ. តានិ មហាសង្ឃិកេហិ សទ្ធិំ ឆ ហោន្តិ.
តស្មិំយេវ ¶ ទុតិយេ វស្សសតេ ថេរវាទតោ ភិជ្ជិត្វា ទ្វេ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា – មហិសាសកា ច វជ្ជិបុត្តកា ច. តត្ថ វជ្ជិបុត្តកវាទតោ ភិជ្ជិត្វា អបរេ ចត្តារោ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា – ធម្មុត្តរិយា, ភទ្រយានិកា, ឆន្នាគារិកា, សមិតិយាតិ. បុន តស្មិំយេវ ទុតិយេ វស្សសតេ មហិសាសកវាទតោ ភិជ្ជិត្វា សព្ពត្ថិវាទា ធម្មគុត្តិកាតិ ទ្វេ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា. បុន សព្ពត្ថិវាទកុលតោ ភិជ្ជិត្វា កស្សបិកា នាម ជាតា. កស្សបិកេសុ ភិន្នេសុ អបរេ សង្កន្តិកា នាម ជាតា. សង្កន្តិកេសុ ភិន្នេសុ សុត្តវាទា នាម ជាតាតិ ថេរវាទតោ ភិជ្ជិត្វា ឥមេ ឯកាទស ¶ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា. តេ ថេរវាទេហិ សទ្ធិំ ទ្វាទស ហោន្តិ. ឥតិ ឥមេ ច ទ្វាទស, មហាសង្ឃិកានញ្ច ឆ អាចរិយវាទាតិ សព្ពេវ អដ្ឋារស អាចរិយវាទា ទុតិយេ វស្សសតេ ឧប្បន្នា. អដ្ឋារស និកាយាតិបិ, អដ្ឋារសាចរិយកុលានីតិបិ ឯតេសំយេវ នាមំ. ឯតេសុ បន សត្តរស វាទា ភិន្នកា, ថេរវាទោ អសម្ភិន្នកោតិ វេទិតព្ពោ. វុត្តម្បិ ចេតំ ទីបវំសេ –
‘‘និក្កឌ្ឍិតា បាបភិក្ខូ, ថេរេហិ វជ្ជិបុត្តកា;
អញ្ញំ បក្ខំ លភិត្វាន, អធម្មវាទី ពហូ ជនា.
‘‘ទសសហស្សា សមាគន្ត្វា, អកំសុ ធម្មសង្គហំ;
តស្មាយំ ធម្មសង្គីតិ, មហាសង្គីតិ វុច្ចតិ.
‘‘មហាសង្គីតិកា ភិក្ខូ, វិលោមំ អកំសុ សាសនេ;
ភិន្ទិត្វា មូលសង្គហំ, អញ្ញំ អកំសុ សង្គហំ.
‘‘អញ្ញត្រ ¶ ¶ សង្គហិតា សុត្តំ, អញ្ញត្រ អករិំសុ តេ;
អត្ថំ ធម្មញ្ច ភិន្ទិំសុ, វិនយេ និកាយេសុ ច បញ្ចសុ.
‘‘បរិយាយទេសិតញ្ចាបិ, អថោ និប្បរិយាយទេសិតំ;
នីតត្ថញ្ចេវ នេយ្យត្ថំ, អជានិត្វាន ភិក្ខវោ.
‘‘អញ្ញំ សន្ធាយ ភណិតំ, អញ្ញំ អត្ថំ ឋបយិំសុ តេ;
ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ តេ ភិក្ខូ, ពហុំ អត្ថំ វិនាសយុំ.
‘‘ឆឌ្ឌេត្វាន ឯកទេសំ, សុត្តំ វិនយគម្ភីរំ;
បតិរូបំ សុត្តំ វិនយំ, តញ្ច អញ្ញំ ករិំសុ តេ.
‘‘បរិវារំ អត្ថុទ្ធារំ, អភិធម្មំ ឆប្បករណំ;
បដិសម្ភិទញ្ច និទ្ទេសំ, ឯកទេសញ្ច ជាតកំ.
‘‘ឯត្តកំ វិស្សជ្ជិត្វាន, អញ្ញានិ អករិំសុ តេ;
នាមំ លិង្គំ បរិក្ខារំ, អាកប្បករណានិ ច.
‘‘បកតិភាវំ ជហិត្វា, តញ្ច អញ្ញំ អកំសុ តេ;
បុព្ពង្គមា ភិន្នវាទា, មហាសង្គីតិការកា.
‘‘តេសញ្ច ¶ អនុការេន, ភិន្នវាទា ពហូ អហុ;
តតោ អបរកាលម្ហិ, តស្មិំ ភេទោ អជាយថ.
‘‘គោកុលិកា ឯកព្យោហារិ, ទ្វិធា ភិជ្ជិត្ថ ភិក្ខវោ;
គោកុលិកានំ ទ្វេ ភេទា, អបរកាលម្ហិ ជាយថ.
‘‘ពហុស្សុតិកា ¶ ច បញ្ញត្តិ, ទ្វិធា ភិជ្ជិត្ថ ភិក្ខវោ;
ចេតិយា ច បុនវាទី, មហាសង្គីតិភេទកា.
‘‘បញ្ចវាទា ឥមេ សព្ពេ, មហាសង្គីតិមូលកា;
អត្ថំ ធម្មញ្ច ភិន្ទិំសុ, ឯកទេសញ្ច សង្គហំ.
‘‘គន្ថញ្ច ឯកទេសញ្ហិ, ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញំ អកំសុ តេ;
នាមំ ¶ លិង្គំ បរិក្ខារំ, អាកប្បករណានិ ច.
‘‘បកតិភាវំ ជហិត្វា, តញ្ច អញ្ញំ អកំសុ តេ;
វិសុទ្ធត្ថេរវាទម្ហិ, បុន ភេទោ អជាយថ.
‘‘មហិសាសកា វជ្ជិបុត្តកា, ទ្វិធា ភិជ្ជិត្ថ ភិក្ខវោ;
វជ្ជិបុត្តកវាទម្ហិ, ចតុធា ភេទោ អជាយថ.
‘‘ធម្មុត្តរិកា ភទ្ទយានិកា, ឆន្នាគារិកា ច សមិតិ;
មហិសាសកានំ ទ្វេ ភេទា, អបរកាលម្ហិ អជាយថ.
‘‘សព្ពត្ថិវាទា ធម្មគុត្តា, ទ្វិធា ភិជ្ជិត្ថ ភិក្ខវោ;
សព្ពត្ថិវាទានំ កស្សបិកា, សង្កន្តិកស្សបិកេន ច.
‘‘សង្កន្តិកានំ សុត្តវាទី, អនុបុព្ពេន ភិជ្ជថ;
ឥមេ ឯកាទស វាទា, សម្ភិន្នា ថេរវាទតោ.
‘‘អត្ថំ ធម្មញ្ច ភិន្ទិំសុ, ឯកទេសញ្ច សង្គហំ;
គន្ថញ្ច ឯកទេសញ្ហិ, ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញំ អកំសុ តេ.
‘‘នាមំ ¶ លិង្គំ បរិក្ខារំ, អាកប្បករណានិ ច;
បកតិភាវំ ជហិត្វា, តញ្ច អញ្ញំ អកំសុ តេ.
‘‘សត្តរស ភិន្នវាទា, ឯកវាទោ អភិន្នកោ;
សព្ពេវដ្ឋារស ហោន្តិ, ភិន្នវាទេន តេ សហ.
‘‘និគ្រោធោវ ¶ មហារុក្ខោ, ថេរ វាទានមុត្តមោ;
អនូនំ អនធិកញ្ច, កេវលំ ជិនសាសនំ.
‘‘សន្តកា វិយ រុក្ខម្ហិ, និព្ពត្តា វាទសេសកា;
បឋមេ វស្សសតេ នត្ថិ, ទុតិយេ វស្សសតន្តរេ;
ភិន្នា សត្តរស វាទា, ឧប្បន្នា ជិនសាសនេ’’តិ.
អបរាបរំ បន ហេមវតិកា, រាជគិរិកា, សិទ្ធត្ថិកា, បុព្ពសេលិយា, អបរសេលិយា, វាជិរិយាតិ អញ្ញេបិ ឆ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា. តេ ឥធ អនធិប្បេតា. បុរិមកានំ ¶ បន អដ្ឋារសន្នំ អាចរិយវាទានំ វសេន បវត្តមានេ សាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ អសោកោ ធម្មរាជា ទិវសេ ទិវសេ ពុទ្ធបូជាយ សតសហស្សំ, ធម្មបូជាយ សតសហស្សំ, សង្ឃបូជាយ សតសហស្សំ, អត្តនោ អាចរិយស្ស និគ្រោធត្ថេរស្ស សតសហស្សំ, ចតូសុ ទ្វារេសុ ភេសជ្ជត្ថាយ សតសហស្សន្តិ បញ្ចសតសហស្សានិ បរិច្ចជន្តោ សាសនេ ឧឡារំ លាភសក្ការំ បវត្តេសិ.
តិត្ថិយា ហតលាភសក្ការា អន្តមសោ ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ អលភន្តា លាភសក្ការំ បត្ថយមានា ភិក្ខូសុ បព្ពជិត្វា សកានិ សកានិ ទិដ្ឋិគតានិ – ‘‘អយំ ធម្មោ, អយំ វិនយោ, ឥទំ សត្ថុសាសន’’ន្តិ ទីបេន្តិ. បព្ពជ្ជំ អលភមានាបិ សយមេវ កេសេ ឆិន្ទិត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា វិហារេសុ វិចរន្តា ឧបោសថកម្មាទិករណកាលេ សង្ឃមជ្ឈំ បវិសន្តិ. តេ ភិក្ខុសង្ឃេន ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន និគ្គយ្ហមានាបិ ធម្មវិនយានុលោមាយ បដិបត្តិយា អសណ្ឋហន្តា អនេករូបំ សាសនស្ស អព្ពុទញ្ច មលញ្ច កណ្ដកញ្ច សមុដ្ឋាបេន្តិ. កេចិ អគ្គិំ បរិចរន្តិ, កេចិ បញ្ចាតបេ តបន្តិ, កេចិ អាទិច្ចំ អនុបរិវត្តន្តិ, កេចិ ‘‘ធម្មញ្ច វិនយញ្ច វោភិន្ទិស្សាមា’’តិ តថា តថា បគ្គណ្ហិំសុ. តទា ភិក្ខុសង្ឃោ ន តេហិ សទ្ធិំ ¶ ឧបោសថំ វា បវារណំ វា អកាសិ. អសោការាមេ សត្ត វស្សានិ ឧបោសថោ ឧបច្ឆិជ្ជិ.
រាជា ‘‘អាណាយ ការេស្សាមី’’តិ វាយមន្តោបិ ការេតុំ នាសក្ខិ, អញ្ញទត្ថុ ទុគ្គហិតគាហិនា ពាលេន អមច្ចេន អនេកេសុ ភិក្ខូសុ ជីវិតា វោរោបិតេសុ វិប្បដិសារី អហោសិ. សោ តញ្ច វិប្បដិសារំ តញ្ច សាសនេ ឧប្បន្នំ អព្ពុទំ វូបសមេតុកាមោ ‘‘កោ នុ ខោ ឥមស្មិំ អត្ថេ បដិពលោ’’តិ ¶ សង្ឃំ បុច្ឆិត្វា ‘‘មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ, មហារាជា’’តិ សុត្វា សង្ឃស្ស វចនេន អហោគង្គាបព្ពតតោ ថេរំ បក្កោសាបេត្វា ឥទ្ធិបាដិហារិយទស្សនេន ថេរស្ស អានុភាវេ និព្ពិចិកិច្ឆោ អត្តនោ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆិត្វា វិប្បដិសារំ វូបសមេសិ. ថេរោបិ តំ រាជុយ្យានេយេវ វសន្តោ សត្ត ទិវសានិ សមយំ ឧគ្គណ្ហាបេសិ. សោ ឧគ្គហិតសមយោ សត្តមេ ទិវសេ អសោការាមេ ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា សាណិបាការន្តរេ និសិន្នោ ឯកលទ្ធិកេ ឯកលទ្ធិកេ ភិក្ខូ ¶ ឯកតោ ឯកតោ ការេត្វា ឯកមេកំ ភិក្ខុសមូហំ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, កិំវាទី សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ? តតោ សស្សតវាទិនោ – ‘‘សស្សតវាទី’’តិ អាហំសុ. ឯកច្ចសស្សតិកា, អន្តានន្តិកា, អមរាវិក្ខេបិកា, អធិច្ចសមុប្បន្និកា, សញ្ញីវាទា, អសញ្ញីវាទា, នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា, ឧច្ឆេទវាទា, ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទា – ‘‘ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទី’’តិ អាហំសុ. រាជា បឋមមេវ សមយស្ស ឧគ្គហិតត្តា នយិមេ ភិក្ខូ អញ្ញតិត្ថិយា ឥមេតិ ញត្វា តេសំ សេតកានិ វត្ថានិ ទត្វា ឧប្បព្ពាជេសិ. តេ សព្ពេបិ សដ្ឋិសហស្សា អហេសុំ.
អថញ្ញេ ភិក្ខូ បក្កោសាបេត្វា បុច្ឆិ – ‘‘កិំវាទី, ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ? ‘‘វិភជ្ជវាទី, មហារាជា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ រាជា ថេរំ បុច្ឆិ – ‘‘វិភជ្ជវាទី, ភន្តេ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ? ‘‘អាម, មហារាជា’’តិ. តតោ រាជា ‘សុទ្ធំ ទានិ, ភន្តេ, សាសនំ, ករោតុ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបោសថ’ន្តិ អារក្ខំ ទត្វា នគរំ បាវិសិ. សមគ្គោ សង្ឃោ សន្និបតិត្វា ឧបោសថំ អកាសិ. តស្មិំ សន្និបាតេ សដ្ឋិភិក្ខុសតសហស្សានិ អហេសុំ. តស្មិំ សមាគមេ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ យានិ ច តទា ឧប្បន្នានិ វត្ថូនិ, យានិ ច អាយតិំ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ, សព្ពេសម្បិ តេសំ បដិពាហនត្ថំ សត្ថារា ទិន្ននយវសេនេវ តថាគតេន ឋបិតមាតិកំ វិភជន្តោ សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ បរវាទេ បញ្ចាតិ សុត្តសហស្សំ អាហរិត្វា ឥមំ បរប្បវាទមថនំ អាយតិលក្ខណំ កថាវត្ថុប្បករណំ អភាសិ.
តតោ ¶ សដ្ឋិសតសហស្សសង្ខ្យេសុ ភិក្ខូ ឧច្ចិនិត្វា តិបិដកបរិយត្តិធរានំ បភិន្នបដិសម្ភិទានំ ភិក្ខូនំ សហស្សមេកំ គហេត្វា យថា មហាកស្សបត្ថេរោ ច យសត្ថេរោ ច ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិំសុ; ឯវមេវ សង្គាយន្តោ ¶ សាសនមលំ វិសោធេត្វា តតិយសង្គីតិំ អកាសិ. តត្ថ អភិធម្មំ សង្គាយន្តោ ឥមំ យថាភាសិតំ បករណំ សង្គហំ អារោបេសិ. តេន វុត្តំ –
‘‘យំ ¶ បុគ្គលកថាទីនំ, កថានំ វត្ថុភាវតោ;
កថាវត្ថុប្បករណំ, សង្ខេបេន អទេសយី.
‘‘មាតិកាឋបនេនេវ, ឋបិតស្ស សុរាលយេ;
តស្ស មោគ្គលិបុត្តេន, វិភត្តស្ស មហីតលេ.
‘‘ឥទានិ យស្មា សម្បត្តោ, អត្ថសំវណ្ណនាក្កមោ;
តស្មា នំ វណ្ណយិស្សាមិ, តំ សុណាថ សមាហិតា’’តិ.
និទានកថា និដ្ឋិតា.
មហាវគ្គោ
១. បុគ្គលកថា
១. សុទ្ធសច្ចិកដ្ឋោ
១. អនុលោមបច្ចនីកវណ្ណនា
១. តត្ថ ¶ ¶ ¶ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ អយំ បុច្ឆា. អាមន្តាតិ អយំ បដិជាននា. កស្ស បនាយំ បុច្ឆា, កស្ស បដិជាននាតិ? អសុកស្សាតិ ន វត្តព្ពា. ភគវតា ហិ ឥមស្មិំ បករណេ នានប្បការានំ លទ្ធីនំ វិសោធនត្ថំ តន្តិវសេន មាតិកា ឋបិតា. សា ថេរេន សត្ថារា ទិន្ននយេ ឋត្វា តន្តិវសេន វិភត្តា. ន ហិ ថេរោ យត្តកា ឯត្ថ វាទមគ្គា ទស្សិតា, តត្តកេហិ វាទីហិ សទ្ធិំ វាទេន វិគ្គាហិកកថំ កថេសិ. ឯវំ សន្តេបិ បន តាសំ តាសំ កថានំ អត្ថស្ស សុខាវធារណត្ថំ សកវាទីបុច្ឆា, បរវាទីបុច្ឆា, សកវាទីបដិញ្ញា, បរវាទីបដិញ្ញាតិ ឯវំ វិភាគំ ទស្សេត្វាវ អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាម.
បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ ហិ អយំ សកវាទីបុច្ឆា. តាយ ‘‘យេ អត្ថិ បុគ្គលោតិ ឯវំលទ្ធិកា បុគ្គលវាទិនោ, តេ ឯវំ បុច្ឆិតព្ពា’’តិ ទីបេតិ. កេ បន បុគ្គលវាទិនោតិ? សាសនេ វជ្ជិបុត្តកា ចេវ សមិតិយា ច ពហិទ្ធា ច ពហូ អញ្ញតិត្ថិយា. តត្ថ បុគ្គលោតិ អត្តា, សត្តោ ជីវោ. ឧបលព្ភតីតិ បញ្ញាយ ឧបគន្ត្វា លព្ភតិ, ញាយតីតិ អត្ថោ. សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ ឯត្ថ សច្ចិកដ្ឋោតិ មាយាមរីចិអាទយោ វិយ អភូតាការេន អគ្គហេតព្ពោ ភូតដ្ឋោ. បរមត្ថោតិ អនុស្សវាទិវសេន អគ្គហេតព្ពោ ឧត្តមត្ថោ. ឧភយេនាបិ យោ បរតោ ¶ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, រូបញ្ច ឧបលព្ភតី’’តិអាទិនា ខន្ធាយតនធាតុឥន្ទ្រិយវសេន សត្តបញ្ញាសវិធោ ធម្មប្បភេទោ ទស្សិតោ ¶ . យថា សោ ភូតេន សភាវដ្ឋេន ឧបលព្ភតិ, ឯវំ តវ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ បុច្ឆតិ. បរវាទី អាមន្តាតិ បដិជានាតិ. បដិជាននញ្ហិ កត្ថចិ ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ អាគច្ឆតិ, កត្ថចិ ‘‘អាមោ’’តិ បដិជាននំ អាគច្ឆតិ. ឥធ បន ‘‘អាមន្តា’’តិ អាគតំ. តត្រាយំ អធិប្បាយោ – សោ ហិ យំ តំ បរតោ វុត្តំ ភគវតា – ‘‘អត្ថិ បុគ្គលោ អត្តហិតាយ បដិបន្នោ’’តិ សុត្តំ ¶ អាគតំ, តំ គហេត្វា យស្មា បន ភគវា សច្ចវាទី ន វិសំវាទនបុរេក្ខារោ វាចំ ភាសតិ, នាបិ អនុស្សវាទិវសេន ធម្មំ ទេសេតិ, សទេវកំ បន លោកំ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទេតិ, តស្មា យោ តេន វុត្តោ ‘‘អត្ថិ បុគ្គលោ អត្តហិតាយ បដិបន្នោ’’តិ, សោ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនេវ អត្ថីតិ លទ្ធិំ គហេត្វា ‘‘អាមន្តា’’តិ បដិជានាតិ.
អថស្ស តាទិសស្ស លេសវចនស្ស ឆលវាទស្ស ឱកាសំ អទទមានោ សកវាទី យោ សច្ចិកដ្ឋោតិអាទិមាហ. តត្រាយំ អធិប្បាយោ – យ្វាយំ បរតោ ‘‘សប្បច្ចយោ អប្បច្ចយោ, សង្ខតោ អសង្ខតោ, សស្សតោ, អសស្សតោ សនិមិត្តោ អនិមិត្តោ’’តិ ឯវំ បរិទីបិតោ រូបាទិសត្តបញ្ញាសវិធោ ធម្មប្បភេទោ អាគតោ; ន សម្មុតិសច្ចវសេន, នាបិ អនុស្សវាទិវសេន គហេតព្ពោ. អត្តនោ បន ភូតតាយ ឯវ សច្ចិកដ្ឋោ, អត្តបច្ចក្ខតាយ ច បរមត្ថោ. តំ សន្ធាយាហ – ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ.
តតោតិ ករណវចនមេតំ, តស្មា តេន សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – រុប្បនាទិភេទេន វា សប្បច្ចយាទិភេទេន វា អាការេន យោ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថោ ឧបលព្ភតិ, កិំ តេ បុគ្គលោបិ តេនាការេន ឧបលព្ភតីតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេតិ អវជាននា បរវាទិស្ស. សោ ហិ តថារូបំ បុគ្គលំ អនិច្ឆន្តោ អវជានាតិ. តត្រាយំ បទច្ឆេទោ – ‘ន ហិ ឯវំ វត្តព្ពេ’តិ, ន ហិ ឯវន្តិបិ វដ្ដតិ. ទ្វិន្នម្បិ ឯវំ ន វត្តព្ពោតិ អត្ថោ.
អាជានាហិ និគ្គហន្តិ សកវាទិវចនំ. យស្មា តេ បុរិមាយ វត្តព្ពបដិញ្ញាយ បច្ឆិមា នវត្តព្ពបដិញ្ញា, បច្ឆិមាយ ច បុរិមា ន សន្ធិយតិ, តស្មាបិ និគ្គហំ បត្តោ. តំ និគ្គហំ ទោសំ ¶ អបរាធំ សម្បដិច្ឆាហីតិ អត្ថោ. ឯវំ ¶ និគ្គហំ អាជានាបេត្វា ឥទានិ តំ ឋបនាយ ចេវ អនុលោមបដិលោមតោ បាបនារោបនានញ្ច វសេន បាកដំ ករោន្តោ ហញ្ចិ បុគ្គលោតិអាទិមាហ. តត្ថ ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ យទិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ, សចេ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ អត្ថោ. អយំ តាវ បរវាទីបក្ខស្ស ឋបនតោ និគ្គហបាបនារោបនានំ លក្ខណភូតា ¶ អនុលោមឋបនា នាម. តេន វត រេតិអាទិ អនុលោមបក្ខេ និគ្គហស្ស បាបិតត្តា អនុលោមបាបនា នាម. តត្ថ តេនាតិ ការណវចនំ. វតាតិ ឱកប្បនវចនំ. រេតិ អាមន្តនវចនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តេន, រេ វត្តព្ពេ វត, រេ ហម្ភោ, ភទ្រមុខ, តេន ការណេន វត្តព្ពោយេវាតិ. យំ តត្ថ វទេសីតិអាទិ អនុលោមបក្ខេ និគ្គហស្ស អារោបិតត្តា អនុលោមរោបនា នាម. យំ តស្ស បរិយោសានេ មិច្ឆាតិបទំ តស្ស បុរតោ ឥទំ តេ’តិ អាហរិតព្ពំ. ឥទំ តេ មិច្ឆាតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ. បរតោ ច បាឡិយំ ឯតំ អាគតមេវ.
នោ ចេ បន វត្តព្ពេតិអាទិ ‘‘ន ហេវំ វត្តព្ពេ’’តិ បដិក្ខិត្តបក្ខស្ស ឋបិតត្តា បដិលោមតោ និគ្គហបាបនារោបនានំ លក្ខណភូតា បដិលោមឋបនា នាម. នោ ច វត រេតិអាទិ បដិលោមបក្ខេ និគ្គហស្ស បាបិតត្តា បដិលោមបាបនា នាម. បុន យំ តត្ថ វទេសីតិអាទិ បដិលោមបក្ខេ និគ្គហស្ស អារោបិតត្តា បដិលោមរោបនា នាម. ឥធាបិ បរិយោសានេ មិច្ឆាតិបទស្ស បុរតោ ឥទំ តេតិ អាហរិតព្ពមេវ. បរតោបិ ឯវរូបេសុ ឋានេសុ ឯសេវ នយោ.
តត្រាយំ អាទិតោ បដ្ឋាយ សង្ខេបត្ថោ – យទិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត ភោ សោ ឧបលព្ភតីតិ វត្តព្ពោ. យំ បន តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពោ ខោ បុរិមបញ្ហេ ‘សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន ឧបលព្ភតី’តិ, នោ ច វត្តព្ពោ ទុតិយបញ្ហេ ‘តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតី’’’តិ, ឥទំ តេ មិច្ឆាតិ ឯវំ តាវ អនុលោមតោ ឋបនាបាបនារោបនា ហោន្តិ. អថ ន វត្តព្ពោ ទុតិយបញ្ហេ ‘‘តតោ សោ ឧបលព្ភតី’’តិ, បុរិមបញ្ហេបិ ន វត្តព្ពោវ. យំ បនេត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពោ ខោ បុរិមបញ្ហេ ‘សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន ឧបលព្ភតី’តិ, នោ ¶ ច វត្តព្ពោ ទុតិយបញ្ហេ ‘តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតី’’’តិ, ឥទំ តេ មិច្ឆាតិ ឯវំ បដិលោមតោ ឋបនាបាបនារោបនា ហោន្តិ. ឯវមេតំ និគ្គហស្ស ច អនុលោមបដិលោមតោ ចតុន្នំ បាបនារោបនានញ្ច វុត្តត្តា ឧបលព្ភតីតិអាទិកំ អនុលោមបញ្ចកំ នាម. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ អនុលោមតោ បាបនារោបនាហិ ឯកោ, បដិលោមតោ បាបនារោបនាហិ ឯកោតិ ទ្វេ និគ្គហា កតា. ‘អាជានាហិ ¶ និគ្គហ’ន្តិ ឯតស្សេវ បនេត្ថ ¶ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ បឋមំ វាទំ និស្សាយ បឋមស្ស និគ្គហស្ស ទ្វីហាការេហិ អារោបិតត្តា ឯកោវាយំ និគ្គហោតិ បឋមោ និគ្គហោ.
២. ឥទានិ បច្ចនីកនយោ ហោតិ. តត្ថ បុច្ឆា បរវាទិស្ស. សោ ហិ ‘‘អត្ថិ បុគ្គលោ អត្តហិតាយ បដិបន្នោ’’តិ គហិតត្តា ‘‘នុបលព្ភតី’’តិ អសម្បដិច្ឆន្តោ ឯវំ បុច្ឆតិ. សកវាទី យថា រូបាទិធម្មា ឧបលព្ភន្តិ, ឯវំ អនុបលព្ភនីយតោ អាមន្តាតិ បដិជានាតិ. បុន ឥតរោ អត្តនា អធិប្បេតំ សច្ចិកដ្ឋំយេវ សន្ធាយ យោ សច្ចិកដ្ឋោតិអាទិមាហ. សម្មុតិសច្ចបរមត្ថសច្ចានិ វា ឯកតោ កត្វាបិ ឯវមាហ. សកវាទី ‘បុគ្គលោ’តិ ឧបាទាបញ្ញត្តិសព្ភាវតោបិ ទ្វិន្នំ សច្ចានំ ឯកតោ កត្វា បុច្ឆិតត្តាបិ ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ.
ឥទានិ កិញ្ចាបិ តេន បឋមំ បរមត្ថសច្ចវសេន នុបលព្ភនីយតា សម្បដិច្ឆិតា, បច្ឆា សម្មុតិសច្ចវសេន វោមិស្សកវសេន វា បដិក្ខិត្តា. បរវាទី បន ‘នុបលព្ភតី’តិ វចនសាមញ្ញមត្តំ ឆលវាទំ និស្សាយ យំ តយា បឋមំ បដិញ្ញាតំ, តំ បច្ឆា បដិក្ខិត្តន្តិ ភណ្ឌនស្ស បដិភណ្ឌនំ វិយ អត្តនោ កតស្ស និគ្គហកម្មស្ស បដិកម្មំ ករោន្តោ អាជានាហិ បដិកម្មន្តិ អាហ. ឥទានិ យថាស្ស អនុលោមបញ្ចកេ សកវាទិនា វាទដ្ឋបនំ កត្វា អនុលោមបដិលោមតោ បាបនារោបនាហិ និគ្គហោ បាកដោ កតោ, ឯវំ បដិកម្មំ បាកដំ ករោន្តោ ហញ្ចិ បុគ្គលោតិអាទិមាហ. តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អត្ថតោ វេទិតព្ពំ. យស្មា បនេត្ថ ឋបនា នាម បរវាទីបក្ខស្ស ឋបនតោ ¶ ‘‘អយំ តវ ទោសោ’’តិ ទស្សេតុំ ឋបនមត្តមេវ ហោតិ, ន និគ្គហស្ស វា បដិកម្មស្ស វា បាកដភាវករណំ, បាបនារោបនាហិ បនស្ស បាកដករណំ ហោតិ. តស្មា ឥទំ អនុលោមបដិលោមតោ បាបនារោបនានំ វសេន ចតូហាការេហិ. បដិកម្មស្ស កតត្តា បដិកម្មចតុក្កំ នាមាតិ ឯកំ ចតុក្កំ វេទិតព្ពំ.
៣. ឯវំ បដិកម្មំ កត្វា ឥទានិ យ្វាស្ស អនុលោមបញ្ចកេ សកវាទិនា និគ្គហោ កតោ, តស្ស តមេវ ឆលវាទំ និស្សាយ ទុក្កដភាវំ ទស្សេន្តោ ត្វញ្ចេ បន មញ្ញសីតិអាទិមាហ. តត្ថ ត្វំ ចេ បន មញ្ញសីតិ យទិ ត្វំ មញ្ញសិ. វត្តព្ពេ ខោតិ ឥទំ បច្ចនីកេ អាមន្តាតិ បដិញ្ញំ សន្ធាយ វុត្តំ ¶ . នោ ច វត្តព្ពេតិ ឥទំ បន ន ហេវាតិ អវជាននំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេន តវ តត្ថាតិ តេន ការណេន ត្វំយេវ តស្មិំ នុបលព្ភតីតិ បក្ខេ – ‘‘ហេវំ បដិជានន្តន្តិ អាមន្តា’’តិ ¶ ឯវំ បដិជានន្តោ. ហេវំ និគ្គហេតព្ពេតិ បុន ន ហេវាតិ អវជានន្តោ ឯវំ និគ្គហេតព្ពោ. អថ តំ និគ្គណ្ហាមាតិ អថេវំ និគ្គហារហំ តំ និគ្គណ្ហាម. សុនិគ្គហិតោ ច ហោសីតិ សកេន មតេន និគ្គហិតត្តា សុនិគ្គហិតោ ច ភវសិ.
ឯវមស្ស និគ្គហេតព្ពភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តំ និគ្គណ្ហន្តោ ហញ្ចីតិអាទិមាហ. តត្ថ ឋបនាបាបនារោបនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. បរិយោសានេ បន ឥទំ តេ មិច្ឆាតិ ឥទំ តវ វចនំ មិច្ឆា ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទំ ឆលវាទេន ចតូហិ អាការេហិ និគ្គហស្ស កតត្តា និគ្គហចតុក្កំ នាម.
៤. ឯវំ និគ្គហំ កត្វាបិ ឥទានិ ‘‘យទិ អយំ មយា តវ មតេន កតោ ¶ និគ្គហោ ទុន្និគ្គហោ, យោ មម តយា ហេដ្ឋា អនុលោមបញ្ចកេ កតោ និគ្គហោ, សោបិ ទុន្និគ្គហោ’’តិ ទស្សេន្តោ ឯសេ ចេ ទុន្និគ្គហិតេតិអាទិមាហ. តត្ថ ឯសេ ចេ ទុន្និគ្គហិតេតិ ឯសោ ចេ តវ វាទោ មយា ទុន្និគ្គហិតោ. អថ វា ឯសោ ចេ តវ មយា កតោ និគ្គហោ ទុន្និគ្គហោ. ហេវមេវំ តត្ថ ទក្ខាតិ តត្ថាបិ តយា មម ហេដ្ឋា កតេ និគ្គហេ ឯវមេវំ បស្ស. ឥទានិ យ្វាស្ស ហេដ្ឋា សកវាទិនា និគ្គហោ កតោ, តំ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ’’តិអាទិវចនេន ទស្សេត្វា បុន តំ និគ្គហំ អនិគ្គហភាវំ ឧបនេន្តោ នោ ច មយំ តយាតិអាទិមាហ. តត្ថ នោ ច មយំ តយា តត្ថ ហេតាយ បដិញ្ញាយាតិអាទីសុ អយមត្ថោ – យស្មា សោ តយា មម កតោ និគ្គហោ ទុន្និគ្គហោ, តស្មា មយំ តយា តត្ថ អនុលោមបញ្ចកេ អាមន្តាតិ ឯតាយ បដិញ្ញាយ ឯវំ បដិជានន្តា បុន ន ហេវាតិ បដិក្ខេបេ កតេបិ ‘‘អាជានាហិ និគ្គហ’’ន្តិ ឯវំ ន និគ្គហេតព្ពោយេវ. ឯវំ អនិគ្គហេតព្ពម្បិ មំ និគ្គណ្ហាសិ, ឦទិសេន បន និគ្គហេន ទុន្និគ្គហិតា មយំ ហោម.
ឥទានិ យំ និគ្គហំ សន្ធាយ ‘‘ទុន្និគ្គហិតា ច ហោមា’’តិ អវោច, តំ ទស្សេតុំ ហញ្ចិ បុគ្គលោ…បេ… ឥទំ តេ មិច្ឆាតិអាហ. ឯវមិទំ អនុលោមបដិលោមតោ ¶ ចតូហិ បាបនារោបនាហិ និគ្គហស្ស ឧបនីតត្តា ឧបនយនចតុក្កំ នាម ហោតិ.
៥. ឥទានិ ‘‘ន ហេវំ និគ្គហេតព្ពេ’’តិអាទិកំ និគ្គមនចតុក្កំ នាម ហោតិ. តត្ថ ន ហេវំ និគ្គហេតព្ពេតិ យថាហំ តយា និគ្គហិតោ, ន ហិ ឯវំ និគ្គហេតព្ពោ. ឯតស្ស ហិ និគ្គហស្ស ទុន្និគ្គហភាវោ មយា សាធិតោ. តេន ហីតិ តេន ការណេន, យស្មា ឯស និគ្គហោ ទុន្និគ្គហោ, តស្មា ¶ យំ មំ និគ្គណ្ហាសិ ហញ្ចិ បុគ្គលោ…បេ… ឥទំ តេ មិច្ឆាតិ, ឥទំ និគ្គណ្ហនំ តវ មិច្ឆាតិ អត្ថោ. តេន ហិ យេ កតេ និគ្គហេតិ យេន ការណេន ឥទំ មិច្ឆា, តេន ការណេន យោ តយា និគ្គហោ កតោ, សោ ទុក្កដោ. យំ មយា បដិកម្មំ កតំ, តទេវ សុកតំ. យាបិ ¶ ចេសា បដិកម្មចតុក្កាទិវសេន កថាមគ្គសម្បដិបាទនា កតា, សាបិ សុកតា. ឯវមេតំ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិអាទិកស្ស អនុលោមបញ្ចកស្ស នុបលព្ភតីតិអាទិកានំ បដិកម្មនិគ្គហោបនយននិគ្គមនចតុក្កានំ វសេន អនុលោមបច្ចនីកបញ្ចកំ នាម និទ្ទិដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯត្តាវតា សកវាទិនោ បុព្ពបក្ខេ សតិ បរវាទិនោ វចនសាមញ្ញមត្តេន ឆលវាទេន ជយោ ហោតិ.
២. បច្ចនីកានុលោមវណ្ណនា
៦. ឥទានិ យថា បរវាទិនោ បុព្ពបក្ខេ សតិ សកវាទិនោ ធម្មេនេវ តថេន សុជយោ ហោតិ, តថា វាទុប្បត្តិំ ទស្សេតុំ បុគ្គលោ នុបលព្ភតីតិ បច្ចនីកានុលោមបញ្ចកំ អារទ្ធំ. តត្ថ បច្ចនីកេ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, រូបាទិភេទំ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថំ សន្ធាយ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. សុទ្ធសម្មុតិសច្ចំ វា បរមត្ថមិស្សកំ វា សម្មុតិសច្ចំ សន្ធាយ យោ សច្ចិកដ្ឋោតិ បុន អនុយោគោ បរវាទិស្ស, សម្មុតិវសេន នុបលព្ភតីតិ នវត្តព្ពត្តា មិស្សកវសេន វា អនុយោគស្ស សំកិណ្ណត្តា ន ហេវន្តិ បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស. បដិញ្ញាតំ បដិក្ខិបតីតិ វចនសាមញ្ញមត្តេន អាជានាហិ និគ្គហន្តិអាទិវចនំ បរវាទិស្ស. ឯវមយំ បុគ្គលោ នុបលព្ភតីតិ ទុតិយវាទំ និស្សាយ ទុតិយោ និគ្គហោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ តេន ឆលេន និគ្គហោ អារោបិតោ.
៧-១០. ឥទានិ ¶ ធម្មេន សមេន អត្តនោ វាទេ ជយំ ¶ ទស្សេតុំ អនុលោមនយេ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, អត្តនោ លទ្ធិំ និស្សាយ បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. លទ្ធិយា ឱកាសំ អទត្វា បរមត្ថវសេន បុន អនុយោគោ សកវាទិស្ស, បរមត្ថវសេន បុគ្គលស្ស អភាវតោ បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. តតោ បរំ ធម្មេន សមេន អត្តនោ ជយទស្សនត្ថំ អាជានាហិ បដិកម្មន្តិអាទិ សព្ពំ សកវាទីវចនមេវ ហោតិ. តត្ថ សព្ពេសំ បដិកម្មនិគ្គហោបនយននិគ្គមនចតុក្កានំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវមិទំ បុគ្គលោ នុបលព្ភតីតិអាទិកស្ស បច្ចនីកបញ្ចកស្ស ឧបលព្ភតីតិអាទីនំ បដិកម្មនិគ្គហោបនយននិគ្គមនចតុក្កានញ្ច វសេន បច្ចនីកានុលោមបញ្ចកំ នាម និទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ. ឯវមេតានិ បឋមសច្ចិកដ្ឋេ ទ្វេ បញ្ចកានិ និទ្ទិដ្ឋានិ. តត្ថ បុរិមបញ្ចកេ ¶ បរវាទិស្ស សកវាទិនា កតោ និគ្គហោ សុនិគ្គហោ. សកវាទិស្ស បន បរវាទិនា ឆលវាទំ និស្សាយ បដិកម្មំ កត្វា អត្តនា សាធិតោ ជយោ ទុជ្ជយោ. ទុតិយបញ្ចកេ សកវាទិស្ស បរវាទិនា កតោ និគ្គហោ ទុន្និគ្គហោ. បរវាទិស្ស បន សកវាទិនា ធម្មវាទំ និស្សាយ បដិកម្មំ កត្វា អត្តនា សាធិតោ ជយោ សុជយោតិ បឋមសច្ចិកដ្ឋោ. តត្ថេតំ វុច្ចតិ –
‘‘និគ្គហោ បរវាទិស្ស, សុទ្ធោ បឋមបញ្ចកេ;
អសុទ្ធោ បន តស្សេវ, បដិកម្មជយោ តហិំ.
‘‘និគ្គហោ សកវាទិស្ស, អសុទ្ធោ ទុតិយបញ្ចកេ;
វិសុទ្ធោ បន តស្សេវ, បដិកម្មជយោ តហិំ.
‘‘តស្មា ទ្វីសុបិ ឋានេសុ, ជយោវ សកវាទិនោ;
ធម្មេន ហិ ជយោ នាម, អធម្មេន កុតោ ជយោ.
‘‘សច្ចិកដ្ឋេ យថា ចេត្ថ, បញ្ចកទ្វយមណ្ឌិតេ;
ធម្មាធម្មវសេនេវ, វុត្តោ ជយបរាជយោ.
‘‘ឥតោ បរេសុ សព្ពេសុ, សច្ចិកដ្ឋេសុ បណ្ឌិតោ;
ឯវមេវ វិភាវេយ្យ, ឧភោ ជយបរាជយេ’’តិ.
២. ឱកាសសច្ចិកដ្ឋោ
១. អនុលោមបច្ចនីកវណ្ណនា
១១. ឯវំ ¶ ¶ សុទ្ធិកសច្ចិកដ្ឋំ វិត្ថារេត្វា ឥទានិ តមេវ អបរេហិ ឱកាសាទីហិ នយេហិ វិត្ថារេតុំ បុន បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. បុន សព្ពត្ថាតិ សរីរំ សន្ធាយ អនុយោគោ សកវាទិស្ស, រូបស្មិំ អត្តានំ សមនុបស្សនាទោសញ្ច ‘អញ្ញំ ជីវំ អញ្ញំ សរីរ’ន្តិ អាបជ្ជនទោសញ្ច ទិស្វា បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. សេសមេត្ថ អនុលោមបច្ចនីកបញ្ចកេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. បាឋោ បន សង្ខិត្តោ ¶ . តត្ថ យស្មា សរីរំ សន្ធាយ ‘‘សព្ពត្ថ ន ឧបលព្ភតី’’តិ វុត្តេ សរីរតោ ពហិ ឧបលព្ភតីតិ អាបជ្ជតិ. តស្មា បច្ចនីកេ បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស, បឋមំ អនុជានិត្វា បច្ឆា អវជានាតីតិ ឆលវាទស្ស វសេន បដិកម្មំ បរវាទិស្ស. សេសំ បាកដមេវ.
៣. កាលសច្ចិកដ្ឋោ
១. អនុលោមបច្ចនីកវណ្ណនា
១២. ទុតិយនយេ សព្ពទាតិ បុរិមបច្ឆិមជាតិកាលញ្ច ធរមានបរិនិព្ពុតកាលញ្ច សន្ធាយ អនុយោគោ សកវាទិស្ស, ស្វេវ ខត្តិយោ សោ ព្រាហ្មណោតិអាទីនំ អាបត្តិទោសញ្ច ធរមានបរិនិព្ពុតានំ វិសេសាភាវទោសញ្ច ទិស្វា បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. សេសំ បឋមនយេ វុត្តសទិសមេវ.
៤. អវយវសច្ចិកដ្ឋោ
១. អនុលោមបច្ចនីកវណ្ណនា
១៣. តតិយនយេ សព្ពេសូតិ ខន្ធាយតនាទីនិ សន្ធាយ អនុយោគោ សកវាទិស្ស, រូបស្មិំ អត្តា, ចក្ខុស្មិំ អត្តាតិអាទិទោសភយេន បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. សេសំ តាទិសមេវាតិ.
ឱកាសទិសច្ចិកដ្ឋាទិ
២. បច្ចនីកានុលោមវណ្ណនា
១៤. ឯវមេតានិ ¶ ¶ តីណិ អនុលោមបច្ចនីកបញ្ចកេ អនុលោមមត្តវសេនេវ តាវ បដិបាដិយា ភាជេត្វា បុន បច្ចនីកានុលោមបញ្ចកេ បច្ចនីកមត្តវសេនេវ ភាជេតុំ បុគ្គលោ នុបលព្ភតីតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ អនុលោមបញ្ចកស្ស បាឡិយំ សង្ខិបិត្វា អាគតេ បច្ចនីកេ វុត្តនយេនេវ បច្ចនីកស្ស ច បាឡិយំ សង្ខិបិត្វា អាគតេ អនុលោមេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯត្តាវតា សុទ្ធិកស្ស ចេវ ឥមេសញ្ច តិណ្ណន្តិ ចតុន្នំ សច្ចិកដ្ឋានំ ឯកេកស្មិំ សច្ចិកដ្ឋេ ¶ អនុលោមបច្ចនីកស្ស បច្ចនីកានុលោមស្ស ចាតិ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ បច្ចនីកានំ វសេន អយំ អដ្ឋមុខា នាម វាទយុត្តិ និទ្ទិដ្ឋា ហោតីតិ វេទិតព្ពា. យា ឯកេកស្មិំ មុខេ ឯកេកស្ស និគ្គហស្ស វសេន អដ្ឋកនិគ្គហោតិ បាឡិយំ លិខិយតិ. តត្ថេតំ វុច្ចតិ –
‘‘ឯវំ ចតុព្ពិធេ បញ្ហេ, បញ្ចកទ្វយភេទតោ;
ឯសា អដ្ឋមុខា នាម, វាទយុត្តិ បកាសិតា.
‘‘អដ្ឋេវ និគ្គហា តត្ថ, ចត្តារោ តេសុ ធម្មិកា;
អធម្មិកា ច ចត្តារោ, សព្ពត្ថ សកវាទិនោ;
ជយោ បរាជយោ ចេវ, សព្ពត្ថ បរវាទិនោ’’តិ.
សច្ចិកដ្ឋវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៥. សុទ្ធិកសំសន្ទនវណ្ណនា
១៧-២៧. ឥទានិ រូបាទីហិ សទ្ធិំ សច្ចិកដ្ឋសំសន្ទនំ ហោតិ. តត្ថ រូបញ្ចាតិ យថា រូបំ បរមត្ថតោ ឧបលព្ភតិ, កិំ តេ បុគ្គលោបិ តថេវ ឧបលព្ភតីតិ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, អត្ថិ បុគ្គលោតិ វចនមត្តំ គហេត្វា បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. យទិ តេ រូបំ វិយ បរមត្ថតោ បុគ្គលោ អត្ថិ, រូបតោ វេទនាទីនំ វិយ ¶ បុគ្គលស្សាបិ អញ្ញត្តំ អាបជ្ជតីតិ អនុយោគោ សកវាទិស្ស, សមយសុត្តវិរោធំ ទិស្វា បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. សេសំ អត្ថតោ ¶ បាកដមេវ. ធម្មតោ បនេត្ថ សត្តបញ្ញាសភេទស្ស សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថស្ស វសេន សកវាទីបក្ខមូលកេ អនុលោមបច្ចនីកេ សត្តបញ្ញាស អនុលោមបញ្ចកានិ ទស្សិតានិ. បដិកម្មចតុក្កាទីនិ សង្ខិត្តានិ. បរវាទីបក្ខមូលកេបិ បច្ចនីកានុលោមេ សត្តបញ្ញាស បដិលោមបញ្ចកានិ ទស្សិតានិ. បដិកម្មចតុក្កាទីនិ សង្ខិត្តានិ. តត្ថ ‘‘វុត្តំ ភគវតា’’តិ វចនមត្តេន បុគ្គលស្ស អត្ថិតំ រូបស្ស ច សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន ឧបលព្ភនីយតំ ទស្សេត្វា ឧភិន្នំ អញ្ញត្តំ បដិជានាបនត្ថំ ¶ វុត្តំ ភគវតាតិ អនុយោគោ បរវាទិស្ស, សម្មុតិបរមត្ថានំ ឯកត្តនានត្តបញ្ហស្ស ឋបនីយត្តា បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស. សេសមិធាបិ អត្ថតោ បាកដមេវាតិ.
សុទ្ធិកសំសន្ទនវណ្ណនា.
៦. ឱបម្មសំសន្ទនវណ្ណនា
២៨-៣៦. ឥទានិ រូបាទីហេវ សទ្ធិំ ឱបម្មវសេន សច្ចិកដ្ឋសំសន្ទនំ ហោតិ. តត្ថ រូបវេទនានំ ឧបលទ្ធិសាមញ្ញេន អញ្ញត្តបុច្ឆា ច បុគ្គលរូបានំ ឧបលទ្ធិសាមញ្ញបុច្ឆា ចាតិ បុច្ឆាទ្វយម្បិ សកវាទិស្ស, ឧភោបិ បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. បរវាទិនា អនុញ្ញាតេន ឧបលទ្ធិសាមញ្ញេន រូបវេទនានំ វិយ រូបបុគ្គលានំ អញ្ញត្តានុយោគោ សកវាទិស្ស, បដិក្ខេបោ ឥតរស្ស. សេសមិធាបិ អត្ថតោ បាកដមេវ. ធម្មតោ បនេត្ថ រូបមូលកាទីនំ ចក្កានញ្ច វសេន សកវាទីបក្ខេ វីសាធិកានិ នវ និគ្គហបញ្ចកសតានិ ទស្សិតានិ. កថំ? ខន្ធេសុ តាវ រូបមូលកេ ចក្កេ ចត្តារិ, តថា វេទនាទិមូលកេសូតិ វីសតិ. អាយតនេសុ ចក្ខាយតនមូលកេ ចក្កេ ឯកាទស, តថា សេសេសូតិ ទ្វត្តិំសសតំ. ធាតូសុ ចក្ខុធាតុមូលកេ ចក្កេ សត្តរស, តថា សេសេសូតិ ឆាធិកានិ តីណិ សតានិ. ឥន្ទ្រិយេសុ ចក្ខុន្ទ្រិយមូលកេ ¶ ចក្កេ ឯកវីសតិ, តថា សេសេសូតិ ទ្វាសដ្ឋាធិកានិ ចត្តារិ សតានិ. ឯវំ សព្ពានិបិ វីសាធិកានិ នវ និគ្គហបញ្ចកសតានិ ហោន្តិ.
៣៧-៤៥. បរវាទីបក្ខេបិ រូបំ ឧបលព្ភតីតិ អនុលោមវសេនេវ រូបវេទនាទីនំ អញ្ញត្តបដិញ្ញំ ការេត្វា បុន អត្ថិ បុគ្គលោតិ សុត្តំ និស្សាយ ឆលវសេន ¶ បុគ្គលស្ស រូបាទីហិ ឧបលទ្ធិសាមញ្ញំ អារោបេត្វា អញ្ញត្តានុយោគោ កតោ. សេសមិធាបិ អត្ថតោ ឧត្តានមេវ. ធម្មតោបិ សកវាទីបក្ខេ វុត្តនយេន វីសាធិកានិ នវ បដិកម្មបញ្ចកសតានិ ទស្សិតានិ.
រូបាទីហិ សទ្ធិំ ឱបម្មវសេន សច្ចិកដ្ឋសំសន្ទនំ.
៧. ចតុក្កនយសំសន្ទនវណ្ណនា
៤៦-៥២. ឥទានិ ¶ យំ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន ឧបលព្ភតិ, តេន យស្មា រូបាទីសុ សត្តបញ្ញាសាយ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេសុ អញ្ញតរេន ភវិតព្ពំ; រូបាទិនិស្សិតេន វា, អញ្ញត្រ វា រូបាទីហិ, រូបាទីនំ វា និស្សយេន, តស្មា ឥមិនា ចតុក្កនយេន សច្ចិកដ្ឋសំសន្ទនំ អារទ្ធំ. តត្ថ រូបំ បុគ្គលោតិ អនុយោគោ សកវាទិស្ស, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិភយេន ន ហេវាតិ បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស, និគ្គហារោបនំ សកវាទិស្ស. កិំ បនេតំ យុត្តំ, ននុ រូបំ វេទនាតិ វុត្តម្បិ បដិក្ខិបិតព្ពមេវាតិ? អាម បដិក្ខិបិតព្ពំ. តំ បន រូបតោ វេទនាយ អញ្ញសភាវសព្ភាវតោ, ន អញ្ញត្តាភាវតោ. អយញ្ច រូបាទីសុ ឯកធម្មតោបិ បុគ្គលស្ស អញ្ញត្តំ ន ឥច្ឆតិ, តស្មា យុត្តំ. អយញ្ច អនុយោគោ រូបំ បុគ្គលោ…បេ… អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ បុគ្គលោតិ សកលំ បរមត្ថសច្ចំ សន្ធាយ អារទ្ធោ. សកលំ បន បច្ចត្តលក្ខណវសេន ឯកតោ វត្តុំ ន សក្កាតិ តន្តិវសេន អនុយោគលក្ខណមត្តមេតំ ឋបិតំ. តេន វិញ្ញូ អត្ថំ វិភាវេន្តិ. វាទកាមេន បន ឥមំ លក្ខណំ គហេត្វា យថា យថា បរវាទិស្ស ឱកាសោ ន ហោតិ, តថា តថា ¶ វត្តព្ពំ. ឥតិ តន្តិវសេន អនុយោគលក្ខណស្ស ឋបិតត្តាបិ យុត្តមេវ. ឥមិនា នយេន សព្ពានុយោគេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
អយំ បន វិសេសោ – រូបស្មិំ បុគ្គលោតិអាទីសុ យថា ឯកំ មហាភូតំ និស្សាយ តយោ មហាភូតា, វត្ថុរូបំ និស្សាយ វិញ្ញាណំ រូបស្មិន្តិ វត្តុំ វដ្ដតិ, កិំ តេ ឯវំ រូបស្មិំ បុគ្គលោ? យថា ច សភាគវិនិព្ភោគតោ វេទនាទយោ សព្ពធម្មា, អរូបា វា បន ចត្តារោ ខន្ធា, និព្ពានមេវ វា ‘‘អញ្ញត្រ រូបា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ, កិំ តេ ឯវំ បុគ្គលោ? យថា ¶ ច ចិត្តសមុដ្ឋានានំ រូបានំ និស្សយវសេន ‘‘វេទនាយ រូបំ…បេ… វិញ្ញាណស្មិំ រូប’’ន្តិ វត្តុំ វដ្ដតិ, កិំ តេ ឯវំ បុគ្គលោតិ? សព្ពានុយោគេសុ បន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិភយេន ចេវ សមយវិរោធេន ច បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. សេសមេត្ថ អត្ថតោ បាកដមេវ. ធម្មតោ បនេត្ថ សត្តបញ្ញាសាយ សច្ចិកដ្ឋេសុ ឯកេកស្មិំ ចត្តារិ ចត្តារិ កត្វា និគ្គហវសេន អដ្ឋវីសាធិកានិ ទ្វេ បញ្ចកសតានិ ទស្សិតានិ. បរវាទីបក្ខេបិ បដិកម្មវសេន តត្តកានេវ. យា បនេត្ថ អត្ថិ បុគ្គលោតិ វុត្តេ សកវាទិស្ស បដិញ្ញា, សា សុត្តេ អាគតេន សម្មុតិវសេន. យោ រូបំ បុគ្គលោតិអាទីសុ បដិក្ខេបោ, សោ សក្កាយទិដ្ឋិបញ្ហស្ស ឋបនីយត្តា. បរវាទិស្ស បដិកម្មំ ឆលវសេនេវាតិ.
ចតុក្កនយសំសន្ទនំ.
និដ្ឋិតា ច សំសន្ទនកថា.
៨. លក្ខណយុត្តិវណ្ណនា
៥៣. ឥទានិ ¶ លក្ខណយុត្តិ នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា ឋបេត្វា និព្ពានំ សេសោ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថោ បច្ចយបដិពទ្ធតាយ សប្បច្ចយោ, បច្ចយេហិ សមាគម្ម កតត្តា សង្ខតោ, ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈនតោ សទា អភាវតោ អសស្សតោ, ឧប្បត្តិការណសង្ខាតស្ស និមិត្តស្ស អត្ថិតាយ សនិមិត្តោ, និព្ពានំ វុត្តប្បការាភាវតោ អប្បច្ចយំ អសង្ខតំ សស្សតំ អនិមិត្តន្តិ ឥទំ សច្ចិកដ្ឋស្ស លក្ខណំ. តស្មា យទិ បុគ្គលោបិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថោវ តស្សាបិ ឥមិនា លក្ខណេន ភវិតព្ពន្តិ សន្ធាយ បុគ្គលោ សប្បច្ចយោតិអាទយោ អដ្ឋបិ អនុយោគា សកវាទិស្ស ¶ , បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. អាជានាហិ និគ្គហន្តិអាទិ បនេត្ថ សង្ខិត្តំ. ឯវមេតានិ សកវាទីបក្ខេ អនុលោមបច្ចនីកេ អនុលោមមត្តវសេន អដ្ឋ បញ្ចកានិ វេទិតព្ពានិ.
៥៤. បរវាទីបក្ខេបិ បច្ចនីកានុលោមេ បច្ចនីកមត្តវសេន អដ្ឋេវ. តត្ថ យស្មា បរវាទិនា សុត្តវសេន សម្មុតិសច្ចំ សាធិតំ, សម្មុតិយា ច សប្បច្ចយាទិភាវោ ¶ នត្ថិ, តស្មា យាថាវតោ ច បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស. ឆលវសេន បន វត្តព្ពំ ‘‘អាជានាហិ បដិកម្ម’’ន្តិអាទិ សព្ពំ ឥធាបិ សង្ខិត្តមេវ.
លក្ខណយុត្តិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩. វចនសោធនវណ្ណនា
៥៥-៥៩. ឥទានិ វចនសោធនំ ហោតិ. តត្ថ យទេតំ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ វចនំ, តំ សោធេតុំ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ, ឧបលព្ភតិ បុគ្គលោតិ. បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តស្សត្ថោ – យទេតំ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ បទទ្វយំ, តំ ឯកត្ថំ វា ភវេយ្យ នានត្ថំ វា. យទិ តាវ នានត្ថំ, យថា អញ្ញំ រូបំ, អញ្ញា វេទនា, ឯវំ អញ្ញោ បុគ្គលោ, អញ្ញោ ឧបលព្ភតីតិ អាបជ្ជតិ. អថេកត្ថំ, យថា យំ ចិត្តំ តំ មនោ, ឯវំ ស្វេវ បុគ្គលោ, សោ ឧបលព្ភតីតិ អាបជ្ជតិ. តេន តំ វទាមិ ‘‘យទិ តេ យោ បុគ្គលោ, សោ ឧបលព្ភតិ, ឯវំ សន្តេ យោ យោ ឧបលព្ភតិ, សោ សោ បុគ្គលោតិ អាបជ្ជតិ, កិំ សម្បដិច្ឆសិ ឯត’’ន្តិ? តតោ បុគ្គលវាទី យស្មា បុគ្គលស្ស ឧបលព្ភតំ ¶ ឥច្ឆតិ, ន ឧបលព្ភមានានម្បិ រូបាទីនំ បុគ្គលភាវំ, តស្មា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ, ឧបលព្ភតិ កេ ហិ ចិ បុគ្គលោ កេ ហិ ចិ ន បុគ្គលោតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – មម បុគ្គលោ អត្ថិ បុគ្គលោតិ សត្ថុ វចនតោ ឧបលព្ភតិ. យោ បន ឧបលព្ភតិ, ន សោ សព្ពោ បុគ្គលោ, អថ ខោ កេ ហិ ចិ បុគ្គលោ កេ ហិ ចិ ន បុគ្គលោតិ. តត្ថ កោ-ការត្ថេ កេ-ការោ, ហិ-ការោ ច និបាតមត្តោ. កោចិ បុគ្គលោ, កោចិ ន បុគ្គលោតិ អយំ បនេត្ថ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បុគ្គលោបិ ហិ រូបាទីសុបិ យោ កោចិ ធម្មោ ឧបលព្ភតិយេវ, តត្ថ បុគ្គលោវ បុគ្គលោ. រូបាទីសុ ¶ បន កោចិបិ ន បុគ្គលោតិ. តតោ តំ សកវាទី អាហ – បុគ្គលោ កេ ហិ ចិ ឧបលព្ភតិ កេ ហិ ចិ ន ឧបលព្ភតីតិ. តស្សត្ថោ – បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ បទទ្វយស្ស អត្ថតោ ឯកត្តេ យទិ ឧបលព្ភតីតិ អនុញ្ញាតោ ធម្មោ បុគ្គលតោ អនញ្ញោបិ កោចិ បុគ្គលោ កោចិ ន បុគ្គលោ, បុគ្គលោបិ ¶ តេ កោចិ ឧបលព្ភតិ, កោចិ ន ឧបលព្ភតីតិ អាបជ្ជតិ, កិំ សម្បដិច្ឆសិ ឯតន្តិ? សោ បុគ្គលស្ស អនុបលទ្ធិំ អនិច្ឆន្តោ ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ. ឥតោ បរំ ‘‘អាជានាហិ និគ្គហ’’ន្តិអាទិ សព្ពំ សង្ខិត្តំ. វិត្ថារតោ បន វេទិតព្ពំ. បុគ្គលោ សច្ចិកដ្ឋោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សព្ពានិ ហេតានិ ឧបលព្ភតិវេវចនានេវ, អបិច យស្មា ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិសច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ អយំ បុគ្គលវាទិនោ បដិញ្ញា, តស្មាស្ស យថេវ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ លទ្ធិ, ឯវមេវំ បុគ្គលោ សច្ចិកដ្ឋោតិបិ អាបជ្ជតិ. យា បនស្ស បុគ្គលោ អត្ថីតិ លទ្ធិ, តស្សា វិជ្ជមានោតិវេវចនមេវ, តស្មា សព្ពានិបេតានិ វចនានិ សោធិតានិ.
៦០. តត្ថ យំ អវសានេ ‘‘បុគ្គលោ អត្ថិ, អត្ថិ ន សព្ពោ បុគ្គលោ’’តិអាទិ វុត្តំ, តត្រាយមធិប្បាយោ – យញ្ហេតំ បរវាទិនា ‘‘បុគ្គលោ អត្ថិ, អត្ថិ កេហិចិ បុគ្គលោ, កេហិចិ ន បុគ្គលោ’’តិ វុត្តំ, តំ យស្មា អត្ថតោ បុគ្គលោ អត្ថិ, អត្ថិ ន សព្ពោ បុគ្គលោតិ ឯត្តកំ ហោតិ, តស្មា នំ សកវាទី សម្បដិច្ឆាបេត្វា ឥទានិ នំ ឯវំ អនុយុញ្ជតិ. តយា ហិ ‘‘អត្ថិ បុគ្គលោ អត្តហិតាយ បដិបន្នោ’’តិ វចនមត្តំ និស្សាយ ‘‘បុគ្គលោ អត្ថី’’តិ លទ្ធិ គហិតា, យថា ច ភគវតា ឯតំ វុត្តំ, តថា ‘‘សុញ្ញតោ លោកំ អវេក្ខស្សុ, មោឃរាជា, សទា សតោ’’តិអាទិនា (សុ. និ. ១១២៥) នយេន ‘‘នត្ថី’’តិបិ វុត្តំ, តស្មា យថេវ តេ ‘‘បុគ្គលោ អត្ថិ, អត្ថិ ន សព្ពោ បុគ្គលោ’’តិ លទ្ធិ, តថា បុគ្គលោ នត្ថិ, នត្ថិ ន សព្ពោ បុគ្គលោតិបិ អាបជ្ជតិ, កិំ ឯតំ សម្បដិច្ឆសីតិ? អថ នំ អសម្បដិច្ឆន្តោ ន ហេវាតិ បដិក្ខិបតិ. សេសមេត្ថ និគ្គហាទិវិធានំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
វចនសោធនវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១០. បញ្ញត្តានុយោគវណ្ណនា
៦១-៦៦. ឥទានិ ¶ បញ្ញត្តានុយោគោ នាម ហោតិ. រូបធាតុយា ហិ បុគ្គលវាទី ¶ រូបិំ បុគ្គលំ បញ្ញបេតិ, តថា អរូបធាតុយា អរូបិំ. តស្ស តំ លទ្ធិំ ភិន្ទិតុំ សព្ពាបិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ច បដិក្ខេបោ ច ឥតរស្ស ¶ . សោ ហិ រូបីតិ វុត្តេ រូបកាយសព្ភាវតោ ចេវ តថារូបាយ ច បញ្ញត្តិយា អត្ថិតាយ បដិជានាតិ. កាមីតិ វុត្តេ វីតរាគសព្ភាវតោ ចេវ តថារូបាយ ច បញ្ញត្តិយា នត្ថិតាយ បដិក្ខិបតិ. អរូបីតិ វុត្តេបិ អរូបក្ខន្ធសព្ភាវតោ ចេវ តថារូបាយ ច បញ្ញត្តិយា អត្ថិតាយ បដិជានាតិ. ទ្វីសុបិ នយេសុ សត្តោតិ បុគ្គលស្ស វេវចនវសេន វុត្តំ.
៦៧. ឥទានិ យស្មា សោ ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី’’តិ អាគតដ្ឋានេ អញ្ញោ កាយោ អញ្ញោ បុគ្គលោតិ ឥច្ឆតិ, តស្មា តំ លទ្ធិំ ភិន្ទិតុំ កាយោតិ វា សរីរន្តិ វាតិអាទិ សកវាទីបុច្ឆា ហោតិ. តត្ថ កាយំ អប្បិយំ ករិត្វាតិ កាយំ អប្បេតព្ពំ អល្លីយាបេតព្ពំ ឯកីភាវំ ឧបនេតព្ពំ អវិភជិតព្ពំ កត្វា បុច្ឆាមីតិ អត្ថោ. ឯសេសេតិ ឯសោ សោយេវ. ឯសេ ឯសេតិបិ បាឋោ. ឯសោ ឯសោយេវាតិ អត្ថោ. ឯកដ្ឋេតិ ឯកដ្ឋោ. សមេ សមភាគេ តជ្ជាតេតិ សមោ សមភាគោ តជ្ជាតិកោ. វចនមត្តេយេវេត្ថ ភេទោ. អត្ថតោ បន កាយោវ ឯសោតិ បុច្ឆតិ. បរវាទី នានត្តំ អបស្សន្តោ អាមន្តាតិ បដិជានាតិ. បុគ្គលោតិ វា ជីវោតិ វាតិ បុច្ឆាយបិ ឯសេវ នយោ. អញ្ញោ កាយោតិ បុដ្ឋោ បន កាយានុបស្សនាយ ឯវំលទ្ធិកត្តា បដិជានាតិ. អញ្ញំ ជីវន្តិ បុដ្ឋោ បន អាហច្ច ភាសិតំ សុត្តំ បដិក្ខិបិតុំ អសក្កោន្តោ អវជានាតិ. តតោ បរំ ‘‘អាជានាហិ និគ្គហ’’ន្តិអាទិ ឧត្តានត្ថមេវ.
៦៨. បរវាទីបក្ខេ បន អញ្ញោ កាយោ អញ្ញោ បុគ្គលោតិ បុដ្ឋោ សកវាទី ឋបនីយបញ្ហត្តា បដិក្ខិបតិ, បរវាទី ឆលវសេន បដិកម្មំ ករោតិ. តម្បិ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
បញ្ញត្តានុយោគវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
១១. គតិអនុយោគវណ្ណនា
៦៩-៧២. ឥទានិ ¶ គតិបរិវត្តនមុខេន ចុតិបដិសន្ធិអនុយោគោ ហោតិ. តត្ថ យស្មា បុគ្គលវាទី ‘‘ស សត្តក្ខត្តុបរមំ សន្ធាវិត្វាន ¶ បុគ្គលោ’’តិអាទីនិ (សំ. និ. ២.១៣៣; ឥតិវុ. ២៤) សុត្តានិ និស្សាយ បុគ្គលោ សន្ធាវតីតិ លទ្ធិំ គហេត្វា វោហរតិ ¶ , តស្មាស្ស តំ លទ្ធិំ ភិន្ទិតុំ សន្ធាវតីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ សន្ធាវតីតិ សំសរតិ គមនាគមនំ ករោតិ. អត្តនោ លទ្ធិវសេន បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. សោ បុគ្គលោតិអាទយោ អនុយោគោបិ សកវាទិស្ស, បដិក្ខេបោ ឥតរស្ស. តត្ថ សោតិ សោយេវាតិ អត្ថោ. ឯវំ បន អនុយុត្តោ សស្សតទិដ្ឋិភយេន បដិក្ខិបតិ. អញ្ញោតិ បុដ្ឋោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិភយេន. សោ ច អញ្ញោ ចាតិ បុដ្ឋោ ឯកច្ចសស្សតទិដ្ឋិភយេន. នេវ សោ ន អញ្ញោតិ បុដ្ឋោ អមរាវិក្ខេបទិដ្ឋិភយេន. បុន ចត្តារោបិ បញ្ហេ ឯកតោ បុដ្ឋោ ចតុន្នម្បិ ទិដ្ឋីនំ ភយេន បដិក្ខិបិត្វា បុន យានិស្ស សុត្តានិ និស្សាយ លទ្ធិ ឧប្បន្នា តានិ ទស្សេន្តោ តេន ហិ បុគ្គលោ សន្ធាវតីតិអាទិមាហ.
៧៦. បុន សកវាទិនា ‘‘យ្វាយំ តវ លទ្ធិយា សន្ធាវតិ, កិំ សោ អស្មិញ្ច បរស្មិញ្ច លោកេ ឯកោយេវា’’តិ អធិប្បាយេន ស្វេវាតិ និយមេត្វា បុដ្ឋោ សស្សតភយា បដិក្ខិបិត្វា បុន ទឡ្ហំ កត្វា តថេវ បុដ្ឋោ យស្មា សោ បុគ្គលោវ ន អញ្ញោ ភាវោ, ‘‘សោ តតោ ចុតោ ឥធូបបន្នោ’’តិអាទិសុត្តម្បិ (បារា. ១២; ទី. និ. ១.២៤៥) អត្ថិ, តស្មា បដិជានាតិ. ស្វេវ មនុស្សោតិ បុដ្ឋោ មនុស្សស្សេវ ទេវត្តាភាវតោ បដិក្ខិបតិ.
៧៧. បុន បុដ្ឋោ ‘‘អហំ តេន សមយេន សុនេត្តោ នាម សត្ថា អហោសិ’’ន្តិអាទិសុត្តវសេន (អ. និ. ៧.៦៦ អត្ថតោ សមានំ) បដិជានាតិ. អថស្ស សកវាទី ទេវមនុស្សុបបត្តីនំ នានត្តតោ វចនំ មិច្ឆាតិ បកាសេន្តោ មនុស្សោ ហុត្វាតិអាទិមាហ.
៧៨. តត្ថ ហេវំ មរណំ ន ហេហិតីតិ ឯវំ សន្តេ មរណំ ន ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. ឥតោ បរំ យក្ខោ បេតោតិ អត្តភាវនានត្តវសេន អនុយោគនានត្តំ វេទិតព្ពំ.
៨២. ខត្តិយោតិអាទីនិ ជាតិវសេន ចេវ អង្គវេកល្លាទិវសេន ច វុត្តានិ.
៨៧. បុន ¶ ¶ ន វត្តព្ពន្តិ បរវាទិនា បុដ្ឋោ ឥធដ្ឋកស្ស ឧបបត្តិវសេន បរលោកស្ស គមនាភាវតោ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស បុន សោតាបន្នស្ស ភវន្តរេបិ សោតាបន្នភាវាវិជហនតោ ទុតិយបដិញ្ញាបិ តស្សេវ. ហញ្ចីតិអាទិវចនំ បរវាទិស្ស.
៨៨. បុន ទេវលោកេ ឧបបន្នស្ស មនុស្សត្តាភាវទស្សនេន អនុយោគោ សកវាទិស្ស.
៨៩. តតោ បរំ អនញ្ញោ អវិគតោតិ ឯត្ថ អនញ្ញោតិ សព្ពាការេន ឯកសទិសោ. អវិគតោតិ ឯកេនាបិ អាការេន អវិគតោតិ អត្ថោ. ន ហេវន្តិ ទេវលោកេ ឧបបន្នស្ស មនុស្សភាវាភាវតោ ឯវមាហ.
៩០. បុន ¶ ទឡ្ហំ កត្វា អនុយុត្តោ ‘‘ស្វេវ បុគ្គលោ សន្ធាវតី’’តិ លទ្ធិយា អនុជានាតិ. ហត្ថច្ឆិន្នោតិអាទិ អាការវិគមនទស្សនេន អវិគតោ សន្ធាវតីតិ លទ្ធិភិន្ទនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ អឡច្ឆិន្នោតិ យស្ស អង្គុដ្ឋកា ឆិន្នា. កណ្ឌរច្ឆិន្នោតិ យស្ស មហាន្ហារូ ឆិន្នា.
៩១. សរូបោតិអាទីសុ បឋមេ បញ្ហេ ឥមិនា រូបកាយេន សទ្ធិំ អគមនំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយេ អន្តរាភវបុគ្គលំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សោ ហិ តស្ស លទ្ធិយា សរូបោវ គន្ត្វា មាតុកុច្ឆិំ បវិសតិ. អថស្ស តំ រូបំ ភិជ្ជតិ. តំ ជីវន្តិ យេន រូបសង្ខាតេន សរីរេន សទ្ធិំ គច្ឆតិ, កិមស្ស តទេវ ជីវំ តំ សរីរន្តិ បុច្ឆតិ. បរវាទី ឥធ សរីរនិក្ខេបា សុត្តវិរោធា ច បដិក្ខិបតិ.
សវេទនោតិអាទីសុ អសញ្ញូបបត្តិំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, តទញ្ញំ ឧបបត្តិំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. តំ ជីវន្តិ យេន វេទនាទិសង្ខាតេន សរីរេន សទ្ធិំ គច្ឆតិ. កិមស្ស តទេវ ជីវំ តំ សរីរន្តិ បុច្ឆតិ. តំ ជីវំ តំ សរីរំ, អញ្ញំ ជីវំ អញ្ញំ សរីរន្តិ ឯតិស្សា ហិ លទ្ធិយា បញ្ចបិ ខន្ធា សរីរន្តិ អធិប្បេតា. បរវាទី សុត្តវិរោធា បដិក្ខិបតិ.
៩២. អរូបោតិអាទីសុ បឋមេ បញ្ហេ អន្តរាភវំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយេ អរូបា រូបំ ឧបបជ្ជមានំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. អញ្ញំ, ជីវន្តិ យំ ¶ រូបសង្ខាតំ សរីរំ បហាយ អរូបោ ¶ សន្ធាវតិ, កិំ តេ តំ សរីរំ អញ្ញំ, អញ្ញំ ជីវន្តិ បុច្ឆតិ. ឥតរោ សុត្តវិរោធា បដិក្ខិបតិ.
អវេទនោតិអាទីសុ សញ្ញីភវំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, តទញ្ញំ ឧបបត្តិំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. អញ្ញំ ជីវន្តិ យំ វេទនាទិសង្ខាតំ សរីរំ បហាយ អវេទនោ អវិញ្ញាណោ សន្ធាវតិ, កិំ តេ តំ អញ្ញំ សរីរំ, អញ្ញំ ជីវន្តិ បុច្ឆតិ. ឥតរោ សុត្តវិរោធា បដិក្ខិបតិ.
៩៣. រូបំ សន្ធាវតីតិអាទីសុ យេ រូបាទយោ ខន្ធេ ឧបាទាយ បុគ្គលំ បញ្ញបេតិ, កិំ តេ តស្មិំ បុគ្គលេ សន្ធាវន្តេ តម្បិ រូបំ សន្ធាវតីតិ បុច្ឆតិ. បរវាទី ‘‘អវិជ្ជានីវរណានំ សត្តានំ តណ្ហាសំយោជនានំ សន្ធាវតំ សំសរត’’ន្តិ សត្តស្សេវ សន្ធាវនវចនតោ ¶ បដិក្ខិបតិ. បុន បុដ្ឋោ យស្មា រូបាទិធម្មេ វិនា បុគ្គលោ នត្ថិ, តស្មា តស្មិំ សន្ធាវន្តេ តេនបិ រូបេន សន្ធាវិតព្ពន្តិ សញ្ញាយ បដិជានាតិ. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
៩៤. រូបំ ន សន្ធាវតីតិអាទីសុ យស្មា តេ រូបំ បុគ្គលោ ន ហោតិ, ស្វេវ ច សន្ធាវតីតិ វទេសិ, តស្មា តំ បុច្ឆាមិ, កិំ តេ រូបំ ន សន្ធាវតីតិ អត្ថោ. ឥតរោ បុគ្គលេ សន្ធាវន្តេ ន សក្កា តស្ស ឧបាទានភូតេន រូបេន សន្ធាវិតុន្តិ សញ្ញាយ បដិក្ខិបតិ. បុន បុដ្ឋោ សត្តានញ្ញេវ សន្ធាវនវចនតោ បដិជានាតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ.
គាថានំ បន អយមត្ថោ – អាយស្មតោ មតេន រុក្ខំ ឧបាទាយ ឆាយា វិយ, ឥន្ធនំ ឧបាទាយ អគ្គិ វិយ ច, ខន្ធេ ឧបាទាយ បុគ្គលោ; រូបាទីនំ សន្ធាវនេ អសតិ តេសុ ខន្ធេសុ ភិជ្ជមានេសុ សោ តវ បុគ្គលោ ភិជ្ជតិ ចេ, ឯវំ សន្តេ ឧច្ឆេទា ភវតិ ទិដ្ឋិ, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ តេ អាបជ្ជតិ. កតរា យា ពុទ្ធេន វិវជ្ជិតា អកុសលទិដ្ឋិ. យា បន ‘‘ឧច្ឆេទវាទី សមណោ គោតមោ’’តិ បរិយាយភាសិតា, ន តំ វទាមាតិ ទស្សេតិ. អថាបិ តេសុ ខន្ធេសុ ភិជ្ជមានេសុ សោ បុគ្គលោ ន ភិជ្ជតិ, ឯវំ សន្តេ សស្សតោ បុគ្គលោ ហោតិ. តតោ សោ និព្ពានេន សមសមោ អាបជ្ជតិ ¶ . សមសមោតិ អតិវិយ សមោ, សមេន វា សមោ, សមភាវេនេវ សមោ. យថេវ និព្ពានំ នុប្បជ្ជតិ ន ភិជ្ជតិ, ឯវំ តេ បុគ្គលោបិ តេន សមសមោតិ.
គតិបរិវត្តនមុខេន ចុតិបដិសន្ធានុយោគោ និដ្ឋិតោ.
អនុយោគវណ្ណនា.
១២. ឧបាទាបញ្ញត្តានុយោគវណ្ណនា
៩៥. ឥទានិ ¶ ឧបាទាបញ្ញត្តានុយោគោ ហោតិ. តត្ថ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញាបដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. សោ ហិ រុក្ខំ ឧបាទាយ ឆាយាយ វិយ, ឥន្ធនំ ឧបាទាយ អគ្គិស្ស វិយ ច, រូបាទីនិ ឧបាទាយ ¶ បុគ្គលស្ស បញ្ញត្តិំ បញ្ញាបនំ អវពោធនំ ឥច្ឆតិ, តស្មា ‘‘រូបំ ឧបាទាយា’’តិ បុដ្ឋោ បដិជានាតិ. បុន យថា រុក្ខុបាទានា ឆាយា រុក្ខោ វិយ, ឥន្ធនុបាទានោ ច អគ្គិ ឥន្ធនំ វិយ អនិច្ចាទិធម្មោ, ឯវំ តេ រូបាទិឧបាទានោ បុគ្គលោ រូបាទយោ វិយ អនិច្ចោតិ ឥមមត្ថំ បុដ្ឋោ អត្តនោ លទ្ធិយំ ឋត្វា បដិក្ខិបតិ.
៩៧. នីលំ រូបំ ឧបាទាយ នីលោតិអាទីសុ នីលរូបេន សទ្ធិំ បុគ្គលស្ស ឯកត្តំ, ឯកសរីរេ នីលាទីនំ ពហូនំ វសេន ពហុភាវញ្ច អនិច្ឆន្តោ បដិក្ខិបតិ.
៩៨. កុសលំ វេទនន្តិ ឯត្ថាបិ វេទនាយ សទ្ធិំ ឯកត្តំ ឯកសន្តានេ ពហូនំ កុសលវេទនានំ វសេន ពហុភាវញ្ច អនិច្ឆន្តោ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយនយេ មគ្គកុសលោតិអាទិវចនសព្ភាវតោ ឆេកដ្ឋំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សផលោតិអាទីនិ បុដ្ឋោ តថារូបស្ស វោហារស្ស អភាវតោ បដិក្ខិបតិ.
៩៩. អកុសលបក្ខេ អឆេកដ្ឋំ សន្ធាយ បដិជានាតិ.
១០០. អព្យាកតបក្ខេ សស្សតាទិវសេន អព្យាកតភាវំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.
១០៤. ចក្ខុំ ¶ ឧបាទាយាតិអាទីសុ ‘‘ចក្ខុមា វិសមានីវ…បេ… បាបានិ បរិវជ្ជយេ’’តិ(ឧទា. ៤៣) អាទិវោហារសព្ភាវតោ បដិជានាតិ. ចក្ខុមត្តាទិនិរោធេន បុគ្គលនិរោធំ អនិច្ឆន្តោ បដិក្ខិបតិ.
១០៧. រូបំ ឧបាទាយ វេទនំ ឧបាទាយាតិ ឯត្ថ អញ្ញេបិ រូបមូលកា ទុកតិកចតុក្កា វេទិតព្ពា. យស្មា បន ខន្ធេ ឧបាទាយ បុគ្គលស្ស បញ្ញត្តិ, តស្មា ទ្វេបិ តយោបិ ចត្តារោបិ បញ្ចបិ ¶ ឧបាទាយ បញ្ញត្តិំ បដិជានាតិ. ឯកសន្តានេ បន ទ្វិន្នំ បញ្ចន្នំ វា អភាវា បដិក្ខិបតិ. អាយតនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
១១២. ឥទានិ យំ ឧបាទាយ យស្ស បញ្ញត្តិ, យថា តស្ស អនិច្ចតាយ តស្សាបិ អនិច្ចតា, តតោ ច អញ្ញត្តំ សិទ្ធំ, ឯវំ តស្ស បុគ្គលស្សាបិ អាបជ្ជតីតិ ទស្សេតុំ យថា រុក្ខន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧបាទាយាតិ បដិច្ច អាគម្ម, ន វិនា តន្តិ អត្ថោ. បរវាទី បន តថា អនិច្ឆន្តោ លទ្ធិយំ ឋត្វា បដិក្ខិបតិ.
១១៥. និគឡោតិ សង្ខលិកពន្ធនំ. នេគឡិកោតិ តេន ពន្ធកោ យស្ស រូបំ សោ រូបវាតិ យស្មា យស្ស រូបំ សោ រូបវា ហោតិ, តស្មា យថា ន និគឡោ ¶ …បេ… អញ្ញោ រូបវាតិ អត្ថោ.
១១៦. ចិត្តេ ចិត្តេតិអាទីសុ សរាគាទិចិត្តវសេន សរាគាទិតំ សន្ធាយ ចិត្តានុបស្សនាវសេន បដិជានាតិ. ជាយតីតិអាទិនា នយេន បុដ្ឋោ បុគ្គលស្ស ខណិកភាវំ អនិច្ឆន្តោ បដិក្ខិបតិ. ‘‘សោ’’តិ វា ‘‘អញ្ញោ’’តិ វា បុដ្ឋោ សស្សតុច្ឆេទភយេន បដិក្ខិបតិ. បុន ន វត្តព្ពំ ‘‘កុមារកោ’’តិ វា ‘‘កុមារិកា’’តិ វា បុដ្ឋោ លោកវោហារសមុច្ឆេទភយេន វត្តព្ពន្តិ បដិជានាតិ. សេសមេត្ថ បាកដមេវ.
១១៨. ឥទានិ បរវាទី អញ្ញេនាការេន លទ្ធិំ បតិដ្ឋាបេតុកាមោ ន វត្តព្ពំ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិអាទិមាហ. តត្ថ ន វត្តព្ពន្តិ កិំ តេ ឥមិនា ឯវំ ពហុនា ឧបាទាបញ្ញត្តានុយោគេន, ឥទំ តាវ វទេហិ, កិំ ន វត្តព្ពំ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. តតោ សកវាទិនា អាមន្តាតិ វុត្តេ ននុ យោ បស្សតីតិអាទិមាហ. តត្ថ យោតិ បុគ្គលោ ¶ . យន្តិ រូបំ. យេនាតិ ចក្ខុនា. សោតិ បុគ្គលោ. តន្តិ រូបំ. តេនាតិ ចក្ខុនា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ននុ យោ យំ រូបំ យេន ចក្ខុនា បស្សតិ, សោ តំ រូបំ តេន ចក្ខុនា បស្សន្តោ បុគ្គលោតិ. សកវាទី កិញ្ចាបិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស និស្សយភាវំ គច្ឆន្តំ ចក្ខុមេវ រូបំ បស្សតិ, តថា សោតមេវ សទ្ទំ សុណាតិ…បេ… វិញ្ញាណមេវ ធម្មំ វិជានាតិ, ‘‘អត្ថិ អរហតោ ចក្ខុ, បស្សតិ អរហា ចក្ខុនា រូប’’ន្តិអាទិសម្មុតិវសេន បន អាមន្តាតិ បដិជានាតិ.
១២០. តតោ ¶ ឆលវាទំ និស្សាយ បរវាទិនា បុគ្គលស្ស វត្តព្ពតាយ សាធិតាយ តមេវ វាទំ បរិវត្តេត្វា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិអាទិមាហ. តត្ថ យោ ន បស្សតីតិ អន្ធោ អសញ្ញសត្តោ អរូបំ ឧបបន្នោ និរោធំ សមាបន្នោ, អនន្ធោបិ ច អញ្ញត្រ ទស្សនសមយា ន បស្សតិ នាម. សេសវារេសុបិ ឯសេវ នយោ. សេសំ បាឡិវសេនេវ អត្ថតោ វេទិតព្ពំ.
១២២. សុត្តសំសន្ទនាយំ ទិព្ពស្ស ចក្ខុនោ រូបគោចរត្តា រូបំ បស្សតីតិ អាហ. ទុតិយវារេ ‘‘សត្តេ បស្សាមី’’តិវចនតោ បុគ្គលំ បស្សតីតិ អាហ. តតិយវារេ ‘‘រូបំ ទិស្វា បុគ្គលំ វិភាវេតី’’តិ លទ្ធិតោ ឧភោ បស្សតីតិ អាហ. យស្មា បន បស្សិតព្ពំ នាម ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតន្តិ ចតុព្ពិធេ រូបសង្គហេ រូបាយតនមេវ សង្គហិតំ, តស្មា សកវាទី ‘‘រូបំ បុគ្គលោ, បុគ្គលោ រូបំ, ឧភោ រូប’’ន្តិ អនុយោគំ ករោតិ. តស្សត្ថោ បាកដោយេវាតិ.
ឧបាទាបញ្ញត្តានុយោគវណ្ណនា.
១៣. បុរិសការានុយោគវណ្ណនា
១២៣. ឥទានិ ¶ បុរិសការានុយោគោ ហោតិ. តត្ថ កម្មេ សតិ និយមតោ តស្ស ការកេនបិ ភវិតព្ពន្តិ លទ្ធិយា បុច្ឆា បរវាទិស្ស, តថារូបានំ កម្មានំ អត្ថិតាយ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. បុន កត្តា ការេតាតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស. តត្ថ កត្តាតិ តេសំ កម្មានំ ការកោ. ការេតាតិ អាណត្តិទេសនាទីហិ ឧបាយេហិ ការាបកោ. ឥទានិ យស្មា ¶ បរវាទី បុគ្គលំ សន្ធាយ កត្តាតិ បុច្ឆតិ, ន ករណមត្តំ, តស្មា បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស.
១២៤. តស្ស កត្តា ការេតាតិ ឯត្ថ យទិ យំ យំ ឧបលព្ភតិ, តស្ស តស្ស កត្តា បុគ្គលោ តេ ឧបលព្ភតិ, កិំ តស្សាបិ ការកោ ច ការាបកោ ច អញ្ញោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតីតិ អត្ថោ. បរវាទី តថា អនិច្ឆន្តោ ឥស្សរនិម្មានវាទភយេន បដិក្ខិបតិ. បុន បុដ្ឋោ យស្មា បុគ្គលំ មាតាបិតរោ ជនេន្តិ នាមំ ករោន្តិ បោសេន្តិ, តស្មាស្ស តេ ការកា. យេ ច បន តំ កល្យាណមិត្តា វា អាចរិយា វា តានិ តានិ វិជ្ជាដ្ឋានសិប្បាយតនានិ សិក្ខាបេន្តិ ¶ , តេ ការាបកា នាមាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. បុរិមកម្មមេវ តស្ស កត្តា ចេវ ការាបេតា ចាតិ អធិប្បេតំ.
១២៥. តស្ស តស្សេវាតិ ឥមិនា ឥទំ បុច្ឆតិ – យទិ កម្មានំ ការកស្ស កត្តា តស្សាបិ កត្តា តស្សាបិ កត្តា អត្ថេវ, ឯវំ សន្តេ បុរិមេន បុរិមេន អវស្សំ បច្ឆា បច្ឆា បុគ្គលោ កាតព្ពោតិ ឥមិនាបិ តេ កម្មានំ ការកេន បុគ្គលេន អាយតិំ អញ្ញោ បុគ្គលោ កាតព្ពោ, តេនាបិ អញ្ញោតិ នត្ថិ ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយា, នត្ថិ វដ្ដស្ស ឧបច្ឆេទោ, នត្ថិ អប្បច្ចយបរិនិព្ពានំ. បច្ចយាភាវេន បច្ចយបដិពទ្ធស្ស ទុក្ខស្ស អភាវា យំ និព្ពានំ វុត្តំ, នត្ថិ តេ តន្តិ. អថ វា តស្ស តស្សេវាតិ យទិ កម្មំ កម្មមត្តំ ន ហោតិ, តស្ស បន ការកោ បុគ្គលោ, តស្សាបិ ការកោ, តស្សាបិ ការកោតិ ឯវំ បុគ្គលបរម្បរា អត្ថិ. ឯវំ សន្តេ យា ឯសា កម្មវដ្ដស្ស អប្បវត្តិករណេន ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយា វុត្តា, សា នត្ថីតិ អត្ថោ. បរវាទី តំ អនិច្ឆន្តោ បដិក្ខិបតិ. ឥតោ អបរាសុបិ ឧបលព្ភតិ សាមញ្ញេន ការកបុច្ឆាសុ បុគ្គលំយេវ សន្ធាយ ‘‘កត្តា ការេតា’’តិ ¶ វុត្តំ, ន បច្ចយេ. ន ហិ មហាបថវីអាទីនំ បច្ចយា នត្ថិ.
១៣៥. អញ្ញោ កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ កត្តាតិ បញ្ហោ ‘‘សង្ខារវន្តំ វា អត្តាន’’ន្តិអាទិទិដ្ឋិភយា បដិក្ខិត្តោ.
១៣៦. វិបាកោ ឧបលព្ភតីតិអាទិ វិបាកបដិសំវេទីវសេន បុគ្គលំ ទស្សេន្តស្ស លទ្ធិភិន្ទនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ វិបាកបដិសំវេទីតិ អនុយោគោ បរវាទិស្ស ¶ , វិបាកបវត្តិតោ អញ្ញស្ស វេទកស្ស អភាវា បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស. បុន បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស.
១៣៨. តស្ស បដិសំវេទីតិ តស្ស វិបាកបដិសំវេទកស្ស បដិសំវេទី យស្មា បន បដិសំវេទិតព្ពោ នាម វិបាកោ, ន ច បុគ្គលោ វិបាកោ, តស្មា បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. បុន បុដ្ឋោ យស្មា បុញ្ញវិបាកេ ឋិតត្តា វិបាកបដិសំវេទី បុត្តំ វា បតិំ វា មាតា វា ជាយា វា បរិចុម្ពតិ បរិសជ្ជតិ, តស្មា តថារូបំ បដិសំវេទិតំ សន្ធាយ បដិជានាតិ បរវាទី.
តស្ស ¶ តស្សេវាតិ យទិ វិបាកោ វិបាកមត្តំ ន ហោតិ, តស្ស បន បដិសំវេទី បុគ្គលោ, តស្សាបិ បដិសំវេទី តស្សាបិ បដិសំវេទីតិ ឯវំ បុគ្គលបរម្បរា អត្ថិ. ឯវំ សន្តេ យា ឯសា វិបាកវដ្ដស្ស អប្បវត្តិករណេន ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយា វុត្តា, សា នត្ថីតិ អត្ថោ. ឥតោ បរំ ឧបលព្ភតិសាមញ្ញេន បដិសំវេទីបុច្ឆាសុ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
១៤២. អញ្ញោ កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ វិបាកបដិសំវេទីតិ បញ្ហោ ‘‘វេទនវន្តំ វា អត្តាន’’ន្តិអាទិទិដ្ឋិភយា បដិក្ខិត្តោ.
១៤៣. ទិព្ពំ សុខន្តិអាទិ កល្យាណបាបកានំ កម្មានំ វិបាកំ ភាជេត្វា ទស្សនវសេន អារទ្ធំ. តំ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សកវាទិនោ ចេត្ថ បុគ្គលវសេនេវ បដិសំវេទីបដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ, ន វេទយិតវសេន.
១៤៨. មហាបថវីអាទីនិ ហិ អារម្មណំ កត្វា វេទយិតានំ ឧប្បត្តិ អប្បដិសិទ្ធា.
១៧០. កត្តា ការេតា វិបាកបដិសំវេទីតិអាទិ វោមិស្សកនយវសេន អារទ្ធំ. តត្ថ សោ ករោតីតិ យំ ត្វំ កត្តាតិ ច បដិសំវេទីតិ ច វទេសិ, កិំ សោយេវ ករោតិ, សោ បដិសំវេទេតិ. អយមនុយោគោ សកវាទិស្ស, សុត្តវិរោធភយេន បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស.
១៧១. បុន ¶ បុដ្ឋោ ‘‘ឥធ នន្ទតិ បេច្ច នន្ទតី’’តិអាទិសុត្តវសេន (ធ. ប. ១៨) បដិញ្ញា តស្សេវ. អថស្ស វចនោកាសំ បដិពាហន្តោ សកវាទី សយំកតំ សុខទុក្ខន្តិ ¶ អាហ.
១៧២. តត្ថ អញ្ញោ ករោតីតិ ការកវេទកានំ អញ្ញត្តបុច្ឆាវសេន វុត្តំ. តតោ បរវាទី សុត្តវិរោធភយេន បដិក្ខិបិត្វា បុន បុដ្ឋោ ‘‘មនុស្សភូតោ កត្វា ទេវភូតោ បដិសំវេទេតី’’តិ មញ្ញមានោ បដិជានាតិ ¶ . ឯវំវាទិនោ បន បរំកតំ សុខទុក្ខំ អាបជ្ជតីតិ តស្ស វសេន បុដ្ឋោ បុន បដិក្ខិបតិ.
១៧៤. សោ ច អញ្ញោ ចាតិ ការកវេទកានំ ឯកត្តអញ្ញត្តបុច្ឆាវសេន វុត្តំ. តតោ បរវាទី សុត្តវិរោធភយេនេវ បដិក្ខិបិត្វា បុន បុដ្ឋោ បុរិមេ ទ្វេបិ នយេ ឯកតោ កត្វា បដិជានាតិ. ឯវំវាទិនោ បន សយំកតញ្ច បរំកតញ្ច សុខទុក្ខំ អាបជ្ជតីតិ តស្ស វសេន បុដ្ឋោ បុន បដិក្ខិបតិ.
១៧៦. នេវ សោ ករោតីតិ ការកវេទកានំ ឯកត្តអញ្ញត្តបដិក្ខេបវសេន វុត្តំ. តតោ បរវាទី សុត្តវិរោធវសេនេវ បដិក្ខិបិត្វា បុន បុដ្ឋោ យស្មា មនុស្សោ ទេវលោកូបបត្តិយា កម្មំ កត្វា ន មនុស្សភូតោវ បដិសំវេទេតិ, នាបិ យេន កម្មំ កតំ, តតោ អញ្ញោវ បដិសំវេទេតិ, តស្មា ការកតោ វេទកោ នេវ សោ ហោតិ, ន អញ្ញោតិ មញ្ញមានោ បដិជានាតិ. លទ្ធិមត្តមេវេតំ? ឯវំវាទិនោ បន អសយំការំ អបរំការំ អធិច្ចសមុប្បន្នំ សុខទុក្ខំ អាបជ្ជតីតិ តស្ស វសេន បុដ្ឋោ បុន បដិក្ខិបតិ. អបិច ឥមស្មិំ វោមិស្សកនយេ អាទិតោ បដ្ឋាយ ឥមិនាបិ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យស្មា ហិ អយំ បុគ្គលវាទី កម្មានំ ការកញ្ចេវ វេទកញ្ច ឥច្ឆតិ, តស្មាស្ស យោ ការកោ, តេនេវ វា វេទកេន ភវិតព្ពំ, អញ្ញេន វា ឧភោហិ វា ភវិតព្ពំ, ឧភោហិ វាបិ ន ភវិតព្ពន្តិ ឥទមាបន្នំ ហោតិ. ឯវមាបន្នមេវ អនុយោគំ អនុយុញ្ជន្តោ សកវាទី ‘‘សោ ករោតី’’តិអាទយោ ចត្តារោបិ វិកប្បេ អាហ. សេសំ វុត្តប្បការមេវ.
បរិយោសានេ បន ចត្តារោបិ បញ្ហា ឯកតោ បុដ្ឋា. តត្ថ បដិក្ខេបោ ច បដិជាននា ច សយំកតាទិទោសប្បត្តិ ច បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពា. ឥតោ ¶ បរំ ‘‘កល្យាណបាបកានី’’តិ អវត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយា ឯវ ‘‘កម្មំ អត្ថី’’តិអាទិនា វិកប្បេន ទស្សិតា. តេសម្បិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
បុរិសការានុយោគវណ្ណនា.
កល្យាណវគ្គោតិបិ ឯតស្សេវ នាមំ.
១៤. អភិញ្ញានុយោគវណ្ណនា
១៩៣. ឥតោ ¶ បរំ អភិញ្ញានុយោគាទិវសេន អរហត្តសាធនា ហោតិ. តត្ថ អាមន្តាតិ សកវាទិនា បដិញ្ញាតេ បរវាទី ‘‘ពហិទ្ធា អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបេ ឥទ្ធិវិធាទិវិសេសាធិគមោ នត្ថិ, អជ្ឈត្តំ ¶ អត្ថិ, តស្មា ឥទ្ធាទិនិព្ពត្តកេន បុគ្គលេន ភវិតព្ព’’ន្តិ មញ្ញមានោ ននុ អត្ថិ កោចិ ឥទ្ធិំ វិកុព្ពតីតិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ ឧត្តានត្ថមេវ.
អភិញ្ញានុយោគវណ្ណនា.
១៥-១៨. ញាតកានុយោគាទិវណ្ណនា
១៩៧. ឥទានិ មាតាតិអាទិកោ ញាតកានុយោគោ. ខត្តិយោតិអាទិកោ ជាតិអនុយោគោ. គហដ្ឋោ បព្ពជិតោតិ បដិបត្តិអនុយោគោ. ទេវោ មនុស្សោតិ ឧបបត្តិអនុយោគោ. សោតាបន្នោតិអាទិកោ បដិវេធានុយោគោ, អរិយានុយោគោតិបិ វុច្ចតិ. តេ សព្ពេ ឧត្តានត្ថាយេវ. ‘‘អរហា ហុត្វា ន អរហា’’តិ បនេត្ថ មោឃបញ្ហត្តា ន វុត្តំ.
២០៦. ចត្តារោ បុរិសយុគាតិអាទិ សំឃានុយោគោ, សោបិ ឧត្តានត្ថោយេវ.
២០៩. សង្ខតោតិអាទិ សច្ចិកដ្ឋសភាវានុយោគោ. តត្ថ តតិយា កោដីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តថារូបស្ស សច្ចិកដ្ឋស្ស អភាវតោ បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. បុន បុដ្ឋោ បុគ្គលំ សន្ធាយ បដិញ្ញា តស្សេវ.
២១១. អញ្ញោ ¶ បុគ្គលោតិបញ្ហេបិ សង្ខតេហិ ខន្ធេហិ អញ្ញត្តំ អនិច្ឆន្តោ បដិក្ខេបោ តស្សេវ.
២១២. ខន្ធា សង្ខតាតិអាទិ សង្ខតាសង្ខតានិ សរូបេន ទស្សេត្វា អញ្ញត្តបុច្ឆនត្ថំ វុត្តំ.
២១៣. រូបំ សង្ខតន្តិអាទិ ខន្ធេ វិភាគតោ ទស្សេត្វា អញ្ញត្តបុច្ឆនត្ថំ វុត្តំ.
២១៤. បុគ្គលស្ស ឧប្បាទោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, ‘‘ជាតិធម្មា ជរាធម្មា, អថោ មរណធម្មិនោ’’តិអាទិសុត្តវសេន ¶ បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. សង្ខតភាវំ បនស្ស សោ ន ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ.
២១៥. បុន ន ឧប្បាទោ បញ្ញាយតីតិអាទិនា នយេន បុដ្ឋោ ‘‘ទុក្ខមេវ ហិ សម្ភោតិ ¶ , ទុក្ខំ តិដ្ឋតិ វេតិ ចា’’តិអាទិវចនតោ (សំ. និ. ១.១៧១) បុគ្គលស្ស ឧប្បាទាទយោ នាម ន យុជ្ជន្តីតិ បដិជានាតិ.
២១៦. អត្ថត្ថម្ហីតិ អត្ថំ វុច្ចតិ និព្ពានំ. តត្ថ អត្ថីតិ បុច្ឆតិ. តស្ស អត្ថិតាយ សស្សតំ, នត្ថិតាយ. ឧច្ឆេទោ អាបជ្ជតិ. តទុភយម្បិ អនិច្ឆន្តោ បច្ឆា បដិក្ខិបតិ.
ញាតកានុយោគាទិវណ្ណនា.
១៩. បដិវេធានុយោគាទិវណ្ណនា
២១៧. ភវំ និស្សាយ បញ្ហេ ភវន្តិ ឧបបត្តិភវំ.
២១៨. វេទនំ វេទិយមានបញ្ហេ វេទនំ វេទិយមានោ បរិគ្គហិតវេទនោ យោគាវចរោវ បជានាតិ, ពាលបុថុជ្ជនោ នប្បជានាតិ.
២២៤. កាយានុបស្សនាទិបញ្ហា ឧត្តានត្ថាយេវ.
២២៦. បារាយនគាថាយ ¶ សុញ្ញតោ លោកំ អវេក្ខស្សូតិ សត្តសុញ្ញតវសេន ខន្ធលោកំ ឱលោកេហីតិ អត្ថោ.
២២៨. បុគ្គលោ អវេក្ខតីតិ សកវាទិបុច្ឆា. បរវាទិស្ស ហិ ‘‘សុញ្ញតោ លោកំ អវេក្ខស្សូ’’តិ គាថាយ យោ អវេក្ខតិ, សោ បុគ្គលោតិ លទ្ធិ, តស្មា នំ ឯវំ បុច្ឆតិ. សហ រូបេនាតិ ¶ រូបកាយេន សទ្ធិំ. តតោ អនិស្សដោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ឥទំ បញ្ចវោការវសេន អនុជានិត្វា បុន តំ ជីវន្តិ បុដ្ឋោ សុត្តវិរោធភយេន បដិក្ខិបតិ. វិនា រូបេនាតិ ឥទំ ចតុវោការវសេន អនុជានិត្វា បុន អញ្ញំ ជីវន្តិ បុដ្ឋោ សុត្តវិរោធភយេនេវ បដិក្ខិបតិ. ‘‘អព្ភន្តរគតោ’’តិ ច ‘‘ពហិទ្ធា និក្ខមិត្វា’’តិ ច ឥទំ ‘‘សហ រូបេន វិនា រូបេនា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តស្ស លក្ខណវចនំ. តត្ថ អព្ភន្តរគតោតិ រូបស្ស អន្តោគតោ, ឥតោ វា ឯត្តោ វា អនិក្ខមិត្វា រូបបរិច្ឆេទវសេនេវ ឋិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. និក្ខមិត្វាតិ រូបបរិច្ឆេទំ អតិក្កមិត្វា. រូបំ អនិស្សិតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.
២៣១. អនត្តាតិ អត្តនា ជីវេន បុគ្គលេន រហិតោ. ឯកធម្មេបិ បុគ្គលោ នត្ថីតិ អត្ថោ. ឯវំ សព្ពសុត្តានំ អាគមដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេនេវ ¶ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥធ បន សន្ធាយភាសិតមត្តមេវ វក្ខាម.
២៣៧. វុត្តំ ភគវតា សប្បិកុម្ភោតិអាទិ ‘‘សព្ពាវ ទេសនា យថារុតវសេនេវ អត្ថតោ ន គហេតព្ពា’’តិ ទស្សនត្ថំ អាភតំ. យថា ហិ សុវណ្ណំ គហេត្វា កតោ សុវណ្ណវិការោ កុម្ភោ សុវណ្ណកុម្ភោតិ វុច្ចតិ, ន ឯវំ សប្បិំ គហេត្វា កតោ សប្បិស្ស វិការោ សប្បិកុម្ភោ នាម អត្ថិ. យស្មិំ បន កុម្ភេ សប្បិ បក្ខិត្តំ, សោ សប្បិកុម្ភោ នាមាតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. តេលកុម្ភាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យថា ច និព្ពានំ និច្ចំ ធុវំ, ន ឯវំ ភត្តំ វា យាគុ វា អត្ថិ. កាលបរិច្ឆេទំ បន អកត្វា ទិវសេ ទិវសេ ទស្សាមាតិ បញ្ញត្តវសេន ‘‘និច្ចភត្តំ ធុវយាគូ’’តិ វុច្ចតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.
‘‘អត្ថិ បុគ្គលោ អត្តហិតាយ បដិបន្នោ’’តិអាទីសុបិ យថា រូបាទយោ ធម្មា បច្ចត្តលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណវសេន អត្ថិ, ន ឯវំ បុគ្គលោ ¶ . រូបាទីសុ បន សតិ ‘ឯវំនាមោ’‘ឯវំគោត្តោ’តិ វោហារោ ហោតិ. ឥតិ ឥមិនា លោកវោហារេន លោកសម្មុតិយា លោកនិរុត្តិយា អត្ថិ បុគ្គលោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា – ‘‘ឥមា ខោ ចិត្ត, លោកសមញ្ញា លោកនិរុត្តិយោ លោកវោហារា លោកបញ្ញត្តិយោ’’តិ (ទី. និ. ១.៤៤០). រូបាទិធម្មា បន វិនាបិ លោកសម្មុតិំ បច្ចត្តសាមញ្ញលក្ខណវសេន បញ្ញាបនតោ អត្ថីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.
ពុទ្ធានំ ¶ បន ទ្វេ កថា សម្មុតិកថា ច បរមត្ថកថា ច. តត្ថ សត្តោ, បុគ្គលោ, ទេវោ, ព្រហ្មាតិអាទិកា សម្មុតិកថា នាម. អនិច្ចំ, ទុក្ខំ, អនត្តា, ខន្ធា, ធាតុយោ, អាយតនានិ, សតិបដ្ឋានា, សម្មប្បធានាតិអាទិកា បរមត្ថកថា នាម.
តត្ថ យោ សម្មុតិទេសនាយ សត្តោតិ វា…បេ… ព្រហ្មាតិ វាតិ វុត្តេ ជានិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ និយ្យាតុំ អរហត្តជយគ្គាហំ គហេតុំ សក្កោតិ, តស្ស ភគវា អាទិតោវ សត្តោតិ វា បុគ្គលោតិ វា បោសោតិ វា ទេវោតិ វា ព្រហ្មាតិ វា កថេតិ. យោ បរមត្ថទេសនាយ អនិច្ចន្តិ វា ទុក្ខន្តិ វាតិអាទីសុ អញ្ញតរំ សុត្វាវ ជានិតុំ បដិវិជ្ឈិតុំ និយ្យាតុំ អរហត្តជយគ្គាហំ គហេតុំ សក្កោតិ. តស្ស អនិច្ចន្តិអាទីសុ អញ្ញតរំ កថេតិ. តថា សម្មុតិកថាយ ពុជ្ឈនកសត្តស្ស ន បឋមំ បរមត្ថកថំ កថេតិ. សម្មុតិកថាយ បន ពោធេត្វា បច្ឆា បរមត្ថកថំ កថេតិ ¶ . បរមត្ថកថាយ ពុជ្ឈនកសត្តស្សាបិ ន បឋមំ សម្មុតិកថំ កថេតិ. បរមត្ថកថាយ បន ពោធេត្វា បច្ឆា សម្មុតិកថំ កថេតិ. បកតិយា បន បឋមមេវ បរមត្ថកថំ កថេន្តស្ស ទេសនា លូខាការា ហោតិ. តស្មា ពុទ្ធា បឋមំ សម្មុតិកថំ កថេត្វា បច្ឆា បរមត្ថកថំ កថេន្តិ. តេ សម្មុតិកថំ កថេន្តាបិ សច្ចមេវ សភាវមេវ អមុសាវ កថេន្តិ. បរមត្ថកថំ កថេន្តាបិ សច្ចមេវ សភាវមេវ អមុសាវ កថេន្តិ. អយញ្ហិ –
‘‘ទុវេ សច្ចានិ អក្ខាសិ, សម្ពុទ្ធោ វទតំ វរោ;
សម្មុតិំ បរមត្ថញ្ច, តតិយំ នុបលព្ភតិ’’.
តត្ថ ¶ –
‘‘សង្កេតវចនំ សច្ចំ, លោកសម្មុតិការណំ;
បរមត្ថវចនំ សច្ចំ, ធម្មានំ តថលក្ខណ’’ន្តិ.
អបរោ នយោ – ទ្វេ ភគវតោ ទេសនា បរមត្ថទេសនា ច ខន្ធាទិវសេន, សម្មុតិទេសនា ច សប្បិកុម្ភាទិវសេន. ន ហិ ភគវា សមញ្ញំ អតិធាវតិ. តស្មា ‘‘អត្ថិ បុគ្គលោ’’តិ វចនមត្តតោ អភិនិវេសោ ន កាតព្ពោ. សត្ថារា ហិ –
‘‘បញ្ញត្តិំ ¶ អនតិក្កម្ម, បរមត្ថោ បកាសិតោ;
សមញ្ញំ នាតិធាវេយ្យ, តស្មា អញ្ញោបិ បណ្ឌិតោ;
បរមត្ថំ បកាសេន្តោ, សមញ្ញំ នាតិធាវយេ’’.
សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
បុគ្គលកថា និដ្ឋិតា.
២. បរិហានិកថា
១. វាទយុត្តិបរិហានិវណ្ណនា
២៣៩. ឥទានិ ¶ ¶ បរិហានិកថា ហោតិ. បរិហានិធម្មោ អបរិហានិធម្មោ, ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា សេក្ខស្ស, ភិក្ខុនោ បរិហានាយ សំវត្តន្តិ’’ (អ. និ. ២.១៨៥), ‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា ¶ សមយវិមុត្តស្ស ភិក្ខុនោ បរិហានាយ សំវត្តន្តី’’តិ (អ. និ. ៥.១៤៩) ឯវមាទីនិ ហិ សុត្តានិ និស្សាយ សម្មិតិយា វជ្ជិបុត្តកា សព្ពត្ថិវាទិនោ ឯកច្ចេ ច មហាសង្ឃិកា អរហតោបិ បរិហានិំ ឥច្ឆន្តិ, តស្មា តេ វា ហោន្តុ អញ្ញេយេវ វា, យេសំ អយំ លទ្ធិ, តេសំ លទ្ធិភិន្ទនត្ថំ បរិហាយតិ អរហា អរហត្តាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្រ បរិហាយតីតិ ទ្វេ បរិហានិយោ បត្តបរិហានិ ច អប្បត្តបរិហានិ ច. តត្ថ ‘‘ទុតិយម្បិ ខោ អាយស្មា គោធិកោ តម្ហា សាមយិកាយ ចេតោវិមុត្តិយា បរិហាយី’’តិ (សំ. និ. ១.១៥៩) អយំ បត្តបរិហានិ នាម. ‘‘មា វោ សាមញ្ញត្ថិកានំ សតំ សាមញ្ញត្ថោ បរិហាយី’’តិ (ម. និ. ១.៤១៦-៤១៨) អយំ អប្បត្តបរិហានិ. តាសុ ឥធ បត្តបរិហានិ អធិប្បេតា. តញ្ហិ សន្ធាយ អាមន្តាតិ បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. សកសមយេ បន ឥមំ បត្តបរិហានិំ នាម លោកិយសមាបត្តិយាវ ឥច្ឆន្តិ, ន អរហត្តាទីហិ សាមញ្ញផលេហិ. បរសមយេបិ នំ សព្ពសាមញ្ញផលេសុ សព្ពភវេសុ សព្ពកាលេសុ សព្ពេសញ្ច បុគ្គលានំ ន ឥច្ឆន្តិ. តំ បន តេសំ លទ្ធិមត្តមេវាតិ សព្ពំ លទ្ធិជាលំ ភិន្ទិតុំ បុន សព្ពត្ថាតិអាទិនា នយេន ទេសនា វឌ្ឍិតា.
តត្ថ យស្មា បរវាទី កមេន បរិហាយិត្វា សោតាបត្តិផលេ ឋិតស្ស អរហតោ បរិហានិំ ន ឥច្ឆតិ, ឧបរិផលេសុ ឋិតស្សេវ ឥច្ឆតិ. យស្មា ច រូបារូបភវេសុ ឋិតស្ស ន ឥច្ឆតិ, កម្មារាមតាទីនំ បន បរិហានិយធម្មានំ ភាវតោ កាមភវេ ឋិតស្សេវ ឥច្ឆតិ, តស្មា ‘‘សព្ពត្ថា’’តិ ¶ បុដ្ឋោ បដិក្ខិបតិ. បុន ទឡ្ហំ កត្វា បុដ្ឋោ កាមភវំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សព្ពស្មិម្បិ ហិ កាមភវេ បរិហានិករា កាមគុណា អត្ថិ, តស្មា តត្ថ បរិហាយតីតិ តស្ស លទ្ធិ.
តតិយបុច្ឆាយ ¶ បរិហានីតិ បរិហានិករេ ធម្មេ បុច្ឆតិ. តត្ថ យស្មា បរិហានិ នាម កម្មារាមតាទិធម្មា, វិសេសតោ វា កាមរាគព្យាបាទា ឯវ, តេ ច រូបារូបភវេ នត្ថិ, តស្មា ‘‘ន ហេវ’’ន្តិ បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស.
សព្ពទាតិ កាលបុច្ឆា. តត្ថ បឋមបញ្ហេ យោនិសោមនសិការកាលេ អបរិហាយនតោ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយេ អយោនិសោមនសិករោតោ រត្តិភាគេ វា ទិវសភាគេ វា សព្ពទា បរិហាយនតោ បដិជានាតិ. តតិយេ បរិហានិករធម្មសមាយោគេ ¶ សតិ មុហុត្តមេវ បរិហានិ នាម ហោតិ, តតោ បុព្ពេ អបរិហីនស្ស បច្ឆា បរិហីនស្ស ច បរិហានិ នាម នត្ថីតិ បដិក្ខិបតិ.
សព្ពេវ អរហន្តោតិ បញ្ហានំ បឋមស្មិំ តិក្ខិន្ទ្រិយេ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយស្មិំ មុទិន្ទ្រិយេ សន្ធាយ បដិជានាតិ. តតិយស្មិម្បិ តិក្ខិន្ទ្រិយាវ អធិប្បេតា. តេសញ្ហិ សព្ពេសម្បិ បរិហានិ ន ហោតីតិ តស្ស លទ្ធិ.
សេដ្ឋិឧទាហរណេ បឋមបុច្ឆា បរវាទិស្ស, ទុតិយា សកវាទិស្ស. តត្រាយំ អធិប្បាយោ – យំ មំ តុម្ហេ បុច្ឆថ – ‘‘អរហា អរហត្តា បរិហាយន្តោ ចតូហិ ផលេហិ បរិហាយតី’’តិ, តត្រ វោ បដិបុច្ឆាមិ – ‘‘ចតូហិ សតសហស្សេហិ សេដ្ឋី សេដ្ឋិត្តំ ករោន្តោ សតសហស្សេហិ បរិហីនេ សេដ្ឋី សេដ្ឋិត្តា បរិហីនោ ហោតី’’តិ. តតោ សកវាទិនា ឯកទេសេន បរិហានិំ សន្ធាយ ‘‘អាមន្តា’’តិ វុត្តេ សព្ពសាបតេយ្យា បរិហីនោ ហោតីតិ បុច្ឆតិ. តថា អបរិហីនត្តា សកវាទី ន ហេវាតិ វត្វា អថ នំ ‘‘ឯវមេវ អរហាបិ បរិហាយតិ ច. ន ច ចតូហិ ផលេហី’’តិ ឧប្បន្នលទ្ធិកំ ទុតិយំ ភព្ពបញ្ហំ បុច្ឆតិ. បរវាទី សេដ្ឋិនោ អភព្ពតាយ និយមំ អបស្សន្តោ បដិជានិត្វា អរហតោ ចតូហិ ផលេហិ បរិហានិភព្ពតំ បុដ្ឋោ ‘‘និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ’’តិ (អ. និ. ៣.៨៧) វចនស្ស អយោនិសោ អត្ថំ គហេត្វា លទ្ធិយំ ឋិតោ សោតាបត្តិផលតោ បរិហាយិតុំ អភព្ពតំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. តំ បនស្ស លទ្ធិមត្តមេវាតិ.
ឯត្តាវតា វាទយុត្តិ នាម និដ្ឋិតា ហោតិ.
២. អរិយបុគ្គលសំសន្ទនបរិហានិវណ្ណនា
២៤០. ឥទានិ ¶ ¶ អរិយបុគ្គលសំសន្ទនា អារទ្ធា. តត្ថ យស្មា កេចិ អរហតោវ បរិហានិំ ឥច្ឆន្តិ, កេចិ អនាគាមិនោបិ, កេចិ សកទាគាមិស្សបិ. សោតាបន្នស្ស បន សព្ពេបិ ន ឥច្ឆន្តិយេវ. យេ អរហត្តា បរិហាយិត្វា អនាគាមិសកទាគាមិភាវេ ឋិតា, តេសំ បរិហានិំ ឥច្ឆន្តិ, ន ឥតរេសំ អនាគាមិសកទាគាមីនំ. សោតាបន្នស្ស ¶ បន តេបិ សព្ពថាបិ ន ឥច្ឆន្តិយេវ, តស្មា បេយ្យាលមុខេន បុច្ឆា កតា. តត្ថ តេសំ លទ្ធិវសេន បដិញ្ញា ច បដិក្ខេបោ ច វេទិតព្ពា. ‘‘បរិហាយតិ អនាគាមី អនាគាមិផលា’’តិ ហិ បញ្ហស្មិំ យេ អនាគាមិនោ បរិហានិំ ន ឥច្ឆន្តិ, តេសំ វសេន បដិក្ខេបោ. យេ បកតិអនាគាមិនោ វា អរហត្តា បរិហាយិត្វា ឋិតអនាគាមិនោ វា បរិហានិំ ឥច្ឆន្តិ, តេសំ វសេន បដិញ្ញាតិ ឥទមេត្ថ នយមុខំ. តស្សានុសារេន សព្ពបេយ្យាលា អត្ថតោ វេទិតព្ពា.
២៤១. យំ បនេត្ថ ‘‘សោតាបត្តិផលស្ស អនន្តរា អរហត្តំយេវ សច្ឆិករោតី’’តិ វុត្តំ, តំ បរិហីនស្ស បុន វាយមតោ អរហត្តប្បត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥតរោ សោតាបត្តិផលានន្តរំ អរហត្តស្ស អភាវា បដិក្ខិបតិ.
២៤២. តតោ បរំ ‘‘បរិហានិ នាមេសា កិលេសប្បហានស្ស វា មន្ទតាយ ភវេយ្យ, មគ្គភាវនាទីនំ វា អនធិមត្តតាយ, សច្ចានំ វា អទស្សនេនា’’តិ ឯវមាទីនំ វសេន អនុយុញ្ជិតុំ កស្ស ពហុតរា កិលេសា បហីនាតិអាទិ វុត្តំ. តំ សព្ពំ ឧត្តានាធិប្បាយមេវ សុត្តានំ បនត្ថោ អាគមដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.
២៦២. សមយវិមុត្តោ អរហា អរហត្តា បរិហាយតីតិ ឯត្ថ មុទិន្ទ្រិយោ សមយវិមុត្តោ, តិក្ខិន្ទ្រិយោ អសមយវិមុត្តោតិ តេសំ លទ្ធិ. សកសមយេ បន អវសិប្បត្តោ ឈានលាភី សមយវិមុត្តោ, វសិប្បត្តោ ឈានលាភី ចេវ សព្ពេ ច អរិយបុគ្គលា អរិយេ វិមោក្ខេ អសមយវិមុត្តាតិ សន្និដ្ឋានំ. សោ បន តំ អត្តនោ លទ្ធិំ គហេត្វា សមយវិមុត្តោ ¶ បរិហាយតិ, ឥតរោ ន បរិហាយតី’’តិ អាហ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.
អរិយបុគ្គលសំសន្ទនបរិហានិវណ្ណនា.
៣. សុត្តសាធនបរិហានិវណ្ណនា
២៦៥. ឥទានិ ¶ សុត្តសាធនា ហោតិ. តត្ថ ឧច្ចាវចាតិ ឧត្តមហីនភេទតោ ឧច្ចា ច អវចា ច. បដិបាទាតិ បដិបទា. សមណេន បកាសិតាតិ ពុទ្ធសមណេន ជោតិតា. សុខាបដិបទា ហិ ខិប្បាភិញ្ញា ឧច្ចា. ទុក្ខាបដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា អវចា. ឥតរា ទ្វេ ឯកេនង្គេន ¶ ឧច្ចា, ឯកេន អវចា. បឋមំ វុត្តា ឯវ វា ឧច្ចា, ឥតរោ តិស្សោបិ អវចា. តាយ ចេតាយ ឧច្ចាវចាយ បដិបទាយ ន បារំ ទិគុណំ យន្តិ, ឯកមគ្គេន ទ្វិក្ខត្តុំ និព្ពានំ ន គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. កស្មា? យេន មគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេន តេសំ បុន អប្បហាតព្ពតោ. ឯតេន បរិហានិធម្មាភាវំ ទីបេតិ. នយិទំ ឯកគុណំ មុតន្តិ តញ្ច ឥទំ បារំ ឯកវារំយេវ ផុសនារហំ ន ហោតិ. កស្មា? ឯកេន មគ្គេន សព្ពកិលេសានំ អប្បហានតោ. ឯតេន ឯកមគ្គេនេវ អរហត្តាភាវំ ទីបេតិ.
អត្ថិ ឆិន្នស្ស ឆេទិយន្តិ ឆិន្នស្ស កិលេសវដ្ដស្ស បុន ឆិន្ទិតព្ពំ កិញ្ចិ អត្ថីតិ បុច្ឆតិ. ឥតរោ តិក្ខិន្ទ្រិយំ សន្ធាយ បដិក្ខិបិត្វា បុន បុដ្ឋោ មុទិន្ទ្រិយំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សកវាទី សុត្តំ អាហរិត្វា នត្ថិភាវំ ទស្សេតិ. តត្ថ ឱឃបាសោតិ កិលេសោឃោ ចេវ កិលេសបាសោ ច.
២៦៦. កតស្ស បដិចយោតិ ភាវិតស្ស មគ្គស្ស បុន ភាវនា. ឥធាបិ បដិក្ខេបបដិជាននានិ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.
២៦៧. បរិហានាយ សំវត្តន្តីតិ បរវាទិនា អាភតេ សុត្តេ បញ្ច ធម្មា អប្បត្តបរិហានាយ ចេវ លោកិយសមាបត្តិបរិហានាយ ច សំវត្តន្តិ. សោ បន បត្តស្ស អរហត្តផលស្ស បរិហានាយ សល្លក្ខេតិ. តេនេវ អត្ថិ អរហតោ កម្មារាមតាតិ អាហ. ឥតរោបិ អសមយវិមុត្តំ ¶ សន្ធាយ បដិក្ខិបិត្វា ឥតរំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. កាមរាគវសេន វា បវត្តមានំ តំ បដិក្ខិបិត្វា ឥតរថា បវត្តមានំ បដិជានាតិ. រាគាទីនំ បន អត្ថិតំ បុដ្ឋោ បដិជានិតុំ ន សក្កោតិ.
២៦៨. កិំ បរិយុដ្ឋិតោតិ កេន បរិយុដ្ឋិតោ អនុពទ្ធោ អជ្ឈោត្ថតោ វា ហុត្វាតិ អត្ថោ. អនុសយបុច្ឆាយបិ តិក្ខិន្ទ្រិយមុទិន្ទ្រិយវសេនេវ បដិក្ខេបបដិជាននានិ វេទិតព្ពានិ. កល្យាណានុសយោតិ ¶ វចនមត្តសាមញ្ញេន វា បដិជានាតិ. រាគោ ឧបចយំ គច្ឆតីតិ ភាវនាយ បហីនំ សន្ធាយាហ. បរតោ ទោសមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ. សក្កាយទិដ្ឋិអាទីនំ បន ទស្សនេន បហីនត្តា ឧបចយំ ន ឥច្ឆតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
សុត្តសាធនា.
បរិហានិកថា និដ្ឋិតា.
៣. ព្រហ្មចរិយកថា
១. សុទ្ធព្រហ្មចរិយកថាវណ្ណនា
២៦៩. ឥទានិ ¶ ¶ ¶ ព្រហ្មចរិយកថា ហោតិ. តត្ថ ទ្វេ ព្រហ្មចរិយវាសា, មគ្គភាវនា ច បព្ពជ្ជា ច. បព្ពជ្ជា សព្ពទេវេសុ នត្ថិ. មគ្គភាវនា ឋបេត្វា អសញ្ញសត្តេ សេសេសុ អប្បដិសិទ្ធា. តត្ថ យេ បរនិម្មិតវសវត្តិទេវេ ឧបាទាយ តទុបរិទេវេសុ មគ្គភាវនម្បិ ន ឥច្ឆន្តិ សេយ្យថាបិ សម្មិតិយា, តេ សន្ធាយ នត្ថិ ទេវេសូតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. ‘‘តីហិ, ភិក្ខវេ, ឋានេហិ ជម្ពុទីបកា មនុស្សា ឧត្តរកុរុកេ ច មនុស្សេ អធិគ្គណ្ហន្តិ ទេវេ ច តាវតិំសេ. កតមេហិ តីហិ? សូរា សតិមន្តោ ឥធ ព្រហ្មចរិយវាសោ’’តិ (អ. និ. ៩.២១) ឥទំ សុត្តំ និស្សាយ ទ្វេបិ ព្រហ្មចរិយវាសា នត្ថិ ទេវេសូតិ ឧប្បន្នលទ្ធិវសេន បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. បុន ទ្វិន្នម្បិ ព្រហ្មចរិយានំ អន្តរាយិកធម្មវសេនេវ សព្ពេ ទេវា ជឡាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ ហត្ថសំវាចិកាតិ មូគា វិយ ហត្ថមុទ្ធាយ វត្តារោ. បរតោ អត្ថិ ទេវេសូតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, មគ្គភាវនំ សន្ធាយ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. បដិញ្ញាយ អធិប្បាយំ អសល្លក្ខេត្វា បព្ពជ្ជាវសេន អនុយោគោ បរវាទិស្ស.
២៧០. យត្ថ នត្ថិ បព្ពជ្ជាតិ បញ្ហេ គិហីនញ្ចេវ ឯកច្ចានញ្ច ទេវានំ មគ្គបដិលាភំ សន្ធាយ បដិក្ខេបោ តស្សេវ. បុន បុដ្ឋោ បច្ចន្តវាសិនោ ចេវ អសញ្ញសត្តេ ច សន្ធាយ បដិញ្ញា តស្សេវ. យោ បព្ពជតីតិអាទីសុ បុច្ឆាសុបិ ឯសេវ នយោ. បុន ‘‘អត្ថិ ទេវេសូ’’តិ បញ្ហេបិ មគ្គភាវនំ សន្ធាយេវ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស, ‘‘សព្ពទេវេសូ’’តិ វុត្តេ អសញ្ញសត្តេ សន្ធាយ បដិក្ខេបោ តស្សេវ.
២៧១. មនុស្សេសូតិ ¶ បញ្ហទ្វយេ ជម្ពុទីបកេ សន្ធាយ បដិញ្ញា. បច្ចន្តវាសិនោ សន្ធាយ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ.
អត្ថិ យត្ថ អត្ថីតិ អត្ថិ តេ ទេវា, អត្ថិ វា សោ បទេសោ, យត្ថ អត្ថីតិ ឯវំ សត្តបទេសវិភាគមុខេន វិស្សជ្ជនំ សកវាទិស្ស. ឥមិនា នយេន សព្ពេ ឯកន្តរិកបញ្ហា វេទិតព្ពា.
២៧២. សុត្តានុយោគេ ¶ កុហិំ ផលុប្បត្តីតិ តស្ស អនាគាមិនោ អរហត្តផលុប្បត្តិ កុហិន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថេវាតិ សុទ្ធាវាសេសូតិ អត្ថោ.
ហន្ទ ហីតិ ការណត្ថេ និបាតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា អនាគាមិបុគ្គលោ ឥធ លោកេ ភាវិតេន មគ្គេន តត្ថ សុទ្ធាវាសេសុ ផលំ សច្ឆិករោតិ, ន តត្ថ អញ្ញំ មគ្គំ ភាវេតិ, តស្មា នត្ថិ ទេវេសុ ព្រហ្មចរិយវាសោតិ.
២. សំសន្ទនព្រហ្មចរិយវណ្ណនា
២៧៣. ឥទានិ ¶ យទិ អញ្ញត្ថ ភាវិតេន មគ្គេន អញ្ញត្ថ ផលសច្ឆិកិរិយា ហោតិ, សោតាបន្នាទីនម្បិ សិយាតិ ឯតមត្ថំ ទស្សេតុំ បុន អនាគាមីតិអាទីនំ សំសន្ទនបុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ អនាគាមិស្ស ផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិញ្ញា, សេសានំ ផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. ឥធ ភាវិតមគ្គោ ហិ អនាគាមី ឥធវិហាយនិដ្ឋោ នាម ហោតិ. សោ ឥធ អនាគាមិមគ្គំ ភាវេត្វា ‘‘ឱបបាតិកោ តត្ថបរិនិព្ពាយី’’តិ វចនតោ ‘‘បុន មគ្គភាវនំ វិនា ឧបបត្តិវសេនេវ អរហត្តផលំ សច្ឆិករោតី’’តិ តស្ស លទ្ធិ. សោតាបន្នសកទាគាមិនោ បន តត្ថ មគ្គំ ភាវេត្វា តត្រុបបត្តិកា នាម ហោន្តីតិ តេសំ ឥធាគមនញ្ញេវ នត្ថិ. ឥតិ សោ អនាគាមិស្ស ផលសច្ឆិកិរិយំ បុដ្ឋោ បដិជានាតិ. ឥតរេសំ បដិក្ខិបតិ.
អនាគាមី បុគ្គលោ តត្ថ ភាវិតេន មគ្គេនាតិ បញ្ហេ ‘‘អនាគាមិនោ តត្ថ មគ្គភាវនាវ នត្ថី’’តិ លទ្ធិយា បដិក្ខិបតិ. មគ្គោ ច ភាវីយតិ, ន ច កិលេសា បហីយន្តីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស ¶ , រូបាវចរមគ្គំ សន្ធាយ បដិញ្ញា ឥតរស្ស. រូបាវចរមគ្គេន ហិ សោ ឥធវិហាយនិដ្ឋោ នាម ជាតោ.
អនាគាមី បុគ្គលោ កតករណីយោតិ បញ្ហេ ‘‘ឱបបាតិកោ តត្ថបរិនិព្ពាយី’’តិ វចនតោ ឧបបត្តិយាវស្ស កតករណីយាទិភាវំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. អរហាតិ បញ្ហេ ឥធបរិនិព្ពាយិនោ អរហតោ វសេនេវ បដិក្ខិបតិ. បុន បុដ្ឋោ តត្ថបរិនិព្ពាយិនោ វសេន បដិជានាតិ.
អត្ថិ អរហតោ បុនព្ភវោតិអាទីសុបិ តត្ថបរិនិព្ពាយី ឥធបរិនិព្ពាយីនំ វសេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អប្បដិវិទ្ធាកុប្បោវ តត្ថបរិនិព្ពាយតីតិ បុដ្ឋោ ¶ ឥធេវ ភាវិតេន មគ្គេន តស្ស អកុប្បបដិវេធំ ឥច្ឆន្តោ បដិក្ខិបតិ.
យថា មិគោតិ បឋមំ ឧទាហរណំ បរវាទិស្ស, ទុតិយំ សកវាទិស្ស. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ព្រហ្មចរិយកថា និដ្ឋិតា.
៣. ឱធិសោកថាវណ្ណនា
២៧៤. ឥទានិ ឱធិសោកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេ សោតាបន្នាទីនំ នានាភិសមយវសេន ទុក្ខទស្សនាទីហិ ឱធិសោ ឱធិសោ ¶ ឯកទេសេន ឯកទេសេន កិលេសប្បហានំ ឥច្ឆន្តិ សេយ្យថាបិ ឯតរហិ សម្មិតិយាទយោ, តេសំ តំ លទ្ធិំ ភិន្ទិតុំ ឱធិសោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. បុន អនុយោគោ សកវាទិស្ស, ឯកទេសេន សោតាបន្នាទិភាវស្ស អភាវតោ បដិក្ខេបោ បរវាទិស្ស. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
ឱធិសោកថាវណ្ណនា.
៤. ជហតិកថា
១. នសុត្តាហរណកថាវណ្ណនា
២៧៩. ឥទានិ ¶ ជហតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ឈានលាភី បុថុជ្ជនោ សហ សច្ចាភិសមយា អនាគាមី នាម ហោតិ, តស្ស បុថុជ្ជនកាលេយេវ កាមរាគព្យាបាទា បហីនា’’តិ លទ្ធិ សេយ្យថាបិ ឯតរហិ សម្មិតិយានំ, តេសំ តំ លទ្ធិំ ភិន្ទិតុំ ជហតិ បុថុជ្ជនោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, ឈានវិក្ខម្ភិតានំ បន តេសំ បរិយុដ្ឋានំ អបស្សន្តស្ស បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. យស្មា បន តេសំ ឈានវិក្ខម្ភិតានម្បិ អនាគាមិមគ្គេនេវ អច្ចន្តំ ¶ បហានំ ហោតិ, តស្មា បុន អច្ចន្តន្តិអាទិអនុយោគោ សកវាទិស្ស, តថារូបស្ស បហានស្ស អភាវតោ បដិក្ខេបោ ឥតរស្ស. វិក្ខម្ភេតីតិ អច្ចន្តវិក្ខម្ភនមេវ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តតោ បរំ អនាគាមិមគ្គដ្ឋេន សទ្ធិំ បុថុជ្ជនសំសន្ទនំ ហោតិ. តំ ឧត្តានត្ថមេវ.
២៨០. តតោ បរំ អនាគាមិផលេ សណ្ឋាតីតិ បុដ្ឋោ ឈានានាគាមិតំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. អរហត្តេ សណ្ឋាតីតិ បុដ្ឋោ ទស្សនមគ្គេន ឧទ្ធម្ភាគិយានំ បហានាភាវតោ បដិក្ខិបតិ.
អបុព្ពំ អចរិមំ តយោ មគ្គេតិ បុដ្ឋោ តថារូបាយ ភាវនាយ អភាវា បដិក្ខិបតិ. បុន បុដ្ឋោ តិណ្ណំ មគ្គានំ កិច្ចសព្ភាវំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សាមញ្ញផលបុច្ឆាសុបិ ឯសេវ នយោ. កតមេន មគ្គេនាតិ បុដ្ឋោ អនាគាមិមគ្គេនាតិ ឈានានាគាមិតំ សន្ធាយ វទតិ. បុន សំយោជនប្បហានំ បុដ្ឋោ តិណ្ណំ អនាគាមិមគ្គេន តេសំ កិលេសានំ អប្បហេយ្យត្តា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ បឋមមគ្គស្សេវ ¶ ឈានានាគាមិមគ្គភាវំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ជហតិកថា.
៥. សព្ពមត្ថីតិកថា
១. វាទយុត្តិវណ្ណនា
២៨២. ឥទានិ ¶ សព្ពមត្ថីតិវាទកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ…បេ… អយំ វុច្ចតិ រូបក្ខន្ធោ’’តិអាទិវចនតោ (វិភ. ២) ‘‘សព្ពេបិ អតីតាទិភេទា ធម្មា ខន្ធសភាវំ ន វិជហន្តិ, តស្មា សព្ពំ អត្ថិយេវ នាមា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ សព្ពមត្ថិវាទានំ, តេសំ លទ្ធិវិសោធនត្ថំ សព្ពមត្ថីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, វុត្តប្បការាយ លទ្ធិយា ឋត្វា បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សព្ពថាតិ សព្ពស្មិំ សរីរេ សព្ពមត្ថីតិ បុច្ឆតិ. សព្ពទាតិ សព្ពស្មិំ កាលេ សព្ពមត្ថីតិ បុច្ឆតិ. សព្ពេន សព្ពន្តិ សព្ពេនាការេន សព្ពមត្ថីតិ បុច្ឆតិ. សព្ពេសូតិ សព្ពេសុ ធម្មេសុ សព្ពមត្ថីតិ បុច្ឆតិ. អយោគន្តិ ¶ អយុត្តំ. នានាសភាវានញ្ហិ យោគោ ហោតិ, ន ឯកសភាវស្ស. ឥតិ ឥមស្មិំ បញ្ហេ រូបំ វេទនាយ, វេទនំ វា រូបេន អនានំ ឯកលក្ខណមេវ កត្វា សព្ពមត្ថីតិ បុច្ឆតិ. យម្បិ នត្ថិ តម្បត្ថីតិ យម្បិ ឆដ្ឋខន្ធាទិកំ សសវិសាណាទិកំ វា កិញ្ចិ នត្ថីតិ សិទ្ធំ, តម្បិ តេ អត្ថីតិ បុច្ឆតិ. សព្ពមត្ថីតិ យា ទិដ្ឋិ សា ទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ, យា ទិដ្ឋិ សា ទិដ្ឋិ សម្មាទិដ្ឋីតិ ហេវមត្ថីតិ ឥមិនា ឥទំ បុច្ឆតិ – យា តេ ឯសា សព្ពមត្ថីតិ ទិដ្ឋិ, សា ទិដ្ឋិ អយាថាវកត្តា មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឯវំ យា អម្ហាកំ ទិដ្ឋិ, សា ទិដ្ឋិ យាថាវកត្តា សម្មាទិដ្ឋីតិ ឯវំ តវ សមយេ អត្ថីតិ បុច្ឆតិ. ឥតរោ សព្ពេសុបិ ឯតេសុ នយេសុ វុត្តប្បការាយ អត្ថិតាយ អភាវតោ បដិក្ខិបតិ. ឥមេសុ បន សព្ពេសុបិ នយេសុ ‘‘អាជានាហិ និគ្គហ’’ន្តិ អាទិំ កត្វា សព្ពោ កថាមគ្គភេទោ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពោតិ អយំ តាវេត្ថ វាទយុត្តិ.
២. កាលសំសន្ទនវណ្ណនា
២៨៣-២៨៤. ឥទានិ ¶ អតីតំ អត្ថីតិ កាលសំសន្ទនំ ហោតិ. តត្ថ អតីតំ អត្ថីតិអាទិកំ សុទ្ធិកសំសន្ទនំ. អតីតំ រូបំ អត្ថីតិអាទិកំ ខន្ធវសេន កាលសំសន្ទនំ.
២៨៥. បច្ចុប្បន្នំ រូបំ អប្បិយំ ករិត្វាតិ អតីតានាគតំ បហាយ បច្ចុប្បន្នរូបមេវ អប្បិយំ ¶ អវិភជិតព្ពំ ករិត្វា. រូបភាវំ ជហតីតិបញ្ហេ និរុទ្ធស្សាបិ រូបស្ស រូបក្ខន្ធសង្គហិតត្តា បដិក្ខិបតិ. រូបភាវំ ន ជហតីតិ បដិលោមបញ្ហេបិ រូបក្ខន្ធេន សង្គហិតត្តាវ បដិជានាតិ. ឱទាតំ វត្ថំ អប្បិយំ ករិត្វាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ន សព្ពំ វត្ថំ ឱទាតំ, ឥមិនា បន វត្ថន្តិ អវត្វា ‘‘ឱទាតំ វត្ថំ អប្បិយំ ករិត្វា’’តិ វុត្តេ សកវាទិនា ឯកត្ថតា អនុញ្ញាតា. ឱទាតភាវំ ជហតីតិ បញ្ហេ វណ្ណវិគមំ សន្ធាយ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. វត្ថភាវំ ជហតីតិ ឯត្ថ បន បញ្ញត្តិយា អវិគតត្តា បដិក្ខេបោ តស្សេវ. បដិលោមេបិ ឯសេវ នយោ.
២៨៦. អតីតំ អតីតភាវំ ន ជហតីតិ បុដ្ឋោ ‘‘យទិ ជហេយ្យ, អនាគតំ វា បច្ចុប្បន្នំ វា សិយា’’តិ មញ្ញមានោ បដិជានាតិ. អនាគតំ អនាគតភាវំ ន ជហតីតិ បុដ្ឋោ បន ‘‘យទិ ន ជហេយ្យ, អនាគតមេវស្ស ¶ , បច្ចុប្បន្នភាវំ ន បាបុណេយ្យា’’តិ មញ្ញមានោ បដិក្ខិបតិ. បច្ចុប្បន្នបញ្ហេបិ អតីតភាវំ អនាបជ្ជនទោសោ សិយាតិ បដិក្ខិបតិ. អនុលោមបញ្ហេសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
២៨៧. ឯវំ សុទ្ធិកនយំ វត្វា បុន ខន្ធវសេន ទស្សេតុំ អតីតំ រូបន្តិអាទិ វុត្តំ. តំ សព្ពំ បាឡិអនុសារេនេវ សក្កា ជានិតុំ.
វចនសោធនវណ្ណនា
២៨៨. ឥទានិ ‘‘អតីតំ ន្វត្ថី’’តិអាទិ វចនសោធនា ហោតិ. តត្ថ ហញ្ចិ អតីតំ ន្វត្ថីតិ យទិ អតីតំ នោ អត្ថីតិ អត្ថោ. អតីតំ ¶ អត្ថីតិ មិច្ឆាតិ អតីតញ្ច តំ អត្ថិ ចាតិ មិច្ឆា ឯវ. តញ្ញេវ អនាគតំ តំ បច្ចុប្បន្នន្តិ បុដ្ឋោ អនាគតក្ខណេយេវស្ស បច្ចុប្បន្នតាយ អភាវំ សន្ធាយ កាលនានត្តេន បដិក្ខិបតិ.
ទុតិយំ បុដ្ឋោ យំ ឧប្បាទតោ បុព្ពេ អនាគតំ អហោសិ, តស្ស ឧប្បន្នកាលេ បច្ចុប្បន្នត្តា បដិជានាតិ. ហុត្វា ហោតិ ហុត្វា ហោតីតិ យទេតំ តយា ‘‘អនាគតំ ហុត្វា បច្ចុប្បន្នំ ហោតី’’តិ វទតា តញ្ញេវ អនាគតំ តំ បច្ចុប្បន្នន្តិ លទ្ធិវសេន ‘‘អនាគតំ វា បច្ចុប្បន្នំ វា ហុត្វា ហោតី’’តិ ¶ វុត្តំ. កិំ តេ តម្បិ ហុត្វា ហោតីតិ? ឥតរោ ហុត្វា ភូតស្ស បុន ហុត្វា អភាវតោ ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ.
ទុតិយំ បុដ្ឋោ យស្មា តំ អនាគតំ ហុត្វា បច្ចុប្បន្នំ ហោន្តំ ‘‘ហុត្វា ហោតី’’តិ សង្ខំ គតំ, តស្មា បដិជានាតិ. អថ នំ សកវាទី ‘‘យទិ តេ តំ អនាគតំ ហុត្វា បច្ចុប្បន្នំ ហោន្តំ ‘ហុត្វា ហោតី’តិ សង្ខំ គតំ, បុន ហុត្វា ហោតិ, យំ អនាគតំ ន ហុត្វា បច្ចុប្បន្នំ ន ហោន្តំ ‘ន ហុត្វា ន ហោតី’តិ សង្ខំ គតំ សសវិសាណំ, កិំ តេ តម្បិ បុន ន ហុត្វា ន ហោតី’’តិអធិប្បាយេន ន ហុត្វា ន ហោតិ ន ហុត្វា ន ហោតីតិ បញ្ហំ បុច្ឆតិ. ឥតរោ ‘‘យំ នត្ថិ, តំ នត្ថិតាយ, ឯវ អនាគតំ ន ហុត្វា បច្ចុប្បន្នំ ន ហោតីតិ នហុត្វានហោតិ នាម តាវ ហោតុ, បុន នហុត្វានហោតិភាវោ បនស្ស កុតោ’’តិ មញ្ញមានោ បដិក្ខិបតិ. តញ្ញេវ បច្ចុប្បន្នំ តំ អតីតន្តិ បញ្ហេបិ បច្ចុប្បន្នក្ខណេយេវស្ស អតីតតាយ អភាវំ សន្ធាយ កាលនានត្តា បដិក្ខិបតិ.
ទុតិយបញ្ហេ ¶ បុដ្ឋោ យំ អតីតភាវតោ បុព្ពេ បច្ចុប្បន្នំ អហោសិ, តស្សេវ អតីតត្តា បដិជានាតិ. ហុត្វា ហោតិ ហុត្វា ហោតីតិ យទេតំ តយា ‘‘បច្ចុប្បន្នំ ហុត្វា អតីតំ ហោតី’’តិ វទតា ‘‘តញ្ញេវ បច្ចុប្បន្នំ តំ អតីត’’ន្តិ លទ្ធិវសេន ‘‘បច្ចុប្បន្នំ វា អតីតំ វា ហុត្វា ហោតី’’តិ វុត្តំ, កិំ តេ តម្បិ ហុត្វា ហោតីតិ? ឥតរោ ហុត្វា ភូតស្ស បុន ហុត្វា អភាវតោ ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ.
ទុតិយបញ្ហេ យស្មា តំ បច្ចុប្បន្នំ ហុត្វា អតីតំ ហោន្តំ ‘‘ហុត្វា ហោតី’’តិ សង្ខំ គតំ, តស្មា បដិជានាតិ ¶ . អថ នំ សកវាទី ‘‘យទិ តេ តញ្ញេវ បច្ចុប្បន្នំ ហុត្វា អតីតំ ហោន្តំ ‘ហុត្វា ហោតី’តិ សង្ខំ គតំ, បុន ហុត្វា ហោតិ, យំ បច្ចុប្បន្នំ ន ហុត្វា អតីតំ ន ហោន្តំ ‘ន ហុត្វា ន ហោតី’តិ សង្ខំ គតំ សសវិសាណំ, កិំ តេ តម្បិ បុន ន ហុត្វា ន ហោតី’’តិ អធិប្បាយេន ន ហុត្វា ន ហោតិ ន ហុត្វា ន ហោតីតិ បញ្ហំ បុច្ឆតិ. ឥតរោ ‘‘យំ នត្ថិ, តំ នត្ថិតាយ ឯវ បច្ចុប្បន្នំ ន ហុត្វា អតីតំ ន ហោតីតិ នហុត្វានហោតិ នាម តាវ ហោតុ. បុន នហុត្វានហោតិភាវោ បនស្ស កុតោ’’តិ មញ្ញមានោ បដិក្ខិបតិ. ឧភយំ ឯកតោ កត្វា អាគតេ តតិយបញ្ហេបិ ឥមិនាវុបាយេន យោជនា កាតព្ពា.
អបរោ ¶ នយោ – យទិ តញ្ញេវ អនាគតំ តំ បច្ចុប្បន្នំ, អនាគតស្ស បច្ចុប្បន្នេ វុត្តោ ហោតិភាវោ, បច្ចុប្បន្នស្ស ច អនាគតេ វុត្តោ ហុត្វាភាវោ អាបជ្ជតិ. ឯវំ សន្តេ អនាគតម្បិ ហុត្វាហោតិ នាម. បច្ចុប្បន្នម្បិ ហុត្វាហោតិយេវ នាម. តេន តំ បុច្ឆាម – ‘‘កិំ តេ ឯតេសុ ឯកេកំ ហុត្វា ហោតិ ហុត្វា ហោតី’’តិ? ឥតរោ – ‘‘តញ្ញេវ អនាគតំ តំ បច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ បញ្ហេ បដិក្ខិត្តនយេនេវ បដិក្ខិបិត្វា បុន បុដ្ឋោ ទុតិយេ បញ្ហេ បដិញ្ញាតនយេនេវ បដិជានាតិ. អថ នំ សកវាទី ‘‘តញ្ញេវ អនាគតំ តំ បច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ បញ្ហាវសេន តេសុ ឯកេកំ ហុត្វា ហោតិ ហុត្វា ហោតីតិ បដិជានន្តំ បុរិមំ បដិក្ខិត្តបញ្ហំ បរិវត្តិត្វា បុច្ឆន្តោ ន ហុត្វា ន ហោតិ ន ហុត្វា ន ហោតីតិ បុច្ឆតិ. តស្សត្ថោ – ននុ ‘‘តយា តញ្ញេវ អនាគតំ តំ បច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ វុត្តេ បឋមបញ្ហំ បដិក្ខិបន្តេន អនាគតស្ស ហោតិភាវោ បច្ចុប្បន្នស្ស ច ហុត្វាភាវោ បដិក្ខិត្តោតិ. តេន អនាគតំ ន ហោតិ នាម, បច្ចុប្បន្នំ ន ហុត្វា នាម.
ទុតិយបញ្ហេ ¶ ច តញ្ញេវ អនាគតំ តំ បច្ចុប្បន្នន្តិ បដិញ្ញាតំ. ឯវំ សន្តេ អនាគតម្បិ ន ហុត្វា ន ហោតិ នាម. បច្ចុប្បន្នម្បិ ន ហុត្វា ន ហោតិយេវ នាម. តេន តំ បុច្ឆាម – ‘‘កិំ តេ ឯតេសុ ឯកេកំ ន ហុត្វា ន ហោតិ ន ហុត្វា ន ហោតី’’តិ? បរវាទី សព្ពតោ អន្ធការេន បរិយោនទ្ធោ វិយ តេសំ នហុត្វានហោតិភាវំ អបស្សន្តោ ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ.
ទុតិយវារេបិ យទិ តញ្ញេវ ¶ បច្ចុប្បន្នំ តំ អតីតំ, បច្ចុប្បន្នស្ស អតីតេ វុត្តោ ហោតិភាវោ, អតីតស្ស ច បច្ចុប្បន្នេ វុត្តោ ហុត្វាភាវោ អាបជ្ជតិ, ឯវំ សន្តេ បច្ចុប្បន្នម្បិ ហុត្វាហោតិ នាម, អតីតម្បិ ហុត្វាហោតិយេវ នាម. តេន តំ បុច្ឆាម – ‘‘កិំ តេ ឯតេសុ ឯកេកំ ហុត្វា ហោតិ ហុត្វា ហោតី’’តិ? ឥតរោ តញ្ញេវ បច្ចុប្បន្នំ តំ អតីតន្តិបញ្ហេ បដិក្ខិត្តនយេនេវ បដិក្ខិបិត្វា បុន បុដ្ឋោ ទុតិយបញ្ហេ បដិញ្ញាតនយេនេវ បដិជានាតិ. អថ នំ សកវាទី ‘‘តញ្ញេវ បច្ចុប្បន្នំ តំ អតីត’’ន្តិ បញ្ហាវសេន តេសុ ឯកេកំ ហុត្វា ហោតិ ហុត្វា ហោតីតិ បដិជានន្តំ បុរិមំ បដិក្ខិត្តបញ្ហំ បរិវត្តិត្វា បុច្ឆន្តោ ន ហុត្វា ន ហោតិ ន ហុត្វា ន ហោតីតិ បុច្ឆតិ. តស្សត្ថោ – ននុ តយា តញ្ញេវ បច្ចុប្បន្នំ តំ អតីតន្តិ វុត្តេ បឋមបញ្ហំ បដិក្ខិបន្តេន បច្ចុប្បន្នស្ស ហោតិភាវោ, អតីតស្ស ច ហុត្វាភាវោ បដិក្ខិត្តោតិ. តេន បច្ចុប្បន្នំ នហោតិ នាម. អតីតំ នហុត្វា នាម.
ទុតិយបញ្ហេ ច តេ ‘‘តញ្ញេវ បច្ចុប្បន្នំ តំ អតីត’’ន្តិ បដិញ្ញាតំ. ឯវំ សន្តេ បច្ចុប្បន្នម្បិ ¶ ន ហុត្វា ន ហោតិ នាម, អតីតម្បិ ន ហុត្វា ន ហោតិយេវ នាម. តេន តំ បុច្ឆាម – ‘‘កិំ តេ ឯតេសុ ឯកេកំ ន ហុត្វា ន ហោតិ, ន ហុត្វា ន ហោតី’’តិ. បរវាទី សព្ពតោ អន្ធការេន បរិយោនទ្ធោ វិយ តេសំ នហុត្វានហោតិភាវំ អបស្សន្តោ ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ.
តតិយវារេបិ យទិ តញ្ញេវ អនាគតំ តំ បច្ចុប្បន្នំ តំ អតីតំ; អនាគតបច្ចុប្បន្នានំ បច្ចុប្បន្នាតីតេសុ វុត្តោ ហោតិភាវោ, បច្ចុប្បន្នាតីតានញ្ច អនាគតបច្ចុប្បន្នេសុ វុត្តោ ហុត្វាភាវោ អាបជ្ជតិ. ឯវំ សន្តេ អនាគតម្បិ ហុត្វាហោតិ នាម. បច្ចុប្បន្នម្បិ អតីតម្បិ ហុត្វា ហោតិយេវ នាម. តេន តំ បុច្ឆាម – ‘‘កិំ តេ តីសុបិ ឯតេសុ ឯកេកំ ហុត្វា ហោតិ ¶ ហុត្វា ហោតី’’តិ? ឥតរោ ‘‘តញ្ញេវ អនាគតំ, តំ បច្ចុប្បន្នំ, តំ អតីត’’ន្តិបញ្ហេ បដិក្ខិត្តនយេនេវ បដិក្ខិបិត្វា បុន បុដ្ឋោ ទុតិយបញ្ហេ បដិញ្ញាតនយេនេវ បដិជានាតិ. អថ នំ សកវាទី ‘‘តញ្ញេវ អនាគតំ, តំ បច្ចុប្បន្នំ, តំ អតីត’’ន្តិ បញ្ហាវសេន តេសុ ឯកេកំ ហុត្វា ហោតិ, ហុត្វា ហោតីតិ បដិជានន្តំ បុរិមំ បដិក្ខិត្តបញ្ហំ បរិវត្តិត្វា បុច្ឆន្តោ ន ហុត្វា ន ហោតិ ន ហុត្វា ន ហោតីតិ បុច្ឆតិ. តស្សត្ថោ ¶ – ននុ តយា តញ្ញេវ អនាគតំ, តំ បច្ចុប្បន្នំ, តំ អតីតន្តិ វុត្តេ បឋមបញ្ហំ បដិក្ខិបន្តេន អនាគតបច្ចុប្បន្នានំ ហោតិភាវោ; បច្ចុប្បន្នាតីតានញ្ច ហុត្វាភាវោ បដិក្ខិត្តោតិ? តេន អនាគតំ បច្ចុប្បន្នញ្ច ន ហោតិ នាម. បច្ចុប្បន្នញ្ច អតីតញ្ច ន ហុត្វា នាម.
ទុតិយបញ្ហេ ច តេ ‘‘តញ្ញេវ អនាគតំ, តំ បច្ចុប្បន្នំ, តំ អតីត’’ន្តិ បដិញ្ញាតំ. ឯវំ សន្តេ អនាគតម្បិ ន ហុត្វា ន ហោតិ នាម, បច្ចុប្បន្នម្បិ អតីតម្បិ ន ហុត្វា ន ហោតិយេវ នាម. តេន តំ បុច្ឆាម – ‘‘កិំ តេ ឯតេសុ ឯកេកំ ន ហុត្វា ន ហោតិ ន ហុត្វា ន ហោតី’’តិ? បរវាទី សព្ពតោ អន្ធការេន បរិយោនទ្ធោ វិយ តេសំ ន ហុត្វា ន ហោតិភាវំ អបស្សន្តោ ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតីតិ. និគ្គហាទីនិ បនេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពានិ.
វចនសោធនវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
អតីតចក្ខុរូបាទិកថាវណ្ណនា
២៨៩. អតីតំ ¶ ចក្ខុ អត្ថីតិអាទីសុបិ ចក្ខាទិភាវាវិជហនេនេវ អត្ថិតំ បដិជានាតិ. បស្សតីតិអាទីនិ បុដ្ឋោ បន តេសំ វិញ្ញាណានំ កិច្ចាភាវវសេន បដិក្ខិបតិ.
អតីតញាណាទិកថាវណ្ណនា
២៩០. តេន ញាណេន ញាណករណីយំ ករោតីតិ បញ្ហេ តស្ស ញាណស្ស និរុទ្ធត្តា កិច្ចភាវមស្ស អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ. បុន បុដ្ឋោ អតីតារម្មណំ បច្ចុប្បន្នំ ញាណំ អតីតានំ ធម្មានំ ជាននតោ អតីតំ ញាណន្តិ ¶ លេសេន បច្ចុប្បន្នមេវ ‘‘អតីតំ ញាណ’’ន្តិ កត្វា តេន ញាណេន ញាណករណីយស្ស អត្ថិតាយ បដិជានាតិ. អថស្ស សកវាទី លេសោកាសំ អទត្វា តេន ញាណេន ទុក្ខំ បរិជានាតីតិអាទិមាហ. ឥតរោ អតីតារម្មណេនេវ ញាណេន ឥមេសំ ចតុន្នំ កិច្ចានំ អភាវា ¶ បដិក្ខិបតិ. អនាគតបញ្ហេបិ ឯសេវ នយោ. បច្ចុប្បន្នបញ្ហោ ចេវ សំសន្ទនបញ្ហោ ច ឧត្តានត្ថាយេវ.
អរហន្តាទិកថាវណ្ណនា
២៩១. អរហតោ អតីតោ រាគោ អត្ថីតិអាទីសុបិ រាគាទិភាវាវិជហន្តោ ឯវំ បដិជានាតិ. សរាគោតិអាទីសុ សុត្តវិរោធភយេន ចេវ យុត្តិវិរោធភយេន ច បដិក្ខិបតិ.
បទសោធនកថាវណ្ណនា
២៩៥. ឯវំ សព្ពម្បិ បាឡិអនុសារេនេវ វិទិត្វា បរតោ អត្ថិ សិយា អតីតំ, សិយា ន្វាតីតន្តិ ឯត្ថ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. យំ អតីតមេវ អត្ថិ, តំ អតីតំ. យំ បច្ចុប្បន្នានាគតំ អត្ថិ, តំ នោ អត្ថិ, តំ នោ អតីតំ. តេនាតីតំ ន្វាតីតំ, ន្វាតីតំ អតីតន្តិ តេន ការណេន អតីតំ នោ អតីតំ, នោ អតីតំ អតីតន្តិ. អនាគតបច្ចុប្បន្នបុច្ឆាសុបិ ឯសេវ នយោ.
សុត្តសាធនវណ្ណនា
២៩៦. ន ¶ វត្តព្ពំ ‘‘អតីតំ អត្ថិ អនាគតំ អត្ថី’’តិ សុត្តសាធនាយ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. បុន អត្តនោ លទ្ធិំ និស្សាយ យំកិញ្ចិ, ភិក្ខវេ, រូបន្តិ អនុយោគោ បរវាទិស្សេវ. ទុតិយនយេ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. ឯវំ សព្ពត្ថ បុច្ឆា ច បដិញ្ញា ច វេទិតព្ពា. យំ បនេតំ បរវាទិនា អនាគតស្ស អត្ថិភាវសាធនត្ថំ ‘‘ននុ វុត្តំ ភគវតា កពឡីការេ, ចេ, ភិក្ខវេ’’តិ សុត្តស្ស បរិយោសានេ អត្ថិ តត្ថ អាយតិំ បុនព្ភវាភិនិព្ពត្តីតិអាទិ ទស្សិតំ ន តំ អនាគតស្ស អត្ថិភាវសាធកំ ¶ . តញ្ហិ ហេតូនំ បរិនិដ្ឋិតត្តា អវស្សំ ភាវិតំ សន្ធាយ តត្ថ វុត្តំ. អយំ សុត្តាធិប្បាយោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
សព្ពមត្ថីតិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៦. អតីតក្ខន្ធាទិកថា
១. នសុត្តសាធនកថាវណ្ណនា
២៩៧. ឥទានិ ‘‘អតីតំ ខន្ធា’’តិអាទិកថា ហោតិ. តត្ថ ខន្ធាទិភាវាវិជហនតោ អតីតានាគតានំ អត្ថិតំ ឥច្ឆន្តស្ស អតីតំ ខន្ធាតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, អតីតស្ស ខន្ធសង្គហិតត្តា អាមន្តាតិ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. បុន អតីតំ ¶ នត្ថីតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, តស្ស និរុត្តិបថសុត្តេន អត្ថិតាយ វារិតត្តា បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស. អាយតនធាតុបុច្ឆាសុបិ អនាគតបញ្ហេសុបិ បច្ចុប្បន្នេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា អនុលោមបដិលោមតោ អាគតបញ្ហេសុបិ ‘‘អតីតំ រូប’’ន្តិអាទិបញ្ហេសុបិ ឥមិនាវុបាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
២. សុត្តសាធនវណ្ណនា
២៩៨. សុត្តសាធនេ ¶ បន ន វត្តព្ពន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ នត្ថិ ចេតេតិ នត្ថិ ច ឯតេ ធម្មាតិ អត្ថោ. ខន្ធាទិភាវេ សតិ នត្ថិតំ អនិច្ឆន្តស្ស អាមន្តាតិ បដិញ្ញា បរវាទិស្ស, អថ នេសំ នត្ថិភាវសាធនត្ថំ សុត្តាហរណំ សកវាទិស្ស. ទុតិយបុច្ឆាបិ បរវាទិស្ស, បដិញ្ញា សកវាទិស្ស, សុត្តាហរណំ បរវាទិស្ស. តំ បន នេសំ ខន្ធាទិភាវមេវ សាធេតិ, ន អត្ថិភាវន្តិ អាហដម្បិ អនាហដសទិសមេវាតិ.
អតីតំ ខន្ធាតិអាទិកថាវណ្ណនា.
៧. ឯកច្ចំអត្ថីតិកថា
១. អតីតាទិឯកច្ចកថាវណ្ណនា
២៩៩. ឥទានិ ¶ ឯកច្ចំ អត្ថីតិ កថា ហោតិ. តត្ថ យេ ‘‘ឯកច្ចំ អតីតំ អត្ថី’’តិ មញ្ញន្តិ, សេយ្យថាបិ កស្សបិកា; តេសំ លទ្ធិភិន្ទនត្ថំ អតីតំ អត្ថីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, ឯកច្ចំ អត្ថីតិ វិស្សជ្ជនំ បរវាទិស្ស. អយញ្ហិ អធិប្បាយោ – អវិបក្កវិបាកំ អត្ថិ, វិបក្កវិបាកំ នត្ថីតិ. ឯកច្ចំ និរុទ្ធន្តិ អនុយោគោ សកវាទិស្ស. តស្សត្ថោ – យទិ តេ អតីតំ ឯកច្ចំ អត្ថិ ឯកច្ចំ នត្ថិ, ឯវំ សន្តេ ឯកច្ចំ អតីតំ និរុទ្ធំ, ឯកច្ចំ អតីតំ អនិរុទ្ធំ, តថេវ ឋិតន្តិ អាបជ្ជតិ. វិគតន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
អវិបក្កវិបាកធម្មា ឯកច្ចេតិ ឥទំ យស្មា យេសំ សោ អវិបក្កវិបាកានំ អត្ថិតំ ឥច្ឆតិ, តេបិ អតីតាយេវ. តស្មា យថា តេ អតីតំ ឯកច្ចំ អត្ថិ, កិំ តថា អវិបក្កវិបាកាបិ ធម្មា ¶ ឯកច្ចេ អត្ថី ឯកច្ចេ នត្ថីតិ ចោទេតុំ វុត្តំ. វិបក្កវិបាកាតិ ឥទំ យេសំ សោ នត្ថិតំ ឥច្ឆតិ, តេសំ វសេន ចោទេតុំ វុត្តំ. អវិបាកាតិ ឥទំ អព្យាកតានំ វសេន ចោទេតុំ វុត្តំ. ឥតិ ឥមេសំ តិណ្ណំ រាសីនំ វសេន សព្ពេសុ អនុលោមបដិលោមេសុ បដិញ្ញា ច ¶ បដិក្ខេបោ ច វេទិតព្ពា. អតីតា ឯកទេសំ វិបក្កវិបាកា, ឯកទេសំ អវិបក្កវិបាកាតិ វិប្បកតវិបាកា វុច្ចន្តិ. យេន ហិ កម្មេន បដិសន្ធិ និព្ពត្តិតា, ភវង្គម្បិ ចុតិបិ តស្សេវ វិបាកោ. តស្មា បដិសន្ធិតោ យាវ ចុតិ, តាវ តំ វិប្បកតវិបាកំ នាម ហោតិ. តថារូបេ ធម្មេ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.
វិបច្ចិស្សន្តីតិ កត្វា តេ អត្ថីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. យថា ធម្មធរស្ស បុគ្គលស្ស និទ្ទាយន្តស្សាបិ ពហុបវត្តិនោ ធម្មា អត្ថីតិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ លោកវោហារវសេន អត្ថិតំ សន្ធាយ បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. វិបច្ចិស្សន្តីតិ កត្វា បច្ចុបន្នាតិ ទុតិយបញ្ហេ ‘‘កម្មានំ អវិនាសសង្ខាតោ កម្មូបចយោ នាមេកោ អត្ថី’’តិ លទ្ធិយំ ឋត្វា បដិញ្ញា បរវាទិស្ស.
២. អនាគតាទិឯកច្ចកថាវណ្ណនា
៣០០. អនាគតំ ¶ អត្ថីតិអាទីសុបិ ឯកច្ចំ អត្ថីតិ ឧប្បាទិនោ ធម្មេ សន្ធាយ វទតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ឯកច្ចំអត្ថីតិកថាវណ្ណនា.
៨. សតិបដ្ឋានកថាវណ្ណនា
៣០១. ឥទានិ សតិបដ្ឋានកថា ហោតិ. ‘‘តត្ថ – ចតុន្នំ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានានំ សមុទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច ទេសេស្សាមី’’តិ (សំ. និ. ៥.៤០៨) សតិបដ្ឋានសំយុត្តេ វុត្តនយេនេវ យេសំ កាយាទយោ សតិយា អារម្មណធម្មេ គហេត្វា ‘‘សព្ពេ ធម្មា សតិបដ្ឋានា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ. អន្ធកា នាម បុព្ពសេលិយា, អបរសេលិយា, រាជគិរិយា, សិទ្ធត្ថិកាតិ ឥមេ បច្ឆា ឧប្បន្ននិកាយា. តេសំ លទ្ធិវិវេចនត្ថំ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. តត្ថ យស្មា ‘‘បតិដ្ឋាតិ ឯតេសូតិ បដ្ឋានា ¶ . កា បតិដ្ឋាតិ? សតិ. សតិយា បដ្ឋានា សតិបដ្ឋានា’’តិ ឥមិនា អត្ថេន សតិគោចរាបិ សតិបដ្ឋានា. ‘‘បតិដ្ឋហន្តីតិ បដ្ឋានា. កា ¶ បតិដ្ឋហន្តិ? សតិយោ. សតិយោវ បដ្ឋានា សតិបដ្ឋានា’’តិ ឥមិនា អត្ថេន សតិយោវ សតិបដ្ឋានា. តស្មា ទ្វេបិ វាទា បរិយាយេន យុជ្ជន្តិ. យេ បន តំ បរិយាយំ បហាយ ឯកន្តេនេវ ‘‘សព្ពេ ធម្មា សតិបដ្ឋានា’’តិ វទន្តិ, តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, អារម្មណវសេន បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. សព្ពេ ធម្មា សតីតិ អនុយុត្តស្ស បន សព្ពេសំ សតិសភាវាភាវតោ បដិក្ខេបោ តស្សេវ. តត្ថ ខយគាមីតិអាទីនិ មគ្គវិសេសនានិ. ឯកាយនមគ្គោ ហិ កិលេសានំ ខយភូតំ និព្ពានំ គច្ឆតីតិ ខយគាមី. ចត្តារិ សច្ចានិ ពុជ្ឈន្តោ គច្ឆតីតិ ពោធគាមី. វដ្ដំ អបចិនន្តោ គច្ឆតីតិ អបចយគាមី. ឯវមេតេហិ បទេហិ ‘‘កិំ តេ សព្ពេ ធម្មា ឯវរូបោ តេ ឯកាយនោ មគ្គោ ហោតី’’តិ បុច្ឆតិ. អនាសវា អសំយោជនិយាតិអាទីនិបិ លោកុត្តរភាវំ បុច្ឆនត្ថាយ វុត្តានិ. ពុទ្ធានុស្សតីតិអាទីនិ បភេទបុច្ឆាវសេន វុត្តានិ.
ចក្ខាយតនំ ¶ សតិបដ្ឋានន្តិអាទិ សព្ពធម្មានំ បភេទបុច្ឆាវសេន វុត្តំ. តត្ថាបិ សតិវសេន បដិក្ខេបោ, អារម្មណវសេន បដិញ្ញាតិ. ឯវំ សព្ពបញ្ហេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សុត្តសាធនា ឧត្តានត្ថាយេវាតិ.
សតិបដ្ឋានកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
៩. ហេវត្ថិកថាវណ្ណនា
៣០៤. ឥទានិ ហេវត្ថិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘សព្ពេបិ អតីតាទិភេទា ធម្មា រូបាទិវសេន អត្ថិ, អតីតំ អនាគតបច្ចុប្បន្នវសេន, អនាគតបច្ចុប្បន្នានិ វា អតីតាទិវសេន នត្ថិ; តស្មា សព្ពមេវិទំ ឯវំ អត្ថិ ឯវំ នត្ថី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ វុត្តប្បភេទានំ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ អតីតំ អត្ថីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. ហេវត្ថិ ហេវ នត្ថីតិ វិស្សជ្ជនំ បរវាទិស្ស. តត្ថ ហេវាតិ ឯវំ ¶ . អថ នំ សកវាទី ‘‘យទិ អតីតោវ ឯវំ អត្ថិ, ឯវំ នត្ថីតិ លទ្ធិ, ឯវំ សន្តេ សោយេវ អត្ថិ, សោយេវ នត្ថិ នាមា’’តិ បុច្ឆន្តោ សេវត្ថិ, សេវ នត្ថីតិ អាហ. ឥតរោ តេនេវ សភាវេន អត្ថិតំ, តេនេវ នត្ថិតំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ ¶ សកភាវេនេវ អត្ថិតំ, បរភាវេនេវ នត្ថិតំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. តតោ បរំ អត្ថដ្ឋោ នត្ថដ្ឋោតិ អត្ថិសភាវោ នត្ថិសភាវោ នាម ហោតីតិ បុច្ឆតិ. ឥមិនាវុបាយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បរិយោសានេ បន ‘‘តេន ហិ អតីតំ ហេវត្ថិ, ហេវ នត្ថី’’តិ ច ‘‘តេន ហិ រូបំ ហេវត្ថិ, ហេវ នត្ថី’’តិ ចាតិអាទីនិ វត្វា កិញ្ចាបិ បរវាទិនា លទ្ធិ បតិដ្ឋាបិតា, អយោនិសោ បតិដ្ឋាបិតត្តា បនេសា អប្បតិដ្ឋាបិតាយេវាតិ.
ហេវត្ថិកថាវណ្ណនា.
មហាវគ្គោ និដ្ឋិតោ.
២. ទុតិយវគ្គោ
១. បរូបហារវណ្ណនា
៣០៧. ឥទានិ ¶ ¶ បរូបហារកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេ អរហត្តំ បដិជានន្តានំ អប្បត្តេ បត្តសញ្ញីនំ អធិមានិកានំ កុហកានំ វា អរហត្តំ បដិជានន្តានំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ ទិស្វា ‘‘មារកាយិកា ទេវតា អរហតោ អសុចិំ ឧបសំហរន្តី’’តិ មញ្ញន្តិ; សេយ្យថាបិ ឯតរហិ បុព្ពសេលិយា ច អបរសេលិយា ច; តេ សន្ធាយ អត្ថិ អរហតោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. ឥទានិ យស្មា សុក្កវិស្សដ្ឋិ នាម រាគសមុដ្ឋានា ហោតិ, តស្មា អត្ថិ អរហតោ រាគោតិ អនុយោគោ អារទ្ធោ. សោ សព្ពោបិ ឧត្តានត្ថោយេវ.
មារកាយិកា ទេវតា អត្តនោតិអាទិបញ្ហេ យស្មា តាសំ ទេវតានំ សុក្កវិស្សដ្ឋិ នាម នត្ថិ, អញ្ញេសម្បិ សុក្កំ គហេត្វា ន ឧបសំហរន្តិ, អរហតោ បន សុក្កមេវ នត្ថិ, តស្មា ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ.
នេវ អត្តនោតិបញ្ហេ បន និម្មិនិត្វា ឧបសំហរន្តីតិ លទ្ធិយា បដិជានាតិ. លោមកូបេហីតិបញ្ហេ សប្បិតេលានំ វិយ លោមកូបេហិ ឧបសំហរណាភាវំ ទិស្វា បដិក្ខិបតិ.
៣០៨. ហន្ទ ¶ ហីតិ វចសាយត្ថេ និបាតោ. ‘‘អរហា នុ ខោ អហំ, នោ’’តិ ឯវំ វិមតិំ គាហយិស្សាមាតិ ឯវំ វចសាយំ កត្វា ឧបសំហរន្តីតិ អត្ថោ. អត្ថិ អរហតោ វិមតីតិ បុដ្ឋោ អដ្ឋវត្ថុកំ វិចិកិច្ឆំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, ទុតិយំ បុដ្ឋោ ឥត្ថិបុរិសានំ នាមគោត្តាទីសុ សន្និដ្ឋានាភាវំ សន្ធាយ បដិជានាតិ.
៣០៩. អត្ថិ តស្ស អាសយោតិ តស្ស សុក្កស្ស ឧច្ចារបស្សាវានំ វិយ បតិដ្ឋានោកាសោ អត្ថីតិ បុច្ឆតិ.
៣១២. សធម្មកុសលស្សាតិ អត្តនោ អរហត្តធម្មមត្តេយេវ កុសលស្ស. បញ្ញាវិមុត្តំ សន្ធាយេវំ ¶ វទតិ. បរធម្មកុសលស្សាតិ សធម្មតោ បរស្មិំ ¶ អដ្ឋសមាបត្តិធម្មេបិ កុសលស្ស. ឧភតោភាគវិមុត្តំ សន្ធាយេវំ វទតិ. សេសមេត្ថ បាឡិអនុសារេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
បរូបហារកថាវណ្ណនា.
២-៣-៤. អញ្ញាណាទិកថាវណ្ណនា
៣១៤. ឥទានិ អញ្ញាណំ, កង្ខា, បរវិតរណាតិ តិស្សោ កថា នាម ហោន្តិ. តត្ថ យេសំ ‘‘អរហតោ ឥត្ថិបុរិសាទីនំ នាមគោត្តាទីសុ ញាណប្បវត្តិយា អភាវេន អត្ថិ អញ្ញាណំ, តត្ថេវ សន្និដ្ឋានាភាវេន អត្ថិ កង្ខា. យស្មា ច នេសំ តានិ វត្ថូនិ បរេ វិតរន្តិ បកាសេន្តិ អាចិក្ខន្តិ, តស្មា នេសំ អត្ថិ បរវិតរណា’’តិ ឥមា លទ្ធិយោ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ បុព្ពសេលិយាទីនំ; តេសំ តា លទ្ធិយោ ភិន្ទិតុំ តីសុបិ កថាសុ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ច បដិក្ខេបោ ច ឥតរស្ស. តត្ថ សព្ពេសុបិ បញ្ហេសុ ចេវ វិស្សជ្ជនេសុ ច បាឡិំ អនុគន្ត្វាវ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
អញ្ញាណាទិកថាវណ្ណនា.
៥. វចីភេទកថាវណ្ណនា
៣២៦. ឥទានិ ¶ វចីភេទកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘សោតាបត្តិមគ្គក្ខណេ បឋមំ ឈានំ សមាបន្នស្ស ទុក្ខន្តិ វាចា ភិជ្ជតី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ បុព្ពសេលិយាទីនំ; តេ សន្ធាយ សមាបន្នស្ស អត្ថិ វចីភេទោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, លទ្ធិយំ ឋត្វា បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. បុន សព្ពត្ថាតិ តយោ ភវេ សន្ធាយ បុដ្ឋោ អរូបំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. សព្ពទាតិ ¶ កាលវសេន បុដ្ឋោ បឋមមគ្គក្ខណេ បឋមជ្ឈានិកសមាបត្តិតោ អញ្ញំ សព្ពំ សមាបត្តិកាលំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. សព្ពេសំ សមាបន្នានន្តិ បុដ្ឋោ លោកិយសមាបត្តិយោ សមាបន្នេ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. សព្ពសមាបត្តីសូតិ បុដ្ឋោ ទុតិយជ្ឈានាទិកំ លោកុត្តរំ សព្ពញ្ច លោកិយសមាបត្តិំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ.
កាយភេទោតិ ¶ អភិក្កមាទិវសេន បវត្តកាយវិញ្ញត្តិ. ឥទំ ‘‘យានិ ចិត្តានិ វចីវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេន្តិ, តានេវ កាយវិញ្ញត្តិំ. ឯវំ សន្តេ កស្មា កាយភេទោបិ ន ហោតី’’តិ ចោទនត្ថំ បុច្ឆតិ. ឥតរោ លទ្ធិវសេន បដិក្ខិបតិ ចេវ បដិជានាតិ ច. ឥទានិ យទិ សោ មគ្គក្ខណេ ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិ វាចំ ភាសតិ, ‘‘សមុទយោ’’តិអាទិកម្បិ ភាសេយ្យ. យទិ វា តំ ន ភាសតិ, ឥតរម្បិ ន ភាសេយ្យាតិ ចោទនត្ថំ ទុក្ខន្តិ ជានន្តោតិអាទយោ បញ្ហា វុត្តា. ឥតរោ បន អត្តនោ លទ្ធិវសេនេវ បដិជានាតិ ចេវ បដិក្ខិបតិ ច. លោកុត្តរំ បឋមជ្ឈានំ សមាបន្នោ ទុក្ខទុក្ខន្តិ វិបស្សតីតិ ហិស្ស លទ្ធិ.
៣២៨. ញាណន្តិ លោកុត្តរំ ចតុសច្ចញាណំ. សោតន្តិ សោតវិញ្ញាណំ អធិប្បេតំ, យេន តំ សទ្ទំ សុណាតិ. ទ្វិន្នំ ផស្សានន្តិ សោតសម្ផស្សមនោសម្ផស្សានំ.
៣២៩. នោ វត រេ វត្តព្ពេតិ យទិ អវិសេសេន យំកិញ្ចិ សមាបន្នស្ស នត្ថិ វចីភេទោ, ន អវិសេសេន វត្តព្ពំ ‘‘សមាបន្នស្ស អត្ថិ វចីភេទោ’’តិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ សទ្ធិំ សុត្តសាធនាយ. យំ បនេតេន ‘‘សិខិស្ស អានន្ទ, ភគវតោ’’តិ បរិយោសានេ សុត្តំ អាភតំ, តត្ថ យេន សមាបត្តិចិត្តេន សោ វចីភេទោ សមុដ្ឋិតោ, កាយភេទោបិ តេន សមុដ្ឋាតិយេវ, ន ច តំ លោកុត្តរំ បឋមជ្ឈានចិត្តំ, តស្មា អសាធកន្តិ.
វចីភេទកថាវណ្ណនា.
៦. ទុក្ខាហារកថាវណ្ណនា
៣៣៤. ឥទានិ ¶ ទុក្ខាហារកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ‘‘ទុក្ខំ ទុក្ខន្តិ វាចំ ភាសន្តោ ទុក្ខេ ញាណំ អាហរតិ, តំ ទុក្ខាហារោ នាម វុច្ចតិ ¶ . តញ្ច បនេតំ មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្ន’’ន្តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ បុព្ពសេលិយានំ; តេ សន្ធាយ ទុក្ខាហារោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. យេ កេចីតិ បឋមបញ្ហេ អវិបស្សកេ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, ទុតិយបញ្ហេ ¶ វិបស្សកេ សន្ធាយ បដិជានាតិ, តំ បនស្ស លទ្ធិមត្តមេវ. តស្មា ‘‘សព្ពេ តេ’’តិ វាទស្ស ភិន្ទនត្ថំ ពាលបុថុជ្ជនាតិអាទិមាហ. តំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ទុក្ខាហារកថាវណ្ណនា.
៧. ចិត្តដ្ឋិតិកថាវណ្ណនា
៣៣៥. ឥទានិ ចិត្តដ្ឋិតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ សមាបត្តិចិត្តញ្ចេវ ភវង្គចិត្តញ្ច អនុប្បពន្ធេន បវត្តមានំ ទិស្វា ‘‘ឯកមេវ ចិត្តំ ចិរំ តិដ្ឋតី’’តិ លទ្ធិ សេយ្យថាបិ ឯតរហិ ហេដ្ឋា វុត្តប្បភេទានំ អន្ធកានំ, តំលទ្ធិវិសោធនត្ថំ ឯកំ, ចិត្តំ ទិវសំ តិដ្ឋតីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. ឧបឌ្ឍទិវសោ ឧប្បាទក្ខណោតិ ឯត្ថ ឋិតិក្ខណំ អនាមសិត្វា ‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា, ឧប្បាទវយធម្មិនោ’’តិ (សំ. និ. ១.១៨៦; ២.១៤៣) ទេសនានយេន ឧប្បាទវយវសេនេវ បុច្ឆា កតា.
តេ ធម្មា ចិត្តេន លហុបរិវត្តាតិ បុដ្ឋោ ចិត្តតោ លហុតរបរិវត្តិនោ ធម្មេ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ យស្ស ចិត្តស្ស ទីឃដ្ឋិតិំ ឥច្ឆតិ, តំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. យាវតាយុកំ តិដ្ឋតីតិ បញ្ហេ ‘‘ចុល្លាសីតិសហស្សានិ, កប្បា តិដ្ឋន្តិ យេ មរូ’’តិអាទិវចនវសេន (មហានិ. ១០) អារុប្បតោ អញ្ញត្រ បដិក្ខិបតិ, អារុប្បេ បដិជានាតិ. មុហុត្តំ មុហុត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ បញ្ហេ បរវាទិស្ស ‘‘ឧប្បាទវយធម្មិនោ’’តិអាទិសុត្តវិរោធភយេន បដិជានាតិ. ឋិតិំ បនស្ស លទ្ធិវសេន ឥច្ឆតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ចិត្តដ្ឋិតិកថាវណ្ណនា.
៨. កុក្កុឡកថាវណ្ណនា
៣៣៨. ឥទានិ ¶ ¶ កុក្កុឡកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘សព្ពំ, ភិក្ខវេ, អាទិត្តំ (សំ. និ. ៤.២៨; មហាវ. ៥៤) សព្ពេ សង្ខារា ទុក្ខា’’តិអាទីនិ (ធ. ប. ២៧៨) សុត្តានិ អយោនិសោ គហេត្វា ¶ ‘‘និប្បរិយាយេនេវ សព្ពេ សង្ខារា កុក្កុឡា វីតច្ចិតង្គារសម្មិស្សា ឆារិកនិរយសទិសា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ គោកុលិកានំ; តេសំ នានប្បការសុខសន្ទស្សនេន តំ លទ្ធិំ វិវេចេតុំ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. តត្ថ អនោធិំ កត្វាតិ ឱធិំ មរិយាទំ កោដ្ឋាសំ អករិត្វា, អវិសេសេន សព្ពេយេវាតិ អត្ថោ. សេសំ សព្ពំ បាឡិនយេនេវ វេទិតព្ពំ សទ្ធិំ សុត្តសាធនាយាតិ.
កុក្កុឡកថាវណ្ណនា.
៩. អនុបុព្ពាភិសមយកថាវណ្ណនា
៣៣៩. ឥទានិ អនុបុព្ពាភិសមយកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ –
‘‘អនុបុព្ពេន មេធាវី, ថោកំ ថោកំ ខណេ ខណេ;
កម្មារោ រជតស្សេវ, និទ្ធមេ មលមត្តនោ’’តិ. (ធ. ប. ២៣៩) –
អាទីនិ សុត្តានិ អយោនិសោ គហេត្វា ‘‘សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ ឯកច្ចេ កិលេសេ ទុក្ខទស្សនេន បជហតិ, ឯកច្ចេ សមុទយនិរោធមគ្គទស្សនេន, តថា សេសាបីតិ ឯវំ សោឡសហិ កោដ្ឋាសេហិ អនុបុព្ពេន កិលេសប្បហានំ កត្វា អរហត្តបដិលាភោ ហោតី’’តិ ឯវរូបា នានាភិសមយលទ្ធិ ឧប្បន្នា, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកសព្ពត្ថិកសម្មិតិយភទ្រយានិកានំ; តេសំ លទ្ធិវិវេចនត្ថំ អនុបុព្ពាភិសមយោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អនុបុព្ពេន សោតាបត្តិមគ្គន្តិ បុដ្ឋោ បន ឯកស្ស មគ្គស្ស ពហុភាវាបត្តិភយេន បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ ទុក្ខទស្សនាទិវសេន បដិជានាតិ. តានិ វា ចត្តារិបិ ញាណានិ ឯកោ សោតាបត្តិមគ្គោយេវាតិ ¶ បដិជានាតិ, ផលំ បន ឯកមេវ ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. សកទាគាមិមគ្គាទីសុបិ ¶ ឯសេវ នយោ.
៣៤៤. មគ្គេ ទិដ្ឋេ ផលេ ឋិតោតិ បញ្ហេ យស្មា ទុក្ខទស្សនាទីហិ ទស្សនំ អបរិនិដ្ឋិតំ, មគ្គទស្សនេន បរិនិដ្ឋិតំ នាម ហោតិ, តទា សោ ផលេ ឋិតោតិ សង្ខំ គច្ឆតិ, តស្មា បដិជានាតិ.
៣៤៥. ទុក្ខេ ¶ ទិដ្ឋេ ចត្តារិ សច្ចានីតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, ឯកាភិសមយវសេន បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. បុន ទុក្ខសច្ចំ ចត្តារិ សច្ចានីតិ អនុយោគេ ចតុន្នម្បិ នានាសភាវត្តា បដិក្ខេបោ តស្សេវ.
រូបក្ខន្ធេ អនិច្ចតោ ទិដ្ឋេតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, សមុទ្ទតោ ឯកពិន្ទុស្ស រសេ បដិវិទ្ធេ សេសឧទកស្ស បដិវេធោ វិយ ឯកធម្មេ អនិច្ចាទិតោ បដិវិទ្ធេ សព្ពេបិ បដិវិទ្ធា ហោន្តីតិ លទ្ធិយា បដិញ្ញា បរវាទិស្ស.
ចតូហិ ញាណេហីតិ ទុក្ខេ ញាណាទីហិ. អដ្ឋហិ ញាណេហីតិ សាវកានំ សាធារណេហិ សច្ចញាណេហិ ចេវ បដិសម្ភិទាញាណេហិ ច. ទ្វាទសហិ ញាណេហីតិ ទ្វាទសង្គបដិច្ចសមុប្បាទញាណេហិ. ចតុចត្តារីសាយ ញាណេហីតិ ‘‘ជរាមរណេ ញាណំ, ជរាមរណសមុទយេ ញាណ’’ន្តិ ឯវំ និទានវគ្គេ វុត្តញាណេហិ. សត្តសត្តតិយា ញាណេហីតិ ‘‘ជរាមរណំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្ម’’ន្តិ (សំ. និ. ២.២០) ឯវំ តត្ថេវ វុត្តញាណេហិ. សេសមេត្ថ បាឡិនយេនេវ វេទិតព្ពំ សទ្ធិំ សុត្តសាធនេនាតិ.
អនុបុព្ពាភិសមយកថាវណ្ណនា.
១០. វោហារកថាវណ្ណនា
៣៤៧. ឥទានិ ¶ វោហារកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ពុទ្ធោ ភគវា លោកុត្តរេន វោហារេន វោហរតីតិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, លទ្ធិវសេន បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. លោកុត្តរេ សោតេតិអាទីនិ តស្ស អយុត្តវាទីភាវទីបនត្ថំ វុត្តានិ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – ‘‘សទ្ទាយតនមេវ តេ លោកុត្តរំ, ឧទាហុ សោតាទីនិបី’’តិ.
ហញ្ចិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វោហារោ លោកិយេ សោតេ បដិហញ្ញតីតិ ឯត្ថ យទិ សោ លោកុត្តរេ បដិហញ្ញេយ្យ. លោកុត្តរោ សិយាតិ ឯវមត្ថោ ន គហេតព្ពោ. លោកិយេ ¶ បដិហញ្ញមានស្ស បន លោកុត្តរតា នាម នត្ថីតិ អយមេត្ថាធិប្បាយោ. លោកិយេន វិញ្ញាណេនាតិ ឯត្ថាបិ លោកិយេនេវាតិ ¶ អត្ថោ. ឥតរថា អនេកន្តតា សិយា. លោកុត្តរញ្ហិ លោកិយេនបិ ញាណេន ញាយតី. ឯវំ សព្ពំ យថានុរូបតោ វេទិតព្ពំ. សព្ពេ តេ មគ្គំ ភាវេន្តីតិ បញ្ហេសុ យេ មគ្គំ នប្បដិលភន្តិ, តេ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. យេ បដិលភន្តិ, តេ សន្ធាយ បដិជានាតិ.
៣៥១. សោវណ្ណមយាយាតិ សុវណ្ណមយាយ. ឥទំ បរវាទិស្ស ឧទាហរណំ.
ឯឡណ្ឌិយាយាតិ ឯឡណ្ឌមយាយ. ឥទំ សកវាទិស្ស ឧទាហរណំ. លោកិយំ វោហរន្តស្ស លោកិយោតិ អយម្បិ ឯកា លទ្ធិ. សា ឯតរហិ ឯកច្ចានំ អន្ធកានំ លទ្ធិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
វោហារកថាវណ្ណនា.
១១. និរោធកថាវណ្ណនា
៣៥៣. ឥទានិ និរោធកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ អប្បដិសង្ខានិរោធញ្ច បដិសង្ខានិរោធញ្ច ទ្វេបិ ឯកតោ កត្វា និរោធសច្ចន្តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ មហិសាសកានញ្ចេវ អន្ធកានញ្ច; តេ សន្ធាយ ទ្វេ និរោធាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា បរវាទិស្ស ¶ . ទ្វេ ទុក្ខនិរោធាតិ បញ្ហេសុ យស្មា ទ្វេ ទុក្ខសច្ចានិ ន ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. យស្មា ទ្វីហាការេហិ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតីតិ ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិជានាតិ. ទ្វេ និរោធសច្ចានីតិបញ្ហេសុ ទ្វិន្នំ ទុក្ខសច្ចានំ និរោធវសេនអនិច្ឆន្តោ បដិក្ខិបតិ. ទ្វីហាការេហិ ទុក្ខស្ស និរុជ្ឈនតោ បដិជានាតិ. ទ្វេ តាណានីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
អត្ថិ ទ្វិន្នំ និព្ពានានន្តិអាទីសុ បុច្ឆាសុ ឧច្ចនីចតាទីនិ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ.
អប្បដិសង្ខានិរុទ្ធេតិ យេ បដិសង្ខាយ លោកុត្តរេន ញាណេន អនិរុទ្ធា សុទ្ធបកតិកត្តា វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនំ វា វសេន ន សមុទាចរណតោ និរុទ្ធាតិ វុច្ចន្តិ, តេ សង្ខារេ. បដិសង្ខា និរោធេន្តីតិ. លោកុត្តរញាណេន និរោធេន្តិ អនុប្បត្តិភាវំ គមេន្តិ. ននុ អប្បដិសង្ខានិរុទ្ធា សង្ខារាតិ ¶ បុច្ឆា បរវាទិស្ស ¶ . តត្ថ ភគ្គានំ បុន អភញ្ជនតោ អប្បដិសង្ខានិរុទ្ធានំ វា អរិយមគ្គេ ឧប្បន្នេ តថា និរុជ្ឈនតោវ សកវាទី អច្ចន្តភគ្គតំ បដិជានាតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
និរោធកថាវណ្ណនា.
ទុតិយោ វគ្គោ.
៣. តតិយវគ្គោ
១. ពលកថាវណ្ណនា
៣៥៤. ឥទានិ ¶ ពលកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ អនុរុទ្ធសំយុត្តេ ‘‘ឥមេសញ្ច បនាហំ, អាវុសោ, ចតុន្នំ សតិបដ្ឋានានំ ភាវិតត្តា ពហុលីកតត្តា ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ បជានាមី’’តិអាទីនិ (សំ. និ. ៥.៩១៣) ទសសុត្តានិ អយោនិសោ គហេត្វា ‘‘តថាគតពលំ សាវកសាធារណ’’ន្តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, លទ្ធិយំ ឋត្វា បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. តថាគតពលញ្ច នាមេតំ សាវកេហិ សាធារណម្បិ អត្ថិ អសាធារណម្បិ សាធារណាសាធារណម្បិ. តត្ថ អាសវានំ ខយេ ញាណំ សាធារណំ. ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តិញាណំ ¶ អសាធារណំ. សេសំ សាធារណញ្ច អសាធារណញ្ច. ឋានាដ្ឋានាទីនិ ហិ សាវកា បទេសេន ជានន្តិ, តថាគតា និប្បទេសេន. ឥតិ តានិ ឧទ្ទេសតោ សាធារណានិ, ន និទ្ទេសតោ. អយំ បន អវិសេសេន សព្ពម្បិ សាធារណន្តិ អាហ. តមេនំ តតោ វិវេចេតុំ តថាគតពលំ សាវកពលន្តិ បុន អនុយោគោ អារទ្ធោ. តត្ថ បឋមបញ្ហេ និទ្ទេសតោ សព្ពាការវិសយតំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយបញ្ហេ ឧទ្ទេសតោ ឋានាដ្ឋានមត្តាទិជាននវសេន បដិជានាតិ. តញ្ញេវាតិអាទិបញ្ហេសុ សព្ពាការេន និន្នានាករណតាយ អភាវេន បដិក្ខិបតិ. បុព្ពយោគោ ច បុព្ពចរិយា ច អត្ថតោ ឯកំ, តថា ធម្មក្ខានញ្ច ធម្មទេសនា ច.
ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តិបញ្ហេ ឯកទេសេន សាធារណតំ សន្ធាយ សាវកវិសយេ បដិជានាតិ.
៣៥៥. ឥទានិ ¶ យស្មា ឧទ្ទេសតោ ឋានាដ្ឋានាទីនិ សាវកោ ជានាតិ, តស្មា សាវកស្ស តថា ជាននំ បកាសេត្វា តេន ជាននមត្តសាមញ្ញេន តេសំ សាវកសាធារណត្តំ បតិដ្ឋាបេតុំ សាវកោ ឋានាដ្ឋានំ ¶ ជានាតីតិអាទយោ បរវាទិបញ្ហា ហោន្តិ. តត្ថ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តិញាណំ ឆន្នំ អសាធារណញាណានំ អញ្ញតរន្តិ ន គហិតំ. អាសវក្ខយេន វា អាសវក្ខយន្តិ យំ តថាគតស្ស អាសវក្ខយេន សទ្ធិំ សាវកស្ស អាសវក្ខយំ បដិច្ច វត្តព្ពំ សិយា នានាករណំ, តំ នត្ថិ. វិមុត្តិយា វា វិមុត្តិន្តិ បទេបិ ឯសេវ នយោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.
៣៥៦. ឥទានិ យំ សកវាទិនា ‘‘អាសវានំ ខយេ ញាណំ សាធារណ’’ន្តិ អនុញ្ញាតំ, តេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា សេសានម្បិ សាធារណភាវំ បុច្ឆិតុំ បុន អាសវានំ ខយេតិអាទយោ បរវាទិបញ្ហាវ ហោន្តិ. តេសំ វិស្សជ្ជនេ សកវាទិនា អាសវក្ខយេ វិសេសាភាវេន តំ ញាណំ សាធារណន្តិ អនុញ្ញាតំ. ឥតរេសុបិ វិសេសាភាវេន សាធារណតា បដិក្ខិត្តា. បុន ឋានាដ្ឋានាទីនំ អាសវក្ខយេនេវ សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា អសាធារណបុច្ឆា បរវាទិស្សេវ. តត្ថ អាសវក្ខយញាណេ បដិក្ខេបោ, សេសេសុ ច បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. តតោ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា អសាធារណបុច្ឆា បរវាទិស្ស. សា សង្ខិបិត្វា ទស្សិតា. តថាបិ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តេ បដិញ្ញា, សេសេសុ ច បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស. តតោ ឋានាដ្ឋានាទីហិ សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តស្ស សាធារណបុច្ឆា បរវាទិស្ស. សាបិ សង្ខិបិត្វាវ ទស្សិតា. តត្ថ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តេ បដិក្ខេបោ. សេសេសុ ច បដិញ្ញា សកវាទិស្សាតិ.
ពលកថាវណ្ណនា.
២. អរិយន្តិកថាវណ្ណនា
៣៥៧. ឥទានិ ¶ អរិយន្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ន កេវលំ អាសវក្ខយញាណមេវ អរិយំ, អថ ខោ បុរិមានិបិ នវ ពលានិ អរិយានិ’’ច្ចេវ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ អរិយន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. បុន យទិ តំ អរិយំ, មគ្គាទីសុ តេន អញ្ញតរេន ¶ ភវិតព្ពន្តិ មគ្គាទិវសេន បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិក្ខេបោ ឥតរស្ស.
បុន សុញ្ញតារម្មណាទិវសេន បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ ទ្វេ សុញ្ញតា – សត្តសុញ្ញតា ច សង្ខារសុញ្ញតា ច. សត្តសុញ្ញតា នាម ទិដ្ឋិយា ¶ បរិកប្បិតេន សត្តេន សុញ្ញា បញ្ចក្ខន្ធា. សង្ខារសុញ្ញតា នាម សព្ពសង្ខារេហិ សុញ្ញំ វិវិត្តំ និស្សដំ និព្ពានំ. តត្ថ បរវាទី និព្ពានារម្មណតំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, សង្ខារារម្មណតំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. មនសិ ករោតីតិ បុដ្ឋោបិ និព្ពានមេវ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, សង្ខារេ សន្ធាយ បដិជានាតិ. តតោ សកវាទិនា ‘‘ឋានាដ្ឋានាទិមនសិការោ សង្ខារារម្មណោ, សុញ្ញតមនសិការោ និព្ពានារម្មណោ’’តិ ឥមំ នយំ គហេត្វា ‘‘ទ្វិន្នំ ផស្សានំ ទ្វិន្នំ ចិត្តានំ សមោធានំ ហោតី’’តិ បុដ្ឋោ លេសោកាសំ អលភន្តោ បដិក្ខិបតិ. អនិមិត្តាបណិហិតេសុបិ ឯសេវ នយោ. សត្តនិមិត្តាភាវតោ ហិ ខន្ធា អនិមិត្តា. សង្ខារនិមិត្តាភាវតោ និព្ពានំ. ឯកធម្មស្មិម្បិ អារោបេត្វា ឋបេតព្ពសង្ខាតេន ច បណិទហិតព្ពដ្ឋេន បណិហិតសង្ខំ គតេន សត្តបណិធិនា អប្បណិហិតា ខន្ធា. តណ្ហាបណិធិនា តណ្ហាយ វា អារម្មណភូតេន សព្ពសង្ខារបណិធិនា អប្បណិហិតំ និព្ពានំ. តស្មា ឥធាបិ បដិក្ខេបោ ច បដិញ្ញា ច បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពា.
៣៥៨. តតោ ‘‘យថា សតិបដ្ឋានាទយោ លោកុត្តរធម្មា អរិយា ចេវ សុញ្ញតាទិអារម្មណា ច, កិំ តេ ឯវំ ឋានាដ្ឋានញាណ’’ន្តិ អនុលោមបដិលោមបុច្ឆា ហោន្តិ. តត្ថ សព្ពាបិ បដិញ្ញា សព្ពេ ច បដិក្ខេបា បរវាទិស្សេវ. ឥមិនាវុបាយេន សេសញាណេសុបិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនំ វេទិតព្ពំ. បាឡិយំ បន សេសានិ សង្ខិបិត្វា អវសានេ ចុតូបបាតញាណមេវ វិភត្តំ. តតោ បរំ សកសមយេបិ ‘‘អរិយ’’ន្តិ សិទ្ធេន អាសវានំ ខយញាណេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា សេសញាណានំ អនុលោមតោ ច បដិលោមតោ ច អរិយភាវបុច្ឆា ហោន្តិ. តា សព្ពា បរវាទិស្ស, បដិញ្ញា បដិក្ខេបោ ច សកវាទិស្ស ¶ . តេ ឧត្តានត្ថាយេវ. បាឡិយំ បនេត្ថ បឋមនវមានេវ ទស្សេត្វា សត្ត ញាណានិ សង្ខិត្តានីតិ.
អរិយន្តិកថាវណ្ណនា.
៣. វិមុត្តិកថាវណ្ណនា
៣៦៣. ឥទានិ ¶ ¶ វិមុត្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘វីតរាគចិត្តានំ វិមុត្តិបយោជនំ នាម នត្ថិ. យថា បន មលីនំ វត្ថំ ធោវិយមានំ មលា វិមុច្ចតិ, ឯវំ សរាគំ ចិត្តំ រាគតោ វិមុច្ចតី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ សរាគន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តតោ រាគសហគតន្តិអាទិនា នយេន បុដ្ឋោ មគ្គក្ខណេ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ នាម. តទា ច ឯវរូបំ ចិត្តំ នត្ថីតិ បដិក្ខិបតិ.
សផស្សន្តិអាទិនា នយេន បុដ្ឋោបិ យថា ផស្សោ ច ចិត្តញ្ច ឧភោ រាគតោ វិមុច្ចន្តិ, ឯវំ រាគស្ស វិមុត្តិំ អបស្សមានោ បដិក្ខិបតិ. សទោសាទីសុបិ ឥមិនាវុបាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
វិមុត្តិកថាវណ្ណនា.
៤. វិមុច្ចមានកថាវណ្ណនា
៣៦៦. ឥទានិ វិមុច្ចមានកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ឈានេន វិក្ខម្ភនវិមុត្តិយា វិមុត្តំ, មគ្គក្ខណេ សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា វិមុច្ចមានំ នាម ហោតី’’តិ លទ្ធិ, តេ សន្ធាយ វិមុត្តំ វិមុច្ចមានន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស.
បុន ឯកទេសន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ ឯកទេសន្តិ ភាវនបុំសកំ. យថា វិមុត្តំ, ឯកទេសេន ¶ វា ឯកទេសេ វា អវិមុត្តំ ហោតិ កិំ ឯវំ ឯកទេសំ វិមុត្តំ, ឯកទេសំ អវិមុត្តន្តិ បុច្ឆតិ. កិំ ការណា ឯវំ បុច្ឆតីតិ? ‘‘វិមុត្តំ វិមុច្ចមាន’’ន្តិ វិប្បកតភាវេន វុត្តត្តា. យថា ហិ ករិយមានា កដាទយោ វិប្បកតត្តា ឯកទេសេន កតា ឯកទេសេន អកតា ហោន្តិ, តថា ឥទម្បិ ឯកទេសំ វិមុត្តំ ឯកទេសំ អវិមុត្តន្តិ អាបជ្ជតិ. តតោ បរវាទី កដាទីនំ វិយ ចិត្តស្ស ឯកទេសាភាវា បឋមបញ្ហេ បដិក្ខិបិត្វា ទុតិយេ វិមុច្ចមានស្ស អបរិនិដ្ឋិតវិមុត្តិតាយ បដិជានាតិ. លោកិយជ្ឈានក្ខណំ វា សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ន ហិ តំ តទា សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា វិមុច្ចមានំ. លោកុត្តរជ្ឈានក្ខណំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. តញ្ហិ តទា សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា វិមុត្តេកទេសេន ¶ វិមុច្ចមានន្តិស្ស លទ្ធិ. តតោ សកវាទី ‘‘យទិ តេ ឯកមេវ ¶ ចិត្តំ ឯកទេសំ វិមុត្តំ ឯកទេសំ អវិមុត្តំ, ឯវំ សន្តេ យោ ឯកេនេវ ចិត្តេន សោតាបន្នោ ហោតិ, សោបិ តេ ឯកទេសំ សោតាបន្នោ, ឯកទេសំ ន សោតាបន្នោ អាបជ្ជតី’’តិ ចោទនត្ថំ ឯកទេសំ សោតាបន្នោតិអាទិមាហ. ឥតរោ តំ វិធានំ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ. សេសវារេសុបិ ឯសេវ នយោ.
ឧប្បាទក្ខណបញ្ហេ យទិ ឯកមេវ ចិត្តំ វិមុត្តញ្ច វិមុច្ចមានញ្ច, ឯកស្មិំ ខណេ វិមុត្តំ ឯកស្មិំ វិមុច្ចមានំ អាបជ្ជតិ. កិំ តេ ឯវរូបំ ចិត្តន្តិ អត្ថោ.
៣៦៧. សុត្តសាធនេ បឋមសុត្តំ បរវាទិស្ស. តត្រាស្សាយមធិប្បាយោ – វិមុច្ចតីតិ វិប្បកតនិទ្ទេសោ. តស្មា យំ តស្ស យោគិនោ ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោ ឯតេហិ អាសវេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, តំ វិមុច្ចមានំ នាម ហោតីតិ. ទុតិយសុត្តំ សកវាទិស្ស. តត្រាស្សាយមធិប្បាយោ – យទិ តេ វិមុច្ចតីតិ វចនតោ វិមុត្តំ វិមុច្ចមានំ, ឥធ វិមុច្ចតីតិ វចនាភាវតោ វិមុត្តមេវ សិយា, ន វិមុច្ចមានន្តិ.
ឥទានិ ‘‘យថា តេ វិប្បកតវិមុត្តិតាយ វិមុច្ចមានំ, កិំ ឯវំ វិប្បកតរាគាទិតាយ រជ្ជមានាទីនិបិ អត្ថី’’តិ ចោទនត្ថំ បុន អត្ថិ ចិត្តន្តិអាទិ អារទ្ធំ. បរវាទិនាបិ តថារូបំ ចិត្តំ អបស្សន្តេន សព្ពំ បដិក្ខិត្តំ. អថ នំ សកវាទី ‘‘ទ្វេយេវ កោដិយោ, តតិយា នត្ថី’’តិ អនុពោធេន្តោ ននុ រត្តញ្ចេវ អរត្តញ្ចាតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – ននុ ភទ្រមុខ, រាគសម្បយុត្តំ ចិត្តំ រត្តំ វិប្បយុត្តំ អរត្តន្តិ ទ្វេវ កោដិយោ, រជ្ជមានំ នាម តតិយា កោដិ នត្ថីតិ? ទុដ្ឋាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អថ នំ អាមន្តាតិ បដិជានិត្វា ឋិតំ. វិមុត្តិបក្ខេបិ ទ្វេយេវ ¶ កោដិយោ ទស្សេតុំ ហញ្ចិ រត្តញ្ចេវាតិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – យទិ ឯតា ទ្វេ កោដិយោ សម្បដិច្ឆសិ, អវិមុត្តញ្ចេវ វិមុត្តញ្ចា តិ ឥមាបិ សម្បដិច្ឆ. កិលេសសម្បយុត្តញ្ហិ ចិត្តំ អវិមុត្តំ, វិប្បយុត្តំ វិមុត្តំ. វិមុច្ចមានំ នាមាតិ បរមត្ថតោ តតិយា កោដិ នត្ថីតិ.
វិមុច្ចមានកថាវណ្ណនា.
៥. អដ្ឋមកកថាវណ្ណនា
៣៦៨. ឥទានិ ¶ ¶ អដ្ឋមកកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ អនុលោមគោត្រភុមគ្គក្ខណេ កិលេសានំ សមុទាចារាភាវតោ អដ្ឋមកស្ស សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋបុគ្គលស្ស ទ្វេ បរិយុដ្ឋានា បហីនាតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានញ្ចេវ សម្មិតិយានញ្ច; តេសំ អញ្ញតរំ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, មគ្គក្ខណតោ បដ្ឋាយ ទិដ្ឋិយា អនុប្បត្តិំ សន្ធាយ បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តតោ យស្មា ទិដ្ឋិ នាមេសា សោតាបន្នស្សេវ បហីនា, ន មគ្គដ្ឋស្ស, តស្មា អដ្ឋមកោ បុគ្គលោ សោតាបន្នោតិ អនុយោគោ សកវាទិស្ស. វិចិកិច្ឆាបញ្ហេបិ ឯសេវ នយោ. អនុសយបញ្ហេ បរិយុដ្ឋានតោ អញ្ញោ អនុសយោតិ តេសំ លទ្ធិ, តស្មា ‘‘ន ហេវ’’ន្តិ បដិក្ខិត្តំ.
សីលព្ពតបរាមាសបញ្ហេបិ សីលព្ពតបរាមាសបរិយុដ្ឋានន្តិ វោហារំ ន បស្សតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. បរិយុដ្ឋានមេវស្ស បហីនន្តិ លទ្ធិ.
៣៦៩. មគ្គោ ភាវិតោតិ បញ្ហេ តស្មិំ ខណេ ភាវេតិ, ន ភាវិតោ. តស្មា បដិក្ខិបតិ. អមគ្គេនាតិអាទិអនុយោគេ បឋមមគ្គេនេវ បហីនភាវំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. យទិ ហិ អមគ្គេន បហីយេថ, គោត្រភុបុគ្គលាទីនម្បិ បហីយេថាតិ អាបជ្ជនតោ. ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, វិស្សជ្ជនំ សកវាទិស្ស. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
អដ្ឋមកកថាវណ្ណនា.
៦. អដ្ឋមកស្ស ឥន្ទ្រិយកថាវណ្ណនា
៣៧១. ឥទានិ ¶ អដ្ឋមកស្ស ឥន្ទ្រិយកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘អដ្ឋមកោ មគ្គក្ខណេ ឥន្ទ្រិយានិ បដិលភតិ នាម, នោ ចស្ស បដិលទ្ធានិ ហោន្តី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ នត្ថិ សទ្ធិន្ទ្រិយន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. នត្ថិ សទ្ធាតិ បុដ្ឋោ បន សទ្ធិន្ទ្រិយតោ សទ្ធាយ នានត្តំ សល្លក្ខេត្វា បដិក្ខិបតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. យថា បន យស្ស អត្ថិ មនោ, តស្ស មនិន្ទ្រិយម្បិ អត្ថិ; ឯវំ យស្ស ¶ សទ្ធាទយោ អត្ថិ, តស្ស អត្ថិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិបីតិ ទីបនត្ថំ ¶ អត្ថិ មនោ អត្ថិ មនិន្ទ្រិយន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តំ សព្ពំ ឧត្តានត្ថមេវ សទ្ធិំ សុត្តសាធនេនាតិ.
អដ្ឋមកស្ស ឥន្ទ្រិយកថាវណ្ណនា.
៧. ទិព្ពចក្ខុកថាវណ្ណនា
៣៧៣. ឥទានិ ទិព្ពចក្ខុកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ចតុត្ថជ្ឈានធម្មូបត្ថទ្ធំ មំសចក្ខុមេវ ទិព្ពចក្ខុ នាម ហោតីតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានញ្ចេវ សម្មិតិយានញ្ច; តេ សន្ធាយ មំសចក្ខុន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស.
បុន ‘‘មំសចក្ខុ ទិព្ពចក្ខុ, ទិព្ពចក្ខុ មំសចក្ខូ’’តិ បុដ្ឋោ តំ មត្តមេវ តំ ន ហោតីតិ បដិក្ខិបតិ. យាទិសន្តិអាទិបុច្ឆាសុបិ ឧភិន្នំ ឯកសភាវាភាវេនេវ បដិក្ខិបតិ.
វិសយោតិអាទីសុ ឧភិន្នម្បិ រូបាយតនមេវ វិសយោ. មំសចក្ខុ បន អាបាថគតមេវ បស្សតិ. ឥតរំ អនាបាថគតំ តិរោបព្ពតាទិគតម្បិ. ទិព្ពចក្ខុស្ស ច អតិសុខុមម្បិ រូបំ គោចរោ, ន តាទិសំ ឥតរស្សាតិ ឯវមេតេសំ អានុភាវគោចរា អសទិសា.
ឧបាទិណ្ណំ ហុត្វា អនុបាទិណ្ណំ ហោតីតិ បុដ្ឋោ យស្មា មំសចក្ខុ ឧបាទិណ្ណំ, ទិព្ពចក្ខុ អនុបាទិណ្ណំ, ន ច មំសចក្ខុមេវ ទិព្ពចក្ខូតិ ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ យស្មា ¶ ‘‘មំសចក្ខុស្ស ឧប្បាទោ, មគ្គោ ទិព្ពស្ស ចក្ខុនោ’’តិ វចនំ និស្សាយ មំសចក្ខុបច្ចយា ទិព្ពចក្ខុ ឧប្បជ្ជតិ, តញ្ច រូបាវចរិកានំ ចតុន្នំ មហាភូតានំ បសាទោតិ ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិជានាតិ. កាមាវចរំ ហុត្វាតិ បុដ្ឋោបិ យស្មា ន មំសចក្ខុមេវ ទិព្ពចក្ខូតិ ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ រូបាវចរជ្ឈានបច្ចយេន ឧប្បន្នត្តា រូបាវចរំ នាម ជាតន្តិ បដិជានាតិ.
រូបាវចរំ ហុត្វា អរូបាវចរន្តិ បុដ្ឋោបិ តតោ បរំ ភាវនាយ អរូបាវចរក្ខណេ រូបាវចរចិត្តស្ស អភាវា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ អរូបាវចរិកានំ ¶ ចតុន្នំ មហាភូតានំ បសាទោ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតីតិ លទ្ធិយា ¶ បដិជានាតិ. អបរិយាបន្នភាវំ បនស្ស ន ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិយេវ.
៣៧៤. ទិព្ពចក្ខុំ ធម្មុបត្ថទ្ធន្តិ កាមាវចរធម្មេន ឧបត្ថម្ភិតំ ហុត្វា. បុន ធម្មុបត្ថទ្ធន្តិ លោកុត្តរធម្មេន ឧបត្ថទ្ធំ. ទ្វេវ ចក្ខូនីតិ បុដ្ឋោ កិញ្ចាបិ ទិព្ពចក្ខុនោ ធម្មុបត្ថទ្ធស្ស បញ្ញាចក្ខុភាវំ ន ឥច្ឆតិ, បញ្ញាចក្ខុស្ស បន អត្ថិតាយ បដិក្ខិបតិ. បុន បុដ្ឋោ មំសចក្ខុ ធម្មុបត្ថទ្ធំ ទិព្ពចក្ខុ ហោតីតិ លទ្ធិវសេន បដិជានាតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ទិព្ពចក្ខុកថាវណ្ណនា.
៨. ទិព្ពសោតកថាវណ្ណនា
៣៧៥. ឥទានិ ទិព្ពសោតកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ឯកំយេវ សោតន្តិ បុដ្ឋោ ទ្វិន្នំ អត្ថិតាយ បដិក្ខិបតិ. បុន បុដ្ឋោ យស្មា តទេវ ធម្មុបត្ថទ្ធំ ទិព្ពសោតំ នាម ហោតិ, តស្មា បដិជានាតិ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវាតិ.
ទិព្ពសោតកថាវណ្ណនា.
៩. យថាកម្មូបគតញាណកថាវណ្ណនា
៣៧៧. ឥទានិ ¶ យថាកម្មូបគតញាណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ឥតិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន…បេ… យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៤៦; បដិ. ម. ១.១០៦) សុត្តំ អយោនិសោ គហេត្វា យថាកម្មូបគតញាណមេវ ទិព្ពចក្ខុន្តិ លទ្ធិ, តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. បុន យថាកម្មូបគតញ្ច មនសិ ករោតីតិ បុដ្ឋោ ឯកចិត្តស្ស អារម្មណទ្វយាភាវា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ នានាចិត្តវសេន បដិជានាតិ. បុន លេសោកាសំ អទត្វា ទ្វិន្នំ ផស្សានន្តិ បុដ្ឋោ បដិក្ខិបតិ. ឥតិ យថា ឥមិនា យថាកម្មូបគតបទេន, ឯវមេវ ឥមេ វត ភោន្តោ ¶ , សត្តាតិអាទិបទេហិបិ សទ្ធិំ យោជនាសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
៣៧៨. អាយស្មា ¶ សារិបុត្តោ យថាកម្មូបគតំ ញាណំ ជានាតីតិ ឥទំ សកវាទី យស្មា ថេរោ អប្បិច្ឆតាយ អភិញ្ញាញាណានិ ន វឡញ្ជេតីតិ ឯកច្ចេ ន ជានន្តិ, តានិ បនស្ស នេវ អត្ថីតិ មញ្ញន្តិ, តស្មា តំ ‘‘ទិព្ពចក្ខុនោ អលាភី ថេរោ’’តិ មញ្ញមានំ បុច្ឆតិ. តេនេវ ការណេន ‘‘អត្ថាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ទិព្ពចក្ខូ’’តិ បរតោ បុដ្ឋោ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ យំកិញ្ចិ សាវកេន បត្តព្ពំ, សព្ពំ តំ ថេរេន អនុប្បត្តន្តិ បដិជានាតិ. ឥទានិស្ស វិក្ខេបំ ករោន្តោ សកវាទី ននុ អាយស្មា សារិបុត្តោតិអាទិមាហ. ឥមញ្ហិ គាថំ ថេរោ វឡញ្ជនបណិធិយា ឯវ អភាវេន អាហ, ន អភិញ្ញាញាណស្ស អភាវេន. បរវាទី បន អភាវេនេវាតិ អត្ថំ សល្លក្ខេតិ. តស្មា តស្ស លទ្ធិយា ថេរស្ស យថាកម្មូបគតញាណមេវ អត្ថិ, នោ ទិព្ពចក្ខុ. តេន វុត្តំ ‘‘តេន ហិ ន វត្តព្ពំ យថាកម្មូបគតញាណំ ទិព្ពចក្ខូ’’តិ.
យថាកម្មូបគតញាណកថាវណ្ណនា.
១០. សំវរកថាវណ្ណនា
៣៧៩. ឥទានិ សំវរកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ តាវតិំសេ ទេវេ ឧបាទាយ តតុត្តរិ ទេវេសុ យស្មា តេ បញ្ច វេរានិ ន សមាចរន្តិ, តស្មា សំវរោ អត្ថីតិ លទ្ធិ, តេ សន្ធាយ បុច្ឆា ¶ សកវាទិស្ស, វេរសមុទាចារំ អបស្សតោ បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តតោ យស្មា សំវរោ នាម សំវរិតព្ពេ អសំវរេ សតិ ហោតិ, តស្មា អសំវរបុច្ឆា សកវាទិស្ស, ទេវេសុ បាណាតិបាតាទីនំ អភាវេន បដិក្ខេបោ ឥតរស្ស.
អត្ថិ មនុស្សេសូតិអាទិ សំវរេ សតិ អសំវរស្ស អសំវរេ ច សតិ សំវរស្ស បវត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តំ.
៣៨០. បាណាតិបាតា វេរមណីតិ អាទិបញ្ហេសុ បាណាតិបាតាទីនំ អសមាចរណវសេន បដិញ្ញា, បាណាតិបាតាទីនំ នត្ថិតាយ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ. បដិលោមបញ្ហា ឧត្តានត្ថាយេវ.
អវសានេ នត្ថិ ទេវេសុ សំវរោតិបញ្ហេ ¶ បាណាតិបាតាទីនិ កត្វា បុន តតោ សំវរាភាវំ សន្ធាយ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. តតោ ឆលវសេន ¶ យទិ សំវរោ នត្ថិ, សព្ពេ ទេវា បាណាតិបាតិនោតិអាទិបុច្ឆា បរវាទិស្ស. ទេវានំ វេរសមុទាចារស្ស អភាវេន បដិក្ខេបោ សកវាទិស្ស. នហេវន្តិ វចនមត្តំ គហេត្វា លទ្ធិបតិដ្ឋាបនំ បរវាទិស្ស. ឯវំ បតិដ្ឋិតា បន លទ្ធិ អប្បតិដ្ឋិតាវ ហោតីតិ.
សំវរកថាវណ្ណនា.
១១. អសញ្ញកថាវណ្ណនា
៣៨១. ឥទានិ អសញ្ញកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ វចនតោ វិនា វិញ្ញាណេន បដិសន្ធិ នាម នត្ថិ. ‘‘សញ្ញុប្បាទា ច បន តេ ទេវា តម្ហា កាយា ចវន្តី’’តិ វចនតោ អសញ្ញសត្តានម្បិ ចុតិបដិសន្ធិក្ខណេ សញ្ញា អត្ថីតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តតោ នំ សកវាទី ‘‘កិំ តេ តំ ឋានំ សញ្ញាភវោ’’តិអាទីហិ ចោទេតុំ សញ្ញាភវោ សញ្ញាគតីតិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ តតោ បរញ្ច បាឡិនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
អសញ្ញកថាវណ្ណនា.
១២. នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកថាវណ្ណនា
៣៨៤. ឥទានិ ¶ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតន’’ន្តិ វចនតោ ន វត្តព្ពំ ‘‘តស្មិំ ភវេ សញ្ញា អត្ថី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ សព្ពំ បាឡិនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកថាវណ្ណនា.
តតិយោ វគ្គោ.
៤. ចតុត្ថវគ្គោ
១. គិហិស្ស អរហាតិកថាវណ្ណនា
៣៨៧. ឥទានិ ¶ ¶ គិហិស្ស អរហាតិ កថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ យសកុលបុត្តាទីនំ គិហិព្យញ្ជនេ ឋិតានំ អរហត្តប្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘គិហិ អស្ស អរហា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ ឧត្តរាបថកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ គិហិស្សាតិ យោ គិហិសំយោជនសម្បយុត្តតាយ គិហិ, សោ អរហំ អស្សាតិ អត្ថោ. បរវាទី បន អធិប្បាយំ អសល្លក្ខេត្វា គិហិព្យញ្ជនមត្តមេវ បស្សន្តោ បដិជានាតិ. ឥទានិស្ស ‘‘គិហិ នាម គិហិសំយោជនេន ហោតិ, ន ព្យញ្ជនមត្តេន. យថាហ ភគវា –
‘អលង្កតោ ចេបិ សមំ ចរេយ្យ,
សន្តោ ទន្តោ និយតោ ព្រហ្មចារី;
សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ,
សោ ព្រាហ្មណោ សោ សមណោ ស ភិក្ខូ’’’តិ. (ធ. ប. ១៤២);
ឥមំ ¶ នយំ ទស្សេតុំ អត្ថិ អរហតោតិអាទិ អារទ្ធំ. តំ សព្ពំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
គិហិស្ស អរហាតិកថាវណ្ណនា.
២. ឧបបត្តិកថាវណ្ណនា
៣៨៨. ឥទានិ ឧបបត្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ឱបបាតិកោ ហោតិ តត្ថបរិនិព្ពាយី’’តិវចនានិ (បុ. ប. ៣៥-៤០) អយោនិសោ គហេត្វា សុទ្ធាវាសេសុ ឧបបត្តិយា អរហាតិ លទ្ធិ, ‘‘យេសំ វា ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី’’តិ ¶ បទំ បរិវត្តិត្វា ‘‘ឧបបជ្ជបរិនិព្ពាយី’’តិ បរិយាបុណន្តានំ សហ ឧបបត្តិយា អរហា ហោតីតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ ឧត្តរាបថកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តត្ថ យស្មា ឧបបត្តិចិត្តំ នាម លោកិយំ, តេន សោតាបន្នាទយោបិ ន ហោន្តិ, បគេវ អរហា. តស្មាស្ស ¶ ឥមំ នយំ ទស្សេតុំ សហ ឧបបត្តិយា សោតាបន្នោតិអាទិ អារទ្ធំ.
៣៨៩. សារិបុត្តោតិអាទិ ឥមេសុ មហាថេរេសុ កោ ឯកោបិ សហ ឧបបត្តិយា អរហា នាមាតិ ចោទនត្ថំ វុត្តំ.
៣៩០. ឧបបត្តេសិយេនាតិ បដិសន្ធិចិត្តេន. តញ្ហិ ឧបបត្តិំ ឯសតិ គវេសតិ, តស្មា ឧបបត្តេសិយន្តិ វុច្ចតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ឧបបត្តិកថាវណ្ណនា.
៣. អនាសវកថាវណ្ណនា
៣៩១. ឥទានិ អនាសវកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេ ធម្មា អនាសវស្ស អរហតោ, សព្ពេ តេ ¶ អនាសវាតិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ ឧត្តរាបថកានំ; តេ សន្ធាយ អរហតោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ អនាសវា នាម មគ្គាទយោ, កិំ តស្ស តេយេវ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ចោទនត្ថំ មគ្គោ ផលន្តិអាទិ អារទ្ធំ. ចក្ខុ អនាសវន្តិ បុដ្ឋោ តស្ស សាសវត្តា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ អនាសវស្សេតន្តិ បដិជានាតិ.
៣៩២. ចីវរបញ្ហេ ឯកោវ ធម្មោ អនាសវោ សាសវោ ច ហោតីតិ លក្ខណវិរោធភយា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ អនាសវស្ស ហុត្វា សាសវស្ស ហោតីតិ បដិជានាតិ. តញ្ញេវ អនាសវន្តិ បញ្ហាទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. សកវាទី បន តញ្ញេវាតិ អនុញ្ញាតត្តា ‘‘មគ្គោ អនាសវោ ហុត្វា’’តិអាទីហិ ចោទេតិ. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
អនាសវកថាវណ្ណនា.
៤. សមន្នាគតកថាវណ្ណនា
៣៩៣. ឥទានិ ¶ ¶ សមន្នាគតកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ទ្វេ សមន្នាគមា បច្ចុប្បន្នក្ខណេ សមង្គីភាវសមន្នាគមោ ច រូបាវចរាទីសុ អញ្ញតរភូមិប្បត្តិតោ បដិលាភសមន្នាគមោ ច. សោ យាវ អធិគតវិសេសា ន បរិហាយតិ, តាវទេវ លព្ភតិ. យេសំ បន ឋបេត្វា ឥមេ ទ្វេ សមន្នាគមេ អញ្ញោ ឧបបត្តិធម្មវសេន ឯកោ សមន្នាគមោ នាម ហោតីតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ ឧត្តរាបថកានំ, តេសំ បត្តិធម្មោ នាម កោចិ នត្ថីតិ អនុពោធនត្ថំ អរហា ចតូហិ ផលេហិ សមន្នាគតោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បត្តិំ សន្ធាយ បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថស្ស ‘‘យទិ តេ អរហា ចតូហិ ខន្ធេហិ វិយ ចតូហិ ផលេហិ សមន្នាគតោ, ឯវំ សន្តេ យេ ចតូសុ ផលេសុ ចត្តារោ ផស្សាទយោ, តេហិ តេ អរហតោ សមន្នាគតតា បាបុណាតី’’តិ ចោទនត្ថំ អរហា ចតូហិ ផស្សេហីតិអាទិ អារទ្ធំ. តំ សព្ពំ បរវាទិនា ឯកក្ខណេ ចតុន្នំ ផស្សាទីនំ អភាវា បដិក្ខិត្តំ. អនាគាមិបញ្ហាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
៣៩៥. សោតាបត្តិផលំ វីតិវត្តោតិ ន បឋមជ្ឈានំ វិយ ទុតិយជ្ឈានលាភី; បុន អនុប្បត្តិយា ¶ បន វីតិវត្តោតិ បុច្ឆតិ. សោតាបត្តិមគ្គន្តិអាទិ យំ វីតិវត្តោ, តេនស្ស បុន អសមន្នាគមំ ទស្សេតុំ អារទ្ធំ.
៣៩៦. តេហិ ច អបរិហីនោតិ បញ្ហេ យស្មា យថា បច្ចនីកសមុទាចារេន លោកិយជ្ឈានធម្មា បរិហាយន្តិ, ន ឯវំ លោកុត្តរា. មគ្គេន ហិ យេ កិលេសា បហីយន្តិ, ផលេន ច បដិប្បស្សម្ភន្តិ, តេ តថា បហីនាវ តថា បដិប្បស្សទ្ធាយេវ ច ហោន្តិ, តស្មា សកវាទិនា អាមន្តាតិ បដិញ្ញាតំ. ស្វាយមត្ថោ បរតោ ‘‘អរហតា ចត្តារោ មគ្គា បដិលទ្ធា’’តិអាទីសុ បកាសិតោយេវ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
សមន្នាគតកថាវណ្ណនា.
៥. ឧបេក្ខាសមន្នាគតកថាវណ្ណនា
៣៩៧. អរហា ¶ ឆហិ ឧបេក្ខាហីតិ កថាយបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អរហា ហិ ឆសុ ទ្វារេសុ ឧបេក្ខានំ ឧប្បត្តិភព្ពតាយ ¶ តាហិ សមន្នាគតោតិ វុច្ចតិ, ន ឯកក្ខណេ សព្ពាសំ ឧប្បត្តិភាវេនាតិ.
ឧបេក្ខាសមន្នាគតកថាវណ្ណនា.
៦. ពោធិយាពុទ្ធោតិកថាវណ្ណនា
៣៩៨. ឥទានិ ពោធិយា ពុទ្ធោតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ពោធីតិ ចតុមគ្គញាណស្សាបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សាបិ អធិវចនំ. តស្មា យេសំ យថា ឱទាតេន វណ្ណេន ឱទាតោ, សាមេន វណ្ណេន សាមោ, ឯវំ ពោធិយា ពុទ្ធោតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ ឧត្តរាបថកានំយេវ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា ច អនុយោគោ ច សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ច បដិក្ខេបោ ច ឥតរស្ស.
អតីតាយាតិ ¶ បញ្ហេ តស្មិំ ខណេ អភាវតោ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ បដិលាភំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. បុន កិច្ចវសេន បុដ្ឋោ កិច្ចាភាវតោ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ យំ តេន តាយ ករណីយំ កតំ, តត្ថ សម្មោហាភាវំ បដិជានាតិ. លេសោកាសំ បន អទត្វា ទុក្ខំ បរិជានាតីតិអាទិនា នយេន បុដ្ឋោ តស្ស កិច្ចស្ស អភាវា បដិក្ខិបតិ.
អនាគតបញ្ហេ តស្មិំ ខណេ មគ្គញាណស្ស អភាវា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ ‘‘អគមា រាជគហំ ពុទ្ធោ’’តិ (សុ. និ. ៤១០) អនាគតាយ ពោធិយា ពុទ្ធភាវំ មញ្ញមានោ បដិជានាតិ. ពោធិករណីយំ ករោតីតិ បុដ្ឋោ តស្មិំ ខណេ កិច្ចាភាវេន បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ យទិ ន ករេយ្យ, ពុទ្ធោតិ ន វុច្ចេយ្យ. យស្មា អវស្សំ ករិស្សតិ, តស្មា ករោតិយេវ នាមាតិ បដិជានាតិ. បុន លេសោកាសំ អទត្វា បុដ្ឋោ បដិក្ខិបតិ. បច្ចុប្បន្នបញ្ហោ សទ្ធិំ សំសន្ទនាយ ឧត្តានត្ថោវ.
៣៩៩. តិស្សោ ពោធិយោ ឯកតោ កត្វា បុដ្ឋោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ សន្ធាយ តីហិបិ ពុទ្ធោតិ វត្តព្ពភាវតោ បដិជានាតិ. បុន តីហិតិ បុដ្ឋោ សព្ពាសំ ¶ ឯកក្ខណេ អភាវា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វសេន បដិជានាតិ. បុន លេសោកាសំ អទត្វា សតតំ សមិតន្តិ បុដ្ឋោ បដិក្ខិបតិ.
ន ពត្តព្ពំ ពោធិយាតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, ពោធិយា អភាវក្ខណេ អពុទ្ធភាវាបត្តិតោ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. ននុ ពោធិបដិលាភាតិ បញ្ហេ បន យស្មិំ សន្តានេ ពោធិសង្ខាតំ ¶ មគ្គញាណំ ឧប្បន្នំ, តត្ថ ពុទ្ធោតិ សម្មុតិសព្ភាវតោ បដិញ្ញា តស្សេវ. តស្ស អធិប្បាយំ អជានិត្វា ហញ្ចីតិ លទ្ធិដ្ឋបនា បរវាទិស្ស. ឥទានិស្ស អសល្លក្ខណំ បាកដំ កាតុំ ពោធិបដិលាភា ពុទ្ធោតិ ពោធិយា ពុទ្ធោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តស្សត្ថោ – ‘‘កិំ តេ យស្មា ពោធិបដិលាភា ពុទ្ធោ, តស្មា ពោធិយា ពុទ្ធោ’’តិ. ឥតរោ ‘‘ពោធិបដិលាភោ នាម ពោធិយា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធាយបិ សន្តានេ ឧប្បន្នភាវោយេវ. ពោធិ នាម មគ្គក្ខណេ ញាណ’’ន្តិ ឥមំ វិភាគំ អសល្លក្ខេន្តោវ បុន បដិជានាតិ. តតោ សកវាទិនា ពោធិបដិលាភា ពោធីតិ បុដ្ឋោ វចនោកាសំ អលភន្តោ បដិក្ខិបតីតិ.
ពោធិយាពុទ្ធោតិកថាវណ្ណនា.
ឥតិ ឥមា តិស្សោបិ កថា ឧត្តរាបថកានំយេវ.
៧. លក្ខណកថាវណ្ណនា
៤០០. ឥទានិ ¶ លក្ខណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ‘‘យេហិ សមន្នាគតស្ស មហាបុរិសស្ស ទ្វេវ គតិយោ ភវន្តី’’តិ (ទី. និ. ១.២៥៨) ឥមំ សុត្តំ អយោនិសោ គហេត្វា លក្ខណសមន្នាគតោ ពោធិសត្តោវ ហោតីតិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ ឧត្តរាបថកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស.
ចក្កវត្តិសត្តោតិ បញ្ហេសុ យស្មា ចក្កវត្តី សត្តោបិ ច ពោធិសត្តោបិ, តស្មា អពោធិសត្តំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ពោធិសត្តំ សន្ធាយ បដិជានាតិ.
៤០២. ទ្វត្តិំសិមានីតិសុត្តំ ¶ ពោធិសត្តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. សោ ហិ បច្ឆិមេ ភវេ ពុទ្ធោ ហោតិ, ឥតរេសុ ចក្កវត្តី, តស្មា អាភតម្បិ អនាភតសទិសមេវាតិ.
លក្ខណកថាវណ្ណនា.
៨. និយាមោក្កន្តិកថាវណ្ណនា
៤០៣. ឥទានិ ¶ និយាមោក្កន្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ឃដិការសុត្តេ ជោតិបាលស្ស បព្ពជ្ជំ សន្ធាយ ‘‘ពោធិសត្តោ កស្សបភគវតោ បាវចនេ ឱក្កន្តនិយាមោ ចរិតព្រហ្មចរិយោ’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ ពោធិសត្តោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, លទ្ធិយំ ឋត្វា បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តតោ យស្មា និយាមោតិ វា ព្រហ្មចរិយន្តិ វា អរិយមគ្គស្ស នាមំ, ពោធិសត្តានញ្ច ឋបេត្វា បារមីបូរណំ អញ្ញា និយាមោក្កន្តិ នាម នត្ថិ. យទិ ភវេយ្យ, ពោធិសត្តោ សោតាបន្នោ សាវកោ ភវេយ្យ. ន ចេតមេវំ. កេវលញ្ហិ នំ ពុទ្ធា អត្តនោ ញាណពលេ ឋត្វា – ‘‘អយំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ព្យាករោន្តិ, តស្មា បុន ពោធិសត្តោតិ អនុយោគោ សកវាទិស្ស. បច្ឆិមភវំ សន្ធាយ បដិក្ខេបោ ឥតរស្ស. ទុតិយបញ្ហេ ជោតិបាលកាលំ សន្ធាយ បដិញ្ញា តស្សេវ. សាវកោ ហុត្វាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អនុស្សវិយោតិ ¶ អនុស្សវេន បដិវិទ្ធធម្មោ. បច្ឆិមភវំ សន្ធាយ បដិក្ខិបិត្វា ជោតិបាលកាលេ អនុស្សវំ សន្ធាយ បដិជានាតិ.
៤០៤. អញ្ញំ សត្ថារន្តិអាឡារញ្ច រាមបុត្តញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. អាយស្មា អានន្ទោតិអាទិ ‘‘ឱក្កន្តនិយាមាវ សាវកា ហោន្តិ, ន ឥតរេ ឱក្កន្តនិយាមា ឯវរូបា ហោន្តី’’តិ ទស្សេតុំ វុត្តំ.
សាវកោ ជាតិំ វីតិវត្តោតិ យាយ ជាតិយា សាវកោ, តំ វីតិវត្តោ អញ្ញស្មិំ ភវេ អសាវកោ ហោតីតិ បុច្ឆតិ. ឥតរោ សោតាបន្នាទីនំ សោតាបន្នាទិសាវកភាវតោ បដិក្ខិបតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
និយាមោក្កន្តិកថាវណ្ណនា.
៩. អបរាបិ សមន្នាគតកថាវណ្ណនា
៤០៦. ឥទានិ ¶ អបរាបិ សមន្នាគតកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ចតុត្ថមគ្គដ្ឋោ បុគ្គលោ បត្តិធម្មវសេន តីហិ ផលេហិ សមន្នាគតោ’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ ¶ ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា ចតូហិ ផលេហិ សមន្នាគតកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
អបរាបិ សមន្នាគតកថាវណ្ណនា.
១០. សព្ពសំយោជនប្បហានកថាវណ្ណនា
៤១៣. ឥទានិ សំយោជនប្បហានកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘និប្បរិយាយេនេវ សព្ពសំយោជនប្បហានំ ¶ អរហត្ត’’ន្តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. បុន សព្ពេ សំយោជនាតិ បុដ្ឋោ ហេដ្ឋា វុត្តមគ្គត្តយេន បហីនេ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ តេន មគ្គេន អប្បហីនស្ស អភាវា បដិជានាតិ. សក្កាយទិដ្ឋិអាទីសុបិ បឋមមគ្គេន បហីនភាវំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, ចតុត្ថមគ្គេន អនវសេសប្បហានំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថាតិ.
សព្ពសំយោជនប្បហានកថាវណ្ណនា.
ចតុត្ថោ វគ្គោ.
៥. បញ្ចមវគ្គោ
១. វិមុត្តិកថាវណ្ណនា
៤១៨. ឥទានិ ¶ វិមុត្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ វិបស្សនា, មគ្គោ, ផលំ, បច្ចវេក្ខណន្តិ ចតុន្នំ ញាណានំ វិមុត្តិញាណន្តិ នាមំ. តេសុ វិបស្សនាញាណំ និច្ចនិមិត្តាទីហិ វិមុត្តត្តា, តទង្គវិមុត្តិភាវេន វា វិមុត្តត្តា វិមុត្តិញាណំ. មគ្គោ ¶ សមុច្ឆេទវិមុត្តិ, ផលំ បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិ, បច្ចវេក្ខណញាណំ បន វិមុត្តិំ ជានាតីតិ វិមុត្តិញាណំ. ឯវំ ចតុព្ពិធេ វិមុត្តិញាណេ និប្បរិយាយេន ផលញាណមេវ វិមុត្តិ. សេសានិ ‘‘វិមុត្តានី’’តិ វា ‘‘អវិមុត្តានី’’តិ វា ន វត្តព្ពានិ. តស្មា ‘‘ឥទំ នាម វិមុត្តិញាណំ វិមុត្ត’’ន្តិ អវត្វា អវិសេសេនេវ ‘‘វិមុត្តិញាណំ វិមុត្ត’’ន្តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា បរវាទិស្ស. បុន យំកិញ្ចីតិ បុដ្ឋោ បច្ចវេក្ខណាទីនិ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. បដិបន្នស្សាតិ បុដ្ឋោ មគ្គញាណស្ស អនាសវតំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. យស្មា បន តំ សោតាបន្នស្ស ផលេ ឋិតស្ស ញាណំ ន ហោតិ, តស្មា វិមុត្តំ នាម ន ហោតីតិ ចោទនត្ថំ បុន សកវាទី សោតាបន្នស្សាតិអាទិមាហ. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
វិមុត្តិកថាវណ្ណនា.
២. អសេខញាណកថាវណ្ណនា
៤២១. ឥទានិ ¶ អសេខកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា អានន្ទត្ថេរាទយោ សេខា ‘‘ឧឡារោ ភគវា’’តិអាទិនា នយេន អសេខេ ជានន្តិ, តស្មា ¶ ‘‘សេខស្ស អសេខញាណំ អត្ថី’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឧត្តរាបថកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. ជានាតិ បស្សតីតិ ឥទំ អត្តនា អធិគតស្ស ជាននវសេន វុត្តំ. គោត្រភុនោតិអាទិ ហេដ្ឋិមាយ ភូមិយំ ឋិតស្ស ឧបរូបរិញាណស្ស អភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ននុ អាយស្មា អានន្ទោ សេខោ ‘‘ឧឡារោ ភគវា’’តិ ជានាតីតិ បរវាទី អសេខេ ភគវតិ បវត្តត្តា តំ អសេខញាណន្តិ ឥច្ឆតិ, ន បនេតំ អសេខំ. តស្មា ឯវំ បតិដ្ឋាបិតាបិ លទ្ធិ អប្បតិដ្ឋាបិតាវ ហោតីតិ.
អសេខញាណកថាវណ្ណនា.
៣. វិបរីតកថាវណ្ណនា
៤២៤. ឥទានិ វិបរីតកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ‘‘យ្វាយំ បថវីកសិណេ បថវីសញ្ញី សមាបជ្ជតិ, តស្ស តំ ញាណំ វិបរីតញាណ’’ន្តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ¶ អន្ធកានំ, តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. បថវិំ និស្សាយ ឧប្បន្ននិមិត្តញ្ហិ ន បថវីយេវ, តត្រ ចាយំ បថវីសញ្ញី. តស្មា វិបរីតញាណន្តិ អយមេតស្ស អធិប្បាយោ. តតោ សកវាទី ‘‘លក្ខណបថវីបិ សសម្ភារបថវីបិ និមិត្តបថវីបិ បថវីទេវតាបិ សព្ពា បថវីយេវ, តាសុ បថវីតិ ញាណំ វិបរីតំ ន ហោតិ. អនិច្ចេ និច្ចន្តិអាទិវិបរិយេសោ បន វិបរីតញាណំ នាម. កិំ តេ ឥទំ ឯតេសុ អញ្ញតរ’’ន្តិ ចោទេតុំ អនិច្ចេ និច្ចន្តិអាទិមាហ. ឥតរោ វិបល្លាសលក្ខណាភាវំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, បថវីនិមិត្តំ សន្ធាយ បដិជានាតិ.
កុសលន្តិ សេក្ខបុថុជ្ជនានំ ញាណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្ថិ អរហតោតិ បញ្ហេសុបិ វិបល្លាសលក្ខណាភាវេន បដិក្ខិបតិ. បថវីនិមិត្តំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សព្ពេវ បថវីតិ សព្ពំ តំ បថវីកសិណំ លក្ខណបថវីយេវ ¶ ហោតីតិ បុច្ឆតិ. សកវាទី តថា អភាវតោ បដិក្ខិបតិ. ននុ បថវី អត្ថិ, អត្ថិ ច កោចិ បថវិំ បថវិតោ សមាបជ្ជតីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស ¶ . តស្សត្ថោ – ននុ និមិត្តបថវី អត្ថិ, អត្ថិ ច កោចិ តំ បថវិំ បថវិតោយេវ សមាបជ្ជតិ, ន អាបតោ វា តេជតោ វាតិ. បថវី អត្ថីតិអាទិ ‘‘យទិ យំ យថា អត្ថិ, តំ តថា សមាបជ្ជន្តស្ស ញាណំ វិបរីតំ ហោតិ, និព្ពានំ អត្ថិ, តម្បិ សមាបជ្ជន្តស្ស សព្ពវិបរិយេសសមុគ្ឃាតនំ មគ្គញាណម្បិ តេ វិបរីតំ ហោតូ’’តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ.
វិបរីតកថាវណ្ណនា.
៤. និយាមកថាវណ្ណនា
៤២៨-៤៣១. ឥទានិ និយាមកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យោ បុគ្គលោ សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមិស្សតិ, តំ ‘‘ភព្ពោ ឯស ធម្មំ អភិសមេតុ’’ន្តិ យស្មា ភគវា ជានាតិ, តស្មា ‘‘អនិយតស្ស បុថុជ្ជនស្សេវ សតោ បុគ្គលស្ស និយាមគមនាយ ញាណំ អត្ថី’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ ឧត្តរាបថកានំ; តេ សន្ធាយ អនិយតស្សាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ និយាមគមនាយាតិ និយាមោ វុច្ចតិ មគ្គោ, មគ្គគមនាយ មគ្គោក្កមនាយាតិ អត្ថោ. យំ បនស្ស ញាណំ ទិស្វា ភគវា ‘‘ភព្ពោ អយ’’ន្តិ ជានាតិ, តំ សន្ធាយ បដិញ្ញា បរវាទិស្ស.
អថស្ស ¶ សកវាទី អយុត្តវាទិតំ ទីបេតុំ និយតស្សាតិ វិបរីតានុយោគមាហ. តត្ថ បឋមបញ្ហេ មគ្គេន និយតស្ស អនិយាមគមនាយ ញាណំ នាម នត្ថីតិ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយេ នត្ថិភាវេន បដិជានាតិ. តតិយេ អនិយតស្ស នត្ថីតិ បុដ្ឋត្តា លទ្ធិវិរោធេន បដិក្ខិបតិ. បុន បឋមបញ្ហមេវ ចតុត្ថំ កត្វា និយតស្ស និយាមគមនាទិវសេន តយោ បញ្ហា កតា. តេសុ បឋមេ យស្មា អាទិមគ្គេន និយតស្ស បុន តទត្ថាយ ញាណំ នត្ថិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. ទុតិយេ ¶ នត្ថិភាវេនេវ បដិជានាតិ. តតិយេ លទ្ធិវិរោធេនេវ បដិក្ខិបតិ. បុន បឋមបញ្ហំ អដ្ឋមំ កត្វា អនិយតស្ស អនិយាមគមនាទិវសេន តយោ បញ្ហា កតា. តេសំ អត្ថោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. បុន បឋមបញ្ហមេវ ទ្វាទសមំ កត្វា តំមូលកា អត្ថិ និយាមោតិអាទយោ បញ្ហា កតា. តត្ថ យស្មា និយាមគមនាយ ញាណំ នាម មគ្គញាណមេវ ហោតិ, តស្មា តំ សន្ធាយ អត្ថិ និយាមោតិ វុត្តំ. ឥតរោ បន និយាមោតិ វុត្តេ បដិក្ខិបតិ, ញាណន្តិ វុត្តេ បដិជានាតិ. សតិបដ្ឋានាទីសុបិ ¶ ឯសេវ នយោ. បច្ចនីកំ ឧត្តានត្ថមេវ. គោត្រភុនោតិអាទិ យេន យំ អប្បត្តំ, តស្ស តំ នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ភគវា ជានាតីតិ អត្តនោ ញាណពលេន ជានាតិ, ន តស្ស និយាមគមនញាណសព្ភាវតោ. តស្មា ឥមិនា ការណេន បតិដ្ឋិតាបិស្ស លទ្ធិ អប្បតិដ្ឋិតាយេវាតិ.
និយាមកថាវណ្ណនា.
៥. បដិសម្ភិទាកថាវណ្ណនា
៤៣២-៤៣៣. ឥទានិ បដិសម្ភិទាកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘យំកិញ្ចិ អរិយានំ ញាណំ, សព្ពំ លោកុត្តរមេវា’’តិ គហេត្វា ‘‘សព្ពំ ញាណំ បដិសម្ភិទា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សម្មុតិញាណបញ្ហេសុ បថវីកសិណសម្មុតិយំ សមាបត្តិញាណំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, និរុត្តិញាណំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. យេ កេចិ សម្មុតិន្តិ បញ្ហេ បុថុជ្ជនេ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ចេតោបរិយាយបញ្ហេសុ បុថុជ្ជនស្ស ញាណំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, អរិយស្ស ញាណំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. សព្ពា បញ្ញាតិបញ្ហេសុ កសិណសមាបត្តិបញ្ហំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, លោកុត្តរំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. បថវីកសិណសមាបត្តិន្តិអាទិ ‘‘យា ឯតេសុ ឯត្តកេសុ ឋានេសុ បញ្ញា, កិំ សព្ពា សា បដិសម្ភិទា’’តិ បុច្ឆនត្ថំ វុត្តំ. តេន ¶ ហិ សព្ពំ ញាណន្តិ យស្មា សព្ពា លោកុត្តរបញ្ញា បដិសម្ភិទា ¶ , តស្មា សព្ពន្តិ វចនំ សាមញ្ញផលេន សទ្ធិំ បតិដ្ឋាបេតីតិ.
បដិសម្ភិទាកថាវណ្ណនា.
៦. សម្មុតិញាណកថាវណ្ណនា
៤៣៤-៤៣៥. ឥទានិ សម្មុតិញាណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ សម្មុតិសច្ចំ បរមត្ថសច្ចន្តិ ទ្វេ ¶ សច្ចានិ. យេ បន ឯវំ វិភាគំ អកត្វា សច្ចន្តិ វចនសាមញ្ញេន សម្មុតិញាណម្បិ ‘‘សច្ចារម្មណមេវា’’តិ វទន្តិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកា; តេ អយុត្តវាទិនោតិ តេសំ វាទវិសោធនត្ថំ អយំ កថា អារទ្ធា. តត្ថ ន វត្តព្ពន្តិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, បរមត្ថសច្ចំ សន្ធាយ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. សម្មុតិសច្ចម្ហីតិ សម្មុតិំ អនុបវិដ្ឋេ សច្ចម្ហិ. បច្ចត្តេ វា ភុម្មវចនំ, សម្មុតិសច្ចន្តិ អត្ថោ. សម្មុតិញាណំ សច្ចារម្មណញ្ញេវាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តតោ នំ ‘‘យទិ តំ អវិសេសេន សច្ចារម្មណញ្ញេវ, តេន ញាណេន ទុក្ខបរិញ្ញាទីនិ ករេយ្យា’’តិ ចោទេតុំ តេន ញាណេនាតិអាទិមាហ.
សម្មុតិញាណកថាវណ្ណនា.
៧. ចិត្តារម្មណកថាវណ្ណនា
៤៣៦-៤៣៨. ឥទានិ ចិត្តារម្មណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ចេតោបរិយាយេ ញាណន្តិ វចនមត្តមេវ គហេត្វា ‘‘តំ ញាណំ ចិត្តារម្មណមេវា’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថស្ស ‘‘យោ សរាគាទិវសេន ចិត្តំ ជានាតិ, តស្ស រាគាទយោបិ អារម្មណា ហោន្តិ, តស្មា ន វត្តព្ពំ តំ ចិត្តារម្មណញ្ញេវា’’តិ ចោទនត្ថំ ននុ អត្ថិ កោចីតិអាទិ អារទ្ធំ. ផស្សារម្មណេតិ ¶ ផស្សសង្ខាតេ អារម្មណេ. វេទនារម្មណេតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. បុន ផស្សារម្មណេ ញាណំ ន វត្តព្ពន្តិ បុដ្ឋោ ផស្សស្ស ផុសនលក្ខណំ ¶ មនសិករោតោ ផស្សោវារម្មណំ ហោតីតិ បដិជានាតិ. កិំ បនេតំ ផស្សបរិយាយេ ញាណន្តិ បុដ្ឋោ បន តាទិសស្ស សុត្តបទស្ស អភាវា បដិក្ខិបតិ. វេទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥទានិ យំ និស្សាយ លទ្ធិ, តទេវ ទស្សេត្វា លទ្ធិំ បតិដ្ឋាបេតុំ ននុ ចេតោបរិយាយេ ញាណន្តិអាទិមាហ. សា បនេសា វចនមត្តាភិនិវេសេន បតិដ្ឋាបិតាបិ អប្បតិដ្ឋាបិតាវ ហោតីតិ.
ចិត្តារម្មណកថាវណ្ណនា.
៨. អនាគតញាណកថាវណ្ណនា
៤៣៩-៤៤០. ឥទានិ ¶ អនាគតញាណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ អនាគតំ នាម អន្តរម្បិ អត្ថិ, អនន្តរម្បិ. តេសុ អនន្តរេ ឯកន្តេនេវ ញាណំ នត្ថិ. យថា ច អនន្តរេ, តថា ឯកវីថិឯកជវនបរិយាបន្នេបិ. តត្ថ យេ សព្ពស្មិម្បិ អនាគតេ ញាណំ ឥច្ឆន្តិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកា; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ‘‘យំ តេ អនាគតេ ញាណំ, កិំ តេន អនន្តរំ អនាគតំ មូលាទិវសេន ជានាតី’’តិ ចោទេតុំ អនាគតំ មូលតោតិអាទិមាហ. តត្ថ មូលតោតិអាទីនិ សព្ពានិ ការណវេវចនានេវ. ការណញ្ហិ យំ អត្តនោ ផលំ ករោតិ, តំ តត្ថ មូលយតិ បតិដ្ឋាតីតិ មូលំ. តតោ ច តំ ហិនោតិ បវត្តយតីតិ ហេតុ. តទេវ តំ និទេតិ ‘‘ហន្ទ នំ គណ្ហថា’’តិ. និយ្យាតេតិ វិយាតិ និទានំ. តតោ តំ សម្ភវតីតិ សម្ភវោ. បភវតីតិ បភវោ. តត្ថ ច តំ សមុដ្ឋាតិ, តំ វា នំ សមុដ្ឋាបេតីតិ សមុដ្ឋានំ. តទេវ នំ អាហរតីតិ អាហារោ. តញ្ចស្ស អបរិច្ចជិតព្ពដ្ឋេន អារម្មណំ. តទេវ ចេតំ បដិច្ច ឯតីតិ បច្ចយោ. តតោ នំ សមុទេតីតិ សមុទយោតិ វុច្ចតិ. យស្មា ¶ បន អនន្តរំ ចិត្តំ ឯតេហាការេហិ ន សក្កា ជានិតុំ, តស្មា ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ. អនាគតំ ហេតុបច្ចយតន្តិ យា អនន្តរានាគតេ ចិត្តេ ហេតុបច្ចយតា, តំ ជានាតិ. យេ តត្ថ ធម្មា ហេតុបច្ចយា ហោន្តិ, តេ ជានាតីតិ អត្ថោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. គោត្រភុនោតិអាទិ យស្មិំ អនាគតេ ញាណំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តំ សរូបតោ ទស្សេតុំ វុត្តំ. បាដលិបុត្តស្សាតិ ¶ សុត្តំ យស្មិំ អនាគតេ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ទស្សេតុំ អាហដំ. យស្មា បនេតំ ន សព្ពស្មិំ អនាគតេ ញាណស្ស សាធកំ; តស្មា អនាហដមេវាតិ.
អនាគតញាណកថាវណ្ណនា.
៩. បដុប្បន្នញាណកថាវណ្ណនា
៤៤១-៤៤២. ឥទានិ បដុប្បន្នញាណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘សព្ពសង្ខារេសុ អនិច្ចតោ ទិដ្ឋេសុ តម្បិ ញាណំ អនិច្ចតោ ទិដ្ឋំ ហោតី’’តិ វចនំ និស្សាយ ‘‘អវិសេសេន សព្ពស្មិំ បច្ចុប្បន្នេ ញាណំ អត្ថី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បដុប្បន្នេតិ បុច្ឆា ¶ សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ‘‘យទិ អវិសេសេន បដុប្បន្នេ ញាណំ អត្ថិ, ខណបច្ចុប្បន្នេបិ តេន ភវិតព្ពំ. ឯវំ សន្តេ ទ្វិន្នំ ញាណានំ ឯកតោ អភាវា តេនេវ ញាណេន តំ ជានិតព្ពំ ហោតី’’តិ ចោទនត្ថំ តេនាតិ អនុយោគោ សកវាទិស្ស. តត្ថ បឋមបញ្ហេ តេនេវ តំ ជានិតុំ ន សក្កាតិ បដិក្ខេបោ ឥតរស្ស. ទុតិយបញ្ហេ សន្តតិំ សន្ធាយ បដិញ្ញា តស្សេវ. បដិបាដិតោ ភង្គំ បស្សន្តោ ភង្គានុបស្សនេនេវ ភង្គានុបស្សនាញាណំ បស្សតីតិ អធិប្បាយោ. តេន ញាណេន តំ ញាណំ ជានាតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តេន ផស្សេន តំ ផស្សន្តិអាទីនិស្ស លេសោកាសនិវារណត្ថំ វុត្តានិ ¶ . យំ បនេតេន លទ្ធិបតិដ្ឋាបនត្ថំ ននុ សព្ពសង្ខារេតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ នយតោ តំ ញាណំ ទិដ្ឋំ ហោតិ, ន អារម្មណតោតិ អធិប្បាយេន បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. តស្មា ឯវំ បតិដ្ឋិតាបិស្ស លទ្ធិ អប្បតិដ្ឋិតាវ ហោតិ.
បដុប្បន្នញាណកថាវណ្ណនា.
១០. ផលញាណកថាវណ្ណនា
៤៤៣-៤៤៤. ឥទានិ ផលេ ញាណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ‘‘ពុទ្ធាបិ សត្តានំ អរិយផលប្បត្តិយា ធម្មំ ទេសេន្តិ សាវកាបិ, ឥតិ ឥមិនា សាមញ្ញេន ¶ ពុទ្ធានំ វិយ សាវកានម្បិ តេន តេន សត្តេន បត្តព្ពេ ផលេ ញាណំ អត្ថី’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ សាវកស្សាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ‘‘យទិ សាវកស្ស ផលេ ញាណំ អត្ថិ, យថា ពុទ្ធា សមានេបិ សោតាបត្តិផលេ អត្តនោ ញាណពលេន ‘អយំ ឯកពីជី, អយំ កោលំកោលោ, អយំ សត្តក្ខត្តុបរមោ’តិ ផលស្សកតំ បញ្ញបេន្តិ, កិំ តេ ឯវំ សាវកោបី’’តិ ចោទេតុំ សាវកោ ផលស្ស កតំ បញ្ញបេតីតិ អាហ. ឥតរោ បដិក្ខិបតិ.
អត្ថិ សាវកស្ស ផលបរោបរិយត្តីតិអាទិ ផលេ ញាណស្ស អត្ថិតាយ បច្ចយបុច្ឆនត្ថំ វុត្តំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – ពុទ្ធានំ ‘‘ឥទំ ផលំ បរំ, ឥទំ ឱបរ’’ន្តិ ឯវំ ផលានំ ឧច្ចាវចភាវជាននសង្ខាតា ផលេ បរោបរិយត្តិ នាម អត្ថិ. តថា ឥន្ទ្រិយបុគ្គលបរោបរិយត្តិយោ, តាសំ ¶ អត្ថិតាយ តស្ស តស្ស បុគ្គលស្ស តេសំ តេសំ ឥន្ទ្រិយានំ វសេន តំ តំ ផលំ ជានន្តិ, កិំ តេ សាវកស្សាបិ ឯតា បរោបរិយត្តិយោ អត្ថីតិ.
អត្ថិ សាវកស្ស ខន្ធបញ្ញត្តីតិអាទីនិបិ ‘‘យទិ តេ សាវកស្ស ពុទ្ធានំ វិយ ផលេ ញាណំ អត្ថិ, ឥមា ហិ បិស្ស បញ្ញត្តីហិ ¶ ភវិតព្ពំ. កិមស្ស តា អត្ថិ, សក្កោតិ សោ ឯតា បញ្ញត្តិយោ អត្តនោ ពលេន ជានិតុំ វា បញ្ញបេតុំ វា’’តិ ចោទនត្ថំ វុត្តានិ. សាវកោ ជិនោតិអាទិ ‘‘យទិ សាវកស្ស ពុទ្ធានំ វិយ ផលេ ញាណំ អត្ថិ, ឯវំ សន្តេ ស្វេវ ជិនោ’’តិ ចោទនត្ថំ វុត្តំ. សាវកោ អនុប្បន្នស្សាតិ បញ្ហេបិ អយមេវ នយោ. អញ្ញាណីតិ បញ្ហេ អវិជ្ជាសង្ខាតស្ស អញ្ញាណស្ស វិហតត្តា បដិក្ខិត្តោ, ន បនស្ស ពុទ្ធានំ វិយ ផលេ ញាណំ អត្ថិ. តស្មា អប្បតិដ្ឋិតោវ បរវាទីវាទោតិ.
ផលញាណកថាវណ្ណនា.
បញ្ចមោ វគ្គោ.
មហាបណ្ណាសកោ សមត្តោ.
៦. ឆដ្ឋវគ្គោ
១. និយាមកថាវណ្ណនា
៤៤៥-៤៤៧. ឥទានិ ¶ ¶ និយាមកថា នាម ហោតិ. តត្ថ និយាមោតិ ‘‘ភព្ពោ និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្ត’’ន្តិ (បុ. ប. ១៣) វចនតោ អរិយមគ្គោ វុច្ចតិ. យស្មា បន តស្មិំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេបិ បុគ្គលោ អនិយតោ នាម ន ហោតិ, តស្មា ‘‘សោ និយាមោ និច្ចដ្ឋេន អសង្ខតោ’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តតោ ‘‘យទិ សោ អសង្ខតោ, ឯវរូបេន តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ ទីបេន្តោ និព្ពានន្តិអាទិមាហ. សំសន្ទនបុច្ឆា ឧត្តានត្ថាយេវ.
អត្ថិ ¶ កេចីតិអាទិ និយាមស្ស សង្ខតភាវទីបនត្ថំ វុត្តំ. មគ្គោ អសង្ខតោតិបញ្ហេ តស្ស ឧប្បាទនិរោធភាវតោ បដិក្ខិបតីតិ. និយាមោ សង្ខតោតិបញ្ហេ និរុទ្ធេបិ មគ្គេ និយាមស្ស អត្ថិតំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. សោតាបត្តិនិយាមោតិអាទិបញ្ហេសុបិ អនុលោមតោ ច បដិលោមតោ ច ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បញ្ច អសង្ខតានីតិ បុដ្ឋោ បញ្ចន្នំ អសង្ខតានំ អាគតដ្ឋានំ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ ចតុន្នំ សម្មត្តនិយាមានំ និយាមវចនតោ និព្ពានស្ស ច អសង្ខតភាវតោ បដិជានាតិ. មិច្ឆត្តនិយាមបញ្ហោ និយាមវចនមត្តេន អសង្ខតតាយ អយុត្តភាវទីបនត្ថំ វុត្តោតិ.
និយាមកថាវណ្ណនា.
២. បដិច្ចសមុប្បាទកថាវណ្ណនា
៤៤៨. ឥទានិ បដិច្ចសមុប្បាទកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ និទានវគ្គេ ‘‘ឧប្បាទា វា តថាគតានំ អនុប្បាទា វា តថាគតានំ ¶ ឋិតាវ សា ធាតុ ធម្មដ្ឋិតតា’’តិអាទិវចនតោ (សំ. និ. ២.២០) ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោ អសង្ខតោ’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានញ្ច មហិសាសកានញ្ច; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស.
៤៤៩. អវិជ្ជា ¶ អសង្ខតាតិ អាទយោ បញ្ហា អវិជ្ជាទីនំយេវ បដិច្ចសមុប្បាទភាវទស្សនត្ថំ វុត្តា. យេន បនត្ថេន តត្ថ ឯកេកំ អង្គំ ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គេ វុត្តោយេវ.
៤៥១. អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ យា តត្ថ ធម្មដ្ឋិតតាតិអាទិ យេន សុត្តេន លទ្ធិ បតិដ្ឋាបិតា, តស្សេវ អត្ថទស្សនេន លទ្ធិភិន្ទនត្ថំ វុត្តំ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យា អយំ ហេដ្ឋា ‘‘ឋិតាវ សា ធាតុ ធម្មដ្ឋិតតា ធម្មនិយាមតា’’តិ វុត្តា ន សា អញ្ញត្រ អវិជ្ជាទីហិ វិសុំ ឯកា អត្ថិ. អវិជ្ជាទីនំ បន បច្ចយានំយេវេតំ នាមំ. ឧប្បន្នេបិ ហិ តថាគតេ អនុប្បន្នេបិ អវិជ្ជាតោ សង្ខារា សម្ភវន្តិ, សង្ខារាទីហិ ច វិញ្ញាណាទីនិ, តស្មា ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ¶ យា ឯតស្មិំ បទេ សង្ខារធម្មានំ ការណដ្ឋេន ឋិតតាតិ ធម្មដ្ឋិតតា. តេសំយេវ ច ធម្មានំ ការណដ្ឋេនេវ និយាមតាតិ ធម្មនិយាមតាតិ អវិជ្ជា វុច្ចតិ. សា ច អសង្ខតា, និព្ពានញ្ច អសង្ខតន្តិ បុច្ឆតិ. បរវាទី លទ្ធិវសេន បដិជានិត្វា បុន ទ្វេ អសង្ខតានីតិ បុដ្ឋោ សុត្តាភាវេន បដិក្ខិបិត្វា លទ្ធិវសេនេវ បដិជានាតិ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ហេដ្ឋា វុត្តសទិសំ បន តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
បដិច្ចសមុប្បាទកថាវណ្ណនា.
៣. សច្ចកថាវណ្ណនា
៤៥២-៤៥៤. ឥទានិ សច្ចកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, តថានិ អវិតថានី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) សុត្តំ និស្សាយ ‘‘ចត្តារិ សច្ចានិ និច្ចានិ អសង្ខតានី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អយញ្ហិស្ស អធិប្បាយោ – ទុក្ខសមុទយមគ្គេសុ វត្ថុសច្ចំ សង្ខតំ, លក្ខណសច្ចំ ¶ អសង្ខតំ. និរោធេ វត្ថុសច្ចំ នាម នត្ថិ អសង្ខតមេវ តន្តិ. តស្មា អាមន្តាតិ អាហ. តំ បនស្ស លទ្ធិមត្តមេវ. សោ ហិ ទុក្ខំ វត្ថុសច្ចំ ឥច្ឆតិ, តថា សមុទយំ មគ្គញ្ច. យានិ បន នេសំ ពាធនបភវនិយ្យានិកលក្ខណានិ, តានិ លក្ខណសច្ចំ នាមាតិ, ន ច ពាធនលក្ខណាទីហិ អញ្ញានិ ទុក្ខាទីនិ នាម អត្ថីតិ. តាណានីតិអាទីសុ អធិប្បាយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.
ទុក្ខសច្ចន្តិ ¶ បញ្ហេ លទ្ធិវសេន លក្ខណំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. ទុក្ខន្តិ បញ្ហេ វត្ថុំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ឥតោ បរំ សុទ្ធិកបញ្ហា ច សំសន្ទនបញ្ហា ច សព្ពេ បាឡិអនុសារេនេវ វេទិតព្ពា. អវសានេ លទ្ធិបតិដ្ឋាបនត្ថំ អាហដសុត្តំ អត្ថស្ស មិច្ឆា គហិតត្តា អនាហដសទិសមេវាតិ.
សច្ចកថាវណ្ណនា.
៤. អារុប្បកថាវណ្ណនា
៤៥៥-៤៥៦. ឥទានិ ¶ អារុប្បកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ចត្តារោ អារុប្បា អានេញ្ជា’’តិ វចនំ និស្សាយ ‘‘សព្ពេបិ តេ ធម្មា អសង្ខតា’’តិ លទ្ធិ, តេ សន្ធាយ អាកាសានញ្ចាយតនន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ. សាធកសុត្តម្បិ អត្ថំ អជានិត្វា អាហដត្តា អនាហដសទិសមេវាតិ.
អារុប្បកថាវណ្ណនា.
៥. និរោធសមាបត្តិកថាវណ្ណនា
៤៥៧-៤៥៩. ឥទានិ និរោធសមាបត្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ និរោធសមាបត្តីតិ ចតុន្នំ ខន្ធានំ អប្បវត្តិ. យស្មា បន សា ករិយមានា ករិយតិ, សមាបជ្ជិយមានា សមាបជ្ជិយតិ, តស្មា និប្ផន្នាតិ វុច្ចតិ. សង្ខតាសង្ខតលក្ខណានំ បន ¶ អភាវេន ន វត្តព្ពា ‘‘សង្ខតាតិ វា អសង្ខតា’’តិ វា. តត្ថ យេសំ ‘‘យស្មា សង្ខតា ន ហោតិ, តស្មា អសង្ខតា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានញ្ចេវ ឧត្តរាបថកានញ្ច; តេ សន្ធាយ និរោធសមាបត្តីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. ឧប្បាទេន្តីតិអាទិ សមាបជ្ជនបដិលាភវសេនេវ វុត្តំ. យថា បន រូបាទយោ អសង្ខតធម្មេ ឧប្បាទេន្តិ; ន តថា តំ កេចិ ឧប្បាទេន្តិ នាម. និរោធា វោទានំ វុដ្ឋានន្តិ ផលសមាបត្តិ វេទិតព្ពា. អសង្ខតា បន តំ ¶ នត្ថិយេវ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. តេន ហីតិ យស្មា សង្ខតា ន ហោតិ, តស្មា អសង្ខតាតិ លទ្ធិ. ឥទំ បន អសង្ខតភាវេ ការណំ ន ហោតីតិ វុត្តម្បិ អវុត្តសទិសមេវាតិ.
និរោធសមាបត្តិកថាវណ្ណនា.
៦. អាកាសកថាវណ្ណនា
៤៦០-៤៦២. ឥទានិ អាកាសកថា នាម ហោតិ. តត្ថ តិវិធោ អាកាសោ – បរិច្ឆេទាកាសោ ¶ , កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ, អជដាកាសោ. ‘‘តុច្ឆាកាសោ’’តិបិ តស្សេវ នាមំ. តេសុ បរិច្ឆេទាកាសោ សង្ខតោ, ឥតរេ ទ្វេ បញ្ញត្តិមត្តា. យេសំ បន ‘‘ទុវិធោបិ យស្មា សង្ខតោ ន ហោតិ, តស្មា អសង្ខតោ’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឧត្តរាបថកានំ មហិសាសកានញ្ច; តេ សន្ធាយ អាកាសោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
អាកាសកថាវណ្ណនា.
៧. អាកាសោ សនិទស្សនោតិកថាវណ្ណនា
៤៦៣-៤៦៤. ឥទានិ អាកាសោ សនិទស្សនោតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ តាឡច្ឆិទ្ទាទីសុ ញាណប្បវត្តិំ និស្សាយ ‘‘សព្ពោបិ អជដាកាសោ ¶ សនិទស្សនោ’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ ¶ ; តេ សន្ធាយ អាកាសោ សនិទស្សនោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ‘‘យទិ សនិទស្សនោ, ឯវំវិធោ ភវេយ្យា’’តិ ចោទនត្ថំ រូបន្តិអាទិ វុត្តំ. ចក្ខុញ្ច បដិច្ចាតិបញ្ហេសុ ឯវរូបស្ស សុត្តស្ស អភាវេន បដិក្ខិបិត្វា តុលន្តរិកាទីនំ ឧបលទ្ធិំ និស្សាយ បដិជានាតិ. ទ្វិន្នំ រុក្ខានំ អន្តរន្តិ ឯត្ថ រុក្ខរូបំ ចក្ខុនា ទិស្វា អន្តរេ រូបាភាវតោ អាកាសន្តិ មនោទ្វារវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, ន ចក្ខុវិញ្ញាណំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា អសាធកមេតន្តិ.
អាកាសោ សនិទស្សនោតិកថាវណ្ណនា.
១០. បថវីធាតុសនិទស្សនាតិអាទិកថាវណ្ណនា
៤៦៥-៤៧០. ឥទានិ ¶ បថវីធាតុ សនិទស្សនាតិអាទិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ បាសាណឧទកជាលរុក្ខចលនានញ្ចេវ បញ្ចិន្ទ្រិយបតិដ្ឋោកាសានញ្ច វណ្ណាយតនំ កាយវិញ្ញត្តិកាលេ ហត្ថបាទាទិរូបញ្ច ទិស្វា ‘‘បថវីធាតុអាទយោ សនិទស្សនា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ សព្ពកថាសុ អាទិបុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសំ សព្ពត្ថ បាឡិអនុសារេន ចេវ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ច វេទិតព្ពន្តិ. បថវីធាតុ សនិទស្សនាតិ អាទិំ កត្វា កាយកម្មំ សនិទស្សនន្តិ បរិយោសានកថា និដ្ឋិតា.
ឆដ្ឋោ វគ្គោ.
៧. សត្តមវគ្គោ
១. សង្គហិតកថាវណ្ណនា
៤៧១-៤៧២. ឥទានិ ¶ សង្គហិតកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា ទាមាទីហិ ពលិពទ្ទាទយោ វិយ កេចិ ធម្មា កេហិចិ ធម្មេហិ សង្គហិតា នាម នត្ថិ, តស្មា ‘‘នត្ថិ កេចិ ធម្មា កេហិចិ ធម្មេហិ សង្គហិតា, ឯវំ សន្តេ ឯកវិធេន រូបសង្គហោតិអាទិ និរត្ថក’’ន្តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ រាជគិរិកានញ្ចេវ សិទ្ធត្ថិកានញ្ច; តេ សន្ធាយ អញ្ញេនត្ថេន សង្គហភាវំ ទស្សេតុំ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, អត្តនោ លទ្ធិវសេន បដិញ្ញា ឥតរស្ស. ឥទានិ យេនត្ថេន សង្គហោ លព្ភតិ, តំ ទស្សេតុំ ននុ អត្ថិ កេចិ ធម្មាតិអាទិ អារទ្ធំ. តំ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថមេវ. យា បនេសា បរវាទិនា លទ្ធិបតិដ្ឋាបនត្ថំ យថា ទាមេន វាតិអាទិកា ឧបមា អាហដា, សកវាទិនា តំ អនភិនន្ទិត្វា អប្បដិក្កោសិត្វា ‘‘ហញ្ចិ ទាមេន វា’’តិ តស្ស លទ្ធិ ភិន្នាតិ វេទិតព្ពា. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យទិ តេ ទាមាទីហិ ពលិពទ្ទាទយោ សង្គហិតា នាម, អត្ថិ កេចិ ធម្មា កេហិចិ ធម្មេហិ សង្គហិតាតិ.
សង្គហិតកថាវណ្ណនា.
២. សម្បយុត្តកថាវណ្ណនា
៤៧៣-៤៧៤. ឥទានិ ¶ សម្បយុត្តកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា តិលម្ហិ តេលំ វិយ ន វេទនាទយោ សញ្ញាទីសុ អនុបវិដ្ឋា, តស្មា ‘‘នត្ថិ កេចិ ធម្មា កេហិចិ ធម្មេហិ សម្បយុត្តា, ឯវំ សន្តេ ¶ ញាណសម្បយុត្តន្តិអាទិ និរត្ថកំ ហោតី’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ¶ រាជគិរិកសិទ្ធត្ថិកានញ្ញេវ; តេ សន្ធាយ អញ្ញេនេវត្ថេន សម្បយុត្តតំ ទស្សេតុំ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, អត្តនោ លទ្ធិវសេន បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមិធាបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថមេវ. យោ បនេស បរវាទិនា ‘‘យថា តិលម្ហិ តេល’’ន្តិអាទិកោ ឧបមាបញ្ហោ អាហដោ, សោ យស្មា វេទនាសញ្ញានំ វិយ តិលតេលានំ លក្ខណតោ នានត្តវវត្ថានំ នត្ថិ. សព្ពេសុបិ ហិ តិលអដ្ឋិតចេសុ តិលោតិ វោហារមត្តំ, តេនេវ តិលំ និព្ពត្តេត្វា គហិតេ បុរិមសណ្ឋានេន តិលោ នាម ន បញ្ញាយតិ, តស្មា អនាហដសទិសោវ ហោតីតិ.
សម្បយុត្តកថាវណ្ណនា.
៣. ចេតសិកកថាវណ្ណនា
៤៧៥-៤៧៧. ឥទានិ ចេតសិកកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា ផស្សិកាទយោ នាម នត្ថិ, តស្មា ‘‘ចេតសិកេនាបិ ន ភវិតព្ពំ, ឥតិ នត្ថិ ចេតសិកោ ធម្មោ’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ រាជគិរិកសិទ្ធត្ថិកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សហជាតោតិ សម្បយុត្តសហជាតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ផស្សិកាតិ តាទិសំ វោហារំ អបស្សន្តស្ស បុច្ឆា បរវាទិស្ស. កិំ វោហារេន, យថា ចិត្តនិស្សិតកោតិ ចេតសិកោ, ឯវំ សោបិ ផស្សនិស្សិតត្តា ផស្សិកោតិ វុត្តេ ទោសោ នត្ថីតិ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
ចេតសិកកថាវណ្ណនា.
៤. ទានកថាវណ្ណនា
៤៧៨. ឥទានិ ¶ ទានកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ទានំ នាម តិវិធំ – ចាគចេតនាបិ, វិរតិបិ, ទេយ្យធម្មោបិ. ‘‘សទ្ធា ហិរិយំ កុសលញ្ច ¶ ទាន’’ន្តិ (អ. និ. ៨.៣០) អាគតដ្ឋានេ ចាគចេតនា ទានំ. ‘‘អភយំ ទេតី’’តិ (អ. និ. ៨.៣៩) អាគតដ្ឋានេ វិរតិ. ‘‘ទានំ ទេតិ អន្នំ បាន’’ន្តិ អាគតដ្ឋានេ ទេយ្យធម្មោ. តត្ថ ចាគចេតនា ‘‘ទេតិ វា ទេយ្យធម្មំ, ទេន្តិ ¶ វា ឯតាយ ទេយ្យធម្ម’’ន្តិ ទានំ. វិរតិ អវខណ្ឌនដ្ឋេន លវនដ្ឋេន វា ទានំ. សា ហិ ឧប្បជ្ជមានា ភយភេរវាទិសង្ខាតំ ទុស្សីល្យចេតនំ ទាតិ ខណ្ឌេតិ លុនាតិ វាតិ ទានំ. ទេយ្យធម្មោ ទិយ្យតីតិ ទានំ. ឯវមេតំ តិវិធម្បិ អត្ថតោ ចេតសិកោ ចេវ ធម្មោ ទេយ្យធម្មោ ចាតិ ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ចេតសិកោវ ធម្មោ ទានំ, ន ទេយ្យធម្មោ’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ រាជគិរិកសិទ្ធត្ថិកានំ; តេ សន្ធាយ ចេតសិកោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ទេយ្យធម្មវសេន ចោទេតុំ លព្ភាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, អន្នាទីនិ វិយ សោ ន សក្កា ទាតុន្តិ បដិក្ខេបោ ឥតរស្ស. បុន ទឡ្ហំ កត្វា បុដ្ឋេ ‘‘អភយំ ទេតី’’តិ សុត្តវសេន បដិញ្ញា តស្សេវ. ផស្សបញ្ហាទីសុ បន ផស្សំ ទេតីតិអាទិវោហារំ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតេវ.
៤៧៩. អនិដ្ឋផលន្តិអាទិ អចេតសិកស្ស ធម្មស្ស ទានភាវទីបនត្ថំ វុត្តំ. ន ហិ អចេតសិកោ អន្នាទិធម្មោ អាយតិំ វិបាកំ ទេតិ, ឥដ្ឋផលភាវនិយមនត្ថំ បនេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អយម្បិ ហេត្ថ អធិប្បាយោ – យទិ អចេតសិកោ អន្នាទិធម្មោ ទានំ ភវេយ្យ, ហិតចិត្តេន អនិដ្ឋំ អកន្តំ ភេសជ្ជំ ទេន្តស្ស និម្ពពីជាទីហិ វិយ និម្ពាទយោ អនិដ្ឋមេវ ផលំ និព្ពត្តេយ្យ. យស្មា បនេត្ថ ហិតផរណចាគចេតនា ទានំ, តស្មា អនិដ្ឋេបិ ទេយ្យធម្មេ ទានំ ឥដ្ឋផលមេវ ហោតីតិ.
ឯវំ បរវាទិនា ចេតសិកធម្មស្ស ទានភាវេ បតិដ្ឋាបិតេ សកវាទី ឥតរេន បរិយាយេន ទេយ្យធម្មស្ស ទានភាវំ សាធេតុំ ទានំ ឥដ្ឋផលំ វុត្តំ ភគវតាតិអាទិមាហ. បរវាទី បន ចីវរាទីនំ ឥដ្ឋវិបាកតំ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ. សុត្តសាធនំ បរវាទីវាទេបិ យុជ្ជតិ សកវាទីវាទេបិ, ន បន ឯកេនត្ថេន. ទេយ្យធម្មោ ឥដ្ឋផលោតិ ឥដ្ឋផលភាវមត្តមេវ បដិក្ខិត្តំ. តស្មា តេន ហិ ន វត្តព្ពន្តិ ឥដ្ឋផលភាវេនេវ ន វត្តព្ពតា យុជ្ជតិ ¶ . ទាតព្ពដ្ឋេន ¶ បន ទេយ្យធម្មោ ទានមេវ. ទិន្នញ្ហិ ទានានំ សង្ករភាវមោចនត្ថមេវ អយំ កថាតិ.
ទានកថាវណ្ណនា.
៥. បរិភោគមយបុញ្ញកថាវណ្ណនា
៤៨៣. ឥទានិ បរិភោគមយបុញ្ញកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ‘‘តេសំ ទិវា ច រត្តោ ច, សទា បុញ្ញំ បវឌ្ឍតី’’តិ (សំ. និ. ១.៤៧) ច ‘‘យស្ស ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ចីវរំ បរិភុញ្ជមានោ’’តិ (អ. និ. ៤.៥១) ច ឯវមាទីនិ សុត្តានិ អយោនិសោ គហេត្វា យេសំ បរិភោគមយំ ¶ នាម បុញ្ញំ អត្ថី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ រាជគិរិកសិទ្ធត្ថិកសម្មិតិយានំ; តេ សន្ធាយ បរិភោគមយន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ‘‘បុញ្ញំ នាម ផស្សាទយោ កុសលា ធម្មា, ន តតោ បរំ, តស្មា ផស្សាទីហិ តេ វឌ្ឍិតព្ព’’ន្តិ ចោទេតុំ បរិភោគមយោ ផស្សោតិអាទិ អារទ្ធំ. តំ សព្ពំ ឥតរេន តេសំ អវឌ្ឍនតោ បដិក្ខិត្តំ. លតាវិយាតិអាទីនិ ‘‘កិរិយាយ វា ភាវនាយ វា វិនាបិ យថា លតាទីនិ សយមេវ វឌ្ឍន្តិ, កិំ តេ ឯវំ វឌ្ឍន្តី’’តិ ចោទនត្ថំ វុត្តានិ. តថា បនស្ស អវឌ្ឍនតោ ន ហេវាតិ បដិក្ខិត្តំ.
៤៨៤. ន សមន្នាហរតីតិ បញ្ហេ បដិគ្គាហកានំ បរិភោគេន បុរិមចេតនា វឌ្ឍតិ, ឯវំ តំ ហោតិ បុញ្ញន្តិ លទ្ធិវសេន បដិជានាតិ. តតោ អនាវដ្ដេន្តស្សាតិអាទីហិ បុដ្ឋោ ទាយកស្ស ចាគចេតនំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. តត្ថ អនាវដ្ដេន្តស្សាតិ ទានចេតនាយ បុរេចារិកេន អាវជ្ជនេន ភវង្គំ អនាវដ្ដេន្តស្ស អបរិវដ្ដេន្តស្ស. អនាភោគស្សាតិ និរាភោគស្ស. អសមន្នាហរន្តស្សាតិ ន សមន្នាហរន្តស្ស. អាវជ្ជនញ្ហិ ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទិត្វា អត្តនោ គតមគ្គេ ឧប្បជ្ជមានំ ទានចេតនំ សមន្នាហរតិ នាម. ឯវំកិច្ចេន ឥមិនា ចិត្តេន អសមន្នាហរន្តស្ស បុញ្ញំ ហោតីតិ បុច្ឆតិ. អមនសិករោន្តស្សាតិ ¶ មនំ អករោន្តស្ស. អាវជ្ជនេន ហិ តទនន្តរំ ឧប្បជ្ជមានំ មនំ ករោតិ នាម. ឯវំ អករោន្តស្សាតិ អត្ថោ. ឧបយោគវចនស្មិញ្ហិ ឯតំ ភុម្មំ. អចេតយន្តស្សាតិ ចេតនំ អនុប្បាទេន្តស្ស. អបត្ថេន្តស្សាតិ ¶ បត្ថនាសង្ខាតំ កុសលច្ឆន្ទំ អករោន្តស្ស. អប្បណិទហន្តស្សាតិ ទានចេតនាវសេន ចិត្តំ អដ្ឋបេន្តស្សាតិ អត្ថោ. ននុ អាវដ្ដេន្តស្សាតិ វារេ អាភោគស្សាតិ អាភោគវតោ. អថ វា អាភោគា អស្ស, អាភោគស្ស វា អនន្តរំ តំ បុញ្ញំ ហោតីតិ អត្ថោ.
៤៨៥. ទ្វិន្នំ ផស្សានន្តិអាទីសុបិ ឯកក្ខណេ ទាយកស្ស ទ្វិន្នំ ផស្សាទីនំ អភាវា បដិក្ខិបតិ, ទាយកស្ស ច បរិភុញ្ជន្តស្ស ចាតិ ឧភិន្នំ ផស្សាទយោ សន្ធាយ បដិជានាតិ. អបិចស្ស បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សមោធានំ ហោតីតិ លទ្ធិ, តស្សាបិ វសេន បដិជានាតិ. អថ នំ សកវាទី បរិយាយស្ស ទ្វារំបិទហិត្វា ឧជុវិបច្ចនីកវសេន ចោទេតុំ កុសលាទិបញ្ហំ បុច្ឆតិ. តត្រាបិ កុសលាកុសលានំ ឯកស្សេកក្ខណេ សម្បយោគាភាវំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. បរិភោគមយំ បន ចិត្តវិប្បយុត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ លទ្ធិយា បដិជានាតិ. អថ នំ សកវាទី សុត្តេន និគ្គណ្ហាតិ.
៤៨៦. សុត្តសាធនេ អារាមរោបកាទីនំ អនុស្សរណបដិសង្ខរណាទិវសេន អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជមានំ ¶ បុញ្ញំ សន្ធាយ សទា បុញ្ញំ បវឌ្ឍតីតិ វុត្តំ. អប្បមាណោ តស្ស បុញ្ញាភិសន្ទោតិ ឥទំ អប្បមាណវិហារិនោ ទិន្នបច្ចយត្តា ច ‘‘ឯវរូបោ មេ ចីវរំ បរិភុញ្ជតី’’តិ អនុមោទនវសេន ច វុត្តំ. តំ សោ បរិភោគមយន្តិ សល្លក្ខេតិ. យស្មា បន បដិគ្គាហកេន បដិគ្គហេត្វា អបរិភុត្តេបិ ទេយ្យធម្មេ បុញ្ញំ ហោតិយេវ, តស្មា សកវាទីវាទោវ ពលវា, តត្ថ បដិគ្គាហកេន បដិគ្គហិតេតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
បរិភោគមយបុញ្ញកថាវណ្ណនា.
៦. ឥតោទិន្នកថាវណ្ណនា
៤៨៨-៤៩១. ឥទានិ ¶ ឥតោ ទិន្នកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ឥតោ ទិន្នេន យាបេន្តិ, បេតា កាលង្កតា តហិ’’ន្តិ (បេ. វ. ១៩) វចនំ និស្សាយ ‘‘យំ ឥតោ ចីវរាទិ ទិន្នំ តេនេវ យាបេន្តី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ រាជគិរិកសិទ្ធត្ថិកានំ; តេ សន្ធាយ ឥតោ ទិន្នេនាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស ¶ . បុន ចីវរាទិវសេន អនុយុត្តោ បដិក្ខិបតិ. អញ្ញោ អញ្ញស្ស ការកោតិ អញ្ញស្ស វិបាកទាយកានំ កម្មានំ អញ្ញោ ការកោ, ន អត្តនាវ អត្តនោ កម្មំ ករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ បុដ្ឋោ បន ឥតរោ សុត្តវិរោធភយេន បដិក្ខិបតិ. ទានំ ទេន្តន្តិ ទានំ ទទមានំ ទិស្វាតិ អត្ថោ. តត្ថ យស្មា អត្តនោ អនុមោទិតត្តា ច តេសំ តត្ថ ភោគា ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មាស្ស ឥមិនា ការណេន លទ្ធិំ បតិដ្ឋបេន្តស្សាបិ អប្បតិដ្ឋិតាវ ហោតិ. ន ហិ តេ ឥតោ ទិន្នេនេវ វត្ថុនា យាបេន្តិ. សេសេសុបិ សុត្តសាធនេសុ ឯសេវ នយោតិ.
ឥតោ ទិន្នកថាវណ្ណនា.
៧. បថវីកម្មវិបាកោតិកថាវណ្ណនា
៤៩២. ឥទានិ បថវី កម្មវិបាកោតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា ‘‘អត្ថិ ឥស្សរិយសំវត្តនិយំ កម្មំ, អាធិបច្ចសំវត្តនិយំ កម្ម’’ន្តិ ឯត្ថ ឥស្សរានំ ភាវោ ឥស្សរិយំ នាម ¶ , អធិបតីនញ្ច ភាវោ អាធិបច្ចំ នាម, បថវិស្សរិយអាធិបច្ចសំវត្តនិកញ្ច កម្មំ អត្ថីតិ វុត្តំ. តស្មា យេសំ ‘‘បថវី កម្មវិបាកោ’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បថវីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សុខវេទនីយាតិអាទិ កម្មវិបាកសភាវទស្សនវសេន វុត្តំ. ‘‘ផស្សោ ហោតី’’តិអាទិនា នយេន និទ្ទិដ្ឋេសុ វិបាកេសុ ផស្សោ សុខវេទនីយាទិភេទោ ¶ ហោតិ. សោ ច សញ្ញាទយោ ច សុខវេទនាទីហិ សម្បយុត្តា, វេទនាទយោ សញ្ញាទីហិ, សព្ពេបិ សារម្មណា, អត្ថិ ច នេសំ បុរេចារិកអាវដ្ដនាទិសង្ខាតំ អាវជ្ជនំ, កម្មបច្ចយភូតា ចេតនា, យោ តត្ថ ឥដ្ឋវិបាកោ, តស្ស បត្ថនា, បណិធានវសេន បវត្តា មូលតណ្ហា, កិំ តេ ឯវរូបា បថវីតិ បុច្ឆតិ. ឥតរោ បដិក្ខិបតិ. បដិលោមបុច្ឆាទីនិ ឧត្តានត្ថានេវ.
៤៩៣. កម្មវិបាកោ បរេសំ សាធារណោតិ បញ្ហេ ផស្សាទយោ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, កម្មសមុដ្ឋានំ រូបញ្ច បថវីអាទីនំយេវ ច សាធារណភាវំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. អសាធារណមញ្ញេសន្តិ សុត្តំ បរសមយតោ អាហរិត្វា ¶ ទស្សិតំ. សព្ពេ សត្តា បថវិំ បរិភុញ្ជន្តីតិ បញ្ហេ បថវិំ អនិស្សិតេ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, និស្សិតេ សន្ធាយ បដិជានាតិ. បថវិំ អបរិភុញ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយន្តីតិ បញ្ហេ អារុប្បេ បរិនិព្ពាយន្តានំ វសេន បដិជានាតិ. កម្មវិបាកំ អខេបេត្វាតិ ឥទំ បរសមយវសេន វុត្តំ. កម្មវិបាកញ្ហិ ខេបេត្វាវ បរិនិព្ពាយន្តីតិ តេសំ លទ្ធិ. សកសមយេ បន កតោកាសស្ស កម្មស្ស ឧប្បន្នំ វិបាកំ អខេបេត្វា បរិនិព្ពានំ នត្ថិ. តេសញ្ច លទ្ធិយា បថវី សាធារណវិបាកត្តា ឧប្បន្នវិបាកោយេវ ហោតិ. តំ វិបាកភាវេន ឋិតំ អខេបេត្វា បរិនិព្ពានំ ន យុជ្ជតីតិ ចោទេតុំ វដ្ដតិ. ឥតរោ លទ្ធិវសេន បដិក្ខិបតិ. ចក្កវត្តិសត្តស្ស កម្មវិបាកន្តិ បញ្ហេ អសាធារណំ ផស្សាទិំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, សាធារណំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. បថវីសមុទ្ទសូរិយចន្ទិមាទយោ ហិ សព្ពេសំ សាធារណកម្មវិបាកោតិ តេសំ លទ្ធិ.
៤៩៤. ឥស្សរិយសំវត្តនិយន្តិ ឯត្ថ ឥស្សរិយំ នាម ពហុធនតា. អាធិបច្ចំ នាម សេសជនេ អត្តនោ វសេ វត្តេត្វា តេហិ គរុកាតព្ពដ្ឋេន អធិបតិភាវោ. តត្ថ កម្មំ បដិលាភវសេន តំសំវត្តនិកំ នាម ហោតិ, ន ជនកវសេន. តស្មា វិបាកភាវេ អសាធកមេតន្តិ.
បថវី កម្មវិបាកោតិកថាវណ្ណនា.
៨. ជរាមរណំ វិបាកោតិកថាវណ្ណនា
៤៩៥. ឥទានិ ¶ ¶ ជរាមរណំ វិបាកោតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘អត្ថិ ទុព្ពណ្ណសំវត្តនិយំ កម្មំ អប្បាយុកសំវត្តនិយំ កម្ម’’ន្តិ ឯត្ថ ទុព្ពណ្ណតា នាម ជរា. អប្បាយុកតា នាម មរណំ. តំសំវត្តនិយញ្ច កម្មំ អត្ថិ. តស្មា ជរាមរណំ វិបាកោតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. បដិលោមបញ្ហេ អនារម្មណន្តិ រូបធម្មានំ តាវ អនារម្មណមេវ, អរូបានំ បន ជរាមរណំ សម្បយោគលក្ខណាភាវា អនារម្មណមេវ.
៤៩៦. អកុសលានំ ធម្មានំ ជរាមរណំ អកុសលានំ ធម្មានំ វិបាកោតិ បញ្ហេ ជរាមរណេន នាម អនិដ្ឋវិបាកេន ភវិតព្ពន្តិ លទ្ធិយា បដិជានាតិ ¶ . តេនេវ ការណេន កុសលានំ ធម្មានំ ជរាមរណស្ស កុសលវិបាកតំ បដិក្ខិបតិ. បរតោ ចស្ស អកុសលវិបាកតញ្ញេវ បដិជានាតិ.
កុសលានញ្ច អកុសលានញ្ចាតិ បុច្ឆាវសេន ឯកតោ កតំ, ឯកក្ខណេ បន តំ នត្ថិ. អព្យាកតានំ អវិបាកានំ ជរាមរណំ វិបាកោតិ វត្តព្ពតាយ បរិយាយោ នត្ថិ, តស្មា អព្យាកតវសេន បុច្ឆា ន កតា.
៤៩៧. ទុព្ពណ្ណសំវត្តនិយន្តិ ឯត្ថ ទុព្ពណ្ណិយំ នាម អបរិសុទ្ធវណ្ណតា. អប្បាយុកតា នាម អាយុនោ ចិរំ បវត្តិតុំ អសមត្ថតា. តត្ថ អកុសលកម្មំ កម្មសមុដ្ឋានស្ស ទុព្ពណ្ណរូបស្ស កម្មបច្ចយោ ហោតិ, អសទិសត្តា បនស្ស តំវិបាកោ ន ហោតិ. ឧតុសមុដ្ឋានាទិនោ បន តំបដិលាភវសេន អាយុនោ ច ឧបច្ឆេទកវសេន បច្ចយោ ហោតិ. ឯវមេតំ បរិយាយេន តំសំវត្តនិកំ នាម ហោតិ, ន វិបាកផស្សាទីនំ វិយ ជនកវសេន, តស្មា វិបាកភាវេ អសាធកំ. សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តសទិសមេវាតិ.
ជរាមរណំ វិបាកោតិកថាវណ្ណនា.
៩. អរិយធម្មវិបាកកថាវណ្ណនា
៤៩៨. ឥទានិ ¶ ¶ អរិយធម្មវិបាកកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ កិលេសប្បហានមត្តមេវ សាមញ្ញផលំ, ន ចិត្តចេតសិកា ធម្មាតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ នត្ថិ អរិយធម្មវិបាកោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស. តត្ថ អរិយធម្មវិបាកោតិ មគ្គសង្ខាតស្ស អរិយធម្មស្ស វិបាកោ. កិលេសក្ខយមត្តំ អរិយផលន្តិ លទ្ធិយា បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សាមញ្ញន្តិ សមណភាវោ, មគ្គស្សេតំ នាមំ. ‘‘សាមញ្ញញ្ច វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ សាមញ្ញផលញ្ចា’’តិ ហិ វុត្តំ. ព្រហ្មញ្ញេបិ ឯសេវ នយោ.
សោតាបត្តិផលំ ន វិបាកោតិអាទីសុ សោតាបត្តិមគ្គាទីនំ អបចយគាមិតំ សន្ធាយ អរិយផលានំ នវិបាកភាវំ បដិជានាតិ, ទានផលាទីនំ បដិក្ខិបតិ ¶ . សោ ហិ អាចយគាមិត្តិកស្ស ឯវំ អត្ថំ ធារេតិ – វិបាកសង្ខាតំ អាចយំ គច្ឆន្តិ, តំ វា អាចិនន្តា គច្ឆន្តីតិ អាចយគាមិនោ, វិបាកំ អបចិនន្តា គច្ឆន្តីតិ អបចយគាមិនោតិ. តស្មា ឯវំ បដិជានាតិ ច បដិក្ខិបតិ ច.
៥០០. កាមាវចរំ កុសលំ សវិបាកំ អាចយគាមីតិអាទិកា បុច្ឆា បរវាទិស្ស, បដិញ្ញា ច បដិក្ខេបោ ច សកវាទិស្ស. លោកិយញ្ហិ កុសលំ វិបាកចុតិបដិសន្ធិយោ ចេវ វដ្ដញ្ច អាចិនន្តំ គច្ឆតីតិ អាចយគាមិ. លោកុត្តរកុសលំ ចុតិបដិសន្ធិយោ ចេវ វដ្ដញ្ច អបចិនន្តំ គច្ឆតីតិ អបចយគាមិ. ឯវមេតំ សវិបាកមេវ ហោតិ, ន អបចយគាមិវចនមត្តេន អវិបាកំ. ឥមមត្ថំ សន្ធាយេត្ថ សកវាទិនោ បដិញ្ញា ច បដិក្ខេបោ ច វេទិតព្ពាតិ.
អរិយធម្មវិបាកកថាវណ្ណនា.
១០. វិបាកោ វិបាកធម្មធម្មោតិកថាវណ្ណនា
៥០១. ឥទានិ វិបាកោ វិបាកធម្មធម្មោតិកថា នាម ¶ ហោតិ. តត្ថ យស្មា វិបាកោ វិបាកស្ស អញ្ញមញ្ញាទិបច្ចយវសេន បច្ចយោ ហោតិ, តស្មា វិបាកោបិ វិបាកធម្មធម្មោតិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តស្ស វិបាកោតិ តស្ស វិបាកធម្មធម្មស្ស វិបាកស្ស យោ វិបាកោ, សោបិ តេ វិបាកធម្មធម្មោ ហោតីតិ ¶ បុច្ឆតិ. ឥតរោ អាយតិំ វិបាកទានាភាវំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយំ បុដ្ឋោ តប្បច្ចយាបិ អញ្ញស្ស វិបាកស្ស ឧប្បត្តិំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. ឯវំ សន្តេ បនស្ស កុសលាកុសលស្ស វិយ តស្សាបិ វិបាកស្ស វិបាកោ, តស្សាបិ វិបាកោតិ វដ្ដានុបច្ឆេទោ អាបជ្ជតីតិ បុដ្ឋោ សមយវិរោធភយេន បដិក្ខិបតិ.
វិបាកោតិ វាតិអាទិម្ហិ វចនសាធនេ បន យទិ វិបាកស្ស វិបាកធម្មធម្មេន ឯកត្ថតា ភវេយ្យ, កុសលាកុសលព្យាកតានំ ឯកត្ថតំ អាបជ្ជេយ្យាតិ បដិក្ខិបតិ. វិបាកោ ច វិបាកធម្មធម្មោ ចាតិ ឯត្ថ ¶ អយំ អធិប្បាយោ – សោ ហិ ចតូសុ វិបាកក្ខន្ធេសុ ឯកេកំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយាទីសុ បច្ចយដ្ឋេន វិបាកធម្មធម្មតំ បច្ចយុប្បន្នដ្ឋេន ច វិបាកំ មញ្ញមានោ ‘‘វិបាកោ វិបាកធម្មធម្មោ’’តិ បុដ្ឋោ អាមន្តាតិ បដិជានាតិ. អថ នំ សកវាទី ‘‘យស្មា តយា ឯកក្ខណេ ចតូសុ ខន្ធេសុ វិបាកោ វិបាកធម្មធម្មោបិ អនុញ្ញាតោ, តស្មា តេសំ សហគតាទិភាវោ អាបជ្ជតី’’តិ ចោទេតុំ ឯវមាហ. ឥតរោ កុសលាកុសលសង្ខាតំ វិបាកធម្មធម្មំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. តញ្ញេវ អកុសលន្តិ យទិ តេ វិបាកោ វិបាកធម្មធម្មោ, យោ អកុសលវិបាកោ, សោ អកុសលំ អាបជ្ជតិ. កស្មា? វិបាកធម្មធម្មេន ឯកត្តា. តញ្ញេវ កុសលន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.
៥០២. អញ្ញមញ្ញបច្ចយាតិ ឥទំ សហជាតានំ បច្ចយមត្តវសេន វុត្តំ, តស្មា អសាធកំ. មហាភូតានម្បិ ច អញ្ញមញ្ញបច្ចយតា វុត្តា, ន ច តានិ វិបាកានិ, ន ច វិបាកធម្មធម្មានីតិ.
វិបាកោ វិបាកធម្មធម្មោតិកថាវណ្ណនា.
សត្តមោ វគ្គោ.
៨. អដ្ឋមវគ្គោ
១. ឆគតិកថាវណ្ណនា
៥០៣-៥០៤. ឥទានិ ¶ ¶ ឆគតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ អសុរកាយេន សទ្ធិំ ឆគតិយោតិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានញ្ចេវ ឧត្តរាបថកានញ្ច; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ សកវាទី ‘‘បញ្ច ខោ បនិមា, សារិបុត្ត, គតិយោ’’តិ (ម. និ. ១.១៥៣) លោមហំសនបរិយាយេ បរិច្ឆិន្នានំ គតីនំ វសេន ចោទេតុំ ននុ បញ្ច គតិយោតិអាទិមាហ. ឥតរោ សុត្តវិរោធភយេន បដិជានាតិ. កស្មា បន សកវាទី ឆ គតិយោ ន សម្បដិច្ឆតិ, ននុ ‘‘ចតូហាបាយេហិ ច វិប្បមុត្តោ’’តិ ឯត្ថ អសុរកាយោបិ គហិតោតិ. សច្ចំ គហិតោ, ន បនេសា គតិ. កស្មា? វិសុំ អភាវតោ. អសុរកាយស្មិញ្ហិ កាលកញ្ចិកា អសុរា បេតគតិយា សង្គហិតា ¶ , វេបចិត្តិបរិសា ទេវគតិយា, អសុរកាយោតិ វិសុំ ឯកា គតិ នាម នត្ថិ.
ឥទានិ ឯតមេវ អត្ថំ ទស្សេតុំ ននុ កាលកញ្ចិកាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ សមានវណ្ណាតិ សទិសរូបសណ្ឋានា ពីភច្ឆា វិរូបា ទុទ្ទស្សិកា. សមានភោគាតិ សទិសមេថុនសមាចារា. សមានាហារាតិ សទិសខេឡសិង្ឃាណិកបុព្ពលោហិតាទិអាហារា. សមានាយុកាតិ សទិសអាយុបរិច្ឆេទា. អាវាហវិវាហន្តិ កញ្ញាគហណញ្ចេវ កញ្ញាទានញ្ច. សុក្កបក្ខេ សមានវណ្ណាតិ សទិសរូបសណ្ឋានា អភិរូបា បាសាទិកា ទស្សនីយា បភាសម្បន្នា. សមានភោគាតិ សទិសបញ្ចកអាមគុណភោគា. សមានាហារាតិ សទិសសុធាភោជនាទិអាហារា. សេសំ វុត្តនយមេវ. ននុ អត្ថិ អសុរកាយោតិ ឥទំ អសុរកាយស្សេវ សាធកំ. តស្ស បន វិសុំ គតិបរិច្ឆេទាភាវេន ន គតិសាធកន្តិ.
ឆគតិកថាវណ្ណនា.
២. អន្តរាភវកថាវណ្ណនា
៥០៥. ឥទានិ ¶ ¶ អន្តរាភវកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘អន្តរា បរិនិព្ពាយី’’តិ សុត្តបទំ អយោនិសោ គហេត្វា ‘‘អន្តរាភវោ នាម អត្ថិ, យត្ថ សត្តោ ទិព្ពចក្ខុកោ វិយ អទិព្ពចក្ខុកោ, ឥទ្ធិមា វិយ អនិទ្ធិមា មាតាបិតិសមាគមញ្ចេវ ឧតុសមយញ្ច ឱលោកយមានោ សត្តាហំ វា អតិរេកសត្តាហំ វា តិដ្ឋតី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានញ្ចេវ សម្មិតិយានញ្ច; តេ សន្ធាយ អត្ថីតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, លទ្ធិយំ ឋត្វា បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ យេ ច ភគវតា តយោ ភវា វុត្តា, តេសំ វសេន ចោទេតុំ កាមភវោតិអាទិមាហ. តត្រាយំ អធិប្បាយោ – យទិ តេ អន្តរាភវោ នាម កោចិ ភវោ អត្ថិ, តេន កាមភវាទីនំយេវ អញ្ញតរេន ភវិតព្ពំ បញ្ចវោការភវាទិនា វិយ, តេន តំ បុច្ឆាមិ – ‘‘កិំ តេ អយំ អន្តរាភវោ នាម កាមភវោ, ឧទាហុ រូបភវោ អរូបភវោ វា’’តិ? ឥតរោ តថា អនិច្ឆន្តោ សព្ពំ បដិក្ខិបតិ. កាមភវស្ស ចាតិអាទិ យទិ អន្តរាភវោ នាម អត្ថិ, ឥមេសំ ភវានំ អន្តរា ទ្វិន្នំ សីមានំ សីមន្តរិកា ¶ វិយ ភវេយ្យាតិ ចោទេតុំ អារទ្ធំ. បរវាទី បន តថា អនិច្ឆន្តោ សព្ពបញ្ហេ បដិក្ខិបតិ កេវលំ លទ្ធិយា, ន សហធម្មេន. តេនេវ នំ សកវាទី ‘នោ វត រេ’តិ បដិសេធេតិ.
៥០៦. បញ្ចមី សា យោនីតិអាទីនិបិ យថាបរិច្ឆិន្នយោនិអាទីសុ សោ សមោធានំ ន គច្ឆតិ, អថ តេន តតោ តតោ អតិរេកេន ភវិតព្ពន្តិ ចោទេតុំ វុត្តានិ. អន្តរាភវូបគំ កម្មន្តិ យទិ សោបិ ឯកោ ភវោ, យថា កាមភវូបគាទីនិ កម្មានិ អត្ថីតិ សត្ថារា វិភជិត្វា ទស្សិតានិ, ឯវំ តទុបគេនាបិ កម្មេន ភវិតព្ពន្តិ ចោទនត្ថំ វុត្តំ. យស្មា បន បរសមយេ អន្តរាភវូបគំ នាម បាដិយេក្កំ កម្មំ នត្ថិ, យំ យំ ភវំ ឧបបជ្ជិស្សតិ, តទុបគេនេវ កម្មេន អន្តរាភវេ និព្ពត្តតីតិ តេសំ លទ្ធិ, តស្មា ‘នហេវ’ន្តិ បដិក្ខិត្តំ. អត្ថិ អន្តរាភវូបគា សត្តាតិ បុដ្ឋោបិ កាមភវូបគាយេវ នាម តេតិ លទ្ធិយា បដិក្ខិបតិ. ជាយន្តីតិអាទីនិ បុដ្ឋោបិ តត្ថ ជាតិជរាមរណានិ ចេវ ចុតិបដិសន្ធិបរម្បរញ្ច ¶ អនិច្ឆន្តោ បដិក្ខិបតិ. រូបាទិវសេន បុដ្ឋោបិ យស្មា អន្តរាភវសត្តស្ស អនិទស្សនំ រូបំ, វេទនាទយោបិ អញ្ញេសំ វិយ ន ឱឡារិកាតិ តស្ស លទ្ធិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. ឥមិនាវ ការណេន បញ្ចវោការភវភាវេបិ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ.
៥០៧. ឥទានិ ¶ កាមភវោ ភវោ គតីតិអាទិ ភវសំសន្ទនំ នាម ហោតិ. តត្រាយំ អធិប្បាយោ – យទិ តេ អន្តរាភវោ នាម កោចិ ភវោ ភវេយ្យ, យថា កាមភវាទីសុ ភវគតិអាទិភេទោ លព្ភតិ, តថា តត្រាបិ លព្ភេថ. យថា វា តត្ថ ន លព្ភតិ, តថា ឥមេសុបិ ន លព្ភេថ. សមានស្មិញ្ហិ ភវភាវេ ឯតេស្វេវេស វិភាគោ អត្ថិ, ន ឥតរស្មិន្តិ កោ ឯត្ថ វិសេសហេតូតិ. ឥតរោ បុន លទ្ធិមត្តវសេន តំ តំ បដិជានាតិ ចេវ បដិក្ខិបតិ ច.
៥០៨. សព្ពេសញ្ញេវ សត្តានំ អត្ថិ អន្តរាភវោតិ បុដ្ឋោ យស្មា និរយូបគអសញ្ញសត្តូបគអរូបូបគានំ អន្តរាភវំ ន ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. តេនេវ ការណេន បដិលោមេ បដិជានាតិ. អានន្តរិយស្សាតិអាទិ យេសំ សោ អន្តរាភវំ ន ឥច្ឆតិ, តេ តាវ វិភជិត្វា ¶ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តំ សព្ពំ បាឡិអនុសារេនេវ វេទិតព្ពំ សទ្ធិំ សុត្តសាធនេនាតិ.
អន្តរាភវកថាវណ្ណនា.
៣. កាមគុណកថាវណ្ណនា
៥១០. ឥទានិ កាមគុណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ សកសមយេ តាវ កាមធាតូតិ វត្ថុកាមាបិ វុច្ចន្តិ – កិលេសកាមាបិ កាមភវោបិ. ឯតេសុ ហិ វត្ថុកាមា កមនីយដ្ឋេន កាមា, សភាវនិស្សត្តសុញ្ញតដ្ឋេន ធាតូតិ កាមធាតុ. កិលេសកាមា កមនីយដ្ឋេន ចេវ កមនដ្ឋេន ច កាមា, យថាវុត្តេនេវត្ថេន ធាតូតិ កាមធាតុ. កាមភវោ កមនីយដ្ឋេន ¶ កមនដ្ឋេន វត្ថុកាមបវត្តិទេសដ្ឋេនាតិ តីហិ ការណេហិ កាមោ, យថាវុត្តេនេវត្ថេន ធាតូតិ កាមធាតុ. បរសមយេ បន – ‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, កាមគុណា’’តិ វចនមត្តំ និស្សាយ បញ្ចេវ កាមគុណា កាមធាតូតិ គហិតំ. តស្មា យេសំ អយំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ បុព្ពសេលិយានំ; តេ សន្ធាយ កាមធាតុនានត្តំ ពោធេតុំ បញ្ចេវាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, លទ្ធិវសេន បដិញ្ញា ឥតរស្ស. ននុ អត្ថីតិអាទិ កិលេសកាមទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ តប្បដិសំយុត្តោតិ កាមគុណបដិសំយុត្តោ, កាមគុណារម្មណោតិ អត្ថោ. នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ បញ្ចេវាតិ ឥមេសុ តប្បដិសំយុត្តឆន្ទាទីសុ សតិ ¶ បញ្ចេវ កាមគុណា កាមធាតូតិ ន វត្តព្ពំ. ឯតេបិ ហិ ឆន្ទាទយោ កមនីយដ្ឋេន កាមា ច ធាតុ ចាតិបិ កាមធាតុ. កមនដ្ឋេន កាមសង្ខាតា ធាតូតិបិ កាមធាតូតិ អត្ថោ.
មនុស្សានំ ចក្ខុន្តិអាទិ វត្ថុកាមទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ បរវាទី ឆន្នម្បិ អាយតនានំ វត្ថុកាមភាវេន នកាមធាតុភាវំ បដិក្ខិបិត្វា បុន មនោតិ បុដ្ឋោ មហគ្គតលោកុត្តរំ សន្ធាយ នកាមធាតុភាវំ បដិជានាតិ. យស្មា បន សព្ពោបិ តេភូមកមនោ កាមធាតុយេវ, តស្មា នំ សកវាទី សុត្តេន និគ្គណ្ហាតិ.
៥១១. កាមគុណា ¶ ភវោតិអាទិ ភវស្ស កាមធាតុភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. យស្មា បន កាមគុណមត្តេ ភវោតិ វោហារោ នត្ថិ, តស្មា បរវាទី នហេវាតិ បដិក្ខិបតិ. កាមគុណូបគំ កម្មន្តិអាទិ សព្ពំ កាមគុណមត្តស្ស នកាមធាតុភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. កាមធាតុសង្ខាតកាមភវូបគមេវ ហិ កម្មំ អត្ថិ, កាមភវូបគា ឯវ ច សត្តា ហោន្តិ. តត្ថ ជាយន្តិ ជិយន្តិ មិយន្តិ ចវន្តិ ឧបបជ្ជន្តិ, ន កាមគុណេសូតិ ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.
កាមគុណកថាវណ្ណនា.
៤. កាមកថាវណ្ណនា
៥១៣-៥១៤. ឥទានិ ¶ កាមកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, កាមគុណា’’តិ វចនមត្តំ និស្សាយ រូបាយតនាទីនិ បញ្ចេវាយតនានិ កាមាតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានំ; តេសំ កិលេសកាមស្សេវ និប្បរិយាយេន កាមភាវំ ទស្សេតុំ បញ្ចេវាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
កាមកថាវណ្ណនា.
៥. រូបធាតុកថាវណ្ណនា
៥១៥-៥១៦. ឥទានិ ¶ រូបធាតុកថា នាម ហោតិ. តត្ថ ‘‘រូបិនោ ធម្មា រូបធាតុ នាមា’’តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ រូបិនោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ សកវាទី យស្មា រូបធាតុ នាម រូបភវោ, ន រូបមត្តមេវ, តស្មា តេនត្ថេន ចោទេតុំ រូបធាតូតិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ កាមគុណកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សាវ កាមធាតូតិ បុដ្ឋោ ភូមិបរិច្ឆេទេន វិរោធំ បស្សមានោ បដិក្ខិបតិ. បុន ទឡ្ហំ កត្វា បុដ្ឋោ អត្តនោ លទ្ធិវសេន បដិជានាតិ. ឯវំ សន្តេ បន ទ្វីហិ ភវេហិ សមន្នាគតតា អាបជ្ជតិ, តេន តំ សកវាទី កាមភវេន ចាតិ អាទិមាហ. ឥតរោ ឯកស្ស ទ្វីហិ សមន្នាគតាភាវតោ បដិក្ខិបតីតិ.
រូបធាតុកថាវណ្ណនា.
៦. អរូបធាតុកថាវណ្ណនា
៥១៧-៥១៨. អរូបធាតុកថាយបិ ¶ ឥមិនាវុបាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អរូបធម្មេសុ បន វេទនាក្ខន្ធមេវ គហេត្វា វេទនា ¶ ភវោតិអាទិនា នយេនេត្ថ ទេសនា កតា. តត្ថ កិំ តេ អរូបិនោ ធម្មាតិ សង្ខំ គតា វេទនាទីសុ អញ្ញតរា ហោតីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
អរូបធាតុកថាវណ្ណនា.
៧. រូបធាតុយា អាយតនកថាវណ្ណនា
៥១៩. ឥទានិ រូបធាតុយា អាយតនកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘រូបី មនោមយោ សព្ពង្គបច្ចង្គី អហីនិន្ទ្រិយោ’’តិ (ទី. និ. ១.៨៧) សុត្តំ និស្សាយ ព្រហ្មកាយិកានំ ឃានាទិនិមិត្តានិបិ អាយតនានេវាតិ កប្បេត្វា សឡាយតនិកោ តេសំ អត្តភាវោតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ¶ អន្ធកានញ្ចេវ សម្មិតិយានញ្ច; តេ សន្ធាយ សឡាយតនិកោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, លទ្ធិវសេន បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ យំ តត្ថ អាយតនំ នត្ថិ, តស្ស វសេន ចោទេតុំ អត្ថិ តត្ថ ឃានាយតនន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តតោ បរវាទី យំ តត្ថ អជ្ឈត្តិកានំ តិណ្ណំ អាយតនានំ ឃានាទិកំ សណ្ឋាននិមិត្តំ តទេវ អាយតនន្តិ លទ្ធិយា បដិជានាតិ. ពាហិរានំ គន្ធាយតនាទីនំ វសេន បុដ្ឋោ ឃានប្បសាទាទយោ តត្ថ ន ឥច្ឆតិ, តស្មា តេសំ គោចរំ បដិសេធេន្តោ បដិក្ខិបតិ. បដិលោមបញ្ហសំសន្ទនបញ្ហេសុបិ ឥមិនាវុបាយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
៥២១. អត្ថិ តត្ថ ឃានាយតនំ អត្ថិ គន្ធាយតនំ តេន ឃានេន តំ គន្ធំ ឃាយតីតិ តស្មិំយេវ បរសមយេ ឯកច្ចេ អាចរិយេ សន្ធាយ វុត្តំ. តេ កិរ តត្ថ ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ បរិបុណ្ណានិ ឥច្ឆន្តិ, អាយតនេន ច នាម សកិច្ចកេន ភវិតព្ពន្តិ តេហិ ឃានាទីហិ តេ គន្ធាទយោ ឃាយន្តិ សាយន្តិ ផុសន្តីតិបិ ឥច្ឆន្តិ. តំ លទ្ធិំ សន្ធាយ បរវាទី អាមន្តាតិ បដិជានាតិ.
៥២២. អត្ថិ ¶ តត្ថ មូលគន្ធោតិអាទីនិ បន បុដ្ឋោ អត្ថិភាវំ សាធេតុំ អសក្កោន្តោ បដិក្ខិបតិ. ននុ អត្ថិ តត្ថ ¶ ឃាននិមិត្តន្តិអាទិ សណ្ឋានមត្តស្សេវ សាធកំ, ន អាយតនស្ស, តស្មា ឧទាហដម្បិ អនុទាហដសទិសមេវាតិ.
រូបធាតុយា អាយតនកថាវណ្ណនា.
៨. អរូបេ រូបកថាវណ្ណនា
៥២៤-៥២៦. ឥទានិ អរូបេ រូបកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ វចនតោ អារុប្បភវេបិ ឱឡារិករូបា និស្សដំ សុខុមរូបំ អត្ថីតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ អត្ថិ រូបន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
អរូបេ រូបកថាវណ្ណនា.
៩. រូបំ កម្មន្តិកថាវណ្ណនា
៥២៧-៥៣៧. ឥទានិ ¶ រូបំ កម្មន្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ កាយវចីវិញ្ញត្តិសង្ខាតំ រូបមេវ កាយកម្មំ វចីកម្មំ នាម, តញ្ច កុសលសមុដ្ឋានំ កុសលំ, អកុសលសមុដ្ឋានំ អកុសលន្តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ មហិសាសកានញ្ចេវ សម្មិតិយានញ្ច; តេ សន្ធាយ កុសលេន ចិត្តេន សមុដ្ឋិតន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ សចេ តំ កុសលំ, យ្វាយំ សារម្មណាទិភេទោ កុសលស្ស លព្ភតិ, អត្ថិ តេ សោ តស្សាតិ ចោទេតុំ សារម្មណន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ បត្ថនា បណិធីតិ ចេតនាយេវេតំ វេវចនំ. កុសលចេតនាយេវ ហិ បកប្បយមានា បត្ថនាតិ. បកប្បនវសេន ឋិតត្តា បណិធីតិ ច វុច្ចតិ. បរតោ បន កុសលេន ចិត្តេន សមុដ្ឋិតា វេទនា សញ្ញា ចេតនា សទ្ធាតិអាទីសុ វេទនាទីនញ្ញេវ ចេត្ថ បត្ថនា បណិធីតិ លព្ភតិ, ន ចេតនាយ. កស្មា? ទ្វិន្នំ ចេតនានំ ឯកតោ អភាវា, សោតបតិតត្តា បន ឯវំ តន្តិ គតាតិ វេទិតព្ពា. រូបាយតនន្តិអាទិ ¶ បុរិមវារេ ‘‘សព្ពន្តំ កុសល’’ន្តិ សំខិត្តស្ស បភេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ ¶ . សេសា សំសន្ទននយា, វចីកម្មកថា ‘‘អកុសលេន ចិត្តេន សមុដ្ឋិត’’ន្តិអាទិវិធានញ្ច សព្ពំ បាឡិអនុសារេនេវ វេទិតព្ពំ. អសុចីតិ បនេត្ថ សុក្កំ អធិប្បេតំ. សុត្តសាធនំ ឧត្តានត្ថមេវ.
រូបំ កម្មន្តិកថាវណ្ណនា.
១០. ជីវិតិន្ទ្រិយកថាវណ្ណនា
៥៤០. ឥទានិ ជីវិតិន្ទ្រិយកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ នាម ចិត្តវិប្បយុត្តោ អរូបធម្មោ, តស្មា រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ នត្ថីតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានញ្ចេវ សម្មិតិយានញ្ច; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. នត្ថិ រូបីនំ ធម្មានំ អាយូតិ បញ្ហេ ឧបាទិន្នរូបានម្បិ តិណកដ្ឋាទីនម្បិ សន្តានវសេន បវត្តិមេវ អាយុ ឋិតិ យបនា យាបនា ឥរិយនា វត្តនា បាលនាតិ ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិក្ខិបតិ. អត្ថីតិ បញ្ហេបិ ឥមិនា ការណេន បដិជានាតិ. អត្ថិ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ បញ្ហេ ¶ អរូបធម្មានំ ចិត្តវិប្បយុត្តំ ជីវិតិន្ទ្រិយសន្តានំ នាម អត្ថីតិ ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិជានាតិ.
៥៤១. រូបីនំ ធម្មានំ អាយុ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ បញ្ហេ សត្តសន្តានេ រូបិនោ វា ហោន្តុ អរូបិនោ វា, សព្ពេសំ ចិត្តវិប្បយុត្តំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយមេវ ឥច្ឆតិ, តស្មា បដិជានាតិ.
៥៤២. និរោធសមាបន្នបញ្ហេសុបិ ចិត្តវិប្បយុត្តំ អរូបជីវិតមេវ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ ច បដិជានាតិ ច. សកវាទី បន តំ អសម្បដិច្ឆន្តោ យំ អរូបបវត្តេ អសតិ អត្ថិ, រូបេន តេន ភវិតព្ពន្តិ ចោទេតុំ ហញ្ចីតិអាទិមាហ. សង្ខារក្ខន្ធបញ្ហេ ផស្សាទិសង្ខារក្ខន្ធំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, កាយកម្មាទិសង្ខារក្ខន្ធំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. កាយវិញ្ញត្តិ ¶ វចីវិញ្ញត្តិ សម្មាវាចា សម្មាកម្មន្តោ ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ឯវមាទយោបិ ធម្មា សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នាតិស្ស លទ្ធិ. សកវាទី បន តំ អសម្បដិច្ឆន្តោ យទិ និរុទ្ធេបិ អរូបបវត្តេ សង្ខារក្ខន្ធោ អត្ថិ, ចតុន្នម្បិ ខន្ធានំ អត្ថិតា ហោតូតិ ចោទេតុំ អត្ថិ វេទនាក្ខន្ធោតិ អាទិមាហ. ឥតរោ អន្តោសមាបត្តិំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, សមាបជ្ជន្តស្ស ច វុដ្ឋហន្តស្ស ច បុព្ពាបរភាគំ សន្ធាយ បដិជានាតិ.
៥៤៣. អសញ្ញសត្តវារេបិ ¶ ឯសេវ នយោ. តស្ស ហិ លទ្ធិយា អសញ្ញសត្តានំ បដិសន្ធិកាលេ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតិ, តេន សហ ចិត្តវិប្បយុត្តអរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជិត្វា យាវតាយុកំ បវត្តតិ. តស្មា តេសំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ នត្ថីតិ បុដ្ឋោ បដិក្ខិបតិ, អត្ថីតិ បុដ្ឋោ បដិជានាតិ. វេទនាក្ខន្ធាទយោបិ តេសំ បវត្តិវសេន បដិក្ខិបតិ, ចុតិបដិសន្ធិវសេន បដិជានាតិ. សកវាទី បន តំ អនិច្ឆន្តោ ‘‘សចេ តត្ថ ឯកក្ខណេបិ វេទនាទយោ អត្ថិ, បញ្ចវោការភវត្តំ បាបុណាតី’’តិ ចោទេតុំ បញ្ចវោការភវោតិ អាហ. ឥតរោ សុត្តវិរោធភយា បដិក្ខិបតិ.
៥៤៤-៥៤៥. ឯកទេសំ ភិជ្ជតីតិ បញ្ហេ សម្បយុត្តំ ភិជ្ជតិ, វិប្បយុត្តំ តិដ្ឋតីតិ តស្ស លទ្ធិ, តស្មា បដិជានាតិ. ទ្វេ ជីវិតិន្ទ្រិយានីតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. រូបារូបវសេន ហិ ទ្វេ ជីវិតិន្ទ្រិយានិ, តេហិយេវ សត្តោ ជីវតិ, តេសំ ភង្គេន មរតីតិ វុច្ចតិ. ចុតិក្ខណស្មិញ្ហិ ទ្វេបិ ជីវិតានិ សហេវ ភិជ្ជន្តិ.
ជីវិតិន្ទ្រិយកថាវណ្ណនា.
១១. កម្មហេតុកថាវណ្ណនា
៥៤៦. ឥទានិ ¶ កម្មហេតុកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេន អរហតា បុរិមភវេ អរហា អព្ភាចិក្ខិតបុព្ពោ, សោ តស្ស កម្មស្ស ហេតុ អរហត្តា បរិហាយតីតិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានញ្ចេវ សម្មិតិយានញ្ច; តេ សន្ធាយ កម្មហេតូតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសំ បរិហានិកថាយំ វុត្តនយមេវ ¶ .
ហន្ទ ហិ អរហន្តានំ អព្ភាចិក្ខតីតិ ឥទំ យស្ស កម្មស្ស ហេតុ បរិហាយតិ, តំ សម្បដិច្ឆាបេតុំ វទតិ. អថ នំ សកវាទី តំ បក្ខំ បដិជានាបេត្វា ‘‘យទិ ឯវំ យេហិ អរហន្តោ ន អព្ភាចិក្ខិតបុព្ពា, តេ សព្ពេ អរហត្តំ បាបុណេយ្យុ’’ន្តិ ចោទេតុំ យេ កេចីតិអាទិមាហ. ឥតរោ តស្ស កម្មស្ស អរហត្តំ សម្បាបុណនេ និយាមំ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ.
កម្មហេតុកថាវណ្ណនា.
អដ្ឋមោ វគ្គោ.
៩. នវមវគ្គោ
១. អានិសំសទស្សាវីកថាវណ្ណនា
៥៤៧. ឥទានិ ¶ ¶ អានិសំសទស្សាវីកថា នាម ហោតិ. តត្ថ សកសមយេ សង្ខារេ អាទីនវតោ និព្ពានញ្ច អានិសំសតោ បស្សន្តស្ស សំយោជនប្បហានំ ហោតីតិ និច្ឆយោ. យេសំ បន តេសុ ទ្វីសុបិ ឯកំសិកវាទំ គហេត្វា ‘‘អានិសំសទស្សាវិនោវ សំយោជនប្បហានំ ហោតី’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថស្ស ‘‘ឯកំសិកវាទោ តយា គហិតោ, អាទីនវោបិ ទដ្ឋព្ពោយេវា’’តិ វិភាគទស្សនត្ថំ សកវាទី សង្ខារេតិអាទិមាហ.
សង្ខារេ ¶ ច អនិច្ចតោ មនសិករោតិ, និព្ពានេ ច អានិសំសទស្សាវី ហោតីតិ បញ្ហស្មិំ អយមធិប្បាយោ – អានិសំសទស្សាវិស្ស សំយោជនានំ បហានំ ហោតីតិ តេសំ លទ្ធិ. ននុ សង្ខារេ អនិច្ចតោ មនសិករោតោ សំយោជនា បហីយន្តីតិ ច បុដ្ឋោ អាមន្តាតិ បដិជានាតិ. តេន តេ សង្ខារេ ច អនិច្ចតោ មនសិករោតិ, និព្ពានេ ច អានិសំសទស្សាវី ហោតីតិ ឥទំ អាបជ្ជតិ, កិំ សម្បដិច្ឆសិ ឯតន្តិ. តតោ បរវាទី ឯកចិត្តក្ខណំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ, ទុតិយំ បុដ្ឋោ នានាចិត្តវសេន បដិជានាតិ. សកវាទី បនស្ស អធិប្បាយំ មទ្ទិត្វា អនិច្ចមនសិការស្ស អានិសំសទស្សាវិតាយ ច ឯកតោ បដិញ្ញាតត្តា ទ្វិន្នំ ផស្សានំ ទ្វិន្នំ ចិត្តានំ សមោធានំ ហោតីតិ បុច្ឆតិ. ឥតរោ ទ្វិន្នំ សមោធានំ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ. ទុក្ខតោតិអាទិបញ្ហេសុបិ ឯសេវ នយោ. កិំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ, កិំ អនិច្ចាទិតោ មនសិករោតោ សំយោជនា បហីយន្តិ, ឧទាហុ និព្ពានេ អានិសំសទស្សាវិស្ស, ឧទាហុ ទ្វេបិ ឯកតោ ករោន្តស្សាតិ. យទិ តាវ អនិច្ចាទិតោ មនសិករោតោ បហានំ ¶ ភវេយ្យ, វិបស្សនាចិត្តេនេវ ភវេយ្យ. អថ អានិសំសទស្សាវិនោ, អនុស្សវវសេន និព្ពានេ អានិសំសំ បស្សន្តស្ស វិបស្សនាចិត្តេនេវ ភវេយ្យ, អថ ទ្វេបិ ឯកតោ ករោន្តស្ស ភវេយ្យ, ទ្វិន្នំ ផស្សាទីនំ សមោធានំ ភវេយ្យ. យស្មា បន អរិយមគ្គក្ខណេ អនិច្ចាទិមនសិការស្ស កិច្ចំ និប្ផត្តិំ គច្ឆតិ បុន និច្ចតោតិអាទិគហណស្ស អនុប្បត្តិធម្មភាវតោ, និព្ពានេ ច បច្ចក្ខតោវ អានិសំសទស្សនំ ឥជ្ឈតិ, តស្មា កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន អនិច្ចាទិតោ ¶ មនសិករោតោ អារម្មណំ កត្វា បវត្តិវសេន ច និព្ពានេ អានិសំសទស្សាវិស្ស សំយោជនានំ បហានំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.
៥៤៨. និព្ពានេ សុខានុបស្សីតិ សុត្តំ និព្ពានេ សុខានុបស្សនាទិភាវមេវ សាធេតិ, ន អានិសំសទស្សាវិតាមត្តេន សំយោជនានំ បហានំ. តស្មា អាភតម្បិ អនាភតសទិសមេវាតិ.
អានិសំសទស្សាវីកថាវណ្ណនា.
២. អមតារម្មណកថាវណ្ណនា
៥៤៩. ឥទានិ អមតារម្មណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘និព្ពានំ មញ្ញតី’’តិអាទីនំ ¶ អយោនិសោ អត្ថំ គហេត្វា អមតារម្មណំ សំយោជនំ ហោតីតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានំ, តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ សចេ អមតារម្មណំ សំយោជនំ, អមតស្ស សំយោជនិយាទិភាវោ អាបជ្ជតីតិ ចោទេតុំ អមតំ សំយោជនិយន្តិអាទិមាហ. ឥតរោ សុត្តវិរោធភយេន សព្ពំ បដិក្ខិបតិ. ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. និព្ពានំ និព្ពានតោតិ អាហដសុត្តំ បន ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ សន្ធាយ ភាសិតំ, តស្មា អសាធកន្តិ.
អមតារម្មណកថាវណ្ណនា.
៣. រូបំ សារម្មណន្តិកថាវណ្ណនា
៥៥២-៥៥៣. ឥទានិ ¶ រូបំ សារម្មណន្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ រូបំ សប្បច្ចយដ្ឋេន សារម្មណំ នាម ហោតិ, ន អញ្ញំ អារម្មណំ ករោតីតិ អារម្មណបច្ចយវសេន. យេសំ បន អវិសេសេន រូបំ សារម្មណន្តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឧត្តរាបថកានំ; តេ សន្ធាយ អារម្មណត្ថស្ស វិភាគទស្សនត្ថំ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ បាឡិអនុសារេនេវ វេទិតព្ពំ. ន វត្តព្ពន្តិ បញ្ហេ ឱលុព្ភារម្មណំ សន្ធាយ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. ទុតិយបញ្ហេបិ បច្ចយារម្មណំ សន្ធាយ បដិញ្ញា តស្សេវ. ឥតិ សប្បច្ចយដ្ឋេនេវេត្ថ សារម្មណតា សិទ្ធាតិ.
រូបំ សារម្មណន្តិកថាវណ្ណនា.
៤. អនុសយា អនារម្មណកថាវណ្ណនា
៥៥៤-៥៥៦. ឥទានិ ¶ អនុសយា អនារម្មណាតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ អនុសយា នាម ចិត្តវិប្បយុត្តា អហេតុកា អព្យាកតា, តេនេវ ច អនារម្មណាតិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានញ្ចេវ ឯកច្ចានញ្ច ឧត្តរាបថកានំ; តេ សន្ធាយ អនុសយាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ¶ ឥតរស្ស. អថ នំ អនារម្មណេន នាម ឯវំវិធេន ភវិតព្ពន្តិ ចោទេតុំ រូបន្តិអាទិមាហ. កាមរាគោតិអាទិ កាមរាគានុសយតោ អនញ្ញត្តា ទស្សិតំ. សង្ខារក្ខន្ធោ អនារម្មណោតិ បញ្ហេ ចិត្តសម្បយុត្តសង្ខារក្ខន្ធំ សន្ធាយ បដិក្ខិបតិ. អនុសយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ កាយកម្មាទិរូបញ្ច សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នំ, តំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. ឥមិនាវុបាយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សានុសយោតិ បញ្ហេ បន អប្បហីនានុសយត្តា សានុសយតា អនុញ្ញាតា. ន អនុសយានំ បវត្តិសព្ភាវា. យោ ហិ អប្បហីនោ, ន សោ អតីតោ, នានាគតោ, ន បច្ចុប្បន្នោ ច. មគ្គវជ្ឈកិលេសោ បនេស អប្បហីនត្តាវ អត្ថីតិ ¶ វុច្ចតិ. ឯវរូបស្ស ច ឥទំ នាម អារម្មណន្តិ ន វត្តព្ពំ. តស្មា តំ បដិក្ខិត្តំ. តំ បនេតំ ន កេវលំ អនុសយស្ស, រាគាទីនម្បិ តាទិសមេវ, តស្មា អនុសយានំ អនារម្មណតាសាធកំ ន ហោតីតិ.
អនុសយា អនារម្មណាតិកថាវណ្ណនា.
៥. ញាណំ អនារម្មណន្តិកថាវណ្ណនា
៥៥៧-៥៥៨. ឥទានិ ញាណំ អនារម្មណន្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា អរហា ចក្ខុវិញ្ញាណសមង្គី ញាណីតិ វុច្ចតិ, តស្ស ញាណស្ស តស្មិំ ខណេ អារម្មណំ នត្ថិ, តស្មា ញាណំ អនារម្មណន្តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ អនុសយកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
ញាណំ អនារម្មណន្តិកថាវណ្ណនា.
៦. អតីតានាគតារម្មណកថាវណ្ណនា
៥៥៩-៥៦១. ឥទានិ អតីតានាគតារម្មណកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា អតីតានាគតារម្មណំ នាម នត្ថិ, តស្មា តទារម្មណេន ចិត្តេន អារម្មណស្ស ¶ នត្ថិតាយ អនារម្មណេន ¶ ភវិតព្ពន្តិ អតីតំ អនារម្មណន្តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឧត្តរាបថកានំ, តេ សន្ធាយ អតីតារម្មណន្តិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ យថាបាឡិមេវ និយ្យាតីតិ.
អតីតានាគតារម្មណកថាវណ្ណនា.
៧. វិតក្កានុបតិតកថាវណ្ណនា
៥៦២. ឥទានិ ¶ វិតក្កានុបតិតកថា នាម ហោតិ. តត្ថ វិតក្កានុបតិតា នាម ទុវិធា – អារម្មណតោ ច សម្បយោគតោ ច. តត្ថ អសុកចិត្តំ នាម វិតក្កស្សារម្មណំ ន ហោតីតិ និយមាភាវតោ សិយា សព្ពំ ចិត្តំ វិតក្កានុបតិតំ, វិតក្កវិប្បយុត្តចិត្តសព្ភាវតោ បន ន សព្ពំ ចិត្តំ វិតក្កានុបតិតំ. ឥតិ ឥមំ វិភាគំ អកត្វា អវិសេសេនេវ សព្ពំ ចិត្តំ វិតក្កានុបតិតន្តិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ ឧត្តរាបថកានំ, តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ បាឡិវសេនេវ និយ្យាតីតិ.
វិតក្កានុបតិតកថាវណ្ណនា.
៨. វិតក្កវិប្ផារសទ្ទកថាវណ្ណនា
៥៦៣. ឥទានិ វិតក្កវិប្ផារសទ្ទកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា ‘‘វិតក្កវិចារា វចីសង្ខារា’’តិ វុត្តា, តស្មា សព្ពសោ វិតក្កយតោ វិចារយតោ អន្តមសោ មនោធាតុបវត្តិកាលេបិ វិតក្កវិប្ផារោ សទ្ទោយេវាតិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានំ; តេ សន្ធាយ សព្ពសោតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ យទិ វិតក្កវិប្ផារមត្តំ សទ្ទោ, ផស្សាទិវិប្ផារោបិ សទ្ទោ ភវេយ្យាតិ ចោទេតុំ សព្ពសោ ផុសយតោតិអាទិមាហ. ឥតរោ តាទិសំ សុត្តលេសំ អបស្សន្តោ បដិក្ខិបតិ. វិតក្កវិប្ផារោ សទ្ទោ សោតវិញ្ញេយ្យោតិ វិតក្កស្ស វិប្ផារមត្តមេវ ¶ សទ្ទោតិ កត្វា បុច្ឆតិ, ន វិតក្កវិប្ផារសមុដ្ឋិតំ សុត្តបមត្តានំ ¶ សទ្ទំ, ឥតរោ បដិក្ខិបតិ. ននុ វិតក្កវិប្ផារសទ្ទោ ន សោតវិញ្ញេយ្យោតិ ឥទំ តស្សេវ លទ្ធិយា ទស្សេតិ. សោ ហិ វិតក្កវិប្ផារមត្តមេវ សទ្ទំ វទតិ, សោ ន សោតវិញ្ញេយ្យោតិ. ឥតរោ បន ‘‘វិតក្កវិប្ផារសទ្ទំ សុត្វា អាទិសតី’’ តិ (ទី. និ. ៣.១៤៨) វចនតោ សោតវិញ្ញេយ្យោវាតិ វទតិ.
វិតក្កវិប្ផារសទ្ទកថាវណ្ណនា.
៩. នយថាចិត្តស្ស វាចាតិកថាវណ្ណនា
៥៦៤. ឥទានិ ¶ នយថាចិត្តស្ស វាចាតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា កោចិ អញ្ញំ ភណិស្សាមីតិ អញ្ញំ ភណតិ, តស្មា នយថាចិត្តស្ស វាចា ចិត្តានុរូបា ចិត្តានុគតិកា ន ហោតិ, វិនាបិ ចិត្តេន បវត្តតីតិ យេសំ លទ្ធិ; សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានំ; តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ‘‘យទិ តំសមុដ្ឋាបកំ ចិត្តំ ន សិយា, ផស្សាទយោបិ តស្មិំ ខណេ ន សិយុ’’ន្តិ ចោទេតុំ អផស្សកស្សាតិអាទិមាហ. ន ភណិតុកាមោតិអាទីសុ យស្មា អញ្ញំ ភណិស្សាមីតិ អញ្ញំ ភណន្តោបិ ភណិតុកាមោយេវ នាម ហោតិ, តស្មា ន ហេវាតិ បដិក្ខិបតិ.
៥៦៥. ននុ អត្ថិ កោចិ អញ្ញំ ភណិស្សាមីតិអាទីសុ ចីវរន្តិ ភណិតុកាមោ ចីរន្តិ ភណេយ្យ. តត្ថ អញ្ញំ ភណិតុកាមតាចិត្តំ, អញ្ញំ ភណនចិត្តំ, ឥតិ បុព្ពភាគេន ចិត្តេន អសទិសត្តា អយថាចិត្តោ នាម ហោតិ, តេនស្ស កេវលំ អនាបត្តិ នាម ហោតិ, ន បន ចីរន្តិ វចនសមុដ្ឋាបកចិត្តំ នត្ថិ, ឥតិ អចិត្តកា សា វាចាតិ អត្ថំ សន្ធាយ ឥមិនា ឧទាហរណេន ‘‘នយថាចិត្តស្ស វាចា’’តិ បតិដ្ឋាបិតាបិ អប្បតិដ្ឋាបិតាវ ហោតីតិ.
នយថាចិត្តស្ស វាចាតិកថាវណ្ណនា.
១០. នយថាចិត្តស្ស កាយកម្មន្តិកថាវណ្ណនា
៥៦៦-៥៦៧. ឥទានិ ¶ ¶ នយថាចិត្តស្ស កាយកម្មន្តិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យស្មា កោចិ អញ្ញត្រ គច្ឆិស្សាមីតិ អញ្ញត្រ គច្ឆតិ, តស្មា នយថាចិត្តស្ស កាយកម្មំ ចិត្តានុរូបំ ចិត្តានុគតិកំ ន ហោតិ, វិនាបិ ចិត្តេន បវត្តតីតិ យេសំ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ បុព្ពសេលិយានំយេវ, តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ.
នយថាចិត្តស្ស កាយកម្មន្តិកថាវណ្ណនា.
១១. អតីតានាគតសមន្នាគតកថាវណ្ណនា
៥៦៨-៥៧០. ឥទានិ ¶ អតីតានាគតេហិ សមន្នាគតកថា នាម ហោតិ. តត្ថ សមន្នាគតបញ្ញត្តិ បដិលាភបញ្ញត្តីតិ ទ្វេ បញ្ញត្តិយោ វេទិតព្ពា. តាសុ បច្ចុប្បន្នធម្មសមង្គី សមន្នាគតោតិ វុច្ចតិ. អដ្ឋ សមាបត្តិលាភិនោ បន សមាបត្តិយោ កិញ្ចាបិ ន ឯកក្ខណេ បវត្តន្តិ, អញ្ញា អតីតា ហោន្តិ, អញ្ញា អនាគតា, អញ្ញា បច្ចុប្បន្នា, បដិវិជ្ឈិត្វា អបរិហីនតាយ បន លាភីតិ វុច្ចតិ. តត្ថ យេសំ ឥមំ វិភាគំ អគ្គហេត្វា យស្មា ឈានលាភីនំ អតីតានាគតានិ ឈានានិបិ អត្ថិ, តស្មា ‘‘តេ អតីតេនបិ អនាគតេនបិ សមន្នាគតា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ. តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ. ‘‘អដ្ឋវិមោក្ខឈាយី’’តិអាទិ បន លាភីភាវស្ស សាធកំ, ន សមន្នាគតភាវស្សាតិ.
អតីតានាគតសមន្នាគតកថាវណ្ណនា.
នវមោ វគ្គោ.
១០. ទសមវគ្គោ
១. និរោធកថាវណ្ណនា
៥៧១-៥៧២. ឥទានិ ¶ ¶ និរោធកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ឧបបត្តេសិយន្តិ សង្ខំ គតស្ស ភវង្គចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេន សហេវ កិរិយាតិ សង្ខំ គតា ¶ កុសលា វា អកុសលា វា ចត្តារោ ខន្ធា ចិត្តសមុដ្ឋានរូបញ្ចាតិ បញ្ចក្ខន្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ. តេសុ ហិ អនុប្បន្នេសុ ភវង្គេ និរុទ្ធេ សន្តតិវិច្ឆេទោ ភវេយ្យា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ អន្ធកានំ; តេ សន្ធាយ ឧបបត្តេសិយេតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. តត្ថ ឧបបត្តេសិយេតិ ចតូសុបិ បទេសុ ពហុវចនភុម្មត្ថេ ឯកវចនភុម្មំ. ឧបបត្តេសិយេសុ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អនិរុទ្ធេសូតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ. ទសន្នន្តិ ឧបបត្តេសិយខន្ធានញ្ច កិរិយខន្ធានញ្ច វសេន វុត្តំ. តត្ថ បឋមបញ្ហេ ខន្ធលក្ខណវសេន កិរិយវសេន ច បញ្ចេវ នាម តេ ខន្ធាតិ បដិក្ខិបតិ. ទុតិយបញ្ហេ បុរិមបច្ឆិមវសេន ឧបបត្តេសិយកិរិយវសេន ច នានត្តំ សន្ធាយ បដិជានាតិ. ទ្វិន្នំ បន ផស្សានំ ចិត្តានញ្ច សមោធានំ បុដ្ឋោ សុត្តលេសាភាវេន បដិក្ខិបតិ.
កិរិយា ចត្តារោតិ រូបេន វិនា កុសលា អកុសលា វា ចត្តារោ គហិតា. កិរិយាញាណន្តិ បរវាទិនា ចក្ខុវិញ្ញាណសមង្គិក្ខណេ អរហតោ អនុញ្ញាតំ អនារម្មណញាណំ. និរុទ្ធេ មគ្គោ ឧប្បជ្ជតីតិ បុច្ឆា បរវាទិស្ស, អនិរុទ្ធេ អនុប្បជ្ជនតោ បដិញ្ញា សកវាទិស្ស. មតោ មគ្គំ ភាវេតីតិ ¶ ឆលេន បុច្ឆា បរវាទិស្ស. យស្មា បន បដិសន្ធិតោ យាវ ចុតិចិត្តា សត្តោ ជីវតិយេវ នាម, តស្មា សកវាទី ន ហេវន្តិ បដិក្ខិបតិ.
និរោធកថាវណ្ណនា.
២. រូបំមគ្គោតិកថាវណ្ណនា
៥៧៣-៥៧៥. ឥទានិ ¶ រូបំ មគ្គោតិកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវា រូប’’ន្តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ មហិសាសកសម្មិតិយមហាសំឃិកានំ; តេ សន្ធាយ មគ្គសមង្គិស្សាតិ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ‘‘យទិ តេ សម្មាវាចាទយោ រូបំ, ន វិរតិយោ, យថា សម្មាទិដ្ឋាទិមគ្គោ សារម្មណាទិសភាវោ, ឯវំ តម្បិ រូបំ សិយា’’តិ ចោទេតុំ សារម្មណោតិអាទិមាហ. តត្ថ បដិក្ខេបោ ច បដិញ្ញា ច បរវាទិនោ លទ្ធិអនុរូបេន វេទិតព្ពា. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.
រូបំ មគ្គោតិកថាវណ្ណនា.
៣. បញ្ចវិញ្ញាណសមង្គិស្ស មគ្គកថាវណ្ណនា
៥៧៦. ឥទានិ ¶ បញ្ចវិញ្ញាណសមង្គិស្ស មគ្គកថា នាម ហោតិ. តត្ថ យេសំ ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ន និមិត្តគ្គាហី ហោតី’’តិ សុត្តំ និស្សាយ ‘‘បញ្ចវិញ្ញាណសមង្គិស្ស អត្ថិ មគ្គភាវនា’’តិ លទ្ធិ, សេយ្យថាបិ មហាសំឃិកានំ, តេ សន្ធាយ បុច្ឆា សកវាទិស្ស, បដិញ្ញា ឥតរស្ស. អថ នំ ‘‘សចេ តស្ស មគ្គភាវនា អត្ថិ, បញ្ចវិញ្ញាណគតិកេន វា មគ្គេន, មគ្គគតិកេហិ វា បញ្ចវិញ្ញាណេហិ ភវិតព្ពំ, ន ច តានិ មគ្គគតិកានិ អនិព្ពានារម្មណត្តា អលោកុត្តរត្តា ច, ន មគ្គោ បញ្ចវិញ្ញាណគតិកោ តេសំ លក្ខណេន អសង្គហិតត្តា’’តិ ចោទេតុំ ននុ បញ្ចវិញ្ញាណា ឧប្បន្នវត្ថុកាតិអា