📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

អភិធម្មាវតារ-បុរាណដីកា

១. បឋមោ បរិច្ឆេទោ

ចិត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨. តត្ថ ¶ ¶ តេសុ ចតុព្ពិធេសុ បរមត្ថេសុ, ជាតិនិទ្ធារណំ. ចិត្តន្តិ ចិត្តំ នាម. វិជានាតីតិ វិជាននំ, វិសយានំ វិជាននំ វិសយវិជាននំ. ចិត្តសរូបបរិទីបនមិទំ វចនំ. តស្ស បន ចិត្តស្ស កោ វចនត្ថោ កោ សទ្ទត្ថោ. វុច្ចតេ អាចរិយេន. សព្ពសង្គាហកវសេន សព្ពេសំ ចិត្តានំ សង្គាហកនយវសេន. អារម្មណំ ចិន្តេតិ ជានាតីតិ ចិត្តំ, តទា សព្ពំ ចិត្តំ អធិប្បេតំ. ជវនវីថិវសេន អត្តសន្តានំ ចិនោតីតិ ចិត្តំ, តទា កុសលាកុសលមហាកិរិយាចិត្តំ អធិប្បេតំ. អញ្ញេសំ ជវនានំ អគ្គហណំ កាមាវចរជវនានិ ឯវ យេភុយ្យវសេន សត្តក្ខត្តុំ ជវន្តីតិ ញាបនត្ថំ.

៩. វិចិត្តំ ¶ ករណំ យស្ស តំ វិចិត្តករណំ, តស្ស ភាវោ វិចិត្តករណា. ‘‘ឥមស្ស រូបស្ស ឧទ្ធំ ឥទំ ហោតុ, ហេដ្ឋា ឥទំ ហោតុ, ឧភយបស្សេ ឥទ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា យថាចិន្តិតេន កមេន សេសចិត្តរូបនិប្ផាទនំ ហោតិ, ឯវំ យំ កិញ្ចិ លោកេ វិចិត្តំ សិប្បជាតំ, សព្ពំ តំ ចិត្តេនេវ ករីយតិ. ឯវំ វិចិត្តករណតាយ ចិត្តំ. តទា ករណតាយ ចិត្តំ ករោតីតិ ចិត្តំ. ឥទំ តទ្ធិតបទំ. វា អយំ អញ្ញោ នយោ ¶ . តំ អត្តនោ ចិត្តតាយ អញ្ញទេវ សរាគំ ចិត្តំ, អញ្ញំ សទោសំ, អញ្ញំ សមោហំ. អញ្ញំ កាមាវចរំ, អញ្ញំ រូបាវចរាទិភេទំ. អញ្ញំ រូបារម្មណំ, អញ្ញំ សទ្ទាទិអារម្មណំ. រូបារម្មណេសុបិ អញ្ញំ នីលារម្មណំ, អញ្ញំ បីតាទិអារម្មណំ. សទ្ទាទិអារម្មណេសុបិ ឯសេវ នយោ. សព្ពេសុបិ តេសុ អញ្ញំ ហីនំ, អញ្ញំ មជ្ឈិមំ, អញ្ញំ បណីតំ. ហីនាទីសុបិ អញ្ញំ ឆន្ទាធិបតេយ្យំ, អញ្ញំ ចិត្តាធិបតេយ្យំ, អញ្ញំ វីរិយាធិបតេយ្យំ, អញ្ញំ វីមំសាធិបតេយ្យំ, តស្មា យស្ស ឥមេសំ សម្បយុត្តភូមិអារម្មណហីនមជ្ឈិមបណីតាធិបតីនំ វសេន អត្តនោ ចិត្តតាយ ចិត្តំ. ចិត្តោ ឯតស្មិំ អត្ថីតិ ចិត្តំ. តទា សព្ពំ ចិត្តំ. បញ្ញត្តិយម្បិ វិញ្ញាណេ វិចិត្តេ ចិត្តស្ស កម្មំ ចិត្តកម្មំ, ចិត្តកម្មមេវ ចិត្តកម្មកំ, ចិត្តកម្មកេ វិចិត្តេ ឥធ ឥមស្មិំ អធិការេ ចិត្តសម្មុតិ ចិត្តសទ្ទោ វិញ្ញាណេ ចិត្តេ វិញ្ញុនា ទដ្ឋព្ពោ.

តំ បន សព្ពសង្គាហកវសេន ចិន្តេតីតិអាទិនា វុត្តប្បការំ ចិត្តំ. សារម្មណតោ សារម្មណភាវេន ឯកវិធំ. សវិបាកាវិបាកតោ សវិបាកាវិបាកវសេន ទុវិធំ. តត្ថ តស្មិំ ទុវិធេ ចិត្តេ សវិបាកំ នាម ចិត្តំ កុសលាកុសលំ, អវិបាកំ អព្យាកតំ, កុសលាកុសលភាវេន អកថិតន្តិ អត្ថោ. កុសលជាតិ អកុសលជាតិ អព្យាកតជាតីតិ ជាតិភេទតោ តិវិធំ.

តត្ថ តស្មិំ វចនេ ‘‘កុសល’’ន្តិ ឯតស្ស សទ្ទស្ស បន កោ វចនត្ថោ.

១០. កុច្ឆិតានំ សលនតោ បាបកានំ ធម្មានំ កម្បនតោ វិទ្ធំសនតោ. កុច្ឆិតេនាការេន សយន្តីតិ កុសា, កុសានំ អកុសលសង្ខាតានំ លវនេន ឆិន្ទនតោ. កុច្ឆិតេ សាតិ តនុំ ករោតីតិ កុសំ, កុសេន ញាណេន លាតព្ពត្តា គហេតព្ពត្តា. វា អយំ អញ្ញោ នយោ.

១១. កុសលសទ្ទោយំ ¶ អយំ កុសលសទ្ទោ ឆេកេ អត្ថេ អារោគ្យត្ថេ អនវជ្ជត្ថេ ឥដ្ឋវិបាកេ អត្ថេបិ ទិដ្ឋោ អម្ហេហិ. ឥធ ឥមស្មិំ អធិការេ អនវជ្ជាទិកេ អត្ថេ ទិដ្ឋោ. អាទិ-សទ្ទេន អារោគ្យត្ថឥដ្ឋវិបាកត្ថា ¶ គហេតព្ពា. ទិដ្ឋោ យស្មា, តស្មា អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកលក្ខណំ កុសលំ. នត្ថិ អវជ្ជំ កិលេសាវជ្ជំ កិលេសទោសោ កិលេសទរថោ ឯតស្សាតិ អនវជ្ជំ, កម្មេន វិបច្ចីយតេតិ វិបាកោ, ឥដ្ឋានិដ្ឋាទិអារម្មណានុភវនវសេន, អត្តនោ សភាវេន ច ឥដ្ឋោ វិបាកោ ឯតស្សាតិ ឥដ្ឋវិបាកំ, អនវជ្ជមេវ ឥដ្ឋវិបាកំ, តំ លក្ខីយតិ អនេន អវិញ្ញាតំ លក្ខិតព្ពំ កុសលន្តិ លក្ខណំ, អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកលក្ខណំ. អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកមេវ កុសលំ. ននុ កថំ សយមេវ អត្តនោ លក្ខណំ ភវេយ្យាតិ ចោទនា ភវេយ្យ វិញ្ញាតាវិញ្ញាតសទ្ទត្ថភាវេន លក្ខណលក្ខិតព្ពភាវយុត្តិតោ. កុសលសទ្ទត្ថវសេន ហិ អវិញ្ញាតំ អបាកដំ កុសលំ លក្ខិតព្ពំ ហោតិ. អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកសទ្ទត្ថវសេន វិញ្ញាតំ បាកដំ កុសលំ លក្ខណំ ហោតិ. អកុសលវិទ្ធំសនរសំ អកុសលានំ វិទ្ធំសនំ អកុសលវិទ្ធំសនំ, តំ រសោ កិច្ចមេតស្សាតិ អកុសលវិទ្ធំសនរសំ, អកុសលវិទ្ធំសនកិច្ចំ. វោទានភាវេន បច្ចុបដ្ឋាតីតិ វោទានបច្ចុបដ្ឋានំ, វោទានឧបដ្ឋានាការំ វោទានគយ្ហាការំ. វា អយំ អញ្ញោ នយោ. វជ្ជបដិបក្ខត្តា អនវជ្ជលក្ខណមេវ កុសលំ, វជ្ជបដិបក្ខលក្ខណំ កុសលន្តិ អត្ថោ. វោទានភាវរសំ វោទានភាវសម្បត្តិកំ. ឥដ្ឋវិបាកបច្ចុបដ្ឋានំ ឥដ្ឋវិបាកផលំ. យោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ បទញ្ច តំ ឋានញ្ចាតិ បទដ្ឋានំ, ឧភោ ការណត្ថាធិវចនំ, តស្មា អាសន្នការណន្តិ អត្ថោ, ឥតរថា បុនរុត្តិទោសោ សិយា, យោនិសោមនសិការោ បទដ្ឋានំ អាសន្នការណំ ឯតស្សាតិ យោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ.

សាវជ្ជានិដ្ឋវិបាកលក្ខណំ ¶ អកុសលំ. តទុភយវិបរីតំ តេហិ ឧភយេហិ កុសលាកុសលេហិ វិបរីតំ អវិបាកលក្ខណំ ឯតស្សាតិ តទុភយវិបរីតលក្ខណំ អព្យាកតំ. វា អយំ អញ្ញោ នយោ. អវិបាការហំ វិបាកស្ស អននុច្ឆវិកំ.

សវត្ថុកាវត្ថុកភេទតោតិ សវត្ថុកំ ហទយវត្ថុកំ, អវត្ថុកំ ហទយវត្ថុវិរហិតំ.

១២. ឧទ្ទានតោ សង្ខេបវសេន កិលេសវត្ថុវសេន ទុវេ កាមា ហោន្តិ. ឆន្ទរាគោវ កិលេសោ, តេភូមកេ បវត្តំ វដ្ដសហិតំ វត្ថុ, វសតិ កិលេសោ ឯត្ថាតិ វត្ថុ.

១៣. កិលេសកាមោ វត្ថុំ កាមេតិ ឥច្ឆតិ, វត្ថុ កិលេសកាមេន កាមីយតិ ឥច្ឆីយតីតិ កត្តុការកកម្មការកទ្វយេ សាធនទ្វយេ ឯស ឯសោ ទុវិធោបិ កាមោ សិជ្ឈតិ.

១៤-៥. សោ ¶ អយំ ទុវិធោបិ កាមោ យស្មិំ បទេសេ សម្បត្តីនំ វសេន អវចរតិ, ឥតិ តស្មា ការណា សោ បន បទេសោ ចតុបាយានំ ឆន្នំ ទេវានំ មនុស្សានំ វសេន ឯវ ឯកាទសវិធោ ហោតិ.

១៦. កាមោវចរតីតិ ឯត្ថ ឯតស្មិំ ឯកាទសវិធេ បទេសេ កាមោ អវចរតិ, ឥតិ តស្មា ការណា សោ បទេសោ អស្ស កាមស្ស អនេន កាមេន អភិលក្ខិតត្តា កាមាវចរសញ្ញិតោ. អភិលក្ខិតសទ្ទប្បយោគេ តតិយត្ថេ ‘‘អស្សា’’តិ ឆដ្ឋី ហោតីតិ សទ្ទសត្ថវិទូ បឋន្តិ. សសត្ថាវចរោ បទេសោ វិយ សត្តេ សសន្តិ ហិំសន្តិ តេហីតិ សត្ថា, សហ សត្ថេហីតិ សសត្ថា, សសត្ថា បុរិសា អវចរន្តិ ឯត្ថាតិ សសត្ថាវចរោ. យថា ហិ យស្មិំ បទេសេ សសត្ថា បុរិសា អវចរន្តិ, សោ បទេសោ វិជ្ជមានេសុបិ ¶ អញ្ញេសុ ទ្វិបទចតុប្បទេសុ អវចរន្តេសុ តេសំ ឧបលក្ខិតត្តា ‘‘សសត្ថាវចរោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ, ឯវំ វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ រូបាវចរាទីសុ តត្ថ អវចរន្តេសុ តេសំ អភិលក្ខិតត្តា អយំ បទេសោ ‘‘កាមាវចរោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ.

១៧. យថា រូបភវោ ឧត្តរបទស្ស លោបំ កត្វា រូបន្តិ វុត្តោ, ឯវំ តថា ស្វាយំ សោ អយំ ឯសោ កាមាវចរោ ឧត្តរបទស្ស លោបំ កត្វា កាមោ ឥតិ សញ្ញិតោ កាមោ នាម ឧទីរិតោ បណ្ឌិតេន កថិតោ.

១៨. តស្មិំ កាមេ ឥទំ ចិត្តំ តស្មិំ កាមាវចរេ សទា អវចរតិ, ឥតិ តស្មា ការណា កាមាវចរំ ឥតិ ឯវំ កាមឃាតិនា កាមានំ វិនាសកេន ពុទ្ធេន កថិតំ. កិញ្ចាបិ ឯតំ រូបារូបភវេសុបិ អវចរតិ, យថា បន សង្គាមេ យេភុយ្យេន អវចរណតោ ‘‘សង្គាមាវចរោ’’តិ លទ្ធនាមោ នាគោ នគរេ ចរន្តោបិ ‘‘សង្គាមាវចរោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ, ថលចរជលចរា បាណិនោ អថលេ អជលេ ឋិតាបិ ‘‘ថលចរជលចរា’’ត្វេវ វុច្ចន្តិ, ឯវំ ឥទំ អញ្ញត្ថ អវចរន្តម្បិ កាមាវចរមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អារម្មណករណវសេន វា ឯត្ថ កាមោ អវចរតីតិបិ កាមាវចរំ. កាមញ្ចេស រូបារូបាវចរេសុបិ អវចរតិ, យថា បន វទតីតិ វច្ឆោ, មហិយំ សេតីតិ មហិំសោតិ វុត្តេ ន យត្តកា វទន្តិ, មហិយំ វា សេន្តិ, សព្ពេសំ តំ នាមំ ហោតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

១៩. បដិសន្ធិំ ភវេ កាមេ កាមភវសង្ខាតេ កាមេ បដិសន្ធិំ អវចារយតិ, ឥតិ តស្មា កាមាវចរំ ¶ . ឥតិ ឯវំ វា អយំ អញ្ញោ នយោ. តត្រ តស្មិំ កាមាវចរេ បរិយាបន្នំ អន្តោគធំ, ឥតិ តស្មា កាមាវចរំ.

២០. អដ្ឋវិធំ ចិត្តំ កាមាវចរសញ្ញិតំ ឥទំ អដ្ឋវិធំ ចិត្តំ. ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេនេវ បុញ្ញកិរិយា ឯវ តេសំ តេសំ ផលានិសំសានំ ¶ វត្ថូនិ ការណានីតិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ, តេសំ វសោ, តេន បវត្តតិ.

២១. ទានំ សីលំ ភាវនា បត្តិទានំ វេយ្យាវច្ចំ ធម្មទេសនា អនុមោទនា ទិដ្ឋិជុភាវោ សំសុតិ ធម្មស្សវនញ្ច អបចាយោ អបចាយនំ, ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បុញ្ញានិ ឯវ វត្ថូនិ បុញ្ញវត្ថូនិ, តេសំ បភេទោ បុញ្ញវត្ថុប្បភេទោ ញេយ្យោ បណ្ឌិតេន ជានិតព្ពោ.

២២-៣. គច្ឆន្តិ សង្គហំ ទានេ បត្តិទានានុមោទនា ទានេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ, វេយ្យាវច្ចាបចាយនា សីលមយេ បុញ្ញេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ, ធម្មទេសនា ធម្មស្សវនំ ទិដ្ឋិឧជុកា ភាវនាមយេ បុញ្ញេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ, ទស បុញ្ញកិរិយាបិ ច តីណិ ឯវ សម្ភោន្តិ.

២៤. សព្ពានុស្សតិបុញ្ញញ្ច បសំសា សរណត្តយំ រតនត្តយគុណបសំសា ច ឯតេ ទិដ្ឋិជុកម្មម្ហិ សង្គយ្ហន្តិ, តស្មិំ សង្គហបាបុណេ សំសយោ សន្ទេហោ នត្ថិ.

២៥. បុរិមា ចេតនា តតោ បុព្ពភាគេ បវត្តា ចេតនា, មុញ្ចចេតនា បច្ចុប្បន្នា ចេតនា, បរចេតនា បច្ឆាកាលេ បវត្តា ចេតនា, តិស្សោបិ ចេតនា ទានមយេ បុញ្ញេ ហោន្តិ. ឯវន្តិ យថា តិស្សោបិ ចេតនា ទានមយេ បុញ្ញេ ហោន្តិ, ឯវំ តថា ទានមយបុញ្ញតោ សេសេសុបិ សីលមយភាវនាមយេសុ តិស្សោ ចេតនា បណ្ឌិតោ ទីបយេ កថេយ្យ.

ហិ សច្ចំ យទា បន យោ បុគ្គលោ ទេយ្យធម្មបដិគ្គាហកាទិសម្បត្តិំ អាគម្ម បដិច្ច. បដិគ្គាហកាទិសម្បត្តិន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ទេសកាលកល្យាណមិត្តាទយោ គហិតា. អញ្ញំ វា សោមនស្សហេតុន្តិ អញ្ញ-គ្គហណេន សទ្ធាពហុលតាវិសុទ្ធិទិដ្ឋិតាកុសលកិរិយានិសំសទស្សិតាសោមនស្សបដិសន្ធិកតាទីនំ សង្គហោ. អត្ថិ ទិន្នំ ទានស្ស ផលំ អត្ថិ. អាទិ-សទ្ទេន ¶ អត្ថិហុតាទយោ គហិតា. បុរក្ខត្វាតិ បុរតោ កត្វា. បរេហិ អនុស្សាហិតោ អចោទិតោ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ¶ ករោតិ. ទានាទីនីតិ វចនេន ទេយ្យធម្មំ និស្សាយ បវត្តទានចេតនា គហេតព្ពា. តទា អស្ស បុគ្គលស្ស. សង្ខរណំ សង្ខារោ, នត្ថិ សង្ខារោ ឯតស្សាតិ អសង្ខារោ, តំ ឯវ អសង្ខារិកំ, អប្បយោគន្តិ អត្ថោ. វុត្តនយេនាតិ វុត្តនយោ នាម ‘‘ទេយ្យធម្មបដិគ្គាហកាទិសម្បត្តិ’’ន្តិ វចនំ. ឥមស្មិំ បនត្ថេ សង្ខរោតីតិ សង្ខារោ នាម អត្តនោ វា បវត្តស្ស បុព្ពប្បយោគស្ស អធិវចនំ, បរស្ស វា បវត្តបុព្ពប្បយោគស្ស អធិវចនំ. អយមស្ស អធិប្បាយោ – យទា យោ ‘‘ទានាទីនិ ករិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ សមុប្បាទេត្វា នាកាសិ, បច្ឆា អត្តនោ បុព្ពចេតនាយ ឧស្សាហិតោ ករោតិ, តទា សសង្ខារិកំ ហោតិ, អត្តនោ បុព្ពប្បយោគេន សហ បវត្តតីតិ អត្ថោ. បដិបត្តិទស្សនេន បដិបជ្ជិតព្ពា សីលាទីហិ បដិបជ្ជន្តិ ជានន្តិ គច្ឆន្តិ វា និព្ពានំ ឯតាយាតិ បដិបត្តិ, តាយ ទស្សនំ បដិបត្តិទស្សនំ, តេន. ជាតោ បរិចយោ ឯតេសន្តិ ជាតបរិចយា. សហសាតិ វេគេន. ចតូសុបិ វិកប្បេសុ ទស្សេយ្យ.

២៦. ទសបុញ្ញក្រិយាទីនំ វសេន ច ពហូនិបិ ភវន្តិ ឯតានិ បន ចិត្តានិ ទសបុញ្ញកិរិយាទីនំ វសេនបិ ពហូនិបិ ភវន្តិ ឥតិ ឯវំ បកាសយេ ភគវា បកាសេយ្យ.

២៧.

សត្តរស សហស្សានិ, ទ្វេ សតានិ អសីតិ ច;

កាមាវចរបុញ្ញានិ, ភវន្តីតិ វិនិទ្ទិសេតិ. –

កាមាវចរបុញ្ញានិ សត្តរស សហស្សានិ ច ទ្វេ សតានិ ច អសីតិ ច ភវន្តិ, ឥតិ វចនំ វិនិទ្ទិសេ អាចរិយោ កថេយ្យ.

ទសបុញ្ញក្រិយាវត្ថុ, ឆទ្វារាធិបតីហិ ច;

កាយាទីហិ ច តីហេវ, ហីនាទីហិ ច តីហិ តុ.

ទ្វីសុ ¶ ភវេសុ កាមភវរូបភវេសុ. បដិបទាទិភេទតោ ទុក្ខាបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, ទុក្ខាបដិបទំ ខិប្បាភិញ្ញំ, សុខាបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, សុខាបដិបទំ ខិប្បាភិញ្ញំ. រូបាវចរភាវនាបុញ្ញវសប្បវត្តំ រូបាវចរេ បវត្តស្ស ភាវនាបុញ្ញស្ស វសេន បវត្តំ រូបាវចរូបបត្តិនិប្ផាទកំ រូបាវចរេ ឧបបត្តិយា បដិសន្ធិយា និប្ផាទកំ ហោតិ.

សវត្ថុកាវត្ថុកភេទតោតិ ¶ អរូបាវចរំ យទា កាមរូបេ ជាយតិ, តទា ហទយវត្ថុំ និស្សាយ ជាយតិ, ឥតិ តស្មា សវត្ថុកំ នាម ជាតំ. យទា អរូបេ ជាយតិ, តទា ហទយវត្ថុំ អនិស្សាយ ជាយតិ, ឥតិ តស្មា អវត្ថុកំ នាម ជាតំ.

អាកាសានញ្ចាយតនស្ស កសិណុគ្ឃាដិមាកាសំ អារម្មណំ. វិញ្ញាណញ្ចាយតនស្ស តត្ថ បវត្តវិញ្ញាណំ, តស្មិំ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ បវត្តំ វិញ្ញាណំ ចិត្តំ អារម្មណំ ហោតិ. អាកិញ្ចញ្ញាយតនស្ស តស្ស អបគមោ តស្ស អាកាសានញ្ចាយតនស្ស អបគមោ អភាវោ វោហារោ អារម្មណំ ហោតិ. នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្ស អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ អារម្មណំ ហោតិ.

រូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញា. សញ្ញាសីសេន ចិត្តម្បិ គហិតំ. សមតិក្កមា កសិណុគ្ឃាដិមាកាសសមតិក្កមនេន. បដិឃេ ទ្វារារម្មណានំ សង្ឃដ្ដនេ បវត្តា សញ្ញា បដិឃសញ្ញា. ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានំ អធិវចនំ. តាសំ បដិឃសញ្ញានំ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានំ អត្ថង្គមា អត្ថង្គមេន. នានា អត្តា សភាវោ ឯតស្សាតិ នានត្តំ, អារម្មណំ, នានត្តេ នានាសភាវេ បវត្តា សញ្ញា នានត្តសញ្ញា, នានា អត្តា សភាវោ ឯតិស្សាតិ វា នានត្តា, សាយេវ សញ្ញា នានត្តសញ្ញា, កាមាវចរសញ្ញាតិ អត្ថោ. តាសំ នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា អមនសិការេន.

និយតានិយតវត្ថុកភេទតោតិ ¶ សោតាបត្តិមគ្គោ និយតវត្ថុកោ. កស្មា? កាមរូបេសុយេវ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនតោ. ឥតរេ បន តយោ មគ្គា អនិយតវត្ថុកា. កស្មា? កាមរូបេសុ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ ជាយន្តិ, អរូបេ ហទយវត្ថុំ អនិស្សាយ ជាយន្តិ, តស្មា អនិយតវត្ថុកា. តីហិ វិមោក្ខមុខេហីតិ សុញ្ញតអនិមិត្តអប្បណិហិតសង្ខាតេហិ តីហិ វិមោក្ខមុខេហិ.

យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ បុគ្គលំ វដ្ដស្មិំ សំយោជេន្តិ ពន្ធន្តីតិ សំយោជនា. សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសាយេវ សំយោជនា សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសសំយោជនា, តេសំ បហានំ សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសសំយោជនប្បហានំ, តំ ករោតីតិ សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសសំយោជនប្បហានករំ, សោតាបត្តិមគ្គចិត្តំ. មានោបិ ឯកទេសតោ អបាយគាមិកោយេវ បហិយ្យតេ. សោតាបត្តិមគ្គេន និស្សេសតោ ន បហិយ្យតេ. សេសកិលេសេសុបិ ¶ ឯសេវ នយោ. ឧទ្ធច្ចំ បន ឯកទេសតោបិ អបាយគាមិកម្បិ ន បហិយ្យតិ. សកទាគាមិមគ្គចិត្តំ រាគទោសមោហានំ តនុត្តករំ. សោតាបត្តិមគ្គេន នាសិតសំយោជនានំ បហានំ កស្មា ន វុត្តន្តិ ចេ? បឋមមគ្គតោ ទុតិយមគ្គស្ស មហន្តត្តា បឋមមគ្គេន នាសិតា សំយោជនា ទុតិយមគ្គេន នាសិតាតិ បញ្ញាយតិ, ឥតិ យស្មា, តស្មា ន វុត្តំ. តតិយចតុត្ថមគ្គេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ឯតស្មិំ លោកុត្តរចិត្តេ. ឯកេកន្តិ វិច្ឆាវសេន វុត្តំ. មគ្គានុរូបន្តិ វចនំ បឋមមគ្គស្ស បឋមផលញ្ច អនុរូបន្តិ វិញ្ញាបនត្ថំ.

២៨. កាមេ អដ្ឋេវ កាមាវចរេ អដ្ឋ ឯវ ចិត្តានិ, រូបេ រូបភវេ បញ្ច ចិត្តានិ, អរូបិសុ ចត្តារិ ចិត្តានិ, អនុត្តរានិ លោកុត្តរចិត្តានិ ចត្តារិ, ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន កុសលានិ ចិត្តានិ ឯកវីសតិ ហោន្តិ.

២៩. កុសលាកុសលាបគតេន ¶ សតា មុនិនា កុសលតោ, អកុសលតោ ច អបគតេន សតា សតិសម្បន្នេន កុសលេ កុសលេន ឆេកេន វសិនា បញ្ចវសីហិ សមន្នាគតេន យំ កុសលចិត្តំ ចតុភូមិគតំ ចតូសុ ភូមីសុ បវត្តំ សកលំ សព្ពំ លបិតំ កថិតំ, តំ កុសលចិត្តំ មយាបិ ពុទ្ធទត្តាចរិយេន លបិតំ កថិតំ.

និយតានិយតវត្ថុវសេនាតិ បដិឃសម្បយុត្តទ្វយំ កាមេយេវ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ ជាយតិ, អញ្ញភូមីសុ ន ជាយតិ, តស្មា និយតវត្ថុកំ ហោតិ. ឥតរានិ បន អកុសលានិ កាមរូបេសុ ឧប្បជ្ជនកាលេ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ ជាយន្តិ, អរូបេ ហទយវត្ថុំ អនិស្សាយ ជាយន្តិ, តស្មា អនិយតវត្ថុកានិ, តេន. បដិសន្ធិជនកាជនកវសេន ចាតិ ឧទ្ធច្ចសហគតំ បដិសន្ធិំ ន ជនេតិ. យទិ បដិសន្ធិំ ជនេយ្យ, អបាយេសុយេវ ជនេយ្យ. កស្មា? សោតាបត្តិមគ្គេន ឯកទេសតោ អបាយគាមិកម្បិ ន ជហិតំ, សព្ពំ ន ជហិតន្តិ អត្ថោ. សោបិ មគ្គោ អបាយគាមី ន ហោតិ. អញ្ញេ បន កិលេសា ឯកទេសវសេន អបាយគាមិកា ជហិតា, តេន បឋមមគ្គេនាតិ តស្មា ន ជនេតិ. ឯកាទសវិធំ បន បដិសន្ធិំ ជនេតិ, តេន.

ទិដ្ឋមង្គលាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន សុតមង្គលាទីនិ គហិតានិ. សារតោ ឧត្តមតោ បច្ចេតិ សទ្ទហតិ. សភាវតិក្ខេន សភាវោ តិក្ខោ ឯតស្សាតិ សភាវតិក្ខំ, តេន សភាវតិក្ខេន.

អស្ស ¶ បន បដិឃសម្បយុត្តស្ស បាណាតិបាតាទីសុ អកុសលកម្មេសុ តិក្ខប្បវត្តិកាលេ អសង្ខារិកស្ស ឧប្បត្តិ, មន្ទប្បវត្តិកាលេ សសង្ខារិកស្ស ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា.

តស្ស មោមូហស្ស.

ទុក្ខវិសេសស្ស ទុក្ខនានត្តស្ស.

៣០. លោភមូលវសេន ¶ អដ្ឋ ចិត្តានិ, ទោសមូលវសា ទុវេ ចិត្តានិ, មោហមូលវសេន ទ្វេ ចិត្តានិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន អកុសលានិ ទ្វាទសប្បការានិ សិយុំ ភវេយ្យុំ.

៣១. យំ បាបមានសំ យំ អកុសលចិត្តំ បាបាបាបេសុ បាបអបាបេសុ កុសលាកុសលេសុ អបាបេន អប្បវត្តេន បាបាបាបប្បហីនេន វុត្តំ ឦរិតំ កថិតំ, តំ បាបមានសំ តំ អកុសលចិត្តំ មយា សមុទាហដំ កថិតំ.

យថា បនស្ស យថា បន អស្ស វិបាកស្ស កុសលំ ទានាទិវសេន ទានាទីនំ ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ វសេន ឆសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ, ឥទំ វិបាកចិត្តំ តថា ន បវត្តតិ. ហិ សច្ចំ ឥទំ វិបាកំ បដិសន្ធិភវង្គចុតិតទារម្មណវសេន បរិត្តធម្មបរិយាបន្នេសុ កាមាវចរធម្មន្តោគធេសុ ឆសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. សម្បយុត្តធម្មានញ្ច វិសេសេ អសតិបិ កុសលសម្បយុត្តធម្មតោ អស្ស វិបាកស្ស, សម្បយុត្តធម្មានញ្ច នានត្តេ អសតិបិ ឥទំ វិបាកំ អាទាសតលាទីសុ ធម្មជាតេសុ មុខនិមិត្តំ វិយ និរុស្សាហំ. អយមស្សាធិប្បាយោ – យថា អាទាសតលេ មុខនិមិត្តំ មុខេ ចលិតេ ចលតិ, អចលិតេ ន ចលតិ, មុខស្ស ការណំ វិនា មុខនិមិត្តស្ស វិយ ការណំ នត្ថិ, ឯវំ កុសលការណា វិបាកស្ស អញ្ញំ ការណំ នត្ថិ, និរុស្សាហំ វិបាកំ.

៣២. កាមាវចរទេវានំ មនុស្សានំ ឥមេ អដ្ឋ មហាវិបាកា ទុហេតុកតិហេតុកានំ កាមាវចរទេវានំ, មនុស្សានញ្ច បដិសន្ធិយោ ភវន្តិ.

៣៣-៤. តតោ បរំ បវត្តិយំ យាវតាយុកំ ភវង្គំ ហុត្វា ពលវារម្មណេ អតិមហន្តវិភូតារម្មណេ ¶ តទារម្មណញ្ច ហុត្វា តតោ បរំ មរណកាលស្មិំ ចុតិ ហុត្វា បវត្តន្តិ ¶ , ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ចតូសុ ឋានេសុ វិបច្ចន្តិ វិបាកភាវេន ជាយន្តិ.

៣៥. សភូមិកុសលេហេវ មហាបាកា សមា វិនា មហាបាកា កម្មទ្វារំ កម្មការណំ វិនា, កម្មញ្ច មហាបុញ្ញានំ កិរិយវត្ថុកំ វិនា វជ្ជេត្វា សភូមិកុសលេហេវ អត្តនោ ភូមិយំ បវត្តេហិ កុសលេហិ ឯវ សមា សទិសា. កម្មទ្វារំ នាម កាយវិញ្ញត្តិកម្មទ្វារំ, វចីវិញ្ញត្តិកម្មទ្វារំ, ភវង្គសង្ខាតំ មនោទ្វារំ, ឥតិ តិវិធំ កម្មទ្វារំ កម្មការណំ. កម្មំ នាម អដ្ឋកាមាវចរកុសលចេតនា ឥធ អធិប្បេតា.

៣៦. បាកា កុសលវិបាកា អវិញ្ញត្តិជនត្តា ច វិញ្ញត្តិ ច វិញ្ញត្តិ ច វិញ្ញត្តិវិញ្ញត្តិយោតិ វត្តព្ពេ សរូបេកសេសំ កត្វា ‘‘វិញ្ញត្តី’’តិ វុត្តំ, តា ជនេន្តីតិ វិញ្ញត្តិជនា, ន វិញ្ញត្តិជនា អវិញ្ញត្តិជនា, តេសំ ភាវោ អវិញ្ញត្តិជនត្តំ. តស្មា អវិញ្ញត្តិជនត្តា កាយវិញ្ញត្តិវចីវិញ្ញត្តិសង្ខាតានំ កម្មទ្វារានំ អជនកត្តា មនោទ្វារសង្ខាតស្ស កម្មទ្វារស្ស វសេន ច អប្បវត្តនតោ អវិបាកសភាវតោ ច អកម្មភាវតោ ច អប្បវត្តនតោ ចេវ បុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន អប្បវត្តនតោ ចេវ បុញ្ញេហិ នោ សមា អសទិសា.

៣៧-៩. បរិត្តារម្មណត្តា ហិ តេសមេកន្តតោ តេសំ វិបាកានំ ឯកន្តតោ បរិត្តារម្មណត្តា កាមាវចរារម្មណត្តា តេសុ វិបាកេសុ សត្តបញ្ញត្តិការម្មណា ករុណាមុទិតា កទាចិ កិស្មិញ្ចិ កាលេ ន ជាយន្តិ, តថា ឯវំ តិស្សោ បន វិរតិយោ ឯតេសុ វិបាកេសុ ន ជាយន្តិ, ហិ កស្មា ការណា ន ជាយន្តិ, បញ្ច សិក្ខាបទា កុសលាតិ កុសលា នាមាតិ សត្ថុនា វុត្តា យស្មា ការណា, តស្មា ន ជាយន្តិ. តថាធិបតិនោបេត្ថ តថា ឯវមេវ ចត្តារោ អធិបតិនោបិ ឯតេសុ វិបាកេសុ ន សន្តិ. កស្មា ¶ ? ឆន្ទាទីនិ ធម្មជាតានិ បុរេតរំ កត្វា អនុប្បជ្ជនតោ ន សន្តិ, ឥតិ វចនំ វិនិទ្ទិសេ អាចរិយោ កថេយ្យ.

៤០. អសង្ខារសសង្ខារវិធានំ បន បុញ្ញតោ វិបាកេសុ អសង្ខារសសង្ខារវិធានំ បុញ្ញតោ កុសលតោ អាគមនវសេន ញេយ្យំ. តត្ថ ឯកច្ចានំ អាចរិយានំ មតេន មុខេ ចលិតេ អាទាសតលេ មុខនិមិត្តចលនំ វិយ អសង្ខារស្ស កុសលស្ស វិបាកោ អសង្ខារោ ហោតិ, សសង្ខារស្ស កុសលស្ស វិបាកោ សសង្ខារោ ហោតិ, ឯវំ អាគមនវសេន ញេយ្យំ. បច្ចយតោ ចេវ ញេយ្យំ តត្ថ ឯកច្ចានំ ¶ អាចរិយានំ មតេន ពលវន្តេហិ វិភូតេហិ បច្ចយេហិ កម្មាទីហិ ឧប្បន្នោ អសង្ខារោ ទុព្ពលេហិ សសង្ខារោតិ ឯវំ បច្ចយវសេន វិញ្ញេយ្យំ ជានិតព្ពំ.

៤១-២. ហីនាទីនំ បុញ្ញានំ វិបាកត្តា ហីនាទយោ វិបាកា បុញ្ញវាទិនា ជិនេន បរិទីបិតា ភវន្តិ, ឥតិ ឯវំ ឥមិនា វុត្តប្បការេន បវត្តំ ឥទំ អដ្ឋវិធំ ចិត្តំ ឯកន្តេន សវត្ថុកំ កាមលោកស្មិំ ជាយតេ, អញ្ញត្ថ បន អញ្ញាសុ ភូមីសុ ន ជាយតេ.

វិញ្ញាណបញ្ចកំ និយតារម្មណន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស រូបមេវ អារម្មណំ, ន សទ្ទាទយោ. សេសត្តយំ យទា ចក្ខុវិញ្ញាណេន គហិតំ អារម្មណំ ករោតិ, តទាស្ស រូបំ អារម្មណំ ហោតិ. យទា សោតវិញ្ញាណេន គហិតំ, តទាស្ស សទ្ទោ អារម្មណោ ហោតិ. យទា ឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណេហិ គហិតានិ អារម្មណានិ ករោន្តិ, តទាស្ស គន្ធរសផោដ្ឋព្ពារម្មណានិ ហោន្តិ. មនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយំ យទា តទារម្មណំ ហោតិ, តទា ឆអារម្មណំ ហោតិ, ឯវំ អនិយតារម្មណំ ហោតិ.

រូបារម្មណាយ កិរិយាមនោធាតុយា អបគមោ បទដ្ឋានំ អាសន្នការណំ ឯតស្សាតិ អបគមបទដ្ឋានំ, តាយ អាវជ្ជនំ ¶ កត្វា ឋិតាយ ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទស្សនកិច្ចំ ករីយតីតិ អត្ថោ. តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានំ សម្បដិច្ឆនភាវេន គយ្ហាការំ. សន្តីរណាទិរសា សោមនស្សយុត្តា មនោវិញ្ញាណធាតុសន្តីរណតទារម្មណរសា, ឧបេក្ខាយុត្តា បន សន្តីរណតទារម្មណបដិសន្ធិភវង្គចុតិរសា, តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានា សន្តីរណាទិភាវេន គយ្ហាការំ.

៤៣. កាមាវចរបុញ្ញស្ស កាមាវចរកុសលស្ស សោឡស វិបាកា ហោន្តិ. ឥតិ យំ វចនំ វុត្តំ, តំ វចនំ តិហេតុកបុញ្ញស្ស ឧក្កដ្ឋស្ស វសេន អាចរិយោ បរិទីបយេ. អយមេត្ថ អត្ថោ – ឆន្ទាធិបតេយ្យាទីនំ វសេន ឧក្កដ្ឋតិហេតុកកុសលំ កាមសុគតិយំ តិហេតុកបដិសន្ធិំ ទត្វា បវត្តេ អដ្ឋ អហេតុកកុសលវិបាកានិ, អដ្ឋ មហាកុសលវិបាកានីតិ សោឡស បាកានិ និប្ផាទេតិ.

៤៤. កុសលានុគតំ កត្វា ភាជិតំ កិំ មហគ្គតំ វិបាកចិត្តំ កុសលានុគតំ កុសលំ អនុគតំ កត្វា មហគ្គតកុសលចិត្តេន សមានំ កត្វា ភគវតា ភាជិតំ ទេសិតំ. កិំ កេន ការណេន? កាមាវចរបុញ្ញំវ កាមាវចរកុសលំ ឥវ អសមានផលំ នត្ថិ យតោ យស្មា ការណា, តស្មា ¶ វិបាកំ កុសលានុគតំ កត្វា ភគវតា ភាជិតំ ទេសិតំ. កាមាវចរបុញ្ញំវាតិ យថា អដ្ឋវិធេសុ កាមាវចរកុសលេសុ ឧក្កដ្ឋតិហេតុកកុសលំ កាមសុគតិយំ តិហេតុកបដិសន្ធិំ ទត្វា បវត្តេ សោឡស កុសលវិបាកានិ និប្ផាទេតិ, តិហេតុកឱមកញ្ច ទុហេតុកឧក្កដ្ឋញ្ច កាមសុគតិយំ ទុហេតុកបដិសន្ធិំ ទត្វា បវត្តេ តិហេតុកវិរហិតានិ អហេតុកទុហេតុកសង្ខាតានិ វិបាកានិ និប្ផាទេតិ, ទុហេតុកឱមកំ បន កាមសុគតិយំ អហេតុកបដិសន្ធិំ ទត្វា បវត្តេ អដ្ឋ អហេតុកវិបាកានិ និប្ផាទេតិ, ឯវំ កាមាវចរបុញ្ញំ អសមានផលំវ ហោតិ.

៤៥. គជាទីនំ ¶ ឆាយា គជាទិសទិសា ហោតិ យថា, ឯវំ មហគ្គតវិបាកំ សព្ពថា សព្ពបការេន អត្តនោ កុសលេហេវ សមានំ ហោតិ.

៤៦-៧. កាមាវចរបុញ្ញំវ នាបរាបរិយវេទនំ ឥទំ មហគ្គតកុសលំ កាមាវចរបុញ្ញំវ អបរាបរិយវេទនំ អបរស្មិំ ភវេ ផលទាយកំ ន ហោតិ, ឈានា អបរិហីនស្ស ភវគាមិនោ បដិសន្ធិគាមិនោ សត្តស្ស កុសលានន្តរំយេវ ផលំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥតិ ច ញាបនត្ថំ ឯតស្ស មហគ្គតវិបាកស្ស កុសលានុគតំ កុសលានុគមនំ ភគវតា កតំ.

៤៨. ឯត្ថ ឯតស្មិំ មហគ្គតវិបាកេ បដិបទាក្កមោ តេសញ្ច ហីនាទីនំ ភេទតោ ឈានាគមនតោ មហគ្គតកុសលឈានស្ស អាគមនវសេន វិភាវិនា បណ្ឌិតេន វេទិតព្ពោ.

៤៩. ឯត្ថ វិបាកេ ឆន្ទាទិអធិបតីនំ អភាវោ, អយមេវ វិសេសតោ កុសលតោ អយំ ឯវ វិសេសោ, សេសំ សព្ពបការំ អវិសេសេន កុសលេន សមំ មតំ កថិតំ ភគវតា.

៥០. សុញ្ញតំ អនិមិត្តន្តិ, តថាបណិហិតន្តិបិ សុញ្ញតំ អនត្តា, អនិមិត្តំ អនិច្ចំ, អប្បណិហិតំ ទុក្ខំ ឥតិ ឯតានិ តីណិ នាមានិ មគ្គស្ស អនន្តរេ ចតុព្ពិធស្ស មគ្គស្ស អនន្តរេ ចតុព្ពិធេ ផលេ ហោន្តិ.

៥១. លព្ភន្តិ បរភាគស្មិំ មគ្គានន្តរេ បវត្តផលតោ អញ្ញស្មិំ កាលេ វឡញ្ជនផលេសុ ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនកាលេសុ ឯតានិ តីណិ នាមានិ ន លព្ភន្តេ, ផលេហិ វិបស្សនាវសេនេវ អនត្តអនិច្ចទុក្ខសង្ខាតានំ ¶ តិណ្ណំ វិបស្សនានំ វសេន ឯវ តានិ តីណិ នាមានិ លព្ភរេ ផលេហិ លព្ភន្តេ.

៥២. ហោន្តិ ¶ សាធិបតីនេវ លោកុត្តរផលានិ តុ ឯកន្តតោ សាធិបតីនិ ឯវ ហោន្តិ, លោកុត្តរផលានិ ឋបេត្វា អញ្ញស្មិំ វិបាកេ អធិបតី នត្ថិ.

៥៣. មគ្គោ អត្តនោ មគ្គភាវេន មគ្គោ នាម វុច្ចតេ ភគវតា. ផលំ មគ្គំ ឧបាទាយ អដ្ឋង្គិកមគ្គំ និស្សយំ កត្វា មគ្គោ នាម ឥតិ វចនំ វុច្ចតេ ភគវតា.

៥៤. ឥមេ សត្ត អកុសលវិបាកា. គាវោ ចរន្តិ ឯត្ថាតិ គោចរោ, តស្សទិសត្តា គោចរោ អារម្មណន្តិ អត្ថោ, អនិដ្ឋោ ច អនិដ្ឋមជ្ឈត្តោ ច អនិដ្ឋានិដ្ឋមជ្ឈត្តា, តេយេវ គោចរោ អនិដ្ឋានិដ្ឋមជ្ឈត្តគោចរោ, តស្មិំ អនិដ្ឋានិដ្ឋមជ្ឈត្តគោចរេ វត្តរេ វត្តន្តិ. សុខាទិត្តយយុត្តា តេ តេ អដ្ឋ អហេតុកកុសលវិបាកា សុខាទិត្តយយុត្តា សុខសោមនស្សឧបេក្ខាវេទនាហិ សហគតា. ទុក្ខុបេក្ខាយុតា ឥមេ ឥមេ សត្ត អហេតុកអកុសលវិបាកា ទុក្ខុបេក្ខាវេទនាហិ សហគតា.

៥៥. ឯវំ ឆត្តិំសធា បាកំ បាកសាសនបូជិតោ សុគតោ. កិំ វិសិដ្ឋោ? បាកំ នាម អសុរំ, តំ សាសតិ, បាកេន អត្តនោ បុញ្ញផលេន ទេវេ អនុសាសតីតិ វា បាកសាសនោ, កោ សោ? សក្កោ. តេន បាកសាសនេន បូជិតោ សវិបាកាវិបាកេសុ កុសលវិបាកកិរិយេសុ កុសលោ ឆេកោ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បាកំ ចិត្តំ ឆត្តិំសប្បការំ អព្រ្វិ អវោច.

អនុឡារេសូតិ ខុទ្ទកេសុ. តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានា ឆឡារម្មណវិជាននគយ្ហាការា. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស គតិ វិយ គតិ ឯតិស្សាតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណគតិកា.

៥៦. សោមនស្សយុត្តានដ្ឋ ¶ , កុសលាកុសលានិ ច សោមនស្សយុត្តានិ អដ្ឋ កុសលាកុសលានិ ច, ក្រិយតោ បន បញ្ច ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ហាសចិត្តានិ តេរស.

៥៧. បុថុជ្ជនា ហសន្តេត្ថ ឯត្ថ ឯតេសុ តេរសចិត្តេសុ បុថុជ្ជនា បន អដ្ឋហិ ចិត្តេហិ ហសន្តិ ¶ . សេខា សត្ត អរិយា ឆហិ ចិត្តេហិ ហសន្តិ. អសេខា ខីណាសវា បញ្ចហិ ចិត្តេហិ ហសន្តិ.

កុសលានិ បន រូបារូបកុសលានិ សេខបុថុជ្ជនានំ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឥមានិ រូបារូបកិរិយានិ ខីណាសវានំ ភាវនាយេវ ការោ ភាវនាការោ, តស្ស វសោ ភាវនាការវសោ, តេន បវត្តានិ. តានិ រូបារូបកុសលានិ ភាវនាបុញ្ញវសប្បវត្តានិ ភាវនាកុសលវសេន បវត្តានិ. ឥមេសំ រូបារូបកិរិយានំ តេសញ្ច រូបារូបកុសលានំ អយមេវ វិសេសោ.

៥៨-៩. យា បុថុជ្ជនកាលស្មិំ, អភិនិព្ពត្តិតា បន បុថុជ្ជនកាលស្មិំ បុថុជ្ជនភាវដ្ឋិតេន យោគិនា អភិនិព្ពត្តិតា យា រូបារូបសមាបត្តិ, សា រូបារូបសមាបត្តិ សោ យោគី ខីណាសវោ ភិក្ខុ ហុត្វា នំ រូបារូបសមាបត្តិំ យាវ យត្តកំ កាលំ ន សមាបជ្ជតេ, តាវ តត្តកេន កាលេន តស្ស ខីណាសវភិក្ខុនោ កុសលា ឯវ រូបារូបកុសលា ឯវ ហោតិ. ខីណាសវេន សា រូបារូបសមាបត្តិ សចេ យទិ សមាបន្នា សមាបជ្ជិតា, ក្រិយា រូបារូបកិរិយា ហោតិ.

៦០. ឯកាទសវិធំ កាមេ កាមាវចរេ កិរិយចិត្តំ ឯកាទសវិធំ, រូបេ រូបាវចរេ បញ្ច, អរូបិសុ ចត្តារិ ឥតិ សព្ពានិ ក្រិយចិត្តានិ វីសតិ.

៦១. លោកុត្តរក្រិយចិត្តំ, បន កស្មា ន វិជ្ជតិ? មគ្គស្ស ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា ន វិជ្ជតិ. អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – ចតុមគ្គដ្ឋោ ¶ ខីណាសវោ នាម ន ហោតិ, មគ្គានន្តរមេវ ផលំ ឧប្បជ្ជតិ, មគ្គោបិ ឯកចិត្តក្ខណិកោ យទិ ចិត្តំ ពហុចិត្តក្ខណិកំ, ផលសមង្គិនោ ខីណាសវស្សបិ មគ្គចិត្តំ ភវេយ្យ, ឯវំ សតិ លោកុត្តរកិរិយចិត្តំ ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ.

៦២. ក្រិយាក្រិយាបត្តិវិភាគទេសកោ ករណំ ក្រិយំ, ក្រិយំ នាម វិនយបរិយាយេន អកត្តព្ពស្ស ករណំ, ន ករណំ អក្រិយំ, អក្រិយំ នាម វិនយបរិយាយេន កត្តព្ពស្ស អករណំ, អាបជ្ជនំ អាបត្តិ, ក្រិយាយ ករណេន អាបត្តិ ក្រិយាបត្តិ, អក្រិយាយ អករណេន អាបត្តិ អក្រិយាបត្តិ, ក្រិយាបត្តិ ច អក្រិយាបត្តិ ច ក្រិយាបត្យាក្រិយាបត្តិយោ, ឯកស្ស អាបត្តិ-សទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘ក្រិយាក្រិយាបត្តិយោ’’តិ វុត្តំ, តាសំ វិភាគោ ក្រិយាក្រិយាបត្តិវិភាគោ, ទេសេតីតិ ទេសកោ, តស្ស ទេសកោ ក្រិយាក្រិយាបត្តិវិភាគទេសកោ. ណ្វុ-តុ-បច្ចយេសុ បរេសុ កម្មត្ថេ ឆដ្ឋី ហោតីតិ ¶ វទន្តិ. ជិនោ កិំ វិសិដ្ឋោ? ក្រិយាក្រិយាបត្តិវិភាគទេសកោ ហិតាហិតានំ សក្រិយាក្រិយារតោ ហិតស្ស សក្រិយាយ រតោ, អហិតស្ស អក្រិយាយ រតោ, យំ ក្រិយាក្រិយំ, ក្រិយំ នាម ក្រិយចិត្តំ, អក្រិយំ នាម កុសលាកុសលវិបាកចិត្តំ ឥច្ឆន្តិ ឯកេ. តំ ន. កស្មា? កុសលាធិការេ ‘‘កុសលំ មុនិនា លបិតំ’’ អកុសលាធិការេ ‘‘បាបមានសំ បាបាបាបេស្វបាបេន វុត្តំ’’ វិបាកាធិការេ ‘‘បាកំ សុគតោ អព្រវី’’តិ វត្វា បុន ក្រិយាធិការេ ‘‘កុសលាកុសលវិបាកានិ អវោចា’’តិ វចនស្ស វត្តព្ពាភាវតោ. តេន វាស្ស ក្រិយាក្រិយំ ឯតស្សាតិ ក្រិយាក្រិយំ, ក្រិយាក្រិយសភាវន្តិ អត្ថោ. អយមេវ សារតោ បច្ចេតព្ពោ. យំ ក្រិយាក្រិយំ ចិត្តំ ក្រិយាក្រិយាសភាវំ អវោច ទេសេសិ, តំ ក្រិយាក្រិយំ ក្រិយាក្រិយសភាវំ មយា សមីរិតំ, សម្មា បការេន ឦរិតំ កថិតំ.

៦៤. ឯកូននវុតិ ¶ សព្ពេ, ចិត្តុប្បាទា មហេសិនា លោកុត្តរេ អដ្ឋ កត្វា ឯកូននវុតិ សព្ពេ ចិត្តុប្បាទា មហេសិនា តថាគតេន សមាសតោ សង្ខេបតោ និទ្ទិដ្ឋា.

៦៥. បិដកេ អភិធម្មស្មិំ, យេ ភិក្ខូ បាដវត្ថិនោ អភិធម្មបិដកេ បដុនោ ភាវោ បាដវំ, តេន អត្ថោ បាដវត្ថោ, សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ បាដវត្ថិនោ, ឆេកភាវត្ថិកា យេ ភិក្ខូ, តេហិ ភិក្ខូហិ អយំ អភិធម្មាវតារោ ឧគ្គហេតព្ពោ សិក្ខិតព្ពោ បុនប្បុនំ ចិន្តិតព្ពោ.

៦៦. យេ ជនា តស្សង្កាសេន តំសន្និភេន អភិធម្មាវតារេន អភិធម្មមហោទធិំ មហាសាគរសន្និភំ អភិធម្មំ តរន្តិ, តេ ឥមំ លោកំ បរលោកញ្ច តរន្តិ. ឥតីតិ បរិសមាបនេ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

ចិត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បឋមោ បរិច្ឆេទោ.

២. ទុតិយោ បរិច្ឆេទោ

ចេតសិកនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦៧. ចិត្តានន្តរមុទ្ទិដ្ឋា ¶ , យេ ច ចេតសិកា មយា យេ ច ចេតសិកា ចិត្តានន្តរំ មយា ឧទ្ទិដ្ឋា, ឥតោ បរំ ឥទានិ តេសំ ចេតសិកានំ វិភាជនំ ករិស្សាមិ អហំ.

ឥមេសុ បន ករុណាមុទិតាវសេន ភាវនាកាលេ ករុណាបុព្ពភាគោ វា, អប្បនាបត្តាយ ករុណាយ បុព្ពភាគោ, តស្មិំ បុព្ពភាគេ, ករុណាតោ បុព្ពភាគេ កាមាវចរចិត្តេតិ អត្ថោ. ឯកា ករុណា ឧប្បជ្ជតិ. មុទិតាបុព្ពភាគេ វា អប្បនាបត្តាយ មុទិតាយ បុព្ពភាគេ ឯកា មុទិតា ¶ ឧប្បជ្ជតិ. ឥមិនា កាមាវចរចិត្តេន យោគី មិច្ឆាកម្មន្តាទីហិ ធម្មេហិ វិរមតិ. រមុ-ធាតុ កីឡាយំ, វិ-សទ្ទោ វិរមណត្ថោ.

៦៨. អាទិនា បុញ្ញចិត្តេន, តេត្តិំស និយតា មតា អាទិនា បុញ្ញចិត្តេន បឋមមហាកុសលចិត្តេន សហ និយតា តេត្តិំស ចេតសិកា ភគវតា មតាតិ, អថ វា ករុណាមុទិតា អនិយតា ឯកេន ធម្មេន សហ ចតុត្តិំស ធម្មា ភវន្តិ.

៦៩. កស្មា បនេត្ថ មេត្តា ច, ឧបេក្ខា ច ន ឧទ្ធដា ឯត្ថ ឯតេសុ យេវាបនកធម្មេសុ, និទ្ធារណំ, មេត្តា ច ឧបេក្ខា ច ធម្មរាជេន សត្ថុនា ន ឧទ្ធដា ន វុត្តា កស្មា ការណា.

៧០. អព្យាបាទេន មេត្តាបិ អព្យាបាទេន មេត្តា គហិតា, ឧបេក្ខាតិ តត្រមជ្ឈត្តតាយ ច គហិតា យស្មា ការណា, តស្មា ឧភោបេតា ភគវតា ន គហិតា.

៧១. កស្មា យេវាបនា ធម្មា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា សព្ពេ តេ យេវាបនា ធម្មា យេវាបននាមកា បាឡិយំ សរូបេន ឯវ. ពន្ធតិ ស្នេហេន ឯតស្មិន្តិ ពន្ធុ, អាទិច្ចស្ស ពន្ធុ អាទិច្ចពន្ធុ, តេន អាទិច្ចពន្ធុនា ពុទ្ធេន ន ច ឧទ្ធដា ន ទេសិតា.

៧២. កស្មា ¶ ការណា? យស្មា អនិយតា កេចិ យេវាបនកា អនិយតា, យស្មា ការណា រាសិំ ទុកវគ្គាទិរាសិំ ន ភជន្តិ ន សេវន្តិ, យស្មា ការណា កេចិ យេវាបនកា ទុព្ពលា, តស្មា បាឡិយំ ភគវតា ន វុត្តា.

៧៣. ឆន្ទាធិមោក្ខមុទិតា មនសិ ច ការោ,

មជ្ឈត្តតា ច ករុណា វិរតិត្តយញ្ច;

បុញ្ញេសុ តេន និយតានិយតា ច សព្ពេ,

យេវាបនា មុនិវរេន ន ចេវ វុត្តា.

ឆន្ទាធិមោក្ខោ ¶ មុទិតា មនសិការោ មជ្ឈត្តតា ករុណា វិរតិត្តយញ្ច បុញ្ញេសុកុសលេសុ និយតា ចត្តារោ អនិយតា បញ្ច សព្ពេ យេវាបនា ន ច ឯវ តេន មុនិវរេន វុត្តា.

៧៤-៨០. កស្មា បនេត្ថ ផស្សោវ, បឋមំ សមុទីរិតោ ឯត្ថ ឯតេសុ ចេតសិកេសុ, ជាតិនិទ្ធារណំ, ផស្សោវ បឋមំ សមុទីរិតោ កថិតោ. កស្មា ការណា? កិរ មយា សុតំ, អារម្មណេ ចិត្តស្ស បឋមំ អភិនិបាតត្តា ផស្សោ បឋមំ សមុទីរិតោ, ផុសិត្វា បន ផស្សេន ផស្សេន អារម្មណំ ផុសិត្វា យោគិនោ វេទនាយ អារម្មណំ វេទយេ, សញ្ញាយ សញ្ជានាតិ, ចេតនាយ អារម្មណំ ចេតយេ. សហជាតានំ ចេតសិកានំ ផស្សោវ ឥធ ឥមស្មិំ ចិត្តេ មហេសិនា បឋមំ វុត្តោ. ហិ កស្មា ការណា? យស្មា ពលវបច្ចយត្តា, តស្មា វុត្តោ. អការណមិទំ សព្ពំ, ចិត្តានំ តុ សហេវ ច ‘‘បឋមាភិនិបាតត្តា’’តិ ច ‘‘ពលវបច្ចយត្តា’’តិ ច ឥទំ សព្ពំ វចនំ អការណំ អហេតុកំ អយុត្តំ, កស្មា ការណា? ចិត្តជានំ ចិត្តេហិ សហប្បវត្តានំ ចេតសិកានំ ឯកុប្បាទាទិភាវេន សមានុប្បាទសមាននិរោធសមានាលម្ពណសមានវត្ថុកភាវេន បវត្តិតោ អការណំ អយុត្តំ. អយំ តុ បឋមុប្បន្នោ, អយំ បច្ឆាតិ នត្ថិទំ អយំ ធម្មោ បឋមុប្បន្នោ, អយំ ធម្មោ បច្ឆាកាលេ ឧប្បន្នោ ឥតិ ឥទំ វចនំ នត្ថិ. ពលវបច្ចយត្តេបិ ការណំ ន ច ទិស្សតិ. ទេសនាក្កមតោ ចេវ បឋមំ សមុទីរិតោ ឥច្ចេវំ ឥតិ ឯវំ ឥតិ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ផស្សស្ស បឋមំ សមុទីរិតតំ វិញ្ញុនា វិភាវិនា វិញ្ញេយ្យំ, វិសេសតោ វិសេសេន អញ្ញថា ន វិញ្ញេយ្យំ. ន ច បរិយេសិតព្ពោយំ, តស្មា បុព្ពាបរក្កមោ យស្មា ការណា អយំ បុព្ពាបរក្កមោ វិញ្ញុនា ន ច បរិយេសិតព្ពោ ន គវេសិតព្ពោ, ធម្មា ឯវ វចនត្ថលក្ខណាទីហិ វិជានតា បណ្ឌិតេន បរិយេសិតព្ពា.

ឥដ្ឋាការានុភវនរសា ¶ ¶ ឥដ្ឋារម្មណានុភវនកិច្ចា សុភោជនរសំ អនុភវន្តោ រាជា វិយ. ចេតសិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានា ចេតសិកបស្សទ្ធិបទដ្ឋានា.

បច្ចាភិញ្ញាណករណរសា បដិជាននកិច្ចា វឌ្ឍកិស្ស អភិញ្ញាណករណមិវ វឌ្ឍកិនោ សកិំ សញ្ជានិត្វាបិ ទារុហរេសុ សុត្តស្ស បដិបសារណំ វិយាតិ អធិប្បាយោ. យថាគហិតនិមិត្តវសេនាតិ យថាបវត្តិតនិមិត្តស្ស វសេន. មនសិ អភិនិវេសករណំ គយ្ហាការា.

អាយូហនរសា បវត្តនកិច្ចសាធកា. មហាវឌ្ឍកិអាទយោ វិយ យថា មហាវឌ្ឍកី សយម្បិ ទារុំ តច្ឆតិ, បរេបិ ទារុំ តច្ឆាបេតិ, ឯវំ សយម្បិ អារម្មណេ សន្ទហតិ, សម្បយុត្តធម្មេបិ អភិសន្ទហាបេតិ.

អាហននំ ភុសោ ហននំ, បរិយាហននំ សមន្តា ហននំ, តំ រសោ ឯតស្សាតិ អាហននបរិយាហននរសោ.

អារម្មណានុមជ្ជនលក្ខណោ អារម្មណបរិមទ្ទនលក្ខណោ.

បិនយតីតិ បីតិ, សហជាតធម្មេ អារម្មណេ បិនយតីតិ អត្ថោ. កាយចិត្តផរណរសា. ឧទគ្គស្ស ចិត្តស្ស ភាវោ ឱទគ្យំ, តំ បច្ចុបដ្ឋានំ ឯតស្សាតិ ឱទគ្យបច្ចុបដ្ឋានា.

សទ្ទហន្តិ វត្ថុត្តយំ សទ្ទហន្តិ. អកាលុសិយបច្ចុបដ្ឋានា អនាវិលភាវបច្ចុបដ្ឋានា. សទ្ធេយ្យវត្ថុបទដ្ឋានា សទ្ទហិតព្ពវត្ថុត្តយាសន្នការណា.

អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ អរញ្ញេ គតោ មគ្គសុទេសកោ វិយ.

អត្តនា អវិនិព្ភុត្តានំ ធម្មានន្តិ អវិគតានំ ចេតសិកានំ. តេសន្តិ តេសំ ចេតសិកានំ ធម្មានំ. សន្តេបិ ច តេសំ ¶ ចេតសិកានំ អនុបាលនលក្ខណាទិម្ហិ ¶ វិធានេ អត្ថិក្ខណេយេវ តំ តេសំ បាលេតព្ពានំ ចេតសិកានំ បវត្តក្ខណេយេវ តំ ជីវិតំ តេ ធម្មេ បាលេតព្ពេ ចេតសិកេ អនុបាលេតិ. ឧទកំ វិយាតិ យថា ឧទកំ អត្តនិ ឧប្បលាទីនិ អនុបាលេតិ, តថា អនុបាលនលក្ខណាទិម្ហិ វិធានេ សន្តេបិ តេសំ អត្ថិក្ខណេយេវ អនុបាលេតិ, វិជ្ជមានក្ខណេវ អនុបាលេតីតិ អធិប្បាយោ. បច្ចយុប្បន្នេបិ ច ធម្មេ អនុបាលេតិ, ធាតិ វិយ កុមារំ អញ្ញាយ ជនិតំ កុមារំ រក្ខន្តី ធាតិ វិយ, បរស្ស បុត្តំ អង្កាទិនា ធារេតីតិ ធាតិ. សយំបវត្តិតធម្មសម្ពន្ធេនេវ បវត្តតិ អត្តនា បវត្តិតេហិ ធម្មេហិ សម្បវត្តតិ. និយាមកោ វិយ យថា និយាមកោ ឯកនាវាយ វុត្ថេហិ ជនេហិ សហ បវត្តតិ, ភង្គតោ ឧទ្ធំ តំ ជីវិតំ ន បវត្តយតិ, អត្តនោ ច អភាវា ឋបយិតព្ពានំ ចេតសិកានញ្ច អភាវា, ភង្គក្ខណេ ចេតសិកេ ន ឋបេតិ សយំ ភិជ្ជមានត្តា, វដ្ដិស្នេហោ ខីយមានោ បទីបសិខំ ន ករោតិ យថា.

សោម្មភាវបច្ចុបដ្ឋានោតិ មុទុភាវបច្ចុបដ្ឋានោ, សីតលភាវបច្ចុបដ្ឋានោ វា.

កាយោតិ ចេត្ថ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ ឥមេ ខន្ធា គហិតា.

និម្មទ្ទនរសាតិ និម្មទ្ទនកិច្ចា. កាយចិត្តានំ អវូបសមតាឧទ្ធច្ចាទិកិលេសបដិបក្ខភូតាតិ អាទិគ្គហណេន កុក្កុច្ចំ គហេតព្ពំ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

ចេតសិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទុតិយោ បរិច្ឆេទោ.

៣. តតិយោ បរិច្ឆេទោ

ចេតសិកវិភាគនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨៩. សព្ពេ ¶ ចេតសិកា វុត្តា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា យេ សព្ពេ ចេតសិកា អាទិច្ចពន្ធុនា ពុទ្ធេន ¶ វុត្តា, តេ សព្ពេ ចេតសិកា នាមសាមញ្ញតោ នាមសមានភាវេន ទ្វេបញ្ញាសភវន្តិ តេ, អនោត្តប្បបរិយោសានា ទ្វិបញ្ញាស ភវន្តិ.

៩០-៩២. ចតុបញ្ញាសធា កាមេ, រូបេ បញ្ចទសេរិតា កាមេ កាមាវចរេ ចតុបញ្ញាស ចិត្តានិ ឦរិតា. រូបេ រូបាវចរេ បញ្ចទស ចិត្តានិ ឦរិតា ភវន្តិ. ទ្វាទសារូបេ អរូបាវចរេ ទ្វាទស ចិត្តានិ ភវន្តិ. ចត្តាលីស មនាសវា លោកុត្តរចិត្តានិ ចត្តាលីស ភវន្តិ, ឯកវីសសតំ សព្ពេ ចិត្តុប្បាទា សមាសតោ សង្ខេបតោ ឯកវីសសតំ ហោតិ. ឯតេសុ តេសមុប្បត្តិំ ឥតោ បរំ ឯតេសុ មយា វុត្តេសុ ចិត្តេសុ តេសំ ផស្សាទីនំ ធម្មានំ ឧប្បត្តិំ ឯកំ ឯកំ ឧទ្ធរិត្វា ចិត្តចេតសិកេសុ ភិក្ខូនំ បាដវត្ថាយ អហំ បវក្ខាមិ ទេសិស្សាមិ.

៩៣. ឯកគ្គតា ចិត្តេកគ្គតា មនក្ការោ មនសិការោ ជីវិតំ ផស្សបញ្ចកំ ឯតេ អដ្ឋ ចេតសិកា អវិនិព្ភោគា អញ្ញមញ្ញតោ អវិគតា ឯកុប្បាទា សមានុប្បាទា សហក្ខយា សហវយា.

៩៤. ផស្សោ ច វេទនា សញ្ញា, ចេតនា ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឯកគ្គតា មនក្ការោ ឥមេ ចេតសិកា សព្ពសាធារណា សព្ពចិត្តេហិ សាធារណា, សព្ពចិត្តានំ សាធារណា វា.

៩៥. វិតក្កោ បញ្ចបញ្ញាស-ចិត្តេសុ សមុទីរិតោ. ចារោ ឆសដ្ឋិចិត្តេសុ វិតក្កោ តាវ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជិតកាមាវចរេសុ ចេវ ឯកាទសសុ បឋមជ្ឈានចិត្តេសុ ចាតិ បញ្ចបញ្ញាសចិត្តេសុ ¶ ភគវតា សមុទីរិតោ. វិចារោ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជិតកាមាវចរចិត្តេសុ ឯកាទសសុ បឋមជ្ឈានចិត្តេសុ ច ឯកាទសសុ ទុតិយជ្ឈានចិត្តេសុ ចាតិ ឆសដ្ឋិចិត្តេសុ ជាយតិ. ឯត្ថ ឯតស្មិំ វចនេ សំសយោ នត្ថិ.

៩៦. ឯកបញ្ញាសចិត្តេសុ, បីតិ តេសដ្ឋិយា សុខំ បីតិទោមនស្សុបេក្ខាសហគតកាយវិញ្ញាណចតុត្ថជ្ឈានវជ្ជិតេសុ ឯកបញ្ញាសចិត្តេសុ ជាយតិ. សុខំ ទោមនស្សទុក្ខុបេក្ខាសហគតវជ្ជិតេសុ តេសដ្ឋិចិត្តេសុ ជាយតិ. ឧបេក្ខា សោមនស្សសុខទុក្ខសហគតវជ្ជិតេសុ បញ្ចបញ្ញាសចិត្តេសុ ជាយតិ. ទុក្ខំ អកុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណបដិឃសហគតេសុ តីសុ ចិត្តេសុ ជាយតិ.

៩៧. ហោតិ ទ្វាសដ្ឋិចិត្តេសុ, សោមនស្សិន្ទ្រិយំ បន ទោមនស្សទុក្ខសុខុបេក្ខាសហគតវជ្ជិតេសុ ¶ ទ្វាសដ្ឋិចិត្តេសុ ជាយតិ. ទុក្ខិន្ទ្រិយំ បនេកស្មិំ អកុសលវិបាកេ កាយវិញ្ញាណេ ជាយតិ. តថេកម្ហិ សុខិន្ទ្រិយំ តថា ឯកស្មិំ បុញ្ញបាកេ កាយវិញ្ញាណេ ហោតិ.

៩៨. បញ្ចុត្តរសតេ ចិត្តេ, វីរិយំ អាហ នាយកោ ជិនោ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនសន្តីរណវជ្ជិតេ បញ្ចុត្តរសតេ ចិត្តេ វីរិយំ អាហ កថេសិ. ចតុត្តរសតេ ចិត្តេ, សមាធិន្ទ្រិយមព្រ្វិ វិចិកិច្ឆាសហគតទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនសន្តីរណបញ្ចទ្វារាវជ្ជនវជ្ជិតេ ចតុត្តរសតេ ចិត្តេ សមាធិន្ទ្រិយំ អវោច.

៩៩. សព្ពាហេតុកចិត្តានិ, ឋបេត្វា ចេកហេតុកេ សព្ពានិ អដ្ឋារស អហេតុកចិត្តានិ ឯកហេតុកចិត្តទ្វយញ្ច ឋបេត្វា សេសស្មិំ ឯកុត្តរសតេ ចិត្តេ ឆន្ទស្ស ឧប្បត្តិំ ឧទ្ទិសេ បណ្ឌិតោ កថេយ្យ.

១០០. ឋបេត្វា ¶ ទស វិញ្ញាណេ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិកេ ទស វិញ្ញាណេ ច វិចិកិច្ឆាយុតម្បិ ចិត្តំ ឋបេត្វា សេសស្មិំ ទសុត្តរសតេ ចិត្តេ អធិមោក្ខោ ភគវតា ឧទីរិតោ.

១០១-២. សទ្ធា សតិ ហិរី ឱត្តប្បំ អលោភោ អទោសោ តត្រមជ្ឈត្តំ ឆ យុគឡា ច ឥតិ ឥមេ ឯកូនវីសតិ ធម្មា និយតា ហុត្វា ឯកនវុតិយា ចិត្តេ ជាយន្តិ. ឯកូនវីសតិ ធម្មា អហេតុកេសុ អដ្ឋារសសុ អបុញ្ញេសុ ទ្វាទសសុ អកុសលេសុ ន ជាយរេ ន ជាយន្តិ.

១០៣. ឯកូនាសីតិយា ចិត្តេ, បញ្ញា ជាយតិ សព្ពទា បញ្ញា ទ្វាទសអកុសលអដ្ឋារសអហេតុកមហាកុសលញាណវិប្បយុត្តមហាវិបាកញាណវិប្បយុត្តមហាកិរិយាញាណវិប្បយុត្តវជ្ជិតេ ឯកូនាសីតិយា ចិត្តេ ជាយតិ. អដ្ឋវីសតិយា ចិត្តេ, ករុណាមុទិតា សិយុំ ករុណាមុទិតា អដ្ឋសុ មហាកុសលេសុ, អដ្ឋសុ មហាកិរិយាសុ, រូបាវចរបញ្ចមជ្ឈានវជ្ជិតេសុ ទ្វាទសរូបាវចរេសុ ចាតិ អដ្ឋវីសតិយា ចិត្តេសុ សិយុំ ភវេយ្យុំ.

១០៤. កាមាវចរបុញ្ញេសុ, សព្ពលោកុត្តរេសុ ច កាមាវចរមហាកុសលេសុ ចិត្តេសុ សព្ពេសុ លោកុត្តរេសុ ចាតិ សហ អដ្ឋកេ ចត្តាលីសវិធេ ចិត្តេ វិរតិត្តយំ ហោតិ.

១០៥. សទ្ធា ¶ សតិ ហិរោត្តប្បំ អលោភាទិត្តយម្បិ ច យុគឡានិ ឆ ច មជ្ឈត្តំ ករុណាមុទិតាបិ ច.

១០៦. តថា តិស្សោ វិរតិយោ សព្ពេ តេ បញ្ចវីសតិ ធម្មា មហាកុសលចិត្តសម្បយុត្តអព្យាកតចិត្តសម្បយុត្តាតិ កុសលេន សព្ពេសុយេវ ធម្មេសុ ឆេកេន វិជិតង្គណេន បកាសិតា.

១០៧. អហិរីកំ ¶ អនោត្តប្បំ, មោហោ ឧទ្ធច្ចមេវ ចាតិ ឥមេ ចត្តារោ ធម្មា និយតា ហុត្វា ទ្វាទសាបុញ្ញចិត្តេសុយេវ ទ្វាទសអកុសលចិត្តេសុយេវ ជាយរេ ជាយន្តិ.

១០៨-៩. លោភោ ទោសោ ច មោហោ ច, មានោ ទិដ្ឋិ ច សំសយោ វិចិកិច្ឆា មិទ្ធំ ឧទ្ធច្ចំ កុក្កុច្ចំ ថិនំ មច្ឆរិយម្បិ ច អហិរិកំ អនោត្តប្បំ ឥស្សា ច ទោមនស្សកំ ឯតេ ធម្មា អកុសលា អកុសលចិត្តសម្បយុត្តា ឯកន្តេន មហេសិនា វិជិតង្គណវិគតមលេន វុត្តា.

១១០. លោភោ អដ្ឋសុ លោភមូលេសុ ចិត្តេសុ ភគវតា និទ្ទិដ្ឋោ ទស្សិតោ. ទិដ្ឋិ ចតូសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេសុ ចិត្តេសុ វុត្តា. មានោ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេសុ ចតូសុ គាហូបវាទប្បភិន្ទនេន វុត្តោ. ទោសោ ទ្វីសុ ឯវ បដិឃសម្បយុត្តេសុ ចិត្តេសុ មុនិន្ទេន វុត្តោ.

១១១. ឥស្សាមច្ឆេរកុក្កុច្ចា ទ្វីសុ ទោសមូលេសុ ចិត្តេសុ ជាយន្តិ, នោ សហ សហ នោ ជាយន្តិ, ឯកេកោវ ជាយន្តីតិ អត្ថោ. វិចិកិច្ឆា បនេកស្មិំ វិចិកិច្ឆា បន ឯកស្មិំ វិចិកិច្ឆាសហគតចិត្តេ ជាយតិ. ថិនមិទ្ធំ បញ្ចសុ សសង្ខារិកអកុសលចិត្តេសុ ជាយតិ.

១១២-៣. ផស្សោ ច វេទនា សញ្ញា, ចេតនា ជីវិតំ មនោ វិតក្កោ ច វិចារោ ច បីតិ វីរិយំ សមាធិ ច ឆន្ទោ ចេវាធិមោក្ខោ ច មនសិការោ ច ចុទ្ទស ធម្មា កុសលា ច កុសលចេតសិកា ច ហោន្តិ. អកុសលា ចេវ អកុសលចេតសិកា ចេវ អព្យាកតាបិ ច អព្យាកតចេតសិកា ច ហោន្តិ.

១១៤. ឯកូនតិំសចិត្តេសុ, ឈានំ បញ្ចង្គិកំ មតំ ចតូសុ សោមនស្សសហគតាកុសលេសុ, ទ្វាទសសុ សោមនស្សសហគតមហាកុសលមហាវិបាកមហាកិរិយចិត្តេសុ, សុខសន្តីរណហសិតុប្បាទចិត្តេសុ ¶ ¶ , តីសុ រូបបឋមជ្ឈានចិត្តេសុ, អដ្ឋសុ លោកុត្តរបឋមជ្ឈានចិត្តេសុ ចាតិ ឯកូនតិំសចិត្តេសុ បញ្ចង្គិកំ បញ្ចាវយវឈានយុត្តំ ឈានំ សុគតេន មតំ. ឧបេក្ខាសហគតានិ ចត្តារិ លោភមូលានិ ច ទ្វេ ទោសមូលានិ ច ទ្វេ មោហមូលានិ ច មនោធាតុត្តិកញ្ច ឧបេក្ខាសហគតា តិស្សោ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ ច ទ្វាទសុបេក្ខាសហគតានិ មហាកុសលមហាវិបាកកិរិយចិត្តានិ តីណិ រូបទុតិយជ្ឈានចិត្តានិ អដ្ឋ លោកុត្តរទុតិយជ្ឈានចិត្តានិ ចាតិ សត្តតិំស ចិត្តានិ ចតុឈានង្គយុត្តានិ ចតុឈានាវយវយុត្តានិ ឥតិ ឯវំ និទ្ទិសេ កថេយ្យ.

១១៥. ឯកាទសវិធំ ចិត្តំ, តិវង្គិកមុទីរិតំ តីណិ រូបាវចរតតិយជ្ឈានចិត្តានិ, អដ្ឋលោកុត្តរតតិយជ្ឈានចិត្តានិ ចាតិ ឯកាទសវិធំ ចិត្តំ តិវង្គិកំ តិអវយវឈានយុត្តំ, ឆ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានបញ្ចមជ្ឈានចិត្តានិ, ទ្វាទសារូបាវចរចិត្តានិ, សោឡស លោកុត្តរចតុត្ថជ្ឈានបញ្ចមជ្ឈានចិត្តានិ ចាតិ ចតុតិំសវិធំ ចិត្តំ ទុវង្គិកំ ទ្វិអវយវឈានយុត្តំ ឧទីរិតំ ជិនេន ឦរិតំ.

១១៦. សភាវេនាវិតក្កេសុ, ឈានង្គានិ ន ឧទ្ធរេ សភាវេន បកតិយា អវិតក្កេសុ វិតក្កវិរហិតេសុ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ ឈានង្គានិ ឈានាវយវានិ ជិនោ ន ឧទ្ធរេ. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – អញ្ញត្ថ វិតក្កោ ឈានចិត្តេន វិប្បហីនោ ភាសិតោ, ឥមេសុ បន នេវ ឈានចិត្តេន បហីនា, បកតិយា វិតក្កវិរហិតានិ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានិ សព្ពាហេតុកចិត្តេសុ មគ្គង្គានិ មគ្គាវយវានិ ជិនោ ន ឧទ្ធរេ ន ទេសេយ្យ.

១១៧. ពុធោ ជិនោ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ មនោធាតុត្តិកេ ច តីសុ សន្តីរណេសុ ចាតិ សោឡសចិត្តេសុ តីណិន្ទ្រិយានិ ¶ វទេ កថេយ្យ. ឯកស្មិំ បន ចត្តារិ ឯកស្មិំ វិចិកិច្ឆាសហគតចិត្តេ ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ ហោន្តិ, ឯកាទសសុ អកុសលចិត្តេសុ វិចិកិច្ឆាយុត្តចិត្តវជ្ជិតេសុ ហសិតុប្បាទេ ចេវ វោដ្ឋព្ពនចិត្តេ ចាតិ តេរសសុ ចិត្តេសុ បញ្ច ឥន្ទ្រិយានិ ពុធោ ភគវា ឧទ្ធរេ ឧទ្ធរេយ្យ.

១១៨. សត្ត ទ្វាទសចិត្តេសុ, ឥន្ទ្រិយានិ ជិនោព្រ្វិ ជិនោ ពុទ្ធោ ញាណវិប្បយុត្តមហាកុសលមហាវិបាកមហាកិរិយាសង្ខាតេសុ ទ្វាទសចិត្តេសុ សត្ត ឥន្ទ្រិយានិ អព្រ្វិ កថេសិ, ឯកេនូនេសុ អដ្ឋេវ, ចត្តាលីសមនេសុ ច ជិនោ ញាណសម្បយុត្តមហាកុសលមហាវិបាកមហាកិរិយាសង្ខាតេសុ ¶ ទ្វាទសសុ ចិត្តេសុ, បញ្ចទសសុ រូបេសុ, ទ្វាទសសុ អរូបេសុ ចាតិ ឯកេនូនេសុ ចត្តាលីសមនេសុ អដ្ឋេវ ឥន្ទ្រិយានិ អព្រ្វិ.

១១៩. ចត្តាលីសាយ លោកុត្តរចិត្តេសុ នវកំ ឥន្ទ្រិយនវកំ នាយកោ អព្រ្វិ កថេសិ. ឯវំ ឥន្ទ្រិយយោគោបិ, វេទិតព្ពោ វិភាវិនា ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ចិត្តេសុ ឥន្ទ្រិយយោគោ វិភាវិនា វិសេសេន បញ្ញំ ភាវេតុំ បកាសេតុំ សីលមេតស្សាតិ វិភាវី, តេន វេទិតព្ពោ.

១២០. អមគ្គង្គានិ នាមេត្ថ, អដ្ឋារស អហេតុកា ឯត្ថ ឯតេសុ ចិត្តេសុ អដ្ឋារស អហេតុកា នត្ថិ មគ្គោ ឯតេសូតិ អមគ្គង្គានិ នាម, ឈានង្គានិ ន វិជ្ជន្តិ, វិញ្ញាណេសុ ទ្វិបញ្ចសុ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ ឈានង្គានិបិ ន សំវិជ្ជន្តិ.

១២១. ឯកំ ចិត្តំ ទុមគ្គង្គំ ឯកំ វិចិកិច្ឆាសហគតចិត្តំ ទុមគ្គង្គំ ទុមគ្គាវយវំ, ចតូសុ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តាកុសលចិត្តេសុ ច ទ្វីសុ បដិឃយុត្តេសុ ច ឧទ្ធច្ចយុត្តេសុ ចាតិ សត្តសុ ចិត្តេសុ ច តិមគ្គង្គានិ តិមគ្គាវយវានិ ហោន្តិ. ចត្តាលីសាយ ចិត្តេសុ ¶ , មគ្គោ សោ ចតុរង្គិកោ ចតូសុ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តាកុសលេសុ ញាណវិប្បយុត្តមហាកុសលមហាវិបាកមហាកិរិយាសង្ខាតេសុ ទ្វាទសសុ ចិត្តេសុ ច រូបាវចរទុតិយតតិយចតុត្ថបញ្ចមជ្ឈានសង្ខាតេសុ ទ្វាទសសុ រូបាវចរេសុ, ទ្វាទសសុ អរូបាវចរេសុ ចាតិ ចត្តាលីសាយ ចិត្តេសុ ចតុរង្គិកោ មគ្គោ ចតុរាវយវោ មគ្គោ ហោតិ.

១២២. បញ្ចទ្ទសសុ ចិត្តេសុ, មគ្គោ បញ្ចង្គិកោ មតោ ញាណសម្បយុត្តមហាកុសលមហាវិបាកមហាកិរិយាសង្ខាតេសុ ទ្វាទសសុ, តីសុ រូបបឋមជ្ឈានចិត្តេសុ ចាតិ បញ្ចទ្ទសសុ ចិត្តេសុ បញ្ចង្គិកោ បញ្ចាវយវោ មគ្គោ ភគវតា មតោ. ទ្វត្តិំសចិត្តេសុ មគ្គោ សត្តង្គិកោបិ ច លោកុត្តរទុតិយតតិយចតុត្ថបញ្ចមជ្ឈានសង្ខាតេសុ ទ្វត្តិំសចិត្តេសុ មគ្គោ សត្តង្គិកោ សត្តាវយវោ ហោតិ.

១២៣. មគ្គោ អដ្ឋសុ ចិត្តេសុ មគ្គផលវសេន អដ្ឋសុ លោកុត្តរចិត្តេសុ មគ្គោ អដ្ឋង្គិកោ អដ្ឋាវយវោ ហោតិ. ឥតិ បរិសមាបនេ. តុ បទបូរណេ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន សព្ពចិត្តេសុ មគ្គង្គានិ មគ្គាវយវានិ ធីរោ ឧទ្ធរេយ្យ, ទេសេយ្យាតិ អត្ថោ.

១២៤. ពលានិ ទ្វេ ទ្វិចិត្តេសុ ហសិតុប្បាទវោដ្ឋព្ពនសង្ខាតេសុ ទ្វីសុ ចិត្តេសុ ទ្វេ ពលានិ ហោន្តិ ¶ . ឯកស្មិំ តីណិ ទីបយេ ឯកស្មិំ វិចិកិច្ឆាយុត្តេ តីណិ ពលានិ ធីរោ ទីបយេ បកាសេយ្យ. វិចិកិច្ឆាយុត្តតោ សេសេសុ ឯកាទសសុ អកុសលេសុ ចត្តារិ ពលានិ ហោន្តិ. ឆ ទ្វាទសសុ ញាណវិប្បយុត្តមហាកុសលមហាវិបាកមហាកិរិយាសង្ខាតេសុ ទ្វាទសសុ ចិត្តេសុ ឆ ពលានិ ហោន្តីតិ ធីរោ និទ្ទិសេ កថេយ្យ.

១២៥. ឯកូនាសីតិយា ¶ សត្ត ញាណសម្បយុត្តមហាកុសលមហាវិបាកមហាកិរិយាសង្ខាតេសុ ទ្វាទសសុ កាមាវចរចិត្តេសុ, សត្តវីសតិយា មហគ្គតចិត្តេសុ, ចត្តាលីសលោកុត្តរចិត្តេសុ ចាតិ ឯកូនាសីតិយា ចិត្តេសុ សត្ត ពលានិ ហោន្តិ. សោឡសេវាពលានិ តុ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានិ ច តិស្សោ មនោធាតុយោ ច តីណិ សន្តីរណានិ ចាតិ សោឡស ឯវ ចិត្តានិ អពលានិ ពលវិរហិតានិ ហោន្តិ, ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ចិត្តំ សពលំ ពលេន សហគតំ អពលម្បិ ច ពលវិរហិតញ្ចាបិ ចិត្តំ វិញ្ញេយ្យំ ធីរេន វិជានិតព្ពំ.

១២៦. ឈានង្គមគ្គង្គពលិន្ទ្រិយានិ, ចិត្តេសុ ជាយន្តិ ហិ យេសុ យានិ យេសុ ចិត្តេសុ យានិ ឈានង្គមគ្គង្គពលឥន្ទ្រិយានិ ជាយន្តិ, មយា សមាសេន សមុទ្ធរិត្វា អសំសដ្ឋំ ឧទ្ធរិត្វា តេសុ ចិត្តេសុ សព្ពានិបិ តានិ ឈានង្គមគ្គង្គពលឥន្ទ្រិយានិ សមាសេន សង្ខេបេន មយា ពុទ្ធទត្តាចរិយេន វុត្តានិ កថិតានិ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

ចេតសិកវិភាគនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តតិយោ បរិច្ឆេទោ.

៤. ចតុត្ថោ បរិច្ឆេទោ

ឯកវិធាទិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១២៧.

ឥតោ ¶ បរំ បវក្ខាមិ, នយមេកវិធាទិកំ;

អាភិធម្មិកភិក្ខូនំ, ពុទ្ធិយា បន វុទ្ធិយា.

អហំ ឥតោ បរំ ឥតោ បរិច្ឆេទតោ បរំ ឯកវិធាទិកំ នយំ អាភិធម្មិកភិក្ខូនំ ពុទ្ធិយា វុទ្ធិត្ថាយ បវក្ខាមិ ទេសេស្សាមិ.

១២៨. សព្ពមេកវិធំ ¶ ចិត្តំ, វិជាននសភាវតោ សព្ពំ ចិត្តំ វិជាននសភាវតោ ឯកវិធំ, ទុវិធញ្ច ភវេ ចិត្តំ អហេតុកសហេតុកតោ ឥទំ ចិត្តំ ទុវិធំ ភវេយ្យ.

១២៩. បុញ្ញាបុញ្ញវិបាកា ហិ, កាមេ ទស ច បញ្ច ច ហិ សច្ចំ កាមេ កាមាវចរេ កុសលាកុសលវិបាកា ទស បញ្ច ច កិរិយា តិស្សោ ឥតិ សព្ពេ អដ្ឋារស ចិត្តុប្បាទា អហេតុកា.

១៣០. អហេតុកតោ ចិត្តុប្បាទតោ សេសា ឯកសត្តតិ ចិត្តុប្បាទា សហេតុកាតិ សហេតុកា នាមាតិ មហេសិនា តាទិនា អវិបរីតសភាវេន ហេតុវាទិនា បច្ចយវាទិនា និទ្ទិដ្ឋា.

១៣១. សវត្ថុកាវត្ថុកតោ សវត្ថុកអវត្ថុកវសេន តថា ឧភយវសេន សវត្ថុកវសេន, អវត្ថុកវសេន ច សព្ពំ វុត្តប្បការេន ច មានសំ តិវិធំ ហោតិ.

១៣២-៤. សព្ពោ កាមវិបាកោ ច, រូបេ បញ្ចទសាបិ ច ចិត្តុប្បាទា អាទិមគ្គោ បឋមមគ្គោ ហសិតុប្បាទោ មនោធាតុកិរិយាបិ ច ទោមនស្សទ្វយញ្ចាបិ តេចត្តាលីស មានសា វិនា វត្ថុំ វត្ថុំ វជ្ជេត្វា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯកន្តេន សវត្ថុកា នាម. អរូបាវចរវិបាកា ច ឯកន្តេន ¶ អវត្ថុកា, មយា វុត្តតោ ចិត្តុប្បាទតោ សេសានិ ទ្វេចត្តាលីស ចិត្តានិ ឧភយថា សវត្ថុកាវត្ថុកវសេន សិយុំ.

១៣៥. ឯកេការម្មណំ ចិត្តំ, បញ្ចារម្មណមេវ ច ចិត្តំ ឆឡារម្មណកញ្ចេតិ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេនាបិ តិវិធំ ចិត្តំ សិយា.

១៣៦-៨. វិញ្ញាណានិ ច ទ្វេ បញ្ច, អដ្ឋ លោកុត្តរានិ ច អភិញ្ញាមានសំ ឋបេត្វា សព្ពំ មហគ្គតញ្ចេវាតិ តេចត្តាលីស ចិត្តុប្បាទា បន ឯកេការម្មណា វិញ្ញេយ្យា ធីរេន. តត្ថ ¶ ចិត្តេ មនោធាតុត្តយំ បញ្ចារម្មណំ ឦរិតំ ភគវតា. មយា វុត្តចិត្តតោ សេសានិ តេចត្តាលីស ចិត្តានិ ឆឡារម្មណិកានិ មតានិ សត្ថុនា, តថា ឯវំ ចិត្តំ កុសលាកុសលាទិតោ តិវិធំ. អាទិ-សទ្ទេន អព្យាកតំ គហេតព្ពំ.

១៣៩. អហេតុកំ ចិត្តំ ឯកហេតុកញ្ច ចិត្តំ ទ្វិហេតុកញ្ច ចិត្តំ តិហេតុកញ្ច ចិត្តន្តិ ឯវំ ឥមិនា បការេន ចិត្តំ ចតុព្ពិធំ វិភាវិនា វិញ្ញាតព្ពំ.

១៤០-២. ហេដ្ឋា មយាបិ និទ្ទិដ្ឋា អដ្ឋារស ចិត្តុប្បាទា អហេតុកា, វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចសំយុត្តំ ចិត្តំ ឯកហេតុកំ ឯវំ ឧទីរិតំ ភគវតា. កាមេ កាមាវចរេ បុញ្ញវិបាកក្រិយតោ កុសលវសេន ច វិបាកវសេន ច កិរិយាវសេន ច ទ្វាទសធា ចិត្តុប្បាទា អកុសលា ច ទសធា ចាតិ ពាវីសតិ ចិត្តុប្បាទា ទុហេតុកា. កាមេ កាមាវចរេ បុញ្ញវិបាកក្រិយតោ បុញ្ញវសេន ច វិបាកវសេន ច កិរិយាវសេន ច ទ្វាទសធា ចិត្តុប្បាទា. សព្ពំ មហគ្គតញ្ចេវ អប្បមាណំ លោកុត្តរចិត្តញ្ច តិហេតុកំ.

១៤៣-៥០. រូបីរិយាបថវិញ្ញត្តិ-ជនកាជនកាទិតោតិ រូបឥរិយាបថវិញ្ញត្តិជនកវសេន រូបឥរិយាបថជនកវសេន ច រូបជនកវសេន ច តិកិច្ចាជនកវសេន ចាតិអាទីហិ បការេហិ សព្ពំ ចិត្តំ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ តស្មិំ ចិត្តេ ទ្វាទសាកុសលា, កាមធាតុយា កុសលា, តថា កាមេ ទស កិរិយា, អភិញ្ញាមានសំ ទ្វយំ, ឥមេ ពាត្តិំស មានសា រូបានិ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥរិយាបថំ កប្បេន្តិ, វិញ្ញត្តិំ ជនយន្តិ. កុសលា មហគ្គតមានសា កិរិយា ច មហគ្គតមានសា, អដ្ឋ អនាសវចិត្តានិ, ឆព្ពីសតិ ច មានសា រូបានិ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥរិយាបថំ ¶ កប្បេន្តិ. ចោបនំ ន បាបេន្តិ វិញ្ញត្តិំ ន ជនយន្តីតិ អត្ថោ. ឥមេ ចិត្តុប្បាទា ទុកិច្ចនិយតា ¶ , ទស វិញ្ញាណេ ឋបេត្វា ទ្វីសុ ភូមីសុ វិបាកា មនោធាតុទ្វយសន្តីរណត្តយមហាវិបាករូបវិបាកានំ វសេន អដ្ឋារស បាកា មនោធាតុ កិរិយា ចេវាតិ ឥមានិ ឯកូនវីសតិ ចិត្តានិ រូបានិ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥតរទ្វយំ ន ករោន្តិ, បុន ទ្វេបញ្ចវិញ្ញាណា បឋមំ ‘‘ទស វិញ្ញាណេ’’តិ វុត្តត្តា ‘‘បុនា’’តិ វុត្តា. អរូបីសុ វិបាកា ច សព្ពេសំ សត្តានំ បដិសន្ធិចិត្តញ្ច អរហតោ ចុតិចិត្តញ្ច ឥមេ សោឡស មានសា តិកិច្ចានិ ន ករោន្តិ.

១៥១. ឯកទ្វិតិចតុដ្ឋាន-បញ្ចដ្ឋានប្បភេទតោ ឯកកិច្ចទ្វិកិច្ចតិកិច្ចចតុកិច្ចបញ្ចកិច្ចភេទេន បញ្ចធា ចិត្តំ បញ្ចបការំ ចិត្តំ បញ្ចនិម្មលលោចនោ ពុទ្ធោ អក្ខាសិ កថេសិ.

១៥២.

កុសលាកុសលា សព្ពេ, ចិត្តុប្បាទា មហាក្រិយា;

មហគ្គតា ក្រិយា ចេវ, ចត្តារោ ផលមានសា.

១៥៣. សព្ពេវ បញ្ចបញ្ញាស ចិត្តុប្បាទា ជវនដ្ឋានតោយេវ ជវនកិច្ចវសេនេវ ឯកដ្ឋានេ ឯកកិច្ចេ និប្បបញ្ចេន សត្ថុនា តណ្ហាមានទិដ្ឋិវិរហិតេន សត្ថុនា និយាមិតា កថិតា.

១៥៤. បុន ទ្វេបញ្ចវិញ្ញាណា ចិត្តុប្បាទា ទស្សនេ សវនេ តថា ឃាយនេ សាយនដ្ឋានេ ផុសនេ បដិបាដិយា សត្ថុនា និយាមិតា.

១៥៥. មនោធាតុត្តិកំ អាវជ្ជនេ បដិច្ឆនេ, ឯតេ អដ្ឋសដ្ឋិ ចិត្តុប្បាទា ឯកដ្ឋានិកតំ ឯកកិច្ចភាវំ គតា បត្តា ភវន្តិ.

១៥៦-៨. ចិត្តទ្វយំ ទ្វិដ្ឋានិកំ នាម ឧទីរិតំ ភគវតា, សោមនស្សយុតំ ចិត្តំ បញ្ចទ្វារេ សន្តីរណំ សិយា. ឆទ្វារេ តទាលម្ពណញ្ច ពលវារម្មណេ អតិមហន្តារម្មណេ សតិ សិយា ¶ , តថា វោដ្ឋព្ពនំ បញ្ចទ្វារេសុ វោដ្ឋព្ពនំ ហោតិ. មនោទ្វារេសុ បន សព្ពេសំ អារម្មណានំ អាវជ្ជនំ ហោតិ, ឥទំ ចិត្តទ្វយំ ទ្វិដ្ឋានិកំ នាម ហោតិ.

១៥៩. បដិសន្ធិយា ឋានតោ បដិសន្ធិយា កិច្ចវសេន ភវង្គស្ស ឋានតោ ភវង្គស្ស កិច្ចវសេន ចុតិយា ឋានតោ ¶ ចុតិយា កិច្ចវសេន តេ មហគ្គតវិបាកា នវ តិដ្ឋានិកា តិកិច្ចាតិ មុនិនា មតា.

១៦០-៣. អដ្ឋ កាមា មហាបាកា, បដិសន្ធិភវង្គតោ បដិសន្ធិភវង្គវសេន តទារម្មណតោ ចេវ តទារម្មណវសេន ច ឯវ ចុតិដ្ឋានវសេន ច អដ្ឋ ចិត្តានិ ចតុដ្ឋានិកចិត្តានិ ហោន្តិ, ឥតិ វចនំ ធីរោ និទ្ទិសេ, កុសលាកុសលបាកោបេក្ខាសហគតទ្វយំ បញ្ចទ្វារេ សន្តីរណំ ភវេ, ឆទ្វារិកេសុបិ ពលវារម្មណេ សតិ តទារម្មណតា សិយា. បដិសន្ធិភវង្គានំ ឋានវសេន ច ចុតិដ្ឋានវសេន ច ឥទំ ចិត្តទ្វយំ បញ្ចដ្ឋានិកចិត្តំ នាមាតិ ឧទីរិតំ មុនិនា.

១៦៤. បញ្ចកិច្ចំ ទ្វយំ ចិត្តំ, អដ្ឋកំ បន ចតុកិច្ចំ, នវកំ តិកិច្ចំ, ទ្វេ ចិត្តុប្បាទា ទ្វិកិច្ចា, ឥមេសំ ឥមេហិ ចិត្តុប្បាទេហិ សេសំ ឯកកំ កិច្ចំ.

១៦៥.

ភវង្គាវជ្ជនញ្ចេវ, ទស្សនំ សម្បដិច្ឆនំ;

សន្តីរណំ វោដ្ឋព្ពនំ, ជវនំ ភវតិ សត្តមំ.

១៦៦. ឆព្ពិធំ ហោតិ តំ ឆន្នំ តំ ចិត្តំ ឆន្នំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយមនោវិញ្ញាណានំ បភេទតោ ឆព្ពិធំ ហោតិ, ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយមនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ សត្តន្នំ វសេន ចិត្តំ សត្តធា ហោតិ.

១៦៧. ឯកេការម្មណំ ឆក្កំ, បញ្ចារម្មណភេទតោ ឆឡារម្មណតោ ចេវ ឆឡារម្មណចិត្តវសេន មនោ ចិត្តំ អដ្ឋវិធំ ហោតិ.

១៦៨. តត្ថ ¶ តស្មិំ ចិត្តេ ទ្វេបញ្ចវិញ្ញាណា ឯកេកគោចរា ហោន្តិ, ទ្វេ ចិត្តុប្បាទា រូបារម្មណិកា, ទ្វេ ទ្វេ ចិត្តុប្បាទា សទ្ទាទិគោចរា.

១៦៩. បញ្ចាភិញ្ញាវិវជ្ជិតំ សព្ពំ មហគ្គតំ, សព្ពំ លោកុត្តរញ្ច ឥតិ ឥទំ ចិត្តំ ឯកេការម្មណំ ភវេ.

១៧០. ឥទំ ¶ ឆក្កំ ឯកេការម្មណំ វិភាវិនា ញេយ្យំ, មនោធាតុត្តយំ បញ្ចារម្មណិកំ នាម ភវេ.

១៧១. កាមាវចរចិត្តានិ ចត្តាលីសំ តថា ឯកេកំ សព្ពានិ អភិញ្ញានិ ច ឆឡារម្មណិកានីតិ ឆឡារម្មណិកានិ នាម បណ្ឌិតេន វិញ្ញេយ្យានិ.

១៧២. សត្តវិញ្ញាណធាតូសុ បច្ឆិមំ មនោវិញ្ញាណធាតុញ្ច កុសលាកុសលាព្យាកតវសេន តិធា កត្វា នវវិធំ ចិត្តំ ហោតិ.

១៧៣. មនោវិញ្ញាណធាតុយា ភេទោ បុញ្ញាបុញ្ញវសេនេវ វិបាកកិរិយភេទតោ ឆសត្តតិវិធោ ហោតិ.

១៧៤. មនោធាតុំ វិបាកកិរិយភេទតោ ទ្វិធា កត្វា បុព្ពេ វុត្តេហិ នវធា ចិត្តេហិ មានសំ ទសធា ហោតិ.

១៧៥. បច្ឆិមំ ធាតុទ្វយំ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយំ, មនោធាតុំ កុសលវិបាកអកុសលវិបាកកិរិយាវសេន តិធា កត្វា, មនោវិញ្ញាណធាតុញ្ច កុសលាកុសលាព្យាកតវសេន តិវិធា កត្វា ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណេហិ សហ ចិត្តំ ឯកាទសវិធំ ហោតិ, ឥតិ ឥទំ វចនំ បណ្ឌិតោ បរិទីបយេ.

១៧៦. មនោវិញ្ញាណធាតុម្បិ កុសលាកុសលាទិតោ កុសលាកុសលវិបាកកិរិយាវសេន ចតុធា វិភជិត្វាន តំ ¶ ចិត្តំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណេហិ សហ តិប្បការាយ មនោធាតុយា ច សហ ទ្វាទសធាបិ ធីរោ វទេ.

១៧៧-៩. ចិត្តំ ចុទ្ទសដ្ឋានភេទេន ចុទ្ទសធា ភវេ, បដិសន្ធិយា វសេន ច ភវង្គវសេន ច ចុតិយា វសេន ច អាវជ្ជនស្ស វសេន ច បញ្ចន្នំ ទស្សនាទីនំ កិច្ចានំ វសេន ច សម្បដិច្ឆនចេតសោ វសេន ច សន្តីរណស្ស វសេន ច វោដ្ឋព្ពនជវនានំ វសេន ច, យថា ឯវំ តទារម្មណចិត្តស្ស វសេន ¶ ចាតិ ឯវំ ឥមិនា បការេន ឋានភេទតោ កិច្ចភេទេន ចុទ្ទសធា ចិត្តំ ហោតិ, ឥតិ ឥទំ វចនំ ធីរោ បរិទីបយេ បរិទីបេយ្យ.

១៨០. ភូមិបុគ្គលនានត្តវសេន ភូមិនានត្តវសេន, បុគ្គលនានត្តវសេន ច ចិត្តានំ បវត្តិតោ ឥទំ ចិត្តំ ពហុធា ហោតិ, ឥតិ វចនញ្ច ធីរោ វិភាវយេ បកាសេយ្យ.

១៨១. ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ យោ ភិក្ខុ មតិមា ឥមស្មិំ ឯកវិធាទិនយេ កុសលោ ឆេកោ ហោតិ, អភិធម្មេ បវត្តា អត្ថា តស្ស ភិក្ខុនោ ហត្ថគតា ហត្ថបវិដ្ឋា អាមលកា វិយ សុទ្ធមណិកា វិយ ហោន្តិ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

ឯកវិធាទិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុត្ថោ បរិច្ឆេទោ.

៥. បញ្ចមោ បរិច្ឆេទោ

ភូមិបុគ្គលចិត្តុប្បត្តិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៨២.

ឥតោ បរំ បវក្ខាមិ, ពុទ្ធិវុទ្ធិករំ នយំ;

ចិត្តានំ ភូមិសុប្បត្តិំ, បុគ្គលានំ វសេន ច.

អហំ ¶ ឥតោ បរំ ពុទ្ធិវុទ្ធិករំ នយំ មតិវទ្ធិករំ នយំ បវក្ខាមិ ទេសេស្សាមិ. ចិត្តានំ ភូមិសុប្បត្តិំ បុគ្គលានំ វសេន ច ភូមីសុ ចិត្តានំ ឧប្បត្តិំ, បុគ្គលានំ វសេន ភូមីសុ ចិត្តានំ ឧប្បត្តិញ្ច បវក្ខាមិ.

១៨៣. ទេវា ¶ ចេវ មនុស្សា ច, តិស្សោ ច អបាយភូមិយោ ហោន្តិ, គតិយោ បញ្ច តេសំ ទេវមនុស្សតិរច្ឆានបេតនិរយគតីនំ វសេន បញ្ច គតិយោ និទ្ទិដ្ឋា សត្ថុនា ទស្សិតា ភគវតា. តយោ ភវា បន កាមរូបារូបភវវសេន តយោ សត្ថុនា និទ្ទិដ្ឋា ទស្សិតា.

១៨៤-៥. ភូមិយោ តត្ថ តិំសេវ, តាសុ តិំសេវ បុគ្គលា តត្ថ តេសុ តីសុ ភវេសុ តិំស ឯវ ភូមិយោ ហោន្តិ, តាសុ ភូមីសុ ឧប្បន្នា បុគ្គលា តិំស ឯវ ហោន្តិ, ឯតាសុ ភូមីសុ ឧប្បន្នា សព្ពេ ច បន បុគ្គលា បដិសន្ធិកចិត្តានំ វសេន ឯកូនវីសតិ ហោន្តិ. បដិសន្ធិ ច នាមេសា ឯសា បដិសន្ធិ ច នាម ទុវិធា ទ្វិប្បការា សមុទីរិតា សត្ថុនា កថិតា.

១៨៦. អចិត្តកា បដិសន្ធិ, សចិត្តកា បដិសន្ធិ ច ឥតិ ទុវិធា បដិសន្ធិ ហោតិ, អសញ្ញិព្រហ្មានំ បដិសន្ធិ អចិត្តកា រូបបដិសន្ធិ ហោតិ. សេសា រូបបដិសន្ធិតោ សេសា សចិត្តកា សចិត្តកបដិសន្ធិ ញេយ្យា បណ្ឌិតេន ជានិតព្ពា. សា បន សចិត្តកា បដិសន្ធិ ឯកូនវីសតិ ហោតិ.

១៨៧. បដិសន្ធិវសេនេវ សចិត្តកបដិសន្ធិវសេន ឯវ វីសតិ បុគ្គលា ហោន្តិ. ឥធ ឥមស្មិំ ចិត្តាធិការេ ចិត្តាធិការត្តា អចិត្តកបដិសន្ធិ រូបបដិសន្ធិ ន ច ឧទ្ធដា ន ច កថិតា មយា.

១៨៨. អហេតុទ្វិតិហេតូតិ, បុគ្គលា តិវិធា សិយុំ អហេតុកទ្វិហេតុកតិហេតុកា ឥតិ តិវិធា តិប្បការា បុគ្គលា ¶ សិយុំ ភវេយ្យុំ. អរិយា បន បុគ្គលា អដ្ឋ ឥតិ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន សព្ពេ បុគ្គលា ឯកាទស ឦរិតា កថិតា ភគវតា.

១៨៩. ភូមីសុ តិំសភូមីសុ ចិត្តានំ ឧប្បត្តិំ ឯតេសំ បន សព្ពេសំ បុគ្គលានំ បភេទតោ ភូមីសុ ចិត្តានំ ឧប្បត្តិញ្ច គណ្ហតោ គណ្ហន្តស្ស មម វចនំ និពោធថ, តុម្ហេ ជានាថ សុណាថ.

១៩០. តីសុ ភូមីសុ កតិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ? មេ មយ្ហំ វទ តានិ ចិត្តានិ ត្វំ កថេហិ, សព្ពាសុ ភូមីសុ ចុទ្ទស ឯវ ចិត្តានិ. តំ យថា –

វោដ្ឋព្ពំ ¶ កាមបុញ្ញញ្ច, វិយុត្តានិ ច ទិដ្ឋិយា;

ឧទ្ធច្ចសហិតញ្ចេវ, ហោន្តិ សព្ពត្ថ ចុទ្ទស.

១៩១. សទា វីសតិ ចិត្តានិ, កាមេយេវ ភវេ សិយុំ វីសតិ ចិត្តានិ កាមេយេវ ភវេ សទា សព្ពស្មិំ កាលេ សិយុំ ភវេយ្យុន្តិ. តំ យថា –

កាមេ អដ្ឋ មហាបាកា, ទោមនស្សទ្វយម្បិ ច;

តថា ឃានាទិវិញ្ញាណត្តយំ បាកា អបុញ្ញជា.

ឃានាទិវិញ្ញាណត្តយន្តិ កុសលវិបាកឃានាទិត្តយំ. បាកា អបុញ្ញជា អកុសលតោ ជាតា អហេតុកា សត្ត វិបាកា. បញ្ច រូបភវេយេវ បញ្ច ចិត្តានិ រូបភវេយេវ ភវន្តិ. ចត្តារេវ អរូបិសុ ចត្តារិ ចិត្តានិ អរូបីសុយេវ ហោន្តិ. តំ យថា –

រូបេវ រូបបាកា វារុប្បបាកា អរូបិសុ;

នវ មហគ្គតា បាកា, រូបារូបេវ ជាយរេ.

១៩២. កាមរូបភវេស្វេវ អដ្ឋារស ចិត្តានិ ភវន្តិ.

តំ ¶ យថា –

បុញ្ញរូបានិ បញ្ចេវ, បុញ្ញជំ សម្បដិច្ឆនំ;

ចក្ខុសោតទ្វយំ បុញ្ញបាកំ សន្តីរណទ្វយំ.

បុញ្ញបាកំ ហសិតុប្បាទមនោធាតុក្រិយាបិ ច;

អដ្ឋារសាទិមគ្គេន, បញ្ច រូបក្រិយាបិ ច;

កាមរូបភវេស្វេវ, ឯតានេវ សទា សិយុំ.

ទ្វេចត្តាលីស ចិត្តានិ, ហោន្តិ តីសុ ភវេសុបិ ទ្វេចត្តាលីស ចិត្តានិ ហោន្តិ. តំ យថា –

បដិឃទ្វយវជ្ជិតានិ ¶ , អបុញ្ញានិ ទសេវ ច;

មហាបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, វោដ្ឋព្ពនក្រិយានិ ច.

បុញ្ញារុប្បានិ ចត្តារិ, អារុប្បកិរិយានិ ច;

កនិដ្ឋមគ្គវជ្ជានិ, សត្ត លោកុត្តរានិ ច;

ទ្វេចត្តាលីស ចិត្តានិ, ហោន្តិ តីសុ ភវេសុបិ.

១៩៣. ឋបេត្វា បន សព្ពេសំ, ចតស្សោបាយភូមិយោ ចតស្សោ អបាយភូមិយោ ឋបេត្វា វជ្ជេត្វា អបាយតោ សេសានំ សព្ពេសំ បុគ្គលានំ ឆព្ពីសភូមីសុ តេរស ឯវ ចិត្តានិ ហោន្តិ. តំ យថា –

ចតុត្ថារូបាវចរំ, អនាគាមិផលាទយោ;

មហាក្រិយា ច ជាយន្តិ, តេរសាបាយវជ្ជិតា.

អនាគាមិផលាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន ហិ អរហត្តផលានិ គហិតានិ.

១៩៤. អបរានិ ចតស្សោបិ, ឋបេត្វារុប្បភូមិយោ ចតស្សោ អរូបភូមិយោ ឋបេត្វា សេសាសុ ឆព្ពីសភូមីសុ អបរានិ ឆ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. តំ យថា –

មនោធាតុក្រិយញ្ចេវ ¶ , បុញ្ញជំ សម្បដិច្ឆនំ;

ចក្ខុសោតទ្វយំ បុញ្ញបាកំ សន្តីរណទ្វយំ;

ឆេវ ចិត្តានិ ជាយន្តិ, តថា ឧបរិវជ្ជិតេ.

១៩៥. សុទ្ធាវាសិកទេវានំ, ឋបេត្វា បញ្ច ភូមិយោ បញ្ច ភូមិយោ ឋបេត្វា បញ្ចវីសតិភូមីសុ បញ្ច ចិត្តានិ ជាយន្តិ. តំ យថា –

ទិដ្ឋិយា សម្បយុត្តានំ, វិចិកិច្ឆាយុតំ តថា;

បញ្ច សព្ពត្ថ ជាយន្តិ, សុទ្ធាវាសវិវជ្ជិតេ.

១៩៦.

អបរានិ ¶ ទុវេ ហោន្តិ, បញ្ចវីសតិភូមិសុ;

ឋបេត្វា នេវសញ្ញញ្ច, ចតស្សោបាយភូមិយោ.

ចតស្សោបាយភូមិយោ នេវសញ្ញានាសញ្ញញ្ច ឋបេត្វាយេវ បញ្ចវីសតិភូមីសុ អបរានិ ទុវេ ចិត្តានិ ហោន្តិ. តំ យថា –

ឋបេត្វា នេវសញ្ញញ្ច, ចតស្សោបាយភូមិយោ;

សេសាសុ តតិយារុប្បជវនំ ជាយតិ ទ្វយំ.

១៩៧. ទ្វេបិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ, ចតុវីសតិភូមិសុ ចតស្សោបាយភូមិយោ អាកិញ្ចញ្ញញ្ច នេវសញ្ញញ្ច ឋបេត្វា សេសាសុ ចតុវីសតិភូមីសុ ទ្វេបិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. តំ យថា –

ចតុត្ថតតិយារុប្បំ, ឋបេត្វាបាយភូមិយោ;

សេសាសុ ទុតិយារុប្ប-ជវនំ ជាយតិ ទ្វយំ.

១៩៨. អបាយភូមិយោ ហិត្វា ចតស្សោ អបាយភូមិយោ តិស្សោ ឧបរិ អរូបភូមិយោ ហិត្វា ឆឌ្ឌេត្វា សេសាសុ តេវីសតិភូមីសុ ទ្វេយេវ បន ចិត្តានិ ហោន្តិ. តំ យថា –

អបាយភូមិយោ ¶ ហិត្វា, តិស្សោចារុប្បភូមិយោ;

សេសាសុ បឋមារុប្បំ, ជវនទ្វយំ ជាយតិ.

១៩៩. អរូបេ ច អបាយេ ច អដ្ឋ ភូមិយោ ឋបេត្វា សេសាសុ ពាវីសតិភូមីសុ ឯកាទសវិធំ ចិត្តំ ហោតិ. តំ យថា –

សព្ពំ រូបញ្ច វិបាកំ, ឋបេត្វា សិតមានសំ;

ឯកាទសេវ ជាយតិ, អបាយារូបវជ្ជិតេ.

២០០. សុទ្ធាវាសេ ¶ អបាយេ ច នវ ភូមិយោ ឋបេត្វា សេសាសុ ឯកវីសាសុ ភូមីសុ និច្ចម្បិ ចត្តារោ ឯវ មានសា ហោន្តិ. តំ យថា –

សោតាបត្តិផលញ្ចេវ, សកទាគាមិផលម្បិ ច;

សកទាគាមិមគ្គោ ច, ឋបេត្វាបាយសុទ្ធកេ;

អនាគាមិមគ្គោ ចេវ, ឯកវីសាសុ ហោន្តិ ហិ.

២០១. ឯកំ សត្តរសស្វេវ, ចិត្តំ ជាយតិ ភូមិសុ សុទ្ធាវាសអបាយារុប្បភូមិយោ ឋបេត្វា អវសេសាសុ សត្តរសសុ ភូមីសុ ឯកំ ចិត្តំ ជាយតិ. តំ យថា –

សុទ្ធាវាសេ អបាយេ ច, ឋបេត្វារុប្បភូមិយោ;

អាទិមគ្គោ ឯកោ ហោតិ, សត្តរសសុ ភូមិសុ.

២០២.

ទ្វាទសេវ តុ ជាយន្តេ, ឯកាទសសុ ភូមិសុ;

ឋបេត្វា បន សព្ពាបិ, ភូមិយោ ហិ មហគ្គតា. –

ឯកូនវីសតិភូមិយោ ឋបេត្វា សេសាសុ ឯកាទសសុ ភូមីសុ ទ្វាទស ចិត្តានិ ជាយន្តិ. តំ យថា –

ទោមនស្សទ្វយាបុញ្ញបាកា សត្ត ច បុញ្ញជំ;

ឃានាទិត្តយំ សេសាសុ, ហិត្វា សព្ពា មហគ្គតា.

២០៣. កាមាវចរទេវានំ ¶ វសេន ច មនុស្សានំ វសេន ច សត្តសុ កាមាវចរភូមីសុ អដ្ឋ ចិត្តានិ សព្ពទា ជាយន្តិ. តំ យថា –

កាមេ ទេវមនុស្សានំ, មហាបាកានិ ជាយរេ;

សទា សត្តសុ ឯតានិ, ហិត្វា តេវីស ភូមិយោ.

២០៤. បញ្ចមជ្ឈានបាកេកោ ¶ , ជាយតេ ឆសុ ភូមិសុ ឯកោ បញ្ចមជ្ឈានវិបាកោ វេហប្ផលាទីសុ ឆសុ ភូមីសុ ជាយតិ. ចត្តារិ បន រូបវិបាកចិត្តានិ តីសុ តីសុ ភូមីសុ ជាយន្តិ. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – ឯកោ បឋមរូបវិបាកោ ព្រហ្មបារិសជ្ជព្រហ្មបុរោហិតមហាព្រហ្មានំ តីសុ ភូមីសុ ជាយតិ, ឯកោ ទុតិយរូបវិបាកោ, ឯកោ តតិយរូបវិបាកោ ច បរិត្តាភាអប្បមាណាភាអាភស្សរានំ តីសុ ភូមីសុ ជាយតិ, ឯកោ ចតុត្ថរូបវិបាកោ បរិត្តសុភអប្បមាណសុភសុភកិណ្ហានំ តីសុ ភូមីសុ ជាយតិ.

២០៥. ចត្តារិ បន ចិត្តានិ, ហោន្តិ ឯកេកភូមិសុ អរូបាវចរវិបាកានំ វសេន ចត្តារិ បន ចិត្តានិ ឯកេកភូមីសុ ឯកេកាសុ ភូមីសុ ហោន្តិ, ឥតិ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន សព្ពាសុ ភូមីសុ ចិត្តុប្បាទំ បរិទីបយេ បណ្ឌិតោ កថេយ្យ.

២០៦-៧. កុសលាកុសលា កាមេ កាមេ វីសតិ កុសលាកុសលា, តេសំ បាកា អហេតុកា តេសំ កុសលាកុសលានំ អហេតុកា បញ្ចទស វិបាកា អាវជ្ជនទ្វយញ្ច ឥតិ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន សត្តតិំស មានសា នរកាទីសុ ចតូសុ អបាយេសុបិ ជាយរេ. អវសេសានិ ទ្វិបញ្ញាស ចិត្តានិ កទាចិបិ កិស្មិញ្ចិ កាលេបិ នុប្បជ្ជន្តិ. តំ យថា –

បញ្ចទសានិ ¶ រូបេ តុ, អរូបេ ទ្វាទសីរិតា;

អដ្ឋ លោកុត្តរានេវ, កាមបាកា សហេតុកា.

អដ្ឋ មហាក្រិយា ចេវ, ហសិតុប្បាទមានសំ;

ទ្វិបញ្ញាសានិ ចិត្តានិ, អបាយេសុ ន ជាយរេ.

២០៨. កាមេ ទេវមនុស្សានំ កាមាវចរេ ទេវមនុស្សានំ មហគ្គតា នវ បាកា នេវ ជាយន្តិ, អសីតិ ហទយា មានសា សទា ជាយន្តិ. តំ យថា –

ទ្វាទសាកុសលានេវ, កុសលានេកវីសតិ;

សត្តវីសតិ បាកា ច, មហគ្គតវិវជ្ជិតា.

កាមេ ¶ ទេវមនុស្សានំ, ក្រិយចិត្តានិ វីសតិ;

ហោន្តិ អសីតិ ចិត្តានិ, វិញ្ញេយ្យានិ វិភាវិនា.

២០៩-១២. កាមេ កាមាវចរេ អដ្ឋ មហាវិបាកា ទោមនស្សទ្វយម្បិ ច តថា ឃានាទិវិញ្ញាណត្តយំ កុសលវិបាកំ អបុញ្ញជា សត្ត បាកា. នត្ថិ អារុប្បបាកា ច, រូបាវចរភូមិយំ អរូបបាកា ច ចត្តារោ រូបាវចរភូមិយំ នត្ថិ. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – រូបាវចរភូមិយំ អដ្ឋ មហាវិបាកា កាមសុគតិសត្តានំ ទ្វិន្នំ វិបាកចិត្តត្តា ន ហោន្តិ, ឈានេន វិក្ខម្ភិតត្តា ទោមនស្សទ្វយម្បិ នត្ថិ, ឃានជិវ្ហាកាយបសាទវិរហិតត្តា កុសលវិបាកំ ឃានាទិត្តយំ នត្ថិ, អនិដ្ឋារម្មណានំ អភាវតោ សត្ត អកុសលវិបាកា ច នត្ថិ, អរូបបាកា ច នត្ថិ. កស្មា? អរូបានំ វិបាកចិត្តត្តា. ឥមេហិ សហ ចិត្តេហិ ឥមេហិ ចតុវីសតិចិត្តេហិ សហ តយោ មគ្គា ផលទ្វយំ សោតាបត្តិមគ្គោ សកទាគាមិមគ្គោ អនាគាមិមគ្គោ ច សោតាបត្តិផលសកទាគាមិផលានិ ច ចត្តារោ ទិដ្ឋិសំយុត្តា វិចិកិច្ឆាសំយុត្តម្បិ ច ចត្តារោ ហេដ្ឋិមា បាកា ច សុទ្ធាវាសេ ន លព្ភរេ ន លព្ភន្តិ. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – បុថុជ្ជនសោតាបន្នសកទាគាមិបុគ្គលានំ អសាធារណត្តា សុទ្ធោ ច អាវាសោ, អថ វា ¶ ឃោរាតិក្កមដ្ឋិតត្តា អនាគាមិបុគ្គលា សុទ្ធា នាម, ចតុរោឃតិណ្ណត្តា ខីណាសវា សុទ្ធា នាម, តេសំ សុទ្ធានំ ទ្វិន្នំ ឧត្តមសត្តានំ អាវាសោតិបិ សុទ្ធាវាសោ, តស្មិំ.

អយមេត្ថាធិប្បាយោ – សុទ្ធាវាសេ បន សោតាបត្តិមគ្គសោតាបត្តិផលសកទាគាមិមគ្គសកទាគាមិផលអនាគាមិមគ្គា ន វិជ្ជន្តិ. កស្មាតិ ចេ? អនាគាមិផលដ្ឋានំយេវ តស្មិំ ឧប្បជ្ជនតោ ចត្តារោ ទិដ្ឋិសំយុត្តា ច វិចិកិច្ឆាយុត្តញ្ច បញ្ច អកុសលចិត្តានំ សោតាបន្នេន វិនាសិតត្តា, ឥតិ តស្មា ការណា ន ជាយន្តិ. ចត្តារោ ហេដ្ឋិមវិបាកា ហេដ្ឋិមានំ រូបព្រហ្មានំ វិបាកចិត្តត្តា នត្ថិ. សេសានិ ឯកបញ្ញាស ចិត្តានិ សុទ្ធាវាសេ បន លព្ភន្តិ. តំ យថា –

ទិដ្ឋិយា វិប្បយុត្តានិ, ឧទ្ធច្ចសហគតំ តថា;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋ ច, រូបបុញ្ញានិ បញ្ច វា.

អរូបកុសលានេវ, មគ្គោ ខីណាសវស្ស ច;

ចក្ខុសោតមនោធាតុ, បុញ្ញជា តីរណា ទុវេ.

បញ្ចមជ្ឈានបាកោ ¶ ច, អនាគាមិផលាទយោ;

សុទ្ធាវាសេសុ លព្ភន្តិ, ក្រិយចិត្តានិ វីសតិ.

រូបាវចរិកា សព្ពេ សព្ពានិ រូបាវចរានិ បញ្ចទស ចិត្តានិ, កាមធាតុយា សព្ពេ តេវីសតិ វិបាកា.

២១៣. ទោមនស្សាទិមគ្គោ ច ទោមនស្សទ្វយញ្ច អាទិមគ្គោ ច សោតាបត្តិមគ្គោ ច, ក្រិយា ច ទ្វេ អហេតុកា បញ្ចទ្វារាវជ្ជនហសិតុប្បាទានិ កិរិយានិ ចាតិ តេចត្តាលីស ចិត្តានិ អរូបភូមិយំ នត្ថិ. បញ្ច រូបាវចរវិបាកា រូបីនំ វិបាកចិត្តត្តា នត្ថិ. រូបជវនានិ ហេដ្ឋិមឈានានំ វិរត្តត្តា នត្ថិ. ចក្ខុសោតវិញ្ញាណានិ បុញ្ញជានិ បសាទរហិតត្តា នត្ថិ. ឃានាទិវិញ្ញាណានិ បកតិយាយេវ នត្ថិ. កុសលវិបាកា មនោធាតុ ចក្ខាទិគ្គហិតបញ្ចារម្មណត្តា អរូបានំ ធម្មារម្មណត្តា នត្ថិ, អសតិ ចក្ខាទិវិញ្ញាណេ សា ច បុញ្ញជា មនោធាតុ ¶ តាយ ច អសតិយា ចក្ខាទិវិញ្ញាណម្បិ នត្ថិយេវ. កិរិយាមនោធាតុបិ បញ្ចារម្មណត្តាយេវ នត្ថិ, ហសិតុប្បាទោបិ រូបកាយាភាវា សិតស្សាភាវា នត្ថិ, បុព្ពេវ ទិដ្ឋសច្ចា អរិយា រូបភូមិកា, តស្មា អាទិមគ្គោបិ នត្ថិ.

២១៤. ឯវំ ភូមិវសេនេវ, ចិត្តុប្បត្តិំ វិភាវយេ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ភូមិវសេន ចិត្តុប្បត្តិំ វិភាវយេ ធីរោ កថេយ្យ. តថា ឯវំ ឯកាទសន្នំ បុគ្គលានំ វសេន ចិត្តុប្បត្តិំ ធីរោ វិភាវយេ កថេយ្យ.

២១៥.

កុសលាកុសលា កាមេ,

តេសំ បាកា អហេតុកា;

អាវជ្ជនទ្វយញ្ចាតិ,

សត្តតិំសេវ មានសាតិ. –

អយំ វុត្តត្ថា.

២១៦. ឯវំ ចតូស្វបាយភូមីសុ មនុស្សភូមិយញ្ចាតិ បញ្ចភូមីសុ អហេតុកស្ស សត្តស្ស ជាយន្តេ ¶ ឧប្បជ្ជន្តិ. ទ្វេបញ្ញាសាវសេសានិ, ន ជាយន្តិ កទាចិបិ អវសេសានិ ទ្វេបញ្ញាស ចិត្តានិ កទាចិបិ ន ជាយន្តិ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តានិ សរូបតោ វុត្តានេវ.

២១៧. អហេតុកស្ស សត្តស្ស ឧប្បជ្ជន្តេហិ សត្តតិំសចិត្តេហិ សហ ទុហេតុកា, ចតុមហាវិបាកា ចាតិ ចត្តាលីស ចិត្តានិ តថា ឯកកំ ទុហេតុកស្ស សត្តស្ស ជាយន្តិ.

២១៨-២៣. សព្ពេ មហគ្គតា ចេវ សព្ពេ សត្តវីសតិវិធា មហគ្គតា ចេវ សព្ពេបិ ច អនាសវា សព្ពេ អដ្ឋ លោកុត្តរា ចេវ ចត្តារោ តិហេតុកវិបាកា ច កាមេ ហសិតុប្បាទោ សហេតុកមហាកិរិយា ចាតិ នវ ក្រិយាបិ ចេតិ ចត្តាលីសំ តថា អដ្ឋ ច ទុហេតុនោ សត្តស្ស ន ជាយន្តិ.

អយមេត្ថាធិប្បាយោ ¶ – ទុហេតុនោ រូបារូបសមាបត្តិយា អសមត្ថតាយ សត្តវីស មហគ្គតា ន ជាយន្តិ, មគ្គផលំ អធិគន្តុំ អសមត្ថតាយ អដ្ឋ លោកុត្តរា ន ជាយន្តិ, តិហេតុកវិបាកា តិហេតុកានំ សត្តានំ វិបាកចិត្តត្តា ន ជាយន្តិ, នវ កិរិយានិ ខីណាសវានំយេវ ឧប្បជ្ជមានត្តា ន ជាយន្តីតិ. កាមាវចរសត្តស្ស, តិហេតុបដិសន្ធិនោ បុថុជ្ជនស្ស ចតុបញ្ញាស មានសា ជាយន្តិ. កតមានិ តានិ? ទុហេតុកស្ស វុត្តានិ ចត្តាលីស ចិត្តានិ តថា ឯកញ្ច កាមធាតុយំ ចត្តារោ ញាណសម្បយុត្តវិបាកា រូបារូបេសុ នវ បុញ្ញានិ ចាតិ ចតុបញ្ញាស មានសា ជាយន្តិ. បុថុជ្ជនស្ស តិហេតុនោ កាមសត្តស្ស បញ្ចតិំស ចិត្តានិ ន ជាយរេ ន ជាយន្តិ. តំ យថា –

អាវជ្ជនទ្វយំ ហិត្វា, អដ្ឋារស ក្រិយាបិ ច;

នវ មហគ្គតា បាកា, អដ្ឋ លោកុត្តរានិ ច.

កាមបុថុជ្ជនស្សេវ, តិហេតុបដិសន្ធិនោ;

បញ្ចតិំសេវ ចិត្តានិ, ន ជាយន្តិ កទាចិបិ.

ឆទេវេសុ មនុស្សេសុ ចាតិ សត្តសុ ភូមីសុ ជាតស្ស សោតាបន្នស្ស ទេហិនោ សត្តស្ស បញ្ញាស ចិត្តានិ ជាយន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ និទ្ទិសេ កថេយ្យ. តំ យថា –

ទិដ្ឋិយា ¶ វិប្បយុត្តានិ, ទោមនស្សទ្វយម្បិ ច;

ឧទ្ធច្ចសហិតញ្ចេវ, កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋ ច.

នវ មហគ្គតបុញ្ញានិ, អាវជ្ជនទ្វយម្បិ ច;

សព្ពេ កាមវិបាកា ច, សោតាបត្តិផលម្បិ ច.

អស្ស សោតាបន្នស្ស នវតិំសេវ ចិត្តានិ ន ឧប្បជ្ជន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ ទីបយេ ទេសេយ្យ. តំ យថា –

អាវជ្ជនទ្វយំ ហិត្វា, អដ្ឋារស ក្រិយាបិ ច;

នវ មហគ្គតា បាកា, សត្ត លោកុត្តរានិ ច.

ទិដ្ឋិយា ¶ សម្បយុត្តានិ, វិចិកិច្ឆាយុតំ តថា;

នវតិំស ន ជាយន្តិ, សោតាបន្នស្ស ទេហិនោ.

២២៤. បឋមំ ផលំ ឋបេត្វា សោតាបន្នស្ស បុគ្គលស្ស វុត្តានិ ចិត្តានិ អត្តនោ សកទាគាមិនោ ផលេន សកទាគាមិផលេន សហ សកទាគាមិបុគ្គលស្ស សិយុំ.

២២៥. សោតាបន្នស្ស វុត្តានិ, ឋបេត្វា បដិឃទ្វយំ ទុតិយញ្ច ផលំ សកទាគាមិផលញ្ច ហិត្វា អត្តនោ អនាគាមិផលេន សហ សោតាបន្នស្ស សត្តស្ស វុត្តានិ យានិ អដ្ឋចត្តាលីស ចិត្តានិ អត្ថិ, តានិ អនាគាមិស្ស សត្តស្ស ជាយន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ វិនិទ្ទិសេ.

២២៦. កតិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ, កាមេ អរហតោ បន កាមេ សត្តសុ កាមភូមីសុ ជាតស្ស អរហតោ ខីណាសវស្ស កតិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ? ចត្តារិ ច ចត្តារីសញ្ច ចិត្តានិ កាមេ សត្តសុ កាមភូមីសុ ជាតស្ស អរហតោ សិយុំ ភវេយ្យុំ. តំ យថា –

តេវីស កាមបាកានិ, ក្រិយចិត្តានិ វីសតិ;

អរហត្តផលេនេវ, កាមេ អរហតោ សិយុំ.

២២៧. មគ្គដ្ឋានំ ¶ ចតុន្នម្បិ តេសំ បុគ្គលានំ សកំ សកំ មគ្គចិត្តំ សិយា ភវេយ្យ. ឯកចិត្តក្ខណា ហិ តេ ហិ សច្ចំ តំ មយា វុត្តំ វចនំ. តេ មគ្គា ឯកចិត្តក្ខណា.

២២៨. បុថុជ្ជនស្ស តីស្វេវ, បឋមជ្ឈានភូមិសុ តីសុ ឯវ បឋមជ្ឈានភូមីសុ ជាតស្ស បុថុជ្ជនស្ស ព្រហ្មុនោ បញ្ចតិំស ឯវ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ វិនិទ្ទិសេ ឧច្ចារេយ្យ. តំ យថា –

ទោមនស្សទ្វយំ ហិត្វា, អបុញ្ញានិ ទសេវ ច;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, នវ បុញ្ញា មហគ្គតា.

ចក្ខុសោតទ្វយំ ¶ បុញ្ញបាកំ សន្តីរណទ្វយំ;

អាវជ្ជនទ្វយញ្ចេវ, បុញ្ញជំ សម្បដិច្ឆនំ;

បឋមជ្ឈានបាកោ ច, បញ្ចតិំសេវ ជាយរេ.

២២៩-២៣៤. ឃានាទីសុ បសាទេសុ បវត្តំ កុសលវិបាកំ វិញ្ញាណត្តយំ សត្ត អបុញ្ញជា បាកា អដ្ឋ មហាបាកា តថា ឧបរិឈានភូមីសុ ជាតា បាកា អារុប្បា ចត្តារោ វិបាកាបិ ច ទោមនស្សទ្វយម្បិ ច អាវជ្ជនទ្វយវជ្ជា អដ្ឋារស ក្រិយា ចេវ អដ្ឋ លោកុត្តរានិ ច ឯតានិ ចតុបញ្ញាស ចិត្តានិ បឋមជ្ឈានភូមីសុ តីសុ និព្ពត្តស្ស បុថុជ្ជនស្ស ទេហិនោ សត្តស្ស ន ច លព្ភរេ ន លព្ភន្តិ. តាសុ តីសុ ភូមីសុ និព្ពត្តស្ស បុថុជ្ជនស្ស ព្រហ្មុនោ វុត្តេសុ ចិត្តេសុ អបុញ្ញបញ្ចកំ ហិត្វា តត្ថ តីសុ បឋមជ្ឈានភូមីសុ និព្ពត្តស្ស សោតាបន្នស្ស ព្រហ្មុនោ បឋមផលេន សហ ឯកតិំស ចិត្តានិ ជាយរេ ជាយន្តិ. សកទាគាមិនោ តត្ថ តីសុ បឋមជ្ឈានភូមីសុ ជាតស្ស សកទាគាមិនោ ព្រហ្មុនោ តេសុ ចិត្តេសុ បឋមំ ផលំ ឋបេត្វា សកទាគាមិផលំ បក្ខិបិត្វា ឯកតិំសេវ ចិត្តានិ ជាយរេ. អនាគាមិស្ស តត្ថេវ តីសុ បឋមជ្ឈានភូមីសុ ឯវ ជាតស្ស អនាគាមិស្ស ទុតិយំ ផលំ ឋបេត្វា អត្តនោ ផលចិត្តេន សហ ឯកតិំសេវ ចិត្តានិ ជាយន្តិ.

២៣៥.

វិញ្ញាណំ ចក្ខុសោតានំ, បុញ្ញជំ សម្បដិច្ឆនំ;

សន្តីរណទ្វយញ្ចេវ, ក្រិយចិត្តានិ វីសតិ.

២៣៦-៧. អរហត្តផលំ ¶ បឋមជ្ឈានតោ សម្ភវោ បាកោ សត្តវីសតិ ចិត្តានិ អរហន្តស្ស ខីណាសវស្ស ជាយរេ. បុថុជ្ជនស្ស តីស្វេវ តីសុ ឯវ ទុតិយជ្ឈានភូមីសុ ជាតស្ស បុថុជ្ជនស្ស ព្រហ្មុនោ ទុតិយជ្ឈានតតិយជ្ឈានបាកេន សហ ឆត្តិំស ចិត្តានិ ជាយន្តិ. តំ យថា –

ទោមនស្សទ្វយំ ¶ ហិត្វា, អបុញ្ញានិ ទសេវ ច;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, នវ បុញ្ញមហគ្គតា.

ចក្ខុសោតទ្វយំ បុញ្ញបាកំ សន្តីរណទ្វយំ;

អាវជ្ជនទ្វយញ្ចេវ, បុញ្ញជំ សម្បដិច្ឆនំ.

ទុតិយជ្ឈានបាកេន, តតិយជ្ឈានបាកតោ;

ឆត្តិំសេវ ច ចិត្តានិ, ទុតិយជ្ឈានទេហិនោ.

២៣៨-២៤១. បុថុជ្ជនស្ស វុត្តេសុ, ហិត្វា វាបុញ្ញបញ្ចកំ អត្តនោ ផលេន សហ ពាត្តិំស ចិត្តានិ សោតាបន្នស្ស ជាយន្តិ. សោតាបន្នស្ស វុត្តេសុ, ឋបេត្វា បឋមំ ផលំ សោតាបន្នស្ស វុត្តេសុ បឋមំ ផលំ ឋបេត្វា អត្តនោ ផលចិត្តេន សហ ពាត្តិំស ចិត្តានិ, សកទាគាមិស្ស វុត្តេសុ ទុតិយំ ផលំ ឋបេត្វា អនាគាមិផលេន សហ ពាត្តិំសេវ ចិត្តានិ អស្ស អនាគាមិនោ ភវន្តិ. អរហន្តស្ស តីស្វេវ, អដ្ឋវីសតិ អត្តនោ តីសុ ឯវ ទុតិយជ្ឈានភូមីសុ ជាតស្ស អរហតោ អត្តនោ ផលេន ទុតិយជ្ឈានតតិយជ្ឈានបាកតោ បាកេហិ សហ អដ្ឋវីសតិ ចិត្តានិ ហោន្តិ. តំ យថា –

វិញ្ញាណំ ចក្ខុសោតានំ, បុញ្ញជំ សម្បដិច្ឆនំ;

សន្តីរណទ្វយញ្ចេវ, ក្រិយចិត្តានិ វីសតិ.

អរហត្តផលំ បាកោ, ទុតិយជ្ឈានសម្ភវោ;

តតិយជ្ឈានបាកោ ច, អដ្ឋវីសតិ មានសា.

២៤២-៦. បរិត្តកសុភាទីនំ, ទេវានំ តីសុ ភូមីសុ ចតុត្ថជ្ឈានវិបាកេន សហ បញ្ចតិំសេវ ចិត្តានិ ¶ ជាយន្តិ. សោតាបន្នស្ស តត្ថេក-តិំស ចិត្តានិ ជាយរេតត្ថ តាសុ តីសុ បរិត្តកសុភាទីនំ ភូមីសុ សោតាបន្នស្ស ច ឯកតិំស ចិត្តានិ ជាយរេ. យថា ឯវំ សកទាគាមិនោ ឯកតិំស ចិត្តានិ ជាយរេ. តថា អនាគាមិនោ ឯកតិំស ជាយរេ. តត្ថេវ ¶ តាសុ តីសុ ភូមីសុ ឯវ ជាតស្ស ខីណាសវស្ស សត្តវីសតិ មានសា ហោន្តិ, តថា ឯវំ វេហប្ផលេ វេហប្ផលភូមិយំ ជាតានំ បុថុជ្ជនសេក្ខានំ បញ្ចន្នំ សព្ពេសំ បុគ្គលានំ មានសា ហោន្តិ. បញ្ចសុ សុទ្ធាវាសិកភូមីសុ ជាតស្ស អនាគាមិនោ សត្តស្ស ឯកតិំសេវ ចិត្តានិ ហោន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ បរិទីបយេ ទេសេយ្យ. តត្ថេវ តាសុ សុទ្ធាវាសភូមីសុ ឯវ ជាតស្ស អរហតោ សត្តវីសតិ មានសា ហោន្តិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន រូបីសុ បញ្ចទសសុ រូបិភូមីសុ ជាតានំ សព្ពេសំ បុគ្គលានំ ចិត្តានិ វិភាវិនា ធីរេន វិញ្ញេយ្យានិ ជានិតព្ពានិ.

២៤៧. ចតុវីសតិ ចិត្តានិ, បឋមារុប្បភូមិយំ បឋមអារុប្បភូមិយំ ជាតស្ស បុថុជ្ជនស្ស ចតុវីសតិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ វិនិទ្ទិសេ. តំ យថា –

ទោមនស្សទ្វយំ ហិត្វា, អបុញ្ញានិ ទសេវ ច;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, អារុប្បកុសលានិ ច;

បឋមារុប្បបាកោ ច, ក្រិយាវោដ្ឋព្ពនម្បិ ច.

២៤៨-២៥១. សោតាបន្នស្ស តត្ថេវ, ឋបេត្វាបុញ្ញបញ្ចកំតត្ថ តិស្សំ បឋមារុប្បភូមិយំ ឯវ សោតាបន្នស្ស បុគ្គលស្ស អបុញ្ញបញ្ចកំ ហិត្វា អត្តនោ ផលេន សហ វីសតិ ចិត្តានិ ហោន្តិ. តថា តត្ថ តិស្សំ បឋមារុប្បភូមិយំ សកទាគាមិនោ, អនាគាមិនោបិ ច បុគ្គលស្ស បុព្ពំ បុព្ពំ ផលំ វិនា វជ្ជេត្វា អត្តនោ ផលេន សហ វីសតិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. ខីណាសវស្ស តត្ថេវ តត្ថ តិស្សំ បឋមារុប្បភូមិយំ ឯវ ជាតស្ស ខីណាសវស្ស ទស បញ្ច មានសា ច ជាយន្តិ. តំ យថា –

មហាក្រិយានិ អដ្ឋេវ, ចត្វារុប្បក្រិយានិ ច;

អរហត្តផលំ បាកោ, វោដ្ឋព្ពញ្ចាបិ មានសំ.

ទុតិយារុប្បភូមិយំ ¶ ជាតស្ស បុថុជ្ជនស្ស សត្តស្ស តេវីសតិ ចិត្តានិ ហោន្តិ. តំ យថា –

ទោមនស្សទ្វយំ ¶ ហិត្វា, អបុញ្ញានិ ទសេវ ច;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, បុញ្ញារូបូបរី តយោ;

ទុតិយារុប្បបាកោ ច, វោដ្ឋព្ពញ្ចាបិ មានសំ.

ឥតិ ឯវំ ឥមិនា បការេន វត្វា កថេត្វា ធីរោ បណ្ឌិតោ វិភាវយេ ទេសេយ្យ. ឯត្ថ ឯតិស្សំ ទុតិយារុប្បភូមិយំ ជាតានំ តិណ្ណន្នំ សេក្ខានម្បិ ឯកូនវីសតិ ចិត្តានិ ហោន្តិ. តំ យថា –

ទិដ្ឋិយា វិប្បយុត្តានិ, ឧទ្ធច្ចសហិតំ តថា;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, បុញ្ញារូបូបរី តយោ.

ទុតិយារុប្បបាកោ ច, វោដ្ឋព្ពញ្ចាបិ មានសំ;

សកសកផលេនេវ, ចិត្តានេកូនវីសតិ.

២៥២. ចុទ្ទសេវ តុ ចិត្តានិ ទុតិយារុប្បភូមិយំ ជាតស្ស ខីណាសវស្ស កិរិយចិត្តានិ ទ្វាទស ឯកោ បាកោ អរហត្តផលញ្ចាតិ ចុទ្ទសេវ ចិត្តានិ ហោន្តិ. តំ យថា –

មហាក្រិយានិ អដ្ឋេវ, ក្រិយារូបូបរី តយោ;

វោដ្ឋព្ពញ្ច សកោ បាកោ, អរហត្តផលម្បិ ច.

២៥៣. បុថុជ្ជនស្ស សត្តស្ស, តតិយារុប្បភូមិយំ តតិយអរូបភូមិយំ ជាតស្ស បុថុជ្ជនស្ស សត្តស្ស ពាវីសតិ ចិត្តានិ ភវន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ បកាសយេ. តំ យថា –

ទោមនស្សទ្វយំ ហិត្វា, អបុញ្ញានិ ទសេវ ច;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, បុញ្ញារូបូបរី ទុវេ;

តតិយារុប្បបាកោ ច, វោដ្ឋព្ពញ្ចាបិ មានសំ.

២៥៤-៥. អដ្ឋារសេវ ចិត្តានិ, សោតាបន្នស្ស បុគ្គលស្ស អដ្ឋារស ឯវ ចិត្តានិ ជាយរេ. តំ យថា –

ទិដ្ឋិយា ¶ ¶ វិប្បយុត្តានិ, ឧទ្ធច្ចសហិតំ តថា;

មហាបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, បុញ្ញារូបូបរី ទុវេ.

អដ្ឋារសេវ បាកេន, សោតាបត្តិផលេន ច;

វោដ្ឋព្ពញ្ចាបិ មានសំ, សោតាបន្នស្ស ជាយរេ.

សកទាគាមិនោ បឋមំ ផលំ ឋបេត្វា អត្តនោ ផលេន តានិ អដ្ឋារស ចិត្តានិ ហោន្តិ. សកទាគាមិនោ វុត្តេសុ ចិត្តេសុ ទុតិយំ ផលំ ឋបេត្វា អត្តនោ ផលេន សហ អដ្ឋារស ចិត្តានិ ឯវ អនាគាមិស្ស ជាយរេ.

២៥៦. តេរសេវ ច ចិត្តានិ, តតិយារុប្បភូមិយំ តតិយអរូបភូមិយំ ជាតស្ស ខីណាសវស្ស តេរសេវ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ វិនិទ្ទិសេ. តំ យថា –

មហាក្រិយានិ អដ្ឋេវ, ក្រិយារូបូបរី ទុវេ;

អរហត្តផលំ បាកោ, វោដ្ឋព្ពញ្ចាបិ មានសំ.

២៥៧. ឯកវីសតិ ចិត្តានិ, ចតុត្ថារុប្បភូមិយំ ចតុត្ថអរូបភូមិយំ ជាតស្ស បុថុជ្ជនស្ស សត្តស្ស ឯកវីសតិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. ឥតិ ឥទំ វចនំ ធីរោ វិនិទ្ទិសេ. តំ យថា –

ទោមនស្សទ្វយំ ហិត្វា, អបុញ្ញានិ ទសេវ ច;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, វោដ្ឋព្ពញ្ចាបិ មានសំ;

ចតុត្ថារុប្បបុញ្ញញ្ច, សបាកេនេកវីសតិ.

២៥៨-២៦០. សោតាបន្នស្ស សត្តស្ស, សត្តរស ចិត្តានិ ធីរោ បកាសយេ. តំ យថា –

ទិដ្ឋិយា វិប្បយុត្តានិ, ឧទ្ធច្ចសហិតំ តថា;

កាមបុញ្ញានិ អដ្ឋេវ, សោតាបត្តិផលម្បិ ច;

ចតុត្ថារុប្បបុញ្ញញ្ច, សបាកោ វោដ្ឋព្ពម្បិ ច.

សកទាគាមិនោ ¶ បឋមំ ផលំ ឋបេត្វា តានិ ឯវ ចិត្តានិ សផលេន ហោន្តិ. សកទាគាមិនោ វុត្តេសុ ចិត្តេសុ ទុតិយំ ¶ ផលំ ឋបេត្វា អត្តនោ ផលេន សត្តរស មានសា អនាគាមិស្ស ហោន្តិ. ទ្វាទសេវ តុ ចិត្តានិ, ចតុត្ថារុប្បភូមិយំ ជាតស្ស អរហន្តស្ស ទ្វាទស ឯវ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. តំ យថា –

មហាក្រិយានិ អដ្ឋេវ, វោដ្ឋព្ពញ្ចាបិ មានសំ;

ចតុត្ថញ្ច ក្រិយារូបំ, បាកោ អរហតោ ផលំ.

ឥតិ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បុគ្គលានំ វសេន ភូមីសុ ចិត្តប្បវត្តិំ វិទូ ធីរោ វិភាវយេ.

២៦១-២. ហេដ្ឋិមានំ អរូបីនំ, ព្រហ្មានំ ឧបរូបរិ ជាតា អរូបកុសលា ចេវ កិរិយាបិ ច ឧប្បជ្ជន្តិ. ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ ភាគេ ជាតានំ អរូបីនំ ព្រហ្មានំ ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា អារុប្បា ហេដ្ឋាភាគេ ជាតា អរូបាវចរា បន នេវ ជាយន្តិ. កស្មា ការណាតិ? កិរ មយា សុតំ, ហេដ្ឋិមឈានេសុ ទិដ្ឋាទីនវតោ ទិដ្ឋទោសភាវតោ នេវ ជាយន្តិ.

២៦៣-៥. ឋបេត្វា បឋមំ មគ្គំ សោតាបត្តិមគ្គំ ឋបេត្វា កុសលានុត្តរា តយោ តយោ អនុត្តរា កុសលា តយោ មគ្គា, កាមាវចរបុញ្ញានិ អដ្ឋ, តថា ទស អបុញ្ញានិ ចិត្តានិ, អរូបបុញ្ញានិ ចត្តារិ. សព្ពេ បាកា អនុត្តរា សព្ពានិ លោកុត្តរផលានិ, បឋមារុប្បបាកោ ច នវ កាមកិរិយាបិ ច, អរូបាបិ សព្ពា កិរិយា, ឯតានិ បន តេចត្តាលីស មានសា បឋមារុប្បភូមិយំ ឧប្បជ្ជន្តិ.

២៦៦-៧. សព្ពោ តេវីសតិកាមវិបាកោ, សព្ពោ បន្នរសវិធោ មហគ្គតោ រូបោ ចិត្តុប្បាទោ, មនោធាតុ កិរិយាមនោធាតុ, ទោមនស្សទ្វយម្បិ ច អាទិមគ្គោ ច តថា ឧបរិ ជាតា តយោ អរូបបាកា ចាតិ ឆចត្តាលីស ចិត្តានិ ឯត្ថ ឯតិស្សំ បឋមារុប្បភូមិយំ នត្ថិ.

២៦៨-៩. វុត្តេសុ ¶ បន ចិត្តេសុ, បឋមារុប្បភូមិយំ វុត្តេសុ ចិត្តេសុ កុសលបាកកិរិយាវសេន បឋមារុប្បត្តយំ ឋបេត្វា អត្តនោ បាកោ ចាតិ ចត្តាលីស ចិត្តានិ ទុតិយារុប្បភូមិយំ ¶ ជាយន្តិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន សេសទ្វយេ បឋមទុតិយារុប្បតោ សេសអាកិញ្ចញ្ញាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនភូមិទ្វយេ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមំ កុសលវិបាកកិរិយាវសេន ហេដ្ឋាភាគេ ជាតំ អរូបត្តយំ ហិត្វា អត្តនោ អត្តនោ បាកា ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បណ្ឌិតេន ញេយ្យា ជានិតព្ពា.

២៧០-៣. ចត្តារោ ច អនាសវា, វិបាកា ចត្តារិ លោកុត្តរផលចិត្តានិ, សព្ពេ សព្ពានិ ច ចតូសុ អារុប្បភូមីសុ ហោន្តិ. វោដ្ឋព្ពនេន ចិត្តេន សហ កាមេ អដ្ឋ មហាកិរិយា, ចតស្សោ អរូបកិរិយាបិ ចាតិ តេរស ឯវ កិរិយា បឋមារុប្បភូមិយំ ជាតស្ស ខីណាសវស្ស ជាយន្តិ. ទុតិយារុប្បភូមិយំ ជាតស្ស ខីណាសវស្ស បឋមារុប្បកិរិយំ ហិត្វា ទ្វាទស ឯវ កិរិយា ហោន្តិ. តតិយារុប្បភូមិយំ ជាតស្ស ខីណាសវស្ស បឋមទុតិយារុប្បកិរិយានិ ហិត្វា ឯកាទស កិរិយា ហោន្តិ. ចតុត្ថារុប្បភូមិយំ ជាតស្ស ខីណាសវស្ស បឋមទុតិយតតិយារុប្បកិរិយានិ ហិត្វា ទសេវ កិរិយា ញេយ្យា ជានិតព្ពា.

២៧៤.

អរហតោ បន ចិត្តានិ, ហោន្តិ ឯកូនវីសតិ;

អរហត្តំ ក្រិយា សព្ពា, ឋបេត្វាវជ្ជនទ្វយំ.

អាវជ្ជនទ្វយំ ឋបេត្វា សព្ពា កិរិយា, អរហត្តផលញ្ចាតិ ឯកូនវីសតិ ចិត្តានិ អរហតោ បន ហោន្តិ. អាវជ្ជនទ្វយំ កិញ្ចាបិ ខីណាសវស្ស ហោន្តិ, ឯវម្បិ អញ្ញេសំ បុថុជ្ជនសេក្ខានម្បិ ហោន្តិយេវ. ឯកូនវីសតិ ចិត្តានិ ខីណាសវស្ស ឯវ ហោន្តិ, ន អញ្ញេសន្តិ ញាបនត្ថំ ‘‘អាវជ្ជនទ្វយំ ឋបេត្វា’’តិ វុត្តំ.

២៧៥-៦. ចតុន្នំ ¶ ផលដ្ឋានំ បុគ្គលានញ្ច តិហេតុកបុថុជ្ជនេ ច តេរសេវ ចិត្តានិ ភវន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ បកាសយេ. តំ យថា – ចត្តារោ ញាណសម្បយុត្តា មហាវិបាកានិ, នវ រូបារូបបាកា ច ឥមេ តេរសេវ ចិត្តានិ ភវន្តិ.

២៧៧-៩. ចតុន្នំ ផលដ្ឋានំ បុគ្គលានញ្ច ទុហេតុកបុថុជ្ជនេ ច ញាណបរិហីនានិ ចត្តារិ វិបាកានិ ឯវ ជាយរេ. បុថុជ្ជនានំ តិណ្ណម្បិ, ចតុន្នំ អរិយទេហិនំ អរិយគតានំ សត្តន្នំ បុគ្គលានំ ¶ សត្តរសេវ ចិត្តានិ ភវន្តិ. តំ យថា – ទុវេ បញ្ចវិញ្ញាណានិ, មនោធាតុត្តយសន្តីរណានិ, វោដ្ឋព្ពនញ្ច ឥមេ សត្តរស ឯវ ហោន្តិ.

២៨០-៥. ហេដ្ឋា តិណ្ណំ ផលដ្ឋានំ, តិហេតុកបុថុជ្ជនេ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ មហគ្គតានិ ឯវ កុសលានិ ហោន្តិ. តិណ្ណំ បុថុជ្ជនានញ្ច, អាទិតោ តិណ្ណំ អរិយានំ ហេដ្ឋា អរិយានំ តេរសេវ ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ និទ្ទិសេ. អដ្ឋេវ កាមបុញ្ញានិ, អបុញ្ញតោ អកុសលវសេន ទិដ្ឋិហីនា ចត្តារោ ចិត្តុប្បាទាបិ, ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តញ្ចាតិ តេរស ចិត្តានិ ហោន្តិ. ហេដ្ឋា ទ្វិន្នំ ផលដ្ឋានំ សោតាបន្នសកទាគាមិបុគ្គលានំ សព្ពបុថុជ្ជនេ អហេតុកទុហេតុកតិហេតុកបុថុជ្ជនេ ទោមនស្សយុត្តំ ទ្វយមេវ ចិត្តំ ជាយតេ. តិណ្ណំ បុថុជ្ជនានញ្ច បញ្ច ឯវ ជាយរេ. តំ យថា –

ចត្តារិ ទិដ្ឋិយុត្តានិ, វិចិកិច្ឆាយុតម្បិ ច;

មគ្គដ្ឋានំ ចតុន្នម្បិ, មគ្គចិត្តំ សកំ សកំ.

តេសំ ចតុន្នំ មគ្គដ្ឋានំ បុគ្គលានំ សកំ សកំ ឯកមេវ មគ្គចិត្តំ ភវេ ភវេយ្យ. ឥតិ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ធីរោ បណ្ឌិតោ វិភាវយេ ចិត្តប្បវត្តិំ បកាសយេ.

២៨៦-៩. មយា ភវេសុ ចិត្តានំ, បុគ្គលានំ វសេន ច. ភវេសុ សព្ពភវេសុ ចិត្តានំ, បុគ្គលានំ វសេន ច ចិត្តប្បវត្តិ ភិក្ខូនំ ¶ អាភិធម្មិកភិក្ខូនំ បាដវត្ថាយ ឆេកភាវាយ មយា បកាសិតា. ឯវំ សព្ពមិទំ ចិត្តំ, ភូមិបុគ្គលភេទតោ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ភូមិបុគ្គលភេទតោ ឥទំ សព្ពំ ចិត្តំ ពហុធាបិ ច ពហុប្បការម្បិ ច ហោតិ. ឥតិ គហណំ វិភាវិនា វិញ្ញាតព្ពំ. សក្កា វុត្តានុសារេន មយា វុត្តស្ស អនុសារេន ភេទោ ចិត្តភេទោ វិភាវិនា ញាតុំ វិជានិតុំ សក្កា. គន្ថវិត្ថារភីតេន មយា ឥទំ ចិត្តប្បវត្តិទីបកវចនំ សំខិត្តំ, បុព្ពាបរំ វិលោកេត្វា, ចិន្តេត្វា ច បុនប្បុនំ អត្ថំ ឧបបរិក្ខិត្វា វិភាវិនា គហេតព្ពំ.

២៩០. ឥមញ្ចាភិធម្មាវតារំ សុសារំ, វរំ សត្តមោហន្ធការប្បទីបំ ឥមញ្ច អភិធម្មាវតារប្បករណំ សុសារំ សុន្ទរសារភូតំ វរំ សត្តអន្ធការសទិសេ មោហេ បទីបំ បជ្ជោតប្បទីបំ ¶ យោ នរោ សាធុកំ ចិន្តេតិ វាចេតិបិ, តំ នរំ រាគទោសា ចិរំ ចិរកាលំ នោបយន្តិ ន ឧបគច្ឆន្តិ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

ភូមិបុគ្គលចិត្តុប្បត្តិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ចមោ បរិច្ឆេទោ.

៦. ឆដ្ឋោ បរិច្ឆេទោ

អារម្មណវិភាគវណ្ណនា

២៩១.

ឯតេសំ បន ចិត្តានំ, អារម្មណមិតោ បរំ;

ទស្សយិស្សាមហំ តេន, វិនា នត្ថិ ហិ សម្ភវោ.

ឥតោ បរំ ឥតោ បរិច្ឆេទតោ បរំ អហំ ឯតេសំ បន ចិត្តានំ អារម្មណំ ទស្សយិស្សាមិ. ហិ កស្មា? តេន វិនា តំ អារម្មណំ វជ្ជេត្វា ចិត្តានំ សម្ភវោ នត្ថិ យស្មា ការណា, តស្មា ការណា ទស្សយិស្សាមិ.

២៩២.

រូបំ ¶ សទ្ទំ គន្ធំ រសំ, ផោដ្ឋព្ពំ ធម្មមេវ ច;

ឆធា អារម្មណំ អាហុ, ឆឡារម្មណកោវិទា.

ឆឡារម្មណេសុ ឆេកា បណ្ឌិតា អារម្មណំ ឆធា ឆប្បការំ អាហុ កថេសុំ.

២៩៣. តត្ថ ភូតេ ឧបាទាយ. តត្ថ តេសុ អារម្មណេសុ ភូតេ ឧបាទាយ ភូតេ បដិច្ច វណ្ណោ ចតុសមុដ្ឋិតោ ¶ កម្មចិត្តឧតុអាហារសង្ខាតេហិ ចតូហិ បច្ចយេហិ សមុដ្ឋិតោ និព្ពត្តោ និទស្សនេន សហ បវត្តោ បដិឃេន សហ បវត្តោ រូបារម្មណសញ្ញិតោ.

២៩៤. ទុវិធោបិ សមុទ្ទិដ្ឋោ, សទ្ទោ ចិត្តោតុសម្ភវោ សទ្ទោ ទុវិធោបិ មុនិនា សមុទ្ទិដ្ឋោ ចិត្តោតុសម្ភវោ, សវិញ្ញាណកសទ្ទោវ ចិត្តសមុដ្ឋិតោ ហោតិ. កថំ? វចីភេទកចិត្តេន ភូតាយ ជាតាយ ភូមិយា បថវីធាតុយា វិការតា បថវីលក្ខណភាវតោ អតិថទ្ធលក្ខណតា វិការតា នាម. សា វចីវិញ្ញត្តិ វិញ្ញាយតីតិ វិញ្ញត្តិយា ឧបាទិណ្ណឃដ្ដនស្ស កម្មជបថវីធាតុយា ឃដ្ដនស្ស ការណំ ចិត្តជបថវីធាតុយា កម្មជបថវីធាតុយា ឃដ្ដនញ្ច សទ្ទោ ច អបុព្ពំ អចរិមំ ហោតិ.

២៩៥. អវិញ្ញាណកសទ្ទោ យោ សោ អវិញ្ញាណកសទ្ទោ ឧតុសមុដ្ឋិតោ ហោតិ. អយំ ទុវិធោបិ សទ្ទោ សទ្ទារម្មណតំ គតោ សទ្ទារម្មណភាវំ បត្តោ.

២៩៦. ធរីយតីតិ គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោ ជនេហិ ធរីយតេតិ គន្ធោ. គមុ សប្ប គតិម្ហិ, ធរ ធារណេ. សូចនតោ អត្តនោ សាធារណស្ស បុប្ផាទិនោ វត្ថុស្ស បកាសនតោបិ វា គន្ធោ នាម. គន្ធ សូចនេ. អយំ គន្ធោ ចតូហិ សមុដ្ឋានំ ឯតស្សាតិ ចតុសមុដ្ឋានោ. គន្ធារម្មណសម្មតោ.

២៩៧. រសមានា ¶ រសន្តីតិ, រសោតិ បរិកិត្តិតោ ជនា រសមានា យំ ធម្មជាតំ រសន្តិ អនុភវន្តិ, ឥតិ យស្មា ការណា, តស្មា ការណា រសោ ឥតិ រសោ នាម បណ្ឌិតេហិ បរិកិត្តិតោ, សោ រសោ ចតុសម្ភូតោ រសារម្មណនាមកោ.

២៩៨. ផុសីយតីតិ ផោដ្ឋព្ពំ យំ ធម្មជាតំ ជនេហិ ផុសីយតីតិ តស្មា ផោដ្ឋព្ពំ, បថវីតេជវាយវោ. តំ ផោដ្ឋព្ពំ ចតុសម្ភូតំ ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ មតំ.

២៩៩. សព្ពំ នាមញ្ច រូបញ្ច, ហិត្វា រូបាទិបញ្ចកំ រូបាទិបញ្ចកំ ហិត្វា សព្ពំ នាមញ្ច ចិត្តចេតសិកនិព្ពាននាមញ្ច រូបញ្ច បញ្ចបសាទសុខុមរូបញ្ច លក្ខណានិ ច អនិច្ចទុក្ខអនត្តលក្ខណានិ ច បញ្ញត្តិ ច ធម្មារម្មណសញ្ញិតំ.

៣០០. ឆារម្មណានិ ¶ លព្ភន្តិ, កាមាវចរភូមិយំ កាមាវចរភូមិយំ ឆារម្មណានិ លព្ភន្តិ. តីណិ រូបាវចរេ រូបសទ្ទធម្មារម្មណវសេន លព្ភន្តិ. អរូបេ បន ឯកេកំ ធម្មារម្មណំ លព្ភតិ.

៣០១-៣. ខណវត្ថុបរិត្តត្តា, អាបាថំ ន វជន្តិ យេ យេ រូបាទយោ បញ្ច វិសយា ខណវត្ថុបរិត្តត្តា បញ្ចារម្មណានំ ខណស្ស បរិត្តត្តា មន្ទត្តា តេសំ អប្បាយុកត្តា វត្ថុបរិត្តត្តា បញ្ចារម្មណានំ អតិខុទ្ទកវត្ថុកត្តា អាបាថំ បញ្ចទ្វារេសុ បាកដភាវំ ន វជន្តិ, បញ្ចបសាទេសុ ឃដ្ដនកិច្ចំ ន សាធេន្តិ, តេ រូបាទយោ បញ្ច វិសយា ធម្មារម្មណំ ហោន្តិ. ឥតិ យេសំ ឯកច្ចានំ អាចរិយានំ មតំ ហោតិ. កិរាតិ អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ. តេ បដិក្ខិបិតព្ពាវ តេ ឯវំ វាទិនោ ឯកច្ចេ អាចរិយា បដិក្ខិបិតព្ពា, មយា បដិសេធិតព្ពា. កស្មា? ចក្ខុវិញ្ញាណំ សោតវិញ្ញាណស្ស គោចរភូតំ សទ្ទំ ន បដិអនុភោតិ, សោតវិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស គោចរភូតំ ¶ រូបំ ន បដិអនុភោតិ. ឥតិ អញ្ញមញ្ញស្ស គោចរំ នេវ បច្ចនុភោន្តានំ តេសំ បញ្ចន្នំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ វិញ្ញាណានំ តញ្ច គោចរំ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុសង្ខាតំ ជវនំ បន បច្ចនុភោតិ. ឥតិ វចនស្ស ភគវតា វុត្តត្តា បដិក្ខិបិតព្ពា. រូបាទយោ បន វិសយា រូបាទិបញ្ចារម្មណានិ ឯវ ហោន្តិ.

៣០៤-៦. ទិព្ពចក្ខាទិញាណានំ, រូបាទីនេវ គោចរា តានិ រូបាទីនិ ឯវ គោចរា ទិព្ពចក្ខាទិញាណានំ អនាបាថគតានំ ឯវ បាកដភាវំ អប្បត្តានេវ. ឥតិបិ វចនំ វុត្តំ ន យុជ្ជតិ. យំ ធម្មជាតំ រូបារម្មណំ ភវន្តំ, តំ ធម្មជាតំ កថំ កេន បការេន ធម្មារម្មណំ ភវេយ្យ? ឯវំ សតិ រូបារម្មណស្ស ធម្មារម្មណត្តេ សតិ ឯតេសំ រូបារម្មណធម្មារម្មណានំ និយមោបិ កថំ ភវេ កេន បការេន ភវេយ្យ? សព្ពំ អារម្មណំ ឯតំ ឯតំ សព្ពំ អារម្មណំ ឆព្ពិធំ ឆប្បការំ ភគវតា សមុទីរិតំ. តំ បរិត្តត្តិកាទីនំ វសេន ពហុប្បការេហិ មតំ.

៣០៧. សព្ពោ កាមវិបាកោ ច សព្ពោ តេវីសតិកាមវិបាកោ ច ក្រិយាហេតុទ្វយម្បិ ច មនោធាតុហសិតុប្បាទវសេន កិរិយាហេតុទ្វយម្បិ ចាតិ បញ្ចវីសតិ ចិត្តុប្បាទា ឯកន្តបរិត្តារម្មណា ឯកន្តកាមាវចរារម្មណា សិយុំ ភវេយ្យុំ.

៣០៨-១០. ឥដ្ឋាទិភេទា បញ្ចេវ, រូបសទ្ទាទយោ បន ទ្វិបញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ បដិបាដិយា អនុក្កមេន គោចរា ហោន្តិ. រូបាទិបញ្ចកំ សព្ពំ, មនោធាតុត្តយស្ស តុ មនោធាតុត្តយស្ស បន សព្ពំ ¶ រូបាទិបញ្ចកំ អារម្មណំ ហោតិ, ឯតេសំ តេរសន្នំ បន ចិត្តានំ រូបក្ខន្ធោវ គោចរោ អារម្មណំ ហោតិ. នារូបំ នាមំ អារម្មណំ ន ករោន្តិ. ន ច បញ្ញត្តិំ បញ្ញត្តិំ អារម្មណំ ន ករោន្តិ. នាតីតំ អតីតំ អារម្មណំ ន ករោន្តិ ¶ . ន ចនាគតំ អនាគតំ អារម្មណំ ន ករោន្តិ ឯវ. ហិ សច្ចំ វត្តមានោ គោចរោ ឯតេសំ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានំ, មនោធាតុត្តយស្ស ចាតិ តេរសន្នំ ចិត្តានំ តំ អារម្មណំ វត្តមានំ ឯវ បច្ចុប្បន្នំ ឯវ.

៣១១. តេរសេតានិ ចិត្តានិ, ជាយន្តេ កាមធាតុយំ ឯតានិ តេរស ចិត្តានិ កាមធាតុយំ ជាយន្តិ, រូបាវចរេ បុញ្ញជានិ ចក្ខុសោតវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនានិ, កិរិយាមនោធាតុ ចាតិ ចត្តារិ ចិត្តានិ ជាយន្តិ. អរូបិសុ អរូបភូមីសុ នេវ កិញ្ចិបិ ឯកម្បិ ចិត្តំ នេវ ជាយតិ.

៣១២-៣. មហាបាកានមដ្ឋន្នំ អដ្ឋន្នំ មហាវិបាកានំ បវត្តិយំ ឆសុ ទ្វារេសុ តទារម្មណកិច្ចានំ រូបាទិឆបរិត្តានិ គោចរា. សន្តីរណត្តយស្សបិ បវត្តិយំ បញ្ចទ្វារេ សន្តីរណត្តយកិច្ចស្ស, ឆទ្វារេសុ តទាលម្ពណកិច្ចស្ស ច រូបាទិឆបរិត្តានិ គោចរា. រូបាទយោ បរិត្តា ឆ, ហសិតុប្បាទគោចរា ហសិតុប្បាទស្ស រូបាទយោ ឆ បរិត្តា គោចរា ហោន្តិ. បញ្ចទ្វារេ បដុប្បន្នា បញ្ចសុ ទ្វារេសុ យេ គោចរា បច្ចុប្បន្នា, មនោទ្វារេ តិកាលិកា យេ គោចរា តិកាលិកា តីសុ កាលេសុ និយុត្តា.

៣១៤-៥. ទុតិយារុប្បចិត្តញ្ច, ចតុត្ថារុប្បមានសំ កុសលវិបាកកិរិយាវសេន ឆព្ពិធំ ចិត្តំ មហគ្គតគោចរំ និយតំ និយតារម្មណំ ហោតិ, តំ ឆព្ពិធំ ចិត្តំ មហគ្គតគោចរំ បុព្ពេ អត្តនា អធិគតអាកាសានញ្ចាយតនអាកិញ្ចញ្ញាយតនកុសលារម្មណំ, តេសុ ទ្វេ ទុតិយចតុត្ថារុប្បបាកា ‘‘យស្ស យស្ស កុសលឈានស្ស យំ យំ អារម្មណំ គហេត្វា ព្រហ្មលោកេ បដិសន្ធិ ហោតី’’តិ វចនតោ សកសកកុសលស្ស អារម្មណំ ឯវ តេសំ វិបាកានំ អារម្មណំ ហោតិ. និព្ពានារម្មណត្តា ហិ, ឯកន្តេន អនញ្ញតោ អដ្ឋានាសវចិត្តានំ អប្បមាណោវ និព្ពានំ ឯវ គោចរំ អារម្មណំ ហោតិ ¶ . ហិ កស្មា ការណា? និព្ពានារម្មណត្តា, ន អញ្ញតោ អារម្មណតោ.

៣១៦-៣២០. ចត្តារោ ញាណហីនា ច, កាមាវចរបុញ្ញតោ កាមាវចរកុសលវសេន ចត្តារោ ញាណហីនា ច ក្រិយតោ កិរិយវសេន ចត្តារោ ញាណហីនា ច ទ្វាទសាកុសលានិ ច តេ បរិត្តារម្មណា ចេវ មហគ្គតគោចរា ច, តេ ន វត្តព្ពា ច ហោន្តិ. កស្មា? បញ្ញត្តារម្មណត្តា ¶ . ចត្តារោ ញាណសំយុត្តា, បុញ្ញតោ កុសលវសេន ចត្តារោ ញាណសម្បយុត្តា, ក្រិយតោ កិរិយវសេន ចត្តារោ ញាណសម្បយុត្តា ច តថា អភិញ្ញាទ្វយញ្ច កិរិយាវោដ្ឋព្ពនម្បិ ច ឯកាទសន្នំ ឯតេសំ ចិត្តានំ គោចរោ បរិត្តមហគ្គតអប្បមាណវសេន តិវិធោ ហោតិ. ឥមេ ឯកាទស ន វត្តព្ពាបិ ហោន្តិ. កស្មា? បញ្ញត្តារម្មណត្តា. យានិ វុត្តាវសេសានិ វុត្តតោ ចិត្តតោ សេសានិ យានិ ចិត្តានិ, តានិ ន វត្តព្ពារម្មណានីតិ វិភាវិនា វិញ្ញេយ្យានិ.

បរិត្តារម្មណត្តិកំ សមត្តំ.

៣២១.

ទុតិយារុប្បចិត្តញ្ច, ចតុត្ថារុប្បមានសំ;

ឆព្ពិធំ បន ឯកន្តអតីតារម្មណំ សិយា.

៣២២-៦. វិញ្ញាណានំ ទ្វិបញ្ចន្នំ ទ្វិន្នំ បញ្ចវិញ្ញាណានំ, មនោធាតុត្តយស្ស ច តេរសន្នំ ចិត្តានំ គោចរា រូបាទយោ បញ្ច ធម្មា បច្ចុប្បន្នាវ, អដ្ឋ កាមមហាវិបាកា តទារម្មណកិច្ចវសេន អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នគោចរា, ចុតិកិច្ចវសេន អតីតារម្មណា, បដិសន្ធិភវង្គកិច្ចវសេន បច្ចុប្បន្នាតីតារម្មណា. សោមនស្សសន្តីរណំ សន្តីរណកិច្ចវសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណំ. តទារម្មណកិច្ចវសេន បច្ចុប្បន្នានាគតាតីតារម្មណំ. សេសសន្តីរណទ្វយំ សន្តីរណកិច្ចវសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ¶ , តទារម្មណកិច្ចវសេន បច្ចុប្បន្នានាគតាតីតារម្មណំ, ចុតិកិច្ចវសេន អតីតារម្មណំ, បដិសន្ធិភវង្គកិច្ចវសេន បច្ចុប្បន្នាតីតារម្មណំ. ហសិតុប្បាទចិត្តំ ជវនកិច្ចវសេន បច្ចុប្បន្នាតីតានាគតគោចរំ. ឥតិ ឯតេ ទ្វាទស មានសា បន សិយាតីតារម្មណា អតីតារម្មណា សិយុំ. បច្ចុប្បន្នានាគតគោចរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា អនាគតារម្មណា សិយុំ. កាមេ វីសតិ កុសលាកុសលា ក្រិយតោ កិរិយវសេន កាមេ នវ មានសា, វោដ្ឋព្ពំ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចវសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណំ, អាវជ្ជនកិច្ចវសេន តិកាលារម្មណំ. មហាកិរិយមានសា ជវនកិច្ចវសេន តិកាលារម្មណា, សន្តេ បញ្ញត្តិកាលេ នវត្តព្ពារម្មណា. ទ្វេ អភិញ្ញាមានសាបិ អភិញ្ញាកិច្ចវសេន អតីតាទិគោចរា សិយុំ. ឥមេ មានសា បញ្ញត្តិកាលេបិ សន្តេ នវត្តព្ពា ភវន្តិ. រូបារូបភវេសុ មយា វុត្តតោ សេសានិ សព្ពានិ ចិត្តានិ អតីតារម្មណាទិនា អតីតារម្មណាទិវសេន បណ្ឌិតេន ន វត្តព្ពានិ ន កថិតព្ពានិ ហោន្តិ ឯវ, បញ្ញត្តារម្មណានិ ឯវ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

៣២៧. កាមតោ ¶ ច ក្រិយា បញ្ច កាមាវចរវសេន បញ្ច កិរិយា, រូបតោ រូបាវចរវសេន បញ្ចមី ក្រិយា អភិញ្ញាចិត្តំ, ឯតេសំ ឆន្នំ ចិត្តានំ នត្ថិ កិញ្ចិ ឯកម្បិ អគោចរំ អនារម្មណំ, សព្ពារម្មណន្តិ អត្ថោ. ‘‘បញ្ចមី ក្រិយា’’តិ វចនំ អភិញ្ញាចិត្តវសេន វុត្តំ. សុទ្ធឈានស្ស បញ្ចមរូបកិរិយស្ស បញ្ញត្តារម្មណំ ឯវាតិ វេទិតព្ពំ.

៣២៨. និព្ពានញ្ច ចតុព្ពិធំ ផលំ, មគ្គំ រូបញ្ច អរូបំ ចិត្តចេតសិកសង្ខាតំ នាមញ្ច គោចរំ កាតុំ យានិ ចិត្តានិ សក្កោន្តិ, តានិ ចិត្តានិ មេ វទ, អាចរិយ, តានិ មយ្ហំ កថេហិ.

៣២៩-៣០. ចត្តារោ ញាណសំយុត្តា, បុញ្ញតោ បុញ្ញវសេន ចត្តារោ ញាណសម្បយុត្តា, ក្រិយតោ តថា កិរិយវសេន ¶ ចត្តារោ ញាណសម្បយុត្តា, ទ្វេ អភិញ្ញាមានសា, កិរិយាវោដ្ឋព្ពនម្បិ ចាតិ ឯកាទស ចិត្តានិ និព្ពានញ្ច ផលញ្ច មគ្គញ្ច រូបញ្ច អរូបំ នាមញ្ច គោចរំ កាតុំ សក្កោន្តិ.

៣៣១-៤. ចិត្តេសុ បន សព្ពេសុ យានិ ចិត្តានិ អរហត្តផលំ អរហត្តមគ្គំ គោចរំ កាតុំ សក្កោន្តិ, តានិ កតិ ចិត្តានិ មេ វទ តានិ មយ្ហំ ត្វំ កថេហិ. សព្ពេសុ បន ចិត្តេសុ, ឆ ច ចិត្តានិ មេ សុណ, ភោ ភទ្ទមុខ, ត្វំ មយ្ហំ វចនំ សុណោហិ, សព្ពេសុ បន ចិត្តេសុ ឆ ចិត្តានិ អរហត្តផលំ អរហត្តមគ្គំ គោចរំ កាតុំ សក្កោន្តិ. ចត្តារោ ញាណសំយុត្តា, កិរិយា ច វោដ្ឋព្ពនម្បិ ច កិរិយាភិញ្ញាមនោ ចាតិ ឆ ច ចិត្តានិ គោចរំ កាតុំ សក្កោន្តិ. បុញ្ញតោ បុញ្ញវសេន ចត្តារោ ញាណសម្បយុត្តា, បុញ្ញតោ បុញ្ញវសេន អភិញ្ញាចិត្តញ្ច អរហត្តផលំ មគ្គំ គោចរំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ.

៣៣៥-៨. អរហតោ ខីណាសវស្ស មគ្គចិត្តំ ផលមានសំ វា បុថុជ្ជនា វា សេក្ខា វា វិជានិតុំ ន សក្កោន្តិ. កស្មា ការណា? បុថុជ្ជនោ សោតាបន្នស្ស មានសំ ន ជានាតិ, សោតាបន្នោ សកទាគាមិស្ស មានសំ ន ជានាតិ, សកទាគាមី អនាគាមិស្ស មានសំ ន ជានាតិ, អនាគាមី អរហន្តស្ស មានសំ ន ជានាតិ. ហេដ្ឋិមោ ហេដ្ឋិមោ បុគ្គលោ ឧបរូបរិ ឋិតស្ស បុគ្គលស្ស មានសំ នេវ ជានាតិ, ឧបរូបរិ ឋិតោ បុគ្គលោបិ ហេដ្ឋិមស្ស ហេដ្ឋិមស្ស បុគ្គលស្ស មានសំ ជានាតិ.

៣៣៩-៣៤២. យោ ¶ ធម្មោ យស្ស ធម្មស្ស អារម្មណំ ហោតិ, តំ អារម្មណំ ឯកំ ឯកំ ឧទ្ធរិត្វា ឥតោ បរំ បវក្ខាមិ. កុសលារម្មណំ កាមេ កាមេ អដ្ឋវិធំ កុសលំ អដ្ឋវិធស្ស កាមាវចរកុសលស្ស អារម្មណំ ហោតិ. កថំ ¶ ? បុព្ពេវ កតំ អដ្ឋវិធំ មហាកុសលំ បច្ឆា សោមនស្សសហគតញាណសម្បយុត្តចិត្តទ្វយេន វា សោមនស្សសហគតញាណវិប្បយុត្តចិត្តទ្វយេន វា ឧបេក្ខាសហគតញាណសម្បយុត្តទ្វយេន វា ឧបេក្ខាសហគតញាណវិប្បយុត្តទ្វយេន វា អនុស្សរណកអាលាទីសុ តស្ស អដ្ឋវិធស្ស កុសលស្ស ជវនកិច្ចវសេន អារម្មណំ ហោតិ, វិប្បដិសារកាលាទីសុ ទ្វាទសវិធស្ស អកុសលស្ស អារម្មណំ ហោតិ, កុសលស្ស អភិញ្ញាមានសស្ស ច កិរិយស្ស អភិញ្ញាមានសស្ស ច អារម្មណំ ហោតិ, ឯកាទសវិធស្ស កាមាវចរវិបាកស្ស តទារម្មណវសេន អារម្មណំ ហោតិ. តថា កាមក្រិយស្សាតិ ជវនកិច្ចវសេន ហសនស្ស អាវជ្ជនកិច្ចវសេន វោដ្ឋព្ពនស្ស ជវនកិច្ចវសេន មហាកិរិយស្ស អារម្មណំ ហោតិ, ឯតេសំ ឆន្នំ រាសីនំ អារម្មណំ សិយា ភវេយ្យ. រូបាវចរបុញ្ញានិ បញ្ច តតោ ឆរាសិតោ កាមវិបាកំ វជ្ជេត្វា បញ្ចន្នំ រាសីនំ អារម្មណានិ ហោន្តិ. តទា លោភមូលមោហមូលវសេន អត្តនា បដិលទ្ធឈានានំ អនុស្សរណកាលេ តស្ស ទសវិធស្ស អកុសលស្ស អារម្មណំ ហោតិ, តិហេតុកបដិសន្ធិនោ សត្តស្ស ឈានតោ បរិហីនស្ស ឈានំ បច្ចវេក្ខតោ ឈានារម្មណំ ទោមនស្សយុត្តំ ហោតិ, តទា តស្ស បដិឃទ្វយស្ស អារម្មណំ ហោតិ. កាមក្រិយស្សាតិ ឯកន្តបរិត្តារម្មណានិ កិរិយាមនោធាតុហសនានិ វជ្ជេត្វា អាវជ្ជនកិច្ចវសេន វោដ្ឋព្ពនស្ស, ជវនកិច្ចវសេន មហាកិរិយស្ស ច អារម្មណំ ហោតិ.

៣៤៣. អារុប្បកុសលញ្ចាបិ, តេភូមកុសលស្ស ច មហាកុសលស្ស ច អភិញ្ញាកិច្ចវសេន បញ្ចមរូបកុសលស្ស ច ទុតិយចតុត្ថអរូបកុសលស្ស ច តេភូមកក្រិយស្សាបិ វោដ្ឋព្ពនស្ស មហាកិរិយស្ស ច អភិញ្ញាកិច្ចវសេន បញ្ចមរូបកិរិយស្ស ច ទុតិយចតុត្ថារុប្បកិរិយស្ស ច អារម្មណំ ហោតិ, ទុតិយារុប្បកិរិយស្ស ច បឋមារុប្បកិរិយាយ អារម្មណេន ¶ ភវិតព្ពំ, ចតុត្ថារុប្បកិរិយស្ស ច តតិយារុប្បកិរិយាយ អារម្មណេន ភវិតព្ពំ, ឯវញ្ច សតិ កថំ បឋមារុប្បកុសលំ ទុតិយារុប្បកិរិយស្ស អារម្មណំ ហោតិ, តតិយារុប្បកុសលញ្ច ចតុត្ថារុប្បកិរិយស្ស អារម្មណំ ហោតីតិ ចេ វត្តព្ពំ, យទា បុថុជ្ជនយោគី វា សេក្ខោ វា យោគី រូបសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋហិត្វា អាកាសានញ្ចាយតនសង្ខាតំ បឋមារុប្បសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វីតរាគោ ហុត្វា អត្តនា អធិគតា សមាបត្តិយោ គហេត្វា បុថុជ្ជនសេក្ខកាលេ អត្តនា អនធិគតំ ទុតិយំ អរូបសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ, តទា ខីណាសវកាលេ ¶ សមាបជ្ជិតំ ទុតិយំ អរូបកិរិយំ បឋមារុប្បកុសលំ អារម្មណំ ករោតិ, ឯវំ បឋមារុប្បកុសលំ ទុតិយារុប្បកិរិយស្ស អារម្មណំ ហោតិ.

យទា យោគី រូបសមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋហិត្វា បឋមារុប្បកុសលំ ទុតិយារុប្បកុសលំ តតិយារុប្បកុសលញ្ច សមាបជ្ជិត្វា ខីណាសវោ ហុត្វា អត្តនា អធិគតា សមាបត្តិយោ គហេត្វា អត្តនា អនធិគតំ ចតុត្ថំ អរូបសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ, តទា ចតុត្ថារុប្បកិរិយា តតិយារុប្បកុសលំ អារម្មណំ ករោតិ, ឯវំ ចតុត្ថារុប្បកិរិយស្ស តតិយារុប្បកុសលំ អារម្មណំ ហោតិ, បច្ឆា ខីណាសវកាលេ សមាបជ្ជិតា រូបារូបសមាបត្តិយោ ហោន្តិ. យថា ហោតិ, តថា ឯវ អកុសលស្សបិ អារម្មណំ ហោតិ.

៣៤៤-៧. អរូបាវចរបាកានន្តិ ជាតិនិទ្ធារណំ, ចតុត្ថទុតិយានំ អរូបបាកានម្បិ អារម្មណំ ហោតិ, ‘‘ចតុត្ថទុតិយាន’’ន្តិ វត្តព្ពេ តិយានំ-សទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘ចតុត្ថទូ’’តិ វុត្តំ, តទា ទ្វិន្នំ អរូបបាកានំ បឋមារុប្បតតិយារុប្បជវនានិ អារម្មណានិ ហោន្តិ, ‘‘យស្ស កុសលស្ស ឈានស្ស យំ អារម្មណំ គហេត្វា ព្រហ្មលោកេ បដិសន្ធិ ហោតី’’តិ វចនតោ សកសកកុសលានំ អារម្មណភូតានិ ¶ អាកាសានញ្ចាយតនអាកិញ្ចញ្ញាយតនានិ តេសំ ទុតិយចតុត្ថារុប្បបាកានំ អារម្មណានិ ហោន្តិ, ឯវំ អរូបកុសលំ ឥមេសំ អដ្ឋរាសីនំ អារម្មណបច្ចយោ ហោតិ. អបរិយាបន្នបុញ្ញម្បិ ចតុព្ពិធលោកុត្តរកុសលម្បិ កាមាវចរតោ កាមាវចរវសេន កុសលស្ស ញាណសម្បយុត្តមហាកុសលស្ស ច ក្រិយស្ស វោដ្ឋព្ពនស្ស, ញាណសម្បយុត្តតោ កិរិយស្ស ច រូបតោ រូបាវចរវសេន បញ្ចមស្ស រូបកុសលស្ស ច បញ្ចមស្ស រូបកិរិយស្ស ចាតិ ចតុន្នំ រាសីនំ អារម្មណំ សទា ហោតិ, អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – សេក្ខានំ ញាណសម្បយុត្តមហាកុសលស្ស, វោដ្ឋព្ពនស្ស, បញ្ចមស្ស រូបកុសលស្ស ច តិវិធំ លោកុត្តរបុញ្ញំ អារម្មណំ ហោតិ. ខីណាសវស្ស វោដ្ឋព្ពនស្ស, ញាណសម្បយុត្តមហាកិរិយស្ស, បញ្ចមស្ស រូបកិរិយស្ស ច អរហត្តបុញ្ញំ អារម្មណំ ហោតិ. យថា តថា ឯវ សព្ពំ អកុសលំ កាមាវចរតោ កាមាវចរវសេន កុសលស្ស មហាកុសលស្ស, ក្រិយស្ស ហសនវោដ្ឋព្ពនមហាកិរិយស្ស ច រូបាវចរតោ បន រូបាវចរវសេន បញ្ចមស្ស រូបកុសលស្ស, បញ្ចមស្ស រូបកិរិយស្ស ច អារម្មណំ ហោតិ, យថា តថា ឯវ សព្ពស្ស អកុសលស្ស ច កាមាវចរវិបាកានំ តទារម្មណកិច្ចវសេន ឯកាទសន្នញ្ចាតិ ឆន្នំ រាសីនំ អារម្មណំ ភគវតា ឦរិតំ.

៣៤៨-៣៥២. វិបាការម្មណំ ¶ កាមេ សព្ពំ វិបាការម្មណំ កាមាវចរតោបិ កាមាវចរវសេនបិ កុសលស្ស មហាកុសលស្ស, ក្រិយស្ស ហសនវោដ្ឋព្ពនមហាកិរិយស្ស ច រូបាវចរតោ ចេវ រូបាវចរវសេន ច ឯវ បញ្ចមស្ស រូបកុសលស្ស, បញ្ចមស្ស រូបកិរិយស្ស ច កាមាវចរបាកានំ កាមាវចរវិបាកានំ ឯកាទសន្នញ្ច តថេវ អកុសលស្ស ច ឆន្នំ រាសីនំ អារម្មណំ ហោតិ. រូបេ វិបាការម្មណំ កាមាវចរតោបិ ច កាមាវចរវសេនបិ ច កុសលស្ស មហាកុសលស្ស ¶ , ក្រិយស្ស ច វោដ្ឋព្ពនមហាកិរិយស្ស ច រូបាវចរតោ ចេវ រូបាវចរវសេន ច ឯវ កុសលស្ស ច អបុញ្ញស្ស ចាតិ បញ្ចន្នំ រាសីនំ គោចរោ ហោតិ, អរូបាវចរបាកេសុ អយំ នយោ ភគវតា មតោ. វដ្ដេ ន បរិយាបន្នា នប្បវិដ្ឋាតិ អបរិយាបន្នា, តេសំ បុគ្គលានំ បាកាបិ កាមតោ កាមាវចរវសេន កុសលស្ស ញាណសម្បយុត្តមហាកុសលស្ស, ក្រិយស្ស ច វោដ្ឋព្ពនញាណសម្បយុត្តមហាកិរិយស្ស ច រូបតោបិ រូបាវចរវសេនបិ កុសលស្ស បញ្ចមស្ស រូបកុសលស្ស, ក្រិយស្ស ច បញ្ចមស្ស រូបកិរិយស្ស ច ឯវំ អារម្មណំ ហោតីតិ. ឯត្ថាយមធិប្បាយោ អបរិយាបន្នបុញ្ញេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

៣៥៣-៦. កាមេ ឥទំ សព្ពកិរិយចិត្តំ កាមាវចរតោបិ ច កាមាវចរវសេនបិ ច កុសលស្ស មហាកុសលស្ស, ក្រិយស្ស ច ហសនវោដ្ឋព្ពនមហាកិរិយស្ស ច រូបាវចរតោ ចេវ រូបាវចរវសេន ច ឯវ កុសលស្ស បញ្ចមស្ស រូបកុសលស្ស, ក្រិយស្ស ច បញ្ចមស្ស រូបកិរិយស្ស ច ឯកាទសកាមាវចរបាកស្ស ច តថេវ អកុសលស្ស ច ឯតេសំ ឆន្នំ រាសីនំ អារម្មណំ ហោតិ. យំ ក្រិយាមានសំ រូបេ រូបាវចរេ យំ កិរិយាមានសំ, កាមបាកំ តតោ វិនា តតោ រាសិតោ កាមបាកំ វិនា វជ្ជេត្វា បញ្ចន្នំ បន រាសីនំ អារម្មណំ ហោតិ. កាមាវចរតោ កាមាវចរវសេន កិរិយស្ស វោដ្ឋព្ពនមហាកិរិយស្ស អារម្មណំ ហោតិ, ហសនំ ឯកន្តបរិត្តារម្មណត្តា រូបកិរិយំ អារម្មណំ ន ករោតិ. ក្រិយាចិត្តំ បនារុប្បេ អរូបកិរិយាចិត្តំ បន តេសំ បញ្ចន្នំ ឯវ ច រាសីនំ អារុប្បក្រិយស្សាបិ បឋមារុប្បកិរិយំ ទុតិយារុប្បកិរិយស្ស អារម្មណំ ហោតិ, តតិយារុប្បកិរិយំ ចតុត្ថារុប្បកិរិយស្ស អារម្មណំ ហោតិ. ឥតិ ឆន្នំ រាសីនំ គោចរោ ហោតិយេវ.

៣៥៧-៨.

រូបំ ¶ ចតុសមុដ្ឋានំ, រូបារម្មណសញ្ញិតំ;

កាមាវចរបុញ្ញស្ស, តថេវ កុសលស្ស ច;

អភិញ្ញាទ្វយចិត្តស្ស, កាមបាកក្រិយស្ស ច.

ទ្វិចក្ខុវិញ្ញាណមនោធាតុទ្វយសន្តីរណត្តយមហាបាកស្ស ¶ ច កាមកិរិយស្ស ចាតិ ឯកាទសវិធស្ស កាមកិរិយស្ស ច ឆន្នំ ឯតេសំ រាសីនំ អារម្មណបច្ចយោ ហោតិ.

៣៥៩-៣៦០. និព្ពានារម្មណំ កាមរូបាវចរតោ កាមរូបាវចរវសេន សេក្ខានំ ញាណសម្បយុត្តមហាកុសលស្ស, រូបាវចរវសេន បញ្ចមស្ស រូបកុសលស្ស ច កាមរូបកិរិយស្ស ច ខីណាសវានំ វោដ្ឋព្ពនញាណសម្បយុត្តមហាកិរិយស្ស ច បញ្ចមរូបកិរិយស្ស ច ឧភយស្សាបិ ចិត្តស្ស អារម្មណំ ហោតិ. អបរិយាបន្នតោ ចេវ លោកុត្តរវសេន ច ឯវ ផលស្ស, កុសលស្ស ច ឯតេសំ ឆន្នំ រាសីនំ អារម្មណបច្ចយោ ហោតិ.

៣៦១-២. នានប្បការកំ សព្ពំ, បញ្ញត្តារម្មណំ បន តេភូមកស្ស បុញ្ញស្ស មហាកុសលស្ស, សុទ្ធឈានស្ស បញ្ចវិធស្ស រូបកុសលស្ស, បឋមារុប្បតតិយារុប្បកុសលស្ស ច តថេវ អកុសលស្ស ច រូបារូបវិបាកស្ស សព្ពស្ស រូបវិបាកស្ស, បឋមារុប្បតតិយារុប្បវិបាកស្ស ច តេភូមកក្រិយស្ស ច ហសនវោដ្ឋព្ពនមហាកិរិយស្ស សព្ពស្ស រូបកិរិយស្ស, បឋមារុប្បតតិយារុប្បកិរិយស្ស ចាតិ នវន្នំ បន រាសីនំ អារម្មណបច្ចយោ ហោតិ.

៣៦៣-៤. រូបារម្មណិកា ទ្វេ តុ ទ្វេ ចិត្តុប្បាទា រូបារម្មណិកា, ទ្វេ ទ្វេ សទ្ទាទិគោចរា ទ្វេ ទ្វេ ចិត្តុប្បាទា សទ្ទារម្មណាទិគោចរា, តយោ មនោធាតុសង្ខាតា ចិត្តុប្បាទា បញ្ចារម្មណិកា នាម មតា ភគវតា. ឥធ ឥមស្មិំ កាមាវចរាធិការេ ¶ ឯកចត្តាលីសេវ ចិត្តុប្បាទា ឆឡារម្មណិកា មតា. អយំ កាមាវចរចិត្តានំ អារម្មណក្កមោ.

៣៦៥-៩. បញ្ចាភិញ្ញា វិវជ្ជេត្វា, រូបារូបា អនាសវា ឥមេ សព្ពេ ចិត្តុប្បាទា ធម្មារម្មណគោចរា ហោន្តិ. បឋមារុប្បកុសលំ ទុតិយារុប្បចេតសោ កុសលស្ស អារម្មណំ ហោតិ, ទុតិយារុប្បចេតសោ វិបាកស្ស ច អារម្មណំ ហោតិ, ទុតិយារុប្បចេតសោ កិរិយស្ស ច អារម្មណំ ហោតិ. ទុតិយារុប្បចេតសោ កិរិយស្ស បឋមារុប្បកុសលារម្មណភាវេ ការណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. បឋមារុប្បបាកោយំ, ទុតិយារុប្បចេតសោ កុសលស្ស ច ទុតិយារុប្បចេតសោ វិបាកស្ស ច ទុតិយារុប្បចេតសោ កិរិយស្ស ច អារម្មណំ ន ហោតិ. ហិ កស្មា? តេសំ ទុតិយារុប្បកុសលវិបាកកិរិយានំ បឋមារុប្បកុសលារម្មណត្តា. បឋមំ តុ ក្រិយាចិត្តំ បឋមំ កិរិយាចិត្តំ បន ទុតិយារុប្បចេតសោ បុញ្ញស្ស អារម្មណំ ន ហោតិ. ទុតិយារុប្បចេតសោ វិបាកស្ស អារម្មណំ ន ¶ ហោតិ. រូបារូបភវេសុ ហិ ខីណាសវា វិបាកចិត្តានិ ចុតិវសេន សកសកកុសលានំ អារម្មណំ ករោន្តិ. បឋមំ តុ ក្រិយាចិត្តំ បន ទុតិយារុប្បចេតសោ កិរិយស្ស អារម្មណំ ហោតិ. ឥតិ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ចិត្តានំ អារម្មណុប្បត្តិ វិភាវិនា ធីរេន ញេយ្យា.

៣៧០-៣. បុថុជ្ជនស្ស សេក្ខស្ស, អរូបារម្មណំ ទ្វិធា ទ្វិប្បការំ កុសលំ កុសលស្ស ទុតិយារុប្បកុសលស្ស អារម្មណំ ហោតិ, តំ បឋមារុប្បកុសលំ ទុតិយារុប្បវិបាកស្ស អារម្មណំ សិយា ភវេយ្យ. ខីណាសវស្ស ភិក្ខុស្ស, បឋមារុប្បមានសំ អារម្មណំ តិធា តិប្បការំ ហោតិ. ឥតិ វចនំ មហេសិនា វុត្តំ. ក្រិយស្សាបិ ទុតិយារុប្បកិរិយស្សាបិ បឋមារុប្បកិរិយា អារម្មណំ ហោតិ. កុសលម្បិ បឋមារុប្បកុសលម្បិ ទុតិយារុប្បកិរិយស្ស ច អារម្មណំ ហោតិ. កុសលំ ¶ បឋមារុប្បកុសលំ ទុតិយារុប្បវិបាកស្ស អារម្មណំ ហោតិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បឋមារុប្បមានសំ អារម្មណំ តិធា ហោតិ. តតិយារុប្បចិត្តម្បិ ចតុត្ថារុប្បចេតសោ កុសលស្ស អារម្មណំ ហោតិ, ចតុត្ថារុប្បចេតសោ វិបាកស្ស ច តំ អារម្មណំ ហោតិ. ឯវមេវ យថា បឋមារុប្បមានសំ អារម្មណំ ទ្វិធា ហោតិ, ឯវមេវ តថា តតិយារុប្បចិត្តំ អារម្មណំ ទ្វិធា ហោតិ. យថា បឋមារុប្បមានសំ អារម្មណំ តិធា ហោតិ, ឯវមេវ តថា តតិយារុប្បចិត្តំ អារម្មណំ តិធា សិយា.

៣៧៤. យំ យំ បន ឥធារព្ភ ឥធ ឥមស្មិំ អធិការេ យំ យំ គោចរំ អារព្ភ បដិច្ច យេ យេ ចិត្តុប្បាទា ជាយន្តិ, សោ សោ គោចរោ តេសញ្ច តេសញ្ច ចិត្តុប្បាទានំ អារម្មណបច្ចយោ ហោតិ.

៣៧៥. យោ បន នរោ ឥមស្ស អភិធម្មាវតារស្ស កិរ បារំ ទុត្តរំ ឥធ ឥមស្មិំ លោកេ ឧត្តរតិ, សោ នរោ អភិធម្មមហណ្ណវេ បារំ ទុត្តរំ ឧត្តរំ ឧត្តរតិ ឯវ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

អារម្មណវិភាគវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឆដ្ឋោ បរិច្ឆេទោ.

៧. សត្តមោ បរិច្ឆេទោ

វិបាកចិត្តប្បវត្តិនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣៧៦.

អនន្តញាណេន ¶ និរង្គណេន,

គុណេសិនា ការុណិកេន តេន;

វុត្តេ វិបាកេ មតិបាដវត្ថំ,

វិបាកចិត្តប្បភវំ សុណាថ.

យេន ¶ ជិនេន អនន្តញាណេន និក្កិលេសេន គុណេសិនា ការុណិកេន តេន ជិនេន វុត្តេ វិបាកស្មិំ មតិបាដវត្ថំ មតិឆេកភាវត្ថាយ វិបាកចិត្តប្បភវំ មយា ភណមានំ វិបាកចិត្តប្បវត្តិំ តុម្ហេ សុណាថ.

៣៧៧. ឯកូនតិំស កម្មានិ, បាកា ទ្វត្តិំស ភគវតា ទស្សិតា, កម្មានិ តីសុ ទ្វារេសុ ទិស្សរេ, វិបាកា ឆសុ ទ្វារេសុ ទិស្សន្តិ.

៣៧៨-៩. កុសលំ កាមលោកស្មិំ កាមលោកម្ហិ កុសលំ បវត្តេ, បដិសន្ធិយញ្ច តំតំបច្ចយមាគម្ម តំតំបច្ចយំ បដិច្ច. សោ សោ បច្ចយោ តំតំបច្ចយោ, ‘‘តតបច្ចយោ’’តិ វត្តព្ពេ និគ្គហីតាគមវសេន ‘‘តំតំបច្ចយោ’’តិ វុត្តំ. វិច្ឆាកម្មធារយសមាសោយំ. វិវិធំ ផលំ ទទាតិ. ឯកាយ ចេតនាយ ឯកា បដិសន្ធិ ភគវតា បកាសិតា. នានាកម្មេហិ នានា បដិសន្ធិយោ ច ភវន្តិ.

៣៨០-១. តិហេតុកំ តុ យំ កម្មំ តិហេតុកំ យំ កម្មំ បន កាមាវចរសញ្ញិតំ តិហេតុកំ វិបាកំ ទុហេតុញ្ច វិបាកំ អហេតុញ្ច វិបាកំ ទេតិ. ទុហេតុកំ តុ យំ កម្មំ ទុហេតុកំ យំ កម្មំ បន, តំ កម្មំ តិហេតុកំ វិបាកំ ន ទេតិ, អត្តនោ វិបាកំ ទុហេតុញ្ច អហេតុញ្ច ទេតិ.

៣៨២-៣. តិហេតុកេន ¶ កម្មេន, បដិសន្ធិ តិហេតុកា ហោតិ, ទុហេតុកាបិ បដិសន្ធិ ហោតេវ, អហេតុកា បដិសន្ធិ នេវ ហោតិ, ឧក្កដ្ឋតិហេតុកកម្មេន តិហេតុកា បដិសន្ធិ, ឱមកតិហេតុកកម្មេន ទុហេតុកា បដិសន្ធិ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ទុហេតុកេន កម្មេន ទុហេតុកា បដិសន្ធិ, អហេតុកាបិ បដិសន្ធិ ហោតេវ, តិហេតុកា បដិសន្ធិ នេវ ហោតិ. ឧក្កដ្ឋទុហេតុកកម្មេន ទុហេតុកា បដិសន្ធិ, ឱមកទុហេតុកកម្មេន អហេតុកា បដិសន្ធិ ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

៣៨៤. អសង្ខារកម្មំ ¶ អសង្ខារវិបាកំ ទេតិ, សសង្ខារវិបាកម្បិ ទេតិ, សសង្ខារកម្មំ សសង្ខារផលំ, តថា អសង្ខារផលំ ទេតិ.

៣៨៥. ឯកាយ ចេតនាយេត្ថ ឯត្ថ ឯតាសុ ចេតនាសុ ឯកាយ កុសលាយ ចេតនាយ សោឡសវិធា វិបាកចិត្តានិ ភវន្តិ. ឥតិ វចនំ ជិនោ បកាសយេ.

៣៨៦-៩២. វេទនាបរិវត្តនំ អារម្មណេន ហោតេវ, តទារម្មណចិត្តម្បិ ជវនេន និយាមិតំ, សោមនស្សយុត្តេ កុសលេ ជវនេ ជវិតេ តទារម្មណម្បិ សោមនស្សយុត្តមេវ ហោតីតិ អត្ថោ. ឧបេក្ខាយុត្តកុសលេបិ ឯសេវ នយោ. កាមាវចរចិត្តេន កុសលេនាទិនា បឋមេន កុសលេន តុល្យេន វិបាកចិត្តេន. តតិយាវិសេសនំ. យេន សត្តេន គហិតា បដិសន្ធិ ចេ យទិ, ឥដ្ឋេ ពលវារម្មណេ មនាបេ អតិមហន្តារម្មណេ តស្ស សត្តស្ស ចក្ខុស្ស ចក្ខុបសាទស្ស អាបាថំ បាកដភាវំ អាគតេ សតិ មនោធាតុយា តាយ ភវង្គស្មិំ អាវដ្ដិតេ ភវង្គសោតេ ឆិន្ទិតេ សតិ ចក្ខុវិញ្ញាណកាទីសុ វីថិចិត្តេសុ ជាតេសុ បឋមំ កុសលំ កាមមានសំ ជវនំ ហុត្វា ជាយតេ. សត្តក្ខត្តុវារានិ ជវិត្វាន បឋមេ មហាកុសលេ គតេ តទេវ តំ ឯវ ឥដ្ឋំ អារម្មណំ កត្វា តេនេវ បឋមមហាកុសលេន សទិសំ តទារម្មណវិបាកចិត្តំ. សន្ធិយា តុល្យតោ បដិសន្ធិយា តុល្យភាវេន មូលភវង្គន្តិ មូលភវង្គំ នាម ភគវតា បវុច្ចតេ. តញ្ច តទារម្មណចិត្តំ សន្តីរណំ សោមនស្សយុត្តំ សន្តីរណំ ទស្សនំ សម្បដិច្ឆនំ ឯត្ថ ឯតស្មិំ វីថិចិត្តេ គណនូបគចិត្តានិ គណនំ ឧបគតានិ ចិត្តានិ ចត្តារិ ឯវ ភវន្តិ.

៣៩៣-៤. យទា ហិ ទុតិយំ ចិត្តំ, កុសលំ ជវនំ យទា យស្មិំ កាលេ តស្សេវ សោមនស្សតិហេតុនោ បុគ្គលស្ស ទុតិយំ ¶ កុសលំ ចិត្តំ ជវនំ ហោតិ, តទា តស្មិំ កាលេ តេន ជវនេន តុល្យវិបាកំ តទារម្មណំ. តស្ស សន្ធិយា អសមានត្តា តស្ស តទារម្មណចិត្តស្ស សន្ធិយា អសមានត្តា ¶ ទ្វេ នាមានិ អស្ស វិបាកចិត្តស្ស អនេន វិបាកចិត្តេន លព្ភរេ លព្ភន្តិ, ‘‘អាគន្តុកភវង្គ’’ន្តិ នាមំ ‘‘តទារម្មណក’’ន្តិ ច នាមំ ឥតិ ទ្វេ នាមានិ លព្ភន្តិ.

៣៩៥-៦. យទា តស្សេវ បុគ្គលស្ស តតិយំ បុញ្ញំ ជវនំ ហោតិ, តទា តេន ជវនេន សទិសំ តតិយំ បាកំ តទារម្មណិកំ សិយា. ឥទំ វិបាកចិត្តំ អាគន្តុកភវង្គន្តិ អាគន្តុភវង្គំ នាម ភគវតា វុច្ចតេ, បុរិមានិ ច បញ្ច វិបាកចិត្តានិ ឥមិនា បន តតិយវិបាកេន បន សទ្ធិំ ឆ ចិត្តានិ ហោន្តិ.

៣៩៧-៨. យទា ចតុត្ថំ កុសលំ ជវនំ ហោតិ, តទា តេន ជវនេន តុល្យំ ចតុត្ថវិបាកំ តទារម្មណភាវំ វជេ គច្ឆេយ្យ. ចតុត្ថវិបាកំ អាគន្តុកភវង្គំ តទារម្មណនាមកំ ហោតិ, បុរិមានិ ឆ បាកានិ ឥមិនា សហ ចតុត្ថបាកេន សត្ត ចិត្តានិ ហោន្តិ.

៣៩៩-៤០៣. យទា យស្មិំ កាលេ តស្មិំ ចក្ខុទ្វារេ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណំ បន តថា អាបាថំ អាគច្ឆតិ ច, តទា វុត្តនយេន អាវជ្ជនទស្សនសម្បដិច្ឆនចិត្តេសុ ជាតេសុ ឥធ ឥមស្មិំ មជ្ឈត្តារម្មណេ អារម្មណវសេន វេទនា បរិវត្តតិ, តស្មា ឧបេក្ខាសហគតំ សន្តីរណំ មនោ ហោតិ. ឧបេក្ខាសហគតេសុ ឯវ ចតូសុបិ ជវនេសុ ជវិតេសុ តេហិ ជវនេហិ តុល្យានិ ចត្តារិ វិបាកចិត្តានិ ជាយរេ. អច្ចន្តំ ឯកន្តេន វេទនាយ ឧបេក្ខាវេទនាយ បុរិមេហិ សោមនស្សសហគតេហិ ចិត្តេហិ អសមានត្តា ចត្តារិ ចិត្តានិ នាមតោ បិដ្ឋិភវង្គានិ នាម ហោន្តិ, បិដ្ឋិភវង្គានិ សោមនស្សវិបាកានំ បច្ឆាភាគេ ភវង្គានីតិ អត្ថោ. ឥមានិ ¶ ឧបេក្ខាសហគតានិ បញ្ច វិបាកានិ បុរិមេហិ សត្តហិ វិបាកេហិ សទ្ធិំ ទ្វាទស វិបាកានិ ភវន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ វិនិទ្ទិសេ.

៤០៤-៦. យថា ចក្ខុទ្វារេ ទ្វាទស វិបាកានិ ហោន្តិ, តថា ឯវំ សោតាទីសុ ទ្វារេសុបិ ទ្វាទស បាកានិ ហោន្តិ. ឥតិ វចនំ ធីរោ និទ្ទិសេ, ឥមេ មយា វុត្តា វិបាកា សមសដ្ឋិ ភវន្តិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ បវត្តិតេ សមសដ្ឋិ វិបាកានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឥមស្មិំ វចនេ សំសយោ នត្ថិ. គហិតាគ្គហណេនេត្ថ ឯត្ថ ឯតេសុ វិបាកេសុ គហិតានំ វិបាកានំ អគ្គហណេន ចក្ខុទ្វារេ ទ្វាទស បាកា, សោតវិញ្ញាណកាទីនិ ចត្តារិ ចាតិ សោឡស បាកានិ ហោន្តិ.

៤០៧-១១. ឯកេន ¶ តិហេតុកកុសលេន អសង្ខារិកេន កម្មេន អាយូហិតេ យថា, ឯវមេវ សសង្ខារតិហេតុកកុសលេនាបិ អសង្ខារសសង្ខារឧបេក្ខាសហគតេហិបិ កុសលេហិ កម្មេ អាយូហិតេ បវត្តិតេ តេសំ តិណ្ណំ កុសលានំ វិបាកេហិ តីហិបិ ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ឯសេវ នយោ បណ្ឌិតេន ជានិតព្ពោ. ឥធ ឥមស្មិំ ឧបេក្ខាសហគតទ្វយេ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តគោចរស្ស វសេន វិបាកចិត្តប្បវត្តិំ បឋមំ ទស្សេត្វា ទស្សេតព្ពាថ បច្ឆា តុ, ឥដ្ឋស្មិំ គោចរេ ឥធ អថ បច្ឆា មយា វុត្តចិត្តប្បវត្តិតោ បច្ឆាកាលេ បន ឥធ ឥមស្មិំ ឥដ្ឋគោចរេ ឯកេកស្មិំ បន ទ្វាទស ទ្វាទស បាកា បណ្ឌិតេន ទស្សេតព្ពា. គហិតាគ្គហណេនេត្ថ ឯត្ថ ឯតេសុ វិបាកេសុ គហិតានំ វិបាកានំ អគ្គហណេន សោឡស បាកចិត្តានិ ហោន្តិ. បុព្ពេ កាលេ មយា វុត្តនយេនេវ សព្ពំ វចនំ អសេសតោ អសេសភាវេន បណ្ឌិតេន ញេយ្យំ.

៤១២-៤. តិហេតុកេន កម្មេន, បដិសន្ធិ តិហេតុកា ភវតិ, ឥតិ អយំ វារោ ឯត្តាវតា ឯត្តកេន វចនេន មយា ¶ វុត្តោ. ឯកំ កម្មំ ឯកស្មិំ ភវេ ឯកំ បដិសន្ធិំ ជនេតិ, តតោ បដិសន្ធិតោ អបរំ អញ្ញំ ទុតិយំ បដិសន្ធិំ ន ជនេតិ, បវត្តិយំ អនេកានិ វិបាកានិ សញ្ជនេតិ. ហិ សច្ចំ ‘‘ឯកំ កម្ម’’ន្តិអាទិកំ វចនំ. ឯកស្មា ពីជា ឯកតោ ពីជតោ ឯកំ អង្កុរំ ជាយតិ, អស្ស ពីជស្ស ពហូនិ ផលានិ ហេតុប្បវត្តិតោ សលិលាទិហេតុប្បត្តិយា ហោន្តិ.

៤១៥-២១. ទុហេតុកេន កម្មេន, បដិសន្ធិ ទុហេតុកា ហោតិ, ឥតិ វចនំ អយំ វារោ អនុបុព្ពេន អនុបដិបាដិយា អាគតោ. ឥធ ឥមស្មិំ អធិការេ ទុហេតុកេន បុញ្ញេន សោមនស្សយុត្តេន អសង្ខារិកេន ចិត្តេន កម្មេ អាយូហិតេ បន ទុហេតុកេន សោមនស្សយុត្តកុសលេន តុល្យេន បាកេន យេន សត្តេន គហិតា បដិសន្ធិ ចេ, ឥដ្ឋេ អារម្មណេ តស្ស សត្តស្ស ចក្ខុទ្វារេ អាបាថំ អាគតេ សោមនស្សយុត្តេ ញាណហីនេ កុសលមានសេ តស្មិំ ទុហេតុកេ សត្តក្ខត្តុំ ជវិត្វាន គតេ តំ ឯវ អារម្មណំ កត្វា តទនន្តរំ តស្ស ជវនស្ស អនន្តរំ តំសរិក្ខកំ តេន ជវនេន សទិសំ ឯកន្តំ អសង្ខារិកមានសំ ជាយតិ. តន្តិ តំ ចិត្តំ មូលភវង្គន្តិ មូលភវង្គំ នាម តទារម្មណមិច្ចបិ តទារម្មណំ នាម ឧភយម្បិ នាមំ តស្សេវ នាមំ តស្ស ចិត្តស្ស ឯវ នាមំ. ឥតិ ឯវំ ឥមិនា បការេន ភគវតា បរិទីបិតំ. ទុហេតុកេ សសង្ខារេ កុសលេ ជវនេ ជវិតេបិ ច តំសមំ តេន ចិត្តេន សទិសំ អាគន្តុកសង្ខាតំ តទារម្មណមានសំ ហោតិ.

៤២២-៩. តថេវ ច តថា ឯវ ច ឥដ្ឋមជ្ឈត្តគោចរេ ទុហេតូនំ ទ្វិន្នំ ឧបេក្ខាយុត្តានំ ជវនានំ ¶ អនន្តរំ តាទិសានិ តេហិ ជវនេហិ សទិសានិ ទ្វេ តទារម្មណមានសានិ ជាយន្តេ, តេសំ តទារម្មណមានសានំ ‘‘បិដ្ឋិភវង្គ’’ន្តិ នាមំ, ‘‘អាគន្តុកភវង្គ’’ន្តិ ច នាមំ ហោតិ. សន្តីរណទ្វយញ្ចេវ ទស្សនំ ¶ សម្បដិច្ឆនំ ឥមានិ ទ្វេ ភវង្គានិ ចាតិ អដ្ឋ វិបាកា ចក្ខុទ្វារេ ហោន្តិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បញ្ចសុ ទ្វារេសុបិ ច អដ្ឋ អដ្ឋ វិបាកេ កត្វា បវត្តិយំ ចត្តាលីស វិបាកានិ ភវន្តិ. គហិតាគ្គហណេនេត្ថ, ចក្ខុទ្វារេ បនដ្ឋ ច ឯត្ថ ឯតេសុ វិបាកេសុ គហិតានំ វិបាកានំ អគ្គហណេន ចក្ខុទ្វារេ អដ្ឋ ច វិបាកា សោតឃានាទិនា វិបាកេន សទ្ធិំ ទ្វាទស ឯវ វិបាកានិ ភវន្តិ. ឯកាយ ចេតនាយេវំ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន ឯកាយ ចេតនាយ កម្មេ អាយូហិតេ បវត្តិតេ បន សតិ ទ្វាទសេវ វិបាកានិ ភវន្តិ. ឥតិ វចនំ វិជិតកុសលយុទ្ធសង្គាមេន បកាសិតំ ទេសិតំ. ទុហេតុកត្តយេនាបិ, សេសេន សទិសេន តុ មយា វុត្តតោ ទុហេតុតោ សេសេន ទុហេតុកត្តយេនាបិ សទិសេន បាកេន អាទិន្នសន្ធិនោ គហិតបដិសន្ធិកស្ស សត្តស្ស ឯវំ នយោ មតោ កថិតោ និរង្គណេន. ទុហេតុកេន កម្មេន ទុហេតុកា បដិសន្ធិ ហោតិ. ឥតិ អយំ វារោ ច ឯត្តាវតា ឯត្តកេន វចនេន មយា វុត្តោ.

៤៣០-៨. ទុហេតុកេន កម្មេន អហេតុកា បដិសន្ធិ ហោតិ, ឥតិ អយំ វារោ អនុបុព្ពេន បដិបាដិយា អាគតោ. តេសុ ចតូសុបិ ទុហេតុកេសុ កុសលេសុ ចិត្តេសុ អញ្ញតរេនេវ ហេតុកេន កម្មេ អាយូហិតេ បវត្តិតេ សតិ តស្សេវ ទុហេតុកស្ស កុសលជវនស្ស បាកភូតាយ ឧបេក្ខាសហគតាហេតុកាយ មនោវិញ្ញាណធាតុយា អាទិន្នបដិសន្ធិនោ សត្តស្ស សា បដិសន្ធិ កម្មសទិសា នាម ន វត្តព្ពា បណ្ឌិតេហិ. ហិ សច្ចំ ‘‘បដិសន្ធិ ន វត្តព្ពា’’តិអាទិកំ វចនំ. កម្មំ ទុហេតុកំ ហោតិ, បដិសន្ធិ អហេតុកា ហោតិ. តស្ស ទេហិនោ សត្តស្ស វុឌ្ឍិមុបេតស្ស វុឌ្ឍិំ ឧបគតស្ស ចក្ខុទ្វារេ បន ឥដ្ឋមជ្ឈត្តគោចរេ អាបាថមាគតេ សតិ ទុហេតុកានំ ចតុន្នំ បុញ្ញានំ យស្ស កស្សចិ ¶ ជវនស្ស អវសានម្ហិ ឥទំ អហេតុកំ មនោ តទារម្មណភាវេន ជាយតិ. ឯត្ថ ឯតស្មិំ វចនេ សំសយោ សន្ទេហោ នត្ថិ, តំ អហេតុកចិត្តំ មូលភវង្គញ្ច តទារម្មណមេវ ច ហោតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណកាទីសុបិ វីថិចិត្តេសុ ជាតេសុ ឧបេក្ខាសហគតំយេវ សន្តីរណម្បិ ច ហោតិ. តេសុ ឯកំ ឋបេត្វាន, គហិតាគ្គហណេនិធ តេសុ ទ្វីសុ សន្តីរណតទារម្មណកិច្ចេសុ វិបាកេសុ ឯកំ សន្តីរណកិច្ចំ តទារម្មណកិច្ចំ តំ ចិត្តំ ឋបេត្វា គហិតានំ វិបាកានំ អគ្គហណេន ឥធ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ គណនូបគចិត្តានិ តីណិយេវ ភវន្តិ.

៤៣៩-៤១. ឥដ្ឋេ អារម្មណេ ចក្ខុ-ទ្វារេ អាបាថមាគតេ តទា សន្តីរណញ្ចេវ សោមនស្សយុត្តំយេវ ¶ ហោតិ, តទារម្មណមានសញ្ច សោមនស្សយុត្តំយេវ ហោតិ, តេសុ សន្តីរណតទារម្មណកិច្ចេសុ វិបាកេសុ ឯកេកំ សន្តីរណកិច្ចំ, តទារម្មណកិច្ចំ វា ចិត្តំ គហេត្វា បុរិមានិ ច តីណិ ចត្តារិ ឯវ វិបាកានិ ភវន្តិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បញ្ចសុ ទ្វារេសុបិ ចត្តារិ ចត្តារិ វិបាកចិត្តានីតិ បវត្តិយំ វិបាកានិ វីសតិ ចិត្តានិ ហោន្តិ.

៤៤២-៨. ចក្ខុទ្វារេ តុ ចត្តារិ, គហិតាគ្គហណេនិធ គហិតានំ វិបាកានំ អគ្គហណេន ចក្ខុទ្វារេ បន ចត្តារិ វិបាកានិ ឥធ ឥមស្មិំ ឥដ្ឋារម្មណេ សោតឃានាទិនា វិបាកេន សទ្ធិំ អហេតុកំ អដ្ឋកំ ហោតិ ឯវ. អហេតុកបដិសន្ធិស្ស សត្តស្ស ទុហេតុកំ, តិហេតុកំ វា តទារម្មណំ ន ភវេ ន ភវេយ្យ, ទុហេតុបដិសន្ធិនោ សត្តស្ស តិហេតុកំ តទារម្មណំ ន ភវេ. ជាតា សុគតិយំ យេន, បាកេន បដិសន្ធិ តុ សុគតិយំ យេន បាកេន បដិសន្ធិ ជាតា, តេន វិបាកេន តុល្យម្បិ, ហីនំ វា តេសំ តទារម្មណំ ភវេយ្យ. មនុស្សលោកំ សន្ធាយ, វុត្តញ្ចាហេតុកដ្ឋកំ សុគតិយំ អហេតុកដ្ឋកញ្ច មនុស្សលោកញ្ច សន្ធាយ បដិច្ច ការណំ ¶ កត្វា មយា វុត្តំ. ចតូសុបិ អបាយេសុ បន អបេតោ អយោ បតិដ្ឋា ឯតេហីតិ អបាយោ, តេសុ. បវត្តេ អហេតុកំ អដ្ឋកំ អាបាយិកេហិ លព្ភតិ. ថេរោ នេរយិកានំ តុ, ធម្មំ ទេសេតិ វស្សតិ ថិរោ ថិរការធម្មោ យស្មិំ អត្ថីតិ ថេរោ, ទុតិយអគ្គសាវកភូតោ ឥទ្ធិមា មោគ្គល្លានត្ថេរោ នេរយិកានំ និរយេ ជាតានំ សត្តានំ ធម្មំ ទេសេតិ វស្សតិ, ‘‘ឧច្ឆង្គេ មំ និសីទិត្វា’’តិអាទីសុ វិយ ទេវំ វស្សាបេតីតិ អត្ថោ. គន្ធំ វាយុញ្ច មាបេតិ យទា, តទា បន តេសំ នេរយិកានំ សត្តានំ តេហិ នេរយិកសត្តេហិ ថេរំ ទិស្វា, ធម្មញ្ច សុត្វា, គន្ធញ្ច ឃាយិត្វា ជលំ ឧទកញ្ច បិវតំ បិវន្តានំ មុទុំ វាយុញ្ច តេហិ ផុសតំ ផុសន្តានំ តេសំ នេរយិកសត្តានំ ចក្ខុវិញ្ញាណកាទីនិ បញ្ចបិ បុញ្ញជានិ ឯវ កុសលវិបាកានិ ឯវ សន្តីរណទ្វយំ បុញ្ញជំ ឯវ កុសលវិបាកំ ឯវ បុញ្ញជា ឯវ ឯកា មនោធាតុ ឥតិ អដ្ឋកំ ហោតិ.

៤៤៩-៥០. អយំ តាវ កថា ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណកាទីនិ បុញ្ញជានេវា’’តិអាទិកា អយំ កថា ឥដ្ឋឥដ្ឋមជ្ឈត្តគោចរេ កាមាវចរេ បុញ្ញានំ ជវនានំ វសេន មយា វុត្តា. តទារម្មណចេតសោ តទារម្មណចិត្តស្ស យំ និយមត្តំ ‘‘តទារម្មណមានសំ ជវនេន និយាមិត’’ន្តិអាទិវចនេន មយា វុត្តំ, តំ និយមត្តំ កុសលំ សន្ធាយ វុត្តំ. សោមនស្សយុត្តេ កាមាវចរកុសលេ ជវិតេ តទារម្មណម្បិ សោមនស្សយុត្តមេវ ហោតិ, ឧបេក្ខាយុត្តេ កាមាវចរកុសលេ ជវិតេ តទារម្មណម្បិ ឧបេក្ខាយុត្តមេវ ¶ ហោតិ, នេតំ អកុសលេ ឧបេក្ខាយុត្តេ វិចិកិច្ឆាទិកេ អកុសលេ ជវនេ បន ជវិតេ សោមនស្សយុត្តម្បិ តទារម្មណំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឥតិបិ វចនំ អាចរិយេន ទីបិតំ.

៤៥១-៧. ឥធ ឥមស្មិំ អធិប្បាយេ អកុសលចិត្តេសុ សោមនស្សយុត្តេសុ ចតូសុបិ ឥដ្ឋេ អារម្មណេ តេសុ ចិត្តេសុ ¶ ជវិតេសុ សោមនស្សយុត្តា អហេតុមនោវិញ្ញាណធាតុ តទនន្តរំ តេសំ អកុសលជវនានំ អនន្តរំ តទារម្មណភាវេន ជាយតិ. ឧបេក្ខាយុត្តេសុ ឆសុ អកុសលចិត្តេសុ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ គោចរេ ជវិតេសុ បុញ្ញជា ឧបេក្ខាសហគតា អហេតុមនោវិញ្ញាណធាតុ ឯវ តទនន្តរំ វា តេសំ ឧបេក្ខាសហគតានំ ឆន្នំ អកុសលជវនានំ អនន្តរំ តទារម្មណភាវេន ជាយតិ. ឥដ្ឋារម្មណយោគស្មិំ ពុទ្ធរូបាទិឥដ្ឋារម្មណយោគស្មិំ កង្ខតោ ‘‘ពុទ្ធោ នុ ខោ, នោ ពុទ្ធោ’’តិ កង្ខន្តស្ស សត្តស្ស ឧទ្ធតស្ស វា សត្តស្ស តទារម្មណមានសំ សោមនស្សយុត្តំ អហេតុកំ វិបាកំ ហោតិ បិដ្ឋិភវង្គំ. សោមនស្សយុតេ ចិត្តេ, ជវនេ ជវិតេ បន សោមនស្សយុត្តា ឯវ បញ្ច តទារម្មណមានសា បណ្ឌិតេន គវេសិតព្ពា. ឧបេក្ខាសហគតេ ចិត្តេ ជវនេ បន ជវិតេ សតិ ឧបេក្ខាសហគតា ឆ ច តទារម្មណមានសា បណ្ឌិតេន គវេសិតព្ពា.

៤៥៨-៦៣. តិហេតុសោមនស្សេន, អាទិន្នបដិសន្ធិនោ សត្តស្ស ឈានតោ បរិហីនស្ស វិប្បដិសារិនោ តំ ឈានំ បច្ចវេក្ខតោ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ទោមនស្សយុត្តំ ចិត្តំ ហោតិ. តស្ស ទោមនស្សស្ស អនន្តរំ កិំ មានសំ ជាយតេ, ត្វំ ទោមនស្សយុត្តជវនស្ស អនន្តរមានសំ ព្រូហិ កថេហិ. បដ្ឋានេ បដិសិទ្ធា ហិ ទោមនស្សស្សានន្តរំ សោមនស្សស្ស ឧប្បត្តិ បដ្ឋានេ បដិសិទ្ធា បដ្ឋានប្បករណេ ភគវតា និវារិតា, អស្ស សោមនស្សស្ស វា អនន្តរំ ទោមនស្សស្ស ឧប្បត្តិ បដ្ឋានេ បដ្ឋានប្បករណេ បដិសិទ្ធា ភគវតា និវារិតា. មហគ្គតំ បនារព្ភ មហគ្គតំ បដិច្ច ជវនេ ជវិតេបិ ច តទារម្មណមានសំ តត្ថេវ តស្មិំ បដ្ឋានេ ឯវ បដិសិទ្ធំ ភគវតា និវារិតំ. តស្មា ការណា ភវង្គបាតោ វា តទារម្មណមេវ វា ន ហោតិ. កិំ នុ កាតព្ពំ តេសំ ភវង្គតទារម្មណានំ អភាវេ ការណំ យំ កាតព្ពំ, អម្ហេហិ តំ ¶ ការណំ កិំ នុ បុច្ឆាម, តំ តទត្ថំ អាភិធម្មិកភាវេន អាភិធម្មិក តំ ការណំ វទ វទាហិ. ឧបេក្ខាសហគតាហេតុមនោវិញ្ញាណធាតុ បុញ្ញាបុញ្ញវិបាកា តទារម្មណិកា សិយា ភវេយ្យ.

៤៦៤-៧. ឥមស្ស តទារម្មណស្ស អាវជ្ជនំ កិំ នត្ថិ? តំ តទារម្មណមានសំ កថំ កេន បការេន ជាយតេ? ភវង្គអាវជ្ជនានំ ចិត្តានំ កិំ អាវជ្ជនមត្តំ? មគ្គស្ស អនន្តរស្ស ច ផលស្សាបិ កិំ អាវជ្ជនំ នត្ថិ? និរោធា ច និរោធតោ វុដ្ឋហន្តស្ស ភិក្ខុនោ ផលចិត្តស្ស វាតិ ¶ មយា សុតំ, ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន អាវជ្ជនំ នត្ថិ. វិនា អាវជ្ជនេនាបិ, ហោតុ ជាយតុ មានសំ ចិត្តំ អាវជ្ជនេន វិនា អាវជ្ជនំ វជ្ជេត្វា ហោតុ ជាយតុ, កិមស្សារម្មណំ អស្ស តទារម្មណមានសស្ស កិំ អារម្មណំ, បណ្ឌិត, ត្វំ អារម្មណំ យទិ ជានាសិ, តំ អារម្មណំ ព្រូហិ មយ្ហំ កថេហិ. វិនា អារម្មណេនេតំ ឯតំ មានសំ អារម្មណេន វិនា អារម្មណំ វជ្ជេត្វា ន ជាយតិ. ហិ សច្ចំ ‘‘វិនា អារម្មណេនេត’’ន្តិអាទិកំ វចនំ, តទារម្មណមានសំ យទា ទោមនស្សយុត្តំ ជវនំ មហគ្គតារម្មណំ ជវតិ, តទា តស្មិំយេវ ជវនចិត្តក្ខណេ បរិត្តេសុ កាមាវចរារម្មណេសុ យំ កិញ្ចិ បរិត្តារម្មណំ អារព្ភ បដិច្ច ជាយតិ.

៤៦៨-៧៣. ឧតុពីជនិយាមោ ច ឧតុនិយាមោ ពីជនិយាមោ ច កម្មធម្មនិយាមតា ច កម្មនិយាមតា ច សីលាទិបារមីធម្មនិយាមតា ច ចិត្តស្ស និយាមោ ចាតិ បញ្ច និយាមតា បណ្ឌិតេន ញេយ្យា. តត្ថ តេសុ បញ្ចសុ និយាមេសុ សព្ពេសំ បន រុក្ខានំ ឯកប្បហារេន ផលបុប្ផាទិធារណំ ឧតុ, អយំ ឧតុនិយាមតា. តេសំ តេសំ តុ ពីជានំ, តំតំតុល្យផលុព្ភវោ តេសំ តេសំ ពីជានំ បន តេហិ តេហិ ពីជេហិ តុល្យានម្បិ សស្សានំ ផលានំ ឧប្បត្តិ, អយំ ពីជនិយាមតា ¶ . មត្ថកេ នាឡិកេរស្ស នាឡិកេរផលស្ស មត្ថកេ ឆិទ្ទត្តំ ឆិទ្ទភាវោ, អយំ ពីជជោ ពីជតោ ជាតោ និយាមោ. តិហេតុកកម្មំ តិហេតុកញ្ច វិបាកំ ទុហេតុកញ្ច វិបាកំ អហេតុកញ្ច វិបាកំ យតោ យំ កម្មំ ទេតិ, អយំ កម្មនិយាមតា. ពោធិសត្តស្ស ជាតិយំ ជិនង្កុរស្ស ជាតិក្ខណេ មេទនីកម្បនាទិកំ អនេកវិសេសត្តំ, អយំ សីលាទិបារមីធម្មនិយាមតា. តេន គោចរេន បសាទស្មិំ ឃដ្ដិតេ សតិ ឥធ ឥមស្មិំ ចិត្តវីថិយំ អាវជ្ជនាទីនំ ចិត្តានំ ឧប្បត្តិ, អយំ ចិត្តនិយាមតា.

៤៧៤. យោ បុគ្គលោ ធីរោ ធីរសម្បន្នោ គុណសម្បន្នោ វិក្ខិត្តបាបោ មោហន្ធការាបគមំ អន្ធការមនិស្សាយ អវិជ្ជានិស្សរណំ យទិច្ឆេ សចេ ឥច្ឆេយ្យ, សោ ធីរោ ឥមំ អភិធម្មាវតារប្បករណំ អន្ធជ្ជនានំ អន្ធសទិសពាលជនានំ ហទយន្ធការំ វិទ្ធំសនំ អន្ធការសន្និស្សិតស្ស យស្ស ហទយស្ស វិទ្ធំសនករំ ជលន្តំ ទីបំ ជលមានំ ទីបំ. បយត្តោតិ បការេន យតតិ វីរិយំ ករោតីតិ បយត្តោ, សតតំ សព្ពទា សិក្ខេថ សជ្ឈាយនធារណចិន្តនវសេន សិក្ខេយ្យ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

វិបាកចិត្តប្បវត្តិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សត្តមោ បរិច្ឆេទោ.

៨. អដ្ឋមោ បរិច្ឆេទោ

បកិណ្ណកនិទ្ទេសវណ្ណនា

៤៧៥.

ឥទានិ ¶ បន សព្ពេសំ, ឯតេសំ មានសំ មយា;

បាដវត្ថាយ ភិក្ខូនំ, កថីយតិ បកិណ្ណកំ.

ឥទានិ បន កាលេ ឯតេសំ តិហេតុកទ្វិហេតុកអហេតុកានំ សព្ពេសំ បុគ្គលានំ បកិណ្ណកំ មានសំ ភិក្ខូនំ បាដវត្ថាយ ¶ ភិក្ខូនំ ឆេកភាវត្ថាយ មយា កថីយតេ ឧច្ចតេ.

៤៧៦-៨៥. បន្ថមក្កដកោ ឧណ្ណនាភិ បន្ថមក្កដកោ នាម បញ្ចសុ ទិសាសុ តស្ស សុត្តំ បសារេត្វា ជាលមជ្ឈេ និបជ្ជតិ. បឋមាយ ទិសាយេត្ថ ឯត្ថ ឯតាសុ ទិសាសុ បឋមាយ ទិសាយ បសារិតេ សុត្តេ បាណកេន បដង្គេន វា មក្ខិកាយ វា ឃដ្ដិតេ សតិ សា ឧណ្ណនាភិ កិញ្ចិ ចលិត្វា ផន្ទនំ កត្វា និបន្នដ្ឋានតោ សុត្តានុសារេន សុត្តំ អនុសារេត្វា តស្ស បាណកស្ស យូសំ យូសសង្ខាតំ សោណិតំ បិវតិ. បុនាគន្ត្វា តត្ថេវ តស្មិំ ជាលមជ្ឈេយេវ យថាសុខំ និបជ្ជតិ, យថា បឋមាយ ទិសាយ ចលនាទិកំ កិរិយំ ករោតិ, ឯវមេវ ទុតិយាទីសុ ចតូសុ ទិសាសុ ចលនាទិកំ កិរិយំ ករោតិ, ឯវំ បញ្ចសុ ទិសាសុ សុត្តំ វិយ បញ្ច បសាទា បណ្ឌិតេន ទដ្ឋព្ពា, មជ្ឈេ មក្កដកោ វិយ ច ចិត្តំ បន បណ្ឌិតេន ទដ្ឋព្ពំ. បាណកាទីហិ ខុទ្ទកតិរច្ឆានេហិ តស្ស សង្ឃដ្ដនា វិយ អារម្មណេ បន បសាទានំ សង្ឃដ្ដនា បណ្ឌិតេន ទដ្ឋព្ពា. ជាលមជ្ឈេ និបន្នាយ ឧណ្ណនាភិយា តំ ចលនំ វិយ បសាទេ ឃដ្ដេតីតិ បសាទឃដ្ដនំ, កិំ តំ? អារម្មណំ. តត្ថ តិស្សំ វីថិយំ បសាទឃដ្ដនំ អារម្មណំ គហេត្វា មនោធាតុកិរិយាចិត្តំ ភវង្គំ អាវដ្ដេតីតិ ភវង្គាវដ្ដនំ មតំ ភគវតា. តស្ស បន្ថមក្កដកស្ស សុត្តានុសារំវ សុត្តំ អនុគមនំ វិយ វីថិចិត្តប្បវត្តនំ បណ្ឌិតេន ទដ្ឋព្ពំ. សីសេ បន វិជ្ឈិត្វា អស្ស មក្កដស្ស យូសបានំ វិយ ជវនស្ស ចិត្តស្ស អារម្មណេសុ បវត្តនំ បណ្ឌិតេន ទដ្ឋព្ពំ. បុន អាគន្ត្វា សុត្តជាលមជ្ឈេ និបជ្ជនំ យថា វត្ថុំយេវ ហទយវត្ថុំ ឯវ និស្សាយ ចិត្តស្ស បរិវត្តនំ បណ្ឌិតេន ទដ្ឋព្ពំ.

៤៨៦-៩៣. ឥទំ ¶ តុ បន ឱបម្មំ, អត្ថំ ទីបេតិ កិំ តុ ហិ ឥទំ ឱបម្មំ កំ អត្ថំ ទីបេតិ បកាសេតិ? បឋមំ បសាទេ អារម្មណេន ¶ ឃដ្ដិតេ សតិ បសាទវត្ថុតោ បសាទោ វត្ថុ និស្សយោ ឯតស្សាតិ បសាទវត្ថុ, ចិត្តំ, តតោ បសាទវត្ថុតោ, បឋមំ ឯវ វត្ថុសន្និស្សិតំ ភវង្គសង្ខាតំ មនោ ជាយតិ, ឥតិបិ អត្ថោ តេន ឱបម្មេន ទីបិតោ. ឯកេការម្មណំ ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ សព្ពសោ សព្ពប្បការេន បន អាបាថំ អាគច្ឆតិ, អយមត្ថោបិ តេន ឱបម្មេន ទីបិតោ ‘‘ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសូ’’តិ, ឯកំ រូបារម្មណំ ឯកស្មិំយេវ ខណេ ចក្ខុទ្វារេ, មនោទ្វារេ ចាតិ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ អាបាថំ អាគច្ឆតីតិ អត្ថោ. សោតទ្វារាទីសុបិ ឯសេវ នយោ ញេយ្យោ. រូបំ ចក្ខុបសាទម្ហិ ឃដ្ដេត្វា តង្ខណេ បន តស្ស ខណេ បន តថា មនោទ្វារេ បន អាបាថំ អាគច្ឆតិ, ភវង្គចលនស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ អត្ថោ. ន សំសយោ ឯតស្មិំ វចនេ សំសយោ នត្ថិ. យថា ខគោ យថា សកុណោ. ហិ សច្ចំ មយា វុត្តំ វចនំ. រុក្ខគ្គេ រុក្ខកោដិយំ និលីយន្តោវ សាខិនោ សាខំ ឃដ្ដេតិ, តស្ស ឆាយា ភូមិយំ បថវិយំ ផរតិ បដិហញ្ញតិ. ឥធាតិ និបាតោ. សាខាយ សកុណេន ឃដ្ដនំ ភូមិយំ ឆាយាផរណាបិ ច អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណស្មិំយេវ ជាយរេ ជាយន្តិ. ឯវមេវ បន រូបស្ស, បសាទស្ស ច ឃដ្ដនំ, តថេវ អត្ថតោ អត្ថវសេន ភវង្គចលនស្សាបិ បច្ចយត្តេន បច្ចយភាវេន មនោទ្វារេ អាបាថំ អាគមនំ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេយេវ ហោតិ.

៤៩៤-៧. តតោ បរំ ភវង្គសោតំ ឆិន្ទិត្វា ចក្ខុទ្វារេ ចក្ខុបសាទេ យថាក្កមំ អាវជ្ជនេ សមុប្បន្នេ, ទស្សនេ សមុប្បន្នេ, សម្បដិច្ឆនេ សមុប្បន្នេ, សន្តីរណេ សមុប្បន្នេ, តថា វោដ្ឋព្ពនេ ច សមុប្បន្នេ កុសលំ ជវនចិត្តំ ជវតិ, តថា អកុសលមេវ ចិត្តំ ជវតិ. សោតទ្វារាទីសុបិ សទ្ទាទីនំ អារម្មណានំ ឃដ្ដនេ ឯសេវ នយោ អវិសេសេន វិញ្ញុនា វិញ្ញេយ្យោ. ឯតស្ស អត្ថស្ស ទីបនេ ទោវារិកោបមាទីនិ វចនានិ ¶ ឧទ្ធរិត្វា តតោ បករណតោ នីហរិត្វា ឯត្ថ ឯតស្មិំ វីថិយាធិការេ វិញ្ញុនា ទស្សេតព្ពានិ.

៤៩៨-៩. អសម្ភេទេន ចក្ខុស្សាតិ តស្សាបិ ចក្ខុ អសម្ភិន្នំ ហោតិ. ជីវិតា និរុទ្ធម្បិ បិត្តេន វា សេម្ហេន វា រុហិរេន វា បលិពុទ្ធំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ អសក្កោន្តំ សម្ភិន្នំ នាម, សក្កោន្តំ អសម្ភិន្នំ នាម ហោតិ. តេន ចក្ខុបសាទស្ស អសម្ភិន្នេន រូបាបាថគមនេន អាលោកសន្និស្សយេនាបិ. តេន តិវិធេន បច្ចយេន សមនក្ការហេតុនា បញ្ចទ្វារាវជ្ជនបច្ចយេន សហ បវត្តនេន. ឯតេហិ បន ចតូហិ បច្ចយេហិ សំ ឯកតោ ឥន្តិ បវត្តន្តីតិ ¶ សមេតា, សមេតេហិ សហគតេហិ សមាគមំ ឯកីភាវំ អាគតេហិ, តំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ចក្ខុបសាទនិស្សិតំ វិញ្ញាណំ សម្បយុត្តេហិ ចេតសិកេហិ សហ ជាយតេ.

៥០០-១. អសម្ភេទេន សោតស្ស សោតបសាទស្ស អសម្ភិន្នេន សទ្ទាបាថគមេន ច សទ្ទស្ស អាបាថគមនេន ច. អាកាសនិស្សយេនាបិ បិហិតកណ្ណច្ឆិទ្ទស្ស សោតវិញ្ញាណំ នុប្បជ្ជតិ. តេន តិវិធេន បច្ចយេន. សមនក្ការហេតុនា បញ្ចទ្វារាវជ្ជនបច្ចយេន សហ បវត្តេន. ឯតេហិ បន ចតូហិ បច្ចយេហិ សមេតេហិ សហគតេហិ សមាគមំ ឯកីភាវំ អាគតេហិ តំ សោតវិញ្ញាណំ សម្បយុត្តេហិ សហ ជាយតិ.

៥០២-៣. អសម្ភេទេន ឃានស្ស ឃានបសាទស្ស អសម្ភិន្នេន គន្ធាបាថគមេន ច គន្ធស្ស អាបាថគមនេន ច. វាយោសន្និស្សយេនាបីតិ ឃានពិលម្ហិ បវិសន្តេន វាយុនាតិ អត្ថោ. តេន តិវិធេន បច្ចយេន. សមនក្ការហេតុនា បញ្ចទ្វារាវជ្ជនបច្ចយេន សហ បវត្តេន. ឯតេហិ បន ចតូហិ បច្ចយេហិ សមេតេហិ សហគតេហិ សមាគមំ ឯកីភាវំ ¶ អាគតេហិ តំ ឃានវិញ្ញាណំ សម្បយុត្តេហិ សហ ជាយតិ.

៥០៤-៥. អសម្ភេទេន ជិវ្ហាយ ជិវ្ហាយ អសម្ភិន្នេន រសាបាថគមេន ច រសស្ស អាបាថគមនេន ច. អាបោសន្និស្សយេនាបីតិ ជិវ្ហាតេមនំ អាបំ លទ្ធា ច ឧប្បជ្ជតិ, តេន វិនា សុក្ខខាទនីយេ ជិវ្ហាយ សាយិតេបិ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ នុប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. តេន តិវិធេន បច្ចយេន. សមនក្ការហេតុនា បញ្ចទ្វារាវជ្ជនបច្ចយេន សហ បវត្តេន. ឯតេហិ បន ចតូហិ បច្ចយេហិ សមេតេហិ សហគតេហិ សមាគមំ ឯកីភាវំ អាគតេហិ តំ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ សម្បយុត្តេហិ សហ ជាយតិ.

៥០៦-៧. កាយបសាទស្ស អសម្ភេទេន ផោដ្ឋព្ពស្ស អាបាថគមនេន ច. បថវីនិស្សយេនាបីតិ តេន វិនា កាយទ្វារម្បីតិ ពហិទ្ធា មហាភូតារម្មណំ អជ្ឈត្តិកំ កាយបសាទំ ឃដ្ដេត្វា បសាទបច្ចយេសុ មហាភូតេសុ បដិហញ្ញតិ. តេន តិវិធេន បច្ចយេន. សមនក្ការហេតុនា បញ្ចទ្វារាវជ្ជនបច្ចយេន សហ បវត្តេន. ឯតេហិ បន ចតូហិ បច្ចយេហិ សមេតេហិ សហគតេហិ សមាគមំ ឯកីភាវំ អាគតេហិ តំ កាយវិញ្ញាណំ សម្បយុត្តេហិ សហ ជាយតិ.

៥០៨-៩. អសម្ភេទា ¶ មនស្សាបីតិ មនន្តិ ភវង្គចិត្តំ. តំ និរុទ្ធម្បិ អាវជ្ជនចិត្តស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ អសមត្ថំ មន្ទតមគតមេវ វត្តមានម្បិ សម្ភិន្នំ នាម ហោតិ. អាវជ្ជនស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ សមត្ថំ អសម្ភិន្នំ នាម. មនស្ស អសម្ភេទេន ធម្មស្ស អាបាថគមនេន ច វត្ថុសន្និស្សយេន ហទយវត្ថុសន្និស្សយេន. តេន តិវិធេន បច្ចយេន. សមនក្ការហេតុនា មនោទ្វារាវជ្ជនេន សហ បវត្តេន. ឯតេហិ បន ចតូហិ បច្ចយេហិ សមេតេហិ សហគតេហិ សមាគមំ ¶ ឯកីភាវំ អាគតេហិ តំ មនោវិញ្ញាណំ តំ មនោវិញ្ញាណសង្ខាតំ ជវនចិត្តំ សម្បយុត្តេហិ សហ ជាយតេ.

៥១០-១១. មនោ ភវង្គចិត្តំ នាម វិភាវិនា វេទិតព្ពំ. អាវជ្ជនក្រិយាចិត្តំ អាវជ្ជនកិរិយាចិត្តទ្វយំ សមនក្ការោ នាម វិភាវិនា សញ្ញិតំ. វត្ថុសន្និស្សយេន ឥតិ អយំ បាឋោ សព្ពត្ថ សព្ពេសុ ភវេសុ ន គច្ឆតិ. បញ្ចហិ ខន្ធេហិ វោការោ វោកិណ្ណោតិ បញ្ចវោការោ, បញ្ចវោការភវំ សន្ធាយ ការណំ កត្វា ‘‘វត្ថុសន្និស្សយេនា’’តិ អយំ បាឋោ បន កថិតោ មយា, បញ្ចវោការភវោ នាម កាមរូបភវោ, អរូបភវោ ចតុវោការភវោ នាម, អសញ្ញីភវោ ឯកវោការភវោ នាម. អយំ បាឋោ ចតុវោការអរូបភវំ សន្ធាយ ន កថិតោតិ អត្ថោ. វត្ថុស្ស រូបត្តា អរូបភវេ កថំ វត្ថុសន្និស្សយោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.

៥១២-៤. បដិសន្ធាទិចិត្តានិ, សព្ពានេកូនវីសតិ ហោន្តិ, កាមាវចរេសុ ទស, រូបេសុ បញ្ច, អរូបីសុ ចត្តារិ, សព្ពានិ បដិសន្ធិចិត្តានិ ឯកូនវីសតិ ហោន្តិ. កម្មំ នាម កុសលាកុសលចេតនា. កម្មនិមិត្តំ នាម រូបានិ បញ្ចារម្មណានិ បញ្ញត្តិ ច មហគ្គតចិត្តញ្ច. តថា គតិនិមិត្តកំ នាម កប្បរុក្ខាទយោ, អកុសលបក្ខេ រូបាទិអារម្មណភូតា លោហកុម្ភាទយោ ច. ឥតិ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន តេសំ បដិសន្ធាទិចិត្តានំ អារម្មណំ តិវិធំ ភគវតា ឧទីរិតំ. កាមាវចរសន្ធីនំ បរិត្តារម្មណំ កាមាវចរារម្មណំ ភគវតា មតំ. បច្ចុប្បន្នំ រូបាទិបញ្ចារម្មណំ, គតិនិមិត្តំ បញ្ចារម្មណញ្ច បច្ចុប្បន្នញ្ច ហោតិ. អតីតំ វា កម្មំ កុសលាកុសលចេតនា អតីតាយេវ, ន បច្ចុប្បន្នា. អនាគតំ អារម្មណំ នត្ថិ.

៥១៥-២៦. អដ្ឋេវ ច មហាវិបាកា, តីណិ សន្តីរណានិ ចាតិ ឯកាទសវិធំ ចិត្តំ តទារម្មណសញ្ញិតំ. ឯកាទសវិធេ ចិត្តេ ¶ តទារម្មណសញ្ញិតេ បុញ្ញវិបាកានិ កុសលវិបាកា ទស ¶ ហោន្តិ, អបុញ្ញជំ អកុសលវិបាកំ បន ឯកំ ហោតិ. មហាវិបាកា រូបារូបភវទ្វយេ ន ជាយន្តិ, កាមរូបភវេ សន្តីរណត្តយំ ហោតិ. យានិ តទារម្មណចិត្តានិ សត្ថុនា ជិនេន វុត្តានិ, តេសុ តទារម្មណចិត្តេសុ ឯកម្បិ តទារម្មណចិត្តំ រូបារូបភវទ្វយេ តទារម្មណំ ហុត្វា កទាចិបិ នប្បវត្តតិ. កស្មា ការណា? តត្ថ តស្មិំ រូបារូបភវទ្វយេ ‘‘តទារម្មណំ ន ហោតី’’តិ វចនំ ចោទកោ ភវេយ្យ, ពីជស្សាភាវតោ បន ន ហោតីតិ បរិហារោ. អកាមាវចរារម្មណេ អកាមាវចរធម្មេ ឥទំ តទារម្មណមានសំ នេវ អនុពន្ធតិ. ហិ កស្មា ការណា? បរិត្តារម្មណត្តា ច ឯកន្តេន អវស្សំ តទារម្មណមានសស្ស កាមាវចរារម្មណត្តា ច តថា អបរិចិតត្តា ច សព្ពទា នានុពន្ធតិ. តញ្ហិ យថា បិតរំ វា បិតុសទិសំ វា ញាតិំ អនុពន្ធន្តោបិ តរុណទារកោ ឃរទ្វារន្តរវីថិចតុក្កាទិម្ហិ បរិចិតេយេវ ទេសេ អនុពន្ធតិ, ន អរញ្ញំ វា យុទ្ធភូមិំ វា គច្ឆតិ, ឯវំ កាមាវចរេ ធម្មេ អនុពន្ធន្តម្បិ មហគ្គតលោកុត្តរធម្មមារព្ភ បវត្តមានេ ធម្មេ នានុពន្ធតិ. យស្មា ចស្ស សព្ពោ កាមាវចរបាកោ ច កិរិយាមនោធាតុ កិរិយាអហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ សោមនស្សសហគតា ឥមេ ធម្មា បរិត្តារម្មណាតិ ឯវំ អច្ចន្តំ បរិត្តមេវ អារម្មណំ វុត្តំ, តស្មា ចេតំ មហគ្គតលោកុត្តរារម្មណេ កាមាវចរធម្មេបិ នានុពន្ធតីតិ វេទិតព្ពំ.

៥២៧-៣២. កិំ តេន យុត្តិវាទេន, វុត្តំ អដ្ឋកថាសុ ហិ ‘‘ជនកំ តេន តុល្យ’’ន្តិអាទិកេន តេន, យុត្តិយា វាទោ យុត្តិវាទោ, ‘‘ជនកំ តេន តុល្យ’’ន្តិអាទិកាយ យុត្តិកថាយ កិំ បយោជនំ វុត្តំ? អដ្ឋកថាសុ ហិ សច្ចំ ‘‘កិំ តេន យុត្តិវាទេនា’’តិ វចនំ, ‘‘អត្ថកថាសូ’’តិ វត្តព្ពេ សមាសេ ហិ ត្ថ-ស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា ‘‘អដ្ឋកថាសូ’’តិ វុត្តំ ¶ . កាមាវចរេ ធម្មេ បដិច្ច តទារម្មណភាវទីបកំ វចនំ អាចរិយេន វុត្តំ. តទារម្មណចិត្តានិ, ឯកាទសបិ សព្ពសោ សព្ពប្បការេនបិ តទារម្មណចិត្តានិ នាមគោត្តំ បនារព្ភ តិស្សាទិកំ នាមបញ្ញត្តិំ បដិច្ច កច្ចាយនគោត្តកស្សបគោត្តាទិកំ គោត្តបញ្ញត្តិំ បដិច្ច ជវនេ ជវិតេបិ ច តទារម្មណំ ន គណ្ហន្តិ, រូបារូបភវេសុ វា តទារម្មណំ ន គណ្ហន្តិ. យទា បញ្ញត្តិមារព្ភ, ជវនេ ជវិតេបិ វា យទា មយា វុត្តាយ បញ្ញត្តិយា សេសបញ្ញត្តិំ បដិច្ច ជវនេ ជវិតេបិ វា តទារម្មណំ ន លព្ភតេ អាចរិយេន, តថា ទុក្ខអនិច្ចអនត្តលក្ខណារម្មណិកាយ វិបស្សនាយ តទារម្មណំ ន លព្ភតេ អាចរិយេន. តទារម្មណា ន លព្ភន្តិ, មិច្ឆត្តនិយតេសុបិ មិច្ឆត្តេ មិច្ឆាសភាវេ ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្ត្យាទិវសេន និយតានិ ចត្តារិ ទិដ្ឋិយុត្តជវនានិ មិច្ឆត្តនិយតានិ, មិច្ឆត្តនិយតេសុបិ តទារម្មណំ ន លព្ភតេ អាចរិយេន, លោកុត្តរធម្មេ អារព្ភ ¶ ជវនេ គតេបិ តទារម្មណំ ន លព្ភតេ អាចរិយេន. តថា មហគ្គតេ ធម្មេ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេបិ តទារម្មណំ ន លព្ភតេ អាចរិយេន, បដិសម្ភិទាញាណំ អារព្ភ ជវនេ ជវិតេបិ តទារម្មណំ ន លព្ភតេ អាចរិយេន. មនោទ្វារេបិ សព្ពេសំ ជវនានំ អនន្តរំ អនុបុព្ពតោ តទារម្មណចិត្តានិ ភវន្តិ.

៥៣៣-៤. មនោទ្វារេ អារម្មណឃដ្ដនា ន វិជ្ជតិ. ភវង្គតោ ចេតសោ វីថិចិត្តស្ស វុដ្ឋានំ កថំ កេន បការេន ហោតិ? មនោទ្វារេបិ ឃដ្ដនាយ វិនា ឃដ្ដនំ វជ្ជេត្វា អាបាថំ អាគច្ឆន្តេវ យស្មា ការណា, តស្មា វីថិចិត្តានំ សម្ភវោ ហោតិ.

៥៣៥-៦. ទ្វាទសាបុញ្ញចិត្តានំ ទ្វាទសអកុសលចិត្តានំ វិបាកា សត្តសត្តតិ បាបបាកា ទ្វាទសបាបចិត្តានំ វិបាកា ¶ ចតុរាសីតិ បវត្តិយំ ហោន្តិ. ឯកស្ស សោមនស្សយុត្តទិដ្ឋិសម្បយុត្តាកុសលស្ស ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ, សម្បដិច្ឆនំ, ឧបេក្ខាយុត្តសន្តីរណានិ ចាតិ សត្ត អកុសលបាកា ហោន្តិ. តថា សេសានំ ឯកាទសន្នំ អកុសលានម្បិ សត្ត វិបាកា ហោន្តិ. ឯកាទសវិធានំ តុ, ហិត្វា ឧទ្ធច្ចមានសំ ឧទ្ធច្ចមានសំ ហិត្វា ឯកាទសវិធានំ បដិសន្ធិយោ ឯកាទសវិធា ចេវ ភវន្តិ.

៥៣៧-៨. ក្រិយចិត្តេសុ សព្ពេសុ យំ អាវជ្ជនទ្វយំ ជវនំ ន ច ហោតិ, តំ អាវជ្ជនទ្វយំ ករណមត្តត្តា កិរិយាមត្តត្តា វាតបុប្ផសមំ វាតបុប្ផេន សទិសំ មតំ ភគវតា. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – ខីណាសវេ ឧប្បន្នកាលេ វា តំ អាវជ្ជនទ្វយំ កិរិយចិត្តំ ភវិតុំ យុត្តំ. សព្ពេសុ បុថុជ្ជនេសុ ឧប្បន្នកាលេ កថំ កិរិយា ហោតីតិ ចេ? ករណមត្តត្តា អផលទាយកំ វាតបុប្ផំ វិយ អផលទាយកំ កិរិយចិត្តំ ភវិតុំ យុត្តិហារោ កិរិយា បន ហោតិ. យំ សព្ពំ កិរិយចិត្តំ កិច្ចសាធនតោ ជវនកិច្ចសាធនវសេន ជវនត្តំ ជវនភាវំ បត្តំ ឆិន្នមូលស្ស រុក្ខស្ស បុប្ផំ អផលំ ហោតិ យថា, ឯវំ ឆិន្នាវិជ្ជាតណ្ហាមូលស្ស វីតរាគស្ស តំ សព្ពំ កិរិយចិត្តំ អផលំ វិបាកវិរហិតំ សិយា ភវេយ្យ.

៥៣៩-៤០. បដិច្ច បន ឯតស្មា, ផលមេតីតិ បច្ចយោ ឯកំ ធម្មំ បដិច្ច ឯតស្មា ធម្មតោ ផលំ ឯតិ បវត្តតិ តស្មា បច្ចយោ, យោ ធម្មោ យស្ស ធម្មស្ស ឋិតិយា ឧប្បត្តិយាបិ ឧបការោ ¶ នាម ហោតិ, សោ ធម្មោ តស្ស ធម្មស្ស បច្ចយោតិ បច្ចយោ នាម បណ្ឌិតេន បវុច្ចតេ. សម្ភវោ បភវោ ហេតុ ការណំ បច្ចយោ មតោ ភគវតា. ឥទំ វចនំ អញ្ញត្ថ ទីបនវចនំ.

៥៤១. លោភាទិ បន យោ ធម្មោ, មូលដ្ឋេនុបការកោ យោ លោភាទិ បន ធម្មោ មូលភាវេន ផលធម្មស្ស ¶ ឧបការកោ, សោ លោភាទិធម្មោ ផលធម្មស្ស ហេតូតិ ហេតុ នាម វិភាវិនា វិញ្ញាតព្ពោ.

៥៤២. លោភោ ទោសោ ច មោហោ ច តថា អលោភាទយោ តយោ ហេតូ, តេ ឆ ឯវ ហេតុយោ ហោន្តិ, ជាតិតោ ជាតិវសេន កុសលជាតិអកុសលជាតិអព្យាកតជាតិវសេន នវធា នវហិ កោដ្ឋាសេហិ សិយុំ.

៥៤៣-៤. ធម្មានំ កុសលាទីនំ, កុសលាទិត្តសាធកោ យោ ធម្មោ កុសលាទីនំ ធម្មានំ កុសលាទិត្តសាធកោ កុសលាទិភាវសាធកោ, សោ ធម្មោ មូលដ្ឋោ នាម. ឯវំ វចនំ ឯកេ ឯកច្ចេ អាចរិយា វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ កុសលាកុសលាទីនំ ធម្មានំ កុសលាទិត្តសាធកវសេន មូលដ្ឋេ សន្តេ តំសមុដ្ឋានរូបីសុ តេហិ ចិត្តេហិ សមុដ្ឋានរូបេសុ តេហិ ចិត្តេហិ សមុដ្ឋិតេសុ ចិត្តជរូបេសុ ហេតូនំ លោភាទិហេតូនំ ហេតុបច្ចយតា កទាចិបិ នេវ សម្បជ្ជតិ. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – យទិ ចិត្តេសុ រូបានិ សមុដ្ឋាបេន្តេសុ តេ លោភាទយោបិ ចិត្តានំ សម្បយុត្តចិត្តានំ ឯកុប្បាទត្តា ច រូបានិ សមុដ្ឋាបេន្តិយេវ. តទា តេសំ មតេ តេសំ ចិត្តជរូបានំ កុសលាទិត្តំ សិយា. ន ច កទាចិ រូបានិ កុសលាទិនាមកានិ ទិស្សន្តិ យស្មា, តស្មា ចិត្តជរូបានំ កុសលាទិភាវញាបនត្ថំ តេសំ ចិត្តជរូបានំ តេ លោភាទយោ ហេតុបច្ចយា ន ហោន្តិ, ឥតិ វចនំ វត្តព្ពំ សិយា. ឯវញ្ច សតិ ចិត្តជរូបានិ នាម កទាចិបិ វិយុត្តានិ ចរន្តិ, តស្មា កុសលាទិត្តសាធកោ មូលដ្ឋោ ន ហោតិ.

៥៤៥-៦. ហិ សច្ចំ ‘‘ឯវំ សន្តេ តុ ហេតូន’’ន្តិអាទិកំ វចនំ. តេ លោភាទយោ ហេតូ តេសំ រូបានំ កុសលាទិតំ កុសលាទិភាវំ ន សាធេន្តិ ន និប្ផាទេន្តិ. តេ ហេតូ តេសំ ¶ បន រូបានំ បច្ចយា ន ច ន ហោន្តិយេវ, តស្មា ការណា កុសលាទីនំ ធម្មានំ កុសលាទិត្តសាធកោ យោ ធម្មោ, សោ ធម្មោ មូលដ្ឋោតិ មូលសភាវោ នាម សមយញ្ញុនា សមយវិជាននសីលេន វិញ្ញុនា គន្តព្ពោ ជានិតព្ពោ.

៥៤៧. សុប្បតិដ្ឋិតភាវស្ស ¶ , សាធនេនុបការកោ សុប្បតិដ្ឋិតភាវំ សាធនេន ឧបការកោ យោ អត្ថោ, សោ អត្ថោ ហេតូនំ លោភាទីនំ មូលដ្ឋោ មូលសភាវោ ឥតិ ច គហណំ វិភាវិនា វិញ្ញាតព្ពំ.

៥៤៨-៩. កុសលាកុសលា ហេតូ កុសលា ហេតូ, អកុសលា ហេតូ, ក្រិយាហេតូ សព្ពសោ សព្ពប្បការេន សព្ពេ កិរិយាហេតុយោ ច សម្បយុត្តានំ បញ្ចវោការភូមិយំ សម្បយុត្តានំ ធម្មានំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយភាវេន ហេតុបច្ចយតំ យាតា គតា. តំសមុដ្ឋានានំ ចិត្តជរូបានញ្ច ហេតុបច្ចយតំ យាតា គតា, ឯតេ ហេតូ ចតុវោការភូមិយំ សម្បយុត្តានំ ឯវ ធម្មានំ ហេតុបច្ចយតំ យាតា គតា.

៥៥០-១. កាមេ វិបាកហេតូបិ អត្តនា សម្បយុត្តានំ ហេតុបច្ចយតំ យាតា, បដិសន្ធិក្ខណេបិ កដត្តារូបជាតានំ កម្មជរូបានំ ហេតុបច្ចយតំ យាតា, តស្មា បដិសន្ធិចិត្តុប្បាទក្ខណេយេវ កម្មជរូបានំ ឧប្បាទោ ហោតិ, យស្មា ការណា បវត្តិយំ ចិត្តជានញ្ច រូបានំ ហេតុបច្ចយតំ គតា.

៥៥២-៥. រូបេ វិបាកហេតូ កាមាវចរភូមិយំ ហេតុយោ វិយ ហេតុបច្ចយា ហោន្តិ, បញ្ចវោការេ លោកុត្តរវិបាកហេតវោ ចិត្តជានំ រូបានញ្ច សម្បយុត្តានញ្ច បញ្ចវោការភូមិយំ ហេតុបច្ចយា ហោន្តិ. ចតុវោការេ លោកុត្តរវិបាកជា ហេតវោ សម្បយុត្តានំ ឯវ ចតុវោការភូមិយំ ហេតុបច្ចយា ភវន្តិ. ឥតរេ ចតុវោការេ អរូបភវេ វិបាកជា ហេតវោ សម្បយុត្តានំ ឯវ សភូមិយំ អត្តនោ ¶ ភូមិយំ អរូបភូមិយំ ហេតុបច្ចយា ហោន្តិ. ហេតុត្ថោ ហេតូនំ អត្ថោ ហេតុយោ ចេវ ហេតុបច្ចយោ ចេវ ហេតុបច្ចយសម្ភវោ ហេតុបច្ចយុប្បត្តិ, ឯវមេវ ឯវំ ឥមិនា បការេន. សញ្ជាតោ សុខហេតុ យស្សាតិ សញ្ជាតសុខហេតុ, តេន វិញ្ញេយ្យោ.

៥៥៦-៨. ឆន្ទោ ចិត្តញ្ច វីរិយំ វីមំសា ចាតិ ចតុធាធិបតី លោកាធិបតិនា សត្ថុនា វុត្តា. ឆន្ទំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ចិត្តស្ស ឧប្បត្តិកាលស្មិំ យោ ឆន្ទោ, សោ ឆន្ទាធិបតិ នាម, ឆន្ទំ ធុរំ កត្វា សមាធិករណចិត្តស្ស ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ ច តីសុ មយា វុត្តតោ ឆន្ទាធិបតិតោ សេសេសុបិ ច អធិបតីសុ. យោ ធម្មោ ជេដ្ឋដ្ឋេន ឧបការកោ, សោ ធម្មោ អធិបតីតិ អធិបតិ នាម ភគវតា និទ្ទិដ្ឋោ.

៥៥៩.

សុមតិមតិវិពោធនំ ¶ វិចិត្តំ,

កុមតិមតិន្ធនបាវកំ បធានំ;

ឥមមតិមធុរំ អវេទិ យោ យោ,

ជិនវចនំ សកលំ អវេទិ សោ សោ.

យោ យោ ជនោ ឥមំ អភិធម្មាវតារំ សុមតិមតិវិពោធនំ សុមតីនំ សុន្ទរមតីនំ បណ្ឌិតានំ មតិយា វិពោធនករំ វិចិត្តំ កុមតីនំ កុច្ឆិតមតីនំ ពាលានំ មតិឥន្ធនេ បធានំ បាវកំ អតិមធុរករំ អវេទិ ជានិ, សោ សោ ជនោ សកលំ ជិនវចនំ អវេទិ ជានិ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

បកិណ្ណកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អដ្ឋមោ បរិច្ឆេទោ.

៩. នវមោ បរិច្ឆេទោ

បុញ្ញវិបាកបច្ចយនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៦០-២.

ពាត្តិំសបាកចិត្តានិ ¶ , លោកិកានេវ យានិ ហិ;

ឯតេសំ បាកចិត្តានំ, បដិសន្ធិបវត្តិសុ.

យានិ លោកិកានិ ឯវ ពាត្តិំស បាកចិត្តានិ ហោន្តិ, ឯតេសំ បាកចិត្តានំ បុញ្ញាបុញ្ញាទិសង្ខារា ភវាទីសុ យោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ បដិសន្ធិបវត្តីសុ យថា យេន បការេន បច្ចយា ហោន្តិ ឯវ, ឥមេសំ វិបាកចិត្តានំ តេបិ សង្ខារា ភវាទីសុ យោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ បដិសន្ធិបវត្តីសុ តថា តេន បការេន វិភាវិនា បណ្ឌិតេន វិញ្ញាតព្ពា. តយោ ភវា ចតស្សោ ច យោនិយោ កាមភវរូបភវអរូបភវវសេន តយោ ភវា, អណ្ឌជជលាពុជសំសេទជឱបបាតិកយោនិវសេន ចតស្សោ ច យោនិយោ, និរយគតិតិរច្ឆានគតិបេតគតិមនុស្សគតិទេវគតិវសេន ¶ គតិបញ្ចកំ, សន្ធិសញ្ញាយ បដិសន្ធិសញ្ញាយ នានត្តា នានាភាវតោ, កាយស្សាបិ ច រូបកាយស្សាបិ ច នានត្តា នានាភាវតោ កាមសុគតិយោ, នានា អត្តា សភាវោ ឯតស្សាតិ នានត្តា, នានត្តោ រូបកាយោ ឯតេសន្តិ នានត្តកាយា, នានា សភាវោ ឯតស្សាតិ នានត្តា, នានត្តាយេវ សញ្ញា នានត្តសញ្ញា, សា ឯតេសំ អត្ថីតិ នានត្តសញ្ញី នាម, បឋមជ្ឈានភូមិ ច ចតុរាបាយភូមិយោ ច នានត្តកាយឯកត្តសញ្ញី នាម, ទុតិយជ្ឈានភូមិ ឯកត្តកាយនានត្តសញ្ញី នាម, តតិយជ្ឈានភូមិវេហប្ផលភូមិសុទ្ធាវាសភូមិយោ ឯកត្តកាយឯកត្តសញ្ញី នាម, ហេដ្ឋា ឋិតា រូបេហិ សទ្ធិំ សត្តវិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ, តិដ្ឋន្តិ វិញ្ញាណានិ ឯត្ថាតិ ឋិតិយោ, វិញ្ញាណានំ ឋិតិយោ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ, វិញ្ញាណស្ស អភាវតោ អសញ្ញីភូមិ ន គយ្ហតេ, ចតុត្ថារុប្បភូមិ ច ¶ បដុវិញ្ញាណាភាវតោ ន គយ្ហតេ. សត្តាវាសវសេន អសញ្ញីភូមិំ, ចតុត្ថារុប្បភូមិញ្ច បន គហេត្វា តេ សត្តាវាសា នវ ឯវ ហោន្តិ.

៥៦៣-៨. កាមេ បុញ្ញាភិសង្ខារសញ្ញិតា អដ្ឋ ចេតនា បូរេន្តិ អត្តនោ ការកំ បូរេន្តិ ច, អជ្ឈាសយំ បុជ្ជញ្ច ភវំ និព្ពត្តេន្តីតិ បុញ្ញានិ, អភិសង្ខរោន្តិ វិបាកំ, កម្មជរូបញ្ចាតិ អភិសង្ខារា, បុញ្ញានិ ឯវ អភិសង្ខារា បុញ្ញាភិសង្ខារា, តេយេវ សញ្ញិតា បុញ្ញាភិសង្ខារសញ្ញិតា, កាមេ បុញ្ញាភិសង្ខារសញ្ញិតា អដ្ឋ ចេតនា. នវន្នំ បាកចិត្តានំ ឧបេក្ខាយុត្តាហេតុកមហាវិបាកវសេន នវន្នំ បាកចិត្តានំ កាមសុគតិយំ បន នានា វត្តមានចេតនាខណតោ បរំ ខណំ ឯតស្សាតិ នានាខណំ, តំ ឯវ នានក្ខណិកំ, តមេវ កម្មំ នានក្ខណិកកម្មំ, វត្តមានចេតនាតោ បរា អតីតចេតនាតិ អត្ថោ. ពលវា និស្សយបច្ចយោ ឧបនិស្សយបច្ចយោ, ពលវត្ថោ ចេត្ថ ឧប-សទ្ទោ, ពលវបច្ចយោតិ អត្ថោ, នានក្ខណិកកម្មបច្ចយវសេន ពលវបច្ចយវសេន ចាតិ អត្ថោ. ទ្វេធា ទ្វីហិ បការេហិ តេសំ បដិសន្ធិយំ បច្ចយា ភវន្តិ, តា អដ្ឋ កាមាវចរមហាកុសលចេតនា ឧបេក្ខាសហិតាហេតុមនោវិញ្ញាណធាតុយា វិនា ឧបេក្ខាសហគតាហេតុមនោវិញ្ញាណធាតុំ វជ្ជេត្វា បរិត្តបាកានំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយសម្បដិច្ឆនសោមនស្សយុត្តាហេតុកកុសលវិបាកានំ ទ្វេធា នានក្ខណិកកម្មូបនិស្សយបច្ចយេហិ បវត្តិយំ បច្ចយា ហោន្តិ. តាយេវ ចេតនា តា ឯវ អដ្ឋ កាមាវចរមហាកុសលចេតនា រូបភវេ បញ្ចន្នំ បាកចិត្តានំ កុសលវិបាកចិត្តានំ ចក្ខុសោតសម្បដិច្ឆនសោមនស្សយុត្តឧបេក្ខាយុត្តសន្តីរណានំ ទ្វេធា នានក្ខណិកកម្មូបនិស្សយបច្ចយេហិ បវត្តិយំ បច្ចយា ហោន្តិ. អដ្ឋន្នំ តុ បរិត្តានំ, កាមេ ទុគ្គតិយំ តថា អដ្ឋន្នំ បរិត្តានំ កុសលវិបាកានំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយសម្បដិច្ឆនានំ, ទ្វិន្នំ ¶ សន្តីរណានញ្ច បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ ¶ បច្ចយា ហោន្តិ, បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ បន បច្ចយា ន ហោន្តិ. វុត្តប្បការាវ កាមេ សុគតិយំ យថាវុត្តប្បការាវ អដ្ឋ កាមាវចរមហាកុសលចេតនា កាមសុគតិយំ តថា សោឡសន្នំ កុសលវិបាកានំ បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ ទ្វេធា នានក្ខណិកកម្មូបនិស្សយបច្ចយេហិ បច្ចយា ហោន្តិ, បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ សត្តន្នំ កុសលវិបាកានំ បច្ចយា ហោន្តិ. បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ នវន្នំ កុសលវិបាកចិត្តានំ បច្ចយា ហោន្តិ.

៥៦៩-៧៤. រូបេ បុញ្ញាភិសង្ខារា, រូបាវចរភូមិយំ បញ្ចន្នំ បាកចិត្តានំ បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ បច្ចយា ហោន្តិមាបុញ្ញសង្ខារា, កាមេ ទុគ្គតិយំ ទ្វិធា ឥមេ អបុញ្ញាភិសង្ខារា, ឥមា កុសលបដិបក្ខា ឧទ្ធច្ចវជ្ជា ឯកាទស ចេតនា កាមទុគ្គតិយំ ឯកស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ ទ្វិធា នានក្ខណិកកម្មូបនិស្សយបច្ចយេហិ បច្ចយា ហោន្តិ. ទ្វាទស អកុសលចេតនា បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ ឯវ ឆន្នំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយសម្បដិច្ឆនានំ អកុសលវិបាកានំ បច្ចយា ហោន្តិ, បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ បច្ចយា នោ ហោន្តិ. សត្តន្នម្បិ ភវន្តេវ បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ អកុសលវិបាកានិ សត្តន្នំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយសម្បដិច្ឆនសន្តីរណានំ បច្ចយា ភវន្តិ. កាមេ សុគតិយំ តេសំ, សត្តន្នម្បិ តថេវ ច ទ្វាទសាកុសលចេតនា កាមេ សុគតិយំ តថេវ ច តេសំ សត្តន្នំ អកុសលវិបាកានំ បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ បច្ចយា ហោន្តិ, បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ បច្ចយា ន ហោន្តិ. វិញ្ញាណានំ ចតុន្នម្បិ, តេសំ រូបភវេ តថា តាយេវ ទ្វាទសាកុសលចេតនា រូបភវេ តេសំ ចតុន្នំ អកុសលវិបាកានំ ចក្ខុសោតសម្បដិច្ឆនសន្តីរណសង្ខាតានំ វិញ្ញាណានំ តថា បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ បច្ចយា ហោន្តិ, បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ ¶ បច្ចយា ន ហោន្តិ. សោ ច កាមភវេនិដ្ឋរូបាទិឧបលទ្ធិយំ សោ ច អបុញ្ញាភិសង្ខារោ កាមភវេ អនិដ្ឋរូបាទិឧបលទ្ធិយំ អមនាបរូបាទីនិ អារម្មណានិ ឧបលទ្ធិយំ តេសំ ចតុន្នំ អបុញ្ញជានំ វិញ្ញាណានំ បច្ចយោ ហោតិ. ហិ សច្ចំ ‘‘សោ ច កាមភវេនិដ្ឋ-រូបាទិឧបលទ្ធិយ’’ន្តិអាទិកំ វចនំ. អនិដ្ឋរូបាទយោ នាម វិសយា ព្រហ្មលោកេ ន វិជ្ជរេ ន វិជ្ជន្តិ.

៥៧៥-៦. តថេវានេញ្ជសង្ខារោ ន ឥញ្ជតិ ន ផន្ទតិ ន ចលតីតិ អានេញ្ជំ, អានេញ្ជញ្ច តំ សង្ខារោ ចាតិ អានេញ្ជសង្ខារោ, តថា ឯវ អានេញ្ជសង្ខារោ អរូបាវចរភូមិយំ ចតុន្នំ បាកចិត្តានំ បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ បច្ចយោ ហោតិ. ភវេស្វេតេ ភវេសុ ឯតេ វុត្តប្បការា បច្ចយា វុត្តប្បការេន បដិសន្ធិបវត្តីសុ យថា ច យេន យេន ច បការេន ¶ នានក្ខណិកកម្មូបនិស្សយបច្ចយេហិ បច្ចយា ហោន្តិ, តេន បច្ចយា តថា តេន តេន បការេន វិភាវិនា វិជានន្តេន បណ្ឌិតេន ញេយ្យា.

៥៧៧. ឯសេវ ច នយោ ញេយ្យោ, យោនិអាទីសុ យោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ ឯសេវ ច នយោ ភវេសុ មយា វុត្តោ ឯវ នយោ បណ្ឌិតេន ញេយ្យោ. តត្រិទំ តត្រ ភវេសុ អាទិតោ បដ្ឋាយ វុត្តំ ឥទំ វចនំ មុខមត្តនិទស្សនំ ឧបាយមត្តទីបនំ ហោតិ.

៥៧៨-៨១. អវិសេសេន បុញ្ញាភិ-សង្ខារោ ទ្វិភវេសុបិ កាមបុញ្ញាភិសង្ខារវសេន, រូបបុញ្ញាភិសង្ខារវសេន ច បុញ្ញាភិសង្ខារោ អវិសេសេន សមានភាវេន ទ្វីសុ ភវេសុ កាមរូបភវេសុ បដិសន្ធិំ ទត្វា សោ សង្ខារោ សព្ពបាកំ ជនេតិ និព្ពត្តេតិ. តថា ចតូសុ វិញ្ញេយ្យោ, អណ្ឌជាទីសុ យោនិសុ ទ្វិភវេសុ បុញ្ញាភិសង្ខារោ វិយ តថា ចតូសុ អណ្ឌជាទីសុ សោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ បណ្ឌិតេន ញេយ្យោ. ‘‘អណ្ឌជាទីសូ’’តិ ¶ វចនំ បទុមបច្ចេកពុទ្ធានំ មនុស្សត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពហុទេវមនុស្សានំ វសេន ទ្វីសុ គតីសុ ឯវ ច តថា សោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ បណ្ឌិតេន ញេយ្យោ. តថា នានត្តកាយាទិ-វិញ្ញាណានំ ឋិតីសុបិ នានត្តកាយនានត្តសញ្ញីនានត្តកអាយឯកត្តសញ្ញី ឯកត្តកាយនានត្តសញ្ញី ឯកត្តកាយឯកត្តសញ្ញីនំ វសេន ចតូសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ សោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ បណ្ឌិតេន ញេយ្យោ. នានត្តកាយនានត្តសញ្ញីនានត្តកាយឯកត្តសញ្ញីឯកត្តកាយនានត្តសញ្ញីឯកត្តកាយឯកត្តសញ្ញីនំ វសេន វុត្តប្បការស្មិំ ចតុព្ពិធេ សត្តាវាសេ តថា សោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ បណ្ឌិតេន ញេយ្យោ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បុញ្ញាភិសង្ខារោ ភវាទីសុ ភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ យថារហំ សោឡសន្នំ កាមកុសលបាកានំ, បញ្ចន្នំ រូបបាកានញ្ចាតិ ឯកវីសតិបាកានំ ទ្វិធា នានក្ខណិកកម្មូបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ.

៥៨២-៣. កាមេ អបុញ្ញសង្ខារោ កាមភវេ អណ្ឌជជលាពុជសំសេទជឱបបាតិកយោនិវសេន អណ្ឌជាទីសុ យោនីសុ និរយគតិបេតគតិតិរច្ឆានគតិវសេន តីសុ គតីសុ នានត្តកាយឯកត្តសញ្ញីវសេន ឯកិស្សា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា នានត្តកាយឯកត្តសញ្ញីវសេន ច ឯកស្មិំ បន សត្តាវាសេ ទ្វិធា នានក្ខណិកកម្មូបនិស្សយបច្ចយេហិ បវត្តេ បវត្តិក្ខណេ បដិសន្ធិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ សោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ បច្ចយោ ហោតិ.

៥៨៤-៦. តថេវានេញ្ជសង្ខារោ ¶ តថា ឯវ អានេញ្ជសង្ខារោ, ឯការូបភវេ ឯកស្មិំ អរូបភវេ ឯកិស្សា ឱបបាតិកយោនិយា ចេវ ឯកិស្សា ទេវគតិយាបិ ច អាកាសានញ្ចាយតនភូមិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនភូមិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនភូមិវសេន តីសុ ឯវ ចិត្តដ្ឋិតីសុ ចតុន្នំ អរូបភូមីនំ វសេន ចតុព្ពិធេ សត្តាវាសេ ចតុន្នំ អរូបបាកចិត្តានំ ទ្វេធា ¶ នានក្ខណិកកម្មោបនិស្សយបច្ចយេហិ សោ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ បច្ចយោ ហោតិ. បដិសន្ធិបវត្តីនំ, វសេនេវំ ភវាទីសុ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បដិសន្ធិបវត្តីនំ វសេន ភវាទីសុ យថា យេ សង្ខារា ឯសំ បាកចិត្តានំ បច្ចយា ហោន្តិ, តថា តេ សង្ខារា ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បណ្ឌិតេន វិជានិតព្ពា.

៥៨៧-៩០. ន រូបារូបធម្មានំ, សង្កន្តិ បន វិជ្ជតិ រូបធម្មានំ, ចិត្តចេតសិកសង្ខាតានំ នាមធម្មានញ្ច សង្កន្តិ បន សង្កមនំ បន ន វិជ្ជតិ. សង្កន្តិភាវេ អសតិ អតីតភវតោ ឥធ ឥមស្មិំ ភវេ រូបធម្មានំ សង្កមនភាវេ អសតិ បដិសន្ធិចិត្តំ កថំ កេន បការេន សិយា ភវេយ្យ? នត្ថិ ចិត្តស្ស សង្កន្តិ, អតីតភវតោ ឥធ ឥមស្មិំ ភវេ ចិត្តស្ស សង្កន្តិ សង្កមនំ នត្ថិ, តតោ អតីតភវតោ អតីតំ ហេតុំ វិនា វជ្ជេត្វា ឥធ ឥមស្មិំ ភវេ ចិត្តស្ស បាតុភាវោ ន វិជ្ជតិ. សុលទ្ធបច្ចយំ រូបារូបមត្តំ សុដ្ឋុ លទ្ធបច្ចយំ រូបនាមមត្តំ ជាយតិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បច្ចយំ លភិត្វា ឧប្បជ្ជមានំ រូបារូបមត្តំ រូបនាមមត្តំ ជាយតិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បច្ចយំ លភិត្វា ឧប្បជ្ជមានំ រូបារូបមត្តំ ភវន្តរំ អញ្ញភវំ បដិសន្ធិំ ឧបេតិ ឧបគច្ឆតិ. ឥតិ វចនំ សមញ្ញាយ លោកិយវោហារេន បវុច្ចតេ, សត្តោ វា នត្ថិ, សត្តោ ជីវោតិ វេវចនំ, អត្តា វាបិ ន វិជ្ជតិ.

៥៩១-៩. តស្សិទំ បាកដំ កត្វា, បដិសន្ធិក្កមំ បន តស្ស សត្តស្ស ឥទំ បដិសន្ធិក្កមំ សុទុព្ពុធំ អតិទុព្ពិជានំ បាកដំ កត្វា អហំ ទស្សយិស្សាមិ, តមេតំ បដិសន្ធិក្កមំ សាធុ សាធុកំ និពោធថ, សាធុ សាធុកំ មនសិ ករោថ, វិវិធេសុ អារម្មណេសុ លោភវសេន ចិត្តំ អនាមេត្វា វជិរមញ្ជូសាយ អនគ្ឃមណិរតនំ បក្ខិបន្តោ វិយ ចិត្តេ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. អតីតស្មិំ ភវេ តស្ស, អាសន្នមរណស្ស ហិឥតោ ¶ ភវតោ អតីតស្មិំ ភវេ អាសន្នមរណស្ស តស្ស សរីរស្មិំ អាតបេ បក្ខិត្តំ ហរិតំ តាលបណ្ណំ វិយ សុស្សមានេ សតិ ចក្ខុន្ទ្រិយាទិកេ ឥន្ទ្រិយេ នដ្ឋេ ហទយវត្ថុមត្តស្មិំ ឋិតេ កាយប្បសាទិកេ វិញ្ញាណេ តស្មិំ ខណេ វត្ថុសន្និស្សិតំ ហទយវត្ថុនិស្សិតំ. ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ វចនំ ភវង្គមនោទ្វារាវជ្ជនជវនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. បុព្ពានុសេវិតន្តិ ¶ ឥតោ កាលា បុព្ពកាលេ តេន បន អនុសេវិតំ អនុចិណ្ណំ បុញ្ញំ កម្មំ វា អបុញ្ញំ ឯវ វា កម្មំ កម្មនិមិត្តំ គតិនិមិត្តំ វា កម្មផលេន ទ្វារេសុ បច្ចុបដ្ឋិតំ អាលម្ពិត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនជវនវសេន សេវិតចិត្តំ បវត្តតិ. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន បវត្តមានំ តំ វិញ្ញាណំ តំ ជវនចិត្តំ លទ្ធបច្ចយំ លទ្ធារម្មណបច្ចយំ. អវិជ្ជាយ បដិច្ឆន្នាទីនវេ វិសយេតិ អកុសលជវនេ ជវិតេ តស្ស ជវនស្ស អវិជ្ជាយ អប្បដិច្ឆន្នទោសេ តស្មិំ កម្មាទិកេ អារម្មណេ កុសលជវនេ ជវិតេ តតោ ចិត្តវីថិតោ បុព្ពភាគេ បវត្តាយ អវិជ្ជាយ បដិច្ឆន្នទោសេ តស្មិំ កម្មាទិកេ អារម្មណេ. តណ្ហាតិ អកុសលជវនេន សហជោ លោភោ, អកុសលជវនេ វា ជវិតេ តតោ វីថិចិត្តតោ បុព្ពភាគេ បវត្តោ លោភោ តណ្ហា. នមេតីតិ អញ្ញំ អារម្មណំ អគ្គាហាបេត្វា ទឡ្ហគ្គាហវសេន តំ ឯវ កម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តសង្ខាតំ អារម្មណំ គណ្ហាបេតីតិ អត្ថោ. សហជា សង្ខារា បន តស្ស ចិត្តស្ស សហជា ឯកតោ ជាតា ចេតនា បន តស្មិំ យេវារម្មណេ ខិបន្តិ បវត្តន្តិ. ឥមស្មិំ បច្ចុប្បន្នភវេ ឯកសន្តតិវសា បវត្តាយ តណ្ហាយ នមីយមានំ តំ វិញ្ញាណំ ឱរិមា តីរម្ហា រជ្ជុកំ អាលម្ពិត្វា មាតិកាតិក្កមោ បុរិសោ វិយ ឯតំ បុរិមំ និស្សយភូតំ ហទយវត្ថុំ ជហតិ ឆឌ្ឌេតិ, ចុតិចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតីតិ អត្ថោ. អបរំ កម្មសម្ភូតំ និស្សយំ អបរំ អញ្ញកម្មតោ សម្ភូតំ និស្សយភូតំ ហទយវត្ថុំ លភិត្វា វា អលភិត្វាបិ វា អារម្មណាទីហិ ¶ បច្ចយេហិ តំ បដិសន្ធិសង្ខាតំ មានសំ បវត្តតិ. ‘‘លភិត្វា’’តិ វចនំ កាមរូបភវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘អលភិត្វា’’តិ វចនំ អរូបភវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯត្ថ ឯតេសុ ចិត្តេសុ បុរិមំ ‘‘ជហតី’’តិ វចនេន វុត្តញ្ចេវ ចិត្តំ, ចុតិចិត្តំ បច្ឆិមំ ‘‘អារម្មណាទីហិ បច្ចយេហិ បវត្តតី’’តិ វចនេន វុត្តញ្ចេវ ចិត្តំ បដិសន្ធិចិត្តំ បណ្ឌិតេន វេទិតព្ពំ.

៦០០-៦. តទេតំ តំ ឯតំ បដិសន្ធិចិត្តំ បុរិមា ភវតោ ឥធ ឥមស្មិំ បច្ឆិមភវេ នាបិ អាគតំ, កម្មាទិញ្ច ហេតុំ វិនា វជ្ជេត្វា បដិសន្ធិចិត្តំ បាតុភូតំ ន ចេវ តំ ឯត្ថ ឯតស្មិំ វចនេ ឯតស្ស បដិសន្ធិចិត្តស្ស បុរិមា ភវតោ ឥធ ឥមស្មិំ បច្ចុប្បន្នភវេ អនាគមនេ អតីតភវហេតូហិ អតីតភវេ កម្មាទិបច្ចយេហិ ឯតស្ស បដិសន្ធិចិត្តស្ស សម្ភវេ. បដិឃោសទីបមុទ្ទាទី, ភវន្តេត្ថ និទស្សនា ឯត្ថ ឯតស្មិំ តស្ស បដិសន្ធិចិត្តស្ស អតីតភវតោ អនាគមនេ អតីតភវេ ហេតូហិ សម្ភវេ បដិឃោសទីបមុទ្ទាទិអត្ថនិទស្សនា ឧបមា ភវន្តិ. អញ្ញត្រ អញ្ញស្មិំ បដិឃោសាទីនំ អត្ថានំ បវត្តិដ្ឋានេ អាគន្ត្វា សទ្ទាទិហេតុកា សទ្ទាទយោ បច្ចយា ហោន្តិ យថា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមស្មិំ ឋានេ ជនេហិ បវត្តាបិតា សទ្ទទីបមុទ្ទាទយោ អត្ថា ¶ បព្ពតន្តរាទីសុ អញ្ញេសុ ឋានេសុ បវត្តានំ បដិឃោសទីបមុទ្ទាទីនំ អត្ថានំ ហេតុកា ហោន្តិ. តេសុ សទ្ទាទីសុ បច្ចយេសុ សន្តេសុ យេ តេ បដិឃោសាទយោ ហោន្តិ, អសន្តេសុ ន ហោន្តិ យថា, ឯវមេវ ច វិញ្ញាណំ អតីតភវតោ បច្ចុប្បន្នភវវិញ្ញាណវសេន បវត្តំ វិញ្ញាណំ វិភាវិនា វេទិតព្ពំ. សន្តានពន្ធតោ សន្តានពន្ធវសេន ឯកតា អតីតភវបច្ចុប្បន្នភវវិញ្ញាណវសេន បវត្តស្ស វិញ្ញាណស្ស ឯកីភាវោ នត្ថិ, នានតាបិ តស្ស វិញ្ញាណស្ស នានាភាវោបិ បច្ចេកភាវោ អបិ. សតិ សន្តានពន្ធេ តុ, ឯកន្តេនេកតា សិយា សន្តានពន្ធេ សតិ ឯកន្តេន តស្ស ¶ វិញ្ញាណស្ស ឯកតា ឯកីភាវោ សិយា ភវេយ្យ, ខីរសភាវតោ បគ្ឃរណសភាវតោ ខីរតោ សម្ភូតំ ឃនសភាវំ កទាចិបិ កិស្មិញ្ចិបិ កាលេ ន ភវេយ្យ, សព្ពទា បគ្ឃរណសភាវខីរមេវ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. អថាបិ អបរោ នយោបិ សា ឯកន្តនានតា តស្ស វិញ្ញាណស្ស សោ ឯកន្តនានាភាវោ យទិ ភវេយ្យ, ខីរសាមិកោ សោ បុគ្គលោ ទធិសាមិ ន ភវេយ្យ. ខីរកាលេ ខីរស្ស ឥស្សរភូតោ សាមិកោ បគ្ឃរណសភាវំ ជហិត្វា ទធិស្ស ឧប្បជ្ជមានកាលេ តស្ស ទធិស្ស ឥស្សរោ ន ភវេយ្យ, តតោ ខីរសាមិកោ អញ្ញោ បុគ្គលោ តស្ស ទធិស្ស អនិស្សរោ អសាមិកោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. យស្មា ការណា ឯត្ថ ឯតស្មិំ បដិសន្ធិក្កមវិនិច្ឆយេ ឯកន្តឯកតាបិ វា ឯកន្តនានតាបិ វា សមយញ្ញុនា វិញ្ញុនា ន ចេវ ឧបគន្តព្ពា.

៦០៧-១០. ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន អសង្កន្តិបាតុភាវេ សង្កន្តិបាតុភាវរហិតេ ភវេ សតិ ឥមស្មិំ មនុស្សត្តភាវេ ខន្ធាទិសមតា អភិសម្ភូតា យេ ខន្ធា ហោន្តិ, ឯតេសំ ឥធ ឥមស្មិំ មនុស្សត្តភាវេ និរុទ្ធត្តា ឥធ ឥមស្មិំ មនុស្សត្តភាវេ ជនេហិ កតស្ស តស្ស កម្មស្ស ផលហេតុនោ ផលស្ស បច្ចយភូតស្ស បរត្ថ បរស្មិំ លោកេ អាគមតោ ចេវ ឯវំ អញ្ញស្ស សត្តស្ស អញ្ញតោ កម្មតោ ហិ តតោ សត្តតោ អញ្ញេន សត្តេន កតតោ អញ្ញតោ ចេវ កម្មតោ តំ ផលំ សិយា ភវេយ្យ, ‘‘អញ្ញស្ស សត្តស្សា’’តិ វចនេន តិត្ថិយសត្តស្សបិ កម្មំ អញ្ញស្ស ច ផលំ ទទេយ្យាតិ អត្ថោ, តស្មា ការណា ឯតំ សព្ពំ ឯវ ច តុម្ហេហិ វុត្តវិធានំ ន សុន្ទរំ. ឯត្ថាហាតិ ឯតស្មិំ ឋានេ ឋត្វា ចោទកោ អាហ – ននុ ឯវំ ‘‘អសង្កន្តិបាតុភាវេ ភវេ សតី’’តិអាទិកំ វចនំ និយតីតិ? វុច្ចតេ – សន្តានេ យំ ផលំ ឯតំ ឯកស្មិំ ¶ សន្តានេ បវត្តមានំ យំ ឯតំ ផលំ អញ្ញស្ស សត្តស្ស ន ហោតិ, អញ្ញតោ កម្មតោ ន ច ហោតិ, ពីជានំ អភិសង្ខារោ ឯតស្សត្ថស្ស ‘‘ឯកស្មិំ សន្តានេ’’តិអាទិកស្ស ឯតស្ស អត្ថស្ស សាធកោ និប្ផាទកោ ហោតិ.

៦១១-៥. ឯកស្មិំ ¶ បន សន្តានេ, វត្តមានំ ផលំ បន អញ្ញស្ស សត្តស្សាបិ វា ន ហោតិ, តំ ផលំ អញ្ញតោ កម្មតោ ន ហោតិ. ពីជានំ អភិសង្ខារោ ឯតស្សត្ថស្ស ‘‘ឯកស្មិំ បន សន្តានេ’’តិអាទិកស្ស ឯតស្ស អត្ថស្ស សាធកោ និប្ផាទកោ ហោតិ, ពីជានំ អភិសង្ខារេ មធុអាទិនា វត្ថុនា ជនេហិ កតេ តស្ស ពីជស្ស សន្តានេ បឋមំ លទ្ធបច្ចយោ បឋមំ លទ្ធមធុអាទិបច្ចយោ តស្ស ពីជស្ស ផលំ កាលន្តរេ មធុអាទិនា ពីជាភិសង្ខរណតោ អញ្ញស្មិំ កាលេ មធុរោ ហោតិ. ហិ សច្ចំ ‘‘ពីជានំ អភិសង្ខារេ’’តិអាទិកំ វចនំ. តានិ ហិ តានិ ឯវ បឋមំ មធុអាទិនា ជនេហិ រោបិតានិ ពីជានិ អភិសង្ខរណតោ កាលន្តរេ មធុរភាវំ ផលម្បិ វា ផលដ្ឋំ វា ន បាបុណន្តិ. ឯវំ ឥមិនា បការេន ឥទំ មយា វុត្តំ ‘‘ឯកស្មិំ បន សន្តានេ’’តិអាទិកំ វចនំ បណ្ឌិតេន ញេយ្យំ. អបិ ច អបរោ នយោ. ពាលកាលេ តរុណកាលេ តេន តរុណេន បយុត្តេន វិជ្ជាសិប្បោសធាទិនា កម្មេនាបិ តស្ស វុទ្ធកាលស្មិំ ផលទានសីលេន អយំ ‘‘ឯកស្មិំ បន សន្តានេ’’តិអាទិកោ អត្ថោ បណ្ឌិតេន ទីបេតព្ពោ.

៦១៦-២០. ចោទកោ បុនាហ – ឯវំ សន្តេបិ តំ កម្មំ ឯវំ ឥមិនា មយា វុត្តប្បការេន កម្មេ សន្តេបិ សំវិជ្ជមានេបិ តំ កម្មំ ឯតស្មិំយេវ ខណេ វិជ្ជមានម្បិ វា ផលស្ស បច្ចយោ ហោតិ. អថ វាវិជ្ជមានកំ បច្ចយោ ន ភវេយ្យ. ឯតស្មិំយេវ ខណេ អវិជ្ជមានកំ កម្មំ វា ផលស្ស បច្ចយោ ហោតិ. សចេ យទិ វិជ្ជមានំ ផលស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តប្បវត្តិក្ខណេ បន ¶ តស្ស កម្មស្ស បវត្តិក្ខណេ តស្ស កម្មស្ស វិជ្ជមានកាលេ បន ហេតុនា កម្មេនេវ សទ្ធិំ បាកេន ភវិតព្ពំ. អថ វា អបរោ នយោ. វិជ្ជមានំ និរុទ្ធំ កម្មំ វិបាកស្ស បច្ចយោ យទិ ភវេយ្យ, បវត្តិក្ខណតោ តស្ស កម្មស្ស បវត្តិក្ខណតោ បុព្ពេ វា កាលេ, តស្ស កម្មស្ស បវត្តិក្ខណតោ បច្ឆា វា អវិជ្ជមានកាលេតិ អត្ថោ. និច្ចផលំ សិយាតិ សព្ពទា កម្មបច្ចយវិរហិតំ ផលំ សិយាតិ អត្ថោ. អាចរិយេន វុច្ចតេ – ‘‘លោភំ, ភិក្ខវេ, បជហថ, សោតាបត្តិបដិលាភាយ អហមេវ បាដិភោគោ’’តិអាទីសុ បាឋេសុ បាដិភោគោ វិយ កម្មំ ទដ្ឋព្ពំ. សោតាបត្តិផលំ វិយ កម្មតោ សម្ភូតំ ផលំ ទដ្ឋព្ពំ. កដត្តាយេវ ជនេហិ កដត្តាយេវ តំ កម្មំ ផលស្ស បច្ចយោ ហោតិ, អស្ស វិជ្ជមានត្តំ ន ច ហោតិ, តស្ស អវិជ្ជមានស្ស កម្មស្ស វិជ្ជមានតា វា ន ច នេវ ហោតិ.

៦២១. អភិធម្មាវតារោយំ អភិធម្មាវតារោ អយំ បរមត្ថប្បកាសនោ ភូតត្ថទីបនោ សោតូនំ បុគ្គលានំ ¶ បីតិពុទ្ធិវិវឌ្ឍនោ បណ្ឌិតេហិ វិវិធេសុ អារម្មណេសុ ចិត្តំ អនាមេត្វា សក្កច្ចេន មនសិការេន សោតព្ពោ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

បុញ្ញវិបាកបច្ចយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នវមោ បរិច្ឆេទោ.

១០. ទសមោ បរិច្ឆេទោ

រូបវិភាគវណ្ណនា

៦២២. វុត្តមាទិម្ហិ យំ រូបំ, ចិត្តជានមនន្តរំ យំ រូបំ ចិត្តចេតសិកានំ អនន្តរំ អាទិម្ហិ បករណាទិម្ហិ ‘‘ចិត្តំ ចេតសិកំ ¶ រូប’’ន្តិអាទិនា វចនេន អាចរិយេន វុត្តំ, ឥតោ បរំ ឥទានិ តស្ស រូបស្ស វិភាវនំ សមាសេន សង្ខេបេន ករិស្សំ.

៦២៣. យំ រុប្បតីតិ រូបន្តិ យំ ធម្មជាតំ រុប្បតិ សីតាទិនា វិរុទ្ធបច្ចយេន វិការមាបជ្ជតិ. តថា រូបយតីតិ រូបំ យំ ធម្មជាតំ វណ្ណវិការមាបជ្ជមានំ ហទយង្គតភាវំ អជ្ឈាសយំ បកាសេតិ, ឥតិ តស្មា រូបំ, កិំ តំ? វណ្ណាយតនំ. រូបារូបភវាតីតោ, សុរូបោ រូបមព្រ្វិ ភគវា រូបារូបភវអតីតោ សុរូបោ រូបំ អព្រ្វិ កថេសិ.

៦២៥-៦. មហាភូតេនាតិ មហន្តោ ភូតោ ឧប្បត្តិ ឯតស្សាតិ មហាភូតោ, តេន. វញ្ចកត្តា មហាភូតសមាតិ វា.

៦៣០. និរុបាទានមានសោតិ ឧបាទានវិរហិតចិត្តោ.

៦៣៣. តស្ស ¶ សម្បត្តីតិ តស្ស កិច្ចស្ស សម្បត្តិ.

៦៣៤. ឧបព្រូហនរសាតិ វឌ្ឍនកិច្ចា.

៦៣៧. អាសយានុសយេ ញាណន្តិ ឯត្ថ អាសយោ នាម

សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋី ច, ខន្តី សច្ចានុលោមិកំ;

យថាភូតញ្ច យំ ញាណំ, ឯតំ អាសយសទ្ទិតំ.

អត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយមេកោ អន្តោ, អន្តោ ខោ, កច្ចាន, អត្ថិ ឥតិ អយំ ឯកោ អន្តោ កោដ្ឋាសោ, អយំ សស្សតទិដ្ឋិ. នត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយំ ទុតិយោ អន្តោ, អយំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. ខន្តី សច្ចានុលោមិកន្តិ ចតុន្នំ សច្ចានំ អនុលោមិកញាណំ, សង្ខារុបេក្ខាញាណន្តិ អត្ថោ. យថាភូតញ្ច យំ ញាណន្តិ សប្បច្ចយនាមរូបទស្សនំ ញាណំ. ឯតំ អាសយសទ្ទិតន្តិ ¶ ឯតំ អាសយំ ឥតិ កថិតំ. ឯវំ វុត្តប្បការេន អាសយេ ញាណំ នាម. អនុសយោ នាម ទិដ្ឋានុសយាទយោ អនុសយា សត្ត. ឥន្ទ្រិយានំ បរោបរេតិ បរេ អធិកភាវេន ឱបរេ ច តិក្ខានុភាវេន អយំ សត្តោ តិក្ខសទ្ធិន្ទ្រិយោ មុទុសទ្ធិន្ទ្រិយោ ហីនសទ្ធិន្ទ្រិយោតិ អត្ថោ. សមាធិន្ទ្រិយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥតិ សត្តានំ ឥន្ទ្រិយានំ បរឱបរេ ញាណំ.

៦៣៨. សព្ពញ្ញុតា ញាណន្តិ តិហេតុកកាមាវចរក្រិយាចតុក្កំ គហេតព្ពំ.

៦៤១. អក្ខិកូដេហិ មត្ថលុង្គេន បរិច្ឆិន្នោ អន្តតោ.

៦៤៥. ភាវសម្ភវសណ្ឋានាតិ ឥត្ថិបុមសម្ភវភូតវណ្ណាយតនំ.

៦៤៧. ឯតេ ទស ចតុសមុដ្ឋានា សម្ភារា ចតូហិ បច្ចយេហិ ចត្តាលីស ភវន្តិ.

៦៥២. និវិដ្ឋេតិ បតិដ្ឋិតេ.

៦៥៨. ឧព្ពិអធិកានំ ¶ បថវីអធិកានំ.

៦៦០-២. វិសេសេ សតីតិ និស្សយភូតានំ ចតុន្នំ វិសេសេ សតិ, សព្ពសោ សព្ពេសំ វិសេសបរិកប្បនំ បហាយ ឯវ កម្មវិសេសេន បសាទានំ វិសេសតា ញេយ្យា.

៦៦៣. សទ្ទីយតីតិ ឧច្ចារីយតេ. រសន្តីតិ អស្សាទេន្តិ.

៦៦៨. បរតោតិ បឋមកប្បតោ អបរភាគេ បដិសន្ធិយំ ភាវទ្វយំ សមុដ្ឋាតីតិ វិញ្ញេយ្យំ. ‘‘បវត្តេបិ សមុដ្ឋាយា’’តិអាទិកំ សោណកុមារាទយោ សន្ធាយ វុត្តំ.

៦៧២. ន តំ ព្យញ្ជនការណន្តិ តំ ឥន្ទ្រិយទ្វយំ ព្យញ្ជនស្ស ការណំ ន សិយា. តស្សាតិ ព្យញ្ជនស្ស.

៦៧៤. ឧព្ពាហនន្តិ ¶ នីហរណំ.

៦៧៦-៧. អន្នបានាទិកំ វត្ថុ យំ កម្មជំ អគ្គិំ ហរតិ, កេវលំ ឯកំ ហុត្វា តំ អន្នបានាទិកំ វត្ថុ ជីវិតំ បន បាលេតុំ ន ច សក្កោតិ. ឯកតោ ជីវិតំ បាលេតុញ្ច សក្កោន្តិ.

កាយេន រូបកាយេន អត្តនោ ភាវំ វិញ្ញាបេន្តានំ ភាវោ កាយគ្គហណានុសារេន កាយគ្គហណស្ស អនុចិន្តនេន គហិតាយ វាយោធាតុវិការសង្ខាតាយ ឯតាយ ធម្មជាតិយា បណ្ឌិតេហិ វិញ្ញាយតេ. ឥតិបិ តស្មា កាយវិញ្ញត្តិ.

៦៨១. ឯកាវជ្ជនវីថិយំ ហេដ្ឋា ឆហិ ចិត្តេហិ វាយោធាតុសមុដ្ឋិតំ ឧបត្ថម្ភំ លភិត្វា.

៦៨៤. សហ សទ្ទេន វាតិ សទ្ទេន សហេវ.

៦៩០-១. ឯតាសំ បន លហុតាទីនំ តិស្សន្នំ បវត្តិយំ និទស្សនំ កមតោ អារោគ្យំ លហុតា ¶ , មទ្ទិតំ ធម្មំ មុទុតា, ធន្តហេមំ កម្មញ្ញតា ហោតិ. លហុតាទិត្តយំ បន កម្មំ កាតុំ ន សក្កោតិ, អាហារាទិត្តយំយេវ លហុតាទិត្តយំ ករោតិ យស្មា, តតោ តំ តិជំ នាម.

៦៩៣. វុត្តមាការនានត្តាតិ ឯត្ថ អាការនានត្តា នាម អាចយាការអនុពន្ធតាការវសេន វុត្តំ. វេនេយ្យានំ វសេន វាតិ ឯកេ វេនេយ្យា អាចយវសេន ជាតិរូបំ ជានន្តិ, ឯកេ អនុពន្ធតាវសេន ជានន្តិ. ឥតិ វេនេយ្យានំ ជាននវសេន ជាតិរូបំ ទ្វិធា វុត្តំ.

៦៩៤. សភាវានបគមេ អត្តនោ សភាវស្ស អនបគមេ សតិ.

តេ ¶ មិទ្ធរូបវាទាចរិយា បដិក្ខិបិតព្ពា. កថំ? អទ្ធា មុនិសិ សម្ពុទ្ធោ, នត្ថិ នីវរណា តវាតិ យោ ត្វំ អទ្ធា ឯកន្តេន មុនិ អសិ សម្ពុទ្ធោ អសិ នីវរណា ធម្មា តវ តុយ្ហំ នត្ថិ, ឥតិ វចនេ សចេ មិទ្ធំ នីវរណំ រូបេ បវិដ្ឋំ សិយា. ភគវតា រូបកាយស្ស វិជ្ជមានត្តា ‘‘នត្ថិ នីវរណា តវា’’តិ វចនំ វត្តព្ពំ សិយា. ថិនមិទ្ធនីវរណំ អវិជ្ជានីវរណេន សហ នីវរណញ្ចេវ ហោតិ, នីវរណសម្បយុត្តញ្ច ហោតិ. ឥតិ សម្បយុត្តវចនតោ សម្បយុត្តស្ស រូបស្ស អភាវតោ តម្បិ ន វត្តព្ពំ សិយា. ន បុរេជាតបច្ចយាតិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយាតិ អត្ថោ. សចេ ថិនមិទ្ធំ រូបំ សិយា, កថំ អរូបេបិ អញ្ញមញ្ញំ សិយា, ន សិយាតិ អត្ថោ. អរូបេបិ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ បដិច្ច ថិនមិទ្ធនីវរណំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ វចនេន ច ន មិទ្ធរូបំ សិយា, អរូបេ កថំ សិយាតិ អត្ថោ. អរូបមេវ មិទ្ធំ ឥតិ បដិក្ខិបិតព្ពា. អរូបេបិ ឯតស្ស មិទ្ធស្ស ឧប្បត្តិយា សាធកវចនតោ និដ្ឋំ ឯត្ថ ច អវគន្តព្ពំ ‘‘អរូប’’ន្តិ វិញ្ញុនា.

៧០៥-៦. កម្មេន វីសតិ រូបាតិ អដ្ឋិន្ទ្រិយវត្ថុអដ្ឋាវិនិព្ភោគសន្តតូបចយាកាសា កម្មជា. ចេតសា វិញ្ញត្តិទ្វយសទ្ទលហុតាទិត្តយអវិនិព្ភោគសន្តតូបចយាកាសា ចិត្តជា. ឧតុនា សទ្ទលហុតាទិត្តយអវិនិព្ភោគសន្តតូបចយាកាសា ឧតុជា. អាហារតោ លហុតាទិត្តយអវិនិព្ភោគសន្តតូបចយាកាសា អាហារជា.

៧០៧-១៧. ជាយេយ្យុំ យទិ តានិបីតិ តានិ ជរតាអនិច្ចតារូបា យទិ ជាយេយ្យុំ, ឯវំ សន្តេ តុ តេសំ ជរតាអនិច្ចតា ភេទា សិយុំ. ហិ សច្ចំ វចនំ បាកោ ន បច្ចតិ, ភេទោ វា ន ¶ ច ភិជ្ជតិ យស្មា, តស្មា តេសំ បាកភេទា សិយុន្តិ, តំ វចនំ នត្ថិ. ឯតំ ជរតាអនិច្ចតាទ្វយំ ជាតស្ស និប្ផន្នរូបស្ស បាកភេទត្តា ន ជាយតិ. សិយា កស្សចិ ពុទ្ធេត្ថាតិ ឯត្ថ ជរតាអនិច្ចតាវិនិច្ឆយាធិការេ កស្សចិ ជនស្ស ពុទ្ធិ ញាណំ យទិ សិយា, ‘‘រូបស្សូបចយោ’’តិ វចនេន ‘‘ជាតិ ¶ ជាយតី’’តិ វចនំ ទីបិតំ យថា, ឯវំ តថា បាកោបិ បច្ចតុ, ភេទោបិ បរិភិជ្ជតុ, ឯវំ ពុទ្ធិ សិយា. ជាតិ ន ចេវ ជាយតេ. ឥតិ ឥមិនា បការេន វិភាវិនា ញេយ្យា. ជាតិ ជាយមានស្ស និប្ផន្នរូបស្ស និព្ពត្តិ នាម បកាសិតា. តត្ថ យស្ស សិយា តត្ថ វចនេ យស្ស ជនស្ស ពុទ្ធិ សិយា. យេសំ និប្ផន្នរូបធម្មានំ ជាតិ អត្ថិ, សា ជាតិ អភិនិព្ពត្តិសម្មុតិំ តប្បច្ចយត្តវោហារំ តេសំ និប្ផន្នរូបធម្មានំ បច្ចយដ្ឋេន លទ្ធវោហារំ កម្មជាទិកំ វោហារំ លភតេវ យថា, តថា តេសំ និប្ផន្នរូបធម្មានំ តេ បាកភេទា អភិនិព្ពត្តិសម្មុតិំ នាម តប្បច្ចយត្តវោហារំ លភន្តិ, ឥតិ ពុទ្ធិ សិយា. តស្ស ជនស្ស ឯវំ វត្តព្ពំ – ឥទំ សន្តតូបចយទ្វយំ កម្មាទិសម្ភវំ ហោតិ យថា, ឯវំ បាកភេទា តំ កម្មាទិសម្ភវវោហារំ កទាចិបិ ន លភន្តិ. ហិ សច្ចំ វចនំ កស្មា ការណា ជនកានំ កម្មាទិបច្ចយានំ អានុភាវសង្ខាតេ ខណុប្បាទេ តេសំ បាកភេទានំ អភាវតោ ន លភន្តិ. វុត្តប្បការេន ខណុប្បាទេ ជាតិបរម្បរាភាវតោ សា ជាតិ លព្ភតេ, តស្មា ការណា ជាតិ ឯវ អភិនិព្ពត្តិសម្មុតិំ បច្ចយត្តវោហារំ លភតិ, ឥតរំ ជរតាអនិច្ចតាទ្វយំ បន ន លភតិ. តំ ជរតាអនិច្ចតាទ្វយំ ជិយ្យតិ ឥតិ ភិជ្ជតិ ឥតិ វា ន វត្តព្ពំ ហោតិ. កស្មា? កម្មាទិបច្ចយានំ អានុភាវក្ខណេ តស្ស ជរតាអនិច្ចតាទ្វយស្ស បច្ចយានំ អភាវតោ.

៧១៨-២៣. អនិច្ចំ សង្ខតញ្ចេតំ ជរាមរណំ អនិច្ចសង្ខាតំ ឥតិបិ វចនស្ស ភគវតា វុត្តត្តា ជរតាអនិច្ចតាទ្វយំ ជាយតិ, ឯវំ ឥតិ ត្វំ ចេ មញ្ញសិ, ឯវំ ‘‘ជាយតិ ឯវា’’តិ វចនំ ភគវតា ន វត្តព្ពំ. ហិ កស្មា ការណា? ‘‘អនិច្ចំ សង្ខតញ្ចេតំ, ជរាមរណមិច្ចបី’’តិវុត្តភាវាទិនា អាការទេសនាបរិយាយេន លេសេន ភគវតា អនិច្ចានំ និប្ផន្នរូបធម្មានំ ជរាមរណសង្ខាតំ សភាវតោ ជរាមរណំ អនិច្ចំ សង្ខតញ្ចាបិ ¶ ចិត្តជានំ វិការត្តា វិញ្ញត្តិយោ ‘‘ចិត្តជា’’តិ វុត្តា វិយ, តថា ឯវំ ភគវតា វុត្តំ. យទិ ឯវំ អត្ថេ សតិ ឯតំ រុប្បនលក្ខណត្តយំ អជាតត្តា ច សព្ពថា សព្ពាការេន ខំបុប្ផំវ នត្ថិ, អសង្ខតំ និព្ពានំ វិយ និច្ចំវាតិ ច ចោទកោ វទេយ្យ, នត្ថិ និច្ចន្តិ ឥទំ ឧភយវចនំ នោ ភគវតា វត្តព្ពំ. កស្មា? និស្សយធម្មានំ អាយត្តភាវេន បវត្តិតោ បថវិយាទីនំ និស្សយានំ ភាវេ សតិ តស្ស លក្ខណត្តយស្ស ភាវតោ, តស្មា ខំបុប្ផំវ តំ លក្ខណត្តយំ ន នត្ថិ, អត្ថីតិ អត្ថោ. បថវីអាទីនំ ¶ អភាវេ តំ លក្ខណត្តយំ ន ច លព្ភតិ យស្មា, តស្មា និព្ពានំ វិយ, តថា និច្ចំ ន.

៧២៤-៥. បរិច្ឆេទាទយោ អនិប្ផន្នា. តេសមេវ ច រូបានំ តេសមេវ និប្ផន្នរូបធម្មានំ វិការត្តា និប្ផន្នា ចេវ សង្ខតា សេសវសេន វុត្តានំ បភេទកតោតិ ទស្សនតោ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

៧៦៧.

គន្តុំ បនិច្ឆេ បិដកេភិធម្មេ,

យោ ធម្មសេនាបតិនា សមត្តំ;

ហិតត្ថិនា តេន ច ភិក្ខុនាយំ,

សក្កច្ច សម្មា បន សិក្ខិតព្ពោ.

យោ ភិក្ខុ អភិធម្មេ បិដកេ ធម្មសេនាបតិនា សមត្តំ សភាវំ គន្តុំ បាបុណិតុំ ឥច្ឆេយ្យ, តេន ច ភិក្ខុនា ហិតត្ថិនា សក្កច្ចំ អាទរេន សម្មា តីរណចិន្តនសជ្ឈាយនេហិ អយំ អភិធម្មាវតារោ សិក្ខិតព្ពោ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

រូបវិភាគវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១១. ឯកាទសមោ បរិច្ឆេទោ

និព្ពាននិទ្ទេសវណ្ណនា

៧៦៩. ភវាភវំ ¶ វិននតោតិ ខុទ្ទកំ, មហន្តំ ភវំ សិព្ពនតោ. សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គោតិ សព្ពេហិ សង្ខារូបធិកិលេសូបធិខន្ធូបធីហិ បដិនិស្សជ្ជនំ. អច្ចុតិរសំ អចុតិសម្បត្តិកំ. និព្ពានំ បុដ្ឋេនាតិ សុគតេន និព្ពានំ បុដ្ឋេន សារិបុត្តត្ថេរេន. ឧភិន្នំ សុត្តានន្តិ ធម្មសេនាបតិវុត្តានំ ¶ ទ្វិន្នំ សុត្តានន្តិ អត្ថោ. ខយស្ស ឧបនិស្សយត្តាតិ ខយស្ស ពលវការណត្តា. បុថូនំ ធម្មានំ អប្បមត្តក្ខណេ រាគាទិក្ខយមត្តំ និព្ពានំ ភវេយ្យ. សព្ពេ ពាលបុថុជ្ជនា សមធិគតនិព្ពានា សច្ឆិកតនិរោធា ភវេយ្យុំ. កិញ្ច ភិយ្យោ កិំ ឧត្តរិ ការណញ្ច អត្ថីតិ អត្ថោ. រាគាទីនំ សង្ខតត្តា តេសំ សង្ខតានំ និព្ពានំ សង្ខតលក្ខណំ ភវេយ្យ. កិំ បនេត្ថាតិ ឯតេសុ ខណេសុ កិំ បន ខណេ ត្វំ វទេសិ. ខីណេស្វេវាតិ ភវាទីសុ ខីណេសុ ឯវ. និរុត្តរោតិ និប្ផន្នហារោ.

៧៧១. អស្សទ្ធោតិ ពាហិរសទ្ធាយ វិរហិតោ. វន្តាសោតិ វន្តា វមិតា អាសា តណ្ហា យេនាតិ វន្តាសោ.

និស្សរណិយាតិ និស្សរណេ និយុត្តា. យទិទំ នេក្ខម្មំ យំ ឥទំ កាមានំ ឯតំ និស្សរណំ និរោធោ, តស្ស កិញ្ចិភូតស្ស សង្ខតស្ស បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មជាតស្ស និរោធោ និស្សរណន្តិ, ឯវំ ឥមិនា បការេន វុត្តស្ស តស្ស និស្សរណនាមកស្ស អភាវប្បត្តិទោសតោ និស្សរណនាមកានំ បឋមជ្ឈានអាកាសានញ្ចាយតនានម្បិ អភាវោ ភវេយ្យ. អត្ថិ និស្សរណន្តិ អត្ថិ និព្ពានំ. ឧប្បាទាទីនន្តិ ឧប្បាទដ្ឋិតិភង្គានំ. បបញ្ចាភាវតោតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋីនំ អភាវតោ.

៧៧២. អបលោកិតន្តិ អទស្សនធម្មំ.

៧៧៤. អព្យាបជ្ឈន្តិ និទុក្ខំ. អក្ខរន្តិ អខរំ.

៧៧៧. សទ្ធាពុទ្ធិករំ ¶ តថាគតមតេ ជិនវចនេ សម្មោហវិទ្ធំសនំ បញ្ញាសម្ភវំ បញ្ញាការណំ សម្បសាទនករំ. អត្ថព្យញ្ជនសាលិនន្តិ អត្ថព្យញ្ជនសារវន្តំ សុមធុរំ សារញ្ញុ ជិនសាសនសារញ្ញូ វិម្ហាបនំ អច្ឆេរករំ ឥមំ ឯវំ វុត្តប្បការំ អភិធម្មាវតារំ យោ ជានាតិ, សោ ជនោ គម្ភីរេ និបុណេ និបុណញាណគោចរេ អភិធម្មបិដកេ បទំ និដ្ឋំ ឧត្តមសន្និដ្ឋានំ យាតិ បាបុណាតិ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

និព្ពាននិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯកាទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១២. ទ្វាទសមោ បរិច្ឆេទោ

បញ្ញត្តិនិទ្ទេសវណ្ណនា

សង្ខាយតីតិ ¶ សង្ខា, កថីយតីតិ អត្ថោ. កិន្តិ កិំ ឥតិ កថីយតិ. ‘‘អហ’’ន្តិ ‘‘មម’’ន្តិ កថីយតិ.

តជ្ជាបញ្ញត្តីតិ តស្ស ចក្ខុសោតាទិកស្ស អនុរូបវសេន ជាតា បញ្ញត្តីតិ អត្ថោ.

ឯកស្សវាតិ ឯកស្ស នាមធម្មស្ស ‘‘អច្ឆោ’’តិ នាមំ គហេត្វា ពហូនំ នាមធម្មានំ ‘‘អច្ឆោ’’តិ នាមំ គហេត្វា. សមូហមេវាតិ នាមធម្មានំ សមូហំ ឯវ.

គហិតោ បុព្ពេ សង្កេតោ ឯតេនាតិ គហិតបុព្ពសង្កេតំ. កិំ តំ? មនោទ្វារាវជ្ជនជវនវិញ្ញាណំ. តេន គហិតាយ បញ្ញត្តិយា វិញ្ញាយតិ ‘‘សត្តា’’តិ ‘‘កម្មជា’’តិ កថីយតិ.

ឥត្ថី ¶ ច បុរិសោ ច ឥត្ថិបុរិសា, តេ អាទយោ យេសំ តេ ឥត្ថិបុរិសាទយោ, តេសំ.

៧៧៨. តតិយា កោដីតិ តតិយោ កោដ្ឋាសោ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

បញ្ញត្តិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទ្វាទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៣. តេរសមោ បរិច្ឆេទោ

ការកបដិវេធវណ្ណនា

វេទកស្សាតិ ¶ សុខទុក្ខវេទកស្ស. តទាយត្តវុត្តីនន្តិ តេសំ អាយត្តា បដិពទ្ធា យេសំ វិបាកានំ តេ តទាយត្តវុត្តិនោ, តេសំ. អត្រ ឥមស្មិំ ឋានេ អាចរិយេន បរិហារោ វុច្ចតេ. កុតោយំ តវ តត្ថានុរោធោតិ តត្ថ តស្មិំ អញ្ញស្ស អត្តការកស្ស អភាវេបិ សត្តុសង្ខាតស្ស អត្តនោ ភាវេបិ អយំ តវ អនុរោធោ អនុនយោ កុតោ កេន ការណេន ឥធ ឥមស្មិំ អសតិ កត្តរិ កុសលាទីនំ អត្ថិភាវេ កម្មវិរោធោ កុតោ កេន ការណេន. អថាបីតិ អបរោ នយោបិ. កិញ្ចេត្ថាតិ ឯត្ថ ឯតិស្សំ ចោទនាយំ កិញ្ចិ វត្តព្ពំ អត្ថិ, អវសិដ្ឋំ តាវ ព្រូហិ, អបរិសមត្តា តេ ចោទនា. តស្សាតិ អត្តនោ. ការកវេទកត្តាភាវោតិ ការកវេទកត្តស្ស អភាវោ សិយា.

អថ ន ភវតីតិ អត្តនោ អនាសេ ចេតនាបិ អនាសោ យទិ ន ភវតិ. បដិញ្ញា ហីនាតិ ‘‘ចេតនាយ អនញ្ញោ អត្តា’’តិ បដិញ្ញា ហីនា. វុត្តប្បការតោតិ ‘‘អត្តនោ អនាសេ ចេតនាយ នាសោ ន ភវតិ’’ឥតិ វុត្តប្បការតោ ¶ . វិបរីតន្តិ ‘‘អត្តនោ អនាសេ ចេតនាយ អនាសោ’’ឥតិ វិបរីតគ្គហណំ សិយា. អត្តា នស្សតុ, ចេតនា តិដ្ឋតុ, អថ បន ឯវំ ន ភវតីតិ អត្តា នស្សតុ, ចេតនា តិដ្ឋតុ, ឯវំ គហណំ បន ន ភវតិ. អនញ្ញត្តបក្ខំ បរិច្ចជ បរិច្ចជាហិ ‘‘ចេតនាយ អនញ្ញោ អត្តា’’តិ. បដិញ្ញា ហីនា យស្ស សោ បដិញ្ញាហីនោ.

ឧភិន្នំ ចេតនត្តានំ ឯកទេសតា ឯកទេសភាវោ នត្ថិ. ឯវញ្ច សតីតិ ឯវំ ឧភិន្នំ ឯកទេសស្ស អភាវេ សតិ កោ ទោសោ ឥតិ ត្វំ ចេ វទេយ្យាសិ. យំ បន តយា វុត្តំ យថា រូបរសគន្ធាទីនំ ឯកទេសេ វត្តមានានម្បិ លក្ខណតោ អញ្ញត្តន្តិ យំ វចនំ បន តយា វុត្តំ, តំ វចនំ អយុត្តំ, នានុរូបន្តិ អត្ថោ. តវ បដិញ្ញា ហីនាតិ ‘‘ឯកទេសេ វត្តមានានំ ចេតនត្តានំ លក្ខណតោ អញ្ញត្ត’’ន្តិ បដិញ្ញា ហីនា.

ឯវញ្ច សតីតិ ឯតំ ចេតនាយ អញ្ញភាវេ សតិ កោ ទោសោ ឥតិ ចេ ភវំ វទេយ្យ. ‘‘អចេតនោ ¶ អត្តា’’តិ វចនំ, បុព្ពេ វុត្តទោសតោតិ ‘‘បាការតរុបាសាណតិណសទិសោ សិយា’’តិ បុព្ពេ វុត្តទោសតោ.

៧៨០. អត្ថិ សត្តោបបាតិកោតិ ឱបបាតិកា សត្តា អត្ថិ.

៧៨១. ភារាទានន្តិ ភារគ្គហណំ. ភារនិក្ខេបនន្តិ ភារោរោបនំ.

៧៨៣. ឯកស្ស បុគ្គលស្ស អដ្ឋិសញ្ចយោ អដ្ឋិសមូហោ ឯកេន កប្បេន បព្ពតសមោ រាសិ សិយា.

៧៨៥. ភោ មារ, ត្វំ សត្តោ ឥតិ បច្ចេសិ, កំ សទ្ទហសិ, ‘‘សត្តោ’’តិ គហណំ តេ តវ ទិដ្ឋិគតំ, សុទ្ធសង្ខារបុញ្ជោ អយំ, ឥធ លោកេ សត្តោ ន ឧបលព្ភតិ.

៧៨៧. យោ ¶ ភិក្ខុ ឥមំ គន្ថំ អច្ចន្តំ សតតម្បិ ចិន្តេតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ បរមា បញ្ញា វេបុលំ វិបុលភាវំ គច្ឆតិ.

៧៨៨. យោ ភិក្ខុ ឥមំ អភិធម្មាវតារំ អតិមតិករំ ឧត្តមំ អភិញ្ញាណករំ វិមតិវិនាសករំ កង្ខច្ឆេទករំ បិយក្ករំ បេមករំ សទា បឋតិ, សុណាតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ មតិ ឥធ សាសនេ ឋិតេ វិកសតិ បដិផុល្លតិ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

ការកបដិវេធវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តេរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៤. ចុទ្ទសមោ បរិច្ឆេទោ

រូបាវចរសមាធិភាវនានិទ្ទេសវណ្ណនា

៧៨៩-៩៣. ហិតានយន្តិ ¶ ហិតាវហំ. មានសញ្ច សុគតន្តិ សុដ្ឋុ បវត្តមានសញ្ច. មធុរា អត្ថវណ្ណនា ឯតស្សាតិ មធុរត្ថវណ្ណនំ. ឧត្តរំ តុ មនុស្សានំ, ធម្មតោ ញាណទស្សនន្តិ មនុស្សានំ លោកិយធម្មតោ ឧត្តរិភូតញាណទស្សនលោកុត្តរំ. សង្កស្សរសមាចារេតិ សង្កាយ កង្ខាយ សរិតព្ពសមាចារេ. អច្ឆិទ្ទំ អក្ខណ្ឌំ អកម្មាសំ. អត្ថកាមេនាតិ អត្តនោ ហិតកាមេន.

៧៩៧. ទុវិធលក្ខណំ ចារិត្តវារិត្តលក្ខណំ.

៨០៥. តេសំ ចរិតានំ វោមិស្សកនយា.

៨០៧. សវណ្ណកសិណាតិ នីលបីតឱទាតលោហិតវណ្ណកសិណា.

៨០៨. តំ ¶ ឯកកំ អានាបានំ អស្សាសបស្សាសោ.

៨០៩-១០. មរណូបសមាយុត្តា សតីតិ មរណានុស្សតិ ឧបសមានុស្សតិ. អាហារនិស្សិតសញ្ញាតិ អាហារេ បដិកូលសញ្ញា. ធាតុវវត្ថានន្តិ ចតុធាតុវវត្ថានំ.

៨១១-២. អនុកូលា ឥមេ សព្ព-ចរិតានន្តិ វណ្ណិតាតិ យំ កម្មដ្ឋានំ សទ្ធាចរិតស្ស អនុកូលំ, តមេវ បញ្ញាចរិតស្ស អនុកូលន្តិ អធិប្បាយោ. ឥទំ សព្ពំ បន វចនំ ឯកន្តវិបច្ចនីកភាវតោ ឯកន្តបដិបក្ខភាវតោ អតិសប្បាយតោ វុត្តំ, ឥតិ វិភាវិនា ញេយ្យំ.

៨៣៥. វិបស្សនាភវសម្បត្តិ-សុខានំ បច្ចយា សិយុំ វិបស្សនាសម្បត្តិសុខានំ ភវសម្បត្តិសុខានំ បច្ចយា សិយុំ.

៨៣៨. សម្មដ្ឋានំ ¶ មនោភុនោតិ មនោភុហទយោ តស្ស ហទយស្ស សម្មដ្ឋានំ.

៨៤៤. បត្តុកាមេន ធីមតា កសិណំ កត្តព្ពំ.

៨៤៥. សំហារិមន្តិ ឥតោ ចិតោ ច ហរិតព្ពកសិណំ. តត្រដ្ឋកន្តិ តស្មិំ ឋានេ ឋិតំ ឥតោ ចិតោ ច អនាហរិតព្ពំ កសិណំ.

៨៤៩. វិវដ្ដំ បន មិច្ឆតាតិ និព្ពានំ ឥច្ឆន្តេន វិទត្ថិចតុរង្គុលំ វដ្ដំ កាតុំ តំ កសិណំ វដ្ដតិ.

៨៥១-២. ហត្ថបាសប្បមាណស្មិំ, តម្ហា កសិណមណ្ឌលាតិ តតោ កសិណមណ្ឌលតោ ហត្ថបាសប្បមាណស្មិំ បទេសេ វិទត្ថិចតុរង្គុលេ ឧច្ចេ. បរិមុខំ សតិន្តិ កម្មដ្ឋានាភិមុខំ សតិំ.

៨៥៣-៤. នេក្ខម្មន្តិ ឈានំ. ខេមតោ ទដ្ឋុំ ទិស្វា អហំ ឥមាយ បដិបត្តិយា អទ្ធា ឯកន្តេន បវិវេកសុខស្ស និព្ពានសុខស្ស ភាគី អស្សំ ភវេយ្យំ.

៨៥៦. សោ ¶ កសិណស្ស វណ្ណោ តេន យោគិនា ន បេក្ខិតព្ពោ, កសិណស្ស លក្ខណំ ន បេក្ខិតព្ពំ ឧស្សទស្ស វសេន វណ្ណំ អមុញ្ចិត្វា.

៨៦០. ឯវំ ឥមិនា វុត្តប្បការេន ឯកគ្គចេតសោ ឯកគ្គចិត្តស្ស យោគិនោ និមីលេត្វា អាវជ្ជន្តស្ស យថា យេន បការេន កម្មដ្ឋានំ ហោតិ ឧម្មីលិតេ កាលេបិ, តថា តេន បការេន តំ កម្មដ្ឋានំ អាបាថំ យាតិ ចេ យទិ អាគច្ឆតិ, ឧគ្គហមេវ ឧគ្គហនិមិត្តំ.

៨៦៤. បាទានំ ធោវនេ បបញ្ចបរិហារត្ថំ. ឯកតលិកាតិ ឯកតលមត្តា.

៨៦៥. តំ សំហារិមំ កសិណមាទាយ.

៨៦៦. សមន្នាហរិតព្ពន្តិ ¶ កម្មដ្ឋានំ សុមនេន អាហរិតព្ពំ, មនសិកាតព្ពន្តិ អត្ថោ. តក្កាហដន្តិ វិតក្កេន អាហដំ ផុសិតំ ករេ ករេយ្យ.

៨៦៨. តន្តិ តំ និមិត្តំ.

៨៧១-៤. ឥមស្សាតិ បដិភាគនិមិត្តស្ស. បុរិមស្សាតិ ឧគ្គហនិមិត្តស្ស. កោ បន អយំ វិសេសោ? ថវិកា នីហរិតំ អាទាសមណ្ឌលំ មជ្ជិតំ វិយ. តោយទេ កាឡមេឃេ សេតពលាកា វិយ. តទា តំ ឧគ្គហនិមិត្តំ បទាលេត្វាវ និគ្គតំ បដិភាគនិមិត្តំ. តតោ ឧគ្គហនិមិត្តតោ. តន្តិ តំ បដិភាគនិមិត្តំ. សណ្ឋានវន្តញ្ច វណ្ណវន្តញ្ច ន ច ឧបដ្ឋាការមត្តំ. បញ្ញជន្តិ បញ្ញាយ ជាតំ.

៨៧៧-៨. ឧបចារក្ខណេ តស្សាតិ តស្ស សមាធិនោ ឧបចារក្ខណេ. នីវរណប្បហានេន សមាធិនោ បដិលាភក្ខណេ បន អង្គានំ វិតក្កាទីនំ បាតុភាវេន ឥតិ ទ្វីហិ អាការេហិ.

៨៧៩. ទ្វិន្នំ ¶ សមាធីនន្តិ ឧបចារប្បនាសមាធីនំ.

៨៨២. ចក្កវត្តិយគព្ភោវ រតនំ វិយ អស្ស អនេន សុទុល្លភំ.

៨៨៤. អយន្តិ បដិសន្ធិសន្ថារោ.

៨៩១-២. សមតំ វីរិយស្សេវាតិ វីរិយសមភាវំ. លយំ លីនភាវំ ឦសកម្បិ យន្តំ គច្ឆន្តំ មានសំ អាវជ្ជនចិត្តំ.

៨៩៥-៩. ភវង្គំ បន បច្ឆិជ្ជ ឧច្ឆិន្ទិត្វា តទេវ បថវីកសិណំ អារម្មណំ កត្វា យោគិនោ មនោទ្វារម្ហិ ជាយតិ. តតោតិ អាវជ្ជនតោ តត្រេវារម្មណេ តស្មិំ បថវីកសិណសង្ខាតេ អារម្មណេ តស្ស យោគិនោ ជវនានិ ចត្តារិ វា បញ្ច វា ជាយន្តេ. អវសានេ ឯកំ ជវនមានសំ រូបាវចរិកំ ហោតិ, តស្មិំ រូបាវចរិកេ វិតក្កាទយោ អង្គា. អញ្ញេហិ អញ្ញេសំ ចិត្តានំ អញ្ញេហិ វិតក្កាទីហិ ពលវតរា ហោន្តិ. តានិ អប្បនាភាវំ អប្បត្តានិ អប្បនាចេតសោ ¶ បរិកម្មោបចារតោ បរិកម្មភាវតោ បរិកម្មានីតិ វុច្ចន្តេ, ឧបចារភាវតោ ឧបចារានីតិ ច វុច្ចន្តេ. តានិ ជវនានិ អប្បនាយានុលោមត្តា អនុលោមានិ ឯវ ច វុច្ចន្តិ. ឯត្ថ អនុលោមកេសុ យំ សព្ពន្តិមំ ជវនំ, តំ គោត្រភូតិ បវុច្ចតិ.

៩០១. គោត្រភុ ទិដ្ឋន្តិ គោត្រភុ នាម ឧទ្ទិដ្ឋំ.

៩០៤-៥. បុរិមេហិ ជវនេហិ យំ អាសេវនំ, តំ ពលវបច្ចយំ លទ្ធា លភិត្វា ឆដ្ឋំ ជវនំ, សត្តមំ វា ជវនំ អប្បេតិ. ឥតិ វចនំ បវុច្ចតិ, ឯត្ថ វាទេ គោទត្តោ នាម អាភិធម្មិកោ អាចរិយោ អាហ. ឆិន្នតដេ មុខំ យស្ស ឆិន្នតដមុខោ.

៩០៨. បច្ចវេក្ខណា ¶ ហេតុ យស្ស អាវជ្ជនស្សាតិ បច្ចវេក្ខណហេតុកំ.

៩១១-២. កាមច្ឆន្ទស្ស នានាវិសយេ បលុទ្ធស្ស. ចេតសោ ឯកស្មិំ វិសយេ សមាធានេន សមាធិ.

៩១៥. សយញ្ច អតិសន្តតោ សុខំ អវូបសន្តសភាវស្ស ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចទ្វយស្ស បដិបក្ខតោ វុត្តំ.

៩១៧. បញ្ចង្គវិប្បយុត្តន្តិ បញ្ចនីវរណវិប្បយុត្តំ. បញ្ចង្គសំយុតន្តិ វិតក្កាទីហិ យុត្តំ.

៩២០-១. វេបុល្លន្តិ កម្មដ្ឋានស្ស វិបុលភាវំ. តញ្ច បដិភាគនិមិត្តំ ឧបចារំ វិចារេត្វា វឌ្ឍេតុំ វដ្ដតិ.

៩២៨-៣១. បមាទយោគិនោតិ បមាទវសេន យោគិសម្បន្នស្ស កាមសហគតា សញ្ញាមនក្ការា មនសិការា ចេ ចរន្តិ, តស្ស យោគិនោ តំ ឈានំ ហានភាគិយំ ហោតិ. សតិ សន្តិដ្ឋតេ តស្មិំ, សន្តា តទនុធម្មតា តស្មិំ បឋមជ្ឈានេ តទនុធម្មតា តស្ស បឋមជ្ឈានស្ស អនុរូបា សតិ និកន្តិ សន្តា សំវិជ្ជមានា សន្តិដ្ឋតេ សន្តិដ្ឋតិ, តំ ឈានំ មន្ទស្ស យោគិនោ ឋិតិភាគិយំ ហោតិ, ឋិតិំ ភជតិ. វិសេសភាគិយំ ហោតិ, វិសេសំ ទុតិយាទិភាវនំ បាបុណាតីតិ អត្ថោ. និព្ពិទាសំយុតា ¶ សញ្ញា, មនក្ការាតិ និព្ពិទាវិបស្សនាសំយុត្តា សញ្ញាមនក្ការា. និព្ពេធភាគិយន្តិ លោកុត្តរភាគិយំ, លោកុត្តរមគ្គភាគិយន្តិ អត្ថោ.

៩៣៣. អយំ សមាបត្តិ អាសន្នាកុសលារយោ អាសន្នាកុសលារិកា យស្មា តក្កចារានំ ថូលត្តា ច, តស្មា ការណា អយំ សមាបត្តិ អង្គទុព្ពលា.

៩៣៥. និកន្តិន្តិ តណ្ហំ. បរិយាទាយាតិ សោសាបេត្វា.

៩៣៦. វិធិនាតិ ¶ បុព្ពេ វុត្តវិធិនា. សតស្សាតិ សតិសម្បន្នស្ស.

៩៣៨. និមិត្តំ តុ តទេវ ចាតិ តមេវ បឋមនិមិត្តំ ‘‘បថវី បថវី’’ឥតិ ឯវំ មនសា ករោន្តស្ស.

៩៤៣. សម្បសាទនន្តិ សទ្ធា. មជ្ឈត្តន្តិ តត្រមជ្ឈត្តតា.

៩៤៤. ទុវង្គហីនន្តិ វិតក្កវិចារហីនំ.

៩៤៨. បីតិ នាម ចេតសោ ចិត្តស្ស ឧប្បិលាបនំ ឧប្បិលាបិតត្តំ យតោ យស្មា ការណា.

៩៦១-២. អាសន្នបីតិទោសាតិ បីតិយេវ ទោសា. ឯត្ថ ឯតស្មិំ តតិយជ្ឈានេ យទេវ យំ ឯវ សុខំ ឥតិ ឯវំ សុខំ ចេតសោ អាភោគោ មនសិការោ. ឯវំ ឥមិនា បការេន សុខស្ស ថូលត្តា អយំ សមាបត្តិ អង្គទុព្ពលា ហោតិ.

៩៧៤-៥. សុខំ ឧបេក្ខាយ អាសេវនំ បន ន ហោតិ យស្មា ឧបេក្ខាយ អាសេវនំ បន ន ហោតិ, យស្មា ឧបេក្ខាសហគតានិ ជវនានិ ជវន្តិ, តស្មា ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបេក្ខាសហគតំ សមុទីរិតំ.

៩៧៦. ទុតិយជ្ឈានំ ទ្វិធា ទ្វីហិ កោដ្ឋាសេហិ ឋិតំ.

៩៧៩. អយំ ¶ អភិធម្មាវតារោ សុមធុរវរតរវចនោ កំ នុ ជនំ នេវ រញ្ជយតិ, អតិនិសិតវិសទោ ពុទ្ធិប្បចារោ យស្ស សោ អតិនិសិតវិសទពុទ្ធិប្បចារោ, សោ តេន ជនេន វេទនីយោ ជានិតព្ពោ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

រូបាវចរសមាធិភាវនានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចុទ្ទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៥. បន្នរសមោ បរិច្ឆេទោ

អរូបាវចរសមាធិភាវនានិទ្ទេសវណ្ណនា

៩៨២-៣. រូបេ ¶ ខោ វិជ្ជមានស្មិន្តិ រូបកាយេ វិជ្ជមានេ ទណ្ឌាទានាទយោ ទណ្ឌគ្គហណាទយោ. ឥតិ រូបេ រូបកាយេ អាទីនវំ ទិស្វា.

៩៨៤. សូករាភិហតោវ សាតិ សូករំ អនុពន្ធិតោ សា សុនខោ វិយ.

៩៨៥. វសីតិ យោគី.

៩៨៨-៩៩០. ផុដ្ឋោកាសញ្ច តេន តន្តិ តេន ចិត្តេន ផុដ្ឋំ តមោកាសំ ‘‘អនន្តោ អាកាសោ’’ឥតិ ច មនសា ករោន្តោ ឯវ ឧគ្ឃាដេតិ. ឥតិ វចនំ វុច្ចតេ, អយមញ្ញោ នយោ, ‘‘អាកាសោ’’ ឥតិ មនសា ករោន្តោ តំ កសិណំ ន សំវេល្លេតិ.

៩៩៨. រូបាវចរជ្ឈានមេវ បច្ចត្ថិកំ រូបាវចរជ្ឈានបច្ចត្ថិកំ.

១០០៤. អាកាសផុដវិញ្ញាណេតិ ¶ ផុដមេវ វិញ្ញាណំ ផុដវិញ្ញាណំ, តស្មិំ អាកាសារម្មណេ ផុដវិញ្ញាណេ.

១០០៥-៦. អយំ អាកាសោ អនន្តោ ឥតិ ឯវំ តំ អាកាសមេវ ផរិត្វា បវត្តំ វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណញ្ច ឥតិ វចនំ វុច្ចតេ. វិញ្ញាណំ អនន្តំ នាម ន ហោតិ, អនន្តារម្មណត្តា ‘‘វិញ្ញាណំ អនន្ត’’ន្តិ វុច្ចតេ, តំ វិញ្ញាណំ មនក្ការវសេន អបិ អនន្តំ បរិទីបិតំ.

១០១០. បឋមារុប្បវិញ្ញាណស្ស អភាវោ តស្ស ឯវ បឋមារុប្បស្ស សុញ្ញតោ សុញ្ញភាវតោ.

១០១៣. សតិ ¶ តិដ្ឋតិ ភិយ្យោ ពលវា សតិ តិដ្ឋតិ.

១០១៥. អភាវកេ នត្ថិភាវេ.

១០១៧-៨. ទុតិយារុប្បចក្ខុនាតិ ចក្ខុនា ទុតិយារុប្បំ ‘‘នត្ថិ នត្ថី’’តិអាទិនា អាការេន បរិកម្មវសេន មនក្ការេ. តស្សាបគមមត្តញ្ច តស្ស បឋមារុប្បស្ស អបគមមត្តញ្ច.

១០២៩. យា នាម អយំ សមាបត្តិ អភាវមត្តម្បិ គោចរំ កត្វា ឋស្សតិ, អយំ សមាបត្តិ វត ឯកន្តេន អហោ សន្តាតិ បទិស្សតិ.

១០៣៣. យាយ សញ្ញាយ នេវសញ្ញី, នាសញ្ញី ច ហោតិ, កេវលំ ឯកន្តេន អថ ខោ សា សញ្ញា ឯទិសី ន ហោតិ.

១០៣៥-៧. បដុសញ្ញាយ កិច្ចស្ស នេវ ករណតោ អយំ សមាបត្តិ ‘‘នេវសញ្ញា’’តិ និទ្ទិដ្ឋាតិ ចតុត្ថអារុប្បតោ សម្ភវា បវត្តា តេជោធាតុ សុខោទកេ ទហនកិច្ចំ កាតុំ ន សក្កោតិ យថា, សា សង្ខារធម្មានំ អវសេសត្តា.

១០៤០. បាសាទតលញ្ច ¶ សាដិកា ច.

១០៤១. យោ បន ភិក្ខុ ឥមំ រូបារូបជ្ឈានសមាបត្តិវិធានំ សារតរំ ជានាតិ, សោ រូបារូបជ្ឈានសមាបត្តិបុរេក្ខោ សេក្ខោ ភវំ កាមភវំ អភិភុយ្យ អភិភវិត្វា រូបារូបំ យាតិ បាបុណាតិ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

អរូបាវចរសមាធិភាវនានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បន្នរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៦. សោឡសមោ បរិច្ឆេទោ

អភិញ្ញានិទ្ទេសវណ្ណនា

១០៤៥. សតាតិ ¶ សតិសម្បន្នេន. អនុយោគន្តិ វីរិយំ.

១០៤៧. យោគាវចរភិក្ខុនា និព្ពត្តិតាសុ អភិញ្ញាសុ អស្ស យោគាវចរស្ស ភិក្ខុនោ សមាធិភាវនា និដ្ឋំ បរិយោសានំ គតា សិយា.

១០៥០. ទន្តេតិ ទន្តេ ឋិតេ. អចលេតិ អចលេ ឋិតេ.

១០៥២-៤. អភិញ្ញាយ បាទកំ ការណំ អភិញ្ញាបាទកំ យោគី សតំ វាបិ សហស្សំ វាបិ យទិ សចេ ឥច្ឆតិ, អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ អភិញ្ញាបាទកឈានតោ វុដ្ឋាយ វុដ្ឋហិត្វា ‘‘សតំ ហោមិ, សតំ ហោមិ’’ ឥតិ ឯវំ កាមាវចរបរិកម្មមានសំ កត្វា អភិញ្ញាយ បាទកំ ការណភូតំ ឈានំ បុនាធិដ្ឋាតិ បុន អាបជ្ជិត្វា តតោ ឈានតោ វុដ្ឋាយ បុន អធិដ្ឋាតិ ¶ , សហាធិដ្ឋានេន ចេតសា អធិដ្ឋានសង្ខាតេន ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តេន សហ សោ យោគី សតំ ហោតិ. ឥទ្ធិវិធញាណំ.

១០៦៧-៨. ឯសោ អធិគតាភិញ្ញោ យោគី បាទការម្មណេន ចតុត្ថជ្ឈានស្ស បដិភាគនិមិត្តសង្ខាតេន អារម្មណេន ផុដ្ឋេ ឱកាសេ គតេ បវត្តេ បន សទ្ទេ សុណាតិ. ទិព្ពសោតញាណំ.

១០៦៩. បរស្ស ចិត្តំ បរិយតិ បរិច្ឆិជ្ជតីតិ ចេតោបរិយំ, តមេវ មានសំ ចេតោបរិយមានសំ.

១០៧០. ហទយំ បន និស្សាយាតិ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ បវត្តមានលោហិតំ, ហទយកោសេ បវត្តំ រុហិរន្តិ អត្ថោ.

១០៧៥. កាមាវចរចិត្តញ្ចាតិ ¶ កាមាវចរសត្តានំ កាមាវចរចិត្តញ្ច. រូបារូបេសុ រូបភវារូបភវេសុ សត្តានំ មានសញ្ច. កិំ ភូតំ? សរាគាទិប្បភេទកំ មានសំ សព្ពំ ចេតោបរិយញាណំ ជានាតិ. ចេតោបរិយញាណំ.

១០៧៧-៨២. និសជ្ជា សព្ពបច្ឆិមាតិ សព្ពេសំ ឥរិយាបថានំ បច្ឆា ជាតា និសជ្ជា ភិក្ខុនា អាវជ្ជិតព្ពា. តតោ បភុតិ តតោ សព្ពបច្ឆិមតោ និសជ្ជាតោ បភុតិ តំ សព្ពំ បច្ឆិមនិសជ្ជំ អាទិំ កត្វា បដិលោមក្កមា បដិលោមក្កមេន សព្ពំ អត្តនា កតំ អាវជ្ជិតព្ពំ. អស្មិំ ភវេ យាវ យត្តកំ កាលំ សន្ធិ បដិសន្ធិ ហោតិ, តាវ តត្តកំ កាលំ កតំ កិរិយំ តេន ភិក្ខុនា អាវជ្ជិតព្ពំ. បុរិមស្មិំ ភវេបិ ចុតិក្ខណេបិ និព្ពត្តំ នាមរូបញ្ច សាធុកំ អាវជ្ជិតព្ពំ. ចុតិក្ខណេ និព្ពត្តេ តស្មិំ នាមរូបេ ឯវំ ភិក្ខុនា អាវជ្ជិតព្ពេ យទា តទេវ តមេវ នាមរូបំ អារម្មណំ កត្វា ចុតិក្ខណេ មនោទ្វារេ មនក្ការោ មនោទ្វារាវជ្ជនចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ.

១០៨៦-៩៦. អភិញ្ញាបាទកំ កសិណារម្មណំ ឈានំ អភិនីហារក្ខមំ កត្វា ឥមេសុ តីសុ កសិណេសុ កតបុញ្ញេហិ. តស្មា តមិតរំ វាបីតិ អាលោកកសិណំ វា ឥតរំ វាបិ កសិណទ្វយំ យថាក្កមំ ¶ ឧប្បាទេត្វា ឧបចារភូមិយំយេវ ឋត្វា តំ អាលោកកសិណំ ឋបេតព្ពំ. អប្បនំ បណ្ឌិតោ ន ឧប្បាទេយ្យ, សចេ ឧប្បាទេតិ, តំ អាលោកកសិណំ បាទកជ្ឈាននិស្សិតំ បាទកជ្ឈានស្ស អារម្មណំ ហោតិ. វឌ្ឍិតស្ស ឈានស្ស អន្តោគធំ រូបំ តេន យោគិនា បស្សិតព្ពំ ភវេ ភវេយ្យ. តំ រូបំ បស្សតោ បស្សន្តស្ស តស្ស យោគិនោ បរិកម្មស្ស វារោ អតិក្កមតិ, តាវទេ តស្មិំយេវ ខណេ អាលោកោបិ តស្ស យោគិនោ អាលោកោបិ ខិប្បំ អន្តរធាយតិ. តស្មិំ អាលោកេ អន្តរហិតេ ¶ រូបគតំ រូបំ ន ទិស្សតិ. ទិវសម្បិ និសីទិត្វា បស្សតោ រូបទស្សនំ ហោតិ.

១១០០-១. តំចិត្តសំយុតន្តិ តេន ចតុត្ថជ្ឈានេន យុត្តំ ចិត្តំ. អនាគតំសញាណស្ស បរិកម្មំ, យថាកម្មូបគស្ស ញាណស្ស ច បរិកម្មំ. ទិព្ពចក្ខុញាណំ.

១១០៣. យោ ភិក្ខុ ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ ឥមំ បន គន្ថំ សុណាតិ, ចិត្តេ ករោតិ ច, សោ ភិក្ខុ អនេន តរេន ឥមិនា គន្ថេន តរិត្វា អភិធម្មមហណ្ណវបារំ យាតិ បាបុណាតិ, ជានាតីតិ អត្ថោ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

អភិញ្ញានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សោឡសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៧. សត្តរសមោ បរិច្ឆេទោ

អភិញ្ញារម្មណនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១០៤. អនាគតំសញាណញ្ចាតិ ន អាគតោ អនាគតោ, ន តាវ សម្បត្តោតិ អត្ថោ, អនាគតេ អំសា កោដ្ឋាសា តេសំ ញាណំ អនាគតំសញាណំ. យំ យំ កម្មំ យថាកម្មំ, តំ ឧបគច្ឆតិ ជានាតីតិ យថាកម្មុបគំ, វិបាកចេតនាជាននកញាណំ.

១១០៧-៩. តត្ថ ¶ តេសុ អារម្មណត្តិកេសុ. ចិត្តសន្និស្សិតំ កត្វាតិ តំ កាយំ ចិត្តំ សន្និស្សិតំ ករិត្វា តមេវ កាយចិត្តចេតសិកវសេន មហគ្គតេ ចិត្តស្មិំ សមារោបេតិ ញាណំ ឥទ្ធិវិធញាណំ, តតោ កាយារម្មណតោ កាយស្ស បរិត្តត្តា កាមាវចរត្តា បរិត្តារម្មណំ ញាណំ សិយា.

១១១០-៣. ទិស្សមានេន ¶ កាយេន, គន្តុកាមោ យទា ភវេ យោ យោគី ទិស្សមានេន កាយេន គន្តុកាមោ យទា ភវេយ្យ, សោ យោគី តទា ចិត្តំ កាយសន្និស្សិតំ កត្វា រូបកាយេ សន្និស្សិតំ កត្វា តំ បាទកជ្ឈានចិត្តំ កាយវសេន កាយេ អារោបេតិ, តទា ឈានារម្មណតោ តំ ញាណំ មហគ្គតគោចរំ ហោតិ, យំ ញាណំ យទា អនាគតញ្ច ធម្មជាតំ, អតីតញ្ច ធម្មជាតំ វិសយំ អារម្មណំ ករោតិ, តទា តំ ញាណំ អតីតារម្មណំ ហោតិ, តទា អនាគតារម្មណំ អារម្មណករណកាលេ អនាគតគោចរំ ហោតិ. ទិស្សមានេន កាយេន តស្ស ភិក្ខុនោ គមនេ បន សតិ តស្ស យោគិនោ ញាណស្ស គោចរោ បច្ចុប្បន្នោ នាម ហោតិ, ឥតិ វិនិទ្ទិសេ.

១១១៤. កាយំ ចិត្តស្ស វសេន ចិត្តេ អារោបេតិ, ចិត្តំ កាយស្ស វសេន កាយេ អារោបេតិ, ឥតិ បរិណាមនកាលស្មិំ តស្ស យោគិនោ ញាណំ អជ្ឈត្តារម្មណំ សិយា. សម្បវត្តតិ សត្តសូតិ បរិត្តមហគ្គតអតីតអនាគតបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណសង្ខាតេសុ សត្តសុ អារម្មណេសុ សម្បវត្តតិ.

១១២០. ជាននេ មជ្ឈិមានន្តិ មហគ្គតានំ ជាននេ.

១១២២. ឯតស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស មគ្គារម្មណតា បរិយាយេន ឯវ មតា ញាតា.

១១២៦-៧. តត្ថ តិក្ខណសម្បត្តំ, បច្ចុប្បន្នំ ខណាទិកំ.

តត្ថ តេសុ បច្ចុប្បន្នេសុ យំ បច្ចុប្បន្នំ ខណាទិកំ តិក្ខណសម្បត្តំ ឧប្បាទដ្ឋិតិភង្គក្ខណសម្បត្តំ ខណាទិកំ ខណាយេវ តំ ខណាវយវំ បច្ចុប្បន្នំ នាម. ឯកទ្វេសន្តតិវារបរិយាបន្នន្តិ ឯកចិត្តទ្វិចិត្តវីថិវារបរិយាបន្នំ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ នាម. បច្ចុប្បន្នន្តិ បច្ឆិមន្តិ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នន្តិ អត្ថោ.

១១៣១-២. យេន ¶ ¶ អាវជ្ជនចិត្តេន ធម្មេ អាវជ្ជតិ, យេន ចេតសា ជានាតិ, តេសំ ទ្វិន្នំ អាវជ្ជនជវនចិត្តានំ សហដ្ឋានស្ស អភាវា តំ ‘‘ខណាទិកត្តយំ បច្ចុប្បន្ន’’ន្តិអាទិកំ ‘‘ឯកស្ស ចិត្តមេកេន, អវស្សំ បន វិជ្ឈតិ’’ឥតិ បរិយោសានំ វចនំ ន យុជ្ជតិ. អាវជ្ជនជវនានំ នានារម្មណភាវំ បត្តិតោ អាបជ្ជនតោ ច ន យុជ្ជតិ. អនិដ្ឋេ បន ឋានេ តេសំ អាវជ្ជនជវនានំ ឯការម្មណភាវេ អនិច្ឆិតេ តស្មិំ ឋានេ ន យុជ្ជតិ, អញ្ញស្មិំ បន ឋានេ មគ្គវីថិយំ អាវជ្ជនបរិកម្មជវនានំ កសិណាទិកំ អារម្មណំ ហោតិ, គោត្រភុលោកុត្តរចិត្តានញ្ច និព្ពានំ អារម្មណំ ហោតិ, ឯត្ថ អារម្មណជវនានំ ឯការម្មណតា អនិច្ឆតា.

១១៣៤-៤១. ‘‘ឯកព្ភវបរិច្ឆិន្នំ, បច្ចុប្បន្នន្តិ បច្ឆិម’’ន្តិ វត្វា បុន អញ្ញេន បរិយាយេន តំ បច្ចុប្បន្នំ ទស្សេតុំ ឥទំ អទ្ធាខ្យំ អទ្ធានាម បច្ចុប្បន្នំ ជវនវារតោ ទីបេតព្ពំ. ឥតិ វចនំ និទ្ទិដ្ឋំ. យទា ឥទ្ធិមា យោគី បរស្ស ចិត្តំ ញាតុំ អាវជ្ជតិ, តស្ស អាវជ្ជនមនោ បច្ចុប្បន្នខណវ្ហយំ បច្ចុប្បន្នំ មនោទ្វារាវជ្ជនចិត្តំ អារម្មណំ កត្វា តេន ចិត្តេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតិ, តេសុ និរុទ្ធេសុ តស្ស យោគិនោ ចត្តារិ, បញ្ច វា ជវនានិ ជាយន្តិ. ឯតេសំ ចតុន្នំ, បញ្ចន្នំ ជវនានំ យំ បច្ឆិមំ ចិត្តំ ឥទ្ធិចិត្តមុទីរិតំ. ឥទ្ធិចិត្តតោ សេសានិ កាមាវចរចិត្តានិ. ឯតេសំ កាមាវចរេ ឥទ្ធិជវនានំ តទេវ ច បរចិត្តំ អារម្មណំ ហោតិ យស្មា, តស្មា សព្ពានិ តានិ ជវនានិ ឯការម្មណតំ យន្តិ, តេសំ ជវនានំ នានារម្មណតា អទ្ធាវសា ន ភវេយ្យ, បច្ចុប្បន្នារម្មណតោ តេសំ ជវនានំ ឯការម្មណភាវេបិ ឥទ្ធិមានសមេវ ច បរស្ស ចិត្តំ ជានាតិ. ឥតរានិ កាមាវចរានិ បន ចិត្តានិ បរស្ស ចិត្តំ ន ជានន្តិ. យថា ចក្ខុទ្វារេ តុ វិញ្ញាណន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ រូបំ បស្សតិ, តថា ឥតរំ ចិត្តំ ន បស្សតិ.

១១៦១. អនាគតំសញាណស្សាតិ ¶ អនាគតំសញាណស្ស អនាគតំ ធម្មំ អគោចរំ, គោចរំ ន ហោតិយេវាតិ អត្ថោ.

១១៦៩. វិវិធត្ថានិ វណ្ណបទានិ យស្មិំ សោ វិវិធត្ថវណ្ណបទោ, តំ មធុរត្ថមតិនីហរំ ឧត្តមំ សោតុជនស្ស ហទយំ បីតិករំ សចេតនោ កោ នាម មនុជោ ន សុណេយ្យ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

អភិញ្ញារម្មណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សត្តរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៨. អដ្ឋារសមោ បរិច្ឆេទោ

ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១៧៥. យា ¶ សញ្ជាននមត្តំវ, សញ្ញា នីលាទិតោ បនាតិ សា សញ្ញា នីលាទិវសេន សញ្ជាននមត្តំវ ករោតិ. លក្ខណប្បដិវេធន្តិ អនិច្ចាទិលក្ខណបដិពុជ្ឈនំ.

១១៧៧. តំ វិញ្ញាណំ ឧស្សក្កិត្វា ឧទ្ធំ សក្កំ កត្វា សត្តេ មគ្គំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ.

១១៧៨-៩. សព្ពេសំ បន ធម្មានំ សភាវបដិវេធនំ អវិបរីតវសេន បដិពុជ្ឈនំ បញ្ញាយ លក្ខណំ.

១១៨០. សមាធិ អាសន្នការណំ ឯតាយាតិ សមាធាសន្នការណា.

១១៨១. លក្ខណេនេកធាតិ សព្ពធម្មំ បដិពុជ្ឈនលក្ខណេន បញ្ញាវ ឯកធា វុត្តា.

១១៨៣. ភូរិបញ្ញេនាតិ ¶ ភូតេ អត្ថេ អវិបរីតេ អត្ថេ រមតីតិ ភូរិ, ភូរិ បញ្ញា ឯតស្សាតិ ភូរិបញ្ញោ, តេន.

១១៨៦-៩១. តីសុ អត្ថធម្មនិរុត្តីសុ ច ញាណេសុ អត្ថធម្មនិរុត្តីសុ ជាតេសុ ញាណេសុ ច ញាណំ. យំ កិញ្ចិ បច្ចយុប្បន្នំ ផលំ ធម្មជាតំ. ភាសិតត្ថោតិ បាឡិយា អត្ថោ. ឯតេ បញ្ច ធម្មា អត្ថសញ្ញិតា អត្ថនាមកា. ផលនិព្ពត្តកោ ហេតូតិ ជននកោ បច្ចយោ. ភាសិតន្តិ បាឡិ. ធម្មសញ្ញិតាតិ ធម្មនាមកា. សភាវនិរុត្តីតិ អវិបរីតវោហារោ. បរិយត្តីតិ សិក្ខនំ. សវនាធិគមេហិ បុព្ពយោគេន បុព្ពេ បវត្តនាយ.

១១៩២. ភូមិភូតេសូតិ វិបស្សនាយ ភូមិភូតេសុ.

១១៩៤. ជននាទិតោតិ ¶ ជាតិអាទិតោ ភីតេន បញ្ញា ភាវេតព្ពា.

១២០៣. ឯកាសីតិយា ចិត្តេនាតិ លោកុត្តរចិត្តវជ្ជិតេន វិបស្សនាភូមិភូតេន ឯកាសីតិយា ចិត្តេន.

១២០៨. សត្តសម្មោហឃាតត្ថន្តិ សត្តោតិ សម្មោហស្ស វិនាសិតត្ថំ.

១២១១. និរីហកន្តិ ឦហវិរហិតំ ព្យាបារវិរហិតំ, ទារុរជ្ជុសមាយោគេ.

១២១៥. ឧភោ ភិជ្ជន្តិ បច្ចយាតិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយការណា.

១២២៥. អន្តទ្វយន្តិ កាមសុខល្លិកានុយោគអត្តកិលមថានុយោគទ្វយំ. ភាវយេតិ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិំ វឌ្ឍេយ្យ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អដ្ឋារសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៩. ឯកូនវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ

កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១២៣១. ឥច្ចេវមាទិពាត្តិំសកោដ្ឋាសានំ ¶ បច្ចយស្ស ហេតុបច្ចយេ តាវ យោគី មនសា បរិគ្គណ្ហាតិ.

១២៣៣. ហេត្វង្កុរស្ស ពីជំ តុ ពីជំ អង្កុរស្ស ហេតុជនកំ, បថវាទយោ អង្កុរស្ស បច្ចយា.

១២៣៤. បញ្ច ¶ ធម្មាតិ អវិជ្ជាតណ្ហុបាទានកម្មាហារា ហេតុបច្ចយា ធម្មា.

១២៣៥. កម្មំ បុត្តស្ស ជនកោ បិតា វិយ នាមរូបស្ស ជនកំ.

១២៣៨. បច្ចយាតិ បច្ចយេន.

១២៤០. យា សាតិ យា សា កង្ខា. បុព្ពន្តេ បុព្ពកោដ្ឋាសេ.

១២៤១. សព្ពថា សព្ពកោដ្ឋាសតោ អនវសេសាវ តស្ស យោគិនោ សា កង្ខា បហិយ្យតិ នាសីយតេ.

១២៤៣. អត្ថសាធិកាតិ កុសលបក្ខេ ទានាទិអត្ថសាធិកា, អកុសលបក្ខេ បាណាតិបាតាទិអត្ថសាធិកា.

តំ វិបាកន្តិ ឧបឃាតកកម្មស្ស តំ វិបាកំ ឧប្បន្នំ នាម ហោតិ. ឯវំ ឯកោ យោគី កម្មវិបាកវសេន នាមរូបស្ស បច្ចយបរិគ្គហំ ករោតិ.

១២៤៦. ហេតុផលស្ស សម្ពន្ធវសេនាតិ ហេតុផលសម្ពន្ធវសេន ឥទំ នាមរូបំ កេវលំ ឯកន្តេន បវត្តតិ, ឥតិ សម្មា អវិបរីតាការេន សំ អនុបស្សតិ.

១២៤៧. បាកប្បវត្តិតោ ¶ ឧទ្ធំ បាកបដិវេទកំ ន បស្សតិ ន ជានិយតេ.

១២៥០-១. អប្បវត្តិ នាម ន ទិស្សតិ, ឧបបន្នំ ទិស្សតិ. តិត្ថិយា ឯតមត្ថំ អនញ្ញាយ អជានិត្វា អសយំវសី សត្តសញ្ញន្តិ ‘‘សត្តោ’’តិ សញ្ញំ គហេត្វាន សស្សតឧច្ឆេទទស្សិនោ អញ្ញមញ្ញំ វិរោធិនោ ហុត្វា ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិំ គណ្ហន្តិ.

១២៥៤. ឧភោតិ ឧភោ កម្មវិបាកា អញ្ញមញ្ញតោ សុញ្ញា. ន ច កម្មំ វិនា ផលន្តិ កម្មំ វិនា ផលំ ន ច ហោតិ.

១២៥៥. សម្ភារេហីតិ ¶ សូរិយាទិសម្ភារេហិ.

១២៥៧. សុញ្ញំ តំ នាមរូបធម្មំ.

១២៥៨. ហេតុសម្ភារបច្ចយាតិ ហេតុនា ច សម្ភារបច្ចយេហិ ច.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯកូនវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២០. វីសតិមោ បរិច្ឆេទោ

មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១២៦៤. បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្សាតិ បច្ចុប្បន្នស្ស នាមរូបធម្មស្ស.

១២៦៦-៨. ឧប្បជ្ជតោ ឧប្បជ្ជន្តស្ស នាមរូបធម្មស្ស រាសិតោ និចយតោ អាគមនញ្ច នត្ថិ. ទិសាគមនន្តិ ទិសាយ គមនំ ¶ . និរុទ្ធស្សាបិ នាមរូបធម្មស្ស ឯកស្មិំ ឋានេ និចយោតិ ច នត្ថិ.

១២៧០-១. អវិជ្ជាសមុទយា រូបសមុទយោ, អវិជ្ជានិរោធា រូបនិរោធោ. តណ្ហាសមុទយា រូបសមុទយោ, តណ្ហានិរោធា រូបនិរោធោ. កម្មសមុទយា រូបសមុទយោ, កម្មនិរោធា រូបនិរោធោ. អាហារនិរោធា រូបនិរោធោ. ធម្មេតិ សង្ខារធម្មេ.

១២៨០. សម្បត្តបដិវេធស្សាតិ សម្បត្តលោកុត្តរសង្ខាតមគ្គផលស្ស សោតាបន្នាទិបុគ្គលស្ស. វិប្បដិបន្នស្សាតិ បដិបត្តិយំ អប្បដិបន្នស្ស, វិរុទ្ធវសេន បដិបន្នស្ស វា.

១២៨៦. កាយចិត្តានីតិ ¶ កាយាតិ វេទនាសញ្ញាសង្ខារា. ចិត្តន្តិ វិញ្ញាណំ.

១២៩០. យតោ យតោ បច្ចយាទិតោ. យំ អមតំ និព្ពានំ វិជានតំ វិជានន្តានំ បីតិបាមោជ្ជំ, តេហិ លភិតព្ពំ អមតំ, អមតំ វិយ បីតិបាមោជ្ជំ វា.

១២៩៣. អប្បត្តេតិ អត្តនិ មគ្គផលស្មិំ អប្បត្តេ. បត្តសញ្ញីតិ មគ្គផលេ អហំ បត្តោ អស្មិ ឥតិ សញ្ញិតោ ហោតិ.

១២៩៧. សារវេទិនោតិ សារជាននសីលា. តន្តិ តំ មគ្គាមគ្គញាណទស្សនំ. ឥទំ ញាណំ មគ្គាមគ្គញាណទស្សនន្តិ មគ្គាមគ្គញាណទស្សនំ នាម.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២១. ឯកវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ

បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១២៩៩. ឧបល្លេសវិមុត្តំ ¶ សុវិសទំ ញាណន្តិ អដ្ឋវិធញាណំ សន្ធាយាហ.

១៣០២. សច្ចានុលោមញាណន្តិ អយមេវ បវុច្ចតិ.

១៣០៦. អយំ សិខាបត្តា វិបស្សនា ឯវ សច្ចានុលោមញាណំ នាម បវុច្ចតិ.

១៣០៩. ភវង្គានន្តរំ សង្ខារុ-បេក្ខាគតនយេនាតិ ភវង្គានន្តរំ សង្ខារុបេក្ខាសង្ខាតេន ញាណេន កតនយេន.

១៣១៤-៦. ពោធិបក្ខិយធម្មានំ ¶ , ឧទ្ធញ្ច អនុលោមតោតិ ឧទ្ធំ វត្តមានានំ ពោធិបក្ខិយធម្មានំ អនុលោមតោ, ឥទំ អនុលោមញាណំ វុដ្ឋានគាមិនិយា បរិយោសានំ នាម ភាសិតំ មហេសិនា កថិតំ. សច្ចានុលោមញាណំ អាហច្ច ឧប្បន្នា, សព្ពប្បការេន គោត្រភុបរិយោសានំ.

១៣១៨. តត្ថាតិ វិបស្សនាយ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯកវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២២. ទ្វាវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ

ញាណទស្សនវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៣១៩-២២. អាវជ្ជនស្ស ហិតំ អាវជ្ជនិយំ, តំ ឋានំ ឯតស្សាតិ អាវជ្ជនិយឋានំ, គោត្រភូតិ អត្ថោ. តំ គោត្រភុចិត្តំ ¶ មគ្គចិត្តស្ស អាវជ្ជនិយឋានត្តា. បដិបទាញាណទស្សនំ កុទាចនំ ន ច ភជតិ, តថេវ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិំ កុទាចនំ ន ភជតេវ. ឧភិន្នំ ញាណានំ អន្តរា ឯកំ អព្ពោហារិកំ វោហារេ និយុត្តន្តិ វោហារិកំ, ន វោហារិកំ អព្ពោហារិកំ. វិបស្សនាយ សោតស្មិំ វិបស្សនាយ សោតេ បតិតត្តា វិបស្សនា នាម វោហរិតព្ពា. តតោ និព្ពានតោ.

១៣២៥. សូរំ តិក្ខំ វិបស្សនន្តិ គោត្រភុចិត្តំ សន្ធាយាហ.

១៣២៦-៩. វិសង្ខារន្តិ សង្ខារេហិ វិគតំ. បឋមាវជ្ជនញ្ចេវាតិ បឋមាវជ្ជនំ វិយ. បឋមាភោគតាបិ ចាតិ បឋមមនសិការា វិយ. មគ្គស្ស អនន្តរាទីហិ បច្ចយេហិ. តស្សាតិ មគ្គស្ស. សិខាបត្តាយ តាយ វិបស្សនាយ មុទ្ធម្ហិ មត្ថកេ. អនាវត្តន្តិ អនិវត្តំ.

១៣៣០-៣. ឯកេន ¶ អាវជ្ជនេន ឯកិស្សាយេវ វីថិយា. អនុលោមគោត្រភុចេតសន្តិ អនុលោមគោត្រភុចិត្តានំ នានារម្មណតា វុត្តា. តំ គោត្រភុចិត្តំ អនាវជ្ជនម្បិ មគ្គស្ស អាវជ្ជនដ្ឋានេ ឋត្វា. សញ្ញំ ទត្វា វិយាតិ ‘‘អហំ និព្ពានំ អារម្មណំ ករោមិ, ត្វម្បិ តមេវារម្មណំ ករោហិ’’ ឥតិ សញ្ញំ ទត្វា វិយាតិ អធិប្បាយោ. សញ្ញិតន្តិ សញ្ញំ. កទាចិបិ អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ មគ្គោ ឯស ឯសោ មគ្គោ បុព្ពេ អនិព្ពិទ្ធបុព្ពោ.

១៣៣៦. ឧជ្ឈតីតិ ឆិន្ទតិ.

១៣៣៨. អនេកេសំ អានិសំសានំ ទាយកេន អាទិមគ្គេន សំយុត្តំ. បឋមមគ្គញាណំ.

១៣៤១. ឯកស្សាសេវនំ ¶ នត្ថិ ឯកស្ស ចិត្តុប្បាទស្ស អាសេវនបច្ចយោ នត្ថិ, តស្មា ការណា ទ្វេ ចិត្តុប្បាទា អនុលោមកា. តេហីតិ ចិត្តុប្បាទេហិ អាសេវនបច្ចយំ លទ្ធា លភិត្វា តតិយំ ចិត្តំ គោត្រភុ ហោតិ.

១៣៤៥-៧. មគ្គបេក្ខនហេតុ យស្ស អាវជ្ជនមនសោ, តំ មគ្គបេក្ខនហេតុកំ. តស្មិំ និរុទ្ធេតិ តស្មិំ អាវជ្ជនចិត្តេ និរុទ្ធេ មគ្គស្ស បច្ចវេក្ខណសញ្ញិតានិ សត្ត ជវនានិ បដិបាដិយា ជាយន្តេ. បច្ចវេក្ខណញាណានិ ឯកូនវីសតិ ហោន្តិ.

១៣៥១. តតោ តទា វិបស្សនាវីថិំ ឱតរតិ. ទុតិយមគ្គញាណំ.

១៣៦១. មូលឃាតន្តិ មូលឃាតនំ. តតិយមគ្គញាណំ.

១៣៦៣. អនាវត្តិសភាវតោតិ អនិវត្តតោ. ចតុត្ថមគ្គញាណំ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

ញាណទស្សនវិសុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទ្វាវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២៣. តេវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ

កិលេសបហាននិទ្ទេសវណ្ណនា

១៣៧៥. ឥធ ¶ បន ឥមស្មិំ បនាធិការេ ការណូបចារេន លាភាទិការណស្ស វោហារេន, លាភោ អាទិ វត្ថុ យស្ស អនុនយស្សាតិ លាភាទិវត្ថុកោ, តស្ស.

សុខុមាតិ កាមរាគបដិឃា សុខុមា.

១៣៧៦. យេន ¶ យេន បឋមមគ្គាទិញាណេន យោ យោ សំយោជនាទិកោ បហាតព្ពោ ធម្មោ ឃាតំ វិនាសំ យាតិ, សោ សោ ធម្មោ តេន តេន អសេសេន ញាណេន ឯវំ សាធុ មយា សន្ទស្សិតោ.

១៣៨៣. បរិញ្ញាភិសមយេនាតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ជាននេន. ទុក្ខំ អភិសមេតីតិ ទុក្ខំ បដិវិជ្ឈតិ.

១៣៩៤. យោ យោគី ឥមំ វិទិត្វា ហិតភាវនំ វនំ វនេតព្ពំ វិទិត្វា ជានិត្វា វេ ឯកន្តេន សុខសំហិតំ ហិតំ ឧបេតិ, ចិត្តស្ស តមំ អនុត្តមំ ហីនំ វិធូយ វិនាសេត្វា អវិគ្គហកម្បទំ បទំ អវិគ្គហកំ សរីររហិតំ បទំ បដិបជ្ជិតព្ពំ ញាតព្ពំ បទំ និព្ពានំ ឧបេតិ បាបុណាតិ ច.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

កិលេសបហាននិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តេវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២៤. ចតុវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ

បច្ចយនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៣៩៥. រូបំ ¶ រូបស្សាតិ រូបំ រូបស្ស. អរូបស្ស នាមស្ស.

១៣៩៦. មិស្សកស្សាតិ នាមរូបមិស្សកស្សាតិ អត្ថោ.

១៣៩៧. តិបញ្ច ចាតិ បន្នរស ច.

១៣៩៩. ឯកោតិ ¶ កម្មបច្ចយោ. ទ្វេកាលិកោតិ អតីតបច្ចុប្បន្នកាលវសេន ទ្វីសុ កាលេសុ និយុត្តោ. ទស្សិតោតិ ភគវតា ទេសិតោ.

ឥតិ អភិធម្មាវតារដីកាយ

បច្ចយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

និគមនកថាវណ្ណនា

១៤០១. សុមតិមតិវិចារពោធនោតិ សុមតីនំ សុន្ទរបញ្ញានំ កវីនំ មតិយា វិចារស្ស ពោធនោ. វិមតិវិមោហវិនាសនោតិ វិមតីនំ ពាលានំ វិមោហស្ស វិនាសនោ. កុមតិមតិមហាតមោនាសោតិ កុមតីនំ ពាលានំ មហាតមសន្និភាយ មតិយា នាសកោ. បដុមតិភាសករោតិ បដូនំ បណ្ឌិតានំ តិក្ខបញ្ញាយ ឱភាសករោ.

១៤០២. សុមតិនាមកោ ភិក្ខុ អសមានតោ អសទិសាយ បូជាយ មម អាយាចិតោ យតោ យស្មា ¶ ការណា, តតោ តស្មា ការណា អយំ អភិធម្មាវតារោ. បទាតោ បទាតិ កោដ្ឋាសតោ កោដ្ឋាសតោ. ហិតវិភាវនា ភាវនាតិ ហិតប្បកាសនាយ ភាវនាយ មយា រចិតោ. អថ វា អហំ សុមតិនា ភិក្ខុនា អសមានតោ មានតោ អាយាចិតោ យតោ យស្មា, តតោ តស្មា.

១៤០៥. តិវិធា ព្យប្បថានញ្ហិ គតិយោតិ ព្យប្បថានំ វចនានំ អត្ថគន្ថយុត្តិវសេន តិវិធា គតិយោ.

១៤០៦. និកាយន្តរលទ្ធីហីតិ អញ្ញស្មិំ និកាយេ លទ្ធីហិ. វាចនាមគ្គនិស្សិតោតិ វចនប្បពន្ធនិស្សិតោ.

១៤១០. អសំកិណ្ណកុលាកុលេតិ ¶ អសម្មិស្សកុលេហិ អាកិណ្ណេ. សុបសន្នសិតោទកេតិ មធុរសីតោទកេ.

១៤១១. សង្កដេតិ សម្ពាធេ.

១៤១២. កេលាសសិខរាការបាសាទបដិមណ្ឌិតេតិ រជតបព្ពតមត្ថកនិភេហិ បាសាទេហិ អលង្កតេ.

១៤១៣. វិវិធាការចារុបាការគោបុរេតិ វិវិធសណ្ឋានមនុញ្ញបាការទ្វារកោដ្ឋកេ.

១៤១៤. សល្លេខាតិ សល្លេខវុត្តិ. សាខល្យេតិ សខិលភាវេ. សតាតិ សតិសម្បន្នេន.

១៤១៥. វស្សវលាហកា ទេវាតិ វស្សវលាហកភូតា ទេវា អមរា.

និគមនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អភិធម្មាវតារបុរាណដីកា និដ្ឋិតា.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

អភិធម្មាវតារ-អភិនវដីកា

(បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

(ក) វិសុទ្ធករុណាញាណំ ¶ ¶ , ពុទ្ធំ សម្ពុទ្ធបូជិតំ;

ធម្មំ សទ្ធម្មសម្ភូតំ, វន្ទេ សំឃំ និរង្គណំ.

(ខ) សារិបុត្តំ មហាថេរំ, បរិយត្តិវិសារទំ;

នមាមិ សន្តវុត្តិំ មេ, គុរុំ គារវភាជនំ.

(គ) វន្ទន្តេន មយា ឯវំ,

យា លទ្ធា បុញ្ញសម្បទា;

ហិត្វា តស្សានុភាវេន,

អន្តរាយេ អសេសតោ.

(ឃ) មហាវិហារវាសីនំ ¶ , ថេរានំ ថិរសីលិនំ;

វំសាលង្ការភូតេន, ភូតានុគ្គហការិនា.

(ង) ថេរេន ពុទ្ធទត្តេន, រចិតំ យំ មនោរមំ;

បិដកេ អភិធម្មស្មិំ, ឱតារុបាយភាវតោ.

(ច) អភិធម្មាវតារោតិ, លទ្ធនាមេន វិស្សុតំ;

នានានិបុណគម្ភីរនយំ បករណុត្តមំ.

(ឆ) អត្ថសំវណ្ណនំ តស្ស, អារភិស្សំ យថាពលំ;

បាមោជ្ជជននត្ថាយ, អាភិធម្មិកភិក្ខុនន្តិ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

១. បរមនិបុណវិចិត្តនយសមន្នាគតំ ¶ សកសមយសមយន្តរគហនវិគ្គាហណសមត្ថំ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននំ បករណមិទមារភន្តោយមាចរិយោ បឋមំ តាវ រតនត្តយប្បណាមករណេន អន្តរាយនិវារណញ្ចេវ បញ្ញាបាដវញ្ច បត្ថេតិ. រតនត្តយប្បណាមោ ហិ អត្ថតោ បណាមកិរិយាភិនិប្ផាទិកា កុសលចេតនា. សា ច វន្ទនេយ្យវន្ទកានំ ខេត្តជ្ឈាសយសម្បទាហិ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយភូតា យថាលទ្ធសម្បត្តិនិមិត្តកស្ស កម្មស្ស អនុពលប្បទានវសេន តន្និព្ពត្តិតវិបាកសន្តតិយា អន្តរាយករានិ ឧបបីឡកឧបច្ឆេទកកម្មានិ បដិពាហិត្វា តន្និទានានំ យថាធិប្បេតសិទ្ធិវិពន្ធកានំ រោគាទិអន្តរាយានមប្បវត្តិំ សាធេតិ, រាគាទិមលវិក្ខាលនេន ច ចិត្តសន្តានំ បរិសោធេត្វា តន្និស្សិតាយ បញ្ញាយ យថាធិប្បេតសិទ្ធិសម្បាទកំ តិក្ខវិសទភាវមាវហតិ. កិញ្ចិ អាចិណ្ណមេតំ បណ្ឌិតានំ, យទិទំ គន្ថសមារម្ភេ រតនត្តយប្បណាមករណំ, តស្មា សប្បុរិសាចារានុរក្ខណត្ថញ្ច អាទិម្ហិ រតនត្តយវន្ទនា អារទ្ធាតិ ឯវមាទិនា អញ្ញានិបិ ពហូនិ បយោជនានិ និទ្ធារេតព្ពានិ. តានិ បន តត្ថ តត្ថ ពហុធា វិត្ថារិតានីតិ តំ បបញ្ចបរិស្សមំ ឋបេត្វា យថានុប្បត្តមេវ តាវ វណ្ណយិស្សាម.

ឯត្ថ ច រតនត្តយប្បណាមំ កត្តុកាមោ តថាគតមូលកត្តា សេសរតនានំ បឋមំ តាវ តថាគតស្ស ¶ ថោមនាបុព្ពង្គមំ បណាមមារភន្តោ អាហ ‘‘អនន្តករុណាបញ្ញ’’ន្តិអាទិ. ថោមនាបុព្ពង្គមេន ហិ បណាមេន សត្ថុ គុណាតិសយយោគោ, តតោ ចស្ស អនុត្តរវន្ទនីយភាវោ, តេន ច អត្តនោ វន្ទនាយ ខេត្តង្គតភាវោ, ខេត្តង្គតាយ ច វន្ទនាយ យថាធិប្បេតនិប្ផត្តិយា ហេតុភាវោ ច ទស្សិតោ ហោតិ.

តត្ថ ¶ វន្ទិត្វាតិ បុព្ពកាលកិរិយានិទ្ទេសោ. តស្ស បន ឱសានគាថាយំ ‘‘បវក្ខាមី’’តិ ឥមិនា អបរកាលកិរិយាវចនេន សហ សម្ពន្ធោ. ពុទ្ធន្តិ វន្ទនកិរិយាយ កម្មនិទ្ទេសោ. ‘‘អនន្តករុណាបញ្ញ’’ន្តិអាទិកំ បន តព្ពិសេសនំ. តត្ថ កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ អបនេតីតិ អត្ថោ. កិរីយតិ ទុក្ខិតេសុ បសារីយតីតិ វា ករុណា. អថ វា ករោតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ជនយតីតិ អត្ថោ. កិណាតីតិ វា ករុណា, បរស្ស ទុក្ខំ បច្ចយវេកល្លករណតោ ហិំសតីតិ អត្ថោ. បជានាតីតិ បញ្ញា, យថាសភាវំ បការេហិ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ. ករុណា ច បញ្ញា ច ករុណាបញ្ញា, នត្ថិ ឯតាសំ អន្តោតិ អនន្តា, អនន្តា ករុណាបញ្ញា ឯតស្សាតិ អនន្តករុណាបញ្ញោ, តំ អនន្តករុណាបញ្ញំ.

ឯត្ថ ច ឧប្បាទវយន្តតាវសេន ចេវ សន្តតិបរិយោសានវសេន ច សតិបិ ភគវតោ ករុណាបញ្ញានំ សបរិយន្តភាវេ អនន្តារម្មណេសុ បវត្តនតោ អនន្តតា វេទិតព្ពា. សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ហិ សព្ពសត្តានំ ទុក្ខាបនយនាការប្បវត្តា អនញ្ញសាធារណា មហាករុណា កញ្ចិ សត្តំ អវជ្ជេត្វា សព្ពេសុ សត្តេសុ និរវសេសេន បវត្តតិ, តថា សព្ពធម្មសភាវពោធនសមត្ថា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសង្ខាតា បញ្ញាបិ សកលញេយ្យធម្មេសុ អនវសេសតោ បវត្តតិ, តស្មា អនន្តារម្មណប្បវត្តករុណាញាណវន្តតាយ អនន្តករុណាបញ្ញោ ភគវា. ករុណាបញ្ញាគ្គហណេន ចេត្ថ ភគវតោ សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណសម្បត្តិ ទស្សិតា ហោតិ. តថា ហិ ករុណាគ្គហណេន លោកិយេសុ មហគ្គតភាវប្បត្តាសាធារណគុណទីបនតោ សកលលោកិយគុណសម្បត្តិ ទស្សិតា, បញ្ញាគ្គហណេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានមគ្គញាណទីបនតោ សព្ពលោកុត្តរគុណសម្បត្តិ ទស្សិតាតិ.

អបិច ¶ សព្ពពុទ្ធគុណានំ ករុណា អាទិ, បញ្ញា បរិយោសានំ. មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ ហិ ភគវា សំសារបង្កតោ សត្តានំ សមុទ្ធរណត្ថាយ កតាភិនីហារោ អនុបុព្ពេន បារមិយោ បូរេត្វា អនុត្តរសម្មាសម្ពោធិយា អធិគមេន សកលពុទ្ធគុណេ បដិលភិ. ឥតិ ¶ សកលពុទ្ធគុណានំ តន្និទានភាវតោ ករុណា សព្ពពុទ្ធគុណានមាទិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានស្ស បន មគ្គញាណស្ស បដិលភនតោ ឧត្តរិករណីយាភាវតោ បញ្ញា បរិយោសានំ. អាទិបរិយោសានទស្សនេន ច សកលពុទ្ធគុណា នយតោ ទស្សិតា ហោន្តិ. នយគ្គាហោ ឯវ ហិ សព្ពពុទ្ធគុណានំ ទស្សនុបាយោ, ឥតរថា តាទិសស្ស សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្សបិ វចនបថាតីតំ តថាគតគុណំ អនុបទំ វណ្ណេន្តោ កោ នាម បរិយោសានមាហរិតុំ សក្កុណេយ្យាតិ.

ឯវំ ករុណាបញ្ញាមុខេន សង្ខេបតោ សកលពុទ្ធគុណេហិ ភគវន្តំ ថោមេត្វាបិ បុន អត្តនោ ពុទ្ធគុណសំកិត្តនេ អតិត្តាភាវេន ចេវ បរេសញ្ច បសាទពាហុល្លជននត្ថំ តទន្តោគធេបិ វិសិដ្ឋគុណេ បធានភាវេន នីហរិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តថាគត’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ‘‘តថាគត’’ន្តិ តថា អាគតតាទីហិ អដ្ឋហិ ការណេហិ តថាគតំ. វុត្តញ្ហេតំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១២; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ១.២ និទានកថា; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) –

‘‘អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ, តថា អាគតោតិ តថាគតោ, តថា គតោតិ តថាគតោ, តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ, តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ, តថទស្សិតាយ តថាគតោ, តថវាទិតាយ តថាគតោ, តថាការិតាយ តថាគតោ, អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ’’តិ.

‘‘កថំ ¶ ភគវា តថា អាគតោតិ តថាគតោ? យថា សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបន្នា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា អាគតា, កិំ វុត្តំ ហោតិ? មនុស្សត្តាទិអដ្ឋង្គសមន្នាគតេន យេន អភិនីហារេន តេ ភគវន្តោ អាគតា, តេនេវ ច អភិនីហារេន អយម្បិ ភគវា អាគតោ, យថា ច តេ ភគវន្តោ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា បញ្ចមហាបរិច្ចាគាទីនិ សម្បាទេត្វា អាគតា, យថា ច តេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មេ ភាវេត្វា ព្រូហេត្វា អាគតា, តថា អយម្បិ ភគវា អាគតោតិ ឯវំ តាវ តថា អាគតោ’’តិ តថាគតោ. (១)

‘‘កថំ តថា គតោតិ តថាគតោ? យថា សម្បតិជាតា តេ ភគវន្តោ សត្តបទវីតិហារេន គតា, យថា វា តេ សមថវិបស្សនាមគ្គេហិ តំ តំ អកុសលបក្ខំ វិធមិត្វា គតា, តថា អយម្បិ ភគវា គតោ, ឯវំ តថា គតោតិ តថាគតោ. (២)

‘‘កថំ ¶ តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ? យស្មា តេសំ តេសំ ធម្មានំ យំ សភាវសរសលក្ខណំ តថំ អវិតថំ, តញ្ចេស តថលក្ខណំ អាគតោ យាថាវតោ អធិគតោ, តស្មា តថលក្ខណំ អាគតោតិ តថាគតោ គមនត្ថានំ ពុជ្ឈនត្ថសម្ភវតោ. តថា ហិ វទន្តិ ‘យេ គតិអត្ថា, តេ ពុជ្ឈនត្ថា. យេ ពុជ្ឈនត្ថា, តេ គតិអត្ថា’តិ. (៣)

‘‘កថំ តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ? យស្មា ‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេត’ន្តិអាទិវចនតោ (សំ. និ. ៥.១០៩០) ‘អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ ¶ បច្ចយដ្ឋោ សង្ខារានំ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ តថោ អវិតថោ អនញ្ញថោ’តិអាទិវចនតោ ច តថធម្មសង្ខាតេ សច្ចបដិច្ចសមុប្បាទេ យាថាវតោ អាគតោ អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មា តថធម្មេ យាថាវតោ អភិសម្ពុទ្ធោតិ តថាគតោ. (៤)

‘‘កថំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ? យស្មា អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឆទ្វារគ្គហិតេ អារម្មណេ អវិបរីតមេវ បស្សតិ ជានាតិ, ញត្វា ច បនេវំ ‘កតមំ តំ រូបាយតនំ, យំ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយា’តិអាទិនា (ធ. ស. ៦១៦ អាទយោ) តថមេស អវិបរីតំ វិភជតិ ទស្សេតិ, តស្មា តថំ អាគច្ឆតិ បស្សតិ ជានាតិ, តំ វា អាគមយតិ ទស្សេតីតិ តថាគតោតិ ឯវំ តថទស្សិតាយ តថាគតោ. (៥)

‘‘កថំ តថវាទិតាយ តថាគតោ? យស្មា ឯស អភិសម្ពោធិតោ យាវ បរិនិព្ពានា រាគមទាទិនិម្មថនវសេន ឯកសទិសមេវ ធម្មំ តថំ អវិតថំ ភាសតិ, តស្មា តថំ គទតិ, តថោ អវិបរីតោ អាគទោវចនមេតស្សាតិ វា ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា តថាគតោតិ វុត្តោតិ ឯវំ តថវាទិតាយ តថាគតោ. (៦)

‘‘កថំ តថាការិតាយ តថាគតោ? ភគវា ហិ ‘យថា វាទី តថា ការី’តិ (អ. និ. ៤.២៣; ចូឡនិ. បោសាលមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៣) វចនតោ អត្តនោ វាចាយ អនុរូបមេវ ករោតិ, តស្មា យថា វាចា, តថា កាយោបិ គតោ បវត្តោ ឥមស្សាតិ តថាគតោតិ ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ. (៧)

‘‘កថំ ¶ អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោ? យស្មា បនេស អនុបមាយ សកលលោកិយលោកុត្តរគុណសម្បទាយ ¶ សមន្នាគតត្តា សទេវកំ លោកំ អភិភុយ្យ បវត្តតិ, តស្មា អភិភវនដ្ឋេន តថាគតោតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្រេវំ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា – អគទោ វិយាតិ អគទោ, ទេសនាវិលាសោ ចេវ បុញ្ញុស្សយោ ច. តេន ហេស មហានុភាវោ ភិសក្កោ វិយ ទិព្ពាគទេន សប្បេ សព្ពបរប្បវាទិនោ, សទេវកញ្ច លោកំ អភិភវតិ. ឥតិ សព្ពលោកាភិភវនេ តថោ អវិបរីតោ យថាវុត្តោ អគទោ ឯតស្សាតិ ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា តថាគតោតិ វុច្ចតីតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន ទីឃាគមសំវណ្ណនាទីសុ គហេតព្ពោ. អាហ ចេត្ថ –

‘‘យថេវ លោកម្ហិ វិបស្សិអាទយោ,

សព្ពញ្ញុភាវំ មុនយោ ឥធាគតា;

តថា អយំ សក្យមុនីបិ អាគតោ,

តថាគតោ វុច្ចតិ តេន ចក្ខុមា. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១២; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ១.២ និទានកថា);

‘‘បហាយ កាមាទិមលេ យថា គតា,

សមាធិញាណេហិ វិបស្សិអាទយោ;

មហេសិនោ សក្យមុនី ជុតិន្ធរោ,

តថា គតោ តេន តថាគតោ មតោ.

‘‘តថញ្ច ធាត្វាយតនាទិលក្ខណំ,

សភាវសាមញ្ញវិភាគភេទតោ;

សយម្ភុញាណេន ជិនោយមាគតោ,

តថាគតោ វុច្ចតិ សក្យបុង្គវោ.

‘‘តថានិ ¶ សច្ចានិ សមន្តចក្ខុនា,

តថា ឥទប្បច្ចយតា ច សព្ពសោ;

អនញ្ញញេយ្យេន ¶ យតោ វិភាវិតា,

យាថាវតោ តេន ជិនោ តថាគតោ.

‘‘អនន្តភេទាសុបិ លោកធាតុសុ,

ជិនស្ស រូបាយតនាទិគោចរេ;

វិចិត្តភេទេ តថមេវ ទស្សនំ,

តថាគតោ តេន សមន្តលោចនោ.

‘‘យតោ ច ធម្មំ តថមេវ ភាសតិ,

ករោតិ វាចាយនុលោមមត្តនោ;

គុណេហិ លោកំ អភិភុយ្យិរីយតិ,

តថាគតោ តេនបិ លោកនាយកោ’’តិ. (ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨; ទី. និ. ដី. ១.៧);

កេនចិ គុណេន អត្តនោ វិសិដ្ឋស្ស កស្សចិ អភាវតោ នត្ថិ ឯតស្ស ឧត្តរោតិ អនុត្តរោ. ភគវតោ ហិ អវីចិតោ បដ្ឋាយ យាវ ភវគ្គំ តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ ន កោចិ កេនចិ គុណេន សមសមោបិ អត្ថិ, កុតោ បន ឧត្តរិតរោ. យថាហ –

‘‘រូបេ សីលេ សមាធិម្ហិ, បញ្ញាយ ច អសាទិសោ;

វិមុត្តិយា សមសមោ, ធម្មចក្កប្បវត្តនេ’’តិ.

វិន្ទិត្វាតិ តីហិ វន្ទនាហិ តន្និន្នតាទិវសេន នមស្សិត្វា. កាយវចីមនោទ្វារវសេន ហិ តិស្សោ វន្ទនា. យថាហ ‘‘តិស្សោ ឥមា, ភិក្ខវេ, វន្ទនា កាយេន វន្ទតិ, វចសា វន្ទតិ, មនសា វន្ទតី’’តិ. តត្ថ ពុទ្ធាទិគុណារម្មណា កាមាវចរកុសលកិរិយានមញ្ញតរា ចេតនា កាយវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេត្វា កាយទ្វារប្បវត្តិវសេន ឧប្បន្នា កាយវន្ទនាតិ វុច្ចតិ, សាយេវ វចីវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេត្វា វចីទ្វារប្បវត្តិវសេន ឧប្បន្នា វចីវន្ទនាតិ, ឧភយវិញ្ញត្តិយោ បន អសមុដ្ឋាបេត្វា កេវលំ ¶ មនោទ្វារប្បវត្តិវសេន ឧប្បន្នា មនោវន្ទនាតិ. សិរសាតិ ឧត្តមង្គេន ករណភូតេន. អពុជ្ឈិ, ពោធេតីតិ វា ពុទ្ធោ. អយញ្ហិ ចតុសច្ចធម្មេ សយម្បិ អពុជ្ឈិ, បរេបិ ពោធេតិ ¶ , តស្មា ពុជ្ឈនពោធនដ្ឋេន ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២). អថ វា ពុធ-សទ្ទស្ស ជាគរណវិកសនត្ថេសុបិ បវត្តនតោ អពុជ្ឈិ សវាសនសម្មោហនិទ្ទាយ អច្ចន្តំ វិគតោ, ពុទ្ធិយា វិកសិតវាតិ វា ពុទ្ធោ. ភគវា ហិ វត្ថុសភាវទស្សនវិពន្ធិកាយ អវិជ្ជាសង្ខាតាយ និទ្ទាយ អរិយមគ្គញាណេន សហ វាសនាយ សមុច្ឆិន្នត្តា តតោ អច្ចន្តំ វិគតោ. បរមរុចិរសិរិសោភគ្គសមាគមេន វិកសិតមិវ បទុមំ អបរិមិតគុណគណាលង្កតសព្ពញ្ញុតញ្ញាណសមាគមេន វិកសិតោ វិកាសមនុប្បត្តោ, តស្មា ជាគរណវិកសនត្ថវសេនបិ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វុច្ចតិ.

ឯត្តាវតា ច ទ្វីហិ អាការេហិ ភគវតោ ថោមនា កតា ហោតិ អត្តហិតសម្បត្តិតោ, បរហិតបដិបត្តិតោ ច. តាសុ អត្តហិតសម្បត្តិ អនាវរណញាណាធិគមោ សវាសនសកលសំកិលេសានមច្ចន្តប្បហានំ អនុបាទិសេសនិព្ពានាធិគមោ ច, បរហិតបដិបត្តិ បន អាសយប្បយោគវសេន ទុវិធំ បរហិតសមីហនំ. តត្ថ ធម្មទេសនាយ អភាជនេសុ ទេវទត្តាទីសុ វិរោធិសត្តេសុបិ និច្ចំ ហិតជ្ឈាសយតា អបរិបាកគតិន្ទ្រិយានំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកកាលាគមនញ្ច អាសយោ នាម. តទញ្ញសត្តានំ បន លាភសក្ការាទិនិរបេក្ខចិត្តស្ស យានត្តយមុខេន សព្ពទុក្ខនិយ្យានិកធម្មទេសនា បយោគោ នាម. ទុវិធាសុ បនេតាសុ បរហិតបដិបត្តីសុ, តិវិធាសុ ច អត្តហិតសម្បត្តីសុ អនន្តករុណា-វចនេន, តថា អាគតដ្ឋេន ច តថាគត-សទ្ទេន អាសយវសេន បរហិតបដិបត្តិ ទស្សិតា, ពោធនដ្ឋេន ពុទ្ធ-សទ្ទេន, តថទស្សនដ្ឋេន ¶ ច តថាគតដ្ឋេន ច តថាគតសទ្ទេន បយោគវសេន, អនន្តបញ្ញា-វចនេន, ញាណគតិទីបកេន តថាគត-សទ្ទេន, ពុជ្ឈនជាគរណវិកសនដ្ឋេន ច ពុទ្ធ-សទ្ទេន តិវិធាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ, អនុត្តរវចនេន ច អត្តហិតបរហិតសម្បត្តិ បកាសិតាតិ វេទិតព្ពា.

អបិច ហេតុផលសត្តូបការសម្បទាវសេន តីហាការេហិបិ ភគវតោ ថោមនា បវត្តតីតិ តំវសេនបេត្ថ ថោមនា ទដ្ឋព្ពា. តត្ថ ហេតុសម្បទា នាម មហាករុណាសមាយោគោ, ពោធិសម្ភារសម្ភរណញ្ច តម្មូលកត្តា សកលពុទ្ធគុណានំ. ផលសម្បទា បន ចតុព្ពិធា ញាណសម្បទា, បហានសម្បទា, អានុភាវសម្បទា, រូបកាយសម្បទា ចាតិ. តាសុ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តម្មូលកានិ ច ទសពលាទិញាណានិ ញាណសម្បទា នាម. អគ្គមគ្គភាវនាយ សព្ពកិលេសានំ សហ វាសនាហិ អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនំ ¶ បហានសម្បទា. អចិន្តេយ្យាបរិមិតានំ សព្ពលោកហិតានំ និប្ផាទនេ, សទេវកលោកាភិភវនេ ច អាធិបច្ចំ អានុភាវសម្បទា. សកលលោកនយនាភិសេកភូតា បន លក្ខណានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតា អត្តភាវសម្បត្តិ រូបកាយសម្បទា នាម. សត្តូបការោ ហេដ្ឋា វុត្តបរហិតបដិបត្តិវសេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥមាសុ បន អនន្តករុណា-វចនេន, តថា អាគតដ្ឋេន ច តថាគត-សទ្ទេន ហេតុសម្បទា ទស្សិតា. ផលសម្បទាសុ ញាណសម្បទា ចេវ បហានសម្បទា ច អនន្តបញ្ញា-វចនេន, អភិសមយបរិទីបកេន តថាគតសទ្ទេន, ពុជ្ឈនជាគរណវិកសនដ្ឋេន, ច ពុទ្ធ-សទ្ទេន ទស្សិតា, អានុភាវសម្បទាបិ អភិភវនដ្ឋេន តថាគត-សទ្ទេន, អនុត្តរ-វចនេន ច វិភាវិតា, រូបកាយសម្បទា បន រូបគ្គប្បត្តិទីបកេន អនុត្តរ-សទ្ទេន ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ¶ ពុទ្ធរតនស្ស ថោមនាបុព្ពង្គមំ បណាមំ កត្វា ឥទានិ សេសរតនានម្បិ បណាមមារភន្តោ អាហ ‘‘ធម្មំ សាធុគណម្បិ ចា’’តិ. ភគវតោ ថោមនេន ច ស្វាក្ខាតតាទយោ ធម្មគុណា, សុប្បដិបន្នតាទយោ សង្ឃគុណា ច ទស្សិតា ហោន្តិ តប្បភវស្ស អនញ្ញថាភាវតោតិ ន តេសំ វិសុំ ថោមនា កតា. អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេ បុគ្គលេ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ច អបាយទុក្ខេសុ ចេវ វដ្ដទុក្ខេសុ ច អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ ធម្មោ, សោ ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ, ចតុន្នញ្ច សាមញ្ញផលានំ, និព្ពានស្ស, បរិយត្តិធម្មស្ស ច វសេន ទសវិធោ. វុត្តញ្ហេតំ ឆត្តវិមានេ –

‘‘រាគវិរាគមនេជមសោកំ,

ធម្មមសង្ខតមប្បដិកូលំ;

មធុរមិមំ បគុណំ សុវិភត្តំ,

ធម្មមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ. (វិ. វ. ៨៨៧);

ឯត្ថ ហិ កាមរាគាទិភេទោ សព្ពោបិ រាគោ វិរជ្ជតិ ឯតេនាតិ ‘‘រាគវិរាគោ’’តិ មគ្គោ កថិតោ. ឯជាសង្ខាតាយ តណ្ហាយ, អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណស្ស ច សោកស្ស តទុប្បត្តិយំ សព្ពសោ បរិក្ខីណត្តា ‘‘អនេជមសោក’’ន្តិ ផលំ កថិតំ. កេនចិ បច្ចយេន អសង្ខតត្តា ‘‘ធម្មមសង្ខត’’ន្តិ និព្ពានំ វុត្តំ. អវិរោធទីបនតោ បន អត្ថព្យញ្ជនស្ស សម្បន្នតាយ, បកដ្ឋគុណវិភាវនតោ សុដ្ឋុ វិភជិតត្តា ច ‘‘អប្បដិកូល’’ន្តិអាទិនា សព្ពោបិ បរិយត្តិធម្មោ កថិតោ. តត្ថ អរិយមគ្គនិព្ពានានិ និប្បរិយាយេនេវ អបាយាទិតោ ធារណតោ ធម្មោ, ផលបរិយត្តិយោ ¶ បន បរិយាយេន. តថា ហេត្ថ ធារណំ នាម អបាយាទិនិព្ពត្តកកិលេសវិទ្ធំសនំ. ឥតិ អរិយមគ្គស្ស កិលេសសមុច្ឆេទកតាយ, និព្ពានស្ស ច អាលម្ពណភាវេន តស្ស តទត្ថសិទ្ធិហេតុតាយបិ ឧភិន្នម្បិ ¶ និប្បរិយាយតោ លព្ភតិ. ឥតរេសុ បន អរិយផលស្ស មគ្គេន សមុច្ឆិន្នកិលេសានំ បដិបស្សទ្ធកិច្ចតាយ, មគ្គានុកូលប្បវត្តិតោ បរិយត្តិធម្មស្ស ច តទធិគមហេតុតាយាតិ ឧភិន្នម្បិ បរិយាយតោវ លព្ភតីតិ.

អត្តហិតបរហិតំ សាធេន្តីតិ សាធូ, តេសំ គណោ សមុទាយោតិ សាធុគណោ, សាធុ ចាយំ គណោ ចាតិ វា សាធុគណោ, សាធុនោ វា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អាយត្តោ គណោ តស្ស ឱរសបុត្តភាវតោតិ សាធុគណោ. សោ បន ចតុន្នំ អរិយមគ្គសមង្គីនំ, ចតុន្នញ្ច ផលសមង្គីនំ វសេន អដ្ឋវិធោ អរិយសង្ឃោ, តំ សាធុគណំ. បិចាតិ និបាតសមុទាយោ, ឯកោ វា និបាតោ, តិណ្ណំ រតនានំ វន្ទនកិរិយាយ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. កេចិ ‘‘គណោ’’តិ ឥធ បករណតោវ អរិយគណបុគ្គលោវ លព្ភតីតិ សាធូតិ ភាវនបុំសកវសេន ‘‘វន្ទិត្វា’’តិ ឥមិនា សហ យោជេន្តិ, តទា បន សាធូតិ ភយលាភាទិវិរហេន សក្កច្ចំ អាទរន្តិ អត្ថោ.

២. ឯវំ បករណារម្ភេ យថាធិប្បេតំ រតនត្តយប្បណាមំ កត្វា ឥទានិ យត្ថ បាដវត្ថាយ ឥទំ បករណំ បដ្ឋបីយតិ, តំ សទ្ធិំ ទេសកទេសបដិគ្គាហកសម្បត្តីហិ វិភាវេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បណ្ឌុកម្ពលនាមាយា’’តិអាទិ. តត្ថ ទេវរាជស្ស បណ្ឌុកម្ពលនាមាយ សិលាយ វិមលេ សីតលេ តលេ និសិន្នោ អតុលវិក្កមោ ទេវទេវេហិ បូជិតោ ទេវទេវោ ទេវបុរក្ខតោ ទេវានំ ទេវលោកស្មិំ យំ ធម្មំ ទេសេសីតិ សម្ពន្ធោ.

អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – បណ្ឌុកម្ពលសរិក្ខវណ្ណតាយ ‘‘បណ្ឌុកម្ពល’’ន្តិ នាមំ សមញ្ញា ឯតិស្សាតិ បណ្ឌុកម្ពលនាមា. សា ហិ សក្កស្ស តាទិសបុញ្ញានុភាវេន និព្ពត្តា បណ្ឌុកម្ពលជយសុមនបុប្ផសមានេន វណ្ណេន សព្ពកាលំ វិរោចតិ ¶ , បមាណតោ បន សដ្ឋិយោជនាយាមា, បញ្ញាសយោជនវិត្ថារា, បន្នរសយោជនុព្ពេធា ច ហោតិ. សិលាយាតិ អវយវសម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. តុលាយ សម្មិតោ តុល្យោ, ន តុល្យោ អតុល្យោ, អតុល្យោ វិក្កមោ ពលំ ឯតស្សាតិ អតុល្យវិក្កមោ. សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ហិ បរមបារមិតានុភាវសំសិទ្ធេន ហត្ថិគណនាយ កោដិសហស្សហត្ថីនំ, បុរិសគណនាយ ទសកោដិសហស្សបុរិសានំ ពលេហិ សមប្បមាណេន កាយពលេន, អប្បមាណេន ច ញាណពលេន ន កស្សចិ ទេវព្រហ្មាទីសុ អញ្ញតរស្ស ពលតុលនាយ ឧបនេតព្ពំ អត្ថិ ¶ . អថ វា អនញ្ញសាធារណត្តា អតុល្យោ បរក្កមសង្ខាតោ អបរិមាណគុណវិសេសាវហេន អនញ្ញសាធារណេន សម្មប្បធានេន សមន្នាគតត្តា វា អតុល្យោ សម្មប្បធានសង្ខាតោ វិក្កមោ ឥមស្សាតិ អតុល្យវិក្កមោ. ‘‘អតុល្យវិក្កមោ’’តិ ច វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន យ-ការលោបំ កត្វា ‘‘អតុលវិក្កមោ’’តិ វុត្តំ. អថ វា សម្មិតត្ថេ អ-ការបច្ចយស្សាបិ សម្ភវតោ អតុលោ វិក្កមោ អស្សាតិ ‘‘អតុលវិក្កមោ’’តិ វុត្តំ.

ទិព្ពន្តីតិ ទេវា, បញ្ចកាមគុណាទីហិ កីឡន្តិ, តេសុ វា វិហរន្តិ, វិជយសមត្ថតាយោគេន ពាហិរព្ភន្តរិកេ បច្ចត្ថិកេ វិជេតុំ ឥច្ឆន្តិ, ឥស្សរិយធនាទិសក្ការទានគ្គហណំ, តំតំអត្ថានុសាសនញ្ច ករោន្តា វោហរន្តិ, បុញ្ញញាណានុភាវប្បត្តាយ ជុតិយា ជោតេន្តិ, យថាធិប្បេតញ្ច វិសយំ អប្បដិឃាតេន គច្ឆន្តិ, យថិច្ឆិតនិប្ផាទនេ ច សក្កោន្តីតិ អត្ថោ. អថ វា ទេវនីយា តំតំព្យសននិត្ថរណត្ថិកេហិ ‘‘សរណំ បរាយណ’’ន្តិ គមនីយា, អភិត្ថវនីយា សោភាវិសេសយោគេន កមនីយាតិ វា ទេវា, តេ តិវិធា – សម្មុតិទេវា ឧបបត្តិទេវា វិសុទ្ធិទេវាតិ. តត្ថ សម្មុតិទេវា នាម មហាសម្មតាទយោ ខត្តិយា. ឧបបត្តិទេវា នាម ¶ ចាតុមហារាជិកេ ឧបាទាយ តទុត្តរិទេវា. វិសុទ្ធិទេវា នាម ខីណាសវា. ឥធ បន ឧបបត្តិទេវា ទដ្ឋព្ពា. នោ ច ខោ តេបិ អវិសេសេន, ឋបេត្វា បន យាមាទិកេ ចាតុមហារាជិកតាវតិំសវាសិនោវ អធិប្បេតា. តេសំ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ រញ្ជនតោ រាជា, ទេវានំ រាជា ឥស្សរោ ទេវរាជា, តស្ស ទេវរាជស្ស, ‘‘សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ’’តិ អធិប្បាយោ. ន ហិ អញ្ញេសំ ទេវលោកេសុ និសិន្នោ ភគវា អភិធម្មបិដកំ ទេសេសីតិ.

៣. យន្តិ អនិយមនិទ្ទេសោ, តស្ស បន ‘‘តត្ថា’’តិ ឥមិនា និយមនំ វេទិតព្ពំ. យថាវុត្តានំ តិណ្ណម្បិ ទេវានំ ឧត្តមោ ទេវោ តេហិ សព្ពេហិ អធិកតរំ កីឡនាទិយោគតោតិ ទេវទេវោ, ភគវា. សោ ហិ និរតិសយាយ អភិញ្ញាកីឡាយ ឧត្តមេហិ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេហិ សបរសន្តានសិទ្ធាយ បញ្ចវិធមារវិជយិច្ឆានិព្ពត្តិយា ចិត្តិស្សរិយសត្តធនាទិសម្មាបដិបត្តិអវេច្ចប្បសាទសក្ការទានគ្គហណសង្ខាតេន, យថាបរាធយថានុលោមយថាធម្មានុសាសនសង្ខាតេន ច វោហារាតិសយេន បរមាយ បញ្ញាយ ច សរីរប្បភាសង្ខាតាយ ជុតិយា អនុបមាយ ញាណសរីរគតិយា មារវិជយសព្ពញ្ញុតញ្ញាណបរហិតនិប្ផាទនេសុ អប្បដិហតាយ សត្តិយា ច សមន្នាគតត្តា សទេវកេន វា លោកេន ‘‘សរណ’’ន្តិ គមនីយតោ, អភិត្ថវនីយតោ, ភត្តិវសេន កមនីយតោ ច សព្ពេ តេ ទេវេ តេហិ តេហិ គុណេហិ អភិភុយ្យ ឋិតោតិ សព្ពទេវេហិ បូជនីយតរោ ទេវោ ¶ , វិសុទ្ធិទេវភាវសង្ខាតស្ស វា សព្ពញ្ញុគុណាលង្ការស្ស អធិគតត្តា អញ្ញេសញ្ច ទេវានំ អតិសយេន ទេវោតិ ទេវទេវោ. ទេវានន្តិ តទា ធម្មបដិគ្គាហកានំ ទសសហស្សចក្កវាឡាធិវាសីនំ មាតុទេវបុត្តប្បមុខានំ ឧបបត្តិទេវានំ. វិសុទ្ធិទេវានម្បេត្ថ គហណន្តិ វទន្តិ. តេ បន ឧបបត្តិទេវេស្វេវ សង្គហិតា មនុស្សអរហន្តានំ តត្ថ អភាវតោ ¶ . ទេវទេវេហីតិ វិសុទ្ធិទេវេហិ. វិសុទ្ធិទេវា ហិ វុត្តនយេន ឥតរទេវេហិ សាតិសយំ កីឡនាទិយោគតោ ឥធ ‘‘ទេវទេវា’’តិ អធិប្បេតា, តេហិ. បូជិតោតិ បូជិតព្ពោ, បូជិតុំ អរហោតិ អត្ថោ. ឯតេន វិសុទ្ធិទេវេសុបិ ភគវតោ អគ្គបុគ្គលតំ ទីបេតិ. ទេសេសីតិ មធុរករវីកសទ្ទសទិសំ ព្រហ្មស្សរំ និច្ឆារេន្តោ បកាសេសិ. ទេវលោកស្មិន្តិ តាវតិំសទេវលោកេ. សភាវសាមញ្ញលក្ខណំ ធារេតីតិ ធម្មោ, កុសលាទិភេទោ អភិធម្មោ, ឥធ បន តប្បកាសកំ អភិធម្មបិដកំ ‘‘ធម្ម’’ន្តិ វុត្តំ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘បិដកុត្តមេ’’តិ. ទេវបុរក្ខតោតិ ទសសហស្សចក្កវាឡវាសិទិព្ពព្រហ្មេហិ បុរក្ខតោ, បរិវារិតោតិ អត្ថោ.

ននុ ច ‘‘ទេវាន’’ន្តិ វចនេនេវ ទេវបុរក្ខតភាវោ សិទ្ធោតិ កិំ ‘‘ទេវបុរក្ខតោ’’តិ វចនេន? នាយំ ទោសោ. ភគវា ហិ កទាចិ ចូឡបន្ថកត្ថេរាទីនំ វិយ បរម្មុខេបិ និសីទិត្វា ឱភាសំ វិស្សជ្ជេត្វា សត្តានំ សម្មុខេ និសិន្នំ វិយ ទស្សេន្តោ ធម្មំ ទេសេតិ, កទាចិបិ បារាយនិកព្រាហ្មណាទីនំ វិយ សម្មុខេបិ និសីទិត្វា អញ្ញេហិ ច បរិវុតោ អញ្ញេសម្បិ ធម្មំ ទេសេតិ, ឥធ បន ន តថា, ទេវេហិយេវ បរិវុតោ ទេវានំ ទេសេតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ទេវបុរក្ខតោ’’តិបិ វត្តព្ពមេវាតិ.

៤. ឯវមេតស្មិំ បករណេ គារវជននត្ថំ តេន សម្បាទេតព្ពបាដវវិសយំ អភិធម្មបិដកំ ទេសកាទិសម្បត្តីហិ សហ វិភាវេត្វា ឥទានិ យថាធិប្បេតបករណារម្ភបយោជនាភិធានាភិធេយ្យសោតុជនសមុស្សាហនករណប្បការានិ ច វិភាវេតុំ ‘‘តត្ថាហ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘បាដវត្ថាយា’’តិ ឥមិនា បករណារម្ភបយោជនំ វុត្តំ. ‘‘អភិធម្មាវតារ’’ន្តិ ឥមិនា អភិធានាភិធេយ្យានិ. ‘‘មធុរ’’ន្តិអាទីហិ បករណំ វិសេសេតិ. ‘‘សមាសេនា’’តិ ច ឥមិនា សោតុជនសមុស្សាហនករណប្បការានីតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘អហ’’ន្តិ កត្តុភូតំ អត្តានំ និទ្ទិសតិ. តថា ហិ យោ បរោ ន ហោតិ, សោ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតោ អត្តា ‘‘អហ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

បដុនោ ភាវោ បាដវំ, តំយេវ អត្ថោ បយោជនដ្ឋេនាតិ បាដវត្ថោ, តទត្ថាយ. តំ សន្ធាយ វិវិធនយគ្គហណសមត្ថស្ស ¶ សុតមយញាណស្ស ឧប្បាទនត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សំសារេ ភយំ ឥក្ខន្តិ, ភិន្ទន្តិ វា បាបកេ អកុសលេ ធម្មេតិ ភិក្ខូ, តេសំ. បិដកញ្ច តំ ឧត្តមញ្ចាតិ បិដកុត្តមំ, តស្មិំ បិដកុត្តមេ, អភិធម្មបិដកេតិ អធិប្បាយោ. តញ្ហិ បរិយត្តិភាជនត្ថតោ បិដកំ, តីសុ បិដកេសុ វិសិដ្ឋភាវតោ ឧត្តមញ្ចាតិ បិដកុត្តមំ. តត្ថ បរិយត្តិភាជនត្ថតោតិ បរិយត្តិអត្ថេន ចេវ ភាជនត្ថេន ច. តថា ហិ ‘‘មា បិដកសម្បទានេនា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) បរិយត្តិ បិដកន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘អថ បុរិសោ អាគច្ឆេយ្យ កុទាលបិដក’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២៨; អ. និ. ៣.៧០) យំ កិញ្ចិ ភាជនម្បិ. តស្មា ឥទម្បិ បរិយាបុណិតព្ពដ្ឋេន បរិយត្តិ, អភិធម្មត្ថានមាធារណត្ថេន ភាជនញ្ចាតិ បរិយត្តិភាជនត្ថតោ បិដកន្តិ វុច្ចតិ. តេនេវាហុ –

‘‘បិដកំ បិដកត្ថវិទូ,

បរិយត្តិព្ភាជនត្ថតោ អាហុ;

តេន សមោធានេត្វា,

តយោបិ វិនយាទយោ ញេយ្យា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា);

វិសិដ្ឋភាវោ បនស្ស លោកវោហារមតិក្កម្ម យថាសភាវវសេន ទេសនតោ, វិសិដ្ឋធម្មក្ខន្ធវិភាវនតោ ច វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ហិ ‘‘សត្តោ បុគ្គលោ ភិក្ខូ’’តិអាទិកំ លោកវោហារមតិក្កម្ម ‘‘ខន្ធធាតុអាយតន’’ន្តិអាទិនា យថាធម្មវសេនេវ ពាហុល្លទេសនា បវត្តា, ន ឥតរេសុ វិយ ¶ យថាវុត្តវោហារវសេន, យតោ ឥទំ យថាធម្មសាសនន្តិ វុច្ចតិ. សព្ពសង្ខតធម្មវិសិដ្ឋោ ចេត្ថ បញ្ញាក្ខន្ធោ វិសេសតោ វិភាវិតោ, តស្មា តិណ្ណម្បិ បិដកានំ ពុទ្ធវចនភាវេបិ យថាសភាវានតិក្កមទេសនាទិតោ ឥទមេវ តីសុ បិដកេសុ វិសិដ្ឋន្តិ យុត្តំ. អបិច ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសភាវតោ ចស្ស វិសិដ្ឋភាវោ វេទិតព្ពោ. អភិធម្មេ ហិ និប្បទេសតោ ខន្ធាយតនាទិធម្មានំ វិភត្តត្តា ឥតរទ្វយតោ អតិរេកតរា, វិសិដ្ឋា ច បាឡិ ហោតិ, តស្មា អតិរេកស្ស, វិសិដ្ឋស្ស ច បាឡិធម្មស្ស វសេន ឥទមេវ តីសុ បិដកេសុ ឧត្តមន្តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. យថាវុត្តវិសិដ្ឋភាវយោគតោយេវ ចេតំ ‘‘អភិធម្មបិដក’’ន្តិ វុច្ចតិ អភិ-សទ្ទស្ស វិសិដ្ឋភាវជោតនតោ ¶ . អបិច វុឌ្ឍិមន្តាទិធម្មានំ ឯត្ថ វុត្តត្តា ចេតំ អភិធម្មបិដកំ. យថាហុ បោរាណា –

‘‘យំ ឯត្ថ វុឌ្ឍិមន្តោ, សលក្ខណា បូជិតា បរិច្ឆិន្នា;

វុត្តាធិកា ច ធម្មា, អភិធម្មោ តេន អក្ខាតោ’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា);

តថា ហេត្ថ ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតិ, មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១៦០ អាទយោ) វុឌ្ឍិមន្តោបិ ធម្មា វុត្តា, ‘‘រូបារម្មណំ វា សទ្ទារម្មណំ វា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១) នយេន អារម្មណាទីហិ លក្ខិតព្ពត្តា សលក្ខណាបិ ‘‘សេក្ខា ធម្មា អសេក្ខា ធម្មា, លោកុត្តរា ធម្មា’’តិអាទិនា នយេន បូជិតា បូជារហាបិ ‘‘ផស្សោ ហោតិ, វេទនា ហោតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១) នយេន សភាវបរិច្ឆិន្នត្តា បរិច្ឆិន្នាបិ ‘‘មហគ្គតា ធម្មា អប្បមាណា ធម្មា (ធ. ស. តិកមាតិកា ១២, ទុកមាតិកា ៩៩), អនុត្តរា ធម្មា’’តិអាទិនា នយេន អធិកា វិសិដ្ឋាបិ ធម្មា វុត្តា, តស្មា អភិ-សទ្ទស្ស វុឌ្ឍិអាទិអត្ថេសុបិ បវត្តនតោ ‘‘វុឌ្ឍិមន្តោ ធម្មា ឯត្ថា’’តិអាទិនា និព្ពចនេន ឥទំ បិដកំ ¶ ‘‘អភិធម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ. អភិធម្មំ ឱតរន្តិ អនេនាតិ អភិធម្មាវតារំ នាម បករណំ. ឥមិនា បនស្ស អត្ថានុគតមភិធានំ ទស្សេតិ. តុ-សទ្ទោ បទបូរណេ. អាចរិយេន ហិ គាថាបទបូរណត្ថំ យេភុយ្យេន តត្ថ តត្ថ និបាតា វុច្ចន្តិ. យត្ថ បន នេសំ បយោជនវិសេសោ ទិស្សតិ, តត្ថេវ តមត្ថំ វក្ខាម. មធុរន្តិ និប្បរិយាយតោ មធុរ-សទ្ទោយំ ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យេ រសវិសេសេ វត្តតិ, ឥធ បន ឥដ្ឋភាវសាមញ្ញេន អត្ថព្យញ្ជនសម្បត្តិ មធុរសទ្ទេន វុត្តា. ភវតិ ហិ តំសទិសស្ស តំ-សទ្ទេនាភិធានំ យថា ‘‘អគ្គិមាណវោ’’តិ. តេន បន មធុរេន យោគតោ ឥទម្បិ មធុរំ យថា នីលគុណយោគតោ នីលុប្បលន្តិ. និបុណគម្ភីរាយ ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា ចេវ អត្ថសម្បត្តិយា ច អភិធម្មវិសយំ មតិំ វឌ្ឍេតីតិ មតិវឌ្ឍនំ. អថ វា ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា ‘‘មធុរ’’ន្តិ វុត្តំ, អត្ថសម្បត្តិយា ‘‘មតិវឌ្ឍន’’ន្តិ.

៥. តាឡន្តិ កុញ្ចិកំ, កុញ្ចិកាសទិសន្តិ អត្ថោ. មុយ្ហន្តិ តេនាតិ មោហោ, អវិជ្ជាយេតំ អធិវចនំ, មោហោយេវ អភិធម្មមហាបុរំ បវិសន្តានំ បវេសននិវារណត្តា កវាដភូតោតិ ¶ មោហកវាដំ, តស្ស. វិឃាដេតិ, វិឃាដីយតិ អនេនាតិ វា វិឃាដនំ. ននុ ច អវិជ្ជាកវាដំ បញ្ញាយ ឧគ្ឃាដីយតិ. សា ហិ តស្សា ឧជុវិបច្ចនីកភូតាតិ? សច្ចំ, ឥទម្បិ តស្សា ការណភាវេន ‘‘មោហកវាដវិឃាដនករ’’ន្តិ វុត្តំ. ការណការណម្បិ ហិ ការណវសេន វុច្ចតិ យថា ‘‘ចោរេហិ គាមោ ទឌ្ឍោ, តិណេហិ ភត្តំ សិទ្ធ’’ន្តិ.

៦. សុទុត្តរន្តិ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធសង្ខាតចតុគម្ភីរភាវបដិសំយុត្តតាយ មន្ទពុទ្ធីហិ តរិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា អតិទុត្តរំ, តេនេវ ចេទំ មហោទធិសមានត្តា ‘‘មហោទធី’’តិ វុត្តំ. មហណ្ណវោបិ ហិ ចតុរាសីតិយោជនសហស្សគម្ភីរោ ន សក្កា អញ្ញត្រ សិនេរុបព្ពតរាជតោ កេនចិ បតិដ្ឋំ លទ្ធុំ, ឯវមិទម្បិ ចតុគម្ភីរតាបដិសំយុត្តំ អញ្ញត្រ តថាគតា ¶ ន កេនចិ បតិដ្ឋំ លទ្ធុំ សក្កាតិ. តរន្តានន្តិ អត្ថគ្គហណវសេន ឧត្តរិតុកាមានំ. ឯត្ថ ច ‘‘តរំវា’’តិ អធិការវសេន វត្តព្ពំ, វក្ខមានំ វា អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តរន្តានន្តិ បរតីរសម្បាបុណនត្ថំ ឧត្តរន្តានំ. តរំវាតិ ឧឡុម្បំ វិយ, តំសមានន្តិ អត្ថោ. មករា នាម មច្ឆជាតិកា, តេសំ អាករោ និវាសភូមីតិ មករាករោ, តំ.

៧. អភិធម្មេ និយុត្តា អាភិធម្មិកា, តេសំ. ហត្ថសារំ វិយាតិ ហត្ថសារំ. យថា ហិ មនុស្សានំ ពហូសុ រតនាទីសុ វិជ្ជមានេសុបិ អាបទាសុ ច សុខបរិភោគត្ថំ ហត្ថេ កយិរមានំ សាររតនាទិកំ ‘‘ហត្ថសារ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវមិទម្បិ សតិបិ មហន្តេ អភិធម្មបិដកេ តស្ស សព្ពសោ វិត្តិណ្ណតាយ បរិហរិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា តទត្ថសារសម្បិណ្ឌនវសេន កយិរមានំ អាភិធម្មិកភិក្ខូនំ សុខបរិហរណត្ថាយ សម្បជ្ជតីតិ ហត្ថសារសទិសត្តា ‘‘ហត្ថសារ’’ន្តិ វុត្តំ. បវក្ខាមីតិ បការេន កថេស្សាមិ, អនាគតវចនញ្ចេតំ, វត្តមានសមីបត្តា វា អនាគតេ វត្តមានូបចារតោ វត្តមានវចនំ, បដិញ្ញានន្តរមេវ វក្ខតីតិ. អត្ថវសេន បការេន កថេន្តោបិ សទ្ទវសេន សង្ខិបិត្វា កថេស្សាមីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សមាសេនា’’តិ. សមសនំ សំខិបនំ សមាសោ, តេន សមាសេន, ន ព្យាសវសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្តាវតា ច បយោជនាភិធានាភិធេយ្យសោតុជនសមុស្សាហនករណប្បការានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា សោតុជនសមុស្សាហនំ នាម តេសំ សក្កច្ចសវនេ និយុញ្ជនំ, តស្មា តេ តត្ថ និយោជេន្តោ អាហ ‘‘តំ សុណាថ សមាហិតា’’តិ. សក្កច្ចសវនបដិពទ្ធា ហិ សម្មាបដិបត្តីតិ. តត្ថ តន្តិ តំ មយា វក្ខមានំ អភិធម្មាវតារំ សុណាថ និសាមយថ. សមាហិតា សម្មា អាហិតា, អវិក្ខិត្តចិត្តាតិ អត្ថោ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. បឋមោ បរិច្ឆេទោ

ចិត្តនិទ្ទេសោ

កាមាវចរកុសលវណ្ណនា

៨. ឯវំ ¶ ¶ តាវ រតនត្តយប្បណាមាទិកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យថារទ្ធប្បករណស្ស អត្ថសរីរភូតមភិធម្មំ សង្ខេបតោ ឧទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘ចិត្តំ ចេតសិក’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ចិត្តសទ្ទស្ស តាវ វចនត្ថំ សយមេវ អនន្តរំ វិបញ្ចេតិ. ‘‘ចេតសិក’’ន្តិអាទីសុ បន អវិប្បយោគីភាវេន ចេតសិ ចិត្តេ និយុត្តំ, តត្ថ វា ភវំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ចេតសិកំ, វេទនាទិក្ខន្ធត្តយស្សេតំ អធិវចនំ. រុប្បតិ, រូបីយតីតិ វា រូបំ, សីតុណ្ហាទីហិ វិការមាបជ្ជតិ, អាបាទីយតីតិ អត្ថោ, ចតុន្នំ មហាភូតានំ, ចតុវីសតិឧបាទារូបានញ្ច វសេន អដ្ឋវីសតិវិធស្ស រូបក្ខន្ធស្សេតំ អធិវចនំ. ភវាភវំ វិននតោ សំសិព្ពនតោ វានំ វុច្ចតិ តណ្ហា, ន វិជ្ជតិ សា ឯត្ថ, តតោ វា និក្ខន្តំ ឯតន្តិ និព្ពានំ, អមតំ អសង្ខតំ វត្ថុ. ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនេ. នត្ថិ ឯតស្ស ឧត្តរិតរោតិ និរុត្តរោ. អថ វា ចតុវេសារជ្ជវិហារត្តា នត្ថិ ឯតស្ស ឧត្តរំ បច្ចនីកវចនន្តិ និរុត្តរោ. ញាណប្បហានអន្តរាយនិយ្យានិកេសុ ហិ សទេវកេ លោកេ ន កោចិ សត្ថុ សហធម្មិកំ ឧត្តរំ វចនំ កថេតុំ សមត្ថោ អត្ថីតិ. តត្រ ភគវា ឧត្រាសាភាវតោ វិសារទោវ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ឥមេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធាតិ តត្រ វត មំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា កោចិ វា លោកស្មិំ សហធម្មេន បដិចោទេស្សតីតិ និមិត្តមេតំ, សារិបុត្ត, ន សមនុបស្សាមិ, ឯតមហំ, សារិបុត្ត, និមិត្តំ អសមនុបស្សន្តោ ខេមប្បត្តោ អភយប្បត្តោ វេសារជ្ជប្បត្តោ វិហរាមិ.

‘‘ខីណាសវស្ស ¶ តេ បដិជានតោ ឥមេ អាសវា អបរិក្ខីណាតិ តត្រ វត មំ…បេ… វិហរាមិ.

‘‘យេ ¶ ច ខោ បន តេ អន្តរាយិកា ធម្មា វុត្តា, តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយាតិ តត្រ វត មំ…បេ… វិហរាមិ.

‘‘យស្ស ខោ បន តេ អត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោ, សោ ន និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ តត្រ វត មំ…បេ… វិហរាមី’’តិ (ម. និ. ១.១៥០).

ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ បកាសេតីតិ ចតុសច្ចប្បកាសនោ. ទុក្ខសមុទយនិរោធមគ្គវសេន ហិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ, ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, អរិយសច្ចានិ. កតមានិ ចត្តារិ? ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខសមុទយំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ច’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៨៣). តត្ថ តេភូមកា ធម្មា អនេកុបទ្ទវាធិដ្ឋានតាយ ធុវសុភាទិវិរហេន, កុច្ឆិតតុច្ឆដ្ឋេន ច ទុក្ខំ នាម. កម្មាទិវិសេសបច្ចយសមវាយេ ទុក្ខុប្បត្តិការណភាវេន តណ្ហា សមុទយោ នាម ‘‘សមេច្ច ឧទេតិ ទុក្ខំ ឥមស្មា’’តិ កត្វា. ទុក្ខស្ស អនុប្បាទនិរោធបច្ចយត្តា ទុក្ខនិរោធោ និព្ពានំ. តំ បន ទុក្ខនិរោធំ អាលម្ពណករណវសេន គមនតោ បាបុណនតោ, តទធិគមាយ បដិបទាភាវតោ ចាតិ ‘‘ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ លោកុត្តរមគ្គោ វុច្ចតិ. សច្ចដ្ឋោ បន តេសំ តច្ឆាវិបរីតភូតភាវតោ វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ ‘‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ. ឯត្ថ បន ចតុន្នំ អរិយផលានំ, អរិយមគ្គសម្បយុត្តានញ្ច សច្ចវិនិស្សដភាវេបិ ឥធ មគ្គនិព្ពានប្បកាសនតាវចនេនេវ តប្បកាសនត្ថម្បិ វុត្តំ ហោតិ, អនាសវភាវេន ¶ ឯកលក្ខណត្តា តំតំហេតុកវិសយភាវតោ ចាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯត្ថ ច ‘‘និរុត្តរោ ចតុសច្ចប្បកាសនោ’’តិ ឥមេហិ ភគវតោ ចិត្តាទិចតុព្ពិធធម្មទេសនានុកូលគុណវិសេសំ ទស្សេតិ អតថាវិធស្ស តំទេសនាសាមត្ថិយាយោគតោ. អថ វា ‘‘និរុត្តរោ’’តិ វចនេន ចតុព្ពិធធម្មស្ស អនញ្ញថត្តំ ទីបេតិ. ‘‘ចតុសច្ចប្បកាសនោ’’តិ បន ឥមិនា យេ តេ ធម្មា ភគវតា វិនេយ្យបរិបាចនត្ថំ ទេសិតា, ន តេ ឥធ អធិប្បេតា. យេ បន បរិបាចិតេហិ តេហិ អភិសមេតព្ពវសេន ទុក្ខាទយោ ចតុព្ពិធា វុត្តា, តេយេវ ឧទ្ទិសិតព្ពត្ថេន អធិប្បេតាតិ ទស្សេតិ.

ឯវំ ¶ សង្ខេបតោ ចត្តារោ ធម្មេ ឧទ្ទិសិត្វា ឥទានិ ឧទ្ទេសោ នាម និទ្ទេសត្ថាយ ហោតីតិ យថាឧទ្ទិដ្ឋធម្មេ និទ្ទិសិតុំ ‘‘តត្ថ ចិត្ត’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ ចិត្តាទីសុ ធម្មេសុ. វិសយវិជាននំ ចិត្តន្តិ យំ វិសយសង្ខាតស្ស អារម្មណស្ស វិជាននំ ឧបលទ្ធិ, តំ ចិត្តន្តិ អត្ថោ. ឥមិនា បន ចិត្តស្ស អារម្មណបដិពទ្ធវុត្តិតំ, អនិច្ចតំ, អការកតញ្ច ទីបេតិ. ‘‘វិសយវិជានន’’ន្តិ ហិ អារម្មណេន ចិត្តំ ឧបលក្ខេន្តោ តស្ស តទាយត្តវុត្តិតំ, តំទីបនេន ច តទភិមុខកាលេយេវ ឧប្បត្តិទីបនតោ អនិច្ចភាវញ្ច ទីបេតិ. ភាវនិទ្ទេសេន បន វិជាននមត្តទីបនតោ អការកភាវំ. យថាបច្ចយញ្ហិ បវត្តិមត្តមេវេតំ, យទិទំ សភាវធម្មោ នាមាតិ. ឯវញ្ច កត្វា សព្ពេសម្បិ ចិត្តចេតសិកធម្មានំ ភាវសាធនមេវ និប្បរិយាយតោ លព្ភតិ. យំ បន ‘‘ចិន្តេតីតិ ចិត្តំ, តេន ចិត្តំ វិចរតីតិ វិចារោ’’តិអាទិនា កត្តុករណវសេន និព្ពចនំ វុច្ចតិ, តំ បរិយាយកថនន្តិ វេទិតព្ពំ. សកសកកិច្ចេសុ ហិ ធម្មានំ អត្តប្បធានតាសមារោបនេន កត្តុភាវោ, តទនុកូលភាវេន តំសម្បយុត្តធម្មសមូហេ កត្តុភាវសមារោបនេន ករណត្តញ្ច បរិយាយតោវ ¶ លព្ភតីតិ. តថា និទស្សនំ បន ធម្មសភាវតោ អញ្ញស្ស កត្តាទិនោ អភាវបរិទីបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ.

‘‘វិសយវិជានន’’ន្តិ ច ឯតេន ចិត្តស្ស អារម្មណូបលទ្ធិលក្ខណតា វុត្តាតិ ឥទានិស្ស រសាទីនិ វុច្ចន្តិ. បុព្ពង្គមរសញ្ហិ ចិត្តំ សន្ធានបច្ចុបដ្ឋានំ នាមរូបបទដ្ឋានំ. ទ្វារំ បត្វា តទារម្មណញ្ហិ វិភាវនដ្ឋេន ចិត្តំ បុព្ពង្គមំ បុរេចារិកំ. តថា ហិ ចក្ខុទ្វារេន ទដ្ឋព្ពំ រូបារម្មណំ ចិត្តេនេវ ជានាតិ…បេ… មនោទ្វារេន វិញ្ញាតព្ពំ ធម្មារម្មណំ ចិត្តេនេវ ជានាតិ. យថា ហិ នគរគុត្តិកោ នគរមជ្ឈេ សិង្ឃាដកេ និសីទិត្វា ‘‘អយំ នេវាសិកោ, អយំ អាគន្តុកោ’’តិ អាគតាគតំ ជនំ ឧបធារេតិ, ឯវំ សម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ, តស្មា ទ្វារំ បត្វា តទារម្មណំ វិភាវនដ្ឋេន បុរេចារិកន្តិ បុព្ពង្គមរសំ. បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ ឧប្បជ្ជមានំ បុរិមំ បុរិមំ និរន្តរំ កត្វា សន្ទហមានមិវ ឧបដ្ឋាតិ, គហណភាវំ គច្ឆតីតិ សន្ធានបច្ចុបដ្ឋានំ. បញ្ចវោការេ បនស្ស និយមតោ នាមរូបំ, ចតុវោការភវេ នាមមេវ បទដ្ឋានន្តិ នាមរូបបទដ្ឋានញ្ច ហោតិ. នានត្តំ បន លក្ខណាទីនំ ឧបរិ វក្ខមាននយេន វេទិតព្ពំ. វក្ខតិ ហិ រូបបរិច្ឆេទេ –

‘‘សាមញ្ញំ វា សភាវោ វា, ធម្មានំ លក្ខណំ មតំ;

កិច្ចំ វា តស្ស សម្បត្តិ, រសោតិ បរិទីបិតោ.

‘‘ផលំ ¶ វា បច្ចុបដ្ឋានំ, ឧបដ្ឋាននយោបិ វា;

អាសន្នការណំ យំ តុ, តំ បទដ្ឋានសញ្ញិត’’ន្តិ. (អភិធ. ៦៣៣-៦៣៤);

យត្ថ យត្ថ បន លក្ខណាទីនិ វុច្ចន្តិ, តត្ថ តត្ថ ឥមិនាវ នយេន តេសំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

វចនត្ថវិជាននេន វិទិតចិត្តសាមញ្ញស្ស ឧត្តរិ ចិត្តវិភាគោ វុច្ចមានោ សោភេយ្យាតិ វចនត្ថវិជាននមេវ តាវ ¶ អាទិម្ហិ យុត្តតរន្តិ តំ តាវ កថេតុកម្យតាយ បុច្ឆតិ ‘‘តស្ស បន កោ វចនត្ថោ’’តិ. បញ្ចវិធា ហិ បុច្ឆា – (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧; ម. និ. អដ្ឋ. ១.៤៤៩; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា អនុមតិបុច្ឆា កថេតុកម្យតាបុច្ឆាតិ. តត្ថ យំ អញ្ញាតំ អទិដ្ឋំ, តស្ស ញាណាយ ទស្សនាយ បញ្ហាករណំ អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា នាម. យំ បន ញាតំ ទិដ្ឋំ, តស្ស អញ្ញេហិ បណ្ឌិតេហិ សំសន្ទនត្ថាយ បញ្ហាករណំ ទិដ្ឋសំសន្ទនាបុច្ឆា នាម. បកតិយា បន សំសយបក្ខន្ទនស្ស អត្តនោ សំសយសមុគ្ឃាដនត្ថំ បញ្ហាករណំ វិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆា នាម. ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ, ភិក្ខវេ, រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វាតិ? អនិច្ចំ, ភន្តេ. យំ បនានិច្ចំ, ទុក្ខំ វា តំ សុខំ វា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.៧៩; មហាវ. ២១) អនុមតិគ្គហណត្ថំ បញ្ហាករណំ អនុមតិបុច្ឆា នាម. ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, សតិបដ្ឋានា. កតមេ ចត្តារោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៣; សំ. និ. ៥.៤០២-៤០៤) បន តំតំធម្មានំ ទេសនាធិប្បាយេន បញ្ហាករណំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា នាម.

តាសុ បុរិមា តិស្សោ អាចរិយានំ ន សម្ភវន្តិ. ន ហិ តេ គន្ថករណត្ថាយ អារភិត្វា ឥទានិ អទិដ្ឋំ ជោតេន្តិ, ទិដ្ឋំ សំសន្ទេន្តិ, សំសយំ វា បក្ខន្ទន្តិ តព្ពិសោធនបុព្ពកមេវ គន្ថករណេ អភិនិវេសនតោ. ឥតរា បន ទ្វេ សម្ភវន្តិ. តាសុ អយំ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. អបិច ចោទនំ សមុដ្ឋាបេន្តា អាចរិយា អញ្ញំ ចោទកំ បរិកប្បេត្វា តស្ស វចនវសេន សមុដ្ឋាបេន្តីតិ តំវសេនេត្ថ អទិដ្ឋជោតនាវិមតិច្ឆេទនាបុច្ឆាបិ លព្ភន្តេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តស្សាតិ តស្ស ចិត្ត-សទ្ទស្ស. ចិត្តេ ហិ អធិគតេ តស្ស វាចកោ សទ្ទោបិ សហចរិយតោ អធិគតោវ ហោតីតិ តស្ស ឥធ ត-សទ្ទេន បរិគ្គហោ. កេចិ បន ‘‘តស្ស ចិត្តស្សា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, តំ ‘‘តស្ស ¶ កោ វចនត្ថោ’’តិ ឥមិនា ន សមេតិ. ន ហិ ចិត្តស្ស ‘‘កោ វចនត្ថោ’’តិ បុច្ឆា សម្ភវតីតិ.

ឥទានិ ¶ យថាបុច្ឆិតមត្ថំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘វុច្ចតេ’’តិ តាវ បដិញ្ញំ កត្វា ‘‘សព្ពសង្គាហកវសេនា’’តិអាទិនា វិស្សជ្ជនមារទ្ធំ. តត្ថ សព្ពសង្គាហកវសេនាតិ ហេដ្ឋិមន្តតោ ចក្ខុវិញ្ញាណាទយោ ឧបាទាយ សព្ពេសំ អារម្មណវិជាននសភាវត្តា តេសំ សព្ពេសមេវ សង្គាហកវសេន, ន បន វក្ខមាននិព្ពចនេសុ វិយ យថាលាភវសេនាតិ អត្ថោ. ចិន្តេតីតិ វិជានាតិ. ចិន្តេន្តិ តេន គោចរន្តិ វា ចិត្តំ. សម្បយុត្តធម្មានំ កត្តុតាសមារោបនេន ហិស្ស ករណភាវោ លព្ភតិ. សព្ពសង្គាហកវសេន តាវ អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យថាលាភវសេនបិ ទស្សេតុំ ‘‘អត្តសន្តានំ វា ចិនោតីតិបី’’តិអាទិ វុត្តំ. សព្ពចិត្តសាធារណត្តា ហិ ចិត្ត-សទ្ទស្ស យត្ថ យត្ថ យថា យថា អត្ថោ លព្ភតិ, តត្ថ តត្ថ តថា តថា គហេតព្ពោ. យស្ស បន ចិត្តស្ស យថាវុត្តអត្ថវិសេសោ ន លព្ភតិ, តំ រុឡ្ហីវសេន ចិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យថា កិលញ្ជាទីហិ កតម្បិ តាលបណ្ណេហិ កតសរិក្ខកតាយ រុឡ្ហីសទ្ទេន ‘‘តាលវណ្ដ’’ន្ត្វេវ វុច្ចតីតិ. អត្តសន្តានន្តិ សកសន្តានំ, ជវនសន្តានន្តិ អត្ថោ. អត្ត-សទ្ទស្ស ហិ បរបច្ចនីកវចនត្តា អត្តនោ សន្តានោតិ សទិសវសេន ឧប្បជ្ជមានោ ជវនសន្តានោ វុច្ចតិ. តំ ចិនោតិ រាសិំ ករោតីតិ អយមត្ថោ សាសេវនកានំ ជវនចិត្តានំ វសេន ទដ្ឋព្ពោ. តានិ ហិ បុរេជាតានិ បច្ឆាជាតានំ អាសេវនបច្ចយា ហុត្វា អត្តនោ ជវនសន្តានស្ស បគុណពលវភាវករណេន តំ ចិនន្តិ នាម. វា-សទ្ទោ អសព្ពសង្គាហកត្ថវិកប្បនេ. បិ-សទ្ទោ កិរិយាសម្បិណ្ឌនត្ថេ. អថ វា ‘‘សព្ពសង្គាហកវសេនា’’តិ ឥមស្ស ឥធាបិ សម្ពន្ធោ ហោតីតិ ឥទម្បិ សព្ពសង្គាហកវសេន វុត្តន្តិ គយ្ហមានេ អត្តសន្តានន្តិ វិញ្ញាណវចនស្ស អត្ត-សទ្ទស្ស សកត្ថវុត្តិត្តាយេវ តំវសេន ចិត្តសន្តានន្តិ អត្ថោ. អនន្តរាទិបច្ចយវសេន ហិ ចិត្តសន្តានស្ស អព្ពោច្ឆិន្នប្បវត្តិករណតោ សព្ពមេវ ចិត្តជាតំ ចិត្តសន្តានំ ចិនោតិ នាម. ឥមស្មិំ បនត្ថេ ¶ វា-សទ្ទោ កិរិយាវិកប្បនត្ថោ. បិ-សទ្ទោ ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ ឥមស្ស អាកឌ្ឍនត្ថោតិ ទដ្ឋព្ពំ. បុរិមបក្ខេ បន ចិត្តន្តិ អធិការតោវ គហេតព្ពំ.

៩. វិចិត្តំ ករោតិ, វិចិត្តស្ស វា ករណន្តិ វិចិត្តករណំ, តតោ វិចិត្តករណា, វិចិត្តចិត្តកម្មាទីនំ ករណតោតិ អត្ថោ. លោកស្មិញ្ហិ យំ កិញ្ចិ ចិត្តកម្មាទិភេទំ វិចិត្តំ សិប្បជាតំ, សព្ពំ តំ ចិត្តេនេវ ចិន្តេត្វា ករីយតីតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘ទិដ្ឋំ វោ, ភិក្ខវេ ¶ , ចរណំ នាម ចិត្តន្តិ? ឯវំ, ភន្តេ. តម្បិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចរណំ នាម ចិត្តំ ចិត្តេនេវ ចិន្តិត’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១០០). ស្វាយមត្ថោ សវិញ្ញត្តិកានំ ពាត្តិំសចិត្តានមុបលព្ភតិ. សាសវកុសលាកុសលំ វា វិចិត្តគតិអាទិករណតោ វា វិចិត្តករណដ្ឋេន ចិត្តំ. ននុ ច វិចិត្តគតិអាទយោ កម្មវសេន និប្ផជ្ជន្តិ. យថាហ –

‘‘កម្មនានាករណំ បដិច្ច សត្តានំ គតិយា នានាករណំ បញ្ញាយតិ អបទា ទ្វិបទា ចតុប្បទា ពហុប្បទា រូបិនោ អរូបិនោ សញ្ញិនោ អសញ្ញិនោ នេវសញ្ញីនាសញ្ញិនោ, កម្មនានាករណំ បដិច្ច សត្តានំ ឧបបត្តិយា នានាករណំ បញ្ញាយតិ ឧច្ចនីចតា ហីនបណីតតា សុគតទុគ្គតតា, កម្មនានាករណំ បដិច្ច សត្តានំ អត្តភាវេ នានាករណំ បញ្ញាយតិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណតា សុជាតទុជ្ជាតតា សុសណ្ឋិតទុស្សណ្ឋិតតា, កម្មនានាករណំ បដិច្ច សត្តានំ លោកធម្មេ នានាករណំ បញ្ញាយតិ លាភាលាភេ យសាយសេ និន្ទាបសំសាយំ សុខទុក្ខេ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១).

តស្មា កម្មភេទនិព្ពត្តត្តា គតិអាទីនំ ចិត្តតា. កម្មន្តិ ច ចេតសិកធម្មភូតា ចេតនា, អភិជ្ឈាទយោ ច វុច្ចន្តិ, ន ចិត្តន្តិ. កថំ ចិត្តស្ស វិចិត្តគតិអាទិករណន្តិ? វុច្ចតេ ¶ – កម្មស្ស ចិត្តសន្និស្សិតត្តា តន្និប្ផាទិតម្បិ ចិត្តេនេវ កតំ ហោតិ, យថា រាជយោធេន បរាជិតោ សត្តុរញ្ញា ជិតោតិ វុច្ចតិ. វិចិត្តំ ករណមស្សាតិ វា វិចិត្តករណំ. តតោ ឯកដ្ឋានិកវជ្ជិតញ្ហិ ចិត្តំ បច្ចេកំ បដិសន្ធាទិវិចិត្តកិរិយវន្តតាយ, សព្ពមេវ វា ចិត្តំ អាវជ្ជនាទិអញ្ញមញ្ញវិសទិសកិរិយវន្តតាយ វិចិត្តករណំ យុត្តន្តិ. សព្ពវិកប្បេសុបិ ‘‘រូបភវោ រូប’’ន្តិអាទីសុ វិយ ឧត្តរបទលោបោ ចិត្តបរិយាយេន ច វិចិត្ត-សទ្ទេន វា វិគ្គហោ វិ-សទ្ទលោបោ វា ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា ‘‘វិចិត្តករណា’’តិ ឥទំ ចិត្តវិចិត្តភាវស្ស ញាបកហេតុនិទស្សនំ. តេន យស្មា ឥទំ វិចិត្តករណំ, តស្មា តស្ស វិចិត្តស្ស និប្ផាទកំ សយម្បិ តថេវ វិចិត្តន្តិ វិញ្ញាតព្ពន្តិ ឯវំ ករណវិចិត្តតាយ វិចិត្តត្តា ចិត្តន្តិ អត្ថោ. ឋបេត្វា តំ ករណវិចិត្តតាយ វិចិត្តភាវំ អត្តនោ ឯវ ជាតិភូមិសម្បយោគាទិវសេន វិចិត្តតាយ ចិត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អត្តនោ ចិត្តតាយ វា’’តិ. តត្ថ យស្មា អញ្ញទេវ កុសលំ, អញ្ញំ អកុសលំ, អញ្ញំ អព្យាកតំ, អញ្ញំ កាមាវចរំ, អញ្ញំ រូបាវចរាទិភេទំ, អញ្ញំ សរាគំ, អញ្ញំ វីតរាគំ, អញ្ញំ សទោសំ, អញ្ញំ វីតទោសំ, អញ្ញំ សមោហំ, អញ្ញំ វីតមោហំ, អញ្ញំ រូបារម្មណំ, អញ្ញំ សទ្ទាទិអារម្មណំ, រូបារម្មណេសុ ច អញ្ញំ នីលារម្មណំ, អញ្ញំ ¶ បីតាទិអារម្មណំ. ឯវំ សទ្ទារម្មណាទីសុបិ យថាសម្ភវំ. សព្ពេសុ ចេវ តេសុ អញ្ញំ ហីនំ, អញ្ញំ មជ្ឈិមំ, អញ្ញំ បណីតំ, ហីនាទីសុ ច អញ្ញំ ឆន្ទាធិបតេយ្យំ, អញ្ញំ ចិត្តាធិបតេយ្យំ, អញ្ញំ វីរិយាធិបតេយ្យំ, អញ្ញំ វីមំសាធិបតេយ្យន្តិ ឯវមាទិនា ជាតិភូមិសម្បយុត្តអារម្មណហីនមជ្ឈិមបណីតអធិបតិអាទីនំ វសេន វិចិត្តមនេកប្បការំ, តស្មា ឥមាយ អត្តវិចិត្តតាយ វា ចិត្តន្តិ វុច្ចតីតិ.

កាមញ្ចេត្ថ ឯកមេវ ចិត្តំ ឯវំ វិចិត្តំ នាម ន ហោតិ, វិចិត្តានំ បន អន្តោគធត្តា ឯតេសុ យំ កិញ្ចិ ឯកម្បិ វិចិត្តតាយ ¶ ចិត្តន្តិ វត្តុំ វដ្ដតិ សមុទាយវោហារេន អវយវស្សាបិ វោហរិយមានត្តា យថា បព្ពតនទីសមុទ្ទាទីនមេកទេសា ទិដ្ឋា បព្ពតាទយោ ទិដ្ឋាតិ, យថា ច ឯកេកចិត្តសម្បយុត្តាបិ វេទនាទយោ រាសដ្ឋេន ខន្ធវោហារេន ‘‘វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ’’តិអាទិនា វុច្ចន្តិ. អបិចេត្ថ វិបាកវិញ្ញាណំ កម្មកិលេសេហិ ចិតន្តិ ចិត្តំ, តំ កិលេសសហាយេន កម្មុនា ផលភាវេន និព្ពត្តិតំ តេហិ ចិតំ នាម ហោតិ. ហោតុ តាវិទំ លោកិយវិបាកំ សន្ធាយ, លោកុត្តរំ បន បត្វា កថន្តិ? វុច្ចតេ – ‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា, យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ…បេ… តស្មិំ សមយេ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា អរិយមគ្គចេតនាយបិ អវិជ្ជូបនិស្សយភាវស្ស បកាសិតត្តា លោកុត្តរកុសលស្សាបិ អនុសយា ឧបនិស្សយា ហោន្តីតិ តន្និព្ពត្តិតស្ស វិបាកស្ស កម្មកិលេសសញ្ចិតតាបរិយាយោ លព្ភតីតិ. ចិតំ តាយតីតិ វា ចិត្តំ. កម្មាទិសញ្ចិតោបិ ហិ អត្តភាវោ វិញ្ញាណូបរមេ មតោតិ វុច្ចតិ. យថាហ –

‘‘អាយុ ឧស្មា ច វិញ្ញាណំ, យទា កាយំ ជហន្តិមំ;

អប្បវិទ្ធោ តទា សេតិ, និរត្ថំវ កលិង្គរ’’ន្តិ. (សំ. និ. ៣.៩៥);

សោ បនាយំ ចិត្ត-សទ្ទោ កិញ្ចាបិ អនេកត្ថេសុ ទិស្សតិ. តថា ហេស ‘‘ចិត្តោ ច គហបតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ២.១៣៣; ៤.១៧៦) បញ្ញត្តិយំ អាគតោ. ‘‘សព្ពោ លោកោ បរចិត្តេន អចិត្តោ’’តិអាទីសុ វិញ្ញាណេ. ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកនិកាយម្បិ សមនុបស្សាមិ, ឯវំ ចិត្ត’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.១០០) វិចិត្តេ, នានប្បការេតិ អត្ថោ. ‘‘ចរណំ នាម ចិត្ត’’ន្តិអាទីសុ ចិត្តកម្មកេ. ឥធ បន ចតុព្ពិធធម្មេ និទ្ទេសតោ បករណវសេន យថាវុត្តវចនត្ថយុត្តោ វិញ្ញាណវចនោវ ទដ្ឋព្ពោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បញ្ញត្តិយម្បី’’តិអាទិ ¶ . បញ្ញាបីយតិ ឯតាយាតិ ¶ បញ្ញត្តិ, តស្សំ នាមបញ្ញត្តិយន្តិ អត្ថោ. ចិត្តោតិ ហិ ឯកស្ស គហបតិនោ នាមំ. បិ-សទ្ទោ វក្ខមានសម្បិណ្ឌនត្ថោ. វិញ្ញាណេតិ សវិបាកាវិបាកភេទេ ចិត្តេ. តញ្ហិ វិជាននដ្ឋេន ‘‘វិញ្ញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘វិជានាតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណំ, តស្មា វិញ្ញាណន្តិ វុច្ចតី’’តិ. ចិត្តសម្មុតីតិ ចិត្តវោហារោ. ទដ្ឋព្ពាតិ វិញ្ញាតព្ពា. ឥធាតិ ឥមស្មិំ ចតុព្ពិធធម្មនិទ្ទេសដ្ឋានេ. វិញ្ញុនាតិ វិជានតា, អាភិធម្មិកេនាតិ អត្ថោ.

វិភាគវន្តានំ ធម្មានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគេន វិនា ន ហោតីតិ ចិត្តស្ស វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘សារម្មណតោ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ អាលម្ពន្តិ តំ និស្សាយ បវត្តន្តីតិ អារម្មណំ, បច្ចយោ, គោចរោ ច. តថា ហិ ‘‘លភតិ មារោ អារម្មណំ, លភតិ មារោ ឱតារ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៨០) បច្ចយោ ‘‘អារម្មណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘និមិត្តំ អស្សាសបស្សាសា, អនារម្មណមេកចិត្តស្សា’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.១៥៩) គោចរោ. ឥធ បន ឧភយម្បិ វដ្ដតិ សព្ពស្សេវ ចិត្តស្ស សប្បច្ចយសគោចរត្តា. សហ អារម្មណេន វត្តតិ តទវិនាភាវតោតិ សារម្មណំ. ភាវប្បធាននិទ្ទេសវសេន ចេត្ថ សារម្មណភាវោ សារម្មណ-សទ្ទេន វុត្តោ យថា ‘‘ឥទម្បិ ពុទ្ធេ រតនំ បណីតំ (ខុ. បា. ៦.៣). ចក្ខុ សុញ្ញំ អត្តេន វា អត្តនិយេន វា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.៨៥) រតនអត្តត្តនិយាទិភាវោ រតនាទីហិ សទ្ទេហីតិ, តតោ សារម្មណភាវតោតិ អត្ថោ. ឯវមញ្ញត្ថាបិ យថានុរូបំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកវិធន្តិ ឯកប្បការំ, ឯកកោដ្ឋាសន្តិ អត្ថោ.

សវិបាកាវិបាកតោតិ វិបាកុប្បាទនសភាវស្ស វិជ្ជមានាវិជ្ជមានភាវតោ. វិបាក-សទ្ទោ ហិ ទ្វីសុ អត្ថេសុ បវត្តតិ. កត្ថចិ វិបក្កភាវមាបន្នេសុ អរូបធម្មេសុ, កត្ថចិ វិបាកុប្បាទនសភាវេ ¶ . តថា ហេស ‘‘វិបាកា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ៣) វិបក្កភាវមាបន្នេសុ អរូបធម្មេសុ បវត្តតិ. ‘‘វិបាកធម្មធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ៣) វិបាកុប្បាទនសភាវេ. ឥធ បន វិបាកុប្បាទនសភាវោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥតរថា ហិ អភិញ្ញាកុសលាទីនំ សវិបាក-បទេ អសង្គហិតភាវាបត្តិ សិយា. តថា ហិ យទិ វិបក្កភាវមាបន្នា ឯវ ធម្មា ឥធ គហិតា សិយុំ, តេ យស្ស សន្តិ, តំ សវិបាកមិតរមវិបាកន្តិ អភិញ្ញាកុសលស្ស ចេវ កទាចិ អវិបាកស្ស ទិដ្ឋធម្មវេទនីយាទិកម្មស្ស ភាវនាយបហាតព្ពាកុសលស្ស ច វិបាកុប្បត្តិយា អភាវតោ អវិបាក-បទសង្គហោ សិយា, ឯវញ្ច ¶ សតិ ‘‘អវិបាកំ អព្យាកត’’ន្តិ វក្ខមានត្តា នេសំ អព្យាកតភាវោ អាបជ្ជតិ, ន ចេតមិដ្ឋំ កុសលាកុសលនិទ្ទេសេយេវ តេសំ និទ្ទេសតោ. វិបាកុប្បាទនសភាវេ បន គហិតេ តំសភាវោ នាម អនុបច្ឆិន្នាវិជ្ជមានតណ្ហានុសយស្មិំ សន្តានេ សព្យាបារប្បវត្តិ ឯវាតិ តស្សា តេសុបិ អត្ថិតាយ អសតិបិ វិបាកុប្បាទនេ សវិបាក-បទសង្គហោ សិទ្ធោតិ ន កោចិ ឥដ្ឋវិឃាតោ អាបជ្ជតិ. យេន បន ការណេន អភិញ្ញាកុសលាទិកមវិបាកំ, យោ ចេត្ថ វត្តព្ពោ វិនិច្ឆយោ, តំ សព្ពំ តស្ស តស្ស អាគតដ្ឋានេយេវ ទស្សយិស្សាម.

កតមំ បនេត្ថ សវិបាកំ, កតមមវិបាកន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘តត្ថ សវិបាក’’ន្តិអាទិ. អព្យាកតន្តិ វិបាកកិរិយាវសេន ទុវិធមព្យាកតំ. តេសុ វិបាកចិត្តំ តាវ អាទាសតលេ មុខនិមិត្តំ វិយ និរុស្សាហត្តា វិបាកុប្បាទនេ អសមត្ថំ. កិរិយចិត្តេសុ ច យទេតំ ខីណាសវសន្តានេយេវ និយតមដ្ឋារសវិធំ វិញ្ញាណំ, តំ ឧបច្ឆិន្នភវមូលាយ សន្តតិយំ បវត្តតីតិ សមុច្ឆិន្នមូលាយ លតាយ បុប្ផំ ¶ វិយ ផលទាយី ន ហោតិ. អាវជ្ជនទ្វយំ បន អនុបច្ឆិន្នភវមូលេបិ សន្តានេ បវត្តមានំ អនាសេវនភាវេន ទុព្ពលត្តា មោឃបុប្ផមិវ ពីជភាវេ អសមត្ថំ អផលមេវ. ឥតិ សព្ពមេតំ អព្យាកតំ វិបាការហតាភាវតោ អវិបាកន្តិ វុត្តំ ‘‘អវិបាកំ អព្យាកត’’ន្តិ. ជាយន្តិ ឯត្ថ អសទិសាបិ សទិសាការាតិ ជាតិ, សមានាការោ, កុសលាកុសលាព្យាកតានំ ជាតិ កុសលាកុសលាព្យាកតជាតិ, តស្សា ភេទតោ តិវិធំ កុសលំ អកុសលំ អព្យាកតន្តិ. វចនត្ថបុច្ឆាយ បយោជនំ វុត្តមេវ.

១០. ‘‘កុច្ឆិតាន’’ន្តិអាទិ វិស្សជ្ជនំ. តត្ថ កុច្ឆិតានន្តិ និន្ទិតានំ, អសុចិ វិយ នាគរិកេហិ វិញ្ញូហិ គរហិតព្ពានំ បាបធម្មានន្តិ អត្ថោ. សលនតោតិ ហិំសនតោ, អបនយនតោ វា. កុសលញ្ហិ យថានុរូបំ តទង្គាទិវសេន អកុសលធម្មេ បជហន្តំ តេ ហិំសតិ, អបនយតីតិ វា វុច្ចតិ. អថ វា សលនតោ សំវរណតោ, បិទហនតោតិ អត្ថោ. កុសលធម្មវសេន ហិ អកុសលប្បវត្តិនិវារណេន, អប្បវត្តិធម្មតាបាទនេន ច មនច្ឆដ្ឋេសុ ទ្វារេសុ អប្បវត្តិយា សំវុតា បិហិតា ហោន្តិ. កុសានន្តិ រាគាទិអសុចិសម្បយោគេន នានាវិធទុក្ខហេតុតាយ ច កុច្ឆិតេនាការេន អប្បហីនភាវេន សន្តានេ សយន្តិ បវត្តន្តីតិ កុសា, បាបធម្មា. អថ វា កុច្ឆិតានំ បាណាតិបាតាទីនំ សាវជ្ជធម្មានំ សានតោ និសានតោ តេជនតោ កុសា, ទោសលោភាទយោ. ទោសាទីនញ្ហិ វសេន ចេតនាយ តិក្ខភាវប្បត្តិយា បាណាតិបាតាទីនំ មហាសាវជ្ជតាតិ. តេសំ លវនេន ឆិន្ទនេន យថានុរូបំ បជហនេនាតិ អត្ថោ. កុសេនាតិ កុច្ឆិតានំ សានតោ តនុករណតោ, ឱសានករណតោ ¶ វា ‘‘កុសា’’តិ លទ្ធនាមេន ញាណេន. លាតព្ពត្តាតិ អាទាតព្ពត្តា, សហជាតឧបនិស្សយភាវេន សន្តានេ បវត្តេតព្ពត្តា. ញាណញ្ហិ តិហេតុកកុសលំ សហជាតភាវេន ¶ ចេវ ឧបនិស្សយភាវេន ច, ទុហេតុកកុសលំ ឧបនិស្សយភាវេនេវ សន្តានេ បវត្តេតិ. ឯវញ្ច កត្វា កោសល្លសម្ភូតដ្ឋោ កុសលដ្ឋោតិ សព្ពកុសលានំ សាធារណវសេន អត្ថោ វុច្ចតិ. អថ វា កុសេនាតិ ជាតិសទ្ទតាយ ឯកវចននិទ្ទេសោ, កុសេហីតិ បន អត្ថោ. បុញ្ញកិរិយាវសេន ហិ បវត្តានិ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ យថាវុត្តនយេន ‘‘កុសានី’’តិ វុច្ចន្តិ, តេហិ លាតព្ពត្តា វុត្តនយេន បវត្តេតព្ពត្តា. អបិចេត្ថ –

‘‘កុសោ វិយ លុនាតីតិ, កុសា វិយ លុនាតិ វា;

កុសលំ កុំ សលេតីតិ, លុនាតិ កុសមិច្ចបី’’តិ.

តត្ថ យថា កុសោ គហិតោ ឧភយភាគគតំ ហត្ថបទេសំ លុនាតិ, ឯវមិទម្បិ ឧប្បន្នានុប្បន្នវសេន ឧភយភាគគតំ កិលេសបក្ខំ លុនាតិ ឆិន្ទតិ, សេយ្យថាបិ – ‘‘អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតិ, វាយមតិ, ឧប្បន្នានំ…បេ… បហានាយា’’តិ អាគតំ សម្មប្បធានំ. តស្មា កុសោ វិយ លុនាតីតិ កុសលំ. កុសា វិយ លុនាតីតិ ឯត្ថ ‘‘កុ’’ឥតិ ភូមិ វុច្ចតិ, ធម្មានំ អធិដ្ឋានភាវេន តំសទិសតាយ ឥធ រូបារូបក្ខន្ធោ វុត្តោ. អត្តនោ និស្សយភូតស្ស តស្ស ឯតរហិ, អាយតិញ្ច អនុទហនតោ វិនាសនតោ កុំ សាយន្តីតិ កុសា, រាគាទយោ, តេ វិយ អត្តនោ និស្សយំ លុនាតិ ឆិន្ទតីតិ កុសលំ. បយោគសម្បាទិតា ហិ កុសលធម្មា អច្ចន្តមេវ រូបារូបធម្មេ អប្បវត្តិករណេន សមុច្ឆិន្ទន្តិ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុបាបនតោតិ. វុត្តនយេន បន ‘‘កុ’’ន្តិ លទ្ធនាមស្ស រូបារូបក្ខន្ធស្ស សលនតោ អបនយនតោ កុំ សលេតីតិ កុសលំ. កុសំ លុនាតីតិ បន កុច្ឆិតា ឯត្ថ សយន្តីតិ កុសោ, កាយោ, តំ លុនាតិ យថាវុត្តវសេនេវាតិ កុសលំ.

១១. ឥទានិ ¶ កុសល-សទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារទស្សនត្ថមាហ ‘‘ឆេកេ កុសល-សទ្ទោយ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ‘‘កុសលោ ត្វំ រថស្ស អង្គបច្ចង្គានំ (ម. និ. ២.៨៧), កុសលានច្ចគីតស្ស, សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.៩៤) ឆេកេ ទិដ្ឋោ, ឆេកបរិយាយោ បវីណត្ថោតិ អត្ថោ. ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសលំ, កច្ចិ ភោតោ អនាមយ’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១៥.១៤៦; ២.២០.១២៩) អារោគ្យេ. ‘‘កតមោ បន, ភន្តេ, កាយសមាចារោ កុសលោ? យោ ខោ, មហារាជ, កាយសមាចារោ ¶ អនវជ្ជោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៦១) ច ‘‘អបរំ បន, ភន្តេ, ឯតទានុត្តរិយំ, យថា ភគវា ធម្មំ ទេសេតិ កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិ (ទី. និ. ៣.១៤៥) ច ឯវមាទីសុ អនវជ្ជេ. ‘‘កុសលានំ ធម្មានំ សមាទានហេតុ ឯវមិទំ បុញ្ញំ វឌ្ឍតិ (ទី. និ. ៣.៨០), កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា’’តិ (ធ. ស. ៤៣១) ច អាទីសុ ឥដ្ឋវិបាកេ. អនវជ្ជាទិកេតិ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកេ, ‘‘អនវជ្ជាទិកេ’’តិ ច អត្តនា វក្ខមានលក្ខណស្ស អនុរូបត្តា វុត្តំ, ន បន អារោគ្យត្ថស្ស អសម្ភវតោ. កិលេសរោគស្ស ហិ អភាវតោ កុសលំ អារោគ្យំ ហោតិ.

វជ្ជា រាគាទយោ, តេ យស្ស ន សន្តិ, តំ អនវជ្ជំ, ឥដ្ឋោ វិបាកោ ចតុក្ខន្ធសង្ខាតោ យស្ស, តំ ឥដ្ឋវិបាកំ, ឥដ្ឋវិបាកតា ចស្ស តំសភាវវន្តតាយ ទដ្ឋព្ពា, ន តស្ស អវស្សំ ឥដ្ឋវិបាកសម្ភវតោយេវ, លក្ខីយតិ អនេនាតិ លក្ខណំ, អនវជ្ជញ្ច តំ ឥដ្ឋវិបាកញ្ចាតិ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកំ. តំ លក្ខណមស្សាតិ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកលក្ខណំ.

ននុ ច កុសលមេវ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកំ, វុត្តនិយាមេន បន អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកតោ អញ្ញំ កុសលំ សិយា. ន ហិ សយមេវ អត្តនោ លក្ខណន្តិ សក្កា វត្តុន្តិ? នាយំ ទោសោ បរិញ្ញាតាបរិញ្ញាតវចនត្ថភាវភេទេ ¶ ឯកស្សាបិ លក្ខិតព្ពលក្ខណភាវបរិកប្បនតោ. ‘‘អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាក’’ន្តិ ហិ បរិញ្ញាតវចនត្ថំ. ‘‘កុសល’’ន្តិ អបរិញ្ញាតវចនត្ថំ. ឯវញ្ច យេន សភាវេន បរិញ្ញាតវចនត្ថស្ស សទ្ទស្ស អត្ថោ ហោតិ, យេន ច អបរិញ្ញាតវចនត្ថស្ស, តេសំ បរិញ្ញាតាបរិញ្ញាតវចនត្ថសភាវានំ ភេទេន តំសមង្គិស្ស កុសលស្ស ឯកស្សាបិ ភេទោ បរិកប្បីយតិ យថា ‘‘បុរេ ភវំ បដុ អាសិ, បដុតរោ ឯតរហី’’តិ គុណភេទេន, វត្ថុភេទេន ច បរិកប្បីយតិ, តស្មា បរិញ្ញាតវចនត្ថភាវេន លក្ខណំ, អបរិញ្ញាតវចនត្ថភាវេន លក្ខិតព្ពន្តិ ឯវំ បរិកប្បិតភេទេ បរិគ្គយ្ហមានេ ន កោចិ ទោសោ អាបជ្ជតិ.

អថ វា លក្ខីយតីតិ លក្ខណំ, អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកញ្ច តំ លក្ខណញ្ចាតិ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកលក្ខណំ, យំ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកំ ហុត្វា លក្ខីយតិ, តំ កុសលន្តិ អត្ថោ. អថ វា អនវជ្ជ-សទ្ទេន អនវជ្ជភាវោ វុត្តោ, ឥដ្ឋវិបាកសទ្ទេន ឥដ្ឋវិបាកភាវោ, តស្មា អនវជ្ជោ ច ឥដ្ឋវិបាកោ ច អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកំ, តំ លក្ខណមេតស្សាតិ ករណត្ថេ, កម្មត្ថេ វា លក្ខណ-សទ្ទេន អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកលក្ខណន្តិ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកសភាវវន្តំ, អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកភាវេន ¶ លក្ខិតព្ពំ វាតិ អត្ថោ. កិំ បនេត្ថ ការណំ បទទ្វយបរិគ្គហេន, ននុ ឯកេនេវ បទេន អធិប្បេតត្ថសិទ្ធិ សិយា. កិញ្ចាបិ ហិ ‘‘អនវជ្ជលក្ខណ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អបរំ បន, ភន្តេ, ឯតទានុត្តរិយំ, យថា ភគវា ធម្មំ ទេសេតិ កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.១៤៥) វិយ វជ្ជរហិតត្តា អព្យាកតស្សាបិ បសង្គោ សិយាតិ ឥដ្ឋវិបាក-បទំ វត្តព្ពមេវ, ‘‘ឥដ្ឋវិបាកលក្ខណ’’ន្តិ បន វុត្តេ ឥតរំ ន វត្តព្ពំ អព្យាកតស្ស វិបាការហភាវេន ឥដ្ឋវិបាកតាបសង្គភាវតោ? សច្ចមេតំ, អនវជ្ជ-បទេន កុសលស្ស បវត្តិសុខតំ, ឥដ្ឋវិបាក-បទេន ច វិបាកសុខតំ ទស្សេតុំ ¶ បទទ្វយំ វុត្តំ. អនវជ្ជបទញ្ហិ អត្តនោ បវត្តិសភាវវសេន លក្ខណវចនំ, ឥតរំ កាលន្តរេ វិបាកុប្បាទនសមត្ថតាវសេនាតិ. អថ វា កុសលស្ស អត្ថវិសុទ្ធិំ ទស្សេតុំ បុរិមបទំ វុត្តំ, បរិសុទ្ធវិបាកតំ ទស្សេតុំ បច្ឆិមំ. បុរិមំ វា កុសលស្ស អកុសលសភាវតោ និវត្តនំ, បច្ឆិមំ អព្យាកតសភាវតោតិ អលមតិបបញ្ចេន. ឯត្ថ ច ‘‘អនវជ្ជ…បេ… លក្ខណ’’ន្តិ វចនេន កុសលស្ស សាមញ្ញលក្ខណំ វុត្តំ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកសភាវស្ស កុសលជាតិយា សាធារណត្តា. អកុសលាទីនមសាធារណភាវេន សភាវលក្ខណំ វាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អកុសលវិទ្ធំសនរសន្តិ យថានុរូបំ អកុសលប្បជហនកិច្ចំ. កុសលញ្ហិ បរិត្តមហគ្គតលោកុត្តរភេទភិន្នំ យថាក្កមំ តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទប្បហានវសេន អកុសលបក្ខំ បជហតិ. អថ តទង្គាទិប្បហានានំ កិំ នានាករណន្តិ? វុច្ចតេ – ទានាទិបុញ្ញកិរិយវត្ថុគតេន តេន តេន កុសលង្គេន តស្ស តស្ស មច្ឆេរាទិអកុសលង្គស្ស បហានំ តទង្គប្បហានំ, តំ ទីបាលោកេន អន្ធការវិទ្ធំសនំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ, កាមាវចរកុសលានំ បរិត្តានុភាវតាយ តេហិ អត្តនោ ឋិតិក្ខណេ វិទ្ធំសិតានមកុសលានំ តទបគមេ សតិ បុន អាគមេន វោត្ថរណតោ. តេសំ តេសំ នីវរណធម្មានំ វិក្ខម្ភនសង្ខាតំ បវត្តិនិវារណវសេន បហានំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ, តំ ឃដប្បហារេន ជលតលេ សេវាលវិយូហនំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ហិ ពលវតា ឃដប្បហារេន ទូរីកតំ សេវាលំ តស្មិំ អបនីតេបិ តំបហារវេគេន សហសា ន ឱត្ថរតិ, ឯវមេវ ឧបចារប្បនាភេទេន ឈានេន វិក្ខម្ភិតា កាមច្ឆន្ទាទយោ តទប្បវត្តិកាលេបិ តស្ស ពលេន សហសា ន ឱត្ថរន្តីតិ. អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនសង្ខាតំ សម្មា ឧច្ឆេទវសេន បហានំ សមុច្ឆេទប្បហានំ, តំ បន អសនិសម្បាតេន រុក្ខាទីនំ សមូលវិទ្ធំសនំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ អរិយមគ្គេន ¶ សមុច្ឆិន្នកិលេសា អនុសយមត្តកេនាបិ សន្តានេ បវត្តន្តិ. យថា បន ឯកវារប្បវត្តេនបិ ឥន្ទគ្គិនា សហ មូលេហិ វិទ្ធំសិតា រុក្ខាទយោ ន បុន វិរុហន្តិ, ឯវមេវំ ឯកចិត្តក្ខណិកេនបិ ¶ តេន អត្តនោ ឧប្បាទមត្តេនេវ អនុសយមត្តដ្ឋាយិនោបិ កិលេសា សព្ពេន សព្ពំ វិទ្ធំសិតាយេវ ហោន្តិ.

វោទានំ វិសុទ្ធិ, សំកិលេសមលវិមុត្តីតិ អត្ថោ, តថា ហុត្វា បច្ចុបដ្ឋានមស្សាតិ វោទានបច្ចុបដ្ឋានំ, បរិសុទ្ធាការេន យោគិនោ ញាណស្ស ឧបដ្ឋាតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ កុសលស្ស វជ្ជរហិតឥដ្ឋវិបាកសភាវេហិ លក្ខណំ, កិច្ចឧបដ្ឋានាការវសេន ច រសបច្ចុបដ្ឋានានិ វត្វា បុន វជ្ជបដិបក្ខភាវវសេន ច លក្ខណំ, សម្បត្តិផលវសេន ច រសាទិកំ ទស្សេតុំ ‘‘វជ្ជបដិបក្ខត្តា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ វជ្ជានំ បដិបក្ខភាវោ វជ្ជបដិបក្ខត្តំ, តតោ. ឯតេន ‘‘អនវជ្ជលក្ខណ’’ន្តិ ឯត្ថ អ-ការោ បដិបក្ខត្ថោតិ ទស្សេតិ, តេន បនស្ស អព្យាកតតោ និវត្តនំ កតំ. ឥតរថា ហិ នាស្ស វជ្ជំ, វជ្ជតោ អញ្ញំ វា អនវជ្ជន្តិ អព្យាកតស្សាបិ តំលក្ខណតាបសង្គោ សិយា. ‘‘វជ្ជបដិបក្ខត្តា’’តិ បន វុត្តេ យស្មា កុសលាកុសលានមេវ បហាយកប្បហាតព្ពភាវេន អាលោកន្ធការានំ វិយ អញ្ញមញ្ញំ ឧជុវិបច្ចនីកភាវោ, តស្មា កុសលមេវ វជ្ជបដិបក្ខត្តា អនវជ្ជលក្ខណំ, ន អញ្ញន្តិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ. វោទានភាវរសន្តិ វោទានភាវសម្បត្តិកំ, កិលេសមលេហិ អសំកិលិដ្ឋភាវេន សម្បជ្ជនកន្តិ អត្ថោ. បច្ចុបដ្ឋាបីយតិ ឧបនីយតិ ការណេន, អត្តនោ វា ការណំ បដិច្ច, តប្បដិពទ្ធភាវេន បដិមុខំ វា ឧបដ្ឋាតីតិ បច្ចុបដ្ឋានំ, ឥដ្ឋោ វិបាកោ បច្ចុបដ្ឋានមស្សាតិ ឥដ្ឋវិបាកបច្ចុបដ្ឋានំ.

អសតិ ¶ យោនិសោមនសិការេ កុសលស្ស អនុប្បជ្ជនតោ, សតិ ច តស្មិំ ឧប្បជ្ជនតោ តស្ស សោ អាសន្នការណន្តិ អាហ ‘‘យោនិសោមនសិការបទដ្ឋាន’’ន្តិ. តត្ថ យោនិសោ បថេន ឧបាយេន មនសិការោ យោនិសោមនសិការោ, អត្ថតោ បន សានុសយសន្តានវតោ ឆន្នំ ទ្វារានមាបាថគតេស្វារម្មណេសុ បតិរូបទេសវាសាទិសម្បត្តិយា កុសលធម្មានំ បច្ចយភាវេន ភវង្គំ អាវដ្ដេត្វា ឧប្បន្នមាវជ្ជនំ យោនិសោមនសិការោ នាម. វុត្តបដិបក្ខវសេន អយោនិសោមនសិការោបិ ទដ្ឋព្ពោ. យំ បន និរនុសយសន្តានសមង្គិស្ស កិរិយចិត្តានំ បច្ចយភាវេន ឧប្បន្នំ, តំ ឋបេត្វា និរវជ្ជធម្មំ សាវជ្ជធម្មស្ស កស្សចិ បច្ចយភាវានុបគមនតោ យោនិសោមនសិការបក្ខំ វា ភជេយ្យ. ខីណាសវសន្តានគតត្តា យោនិសោអយោនិសោភាវមនបេក្ខិត្វា អាបាថគតារម្មណេសុ ឧប្បត្តិមត្តំ ¶ វិនា ន កស្សចិ កុសលាកុសលភាវស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ តទុភយវសេន នវត្តព្ពត្តា អព្យាកតមនសិការោតិ វា សង្ខំ គច្ឆេយ្យាតិ.

សាវជ្ជានិដ្ឋវិបាកលក្ខណមកុសលន្តិ ឯត្ថាបិ ‘‘វជ្ជា រាគាទយោ, តេ យស្ស សន្តិ, តំ សាវជ្ជំ, អនិដ្ឋោ វិបាកោ យស្ស, តំ អនិដ្ឋវិបាក’’ន្តិអាទិនា វុត្តនយានុសារេន បដិបក្ខយោជនា ទដ្ឋព្ពា. រសាទិតោ បនេតំ អនត្ថជននរសំ, សំកិលេសបច្ចុបដ្ឋានំ. អថ វា គារយ្ហភាវតោ សាវជ្ជលក្ខណមេវ, សំកិលេសភាវរសំ, អនិដ្ឋវិបាកបច្ចុបដ្ឋានំ, អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ. វចនត្ថតោ បន ន កុសលន្តិ អកុសលំ, កុសលបដិបក្ខន្តិ អត្ថោ. បដិបក្ខត្ថេ ហិ អយំ អការោ, ន បន អញ្ញត្ថេ, នាបិ អភាវេ. ឥតរថា ហិ តិកំ ន សិយា, ទុកំ, ចតុក្កំ វា អាបជ្ជេយ្យ. តថា ហិ យទិ កុសលតោ អញ្ញមកុសលំ សិយា ¶ , តទា អព្យាកតស្សាបិ តតោ អញ្ញភាវេន អកុសល-សទ្ទសង្គហោតិ កុសលាកុសលជាតិភេទតោ ទុវិធន្តិ ទុកំ វត្តព្ពំ. យទិ ច កុសលាភាវោ អកុសលំ, តេន ន កាចិ ជាតិ គយ្ហតីតិ កុសលាព្យាកតជាតិភេទតោ ទុកមេវ វត្តព្ពំ. អថ សិយា ‘‘អភាវោបិ វិសុំ គហេតព្ពោ’’តិ, ឯវំ សតិ តស្ស ជាតិយា អភាវតោ ជាតិ-សទ្ទេន សហ សម្ពន្ធោ ន សិយា. វិជ្ជមានស្ស ហិ ជាតិ នាម ហោតិ. យថេវ វា កុសលស្ស អភាវោ, ឯវំ អព្យាកតស្សាបិ អភាវោ អត្ថីតិ អនព្យាកតជាតិបិ វត្តព្ពាតិ ចតុក្កំ អាបជ្ជេយ្យ. ន ចេតមិដ្ឋំ កុសលាទិវសេន តិវិធជាតិយា ឯវ ឥច្ឆិតត្តា, បាឡិយញ្ច ‘‘កុសលា ធម្មា អកុសលា ធម្មា អព្យាកតា ធម្មា’’តិ តិកវសេនេវ វុត្តត្តា ‘‘កុសលបដិបក្ខ’’ន្តិ បន វុច្ចមានេ មិត្តបដិបក្ខោ អមិត្តោ វិយ, លោភបដិបក្ខោ អលោភោ វិយ ច យំ ធម្មជាតំ កុសលស្ស ឧជុវិបច្ចនីកភូតំ, តំ អកុសលន្តិ តស្ស វសេន តិកំ ឧបបន្នំ ហោតិ, ឧជុវិបច្ចនីកតា ចស្ស សាវជ្ជានិដ្ឋវិបាកត្តា, តេន បហាតព្ពភាវតោ ច វេទិតព្ពា, ន បន កុសលវិនាសនតោ. ន ហិ អកុសលេន កុសលំ បហីយតិ, មហាពលត្តា បន កុសលមេវ តំ បជហតិ. កុសលញ្ហិ មហាពលំ, អកុសលំ ទុព្ពលំ. តេនេវាហ ‘‘អពលា នំ ពលីយន្តិ, មទ្ទន្តេនំ បរិស្សយា’’តិ (សុ. និ. ៧៧៦), តស្មា កុសលមេវ យថាវុត្តនយេន អកុសលស្ស បហាយកំ, នាកុសលំ ឥតរស្សាតិ វេទិតព្ពំ.

តទុភយ…បេ… អព្យាកតន្តិ យំ ធម្មជាតំ កុសលំ វិយ ន អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកលក្ខណំ, នាបិ អកុសលំ វិយ សាវជ្ជានិដ្ឋវិបាកលក្ខណំ, អថ ខោ អវិបាកត្តា ¶ តទុភយវិបរីតលក្ខណំ, តំ អព្យាកតន្តិ អត្ថោ. ននុ ច ‘‘តទុភយវិបរីតលក្ខណ’’ន្តិ វុត្តេ សុខទុក្ខវេទនានំ វិបរីតា ឧបេក្ខាវេទនា ¶ វិយ ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបាកានំ វិបរីតោ អញ្ញោ កោចិ វិបាកោ យស្ស អត្ថិ, តំ អព្យាកតន្តិ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ តថា អសម្ភវតោ. យថា ហិ អាលោកន្ធការានំ វិបរីតោ អញ្ញោ កោចិ នត្ថិ, ឯវមិដ្ឋានិដ្ឋវិបាកានំ វិបរីតោ ន កោចិ វិបាកោ អត្ថីតិ. អថ វា តំ-សទ្ទោ ឥធ ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបាកនិរបេក្ខំ កុសលាកុសលមត្តមេវ បច្ចាមសតីតិ កុសលាកុសលានំ សវិបាកត្តា តទុភយវិបរីតលក្ខណំ, តំ អវិបាកលក្ខណន្តិ អត្ថោតិ អលមេត្ថ អនុយោគេន. កុសលាកុសលភាវេន ន ព្យាកតន្តិ អព្យាកតំ. កុសលាកុសលញ្ហិ វត្វា អព្យាកតស្ស វុត្តត្តា កុសលាកុសលភាវេនេវ អវុត្តត្តាតិ វិញ្ញាយតិ, ន បការន្តរេន. តថា អវចនញ្ច តស្ស តទុភយវិបរីតលក្ខណត្តាយេវ, ន បន អវត្តព្ពត្តាមត្តេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា វិ-សទ្ទោ វិរោធិវចនោ. អា-សទ្ទោ អភិមុខភាវប្បកាសនោ, តស្មា អត្តនោ បច្ចយេហិ អញ្ញមញ្ញំ វិរោធាភិមុខតំ កតំ លក្ខណវិរោធតោ បហាយកប្បហាតព្ពភាវតោ វាតិ ព្យាកតំ, កុសលាកុសលំ. តតោ អញ្ញំ អព្យាកតំ. តញ្ហិ លក្ខណតោ អញ្ញមញ្ញំ កុសលាកុសលំ វិយ ន តស្ស វិរុទ្ធំ. ន ហិ អវិបាកតំ អនិដ្ឋវិបាកតា វិយ, ឥដ្ឋវិបាកតាយ ឥដ្ឋវិបាកតា វិយ ច អនិដ្ឋវិបាកតាយ ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបាកតាហិ វិរុជ្ឈតិ, ន ចាបិ អព្យាកតំ កុសលាកុសលេសុ កិញ្ចិ បជហតិ, ន ច កេនចិ បហាតព្ពន្តិ. ‘‘តទុភយវិបរីតលក្ខណមព្យាកត’’ន្តិ វិញ្ញាយមានេ អហោសិ កម្មំ, នាហោសិ កម្មវិបាកោ, នត្ថិ កម្មវិបាកោ, ន ភវិស្សតិ កម្មវិបាកោតិ ឥមិនា តិកេន សង្គហិតស្ស គតិឧបធិកាលប្បយោគវិបត្តីហិ អវិបាកស្ស ទិដ្ឋធម្មវេទនីយាទិកម្មស្ស ភាវនាយបហាតព្ពស្ស អកុសលស្ស ច អភិញ្ញាកុសលស្ស ច វិបាកុប្បាទនាភាវតោ ‘‘សិយា នុ ខោ អព្យាកតភាវោ វា’’តិ កទាចិ កោចិ ចិន្តេយ្យាតិ តន្និវារណត្ថមាហ ‘‘អវិបាការហំ វា’’តិ, វិបាកំ ¶ ទាតុំ នារហតិ តត្ថ សាមត្ថិយាភាវតោតិ អវិបាការហំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ទិដ្ឋធម្មវេទនីយាទយោ តាវ បច្ចយវេកល្លាទីហិ ការណេហិ អវិបាកា, សចេ បនេតេ តព្ពិទូរា អស្សុ, តទា វិបាកទានេ សមត្ថតាយ វិបាការហាយេវ, តំ បន ន តថា, អថ ខោ យេន កេនចិ អាការេន វិបាកទានេ អសមត្ថតាយេវ វិបាការហំ ន ហោតិ, តំ អព្យាកតំ នាមាតិ.

ឥទានិ ឯវំ តិកវសេន និទ្ទិដ្ឋេសុ កុសលាទីសុ បឋមំ តាវ កុសលចិត្តំ វិភជន្តោ ‘‘តត្ថ កុសលចិត្ត’’ន្តិអាទិនា តស្ស គណនបរិច្ឆេទំ ទស្សេតិ. ឯកវីសតិវិធន្តិ អដ្ឋ កាមាវចរានិ ¶ , បញ្ច រូបាវចរានិ, ចត្តារិ អរូបាវចរានិ, ចត្តារិ លោកុត្តរានីតិ ឯវំ សង្ខេបតោ ឯកវីសតិវិធំ. ភូមិតោ ចតុព្ពិធន្តិ កាមរូបារូបលោកុត្តរភូមិសង្ខាតានំ ចតុន្នំ ភូមីនំ វសេន តត្ថ បវត្តមានំ ចិត្តម្បិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ ភវន្តិ ឯត្ថាតិ ភូមិ, ឋានំ, អវត្ថា ច. អវត្ថាបិ ហិ អវត្ថវន្តានំ បវត្តិដ្ឋានំ វិយ គយ្ហតិ. ឯវញ្ហិ នេសំ សុខគ្គហណំ ហោតិ. អវត្ថាតិ ចេត្ថ ធម្មានំ កាមតណ្ហាទីហិ បរិច្ឆិន្នាបរិច្ឆិន្នភាវោ. តត្ថ បុរិមា តិស្សោ ភូមិយោ ឧភយវសេន វេទិតព្ពា, ឥតរា អវត្ថាវសេនេវ. ន ហិ លោកុត្តរធម្មានំ កាមភវាទិតោ អញ្ញំ ឋានមុបលព្ភតីតិ.

អញ្ញត្ថ បវត្តមានស្សាបិ វក្ខមាននយេន កាមភូមិបរិយាបន្នត្តា ភូមិតោ ឯកវិធន្តិ. សវត្ថុកាវត្ថុកភេទតោតិ ចក្ខាទីនិ បញ្ច, ហទយញ្ចាតិ ឆ វត្ថូនិ. កុសលស្ស បន ចក្ខាទិនិស្សិតត្តាភាវតោ ហទយវត្ថុ ឥធ វត្ថូតិ អធិប្បេតំ. តេន សហិតំ ឯកន្តេន តន្និស្សិតប្បវត្តិតោតិ សវត្ថុកំ, កាមរូបធាតុយំ បវត្តមានវិញ្ញាណំ. តត្ថ ហិ អរូបស្ស រូបបដិពន្ធប្បវត្តិ, អរូបធាតុយំ បន រូបាភាវតោ វត្ថុវិរហិតមេវ បវត្តតីតិ តត្ថ បវត្តមានំ ¶ អវត្ថុកំ. ហីន…បេ… តិវិធន្តិ ឯត្ថ បច្ចយតោ, ផលតោ ច មជ្ឈិមបណីតេហិ និហីនំ, តេសំ វា គុណេហិ បរិហីនន្តិ ហីនំ, អត្តនោ បច្ចយេហិ បធានភាវំ នីតន្តិ បណីតំ, ឧភិន្នំ វេមជ្ឈេ ភវំ មជ្ឈិមំ. តត្ថ ហីនេន ឆន្ទេន ចិត្តេន វីរិយេន វីមំសាយ វា បវត្តិតំ ហីនំ, មជ្ឈិមេហិ ឆន្ទាទីហិ បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ, បណីតេហិ បណីតំ. ឆន្ទាទីនំ បន ហីនាទិភាវោ អធិមុត្តិវសេន ទដ្ឋព្ពោ. ហីនាធិមុត្តិវសេន ហិ នេសំ ហីនតា, បណីតាធិមុត្តិវសេន បណីតតា, តទុភយវេមជ្ឈវសេន មជ្ឈិមតា. យសកាមតាយ វា កតំ កុសលំ ហីនំ, បុញ្ញផលកាមតាយ មជ្ឈិមំ, ‘‘បុញ្ញំ នាមេតំ សាធូហិ កត្តព្ពមេវា’’តិ ឯវំ អរិយភាវំ និស្សាយ កតំ បណីតំ. ‘‘អហមស្មិ ទានបតិ, ឥមេ បនញ្ញេ ទានទាសាទយោ’’តិអាទិនា អត្តុក្កំសនបរវម្ភនាហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំ បវត្តិតំ វា ហីនំ, តថា អនុបក្កិលិដ្ឋំ មជ្ឈិមំ, មគ្គផលបទដ្ឋានំ បណីតំ. ភវភោគសម្បត្តិនិមិត្តំ វា កតំ ហីនំ, សាវកបច្ចេកពោធិបារមិតាវសេន អត្តនោ វិមោក្ខត្ថាយ កតំ មជ្ឈិមំ, សម្មាសម្ពោធិបារមិតាវសេន សព្ពេសំ វិមោក្ខត្ថាយ កតំ បណីតន្តិ.

សោមនស្សុ…បេ… ភេទតោតិ ភេទ-សទ្ទោ បច្ចេកំ សម្ពន្ធិតព្ពោ ‘‘សោមនស្សុបេក្ខាភេទតោ ញាណភេទតោ បយោគភេទតោ’’តិ. តត្ថ បយោគភេទតោតិ សង្ខារភេទតោតិ អត្ថោ. ននុ ច សោមនស្សុបេក្ខាភេទោ ¶ តាវ យុត្តោ តេសំ ភិន្នសភាវត្តា. ញាណប្បយោគភេទោ បន កថន្តិ? វុច្ចតេ – ញាណប្បយោគកតោ ភេទោ ញាណប្បយោគភេទោ តេសំ ភាវាភាវមុបាទាយ បវត្តត្តា. ឥទានិ តមេវ សោមនស្សុបេក្ខាទិភេទំ វិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘សេយ្យថិទ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សោមនស្សសហគត’’ន្តិអាទិនា វិស្សជ្ជេតិ. តត្ថ សេយ្យថិទន្តិ តំ កតមំ, តំ កថន្តិ វា អត្ថោ.

សោភនំ ¶ មនោ, សោភនំ វា មនោ ឯតស្សាតិ សុមនោ, តស្ស ភាវោ សោមនស្សំ, មានសិកសុខវេទនាយេតំ អធិវចនំ, សោមនស្សេន ឧប្បាទតោ យាវ និរោធា សហគតំ បវត្តំ សំសដ្ឋំ សម្បយុត្តន្តិ អត្ថោ. អថ វា សោមនស្សេន សហ ឯកុប្បាទាទិភាវំ គតន្តិ សោមនស្សសហគតំ. ជានាតិ យថាសភាវំ បដិវិជ្ឈតីតិ ញាណំ, តេន សមំ ឯកុប្បាទាទីហិ បការេហិ យុត្តន្តិ ញាណសម្បយុត្តំ. នាស្ស សង្ខារោ អត្ថីតិ អសង្ខារំ, អសង្ខារមេវ អសង្ខារិកំ. សហ សង្ខារេន បវត្តមានំ សសង្ខារំ, តទេវ សសង្ខារិកំ. សង្ខារោតិ ចេត្ថ អត្តនោ, បរស្ស វា បុព្ពប្បយោគោ ‘‘សង្ខរោតិ តិក្ខភាវសង្ខាតេន មណ្ឌនវិសេសេន សជ្ជេតិ, សង្ខរីយតិ វា សជ្ជីយតិ ចិត្តំ ឯតេនា’’តិ កត្វា. តត្ថ ទានាទិបុញ្ញករណកាលេ មច្ឆេរមលថិនមិទ្ធាទីហិ ឧបក្កិលេសេហិ សំសីទមានេ ចិត្តេ ឧបក្កិលេសវូបសមវសេន, ចិត្តស្ស ច ឧស្សាហជននវសេន តីសុ ទ្វារេសុ បវត្តោ សម្មាវាយាមោ អត្តនោ បយោគោ នាម. កុសលករណេ និរុស្សាហស្ស បន ‘‘អម្ភោ, សប្បុរិស, កុសលករណំ នាម បណ្ឌិតេហិ អាសេវិតមគ្គោ, តត្ថ តយាបិ បដិបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ទានំ ទេហិ, សីលំ រក្ខ, តញ្ហិ តេ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ភវិស្សតី’’តិអាទិនា កុសលករណត្ថាយ ឧស្សាហជននវសេន បរេសំ កាយវចីទ្វារេសុ បវត្តា អាណត្តិ បរប្បយោគោ នាម. តេសុ បន បុរិមោ បុព្ពភាគប្បវត្តចិត្តសន្តានេ, បច្ឆិមោ បរេសំ ចិត្តសន្តានេយេវ សម្ភវតីតិ តន្និព្ពត្តិតោ ចិត្តស្ស តិក្ខភាវសង្ខាតោ វិសេសោ ឥធ ឧបចារតោ សង្ខារោតិ វេទិតព្ពោ. តេនាហុ អាចរិយា –

‘‘បុព្ពប្បយោគសម្ភូតោ, វិសេសោ ចិត្តសម្ភវី;

សង្ខារោ ឥតិ សង្ខារ-សភាវញ្ញូហិ កិត្តិតោ’’តិ.

អថ ¶ វា ‘‘សសង្ខារិកមសង្ខារិក’’ន្តិ ច ឯតំ កេវលំ សង្ខារស្ស ភាវាភាវមត្តាបេក្ខាយ វុត្តំ, ន តស្ស សហប្បវត្តិសព្ភាវាភាវតោតិ ភិន្នសន្តានប្បវត្តិនោបិ សង្ខារស្ស ឥទមត្ថិតាយ តំវសេន និព្ពត្តំ ចិត្តំ សង្ខារោ អស្ស អត្ថីតិ សសង្ខារិកំ សហ-សទ្ទស្ស វិជ្ជមានត្ថបរិទីបនតោ ¶ ‘‘សលោមកោ សបក្ខកោ’’តិអាទីសុ វិយ. តព្ពិបរីតំ បន តទភាវតោ យថាវុត្តវសេនេវ អសង្ខារិកំ. អថ វា សង្ខរណំ, សង្ខរីយតិ វា ឯតេន អាគន្តុកសម្ភូតេន ចិត្តសំសីទនសភាវាបនយនវសេនេវ សជ្ជីយតិ, សង្ខរោតិ វា តំ យថាវុត្តវសេនេវាតិ សង្ខារោតិ ឧជុកមេវ បុព្ពប្បយោគជនិតោ តិក្ខភាវោ វុច្ចតិ, តទភាវតោ អសង្ខារិកំ, សភាវតិក្ខន្តិ អត្ថោ. តំសហគតាយ សសង្ខារិកំ, អថ វា មច្ឆេរមលាទីហិ សង្ខរីយតីតិ សង្ខារោ, ចិត្តស្ស សំសីទនសភាវោ, សោ យស្ស នត្ថីតិ អសង្ខារិកំ, ឥតរំ សសង្ខារិកំ. បណីតឧតុភោជនាទិកោ វា ពលវបច្ចយោ សង្ខារោ ‘‘សង្ខរោតិ ចិត្តំ តិក្ខភាវេន, សង្ខរីយតិ វា តំ ឯតេនា’’តិ កត្វា. អ-ការស្ស វុឌ្ឍត្ថវុត្តិតាយ វុឌ្ឍិប្បត្តោ សង្ខារោ អស្សាតិ អសង្ខារិកំ, ពលវបច្ចយវន្តន្តិ អត្ថោ. វុឌ្ឍិបរិទីបកេន បន អ-ការេន អវិសេសិតត្តា សសង្ខារិកំ សប្បច្ចយំ ទុព្ពលបច្ចយន្តិ អធិប្បាយោ. ញាណេន វិប្បយុត្តំ វិរហិតន្តិ ញាណវិប្បយុត្តំ.

ឧបេក្ខតីតិ ឧបេក្ខា, វេទិយមានាបិ អារម្មណំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, មជ្ឈត្តាការសណ្ឋិតិយាតិ អត្ថោ. អថ វា ឥដ្ឋេ, អនិដ្ឋេ ច អារម្មណេ បក្ខបាតាភាវេន ឧបបត្តិតោ យុត្តិតោ ឥក្ខតិ អនុភវតីតិ ឧបេក្ខា. អថ វា ឧបេតា សុខទុក្ខានំ អវិរុទ្ធា ឥក្ខា អនុភវនន្តិ ឧបេក្ខា. អវិរុទ្ធត្តាយេវ ហេសា តេសំ អនន្តរម្បិ បវត្តតិ. សុខទុក្ខវេទនា បន វិសុំ វិសុំ វិរុទ្ធសភាវត្តា នាញ្ញមញ្ញំ អនន្តរំ បវត្តន្តិ ¶ . តេនេវ ហិ បដ្ឋានេ សោមនស្សស្ស អនន្តរំ ទោមនស្សស្ស, ទោមនស្សស្ស អនន្តរំ សោមនស្សស្ស ច ឧប្បត្តិ បដិសិទ្ធា. អយញ្ច អត្ថោ លោភសហគតចិត្តសម្បយុត្តវេទនាយបិ លព្ភតិ, បុរិមា បន ទ្វេ ន តថា. ន ហិ លោភសហគតាទីនំ មជ្ឈត្តាការេន អជ្ឈុបេក្ខនំ, ឧបបត្តិតោ ឥក្ខនំ វា អត្ថីតិ. ឧបេក្ខាសហគតន្តិ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

ននុ ច អញ្ញេបិ ផស្សាទយោ សម្បយុត្តធម្មា អត្ថីតិ សោមនស្សាទីនំ វសេនេវ បន អដ្ឋវិធតា កស្មា គហិតាតិ? ភេទករភាវតោ. ផស្សាទីនញ្ហិ សព្ពចិត្តសាធារណត្តា, សទ្ធាទីនញ្ច សព្ពកុសលសាធារណត្តា ន តេហិ ចិត្តស្ស វិភាគោ, សោមនស្សាទយោ បន កត្ថចិ ចិត្តេ ហោន្តិ, កត្ថចិ ន ហោន្តីតិ បាកដោវ តេហិ ចិត្តស្ស វិភាគោតិ. កស្មា បនេតេ កត្ថចិ ចិត្តេ ហោន្តិ, កត្ថចិ ន ហោន្តីតិ? ការណស្ស សន្និហិតាសន្និហិតភាវតោ. កិំ បន នេសំ ការណន្តិ? វុច្ចតេ – តត្ថ សោមនស្សសហគតភាវោ តាវ អារម្មណវសេន ហោតិ. ឥដ្ឋារម្មណស្មិញ្ហិ ¶ សោមនស្សសហគតចិត្តមុប្បជ្ជតិ. ននុ ច ឥដ្ឋារម្មណំ លោភស្ស វត្ថុ រជ្ជនីយត្តាតិ កថំ តត្ថ កុសលំ ឧប្បជ្ជតីតិ? នយិទមេកន្តិកំ ឥដ្ឋេបិ អារម្មណេ និយមិតាទិវសេន កុសលស្ស ឧប្បជ្ជនតោ. យស្ស ហិ ‘‘កុសលមេវ មយា កត្តព្ព’’ន្តិ កុសលករណេយេវ ចិត្តំ និយមិតំ ហោតិ, អកុសលប្បវត្តិតោវ និវត្តេត្វា កុសលករណេយេវ បរិណាមិតំ, អភិណ្ហករណេន ច កុសលំ សមុទាចិណ្ណំ, បដិរូបទេសវាសសទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយបុព្ពេកតបុញ្ញតាសង្ខាតចតុចក្កូបនិស្សយវសេន, យោនិសោ ច អាភោគោ បវត្តតិ, តស្ស ឥដ្ឋេបិ អារម្មណេ អលោភសម្បយុត្តមេវ ចិត្តមុប្បជ្ជតិ, ន លោភសម្បយុត្តំ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘និយាមបរិណាមេហិ ¶ , សមុទាចិណ្ណតាយ ច;

ញាណបុព្ពង្គមាភោគា, ឥដ្ឋេបិ កុសលំ សិយា’’តិ.

អបិច សទ្ធាពហុលតាទីហិ ច ការណេហិ ចិត្តស្ស សោមនស្សសហគតតា វេទិតព្ពា. អស្សទ្ធានំ, ហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកានញ្ច ឯកន្តមិដ្ឋារម្មណភូតំ តថាគតរូបម្បិ ទិស្វា សោមនស្សំ ន ឧប្បជ្ជតិ. យេ ច កុសលប្បវត្តិយំ អានិសំសំ ន បស្សន្តិ, តេសំ បរេហិ ឧស្សាហិតានំ កុសលំ ករោន្តានម្បិ សោមនស្សំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា សទ្ធាពហុលតា វិសុទ្ធិទិដ្ឋិតា អានិសំសទស្សាវិតាតិ ឥមេហិបិ ការណេហិ ចិត្តស្ស សោមនស្សសហគតតា ហោតិ.

អបិច យេ តេ ឯកាទស ធម្មា បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ. សេយ្យថិទំ – ពុទ្ធានុស្សតិ ធម្មានុស្សតិ សំឃានុស្សតិ សីលានុស្សតិ ចាគានុស្សតិ ទេវតានុស្សតិ ឧបសមានុស្សតិ លូខបុគ្គលបរិវជ្ជនំ សិនិទ្ធបុគ្គលសេវនា បសាទនីយសុត្តន្តបច្ចវេក្ខណា តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិបិ ការណេហិ ចិត្តស្ស សោមនស្សសហគតភាវោ វេទិតព្ពោ. ពុទ្ធាទិគុណេ អនុស្សរន្តស្ស ហិ យាវ ឧបចារុប្បាទា សកលសរីរំ ផរមានា បីតិ ឧប្បជ្ជតិ. តថា ទីឃរត្តំ អក្ខណ្ឌតាទិវសេន អត្តនា រក្ខិតំ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស, គិហិនោ ទសសីលំ បញ្ចសីលំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស, ទុព្ភិក្ខភយាទីសុ បណីតំ ភោជនំ សព្រហ្មចារីនំ ទត្វា ‘‘ឯវំនាម ទានំ អទាសិ’’ន្តិ អត្តនោចាគំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស, គិហិនោបិ តថារូបេ កាលេ សីលវន្តានំ ទិន្នទានំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស, យេហិ គុណេហិ សមន្នាគតា ទេវា ទេវត្តំ គតា, តថារូបានំ គុណានំ អត្តនិ អត្ថិតំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស, សមថវិបស្សនាហិ វិក្ខម្ភិតកិលេសេ សដ្ឋិបិ ¶ សត្តតិបិ វស្សានិ អសមុទាចរន្តេ ទិស្វា ‘‘អហោ មយ្ហំ កិលេសា ន សមុទាចរន្តី’’តិ ចិន្តេន្តស្ស, ចេតិយទស្សនថេរទស្សនេសុ អសក្កច្ចកិរិយាយ សំសុចិតលូខភាវេន ពុទ្ធាទីសុ បសាទសិនេហាភាវេន គទ្រភបិដ្ឋេ រជសទិសេ លូខបុគ្គលេ ¶ បរិវជ្ជន្តស្ស, ពុទ្ធាទីសុ បសាទពហុលេ មុទុចិត្តេ សិនិទ្ធបុគ្គលេ បដិសេវន្តស្ស, រតនត្តយគុណបរិទីបកេ បសាទនីយសុត្តន្តេ បច្ចវេក្ខន្តស្ស, ឋាននិសជ្ជាទីសុបិ បីតិឧប្បាទនត្ថំ តន្និន្នតាទិវសេន បវត្តេន្តស្ស យេភុយ្យេន បីតិ ឧប្បជ្ជតិ. បីតិយា ច សោមនស្សេន សហ អវិនាភាវតោ តទុប្បត្តិយា តស្សាបិ ឧប្បត្តិ និយតាតិ ឯវំ បីតិការណានិបិ សោមនស្សការណានីតិ ទដ្ឋព្ពានិ. កិញ្ច – អគម្ភីរបកតិតា, សោមនស្សបដិសន្ធិកតាតិ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ សោមនស្សសហគតតា ហោតិ. យោ ហិ អគម្ភីរបកតិកោ ហោតិ, អប្បមត្តកេបិ ហិតោបករណេ តុស្សតិ, យោ ច សោមនស្សបដិសន្ធិកោ អប្បសន្នេសុ អារម្មណេសុបិ អប្បដិក្កូលទស្សាវី, តស្ស យេភុយ្យេន សោមនស្សសហគតចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យថាវុត្តានំ បន សោមនស្សការណានមភាវេន មជ្ឈត្តារម្មណតាយ ច ឧបេក្ខាសហគតតា វេទិតព្ពា.

ញាណសម្បយុត្តស្ស បន កម្មតោ ឧបបត្តិតោ ឥន្ទ្រិយបរិបាកតោ កិលេសទូរីភាវតោតិ ឥមេហិ ការណេហិ ហោតិ. យោ ហិ បរេសំ ហិតជ្ឈាសយេន ធម្មំ ទេសេតិ ហីនុក្កដ្ឋាទីនិ ច នឡការមុទ្ទាគណនាទីនិ សិប្បាយតនានិ, វឌ្ឍកីកសិវាណិជ្ជាទីនិ ច កម្មាយតនានិ, វិសហរណាទីនិ ច វិជ្ជាយតនានីតិ ឯវំ និរវជ្ជសិប្បាយតនាទីនិ សិក្ខាបេតិ, សយំ វា សិក្ខតិ, ធម្មកថិកស្ស សក្ការំ កត្វា ធម្មំ កថាបេតិ, ‘‘អាយតិំ បញ្ញវា ភវិស្សាមី’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេត្វា នានប្បការំ បុញ្ញកម្មំ ករោតិ, តស្សេវំ នានប្បការំ បញ្ញាសំវត្តនិកកម្មំ សម្បាទេន្តស្ស តំ កម្មំ ឧបនិស្សាយ ឧប្បជ្ជមានំ កុសលំ ញាណសម្បយុត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. តថា អព្យាបជ្ជេ លោកេ ឧប្បន្នស្ស ឧប្បជ្ជមានំ កុសលំ ញាណសម្បយុត្តំ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘តស្ស ¶ តត្ថ សុខិនោ ធម្មបទានិ បិលវន្តិ, ទន្ធោ, ភិក្ខវេ, សតុប្បាទោ, អថ សោ សត្តោ ខិប្បមេវ វិសេសភាគី ហោតី’’តិ (អ. និ. ៤.១៩១).

តថា បញ្ញាទសកំ សម្បត្តស្ស ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជមានំ កុសលំ ញាណសម្បយុត្តំ ហោតិ. យេន បន សមថវិបស្សនាភាវនាហិ កិលេសា វិក្ខម្ភិតា, តស្ស កិលេសទូរីភាវំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជមានំ ចិត្តំ ញាណសម្បយុត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យថាហ –

‘‘យោគា ¶ វេ ជាយតេ ភូរិ, អយោគា ភូរិសង្ខយោ’’តិ. (ធ. ប. ២៨២).

អបិច យេ តេ ធម្មា ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧប្បាទាយ សំវត្តន្តិ. សេយ្យថិទំ – បរិបុច្ឆកតា វត្ថុវិសទកិរិយា ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនា ទុប្បញ្ញបុគ្គលបរិវជ្ជនា បញ្ញវន្តបុគ្គលសេវនា គម្ភីរញាណចរិយបច្ចវេក្ខណា តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ការណេហិ ញាណសម្បយុត្តភាវោ ហោតិ. តថា ហិ យោ បញ្ញវន្តេ ឧបសង្កម្ម ខន្ធធាតុអាយតនឥន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គឈានង្គសមថវិបស្សនាទីនំ បរិបុច្ឆាពហុលោ ហោតិ, តស្ស តំវសេន ឧប្បន្នំ សុតមយញាណំ អាទិំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានំ ចិត្តំ ញាណសហគតំ ហោតិ. យេន បន នខកេសចីវរសេនាសនាទីនិ អជ្ឈត្តិកពាហិរវត្ថូនិ បុព្ពេ អវិសទានិ ឆេទនមលហរណាទិនា វិសទានិ កតានិ, តស្សេវំ វិសទវត្ថុកស្ស ឧប្បន្នេសុ ចិត្តចេតសិកេសុ វិសទំ ញាណំ ហោតិ បរិសុទ្ធានិ ទីបកបល្លកាទីនិ និស្សាយ ឧប្បន្នទីបសិខាយ ឱភាសោ វិយ. យស្ស ច សទ្ធិន្ទ្រិយាទីសុ អញ្ញតរំ ពលវំ ហោតិ, ឥតរានិ មន្ទានិ, តតោ តានិ សកសកកិច្ចំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្មា សោ តស្ស ពោជ្ឈង្គវិភង្គេ អាគតនយេន តេន តេន អាការេន សមត្តំ បដិបាទេតិ, តស្សេវំ ឥន្ទ្រិយានំ សមត្តំ បដិបាទេន្តស្ស វិបស្សនាញាណាទីនំ វសេន ¶ ចិត្តំ ញាណសហគតំ ហោតិ. យោ បន ទុប្បញ្ញបុគ្គលេ បរិវជ្ជេតិ, បញ្ញវន្តបុគ្គលេ វា បយិរុបាសតិ, ខន្ធាទីសុ ឱគាឡ្ហំ ភគវតោ គម្ភីរញាណចរិយំ វា បច្ចវេក្ខតិ, ឋាននិសជ្ជាទីសុ តទធិមុត្តចិត្តោ វា វិហរតិ, ឥមេសម្បិ ឧប្បជ្ជមានំ កុសលំ ញាណសម្បយុត្តំ ហោតិ. អបិច ពុទ្ធាទិគុណានុស្សរណេនបិ ចិត្តំ ញាណសហគតំ ហោតិ. យថាហ –

‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោស…បេ… ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតិ តថាគតំ អារព្ភ. ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន, មហានាម, អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតិ, បីតិមនស្ស កាយោ បស្សម្ភតិ, បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទេតិ, សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតិ, សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១).

ឯវំ ពុទ្ធានុស្សតិអាទយោបិ រាគាទិមលវិសោធនេន ញាណុប្បត្តិហេតុកាយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិញ្ច ¶ – តិហេតុកបដិសន្ធិកតា ញាណុប្បត្តិការណំ. បដិសន្ធិបញ្ញា ហិ អាទិតោ បដ្ឋាយ ភវង្គសន្តតិវសេន ពហុលំ បវត្តមានា សន្តានបរិភាវនេន ញាណុប្បត្តិយា សវិសេសឧបនិស្សយោ ហោតិ. អសង្ខារិកត្តំ បន សប្បាយឧតុភោជនអាវាសាទិបច្ចយេហិ ហោតីតិ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘ឥដ្ឋារម្មណតា សទ្ធាពាហុល្យំ ទិដ្ឋិសុទ្ធិ ច;

ផលទស្សាវិតា ចេវ, បីតិពោជ្ឈង្គហេតុយោ.

‘‘ឯកាទស ¶ តថា ធម្មា, អគម្ភីរសភាវតា;

សោមនស្សយុត្តា សន្ធិ, ឥច្ចេតេ សុខហេតុយោ.

‘‘អភាវោ សុខហេតូនំ, មជ្ឈត្តារម្មណន្តិ ច;

ឧបេក្ខុប្បត្តិហេតុ ច, ឯវំ ញេយ្យា វិភាវិនា.

‘‘កម្មូបបត្តិតោ ចេវ, តថា ឥន្ទ្រិយបាកតោ;

កិលេសូបសមា ធម្ម-វិចយស្ស ច ហេតុហិ.

‘‘សត្តធម្មេហិ ពុទ្ធាទិ-គុណានុស្សរណេន ច;

សប្បញ្ញសន្ធិតោ ចេវ, ចិត្តំ ញាណយុតំ សិយា.

‘‘ឧតុភោជនអាវាស-សប្បាយាទីហិ ហេតុហិ;

អសង្ខារិកភាវោបិ, វិញ្ញាតព្ពោ វិភាវិនា’’តិ.

ឯវំ វេទនាញាណប្បយោគភេទតោ អដ្ឋវិធំ កាមាវចរចិត្តំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តំ និគមេន្តោ អាហ ‘‘ឥទំ…បេ… នាមា’’តិ.

១២. យេន បនត្ថេន ឥទំ ‘‘កាមាវចរ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ ទានិ ទស្សេតុំ ‘‘ឧទ្ទានតោ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ឧទ្ទានតោតិ ឧទ្ទេសតោ, សង្ខេបតោតិ អត្ថោ. កិញ្ចាបិ អវសិដ្ឋកិលេសាទយោ វិយ កិលេសកាមោបិ អស្សាទេតព្ពតាយ វត្ថុកាមេ សង្គហិតោ ញាណំ វិយ ញេយ្យេតិ ¶ សង្ខេបតោ ឯកោយេវ កាមោ សិយា, តថាបិ កិលេសកាមោ វត្ថុកាមភាវំ គច្ឆន្តោ កាមនីយដ្ឋេន គច្ឆតិ, ន កាមនវសេន. កាមនវសេន ច បន កិលេសកាមោវ ហោតិ, ន បន វត្ថុកាមោតិ អាហ ‘‘ក្លេសវត្ថុវសា’’តិអាទិ. កោ បនេត្ថ វត្ថុកាមោ, កោ កិលេសកាមោតិ ចោទនំ មនសិ និធាយ ‘‘ឆន្ទោ កាមោ, រាគោ កាមោ, ឆន្ទរាគោ កាមោ, សង្កប្បោ កាមោ, រាគោ កាមោ, សង្កប្បរាគោ កាមោ’’តិ (មហានិ. ១) ឯវំ និទ្ទេសបាឡិយំ អាគតា និទ្ទិដ្ឋា ¶ កាមតណ្ហាវ ឥធ កិលេសកាមោ. វត្ថុកាមោតិ ច ‘‘មនាបិកា រូបា…បេ… មនាបិកា ផោដ្ឋព្ពា…បេ… សព្ពេបិ កាមាវចរា ធម្មា…បេ… សព្ពេបិ រូបាវចរា…បេ… សព្ពេបិ អរូបាវចរា…បេ… កាមា’’តិ (មហានិ. ១) តត្ថេវ និទ្ទិដ្ឋា សវិញ្ញាណាវិញ្ញាណប្បភេទា តេភូមកធម្មាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កិលេសោ…បេ… វដ្ដក’’ន្តិ. ‘‘ឆន្ទរាគោវា’’តិ អវធារណេន កិលេសភាវេន និរុឡ្ហេសុ លោភទោសមោហាទីសុ ទសសុ ទោសមោហាទយោ នវ កិលេសេ បដិក្ខិបតិ. កាមរូបារូបតណ្ហាយ វត្ថុ បតិដ្ឋានំ, ការណភូតន្តិ វា វត្ថុ.

១៣. កថំ បន កិលេសកាមោ នាម, កថញ្ច វត្ថុកាមោតិ អាហ ‘‘កិលេសកាមោ’’តិអាទិ. កាមេតីតិ វត្ថុកាមំ បត្ថេតិ. កាមីយតីតិ កិលេសកាមេន បត្ថីយតិ. ឥតិ-សទ្ទោ ‘‘តស្មា’’តិ ឥមស្ស អត្ថេ. ច-សទ្ទោ ឯវ-ការត្ថេ, តេន យស្មា កិលេសកាមោ កាមេតីតិ កាមោ, វត្ថុកាមោ ច កាមីយតីតិ, តស្មា ឯវ កិលេសកាមោ, វត្ថុកាមោ ចាតិ ទុវិធោបិ ឯស កាមោ ការកទ្វយេ កត្តរិ, កម្មនិ ច សិជ្ឈតិ, កត្តុភាវំ, កម្មភាវញ្ច បច្ចនុភោតីតិ អត្ថោ. អថ វា ទុវិធោតិ ទ្វិន្នំ កាមានំ វាចកតោ ទុវិធោ. ‘‘កាមោ’’តិ អយំ សទ្ទោ ការកទ្វយេ សិជ្ឈតិ យថាវុត្តការកយុគឡេ និប្ផជ្ជតិ, កត្តរិ, កម្មនិ ច ‘‘កាមោ’’តិ បទសម្ភវោ ហោតីតិ អត្ថោ. វោ-ការោ បន និបាតមត្តំ ‘‘ឯវំ វោ កាលាមា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៦៦) វិយ. អថ វា វោការកទ្វយេតិ ខន្ធទ្វយេតិ អត្ថោ. កិលេសកាមោ ហិ សង្ខារសភាវត្តា សង្ខារក្ខន្ធេ, វត្ថុកាមោ ច វក្ខមាននយេន បញ្ចកាមគុណភូតោ រូបសភាវត្តា រូបក្ខន្ធេតិ ឯវំ ទុវិធោបេស កាមោ ខន្ធទ្វយេ សិជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតិ, អន្តោភាវំ គច្ឆតីតិ.

១៤. សម្បជ្ជនានិ ¶ សម្បត្តិយោ, តាសំ វសេន វិសយវិសយីភាវេន អញ្ញមញ្ញំ សមោសរណវសេន, សម្បាបុណនវសេនាតិ អត្ថោ. ឥមិនា បន ឥទំ ទីបេតិ – យត្ថ ទុវិធោបិ កាមោ វិសយវិសយីភាវេន សហិតោ បវត្តតិ, សោយេវ ឯកាទសវិធោ បទេសោ កាមាវចរសញ្ញិតោ ¶ . យត្ថ បន រូបារូបធាតុយំ កេវលំ វត្ថុកាមោវ បវត្តតិ, ន សោ បទេសោ កាមាវចរោ នាមាតិ. ននុ ច ទុវិធោបិ សហិតោ រូបារូបធាតូសុ បវត្តតិ, រូបារូបាវចរធម្មានំ វត្ថុកាមត្តា, តទារម្មណភូតានញ្ច រូបារូបតណ្ហានំ តំយោគេន កិលេសកាមភាវសិទ្ធិតោតិ? នយិទមេវំ ឱរម្ភាគិយភូតស្ស ពហលកិលេសស្សេវ កាមរាគស្ស ឥធ កិលេសកាមភាវេន អធិប្បេតត្តា. ‘‘ឧទ្ទានតោ ទុវេ កាមា’’តិ សព្ពេ កាមេ ឧទ្ទិសិត្វាបិ ហិ ‘‘បទេសោ ចតុបាយាន’’ន្តិអាទិនា វិសយនិយមនេន ‘‘ទុវិធោបិ អយ’’ន្តិ ឯត្ថ កាមេកទេសភូតោ នីវរណាវត្ថាយ កថិតោ កាមរាគោ កិលេសកាមភាវេន, តព្ពត្ថុកាយេវ ធម្មា វត្ថុកាមភាវេន គហិតា, ន រូបារូបតណ្ហា, តព្ពត្ថុកធម្មា ចាតិ ញាបីយតិ. ឯវញ្ច កត្វា ឧបរិ វក្ខមានា សសត្ថាវចរូបមា ឧបបន្នា ហោតិ, យថាវុត្តានមេវ កាមានំ ឥធ អធិប្បេតត្តា រូបារូបធាតូសុ វិមានកប្បរុក្ខវត្ថាលង្ការបរិត្តកុសលាទិភេទេសុ កាមាវចរធម្មេសុ បវត្តោ ឆន្ទរាគោ កិលេសកាមោ នាម ន ហោតិ, ន ច តព្ពត្ថុភូតំ វិមានកប្បរុក្ខាទិបរិត្តធម្មជាតំ វត្ថុកាមោ នាមាតិ សិទ្ធំ. តេនេវាហ ‘‘កាមោ វា កាមសញ្ញា វា ព្រហ្មលោកេ ន វិជ្ជតី’’តិ. កាមាវចរសត្តសន្តានគតតណ្ហាយ វិសយភាវេ សតិ បន តំយោគេន រូបារូបធាតូសុបិ បវត្តមានោ បរិត្តធម្មោ វត្ថុកាមោយេវាតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា និទ្ទេសេ អាគតនយេន និរវសេសោ កិលេសកាមោ កាមតណ្ហាភវតណ្ហាវិភវតណ្ហានិរោធតណ្ហាបភេទោ ឥធ បវត្តតិ. វត្ថុកាមេសុបិ ¶ អប្បកំ រូបារូបវិបាកមត្តំ ឋបេត្វា សព្ពោយេវ ឥធ បវត្តតីតិ អនវសេសប្បវត្តិំ សន្ធាយ ‘‘កាមោយំ ទុវិធោបិ ចា’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ឯវំ វុត្តំ, តេសុ បន ពហលកិលេសកាមភូតោ ពហលកាមរាគោ ច តព្ពត្ថុកា បញ្ច កាមគុណា ច ឥធ គហិតាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘សម្បត្តីនំ វសេនា’’តិ វុត្តំ. សម្បជ្ជនវសេន, សមិជ្ឈនវសេនាតិ អត្ថោ. អវចរតីតិ បវត្តតិ. ឥតិ-សទ្ទោ ហេតុម្ហិ, យស្មា ទុវិធោបិ អយំ កាមោ អវចរតិ, តស្មា កាមោ ឯត្ថ អវចរតីតិ កាមាវចរសញ្ញិតោតិ អត្ថោ.

១៥. សគ្គមោក្ខហេតុភូតា បុញ្ញសម្មតា អយា យេភុយ្យេន អបេតាតិ អបាយា. និរយាទិវសេន ចត្តារោ អបាយា ចតុបាយា. ឆន្នន្តិ ចាតុមហារាជិកតាវតិំសយាមាតុសិតានិម្មានរតិបរនិម្មិតវសវត្តិសង្ខាតានំ ឆន្នំ ទេវលោកានំ. មេរុបាទវាសិនោ បន អសុរា តាវតិំសេសុយេវ សង្គយ្ហន្តីតិ ន តេហិ សទ្ធិំ សត្តន្នន្តិ វុត្តំ. មនសោ ឧស្សន្នតាយ មនុស្សា, សតិសូរភាវព្រហ្មចរិយយោគ្យតាទិគុណវសេន ឧបចិតមានសតាយ ឧក្កដ្ឋគុណចិត្តតាយាតិ អត្ថោ, តេ បន និប្បរិយាយតោ ជម្ពុទីបវាសិនោ វេទិតព្ពា. យថាហ –

‘‘តីហិ ¶ , ភិក្ខវេ, ឋានេហិ ជម្ពុទីបកា មនុស្សា ឧត្តរកុរុកេ ច មនុស្សេ អធិគ្គណ្ហន្តិ ទេវេ ច តាវតិំសេ. កតមេហិ តីហិ? សូរា សតិមន្តោ ឥធ ព្រហ្មចរិយវាសោ’’តិ (អ. និ. ៩.២១).

តេហិ បន សមានរូបាទិតាយ សទ្ធិំ បរិត្តទីបវាសីហិ ឥតរមហាទីបវាសិនោបិ ‘‘មនុស្សា’’ឥច្ចេវ បញ្ញាយិំសុ. លោកិយា បន មនុនោ អបច្ចភាវេនេវ ‘‘មនុស្សា’’តិ វទន្តិ ¶ . ឯកាទសវិធោតិ ចតុរាបាយេសុ តិរច្ឆានបេត្តិវិសយានំ វិសុំ បរិច្ឆិន្នស្ស ឱកាសស្ស អភាវេបិ យត្ថ តេ អរញ្ញសមុទ្ទបព្ពតបាទាទិកេ និពទ្ធវាសំ វសន្តិ, តាទិសស្ស ឋានស្ស គហិតត្តា ឯកាទសវិធោ.

១៦. ននុ ចេត្ថ អញ្ញេសម្បិ ធម្មានំ បវត្តិសម្ភវតោ កាមស្សេវ អវចរណវសេន កថំ នាមលាភោតិ អាហ ‘‘អស្សាភិលក្ខិតត្តា’’តិអាទិ. តត្ថ អស្សាតិ ឥមស្ស ទុវិធស្ស កាមស្ស. អភិលក្ខិតត្តាតិ ឯកាទសវិធេ បទេសេ បាកដត្តា. អថ វា អស្សាតិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, តស្មា អនេន ទុវិធេន កាមេន ឯកាទសវិធស្ស បទេសស្ស អភិលក្ខិតត្តា, បញ្ញាបិតត្តាតិ អត្ថោ. អថ វា ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនវសេន អស្ស ឯកាទសវិធស្ស បទេសស្ស តេន ទុវិធេន អភិលក្ខិតត្តាតិ អត្ថោ. សហ សត្ថេហីតិ សសត្ថា, យត្ថ តេ អវចរន្តិ, សោ សសត្ថាវចរោ, បទេសោ. សោ វិយ. យថា ហិ យស្មិំ បទេសេ សសត្ថា បុរិសា អវចរន្តិ, សោ វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ ទ្វិបទចតុប្បទាទីសុ អវចរន្តេសុ តេសំ តត្ថ បាកដត្តា, តេហិ វា អភិលក្ខិតត្តា ‘‘សសត្ថាវចរោ’’ត្វេវ បញ្ញាយតិ, ឯវំ វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ រូបាវចរាទីសុ អវចរន្តេសុ អភិលក្ខណវសេន អយំ បទេសោ ‘‘កាមាវចរោ’’ត្វេវ សញ្ញិតោតិ. ឯស នយោ រូបារូបាវចរេសុ.

១៧-៨. ននុ ច ចិត្តំ កាមាវចរន្តិ វុត្តំ, យថាវុត្តនយេន បន បទេសស្ស គហិតត្តា កថំ តត្ថ អវចរន្តំ កាមាវចរំ នាមាតិ អាហ ‘‘ស្វាយ’’ន្តិអាទិ. សោ អយំ កាមាវចរោ ‘‘កាមោ’’តិ សញ្ញិតោតិ សម្ពន្ធោ. រូបភវោ រូបន្តិ យថា រូបភវោ រូបំ. អវុត្តោបិ ហិ យថាសទ្ទោ ឯវំ-សទ្ទសន្និដ្ឋានតោ លព្ភតិ. យថា ‘‘រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិ ឯត្ថ ‘‘រូបភវូបបត្តិយា’’តិ វត្តព្ពេ រូបភវោ ¶ ‘‘រូប’’ន្តិ សញ្ញិតោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. កថំ បនេស ឯវំ សញ្ញិតោតិ អាហ ‘‘ឧត្តរស្សា’’តិអាទិ. អថ វា យថា ឧត្តរស្ស បទស្ស លោបំ កត្វា ¶ ឧទីរិតោ ឯស រូបភវោ ‘‘រូប’’ន្តិ សញ្ញិតោ, ឯវំ ស្វាយំ កាមាវចរោ កាមោតិ សម្ពន្ធោ. តស្មិំ កាមេតិ តស្មិំ ឧត្តរបទលោបវសេន កាមសញ្ញិតេ បទេសេ. ឥទន្តិ ឥទំ អដ្ឋវិធំ ចិត្តំ. អធិការវសេន បន តស្ស គហណេបិ សព្ពេសមេវ បរិត្តចិត្តានមយមត្ថោ លព្ភតិ សព្ពេសម្បិ កាមេ អវចរណតោ. សទាតិ សព្ពកាលំ, ពាហុល្យេនាតិ អធិប្បាយោ. ឥមិនា បន ឥទំ ទីបេតិ – យថា សង្គាមេ យេភុយ្យេន អវចរន្តោ ‘‘សង្គាមាវចរោ’’តិ លទ្ធនាមោ ហត្ថី អញ្ញត្ថ អវចរន្តោបិ ពាហុល្លប្បវត្តិវសេន ‘‘សង្គាមាវចរោ’’ត្វេវ បញ្ញាយតិ, ឯវមិទំ អញ្ញត្ថ អវចរន្តម្បិ កាមលោកេ ពាហុល្លវុត្តិតោ ‘‘កាមាវចរ’’មិច្ចេវ វុត្តន្តិ. តេន បន ននុ ចេតំ រូបារូបភវេសុបិ អវចរណតោ រូបាវចរាទិនាមម្បិ លភេយ្យាតិ ឥទំ ចោទនំ បរិហរតិ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘កាមេវចរតីត្យេតំ, កាមាវចរសញ្ញិតំ;

សេសេ អវចរន្តម្បិ, សង្គាមាវចរោ យថា’’តិ.

ឥតិ-សទ្ទោ ហេតុម្ហិ. ច-សទ្ទោ វត្តព្ពន្តរសមុច្ចយេ. តេន យស្មា ឧត្តរបទលោបេន កាមាវចរោ ‘‘កាមោ’’តិ សញ្ញិតោ, យស្មា ច តស្មិំ កាមេ ឥទំ ចិត្តំ សទា អវចរតិ, តស្មា ‘‘កាមាវចរ’’មិច្ចេវ កថិតំ, ន បន កាមាវចរាវចរំ, នាបិ រូបារូបាវចរន្តិ វាតិ អធិប្បាយោ. កាមឃាតិនាតិ ទេសនាញាណេន វិនេយ្យសន្តានគតស្ស កិលេសកាមស្ស ហននសីលេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន.

១៩. បដិសន្ធិំ ¶ …បេ… អវចារយតីតិ វាតិ អថ វា យស្មា យត្ថ កត្ថចិ ឧប្បន្នម្បិ កាមេ ភវេយេវ បដិសន្ធិំ អវចារយតិ, តស្មា ឥទំ កាមេ អវចារយតីតិ ‘‘កាមាវចរ’’ន្តិ កថិតំ ចា-សទ្ទស្ស រស្សត្តំ កត្វាតិ អត្ថោ. ឯវំ ឧត្តរបទលោបវសេន បទសម្ភវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិនាបិ ឧត្តរបទលោបំ កាមាវចរ-សទ្ទស្ស សម្ភវំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិយាបន្នន្តិ តត្រ វា’’តិ វុត្តំ. តត្រាតិ តស្មិំ កាមភវេ. បរិយាបន្នន្តិ អន្តោគធំ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ –

‘‘កតមេ ធម្មា កាមាវចរា? ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ កត្វា ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តី ទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា ខន្ធធាតុអាយតនា ¶ រូបំ វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ. ឥមេ ធម្មា កាមាវចរា’’តិ (ធ. ស. ១២៨៧) –

វុត្តត្តា យថា មនុស្សិត្ថិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តោបិ តិរច្ឆានគតិកោ តិរច្ឆានយោនិយមេវ បរិយាបន្នត្តា ‘‘តិរច្ឆានោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ, ឯវមិទំ រូបារូបភវេសុ ឧប្បន្នម្បិ កាមភវបរិយាបន្នត្តា ‘‘កាមាវចរ’’មិច្ចេវ កថិតន្តិ. តប្បរិយាបន្នតា ចស្ស អវីចិបរនិម្មិតបរិច្ឆិន្នោកាសនិន្នាយ កាមតណ្ហាយ វិសយភាវតោតិ វេទិតព្ពា. តថា ហិ វុត្តំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន និក្ខេបកណ្ឌេបិ ‘‘‘ឯត្ថាវចរា’តិ វចនំ អវីចិបរនិម្មិតបរិច្ឆិន្នោកាសាយ កាមតណ្ហាយ វិសយភាវំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ. បទសម្ភវោ បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពោ – កាមតណ្ហា កាមោ, សោ ឯត្ថ អារម្មណករណវសេន អវចរតីតិ កាមាវចរន្តិ. ននុ ចេត្ថ កតមា កាមតណ្ហា, យា កាមាវចរធម្មារម្មណា តណ្ហា. កតមេ កាមាវចរធម្មា, យេ កាមតណ្ហាវិសយាតិ ឯវំ ឥតរីតរនិស្សយតាទោសោ អាបជ្ជតីតិ ¶ ? នាបជ្ជតិ, អវីចិអាទិឯកាទសោកាសនិន្នតាយ យំកិញ្ចិ តណ្ហំ កាមតណ្ហាភាវេន គហេត្វា តំសភាវាយ តណ្ហាយ វិសយភាវេន កាមាវចរធម្មានំ ឧបលក្ខេតព្ពភាវតោ. អថ វា កិលេសវត្ថុវសេន ទុវិធោបិ កាមោ យថារហំ សហជាតវសេន ឯត្ថ អវចរតីតិ កាមាវចរំ, អារម្មណករណវសេន វា ទុវិធេបិ កាមេ ឯតំ អវចរតីតិ កាមាវចរំ. អថ វា មញ្ចនិស្សិតកេសុ ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តេសុ និស្សយនិស្សិតានំ អភេទស្ស ពុទ្ធិយា គហិតត្តា និស្សិតកេសុ និស្សយូបចារវសេន ‘‘មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តី’’តិ វុច្ចតិ, ឯវមេតម្បិ កាមាវចរភវេ បវត្តនវសេន តន្និស្សិតត្តា និស្សយវោហារេន ‘‘កាមាវចរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘កាមោវចរតីត្យេត្ថ, កាមេវចរតីតិ វា;

ឋានូបចារតោ វាបិ, តំ កាមាវចរំ ភវេ’’តិ.

២០. បុជ្ជផលនិព្ពត្តនតោ, អត្តសន្តានំ បុននតោ ច បុញ្ញានិ, កត្តព្ពតាយ កិរិយា, តេសំ តេសំ អានិសំសានំ វត្ថុតាយ វត្ថូនិ ចាតិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ. គណនតោ ទសបរិមាណត្តា ទស ច តានិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ ចាតិ ទស បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ, តេសំ វសេនាតិ ទសបុញ្ញក្រិយវត្ថុវសេន, ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថុភាវេន តំមយំ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ឯវ-ការេន បន រូបារូបលោកុត្តរំ ¶ វិយ ន កេវលំ ភាវនាវសេនេវាតិ ទស្សេតិ. អថ វា ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេនេវ បវត្តតិ, ន បន បរេហិ បរិកប្បិតបរបសំសាទិបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេនាតិ ឯវ-សទ្ទេន អវធារណំ. យតោ វក្ខតិ ‘‘សព្ពានុស្សតិបុញ្ញញ្ចា’’តិអាទិ.

២១. កានិ បន តានិ ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ, យេសំ វសេន ឥទំ អដ្ឋវិធំ ចិត្តំ បវត្តតីតិ វុត្តន្តិ ឥមំ អនុយោគំ សន្ធាយ តានិ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘ទានំ សីល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ ¶ . តត្ថ ទិយ្យតិ ឯតេនាតិ ទានំ, បរិច្ចាគចេតនា. ឥធ បន ចិត្តាធិការវសេន តំសម្បយុត្តំ គហេតព្ពំ. តថា ‘‘សីលា’’ទីសុបិ. សីលតីតិ សីលំ, កាយវចីកម្មានិ សមាទហតីតិ អត្ថោ. សុសិល្យវសេន ហិ កាយកម្មាទីនិ អវិប្បកិណ្ណានិ សម្បតិ, អាយតិញ្ច ហិតសុខាវហានិ សម្មា ឋបិតានិ សមាហិតានិ ហោន្តិ, សីលយតិ ឧបធារេតីតិ វា សីលំ. ឧបធារណំ បនេត្ថ កុសលានំ អធិដ្ឋានភាវោ. ភាវេតិ កុសលធម្មេ អាសេវតិ វឌ្ឍេតិ ឯតាយាតិ ភាវនា. អត្តនោ សន្តានេ និប្ផន្នា បត្តិ ទិយ្យតិ ឯតេនាតិ បត្តិទានំ. តំតំកិច្ចករណេ ព្យាវដស្ស ភាវោ វេយ្យាវច្ចំ. ទេសេតិ ឯតាយាតិ ទេសនា. បត្តិំ អនុមោទតិ ឯតេនាតិ បត្តានុមោទោ. បុព្ពបទលោបេន បន ‘‘អនុមោទោ’’តិ វុត្តំ. ទិដ្ឋិយា ឧជុភាវោ ទិដ្ឋិជុត្តំ, សម្មាទិដ្ឋិយា ឧជុករណន្តិ អត្ថោ. អត្តនោ, បរស្ស វា ហិតជ្ឈាសយវសេន សម្មា សុណន្តិ ឯតាយាតិ សំសុតិ. បូជាវសេន អបចាយតិ សាមីចិំ ករោតិ ឯតេនាតិ អបចាយោ. បុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ បភេទោ បុញ្ញកិរិយវត្ថុប្បភេទោ. មជ្ឈបទលោបវសេន បន ‘‘បុញ្ញវត្ថុប្បភេទោ’’តិ វុត្តំ យថា អាជញ្ញយុត្តោ រថោ ‘‘អាជញ្ញរថោ’’តិ. អយំ តាវេត្ថ បទវិចារោ.

អយំ បន វិនិច្ឆយោ – តត្ថ សេខបុថុជ្ជនានំ បរំ ឧទ្ទិស្ស បូជានុគ្គហកាមតាយ អត្តនោ វិជ្ជមានវត្ថុបរិច្ចជនវសេន បវត្តា ចេតនា ទានមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម. ខីណាសវានម្បិ តថា បវត្តា ទានមេវ, សា បន បុញ្ញកិរិយា នាម ន ហោតីតិ ន ឥធ អធិប្បេតា. បុជ្ជផលនិព្ពត្តនតោ, ហិ អត្តសន្តានំ បុននតោ ច បុញ្ញំ, ន ច ខីណាសវសន្តានេ បវត្តា ផលនិព្ពត្តិកា ហោតិ, ន ច តំ បុនាតិ វិសុទ្ធសន្តានប្បវត្តត្តាតិ. ឯវំ សេសេសុបិ.

យា បន និច្ចសីលឧបោសថសីលាទិវសេន បញ្ចសីលំ អដ្ឋសីលំ ទសសីលំ សមាទិយន្តស្ស, អសមាទិយន្តស្សបិ កុលចារិត្តវសេន ¶ សម្បត្តកាយទុច្ចរិតាទីហិ វិរមន្តស្ស, ឧបសម្បទមាឡកេ សំវរំ សមាទិយន្តស្ស, បាតិមោក្ខំ បរិបូរេន្តស្ស, អាបាថគតវិសយេសុ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ថកេន្តស្ស ¶ , ចីវរាទិកេ ច បច្ចយេ បច្ចវេក្ខន្តស្ស, កុហនាទិវត្ថុតោ អាជីវំ បរិសោធេន្តស្ស បវត្តា ចេតនា, អយំ សីលមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុនាម. ឯត្ថាហ – ‘‘ទានំ នាមេតំ មយ្ហំ កុលវំសោ កុលចារិត្ត’’ន្តិ ឯវំ ចារិត្តសីលេ ឋត្វា ទេន្តស្ស បវត្តា ទានមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ កិំ, ឧទាហុ សីលមយន្តិ? សីលមយមេវ ចារិត្តសីលភាវតោ. ទេយ្យធម្មបរិច្ចាគវសេន បវត្តាបិ ហេសា បុព្ពាភិសង្ខារស្ស អបរភាគេ ចេតនាយ ច តថា បវត្តត្តា សីលមយមេវ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ, ន ទានមយំ. បូជានុគ្គហកាមតាយ ហិ ទិន្នំ ទានមយន្តិ.

‘‘ចក្ខុ អនិច្ច’’ន្តិអាទិនា បន ចក្ខាទិកេ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សម្មសន្តស្ស បវត្តា គោត្រភុវោទានបរិយោសានា វិបស្សនាចេតនា, កសិណាទីសុ អារម្មណេសុ អប្បនំ អប្បត្តា គោត្រភុបរិយោសានា បរិកម្មចេតនា ចាតិ អយំ ភាវនាមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម. អប្បនាប្បត្តាបិ ភាវនាយេវ, សា បន ន កាមាវចរាតិ ឥធ ន គហិតា. និរវជ្ជវិជ្ជាយតនកម្មាយតនសិប្បាយតនានំ សិក្ខនចេតនាបិ ភាវនាមយេយេវ សមោធានំ គច្ឆតីតិ អាចរិយា. យា ចេត្ថ ទេយ្យធម្មំ ខយតោ វយតោ សម្មសិត្វា ទទតោ បវត្តា, សាបិ បុព្ពេ វិយ ឧភយភាគេ ចេតនានំ តថា បវត្តត្តា ភាវនាមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុយេវាតិ វេទិតព្ពំ.

ទានាទិកំ យំ កិញ្ចិ សុចរិតកម្មំ កត្វា ‘‘អសុកស្ស ច នាម បត្តិ ហោតុ, សព្ពសត្តានំ វា ហោតូ’’តិ ឯវំ អត្តនា កតស្ស បរេហិ សាធារណភាវំ បច្ចាសីសនវសេន បវត្តា បត្តិទានមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម. កិំ បនេវំ បត្តិំ ទទតោ បុញ្ញក្ខយោ ហោតីតិ? ន ហោតិ, យថា បន ឯកំ ទីបំ ជាលេត្វា តតោ ទីបសហស្សំ ជាលេន្តស្ស បឋមទីបោ ខីណោតិ ¶ ន វត្តព្ពោ, បុរិមាលោកេន បន សទ្ធិំ បច្ឆិមាលោកស្ស ឯកីភាវេ អតិមហាវ ហោតិ, ឯវមេវ បត្តិំ ទទតោ បរិហានិ នាម ន ហោតិ, វុឌ្ឍិយេវ បន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពា. កថំ បនេសា ទិន្នា នាម ហោតីតិ? ‘‘ឥទំ មេ បុញ្ញកម្មំ សព្ពសត្តានំ, អសុកស្ស វា បរិណមតូ’’តិ ឯវំ បុព្ពភាគេ, បច្ឆាបិ វា វចីភេទំ ករោន្តេន មនសា ឯវ វា ចិន្តេន្តេន ទិន្នា នាម ហោតិ. កេចិ បន ‘‘យំ មយា កតំ សុចរិតំ, តស្ស ផលំ ‘ទម្មី’តិ វុត្តេបិ បត្តិ ទិន្នាវ ហោតី’’តិ វទន្តិ. កុសលកម្មាធិការត្តា បន បរេហិ ច កម្មស្សេវ អនុមោទិតព្ពត្តា កម្មមេវ ទាតព្ពំ, អនុមោទេន្តេនបិ កម្មមេវ អនុមោទិតព្ពន្តិ ឥទមេត្ថ អាចរិយានំ សន្និដ្ឋានំ.

ចីវរាទីសុ ¶ បច្ចាសារហិតស្ស អសំកិលិដ្ឋេន អជ្ឈាសយេន សមណព្រាហ្មណានំ វត្តបដិវត្តករណវសេន, គិលានុបដ្ឋានវសេន ច បវត្តា វេយ្យាវច្ចមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម.

អាមិសកិញ្ចក្ខាទិនិរបេក្ខចិត្តស្ស អត្តនោ បគុណំ ធម្មំ វិមុត្តាយតនសីសេ ឋត្វា ទេសេន្តស្ស, តថេវ និរវជ្ជវិជ្ជាយតនាទិកំ ឧបទិសន្តស្ស ច បវត្តា ទេសនាមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម. បរេហិ កតំ យំ កិញ្ចិ សុចរិតកម្មំ ទិន្នមទិន្នម្បិ វា ឥស្សាមច្ឆេរមលំ បហាយ ‘‘សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ អនុមោទន្តស្ស បវត្តា អនុមោទនបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម, ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា កម្មស្សកតាញាណវសេន ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោន្តស្ស បវត្តា ទិដ្ឋិជុកម្មបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម. យទិ ឯវំ ញាណវិប្បយុត្តចិត្តស្ស ទិដ្ឋិជុកម្មបុញ្ញកិរិយតា ន លព្ភតីតិ? នោ ន លព្ភតិ បុរិមបច្ឆិមចេតនានម្បិ តំតំបុញ្ញកិរិយាស្វេវ សង្គណ្ហនតោ. តថា ហិ វក្ខតិ –

‘‘បុរិមា មុញ្ចនា ចេវ, បរា តិស្សោបិ ចេតនា;

ហោតិ ទានមយំ បុញ្ញំ, ឯវំ សេសេសុ ទីបយេ’’តិ.

តស្មា ¶ កិញ្ចាបិ ឧជុករណវេលាយំ ញាណសម្បយុត្តមេវ ចិត្តំ ហោតិ, បុរិមបច្ឆាភាគេ បន ញាណវិប្បយុត្តម្បិ ហោតីតិ តស្សាបិ ទិដ្ឋិជុកម្មបុញ្ញកិរិយភាវោ ឧប្បជ្ជតិ.

អបរេ បនាហុ – វិញ្ញាណបញ្ញាណវសេន ទស្សនំ ទិដ្ឋិ, ចិត្តំ បញ្ញា ច. ទិដ្ឋិយា ឧជុភាវោ ទិដ្ឋិជុត្តំ. កិំ តំ? កុសលញ្ច វិញ្ញាណំ កម្មស្សកតាញាណាទិ ច សម្មាទស្សនំ. តត្ថ កុសលវិញ្ញាណេន ញាណុប្បាទេបិ អត្តនោ សុចរិតានុស្សរណបរគុណបសំសាសរណគមនានំ សង្គហោ, កម្មស្សកតាញាណេន កម្មបថសម្មាទិដ្ឋិយាតិ. ទានាទិសម្បយុត្តំ បន ញាណំ ទានាទីស្វេវ អន្តោគធន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឯវមិមំ ធម្មំ សុត្វា តត្ថ វុត្តនយេន បដិបជ្ជន្តោ លោកិយលោកុត្តរគុណវិសេសំ អធិគមិស្សាមិ, ពហុស្សុតោ វា ហុត្វា បរេ ធម្មទេសនាយ អនុគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឯវំ អត្តនោ, បរេសំ វា វិមុត្តាយតនសីសេន សទ្ធម្មំ សុណន្តស្ស បវត្តា សវនមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម. និរវជ្ជវិជ្ជាយតនាទិសវនចេតនាបិ ឯត្ថេវ សង្គយ្ហតិ. បូជារហេ, គរុដ្ឋានិយេ, មហល្លកេ ច ទិស្វា អាសនា វុដ្ឋហន្តស្ស បត្តចីវរបដិគ្គហណមគ្គទានអភិវាទនអញ្ជលិកម្មករណអាសនបុប្ផគន្ធាទិអភិហារំ ករោន្តស្ស ច បវត្តា ពហុមានចេតនា អបចិតិសហគតបុញ្ញកិរិយវត្ថុ ¶ នាម. វេយ្យាវច្ចាបចាយនានញ្ហិ អយំ វិសេសោ – វយសា, គុណេន ច ជេដ្ឋានំ, គិលានានញ្ច តំតំកិច្ចករណំ វេយ្យាវច្ចំ, សាមីចិកិរិយា អបចាយនន្តិ.

២២-៣. ឯវំ អដ្ឋកថាយ អាគតនយេន ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ ទស្សេត្វា ឥទានិ សុត្តេ អាគតនយេន ទានំ សីលំ ភាវនាតិ តីណិយេវ ទស្សេតុំ តេសុ ឥតរេសម្បិ សង្គហំ ទីបេន្តោ អាហ ‘‘គច្ឆន្តិ សង្គហ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ បត្តិទានានុមោទនា ទានេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ តំសភាវត្តា. ទានម្បិ ហិ ឥស្សាមច្ឆេរានំ បដិបក្ខំ, ឯតេបិ, តស្មា សមានបដិបក្ខតាយ ¶ ទានេន សហ ឯកលក្ខណត្តា ឯតេ ទានមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុម្ហិ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. វេយ្យាវច្ចាបចាយនា សីលមយេ បុញ្ញេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ ចារិត្តសីលសភាវត្តា. ទេសនាសវនទិដ្ឋិឧជុកា បន កុសលធម្មាសេវនតោ ភាវនតោ ភាវនាមយេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. កេចិ បន ‘‘ទេសេន្តោ, សុណន្តោ ច ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា លក្ខណំ បដិវិជ្ឈ ទេសេតិ, សុណាតិ ច, តានិ ច ទេសនាសវនានិ បដិវេធមេវ អាហរន្តីតិ ទេសនាសវនំ ភាវនាមយេ សង្គហំ គច្ឆតី’’តិ វទន្តិ. ធម្មទានភាវតោ ‘‘ទេសនា ទានមយេ សង្គហំ គច្ឆតី’’តិបិ សក្កា វត្តុំ. តថា ទិដ្ឋិជុកម្មំ សព្ពត្ថាបិ សព្ពេសំ និយមនលក្ខណត្តាតិ. ទានាទីសុ ហិ យំ កិញ្ចិ ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តាយ សម្មាទិដ្ឋិយាវ វិសោធិតំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសន្តិ. ឯវញ្ច កត្វា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ ‘‘ទិដ្ឋិជុកម្មំ បន សព្ពេសំ និយមនលក្ខណ’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៥) វុត្តំ. មហាសំឃិយា បន អភយគិរិវាសិនោ ច ទិដ្ឋិជុកម្មំ វិសុំ បុញ្ញកិរិយភាវេន ន គណ្ហន្តិ. តថា ហិ តេ ទានំ សីលំ ភាវនា សំសុតិ ទេសនានុស្សតិមោទនំ វេយ្យាវច្ចបូជាសរណប្បត្តិបសំសា ចាតិ អត្តនា កតបុញ្ញានុស្សរណំ ពុទ្ធាទីសុ សរណគមនំ បរគុណបសំសាតិ ឥមានិ តីណិ បក្ខិបិត្វា ទិដ្ឋិជុកម្មំ អគ្គហេត្វា ទ្វាទស បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ បញ្ញាបេន្តិ. បុន តីណេវាតិ បឋមំ ទសាបិ សមានា បុន សង្ខេបតោ តីណេវ សម្ភោន្តិ.

២៤. ឥទានិ បរេហិ និទ្ទិសិយមានានំ បុញ្ញានុស្សរណាទីនំ អត្តនា និទ្ទិដ្ឋេស្វេវ សមោធានំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពានុស្សតិបុញ្ញញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សព្ពស្សេវ អត្តនា កតសុចរិតស្ស អនុស្សរណំ សព្ពានុស្សតិបុញ្ញំ នាម. បសំសាតិ បរេហិ កតាយ បុញ្ញកិរិយាយ, សម្មាបដិបត្តិយា ច វិប្បសន្នចិត្តេន ¶ បសំសនំ, សន្តុស្សនន្តិ អត្ថោ. សរណត្តយន្តិ ឯត្ថ សរន្តិ ហិំសន្តីតិ សរណានិ, ពុទ្ធាទីនិ តីណិ រតនានិ. តានិ ហិ សរណគតានំ តេនេវ សរណគមនេន ភយំ សន្តាសំ ទុគ្គតិបរិក្កិលេសំ ហិំសន្តិ វិនាសេន្តិ. តយោ អវយវា អស្សាតិ តយំ, តីហិ អវយវេហិ ¶ យុត្តសមុទាយស្សេតំ អធិវចនំ, សរណានំ តយំ សរណត្តយំ, តីណិ សរណានីតិ វុត្តំ ហោតិ. ន ហិ អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម កោចិ អត្ថីតិ. ឥធ បន សរណត្តយគ្គហណេន ឧបចារតោ, ឧត្តរបទលោបតោ វា សរណគមនំ អធិប្បេតំ. ន ហិ សរណត្តយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម ហោតិ. អត្ថតោ បនេតំ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, សុប្បដិបន្នោ សំឃោ’’តិអាទិនា ពុទ្ធាទីសុ បសាទបដិលាភវសេន បវត្តា ចេតនា ទិដ្ឋិជុកម្មស្មិំ សង្គហំ យន្តិ តំវសេនេវ តេសំ ឥជ្ឈតោ. ន ហិ វិបរីតទិដ្ឋិកស្ស ឥមានិ តីណិ សម្ភវន្តិ, តស្មា តេ ឯកន្តេន ទិដ្ឋិជុកម្មបុញ្ញកិរិយវត្ថុស្មិំ សង្គហំ គច្ឆន្តិ, ន វិសុំ បុញ្ញកិរិយភាវេន គហេតព្ពាតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘នត្ថិ សំសយោ’’តិ. ទិដ្ឋិជុកម្មស្ស ភាវនាមយសង្គហេបិ សង្ខេបនយេន ភាវនាមយេ សង្គយ្ហន្តិ, វិត្ថារនយេន បន ‘‘កត្ថ នុ ខោ’’តិ សំសយោ សិយាតិ ឥមេសំ ភាវនាមយសង្គហោ ន វុត្តោ. ទិដ្ឋិជុកម្មស្ស វា សព្ពេសំ មហប្ផលភាវនិយាមកត្តេន មូលភូតត្តា តស្ស បធានភាវំ ទស្សេតុំ វិសុំ តត្ថ សង្គយ្ហន្តីតិ វុត្តំ. អបរេ បន ‘‘សង្គណ្ហន្តោ សង្គណ្ហាតិ, គណ្ហន្តោ ‘មុញ្ចតី’តិ វចនតោ សរណគមនស្ស សីលសមាទានេ វិយ គហណំ សម្ភវតីតិ សីលមយេ សង្គយ្ហតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘សរណគមនំ បណិបាតភាវតោ អបចិតិសហគតេ សង្គយ្ហតី’’តិ កេចិ.

២៥. ឥទានិ យថាវុត្តបុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ បុរិមបច្ឆិមភាគវសេន បវត្តមានាបិ ចេតនា តត្ថ តត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ ¶ ទស្សេតុំ ‘‘បុរិមា មុញ្ចនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ បុរិមាតិ ទានត្ថាយ ទេយ្យធម្មំ ធម្មេន សមេន ឧប្បាទេន្តស្ស, ឧប្បន្នំ ‘‘បរិច្ចជិស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តស្ស, ទក្ខិណេយ្យំ បរិយេសន្តស្ស ច យាវ វត្ថុនោ បដិគ្គាហកស្ស ហត្ថេ វិស្សជ្ជនំ, បរិណាមនំ វា, តាវ បវត្តា បុព្ពភាគចេតនា. បដិគ្គាហកស្ស បន ហត្ថេ វិស្សជ្ជនចេតនា, បរិណាមនចេតនា វា មុញ្ចនចេតនា នាម. សាយេវ និគ្គហីតលោបេន ‘‘មុចនា’’តិ វុត្តា. ‘‘មុញ្ចនា’’ឥតិយេវ វា បាឋោ. បរាតិ អត្តនា វិស្សដ្ឋវត្ថុម្ហិ អាលយំ អកត្វា ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ អគ្គំ ទានំ មេ ទិន្ន’’ន្តិ សោមនស្សចិត្តេន បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នា អបរភាគចេតនា. តិស្សោបិ ចេតនាតិ ឥតិ អយញ្ច បុរិមា ចេតនា, អយញ្ច មុញ្ចនចេតនា, អយញ្ច អបរចេតនាតិ តិស្សោបិ ចេតនា ឯកតោ ហុត្វា ទានមយំ បុញ្ញំ ហោតិ, ទានមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘បុញ្ញ’’ន្តិ បទំ អបេក្ខិត្វា ‘‘ហោតី’’តិ ឯកវចននិទ្ទេសោ. ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ សេសេសុបិ អតិទិសន្តោ អាហ ‘‘ឯវំ សេសេសុ ទីបយេ’’តិ. សេសេសូតិ សីលាទីសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ ឯវំ យថាវុត្តនយេន ‘‘សីលំ ‘រក្ខិស្សាមី’តិ ចិន្តេន្តស្ស, ‘បព្ពជិស្សាមី’តិ វិហារំ គច្ឆន្តស្ស បវត្តា បុរិមចេតនា, សីលំ ¶ សមាទិយន្តស្ស, បព្ពជន្តស្ស, សីលំ បរិបូរេន្តស្ស ឧប្បន្នា មជ្ឈិមចេតនា, ‘បូរិតំ មេ’តិ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នា អបរចេតនាតិ ឯវំ តិស្សោបិ ចេតនា ឯកតោ ហុត្វា សីលមយបុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាមា’’តិអាទិនា ទីបយេ, បកាសេយ្យាតិ អត្ថោ. ននុ ច អត្តនា កតបុញ្ញានុស្សរណចេតនា ទិដ្ឋិជុកម្មសង្គហិតា, អយញ្ច អបរចេតនា សាយេវាតិ កថមស្សា តត្ថ សង្គហោតិ? នាយំ ទោសោ, វិសយភេទេន ឧភិន្នម្បិ វិសេសសព្ភាវតោ. បុញ្ញានុស្សរណញ្ហិ អត្តនា កតបុញ្ញវិសយមេវ. អយំ បន តព្ពត្ថុវិសយាតិ បាកដោយេវ ទ្វិន្នំ វិសេសោតិ.

ឯត្តាវតា ¶ ច យំ វុត្តំ ‘‘ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេនេវ បវត្តតី’’តិ, តត្ថ ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ សរូបតោ, សង្គហតោ ច និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តថាបវត្តមានស្ស ចស្ស បាដេក្កំ បវត្តាការវិសយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ អយន្តិ វក្ខមាននិទស្សនំ. ទាតព្ពោ ធម្មោ ទេយ្យធម្មោ, អន្នាទិទសវិធំ វត្ថុ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អន្នំ បានំ វត្ថំ យានំ, មាលាគន្ធវិលេបនំ;

សេយ្យាវសថបទីបេយ្យំ, ទានវត្ថូ ទសាវិមេ’’តិ.

បដិគ្គាហកោ អាទិ យេសំ ទេសកាលមិត្តាទីនំ តេ បដិគ្គាហកាទយោ, ទេយ្យធម្មស្ស, បដិគ្គាហកាទីនញ្ច សម្បត្តិ សម្បន្នតា ទេយ្យធម្មបដិគ្គាហកាទិសម្បត្តិ. តត្ថ ទេយ្យធម្មស្ស បណីតមនាបភាវោ ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នភាវោ ទេយ្យធម្មសម្បត្តិ. បដិគ្គាហកានំ អគ្គទក្ខិណេយ្យភាវោ បដិគ្គាហកសម្បត្តិ. ទុល្លភអន្នបានាទិកោ ទេសោ ទេសសម្បត្តិ. តាទិសោវ កាលោ កាលសម្បត្តិ. ទុល្លភអន្នបានាទិកេ ហិ ទេសេ, កាលេ វា ទិន្នំ អជ្ឈាសយស្ស ពលវតាយ មហប្ផលំ, សោមនស្សហេតុកញ្ច ហោតិ, តស្មា តេ ទានស្ស សម្បត្តិវសេន វុត្តា. មិត្តសម្បត្តិ បន កល្យាណមិត្តភាវោ. កល្យាណមិត្តញ្ហិ និស្សាយ ទានាទីសុ ចិត្តំ ឱទគ្យប្បត្តំ ហោតិ. បរិចារិកសម្បត្តិ បន អនាណត្តិយាបិ តំតំកិច្ចសម្បាទនេ អប្បមត្តស្ស បរិចារិកជនស្ស បដិលាភោ. អញ្ញំ វា សោមនស្សហេតុន្តិ សទ្ធាពហុលតាវិសុទ្ធិទិដ្ឋិតាទិភេទំ អញ្ញំ សោមនស្សការណំ វា. អាគម្មាតិ ឧបាគម្ម, បដិច្ចាតិ អត្ថោ. ហដ្ឋបហដ្ឋោតិ សោមនស្សវសេន ហដ្ឋោ ចេវ បហដ្ឋោ ច. ឧភយេនបិ អធិកសោមនស្សំ វុត្តំ. អត្ថិ…បេ… បវត្តន្តិ ‘‘អត្ថិ ទិន្នំ, អត្ថិ យិដ្ឋំ, អត្ថិ ហុតំ, អត្ថិ សុកតទុក្កដានំ កម្មានំ ផលំ វិបាកោ, អត្ថិ អយំ លោកោ, អត្ថិ បរោ លោកោ, អត្ថិ មាតា, អត្ថិ បិតា, អត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា, អត្ថិ លោកេ ¶ សមណព្រាហ្មណា សម្មគ្គតា ¶ សម្មាបដិបន្នា, យេ ឥមញ្ច លោកំ បរញ្ច លោកំ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរន្តី’’តិ (ម. និ. ១.៤៤១) ឯវំ បវត្តំ ទសវិធំ សម្មាទិដ្ឋិវត្ថុវសេន ចេវ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានិយាទីនំ វសេន ច បវត្តំ. អាទិ-សទ្ទេន ហិ ន កេវលំ នវន្នំយេវ សម្មាទិដ្ឋិវត្ថូនំ គហណំ, អថ ខោ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានិយានម្បិ សង្គហោ. សម្មា ញាយេន បវត្តា ទិដ្ឋិ, បសត្ថា វា ទិដ្ឋីតិ សម្មាទិដ្ឋិ, តំ. បុរក្ខត្វាតិ បុព្ពង្គមំ កត្វា. តញ្ច ខោ សហជាតបុព្ពង្គមវសេន ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១-២) វិយ សម្បយោគស្ស អធិប្បេតត្តា.

អនុស្សាហិតោតិ លោភមច្ឆរិយាទិវសេន បុញ្ញកិរិយាយ សង្កោចំ អនាបជ្ជនតោ អត្តនា, បរេន វា កេនចិ អនុស្សាហិតោ ហុត្វា. សភាវតោ ហិ បុញ្ញប្បវត្តិទស្សនមិទំ. បរេហីតិ បន បរបាកដុស្សាហទស្សនវសេន វុត្តំ. បឋមន្តិ ទេសនាក្កមេន, ឥធ និទ្ទិដ្ឋក្កមេន វា បឋមំ. មហាកុសលចិត្តន្តិ សោមនស្សសហគតតាទិអង្គបារិបូរិយា មហន្តំ កុសលចិត្តំ. អថ វា បច្ឆិមភវិកពោធិសត្តានំ បដិសន្ធិអាកឌ្ឍនតោ មហន្តំ បូជិតំ កុសលចិត្តន្តិ មហាកុសលចិត្តំ. សព្ពេសម្បិ ហិ សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ បដិសន្ធិ មេត្តាបុព្ពង្គមស្ស តិហេតុកសោមនស្សមយស្ស អសង្ខារិកចិត្តស្ស វិបាកោតិ វុត្តំ. ឯត្ថ ‘‘ទេយ្យធម្ម…បេ… ហដ្ឋបហដ្ឋោ’’តិ ឯត្តាវតា ឥមស្ស សោមនស្សសហគតភាវមាហ, ‘‘សម្មាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា’’តិ ញាណសម្បយុត្តភាវំ, ‘‘អនុស្សាហិតោ’’តិ បន ឥមិនា អសង្ខារិកភាវន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘ទេយ្យធម្មបដិគ្គាហកាទិសម្បត្តិំ, អញ្ញំ វា សោមនស្សការណំ អាគម្មា’’តិ ឯវំ វុត្តនយេន. ឧស្សាហិតោតិ ទេយ្យធម្មេ សាបេក្ខាទិតាយ, សីលសម្បទាទីសុ អនធិមុត្តតាទីហិ ច បុញ្ញកិរិយាយ សង្កោចាបជ្ជនតោ អត្តនា, បរេន វា កេនចិ ឧស្សាហិតោ. បរេហីតិ ¶ បន វុត្តនយមេវ. ករោតិ ទានាទីនិ បុញ្ញានីតិ សម្ពន្ធោ. តមេវាតិ សោមនស្សសហគតាទិនា តំសទិសតាយ វុត្តំ. ហោតិ ហិ តំសទិសេបិ តំវោហារោ យថា ច ‘‘សាយេវ តិត្តិរី, តានិយេវ ឱសធានី’’តិ. ឯត្ថ បន ‘‘ឧស្សាហិតោ’’តិ ឥមិនា សសង្ខារិកតំ ទស្សេតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឥមស្មិំ បនត្ថេតិ ឥមស្មិំ សសង្ខារិកសទ្ទាភិធេយ្យេ, ឧស្សាហិតព្ពចិត្តសង្ខាតេ អត្ថេ តំវិសយេតិ អត្ថោ. បុព្ពប្បយោគស្សាតិ បុញ្ញកិរិយាយ សង្កោចេ ជាយមានេ តតោ វិវេចេត្វា សមុស្សាហនវសេន បវត្តស្ស ចិត្តប្បយោគស្ស. បុព្ព-គ្គហណំ បនេត្ថ តថាបវត្តបុព្ពាភិសង្ខារវសេន ¶ សោ បយោគោ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ, ន តស្ស បុព្ពកាលិកតាយាតិ វុត្តោវាយមត្ថោ.

បដិបត្តិទស្សនេនាតិ ភិក្ខូ ទិស្វា ទេយ្យធម្មបរិច្ចជនវន្ទនាទិបដិបត្តិទស្សនេន. ពលន្តិ អនន្តីតិ ពាលា, អស្សាសិតបស្សាសិតមត្តេនេវ ជីវន្តិ, ន បញ្ញាជីវិតេនាតិ អធិប្បាយោ. ពាលាយេវ ពាលកា. តេ បន ឥធ ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តាយ សម្មាទិដ្ឋិយា អភាវេន អសញ្ជាតពុទ្ធិនោ ទារកា. បាកដវសេន ចេត្ថ ពាលក-គ្គហណំ. សហសា ករណាទិកាលេ បន ឥតរេសម្បិ ញាណវិប្បយុត្តំ ហោតីតិ. សោមនស្សំ ជាតំ ឯតេសន្តិ សោមនស្សជាតា, ជាតសោមនស្សាតិ អត្ថោ. សហសាតិ សីឃំ សីឃំ ទាតុកាមតាយ ឧប្បត្តិសមកាលមេវ.

ឯត្ថ ច ‘‘បដិបត្តិទស្សនេនា’’តិ ឥមិនា បរេសំ បយោគាភាវមាហ, ‘‘ជាតបរិចយា’’តិ អត្តនោ បយោគាភាវំ. ឧភយេនាបិ ឥមស្ស អសង្ខារិកភាវំ ទីបេតិ. ‘‘ពាលកា, សហសា’’តិ ច ឥមេហិ ញាណវិប្បយុត្តភាវមាហ, ‘‘ភិក្ខូ…បេ… ជាតា’’តិ សោមនស្សសហគតភាវំ. អថ វា ‘‘បដិបត្តិ…បេ… បរិចយា’’តិ ឥមិនា អសង្ខារិកភាវស្ស ‘‘ពាលកា ភិក្ខូ…បេ… ជាតា’’តិ ¶ ច ឥមេហិ ញាណវិប្បយុត្តសោមនស្សសហគតភាវស្ស ច ទីបិតត្តា ‘‘សហសា’’តិ វចនេន យថាវុត្តមេវ ញាណវិប្បយុត្តអសង្ខារិកភាវំ បកាសេតិ. ឯវំ សតិ បដិលោមតោ សោមនស្សសហគតាទិភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ. អនុលោមតោ បន ‘‘សោមនស្សជាតា’’តិ ឥមិនា សោមនស្សសហគតភាវំ, សហសា-គ្គហណេន ញាណវិប្បយុត្តាសង្ខារិកភាវំ ទីបេតិ. ‘‘បដិបត្តិ…បេ… ទិស្វា’’តិ ឯត្តាវតា បន សោមនស្សសហគតាទិភាវស្ស ការណំ វុត្តន្តិ. តេតិ តេ ញាតកា, តេ ពាលកាតិ វា អត្ថោ. ‘‘សោមនស្សហេតូនំ អភាវំ អាគម្មា’’តិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. មជ្ឈត្តារម្មណំ តថារូបេ ចេតោភិសង្ខារាទយោបិ ហិ ឧបេក្ខាសហគតតាយ ការណមេវាតិ. ចិត្តស្ស សោមនស្សាភាវេ បុគ្គលស្សបិ សោមនស្សរហិតតា ហោតីតិ ‘‘ចតូសុបិ…បេ… ហោន្តី’’តិ បុគ្គលាធិដ្ឋានំ កត្វា វុត្តំ, សោមនស្សរហិតា ហោន្តិ បុញ្ញំ ករោន្តាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ និគមនំ.

ឥមេសុ បន អដ្ឋសុ វិញ្ញាណេសុ សោមនស្សសហគតតោ ឧបេក្ខាសហគតំ ពលវតរំ, ញាណវិប្បយុត្តតោ ញាណសម្បយុត្តំ, សសង្ខារិកតោ អសង្ខារិកំ សទិសំ ពលវតរំ. វិសទិសំ បន វេទនាញាណប្បយោគវសេន ពលវំ, ទុព្ពលញ្ច ហោតិ. សោមនស្សសហគតតិហេតុកអសង្ខារិកតោ ហិ ឧបេក្ខាសហគតតិហេតុកសសង្ខារិកំ ¶ ពលវតរំ, ឧបេក្ខាសហគតទុហេតុកអសង្ខារិកតោ សោមនស្សសហគតតិហេតុកអសង្ខារិកំ ពលវតរំ. ឥតិ ចតុត្ថចិត្តតោ តតិយចិត្តំ ពលវតរំ, តតោ អដ្ឋមចិត្តំ, តតោ សត្តមចិត្តំ, តតោ ទុតិយចិត្តំ, តតោ បឋមចិត្តំ, តតោ ឆដ្ឋចិត្តំ, តតោ បញ្ចមចិត្តន្តិ ឯវមិមេសំ ពលវពលវតរភាវោ វេទិតព្ពោ.

២៦. ឯវំ ¶ បាឡិយំ អាគតនយេន វេទនាញាណប្បយោគភេទតោ អដ្ឋវិធតំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ អដ្ឋកថាយំ អាគតបុញ្ញកិរិយាទីនំ វសេនបិ បភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘ទស បុញ្ញក្រិយាទីន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អាទិ-សទ្ទេន ឆន្នំ អារម្មណានំ, ចតុន្នំ អធិបតីនំ, តិណ្ណំ កម្មានំ, ហីនាទិភេទស្ស ច សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តេនេវាហុ –

‘‘កមេន បុញ្ញវត្ថូហិ, គោចរាធិបតីហិ ច;

កម្មហីនាទិតោ ចាបិ, គណេយ្យ នយកោវិទោ’’តិ.

២៧. ឥទានិ តថាបវត្តមានស្ស តស្ស យោ យោ តេសំ តេសំ វសេន លព្ភមានោ គណនបរិច្ឆេទោ, តំ សម្បិណ្ឌិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សត្តរស សហស្សានី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថេវំ គណនា វេទិតព្ពា – ឥមានិ តាវ អដ្ឋ វិញ្ញាណានិ ទសន្នំ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ វសេន បវត្តនតោ បច្ចេកំ ទស ទសាតិ កត្វា អសីតិ ចិត្តានិ ហោន្តិ, តានិ ច ឆសុ អារម្មណេសុ បវត្តនតោ ឆគ្គុណិតានិ សាសីតិកានិ ចត្តារិ សតានិ ហោន្តិ, តានិ ចតុន្នំ អធិបតីនំ សហយោគវសេន ចតុគ្គុណិតានិ សហស្សំ, វីសាធិកានិ ច នវ សតានិ ហោន្តិ, តានិ ច កាយវចីមនោសង្ខាតានំ តិណ្ណំ កម្មានំ វសេន តិគុណិតានិ សសដ្ឋិសត្តសតាធិកានិ បញ្ច សហស្សានិ ហោន្តិ, តានិ ច ហីនមជ្ឈិមបណីតភេទតោ តិគុណិតានិ សាសីតិកទ្វិសតាធិកានិ សត្តរស សហស្សានិ ហោន្តីតិ. ននុ ច ញាណវិប្បយុត្តចិត្តានំ វីមំសាធិបតិសហយោគាភាវតោ អធិបតិវសេន សហស្សំ, សាសីតិកានិ ច ឆ សតានិ ហោន្តីតិ តានិ កម្មាទីនំ វសេន សម្បិណ្ឌិតានិ វីសសតាធិកានិ បន្នរស សហស្សានិ ភវន្តីតិ? សច្ចមេតំ, សោតបតិតវសេន បន តំ អនាទិយិត្វា អធិបតិគណនា គហិតាតិ ន តស្ស វសេន គណនហានិ កតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ននុ ¶ ច ‘‘សវិបាកំ កុសល’’ន្តិ វុត្តំ, តំ បន កថំ, កុហិំ, កិំ ផលតីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘តំ បនា’’តិអាទិ. យស្មា តិហេតុកំ កុសលំ តិហេតុកំ វា ទុហេតុកំ វា បដិសន្ធិំ ទេតិ ¶ , នាហេតុកំ បដិសន្ធិំ ទេតិ. យទា ច តិហេតុកំ បដិសន្ធិំ ជនេតិ, តទា បវត្តេ សោឡស វិបាកានិ អភិនិប្ផាទេតិ. យទា ទ្វិហេតុកំ, តទា ទ្វាទស. ទុហេតុកំ បន ទុហេតុកមហេតុកញ្ច បដិសន្ធិំ ជនេតិ, ន តិហេតុកំ. យទា ច ទុហេតុកំ ជនេតិ, តទា បវត្តិយំ ទ្វាទស. យទា អហេតុកំ, តទា អដ្ឋ. យេ បន អាគមនតោ វិបាកស្ស សង្ខារភេទមិច្ឆន្តិ, តេសំ មតេន តិហេតុកំ ទ្វាទស, ទស វា វិបច្ចតិ, ទុហេតុកំ ទស, អដ្ឋ វា, តស្មា វុត្តំ ‘‘យថានុរូប’’ន្តិ. នានាវិធសម្បត្តិដ្ឋានភាវតោ សោភនា, គន្តព្ពតោ គតិ ចាតិ សុគតិ, កាមាវចរភវោវ សុគតិ កាមាវចរសុគតិ. តស្សំ កាមាវចរសុគតិយំ. ភវភោគសម្បត្តិន្តិ ឯត្ថ ច ភវតីតិ ភវោ, ឧបបត្តិភវសង្ខាតានំ វិបាកក្ខន្ធកដត្តារូបានមេតំ គហណំ, ភុញ្ជិតព្ពតោ ភោគោ, បវត្តិយំ បដិលភិតព្ពសម្បត្តិ, ភវោតិ វា បដិសន្ធិ, ភោគោ សេសវិបាកកដត្តារូបេហិ សហ បវត្តិយំ បដិលភិតព្ពា សម្បត្តិ, ភវោ ច ភោគោ ច ភវភោគោ, តេយេវ សម្បន្នភាវតោ សម្បត្តិ, តេសំ វា សម្បត្តិ ភវភោគសម្បត្តិ, តំ អភិនិប្ផាទេតិ, ជនកវសេន ច ឧបនិស្សយវសេន ច សាធេតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ភវភោគសម្បត្តីនំ និរវសេសតោ លព្ភមានដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘កាមាវចរសុគតិយ’’ន្តិ វុត្តំ. សហេតុកវិបាកវជ្ជំ បន បវត្តិវិបាកកដត្តារូបសភាវំ ភវសម្បត្តិំ, ឯកច្ចភោគសម្បត្តិញ្ច, ភោគសម្បទមេវ វា អវិសេសេន សុគតិយំ ទុគ្គតិយម្បិ អភិនិប្ផាទេតិយេវ. នាគសុបណ្ណាទីនម្បិ ហិស្ស ទេវសម្បត្តិសទិសំ មនុញ្ញំ ភោគជាតំ, តព្ពិសយានិ ច វិបាកចិត្តានិ, សុវណ្ណតាសុស្សរតាទិ ច តំ សព្ពំ កាមាវចរកុសលស្សេវ ផលំ. ន ហិ អកុសលស្ស ឥដ្ឋផលំ អត្ថិ. វុត្តញ្ហេតំ ¶ – ‘‘អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ, យំ អកុសលស្ស ឥដ្ឋោ កន្តោ វិបាកោ សំវិជ្ជតី’’តិ.

កាមាវចរកុសលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

រូបាវចរកុសលវណ្ណនា

ឥទានិ យស្មា កាមាវចរកុសលានន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស រូបាវចរកុសលស្ស និទ្ទេសាវកាសោ អនុប្បត្តោ, តស្មា តំ ទស្សនត្ថំ ‘‘ឥតរេសូ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ឥតរេសូតិ យថាវុត្តកាមាវចរកុសលតោ ឥតរេសុ, រូបាវចរាទីសូតិ អត្ថោ. សវត្ថុកតោ ឯកវិធំ ឯកន្តេន វត្ថុសន្និស្សិតត្តា ¶ . ន ហិ អរូបធាតុយំ រូបាវចរធម្មា លព្ភន្តិ រូបវិរាគភាវនាយ និព្ពត្តត្តា បុន រូបាវចរជ្ឈានសមាបត្តិយា អភាវតោ.

ហីនមជ្ឈិមបណីតភេទតោតិ ឯត្ថ បុព្ពេ វិយ អធិបតីនំ ហីនាទិភាវេហិ ឈានស្ស ហីនាទិភាវោ យោជេតព្ពោ. អថ វា បដិលទ្ធមត្តមនាសេវិតំ ហីនំ បរិទុព្ពលភាវតោ, នាតិសុភាវិតំ អបរិបុណ្ណវសិភាវំ មជ្ឈិមំ, អតិវិយ សុភាវិតំ បន សព្ពសោ បរិបុណ្ណវសិភាវំ បណីតំ. តថា ឧឡារបុញ្ញផលកាមតាវសេន បវត្តិតំ ហីនំ, លោកិយាភិញ្ញត្ថាយ បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ, វិវេកកាមតាយ អរិយភាវេ ឋិតេន បវត្តិតំ បណីតំ. អត្តហិតាយ វា បវត្តិតំ ហីនំ, កេវលំ អលោភជ្ឈាសយេន បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ, បរហិតាយ បវត្តិតំ បណីតំ. វដ្ដជ្ឈាសយេន វា បវត្តិតំ ហីនំ, វិវេកជ្ឈាសយេន បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ, វិវដ្ដជ្ឈាសយេន លោកុត្តរបាទកត្ថំ បវត្តិតំ បណីតំ.

បដិបទាទិភេទតោតិ ទុក្ខបដិបទាទន្ធាភិញ្ញាទីនំ បដិបទាភិញ្ញានំ ភេទេន. បដិបទាវចនេនេវ វា តទវិនាភាវតោ អភិញ្ញាបិ លព្ភតិ. តថា ហេត្ថ បដិបទាចតុក្កន្តិ វោហរន្តីតិ ¶ អាទិ-សទ្ទេន អធិបតិអាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ, តស្មា បដិបទាទិភេទតោតិ បដិបទាភេទតោ, អធិបតិភេទតោ, អារម្មណភេទតោ, ហានភាគិយាទិភេទតោតិ អត្ថោ. តត្ថ បដិបទាភេទតោ តាវ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, ទុក្ខបដិបទំ ខិប្បាភិញ្ញំ, សុខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, សុខបដិបទំ ខិប្បាភិញ្ញន្តិ ឯវំ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ ទុក្ខា បដិបទា អស្សាតិ ទុក្ខបដិបទំ. ទន្ធា អភិញ្ញា អស្សាតិ ទន្ធាភិញ្ញំ. ឯស នយោ ‘‘ទុក្ខបដិបទំ ខិប្បាភិញ្ញ’’ន្តិអាទីសុបិ.

តត្ថ អប្បហីននីវរណស្ស, អវិក្ខម្ភិតឈាននិកន្តិកស្ស ច ញាណកិច្ចស្ស អបរិព្យត្តតាយ បរិនិដ្ឋិតសកលបុព្ពកិច្ចស្ស ‘‘បថវី បថវី’’តិ វា ‘‘អាបោ អាបោ’’តិ វា ឯវំ បវត្តបឋមសមន្នាហារតោ បដ្ឋាយ យាវ តស្ស តស្ស ឈានស្ស ឧបចារុប្បត្តិយា នីវរណប្បហានំ, និកន្តិវិក្ខម្ភនញ្ច ហោតិ, តាវ បវត្តា បុព្ពភាគភាវនា បដិបទា នាម ‘‘បដិបជ្ជតិ ឈានំ ឯតាយា’’តិ កត្វា. បហីននីវរណស្ស, បន វិក្ខម្ភិតឈាននិកន្តិកស្ស ច ញាណកិច្ចស្ស បរិព្យត្តភាវតោ ឧបចារជ្ឈានំ អាទិំ កត្វា យាវ អប្បនាយ ឧប្បត្តិ, តាវ បវត្តា បញ្ញា បុព្ពភាគបញ្ញាយ វិសិដ្ឋភាវតោ អភិញ្ញា នាម, តស្មា យោ អាទិតោ កិលេសេ ឈាននិកន្តិញ្ច ¶ វិក្ខម្ភេន្តោ ទុក្ខេន សសង្ខារេន សប្បយោគេន កិលមន្តោ វិក្ខម្ភេតិ, វិក្ខម្ភិតកិលេសឈាននិកន្តិ ច អប្បនាបរិវាសំ វសន្តោ ចិរេន អង្គបាតុភាវំ បាបុណាតិ, តស្ស ទុក្ខបដិបទំ, ទន្ធាភិញ្ញញ្ច ឈានំ ហោតិ. យោ បន សសង្ខារេន កិលេសាទិកេ វិក្ខម្ភេត្វា ន ចិរេន អង្គបាតុភាវំ បាបុណាតិ, តស្ស ទុក្ខបដិបទំ, ខិប្បាភិញ្ញញ្ច. យោ កិលេសាទិកេ វិក្ខម្ភេន្តោ សុខេន អកិលមន្តោ វិក្ខម្ភេតិ, អប្បនាបរិវាសំ បន ចិរាយតិ, តស្ស សុខបដិបទំ, ទន្ធាភិញ្ញំ. យោ បន សុខេនេវ កិលេសាទិកេ វិក្ខម្ភេត្វា ¶ សីឃមេវ អប្បនំ បាបុណាតិ, តស្ស សុខបដិបទំ, ខិប្បាភិញ្ញន្តិ វេទិតព្ពំ.

សោ បនាយំ បដិបទាភិញ្ញានំ ភេទោ កិលេសិន្ទ្រិយាធិការវសេន វេទិតព្ពោ. យស្ស ហិ រាគាទយោ កិលេសា តិព្ពា ហោន្តិ, សទ្ធាបញ្ចមកានិ ច ឥន្ទ្រិយានិ មុទូនិ. យោ ច សមថវិបស្សនាសុ អកតាធិការោ, តស្ស បវត្តឈានំ ទុក្ខបដិបទំ, ទន្ធាភិញ្ញញ្ច ហោតិ. តស្ស ហិ កិលេសសមុទាចារតិព្ពតាយ នីវរណវិក្ខម្ភនស្ស កិច្ឆេន កសិរេន សមិជ្ឈនតោ បដិបទា ទុក្ខា អសុខា, តស្សេវ សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ មុទុតាយ អភិញ្ញាបិ ទន្ធា មន្ទា អសីឃប្បវត្តិនី ហោតិ. ភវន្តរេ វា សមថេ អកតាធិការត្តា បដិបទា ទុក្ខា, វិបស្សនាយ អកតាធិការត្តា អភិញ្ញាបិ ទន្ធា. យោ បន វុត្តវិបរីតោ ហោតិ, តស្ស កិលេសានំ អតិព្ពសមុទាចារតាយ, ឥន្ទ្រិយានញ្ច តិខីណតាយ សមថវិបស្សនាសុ កតាធិការតាយ យថាក្កមំ សុខបដិបទា, ខិប្បាភិញ្ញា ច ហោតិ. ភវន្តរេ កតបរិចយស្ស ហិ យថា បគុណំ កត្វា វិស្សដ្ឋគន្ថោ អប្បមត្តកេន បយោគេន សុប្បវត្តិ វាចុគ្គតោ ច ហោតិ, ឯវំ ភាវនា អប្បកសិរេនេវ ឥជ្ឈតីតិ. ស្វាយំ អកតោ, កតោ ច អធិការោ សមថនិស្សិតោ បដិបទាយំ វុត្តោ សមាធិប្បធានត្តា បដិបទាយ. វិបស្សនានិស្សិតោ អភិញ្ញាយ ញាណប្បធានត្តា អប្បនាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

យោ បន តិព្ពកិលេសោ តិក្ខិន្ទ្រិយោ វិបស្សនាយមេវ វា កតាធិការោ ហោតិ, តស្ស វុត្តនយេន ទុក្ខា បដិបទា, ខិប្បា បន អភិញ្ញា ហោតិ, តព្ពិបរីតស្ស សុខបដិបទា ទន្ធាភិញ្ញាតិ. តស្មា កិលេសានំ តិព្ពមន្ទភាវតោ, ឥន្ទ្រិយានំ តិខិណមុទុភាវតោ, បុព្ពបរិចយស្ស ច សម្ភវាសម្ភវវសេនាតិ ឯវំ កិលេសិន្ទ្រិយាធិការវសេន ឥមាសំ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

អបិច ¶ យានិ បរតោ សប្បាយាសប្បាយានិ, បលិពោធុបច្ឆេទាទីនិ បុព្ពកិច្ចានិ, អប្បនាកោសល្លានិ ¶ ច អាគមិស្សន្តិ, តេសុ យោ ឧបចារាធិគមតោ បុព្ពេ, បច្ឆា ច អសប្បាយសេវី ហោតិ, តស្ស ទុក្ខា បដិបទា, ទន្ធា ច អភិញ្ញា ហោតិ. ឧភយត្ថ សប្បាយសេវិនោ សុខា បដិបទា, ខិប្បា ច អភិញ្ញា. យោ បន តតោ បុព្ពភាគេ អសប្បាយំ សេវិត្វា អបរភាគេ សប្បាយសេវី ហោតិ, តស្ស ទុក្ខា បដិបទា, ខិប្បា អភិញ្ញា. តព្ពិបរីតស្ស សុខា បដិបទា, ទន្ធា អភិញ្ញា ច វេទិតព្ពា.

តថា បលិពោធុបច្ឆេទាទិបុព្ពកិច្ចំ អសម្បាទេត្វា ភាវនមនុយុញ្ជន្តស្ស សបរិបន្ថតាយ ទុក្ខា បដិបទា, វិបរិយាយេន អបរិបន្ថតាយ សុខា. អប្បនាកោសល្លានិ អសម្បាទេន្តស្ស ញាណស្ស អវិសទតាយ ទន្ធា អភិញ្ញា ហោតិ, សម្បាទេន្តស្ស វិបរិយាយតោ ខិប្បា អភិញ្ញាតិ. កិញ្ច – តណ្ហាវិជ្ជាតិភវនវសេន ឯតាសំ ភេទោ វេទិតព្ពោ. តណ្ហាភិភូតស្ស ហិ ទុក្ខា បដិបទា ហោតិ តស្សា សមាធិស្ស ឧជុបដិបក្ខត្តា សមថបដិបទាយ បរិបន្ថកភាវតោ, អនភិភូតស្ស តទភាវតោ សុខា. អវិជ្ជាភិភូតស្ស ច តស្សា បញ្ញាយ ឧជុបដិបក្ខភាវតោ ទន្ធា អភិញ្ញា, ឥតរស្ស ខិប្បា អភិញ្ញាតិ. សោ បនាយំ បដិបទាភេទោ កេវលំ សមថភាវនាវសេន បដិលទ្ធជ្ឈានស្ស, មគ្គាធិគមវសេន បដិលទ្ធជ្ឈានស្ស បន នត្ថិ ទុក្ខបដិបទាទិភេទោ. កេចិ បន មគ្គវសេនេវ តស្ស បដិបទាទិភេទំ វណ្ណេន្តិ ‘‘មគ្គស្ស ហិ ទុក្ខបដិបទាទិភាវេ តស្មិំ ទុក្ខបដិបទាទិក’’ន្តិ.

អធិបតិភេទាទីសុ បន ឆន្ទាធិបតេយ្យំ ចិត្តាធិបតេយ្យំ វីរិយាធិបតេយ្យំ វីមំសាធិបតេយ្យន្តិ ឯវំ អធិបតិភេទតោ, បរិត្តំ បរិត្តារម្មណំ, បរិត្តំ អប្បមាណារម្មណំ, អប្បមាណំ បរិត្តារម្មណំ ¶ , អប្បមាណំ អប្បមាណារម្មណន្តិ ឯវំ អារម្មណភេទតោ, ហានភាគិយំ ឋិតិភាគិយំ វិសេសភាគិយំ និព្ពេធភាគិយន្តិ ឯវំ ហានភាគិយាទិភេទតោ ច ចតុព្ពិធតា វេទិតព្ពា. តត្ថ ‘‘ឆន្ទវតោ ចេ ឈានំ និព្ពត្តិស្សតិ, មយ្ហម្បិ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ ឯវំ ឆន្ទំ ធុរំ កត្វា ឧប្បន្នំ ឆន្ទាធិបតេយ្យំ. ឯស នយោ ‘‘ចិត្តាធិបតេយ្យា’’ទីសុបិ. អប្បគុណំ បន ឧបរិឈានស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ អសក្កោន្តំ បរិត្តំ, សុប្បសរាវមត្តេសុ អវឌ្ឍិតារម្មណេសុ និព្ពត្តំ បរិត្តារម្មណំ. វុត្តបដិបក្ខតោ បន យថាក្កមំ អប្បមាណារម្មណាទីនិ វេទិតព្ពានិ. ហានភាគិយាទិវិសេសំ សយមេវ វក្ខតិ.

ឈានង្គយោគភេទតោតិ កត្ថចិ បញ្ច ឈានង្គានិ, កត្ថចិ ចត្តារិ, កត្ថចិ តីណិ, កត្ថចិ ទ្វេ ¶ , កត្ថចិ អបរានិ ទ្វេតិ ឯវំ ឈានង្គានំ សម្បយោគភេទតោ. ននុ ចេត្ថ កាមាវចរកុសលេ វិយ សង្ខារភេទោ កស្មា ន គហិតោ. ឥទម្បិ ហិ កេវលំ សមថានុយោគវសេន បដិលទ្ធំ សសង្ខារំ, មគ្គាធិគមវសេន បដិលទ្ធមសង្ខារំ, តស្មា ‘‘ឈានង្គសង្ខារយោគភេទតោ ទសវិធ’’ន្តិ វត្តព្ពន្តិ? នយិទមេវំ, មគ្គាធិគមវសេន សត្តិតោ បដិលទ្ធស្សាបិ អបរភាគេ បរិកម្មវសេនេវ ឧប្បជ្ជនតោ, តស្មា សព្ពស្សបិ ឈានស្ស បរិកម្មសង្ខាតបុព្ពាភិសង្ខារេន វិនា កេវលំ អធិការវសេន អនុប្បជ្ជនតោ ‘‘អសង្ខារ’’ន្តិបិ វត្តុំ ន សក្កា, អធិការេន ច វិនា កេវលំ បរិកម្មាភិសង្ខារេនេវ អនុប្បជ្ជនតោ ‘‘សសង្ខារ’’ន្តិបិ វត្តុំ ន សក្កាតិ ឈានង្គយោគភេទតោ បញ្ចវិធតា ច វុត្តាតិ.

កាមច្ឆន្ទោ ព្យាបាទោ ថិនមិទ្ធំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ វិចិកិច្ឆាតិ ឥមានិ បញ្ច នីវរណានិ វិប្បហីនានិ ឯតស្សាតិ កាមច្ឆន្ទ…បេ… វិប្បហីនំ. ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ ឯត្ថ អាហិត-សទ្ទស្ស វិយ វិប្បហីន-សទ្ទស្សេត្ថ បរវចនំ ទដ្ឋព្ពំ. កាមច្ឆន្ទាទីហិ វា វិប្បហីនំ វិសំយុត្តំ តេសំ បហាយកភាវេនាតិ កាមច្ឆន្ទ…បេ… វិប្បហីនំ. តត្ថ កាមេតីតិ កាមោ, ឆន្ទនដ្ឋេន ឆន្ទោ ចាតិ ¶ កាមច្ឆន្ទោ, ពហលកាមរាគស្សេតំ អធិវចនំ. ព្យាបាទាទីនមត្ថំ វក្ខតិ. យស្មា កាមច្ឆន្ទាទីសុ អប្បហីនេសុ ឈានំ នុប្បជ្ជតិ, តស្មា តានិស្ស បហានង្គានីតិ វេទិតព្ពានិ. ននុ អញ្ញេបិ អកុសលា ធម្មា ឥមិនា ឈានេន បហីយន្តិ, អថ កស្មា បញ្ចេវ បហានង្គវសេន វុត្តានីតិ? វិសេសេន ឈានន្តរាយករត្តា. កាមច្ឆន្ទវសេន ហិ នានាវិសយបលោភិតំ ចិត្តំ ន ឯកត្តារម្មណេ សមាធិយតិ. កាមច្ឆន្ទាភិភូតំ វា នានាវិសយសមុបព្យូឡ្ហាយ កាមធាតុយា បហានបដិបទំ ន បដិបជ្ជតិ, ព្យាបាទេន ច អារម្មណេ បដិហញ្ញមានំ ន សមាហិតំ បវត្តតិ, ថិនមិទ្ធាភិភូតំ អកម្មញ្ញំ ហោតិ, ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចបរេតំ អវូបសន្តមេវ ហុត្វា បរិព្ភមតិ, វិចិកិច្ឆាឧបហតំ ឈានាធិគមបដិបទំ នារោហតិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ នុ ខោ, ន នុ ខោ, បថវី បថវី’’តិអាទិនា បវត្តមនសិការេន ‘‘ឈានំ សិយា នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិអាទិនា វិចិកិច្ឆន្តស្ស ឈានាធិគមបដិបទាយ អសំសិជ្ឈនតោ. យតោ វក្ខតិ –

‘‘ភាគី អស្សមហំ អទ្ធា, ឥមាយ បដិបត្តិយា;

បវិវេកសុខស្សាតិ, កត្វា ឧស្សាហមុត្តម’’ន្តិ.

តស្មា ¶ សមាធិអាទីនំ ឧជុវិបច្ចនីកភាវេន វិសេសេន ឈានាធិគមស្ស អន្តរាយករណតោ ឯតានេវ បហានង្គានីតិ វុត្តានិ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘បច្ចនីកា យតោ បញ្ច, សមាធាទីនមេត្ថ ហិ;

ឈានន្តរាយិកា តស្មា, បហានង្គេ និយាមិតា’’តិ.

ឯវមិទំ បហានង្គវសេន ទស្សេត្វា ឥទានិ សម្បយោគង្គវសេន ទស្សេតុំ ‘‘វិតក្ក…បេ… សម្បយុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ វិតក្កាទយោ វចនត្ថលក្ខណាទិវសេន ឧបរិ អាគមិស្សន្តិ. យស្មា បន ឥមេសុ ឧប្បន្នេសុ ឈានំ ឧប្បន្នំ នាម ហោតិ, តេនស្ស ឥមានិ សម្បយោគង្គានីតិ វេទិតព្ពានិ, តស្មា ន ឯតេហិ ¶ សមន្នាគតំ អញ្ញទេវ ឈានំ នាម អត្ថីតិ គហេតព្ពំ. យថា បន នេមិអាទិអង្គសមុទាយេ រថាទិវោហារោ ហោតិ, ឯវំ ឈានង្គសមុទាយេ ឈានវោហារោ. វុត្តម្បិ ហេតំ វិភង្គេ ‘‘ឈានន្តិ វិតក្កោ វិចារោ បីតិ សុខំ ចិត្តស្សេកគ្គតា’’តិ (វិភ. ៥៦៩). កស្មា បន អញ្ញេសុបិ ផស្សាទីសុ សម្បយុត្តធម្មេសុ វិជ្ជមានេសុ ឥមានិយេវ បញ្ច ឈានង្គវសេន វុត្តានីតិ? វុច្ចតេ – ឧបនិជ្ឈានកិច្ចវន្តតាយ, កាមច្ឆន្ទាទីនំ ឧជុបដិបក្ខភាវតោ ច. វិតក្កោ ហិ អារម្មណេ ចិត្តំ អភិនិរោបេតិ, វិចារោ អនុពន្ធតិ. ឯវំ ឈានាធិគមស្ស វិសេសបច្ចយភូតេហិ តេហិ អវិក្ខេបាយ សមាទហិតបយោគស្ស ចេតសោ បយោគសម្បត្តិសមុដ្ឋានា បីតិ បីណនំ, សុខញ្ច ឧបព្រូហនំ ករោតិ. អថ នំ សសម្បយុត្តធម្មំ ឯតេហិ អភិនិរោបនានុពន្ធនបីណនឧបព្រូហនេហិ អនុគ្គហិតា ឯកគ្គតា សមាធានកិច្ចេន អត្តានំ អនុវត្តាបេន្តី ឯកត្តារម្មណេ សមំ, សម្មា ច អាធិយតិ, ឥន្ទ្រិយសមតាវសេន សមំ, បដិបក្ខធម្មានំ ទូរីភាវេន លីនុទ្ធច្ចាភាវេន សម្មា ច ឋបេតីតិ ឯវមេតេសមេវ ឧបនិជ្ឈានកិច្ចំ អាវេណិកំ. កាមច្ឆន្ទាទិបដិបក្ខភាវេន បន សយមេវ វក្ខតិ. ឯវំ ឧបនិជ្ឈានកិច្ចវន្តតាយ, កាមច្ឆន្ទាទីនំ ឧជុបដិបក្ខភាវតោ ច ឥមេយេវ បញ្ច ឈានង្គភាវេន វវត្ថិតាតិ. យថាហុ –

‘‘ឧបនិជ្ឈានកិច្ចត្តា, កាមាទិបដិបក្ខតោ;

សន្តេសុបិ ច អញ្ញេសុ, បញ្ចេវ ឈានសញ្ញិតា’’តិ.

ទេសនាក្កមតោ, មហគ្គតធម្មេសុ បឋមំ អធិគន្តព្ពតោ ច បឋមំ, បឋមំ សមាបជ្ជិតព្ពន្តិបិ ¶ បឋមន្តិ វទន្តិ. តំ បន ន ឯកន្តលក្ខណំ ឈានបដិលោមាទិវសេន សមាបជ្ជនេ អសម្ភវតោ.

បុរិមបច្ឆិមចិត្តេសុ ឧប្បជ្ជមានស្សាបិ អប្បនាក្ខណេ អនុប្បជ្ជនតោ វិតក្កោ វិប្បហីនោ ឯតស្ស, តតោ វា ឯតំ វិប្បហីនន្តិ ¶ វិតក្កវិប្បហីនំ. ភាវនាយ ហិ បហីនត្តា វិតក្កោ ឈានក្ខណេ នុប្បជ្ជតិ. អសំកិលិដ្ឋសភាវត្តា បន ឧបចារភាវនាយ ច តំ បហាតុំ អសមត្ថភាវតោ បុរិមភាគេ, បច្ឆាភាគេ ច អបច្ចនីកចិត្តប្បវត្តិតោ ឧប្បជ្ជតិយេវាតិ.

ននុ ច ‘‘អសំកិលិដ្ឋសភាវត្តា’’តិ វុត្តំ, អថ កថំ ឈានេន ឯស បហីយតិ? ន ហិ កុសលេហិ អសំកិលិដ្ឋធម្មស្ស បហានំ អត្ថិ រាគាទិសំកិលិដ្ឋានំ បាបធម្មានមេតស្ស ឧជុបដិបក្ខភាវតោតិ? វុច្ចតេ – អសំកិលិដ្ឋសភាវស្សាបិ ឯតស្ស ឱឡារិកតាយ ទុព្ពលភាវតោ ឈានក្ខណេ អនុប្បត្តិសភាវាបាទនត្ថំ តត្ថ និកន្តិវិក្ខម្ភនវសេន ទុតិយជ្ឈានភាវនា ហោតីតិ តស្សា ពលេន តំ ឈានក្ខណេ អនុប្បជ្ជន្តំ និកន្តិវិក្ខម្ភនវសេន វា វិក្ខម្ភិតំ បហីនំ នាម ហោតិ. យទិ ឯវំ ឧបចារេនបិ និកន្តិ វិក្ខម្ភីយតីតិ តត្ថបិស្ស បហានំ សិយា, យថា បឋមជ្ឈានស្ស ឧបចារេ នីវរណានីតិ? នយិទមេវំ, នីវរណប្បហានស្ស វិយ វិតក្ការម្មណិកនិកន្តិ វិក្ខម្ភនស្ស ឧបចារេន សាតិសយំ អនិប្ផជ្ជនតោ. សាតិសយញ្ហិ តត្ថ និកន្តិប្បហានំ អប្បនាយ ឯវ ហោតិ, តស្មា យទវោចុម្ហា ‘‘ឧបចារភាវនាយ ច តំ បហាតុំ អសមត្ថភាវតោ’’តិ, តំ សុដ្ឋុ ឧបបរិក្ខិត្វា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘វិចារវិប្បហីន’’ន្តិអាទីសុបិ វុត្តនយានុសារេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ទុតិយជ្ឈានេយេវ បហីនស្ស វិតក្កស្ស ឥធ អប្បវត្តិមត្តទស្សនត្ថំ ‘‘វិតក្កវិចារវិប្បហីន’’ន្តិ វិតក្ក-គ្គហណំ កតំ. ឯវំ ‘‘វិតក្កវិចារបីតិវិប្បហីន’’ន្តិអាទីសុបិ.

យថាសម្ភវន្តិ បថវីកសិណាទីសុ យំ យំ អារម្មណំ យស្ស យស្ស សម្ភវតិ, តទនតិក្កមតោ. កសិណានាបានេសុ ហិ បញ្ចេវ ឈានានិ បវត្តន្តិ, អសុភកាយគតាសតីសុ បឋមជ្ឈានំ, អនុបេក្ខាព្រហ្មវិហារេសុ បញ្ចមជ្ឈានវជ្ជានិ, ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារេ បញ្ចមជ្ឈានន្តិ.

បថវីកសិណាទីសូតិ ¶ ¶ ឯត្ថ អាទិ-គ្គហណេន កេវលំ អាបោកសិណាទីនមេវ, អថ ខោ អសុភាទីនម្បិ អប្បនាវហកម្មដ្ឋានានំ សង្គហោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច អភិភាយតនវិមោក្ខឈានានិ បវត្តាការមត្តតោ ភិន្នានិ, អារម្មណតោ បន កសិណាយតនានេវ ហោន្តីតិ កសិណាយតនឈានេហេវ តានិ សង្គហិតានិ. ‘‘យថាសម្ភវំ…បេ… អនេកវិធ’’ន្តិ វា វចនេន រូបាវចរជ្ឈានេ សព្ពោបិ លព្ភមានកភេទោ សង្គហិតោតិ អភិភាយតនវិមោក្ខឈានានិ វិសុំ ន វុត្តានិ, តានិ បន សរូបតោ ឯវំ វេទិតព្ពានិ.

តត្ថ ញាណុត្តរស្ស យោគាវចរស្ស បថវីកសិណាទិអារម្មណំ អភិភវិត្វា ‘‘ន មេត្ថ អប្បនានិព្ពត្តនេ ភារោ’’តិ បដិបន្នស្ស និមិត្តុប្បត្តិតោ ឧទ្ធំ ទុតិយតតិយវីថិយំ, ចតុត្ថបញ្ចមវីថិយំ វា បដិលទ្ធំ ឈានំ អភិភាយតនំ នាម. តញ្ហិ អារម្មណំ អភិភវតីតិ អភិភូ, យោគិនោ សុខវិសេសានំ អធិដ្ឋានតាយ, មនាយតនធម្មាយតនបរិយាបន្នតាយ វា អាយតនន្តិ អភិភាយតនំ, អភិភវិតព្ពំ វា អភិភូ, អាលម្ពណំ, តំ អាយតនមស្សាតិ អភិភាយតនំ. អថ វា អាលម្ពណាភិភវនតោយេវ អភិភូ, បរិកម្មំ, ញាណំ វា, តំ អាយតនំ ការណមស្សាតិ អភិភាយតនំ. បរិកម្មំ, ញាណំ វា អាលម្ពណំ អភិភវិត្វា បវត្តមានំ ឧបចារុប្បត្តិតោ បញ្ចមវីថិមនតិក្កមិត្វា អប្បនំ និព្ពត្តេតិ. បញ្ចមវីថិតោ បរំ និព្ពត្តំ បន អភិភវិតុកាមតាយ និព្ពត្តិតម្បិ អភិភាយតនំ នាម ន ហោតិ. សាមញ្ញគតិយា បន កសិណាយតនមេវ ហោតិ. ឥមមេវ ហិ សីឃតរប្បវត្តិំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តានិ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតិ, សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ និព្ពត្តេតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២០៤) វុត្តំ. ននុ ច អដ្ឋកថាយំ យថារុតវសេនេវ អត្ថោ កស្មា ន គយ្ហតិ. ‘‘សហ និមិត្តុប្បាទេនេវា’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២០៤) ហិ វុត្តត្តា និមិត្តុប្បត្តិយា សហុប្បន្នំ ឈានមភិភាយតនន្តិ ¶ វិញ្ញាយតីតិ? នយិទមេវំ, និមិត្តុប្បាទេន សហ អប្បនាយ អសម្ភវតោ. និមិត្តុប្បាទោតិ ហិ ឥធ បដិភាគនិមិត្តស្ស ឧប្បត្តិ តទារម្មណស្ស វា ឧបចារជ្ឈានស្ស, កិំ តាវ បដិភាគនិមិត្តុប្បត្តិយា សហ អប្បនាយ និព្ពត្តិ ឧបចារជ្ឈានេ អសតិ តស្សា អសម្ភវតោ, នាបិ ឧបចារជ្ឈានេន សហ ឯកវីថិយំ និព្ពត្តិ តស្សា ឧបចារភាវនាបពន្ធសេវិតព្ពភាវេន តទា អសម្ភវតោ, តស្មា នាតិចិរាយនប្បវត្តិទស្សនត្ថំ សមីបិម្ហិ សមីបការីយូបចារេន អដ្ឋកថាយំ តថា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យទិ និមិត្តុប្បត្តិតោ នាតិចិរប្បវត្តមភិភាយតនំ, កថំ តស្ស ទន្ធាភិញ្ញាខិប្បាភិញ្ញាភេទោ បាឡិយំ វុត្តោតិ? វុច្ចតេ – ចតុត្ថបញ្ចមជវនវីថិយំ ឧប្បន្នំ ចិរកាលនិព្ពត្តិតាយ ទន្ធាភិញ្ញំ, ទុតិយតតិយវីថិយំ ¶ ឧប្បន្នំ តព្ពិបរីតលក្ខណតាយ ខិប្បាភិញ្ញន្តិ. កេចិ បន ‘‘អភិភាយតនំ នាម វសិភាវប្បត្តមេវ, នេតរ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, វសិភាវប្បត្តិយា និមិត្តុប្បត្តិតោ ទូរតរភាវេន ‘‘សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ និព្ពត្តេតី’’តិ អដ្ឋកថាវចនេន សហ វិរុជ្ឈនតោ.

អបិច វសិភាវប្បត្តំ ឈានំ អភិភវនការណនិរបេក្ខំ វសិភាវពលេនេវ សក្កច្ចំ សមាបជ្ជិតុំ ន សក្កាតិ ន តំ អភិភាយតនំ នាម ហោតិ, តស្មា អប្បត្តវសិភាវា បឋមុប្បន្នាយេវ អភិភាយតនន្តិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. យទិ ឯវំ កថំ ‘‘អប្បមាណំ បរិត្តារម្មណំ, អប្បមាណំ អប្បមាណារម្មណ’’ន្តិ (ធ. ស. ២១២-២១៣) អភិភាយតនទេសនាយំ វុត្តំ. វសិភាវប្បត្តញ្ហិ ឈានំ អប្បមាណន្តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច ឧប្បន្នមត្តត្តា បរិត្តមេវាតិ? នាយំ ទោសោ. បឋមំ អភិភាយតនវសេន បដិលទ្ធជ្ឈានំ បច្ឆា វសិភាវប្បត្តម្បិ អភិភាយតននាមមេវ លភតីតិ វសិភាវប្បត្តមភិភាយតនំ អប្បមាណំ, ឥតរំ បរិត្តំ.

អថ ¶ វា វសិភាវប្បត្តំ អប្បមាណន្តិ ឧក្កំសគតិបរិគ្គហវសេន វុច្ចតិ. តំ បន យំ ពលវតរំ, តំ អប្បមាណន្តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស ឧបលក្ខណំ កត្វា វទន្តិ. ពលវភាវនិពន្ធនំ អប្បមាណត្តំ. ពលវភាវោ ច បឋមអប្បនាវារតោ បច្ឆិមបច្ឆិមអប្បនាវារានំ ពលវតាយ អវសិតាបត្តេបិ ឈានេ សម្ភវតីតិ ពលវន្តំ អប្បមាណំ, ឥតរំ បរិត្តន្តិ ឯវំ អវសិតាបត្តេបិ ឈានេ អប្បមាណាទិភាវោ វេទិតព្ពោ. អថ វា អប្បនាយ ពលវភាវោ នាម ឧបចារស្ស ពលវតាយ សតិ ហោតិ. ឧបចារញ្ច តំ ពលវំ, យំ សហសា អប្បនំ ឧប្បាទេតុំ សក្កុណេយ្យ, តស្មា ខិប្បាភិញ្ញានំ ទ្វិន្នំ អភិភាយតនឈានានំ ឧបចារវីថិយា អនន្តរំ ទុតិយវីថិយំ ឧប្បន្នំ ឧបចារជ្ឈានស្ស ពលវតាយ សយម្បិ ពលវតរន្តិ អប្បមាណំ នាម ហោតិ. ទុតិយវីថិមតិក្កមិត្វា តតិយវីថិយំ ឧប្បន្នំ តទិតរសភាវតាយ បរិត្តំ. តថា ទន្ធាភិញ្ញានំ ចតុត្ថវីថិយំ ឧប្បន្នំ អប្បមាណំ. បញ្ចមវីថិយំ ឧប្បន្នំ បរិត្តន្តិ. អថ វា យត្ថ កត្ថចិ អប្បនាវីថិយំ បញ្ចមំ ឧប្បជ្ជនកអប្បនាតោ ចតុត្ថំ ឧប្បជ្ជមានាយ ពលវភាវោតិ តំវសេនាបេត្ថ បរិត្តអប្បមាណតា វេទិតព្ពា.

តំ បនេតំ គណនតោ អដ្ឋវិធំ ហោតិ. យថាហ –

‘‘អជ្ឈត្តំ ¶ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ. អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ អប្បមាណានិ. អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមិ. នីលានិ នីលវណ្ណានិ នីលនិទស្សនានិ នីលនិភាសានិ, តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមិ. បីតានិ បីតវណ្ណានិ បីតនិទស្សនានិ បីតនិភាសានិ. លោហិតានិ លោហិតវណ្ណានិ លោហិតនិទស្សនានិ ¶ លោហិតនិភាសានិ. ឱទាតានិ ឱទាតវណ្ណានិ ឱទាតនិទស្សនានិ ឱទាតនិភាសានិ, ‘តានិ អភិភុយ្យ ជានាមិ បស្សាមី’តិ ឯវំសញ្ញី ហោតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៧៣; ៣.៣៣៨; ម. និ. ២.២៤៩; អ. និ. ១.៤២៧-៤៣៤; ៨.៦៥).

តត្ថ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អលាភិតាយ វា អនត្ថិកតាយ វា អជ្ឈត្តេសុ កេសាទីសុ បរិកម្មអប្បនាសញ្ញាវិរហិតោ. ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ ពហិទ្ធា អដ្ឋសុ កសិណេសុ, ចតូសុ ភូតកសិណេសុ ឯវ វា កតបរិកម្មកតាយ បរិកម្មវសេន ចេវ អប្បនាវសេន ច តានិ ពហិទ្ធា អដ្ឋ, ចត្តារិ វា កសិណរូបានិ បស្សតិ. បរិត្តានីតិ អមហន្តានិ. អភិភុយ្យាតិ យថា មហគ្ឃសោ សម្បន្នគហណិកោ បុរិសោ កដច្ឆុមត្តំ ភត្តំ លភិត្វា ‘‘កិំ ឯត្ថ ភុញ្ជិតព្ពំ ភត្តំ អត្ថី’’តិ សង្កឌ្ឍិត្វា សព្ពំ ឯកកពឡមេវ ករោតិ, ឯវមេវ ញាណុត្តរិកោ បុគ្គលោ វិសទញាណោ ‘‘កិំ ឯត្ថ បរិត្តកេ អារម្មណេ សមាបជ្ជិតព្ពំ អត្ថិ, នាយំ មម ភារោ’’តិ តានិ រូបានិ បរិកម្មេន, ញាណេន វា អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតិ. ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សីឃំ អប្បនំ និព្ពត្តេតិ. ‘‘ជានាមិ បស្សាមី’’តិ ឥមិនា បនស្ស បុព្ពាភោគោ កថិតោ, តទាគមនតោ ច អន្តោសមាបត្តិយំ ចិត្តាភិសង្ខារោ. ឥតរថា អនេន អាភោគមត្តេ កថិតេ តេន សាធិតព្ពំ ឈានំ ន វុត្តំ ហោតិ, អភិភាយតនទេសនាវាយំ ឈានវិសយាតិ. អាគមដ្ឋកថាសុ បន សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស បុព្ពភាគភាវនាវសេន ឈានក្ខណេ បវត្តមភិភវនាការំ គហេត្វា បវត្តមាភោគំ សន្ធាយ –

‘‘ឥមិនា បនស្ស អាភោគោ កថិតោ. សោ ច ខោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស, ន អន្តោសមាបត្តិយ’’ន្តិ ¶ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ២.២៤៩; អ. និ. អដ្ឋ. ៣.៨.៦៥) វុត្តំ.

ទុតិយេ ¶ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានីតិ បរិសុទ្ធាបរិសុទ្ធវណ្ណានិ. បរិសុទ្ធានិ ហិ នីលាទីនិ សុវណ្ណានិ, អបរិសុទ្ធានិ ទុព្ពណ្ណានីតិ ឥធ អធិប្បេតានិ.

តតិយេ អប្បមាណានីតិ វុទ្ធិប្បមាណានិ វិបុលានិ ខលមណ្ឌលាទីនិ. វឌ្ឍនវសេន បនេត្ថ អប្បមាណតា ន គហិតា កសិណវឌ្ឍនស្ស ឥធ អសម្ភវតោ. កសិណស្ស ហិ ទ្វេ វឌ្ឍនភូមិយោ ឧបចារភូមិ, អប្បនាភូមិ វា. តត្ថ ន តាវ ឥធ ឧបចារភូមិយំ វឌ្ឍនំ សម្ភវតិ. និមិត្តុប្បត្តិយា សមកាលំ វិយ ឧប្បជ្ជមានេ ឈានេ កុតោ តស្ស ឱកាសោតិ, នាបិ អប្បនាភូមិយំ. វឌ្ឍិតស្ស បឋមុប្បន្នឈានារម្មណតា ន យុជ្ជតិ, តស្មា សភាវមហន្តានេវ អាលម្ពណានិ ឥធ អប្បមាណានីតិ អធិប្បេតានិ. កេចិ បន ‘‘វឌ្ឍិតវសេនេវ អប្បមាណានីតិ គហេត្វា បឋមំ អភិភវនិច្ឆាយ អភាវេន វឌ្ឍេត្វា បច្ឆា អភិភវនិច្ឆាយ សតិ អភិភវនាការេន បវត្តោ តស្មិំ អប្បនំ និព្ពត្តេតីតិ អប្បនំ បដិលភិត្វា វឌ្ឍិតនិមិត្តេសុ ឥទំ អភិភាយតនំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ.

ចតុត្ថេ អភិភុយ្យាតិ អភិភវិត្វា. យថា នាម សម្បន្នគហណិកោ មហគ្ឃសោ បុរិសោ ឯកំ ភត្តវឌ្ឍិតកំ លភិត្វា ‘‘‘អញ្ញោបិ ហោតុ, អញ្ញោបិ ហោតូ’តិ កិំ ឯស មយ្ហំ ករិស្សតី’’តិ ន តំ មហន្តតោ បស្សតិ, ឯវមេវ ញាណុត្តរោ វិសទញាណោ បុគ្គលោ ‘‘‘កិំ ឯត្ថ សមាបជ្ជិតព្ពំ, នយិទំ អប្បមាណ’ន្តិ មយ្ហំ ចិត្តេកគ្គតាករណេ ភារោ’’តិ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតិ. វុត្តនយេនេវ អប្បនំ និព្ពត្តេតិ.

បញ្ចមេ នីលានិ…បេ… នីលនិភាសានីតិ ឯតានិ បរិយាយនាមានីតិ តត្ថ ‘‘នីលានី’’តិ សព្ពសង្គាហកវសេន វុត្តំ. ឯត្តកេយេវ បន វុត្តេ តំយោគតោ តព្ពោហារេន គុណយុត្តេបិ បសង្គោ សិយាតិ តន្និវារណត្ថំ ‘‘នីលវណ្ណានី’’តិ វណ្ណវសេន វុត្តំ. ឯវម្បិ ហិ ពហុព្ពីហិវសេន គុណោបិ បសង្គោ ហោតីតិ ‘‘នីលនិទស្សនានី’’តិ និទស្សនវសេន វុត្តំ ¶ . និទស្សិតព្ពញ្ហិ និទស្សនំ, ចក្ខុនា ទដ្ឋព្ពំ រូបំ. តតោ សេតាទិនិវារណត្ថំ នីល-សទ្ទេន សហ សមាសោ កតោតិ អបញ្ញាយមានចីវរានិ អសម្ភិន្នវណ្ណានិ ឯកនីលានេវ ហុត្វា ទិស្សមានានីតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘នីលនិភាសានី’’តិ ឥទំ បន ឱភាសវសេន វុត្តំ, នីលោភាសានិ នីលប្បភាយុត្តានីតិ អត្ថោ. ឯតេន តេសំ សុវិសុទ្ធត្តំ ទស្សេតិ. ‘បីតានី’’តិអាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អដ្ឋសុ ចេតេសុ បុរិមំ អភិភវនាការេន វណ្ណាភោគរហិតានិ អដ្ឋបិ កសិណានិ បរិត្តានិ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ. តតិយំ តថា អប្បមាណានិ. ទុតិយចតុត្ថានិយេវ ទ្វេ វណ្ណាភោគសហិតានិ អារព្ភ ឧប្បន្នំ, ន បន វណ្ណកសិណវសេន ឧប្បន្នំ តស្ស វិសុំ វក្ខមានត្តា.

បញ្ចមាទីនិ បន តេសុ កតាធិការេ សន្ធាយ សុវិសុទ្ធវណ្ណវសេនេវ ទេសិតានិ. ន ហិ តេសំ អភិភវនស្ស បរិត្តតា, អប្បមាណតា វា ការណំ, អថ ខោ សុវិសុទ្ធនីលាទិភាវោ. តត្ថ ហិ តេ កតាធិការាតិ. ននុ ច អាគមដ្ឋកថាសុ ‘‘សុវណ្ណានិ វា ហោន្តុ ទុព្ពណ្ណានិ វា, បរិត្តអប្បមាណវសេនេវ ឥមានិ អភិភាយតនានិ ទេសិតានី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ២.២៤៩; អ. និ. អដ្ឋ. ៣.៨.៦៥) វុត្តន្តិ? សច្ចំ, តំ បន អាគមេ អភិភាយតនានំ អញ្ញថា អាគតត្តា វុត្តំ. តត្ថ ហិ –

‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ, អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ (ទី. និ. ២.១៧៣; ៣.៣៣៨; ម. និ. ២.២៤៩; អ. និ. ១.៤២៧-៤៣៤; ៨.៦៥) –

ឯវំ ចត្តារិយេវ អភិភាយតនានិ អាគតានិ, តស្មា តទដ្ឋកថាសុ វណ្ណាភោគេ វិជ្ជមានេ អវិជ្ជមានេបិ បរិត្តអប្បមាណតាវសេនេវ ¶ ឥមេសំ ទេសិតភាវោ វុត្តោ. បរិត្តអប្បមាណតា ហិ ឥមេសុ ចតូសុ អភិភវនស្ស ការណំ វណ្ណាភោគេ វិជ្ជមានេ អវិជ្ជមានេបីតិ. ននុ ច សព្ពត្ថ ‘‘សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ វចនតោ វណ្ណាភោគសហិតានិយេវ តត្ថ គហិតានីតិ? តំ ន, វណ្ណាភោគរហិតានិ, សហិតានិ ច សព្ពានិ បរិត្តានិ ឯកតោ កត្វា ‘‘បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ វុត្តានិ, តថា ‘‘អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ. យទិ ឯវំ កថំ វិសិដ្ឋានំ វណ្ណាភោគរហិតានំ, សហិតានញ្ច ឯកជ្ឈំ មនសិការោ, ន ឯកជ្ឈំ, វិសុំយេវ តេសំ មនសិការោ. យទិ ឯវំ វិសុំ កថមេកត្តន្តិ? បរិត្តភាវសាមញ្ញតោ. យទិ ឯវំ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណ-គ្គហណមតិរិច្ចតិ ¶ អវសិដ្ឋោតិ? នាតិរិច្ចតិ បរិយាយទេសនាភាវតោ. អត្ថិ ហិ ឯស បរិយាយោ, យទិទំ វណ្ណាភោគជនិតាជនិតំ វិសេសំ អគ្គហេត្វា បរិត្តភាវសាមញ្ញេន ឯកត្តំ នេត្វា ‘‘បរិត្តានិ អភិភុយ្យា’’តិ វត្វា បុន តទន្តោគធមេវ បភេទំ វិនេយ្យវសេន ទស្សេតុំ តានិ ច កទាចិ វណ្ណវសេន អាវជ្ជិតានិ ហោន្តិ, ‘‘សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ អភិភុយ្យា’’តិ វត្តព្ពតាយ វណ្ណាភោគរហិតានិ, សហិតានិ ច វិសុំ មនសិ កត្វា ឧភយត្ថាបិ វណ្ណាភោគរហិតបរិត្តាភិភវនេ, តំសហិតបរិត្តាភិភវនេ ច បរិត្តាភិភវនសាមញ្ញំ គហេត្វា ឯកត្តំ កតន្តិ. អភិធម្មេ បន និប្បរិយាយទេសនត្តា វណ្ណាភោគរហិតានិ, សហិតានិ ច វិសុំ វុត្តានិ. អត្ថិ ហិ ឧភយត្ថាភិភវនវិសេសោតិ. ហោតុ តាវ, ឯវំ សុត្តាភិធម្មបាឋវិសេសតោ អដ្ឋកថាយ បាឋភេទេ បន កោ អធិប្បាយោតិ? វុច្ចតេ – សុត្តន្តេ ហិ បឋមវិមោក្ខំ ទ្វេធា ភិន្ទិត្វា បឋមទុតិយអភិភាយតនានិ វុត្តានិ, បរិយាយទេសនត្តា វិមោក្ខានម្បិ អភិភវនបរិយាយោ វិជ្ជតីតិ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’’តិ អភិភាយតនទ្វយំ វុត្តំ.

តតិយចតុត្ថអភិភាយតនេសុ ¶ ទុតិយវិមោក្ខោ, វណ្ណាភិភាយតនេសុ តតិយវិមោក្ខោ ច អភិភវនប្បវត្តិតោ សង្គហិតោ, ឥធ បន និប្បរិយាយទេសនត្តា វិមោក្ខាភិភាយតនានិ អសង្ករតោ ទស្សេតុំ វិមោក្ខេ វជ្ជេត្វា អភិភាយតនានិ កថិតានិ. សព្ពានិ ច វិមោក្ខកិច្ចានិ វិមោក្ខទេសនាយ វុត្តានិ, តទេតំ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’’តិ សុត្តេ អាគតស្ស អភិភាយតនទ្វយស្ស អភិធម្មេ អវចនតោ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីនញ្ច សព្ពវិមោក្ខកិច្ចសាធារណវចនភាវតោ វវត្ថានំ កតន្តិ វិញ្ញាយតិ. អវស្សញ្ចេតំ ឯវ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ, ន សម្បដិច្ឆន្តេហិ សុត្តាភិធម្មបាឋភេទេ អញ្ញំ ការណំ វត្តព្ពំ. អថ កិមេត្ថ វត្តព្ពំ, ននុ អដ្ឋកថាយមេវ ‘‘កស្មា បន យថា សុត្តន្តេ ‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានី’តិអាទិ វុត្តំ, ឯវំ អវត្វា ឥធ ចតូសុបិ អភិភាយតនេសុ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញិតាវ វុត្តា’’តិ វត្វា ‘‘អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតោ’’តិ ការណំ វុត្តន្តិ? ន តំ តស្ស ការណវចនំ, អថ ខោ កត្ថចិ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបានិ បស្សតី’’តិ អវត្វា សព្ពត្ថ យំ វុត្តំ ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ, តស្ស ច ការណវចនំ. តេនេវ ហិ តត្ថ វា ឥធ វា ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិយេវ អភិភវិតព្ពានី’’តិ តត្ថេវ វុត្តំ, អនភិភវនីយតា ច អជ្ឈត្តរូបានំ ពហិទ្ធា រូបានិ វិយ អវិភូតត្តា. ន ហិ សុដ្ឋុ វិភូតភាវមន្តរេន ញាណុត្តរានំ អារម្មណាភិភវនំ សម្ភវតីតិ. ននុ ច អដ្ឋកថាយំ បាឋទ្វយវិសេសស្ស ទេសនាវិលាសោ ការណភាវេន វុត្តោតិ? សច្ចំ វុត្តោ, សោ ច យថាវុត្តវវត្ថានវសេនេវ វេទិតព្ពោ ¶ . ទេសនាវិលាសោ ហិ នាម វិនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ វិជ្ជមានស្សេវ បរិយាយស្ស វិភាវនំ, ន យស្ស កស្សចីតិ. ឯវំ តាវ អភិភាយតនំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ¶ វិមោក្ខោតិ បដិលទ្ធជ្ឈានស្ស ឈានំ សមាបជ្ជិតុកាមតាវសប្បវត្តជវនវីថិសមនន្តរមេវ បិតុអង្កេ វិស្សដ្ឋអង្គបច្ចង្គស្ស វិយ ទារកស្ស អារម្មណេ និរាសង្កមេវ ហុត្វា បឋមកប្បនា វិយ ច លហុំ អវុដ្ឋហិត្វា អន្តមសោ ចតុបញ្ចចិត្តក្ខណតោ អនោសក្កិត្វា អារម្មណេ អភិរតិវសេន បវត្តស្ស វសិភាវប្បត្តស្ស ឈានស្សេតំ អធិវចនំ. តញ្ហិ កសិណាយតនវសេន វា អភិភាយតនវសេន វា ឧប្បន្នំ បច្ចនីកធម្មេហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តត្តា, អារម្មណេ អធិមុត្តតាយ ច ‘‘វិមោក្ខោ’’តិ វុច្ចតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘កេនដ្ឋេន បន វិមោក្ខោ វេទិតព្ពោតិ? អធិមុច្ចនដ្ឋេន. កោ អយំ អធិមុច្ចនដ្ឋោ នាម? បច្ចនីកធម្មេហិ ច សុដ្ឋុ វិមុច្ចនដ្ឋោ, អារម្មណេ ច អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ អធិមុច្ចនដ្ឋោ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២៤៨).

យទិ វសិភាវប្បត្តមេវ វិមោក្ខោ, កថមស្ស អារម្មណចតុក្កេ បរិត្តតា បាឡិយំ វុត្តា. អវសិតាបត្តញ្ហិ ឈានំ បរិត្តន្តិ វុច្ចតីតិ? នាយំ ទោសោ, បរិបុណ្ណវសិភាវប្បត្តំ សន្ធាយ អបរិបុណ្ណវសិភាវប្បត្តស្ស បរិត្តភាវេន តត្ថ អធិប្បេតត្តា, តស្មា វសិភាវប្បត្តមេវ ឈានំ វិមោក្ខោ នាម, ន ឥតរំ. ឥតរំ បន យទិ កសិណាយតនវសេន ឧប្បន្នំ, កសិណាយតនំ. អថ អភិភាយតនវសេន, អភិភាយតនមេវាតិ. កេចិ បន ‘‘បឋមអប្បនាតោ បច្ឆិមបច្ឆិមាយ បដិបក្ខតោ សុដ្ឋុ វិមុត្តត្តា កសិណាយតនវសេន, អភិភាយតនវសេន ច ឧប្បន្នំ បឋមកប្បនំ ឋបេត្វា សេសំ វិមោក្ខោយេវា’’តិ វទន្តិ.

តំ បនេតំ គណនតោ តិវិធំ. យថាហ –

‘‘រូបី ¶ រូបានិ បស្សតិ, អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ, សុភន្តេវ អធិមុត្តោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៧៤; ៣.៣៣៩; បដិ. ម. ១.២០៩).

តត្ថ ¶ រូបីតិ អជ្ឈត្តំ កេសាទីសុ ឧប្បាទិតំ រូបជ្ឈានំ រូបំ, តទស្ស អត្ថីតិ រូបី. រូបានិ បស្សតីតិ ពហិទ្ធាបិ នីលកសិណាទិរូបានិ ឈានចក្ខុនា បស្សតិ. ឥមិនា អជ្ឈត្តពហិទ្ធវត្ថុកេសុ កសិណេសុ ឈានបដិលាភោ ទស្សិតោ. អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អជ្ឈត្តំ នរូបសញ្ញី, អត្តនោ កេសាទីសុ អនុប្បាទិតរូបាវចរជ្ឈានោតិ អត្ថោ. ឥមិនា ពហិទ្ធា បរិកម្មំ កត្វា ពហិទ្ធាវ បដិលទ្ធជ្ឈានតា ទស្សិតា. ‘‘សុភ’’ន្តិ ឥមិនា សុវិសុទ្ធេសុ នីលាទីសុ វណ្ណកសិណេសុ ឈានានិ ទស្សិតានិ. តត្ថ កិញ្ចាបិ អន្តោអប្បនាយំ ‘‘សុភ’’ន្តិ អាភោគោ នត្ថិ, យោ បន សុវិសុទ្ធំ សុភកសិណំ អារម្មណំ កត្វា វិហរតិ, សោ យស្មា ‘‘សុភ’’ន្តិ អធិមុច្ចនវសេន បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជិត្វា វិហរតិ, តថា ទុតិយាទីនិ, តស្មា ឯវំ ទេសនា កតាតិ. បដិសម្ភិទាមគ្គេ បន ‘‘ឥធ ភិក្ខុ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.២១២) ព្រហ្មវិហារវសេន សុភវិមោក្ខោ វុត្តោ. ធម្មសង្គណិយំ បន ព្រហ្មវិហារានំ វិសុំយេវ អាគតត្តា តំ នយំ បដិក្ខិបិត្វា សុនីលកាទិវសេនេវ សុភវិមោក្ខោ អដ្ឋកថាយំ អនុញ្ញាតោតិ ឥធាបិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វវត្ថានំ កតន្តិ ឯវំ តាវ វិមោក្ខឈានំ វេទិតព្ពំ.

យថានុរូបន្តិ ហីនាទិអនុរូបំ. បឋមជ្ឈានញ្ហិ ហីនំ កប្បស្ស តតិយភាគាយុកេ ព្រហ្មបារិសជ្ជេ ឧបបត្តិំ និប្ផាទេតិ, មជ្ឈិមំ ឧបឌ្ឍកប្បាយុកេ ព្រហ្មបុរោហិតេ, បណីតំ ឯកកប្បាយុកេ មហាព្រហ្មេ. តថា ទុតិយជ្ឈានំ, តតិយជ្ឈានញ្ច ហីនំ ទ្វិកប្បាយុកេ បរិត្តាភេ, មជ្ឈិមំ ចតុកប្បាយុកេ អប្បមាណាភេ, បណីតំ អដ្ឋកប្បាយុកេ អាភស្សរេ. ចតុត្ថជ្ឈានំ ហីនំ ¶ សោឡសកប្បាយុកេ បរិត្តាសុភេ, មជ្ឈិមំ ទ្វត្តិំសកប្បាយុកេ អប្បមាណសុភេ, បណីតំ ចតុសដ្ឋិកប្បាយុកេ សុភកិណ្ហេ. បញ្ចមជ្ឈានំ បន តិវិធម្បិ បញ្ចកប្បសតាយុកេ វេហប្ផលេ ឧបបត្តិំ និប្ផាទេតិ, តទេវ តិត្ថិយេហិ សញ្ញាវិរាគវសេន ភាវិតំ បញ្ចកប្បសតាយុកេយេវ អសញ្ញសត្តេ. អនាគាមីហិ បន បុថុជ្ជនាទិកាលេ បច្ឆាបិ ភាវិតំ សទ្ធាទិឥន្ទ្រិយាធិមុត្តតានុក្កមេន យថាក្កមំ សហស្សទ្វិសហស្សចតុសហស្សអដ្ឋសហស្សសោឡសសហស្សកប្បាយុកេសុ អវិហាអតប្បាសុទស្សាសុទស្សីអកនិដ្ឋនាមកេសុ បញ្ចសុទ្ធាវាសេសុ ឧបបត្តិំ និប្ផាទេតីតិ ឯវមេតំ យថានុរូបំ សោឡសរូបាវចរព្រហ្មលោកូបបត្តិនិប្ផាទកន្តិ អាហ ‘‘យថានុរូបំ…បេ… ហោតី’’តិ.

យស្មា បន រូបភវេបិ បវត្តិយំ លភិតព្ពា ឧបភោគសម្បត្តិ កាមាវចរស្សេវ ផលំ, តស្មា ¶ ឥធ ‘‘ភវភោគសម្បត្តិំ និប្ផាទេតី’’តិ អវត្វា ឧបបត្តិនិប្ផាទនមេវ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច ទុតិយជ្ឈានភូមិំ ឧបាទាយ សព្ពត្ថ បរិបុណ្ណស្ស មហាកប្បស្ស វសេន បរិច្ឆេទោ ទដ្ឋព្ពោ, បឋមជ្ឈានភូមិយំ បន អសង្ខ្យេយ្យកប្បវសេន. ន ហិ តត្ថ ឥតរវសេន បរិច្ឆេទោ សម្ភវតិ ឯកកប្បេបិ អវិនាសាភាវេន មហាកប្បស្ស ចតុត្ថភាគេយេវ តស្ស សណ្ឋហនតោ.

រូបាវចរកុសលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អរូបាវចរកុសលវណ្ណនា

ឥទានិ អរូបាវចរកុសលស្ស និទ្ទេសាវកាសោ អនុប្បត្តោតិ តន្និទ្ទេសត្ថមាហ ‘‘សេសេសុ បនា’’តិអាទិ. អាកាសកសិណវជ្ជិតស្ស យស្ស កស្សចិ កសិណស្ស ឧគ្ឃាដនតោ លទ្ធមាកាសំ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសំ. តត្ថ បវត្តំ វិញ្ញាណន្តិ អាកាសានញ្ចាយតនមាហ. តញ្ហិ ទុតិយារុប្បស្ស ¶ អារម្មណំ ហោតិ. សព្ពសោតិ សព្ពាការេន, រូបនិមិត្តទណ្ឌាទានសម្ភវទស្សនាទិនា សព្ពេន រូបធម្មេសុ, បថវីកសិណាទិរូបនិមិត្តេសុ តទារម្មណជ្ឈានេសុ ច ទោសទស្សនាការេន, តេសុ ឯវ វា រូបនិមិត្តេសុ និកន្តិប្បហានអសមាបជ្ជិតុកាមតាទិនា អាការេនាតិ អត្ថោ. អថ វា សព្ពសោតិ សព្ពាសំ, កុសលាទិភេទេន អនវសេសានន្តិ អត្ថោ. រូបសញ្ញានន្តិ សញ្ញាសីសេន វុត្តរូបាវចរជ្ឈានានញ្ចេវ តទារម្មណានញ្ច. រូបាវចរជ្ឈានម្បិ ហិ ‘‘រូប’’ន្តិ វុច្ចតិ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីសុ វិយ. តទារម្មណម្បិ កសិណរូបំ បុរិមបទលោបេន ‘‘ទេវេន ទត្តោតិ, ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីសុ វិយ, តស្មា ឥធ រូបេ រូបជ្ឈានេ តំសហគតសញ្ញា រូបសញ្ញាតិ គហិតា, សញ្ញាសីសេន វុត្តរូបាវចរជ្ឈានានមេតំ អធិវចនំ. ‘‘រូប’’ន្តិ សញ្ញា អស្សាតិ រូបសញ្ញំ, រូបនាមវន្តន្តិ អត្ថោ. តំគហិតេន បថវីកសិណាទិភេទស្ស តទារម្មណស្ស ចេតំ នាមន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘រូបសញ្ញាន’’ន្តិ ហិ សរូបេកសេសវសេន និទ្ទេសោ កតោ. សមតិក្កមាតិ វិរាគា, និរោធា ច. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ឯតាសំ កុសលវិបាកកិរិយាវសេន បញ្ចទសន្នំ ឈានសង្ខាតានំ រូបសញ្ញានំ, ឯតេសញ្ច បថវីកសិណាទិវសេន នវន្នំ អារម្មណសង្ខាតានំ រូបសញ្ញានំ អនវសេសានំ សព្ពាការេន ច, តេសុ ឯវ វា និកន្តិប្បហានអសមាបជ្ជិតុកាមតាទិនា អាការេន ¶ វិរាគា, និរោធា ច ជិគុច្ឆនតោ ចេវ តប្បដិពន្ធឆន្ទរាគវិក្ខម្ភនតោ ច និព្ពត្តំ អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាយ សហគតំ អរូបាវចរកុសលចិត្តំ. ន ហិ សក្កា សព្ពសោ អនតិក្កន្តរូបសញ្ញេន តំ និព្ពត្តេតុន្តិ.

ន កេវលំ ឯតាសំយេវ សមតិក្កមនតោ ឥទំ និព្ពត្តំ, អថ ខោ បដិឃសញ្ញាទីនមត្ថង្គមាទិតោបីតិ អាហ ‘‘បដិឃសញ្ញាន’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ចក្ខាទីនំ វត្ថូនំ, រូបាទីនញ្ច អារម្មណានំ ¶ បដិឃាតេន អញ្ញមញ្ញសមោធានសង្ខាតេន បដិហននេន ឧប្បន្នា សញ្ញា បដិឃសញ្ញា, រូបសញ្ញាទិទ្វិបញ្ចសញ្ញានមេតំ អធិវចនំ. យថាហ –

‘‘តត្ថ កតមា បដិឃសញ្ញា? រូបសញ្ញា សទ្ទសញ្ញា គន្ធសញ្ញា រសសញ្ញា ផោដ្ឋព្ពសញ្ញា, ឥមា វុច្ចន្តិ បដិឃសញ្ញាយោ’’តិ (វិភ. ៦០៣).

តាសំ កុសលាកុសលវិបាកភូតានំ អត្ថង្គមា បហានា អសមុប្បាទា អប្បវត្តិករណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ននុ ច ឯតា រូបាវចរជ្ឈានសមាបន្នស្សាបិ ន សន្តិ. ន ហិ បឋមជ្ឈានាទិសមាបន្នកាលេ បញ្ចទ្វារវសេន ចិត្តំ បវត្តតីតិ? សច្ចមេតំ, យថា បន ‘‘សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានា អទុក្ខមសុខំ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិំ ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ ឯត្ថ បសំសាវសេន អញ្ញត្ថ បហីនានម្បិ សុខទុក្ខានំ ចតុត្ថជ្ឈានេ, ‘‘សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆានំ បហានា រាគទោសមោហានំ តនុត្តា សកទាគាមិមគ្គំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ ឯត្ថ បឋមមគ្គេយេវ បហីនានំ សក្កាយទិដ្ឋាទីនំ ទុតិយមគ្គេ ច វចនំ, ឯវមេវ ឥមស្មិំ ឈានេ បដិបជ្ជនកានំ ឧស្សាហជននត្ថំ ឥមស្ស ឈានស្ស បសំសាវសេន ឯតាសំ ឯត្ថ វចនន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា កិញ្ចាបិ តា រូបាវចរសមាបន្នស្សាបិ ន សន្តិ, ន បន បហីនត្តា ន សន្តិ. កិញ្ចរហិ បច្ចយាភាវេន. ន ហិ រូបាវចរភាវនា រូបវិរាគាយ សំវត្តតិ, រូបាយត្តា ឯវ តាសំ បវត្តីតិ. អរូបភាវនា បន រូបវិរាគាយ សំវត្តតិ, តស្មា ‘‘តា ឯត្ថ បហីនា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. តថា ហិ ឯតាសំ ឥតោ បុព្ពេ អប្បហីនត្តាយេវ ‘‘បឋមជ្ឈានំ សមាបន្នស្ស សទ្ទោ កណ្ដកោ’’តិ វុត្តោ ភគវតា. ឥធ ច បហីនត្តា ឯវ អរូបសមាបត្តីនំ អានេញ្ជាភិសង្ខារវចនាទីហិ, ‘‘យេ តេ សន្តា វិមោក្ខា អតិក្កម្ម រូបេ ¶ អរូបា’’តិអាទិនា ច អានេញ្ជតា, សន្តវិមោក្ខតា ច វុត្តា.

នានត្តសញ្ញានន្តិ ¶ នានត្តេ គោចរេ បវត្តានំ, នានត្តានំ វា សញ្ញានំ, វុត្តាវសេសានំ ចតុចត្តាលីសកាមាវចរសញ្ញានន្តិ អត្ថោ. ឯតា ឯវ ហិ –

‘‘តត្ថ កតមា នានត្តសញ្ញា? អសមាបន្នស្ស មនោធាតុសមង្គិស្ស វា មនោវិញ្ញាណធាតុសមង្គិស្ស វា សញ្ញា សញ្ជាននា សញ្ជានិតត្តំ, ឥមា វុច្ចន្តិ នានត្តសញ្ញាយោ’’តិ (វិភ. ៦០៤) –

ឯវំ វិភង្គេ វិភជិត្វា វុត្តា. តា បន យស្មា រូបសទ្ទាទិភេទេ នានត្តេ នានាសភាវេ អារម្មណេ បវត្តន្តិ, យស្មា ច អដ្ឋ កាមាវចរកុសលសញ្ញា, ទ្វាទស អកុសលសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកុសលវិបាកសញ្ញា, ទ្វេ អកុសលវិបាកសញ្ញា, ឯកាទស កាមាវចរកិរិយសញ្ញាតិ ឯវំ ចតុចត្តាលីសប្បភេទា នានាសភាវា, អញ្ញមញ្ញំ អសទិសា, តស្មា ‘‘នានត្តសញ្ញា’’តិ វុច្ចន្តិ. អមនសិការាតិ សព្ពសោ អនាវជ្ជនា អសមន្នាហារា អបច្ចវេក្ខណហេតុ ជវនបដិបាទកេន វា ភវង្គចិត្តស្ស អន្តោ អករណា ឋបេត្វា កសិណុគ្ឃាដិមាកាសំ នានារម្មណេ ចិត្តស្ស អសង្ខរណតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមិនា ហិ នានត្តសញ្ញាមនសិការហេតូនំ រូបធម្មានំ សមតិក្កមោបិ វុត្តោ, រូបជ្ឈានេ បន តទភាវតោ ‘‘នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា’’តិ ន វុត្តំ. អថ សមតិក្កមាទីនំ កិំ នានាករណន្តិ? វុច្ចតេ – យស្មា រូបសញ្ញា, បដិឃសញ្ញា ច ឥមិនា ឈានេន និព្ពត្តិតភវេបិ ន វិជ្ជន្តិ, អរូបសញ្ញាយ ភាវនាយ អភាវេ ចុតិតោ ឧទ្ធំ ឧប្បត្តិរហានំ រូបសញ្ញាបដិឃសញ្ញានំ យាវ អត្តនោ ¶ វិបាកុប្បត្តិ, តាវ អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទិយមានត្តា, បគេវ បន ឥមំ ឈានំ សមាបន្នកាលេ, តស្មា ‘‘សមតិក្កមា, អត្ថង្គមា’’តិ ឧភយថាបិ តាសំ អភាវោយេវ ទស្សិតោ. នានត្តសញ្ញាសុ បន យា តស្មិំ ភវេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ ឯកន្តរូបនិស្សិតត្តា, តា អនោកាសតាយ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ន អរូបភាវនាយ និវារិតត្តា, អនិវារិតត្តា ច កាចិ ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា តាសំ អមនសិការោ អនាវជ្ជនំ អបច្ចវេក្ខណំ ជវនបដិបាទកេន វា ភវង្គមនស្ស អន្តោ អករណំ អប្បវេសនំ វុត្តំ. តត្រ បវត្តមានានម្បិ ហិ ឈានំ សមាបន្នស្ស តាសំ អមនសិការោយេវ ឥតរថា ឈានសមាបត្តិយា អភាវតោ. ឥតិ សង្ខេបតោ ‘‘រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា’’តិ ឥមិនា សព្ពរូបាវចរធម្មានំ បហានំ វុត្តំ, ‘‘បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា’’តិ សព្ពេសំ កាមាវចរចិត្តចេតសិកានំ បហានំ, អមនសិការោ ច វុត្តោ, តីហិ បនេតេហិ សមាធិស្ស ថិរភាវោ កថិតោតិ.

អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាសហគតន្តិ ¶ ឯត្ថ បន នាស្ស អន្តោតិ អនន្តំ, អនន្តំ អាកាសំ អាកាសានន្តំ, កសិណុគ្ឃាដិមាកាសំ, អនន្តតា បន ឧប្បាទវយន្តាភាវតោ អនន្តមនសិការវសេន វា វេទិតព្ពា. ន ហិ ឯតស្ស ឧប្បាទន្តោ, វយន្តោ វា បញ្ញាយតិ អសភាវធម្មត្តា. សភាវធម្មោ ហិ អហុត្វា សម្ភវនតោ, ហុត្វា ច វិនស្សនតោ ឧប្បាទវយន្តបរិច្ឆិន្នោ, នេតរោ. ន ច បនេតំ មនសិ ករោន្តោ យោគាវចរោ តស្ស បរិច្ឆេទសង្ខាតមន្តំ គណ្ហាតិ, អថ ខោ រូបវិវេកមត្តស្សេវ គហណេន អនន្តផរណាការេនេវ មនសិការំ បវត្តេតិ, តស្មា ឧប្បាទវយន្តវិរហតោ មនសិការវសេន វា ឯតមនន្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘អនន្តាកាស’’ន្តិ ច វត្តព្ពេ អនន្ត-សទ្ទស្ស បរនិបាតវសេន ‘‘អាកាសានន្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. អាកាសានន្តមេវ អាកាសានញ្ចំ ¶ សំយោគបរស្ស ត-ការស្ស ច-ការំ កត្វា, តទេវ អាយតនំ សសម្បយុត្តធម្មស្ស ឈានស្ស អារម្មណភាវតោ អធិដ្ឋានដ្ឋេន ទេវាយតនំ វិយាតិ អាកាសានញ្ចាយតនំ, តស្មិំ អប្បនាបត្តា សញ្ញា អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញា, តាយ សហគតំ វិញ្ញាណំ អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាសហគតំ. អថ វា អាកាសានញ្ចំ អាយតនមស្សា សសម្បយុត្តធម្មាយ សញ្ញាយាតិ អាកាសានញ្ចាយតនា, សាយេវ សញ្ញា, តាយ ឈានំ សហគតន្តិ អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាសហគតំ.

វិញ្ញាណ…បេ… សហគតន្តិ យទេតំ បឋមារុប្បវិញ្ញាណំ, តំសភាវធម្មត្តា ឧប្បាទាទិអន្តវន្តម្បិ អារម្មណករណវសេន អនន្តាកាសេ ផរណតោ អត្តានំ អារព្ភ អន្តស្ស អគ្គហណវសេន បវត្តមនសិការតោ វា អនន្តំ វិញ្ញាណន្តិ វិញ្ញាណានន្តំ, ‘‘វិញ្ញាណានញ្ច’’ន្តិ វត្តព្ពេ វិញ្ញាណញ្ច-សទ្ទោ តទត្ថេ និរូឡ្ហោ អា-ការ ន-ការលោបោតិ វា កត្វា ‘‘វិញ្ញាណញ្ច’’មិច្ចេវ វុត្តំ. ឯវញ្ច កត្វា វក្ខតិ –

‘‘វិញ្ញាណានន្តមិច្ចេវំ, វត្តព្ពំ បនិទំ សិយា’’តិ.

អថ វា ទុតិយារុប្បវិញ្ញាណេន អញ្ចិតព្ពំ អារម្មណវសេន បាបុណិតព្ពន្តិ វិញ្ញាណញ្ចំ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

អាកិញ្ចញ្ញា…បេ… សហគតន្តិ នាស្ស បឋមារុប្បវិញ្ញាណស្ស កិញ្ចនន្តិ អកិញ្ចនំ, អន្តមសោ ភង្គមត្តម្បិ អវសិដ្ឋំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. សតិ ហិ ភង្គមត្តេបិ តស្ស សកិញ្ចនតា ¶ សិយា. អកិញ្ចនស្ស ភាវោ អាកិញ្ចញ្ញំ, អាកាសានញ្ចាយតនវិញ្ញាណាភាវស្សេតំ អធិវចនំ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

នេវសញ្ញា…បេ… សហគតន្តិ ហេដ្ឋិមឈានេសុ វិយ ឱឡារិកាយ សញ្ញាយ អភាវតោ នេវស្ស សញ្ញា អត្ថីតិ នេវសញ្ញំ, សុខុមាយ ច សញ្ញាយ អត្ថិតាយ នាស្ស សញ្ញា នត្ថីតិ ¶ នាសញ្ញំ, នេវសញ្ញញ្ច តំ នាសញ្ញញ្ចេតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញំ, ចតុត្ថារុប្បជ្ឈានំ. យទិ ឯវំ ‘‘នេវសញ្ញនាសញ្ញ’’ន្តិ វត្តព្ពំ? សច្ចមេតំ. វចនសោភនត្ថំ បន ទីឃំ កត្វា វុត្តំ. អថ វា នេវស្ស សញ្ញា នាសញ្ញាតិ ឯវំ ឯកជ្ឈំ ពហុព្ពីហិសមាសវសេន ‘‘នេវសញ្ញានាសញ្ញ’’ន្តិ វុត្តំ. នេវសញ្ញានាសញ្ញញ្ច តំ អាយតនញ្ច មនាយតនធម្មាយតនបរិយាបន្នត្តាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ, តេន សម្បយុត្តំ សញ្ញាសហគតំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសញ្ញាសហគតំ. អថ វា សញ្ញាយេវ បដុសញ្ញាកិច្ចករណេ អសមត្ថតាយ នេវសញ្ញា, ឧណ្ហោទកេ តេជោធាតុ វិយ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តិយា នាសញ្ញាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញា, សា ឯវ សេសធម្មានំ និស្សយបច្ចយតាយ, អធិដ្ឋានដ្ឋេន ធម្មាយតនបរិយាបន្នតាយ ឯវ វា អាយតនន្តិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនភូតាយ សញ្ញាយ សហគតន្តិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសញ្ញាសហគតំ.

យថានុរូបំ…បេ… និប្ផាទកន្តិ ‘‘បឋមារុប្បភូមិយា បឋមំ, ទុតិយារុប្បភូមិយា ទុតិយ’’ន្តិអាទិនា អត្តនោ អនុរូបវសេន ចតូសុ អរូបភូមីសុ ឧបបត្តិសាធកំ. តាសុ បន បឋមា វីសតិសហស្សកប្បាយុកា ហោតិ, ទុតិយា ចត្តាលីសសហស្សកប្បាយុកា, តតិយា សដ្ឋិសហស្សកប្បាយុកា, ចតុត្ថា បន ចតុរាសីតិសហស្សកប្បាយុកាតិ វេទិតព្ពំ.

អរូបាវចរកុសលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

លោកុត្តរកុសលវណ្ណនា

ឯវំ តិវិធម្បិ លោកិយកុសលំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ លោកុត្តរកុសលំ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘ឥតរំ ¶ បនា’’តិអាទិ. លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន ¶ លោកោ, សោ តិវិធោ – សង្ខារលោកោ សត្តលោកោ ភាជនលោកោតិ. តតោ ឥទំ ឧត្តរតីតិ លោកុត្តរំ. ចត្តារោបិ ហិ មគ្គា ឧបាទានក្ខន្ធសង្ខាតសង្ខារលោកតោ ឧត្តរន្តិ អនាសវភាវេន. សត្តលោកេសុ ច សោតាបត្តិមគ្គោ អនរិយលោកតោ ឧត្តរតិ, សកទាគាមិមគ្គោ សោតាបន្នលោកតោ, អនាគាមិមគ្គោ សកទាគាមិលោកតោ, អរហត្តមគ្គោ អនាគាមិលោកតោ ឧត្តរតិ. ភាជនលោកេសុ បន បឋមមគ្គោ អបាយលោកតោ ឧត្តរតិ, សកទាគាមិមគ្គោ កាមលោកេកទេសតោ, អនាគាមិមគ្គោ សកលកាមលោកតោ, អរហត្តមគ្គោ រូបារូបលោកតោ ឧត្តរតិ. ឥតិ ចតុព្ពិធម្បិ មគ្គចិត្តំ តិវិធលោកតោ ឧត្តរតីតិ លោកុត្តរំ, កុច្ឆិតសលនាទិតោ បន កុសលំ, ចិន្តនាទិតោ ចិត្តញ្ចាតិ លោកុត្តរកុសលចិត្តំ. ផលំ បន លោកតោ ឧត្តិណ្ណត្តា លោកុត្តរំ, ឧភយម្បិ វា សហ និព្ពានេន ឧបាទានក្ខន្ធសង្ខាតលោកតោ ឧត្តរំ វិសិដ្ឋតរន្តិ លោកុត្តរំ. យថាហ ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០).

និយតានិយតវត្ថុកភេទតោតិ សោតាបត្តិមគ្គស្ស បរតោឃោសបច្ចយេន វិនា អនុប្បជ្ជនតោ អរូបភវេ សម្ភវោ នត្ថីតិ តំ និយតវត្ថុកំ, ឥតរំ បន សត្តវិធម្បិ បរតោឃោសំ វិនាបិ វិបស្សនាពលេនេវ និប្ផជ្ជនតោ តត្ថាបិ សម្ភវតីតិ អនិយតវត្ថុកំ.

តីហិ…បេ… តិវិធន្តិ លោកុត្តរវិមោក្ខានំ ទ្វារភាវតោ វិមោក្ខមុខសង្ខាតាហិ សុញ្ញតានុបស្សនាទីហិ តីហិ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាហិ បត្តព្ពតោ ឥទំ លោកុត្តរកុសលំ តិវិធំ សុញ្ញតំ អនិមិត្តំ អប្បណិហិតន្តិ. កតមេ បន ¶ តេ លោកុត្តរវិមោក្ខាតិ? នវ លោកុត្តរធម្មា. យថាហ ‘‘ចត្តារោ ច អរិយមគ្គា ចត្តារិ ច សាមញ្ញផលានិ និព្ពានញ្ច, អយំ អនាសវោ វិមោក្ខោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២១៣). ឥមានិ ហិ សំកិលេសធម្មេហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តត្តា វិមោក្ខា នាម. តានិ បន បច្ចេកំ សុញ្ញតោ វិមោក្ខោ, អនិមិត្តោ វិមោក្ខោ, អប្បណិហិតោ វិមោក្ខោតិ តិវិធានិ. យថាហ ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, វិមោក្ខា – សុញ្ញតោ វិមោក្ខោ, អនិមិត្តោ វិមោក្ខោ, អប្បណិហិតោ វិមោក្ខោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២០៩). ឥធ បន កុសលាធិការត្តា ចតុមគ្គសង្ខាតាយេវ លោកុត្តរធម្មា អធិប្បេតា.

សុញ្ញតាទិនាមលាភោ ច នេសំ អាគមនតោ, សគុណតោ, អារម្មណតោ ច វេទិតព្ពោ. តថា ហិ ¶ អាគច្ឆតិ មគ្គោ, ផលញ្ច ឯតេនាតិ អាគមនំ. តញ្ហិ ទុវិធំ មគ្គាគមនំ, ផលាគមនញ្ច. តេសុ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា មគ្គាគមនំ, អរិយមគ្គោ ផលាគមនំ. តត្ថ មគ្គស្ស អាគតដ្ឋានេ មគ្គាគមនំ គហេតព្ពំ, ផលស្ស អាគតដ្ឋានេ ផលាគមនំ. ឥធ បន មគ្គស្ស អាគតត្តា មគ្គាគមនំ គហិតន្តិ. តតោ អាគមនតោ. សគុណតោតិ សភាវតោ. អារម្មណតោតិ អារម្មណធម្មតោ.

យោ ហិ សព្ពសង្ខារានំ អនត្តលក្ខណបដិវេធវសប្បវត្តាយ អនត្តានុបស្សនាយ វសេន មគ្គំ បដិលភតិ, តស្ស សា អនុបស្សនា អសុញ្ញត្តករានំ អត្តាភិនិវេសបច្ចយានំ ទិដ្ឋេកដ្ឋកិលេសានំ វិក្ខម្ភិតភាវេន តេភូមកធម្មានំ អត្តសុញ្ញតាយ យាថាវតោ គហណតោ សុញ្ញតានុបស្សនា នាម ហោតិ. តាយ បន បដិលទ្ធមគ្គោ សុញ្ញតាយ អាគតត្តា សុញ្ញតោ នាម. តេនាហ ‘‘អនត្តតោ មនសិករោន្តោ សុញ្ញតវិមោក្ខេន វិមុច្ចតី’’តិ (បដិ. ម. ១.២២៧).

យោ ¶ បន សព្ពសង្ខារានំ អនិច្ចលក្ខណបដិវេធវសប្បវត្តាយ អនិច្ចានុបស្សនាយ មគ្គំ បដិលភតិ, តស្ស សា អនុបស្សនា និច្ចនិមិត្តាទិគាហករានំ កិលេសានំ វិក្ខម្ភិតត្តា ធុវភាវូបដ្ឋានសង្ខាតនិច្ចនិមិត្តាទិនោ អគ្គហណតោ អនិមិត្តានុបស្សនា នាម. តាយ បន លទ្ធមគ្គោ អនិមិត្តាយ អាគតត្តា អនិមិត្តោ នាម. តេនាហ ‘‘អនិច្ចតោ មនសិករោន្តោ អនិមិត្តវិមោក្ខេន វិមុច្ចតី’’តិ (បដិ. ម. ១.២២៧).

យោ បន សព្ពសង្ខារានំ ទុក្ខលក្ខណបដិវេធវសប្បវត្តាយ ទុក្ខានុបស្សនាយ វសេន មគ្គំ បដិលភតិ, តស្ស សា អនុបស្សនា តណ្ហាបណិធានស្ស វិក្ខម្ភនេន បណិធិវិរហិតត្តា អប្បណិហិតានុបស្សនា នាម. តាយ បន លទ្ធមគ្គោ អប្បណិហិតាយ អាគតត្តា អប្បណិហិតោ នាម. តេនាហ ‘‘ទុក្ខតោ មនសិករោន្តោ អប្បណិហិតវិមោក្ខេន វិមុច្ចតី’’តិ. អយំ តាវស្ស អាគមនវសេន នាមលាភោ.

អត្តនោ បន រាគាទីហិ សុញ្ញតត្តា, និច្ចនិមិត្តាទិវិរហិតត្តា, តណ្ហាបណិធិអភាវតោ ច សគុណតោ, រាគាទិសុញ្ញស្សេវ, និច្ចនិមិត្តាទិវិរហិតស្ស, បណិធិវិប្បមុត្តស្ស ច និព្ពានស្ស អារម្មណករណតោ អារម្មណតោ ច សុញ្ញតាទិវិមោក្ខោ នាម ហោតីតិ ឯវមស្ស សគុណារម្មណេហិ នាមលាភោ ទដ្ឋព្ពោ. សោ ច ខោ សុត្តន្តបរិយាយេនេវ, នោ អភិធម្មបរិយាយេន. សុត្តន្តកថា ហិ បរិយាយទេសនា, ឥតរា និប្បរិយាយទេសនា, តស្មា សគុណារម្មណតោ នាមស្ស សព្ពសាធារណភាវេន ¶ អវវត្ថានករត្តា បរិយាយភាវតោ សុត្តន្តបរិយាយេនេវ លាភោ, អាគមនតោ បន អភិធម្មបរិយាយេនបិ វវត្ថានករភាវេន និប្បរិយាយត្តា. តេនេវ ហិ អាចរិយេន ‘‘តីហិ វិមោក្ខមុខេហិ បត្តព្ពតោ តិវិធ’’ន្តិ វិមោក្ខមុខមេវ ធុរំ កត្វា វុត្តំ, ន ‘‘សុញ្ញតាទិនាមតោ តិវិធ’’ន្តិ. អនិមិត្តនាមំ បនេត្ថ ¶ អាគមនតោបិ សុត្តន្តបរិយាយេនេវ លព្ភតិ អភិធម្មេ មគ្គំ បតិ អនិមិត្តនាមស្ស អនុទ្ធតត្តា. អនុទ្ធដត្តំ បន ន អនុទ្ធរិតព្ពតាមត្តេន, អថ ខោ និប្បរិយាយតោ តស្ស មគ្គេ អលព្ភនតោ. កិញ្ចាបិ ហិ អយំ វិបស្សនា និច្ចនិមិត្តំ ឧគ្ឃាដេន្តី បវត្តតិ, សង្ខារនិមិត្តស្ស បន អនិស្សជ្ជនតោ ន និប្បរិយាយតោ អនិមិត្តនាមំ លភតិ. យំ បនេតំ សុត្តេ –

‘‘អនិមិត្តញ្ច ភាវេហិ, មានានុសយមុជ្ជហ;

តតោ មានាភិសមយា, ឧបសន្តោ ចរិស្សសី’’តិ. (សុ. និ. ៣៤៤) –

មគ្គស្ស អនិមិត្តភាវវចនំ, តំ យថាវុត្តបរិយាយវសេន លព្ភមានំ គហេត្វា វុត្តំ. អភិធម្មេ បន យា សយម្បិ និប្បរិយាយតោ អនិមិត្តនាមំ ន លភតិ, សា កថំ មគ្គស្ស តំ ទទេយ្យាតិ មគ្គស្ស អនិមិត្តនាមំ ន ឧទ្ធដំ. យទិ ឯវំ សុញ្ញតនាមេនបិ ឥទំ សមានំ. អនត្តានុបស្សនាបិ ហិ កិញ្ចាបិ បុគ្គលសុញ្ញតំ គណ្ហាតិ, ធម្មសុញ្ញតំ បន ន គណ្ហាតីតិ សយំ និប្បរិយាយេន សុញ្ញតានុបស្សនា នាម ន ហោតីតិ សុញ្ញតនាមម្បិ មគ្គស្ស ន ទទេយ្យ. អថ បុគ្គលសុញ្ញតាគ្គហណមត្តេន សយំ សុញ្ញតានុបស្សនា ហុត្វា មគ្គស្ស តំ ទទេយ្យ, អនិច្ចានុបស្សនាបិ សង្ខារនិមិត្តស្ស គហណេបិ និច្ចនិមិត្តាទិឧគ្ឃាដនតោ សយំ អនិមិត្តានុបស្សនា ហុត្វា មគ្គស្ស អនិមិត្តនាមំ ទទេយ្យាតិ? ន ឥទមេវំ, និច្ចាទិនិមិត្តុគ្ឃាដនេន អនិមិត្តភាវស្ស និប្បរិយាយេន មគ្គេ អលព្ភនតោ និច្ចាទិនិមិត្តុគ្ឃាដនស្សបិ បរិយាយភាវតោ. ននុ ឥទម្បិ សព្ពត្ថ សមានំ. សុញ្ញតអប្បណិហិតភាវោបិ ហិ និប្បរិយាយេន អមគ្គេ ន លព្ភតិ បុគ្គលសុញ្ញតគ្គហណស្ស, បណិធិសោសនស្ស ច ឧជុកំ មគ្គេនេវ និប្ផជ្ជនតោ, តស្មា សុញ្ញតានុបស្សនាបិ អប្បណិហិតានុបស្សនាបិ បរិយាយេនេវ តំ តំ នាមំ លភន្តីតិ មគ្គស្ស និប្បរិយាយតោ នាមំ ន ទេន្តីតិ? ន, តតោ ¶ លទ្ធអរិយមគ្គស្ស និប្បរិយាយតោ សម្បយុត្តធម្មវសេនេវ សុញ្ញតអប្បណិហិតនាមសម្ភវតោ. កថំ? ឋបេត្វា ពុទ្ធុប្បាទំ សរភង្គសត្ថារាទិកាលេបិ ទុព្ពិជានីយភាវេន សុខុមស្ស អនត្តលក្ខណស្ស បញ្ញាយ ឯវ គោចរភាវតោ អនត្តានុបស្សនាយ អនុបស្សនតោ ¶ មគ្គក្ខណេ បញ្ញិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ. យថាហ – ‘‘អនត្តតោ មនសិករោតោ បញ្ញិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតី’’តិ (បដិ. ម. ១.២២១).

តញ្ច បន សយំ អត្តាភិនិវេសសមុគ្ឃាដនតោ, អរិយមគ្គបរិយាបន្នត្តា ច និប្បរិយាយតោវ សុញ្ញតនាមំ លភតិ. ទុក្ខានុបស្សនាយ សមាធិវិបច្ចនីកស្ស បណិធិសង្ខាតរាគស្ស សោសនតោ តស្សា វសេន អនុបស្សន្តស្ស មគ្គក្ខណេ សមាធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ. យថាហ – ‘‘ទុក្ខតោ មនសិករោតោ សមាធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតី’’តិ. តញ្ច បន សយំ បណិធិសោសនតោ, អរិយមគ្គបរិយាបន្នត្តា ច និប្បរិយាយតោវ អប្បណិហិតនាមំ លភតិ. សព្ពសង្ខារានំ បន អនិច្ចភាវំ អាគមនតោ សុត្វា បច្ឆា សយំ បច្ចក្ខតោ បស្សតោ ‘‘អនិច្ចមេវ វត សោ ភគវា ‘អនិច្ច’ន្តិ អាហា’’តិ ភគវតិ សទ្ធាពាហុល្លបដិលាភតោ អនិច្ចានុបស្សនាយ មនសិករោតោ មគ្គក្ខណេ សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ. យថាហ – ‘‘អនិច្ចតោ មនសិករោតោ សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតី’’តិ. តំ បន សយំ សង្ខារនិមិត្តតោ វុដ្ឋហន្តម្បិ អរិយមគ្គបរិយាបន្នំ ន ហោតីតិ និប្បរិយាយតោ អនិមិត្តនាមំ ន លភតិ, តស្មា យថា កាយកម្មាធិកំ ចិត្តំ ‘‘កាយកម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ សុញ្ញតសង្ខាតបញ្ញិន្ទ្រិយាធិមត្តោ មគ្គោ សុញ្ញតនាមំ លភតិ, អប្បណិហិតសង្ខាតសមាធិន្ទ្រិយាធិមត្តោ អប្បណិហិតនាមំ, សទ្ធិន្ទ្រិយាធិមត្តោ បន សទ្ធាយ អនិមិត្តនាមាលាភតោ សយម្បិ តំ ន លភតិ. យទិ សម្បយុត្តធម្មវសេន សុញ្ញតាទិនាមាលាភោ, អថ កថំ ‘‘អាគមនតោ’’តិ ¶ វុត្តំ? សច្ចំ, អាគមនតោ អធិមត្តស្ស បន ឥន្ទ្រិយស្ស វសេន លទ្ធនាមម្បិ អាគមនតោវ លទ្ធំ ហោតិ.

អថ វា អភិធម្មបរិយាយេនបិ សុញ្ញតភាវោ នាម បុគ្គលសុញ្ញតាយេវាតិ បុគ្គលសុញ្ញតគ្គាហិតាយ អនត្តានុបស្សនាយ សុញ្ញតនាមំ និប្បរិយាយតោវ លព្ភតិ. បណិធិ នាម រាគាទិកា ឯវាតិ រាគាទិសោសិតាយ ទុក្ខានុបស្សនាយ អប្បណិហិតនាមម្បិ និប្បរិយាយតោវ លព្ភតិ.

និមិត្តន្តិ បន ឋបេត្វា សុត្តន្តបរិយាយំ អភិធម្មបរិយាយេន សង្ខារនិមិត្តំ ហោតីតិ សង្ខារនិមិត្តគ្គាហិតាយ អនិច្ចានុបស្សនាយ អនិមិត្តនាមំ និប្បរិយាយតោ ន លព្ភតិ, តស្មា និប្បរិយាយតោ សុញ្ញតអប្បណិហិតនាមិកានំ អនត្តទុក្ខានុបស្សនានំ វសេន បដិលទ្ធមគ្គោ អាគមនតោ សុញ្ញតអប្បណិហិតនាមំ លភតិ, អនិមិត្តនាមំ បន បរិយាយតោវ លភតិ. តេន វុត្តំ ¶ – ‘‘អនិមិត្តនាមំ បនេត្ថ អាគមនតោបិ សុត្តន្តបរិយាយេនេវ លព្ភតិ អភិធម្មេ មគ្គំ បតិ អនិមិត្តនាមស្ស អនុទ្ធដត្តា’’តិ. ឥតិ ឥមេសំ តិណ្ណំ វិមោក្ខានំ បវេសនទ្វារភាវតោ សុញ្ញតានុបស្សនាទិនាមិកា អនត្តានុបស្សនាទិកា តិស្សោ អនុក្កមេន ពលវភាវំ បត្វា វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាភូតា តីណិ វិមោក្ខមុខានីតិ វេទិតព្ពានិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘តីណិ ខោ បនិមានិ វិមោក្ខមុខានិ លោកនិយ្យានាយ សំវត្តន្តិ, សព្ពសង្ខារេ បរិច្ឆេទបរិវដុមតោ សមនុបស្សនតាយ អនិមិត្តាយ ច ធាតុយា ចិត្តសម្បក្ខន្ទនតាយ, សព្ពសង្ខារេសុ មនោសមុត្តេជនតាយ អប្បណិហិតាយ ច ធាតុយា ចិត្តសម្បក្ខន្ទនតាយ, សព្ពធម្មេ បរតោ សមនុបស្សនតាយ សុញ្ញតាយ ច ធាតុយា ¶ ចិត្តសម្បក្ខន្ទនតាយ, ឥមានិ តីណិ វិមោក្ខមុខានិ លោកនិយ្យានាយ សំវត្តន្តី’’តិ (បដិ. ម. ១.២១៩).

ឯត្ថ ហិ បរិច្ឆេទបរិវដុមតោតិ ឧទយព្ពយវសេន បរិច្ឆេទតោ ចេវ បរិវដុមតោ ច. អនិច្ចានុបស្សនា ហិ ‘‘ឧទយតោ បុព្ពេ សង្ខារា នត្ថី’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា តេសំ គតិំ សមន្នេសមានា វយតោ បរំ ន គច្ឆន្តិ, ឯត្ថេវ អន្តរធាយន្តីតិ បរិវដុមតោ បរិយន្តតោ សមនុបស្សតិ. សមនុបស្សនតាយាតិ សម្មទេវ អនុបស្សនតាយ សំវត្តន្តីតិ សម្ពន្ធោ. មនោសមុត្តេជនតាយាតិ ចិត្តសំវេជនតាយ. ទុក្ខានុបស្សនេន ហិ សង្ខារេសុ ចិត្តំ សំវិជ្ជតិ. បរតោ សមនុបស្សនតាយាតិ ‘‘នាហំ, ន មម’’ន្តិ ឯវំ អនត្តតោ សមនុបស្សនតាយ. ឥតិ ឥមានិ តីណិ បទានិ អនិច្ចានុបស្សនាទីនំ តិណ្ណំ វសេន វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. តេនេវ ច តទនន្តរេ បញ្ហាវិស្សជ្ជនេ –

‘‘អនិច្ចតោ មនសិករោតោ ខយតោ សង្ខារា ឧបដ្ឋហន្តិ, ទុក្ខតោ មនសិករោតោ ភយតោ សង្ខារា ឧបដ្ឋហន្តិ, អនត្តតោ មនសិករោតោ សុញ្ញតោ សង្ខារា ឧបដ្ឋហន្តី’’តិ (បដិ. ម. ១.២១៩) –

វុត្តំ. ននុ ចេត្ថ អភិធម្មាវតារស្ស ភាសមានត្តា អភិធម្មបរិយាយេនេវ វិមោក្ខមុខានិ ច វវត្ថបេតុំ យុត្តន្តិ? សច្ចំ, អនិច្ចានុបស្សនាយបិ បន មគ្គវុដ្ឋានំ ហោតីតិ បកាសនត្ថំ សុត្តន្តបរិយាយេនបិ ¶ ឯកំ វវត្ថានំ កតំ, តថា វុដ្ឋិតោ បន មគ្គោ អភិធម្មបរិយាយេន សុទ្ធិកបដិបទាយមេវ សង្គយ្ហតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ចតុមគ្គយោគភេទតោតិ សោតាបត្តិអាទីហិ ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ សម្បយោគប្បភេទតោ. អរិយមគ្គានំ បន សម្មាទិដ្ឋាទិអដ្ឋង្គសភាវត្តា, តេសញ្ច សព្ពលោកុត្តរេ អត្ថិតាយ ¶ ភង្គវសេន អភេទេបិ ឥន្ទ្រិយានំ អបាដវបាដវតរតមភាវេន សច្ឆិកិរិយាវិសេសតោ កិលេសានំ បហានភេទោ ហោតីតិ តំវសេន ចតុព្ពិធតា ទដ្ឋព្ពា. តេនេវាហ ‘‘សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆា’’តិអាទិ. សតិ វិជ្ជមានេ បញ្ចក្ខន្ធសង្ខាតេ កាយេ ទិដ្ឋិ សក្កាយទិដ្ឋិ, សយំ វា តត្ថ សតិ ទិដ្ឋិ សក្កាយទិដ្ឋិ, បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អត្តត្តនិយាភិនិវេសវសេន បវត្តាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា ឯតំ អធិវចនំ. សា បន ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ ចតុធា អភិនិវេសនវសេន វីសតិវិធា ហោតិ. តថា ហិ កោចិ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ ‘‘យំ រូបំ, សោ អត្តា, យោ អត្តា, តំ រូបំ, យថា ទីបស្ស វណ្ណោយេវ អច្ចិ, អច្ចិយេវ វណ្ណោ’’តិ. រូបវន្តំ វា អត្តានំ សមនុបស្សតិ, ឆាយាវន្តំ វិយ រុក្ខំ. អត្តនិ វា រូបំ, បុប្ផេ វិយ គន្ធំ. រូបស្មិំ វា អត្តានំ, សមុគ្គេ វិយ មណិ. ឯវំ វេទនាទីសុបិ ‘‘វេទនំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា យោជេតព្ពំ. តត្ថ យោ បញ្ចវិធោ អព្យតិរិត្តអត្តាភិនិវេសោ, សា ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. យោ បន បន្នរសវិធោ ព្យតិរិត្តអត្តាភិនិវេសោ, សា សស្សតទិដ្ឋីតិ វេទិតព្ពំ.

សភាវំ វិចិនន្តោ តាយ កិច្ឆតិ កិលមតីតិ វិចិកិច្ឆា, តិកិច្ឆិតុំ ទុក្ករតាយ វា វិគតា ចិកិច្ឆា ញាណបតិការោ ឥមិស្សាតិ វិចិកិច្ឆា. សា បន –

‘‘សត្ថរិ កង្ខតិ វិចិកិច្ឆតិ, ធម្មេ, សង្ឃេ, សិក្ខាយ, បុព្ពន្តេ, អបរន្តេ, បុព្ពន្តាបរន្តេ, ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ កង្ខតិ វិចិកិច្ឆតី’’តិ (ធ. ស. ១០០៨ ថោកំ. វិសទិសំ) –

ឯវំ ពុទ្ធាទីសុ កង្ខាវសេន អដ្ឋវត្ថុកា,

‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធានំ, ន នុ ខោ អហោសិំ, កិំ នុ ខោ អហោសិំ, កថំ នុ ខោ អហោសិំ ¶ , កិំ ហុត្វា កិំ អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធានំ, ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហមនាគតមទ្ធានំ ¶ , ន នុ ខោ ភវិស្សាមិ, កិំ នុ ខោ ភវិស្សាមិ, កថំ នុ ខោ ភវិស្សាមិ, កិំ ហុត្វា កិំ ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហមនាគតមទ្ធានំ, ឯតរហិ វា បន បច្ចុប្បន្នមទ្ធានំ អជ្ឈត្តំ កថំកថី ហោតិ, អហំ នុ ខោស្មិ, នោ នុ ខោស្មិ, កិំ នុ ខោស្មិ, កថំ នុ ខោស្មិ, អយំ នុ ខោ សត្តោ កុតោ អាគតោ, សោ កុហិំ គាមី ភវិស្សតី’’តិ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) –

ឯវំ បុព្ពន្តាទយោ អារព្ភ បវត្តិវសេន សោឡសវត្ថុកា ច និទ្ទិដ្ឋា.

តត្ថ សត្ថរិ កង្ខន្តោ តស្ស រូបកាយធម្មកាយានំ វិជ្ជមានតំ, អវិជ្ជមានតញ្ច កង្ខតិ, ធម្មេ កង្ខន្តោ តស្ស ស្វាក្ខាតទ្វាក្ខាតភាវេ កង្ខតិ, សង្ឃេ កង្ខន្តោ តស្ស សុប្បដិបន្នវិប្បដិបន្នតាទិភាវេ កង្ខតិ, សិក្ខាយ កង្ខន្តោ តស្សា សុបញ្ញត្តទុប្បញ្ញត្តភាវំ កង្ខតិ, បុព្ពន្តេ កង្ខន្តោ សស្សតាការំ, អធិច្ចសមុប្បត្តិអាការញ្ច និស្សាយ អតីតេ អត្តនោ វិជ្ជមានតំ, អវិជ្ជមានតញ្ច កង្ខតិ, អបរន្តេ កង្ខន្តោ សស្សតាការំ, ឧច្ឆេទាការញ្ច និស្សាយ អនាគតេ អត្តនោ ឧប្បត្តិំ, អនុប្បត្តិញ្ច កង្ខតិ, បុព្ពន្តាបរន្តេ កង្ខន្តោ បច្ចុប្បន្នេ អត្តនោ អត្ថិភាវំ, នត្ថិភាវញ្ច កង្ខតិ. បច្ចុប្បន្នោ ហិ អទ្ធា បុព្ពភាគាបរភាគកោដ្ឋាសវន្តតាយ ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តោ’’តិ វុច្ចតិ, យុត្តំ បន តំ អារព្ភ កង្ខាជននន្តិ? យុត្តំ, អយុត្តន្តិ កា ឯត្ថ ចិន្តា. ឧម្មត្តកោ វិយ ហិ ពាលបុថុជ្ជនោ. តស្មា សោ យំ កិញ្ចិ កង្ខតិយេវ. តេនេវ ច សោឡសវត្ថុកវិចិកិច្ឆានិទ្ទេសេ ‘‘ឯតរហិ វា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អាចរិយា បន ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តោតិ អតីតានាគតេ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា តទុភយមារព្ភ ¶ កង្ខន្តោ បុព្ពន្តាបរន្តេ កង្ខតី’’តិបិ វទន្តិ. ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ កង្ខន្តោ បន អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយានំ, សង្ខារាទីនញ្ច បច្ចយុប្បន្នានំ ហេតុហេតុសមុប្បន្នភាវស្ស សព្ភាវាសព្ភាវំ កង្ខតីតិ ឯវំ តាវ អដ្ឋវត្ថុកកង្ខាយ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

សោឡសវត្ថុកា បន ‘‘អហោសិំ នុ ខោ…បេ… ន នុ ខោ អហោសិ’’ន្តិ កង្ខន្តោ វុត្តនយេនេវ អតីតេ អត្តនោ វិជ្ជមានាវិជ្ជមានតំ កង្ខតិ. កិំ នុ ខោ អហោសិន្តិ ជាតិលិង្គុបបត្តិយោ និស្សាយ ‘‘ខត្តិយោ នុ ខោ អហោសិំ, ព្រាហ្មណាទីសុ គហដ្ឋាទីសុ ទេវាទីសុ អញ្ញតរោ នុ ខោ’’តិ កង្ខតិ. កថំ នុ ខោតិ សណ្ឋានាការំ និស្សាយ ‘‘ទីឃោ នុ ខោ អហោសិំ, រស្សឱទាតកាឡាទីនញ្ច អញ្ញតរោ’’តិ កង្ខតិ. ឥស្សរនិម្មានាទីនិ និស្សាយ ‘‘កេន ¶ នុ ខោ បការេន អហោសិ’’ន្តិ និព្ពត្តនាការតោ កង្ខតីតិ វទន្តិ. កិំ ហុត្វា កិំ អហោសិន្តិ ជាតិអាទីនិ និស្សាយ ‘‘ខត្តិយោ ហុត្វា នុ ខោ ព្រាហ្មណោ អហោសិំ…បេ… ទេវោ ហុត្វា នុ ខោ មនុស្សោ អហោសិ’’ន្តិ អត្តនោ អបរាបរំ បវត្តិំ កង្ខតិ. ភវិស្សាមិ នុ ខោ, ន នុ ខោតិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អនាគតេ អត្តនោ វិជ្ជមានាវិជ្ជមានតំ កង្ខតិ. ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សាមី’’តិអាទិ វុត្តនយមេវ. អហំ នុ ខោស្មិ, ន នុ ខោស្មីតិ ឥទានិ អត្តនោ អត្ថិភាវំ, នត្ថិភាវញ្ច កង្ខតិ. តត្ថ ការណំ វុត្តមេវ. កិំ នុ ខោស្មីតិ ខត្តិយាទិកោវ សមានោ អត្តនោ ខត្តិយាទិភាវំ កង្ខតិ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. កថំ នុ ខោស្មីតិ ‘‘អព្ភន្តរេ ជីវោ នាម អត្ថី’’តិ គហេត្វា តស្ស ទីឃាទិភាវំ កង្ខតិ. បច្ចុប្បន្នំ បន អត្តនោ សរីរសណ្ឋានំ អជានន្តោ នាម នត្ថិ. កុតោ អាគតោ, កុហិំ គាមី ភវិស្សតីតិ អត្តភាវស្ស អាគតគតដ្ឋានានិ កង្ខតីតិ វេទិតព្ពំ.

សីលញ្ច ¶ វតញ្ច សីលព្ពតំ, តត្ថ គោសីលាទិអសុទ្ធិមគ្គោ សមាទានវសេន សីលំ, អវីតិក្កមវសេន វតំ. ឧភយថាបិ វា សីលំ, តបោកម្មភាវេន គហិតត្តា វតំ. គវាទិបកតិភាវតោ អត្តនោ វា គវាទិភាវាធិដ្ឋានំ សីលំ, ‘‘គច្ឆន្តោ ភក្ខេតិ, តិដ្ឋន្តោ មុត្តេតី’’តិអាទិនា គវាទិកិរិយាយ ករណំ វតំ. តំតំអកិច្ចសម្មសតោ វា និវត្តិ សីលំ, តំសមាទានវតោ វេសភោជនកិច្ចចរណាទិវិសេសបដិបត្តិ វតំ. សភាវំ អតិក្កម្ម បរតោ អាមសនំ គហណន្តិ បរាមាសោ, សីលព្ពតស្ស បរាមាសោ សីលព្ពតបរាមាសោ. ឥតោ ពហិទ្ធា សមណព្រាហ្មណានំ សីលេន សុទ្ធិ, វតេន សុទ្ធិ, សីលព្ពតេន សុទ្ធីតិ ឯវំ អសុទ្ធិមគ្គេ ‘‘សុទ្ធិមគ្គោ’’តិ បវត្តស្ស មិច្ឆាភិនិវេសស្សេតំ អធិវចនំ. សក្កាយទិដ្ឋិ ច វិចិកិច្ឆា ច សីលព្ពតបរាមាសោ ចាតិ សក្កាយ…បេ… បរាមាសោ, តេយេវ កម្មវិបាកេសុ, វដ្ដស្មិំ វា សត្តេ សំយោជេន្តិ ពន្ធន្តីតិ សំយោជនានិ, តេសំ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិអាទីហិ តទង្គវសេន បហីនានំ អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនេន អច្ចន្តសមុច្ឆេទប្បហានំ ករោតីតិ សក្កា…បេ…ប្បហានករំ.

និព្ពានំ បតិ សវនតោ សន្ទនតោ សោតោ វុច្ចតិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកមគ្គោ, តស្ស អាទិតោ បជ្ជនំ សោតាបត្តិ, និព្ពានំ មគ្គតិ, និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គីយតិ, កិលេសេ មារេន្តោ គច្ឆតីតិ វា មគ្គោ, សោតាបត្តិ ឯវ មគ្គោ សោតាបត្តិមគ្គោ. អថ វា សោតំ អាទិតោ បជ្ជតិ អធិគច្ឆតីតិ សោតាបត្តិ, បឋមោ អរិយបុគ្គលោ, តស្ស មគ្គោ សោតាបត្តិមគ្គោ, សម្មាទិដ្ឋិអាទីនិ អដ្ឋង្គានិ, តេន សម្បយុត្តំ ចិត្តំ សោតាបត្តិមគ្គចិត្តំ.

រជ្ជតិ ¶ អភិសជ្ជតីតិ រាគោ, សោ ឥធ បញ្ចកាមវិសយា, កាមភវវិសយា ច តណ្ហា. ទុស្សតីតិ ទោសោ, ទសវិធអាឃាតវត្ថុបទដ្ឋានោ ¶ ព្យាបាទោ. មុយ្ហតីតិ មោហោ, ទុក្ខាទីសុ អដ្ឋសុ អញ្ញាណំ. ឯតេសំ កិលេសានំ តនុត្តំ តនុភាវំ ករោតីតិ រាគ…បេ… តនុត្តករំ. តត្ថ ទ្វីហិ ការណេហិ តនុត្តំ អភិណ្ហានុប្បត្តិតោ, បរិយុដ្ឋានមន្ទតាយ ចាតិ. សកទាគាមិស្ស ហិ វដ្ដានុសារិមហាជនស្ស វិយ កិលេសា អភិណ្ហំ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, កទាចិ វិរឡាការា ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តិ, តថា ឧប្បជ្ជន្តាបិ មទ្ទន្តា ឆាទេន្តា អន្ធការំ ករោន្តា នុប្បជ្ជន្តិ. ទ្វីហិ បន មគ្គេហិ បហីនត្តា មន្ទមន្ទា តនុកតនុកា ឧប្បជ្ជន្តិ. កេចិ បន សកទាគាមិស្ស កិលេសា ចិរេន ឧប្បជ្ជន្តាបិ ពហលាវ ឧប្បជ្ជន្តិ. តថា ហិស្ស បុត្តធីតរោ ទិស្សន្តីតិ វទន្តិ. តំ អការណំ, វត្ថុបដិសេវនេន វិនាបិ គព្ភគ្គហណសព្ភាវតោ, តស្មា វុត្តនយេនេវ ទ្វីហិ ការណេហិ នេសំ តនុភាវោ វេទិតព្ពោ. កស្មា បនេត្ថ មោហស្ស តនុភាវោ វុត្តោ, ននុ តតិយមគ្គវជ្ឈានមេវ ឥមិនា តនុត្តករណំ វត្តព្ពំ, ឥតរថា ហេដ្ឋា តីហិបិ មគ្គេហិ ឧបរិមគ្គវជ្ឈកិលេសានំ ពហលាពហលាវត្ថាយ បហីយមានត្តា ឥធ សព្ពេសមេវ ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានំ តនុភាវោ វត្តព្ពោ, តេនេវ ច បាឡិយម្បិ ‘‘កាមរាគព្យាបាទានំ តនុភាវាយ ទុតិយាយ ភូមិយា បត្តិយា’’តិ វុត្តន្តិ. សច្ចមេតំ, សុត្តេ បន ឧបរិមគ្គវជ្ឈានំ តនុភាវបរិយាយំ គហេត្វា ‘‘រាគទោសមោហានំ តនុត្តា សកទាគាមី ហោតី’’តិ ហេតុត្តយតនុភាវស្ស អាគតត្តា ឥធាបិ តទនុលោមេន វុត្តំ. ‘‘កាមរាគព្យាបាទាន’’មិច្ចេវ វា បាឋោ. តថា ហិ ឯត្ថេវ ឧបរិ ទុតិយមគ្គញាណនិទ្ទេសេ ‘‘ព្យាបាទកាមរាគានំ, តនុភាវំ តុ សាធយ’’ន្តិ (អភិធ. ១៣៥៣) វុត្តំ. បដិសន្ធិវសេន សកិទេវ ឥមំ មនុស្សលោកំ អាគច្ឆតីតិ សកទាគាមី, តស្ស មគ្គោ សកទាគាមិមគ្គោ. កិញ្ចាបិ ហិ មគ្គដ្ឋស្ស បដិសន្ធិវសេន អាគមនាសម្ភវតោ ¶ ផលដ្ឋោយេវ សកទាគាមី នាម ហោតិ, តស្ស បន អាគមនភូតោ មគ្គោ មគ្គន្តរាវច្ឆេទនត្ថំ តទាយត្តភាវូបនយនេន សកទាគាមិមគ្គោតិ វុច្ចតិ, តំសម្បយុត្តំ ចិត្តំ សកទាគាមិមគ្គចិត្តំ.

បញ្ចសុ កាមគុណេសុ, កាមភវេ ច រាគោ កាមរាគោ. ព្យាបជ្ជតិ តេន ចិត្តន្តិ ព្យាបាទោ. បដិសន្ធិវសេន ឥមំ កាមធាតុំ ន អាគច្ឆតីតិ អនាគាមី. រូបភវេ ឆន្ទរាគោ រូបរាគោ. អរូបភវេ ឆន្ទរាគោ អរូបរាគោ. មានោ ឥធ អរហត្តាធិគមំ បដិច្ច ឧណ្ណតិមត្តំ. ឧទ្ធច្ចម្បិ ‘‘កោ មេ ភារោ កិលេសសមុច្ឆេទនេ’’តិ ឯវមាការប្បវត្តំ ចិត្តស្ស អវូបសមមត្តំ. អវិជ្ជាបិ អសុខេ សុខសញ្ញាវិបល្លាសោ. អារកត្តា កិលេសេហិ, មិច្ឆាបដិបន្នេហិ វា, រាគាទិអរីនំ, សំសារចក្កស្ស អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, រហោបិ បាបាករណេន បាបករណេ ¶ រហស្ស អភាវា, រហិតព្ពតោ ជហិតព្ពតោ ‘‘រហា’’តិ លទ្ធនាមានំ វា បាបធម្មានំ អភាវតោ, សាធូហិ អរហិតព្ពតោ អបរិច្ចជិតព្ពតោ, រហសង្ខាតស្ស វា គមនស្ស សំសារេ អភាវតោ អរហា, អដ្ឋមោ អរិយបុគ្គលោ, តស្ស ភាវោ អរហត្តំ, អគ្គផលស្សេតំ អធិវចនំ. តញ្ហិ ‘‘អរហា’’តិ អភិធានស្ស, ពុទ្ធិយា ច បវត្តិនិពន្ធនត្តា អរហតោ ភាវោតិ កត្វា ‘‘អរហត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្ស អាគមនភូតោ មគ្គោ អរហត្តមគ្គោ, តំសម្បយុត្តំ ចិត្តំ អរហត្តមគ្គចិត្តំ.

ឈានង្គយោគភេទតោតិ រូបាវចរំ វិយ បញ្ចហិ ឈានង្គេហិ សម្បយោគភេទតោ. កថំ បនស្ស ភេទោតិ? ឯត្ថ តាវ អដ្ឋកថាវាទោ, តយោ ច ថេរវាទាតិ ចត្តារោ វាទា ហោន្តិ. តថា ហិ អដ្ឋកថាយំ តាវ ‘‘សង្ខារុបេក្ខាភាវំ បត្វា វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាមគ្គស្ស ឈានង្គំ និយមេតី’’តិ វុត្តំ. តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ បន ‘‘មគ្គាសន្នវិបស្សនាយ ¶ បទដ្ឋានភូតំ បាទកជ្ឈានំ និយមេតី’’តិ អាហ. មោរវាបិវាសិមហាទត្តត្ថេរោ ‘‘វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ខន្ធា និយមេន្តិ. យញ្ហិ ឈានំ សម្មសិត្វា វុដ្ឋាតិ, តំសទិសោវ ហោតី’’តិ អាហ. តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ បន ‘‘បុគ្គលជ្ឈាសយោ និយមេតិ, ‘អហោ វត បញ្ចង្គិកំ, ចតុរង្គិកំ វា មគ្គំ បាបុណេយ្យ’ន្តិអាទិនា យថា យថាស្ស អជ្ឈាសយោ ហោតិ, តថា តថា មគ្គោ ហោតី’’តិ អាហ.

យស្មា បន អដ្ឋកថាវាទោ បមាណំ, តយោ ច ថេរា បណ្ឌិតា ព្យត្តា, តស្មា ចត្តារោបិ វាទា អញ្ញមញ្ញំ អប្បដិពាហនវសេន ឯវំ វេទិតព្ពា. កថំ? កាមាវចរធម្មេ តាវ សម្មសិត្វា សុក្ខវិបស្សកស្ស ឧប្បន្នមគ្គោបិ សមាបត្តិលាភិនោ ឈានំ បាទកំ អកត្វា ឧប្បាទិតមគ្គោបិ វិបស្សនានិយាមេន បឋមជ្ឈានិកាវ ហោន្តិ. សចេ បន កិញ្ចិ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បាទិតោ ហោតិ, តស្ស វសេន អង្គបរិណាមោ ហោតីតិ តំតំឈានសទិសោ ហោតិ. យស្មា បនេត្ថ កាមាវចរក្ខន្ធេ អារព្ភ បវត្តា វិបស្សនា កាមាវចរធម្មេសុ ច មហគ្គតធម្មេសុ វិយ ភាវនាវិសេសតោ ឈានង្គវិសេសោ នត្ថិ, តស្មា ‘‘វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ខន្ធា និយមេន្តី’’តិ ឯវំ បវត្តោ ទុតិយត្ថេរវាទោ ឥមំ វាទំ ន បវិសតិ. ឈានធម្មេ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គោ សចេ បាទកជ្ឈានំ នត្ថិ, សម្មសិតជ្ឈាននិយាមេន តំតំឈានិកោ ហោតិ. សចេ បឋមជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ទុតិយាទិឈានេ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតោ, បុគ្គលជ្ឈាសយនិយាមេន ទ្វីសុ អញ្ញតរជ្ឈានសទិសោ ហោតិ. សចេ បន បុគ្គលស្ស តថាវិធោ អជ្ឈាសយោ នត្ថិ, តទា កថន្តិ? ឯត្ថ តាវ កេចិ ‘‘នានាវជ្ជនវីថិយមេវ និវត្តមានបាទកជ្ឈានតោ ឯកាវជ្ជនវីថិយំ ¶ គោត្រភុភាវំ បត្វា និវត្តមានាយ វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា ខន្ធាយេវ ¶ ពលវន្តោ, តស្មា សម្មសិតក្ខន្ធនិយាមេន តំសទិសោ មគ្គោ ហោតី’’តិ វទន្តិ. ឯវញ្ច សតិ ‘‘បាទកជ្ឈាននិយាមេន ហោតី’’តិ ឯវំ បវត្តោ បឋមត្ថេរវាទោ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ កាមាវចរក្ខន្ធេ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គមេវ សន្ធាយ តិដ្ឋតីតិ.

អបរេ បន ‘‘បាទកជ្ឈានំ មគ្គស្ស មូលការណវសេន បច្ចយោ ហោតិ អាសន្នការណវសេនបិ, សម្មសិតក្ខន្ធា បន មូលការណវសេនេវ បច្ចយា ហោន្តិ, តស្មា សម្មសិតក្ខន្ធតោ បាទកជ្ឈានមេវ ពលវតរន្តិ បាទកជ្ឈានសទិសោ មគ្គោ ហោតី’’តិ វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ បន ‘‘សម្មសិតក្ខន្ធនិយាមេនា’’តិ ឯវំ បវត្តោ ទុតិយត្ថេរវាទោ សមាបត្តិំ បាទកំ អកត្វា កេវលំ ឈានធម្មេយេវ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គមេវ សន្ធាយ តិដ្ឋតិ. យស្មា បន ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈានតោ ឧបរូបរិឈានំ ពលប្បត្តំ ហោតិ, តស្មា ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ឧបរូបរិឈានធម្មេ វិបស្សតោ ឧប្បន្នមគ្គោ បាទកជ្ឈានំ អនបេក្ខិត្វា សម្មសិតជ្ឈានវសេន តំតំឈានិកោ ហោតិ. ឧបរូបរិឈានតោ បន វុដ្ឋាយ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈានធម្មេ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គោ សម្មសិតជ្ឈានំ អនបេក្ខិត្វា បាទកជ្ឈានសទិសោ ហោតីតិ ឥទមេត្ថ សារតរំ. ឯវញ្ហិ សតិ ទ្វិន្នម្បិ ថេរានំ វាទា និប្បទេសវិសយា សមផលា ហោន្តិ.

តតិយត្ថេរវាទោ ចេត្ថ បាទកជ្ឈានំ, សម្មសិតជ្ឈានំ វា វិនា អជ្ឈាសយមត្តេនេវ ន ឥជ្ឈតិ. តីសុបិ វាទេសុ ឋបេត្វា សេសឈានង្គបរិណាមំ វេទនាបរិណាមោ វិបស្សនានិយាមេនេវ ហោតិ. តយោបិ ថេរវាទា វិបស្សនានិយាមេន វិនា ន ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ ច វេទនាបិ ឈានង្គមេវ, តស្មា តាយបិ បាទកជ្ឈាននិយាមេនេវ ភវិតព្ពន្តិ? តំ ន, វេទនាយបិ បាទកជ្ឈាននិយាមេន បរិណាមេ សតិ វិបស្សនានិយាមំ អនបេក្ខិត្វា បាទកជ្ឈាននិយាមេនេវ មគ្គក្ខណេ ¶ សេសឈានង្គានិ បរិណាមដ្ឋានេយេវ វេទនាយបិ បរិណាមោ ភវេយ្យ, តថា បន អហុត្វា ឯកាវជ្ជនវីថិយា អាទិតោវ បរិណាមនតោ មគ្គវុដ្ឋានវីថិយា អាសន្នតរប្បវត្តាយ វិបស្សនាយ វសេន វេទនានិយាមោ ហោតិ.

អថ វា បាទកជ្ឈានសម្មសិតជ្ឈានានំ សម្ភវេ តេសុ អនុប្បន្នា វេទនា វិបស្សនាយ ន ហោតីតិ បាទកជ្ឈានសម្មសិតជ្ឈាននិយាមេន បរិណមតីតិបិ ន សក្កា វត្តុំ. ឯត្ថ សិយា – យត្ថ តាវ បាទកជ្ឈានំ អត្ថិ, តត្ថ តំ និយមេតិ. យត្ថ បន តិកចតុក្កបាទកជ្ឈានំ នត្ថិ, តស្មិំ ¶ អរូបភវេ កិំ និយមេតីតិ? តត្ថាបិ បាទកជ្ឈានមេវ និយមេតិ. យោ ហិ ភិក្ខុ អដ្ឋសមាបត្តិលាភី បឋមជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា សោតាបត្តិមគ្គផលានិ និព្ពត្តេត្វា អបរិហីនជ្ឈានោ កាលំ កត្វា អរូបភវេ និព្ពត្តោ បឋមជ្ឈានិកាយ សោតាបត្តិផលសមាបត្តិយា វុដ្ឋាយ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា ឧបរិ តីណិ មគ្គផលានិ និព្ពត្តេតិ, តស្ស តានិ បឋមជ្ឈានិកានេវ ហោន្តិ. ទុតិយជ្ឈានិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អរូបេបិ ហិ លោកុត្តរំ តិកចតុក្កជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯវមេត្ថ ឯកេកស្ស លោកុត្តរកុសលស្ស ឈានង្គយោគភេទោ វេទិតព្ពោតិ.

មគ្គា…បេ… និប្ផាទេតីតិ តេភូមកកុសលំ វិយ បដិសន្ធិប្បវត្តីសុ អវិបច្ចវន្តម្បិ អត្តនោ អត្តនោ អនុរូបស្ស ផលស្ស និប្ផាទនេន តំតំផលប្បត្តេ សោតាបន្នោ សកទាគាមី អនាគាមី អរហាតិ សាមញ្ញតោ ចត្តារោ អរិយបុគ្គលេ អភិនិប្ផាទេតីតិ. វិសេសតោ បន សត្តក្ខត្តុបរមតាទិកេ អនេកេបិ សោតាបន្នាទយោ និប្ផាទេតិ.

លោកុត្តរកុសលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុភូមកកុសលវណ្ណនា

២៨. ឯវំ ¶ ចតុភូមកកុសលចិត្តំ សរូបតោ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តំ និគមេន្តោ អាហ ‘‘កាមេ អដ្ឋេវា’’តិអាទិ. តត្ថ កាមេតិ កាមភវេ. តថា ‘‘រូបេ’’តិអាទីសុ.

២៩. កុសលាកុសលាបគតេនាតិ កុសលាកុសលកម្មតោ អបគតេន. អគ្គមគ្គស្ស ហិ ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ អរហតោ សព្ពានិ កុសលាកុសលកម្មានិ បហីនានិ នាម ហោន្តិ បច្ចយវេកល្លេន បដិសន្ធិទានេ អសមត្ថភាវតោ. យតោ ច អរិយមគ្គញាណំ ‘‘កម្មក្ខយករ’’ន្តិ វុច្ចតិ. អថ វា អហេតុអបច្ចយវិសុជ្ឈនស្ស អភាវតោ កិលេសសមុច្ឆេទកេន មគ្គកុសលេន អកុសលេហិ អបគតេន. កុសលេ កុសលេនាតិ កុច្ឆិតានំ សលនាទីហិ ¶ កុសលសង្ខាតាយ បដិបត្តិយំ ទេសនុប្បាទនាទីសុ ឆេកេន. មុនិនាតិ ឧភយលោកមុននកេន អគ្គផលញាណេន, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន វា សមន្នាគតត្តា មុនិនា. តេនាហ –

‘‘យោ មុនាតិ ឧភោ លោកេ, មុនិ តេន បវុច្ចតី’’តិ.

វសិនាតិ ឆឡភិញ្ញតាយ បរមេន ចិត្តវសិភាវេន សមន្នាគតត្តា, ឈានាទីសុ បញ្ចវិធវសិសព្ភាវតោ ច វសិភូតេន វសិភាវូបគតិន្ទ្រិយេន.

ចតុភូមកកុសលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អកុសលវណ្ណនា

ឯត្តាវតា ច យំ ‘‘កុសលាកុសលាព្យាកតជាតិភេទតោ តិវិធ’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តំ កុសលំ, តំ សរូបតោ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តទនន្តរុទ្ទិដ្ឋំ អកុសលំ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘អកុសលំ បនា’’តិអាទិ. ‘‘ភូមិតោ ឯកវិធ’’ន្តិ វុត្តមត្ថំ និយមេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កាមាវចរមេវា’’តិ. និកាយន្តរិកា បន រូបារូបាវចរម្បិ អកុសលំ ឥច្ឆន្តីតិ តេសំ ¶ មតិនិសេធនត្ថំ អវធារណំ កតំ. មហគ្គតភូមិយំ ឧប្បជ្ជន្តម្បិ ហេតំ តត្ថ រូបធាតុយំ បវត្តិវិបាកំ ទេន្តម្បិ ឯកន្តេន កាមាវចរមេវាតិ. កុតោ បនេស និយមោតិ? កាមតណ្ហាវិសយភាវតោ. កាមតណ្ហាវិសយតា ហិ កាមាវចរភាវស្ស ការណំ យថា រូបារូបតណ្ហាវិសយតា រូបារូបភាវស្ស. ឯកំសេន ចេតំ ឯវំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ឥតរថា ព្យាបិតលក្ខណំ ន សិយា. យទិ ហិ អាលម្ពិតព្ពធម្មវសេន ភូមិវវត្ថានំ ករេយ្យ, ឯវំ សតិ អនារម្មណានំ សង្គហោ ន សិយា. អថ វិបាកទានវសេន, ឯវម្បិ អវិបាកានំ សង្គហោ ន សិយា, តស្មា អាលម្ពណធម្មវសេនេវ បរិយាបន្នានំ សា កាតព្ពា. អបរិយាបន្នានំ បន លោកតោ ឧត្តិណ្ណតាយ លោកុត្តរតា, ឧត្តរិតរាភាវតោ អនុត្តរតា ច វេទិតព្ពាតិ.

ទោមនស្សស្ស អនីវរណាវត្ថាយ អភាវេន តំសហគតចិត្តុប្បាទោ កាមភូមិយំយេវ បវត្តតីតិ សោ ¶ និយតវត្ថុកោ, ឥតរេ អរូបភូមិយម្បិ បវត្តនតោ អនិយតវត្ថុកាតិ អាហ ‘‘និយតា…បេ… ទុវិធ’’ន្តិ. វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចសហគតានំ មោហេកហេតុកត្តា, ឥតរេសម្បិ លោភមោហទោសមោហវសេន ទ្វិហេតុកត្តា អាហ ‘‘ឯកហេតុកទុហេតុកតោ’’តិ. អាទិតោ ឯកាទសន្នំ អកុសលចិត្តានំ បដិសន្ធិជននតោ, ឧទ្ធច្ចសហគតស្ស តទភាវតោ អាហ ‘‘បដិសន្ធិជនកាជនកតោ’’តិ. ឧទ្ធច្ចសហគតញ្ហិ បវត្តិវិបាកំ ទេន្តម្បិ បដិសន្ធិំ នាកឌ្ឍតិ. យតោ វក្ខតិ –

‘‘ឯកាទសវិធានំ តុ, ហិត្វា ឧទ្ធច្ចមានសំ;

ឯកាទសវិធា ចេវ, ភវន្តិ បដិសន្ធិយោ’’តិ. (អភិធ. ៥៣៦);

យេន បន ការណេន តំ បដិសន្ធិំ នាកឌ្ឍតិ, តំ បដិសន្ធិវិនិច្ឆយកថាហិ ឥមិស្សា គាថាយ វណ្ណនាបទេសេយេវ វក្ខាម ¶ . តីហិ វេទនាហីតិ សុខទុក្ខោបេក្ខាសង្ខាតាហិ តីហិ វេទនាហិ. យថាហ – ‘‘តិស្សោ ឥមា, ភិក្ខវេ, វេទនា. កតមា តិស្សោ? សុខា ទុក្ខា អទុក្ខមសុខា’’តិ (សំ. និ. ៤.២៤៩). យំ បន កត្ថចិ សុត្តេ ‘‘ទ្វេមា, ភិក្ខវេ, វេទនា សុខា ទុក្ខា’’តិ (សំ. និ. ៤.២៦៧) វចនំ, តំ កុសលបក្ខិកំ ឧបេក្ខំ សុខេ, អកុសលបក្ខិកញ្ច ទុក្ខេ បក្ខិបិត្វា បរិយាយេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សុប្បតិដ្ឋិតភាវការណត្តា មូលមិវាតិ មូលំ, លោភោ មូលំ ឯតស្សាតិ លោភមូលំ. កិញ្ចាបិ ហិ មោហោបិ លោភមូលេសុ អត្ថិ, សោ បន សព្ពាកុសលសាធារណត្តា វវត្ថានករោ ន ហោតីតិ អសាធារណធម្មវសេន ‘‘លោភមូល’’ន្ត្វេវ វុត្តំ យថា ‘‘ភេរិសទ្ទោ យវង្កុរោ’’តិ. តថា ‘‘ទោសមូល’’ន្តិ ឯត្ថាបិ. មូលន្តរវិរហតោ មោហោ ឯវ មូលំ ឥមស្ស, នាញ្ញន្តិ មោហមូលំ.

មិច្ឆាវសេន ទស្សនំ ទិដ្ឋិ, ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិគតំ យថា ‘‘អាកាសគតំ ថាមគត’’ន្តិ. អថ វា វិបរិយេសគ្គាហិកាយ ទិដ្ឋិយា គតមេវ, ន ឯត្ថ គន្តព្ពវត្ថុ តថាសភាវន្តិ ទិដ្ឋិគតំ, ទ្វាសដ្ឋិយា វា ទិដ្ឋីសុ អន្តោគធន្តិ ទិដ្ឋិគតំ, តេន សមំ បការេហិ យុត្តន្តិ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តំ.

‘‘យទា ហី’’តិអាទិ លោភមូលចិត្តានំ បវត្តិអាការទស្សនំ. មិច្ឆាទិដ្ឋិន្តិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិអាទិំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ. តាយ ហិ វិបល្លត្តចិត្តា តាវ កោធវិសយោ, យាវ ឥន្ទ្រិយគោចរោតិ ¶ បរលោកំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘នត្ថិ កាមេសុ អាទីនវោ’’តិ គណ្ហន្តិ. អាទិ-សទ្ទេន –

‘‘ឯស បន្ថោវិតថោ ទេវយានេ,

យេន យន្តិ បុត្តវន្តោ វិសោកា;

តំ បស្សន្តិ បសវោ បក្ខិនោ ច,

តេន តេ មាតរិបិ មិថុនំ ចរន្តី’’តិ. –

អាទិនា ¶ នយេន បុត្តមុខទស្សនំ សគ្គមោក្ខមគ្គោតិ ឯវមាទិកំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ សង្គណ្ហាតិ. កាមេ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ. តេន ‘‘ព្រាហ្មណានំ សុវណ្ណហរណមេវ អទិន្នាទានេ សាវជ្ជំ, ឥតរំ អនវជ្ជំ, គុរូនំ, គុន្នំ, អត្តនោ ជីវិតស្ស, វិវាហស្ស ច អត្ថាយ មុសាវាទោ អនវជ្ជោ, ឥតរោ សាវជ្ជោ, គុរុអាទីនំ អត្ថាយ បេសុញ្ញករណំ អនវជ្ជំ, ឥតរំ សាវជ្ជំ, ភារតយុទ្ធសីតាហរណាទិកថា បាបវូបសមាយ ហោតី’’តិ ឯវមាទិកេ មិច្ឆាគាហេ សង្គណ្ហាតិ. ទិដ្ឋមង្គលាទីនីតិ ទិដ្ឋសុតមុតមង្គលានិ. សារតោ បច្ចេតីតិ វុឌ្ឍិយា បុព្ពនិមិត្តភាវេន អគ្គហេត្វា ‘‘ឥទមេវ វុឌ្ឍិការណ’’ន្តិ ឯវំ សារវសេន គណ្ហាតិ. សភាវតិក្ខេនេវាតិ លោភស្ស, មិច្ឆាភិនិវេសស្ស វា វសេន សរសេនេវ តិខិណេន កុរុរេន. មន្ទេនាតិ ទន្ធេន អតិខិណេន. តាទិសំ បន អត្តនោ, បរស្ស វា សមុស្សាហនេន បវត្តតីតិ អាហ ‘‘សមុស្សាហិតេនា’’តិ. បរស្ស ភណ្ឌំ វា ហរតីតិ វា-សទ្ទេន តថាបវត្តនកមុសាវាទាទីនម្បិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. កាមានំ វាតិ អនុភុយ្យមានានំ កាមគុណានំ. វា-សទ្ទេន បរសន្តកស្ស អយថាធិប្បេតតាយ យំ លទ្ធំ, តំ គហេតព្ពន្តិ គហណាទិកំ សង្គណ្ហាតិ.

សម្បយុត្តធម្មវសេន ភេទាភាវតោ ទោសមូលំ អសង្ខារិកសសង្ខារិកភេទតោ ទុវិធំ. យទិ ឯវំ កស្មា ‘‘ទោមនស្សសហគតំ បដិឃសម្បយុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ? អសាធារណធម្មេហិ តស្ស ចិត្តស្ស ឧបលក្ខណត្ថំ. បាណស្ស អតីវ, អតិក្កមិត្វា វា បាតនំ បាណាតិបាតោ. អាទិ-សទ្ទេន អទិន្នាទានមុសាវាទបេសុញ្ញផរុសសម្ផប្បលាបព្យាបាទេ សង្គណ្ហាតិ. ទសអកុសលកម្មបថេសុ ហិ កាមេសុមិច្ឆាចារអភិជ្ឈាមិច្ឆាទិដ្ឋិសង្ខាតា តយោវ កម្មបថា ឥមិនា ន សិជ្ឈន្តិ. សភាវតិក្ខំ ហុត្វា បវត្តមានំ ចិត្តំ អសង្ខារមេវ ហោតិ, ឥតរំ សសង្ខារន្តិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘តិក្ខមន្ទប្បវត្តិកាលេ’’តិ. មន្ទំ ¶ បន ហុត្វា បវត្តមានំ ឯកំសេន សសង្ខារមេវាតិ ន សក្កាវ ¶ វិញ្ញាតុំ. យំ សសង្ខារេន សប្បយោគេន បវត្តតិ, តំ មន្ទមេវ ហោតីតិ កត្វា តថា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

មោហមូលំ ចិត្តំ មូលន្តរវិរហតោ អតិមូឡ្ហំ វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចយោគតោ ចញ្ចលញ្ចាតិ ឧបេក្ខាសហគតមេវ ហោតិ, ន តស្ស កទាចិបិ សភាវតិក្ខតា អត្ថិ. អារម្មណេ ហិ សំសប្បនវសេន, វិក្ខិបនវសេន ច បវត្តមានស្ស ចិត្តទ្វយស្ស កិំ តាទិសេ កិច្ចេ សភាវតិក្ខតាយ, ឧស្សាហេតព្ពតាយ វា ភវិតព្ពំ, តស្មា ន តត្ថ សង្ខារភេទោ អត្ថិ. ននុ ច ឧទ្ធច្ចំ សព្ពាកុសលសាធារណំ, កស្មា បន ឯតមេវ តេន វិសេសេត្វា វុត្តំ ‘‘ឧទ្ធច្ចសហគត’’ន្តិ. វិសេសតោ ពលវភាវតោ. ឥទញ្ហិ ឯតស្មិំ ចិត្តេ ពលវំ, តស្មា សម្បយុត្តធម្មេសុ បធានំ ហុត្វា បវត្តតីតិ ឥទមេវ តេន វិសេសិតព្ពំ. តេនេវ ហិ បាឡិយំ សេសាកុសលេសុ ឧទ្ធច្ចំ យេវាបនកវសេន អាគតំ, ឥធ បន សរូបតោយេវ និទ្ទិដ្ឋំ. ឯវំ អសាធារណប្បធានធម្មវសេន មោហមូលំ វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តំ ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តន្តិ ទុវិធំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អសន្និដ្ឋានំ សំសយោ, វិក្ខេបោ អវូបសមោ, ភន្តតាតិ អត្ថោ. តត្ថ វិចិកិច្ឆាសហគតស្ស អសន្និដ្ឋានកាលេ, ឧទ្ធច្ចសហគតស្ស វិក្ខេបកាលេ ច បវត្តិ វេទិតព្ពា.

យថានុរូបន្តិ បដិសន្ធិជនកាជនកស្ស, កម្មបថភាវប្បត្តាបត្តស្ស ច អនុរូបតោ. អថ វា យថានុរូបន្តិ យោ យស្ស ហេតុ, តទនុរូបតោ. យេភុយ្យេន ហិ លោភមូលកេន ខុប្បិបាសាទិនិរន្តរបេតវិសយេ ឧប្បជ្ជន្តិ, ទោសមូលកេន ទោសោ វិយ ចណ្ឌជាតតាយ តំសរិក្ខកេ និរយេ, មោហមូលកេន និច្ចសម្មូឡ្ហាយ តិរច្ឆានយោនិយំ, តស្មា លោភាទិហេតុអនុរូបតោ តត្ថ តត្ថ អបាយេ ឧបបត្តិំ និប្ផាទេតីតិ អាហ ‘‘យថានុរូបំ…បេ… ឧបបត្តិយា’’តិ ¶ . អកុសលវិបាកានំ ទុក្ខប្បធានតាយ ‘‘ទុក្ខវិសេសស្សា’’តិ វុត្តំ.

៣១. អបាបេន អលាមកេន បាបាបាបប្បហីនេន បាបាបាបេសុ មានសេសុ យំ បាបមានសំ វុត្តំ, បាបាបាបេសុ បុគ្គលេសុ អបាបេន បាបាបាបប្បហីនេន យំ បាបមានសំ វុត្តន្តិ វា សម្ពន្ធោ. អថ វា បាបាបាបេសុ មានសេសុ បាបេន បាបមានសេន បាបវសេន បាបាបាបប្បហីនេន យំ បាបមានសំ វុត្តន្តិ យោជនា. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – អសម្មាសម្ពុទ្ធេន តាវ ធម្មសភាវស្ស ទុព្ពិជានីយត្តា កុសលម្បិ អកុសលតោ, អកុសលម្បិ កុសលតោ វុច្ចេយ្យ, ភគវតោ បន សហ វាសនាហិ ¶ វិទ្ធំសិតាកុសលស្ស កម្មក្ខយករញាណេន បច្ចយវេកល្លតោ វិទ្ធំសិតកុសលកម្មស្ស ច សម្មាសម្ពុទ្ធភាវតោ ឯកន្តេនេវ អកុសលទេសនា អកុសលធម្មវសេនេវាតិ.

អកុសលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អព្យាកតវណ្ណនា

អញ្ញមញ្ញវិសិដ្ឋានំ កុសលាកុសលានំ បាកន្តិ វិបាកំ, វិបក្កភាវមាបន្នានមរូបធម្មានមេតមធិវចនំ. យថា ហិ លោកេ សាលិពីជាទីនំ ផលានិ តំសទិសានិ និព្ពត្តានិ វិបក្កានិ នាម ហោន្តិ, វិបាកនិរុត្តិញ្ច លភន្តិ, ន មូលង្កុរបត្តទណ្ឌនឡាទីនិ, ឯវំ កុសលាកុសលានំ ផលានិ អរូបធម្មភាវេន, សារម្មណភាវេន ច តំសទិសានិ វិបក្កភាវមាបន្នានីតិ វិបាកនិរុត្តិំ លភន្តិ, ន បន កម្មាភិនិព្ពត្តាបិ រូបធម្មា កម្មវិសទិសត្តា. វិបាកមេវ ចិត្តំ វិបាកចិត្តំ. ករណមត្តំ កិរិយា ផលទានាសម្ភវតោ. យេន បន ការណេន តស្ស ផលទានំ ន សម្ភវតិ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. កិរិយា ¶ ឯវ ចិត្តំ កិរិយចិត្តំ. វិបាកស្ស កាមាវចរាទិភាវោ កុសលេ វុត្តនយេន យថាសម្ភវំ វេទិតព្ពោ. អលោភាទិសម្បយុត្តហេតូហិ សហ វត្តនតោ សហេតុកំ. តទភាវតោ អហេតុកំ. និព្ពត្តកហេតុវសេន សិជ្ឈមានម្បិ ហេតំ សម្បយុត្តហេតុវសេនេវ ‘‘សហេតុកមហេតុក’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឥតរថា វវត្ថានាភាវតោ.

សកកុសលំ វិយាតិ អត្តនោ ជនកំ កាមាវចរកុសលំ វិយ. ជនកជនិតព្ពសម្ពន្ធវសេន ហិ តំ តំ កុសលំ តស្ស តស្ស វិបាកស្ស សកំ នាមំ ហោតិ.

‘‘សកកុសលំ វិយា’’តិ វុត្តត្តា បវត្តាការអារម្មណាទិតោ ចស្ស តំសទិសតា អាបជ្ជេយ្យាតិ តំនិវារណត្ថមាហ ‘‘យថា បនា’’តិអាទិ. ឆសុ អារម្មណេសូតិ បរិត្តាទិអតីតាទិអជ្ឈត្តាទិភេទេសុ ឆសុ រូបាទិអារម្មណេសុ. ភវន្តរបដិសន្ធានតោ បដិសន្ធិ. អវិច្ឆេទប្បវត្តិហេតុភាវេន ភវស្ស អង្គន្តិ ភវង្គំ. និព្ពត្តិតភវតោ បរិគញ្ញតាយ ចុតិហេតុតាយ ចុតិ. បរិត្តធម្មបរិយាបន្នេសូតិ កាមាវចរធម្មបរិយាបន្នេសុ. កាមាវចរធម្មា ហិ កិលេសវិក្ខម្ភនាទីសុ ¶ អសមត្ថភាវេន បរិត្តានុភាវតាយ, ឱឡារិកាហិ វា កាមតណ្ហាទីហិ បរិតោ គហិតត្តា ‘‘បរិត្តា’’តិ វុច្ចន្តិ. វិបាកស្ស សង្កប្បេត្វា អារម្មណគ្គហណាភាវតោ កម្មានុរូបមេវ បវត្តតីតិ បរិត្តកម្មវិបាកោ បរិត្តារម្មណេយេវ បវត្តិតុមរហតិ, ន មហគ្គតអប្បមាណារម្មណេតិ វុត្តំ ‘‘បរិត្តធម្មបរិយាបន្នេសូ’’តិ. យទិ ឯវំ មហគ្គតវិបាកោបិ មហគ្គតារម្មណេយេវ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, សញ្ញាយត្តារម្មណស្ស សមាធិប្បធានស្ស កម្មស្ស អប្បនាបត្តស្ស តាទិសេនេវ វិបាកេន ភវិតព្ពត្តា. វណ្ណលក្ខណាទិកញ្ហិ អគ្គហេត្វា លោកសញ្ញានុរោធេនេវ គហិតេ បថវាទិកេ បរិកម្មសញ្ញាយ សមុប្បាទិតំ ¶ បដិភាគនិមិត្តសង្ខាតមារម្មណំ សញ្ញាវសំ សញ្ញាយត្តំ ហោតិ, តស្មា តទារម្មណស្ស សមាធិប្បធានស្ស អប្បនាបត្តស្ស កម្មស្ស វិបាកេន សមាធិប្បធានអប្បនាបត្តេហិ វិយ សញ្ញាយត្តារម្មណតាយ និព្ពិសេសេនេវ ភវិតព្ពំ. បរិត្តវិបាកោ បន មហគ្គតអប្បមាណបញ្ញត្តារម្មណកម្មនិព្ពត្តោបិ ហោតិ, សោ បរតោ អាគមិស្សតិ.

មុខនិមិត្តំ វិយាតិ មុខំ បដិច្ច ឧប្បន្ននិមិត្តំ វិយ. យថា ហិ តំ និរីហំ អបរំ មុខនិមិត្តំ ឧប្បាទេតុំ, អញ្ញំ វា កិញ្ចិ អត្តនោ ពលេន កាតុំ ន សក្កោតិ, ឯវមេតម្បិ វិបាកុប្បាទនាទីសុ ន ឧស្សហតិ. តេនាហ ‘‘និរុស្សាហ’’ន្តិ. ឧស្សាហោតិ ចេត្ថ អនុបច្ឆិន្នាវិជ្ជាតណ្ហាមានានុសយស្មិំ សន្តានេ វិបាកុប្បាទនសមត្ថតាសង្ខាតោ, អាសេវនបច្ចយភាវសង្ខាតោ, វិញ្ញត្តិជនកតាសង្ខាតោ ច ព្យាបារោ. សោ វិបាកេ នត្ថិ កម្មវេគុក្ខិត្តត្តា បតិតំ វិយ ហុត្វា បវត្តមានស្ស តស្ស ឯកន្តេន ទុព្ពលភាវតោតិ តំ និរុស្សាហំ.

វិបច្ចនដ្ឋានន្តិ វិបច្ចនវសេន បវត្តនដ្ឋានំ, បដិសន្ធិភវង្គចុតិតទារម្មណវសេន ចតុកិច្ចានមេតេសំ បវត្តិឱកាសោតិ អត្ថោ. តត្ថ ចុតិភវង្គានំ អន្តរាឡំ បដិសន្ធិកិច្ចានំ ឋានំ, បដិសន្ធិអាវជ្ជនានំ, តទារម្មណាវជ្ជនានំ, ជវនាវជ្ជនានំ, វោដ្ឋព្ពនាវជ្ជនានញ្ច អន្តរាឡំ ភវង្គកិច្ចានំ ឋានំ, តទារម្មណបដិសន្ធីនំ, ជវនបដិសន្ធីនំ, ភវង្គបដិសន្ធីនំ វា អន្តរាឡំ ចុតិកិច្ចានំ ឋានំ, ជវនភវង្គានំ អន្តរាឡំ តទារម្មណកិច្ចានំ ឋានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យស្មា បនេតំ ឋានំ ធម្មានំ តំតំកិច្ចវសេន បាកដំ ហោតិ, តស្មា ឋានំ វេទិតព្ពន្តិ ឋានំ ឧទ្ធរិត្វា បាកដកិច្ចវសេនេវ តំ បកាសេតុំ ‘‘ឥមានិ ហី’’តិអាទិ ¶ វុត្តំ. អថ វា កិច្ចម្បិ កិច្ចវន្តានំ បវត្តិដ្ឋានភាវេន គយ្ហតីតិ ឋានន្តិបិ កិច្ចមេវ ឧទ្ធដន្តិ តំ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមានិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ.

៣២. អណ្ឌជជលាពុជយោនិសម្ភវានំ ¶ មនុស្សានំ, វិនិបាតិកាសុរានញ្ច អហេតុកបដិសន្ធិយាបិ សព្ភាវតោ អាហ ‘‘ទុហេតុកតិហេតូន’’ន្តិ. បដិសន្ធិវិញ្ញាណសម្បយុត្តា ទ្វេ អលោភាទយោ ហេតូ យេសំ តេ ទុហេតុកា. ឯស នយោ តិហេតុកេសុបិ. តត្ថ ទុហេតុកានំ ញាណវិប្បយុត្តានិ ចត្តារិ, តិហេតុកានំ ញាណសម្បយុត្តានិ ចត្តារិ បដិសន្ធិយោ ហោន្តិ, តថា ភវង្គចុតិយោបិ. យេន យេន ហិ ចិត្តេន បដិសន្ធិ ហោតិ, តំ តទេវ ភវង្គចុតិវសេនបិ បវត្តតិ. តទារម្មណំ បន អវិសេសេន ទដ្ឋព្ពំ ទុហេតុកានម្បិ តិហេតុកតទារម្មណស្ស ឥច្ឆិតត្តា. ននុ ចេតំ អសមបេក្ខិតាភិធានំ អាចរិយេនេវ ឥមស្ស បដិសិទ្ធត្តា. តថា ហិ វក្ខតិ –

‘‘អហេតុបដិសន្ធិស្ស, ន តទារម្មណំ ភវេ;

ទុហេតុកំ តិហេតុំ វា, ទុហេតុបដិសន្ធិនោ’’តិ. (អភិធ. ៤៤៣);

នយិទមសមបេក្ខិតាភិធានំ បដិសន្ធិជនកកម្មំ សន្ធាយ តត្ថ បដិសិទ្ធត្តា. យេន ហិ កម្មេន យា បដិសន្ធិ អាទិន្នា, ន តំ តតោ អធិកតរំ តទារម្មណំ បវត្តេ អភិនិប្ផាទេតិ. យំ បន អញ្ញម្បិ កិញ្ចិ កម្មំ តទាលទ្ធាវកាសំ សិយា, ន តំ តត្ថ តតោ អធិកតរម្បិ វិបាកំ ន និព្ពត្តេតីតិ អត្ថិ. ‘‘សហេតុកំ ភវង្គំ អហេតុកស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ៣.១.១០២) ហិ បដ្ឋានវចនេន អហេតុកស្សាបិ នានាកម្មេន សុគតិយំ សហេតុកតទារម្មណមនុញ្ញាតំ. តេនាហុ អាចរិយា –

‘‘ហោតិ អញ្ញេន កម្មេន, សហេតុកំ អហេតុន’’ន្តិ.

យថា ¶ ច អហេតុកស្ស សហេតុកំ, ឯវំ ទុហេតុកស្ស តិហេតុកម្បិ ឥច្ឆន្តិ. អាចរិយជោតិបាលត្ថេរោ បន ‘‘សហេតុក’’ន្តិ អវិសេសេន វុត្តត្តា អហេតុកានម្បិ តិហេតុកតទារម្មណំ ឥច្ឆតិ. វុត្តញ្ហិ តេន ‘‘សហេតុក’’ន្តិ អវិសេសោបទេសេន ទុហេតុកំ, តិហេតុកញ្ច គហេតព្ពំ. តថា ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អហេតុកស្សាបិ តិហេតុកតទារម្មណមភិហិតំ, យញ្ចរហិ អត្ថសមាសេ អហេតុកានំ តិហេតុកផលានិ ទេតី’’តិ វុត្តំ, តំ កថំ? សោ ឯវ បុច្ឆិតព្ពោ, យោ តស្ស កត្តាតិ. អបរេ បន ‘‘មូលសន្ធិយា ជឡត្តា តស្ស តិហេតុកតទាលម្ពណំ ន លព្ភតិយេវា’’តិ វទន្តិ.

៣៣-៤. តតោតិ ¶ បដិសន្ធិតោ បរំ, ទុតិយចិត្តតោ បដ្ឋាយ. សតិបិ អន្តរន្តរា វីថិចិត្តុប្បាទេ តទវសានេ ឧប្បជ្ជមានស្ស យាវតាយុកំ អនិវត្តនតោ វុត្តំ ‘‘យាវតាយុក’’ន្តិ. ពលវារម្មណេតិ អតិមហន្តវិភូតារម្មណេ. បញ្ចទ្វារេ ហិ អតិមហន្តារម្មណេ មនោទ្វារេ វិភូតារម្មណេ តទារម្មណមុប្បជ្ជតិ, ន អញ្ញេសុ. ឯការម្មណប្បវត្តិយា បដិសន្ធាទីនំ តិណ្ណម្បិ ឯកដ្ឋានេ ទស្សនត្ថំ ឧទ្ទេសេ តទារម្មណស្ស អវសានករណំ, ឥធ បន បវត្តិក្កមវសេន ចុតិយា អវសានករណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៥-៦. កម្មទ្វារន្តិ កាយវចីកម្មទ្វារស្ស ជនកវសេន ន បវត្តន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ កាយោតិ កាយវិញ្ញត្តិ. កម្មន្តិ តំសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា, កាយេន កតំ កម្មំ កាយកម្មំ. កិញ្ចាបិ ហិ កាយោ កម្មស្ស ចតុវីសតិយា បច្ចយេសុ ន កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ, តថាបិ តំសមុដ្ឋានស្ស តស្ស សព្ភាវេយេវ កាយកម្មាទិវោហារោតិ តំ តេន កតន្តិ វុច្ចតិ. កាយកម្មស្ស បវត្តិដ្ឋានភូតំ ទ្វារំ កាយកម្មទ្វារំ. យទិ ឯវំ កម្មទ្វារវវត្ថានំ ន សិយា ¶ . កាយទ្វារេន ហិ សិទ្ធំ កម្មំ ‘‘កាយកម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ. តំ បន ‘‘ទ្វារេ ចរន្តិ កម្មានី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ កាយកម្មទ្វារ) វចនតោ វចីទ្វារេបិ សិជ្ឈតីតិ ទ្វារេន កម្មវវត្ថានំ ន សិយា, តថា វចីកម្មំ កាយទ្វារេបិ សិជ្ឈតីតិ កម្មេន ទ្វារវវត្ថានម្បិ ន សិយាតិ? តំ ន, តព្ពហុលវុត្តិយា ចេវ យេភុយ្យេន វុត្តិយា ច វវត្ថិតត្តា. កាយកម្មញ្ហិ កាយទ្វារេយេវ ពហុលំ បវត្តតិ, អប្បំ វចីទ្វារេ, តស្មា កាយទ្វារេ ពហុលប្បវត្តនតោ ឯតស្ស កាយកម្មភាវោ សិទ្ធោ វនចរកាទីនំ វនចរកាទិភាវោ វិយ. តថា កាយកម្មមេវ យេភុយ្យេន កាយទ្វារេ បវត្តតិ, ន ឥតរំ, តស្មា កាយកម្មស្ស យេភុយ្យេន ឯត្ថេវ បវត្តិតោ អស្ស កាយកម្មទ្វារភាវោ សិទ្ធោ ព្រាហ្មណគាមាទីនំ ព្រាហ្មណគាមាទិភាវោ វិយាតិ នេត្ថ កម្មទ្វារវវត្ថានេ កោចិ វិពន្ធោតិ. វចីកម្មទ្វារេបិ ឯស បពន្ធោ យថាសម្ភវំ ទដ្ឋព្ពោ.

មនោកម្មទ្វារំ បន សយំ មនោយេវ សមានំ អត្តនា សហគតចេតនាអនភិជ្ឈាទិកម្មានំ បវត្តិទ្វារភាវេន មនោទ្វារសង្ខំ លភតីតិ ន តំ ចិត្តស្ស ឧប្បត្តិទ្វារវសេន គណ្ហាតិ. ន ហិ សយំ អត្តតោវ បវត្តតិ. យទិ បន ចិត្តសម្បយុត្តា កម្មទ្វារភាវេន អធិប្បេតា, តទា តេសំ កម្មទ្វារភាវោ មនស្មិំ ន ឧបចារីយតីតិ សម្បយុត្តធម្មានំ ចិត្តាធិបតិភាវោ ចិត្តេ វិយាតិ ចិត្តំ ‘‘មនោកម្មទ្វារ’’ន្តិ វុច្ចតិ. សភាវតោ បន កម្មទ្វារំ នាម សម្បយុត្តធម្មាយេវាតិ ចិត្តំ តតោ បវត្តនតោ មនោកម្មទ្វារវសេន បវត្តតិ. អនន្តរបច្ចយភូតស្ស បន មនោកម្មទ្វារភាវេ វត្តព្ពមេវ ¶ នត្ថិ. ឥធ បន ‘‘អវិញ្ញត្តិជនត្តា’’តិ វចនេន កាយវចីកម្មទ្វារវសេនេវ អប្បវត្តិយា សាធិតត្តា មនោកម្មទ្វារំ ន គហិតមេវ. ន ហិ ‘‘អវិញ្ញត្តិជនត្តា’’តិ ការណំ មនោកម្មទ្វារវសេនបិ អប្បវត្តិំ សាធេតិ. អថ វា ‘‘អវិបាកសភាវតោ’’តិ ¶ វចនេន មនោកម្មទ្វារវសេនបិ អប្បវត្តិ សាធិតា ហោតិ. ‘‘កម្មទ្វារ’’ន្តិ ឯត្ថ កម្មគ្គហនេន នានក្ខណិកកម្មស្ស អធិប្បេតត្តា តស្សាបិ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតិ ឥមេសុ កាយវចីកម្មទ្វារសង្ខាតេសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ, មនោកម្មទ្វារេន សហ តីសុ ឯវ វា យថា កុសលំ បវត្តតិ, ន ឯវំ វិបាកោ, យថា ច កុសលំ កាយវចីមនោកម្មស្ស អាយូហនវសេន ទានាទិបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន បវត្តតិ, ន ឯវមយំ. អយំ បន នេវ កាយវចីកម្មទ្វារេសុ បវត្តតិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកត្តាភាវតោ, ន កម្មវសេន, មនោកម្មទ្វារវសេនាបិ ច បវត្តតិ វិបាកុប្បាទនភាវាភាវតោ, ន បុញ្ញកិរិយវសេន បវត្តតិ ទានាទិវសេន អប្បវត្តនតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘កម្មទ្វារញ្ច…បេ… នោ សមា’’តិ វុត្តំ. ឯវន្តិ ទានាទិវសេន.

៣៧. ‘‘បរិត្តារម្មណត្តា’’តិអាទិ សម្បយុត្តធម្មវសេន វិសេសទស្សនំ. យស្មា ឯតេ បរិត្តារម្មណា, ករុណាមុទិតា ច បញ្ញត្តារម្មណា សត្តបញ្ញត្តិយំ បវត្តនតោ, តស្មា ទ្វិន្នមាលម្ពណានំ ឯកចិត្តស្ស វិសយភាវាននុគមនតោ ន តេសុ ករុណាមុទិតា កទាចិបិ ជាយន្តីតិ អយមេត្ថ បឋមគាថាយ អធិប្បាយោ.

៣៨. ទុតិយគាថាយ បន ហិ-សទ្ទោ យស្មាតិ ឥមស្ស អត្ថេ. យស្មា ‘‘បញ្ច សិក្ខាបទា កុសលា’’តិ (វិភ. ៧១៥) វុត្តា, តស្មាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភគវតា ហិ សិក្ខាបទវិភង្គេ ‘‘បញ្ច សិក្ខាបទា កុសលា’’តិ (វិភ. ៧១៥) ឯវំ ‘‘បាណាតិបាតា វេរមណី’’តិអាទីនំ បញ្ចន្នំ សិក្ខាបទានំ កុសលភាវោ វុត្តោ, តេ ច វិរតិសភាវា ឯវ អាទិតោ តិណ្ណំ សិក្ខាបទានំ, បច្ឆិមស្ស ច សម្មាកម្មន្តេ, ឥតរស្ស សម្មាវាចាយំ, បញ្ចន្នម្បិ មិច្ឆាជីវហេតុកបញ្ចទុច្ចរិតតោ វិរមណវសេន ¶ បវត្តានំ សម្មាអាជីវេ ច អន្តោភាវតោ, តស្មា តា ឯកន្តកុសលភូតានំ កទាចិ អព្យាកតេ លភន្តិ, ឥតរថា សទ្ធាសតិអាទយោ វិយ ‘‘សិយា កុសលា, សិយា អព្យាកតា’’តិ វុច្ចេយ្យុន្តិ. យទិ ឯវំ លោកុត្តរផលេសុ អដ្ឋ, សត្ត វា មគ្គង្គា ន លព្ភន្តីតិ? នោ ន លព្ភន្តិ លោកិយវិរតីនមេវ តត្ថ ឯកន្តកុសលភាវស្ស វុត្តត្តា, លោកុត្តរវិរតិយោ បន ផលស្ស មគ្គបដិពិម្ពភូតត្តា មគ្គសទិសតោ អដ្ឋង្គិកតាយ, សត្តង្គិកតាយ ¶ ច ភវិតព្ពន្តិ ន ច ឯកន្តកុសលភាវេន វវត្ថាបេតុំ យុត្តា. ឯវញ្ច កត្វា ឧបរិ លោកុត្តរផលេសុបិ អដ្ឋង្គិកតាទិភេទោ មគ្គោ ឧទ្ធដោតិ.

៣៩. ‘‘តថាធិបតិនោ’’តិអាទិ អធិបតិវសេន វិសេសទស្សនំ. សព្ពេសម្បិ ហិ តេភូមកកុសលានំ អញ្ញោ អាយូហនកាលោ, អញ្ញោ វិបច្ចនកាលោ, តស្មា ន តានិ អត្តនោ វិបាកេហិ អធិបតិំ គាហាបេតុំ សក្កោន្តីតិ ន តេ ឆន្ទាទីនិ ធុរំ កត្វា បវត្តន្តិ. លោកុត្តរកុសលានិ ច បន អាយូហនកាលស្ស, វិបច្ចនកាលស្ស ច អន្តរាភាវតោ អត្តនោ ឆន្ទាទីនំ ពលស្ស អវូបសន្តកាលេយេវ វិបាកំ និព្ពត្តេន្តីតិ អនន្តរបច្ចយា ហុត្វា វិបាកេហិ អធិបតិំ គាហាបេតុំ សក្កោន្តីតិ. ឯវញ្ច កត្វា ឧបរិ លោកុត្តរវិបាកានំ អធិបតិយោគំ វក្ខតិ.

៤០. យស្មា មោរវាបិវាសិមហាទត្តត្ថេរេន វិបាកានំ អាគមនតោ អសង្ខារិកសសង្ខារិកភាវោ ឥច្ឆិតោ, តិបិដកចូឡនាគត្ថេរេន បច្ចយតោ, តស្មា ឧភិន្នម្បិ មតិទស្សនត្ថមាហ ‘‘អសង្ខារសសង្ខារវិធាន’’ន្តិអាទិ. បុរិមត្ថេរោ ហិ យថា មុខេ ចលិតេ អាទាសតលេ មុខនិមិត្តំ ចលតិ ¶ , ឯវំ អសង្ខារិកស្ស កុសលស្ស វិបាកោ អសង្ខារិកោ, សសង្ខារិកស្ស វិបាកោ សសង្ខារិកោតិ អាហ, តស្មា តស្ស មតិទស្សនត្ថំ ‘‘អសង្ខារ…បេ… បុញ្ញតោ’’តិ វុត្តំ. ទុតិយត្ថេរោ បន អសង្ខារិកាទីសុ យេន កេនចិបិ ចិត្តេន កម្មេ អាយូហិតេ អាសន្នមរណស្ស អត្តនោ, បរេសំ វា បយោគេន វិនា អសង្ខារេន អប្បយោគេន កម្មកម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានេ បដិសន្ធិ ឧប្បជ្ជមានា អសង្ខារិកា. យស្ស កស្សចិ សសង្ខារេន សប្បយោគេន កម្មាទិបច្ចុបដ្ឋានេ សសង្ខារិកា. តថា ភវង្គចុតិយោបិ. តទារម្មណញ្ច បណីតាបណីតឧតុភោជនាទិបច្ចយវសេន, អនន្តរនិរុទ្ធកុសលាកុសលស្ស វសេន វា អសង្ខារសសង្ខារន្តិ ឯវំ បច្ចយតោ អសង្ខារិកាទិវិធានតមាហ, តស្មា តស្ស មតិទស្សនត្ថំ ‘‘ញេយ្យំ បច្ចយតោ ចេវា’’តិ វុត្តំ. ឥទមេវ ច បន អាចរិយា បសំសន្តិ.

៤១-២. ហីនាទីនំ វិបាកត្តាតិ អធិបតិយោគាភាវេបិ ហីនមជ្ឈិមបណីតានំ កុសលានំ វិបាកត្តា. ឯតេន អាគមនតោ ហីនាទិភាវំ វិភាវេតិ. វិនេយ្យសន្តានគតកិលេសមលវិធមនេន តស្ស បុននតោ បុញ្ញោ វាទោ វចីឃោសោ ឯតស្ស, វុត្តនយេនេវ បុញ្ញំ វទតីតិ វា បុញ្ញវាទី, តេន បុញ្ញវាទិនា. ‘‘ឯកន្តេន សវត្ថុក’’ន្តិ វុត្តេបិ រូបលោកេ បវត្តិ អនិវារិតាតិ អាហ ‘‘កាមលោកស្មិ’’ន្តិ ¶ . ‘‘ន បនញ្ញត្ថ ជាយតេ’’តិ ឥមិនា បន ព្យតិរេកតោ លទ្ធមត្ថំ ទស្សេតីតិ.

ឯវំ តាវ សហេតុកវិបាកេ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ អហេតុកេ និទ្ទិសិតុំ ‘‘អហេតុកវិបាកចិត្តំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. កស្មា បន សហេតុកស្ស កម្មស្ស អហេតុកវិបាកោ ហោតីតិ? វុច្ចតេ – ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ តាវ បញ្ចន្នំ អារម្មណាភិនិបាតមត្តត្តា អលោភាទិសម្បយោគោ ន សម្ភវតិ, តថា មន្ទតរកិច្ចេសុ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណេសូតិ ¶ ឯវំ ហេតូនំ ឧប្បត្តិយា អសម្ភវតោ ច នេសំ អហេតុកតា ទដ្ឋព្ពា. ឧបេក្ខាទិយោគេ បន ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ តាវ ចតុន្នំ ឥដ្ឋារម្មណេបិ បវត្តមានានំ វត្ថារម្មណសង្ឃដ្ដនាយ ទុព្ពលភាវតោ ឧបេក្ខាសហគតតា, កាយវិញ្ញាណស្ស ច តាយ ពលវភាវតោ សុខសហគតតា ហោតិ. សម្បដិច្ឆនំ បន អារម្មណឃដ្ដនយោគ្យភាវេន ឱឡារិកត្តា, ចតុចិត្តក្ខណាតីតវសេន ចិរជាតត្តា ច ទុព្ពលមត្តនោ និស្សយេន សហ អសមានជាតិកញ្ច ចក្ខាទិវត្ថុំ និស្សាយ ឧប្បន្នេហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីហិ លទ្ធានន្តរបច្ចយតាយ, អបុព្ពនិស្សយតាយ ច អារម្មណរសស្សាទេ ទុព្ពលន្តិ ឥដ្ឋាទីសុ អារម្មណេសុ ឧបេក្ខាសហគតមេវ. សន្តីរណំ បន វុត្តវិបរីតតោ ឥដ្ឋារម្មណេ សុខសហគតំ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច ឧបេក្ខាសហគតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. មនោវិញ្ញាណធាតុ វិយ វិសិដ្ឋមននកិច្ចាភាវតោ មនោមត្តា និស្សត្តនិជ្ជីវាទិអត្ថេហិ ធាតុ ចាតិ មនោធាតុ. សា ហិ សតិបិ វិញ្ញាណភាវេ មនោវិញ្ញាណតោ សម្ភវស្ស វិសិដ្ឋមននកិច្ចស្ស អករណតោ មននមត្តាយេវ ហោតិ. វុត្តលក្ខណវិបរីតតោ បន មនោ ច តំ វិញ្ញាណញ្ចាតិ មនោវិញ្ញាណំ, តទេវ យថាវុត្តដ្ឋេន ធាតូតិ មនោវិញ្ញាណធាតុ.

វិញ្ញាណបញ្ចកំ និយតារម្មណំ យថាក្កមំ រូបាទិឯកេកស្សេវ អារម្មណករណតោ. សេសត្តយមនិយតារម្មណំ បញ្ចារម្មណិកឆឡារម្មណិកភាវតោ.

ទដ្ឋព្ពតាយ ទិដ្ឋំ, រូបាយតនំ. សោតព្ពតាយ សុតំ, សទ្ទាយតនំ. មុនិតព្ពតាយ មុតំ, សម្បត្តស្សេវ គហេតព្ពតាយាតិ អត្ថោ, គន្ធាទិត្តយស្សេតំ នាមំ. ចក្ខាទីហិ វិនា កេវលំ មនសា ឯវ វិជានិតព្ពតាយ វិញ្ញាតំ, ធម្មាយតនំ. អនាមដ្ឋកាលវិសេសវចនត្តា ច នេសំ អតីតានាគតាបិ រូបាទយោ ទិដ្ឋាទិសទ្ទេហិ វុច្ចន្តិ. តេនេវ ហិ ¶ ‘‘ទដ្ឋព្ពតាយា’’តិអាទិនា កាលសាមញ្ញេន ¶ នេសំ និព្ពចនំ វុត្តំ. ទិដ្ឋំ អារម្មណំ យស្ស តំ ទិដ្ឋារម្មណំ. ឯវំ សុតារម្មណាទីសុ.

ចក្ខុតោ បវត្តន្តិ ចក្ខុទ្វារតោវ បវត្តំ សព្ពវាក្យានំ អវធារណផលត្តា. តេន មនោធាតុអាទីនំ ចក្ខុវិញ្ញាណភាវោ និវារិតោ ហោតិ តេសំ ទ្វារន្តរតោបិ បវត្តិសម្ភវតោ. អថ វា ‘‘ចក្ខុតោ បវត្ត’’ន្តិ ឥទំ សញ្ជាតិប្បវត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សញ្ចរណប្បវត្តិំ, តស្មា យថា កុណ្ឌមុខតោ ឧទកំ សញ្ចរណវសេន បវត្តតិ, ន ឯវំ បវត្តមិធ គហិតំ. យថា បន ចន្ទកន្តបាសាណតោ ឧទកំ សញ្ជាតិវសេន បវត្តតិ, ឯវំ បវត្តមេវ ចក្ខុតោ បវត្តន្តិ គហិតំ. យថា ច កិំ? យថា កុច្ឆិតោ សមុដ្ឋិតំ បិត្តសេម្ហរុហិរាទិ មុខតោ សន្ទន្តម្បិ ‘‘មុខស្សវោ’’តិ ន វុច្ចតិ, មុខតោយេវ បន សមុដ្ឋហិត្វា តតោ សវន្តំ ខេឡំ ‘‘មុខស្សវោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ ហទយវត្ថុសន្និស្សយតោ សមុដ្ឋហិត្វា ចក្ខុតោ បវត្តមានំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ នាម ន ហោតិ. ចក្ខុតោយេវ បន សមុដ្ឋហិត្វា តតោ បវត្តមានំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ នាមាតិ. យោ បន ឥមមត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា ព្យញ្ជនមត្តស្សេវ អភិនិវិសិត្វា តំទ្វារប្បវត្តានំ សេសានម្បិ ចក្ខុវិញ្ញាណភាវំ មញ្ញេយ្យ, តំ និវារេតុំ បការន្តរេនបិ វិគ្គហំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចក្ខុម្ហិ សន្និស្សិត’’ន្តិ. យថា ចក្ខុតោ បវត្តំ, ចក្ខុសន្និស្សិតំ វា វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, ឯវំ សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ ‘‘សោតតោ បវត្តំ, សោតស្មិំ សន្និស្សិតំ វា វិញ្ញាណំ សោតវិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា យោជនំ អតិទិសន្តោ អាហ ‘‘តថា សោតវិញ្ញាណាទីនី’’តិ.

ចក្ខុសន្និស្សិតំ ហុត្វា រូបស្ស វិជាននលក្ខណមេតស្សាតិ ចក្ខុសន្និស្សិតរូបវិជាននលក្ខណំ. តត្ថ ចក្ខុសន្និស្សិតវចនេន ទិព្ពចក្ខាទិកំ អញ្ញំ រូបារម្មណំ វិញ្ញាណំ និវត្តេតិ ¶ . វិជានន-គ្គហណេន ចក្ខុសន្និស្សិតេ ផស្សាទិធម្មេ និវត្តេតិ. ចក្ខុរូប-គ្គហណេន និស្សយតោ, អារម្មណតោ ច ចិត្តំ វិភាវេតិ ឧភយាធីនវុត្តិកត្តា. យទិ ហិ ចក្ខុ នាម ន សិយា, អន្ធាបិ រូបំ បស្សេយ្យុំ, ន ច បស្សន្តិ. យទិ ច នីលាទិរូបំ នាម ន សិយា, ទេសាទិនិយមេន ន ភវិតព្ពំ, អត្ថេវ ច និយមោ. ឯកន្តសារម្មណតា ច ចិត្តស្ស វុត្តាតិ អារម្មណេន វិនា នីលាទិអាភាសំ ចិត្តំ បវត្តតីតិ ឯវំ បវត្តោ វាទោ មិច្ឆាវាទោតិ គហេតព្ពោ. តេនាហ ភគវា ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥; សំ. និ. ៤.៦០; កថា. ៤៦៥). ឯត្ថ ¶ សិយា – កិំ បនេតំ ចក្ខុ, រូបញ្ច វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោន្តំ ឯកមេវ បច្ចយោ ហោតិ, ឧទាហុ អនេកន្តិ? ចក្ខុ តាវ ឯកម្បិ, រូបំ បន អនេកមេវ សង្គតំ. កិំ ការណំ? បច្ចយភាវវិសេសតោ. ចក្ខុ ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោន្តំ អត្ថិភាវេនេវ ហោតិ តស្មិំ សតិ តស្ស ភាវតោ, អសតិ អភាវតោ. យតោ តំ អត្ថិអវិគតបច្ចយេហិស្ស បច្ចយោតិ វុត្តំ, ស្វាយំ បច្ចយភាវោ ន ឯកស្មិំ ន សម្ភវតីតិ ឯកម្បិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតិ. រូបំ បន យទិបិ ចក្ខុ វិយ បុរេជាតអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ បុរេតរំ ឧប្បន្នំ ហុត្វា វិជ្ជមានក្ខណេយេវ ឧបការកត្តា, តថាបិ អនេកមេវ សង្គតំ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ អារម្មណភាវតោ. យញ្ហិ តំ អារម្មណំ តស្ស យថា តថា ឧបលព្ភនីយវសេនេវ អារម្មណបច្ចយភាវោ, វិញ្ញាណស្ស ច ឥន្ទ្រិយាធីនវុត្តិកស្ស អារម្មណសភាវូបលទ្ធិ ន ឯកទ្វិកលាបគតវណ្ណវសេន ហោតិ, នាបិ កតិបយកលាបគតវណ្ណវសេន, អថ ខោ អាភោគានុរូបំ អាបាថគតវណ្ណវសេនាតិ អនេកមេវ រូបំ សំហច្ចការិតាយ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ. អមុមេវ ¶ ហិ វិសេសំ វិភាវេតុំ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ចា’’តិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥; សំ. និ. ៤.៦០; កថា. ៤៦៥) បាឡិយំ វចនភេទោ កតោតិ. ឯវំ សោតវិញ្ញាណេបិ យថារហំ វត្តព្ពំ. ឃានវិញ្ញាណាទីនំ បន សម្បត្តគ្គាហតាយ អត្តនោ និស្សយេន សហ អល្លីនស្សេវ គហណតោ ឯកកលាបគតម្បិ គន្ធាទិកំ តេសំ ឧប្បត្តិយា បច្ចយោ ហោតិ.

រូបមត្តារម្មណរសន្តិ រូបាយតនមត្តស្សេវ អារម្មណករណរសំ. មត្ត-សទ្ទេន យថា អារម្មណន្តរំ និវត្តេតិ, ឯវំ រូបាយតនេបិ លព្ភមានេ ឯកច្ចេ វិសេសេ និវត្តេតិ. ន ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ វណ្ណមត្តតោ អញ្ញំ កិញ្ចិ នីលាទិវិសេសំ តត្ថ គហេតុំ សក្កោតិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កិញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតិ អញ្ញត្រ អភិនិបាតមត្តា’’តិ. ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជមានំ រូបារម្មណេ ឯវ ឧប្បជ្ជនតោ តទភិមុខភាវេន គណ្ហាតីតិ វុត្តំ ‘‘រូបាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋាន’’ន្តិ. អត្តនោ អនន្តរំ ឧប្បជ្ជមានានំ អរូបធម្មានំ សមនន្តរវិគតា អរូបធម្មា បវត្តិឱកាសទានេន អនន្តរសមនន្តរនត្ថិវិគតបច្ចយេហិ ឧបការកា, និស្សយារម្មណា ធម្មា វិយ អាសន្នការណាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘រូបារម្មណាយ កិរិយាមនោធាតុយា អបគមបទដ្ឋាន’’ន្តិ. សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កិរិយាមនោធាតុយា អារម្មណភេទតោ ភិន្នសភាវត្តា អាហ ‘‘កិរិយាមនោធាតូន’’ន្តិ. ចក្ខុវិញ្ញាណាទីហិ គហិតំ រូបាទិអារម្មណំ តទនន្តរមេវ អបរិបតន្តំ ¶ កត្វា សម្បដិច្ឆន្តំ គណ្ហន្តំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘រូបាទិសម្បដិច្ឆនរស’’ន្តិ. តថាភាវេន សម្បដិច្ឆនភាវេន បច្ចុបដ្ឋាតីតិ តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានំ.

ឆសុ អារម្មណេសុ កទាចិ បញ្ចន្នំ ជច្ចន្ធាទិវសេន តតោបិ ឩនានំ, ព្រហ្មលោកេ ច ទ្វិន្នមេវ វិជាននសភាវាបិ ឆឡារម្មណវិជាននលក្ខណា ¶ វុត្តា តំសភាវានតិវត្តនតោ, ឆស្វេវ វា ឥតរេសំ អារម្មណានំ អន្តោគធត្តា. សន្តីរណាទិរសាតិ យថាសម្ភវំ សន្តីរណតទារម្មណាទិកិច្ចា, សន្តីរណតទារម្មណបដិសន្ធិភវង្គចុតិកិច្ចាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ហទយវត្ថុបទដ្ឋានា’’តិ ឥទំ ឥមាសំ ទ្វិន្នំ មនោវិញ្ញាណធាតូនំ អនិពទ្ធដ្ឋានតាយ និពទ្ធការណំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. វុត្តនយេន បន ‘‘តំតំអនន្តរាតីតវិញ្ញាណាបគមបទដ្ឋាន’’ន្តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិយេវ. អហេតុកចិត្តានំ វិសុំ វិសុំ លក្ខណាទិកស្ស ទស្សិតត្តា បរិសេសតោ សហេតុកចិត្តានំ ឯកសទិសមេវ លក្ខណាទិកន្តិ វិញ្ញាយតិ. តំ បន ហេដ្ឋា វិភាវិតមេវ.

ឥទានិ ឥមាសំ អារម្មណាទិតោ ភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ បឋមា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯកន្តមិដ្ឋារម្មណេតិ ឯកន្តេនេវ ឥដ្ឋារម្មណេ, អតិឥដ្ឋារម្មណេតិ អត្ថោ. បញ្ចសុ ឋានេសូតិ សហេតុកវិបាកានំ វុត្តេសុ ចតូសុ, សម្បដិច្ឆនវោដ្ឋព្ពនានំ អន្តរាឡសង្ខាតសន្តីរណដ្ឋានេ ចាតិ បញ្ចសុ ឋានេសុ, បញ្ចសុ កិច្ចេសូតិ វា អត្ថោ. កិញ្ចាបិ សោមនស្សបដិសន្ធិកស្ស ទោមនស្សជវនាវសានេ តទារម្មណសម្ភវេ អសតិ យំ កិញ្ចិ បរិចិតបុព្ពំ បរិត្តារម្មណមារព្ភ ឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណមុប្បជ្ជតីតិ ឥច្ឆិតំ, តថា បន ឧប្បជ្ជមានស្ស កទាចិយេវ សម្ភវតោ យេភុយ្យប្បវត្តិំ គហេត្វា ឆ ឋានានិ អវត្វា បញ្ចេវ វុត្តានិ. អថ វា តំ ឧប្បជ្ជមានំ តទារម្មណដ្ឋានេយេវ និព្ពត្តតីតិ តំវសេនេវ តស្សាបិ ឋានំ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អចក្ខុសំវត្តនិកកម្មនិព្ពត្តតាយ ជាតិយា អន្ធោ ជច្ចន្ធោ. កិញ្ចាបិ ហិ ជាតិក្ខណេ អណ្ឌជជលាពុជានំ សព្ពេសម្បិ ចក្ខុ នត្ថិ, យស្ស ភាវាភាវតោ អន្ធានន្ធវិចារណា ភវេយ្យ, តថាបិ ចក្ខុស្ស ឧប្បជ្ជមានារហកាលេបិ ចក្ខុវិបត្តិវិពន្ធកេន កម្មុនា បដិហតសាមត្ថិយេន បដិសន្ធិទាយកេន ¶ ឥតរេនាបិ វា កម្មេន តស្ស អនុបាទិយមានត្តា សត្តោ ‘‘ជច្ចន្ធោ’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា ជច្ចន្ធោតិ បសូតិយំយេវ អន្ធោ, មាតុកុច្ឆិយំយេវ អន្ធោ ហុត្វា និក្ខន្តោតិ អត្ថោ. តេន ទុហេតុកតិហេតុកានំ មាតុកុច្ឆិគតកាលេបិ ចក្ខុស្ស អវិបជ្ជនំ សិទ្ធំ ហោតិ, ឯវំ ជាតិពធិរាទីសុបិ យថារហំ វត្តព្ពំ. ជច្ចជឡោតិ ជាតិយា អញ្ញាណកោ ¶ . កិញ្ចាបិ ទុហេតុកបដិសន្ធិកោបិ ជាតិយំ អញ្ញាណកោ, តស្ស បន បវត្តិយំ បញ្ញា សម្ភវតីតិ វុត្តនយេន យេភុយ្យតោ បវត្តិយម្បិ បញ្ញាយាសម្ភវតោ ជច្ចជឡោ វេទិតព្ពោ. ជច្ចុម្មត្តកោ សុរាមេរយបានាទិឧម្មត្តកភាវសំវត្តនិកកម្មបរិភាវិតេន កម្មេន គហិតបដិសន្ធិកោ. បណ្ឌកោតិ បរទារគមនាទិកម្មបរិភាវិតេន កម្មុនា គហិតបដិសន្ធិកោ. សោ បញ្ចវិធោ អាសិត្តបណ្ឌកោ ឧសូយបណ្ឌកោ បក្ខបណ្ឌកោ ឱបក្កមិកបណ្ឌកោ នបុំសកបណ្ឌកោតិ. ឥធ បន ឱបក្កមិកបណ្ឌកស្ស សហេតុកស្សាបិ ភាវតោ, នបុំសកស្ស ច វិសុំ គហណតោ តយោ បណ្ឌកា អធិប្បេតា. អាទិ-សទ្ទេន ជាតិមូគជាតិបង្គុលមម្មនាទីនំ សង្គហោ. កេចិ បន ‘‘ឯកច្ចេ អហេតុកបដិសន្ធិកា អវិកលិន្ទ្រិយា ហុត្វា ថោកំ វិចារណបកតិកាបិ ហោន្តិ, តស្មា តាទិសានម្បិ ឥធ អាទិ-សទ្ទេន សង្គហោ’’តិ វទន្តិ. ឯត្ថ ច ជច្ចន្ធាទីនមេវ អយំ បដិសន្ធីតិ ន គហេតព្ពា. ជច្ចន្ធាទយោ បន ឥមិនា បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តីតិ គហេតព្ពំ.

៤៣. តិហេតុកបុញ្ញស្សាតិ តិហេតុកស្សបិ ឧក្កដ្ឋបុញ្ញស្ស. ទុហេតុកម្មស្ស បន សព្ពថាបិ សោឡសន្នំ វិបាកានំ អសម្ភវតោ តប្បដិក្ខេបបរត្តា ចេតនាយ ‘‘តិហេតុកបុញ្ញស្សា’’តិ អវិសេសតោ វុត្តំ.

កាមាវចរវិបាកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

រូបាវចរារូបាវចរវិបាកវណ្ណនា

មហគ្គតវិបាកានំ ¶ តំតំកុសលាគមនវសេនេវ ឈានង្គហានិ, ន បន ភាវនាវិសេសេនាតិ តេសំ បហានង្គានិ អនុទ្ធដានិ. ឧបបត្តិយន្តិ ឧបបត្តិភវេ.

អរូបាវចរវិបាកចិត្តានិ វុច្ចន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៤៤. កុសលានុគតំ កត្វាតិ កុសលានុរូបំ កុសលសទិសំ កត្វា. យថា កាមាវចរវិបាកំ កុសលតោ វិសទិសម្បិ កត្វា វិភត្តំ, ឯវមកត្វា កុសលសទិសមេវ កត្វាតិ អត្ថំ វទន្តិ. អដ្ឋកថាយំ ¶ បន កុសលានន្តរំ កត្វា មហគ្គតវិបាកានំ ភាជិតបាឡិំ សន្ធាយ ‘‘កុសលានុគតំ កត្វា ភាជិត’’ន្តិ វុត្តំ. បាឡិយញ្ហិ –

‘‘កតមេ ធម្មា អព្យាកតា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៤៣១) –

កាមាវចរវិបាកំ វិភជិត្វា មហគ្គតវិបាកំ វិភជន្តេន –

‘‘កតមេ ធម្មា អព្យាកតា? យស្មិំ សមយេ រូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតិ, វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ បថវីកសិណំ, តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ… អវិក្ខេបោ ហោតិ, ឥមេ ធម្មា កុសលា, តស្សេវ រូបាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ…បេ… បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ បថវីកសិណំ…បេ… ឥមេ ធម្មា អព្យាកតា’’តិ (ធ. ស. ៤៩៨).

ឯវំ កុសលំ ឧទ្ទិសិត្វា តទនន្តរំ កត្វា មហគ្គតំ វិបាកំ វិភត្តំ, តស្មា យថា កាមាវចរវិបាកំ, ឯវំ អវិភជិត្វា ¶ ឥទំ កុសលានន្តរំ កត្វា វិភត្តន្តិ ឥមមត្ថំ ជោតេតុំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កុសលានុគតំ កត្វា’’តិ វុត្តំ. ឥមិនាបិ ច អាចរិយេន បរិហារមុខេន វក្ខមានអត្ថវិសេសវចនិច្ឆាយ តត្ថ វុត្តនយេនេវ ចោទនា កតា. ឯវញ្ហិ សតិ កុសលានន្តរំយេវ ផលំ ឧប្បជ្ជតីតិ ញាបនំ សុដ្ឋូបបន្នំ ហោតីតិ អយមេត្ថ អម្ហាកំ អាចរិយស្ស មគ្គោ.

មហគ្គតន្តិ មហគ្គតវិបាកំ. តញ្ហិ ឥធ អធិគតំ. កាមា…បេ… យតោតិ យស្មា កាមាវចរកុសលំ អសមានផលំ ហោតិ តិហេតុកស្ស ទុហេតុកាហេតុកវិបាកានំ, ទុហេតុកស្ស ច អហេតុកវិបាកានម្បិ ជននតោ, ន ឯវមិទំ, ឥទំ បន ឯកន្តេនេវ សទិសវិបាកជននតោ សមានផលមេវ, តស្មាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ‘‘កុសល’’ន្តិ អវុត្តេបិ កាមាវចរបុញ្ញំវាតិ ឧបមិតត្តា ឧបមេយ្យស្សបិ កុសលភាវោ វិញ្ញាយតិ. កស្មា បនេតំ សទិសវិបាកំ, ន កាមាវចរំ វិយ វិសទិសវិបាកម្បីតិ? វុច្ចតេ – កាមាវចរបុញ្ញញ្ហិ អាចិនន្តោ រូបតណ្ហាទិនានាវត្ថុកកាមតណ្ហូបនិស្សយតោ ¶ អាចិនតិ, តស្មា តទូបនិស្សយកុសលំ តទនុរូបតោ នានាវត្ថុកំ វិបាកំ ជនេតិ. មហគ្គតំ បន អាចិនន្តោ ឯកវត្ថុកាយេវ ភវតណ្ហាយ វសេន អាចិនតីតិ តទនុរូបតោ តំ នានាវត្ថុំ អជនេត្វា ឯកវត្ថុមេវ ជនេតីតិ.

៤៥-៦. សព្ពថាតិ ធម្មតោ អារម្មណតោ បដិបទាទិតោ ច. តថា ហិ យេ ផស្សាទយោ កុសលេ ច លព្ភន្តិ, តេ វិបាកេបិ លព្ភន្តិ, យស្មិញ្ច អារម្មណេ កុសលំ បវត្តតិ, តត្ថេវ ឥទំ វិបាកម្បិ. យាវ បដិបទាទយោ កុសលស្ស លព្ភន្តិ, តាវ ឥមស្ស វិបាកស្សបីតិ. កាមំ យស្ស កស្សចិ ឆាយា តំតំវត្ថុសទិសាវ, មហន្តស្ស បន កុសលវិបាកស្ស មហន្តាហិយេវ ឧបមាហិ ¶ ភវិតព្ពន្តិ ‘‘គជាទីន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អបរេ អបរេ អត្តភាវេ ភវំ វេទនមស្សាតិ អបរាបរិយវេទនំ. យទិ អបរាបរិយវេទនំ ន ហោតិ, កថញ្ចរហិ ឥមស្ស ផលុប្បត្តីតិ អាហ ‘‘ឈានា អបរិហីនស្សា’’តិអាទិ.

៤៧. កុសលានន្តរន្តិ កុសលភវានន្តរំ. យស្មិញ្ហិ ភវេ តំ កុសលំ កតំ, សោ ឥធ កុសល-សទ្ទេន ឧបចារតោ គហិតោ កម្មានន្តរំយេវ ផលស្ស អសម្ភវតោ. ន ហិ តំ លោកុត្តរកុសលំ វិយ អនន្តរផលនិប្ផាទកំ, អថ ខោ ឯកច្ចកាមាវចរកុសលំ វិយ អបរាបរិយវេទនំ អហុត្វា សតិបិ អនេកេយេវ កាមាវចរកម្មេ មហោឃោ វិយ បរិត្តំ ឧទកំ តមជ្ឈោត្ថរិត្វា អត្តនោយេវ វិបាកទានេន ឯកន្តេន អនន្តរភវេយេវ ផលំ និព្ពត្តេតិ. ននុ ច អបរិហីនជ្ឈានស្សេវ កស្សចិ និកន្តិវសេន កាមភវេ បដិសន្ធិ ហោតិ. តថា ហិ តិស្សមហាព្រហ្មា ឧបរិព្រហ្មលោកូបបត្តិយា ភាវិតមគ្គោ ភិក្ខូហិ យាចិតោ តតោ ចវិត្វា មោគ្គលិព្រាហ្មណស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសីតិ វុត្តន្តិ តំ កថន្តិ? និកន្តិពលេនេវ ឈានំ បរិហាយតីតិ តតោ បរិហីនជ្ឈានោ និព្ពត្តតីតិ វទន្តិ. អបរេ បន អាចរិយា ‘‘អនីវរណាវត្ថាយ និកន្តិយា ឈានស្ស បរិហានិ វីមំសិត្វា គហេតព្ពា’’តិ វត្វា ‘‘សតិបិ មហគ្គតកម្មុនោ វិបាកំ បដិពាហនសមត្ថស្សេវ បរិត្តកម្មស្ស អភាវេ ‘ឥជ្ឈតិ, ភិក្ខវេ, សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា’តិ (អ. និ. ៨.៣៥) វចនតោ កាមភវេ ចេតោបណិធិ មហគ្គតកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា បរិត្តកម្មុនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតី’’តិ វទន្តិ, តំ យុត្តំ. ឯតស្សាតិ ឥមស្សត្ថស្ស ញាបនត្ថន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤៨-៩. ឯវំ ¶ អវិសេសេន កុសលសទិសតំ អតិទិសិត្វា ឥទានិ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘បដិបទាក្កមោ ¶ ចេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. យថា ហិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ ឈានំ ឧប្បាទេត្វា បុនប្បុនំ សមាបជ្ជន្តស្ស តំ ឈានំ តំបដិបទមេវ ហោតិ, ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ អបរិហីនេ តស្ស តស្ស វិបាកោ និព្ពត្តមានោ តំតំបដិបទោវ ភវិតុំ អរហតិ. ឆន្ទាធិបតេយ្យាទិភាវោ បន តស្មិំ ខណេ វិជ្ជមានានំ ឆន្ទាទីនំ អធិបតិបច្ចយភាវេន ហោតិ, ន អាគមនវសេន. តថា ហិ ឯកមេវ ឈានំ នានក្ខណេសុ នានាធិបតេយ្យំ ហោតិ, តស្មា វិបាកស្ស អាគមនវសេន ឆន្ទាធិបតេយ្យាទិតា ន គហិតា. តេនាហ ‘‘អភាវោធិបតីន’’ន្តិ. តទភាវតោវ សរសតោ តស្ស ហីនាទិតា ន សម្ភវតីតិ សាបិ ឈានាគមនតោវ វុត្តា.

រូបាវចរារូបាវចរវិបាកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

លោកុត្តរវិបាកវណ្ណនា

មគ្គចិត្តស្ស វិយ ផលចិត្តស្ស មគ្គយោគតោ ភេទាភាវេន ‘‘ចតុមគ្គយោគតោ’’តិ អវត្វា ‘‘ចតុមគ្គសម្បយុត្តចិត្តផលត្តា’’តិ វុត្តំ, ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ សម្បយុត្តកុសលចិត្តស្ស ផលត្តា ចតុព្ពិធសាមញ្ញផលសម្បយុត្តចិត្តភាវតោតិ អត្ថោ. សោតាបត្តិមគ្គស្ស ផលំ ចិត្តំ សោតាបត្តិមគ្គផលចិត្តំ. ឯវំ សេសេសុ. មគ្គវីថិយំ ទ្វិក្ខត្តុំ, តិក្ខត្តុំ វា ផលសមាបត្តិយា អបរិច្ឆិន្នបរិមាណំ បវត្តមានម្បិ ទ្វីស្វេវ ឋានេសុ បវត្តិយា ទុវិធមេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘មគ្គវីថិផលសមាបត្តិវសេន បវត្តិតោ ទុវិធ’’ន្តិ.

៥០-១. មគ្គស្សានន្តរេ ផលេ លព្ភន្តិ មគ្គាគមនតោតិ អធិប្បាយោ. មគ្គោ ហិ អាគមនតោ ‘‘សុញ្ញតោ’’តិ លទ្ធនាមោ សគុណាលម្ពណវសេន អនិមិត្តអប្បណិហិតនាមម្បិ លភតីតិ ផលស្ស នាមត្តយម្បិ ទេតិ, តថា អាគមនតោ អប្បណិហិតោ ¶ មគ្គោ សគុណារម្មណវសេន អនិមិត្តសុញ្ញតអប្បណិហិតនាមកោតិ ផលស្ស នាមត្តយម្បិ ទេតិ. ឯវញ្ច កត្វា អភិធម្មេ ឯកេកស្ស ផលស្ស តីណិ តីណិ នាមានិ វុត្តានិ. ននុ ច អភិធម្មេ ‘‘សគុណារម្មណតោ នាមំ អនធិប្បេត’’ន្តិ វុត្តំ? សច្ចំ វុត្តំ, តំ បន នាមលាភំ សន្ធាយ, ន នាមទានំ. តត្ថ ហិ វវត្ថានករត្តាភាវតោ តថា អនធិប្បេតំ, ន អលព្ភនតោ. ឥធ បន ឯកេកស្ស ¶ ផលំ នាមត្តយម្បិ លភតីតិ វវត្ថានប្បយោជនាភាវតោ សគុណារម្មណេហិ លទ្ធនាមទានស្ស អធិប្បេតត្តា តិវិធម្បិ នាមំ ទេតិ. ឯកន្តេន ចេតំ ឯវំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ, ឥតរថា វិបស្សនាបិ វិបស្សតោ លទ្ធនាមមគ្គស្ស តំ ន ទទេយ្យាតិ. បរភាគស្មិន្តិ អបរភាគេ. វឡញ្ជនផលេសូតិ សមាបជ្ជនវសេន អនុភវិតព្ពផលេសុ. ‘‘វឡញ្ជនផលេសុ នា’’តិ មគ្គាគមនំ សន្ធាយ បដិក្ខិត្តន្តិ អាហ ‘‘វិបស្សនាវសេនេវា’’តិអាទិ. វឡញ្ជនផលញ្ហិ វិសុំ វិបស្សនាវសេនេវ និព្ពត្តតីតិ តស្ស តំវសេន នាមលាភោ. យទិ ឯវំ មគ្គស្ស វិយ អនិមិត្តនាមលាភោ ន សិយា? តំ ន, យថា មគ្គានន្តរស្ស ផលស្ស វិយ វឡញ្ជនកផលសមាបត្តិយាបិ មគ្គាគមនតោ ច ឈានបដិបទាភេទោ ហោតិ, ឯវំ អនិមិត្តនាមម្បិ លព្ភតីតិ.

៥២-៣. ហោន្តិ សាធិបតីនេវាតិ ឯត្ថ ការណំ វុត្តមេវ. មគ្គភាវេនាតិ សោឡសហិ អាការេហិ ចតុសច្ចបដិវេធកមគ្គភាវេន, កិលេសមារណវសេន គមនសង្ខាតេន, និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គិតព្ពភាវសង្ខាតេន វា មគ្គភាវេន. ផលំ…បេ… វុច្ចតីតិ សយំ ផលភាវម្បិ មគ្គស្ស ផលត្តា, តំសទិសតាយ វា តមុបាទាយ មគ្គោតិ វុច្ចតិ ‘‘មគ្គង្គំ មគ្គបរិយាបន្ន’’ន្តិអាទីសូតិ អធិប្បាយោ.

លោកុត្តរវិបាកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អកុសលវិបាកវណ្ណនា

យថា ¶ អតិឥដ្ឋេ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច អារម្មណេ វេទនាភេទសម្ភវតោ កុសលវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ ទុវិធា ហោតិ សោមនស្សសហគតា, ឧបេក្ខាសហគតាតិ, ឯវំ អតិអនិដ្ឋេ អនិដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច អារម្មណេ វេទនាភេទោ នត្ថីតិ អកុសលវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ ឯកវិធាវាតិ ‘‘សត្តាកុសលវិបាកានី’’តិ វុត្តំ. សតិ ហិ តត្ថ វេទនាភេទេ អតិអនិដ្ឋេ ទោមនស្សេន ភវិតព្ពំ, ន ច បដិឃេន វិនា ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតីតិ. កាយវិញ្ញាណស្ស ទុក្ខសហគតា កុសលវិបាកេ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពា. ឯត្ថ ច អកុសលវិបាកេសុ លព្ភមានទុក្ខំ ¶ វិយ នាតិកដុកាបិ ឧបេក្ខា ឯកន្តនិហីនស្ស អកុសលស្ស វិបាកភាវតោ ទុក្ខសភាវត្តា ហីនា ឯវ. ន ហិ អកុសលស្ស វិបាកោ អទុក្ខោ ហោតិ, ឧបេក្ខាភាវោ បនស្ស ពលវតា ពាធិយមានស្ស បដិបហរិតុំ អសក្កោន្តស្ស ទុព្ពលបុរិសស្ស តេន ករិយមានពាធស្ស ឧបេក្ខនា វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមានិ…បេ… ចិត្តានីតិ ឥមានិ សត្ត ឯកេកស្ស អកុសលស្ស វិបាកចិត្តានិ, ន បន កុសលវិបាកេ វិយ តិហេតុកាទិបុញ្ញវិសេសេន. ឧទ្ធច្ចសហគតស្សបិ ហិ បវត្តិយំ សត្តេវ វិបាកា លព្ភន្តិ. កស្មា បនេត្ថ យថា កុសលវិបាកំ សហេតុកម្បិ ឧទ្ធដំ, ន ឯវំ អកុសលវិបាកន្តិ? ហេតូនំ អសម្ភវតោ. លោភាទីនញ្ហិ ឯកន្តសាវជ្ជតាយ អយោនិសោមនសិការហេតុកានំ នត្ថិ វិបាកភាវោ, អលោភាទីនម្បិ ឯកន្តមនវជ្ជសភាវានំ វា ការណស្ស តព្ពិទូរតាយ នត្ថេវ អកុសលវិបាកភាវោ. ន ហិ អលោភាទីនំ បដិបក្ខលោភាទយោ តេ អភិនិប្ផាទេន្តិ, តស្មា ឥទំ សព្ពថា សហេតុប្បវត្តិយា អសម្ភវតោ អហេតុកមេវាតិ.

កម្មកម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តេសូតិ ឯត្ថ អតីតភវេ អាយូហិតំ អបរាបរិយវេទនីយំ, ឧបបជ្ជវេទនីយំ វា កម្មំ កម្មំ នាម ¶ . កម្មករណកាលេ ចេតនាយ គហិតមារម្មណំ កម្មនិមិត្តំ នាម. ឧបបជ្ជិតព្ពភវបរិយាបន្នោ នរកាទីសុ អគ្គិជាលាទិវណ្ណោ គតិនិមិត្តំ នាម.

៥៤. ឥមេតិ អកុសលវិបាកា. តេសំ អនិដ្ឋានិដ្ឋមជ្ឈត្តវិសយេសុ បវត្តិវចនេន តព្ពិបរិយាយេន កុសលវិបាកានំ ឥដ្ឋឥដ្ឋមជ្ឈត្តវិសយេសុ បវត្តិ អត្ថតោ អាបន្នាតិ សា វិសុំ ន វុត្តា. សុខាទិត្តយយុត្តាតិ សុខសោមនស្សុបេក្ខាយុត្តា.

‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ យថាវុត្តវិបាកានំ និគមនំ.

អកុសលវិបាកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វិបាកចិត្តវណ្ណនា

៥៥. បាកស្ស ¶ អសុរកញ្ញានំ គព្ភបរិបាកស្ស សាសនតោ វិនាសនតោ, បាកសង្ខាតស្ស វា អសុរស្ស វិនាសនតោ បាកសាសនោ វុច្ចតិ សក្កោ ទេវរាជា, តេន បូជិតោ បាកសាសនបូជិតោ. បាកំ វា បរិបក្កំ សាសនមេតេសូតិ បាកសាសនា, ខីណាសវា, តេហិ បូជិតោតិ បាកសាសនបូជិតោ.

វិបាកចិត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទានាទិវសេនាតិ បវត្តាការមត្តតោ ទានាទិវសេន, ន បន បុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន ខីណាសវសន្តានគតស្ស បុញ្ញកិរិយភាវាភាវតោតិ វុត្តោវាយមត្ថោ.

អាវជ្ជតីតិ អាវជ្ជនំ, អាភុញ្ជតិ ឱណោជេតិ បរិណាមេតិ វារេតីតិ វា អត្ថោ. តញ្ហិ អាបាថគតំ អារម្មណំ បឋមមាភុញ្ជតិ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ វីថិចិត្តានិ អាបាថគតារម្មណាភិមុខំ ឱណោជេតិ, ចិត្តសន្តានំ វា បុរិមាការតោ អញ្ញថា បរិណាមេតិ, អនុប្បពន្ធតោ បវត្តនកំ ភវង្គចិត្តសន្តានំ បរតោ បវត្តិតុំ អទត្វា អាបាថគតំ ¶ វា អារម្មណំ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា វារេតិ. ហសិតំ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បាទីយតិ វា ឯតេនាតិ ហសិតុប្បាទំ, តទេវ ចិត្តន្តិ ហសិតុប្បាទចិត្តំ. វោដ្ឋបេតីតិ វោដ្ឋព្ពនំ. កស្មា បនេត្ថ អាវជ្ជនវោដ្ឋព្ពនានិ ឧបេក្ខាសហគតានិ, ហសិតុប្បាទញ្ច សោមនស្សសហគតន្តិ? វុច្ចតេ – អាវជ្ជនំ តាវ អបុព្ពារម្មណេ សកិទេវ ច បវត្តមានសន្តតិវិច្ឆេទវសេន បវត្តនតោ, ទុព្ពលភវង្គបច្ចយំ វា សព្ពថា វិសយរសមនុភវិតុំ ន សក្កោតីតិ ឥដ្ឋាទីសុ សព្ពត្ថ ឧបេក្ខាយុត្តមេវ ហោតិ. វោដ្ឋព្ពនញ្ច វុត្តវិបរិយាយេន វេទនាភេទារហម្បិ សមានំ វិបាកប្បពន្ធំ វិច្ឆិន្ទិត្វា វិសទិសចិត្តប្បពន្ធស្ស និព្ពត្តនតោ សន្តតិបរិណាមនេយេវ កិច្ចន្តរេ ព្យាវដត្តា វិបាកំ វិយ អារម្មណរសស្សាទេ អសមត្ថមេវាតិ សព្ពត្ថ ឧបេក្ខាសហគតមេវ. ហសិតុប្បាទំ បន វុត្តវិបរីតតោ បរិហីនវិបល្លាសានំ ខីណាសវានំ សន្តានេ ឥដ្ឋារម្មណេយេវ ឧប្បជ្ជនតោ សព្ពថា សោមនស្សសហគតមេវាតិ.

លក្ខណាទិតោ បនេតាសុ បុរិមំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ បុរេចរំ រូបាទិវិជាននលក្ខណំ, អាវជ្ជនរសំ ¶ , តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ភវង្គវិច្ឆេទបទដ្ឋានំ. ទុតិយំ ឆឡារម្មណវិជាននលក្ខណំ, អរហតំ អនោឡារិកេសុ វត្ថូសុ ហសិតុប្បាទរសំ, តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ឯកន្តតោ ហទយវត្ថុបទដ្ឋានំ. តតិយម្បិ ឆឡារម្មណវិជាននលក្ខណំ, បញ្ចទ្វារមនោទ្វារេសុ វោដ្ឋព្ពនាវជ្ជនរសំ, តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, អហេតុកវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុភវង្គានំ អញ្ញតរាបគមបទដ្ឋានន្តិ.

ភវង្គំ អាវដ្ដយមានាតិ ភវង្គសន្តានំ អាវដ្ដយន្តី វិយ. សាធារណាតិ សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនានំ សាធារណា. អសាធារណាតិ អសេក្ខានំយេវ អាវេណិកា. តេនាហ ‘‘ខីណាសវស្សា’’តិ. ឆសុ ទ្វារេសុ…បេ… អារម្មណេសូតិ ¶ ចក្ខាទីសុ ឆសុ ទ្វារេសុ, បធានសារុប្បដ្ឋានាទិគតេសុ ឆសុ រូបាទិអារម្មណេសុ. បធានសារុប្បញ្ហិ ឋានំ ទិស្វា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថាយ ‘‘សារុប្បមិទំ ឋានំ មយា លទ្ធ’’ន្តិ តុសន្តស្ស ចក្ខុទ្វារេ រូបារម្មណេ, ភណ្ឌភាជនដ្ឋានេ មហាសទ្ទំ សុត្វា ‘‘ឯវរូបា លោលុប្បតណ្ហា មេ បហីនា’’តិ តុសន្តស្ស សោតទ្វារេ សទ្ទារម្មណេ, គន្ធេហិ វា បុប្ផេហិ វា ចេតិយបូជនកាលេ ‘‘ឯវរូបេន វត សុគន្ធេន ភគវន្តំ បូជេមី’’តិ តុសន្តស្ស ឃានទ្វារេ គន្ធារម្មណេ, រសសម្បន្នំ បិណ្ឌបាតំ សព្រហ្មចារីហិ សហ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជនកាលេ ‘‘សារណីយធម្មោ វត មេ បូរិតោ’’តិ តុសន្តស្ស ជិវ្ហាទ្វារេ រសារម្មណេ, អាភិសមាចារិកវត្តបូរណកាលេ ‘‘កាយេន វត្តបដិវត្តំ បូរេមី’’តិ តុសន្តស្ស កាយទ្វារេ ផោដ្ឋព្ពារម្មណេតិ ឯវំ បញ្ចទ្វារេសុ បញ្ចារម្មណេសុ បវត្តតិ.

មនោទ្វារេ បន យថាវុត្តេស្វេវ បញ្ចសុ បច្ចុប្បន្នារម្មណេសុ ឃដិការសុត្តាទីសុ (ម. និ. ២.២៨២ អាទយោ) វិយ ភគវតោ បុព្ពេនិវាសញាណេន បរិញ្ញាតេ អតីតារម្មណេ, ‘‘អដ្ឋិស្សរោ នាម បច្ចេកពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.១៦ ទេវទត្តវត្ថុ) អាគតដ្ឋានាទីសុ វិយ អនាគតំសញាណេន បរិច្ឆិន្នេ អនាគតារម្មណេ ចាតិ ឯវំ ឆស្វេវារម្មណេសុ ហសិតំ ឧប្បាទេតីតិ វេទិតព្ពំ. ននុ ច អតីតំសាទីសុ អប្បដិហតាទីសុ អប្បដិហតញាណំ វត្វា ‘‘ឥមេហិ តីហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សព្ពំ កាយកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្ត’’ន្តិ វចនតោ វិចារណបញ្ញារហិតាយ ឯតាយ កថំ ភគវតោ ឧប្បត្តិ យុជ្ជេយ្យាតិ? ហសិតុប្បាទចិត្តេន បវត្តិយមានម្បិ ភគវតោ សិតករណំ បុព្ពេនិវាសអនាគតំសសព្ពញ្ញុតញ្ញាណានំ អនុវត្តកត្តា ញាណានុបរិវត្តិយេវ, ឯវំ បន ញាណានុបរិវត្តិភាវេ សតិ ន កោចិ បាឡិវិរោធោ. ឯវញ្ច កត្វា អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេសំ ញាណានំ ចិណ្ណបរិយន្តេ ឥទំ ¶ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. អវស្សញ្ចេតំ ឯវំ ឥច្ឆិតព្ពំ, ឥតរថា អញ្ញស្សាបិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកស្ស អហេតុកចិត្តស្ស ភគវតោ ឧប្បត្តិ ន ¶ យុជ្ជេយ្យ. ន ហិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកស្ស តំសមុដ្ឋិតាយ វិញ្ញត្តិយា កាយកម្មាទិភាវំ អាបជ្ជនភាវោ វិពន្ធតីតិ. ឯវញ្ច កត្វា បញ្ចទ្វារេ ឥមិនា ចិត្តេន សោមនស្សុប្បាទនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ, ន ហាសុប្បាទនំ បញ្ចទ្វារិកចិត្តានំ អវិញ្ញត្តិជនកត្តា. មនោទ្វារេ បន ហាសុប្បាទនំ. តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ បញ្ចទ្វារេ ‘‘សោមនស្សិតោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៥៦៨) ឯត្តកមេវ វុត្តំ, មនោទ្វារេ ច ‘‘ហាសយមាន’’ន្តិ. ឥធ បន ‘‘ហសិតុប្បាទកិច្ចា’’តិ អវិសេសវចនំ បញ្ចទ្វារេ សោមនស្សករណវសេន បវត្តស្សបិ មនោទ្វារេ ហាសជននស្ស បច្ចយភាវំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ហសិតុប្បាទកិច្ចាតិ ហសិតស្សេវ ឧប្បាទនកិច្ចា. តេនេវ ហិ តំ ‘‘ហសិតុប្បាទ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ន បន អញ្ញេសំ ហសិតុប្បាទចិត្តានំ អភាវតោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កុសលតោ ចតូហី’’តិអាទិ.

ឆ អសាធារណញាណានីតិ អាសយានុសយញាណំ, ឥន្ទ្រិយបរោបរិយញាណំ, យមកបាដិហារិយញាណំ, មហាករុណាសមាបត្តិញាណំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, អនាវរណញាណន្តិ ឥមានិ ឆ បច្ចេកពុទ្ធាទីហិ អសាធារណានិ ញាណានិ. ននុ ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ អនាវរណញាណំ, ឥតរថា សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណានំ អសព្ពញ្ញុតសាវរណញាណតា ច អាបជ្ជេយ្យ, តថា ហិ យទិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតោ អញ្ញមនាវរណញាណំ សិយា, តស្ស សាវរណត្តា សាវរណេ ច វិសយេ សភាវបដិវេធាភាវតោ សព្ពញ្ញុភាវំ ន សិជ្ឈេយ្យ, អនាវរណញាណស្ស ច អសព្ពធម្មារម្មណភាវេន យត្ថ តំ ន បវត្តតិ, តត្ថាវរណសម្ភវតោ អនាវរណភាវោបិ ន ¶ សិយាតិ? សច្ចមេតំ, ឯកមេវ តំ ញាណំ អនវសេសសង្ខតាសង្ខតសម្មុតិធម្មវិសយត្តា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តត្ថ ច អាវរណាភាវតោ និស្សង្គវារមុបាទាយ អនាវរណញាណន្តិ ឯវំ វិសយបវត្តិភេទេន អញ្ញេហិ អសាធារណភាវទស្សនត្ថំ ទ្វេធា វុត្តន្តិ. យថាហ –

‘‘សព្ពំ សង្ខតមសង្ខតំ អនវសេសំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, តត្ថ អាវរណំ នត្ថីតិ អនាវរណញាណ’’ន្តិអាទិ (បដិ. ម. ១.១១៩).

ឥធ ឋត្វាតិ ហសិតស្ស ឧប្បាទនតោ ហសិតស្ស ឧប្បាទនន្តិ វុត្តចិត្តស្ស អាគតដ្ឋានេ ឋត្វា. បរិគ្គណ្ហិតព្ពានីតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតព្ពានិ. កិញ្ចាបិ រូបាវចរកិរិយានំ ឈានង្គប្បហានំ វិបាកេ វិយ អាគមនតោ អហុត្វា កុសលេ វិយ ភាវនាវិសេសេន បវត្តាការមត្តំវ ¶ ហោតិ, បឋមជ្ឈានស្ស បន បហានង្គសម្ភវាភាវតោ ឯកស្ស វសេនេវ និទ្ទិសិតុំ សេសានម្បិ បហានង្គំ អវត្វា សម្បយោគង្គមេវ តេសុ ទស្សិតន្តិ.

៥៧. យស្មា បន ភាវនាវសេន បវត្តាការមត្តំ វិនា ភាវនាយ កាតព្ពស្ស នីវរណប្បហានាទិកិច្ចស្ស អភាវតោ ឧជុកំ ភាវនា នាម ន ហោតិ, តស្មា ‘‘ភាវនាការវសប្បវត្តានី’’តិ អាការ-គ្គហណំ កតន្តិ.

៥៨-៩. នន្តិ តំ យថាវុត្តរូបារូបសមាបត្តិំ. សមាបន្នា សចេ ក្រិយាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ សា ឯវ សមាបត្តិ សមាបជ្ជិតុំ ន សក្កា, និរុទ្ធានំ អនុប្បន្នតោ, បដិលទ្ធសមាបត្តិកស្សេវ សមាបជ្ជិតុកាមតាយ សទ្ធិំយេវ សមាបជ្ជនតោ, បឋមជ្ឈានាទិកមេវ បដិលភិត្វា ទុតិយជ្ឈានាទិកំ សមាបជ្ជិតុំ អសក្កុណេយ្យភាវតោ ច, បុព្ពេ បដិលទ្ធសមាបត្តិសទិសំ បុន សមាបជ្ជនតោ បុថុជ្ជនកាលស្មិំ អភិនិព្ពត្តិតសមាបត្តិសទិសា ឯត្ថ សា ឯវ តថា វុត្តា.

៦១. ឯកចិត្តក្ខណត្តាតិ ¶ ឯកចិត្តក្ខណេយេវ បវត្តនតោ. យទិ ហិ សោ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តទាស្ស អរហតោ ឧប្បត្តិយា កិរិយភាវោ ឥច្ឆិតព្ពោ សិយា. សកិំយេវ បន បវត្តតិ ចតុសច្ចបដិវេធកិច្ចស្ស ឯកវារេនេវ បរិនិដ្ឋានតោ, តក្កិច្ចេន ច វិនា តស្ស អនុបលព្ភនីយត្តា. តេនាហ – ‘‘ន បារំ ទិគុណំ យន្តី’’តិ (សុ. និ. ៧១៩), តស្មា នត្ថិ លោកុត្តរំ កិរិយចិត្តន្តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

៦២. ក្រិយា…បេ… ទេសកោតិ យា អាបត្តិយោ កាយវាចាហិ អកាតព្ពំ កត្វា អាបជ្ជតិ, តា កិរិយា, យា បន អាបត្តិយោ កាយវាចាហិ កាតព្ពំ អករោន្តោ អាបជ្ជតិ, តា អកិរិយា, កិរិយា ច អកិរិយា ចាតិ កិរិយាកិរិយា, កិរិយាកិរិយា ច តា អាបជ្ជិតព្ពតោ អាបត្តិយោ ចាតិ កិរិយាកិរិយាបត្តិយោ, តាសំ វិភាគំ ទេសេតីតិ កិរិយា…បេ… ទេសកោ. អថ វា កិរិយាឈានភូតា សមាបត្តិយោ កិរិយាបត្តិយោ, កុសលភូតា បន សមាបត្តិយោ អកិរិយាបត្តិយោ, តាសំ វិភាគំ ទេសេតីតិ ក្រិយា…បេ… ទេសកោ. យំ កិរិយាកិរិយំ ចិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. បញ្ចន្នំ មារានំ ជិតត្តា ជិនោ. ហិតាហិតានន្តិ អត្ថានត្ថានំ. សាតិ សោ ជិនោ. ក្រិយាក្រិយារតោតិ សព្ពសត្តានំ ហិតស្ស ករណេ, អហិតស្ស ច អករណេ និរតោ. អថ វា ឯកន្តមិដ្ឋវិបាកត្តា ហិតាតិ កុសលានមេតំ អធិវចនំ ¶ . តប្បដិបក្ខត្តា អហិតាតិ អកុសលានមេតំ អធិវចនំ. យថាក្កមំ តេសំ កិរិយាយំ, អកិរិយាយញ្ច រតោតិ ហិតាហិតានំ…បេ… រតោ. អថ វា ហិតាហិតាតិ កុសលាកុសលា ឯវ, តេសំ កិរិយាកិរិយាមត្តមវិបាកភាវំ កាតុំ ឥច្ឆតីតិ ហិតាហិតានំ…បេ… រតោ. អថ វា ហិតាហិតានំ បុគ្គលានំ សកិរិយាកិរិយាយ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចស្ស ឥធលោកបរលោកនិប្ផាទនស្ស ¶ ករណេ រតោ អភិរតោតិ ហិតាហិតានំ…បេ… រតោ.

៦៤-៦. សព្ពេ លោកុត្តរេ អដ្ឋ កត្វា យេ ឯកូននវុតិ ចិត្តុប្បាទា វុត្តា, តានិ ចិត្តានិ មយា និទ្ទិដ្ឋានីតិ សម្ពន្ធោ. បាដវំ អត្ថេន្តិ បត្ថេន្តិ, បាដវសង្ខាតោ វា អត្ថោ ឯតេសន្តិ បាដវត្ថិនោ. ឧគ្គហេតព្ពោតិ សវនបដិបុច្ឆាវសេន ឧគ្គហិតព្ពោ, ឧគ្គណ្ហិត្វា បន ន កេវលំ ឧគ្គហណមត្តេយេវ ឋាតព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចិន្តេតព្ពោ បុនប្បុន’’ន្តិ, ន ហិ សក្កា ឧគ្គហណមត្តេនេវេត្ថ សព្ពថា សន្និដ្ឋានំ គន្តុន្តិ អធិប្បាយោ. អភិធម្មមហោទធិន្តិ ធម្មសង្គណីអាទិសត្តប្បករណវសេន ឋិតមភិធម្មបិដកមហណ្ណវំ, ខន្ធាយតនាទិវសេន ឋិតំ បរមត្ថមហណ្ណវំ វា. តរន្តីតិ អត្ថគ្គហណវសេន ឧត្តរន្តិ, សុតមយញាណមូលកេន វា ភាវនាញាណេន ឱតរន្តីតិ អត្ថោ. ឥមំ លោកន្តិ បច្ចុប្បន្នភវំ. បរំ លោកន្តិ អនាគតភវំ. តរន្តីតិ អតិក្កមន្តិ. ឥធ លោកស្មិញ្ហិ ឆន្ទរាគប្បហានវសេន ឥមំ លោកំ តរន្តិ, អាយតិំ ភវូបបាទកស្ស កម្មស្ស កម្មក្ខយករញាណេន វិនាសនតោ បរលោកំ តរន្តិ, អនុបាទាបរិនិព្ពានវសេន បរិនិព្ពាយន្តីតិ អត្ថោ.

ឥតិ អភិធម្មត្ថវិកាសិនិយា នាម

អភិធម្មាវតារសំវណ្ណនាយ

ចិត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយោ បរិច្ឆេទោ

ចេតសិកនិទ្ទេសវណ្ណនា

៦៧. ឯត្តាវតា ¶ ច ចិត្តំ ចេតសិកំ រូបំ និព្ពានន្តិ ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋេសុ ចតូសុ ធម្មេសុ ចិត្តំ តាវ ជាតិភូមិសម្បយោគប្បវត្តាការាទិវសេន វិភាគេន និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តទនន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋេ ¶ ចេតសិកធម្មេ និទ្ទិសិតុំ ‘‘ចិត្តានន្តរមុទ្ទិដ្ឋា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. វិភាជនន្តិ ជាតិភូមិអាទិវសេន វិភាគំ, តេសុ តេសុ ចិត្តេសុ យថារហំ សម្បយោគវសេន វិសុំ វិសុំ ភាជនញ្ច.

កតមេ បន ចេតសិកា, យេសំ វិភាជនំ វុច្ចតីតិ តេ សហ និព្ពចនេន សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ចិត្តសម្បយុត្តា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ចិត្តសម្បយុត្តា’’តិ ឥទំ ចេតសិកលក្ខណទស្សនំ. តេន យេ ចិត្តេន សហ សម្បយោគលក្ខណេន យុត្តា, តេយេវ ចេតសិកាតិ ទស្សេតិ. កិំ បន តំ សម្បយោគលក្ខណន្តិ? ឯកុប្បាទឯកនិរោធឯកវត្ថុកឯការម្មណសង្ខាតា បការា. សមំ បការេហិ យុត្តាតិ ហិ សម្បយុត្តា. តត្ថ យទិ ឯកុប្បាទតាមត្តេនេវ ច សម្បយុត្តតា អធិប្បេតា, សហុប្បត្តិកានំ រូបារូបធម្មានំ អញ្ញមញ្ញសម្បយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ឯកនិរោធ-គ្គហណំ. ឯវម្បិ អវិនិព្ភោគរូបានំ អញ្ញមញ្ញសម្បយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ឯកវត្ថុក-គ្គហណំ. ឯវម្បិ ‘‘អវិនិព្ភោគរូបេសុ ឯកំ មហាភូតំ សេសមហាភូតោបាទារូបានំ និស្សយបច្ចយោ ហោតីតិ តស្មា តានិ ឯកវត្ថុកានីតិ, ចក្ខាទីនំ និស្សយភូតានិ វា ភូតានិ ឯកំ វត្ថុ ឯតេសុ និស្សិតន្តិ ឯកវត្ថុកានី’’តិ កប្បេន្តស្ស តេសំ សម្បយុត្តតាបត្តិ សិយាតិ តន្និវារណត្ថំ ឯការម្មណ-គ្គហណំ.

បដិលោមតោ វា ‘‘ឯការម្មណា’’តិ វុត្តេ ឯកវីថិយំ បញ្ចវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនាទីនំ, នានាវីថិយំ បរសន្តានេ ច ឯកស្មិំ អារម្មណេ ឧប្បជ្ជមានានំ ភិន្នវត្ថុកានំ សម្បយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ឯកវត្ថុក-គ្គហណំ. ឯវម្បិ មរណាសន្នវីថិយំ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណាទីនំ សម្បយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ឯកនិរោធ-គ្គហណំ. កិំ បន នានុប្បាទាបិ ឯវំ តិវិធលក្ខណា ហោន្តិ ¶ , អថ ឯកុប្បាទា ឯវាតិ វិចារណាយ ឯកុប្បាទា ¶ ឯវ ឯវំ តិវិធលក្ខណា ហោន្តីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ឯកុប្បាទា’’តិ វុត្តំ. ឥតិ ឥមេហិ ចតូហិ សម្បយោគលក្ខណេហិ យេ ចិត្តសម្បយុត្តា, តេ ចេតសិកា នាមាតិ ឯវំ ចេតសិកលក្ខណំ ឋបិតំ ហោតិ. កថំ បនេតេ ចេតសិកា នាមាតិ អាហ ‘‘ចិត្តេ ភវា’’តិ. ‘‘ចេតសិ ភវា ចេតសិកា’’តិ វត្តព្ពេ ចិត្ត-សទ្ទស្សបិ ចេតោ-សទ្ទេន សហ សមានត្ថតាយ អត្ថមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘ចិត្តេ ភវា ចេតសិកា’’តិ វុត្តំ.

និយតាតិ និយតុប្បត្តិកា, ករុណាមុទិតាទយោ វិយ កទាចិ អនុប្បជ្ជិត្វា យទា យទា តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តទា តទាវ តេន អវិនិភុត្តា ហុត្វា ជាយមានាតិ អត្ថោ. សរូបេន អាគតាតិ ឆន្ទាទយោ វិយ ‘‘យេ វា បន តស្មិំ សមយេ អញ្ញេបិ អត្ថិ បដិច្ចសមុប្បន្នា អរូបិនោ ធម្មា’’តិ ឯវំ យេវាបនកវសេន អនាគន្ត្វា ‘‘ផស្សោ ហោតិ, វេទនា ហោតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១) សរូបេនេវ បាឡិយំ អាគតា. យេវាបនាតិ ឯវំ ទេសនា ឯតេសន្តិ យេវាបនកា. ឯកូនតិំស ធម្មាតិ កិច្ចភេទំ អនាមសិត្វា កេវលំ អសម្ភិន្នធម្មវសេនេវ ឯកេនូនា តិំស ធម្មា. បាឡិយំ បន ចិត្តេន សហ តិំស ធម្មេ គហេត្វា តេសំ កិច្ចភេទតោ គហណេន ឆប្បញ្ញាស ធម្មា វុត្តា. សេយ្យថិទន្តិ សរូបបុច្ឆា. ផស្សោ…បេ… ចិត្តុជុកតាតិ យថាបុច្ឆិតានំ សរូបទស្សនំ. ឥតិ-សទ្ទោ បរិសមាបនេ, និទស្សនេ វា. បុន តេត្តិំស ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តេត្តិំស ហោន្តីតិ តេយេវ ឯកូនតិំស ធម្មាតិ អធិប្បាយោ.

‘‘កទាចិ ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ វុត្តំ, តំ កថំ ទដ្ឋព្ពន្តិ អាហ ‘‘ឥមេសូ’’តិអាទិ. ករុណាមុទិតាវសេនាតិ បឋមសមន្នាហារតោ បដ្ឋាយ គោត្រភុបរិយោសានប្បវត្តិតករុណាមុទិតាបរិកម្មវសេន. ករុណាបុព្ពភាគោតិ ករុណាយ ¶ បុព្ពភាគោ, បរិកម្មប្បនាវសេន បវត្តករុណាភាវនាយ អប្បនាកោដ្ឋាសតោ បុរិមកោដ្ឋាសោ, បឋមសមន្នាហារតោ បដ្ឋាយ គោត្រភុបរិយោសានប្បវត្តបរិកម្មកោដ្ឋាសោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ឯវំ ‘‘មុទិតាបុព្ពភាគោ’’តិ ឯត្ថាបិ. ភាគ-សទ្ទស្ស ទ្រព្យវុត្តិតាយ តប្បុរិសស្ស ច ឧត្តរបទត្ថប្បធានតាយ ‘‘ករុណាបុព្ពភាគោ’’តិអាទិនា បុល្លិង្គេន វុត្តំ. ឯត-សទ្ទស្ស បន គុណវុត្តិតាយ គុណវិសេសវតិ វត្តមានោ តស្ស លិង្គវសេន បរិណមតីតិ ករុណាមុទិតាបេក្ខាយ ‘‘ឯតា’’តិ ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តន្តិ. ន បនេកតោ ឧប្បជ្ជន្តិ, កិញ្ចរហិ វិសុំ វិសុំយេវាតិ អត្ថោ. តេនេវ ហិ ‘‘ករុណាបុព្ពភាគោ វា មុទិតាបុព្ពភាគោ វា’’តិ វិកប្បោ វុត្តោតិ. កស្មា បនេតា ទ្វេ ឯកតោ នុប្បជ្ជន្តីតិ? ភិន្នារម្មណត្តា. ករុណា ហិ ទុក្ខិតសត្តេ អារព្ភ តេសំ ទុក្ខាបនយនកាមតាវសេន បវត្តតិ, មុទិតា ¶ សុខិតសត្តេ អារព្ភ តេសំ សុខានុមោទនវសេន, តស្មា ឧភិន្នម្បិ ភិន្នវិសយត្តា ន ឯកស្មិំ ចិត្តេ ឧប្បត្តិ សម្ភវតីតិ. មិច្ឆាកម្មន្តាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន មិច្ឆាវាចាមិច្ឆាជីវានំ គហណំ. សម្មាកម្មន្តាទីនិ បរិបូរេន្តីតិ សម្មាកម្មន្តសម្មាវាចាសម្មាអាជីវានិ បរិបូរេន្តិ. កោ វិរតីតិ តីសុ ឯកា វិរតិ ឧប្បជ្ជតិ, សម្មាកម្មន្តំ បូរេន្តី បឋមា, សម្មាវាចំ បូរេន្តី ទុតិយា, សម្មាអាជីវំ បូរេន្តី តតិយា វិរតិ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. ករុណាមុទិតាហិ សហ ន ឧប្បជ្ជន្តិ តាសំ បញ្ញត្តារម្មណត្តា, វិរតិយា ច ឯកន្តបរិត្តារម្មណត្តា. អញ្ញមញ្ញេន ច ន ឧប្បជ្ជន្តិ អញ្ញមញ្ញស្សបិ ភិន្នវិសយត្តា. មិច្ឆាកម្មន្តាទីនញ្ហិ អារម្មណានេវ យថាក្កមំ សម្មាកម្មន្តាទីនំ អារម្មណានិ តតោ វិរតិភាវតោ. ឯតេសូតិ ឥមេសុ បញ្ចសុ.

៦៨. វិរតីនម្បិ ¶ សង្គហណត្ថំ ‘‘ករុណាមុទិតាទីសូ’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ អាទិ-សទ្ទលោបវសេន ‘‘ករុណាមុទិតាសូ’’តិ វុត្តំ. ឯវញ្ច កត្វា វុត្តំ ‘‘ឯកេនា’’តិ, ឥតរថា ‘‘ឯកាយា’’តិ វត្តព្ពន្តិ.

៦៩-៧១. កិំ បនេត្ថ ការណំ, ចតូសុ ព្រហ្មវិហារេសុ ទ្វេ ឥធ និទ្ទិដ្ឋា, ន ឥតរាតិ ចោទេន្តោ អាហ ‘‘កស្មា បនា’’តិអាទិ. ឧបេក្ខា ច ន ឧទ្ធដាតិ សម្ពន្ធោ. នវហិ លោកុត្តរធម្មេហិ ជនំ រញ្ជេតីតិ ធម្មរាជា. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេហិ សទេវកំ លោកំ អនុសាសតីតិ សត្ថា. អព្យាបាទេន មេត្តា គហិតា តស្សេវ ហិតាការប្បវត្តិកាលេ មេត្តាភាវូបគមនតោ. តេនេវ ហេស ‘‘មេត្តា មេត្តាយនា’’តិអាទិនា និទ្ទិដ្ឋោ. តត្រមជ្ឈត្តតាយ ឧបេក្ខា គហិតា តាយេវ សត្តេសុ មជ្ឈត្តាការប្បវត្តាយ ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារភាវតោ. អាទិច្ចេន សហ សមានគោត្តតាយ, អរិយសាវកភាវេន វា តស្ស ភគវតោ បុត្តតាយ អាទិច្ចោ ពន្ធុ ឥមស្ស, អាទិច្ចស្ស វា ពន្ធូតិ អាទិច្ចពន្ធុ.

៧២. រាសិន្តិ ផស្សបញ្ចកាទិសត្តរសរាសិំ. បឋមមហាចិត្តុប្បាទវសេន ហិ –

‘‘ផស្សោ ហោតិ, វេទនា ហោតិ, សញ្ញា ហោតិ, ចេតនា ហោតិ, ចិត្តំ ហោតិ, វិតក្កោ ហោតិ, វិចារោ ហោតិ, បីតិ ហោតិ, សុខំ ហោតិ, ចិត្តស្សេកគ្គតា ហោតិ, សទ្ធិន្ទ្រិយំ ហោតិ, វីរិយិន្ទ្រិយំ ហោតិ, សតិន្ទ្រិយំ ហោតិ, សមាធិន្ទ្រិយំ ហោតិ, បញ្ញិន្ទ្រិយំ ¶ ហោតិ, មនិន្ទ្រិយំ ហោតិ, សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ហោតិ, ជីវិតិន្ទ្រិយំ ហោតិ, សម្មាទិដ្ឋិ ហោតិ, សម្មាសង្កប្បោ ហោតិ, សម្មាវាយាមោ ហោតិ, សម្មាសតិ ហោតិ, សម្មាសមាធិ ហោតិ, សទ្ធាពលំ ហោតិ, វីរិយពលំ ហោតិ, សតិពលំ ហោតិ ¶ , សមាធិពលំ ហោតិ, បញ្ញាពលំ ហោតិ, ហិរិពលំ ហោតិ, ឱត្តប្បពលំ ហោតិ, អលោភោ ហោតិ, អទោសោ ហោតិ, អមោហោ ហោតិ, អនភិជ្ឈា ហោតិ, អព្យាបាទោ ហោតិ, សម្មាទិដ្ឋិ ហោតិ, ហិរី ហោតិ, ឱត្តប្បំ ហោតិ, កាយបស្សទ្ធិ ហោតិ, ចិត្តបស្សទ្ធិ ហោតិ, កាយលហុតា ហោតិ, ចិត្តលហុតា ហោតិ, កាយមុទុតា ហោតិ, ចិត្តមុទុតា ហោតិ, កាយកម្មញ្ញតា ហោតិ, ចិត្តកម្មញ្ញតា ហោតិ, កាយបាគុញ្ញតា ហោតិ, ចិត្តបាគុញ្ញតា ហោតិ, កាយុជុកតា ហោតិ, ចិត្តុជុកតា ហោតិ, សតិ ហោតិ, សម្បជញ្ញំ ហោតិ, សមថោ ហោតិ, វិបស្សនា ហោតិ, បគ្គាហោ ហោតិ, អវិក្ខេបោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១) –

ឯវំ ធម្មុទ្ធារំ ករោន្តេន ភគវតា ផស្សាទយោ តិំស ធម្មេ ឆប្បញ្ញាស កត្វា ផស្សបញ្ចករាសិ ឈានបញ្ចករាសិ ឥន្ទ្រិយដ្ឋករាសិ មគ្គបញ្ចករាសិ ពលសត្តករាសិ ហេតុត្តិករាសិ កម្មបថតិករាសិ លោកបាលទុករាសិ ឆយុគឡទុករាសិ ឧបការទុករាសិ យុគនន្ធទុករាសិ វីរិយសមថទុករាសីតិ សត្តរសន្នំ រាសីនំ វសេន វិភាគោ កតោ.

កថំ? ឯតេសុបិ ចិត្តំ តាវ ផស្សបញ្ចកំ បត្វា ‘‘ចិត្តំ ហោតី’’តិ វុត្តំ, ឥន្ទ្រិយានិ បត្វា ‘‘មនិន្ទ្រិយ’’ន្តិ. វិតក្កោ ឈានង្គានិ បត្វា ‘‘វិតក្កោ ហោតី’’តិ វុត្តោ, មគ្គង្គានិ បត្វា ‘‘សម្មាសង្កប្បោ’’តិ. សទ្ធា ឥន្ទ្រិយានិ បត្វា ‘‘សទ្ធិន្ទ្រិយំ ហោតី’’តិ វុត្តា, ពលានិ បត្វា ‘‘សទ្ធាពល’’ន្តិ. ហិរី ពលានិ បត្វា ‘‘ហិរិពលំ ហោតី’’តិ វុត្តា, លោកបាលទុកំ បត្វា ‘‘ហិរី’’តិ. ឱត្តប្បេបិ ឯសេវ នយោ. អលោភោ មូលំ បត្វា ‘‘អលោភោ ហោតី’’តិ វុត្តោ, កម្មបថំ បត្វា ‘‘អនភិជ្ឈា’’តិ. អទោសោ មូលំ បត្វា ¶ ‘‘អទោសោ ហោតី’’តិ វុត្តោ, កម្មបថំ បត្វា ‘‘អព្យាបាទោ’’តិ. ឥមេ សត្ត ទ្វីសុ ឋានេសុ វិភត្តា. វេទនា បន ផស្សបញ្ចកំ បត្វា ‘‘វេទនា ហោតី’’តិ វុត្តា, ឈានង្គានិ បត្វា ‘‘សុខ’’ន្តិ, ឥន្ទ្រិយានិ បត្វា ‘‘សោមនស្សិន្ទ្រិយ’’ន្តិ. ឯវមយំ ឯកោ ធម្មោ តីសុ ឋានេសុ វិភត្តោ. វីរិយំ បន ឥន្ទ្រិយានិ បត្វា ‘‘វីរិយិន្ទ្រិយំ ហោតី’’តិ វុត្តំ, មគ្គង្គានិ បត្វា ‘‘សម្មាវាយាមោ’’តិ, ពលានិ បត្វា ‘‘វីរិយពល’’ន្តិ, វីរិយសមថំ បត្វា ‘‘បគ្គាហោ’’តិ. សតិបិ ឥន្ទ្រិយានិ បត្វា ‘‘សតិន្ទ្រិយំ ហោតី’’តិ វុត្តា, មគ្គង្គានិ បត្វា ‘‘សម្មាសតី’’តិ, ពលានិ បត្វា ‘‘សតិពល’’ន្តិ, ឧបការទុកំ បត្វា ‘‘សតិ ហោតី’’តិ ¶ . ឯវំ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា ចតូសុ ឋានេសុ វិភត្តា. សមាធិ បន ឈានង្គានិ បត្វា ‘‘ចិត្តស្សេកគ្គតា ហោតី’’តិ វុត្តោ, ឥន្ទ្រិយានិ បត្វា ‘‘សមាធិន្ទ្រិយ’’ន្តិ, មគ្គង្គានិ បត្វា ‘‘សម្មាសមាធី’’តិ, ពលានិ បត្វា ‘‘សមាធិពល’’ន្តិ, យុគនន្ធទុកំ បត្វា ‘‘សមថោ’’តិ, វីរិយសមថំ បត្វា ‘‘អវិក្ខេបោ ហោតី’’តិ. ឯវមយំ ឯកោ ធម្មោ ឆសុ ឋានេសុ វិភត្តោ. បញ្ញា បន ឥន្ទ្រិយានិ បត្វា ‘‘បញ្ញិន្ទ្រិយំ ហោតី’’តិ វុត្តា, មគ្គង្គានិ បត្វា ‘‘សម្មាទិដ្ឋី’’តិ, ពលានិ បត្វា ‘‘បញ្ញាពល’’ន្តិ, មូលានិ បត្វា ‘‘អមោហោ’’តិ, កម្មបថំ បត្វា ‘‘សម្មាទិដ្ឋី’’តិ, ឧបការទុកំ បត្វា ‘‘សម្បជញ្ញ’’ន្តិ, យុគនន្ធទុកំ បត្វា ‘‘វិបស្សនា’’តិ. ឯវមយំ ឯកោ ធម្មោ សត្តសុ ឋានេសុ វិភត្តោតិ ឯវមេតេ ទ្វាទស ធម្មា ឥន្ទ្រិយាទិតំតំកិច្ចវន្តតាយ ទ្វិដ្ឋានិកាទិភេទេន សត្តរសសុ រាសីសុ វិភត្តា. ឥតរេ អដ្ឋារស កិច្ចវសេន ភេទាភាវតោ ឯកដ្ឋានិកាយេវាតិ ឥមេសុ សត្តរសសុ រាសីសុ យេវាបនកធម្មា ឯករាសិម្បិ ន ភជន្តិ តំតំកិច្ចភាវតោតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘រាសិំ ភជន្តិ នា’’តិ.

ននុ ចេតេ កិញ្ចាបិ សេសរាសយោ ន ភជន្តិ តេសំ សទិសកិច្ចសង្គហវសេន ឋិតត្តា. ផស្សបញ្ចករាសិ បន ខន្ធសង្គហវសេនេវ ¶ ឋបិតោតិ ចេតនាយ វិយ នេសំ សង្ខារក្ខន្ធសង្គហតោ តត្ថ សមវរោធោ យុត្តោតិ? តំ ន, ខន្ធសង្គហវសេន ឋបិតោបិ ហិ ផស្សបញ្ចករាសិ សព្ពចិត្តសាធារណធម្មេ សង្គហេត្វា ឋបិតោតិ ឆន្ទាទីនំ តិណ្ណំ បកិណ្ណកវសេន ឧប្បជ្ជមានានំ សព្ពចិត្តសាធារណតាយ អភាវតោ, មនសិការស្ស ច សតិបិ សព្ពចិត្តសាធារណត្តេ និប្បរិយាយតោ សង្ខារក្ខន្ធសង្គហាភាវតោ ន ឯតេសំ ផស្សបញ្ចករាសិភជនម្បិ យុត្តន្តិ. កស្មា បន មនសិការស្ស និប្បរិយាយតោ សង្ខារក្ខន្ធសង្គហាភាវោតិ? វុច្ចតេ – ឋបេត្វា ចេតនំ សេសធម្មានំ សកសកកិច្ចេសុបិ បរាធីនភាវេន បវត្តនតោ អភិសង្ខរណលក្ខណំ និប្បរិយាយតោ ន លព្ភតិ. យទិ លភេយ្យ, ចិត្តេកគ្គតាជីវិតិន្ទ្រិយានំ សព្ពចិត្តសាធារណត្តា វេទនាវិញ្ញាណានិ វិយ តានិ ផស្សបញ្ចកេ វត្តព្ពានិ សិយុំ, ន បនេវំ វុត្តា, តស្មា ឋបេត្វា ចេតនំ សេសធម្មានំ អភិសង្ខរណលក្ខណំ និប្បរិយាយតោ ន លព្ភតីតិ ន តេសំ និប្បរិយាយតោ ខន្ធសង្គហោ លព្ភតិ. ចេតនាយយេវ បន សកិច្ចបរកិច្ចសាធនវសេន បវត្តនតោ និប្បរិយាយតោ អភិសង្ខរណលក្ខណស្ស អត្ថិតាយ ខន្ធសង្គហោ លព្ភតីតិ. យទិ ឯវំ កថំ ផស្សោ ផស្សបញ្ចកេ វុត្តោតិ? ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា (វិភ. ២២៥), ផុដ្ឋោ វេទេតិ, ផុដ្ឋោ សញ្ជានាតី’’តិអាទិវចនតោ (សំ. និ. ៤.៩៣) វេទនា សញ្ញា ចេតនា វិញ្ញាណន្តិ ឥមេសំ អរូបក្ខន្ធានំ ឧទ្ទេសដ្ឋានេ ឋត្វា តេសំ បច្ចយស្សបិ ឧទ្ទិសិតុកាមតាយ ផស្សោ តត្ថ វុត្តោ ¶ . ទុព្ពលាតិ សកវិសយេបិ បរាយត្តភាវេនេវ បវត្តនតោ ទុព្ពលា. អធិមោក្ខោ ហិ សមាធិស្ស បរិព្យត្តភាវេ បរិព្យត្តភាវតោ សមាធាយត្តវុត្តិ, មនសិការោបិ ចេតនាយ បរិព្យត្តភាវតោ ចេតនាយត្តវុត្តីតិ បរាយត្តាវ តេ ហោន្តិ.

៧៣. មនសី ¶ ច ការោតិ មនសិការោ ច. មនសិការសទ្ទស្ស ហិ អត្ថមត្តសន្ទស្សនវសេន គាថាពន្ធសុខត្ថំ អសមាសនិទ្ទេសោ, ទីឃករណំ, មជ្ឈេ ច ច-សទ្ទវចនន្តិ. តេន មុនិវរេនាតិ សម្ពន្ធោ.

៧៤-៨០. បឋមាភិនិបាតត្តាតិ អារម្មណេ ផុសនវសេន បឋមមេវ អភិនិបតនតោ. សព្ពេបិ ចេតសិកា ចិត្តាយត្តា ចិត្តកិរិយភាវេន វុច្ចន្តីតិ ‘‘ចិត្តស្សា’’តិ វុត្តំ. កិរាតិ អរុចិសូចនំ. ឯវំ មហាសំឃិកមតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តមេវ វិត្ថារេតុំ ‘‘ផុសិត្វា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. មហាសំឃិកា ហិ ‘‘បឋមំ ផស្សោ អារម្មណំ ផុសតិ, អថ តេន ផុដ្ឋំ ទុតិយំ វេទនា វេទិយតិ, ឯវំ ឯតេហិ ផុដ្ឋវេទិតំ តតិយំ សញ្ញា សញ្ជានាតិ, តេហិ បន ផុដ្ឋវេទិតសញ្ញាតេ ចតុត្ថំ ចេតនាយ សម្បយុត្តធម្មេ អភិសន្ទហតី’’តិអាទិនា វទន្តិ. ពលវបច្ចយត្តាតិ យថា បាសាទំ បត្វា ថម្ភា សេសទព្ពសម្ភារានំ ពលវបច្ចយា, ឯវមេស យស្មា សេសសម្បយុត្តានំ ពលវបច្ចយោ, តស្មាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ ហេតុនិគមនំ.

សហេវ ចាតិ ច-សទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ, សោ ‘‘ចិត្តជាន’’ន្តិ ឥមស្ស អនន្តរំ ទដ្ឋព្ពោ. កស្មា? ចិត្តានំ, ចិត្តជានញ្ច ឯកុប្បាទាទិភាវេន សហេវ បវត្តិតោតិ ឯវមេត្ថ បទសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឥទន្តិ ឥទំ យថាវុត្តវិធានំ, ឯវំ ‘‘បឋមាភិនិបាតត្តា’’តិ ការណំ បរិហរិត្វា ឥទានិ ‘‘ពលវបច្ចយត្តា’’តិ ឥទំ បរិហរន្តោ អាហ ‘‘ពលវ…បេ… ទិស្សតី’’តិ. ច-សទ្ទោ អវធារណេ, នេវ ទិស្សតីតិ អត្ថោ. សេសធម្មានម្បិ ហិ សហជាតបច្ចយភាវស្ស សាធារណត្តា តស្សេវ ពលវបច្ចយភាវេ ន កិញ្ចិ ការណំ ទិស្សតីតិ. យទិ សព្ពមិទមការណំ, កថញ្ចរហិ ផស្សោ បឋមំ វុត្តោតិ អាហ ‘‘ទេសនាក្កមតោ’’តិអាទិ. ‘‘វេទនា ហោតិ, ផស្សោ ¶ ហោតិ, សញ្ញា ហោតិ, ផស្សោ ហោតិ, ចេតនា ហោតិ, ផស្សោ ហោតិ, ចិត្តំ ហោតិ, ផស្សោ ហោតិ, វេទនា ហោតិ, សញ្ញា ហោតិ, ចេតនា ហោតិ, វិតក្កោ ហោតី’’តិអាទីហិ អាហរិតុម្បិ វដ្ដេយ្យ, ទេសនាវារេន បន ផស្សោវ បឋមំ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សេសធម្មេសុបិ បុព្ពាបរក្កមោ ¶ នាម ន បរិយេសិតព្ពោ. វចនត្ថលក្ខណាទីហីតិ វចនត្ថតោ ច លក្ខណាទិតោ ច.

ផុសតីតិ កត្តុនិទ្ទេសោ. តត្ថ ការណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ, ផុសន្តិ ឯតេន វាតិ ផស្សោ. សម្បយុត្តធម្មា ហិ អារម្មណេ បវត្តមានា តំ ផុសនលក្ខណេន ផស្សេន ផុសន្តា វិយ ហោន្តិ, អារម្មណផុសនមត្តំ វា ផស្សោតិបិ សាធនត្តយម្បិ យុជ្ជតេវ. ផុសនំ លក្ខណមេតស្សាតិ ផុសនលក្ខណោ, វេទនាយ បច្ចយភាវដ្ឋេន អារម្មណផុសនលក្ខណោតិ អត្ថោ. សំឃដ្ដនរសោតិ មនោទ្វារេ ចិត្តារម្មណានំ សំឃដ្ដនតោ សំឃដ្ដនកិច្ចោ. អយញ្ហិ អារម្មណេ អនល្លីយមានោបិ រូបំ វិយ ចក្ខុំ, សទ្ទោ វិយ ច សោតំ ចិត្តមារម្មណញ្ច ឃដ្ដេតិ. បញ្ចទ្វារេសុ វា វត្ថារម្មណសំឃដ្ដនេន សម្បជ្ជតីតិ សំឃដ្ដនសម្បត្តិកោ ផស្សោ ‘‘សំឃដ្ដនរសោ’’តិ វុត្តោ. យថា ‘‘ទ្វេ បាណី វជ្ជេយ្យុ’’ន្តិអាទីសុ បាណិម្ហិ ឃដ្ដនំ តព្ពិសេសភូតា រូបធម្មា, ឯវំ ចិត្តស្ស អារម្មណេ សំឃដ្ដនំ តព្ពិសេសភូតោ ឯកោ ចេតសិកធម្មោ ទដ្ឋព្ពោ. តិណ្ណំ សន្និបាតសង្ខាតស្ស អត្តនោ ការណស្ស វសេន បវេទិតត្តា សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ. ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥; សំ. និ ២.៤.៦០; កថា. ៤៦៥) ហិ វចនតោ ចក្ខុរូបវិញ្ញាណាទីនំ តិណ្ណំ សន្និបាតវសេន គហេតព្ពតាយ ឧបដ្ឋានតោ សន្និបាតសង្ខាតស្ស ការណស្ស វសេន ឧបដ្ឋានមស្សាតិ ឧបដ្ឋានដ្ឋេន បច្ចុបដ្ឋានេន សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានតា ¶ វុត្តា. ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិ (វិភ. ២២៥) វចនតោ វេទនា ផលមស្សាតិ វេទនាបច្ចុបដ្ឋានោ. តជ្ជសមន្នាហារេន ចេវ ឥន្ទ្រិយេន ច បរិក្ខតេ វិសយេ អនន្តរាយេនេវ ឧប្បជ្ជនតោ អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោ. អយញ្ហិ តស្ស ផស្សស្ស ការណភូតោ តទនុរូបភូតោ សមន្នាហារោតិ តជ្ជសមន្នាហារសង្ខាតេន អាវជ្ជនេន ចេវ ចក្ខាទិឥន្ទ្រិយេន ច យថាក្កមំ អារម្មណករណតទភិមុខភាវវសេន បរិក្ខតេ អភិសង្ខាតេ អាបាថគតេយេវ វិសយេ ឯកន្តេន ឧប្បជ្ជនតោ អាបាថគតោ វិសយោ បទដ្ឋានំ អាសន្នការណំ ឥមស្សាតិ អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោ.

ននុ ចាយំ ធម្មោ ចេតសិកោ, ស្វាយំ អរូបធម្មោ សមានោ កថំ ផុសនលក្ខណោ ហោតីតិ អន្តោលីនចោទនំ មនសិ កត្វា តស្សា សោធនត្ថំ ‘‘អរូបធម្មោបិ សមានោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ផុសនាការេនេវ បវត្តតី’’តិ ឥមិនា អរូបស្សាបិ សតោ តស្ស ធម្មស្ស អយំ សភាវោតិ ទស្សេតិ. សា ច តស្ស ផុសនាការប្បវត្តិ អម្ពិលំ អម្ពបក្កាទិំ ខាទន្តំ បស្សន្តស្ស បរស្ស ខេឡុប្បត្តិបរំ ¶ ពាធិយមានំ ទិស្វា ទយាលុកស្ស សរីរកម្បនំ, រុក្ខសាខគ្គេ ទុដ្ឋិតំ បុរិសំ ទិស្វា ភូមិយំ ឋិតស្ស បុរិសស្ស ជង្ឃចលនំ, បិសាចាទិភាយិតព្ពំ ទិស្វា ឩរុបត្ថម្ភោតិ ឯវមាទិ វិយ ទដ្ឋព្ពា. សោតិ សោ យថាវុត្តលក្ខណាទិកោ ផស្សោ.

សុន្ទរន្តិ សុខវេទនាសម្បយុត្តត្តា បសត្ថំ. មនោតិ វិញ្ញាណំ. សុមនស្ស ភាវោតិ សុមនសង្ខាតស្ស វិញ្ញាណស្ស ភាវោ. យ្វាយំ សទ្ទប្បវត្តិនិពន្ធនោ អត្ថោ, សោ សោមនស្សំ. សោមនស្សវេទនាសម្បយុត្តត្តា ហិ សុមន-សទ្ទោ តស្មិំ វិញ្ញាណេ បវត្តតិ. វេទេន អនុភវនាការេន ¶ អយិតំ បវត្តំ វេទយិតំ, តំ លក្ខណមស្សាតិ វេទយិតលក្ខណា. ឥដ្ឋស្ស ឥដ្ឋាការតោវ អនុភវនំ កិច្ចមស្សាតិ ឥដ្ឋាការានុភវនរសា. សា ហិ សភាវតោ ឥដ្ឋមារម្មណំ ឥដ្ឋវសេន, ឥតរញ្ច ឥដ្ឋាការេនេវ អនុភវតិ, តត្ថ ឥដ្ឋាការានុភវនំ កុសលាកុសលចិត្តសម្បយុត្តវេទនាយ លព្ភតិ តស្សា អនិដ្ឋស្សបិ កប្បនាវសេន ឥដ្ឋាការេន គហណតោ, សភាវតោ បន ឥដ្ឋានុភវនំ អព្យាកតចិត្តសម្បយុត្តាយបិ លព្ភតិ តស្សា វិបល្លាសគ្គាហាភាវតោ. ‘‘រាជា វិយ សុភោជនរស’’ន្តិ ឥមិនា ឥមំ ទីបេតិ – ផស្សស្ស ផុសនមត្តមេវ ហោតិ, សញ្ញាយ សញ្ជាននមត្តមេវ, ចេតនាយ សញ្ចេតនាមត្តមេវ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននមត្តមេវ, ឯកំសតោ បន ឥស្សរវតាយ សាមិភាវេន វេទនាវ អារម្មណរសំ អនុភវតិ, រាជា វិយ សូទការេន សម្បាទិតសុភោជនរសន្តិ. អស្សាទីយតីតិ អស្សាទោ, សុខវេទនា. តេនាហ ភគវា – ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេសុ អស្សាទោ’’តិ. ចេតោសន្និស្សិតត្តា ចេតសិ ភវោ អស្សាទោតិ ចេតសិកអស្សាទោ, តថា បច្ចុបដ្ឋាតីតិ ចេតសិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានា. បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទិយតីតិ អាហ ‘‘បស្សទ្ធិបទដ្ឋានា’’តិ. ឥទំ បន និរាមិសសោមនស្សវសេន វេទិតព្ពំ.

នីលាទិភេទស្ស អារម្មណស្ស សញ្ជាននំ តមេវ សញ្ញំ កត្វា ជាននំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ សញ្ជាននលក្ខណា. បច្ចាភិញ្ញាណករណរសាតិ បតិ អភិញ្ញាយតិ ឯតេនាតិ បច្ចាភិញ្ញាណំ, តទេវេតន្តិ បុន បច្ចាភិញ្ញាណនិមិត្តំ សណ្ឋានាទិកោ អាការោ, តស្ស ករណរសោ កិច្ចមស្សាតិ បច្ចាភិញ្ញាណករណរសា. សា ហិ ឧប្បជ្ជមានា បច្ឆា សញ្ជាននស្ស ការណភូតំ សណ្ឋានាទិកំ អាការំ គហេត្វា ¶ ឧប្បជ្ជតីតិ. ឥទញ្ច និមិត្តការិកាយ និមិត្តេន សញ្ជានន្តិយា ច សព្ពាយ សមានសញ្ញាយ យោជេតព្ពំ. និមិត្តេន សញ្ជានន្តីបិ ហិ បុន អបរាយ សញ្ញាយ ច សញ្ជាននស្ស និមិត្តំ ករោតីតិ. តញ្ច កុសលាកុសលកិរិយាជវនសញ្ញំ ធុរំ ¶ កត្វា វេទិតព្ពំ. តំ បនេតំ អភិញ្ញាណករណំ កថំ ទដ្ឋព្ពន្តិ អាហ ‘‘វឌ្ឍកិស្ស អភិញ្ញាណករណមិវា’’តិ. យថា វឌ្ឍកិស្ស ទារូសុ ‘‘ឥទំ ឧទ្ធំ, ឥទំ អធោ’’តិ ឯវំ បច្ឆា សញ្ជាននបច្ចយភូតស្ស សញ្ញាណស្ស ករណំ, ឯវមស្សា បុន សញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ហត្ថិទស្សកអន្ធោ វិយ ‘‘ឥទមេវ សច្ច’’ន្តិ សញ្ញាយ យថាគហិតនិមិត្តវសេន អភិនិវេសករណតោ យថា…បេ… បច្ចុបដ្ឋានា. ឯតេន សញ្ញាយ អាការគ្គហណំ កត្វា ឋិតស្ស ទិដ្ឋិអាទីនំ ឧប្បជ្ជនតោ អកុសលសញ្ញាយ អនុរូបវសេន ផលបច្ចុបដ្ឋានំ ទស្សិតំ ហោតិ. អថ វា អភិនិវេសករណន្តិ ‘‘ឥទមេវ សច្ច’’ន្តិ សញ្ញាភិនិវេសមត្តមេវ, តស្មា ឧបបរិក្ខាភាវេន យថាគហិតនិមិត្តវសេន អភិនិវេសាការេន ឧបដ្ឋានតោ អាការបច្ចុបដ្ឋានំ វុត្តំ. តិណបុរិសកេសុ មិគបោតកានំ ‘‘បុរិសា’’តិ ឧប្បន្នសញ្ញា វិយ អវិកប្បសភាវត្តា យថាឧបដ្ឋិតវិសយបទដ្ឋានា. ឯត្ថ ច ញាណវិប្បយុត្តសញ្ញាយ អាការគ្គហណវសេន ឧប្បជ្ជនកាលេ ចិត្តំ អព្ពោហារិកំ សញ្ញានុគតិកំ ហោតិ. ញាណសម្បយុត្តេ ចិត្តេ បន សសម្ភារបថវិយា អនុគតា សេសធាតុយោ វិយ សញ្ញាចិត្តញ្ច អព្ពោហារិកំ ញាណានុគតិកំ ហោតិ.

អភិសន្ទហតីតិ បពន្ធតិ បវត្តេតិ, ‘‘គណ្ហថ គណ្ហថា’’តិ វទន្តី វិយ សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណេ បយោជេតិ, សកសកកិច្ចេ ច បដ្ឋបេតីតិ អត្ថោ. ចេតយិតលក្ខណាតិ និទ្ទោក្កន្តស្ស បពុទ្ធក្ខណេ សម្ភមប្បវត្តិ វិយ ចេតសោ ឧស្សាហតាវ ¶ លក្ខណា. អថ វា ‘‘អភិសន្ទហតី’’តិ វុត្តត្តា បយោជនលក្ខណាត្វេវ អត្ថោ. អាយូហនរសាតិ ចេតសិកឥរិយនរសា, បយោគរសាតិ វុត្តំ ហោតិ. កុសលាកុសលកិរិយាជវនសម្បយុត្តាយយេវ បនេតំ លព្ភតិ. សំវិទហនបច្ចុបដ្ឋានាតិ ‘‘ត្វំ ឥទំ ករោហី’’តិ វិចារេន្តី វិយ ហោតីតិ វិចារណបច្ចុបដ្ឋានា. ឯតាយ ហិ បវត្តមានាយ សព្ពេបិ សម្បយុត្តធម្មា យថា សកិច្ចបសុតា ហោន្តិ, តេនេវ ហេសា សកិច្ចបរកិច្ចសាធិកា វុត្តា. ជេដ្ឋសិស្សោ បរេ សជ្ឈាយនេ ឧយ្យោជេន្តោ សយម្បិ សជ្ឈាយតិ. តស្មិញ្ហិ សជ្ឈាយិតុំ អារទ្ធេ សេសសិស្សាបិ សជ្ឈាយន្តិ. មហាវឌ្ឍកិស្មិម្បិ វឌ្ឍកិកម្មំ កាតុំ អារទ្ធេ ឥតរេបិ ករោន្តិ យេវាតិ អាហ ‘‘ជេដ្ឋសិស្សមហាវឌ្ឍកិអាទយោ វិយា’’តិ. អាទិ-សទ្ទេន ជេដ្ឋន្តេវាសិកាទីនំ គហណំ.

យថាបច្ចយំ បវត្តមានានំ ធម្មានំ នត្ថិ កាចិ វសវត្តិតាតិ វសវត្តិភាវនិវារណត្ថំ ‘‘វិតក្កនំ វិតក្កោ’’តិ វុត្តំ. ឩហនំ អារម្មណស្ស បរិកប្បនំ, តស្មិំ អភិនិរោបនន្តិ វា វុត្តំ ហោតិ. យស្មា ចិត្តំ វិតក្កពលេន អារម្មណំ អភិរុឡ្ហំ វិយ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អារម្មណេ ¶ ចិត្តស្ស អភិនិរោបនលក្ខណោ’’តិ. យថា ហិ កោចិ គាមវាសី បុរិសោ រាជវល្លភំ, តំសម្ពន្ធិនំ មិត្តំ វា និស្សាយ រាជគេហំ អារោហតិ អនុបវិសតិ, ឯវំ វិតក្កំ និស្សាយ ចិត្តំ អារម្មណំ អារោហតិ. យទិ ឯវំ កថំ អវិតក្កចិត្តំ អារម្មណំ អារោហតិ, ន ហិ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណទុតិយជ្ឈានាទិកេ វិតក្កោ ឧបលព្ភតិ, យស្ស ពលេន តំ អារម្មណំ អារោហតិ, តស្មា សភាវតោ ភាវនាពលេន តត្ថ អនុប្បជ្ជនកោ? សច្ចំ, តម្បិ វិតក្កពលេន អារោហតិ. យថា ហិ សោ បុរិសោ បរិចយេន តេន វិនាបិ និរាសង្កោ រាជគេហំ បវិសតិ, ឯវំ បរិចយេន វិតក្កេន វិនាបិ អវិតក្កចិត្តំ ¶ អារម្មណំ អារោហតិ. បរិចយោតិ ចេត្ថ សន្តានេ អភិណ្ហំ បវត្តចិត្តភាវនាសង្ខាតោ បរិចយោ. វិតក្កស្ស ហិ សន្តានេ អភិណ្ហំ បវត្តស្ស វសេន ចិត្តស្ស អារម្មណាភិរោហនំ ចិរបរិចិតំ, តេន តំ ចិត្តំ កទាចិ វិតក្កេន វិនាបិ តត្ថ វត្តតេវ. យថា តំ ញាណសហិតំ ហុត្វា សម្មសនវសេន ចិរបរិចិតំ កទាចិ ញាណរហិតម្បិ សម្មសនវសេន បវត្តតិ, យថា វា កិលេសសហិតំ ហុត្វា បវត្តំ សព្ពសោ កិលេសរហិតម្បិ បរិចយេន កិលេសវាសនាវសេន បវត្តតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ វា ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណំ អវិតក្កម្បិ វត្ថារម្មណឃដ្ដនស្ស ពលវតាយ, ទុតិយជ្ឈានាទីនិ ច ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមភាវនាយ ពលវតាយ អារម្មណំ អារោហតីតិ. អាទិតោ, អភិមុខំ វា ហននំ បហរណមត្តំ អាហននំ, បរិតោ, បរិវត្តេត្វា វា ហននំ វិសេសេន បហរណំ បរិយាហននំ, តំ កិច្ចមស្សាតិ អាហននបរិយាហននរសោ. តថា ហិ តេន យោគាវចរោ អារម្មណំ វិតក្កាហតំ វិតក្កបរិយាហតំ ករោតីតិ វុច្ចតិ. អានយនំ ចិត្តស្ស អារម្មណេ ឧបនយនំ, អាកឌ្ឍនំ វា, តថា ហុត្វា បច្ចុបដ្ឋានមស្សាតិ អានយនបច្ចុបដ្ឋានោ.

តេនាតិ តេន វិចារេន ករណភូតេន, ហេតុភូតេន វា ចិត្តំ អារម្មណេ វិចរតិ អនុវិចរតិ, អវិចារចិត្តស្ស បន អវិតក្កចិត្តេ វុត្តានុសារេន បវត្តិ វេទិតព្ពា. វិចរណំ អនុសញ្ចរណំ អនុបរិគមនំ. ស្វាយំ វិសេសោ សន្តានម្ហិ លព្ភមានោ ជវនសន្តានេ បាកដោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. អារម្មណស្ស អនុមជ្ជនំ អនុមសនំ បរិមជ្ជនមស្ស លក្ខណន្តិ អារម្មណានុមជ្ជនលក្ខណោ. តថា ហិ វិចារោ បរិមជ្ជនហត្ថោ វិយ, សំសរណហត្ថោ វិយាតិ វុច្ចតិ. តត្ថាតិ អារម្មណេ. សហជាតានំ ¶ អនុយោជនំ អារម្មណេ អនុវិចរណសង្ខាតអនុមជ្ជនវសេន វេទិតព្ពំ. ធម្មានញ្ហិ សភាវវិនិមុត្តា កាចិ កិរិយា នាម នត្ថិ. តថាគហេតព្ពាការោ ពោធនេយ្យជនានុរោធេន បរមត្ថតោ ឯកសភាវោបិ សភាវធម្មោ បរិយាយវចនេហិ ¶ វិសយសមារោបិតរូបេហិ ពហូហិ បការេហិ បកាសីយតិ. ឯវញ្ហិ សោ សុដ្ឋុ បកាសិតោ ហោតីតិ. អនុបពន្ធបច្ចុបដ្ឋានោតិ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អវិច្ឆិន្នស្ស វិយ បវត្តិបច្ចុបដ្ឋានោ. តថា ហិ សោ អនុសន្ធានតាតិ និទ្ទិដ្ឋោ.

ឯត្ថ ច វិចារតោ ឱឡារិកដ្ឋេន តស្សេវ បុព្ពង្គមដ្ឋេន បឋមឃណ្ដាភិរវោ វិយ ចេតសោ បឋមាភិនិបាតោ វិតក្កោ, អនុរវោ វិយ អនុសញ្ចរណំ វិចារោ. យថា ហិ ឃណ្ដាភិឃាតជោ បឋមាភិរវោ អនុរវតោ ឱឡារិកោ, បុព្ពង្គមោ ច ហោតិ, ឯវំ អារម្មណាភិរោបនដ្ឋេន វិតក្កោ ឱឡារិកោ, បុព្ពង្គមោ វិយ ច ហោតិ. តតោ សុខុមដ្ឋេន អនុមជ្ជនសភាវេន ច ឃណ្ដានុរវោ វិយ អនុបពន្ធោ វិចារោ. វិប្ផារវា ចេត្ថ វិតក្កោ ចិត្តស្ស បឋមុប្បត្តិកាលេ ចិត្តស្ស បរិប្ផន្ទនភូតោ អាកាសេ ឧប្បតិតុកាមស្ស សកុណស្ស បក្ខវិក្ខេបោ វិយ, បទុមាភិមុខបាតោ វិយ ច គន្ធានុពន្ធចេតសោ ភមរស្ស. សន្តវុត្តិ វិចារោ ចិត្តស្ស នាតិបរិប្ផន្ទនភាវោ, អាកាសេ ឧប្បតិតស្ស សកុណស្ស បក្ខប្បសារណំ វិយ, បទុមស្ស ឧបរិភាគេ បរិព្ភមនំ វិយ ច បទុមាភិមុខបតិតស្ស ភមរស្ស. អាគមដ្ឋកថាយំ បន វិបរិយាយេន អាគតំ. តថា ច វុត្តំ ទុកនិបាតដ្ឋកថាយំ –

‘‘អាកាសេ គច្ឆតោ មហាសកុណស្ស ឧភោហិ បក្ខេហិ វាតំ គហេត្វា បក្ខេ សន្និសីទាបេត្វា គមនំ វិយ អារម្មណេ ចេតសោ អភិនិរោបនភាវេន បវត្តោ ¶ វិតក្កោ, វាតគ្គហណត្ថំ បក្ខេ ផន្ទាបយមានស្ស គមនំ វិយ អនុមជ្ជនភាវេន បវត្តោ វិចារោ’’តិ.

តម្បិ អនុបពន្ធេន បវត្តិយំ យុជ្ជតិ. តថា ហិ ឧបចារេ, អប្បនាយំ វា សន្តានេន បវត្តិយំ វិតក្កោ និច្ចលោ ហុត្វា អារម្មណំ អនុបវិសិត្វា វិយ បវត្តតិ, ន បឋមាភិនិបាតេ វិយ បាកដោ ហោតីតិ.

បិនយតីតិ កាយចិត្តំ អប្បេតិ, វឌ្ឍេតិ វា. សម្បិយាយនលក្ខណាតិ អារម្មណំ កល្លតោ គហណលក្ខណា. បីណនរសាតិ កាយចិត្តានំ បរិព្រូហនកិច្ចា. ផរណរសាតិ បណីតរូបេហិ កាយស្ស ព្យាបនរសា, អត្តនា សម្បយុត្តចិត្តសមុដ្ឋានេហិ រូបេហិ សកលរូបកាយព្យាបនំ ¶ ករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ន ហិ អញ្ញថា ឥមិស្សា ផរណំ ហោតិ, ធម្មានំ អព្យាបារតាយ កេសគ្គមត្តម្បិ សង្កមនាភាវតោ. ឧទគ្គភាវោ ឱទគ្យំ.

ឯកំ អារម្មណំ អគ្គមេតស្សាតិ ឯកគ្គំ, ចិត្តំ, យេន បន ធម្មេន យោគតោ តំ ឯកគ្គំ នាម ហោតិ, សោ ឯកគ្គភាវោ. សោ បន ចិត្តស្សេវ ហោតិ, ន យស្ស កស្សចីតិ អាហ ‘‘ចិត្តស្ស ឯកគ្គភាវោ’’តិ, និវាតេ ទីបសិខាយ ឋិតិ វិយ ចិត្តស្ស ឋិតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិសារស្ស ព្យគ្គភាវស្ស បដិបក្ខោ សភាវោ អវិសារោ, ន វិសារាភាវមត្តំ, តំ ឥមស្ស លក្ខណន្តិ អាហ ‘‘អវិសារលក្ខណោ’’តិ. អវិក្ខេបោ សម្បយុត្តធម្មានំ អវិក្ខិត្តតា, អវិសារាវិក្ខេបានំ សមាធានភាវតោ អត្ថតោ វិសេសាភាវេបិ សមុខេន, សម្បយុត្តមុខេន ច ឧភយំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អវូបសមលក្ខណស្ស វិក្ខេបស្ស បដិបក្ខតាយ ចិត្តស្ស ឧបសមនាការេន បច្ចុបដ្ឋាតីតិ ឧបសមបច្ចុបដ្ឋានោ. វិសេសតោតិ យេភុយ្យេន. សុខវិរហិតោបិ ហិ អត្ថិ សមាធីតិ សោ យេភុយ្យេន សុខបទដ្ឋានោ ហោតិ. អថ វា ¶ វិសេសតោតិ អតិសយេន. ‘‘សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ (អ. និ. ១១.១១) វចនតោ ហិ សុខំ សមាធិស្ស វិសេសការណំ សុខវិរហិតស្សបិ តទុបនិស្សយេនេវ សមិជ្ឈនតោ.

សទ្ទហន្តិ ឯតាយាតិ កម្មផលាទិសទ្ទហនកិរិយាយ បវត្តមានានំ ធម្មានំ តត្ថ អាធិបច្ចភាវេន សទ្ធាយ បច្ចយតំ ទស្សេតិ. តស្សា ហិ ធម្មានំ តថា បច្ចយភាវេ សតិ តំសមង្គិបុគ្គលោ ‘‘សទ្ទហតី’’តិ វោហរីយតិ. សទ្ទហនំ សទ្ធេយ្យវត្ថុនោ បត្តិយាយនំ, តំ លក្ខណមេតិស្សាតិ សទ្ទហនលក្ខណា. កាលុសិយមលំ វិធមេត្វា សម្បយុត្តានំ, បុគ្គលស្សេវ វា បសាទំ អនាវិលភាវការណំ កិច្ចមេតិស្សាតិ បសាទនរសា. យថា កថំ វិយាតិ អាហ ‘‘ឧទកប្បសាទកមណិ វិយា’’តិ. អកាលុសិយបច្ចុបដ្ឋានាតិ អនាវិលភាវបច្ចុបដ្ឋានា. រតនត្តយំ កម្មំ កម្មផលញ្ច សទ្ធេយ្យវត្ថុ, តំ ឥមិស្សា អាសន្នការណន្តិ សទ្ធេយ្យវត្ថុបទដ្ឋានា. ន ហិ សទ្ធាយ អវត្ថុភូតេសុ តិត្ថិយាទីសុ សា ឧប្បជ្ជតិ. សា បនាយំ កុសលធម្មានំ អាទានេ ហត្ថោ វិយ, សព្ពសម្បត្តិសម្បទានេ វិត្តំ វិយ, អមតកសិផលផលនេ ពីជំ វិយ ច ទដ្ឋព្ពា. ‘‘សទ្ធាហត្ថោ, មហានាម, អរិយសាវកោ, សទ្ធីធ វិត្តំ បុរិសស្ស សេដ្ឋំ (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. ១៨៤), សទ្ធា ពីជំ តបោ វុដ្ឋី’’តិអាទិវចនញ្ហេត្ថ (សំ. និ. ១.១៩៧; សុ. និ. ៧៧) សាធកំ.

សរន្តិ ២៣៧ ឯតាយាតិ សរណកិរិយាយ បវត្តមានានំ ធម្មានំ តត្ថ អាធិបច្ចភាវេន សតិយា បច្ចយតំ ទស្សេតិ. តស្សា ហិ ធម្មានំ តថា បច្ចយភាវេ សតិ តំសមង្គិបុគ្គលោ ‘‘សរតី’’តិ វោហរីយតិ. ឧទកេ អលាពុ វិយ បិលវិត្វា គន្តុំ អទត្វា បាសាណស្ស វិយ និច្ចលស្ស អារម្មណស្ស ឋបនំ អសម្មុដ្ឋតាករណំ អបិលាបនំ, តំ លក្ខណមស្សាតិ អបិលាបនលក្ខណា. សា ហិ អារម្មណេ ទឡ្ហំ ¶ បតិដ្ឋិតត្តា ឯសិកា វិយ វុច្ចតិ. សម្មោសបច្ចនីកកិច្ចំ អសម្មោសរសោ, ន សម្មោសាភាវមត្តំ. ‘‘សតារក្ខេន ចេតសា វិហរតី’’តិ (អ. និ. ១០.២០) វុត្តត្តា ចេតោគុណរតនហារកានំ កិលេសចោរានំ និវារណតោ អាហ ‘‘អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា’’តិ. តថា ហេសា ចក្ខុទ្វារាទិរក្ខនតោ ទោវារិកោ វិយាតិ វុច្ចតិ. បឋមំ សញ្ញាយ ថិរុប្បន្នភាវេ បច្ឆា សតិយា បតិដ្ឋានភាវតោ អាហ ‘‘ថិរសញ្ញាបទដ្ឋានា’’តិ. អថ សតិសញ្ញានំ កិំ នានាករណន្តិ? សញ្ញា តាវ បឋមំ អគ្គហិតនិមិត្តំ សញ្ជានាតិ, គហិតនិមិត្តេ បុន បច្ចាភិញ្ញាណបច្ចយនិមិត្តំ ករោតិ, បឋមំ អគ្គហិតេ បន សញ្ញាកិច្ចំ អប្បធានំ ហោតិ, សតិ បន បឋមំ អគ្គហិតនិមិត្តម្បិ សរតិ គហិតនិមិត្តម្បិ, គហិតនិមិត្តេ បន សតិកិច្ចំ គុណភូតំ ហោតីតិ ឥទមេវ តាសំ នានត្តំ.

វីរភាវោតិ យេន វីរិយេន វីរោ នាម ហោតិ, សោ ធម្មោ. វីរានំ វា កម្មន្តិ យេន កម្មេន វីរោ នាម ហោតិ, តំ វីរានំ កម្មំ នាម. វីរិយំ បនស្ស សាធកភាវតោ តថា វុត្តំ. ធម្មវិនិមុត្តំ វា កិញ្ចិ កម្មំ នត្ថីតិ វីរិយមេវ កម្មភាវេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វិធិនា ឦរេតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ វា វីរិយំ. ឧស្សាហោ តំ តំ កិច្ចំ សមារម្ភោ, បរក្កមោ វា. ឧបត្ថម្ភនំ បន សម្បយុត្តធម្មានំ កោសជ្ជបក្ខេ បតិតុំ អទត្វា ធារណំ អនុពលប្បទានំ. សម្បយុត្តធម្មានំ សំសីទនភាវនិវារកោ ធម្មោ, ន សំសីទនាភាវមត្តំ, អសំសីទនភាវេន បច្ចុបដ្ឋាតីតិ អសំសីទនភាវបច្ចុបដ្ឋានំ. ‘‘សំវិគ្គោ យោនិសោ បទហតី’’តិ (អ. និ. ៤.១១៣) វចនតោ សំវេគបទដ្ឋានំ. សំវេគោតិ ចេត្ថ សំវេគមយំ ញាណំ. អសំវេគបុព្ពិកាយ បន កុសលកិរិយាយ វីរិយារម្ភវត្ថុបទដ្ឋានំ. តត្ថ វីរិយារម្ភវត្ថូនិ នាម –

‘‘មគ្គោ ¶ គន្តព្ពោ ហោតិ, មគ្គោ គតោ. កម្មំ កាតព្ពំ ហោតិ, កម្មំ កតំ. អប្បមត្តកោ អាពាធោ ឧប្បន្នោ ហោតិ, គិលានា វុដ្ឋិតោ ហោតិ, អចិរវុដ្ឋិតោ គេលញ្ញា. គាមំ វា និគមំ វា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ន លភតិ, លូខស្ស វា បណីតស្ស វា ភោជនស្ស យាវទត្ថំ បារិបូរិំ លភតិ…បេ… បារិបូរិ’’ន្តិ –

ឯវំ ¶ វុត្តានិ ឯតានិ អនុរូបបច្ចវេក្ខណសហិតានិ អដ្ឋ វីរិយារម្ភវត្ថូនិ, តម្មូលកានិ វា បច្ចវេក្ខណានិ. ឯត្ថ ច វិតក្កោ សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណំ អារោបេតិ. ចេតនា តេ តំតំកិច្ចេសុ និយោជេតិ. វីរិយំ បន តេ សំសីទិតុំ អទត្វា ឧស្សាហេតីតិ អយំ វិតក្កចេតនាវីរិយានំ វិសេសោ.

វិជាននលក្ខណាតិ វិសេសេន ជាននលក្ខណា, យថាសភាវបដិវេធលក្ខណាតិ អត្ថោ. វិសយស្ស អារម្មណស្ស ឱភាសនំ បកាសនំ តប្បដិច្ឆាទកសម្មោហន្ធការស្ស វិធមនតោតិ វិសយោភាសនំ, តំ កិច្ចមស្សាតិ វិសយោភាសនរសា. កត្ថចិ វិសយេ អសម្មុយ្ហនាការេន សម្មោហបដិបក្ខតាយ វា បច្ចុបដ្ឋានតោ សម្មោហាភាវស្ស បច្ចុបដ្ឋានតោ វា អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា.

អត្តនា អនុបាលេតព្ពានំ សហជាតធម្មានំ អនុបាលនំ ជីវិតស្ស ព្យាបារោ, តញ្ច តេសំ ជីវនន្តិ តំ តស្ស ការណភាវំ បុរក្ខត្វា វុត្តំ ‘‘ជីវន្តិ តេនា’’តិ. រូបារូបជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អនុរូបតោ លក្ខណាទិកំ ទស្សេតុំ ‘‘អត្តនា អវិនិភុត្តាន’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘សម្បយុត្តាន’’ន្តិ ហិ វុច្ចមានេ រូបធម្មានំ សម្បយោគាភាវតោ រូបជីវិតិន្ទ្រិយស្ស សង្គហោ ន សិយា. ‘‘អវិនិភុត្តាន’’ន្តិ បន វុត្តត្តា យានិ ¶ អវិនិព្ភោគរូបានិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយេន សទ្ធិំ អវិនិភុត្តានិ អវិសំសដ្ឋានិ. យេ ច អរូបធម្មា អរូបជីវិតិន្ទ្រិយេន សម្បយុត្តា, តេសំ សព្ពេសំ សង្គហោ ហោតីតិ. បវត្តនរសន្តិ ឧប្បាទតោ យាវ ភង្គា អនុបាលនតោ អន្តរា អនិវត្តនសភាវសាធនេន តេសំ បវត្តនកិច្ចំ. កេចិ បន ‘‘រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ តេសំ ឋិតិក្ខណតោ បដ្ឋាយ, អរូបជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧប្បាទតោ បដ្ឋាយ បវត្តិយា បច្ចយោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. បដ្ឋានេ ហិ ‘‘អព្យាកតំ ធម្មំ បដិច្ច អសញ្ញសត្តានំ ឯកំ មហាភូតំ បដិច្ច ឥន្ទ្រិយបច្ចយំ កម្មបច្ចយសទិស’’ន្តិ អសញ្ញសត្តានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយោ កម្មបច្ចយសទិសំ កត្វា វុត្តោ, តស្មា រូបជីវិតិន្ទ្រិយម្បិ ឧប្បាទតោ បដ្ឋាយ បច្ចយោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧប្បាទតោ យាវ ភង្គា ឋបនតោ ឋបនបច្ចុបដ្ឋានំ. អនុបាលនវសេន យាបយិតព្ពា បវត្តេតព្ពា ធម្មា បទដ្ឋានមស្សាតិ យាបយិតព្ពធម្មបទដ្ឋានំ. យទិ ឯវំ តេសំ អនុបាលនាទិសាធកំ, កថំ តេសំ និរោធោ ហោតិ. ឯវញ្ហិ សព្ពកាលំ ឋាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘សន្តេបិ ចា’’តិអាទិ. អនុបាលនលក្ខណាទិម្ហីតិ អាទិ-សទ្ទេន បវត្តនរសាទិមេវ សង្គណ្ហាតិ. អត្ថិក្ខណេយេវាតិ អត្តនា អនុបាលេតព្ពានំ, អត្តនោ វា អត្ថិក្ខណេយេវ. ឧទកន្តិ តឡាកគតជលំ, ទណ្ឌគតជលំ វា ¶ . តត្ថ តឡាកគតឧទកស្ស គហណេ អត្តនា អនុបាលេតព្ពធម្មានំ អត្ថិក្ខណេ អនុបាលនំ សាធិតំ ហោតិ, ទណ្ឌគតជលស្ស បន គហណេ អត្តនោ អត្ថិក្ខណេ អនុបាលនំ. អត្តនា អនុប្បាទិតធម្មេ កថំ បាលេតីតិ អាហ ‘‘ធាតិ វិយ កុមារ’’ន្តិ. យទិ សេសធម្មានំ បវត្តិការណេន កេនចិ ភវិតព្ពំ, ជីវិតស្ស បន កិំ បវត្តិការណន្តិ អាហ ‘‘សយំ…បេ… បវត្តតី’’តិ. យថា កថំ វិយាតិ អាហ ‘‘និយាមកោ វិយា’’តិ. សោបិ អត្តនា បវត្តិតនាវាសម្ពន្ធេន បវត្តតិ. យទិ ធម្មានំ បវត្តិ ជីវិតិន្ទ្រិយបដិពទ្ធំ, ភង្គតោ ឧទ្ធម្បិ កិំ បន បវត្តេតីតិ អាហ ‘‘ន ភង្គតោ ឧទ្ធ’’ន្តិ. កស្មាតិ អាហ ‘‘អត្តនោ ¶ ច បវត្តេតព្ពានញ្ច អភាវា’’តិ. ភង្គក្ខណេ បន កថន្តិ អាហ ‘‘ន ភង្គក្ខណេ ឋបេតី’’តិ.

យស្មា បន លោភបដិបក្ខោ អលោភោ ហោតិ, យេ ធម្មា តេន សម្បយុត្តា, តំសមង្គិនោ វា សត្តា, តេ ន លុព្ភន្តិ, សយម្បិ កទាចិ ន លុព្ភតេវ, អត្ថតោ វា អលុព្ភនាការោ ឯវ ច សោ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ន លុព្ភន្តិ តេនា’’តិអាទិ. ឯស នយោ ‘‘ន ទុស្សន្តិ តេនា’’តិអាទីសុបិ. អលគ្គភាវោ អារម្មណំ និស្សាយ បវត្តន្តស្សបិ តត្ថ អនាសត្តតា. តេនាហ ‘‘កមលទលេ ជលពិន្ទុ វិយា’’តិ. អបរិគ្គហោ កស្សចិ វត្ថុនោ មមត្តវសេន អសង្គហោ. មុត្តភិក្ខុ វិយាតិ ខីណាសវភិក្ខុ វិយ. សោ ហិ មុត្តរាគត្តា កត្ថចិ មមាយនរហិតោ ហោតិ. អនល្លីនោ ភាវោ អធិប្បាយោ ឯតស្សាតិ អនល្លីនភាវោ. ឯវញ្ហិ ‘‘អសុចិម្ហិ បតិតបុរិសោ វិយា’’តិ ឧបមាយ សមេតិ. យថា ហិ តស្ស បុរិសស្ស សតិបិ កាយេន អល្លីយនេ ភាវោ អនល្លីនោ, ឯវំ អលោភោបិ អារម្មណករណវសេន គហិតេបិ អារម្មណេ អលគ្គភាវេន អនល្លីនភាវោ អនល្លីនាការោយេវ បវត្តតិ. ឯវំសភាវោ ហិ សោ ធម្មោតិ.

ចណ្ឌិកស្ស ភាវោ ចណ្ឌិក្កំ, ផរុសភាវោ, អត្ថតោ បន កោបោយេវ, តប្បដិបក្ខោ អផរុសភាវោ អចណ្ឌិក្កំ. អវិរោធោ អវិគ្គហោ អប្បដិបក្ខោ សភាវោ. អាឃាតវិនយនរសោតិ ឯត្ថ អាឃាតោ នាម បរស្ស អត្តានំ, អត្តនោ បរំ ឧទ្ទិស្ស, បរស្សេវ ច បរំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តោ ឧបនាហោ ពលវកោបោ. តស្ស វិនយនរសោ អបនយនរសោ. សោម្មភាវោ មជ្ជនវសេន ហិលាទនិយតា សីតលភាវោ. តេនាហ ‘‘បុណ្ណចន្ទោ វិយា’’តិ.

កាយទុច្ចរីតាទីហីតិ ¶ ហេតុម្ហិ ករណវចនំ. ហិរីយតិ លជ្ជនាការេន ជិគុច្ឆិយតិ. តេហិយេវាតិ កាយទុច្ចរិតាទីហិយេវ. ឱត្តប្បតីតិ ឧព្ពិជ្ជតិ. ហិរី បាបេ គូថេ វិយ បស្សន្តី ជិគុច្ឆតីតិ ¶ អាហ ‘‘បាបតោ ជិគុច្ឆនលក្ខណា ហិរី’’តិ. ឱត្តប្បំ តេ ឧណ្ហំ វិយ បស្សន្តំ តតោ ឧត្តសតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧត្តាសលក្ខណំ ឱត្តប្ប’’ន្តិ. ឧភោបិ បាបានំ អករណរសាតិ លជ្ជនាការេន បាបានំ អករណរសា ហិរី, ឧត្តាសាការេន ឱត្តប្បំ. បាបតោ សង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានាតិ វុត្តប្បការេនេវ បាបតោ សង្កោចនាការេន បច្ចុបដ្ឋានា. អត្តគារវបរគារវបទដ្ឋានាតិ អត្តគារវបទដ្ឋានា ហិរី អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានតាយ, អត្តាធិបតិតាយ ច. បរគារវបទដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានតាយ, លោកាធិបតិតាយ ច. អត្តានញ្ហិ គរុំ កត្វា ហិរិយា បាបំ បជហតិ កុលវធូ វិយ. បរំ គរុំ កត្វា ឱត្តប្បេន បាបំ បជហតិ វេសិយា វិយ. អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានាទិតា ច នេសំ តត្ថ តត្ថ បាកដភាវេន វេទិតព្ពា, ន បន តេសំ កទាចិ អញ្ញមញ្ញវិយោគតោ. ន ហិ លជ្ជនំ និព្ភយំ វា បាបភយំ វា អលជ្ជនំ អត្ថីតិ. ហិរិយា ពលវភាវេ បន ឱត្តប្បំ អព្ពោហារិកំ ហោតិ, ឱត្តប្បស្ស ពលវភាវេ ហិរី អព្ពោហារិកា. ឥមេ ច ទ្វេ ធម្មា ‘‘លោកបាលា’’តិ វុច្ចន្តិ. យថាហ –

‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, សុក្កា ធម្មា លោកំ បាលេន្តិ. កតមេ ទ្វេ? ហិរី ច ឱត្តប្បញ្ច, ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ សុក្កា ធម្មា លោកំ ន បាលេយ្យុំ, នយិធ បញ្ញាយេថ ‘មាតា’តិ វា ‘មាតុច្ឆា’តិ វា ‘មាតុលានី’តិ វា’’តិអាទិ (អ. និ. ២.៩).

បស្សម្ភនំ ទរថវូបសមោ, កាយ-សទ្ទោ សមូហវចនោ. សោ ចេត្ថ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយំ. វត្តិច្ឆាវសេន ហិ សទ្ទោ វិសិដ្ឋវុត្តិ ហោតីតិ អាហ ‘‘កាយោតិ ចេត្ថា’’តិអាទិ. វេទនាទយោតិ ¶ វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោតិ តយោ ខន្ធា. តថា ច វុត្តំ តត្ថ ‘‘កតមា តស្មិំ សមយេ កាយបស្សទ្ធិ ហោតិ, យា តស្មិំ សមយេ វេទនាក្ខន្ធស្សា’’តិអាទិ (ធ. ស. ៤០). ទរថោ សារម្ភោ ទោមនស្សបច្ចយានំ ឧទ្ធច្ចាទីនំ កិលេសានំ, តថា បវត្តានំ វា ចតុន្នំ ខន្ធានមេតំ អធិវចនំ. តស្ស វូបសមំ លក្ខណមស្សាតិ កាយចិត្តទរថវូបសមលក្ខណា. កាយចិត្ត…បេ… រសាតិ យថាវុត្តានមេវ បដិបក្ខធម្មានំ អភិភវនរសា. ទរថនិម្មទ្ទនេន បរិឡាហបរិប្ផន្ទនវិរហិតោ សីតិភាវោ អបរិប្ផន្ទនសីតិភាវោ. អវូបសមោ បរិប្ផន្ទនំ អសន្តវុត្តិតា. ឧទ្ធច្ចាទិកិលេសាតិ ឧទ្ធច្ចប្បធានា ឧទ្ធច្ចាធិកចិត្តុប្បាទសម្បយុត្តា កិលេសា. តេបិ ហិ ឧទ្ធច្ចវសេន អវូបសមករា. ឧទ្ធច្ចំ វា អាទិំ កត្វា សព្ពេយេវ កិលេសា ឧទ្ធច្ចាទិកិលេសា. ឯវំ សេសេសុបិ.

គរុភាវោ ¶ ទន្ធតា, ថិនមិទ្ធាធិកានំ តថា បវត្តានំ វា ចតុន្នំ ខន្ធានមេតំ អធិវចនំ. ទន្ធតាយ បដិបក្ខោ អទន្ធតា អគរុភាវោ.

ថទ្ធភាវោ ថម្ភោ. ទិដ្ឋិមានាធិកានំ, តប្បធានានំ វា ចតុន្នំ ខន្ធានំ ឯតំ នាមំ. ថទ្ធភាវនិម្មទ្ទនតោយេវ កត្ថចិ អារម្មណេ អប្បដិហតាការេន បច្ចុបដ្ឋន្តិ, សម្បយុត្តានំ វា តត្ថ អប្បដិឃាតំ បច្ចុបដ្ឋាបេន្តីតិ អប្បដិឃាតបច្ចុបដ្ឋានា.

កម្មនិ សាធុ កម្មញ្ញំ, ន កម្មញ្ញំ អកម្មញ្ញំ, តស្ស ភាវោ អកម្មញ្ញភាវោ, ទានសីលាទិបុញ្ញកិរិយាយ អសមត្ថតា. អត្ថតោ កាមច្ឆន្ទាទិសំកិលេសធម្មា, តប្បធានា វា ចត្តារោ អកុសលក្ខន្ធា. អកម្មញ្ញភាវនិម្មទ្ទនេនេវ សម្បន្នាការេន អារម្មណស្ស គហណំ អារម្មណករណសម្បត្តិ. វុត្តាវសេសា កាមច្ឆន្ទាទយោ, តទេកដ្ឋា ច សំកិលេសធម្មា សេសនីវរណាទយោ. ឥមា បន ទ្វេ វិនិពន្ធនិម្មទ្ទនេន ¶ បសាទនីយវត្ថូសុ បសាទាវហា, ហិតកិរិយាសុ វិនិយោគក្ខមភាវាវហា សុវណ្ណវិសុទ្ធិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពា.

គេលញ្ញំ អស្សទ្ធិយាទយោ, តទេកដ្ឋា ច បាបធម្មា, តប្បដិបក្ខោ អគេលញ្ញភាវោ លក្ខណំ ឯតាសន្តិ អគេលញ្ញភាវលក្ខណា. គេលញ្ញនិម្មទ្ទនេនេវ នត្ថិ ឯតាសំ អាទីនវោ ទោសោ ឧបទ្ទវោ វា, ន វា ឯតា អាទីនំ កបណំ វន្តិ បវត្តន្តីតិ និរាទីនវា, តេនាការេន បច្ចុបដ្ឋន្តិ, តំ វា សម្បយុត្តេសុ បច្ចុបដ្ឋាបេន្តីតិ និរាទីនវបច្ចុបដ្ឋានា.

កាយសម្ពន្ធី, ចិត្តសម្ពន្ធី ច ឧជុភាវោតិ លក្ខិតព្ពតាយ កាយចិត្តានំ អជ្ជវលក្ខណា. កាយចិត្តានំ នង្គលសីសចន្ទកោដិគោមុត្តវង្កតាសង្ខាតានំ កុដិលភាវានំ អត្ថតោ មាយាសាឋេយ្យាទិភូតានំ និម្មទ្ទនតោ កាយចិត្តានំ កុដិលភាវនិម្មទ្ទនរសា. តតោយេវ សព្ពថាបិ អជិម្ហភាវេន បច្ចុបដ្ឋន្តិ, សម្បយុត្តានំ វា អជិម្ហតំ បច្ចុបដ្ឋាបេន្តីតិ អជិម្ហតាបច្ចុបដ្ឋានា.

ននុ ច កាយបស្សទ្ធិអាទីនំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ធម្មានំ ឯកេកបដិបក្ខត្តា ទរថនិម្មទ្ទនាទិកិច្ចំ ឯកេកមេវ ករោតិ. កស្មា បន ទ្វេ ទ្វេ ធម្មា វុត្តាតិ? ន ខោ បនេវំ ចិន្តិតព្ពំ ភគវតាបិ តថេវ ទេសិតត្តា. កស្មា បន ភគវតា តថា ទេសិតា? សភាវធម្មភាវតោ. ន ហិ ភគវតា បុព្ពេ អវិជ្ជមានា ឯតេ ធម្មា ទេសនាវសេន ឧប្បាទិតា, អថ ¶ ខោ សភាវតោ វិជ្ជមានាយេវ សយម្ភុញាណេន សម្មា សច្ឆិកត្វា យថាសភាវា ទេសិតា, តស្មា កថមេត្ថ ភគវតា សភាវតោ វិជ្ជមានស្ស ហាបនំ កាតុំ សក្កា. សភាវតោ វិជ្ជមានតាយ ចេត្ថ ភគវតោ វចនមេវ បមាណំ. ន ហិ ភគវា យថាធម្មសាសនាធិការេ អយថាធម្មំ កថេយ្យាតិ, យស្ស បន វិជ្ជមានស្សាបិ អកថនំ, តំ អញ្ញហេតុកំ. ន ចេត្ថ តាទិសោ ហេតុ ឧបលព្ភតិ, យេន ឥមេសុ ¶ ឯកេកធម្មស្ស អកថនន្តិ. យថា បន ទ្វិន្នំ បុរិសានំ ឯកោយេវ វេរិកោ ហោតិ, តស្ស តេ បុរិសា ឱតារំ ទិស្វា ឯកតោ ហុត្វាវ ហនន្តិ, ឯវមេវ ទ្វេ ទ្វេ ធម្មា ឯកតោ ហុត្វា ឯកំ បដិបក្ខធម្មំ ហនន្តិ, យថា ច បនេតេ វិសុំ ទិស្វាបិ តំ វេរិំ ហនន្តិ, ន ឯវមេតេ តំ វិសុំ ហនន្តិ តេសំ អញ្ញមញ្ញំ អវិនាភាវតោតិ, តស្មា ឯតេ បដិបក្ខធម្មានំ ឯកេកភាវេបិ ទ្វេ ទ្វេយេវ វុត្តាតិ, អបិច ចិត្តបស្សទ្ធិអាទីហិ ចិត្តមេវ បស្សទ្ធិ លហុ មុទុ កម្មញ្ញំ បគុណំ ឧជុញ្ច ហោតិ. កាយបស្សទ្ធិអាទីហិ បន រូបកាយោបីតិ តទត្ថទស្សនត្ថំ ភគវតា ឯត្ថេវ ទុវិធតា វុត្តា, ន សមាធិអាទីសុ.

ឆន្ទនំ ឆន្ទោ, អារម្មណេន អត្ថិកតា. ‘‘ឆន្ទោ កាមោ’’តិអាទីសុ (មហានិ. ១) បន តណ្ហាបិ ឆន្ទោតិ វុច្ចតិ. ‘‘ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតី’’តិអាទីសុ វីរិយម្បីតិ តតោ និវត្តនត្ថំ វុត្តំ ‘‘កត្តុកម្យតាយេតំ អធិវចន’’ន្តិ. កត្តុកម្យតា វុច្ចតិ ករណិច្ឆា. ចេតសិកស្ស ធម្មស្ស សារម្មណត្តា ករណិច្ឆា នាម អារម្មណស្ស អាលម្ពិតុកាមតាមុខេនេវ ហោតីតិ អារម្មណករណិច្ឆាលក្ខណោ ឆន្ទោ ‘‘កត្តុកម្យតាលក្ខណោ’’តិ វុត្តោ. តេនេវាហ ‘‘អារម្មណបរិយេសនរសោ, អារម្មណេន អត្ថិកតាបច្ចុបដ្ឋានោ’’តិ ច. យទគ្គេន បនាយំ អត្តនោ អារម្មណបរិយេសនរសោ, តទគ្គេន សម្បយុត្តធម្មានម្បិ ហោតិយេវ ឯការម្មណតាយ. តេន តេសំ អារម្មណគ្គហណេ ចេតសោ ហត្ថប្បសារណំ វិយាតិ វុច្ចតិ. កថំ បន ទានវត្ថុវិស្សជ្ជនវសេន បវត្តមានចេតនាសម្បយុត្តោ ឆន្ទោ អារម្មណេន អត្ថិកោ ហោតីតិ? ននុ អវោចុម្ហា ‘‘អារម្មណករណិច្ឆាលក្ខណោ’’តិ, តស្មា សង្គាមគតឥស្សាសស្ស ខិបិតព្ពឧសូនំ គហណេ អត្ថិកតា វិយ ទានវត្ថុវិស្សជ្ជនវសេន ¶ បវត្តច្ឆន្ទោបិ វិស្សជ្ជិតព្ពេន តេន អត្ថិកោយេវាតិ. ស្វាយំ កុសលេសុ ឧប្បន្នោ កុសលច្ឆន្ទោ នាម ហោតិ យោនិសោមនសិការសមុដ្ឋានត្តា. តព្ពិបរីតតោ បន អកុសលេសុ ឧប្បន្នោ អកុសលច្ឆន្ទោ.

អធិមុច្ចនំ អារម្មណេ សន្និដ្ឋានវសេន វេទិតព្ពំ, ន បសាទនវសេន. តេនាហ ‘‘សន្និដ្ឋានលក្ខណោ’’តិ. យថា តថា ហិ អារម្មណេ និច្ឆយនំ អធិមុច្ចនំ អនធិមុច្ចន្តស្ស បាណាតិបាតាទីសុ ¶ , ទានាទីសុ វា បវត្តិយា អភាវតោ, សទ្ធា បន បសាទនីយេសុ បសាទាធិមោក្ខោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. វោដ្ឋព្ពនំ បន យថា សន្តីរិតេ អត្ថេ និច្ឆយនាការេន បវត្តិត្វា បរតោ បវត្តមានានំ តថា បវត្តិយា បច្ចយោ ហោតិ. យទិ ឯវំ វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តេសុ ធម្មេសុ កថន្តិ? តេសម្បិ ឯកំសេនេវ សំសប្បនាការស្ស បច្ចយតាយ ទដ្ឋព្ពំ, ទារកស្ស វិយ ឥតោ ចិតោ ច សំសប្បនស្ស ‘‘ករិស្សាមិ, ន ករិស្សាមី’’តិ អនិច្ឆយស្ស បដិបក្ខកិរិយា អសំសប្បនំ. យេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ អយំ សន្និដ្ឋានលក្ខណោ អធិមោក្ខោ, តេសំ អារម្មណធម្មោយេវ សន្និដ្ឋាតព្ពត្តា សន្និដ្ឋេយ្យធម្មោ. សោ បទដ្ឋានមស្សាតិ សន្និដ្ឋេយ្យធម្មបទដ្ឋានោ. ឥន្ទខិលោតិ ឯសិកាថម្ភោ វុច្ចតិ.

តេសុ តេសុ ធម្មេសូតិ យេសុ ធម្មេសុ សយំ ឧប្បន្នា, តេសុ អត្តនា សម្បយុត្តេសុ ចិត្តចេតសិកធម្មេសុ. អនារម្មណត្តេបិ ហិ តេសុ សមប្បវត្តេសុ ឧទាសីនភាវោ ‘‘តត្រមជ្ឈត្តតា’’តិ វុច្ចតិ. សមំ អវិសមំ វាហិតំ អត្តនា បវត្តិតសម្បយុត្តានំ វា យថាសកកិច្ចេសុ បវត្តនំ លក្ខណមេតិស្សាតិ សមវាហិតលក្ខណា. តត្ថ សមំ ហុត្វា បវត្តនលក្ខណាតិ អត្ថេ អបក្ខបតិតភាវោ វុត្តោ ហោតិ, អវិសមំ កត្វា បវត្តនលក្ខណាតិ អត្ថេ ឩនាធិកតានិវារណំ ¶ . ឧទាសីនភាវេន បវត្តមានាបិ ហិ ឯសា សម្បយុត្តធម្មេ សមំ កត្វា យថាសកកិច្ចេសុ បវត្តេតិ, យថា រាជា តុណ្ហី និសិន្នោបិ អធិករណធម្មដ្ឋេ យថាសកកិច្ចេសុ សមំ អប្បមត្តេ បវត្តេតិ. អលីនានុទ្ធតប្បវត្តិបច្ចយានំ ធម្មានំ ឩនាធិកតាយ លីនុទ្ធតភាវស្ស និវារណកិច្ចាតិ វុត្តំ ‘‘ឩនាធិកតានិវារណរសា’’តិ. យទិ ឯវំ កថំ សហជាតាធិបតីនំ អធិបតិភាវោ. អាធិបច្ចញ្ហិ តេសំ កិច្ចតោ អធិកភាវោតិ? នាយំ ទោសោ. តម្បិ តស្ស កិច្ចមេវ, យំ សហជាតធម្មានំ អធិបតិភាវេ បវត្តាបនំ. យថា ហិ រង្គមណ្ឌលំ គតោ នដកាចរិយោ តេ តេ នដកេ យថាសកំ អនុរូបំ ភូមិយំ យោជេតិ, ឯវមេសាបិ អត្តនា សម្បយុត្តធម្មេសុ អធិបតិភាវេ ឋិតេ អធិបតិភាវេ យោជេតិ, ឥន្ទ្រិយត្តេ ឋិតេ ឥន្ទ្រិយត្តេ, ន បន សកសកកិច្ចតោ ឩនតំ, អធិកតំ វា បត្តុំ ទេតីតិ. ‘‘ឥទំ និហីនកិច្ចំ ហោតុ, ឥទំ អតិរេកកិច្ច’’ន្តិ ឯវំ បក្ខបាតវសេន វិយ បវត្តិ បក្ខបាតោ. តំ ឧបច្ឆិន្ទន្តី វិយ ហោតីតិ បក្ខបាតុបច្ឆេទនរសា. សា ចិត្តចេតសិកានំ អជ្ឈុបេក្ខនេន សមប្បវត្តេសុ អាជានីយេសុ សារថិ វិយ ទដ្ឋព្ពា.

កិរិយា ការោតិ ការ-សទ្ទស្ស ភាវសាធនតំ អាហ. តេន ការោតិ នាញ្ញំ, កិរិយាយេវាតិ ទីបិតំ ¶ ហោតិ. មនស្មិំ ការោតិ មនសិ អារម្មណស្ស ករណំ. យេន ហិ មនោ អារម្មណេ ករីយតិ អារម្មណេនស្ស សំយោជនតោ, តតោ ឯវ តេន អារម្មណម្បិ មនសិ ករីយតីតិ. មនសិការោតិ ចេត្ថ អលុត្តសមាសោ ទដ្ឋព្ពោ. បុរិមមនតោតិ ភវង្គមនតោ. វិសទិសំ មនន្តិ វីថិជវនមនំ, តំ ករោតីតិ មនសិការោ, មនសិការសាមញ្ញេន វីថិជវនបដិបាទកេ ទស្សេតិ. ឯត្ថ បន ឧបយោគត្ថភុម្មវចនេ សមាសោ ទដ្ឋព្ពោ. សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណាភិមុខំ សារេន្តោ បយោជេន្តោ វិយ ហោតីតិ មនសិការោ ¶ សារណលក្ខណោតិ វុត្តោ. សំយោជនរសោតិ បយោជនរសោ. វិតក្កោ សម្បយុត្តានំ អារម្មណេ អភិនិរោបនសភាវត្តា អារម្មណេ ចិត្តំ បក្ខិបន្តោ វិយ ហោតិ. ចេតនា អត្តនោ អារម្មណំ គណ្ហន្តី សម្បយុត្តេបិ សកសកកិច្ចំ ការេតីតិ អត្តនា ករណេន ពលំ និយោជេន្តោ ពលនាយកោ វិយ ហោតិ. មនសិការោ សម្បយុត្តេ អារម្មណេ បយោជេតីតិ អាជានីយប្បយោជនកសារថិ វិយាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

អារម្មណាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានោតិ អារម្មណេ សំយោជនវសេន តទភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. ឯត្ថ សតិយា អប្បមុស្សនច្ឆន្ទតា វិសយាភិមុខបច្ចុបដ្ឋានតា, មនសិការស្ស បន សំយោជនវសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. អារម្មណបដិបាទកស្ស សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នតាវចនំ ឥតរមនសិការានំ វិញ្ញាណក្ខន្ធបរិយាបន្នតំ ទស្សេតិ. មហិសាសកា បន ‘‘អាវជ្ជនស្ស វិញ្ញាណភាវេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស សព្ពវិសយតា បរិហាយេយ្យ, តស្មា តំ ជវនសម្បយុត្តសង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នមេវា’’តិ វទន្តិ. តេសញ្ហិ អយមធិប្បាយោ – យទិ តំ វិសុំ ចិត្តសភាវំ សិយា, បច្ចុប្បន្នចិត្តំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តស្ស តស្ស អនន្តរំ ឧប្បជ្ជមានជវនានំ បច្ចុប្បន្នារម្មណតា ន ភវេយ្យ, អញ្ញទត្ថុ អតីតារម្មណតាវ សិយា, ឯវញ្ច សតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សាបិ បច្ចុប្បន្នចិត្តារម្មណតាយ អភាវតោ អសព្ពវិសយតា អាបជ្ជេយ្យ, យទគ្គេន ច តំ អសព្ពវិសយំ, តទគ្គេន សាវរណម្បិ ហោតិ យត្ថ ន បវត្តតិ, តត្ថ អាវរណសម្ភវតោ, តស្មាស្ស សកលលោកសិទ្ធោ សព្ពញ្ញុភាវោ, អនាវរណភាវោ ច បរិហាយេថ, ជវនសម្បយុត្តភាវេ បន សតិ អាវជ្ជនស្ស នាយំ ឥដ្ឋវិឃាតោ អាបជ្ជតីតិ. តយិទំ តេសមភិនិវេសមត្តំ ‘‘អាវជ្ជនា កុសលានំ ខន្ធានំ, អកុសលានំ ខន្ធានំ អនន្តរបច្ចយេន ¶ បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤១៧) វចនេន តស្សានន្តរំ កុសលាកុសលុប្បត្តិយា ទីបិតត្តា. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បន បច្ចុប្បន្នចិត្តារម្មណភាវោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – អតីតាទិវសេន ហិ វិភាគមកត្វា ‘‘ឥមស្ស ចិត្តំ ជានាមី’’តិ បវត្តស្ស អាវជ្ជនំ សាមញ្ញេន យំ កិញ្ចិ អភិមុខីភូតំ ចិត្តមាវជ្ជតិ, តតោ ជវនានិបិ អត្តនោ អត្តនោ ¶ អភិមុខីភូតំ ចិត្តមារម្មណំ កត្វា បវត្តន្តិ, ន ចេត្ថ ជវនានំ ភិន្នារម្មណតា អាសង្កិតព្ពា ចិត្តសាមញ្ញេន អារម្មណស្ស អភិន្នត្តា, តស្មា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បច្ចុប្បន្នចិត្តារម្មណតំ បដិច្ច ន កាចិ វិហេសា អនុភវិតព្ពាតិ. កិំ វា ឯតេន យុត្តិវាទេន, ននុ វុត្តំ ភគវតា – ‘‘អចិន្តេយ្យោ ពុទ្ធវិសយោ’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧), តស្មា អបរិមិតបុញ្ញសម្ភារេកផលស្ស អចិន្តេយ្យសភាវត្តា អាវជ្ជនេន វិនាបិ វិសយគ្គហណេ វិពន្ធនាភាវតោ យត្ថ កត្ថចិ បវត្តិ អប្បដិហតាយេវាតិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘អាវជ្ជនំ អនាគតចិត្តមារម្មណំ កត្វា និរុជ្ឈតិ, ជវនមេវ បន បច្ចុប្បន្នមារម្មណំ គណ្ហាតី’’តិ វទន្តិ. យស្មា បន ‘‘អនាគតារម្មណា អាវជ្ជនា បច្ចុប្បន្នារម្មណានំ ខន្ធានំ អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ បាឡិ នត្ថិ, តស្មា តំ អប្បមាណំ.

ករោតីតិ ករុណា. កិំ ករោតិ, កេសំ កិំ និមិត្តន្តិ អាហ ‘‘បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ ហទយកម្បន’’ន្តិ. កម្បនន្តិ ច បរេសំ ទុក្ខំ ទិស្វា តស្ស អសហនាការេន ចិត្តស្ស អញ្ញថត្តំ, តទិទំ សប្បុរិសានំយេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘សាធូន’’ន្តិ. សប្បុរិសា ហិ អត្តហិតបរហិតសាធនេន ‘‘សាធូ’’តិ វុច្ចន្តិ. ‘‘កិណាតី’’តិ ឥមស្ស អត្ថមាហ ‘‘វិនាសេតី’’តិ, អទស្សនំ គមេតិ អបនេតីតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘បរទុក្ខាបនយនាការប្បវត្តិលក្ខណា’’តិ. បរេសំ ទុក្ខស្ស អបនយនំ ហោតុ វា, មា វា, សោ ¶ បរទុក្ខាបនយនាការោ, តថាបវត្តិលក្ខណាតិ បរ…បេ… លក្ខណា. អបនេតុកាមតាយ បរេសំ ទុក្ខស្ស អសហនំ អនធិវាសនំ បរទុក្ខាសហនំ. ន វិហិំសា អវិហិំសា, សត្តានំ អវិហេឋនំ, តំ បច្ចុបដ្ឋាបេតិ, វិហិំសាយ វា បដិបក្ខភាវេន បច្ចុបដ្ឋាតីតិ អវិហិំសាបច្ចុបដ្ឋានា.

បមោទនលក្ខណាតិ បរសម្បត្តិយា បមោទនលក្ខណា. អនិស្សាយនរសាតិ ឥស្សាយនស្ស ឧសូយនស្ស បដិបក្ខភាវកិច្ចា. បន្តសេនាសនេសុ, អធិកុសលធម្មេសុ ច អរមណំ អរតិ. សា អត្ថតោ ឥស្សាធិកំ ទោមនស្សសហគតំ, ថិនមិទ្ធាធិកញ្ច ឧទ្ធច្ចំ. តត្ថ បុរិមំ បរសម្បត្តិវិសយំ, ទុតិយំ បន្តសេនាសនាទិវិសយន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អរតិយា វិហននាការេន បច្ចុបដ្ឋាតិ, តស្សា វិឃាតំ វា វូបសមំ បច្ចុបដ្ឋាបេតីតិ អរតិវិឃាតបច្ចុបដ្ឋានា. ‘‘អនិយតេ ឥច្ឆន្តី’’តិ ឥមិនា ចេតសិកន្តរភាវេន ឥច្ឆន្តីតិ ទស្សេតិ.

កាយទុច្ចរិតតោតិ វត្ថុវីតិក្កមសង្ខាតទុច្ចរិតតោ. កាយទុច្ចរិតាទិវត្ថូនន្តិ បរបាណបរធនបរឥត្ថិអាទីនំ ¶ កាយទុច្ចរិតាទីនមាលម្ពណភូតានមេវ វត្ថូនំ. អវីតិក្កមលក្ខណាតិ អមទ្ទនលក្ខណា. កាយទុច្ចរិតាទិវត្ថុតោ សង្កោចនកិរិយាបទេសេន កាយទុច្ចរិតាទិតោយេវ សង្កោចនកិរិយា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ វិរតិយោ ទុច្ចរិតវត្ថុនោ អកិរិយបច្ចុបដ្ឋានា យុជ្ជន្តិ, អថ ខោ ទុច្ចរិតស្សេវ, វិរតីនញ្ច សោរច្ចវសេន សង្កោចនំ, អកិរិយា ច ហិរោត្តប្បានំ ជិគុច្ឆាទិវសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. សទ្ធា…បេ… បទដ្ឋានាតិ ឯត្ថ សទ្ធាទយោ សព្ពេវ ធម្មា កាយសុចរិតាទីនំ បទដ្ឋានាតិ ឯកេ. អបរេ បន ‘‘កម្មំ កម្មផលំ សទ្ទហន្តស្ស កាយទុច្ចរិតាទិអករណតោ, ហិរោត្តប្បសម្បន្នស្ស មុសាវាទាទិអកថនតោ, អប្បិច្ឆសន្តុដ្ឋីសល្លេខគុណសមន្នាគតស្ស មិច្ឆាជីវវិវជ្ជនតោ ច សទ្ធាទយោ ¶ តិណ្ណំ ធម្មានំ យថាក្កមេន បទដ្ឋានា’’តិ វទន្តិ. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. ឥមាសូតិ ឥមាសុ តីសុ វិរតីសុ. ឯកេកំ និយតំ វិរតិមិច្ឆន្តីតិ អញ្ញំ ឯកំ ចតុត្ថនិយតវិរតិមិច្ឆន្តិ. អថ វា និទ្ធារណត្ថេ ភុម្មវសេន ឥមាសំ អន្តរេ ឯកំ និយតំ វិរតិមិច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. ឧភយថាបិ បន តេសំ ឥច្ឆា ន យុជ្ជតិ អបរាយ វិរតិយា ធម្មសេនាបតិនាបិ អទេសិតត្តា, វិសយស្ស ច សទា សន្និហិតត្តាភាវេន និយតាយ ឯវ ឯកិស្សា អភាវតោ. តេនេវ ហិ អភយគិរិវាសិនោយេវ ច កេចិ ឥមាសំ តិវិធត្តំ អនិយតត្តមេវ ច ឥច្ឆន្តិ. វុត្តញ្ហិ តេហិ –

‘‘ករុណាមុទិតា សម្មាវាចាកម្មន្តអាជិវា;

យេភុយ្យតោ អនិយតា, ហោន្តិ គោចរភេទតោ’’តិ. –

ឯត្ថ បន ‘‘យេភុយ្យតោ’’តិ វចនំ លោកុត្តរចិត្តេសុ សព្ពទា ឯកតោយេវ ច លព្ភមានតំ សន្ធាយ វុត្តំ.

ទុតិយចិត្តេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ. យថា ចិត្តំ, ឯវំ តំសម្បយុត្តធម្មាបីតិ ទុតិយេ សសង្ខារា ឯវាតិ អាហ ‘‘សសង្ខារភាវមត្តមេវ ហេត្ថ វិសេសោ’’តិ. តថាតិ យថា តតិយេ, តថា ចតុត្ថេបិ បីតិយា សុខបទដ្ឋានត្តា. សុខស្ស ចេត្ថ អភាវតោ អាហ ‘‘ឋបេត្វា បីតិ’’ន្តិ. ននុ ច ‘‘ករុណាមុទិតា ឧបេក្ខាសហគតេ ន សម្ភវន្តី’’តិ វទន្តិ, តស្មា យថា បីតិយា, ឯវំ តាសម្បិ បដិក្ខេបោ កាតព្ពោតិ? ន កាតព្ពោ, អប្បនាបត្តិតោ បុព្ពេ ករុណាមុទិតានំ ឧបេក្ខាសហគតានម្បិ សម្ភវតោ. ករុណាមុទិតាភាវនាកាលេ ហិ អប្បនាវីថិតោ បុព្ពេ ឧបេក្ខាសហគតចិត្តេនាបិ បរិកម្មំ ហោតិ, អប្បនាវីថិយំ បន សោមនស្សសហគតចិត្តេនេវ ឯកាវជ្ជនវីថិយា ¶ វេទនាបរិវត្តនាភាវតោ, តស្មា បុព្ពភាគវសេនេវ ករុណាមុទិតានម្បិ ¶ ឧបេក្ខាសហគតេសុ សម្ភវោ ហោតីតិ អាចរិយា. អបរេ បន សព្ពទាបិ តាសំ ឧបេក្ខាសហគតេសុ សម្ភវំ ន ឥច្ឆន្តិ. ‘‘អវសេសា បញ្ចមេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តី’’តិ អវិសេសេន វុត្តត្តា ឥទានិ វិសេសទស្សនត្ថមាហ ‘‘សោមនស្សដ្ឋានេ ចា’’តិអាទិ.

៨១. ករុណាមុទិតាទយោតិ ករុណាមុទិតា ចេវ វិរតិត្តយញ្ច. តេនាហ ‘‘បញ្ចា’’តិ.

ឯវំ កាមាវចរកុសលចិត្តសម្បយុត្តេ ទស្សេត្វា ឥទានិ រូបាវចរកុសលចិត្តសម្បយុត្តធម្មេ ទស្សេតុំ ‘‘អវសេសេសុ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឋបេត្វា វិរតិត្តយន្តិ វិរតិត្តយំ វជ្ជេត្វា. កស្មា បនេត្ថ វិរតិត្តយំ បរិច្ចត្តន្តិ? វុច្ចតេ – សុវិសុទ្ធកាយកម្មាទិកស្ស ចិត្តសមាធានវសេន រូបារូបាវចរកុសលប្បវត្តិ, ន កាយកម្មាទីនំ សោធនវសេន, នាបិ ទុច្ចរិតទុរាជីវានំ សមុច្ឆិន្ទនវសេន. តថា ហិ នីវរណាទិធម្មានំ អវត្ថត្តយំ ហោតិ វីតិក្កមាវត្ថា បរិយុដ្ឋានាវត្ថា អនុសយាវត្ថាតិ. តត្ថ វីតិក្កមាវត្ថាយ បដិបក្ខំ កាមាវចរកុសលំ បរិយុដ្ឋានាវត្ថាយ រូបារូបាវចរំ, អនុសយាវត្ថាយ លោកុត្តរកុសលំ. ទុច្ចរិតទុរាជីវានំ បន ឋបេត្វា វីតិក្កមាវត្ថំ, អនុសយាវត្ថញ្ច វីតិក្កមាវត្ថាយ វិសុំ បរិយុដ្ឋានាវត្ថា ន ឧបលព្ភតិ. យស្សា វិបច្ចនីកំ រូបារូបាវចរកុសលំ សិយា, តស្មា តំ នេវ កាមាវចរកុសលំ វិយ តេសំ វីតិក្កមាវត្ថំ សោធេតិ, ន ច លោកុត្តរំ វិយ អនុសយាវត្ថំ សមុច្ឆិន្ទតិ, បដិបស្សម្ភេតិ វា. សីលវិសុទ្ធិយំ សីលសោធនវសេន កាមាវចរកុសលេនេវ វិគតវីតិក្កមស្ស បរិសុទ្ធកាយកម្មាទិកស្ស យោគិនោ ចិត្តសមាធានវសេន បវត្តតីតិ មហគ្គតចិត្តុប្បាទេ វិរតីនំ អសម្ភវោយេវ. ឥមមេវ ហិ អត្ថំ សាធេតុំ ‘‘វិរតិយោ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តេត្តិំស វា ករុណាទិឈានវសេន បវត្តនកាលេ ¶ . តតោតិ តតោ តតិយេ វុត្តចេតសិកតោ. ករុណាមុទិតានំ អប្បនាបត្តានមេកន្តសោមនស្សសហគតត្តា អាហ ‘‘បញ្ចមេន…បេ… ករុណាមុទិតាវជ្ជា’’តិ.

រូបាវចរបញ្ចមេ វុត្តនយេនាតិ តិំសេវាតិ អធិប្បាយោ. យទិ ឯវំ រូបាវចរតោ កោ វិសេសោតិ អាហ ‘‘អរូបាវចរភាវោវេត្ថ វិសេសោ’’តិ, បញ្ចមេ រូបសញ្ញាភាវតោ រូបាវចរភាវោ, ឥធ បន រូបសញ្ញាសមតិក្កមេន បត្តព្ពត្តា អរូបាវចរភាវោតិ អយមេវស្ស តតោ វិសេសោតិ អត្ថោ.

បឋមជ្ឈានិកេតិ ¶ បឋមជ្ឈានវតិ. មគ្គចិត្តេតិ ចតុព្ពិធេបិ មគ្គញាណេ. ទុតិយជ្ឈានិកាទិភេទេតិ ទុតិយតតិយចតុត្ថបញ្ចមជ្ឈានិកេ. វុត្តនយេនាតិ ‘‘ទុតិយេន វិតក្កវជ្ជា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន. កិំ អវិសេសេនាតិ ចេ, នោតិ អាហ ‘‘ករុណាមុទិតាន’’ន្តិអាទិ. មគ្គធម្មេសុ បាទកជ្ឈានាទិវសេន កទាចិ សម្មាសង្កប្បវិរហោ សិយា, ន បន វិរតិវិរហោ, កាយទុច្ចរិតាទីនំ សមុច្ឆិន្នវសេនេវ អរិយមគ្គស្ស បវត្តនតោតិ អាហ ‘‘និយតវិរតិភាវោ’’តិ. លោកុត្តរភាវោតិ ឆព្ពិសុទ្ធិបរម្បរាយ បត្តព្ពត្តា លោកតោ ឧត្តរណភាវោ.

ឯវំ កុសលចេតសិកានំ សម្បយោគវចនត្ថលក្ខណាទីនិ ទស្សេត្វា ឥទានិ អកុសលចេតសិកានិ ទស្សេតុំ ‘‘អកុសលា បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ឆ យេវាបនកាតិ កិញ្ចាបិ បឋមេ អនិយតយេវាបនកា ន លព្ភន្តិ, អកុសលេសុ បន លព្ភមានកយេវាបនធម្មេ ឯកត្ថ ទស្សេតុំ តេសម្បិ ឥធេវ វចនំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ច កត្វា ឧបរិ ធម្មានំ ឧទ្ទេសានន្តរំ ‘‘ឯវំ យេវាបនា’’តិអាទិ វុត្តំ. វិចិកិច្ឆាសហគតេ ឆន្ទាធិមោក្ខានំ, ឧទ្ធច្ចសហគតេ ឆន្ទស្ស ច អភាវតោ វុត្តំ ‘‘បដិបាដិយា ទសសុ ចិត្តេសូ’’តិ.

៨២. និទ្ទិដ្ឋាតិ ¶ និស្សេសេន ទស្សិតា. ហតា វិហតា វិទ្ធស្តា បាបា អបាយាទិទុក្ខបាបនតោ ‘‘បាបា’’តិ សង្ខាតា អកុសលធម្មា យេន សោ ភគវា ហតបាបោ, តេន. លាភោ អលាភោ, យសោ អយសោ, និន្ទា បសំសា, សុខំ ទុក្ខន្តិ ឥមេសុ អដ្ឋសុ លោកធម្មេសុ អកម្បនដ្ឋេន តាទិនា សម្មាសម្ពុទ្ធេន. សោ ហិ លាភាទីសុ យាទិសោ, អលាភាទីសុបិ តាទិសោយេវាតិ ‘‘តាទី’’តិ វុច្ចតិ.

ន ហិរីយតីតិ ន លជ្ជតិ. អហិរិកោតិ បុគ្គលោ ធម្មសមូហោ វា. ‘‘អហិរិក្ក’’ន្តិ វត្តព្ពេ ឯកស្ស ក-ការស្ស លោបំ កត្វា ‘‘អហិរិក’’ន្តិ វុត្តំ. ន ឱត្តប្បន្តិ ឱត្តប្បស្ស បដិបក្ខភូតំ ធម្មមាហ. អជិគុច្ឆនំ អហីឡនំ. អលជ្ជនំ អវិលា. អជិគុច្ឆនលក្ខណន្តិ សភាវវសេន វុត្តំ, អលជ្ជនលក្ខណន្តិ កុសលាព្យាកតស្ស សាធារណាយ ហិរិយា បដិបក្ខវសេន. តេហេវាតិ កាយទុច្ចរិតាទីហិ ឯវ. អសារជ្ជនំ និព្ភយតា. អនុត្តាសោ អសម្ភមោ. រសាទីនិ ហិរិឱត្តប្បេសុ វុត្តបដិបក្ខវសេន គហេតព្ពានីតិ ន តានិ ឥធ វុត្តានិ. តេសុ ហិ អលជ្ជនាការេន បាបានំ ករណរសំ អហិរិកំ. អនុត្តាសាការេន អនោត្តប្បំ ¶ . វុត្តប្បការេនេវ បាបតោ អសង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានានិ. អត្តនិ, បរេសុ ច អគារវបទដ្ឋានានិ. គាមសូករស្ស វិយ អសុចិតោ កិលេសាសុចិតោ អជិគុច្ឆនំ អហិរិកេន ហោតិ. សលភស្ស វិយ អគ្គិតោ បាបតោ អនុត្តាសោ អនោត្តប្បេន ហោតិ. យថាហុ បោរាណា –

‘‘ជិគុច្ឆតិ នាហិរិកោ, បាបា គូថាវ សូករោ;

ន ភាយតិ អនោត្តប្បោ, សលភោ វិយ បាវកា’’តិ.

ឯត្ថ ¶ ច យថា ហិរិយា ពលវភាវេ ឱត្តប្បំ អព្ពោហារិកំ ហោតិ, ឱត្តប្បស្ស ពលវភាវេ ហិរី អព្ពោហារិកា, ឯវំ អហិរិកស្ស ពលវភាវេ អនោត្តប្បំ អព្ពោហារិកំ, អនោត្តប្បស្ស ពលវភាវេ អហិរិកំ អព្ពោហារិកំ ហោតីតិ កេចិ, តំ ន យុជ្ជតិ. យថា ហិ អសុចិនា អត្តានំ មក្ខេន្តោ, សប្បមុខេ ហត្ថំ បវេសេន្តោ ពាលទារកោ តត្ថ បដិក្កូលភាវស្ស, អាទីនវស្ស ច អនុបបរិក្ខនតោ នេវ ជិគុច្ឆតិ, ន ច ឧត្តសតិ, ឯវមេវំ ធម្មសភាវស្ស អញ្ញាណតោ មោហោ បាបតោ នេវ ជិគុច្ឆតិ, ន ឧត្តសតិ, តស្មា តំសម្បយុត្តចិត្តុប្បាទេ ឧភយម្បិ ពលវតរំ ហោតីតិ.

លុព្ភន្តីតិ អភិគិជ្ឈន្តិ, អល្លីយន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. អារម្មណគ្គហណលក្ខណោតិ ឯត្ថ អារម្មណគ្គហណំ នាម ‘‘មម ឥទ’’ន្តិ តណ្ហាភិនិវេសវសេន អភិនិវិដ្ឋស្ស អារម្មណស្ស អវិស្សជ្ជនំ, ន អារម្មណករណមត្តំ. អភិសង្គោ អតិសយវតាយ អាសត្តិយា ទុម្មោចនីយភាវោ. អបរិច្ចាគោ អវិជហនំ. តេលញ្ជនរាគោ វិយាតិ ធោវិត្វាបិ បរិច្ចជិតុំ អសក្កុណេយ្យោ តេលមក្ខិតអញ្ជនរាគោ វិយ. ‘‘អស្សាទានុបស្សិនោ តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ វចនតោ វុត្តំ ‘‘អស្សាទទស្សនបទដ្ឋានោ’’តិ. តត្ថ អស្សាទវសេន ទស្សនំ អស្សាទទស្សនំ. ននុ ច អស្សាទទស្សនម្បិ អត្ថតោ លោភោយេវាតិ កថំ សយំ អត្តនោ បទដ្ឋានំ ហោតីតិ? សច្ចំ, បឋមំ នាតិពលវលោភវសេន អស្សាទទស្សនោ បច្ឆា ពលវលោភោ ហោតីតិ តស្ស តំបទដ្ឋានតា វុត្តា. តេនេវ ច ‘‘តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ វុត្តំ. អបរេ បន ‘‘អស្សាទោ នាម សុខវេទនា, អស្សាទទស្សនន្តិ អស្សាទទិដ្ឋី’’តិ វទន្តិ. សុខវេទនាយ វា ការណភូតំ សុភនិមិត្តំ អស្សាទោ នាម, អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ បវត្តា តយោ វិបល្លាសា អស្សាទទស្សនំ នាមាតិ កេចិ.

មុយ្ហន្តីតិ ¶ ន ពុជ្ឈន្តិ. ធម្មសភាវស្ស យាថាវតោ អទស្សនំ ចិត្តស្ស អន្ធភាវោ. អញ្ញាណំ ¶ ញាណបដិបក្ខោ ធម្មោ. តត្ថ បុរិមលក្ខណំ សភាវវសេន វុត្តំ, ឥតរំ បដិបក្ខវសេន. អថ វា អញ្ញាណលក្ខណោតិ កិច្ចវសេន វុត្តំ. សោ ហិ អសម្បដិវេធរសោតិ វុត្តោ. ធម្មសភាវំ បដិវិជ្ឈិតុំ អសមត្ថតា អសម្បដិវេធោ. អារម្មណសភាវច្ឆាទនរសោតិ យថា អញ្ញាណំ, មោហសមង្គិបុគ្គលោ វា អារម្មណសភាវំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន លភតិ, មោហស្ស តថា បវត្តិ អារម្មណសភាវច្ឆាទនំ. ឯត្ថ ច ញាណំ អារម្មណំ យថាសភាវតោ ជានាតិ, ទិដ្ឋិ យថាសភាវំ វិជហិត្វា អយាថាវតោ គណ្ហាតិ, មោហោ បន ន កថញ្ចិ វិជានាតិ. យទិ ឯវំ អារម្មណគ្គហណកាលោ កថំ តទា សោ អារម្មណំ ជានាតេវាតិ? តទាបិ ន ជានាតិ. យថា បន ផស្សាទយោ ផុសនាការាទិមត្តវសេនេវ អារម្មណំ គណ្ហន្តិ, ន ជាននវសេន, ឯវមយំ អារម្មណំ គហេត្វា ឧប្បជ្ជមានោ បដិច្ឆាទនាការេនេវ គណ្ហាតិ, ន បន ជាននាការេនាតិ. យស្ស ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស អន្ធករណំ អន្ធការោ, តថា បច្ចុបដ្ឋាតិ, តំ វា បច្ចុបដ្ឋាបេតីតិ អន្ធការបច្ចុបដ្ឋានោ.

មិច្ឆា បស្សន្តីតិ ធម្មសភាវស្ស វិបរីតវសេន អនិច្ចាទិំ និច្ចាទិវសេន បស្សន្តិ. អយោនិសោ អភិនិវេសោ ឧប្បថាភិនិវេសោ. ធម្មសភាវំ អតិក្កមិត្វា បរតោ និច្ចាទិតោ វា បរប្បច្ចយតោ វា អាមសនំ បរាមាសោ, វិបរីតគ្គាហវសេន ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ អភិនិវេសនំ មិច្ឆាភិនិវេសោ. អរិយានំ អទស្សនកាមតាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន សទ្ធម្មអសោតុកាមតាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

យស្ស ធម្មស្ស វសេន ឧទ្ធតំ ហោតិ ចិត្តំ, តំសម្បយុត្តធម្មា វា, សោ ធម្មោ ឧទ្ធច្ចំ. តេនាហ ‘‘ឧទ្ធតភាវោ’’តិ. អវូបសមោតិ អសន្និសិន្នភាវោ. វាតា…បេ… បដាកា វិយាតិ ¶ យថា បដាកា យោត្តពលេន ធជយដ្ឋិំ អមុញ្ចន្តីបិ វាតាភិឃាតេន ឯត្ថ អវដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ, ឯវមិទម្បិ អធិមោក្ខពលេន អារម្មណំ អមុញ្ចន្តម្បិ អយោនិសោមនសិការពលេន អារម្មណេ អចលំ អវដ្ឋាតុំ ន សក្កោតីតិ វាតប្បហារេនេវ ចលធជបដាកា វិយ អនវដ្ឋានកិច្ចំ. ភន្តត្តំ បរិព្ភមនាការោ. ឧទ្ធច្ចស្ស សព្ពាកុសលសាធារណត្តា, អញ្ញេសញ្ច អកុសលសាធារណានំ វិសុំ បទដ្ឋានស្ស លព្ភមានត្តា វុត្តំ ‘‘អយោនិសោ…បេ… បទដ្ឋាន’’ន្តិ. យេនាការេន វា មនសិករោតោ ឧទ្ធច្ចំ ឧប្បជ្ជតិ, តេនាការេន មនសិករណំ ឥធ អយោនិសោមនសិការោ. អថ វា ឧទ្ធច្ចនិមិត្តស្ស អារម្មណស្ស មនសិករណំ ឥធ អយោនិសោមនសិការោ.

មញ្ញតីតិ ¶ អភិមញ្ញតិ, អហំការំ ករោតីតិ អត្ថោ. សេយ្យាទិវសេន ឧច្ចតោ នមនំ ឧណ្ណតិ. សម្បគ្គហរសោតិ ឧណ្ណតិវសេនេវ អត្តនោ, សម្បយុត្តធម្មានំ វា សម្បគ្គណ្ហនកិច្ចោ, ន វីរិយំ វិយ តំតំកិច្ចសាធនេន. អភិភុស្សហនវសេន ហីនស្ស អត្តានំ នីចំ កត្វា គហណម្បិ បគ្គណ្ហនវសេនេវាតិ វេទិតព្ពំ. កេតុ…បេ… បច្ចុបដ្ឋានោតិ ឯត្ថ កេតុ វុច្ចតិ អច្ចុគ្គតធជោ, ឥធ បន កេតុ វិយាតិ កេតុ, ឧឡារតមាទិភាវោ, តំ កេតុភាវសង្ខាតំ កេតុំ កម្យតីតិ កេតុកម្យំ, យស្ស ធម្មស្ស វសេន តំ កេតុកម្យំ, សោ កេតុកម្យតា. ‘‘អហ’’ន្តិ បវត្តនតោ មានស្ស ទិដ្ឋិសទិសី បវត្តតីតិ ទិដ្ឋិមានា ឯកចិត្តុប្បាទេ ន បវត្តន្តិ, ទ្វេ កេសរសីហា វិយ ឯកគុហាយំ, តស្មា មានោ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តចិត្តេ សព្ពទា អនុប្បជ្ជមានោបិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តចិត្តេ និយមេន អនុប្បជ្ជនតោ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភបទដ្ឋានោ. មានោ ធម្មសមូហគ្គហណេ ពលវំ ហុត្វា អត្តុក្កំសនភាវេន ¶ បវត្តតិ, ទិដ្ឋិ ឯកេកធម្មម្បិ និច្ចាទិអាការេន គណ្ហន្តី បវត្តតិ. អត្តសិនេហសន្និស្សយោ វា មានោ, អត្តកិលមថានុយោគសន្និស្សយា ទិដ្ឋីតិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

ឥស្សតីតិ ឧសូយតិ. តត្ថេវាតិ បរសម្បត្តីសុយេវ. ឥស្សាវសេន បរសម្បត្តីសុ អតុស្សនតោ វុត្តំ ‘‘អនភិរតិរសា’’តិ. តេនេវេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ឥស្សានលសិខា យេសំ, ហទយេ ជលតីធ តេ;

នេវ វិន្ទន្តិ បាមោជ្ជំ, សម្ពុទ្ធាទីហិ សេវិត’’ន្តិ.

មច្ឆរយោគេន មច្ឆរិនិ បវត្តំ មច្ឆរ-សទ្ទំ គហេត្វា អាហ ‘‘មច្ឆរភាវោ មច្ឆរិយ’’ន្តិ. និរុត្តិនយេន បន ‘‘មា ឥទំ អច្ឆរិយំ អញ្ញេសំ ហោតុ, មយ្ហំវ ហោតូ’’តិ មច្ឆរិយន្តិ បោរាណា. និគុហណំ អត្តនោ សម្បត្តិយា បរេសំ អទស្សនំ. សង្កោចនំ អត្តសម្បត្តីនំ បរេហិ សាធារណភាវករណស្ស អរុច្ចនាការេន បដិកុដនំ. ‘‘មា ឥទំ បរស្ស ហោតូ’’តិ បរេសុ បដិហននវសេន អត្តសន្តកស្ស អារម្មណករណតោ មច្ឆេរំ បដិឃចិត្តេស្វេវ លព្ភតីតិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ឯកស្សេវ ធម្មស្ស អញ្ញត្ថ បដិហញ្ញិត្វា អញ្ញារម្មណភាវប្បសង្គតោ. បរេហិ សាធារណភាវេ បដិហននវសេន បន តំ អារព្ភ បវត្តនតោ មច្ឆេរំ បដិឃចិត្តេសុ ឧប្បជ្ជតីតិ យុត្តំ. អត្តសម្បត្តីតិ អាវាសាទិសម្បត្តិ.

កុច្ឆិតំ កតន្តិ ឯត្ថ កតម្បិ អកតម្បិ គរហិតព្ពត្តា កុច្ឆិតំ កតំ នាម ហោតិ. ឯវញ្ហិ ¶ វត្តារោ ហោន្តិ ‘‘យំ មយា ន កតំ, តំ កុកត’’ន្តិ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កតាកតានុសោចនរស’’ន្តិ. ឯវំ កតាកតំ ទុច្ចរិតំ សុចរិតម្បិ កុច្ឆិតំ កតំ នាម. សុចរិតម្បិ ហិ គរហន្តស្ស កុច្ឆិតំ កតន្តិ ហោតិ ¶ . យថា បន បថវីកសិណារម្មណំ ឈានំ បថវីកសិណំ, ឯវំ កុកតំ អារព្ភ វិប្បដិសារវសេន បវត្តំ ចិត្តំ តំសហចរិតតាយ ឥធ កុកតន្តិ គហេតព្ពំ. អថ វា កតាកតំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជនកវិប្បដិសារចិត្តំយេវ គរហិតព្ពតោ ‘‘កុច្ឆិតំ កតំ កុកត’’ន្តិ វុច្ចតិ. យស្ស ធម្មស្ស វសេន តំ ចិត្តំ កុកតំ នាម ហោតិ, សោ ធម្មោ កុក្កុច្ចំ. តេនាហ ‘‘កុកតំ, តស្ស ភាវោ’’តិ. បច្ឆា អនុតប្បនំ វិហេឋនំ បច្ឆានុតាបោ. កតាកតានុសោចនំ កតាកតស្ស សុចរិតទុច្ចរិតស្ស អនុសោចនំ, ‘‘អកតំ វត មេ កល្យាណ’’ន្តិអាទិនា អនុតប្បនំ, ‘‘អកតំ មយា បុព្ពេ កល្យាណកម្មំ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ ករោមី’’តិ បវត្តំ បន កុសលបក្ខិកំ វីរិយមេវ, ន កតាកតានុសោចនំ, កតាកតាការវិសិដ្ឋស្ស សុចរិតទុច្ចរិតស្ស អនុសោចនវសេន វិរូបំ បដិសរណំ វិប្បដិសារោ. កតាកតានុសោចនញ្ហិ អវឌ្ឍិសម្បាទនតោ វិរូបំ បដិសរណំ, តំ បរាយត្តតាហេតុតាយ ទាសព្យំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ហិ ទាសព្យេ សតិ ទាសោ បរាយត្តោ ហោតិ, ឯវំ កុក្កុច្ចេ សតិ តំសមង្គីបុគ្គលោ. ន ហិ សោ អត្តនោ ធម្មតាយ កុសលេ បវត្តិតុំ សក្កោតិ. អថ វា កតាកតកុសលាកុសលានុសោចនវសេន អាយត្តតាយ តទុភយវសេន កុក្កុច្ចេន តំសមង្គី ហោតីតិ តំ ទាសព្យំ វិយ ហោតិ.

អនុស្សាហនាវសីទនវសេន សំហតភាវោ ថិនំ, តេន យោគតោ ចិត្តំ ថិនំ, តស្ស ភាវោ ថិនតា. តេនាហ ‘‘អនុស្សាហសំហននតា’’តិ. អសមត្ថតាវិឃាតវសេន អកម្មញ្ញតា មិទ្ធំ. តេនាហ ‘‘អសត្តិវិឃាតោ’’តិ. យស្មា មិទ្ធវសេនេវ តេន សម្បយុត្តធម្មា មេធិតា វិហតសាមត្ថិយា ហោន្តិ, តស្មា ‘‘មិទ្ធតា មិទ្ធ’’ន្តិ វុត្តំ. ន វិជ្ជតិ ឧស្សាហោ អស្សាតិ អនុស្សាហំ, តព្ភាវោបិ អនុស្សាហំ. អនុស្សាហសង្ខាតោ សំហននភាវោ អនុស្សាហសំសីទនតា, កុសីតភាវោតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. អសត្តិវិឃាតោតិ យស្មា តំ មិទ្ធំ ឧប្បជ្ជមានមេវ សត្តិវិនាសវសេន ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា នត្ថិ ឯតស្ស សត្តីតិ តំ សម្បយុត្តចិត្តំ អសត្តិ, តស្ស ភាវោបិ, អសត្តិយេវ វិឃាតោតិ អសត្តិវិឃាតោ.

អនុស្សាហនលក្ខណន្តិ ឧស្សាហបដិបក្ខលក្ខណំ. វីរិយស្ស វិនោទនំ ខេបនំ វីរិយវិនោទនំ. សម្បយុត្តធម្មានំ សំសីទនាការេន បច្ចុបដ្ឋាតិ, តេសំ វា សំសីទនំ បច្ចុបដ្ឋាបេតីតិ ¶ សំសីទនបច្ចុបដ្ឋានំ. អកម្មញ្ញតាលក្ខណន្តិ ឯត្ថ កាមំ ថិនម្បិ អកម្មញ្ញតាសភាវមេវ, តំ បន ចិត្តស្ស អកម្មញ្ញំ, មិទ្ធំ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយស្សាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. តថា ហិ បាឡិយំ ‘‘តត្ថ កតមំ ថិនំ? យា ចិត្តស្ស អកល្លតា អកម្មញ្ញតា. កតមំ មិទ្ធំ? យា កាយស្ស អកល្លតា អកម្មញ្ញតា’’តិ (ធ. ស. ១១៦២) ច អាទិនា ឥមេសំ និទ្ទេសោ បវត្តោ. ឱណហនំ វិញ្ញាណទ្វារានំ បិទហនំ, សម្បយុត្តានំ ពន្ធនំ វា. លីនតា លីនាការោ, អារម្មណគ្គហណេ សង្កោចោ. យស្មា ថិនេន ចិត្តស្សេវ សំហននំ ហោតិ, មិទ្ធេន បន វេទនាទិក្ខន្ធត្តយស្ស វិយ រូបកាយស្សបិ, តស្មា តំ បចលាយិកានិទ្ទំ បច្ចុបដ្ឋាបេតីតិ បចលាយិកានិទ្ទាបច្ចុបដ្ឋានន្តិបិ វដ្ដតិ. បោត្ថរូបបដិច្ឆាទកបដោ វិយ អារម្មណសភាវាវច្ឆាទកោ មោហោ. មុខេ ពន្ធបដោ វិយ សម្បយុត្តធម្មេ បត្ថរិតុំ អទេន្តំ មិទ្ធន្តិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

សេសាតិ ឥធ លក្ខណាទិវសេន វុត្តាវសេសា ផស្សាទយោ. កុសលេសុ វុត្តនយេនាតិ លក្ខណាទិតោ វុត្តនយេន. ន កោចិ ឯត្ថ វិសេសោ អត្ថីតិ ចេ, នោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឯត្ថ បនា’’តិអាទិ, វិតក្កាទីនំ តិណ្ណំ យថាក្កមំ មិច្ឆាសង្កប្បាទិនាមមត្តមេវ វិសេសោតិ អត្ថោ. ឯកូនវីសតីតិ ¶ ឋបេត្វា មានាទយោ ឆ អនិយតយេវាបនកេ សេសា សរូបេនាគតា បន្នរស ឆន្ទាទយោ ច ចត្តារោ និយតយេវាបនកាតិ ឥមេ ឯកេន ឩនា វីសតិ ចេតសិកា. អនិយតយេវាបនកានំ បន ឥធ អលភន្តានម្បិ ឯត្ថ វចនេ ការណំ វុត្តមេវ.

ថិនមិទ្ធស្ស អនិយតភាវោតិ ថិនមិទ្ធស្ស អនិយតស្ស ឥធ ឧប្បជ្ជនកភាវមាហ, ន បន បឋមេ និយតភាវំ តត្ថ សព្ពសោវ អនុប្បជ្ជនតោ. ន ហិ សភាវតិខិណំ ចិត្តំ ថិនមិទ្ធយោគី ហោតីតិ. តតិយេ មានស្ស អនិយតស្ស សម្ភវេបិ និយតធម្មេ សន្ធាយ ‘‘អដ្ឋារសា’’តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘មានោ បនេត្ថ អនិយតោ’’តិ. ទិដ្ឋិយា សហ ន ឧប្បជ្ជតីតិ ឯត្ថ ការណំ វុត្តមេវ. ចតុត្ថេ អវសេសាតិ អដ្ឋារសេវ, បញ្ចមេ ឋបេត្វា បីតិំ ទិដ្ឋិយា សហ អដ្ឋារសេវ, តថា ឆដ្ឋេបិ. សត្តមេ បីតិយា, ទិដ្ឋិយា ច អភាវតោ សត្តរស, តថា អដ្ឋមេបិ.

ឯតេបិ តយោតិ ន កេវលំ ករុណាមុទិតា ឯវ, ឯតេបិ តយោ ឯកតោ ន ឧប្បជ្ជន្តិ អញ្ញមញ្ញំ វិសយភេទតោយេវ. តថា ហិ ឥស្សា បរសម្បត្តិវិសយា, មច្ឆរិយំ អត្តសម្បត្តិយា បរេហិ ¶ សាធារណាភាវវិសយំ, កុក្កុច្ចំ កតាកតវិសយន្តិ, តស្មា យំ អភយគិរិវាសិនោ វទន្តិ ‘‘ឥស្សាមច្ឆេរំ យទិច្ឆាវសេន ឯកតោបិ ឧប្បជ្ជតី’’តិ, ន តំ គហេតព្ពំ.

សភាវតោ, បរិកប្បនតោ វា អនិដ្ឋស្ស អារម្មណស្ស អនិដ្ឋាការំ វា អារម្មណស្ស អនុភវនំ សម្ភុញ្ជនំ អនិដ្ឋារម្មណានុភវនំ, តំ លក្ខណមស្សាតិ អនិដ្ឋារម្មណានុភវនលក្ខណំ. តេនាហ ‘‘អនិដ្ឋាការសម្ភោគរស’’ន្តិ, យថាភូតេន វា អយថាភូតេន វា អនិដ្ឋាការេន អារម្មណស្ស សម្ភុញ្ជនរសំ, បច្ចានុភវនកិច្ចន្តិ អត្ថោ. តិត្ថិយាទីនញ្ហិ សភាវតោ ឥដ្ឋេ ពុទ្ធាទិអារម្មណេបិ អនិដ្ឋាការតោ គហណវសេន ¶ ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. ទោមនស្សស្ស ឯកន្តេន កាមធាតុយំយេវ បវត្តនតោ អាហ ‘‘ហទយវត្ថុបទដ្ឋាន’’ន្តិ. តស្ស ហិ អនីវរណាវត្ថាយ អភាវតោ រូបារូបធាតុយំ អសម្ភវោ.

អត្តនោ បវត្តិអាការវសេន អនិដ្ឋរូបសមុដ្ឋាបនវសេន វា វិរូបំ សប្បនំ វិសប្បនំ, អនិដ្ឋរូបសមុដ្ឋាបនវសេនេវ វា វិសប្បនំ សរីរកម្បនំ, តំ រសោ កិច្ចំ, សម្បត្តិ វា អស្សាតិ វិសប្បនរសោ, និស្សយស្ស ហទយវត្ថុនោ, សកលស្សេវ វា កាយស្ស វិជ្ឈត្តភាវាបាទនតោ អាហ ‘‘អត្តនោ និស្សយទហនរសោ វា’’តិ, វិជ្ឈត្តភាវាបាទនតោតិ ច មិលាតភាវាបាទនតោតិ អត្ថោ. យថា កថំ វិយាតិ អាហ ‘‘ទាវគ្គិ វិយា’’តិ. សោ ហិ វនឃដេយេវ ឧប្បន្នោ តមេវ ទហតិ. ទុស្សនបច្ចុបដ្ឋានោតិ អត្តនោ, បរស្ស ច ទូសនាការេន បច្ចុបដ្ឋានោ. សោ ហិ យស្ស សន្តានេ ឧប្បន្នោ, តំ ឯកន្តេន អន្តមសោ វិរូបភាវាបាទនេនបិ ទូសេតិ, បរំ បន ទូសេតុ វា, មា វា ហត្ថេន គហិតអសុចិ វិយ. ‘‘អនត្ថំ មេ អចរី’’តិអាទីនិ នវ អាឃាតវត្ថូនិ បទដ្ឋានមស្សាតិ អាឃាតវត្ថុបទដ្ឋានោ. សោ ឧបយោគផលកាលេសុ អនិដ្ឋត្តា វិសសំសដ្ឋបូតិមុត្តំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. អដ្ឋារស វាតិ ឥស្សាទីសុ អនិយតេសុ ឯកេន សទ្ធិំ អដ្ឋារស វា.

បវត្តិដ្ឋិតិមត្តាតិ ចេតសោ បវត្តិសង្ខាតា ឋិតិមត្តា, មគ្គង្គាទិភាវំ ន គច្ឆតិ អធិមោក្ខវិរហតោតិ អត្ថោ. អថ វា បវត្តិដ្ឋិតិមត្តាតិ ខណដ្ឋិតិមត្តា. ‘‘និវាតេ ទីបច្ចីនំ ឋិតិ វិយា’’តិ ហិ វុត្តំ. ចិត្តដ្ឋិតិ វិយ សន្តានដ្ឋិតិយា បច្ចយោ ភវិតុំ អសមត្ថត្តា និច្ឆយាភាវេន អសណ្ឋហនតោ ចេតសោ បវត្តិបច្ចយមត្តតាយ បវត្តិដ្ឋិតិមត្តា ខណដ្ឋិតិមត្តា បវត្តិបច្ចយមត្តា ឋិតិ បវត្តិដ្ឋិតីតិ កត្វា. វិគតា ចិកិច្ឆាតិ និស្សក្កេ បច្ចត្តវចនំ ‘‘បិសុណា ¶ វាចា បដិវិរតោ’’តិអាទីសុ ¶ វិយ, វិគតា តិកិច្ឆាយាតិ អត្ថោ. អយមេវ វា បាឋោ. ‘‘វិគតា ចិកិច្ឆា’’តិ ចិកិច្ឆិតុំ ទុក្ករតាយ ចេតំ វុត្តំ, ន សព្ពថា ចិកិច្ឆាយ អភាវតោ. ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិអាទិនា សំសប្បនវសេន សេតិ, សមន្តតោ វា សេតីតិ សំសយោ. កម្បនរសាតិ ចិត្តស្ស កម្បនកិច្ចា. ឧទ្ធច្ចញ្ហិ អត្តនា គហិតាការេយេវ ឋត្វា ភមតីតិ ឯការម្មណស្មិំ ឯវ វិប្ផន្ទនវសេន បវត្តតិ, វិចិកិច្ឆា បន យទិបិ ឯកស្មិំ អារម្មណេ ឧប្បជ្ជតិ, តថាបិ ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិ អញ្ញំ គហេតព្ពាការំ អបេក្ខតីតិ នានារម្មណេ កម្បនំ ហោតិ. អនិច្ឆយាការេន ទ្វេឡ្ហកាការេន បច្ចុបដ្ឋាតិ, អនិច្ឆយំ វា បច្ចុបដ្ឋាបេតីតិ អនិច្ឆយបច្ចុបដ្ឋានា.

អធិមោក្ខវិចិកិច្ឆានំ អញ្ញមញ្ញំ វិបរីតកិច្ចតាយ អាហ ‘‘វិចិកិច្ឆាយ អភាវេនា’’តិ. សមាធីតិ ចិត្តេកគ្គតា. សា ហិ អារម្មណេ ចិត្តស្ស សម្មា អាធានតោ ‘‘សមាធី’’តិ វុច្ចតិ. ពលវា ហោតីតិ ពលវមិត្តេន ទិន្នបិដ្ឋិពលោ បុរិសោ វិយ ពលវា ហោតិ, ពលាទិភាវំ គច្ឆតីតិ អធិប្បាយោ.

សត្តារម្មណត្តាតិ សត្តបញ្ញត្តារម្មណត្តា. ននុ បញ្ញត្តារម្មណាបិ វិបាកា ហោន្តីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘កាមាវចរវិបាកានំ ឯកន្តបរិត្តារម្មណត្តា’’តិ. កុតោ បន វិរតីនំ កុសលត្តមេវាតិ ចារិតន្តិ អាហ ‘‘បញ្ច សិក្ខាបទា កុសលាតិ (វិភ. ៧១៥) ហិ វុត្ត’’ន្តិ. យទិ ឯវំ លោកុត្តរវិបាកេសុ វិរតិយោ ន លព្ភន្តីតិ? នោ ន លព្ភន្តិ សិក្ខាបទវិភង្គេ លោកិយវិរតិយោយេវ សន្ធាយ វុត្តត្តា. តេន លោកិយវិបាកេសុយេវ វិរតិយោ ន សម្ភវន្តីតិ គហេតព្ពំ.

កាយបសាទសន្និស្សិតត្តា ¶ កាយេ ភវោ សាតភាវោ លក្ខណមស្សាតិ កាយិកសាតលក្ខណា. ចេតសិកសុខេ វុត្តនយេន បច្ចុបដ្ឋានាទយោ នេតព្ពាតិ អាហ ‘‘សេសា វុត្តនយា ឯវា’’តិ.

៨៤-៦. ននុ ច ឥដ្ឋេ អារម្មណេ សុខវេទនា ឧប្បជ្ជតិ, អនិដ្ឋេ ទុក្ខវេទនា, ឥដ្ឋានិដ្ឋមជ្ឈត្តេ ឧបេក្ខាវេទនា, ចក្ខុវិញ្ញាណាទយោ ច កុសលវិបាកា ឥដ្ឋេ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ វា អារម្មណេ ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ យុត្តោ តាវ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ឧបេក្ខាវេទនាយោគោ, ន បន ឥដ្ឋារម្មណេ, ន ចាបិ ឯតំ សក្កា វត្តុំ បរិកប្បនាវសេន ឥដ្ឋារម្មណម្បិ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តតោ គណ្ហន្តិ យថា ‘‘កម្មវិញ្ញាណ’’ន្តិ វិបាកានំ អវញ្ចនីយភាវតោ, តស្មា កថំ ឥដ្ឋេ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច ឧប្បជ្ជមានេសុ ¶ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាវិញ្ញាណេសុ ឧបេក្ខាវេទនាយេវ សម្ភវតិ, ន សុខវេទនា, យតោ តេសុ ឧបេក្ខាវេទនា វុត្តាតិ ឥមំ ចោទនំ សង្ខេបតោ ទស្សេតុំ ‘‘ឥដ្ឋារម្មណយោគស្មិ’’ន្តិអាទិំ វត្វា បុន តស្សា សោធនត្ថំ ‘‘ឧបាទាយ ច រូបេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ភូតរូបំ ឧបាទាយ និស្សាយ បវត្តំ រូបំ ឧបាទាយរូបំ. ‘‘ឧបាទាយ ច រូបេនា’’តិ បន ‘‘មនសី ច ការោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយមេវ. ‘‘ឧបាទាយករូបេនា’’តិ វា បាឋោ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វត្ថុភូតេន ចក្ខុបសាទេន, តថា សោតវិញ្ញាណាទីនំ វត្ថុភូតេន សោតបសាទាទិនា ច ឧបាទាយរូបេនាតិ អត្ថោ. ឧបាទារូបកេ បនាតិ យ-ការលោបំ កត្វា និទ្ទេសោ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ’’តិអាទីសុ វិយ, យថាក្កមំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អារម្មណភូតេ រូបសទ្ទាទិកេ ឧបាទាយរូបេតិ អត្ថោ. សំឃដ្ដនានិឃំសស្សាតិ សំឃដ្ដនាសង្ខាតស្ស និឃំសស្ស. សំឃដ្ដនាយេវ អញ្ញមញ្ញវិសយវិសយីភាវស្ស អនុរូបទេសុប្បត្តិសង្ខាតនិឃំសោ វិយាតិ និឃំសោតិ វុច្ចតិ. អថ វា សម្បត្តាសម្បត្តគ្គហណវសេន សំឃដ្ដនាយ និឃំសស្ស ចាតិ អត្ថោ. ចក្ខុរូបសោតសទ្ទា ហិ ¶ អញ្ញមញ្ញំ អសម្បត្តាយេវ អនុរូបទេសុប្បត្តិយា អញ្ញមញ្ញំ ឃដ្ដន្តិ នាម. តតោ តេសំ វសេន ឃដ្ដនាការភូតោ អញ្ញមញ្ញាភិមុខភាវោ ‘‘សំឃដ្ដនា’’តិ វុត្តោ. ឃានគន្ធា, បន ជិវ្ហារសា ច អញ្ញមញ្ញំ សម្បត្តាយេវ អាសន្នតរទេសេ ឧប្បន្នា អញ្ញមញ្ញំ និឃំសេន្តិ អាហច្ច តិដ្ឋន្តិ. តតោ តេសំ វសេន និឃំសោ វុត្តោតិ. ទុព្ពលត្តាតិ អធិករណីមត្ថកេ បិចុបិណ្ឌកំ ឋបេត្វា បិចុបិណ្ឌេនេវ បហតកាលេ វិយ ផុដ្ឋមត្តភាវេន ទុព្ពលត្តា. ទីបយេតិ ឯវំ សំឃដ្ដនានិឃំសស្ស ទុព្ពលត្តា វេទនា មជ្ឈត្តដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ឧបេក្ខាយោគំ បកាសេយ្យ. យទិ ឯវំ កាយវិញ្ញាណេបិ ឥទំ សមានន្តិ, នោតិ អាហ ‘‘បសាទំ បនា’’តិអាទិ. យថា ហិ អធិករណីមត្ថកេ កប្បាសបិចុបិណ្ឌំ ឋបេត្វា កូដេន បហរន្តស្ស កូដំ បិចុបិណ្ឌមតិក្កម្ម អធិករណិំ គណ្ហាតិ, ឯវមេវំ កាយទ្វារេ ពហិទ្ធា មហាភូតារម្មណំ អជ្ឈត្តិកកាយបសាទំ ឃដ្ដេត្វា តំ អតិក្កម្ម បសាទបច្ចយេសុ មហាភូតេសុ បដិហញ្ញតិ, និឃំសោ ពលវា ហោតិ, តស្មា ឥដ្ឋារម្មណេ កាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តា សុខវេទនា ហោតិ, អនិដ្ឋារម្មណេ បន វុត្តនយេន ទុក្ខវេទនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

មនោធាតុនាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ធាតុ-សទ្ទោ ឥធ ឥត្ថិលិង្គេយេវ ទិស្សតិ, ឥមិនាយេវ បន អាចរិយស្ស វចនេន បុល្លិង្គោ អត្ថីតិ សិទ្ធំ. កេចិ បន ‘‘សក្កដវោហារេន វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. សម្បយុត្តា ទស ធម្មាតិ សម្ពន្ធោ. តស្មាវេត្ថាតិ ឯត្ថ វ-ការោ បទសន្ធិមត្តករោ.

កាយវិញ្ញាណេ ទុក្ខវេទនាតិ កិញ្ចាបិ សុខាទិកន្តិ អាទិ-សទ្ទេន អកុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណស្ស ¶ ទុក្ខវេទនាសម្បយោគោ វុត្តោ, ឥធ បនស្សា លក្ខណាទិទស្សនត្ថំ បុន ‘‘កាយវិញ្ញាណេ ទុក្ខវេទនា’’តិ ឧបញ្ញាសោ កតោ, រសាទយោ ¶ បនស្ស កុសលវិបាកេ សុខវេទនាយ វុត្តវិបរិយាយេន យោជេតព្ពាតិ ឥធ ន វុត្តា. សេសាតិ សេសចេតសិកា.

ពលប្បត្តោតិ សេសាហេតុកចិត្តសម្បយុត្តសមាធិតោ អយំ វីរិយិន្ទ្រិយយោគេន ពលវភាវប្បត្តោ, ន បន ពលរាសិប្បត្តោតិ អត្ថោ. យទិ ឯវំ កស្មា ចេតសិកវិភាគនិទ្ទេសេ ‘‘ពលានិ ទ្វេ ទ្វិចិត្តេសូ’’តិ វុត្តំ? តត្ថ ហិ កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណយុគឡំ សន្ធាយ តថា វុត្តំ. សព្ពំ សេសាហេតុកចិត្តេសុ ចិត្តេកគ្គតាយ វិភង្គេ –

‘‘កតមា តស្មិំ សមយេ ចិត្តស្ស ឯកគ្គតា ហោតិ? យា តស្មិំ សមយេ ចិត្តស្ស ឋិតី’’តិ (ធ. ស. ១១) –

ឯត្តកមេវ វត្វា កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុសម្បយុត្តាយ ឯកគ្គតាយ វិភង្គេ –

‘‘កតមា តស្មិំ សមយេ ចិត្តស្ស ឯកគ្គតា ហោតិ? យា តស្មិំ សមយេ ចិត្តស្ស ឋិតិ សណ្ឋិតិ អវដ្ឋិតិ អវិសាហារោ អវិក្ខេបោ អវិសាហដមានសតា សមថោ សមាធិន្ទ្រិយំ សមាធិពល’’ន្តិ (ធ. ស. ១១) –

ពលបរិយោសានំ កត្វា វិភជិតត្តា វីរិយវិភង្គេ ច –

‘‘កតមំ តស្មិំ សមយេ វីរិយិន្ទ្រិយំ ហោតិ? យោ តស្មិំ សមយេ ចេតសិកោ វីរិយារម្ភោ និក្កមោ បរក្កមោ ឧយ្យាមោ វាយាមោ ឧស្សាហោ ឧស្សោឡ្ហី ថាមោ ធិតិ អសិថិលបរក្កមតា អនិក្ខិត្តឆន្ទតា អនិក្ខិត្តធុរតា ធុរសម្បគ្គាហោ វីរិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ វីរិយពល’’ន្តិ (ធ. ស. ១៣) –

ពលបរិយោសានំ ¶ កត្វា វិភជិតត្តា វិភង្គវារេ អាគតំ សមាធិពលំ, វីរិយពលញ្ច សន្ធាយ ‘‘ពលានិ ទ្វេ ទ្វិចិត្តេសូ’’តិ វុត្តំ, ន បន ធម្មុទ្ទេសវារេ ពលរាសិយំ អាគតពលំ សន្ធាយ សព្ពាហេតុកចិត្តេសុ ធម្មុទ្ទេសស្ស មគ្គរាសិតោ បដ្ឋាយ បរិហីនត្តា.

៨៧. វិបាកកិរិយាហទយេហីតិ ¶ វិបាកកិរិយចិត្តេហិ. ហទយំ មនោ មានសំ ចិត្តន្តិ ហិ បរិយាយវចនំ. សោភនំ គតំ គមនមស្សាតិ សុគតោ. ភគវតោ ហិ វិនេយ្យជនូបសង្កមនំ ឯកន្តេន តេសំ ហិតសុខនិប្ផាទនតោ សោភនំ, តថា លក្ខណានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយ ធុតវិលម្ពិតាទិទោសរហិតំ អវហសិតរាជហំសវសភវារណមិគរាជគមនំ កាយគមនំ, ញាណគមនញ្ច និម្មលវិបុលករុណាសតិវីរិយាទិគុណវិសេសសមង្គីភូតមភិនីហារតោ យាវ មហាពោធិំ អនវជ្ជតាយ សោភនមេវាតិ. អថ វា សកលម្បិ លោកំ បរិញ្ញាភិសមយវសេន សយម្ភុញាណេន បរិជានន្តោ សម្មា គតោ អវគតោតិ សុគតោ, តថា លោកសមុទយំ បហានាភិសមយវសេន បជហន្តោ អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទេន្តោ សម្មា គតោ អតីតោតិ សុគតោ, លោកនិរោធសង្ខាតំ និព្ពានំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន សម្មា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ, លោកនិរោធគាមិនិបដិបទាសង្ខាតំ មគ្គំ ភាវនាភិសមយវសេន សម្មា គតោ បត្តោតិ សុគតោ. អថ វា សម្មា គទតីតិ សុគតោ. ភគវា ហិ ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសំហិតំ វិនេយ្យានំ យថារហំ កាលយុត្តមេវ ធម្មំ ភាសតិ, តស្មា សម្មា គទតីតិ ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា ‘‘សុគតោ’’តិ វុត្តោ. អថ វា សុន្ទរំ ឋានំ សម្មាសម្ពោធិំ, និព្ពានមេវ វា គតោតិ សុគតោ, តេន សុគតេន.

៨៨. ‘‘អវគច្ឆតី’’តិអាទីសុ យោ ភិក្ខុ អនូនំ អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនំ សុបរិបុណ្ណំ តតោយេវ បរមំ ¶ វិសិដ្ឋំ ឥមំ អភិធម្មាវតារំ នាម បករណំ អវគច្ឆតិ អវពុជ្ឈតិ, សម្មាឧគ្គហណធារណាទិសម្បាទនវសេន ឱគាហិត្វា ជានាតិ. អថ វា បរមនយទីបនតោ បរមំ ឥមំ បករណំ យោ អនូនំ កត្វា អវគច្ឆតិ ជានាតិ, តស្សេវំ អវគច្ឆតោ យថាសភាវំ មននតោ មតិសង្ខាតា បញ្ញា ទុរាសទេ មំសចក្ខុនា បរមាណុ វិយ លោកិយញាណេន ទុរាសទេ ទុរាធិគន្តព្ពេ អធិគន្តុំ ទុក្ករតរេ, អតិគម្ភីរដ្ឋានេ ឋបេត្វា សិនេរុបព្ពតរាជានំ រាហុអាទីហិ មហាកាយេហិបិ សព្ពេន សព្ពំ អជ្ឈោគាហិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ មហាសមុទ្ទេ វិយ ឋបេត្វា សម្មាសម្ពុទ្ធំ សារិបុត្តាទីហិបិ មហាញាណេហិ សាវកេហិ សព្ពេន សព្ពំ អជ្ឈោគាហិតុំ អសក្កុណេយ្យរូបេ អភិធម្មនយេ វិជម្ភតេ ហេមន្តសាលបន្តិ វិយ បត្ថរតិ, អភិមុខាភិមុខេយេវ ធម្មេ បវត្តតីតិ វា អត្ថោ.

ឥតិ អភិធម្មត្ថវិកាសិនិយា នាម

អភិធម្មាវតារសំវណ្ណនាយ

ចេតសិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយោ បរិច្ឆេទោ

ចេតសិកវិភាគនិទ្ទេសវណ្ណនា

៨៩. នាមសាមញ្ញតោយេវ ¶ ទ្វេបញ្ញាសាតិ ផស្សាទិនាមសាមញ្ញេន ទ្វីហិ អធិកា បណ្ណាស ហោន្តិ, សម្បយុត្តធម្មភេទតោ បន ឯកូននវុតិចិត្តសម្បយុត្តោ ផស្សោ ឯកូននវុតិវិធោតិ ឯវមាទិនា ពហុវិធាបិ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

ននុ ច ផស្សាទយោ ហេដ្ឋា បាឡិក្កមេន ទស្សិតា, ឥធ បន កស្មា ន តថា វុត្តាតិ? ឯកេកសភាវវន្តានំ តំតំសាមញ្ញាបេក្ខាយ ¶ ឯកស្មិំ ឋានេ និទ្ទិសិតុកាមត្តា. ផស្សាទយោ ហិ មនក្ការាវសានា តេរស កុសលាកុសលាព្យាកតសាមញ្ញតោ ឯកតោ វុត្តា, មជ្ឈត្តាទយោ មុទិតាវសានា បញ្ចវីសតិ កុសលាព្យាកតសាមញ្ញតោ, លោភាទយោ បន អនោត្តប្បាវសានា អកុសលភាវសាមញ្ញតោតិ ឯវំ តំតំសាមញ្ញាបេក្ខាយ សមានសភាវា ធម្មា ឯកតោ វុត្តាតិ.

៩០. ឯវំ ផស្សាទយោ ធម្មេ ឧទ្ទិសិត្វា ឥទានិ ‘‘ឯត្តកេសុ អយំ ធម្មោ សមុបលព្ភតី’’តិ ចិត្តុប្បាទេសុ តេសំ បយោគំ ទស្សេតុំ បឋមំ តាវ ចិត្តគណនំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចតុបញ្ញាសធា’’តិអាទិ. កាមេតិ កាមាវចរេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ ‘‘រូបេ អរូបេ’’តិ ឯត្ថាបិ. អាសវវិសយត្តាភាវតោ ន វិជ្ជន្តិ ឯតេសុ អាសវាតិ អនាសវា.

៩១-២. សមាសតោតិ វិត្ថារាបេក្ខាយ វុត្តំ, ន ឥតោបិ សមាសស្ស អភាវតោ. អតិសង្ខេបតោ បន ឯកូននវុតិ ចិត្តុប្បាទា ហោន្តិ. ឯតេសូតិ ឥមេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ. តេសំ ផស្សាទីនំ ធម្មានំ ឧប្បត្តិំ ឯកេកំ ឧទ្ធរិត្វា ចិត្តចេតសិកេសុ ភិក្ខូនំ បាដវត្ថាយ បវក្ខាមីតិ សម្ពន្ធោ. ឯកកន្តិ ឯកេកំ, គាថាពន្ធវសេន ឯ-ការលោបោ.

៩៣. ចេតសិកវិភាគំ វត្តុកាមោបិ អវិនិព្ភោគធម្មេ ទស្សេតុំ ចិត្តេន សហ ឯកតោ កត្វា ¶ អាហ ‘‘ផស្សបញ្ចក’’ន្តិ. ឯកតោ ឧប្បាទោ ឯតេសន្តិ ឯកុប្បាទា, សហ ខីយន្តីតិ សហក្ខយា, ឯកតោ ឧប្បជ្ជិត្វា ឯកតោ និរុជ្ឈនកាតិ អត្ថោ.

៩៤. សព្ពេស្វេវ ឯកវីសសតេសុ ចិត្តេសុ សមុបលព្ភនតោ សព្ពសាធារណា. កិញ្ចាបិ អនន្តរគាថាយ ចិត្តេន ¶ សហ ឯកុប្បាទាទិភាវកថនេនេវ ឥមេសំ សព្ពសាធារណតា វុត្តា, តត្ថ បន ឯកុប្បាទាទិមត្តកថនមេវ ឥច្ឆិតំ, ន សព្ពសាធារណតា. វុត្តោបិ វាយមត្ថោ តត្ថ អបាកដត្តា បុន បាកដំ កត្វា ឥធ វុត្តោតិ.

៩៥-១០០. ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជិតចតុចត្តាលីសកាមាវចរចិត្តេសុ, លោកិយលោកុត្តរវសេន ឯកាទសសុ បឋមជ្ឈានិកចិត្តេសុ ចាតិ បញ្ចបញ្ញាសចិត្តេសុ វិតក្កស្ស ទេសិតត្តា អាហ ‘‘វិតក្កោ…បេ… សមុទីរិតោ’’តិ. វិចារោ បញ្ចបញ្ញាសសវិតក្កចិត្តេសុ ចេវ ឯកាទសសុ ទុតិយជ្ឈានិកចិត្តេសុ ចាតិ ឆសដ្ឋិចិត្តេសុ ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘ចារោ…បេ… ជាយតេ’’តិ.

ឯកបញ្ញាសចិត្តេសុ បីតីតិ កាយវិញ្ញាណវជ្ជិតេសុ អដ្ឋារសសុ សោមនស្សសហគតកាមាវចរចិត្តេសុ ចេវ ចតុត្ថបញ្ចមជ្ឈានវជ្ជិតតេត្តិំសរូបជ្ឈានិកចិត្តេសុ ចាតិ ឯកបញ្ញាសចិត្តេសុ បីតិ ជាយតិ. តេសដ្ឋិយា សុខន្តិ ឯកបណ្ណាសសប្បីតិកចិត្តេសុ ចេវ ឯកាទសសុ ចតុត្ថជ្ឈានិកចិត្តេសុ, កុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណេ ចាតិ តេសដ្ឋិយា ចិត្តេសុ សុខំ ជាយតិ. តេសដ្ឋិសុខសហគតចិត្តានិ ចេវ តីណិ ច ទុក្ខសហគតានីតិ ឆសដ្ឋិចិត្តេ វជ្ជេត្វា អវសេសបញ្ចបណ្ណាសចិត្តេសុ ឧបេក្ខា ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘ឧបេក្ខា បញ្ចបញ្ញាសចិត្តេសូ’’តិ. ទុក្ខំ តីសូតិ ទ្វីសុ បដិឃចិត្តេសុ ចេវ អកុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណេ ចាតិ តីសុ ចិត្តេសុ ទុក្ខំ ជាយតិ. ហោតិ…បេ… សោមនស្សិន្ទ្រិយន្តិ តេសដ្ឋិយា សុខសហគតចិត្តេសុ ឯកមេវ កាយវិញ្ញាណំ អបនេត្វា អវសេសេសុ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ហោតិ. អកុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណវសេន ឯកមេវ ទុក្ខិន្ទ្រិយសហគតំ, តថា កុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណមេវ សុខិន្ទ្រិយសម្បយុត្តន្តិ អាហ ‘‘ទុក្ខិន្ទ្រិយំ…បេ… សុខិន្ទ្រិយ’’ន្តិ.

អហេតុកវិបាកកិរិយាមនោធាតុវជ្ជិតេសុ ¶ មជ្ឈិមគណនាយ បញ្ចាធិកសតបរិមិតេសុ កុសលាកុសលវិបាកកិរិយាចិត្តេសុ វីរិយំ ទេសិតន្តិ អាហ ‘‘បញ្ចុត្តរ…បេ… អាហា’’តិ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេសុ ¶ សត្តេ វិនេតិ, វិគតោ វា នាយកោ ឥមស្ស, វិសិដ្ឋោ វា សព្ពលោកស្ស នាយកោ សាមិ, វិសេសេន វា វិនេយ្យសត្តេ និព្ពានបុរំ នេតីតិ វិនាយកោ. សមាធិន្ទ្រិយំ វិចិកិច្ឆាវជ្ជិតវីរិយសហគតចិត្តេសុ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ចតុត្តរសតេ’’តិអាទិ.

អដ្ឋារស អហេតុកចិត្តានិ, ទ្វេ ឯកហេតុកចិត្តានិ ច វជ្ជេត្វា អវសេសឯកុត្តរសតេ ចិត្តេ ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពាហេតុកចិត្តានី’’តិអាទិ វុត្តំ. ទស វិញ្ញាណេតិ កុសលាកុសលវិបាកវសេន ទ្វិគុណិតេ ចក្ខាទិកេ បញ្ចវិញ្ញាណេ.

១០២-៦. និយតា ន យេវាបនកា វិយ កទាចីតិ អត្ថោ. កថំ បនេតេ ឯកនវុតិយា ចិត្តេស្វេវ ជាយន្តីតិ អាហ ‘‘អហេតុកេសូ’’តិអាទិ. ឯកូនាសីតិយាតិ ទ្វាទស ញាណសម្បយុត្តកាមាវចរានិ, បញ្ចទស រូបាវចរានិ, ទ្វាទស អរូបាវចរានិ, សមចត្តាលីស លោកុត្តរចិត្តានីតិ ឯវំ ឯកូនាសីតិយា តិហេតុកចិត្តេសុ. អដ្ឋវីសតិយា ចិត្តេតិ សោឡសសុ កាមាវចរកុសលមហាកិរិយាសុ, ទ្វាទសសុ ច លោកិយចតុត្ថជ្ឈានចិត្តេសុ ចាតិ អដ្ឋវីសតិចិត្តេសុ. សាដ្ឋកេ ចត្តាលីសវិធេតិ អដ្ឋសហិតេ ចត្តាលីសវិធេ, អដ្ឋចត្តាលីសវិធេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឆ យុគឡានីតិ កាយបស្សទ្ធិចិត្តបស្សទ្ធាទីនិ ឆ យុគឡានិ. កុសលាព្យាកតា ចាតិ កុសលចិត្តសម្បយោគតោ កុសលា, អព្យាកតចិត្តសម្បយោគតោ អព្យាកតាតិ កុសលេនបកាសនវិធានេសុ ឆេកេន សត្ថុនា បកាសិតា ទេសិតាតិ អត្ថោ.

១០៨-១១១. សំសយោតិ ¶ វិចិកិច្ឆា. សា ហិ សំសេតិ សមន្តតោ សេតិ, ‘‘ឯវំ នុ ខោ, នោ នុ ខោ’’តិ បរិសប្បតីតិ សំសយោ. មហន្តេ សីលក្ខន្ធាទិកេ ឯសតិ គវេសតីតិ មហេសី. តេន មហេសិនា សម្មាសម្ពុទ្ធេន. អដ្ឋសូតិ អដ្ឋលោភសហគតចិត្តេសុ. ចតូសូតិ តេស្វេវ ទិដ្ឋិសហគតចិត្តេសុ. ទិដ្ឋិវិយុត្តេសុ ចតូសូតិ សម្ពន្ធោ. ទ្វីស្វេវាតិ ទ្វីសុ ទោសមូលកចិត្តេសុ. ទ្វីសុ ជាយន្តិ នោ សហាតិ ទោសមូលេស្វេវ ទ្វីសុ ជាយន្តិ, សហ បន ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧសូយនកាលេ ឥស្សា, មច្ឆរណកាលេ មច្ឆេរន្តិអាទិនា នានា ហុត្វាវ ឧប្បជ្ជន្តិ. បញ្ចសូតិ បញ្ចសុ សសង្ខារិកចិត្តេសុ.

១១២. ចិត្តស្ស ចេតសិកត្តាភាវេបិ កុសលាកុសលាព្យាកតធម្មានំ គណនដ្ឋានតោ ‘‘មនោ’’តិ ចិត្តម្បិ វុត្តំ.

១១៤-៥. ឯត្តាវតា ¶ ចេតសិកវិភាគំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកេកស្មិំ ចិត្តុប្បាទេ លព្ភមានរាសីសុ អង្គវិភាគទស្សនត្ថំ ‘‘ឯកូនតិំសចិត្តេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ. ននុ ច ផស្សបញ្ចមករាសិ សព្ពបឋមំ អាគតា, សា កស្មា ន វុត្តាតិ? សព្ពសាធារណភាវតោ. ន ហិ សោ ចិត្តុប្បាទោ អត្ថិ, យោ ផស្សបញ្ចមកវិនិមុត្តោតិ. ឯកាទស បឋមជ្ឈានិកានិ សោមនស្សសហគតានិ, ទ្វាទស សហេតុកកាមាវចរានិ, តថា ចត្តារិ អកុសលានិ, សុខសន្តីរណហសិតុប្បាទានិ ទ្វេតិ ឯកូនតិំសចិត្តេសុ បញ្ចង្គិកំ ឈានំ បញ្ចករាសិសង្ខាតំ មតំ. ចតុ…បេ… និទ្ទិសេតិ ឯកាទស ទុតិយជ្ឈានិកានិ, កុសលវិបាកកិរិយាវសេន ទ្វាទស ឧបេក្ខាសហគតសហេតុកកាមាវចរានិ, ឧបេក្ខាទោមនស្សសហគតានិ អដ្ឋ អកុសលានិ, ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជិតឧបេក្ខាសហគតានិ ឆ អហេតុកចិត្តានិ ចាតិ ឥមានិ សត្តតិំស ចិត្តានិ យថាយោគំ ចតូហិ ឈានង្គេហិ យុត្តានិ. ឯត្ថ ¶ ហិ ឯកាទស ទុតិយជ្ឈានិកានិ វិចារបីតិសុខសមាធីហិ សហគតានិ, ឥតរានិ យថាយោគំ ឧបេក្ខាទោមនស្សេសុ ឯកេកេន វិតក្កវិចារសមាធីហីតិ ចតូហិ សម្បយុត្តានិ.

ឯកាទសវិធន្តិ ឯកាទសវិធំ តតិយជ្ឈានិកចិត្តំ បីតិសុខចិត្តេកគ្គតាយោគតោ តិវង្គិកមុទីរិតំ. ចតុត្តិំស…បេ… មុទីរិតន្តិ ទ្វាទស អរូបាវចរចិត្តានិ, ទ្វាវីសតិ ចតុត្ថបញ្ចមជ្ឈានិកានិ សាសវានាសវានីតិ ចតុត្តិំស ចិត្តានិ យថាយោគំ ឧបេក្ខេកគ្គតាយោគតោ, សុខេកគ្គតាយោគតោ ច ទុវង្គិកមុទីរិតំ. ចតុត្ថជ្ឈានិកានិ ហិ ឯកាទស សុខេកគ្គតាសហិតានិ, សេសានិ តេវីសតិ ឧបេក្ខេកគ្គតាសហិតានិ.

១១៦. សភាវេនាវិតក្កេសូតិ ទុតិយជ្ឈានាទយោ វិយ ភាវនាពលេន វិនា សភាវេនេវ អវិតក្កេសុ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ. តេសុ ហិ វិជ្ជមានានិបិ សេសឈានង្គានិ វិតក្កវិរហេន ឧបនិជ្ឈានកិច្ចេសុ អសមត្ថានិ. តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘វិតក្កបច្ឆិមកញ្ហិ ឈានង្គំ នាមា’’តិ វុត្តំ. ភាវនាយ អវិតក្កភាវប្បត្តានិ បន ភាវនាពលេនេវ ឧបនិជ្ឈានកិច្ចេសុ បដុតរា, តស្មា សភាវេនាវិតក្កេសុ ឈានង្គានិ ន ឧទ្ធរេយ្យ. ‘‘ន ឧទ្ធដា’’តិ វា បាឋោ, ន ឧទ្ធដានីតិ អត្ថោ.

យទិ ឯវំ កស្មា ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ សរូបេនេវ ចិត្តេកគ្គតា វុត្តា, ននុ តស្សា វិតក្កវិរហេន ឈានង្គកិច្ចេ អសមត្ថតាយ រាសិភជនាភាវតោ យេវាបនកវសេន វចនំ យុត្តន្តិ ¶ ? វុច្ចតេ – កុសលាកុសលេសុ អវិជ្ជមានធម្មស្ស វិបាកេសុបិ អនុបលព្ភនតោ ឈានង្គកិច្ចស្ស អករណេបិ កុសលាកុសលេសុ ទេសិតនិយាមេនេវ សរូបេន ឥធាបិ វុត្តា. ហោតុ តាវ ឯតំ, ឈានរាសិយំ វេទនា កស្មា វុត្តា. សា ហិ សព្ពចិត្តសាធារណភាវតោ ¶ ផស្សបញ្ចករាសិម្ហិ ចេវ, ឧបេក្ខាទិឥន្ទ្រិយភាវតោ ឥន្ទ្រិយរាសិម្ហិយេវ វត្តព្ពា, ន ឥតរត្ថ តទភាវតោតិ? សច្ចំ, វេទនា បន សព្ពវេទនានំ សាមញ្ញសភាវេន ផស្សបញ្ចកេ អាគតវេទនា ច អបរេន វិសេសវចនេន តត្ថ និទ្ទិដ្ឋា, ន តត្ថ អន្តោករណត្ថំ. តេនេវ ហិ ធម្មសង្គណិយំ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ សង្គហវារេ ឈានង្គរាសិ ន ឧទ្ធដាតិ រូបធាតុយំ តិណ្ណំ មហាភូតានំ អប្បដិឃភាវេបិ កាមធាតុយំ សប្បដិឃមហាភូតេហិ សមានភាវតោ តត្ថាបិ សប្បដិឃភាវោ វិយ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ វេទនាចិត្តេកគ្គតានំ វិតក្កវិយោគេន ឈានកិច្ចាករណេបិ សវិតក្កចិត្តេសុ ឈានចិត្តសមង្គីវេទនាទីហិ សមានត្តា ឈានង្គភាវេន វចនំ នាម យុត្តំ. តេនេវ ច នាមរូបសមាសេ ‘‘ផស្សបញ្ចករាសិឈានទុករាសិឥន្ទ្រិយត្តិករាសី’’តិ វុត្តន្តិ. អថ វា កិំ ឯតាយ យុត្តិចិន្តាយ, ធម្មសភាវវេទិនា តថាគតេន ធម្មសភាវំ អវិរជ្ឈិត្វា ទេសិតន្តិ ន ឯត្ថ អនុយោគោ កាតព្ពោតិ. អហេតុកចិត្តានំ អារម្មណេ សុប្បតិដ្ឋិតតាភាវេន អនិយ្យានិកត្តា វុត្តំ ‘‘សព្ពា…បេ… ន ឧទ្ធរេ’’តិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘ហេតុបច្ឆិមកោ មគ្គោ’’តិ.

១១៧. តីណិ សោឡសចិត្តេសូតិ បន្នរសសុ អហេតុកវិបាកចិត្តេសុ ចេវ កិរិយាមនោធាតុម្ហិ ចាតិ សោឡសសុ ចិត្តេសុ. មនិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ វេទនិន្ទ្រិយេសុ លព្ភមានមេកន្តិ តីណិន្ទ្រិយានិ ហោន្តិ. ឥមេសុបិ កុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណធាតុយំ មនិន្ទ្រិយសុខិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយវសេន តីណិន្ទ្រិយានិ, អកុសលវិបាកកាយវិញ្ញាណធាតុយំ ទុក្ខិន្ទ្រិយេន សហ តីណិ, សុខសន្តីរណេ សោមនស្សិន្ទ្រិយេន សហ តីណិ, អវសេសតេរសចិត្តេសុ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយេន សហ តីណីតិ. ឯត្ថ ចិត្តន្តិ សសម្បយុត្តធម្មស្ស ចិត្តុប្បាទស្ស អធិប្បេតត្តា មនិន្ទ្រិយស្សាបិ អាធារភាវោ យុជ្ជេយ្យ. ឥតរថា ហិ មនិន្ទ្រិយន្តិ ¶ ចិត្តស្សេវ គហណេ តស្ស អត្តនោ ច អាធារភាវោ ន យុជ្ជតីតិ. ឯកស្មិំ បន ចត្តារីតិ ឯកស្មិំ វិចិកិច្ឆាសហគតេ វីរិយិន្ទ្រិយមនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយឧបេក្ខិន្ទ្រិយវសេន ចត្តារិ. បញ្ច តេរសសូតិ ឋបេត្វា វិចិកិច្ឆាសហគតំ អវសេសានិ ឯកាទស អកុសលចិត្តានិ, កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយន្តិ តេរសសុ ចិត្តេសុ វីរិយិន្ទ្រិយាទីនិ តីណិ, សមាធិន្ទ្រិយំ, វេទនិន្ទ្រិយេសុ លព្ភមានំ ឯកន្តិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ. ឯត្ថ ហិ ទ្វីសុ ទោសមូលេសុ វីរិយិន្ទ្រិយសមាធិន្ទ្រិយមនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយទោមនស្សិន្ទ្រិយវសេន ¶ បញ្ច, បញ្ចសុ សោមនស្សសហគតេសុ បុរិមានិ ចត្តារិ សោមនស្សិន្ទ្រិយេន សទ្ធិំ បញ្ច, សេសេសុ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយេន សទ្ធិំ បញ្ច ហោន្តិ.

១១៨. សត្ត ទ្វាទសចិត្តេសូតិ ទ្វាទសសុ ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេសុ សទ្ធាសតិសមាធិវីរិយជីវិតមនិន្ទ្រិយានិ ច វេទនិន្ទ្រិយេសុ លព្ភមានមេកន្តិ សត្ត ឥន្ទ្រិយានិ. តត្ថ ហិ ឆសុ សោមនស្សសហគតេសុ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនិ ឆ សោមនស្សិន្ទ្រិយេន សទ្ធិំ សត្ត, ឥតរេសុ ឆសុ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយេន សទ្ធិំ សត្ត ហោន្តិ. ឯកេនូនេសុ…បេ… មនេសុ ចាតិ ទ្វាទស ញាណសម្បយុត្តានិ កាមាវចរានិ, សត្តវីសតិ លោកិយជ្ឈានចិត្តានិ ចាតិ ឯកូនចត្តាលីសវិធេសុ លោកិយចិត្តេសុ បុរិមានិ សត្ត, បញ្ញិន្ទ្រិយញ្ចាតិ អដ្ឋេវ ឥន្ទ្រិយានិ. ឯត្ថ ហិ សោមនស្សសហគតេសុ ឆសុ កាមាវចរេសុ, ទ្វាទសសុ រូបាវចរចតុក្កជ្ឈានេសុ ចាតិ អដ្ឋារសចិត្តេសុ សោមនស្សិន្ទ្រិយេន, សេសេសុ ច ឧបេក្ខិន្ទ្រិយេន សទ្ធិំ យោជេត្វា អដ្ឋិន្ទ្រិយានិ វេទិតព្ពានិ.

១១៩. ចត្តាលីសាយ ចិត្តេសុ នវកន្តិ សមចត្តាលីសវិធេសុ លោកុត្តរចិត្តេសុ បុរិមានិ អដ្ឋឥន្ទ្រិយានិ, អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយន្តិ ឥមេសុ លព្ភមានមេកន្តិ ឥន្ទ្រិយានំ នវកា. សោតាបត្តិមគ្គេសុ ហិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ ¶ លព្ភតិ. សោតាបត្តិផលតោ បដ្ឋាយ អរហត្តមគ្គបរិយោសានេសុ តំ ន លព្ភតិ. តស្ស ឋានេ អញ្ញិន្ទ្រិយំ. អរហត្តផលេ តម្បិ ន លព្ភតិ. តស្ស ឋានេ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ តិដ្ឋតីតិ. ឯវន្តិ ឆហិ ឥន្ទ្រិយេហិ សម្បយុត្តស្ស អភាវតោ កត្ថចិ តីណិ, កត្ថចិ ចត្តារិ, កត្ថចិ បញ្ច, កត្ថចិ សត្ត, កត្ថចិ អដ្ឋ, កត្ថចិ នវិន្ទ្រិយានីតិ ឯវំ ឆហិ អាការេហិ ឥន្ទ្រិយយោគោបិ, ន កេវលំ ឈានង្គយោគោវ, អថ ខោ ឥន្ទ្រិយេហិ សហ ចិត្តុប្បាទានំ សម្បយោគោបិ វេទិតព្ពោតិ.

១២០-៣. ឥទានិ មគ្គង្គសម្បយោគំ ទស្សេន្តោ បឋមំ តាវ យេសុ ចិត្តេសុ មគ្គង្គានិ ន លព្ភន្តិ, តានិ ទស្សេត្វា បច្ឆា មគ្គង្គយោគចិត្តុប្បាទេ ទស្សេតុំ ‘‘អមគ្គង្គានី’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ឯកវីសសតប្បភេទេ ចិត្តស្មិំ, ឥមស្មិំ មគ្គង្គាធិការេ វា. វិញ្ញាណេសុ ទ្វិបញ្ចសូតិ សភាវាវិតក្កេសុ ចក្ខាទីសុ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ. កិញ្ចាបិ ហេដ្ឋា ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេសុ ឈានង្គាភាវោ, អហេតុកេសុ ច មគ្គង្គាភាវោ វុត្តោវ, អឈានង្គានិ បន តត្ថ អធិការវសេន វុត្តានិ, ឥធ បសង្គាគតវសេន. អមគ្គង្គានិ តត្ថ បសង្គាគតវសេន, ឥធ អធិការវសេនាតិ ន កោចិ បុនរុត្តិទោសោ.

ឯកន្តិ ¶ វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តំ ចិត្តំ. តញ្ហិ មិច្ឆាសង្កប្បមិច្ឆាវាយាមយោគតោ ទ្វេ មគ្គង្គានិ ឯត្ថាតិ ទុមគ្គង្គំ. តិមគ្គង្គានិ សត្តសូតិ ចត្តារិ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តានិ, ទ្វេ ទោសមូលានិ, ឧទ្ធច្ចសហគតចិត្តន្តិ សត្តសុ មិច្ឆាសង្កប្បមិច្ឆាវាយាមមិច្ឆាសមាធិយោគតោ តិមគ្គង្គានិ. ចត្តាលីស…បេ… ចតុរង្គិកោតិ ទ្វាទស ញាណវិប្បយុត្តានិ, ចត្តារិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តានិ, បឋមជ្ឈានិកវជ្ជានិ ចតុវីសតិ មហគ្គតចិត្តានីតិ ចត្តាលីសចិត្តេសុ យោ មគ្គោ លព្ភតិ, សោ យថាយោគំ សម្មាសង្កប្បសម្មាវាយាមសម្មាសតិសម្មាសមាធិយោគតោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិមិច្ឆាសង្កប្បមិច្ឆាវាយាមមិច្ឆាសមាធិយោគតោ, សម្មាទិដ្ឋិសម្មាវាយាមសម្មាសតិសម្មាសមាធិយោគតោ ¶ ច ចតុរង្គិកោ មតោ. តត្ថ ញាណវិប្បយុត្តេសុ ទ្វាទសសុ បឋមានិ ចត្តារិ, ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេសុ មជ្ឈិមានិ, សេសេសុ បច្ឆិមានិ លព្ភន្តិ.

បញ្ចទ្ទសសុ…បេ… បញ្ចង្គិកោតិ ទ្វាទសសុ ញាណសម្បយុត្តកាមាវចរេសុ ចេវ តីសុ លោកិយបឋមជ្ឈានិកេសុ ចាតិ បន្នរសសុ ចិត្តេសុ សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បសម្មាវាយាមសម្មាសតិសម្មាសមាធិវសេន បញ្ចង្គិកោ មគ្គោ. ននុ ច សម្មាវាចាទយោ កាមាវចរេសុ លព្ភន្តីតិ? សច្ចំ លព្ភន្តិ, បាឋេ បន អនាគតត្តា ឥធ បរិច្ចត្តាតិ. ទ្វត្តិំសចិត្តេសូតិ បឋមជ្ឈានិកវជ្ជេសុ ទ្វត្តិំសលោកុត្តរចិត្តេសុ. សត្តង្គិកោតិ អវិតក្កត្តា សម្មាសង្កប្បោ ន លព្ភតីតិ តំ បរិច្ចជិត្វា អវសេសសត្តមគ្គង្គវសេន សត្តង្គិកោ វុត្តោ.

យត្ថ បន សម្មាសង្កប្បោ លព្ភតិ, តត្ថ តេន សហ អដ្ឋង្គិកោតិ អាហ ‘‘មគ្គោ អដ្ឋសូ’’តិអាទិ. តត្ថ អដ្ឋសុ ចិត្តេសូតិ បឋមជ្ឈានិកេសុ អដ្ឋសុ លោកុត្តរចិត្តេសុ. ឯវន្តិ ឆហិ មគ្គង្គេហិ សម្បយុត្តស្ស អភាវតោ កត្ថចិ ទ្វេ មគ្គង្គានិ, កត្ថចិ តីណិ, កត្ថចិ ចត្តារិ, កត្ថចិ បញ្ច, កត្ថចិ សត្ត, កត្ថចិ អដ្ឋាតិ ឯវំ ឆហិ បការេហិ.

១២៤-៦. ឥទានិ ពលសម្បយោគំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ពលានិ ទ្វេ’’តិអាទិ. តត្ថ វីរិយពលសមាធិពលវសេន ទ្វេ ពលានិ កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយេ វិភង្គវារេ អាគតានិ វីរិយពលសមាធិពលានិ បច្ចេកំ លព្ភន្តីតិ ‘‘ទ្វេ ទ្វិចិត្តេសូ’’តិ វុត្តំ. ឯកស្មិំ តីណីតិ ឯកស្មិំ វិចិកិច្ឆាសហគតេ វីរិយពលអហិរិកពលអនោត្តប្បពលវសេន តីណិ ពលានិ. ឯកាទសសុ ចត្តារីតិ វិចិកិច្ឆាសហគតវជ្ជេសុ ឯកាទសសុ អកុសលចិត្តេសុ សមាធិពលញ្ចេវ បុព្ពេ ¶ វុត្តានិ តីណីតិ ចត្តារិពលានិ. ឆ ទ្វាទសសូតិ ទ្វាទសសុ ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេសុ សទ្ធាវីរិយសតិសមាធិហិរិឱត្តប្បវសេន ឆ ពលានិ.

ឯកូនាសីតិយា ¶ សត្តាតិ ទ្វាទសសុ ញាណសម្បយុត្តកាមាវចរចិត្តេសុ ចេវ សត្តវីសតិមហគ្គតចិត្តេសុ ច ចត្តាលីសាយ លោកុត្តរចិត្តេសុ ចាតិ ឯកូនាសីតិវិធេសុ ចិត្តេសុ សទ្ធាវីរិយសតិសមាធិបញ្ញាហិរិឱត្តប្បវសេន សត្ត ពលានិ. សោឡសេវាពលានីតិ បញ្ចទស អហេតុកវិបាកានិ, កិរិយាមនោធាតុអាវជ្ជនញ្ចាតិ សោឡស ពលវិប្បយោគតោ អពលចិត្តានិ. ឯវន្តិ បញ្ចហិ ពលេហិ សម្បយុត្តស្ស អភាវតោ កត្ថចិ ទ្វេ, កត្ថចិ តីណិ, កត្ថចិ ចត្តារិ, កត្ថចិ ឆ, កត្ថចិ សត្តាតិ បញ្ចហិ អាការេហិ សពលំ, ឥមេសុ ឯកស្សាបិ អភាវតោ អពលម្បិ ច វិញ្ញេយ្យំ, វិជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ហេតុរាសិអាទយោ វិនិច្ឆយភាវតោ ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. យេសុ ចិត្តេសុ យានិ ឈានង្គមគ្គង្គពលិន្ទ្រិយានិ ជាយន្តីតិ សម្ពន្ធោ. គាថាពន្ធសុខត្ថំ ឥន្ទ្រិយានំ ឱសានករណំ.

ឥតិ អភិធម្មត្ថវិកាសិនិយា នាម

អភិធម្មាវតារសំវណ្ណនាយ

ចេតសិកវិភាគនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុត្ថោ បរិច្ឆេទោ

ឯកវិធាទិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១២៨-៣០. វិជាននសភាវតោតិ អារម្មណវិជាននសភាវត្តា. ននុ ច ហេដ្ឋា សារម្មណតោ ឯកវិធភាវោ វុត្តោតិ? សច្ចំ វុត្តោ, សោ បន ចេតសិកានញ្ច សាធារណោតិ ឥធ តព្ពិវជ្ជនត្ថំ វិជាននលក្ខណតាវ វុត្តា. សង្ខេបគណនវសេន ច សហេតុកានំ ឯកសត្តតិវិធតា វុត្តា. ហេតុវាទិនាតិ កុសលាកុសលាព្យាកតហេតូនំ ព្យាករណកុសលេន ¶ . អថ វា ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា ¶ , តេសំ ហេតុំ តថាគតោ អាហា’’តិ (អប. ថេរ ១.១.២៨៦; មហាវ. ៦០) វចនតោ តំតំបច្ចយុប្បន្នធម្មានំ តំតំបច្ចយវាទិនា.

១៣១-៤. សវត្ថុកាវត្ថុកតោតិ ឯកន្តេន សព្ពវត្ថុនិស្សិតភាវតោ ចេវ តទភាវតោ ច. កេចិ បន ហទយវត្ថុវសេន សវត្ថុកាវត្ថុកតំ វណ្ណេន្តិ, តំ ន យុជ្ជតិ សវត្ថុកនិទ្ទេសេ ‘‘សព្ពោ កាមវិបាកោ’’តិ បសាទនិស្សិតានម្បិ សង្គហិតត្តា. ឧភយវសេនាតិ សវត្ថុកាវត្ថុកវសេន. កានិចិ ហិ ចិត្តានិ ឯកន្តេន សវត្ថុកានិ, កានិចិ អវត្ថុកានេវ, កានិចិ ឧភយសភាវានិ. តថា ចេវ និទ្ទិសតិ ‘‘សព្ពោ កាមវិបាកោ ចា’’តិអាទិ.

សព្ពោ កាមវិបាកោ ចាតិ សហេតុកាហេតុកភិន្នោ សព្ពោ តេវីសតិវិធោ កាមាវចរវិបាកោ ច. អាទិមគ្គោតិ សោតាបត្តិមគ្គោ. សោ ហិ សព្ពលោកុត្តរេសុ អាទិតោ ឧប្បជ្ជនតោ, អដ្ឋសុ អរិយបុគ្គលេសុ អាទិបុគ្គលស្ស សម្ពន្ធីតិ វា ‘‘អាទិមគ្គោ’’តិ វុច្ចតិ. វិនា វត្ថុន្តិ សកសកវត្ថុំ វិនា នុប្បជ្ជន្តិ. តេនេវ ហេតានិ អរូបភវេ នុប្បជ្ជន្តិ តត្ថ វត្ថូនំ អភាវតោ. ‘‘នុប្បជ្ជន្តិ វិនា វត្ថុ’’ន្តិ ច ឥទំ អន្តោភាវិតការណត្ថំ កត្វា វុត្តំ. តេន យស្មា វត្ថុំ វិនា នុប្បជ្ជន្តិ, តស្មា ឯកន្តេន សវត្ថុកាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯកន្តេន អវត្ថុកា អរូបភវេយេវ បដិសន្ធាទិវសេន បវត្តនតោ. កថំ បន រូបសន្និស្សយេន វិនា តត្ថ អរូបំ បវត្តតិ, កស្មា ន បវត្តតិ បញ្ចវោការេតិ? តថា អទស្សនតោ. យទិ ឯវំ កពឡីការាហារេនបិ វិនា រូបធាតុយំ រូបេន បវត្តិតព្ពំ, កិំ ការណា? កាមធាតុយំ តថា អទស្សនតោ. អបិ តុ យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស បវត្តិការណំ ¶ រូបេ អវិគតតណ្ហំ, តស្ស សហ រូបេន បវត្តិ. យស្ស បន និព្ពត្តិការណំ រូបេ វិគតតណ្ហំ, តស្ស វិនា រូបេន បវត្តិ ការណស្ស តំវិមុខតាយាតិ រូបសន្និស្សយេន វិនា តត្ថ អរូបំ បវត្តតិ. ទ្វេចត្តាលីស សេសានីតិ មនោទ្វារាវជ្ជនំ កុសលកិរិយាវសេន សោឡស កាមាវចរានិ, តថេវ អដ្ឋ អរូបាវចរានិ, បឋមមគ្គវជ្ជានិ សត្ត លោកុត្តរានិ, បដិឃទ្វយវជ្ជិតទសអកុសលានិ ចេតិ ទ្វេចត្តាលីស វុត្តាវសេសចិត្តានិ.

១៣៥-៧. រូបាទីសុ ឯកេកមេវ អារម្មណំ ឥមស្សាតិ ឯកេការម្មណំ. តស្ស តស្ស អារម្មណស្ស អាបាថគតកាលេ តំតំវិជាននវសេន បញ្ចបិ អារម្មណានិ ឥមស្សាតិ បញ្ចារម្មណំ. ឯវម្បីតិ ¶ ន កេវលំ សវត្ថុកាទិវសេនេវ, អថ ខោ ឯកេការម្មណាទិតោបិ. អភិញ្ញាវជ្ជិតានំ សព្ពមហគ្គតានម្បិ ធម្មារម្មណភាវេន ឯការម្មណត្តា អាហ ‘‘សព្ពំ មហគ្គត’’ន្តិ. បណ្ណត្តារម្មណតោ ឯការម្មណន្តិ កេចិ. តំ អរូបាវចរទុតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ បត្វា ន យុជ្ជតិ តេសំ មហគ្គតារម្មណត្តា. អភិញ្ញាទ្វយស្ស ឆឡារម្មណិកភាវេន, តស្ស ច រូបាវចរបញ្ចមជ្ឈានតោ អភិន្នត្តា តំ បហាយ ‘‘តេចត្តាលីសា’’តិ វុត្តំ.

១៤១. បុញ្ញវិបាកកិរិយតោ កាមេ ទ្វាទសាតិ សម្ពន្ធោ. ធាតិ និបាតមត្តំ. បុញ្ញវិបាកក្រិយតោតិ ញាណវិប្បយុត្តកុសលវិបាកកិរិយតោ.

១៤៣-៩. ឥរិយាយ កាយិកាយ កិរិយាយ បវត្តិបថភាវតោ ឥរិយាបថោ, គមនាទិ. អត្ថតោ តទវត្ថា រូបប្បវត្តិ. កាមញ្ចេត្ថ រូបវិនិមុត្តោ ឥរិយាបថោ, វិញ្ញត្តិ វា នត្ថិ, តថាបិ សព្ពំ រូបសមុដ្ឋាបកចិត្តំ ឥរិយាបថុបត្ថម្ភកំ, វិញ្ញត្តិវិការុប្បាទនញ្ច ហោតិ. យំ បន ចិត្តំ វិញ្ញត្តិជនកំ ¶ , តំ ឯកំសតោ ឥតរទ្វយស្ស ជនកំ អវិនាភាវតោ, តថា ឥរិយាបថុបត្ថម្ភកំ រូបស្សាតិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ ‘‘រូបីរិយាបថវិញ្ញត្តិ-ជនកាជនកាទិតោ’’តិ ឥរិយាបថវិញ្ញត្តីនំ វិសុំ គហណំ. ជនកាជនកាទិតោតិ តិណ្ណម្បិ ជនកតោ, កស្សចិបិ អជនកតោ, ទ្វិន្នំ ឯកស្ស ច ជនកតោ. កានិចិ ហិ ចិត្តានិ រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥរិយាបថំ កប្បេន្តិ, វិញ្ញត្តិំ ជនយន្តិ. កានិចិ រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥរិយាបថំ កប្បេន្តិ, វិញ្ញត្តិំ ន ជនយន្តិ. កានិចិ រូបមេវ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥតរទ្វយំ ន ករោន្តិ. កានិចិ តីណិ ន ករោន្តេវ. តថា ចេវ ទស្សេតិ ‘‘ទ្វាទសាកុសលា’’តិអាទិ. ឯវញ្ចាបិ ហិ តំ ចិត្តន្តិ ន កេវលំ អហេតុកាទិតោវ, ឯវំ រូបាទិជនកាទិតោបិ តំ ចតុព្ពិធំ. ‘‘ឯវញ្ចាទិម្ហិ ត’’ន្តិបិ លិខន្តិ. តស្ស បន អាទិម្ហិ និក្ខិត្តំ ចិត្តំ ឯវញ្ច ចតុព្ពិធន្តិ អត្ថំ វទន្តិ. តត្ថាតិ តេសុ រូបជនកាទីសុ. ទស កិរិយាតិ មនោធាតុវជ្ជា ទស កិរិយា.

សមុដ្ឋាបេន្តិ រូបានីតិ អត្តនោ ឧប្បាទក្ខណេយេវ អត្តនា ជនេតព្ពរូបានិ សមុដ្ឋាបេន្តិ. កប្បេន្តីតិ សន្នាមេន្តិ. យថាបវត្តំ ឥរិយាបថំ ឧបត្ថម្ភេន្តិ. យថា ហិ អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជមានេហិ វីថិចិត្តេហិ អព្ពោកិណ្ណេ ភវង្គេ បវត្តមានេ អង្គានិ ឱសីទន្តិ, បវេធន្តា វិយ ហោន្តិ, ន ឯវំ ទ្វត្តិំសវិធេសុ វក្ខមានេសុ ច ឆព្ពីសតិវិធេសុ ជាគរណចិត្តេសុ បវត្តមានេសុ. តទា បន អង្គានិ ¶ ឧបត្ថទ្ធានិ យថាបវត្តឥរិយាបថភាវេនេវ បវត្តន្តិ. ជនយន្តិ ច វិញ្ញត្តិន្តិ មនោទ្វារេ បវត្តា ឯវ វិញ្ញត្តិំ ជនយន្តិ, ន បន បញ្ចទ្វារេ បវត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានំ ឈានង្គយោគាភាវេន រូបាជនកត្តា អាហ ‘‘ទ្វេបញ្ចវិញ្ញាណា’’តិ. ឈានង្គានិ ហិ ចិត្តេន សហ រូបសមុដ្ឋាបកានិ, តេសំ អនុពលប្បទាយកានិ មគ្គង្គាទីនិ តេសុ ¶ វិជ្ជមានេសុ សវិសេសំ រូបប្បវត្តិទស្សនតោ. អរូបវិបាកា បន រូបវិរាគភាវនាយ និព្ពត្តត្តា ហេតុនោ តំវិមុខតាយ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេន្តីតិ អាហ ‘‘វិបាកា ច អរូបិសូ’’តិ.

១៥០. សព្ពេសំ សន្ធិចិត្តន្តិ សព្ពេសំ សត្តានំ បដិសន្ធិចិត្តំ. តញ្ហិ វត្ថុទុព្ពលតាយ, អប្បតិដ្ឋិតតាយ, បច្ចយវេកល្លតោ, អាគន្តុកតាយ ច រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ. តថា ហិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន សហជាតំ វត្ថុ បច្ឆាជាតបច្ចយរហិតំ, អាហារាទីហិ ច អនុបត្ថទ្ធំ ទុព្ពលំ, តស្ស ច ទុព្ពលត្តា តន្និស្សិតវិញ្ញាណម្បិ ទុព្ពលន្តិ. យថា ច បបាតេ បតិតោ អញ្ញស្ស និស្សយោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ តម្បិ ភិន្នសន្តតិយំ កម្មក្ខិត្តតាយ បបាតេ បតិតំ វិយ អប្បតិដ្ឋិតំ ន រូបសមុដ្ឋាបនេ ឧស្សហតិ ច វត្ថុនោ ច អត្តនា សហ អបច្ឆា អបុរេ ឧប្បជ្ជមានត្តា បុរេជាតបច្ចយស្ស អលាភតោ. យថា បន អាគន្តុកោ បុរិសោ អគតបុព្ពំ ទេសំ គតោ អញ្ញេសំ ‘‘ឯថ ភោ អន្តោគាមេ វោ អន្នបានគន្ធមាលាទីនិ ទស្សាមី’’តិ វត្តុំ ន សក្កោតិ អត្តនោ អវិសយតាយ, អប្បហុតាយ ច, ឯវមេវំ បដិសន្ធិចិត្តម្បិ អាគន្តុកន្តិ. ឯវំ វត្ថុទុព្ពលតាទីហិ ការណេហិ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ. អបិច អាហារិន្ទ្រិយាទិវសេន យេហាការេហិ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបានំ ចិត្តចេតសិកា បច្ចយា ហោន្តិ, តេហិ សព្ពេហិ បដិសន្ធិយំ ចិត្តចេតសិកា សមតិំសកម្មជរូបានំ យថាយោគំ បច្ចយា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បដ្ឋានេ –

‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតា អាហារា សម្បយុត្តានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិ (បដ្ឋា. ១.១.៤២៩).

តស្មា ¶ សមតិំសកម្មជរូបានិ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបានំ ឋានំ គហេត្វា ឋិតានីតិ បដិសន្ធិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតីតិ វេទិតព្ពំ.

ចុតិចិត្តញ្ចារហតោតិ ឯត្ថ ខីណាសវស្ស ចុតិចិត្តំ ឧបសន្តវដ្ដមូលស្មិំ សន្តានេ សាតិសយំ សន្តវុត្តិតាយ ¶ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ, អនាគាមិអាទីនំ តទភាវតោតិ វទន្តិ. ដីកាការោ បន អានន្ទាចរិយោ ភណតិ –

‘‘កាមាវចរានំ បច្ឆិមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ យស្ស ចិត្តស្ស អនន្តរា កាមាវចរានំ បច្ឆិមចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, រូបាវចរេ, អរូបាវចរេ បច្ឆិមភវិកានំ, យេ ច រូបាវចរំ, អរូបាវចរំ ឧបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិស្សន្តិ, តេសំ ចវន្តានំ, តេសំ វចីសង្ខារោ និរុជ្ឈិស្សតិ, នោ ច តេសំ កាយសង្ខារោ និរុជ្ឈិស្សតីតិ វចនតោ អញ្ញេសម្បិ ចុតិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតី’’តិ.

អាចរិយស្ស ហិ អយមធិប្បាយោ – ‘‘កាមាវចរានំ បច្ឆិមចិត្តស្សា’’តិ ឯតេន អវិសេសេន កាមាវចរសត្តានំ ចុតិចិត្តស្ស, ‘‘យេ ច រូបាវចរំ…បេ… និរុជ្ឈិស្សតី’’តិ ឥមិនា កាមភវតោ ចវិត្វា រូបារូបភវូបបជ្ជនកានំ កាមាវចរចុតិចិត្តស្សាបិ ឧប្បាទក្ខណតោ ឧទ្ធំ វចីសង្ខារស្ស និរោធំ វត្វា កាយសង្ខារស្ស តទភាវវចនតោ ចុតិចិត្តស្ស កាយសង្ខារាសមុដ្ឋាបនំ សិទ្ធំ. យទគ្គេន ច តំ កាយសង្ខារំ ន សមុដ្ឋាបេតិ, តទគ្គេន តំ សេសរូបម្បិ ន ជនេតិ. ន ហិ រូបសមុដ្ឋាបកស្ស គព្ភគតតាទិវិពន្ធាភាវេ កាយសង្ខារាសមុដ្ឋាបនេ ការណំ អត្ថិ. ន ច យុត្តំ ចុតិតោ ឧទ្ធំ ចិត្តសមុដ្ឋានញ្ចស្ស រូបំ បវត្តតីតិ, នាបិ ‘‘ចុតិចិត្តំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតី’’តិ បាឡិ អត្ថិ, ន ចាបិ វដ្ដមូលានុបសមោ ចុតិចិត្តស្ស រូបុប្បាទនេ ¶ ការណំ ចុតិចិត្តេន ន ឧប្បន្នានម្បិ តតោ បុរិមតរេហិ ឧប្បន្នានំ វិយ ភវន្តរេ អនុប្បជ្ជនតោ, តស្មា សព្ពេសម្បិ ចុតិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតីតិ. យទិ កាយសង្ខារសមុដ្ឋាបនមេវ រូបជននារហភាវំ សាធេតិ, តទា ចតុត្ថជ្ឈានេ កថន្តិ? នាយំ ទោសោ, តស្ស ភាវនាពលេន សាតិសយំ សន្តវុត្តិតាយ កាយសង្ខារាសមុដ្ឋាបនេបិ មរណាសន្នចិត្តានំ វិយ បរិទុព្ពលត្តាភាវតោ រូបសមុដ្ឋាបនេ វិពន្ធោ នត្ថីតិ. កុតោ បន បដ្ឋាយ ចិត្តជរូបំ នុប្បជ្ជតីតិ? យតោ បដ្ឋាយ កាយសង្ខារេ នុប្បជ្ជតិ. កទា ច កាយសង្ខារោ នុប្បជ្ជតីតិ? ចុតិតោ បុព្ពេ ទ្វត្តិំសមចិត្តក្ខណតោ បដ្ឋាយ នុប្បជ្ជតិ, តេត្តិំសមចិត្តក្ខណេ ឧប្បន្នំ បច្ឆិមសោឡសកតោ បុរេតរមេវ និរុជ្ឈតីតិ វទន្តិ. ‘‘យស្ស កាយសង្ខារោ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តសង្ខារោ ន និរុជ្ឈិស្សតី’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.១១៣) បញ្ហេ ‘‘បច្ឆិមចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ តេសំ កាយសង្ខារោ ច ន និរុជ្ឈតិ, ចិត្តសង្ខារោ ច ន និរុជ្ឈិស្សតី’’តិ បច្ឆិមចិត្តស្សេវ វជ្ជិតត្តា ចុតិតោ ទុតិយតតិយចិត្តេនាបិ សហ និរុជ្ឈតីតិ អបរេ. យស្ស ចិត្តស្ស អនន្តរា កាមាវចរានំ ¶ បច្ឆិមចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯត្ថ ‘‘យស្សា’’តិ កាមាវចរចុតិចិត្តស្ស អនន្តរបច្ចយភូតំ ចិត្តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ តស្ស ឧប្បាទតោបិ ឧទ្ធំ កាយសង្ខារាភាវវចនេន ហេដ្ឋិមកោដិយា ចុតិតោ តតិយចិត្តេនេវ សហ និរុជ្ឈតិ. ទុតិយចិត្តំ ន បាបុណាតីតិ ឯកេ.

១៥១-៧. ឯកំ ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ ឋានានិ ឥមស្សាតិ ឯកទ្វិតិចតុដ្ឋានំ, ឯកទ្វិតិចតុដ្ឋានត្តាតិ អត្ថោ. ឋានន្តិ ច ឥធ កិច្ចមធិប្បេតំ. តញ្ហិ តិដ្ឋន្តិ ឯត្ថ ធម្មា អវដ្ឋិតា វិយ ហោន្តីតិ ‘‘ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. មំសចក្ខុទិព្ពចក្ខុញាណចក្ខុពុទ្ធចក្ខុសមន្តចក្ខុវសេន បញ្ច និម្មលានិ លោចនានិ ឥមស្សាតិ បញ្ចនិម្មលលោចនោ.

និប្បបញ្ចេនាតិ ¶ រាគាទិបបញ្ចរហិតេន. រាគាទយោ ហិ សំសារេ បបញ្ចនតោ ‘‘បបញ្ចា’’តិ វុច្ចន្តិ.

អាវជ្ជនេ បដិច្ឆនេ ឋានេ មនោធាតុត្តិកន្តិ សម្ពន្ធោ, កិរិយាមនោធាតុ អាវជ្ជនដ្ឋានេ, វិបាកទ្វយំ សម្បដិច្ឆនដ្ឋានេតិ អត្ថោ.

‘‘សោមនស្សយុត្តសន្តីរណំ បញ្ចទ្វារេ សន្តីរណំ សិយា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘សន្តីរណ’’ន្តិ អធិការតោវ លព្ភតីតិ គាថាពន្ធសុខត្ថំ ‘‘សោមនស្សយុត’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

ពលវារម្មណេ សតីតិ តទារម្មណកិច្ចស្ស ពលវារម្មណេយេវ លព្ភនតោ វុត្តំ, ន ឥមស្សេវ អាវេណិកភាវេន សព្ពេសម្បិ តទារម្មណានំ ពលវារម្មណេយេវ ឧប្បជ្ជនតោ. វោដ្ឋព្ពនន្តិ កិរិយាមនោវិញ្ញាណធាតុសង្ខាតំ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចំ ចិត្តំ.

១៥៨-៩. សព្ពេសន្តិ សព្ពេសំ កាមរូបារូបភវិកសត្តានំ. ឥមិនា ឥទំ ទស្សេតិ – បញ្ចទ្វារេសុ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចំ កេសញ្ចិទេវ សត្តានំ អរូបភវេ សព្ពសោ បញ្ចទ្វារិកចិត្តប្បវត្តិយា, រូបភវេ ច ទ្វារត្តយប្បវត្តិយា អភាវតោ. មនោទ្វារេ អាវជ្ជនកិច្ចំ បន សព្ពេសមេវ សចិត្តកសត្តានំ ករោតីតិ. ទ្វិដ្ឋានិកំ នាម ហោតីតិ យថាវុត្តដ្ឋានទ្វយវន្តតាយ ទ្វិដ្ឋានិកចិត្តំ នាម ហោតិ. កេចិ បន ‘‘សោមនស្សសហគតសន្តីរណំ កាមសុគតិយំ បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍតិ ¶ , តស្មា តំ បញ្ចដ្ឋានិក’’ន្តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ បដ្ឋានេ តថា អទីបិតត្តា. តត្ថ ហិ –

‘‘ឧបេក្ខាសហគតំ ធម្មំ បដិច្ច ឧបេក្ខាសហគតោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ នហេតុបច្ចយា’’តិ ឯត្ថ (បដ្ឋា. ២.៧.៨) ‘‘អហេតុកំ ឧបេក្ខាសហគតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា, តយោ ខន្ធេ បដិច្ច ឯកោ ខន្ធោ, ទ្វេ ខន្ធេ បដិច្ច ទ្វេ ខន្ធា ¶ , អហេតុកបដិសន្ធិក្ខណេ ឧបេក្ខាសហគតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា, តយោ ខន្ធេ បដិច្ច ឯកោ ខន្ធោ, ទ្វេ ខន្ធេ បដិច្ច ទ្វេ ខន្ធា’’តិ (បដ្ឋា. ២.៧.៨) –

ឯវំ ឧបេក្ខាសហគត-បទស្ស បវត្តិបដិសន្ធិវសេន បដិច្ចនយោ ឧទ្ធដោ. បីតិសហគតសុខសហគត-បទានំ បន –

‘‘បីតិសហគតំ ធម្មំ បដិច្ច បីតិសហគតោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ នហេតុបច្ចយា. អហេតុកំ បីតិសហគតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា, តយោ ខន្ធេ បដិច្ច ឯកោ ខន្ធោ, ទ្វេ ខន្ធេ បដិច្ច ទ្វេ ខន្ធា. សុខសហគតំ ធម្មំ បដិច្ច សុខសហគតោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ នហេតុបច្ចយា. អហេតុកំ សុខសហគតំ ឯកំ ខន្ធំ បដិច្ច តយោ ខន្ធា, តយោ ខន្ធេ បដិច្ច ឯកោ ខន្ធោ, ទ្វេ ខន្ធេ បដិច្ច ទ្វេ ខន្ធា’’តិ (បដ្ឋា. ២.៧.៦) –

ឯវំ បវត្តិវសេនេវ ឧទ្ធដោ, ន ‘‘អហេតុកបដិសន្ធិក្ខណេ’’តិអាទិនា បដិសន្ធិវសេន, តស្មា យថាធម្មសាសនេ អវចនម្បិ អភាវមេវ ទីបេតីតិ ន តស្ស បដិសន្ធិទានំ អត្ថីតិ ទ្វិដ្ឋានិកតាវ វុត្តាតិ. តេ មហគ្គតវិបាកា នវាតិ សម្ពន្ធោ.

១៦២. ឆទ្វារា ឯវ ឆទ្វារិកា. អថ វា ឆទ្វារិកេសូតិ ឆទ្វារិកចិត្តេសូតិ អត្ថោ.

១៦៤-៦. ‘‘បញ្ចកិច្ច’’ន្តិអាទិ យថាវុត្តានមេវ និគមនំ. សេសន្តិ អដ្ឋសដ្ឋិវិធំ ចិត្តំ. ឯកកិច្ចយោគតោ, ឯកំ កិច្ចមស្សាតិ វា ឯកំ, ឯកមេវ ឯកកំ. សព្ពចិត្តានំ កិច្ចវសេន និទ្ទេសដ្ឋានេយេវ កិច្ចានំ បដិបាដិម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘ភវង្គាវជ្ជន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យទិ ឯវំ បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ ចុតិបរិយោសានំ វត្តព្ពន្តិ? សច្ចំ, ចុតិបដិសន្ធីនំ បន បាកដត្តា ¶ តថា ¶ ន វុត្តំ. ភវស្ស ហិ បដិសន្ធិ អាទិ, ចុតិ បរិយោសានន្តិ បាកដមេវ, តស្មា បាកដដ្ឋានំ បហាយ អបាកដដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ ភវង្គមេវ អាទិតោ វុត្តំ. តទារម្មណំ បន កិញ្ចាបិ អបាកដំ, អថ ខោ អនេកន្តិកំ កិស្មិញ្ចិ ភវេ កត្ថចិ ជវនវីថិយំ អលព្ភនតោតិ ឯកន្តលព្ភមានបរិទីបនត្ថំ តំ ន វុត្តំ. អថ វា តទារម្មណចិត្តម្បិ យេភុយ្យេន ភវង្គនាមំ លព្ភតីតិ បុរិមជវនវីថិយំ តទារម្មណំ បច្ឆិមជវនវីថិយា អាវជ្ជនស្ស បុរេចរភូតំ ភវង្គ-គ្គហណេនេវ សង្គហិតន្តិ វិសុំ ន វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘បញ្ចទ្វារេសុ បវត្តិវសេន បញ្ចវិធតាយ ទស្សនត្ថំ ‘ភវង្គាវជ្ជន’ន្តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តត្ថ បន អប្បវត្តមានានំ កេសញ្ចិ សព្ភាវតោ តំ ន យុជ្ជតិ, ឆទ្វារប្បវត្តិវសេន ឆព្ពិធត្តនយទស្សនត្ថន្តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. យថា ចេត្ថ ‘‘ភវង្គាវជ្ជន’’ន្តិអាទិនា ចក្ខុទ្វារេ វុត្តំ, ឯវំ សោតទ្វារាទីសុបិ ទស្សនាទិំ អបនេត្វា សវនាទិំ បក្ខិបិត្វា កិច្ចប្បវត្តិ យោជេតព្ពា. មនោទ្វារេ បន –

‘‘ភវង្គំ បឋមំ ហោតិ, តតោ អាវជ្ជនំ មតំ;

ទុតិយំ តមតិក្កម្ម, ជវនំ តតិយំ សិយា’’តិ. –

យោជនា ទដ្ឋព្ពា. ឆន្នំ វិញ្ញាណានន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ បញ្ចន្នំ, មនោវិញ្ញាណស្ស ច. សត្តវិញ្ញាណធាតូនន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតាទីនំ បញ្ចន្នំ, មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយស្សាតិ សត្តន្នំ វិញ្ញាណធាតូនំ.

១៦៩-៧១. បញ្ចាភិញ្ញាវិវជ្ជិតន្តិ –

‘‘ឥទ្ធិវិធំ ទិព្ពសោតោ, បរចិត្តវិជាននា;

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ, ទិព្ពចក្ខូតិ បញ្ចធា’’តិ. –

ឯវមាគតាហិ បញ្ចហិ អភិញ្ញាហិ យុត្តេន រូបាវចរបញ្ចមជ្ឈានចិត្តេន វជ្ជិតំ. ទិព្ពសោតាទីនំ ឯកេការម្មណត្តេបិ បញ្ចន្នម្បិ អភិញ្ញានំ ឯកស្សេវ ចិត្តស្ស អវត្ថាភេទភាវតោ វុត្តំ ‘‘បញ្ចាភិញ្ញាវិវជ្ជិត’’ន្តិ ¶ . កេចិ បន ‘‘ឥធ ឯកន្តេន ធម្មារម្មណិកចិត្តានមេវ វចនតោ ¶ បរចិត្តវិជាននំ វជ្ជេត្វា អនាគតំសញាណេន សហ បញ្ចាភិញ្ញានំ បដិក្ខេបោ’’តិ វទន្តិ.

ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានំ, មនោធាតុត្តយស្ស ច បរិច្ចាគេន ឯកចត្តាលីស ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ចត្តាលីសំ តថេកក’’ន្តិ. អភិញ្ញានិ ចាតិ ច-សទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ, សោ ‘‘ចត្តាលីសំ តថេកក’’ន្តិ ឥមស្សានន្តរំ ទដ្ឋព្ពោ, តេន បន អភិញ្ញាចិត្តទ្វយំ សង្គណ្ហាតិ. អថ វា អភិញ្ញា នាម ហេដ្ឋា ឯកេការម្មណិកេសុ វុត្តស្ស បញ្ចមជ្ឈានស្សេវ អវត្ថាវិសេសោតិ អភិញ្ញាចិត្តានំ ឆឡារម្មណិកេសុ អគ្គហណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៧២-៣. តិធា កត្វាតិ តិធា ករណហេតុ. ហេត្វត្ថោ ហិ អយំ ត្វា-សទ្ទោ យថា ‘‘សីហំ ទិស្វា ភយំ ឆម្ភិតត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តី’’តិ. ‘‘បុញ្ញាបុញ្ញវសេនា’’តិអាទិនា ជាតិភូមិហេតុវេទនាទិវសេន យាវ ឆសត្តតិវិធោ ភេទោ, តាវ មនោវិញ្ញាណធាតុំ ភិន្ទិត្វា តំវសេន ចិត្តវិភាគទស្សនត្ថំ នយទានំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៧៥. តិធា កត្វាតិ បឋមំ វិបាកទ្វយកិរិយាភេទតោ, ទុតិយំ កុសលាកុសលាទិតោតិ ឯវំ ធាតុទ្វយំ បច្ចេកំ តិធា កត្វា.

១៨០. ភូមិ…បេ… វិភាវយេតិ តិំសភូមីនំ នានត្តវសេន បវត្តិតោ តិំសវិធំ, តត្ថេវ តិំសបុគ្គលានំ នានត្តវសេន បវត្តិតោ ច តិំសវិធន្តិអាទិនា ឥទំ យថានិទ្ទិដ្ឋចិត្តំ ពហុធា ហោតីតិ ច វិភាវេយ្យាតិ អត្ថោ.

១៨១. ឥធាតិ ¶ ឥមស្មិំ សាសនេ. ហត្ថគតាមលកា វិយ ហោន្តីតិ យថា ហត្ថគតំ អាមលកំ ចក្ខុមតោ សុបាកដំ ហោតិ, ឯវមិមស្ស មតិមតោ ភិក្ខុនោ អភិធម្មបិដកគតា អត្ថា សុបាកដា ហោន្តិ, អាវជ្ជិតាវជ្ជិតក្ខណេ សុវិសទាវ បញ្ញាយន្តីតិ អត្ថោ.

ឥតិ អភិធម្មត្ថវិកាសិនិយា នាម

អភិធម្មាវតារសំវណ្ណនាយ

ឯកវិធាទិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. បញ្ចមោ បរិច្ឆេទោ

ភូមិបុគ្គលចិត្តុប្បត្តិនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៨២-៨. ពុទ្ធិយា ¶ វុទ្ធិំ វិរុឡ្ហិំ ករោតីតិ ពុទ្ធិវុទ្ធិករំ. យស្ស យស្ស នយស្ស កថនំ បដិញ្ញាតំ, តំ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចិត្តានំ ភូមីសុប្បត្តិ’’ន្តិ. តំ វត្វា ភូមីនំ អាធារវសេន បសង្គាគតំ គតិភេទំ, ភវភេទញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘ទេវា ចេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ចតស្សោបាយភូមិយោ’’តិ វត្វា អសុរគតិយា បេតគតិយំយេវ សង្គហិតត្តា ‘‘គតិយោ បញ្ចា’’តិ វុត្តន្តិ វទន្តិ. មយំ បន ‘‘តិស្សោវាបាយភូមិយោ’’តិ បាឋេន ភវិតព្ពន្តិ មញ្ញាម. ន ហិ ឯស អនាកុលវចនោ អាចរិយោ ឦទិសំ បុព្ពាបរវិរុទ្ធំ វិយ សម្មោហជនកំ វចនំ ភាសតិ. បាឡិយម្បិ ហិ –

‘‘បញ្ច ខោ ឥមា, សារិបុត្ត, គតិយោ. កតមា បញ្ច? និរយោ តិរច្ឆានយោនិ បេត្តិវិសយោ មនុស្សា ទេវា’’តិ (អ. និ. ៩.៦៨) –

ឯវំ ¶ តិណ្ណមេវ អបាយានំ វសេន វុត្តំ. កាមរូបារូបវសេន តយោ ភវា. តត្ថាតិ តេសុ តីសុ ភវេសុ. តិំសេវាតិ ចតស្សោ អបាយភូមិយោ, សត្តវិធា កាមសុគតិភូមិ, សោឡស រូបីព្រហ្មលោកា, ចតស្សោ អរូបភូមិយោតិ ឯកតិំសភូមីនមន្តរេ ចិត្តប្បវត្តិអធិការត្តា អសញ្ញភូមិំ អបនេត្វា អវសេសា តិំសេវ ភូមិយោតិ អត្ថោ. តាសុ តិំសេវ បុគ្គលាតិ តាសុ ភូមីសុ ឧប្បន្នា បុគ្គលា ភូមិគណនវសេន តិំសេវ ហោន្តិ. ភូមិវសេន តិំសវិធាបិ បន បដិសន្ធិចិត្តគណនាយ ឯកូនវីសតិ ហោន្តីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភូមីស្វេតាសូ’’តិអាទិ.

បដិសន្ធិកចិត្តានន្តិ ទស កាមាវចរបដិសន្ធិចិត្តានិ, បញ្ច រូបាវចរបដិសន្ធិចិត្តានិ, ចត្តារិ អរូបាវចរបដិសន្ធិចិត្តានីតិ ឥមេសំ ឯកូនវីសតិបដិសន្ធិចិត្តានំ វសេន. អសញ្ញីនមចិត្តកាតិ អសញ្ញសត្តានំ អចិត្តកា បដិសន្ធិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អសញ្ញសត្តា ¶ ទេវា អហេតុកា អនាហារកា អផស្សកា អវេទនកា អសញ្ញកា អចេតនកា អចិត្តកា បាតុភវន្តី’’តិ.

យទិ បដិសន្ធិវសេន វីសតិ បុគ្គលា, កថំ ភូមិវសេន តិំសាតិ វុត្តា. ឯកតិំសាតិ ហិ វត្តព្ពន្តិ អាហ ‘‘ឥធា’’តិអាទិ.

ន វិជ្ជតិ ហេតុ ឥមេសន្តិ អហេតូ, ទុវេ, តីណិ ច ហេតូ ឥមេសន្តិ ទ្វិតិហេតូ, បដិសន្ធិវសេន អហេតុកា, ទុហេតុកា, តិហេតុកា ចាតិ អត្ថោ. តត្ថ អហេតុកា អាបាយិកា ច, ឯកច្ចេ ភូមទេវា, មនុស្សេសុ ជច្ចន្ធជច្ចពធិរជច្ចុម្មត្តកនបុំសកឧភតោព្យញ្ជនកាទយោ ច. វុត្តាវសេសា កាមសុគតិវាសិនោវ ទុហេតុកា. តិហេតុកា បន កាមសុគតិវាសិនោវ. អរិយា បន អដ្ឋាតិ ចតុន្នំ អរិយមគ្គសមង្គីនំ, ចតុន្នញ្ច អរិយផលសមង្គីនំ វសេន អដ្ឋ អរិយបុគ្គលា ¶ . ននុ ច អរិយាបិ តិហេតុកាយេវាតិ? សច្ចំ, ចិត្តុប្បាទំ បន បត្វា តេសំ វិសេសសព្ភាវតោ វិសុំយេវ ឧទ្ធដាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៨៩-៩២. ‘‘ភូមីសុប្បត្តិំ ភណតោ មេ និពោធថា’’តិ សុត្វា ចោទកោ ‘‘តិំសភូមីសូ’’តិអាទិនា សព្ពេសំ ភូមីនំ សាធារណចិត្តានិ បុច្ឆតិ, ឥតរោ ‘‘ចុទ្ទសេវា’’តិ វិស្សជ្ជេតិ. តត្ថ អដ្ឋ បរិត្តកុសលានិ, ចត្តារិ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តានិ, ឧទ្ធច្ចសហគតំ, មនោទ្វារាវជ្ជនញ្ចាតិ ចុទ្ទសេវ, ន ឩនានិ នាធិកានិ, សព្ពាសុ តិំសភូមីសុ ហោន្តិ, សព្ពភូមីនំ សាធារណានីតិ អត្ថោ.

សទា…បេ… សិយុន្តិ ទ្វេ ទោសមូលានិ, កុសលវិបាកចក្ខុសោតវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនសន្តីរណទ្វយវជ្ជិតានិ អដ្ឋារស កាមាវចរវិបាកចិត្តានីតិ វីសតិ ចិត្តានិ សទា កាមេយេវ ភវេ សិយុំ, ន កទាចិ អញ្ញត្ថ ឧប្បជ្ជន្តីតិ អត្ថោ. ននុ ច ព្រហ្មូនម្បិ អកុសលវិបាកានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ? សច្ចំ ឧប្បជ្ជន្តិ, តានិ កាមភវេ អនិដ្ឋរូបាទយោ អារព្ភ ឧប្បជ្ជន្តិ ព្រហ្មលោកេ តេសំ អភាវតោតិ កាមភវេយេវ និយមិតានិ. រូបាវចរវិបាកចិត្តានិ បញ្ច រូបាវចរភវេយេវ សិយុំ, ចត្តារោ ច អរូបាវចរវិបាកា អរូបីសូតិ អាហ ‘‘បញ្ច រូបភវេ’’តិអាទិ.

កាម ¶ …បេ… ភវន្តីតិ រូបាវចរកុសលកិរិយចិត្តានិ ចេវ កុសលវិបាកានិ ច ចក្ខុសោតវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆនសន្តីរណានិ វោដ្ឋព្ពនវជ្ជានិ ច ទ្វេ អហេតុកកិរិយចិត្តានិ បឋមមគ្គវិញ្ញាណន្តិ អដ្ឋារស ចិត្តានិ កាមរូបភវេយេវ ភវន្តិ, ន អរូបភវេ. តត្ថ ហិ សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កន្តត្តា រូបាវចរកុសលកិរិយា នុប្បជ្ជន្តិ. ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ វត្ថុទ្វារវិរហតោ, ហសិតុប្បាទោ ឯកន្តវត្ថុនិស្សយត្តា, សោតាបត្តិមគ្គោ បរតោឃោសបច្ចយាយេវ និព្ពត្តនតោ ¶ ន ឧប្បជ្ជតិ. ទ្វេចត្តាលីសាតិ អដ្ឋ បរិត្តកុសលានិ, ចត្តារិ អរូបកុសលានិ, បឋមមគ្គវជ្ជានិ សត្ត លោកុត្តរចិត្តានិ, បដិឃទ្វយវជ្ជិតានិ ច ទស អកុសលចិត្តានិ, បុព្ពេ វុត្តអហេតុកកិរិយាទ្វយវជ្ជិតានិ នវ កាមាវចរកិរិយចិត្តានិ, ចត្តារិ អរូបាវចរកិរិយចិត្តានីតិ ឯវំ ទ្វេចត្តាលីស ចិត្តានិ តីសុ ភវេសុ ហោន្តិ.

១៩៣-២០៤. ឯវំ ភវវសេន ចិត្តុប្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កាលវសេន ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឋបេត្វា បនា’’តិអាទិ. សព្ពាសន្តិ និទ្ធារណត្ថេ សាមិវចនំ. អដ្ឋ មហាកិរិយា, អរហត្តមគ្គផលចិត្តានិ, អនាគាមិផលំ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកុសលកិរិយាតិ តេរសេវ ចិត្តានិ អបាយរហិតាសុ ឆព្ពីសភូមីសុ ហោន្តិ អបាយេសុ វិបាកាវរណសព្ភាវេ ឯតេសំ អនុប្បជ្ជនតោ. អបរានិ ឆ ចិត្តានីតិ សម្ពន្ធោ. តានិ បន រូបភវសាធារណានំ បញ្ចបរិត្តវិបាកានំ, កិរិយមនោធាតុយា ច វសេន វេទិតព្ពានិ.

បញ្ច ចិត្តានីតិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តវិចិកិច្ឆាវសេន បញ្ច ចិត្តានិ. តានិ ហិ បញ្ចសុ សុទ្ធាវាសភូមីសុ ន លព្ភន្តិ. តត្ថ អនាគាមិខីណាសវានមេវ អធិវុត្ថត្តា, តេសញ្ច បឋមមគ្គេនេវ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ អនុប្បាទធម្មតំ អាបាទិតត្តា.

អបរានិ ទុវេតិ តតិយារុប្បកុសលកិរិយចិត្តានិ. តានិ ហិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនេសុ អតិក្កន្តារម្មណត្តា, អបាយេសុ ច អហេតុកបដិសន្ធិកត្តា នុប្បជ្ជន្តិ. ចតុវីសតីភូមិសុ ទ្វេ ចាតិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនកុសលកិរិយាវសេន ទ្វេ ចិត្តានិ. តេវីសភូមិសុ ទ្វេយេវាតិ អាកាសានញ្ចាយតនកុសលកិរិយចិត្តានិ.

ឯកាទសវិធន្តិ រូបាវចរកុសលកិរិយា ហសិតុប្បាទោតិ ឯកាទស. សោតាបត្តិផលំ យាវ អនាគាមិមគ្គោ ចត្តារិ ច ចិត្តានិ សុទ្ធាវាសអបាយវជ្ជាសុ ឯកវីសតិភូមីសុ ភវន្តិ. ឯកំ ¶ ¶ សោតាបត្តិមគ្គចិត្តំ សុទ្ធាវាសអបាយអរូបភូមិវជ្ជេសុ សត្តរសសុ ភូមីសុ ជាយតិ. ទ្វេ ទោសមូលានិ, កុសលវិបាកឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ, សត្ត អកុសលវិបាកាតិ ទ្វាទស ចិត្តានិ មហគ្គតភូមិវជ្ជាសុ ឯកាទសសុ កាមភូមីសុ ជាយន្តិ. អដ្ឋ មហាវិបាកចិត្តានិ កាមាវចរទេវមនុស្សវសេន សត្តភូមីសុ ជាយន្តិ. ឆសុ ភូមិសូតិ វេហប្ផលសុទ្ធាវាសសង្ខាតាសុ ឆសុ បញ្ចមជ្ឈានភូមីសុ.

ចត្តារិ…បេ… ភូមិសូតិ ចតុត្ថជ្ឈានវិបាកោ បរិត្តសុភអប្បមាណសុភសុភកិណ្ហវសេន តីសុ ភូមីសុ ជាយតិ, ទុតិយជ្ឈានវិបាកោ, តតិយជ្ឈានវិបាកោ ច បរិត្តាភាអប្បមាណាភាអាភស្សរវសេន តីសុ ភូមីសុ, បឋមជ្ឈានវិបាកោ ព្រហ្មបារិសជ្ជព្រហ្មបុរោហិតមហាព្រហ្មាវសេន តីសុ ភូមីសុ ហោតីតិ ឯវំ ចត្តារិ ចិត្តានិ ឯកេកវសេន តីសុ តីសុ ភូមីសុ ជាយន្តិ.

២០៦-៩. ឯវំ ឯត្តកានេវ ចិត្តានិ ឯត្តកាសុ ភូមីសុ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ចិត្តនិយមវសេន ឧប្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯត្តកាសុ ឯវ ភូមីសុ ឯត្តកានេវ ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ភូមិនិយមវសេន ទស្សេតុំ ‘‘កុសលាកុសលា កាមេ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ កាមេ កុសលាកុសលា វីសតិ, តេសំ បន្នរស អហេតុកា បាកា, អាវជ្ជនទ្វយញ្ចាតិ សត្តតិំសេវ មានសា នរកាទីសុ ចតូសុបិ អបាយេសុ ជាយរេ. អវសេសានិ បន សត្តរស កាមាវចរវិបាកកិរិយចិត្តានិ, បញ្ចតិំស មហគ្គតលោកុត្តរានីតិ ទ្វេបញ្ញាស មានសា កទាចិបិ តេសុ នុប្បជ្ជន្តិ អភូមិភាវតោតិ អត្ថោ.

អសីតិ ហទយាតិ វុត្តាវសេសានិ អសីតិ ចិត្តានិ. ឃានាទិវិញ្ញាណត្តយន្តិ កុសលវិបាកឃានាទិវិញ្ញាណត្តយំ. ‘‘អបុញ្ញជា បាកា’’តិ អកុសលវិបាកានំ សព្ពេសមេវ គហិតត្តា ឃានាទិវិញ្ញាណត្តយំ អគ្គហិតវិសេសម្បិ បារិសេសញាយេន កុសលវិបាកមេវ វិញ្ញាយតិ.

២១៣. ទោមនស្សន្តិ ¶ ទោមនស្សសហគតំ. ក្រិយា ច ទ្វេតិ វោដ្ឋព្ពនវជ្ជិតា ទ្វេ អហេតុកកិរិយា.

២១៤. ភូមិវសេនេវាតិ បុគ្គលេ អនាមសិត្វា កេវលំ ភូមិវសេន. បុគ្គលានំ វសេន ច ភូមិវសេន ច ចិត្តុប្បត្តិំ វិភាវយេតិ សម្ពន្ធោ.

២១៦-៨. បញ្ចភូមិសូតិ ¶ ចតុរាបាយមនុស្សវសេន បញ្ចភូមីសុ. អហេតុកានំ បដិសន្ធិសទិសតទារម្មណវសេន ‘‘សត្តតិំសេវា’’តិ វុត្តំ, អញ្ញកម្មេន បន ទ្វិហេតុកតទារម្មណស្សាបិ សម្ភវតោ ឯកចត្តាលីស ហោន្តិ. អាចរិយជោតិបាលត្ថេរស្ស អធិប្បាយេន តិហេតុកវិបាកេហិបិ សទ្ធិំ បញ្ចចត្តាលីសេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អហេតុកស្ស វុត្តេហីតិ អហេតុកសត្តស្ស វុត្តេហិ សត្តតិំសមានសេហិ សហ. នវ ក្រិយាតិ អដ្ឋ មហាកិរិយា, ហសិតុប្បាទោ ចាតិ ឥមានិ អសាធារណកិរិយចិត្តានិ នវ.

២២០-១. ‘‘ចតុបញ្ញាស មានសា’’តិ វត្វា តេសំ សរូបតោ ទស្សនត្ថំ អាហ ‘‘ទ្វិហេតុកស្សា’’តិអាទិ. បុន ‘‘ចតុបញ្ញាសា’’តិអាទិ បន និគមនំ.

២២៣-៤. បញ្ញាសេវស្ស ចិត្តានីតិ តិហេតុកស្ស បុថុជ្ជនស្ស វុត្តចតុបញ្ញាសចិត្តេសុ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសហគតវជ្ជានិ ឯកូនបញ្ញាស, សោតាបត្តិផលន្តិ ឥមានិ បញ្ញាសេវ ចិត្តានិ អស្ស កាមាវចរស្ស សោតាបន្នទេហិនោ ជាយន្តេ. នវតិំសេវាតិ ឯកូនចត្តាលីសចិត្តានិ. បឋមំ ផលន្តិ សោតាបត្តិផលំ.

២២៥-៨. ទុតិយញ្ច ផលំ ហិត្វាតិ សកទាគាមិផលំ ហិត្វា. ច-សទ្ទេន សោតាបត្តិផលញ្ច ហិត្វាតិ អត្ថោ. អត្តនោ ផលេន ¶ សហ យានិ អដ្ឋចត្តាលីស ចិត្តានិ, តានិ អនាគាមិស្ស សត្តស្ស ជាយន្តិ. ចត្តាលីសញ្ច ចត្តារីតិ តេវីសតិ កាមាវចរវិបាកចិត្តានិ, វីសតិ កិរិយចិត្តានិ, អរហត្តផលញ្ចាតិ ចតុចត្តាលីស ចិត្តានិ. សកំ សកន្តិ ‘‘សោតាបន្នស្ស សោតាបត្តិមគ្គចិត្តំ, សកទាគាមិនោ សកទាគាមិមគ្គចិត្ត’’ន្តិអាទិនា អត្តនោ អត្តនោ មគ្គចិត្តំ. កស្មា បន តេសំ ឯកេកមេវ ចិត្តំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឯកចិត្តក្ខណាហិ តេ’’តិ. បញ្ចតិំសេវាតិ សត្តរស កាមរូបារូបកុសលចិត្តានិ, បដិឃទ្វយវជ្ជានិ ទស អកុសលានិ, រូបភវេ លព្ភមានកានិ បញ្ច អហេតុកវិបាកានិ, អាវជ្ជនទ្វយំ, បឋមជ្ឈានវិបាកោ ចាតិ បញ្ចតិំស ចិត្តានិ តីសុ បឋមជ្ឈានភូមីសុ បុថុជ្ជនស្ស ជាយន្តិ.

២៣២-៥. ហិត្វា ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន បឋមផលស្ស គហណំ ទស្សេតិ. តេន អបុញ្ញបញ្ចកំ ហិត្វា បឋមំ ផលំ គហេត្វា ចាតិ អត្ថោ. អបុញ្ញបញ្ចកន្តិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តវិចិកិច្ឆាសហគតវសេន ¶ បញ្ច អកុសលចិត្តានិ. តត្ថាតិ តេសុ សោតាបន្នស្ស វុត្តេសុ. តត្ថេវាតិ សកទាគាមិស្ស វុត្តេសុ. បុញ្ញជំ សម្បដិច្ឆនំ សន្តីរណទ្វយញ្ចេវាតិ សម្ពន្ធោ.

២៣៧. ឯវំ បឋមជ្ឈានភូមិយំ បុថុជ្ជនសោតាបន្នាទិវសេន ចិត្តសម្ភវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសមេវ វសេន ទុតិយជ្ឈានភូមិយំ ទស្សេតុំ ‘‘បុថុជ្ជនស្សា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ទុតិយជ្ឈានតតិយជ្ឈានវិបាកានំ ឯកសត្តស្សេវ អសម្ភវេបិ ទុតិយជ្ឈានតលេ និព្ពត្តេ បុថុជ្ជនាទយោ បុថុជ្ជនាទិភាវសាមញ្ញេន ឯកតោ គហេត្វា ‘‘ទុតិយជ្ឈានតតិយជ្ឈានបាកតោ’’តិ វុត្តំ.