📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

អភិធម្មមាតិកាបាឡិ

ឯកំ ¶ ¶ សមយំ ភគវា ទេវេសុ វិហរតិ តាវតិំសភវនេ បារិច្ឆត្តកមូលេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ. តត្រ ខោ ភគវា ទេវានំ តាវតិំសានំ អភិធម្មកថំ កថេសិ.

១. ធម្មសង្គណីមាតិកា

តិកមាតិកា

កុសលា ធម្មា (ធ. ស. តិកមាតិកា ១-២២), អកុសលា ធម្មា, អព្យាកតា ធម្មា. សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា, ទុក្ខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា, អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា. វិបាកា ធម្មា, វិបាកធម្មធម្មា, នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា. ឧបាទិណ្ណុបាទានិយា ¶ ធម្មា, អនុបាទិណ្ណុបាទានិយា ធម្មា, អនុបាទិណ្ណអនុបាទានិយា ធម្មា. សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា ធម្មា, អសំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា ធម្មា, អសំកិលិដ្ឋអសំកិលេសិកា ធម្មា. សវិតក្កសវិចារា ធម្មា, អវិតក្កវិចារមត្តា ធម្មា, អវិតក្កអវិចារា ធម្មា. បីតិសហគតា ធម្មា, សុខសហគតា ធម្មា, ឧបេក្ខាសហគតា ធម្មា. ទស្សនេន បហាតព្ពា ធម្មា, ភាវនាយ បហាតព្ពា ធម្មា, នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពា ធម្មា. ទស្សនេន បហាតព្ពហេតុកា ធម្មា, ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកា ធម្មា, នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកា ធម្មា ¶ . អាចយគាមិនោ ធម្មា, អបចយគាមិនោ ធម្មា, នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនោ ធម្មា. សេក្ខា ធម្មា, អសេក្ខា ធម្មា, នេវសេក្ខនាសេក្ខា ធម្មា. បរិត្តា ធម្មា, មហគ្គតា ធម្មា, អប្បមាណា ធម្មា. បរិត្តារម្មណា ធម្មា, មហគ្គតារម្មណា ធម្មា, អប្បមាណារម្មណា ធម្មា. ហីនា ធម្មា, មជ្ឈិមា ធម្មា, បណីតា ធម្មា. មិច្ឆត្តនិយតា ធម្មា, សម្មត្តនិយតា ធម្មា, អនិយតា ធម្មា. មគ្គារម្មណា ធម្មា, មគ្គហេតុកា ធម្មា, មគ្គាធិបតិនោ ធម្មា. ឧប្បន្នា ធម្មា, អនុប្បន្នា ធម្មា, ឧប្បាទិនោ ធម្មា. អតីតា ធម្មា, អនាគតា ធម្មា, បច្ចុប្បន្នា ធម្មា. អតីតារម្មណា ធម្មា, អនាគតារម្មណា ធម្មា, បច្ចុប្បន្នារម្មណា ធម្មា. អជ្ឈត្តា ធម្មា, ពហិទ្ធា ធម្មា, អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ធម្មា. អជ្ឈត្តារម្មណា ធម្មា, ពហិទ្ធារម្មណា ធម្មា, អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា ធម្មា. សនិទស្សនសប្បដិឃា ធម្មា, អនិទស្សនសប្បដិឃា ធម្មា, អនិទស្សនអប្បដិឃា ធម្មា (ធ. ស. តិកមាតិកា ១-២២).

ទ្វាវីសតិតិកំ.

ទុកមាតិកា

ហេតុគោច្ឆកំ

ហេតូ ធម្មា, ន ហេតូ ធម្មា. សហេតុកា ធម្មា, អហេតុកា ធម្មា. ហេតុសម្បយុត្តា ធម្មា, ហេតុវិប្បយុត្តា ធម្មា. ហេតូ ចេវ ធម្មា សហេតុកា ច, សហេតុកា ចេវ ធម្មា ន ច ហេតូ. ហេតូ ចេវ ¶ ធម្មា ហេតុសម្បយុត្តា ច, ហេតុសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា ន ច ហេតូ. ន ហេតូ ខោ បន ធម្មា សហេតុកាបិ, អហេតុកាបិ. ហេតុគោច្ឆកំ.

ចូឡន្តរទុកំ

សប្បច្ចយា ធម្មា, អប្បច្ចយា ធម្មា. សង្ខតា ធម្មា, អសង្ខតា ធម្មា. សនិទស្សនា ធម្មា, អនិទស្សនា ធម្មា. សប្បដិឃា ធម្មា, អប្បដិឃា ¶ ធម្មា. រូបិនោ ធម្មា, អរូបិនោ ធម្មា. លោកិយា ធម្មា, លោកុត្តរា ធម្មា. កេនចិ វិញ្ញេយ្យា ធម្មា, កេនចិ ន វិញ្ញេយ្យា ធម្មា. ចូឡន្តរទុកំ.

អាសវគោច្ឆកំ

អាសវា ធម្មា, នោ អាសវា ធម្មា. សាសវា ធម្មា, អនាសវា ធម្មា. អាសវសម្បយុត្តា ធម្មា, អាសវវិប្បយុត្តា ធម្មា. អាសវា ចេវ ធម្មា សាសវា ច, សាសវា ចេវ ធម្មា នោ ច អាសវា. អាសវា ចេវ ធម្មា អាសវសម្បយុត្តា ច, អាសវសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា នោ ច អាសវា. អាសវវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា សាសវាបិ, អនាសវាបិ. អាសវគោច្ឆកំ.

សញ្ញោជនគោច្ឆកំ

សញ្ញោជនា ធម្មា, នោ សញ្ញោជនា ធម្មា. សញ្ញោជនិយា ធម្មា, អសញ្ញោជនិយា ធម្មា. សញ្ញោជនសម្បយុត្តា ធម្មា, សញ្ញោជនវិប្បយុត្តា ធម្មា. សញ្ញោជនា ចេវ ធម្មា សញ្ញោជនិយា ច, សញ្ញោជនិយា ចេវ ធម្មា នោ ច សញ្ញោជនា. សញ្ញោជនា ចេវ ធម្មា សញ្ញោជនសម្បយុត្តា ច, សញ្ញោជនសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា នោ ច សញ្ញោជនា. សញ្ញោជនវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា សញ្ញោជនិយាបិ, អសញ្ញោជនិយាបិ. សញ្ញោជនគោច្ឆកំ.

គន្ថគោច្ឆកំ

គន្ថា ធម្មា, នោ គន្ថា ធម្មា. គន្ថនិយា ធម្មា, អគន្ថនិយា ធម្មា. គន្ថសម្បយុត្តា ធម្មា, គន្ថវិប្បយុត្តា ធម្មា. គន្ថា ចេវ ធម្មា គន្ថនិយា ច, គន្ថនិយា ចេវ ធម្មា នោ ច គន្ថា ¶ . គន្ថា ចេវ ធម្មា គន្ថសម្បយុត្តា ច, គន្ថសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា នោ ច គន្ថា. គន្ថវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា គន្ថនិយាបិ, អគន្ថនិយាបិ. គន្ថគោច្ឆកំ.

ឱឃគោច្ឆកំ

ឱឃា ¶ ធម្មា, នោ ឱឃា ធម្មា. ឱឃនិយា ធម្មា, អនោឃនិយា ធម្មា. ឱឃសម្បយុត្តា ធម្មា, ឱឃវិប្បយុត្តា ធម្មា. ឱឃា ចេវ ធម្មា ឱឃនិយា ច, ឱឃនិយា ចេវ ធម្មា នោ ច ឱឃា. ឱឃា ចេវ ធម្មា ឱឃសម្បយុត្តា ច, ឱឃសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា នោ ច ឱឃា. ឱឃវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា ឱឃនិយាបិ, អនោឃនិយាបិ. ឱឃគោច្ឆកំ.

យោគគោច្ឆកំ

យោគា ធម្មា, នោ យោគា ធម្មា. យោគនិយា ធម្មា, អយោគនិយា ធម្មា. យោគសម្បយុត្តា ធម្មា, យោគវិប្បយុត្តា ធម្មា. យោគា ចេវ ធម្មា យោគនិយា ច, យោគនិយា ចេវ ធម្មា នោ ច យោគា. យោគា ចេវ ធម្មា យោគសម្បយុត្តា ច, យោគសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា នោ ច យោគា. យោគវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា យោគនិយាបិ, អយោគនិយាបិ. យោគគោច្ឆកំ.

នីវរណគោច្ឆកំ

នីវរណា ធម្មា, នោ នីវរណា ធម្មា. នីវរណិយា ធម្មា, អនីវរណិយា ធម្មា. នីវរណសម្បយុត្តា ធម្មា, នីវរណវិប្បយុត្តា ធម្មា. នីវរណា ចេវ ធម្មា នីវរណិយា ច, នីវរណិយា ចេវ ធម្មា នោ ច នីវរណា. នីវរណា ចេវ ធម្មា នីវរណសម្បយុត្តា ច, នីវរណសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា នោ ច នីវរណា. នីវរណវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា នីវរណិយាបិ, អនីវរណិយាបិ. នីវរណគោច្ឆកំ.

បរាមាសគោច្ឆកំ

បរាមាសា ធម្មា, នោ បរាមាសា ធម្មា. បរាមដ្ឋា ធម្មា, អបរាមដ្ឋា ធម្មា. បរាមាសសម្បយុត្តា ធម្មា, បរាមាសវិប្បយុត្តា ធម្មា. បរាមាសា ចេវ ធម្មា ¶ បរាមដ្ឋា ច, បរាមដ្ឋាចេវ ¶ ធម្មា នោ ច បរាមាសា. បរាមាសវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា បរាមដ្ឋាបិ, អបរាមដ្ឋាបិ. បរាមាសគោច្ឆកំ.

មហន្តរទុកំ

សារម្មណា ធម្មា, អនារម្មណា ធម្មា. ចិត្តា ធម្មា, នោ ចិត្តា ធម្មា. ចេតសិកា ធម្មា, អចេតសិកា ធម្មា. ចិត្តសម្បយុត្តា ធម្មា, ចិត្តវិប្បយុត្តា ធម្មា. ចិត្តសំសដ្ឋា ធម្មា, ចិត្តវិសំសដ្ឋា ធម្មា. ចិត្តសមុដ្ឋានា ធម្មា, នោ ចិត្តសមុដ្ឋានា ធម្មា. ចិត្តសហភុនោ ធម្មា, នោ ចិត្តសហភុនោ ធម្មា. ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា, នោ ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា. ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានា ធម្មា, នោ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានា ធម្មា. ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានសហភុនោ ធម្មា, នោ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានសហភុនោ ធម្មា. ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានានុបរិវត្តិនោ ធម្មា, នោ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានានុបរិវត្តិនោ ធម្មា. អជ្ឈត្តិកា ធម្មា, ពាហិរា ធម្មា. ឧបាទា ធម្មា, នោ ឧបាទា ធម្មា. ឧបាទិណ្ណា ធម្មា, អនុបាទិណ្ណា ធម្មា. មហន្តរទុកំ.

ឧបាទានគោច្ឆកំ

ឧបាទានា ធម្មា, នោ ឧបាទានា ធម្មា. ឧបាទានិយា ធម្មា, អនុបាទានិយា ធម្មា. ឧបាទានសម្បយុត្តា ធម្មា, ឧបាទានវិប្បយុត្តា ធម្មា. ឧបាទានា ចេវ ធម្មា ឧបាទានិយា ច, ឧបាទានិយា ចេវ ធម្មា នោ ច ឧបាទានា. ឧបាទានា ចេវ ធម្មា ឧបាទានសម្បយុត្តា ច, ឧបាទានសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា នោ ច ឧបាទានា. ឧបាទានវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា ឧបាទានិយាបិ, អនុបាទានិយាបិ. ឧបាទានគោច្ឆកំ.

កិលេសគោច្ឆកំ

កិលេសា ធម្មា, នោ កិលេសា ធម្មា. សំកិលេសិកា ធម្មា, អសំកិលេសិកា ធម្មា. សំកិលិដ្ឋា ធម្មា, អសំកិលិដ្ឋា ធម្មា. កិលេសសម្បយុត្តា ធម្មា, កិលេសវិប្បយុត្តា ធម្មា. កិលេសា ¶ ចេវ ធម្មា សំកិលេសិកា ច, សំកិលេសិកា ចេវ ធម្មា នោ ច កិលេសា. កិលេសា ចេវ ធម្មា សំកិលិដ្ឋា ច, សំកិលិដ្ឋា ចេវ ធម្មា នោ ច កិលេសា. កិលេសា ចេវ ធម្មា កិលេសសម្បយុត្តា ¶ ច, កិលេសសម្បយុត្តា ចេវ ធម្មា នោ ច កិលេសា. កិលេសវិប្បយុត្តា ខោ បន ធម្មា សំកិលេសិកាបិ, អសំកិលេសិកាបិ. កិលេសគោច្ឆកំ.

បិដ្ឋិទុកំ

ទស្សនេន បហាតព្ពា ធម្មា, ន ទស្សនេន បហាតព្ពា ធម្មា. ភាវនាយ បហាតព្ពា ធម្មា, ន ភាវនាយ បហាតព្ពា ធម្មា. ទស្សនេន បហាតព្ពហេតុកា ធម្មា, ន ទស្សនេន បហាតព្ពហេតុកា ធម្មា. ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកា ធម្មា, ន ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកា ធម្មា. សវិតក្កា ធម្មា, អវិតក្កា ធម្មា. សវិចារា ធម្មា, អវិចារា ធម្មា. សប្បីតិកា ធម្មា, អប្បីតិកា ធម្មា. បីតិសហគតា ធម្មា, ន បីតិសហគតា ធម្មា. សុខសហគតា ធម្មា, ន សុខសហគតា ធម្មា. ឧបេក្ខាសហគតា ធម្មា, ន ឧបេក្ខាសហគតា ធម្មា. កាមាវចរា ធម្មា, ន កាមាវចរា ធម្មា. រូបាវចរា ធម្មា, ន រូបាវចរា ធម្មា. អរូបាវចរា ធម្មា, ន អរូបាវចរា ធម្មា. បរិយាបន្នា ធម្មា, អបរិយាបន្នា ធម្មា. និយ្យានិកា ធម្មា, អនិយ្យានិកា ធម្មា. និយតា ធម្មា, អនិយតា ធម្មា. សឧត្តរា ធម្មា, អនុត្តរា ធម្មា. សរណា ធម្មា, អរណា ធម្មា. បិដ្ឋិទុកំ.

អភិធម្មទុកមាតិកា.

សុត្តន្តិកទុកមាតិកា

វិជ្ជាភាគិនោ ធម្មា, អវិជ្ជាភាគិនោ ធម្មា. វិជ្ជូបមា ធម្មា, វជិរូបមា ធម្មា. ពាលា ធម្មា, បណ្ឌិតា ធម្មា. កណ្ហា ធម្មា ¶ , សុក្កា ធម្មា. តបនីយា ធម្មា, អតបនីយា ធម្មា. អធិវចនា ធម្មា, អធិវចនបថា ធម្មា. និរុត្តិ ធម្មា, និរុត្តិបថា ធម្មា. បញ្ញត្តិ ធម្មា, បញ្ញត្តិបថា ធម្មា. នាមញ្ច, រូបញ្ច. អវិជ្ជា ច, ភវតណ្ហា ច. ភវទិដ្ឋិ ច, វិភវទិដ្ឋិ ច. សស្សតទិដ្ឋិ ច, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ ច. អន្តវា ទិដ្ឋិ ច, អនន្តវា ទិដ្ឋិ ច. បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិ ច, អបរន្តានុទិដ្ឋិ ច. អហិរិកញ្ច, អនោត្តប្បញ្ច. ហិរី ច, ឱត្តប្បញ្ច. ទោវចស្សតា ច, បាបមិត្តតា ច. សោវចស្សតា ច, កល្យាណមិត្តតា ច. អាបត្តិកុសលតា ច, អាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតា ច. សមាបត្តិកុសលតា ច, សមាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតា ច. ធាតុកុសលតា ច, មនសិការកុសលតា ¶ ច. អាយតនកុសលតា ច, បដិច្ចសមុប្បាទកុសលតា ច. ឋានកុសលតា ច, អដ្ឋានកុសលតា ច. អជ្ជវោ ច, មទ្ទវោ ច. ខន្តិ ច, សោរច្ចញ្ច. សាខល្យញ្ច, បដិសន្ថារោ ច. ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារតា ច, ភោជនេ អមត្តញ្ញុតា ច. ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា ច, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា ច. មុដ្ឋស្សច្ចញ្ច, អសម្បជញ្ញញ្ច. សតិ ច, សម្បជញ្ញញ្ច. បដិសង្ខានពលញ្ច, ភាវនាពលញ្ច. សមថោ ច, វិបស្សនា ច. សមថនិមិត្តញ្ច, បគ្គាហនិមិត្តញ្ច. បគ្គាហោ ច, អវិក្ខេបោ ច. សីលវិបត្តិ ច, ទិដ្ឋិវិបត្តិ ច. សីលសម្បទា ច, ទិដ្ឋិសម្បទា ច. សីលវិសុទ្ធិ ច, ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ ច. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ ខោ បន, យថាទិដ្ឋិស្ស ច បធានំ. សំវេគោ ច សំវេជនិយេសុ ឋានេសុ, សំវិគ្គស្ស ច យោនិសោ បធានំ. អសន្តុដ្ឋិតា ច កុសលេសុ ធម្មេសុ, អប្បដិវានិតា ច បធានស្មិំ. វិជ្ជា ច, វិមុត្តិ ច. ខយេ ញាណំ, អនុប្បាទេ ញាណន្តិ.

សុត្តន្តិកទុកមាតិកា.

ធម្មសង្គណីមាតិកា និដ្ឋិតា.

២. វិភង្គមាតិកា

ខន្ធវិភង្គោ

បញ្ចក្ខន្ធា ¶ – (វិភ. ១) រូបក្ខន្ធោ វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ. ខន្ធវិភង្គំ.

អាយតនវិភង្គោ

ទ្វាទសាយតនានិ (វិភ. ១៥៤) – ចក្ខាយតនំ រូបាយតនំ សោតាយតនំ សទ្ទាយតនំ ឃានាយតនំ គន្ធាយតនំ ជិវ្ហាយតនំ រសាយតនំ កាយាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ មនាយតនំ ធម្មាយតនន្តិ. អាយតនវិភង្គំ.

ធាតុវិភង្គោ

អដ្ឋារស ¶ ធាតុយោ (វិភ. ១៨៣) – ចក្ខុធាតុ រូបធាតុ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ, សោតធាតុ សទ្ទធាតុ សោតវិញ្ញាណធាតុ, ឃានធាតុ គន្ធធាតុ ឃានវិញ្ញាណធាតុ, ជិវ្ហាធាតុ រសធាតុ ជិវ្ហាវិញ្ញាណធាតុ, កាយធាតុ ផោដ្ឋព្ពធាតុ កាយវិញ្ញាណធាតុ, មនោធាតុ ធម្មធាតុ មនោវិញ្ញាណធាតូតិ. ធាតុវិភង្គំ.

សច្ចវិភង្គោ

ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ (វិភ. ១៨៩) – ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខសមុទយំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចន្តិ. សច្ចវិភង្គំ.

ឥន្ទ្រិយវិភង្គោ

ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ (វិភ. ២១៩) – ចក្ខុន្ទ្រិយំ សោតិន្ទ្រិយំ ឃានិន្ទ្រិយំ ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ កាយិន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ សុខិន្ទ្រិយំ ¶ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយន្តិ. ឥន្ទ្រិយវិភង្គំ.

បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គោ

អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា (វិភ. ២២៥), សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនំ, សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា, វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ, ឧបាទានបច្ចយា ភវោ, ភវបច្ចយា ជាតិ, ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា សម្ភវន្តិ, ឯវមេតស្ស កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតិ. បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គំ.

សតិបដ្ឋានវិភង្គោ

ចត្តារោ ¶ សតិបដ្ឋានា (វិភ. ៣៥៥) – ឥធ ភិក្ខុ អជ្ឈត្តំ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ, ពហិទ្ធា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ, អជ្ឈត្តពហិទ្ធា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ.

អជ្ឈត្តំ វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ, ពហិទ្ធា វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ, អជ្ឈត្តពហិទ្ធា វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ.

អជ្ឈត្តំ ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ, ពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ, អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ.

អជ្ឈត្តំ ¶ ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ, ពហិទ្ធា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ, អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ. សតិបដ្ឋានវិភង្គំ.

សម្មប្បធានវិភង្គោ

ចត្តារោ សម្មប្បធានា (វិភ. ៣៩០) – ឥធ ភិក្ខុ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ.

ឧប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ បហានាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ.

អនុប្បន្នានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ.

ឧប្បន្នានំ ¶ កុសលានំ ធម្មានំ ឋិតិយា អសម្មោសាយ ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតិ វីរិយំ អារភតិ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ បទហតិ. សម្មប្បធានវិភង្គំ.

ឥទ្ធិបាទវិភង្គោ

ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា (វិភ. ៤៣០) – ឥធ ភិក្ខុ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ, វីរិយសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ, ចិត្តសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ, វីមំសាសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ. ឥទ្ធិបាទវិភង្គំ.

ពោជ្ឈង្គវិភង្គោ

សត្ត ¶ ពោជ្ឈង្គា (វិភ. ៤៦៦) – សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គោ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គោ សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គោ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ. ពោជ្ឈង្គវិភង្គំ.

មគ្គង្គវិភង្គោ

អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ (វិភ. ៤៨៦). សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ សម្មាវាចា សម្មាកម្មន្តោ សម្មាអាជីវោ សម្មាវាយាមោ សម្មាសតិ សម្មាសមាធិ. មគ្គង្គវិភង្គំ.

ឈានវិភង្គោ

ឥធ ភិក្ខុ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ (វិភ. ៥០៨) អាចារគោចរសម្បន្នោ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ភោជនេ មត្តញ្ញូ បុព្ពរត្តាបររត្តំ ជាគរិយានុយោគមនុយុត្តោ សាតច្ចំ នេបក្កំ ពោធិបក្ខិកានំ ធម្មានំ ភាវនានុយោគមនុយុត្តោ.

សោ ¶ អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ សម្បជានការី ហោតិ, អាលោកិតេ វិលោកិតេ សម្បជានការី ហោតិ, សមិញ្ជិតេ បសារិតេ សម្បជានការី ហោតិ, សង្ឃាដិបត្តចីវរធារណេ សម្បជានការី ហោតិ, អសិតេ បីតេ ខាយិតេ សាយិតេ សម្បជានការី ហោតិ, ឧច្ចារបស្សាវកម្មេ សម្បជានការី ហោតិ, គតេ ឋិតេ និសិន្នេ សុត្តេ ជាគរិតេ ភាសិតេ តុណ្ហីភាវេ សម្បជានការី ហោតិ.

សោ ¶ វិវិត្តំ សេនាសនំ ភជតិ អរញ្ញំ រុក្ខមូលំ បព្ពតំ កន្ទរំ គិរិគុហំ សុសានំ វនបត្ថំ អព្ភោកាសំ បលាលបុញ្ជំ អប្បសទ្ទំ អប្បនិគ្ឃោសំ វិជនវាតំ មនុស្សរាហស្សេយ្យកំ បដិសល្លានសារុប្បំ.

សោ អរញ្ញគតោ វា រុក្ខមូលគតោ វា សុញ្ញាគារគតោ វា និសីទតិ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ឧជុំ កាយំ បណិធាយ បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា, សោ អភិជ្ឈំ លោកេ បហាយ វិគតាភិជ្ឈេន ចេតសា វិហរតិ, អភិជ្ឈាយ ចិត្តំ បរិសោធេតិ, ព្យាបាទបទោសំ បហាយ អព្យាបន្នចិត្តោ វិហរតិ សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បី, ព្យាបាទបទោសា ចិត្តំ បរិសោធេតិ, ថិនមិទ្ធំ បហាយ វិគតថិនមិទ្ធោ វិហរតិ អាលោកសញ្ញី សតោ សម្បជានោ, ថិនមិទ្ធា ចិត្តំ បរិសោធេតិ, ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ បហាយ អនុទ្ធតោ វិហរតិ អជ្ឈត្តំ វូបសន្តចិត្តោ, ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចា ចិត្តំ បរិសោធេតិ, វិចិកិច្ឆំ បហាយ តិណ្ណវិចិកិច្ឆោ វិហរតិ អកថំកថី កុសលេសុ ធម្មេសុ, វិចិកិច្ឆាយ ចិត្តំ បរិសោធេតិ.

សោ ឥមេ បញ្ច នីវរណេ បហាយ ចេតសោ ឧបក្កិលេសេ បញ្ញាយ ទុព្ពលីករណេ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, វិតក្កវិចារានំ វូបសមា អជ្ឈត្តំ សម្បសាទនំ ចេតសោ ឯកោទិភាវំ អវិតក្កំ អវិចារំ សមាធិជំ បីតិសុខំ ទុតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, បីតិយា ច វិរាគា ឧបេក្ខកោ ច វិហរតិ សតោ ច សម្បជានោ សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេតិ, យំ តំ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ‘‘ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារី’’តិ, តតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានា បុព្ពេវ សោមនស្សទោមនស្សានំ អត្ថង្គមា អទុក្ខមសុខំ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិំ ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.

សព្ពសោ ¶ ¶ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា ‘‘អនន្តោ អាកាសោ’’តិ អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, សព្ពសោ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’’ន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, សព្ពសោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘‘នត្ថិ កិញ្ចី’’តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, សព្ពសោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឈានវិភង្គំ.

អប្បមញ្ញាវិភង្គោ

ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ (វិភ. ៦៤២) – ឥធ ភិក្ខុ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ, តថា ទុតិយំ, តថា តតិយំ, តថា ចតុត្ថំ. ឥតិ ឧទ្ធមធោ តិរិយំ សព្ពធិ សព្ពត្តតាយ សព្ពាវន្តំ លោកំ មេត្តាសហគតេន ចេតសា វិបុលេន មហគ្គតេន អប្បមាណេន អវេរេន អព្យាបជ្ជេន ផរិត្វា វិហរតិ.

ករុណាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ, តថា ទុតិយំ, តថា តតិយំ, តថា ចតុត្ថំ. ឥតិ ឧទ្ធមធោ តិរិយំ សព្ពធិសព្ពត្តតាយ សព្ពាវន្តំ លោកំ ករុណាសហគតេន ចេតសា វិបុលេន មហគ្គតេន អប្បមាណេន អវេរេន អព្យាបជ្ជេន ផរិត្វា វិហរតិ.

មុទិតាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ, តថា ទុតិយំ, តថា តតិយំ, តថា ចតុត្ថំ. ឥតិ ឧទ្ធមធោ តិរិយំ សព្ពធិ សព្ពត្តតាយ សព្ពាវន្តំ លោកំ មុទិតាសហគតេន ចេតសា វិបុលេន មហគ្គតេន អប្បមាណេន អវេរេន អព្យាបជ្ជេន ផរិត្វា វិហរតិ.

ឧបេក្ខាសហគតេន ¶ ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ, តថា ទុតិយំ, តថា តតិយំ, តថា ចតុត្ថំ. ឥតិ ឧទ្ធមធោ តិរិយំ សព្ពធិ សព្ពត្តតាយ សព្ពាវន្តំ លោកំ ឧបេក្ខាសហគតេន ចេតសា វិបុលេន មហគ្គតេន អប្បមាណេន អវេរេន អព្យាបជ្ជេន ផរិត្វា វិហរតិ. អប្បមញ្ញាវិភង្គំ.

សិក្ខាបទវិភង្គោ

បញ្ច ¶ សិក្ខាបទានិ (វិភ. ៧០៣) – បាណាតិបាតា វេរមណី សិក្ខាបទំ, អទិន្នាទានា វេរមណី សិក្ខាបទំ, កាមេសុមិច្ឆាចារា វេរមណី សិក្ខាបទំ, មុសាវាទា វេរមណី សិក្ខាបទំ, សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានា វេរមណី សិក្ខាបទំ. សិក្ខាបទវិភង្គំ.

បដិសម្ភិទាវិភង្គោ

ចតស្សោ បដិសម្ភិទា (វិភ. ៧១៨) – អត្ថបដិសម្ភិទា ធម្មបដិសម្ភិទា និរុត្តិបដិសម្ភិទា បដិភានបដិសម្ភិទា. បដិសម្ភិទាវិភង្គំ.

ញាណវិភង្គោ

ឯកវិធេន ញាណវត្ថុ (វិភ. ៧៥១) – បញ្ច វិញ្ញាណា ន ហេតូ, អហេតុកា, ហេតុវិប្បយុត្តា, សប្បច្ចយា, សង្ខតា, អរូបា, លោកិយា, សាសវា, សំយោជនិយា, គន្ថនិយា, ឱឃនិយា, យោគនិយា, នីវរណិយា, បរាមដ្ឋា, ឧបាទានិយា, សំកិលេសិកា, អព្យាកតា, សារម្មណា, អចេតសិកា, វិបាកា, ឧបាទិណ្ណុបាទានិយា, អសំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា, ន សវិតក្កសវិចារា, ន អវិតក្កវិចារមត្តា, អវិតក្កអវិចារា, ន បីតិសហគតា, នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពា, នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពហេតុកា, នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនោ, នេវសេក្ខនាសេក្ខា, បរិត្តា, កាមាវចរា, ន ¶ រូបាវចរា, ន អរូបាវចរា, បរិយាបន្នា, នោ អបរិយាបន្នា, អនិយតា, អនិយ្យានិកា.

ឧប្បន្នវត្ថុកា, ឧប្បន្នារម្មណា, បុរេជាតវត្ថុកា, បុរេជាតារម្មណា, អជ្ឈត្តិកវត្ថុកា, ពាហិរារម្មណា, អសម្ភិន្នវត្ថុកា, អសម្ភិន្នារម្មណា, នានាវត្ថុកា, នានារម្មណា, ន អញ្ញមញ្ញស្ស គោចរវិសយំ បច្ចនុភោន្តិ, ន អសមន្នាហារា ឧប្បជ្ជន្តិ, ន អមនសិការា ឧប្បជ្ជន្តិ, ន អព្ពោកិណ្ណា ឧប្បជ្ជន្តិ, ន អបុព្ពំ អចរិមំ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន អញ្ញមញ្ញស្ស សមនន្តរា ឧប្បជ្ជន្តិ.

បញ្ច វិញ្ញាណា អនាភោគា, បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតិ, អញ្ញត្រ ¶ អភិនិបាតមត្តា, បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សមនន្តរាបិ ន កញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតិ, បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កញ្ចិ ឥរិយាបថំ កប្បេតិ, បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សមនន្តរាបិ ន កញ្ចិ ឥរិយាបថំ កប្បេតិ, បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កាយកម្មំ ន វចីកម្មំ បដ្ឋបេតិ, បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សមនន្តរាបិ ន កាយកម្មំ ន វចីកម្មំ បដ្ឋបេតិ, បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កុសលាកុសលំ ធម្មំ សមាទិយតិ, បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សមនន្តរាបិ ន កុសលាកុសលំ ធម្មំ សមាទិយតិ, បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន សមាបជ្ជតិ ន វុដ្ឋាតិ, បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សមនន្តរាបិ ន សមាបជ្ជតិ ន វុដ្ឋាតិ, បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន ចវតិ ន ឧប្បជ្ជតិ, បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សមនន្តរាបិ ន ចវតិ ន ឧប្បជ្ជតិ, បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន សុបតិ ន បដិពុជ្ឈតិ ន សុបិនំ បស្សតិ, បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សមនន្តរាបិ ន សុបតិ ន បដិពុជ្ឈតិ ន សុបិនំ បស្សតិ, យាថាវកវត្ថុវិភាវនា បញ្ញា. ឯវំ ឯកវិធេន ញាណវត្ថុ.

ទុវិធេន ¶ ញាណវត្ថុ – លោកិយា បញ្ញា, លោកុត្តរា បញ្ញា. កេនចិ វិញ្ញេយ្យា បញ្ញា, កេនចិ ន វិញ្ញេយ្យា បញ្ញា. សាសវា បញ្ញា, អនាសវា បញ្ញា. អាសវវិប្បយុត្តា សាសវា បញ្ញា, អាសវវិប្បយុត្តា អនាសវា បញ្ញា. សំយោជនិយា បញ្ញា, អសំយោជនិយា បញ្ញា. សំយោជនវិប្បយុត្តា សំយោជនិយា បញ្ញា, សំយោជនវិប្បយុត្តា អសំយោជនិយា បញ្ញា. គន្ថនិយា បញ្ញា, អគន្ថនិយា បញ្ញា. គន្ថវិប្បយុត្តា គន្ថនិយា បញ្ញា, គន្ថវិប្បយុត្តា អគន្ថនិយា បញ្ញា.

ឱឃនិយា បញ្ញា, អនោឃនិយា បញ្ញា. ឱឃវិប្បយុត្តា ឱឃនិយា បញ្ញា, ឱឃវិប្បយុត្តា អនោឃនិយា បញ្ញា. យោគនិយា បញ្ញា, អយោគនិយា បញ្ញា. យោគវិប្បយុត្តា យោគនិយា បញ្ញា, យោគវិប្បយុត្តា អយោគនិយា បញ្ញា. នីវរណិយា បញ្ញា, អនីវរណិយា បញ្ញា. នីវរណវិប្បយុត្តា នីវរណិយា បញ្ញា, នីវរណវិប្បយុត្តា អនីវរណិយា បញ្ញា. បរាមដ្ឋា បញ្ញា, អបរាមដ្ឋា បញ្ញា. បរាមាសវិប្បយុត្តា បរាមដ្ឋា បញ្ញា, បរាមាសវិប្បយុត្តា អបរាមដ្ឋា បញ្ញា. ឧបាទិណ្ណា បញ្ញា, អនុបាទិណ្ណា បញ្ញា. ឧបាទានិយា បញ្ញា, អនុបាទានិយា បញ្ញា. ឧបាទានវិប្បយុត្តា ឧបាទានិយា បញ្ញា, ឧបាទានវិប្បយុត្តា អនុបាទានិយា បញ្ញា.

សំកិលេសិកា បញ្ញា, អសំកិលេសិកា បញ្ញា. កិលេសវិប្បយុត្តា សំកិលេសិកា បញ្ញា, កិលេសវិប្បយុត្តា ¶ អសំកិលេសិកា បញ្ញា. សវិតក្កា បញ្ញា, អវិតក្កា បញ្ញា. សវិចារា បញ្ញា, អវិចារា បញ្ញា. សប្បីតិកា បញ្ញា, អប្បីតិកា បញ្ញា. បីតិសហគតា បញ្ញា, ន បីតិសហគតា បញ្ញា. សុខសហគតា បញ្ញា, ន សុខសហគតា បញ្ញា. ឧបេក្ខាសហគតា បញ្ញា, ន ឧបេក្ខាសហគតា បញ្ញា ¶ . កាមាវចរា បញ្ញា, ន កាមាវចរា បញ្ញា. រូបាវចរា បញ្ញា, ន រូបាវចរា បញ្ញា. អរូបាវចរា បញ្ញា, ន អរូបាវចរា បញ្ញា. បរិយាបន្នា បញ្ញា, អបរិយាបន្នា បញ្ញា. និយ្យានិកា បញ្ញា, អនិយ្យានិកា បញ្ញា. និយតា បញ្ញា, អនិយតា បញ្ញា. សឧត្តរា បញ្ញា, អនុត្តរា បញ្ញា. អត្ថជាបិកា បញ្ញា, ជាបិតត្ថា បញ្ញា. ឯវំ ទុវិធេន ញាណវត្ថុ.

តិវិធេន ញាណវត្ថុ – ចិន្តាមយា បញ្ញា, សុតមយា បញ្ញា, ភាវនាមយា បញ្ញា. ទានមយា បញ្ញា, សីលមយា បញ្ញា, ភាវនាមយា បញ្ញា. អធិសីលេ បញ្ញា, អធិចិត្តេ បញ្ញា, អធិបញ្ញាយ បញ្ញា. អាយកោសល្លំ, អបាយកោសល្លំ, ឧបាយកោសល្លំ.

វិបាកា បញ្ញា, វិបាកធម្មធម្មា បញ្ញា, នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា បញ្ញា. ឧបាទិណ្ណុបាទានិយា បញ្ញា, អនុបាទិណ្ណុបាទានិយា បញ្ញា, អនុបាទិណ្ណអនុបាទានិយា បញ្ញា. សវិតក្កសវិចារា បញ្ញា, អវិតក្កវិចារមត្តា បញ្ញា, អវិតក្កអវិចារា បញ្ញា. បីតិសហគតា បញ្ញា, សុខសហគតា បញ្ញា, ឧបេក្ខាសហគតា បញ្ញា. អាចយគាមិនី បញ្ញា, អបចយគាមិនី បញ្ញា, នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនី បញ្ញា. សេក្ខា បញ្ញា, អសេក្ខា បញ្ញា, នេវសេក្ខនាសេក្ខា បញ្ញា. បរិត្តា បញ្ញា, មហគ្គតា បញ្ញា, អប្បមាណា បញ្ញា. បរិត្តារម្មណា បញ្ញា, មហគ្គតារម្មណា បញ្ញា, អប្បមាណារម្មណា បញ្ញា. មគ្គារម្មណា បញ្ញា, មគ្គហេតុកា បញ្ញា, មគ្គាធិបតិនី បញ្ញា. ឧប្បន្នា បញ្ញា, អនុប្បន្នា បញ្ញា, ឧប្បាទិនី បញ្ញា. អតីតា បញ្ញា, អនាគតា បញ្ញា, បច្ចុប្បន្នា បញ្ញា. អតីតារម្មណា បញ្ញា, អនាគតារម្មណា បញ្ញា, បច្ចុប្បន្នារម្មណា បញ្ញា. អជ្ឈត្តា បញ្ញា, ពហិទ្ធា បញ្ញា, អជ្ឈត្តពហិទ្ធា បញ្ញា. អជ្ឈត្តារម្មណា បញ្ញា, ពហិទ្ធារម្មណា បញ្ញា, អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា បញ្ញា.

សវិតក្កសវិចារា ¶ បញ្ញា អត្ថិ វិបាកា, អត្ថិ វិបាកធម្មធម្មា, អត្ថិ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា. អត្ថិ ឧបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណអនុបាទានិយា ¶ . អត្ថិ បីតិសហគតា, អត្ថិ សុខសហគតា, អត្ថិ ឧបេក្ខាសហគតា. អត្ថិ អាចយគាមិនី, អត្ថិ អបចយគាមិនី, អត្ថិ នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនី. អត្ថិ សេក្ខា, អត្ថិ អសេក្ខា, អត្ថិ នេវសេក្ខនាសេក្ខា. អត្ថិ បរិត្តា, អត្ថិ មហគ្គតា, អត្ថិ អប្បមាណា. អត្ថិ បរិត្តារម្មណា, អត្ថិ មហគ្គតារម្មណា, អត្ថិ អប្បមាណារម្មណា. អត្ថិ មគ្គារម្មណា, អត្ថិ មគ្គហេតុកា, អត្ថិ មគ្គាធិបតិនី. អត្ថិ ឧប្បន្នា, អត្ថិ អនុប្បន្នា, អត្ថិ ឧប្បាទិនី. អត្ថិ អតីតា, អត្ថិ អនាគតា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នា. អត្ថិ អតីតារម្មណា, អត្ថិ អនាគតារម្មណា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នារម្មណា. អត្ថិ អជ្ឈត្តា, អត្ថិ ពហិទ្ធា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា. អត្ថិ អជ្ឈត្តារម្មណា, អត្ថិ ពហិទ្ធារម្មណា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា.

អវិតក្កវិចារមត្តា បញ្ញា អត្ថិ វិបាកា, អត្ថិ វិបាកធម្មធម្មា, អត្ថិ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា. អត្ថិ ឧបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណអនុបាទានិយា. អត្ថិ អាចយគាមិនី, អត្ថិ អបចយគាមិនី, អត្ថិ នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនី. អត្ថិ សេក្ខា, អត្ថិ អសេក្ខា, អត្ថិ នេវសេក្ខនាសេក្ខា. អត្ថិ ឧប្បន្នា, អត្ថិ អនុប្បន្នា, អត្ថិ ឧប្បាទិនី. អត្ថិ អតីតា, អត្ថិ អនាគតា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នា. អត្ថិ អជ្ឈត្តា, អត្ថិ ពហិទ្ធា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា.

អវិតក្កអវិចារា បញ្ញា អត្ថិ វិបាកា, អត្ថិ វិបាកធម្មធម្មា, អត្ថិ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា. អត្ថិ ឧបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណអនុបាទានិយា. អត្ថិ បីតិសហគតា, អត្ថិ សុខសហគតា, អត្ថិ ¶ ឧបេក្ខាសហគតា. អត្ថិ អាចយគាមិនី, អត្ថិ អបចយគាមិនី, អត្ថិ នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនី. អត្ថិ សេក្ខា, អត្ថិ អសេក្ខា, អត្ថិ នេវសេក្ខនាសេក្ខា. អត្ថិ បរិត្តារម្មណា, អត្ថិ មហគ្គតារម្មណា, អត្ថិ អប្បមាណារម្មណា. អត្ថិ មគ្គារម្មណា, អត្ថិ មគ្គហេតុកា, អត្ថិ មគ្គាធិបតិនី. អត្ថិ ឧប្បន្នា, អត្ថិ អនុប្បន្នា, អត្ថិ ឧប្បាទិនី. អត្ថិ អតីតា, អត្ថិ អនាគតា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នា. អត្ថិ អតីតារម្មណា, អត្ថិ អនាគតារម្មណា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នារម្មណា. អត្ថិ អជ្ឈត្តា, អត្ថិ ពហិទ្ធា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា. អត្ថិ អជ្ឈត្តារម្មណា, អត្ថិ ពហិទ្ធារម្មណា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា.

បីតិសហគតា បញ្ញា, សុខសហគតា បញ្ញា អត្ថិ វិបាកា, អត្ថិ វិបាកធម្មធម្មា, អត្ថិ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា ¶ . អត្ថិ ឧបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណអនុបាទានិយា. អត្ថិ សវិតក្កសវិចារា, អត្ថិ អវិតក្កវិចារមត្តា, អត្ថិ អវិតក្កអវិចារា. អត្ថិ អាចយគាមិនី, អត្ថិ អបចយគាមិនី, អត្ថិ នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនី. អត្ថិ សេក្ខា, អត្ថិ អសេក្ខា, អត្ថិ នេវសេក្ខនាសេក្ខា. អត្ថិ បរិត្តា, អត្ថិ មហគ្គតា, អត្ថិ អប្បមាណា. អត្ថិ បរិត្តារម្មណា, អត្ថិ មហគ្គតារម្មណា, អត្ថិ អប្បមាណារម្មណា. អត្ថិ មគ្គារម្មណា, អត្ថិ មគ្គហេតុកា, អត្ថិ មគ្គាធិបតិនី. អត្ថិ ឧប្បន្នា, អត្ថិ អនុប្បន្នា, អត្ថិ ឧប្បាទិនី. អត្ថិ អតីតា, អត្ថិ អនាគតា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នា. អត្ថិ អតីតារម្មណា, អត្ថិ អនាគតារម្មណា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នារម្មណា. អត្ថិ អជ្ឈត្តា, អត្ថិ ពហិទ្ធា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា. អត្ថិ អជ្ឈត្តារម្មណា, អត្ថិ ពហិទ្ធារម្មណា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា.

ឧបេក្ខាសហគតា បញ្ញា អត្ថិ វិបាកា, អត្ថិ វិបាកធម្មធម្មា, អត្ថិ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា. អត្ថិ ឧបាទិណ្ណុបាទានិយា ¶ , អត្ថិ អនុបាទិណ្ណុបាទានិយា, អត្ថិ អនុបាទិណ្ណអនុបាទានិយា. អត្ថិ អាចយគាមិនី, អត្ថិ អបចយគាមិនី, អត្ថិ នេវាចយគាមិនាបចយគាមិនី. អត្ថិ សេក្ខា, អត្ថិ អសេក្ខា, អត្ថិ នេវសេក្ខនាសេក្ខា. អត្ថិ បរិត្តា, អត្ថិ មហគ្គតា, អត្ថិ អប្បមាណា. អត្ថិ បរិត្តារម្មណា, អត្ថិ មហគ្គតារម្មណា, អត្ថិ អប្បមាណារម្មណា. អត្ថិ មគ្គារម្មណា, អត្ថិ មគ្គហេតុកា, អត្ថិ មគ្គាធិបតិនី. អត្ថិ ឧប្បន្នា, អត្ថិ អនុប្បន្នា, អត្ថិ ឧប្បាទិនី. អត្ថិ អតីតា, អត្ថិ អនាគតា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នា. អត្ថិ អតីតារម្មណា, អត្ថិ អនាគតារម្មណា, អត្ថិ បច្ចុប្បន្នារម្មណា. អត្ថិ អជ្ឈត្តា, អត្ថិ ពហិទ្ធា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា. អត្ថិ អជ្ឈត្តារម្មណា, អត្ថិ ពហិទ្ធារម្មណា, អត្ថិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា. ឯវំ តិវិធេន ញាណវត្ថុ.

ចតុព្ពិធេន ញាណវត្ថុ – កម្មស្សកតញាណំ, សច្ចានុលោមិកំ ញាណំ, មគ្គសមង្គិស្ស ញាណំ, ផលសមង្គិស្ស ញាណំ. ទុក្ខេ ញាណំ, ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ, ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ. កាមាវចរា បញ្ញា, រូបាវចរា បញ្ញា, អរូបាវចរា បញ្ញា, អបរិយាបន្នា បញ្ញា. ធម្មេ ញាណំ, អន្វយេ ញាណំ, បរិច្ចេ ញាណំ, សម្មុតិ ញាណំ. អត្ថិ បញ្ញា អាចយាយ, នោ អបចយាយ, អត្ថិ បញ្ញា អបចយាយ, នោ អាចយាយ, អត្ថិ បញ្ញា អាចយាយ ចេវ, អបចយាយ ច, អត្ថិ បញ្ញា នេវាចយាយ, នោ អបចយាយ. អត្ថិ បញ្ញា និព្ពិទាយ, នោ បដិវេធាយ, អត្ថិ បញ្ញា បដិវេធាយ, នោ និព្ពិទាយ ¶ , អត្ថិ បញ្ញា និព្ពិទាយ ចេវ, បដិវេធាយ ច, អត្ថិ បញ្ញា នេវ និព្ពិទាយ, នោ បដិវេធាយ. ហានភាគិនី បញ្ញា, ឋិតិភាគិនី បញ្ញា, វិសេសភាគិនី បញ្ញា, និព្ពេធភាគិនី បញ្ញា.

ចតស្សោ ¶ បដិសម្ភិទា. ចតស្សោ បដិបទា. ចត្តារិ អារម្មណានិ. ជរាមរណេ ញាណំ, ជរាមរណសមុទយេ ញាណំ, ជរាមរណនិរោធេ ញាណំ, ជរាមរណនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ. ជាតិយា ញាណំ…បេ… ភវេ ញាណំ…បេ… ឧបាទានេ ញាណំ…បេ… តណ្ហាយ ញាណំ…បេ… វេទនាយ ញាណំ…បេ… ផស្សេ ញាណំ…បេ… សឡាយតនេ ញាណំ…បេ… នាមរូបេ ញាណំ…បេ… វិញ្ញាណេ ញាណំ…បេ… សង្ខារេសុ ញាណំ, សង្ខារសមុទយេ ញាណំ, សង្ខារនិរោធេ ញាណំ, សង្ខារនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ. ឯវំ ចតុព្ពិធេន ញាណវត្ថុ.

បញ្ចវិធេន ញាណវត្ថុ – បញ្ចង្គិកោ សម្មាសមាធិ, បញ្ចញាណិកោ សម្មាសមាធិ. ឯវំ បញ្ចវិធេន ញាណវត្ថុ.

ឆព្ពិធេន ញាណវត្ថុ – ឆសុ អភិញ្ញាសុ បញ្ញា. ឯវំ ឆព្ពិធេន ញាណវត្ថុ.

សត្តវិធេន ញាណវត្ថុ – សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនិ. ឯវំ សត្តវិធេន ញាណវត្ថុ.

អដ្ឋវិធេន ញាណវត្ថុ – ចតូសុ មគ្គេសុ, ចតូសុ ផលេសុ បញ្ញា. ឯវំ អដ្ឋវិធេន ញាណវត្ថុ.

នវវិធេន ញាណវត្ថុ – នវសុ អនុបុព្ពវិហារសមាបត្តីសុ បញ្ញា. ឯវំ នវវិធេន ញាណវត្ថុ.

ទសវិធេន ញាណវត្ថុ – ទស តថាគតស្ស តថាគតពលានិ, យេហិ ពលេហិ សមន្នាគតោ តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ. កតមានិ ទស? ឥធ តថាគតោ ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ¶ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ¶ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ កម្មសមាទានានំ ឋានសោ ហេតុសោ វិបាកំ យថាភូតំ បជានាតិ. យម្បិ តថាគតោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ កម្មសមាទានានំ ឋានសោ ហេតុសោ វិបាកំ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ សព្ពត្ថគាមិនិំ បដិបទំ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ សព្ពត្ថគាមិនិំ បដិបទំ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ អនេកធាតុនានាធាតុលោកំ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ អនេកធាតុនានាធាតុលោកំ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ សត្តានំ នានាធិមុត្តិកតំ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ សត្តានំ នានាធិមុត្តិកតំ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ បរសត្តានំ បរបុគ្គលានំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តំ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ បរសត្តានំ ¶ បរបុគ្គលានំ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តំ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តីនំ សំកិលេសំ វោទានំ វុដ្ឋានំ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តីនំ សំកិលេសំ វោទានំ វុដ្ឋានំ យថាភូតំ បជានាតិ ¶ , ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិំ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិំ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ សត្តានំ ចុតូបបាតំ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ សត្តានំ ចុតូបបាតំ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

បុន ចបរំ តថាគតោ អាសវានំ ខយំ យថាភូតំ បជានាតិ, យម្បិ តថាគតោ អាសវានំ ខយំ យថាភូតំ បជានាតិ, ឥទម្បិ តថាគតស្ស តថាគតពលំ ហោតិ. យំ ពលំ អាគម្ម តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ.

ឥមានិ ¶ ទស តថាគតស្ស តថាគតពលានិ. យេហិ ពលេហិ សមន្នាគតោ តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតិ. ឯវំ ទសវិធេន ញាណវត្ថុ.

ញាណវិភង្គំ.

ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គោ

ឯកកំ

ជាតិមទោ (វិភ. ៨៣២), គោត្តមទោ, អារោគ្យមទោ, យោព្ពនមទោ, ជីវិតមទោ, លាភមទោ, សក្ការមទោ, គរុការមទោ, បុរេក្ខារមទោ, បរិវារមទោ, ភោគមទោ, វណ្ណមទោ, សុតមទោ ¶ , បដិភានមទោ, រត្តញ្ញុមទោ, បិណ្ឌបាតិកមទោ, អនវញ្ញាតមទោ, ឥរិយាបថមទោ, ឥទ្ធិមទោ, យសមទោ, សីលមទោ, ឈានមទោ, សិប្បមទោ, អារោហមទោ, បរិណាហមទោ, សណ្ឋានមទោ, បារិបូរិមទោ, មទោ, បមាទោ, ថម្ភោ, សារម្ភោ, អត្រិច្ឆតា, មហិច្ឆតា, បាបិច្ឆតា, សិង្គំ, តិន្តិណំ, ចាបល្យំ, អសភាគវុត្តិ, អរតិ, តន្ទី, វិជម្ភិតា, ភត្តសម្មទោ, ចេតសោ ច លីនត្តំ, កុហនា, លបនា, នេមិត្តិកតា, និប្បេសិកតា, លាភេន លាភំ និជិគីសនតា, ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ, ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ មានោ, ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោ. សេយ្យស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ, សេយ្យស្ស ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ មានោ, សេយ្យស្ស ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោ, សទិសស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ, សទិសស្ស ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ មានោ, សទិសស្ស ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោ, ហីនស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ, ហីនស្ស ¶ ‘‘សទិសោហមស្មី’’តិ មានោ, ហីនស្ស ‘‘ហីនោហមស្មី’’តិ មានោ, មានោ, អតិមានោ, មានាតិមានោ, ឱមានោ, អធិមានោ, អស្មិមានោ, មិច្ឆាមានោ, ញាតិវិតក្កោ, ជនបទវិតក្កោ, អមរវិតក្កោ, បរានុទ្ទយតាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ, លាភសក្ការសិលោកបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ, អនវញ្ញត្តិបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ (វិភ. ៨៣២). ឯកកំ.

ទុកំ

កោធោ ច ឧបនាហោ ច, មក្ខោ ច បឡាសោ ច, ឥស្សា ច មច្ឆរិយញ្ច, មាយា ច សាឋេយ្យញ្ច, អវិជ្ជា ច ភវតណ្ហា ច, ភវទិដ្ឋិ ច វិភវទិដ្ឋិ ច, សស្សតទិដ្ឋិ ច ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ ច, អន្តវាទិដ្ឋិ ច អនន្តវាទិដ្ឋិ ច, បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិ ច អបរន្តានុទិដ្ឋិ ច, អហិរិកញ្ច អនោត្តប្បញ្ច, ទោវចស្សតា ច បាបមិត្តតា ច, អនជ្ជវោ ច អមទ្ទវោ ច, អក្ខន្តិ ច អសោរច្ចញ្ច, អសាខល្យញ្ច អប្បដិសន្ថារោ ច, ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារតា ច ភោជនេ អមត្តញ្ញុតា ច, មុដ្ឋស្សច្ចញ្ច អសម្បជញ្ញញ្ច, សីលវិបត្តិ ច ទិដ្ឋិវិបត្តិ ច, អជ្ឈត្តសំយោជនញ្ច ពហិទ្ធាសំយោជនញ្ច. ទុកំ.

តិកំ

តីណិ អកុសលមូលានិ, តយោ អកុសលវិតក្កា, តិស្សោ អកុសលសញ្ញា, តិស្សោ អកុសលធាតុយោ, តីណិ ទុច្ចរិតានិ, តយោ អាសវា, តីណិ សំយោជនានិ, តិស្សោ តណ្ហា, អបរាបិ តិស្សោ តណ្ហា, អបរាបិ តិស្សោ តណ្ហា, តិស្សោ ឯសនា, តិស្សោ វិធា, តីណិ ភយានិ ¶ , តីណិ តមានិ, តីណិ តិត្ថាយតនានិ, តយោ កិញ្ចនា, តីណិ អង្គណានិ, តីណិ មលានិ, តីណិ វិសមានិ, អបរានិបិ តីណិ វិសមានិ, តយោ អគ្គី, តយោ កសាវា, អបរេបិ តយោ កសាវា.

អស្សាទទិដ្ឋិ ¶ អត្តានុទិដ្ឋិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ, អរតិ វិហេសា អធម្មចរិយា, ទោវចស្សតា បាបមិត្តតា នានត្តសញ្ញា, ឧទ្ធច្ចំ កោសជ្ជំ បមាទោ, អសន្តុដ្ឋិតា អសម្បជញ្ញតា មហិច្ឆតា, អហិរិកំ អនោត្តប្បំ បមាទោ, អនាទរិយំ ទោវចស្សតា បាបមិត្តតា, អស្សទ្ធិយំ អវទញ្ញុតា កោសជ្ជំ, ឧទ្ធច្ចំ អសំវរោ ទុស្សីល្យំ, អរិយានំ អទស្សនកម្យតា សទ្ធម្មំ អសោតុកម្យតា ឧបារម្ភចិត្តតា, មុដ្ឋស្សច្ចំ អសម្បជញ្ញំ ចេតសោ វិក្ខេបោ, អយោនិសោ មនសិការោ កុម្មគ្គសេវនា ចេតសោ ច លីនត្តំ. តិកំ.

ចតុក្កំ

ចត្តារោ អាសវា, ចត្តារោ គន្ថា, ចត្តារោ ឱឃា, ចត្តារោ យោគា, ចត្តារិ ឧបាទានានិ, ចត្តារោ តណ្ហុប្បាទា, ចត្តារិ អគតិគមនានិ, ចត្តារោ វិបរិយាសា, ចត្តារោ អនរិយវោហារា, អបរេបិ ចត្តារោ អនរិយវោហារា, ចត្តារិ ទុច្ចរិតានិ, អបរាបិ ចត្តារិ ទុច្ចរិតានិ, ចត្តារិ ភយានិ, (អបរានិបិ ចត្តារិ ភយានិ,) ចតស្សោ ទិដ្ឋិយោ. ចតុក្កំ.

បញ្ចកំ

បញ្ចោរម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ, បញ្ចុទ្ធម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ, បញ្ច មច្ឆរិយានិ, បញ្ច សង្គា, បញ្ច សល្លា, បញ្ច ចេតោខិលា, បញ្ច ចេតសោវិនិពន្ធា, បញ្ច នីវរណានិ, បញ្ច កម្មានិ អានន្តរិកានិ, បញ្ច ទិដ្ឋិយោ, បញ្ច វេរា, បញ្ច ព្យសនា, បញ្ច អក្ខន្តិយា អាទីនវា, បញ្ច ភយានិ, បញ្ច ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទា. បញ្ចកំ.

ឆក្កំ

ឆ វិវាទមូលានិ, ឆ ឆន្ទរាគា ធម្មា, ឆ វិរោធវត្ថូនិ, ឆ តណ្ហាកាយា, ឆ អគារវា, ឆ បរិហានិយា ធម្មា, អបរេបិ ¶ ឆ បរិហានិយា ធម្មា, ឆ សោមនស្សុបវិចារា, ឆ ¶ ទោមនស្សុបវិចារា, ឆ ឧបេក្ខុបវិចារា, ឆ គេហសិតានិ សោមនស្សានិ, ឆ គេហសិតានិ ទោមនស្សានិ, ឆ គេហសិតា ឧបេក្ខា, ឆ ទិដ្ឋិយោ. ឆក្កំ.

សត្តកំ

សត្ត អនុសយា, សត្ត សំយោជនានិ, សត្ត បរិយុដ្ឋានានិ, សត្ត អសទ្ធម្មា, សត្ត ទុច្ចរិតានិ, សត្ត មានា, សត្ត ទិដ្ឋិយោ. សត្តកំ.

អដ្ឋកំ

អដ្ឋ កិលេសវត្ថូនិ, អដ្ឋ កុសីតវត្ថូនិ, អដ្ឋសុ លោកធម្មេសុ ចិត្តស្ស បដិឃាតោ, អដ្ឋ អនរិយវោហារា, អដ្ឋ មិច្ឆត្តា, អដ្ឋ បុរិសទោសា, អដ្ឋ អសញ្ញិវាទា, អដ្ឋ នេវសញ្ញិនាសញ្ញិវាទា. អដ្ឋកំ.

នវកំ

នវ អាឃាតវត្ថូនិ, នវ បុរិសមលានិ, នវវិធា មានា, នវ តណ្ហាមូលកា ធម្មា, នវ ឥញ្ជិតានិ, នវ មញ្ញិតានិ, នវ ផន្ទិតានិ, នវ បបញ្ចិតានិ, នវ សង្ខតានិ. នវកំ.

ទសកំ

ទស កិលេសវត្ថូនិ, ទស អាឃាតវត្ថូនិ, ទស អកុសលកម្មបថា, ទស សំយោជនានិ, ទស មិច្ឆត្តា, ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ, ទសវត្ថុកា អន្តគ្គាហិកា ទិដ្ឋិ. ទសកំ.

អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានិ អជ្ឈត្តិកស្ស ឧបាទាយ, អដ្ឋារស តណ្ហាវិចរិតានិ ពាហិរស្ស ឧបាទាយ, តទេកជ្ឈំ អភិសញ្ញុហិត្វា អភិសង្ខិបិត្វា ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ ហោន្តិ ¶ , ឥតិ អតីតានិ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ, អនាគតានិ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ, បច្ចុប្បន្នានិ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ, តទេកជ្ឈំ អភិសញ្ញុហិត្វា អភិសង្ខិបិត្វា អដ្ឋ តណ្ហាវិចរិតសតំ ហោតិ, យានិ ច ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ ព្រហ្មជាលេ វេយ្យាករណេ វុត្តានិ ភគវតា.

ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គំ.

ធម្មហទយវិភង្គោ

កតិ ¶ ខន្ធា, កតិ អាយតនានិ, កតិ ធាតុយោ, កតិ សច្ចានិ, កតិ ឥន្ទ្រិយានិ, កតិ ហេតូ, កតិ អាហារា, កតិ ផស្សា, កតិ វេទនា, កតិ សញ្ញា, កតិ ចេតនា, កតិ ចិត្តានិ (វិភ. ៩៧៨)?

បញ្ចក្ខន្ធា, ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ, ចត្តារិ សច្ចានិ, ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ, នវ ហេតូ, ចត្តារោ អាហារា, សត្ត ផស្សា, សត្ត វេទនា, សត្ត សញ្ញា, សត្ត ចេតនា, សត្ត ចិត្តានិ (វិភ. ៩៧៨).

ធម្មហទយវិភង្គំ.

វិភង្គមាតិកា និដ្ឋិតា.

៣. ធាតុកថាមាតិកា

នយមាតិកា

សង្គហោ អសង្គហោ (ធាតុ. ១). សង្គហិតេន អសង្គហិតំ. អសង្គហិតេន សង្គហិតំ. សង្គហិតេន សង្គហិតំ. អសង្គហិតេន អសង្គហិតំ. សម្បយោគោ វិប្បយោគោ. សម្បយុត្តេន វិប្បយុត្តំ. វិប្បយុត្តេន សម្បយុត្តំ. សម្បយុត្តេន សម្បយុត្តំ. វិប្បយុត្តេន ¶ វិប្បយុត្តំ. សង្គហិតេន សម្បយុត្តំ វិប្បយុត្តំ. សម្បយុត្តេន សង្គហិតំ អសង្គហិតំ. អសង្គហិតេន សម្បយុត្តំ វិប្បយុត្តំ. វិប្បយុត្តេន សង្គហិតំ អសង្គហិតំ.

អព្ភន្តរមាតិកា

បញ្ចក្ខន្ធា. ទ្វាទសាយតនានិ. អដ្ឋារស ធាតុយោ. ចត្តារិ សច្ចានិ. ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ. បដិច្ចសមុប្បាទោ. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា. ចត្តារោ សម្មប្បធានា. ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ¶ . ចត្តារិ ឈានានិ. ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ. បញ្ចិន្ទ្រិយានិ. បញ្ច ពលានិ. សត្ត ពោជ្ឈង្គា. អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ. ផស្សោ វេទនា សញ្ញា ចេតនា ចិត្តំ អធិមោក្ខោ មនសិការោ.

នយមុខមាតិកា

តីហិ សង្គហោ. តីហិ អសង្គហោ. ចតូហិ សម្បយោគោ. ចតូហិ វិប្បយោគោ.

លក្ខណមាតិកា

សភាគោ. វិសភាគោ.

ពាហិរមាតិកា

សព្ពាបិ ធម្មសង្គណី ធាតុកថាយ មាតិកាតិ.

ធាតុកថាមាតិកា និដ្ឋិតា.

៤. បុគ្គលបញ្ញត្តិមាតិកា

ឆ បញ្ញត្តិយោ (បុ. ប. មាតិកា ១) – ខន្ធបញ្ញត្តិ អាយតនបញ្ញត្តិ ធាតុបញ្ញត្តិ សច្ចបញ្ញត្តិ ឥន្ទ្រិយបញ្ញត្តិ បុគ្គលបញ្ញត្តីតិ.

បុគ្គលបញ្ញត្តិមាតិកា និដ្ឋិតា.

៥. កថាវត្ថុមាតិកា

បុគ្គលកថា

សុទ្ធសច្ចិកដ្ឋអនុលោមបច្ចនីកំ

បុគ្គលោ ¶ ¶ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ (កថា. ១), អាមន្តា. យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ និគ្គហំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

អនុលោមបញ្ចកំ.

បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ ¶ បដិកម្មំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ ¶ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

បដិកម្មចតុក្កំ.

ត្វំ ចេ បន មញ្ញសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ. តេន តវ តត្ថ ហេតាយ បដិញ្ញាយ ហេវំ បដិជានន្តំ ហេវំ និគ្គហេតព្ពេ, អថ តំ និគ្គណ្ហាម, សុនិគ្គហិតោ ច ហោសិ –

ហញ្ចិ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ¶ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, ឥទំ តេ មិច្ឆា.

និគ្គហចតុក្កំ.

ឯសេ ¶ ចេ ទុន្និគ្គហិតេ ហេវមេវំ តត្ថ ទក្ខ, ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, នោ ច មយំ តយា តត្ថ ហេតាយ បដិញ្ញាយ ហេវំ បដិជានន្តា ហេវំ និគ្គហេតព្ពា, អថ មំ និគ្គណ្ហាសិ, ទុន្និគ្គហិតា ច ហោម –

ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, ឥទំ តេ មិច្ឆា.

ឧបនយនចតុក្កំ.

ន ¶ ហេវំ និគ្គហេតព្ពេ, តេន ហិ យំ និគ្គណ្ហាសិ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ ¶ , ឥទំ តេ មិច្ឆា. តេន ហិ យេ កតេ និគ្គហេ, សេ និគ្គហេ ទុក្កដេ. សុកតេ បដិកម្មេ. សុកតា បដិបាទនាតិ.

និគ្គមនចតុក្កំ.

បឋមោ និគ្គហោ.

សុទ្ធសច្ចិកដ្ឋបច្ចនីកានុលោមំ

បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ និគ្គហំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ ¶ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

បច្ចនីកបញ្ចកំ.

បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ ¶ បដិកម្មំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

បដិកម្មចតុក្កំ.

ត្វំ ¶ ចេ បន មញ្ញសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ. តេន តវ តត្ថ ហេតាយ បដិញ្ញាយ ហេវំ បដិជានន្តំ ហេវំ និគ្គហេតព្ពេ, អថ តំ និគ្គណ្ហាម, សុនិគ្គហិតោ ច ហោសិ –

ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, ឥទំ តេ មិច្ឆា.

និគ្គហចតុក្កំ.

ឯសេ ¶ ចេ ទុន្និគ្គហិតេ ហេវមេវំ តត្ថ ទក្ខ, ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, នោ ច មយំ តយា តត្ថ ហេតាយ បដិញ្ញាយ ហេវំ បដិជានន្តា ហេវំ និគ្គហេតព្ពា, អថ មំ និគ្គណ្ហាសិ, ទុន្និគ្គហិតា ច ហោម –

ហញ្ចិ ¶ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, ឥទំ តេ មិច្ឆា.

ឧបនយនចតុក្កំ.

ន ហេវំ និគ្គហេតព្ពេ, តេន ហិ យំ និគ្គណ្ហាសិ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘យោ សច្ចិកដ្ឋោ បរមត្ថោ, តតោ សោ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ ¶ , ឥទំ តេ មិច្ឆា, តេន ហិ យេ កតេ និគ្គហេ ¶ , សេ និគ្គហេ ទុក្កដេ. សុកតេ បដិកម្មេ, សុកតា បដិបាទនាតិ.

និគ្គមនចតុក្កំ.

ទុតិយោ និគ្គហោ.

ឱកាសសច្ចិកដ្ឋអនុលោមបច្ចនីកំ

បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. សព្ពត្ថ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ និគ្គហំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពត្ថ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពត្ថ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពត្ថ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពត្ថ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា…បេ….

តតិយោ និគ្គហោ.

កាលសច្ចិកដ្ឋអនុលោមបច្ចនីកំ

បុគ្គលោ ¶ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. សព្ពទា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ ¶ និគ្គហំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពទា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពទា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពទា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពទា បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា…បេ….

ចតុត្ថោ និគ្គហោ.

អវយវសច្ចិកដ្ឋអនុលោមបច្ចនីកំ

បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. សព្ពេសុ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ និគ្គហំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពេសុ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពេសុ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ? មិច្ឆា.

នោ ¶ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពេសុ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពេសុ បុគ្គលោ ឧបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា…បេ….

បញ្ចមោ និគ្គហោ.

ឱកាសសច្ចិកដ្ឋបច្ចនីកានុលោមំ

បុគ្គលោ ¶ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. សព្ពត្ថ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ និគ្គហំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពត្ថ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពត្ថ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពត្ថ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពត្ថ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា…បេ….

ឆដ្ឋោ និគ្គហោ.

កាលសច្ចិកដ្ឋបច្ចនីកានុលោមំ

បុគ្គលោ ¶ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. សព្ពទា បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ និគ្គហំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពទា បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពទា បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ¶ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពទា បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពទា បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា…បេ….

សត្តមោ និគ្គហោ.

អវយវសច្ចិកដ្ឋបច្ចនីកានុលោមំ

បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? អាមន្តា. សព្ពេសុ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនាតិ? ន ហេវំ វត្តព្ពេ.

អាជានាហិ និគ្គហំ – ហញ្ចិ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន, តេន វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពេសុ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពេសុ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា.

នោ ¶ ចេ បន វត្តព្ពេ ‘‘សព្ពេសុ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ, នោ ច វត រេ វត្តព្ពេ ‘‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’តិ. យំ តត្ថ វទេសិ ‘‘វត្តព្ពេ ខោ ‘បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេន’, នោ ច វត្តព្ពេ ‘សព្ពេសុ បុគ្គលោ នុបលព្ភតិ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថេនា’’’តិ, មិច្ឆា…បេ….

អដ្ឋមោ និគ្គហោ.

កថាវត្ថុមាតិកា និដ្ឋិតា.

៦. យមកមាតិកា

មូលយមកំ

កុសលបទនយចតុក្កំ

យេ ¶ កេចិ កុសលា ធម្មា (យម. ១.មូលយមក.១ អាទយោ), សព្ពេ តេ កុសលមូលា. យេ វា បន កុសលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលេន ឯកមូលា. យេ វា បន កុសលមូលេន ឯកមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលមូលេន ឯកមូលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលា. យេ វា បន កុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលមូលា. យេ វា បន កុសលមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ ¶ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលេន ឯកមូលមូលា. យេ វា បន កុសលមូលេន ឯកមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលមូលេន ឯកមូលមូលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលា. យេ វា បន កុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលកា. យេ វា បន កុសលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលេន ឯកមូលកា. យេ វា បន កុសលមូលេន ឯកមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ ¶ កេចិ កុសលមូលេន ឯកមូលកា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលកា. យេ វា បន កុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលមូលកា. យេ វា បន កុសលមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលេន ឯកមូលមូលកា. យេ វា បន កុសលមូលេន ឯកមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

យេ កេចិ កុសលមូលេន ឯកមូលមូលកា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលកា. យេ វា បន កុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា កុសលា.

អកុសលបទនយចតុក្កំ

យេ កេចិ អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលា. យេ វា បន អកុសលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ ¶ កេចិ អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលេន ឯកមូលា. យេ វា បន អកុសលមូលេន ឯកមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ កេចិ អកុសលមូលេន ឯកមូលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលា. យេ វា បន អកុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ កេចិ អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលមូលា. យេ វា បន អកុសលមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ កេចិ អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលេន ឯកមូលមូលា. យេ វា បន អកុសលមូលេន ឯកមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ ¶ កេចិ អកុសលមូលេន ឯកមូលមូលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលា. យេ វា បន អកុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ កេចិ អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលកា. យេ វា បន អកុសលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ កេចិ អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលេន ឯកមូលកា. យេ វា បន អកុសលមូលេន ឯកមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ កេចិ អកុសលមូលេន ឯកមូលកា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលកា. យេ វា បន អកុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ កេចិ អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលមូលកា. យេ វា បន អកុសលមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ ¶ កេចិ អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលេន ឯកមូលមូលកា. យេ វា បន អកុសលមូលេន ឯកមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

យេ កេចិ អកុសលមូលេន ឯកមូលមូលកា ធម្មា, សព្ពេ តេ អកុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលកា. យេ វា បន អកុសលមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អកុសលា.

អព្យាកតបទនយចតុក្កំ

យេ កេចិ អព្យាកតា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលា. យេ វា បន អព្យាកតមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ ¶ កេចិ អព្យាកតា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលេន ឯកមូលា. យេ វា បន អព្យាកតមូលេន ឯកមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ កេចិ អព្យាកតមូលេន ឯកមូលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលា. យេ វា បន អព្យាកតមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ កេចិ អព្យាកតា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលមូលា. យេ វា បន អព្យាកតមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ កេចិ អព្យាកតា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលេន ឯកមូលមូលា. យេ វា បន អព្យាកតមូលេន ឯកមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ កេចិ អព្យាកតមូលេន ឯកមូលមូលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលា. យេ វា បន អព្យាកតមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ ¶ កេចិ អព្យាកតា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលកា. យេ វា បន អព្យាកតមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ កេចិ អព្យាកតា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលេន ឯកមូលកា. យេ វា បន អព្យាកតមូលេន ឯកមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ កេចិ អព្យាកតមូលេន ឯកមូលកា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលកា. យេ វា បន អព្យាកតមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ កេចិ អព្យាកតា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលមូលកា. យេ វា បន អព្យាកតមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ ¶ កេចិ អព្យាកតា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលេន ឯកមូលមូលកា. យេ វា បន អព្យាកតមូលេន ឯកមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

យេ កេចិ អព្យាកតមូលេន ឯកមូលមូលកា ធម្មា, សព្ពេ តេ អព្យាកតមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលកា. យេ វា បន អព្យាកតមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា អព្យាកតា.

នាមបទនយចតុក្កំ

យេ កេចិ នាមា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលា. យេ វា បន នាមមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ នាមា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលេន ឯកមូលា. យេ វា បន នាមមូលេន ឯកមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ ¶ កេចិ នាមមូលេន ឯកមូលា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលា. យេ វា បន នាមមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ នាមា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលមូលា. យេ វា បន នាមមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ នាមា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលេន ឯកមូលមូលា. យេ វា បន នាមមូលេន ឯកមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ នាមមូលេន ឯកមូលមូលា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលា. យេ វា បន នាមមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ នាមា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលកា. យេ វា បន នាមមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ ¶ កេចិ នាមា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលេន ឯកមូលកា. យេ វា បន នាមមូលេន ឯកមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ នាមមូលេន ឯកមូលកា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលកា. យេ វា បន នាមមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ នាមា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលមូលកា. យេ វា បន នាមមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ នាមា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលេន ឯកមូលមូលកា. យេ វា បន នាមមូលេន ឯកមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ ¶ កេចិ នាមមូលេន ឯកមូលមូលកា ធម្មា, សព្ពេ តេ នាមមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលកា. យេ វា បន នាមមូលេន អញ្ញមញ្ញមូលមូលកា, សព្ពេ តេ ធម្មា នាមា.

យេ កេចិ កុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ កុសលហេតូ…បេ… កុសលនិទានា…បេ… កុសលសម្ភវា…បេ… កុសលប្បភវា…បេ… កុសលសមុដ្ឋានា…បេ… កុសលាហារា…បេ… កុសលារម្មណា…បេ… កុសលបច្ចយា…បេ… កុសលសមុទយា…បេ….

មូលំ ហេតុ និទានញ្ច, សម្ភវោ បភវេន ច;

សមុដ្ឋានាហារារម្មណា, បច្ចយោ សមុទយេន ចាតិ.

មូលយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

ខន្ធយមកំ

បណ្ណត្តិវារោ

បញ្ចក្ខន្ធា (យម. ១.ខន្ធយមក.១ អាទយោ) – រូបក្ខន្ធោ វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

បទសោធនវារោ

អនុលោមំ

រូបំ ¶ រូបក្ខន្ធោ, រូបក្ខន្ធោ រូបំ.

វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, វេទនាក្ខន្ធោ វេទនា.

សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, សញ្ញាក្ខន្ធោ សញ្ញា.

សង្ខារា សង្ខារក្ខន្ធោ, សង្ខារក្ខន្ធោ សង្ខារា.

វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, វិញ្ញាណក្ខន្ធោ វិញ្ញាណំ.

បច្ចនីកំ

ន ¶ រូបំ ន រូបក្ខន្ធោ, ន រូបក្ខន្ធោ ន រូបំ.

ន វេទនា ន វេទនាក្ខន្ធោ, ន វេទនាក្ខន្ធោ ន វេទនា.

ន សញ្ញា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ, ន សញ្ញាក្ខន្ធោ ន សញ្ញា.

ន សង្ខារា ន សង្ខារក្ខន្ធោ, ន សង្ខារក្ខន្ធោ ន សង្ខារា.

ន វិញ្ញាណំ ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ ន វិញ្ញាណំ.

បទសោធនមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

រូបំ រូបក្ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនាក្ខន្ធោ.

រូបំ រូបក្ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញាក្ខន្ធោ.

រូបំ រូបក្ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារក្ខន្ធោ.

រូបំ រូបក្ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, ខន្ធា រូបក្ខន្ធោ.

វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញាក្ខន្ធោ.

វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារក្ខន្ធោ.

វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

សញ្ញា ¶ សញ្ញាក្ខន្ធោ, ខន្ធា រូបក្ខន្ធោ.

សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនាក្ខន្ធោ.

សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារក្ខន្ធោ.

សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

សង្ខារា ¶ សង្ខារក្ខន្ធោ, ខន្ធា រូបក្ខន្ធោ.

សង្ខារា សង្ខារក្ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនាក្ខន្ធោ.

សង្ខារា សង្ខារក្ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញាក្ខន្ធោ.

សង្ខារា សង្ខារក្ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ខន្ធា រូបក្ខន្ធោ.

វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនាក្ខន្ធោ.

វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញាក្ខន្ធោ.

វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារក្ខន្ធោ.

បច្ចនីកំ

ន រូបំ ន រូបក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនាក្ខន្ធោ.

ន រូបំ ន រូបក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ.

ន រូបំ ន រូបក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារក្ខន្ធោ.

ន រូបំ ន រូបក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

ន វេទនា ន វេទនាក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបក្ខន្ធោ.

ន វេទនា ន វេទនាក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ.

ន វេទនា ន វេទនាក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារក្ខន្ធោ.

ន វេទនា ន វេទនាក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

ន សញ្ញា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបក្ខន្ធោ.

ន សញ្ញា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនាក្ខន្ធោ.

ន សញ្ញា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារក្ខន្ធោ.

ន សញ្ញា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

ន ¶ ¶ សង្ខារា ន សង្ខារក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបក្ខន្ធោ.

ន សង្ខារា ន សង្ខារក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនាក្ខន្ធោ.

ន សង្ខារា ន សង្ខារក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ.

ន សង្ខារា ន សង្ខារក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ.

ន វិញ្ញាណំ ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបក្ខន្ធោ.

ន វិញ្ញាណំ ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនាក្ខន្ធោ.

ន វិញ្ញាណំ ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញាក្ខន្ធោ.

ន វិញ្ញាណំ ន វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារក្ខន្ធោ.

សុទ្ធខន្ធវារោ

អនុលោមំ

រូបំ ខន្ធោ, ខន្ធា រូបំ.

វេទនា ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនា.

សញ្ញា ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញា.

សង្ខារា ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារា.

វិញ្ញាណំ ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណំ.

បច្ចនីកំ

ន រូបំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបំ.

ន វេទនា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនា.

ន សញ្ញា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញា.

ន សង្ខារា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារា.

ន វិញ្ញាណំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណំ.

សុទ្ធខន្ធមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

រូបំ ¶ ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនា.

រូបំ ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញា.

រូបំ ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារា.

រូបំ ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណំ.

វេទនា ¶ ខន្ធោ, ខន្ធា រូបំ.

វេទនា ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញា.

វេទនា ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារា.

វេទនា ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណំ.

សញ្ញា ខន្ធោ, ខន្ធា រូបំ.

សញ្ញា ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនា.

សញ្ញា ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារា.

សញ្ញា ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណំ.

សង្ខារា ខន្ធោ, ខន្ធា រូបំ.

សង្ខារា ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនា.

សង្ខារា ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញា.

សង្ខារា ខន្ធោ, ខន្ធា វិញ្ញាណំ.

វិញ្ញាណំ ខន្ធោ, ខន្ធា រូបំ.

វិញ្ញាណំ ខន្ធោ, ខន្ធា វេទនា.

វិញ្ញាណំ ខន្ធោ, ខន្ធា សញ្ញា.

វិញ្ញាណំ ខន្ធោ, ខន្ធា សង្ខារា.

បច្ចនីកំ

ន ¶ រូបំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនា.

ន រូបំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញា.

ន រូបំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារា.

ន រូបំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណំ.

ន វេទនា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបំ.

ន វេទនា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញា.

ន វេទនា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារា.

ន វេទនា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណំ.

ន ¶ សញ្ញា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបំ.

ន សញ្ញា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនា.

ន សញ្ញា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារា.

ន សញ្ញា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណំ.

ន សង្ខារា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបំ.

ន សង្ខារា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនា.

ន សង្ខារា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញា.

ន សង្ខារា ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វិញ្ញាណំ.

ន វិញ្ញាណំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន រូបំ.

ន វិញ្ញាណំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន វេទនា.

ន វិញ្ញាណំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សញ្ញា.

ន វិញ្ញាណំ ន ខន្ធោ, ន ខន្ធា ន សង្ខារា.

ខន្ធយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

អាយតនយមកំ

បណ្ណត្តិវារោ

ទ្វាទសាយតនានិ ¶ (យម. ១.អាយតនយមក.១ អាទយោ) – ចក្ខាយតនំ សោតាយតនំ ឃានាយតនំ ជិវ្ហាយតនំ កាយាយតនំ រូបាយតនំ សទ្ទាយតនំ គន្ធាយតនំ រសាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ មនាយតនំ ធម្មាយតនំ.

បទសោធនវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ចក្ខាយតនំ, ចក្ខាយតនំ ចក្ខុ.

សោតំ សោតាយតនំ, សោតាយតនំ សោតំ.

ឃានំ ឃានាយតនំ, ឃានាយតនំ ឃានំ.

ជិវ្ហា ¶ ជិវ្ហាយតនំ, ជិវ្ហាយតនំ ជិវ្ហា.

កាយោ កាយាយតនំ, កាយាយតនំ កាយោ.

រូបំ រូបាយតនំ, រូបាយតនំ រូបំ.

សទ្ទោ សទ្ទាយតនំ, សទ្ទាយតនំ សទ្ទោ.

គន្ធោ គន្ធាយតនំ, គន្ធាយតនំ គន្ធោ.

រសោ រសាយតនំ, រសាយតនំ រសោ.

ផោដ្ឋព្ពោ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ, ផោដ្ឋព្ពាយតនំ ផោដ្ឋព្ពោ.

មនោ មនាយតនំ, មនាយតនំ មនោ.

ធម្មោ ធម្មាយតនំ, ធម្មាយតនំ ធម្មោ.

បច្ចនីកំ

ន ¶ ចក្ខុ ន ចក្ខាយតនំ, ន ចក្ខាយតនំ ន ចក្ខុ.

ន សោតំ ន សោតាយតនំ, ន សោតាយតនំ ន សោតំ.

ន ឃានំ ន ឃានាយតនំ, ន ឃានាយតនំ ន ឃានំ.

ន ជិវ្ហា ន ជិវ្ហាយតនំ, ន ជិវ្ហាយតនំ ន ជិវ្ហា.

ន កាយោ ន កាយាយតនំ, ន កាយាយតនំ ន កាយោ.

ន រូបំ ន រូបាយតនំ, ន រូបាយតនំ ន រូបំ.

ន សទ្ទោ ន សទ្ទាយតនំ, ន សទ្ទាយតនំ ន សទ្ទោ.

ន គន្ធោ ន គន្ធាយតនំ, ន គន្ធាយតនំ ន គន្ធោ.

ន រសោ ន រសាយតនំ, ន រសាយតនំ ន រសោ.

ន ផោដ្ឋព្ពោ ន ផោដ្ឋព្ពាយតនំ, ន ផោដ្ឋព្ពាយតនំ ន ផោដ្ឋព្ពោ.

ន មនោ ន មនាយតនំ, ន មនាយតនំ ន មនោ.

ន ធម្មោ ន ធម្មាយតនំ, ន ធម្មាយតនំ ន ធម្មោ.

បទសោធនមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ¶ ចក្ខាយតនំ, អាយតនា សោតាយតនំ.

ចក្ខុ ចក្ខាយតនំ, អាយតនា ឃានាយតនំ.

ចក្ខុ ចក្ខាយតនំ, អាយតនា ជិវ្ហាយតនំ…បេ….

ចក្ខុ ចក្ខាយតនំ, អាយតនា ធម្មាយតនំ.

សោតំ សោតាយតនំ, អាយតនា ចក្ខាយតនំ.

សោតំ សោតាយតនំ, អាយតនា ឃានាយតនំ…បេ….

សោតំ សោតាយតនំ, អាយតនា ធម្មាយតនំ.

ឃានំ ¶ ឃានាយតនំ, អាយតនា ចក្ខាយតនំ…បេ….

ឃានំ ឃានាយតនំ, អាយតនា ធម្មាយតនំ…បេ….

ធម្មោ ធម្មាយតនំ, អាយតនា ចក្ខាយតនំ.

ធម្មោ ធម្មាយតនំ, អាយតនា សោតាយតនំ…បេ….

ធម្មោ ធម្មាយតនំ, អាយតនា មនាយតនំ. (ចក្កំ ពន្ធិតព្ពំ.)

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ ន ចក្ខាយតនំ, នាយតនា ន សោតាយតនំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខាយតនំ, នាយតនា ន ឃានាយតនំ…បេ….

ន ចក្ខុ ន ចក្ខាយតនំ, នាយតនា ន ធម្មាយតនំ.

ន សោតំ ន សោតាយតនំ, នាយតនា ន ចក្ខាយតនំ…បេ….

ន សោតំ ន សោតាយតនំ, នាយតនា ន ធម្មាយតនំ.

ន ឃានំ ន ឃានាយតនំ, នាយតនា ន ចក្ខាយតនំ…បេ….

ន ឃានំ ន ឃានាយតនំ, នាយតនា ន ធម្មាយតនំ…បេ….

ន ធម្មោ ន ធម្មាយតនំ, នាយតនា ន ចក្ខាយតនំ.

ន ធម្មោ ន ធម្មាយតនំ, នាយតនា ន សោតាយតនំ…បេ….

ន ធម្មោ ន ធម្មាយតនំ, នាយតនា ន មនាយតនំ. (ចក្កំ ពន្ធិតព្ពំ.)

សុទ្ធាយតនវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ¶ ¶ អាយតនំ, អាយតនា ចក្ខុ.

សោតំ អាយតនំ, អាយតនា សោតំ.

ឃានំ អាយតនំ, អាយតនា ឃានំ.

ជិវ្ហា អាយតនំ, អាយតនា ជិវ្ហា.

កាយោ អាយតនំ, អាយតនា កាយោ.

រូបំ អាយតនំ, អាយតនា រូបំ.

សទ្ទោ អាយតនំ, អាយតនា សទ្ទោ.

គន្ធោ អាយតនំ, អាយតនា គន្ធោ.

រសោ អាយតនំ, អាយតនា រសោ.

ផោដ្ឋព្ពោ អាយតនំ, អាយតនា ផោដ្ឋព្ពោ.

មនោ អាយតនំ, អាយតនា មនោ.

ធម្មោ អាយតនំ, អាយតនា ធម្មោ.

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ នាយតនំ, នាយតនា ន ចក្ខុ.

ន សោតំ នាយតនំ, នាយតនា ន សោតំ.

ន ឃានំ នាយតនំ, នាយតនា ន ឃានំ.

ន ជិវ្ហា នាយតនំ, នាយតនា ន ជិវ្ហា.

ន កាយោ នាយតនំ, នាយតនា ន កាយោ.

ន រូបំ នាយតនំ, នាយតនា ន រូបំ.

ន សទ្ទោ នាយតនំ, នាយតនា ន សទ្ទោ.

ន គន្ធោ នាយតនំ, នាយតនា ន គន្ធោ.

ន រសោ នាយតនំ, នាយតនា ន រសោ.

ន ¶ ផោដ្ឋព្ពោ នាយតនំ, នាយតនា ន ផោដ្ឋព្ពោ.

ន មនោ នាយតនំ, នាយតនា ន មនោ.

ន ធម្មោ នាយតនំ, នាយតនា ន ធម្មោ.

សុទ្ធាយតនមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ¶ អាយតនំ, អាយតនា សោតំ…បេ….

ចក្ខុ អាយតនំ, អាយតនា ធម្មោ.

សោតំ អាយតនំ, អាយតនា ចក្ខុ…បេ….

សោតំ អាយតនំ, អាយតនា ធម្មោ.

ឃានំ អាយតនំ, អាយតនា ចក្ខុ…បេ….

ឃានំ អាយតនំ, អាយតនា ធម្មោ…បេ….

ធម្មោ អាយតនំ, អាយតនា ចក្ខុ.

ធម្មោ អាយតនំ, អាយតនា សោតំ…បេ….

ធម្មោ អាយតនំ, អាយតនា មនោ. (ចក្កំ ពន្ធិតព្ពំ.)

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ នាយតនំ, នាយតនា ន សោតំ…បេ….

ន ចក្ខុ នាយតនំ, នាយតនា ន ធម្មោ.

ន សោតំ នាយតនំ, នាយតនា ន ចក្ខុ…បេ….

ន សោតំ នាយតនំ, នាយតនា ន ធម្មោ.

ន ¶ ឃានំ នាយតនំ, នាយតនា ន ចក្ខុ…បេ….

ន ឃានំ នាយតនំ, នាយតនា ន ធម្មោ…បេ….

ន ធម្មោ នាយតនំ, នាយតនា ន ចក្ខុ.

ន ធម្មោ នាយតនំ, នាយតនា ន សោតំ…បេ….

ន ធម្មោ នាយតនំ, នាយតនា ន មនោ. (ចក្កំ ពន្ធិតព្ពំ.)

អាយតនយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

ធាតុយមកំ

បណ្ណត្តិវារោ

អដ្ឋារស ¶ ធាតុយោ (យម. ១.ធាតុរមក.១ អាទយោ) – ចក្ខុធាតុ សោតធាតុ ឃានធាតុ ជិវ្ហាធាតុ កាយធាតុ រូបធាតុ សទ្ទធាតុ គន្ធធាតុ រសធាតុ ផោដ្ឋព្ពធាតុ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ សោតវិញ្ញាណធាតុ ឃានវិញ្ញាណធាតុ ជិវ្ហាវិញ្ញាណធាតុ កាយវិញ្ញាណធាតុ មនោធាតុ មនោវិញ្ញាណធាតុ ធម្មធាតុ.

បទសោធនវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ចក្ខុធាតុ, ចក្ខុធាតុ ចក្ខុ.

សោតំ សោតធាតុ, សោតធាតុ សោតំ…បេ….

ចក្ខុវិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ, ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ….

មនោ មនោធាតុ, មនោធាតុ មនោ.

មនោវិញ្ញាណំ ¶ មនោវិញ្ញាណធាតុ, មនោវិញ្ញាណធាតុ មនោវិញ្ញាណំ.

ធម្មោ ធម្មធាតុ, ធម្មធាតុ ធម្មោ.

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុធាតុ, ន ចក្ខុធាតុ ន ចក្ខុ.

ន សោតំ ន សោតធាតុ, ន សោតធាតុ ន សោតំ…បេ….

ន ចក្ខុវិញ្ញាណំ ន ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ, ន ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ ន ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ….

ន មនោ ន មនោធាតុ, ន មនោធាតុ ន មនោ.

ន ¶ មនោវិញ្ញាណំ ន មនោវិញ្ញាណធាតុ, ន មនោវិញ្ញាណធាតុ ន មនោវិញ្ញាណំ.

ន ធម្មោ ន ធម្មធាតុ, ន ធម្មធាតុ ន ធម្មោ.

បទសោធនមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ចក្ខុធាតុ, ធាតូ សោតធាតុ…បេ….

ចក្ខុ ចក្ខុធាតុ, ធាតូ ធម្មធាតុ. (យថា អាយតនយមកេ ចក្កំ ពន្ធិតំ, ឯវមិធ ចក្កំ ពន្ធិតព្ពំ.)

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុធាតុ, ន ធាតូ ន សោតធាតុ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុធាតុ, ន ធាតូ ន ឃានធាតុ…បេ….

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុធាតុ, ន ធាតូ ន ធម្មធាតុ…បេ….

ន ធម្មោ ន ធម្មធាតុ, ន ធាតូ ន ចក្ខុធាតុ…បេ….

ន ធម្មោ ន ធម្មធាតុ, ន ធាតូ ន មនោវិញ្ញាណធាតុ. (ចក្កំ ពន្ធិតព្ពំ.)

សុទ្ធធាតុវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ¶ ធាតុ, ធាតូ ចក្ខុ…បេ….

ចក្ខុវិញ្ញាណំ ធាតុ, ធាតូ ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ….

មនោវិញ្ញាណំ ធាតុ, ធាតូ មនោវិញ្ញាណំ.

ធម្មោ ធាតុ, ធាតូ ធម្មោ.

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ ន ធាតុ, ន ធាតូ ន ចក្ខុ…បេ….

ន ចក្ខុវិញ្ញាណំ ន ធាតុ, ន ធាតូ ន ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ….

ន ¶ មនោវិញ្ញាណំ ន ធាតុ, ន ធាតូ ន មនោវិញ្ញាណំ.

ន ធម្មោ ន ធាតុ, ន ធាតូ ន ធម្មោ.

សុទ្ធធាតុមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ធាតុ, ធាតូ សោតំ…បេ….

ចក្ខុ ធាតុ, ធាតូ ធម្មោ…បេ….

ធម្មោ ធាតុ, ធាតូ ចក្ខុ…បេ….

ធម្មោ ធាតុ, ធាតូ មនោវិញ្ញាណំ. (ចក្កំ ពន្ធិតព្ពំ.)

បច្ចនីកំ

ន ¶ ចក្ខុ ន ធាតុ, ន ធាតូ ន សោតំ…បេ….

ន ចក្ខុ ន ធាតុ, ន ធាតូ ន ធម្មោ…បេ….

ន ធម្មោ ន ធាតុ, ន ធាតូ ន ចក្ខុ…បេ….

ន ធម្មោ ន ធាតុ, ន ធាតូ ន មនោវិញ្ញាណំ. (ចក្កំ ពន្ធិតព្ពំ. )

ធាតុយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

សច្ចយមកំ

បណ្ណត្តិវារោ

ចត្តារិ សច្ចានិ (យម. ១.សច្ចយមក.១ អាទយោ) – ទុក្ខសច្ចំ សមុទយសច្ចំ និរោធសច្ចំ មគ្គសច្ចំ.

បទសោធនវារោ

អនុលោមំ

ទុក្ខំ ¶ ទុក្ខសច្ចំ, ទុក្ខសច្ចំ ទុក្ខំ.

សមុទយោ សមុទយសច្ចំ, សមុទយសច្ចំ សមុទយោ.

និរោធោ និរោធសច្ចំ, និរោធសច្ចំ និរោធោ.

មគ្គោ មគ្គសច្ចំ, មគ្គសច្ចំ មគ្គោ.

បច្ចនីកំ

ន ¶ ទុក្ខំ ន ទុក្ខសច្ចំ, ន ទុក្ខសច្ចំ ន ទុក្ខំ.

ន សមុទយោ ន សមុទយសច្ចំ, ន សមុទយសច្ចំ ន សមុទយោ.

ន និរោធោ ន និរោធសច្ចំ, ន និរោធសច្ចំ ន និរោធោ.

ន មគ្គោ ន មគ្គសច្ចំ, ន មគ្គសច្ចំ ន មគ្គោ.

បទសោធនមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

ទុក្ខំ ទុក្ខសច្ចំ, សច្ចា សមុទយសច្ចំ.

ទុក្ខំ ទុក្ខសច្ចំ, សច្ចា និរោធសច្ចំ.

ទុក្ខំ ទុក្ខសច្ចំ, សច្ចា មគ្គសច្ចំ.

សមុទយោ សមុទយសច្ចំ, សច្ចា ទុក្ខសច្ចំ.

សមុទយោ សមុទយសច្ចំ, សច្ចា និរោធសច្ចំ.

សមុទយោ សមុទយសច្ចំ, សច្ចា មគ្គសច្ចំ.

និរោធោ និរោធសច្ចំ, សច្ចា ទុក្ខសច្ចំ.

និរោធោ និរោធសច្ចំ, សច្ចា សមុទយសច្ចំ.

និរោធោ និរោធសច្ចំ, សច្ចា មគ្គសច្ចំ.

មគ្គោ មគ្គសច្ចំ, សច្ចា ទុក្ខសច្ចំ.

មគ្គោ មគ្គសច្ចំ, សច្ចា សមុទយសច្ចំ.

មគ្គោ មគ្គសច្ចំ, សច្ចា និរោធសច្ចំ.

បច្ចនីកំ

ន ¶ ¶ ទុក្ខំ ន ទុក្ខសច្ចំ, ន សច្ចា ន សមុទយសច្ចំ.

ន ទុក្ខំ ន ទុក្ខសច្ចំ, ន សច្ចា ន និរោធសច្ចំ.

ន ទុក្ខំ ន ទុក្ខសច្ចំ, ន សច្ចា ន មគ្គសច្ចំ.

ន សមុទយោ ន សមុទយសច្ចំ, ន សច្ចា ន ទុក្ខសច្ចំ.

ន សមុទយោ ន សមុទយសច្ចំ, ន សច្ចា ន និរោធសច្ចំ.

ន សមុទយោ ន សមុទយសច្ចំ, ន សច្ចា ន មគ្គសច្ចំ.

ន និរោធោ ន និរោធសច្ចំ, ន សច្ចា ន ទុក្ខសច្ចំ.

ន និរោធោ ន និរោធសច្ចំ, ន សច្ចា ន សមុទយសច្ចំ.

ន និរោធោ ន និរោធសច្ចំ, ន សច្ចា ន មគ្គសច្ចំ.

ន មគ្គោ ន មគ្គសច្ចំ, ន សច្ចា ន ទុក្ខសច្ចំ.

ន មគ្គោ ន មគ្គសច្ចំ, ន សច្ចា ន សមុទយសច្ចំ.

ន មគ្គោ ន មគ្គសច្ចំ, ន សច្ចា ន និរោធសច្ចំ.

សុទ្ធសច្ចវារោ

អនុលោមំ

ទុក្ខំ សច្ចំ, សច្ចា ទុក្ខំ.

សមុទយោ សច្ចំ, សច្ចា សមុទយោ.

និរោធោ សច្ចំ, សច្ចា និរោធោ.

មគ្គោ សច្ចំ, សច្ចា មគ្គោ.

បច្ចនីកំ

ន ¶ ទុក្ខំ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន ទុក្ខំ.

ន សមុទយោ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន សមុទយោ.

ន និរោធោ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន និរោធោ.

ន មគ្គោ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន មគ្គោ.

សុទ្ធសច្ចមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

ទុក្ខំ ¶ សច្ចំ, សច្ចា សមុទយោ.

ទុក្ខំ សច្ចំ, សច្ចា និរោធោ.

ទុក្ខំ សច្ចំ, សច្ចា មគ្គោ.

សមុទយោ សច្ចំ, សច្ចា ទុក្ខំ…បេ… សច្ចា មគ្គោ.

និរោធោ សច្ចំ, សច្ចា ទុក្ខំ…បេ… សច្ចា មគ្គោ.

មគ្គោ សច្ចំ, សច្ចា ទុក្ខំ.

មគ្គោ សច្ចំ, សច្ចា សមុទយោ.

មគ្គោ សច្ចំ, សច្ចា និរោធោ.

បច្ចនីកំ

ន ទុក្ខំ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន សមុទយោ.

ន ទុក្ខំ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន និរោធោ.

ន ទុក្ខំ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន មគ្គោ.

ន ¶ សមុទយោ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន ទុក្ខំ…បេ… ន សច្ចា ន មគ្គោ.

ន និរោធោ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន ទុក្ខំ…បេ… ន សច្ចា ន មគ្គោ.

ន មគ្គោ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន ទុក្ខំ.

ន មគ្គោ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន សមុទយោ.

ន មគ្គោ ន សច្ចំ, ន សច្ចា ន និរោធោ.

សច្ចយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

សង្ខារយមកំ

បណ្ណត្តិវារោ

តយោ ¶ សង្ខារា (យម. ២.សង្ខារយមក.១ អាទយោ) – កាយសង្ខារោ វចីសង្ខារោ ចិត្តសង្ខារោ. អស្សាសបស្សាសា កាយសង្ខារោ, វិតក្កវិចារា វចីសង្ខារោ, សញ្ញា ច វេទនា ច ចិត្តសង្ខារោ, ឋបេត្វា វិតក្កវិចារេ សព្ពេបិ ចិត្តសម្បយុត្តកា ធម្មា ចិត្តសង្ខារោ.

បទសោធនវារោ

អនុលោមំ

កាយោ កាយសង្ខារោ, កាយសង្ខារោ កាយោ.

វចី វចីសង្ខារោ, វចីសង្ខារោ វចី.

ចិត្តំ ចិត្តសង្ខារោ, ចិត្តសង្ខារោ ចិត្តំ.

បច្ចនីកំ

ន ¶ កាយោ ន កាយសង្ខារោ, ន កាយសង្ខារោ ន កាយោ.

ន វចី ន វចីសង្ខារោ, ន វចីសង្ខារោ ន វចី.

ន ចិត្តំ ន ចិត្តសង្ខារោ, ន ចិត្តសង្ខារោ ន ចិត្តំ.

បទសោធនមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

កាយោ កាយសង្ខារោ, សង្ខារា វចីសង្ខារោ.

កាយោ កាយសង្ខារោ, សង្ខារា ចិត្តសង្ខារោ.

វចី វចីសង្ខារោ, សង្ខារា កាយសង្ខារោ.

វចី វចីសង្ខារោ, សង្ខារា ចិត្តសង្ខារោ.

ចិត្តំ ¶ ចិត្តសង្ខារោ, សង្ខារា កាយសង្ខារោ.

ចិត្តំ ចិត្តសង្ខារោ, សង្ខារា វចីសង្ខារោ.

បច្ចនីកំ

ន កាយោ ន កាយសង្ខារោ, ន សង្ខារា ន វចីសង្ខារោ.

ន កាយោ ន កាយសង្ខារោ, ន សង្ខារា ន ចិត្តសង្ខារោ.

ន វចី ន វចីសង្ខារោ, ន សង្ខារា ន កាយសង្ខារោ.

ន វចី ន វចីសង្ខារោ, ន សង្ខារា ន ចិត្តសង្ខារោ.

ន ចិត្តំ ន ចិត្តសង្ខារោ, ន សង្ខារា ន កាយសង្ខារោ.

ន ចិត្តំ ន ចិត្តសង្ខារោ, ន សង្ខារា ន វចីសង្ខារោ.

សុទ្ធសង្ខារវារោ

អនុលោមំ

កាយសង្ខារោ ¶ វចីសង្ខារោ, វចីសង្ខារោ កាយសង្ខារោ.

កាយសង្ខារោ ចិត្តសង្ខារោ, ចិត្តសង្ខារោ កាយសង្ខារោ.

វចីសង្ខារោ ចិត្តសង្ខារោ, ចិត្តសង្ខារោ វចីសង្ខារោ.

បច្ចនីកំ

ន កាយសង្ខារោ ន វចីសង្ខារោ, ន វចីសង្ខារោ ន កាយសង្ខារោ.

ន កាយសង្ខារោ ន ចិត្តសង្ខារោ, ន ចិត្តសង្ខារោ ន កាយសង្ខារោ.

ន វចីសង្ខារោ ន ចិត្តសង្ខារោ, ន ចិត្តសង្ខារោ ន វចីសង្ខារោ.

សង្ខារយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

អនុសយយមកំ

សត្តានុសយា ¶ (យម. ២.អនុសយយមក.១) – កាមរាគានុសយោ បដិឃានុសយោ មានានុសយោ ទិដ្ឋានុសយោ វិចិកិច្ឆានុសយោ ភវរាគានុសយោ អវិជ្ជានុសយោ.

អនុសយយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

ចិត្តយមកំ

សុទ្ធចិត្តសាមញ្ញំ

បុគ្គលវារោ

១. ឧប្បាទនិរោធកាលសម្ភេទវារោ

យស្ស ¶ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ (យម. ២.ចិត្តយមក.១ អាទយោ), តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ.

២. ឧប្បាទុប្បន្នវារោ

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

៣. និរោធុប្បន្នវារោ

យស្ស ¶ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យស្ស ¶ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

៤. ឧប្បាទវារោ

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

៥. និរោធវារោ

យស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

យស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យស្ស ¶ ¶ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

យស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ.

យស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ.

៦. ឧប្បាទនិរោធវារោ

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

៧. ឧប្បជ្ជមានននិរោធវារោ

យស្ស ¶ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

៨. ឧប្បជ្ជមានុប្បន្នវារោ

យស្ស ¶ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ.

៩. និរុជ្ឈមានុប្បន្នវារោ

យស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ.

យស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ.

១០. ឧប្បន្នុប្បាទវារោ

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ.

យស្ស ¶ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ.

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ.

១១. អតីតានាគតវារោ

យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, នោ ច តស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, នោ ច តស្ស ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យស្ស ¶ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, នោ ច តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, នោ ច តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

១២. ឧប្បន្នុប្បជ្ជមានវារោ

ឧប្បន្នំ ឧប្បជ្ជមានំ, ឧប្បជ្ជមានំ ឧប្បន្នំ.

ន ឧប្បន្នំ ន ឧប្បជ្ជមានំ, ន ឧប្បជ្ជមានំ ន ឧប្បន្នំ.

១៣. និរុទ្ធនិរុជ្ឈមានវារោ

និរុទ្ធំ និរុជ្ឈមានំ, និរុជ្ឈមានំ និរុទ្ធំ.

ន និរុទ្ធំ ន និរុជ្ឈមានំ, ន និរុជ្ឈមានំ ន និរុទ្ធំ.

១៤. អតិក្កន្តកាលវារោ

យស្ស ¶ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តស្ស ចិត្តំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តស្ស ចិត្តំ.

យស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ន និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តស្ស ចិត្តំ. យស្ស វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ន ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តស្ស ចិត្តំ.

សុទ្ធចិត្តសាមញ្ញំ

ធម្មវារោ

១. ឧប្បាទនិរោធកាលសម្ភេទវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ.

យំ ¶ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ.

២. ឧប្បាទុប្បន្នវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ¶ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

៣. និរោធុប្បន្នវារោ

យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

៤. ឧប្បាទវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យំ ¶ ¶ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

៥. និរោធវារោ

យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ. យំ វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ.

យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ.

៦. ឧប្បាទនិរោធវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ¶ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ. យំ វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ¶ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

៧. ឧប្បជ្ជមានននិរោធវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

៨. ឧប្បជ្ជមានុប្បន្នវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ, តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ.

យំ ¶ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ.

៩. និរុជ្ឈមានុប្បន្នវារោ

យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ, តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ.

យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ.

១០. ឧប្បន្នុប្បាទវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ.

យំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ.

យំ ¶ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ.

យំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ.

១១. អតីតានាគតវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, នោ ច តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, នោ ច តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យំ ¶ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, នោ ច តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យំ វា បន ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, នោ ច តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

១២. ឧប្បន្នុប្បជ្ជមានវារោ

ឧប្បន្នំ ឧប្បជ្ជមានំ, ឧប្បជ្ជមានំ ឧប្បន្នំ.

ន ឧប្បន្នំ ន ឧប្បជ្ជមានំ, ន ឧប្បជ្ជមានំ ន ឧប្បន្នំ.

១៣. និរុទ្ធនិរុជ្ឈមានវារោ

និរុទ្ធំ និរុជ្ឈមានំ, និរុជ្ឈមានំ និរុទ្ធំ.

ន និរុទ្ធំ ន និរុជ្ឈមានំ, ន និរុជ្ឈមានំ ន និរុទ្ធំ.

១៤. អតិក្កន្តកាលវារោ

យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តំ ចិត្តំ. យំ វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តំ ចិត្តំ.

យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ន និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តំ ចិត្តំ. យំ វា ¶ បន ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ន ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តំ ចិត្តំ.

សុទ្ធចិត្តសាមញ្ញំ

បុគ្គលធម្មវារោ

១. ឧប្បាទនិរោធកាលសម្ភេទវារោ

យស្ស ¶ យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ និរុជ្ឈតិ.

២. ឧប្បាទុប្បន្នវារោ

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

៣. និរោធុប្បន្នវារោ

យស្ស យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

៤. ឧប្បាទវារោ

យស្ស ¶ យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស ¶ យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

៥. និរោធវារោ

យស្ស យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

យស្ស ¶ យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ.

៦. ឧប្បាទនិរោធវារោ

យស្ស ¶ យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យស្ស ¶ យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

៧. ឧប្បជ្ជមានននិរោធវារោ

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ.

៨. ឧប្បជ្ជមានុប្បន្នវារោ

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ.

៩. និរុជ្ឈមានុប្បន្នវារោ

យស្ស ¶ យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ.

១០. ឧប្បន្នុប្បាទវារោ

យស្ស ¶ យំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ.

១១. អតីតានាគតវារោ

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ, នោ ច តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, នោ ច តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិត្ថ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ, នោ ច តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, នោ ច តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បន្នំ, តស្ស តំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជិត្ថ.

១២. ឧប្បន្នុប្បជ្ជមានវារោ

ឧប្បន្នំ ឧប្បជ្ជមានំ, ឧប្បជ្ជមានំ ឧប្បន្នំ.

ន ឧប្បន្នំ ន ឧប្បជ្ជមានំ, ន ឧប្បជ្ជមានំ ន ឧប្បន្នំ.

១៣. និរុទ្ធនិរុជ្ឈមានវារោ

និរុទ្ធំ ¶ ¶ និរុជ្ឈមានំ, និរុជ្ឈមានំ និរុទ្ធំ.

ន និរុទ្ធំ ន និរុជ្ឈមានំ, ន និរុជ្ឈមានំ ន និរុទ្ធំ.

១៤. អតិក្កន្តកាលវារោ

យស្ស យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តស្ស តំ ចិត្តំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តស្ស តំ ចិត្តំ.

យស្ស យំ ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ន និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តស្ស តំ ចិត្តំ. យស្ស វា បន យំ ចិត្តំ ន និរុជ្ឈមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ, ន ឧប្បជ្ជមានំ ខណំ ខណំ វីតិក្កន្តំ អតិក្កន្តកាលំ តស្ស តំ ចិត្តំ.

សុត្តន្តចិត្តមិស្សកវិសេសោ

យស្ស សរាគំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ…បេ… យស្ស វីតរាគំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស សទោសំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស វីតទោសំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស សមោហំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស វីតមោហំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស សំខិត្តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស វិក្ខិត្តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស មហគ្គតំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស អមហគ្គតំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស សឧត្តរំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស អនុត្តរំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស សមាហិតំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស អសមាហិតំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស វិមុត្តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស អវិមុត្តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

អភិធម្មចិត្តមិស្សកវិសេសោ

យស្ស ¶ ¶ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ…បេ… យស្ស អកុសលំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស អព្យាកតំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

(ឯតេន ឧបាយេន យាវ សរណអរណា ឧទ្ធរិតព្ពា.)

យស្ស អរណំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស អរណំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. យស្ស វា បន អរណំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស អរណំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ.

ចិត្តយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

ធម្មយមកំ

បណ្ណត្តិវារោ

បទសោធនវារោ

អនុលោមំ

កុសលា កុសលា ធម្មា (យម. ៣.ធម្មយមក.១ អាទយោ). កុសលា ធម្មា កុសលា.

អកុសលា អកុសលា ធម្មា. អកុសលា ធម្មា អកុសលា.

អព្យាកតា អព្យាកតា ធម្មា. អព្យាកតា ធម្មា អព្យាកតា.

បច្ចនីកំ

ន ¶ កុសលា ន កុសលា ធម្មា. ន កុសលា ធម្មា ន កុសលា.

ន ¶ អកុសលា ន អកុសលា ធម្មា. ន អកុសលា ធម្មា ន អកុសលា.

ន អព្យាកតា ន អព្យាកតា ធម្មា. ន អព្យាកតា ធម្មា ន អព្យាកតា.

បទសោធនមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

កុសលា កុសលា ធម្មា. ធម្មា អកុសលា ធម្មា.

កុសលា កុសលា ធម្មា. ធម្មា អព្យាកតា ធម្មា.

អកុសលា អកុសលា ធម្មា. ធម្មា កុសលា ធម្មា.

អកុសលា អកុសលា ធម្មា. ធម្មា អព្យាកតា ធម្មា.

អព្យាកតា អព្យាកតា ធម្មា. ធម្មា កុសលា ធម្មា.

អព្យាកតា អព្យាកតា ធម្មា. ធម្មា អកុសលា ធម្មា.

បច្ចនីកំ

ន កុសលា ន កុសលា ធម្មា. ន ធម្មា ន អកុសលា ធម្មា.

ន កុសលា ន កុសលា ធម្មា. ន ធម្មា ន អព្យាកតា ធម្មា.

ន អកុសលា ន អកុសលា ធម្មា. ន ធម្មា ន កុសលា ធម្មា.

ន អកុសលា ន អកុសលា ធម្មា. ន ធម្មា ន អព្យាកតា ធម្មា.

ន អព្យាកតា ន អព្យាកតា ធម្មា. ន ធម្មា ន កុសលា ធម្មា.

ន អព្យាកតា ន អព្យាកតា ធម្មា. ន ធម្មា ន អកុសលា ធម្មា.

សុទ្ធធម្មវារោ

អនុលោមំ

កុសលា ¶ ¶ ធម្មា. ធម្មា កុសលា.

អកុសលា ធម្មា. ធម្មា អកុសលា.

អព្យាកតា ធម្មា. ធម្មា អព្យាកតា.

បច្ចនីកំ

ន កុសលា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន កុសលា.

ន អកុសលា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន អកុសលា.

ន អព្យាកតា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន អព្យាកតា.

សុទ្ធធម្មមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

កុសលា ធម្មា. ធម្មា អកុសលា.

កុសលា ធម្មា. ធម្មា អព្យាកតា.

អកុសលា ធម្មា. ធម្មា កុសលា.

អកុសលា ធម្មា. ធម្មា អព្យាកតា.

អព្យាកតា ធម្មា. ធម្មា កុសលា.

អព្យាកតា ធម្មា. ធម្មា អកុសលា.

បច្ចនីកំ

ន ¶ កុសលា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន អកុសលា.

ន កុសលា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន អព្យាកតា.

ន អកុសលា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន កុសលា.

ន អកុសលា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន អព្យាកតា.

ន អព្យាកតា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន កុសលា.

ន អព្យាកតា ន ធម្មា. ន ធម្មា ន អកុសលា.

ធម្មយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

ឥន្ទ្រិយយមកំ

បណ្ណត្តិវារោ

ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ ¶ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១ អាទយោ) – ចក្ខុន្ទ្រិយំ សោតិន្ទ្រិយំ ឃានិន្ទ្រិយំ ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ កាយិន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ សុខិន្ទ្រិយំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

បទសោធនវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ¶ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចក្ខុ.

សោតំ សោតិន្ទ្រិយំ, សោតិន្ទ្រិយំ សោតំ.

ឃានំ ឃានិន្ទ្រិយំ, ឃានិន្ទ្រិយំ ឃានំ.

ជិវ្ហា ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ, ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ ជិវ្ហា.

កាយោ កាយិន្ទ្រិយំ, កាយិន្ទ្រិយំ កាយោ.

មនោ មនិន្ទ្រិយំ, មនិន្ទ្រិយំ មនោ.

ឥត្ថី ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឥត្ថី.

បុរិសោ បុរិសិន្ទ្រិយំ, បុរិសិន្ទ្រិយំ បុរិសោ.

ជីវិតំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, ជីវិតិន្ទ្រិយំ ជីវិតំ.

សុខំ សុខិន្ទ្រិយំ, សុខិន្ទ្រិយំ សុខំ.

ទុក្ខំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ, ទុក្ខិន្ទ្រិយំ ទុក្ខំ.

សោមនស្សំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ, សោមនស្សិន្ទ្រិយំ សោមនស្សំ.

ទោមនស្សំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សំ.

ឧបេក្ខា ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ, ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ ឧបេក្ខា.

សទ្ធា សទ្ធិន្ទ្រិយំ, សទ្ធិន្ទ្រិយំ សទ្ធា.

វីរិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ, វីរិយិន្ទ្រិយំ វីរិយំ.

សតិ ¶ សតិន្ទ្រិយំ, សតិន្ទ្រិយំ សតិ.

សមាធិ សមាធិន្ទ្រិយំ, សមាធិន្ទ្រិយំ សមាធិ.

បញ្ញា បញ្ញិន្ទ្រិយំ, បញ្ញិន្ទ្រិយំ បញ្ញា.

អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ, អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ.

អញ្ញំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ, អញ្ញិន្ទ្រិយំ អញ្ញំ.

អញ្ញាតាវី អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ, អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ អញ្ញាតាវី.

បច្ចនីកំ

ន ¶ ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ ន ចក្ខុ.

ន សោតំ ន សោតិន្ទ្រិយំ, ន សោតិន្ទ្រិយំ ន សោតំ.

ន ឃានំ ន ឃានិន្ទ្រិយំ, ន ឃានិន្ទ្រិយំ ន ឃានំ.

ន ជិវ្ហា ន ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ, ន ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ ន ជិវ្ហា.

ន កាយោ ន កាយិន្ទ្រិយំ, ន កាយិន្ទ្រិយំ ន កាយោ.

ន មនោ ន មនិន្ទ្រិយំ, ន មនិន្ទ្រិយំ ន មនោ.

ន ឥត្ថី ន ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ន ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ន ឥត្ថី.

ន បុរិសោ ន បុរិសិន្ទ្រិយំ, ន បុរិសិន្ទ្រិយំ ន បុរិសោ.

ន ជីវិតំ ន ជីវិតិន្ទ្រិយំ, ន ជីវិតិន្ទ្រិយំ ន ជីវិតំ.

ន សុខំ ន សុខិន្ទ្រិយំ, ន សុខិន្ទ្រិយំ ន សុខំ.

ន ទុក្ខំ ន ទុក្ខិន្ទ្រិយំ, ន ទុក្ខិន្ទ្រិយំ ន ទុក្ខំ.

ន សោមនស្សំ ន សោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ន សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ន សោមនស្សំ.

ន ទោមនស្សំ ន ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ន ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ន ទោមនស្សំ.

ន ឧបេក្ខា ន ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ, ន ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ ន ឧបេក្ខា.

ន សទ្ធា ន សទ្ធិន្ទ្រិយំ, ន សទ្ធិន្ទ្រិយំ ន សទ្ធា.

ន វីរិយំ ន វីរិយិន្ទ្រិយំ, ន វីរិយិន្ទ្រិយំ ន វីរិយំ.

ន សតិ ន សតិន្ទ្រិយំ, ន សតិន្ទ្រិយំ ន សតិ.

ន សមាធិ ន សមាធិន្ទ្រិយំ, ន សមាធិន្ទ្រិយំ ន សមាធិ.

ន ¶ បញ្ញា ន បញ្ញិន្ទ្រិយំ, ន បញ្ញិន្ទ្រិយំ ន បញ្ញា.

ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ, ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ.

ន អញ្ញំ ន អញ្ញិន្ទ្រិយំ, ន អញ្ញិន្ទ្រិយំ ន អញ្ញំ.

ន អញ្ញាតាវី ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ, ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ ន អញ្ញាតាវី.

បទសោធនមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ¶ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សោតិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឃានិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា កាយិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា មនិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឥត្ថិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា បុរិសិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ជីវិតិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សុខិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ទុក្ខិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សោមនស្សិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សទ្ធិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា វីរិយិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សតិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សមាធិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា បញ្ញិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញិន្ទ្រិយំ.

ចក្ខុ ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

សោតំ ¶ ¶ សោតិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

សោតំ សោតិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ឃានំ ឃានិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

ឃានំ ឃានិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ជិវ្ហា ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

ជិវ្ហា ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

កាយោ កាយិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

កាយោ កាយិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

មនោ មនិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

មនោ មនិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ឥត្ថី ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

ឥត្ថី ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

បុរិសោ បុរិសិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

បុរិសោ បុរិសិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ជីវិតំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

ជីវិតំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

សុខំ សុខិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

សុខំ សុខិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ទុក្ខំ ¶ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

ទុក្ខំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

សោមនស្សំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

សោមនស្សំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ទោមនស្សំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

ទោមនស្សំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ឧបេក្ខា ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

ឧបេក្ខា ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

សទ្ធា ¶ សទ្ធិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

សទ្ធា សទ្ធិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

វីរិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

វីរិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

សតិ សតិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

សតិ សតិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

សមាធិ សមាធិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

សមាធិ សមាធិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

បញ្ញា បញ្ញិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

បញ្ញា បញ្ញិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ ¶ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

អញ្ញំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

អញ្ញំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

អញ្ញាតាវី អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ….

អញ្ញាតាវី អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញិន្ទ្រិយំ.

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សោតិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឃានិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន កាយិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន មនិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឥត្ថិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន បុរិសិន្ទ្រិយំ.

ន ¶ ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ជីវិតិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សុខិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ទុក្ខិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សោមនស្សិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សទ្ធិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន វីរិយិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សតិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សមាធិន្ទ្រិយំ.

ន ¶ ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន បញ្ញិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញិន្ទ្រិយំ.

ន ចក្ខុ ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន សោតំ ន សោតិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ឃានំ ន ឃានិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ជិវ្ហា ន ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន កាយោ ន កាយិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន មនោ ន មនិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ឥត្ថី ន ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ¶ បុរិសោ ន បុរិសិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ជីវិតំ ន ជីវិតិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ¶ សុខំ ន សុខិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ទុក្ខំ ន ទុក្ខិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន សោមនស្សំ ន សោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ទោមនស្សំ ន ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ឧបេក្ខា ន ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន សទ្ធា ន សទ្ធិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន វីរិយំ ន វីរិយិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន សតិ ន សតិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន សមាធិ ន សមាធិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន បញ្ញា ន បញ្ញិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន ¶ ¶ អញ្ញំ ន អញ្ញិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

ន អញ្ញាតាវី ន អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញិន្ទ្រិយំ.

សុទ្ធិន្ទ្រិយវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ.

សោតំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សោតំ.

ឃានំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឃានំ.

ជិវ្ហា ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ជិវ្ហា.

កាយោ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា កាយោ.

មនោ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា មនោ.

ឥត្ថី ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឥត្ថី.

បុរិសោ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា បុរិសោ.

ជីវិតំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ជីវិតំ.

សុខំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សុខំ.

ទុក្ខំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ទុក្ខំ.

សោមនស្សំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សោមនស្សំ.

ទោមនស្សំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ទោមនស្សំ.

ឧបេក្ខា ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឧបេក្ខា.

សទ្ធា ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សទ្ធា.

វីរិយំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា វីរិយំ.

សតិ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សតិ.

សមាធិ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សមាធិ.

បញ្ញា ¶ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា បញ្ញា.

អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ.

អញ្ញំ ¶ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញំ.

អញ្ញាតាវី ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ.

ន សោតំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សោតំ.

ន ឃានំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឃានំ.

ន ជិវ្ហា ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ជិវ្ហា.

ន កាយោ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន កាយោ.

ន មនោ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន មនោ.

ន ឥត្ថី ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឥត្ថី.

ន បុរិសោ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន បុរិសោ.

ន ជីវិតំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ជីវិតំ.

ន សុខំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សុខំ.

ន ទុក្ខំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ទុក្ខំ.

ន សោមនស្សំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សោមនស្សំ.

ន ទោមនស្សំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ទោមនស្សំ.

ន ឧបេក្ខា ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឧបេក្ខា.

ន សទ្ធា ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សទ្ធា.

ន វីរិយំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន វីរិយំ.

ន សតិ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សតិ.

ន សមាធិ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សមាធិ.

ន បញ្ញា ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន បញ្ញា.

ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ.

ន អញ្ញំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញំ.

ន អញ្ញាតាវី ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

សុទ្ធិន្ទ្រិយមូលចក្កវារោ

អនុលោមំ

ចក្ខុ ¶ ¶ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សោតំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឃានំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ជិវ្ហា.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា កាយោ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា មនោ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឥត្ថី.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា បុរិសោ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ជីវិតំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សុខំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ទុក្ខំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សោមនស្សំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ទោមនស្សំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ឧបេក្ខា.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សទ្ធា.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា វីរិយំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សតិ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា សមាធិ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា បញ្ញា.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញំ.

ចក្ខុ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

សោតំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

ឃានំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

ជិវ្ហា ¶ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

កាយោ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

មនោ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

ឥត្ថី ¶ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

បុរិសោ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

ជីវិតំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

សុខំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

ទុក្ខំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

សោមនស្សំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

ទោមនស្សំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

ឧបេក្ខា ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

សទ្ធា ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

វីរិយំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

សតិ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

សមាធិ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

បញ្ញា ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

អញ្ញំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញាតាវី.

អញ្ញាតាវី ឥន្ទ្រិយំ, ឥន្ទ្រិយា ចក្ខុ…បេ… ឥន្ទ្រិយា អញ្ញំ.

បច្ចនីកំ

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សោតំ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឃានំ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ជិវ្ហា.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន កាយោ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន មនោ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឥត្ថី.

ន ¶ ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន បុរិសោ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ជីវិតំ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សុខំ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ទុក្ខំ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សោមនស្សំ.

ន ¶ ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ទោមនស្សំ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ឧបេក្ខា.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សទ្ធា.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន វីរិយំ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សតិ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន សមាធិ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន បញ្ញា.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញំ.

ន ចក្ខុ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន សោតំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន ឃានំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន ជិវ្ហា ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន កាយោ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន មនោ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន ឥត្ថី ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន បុរិសោ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន ជីវិតំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន សុខំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន ¶ ទុក្ខំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន សោមនស្សំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន ¶ ទោមនស្សំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន ឧបេក្ខា ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន សទ្ធា ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន វីរិយំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន សតិ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន សមាធិ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន បញ្ញា ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន អញ្ញំ ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញាតាវី.

ន អញ្ញាតាវី ន ឥន្ទ្រិយំ, ន ឥន្ទ្រិយា ន ចក្ខុ…បេ… ន ឥន្ទ្រិយា ន អញ្ញំ.

ឥន្ទ្រិយយមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

យមកមាតិកា និដ្ឋិតា.

៧. បដ្ឋានមាតិកា

ហេតុបច្ចយោ ¶ អារម្មណបច្ចយោ អធិបតិបច្ចយោ អនន្តរបច្ចយោ សមនន្តរបច្ចយោ សហជាតបច្ចយោ អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ និស្សយបច្ចយោ ឧបនិស្សយបច្ចយោ បុរេជាតបច្ចយោ បច្ឆាជាតបច្ចយោ អាសេវនបច្ចយោ កម្មបច្ចយោ វិបាកបច្ចយោ អាហារបច្ចយោ ឥន្ទ្រិយបច្ចយោ ឈានបច្ចយោ មគ្គបច្ចយោ សម្បយុត្តបច្ចយោ វិប្បយុត្តបច្ចយោ អត្ថិបច្ចយោ នត្ថិបច្ចយោ វិគតបច្ចយោ អវិគតបច្ចយោតិ (បដ្ឋា. ១.១.បច្ចយុទ្ទេស).

បដ្ឋានមាតិកា និដ្ឋិតា.

និគមនំ

សត្តប្បករណនាមតោ ¶ ¶ , អភិធម្មមទេសយិ;

ទេវាតិទេវោ ទេវានំ, ទេវលោកម្ហិ តំ បុរេ.

តស្សាយំ មាតិកា សព្ពា, សកលស្សាបិ ឧទ្ធរា;

ចិរដ្ឋិតត្ថំ ធម្មស្ស, តំ បគ្គណ្ហន្តុ សាធវោ.

ទ្វាវីសតិ តិកា ចេវ, តថេវ ហេតុគោច្ឆកំ;

ចូឡន្តរទុកា សត្ត, គោច្ឆកា ច តតោ បរំ.

មហន្តរទុកា ចាបិ, តតោ ចុទ្ទស និទ្ទិសេ;

គោច្ឆកានិ ទុវេ បិដ្ឋិ-ទុកានិដ្ឋារសេទិសា.

ទ្វាចត្តាលីស សុត្តន្ត-ទុកា តេវន្តិ បញ្ចធា;

សត្តប្បករណិកា ភិន្នា, ធម្មសង្គណិមាតិកា.

អភិធម្មមាតិកាបាឡិ និដ្ឋិតា.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

មោហវិច្ឆេទនី

គន្ថារម្ភកថា

១. ការុញ្ញភាវិតំ ¶ ¶ យស្ស, ញាណចក្ខុ មហោទយំ.

អន្ធភូតស្ស លោកស្ស, ជាតំ សាមញ្ញលោចនំ.

២. តំ ពុទ្ធំ សុគតំ ធីរំ, សសទ្ធម្មំ សសាវកំ.

វន្ទិត្វានុស្សរិត្វា ច, ថោមេត្វា ច វិនាយកំ.

៣. ថេរេ ច ថិរសីលាទិ-គុណាលង្ការសោភិតេ.

សាសនុជ្ជោតកេ ធីរេ, បុព្ពកេ វំសបាលកេ.

៤. វិសុទ្ធិទេវទេវោ ¶ យំ, ទេវានំ តិទសាលយេ.

បញ្ញាយ ទេសយី តស្ស, អភិធម្មស្ស មាតិកា.

៥. យា តស្សា វិបុលត្ថាយ, ធម្មសង្គណិអាទិហិ.

អនេកេហិ បការេហិ, បាឡិអដ្ឋកថាហិ ច.

៦. អត្ថោ វិនិច្ឆយោ ចេវ,

វិភត្តោ សាគរូបមោ;

អនន្តនយវោកិណ្ណោ,

ទុក្ខោគាហោ យតោ តតោ.

៧. សមាសេនាភិធម្មត្ថំ, មាតិកាមុខតោខិលំ.

ញាតុកាមេហិ សុទ្ធេហិ, អន្តេវាសីហិ យាចិតោ.

៨. សង្កឌ្ឍិត្វាន ¶ នយតោ, បាឡិអដ្ឋកថាគតំ.

អត្ថំ វិនិច្ឆយញ្ចេវ, សមាសេន និរាកុលំ.

៩. សាមត្ថិយគតំ អត្ថំ, និកាយន្តរនិស្សដំ.

មហាវិហារវាសីនំ, កមាភតនយានុគំ.

១០. ទីបយន្តោ នយញ្ញូនំ, សទា សម្មោទការិនិំ.

មោហវិច្ឆេទនិំ នាម, ករិស្សាមត្ថវណ្ណនន្តិ.

គន្ថារម្ភកថា និដ្ឋិតា.

១. ធម្មសង្គណីមាតិកា

តិកបទត្ថវណ្ណនា

តត្ថ ¶ ¶ អភិធម្មស្ស មាតិកាតិ ឯត្ថ កេនដ្ឋេន អភិធម្មោ? ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋេន. អតិរេកវិសេសត្ថទីបកោ ហិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ ‘‘ពាឡ្ហា មេ ទុក្ខា វេទនា អភិក្កមន្តិ, នោ បដិក្កមន្តិ (សំ. និ. ៤.៨៧; ៥.១៩៥, ១០២២; ម. និ. ៣.៣៨៤, ៣៨៩), អភិក្កន្តវណ្ណា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១; ខុ. បា. ៥.១; សុ. និ. មង្គលសុត្ត; វិ. វ. ៨៥៧) វិយ, តស្មា យថា សមុស្សិតេសុ ពហូសុ ឆត្តេសុ ចេវ ធជេសុ ច យំ អតិរេកប្បមាណំ, វិសេសវណ្ណសណ្ឋានញ្ច ឆត្តំ, តំ អតិច្ឆត្តំ, យោ អតិរេកប្បមាណោ, វិសេសវណ្ណសណ្ឋានោ ច ធជោ, សោ អតិទ្ធជោតិ ច វុច្ចតិ, ឯវមេវ អយម្បិ ធម្មោ ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋេន ‘‘អភិធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ. ភគវតា ហិ សុត្តន្តំ បត្វា ខន្ធាយតនធាតុសច្ចឥន្ទ្រិយបច្ចយាការាទយោ ធម្មា ឯកទេសេន វិភត្តា, ន និប្បទេសេន, អភិធម្មំ បត្វា បន អនេកេហិ នយវិសេសេហិ និប្បទេសតោវ វិភត្តា. ឯវំ ធម្មាតិរេកធម្មវិសេសដ្ឋេន ‘‘អភិធម្មោ’’តិ វេទិតព្ពោ.

កេនដ្ឋេន មាតិកា? មាតុសមដ្ឋេន. មាតា វិយាតិ ហិ មាតិកា យថា បទុមិកំ មុខន្តិ. យថា ហិ មាតា នានាវិធេ បុត្តេ បសវតិ, តេ បាលេតិ, បោសេតិ ច, ឯវមយម្បិ នានាវិធេ ធម្មេ, អត្ថេ ច បសវតិ, តេ ច អវិនស្សមានេ បាលេតិ, បោសេតិ ច, តស្មា ‘‘មាតិកា’’តិ វុច្ចតិ. មាតិកំ ហិ និស្សាយ ធម្មសង្គណីអាទិសត្តប្បករណវសេន វិត្ថារិយមានា អនន្តាបរិមាណា ធម្មា, អត្ថា ច តាយ បសុតា, បាលិតា, បោសិតា វិយ ច ហោន្តិ. តថា ហិ ធម្មសង្គណិប្បករណេ ចតស្សោ វិភត្តិយោ ចិត្តវិភត្តិ រូបវិភត្តិ និក្ខេបរាសិ អត្ថុទ្ធារោតិ ¶ . តត្ថ នានានយេហិ ឯកូននវុតិចិត្តវិភាវិនី ¶ ចិត្តវិភត្តិ វិត្ថារិយមានា អនន្តាបរិមាណភាណវារា ហោតិ, តទនន្តរំ ឯកវិធាទិនា រូបវិភាវិនី រូបវិភត្តិ វិត្ថារិយមានា អនន្តាបរិមាណភាណវារា ហោតិ, តទនន្តរំ មូលខន្ធទ្វារាទីនិ និក្ខិបិត្វា ទេសិតោ និក្ខេបរាសិ វិត្ថារិយមានោ អនន្តាបរិមាណភាណវារោ ហោតិ, តទនន្តរំ តេបិដកស្ស ពុទ្ធវចនស្ស អដ្ឋកថាភូតោ អត្ថុទ្ធារោ វិត្ថារិយមានោ អនន្តាបរិមាណភាណវារោ ហោតិ. ឯវមិទំ ធម្មសង្គណិប្បករណំ វាចនាមគ្គតោ អតិរេកតេរសមត្តភាណវារម្បិ សមានំ វិត្ថារិយមានំ អនន្តាបរិមាណភាណវារំ ហោតិ.

តថា វិភង្គប្បករណេ ខន្ធវិភង្គោ អាយតនធាតុសច្ចឥន្ទ្រិយបច្ចយាការសតិបដ្ឋានសម្មប្បធានឥទ្ធិបាទពោជ្ឈង្គមគ្គង្គឈានអប្បមញ្ញាសិក្ខាបទបដិសម្ភិទាញាណខុទ្ទកវត្ថុធម្មហទយវិភង្គាតិ អដ្ឋារស វិភង្គា វិភត្តា, តេ សុត្តន្តភាជនីយអភិធម្មភាជនីយាទិនានានយេហិ វិត្ថារិយមានា បច្ចេកំ អនន្តាបរិមាណភាណវារា ហោន្តិ. ឯវមិទំ វិភង្គប្បករណំ វាចនាមគ្គតោ បញ្ចតិំសមត្តភាណវារម្បិ សមានំ វិត្ថារិយមានំ អនន្តាបរិមាណភាណវារំ ហោតិ.

តថា ធាតុកថាបករណំ ‘‘សង្គហោ អសង្គហោ’’តិអាទិនា ចុទ្ទសវិធេន វិភត្តំ វាចនាមគ្គតោ អតិរេកឆភាណវារមត្តម្បិ សមានំ វិត្ថារិយមានំ អនន្តាបរិមាណភាណវារំ ហោតិ.

តថា បុគ្គលបញ្ញត្តិប្បករណំ ខន្ធបញ្ញត្តិ អាយតនធាតុសច្ចឥន្ទ្រិយបុគ្គលបញ្ញត្តីតិ ឆព្ពិធេន វិភត្តំ វាចនាមគ្គតោ អតិរេកបញ្ចភាណវារមត្តម្បិ វិត្ថារិយមានំ អនន្តាបរិមាណភាណវារំ ហោតិ.

តថា ¶ កថាវត្ថុប្បករណំ សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ, បរវាទេ បញ្ច សុត្តសតានីតិ សុត្តសហស្សំ សមោធានេត្វា វិភត្តំ វាចនាមគ្គតោ សង្គីតិអារោបិតនយេន ទីឃនិកាយប្បមាណម្បិ វិត្ថារិយមានំ អនន្តាបរិមាណភាណវារំ ហោតិ.

តថា យមកប្បករណំ មូលយមកំ ខន្ធាយតនធាតុសច្ចសង្ខារអនុសយចិត្តធម្មឥន្ទ្រិយយមកន្តិ ទសវិធេន វិភត្តំ វាចនាមគ្គតោ វីសភាណវារសតម្បិ វិត្ថារិយមានំ អនន្តាបរិមាណភាណវារំ ហោតិ.

បដ្ឋានប្បករណំ ¶ ហេតុបច្ចយអារម្មណបច្ចយាទិចតុវីសតិបច្ចយេ គហេត្វា តិកបដ្ឋានាទិចតុវីសតិវិធេន វិភត្តំ បច្ចេកំ កតិបយភាណវារម្បិ វិត្ថារិយមានំ អនន្តាបរិមាណភាណវារំ ហោតិ. ឯវំ អនន្តាបរិមាណានំ ធម្មានំ, អត្ថានញ្ច បសវនតោ, បាលនតោ, បោសនតោ ច ‘‘មាតា វិយាតិ មាតិកា’’តិ វុច្ចតិ. បាលនបោសនញ្ចេត្ថ សម្មុដ្ឋានំ, វិរទ្ធានញ្ច បាឡិអត្ថានំ មាតិកានុសារេន សល្លក្ខេត្វា សមានយនតោ, រក្ខណតោ ច វេទិតព្ពំ. សា បនាយំ បរិច្ឆេទតោ ធម្មសង្គណីមាតិកា វិភង្គមាតិកា ធាតុកថាមាតិកា បុគ្គលបញ្ញត្តិមាតិកា កថាវត្ថុមាតិកា យមកមាតិកា បដ្ឋានមាតិកាតិ សត្តន្នំ បករណានំ អាទិម្ហិ ឋបិតា សត្តវិធា ហោតិ.

តត្ថ ធម្មសង្គណីមាតិកា អាទិ, សាបិ តិកមាតិកា ទុកមាតិកាតិ ទុវិធា. តត្ថ ទ្វាវីសតិ តិកា តិកមាតិកា នាម. ទ្វេចត្តាលីសសតទុកា ទុកមាតិកា នាម, សា បុន អាហច្ចភាសិតា សាវកភាសិតាតិ ទុវិធា. តត្ថ ទ្វាវីសតិ តិកា ចេវ, ‘‘ហេតូ ធម្មា ន ហេតូ ធម្មា…បេ… សរណា ធម្មា អរណា ធម្មា’’តិ ឥមេ ច សតំ ¶ ទុកាតិ អយំ អាហច្ចភាសិតា សម្មាសម្ពុទ្ធទេសិតា សត្តន្នំ បករណានំ មាតិកា នាម, តទនន្តរា ‘‘វិជ្ជាភាគិនោ ធម្មា អវិជ្ជាភាគិនោ ធម្មា…បេ… ខយេញាណំ អនុប្បាទេញាណ’’ន្តិ ឥមេ ទ្វាចត្តាលីស សុត្តន្តិកទុកា ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរេន ឋបិតត្តា សាវកភាសិតា នាម. ឥមេ ឋបេន្តោ បន ថេរោ ន សាមុក្កំសិកេន អត្តនោ ញាណេន ឋបេសិ, ឯកុត្តរិយំ បន ឯកកនិបាតទុកនិបាតសង្គីតិសុត្តទសុត្តរសុត្តេហិ សមោធានេត្វា អាភិធម្មិកត្ថេរានំ សុត្តន្តំ បត្វា អកិលមនត្ថំ ឋបេសិ.

សា បុន សប្បទេសនិប្បទេសវសេន ទ្វេ កោដ្ឋាសា ហោន្តិ. ឯត្ថ ហិ នវ តិកា, ឯកសត្តតិ ច ទុកា សប្បទេសានំ សាវសេសានំ នាមរូបានំ បរិគ្គហិតត្តា សប្បទេសា នាម, អវសេសា តេរស តិកា, ឯកសត្តតិ ច ទុកា និប្បទេសានំ និរវសេសានំ នាមរូបានំ គហិតត្តា និប្បទេសា នាម. តេសំ វិភាគោ តត្ថ តត្ថេវ អាវិ ភវិស្សតិ. តថា នាមលាភវសេន ទ្វិធា. សព្ពេវ ហិ ឯតេ តិកទុកា អាទិបទវសេន, សព្ពបទវសេន ចាតិ ទ្វិធា នាមំ លភន្តិ. តត្ថ ‘‘កុសលា ធម្មា, អកុសលា ធម្មា, អព្យាកតា ធម្មា’’តិ អយំ តាវ អាទិបទវសេន លទ្ធនាមោ កុសលត្តិកោ នាម. ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា…បេ… ធម្មា’’តិ អយំ សព្ពបទវសេន លទ្ធនាមោ វេទនាត្តិកោ នាម. ឯវំ សព្ពេសម្បិ តិកទុកានំ នាមំ វេទិតព្ពំ.

សា បនេសា បញ្ចទសហិ បរិច្ឆេទេហិ វវត្ថិតា. តិកានំ ហិ ឯកោ បរិច្ឆេទោ, ទុកានំ ចុទ្ទស ¶ . ‘‘ហេតូ ធម្មា នហេតូ ធម្មា’’តិអាទយោ ហិ ឆ ទុកា គន្ថតោ ច អត្ថតោ ច អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធេន កណ្ណិកា វិយ, ឃដា វិយ ច ហុត្វា ឋិតត្តា ‘‘ហេតុគោច្ឆកោ’’តិ វុច្ចតិ. តតោ អបរេ ‘‘សប្បច្ចយា ធម្មា’’តិអាទយោ សត្ត ទុកា អញ្ញមញ្ញំ អសម្ពន្ធា ¶ កេវលំ ទុកសាមញ្ញេន ឧច្ចិនិត្វា គោច្ឆកន្តរេ ឋបិតត្តា, អញ្ញេហិ ច អន្តរទុកេហិ ចូឡកត្តា ‘‘ចូឡន្តរទុកា’’តិ វេទិតព្ពា. តតោ បរំ អាសវទុកាទីនំ ឆន្នំ ទុកានំ វសេន អាសវគោច្ឆកោ នាម. តតោ សំយោជនទុកាទីនំ ឆន្នំ វសេន សំយោជនគោច្ឆកោ នាម. តថា គន្ថឱឃយោគនីវរណទុកាទីនំ ឆន្នំ ឆន្នំ វសេន គន្ថឱឃយោគនីវរណគោច្ឆកា នាម. បរាមាសទុកាទីនំ បញ្ចន្នំ វសេន បរាមាសគោច្ឆកោ នាម. តតោ បរំ សារម្មណទុកាទយោ ចតុទ្ទស ទុកា មហន្តរទុកា នាម. តតោ បរំ ឧបាទានទុកាទយោ ឆ ទុកា ឧបាទានគោច្ឆកោ នាម. តតោ កិលេសទុកាទយោ អដ្ឋទុកា កិលេសគោច្ឆកោ នាម. តតោ បរំ ទស្សនេនបហាតព្ពទុកាទយោ អដ្ឋារស ទុកា អភិធម្មមាតិកាយ បរិយោសានេ ឋបិតត្តា បិដ្ឋិទុកា នាម. វិជ្ជាភាគិយទុកាទយោ បន ទ្វាចត្តាលីស ទុកា សុត្តន្តិកទុកា នាម. ឯវមេតិស្សា បញ្ចទសហិ បរិច្ឆេទេហិ វវត្ថិតាយ តាវ អយំ អត្ថវណ្ណនា ភវិស្សតិ.

កុសលត្តិកវណ្ណនា

យស្មា បនេត្ថ តិកមាតិកា អាទិ, តត្ថាបិ កុសលត្តិកោ អាទិ, តស្មា កុសលត្តិកស្ស តាវ –

អត្ថតោ ភូមិភេទា ច, បច្ចេកំ សម្បយោគតោ;

ឧទ្ទេសតោ ច ធម្មានំ, លក្ខណាទិវិភាគតោ.

សង្គហា សុញ្ញតោ ចេវ, វិសយាទិប្បភេទតោ;

យថានុរូបំ សព្ពត្ថ, វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ អត្ថតោ តាវ កុសលា ធម្មាតិ ឯត្ថ កុសលសទ្ទោ អារោគ្យានវជ្ជឆេកសុខវិបាកេសុ ទិស្សតិ. អយំ ហិ ¶ ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសលំ, កច្ចិ ភោតោ អនាមយ’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១៥.២៤៦; ២.២០.១២៩) អារោគ្យេ ទិស្សតិ. ‘‘កតមោ បន, ភន្តេ, កាយសមាចារោ កុសលោ ¶ ? យោ ខោ, មហារាជ, កាយសមាចារោ អនវជ្ជោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៣៦១) អនវជ្ជេ. ‘‘កុសលោ ត្វំ រថស្ស អង្គបច្ចង្គាន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៨៧) ឆេកេ. ‘‘កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៤៣១) សុខវិបាកេ. ស្វាយមិធ អារោគ្យេបិ អនវជ្ជេបិ សុខវិបាកេបិ វត្តតិ. យថេវ ហិ រូបកាយេ និព្យាធិតាយ អារោគ្យដ្ឋេន កុសលំ វុត្តំ, ឯវំ អរូបធម្មេបិ កិលេសព្យាធិនោ អភាវេន អារោគ្យដ្ឋេន កុសលំ វេទិតព្ពំ. កិលេសវជ្ជស្ស បន អភាវា អនវជ្ជដ្ឋេន កុសលំ.

ធម្ម-សទ្ទោ បនាយំ បរិយត្តិហេតុគុណនិស្សត្តនិជ្ជីវតាទីសុ ទិស្សតិ. អយំ ហិ ‘‘ធម្មំ បរិយាបុណាតិ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១០២) បរិយត្តិយំ ទិស្សតិ. ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិអាទីសុ (វិភ. ៧២០) ហេតុម្ហិ. ‘‘ន ហិ ធម្មោ អធម្មោ ច, ឧភោ សមវិបាកិនោ’’តិអាទីសុ (ថេរគា. ៣០៤) គុណេ. ‘‘ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៧៣) និស្សត្តនិជ្ជីវតាយំ, ស្វាយមិធាបិ និស្សត្តនិជ្ជីវតាយមេវ វដ្ដតិ.

វចនត្ថោ បនេត្ថ – កុច្ឆិតេ បាបធម្មេ សលយន្តិ ចលយន្តិ កម្បេន្តិ វិទ្ធំសេន្តីតិ កុសលា. កុច្ឆិតេន វា អាការេន សយន្តីតិ កុសា, តេ កុសេ លុនន្តិ ឆិន្ទន្តីតិ កុសលា. កុច្ឆិតានំ វា សានតោ តនុករណតោ ញាណំ កុសំ នាម, តេន កុសេន លាតព្ពា បរិវត្តេតព្ពាតិ កុសលា. អថ វា កោសល្លំ វុច្ចតិ បញ្ញា, តតោ កោសល្លតោ សម្ភូតត្តា កុសលា. ឥទំ បន អនន្តរេ វុត្តញ្ចាតិ និព្ពចនទ្វយំ កិញ្ចាបិ និប្បរិយាយតោ ញាណសម្បយុត្តានមេវ ¶ យុជ្ជតិ, រុឡ្ហីវសេន បន តំសទិសតាយ ញាណវិប្បយុត្តានម្បីតិ គហេតព្ពំ. យថា វា កុសា ឧភយភាគគតំ ហត្ថប្បទេសំ លុនន្តិ, ឯវមិមេបិ ឧប្បន្នានុប្បន្នភាវេន ឧភយភាគគតំ សំកិលេសបក្ខំ លុនន្តិ, តស្មា កុសា វិយ លុនន្តីតិ កុសលា. អត្តនោ បន សភាវំ ធារេន្តីតិ ធម្មា, ធារីយន្តិ វា បច្ចយេហិ, ធារីយន្តិ វា យថាសភាវតោ អាធារីយន្តីតិបិ ធម្មា. ន កុសលា អកុសលា, មិត្តបដិបក្ខា អមិត្តា វិយ កុសលបដិបក្ខាតិ អត្ថោ. ន ព្យាកតាតិ អព្យាកតា, កុសលាកុសលភាវេន អកថិតាតិ អត្ថោ. តេសុ អនវជ្ជសុខវិបាកលក្ខណា កុសលា, សាវជ្ជទុក្ខវិបាកលក្ខណា អកុសលា, អវិបាកលក្ខណា អព្យាកតា.

កិំ បនេតានិ កុសលាតិ វា ធម្មាតិ វាតិអាទីនិ ឯកត្ថានិ, ឧទាហុ នានត្ថានីតិ? កិញ្ចេត្ថ ¶ យទិ តាវ ឯកត្ថានិ, ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិ ឥទំ ‘‘កុសលា កុសលា’’តិ វុត្តសទិសំ ហោតិ. អថ នានត្ថានិ, តិកទុកានំ ឆក្កចតុក្កភាវោ អាបជ្ជតិ, បទានញ្ច អសម្ពន្ធោ ‘‘កុសលា រូបំ ចក្ខុមា’’តិអាទីនំ វិយ. អថាបិ យទិ ឯតានិ ឯកត្ថានិ, កុសលាកុសលាព្យាកតបទានំ តិណ្ណម្បិ ធម្មានំ ធម្មសភាវេន ឯកត្តា កុសលាទីនម្បិ ឯកត្តំ អាបជ្ជតិ. អថ ‘‘កុសលបទតោ អកុសលាទិបទស្ស អញ្ញត្តំ សិយា’’តិ វទថ, ន ឯតានិ ឯកត្ថានិ. តទា ធម្មោ នាម ភាវោ. ភាវតោ ច អញ្ញោ អភាវោតិ. ឯវំ អញ្ញោញ្ញាបេក្ខាយ អភាវត្តមាបន្នេហិ ធម្មេហិ អនញ្ញេ កុសលាទយោបិ អភាវា ឯវ សិយុន្តិ? សព្ពមេតំ អការណំ, កស្មា? យថានុមតិវោហារសិទ្ធិតោ, ន ហិ ‘‘កុសលា ធម្មា’’តិអាទីនិ បទានិ យថា កុសលា កុសលាតិ, ឯវំ អត្ថវិសេសាភាវេន បណ្ឌិតេហិ ¶ អនុមតានិ, នាបិ កុសលា រូបំ ចក្ខុមា-សទ្ទា វិយ អញ្ញមញ្ញំ អនោលោកិតត្ថភាវេន, អថ ខោ អនវជ្ជឥដ្ឋវិបាកត្តាទិសង្ខាតស្ស អត្ថវិសេសស្ស, សភាវសាធារណាទិអត្ថសាមញ្ញស្ស ច ជោតកត្តេន យថាក្កមំ អនុមតានិ. កុសល-សទ្ទោ ហិ ធម្ម-សទ្ទស្ស បុរតោ វុច្ចមានោ កុសលាកុសលាទិសព្ពសាធារណសាមញ្ញត្ថទីបកំ ធម្ម-សទ្ទំ អកុសលាទិតោ និវត្តេត្វា អត្តនោ អត្តនោ អត្ថវិសេសវិសិដ្ឋត្ថទីបកំ ករោតិ. ឯវំ បច្ចេកំ ភិន្នវិសយានម្បិ នេសំ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវេន បវត្តិយំ ឯកត្ថតាយ បណ្ឌិតានុមតតាយ យថាវុត្តទោសារោបនេ ការណំ វុត្តំ, សព្ពមេតំ អការណំ. ឯវំ តតោ បរេសុបិ សព្ពត្ថ យថានុរូបតោ ញាតព្ពំ. អយំ តាវ បទត្ថតោ វិនិច្ឆយោ.

កុសលបទត្ថោ

ភូមិភេទាតិ តេសុ កុសលាកុសលាព្យាកតេសុ ធម្មេសុ កុសលា តាវ ធម្មា ភូមិភេទតោ ចតុព្ពិធា ហោន្តិ – កាមាវចរា រូបាវចរា អរូបាវចរា លោកុត្តរាតិ. អយំ ភូមិភេទតោ វិនិច្ឆយោ.

សម្បយោគតោតិ ឯវំ ភូមិភេទតោ ចតុព្ពិធានម្បិ នេសំ បច្ចេកំ សម្បយោគតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ កាមាវចរា តាវ សម្បយោគតោ អដ្ឋវិធា ហោន្តិ. សេយ្យថិទំ? សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារំ. ឧបេក្ខាសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារំ. សោមនស្សសហគតំ ញាណវិប្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារំ. ឧបេក្ខាសហគតំ ញាណវិប្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារន្តិ. តត្ថ ឥដ្ឋារម្មណតា, សទ្ធាពាហុល្លតា, វិសុទ្ធទិដ្ឋិតា, អានិសំសទស្សាវិតា ច ឯកាទស បីតិសម្ពោជ្ឈង្គការណានិ ចាតិ ¶ ឥមេហិ តាវ ការណេហិ សោមនស្សសហគតភាវោ វេទិតព្ពោ. ញាណសម្បត្តិំ បន ¶ បត្ថេត្វា កតកម្មតោ, ព្រហ្មាទិឧបបត្តិតោ, បញ្ញាទសកវសេន ឥន្ទ្រិយបរិបាកតោ, វិក្ខម្ភនេន កិលេសទូរិភាវតោ ច សត្តវិធធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គការណតោ ច ញាណសម្បយុត្តតា វេទិតព្ពា. អត្តនោ វា បរេសំ វា វសេន បវត្តោ បុព្ពបយោគោ សង្ខារោ នាម.

តេន ឧប្បន្នំ សសង្ខារំ, តទភាវា អសង្ខារញ្ច វេទិតព្ពំ. ឯតេសុ ហិ យថាវុត្តសោមនស្សញាណហេតុំ អាគម្ម បហដ្ឋោ ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិ អាទិនយប្បវត្តំ សម្មាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា អសំសីទន្តោ, បរេហិ ច អនុស្សាហិតោ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោតិ, តទាស្ស សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ បឋមំ កុសលំ ឧប្បជ្ជតិ. យទា បន វុត្តនយេន ហដ្ឋតុដ្ឋោ សម្មាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា អមុត្តចាគិតាទិវសេន សំសីទមានោ, អត្តនោ បដិសង្ខារេន វា បរេហិ វា ឧស្សាហិតោ ករោតិ, តទាស្ស តទេវ សសង្ខារំ ទុតិយំ កុសលំ ហោតិ. យទា បន ញាតិជនាទិបដិបត្តិទស្សនេន ជាតបរិចយា ពាលទារកាទយោ ភិក្ខុអាទិទស្សនេន សោមនស្សជាតា សហសា ទានវន្ទនាទីនិ ករោន្តិ, តទា ញាណវិប្បយុត្តំ តតិយំ កុសលំ ឧប្បជ្ជតិ. យទា បន ញាតិអាទីហិ ឧស្សាហិតា ឯវំ បដិបជ្ជន្តិ, តទា តទេវ ចតុត្ថំ សសង្ខារចិត្តំ ហោតិ. យទា បន សោមនស្សហេតុនោ អភាវេន វិសុំ ចតូសុបិ វិកប្បេសុ សោមនស្សរហិតា ហោន្តិ, តទា សេសានិ ចត្តារិ ឧបេក្ខាសហគតានិ កុសលានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯវំ បច្ចេកំ សម្បយោគតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

ឧទ្ទេសតោ ច ធម្មានន្តិ ឯវំ សម្បយោគតោ អដ្ឋវិធេសុ កុសលេសុ បច្ចេកំ ធម្មានំ ឧទ្ទេសតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ បឋមកុសលេ តាវ បាឡិយា សរូបេន អាគតា តិំស ធម្មា, យេវាបនកា នវាតិ ឯកូនចត្តាលីស ធម្មា ¶ ហោន្តិ. សេយ្យថិទំ – ផស្សោ វេទនា សញ្ញា ចេតនា ចិត្តំ វិតក្កោ វិចារោ បីតិ វីរិយំ ចិត្តេកគ្គតា ជីវិតំ សទ្ធា សតិ ហិរី ឱត្តប្បំ អលោភោ អទោសោ អមោហោ កាយបស្សទ្ធិ ចិត្តបស្សទ្ធិ កាយលហុតា ចិត្តលហុតា កាយមុទុតា ចិត្តមុទុតា កាយកម្មញ្ញតា ចិត្តកម្មញ្ញតា កាយបាគុញ្ញតា ចិត្តបាគុញ្ញតា កាយុជុកតា ចិត្តុជុកតាតិ ឥមេ សរូបេន អាគតា តិំសធម្មា. ឆន្ទោ អធិមោក្ខោ មនសិការោ តត្រមជ្ឈត្តតា ករុណា មុទិតា កាយទុច្ចរិតវិរតិ វចីទុច្ចរិតវិរតិ មិច្ឆាជីវវិរតីតិ ឥមេ យេវាបនកា នវាតិ.

បទភាជនីយេ ¶ បន –

‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ…បេ… តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ, វេទនា…បេ… សញ្ញា ចេតនា ចិត្តំ វិតក្កោ វិចារោ បីតិ សុខំ ចិត្តស្សេកគ្គតា សទ្ធិន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ សម្មាវាយាមោ សម្មាសតិ សម្មាសមាធិ សទ្ធាពលំ វីរិយពលំ សតិពលំ សមាធិពលំ បញ្ញាពលំ ហិរិពលំ ឱត្តប្បពលំ អលោភោ អទោសោ អមោហោ អនភិជ្ឈា អព្យាបាទោ សម្មាទិដ្ឋិ ហិរី ឱត្តប្បំ កាយបស្សទ្ធិ ចិត្តបស្សទ្ធិ កាយលហុតា ចិត្តលហុតា កាយមុទុតា ចិត្តមុទុតា កាយកម្មញ្ញតា ចិត្តកម្មញ្ញតា កាយបាគុញ្ញតា ចិត្តបាគុញ្ញតា កាយុជុកតា ចិត្តុជុកតា សតិ សម្បជញ្ញំ សមថោ វិបស្សនា បគ្គាហោ អវិក្ខេបោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១) –

ឯវំ សរូបតោ ឧទ្ទិដ្ឋា ឆបញ្ញាស ធម្មា ‘‘យេ វា បន តស្មិំ សមយេ អញ្ញេបិ អត្ថិ បដិច្ចសមុប្បន្នា អរូបិនោ ធម្មា’’តិ ¶ (ធ. ស. ១) ឯវំ យេវាបនកវសេន សាមញ្ញតោ ឧទ្ទិដ្ឋា, អដ្ឋកថាយំ ចស្សា តេសុ តេសុ សុត្តប្បទេសេសុ អាគតេ គហេត្វា សរូបតោ និទ្ទិដ្ឋា ឆន្ទាទយោ នវាតិ បញ្ចសដ្ឋិ ធម្មា អាគតា. យស្មា បន តេសុ សរូបេន អាគតា ឈានង្គឥន្ទ្រិយមគ្គង្គពលមូលាទីនំ វសេន ឯកស្សេវ ពហុកិច្ចតាទស្សនត្ថំ បុនប្បុនំ គហេត្វា បរិយាយេន ឆបញ្ញាសវិធេន ទេសិតាបិ អគហិតគ្គហណេន យថាវុត្តា សមតិំសេវ ធម្មា ហោន្តិ, តេ បន សវិភត្តិកា អវិភត្តិកាតិ ទុវិធា. តត្ថ ផស្សាទយោ អដ្ឋារស ឯកកត្តា អវិភត្តិកា. វេទនាទយោ ទ្វាទស ធម្មា អដ្ឋតិំសប្បភេទេន យថាយោគំ វិភត្តត្តា សវិភត្តិកា, យេវាបនកា បន អវិភត្តិកា ឯវ. តស្មា តេ សព្ពេបិ និប្បរិយាយេន ឯកូនចត្តាលីស ធម្មាវ ហោន្តិ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

ផស្សាទិបញ្ចកំ បញ្ចឈានង្គានិន្ទ្រិយដ្ឋកំ;

មគ្គង្គបញ្ចកំ សត្តពលំ មូលត្តិកម្បិ ច.

កម្មបថត្តិកញ្ចេវ ¶ , លោកបាលទុកំ តថា;

បស្សទ្ធិអាទី ឆ ទុកា, តីណិ បិដ្ឋិទុកានិតិ.

សត្តរសហិ រាសីហិ, ឆបញ្ញាសេវ បាឡិយំ;

វុត្តា សភាវតោ តិំស, ធម្មា អគហិតគ្គហេ.

ផស្សោ ជីវិតសញ្ញា ច, ចេតនា ចារបីតិយោ;

ឆ ទុកា កាយបស្សទ្ធិ-បមុខាដ្ឋារសេកកា.

ចិត្តំ វិតក្កោ សទ្ធា ច, ហិរិឱត្តប្បិយម្បិ ច;

អលោភោ ច អទោសោ ច, សត្ត ទ្វិធា វិភាវិតា.

វេទនា តិវិធា វីរិយំ, សតិ ច ចតុធា មតា;

ឆទ្ធា ឯកគ្គតា បញ្ញា, សត្តធាវ វិភាវិតា.

វិរតី ¶ អប្បមញ្ញាយោ, មនក្ការោ ឆន្ទមជ្ឈត្តា;

ធិមោក្ខោ យេវាបនកា, នវេតេ បឋមេ មនេ.

បញ្ចសដ្ឋិវិធេនេវ, បរិយាយេន ទេសិតា;

នវាធិកា ច តេត្តិំស, ធម្មាវ បរមត្ថតោតិ.

ឯត្ថ ច សរូបេន អាគតា តិំស ធម្មា, យេវាបនកេសុ ចត្តារោ ចាតិ ចតុត្តិំស ធម្មា ឯកក្ខណេ និយតា លព្ភន្តិ, សេសា បន ករុណាទយោ បញ្ច ករុណាបុព្ពភាគមុទិតាបុព្ពភាគវសេន, កាយទុច្ចរិតវចីទុច្ចរិតមិច្ឆាជីវេហិ វិរមណវសេន ច ចិត្តស្ស បវត្តិកាលេសុ ឯវ ឧប្បជ្ជិត្វា អញ្ញថានុប្បជ្ជនតោ អនិយតា. តេ ច យស្មា ទុក្ខិតសុខិតសត្តវសេន, កាយទុច្ចរិតាទិត្តយវសេន ច បច្ចេកំ ភិន្នវិសយត្តា ឯកតោ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា ករុណាបុព្ពភាគាទិវសេន បវត្តេសុ បញ្ចសុ ចិត្តក្ខណេសុ និយតា ចតុត្តិំស, ករុណាទីសុ ¶ ឯកន្តិ បញ្ចតិំស ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, កេវលំ បន ទានាទិវសេន បវត្តិយំ និយតា ចតុត្តិំសេវ ឧប្បជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពំ. អយំ ធម្មុទ្ទេសតោ វិនិច្ឆយោ.

លក្ខណាទិវិភាគតោតិ ឯវំ ឧទ្ទិដ្ឋានំ ធម្មានំ លក្ខណរសាទិតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. ផុសតីតិ ផស្សោ. ស្វាយំ ផុសនលក្ខណោ, សង្ឃដ្ដនរសោ, សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ, អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោ. អយំ ហិ អរូបធម្មោបិ សមានោ អារម្មណេ ផុសនាការេន បវត្តតីតិ ផុសនលក្ខណោ, សា ចស្ស ផុសនាការប្បវត្តិ អម្ពិលាទិទស្សនេ ខេឡុប្បាទាទិនា ញាតព្ពា. ឯកទេសេន បន អនល្លីយមានោបិ រូបំ វិយ ចក្ខុំ, សទ្ទោ វិយ ច សោតំ ចិត្តមារម្មណញ្ច សង្ឃដ្ដេតីតិ សង្ឃដ្ដនរសោ. តិកសន្និបាតសង្ខាតស្ស បន អត្តនោ ការណស្ស វសេន បវេទិតត្តា សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ, ផលដ្ឋេន បច្ចុបដ្ឋានេន បនេស វេទនាបច្ចុបដ្ឋានោ នាម ហោតិ. តជ្ជាសមន្នាហារេន ចេវ ¶ ឥន្ទ្រិយេន ច បរិក្ខតេ វិសយេ អនន្តរាយេន ឧប្បជ្ជនតោ អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោតិ វុច្ចតិ. វេទនាធិដ្ឋានភាវតោ បនេស និច្ចម្មា គាវី វិយ ទដ្ឋព្ពោ. លក្ខណាទីសុ ច តេសំ តេសំ ធម្មានំ សភាវោ វា សាមញ្ញំ វា លក្ខណំ នាម, កិច្ចំ វា សម្បត្តិ វា រសោ នាម, ឧបដ្ឋានាការោ វា ផលំ វា បច្ចុបដ្ឋានំ នាម, អាសន្នការណំ បទដ្ឋានំ នាម. ឯវំ ឧបរិបិ សព្ពត្ថ លក្ខណាទីនំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

វេទយតីតិ វេទនា, សា វេទយិតលក្ខណា, សភាវភេទតោ បនេសា បញ្ចវិធា ហោតិ – សុខំ ទុក្ខំ សោមនស្សំ ទោមនស្សំ ឧបេក្ខាតិ. តត្ថ ឥដ្ឋផោដ្ឋព្ពានុភវនលក្ខណំ សុខំ, សម្បយុត្តានំ ឧបព្រូហនរសំ, កាយិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានំ, កាយិន្ទ្រិយបទដ្ឋានំ. អនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពានុភវនលក្ខណំ ទុក្ខំ, សម្បយុត្តានំ មិលាបនរសំ, កាយិកាពាធបច្ចុបដ្ឋានំ, កាយិន្ទ្រិយបទដ្ឋានំ. ឥដ្ឋារម្មណានុភវនលក្ខណំ សោមនស្សំ, យថា តថា វា ឥដ្ឋាការសម្ភោគរសំ, សម្បយុត្តានំ ឧបព្រូហនរសំ វា, ចេតសិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានំ, ឥដ្ឋាការទស្សនបទដ្ឋានំ. អនិដ្ឋារម្មណានុភវនលក្ខណំ ទោមនស្សំ, យថា តថា វា អនិដ្ឋាការសម្ភោគរសំ, សម្បយុត្តានំ មិលាបនរសំ វា, ចេតសិកាពាធបច្ចុបដ្ឋានំ, ឯកន្តេន ហទយវត្ថុបទដ្ឋានំ. មជ្ឈត្តវេទយិតលក្ខណា ឧបេក្ខា, សម្បយុត្តានំ នាតិឧបព្រូហនមិលាបនរសា, សន្តភាវបច្ចុបដ្ឋានា, និប្បីតិកចិត្តបទដ្ឋានា. ឯត្ថ ច សុខំ, ទុក្ខញ្ច ឯកន្តមព្យាកតំ, ទោមនស្សមេកន្តមកុសលំ, សោមនស្សុបេក្ខា បន សិយា កុសលា, សិយា អកុសលា, សិយា អព្យាកតា. ឥធ បន កុសលា សោមនស្សវេទនា អធិប្បេតា.

នីលាទិភេទំ ¶ អារម្មណំ សញ្ជានាតីតិ សញ្ញា. សា សញ្ជាននលក្ខណា, បច្ចាភិញ្ញាណរសា, បុនសញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណរសា វា ទារុអាទីសុ តច្ឆកាទយោ វិយ, យថាគហិតនិមិត្តវសេន ¶ អភិនិវេសករណបច្ចុបដ្ឋានា ហត្ថិទស្សកអន្ធា វិយ, អារម្មណេ អនោគាឡ្ហវុត្តិតាយ អចិរដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានា វា វិជ្ជុ វិយ, យថាឧបដ្ឋិតវិសយបទដ្ឋានា តិណបុរិសេសុ មិគបោតកានំ បុរិសាតិ ឧប្បន្នសញ្ញា វិយ.

ចេតេតីតិ ចេតនា, សទ្ធិំ អត្តនា សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណេ អភិសន្ទហតីតិ អត្ថោ. សា ចេតនាភាវលក្ខណា, អាយូហនរសា, សា ច កុសលាកុសលេសុ ឯវ ហោតិ. ឥតរេសុ បន តំសទិសតាយ សំវិទហនបច្ចុបដ្ឋានា សកិច្ចបរកិច្ចសាធកា ជេដ្ឋសិស្សមហាវឌ្ឍកិអាទយោ វិយ. អច្ចាយិកកម្មានុស្សរណាទីសុ បនាយំ សម្បយុត្តេសុ ឧស្សាហនភាវេន បវត្តមានា បាកដា ហោតិ.

អារម្មណំ ចិន្តេតីតិ ចិត្តំ, វិញ្ញាណំ. វិត្ថារតោ បនស្ស វចនត្ថោ ចិត្តទុកេ អាវិ ភវិស្សតិ. តទេតំ វិជាននលក្ខណំ ចិត្តំ, បុព្ពង្គមរសំ, និរន្តរប្បវត្តិតោ សន្ធានបច្ចុបដ្ឋានំ, នាមរូបបទដ្ឋានំ.

វិតក្កេតិ ឩហេតិ, វិតក្កនមត្តមេវ វា សោតិ វិតក្កោ. ស្វាយមារម្មណេ ចិត្តស្ស អភិរោបនលក្ខណោ, អាហននបរិយាហននរសោ, អារម្មណេ ចិត្តស្ស អានយនបច្ចុបដ្ឋានោ.

អារម្មណេ តេន ចិត្តំ វិចរតិ, វិចរណមត្តមេវ វា សោតិ វិចារោ. ស្វាយមារម្មណានុមជ្ជនលក្ខណោ, តត្ថ សហជាតានុយោជនរសោ, ចិត្តស្ស អនុប្បពន្ធនបច្ចុបដ្ឋានោ. អភិនិរោបនានុមជ្ជនវសេន បនេសំ យថាក្កមំ ឱឡារិកសុខុមតាយ ឃណ្ដាភិឃាតោ វិយ ចេតសោ បឋមាភិនិបាតោ វិតក្កោ, ឃណ្ដានុរវោ វិយ អនុប្បពន្ធោ វិចារោ. វិប្ផារវា ចេត្ថ វិតក្កោ អាកាសេ ឧប្បតិតុកាមបក្ខិនោ បក្ខវិក្ខេបោ វិយ, សន្តវុត្តិ វិចារោ អាកាសេ ¶ ឧប្បតិតស្ស បក្ខិនោ បក្ខបសារណំ វិយ. សោ បន នេសំ វិសេសោ បឋមទុតិយជ្ឈានេសុ បាកដោ ហោតិ. ឧភោបិ បនេតេ សម្បយុត្តធម្មបទដ្ឋានា.

បិណយតីតិ បីតិ. សា សម្បិយាយនលក្ខណា, កាយចិត្តបីណនរសា, ផរណរសា វា, ឱទគ្យបច្ចុបដ្ឋានា, សោមនស្សសហគតចិត្តបទដ្ឋានា.

វីរានំ ¶ ភាវោ, កម្មំ វា វីរិយំ, វិវិធេន វា ឧបាយេន ឦរយិតព្ពំ បវត្តយិតព្ពន្តិ វីរិយំ. តញ្ច ឧស្សាហលក្ខណំ, សហជាតានំ ឧបត្ថម្ភនរសំ, អសំសីទនភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ‘‘សំវិគ្គោ យោនិសោ បទហតី’’តិ (អ. និ. ៤.១១៣) វចនតោ សំវេគបទដ្ឋានំ, វីរិយារម្ភវត្ថុបទដ្ឋានំ វា. ឥទំ បន កុសលបក្ខេ បទដ្ឋានំ, អកុសលាទិបក្ខេ បន សាធារណវសេន យថា តថា វា ទុក្ខវិនោទនកាមតាបទដ្ឋានំ, សម្បយុត្តធម្មបទដ្ឋានំ វា. តំ សមារទ្ធំ សព្ពាសំ សម្បត្តីនំ មូលំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯកោ អគ្គោ វិសយោ អស្សាតិ ឯកគ្គំ, ចិត្តំ, តស្ស ភាវោ ឯកគ្គតា, ចិត្តស្ស ឯកគ្គតា ចិត្តេកគ្គតា, សមាធិស្សេតំ នាមំ. សា អវិសារណលក្ខណា, សហជាតានំ សម្បិណ្ឌនរសា នហានីយចុណ្ណានំ ឧទកំ វិយ, ឧបសមបច្ចុបដ្ឋានា, ញាណបច្ចុបដ្ឋានា វា, សុខបទដ្ឋានា, អកុសលាទិសាធារណវសេន បនេត្ថាបិ បច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានិ វុត្តនយេន យោជេត្វា ញាតព្ពានិ. និវាតេ ទីបច្ចីនំ ឋិតិ វិយ ចេតសោ ឋិតីតិ ទដ្ឋព្ពា.

ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ អារម្មណំ ភិន្ទិត្វា អនុបវិសន្តា វិយ កុសលបក្ខេ ចត្តារោ ធម្មា អារម្មណំ ឱគាហន្តិ សទ្ធា សតិ ឯកគ្គតា បញ្ញាតិ, តេនេវ សទ្ធា ‘‘ឱកប្បនា’’តិ វុត្តា, សតិ ច ‘‘អបិលាបនា’’តិ, ឯកគ្គតា ‘‘អវដ្ឋិតី’’តិ, បញ្ញា ¶ ‘‘បរិយោគាហនា’’តិ ច វុត្តា. អកុសលបក្ខេ ច តយោ តណ្ហា ទិដ្ឋិ អវិជ្ជាតិ. តេន តេ ឯវ ‘‘ឱឃា’’តិ វុត្តា. តថាបិ នេសំ លក្ខណាទិតោ នានត្តម្បិ សិទ្ធមេវ. អកុសលបក្ខេ បន ឯកគ្គតា ឧទ្ធច្ចសមាគតត្តា ‘‘ឱគាហនា’’តិ ន វុត្តា. អកុសលធម្មា ហិ ឯកវិសយេ សម្បិណ្ឌនកិច្ចេន សមាធិនា យុត្តាបិ ឧទកសិត្តរជុដ្ឋានំ វិយ តង្ខណញ្ញេវ វិកិរណសភាវា ហោន្តិ. តេនេវ ហេត្ថ ឧបចារប្បនាប្បត្តិ ន ហោតិ, កុសលធម្មា បន យស្មា ឧទកំ អាសិញ្ចិត្វា អាសិញ្ចិត្វា អាកោដនមជ្ជនាទីនិ កត្វា ឧបលិត្តដ្ឋានំ វិយ សកលម្បិ ទិវសំ និច្ចលបវត្តនសមត្ថាតិ ឧបចារប្បនាប្បត្តាបិ ហោតិ, តស្មា តត្ថ ឱគាហនាតិ វុត្តាតិ គហេតព្ពំ.

ជីវន្តិ តេន, ជីវនមត្តំ វា តន្តិ ជីវិតំ, តំ សហជាតានុបាលនលក្ខណំ, តេសំ បវត្តនរសំ, តេសញ្ញេវ ឋបនបច្ចុបដ្ឋានំ, យាបយិតព្ពធម្មបទដ្ឋានំ. អត្តនោ ឋិតិក្ខណេ ឯវ ចេតំ តេ ធម្មេ អនុបាលេតិ ឧទកំ វិយ ឧប្បលាទីនិ, ន ភង្គក្ខណេ. សយំ ភិជ្ជមានត្តា សយំ បវត្តិតធម្មសម្ពន្ធេនេវ បវត្តតិ និយាមកោ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សទ្ទហន្តិ ¶ ឯតាយ, សយំ វា សទ្ទហតិ, សទ្ទហនមត្តំ វា ឯសាតិ សទ្ធា. សា សទ្ទហនលក្ខណា, ឱកប្បនលក្ខណា វា, បសាទនរសា ឧទកប្បសាទកមណិ វិយ, បក្ខន្ទនរសា វា ឱឃុត្តារកវីរបុរិសោ វិយ, អកាលុសិយបច្ចុបដ្ឋានា, អធិមុត្តិបច្ចុបដ្ឋានា វា, សទ្ធេយ្យវត្ថុបទដ្ឋានា, សទ្ធម្មសវនាទិសោតាបត្តិយង្គបទដ្ឋានា វា, ហត្ថវិត្តពីជានិ វិយ ទដ្ឋព្ពា.

សរន្តិ តាយ, សយំ វា សរតិ, សរណមត្តមេវ វា ឯសាតិ សតិ. សា អបិលាបនលក្ខណា, អសម្មោសនរសា, អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា, វិសយាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, ថិរសញ្ញាបទដ្ឋានា, កាយាទិសតិបដ្ឋានបទដ្ឋានា វា. អារម្មណេ ¶ ទឡ្ហបតិដ្ឋិតត្តា បន ឯសិកា វិយ, ចក្ខុទ្វារាទិរក្ខណតោ ទោវារិកោ វិយ ច ទដ្ឋព្ពា.

កាយទុច្ចរិតាទីហិ ហិរីយតីតិ ហិរី, លជ្ជាយេតំ អធិវចនំ. តេហិយេវ ឱត្តប្បតីតិ ឱត្តប្បំ, បាបតោ ឧព្ពេគស្សេតំ អធិវចនំ. តត្ថ បាបតោ ជិគុច្ឆនលក្ខណា ហិរី, ឧត្តាសលក្ខណំ ឱត្តប្បំ. លជ្ជនាការេន បាបកានំ អករណរសា ហិរី, ឧត្តាសាការេន ឱត្តប្បំ. អសុចិមក្ខិតស្ស, អគ្គិសន្តត្តស្ស ច អយោគុឡស្ស គហេតុំ អវិសហនំ វិយ ឯតេសំ យថាក្កមំ ជិគុច្ឆនសន្តាសាការេហិ បាបាករណំ វេទិតព្ពំ. វុត្តាការេនេវ ច បាបតោ សំកោចនបច្ចុបដ្ឋានានិ ឯតានិ, អត្តបរគារវបទដ្ឋានានិ កុលវធូវេសិយា ភាវោ វិយ, លោកបាលកានិ ចាតិ ទដ្ឋព្ពានិ. ឧភិន្នម្បិ បនេសំ សមុដ្ឋានំ អធិបតិ សភាវោ លក្ខណេន ចាតិ មាតិកំ ឋបេត្វា យថាក្កមំ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាសមុដ្ឋានតា, អត្តលោកាធិបតិតា, លជ្ជាភយសភាវសណ្ឋិតតា, សប្បតិស្សវវជ្ជភយទស្សាវិតាលក្ខណតា ច អដ្ឋសាលិនិយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ ពលរាសិវណ្ណនា) វិត្ថារតោ វិភត្តា, អត្ថិកេហិ តំ តត្ថេវ គហេតព្ពំ.

ន លុព្ភតិ ឯតេន, សយំ វា ន លុព្ភតិ, អលុព្ភនមត្តមេវ វា តន្តិ អលោភោ. អទោសាមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ. តេសុ អលោភោ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អគេធលក្ខណោ, អលគ្គភាវលក្ខណោ វា កមលទលេ ជលពិន្ទុ វិយ, អបរិគ្គហរសោ មុត្តភិក្ខុ វិយ, អនល្លីនភាវបច្ចុបដ្ឋានោ អសុចិម្ហិ បតិតបុរិសោ វិយ.

អទោសោ អចណ្ឌិក្កលក្ខណោ, អវិរោធលក្ខណោ វា អនុកូលមិត្តោ វិយ, អាឃាតវិនយនរសោ, បរិឡាហវិនយនរសោ វា ចន្ទនំ វិយ, សោម្មភាវបច្ចុបដ្ឋានោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ.

អមោហោ ¶ ¶ យថាសភាវប្បដិវេធលក្ខណោ, អក្ខលិតប្បដិវេធលក្ខណោ វា កុសលិស្សាសក្ខិត្តឧសុប្បដិវេធោ វិយ, វិសយោភាសនរសោ អនុទ្ធដោ បទីបោ វិយ, អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានោ អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ. តយោបិ ចេតេ សព្ពកុសលានំ មូលភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

អបិច អលោភោ ចេត្ថ ទានហេតុ, អទោសោ សីលហេតុ, អមោហោ ភាវនាហេតុ. តីហិបិ ចេតេហិ យថាបដិបាដិយា នេក្ខម្មសញ្ញា អព្យាបាទសញ្ញា អវិហិំសាសញ្ញា ហោន្តិ, តថា អធិកឩនវិបរីតគ្គហណានំ អភាវោ, តថា បិយវិប្បយោគអប្បិយសម្បយោគឥច្ឆិតាលាភទុក្ខានំ, ជាតិជរាមរណទុក្ខានំ, បេតនិរយតិរច្ឆានគតិទុក្ខានញ្ច អភាវោ, តថា ភោគមិត្តអត្តសម្បត្តិបច្ចយភាវោ, តថា កាមសុខបរិច្ចាគអត្តកិលមថបរិច្ចាគមជ្ឈិមបដិបត្តីនំ សម្ភវោ, តថា អសុភអប្បមាណធាតុសញ្ញានំ, អនិច្ចទុក្ខអនត្តសញ្ញានំ, ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារានញ្ច សម្ភវោ ហោតីតិ ឯវមាទីហិ នយេហិ តេសំ វិត្ថារោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ច អមោហោ នាម បញ្ញា, សា បជាននលក្ខណា. វិញ្ញាណំ វិជាននលក្ខណំ. សញ្ញា សញ្ជាននលក្ខណា. កិំ បនេតាសំ សញ្ញាវិញ្ញាណបញ្ញានំ នានត្តន្តិ? សញ្ជាននវិជាននបជាននមេវ. ឯតាសំ ហិ សមានេបិ ជាននភាវេ សញ្ញាយ ‘‘នីលំ បីត’’ន្តិអាទិនា បុន សញ្ញុប្បាទកមត្តេន អាការេន សញ្ជាននមត្តមេវ ហោតិ, អជាតពុទ្ធិទារកស្ស វិយ ចិត្តវដ្ដាទិភាវមត្តាការេន កហាបណាទិទស្សនំ, ន តតោ ឧទ្ធំ. វិញ្ញាណស្ស បន យថាវុត្តេន ច តតោ វិសិដ្ឋេន ច អនិច្ចាទិនា អាការេន ជាននំ ហោតិ, គាមិកបុរិសស្ស វិយ យថាវុត្តេន ចេវ ឧបភោគារហតាទិនា ច អាការេន កហាបណាទិទស្សនំ, ន តតោ ឧទ្ធំ. បញ្ញាយ បន តេហិ ច យថាវុត្តេហិ នានប្បការេហិ ច ¶ មគ្គបាតុភាវាទិហេតូហិ សព្ពេហិ អាការេហិ បជាននំ ហោតិ, ហេរញ្ញិកស្ស វិយ យថាវុត្តេហិ ចេវ ឆេកកូដអទ្ធសារាទិសព្ពេហិ អាការេហិ ច កហាបណាទិទស្សនំ. បញ្ញាយ ហិ អជានិតព្ពំ នាម នត្ថិ. ឯវំ សញ្ជាននវិជាននបជាននាការេហិ ឯតាសំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ វិតក្កវីរិយាទិសហជាតបច្ចយវិរហតោ រូបាទីសុ សញ្ញាកិច្ចតោ អធិកវិជាននកិច្ចំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ, ពលបរិណាយកានិ វិយ សេនង្គានិ បញ្ញានុវត្តកានេវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពានិ. តេនាហ ភគវា ‘‘បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតិ អញ្ញត្រ អភិនិបាតមត្តា’’តិអាទិ (វិភ. ៧៦៦).

កាយបស្សម្ភនំ ¶ កាយបស្សទ្ធិ. ចិត្តបស្សម្ភនំ ចិត្តបស្សទ្ធិ. កាយោតិ បនេត្ថ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា. ឧភោបិ បនេតា កាយចិត្តទរថវូបសមលក្ខណា, កាយចិត្តទរថនិម្មទ្ទនរសា, កាយចិត្តានំ អបរិប្ផន្ទសីតិភាវបច្ចុបដ្ឋានា, កាយចិត្តបទដ្ឋានា. កាយចិត្តានញ្ច អវូបសមករឧទ្ធច្ចាទិកិលេសបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយលហុភាវោ កាយលហុតា. ចិត្តលហុភាវោ ចិត្តលហុតា. ឯវំ ឧបរិបិ បទត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. កាយចិត្តានំ គរុភាវវូបសមលក្ខណា កាយលហុតា, ចិត្តលហុតា ច, តេសំ គរុភាវនិម្មទ្ទនរសា, តេសំ អទន្ធតាបច្ចុបដ្ឋានា, តេសំ គរុភាវករថិនមិទ្ធាទិកិលេសបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយចិត្តានំ ថទ្ធភាវវូបសមលក្ខណា កាយមុទុតា, ចិត្តមុទុតា ច, តេសំ ថទ្ធភាវនិម្មទ្ទនរសា, អប្បដិឃាតបច្ចុបដ្ឋានា, កាយចិត្តបទដ្ឋានា, តេសំ ថទ្ធភាវករទិដ្ឋិមានាទិកិលេសបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយចិត្តានំ ¶ អកម្មញ្ញភាវវូបសមលក្ខណា កាយកម្មញ្ញតា, ចិត្តកម្មញ្ញតា ច, តេសំ អកម្មញ្ញភាវនិម្មទ្ទនរសា, កាយចិត្តានំ អារម្មណករណសម្បត្តិបច្ចុបដ្ឋានា, តេសំ អកម្មញ្ញភាវករាវសេសនីវរណបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា. បសាទនីយវត្ថូសុ បសាទាវហា, ហិតកិរិយាសុ វិនិយោគក្ខមភាវាវហា សុវណ្ណវិសុទ្ធិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយចិត្តានំ អគេលញ្ញភាវលក្ខណា កាយបាគុញ្ញតា, ចិត្តបាគុញ្ញតា ច, តេសំ គេលញ្ញនិម្មទ្ទនរសា, និរាទីនវបច្ចុបដ្ឋានា, តេសំ គេលញ្ញករអស្សទ្ធិយាទិកិលេសបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា. កាយចិត្តានំ អជ្ជវលក្ខណា កាយុជុកតា, ចិត្តុជុកតា ច, តេសំ កុដិលភាវនិម្មទ្ទនរសា, អជិម្ហតាបច្ចុបដ្ឋានា, តេសំ កុដិលភាវករមាយាសាឋេយ្យាទិបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា. សព្ពេបេតេ បស្សទ្ធិអាទយោ ធម្មា កាយចិត្តបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា.

កិំ បនេត្ថ បស្សទ្ធាទយោ ធម្មា ឧទ្ធច្ចាទិំ វិនោទេតុំ ន សក្កោន្តិ, យេន ឥមេ បស្សទ្ធាទយោ ធម្មា ន វិសុំ វិភត្តាតិ? នោ ន សក្កោន្តិ, ឥមេ បន សហិតា ឯវ សក្កោន្តិ, ឥតរថា តេសំ ឧប្បត្តិយា ឯវ អសម្ភវតោ. យថា វា បស្សទ្ធាទីសុ វិជ្ជមានេសុ មោហាហិរិកាទីនំ ឧជុបដិបក្ខភាវេន ¶ អមោហហិរិអាទយោ ហោន្តិ, ឯវមេតេបិ ឧទ្ធច្ចាទិឧជុបដិបក្ខភាវេន ឥច្ឆិតព្ពាតិ គហេតព្ពា. យស្មា ចេត្ថ ទ្វីហិ ទ្វីហិ ឯវ យថាសកំ បដិបក្ខា ហរិតព្ពា, តស្មា តេ ឯតេ ឯវ ទ្វិធា វិភត្តា, ន អមោហាទយោតិ ញាតព្ពា.

យេវាបនកេសុ ឆន្ទោតិ កត្តុកាមតាយេតំ អធិវចនំ, តស្មា សោ កត្តុកាមតាលក្ខណោ, អារម្មណបរិយេសនរសោ, អារម្មណេន អត្ថិកតាបច្ចុបដ្ឋានោ, តទេវស្ស ¶ បទដ្ឋានំ. អារម្មណគ្គហណេ ចាយំ ចេតសោ ហត្ថប្បសារណំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. អយញ្ច យស្មា វិរជ្ជិតព្ពាទីសុបិ នេក្ខម្មាទិនា សហ លោភវិសទិសេន កត្តុកាមតាការេន បវត្តតិ, តស្មា អសេខានម្បិ ឧប្បជ្ជតិ. លោភោ បន សុភសុខាទិវិបល្លាសបុព្ពកេន អភិសង្គាការេនេវ បវត្តតីតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ឯវំ មេត្តាករុណាទីនម្បិ លោភាទីហិ វិសេសោ យថានុរូបំ ញាតព្ពោ.

អធិមុច្ចនំ អធិមោក្ខោ. សោ សន្និដ្ឋានលក្ខណោ, អសំសប្បនរសោ, និច្ឆយបច្ចុបដ្ឋានោ, សន្និដ្ឋាតព្ពធម្មបទដ្ឋានោ, អារម្មណេ និច្ចលភាវេន ឥន្ទខីលោ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. ននុ ច សទ្ធាបិ អធិមោក្ខោតិ វុច្ចតិ. តថា ហិ អធិមោក្ខលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ សទ្ធិន្ទ្រិយន្តិ វុច្ចតីតិ? សច្ចំ, សា ច ខោ សម្បសាទនភាវេន អធិមោក្ខោ, អយំ បន យថា តថា វា និច្ឆយភាវេនាតិ ន កោចិ វិរោធោ.

កិរិយា ការោ, មនស្មិំ ការោ មនសិការោ, បុរិមមនតោ វិសទិសំ មនំ ករោតីតិបិ មនសិការោ, ស្វាយំ អារម្មណបដិបាទកោ វីថិបដិបាទកោ ជវនបដិបាទកោតិ តិប្បការោ, តត្ថ អារម្មណបដិបាទកោ ឥធ មនសិការោ. សោ សារណលក្ខណោ, សម្បយុត្តានំ អារម្មណេសុ បយោជនរសោ, អារម្មណាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានោ, អារម្មណបទដ្ឋានោ, សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នោ. អារម្មណបដិបាទកត្តេន សម្បយុត្តានំ សារថិ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. វីថិបដិបាទកោតិ បន បញ្ចទ្វារាវជ្ជនស្សេតំ អធិវចនំ. ជវនបដិបាទកោតិ មនោទ្វារាវជ្ជនស្ស, ន តេ ឥធ អធិប្បេតា. ឯត្ថ ចាយំ មនសិការោ សមន្នាហារមត្តាការេន អារម្មណេ សម្បយុត្តានំ បយោជកោ, ចេតនា ចេតោកិរិយាភាវេន, វិតក្កោ បន សង្កប្បាការេន, ឧបនិជ្ឈាយនាការេន ច អភិនិរោបកោ. តេនេវ ហេត្ថ បទភាជនីយេ ‘‘តក្កោ ¶ សង្កប្បោតិ ច, ឈានង្គ’’ន្តិ ច វុច្ចតីតិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

តេសុ ¶ តេសុ ធម្មេសុ មជ្ឈត្តតា តត្រមជ្ឈត្តតា. សា ចិត្តចេតសិកានំ សមវាហិតលក្ខណា, ឩនាធិកតានិវារណរសា, បក្ខបាតុបច្ឆេទនរសា វា, មជ្ឈត្តភាវបច្ចុបដ្ឋានា, សមប្បវត្តសម្បយុត្តធម្មបទដ្ឋានា. សម្បយុត្តធម្មានំ អជ្ឈុបេក្ខណេន សមប្បវត្តានំ អាជានីយានំ អជ្ឈុបេក្ខកសារថិ វិយ ទដ្ឋព្ពា.

បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ ហទយកម្បនំ ករោតីតិ ករុណា, កិរតិ វា បរទុក្ខំ ហិំសតិ ច, កិរីយតិ វា ទុក្ខិតេសុ បសារីយតីតិ ករុណា. សា បរទុក្ខាបនយនាការប្បវត្តិលក្ខណា, បរទុក្ខាសហនរសា, អវិហិំសាបច្ចុបដ្ឋានា, ទុក្ខាភិភូតានំ អនាថភាវទស្សនបទដ្ឋានា. មោទន្តិ តាយ តំសមង្គិនោ, សយំ វា មោទតិ, មោទនមត្តមេវ វា តន្តិ មុទិតា. សា បមោទលក្ខណា, អនិស្សាយនរសា, អរតិវិឃាតបច្ចុបដ្ឋានា, សត្តានំ សម្បត្តិទស្សនបទដ្ឋានា.

កស្មា បនេត្ថ មេត្តុបេក្ខា ន វុត្តាតិ? បុព្ពេ គហិតត្តា. អទោសោ ឯវ ហិ សត្តេសុ ហិតផរណវសេន បវត្តិយំ មេត្តា. តត្រមជ្ឈត្តតា ឯវ ច ឥដ្ឋានិដ្ឋសត្តេសុ មជ្ឈត្តាការេន បវត្តិយំ ឧបេក្ខា. តេ ច ធម្មា និយតា, កេវលំ បន នេសំ សត្តេសុ មេត្តុបេក្ខាភាវេន បវត្តិ អនិយតាតិ. កាយទុច្ចរិតតោ វិរតិ កាយទុច្ចរិតវិរតិ. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. លក្ខណាទិតោ បនេតា តិស្សោបិ កាយទុច្ចរិតាទិវត្ថូនំ អវីតិក្កមលក្ខណា, តតោ សំកោចនរសា, តេសំ អកិរិយបច្ចុបដ្ឋានា, សទ្ធាហិរោត្តប្បអប្បិច្ឆតាទិគុណបទដ្ឋានា, បាបកិរិយតោ ចិត្តស្ស វិមុខភាវភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា. ឯវំ លក្ខណាទិតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

សង្គហាតិ ¶ ឯវំ យេ ឥមេ ឥមស្មិំ កាមាវចរបឋមកុសលេ វិភត្តា ឯកូនចត្តាលីស ធម្មា, សព្ពេតេ ខន្ធតោ ចតុព្ពិធា ហោន្តិ – វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ. តត្ថ រាសដ្ឋេន សោមនស្សវេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, តថា សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, អវសេសា ផស្សាទយោ ឆត្តិំស ធម្មា សង្ខារក្ខន្ធោតិ វេទិតព្ពា.

ននុ ច យទិ រាសដ្ឋេន ខន្ធោ, ផស្សាទីនំ តាវ អនេកត្តា សង្ខារក្ខន្ធតា យុត្តា, កថំ បន វេទនាទីនំ តិណ្ណំ ខន្ធតាតិ? ឧបចារតោ. បច្ចេកំ ហិ អតីតាទិភេទភិន្នេសុ វេទនាសញ្ញាវិញ្ញាណេសុ និរុឡ្ហោបិ ខន្ធ-សទ្ទោ តទេកទេសេសុ ឯកេកវេទនាទីសុបិ សមុទាយោបចារេន ¶ វោហរីយតីតិ តទេកទេសេបិ តព្ពោហារោ, យថា រុក្ខស្ស សាខាយ ឆិជ្ជមានាយ ‘‘រុក្ខោ ឆិជ្ជតី’’តិអាទីសុ វិយាតិ. ឯវំ ខន្ធតោ ចតុព្ពិធា ហោន្តិ.

តេ បុន អាយតនតោ ទុវិធា ហោន្តិ – មនាយតនំ ធម្មាយតនន្តិ. សញ្ជាតិសមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន ហេត្ថ ចិត្តំ មនាយតនំ, សេសា បន អដ្ឋតិំស ធម្មា ធម្មាយតនន្តិ. ឯវំ អាយតនតោ ទុវិធា ហោន្តិ. តេ បុន ធាតុវសេន ទុវិធា មនោវិញ្ញាណធាតុ ធម្មធាតូតិ. និស្សត្តនិជ្ជីវដ្ឋេន ហេត្ថ ចិត្តំ មនោវិញ្ញាណធាតុ, សេសា ធម្មធាតូតិ. ឯវំ ធាតុវសេន ទុវិធា.

តថា អាហារានាហារវសេន. តត្ថ ផស្សោ ចេតនា ចិត្តន្តិ ឥមេ តយោ ធម្មា វិសេសបច្ចយត្តេន យថាក្កមំ ‘‘ផស្សាហារោ មនោសញ្ចេតនាហារោ វិញ្ញាណាហារោ’’តិ វុច្ចន្តិ, អវសេសា ន អាហារាតិ. កិំ បនេតេ បច្ចយា ន ហោន្តិ, យេ ន អាហារាតិ វុច្ចេយ្យុន្តិ? នោ ន ហោន្តិ, វិសេសបច្ចយា បន ន ហោន្តិ, ផស្សាទយោ បន តេសំ ធម្មានំ វិសេសបច្ចយា ហោន្តិ, វិសេសតោ វេទនាទយោ ¶ ច អាហរន្តិ. ផស្សាហារោ ហិ តិស្សោ វេទនាយោ អាហរតិ, មនោសញ្ចេតនាហារោ តយោ ភវេ, វិញ្ញាណាហារោ បដិសន្ធិនាមរូបំ. ននុ ច សោ វិបាកោ, ឥទំ បន កុសលវិញ្ញាណន្តិ? កិញ្ចាបិ ឯវំ, តំសរិក្ខតាយ បន វិញ្ញាណាហារោត្វេវ វុត្តំ. យស្មា វា ឥមេ ‘‘អរូបិនោ អាហារា សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១៥) វចនតោ កពឡីការាហារោ វិយ រូបកាយស្ស ឧបត្ថម្ភកដ្ឋេន នាមកាយស្ស អាហារបច្ចយា ហោន្តិ, តស្មា ឥមេវ ‘‘អាហារា’’តិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ អាហារានាហារវសេន ទុវិធា.

តថា ឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយតោ. តត្ថ សទ្ធា វីរិយំ សតិ ឯកគ្គតា អមោហោ ចិត្តំ សោមនស្សវេទនា ជីវិតន្តិ ឥមេ អដ្ឋ ធម្មា អធិបតិយដ្ឋេន យថាក្កមំ ‘‘សទ្ធិន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វុច្ចន្តិ, អវសេសា ន ‘‘ឥន្ទ្រិយានី’’តិ. ឯវំ ឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយតោ ទុវិធា.

តថា ឈានង្គាឈានង្គវសេន. តត្ថ វិតក្កោ វិចារោ បីតិ សោមនស្សំ ឯកគ្គតាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឧបនិជ្ឈាយនដ្ឋេន ‘‘ឈានង្គានី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឥតរេ ‘‘អឈានង្គានី’’តិ. ឯវំ ឈានង្គាឈានង្គវសេន ទុវិធា.

តថា ¶ មគ្គង្គាមគ្គង្គវសេន. តត្ថ អមោហោ វិតក្កោ វិរតិត្តយំ វីរិយំ សតិ ឯកគ្គតាតិ ឥមេ អដ្ឋ ធម្មា និយ្យានដ្ឋេន, វិមោក្ខដ្ឋេន ច យថាក្កមំ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិ សម្មាសង្កប្បោ សម្មាវាចា សម្មាកម្មន្តោ សម្មាអាជីវោ សម្មាវាយាមោ សម្មាសតិ សម្មាសមាធី’’តិ នាមេន ‘‘មគ្គង្គានី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឥតរេ ‘‘អមគ្គង្គានី’’តិ. បាឡិយំ បន លោកិយចិត្តេ វិរតីនំ ¶ អនិយតត្តា, យេវាបនកត្តា ច តា វជ្ជេត្វា ‘‘បញ្ចង្គិកោ មគ្គោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ៥៨, ១២១) វុច្ចតិ. ឯវំ មគ្គង្គាមគ្គង្គវសេន ទុវិធា.

តថា ពលាពលវសេន. តត្ថ សទ្ធាវីរិយំ សតិ សមាធិ បញ្ញា ហិរី ឱត្តប្បន្តិ ឥមេ សត្ត ធម្មា អកម្បិយដ្ឋេន ពលានីតិ វុច្ចន្តិ, ឥតរេ អពលានីតិ. ឯវំ ពលាពលវសេន ទុវិធា.

តថា ហេតុនហេតុវសេន. តត្ថ អលោភោ អទោសោ អមោហោតិ ឥមេ តយោ ធម្មា មូលដ្ឋេន ហេតូតិ វុច្ចន្តិ, ឥតរេ នហេតូតិ. ឯវំ ហេតុនហេតុវសេន ទុវិធា. ឯវំ ផស្សាផស្សវេទនាវេទនា សញ្ញាសញ្ញាចិត្តាចិត្តាទិវសេនបិ វុត្តនយានុសារេន យថាយោគំ សង្គហវិភាគោ វេទិតព្ពោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន បទភាជនីយសង្គហវារេ (ធ. ស. ១០៣ អាទយោ), តទដ្ឋកថាយញ្ច (ធ. ស. អដ្ឋ. ៥៨-១២០) គហេតព្ពោ. ឯវំ សង្គហតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

សុញ្ញតោ ចេវាតិ ឯវំ ខន្ធាទីហិ សង្គហិតេសុ តេសុ ធម្មេសុ តព្ពិនិមុត្តោ ការកវេទកាទិសភាវោ អត្តា វា សស្សតោ វា ភាវោ ន ឧបលព្ភតិ. សុញ្ញា តេ ធម្មា អត្តេន វា អត្តនិយេន វា, កេវលំ បដិច្ចសមុប្បន្នា, សលក្ខណធារណតោ ធម្មមត្តា, និច្ចសុខាទិសារវិរហតោ អសារា, បវត្តកនិយាមកាភាវតោ អបរិណាយកា អនិច្ចា, ទុក្ខា, អនត្តា, អនត្តនិយា ច ហុត្វា បវត្តន្តីតិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន បទភាជនីយសុញ្ញតវារេ, តទដ្ឋកថាយញ្ច គហេតព្ពោតិ. ឯវំ សុញ្ញតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

និដ្ឋិតា បឋមកុសលស្ស អត្ថវណ្ណនា.

ទុតិយាទីសុបិ ¶ បឋមកុសលេ វុត្តនយេន ធម្មុទ្ទេសាទិនា សព្ពោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. ន កេវលញ្ច ឯត្ថេវ, ឥតោ បរេសុបិ សព្ពត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តសទិសានំ បទានំ, ធម្មានញ្ច អត្ថោ, សព្ពោ ច វិនិច្ឆយោ ¶ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឥតោ បរំ បន អបុព្ពមេវ វណ្ណយិស្សាម. ទុតិយចិត្តេ តាវ សសង្ខារភាវមត្តមេវ បឋមចិត្តតោ វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ. ទុតិយកុសលំ.

តតិយេបិ ធម្មុទ្ទេសេ អមោហាភាវា ឥន្ទ្រិយមគ្គង្គពលមូលសង្គហេសុ បញ្ញិន្ទ្រិយសម្មាទិដ្ឋិមគ្គង្គបញ្ញាពលអមោហមូលានំ បរិហានិយា សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ ភាវោវ វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ. តថា ចតុត្ថេ សសង្ខារភាវមត្តមេវ វិសេសោ. តតិយចតុត្ថានិ.

បញ្ចមឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមេសុ បន សុខសោមនស្សដ្ឋានេសុ ឧបេក្ខាភាវោ, បីតិយា ច អភាវោ. តេនេវ ឈានង្គសង្គហវារេ ចតុរង្គជ្ឈានតាវ វិសេសោ, សេសំ បឋមទុតិយតតិយចតុត្ថចិត្តសទិសមេវ. ឧបេក្ខាសហគតេសុ ចេត្ថ ចតូសុ ករុណាមុទិតា ន ឧប្បជ្ជន្តីតិ កេចិ វទន្តិ, បរិកម្មភូតានំ បនេត្ថ តាសំ ឧប្បត្តិយា មហាអដ្ឋកថាយំ អនុញ្ញាតត្តា ឧបចារប្បត្តា បន ឧប្បជ្ជន្តិ, ន ឥតរាតិ គហេតព្ពំ. បញ្ចមឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមានិ.

វិសយាទិប្បភេទតោតិ ឯវំ ធម្មុទ្ទេសាទិនា វិភត្តានិ អដ្ឋ កាមាវចរកុសលានិ អារម្មណវិភាគតោ បច្ចេកំ ឆព្ពិធានិ ហោន្តិ រូបារម្មណំ…បេ… ធម្មារម្មណន្តិ. តត្ថ នីលាទិភេទភិន្នា, អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តិកពាហិរឱឡារិកសុខុមាទិភេទភិន្នា ច វណ្ណធាតុ រូបារម្មណំ នាម. ឯវំ សទ្ទារម្មណាទីសុបិ យថានុរូបំ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ¶ ច ផោដ្ឋព្ពន្តិ អាបោធាតុវជ្ជិតភូតត្តយំ, ធម្មារម្មណន្តិ បញ្ចារម្មណានិ វជ្ជេត្វា អវសេសា រូបារូបបញ្ញត្តិយោ វេទិតព្ពា, សេសំ តាទិសមេវ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនមាបាថគតានិ ឯតានារម្មណានិ រូបារម្មណាទិវោហារំ លភន្តិ, អនាបាថគតានិ បន អតីតានាគតទូរសុខុមាទិភេទភិន្នានិ ធម្មារម្មណានេវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ទិព្ពចក្ខាទីនំ រូបារម្មណតាទិវចនតោ.

អនាបាថគតា ឯវ ហិ តានិ ទិព្ពចក្ខុអាទីនំ អារម្មណំ, ន ច តានិ ធម្មារម្មណានិ. រូបាទយោ ហិ បញ្ច បច្ចេកំ ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ ឯកស្មិំ ខណេ អាបាថមាគន្ត្វា តំតំទ្វារិកជវនានំ, តទនន្តរេ មនោទ្វារិកានញ្ច អបរភាគេ ច ទិដ្ឋសុតាទិវសេនានុស្សរន្តស្ស សុទ្ធមនោទ្វារិកានញ្ច អារម្មណានិ ហោន្តិ. តថា ហិ នានាវណ្ណវិចិត្តចេតិយាទិទស្សនំ ករោន្តស្ស, ធម្មំ ¶ សុណន្តស្ស, ភេរិសទ្ទាទីហិ វា បូជាទិំ ករោន្តស្ស ច គន្ធមាលាទីនិ ឃាយិត្វា, ខាទនីយភោជនីយាទិញ្ច សាយិត្វា, សុខសម្ផស្សានិ អត្ថរណបាវុរណាទីនិ ច ផុសិត្វា មនាបភាវំ ញត្វា តេហិ ចេតិយបូជំ ករោន្តស្ស, តត្ថ តត្ថ អកុសលំ វា ឧប្បាទេន្តស្ស, តស្មិំ តស្មិំ ខណេ គយ្ហមានានិ រូបាទិបញ្ចារម្មណានិ សាខាយ អក្កមនំ, បថវិយំ ឆាយាផរណញ្ច ឯកក្ខណេ កុរុមានំ រុក្ខគ្គេ និលីយមានំ បក្ខិនោ សរីរំ វិយ យថាសកំ បសាទញ្ច ឃដ្ដេត្វា តស្មិំយេវ ខណេ ភវង្គចលនបច្ចយភាវេន មនោទ្វារេបិ អាបាថមាគន្ត្វា តតោ ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទិត្វា ឧប្បន្នានំ អាវជ្ជនាទិវោដ្ឋព្ពនបរិយោសានានំ, វីថិចិត្តានំ, តទនន្តរានញ្ច កុសលាកុសលាទិជវនានំ អារម្មណំ ហុត្វា តទនន្តរាសុ មនោទ្វារវីថីសុ ច អបរភាគេ តថារូបំ បច្ចយំ អាគម្ម អត្តនា បូជាទិករណកាលេសុ, ទិដ្ឋសុតឃាយិតសាយិតផុដ្ឋវសេនានុស្សរន្តស្ស, បច្ចក្ខតោ អនុភុយ្យមានានិ វិយ មនោទ្វារេ ច អារម្មណានិ ហោន្តិ.

អថាបិ ¶ បញ្ចហិ ទ្វារេហិ អគហិតបុព្ពានិ ពុទ្ធរូបាទីនិ, ទិព្ពរូបាទីនិ ច បញ្ចារម្មណានិ សវនវសេន សល្លក្ខេត្វា ជវនក្ខណេ វា អបរភាគេ សុតវសេនេវ អនុស្សរិត្វា វា បសាទំ, កម្មផលសទ្ធាទិំ, លោភាទិញ្ច ឧប្បាទេន្តស្សាបិ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆន្តិ. អភិញ្ញានំ បន សុទ្ធមនោទ្វារេ ឯវ, តស្មា ឯវំ បញ្ចទ្វារេ, មនោទ្វារេ, សុទ្ធមនោទ្វារេ ច អាបាថគតានិ អតីតាទិភេទភិន្នានិ សព្ពានិបិ បញ្ចារម្មណានិ កទាចិបិ ធម្មារម្មណំ ន ហោន្តិ, តទិតរា នាមរូបបញ្ញត្តិយោ ធម្មារម្មណន្តិ គហេតព្ពំ. ននុ ចេតានិ ឥដ្ឋកន្តមនាបានិ អារម្មណានិ លោភស្ស វត្ថុ, កថមេត្ថ កុសលំ ឧប្បជ្ជតីតិ? និយមាទិការណតោ. ចិត្តំ ហិ ‘‘កុសលមេវ មយា កត្តព្ព’’ន្តិ បុព្ពេ និយមិតវសេន សព្ពត្ថ អកុសលប្បវត្តិំ និវត្តេត្វា កុសលេ បរិណាមនវសេន ច អភិណ្ហំ អាសេវិតកុសលសមុទាចារវសេន ច សប្បុរិសូបនិស្សយាទិឧបនិស្សយវសេន ច យោនិសោអាភុជិតវសេន ចាតិ ឥមេហិ ការណេហិ កុសលំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. ឯវមិមេសុ ឆសុ អារម្មណេសុ ឧប្បជ្ជនតោ បច្ចេកំ ឆព្ពិធានិ ហោន្តិ. អារម្មណវវត្ថានកថា.

ឯវំ អារម្មណភេទភិន្នេសុ រូបារម្មណំ តាវ កុសលំ ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន ទសវិធំ ហោតិ. តត្ថ ឯកេកំ បន កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មន្តិ តិវិធំ. តត្ថ កាយទ្វារេ បវត្តំ កាយកម្មំ, វចីទ្វារេ បវត្តំ វចីកម្មំ, មនោទ្វារេ បវត្តំ មនោកម្មំ. តត្ថ កាយទ្វារន្តិ កាយវិញ្ញត្តិ. វចីទ្វារន្តិ វចីវិញ្ញត្តិ. តាសំ វិភាគោ រូបវិភត្តិយំ អាវិ ភវិស្សតិ. មនោទ្វារន្តិ ¶ សព្ពំ ចេតនាសម្បយុត្តំ ចិត្តំ វុច្ចតិ, វិសេសតោ កុសលាកុសលំ. តំ ហិ សហជាតានំ ចេតនានំ, កាយង្គវាចង្គចោបនំ អសម្បាបុណិត្វា បវត្តានំ សុទ្ធមនោកម្មានំ បវត្តិឱកាសទានតោ ទ្វារន្តិ វុច្ចតិ, ឥមេសុ បន តីសុ ¶ ទ្វារេសុ បវត្តា ចេតនា កាយកម្មាទយោ នាម. អបិច បាណាតិបាតាទយោ, បាណាតិបាតាវេរមណិអាទយោ ច កាយកម្មំ នាម, មុសាវាទាទយោ, មុសាវាទាវេរមណិអាទយោ ច វចីកម្មំ នាម, អភិជ្ឈាទយោ, អនភិជ្ឈាទយោ ច មនោកម្មំ នាម.

កុសលបក្ខេ បន ទានាទិទសបុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ ច យថារហំ កាយវចីមនោកម្មានិ ហោន្តិ. ឯវំ យេភុយ្យវុត្តិតោ ចេស កាយកម្មាទិភាវោ វុត្តោ បាណាតិបាតាទីនម្បិ វចីទ្វារាទីសុ បវត្តិតោ កេសញ្ចិ បុរិសានំ វនចរកាទិភាវោ វិយ, ទ្វារានញ្ច កាយកម្មទ្វារាទិភាវោ កេសញ្ចិ គាមានំ ព្រាហ្មណគាមាទិភាវោ វិយ. អកុសលេ តាវ ឯត្ថ បាណាតិបាតាទិកាយកម្មំ កាយទ្វារេ, វចីទ្វារេ ច យថារហំ សមុដ្ឋាតិ, នោ មនោទ្វារេ. តថា មុសាវាទាទិវចីកម្មំ. បាណាតិបាតាទិនិប្ផាទនត្ថំ ហិ មនោទ្វារេ ឯវ ចិន្តេន្តស្ស ចេតនាព្យាបាទាទីសុ កម្មបថប្បត្តេសុ វា កម្មបថំ អប្បត្តេសុ វា មនោកម្មេសុ ឯវ បវិសនតោ កាយកម្មាទិភាវំ ន បាបុណាតិ. ននុ វិជ្ជាមយេនាបិ កេវលំ មនោកម្មេន បាណាតិបាតាទិំ ករោន្តីតិ? ន អលោណភោជនទព្ភសយនមន្តបរិជប្បនាទិកាយវចីបយោគំ វិនា តស្សាសិជ្ឈនតោ. អភិជ្ឈាទិមនោកម្មំ បន តីសុបិ ទ្វារេសុ សមុដ្ឋាតិ. អភិជ្ឈាយ ហិ កាយេន បរភណ្ឌគ្គាហាទីនំ, ព្យាបាទេន ទណ្ឌបរាមសនាទីនំ, មិច្ឆាទិដ្ឋិយា តិត្ថិយវន្ទនាទីនំ ករណកាលេ, វាចាយ បរសម្បត្តិបត្ថនាយ ‘‘ហញ្ញន្តុ ពជ្ឈន្តូ’’តិ អនត្ថបត្ថនាយ ច តិត្ថិយត្ថុតិតទត្ថទីបនាទីនញ្ច យថាក្កមំ បវត្តិកាលេ ច តស្ស មនោកម្មស្ស កាយវាចាសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

កាមាវចរកុសលំ បន បាណាតិបាតាវេរមណិអាទិកំ កាយវចីមនោកម្មំ បច្ចេកំ ទ្វារត្តយេបិ បវត្តតិ. តត្ថ បាណាតិបាតាទីហិ ¶ សម្ផប្បលាបបរិយោសានេហិ សត្តហិ វិរមន្តស្ស តាវ ហត្ថមុទ្ទាយ, វចីភេទេន ច សមាទិយនកាលេ, មនសា វិរមណកាលេ ច តេសំ កាយវចីកម្មានំ តីសុ ទ្វារេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា. អនភិជ្ឈាទីហិ សហគតេន ចេតសា តជ្ជស្ស កាយបយោគស្ស, ‘‘បរវិត្តុបករណំ ចិរដ្ឋិតិកំ ហោតុ, សព្ពេ សត្តា អវេរា ហោន្តុ, សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា វចីបយោគស្ស, កេវលំ មនោបយោគស្ស ច ករណកាលេ មនោកម្មស្ស តីសុបិ ទ្វារេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា. ឯត្ថ ច បញ្ចទ្វារេ ឧប្បន្នានិ ជវនានិ កាយវចីកម្មានិ ¶ ន ហោន្តិ, មនោកម្មានិ ឯវ. តានិ ច ន កម្មបថប្បត្តានិ, កេវលំ កុសលាទីនិ ហោន្តិ. មនោទ្វារេ បដុតរប្បវត្តានិ ឯវ ហិ កម្មបថប្បត្តានិ មនោកម្មានិ ហោន្តិ, រូបារូបជវនានិ បន ឯកន្តំ ភាវនាមយំ មនោកម្មមេវ មនោទ្វារេ ឯវ ច បវត្តន្តិ.

កិញ្ចាបិ អភិញ្ញាញាណានិ វិញ្ញត្តិទ្វយជនកានិ, តថាបិ កាយវចីកម្មវោហារំ ន លភន្តិ, លោកុត្តរកុសលំ បន កាយវចីទ្វារេសុ អនុប្បជ្ជមានម្បិ មិច្ឆាវាចាកម្មន្តាជីវានំ សមុច្ឆេទប្បហានការីនំ វិរតីនំ វសេន កាយវចីកម្មម្បិ ហោតិ, តទិតរមគ្គង្គវសេន មនោកម្មម្បីតិ ឯកក្ខណេ តីណិបិ កម្មានិ ហោន្តិ, តញ្ច ភាវនាមយំ, ទ្វារំ បនស្ស មនោទ្វារមេវ. យថា ច បាណាតិបាតាវេរមណិយាទីនំ វសេន កុសលស្ស ទ្វារត្តយេ បវត្តិ វុត្តា, ឯវំ ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថូនម្បិ វសេន វត្តព្ពា. អដ្ឋកថាសុ បន ន វិចារិតា, តថាបិ នយតោ ឯវំ វេទិតព្ពា.

តេសុ ទានំ កាយកម្មមេវ, វចីកម្មម្បិ វា. បត្តានុប្បទានំ, អព្ភនុមោទនំ, ទេសនា វចីកម្មមេវ. សីលំ អបចិតិសហគតំ, វេយ្យាវច្ចសហគតញ្ច កាយកម្មម្បិ អត្ថិ, វចីកម្មម្បិ អត្ថិ. តត្ថ សីលស្ស កាយវចីកម្មភាវោ សិទ្ធោ ឯវ. អបចិតិយា បន ¶ បុប្ផបូជាទិនា, វន្ទនាទិនា វា បវត្តិកាលេ កាយកម្មភាវោ, ថុតិមយបូជាទិនា បវត្តិកាលេ វចីកម្មភាវោ ច វេទិតព្ពោ. វេយ្យាវច្ចស្សាបិ សហត្ថា ករណកាលេ កាយកម្មភាវោ, គិលានាទីនំ ចតុបច្ចយសមាទាបនាទិវសេន, គរូហិ អាណត្តសទ្ទេន អារោចនបក្កោសនាទិវសេន វចីកម្មភាវោ ច វេទិតព្ពោ. ភាវនា, សវនំ, ទិដ្ឋិជុកម្មញ្ច មនោកម្មមេវ, អព្ភនុមោទនម្បីតិ កេចិ. សវនម្បិ ហិ សោតទ្វារានុសារេន មនោទ្វារេ ឯវ ធម្មត្ថសល្លក្ខណវសេន បវត្តិកាលេ មនោកម្មមេវ.

តត្ថ ទានំ អបចិតិ វេយ្យាវច្ចំ បត្តានុប្បទានំ ទេសនាតិ ឥមានិ បញ្ច កាយវចីទ្វារេសុ ឯវ បវត្តន្តិ, ន មនោទ្វារេ. ឯត្ថ ច បត្តានុប្បទានទេសនានំ កាយវិការេន បត្តិំ ទេន្តស្ស, ធម្មំ ទេសេន្តស្ស ច កាយទ្វារេបិ បវត្តិ វេទិតព្ពា. សីលំ ភាវនា អព្ភនុមោទនំ សវនំ ទិដ្ឋិជុកម្មន្តិ ឥមានិ បន បញ្ច តីសុបិ ទ្វារេសុ បវត្តន្តិ, ‘‘ន បុនេវំ ករិស្សាមី’’តិ ចេត្ថ មនសាវ ទុច្ចរិតតោ វិរមន្តស្ស, អព្ភនុមោទន្តស្ស ច វសេន សីលព្ភនុមោទនានំ មនោទ្វារេបិ បវត្តិ វេទិតព្ពា. យំ បន អដ្ឋសាលិនិយំ ‘‘ទានមយំ កាយវចីមនោកម្មវសេន តិវិធំ ¶ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ បុព្ពចេតនាវសេន មនោទ្វារេ បវត្តំ គហេត្វា បរិយាយតោ វុត្តំ, និប្បរិយាយតោ កាយវចីទ្វារប្បវត្តា សន្និដ្ឋានចេតនាវ. តេនេវ ហិ តត្ថេវ វុត្តំ ‘‘វិនយបរិយាយំ បត្វា ហិ ‘ទស្សាមិ ករិស្សាមី’តិ វាចា ភិន្នា ហោតីតិ. ឥមិនា លក្ខណេន ទានំ នាម ហោតិ, អភិធម្មបរិយាយំ បត្វា បន វិជ្ជមានកវត្ថុំ អារព្ភ មនសា ចិន្តិតកាលតោ បដ្ឋាយ កុសលំ ហោតិ. អបរភាគេ កាយេន វា វាចាយ វា កត្តព្ពំ ករិស្សតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១). ឥតរថា ‘‘ទស្សាមី’’តិ ចិន្តិតមត្តេនាបិ ទានំ ¶ នាម ភវេយ្យ, តថា ច តាទិសំ វត្ថុំ យថាចិន្តិតនិយាមេន អទេន្តស្ស ធុរនិក្ខេបេ អទិន្នាទានម្បិ សិយា. ឯវំ មនសា បាណាតិបាតាទយោបិ សិយុំ, តញ្ច ន យុត្តំ, តស្មា វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ. អថ វា ‘‘សព្ពំ សាបតេយ្យំ ទិន្នញ្ញេវ ហរតូ’’តិ បរិច្ចជនសម្ភវតោ ទានស្ស មនោទ្វារេបិ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ច ទានសីលាទិកាយកម្មានំ កាយទ្វារេ បវត្តិយំ កម្មំ កាយកម្មមេវ, ទ្វារម្បិ កាយទ្វារមេវ. វចីទ្វារេ បវត្តិយំ កម្មំ កាយកម្មមេវ, ទ្វារំ បន វចីទ្វារំ. មនោទ្វារេ បវត្តិយម្បិ កម្មំ កាយកម្មំ, ទ្វារំ បន មនោទ្វារំ. ទេសនាព្ភនុមោទនាទីនំ វចីកម្មានំ វចីទ្វារេ បវត្តិយំ កម្មម្បិ វចីកម្មំ, ទ្វារម្បិ វចីទ្វារមេវ. កាយទ្វារេ បវត្តិយម្បិ កម្មំ វចីកម្មមេវ, ទ្វារំ បន កាយទ្វារំ. មនោទ្វារេ បវត្តិយម្បិ កម្មំ វចីកម្មំ, ទ្វារំ បន មនោទ្វារំ. ភាវនាទិមនោកម្មានំ មនោទ្វារេ បវត្តិយំ កម្មម្បិ មនោកម្មំ, ទ្វារម្បិ មនោទ្វារមេវ. កាយទ្វារេ បវត្តិយម្បិ កម្មំ មនោកម្មមេវ, ទ្វារំ បន កាយទ្វារំ. វចីទ្វារេ បវត្តិយម្បិ កម្មំ មនោកម្មមេវ, ទ្វារំ បន វចីទ្វារំ. ឯវំ បាណាតិបាតាទីនំ, បាណាតិបាតាវេរមណិអាទីនញ្ច វុត្តានុសារេន កម្មវវត្ថានំ, ទ្វារវវត្ថានញ្ច យថានុរូបំ យោជេត្វា អសង្ករតោ ញាតព្ពំ.

ទ្វារកម្មវវត្ថានកថា និដ្ឋិតា.

ឥទានិ យស្មា ទសវិធានិ ចេតានិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ តីសុ ឯវំ សង្គយ្ហន្តិ ទានមយេ សីលមយេ ភាវនាមយេតិ. បត្តានុប្បទានំ ហិ ទានមយេ សង្គយ្ហតិ, ‘‘អព្ភនុមោទនម្បី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៥៦-១៥៩ បុញ្ញកិរិយវត្ថាទិកថា) អដ្ឋកថាយំ. អបចិតិវេយ្យាវច្ចានិ សីលមយេ. ទេសនាសវនទិដ្ឋិជុកម្មានិ ភាវនាមយេ, តស្មា រូបារម្មណស្ស កុសលស្ស ¶ ទានសីលភាវនាវសេន ទ្វារត្តយប្បវត្តិំ យោជេត្វា ទស្សេស្សាម. តទនុសារេនេវ ឥតរេសំ វសេនាបិ សក្កា ញាតុន្តិ. កុសលំ ហិ វណ្ណារម្មណំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជមានំ ទានសីលភាវនាវសេនេវ តីសុ ទ្វារេសុ ¶ បវត្តតិ. កថំ? យទា ហិ នីលបីតាទិវណ្ណវិចិត្តំ បុប្ផវត្ថាទិទេយ្យធម្មំ លភិត្វា ‘‘វណ្ណទានំ មេ ភវិស្សតី’’តិ វណ្ណវសេន អាភុជិត្វា ចេតិយាទីសុ សហត្ថេន បូជេតិ, តទា រូបារម្មណំ ទានមយំ កាយទ្វារេ បវត្តតិ, តញ្ច បុព្ពចេតនា សន្និដ្ឋានចេតនា អបរចេតនាតិ តិវិធំ ហោតិ. ឯវំ ឧបរិបិ សព្ពវារេសុ តិវិធតា វេទិតព្ពា. យទា បន តទេវ យថាវុត្តវត្ថុំ វាចាយ អាណាបេត្វា បុត្តទារាទីហិ ទាបេតិ, តទារូបារម្មណំ ទានមយំ វចីទ្វារេ បវត្តតិ. យទា បន តទេវ វិជ្ជមានកវត្ថុំ ‘‘ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេតិ, បច្ចាសីសតិ, យថាធិប្បាយំ និប្ផាទេស្សតិ, តទា បុព្ពចេតនាវសេន បរិយាយតោ ទានមយំ មនោទ្វារេ បវត្តតិ នាម. ឯវំ រូបារម្មណំ ទានមយំ ទ្វារវសេន តិវិធំ ហោតិ.

យទា បន វុត្តប្បការវណ្ណំ ទេយ្យធម្មំ លភិត្វា ‘‘ឯវំ មនាបវណ្ណានំ បរិច្ចជនំ នាម មយ្ហំ កុលវំសាគតវត្តមេត’’ន្តិ សហត្ថា បូជេតិ, តាទិសវណ្ណវន្តំ វា បរបរិគ្គហិតាទិភោគសម្បត្តិំ បរិច្ចជិត្វា សីលំ រក្ខតិ, តទា រូបារម្មណំ សីលំ កាយទ្វារេ ច បវត្តតិ. យទា បន វុត្តប្បការវណ្ណំ ទេយ្យធម្មំ កុលវំសាទិវសេន វាចាយ អាណាបេត្វា បរេហិ ទាបេតិ, តាទិសំ វា បរបរិគ្គហិតាទិំ វាចាយ អបនេត្វា សីលំ រក្ខតិ, តទា រូបារម្មណំ សីលំ វចីទ្វារេ បវត្តតិ. យទា បន តាទិសំ វិជ្ជមានកវត្ថុំ កុលវំសាទិវសេន ‘‘ទស្សាមី’’តិ, តាទិសំ បរបរិគ្គហិតាទិកំ អនាមសិត្វា ‘‘សីលំ រក្ខិស្សាមី’’តិ វា ចិន្តេតិ, តទា រូបារម្មណំ សីលំ មនោទ្វារេ បវត្តតិ. ឯវំ រូបារម្មណំ សីលមយំ ទ្វារវសេន តិវិធំ ហោតិ.

យទា ¶ បន វុត្តប្បការំ វណ្ណវន្តំ ទត្វា តទេវ វណ្ណំ, សព្ពំ វា រូបាយតនំ ចង្កមន្តោ អនិច្ចាទិតោ វិបស្សតិ, តទា រូបារម្មណំ ភាវនាមយំ កាយទ្វារេ បវត្តតិ. តទេវ វចីភេទំ កត្វា សម្មសន្តស្ស រូបារម្មណំ ភាវនាមយំ វចីទ្វារេ បវត្តតិ. តទេវ កាយង្គវាចង្គំ អចោបេត្វា សម្មសន្តស្ស រូបារម្មណំ ភាវនាមយំ មនោទ្វារេ បវត្តតិ. ឯវំ រូបារម្មណំ ភាវនាមយំ ទ្វារវសេន តិវិធំ ហោតិ. ឥតិ រូបារម្មណស្ស កុសលស្ស តិវិធបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន នវសុ កម្មទ្វារេសុ បវត្តិវិភាគោ វេទិតព្ពោ. ឥមិនាវ នយេន រូបារម្មណស្ស កុសលស្ស ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេនាបិ តិំសាយ កម្មទ្វារេសុ បវត្តិវិភាគោ យោជេត្វា ញាតព្ពោ. យថា ច រូបារម្មណស្ស, ឯវំ សទ្ទារម្មណាទីនម្បិ បញ្ចន្នំ កុសលានំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុទ្វារេហិ វិភាគោ, យោជនានយោ ច យថានុរូបំ ញាតព្ពោ.

អបិច ¶ សទ្ទំ នាម កន្ទមូលំ វិយ ហត្ថេន គហេត្វា ទាតុំ ន សក្កា. យទា បន ‘‘សទ្ទទានំ មេ’’តិ អាភុជិត្វា ភេរិអាទិតូរិយេ តិណ្ណំ រតនានំ ទេតិ, តេហិ ឧបហារំ វា ករោតិ, ធម្មកថិកាទីនំ សរភេសជ្ជាទិំ ទេតិ, ធម្មស្សវនំ ឃោសេតិ, សរភញ្ញធម្មកថាទិំ វា ករោតិ, តទា កុសលំ សទ្ទារម្មណំ ហោតិ. ឯវំ គន្ធាទិវត្ថុបរិច្ចាគេបិ គន្ធាទិអារម្មណំ. ធម្មារម្មណំ បន ឱជាជីវិតិន្ទ្រិយតទាយត្តានំ វសេន ញាតព្ពំ. យទា ហិ ឱជវន្តានិ អន្នបានសប្បិនវនីតាទីនិ ‘‘ឱជទានំ មេ ភវិស្សតី’’តិ ទេតិ, គិលានានំ ភេសជ្ជំ វា វេជ្ជំ វា ឧបនេត្វា, បាណោបរោធកំ អាវុធជាលកុមិនាទិំ វិនាសេត្វា វា, វជ្ឈប្បត្តេ បាណិនោ មោចេត្វា វា ‘‘ជីវិតទានំ មេ ភវិស្សតិ ជីវិតាយត្តវុត្តិតាយ, បញ្ចបសាទសោឡសសុខុមរូបចិត្តចេតសិកានំ វសេន បសាទាទិទានំ មេ ភវិស្សតី’’តិ ច មនសិ ករោតិ, តទា កុសលំ ធម្មារម្មណំ ហោតិ. សេសំ តាទិសមេវ.

អយំ ¶ នានាវត្ថូសុ ឋិតារម្មណានំ យោជនា. ឯកវត្ថុស្មិម្បិ ឆារម្មណំ លព្ភតេវ. បិណ្ឌបាតស្មិំ ហិ មនាបោ វណ្ណោ, ខាទនកាលេ មុរុមុរាយនសទ្ទោ, គន្ធោ, រសោ, ផោដ្ឋព្ពំ, ឱជា, តទាយត្តា វា ជីវិតបសាទាទយោ, តព្ពិសយានិ ច វិញ្ញាណាទីនីតិ ឆារម្មណម្បិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ចីវរាទីសុ ចេវ វត្ថាទីសុ ច យថានុរូបំ ញាតព្ពំ. ឯត្ថបិ ទានសីលភាវនាមយតា, កាយវចីមនោកម្មភាវោ ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. យថា ច កុសលានំ, ឯវំ អកុសលានម្បិ អារម្មណកម្មទ្វារវវត្ថានំ, អបុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ យោជនានយោ ច វុត្តានុសារេន យថាយោគំ ញាតព្ពោ.

ឯវំ អារម្មណតោ, បុញ្ញកិរិយវត្ថុតោ, កម្មតោ, ទ្វារតោ ច អនេកសហស្សប្បភេទេសុ ចេតេសុ កុសលេសុ ឧបឌ្ឍានិ បន ញាណសម្បយុត្តានិ ចតុន្នំ អធិបតីនំ វសេន បច្ចេកំ ចតុព្ពិធានិ, ញាណវិប្បយុត្តានិ បន ឧបឌ្ឍានិ វីមំសាធិបតិវជ្ជិតាធិបតិត្តយវសេន បច្ចេកំ តិវិធានិ, តទុភយានិ បុន ហីនត្តិកវសេន បច្ចេកំ តិវិធានិ, តានិ បុន អបរិមាណេសុ បន ចក្កវាឡេសុ បច្ចេកំ អបរិមាណេសុ សត្តេសុ ឯកេកស្មិំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នឱឡារិកសុខុមតាទីហិ អនន្តេហិ បការេហិ ឧប្បជ្ជនតោ អនន្តាបរិមាណានិ ហោន្តិ. តានិ សព្ពានិ សម្ពុទ្ធោ អនន្តេន ពុទ្ធញាណេន មហាតុលាយ តុលយមានោ វិយ, មហាតុម្ពេ បក្ខិបិត្វា មិនយមានោ វិយ សព្ពាការតោ បរិច្ឆិន្ទិត្វា មហាករុណាយ កាមាវចរដ្ឋេន សរិក្ខតាយ ឯកត្តំ ឧបនេត្វា, បុន សោមនស្សុបេក្ខាសហគតដ្ឋេន, ញាណសម្បយុត្តវិប្បយុត្តដ្ឋេន, អសង្ខារិកសសង្ខារិកដ្ឋេន ¶ ច កោដ្ឋាសេ កត្វា ទេសេសិ, យថា តំ លោកវិទូ សត្ថា ទេវមនុស្សានន្តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន អាទិតោ បដ្ឋាយ ធម្មសង្គណិយា (ធ. ស. ១), តទដ្ឋកថាយ ច អដ្ឋសាលិនិយា (ធ. ស. អដ្ឋ. ១) សព្ពាការតោ ¶ ញាតព្ពោតិ. ឯវំ វិសយាទិប្បភេទតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

កាមាវចរកុសលធម្មា និដ្ឋិតា.

រូបាវចរធម្មា បន កុសលា ឈានង្គសម្បយោគភេទតោ បញ្ចវិធា ហោន្តិ. សេយ្យថិទំ – វិតក្កវិចារបីតិសុខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ បឋមជ្ឈានិកំ, តតោ វូបសន្តំ អតិក្កន្តវិតក្កំ វិចារបីតិសុខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ ទុតិយជ្ឈានិកំ, តតោ វូបសន្តំ អតិក្កន្តវិចារំ បីតិសុខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ តតិយជ្ឈានិកំ, តតោ វូបសន្តំ វិរត្តបីតិកំ សុខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ ចតុត្ថជ្ឈានិកំ, តតោ វូបសន្តំ អត្ថង្គតសុខំ ឧបេក្ខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ បញ្ចមជ្ឈានិកន្តិ. ឯវំ សម្បយោគភេទតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

ធម្មុទ្ទេសាទិតោ បន បឋមជ្ឈានេ តាវ កាមាវចរបឋមកុសលេ វុត្តេសុ ឋបេត្វា វិរតិត្តយំ សេសា ឆត្តិំស ធម្មា ហោន្តិ. តត្ថ ឆន្ទាទយោ ចត្តារោ, ករុណា, មុទិតា ចាតិ ឆ យេវាបនកា. សេសំ សុញ្ញតវារបរិយោសានំ សព្ពំ កាមាវចរបឋមកុសលេ វុត្តសទិសមេវ. កេវលំ ហិ វិរតីនំ អភាវោ, សង្គហវារេ បញ្ចមគ្គង្គភាវោ, ភូមន្តរវសេន រូបាវចរភាវោ ច វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ. បឋមជ្ឈានំ.

តថា ទុតិយជ្ឈានេបិ កេវលំ ធម្មុទ្ទេសេ វិតក្កាភាវោ, សង្គហវារេ ចតុក្កជ្ឈានង្គមគ្គង្គភាវោ ច វិសេសោ, សេសំ បឋមសទិសមេវ. ទុតិយំ.

តថា តតិយជ្ឈានេបិ កេវលំ ធម្មុទ្ទេសេ វិចារាភាវោ, សង្គហវារេ តិវង្គិកជ្ឈានតា ច វិសេសោ, សេសំ ទុតិយសទិសមេវ. តតិយំ.

តថា ¶ ចតុត្ថេ កេវលំ ធម្មុទ្ទេសេ បីតិយា អភាវោ, កោដ្ឋាសវារេ ទុវង្គិកជ្ឈានភាវោ ច វិសេសោ, សេសំ តតិយសទិសមេវ. ចតុត្ថំ.

តថា ¶ បញ្ចមេ កេវលំ ធម្មុទ្ទេសេ ករុណាមុទិតាទីនំ អភាវោ, សោមនស្សដ្ឋានេ ឧបេក្ខាភាវោ, កោដ្ឋាសវារេ ឈានិន្ទ្រិយេសុ ឧបេក្ខាឈានង្គភាវោ, ឧបេក្ខិន្ទ្រិយភាវោ ច វិសេសោ, សេសំ ចតុត្ថសមមេវ. បញ្ចមំ.

បទភាជនីយេ បន វិតក្កវិចារានំ វូបសមា ទុតិយំ, បីតិយា ច វិរាគា តតិយំ, សោមនស្សស្ស ច អត្ថង្គមា ចតុត្ថន្តិ ចតុក្កនយោបិ អាគតោ, សោ តិក្ខបញ្ញានំ ឯកប្បហារេនេវ វិតក្កវិចារសមតិក្កមសម្ភវតោ វុត្តោ. តត្ថ ទុតិយាទីនំ សព្ពសោ បញ្ចកនយេ តតិយាទិសមត្តា តត្ថ វុត្តនយេនេវ សព្ពោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ តត្ថេវ អន្តោគធភាវោ ចាតិ. ចតុក្កនយោ.

វិសយាទិប្បភេទតោ បន វិនិច្ឆយំ បញ្ចកនយេនេវ វក្ខាម, តទនុសារតោ ឯវ ចតុក្កនយវសេនាបិ សក្កា ញាតុន្តិ. ឯវំ ឧបរិ លោកុត្តរេបិ. បញ្ចវិធាបិ ចេតេ រូបាវចរកុសលធម្មា កសិណារម្មណភេទតោ បច្ចេកំ អដ្ឋវិធា ហោន្តិ បថវីកសិណំ អាបោតេជោវាយោនីលបីតលោហិតោទាតកសិណញ្ចាតិ, អាលោកាកាសកសិណេហិ សទ្ធិំ ទសវិធា ហោន្តិ. បទភាជនីយេ (ធ. ស. ២០២) បន អាលោកកសិណស្ស ឱទាតកសិណេន សង្គហិតត្តា អគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ, អាកាសកសិណស្ស បន ឧគ្ឃាដនាសម្ភវតោ អនារុប្បជ្ឈានិកត្តា. តំ ហិ បុនប្បុនំ ឧគ្ឃាដិយមានម្បិ អាកាសមេវ ហោតិ, តស្មា តត្ថុប្បន្នំ រូបាវចរបញ្ចមជ្ឈានំ ភវវិសេសាយ, ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារាយ ច សំវត្តតិ, អភិញ្ញាយ, វិបស្សនាយ ច បាទកម្បិ ហោតិ, អនារុប្បត្តា បន ¶ និរោធបាទកំ ន ហោតិ. សេសានិ បន នវ កសិណានិ និរោធបាទកានិបីតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. អានាបានជ្ឈានស្សាបិ បនេត្ថ វាយោកសិណេ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោតិ. កសិណកថា.

ឯវំ កសិណវសេន អដ្ឋវិធា ចេតេ អភិភាយតនវសេន បន បច្ចេកំ អដ្ឋវិធា ហោន្តិ. ភគវតា ហិ –

‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ, តានិ អភិភុយ្យ…បេ… អប្បមាណានិ. តានិ អភិភុយ្យ ¶ …បេ… បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ…បេ… អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ សុវិសុទ្ធំ នីលំ បីតំ លោហិតំ ឱទាត’’ន្តិ (ធ. ស. ២១១ អាទយោ) –

អដ្ឋ អភិភាយតនានិ ទេសិតានិ, តានិ ច កសិណេស្វេវ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជនវសេន ឈានុប្បត្តិវិសេសតោ, អនារម្មណវិសេសតោ. តត្ថ ហិ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អលាភិតាយ វា អនត្ថិកតាយ វា អជ្ឈត្តរូបេ កសិណវសេន បរិកម្មសញ្ញាវិរហិតោវ. ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ ពហិទ្ធា អដ្ឋ កសិណរូបានិ បរិកម្មវសេន ចេវ អប្បនាវសេន ច បស្សតិ. បរិត្តានីតិ ខុទ្ទកបរិមាណានិ, តានិ អភិភុយ្យ បស្សន្តោ ច សម្បន្នគហណិកោ កដច្ឆុមត្តំ ភត្តំ លភិត្វា ‘‘កិំ ឯត្ថ ភុញ្ជិតព្ពំ អត្ថី’’តិ សង្កឌ្ឍិត្វា សព្ពំ ឯកកពឡមេវ ករោតិ, ឯវមេវ ញាណុត្តរិកោ ‘‘កិមេត្ថ បរិត្តកេ អារម្មណេ សមាបជ្ជិតព្ពំ អត្ថិ, នាយំ មម ភារោ’’តិ តានិ អភិភវិត្វា សហ និមិត្តុប្បាទេនេវ អប្បនំ និព្ពត្តេតិ, តស្មា តំ ឈានំ ‘‘អភិភាយតន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អប្បមាណានីតិ មហន្តានិ. តានិ អភិភុយ្យាតិ មហគ្ឃសោ ឯកំ ភត្តបាតិំ លភិត្វា វិយ ញាណុត្តរោ អប្បមាណំ លភិត្វា ‘‘ឯតំ វា ហោតុ អញ្ញំ វា, កិមេត្ថ សមាបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ អប្បនំ និព្ពត្តេតិ. សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានីតិ បរិសុទ្ធាបរិសុទ្ធវណ្ណានិ ¶ . បរិសុទ្ធានិ ហិ នីលាទីនិ, អបរិសុទ្ធានិ ច សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានីតិ ឥធ អធិប្បេតានិ, ឯតានិបិ ‘‘សុវណ្ណានិ វា ហោន្តុ ទុព្ពណ្ណានិ វា, បរិត្តអប្បមាណវសេនេវ អភិភាយតនានី’’តិ អាគមដ្ឋកថាសុ (ទី. និ. អដ្ដ. ២.១៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ២.២៤៩; អ. និ. អដ្ឋ. ៣.៨.៦៥) វណ្ណិតានិ. វណ្ណាភោគស្ស ហិ អត្ថិតាយ បុរិមានិ អភិភាយតនានិ វណ្ណាភោគរហិតសហិតតាយ ឯត្ថ កេវលតោ វិសេសសព្ភាវា ចតុធា វុត្តានិ, នីលាទីនិ បន ចត្តារិ សុវិសុទ្ធវណ្ណវសេន សុខារោហតាយ ញាណុត្តរិកោ អភិភវិត្វា អប្បនំ និព្ពត្តេតិ, តស្មា អារម្មណវិសេសាភាវេបិ ឈានុប្បត្តិវិសេសតោ ឥមេសំ អដ្ឋន្នំ អភិភាយតនានំ វសេន បច្ចេកំ អដ្ឋវិធា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. អភិភាយតនកថា.

តានិ បុន យថា ច អភិភាយតនវសេន, ឯវំ វិមោក្ខវសេនាបិ បច្ចេកំ តិវិធា ហោន្តិ. ភគវតា ហិ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតិ, អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ, សុភន្ត្វេវ អធិមុត្តោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ២៤០ អាទយោ; ទី. និ. ៣.៣៣៩, ៣៥៨; អ. និ. ៨.៦៦) តយោ វិមោក្ខា ទេសិតា. តេ ច កសិណេស្វេវ អធិមុច្ចនវសេន ឈានុប្បត្តិវិសេសតោ, ភាវនារម្មណវិសេសតោ កិមិទំ អធិមុច្ចនំ នាម? បច្ចនីកធម្មេហិ ¶ សុដ្ឋុ វិមុច្ចនំ, អារម្មណេសុ ច សុដ្ឋុ អភិរតិ, បិតុ មាតុ អង្កេ វិស្សដ្ឋង្គបច្ចង្គស្ស ទារកស្ស សយនំ វិយ អនិគ្គហិតភាវេន និរាសង្កតាយ អារម្មណេ បវត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ រូបីតិ អជ្ឈត្តំ កេសាទីសុ ឧប្បាទិតំ រូបជ្ឈានំ រូបំ នាម, តទស្ស អត្ថីតិ រូបី. អជ្ឈត្តម្បិ ហិ កេសាទីសុ នីលំ, មេទាទីសុ បីតំ, មំសាទីសុ លោហិតំ, ទន្តាទីសុ ឱទាតញ្ច វណ្ណកសិណវសេន អាភុជិត្វា បរិកម្មំ ករោន្តស្ស រូបជ្ឈានានិ, កសិណំ ឧគ្ឃាដេត្វា ច អរូបជ្ឈានានិ ឧប្បជ្ជន្តេវ ¶ . រូបានិ បស្សតីតិ ពហិទ្ធាបិ នីលកសិណាទិរូបានិ ឈានចក្ខុនា បស្សតិ, ឥមិនា អជ្ឈត្តពហិទ្ធវត្ថុកេសុ កសិណេសុ ឈានប្បដិលាភោ ទស្សិតោ. អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អត្តនោ កេសាទីសុ អនុប្បាទិតរូបាវចរជ្ឈានោ, ឥមិនា ពហិទ្ធា បដិលទ្ធជ្ឈានតា ទស្សិតា. សុភន្ត្វេវ អធិមុត្តោ ហោតីតិ ឥមិនា សុវិសុទ្ធេសុ នីលាទិវណ្ណកសិណេសុ ‘‘សុភ’’ន្តិ អធិមុត្តិវសេន បដិលទ្ធជ្ឈានតា ទស្សិតា. ឯវំ អារម្មណវិសេសាភាវេបិ អធិមុត្តិវសេន ឈានុប្បត្តិវិសេសតោ ឥមេសំ តិណ្ណំ វិមោក្ខានំ វសេន បច្ចេកំ តិវិធា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. វិមោក្ខកថា.

យថា ច វិមោក្ខតោ, ឯវំ បដិបទាភេទតោ បច្ចេកំ ចតុព្ពិធា ហោន្តិ ទុក្ខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, ទុក្ខបដិបទំ ខិប្បាភិញ្ញំ, សុខបដិបទំ ទន្ធាភិញ្ញំ, សុខបដិបទំ ខិប្បាភិញ្ញន្តិ. តត្ថ បឋមសមន្នាហារតោ បដ្ឋាយ យាវ ឧបចារំ ឧប្បជ្ជតិ, តាវ បវត្តា ឈានភាវនា ‘‘បដិបទា’’តិ វុច្ចតិ. សា ឯកច្ចស្ស ទុក្ខា នីវរណាទិបច្ចនីកធម្មសមុទាចារគហនតាយ អសុខសេវនា ហោតិ, ឯកច្ចស្ស តទភាវតោ សុខា. ឧបចារតោ បន បដ្ឋាយ យាវ អប្បនា, តាវ បវត្តា បញ្ញា ‘‘អភិញ្ញា’’តិ វុច្ចតិ. សា ឯកច្ចស្ស ទន្ធា អសីឃប្បវត្តិនី, ឯកច្ចស្ស ខិប្បា. អសប្បាយសេវិនោ ទុក្ខា បដិបទា ហោតិ ទន្ធា ច អភិញ្ញា, សប្បាយសេវិនោ សុខា បដិបទា ហោតិ ខិប្បា ច អភិញ្ញា. បុព្ពាបរកាលេសុ សប្បាយាសប្បាយសេវនវសេន វោមិស្សតា ច វេទិតព្ពា. តថា បលិពោធុបច្ឆេទាទិកំ បុព្ពកិច្ចំ អសម្បាទេន្តស្ស បដិបទា ទុក្ខា, សម្បាទេន្តស្ស សុខា បដិបទា. អប្បនាកោសល្លំ អសម្បាទេន្តស្ស ទន្ធាភិញ្ញា, សម្បាទេន្តស្ស ខិប្បា. កិលេសិន្ទ្រិយានំ វា តិក្ខមុទុតាយ បឋមា, វិបរិយាយេន ចតុត្ថា, វោមិស្សតាយ មជ្ឈិមា ទ្វេតិ វេទិតព្ពា. តណ្ហាវិជ្ជាភិភវនានភិភវនវសេន វា សមថវិបស្សនាសុ កតាធិការាកតាធិការតាវសេន វាបិ ¶ ឯតាសំ បភេទោ វេទិតព្ពោ. បឋមជ្ឈានាទិអាគមនវសេនាបិ ទុតិយាទីនំ បដិបទាភិញ្ញាភេទោ ហោតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ បដិបទាវសេន បច្ចេកំ ចតុព្ពិធា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. បដិបទាកថា.

យថា ¶ ច បដិបទាហិ, ឯវំ អារម្មណភេទតោបិ បច្ចេកំ ចតុព្ពិធា ហោន្តិ បរិត្តំ បរិត្តារម្មណំ, បរិត្តំ អប្បមាណារម្មណំ, អប្បមាណំ បរិត្តារម្មណំ, អប្បមាណំ អប្បមាណារម្មណន្តិ. តត្ថ យំ អប្បគុណំ, ឧបរិជ្ឈានស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ, ឥទំ បរិត្តំ. យំ បន អវឌ្ឍិតេ អារម្មណេ បវត្តំ, តំ បរិត្តំ អារម្មណំ អស្សាតិ បរិត្តារម្មណំ. វិបរិយាយតោ អប្បមាណំ អប្បមាណារម្មណំ. តទុភយវោមិស្សតាយ មជ្ឈេ ឥតរទ្វយំ វេទិតព្ពំ. ឯវំ អារម្មណភេទតោ ចតុព្ពិធា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. អារម្មណកថា.

យថា ច បដិបទារម្មណេហិ, ឯវំ អធិបតីនំ វសេន បច្ចេកំ ចតុព្ពិធតា, ហីនត្តិកវសេន បុន តិវិធតា ច យោជេត្វា វេទិតព្ពា.

ទសកសិណមូលវិភាគកថា និដ្ឋិតា.

យថា កសិណមូលេសុ, ឯវំ ព្រហ្មវិហារមូលេសុបិ យថាយោគំ វិភាគោ វេទិតព្ពោ – មេត្តាករុណាមុទិតាវសេន ហិ អាទិតោ ចត្តារិ ឈានានិ បច្ចេកំ តិវិធា ហោន្តិ មេត្តាសហគតំ, ករុណាសហគតំ, មុទិតាសហគតន្តិ. បញ្ចមជ្ឈានំ បន ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារវសេន ឯកវិធំ ឧបេក្ខាសហគតន្តិ. បុរិមេសុ ហិ តីសុ បញ្ចមជ្ឈានំ នុប្បជ្ជតិ. កស្មា? សោមនស្សាវិប្បយោគតោ, សោមនស្សសមុដ្ឋិតានំ ព្យាបាទវិហិំសារតីនំ យថាក្កមំ និស្សរណត្តា, បច្ឆិមេ ច តិកចតុក្កជ្ឈានំ នុប្បជ្ជតិ. កស្មា? ឧបេក្ខាវេទនាសម្បយោគតោ, តស្សា ច បដិឃានុនយនិស្សរណតោ មជ្ឈត្តាការេន បវត្តិតោ, តានិ បុន បដិបទារម្មណាធិបតិហីនត្តិកភេទេហិ បុព្ពេ ¶ វុត្តនយេន យោជេត្វា វេទិតព្ពានិ. ឯត្ថ ច អប្បសត្តារម្មណវសេន បរិត្តារម្មណតា, ពហុសត្តារម្មណវសេន អប្បមាណារម្មណតា ច ឯកស្មិំ សត្តេ អប្បនំ បាបេត្វា អនុក្កមេន ឯកាវាសឯកវីថិគាមាទិគតសត្តេសុ បាបនវសេន វឌ្ឍនា ច វេទិតព្ពា. ធម្មុទ្ទេសេ បនេត្ថ ករុណាសហគតេ មុទិតាវិរហិតា បញ្ចតិំស ធម្មា, តេសុ ឆន្ទាទយោ ចត្តារោ, ករុណា ចាតិ បញ្ចេវ យេវាបនកា, ករុណា ច និយតាតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ មុទិតាសហគតេបិ. កេវលំ ករុណាវិរហិតា មុទិតា និយតា បវត្តាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. អវសេសព្រហ្មវិហារទ្វយេ, បន កសិណាសុភាទីសុ ច សព្ពត្ថ ករុណាមុទិតាវិរហិតា ច ចតុត្តិំស ធម្មា, តត្ថ ច ឆន្ទាទយោ ចត្តារោវ យេវាបនកា វេទិតព្ពាតិ. ព្រហ្មវិហារមូលវិភាគកថា.

អសុភភេទតោ ¶ បន បឋមជ្ឈានមេវេកំ ទសវិធំ ហោតិ ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាសហគតំ វិនីលកវិបុព្ពកវិច្ឆិទ្ទកវិក្ខាយិតកវិក្ខិត្តកហតវិក្ខិត្តកលោហិតកបុឡវកអដ្ឋិកសញ្ញាសហគតន្តិ, ទសវិធេបិ ចេតស្មិំ អសុភេ បដិកូលត្តា, ទុព្ពលត្តា ច វិតក្កពលេនេវ ឈានំ តិដ្ឋតិ, ន វិនា វិតក្កេន សីឃសោតាយ នទិយា អរិត្តពលេនេវ នាវា វិយ, តស្មា បឋមជ្ឈានមេវេត្ថ ឧប្បជ្ជតិ, សមថវិបស្សនាទិអានិសំសទស្សាវិតាយ, បនេត្ថ នីវរណប្បហានេន ច បីតិសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ ពហុវេតនលាភទស្សនេន បុប្ផឆឌ្ឌកស្ស គូថរាសិម្ហិ វិយ, ឧបសន្តព្យាធិទុក្ខស្ស ច រោគិនោ វមនវិរេចនប្បវត្តិយំ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តំ បន ទសវិធម្បិ បឋមជ្ឈានំ បដិបទារម្មណាធិបតិហីនត្តិកវសេន បច្ចេកំ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច អសុភារម្មណស្ស អវឌ្ឍនីយតាយ ខុទ្ទកេ ឧទ្ធុមាតកាទិដ្ឋានេ ឧប្បន្នំ និមិត្តំ បរិត្តារម្មណំ, មហន្តេ អប្បមាណារម្មណំ វេទិតព្ពំ. ឯតេសុ បន ¶ ទសសុ អសុភេសុ សាមញ្ញតោ ទ្វត្តិំសាការវសេន, នវសិវថិកបព្ពវសេន ច បវត្តា កាយគតាសតិ សង្គហិតា, វណ្ណកសិណេសុ ច កេសាទីនំ កោដ្ឋាសានំ នីលាទិវណ្ណារម្មណា, ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈានវសេន ឧប្បន្នា កាយគតាសតិ ច សង្គហិតា. បទភាជនីយេ វិសុំ ន វុត្តា, តស្មា តេសំ វសេនាបិ វិភាគោ វេទិតព្ពោ. អសុភមូលវិភាគកថា.

ឯវំ អារម្មណាទិភេទតោ ច ភិន្នានំ រូបាវចរកុសលធម្មានំ កាលទេសាទិភេទេន អនន្តតា, ភគវតា ច ឯកត្តំ ឧបនេត្វា ទេសិតភាវោ, វិត្ថារនយាតិទេសោ ច កាមាវចរកុសលេ វុត្តានុសារេន យថានុរូបំ ញាតព្ពោ. ឥតោ បរំ អរូបាវចរាទីសុបិ វិសេសមត្តមេវ វក្ខាម. ឯវំ វិសយាទិប្បភេទតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

រូបាវចរកុសលធម្មា និដ្ឋិតា.

អរូបាវចរា បន កុសលធម្មា សម្បយោគតោ ន ភិន្នា, សព្ពេបិ ឧបេក្ខេកគ្គតាសម្បយុត្តាវ, ធម្មុទ្ទេសាទិតោបិ សព្ពសោ រូបាវចរបញ្ចមជ្ឈានសទិសា. អរូបាវចរភាវោ ឯវ ហេត្ថ វិសេសោ. វិសយាទិប្បភេទតោតិ ឯត្ថ បន អារម្មណតោ តេ ចតុព្ពិធា ហោន្តិ. សេយ្យថិទំ – អាកាសានញ្ចាយតនំ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនន្តិ. តត្ថ ហិ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ ‘‘អនន្តោ អាកាសោ’’តិ បវត្តំ បឋមំ, តស្មិំ បឋមារុប្បវិញ្ញាណេ ‘‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’’ន្តិ បវត្តំ ទុតិយំ, តស្ស បឋមារុប្បវិញ្ញាណស្ស អភាវេ ‘‘នត្ថិ កិញ្ចី’’តិ បវត្តំ ¶ តតិយំ, តស្មិំ តតិយេ ‘‘សន្តមេតំ បណីតមេត’’ន្តិ បវត្តំ ចតុត្ថំ. បុរិមបុរិមេហិ បច្ឆិមបច្ឆិមំ សន្តសន្តតរសន្តតមន្តិ ច វេទិតព្ពំ.

ននុ ¶ រូបាវចរេសុ វិតក្កាទិអង្គសមតិក្កមតោ ឧបរូបរិឈានានំ សន្តតរាទិភាវោ វុត្តោ, អង្គាតិក្កមរហិតេសុ បន អារុប្បេសុ កថន្តិ? អារម្មណាតិក្កមតោ. ឯតេសុ ហិ កសិណរូបសមតិក្កមតោ បឋមំ ឈានំ រូបាវចរបញ្ចមជ្ឈានតោ សន្តំ, តតោបិ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសាតិក្កមតោ ទុតិយំ, តតោបិ អាកាសេ បវត្តវិញ្ញាណាតិក្កមតោ តតិយំ, តតោបិ អាកាសេ បវត្តវិញ្ញាណស្ស សមតិក្កមតោ ចតុត្ថន្តិ. ឯវំ អង្គសមត្តេបិ ថូលថូលាតិក្កមេន សុខុមសុខុមារម្មណតាយ ឧបរូបរិជ្ឈានានំ សន្តតរាទិភាវោ វេទិតព្ពោ សមាយាមវិត្ថារានម្បិ វត្ថានំ សុត្តសុខុមតរាទិភាវោ វិយ. ននុ អភាវារម្មណតាយ តតិយារុប្បំ សន្តបណីតតោ មនសិ ករោន្តស្ស ចតុត្ថារុប្បស្ស កថំ តត្ថ និកន្តិបរិយាទានំ, កថំ ច សមតិក្កមោ វា ហោតីតិ? អសមាបជ្ជិតុកាមតាយ, សា ច អត្តនោ សន្តបណីតតាយ. យថា ហិ រាជា ទន្តការាទិសិប្បិកានំ អតិសុខុមមនាបសិប្បំ ទិស្វា ‘‘ឆេកា វតិមេ អាចរិយា’’តិ តេសំ ឆេកតាយ តុស្សន្តោបិ ន តំ សិប្បិកភាវំ បត្ថេតិ, តំ សមតិក្កម្ម រាជភាវេ ឯវ តិដ្ឋតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ អារម្មណភេទតោ ចតុព្ពិធានម្បេតេសំ បុន បដិបទារម្មណាធិបតិហីនត្តិកភេទេហិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បច្ចេកំ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ច រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈាននិកន្តិ បរិយាទានទុក្ខតាយ បឋមារុប្បស្ស, បឋមារុប្បាទិនិកន្តិបរិយាទានទុក្ខតាយ ទុតិយារុប្បាទីនញ្ច ទុក្ខបដិបទតា, បរិយាទិណ្ណនិកន្តិកស្ស តទប្បនាបរិវាសទន្ធតាយ ទន្ធាភិញ្ញតា, វិបរិយាយេន ឥតរា ច វេទិតព្ពា. បរិត្តកសិណុគ្ឃាដិមាកាសមូលកានំ បន ចតុន្នំ បរិត្តារម្មណតា, វិបរិយាយានំ អប្បមាណារម្មណតា វេទិតព្ពា. រូបារូបាវចរា បនេត្ថ អធិបតិសហិតាវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន វិនា អធិបតីហិ. កាមាវចរា តុ អធិបតិរហិតាបិ ឧប្បជ្ជន្តិ ¶ , តេ ច អារម្មណាធិបតិ សហជាតាធិបតីតិ ទ្វេបិ លព្ភន្តិ. រូបារូបាវចរា បន សហជាតាធិបតិមេវ, នេតរំ. តត្ថ ច ឆន្ទាធិបតិនា សហជាតា ធម្មា ឆន្ទាធិបតេយ្យា, ឆន្ទោ បន អធិបតិ ឯវ, ន ឆន្ទាធិបតេយ្យោ. ឥតរេ បន អធិបតេយ្យាវ, នាធិបតយោ អញ្ញស្ស អត្តនា សហជាតស្ស ឆន្ទស្ស, ឥតរេសញ្ច អធិបតិយត្ថស្ស អភាវា. ឯកស្មិំ ហិ ចិត្តុប្បាទេ ឆន្ទាទីសុ ចតូសុបិ វិជ្ជមានេសុ យថាបច្ចយំ សហជាតាធិបតិ ¶ ឯកោវ លព្ភតិ. ឯវំ វីរិយាធិបតិយាទីសុបិ យថានុរូបំ ញាតព្ពំ. ឯវំ វិសយាទិប្បភេទតោ វិនិច្ឆយោ ញាតព្ពោ.

អរូបាវចរកុសលធម្មា និដ្ឋិតា.

លោកុត្តរា បន កុសលា មគ្គសម្បយោគភេទតោ ចតុព្ពិធា. សេយ្យថិទំ – សោតាបត្តិមគ្គសម្បយុត្តំ សកទាគាមិមគ្គសម្បយុត្តំ អនាគាមិមគ្គសម្បយុត្តំ អរហត្តមគ្គសម្បយុត្តន្តិ. ននុ ចតូសុបិ ចេតេសុ មគ្គសម្បយោគោ សមានោ អដ្ឋន្នម្បិ មគ្គង្គានំ សព្ពត្ថ ឧប្បត្តិតោ កថំ តត្ថ ភេទោតិ? អនុសយប្បហានសង្ខាតស្ស មគ្គកិច្ចស្ស ភេទតោ. អនុសយេ មារេន្តោ គច្ឆតីតិ ហិ មគ្គោ. មគ្គា ហិ យថាសកំ អនុសយេ បជហន្តិ ឯវ, និមិត្តា វុដ្ឋហន្តិ, បវត្តញ្ច ឆិន្ទន្តិ នាមាតិ វុច្ចន្តិ. និមិត្តន្តិ ច បញ្ចក្ខន្ធា, បវត្តន្តិបិ តេ ឯវ. តំ ទុវិធំ ឧបាទិន្នកំ, អនុបាទិន្នកញ្ច.

តត្ថបិ សោតាបត្តិមគ្គោ ទិដ្ឋានុសយំ, វិចិកិច្ឆានុសយំ, តទេកដ្ឋេ ច កិលេសេ, តំសហជាតានិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តានិ, វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តញ្ចាតិ បញ្ចាកុសលចិត្តានិ ច ឧប្បជ្ជមានោវ សមុគ្ឃាតេតិ, សមុគ្ឃាតេន្តោ ច អបាយភវតោ ចេវ សុគតិភវតោ ច ឋបេត្វា សត្ត ភវេ តទវសេសតោ វុដ្ឋាតិ ¶ . តត្ថ យទេតំ បឋមមគ្គានុប្បត្តិយំ ឧប្បជ្ជមានារហំ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តបញ្ចចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ, តំ រូបក្ខន្ធោ, តានិ បញ្ច ចិត្តានិ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, តំសម្បយុត្តា វេទនាទយោ ឥតរេ តយោ ខន្ធា. ឥមេ អនុបាទិន្នបញ្ចក្ខន្ធា អនុបាទិន្ននិមិត្តំ, អនុបាទិន្នប្បវត្តំ នាម. តតោ បឋមមគ្គោ វុដ្ឋាតិ, តំ ឆិន្ទតិ នាម. យទេតំ អបាយភវេ, សុគតិយញ្ច ឋបេត្វា សត្ត ភវេ តទវសេសេ ច បឋមមគ្គានុប្បត្តិយំ អាយតិំ ឧប្បជ្ជមានារហំ កម្មជក្ខន្ធបញ្ចកំ, តំ ឧបាទិន្ននិមិត្តំ, ឧបាទិន្នប្បវត្តំ នាម. តតោ បឋមមគ្គោ វុដ្ឋាតិ, តញ្ច ឆិន្ទតិ នាម. តតោវ បឋមមគ្គោ អនុសយំ បជហន្តោវ និមិត្តា វុដ្ឋហតិ, បវត្តញ្ច ឆិន្ទតិ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ឥតរមគ្គេសុបិ ឧបាទិន្នានុបាទិន្ននិមិត្តប្បវត្តំ វុដ្ឋានំ ឆិន្ទនំ យថានុរូបំ ញាតព្ពំ.

សកទាគាមិមគ្គោ បន ឱឡារិកកាមរាគានុសយំ, បដិឃានុសយំ, តទេកដ្ឋេ ច កិលេសេ, តំសហជាតានិ ច តថា បវត្តានិ ចត្តារិ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តានិ, ទ្វេ ច ទោមនស្សសហគតានីតិ ឆ អកុសលចិត្តានិ ¶ ច ឧប្បជ្ជមានោវ សមុគ្ឃាតេតិ, សមុគ្ឃាតេន្តោ ច កាមសុគតិតោ ឋបេត្វា ឯកភវំ តទវសេសតោ វុដ្ឋាតិ, បតនុភូតាវ តំសមង្គិនោ កាមរាគព្យាបាទា អធិមត្តា, តេ ច កទាចិ វិរឡាវ ឧប្បជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពា.

អនាគាមិមគ្គោបិ តានេវ តនុសហគតកាមរាគប្បដិឃានុសយវសេន ឧប្បន្នានិ ឆ ចិត្តានិ ឧប្បជ្ជមានោវ សមុគ្ឃាតេតិ, សមុគ្ឃាតេន្តោ ច កាមភវតោ វុដ្ឋាតិ. អរហត្តមគ្គោ បន រូបរាគអរូបរាគមានាវិជ្ជានុសយេ, ឧទ្ធច្ចំ, តទេកដ្ឋេ សព្ពេ កិលេសេ ច តំសហជាតានិ ចត្តារិ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តានិ, ឧទ្ធច្ចសហគតញ្ចាតិ បញ្ចាកុសលចិត្តានិ ច ឧប្បជ្ជមានោវ សមុគ្ឃាតេតិ, សមុគ្ឃាតេន្តោ ច រូបារូបតោ, សព្ពភវតោបិ ¶ វុដ្ឋាតិ. សេសំ បឋមមគ្គេ វុត្តានុសារតោ វេទិតព្ពំ. ឯវំ អនុសយប្បហានសង្ខាតកិច្ចភេទតោ ចតុន្នំ មគ្គានំ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

តទេវំ មគ្គសម្បយោគភេទតោ ចតុព្ពិធំ, បុន ឈានង្គសម្បយោគភេទតោ បច្ចេកំ បញ្ចវិធា ហោន្តិ. កថំ? បឋមមគ្គសម្បយុត្តំ តាវ វិតក្កវិចារបីតិសុខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ បឋមជ្ឈានិកំ, វិចារបីតិសុខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ ទុតិយជ្ឈានិកំ, បីតិសុខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ តតិយជ្ឈានិកំ, សុខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ ចតុត្ថជ្ឈានិកំ, ឧបេក្ខេកគ្គតាសម្បយុត្តំ បញ្ចមជ្ឈានិកញ្ចាតិ បញ្ចវិធំ ហោតិ. ឯវំ ទុតិយមគ្គាទិសម្បយុត្តា ចាតិ វីសតិវិធា ហោន្តិ, ឯត្ថ ច ចតុក្កនយវសេន សោឡសវិធតាបិ យោជេតព្ពា. កិំ បនេត្ថ ឯវំ ឈានង្គយោគភេទស្ស និយាមកំ ការណន្តិ? សង្ខារុបេក្ខាញាណំ. តស្មិំ ហិ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាភូតេ សោមនស្សសហគតេ អរិយមគ្គា បញ្ចមជ្ឈានិកា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, សោមនស្សសហគតា ចតុក្កជ្ឈានិកាវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧបេក្ខាសហគតេ ច ចតុក្កជ្ឈានិកា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧបេក្ខាសហគតា បញ្ចមជ្ឈានិកាវ ឧប្បជ្ជន្តិ.

ននុ ចេត្ថ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ សោមនស្សុបេក្ខាសហគតត្តា ចតុក្កបញ្ចមជ្ឈានិកានំ សោមនស្សុបេក្ខាសហគតភាវស្ស និយាមកហេតុ, វិតក្កាទិអង្គសមតិក្កមតោ បន នេសំ ទុតិយាទិជ្ឈានភាវស្ស និយាមកេន អញ្ញេន ភវិតព្ពំ. ន ហិ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ វិតក្កាទិវិកលំ ឧប្បជ្ជតិ. យេន តំ និយាមកំ ភវេយ្យ, កិំ តំ និយាមកការណន្តិ? បាទកជ្ឈានំ, សម្មសិតជ្ឈានំ វា. រូបារូបាវចរេសុ ហិ យំ យំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតុដ្ឋាយ យេ កេចិ បកិណ្ណកសង្ខារេ សម្មសិត្វា យេ មគ្គេ ឧប្បាទេតិ, តេ សព្ពេ តំតំឈានសទិសាវ ហោន្តិ. យំ ¶ យំ វា បន ឈានំ, តំសម្បយុត្តេ ច អនិច្ចាទិតោ វិបស្សិត្វា យេ ¶ យេ មគ្គេ ឧប្បាទេតិ, តេ ច តំតំឈានសទិសាវ ហោន្តិ ភូមិវណ្ណសទិសវណ្ណា គោធា វិយ. តត្ថ ច សុក្ខវិបស្សកស្ស ឧប្បន្នមគ្គាបិ, សមាបត្តិលាភិនា ឈានំ បាទកំ អកត្វា អសម្មសិត្វាវ ឧប្បាទិតមគ្គាបិ បឋមជ្ឈានំ បាទកំ កត្វា តំ តំ វា សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គាបិ សព្ពេ ឯកសទិសា បឋមជ្ឈានិកាវ ហោន្តិ. ន ហិ លោកុត្តរមគ្គោ អប្បនំ អប្បត្តោ នាម អត្ថិ. ទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានានិ បាទកានិ កត្វា វា តត្ថ គតេ ធម្មេ សម្មសិត្វា វា ឧប្បាទិតមគ្គា យថាក្កមំ ចតុរង្គិកា, តិវង្គិកា, ទុវង្គិកា ច ហោន្តិ. បញ្ចមជ្ឈានំ, បន អារុប្បជ្ឈានានិ ច បាទកំ កត្វា វា តត្ថ គតេ ធម្មេ សម្មសិត្វា វា ឧប្បាទិតមគ្គា ឧបេក្ខេកគ្គតាវសេន ទុវង្គិកាវ ហោន្តិ. ឯតេសញ្ច បញ្ចន្នំ ឈានិកានម្បិ បុព្ពភាគេ វិបស្សនា សោមនស្សសហគតាបិ ហោតិ ឧបេក្ខាសហគតាបិ, វុដ្ឋានគាមិនី បន វិបស្សនា ចតុក្កជ្ឈានិកានំ សោមនស្សសហគតា ហោតិ. បញ្ចមជ្ឈានិកានំ បន ឧបេក្ខាសហគតាវាតិ តទេវ បាទកជ្ឈានំ, សម្មសិតជ្ឈានំ វា និយាមកការណន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សម្បយោគតោ វិនិច្ឆយោ.

ធម្មុទ្ទេសាទិតោ បន បឋមជ្ឈានិកេសុ តាវ ចតូសុ កាមាវចរបឋមកុសលេ វុត្តធម្មេសុ ឋបេត្វា ករុណាមុទិតា សត្តតិំស ធម្មា ហោន្តិ. វិរតិយោ បនេត្ថ និយតា, បាឡិយញ្ច (ធ. ស. ២៧៧) រូបេន និទ្ទិដ្ឋា, ឆន្ទាទយោ ច ចត្តារោ យេវាបនកាតិ វេទិតព្ពា.

សង្គហវារេ បន ពោធិបក្ខិយធម្មេសុ បុព្ពេ សង្គហិតាវសេសានំ សតិបដ្ឋានសម្មប្បធានឥទ្ធិបាទពោជ្ឈង្គានំ វសេន អតិរេកា ចត្តារោ សង្គហា វេទិតព្ពា. បឋមជ្ឈានិកមគ្គសម្បយុត្តេសុ ហិ ធម្មេសុ សតិ ឧបដ្ឋានដ្ឋេន សតិបដ្ឋានំ, សា វិសយភេទេន ចតុព្ពិធា, ឥតរេ អស្សតិបដ្ឋានាតិ សព្ពេវ ¶ តេ ទ្វិធា ហោន្តិ. តថា វីរិយំ បទហនដ្ឋេន សម្មប្បធានំ, តំ កិច្ចភេទេន ចតុព្ពិធំ, ឥតរេ អសម្មប្បធានាតិ. តថា ឆន្ទោ វីរិយំ ចិត្តំ អមោហោតិ ចត្តារោ ធម្មា ឥជ្ឈនកដ្ឋេន យថាក្កមំ ‘‘ឆន្ទិទ្ធិបាទោ វីរិយចិត្តវីមំសិទ្ធិបាទោ’’តិ នាមេន ‘‘ឥទ្ធិបាទា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឥតរេ ‘‘អនិទ្ធិបាទា’’តិ. តថា សតិ អមោហោ វីរិយំ បីតិ បស្សទ្ធិ សមាធិ តត្រមជ្ឈត្តតាតិ ឥមេ សត្ត ធម្មា ពុជ្ឈនដ្ឋេន យថាក្កមំ ‘‘សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ វីរិយបីតិបស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ’’តិ វុច្ចន្តិ, ឥតរេ អពោជ្ឈង្គាតិ ឯវំ ចត្តារោ សង្គហា.

សេសំ សព្ពំ លក្ខណាទិតោ បដ្ឋាយ សុញ្ញតវារបរិយោសានំ កាមាវចរបឋមកុសលេ វុត្តសទិសមេវ ¶ , កេវលំ បន មគ្គង្គសង្គហេ ‘‘អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ៣៣៧) បទភាជនីយេ សរូបេនេវ និទ្ទិដ្ឋំ, ឥន្ទ្រិយសង្គហេ បញ្ញិន្ទ្រិយដ្ឋានេ បឋមមគ្គស្ស អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ គហេត្វា ឥតរមគ្គានំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ គហេត្វាវ អដ្ឋិន្ទ្រិយន្តិ អដ្ឋិន្ទ្រិយតា, សព្ពត្ថ លោកុត្តរតា ច វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ. បឋមជ្ឈានិកា ចត្តារោ មគ្គា.

តថា ទុតិយជ្ឈានិកេសុបិ កេវលំ ធម្មុទ្ទេសេ វិតក្កាភាវោ, សង្គហវារេ ចតុរង្គជ្ឈានតា, សត្តង្គមគ្គតា ច វិសេសោ, សេសំ បឋមជ្ឈានិកសទិសមេវ. ទុតិយជ្ឈានិកមគ្គា.

តថា តតិយជ្ឈានិកេសុបិ កេវលំ ធម្មុទ្ទេសេ វិចារាភាវោ, សង្គហវារេ តិវង្គិកជ្ឈានតា ច វិសេសោ, សេសំ ទុតិយជ្ឈានិកសទិសមេវ. តតិយជ្ឈានិកមគ្គា.

តថា ចតុត្ថជ្ឈានិកេសុបិ កេវលំ ធម្មុទ្ទេសេ បីតិយា អភាវោ, កោដ្ឋាសវារេ ទុវង្គិកជ្ឈានតា, ឆឡង្គិកពោជ្ឈង្គតា ¶ ច វិសេសោ, សេសំ តតិយជ្ឈានិកសទិសមេវ. ចតុត្ថជ្ឈានិកមគ្គា.

តថា បញ្ចមជ្ឈានិកេសុបិ កេវលំ សព្ពត្ថ វេទនាបរិវត្តនមេវ វិសេសោ, សេសំ ចតុត្ថជ្ឈានិកសទិសមេវ. បញ្ចមជ្ឈានិកមគ្គា. ឯវំ ធម្មុទ្ទេសាទិតោ វិនិច្ឆយោ.

វិសយាទិប្បភេទតោ បន សព្ពេបិ លោកុត្តរកុសលា អារម្មណតោ និព្ពានារម្មណាវ, តស្មា ន តតោ នេសំ ភេទោ, បដិបទាទិភេទតោ បន បុព្ពេ វុត្តនយេន បច្ចេកំ ភេទោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច យោ នាមរូបបរិគ្គហតោ បដ្ឋាយ កិលមន្តោ វិបស្សនំ អារភិត្វា ទុក្ខេន កសិរេន កិលេសេ វិក្ខម្ភេតិ, តស្ស ទុក្ខា បដិបទា ហោតិ. យោ បន វិក្ខម្ភិតកិលេសោ, សោ វិបស្សនាបរិវាសំ វាសេន្តោ ចិរេន មគ្គបាតុភាវំ បាបុណាតិ, តស្ស ទន្ធាភិញ្ញា ហោតិ. ឥមិនា នយេន ឥតរា តិស្សោបិ បដិបទាភិញ្ញាយោ វេទិតព្ពា. យថា ច បដិបទាទិភេទតោ, ឯវំ វិមោក្ខភេទតោបិ បច្ចេកំ ទ្វិធា ហោន្តិ – សុញ្ញតវិមោក្ខោ អប្បណិហិតវិមោក្ខោតិ.

តត្ថ សុញ្ញតន្តិ, អប្បណិហិតន្តិ ច លោកុត្តរមគ្គស្ស នាមំ. សោ ហិ អាគមនតោ សគុណតោ អារម្មណតោតិ តីហិ ការណេហិ នាមំ លភតិ. កថំ? ឥធ ភិក្ខុ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានិកោ អាទិតោ បដ្ឋាយ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា’’តិ តិវិធំ អនុបស្សនំ អារោបេត្វា ¶ សម្មសន្តោ វិចរតិ, សចស្ស វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា តេភូមកេ សង្ខារេ អនត្តតោ វិបស្សតិ, អយំ អត្តសុញ្ញតាទស្សនដ្ឋេន សុញ្ញតា នាម ហោតិ. សចេ ទុក្ខតោ វិបស្សតិ, អយំ តណ្ហាបណិធិរហិតដ្ឋេន អប្បណិហិតា នាម ហោតិ, តា ឧភោបិ អាគមនីយដ្ឋានេ ឋត្វា អត្តនោ អត្តនោ មគ្គស្ស យថាក្កមំ សុញ្ញតមគ្គោ ¶ អប្បណិហិតមគ្គោតិ នាមំ ទេន្តិ. ឯវំ អាគមនតោ នាមលាភោ វេទិតព្ពោ. ននុ សុត្តន្តេសុ សចេ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា អនិច្ចតោ បស្សតិ, តស្សា វសេន មគ្គោ អនិមិត្តវិមោក្ខោ ហោតីតិ កត្វា តយោ វិមោក្ខា កថិតាតិ? សច្ចំ, អបិ ច ខោ បរិយាយតោ កថិតា, និប្បរិយាយតោ បន សយម្បិ សនិមិត្តា អត្តនោ មគ្គស្ស អនិមិត្តនាមំ ទាតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ទ្វេ ឯវ វិមោក្ខា ហោន្តីតិ. តិស្សោបិ ហិ វិបស្សនា និច្ចនិមិត្តំ, សុខនិមិត្តញ្ច ឧគ្ឃាដនេន អនិមិត្តវោហារំ លភន្តិ, តិស្សោបិ និមិត្តភូតេសុ ខន្ធេសុ ចរណតោ សនិមិត្តាវ, តស្មា សយំ អាគមនីយដ្ឋានេ ឋត្វា អត្តនោ មគ្គស្ស និប្បរិយាយតោ អនិមិត្តនាមំ ទាតុំ ន សក្កោន្តិ. យស្មា បន មគ្គោ សយំ រាគាទីហិ សុញ្ញោ, រាគាទិនិមិត្តបណិធិរហិតោ ច, តស្មា សគុណេនេវ សុញ្ញតនាមំ, អប្បណិហិតនាមញ្ច លភតិ. ឯវមស្ស សគុណតោ នាមលាភោ វេទិតព្ពោ. យស្មា បន និព្ពានំ រាគាទីហិ, សង្ខារេហិ ច សុញ្ញត្តា, រាគាទិនិមិត្តបណិធិរហិតត្តា ច ‘‘សុញ្ញតំ, អនិមិត្តំ, អប្បណិហិត’’ន្តិ ច វុច្ចតិ, តស្មា តំ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គោបិ ‘‘សុញ្ញតោ, អនិមិត្តោ, អប្បណិហិតោ’’តិ ច នាមំ លភតិ. ឯវំ អារម្មណតោ នាមលាភោ វេទិតព្ពោ.

តេសុ ឥធ អាគមនតោវ មគ្គោ នាមំ លភតិ, ន សគុណតោ, នាបិ អារម្មណតោ, សគុណារម្មណតោ នាមលាភស្ស សុត្តន្តេសុ បរិយាយទេសិតត្តា. តេនេវ ហេត្ថ មគ្គានំ សគុណារម្មណតោបិ អនិមិត្តវិមោក្ខតំ អគ្គហេត្វា សុញ្ញតអប្បណិហិតវិមោក្ខតាវ អាគមនតោ វុត្តា, តញ្ចាគមនំ ទុវិធំ វិបស្សនាគមនំ, មគ្គាគមនញ្ច. តត្ថ វិបស្សនាគមនតោ មគ្គោ ច សុញ្ញតាទិនាមំ លភតិ, មគ្គាគមនតោ ច លភតេវ, ឥធ បន មគ្គស្ស អធិប្បេតត្តា ¶ វិបស្សនាគមនតោវ វេទិតព្ពំ. ឯវំ វិមោក្ខភេទតោ បច្ចេកំ ទ្វិធា ហោន្តិ. ឯវំ វិសយាទិប្បភេទតោ វិនិច្ឆយោ.

លោកុត្តរកុសលធម្មា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតា ច មោហវិច្ឆេទនិយា នាម

អភិធម្មមាតិកត្ថសំវណ្ណនាយ

‘‘កុសលា ធម្មា’’តិ បទស្ស អត្ថវណ្ណនា.

អកុសលបទត្ថោ

លោភមូលវណ្ណនា

អកុសលា ¶ បន ធម្មា ភូមិតោ ឯកវិធា កាមាវចរាវ, សម្បយោគតោ បន មូលវសេន តិវិធា ហោន្តិ លោភមូលា ទោសមូលា មោហមូលាតិ. តត្ថ លោភមូលា អដ្ឋវិធា សោមនស្សសហគតំ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារំ, សោមនស្សសហគតំ ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារំ, ឧបេក្ខាសហគតំ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារំ, ឧបេក្ខាសហគតំ ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារន្តិ.

តត្ថ ឥដ្ឋារម្មណេ លោភពហុលតាទីហិ ការណេហិ សោមនស្សសហគតតា, អសទ្ធម្មសវនអកល្យាណមិត្តតាទីហិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តតា ច វេទិតព្ពា. យទា ហិ ‘‘នត្ថិ កាមេសុ អាទីនវោ’’តិអាទិនា នយេន មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ កាមេ វា បរិភុញ្ជតិ, ទិដ្ឋមង្គលាទីនិ វា សារតោ បច្ចេតិ សភាវតិក្ខេនេវ អនុស្សាហិតេន ចិត្តេន, តទា បឋមំ អកុសលចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យទា មន្ទេន សមុស្សាហិតេន, តទា ទុតិយំ. យទា មិច្ឆាទិដ្ឋិំ អបុរក្ខត្វា កេវលំ ហដ្ឋតុដ្ឋោ មេថុនំ វា សេវតិ, បរសម្បត្តិំ ¶ វា អភិជ្ឈាយតិ, បរភណ្ឌំ វា ហរតិ សភាវតិក្ខេនានុស្សាហិតេន, តទា តតិយំ. យទា សមុស្សាហិតេន, តទា ចតុត្ថំ. យទា បន កាមានំ វា អសម្បត្តិំ អាគម្ម, អញ្ញេសំ វា សោមនស្សហេតូនំ អភាវេន ចតូសុបិ វិកប្បេសុ សោមនស្សរហិតតា ហោតិ, តទា សេសានិ ចត្តារិ ឧបេក្ខាសហគតានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ អយំ សម្បយោគតោ វិនិច្ឆយោ.

ធម្មុទ្ទេសតោ បន បឋមាកុសលេ តាវ និយតា បាឡិយំ សរូបេនាគតា សោឡស, យេវាបនកវសេន ចត្តារោតិ វីសតិ ធម្មា ហោន្តិ. កថំ? ផស្សោ វេទនា សញ្ញា ចេតនា ចិត្តំ វិតក្កោ វិចារោ បីតិ វីរិយំ ឯកគ្គតា ជីវិតំ អហិរិកំ អនោត្តប្បំ លោភោ មោហោ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឥមេ សរូបេនាគតា សោឡស ធម្មា, ឆន្ទោ អធិមោក្ខោ មនសិការោ ឧទ្ធច្ចន្តិ ឥមេ យេវាបនកា ចត្តារោតិ. បទភាជនីយេ បន បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ‘‘ផស្សបញ្ចកំ ឈានង្គបញ្ចកំ វីរិយសមាធិមនោសោមនស្សជីវិតវសេន ឥន្ទ្រិយានិ បញ្ច, មិច្ឆាទិដ្ឋិសង្កប្បវាយាមសមាធិវសេន មគ្គង្គានិ ចត្តារិ, វីរិយសមាធិអហិរិកានោត្តប្បវសេន ពលានិ ចត្តារិ, លោភោ មោហោតិ ទ្វេ មូលានិ, អភិជ្ឈា មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ទ្វេ កម្មបថានិ, អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ¶ លោកនាសទុកំ, សមថោ បគ្គាហោ អវិក្ខេបោ ចាតិ ឯវំ សរូបេនាគតានំ ទ្វត្តិំសធម្មានំ សោឡសសុ ឯវ សមវរោធោ, សវិភត្តិកាវិភត្តិកភេទោ ច កាមាវចរបឋមកុសលេ វុត្តានុសារតោ ញាតព្ពោ. អយំ ធម្មុទ្ទេសតោ វិនិច្ឆយោ.

លក្ខណាទិវិភាគតោ បន ន ហិរីយតីតិ អហិរិកោ, អហិរិកស្ស ភាវោ អហិរិក្កំ, ន ឱត្តប្បំ អនោត្តប្បំ. តេសុ អហិរិក្កំ កាយទុច្ចរិតាទីហិ អជិគុច្ឆនលក្ខណំ, អលជ្ជាលក្ខណំ វា, អនោត្តប្បំ តេហេវ អសារជ្ជនលក្ខណំ, អនុត្តាសលក្ខណំ ¶ វា, សេសំ ហិរិឱត្តប្បានំ វុត្តប្បដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពំ.

លុព្ភតិ តេន, សយំ វា លុព្ភតិ, លុព្ភនមត្តមេវ វា តន្តិ លោភោ. សោ អារម្មណគហណលក្ខណោ មក្កដាលេបោ វិយ, អភិសង្គរសោ តត្តកបាលេ ខិត្តមំសបេសិ វិយ, អបរិច្ចាគបច្ចុបដ្ឋានោ តេលញ្ជនរាគោ វិយ, សញ្ញោជនីយធម្មេសុ អស្សាទទស្សនបទដ្ឋានោ. តណ្ហានទិភាវេន វឌ្ឍមានោ សីឃសោតា នទី វិយ មហាសមុទ្ទំ អបាយមេវ គហេត្វា គច្ឆតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

មុយ្ហន្តិ តេន, សយំ វា មុយ្ហតិ, មុយ្ហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ. សោ ចិត្តស្ស អន្ធការលក្ខណោ, អញ្ញាណលក្ខណោ វា, អសម្បដិវេធរសោ, អារម្មណសភាវច្ឆាទនរសោ វា, អសម្មាបដិបត្តិបច្ចុបដ្ឋានោ, អន្ធការបច្ចុបដ្ឋានោ វា, អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានោ, សព្ពាកុសលានំ មូលន្តិ ទដ្ឋព្ពោ.

មិច្ឆា បស្សន្តិ តាយ, សយំ វា មិច្ឆា បស្សតិ, មិច្ឆាទស្សនមត្តមេវ វា ឯសាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. សា អយោនិសោ អភិនិវេសលក្ខណា, បរាមាសរសា, មិច្ឆាភិនិវេសបច្ចុបដ្ឋានា, អរិយានំ អទស្សនកាមតាទិបទដ្ឋានា, បរមំ វជ្ជន្តិ ទដ្ឋព្ពា.

ឧទ្ធតភាវោ ឧទ្ធច្ចំ. តំ អវូបសមលក្ខណំ, អនវដ្ឋានរសំ, ភន្តតាបច្ចុបដ្ឋានំ, អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ, ចិត្តវិក្ខេបោតិ ទដ្ឋព្ពោ. សេសោ បនេត្ថ សុញ្ញតវារបរិយោសានោ សព្ពោបិ វិនិច្ឆយោ កុសលាធិការេ វុត្តានុសារតោ វេទិតព្ពោ. កេវលំ សង្គហវារេ បាឡិយំ អាគតវសេន ¶ បញ្ចិន្ទ្រិយតា, ចតុរង្គមគ្គតា, ចតុព្ពិធពលតា, ទ្វេហេតុតា, សព្ពត្ថ អកុសលភាវោ ច វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ. បឋមាកុសលំ និដ្ឋិតំ.

យថា ¶ ច បឋមេ, ឯវំ ទុតិយេបិ សសង្ខារតា, យេវាបនកេសុ ថិនមិទ្ធានំ សម្ភវោ, និយតតា ច វិសេសោ. តត្ថ ថិននតា ថិនំ, មិទ្ធនតា មិទ្ធំ, អនុស្សាហនសំសីទនតា, សត្តិវិឃាតោ ចាតិ អត្ថោ. តត្ថ ថិនំ អនុស្សាហលក្ខណំ, វីរិយវិនោទនរសំ, សំសីទនបច្ចុបដ្ឋានំ. មិទ្ធំ អកម្មញ្ញតាលក្ខណំ, ឱនហនរសំ, លីនតាបច្ចុបដ្ឋានំ, បចលាយិកានិទ្ទាបច្ចុបដ្ឋានំ វា, ឧភយម្បិ អរតិតន្ទិវិជម្ភិកាទីសុ អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ. ទុតិយំ.

តតិយេ សព្ពោបិ វិនិច្ឆយោ បឋមាកុសលេ វុត្តនយោវ. កេវលំ ទិដ្ឋិយា អភាវោ, យេវាបនកេសុ មានស្ស សម្ភវោ, អនិយតតា ច, សង្គហវារេ តិវង្គិកមគ្គតា ច វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ. តត្ថ មញ្ញតីតិ មានោ. សោ ឧណ្ណតិលក្ខណោ, សម្បគ្គហរសោ, កេតុកម្យតាបច្ចុបដ្ឋានោ, ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភបទដ្ឋានោ, ឧម្មាទោ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. តតិយំ.

យថា ច តតិយេ, ឯវំ ចតុត្ថេបិ. ថិនមិទ្ធញ្ចេត្ថ សសង្ខារតា ច អធិកា, សេសំ តាទិសមេវ. ចតុត្ថំ.

បញ្ចមឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមេសុ សោមនស្សដ្ឋានេ ឧបេក្ខាសម្ភវោ, បីតិយា ច អភាវោ, តតោ ឯវ សង្គហវារេ ចតុរង្គជ្ឈានតា ច វិសេសោ, សេសំ សព្ពំ បឋមទុតិយតតិយចតុត្ថចិត្តសទិសមេវ.

លោភមូលា និដ្ឋិតា.

ទោសមូលវណ្ណនា

ទោសមូលា បន ទ្វិធា ទោមនស្សសហគតំ បដិឃសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ, តថា សសង្ខារំ. ឯវំ សម្បយោគតោ. ធម្មុទ្ទេសាទិតោ បន បឋមេ តាវ បឋមាកុសលេ វុត្តេសុ បីតិលោភទិដ្ឋិយោ វជ្ជេត្វា ទោសំ ¶ , យេវាបនកេសុ អនិយតានិ ¶ ឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចានិ, សោមនស្សដ្ឋានេ ទោមនស្សញ្ច បក្ខិបិត្វា ឯកវីសតិ ធម្មា ហោន្តិ. យេវាបនកា ចេត្ថ សត្ត. តត្ថ ទុស្សន្តិ តេន, សយំ វា ទុស្សតិ, ទុស្សនមត្តមេវ វា តន្តិ ទោសោ. សោ ចណ្ឌិក្កលក្ខណោ បហដាសីវិសោ វិយ, វិសប្បនរសោ វិសនិបាតោ វិយ, អត្តនោ និស្សយទហនរសោ វា ទាវគ្គិ វិយ, ទុស្សនបច្ចុបដ្ឋានោ លទ្ធោកាសោ វិយ សបត្តោ, អាឃាតវត្ថុបទដ្ឋានោ, វិសសំសដ្ឋបូតិមុត្តំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. ឥស្សាយនា ឥស្សា. សា បរសម្បត្តីនំ ឧសូយនលក្ខណា, តត្ថេវ អនភិរតិរសា, តតោ វិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា, បរសម្បត្តិបទដ្ឋានា, សញ្ញោជនន្តិ ទដ្ឋព្ពា. មច្ឆេរភាវោ មច្ឆរិយំ. តំ លទ្ធានំ វា លភិតព្ពានំ វា អត្តនោ សម្បត្តីនំ និគូហនលក្ខណំ, តាសញ្ញេវ បរេហិ សាធារណភាវអក្ខមនរសំ, សង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានំ, កដុកញ្ចុកតាបច្ចុបដ្ឋានំ វា, អត្តសម្បត្តិបទដ្ឋានំ, ចេតសោ វិរូបភាវោតិ ទដ្ឋព្ពំ. កុច្ឆិតំ កតំ កុកតំ, តស្ស ភាវោ កុក្កុច្ចំ. តំ បច្ឆានុតាបលក្ខណំ, កតាកតានុសោចនរសំ, វិប្បដិសារបច្ចុបដ្ឋានំ, កតាកតបទដ្ឋានំ, ទាសព្យមិវ ទដ្ឋព្ពំ. សង្គហវារេ ទុក្ខេន សទ្ធិំ ចតុរង្គជ្ឈានតា, ទោមនស្សេន បញ្ចិន្ទ្រិយតា, តិវង្គិកមគ្គតា, ទោសមោហវសេន ទ្វិហេតុកតា ច វេទិតព្ពា. សេសោ បន សព្ពោ វិនិច្ឆយោ បឋមាកុសលេ វុត្តសទិសោ ឯវ. យថា ច បឋមេ, ឯវំ ទុតិយេបិ, សសង្ខារតា បន ថិនមិទ្ធេហិ សទ្ធិំ នវយេវាបនកតា ច វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ.

ទោសមូលា និដ្ឋិតា.

មោហមូលវណ្ណនា

មោហមូលាបិ ទ្វិធា ឧបេក្ខាសហគតំ វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តំ, តថា ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តន្តិ. តត្ថ បឋមេ ធម្មុទ្ទេសតោ តាវ ផស្សបញ្ចកំ វិតក្កោ វិចារោ វីរិយំ ឯកគ្គតា ជីវិតំ អហិរិកំ អនោត្តប្បំ មោហោ វិចិកិច្ឆាតិ សរូបេនាគតា ចុទ្ទស ¶ , ឧទ្ធច្ចំ មនសិការោតិ យេវាបនកា ទ្វេ ចាតិ សោឡស ធម្មា ហោន្តិ, ឯកគ្គតា ចេត្ថ ចិត្តដ្ឋិតិមត្តា, ឥន្ទ្រិយមគ្គពលភាវំ ន សម្បាបុណាតិ. តតោ ឯវ សង្គហវារេ សមាធិំ វជ្ជេត្វា ឧបេក្ខាយ សទ្ធិំ ចត្តារិ ឥន្ទ្រិយានិ, ទ្វេ ¶ មគ្គង្គានិ, តីណិ ពលានិ ហោន្តិ. មោហោ បនេត្ថ ឯកោវ ហេតុ. សេសោ បនេត្ថ សព្ពោ វិនិច្ឆយោ វុត្តនយោ ឯវ.

តត្ថ វិគតា ចិកិច្ឆា ឯតិស្សាតិ វិចិកិច្ឆា. សា សំសយលក្ខណា, កម្បនរសា, អនិច្ឆយបច្ចុបដ្ឋានា, អនេកំសភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានា, បដិបត្តិអន្តរាយករាតិ ទដ្ឋព្ពា. យថា ច វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តេ, ឯវំ ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តេបិ. កេវលំ វិចិកិច្ឆាយ អភាវោ, អធិមោក្ខស្ស ច ភាវោ, តតោ ឯវ ពលវតរសមាធិតា, តេនេវ សង្គហវារេ សមាធិនា សទ្ធិំ បញ្ចិន្ទ្រិយតា, តិវង្គិកមគ្គតា, ចតុព្ពលតា ច ហោតិ. ឧទ្ធច្ចញ្ចេត្ថ សរូបេនេវ និទ្ទិដ្ឋំ, អធិមោក្ខមនសិការា ទ្វេ យេវាបនកវសេនាតិ អយំ វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ. ឥមានិ បន ទ្វេ ចិត្តានិ នានាវិសយេ, ឯកវិសយេ ច អសណ្ឋហនតោ បវដ្ដនកានិ. ឧទ្ធច្ចសហគតំ ហិ លទ្ធាធិមោក្ខតាយ លទ្ធបតិដ្ឋំ ឯការម្មណេយេវ បតិដ្ឋាយ បតិដ្ឋាយ បវដ្ដតិ ចតុរស្សមណិ វិយ, ឥតរំ នានារម្មណេសុ វដ្ដមណិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧទ្ធច្ចសហគតញ្ច ឋបេត្វា សេសា ឯកាទស បដិសន្ធិំ ជនេន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

វិសយាទិប្បភេទតោ បនេតេ ទ្វាទសបិ វត្ថារម្មណវសេន តាវ ឆព្ពិធា ហោន្តិ. តេសុ លោភមោហមូលា បន ទស បញ្ចទ្វារេ ហទយវត្ថុំ និស្សាយេវ, មនោទ្វារេ និស្សាយ វា អនិស្សាយ វា ជវនកិច្ចំ សាធយមានា ឆព្ពិធា. តថា ទោសមូលា និស្សាយេវ បន បវត្តន្តិ. លោភមូលា បន ¶ អទិន្នាទានកាមមិច្ឆាចារមុសាវាទបេសុញ្ញសម្ផប្បលាបាភិជ្ឈាសង្ខាតានំ ឆន្នំ កម្មបថានំ វសេន ឆព្ពិធា. ទិដ្ឋិសម្បយុត្តា បនេត្ថ មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេនាបីតិ សត្តវិធា ហោន្តិ. ទោសមូលា បន បាណាភិបាតាទិន្នាទានមុសាវាទបេសុញ្ញផរុសសម្ផប្បលាបព្យាបាទវសេន សត្តវិធា ហោន្តិ. ទសន្នម្បិ បនេសំ ទ្វារកម្មវសេន ចេវ វីមំសាវជ្ជិតាធិបតិត្តយវសេន ច កុសលេ វុត្តនយេន វិភាគោ វេទិតព្ពោ. ឯកន្តហីនត្តា ហីនត្តិកភេទោ នត្ថិ. អារម្មណាធិបតិ បនេត្ថ លោភមូលេសុ ឯវ, ន ឥតរេសុ, មោហមូលេសុ បន សហជាតាធិបតិបិ នត្ថិ, តថា កម្មបថភេទោបិ. ន ហិ បវដ្ដមានំ កញ្ចិ អធិបតិំ ករោតិ. ទោសោ វា សវិសយំ, វិចិកិច្ឆាចិត្តញ្ច បដិបត្តិមន្តរាយករត្តេន ទុច្ចរិតហេតុភូតម្បិ បាណាតិបាតាទីនំ ទោសលោភមូលចិត្តេហេវ សន្និដ្ឋាបនិយតោ កម្មបថភេទំ ន គច្ឆតិ, បុព្ពភាគេ ឯវ បន ហេតុ ហោតិ. តេនេវស្ស អបាយហេតុតា បឋមមគ្គវជ្ឈតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អតីតាទិភេទតោ បន ទ្វាទសន្នំ បច្ចេកមនន្តតា, សេសោ ច វិនិច្ឆយោ កុសលាធិការេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ.

អកុសលា ធម្មា និដ្ឋិតា.

អព្យាកតបទត្ថោ

អហេតុកកុសលវិបាកវណ្ណនា

អព្យាកតា ¶ បន ធម្មា ជាតិតោ ចតុព្ពិធា វិបាកកិរិយរូបនិព្ពានវសេន. តត្ថ វិបាកាព្យាកតា ធម្មា ជាតិតោ ច ទ្វិធា ហោន្តិ កុសលាកុសលវិបាកវសេន. តត្ថ កុសលវិបាកា ភូមិតោ ចតុព្ពិធា កាមរូបារូបាវចរលោកុត្តរវិបាកវសេន. តត្ថ កាមាវចរវិបាកា អហេតុកា សហេតុកាតិ ទុវិធា. តត្ថ អលោភាទិសហជាតហេតុវិរហិតា អហេតុកា. តេ សម្បយោគវត្ថារម្មណាទិភេទតោ ¶ អដ្ឋវិធា. សេយ្យថិទំ – ឧបេក្ខាសហគតំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តថា សោតឃានជិវ្ហាវិញ្ញាណំ, សុខសហគតំ កាយវិញ្ញាណំ, ឧបេក្ខាសហគតា មនោធាតុ, សោមនស្សសហគតា មនោវិញ្ញាណធាតុ, តថា ឧបេក្ខាសហគតា ចាតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ហិ ចត្តារិ ចក្ខុបសាទាទីសុ ចតូសុ ឧបាទាយរូបេសុ ឧបាទាយរូបានំ ឃដ្ដនានិឃំសស្ស បិចុបិណ្ឌេ បិចុបិណ្ឌស្សេវាតិទុព្ពលតាយ ឧបេក្ខាវេទនាសម្បយុត្តានេវ ហោន្តិ. កាយវិញ្ញាណំ បន កាយិន្ទ្រិយេ ផោដ្ឋព្ពភូតត្តយឃដ្ដនានិឃំសស្ស អធិករណិមត្ថកេ ឋបិតបិចុបិណ្ឌេ កូដបហារស្សេវ ពលវតាយ បសាទនិស្សយេសុបិ ភូតេសុ បដិឃាតសម្ភវតោ សុខសហគតំ ហោតិ, មនោធាតុ អត្តនោ គហណទុព្ពលតាយ អតិឥដ្ឋេបិ ឧបេក្ខាសហគតាវ, មនោវិញ្ញាណធាតុ បន អតិឥដ្ឋេ សោមនស្សសហគតា, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ឧបេក្ខាសហគតាតិ អយំ សម្បយោគតោ វិនិច្ឆយោ.

ធម្មុទ្ទេសាទិតោ បន ចក្ខុវិញ្ញាណេ តាវ ផស្សបញ្ចកំ, ឯកគ្គតា, ជីវិតន្តិ សរូបេនាគតា សត្ត, យេវាបនកវសេន មនសិការោ ឯកោ ចាតិ អដ្ឋ ធម្មា ហោន្តិ. សង្គហតោ បនេត្ថ ខន្ធាយតនធាតុអាហារិន្ទ្រិយវសេន បញ្ចេវសង្គហា. តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុធម្មធាតុវសេន ធាតុសង្គហោ, មនោ ឧបេក្ខាជីវិតិន្ទ្រិយវសេន ឥន្ទ្រិយសង្គហោ ច វេទិតព្ពោ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឯត្ថ ច វិជ្ជមានាបិ វេទនា ឈានង្គតំ ន គច្ឆតិ, ឥន្ទ្រិយំ បន ហោតិ. ឯកគ្គតា ឥន្ទ្រិយមគ្គង្គពលភាវម្បិ ន គច្ឆតិ អតិទុព្ពលត្តា. វិតក្កបច្ឆិមកំ ហិ ឈានំ, ហេតុបច្ឆិមកោ មគ្គោ, ពលញ្ច. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណេសុបិ. កេវលំ បន សង្គហវារេ សោតវិញ្ញាណធាតុអាទិវសេន ធាតុសង្គហោ, កាយវិញ្ញាណេ វេទនាបរិវត្តនញ្ច វិសេសោ. យថា ¶ ចេត្ថ, ឯវំ មនោធាតុយាបិ. កេវលំ បន វិតក្កវិចារា ទ្វេ យេវាបនកា ច អធិមោក្ខោតិ តយោ ធម្មា អធិកា. សង្គហវារេ មនោធាតុធម្មធាតុវសេន ធាតុសង្គហោ, វិតក្កវិចារុបេក្ខេកគ្គតាហិ ចតូហិ ឈានង្គសង្គហោ ច វិសេសោ. បាឡិយំ បនេត្ថ កិញ្ចាបិ ឈានង្គសង្គហោ ¶ ន ឧទ្ធដោ, តថាបិ សវិតក្កេសុ និយមេន ឈានង្គតាសម្ភវតោ គហេតព្ពោវ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ មនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយេបិ. សោមនស្សសហគតតាយ បនេត្ថ បីតិ អធិកា, សង្គហវារេ ច បញ្ចង្គជ្ឈានតា, វេទនាបរិវត្តនំ, ឧភយត្ថាបិ មនោវិញ្ញាណធាតុធម្មធាតុវសេន ធាតុសង្គហោ ច វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ.

វិសយាទិប្បភេទតោ បន ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ បញ្ច យថាក្កមំ ចក្ខាទិឯកេកមេវ វត្ថុំ និស្សាយ បច្ចុប្បន្នេ, ឥដ្ឋេ ច រូបាទិឯកេការម្មណេ ឯវ កិរិយមនោធាតុអនន្តរំ អាលោកាកាសវាយុជលបថវីសហការីនិ បសាទកាទីនិ ទស្សនសវនឃាយនសាយនផុសនកិច្ចានិ សាធយមានានិ ចក្ខុទ្វារាទីសុ ឯកេកស្មិំ ឯវ វិបច្ចន្តិ. ឯវមេតេសំ វត្ថុទ្វារារម្មណកិច្ចានិ វិសុំ និយតានិ. ឋានំ បន តេសំ បញ្ចន្នម្បិ ឯកមេវ, តេន នេសំ ន ភេទោ. មនោធាតុ បន ហទយវត្ថុំ និស្សាយេវ បច្ចុប្បន្នេសុ រូបាទីសុ បញ្ចសុបិ អារម្មណេសុ បញ្ចវិញ្ញាណានន្តរំ សម្បដិច្ឆនកិច្ចំ សាធយមានា បញ្ចសុបិ ទ្វារេសុ បវត្តតិ, សោមនស្សសហគតា មនោវិញ្ញាណធាតុ បន ហទយវត្ថុំ និស្សាយេវ អតិឥដ្ឋេ បច្ចុប្បន្នេ បញ្ចារម្មណេ វិបាកមនោធាតុអនន្តរំ សន្តីរណកិច្ចំ, ឆសុបិ ទ្វារេសុ ឆសុ ពលវកាមាវចរារម្មណេសុ អតីតាទីសុ ជវនានន្តរំ តទារម្មណកិច្ចញ្ច សាធយមានា វិបច្ចតិ. ឯវមេតិស្សា ទ្វារារម្មណកិច្ចដ្ឋានានិ អនិពទ្ធានិ, តតោ តេហិ ភេទោ ហោតិ, វត្ថុ បន តត្ថេវ និពទ្ធំ, តតោ ន ភេទោ, ឯវមុបេក្ខាសហគតាយបិ. កេវលំ ¶ បនេសា ទ្វារវិនិមុត្តាបិ ហុត្វា សុគតិយំ ជច្ចន្ធពធិរជច្ចុម្មត្តកាទីនំ បដិសន្ធិកាលេ បុរិមចុតិចិត្តានន្តរំ កម្មពលេនោបដ្ឋិតំ កម្មកម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តេសុ អញ្ញតរំ អតីតាទិភេទំ ឆព្ពិធម្បិ កាមាវចរារម្មណមារព្ភ បដិសន្ធិកិច្ចំ, តទនន្តរតោ បដ្ឋាយ យាវតាយុកំ ភវង្គកិច្ចំ, អន្តេ ចុតិកិច្ចញ្ច, វុត្តនយេន សន្តីរណតទារម្មណកិច្ចានិ ច សាធយមានា ឥមេសុ បញ្ចសុ ឋានេសុ វិបច្ចតីតិ អយំ វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ.

ឯត្ថ ច វធពន្ធាទិវសប្បវត្តេ អនិដ្ឋារម្មណេ ខន្តិបដិសង្ខានាទិវសេន កុសលុប្បត្តិតោ តន្និព្ពត្តានំ បដិសន្ធិអាទិវិញ្ញាណានំ កម្មនិមិត្តញ្ចេ អារម្មណំ ហោតិ, អនិដ្ឋេនេវ តេន ភវិតព្ពំ. ឯវំ ឥដ្ឋវិសយេ ឧប្បន្នានំ កុសលវិបាកានំ អនិដ្ឋារម្មណេសុ អនុប្បត្តិតោ កម្មគតិនិមិត្តមេវ តេសំ អារម្មណំ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ. វិចារេត្វា យថា អវិរោធោ ហោតិ, តថា គហេតព្ពំ. ឯវំ ឥដ្ឋវិសយេ ឧប្បន្នកុសលតោ និព្ពត្តានម្បិ បដិសន្ធិអាទិវិញ្ញាណានំ កម្មនិមិត្តារម្មណតាយ ¶ អវិរោធោ ញាតព្ពោ. អតីតាទិភេទតោ បន អដ្ឋន្នម្បិ បច្ចេកមនន្តរតា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន គហេតព្ពា.

អហេតុកកុសលវិបាកា និដ្ឋិតា.

សហេតុកកុសលវិបាកវណ្ណនា

អលោភាទិវិបាកហេតុសម្បយុត្តា បន សហេតុកា, តេ សម្បយោគតោ កាមាវចរកុសលា វិយ អដ្ឋវិធា. សោមនស្សញាណាទិសម្បយោគោ បនេត្ថ អាគមនាទិតោ វេទិតព្ពោ. តិហេតុកំ ហិ កាមាវចរកុសលំ តិហេតុកទ្វិហេតុកបដិសន្ធិយោ ទត្វា បវត្តេ ឆសុ ទ្វារេសុ សោឡស វិបាកានិ ទេតិ, ទុហេតុកំ បន កុសលំ ទុហេតុកាហេតុកបដិសន្ធិយោ ទត្វា បវត្តេ ឆសុ ទ្វារេសុ តិហេតុករហិតានិ ¶ ទ្វាទស វិបាកានិ ទេតិ. អសង្ខារិកសសង្ខារិកភាវោ បនេត្ថ បច្ចយវិសេសតោបិ ហោតិ. ពលវបច្ចយេនាបិ ហិ ឧប្បន្នំ អសង្ខារិកំ ហោតិ, ទុព្ពលេនាបិ ឥតរំ. កេចិ បន អសង្ខារិកេន សសង្ខារវិបាកានំ, សសង្ខារិកេន ច អសង្ខារិកានំ ឧប្បត្តិំ ន ឥច្ឆន្តិ. យស្មា បនេតានិ បដិសន្ធិទាយកតោ អញ្ញេនាបិ កម្មេន បវត្តេ អកុសលវិបាកានិ បវត្តន្តិ, បដ្ឋានេ ច ‘‘សហេតុកំ ភវង្គំ អហេតុកស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ៣.១.១០២) វុត្តំ, តស្មា អហេតុកបដិសន្ធិកស្ស បុគ្គលស្ស សុគតិយំ បវត្តេ សហេតុកានិបិ វិបាកានិ បវត្តន្តិ. ទុគ្គតិយំ, បន រូបាវចរភូមិយញ្ច អហេតុកានេវ បវត្តន្តិ. តេសុបិ អតិឥដ្ឋេ អារម្មណេ សោមនស្សសហគតានិ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ឧបេក្ខាសហគតានីតិ ឯវំ អាគមនាទិតោ សម្បយោគភេទោ វេទិតព្ពោ.

ធម្មុទ្ទេសាទិតោ បន យាវ សុញ្ញតវារបរិយោសានា កាមាវចរកុសលសទិសោវ សព្ពោ វិនិច្ឆយោ, កេវលញ្ចេត្ថ យេវាបនកេសុ ករុណាមុទិតា ន សន្តិ សត្តារម្មណត្តា. ឯកន្តបរិត្តារម្មណា ហិ កាមាវចរវិបាកា. វិរតិយោបេត្ថ លោកិយេសុ ឯកន្តកុសលសភាវត្តា ន សន្តិ. ‘‘បញ្ចសិក្ខាបទា កុសលា ឯវា’’តិ (វិភ. ៧១៥ អាទយោ) ហិ វុត្តំ. ផស្សាទយោ ចេត្ថ ¶ វិបាកត្តា អាទាសេ មុខនិមិត្តំ វិយ និរុស្សាហសន្តា, កុសលា បន មុខំ វិយ សឧស្សាហា. សង្គហវារេ ច បញ្ចង្គិកោ មគ្គោ ហោតិ, អយំ វិសេសោ. សេសំ តាទិសមេវ.

វិសយាទិប្បភេទតោ បន យ្វាយំ កុសលេសុ កម្មទ្វារបុញ្ញកិរិយាធិបតីហិ ភេទោ វុត្តោ, សោ ឥធ នត្ថិ អវិញ្ញត្តិជនកតោ, អវិបាកធម្មតោ, តថា អប្បវត្តិតោ ច. ហីនត្តិកភេទោ បន អត្ថិ ហីនមជ្ឈិមប្បណីតានំ កុសលានំ វិបាកត្តា ¶ , តថា ទ្វារារម្មណាទិភេទោ. ឯតេ ហិ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ ទ្វារវិនិមុត្តា ហុត្វា ទេវមនុស្សេសុ ទ្វិហេតុកតិហេតុកានំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន បដិសន្ធិភវង្គចុតិកិច្ចានិ, ឆទ្វារេ ឆសុ អារម្មណេសុ តទារម្មណកិច្ចញ្ច សាធយមានា ឯវំ ចតូសុ ឋានេសុ វិបច្ចន្តិ. ឯវមេតេសំ ទ្វារារម្មណកិច្ចដ្ឋានានិ អនិពទ្ធានិ, តតោ តេហិ ភេទោ ហោតិ. វត្ថុ បន តត្ថេវ និពទ្ធំ, តតោ ន ភេទោ. អតីតាទិភេទតោ បនេត្ថាបិ អនន្តតា វុត្តនយា ឯវាតិ.

កាមាវចរសហេតុកកុសលវិបាកា និដ្ឋិតា.

រូបាវចរវិបាកវណ្ណនា

រូបាវចរវិបាកាបិ សម្បយោគភេទតោ អត្តនោ កុសលា វិយ បញ្ចវិធា ហោន្តិ. សព្ពោ ចេត្ថ វិនិច្ឆយភេទោ កុសលេ វុត្តនយោ ឯវ. វិបាកភាវតោ បនេត្ថ យថា ហត្ថិអាទីនំ ឆាយា តំសទិសា, ឯវំ កុសលាគមនតោ ច ឈានង្គាទិសម្បយុត្តធម្មសមាយោគោ, បដិបទាទិភេទោ ច ហោតិ. អបិចេត្ថ តិវិធាយ បឋមជ្ឈានភូមិយា បឋមជ្ឈានវិបាកា, តថា ទុតិយជ្ឈានភូមិយា ទុតិយជ្ឈានវិបាកា តតិយជ្ឈានវិបាកា ច, តតិយជ្ឈានភូមិយា ចតុត្ថជ្ឈានវិបាកា, វេហប្ផលបញ្ចសុទ្ធាវាសវសេន ឆព្ពិធាយ ចតុត្ថជ្ឈានភូមិយា បញ្ចមជ្ឈានវិបាកា ច វុត្តនយេន បដិសន្ធិភវង្គចុតិកិច្ចានិ សាធយមានា ហទយវត្ថុំ និស្សាយ ទ្វារវិនិមុត្តាវ កម្មនិមិត្តសង្ខាតបញ្ញត្តារម្មណា ហុត្វា វិបច្ចន្តីតិ អយំ វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ.

រូបាវចរវិបាកា និដ្ឋិតា.

អរូបាវចរវិបាកវណ្ណនា

ឯវំ ¶ អរូបាវចរវិបាកាបិ អារម្មណភេទតោ អត្តនោ កុសលា វិយ ចតុព្ពិធា ហោន្តិ. វិនិច្ឆយោ ច សព្ពោ កុសលេ ¶ វុត្តនយោវ. កុសលតោ ចេត្ថ វិសេសោ រូបាវចរវិបាកេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. កេវលំ បនេត្ថ កម្មនិមិត្តភូតបញ្ញត្តារម្មណោ អាកាសានញ្ចាយតនវិបាកោ បឋមារុប្បភូមិយំ, តថា មហគ្គតារម្មណោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនវិបាកោ ទុតិយារុប្បភូមិយំ, កម្មនិមិត្តភូតបញ្ញត្តារម្មណោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនវិបាកោ តតិយារុប្បភូខិយំ, មហគ្គតារម្មណោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនវិបាកោ ចតុត្ថារុប្បភូមិយញ្ច អវត្ថុកា វុត្តនយេន បដិសន្ធិភវង្គចុតិកិច្ចានិ សាធយមានាវ បវត្តន្តីតិ អយមេវ វិសេសោ.

អរូបាវចរវិបាកា និដ្ឋិតា.

លោកុត្តរវិបាកវណ្ណនា

តថា លោកុត្តរវិបាកាបិ អត្តនោ កុសលា វិយ តំតំមគ្គផលត្តា ចតុព្ពិធា, ឈានង្គយោគភេទតោ បច្ចេកំ បញ្ច បញ្ច កត្វា វីសតិវិធាវ ហោន្តិ. វិនិច្ឆយោ ចេត្ថ កុសលេ វុត្តនយោវ. កេវលំ សង្គហវារេ សោតាបត្តិមគ្គផលំ សកទាគាមិមគ្គផលំ អនាគាមិមគ្គផលន្តិ ឥមេសំ តិណ្ណំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ, អរហត្តផលស្ស ច អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយដ្ឋានេ គហេត្វា អដ្ឋិន្ទ្រិយតា, ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គាទិពោធិបក្ខិយធម្មា, បដិបទាទិភេទោ ច មគ្គាគមនវសេនេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. អធិបតិភេទោបេត្ថ លព្ភតិ. លោកុត្តរកុសលា ហិ អត្តនោ ផលានំ អនន្តរុប្បត្តិតោ, ជវនវុត្តិតោ ច អធិបតិំ វិធាតុំ សក្កោន្តិ, លោកិយា បន វិបរីតតោ ន សក្កោន្តិ. តេនាហុ បោរាណា ‘‘វិបាកេ អធិបតី នត្ថិ ឋបេត្វា លោកុត្តរ’’ន្តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៥០៥). វិមោក្ខភេទតោ បនេតេ មគ្គាគមនតោ តិវិធា ហោន្តិ សុញ្ញតអនិមិត្តអប្បណិហិតវិមោក្ខវសេន. មគ្គា ហិ វិបស្សនាគមនតោ ‘‘សុញ្ញតោ អប្បណិហិតោ’’តិ ទ្វេ នាមានិ លភិត្វា សគុណារម្មណតោ បរិយាយេន ¶ អនិមិត្តាតិបិ វុច្ចន្តិ, តស្មា សយំ អាគមនីយដ្ឋានេ ឋត្វា អត្តនោ អត្តនោ អនន្តរផលានំ និប្បរិយាយតោ តីណិបិ នាមានិ ទេន្តិ. អបរភាគេ បន ផលសមាបត្តិភូតានំ ន ទេន្តិ. តត្ថ វិបស្សនាគមនតោវ មគ្គេ វុត្តនយេន ¶ ទុវិធោ នាមលាភោ វេទិតព្ពោ. តេ ច ន មគ្គា វិយ ឯកចិត្តក្ខណិកា, មគ្គវីថិយំ បន ទ្វត្តិក្ខត្តុំ, ផលសមាបត្តិវីថិយំ សកលម្បិ ទិវសំ អប្បនាជវនវសេនេវ និរន្តរំ មហគ្គតជវនានិ វិយ បវត្តន្តីតិ អយំ វិសេសោ.

លោកុត្តរវិបាកា និដ្ឋិតា.

អកុសលវិបាកា បន កាមាវចរាវ, លោភាទិសម្បយុត្តហេតុ អភាវតោ អហេតុកា ឯវ ច ហោន្តិ. តេ សម្បយោគតោ ឧបេក្ខាសហគតំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តថា សោតឃានជិវ្ហាវិញ្ញាណានិ, តថា ទុក្ខសហគតំ កាយវិញ្ញាណំ, ឧបេក្ខាសហគតា មនោធាតុ, តថា មនោវិញ្ញាណធាតូតិ សត្តវិធា. វិនិច្ឆយោ បនេស សព្ពត្ថ តាទិសាហេតុកកុសលវិបាកេសុ វុត្តនយោ ឯវ. កេវលំ បនានិដ្ឋារម្មណតា, កាយវិញ្ញាណស្ស ទុក្ខសហគតតា, ឧបេក្ខាសហគតមនោវិញ្ញាណធាតុយា ឧទ្ធច្ចវជ្ជិតាកុសលបច្ចយា ចតូសុ អបាយេសុ បដិសន្ធិភវង្គចុតិកិច្ចានិ, សុគតិយញ្ច សន្តីរណតទារម្មណកិច្ចានិ ច សាធនវសេន បវត្តិ ច វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ.

អកុសលវិបាកា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតា ច វិបាកាព្យាកតា.

អហេតុកកិរិយាវណ្ណនា

កិរិយាព្យាកតា បន កាមរូបារូបាវចរវសេន តិវិធា. តត្ថ កាមាវចរកិរិយា អហេតុកា សហេតុកាតិ ទុវិធា. តត្ថ សហជាតហេតុវិរហិតា អហេតុកា. តា ¶ សម្បយោគាទិតោ តិវិធា ឧបេក្ខាសហគតា មនោធាតុ, សោមនស្សសហគតា មនោវិញ្ញាណធាតុ, តថា ឧបេក្ខាសហគតាតិ. កិរិយាតិ ករណមត្តំ, កិច្ចមត្តន្តិ អត្ថោ. សព្ពេសុយេវ ហិ កិរិយចិត្តេសុ យំ អាវជ្ជនកិច្ចទ្វយំ, តំ អជវនវុត្តិតោ មោឃបុប្ផំ វិយ. យំ ជវនវុត្តិកំ, តំ និរានុសយសន្តានប្បវត្តិតោ ឆិន្នមូលរុក្ខបុប្ផំ វិយ អផលំ ហោតិ. តំតំអាវជ្ជនជវនកិច្ចសាធនវសេន បវត្តត្តា បន កិច្ចមត្តតំ ឧបាទាយ ‘‘កិរិយា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ មនោធាតុយា វិបាកមនោធាតុយំ វុត្តនយេន ¶ សព្ពោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. កេវលំ បន បញ្ចទ្វារេ ឥដ្ឋេសុ វា អនិដ្ឋេសុ វា បញ្ចារម្មណេសុ បញ្ចបសាទេ ឃដ្ដិតេសុ ឧប្បន្នភវង្គុបច្ឆេទានន្តរំ តមេវ បញ្ចារម្មណមារព្ភ ហទយវត្ថុំ និស្សាយេវាវជ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា បញ្ចសុបិ ទ្វារេសុ បវត្តតីតិ អយំ វិសេសោ.

មនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយម្បិ យថាក្កមំ កុសលវិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយសទិសំ, វីរិយំ បនេត្ថ អធិកំ, វីរិយូបត្ថម្ភោវ សមាធិ ពលវា ហោតិ. តតោ ឯវេត្ថ សង្គហវារេ វីរិយសមាធិមនោសោមនស្សជីវិតិន្ទ្រិយានំ បញ្ចន្នំ វសេន ឥន្ទ្រិយសង្គហោ ហោតិ, ឥធាបិ ពលសង្គហោ នត្ថេវ. យំ បនេត្ថ បទភាជនីយេ សមាធិវីរិយានំ និទ្ទេសេ ‘‘សមាធិពលំ វីរិយពល’’ន្តិ (ធ. ស. ៥៧០-៥៧២) ពលវេវចនំ វុត្តំ, តំ ឥតរាហេតុកចិត្តសម្បយុត្តេហិ ឥមេសំ ពលវតរតាទស្សនត្ថំ បរិយាយតោ វុត្តំ. តតោ ឯវ ហិ សង្គហវារេ ‘‘ទ្វេ ពលានិ ហោន្តី’’តិ ន វុត្តំ, តស្មា អហេតុកេសុ និប្បរិយាយតោ ពលំ នត្ថិ ឯវាតិ គហេតព្ពំ.

វិសយាទិប្បភេទតោ បនេត្ថ សោមនស្សសហគតា តាវ ហទយវត្ថុញ្ញេវ និស្សាយ បញ្ចទ្វារេ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចាយ ច, មនោទ្វារេ អនុឡារេសុ ឆសុ កាមាវចរារម្មណេសុ អាវជ្ជនកិច្ចាយ ¶ ច មនោវិញ្ញាណធាតុយា អនន្តរំ ជវនកិច្ចំ សាធយមានា ខីណាសវានញ្ញេវ ហសិតំ ឧប្បាទេន្តី បវត្តតិ. ហសិតំ ហិ សោមនស្សសហគតកាមាវចរេហេវ ជវនេហិ, តេសុ អសេខានំ បញ្ចហិ កិរិយាជវនេហិ, សេខានំ បន កុសលេហិ ចេវ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភមូលេហិ ចាតិ ឆហិ, បុថុជ្ជនានំ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេហិ ចាតិ អដ្ឋហីតិ តេរសហិ ចិត្តេហិ ឧប្បជ្ជតិ. ឧបេក្ខាសហគតា បន បញ្ចទ្វារេ ហទយវត្ថុញ្ញេវ និស្សាយ សន្តីរណកិច្ចាយ វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយា អនន្តរំ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចំ, មនោទ្វារេ សព្ពេសុ ឆសុបិ អារម្មណេសុ សវត្ថុកា, អវត្ថុកា វា ភវង្គចលនានន្តរំ អាវជ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា បវត្តតិ. អយំ ហិ តីសុ ភវេសុ កស្សចិ សចិត្តកបុគ្គលស្ស ន កិស្មិញ្ចិ វិសយេ ន ឧប្បជ្ជតិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសទិសំ មហាគមនំ នាមេតំ ចិត្តន្តិ អយំ វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវ.

អហេតុកកិរិយា និដ្ឋិតា.

សហេតុកកាមាវចរកិរិយាវណ្ណនា

អលោភាទិកិរិយាហេតុសម្បយុត្តា ¶ បន សហេតុកា, តេ សម្បយោគតោ កុសលា វិយ អដ្ឋវិធា. សព្ពោបេត្ថ វិនិច្ឆយោ កុសលេសុ វុត្តនយោ ឯវ. កេវលំ បនេត្ថ វិរតិយោ ន សន្តិ, កុសលា ច សេខបុថុជ្ជនានំ វុត្តនយេន ឆសុ ទ្វារេសុ វត្ថុំ និស្សាយ វា អនិស្សាយ វា ជវនកិច្ចំ សាធយមានា បវត្តន្តិ, ឥមេ បន អសេខានន្តិ អយំ វិសេសោ. កាមាវចរកិរិយា.

រូបាវចរកិរិយាវណ្ណនា

រូបាវចរកិរិយា ច កុសលា វិយ បញ្ចវិធា. វិនិច្ឆយោ ច តត្ថ វុត្តនយោ ឯវ. កេវលំ ហិ កុសលា សេខបុថុជ្ជនានំ បញ្ញត្តារម្មណា ¶ , អភិញ្ញាវសេន បវត្តំ បញ្ចមជ្ឈានំ សព្ពារម្មណញ្ច ហុត្វា មនោទ្វារេ ហទយវត្ថុញ្ញេវ និស្សាយ ជវនកិច្ចំ សាធយមានា បវត្តន្តិ, ឥមេ បន អសេខានន្តិ អយមេវ វិសេសោ. រូបាវចរកិរិយា.

អរូបាវចរកិរិយាវណ្ណនា

អរូបាវចរកិរិយា ច កុសលា វិយ ចតុព្ពិធា. វិនិច្ឆយោ ច តត្ថ វុត្តនយោ ឯវ. កេវលំ ហិ កុសលា សេខបុថុជ្ជនានំ សវត្ថុកា, អវត្ថុកា វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន យថាយោគំ បញ្ញត្តិមហគ្គតារម្មណា មនោទ្វារេ ជវនកិច្ចំ សាយេមានា បវត្តន្តិ, ឥមេ បន អសេខានន្តិ អយំ វិសេសោ. អរូបាវចរកិរិយា.

កិរិយាព្យាកតា និដ្ឋិតា.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

ឯត្ថ ¶ ឋត្វា សព្ពេ ចិត្តចេតសិកធម្មេ ជាតិសង្គហាទិតោ សមោធានេត្វា បកិណ្ណកកថា វត្តព្ពា. យថាវុត្តានិ ហិ ចិត្តានិ កុសលានិ ឯកវីសតិ, អកុសលានិ ទ្វាទស, វិបាកានិ ឆត្តិំស, កិរិយានិ វីសតិ ចាតិ សព្ពានិបិ ឯកូននវុតិវិធានិ, លោកុត្តរានំ ឈានង្គយោគភេទតោ ចត្តាលីសវិធត្តា ឯកវីសសតំ វា ហោន្តិ. តេសុ កាមាវចរានិ ចតុបញ្ញាស, រូបាវចរានិ បន្នរស, អរូបាវចរានិ ទ្វាទស, លោកុត្តរានិ អដ្ឋ, ចត្តាលីសំ វា. កាមាវចរេសុ ច កុសលានិ អដ្ឋ, វិបាកានិ តេវីសតិ, កិរិយានិ ឯកាទស, អហេតុកានិ អដ្ឋារស. សេសានិ បន ចតុភូមកានិបិ សហេតុកានិ. តេសុ ច ជាតិតោ ចិត្តគណនា បុព្ពេ វុត្តាវ ¶ . ចេតសិកា បន សទ្ធា សតិ ហិរីឱត្តប្បំ អលោភោ អទោសោ កាយបស្សទ្ធាទយោ ទ្វាទស, តត្រមជ្ឈត្តតា អមោហោ អប្បមញ្ញាទ្វយំ, វិរតិត្តយញ្ច មោហោ អហិរិកំ អនោត្តប្បំ ឧទ្ធច្ចញ្ច លោភោ ទិដ្ឋិ ទោសោ វិចិកិច្ឆា ច មានោ ឥស្សា មច្ឆរិយំ កុក្កុច្ចំ ថិនំ មិទ្ធញ្ច ផស្សោ វេទនា សញ្ញា ចេតនា ឯកគ្គតា ជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច មនសិការោ ច វិតក្កោ វិចារោ បីតិ វីរិយំ ឆន្ទោ អធិមោក្ខោ ចាតិ ទ្វេបញ្ញាស ហោន្តិ.

តត្ថ តត្រមជ្ឈត្តតា, អប្បមញ្ញាទ្វយំ, មានាទីនិ ឆ, មនសិការោ ឆន្ទោ អធិមោក្ខោ ចាតិ ទ្វាទស ធម្មា យថាឋានេ យេវាបនកា ឯវ, វិរតិត្តយំ, ឧទ្ធច្ចញ្ច កត្ថចិ យេវាបនកា. តេសុ ច តត្រមជ្ឈត្តតា មនសិការោ ឆន្ទោ អធិមោក្ខោ ឧទ្ធច្ចំ វិរតិយោតិ ឥមេ ឋបេត្វា សេសា អដ្ឋ យថាឋានេ អនិយតា ឯវ, វិរតិយោ បន កត្ថចិ អនិយតា, ឥមេ បន ឯកាទស ឋបេត្វា សេសា ឯកចត្តាលីស ធម្មា និយតា ឯវ. តត្ថ សទ្ធាទយោ បញ្ចវីសតិ ធម្មា កុសលាព្យាកតាយេវ, មោហាទយោ ចុទ្ទស អកុសលា ឯវ, ផស្សាទយោ តេរស កុសលាកុសលាព្យាកតា តិជាតិកា. ឯកន្តតោ ហិ កុសលា វា អព្យាកតា វា ធម្មា នត្ថិ, កុសលចិត្តសម្បយុត្តសមយេ បន កុសលា, អព្យាកតចិត្តសម្បយុត្តសមយេ អព្យាកតា ច ហោន្តិ. មោហាទយោ បន សរូបេនេវ អកុសលា, ឥតរេ ច តំសម្បយោគេន សព្ពេបិ ចេតេ អត្ថនា សម្បយុត្តចិត្តភេទេន ភេទវន្តោវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

តេសុ ហិ សទ្ធាទយោ ឯកូនវីសតិ សព្ពេសុ កុសលេសុ ចេវ សហេតុកាព្យាកតេសុ ចាតិ ឯកូនសដ្ឋិចិត្តេសុ ឧប្បជ្ជន្តិ, តតោ បច្ចេកំ ឯកូនសដ្ឋិប្បភេទា ច ហោន្តិ. ឯវមញ្ញេបិ ញាតព្ពា ¶ . អមោហោ តេសុ ញាណវិប្បយុត្តានិ ទ្វាទស ¶ ឋបេត្វា សេសេសុ, អប្បមញ្ញា បន កាមាវចរេសុ សហេតុកកិរិយកុសលេសុ ចេវ បញ្ចមជ្ឈានវជ្ជិតរូបាវចរេសុ ចាតិ អដ្ឋវីសតិចិត្តេសុ, វិរតិយោ បន កាមាវចរកុសលេសុ, លោកុត្តរេសុ ចាតិ សោឡសសុ. ឯវមេតេ បញ្ចវីសតិ ធម្មា កុសលាព្យាកតេសុ ឧប្បជ្ជនតោ កុសលាព្យាកតា នាម ជាតា. អកុសលេសុ បន មោហាទយោ ចត្តារោ ទ្វាទសសុបិ អកុសលចិត្តេសុ ឧប្បជ្ជន្តិ, លោភោ អដ្ឋសុ លោភមូលេសុ, ទិដ្ឋិ តត្ថ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តេសុ, មានោ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេសុ, ទោសោ ឥស្សា មច្ឆរិយំ កុក្កុច្ចំ បដិឃសម្បយុត្តេសុ, ថិនមិទ្ធំ បញ្ចសុ សសង្ខារិកេសុ, វិចិកិច្ឆា វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តេ ឯវាតិ. ឯវមេតេ ចុទ្ទសបិ សយំ អកុសលត្តា, អកុសលេស្វេវ ឧប្បជ្ជនតោ ច អកុសលា នាម.

ឥតរេសុ ច ផស្សាទយោ សត្ត ធម្មា សព្ពចិត្តេសុ, ន ហិ តំ ចិត្តមត្ថិ, យំ ឥមេសុ ឯកេនាបិ វិនា ឧប្បជ្ជតិ. សព្ពត្ថកា ហិ ឯតេ. វិតក្កាទយោ បន យថាយោគិកា. តេសុ ហិ វិតក្កោ តាវ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជិតកាមាវចរេសុ ចេវ ឯកាទសសុ បឋមជ្ឈានិករូបាវចរលោកុត្តរេសុ ចាតិ បញ្ចបញ្ញាសចិត្តេសុ ឧប្បជ្ជតិ. វិចារោ បន តេសុ ចេវ តថា ទុតិយជ្ឈានិកចិត្តេសុ ចាតិ ឆសដ្ឋិចិត្តេសុ. បីតិ ចតុត្ថជ្ឈានិកវជ្ជិតសោមនស្សសហគតេសុ. វីរិយំ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណមនោធាតុសន្តីរណត្តិកវជ្ជិតេសុ. ឆន្ទោ អហេតុកមោមូហវជ្ជិតេសុ. អធិមោក្ខោ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវិចិកិច្ឆាយុត្តវជ្ជិតេសុ. ឯវមេតេ តេរស កុសលាកុសលាព្យាកតេសុ ឧប្បជ្ជនតោ តិជាតិកា នាម ជាតា. សម្បយុត្តចិត្តភេទេន ចេសំ បច្ចេកំ គណនាភេទោបិ វេទិតព្ពោ. យថា ហិ ចិត្តំ សលក្ខណតោ ឯកវិធម្បិ សម្បយោគាវត្ថាទិភេទេនេវ ភិន្នំ, តថា ចេតសិកាបិ បច្ចេកន្តិ ញាតព្ពា, វិសេសំ បន នេសំ វក្ខាម.

វត្ថុសង្គហេ ¶ បន នេសំ ចិត្តេសុ តាវ កាមាវចរវិបាកមនោធាតុហសិតានិ, ទោសសម្បយុត្តបដិឃរូបាវចរបឋមមគ្គានិ ចាតិ តេចត្តាលីស ចិត្តានិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន យថាសកំ វត្ថូនិ និស្សាយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, អរូបាវចរវិបាកានិ បន អនិស្សាយេវ, សេសានិ ទ្វេចត្តាលីស និស្សាយបិ, អារុប្បេសុបិ ឧប្បជ្ជនតោ អនិស្សាយបិ. អរូបីនំ ហិ ឆបិ វត្ថូនិ ន សន្តិ, រូបីនំ បន ឃានាទីនិ តីណិ, សព្ពត្ថ ច តំតំវត្ថុរហិតានំ សព្ពត្ថ និយតវិញ្ញាណានិបិ, អសញ្ញីនំ បន សព្ពានិបិ វត្ថុវិញ្ញាណានិ ន សន្តិ. តេសំ ហិ ជីវិតនវកមេវ រូបំ បដិសន្ធិ, បវត្តិយំ ភវង្គំ, មរណកាលេ ចុតិ ច ហុត្វា បវត្តតិ. យថា ចេត្ថ ចិត្តានំ, ឯវំ តំសម្បយុត្តចេតសិកានម្បិ វត្ថុតោ សង្គហភេទោ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – តេសុ ហិ ទោសោ ឥស្សា ¶ មច្ឆរិយំ កុក្កុច្ចញ្ច ហទយវត្ថុំ និស្សាយ កាមលោកេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ. ករុណាមុទិតា បន រូបលោកេបិ, ន អរូបេ. តត្ថ ហិ រូបាវចរបុព្ពភាគានិបិ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, សេសា បន សព្ពេ និស្សាយបិ អនិស្សាយបិ តីសុបិ ភវេសុ ឧប្បជ្ជន្តិ. តត្ថ ហិ ផស្សាទយោ សត្ត ឆបិ វត្ថូនិ, ឥតរេ បន ហទយមេវាតិ, សេសំ ចិត្តសមំ.

កិច្ចទ្វារសង្គហេ បន នេសំ ចិត្តំ យថា ច ចុទ្ទសហិ កិច្ចេហិ ឆទ្វារិកទ្វារវិនិមុត្តភាវេន, ឯវំ បវត្តិក្កមោ វេទិតព្ពោ. យទា ហិ កុសលាកុសលពលេន តីសុ ភូមីសុ សត្តា និព្ពត្តន្តិ, តទា តេសំ មរណកាលេ យេភុយ្យេន ឆន្នំ ទ្វារានមញ្ញតរស្មិំ បច្ចុបដ្ឋិតំ កម្មកម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តានមញ្ញតរំ គហេត្វា ឧបេក្ខាសហគតវិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយញ្ចេវ អដ្ឋ មហាវិបាកានិ, នវ រូបារូបវិបាកានិ ចេតិ ឯកូនវីសតិ ចិត្តានិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន យថាសកភូមីសុ បដិសន្ធិ ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តិ, តានេវ ភវង្គចុតិវសេន ទ្វារវិនិមុត្តានិ នាម ហោន្តិ. មរណកាលេ ហិ ¶ សត្តានំ អសញ្ញិសត្តវិរហិតានំ ភវន្តរេ បដិសន្ធិជនកំ អតីតំ កម្មំ វា តំកម្មករណកាលេ វិសយោបករណាទិភូតំ រូបាទិឆព្ពិធម្បិ អតីតាទិភេទំ កាលវិនិមុត្តញ្ច កម្មនិមិត្តំ វា ឧបបជ្ជមានភវានុរូបំ កប្បរុក្ខមាតុកុច្ឆិនិរយគ្គិជាលាទិគតិនិមិត្តំ វា កម្មពលេន យថារហំ ឆន្នំ ទ្វារានមញ្ញតរស្មិំ សាយន្ហេ បព្ពតច្ឆាយា បថវិយំ វិយ ចិត្តសន្តានេ អល្លីយមានំ ឧបដ្ឋាតិ. ឯវំ ឧបដ្ឋិតេ ច តស្មិំ អារម្មណេ កម្មពលេន និរន្តរំ បវត្តមានចិត្តសន្តានស្ស អាយុក្ខយកម្មក្ខយឧភយក្ខយឧបច្ឆេទកកម្មានមញ្ញតរេន បច្ចាសន្នមរណស្ស តស្ស តស្ស វីថិចិត្តភវង្គានន្តរំ ចុតិចិត្តំ ហោតិ, តទនន្តរំ កម្មកម្មនិមិត្តាទីសុ យថាគហិតំ អារព្ភ យថារហំ តីសុ ភវេសុ យំ កិញ្ចិ បដិសន្ធិចិត្តំ ភវន្តរេ បឋមចិត្តំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ.

តត្ថ ច ទុហេតុកាហេតុកចុតិយានន្តរំ ទស កាមាវចរបដិសន្ធិយោវ ហោន្តិ, ន ឥតរា, កាមាវចរតិហេតុកាយ ចុតិយា សព្ពាបិ ហោន្តិ, រូបាវចរាយ បន ចុតិយាបិ អហេតុកបដិសន្ធិរហិតា, អរូបាវចរាយ ចុតិយា ហេដ្ឋិមវជ្ជិតារុប្បបដិសន្ធិយោ ចេវ កាមាវចរតិហេតុកបដិសន្ធិយោ ច, អសញ្ញីនំ បន រូបចុតិតោ ភវន្តរេ គហិតបុព្ពំ កម្មាទិមេវារព្ភ អហេតុករហិតា កាមាវចរបដិសន្ធិយោវ ហោន្តិ, ន ឥតរា. បុថុជ្ជនានំ, បន សោតាបន្នសកទាគាមីនញ្ច ចុតិយា សុទ្ធាវាសេសុ បដិសន្ធិ ន ហោតិ, សេខានំ ទ្វិហេតុកាហេតុកាសញ្ញិបដិសន្ធិយោ, អសេខានំ បន សព្ពាបិ បដិសន្ធិយោ ន ហោន្តិ. តេ ហិ ចុតិតោ ¶ និរុបធិសេសនិព្ពានេន អនុបាទាបរិនិព្ពានប្បត្តា នាម ហោន្តិ. ឯវំ គហិតបដិសន្ធិនិរោធតោ បរំ តទេវ ចិត្តំ តស្មិញ្ញេវារម្មណេ ភវង្គំ ហុត្វា ចុតិបរិយោសានំ អសតិ វីថិចិត្តុប្បាទេ សុបិនម្បិ អទិស្វា និទ្ទោក្កមនកាលាទីសុ ¶ អបរិមាណសង្ខម្បិ នទីសោតំ វិយ និរន្តរំ បវត្តតិ. ឯវំ ឯកូនវីសតិវិញ្ញាណានំ បដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន បវត្តិក្កមោ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ បន វត្តមានេ ភវង្គសន្តានេ យទា ឥន្ទ្រិយបរិបាកមាគម្ម សភាគបច្ចយន្តរសហិតំ អតិមហន្តំ រូបារម្មណំ ចក្ខុទ្វារេ ឃដ្ដេតិ, តទា ឃដ្ដនានុភាវេន ទ្វិក្ខត្តុំ តត្ថ ភវង្គចលនំ ហោតិ, តទនន្តរំ ភវង្គំ វោច្ឆិន្ទិត្វា តស្មិំ រូបារម្មណេ កិរិយមនោធាតុ អាវជ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតិ, តថា តទនន្តរំ ចក្ខុវិញ្ញាណទ្វយេ យថារហមេកំ ទស្សនកិច្ចំ, តទនន្តរំ វិបាកមនោធាតុទ្វយា អញ្ញតរំ សម្បដិច្ឆនកិច្ចំ, តទនន្តរំ វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុត្តយា អញ្ញតរំ សន្តីរណកិច្ចំ, តទនន្តរំ ឧបេក្ខាសហគតកិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ វោដ្ឋព្ពនកិច្ចំ, តទនន្តរំ ឯកូនតិំសកាមាវចរជវនេសុ យំ កិញ្ចិ យថារហំ សត្តក្ខត្តុំ, ឆក្ខត្តុំ, មរណកាលាទីសុ បញ្ចក្ខត្តុមេវ វា ជវនកិច្ចំ សាធយមានំ, តទនន្តរំ ឯកាទសសុ តទារម្មណកិច្ចេសុ មហាវិបាកសន្តីរណេសុ យថារហមេកំ សកិំ, ទ្វិក្ខត្តុំ វា តទារម្មណកិច្ចំ សាធយមានំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈតិ, តទនន្តរំ ភវង្គសន្តតិ ឯវ បវត្តតិ. ឯវំ ចក្ខុទ្វារេ សត្តកិច្ចានិ ឆចត្តាលីស ចិត្តានិ សម្ភវន្តិ.

យទា បន វុត្តនយេន សទ្ទារម្មណាទីនិ សោតទ្វារាទីសុ ឃដ្ដេន្តិ, តទាបិ ចក្ខុទ្វារេ វិយ បច្ចេកញ្ច ឆចត្តាលីសេវ ភវន្តិ. កេវលំ ហេត្ថ អាវជ្ជនានន្តរំ ចក្ខុវិញ្ញាណដ្ឋានេ សោតវិញ្ញាណាទិទ្វយានិ យថាក្កមំ សវនាទិកិច្ចានិ សាធយមានានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ. ឯវំ បញ្ចទ្វារេ អតិមហន្តេ បញ្ចារម្មណេ ចតុបញ្ញាស កាមាវចរចិត្តានេវ សម្ភវន្តិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘សសង្ខារិកជវនានិ បញ្ចទ្វារេ ន ឧប្បជ្ជន្តិ បុព្ពប្បយោគាសម្ភវា, មនោទ្វារេយេវេតានិ ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ វទន្តិ.

មហន្តេ ¶ បន តទារម្មណវជ្ជិតានិ. វិសយស្ស ជវនសមកាលមេវ អតីតត្តា ជវនាវសានេ ភវង្គំ ហោតិ. បរិត្តេ បន ជវនម្បិ នត្ថិ. វោដ្ឋព្ពនំ ហេត្ថ ជវនដ្ឋានេ ឋត្វា ទ្វត្តិក្ខត្តុំ បវត្តិត្វា និរុជ្ឈតិ, តតោ បរំ ភវង្គំ ហោតិ. អយំ បន វារោ ‘‘ទិដ្ឋំ វិយ មេ ¶ , សុតំ វិយ មេ’’តិអាទិកថនកាលេ លព្ភតិ. អតិបរិត្តេ បន វោដ្ឋព្ពនប្បាទា អសណ្ឋហនតោ ភវង្គចលនមត្តមេវ, ន អាវជ្ជនាទីនិ. អាវជ្ជនេន ហិ ភវង្គេ អាវដ្ដិតេ វោដ្ឋព្ពនំ អប្បត្វា អន្តរា ចក្ខុវិញ្ញាណានន្តរំ ចិត្តំ ភវង្គំ ឱតរិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, នាបិ អប្បវត្តមានេ វិសយេ បញ្ចទ្វារិកវីថិចិត្តានិ បវត្តន្តីតិ. អយំ បញ្ចទ្វារេ វិសយប្បវត្តិភេទេន ចិត្តប្បវត្តិនិយមោ.

មនោទ្វារេ បន ឆសុ អារម្មណេសុ អាបាថគតេសុ វុត្តនយេន ភវង្គចលនមនោទ្វារាវជ្ជនានន្តរំ កុសលាកុសលផលនាវជ្ជនកិរិយចិត្តេសុ បញ្ចបញ្ញាសជវនកិច្ចេសុ យំ កិញ្ចិ កាមាវចរារម្មណមារព្ភ បវត្តតិ, តតោ បភុតិ កាមាវចរារម្មណេ តទារម្មណំ ហោតិ. អប្បនាជវនេ អយំ បវត្តិក្កមោ – សមថវិបស្សនាកម្មដ្ឋានិកានំ ហិ យថាសកវិសយេ ឧប្បាទិតបុព្ពភាគភាវនានំ ‘‘ឥទានិ អប្បនា ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ភវង្គចលនាវជ្ជនាវសានេ ញាណសម្បយុត្តកាមាវចរជវនេសុ អញ្ញតរស្មិំ យថារហំ បរិកម្មោបចារានុលោមគោត្រភុនាមេន ចតុក្ខត្តុំ, តិក្ខត្តុមេវ វា ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេ ចតុត្ថំ, បញ្ចមំ វា មហគ្គតជវនេសុ យំ កិញ្ចិ បឋមកប្បនាភិញ្ញាភូតំ ឯកវារមេវ, ឈានសមាបត្តិភូតំ អនន្តវារម្បិ ជវតិ. លោកុត្តរជវនេសុ បន កុសលានិ ឯកសន្តានេ ឯកវារមេវ ជវន្តិ, តទនន្តរំ យថាសកំ ផលចិត្តញ្ច ទ្វត្តិវារំ, ផលសមាបត្តិវីថិយំ ផលមេវ អនន្តវារម្បិ ជវតិ, និរោធសមាបត្តិយំ បន អនុបុព្ពនិរោធវសេន ¶ បឋមជ្ឈានតោ យាវាកិញ្ចញ្ញាយតនា យថាក្កមំ អាវជ្ជនបរិកម្មាទិវសេនេវ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋិតស្ស គោត្រភុតោ អនន្តរំ ចតុត្ថារុប្បជវនេ ទ្វិក្ខត្តុំ ជវិត្វា និរុទ្ធេ យថាបរិច្ឆិន្នកាលញ្ច ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, វុដ្ឋានកាលេ ច អាវជ្ជនបរិកម្មចិត្តនិយាមេន អនាគាមិផលំ, អរហត្តផលំ វា យថារហមេកវារមេវ ឧប្បជ្ជតិ. តត្ថ ច កុសលគោត្រភុតោ អនន្តរំ កុសលញ្ចេវ អាទិតោ ផលត្តយញ្ច អប្បេតិ, កិរិយាគោត្រភុតោ កិរិយំ, អរហត្តផលញ្ច. តត្ថាបិ សោមនស្សសហគតតោ សោមនស្សសហគតមេវ, ឧបេក្ខាសហគតតោ ច ឧបេក្ខាសហគតមេវ អប្បេតិ. អសេខានមេវ ចេត្ថ អរហត្តផលកិរិយាជវនានិ, យថាសកំ សេខានមេវ សេសលោកុត្តរានិ, សេខបុថុជ្ជនានមេវ កុសលាកុសលានិ, តិហេតុកានមេវ អប្បនា ហោន្តិ, អយំ ជវននិយមោ.

អប្បនាជវនតោ បរំ បន តទារម្មណំ នត្ថិ. ជវនារម្មណេសុ ហិ កាមាវចរភូតេស្វេវ កាមាវចរបដិសន្ធិកានមេវ អតិមហន្តេ, វិភូតេ ច វិសយេ តទារម្មណមុប្បជ្ជតិ. អតិឥដ្ឋេ បនារម្មណេ ¶ សន្តីរណកិរិយាជវនតទារម្មណានិ សោមនស្សសហគតានិ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ, អនិដ្ឋេ ច ឧបេក្ខាសហគតានិ ហោន្តិ. យទា បន ទោមនស្សានន្តរំ សោមនស្សស្ស បដ្ឋានេ បដិក្ខិត្តត្តា សោមនស្សបដិសន្ធិកស្ស អតិឥដ្ឋាទីសុ បដិឃេ ជវិតេ តទារម្មណភវង្គានិ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តទា អញ្ញំ បរិចិតបុព្ពំ បរិត្តារម្មណមារព្ភ អនាវជ្ជនម្បិ និរោធតោ វុដ្ឋហន្តស្ស សាមញ្ញផលំ វិយ អន្តរា ឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណំ ឧប្បជ្ជតិ, តមនន្តរិត្វា ភវង្គំ ហោតីតិ អយំ តទារម្មណនិយមោ.

ឯវំ បន ភវង្គានន្តរំ ឆទ្វារេ អាវជ្ជនាទីនិ វីថិចិត្តានិ. ឥតិ យាវតាយុកំ ឥមិនាវ កមេន ចិត្តនិយាមតោ វិញ្ញាណានិ បវត្តន្តិ. វីថិចិត្តានន្តរំ, បន ភវង្គានន្តរំ វា សព្ពបច្ឆិមំ ¶ តំ ឯកូនវីសតិវិធំ ភវង្គមេវ តស្មិញ្ញេវារម្មណេ ចុតិកិច្ចញ្ច សាធយមានំ បវត្តតិ, តស្មិំ និរុទ្ធេ សត្តោ ចុតោ នាម ហោតិ. តតោបិ ចុតិតោ បុន បដិសន្ធិភវង្គវីថិចុតិយោតិ ឯវំ បុនប្បុនំ ចិត្តសន្តានំ យន្តយុត្តគោណោ វិយ ភវាទីសុ យាវានុបាទាយ អាសវេហិ ន វិមុច្ចតិ, តាវាវិច្ឆិន្នំ បវត្តតិ ឯវ. ឯវំ បវត្តមានេ ច ចិត្តសន្តានេ ‘‘ត្វំ ភវង្គំ នាម ហោតិ, ត្វំ តទនន្តរំ អាវជ្ជនំ…បេ… ត្វំ តទនន្តរំ តទារម្មណំ នាម ហោតិ, ត្វំ បន ភវង្គ’’ន្តិអាទិនា និយាមកោ កត្តា នាម នត្ថិ, ចិត្តនិយាមេនេវេតំ បវត្តតិ.

បញ្ចវិធោ ហិ និយាមោ – ពីជនិយាមោ ឧតុនិយាមោ កម្មនិយាមោ ធម្មនិយាមោ ចិត្តនិយាមោតិ, តត្ថ អង្កុរបណ្ណទណ្ឌបុប្ផផលាទិក្កមេន តេសំ តេសំ ពីជានំ អញ្ញោញ្ញវិសទិសរុក្ខតិណគច្ឆលតាទិសន្តានេ អត្តនា សទិសផលទានំ ពីជនិយាមោ នាម. តស្មិំ តស្មិំ សមយេ តេសំ តេសំ រុក្ខានំ ឯកប្បហារេន បុប្ផផលបល្លវានំ គហណំ ឧតុនិយាមោ នាម. តស្ស តស្ស វា កុសលាកុសលកម្មស្ស តំតំសទិសាសទិសរូបារូបវិបាកទានំ, កម្មសរិក្ខកវិបាកទានញ្ច កម្មនិយាមោ នាម. ពោធិសត្តានំ បដិសន្ធិគ្គហណេ, មាតុកុច្ឆិតោ អភិនិក្ខមនេ, អភិសម្ពោធិធម្មចក្កប្បវត្តនាទីសុ ច ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តានិ ធម្មនិយាមោ នាម. យថាវុត្តេន ភវង្គាវជ្ជនាទិកិច្ចក្កមេនេវ ចិត្តប្បវត្តិ ចិត្តនិយាមោ នាម. ឥមិនា បន ចិត្តនិយាមេន យថាក្កមំ កិច្ចវន្តេសុ ចេតេសុ ចិត្តេសុ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណមនោធាតុជវនានិ យថាសម្ភវំ ឯកកិច្ចដ្ឋានានិ, សេសានិ បន ទ្វិតិចតុបញ្ចកិច្ចដ្ឋានានិ, តានិ ច បុព្ពេ វុត្តានិ, សុវិញ្ញេយ្យានិ ច. ឯវំ ឯកទ្វារិកាទីនិ ច. យថា ច ចិត្តានំ, ឯវំ តំសម្បយុត្តចេតសិកានម្បិ ¶ កិច្ចទ្វារវសេន សង្គហោ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – កិច្ចតោ ហិ សព្ពត្ថកា តាវ សត្ត ចិត្តំ វិយ ចុទ្ទស កិច្ចានិ ករោន្តិ. វិតក្កវិចារាធិមោក្ខា ¶ បន តយោ ទស្សនាទិបញ្ចកិច្ចានិ វជ្ជេត្វា នវ, វីរិយំ តតោ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណានិ វជ្ជេត្វា សត្ត, បីតិ វោដ្ឋព្ពនាវជ្ជនានិបិ វជ្ជេត្វា សន្តីរណេន សទ្ធិំ ឆ, វិរតិអប្បមញ្ញាវជ្ជិតា បន វីសតិ កុសលាព្យាកតា ចេវ ឆន្ទោ ច សន្តីរណម្បិ វជ្ជេត្វា បញ្ច, តតោ អប្បមញ្ញា តទារម្មណម្បិ វជ្ជេត្វា ចត្តារិ, វិរតិយោ បន កុសលា ជវនកិច្ចមេវ ករោន្តិ. ទ្វារតោ ច វិរតិយោ មនោទ្វារិកា ឯវ, តថា ករុណាមុទិតា, ទ្វារវិនិមុត្តា ច បន ហោន្តិ. មនោទ្វារេ ឯវ ហិ ទុច្ចរិតវិរមណំ សត្តបញ្ញត្តិគ្គហណញ្ច ហោតិ. អកុសលា បន ឆទ្វារិកា, តត្ថាបិ មានឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចានិ មនោទ្វារិកានេវាតិ កេចិ. អវសេសា ឆទ្វារិកា ចេវ ទ្វារវិនិមុត្តា ច. សេសំ ចិត្តសទិសមេវ. អារម្មណសង្គហោ បន នេសំ បរិត្តារម្មណត្តិកេ អាវិ ភវិស្សតីតិ. អយំ បកិណ្ណកកថា.

ចិត្តុប្បាទកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អព្យាកតបទំ បន នេវ តាវ និដ្ឋិតំ. អព្យាកតេសុ ហិ វិបាកាព្យាកតំ, កិរិយាព្យាកតញ្ច វិភត្តំ, រូបាព្យាកតំ, បន និព្ពានាព្យាកតញ្ច អវសិដ្ឋំ. តត្ថ រូបាព្យាកតំ តាវ ភូមិតោ កាមាវចរមេវ, ន ភិន្នំ, តថា សម្បយោគតោបិ អសម្ភវោ ឯវ. សារម្មណធម្មានមេវ, ហិ អញ្ញមញ្ញសម្បយោគោ, ន ឥតរេសន្តិ. ធម្មុទ្ទេសតោ បនេតំ អដ្ឋវីសតិវិធំ ហោតិ. សេយ្យថិទំ – បថវីធាតុ អាបោធាតុ តេជោធាតុ វាយោធាតុ ចក្ខុ សោតំ ឃានំ ជិវ្ហា កាយោ រូបំ សទ្ទោ គន្ធោ រសោ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ហទយវត្ថុ កាយវិញ្ញត្តិ វចីវិញ្ញត្តិ អាកាសោ រូបស្ស លហុតា មុទុតា កម្មញ្ញតា រូបស្ស ឧបចយោ សន្តតិ ជរតា អនិច្ចតា កពឡីការោ អាហារោតិ. បទភាជនីយេ បនេត្ថ កិញ្ចាបិ ហទយវត្ថុ ន អាគតំ, ឧបរិ បន បដ្ឋានបាឡិយំ ¶ ‘‘យំ រូបំ និស្សាយ មនោធាតុ ច មនោវិញ្ញាណធាតុ ច វត្តន្តី’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៨) សរូបេនេវ អាគមិស្សតីតិ តំ ឥធ គហិតំ. កេចិ បន មិទ្ធរូបំ ពលរូបំ សម្ភវរូបំ ជាតិរូបំ រោគរូបន្តិ ឥមានិបិ បញ្ច គហេត្វា ‘‘តេត្តិំស រូបានិ ហោន្តី’’តិ វទន្តិ, តេ តេសំ អភាវំ, អន្តោគធភាវញ្ច វត្វា បដិក្ខិបិតព្ពា. ឥមេសុ ហិ មិទ្ធំ រូបមេវ ន ហោតិ អរូបធម្មត្តា នីវរណានំ. មិទ្ធេនេវ ហិ បចលាយិកាការេន រូបប្បវត្តិ ហោតិ, ពលរូបំ បន វាយោធាតុយា អន្តោគធំ តំសភាវត្តា, សម្ភវរូបំ អាបោធាតុយា, ជាតិរូបំ ¶ ឧបចយសន្តតីសុ, រោគរូបញ្ច ជរតាអនិច្ចតាសុ បវិសតិ សប្បច្ចយសមុដ្ឋិតរូបវិការភេទេសុ រោគព្យបទេសតោតិ សព្ពំ រូបំ អដ្ឋវីសតិវិធមេវ ហោតិ. អយំ ធម្មុទ្ទេសតោ វិនិច្ឆយោ.

លក្ខណាទិតោ បនេត្ថ កក្ខឡត្តលក្ខណា បថវីធាតុ, បតិដ្ឋានរសា, សម្បដិច្ឆនបច្ចុបដ្ឋានា. បគ្ឃរណលក្ខណា អាបោធាតុ, ព្រូហនរសា, សង្គហបច្ចុបដ្ឋានា. ឧណ្ហត្តលក្ខណា តេជោធាតុ, បរិបាចនរសា, មទ្ទវានុប្បទានបច្ចុបដ្ឋានា. វិត្ថម្ភនលក្ខណា វាយោធាតុ, សមុទីរណរសា, អភិនីហារបច្ចុបដ្ឋានា. ចតស្សោបិ ចេតា សេសភូតត្តយបទដ្ឋានា. រូបាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ, ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា ចក្ខុ, រូបេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ. ឥទំ បន យទេតំ អក្ខិកូបកេ បតិដ្ឋិតំ នហារុសុត្តកេន មត្ថលុង្គេន អាពទ្ធមំសយុត្តំ, យត្ថ សេតម្បិ អត្ថិ កណ្ហម្បិ លោហិតម្បិ ចត្តារិបិ មហាភូតានិ, យញ្ច សេម្ហុស្សទត្តា សេតំ, បិត្តុស្សទត្តា កណ្ហំ, រុហិរុស្សទត្តា លោហិតកំ, បថវុស្សទត្តា បត្ថិណ្ណំ ហោតិ, អាបុស្សទត្តា បគ្ឃរតិ, តេជុស្សទត្តា ¶ បរិទយ្ហតិ, វាយុស្សទត្តា បរិព្ភមតិ, យញ្ច លោកេ នីលបខុមសមាកិណ្ណំ កណ្ហសុក្កមណ្ឌលវិចិត្តំ នីលុប្បលទលសន្និភំ ទីឃំ បុថុលំ ចក្ខូតិ វុច្ចតិ, តស្ស សសម្ភារចក្ខុនោ សេតមណ្ឌលបរិក្ខិត្តស្ស កណ្ហមណ្ឌលស្ស មជ្ឈេ អភិមុខេ ឋិតានំ សរីរសណ្ឋានុប្បត្តិទេសេ សត្តសុ បិចុបដលេសុ អាសិត្តតេលំ បិចុបដលានិ វិយ សត្ត អក្ខិបដលានិ ព្យាបេត្វា ធារណនហាបនមណ្ឌនពីជនកិច្ចាហិ ចតូហិ ធាតីហិ ខត្តិយកុមារោ វិយ សន្ធារណាពន្ធនបរិបាចនសមុទីរណកិច្ចាហិ ចតូហិ ធាតូហិ កតូបការំ អាយុនា អនុបាលិយមានំ វណ្ណគន្ធរសាទីហិ បរិវុតំ ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ បមាណតោ ឩកាសិរមត្តំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ធម្មសេនាបតិនា –

‘‘យេន ចក្ខុបសាទេន, រូបានិ មនុបស្សតិ;

បរិត្តំ សុខុមំ ឯតំ, ឩកាសិរសមូបម’’ន្តិ.

សទ្ទាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ, សោតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា សោតំ, សទ្ទេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, សោតវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, សោតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ ¶ . ឥទំ បន សសម្ភារសោតពិលស្ស អន្តោ តនុតម្ពលោមាចិតេ អង្គុលិវេធកសណ្ឋានេ បទេសេ វុត្តប្បការាហិ ធាតុអាទីហិ កតូបការានុបាលនបរិវារោបត្ថម្ភំ សោតវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ.

គន្ធាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ, ឃាយិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា ឃានំ, គន្ធេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, ឃានវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ឃាយិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ ¶ . ឥទញ្ច សសម្ភារឃានពិលស្ស អន្តោ អជបទសណ្ឋានេ បទេសេ វុត្តប្បការោបការានុបាលនបរិវារោបត្ថម្ភំ ឃានវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ.

រសាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណា, សាយិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណា វា ជិវ្ហា, រសេសុ អាវិញ្ឆនរសា, ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានា, សាយិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានា. ឯសា ច សសម្ភារជិវ្ហាមជ្ឈស្ស ឧបរិ ឧប្បលទលគ្គសណ្ឋានេ បទេសេ វុត្តប្បការោបការានុបាលនបរិវារោបត្ថម្ភា ជិវ្ហាវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានា តិដ្ឋតិ.

ផោដ្ឋព្ពាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណោ, ផុសិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណោ វា កាយោ, ផោដ្ឋព្ពេសុ អាវិញ្ឆនរសោ, កាយវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានោ, ផុសិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានោ. អយំ បន ឥមស្មិំ កាយេ យាវតា ឧបាទិន្នា បថវីអាបោកោដ្ឋាសា ហោន្តិ, តត្ថ សព្ពត្ថ កប្បាសបដលេ ស្នេហោ វិយ អនុគតោ វុត្តប្បការោបការានុបាលនបរិវារោបត្ថម្ភោ កាយវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានោ តិដ្ឋតិ. កេចិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦០០) បន ‘‘តេជាធិកានំ ភូតានំ បសាទោ ចក្ខុ, វិវរវាយុអាបបថវិអធិកានំ សោតឃានជិវ្ហាកាយា’’តិ វទន្តិ. អបរេ (ធ. ស. អ. ៦០០) ‘‘តេជោសភាវំ ចក្ខុ, អាកាសបថវិអាបវាយុសភាវា សោតឃានជិវ្ហាកាយា’’តិ វទន្តិ. ‘‘តេជាទិសហការិត្តា, តេជាទិគុណរូបាទិវិសយត្តា ចា’’តិ ការណញ្ច យថាក្កមំ វទន្តិ. តេ ច វត្តព្ពា – កោ បនេវមាហ ‘‘សហការិសភាវេហេវ ឥន្ទ្រិយេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ, ‘‘រូបាទយោ វា តេជាទីនំ ¶ គុណា’’តិ. អវិនិព្ភោគេសុ ហិ ភូតេសុ ‘‘អយំ ឥមស្ស គុណោ, អយំ ឥមស្ស គុណោ’’តិ ន លព្ភា វត្តុន្តិ. អថាបិ វទេយ្យុំ ‘‘តេជាទិអធិកេសុ សម្ភារេសុ រូបាទីនំ អធិកភាវទស្សនតោ ¶ ឥច្ឆិតព្ពមេតំ ‘រូបាទយោ តេជាទីនំ គុណា’’’តិ, តេ វត្តព្ពា ឥច្ឆេយ្យាម, យទិ អាបាធិកស្ស អាសវស្ស គន្ធតោ បថវិអធិកេ កប្បាសេ គន្ធោ អធិកតរោ សិយា, តេជាធិកស្ស ច ឧណ្ហោទកស្ស វណ្ណតោបិ សីតូទកស្ស វណ្ណោ បរិហាយេថ. យស្មា បនេតំ ឧភយម្បិ នត្ថិ, តស្មា បហាយេថ តមេតេសំ និស្សយភូតានំ វិសេសកប្បនំ. យថា អវិសេសេបិ ឯកកលាបេ ភូតានំ រូបរសាទយោ អញ្ញមញ្ញំ វិសទិសា ហោន្តិ, ឯវំ ចក្ខុបសាទាទយោបីតិ គហេតព្ពមេតំ. កិំ បនេសំ វិសេសការណំ នត្ថីតិ? នោ នត្ថិ. កិំ បន តន្តិ? កម្មមេវ នេសំ អសាធារណំ ការណំ ជនកតណ្ហាជនិតានំ ភូតានំ វិសេសតោ. ភូតវិសេសេ ហិ សតិ បសាទោវ នុប្បជ្ជតិ. សមានានំ ហិ ភូតានំ បសាទោ, ន វិសមានានន្តិ បោរាណា. ឯវំ កម្មវិសេសតោ វិសេសវន្តេសុ ចេតេសុ ចក្ខុសោតានិ អសម្បត្តវិសយគ្គាហកានិ អត្តនោ និស្សយំ អនល្លីននិស្សយេវ វិសយេ វិញ្ញាណហេតុត្តា. ឃានជិវ្ហាកាយា បន សម្បត្តវិសយគ្គាហកា និស្សយវសេន ចេវ សយញ្ច អត្តនោ និស្សយំ អល្លីនេ ឯវ វិសយេ វិញ្ញាណហេតុត្តា.

កេចិ បន ‘‘ចក្ខុសោតានិបិ សម្បត្តវិសយគ្គាហកានេវ, ទូរេ ឋិតេសុបិ ចន្ទរូបាទីសុ សីឃយាយិនយនរំសិសញ្ញោគេន, សទ្ទានញ្ច បរម្បរាយាគន្ត្វា សោតពិលេ ឃដ្ដនេន វិញ្ញាណុប្បត្តិតោ. តេនេវ ហិ កុដ្ដាទិអន្តរិតេសុ, វិច្ឆិទ្ទបព្ពតលេណាទិគតេសុ ច រូបសទ្ទេសុ វិញ្ញាណំ ន ¶ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វទន្តិ. តេសម្បិ ហិ ចក្ខុនោ ទូរាសន្នេសុ ចន្ទរុក្ខាទីសុ អនុបលក្ខិតកាលភេទេន រំសិសមាយោជនសាមត្ថិយំ, សទ្ទានម្បិ ទូរាសន្នានំ អវិទិតតាភេទំ អាគន្ត្វា សោតពិលឃដ្ដនសាមត្ថិយំ វិញ្ញាណុប្បត្តិហេតុភូតំ ឧបគន្តព្ពំ. តតោ បរំ តត្ថេវ ឋិតានញ្ញេវ វិញ្ញាណុប្បាទនសាមត្ថិយោបគមនំ. កុដ្ដលេណាទិអន្តរិតានញ្ច រូបសទ្ទានំ សហការិបច្ចយវិរហតោ អនាបាថគមនំ. ឥតរថា តេសម្បិ តាទិសេសុ ឥន្ទ្រិយសញ្ញោគំ ន ធាវិតព្ពំ. គមននិវារណម្បិ ឧប្បត្តិនិវារណមេវ, តថេវ សហការិបច្ចយវិរហតោ យាទិសេវ តេសំ ឥន្ទ្រិយសញ្ញោគោ ហោតិ, តាទិសេ វិញ្ញាណុប្បត្តិ ហោតីតិ គហេតព្ពំ.

ចក្ខុ តាវ ទូរេ ឋិតានំ ចន្ទាទីនម្បិ គហណតោ អសម្បត្តគ្គាហកំ ហោតុ, សោតំ បន ទូរេ រុក្ខំ ឆិន្ទន្តានំ, វត្ថំ ធោវន្តានញ្ច ទូរតោវ បញ្ញាយមានកាយវិការាទិនា សទ្ធិំ សទ្ទំ គហេតុំ អសមត្ថតាយ កថំ សណិកំ វវត្ថាបយមានំ តំ អសម្បត្តគ្គាហកំ ហោតីតិ? តត្ថាបិ ច កុឋារិវត្ថាទីនំ បឋមនិបាតសទ្ទានំ មន្ទតាយ យថា ហត្ថឆិជ្ជមានសាខាបលាសចលនាទិសមុដ្ឋិតមន្ទសទ្ទានំ បរម្បរាយាគមនំ នត្ថិ, តថា អនាបាថគមនម្បិ, បច្ឆា បន ឃដ្ដនានិឃំសស្ស ពលវតាយ ¶ ឧប្បន្នមហាសទ្ទានំ អាគមនំ វិយ តត្ថេវ ឋិតានញ្ញេវ អាបាថគមនំ ហោតិ, ឥតរថា ទូរាសន្នាទិវវត្ថានានិ ន សិយុំ គន្ធាទីនំ វិយ, តស្មា អសម្បត្តគោចរានេវេតានិ, ឃានាទីនិ ច សម្បត្តគោចរានីតិ វេទិតព្ពានិ.

អហិសុំសុមារបក្ខិកុក្កុរសិង្គាលសទិសានិ ចេតានិ. យថា ហិ អហិ នាម ពហិសិត្តសម្មដ្ឋដ្ឋានេ នាភិរមតិ, តំ វិហាយ តិណបណ្ណគហនវម្មិកាទិវិសមជ្ឈាសយោវ ហោតិ, ឯវំ ¶ ចក្ខុបិ សម្មដ្ឋភិត្តិអាទិំ វិហាយ ឥត្ថិបុរិសបុប្ផលតាចិត្តាទិវិសមជ្ឈាសយំ ហោតិ. យថា ច សុំសុមារោបិ ពហិ ចរណំ វិហាយ ឧទកេ ពិលជ្ឈាសយោ ហោតិ, ឯវំ សោតម្បិ វាតបានច្ឆិទ្ទាទិពិលជ្ឈាសយំ ហោតិ. យថា ហិ គិជ្ឈាទិបក្ខីបិ ភូមិរុក្ខាទិំ វិហាយ អាកាសេ បក្ខន្ទនជ្ឈាសយោ ហោតិ, ឯវំ ឃានម្បិ ឧទ្ធគ្គំ ហុត្វា គន្ធបវេសកវាតាកឌ្ឍនត្ថំ អាកាសជ្ឈាសយំ ហោតិ. យថា កុក្កុរោ ពហិគាមចារំ វិហាយ អាមិសគវេសី គាមជ្ឈាសយោ មហានសាទិនិន្នចិត្តោ ហោតិ, ឯវំ ជិវ្ហាបិ អាបជ្ឈាសយា ហោតិ. យថា ច សិង្គាលោ ពហិសុសានចារំ វិហាយ មំសគវេសី សុសានជ្ឈាសយោ ហោតិ, ឯវំ កាយោបិ អនុបាទិន្នំ សុខសម្ផស្សសយនាទិំ លភិត្វាបិ ឧបាទិន្នជ្ឈាសយោ ហោតិ. អញ្ញំ ហិ ឧបាទិន្នកំ អលភមានា សត្តា អត្តនោ ជណ្ណុកានិ ឧរន្តរំ បវេសេត្វា ហត្ថតលេ សីសំ កត្វាបិ និបជ្ជន្តិ. អាលោកវិវរវាយុជលបថវិបច្ចយានិ ចេតានិ វិញ្ញាណុប្បាទកានិ. ឯវមេតេសំ បញ្ចន្នំ បសាទានំ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទេសនិស្សយគោចរជ្ឈាសយប្បច្ចយភេទេន វវត្ថានំ វេទិតព្ពំ.

ចក្ខុបដិហននលក្ខណំ រូបំ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសំ, តស្សេវ គោចរភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ចតុមហាភូតបទដ្ឋានំ, យថា ចេតស្ស, ឯវំ សព្ពេសម្បិ ឧបាទារូបានំ បទដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ, វិសេសំ បន វក្ខាម. តយិទំ រូបំ នីលបីតលោហិតោទាតកាឡមញ្ជិដ្ឋសាមឆាយាតបអាលោកន្ធការាទិវសេន អនេកវិធំ. កេចិ បន ‘‘អន្ធការោ នាម អាលោកាភាវមត្តោ ឯវ, តតោ ឯវ តត្ថ គតរូបានិ ន ទិស្សន្តី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. យថា ហិ នីលមេឃមណិអាទីនំ ឆាយា អាលោកវិសទិសា វណ្ណាយតនភូតា ហោតិ, ឯវំ ភិត្តិច្ឆទនភូមិបព្ពតាទិច្ឆាយា ច ឃនីភូតា ឃដរូបាទិច្ឆាទនតោ អាលោកវិសទិសោ អន្ធការោតិ ¶ ទដ្ឋព្ពោ, សោតបដិហននលក្ខណោ សទ្ទោ, សោតវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. សោ គីតភេរិសទ្ទាទិវសេន អនេកវិធោ. ឃានបដិហននលក្ខណោ គន្ធោ, ឃានវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. សោ មូលគន្ធសារគន្ធាទិវសេន អនេកវិធោ ¶ . ជិវ្ហាបដិហននលក្ខណោ រសោ, ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. សោ មូលរសតចរសាទីនំ វសេន អនេកវិធោ.

ឥត្ថិភាវលក្ខណំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ឥត្ថីតិ បកាសនរសំ, ឥត្ថិលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋានំ. បុរិសភាវលក្ខណំ បុរិសិន្ទ្រិយំ, បុរិសោតិ បកាសនរសំ, បុរិសលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋានំ. ឧភិន្នម្បេសំ ឥត្ថិបុរិសលិង្គាទីនំ ការណភាវោ ន សរសតោ អត្ថិ កេនចិ បច្ចយេន នេសំ បច្ចយភាវស្ស បដ្ឋានេ អនាគតត្តា, អត្តនោ បន ជនកបច្ចយភូតអាគមនតោវ. ឥត្ថិបុរិសានំ បដិនិយតលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បភាវានុគុណរូបានម្បិ និយមេន ឧប្បជ្ជនតោ, លិង្គនិមិត្តាទិវោហារានញ្ច តប្បធានតោ បច្ចយភាវោ, ឥន្ទ្រិយភាវោ ច បរិយាយតោ វុត្តោ. តេនេវ ហិ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសិន្ទ្រិយាភាវេបិ បុរិសលិង្គនិមិត្តាទិព្យញ្ជនំ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយាភាវេបិ ឥត្ថិលិង្គនិមិត្តាទិព្យញ្ជនញ្ច បុរិមកម្មតោ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ. យទិ ហិ នេសំ តំតំឥន្ទ្រិយេនេវ បដិនិយតព្យញ្ជនានិ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, ទុតិយព្យញ្ជនស្ស អភាវោ អាបជ្ជតិ. ន ហិ តេសំ ភាវទ្វយំ អត្ថិ. យទិ សិយា, សព្ពទាបិ ព្យញ្ជនទ្វយស្ស ភាវប្បសង្គោ សិយា. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ហិ ឥត្ថិន្ទ្រិយមេវ វិជ្ជតិ, ន ឥតរំ. តស្ស បន យទា ឥត្ថិយំ រាគចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តទា បុរិសព្យញ្ជនំ បាតុភវតិ, ឥត្ថិព្យញ្ជនំ បដិច្ឆន្នំ ហោតិ. តថា ឥតរស្ស ឥតរំ. យស្មា បនេសំ ឯកមេវ ឥន្ទ្រិយំ និយតំ ¶ , តស្មា ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ សយម្បិ គព្ភំ គណ្ហាតិ, បរម្បិ គណ្ហាបេតិ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ បរំ គណ្ហាបេតិ, សយំ បន ន គណ្ហាតិ. យថា តេសំ ឧភតោព្យញ្ជនកានំ កម្មសហាយំ រាគចិត្តមេវ ព្យញ្ជនការណំ, ន ភាវោ, ឯវំ បកតិត្ថិបុរិសានម្បិ ភាវទ្វយជនកកម្មាទិបច្ចយោ ឯវ តំតំលិង្គនិមិត្តាទិការណន្តិ គហេតព្ពំ. ឧភយម្បិ ចេតំ បឋមកប្បិកានំ បវត្តេ សមុដ្ឋាតិ, តតោ អបរភាគេ បដិសន្ធិយមេវ, សព្ពេសំ បន បវត្តេ ឯវ បរិវត្តតិ. ឥមេសុ ច បុរិសលិង្គំ ឧត្តមំ, ឥត្ថិលិង្គំ ហីនំ, តស្មា បុរិសលិង្គំ ពលវអកុសលេន អន្តរធាយតិ, ឥត្ថិលិង្គំ ទុព្ពលកុសលេន បតិដ្ឋាតិ. ឥត្ថិលិង្គំ បន អន្តរធាយន្តំ ទុព្ពលាកុសលេន អន្តរធាយតិ, ឥតរំ ពលវកុសលេន បតិដ្ឋាតិ. ឯវំ ឧភយម្បិ សុគតិយំ អកុសលេនេវ អន្តរធាយតិ, កុសលេនេវ បតិដ្ឋាតិ. កាយប្បសាទោ វិយ ច សកលសរីរព្យាបកមេវ, ន ច កាយប្បសាទាទីនំ ឋិតោកាសេ តិដ្ឋតិ.

យទិ ឯវំ ន សព្ពត្ថ កាយភាវិន្ទ្រិយានីតិ? នេវំ បរមត្ថតោ សព្ពត្ថ, វិនិព្ភុជិត្វា បនេសំ ¶ ឱកាសភេទំ បញ្ញាបេតុំ ន សក្កា រូបរសាទីនំ វិយ. ន ហិ បរមត្ថតោ រូបេ រសោ អត្ថិ. យទិ សិយា, រូបគ្គហណេនេវ គហណំ គច្ឆេយ្យ. ឯវំ កាយភាវិន្ទ្រិយានិ បរមត្ថតោ ន សព្ពត្ថ, ន ច សព្ពត្ថ នត្ថិ វិវេចេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ហេដ្ឋា វុត្តលក្ខណាទិវវត្ថានតោបិ ចេសំ អសម្មិស្សតា ទេសតោ ន វិវេកាភាវេបិ. ន កេវលញ្ច ឥមានេវ, សព្ពានិបិ រូបានិ អសម្មិស្សានេវ ហោន្តិ. យថា ហិ បញ្ចវណ្ណេន កប្បាសេន វដ្ដិំ កត្វា ទីបេ ជលិតេ កិញ្ចាបិ ជាលា ឯកាពទ្ធា វិយ ហោន្តិ, តស្ស តស្ស បន អំសុនោ បាដិយេក្កំ ជាលា អញ្ញមញ្ញំ អសម្មិស្សាវ. ឯវំ កាយភាវិន្ទ្រិយាទីនិ ឯកស្មិំ ឋានេ សមោសដានិបិ ភិន្នដ្ឋានេសុ ហេដ្ឋុបរិយាទិវសេន នត្ថិ, តានិបិ អសម្មិស្សានេវ ហោន្តិ.

សហជរូបានំ ¶ អនុបាលនលក្ខណំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តេសំ បវត្តនរសំ, តេសំយេវ ឋបនបច្ចុបដ្ឋានំ, យាបយិតព្ពធម្មបទដ្ឋានំ. អត្ថិក្ខណេ ឯវ ចេតំ សហជរូបានិ អនុបាលេតិ ឧទកំ វិយ ឧប្បលាទីនិ, ន ភង្គក្ខណេ សយំ ភិជ្ជមានត្តា, យថាសកំ បច្ចយុប្បន្នេបិ ច ធម្មេ បាលេតិ ធាតី វិយ កុមារំ, សយំបវត្តិតធម្មសម្ពន្ធេនេវ ច បវត្តតិ និយាមកោ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ និស្សយលក្ខណំ ហទយវត្ថុ, តាសញ្ញេវ ធាតូនំ ធារណរសំ, ឧព្ពហនបច្ចុបដ្ឋានំ. ឥទំ បន ហទយវត្ថុ យទេតំ អន្តោសរីរេ ទ្វិន្នំ ថនានំ មជ្ឈេ ពាហិរបត្តានិ អបនេត្វា អធោមុខដ្ឋបិតរត្តបទុមមកុលសណ្ឋានំ ពហិ មដ្ឋំ, អន្តោ កោសាតកីផលស្ស អព្ភន្តរសទិសំ, បញ្ញវន្តានំ ថោកំ វិកសិតំ, មន្ទបញ្ញានំ មកុឡិតំ, ហទយមំសយមកំ បរិក្ខិបិត្វា វក្កយកនកិលោមកបិហកាទយោ តិដ្ឋន្តិ. តស្ស សសម្ភារហទយមំសស្ស អន្តោ បុន្នាគដ្ឋិបតិដ្ឋានមត្តេ អាវាដកេ សណ្ឋិតំ អទ្ធបសតមត្តលោហិតំ សណ្ឋាតិ. តញ្ច រាគចរិតស្ស រត្តំ, ទោសចរិតស្ស កាឡកំ, មោហចរិតស្ស មំសធោវនឧទកសទិសំ, វិតក្កចរិតស្ស កុលត្ថយូសវណ្ណំ, សទ្ធាចរិតស្ស កណិការបុប្ផវណ្ណំ, ពុទ្ធិចរិតស្ស អច្ឆំ វិប្បសន្នំ អនាវិលំ បណ្ឌរំ បរិសុទ្ធំ និទ្ធោតជាតិមណិ វិយ ជុតិមន្តំ ហោតិ, ព្យាបេត្វា សន្ធារណាទិកិច្ចេហិ ភូតេហិ កតូបការំ អាយុនា អនុបាលិយមានំ វណ្ណាទិបរិវុតំ ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនញ្ចេវ តំសម្បយុត្តានញ្ច វត្ថុភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ.

អភិក្កមាទិប្បវត្តកចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតុយា សហជរូបកាយសន្ថម្ភនសន្ធារណចលនស្ស បច្ចយាការវិការលក្ខណា កាយវិញ្ញត្តិ, អធិប្បាយប្បកាសនរសា, កាយវិប្ផន្ទនហេតុភាវបច្ចុបដ្ឋានា ¶ , ចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតុបទដ្ឋានា. វចីភេទប្បវត្តកចិត្តសមុដ្ឋានបថវីធាតុយា ឧបាទិន្នឃដ្ដនស្ស ¶ បច្ចយាការវិការលក្ខណា វចីវិញ្ញត្តិ, អធិប្បាយប្បកាសនរសា, វចីឃោសស្ស ហេតុភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ចិត្តសមុដ្ឋានបថវីធាតុបទដ្ឋានា. ឧភោបេតា កាយវិប្ផន្ទនវចីឃោសេហិ សយំ វិញ្ញេយ្យត្តា, អធិប្បាយវិញ្ញាបនតោ ច ‘‘កាយវចីវិញ្ញត្តិយោ’’តិ វុច្ចន្តិ. ចក្ខុសោតបថស្មិំ ហិ ឋត្វា កេនចិ ហត្ថវិការសីសុក្ខិបនាទិកាយវិការេ, សទ្ទេ វា កតេ តថាបវត្តរូបសទ្ទាយតនានិ ចក្ខុសោតវិញ្ញេយ្យានិ, ន តានិ វិញ្ញត្តិយោ, ចិត្តសមុដ្ឋិតកលាបគតាយ បន វាយោធាតុយា សហជាតរូបកាយសន្ធារណចលនាទីនំ បច្ចយភូតោ វិការោ កាយវិញ្ញត្តិ, តថា ចិត្តសមុដ្ឋិតបថវីធាតុយា ឧបាទិន្នឃដ្ដនស្ស បច្ចយភូតោ អាការវិការោ វចីវិញ្ញត្តិ. ន ច តា ចក្ខុសោតវិញ្ញេយ្យា, តា បន មនោទ្វារិកជវនេហិ តាលបណ្ណាទិសញ្ញាយ ឧទបានាទីនិ វិយ យថាគហិតកាយវិការវចីឃោសានុសារេន តិរច្ឆានានម្បិ វិញ្ញេយ្យា, តទនុសារេនេវ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ឯស ការេតិ, វទតិ ចា’’តិ អធិប្បាយោ ច វិញ្ញេយ្យោ ហោតិ, តស្មា សយំ វិញ្ញេយ្យតោ, អធិប្បាយវិញ្ញាបនតោ ច ‘‘វិញ្ញត្តិយោ’’តិ វុច្ចន្តិ.

តត្ថ ច មនោទ្វារិកជវនវីថិយំ សត្តសុ កាមាវចរជវនេសុ កាយវិញ្ញត្តិជនកេសុ បុរិមេហិ ឆហិ ជវនេហិ សមុដ្ឋិតវាយោធាតុយោ ឧបត្ថម្ភនសន្ធារណកិច្ចមេវ កាតុំ សក្កោន្តិ, អភិក្កមាទិំ បន និប្ផាទេតុំ ន សក្កោន្តិ. សត្តមជវនសមុដ្ឋិតា បន ហេដ្ឋា ឆហិ ជវនេហិ សមុដ្ឋិតវាយោធាតុយោបត្ថម្ភំ លភិត្វា សត្តហិ យុគេហិ អាកឌ្ឍិតព្ពភារំ សកដំ សត្តមយុគយុត្តគោណោ វិយ ឥតរឆយុគយុត្តគោណោបត្ថម្ភំ លភិត្វា រូបកាយស្ស អភិក្កមបដិក្កមាទិំ ការេតុំ សក្កោតិ, ឯវំ វចីវិញ្ញត្តិជនកេបិ សត្តមជវនេហិ សមុដ្ឋិតាយ បថវីធាតុយាបិ ឧបាទិន្នឃដ្ដនស្ស ¶ បច្ចយភាវោ វេទិតព្ពោ. ឥធ បន បុរិមជវនសមុដ្ឋិតាយ ឧបត្ថម្ភកត្តំ, សត្តមជវនសមុដ្ឋិតាយ ចលនបច្ចយត្តញ្ច នត្ថិ តេសំ វាយោធាតុកិច្ចត្តា, បុរិមសហគតា បន បច្ឆិមា បថវីធាតុ ឧបាទិន្នឃដ្ដនសមត្ថា ហោតិ, សេសំ តាទិសមេវ. ចិត្តសមុដ្ឋិតកាយេ បន វាយោធាតុយា ចលន្តេ តទុបត្ថម្ភិតតេសមុដ្ឋានិកានម្បិ ចលនតោ សកលកាយស្ស អភិក្កមាទយោ ហោន្តិ ឧទកេ គច្ឆន្តេ តត្ថ បតិតតិណបណ្ណានិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

រូបបរិច្ឆេទលក្ខណា អាកាសធាតុ, រូបបរិយន្តប្បកាសនរសា, រូបមរិយាទបច្ចុបដ្ឋានា, អសម្ផុដ្ឋភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ឆិទ្ទវិវរភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, បរិច្ឆិន្នរូបបទដ្ឋានា, យាយ បរិច្ឆិន្នេសុ រូបេសុ ‘‘ឥទមិតោ ឧទ្ធំ, អធោ, តិរិយ’’ន្តិ ច ហោតិ.

អទន្ធតាលក្ខណា ¶ រូបស្សលហុតា, រូបានំ គរុភាវវិនោទនរសា, លហុបរិវត្តិតាបច្ចុបដ្ឋានា, លហុរូបបទដ្ឋានា. អថទ្ធតាលក្ខណា រូបស្សមុទុតា, រូបានំ ថទ្ធភាវវិនោទនរសា, សព្ពកិរិយាសុ អវិរោធិតាបច្ចុបដ្ឋានា, មុទុរូបបទដ្ឋានា. សរីរកិរិយានុកូលកម្មញ្ញភាវលក្ខណា រូបស្សកម្មញ្ញតា, អកម្មញ្ញតាវិនោទនរសា, អទុព្ពលភាវបច្ចុបដ្ឋានា, កម្មញ្ញតារូបបទដ្ឋានា. ឯតា បន តិស្សោបិ អញ្ញមញ្ញំ ន វិជហន្តិ, គរុថទ្ធអកម្មញ្ញរូបបដិបក្ខភាវេន ច សមុដ្ឋិតានំ ឧតុចិត្តាហារជានំ លហុមុទុកម្មញ្ញភូតានំ រូបានំ វិការតាយ ច បរិយាយតោ គរុថទ្ធាកម្មញ្ញភាវវិនោទនកិច្ចា វុត្តា, ន បន សភាវតោ សយំ អវិជ្ជមានត្តា.

អាចយលក្ខណោ រូបស្សឧបចយោ, បុព្ពន្តតោ រូបានំ ឧម្មុជ្ជាបនរសោ, និយ្យាតនបច្ចុបដ្ឋានោ, បរិបុណ្ណភាវបច្ចុបដ្ឋានោ វា, ឧបចិតរូបបទដ្ឋានោ. បវត្តិលក្ខណា រូបស្សសន្តតិ, អនុប្បពន្ធនរសា, អនុបច្ឆេទបច្ចុបដ្ឋានា, អនុប្បពន្ធករូបបទដ្ឋានា ¶ . ឧភយម្បេតំ ជាតិរូបស្សេវាធិវចនំ. សម្បិណ្ឌិតានំ ហិ ចតុសមុដ្ឋានិករូបានំ បឋមុប្បត្តិ ឧបចយោ នាម, ឧបរូបរុប្បត្តិ សន្តតិ នាម. តេនេវ តាសំ បទភាជនីយេ ‘‘យោ រូបស្ស ឧបចយោ, សា រូបស្ស សន្តតី’’តិ (ធ. ស. ៦៤២) វុត្តំ, អាការនានត្តតោ បន វិសុំ ឧទ្ទិដ្ឋា.

រូបបរិបាកលក្ខណា រូបស្សជរតា, ឧបនយនរសា, សភាវានបគមេបិ នវភាវាបគមបច្ចុបដ្ឋានា វីហិបុរាណភាវោ វិយ, បរិបច្ចមានរូបបទដ្ឋានា. ខណេ ខណេ ភិជ្ជមានាបិ ចេសា ឧបាទិន្នេសុ ខណ្ឌទន្តាទិតោ, អនុបាទិន្នេសុ រុក្ខលតាទីសុ វណ្ណវិការាទិតោ ច អន្តរន្តរា ច សុវិញ្ញេយ្យវិការត្តា ‘‘បាកដជរា, សវីចិជរា’’តិ ច វុច្ចតិ, មណិកនកចន្ទសូរិយាទីសុ ទុវិញ្ញេយ្យត្តា, និរន្តរត្តា ច ‘‘អបាកដជរា, អវីចិជរា’’តិ វុច្ចតិ. ឦទិសេសុ ហិ កប្បវិនាសាទិកាលេ វិការតោ ជរា បញ្ញាយេយ្យ. សព្ពទាបិ បន អបញ្ញាយមានវិការត្តា អរូបធម្មេសុ ជរា បដិច្ឆន្នជរា នាម. ន ច តត្ថ វណ្ណវិការាទយោ ជរា តេសំ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យតោ. ន ហិ ជរា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា, មនោវិញ្ញេយ្យា បន ហោតិ. យថា ឱឃេន បរិភិន្នភូមិអាទិទស្សនេន អទិដ្ឋោបិ ឱឃោ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ, ឯវំ វិការទស្សនេន ជរាតិ គហេតព្ពំ.

បរិភេទលក្ខណា រូបស្សអនិច្ចតា, សំសីទនរសា, ខយវយបច្ចុបដ្ឋានា, បរិភិជ្ជមានរូបបទដ្ឋានា. ន កេវលញ្ចេតានិ ឧបចយាទិចតូហិ គហិតានិ ជាតិជរាមរណានិ រូបធម្មានមេវ ¶ , អរូបធម្មានម្បិ ហោន្តិយេវ. ឯតានិ ច ឥមេសំ សត្តានំ អរញ្ញប្បវេសកបវិដ្ឋបរិបាតកបតិតឃាតកចោរេហិ យថាក្កមំ សទិសានីតិ ទដ្ឋព្ពានិ.

ឱជាលក្ខណោ ¶ កពឡីការោ អាហារោ, រូបាហរណរសោ, ឧបត្ថម្ភនបច្ចុបដ្ឋានោ, កពឡំ កត្វា អាហរិតព្ពវត្ថុបទដ្ឋានោ. អយំ លក្ខណាទិតោ វិនិច្ឆយោ.

សង្គហតោ បន សព្ពម្បេតំ រូបំ ខន្ធតោ ឯកវិធំ រូបក្ខន្ធោវ ហោតិ, តថា អហេតុកំ សប្បច្ចយំ សង្ខតំ លោកិយំ សាសវំ សញ្ញោជនីយំ ឱឃនីយំ យោគនីយំ នីវរណីយំ បរាមដ្ឋំ សំកិលេសិកំ អនារម្មណំ អប្បហាតព្ពន្តិអាទិនា ច ឯកវិធំ, តំ បុន ភូតោបាទាយវសេន ទុវិធំ, តថា និប្ផន្នានិប្ផន្នាទិវសេន ច. តត្ថ បថវីអាទីនិ ចត្តារិ មហាភូតានិ ភូតរូបំ នាម, សេសំ ឧបាទារូបំ នាម. បថវីអាទយោ សត្តរស, កពឡីការោ អាហារោ ចេតិ អដ្ឋារសវិធម្បិ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានត្តា និប្ផន្នរូបំ នាម, ឥតរំ អនិប្ផន្នរូបំ នាម. ចក្ខាទយោ បញ្ច បសាទា, ភាវទ្វយំ, ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ អដ្ឋវិធម្បិ ឥន្ទ្រិយរូបំ នាម, ឥតរំ អនិន្ទ្រិយំ. តានិ ឥន្ទ្រិយានិ ចេវ ហទយញ្ចាតិ នវវិធម្បិ ឧបាទិន្នំ, ឥតរំ អនុបាទិន្នំ, បញ្ច បសាទា, ចត្តារោ រូបសទ្ទគន្ធរសា, អាបោធាតុវិវជ្ជិតភូតត្តយញ្ចាតិ ទ្វាទសវិធម្បិ ឱឡារិករូបំ, សន្តិកេរូបំ, សប្បដិឃរូបញ្ច, សេសំ សុខុមរូបំ, ទូរេរូបំ, អប្បដិឃរូបញ្ច. បសាទា, ហទយញ្ច វត្ថុរូបំ, ឥតរំ អវត្ថុរូបំ. បសាទា, វិញ្ញត្តិទ្វយញ្ច ទ្វាររូបំ, ឥតរំ អទ្វារំ. បសាទា អជ្ឈត្តិករូបំ, គោចរគ្គាហិករូបញ្ច, ឥតរំ ពាហិរំ, អគោចរគ្គាហិករូបញ្ច. ចត្តារិ ភូតរូបានិ, រូបគន្ធរសឱជា ចាតិ ឥទំ សុទ្ធដ្ឋកំ អវិនិព្ភោគរូបំ នាម, ឥតរំ វិនិព្ភោគរូបំ.

ចក្ខុ នចក្ខូតិ ឯវមាទិវសេន ច ទុវិធំ ហោតិ. បុន តំ សនិទស្សនត្តិកវសេន តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ រូបាយតនំ សនិទស្សនសប្បដិឃំ, សេសមោឡារិករូបំ អនិទស្សនសប្បដិឃំ, សព្ពម្បិ សុខុមរូបំ អនិទស្សនអប្បដិឃំ. តថា កម្មជាទិត្តិកវសេន. តត្ថ នវវិធំ ឧបាទិន្នរូបំ, សុទ្ធដ្ឋកំ, អាកាសោ ច កម្មជំ នាម, វិញ្ញត្តិទ្វយំ, លហុតាទិត្តយញ្ច សទ្ទោ ¶ ច អកម្មជំ នាម, ឧបចយាទិចតុព្ពិធំ លក្ខណរូបំ អជំ នាម. សុទ្ធដ្ឋកំ, អាកាសោ, វិញ្ញត្តិទ្វយំ, លហុតាទិត្តយំ, សទ្ទោ ច ចិត្តជំ នាម, តទវសេសំ លក្ខណរូបវិរហិតំ អចិត្តជំ នាម, លក្ខណរូបំ អជំ នាម. សុទ្ធដ្ឋកំ, អាកាសោ, លហុតាទិត្តយញ្ច អាហារជំ នាម, សេសំ លក្ខណវជ្ជិតំ ¶ អនាហារជំ នាម, លក្ខណំ អជំ នាម. សុទ្ធដ្ឋកំ, អាកាសោ, លហុតាទិត្តយំ, សទ្ទោ ច ឧតុជំ នាម, សេសំ លក្ខណវិរហិតំ អនុតុជំ នាម, លក្ខណំ អជំ នាម. លក្ខណានិ ហិ ជាយមានជីយមានបរិភិជ្ជមានធម្មានំ សភាវតាយ កុតោចិ ជាតិវោហារំ ន លភន្តិ ភេសម្បិ ជាតិអាទិប្បសង្គតោ. ន ហិ ‘‘ជាតិ ជាយតិ, ជរា ជីរតិ, មរណំ មីយតី’’តិ វោហរិតុំ យុត្តំ អនវដ្ឋានតោ. តទវសេសានំ បន អាកាសវិញ្ញត្តាទិអនិប្ផន្នានំ យទិបិ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានតាយ ន កុតោចិ ឧប្បត្តិ អត្ថិ, តថាបិ តថា តថា បវត្តរូបំ ឧបាទាយ នេសំ វិជ្ជមានវោហារស្សេវ ហេតុសមុប្បន្នវោហារស្សាបិ វិរោធាភាវតោ សហេតុកតា វុត្តា. យំ បន បាឡិយំ ‘‘រូបាយតនំ…បេ… រូបស្ស ឧបចយោ រូបស្ស សន្តតិ កពឡីការោ អាហារោ. ឥមេ ធម្មា ចិត្តសមុដ្ឋានា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១២០២) ជាតិយាបិ កុតោចិ ជាតត្តំ វុត្តំ, តំ រូបជនកបច្ចយានំ កិច្ចានុភាវលក្ខណេ ទិដ្ឋត្តា រូបុប្បត្តិក្ខណេ វិជ្ជមានតំ សន្ធាយ វុត្តំ, ជរាមរណានំ បន រូបុប្បត្តិក្ខណេ អភាវតោ ន វុត្តំ. ‘‘ជរាមរណំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្ន’’ន្តិ (សំ. និ. ២.២០) ឥទំ បន ជរាមរណសីសេន តថាបវត្តវិញ្ញាណនាមរូបាទីនមេវ គហិតត្តា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យំ តំ រូបំ អជ្ឈត្តិកំ, តំ ឧបាទា, យំ តំ រូបំ ពាហិរំ, តំ អត្ថិ ឧបាទា, អត្ថិ នោ ឧបាទាតិ ឯវមាទិនា នយេនាបិ តិវិធំ ហោតិ.

បុន ¶ តំ សព្ពំ ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតវសេន ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ រូបាយតនំ ទិដ្ឋំ នាម, សទ្ទោ សុតំ នាម, គន្ធរសផោដ្ឋព្ពានិ បត្វាវ គហេតព្ពតោ មុតំ នាម, សេសំ មនសា វិញ្ញាតព្ពតោ វិញ្ញាតំ នាម. តថា រូបរូបចតុក្កាទិវសេន ចតុព្ពិធំ, តត្ថ អដ្ឋារសវិធំ និប្ផន្នំ រូបរូបំ នាម, អាកាសោ បរិច្ឆេទរូបំ នាម, វិញ្ញត្តិទ្វយំ, លហុតាទិត្តយញ្ច វិការរូបំ នាម, ឧបចយាទិចតុព្ពិធំ លក្ខណរូបំ នាម. តថា ហទយវត្ថុ វត្ថុ, ន ទ្វារំ នាម, វិញ្ញត្តិទ្វយំ ទ្វារំ, ន វត្ថុ នាម, ចក្ខាទយោ បញ្ច បសាទា វត្ថុ ចេវ ទ្វារញ្ច នាម, សេសំ នេវ វត្ថុ ន ទ្វារំ នាមាតិ ឯវមាទិនា នយេន ចតុព្ពិធំ.

តំ បុន ឯកជាទិវសេន បញ្ចវិធំ. នវវិធំ ហិ ឧបាទិន្នរូបំ កម្មេនេវ, វិញ្ញត្តិទ្វយញ្ច ចិត្តេនេវ ឧប្បជ្ជនតោ ឯកជំ នាម, សទ្ទោ ឧតុចិត្តេហិ ឧប្បជ្ជនតោ ទ្វិជំ នាម, លហុតាទិត្តយំ ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧប្បជ្ជនតោ តិជំ នាម, សុទ្ធដ្ឋកំ, អាកាសោ ច ចតូហិបិ ឧប្បជ្ជនតោ ចតុជ្ជំ នាម, លក្ខណានិ អជំ នាម. ឯវមាទិនា បញ្ចវិធំ ហោតិ.

តំ បុន ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយមនឥន្ទ្រិយវិញ្ញេយ្យវសេន ឆព្ពិធំ. សត្តវិញ្ញាណធាតុវិញ្ញេយ្យវសេន ¶ សត្តវិធំ. តទេវ មនោវិញ្ញាណធាតុវិញ្ញេយ្យំ ភូតោបាទាយវសេន ទ្វិធា កត្វា អដ្ឋវិធំ ហោតិ. តត្ថ ហិ អាបោធាតុ មនោវិញ្ញាណេនេវ វិញ្ញេយ្យំ ភូតរូបំ នាម, ឥតរំ បសាទសហិតសុខុមរូបំ មនោវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យោបាទាយរូបំ នាម. តទេវ បុន មនោវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យោបាទាយរូបំ ឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយវសេន ទ្វិធា កត្វា នវវិធំ ហោតិ. តំ បុន បសាទវិសយអាបោធាតុភាវហទយជីវិតបរិច្ឆេទវិការលក្ខណអាហារវសេន ទសវិធំ ហោតិ.

តទេវ បុន ចក្ខាយតនំ សោតាយតនំ ឃានាយតនំ ជិវ្ហាយតនំ កាយាយតនំ រូបាយតនំ សទ្ទាយតនំ គន្ធាយតនំ ¶ រសាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ ធម្មាយតនន្តិ ឯវំ អាយតនតោ ឯកាទសវិធំ ហោតិ, តថា ធាតុវសេន. តត្ថ អាបោធាតុវិវជ្ជិតភូតត្តយំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ ផោដ្ឋព្ពធាតុ ‘‘កាយវិញ្ញេយ្យំ, កាយវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ ច វុច្ចតិ, សុខុមរូបំ ធម្មាយតនំ ធម្មធាតូតិ, តទេវ បសាទសហិតំ ‘‘មនោវិញ្ញេយ្យំ, មនោវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ ច វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

កស្មា បនេត្ថ អាបោធាតុវិវជ្ជិតានញ្ញេវ ភូតានំ ផោដ្ឋព្ពតា វុត្តា, ននុ អាបោធាតុបិ សីតវសេន ផុសិត្វា វេទិតព្ពាតិ? ន សីតស្សាបិ តេជោធាតុត្តា. ឧណ្ហមេវ ហិ សីតន្តិ ព្យបទិស្សតិ. កឋិនាកឋិនតំ ឧបាទាយ រុក្ខាទិវិរឡច្ឆាយា វិយ, តំ វា ឧបាទាយ សន្ទច្ឆាយាទិ, អញ្ញថា កស្សេតំ សីតត្តំ សភាវំ សិយា. ‘‘អាបោធាតុយា’’ ឥតិ ចេ. យទិ ឯវំ ឧណ្ហោទកាទីសុ អាបត្តំ ន សិយា អាបោតេជានញ្ច សហបវត្តានំ វិរុទ្ធលក្ខណត្តា, ន ច សា តេជោសន្និធានេ សីតត្តំ វិហាយ តិដ្ឋតិ. ន ហិ សភាវា កេនចិ សហភាវេន តំសភាវំ ជហន្តិ អភាវាបត្តិតោ, នាបិស្សា សីតភាវំ មុញ្ចិត្វា អបរសភាវោ អត្ថិ, យេន សហភាវោ យុជ្ជេយ្យ. យទិ សិយា ‘‘អាបោ សីតត្ត’’ន្តិ, ភាវទ្វយំ សិយា អញ្ញោញ្ញវិលក្ខណសភាវត្តា ភាវស្ស, អថាបិ ន សីតត្តំ, អាបោធាតុយា សរូបំ សីតគុណោ, សោ ច ឧណ្ហសន្និធានេ វិគច្ឆតិ, គុណីរូបមេវ តិដ្ឋតីតិ ចេ? តទា តហិំ សយំ អផោដ្ឋព្ពាវ អាបោធាតុ, ន និយតផស្សវតីតិ ច សិយា, យោ ច សីតផស្សោ គុណោតិ សុវុត្តោ, សោ អម្ហេហិ តេជោធាតុវិសេសោតិ.

អយមេវ វិសេសោតិ ចេ, ននុ សីតត្តំ, ឧណ្ហត្តញ្ច អញ្ញោញ្ញវិរុទ្ធំ, កថំ តេជោធាតុយា សភាវំ សិយាតិ? នាយំ ទោសោ ឯកកលាបេ តេសំ សម្ភវាភាវតោ, ភិន្នកលាបេសុ ¶ បន បវត្តិយំ អាលោកន្ធការនីលបីតាទីនំ វណ្ណាយតនតា វិយ តេជោធាតុត្តំ ន វិរុជ្ឈតីតិ. យទិ អាបោធាតុយា ន សីតត្តំ សរូបំ, កិំ បនស្សា សរូបន្តិ? ទ្រវតា. យទិ ឯវំ ទ្រវតាបិ ផុសិត្វា ¶ ញាតព្ពតោ ផោដ្ឋព្ពំ សិយាតិ? ន សីតាទិំ ផុសិត្វា មនសាវ វណ្ណំ ទិស្វា ញាតព្ពតោ. អន្ធការេ សយន្តា ហិ អតិសីតលតាយ បត្តាទិំ ផុសិត្វា ‘‘ឧទកំ ឯត្ថា’’តិ អាសង្កិតា ហោន្តិ, ឧទកំ វា ផុសិត្វា សប្បាទិសញ្ញិនោ, តស្មា អផោដ្ឋព្ពមេវ អាបោធាតុ, ឥតរភូតត្តយមេវ ផោដ្ឋព្ពន្តិ គហេតព្ពំ.

កិំ បនេតំ ភូតត្តយំ ឯកតោ អារម្មណំ កត្វា កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជិតុំ សក្កោតិ, ន សក្កោតីតិ? ន សក្កោតិ. កស្មា? អាភុជិតវសេន វា ឧស្សទវសេន វា តេសុ ឯកមេវារម្មណំ កត្វា ឧប្បជ្ជនតោ. អាភុជិតវសេន ហិ ឱទនថាលិយំ សិត្ថំ គហេត្វា ថទ្ធមុទុភាវំ វីមំសន្តស្ស, ឧណ្ហោទកភាជនេ វា ហត្ថំ ឱតារេត្វា ឧណ្ហភាវំ វីមំសន្តស្ស, ឧណ្ហសមយេ វា វាតបានំ វិវរិត្វា វាតេន សរីរំ បហរាបេន្តស្ស ច តត្ថ តត្ថ កិញ្ចាបិ ឥតរំ ភូតត្តយម្បិ អត្ថិ, យថាភុជិតំ បន តំតំបថវីតេជោវាយោធាតុមេវ យថាក្កមំ អារព្ភ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ អាភុជិតវសេន អារម្មណំ ករោតិ នាម. ឧស្សទវសេន បន ភុញ្ជនសមយេ សក្ខរំ ឌំសន្តស្ស, មគ្គេ វា អគ្គិំ អក្កមន្តស្ស, ពលវវាតេន វា កណ្ណសក្ខលិយម្បិ បហរន្តស្ស ច តត្ថ តត្ថ កិញ្ចាបិ ឥតរភូតត្តយម្បិ អត្ថិ, យថាឧស្សទំ បន តំតំបថវីតេជោវាយោធាតុមេវារព្ភ យថាក្កមំ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. អគ្គិម្ហិ វា និមុគ្គសកលសរីរស្ស យទិបិ ឯកប្បហារេន អគ្គិនា កាយោ ឃដ្ដីយតិ, យស្មិំ យស្មិំ បន ឋានេ កាយប្បសាទោ ឧស្សន្នោ ហោតិ, យត្ថ យត្ថ វា បន វិសយឃដ្ដនានិឃំសោ ពលវា ហោតិ, តត្ថ តត្ថេវ បឋមំ កាយវិញ្ញាណំ ¶ ឧប្បជ្ជតិ, បច្ឆា ឥតរដ្ឋានេសុ. ខណបរិត្តតាយ បន សហសា បរិវត្តិត្វា ឧប្បជ្ជនវសេន ឯកប្បហារេន សកលសរីរំ ឌយ្ហមានំ វិយ ខាយតិ. ន ហិ ឯកស្មិំ ខណេ ពហូនិ វិញ្ញាណានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ព្យាបេត្វា វា ឯកំ. ឯកេកស្មិំ បន អវិនិព្ភោគេ កាយទសកេ ឯកមេវ កាយវិញ្ញាណំ ឧស្សទវសេន ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ឥតរវត្ថូសុបិ វិញ្ញាណានំ អវិនិព្ភោគេ បទេសេ ឯកេកានមេវ ឧប្បត្តិ វេទិតព្ពា. ឯវំ ឧស្សទវសេន អារម្មណំ ករោតិ នាម.

កេន បន ចិត្តស្ស អារម្មណសង្កន្តិ ហោតីតិ? អជ្ឈាសយតោ, វិសយាធិមត្តតោ វា. នានាឋានេសុ ហិ ចិត្តបដិមាទីនិ បស្សិតុកាមស្ស បឋមំ ឯកដ្ឋានេ ទិស្វា តតោ ឥតរដ្ឋានេសុ ច រូបានិ បស្សិតុំ សរសេនាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ អជ្ឈាសយតោ សង្កន្តិ ហោតិ. រូបារម្មណំ បន មហន្តម្បិ បស្សន្តស្ស សព្ពតូរិយនិគ្ឃោសេ ឧដ្ឋិតេ តំ វា សុណន្តស្ស មនុញ្ញាមនុញ្ញេ អធិមត្តគន្ធរសផោដ្ឋព្ពេ ¶ ឥន្ទ្រិយេសុ ឃដ្ដិតេ ឥតរិតរេ ចិត្តំ សង្កមតិ, ឯវំ វិសយាធិមត្តតោ សង្កន្តិ ហោតីតិ អយមេត្ថ សង្គហតោ វិនិច្ឆយោ. សុញ្ញតោ, បន អតីតាទិវសេន បច្ចេកំ អនន្តប្បភេទតោ ច វិនិច្ឆយោ ចិត្តវិភត្តិយំ វុត្តនយានុសារេន យថានុរូបំ វេទិតព្ពោ.

សមុដ្ឋានតោ, បនេត្ថ ភវយោនីសុ បវត្តិក្កមតោ ច បកិណ្ណកកថា វេទិតព្ពា – ចតុសមុដ្ឋានិកានិ ហិ រូបានិ ឧប្បជ្ជមានានិ ទ្វីសុ ភវេសុ ចតូសុ យោនីសុ ទសកាទិកលាបវសេនេវ បដិសន្ធិប្បវត្តីសុ យថាសម្ភវំ សមុប្បជ្ជន្តិ. តត្ថ កម្មជេសុ តាវ វីសតិយា កាមាវចរកុសលាកុសលេហិ កាមលោកេយេវ សំសេទជានំ, ឱបបាតិកានញ្ច ឆ វត្ថូនិ, ភាវទ្វយេ អញ្ញតរំ, ជីវិតញ្ចាតិ អដ្ឋ រូបានិ យថាសម្ភវំ បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ បាតុភវន្តិ. តានិ ច សុទ្ធដ្ឋកំ, ជីវិតញ្ច ជីវិតនវកំ, តទេវ នវកំ ចក្ខុនា សហ ¶ ចក្ខុទសកំ, សោតេន សោតទសកំ, ឃានេន ឃានទសកំ, ជិវ្ហាយ ជិវ្ហាទសកំ, កាយេន កាយទសកំ, ហទយវត្ថុនា វត្ថុទសកំ, ភាវញ្ញតរេន ភាវទសកញ្ចាតិ នវ កលាបា ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តិ. នបុំសកានំ បនេត្ថ ភាវទសកំ នត្ថិ, តថា ជច្ចន្ធាទីនំ ចក្ខុសោតឃានទសកានិ. ឯវំ អណ្ឌជជលាពុជានម្បិ, តេសំ បន បដិសន្ធិចិត្តេន សហ កាយវត្ថុភាវទសកានេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, តតោ បវត្តិកាលេ ជីវិតនវកចក្ខុទសកាទីនិ យថានុរូបំ ឧប្បជ្ជន្តិ. រូបភវេ បន ឃានទសកាទិត្តយំ, ភាវទសកទ្វយំ, ឧទរគ្គិនវកញ្ច នត្ថិ, សេសានិ បញ្ចហិ រូបាវចរកុសលកម្មេហិ បដិសន្ធិតោ បភុតិ ឧប្បជ្ជន្តិ. អញ្ញញ្ញីនំ បន បញ្ចមជ្ឈានកុសលេន ជីវិតនវកមេវ. ឯវំ កាមរូបាវចរកម្មសមុដ្ឋិតា នវ រូបកលាបា ទ្វីសុ ភវេសុ ចតូសុ យោនីសុ យថាសម្ភវំ បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ យាវ ចុតិចិត្តោបរិសត្តរសមចិត្តស្ស ឋិតិ, តាវ ចិត្តស្ស ឧប្បាទឋិតិភង្គសង្ខាតេសុ តីសុ ខណេសុ និរន្តរំ អជ្ឈត្តសន្តានេ ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ, តតោ បភុតិ អនុប្បជ្ជិត្វា ចុតិចិត្តេន សហ និរុជ្ឈន្តិ.

ចិត្តជានិ បន បញ្ចវោការភវេ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណអារុប្បវិបាកវជ្ជិតបញ្ចសត្តតិចិត្តេហិ អត្តនោ អត្តនោ ឧប្បត្តិក្ខណេ ឯវ សមុដ្ឋាបិតានិ បឋមភវង្គមុបាទាយ ចុតិចិត្តបរិយោសានំ អជ្ឈត្តសន្តានេ ឯវ សុទ្ធដ្ឋកំ, តទេវ កាយវិញ្ញត្តិយា សហ កាយវិញ្ញត្តិនវកំ, វចីវិញ្ញត្តិសទ្ទេហិ វចីវិញ្ញត្តិទសកំ, លហុតាទិត្តយេន លហុតាទេកាទសកំ, កាយវិញ្ញត្តិលហុតាទីហិ ទ្វាទសកំ, វចីវិញ្ញត្តិសទ្ទលហុតាទីហិ តេរសកញ្ចាតិ ឆ កលាបា ហុត្វា យថាយោគំ បវត្តន្តិ. រូបជនកចិត្តេសុ ចេត្ថ សោមនស្សសហគតកាមាវចរជវនានិ ឥរិយាបថវិញ្ញត្តិហសនសហិតំ ¶ សព្ពំ ចិត្តជរូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ, សេសកាមាវចរជវនាភិញ្ញាវោដ្ឋព្ពនានិ ហសនវជ្ជំ, អប្បនាជវនានិ ច ឥរិយាបថាទិវិរហិតមេវ, យថាបវត្តំ បន ឥរិយាបថំ ¶ អវិនស្សមានំ ឧបត្ថម្ភេន្តិ. សេសានិ បន រូបាវចរវិបាកមនោធាតុតទារម្មណានិ ឯកូនវីសតិ តម្បិ ន ករោន្តិ, សុទ្ធដ្ឋកំ, សទ្ទនវកំ, លហុតាទេកាទសកំ, សទ្ទលហុតាទិទ្វាទសកញ្ចាតិ ចត្តារោ កលាបេ ឧប្បាទេន្តិ, តត្ថាបិ សព្ពេសម្បិ បដិសន្ធិចិត្តានិ, អរហន្តានំ ចុតិចិត្តានិ, អរូបភវូបបន្នានិ ច ន កិញ្ចិ រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ, អារុប្បវិបាកទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានិ សព្ពថា ន ឧប្បាទេន្តីតិ.

អាហារជានិ បន កាមភវេ ឯវ អជ្ឈោហដាហារេ ឋិតេន ឋិតិប្បត្តេន ឱជាសង្ខាតេន អាហារេន សមុដ្ឋិតានិ អជ្ឈត្តសន្តានេ ឯវ សុទ្ធដ្ឋកំ, លហុតាទេកាទសកញ្ចាតិ ទ្វេ កលាបា ហុត្វា យាវតាយុកំ បវត្តន្តិ, ន រូបភូមិយំ. ឧតុជានិ អជ្ឈត្តិកពាហិរេន តេជោធាតុសង្ខាតេន ឋិតិប្បត្តេន ឧតុនា អជ្ឈត្តសន្តានេ សមុដ្ឋិតានិ សុទ្ធដ្ឋកំ, សទ្ទនវកំ, លហុតាទេកាទសកំ, សទ្ទលហុតាទេកាទសកំ, សទ្ទលហុតាទិទ្វាទសកញ្ចាតិ ចត្តារោ កលាបា ហុត្វា យាវតាយុកំ, ពហិទ្ធា បន បថវីបព្ពតទេវព្រហ្មវិមានាទីសុ សុទ្ធដ្ឋកំ, សមុទ្ទឃោសាទិសទ្ទនវកញ្ចាតិ ទ្វេ កលាបាវ ហុត្វា បវត្តន្តិ. អាកាសលក្ខណានិ ចេត្ថ សព្ពកលាបេសុ វិជ្ជមានានិបិ កលាបសង្គហេ វោហារាភាវា ន គណីយន្តិ. បដិសន្ធិក្ខណេ ចេត្ថ ឧតុចិត្តាហារជានិ ន ហោន្តិ, ន សព្ពត្ថាបិ ឧប្បត្តិក្ខណេ ជរាមរណានីតិ ឯវំ ចតុសមុដ្ឋានិករូបស្ស ភវយោនីសុ, បដិសន្ធិប្បវត្តីសុ ច បវត្តិក្កមោ វេទិតព្ពោ.

អបិច ទ្វាចត្តាលីសាយ កោដ្ឋាសានំ វសេនាបិ ចេត្ថ តស្ស អជ្ឈត្តំ, មហាភូតាទិវសេន ពហិទ្ធា ច បវត្តិ ឯវំ វេទិតព្ពា – អជ្ឈត្តិកា ហិ កេសា លោមា…បេ… ករីសំ មត្ថលុង្គន្តិ ឥមេ វីសតិ បថវាធិកកោដ្ឋាសា, បិត្តំ…បេ… មុត្តន្តិ ឥមេ ទ្វាទស អាបាធិកកោដ្ឋាសា, យេន ច សន្តប្បតិ, យេន ¶ ច ជីរតិ, យេន ច បរិឌយ្ហតិ, យេន ច អសិតបីតខាយិតសាយិតំ សម្មាបរិណាមំ គច្ឆតីតិ ឥមេ ចត្តារោ តេជាធិកកោដ្ឋាសា, ឧទ្ធំគមោ អធោគមោ កុច្ឆិសយោ កោដ្ឋាសយោ អង្គមង្គានុសារី អស្សាសបស្សាសោ ចាតិ ឥមេ ឆ វាយុអធិកកោដ្ឋាសាតិ ទ្វេចត្តាលីស កោដ្ឋាសា ហោន្តិ. តេសុ ឧទរិយំ ករីសំ បុព្ពោ មុត្តន្តិ ឥមេ ចត្តារោ កោដ្ឋាសា ឧតុជា. ឯវមេតេសុ ឯកេកំ ឧតុជដ្ឋកមេវ ហោតិ, សេទោ អស្សុ ខេឡោ សិង្ឃាណិកាតិ ឥមេ ចត្តារោ ឧតុចិត្តជា, តេសុ ឯកេកស្មិំ ទ្វេ ទ្វេ អដ្ឋកា ហោន្តិ. អសិតាទិបរិបាចកោ ¶ តេជោ កម្មជោវ, តត្ថ ជីវិតនវកមេវ. អស្សាសបស្សាសោ បន ចិត្តជោវ, តត្ថ ចិត្តជសទ្ទនវកមេវ. ឥមេ ទស កោដ្ឋាសេ ឋបេត្វា សេសា ទ្វត្តិំស ចតុជា.

តត្ថ អដ្ឋសុ តេជោវាយោកោដ្ឋាសេសុ ឯកេកស្មិំ ជីវិតនវកញ្ចេវ តីណិ ច ឧតុចិត្តាហារជដ្ឋកានិ ហោន្តិ, វាយោកោដ្ឋាសេសុ ចេត្ថ ឧតុចិត្តជសទ្ទនវកម្បិ ហោតិ, សេសេសុ ចតុវីសតិយា កោដ្ឋាសេសុ កេសលោមនខទន្តានំ មំសវិនិមុត្តដ្ឋានំ ឋបេត្វា សព្ពត្ថ ទ្វេ កាយភាវទសកានិ, តីណិ ច អដ្ឋកានិ, មំសមុត្តេសុ បន កេសាទីសុ ឧតុជដ្ឋកមេវ ហោតិ. តានិ ច យថាវុត្តទសកនវកដ្ឋកានិ សកលសរីរព្យាបីសុ តចមំសរុហិរាទីសុ, អព្យាបីសុ ច កេសាទីសុ កោដ្ឋាសេសុ អវិនិព្ភោគេ ឯកស្មិំ អណុបទេសេ ហោន្តីតិ បច្ចេកំ អនន្តាបរិមាណា, អនន្តធាតុបច្ចយត្តា តេសំ សរីរស្មិំ ហិ បរមាណុភេទសញ្ចុណ្ណានិ អនន្តានិ ចត្តារិ មហាភូតានិ ចេវ សឧបាទារូបានិ ច អញ្ញោញ្ញបច្ចយភូតានិ អជ្ឈត្តំ ទ្វាចត្តាលីសកោដ្ឋាសសរីរារោហបរិណាហសណ្ឋានាទិនា, ពហិទ្ធា ច បថវីបព្ពតាទិនា ច អាការេន យថាបច្ចយំ សមុប្បន្នានិ. មាយាការាទយោ វិយ ន ពាលជនប្បពោធកានិ ហោន្តិ.

បថវីធាតុ ¶ ចេត្ថ សុខុមសញ្ចុណ្ណា រជភូតា ឯវ អាបោធាតុយា សង្គហិតា, តេជោធាតុយា អនុបាលិតា, វាយោធាតុយា វិត្ថម្ភិតា, វណ្ណាទីហិ បរិវារិតា ន វិកិរិយមានា អជ្ឈត្តំ ឥត្ថិបុរិសមិគបក្ខិទេវព្រហ្មាទិសរីរភាវំ, ពហិទ្ធា ច បថវីបព្ពតរុក្ខទេវព្រហ្មលោកចន្ទសូរិយនក្ខត្តមណិកនកាទិភាវញ្ច ឧបគច្ឆតិ, យូសគតា ពន្ធនភូតា បនេត្ថ អាបោធាតុ បថវីបតិដ្ឋិតា. អវសេសានុបាលនវិត្ថម្ភនបរិបាចនបរិវារិតា ន បគ្ឃរតិ, អបគ្ឃរមានា បីណិតភាវំ ទស្សេតិ, ឧសុមត្តគតា តេជោធាតុ សេសធាតុបតិដ្ឋានសង្គហវិត្ថម្ភនបរិវារិតា ឥមំ កាយំ បរិបាចេតិ, វណ្ណសម្បត្តិញ្ចស្ស អបូតិភាវញ្ច សាធេតិ, វាយោធាតុ វិត្ថម្ភនសមុទីរណសភាវា សេសធាតុបតិដ្ឋានសង្គហានុបាលនបរិវារិតា វិត្ថម្ភេតិ ចាលេតិ, សរីរវិមានាទីនំ គមនាទិបទវីតិហរណាទីនំ ឋិតិញ្ច សម្បាទេតិ. ចតស្សោបិ ចេតា សម្ភូយ បថវីអធិកតាយ កេសាទិភាវំ, បថវីបព្ពតាទិភាវញ្ច, អាបាធិកតាយ បិត្តាទិភាវំ, សមុទ្ទជលាទិភាវញ្ច, វាយុអធិកតាយ ឧទ្ធង្គមវាតាទិភាវំ, បថវីសន្ធារកវាតាទិភាវញ្ច, តេជាធិកតាយ បរិបាចកគ្គិអាទិភាវំ, នរកគ្គិអាទិភាវញ្ច សាធេន្តិ, យាសំ បកោបេន រោគជរាមរណញ្ចេវ កប្បវិនាសាទយោ ច ហោន្តិ. ឯវមេតាសំ ចុណ្ណវិចុណ្ណានំ ធាតូនំ សញ្ចយត្តា បច្ចេកំ ¶ អនន្តាបរិមាណា កលាបា ឯវ អជ្ឈត្តិកកោដ្ឋាសា ហោន្តិ, តថា ពាហិរានិ រូបានិ. តានិ ច តេន តេន បច្ចយេន តថាតថាការេន សមុទិតាវ ឧប្បជ្ជន្តិ ចេវ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ ច.

យទិ បឋមំ ធាតុយោ អណុរូបេន ឋត្វា បច្ឆា សំយុជ្ជន្តិ, តថា ឋានេ វិនិយោគាភាវតោ អបរេនាបិ បរិយាយេន ចេត្ថ កម្មជំ កម្មបច្ចយំ កម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ, អាហារជំ ¶ អាហារបច្ចយំ អាហារបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ, ឧតុជំ ឧតុបច្ចយំ ឧតុបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ, ចិត្តជំ ចិត្តបច្ចយំ ចិត្តបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានន្តិ ឯវំ សមុដ្ឋានភេទោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ឧបាទិន្នរូបំ កម្មជំ នាម, មំសមុត្តកេសលោមទន្តសិង្ឃាណិកាទិ កម្មបច្ចយំ នាម, សម្បត្តិករមហាមេឃបថវីបព្ពតាទិ, ចក្ករតនទេវវិមានាទិ ច កម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ នាម. អាហារតោ សមុដ្ឋិតំ សុទ្ធដ្ឋកំ អាហារជំ នាម, កពឡីការោ អាហារោ អាហារជស្ស ជនកោ ហុត្វា កម្មជស្ស អនុបាលកោ ហោតីតិ តទនុបាលិតំ កម្មជរូបំ អាហារបច្ចយំ នាម, វិសភាគាហារំ សេវិត្វា អាតបេ គច្ឆន្តស្ស កាឡកុដ្ឋាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឥទំ អាហារបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ នាម. កម្មជឧតុតោ សមុដ្ឋិតំ សុទ្ធដ្ឋកំ ឧតុជំ នាម, តស្មិំ ឧតុ អញ្ញំ អដ្ឋកំ សមុដ្ឋាបេតិ, ឥទំ ឧតុបច្ចយំ នាម, តស្មិម្បិ ឧតុ អញ្ញំ អដ្ឋកំ សមុដ្ឋាបេតិ, ឥទំ ឧតុបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ នាម. ឯវំ ឧបាទិន្នកេ តិស្សោ ឯវ សន្តតិយោ ឃដ្ដេតុំ សក្កោន្តិ, អនុបាទិន្នកេ បន វលាហកោ ឧតុជំ នាម, វុដ្ឋិធារា ឧតុបច្ចយំ នាម, ទេវេ បន វុដ្ឋេ បថវី គន្ធំ មុញ្ចតិ, ពីជានិ វិរុហន្តីតិ ឯវំ យំ អនន្តំ សន្តតិវសេន បវត្តំ, ឯតំ ឧតុបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ នាម. ចិត្តតោ សមុដ្ឋិតំ សុទ្ធដ្ឋកាទិ ចិត្តជំ នាម, ចិត្តេន បច្ឆាជាតបច្ចយភាវេន ឧបត្ថម្ភិតោ កាយោ ចិត្តបច្ចយំ នាម, អភិញ្ញាចិត្តេន ពហិទ្ធា សមុដ្ឋាបិតហត្ថិអស្សាទិកំ ចិត្តបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ នាម. បកិណ្ណកកថា.

រូបាព្យាកតំ និដ្ឋិតំ.

និព្ពានាព្យាកតវណ្ណនា

និព្ពានាព្យាកតំ បន ភូមិតោ លោកុត្តរមេវ, ធម្មតោបិ ច ឯកមេវ, ភេទោ នត្ថិ, លក្ខណាទិតោ បន សន្តិលក្ខណំ ¶ និព្ពានំ, និវត្តិលក្ខណំ, អសង្ខតលក្ខណំ វា, អច្ចុតិរសំ ¶ , អនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានំ, អសង្ខតតាយ បនស្ស ការកហេតុវិរហតោ បទដ្ឋានំ នត្ថិ, បាបកហេតុវសេន បនេតំ ‘‘ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទា’’តិអាទិវចនតោ (វិភ. ២០៦) ‘‘អរិយមគ្គបទដ្ឋាន’’ន្តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. សង្គហតោ បន ភេទាភាវា ខន្ធេសុ សង្គហំ ន គច្ឆតិ, អាយតនាទីសុ ធម្មាយតនធម្មធាតូសុ សង្គហំ គច្ឆតិ. សុញ្ញតោ បន អត្តសុញ្ញំ, សលក្ខណធារណតោ អនត្តកំ ធម្មមត្តំ, អសង្ខតតាយ វា អច្ចន្តត្តា ច អនិច្ចតាសុញ្ញំ, ទុក្ខតាសុញ្ញំ, រាគាទិសុញ្ញំ, និមិត្តសុញ្ញន្តិ បវត្តំ សុញ្ញន្តិ គហេតព្ពំ.

ភេទតោ បន សន្តិលក្ខណាទិសភាវតោ ឯកវិធម្បិ ការណបរិយាយតោ សឧបាទិសេសនិព្ពានធាតុ, អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុ ចេតិ ទុវិធំ ហោតិ. សរសវសេន បន បរិកប្បិតាការភេទតោ សុញ្ញតំ អនិមិត្តំ អប្បណិហិតន្តិ តិវិធំ ហោតិ. សង្ខតធម្មភេទមុបាទាយ បដិក្ខិបិតព្ពាការតោ ន ចិត្តំ, ន ចេតសិកំ, ន រូបំ, ន អតីតំ, ន អនាគតំ, ន បច្ចុប្បន្នំ, ន មគ្គោ, ន ផលន្តិអាទិនា អនន្តប្បការំ ហោតិ.

និព្ពានាព្យាកតំ និដ្ឋិតំ.

ឯវំ ឥមស្មិំ កុសលត្តិកេ អវុត្តោ សភាវធម្មោ នាម នត្ថិ. អសភាវធម្មេសុ បនេត្ថ កិញ្ចាបិ រូបធម្មានំ បរិច្ឆេទាកាសលក្ខណានិ ឯវ វុត្តានិ, កសិណាទិបដិភាគនិមិត្តានិ បន កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ, វិញ្ញាណាភាវោ, និរោធសមាបត្តិ, តិស្សោ នាមបុគ្គលឧបាទាបញ្ញត្តិយោ, អរូបធម្មានំ អនិច្ចតាទិលក្ខណាទយោ ច ន វុត្តា, តថាបិ តេសម្បិ សភាវធម្មព្យតិរេកាភាវតោ គហណំ ហោតិ, តស្មា អយំ តិកោ និប្បទេសត្តិកោតិ វេទិតព្ពោ ¶ . យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឥតោ បរេសុបិ តិកទុកេសុ បញ្ញត្តិគ្គហណាភាវេបិ និរវសេសបរមត្ថគ្គហណេនេវ និប្បទេសតា, វិបរិយាយតោ សប្បទេសតា ច វេទិតព្ពា. យត្ថ បន សម្មុតិគ្គហណំ អត្ថិ, តត្ថ វក្ខាម.

រូបនិព្ពានកណ្ឌោ និដ្ឋិតោ.

ឥតិ មោហវិច្ឆេទនិយា

អភិធម្មមាតិកត្ថសំវណ្ណនាយ

កុសលត្តិកសំវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វេទនាត្តិកាទិវណ្ណនា

ឥទានិ ¶ កុសលត្តិកានន្តរំ វេទនាត្តិកាទីនំ អត្ថវណ្ណនា អនុប្បត្តា, យស្មា បន យ្វាយំ កុសលត្តិកស្ស –

‘‘អត្ថតោ ភូមិភេទា ច, បច្ចេកំ សម្បយោគតោ;

ឧទ្ទេសតោ ច ធម្មានំ, លក្ខណាទិវិភាគតោ’’តិ. –

អាទិនា មាតិកំ និក្ខិបិត្វា ‘‘កុសលា តាវ ធម្មា ភូមិតោ ចតុព្ពិធា ហោន្តិ កាមាវចរា…បេ… លោកុត្តរា’’តិឯវមាទិនា វិនិច្ឆយនយោ វុត្តោ, សោ ឯវ សេសត្តិកទុកានម្បិ យថាយោគំ ហោតិ. យថា ហិ ឯត្ថ, ឯវំ ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា តាវ ធម្មា ភូមិតោ តិវិធា ហោន្តិ កាមាវចរា រូបាវចរា លោកុត្តរា’’តិអាទិនា អនុក្កមេន សព្ពត្តិកទុកានម្បិ បណ្ឌិតេហិ សក្កា វិនិច្ឆយនយំ សល្លក្ខេតុំ, តស្មា តំ វិត្ថារនយំ វជ្ជេត្វា និក្ខេបកណ្ឌេ, អត្ថុទ្ធារកណ្ឌេ ច វុត្តានុសារតោ នាតិសង្ខេបវិត្ថារនយេន វេទនាត្តិកាទីនំ តិកទុកានំ –

បទត្ថា តំសរូបា ច, នវត្តព្ពវិភាគតោ;

វិនិច្ឆយោ វិជានីយោ, តត្ថ តត្ថ យថារហំ.

តត្ថ ¶ វេទនាត្តិកេ បទត្ថតោ តាវ ‘‘សុខាយ វេទនាយា’’តិអាទីសុ សុខ-សទ្ទោ សុខវេទនាសុខមូលសុខារម្មណសុខហេតុសុខបច្ចយដ្ឋានអព្យាពជ្ឈនិព្ពានាទីសុ ទិស្សតិ. អយំ ហិ ‘‘សុខស្ស ច បហានា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៣២; ធ. ស. ១៦៥; វិភ. ៥៩៤) សុខវេទនាយ ទិស្សតិ. ‘‘សុខោ ពុទ្ធានមុប្បាទោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៩៤) សុខមូលេ. ‘‘យស្មា ច ខោ, មហាលិ, រូបំ សុខំ សុខានុបតិតំ សុខាវក្កន្ត’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៦០) សុខារម្មណេ. ‘‘សុខស្សេតំ, ភិក្ខវេ, អធិវចនំ, យទិទំ បុញ្ញានី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៧.៦២; ឥតិវុ. ២២) សុខហេតុម្ហិ. ‘‘យាវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, ន សុករំ អក្ខានេន បាបុណិតុំ, យាវ សុខា សគ្គា (ម. និ. ៣.២៥៥). ន តេ សុខំ បជានន្តិ, យេ ន បស្សន្តិ នន្ទន’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១១) អាទីសុ សុខបច្ចយដ្ឋានេ. ‘‘ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារា ¶ ឯតេ ធម្មា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៨២) អព្យាពជ្ឈេ. ‘‘និព្ពានំ បរមំ សុខ’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ប. ២០៣-២០៤; ម. និ. ២១៥, ២១៧) និព្ពានេ. ឥធ បនាយំ សុខវេទនាយមេវ ទដ្ឋព្ពោ.

វេទនា-សទ្ទោ ‘‘វិទិតា វេទនា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២០៨) វេទយិតស្មិំ យេវ វត្តតិ. ទុក្ខ-សទ្ទោ ទុក្ខវេទនាទុក្ខវត្ថុទុក្ខារម្មណទុក្ខបច្ចយទុក្ខបច្ចយដ្ឋានាទីសុ ទិស្សតិ. អយំ ហិ ‘‘ទុក្ខស្ស ច បហានា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៣២; ធ. ស. ១៦៥; វិភ. ៥៩៤) ទុក្ខវេទនាយំ ទិស្សតិ. ‘‘ជាតិបិ ទុក្ខា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៨៧; វិភ. ១៩០) ទុក្ខវត្ថុស្មិំ. ‘‘យស្មា ច ខោ, មហាលិ, រូបំ ទុក្ខំ ទុក្ខានុបតិតំ ទុក្ខាវក្កន្ត’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៦០) ទុក្ខារម្មណេ. ‘‘ទុក្ខោ បាបស្ស ឧច្ចយោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១១៧) ទុក្ខបច្ចយេ. ‘‘យាវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, ន សុករំ អក្ខានេន បាបុណិតុំ, យាវ ទុក្ខា និរយា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២៥០) ទុក្ខបច្ចយដ្ឋានេ. ឥធ បនាយំ ទុក្ខវេទនាយមេវ ទដ្ឋព្ពោ.

វចនត្ថោ ¶ បនេត្ថ – សុខយតិ សត្តំ, សុដ្ឋុ វា ខាទតិ, ខនតិ ច កាយចិត្តាពាធន្តិ សុខា, កាយិកចេតសិកានំ សុខសោមនស្សានមេតំ អធិវចនំ. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខា, កាយិកចេតសិកានំ ទុក្ខទោមនស្សានមេតំ អធិវចនំ. ន ទុក្ខា ន សុខាតិ អទុក្ខមសុខា, ឧបេក្ខាយេតំ អធិវចនំ. ម-ការោ បទសន្ធិករោ. ឯវំ តីហិ បទេហិ បញ្ចវិធាបិ វេទនា គហិតា. សព្ពាបិ អារម្មណរសំ វេទិយន្តិ អនុភវន្តីតិ វេទនា. យោ បនាយំ តីសុបិ បទេសុ សម្បយុត្ត-សទ្ទោ, តស្សត្ថោ – សមំ បការេហិ យុត្តាតិ សម្បយុត្តា, កតរេហិ បការេហីតិ? ‘‘អត្ថិ កេចិ ធម្មា កេហិចិ ធម្មេហិ សហគតា សហជាតា សំសដ្ឋា ឯកុប្បាទា ឯកនិរោធា ឯកវត្ថុកា ឯការម្មណា’’តិ (កថា. ៤៧៣) ឯវំ វុត្តេហិ ឥមេហិ ឯកុប្បាទតាទីហិ ចតូហិ បការេហិ. ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោ ចេស. អារុប្បេ ហិ វិនាបិ ឯកវត្ថុកភាវំ សម្បយោគោ លព្ភតីតិ. សេសំ វុត្តត្ថមេវ. អយំ តាវេត្ថ បទត្ថតោ វិនិច្ឆយោ.

តំសរូបាតិ តស្ស បទត្ថស្ស សរូបមត្តទស្សនតោ. តត្ថ សុខសហគតំ កាយវិញ្ញាណំ, សោមនស្សសហគតានិ អដ្ឋារស កាមាវចរចិត្តានិ, បឋមទុតិយតតិយចតុត្ថជ្ឈានិកានិ ចតុចត្តាលីស រូបាវចរលោកុត្តរចិត្តានិ ចាតិ តេសដ្ឋិ ចិត្តានិ សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា នាម ¶ . តថា ទុក្ខសហគតំ កាយវិញ្ញាណំ, ទ្វេ ទោមនស្សសហគតានិ ចាតិ តីណិ ចិត្តានិ ទុក្ខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា នាម. សេសានិ ឧបេក្ខាសហគតានិ បញ្ចបញ្ញាស ចិត្តានិ អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា នាម. យថា ច ចិត្តានំ សុខាទិសម្បយោគោ, ឯវំ តំចិត្តសម្បយុត្តានំ ចេតសិកានម្បិ. ន កេវលញ្ច ឯត្ថេវ, ឥតោ បរេសុបិ តិកទុកេសុ ចិត្តវសេនេវ តំសម្បយុត្តចេតសិកានម្បិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ ¶ . យត្ថ បន វិសេសោ ហោតិ, តត្ថ វក្ខាម. ឥធ បន ចេតសិកេសុ សប្បីតិកានិ វេទនាវជ្ជិតានិ ឆ ចេតសិកានិ ឯវ បញ្ចហិបិ វេទនាហិ សម្បយុត្តានិ, ឥតរានិ បន កាយិកសុខទុក្ខវជ្ជិតាហិ តីហេវ. តេសុ ច បីតិវជ្ជិតា បញ្ច យថាយោគិកា ចេវ មោហោ អហិរិកំ អនោត្តប្បំ ឧទ្ធច្ចំ ថិនំ មិទ្ធញ្ចាតិ ឥមេ ឯកាទស យថាយោគំ តីហិបិ. តត្ថាបិ វិតក្កវិចារា មហគ្គតលោកុត្តរភូតាយ សុខាយ ឯវ, បីតិ បន សព្ពត្ថ សុខាយ ឯវ, ទោសឥស្សាមច្ឆេរកុក្កុច្ចានិ ទុក្ខាយ ឯវ, វិចិកិច្ឆា ឧបេក្ខាយ ឯវ, សេសានិ អដ្ឋវីសតិសោមនស្សុបេក្ខាហិ ឯវ វេទនាហិ សម្បយុត្តានិ, តត្ថាបិ ករុណាមុទិតា មហគ្គតភូតាយ សុខាយ ឯវាតិ អយំ វិសេសោ. សេសំ ចិត្តសម្បយោគសទិសំ. អយំ សរូបតោ វិនិច្ឆយោ.

នវត្តព្ពវិភាគតោតិ ឥមស្មិំ តិកេ សព្ពា វេទនា សព្ពំ រូបំ និព្ពានំ សម្មុតិយោតិ ឥមេ ធម្មា ‘‘សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា’’តិ វា ‘‘ទុក្ខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា’’តិ វា ‘‘អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា’’តិ វា ន វត្តព្ពា. ន ហិ វេទនា វេទនាយ សម្បយុត្តា ហោតិ រូបាទយោ វា, តស្មា ឥមេ ឥមស្មិំ តិកេ ន លព្ភន្តិ. អយញ្ច សប្បទេសត្តិកោ ហោតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឥតោ បរេសុបិ តិកទុកេសុ នវត្តព្ពយោជនា. យំ យស្មិញ្ច ន វុត្តំ អត្ថិ, តស្ស សប្បទេសតា វេទិតព្ពា. ឥតោ បរំ បន យត្ថ អសង្គហិតា ធម្មា ហោន្តិ, តត្ថ តេសំ វិភាគំ ទស្សេត្វា ‘‘ឥមេ នវត្តព្ពា’’តិ ឯត្តកមេវ វក្ខាម, តេនស្ស សប្បទេសតាបិ ញាតព្ពា. យត្ថ បន អសង្គហិតា នត្ថិ, តំ និប្បទេសន្តិ វក្ខាម. តេន តត្ថ នវត្តព្ពាភាវោបិ វិញ្ញាតព្ពោ. សព្ពត្ថ បន មាតិកំ អនុទ្ធរិត្វាវ បទត្ថំ, តំសរូបវិភាគញ្ច វក្ខាម. អយំ នវត្តព្ពវិភាគតោ វិនិច្ឆយោ.

វេទនាត្តិកំ និដ្ឋិតំ.

វិបាកត្តិកេ ¶ អញ្ញមញ្ញវិសិដ្ឋានំ កុសលាកុសលានំ បាកាតិ វិបាកា, វិបក្កភាវមាបន្នានំ អរូបធម្មានមេតំ អធិវចនំ. កិញ្ចាបិ អរូបធម្មា វិយ រូបធម្មាបិ កម្មសមុដ្ឋានា ¶ អត្ថិ, អនារម្មណត្តា បន តេ កម្មសរិក្ខកា ន ហោន្តីតិ សារម្មណា អរូបធម្មាវ កម្មសរិក្ខត្តា វិបាកាតិ វុត្តា ពីជសរិក្ខកំ ផលំ វិយ. យថា ហិ សាលិពីជតោ និក្ខន្តសីសមេវ សាលិផលន្តិ វុច្ចតិ, ន អង្កុរាទីនិ, តានិ បន ‘‘សាលិជាតានិ, សាលិនិព្ពត្តានិ ចា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ កម្មសទិសា អរូបធម្មាវ ‘‘វិបាកា’’តិ វុច្ចន្តិ, រូបធម្មា បន កម្មជា ‘‘ឧបាទិន្នា’’តិ វុច្ចន្តិ. វិបាកធម្មធម្មាតិ វិបាកសភាវា ធម្មា. យថា ហិ ជាតិជរាសភាវា សត្តា ‘‘ជាតិធម្មា ជរាធម្មា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ វិបាកជនកដ្ឋេន វិបាកសភាវា វិបាកបកតិកា ធម្មាតិ អត្ថោ. តតិយបទំ ឧភយសភាវបដិក្ខេបវសេន វុត្តំ, អយំ បទត្ថោ.

តត្ថ ចតូសុ ភូមីសុ ឆត្តិំស វិបាកចិត្តានិ វិបាកា នាម, តថា ឯកវីសតិ កុសលានិ, ទ្វាទស អកុសលានិ ចាតិ តេត្តិំស វិបាកធម្មធម្មា នាម, តីសុ ភូមីសុ វីសតិ កិរិយចិត្តានិ, សព្ពញ្ច រូបំ, និព្ពានញ្ចាតិ ឥមេ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា នាម. ចេតសិកេសុ បន ចុទ្ទស អកុសលា វិបាកធម្មធម្មា ឯវ, វិរតិយោ សិយា វិបាកា, សិយា វិបាកធម្មធម្មា, តទវសេសា បន សិយា វិបាកា, សិយា វិបាកធម្មធម្មា, សិយា នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មាតិ ចិត្តំ វិយ តិវិធា ហោន្តីតិ អយំ វិសេសោ, សេសំ ចិត្តសមំ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកន្តិ វេទិតព្ពំ.

វិបាកត្តិកំ និដ្ឋិតំ.

អារម្មណករណវសេន តណ្ហាទិដ្ឋីហិ ឧបេតេន កម្មុនា អាទិន្នា ផលភាវេន គហិតាតិ ឧបាទិន្នា, អារម្មណភាវំ ឧបគន្ត្វា ឧបាទានសម្ពន្ធេន ឧបាទានានំ ហិតាតិ ឧបាទានិយា, ឧបាទានស្ស អារម្មណបច្ចយភូតានមេតំ អធិវចនំ. ឧបាទិន្នា ច ¶ តេ ឧបាទានិយា ចាតិ ឧបាទិន្នុបាទានិយា, សាសវកម្មនិព្ពត្តានំ រូបារូបធម្មានមេតំ អធិវចនំ. ឥមិនា នយេន សេសបទទ្វយេបិ បដិសេធសហិតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ទ្វត្តិំស លោកិយវិបាកចិត្តានិ, នវ កម្មជកលាបា ច ឧបាទិន្នុបាទានិយា នាម. អវសេសលោកិយចិត្តានិ ចេវ អកម្មជរូបកលាបា ច អនុបាទិន្នុបាទានិយា នាម. លោកុត្តរចិត្តនិព្ពានានិ អនុបាទិន្នអនុបាទានិយា នាម. កិញ្ចាបិ ខីណាសវានំ ឧបាទានក្ខន្ធា ¶ ‘‘អម្ហាកំ មាតុលត្ថេរោ’’តិអាទិនា វទន្តានំ បរេសំ ឧបាទានស្ស អារម្មណបច្ចយា ហោន្តិ, មគ្គផលនិព្ពានានិ បន ទិវសំ សន្តត្តអយោគុឡោ វិយ មក្ខិកាហិ តេជុស្សទត្តា ឧបាទានេហិ អនុបាទិន្នានេវ. អសំកិលិដ្ឋអសំកិលេសិកេសុបិ ឯសេវ នយោ. ចេតសិកេសុ បន កុសលា អនុបាទិន្នុបាទានិយា ឯវ, ករុណាមុទិតា សិយា ឧបាទិន្នុបាទានិយា, សិយា អនុបាទិន្នុបាទានិយា វិរតិយោ បន សិយា អនុបាទិន្នុបាទានិយា, សិយា អនុបាទិន្នអនុបាទានិយា, សេសា ចិត្តំ វិយ តិវិធា ហោន្តិ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧបាទិន្នុបាទានិយត្តិកំ.

សំកិលេសេតីតិ សំកិលេសោ, វិពាធតិ ឧបតាបេតីតិ អត្ថោ. សំកិលេសេន សម្បយុត្តា សំកិលិដ្ឋា, សំកិលេសសហគតាតិ អត្ថោ. អត្តានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តនេន សំកិលេសំ អរហន្តិ, សំកិលេសេ វា និយុត្តា តស្ស អារម្មណភាវំ អនតិក្កមនតោតិ សំកិលេសិកា, សំកិលេសស្ស អារម្មណបច្ចយភូតានមេតំ អធិវចនំ. សំកិលិដ្ឋា ច តេ សំកិលេសិកា ចាតិ សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា. សេសបទទ្វយំ បុរិមត្តិកេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា នាម. សេសលោកិយចិត្តានិ ចេវ សព្ពំ រូបញ្ច ¶ អសំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា នាម. លោកុត្តរចិត្តានិ, និព្ពានញ្ច អសំកិលិដ្ឋអសំកិលេសិកា នាម. ចេតសិកេសុ បន អកុសលា សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកាវ, ករុណាមុទិតា អសំកិលិដ្ឋអសំកិលេសិកាវ, សេសកុសលាព្យាកតា សិយា សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា, សិយា អសំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកា, សិយា អសំកិលិដ្ឋអសំកិលេសិកាតិ តិធាបិ ហោន្តិ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកំ. សំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកត្តិកំ.

សម្បយោគវសេន វត្តមានេន សហ វិតក្កេន សវិតក្កា, តថា សហ វិចារេន សវិចារា, សវិតក្កា ច តេ សវិចារា ចាតិ សវិតក្កសវិចារា. ឧភយរហិតា អវិតក្កអវិចារា. វិតក្កវិចារេសុ វិចារោវ មត្តា បមាណមេតេសន្តិ វិចារមត្តា, វិចារតោ ឧត្តរិំ វិតក្កេន សទ្ធិំ សម្បយោគំ ន គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. អវិតក្កា ច តេ វិចារមត្តា ចាតិ អវិតក្កវិចារមត្តា.

តត្ថ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជិតកាមាវចរចិត្តានិ ចេវ ឯកាទស មហគ្គតលោកុត្តរបឋមជ្ឈានិកចិត្តានិ ¶ ច តំសម្បយុត្តេសុ វិតក្កវិចារេ ឋបេត្វា សេសា ច សវិតក្កសវិចារា នាម. តេសុ វិតក្កោ ឯកាទស ទុតិយជ្ឈានិកមហគ្គតលោកុត្តរានិ ច តំសម្បយុត្តេសុ វិចារំ ឋបេត្វា សេសា ច អវិតក្កវិចារមត្តា នាម. ទុតិយជ្ឈានិកេសុ វិចារោ, សេសា បញ្ចចត្តាលីស មហគ្គតលោកុត្តរចិត្តានិ, ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានិ, តំសម្បយុត្តា ច សព្ពញ្ច រូបំ, និព្ពានញ្ច អវិតក្កអវិចារា នាម. អបិច កុសលចេតសិកា សវិតក្កសវិចារាវ, វិតក្កោ អវិតក្កវិចារមត្តោវ, វិចារោ បន ទុតិយជ្ឈានិកេសុ សិយា អវិតក្កអវិចារោ, សវិតក្កចិត្តេសុ សិយា ន វត្តព្ពោ, អវសេសា បន សព្ពេ ចេតសិកា ធម្មា តិធាបិ ហោន្តិ. ឥមស្មិំ បន តិកេ វិតក្កសហជាតោ វិចារោវ ន វត្តព្ពោ. វិតក្កត្តិកំ.

បីតិយា ¶ សហ ឯកុប្បាទាទិភាវំ គតាតិ បីតិសហគតា, បីតិសម្បយុត្តាតិ អត្ថោ. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ឧបេក្ខាតិ ចេត្ថ អទុក្ខមសុខា វេទនា វុត្តា. សា ហិ សុខទុក្ខាការប្បវត្តិំ ឧបេក្ខតិ មជ្ឈត្តាការសណ្ឋិតត្តា តេនាការេន បវត្តតីតិ ឧបេក្ខា. ឥតិ វេទនាត្តិកតោ បទទ្វយមេវ គហេត្វា និប្បីតិកសុខស្ស សប្បីតិកសុខតោ វិសេសទស្សនវសេន អយំ តិកោ វុត្តោ.

តត្ថ បីតិ បញ្ចវិធា ខុទ្ទិកា ខណិកា ឱក្កន្តិកា ឧព្ពេគា ផរណាតិ. តត្ថ ខុទ្ទិកា បីតិ សរីរេ លោមហំសនមត្តមេវ កាតុំ សក្កោតិ. ខណិកា បីតិ ខណេ ខណេ វិជ្ជុប្បាទសទិសា ហោតិ. ឱក្កន្តិកា បីតិ សមុទ្ទតីរំ វីចិ វិយ កាយំ ឱក្កមិត្វា ឱក្កមិត្វា ភិជ្ជតិ. ឧព្ពេគា បីតិ ពលវតី ហោតិ កាយំ ឧទ្ធគ្គំ កត្វា អាកាសេ លង្ឃាបនប្បមាណប្បត្តា. ផរណាយ បីតិយា បន ឧប្បន្នាយ សកលសរីរំ ធមិត្វា បូរិតវត្ថិ វិយ, មហតា ឧទកោឃេន បក្ខន្ទបព្ពតកុច្ឆិ វិយ ច អនុបរិប្ផុដំ ហោតិ. តត្ថ ផរណា រូបាវចរលោកុត្តរាវ, សេសា កាមាវចរាវ.

សុខំ បន កាយិកំ, ចេតសិកញ្ចេតិ ទុវិធំ ហោតិ. សតិបិ ច នេសំ កត្ថចិ អវិប្បយោគេ ឥដ្ឋារម្មណបដិលាភតុដ្ឋិ បីតិ, បដិលទ្ធរសានុភវនំ សុខំ. យត្ថ បីតិ, តត្ថ សុខំ. យត្ថ សុខំ, តត្ថ ន និយមតោ បីតិ. សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតា បីតិ, វេទនាក្ខន្ធសង្គហិតំ សុខំ. កន្តារខិន្នស្ស វនន្តោទកទស្សនសវនេសុ វិយ បីតិ, វនច្ឆាយាបវេសនឧទកបរិភោគេសុ វិយ សុខំ. តស្មិំ តស្មិំ សមយេ បាកដភាវតោ ចេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ¶ សុខសហគតា, ឧបេក្ខាសហគតា ច វេទនាត្តិកេ វុត្តាវ, សុខសហគតំ បន កាយវិញ្ញាណំ, មហគ្គតលោកុត្តរចតុត្ថជ្ឈានិកចិត្តេ ច វជ្ជេត្វា សេសា បីតិសហគតា នាម, តត្ថ បីតិ ន បីតិសហគតា, សុខសហគតាវ ហោតិ ¶ , សុខំ បន បីតិសហគតំ នាម សិយា ន បីតិសុខសហគតា. ឥមស្មិំ តិកេ ទ្វេ ទោមនស្សសហគតចិត្តុប្បាទា, ទុក្ខសហគតំ កាយវិញ្ញាណំ, រូបំ, និព្ពានញ្ច នវត្តព្ពា. ចេតសិកេសុ បន បីតិ សុខសហគតាវ, វិចិកិច្ឆា ឧបេក្ខាសហគតាវ, លោភទិដ្ឋិមានា, បញ្ចវីសតិ កុសលាព្យាកតា ច តិធាបិ ហោន្តិ, ចេតសិកសុខំ សិយា បីតិសហគតំ, បឋមទុតិយតតិយជ្ឈានិកេសុ ចតុត្ថជ្ឈានិកេសុ សិយា នវត្តព្ពំ, កាយិកំ បន សុខំ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ សព្ពា ច ឧបេក្ខា ទោសោ ឥស្សា មច្ឆរិយំ កុក្កុច្ចញ្ច នវត្តព្ពាវ, សេសា សត្តរស ធម្មា សិយា តិធាបិ ហោន្តិ នវត្តព្ពាបិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. បីតិត្តិកំ.

ទស្សនេនាតិ សោតាបត្តិមគ្គេន. សោ ហិ បឋមំ និព្ពានទស្សនតោ ‘‘ទស្សន’’ន្តិ វុត្តោ. គោត្រភុ បន កិញ្ចាបិ បឋមតរំ បស្សតិ, យថា បន រញ្ញោ សន្តិកំ កេនចិទេវ ករណីយេន អាគតោ បុរិសោ ទូរតោវ រថិកាយ ចរន្តំ ហត្ថិក្ខន្ធគតំ រាជានំ ទិស្វាបិ ‘‘ទិដ្ឋោ តេ រាជា’’តិ បុដ្ឋោ ទិស្វាបិ កាតព្ពកិច្ចស្ស អកតត្តា ‘‘ន បស្សាមី’’តិ វទតិ, ឯវមេវ និព្ពានំ ទិស្វា កត្តព្ពស្ស កិលេសប្បហានស្ស អភាវា ‘‘ទស្សន’’ន្តិ ន វុច្ចតិ. តំ ហិ ញាណំ មគ្គស្ស អាវជ្ជនដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. ភាវនាយាតិ សេសមគ្គត្តយេន. សេសមគ្គត្តយំ ហិ បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋស្មិំយេវ ធម្មេ ភាវនាវសេន ឧប្បជ្ជតិ, អទិដ្ឋបុព្ពំ កញ្ចិ ន បស្សតិ, តស្មា ‘‘ភាវនា’’តិ វុច្ចតិ. តតិយបទំ ឧភយបដិក្ខេបវសេន វុត្តំ.

តត្ថ ចត្តារោ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តចិត្តុប្បាទា, វិចិកិច្ឆាសហគតោ ចាតិ បញ្ច ទស្សនេន បហាតព្ពាវ, ឧទ្ធច្ចសហគតោ ភាវនាយ ឯវ បហាតព្ពោ, អវសេសា ឆ អកុសលចិត្តុប្បាទា អបាយហេតុភាវេន បវត្តិតោ, អប្បវត្តិតោ ច សិយា ទស្សនេនបហាតព្ពា, សិយា ភាវនាយបហាតព្ពា, អកុសលវជ្ជិតា ¶ បន សព្ពេ ចិត្តុប្បាទា, រូបំ, និព្ពានញ្ច នេវទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ពា. ចេតសិកេសុ បន ទិដ្ឋិ វិចិកិច្ឆា ឥស្សា មច្ឆរិយំ កុក្កុច្ចំ ទស្សនេនបហាតព្ពាវ, សេសា អកុសលា សិយា ទស្សនេនបហាតព្ពា, សិយា ភាវនាយបហាតព្ពាតិ តិជាតិកា តេរសវិធា ហោន្តិ, វុត្តាវសេសា នេវទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ពាវ. យំ បន ‘‘សោតាបត្តិមគ្គញាណេន អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្ស និរោធេន សត្ត ភវេ ¶ ឋបេត្វា អនមតគ្គេ សំសារេ យេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ នាមញ្ច រូបញ្ច, ឯត្ថេតេ និរុជ្ឈន្តី’’តិអាទិនា (ចូឡនិ. អជិតមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៦) នយេន កុសលាព្យាកតានម្បិ បហានំ អនុញ្ញាតំ, តំ តេសំ មគ្គានំ អភាវិតត្តា យេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេ ឧបនិស្សយបច្ចយានំ កិលេសានំ បហីនត្តា បហីនាតិ ឥមំ បរិយាយំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកំ. ទស្សនេនបហាតព្ពត្តិកំ.

ទស្សនេន បហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសន្តិ ទស្សនេនបហាតព្ពហេតុកា. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. តតិយបទេ បន នេវទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសន្តិ ឯវមត្ថំ អគ្គហេត្វា នេវទស្សនេននភាវនាយ បហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសំ អត្ថីតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ. ឥតរថា ហិ អហេតុកានំ អគ្គហណំ ភវេយ្យ. ហេតុ ឯវ ហិ តេសំ នត្ថិ, យោ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពោ សិយា. សហេតុកេសុបិ ហេតុវជ្ជានំ បហានំ អាបជ្ជតិ, ន ហេតូនំ. ហេតុយេវ ហិ ឯតេសំ នេវទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ពោតិ វុត្តោ, ន តេ ធម្មា. ឧភយម្បិ ចេតំ អនធិប្បេតំ, តស្មា វុត្តនយេន អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឥតោ បរំ សព្ពោ វិនិច្ឆយោ អនន្តរត្តិកសទិសោវ. កេវលំ ចេតសិកេសុ វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចសម្បយុត្តោ មោហោ ទស្សនភាវនាហិ បហាតព្ពហេតុកេសុ ន បវិសតិ សហជាតស្ស អញ្ញស្ស ហេតុនោ អភាវា, នេវទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ពហេតុកេសុ ¶ បន បវិសតិ. លោភទោសមូលចិត្តេសុ បន ហេតូសុ មោហោ លោភេន ចេវ ទោសេន ច សហេតុកោ, លោភទោសា ច មោហេនេវាតិ ឥមេ បហាតព្ពហេតុកបទេ បវិដ្ឋាតិ អយំ វិសេសោ, សេសំ តាទិសមេវាតិ. ទស្សនេនបហាតព្ពហេតុកត្តិកំ.

កម្មកិលេសេហិ អាចីយតីតិ អាចយោ, បដិសន្ធិចុតិគតិបវត្តិសង្ខាតានំ ឧបាទិន្នក្ខន្ធានមេតំ អធិវចនំ. តស្ស ការណំ ហុត្វា និប្ផាទនភាវេន តំ អាចយំ គច្ឆន្តិ, យស្ស វា បវត្តន្តិ, តំ បុគ្គលំ យថាវុត្តមេវ អាចយំ គមេន្តីតិ អាចយគាមិនោ. តតោ ឯវ អាចយសង្ខាតា ចយា អបេតត្តា និព្ពានំ អបេតំ ចយាតិ អបចយោ, តំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តនតោ អបចយំ គច្ឆន្តីតិ អបចយគាមិនោ. អបិច បាការំ ឥដ្ឋកវឌ្ឍកី វិយ បវត្តំ អាចិនន្តា គច្ឆន្តីតិ អាចយគាមិនោ. តេនេវ វឌ្ឍកិនា ចិតំ ចិតំ វិទ្ធំសយមានោ បុរិសោ វិយ តទេវ បវត្តំ អបចិនន្តា គច្ឆន្តីតិ អបចយគាមិនោ. តតិយបទំ ឧភយបដិក្ខេបេន វុត្តំ.

តត្ថ លោកិយកុសលាកុសលានិ អាចយគាមិនោ នាម, ចត្តារិ មគ្គានិ អបចយគាមិនោ នាម ¶ , សព្ពានិ វិបាកផលកិរិយានិ, រូបំ, និព្ពានញ្ច នេវអាចយគាមិនោ ន អបចយគាមិនោ នាម. ចេតសិកេសុ បន អកុសលា អាចយគាមិនោ ឯវ, ករុណា មុទិតា សិយា អាចយគាមិនោ, សិយា នេវាចយគាមិនោ ន អបចយគាមិនោ នាម, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកំ. អាចយគាមិត្តិកំ.

តីសុ សិក្ខាសុ ជាតា, សត្តន្នំ វា សេខានំ ឯតេតិបិ សេខា, អបរិយោសិតសិក្ខត្តា សយមេវ សិក្ខន្តីតិបិ សេខា. ឧបរិ សិក្ខិតព្ពាភាវតោ ន សេខាតិ អសេខា, វុទ្ធិប្បត្តា វា សេខាតិបិ អសេខា. តតិយបទំ ឧភយបដិក្ខេបេន វុត្តំ.

តត្ថ ¶ ចត្តារិ លោកុត្តរកុសលានិ, ហេដ្ឋិមានិ ច តីណិ សាមញ្ញផលានីតិ សត្ត សេខា នាម, អរហត្តផលំ អសេខា នាម, លោកិយចិត្តានិ, រូបំ, និព្ពានញ្ច នេវសេខា នាសេខា នាម. ចេតសិកេសុ បន អកុសលា ច អប្បមញ្ញា ច នេវសេខា នាសេខា ឯវ, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកំ. សេខត្តិកំ.

សមន្តតោ ខណ្ឌិតត្តា អប្បមត្តកំ បរិត្តន្តិ វុច្ចតិ ‘‘បរិត្តំ គោមយបិណ្ឌ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៩៦) អាទីសុ វិយ. កាមាវចរធម្មា ហិ អប្បានុភាវតាយ បរិត្តា វិយាតិ បរិត្តា. កិលេសវិក្ខម្ភនសមត្ថតាយ, មហន្តវិបុលផលតាយ, ទីឃសន្តានតាយ ច មហន្តភាវំ គតា, មហន្តេហិ វា ឧឡារច្ឆន្ទវីរិយចិត្តបញ្ញេហិ គតា បដិបន្នាតិបិ មហគ្គតា. បមាណករា ធម្មា រាគាទយោ បមាណំ នាម, អារម្មណតោ វា សម្បយោគតោ វា នត្ថិ ឯតេសំ បមាណំ, បមាណស្ស ច បដិបក្ខាតិ អប្បមាណា.

តត្ថ ចតុបញ្ញាស កាមាវចរចិត្តានិ, រូបញ្ច បរិត្តា នាម, សត្តវីសតិ រូបារូបាវចរចិត្តានិ មហគ្គតា នាម, លោកុត្តរចិត្តានិ, និព្ពានញ្ច អប្បមាណា នាម. ចេតសិកេសុ បន អកុសលា បរិត្តា ឯវ, អប្បមញ្ញា បរិត្តមហគ្គតា ឯវ, វិរតិយោ បរិត្តអប្បមាណា ឯវ, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកំ. បរិត្តត្តិកំ.

បរិត្តំ អារម្មណំ ឯតេសន្តិ បរិត្តារម្មណា. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. សយំ បរិត្តា វា ហោន្តុ មហគ្គតា វា, បរិត្តាទិធម្មេ អារព្ភ បវត្តា តទារម្មណាតិ វុច្ចន្តិ.

តត្ថ ¶ តេវីសតិ កាមាវចរវិបាកា, កិរិយាមនោធាតុអហេតុកជវនញ្ច បរិត្តារម្មណាវ, វិញ្ញាណញ្ចាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកុសលវិបាកកិរិយានិ មហគ្គតារម្មណាវ, អដ្ឋ លោកុត្តរចិត្តានិ អប្បមាណារម្មណាវ, អកុសលចិត្តានិ ¶ ច អដ្ឋ ញាណវិប្បយុត្តជវនានិ ច សិយា បរិត្តារម្មណា, សិយា មហគ្គតារម្មណា, សិយា នវត្តព្ពារម្មណតាយ ន វត្តព្ពា, ន កទាចិ អប្បមាណារម្មណា, អដ្ឋ ញាណសម្បយុត្តកាមាវចរជវនានិ, អភិញ្ញា, មនោទ្វារាវជ្ជនញ្ចាតិ ឯកាទស តិធាបិ ហោន្តិ នវត្តព្ពាបិ. តេសុ ច កុសលានិ បញ្ច អរហត្តមគ្គផលវជ្ជិតសព្ពារម្មណានិ. តត្ថាបិ តំតំសេខានមេវ យថាសកំ មគ្គផលានិ អារម្មណានិ ហោន្តិ, កិរិយានិ ឆ សព្ពថាបិ សព្ពារម្មណានិ, អភិញ្ញាវជ្ជិតរូបាវចរានិ ចេវ ឆ អាកាសានញ្ចាយតនអាកិញ្ចញ្ញាយតនចិត្តានិ ច និយមេន បញ្ញត្តារម្មណតាយ, រូបនិព្ពានានញ្ច អនារម្មណតាយ សព្ពថា នវត្តព្ពាតិ. ចេតសិកេសុ បន អកុសលា អកុសលចិត្តសទិសាវ, វិរតិយោ សិយា បរិត្តារម្មណា, សិយា អប្បមាណារម្មណា, ករុណាមុទិតា នវត្តព្ពាវ, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ សិយា នវត្តព្ពាតិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. បរិត្តារម្មណត្តិកំ.

ហីនាតិ លាមកា, អកុសលា ធម្មា. ហីនបណីតានំ មជ្ឈេ ភវាតិ មជ្ឈិមា, អវសេសា តេភូមកា រូបារូបធម្មាវ. ឧត្តមដ្ឋេន, អតប្បកដ្ឋេន ច បណីតា, លោកុត្តរចិត្តនិព្ពានានិ. ចេតសិកេសុ បន អកុសលា ហីនាវ, ករុណាមុទិតា មជ្ឈិមាវ, សេសកុសលាព្យាកតា មជ្ឈិមបណីតាវ, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. ហីនត្តិកំ.

‘‘ហិតសុខាវហា មេ ភវិស្សន្តី’’តិ ឯវំ អាសីសិតាបិ តថា អភាវតោ, អសុភាទីសុយេវ សុភន្តិអាទិវិបរីតប្បវត្តិតោ ច មិច្ឆា សភាវាតិ មិច្ឆត្តា, វិបាកទានេ សតិ ខន្ធភេទានន្តរមេវ វិបាកទានតោ និយតា, មិច្ឆត្តា ច តេ និយតា ចាតិ មិច្ឆត្តនិយតា. វុត្តវិបរីតេន អត្ថេន សម្មា សភាវាតិ សម្មត្តា, សម្មត្តា ច តេ និយតា ចាតិ សម្មត្តនិយតា. ឧភយថាបិ ន និយតាតិ អនិយតា.

អានន្តរិកភាវេន ¶ បវត្តិយំ សិយា មិច្ឆត្តនិយតា, អញ្ញថា បវត្តិយំ សិយា អនិយតា. អហេតុកអកិរិយនត្ថិកទិដ្ឋីសុ ហិ អញ្ញតរា ទិដ្ឋិ យស្ស និយតា, តំ ពុទ្ធសតម្បិ វិពោធេតុំ ¶ ន សក្កោតិ. យេន ច អនន្តរេ ឯវ អត្តភាវេ ផលទានតោ អានន្តរិកេសុ មាតុឃាតកបិតុឃាតកអរហន្តឃាតកសង្ឃភេទកលោហិតុប្បាទកសង្ខាតេសុ បញ្ចសុ កម្មេសុ ឯកម្បិ កម្មំ បដិឃចិត្តេន កតំ ហោតិ, សោ សិនេរុប្បមាណេបិ សុវណ្ណថូបេ កត្វា សកលចក្កវាឡំ បូរេត្វា និសិន្នសម្ពុទ្ធប្បមុខំ សង្ឃំ យាវជីវំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិត្វាបិ តេន កុសលេន អានន្តរិកស្ស វិបាកំ បដិពាហិតុំ ន សក្កោតិ, អានន្តរិកេន បន អធិកេន អានន្តរិកំ បដិពាហតិ, តស្មា និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិ អានន្តរិកា ច មគ្គផលានំ, មហគ្គតានញ្ច បដិពាហកតាយ អនន្តរមេវ និរយេ វិបាកទានតោ មិច្ឆត្តនិយតា ច ជាតា, ចត្តារោ បន មគ្គា សម្មត្តនិយតា នាម, សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ អនិយតា នាម. ចេតសិកេសុ បន មោហោ អហិរិកំ អនោត្តប្បំ ឧទ្ធច្ចំ លោភោ ទិដ្ឋិ ទោសោ ថិនំ មិទ្ធន្តិ ឥមេ នវ សិយា មិច្ឆត្តនិយតា, សិយា អនិយតា, សេសអកុសលា, ករុណា, មុទិតា ច អនិយតា ឯវ, សេសកុសលាព្យាកតា សិយា សម្មត្តនិយតា, សិយា អនិយតា, តិជាតិកា បន តិធាបិ ហោន្តិ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកន្តិ. មិច្ឆត្តត្តិកំ.

និព្ពានំ មគ្គតិ, កិលេសេ វា មារេន្តោ គច្ឆតីតិ មគ្គោ, អរិយមគ្គោ, សោ អារម្មណមេតេសន្តិ មគ្គារម្មណា. លោកិយោ អដ្ឋង្គិកោបិ មគ្គោ បច្ចយដ្ឋេន ឯតេសំ ហេតូតិ មគ្គហេតុកា, មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា. មគ្គេ វា ហេតូតិ មគ្គហេតូ, អលោភាទយោ. តេ ឯតេសំ ហេតូតិ មគ្គហេតុកា. សម្មាទិដ្ឋិ សយំ មគ្គោ ចេវ ហេតុ ច, ឥតិ មគ្គភូតោ ហេតុ ឯតេសន្តិ មគ្គហេតុកា, លោកុត្តរាវ ¶ . អភិភវិត្វា បវត្តនដ្ឋេន មគ្គោ អធិបតិ អារម្មណភូតោ, សហជាតោ វា ឯតេសន្តិ មគ្គាធិបតិនោ, តទុភយំ.

តត្ថ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានកុសលកិរិយា ច អភិញ្ញាភូតា, មនោទ្វារាវជ្ជនញ្ច សិយា មគ្គារម្មណា, សិយា នវត្តព្ពា, អរិយានំ ហិ ចេតោបរិយអនាគតំសញាណានិ បរេសញ្ញេវ មគ្គចិត្តស្ស ជាននកាលេ មគ្គារម្មណានិ, បុព្ពេនិវាសញាណមនោទ្វារាវជ្ជនានិ បន អត្តនោ, បរេសញ្ចាបិ តទញ្ញារម្មណកាលេ បន នវត្តព្ពានិ, ចេតោបរិយញាណស្ស បន និយមេន បរចិត្តវិសយត្តា តេន អត្តនា អធិគតមគ្គំ អរិយា អាលម្ពិតុំ ន សក្កោន្តិ, អនាគតំសញាណេន បន អត្តនោ អនាគតេ ឧប្បជ្ជនកស្ស ឧបរិមគ្គស្ស អវិសយត្តា ន សក្កោន្តិ. អរិយា ហិ យថាសកំ, ហេដ្ឋិមញ្ច មគ្គផលំ ជានិតុំ សក្កោន្តិ, ន ឧបរិមំ. តានិ បន អភិញ្ញាជវនានិ មគ្គេន អសហជាតត្តា ន មគ្គហេតុកានិ. មគ្គំ គរុំកត្វា អប្បវត្តនតោ ¶ ន មគ្គាធិបតីនិ. ន ហិ តានិ កិញ្ចិ អារម្មណំ អធិបតិំ ករោន្តិ, អន្តមសោ លោកុត្តរមបិ. កស្មា? អត្តនោ មហគ្គតតាយ រាជានំ ទិស្វា តស្ស មាតាបិតរោ វិយ, មនោទ្វារាវជ្ជនំ បន អត្តនោ អហេតុកតាយ រាជានំ ទិស្វា ខុជ្ជចេដកាទយោ វិយ. ចត្តារិ មគ្គដ្ឋចិត្តានិ សព្ពទា មគ្គហេតុកា ឯវ, តានេវ ច វីមំសាវីរិយានំ អធិបតិភាវេន បវត្តិយំ សិយា មគ្គាធិបតិនោ, ឥតរេសំ ឆន្ទចិត្តានំ អធិបតិភាវេន បវត្តិយំ សិយា នវត្តព្ពា, អដ្ឋ ញាណសម្បយុត្តកាមាវចរជវនានិ សិយា មគ្គារម្មណា, សិយា មគ្គាធិបតិនោ, សិយា នវត្តព្ពា. តានិ ហិ អត្តនា, បរេហិ ច បដិវិទ្ធមគ្គបច្ចវេក្ខណកាលេ មគ្គារម្មណា, អត្តនោ មគ្គំ គរុំកត្វា បច្ចវេក្ខណកាលេ មគ្គាធិបតិនោ ច តថាអប្បវត្តិយំ នវត្តព្ពា ច ហោន្តិ. អរិយា ហិ បរេសំ មគ្គផលានិ បច្ចវេក្ខន្តា ¶ គរុំ ករោន្តាបិ អត្តនោ មគ្គផលានិ វិយ គរុំ ន ករោន្តិ, អបិ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ. តេសុ សោតាបន្នោ សោតាបន្នានមេវ មគ្គផលានិ ជានិតុំ សក្កោតិ, នាញ្ញេសំ, សកទាគាមី បន សកទាគាមីនម្បិ, ន អនាគាមិអរហន្តានំ, អនាគាមី បន អនាគាមីនម្បិ, ន អរហន្តានំ, អរហា បន សព្ពេសម្បិ មគ្គផលានិ ជានាតិ, សោភនលោកិយចិត្តរូបនិព្ពានានិ នវត្តព្ពានេវ. ចេតសិកេសុ បន វិរតិយោ លោកុត្តរកុសលេ មគ្គសទិសាវ, អញ្ញត្ថ នវត្តព្ពា, ករុណា, មុទិតា, អកុសលា ច នវត្តព្ពា, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ នវត្តព្ពា ច. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ. មគ្គារម្មណត្តិកំ.

ឧប្បន្នាតិ ឯត្ថ វត្តមានភូតាបគតឱកាសកតភូមិលទ្ធវសេន ឧប្បន្នា អនេកប្បភេទា ហោន្តិ. តត្ថ សព្ពម្បិ ឧប្បាទជរាភង្គសមង្គីសង្ខាតំ សង្ខតំ វត្តមានុប្បន្នំ នាម, អារម្មណរសំ អនុភវិត្វា និរុទ្ធំ អនុភូតាបគតសង្ខាតំ កុសលាកុសលញ្ច ឧប្បាទាទិត្តយំ អនុប្បត្វា និរុទ្ធំ ភូតាបគតសង្ខាតំ, សេសសង្ខតញ្ច ភូតាបគតុប្បន្នំ នាម, ‘‘យានិស្ស តានិ បុព្ពេកតានិ កម្មានី’’តិ ឯវមាទិនា នយេន វុត្តំ កម្មំ អតីតម្បិ សមានំ អញ្ញំ វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្សោកាសំ កត្វា ឋិតត្តា, តថាកតោកាសញ្ច វិបាកំ អនុប្បន្នម្បិ ឯកំសេន ឧប្បជ្ជនកតោ ឱកាសកតុប្បន្នំ នាម, តាសុ តាសុ ភូមីសុ អសមូហតំ អកុសលំ ភូមិលទ្ធុប្បន្នំ នាម. ឯត្ថ ច វិបស្សនាយ អារម្មណភូតា តេភូមកា បញ្ចក្ខន្ធា ភូមិ នាម, តេសុ ខន្ធេសុ ឧប្បត្តារហកិលេសជាតា ភូមិលទ្ធំ នាម, តេហិ កិលេសេហិ សា ភូមិ លទ្ធា ហោតីតិ ឯវមេតេសុ ឧប្បន្នេសុ ឥធ វត្តមានុប្បន្នា អធិប្បេតា.

តត្រាយំ វចនត្ថោ – បុព្ពន្តតោ ឧប្បាទតោ បដ្ឋាយ យាវ ភង្គា បន្នា គតា បវត្តាតិ ឧប្បន្នា, បច្ចុប្បន្នាតិ ¶ អត្ថោ ¶ . ន ឧប្បន្នាតិ អនុប្បន្នា. បរិនិដ្ឋិតការណេកទេសត្តា អវស្សំ ឧប្បជ្ជិស្សន្តីតិ ឧប្បាទិនោ, ឧភយេនាបិ អនាគតាវ ទស្សិតា. អយំ ហិ តិកោ ទ្វិន្នំ អទ្ធានំ វសេន បូរេត្វា ទស្សិតោ. លទ្ធោកាសស្ស ហិ កម្មស្ស វិបាកោ ឧប្បាទី នាម. យទិ បន អាយូហិតកុសលាកុសលំ កម្មំ សព្ពំ វិបាកំ ទទេយ្យ, អស្ស ឱកាសោ ន ភវេយ្យ. តំ បន ទុវិធំ ហោតិ ធុវវិបាកំ, អទ្ធុវវិបាកញ្ច. តត្ថ បញ្ចានន្តរិកអដ្ឋសមាបត្តិចតុត្ថមគ្គាទិ ធុវវិបាកំ នាម. តំ បន កម្មំ ខណប្បត្តម្បិ អត្ថិ អប្បត្តម្បិ. តត្ថ ខណប្បត្តំ ឧប្បន្នំ នាម, អប្បត្តំ អនុប្បន្នំ នាម. តស្ស ទុវិធស្ស ច វិបាកោ ទុវិធោ ហោតិ ខណប្បត្តោ ច អប្បត្តោ ច. តត្ថ ខណប្បត្តោ ឧប្បន្នោ នាម, អប្បត្តោ ចិត្តានន្តរេ វា ឧប្បជ្ជតុ, កប្បសតសហស្សាតិក្កមេ វា ធុវបច្ចយដ្ឋេន ឧប្បាទី នាម ហោតិ. មេត្តេយ្យស្ស ពោធិសត្តស្ស មគ្គោ អនុប្បន្នោ នាម ហោតិ, ផលំ ឧប្បាទី នាម. តត្ថ ចតូសុ ភូមីសុ វិបាកោ, កម្មជរូបញ្ច វត្តមានុប្បន្នា នាម, ឧប្បជ្ជនារហា ឧប្បាទិនោ នាម, ន បន វត្តព្ពា ‘‘អនុប្បន្នា’’តិ. កុសលាកុសលកិរិយា, កម្មជរូបញ្ច សិយា ឧប្បន្នា, សិយា អនុប្បន្នា, ន បន វត្តព្ពា ‘‘ឧប្បាទិនោ’’តិ. ចេតសិកេសុ បន អកុសលា អកុសលចិត្តសទិសាវ, សេសា ទុវិធាបិ ហោន្តិ, អតីតា, បនេត្ថ និព្ពានញ្ច នវត្តព្ពា. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ. ឧប្បន្នត្តិកំ.

អត្តនោ សភាវំ, ឧប្បាទាទិក្ខណំ វា បត្វា តំ អតិក្កមិត្វា ឥតា គតា បត្តាតិ អតីតា. តទុភយម្បិ ន អាគតាតិ អនាគតា. តំ តំ ការណំ បដិច្ច ឧប្បន្នាតិ បច្ចុប្បន្នា, សព្ពេ សង្ខតា នាមរូបធម្មា. ន សង្ខតធម្មេសុ តេកាលិកភាវំ អប្បត្តោ នាម អត្ថិ, សព្ពេបិ តេ តិធា ហោន្តិ. និព្ពានំ បនេត្ថ នវត្តព្ពន្តិ. អតីតត្តិកំ.

អតីតំ អារម្មណំ ឯតេសន្តិ អតីតារម្មណា. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ ¶ កុសលវិបាកកិរិយាវសេន ឆព្ពិធានិ វិញ្ញាណញ្ចាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនានិ ហេដ្ឋា អតីតសមាបត្តិំ អារព្ភ បវត្តិតោ អតីតារម្មណានិ, ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណមនោធាតុយោ បច្ចុប្បន្នារម្មណាវ, សេសា ឯកាទស កាមាវចរវិបាកា, អហេតុកហសនចិត្តញ្ច តិធាបិ ហោន្តិ, សេសកាមាវចរកិរិយកុសលាកុសលា ច អភិញ្ញាភូតរូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានកុសលកិរិយា ច តិធាបិ ហោន្តិ នវត្តព្ពា ច. តេសុ កាមាវចរានំ អតីតាទីសុ ឆសុ អារម្មណេសុ បវត្តិវិភាគោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. នវត្តព្ពតា បន តេសុ ញាណវិប្បយុត្តជវនកុសលានំ ¶ បញ្ញត្តារម្មណវសេនេវ, ន និព្ពានារម្មណវសេន, តេសុបិ តិហេតុកជវនាវជ្ជនានំ មគ្គផលរូបារូបជ្ឈានានំ, បុរេចារិកភាវេនាបិ និព្ពានចតុក្កជ្ឈានវិសយានញ្ច បច្ចវេក្ខណភាវេនាបិ នវត្តព្ពតា វេទិតព្ពា, អភិញ្ញានំ បន ឥទ្ធិវិធញាណស្ស តាវ កាយវសេន ចិត្តំ បរិណាមេត្វា កាយសន្និស្សិតំ កត្វា ទិស្សមានេន កាយេន គច្ឆន្តស្ស អតីតំ បាទកជ្ឈានចិត្តំ អារព្ភ បវត្តនតោ អតីតារម្មណំ, ‘‘អនាគតេសុ រូបានិ ឯវំ ហោន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហន្តស្ស អនាគតារម្មណំ, កាយំ បន ចិត្តសន្និស្សិតំ កត្វា អទិស្សមានេន កាយេន គមនកាលេ, អជ្ឈត្តំ កុមារវណ្ណាទីនំ, ពហិទ្ធាបាសាទកូដាគារាទីនញ្ច បច្ចុប្បន្នានំ និម្មានកាលេ ច បច្ចុប្បន្នារម្មណញ្ច តាវ ហោតីតិ ឯវំ ឥទ្ធិវិធស្ស ឆព្ពិធម្បិ អជ្ឈត្តិកំ, ពាហិរញ្ច តេកាលិកំ អារម្មណំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

ទិព្ពសោតស្ស កុច្ឆិគតំ អជ្ឈត្តិកំ, ពាហិរញ្ច បច្ចុប្បន្នំ សទ្ទាយតនមេវារម្មណំ. ចេតោបរិយញាណស្ស អតីតេ សត្តទិវសព្ភន្តរេ, អនាគតេ សត្តទិវសព្ភន្តរេ ច បរេសញ្ញេវ ចិត្តំ អតីតញ្ច អនាគតញ្ចារម្មណំ ហោតិ. សត្តទិវសាតិក្កមេ បនេតំ បរចិត្តំ ជានិតុំ ន សក្កោតិ. អតីតំសអនាគតំសញាណានំ ¶ ហិ ឯស វិសយោ, ន ឯតស្ស. បច្ចុប្បន្នចិត្តជាននកាលេ បនស្ស បច្ចុប្បន្នមារម្មណំ ហោតិ.

បច្ចុប្បន្នញ្ច នាមេតំ តិវិធំ ខណបច្ចុប្បន្នំ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នញ្ចាតិ. តត្ថ ឧប្បាទដ្ឋិតិភង្គប្បត្តំ ខណបច្ចុប្បន្នំ នាម. សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ បន ទុវិធំ រូបារូបវសេន. តត្ថ អាតបដ្ឋានា អាគន្ត្វា គព្ភំ បវិដ្ឋស្ស យាវ អន្ធការភាវោ ន វិគច្ឆតិ, អន្តោគព្ភេ វា វសិត្វា ទិវា អាតបដ្ឋានំ ឱលោកេន្តស្ស យាវ អក្ខីនំ ផន្ទនភាវោ ន វូបសម្មតិ, អយំ រូបសន្តតិ នាម. ទ្វេ តយោ ជវនវារា អរូបសន្តតិ នាម, តទុភយំ សន្តតិបច្ចុប្បន្នន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកភវបរិច្ឆិន្នំ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ នាម. ឥមស្មិំ បន ចេតោបរិយញាណវិសយេ កតិបយជវនវារា អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ នាម. តត្ថ ខណបច្ចុប្បន្នំ ចិត្តំ ចេតោបរិយញាណស្ស អារម្មណំ ន ហោតិ អាវជ្ជនេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈនតោ. ន ហិ អាវជ្ជនជវនានំ ឯត្ថ ភិន្នារម្មណតា យុត្តា. រូបសន្តតិបច្ចុប្បន្នំ បន កតិបយជវនវារបរិច្ឆិន្នំ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ អស្ស អារម្មណំ ហោតិ. ឥទ្ធិមា ហិ បរស្ស ចិត្តំ ជានិតុកាមោ អាវជ្ជេតិ, តំ អាវជ្ជិតក្ខណេ បច្ចុប្បន្នចិត្តមារម្មណំ កត្វា តេនេវ សហ និរុជ្ឈតិ. តតោ តទេវ និរុទ្ធំ ចិត្តមាលម្ពិត្វា ចត្តារិ, បញ្ច វា ជវនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, តេសំ បច្ឆិមំ ឥទ្ធិចិត្តំ, សេសានិ កាមាវចរជវនានិ ¶ . តេសញ្ច ឯការម្មណត្តេបិ ឥទ្ធិចិត្តមេវ បរស្ស ចិត្តំ ជានាតិ, ន ឥតរានិ. យថា ចក្ខុទ្វារវីថិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណមេវ រូបំ បស្សតិ, ន ឥតរានិ, តេសុ ច អាវជ្ជនមេវ និប្បរិយាយតោ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ, ឥតរានិ បន អទ្ធាសន្តតិវសេន បរិយាយតោតិ គហេតព្ពំ, ឯវមេតស្ស អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ ចិត្តមេវារម្មណំ ហោតិ, តញ្ច ខោ បរស្សេវ, ន អត្តនោ.

បុព្ពេនិវាសញាណំ បន នាមគោត្តកសិណបញ្ញត្តាទិអនុស្សរណេ, និព្ពានានុស្សរណេ ច នវត្តព្ពារម្មណំ, សង្ខតធម្មានុស្សរណេ ¶ អតីតារម្មណមេវ. តស្ស ហិ អតីតេសុ សាសវានាសវេសុ, អជ្ឈត្តិកពាហិរេសុ ច ធម្មេសុ អនារម្មណំ នាម នត្ថិ, ពុទ្ធានំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសមគតិកំ ហោតិ. យថាកម្មូបគញាណស្ស អជ្ឈត្តិកំ, ពាហិរញ្ច អតីតំ កុសលាកុសលចេតនាមត្តមេវ. ‘‘ចេតោបរិយញាណស្ស ចិត្តមេវារម្មណំ ហោតិ, ន តំសម្បយុត្តធម្មា’’តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, បដ្ឋានេ បន ‘‘កុសលា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស យថាកម្មូបគញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤០៤) វុត្តត្តា ចេតោបរិយញាណយថាកម្មូបគញាណានំ ចិត្តសម្បយុត្តាបិ ចេតនាសម្បយុត្តាបិ ចត្តារោ ខន្ធា អារម្មណំ ហោន្តិ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ទិព្ពចក្ខុញាណស្ស បន អជ្ឈត្តិកំ, ពាហិរញ្ច បច្ចុប្បន្នំ វណ្ណាយតនមេវារម្មណំ. អនាគតំសញាណស្ស ឆព្ពិធម្បិ អនាគតមេវ អជ្ឈត្តញ្ច ពាហិរញ្ចារម្មណំ, ឥទម្បិ បុព្ពេនិវាសញាណំ វិយ អនាគតេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសទិសន្តិ. ឯវំ អភិញ្ញានំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នេសុ, នវត្តព្ពេសុ ច អជ្ឈត្តិកពាហិរេសុ ឆសុ អារម្មណេសុ យថាយោគំ បវត្តិ វេទិតព្ពា. សេសានិ បន្នរស រូបាវចរចិត្តានិ, អាកាសានញ្ចាយតនអាកិញ្ចញ្ញាយតនកុសលវិបាកកិរិយានិ, អដ្ឋ លោកុត្តរចិត្តានិ, រូបនិព្ពានានិ ច នវត្តព្ពានិ. ចេតសិកេសុ បន អប្បមញ្ញា នវត្តព្ពាវ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. អតីតារម្មណត្តិកំ.

‘‘ឯវំ បវត្តមានា មយំ អត្តាតិ គហណំ គមិស្សាមា’’តិ ឥមិនា វិយ អធិប្បាយេន អត្តានំ អធិការំ កត្វា បវត្តាតិ អជ្ឈត្តា. អជ្ឈត្ត-សទ្ទោ បនាយំ គោចរជ្ឈត្តេ និយកជ្ឈត្តេ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តេ វិសយជ្ឈត្តេតិ ចតូសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. ‘‘អជ្ឈត្តរតោ ¶ សមាហិតោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៣៦២) ហិ អយំ គោចរជ្ឈត្តេ ទិស្សតិ. ‘‘អជ្ឈត្តំ វា ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតី’’តិអាទីសុ ¶ (ទី. និ. ២.៣៧៣) និយកជ្ឈត្តេ. ‘‘ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣០៤) អជ្ឈត្តជ្ឈត្តេ. ‘‘អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៨៧) វិសយជ្ឈត្តេ, ឥស្សរិយដ្ឋានេតិ អត្ថោ. ផលសមាបត្តិ ហិ ពុទ្ធានំ ឥស្សរិយដ្ឋានំ នាម. ឥធ បនាយំ និយកជ្ឈត្តេ វត្តតិ, តស្មា អត្តនោ សន្តានេ បវត្តា បាដិបុគ្គលិកា រូបារូបធម្មា ឥធ អជ្ឈត្តាតិ វេទិតព្ពា. តតោ ពហិភូតា ឥន្ទ្រិយពទ្ធា វា អនិន្ទ្រិយពទ្ធា វា រូបារូបបញ្ញត្តិយោ ពហិទ្ធា នាម, តតិយបទំ តទុភយវសេន វុត្តំ.

តត្ថ សព្ពានិ ចិត្តចេតសិកានិ ឥន្ទ្រិយពទ្ធរូបំ តិធា ហោន្តិ, អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបំ, និព្ពានបញ្ញត្តិយោ ច ពហិទ្ធាវ. ឥមស្មិំ ហិ តិកេ កុសលត្តិកេ អលព្ភមានា បញ្ញត្តិយោបិ លព្ភន្តិ ឋបេត្វា អាកិញ្ចញ្ញាយតនារម្មណំ, តទេវ ឥធ នវត្តព្ពំ. តេនេវ ហិ ភគវតា អនន្តរត្តិកេ ‘‘កសិណាទិបញ្ញត្តារម្មណានិ កាមរូបាវចរាទិចិត្តានិ ពហិទ្ធារម្មណានិ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនញ្ច នវត្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកំ. អជ្ឈត្តត្តិកំ.

យថាវុត្តេ អជ្ឈត្តាទិកេ អារម្មណំ កត្វា បវត្តានំ វសេន អយំ តិកោ វុត្តោ. តត្ថ ឆព្ពិធានិ វិញ្ញាណញ្ចាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនចិត្តានិ អជ្ឈត្តារម្មណានេវ, អាកាសានញ្ចាយតនត្តយំ, រូបាវចរលោកុត្តរចិត្តានិ ច ពហិទ្ធារម្មណានេវ, វោដ្ឋព្ពនវជ្ជិតា អហេតុកមហាវិបាកា តិធាបិ ហោន្តិ, អវសេសា បន អាកិញ្ចញ្ញាយតនវជ្ជិតានិ អាវជ្ជនជវនានិ, អភិញ្ញា ច សិយា តិធាបិ ហោន្តិ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនារម្មណស្ស អាវជ្ជនបរិកម្មបច្ចវេក្ខណាទិភាវប្បវត្តិយំ សិយា នវត្តព្ពាតិ. តេសំ ¶ អជ្ឈត្តាទិអារម្មណតា អនន្តរត្តិកេ, ហេដ្ឋា ច វុត្តនយានុសារេន ញាតព្ពា, អាកិញ្ចញ្ញាយតនត្តយំ, បន រូបនិព្ពានានិ ច នវត្តព្ពាវ. ចេតសិកេសុ បន អប្បមញ្ញាវិរតី ពហិទ្ធារម្មណាវ, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ នវត្តព្ពា ច. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. អជ្ឈត្តារម្មណត្តិកំ.

ទដ្ឋព្ពភាវសង្ខាតេន សហ និទស្សនេនាតិ សនិទស្សនា, បដិហននភាវសង្ខាតេន សហ បដិឃេនាតិ សប្បដិឃា, សនិទស្សនា ច តេ សប្បដិឃា ចាតិ សនិទស្សនសប្បដិឃា, រូបាយតនមេវ. នីលាទិភេទមុបាទាយ បន ពហុវចននិទ្ទេសោ. នត្ថិ ឯតេសំ ទដ្ឋព្ពភាវសង្ខាតំ និទស្សនន្តិ អនិទស្សនា, អនិទស្សនា ច តេ វុត្តនយេន សប្បដិឃា ចាតិ អនិទស្សនសប្បដិឃា, ¶ សេសានិ ឱឡារិករូបានិ. តតិយបទំ ឧភយបដិក្ខេបេន វុត្តំ, សុខុមរូបចិត្តចេតសិកនិព្ពានានិ អនិទស្សនអប្បដិឃា នាម, ឥទញ្ច និប្បទេសត្តិកន្តិ វេទិតព្ពំ. សនិទស្សនត្តិកំ.

តិកមាតិកត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អភិធម្មទុកមាតិកត្ថវណ្ណនា

ទុកមាតិកាយ បន ហេដ្ឋា អនាគតបទត្ថវណ្ណនំយេវ ករិស្សាម. ហេតុគោច្ឆកេ តាវ ហេតូ ធម្មាតិ ឯត្ថ ហេតុហេតុ បច្ចយហេតុ ឧត្តមហេតុ សាធារណហេតូតិ ចតុព្ពិធា ហេតូ. តត្ថ អលោភាទយោ ឆ ធម្មា ហេតុហេតូ នាម, ឧបាទារូបាទីនំ មហាភូតាទយោ បច្ចយហេតូ នាម, វិបាកុប្បត្តិយំ កុសលាកុសលំ, ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណញ្ច ឧត្តមហេតូ នាម, សង្ខារាទីនំ អវិជ្ជាទយោ សាធារណហេតូ នាម. ឥធ បន ហេតុហេតុ អធិប្បេតោ. ហេតូ ធម្មាតិ មូលដ្ឋេន ហេតុសង្ខាតា ធម្មា, ‘‘ហេតុធម្មា’’តិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ. ន ហេតូតិ តេសញ្ញេវ បដិក្ខេបវចនំ.

តត្ថ ¶ អលោភោ អទោសោ អមោហោតិ កុសលាព្យាកតា តយោ, លោភោ ទោសោ មោហោតិ អកុសលា តយោ ចាតិ ឥមេ ឆ ធម្មា ហេតូ នាម. ឥមេ ឋបេត្វា អវសេសា ចេតសិកា, សព្ពានិ ច ចិត្តានិ, រូបនិព្ពានានិ ចាតិ ឥមេ ធម្មា ន ហេតូ នាម, ឥទញ្ច និប្បទេសទុកន្តិ វេទិតព្ពំ. ហេតុទុកំ បឋមំ.

សម្បយោគតោ បវត្តេន សហ ហេតុនាតិ សហេតុកា. តថេវ បវត្តោ នត្ថិ ឯតេសំ ហេតូតិ អហេតុកា.

តត្ថ អហេតុកចិត្តវជ្ជិតានិ ឯកសត្តតិ ចិត្តានិ សហេតុកា នាម. តេសុ ទ្វេ មោហមូលានិ មោហេនេវ សហេតុកានិ, អដ្ឋ លោភមូលានិ លោភមោហេហិ ទ្វីហិ, ទ្វេ ទោសមូលានិ ទោសមោហេហិ, ទ្វាទស ញាណវិប្បយុត្តកុសលាព្យាកតានិ អលោភាទោសេហិ, សេសានិ សត្តចត្តាលីស អលោភាទីហិ តីហិបិ សហេតុកានីតិ, មោហមូលេសុ បន មោហោ, ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណំ, មនោធាតុ, សន្តីរណត្តយំ, វោដ្ឋព្ពនំ, ហសិតុប្បាទកានិ អដ្ឋារស ចិត្តានិ, រូបនិព្ពានានិ ចាតិ ឥមេ ធម្មា អហេតុកា នាម. ចេតសិកេសុ បន លោភទោសា, វិចិកិច្ឆា ច មោហេនេវ សហេតុកា, ទិដ្ឋិមានោ ¶ លោភមោហេហិ ទ្វីហិ, ឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចានិ ទោសមោហេហិ, មោហោ បន សិយា លោភេន, សិយា ទោសេនាតិ ទ្វីហិ សហេតុកោបិ មោហមូលេសុ អហេតុកោបិ, ថិនមិទ្ធានិ សិយា លោភមោហេហិ, សិយា ទោសមោហេហីតិ តីហិបិ សហេតុកានិ, អហិរិកានោត្តប្បឧទ្ធច្ចានិ តថា ច កេវលមោហេន ច, អមោហោ បន អលោភាទោសេហេវ ទ្វីហិ, អលោភោ សិយា អទោសាមោហេហិ, សិយា អទោសេនាតិ ¶ ទ្វីហិ, អទោសោ សិយា អលោភាមោហេហិ, សិយា អលោភេនាតិ ទ្វីហិ, សេសា បន ទ្វាវីសតិ កុសលាព្យាកតា សិយា តីហិ, សិយា ទ្វីហិបិ ហេតូហិ សហេតុកា, ឆន្ទោ បន យថាយោគំ តីហិ, បីតិទោសវជ្ជិតេហិ បញ្ចហិ សិយា សហេតុកាបិ អហេតុកាបិ, សេសា ឯកាទស តិជាតិកា ឆហិ ហេតូហិ សហេតុកាបិ អហេតុកាបិ, វេទនា ចេត្ថ ទោមនស្សភូតា ទ្វិហេតុកាវ, សោមនស្សឧបេក្ខា យថាយោគំ ទោសវជ្ជិតេហិ បញ្ចហិ សហេតុកាបិ អហេតុកាបិ, សុខទុក្ខភូតា អហេតុកាវ, ឥទញ្ច និប្បទេសទុកន្តិ. ទុតិយំ.

ឯកុប្បាទាទិតាយ ហេតុនា សម្បយុត្តាតិ ហេតុសម្បយុត្តា. ហេតុនា វិប្បយុត្តាតិ ហេតុវិប្បយុត្តា. អយំ ហេតុសម្បយុត្តទុកោ អនន្តរេ វុត្តសហេតុកទុកេន អត្ថតោ និន្នានាករណោ. សហេតុកទុកោ ឯវ ហិ ភគវតា ទេសនាវិលាសេន, តថា ពុជ្ឈនកបុគ្គលានំ វា អជ្ឈាសយវសេន ហេតុសម្បយុត្តទុកភាវេនាបិ វុត្តោ. ឯវំ ឧបរិបិ សមានត្ថទុកានំ វចនេ ការណំ វេទិតព្ពំ. តតិយំ.

ចតុត្ថាទយោ បន យស្មា បឋមទុកទុតិយតតិយទុកេសុ បឋមបទេន យោជេត្វា ទ្វេ ទុកា, បឋមទុកេ ច បច្ឆិមបទំ ទុតិយទុកេន យោជេត្វា ឯកំ ទុកន្តិ តយោ ទុកា ទេសិតា, តស្មា តេសំ បទត្ថោ វុត្តនយោវ.

តត្ថ ច យថេវ ‘‘ហេតូ ចេវ ធម្មា សហេតុកា ច, សហេតុកា ចេវ ធម្មា ន ច ហេតូ’’តិ អយំ ទុកោ សម្ភវតិ, តថា ‘‘ហេតូ ចេវ ធម្មា អហេតុកា ច, អហេតុកា ចេវ ធម្មា ន ច ហេតូ’’តិ អយម្បិ សម្ភវតិ. ឥមិនា នយេន ហេតុសម្បយុត្តទុកេន យោជនាយបិ ឯកោ ¶ លព្ភតិ. យថា ច ‘‘ន ហេតូ ខោ បន ធម្មា សហេតុកាបិ, អហេតុកាបី’’តិ អយំ លព្ភតិ, តថា ‘‘ហេតូ ខោ បន ធម្មា សហេតុកាបិ, អហេតុកាបី’’តិ អយម្បិ. យថា ចេត្ថ សហេតុកទុកេ ទ្វេ ទុកា, ឯវំ ហេតុសម្បយុត្តទុកេបិ ‘‘ន ហេតូ ខោ បន ធម្មា ហេតុសម្បយុត្តាបិ, ហេតុវិប្បយុត្តាបី’’តិ ច ‘‘ហេតូ ខោ បន ធម្មា ហេតុសម្បយុត្តាបិ, ហេតុវិប្បយុត្តាបី’’តិ ច ទ្វេ ទុកា លព្ភន្តីតិ អបរេបិ បញ្ច ទុកា ហេតុគោច្ឆកេ យោជេតុំ សក្កា. តេ បន ភគវតា វុត្តានុសារេនេវ សក្កា ញាតុន្តិ ឆសុ ឯវ ¶ សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ យេ តាវ ឯកស្មិំ ចិត្តេ ទ្វេ តយោ ហេតូ ឯកតោ ឧប្បជ្ជន្តិ, តេ ហេតូ ចេវ អញ្ញោញ្ញាបេក្ខាយ សហេតុកា ច នាម. សហេតុកចិត្តេសុ បន ហេតុំ ឋបេត្វា សេសា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា សហេតុកា ចេវ ន ច ហេតូ នាម. ឥមស្មិំ ទុកេ សព្ពេ អហេតុកធម្មា ន វត្តព្ពា. ចេតសិកេសុ បន ហេតុវជ្ជិតា អកុសលា ចេវ កុសលាព្យាកតា ច, ឆន្ទោ ច សហេតុកោ ចេវ ន ហេតុ ឯវ, សេសា តិជាតិកា, តថា នវត្តព្ពា ច, មោហោ បន ហេតុ ចេវ សហេតុកោ ច នវត្តព្ពោ ច. ចតុត្ថំ.

អនន្តរទុកោបិ ឥមិនា ទុកេន សព្ពថាបិ សទិសោវាតិ. បញ្ចមំ.

សហេតុកចិត្តេសុ ហេតុវជ្ជិតា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា នហេតូ សហេតូ នាម, អហេតុកចិត្តរូបនិព្ពានានិ នហេតូ អហេតុកា នាម. ឥមស្មិំ បន ទុកេ ឆ ហេតូ ន វត្តព្ពា. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ. ឆដ្ឋំ.

ហេតុគោច្ឆកំ និដ្ឋិតំ.

សត្តសុ ¶ ចូឡន្តរទុកេសុ អត្តនោ និប្ផាទកេន សហ បច្ចយេនាតិ សប្បច្ចយា, ចិត្តចេតសិករូបានិ. នត្ថិ ឯតេសំ ឧប្បាទេ វា ឋិតិយំ វា បច្ចយោ អហុត្វា ភវនស្សេវាភាវាតិ អប្បច្ចយា, និព្ពានមេវ. ទេសនាយ បនេត្ថ បរមតាយ សោតបតិតវសេន ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោ. ឯវំ សនិទស្សនាទីសុបិ. ឥទញ្ច ឥតោ បរានិ ឆ ច និប្បទេសទុកានីតិ វេទិតព្ពានិ. តតោ បរញ្ច យត្ថ ‘‘ឥមេ ន វត្តព្ពា’’តិ ន វក្ខាម, តំ និប្បទេសន្តិ គហេតព្ពំ. សប្បច្ចយទុកំ.

បច្ចយេហិ សមាគន្ត្វា កតាតិ សង្ខតា. ន សង្ខតាតិ អសង្ខតា. ឥទញ្ច សព្ពថា សប្បច្ចយទុកសទិសមេវ. សប្បច្ចយសង្ខតឧភយទុកំ សព្ពថា សទិសមេវ. សង្ខតទុកំ.

រូបាយតនំ សនិទស្សនំ នាម. សេសរូបចិត្តចេតសិកនិព្ពានានិ អនិទស្សនា នាម. សនិទស្សនទុកំ.

បសាទវិសយរូបានិ ¶ ទ្វាទស សប្បដិឃា នាម. សេសរូបចិត្តចេតសិកនិព្ពានានិ អប្បដិឃា នាម. សប្បដិឃទុកំ.

អវិនិព្ភោគវសេន រូបំ ឯតេសំ អត្ថីតិ រូបិនោ, រុប្បនលក្ខណំ វា រូបំ, តំ ឯតេសំ អត្ថីតិ រូបិនោ, ភូតោបាទាយរូបមេវ. ន រូបិនោ អរូបិនោ, ចិត្តចេតសិកនិព្ពានានិ. រូបិទុកំ.

លោកោ វុច្ចតិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន វដ្ដំ, តស្មិំ បរិយាបន្នភាវេន លោកេ និយុត្តាតិ លោកិយា, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា. តតោ លោកតោ តត្ថ អបរិយាបន្នភាវេន ឧត្តិណ្ណាតិ លោកុត្តរា, អរិយមគ្គផលនិព្ពានានិ. ចេតសិកេសុ បនេត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ អសេខត្តិកេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ. លោកិយទុកំ.

កេនចិ ¶ វិញ្ញេយ្យាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ កេនចិ ឯកេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន វា សោតវិញ្ញាណាទិនា វា វិជានិតព្ពា. កេនចិ ន វិញ្ញេយ្យាតិ តេនេវ ចក្ខុវិញ្ញាណេន វា សោតវិញ្ញាណាទិនា វា ន កេនចិ វិជានិតព្ពានិ. ឯវំ ហិ សតិ ទ្វិន្នម្បិ បទានំ អត្ថនានត្តតោ ទុកោ ហោតិ. បទភាជនីយស្មិម្បិ ‘‘យេ តេ ធម្មា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា, ន តេ ធម្មា សោតវិញ្ញេយ្យា’’តិ (ធ. ស. ១១០១) ឯត្តកំ ឯកទុកន្តិ អគ្គហេត្វា ‘‘យេ តេ ធម្មា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា, ន តេ ធម្មា សោតវិញ្ញេយ្យា, យេ វា បន តេ ធម្មា សោតវិញ្ញេយ្យា, ន តេ ធម្មា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា’’តិ (ធ. ស. ១១០១) អយមេកោ ទុកោតិ វេទិតព្ពោ. តស្ស បន រូបំ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យំ, សទ្ទោ ន ចក្ខុវិញ្ញេយ្យោតិ អយមត្ថោ. ឯវំ សេសេសុបិ ទុកបរិច្ឆេទោ ញាតព្ពោ. តត្ថ រូបាយតនំ ចក្ខុនា វា ចក្ខុវិញ្ញាណេន វា វិញ្ញេយ្យំ នាម. សេសរូបារូបធម្មា តេនេវ ចក្ខុនា វា ចក្ខុវិញ្ញាណេន វា កេនចិ នវិញ្ញេយ្យា. ឯវំ សោតឃានជិវ្ហាកាយតព្ពិញ្ញាណមូលិកាសុបិ ចតូសុ យោជនាសុ វិភាគោ យថានុរូបំ ញាតព្ពោ. រូបាទយោ បន បញ្ចវិសយា មនោធាតុត្តយេន កេនចិ វិញ្ញេយ្យា. សេសរូបារូបធម្មា តេនេវ មនោធាតុត្តយេន កេនចិ នវិញ្ញេយ្យា. កិញ្ចាបិ សាមញ្ញតោ មនោវិញ្ញាណេន អវិញ្ញេយ្យស្ស អភាវតោ បាឡិយំ មនោវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យវសេន ទុកោ ន វុត្តោ, តថាបិ វិសេសតោ វត្តព្ពោវ. តថា ហិ ឆព្ពិធាបិ កាមាវចរធម្មា កាមាវចរវិបាកាទិនា មនោវិញ្ញាណេន កេនចិ វិញ្ញេយ្យា, រូបារូបាវចរលោកុត្តរបញ្ញត្តិយោ តេនេវ កេនចិ នវិញ្ញេយ្យា. តថា កាមរូបារូបាវចរបញ្ញត្តិយោ អកុសលាទិនា ¶ កេនចិ វិញ្ញេយ្យា, លោកុត្តរា តេនេវ កេនចិ នវិញ្ញេយ្យា. តថា និព្ពានំ លោកុត្តរេន កេនចិ វិញ្ញេយ្យំ ¶ , សេសលោកិយលោកុត្តរា តេនេវ កេនចិ នវិញ្ញេយ្យាតិ ឥមិនា នយេន រូបារូបាវចរាទិភេទេន មនោវិញ្ញាណេន កេនចិ វិញ្ញេយ្យាវិញ្ញេយ្យធម្មា យថាយោគំ យោជេតព្ពា. ឯវំ សព្ពេ ធម្មា កេនចិ វិញ្ញេយ្យា, កេនចិ ន វិញ្ញេយ្យា នាម. ឥមស្មិញ្ច ទុកេ បញ្ញត្តិយោបិ លព្ភន្តីតិ វេទិតព្ពាតិ. កេនចិវិញ្ញេយ្យទុកំ.

ចូឡន្តរទុកា និដ្ឋិតា.

អាសវគោច្ឆកេ អាសមន្តតោ សវន្តីតិ អាសវា, ចក្ខុតោបិ…បេ… មនតោបិ សវន្តិ, បវត្តន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មតោ យាវគោត្រភុំ, ឱកាសតោ យាវភវគ្គា សវន្តីតិ វា អាសវា, ឯតេ ធម្មេ, ឯតញ្ច ឱកាសំ អន្តោករិត្វា បវត្តន្តីតិ អត្ថោ. អន្តោករណត្ថោ ហិ អយំ អា-ការោ. ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន មទិរាទិអាសវា វិយាតិបិ អាសវា. យទិ ច ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន អាសវា, ឯតេ ឯវ ភវិតុំ អរហន្តិ. អនាទិត្តា អាយតំ វា សំសារទុក្ខំ សវន្តិ បសវន្តីតិបិ អាសវា. តតោ អញ្ញេ នោ អាសវា នាម.

តត្ថ កាមាសវោ ភវាសវោ ទិដ្ឋាសវោ អវិជ្ជាសវោតិ ឥមេ ចត្តារោ អាសវា នាម. តត្ថ អដ្ឋសុ លោភសហគតចិត្តេសុ ឧប្បន្នោ សព្ពោបិ លោភោ កាមាសវោ នាម. អដ្ឋសាលិនិយំ បន ‘‘បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ កាមាសវោ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១១០២) ច, ‘‘ទិដ្ឋិសហជាតោ រាគោ កាមាសវោ ន ហោតិ, ទិដ្ឋិរាគោ នាម ហោតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១១០៥) ច, ‘‘យោ ព្រហ្មានំ វិមានកប្បរុក្ខាភរណេសុ ឆន្ទរាគោ ឧប្បជ្ជតិ, សោ កាមាសវោ ន ហោតិ បញ្ចកាមគុណិកស្ស រាគស្ស ឥធេវ បហីនត្តា’’តិ ច វុត្តំ. បាឡិយំ បន ‘‘កាមាសវោ អដ្ឋសុ លោភសហគតេសុ ¶ ចិត្តុប្បាទេសុ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (ធ. ស. ១៤៦៥) ច, ‘‘កាមាសវំ បដិច្ច ទិដ្ឋាសវោ អវិជ្ជាសវោ’’តិ (បដ្ឋា. ៣.៣.១) ច វុត្តត្តា ភវាសវំ ឋបេត្វា អវសេសោ សព្ពោបិ លោភោ កាមាសវោតិ បញ្ញាយតិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តរាគស្ស, ព្រហ្មានំ វត្ថាភរណាទីសុ រាគស្ស ច ភវាសវត្តាភាវា. ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តរាគោ ឯវ ហិ រូបារូបភវបត្ថនាវសេន បវត្តិយំ ភវាសវោ ហោតិ ‘‘រូបធាតុយា អរូបធាតុយា ឯត្ថ ភវរាគានុសយោ អនុសេតី’’តិអាទិវចនតោ (យម. ២.អនុសយយមក.២), ន ច កាមាសវភវាសវវិនិមុត្តោ លោភោ អត្ថិ. យទិ សិយា, ‘‘លោភោ សិយា អាសវោ, សិយា នោ អាសវោ’’តិ បាឡិយំ វត្តព្ពោ ភវេយ្យ, ‘‘ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភេន សម្បយុត្តោ ¶ អវិជ្ជាសវោ សិយា អាសវសម្បយុត្តោ, សិយា អាសវវិប្បយុត្តោ’’តិ ច វត្តព្ពោ សិយា. បទភាជនីយេ ច កាមាសវនិទ្ទេសេ អាគតស្ស ‘‘កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ (ធ. ស. ១១០៣) ឥមស្ស បទស្ស អដ្ឋសាលិនិយំ ‘‘បញ្ចកាមគុណេសុ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ (ធ. ស. អ. ១១០៣) អត្ថោ វុត្តោ, តស្ស បន បទស្ស វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមោតិបិ អត្ថយោជនា សក្កា កាតុំ តេភុមកស្ស ធម្មស្ស វត្ថុកាមត្តា, តត្ថ សព្ពត្ថ រាគស្ស ច កិលេសកាមត្តា. វុត្តំ ហេតំ ធម្មសេនាបតិនា មហានិទ្ទេសេ –

‘‘កតមេ វត្ថុកាមា? មនាបិកា រូបា…បេ… សព្ពេបិ កាមាវចរា ធម្មា, សព្ពេបិ រូបាវចរា ធម្មា, សព្ពេបិ អរូបាវចរា ធម្មា…បេ… ឥមេ វុច្ចន្តិ វត្ថុកាមា.

‘‘កតមេ កិលេសកាមា? ឆន្ទោ កាមោ រាគោ កាមោ…បេ… យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ កាមរាគោ ¶ កាមនន្ទី កាមតណ្ហា កាមស្នេហោ កាមបរិឡាហោ កាមមុច្ឆា កាមជ្ឈោសានំ កាមោឃោ កាមយោគោ កាមុបាទានំ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ…បេ… ឥមេ វុច្ចន្តិ កិលេសកាមា’’តិ (មហានិ. ១).

អបិចេត្ថ ‘‘កាមោឃោ កាមយោគោ’’តិអាទិនា កិលេសកាមស្ស កាមោឃាទិភាវំ វទតា ធម្មសេនាបតិនា វត្ថុកាមត្តវិសយស្ស រាគស្ស អាសវាទិភាវោ អនុញ្ញាតោ, ន បញ្ចកអាមគុណិកស្សេវ រាគស្ស. ន ច ឱឃាសវេសុ កោចិ វិសេសោ អត្ថិ. អដ្ឋសាលិនិយម្បិ ហិ ឧបាទានគោច្ឆកស្ស បទភាជនីយេ ‘‘កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ (ធ. ស. ១២២០) ឥមស្ស ‘‘វត្ថុកាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ (ធ. ស. អ. ១២២០) អយមេវត្ថោ វុត្តោ. តតោ អញ្ញេសុ ហេតុគន្ថកិលេសគោច្ឆកេសុ លោភស្សេវ អនវសេសបរិយាទានំ វុត្តំ, ន ឥតរគោច្ឆកេសុ. តេសុ ច លោភស្ស បាឡិអនុសារតោ ឱលោកិយមានេ កិលេសកាមមត្តកោ. អនវសេសលោភបរិយាទានំ បញ្ញាយតិ. វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

ចតូសុ បន ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តចិត្តេសុ ឧប្បន្នោ រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគភាវេន, កាមជ្ឈោសាននិកន្តិភាវេន ¶ ច បវត្តោ លោភោ ភវាសវោ នាម. អដ្ឋសាលិនិយំ បន ‘‘សស្សតទិដ្ឋិសហជាតោ រាគោ ភវាសវោ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១១០២) វុត្តំ. បាឡិយំ បន ‘‘ភវាសវោ ចតូសុ ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តលោភសហគតេសូ’’តិ (ធ. ស. ១៤៦៥) និយមិតត្តា ន សក្កា គហេតុំ, អធិប្បាយោ បន គវេសិតព្ពោ. ទ្វាសដ្ឋិបភេទា សព្ពាបិ ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋាសវោ នាម. អដ្ឋវត្ថុកោ សព្ពោបិ មោហោ អវិជ្ជាសវោ នាម. តេសុ ទិដ្ឋាសវោ បឋមេន មគ្គេន បហីយតិ, កាមាសវោ ¶ ចតូហិបីតិ វត្តុំ យុត្តំ, ‘‘តតិយេនា’’តិ បន វុត្តំ. ភវាសវោ, អវិជ្ជាសវោ ច ចតុត្ថេន បហីយតិ. ឥមេសញ្ច កាមាសវភវាសវានំ លោភសភាវត្តា សភាវតោ តយោ ធម្មា វិភាគតោ ចត្តារោ អាសវា នាម ជាតា. ឥមេ ឋបេត្វា សេសា លោកិយលោកុត្តរា សព្ពេ ធម្មា នោ អាសវា នាម. អាសវទុកំ បឋមំ.

អត្តានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តេហិ សហ អាសវេហីតិ សាសវា, សព្ពេ លោកិយធម្មា. ឯវំ បវត្តមានា នត្ថិ ឯតេសំ អាសវាតិ អនាសវា, នវ លោកុត្តរធម្មាវ. ចេតសិកា បនេត្ថ លោកិយទុកេ វុត្តសទិសាវ. សាសវទុកំ ទុតិយំ.

តតិយាទីនំ ចតុន្នំ ទុកានំ បទត្ថោ វុត្តនយោវ. សេសមេត្ថ ហេតុគោច្ឆកេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – យថា តត្ថ ‘‘ន ហេតូ ខោ បន ធម្មា សហេតុកាបិ, អហេតុកាបី’’តិ អយំ ឱសានទុកោ បឋមទុកេ ទុតិយបទំ ទុតិយទុកេន យោជេត្វា វុត្តោ, ឯវមិធ ‘‘នោ អាសវា ខោ បន ធម្មា សាសវាបិ, អនាសវាបី’’តិ ន វុត្តោ. អយញ្ច តត្ថ តត្ថ វុត្តនយេន ឥហ សង្គហិតោតិ វេទិតព្ពោ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សញ្ញោជនគោច្ឆកាទីសុបិ យថានុរូបំ ញាតព្ពំ.

តត្ថ ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា អាសវសម្បយុត្តា នាម. ទោសមោហមូលចិត្តេសុ មោហោ, កុសលាព្យាកតចិត្តរូបនិព្ពានានិ ច អាសវវិប្បយុត្តា នាម. ចេតសិកេសុ បន មោហំ ឋបេត្វា សេសា អកុសលា អាសវសម្បយុត្តាវ, មោហោ បន តិជាតិកោ ច ទ្វិធាបិ ហោតិ, សេសា អាសវវិប្បយុត្តា ឯវាតិ. តតិយំ.

ចត្តារោ ¶ អាសវា អាសវា ចេវ សាសវា ច នាម. តទវសេសា លោកិយធម្មា សាសវា ចេវ នោ ច អាសវា នាម. ឥធ បន លោកុត្តរា ន វត្តព្ពា. ចេតសិកេសុ បន អាសវាតិ វុត្តេហិ ¶ សេសា អកុសលា, ករុណាមុទិតា ច សាសវា ចេវ នោ ច អាសវា ឯវ, សេសា តថា ច ន វត្តព្ពា ច. ចតុត្ថំ.

យេ បន លោភមូលេសុ លោភមោហា, លោភទិដ្ឋិមោហោ ចាតិ ទ្វេ តយោ ឯកតោ កត្វា ឧប្បជ្ជន្តិ, តេ អាសវា ចេវ អាសវសម្បយុត្តា ច នាម. ទ្វាទស អកុសលចិត្តានិ ចេវ អាសវវជ្ជិតា តំសម្បយុត្តា ច អាសវសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច អាសវា នាម. ឥធ បន អាសវវិប្បយុត្តា ន វត្តព្ពា. ចេតសិកេសុ បន អាសវវជ្ជិតា អកុសលា អាសវសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច អាសវា ឯវ, មោហោ សិយា អាសវោ ចេវ អាសវសម្បយុត្តោ ច, សិយា ន វត្តព្ពោ, តិជាតិកា សិយា អាសវសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច អាសវា, សិយា ន វត្តព្ពា, កុសលាព្យាកតា ន វត្តព្ពាវ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. បញ្ចមំ.

លោកុត្តរវជ្ជិតា អាសវវិប្បយុត្តា សាសវា នាម. លោកុត្តរា អាសវវិប្បយុត្តា អនាសវា នាម. ឥធ បន អាសវសម្បយុត្តា ន វត្តព្ពាវ. ចេតសិកេសុ បន ករុណាមុទិតា អាសវវិប្បយុត្តា សាសវា ឯវ, មោហោ តថា ច ន វត្តព្ពោ ច, សេសកុសលាព្យាកតា ទ្វិធាបិ ហោន្តិ, តិជាតិកា ទ្វិធាបិ ន វត្តព្ពាវ, មោហវជ្ជិតា បន អកុសលា ន វត្តព្ពាវ. ឆដ្ឋំ.

អាសវគោច្ឆកំ និដ្ឋិតំ.

សំយោជនគោច្ឆកេ ¶ យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ បុគ្គលំ វដ្ដស្មិំ សំយោជេន្តិ ពន្ធន្តីតិ សំយោជនា. តតោ អញ្ញេ នោ សំយោជនា.

តត្ថ កាមរាគសំយោជនំ ភវរាគបដិឃមានទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសឥស្សាមច្ឆរិយអវិជ្ជាសំយោជនន្តិ ឥមេ ទស ធម្មា សំយោជនា នាម. តេសុ កាមភវទិដ្ឋិអវិជ្ជាសំយោជនានិ អាសវគោច្ឆកេ វុត្តនយានេវ. ‘‘អនត្ថំ មេ អចរិ, ចរតិ, ចរិស្សតិ, បិយស្ស មេ អនត្ថំ អចរិ, ចរតិ, ចរិស្សតិ, អប្បិយស្ស មេ អត្ថំ អចរិ, ចរតិ, ចរិស្សតី’’តិ (ធ. ស. ១០៦៦) ឯវំ វុត្តេហិ នវហិ អាការេហិ សត្តេសុ, អដ្ឋានកោបវសេន សង្ខារេសុ ច ឧប្បជ្ជមានោ សព្ពោបិ ទោសោ បដិឃសំយោជនំ នាម.

‘‘សេយ្យោហមស្មិ ¶ , សទិសោហមស្មិ, ហីនោហមស្មី’’តិ ឯវំ តីហិ អាការេហិ បវត្តោ សព្ពោ មានោ មានសំយោជនំ នាម. តត្ថ សេយ្យស្សេវ សតោ បុគ្គលស្ស ‘‘សេយ្យោហមស្មិ, សទិសោ, ហីនោ’’តិ ច តិធា មានោ ឧប្បជ្ជតិ, តថា សទិសហីនានម្បិ. តត្ថ សេយ្យស្ស សេយ្យមានោវ យាថាវមានោ. តថា សទិសស្ស សទិសមានោ, ហីនស្ស ហីនមានោ ច. តិណ្ណម្បិ ឥតរេ ទ្វេ ទ្វេ មានា អយាថាវមានាតិ ញាតព្ពា.

សត្ថុធម្មសង្ឃសិក្ខាសុ, បុព្ពន្តាបរន្តតទុភយបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ច កង្ខតាវសេន បវត្តា សព្ពាបិ វិចិកិច្ឆា វិចិកិច្ឆាសំយោជនំ នាម.

គោសីលគោវតាទីហិ សុទ្ធីតិ គហណាការប្បវត្តា ទិដ្ឋិ ឯវ សីលព្ពតបរាមាសសំយោជនំ នាម.

តទវសេសា ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិសំយោជនន្តិ គហេតព្ពំ.

បរលាភសក្ការគរុការមាននវន្ទនបូជនាទីសុ ¶ អសហនាការេន បវត្តា ឥស្សា ឥស្សាសំយោជនំ នាម. អាវាសមច្ឆរិយំ កុលលាភវណ្ណធម្មមច្ឆរិយន្តិ បញ្ចវិធំ មច្ឆរិយំ មច្ឆរិយសំយោជនំ នាម. សកលារាមេបិ ហិ បរិវេណោវរកាទីសុ វា វសន្តោ តត្ថ អញ្ញស្ស វត្តសម្បន្នស្ស បេសលស្ស ភិក្ខុនោ អាគមនំ ន ឥច្ឆតិ, អាគតស្សាបិ ខិប្បំ គមនញ្ញេវ ឥច្ឆតិ, ឥទំ អាវាសមច្ឆរិយំ នាម. ភណ្ឌនការកាទីនំ បន តត្ថ វាសំ អនិច្ឆតោ អាវាសមច្ឆរិយំ នាម ន ហោតិ.

អត្តនោ បន ឧបដ្ឋាកកុលេ វា ញាតិកុលេ វា អញ្ញស្ស បេសលស្ស ឧបសង្កមនំ អនិច្ឆតោ កុលមច្ឆរិយំ ហោតិ, បាបបុគ្គលស្ស អនិច្ឆតោ បន ន ហោតិ. សោ ហិ តេសំ បសាទភេទាយ បដិបជ្ជតីតិ.

អត្តនា លភនដ្ឋានេ ចតុបច្ចយំ លភន្តេ សីលវន្តេ ទិស្វា ‘‘មា លភន្តូ’’តិ ចិន្តេន្តស្ស លាភមច្ឆរិយំ ហោតិ. យោ បន សទ្ធាទេយ្យំ វិនិបាតេតិ, បូតិភាវម្បិ គច្ឆន្តំ អញ្ញស្ស ន ទេតិ ¶ , តំ លភន្តំ ទិស្វា ‘‘សចេ ឥមំ អញ្ញោ សីលវា លភេយ្យ, បរិភោគំ គច្ឆេយ្យា’’តិ ចិន្តេន្តស្ស មច្ឆរិយំ នាម នត្ថិ.

វណ្ណោ នាម អត្តនា សទិសោ សរីរវណ្ណោបិ គុណវណ្ណោបិ. តត្ថ ‘‘រូបវា បាសាទិកោ’’តិ បរស្ស សរីរវណ្ណំ, ‘‘សីលវា, ធុតវា’’តិអាទិនា គុណវណ្ណញ្ច អត្តនោ វណ្ណភណនដ្ឋានេ វុច្ចមានំ អសហន្តស្ស ទុវិធំ វណ្ណមច្ឆរិយំ នាម ហោតិ, អបេសលំ បន វិបន្នំ បសំសិត្វា បរិសាសុ ឧបត្ថម្ភេន្តំ ទិស្វា បាបគរហិតាយ អសហន្តស្ស ន ហោតិ.

ធម្មោតិ បរិយត្តិយេវ, ន បដិវេធោ អរិយានំ តត្ថ មច្ឆរិយាភាវា. បរិយត្តិំ បន គុឡ្ហគន្ថំ អញ្ញេសំ អកថេតុកាមស្ស ធម្មមច្ឆរិយំ នាម ហោតិ, ធម្មានុគ្គហេន បន លោលស្ស ¶ , កាលេន សមណោ, កាលេន និគណ្ឋាទិ ច ហុត្វា វិចរន្តស្ស បវេណិអាគតំ តន្តិំ ‘‘សណ្ហសុខុមំ ធម្មន្តរំ ភិន្ទិត្វា អាលុឡិស្សតិ, អម្ហាកំ សមយំ ភិន្ទិស្សតី’’តិ ច ន ទេន្តស្ស, បុគ្គលានុគ្គហេន វា បកតិយា សឋស្ស មាយាវិនោ ‘‘សណ្ហសុខុមធម្មំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អញ្ញំ ព្យាករិត្វា នស្សិស្សតី’’តិ ន ទេន្តស្ស ច ធម្មមច្ឆរិយំ ន ហោតិ. យថា ច ភិក្ខូនំ, ឯវំ គហដ្ឋានម្បិ បញ្ចវិធំ មច្ឆរិយំ យថានុរូបំ ញាតព្ពំ. សង្ខេបតោ បន គហដ្ឋបព្ពជិតានំ អត្តសម្បត្តិនិគូហនលក្ខណំ មច្ឆរិយំ នាមាតិ គហេតព្ពំ.

ឥមេសុ ច សំយោជនេសុ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសឥស្សាមច្ឆរិយានិ សោតាបត្តិមគ្គេន បហីយន្តិ, បដិឃោ អនាគាមិមគ្គេន, កាមរាគោ ចតូហិបីតិ វត្តព្ពំ, ‘‘តតិយេនា’’តិ បន វុត្តំ. មានភវរាគអវិជ្ជា អរហត្តមគ្គេន. តត្ថ ច អយាថាវមានោ បឋមមគ្គេន បហីយតីតិ ទដ្ឋព្ពោ, ឥមេសំ កាមរាគភវរាគានំ លោភសភាវត្តា ទិដ្ឋិសីលព្ពតបរាមាសានំ មិច្ឆាទិដ្ឋិសភាវត្តា សភាវតោ អដ្ឋេវ ធម្មា ទស សំយោជនា នាម ជាតា. ឥមេ ទស ឋបេត្វា សេសា លោកិយលោកុត្តរធម្មា នោ សំយោជនា នាម. សេសំ អាសវទុកសទិសំ. សំយោជនទុកំ បឋមំ.

អារម្មណភាវំ ឧបគន្ត្វា សំយោជនសំវឌ្ឍនេន សំយោជនានំ ហិតាតិ សំយោជនិយា, សាសវធម្មា ឯវ. តថា នីវរណិយាតិ ឯត្ថាបិ. ន សំយោជនិយា អសំយោជនិយា, អនាសវា. សេសំ សាសវទុកសទិសមេវ. ទុតិយំ.

តតិយាទយោបិ ¶ អាសវគោច្ឆកេ តតិយាទិសទិសា ឯវ, វិសេសមត្តមេវេត្ថ វក្ខាម. តត្ថ ហិ ទ្វាទសាកុសលចិត្តានិ សំយោជនសម្បយុត្តា នាម, ឧទ្ធច្ចសហគតោ មោហោ, សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ សំយោជនវិប្បយុត្តា នាម. សេសំ សមមេវ. តតិយំ.

ទស ¶ សំយោជនានិ សំយោជនា ចេវ សំយោជនិយា ច នាម. តទវសេសលោកិយធម្មា សំយោជនិយា ចេវ នោ ច សំយោជនា នាម. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. ចតុត្ថំ.

យេ បន ឧទ្ធច្ចវិរហិតេសុ ឯកាទសសុ អកុសលចិត្តេសុ វិចិកិច្ឆាមោហា ទោសមោហា ទោសឥស្សាមោហា ទោសមច្ឆរិយមោហា លោភមានមោហា លោភទិដ្ឋិមោហា ចាតិ ទ្វេ តយោ ឯកតោ ឧប្បជ្ជន្តិ, តេ សំយោជនា ចេវ សំយោជនសម្បយុត្តា ច នាម. ទ្វាទសាកុសលចិត្តានិ ចេវ សំយោជនវជ្ជិតតំសម្បយុត្តា ច សំយោជនសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច សំយោជនា នាម. សេសមិធ អនន្តរទុកញ្ច អាសវគោច្ឆកេ បញ្ចមឆដ្ឋទុកសទិសមេវ. កេវលំ អាសវបទដ្ឋានេ សំយោជនបទមេវ វិសេសោ. បញ្ចមឆដ្ឋទុកានិ.

សំយោជនគោច្ឆកំ និដ្ឋិតំ.

គន្ថគោច្ឆកេ យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ ចុតិបដិសន្ធិវសេន វដ្ដស្មិំ គន្ថេន្តិ ឃដេន្តីតិ គន្ថា. តតោ អញ្ញេ នោ គន្ថា.

តត្ថ អភិជ្ឈាកាយគន្ថោ, ព្យាបាទោ, សីលព្ពតបរាមាសោ, ឥទំសច្ចាភិនិវេសោ កាយគន្ថោតិ ឥមេ ចត្តារោ ធម្មា គន្ថា នាម. តត្ថ អភិជ្ឈា ឯវ នាមកាយំ វុត្តនយេន គន្ថេតីតិ អភិជ្ឈាកាយគន្ថោ. ឯវំ សេសេសុបិ. សព្ពញ្ញុភាសិតម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘សស្សតោ លោកោ, ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ ឥមិនា អាការេន អភិនិវិសនតោ សីលព្ពតបរាមាសវិរហិតា សព្ពាបិ ទិដ្ឋិ ឥទំសច្ចាភិនិវេសោ នាម. សេសា វុត្តត្ថាវ. ឥមេសុ ច បច្ឆិមា ទ្វេ គន្ថា បឋមេន មគ្គេន បហីយន្តិ, ព្យាបាទោ តតិយេន, អភិជ្ឈា ចតូហិបិ. ឥមេ ច សភាវតោ តយោ ធម្មា ចត្តារោ ¶ គន្ថា នាម ជាតា. ឥមេ បន ឋបេត្វា សេសា សព្ពេ ធម្មា នោ គន្ថា នាម. គន្ថទុកំ បឋមំ.

អារម្មណករណវសេន ¶ គន្ថេហិ គន្ថិតព្ពាតិ គន្ថនិយា. ន គន្ថនិយា អគន្ថនិយា. សេសំ សាសវទុកសទិសមេវ. ទុតិយំ.

មោហមូលវជ្ជិតានិ ទស អកុសលចិត្តានិ, ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តចិត្តេសុ លោភំ, ទោសមូលេសុ ច ទោសំ ឋបេត្វា តំសម្បយុត្តា ច គន្ថសម្បយុត្តា នាម. យថាវុត្តោ លោភោ, ទោសោ, មោហមូលានិ, កុសលាព្យាកតានិ ចិត្តានិ, រូបនិព្ពានានិ ច គន្ថវិប្បយុត្តា នាម. ចេតសិកេសុ បន ទិដ្ឋិមានឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចថិនមិទ្ធានិ គន្ថសម្បយុត្តា ឯវ. ទោសវិចិកិច្ឆា, កុសលាព្យាកតា ច គន្ថវិប្បយុត្តា ឯវ, សេសា ទ្វិធាបិ ហោន្តិ. តតិយំ.

ចត្តារោ គន្ថា គន្ថា ចេវ គន្ថនិយា ច នាម. តទវសេសា លោកិយា គន្ថនិយា ចេវ នោ ច គន្ថា នាម. តថា ចេតសិកេសុ គន្ថវជ្ជិតា អកុសលា, អប្បមញ្ញា ច, សេសា ចេតសិកា បន តថា ច ន វត្តព្ពា ច, ឥធ បន លោកុត្តរា ន វត្តព្ពា. ចតុត្ថំ.

ទិដ្ឋិ គន្ថាចេវ គន្ថសម្បយុត្តា ច នាម. លោភោ តថា ច ន វត្តព្ពោ ច, គន្ថសម្បយុត្តេសុ គន្ថេ ឋបេត្វា សេសា គន្ថសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច គន្ថា នាម. ឥធ បន គន្ថវិប្បយុត្តា ន វត្តព្ពា. ចេតសិកេសុ បន មានឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចថិនមិទ្ធានិ គន្ថសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច គន្ថា ឯវ, មោហាហិរិកានោត្តប្បឧទ្ធច្ចានិ តិជាតិកា ច សិយា, តថា នវត្តព្ពា ច, សេសា ន វត្តព្ពា. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. បញ្ចមំ.

លោកុត្តរវជ្ជិតា គន្ថវិប្បយុត្តា គន្ថនិយា នាម. លោកុត្តរា បន គន្ថវិប្បយុត្តា អគន្ថនិយា នាម. ឥធ បន គន្ថសម្បយុត្តា ន វត្តព្ពា. ចេតសិកេសុ បន ទោសោ វិចិកិច្ឆា ¶ ករុណា មុទិតា គន្ថវិប្បយុត្តា គន្ថនិយា ឯវ, មោហាហិរិកានោត្តប្បឧទ្ធច្ចលោភា តថា ន វត្តព្ពា ច, សេសា កុសលាព្យាកតា ទ្វិធាបិ ហោន្តិ, តិជាតិកា បន ទ្វិធាបិ ន វត្តព្ពា ច, សេសា អកុសលាបិ ន វត្តព្ពា ច. ឆដ្ឋំ.

គន្ថគោច្ឆកំ និដ្ឋិតំ.

ឱឃយោគគោច្ឆកានិ សព្ពថា អាសវគោច្ឆកសទិសានិ. បទត្ថមត្តមេវ, ហេត្ថ នាមមត្តញ្ច វិសេសោ ¶ . តត្ថ យស្ស សំវិជ្ជន្តិ, តំ វដ្ដស្មិំ ឱហនន្តិ ឱសីទាបេន្តីតិ ឱឃា. អារម្មណំ កត្វា អតិក្កមនីយតោ ឱឃេហិ អតិក្កមិតព្ពាតិ ឱឃនិយា. តថា យោគនិយាតិ ឯត្ថាបិ. វដ្ដស្មិំ យោជេន្តីតិ យោគា. សេសំ តាទិសមេវ.

ឱឃយោគគោច្ឆកានិ និដ្ឋិតានិ.

នីវរណគោច្ឆកេ ចិត្តំ នីវរន្តិ បរិយោនន្ធន្តីតិ នីវរណា. តត្ថ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ ព្យាបាទនីវរណំ ថិនមិទ្ធនីវរណំ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណំ វិចិកិច្ឆានីវរណំ អវិជ្ជានីវរណន្តិ ឥមេ ឆ នីវរណា នាម. តត្ថ ថិនន្តិ សប្បិបិណ្ឌោ វិយ អវិប្ផារិកតាយ ចិត្តស្ស ឃនភាវោ, ថទ្ធតាតិ អត្ថោ. មេធតីតិ មិទ្ធំ, អកម្មញ្ញភាវោ, បចលាយិកភាវករោតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច សេខបុថុជ្ជនានំ និទ្ទាយ បុព្ពភាគេ, អបរភាគេ ច បចលាយនហេតុកំ ឧប្បជ្ជតិ, ន និទ្ទោក្កមនកាលេ. ខីណាសវានម្បិ ហិ ករជកាយស្ស ទុព្ពលភាវេន អសម្មិស្សភវង្គសន្តតិវសេន និទ្ទោក្កមនំ ហោតិ, តំ បន តេសំ ថិនមិទ្ធហេតុកំ ន ហោតិ, ឥតរេសមេវ ហោតិ.

កេចិ ¶ បន រូបមេវ ‘‘មិទ្ធ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, ‘‘ថិនមិទ្ធនីវរណំ អវិជ្ជានីវរណេន នីវរណញ្ចេវ នីវរណសម្បយុត្តញ្ចា’’តិ អរូបធម្មេហិ សម្បយោគវចនតោ អរូបមេវ. អកុសលញ្ច ‘‘ថិនមិទ្ធនីវរណស្ស បហីនត្តា’’តិអាទិបហានវចនតោ. អកុសលា ឯវ ហិ បហាតព្ពា, តស្មា អារុប្បេបិ ចេតំ ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘នីវរណំ ធម្មំ បដិច្ច នីវរណោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ ន បុរេជាតបច្ចយា’’តិ (បដ្ឋា. ៣.៨.៨) ឯតស្ស វិភង្គេ ‘‘អារុប្បេ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ បដិច្ច ថិនមិទ្ធឧទ្ធច្ចអវិជ្ជានីវរណ’’ន្តិ (បដ្ឋា. ៣.៨.៨) សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ. ‘‘សោប្បំ បចលាយិកា’’តិ (ធ. ស. ១១៦៣) បទភាជនីយេ បនស្ស ផលូបចារេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ថិនំ មិទ្ធញ្ចាតិ ឥទំ ទ្វយំ នីវរណដ្ឋានេ ឯកនីវរណំ វុត្តំ, តថា ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចញ្ចាតិ ឥទំ ទ្វយំ. តត្ថ កុក្កុច្ចន្តិ ‘‘អកតំ វត មេ កល្យាណំ, កតំ បាប’’ន្តិអាទិនា ឧប្បជ្ជមានោ វិប្បដិសារោ. តេនេវស្ស បទភាជនីយេ ‘‘ចេតសោ វិប្បដិសារោ មនោវិលេខោ’’តិ ច វុត្តំ. ‘‘អកប្បិយេ កប្បិយសញ្ញិតា’’តិអាទិ បន កុក្កុច្ចមូលទស្សនត្ថំ. ឯវំសញ្ញិតាយ ហិ កតេ វីតិក្កមេ បច្ឆា ‘‘ទុដ្ឋុ មយា កត’’ន្តិ សុទិន្នាទីនំ វិយ វិប្បដិសារោ ឧប្បជ្ជតិ. យំ បន វិនយេ ‘‘អថ ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោ…បេ… កុក្កុច្ចាយន្តោ ន បដិគ្គហេសី’’តិ (បាចិ. ២០៤) កុក្កុច្ចំ អាគតំ, តំ នីវរណកុក្កុច្ចំ ¶ . ន ហិ អរហតោ នីវរណំ អត្ថិ, នីវរណវតិរូបកំ បន ‘‘កប្បតិ, ន កប្បតី’’តិ វីមំសនសង្ខាតំ វិនយកុក្កុច្ចំ នាមេតន្តិ វេទិតព្ពំ. សេសនីវរណានិ វុត្តត្ថានិ ឯវ. ឥមេសុ ច កុក្កុច្ចវិចិកិច្ឆា បឋមេន មគ្គេន បហីយន្តិ, ព្យាបាទោ តតិយេន, ថិនមិទ្ធុទ្ធច្ចាវិជ្ជា ចតុត្ថេន, កាមច្ឆន្ទោ ចតូហិបីតិ វត្តព្ពំ, ‘‘តតិយេនា’’តិ បន វុត្តំ. ឥមេ ច សភាវតោ អដ្ឋ ធម្មា ឆ នីវរណា នាម ជាតា, ឥមេ បន ឋបេត្វា សេសា នោ នីវរណា នាម. នីវរណទុកំ បឋមំ.

ទុតិយំ ¶ សាសវទុកសទិសមេវ. ទ្វាទស អកុសលចិត្តានិ នីវរណសម្បយុត្តា នាម. សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ នីវរណវិប្បយុត្តា នាម. ចេតសិកេសុ អកុសលា នីវរណសម្បយុត្តាវ, កុសលាព្យាកតា នីវរណវិប្បយុត្តាវ, សេសា ទ្វិធាបិ ហោន្តិ. តតិយំ.

ឆ នីវរណា នីវរណា ចេវ នីវរណិយា ច នាម. សេសា លោកិយា នីវរណិយា ចេវ នោ ច នីវរណា នាម. លោកុត្តរា ន វត្តព្ពា. សេសំ អាសវគោច្ឆកេ ចតុត្ថសទិសមេវ. ចតុត្ថំ.

ឆ នីវរណា នីវរណា ចេវ នីវរណសម្បយុត្តា ច នាម. តទញ្ញេ នីវរណសម្បយុត្តា បន នីវរណសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច នីវរណា នាម. តថា ចេតសិកេសុ នីវរណវិរហិតា អកុសលា, តិជាតិកា បន តថា ច ន វត្តព្ពា ច, កុសលាព្យាកតា ន វត្តព្ពាវ. ឥធ បន នីវរណវិប្បយុត្តា សព្ពេ ន វត្តព្ពា. បញ្ចមំ.

លោកុត្តរវជ្ជិតា នីវរណវិប្បយុត្តា នីវរណិយា នាម. លោកុត្តរា នីវរណវិប្បយុត្តា អនីវរណិយា នាម. ឥធ បន នីវរណសម្បយុត្តា ន វត្តព្ពា. ចេតសិកេសុ បន ករុណាមុទិតា នីវរណវិប្បយុត្តា នីវរណិយាវ, កុសលាព្យាកតា ទ្វិធាបិ ហោន្តិ, តិជាតិកា តថា ច ន វត្តព្ពា ច, អកុសលា បន ន វត្តព្ពាវ. ឆដ្ឋំ.

នីវរណគោច្ឆកំ និដ្ឋិតំ.

បរាមាសគោច្ឆកេ ធម្មានំ យថាភូតំ អនិច្ចាទិអាការំ អតិក្កមិត្វា ‘‘និច្ច’’ន្តិអាទិវសេន ¶ បវត្តមានា បរតោ អាមសន្តីតិ បរាមាសា. មិច្ឆាទិដ្ឋិ. ពហុវចននិទ្ទេសេ ការណំ វុត្តមេវ. តទញ្ញេ សព្ពេ ធម្មា នោ បរាមាសា នាម. បរាមាសទុកំ បឋមំ.

បរាមាសេហិ ¶ អារម្មណករណវសេន បរាមដ្ឋត្តា បរាមដ្ឋា. សេសំ អាសវទុកសទិសមេវ. ទុតិយំ.

ទិដ្ឋិសម្បយុត្តចិត្តេសុ ទិដ្ឋិវិរហិតា ធម្មា បរាមាសសម្បយុត្តា នាម. សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ បរាមាសវិប្បយុត្តា នាម. ឥធ បន ទិដ្ឋិ ន វត្តព្ពា, សេសចេតសិកេសុ បន មានទោសឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចវិចិកិច្ឆា, កុសលាព្យាកតា ច បរាមាសវិប្បយុត្តា ឯវ, សេសា ទ្វិធាបិ ហោន្តិ. តតិយំ.

ទិដ្ឋិ ឯវ បរាមាសា ចេវ បរាមដ្ឋា ច នាម. សេសលោកិយា បរាមដ្ឋា ចេវ នោ ច បរាមាសា នាម. ឥធ បន លោកុត្តរា ន វត្តព្ពា. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. ចតុត្ថំ.

ឥមស្មិំ បន គោច្ឆកេ ‘‘បរាមាសា ចេវ ធម្មា បរាមាសសម្បយុត្តា ចា’’តិ អយំ ទុកោ ន លព្ភតិ. ន ហិ ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិយា សម្បយុជ្ជតិ. បច្ឆិមទុកេ លោកុត្តរវជ្ជិតា បរាមាសវិប្បយុត្តា បរាមដ្ឋា នាម. លោកុត្តរា បរាមាសវិប្បយុត្តា អបរាមដ្ឋា នាម. ឥធ បន បរាមាសោ, តំសម្បយុត្តា ច ន វត្តព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវ.

បរាមាសគោច្ឆកំ និដ្ឋិតំ.

មហន្តរទុកេសុ អារម្មណំ អគ្គហេត្វា អប្បវត្តិតោ សហ អារម្មណេនាតិ សារម្មណា, ចិត្តចេតសិកា. នត្ថិ អារម្មណមេតេសន្តិ អនារម្មណា, រូបនិព្ពានានិ. សារម្មណទុកំ.

ចិន្តនដ្ឋេន ចិត្តំ, ចិត្តតាយ វា ចិត្តំ. តំ ហិ វត្ថុទ្វារារម្មណកិច្ចាទិភេទតោ, អតីតាទិភេទតោ ច អត្តនោ វិចិត្តតាយ ចិត្តន្តិ វុច្ចតិ ចិត្តករណតាយ វា. លោកស្មិំ ហិ ចិត្តកម្មតោ ឧត្តរិតរំ ចិត្តំ នាម នត្ថិ, តស្មិម្បិ ចរណំ ¶ នាម ចិត្តំ អតិចិត្តំ ហោតិ. យំ វា បនញ្ញម្បិ លោកេ សិប្បជាតំ, សព្ពំ តំ ចិត្តេនេវ ករីយតិ. ឯវំ តស្ស តស្ស ចិត្តស្ស និប្ផាទកំ ¶ ចិត្តម្បិ តថេវ ចិត្តំ ហោតិ. យថា ចិន្តិតស្ស វា អនវសេសស្ស អនិប្ផជ្ជនតោ តតោបិ ចិត្តមេវ ចិត្តតរំ, តថា យទេតំ ទេវមនុស្សនិរយតិរច្ឆានភេទាសុ គតីសុ កុសលាកុសលកម្មនានត្តំ, តេន តាសុ គតីសុ អបទទ្វិបទាទិឧច្ចត្តនីចត្តាទិនានត្តំ, តស្មិំ តស្មិំ អត្តភាវេ ទីឃរស្សថូលាថូលសុវណ្ណទុព្ពណ្ណាទិលាភាលាភាទិ ចាតិ ឯវមាទិ អជ្ឈត្តំ ចិត្តំ, ពហិទ្ធា ច បថវីបព្ពតតិណរុក្ខលតាទិទេវព្រហ្មវិមានកប្បរុក្ខាទិភូតំ កម្មបច្ចយំ ចិត្តំ, តម្បិ ចិត្តេនេវ កតំ, តតោ ចិត្តមេវ ចិត្តតរំ ចិន្តិតនិយាមេន សព្ពាការស្ស អសម្ភវតោ. ឯវំ ចិន្តនដ្ឋេន, ចិត្តវិចិត្តដ្ឋេន, ចិត្តករណដ្ឋេន ច ‘‘ចិត្ត’’ន្តិ វិញ្ញាណំ វេទិតព្ពំ, តទេវ វិញ្ញាណំ ចិត្តំ នាម. ចេតសិករូបនិព្ពានានិ នោ ចិត្តា នាម. ចិត្តទុកំ.

អវិប្បយោគវសេន ចេតសិ និយុត្តា ចេតសិកា, ផស្សាទយោ ទ្វិបញ្ញាស ធម្មា. ចិត្តរូបនិព្ពានានិ អចេតសិកា នាម. ចេតសិកទុកំ.

ចេតសិកា ឯវ ចិត្តសម្បយុត្តា នាម. រូបនិព្ពានានិ ចិត្តវិប្បយុត្តា នាម, ឥធ បន ចិត្តំ ន វត្តព្ពំ. ចិត្តសម្បយុត្តទុកំ.

និរន្តរភាវូបគមនតាយ ឧប្បាទតោ យាវ ភង្គាចិត្តេន សំសដ្ឋាតិ ចិត្តសំសដ្ឋា. ឯកតោ វត្តមានាបិ និរន្តរភាវំ អនុបគមនតាយ ចិត្តេន វិសំសដ្ឋាតិ ចិត្តវិសំសដ្ឋា. សេសំ អនន្តរទុកសទិសមេវ. ចិត្តសំសដ្ឋទុកំ.

សមុដ្ឋហន្តិ ឯតេនាតិ សមុដ្ឋានំ, ចិត្តំ សមុដ្ឋានំ ឯតេសន្តិ ចិត្តសមុដ្ឋានា, ចេតសិកានិ ចេវ ចិត្តជរូបកលាបា ច ¶ . ចិត្តំ, បន អចិត្តជរូបកលាបា, និព្ពានញ្ច នោ ចិត្តសមុដ្ឋានា នាម. ចិត្តសមុដ្ឋានទុកំ.

សហ ភវន្តីតិ សហភុនោ, ចិត្តេន សហភុនោ ចិត្តសហភុនោ, ចេតសិកានិ ចេវ កាយវចីវិញ្ញត្តិយោ ច. ចិត្តំ, បន វិញ្ញត្តិវជ្ជិតរូបនិព្ពានានិ ច នោ ចិត្តសហភុនោ នាម. ចិត្តសហភុទុកំ.

អនុបរិវត្តន្តីតិ ¶ អនុបរិវត្តិនោ, កិំ អនុបរិវត្តន្តិ? ចិត្តំ, ចិត្តស្ស អនុបរិវត្តិនោ ចិត្តានុបរិវត្តិនោ. សេសំ អនន្តរទុកសទិសមេវ. ចិត្តានុបរិវត្តិទុកំ.

ឥតោ បរេ បន តយោ ទុកា ចេតសិកទុកសទិសាវ, កេវលំ បទត្ថមត្តមេវ វិសេសោ. តត្ថ ចិត្តសំសដ្ឋា ច តេ ចិត្តសមុដ្ឋានា ឯវ ចាតិ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានា. ចិត្តសំសដ្ឋា ច តេ ចិត្តសមុដ្ឋានា ច ចិត្តសហភុនោ ឯវ ចាតិ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានសហភុនោ, ចិត្តសំសដ្ឋា ច តេ ចិត្តសមុដ្ឋានា ច ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ឯវ ចាតិ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានានុបរិវត្តិនោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

តទនន្តរេ បន អជ្ឈត្តិកទុកេ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តំ អជ្ឈត្តត្តិកេ វុត្តវសេន អជ្ឈត្តាវ អជ្ឈត្តិកា. បសាទរូបចិត្តសង្ខាតានិ ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ. តតោ ពហិភូតា ពាហិរា. សេសរូបចេតសិកនិព្ពានបញ្ញត្តិសង្ខាតានិ ឆ ពាហិរាយតនានិ, ឥធ បន បញ្ញត្តិយោបិ លព្ភន្តិ. អជ្ឈត្តិកទុកំ.

ឧបាទិយន្តេវ ភូតានិ, ន ភូតា វិយ ឧបាទិយន្តីតិ ឧបាទា, ចតុវីសតិ ឧបាទារូបានិ ឯវ. ន ឧបាទិយន្តីតិ នោ ឧបាទា, ចតុមហាភូតចិត្តចេតសិកនិព្ពានានិ. ឧបាទាទុកំ.

ទ្វត្តិំស លោកិយវិបាកចិត្តានិ, កម្មជរូបញ្ច ឧបាទិន្នា នាម. សេសលោកិយលោកុត្តរានិ, និព្ពានញ្ច អនុបាទិន្នា នាម ¶ . សេសំ ឧបាទិន្នុបាទានិយត្តិកេ វុត្តានុសារេន ញាតព្ពំ. ឧបាទិន្នទុកំ.

មហន្តរទុកា និដ្ឋិតា.

ឧបាទានគោច្ឆកេភុសំ អាទិយន្តីតិ ឧបាទានា, ទឡ្ហគ្គាហំ គណ្ហន្តីតិ អត្ថោ. ទឡ្ហត្ថោ ហិ ឯត្ថ ឧប-សទ្ទោ ‘‘ឧបាយាសោ’’តិអាទីសុ វិយ. តតោ អញ្ញេ នោ ឧបាទានា. តត្ថ កាមុបាទានំ ទិដ្ឋុបាទានំ សីលព្ពតុបាទានំ អត្តវាទុបាទានន្តិ ឥមេ ឧបាទានា នាម. តត្ថ វត្ថុកាមេសុ ឧប្បន្នោ កិលេសកាមោវ វុត្តនយេន ឧបាទានន្តិ កាមុបាទានំ. ឯវំ សេសេសុបិ. តត្ថ វីសតិវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ អត្តវាទុបាទានំ នាម. សេសានិ បុព្ពេ វុត្តានេវ. បច្ឆិមានិ បនេត្ថ តីណិ ឧបាទានានិ តថាបវត្តទិដ្ឋិ ឯវ. តានិ ច បឋមេន មគ្គេន បហីយន្តិ, កាមុបាទានំ ចតូហិបិ ¶ . ឥមេ ច សភាវតោ ទ្វេ ធម្មា វិភាគតោ ចតុរុបាទានា នាម ជាតា. ឥមេ បន ឋបេត្វា សេសា សព្ពេ ធម្មា នោ ឧបាទានា នាម. ឧបាទានទុកំ បឋមំ.

ឧបាទានិយទុកោ សំយោជនិយទុកសទិសោវ. ទុតិយំ.

អដ្ឋលោភសហគតចិត្តានិ, តំសម្បយុត្តេសុ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភំ ឋបេត្វា សេសា ច ឧបាទានសម្បយុត្តា នាម. ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភទោសមោហមូលានិ, កុសលាព្យាកតានិ ច ចិត្តានិ, រូបនិព្ពានានិ ច ឧបាទានវិប្បយុត្តា នាម. ចេតសិកេសុ បន ទិដ្ឋិមានា ឧបាទានសម្បយុត្តាវ, ទោសឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចវិចិកិច្ឆា, កុសលាព្យាកតា ច ឧបាទានវិប្បយុត្តា ឯវ. សេសា ទុវិធាបិ ហោន្តិ. តតិយំ.

ចត្តារិ ឧបាទានានិ ឧបាទានា ចេវ ឧបាទានិយា ច នាម. តទវសេសា លោកិយា ឧបាទានិយា ចេវ នោ ច ¶ ឧបាទានា នាម. ឥធ បន លោកុត្តរា ន វត្តព្ពា. សេសំ វុត្តនយមេវ. ចតុត្ថំ.

បញ្ចមឆដ្ឋទុកា បាឋតោ គន្ថគោច្ឆកេ បញ្ចមឆដ្ឋទុកសទិសាវ, កេវលំ បញ្ចមទុកេ ‘‘ចេតសិកេសុ មានោ ឧបាទានសម្បយុត្តោ ចេវ នោ ច ឧបាទានោ ឯវ, មោហាហិរិកានោត្តប្បឧទ្ធច្ចថិនមិទ្ធានិ តិជាតិកានិ តថា ច ន វត្តព្ពា ចា’’តិ ឥទញ្ច, ឆដ្ឋទុកេ ‘‘ចេតសិកេសុ ទោសឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចវិចិកិច្ឆា អប្បមញ្ញា ឧបាទានវិប្បយុត្តា ឧបាទានិយា ឯវ, មោហាហិរិកានោត្តប្បឧទ្ធច្ចលោភថិនមិទ្ធានិ តថា ច ន វត្តព្ពានិ ចា’’តិ ឯត្តកមេវ បាឋតោ វិសេសោ, អត្ថតោ បន នាមមត្តកោវ វិសេសោ. សេសោ សុវិញ្ញេយ្យោវ. បញ្ចមឆដ្ឋានិ.

ឧបាទានគោច្ឆកំ និដ្ឋិតំ.

កិលេសគោច្ឆកេ សំកិលិដ្ឋត្តិកេ វុត្តនយេន បទត្ថោ វេទិតព្ពោ. លោភោ ទោសោ មោហោ មានោ ទិដ្ឋិ វិចិកិច្ឆា ថិនំ ឧទ្ធច្ចំ អហិរិកំ អនោត្តប្បន្តិ ឥមេ ទស ធម្មា កិលេសា នាម. ឥមេ ច វុត្តត្ថា ឯវ, ឥធ បន លោភោ, ហេតុគន្ថនីវរណឧបាទានគោច្ឆកេសុ លោភោ ច និប្បទេសតោ ចតុមគ្គវជ្ឈោបិ ឯកេនេវ កោដ្ឋាសេន ឋិតោ, សេសគោច្ឆកេសុ សោ សព្ពោបិ លោភោ ‘‘កាមាសវោ ភវាសវោ’’តិអាទិនា ¶ ទ្វេ ទ្វេ កោដ្ឋាសា ហុត្វា ឋិតោ, ឥមិនា បន អដ្ឋកថាវចនេនាបិ ភវាសវាទិព្យតិរិត្តោ សព្ពោ ចតុមគ្គវជ្ឈោបិ រាគោ កាមាសវាទីសុ សង្គហិតោ. កាមច្ឆន្ទនីវរណំ បន ភវរាគោបិ ន បញ្ចកាមគុណិករាគមត្តោវាតិ បញ្ញាយតិ, ‘‘អារុប្បេ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ បដិច្ច ថិនមិទ្ធនីវរណ’’ន្តិអាទិបាឡិតោ (បដ្ឋា. ៣.៨.៨) ចេតំ ទដ្ឋព្ពំ បញ្ចកាមគុណិករាគស្ស រូបារូបភូមីសុ អនុប្បជ្ជនតោ. ឥមេសុ ¶ ច កិលេសេសុ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆា បឋមេន មគ្គេន បហីយន្តិ, ទោសោ តតិយេន, លោភាទយោ ចតូហិបិ. ឥមេ បន ទស ធម្មេ ឋបេត្វា សេសា នោ កិលេសា នាម. កិលេសទុកំ បឋមំ.

សំកិលេសិកទុកោ សាសវទុកសទិសោវ. ទុតិយំ.

សំកិលិដ្ឋទុកោ, កិលេសសម្បយុត្តទុកោ ចាតិ ទ្វេបិ សមានត្ថាវ. តេ ច នីវរណគោច្ឆកេ តតិយទុកសទិសាវ. តតិយចតុត្ថានិ.

ទស កិលេសា កិលេសា ចេវ សំកិលេសិកា ច នាម. សេសា លោកិយធម្មា សំកិលេសិកា ចេវ នោ ច កិលេសា នាម. ឥធ បន លោកុត្តរា ន វត្តព្ពា. សេសំ នីវរណគោច្ឆកេ ចតុត្ថទុកសទិសមេវ. បញ្ចមំ.

ឆដ្ឋសត្តមទុកានិបិ អញ្ញមញ្ញំ សមានត្ថានេវ. តានិ ឆដ្ឋសត្តមានិ នីវរណគោច្ឆកេ យថាក្កមំ បាឋតោ បញ្ចមឆដ្ឋទុកសទិសានិ, អត្ថតោ បន នាមមត្តកោវ វិសេសោ. សេសោ សុវិញ្ញេយ្យោ. ឆដ្ឋសត្តមអដ្ឋមានិ.

កិលេសគោច្ឆកំ និដ្ឋិតំ.

បិដ្ឋិទុកេសុ អាទិតោ ចត្តារោ ទុកា ទស្សនេនបហាតព្ពត្តិកេ, ទស្សនេនបហាតព្ពហេតុកេ ច វុត្តនយេន វេទិតព្ពា. កេវលំ បន តត្ថ បឋមត្តិកេ វុត្តេសុ ទស្សនេនបហាតព្ពេ ធម្មេ ឋបេត្វា សេសា ឥធ បឋមទុកស្ស ទុតិយបទេ ទស្សនេនបហាតព្ពេសុ បវិសន្តិ, ភាវនាយបហាតព្ពេ ឋបេត្វា សេសា ឥធ ទុតិយទុកេ នភាវនាយបហាតព្ពេសុ បវិសន្តិ. តត្ថ ច ទុតិយត្តិកេ វុត្តេសុ ទស្សនេនបហាតព្ពហេតុកេ ឋបេត្វា ¶ សេសា ឥធ តតិយទុកេ នទស្សនេនបហាតព្ពហេតុកេ, ភាវនាយបហាតព្ពហេតុកេ ច ឋបេត្វា សេសា ឥធ ចតុត្ថទុកេ នភាវនាយបហាតព្ពហេតុកេសុ បវិសន្តិ.

បទត្ថោ ¶ ច ទស្សនេន បហាតព្ពោ ហេតុ ឯតេសំ អត្ថីតិ ទស្សនេនបហាតព្ពហេតុកា. ឯវំ ភាវនាយបហាតព្ពហេតុកាតិ ឯត្ថាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ ហិ សតិ អហេតុកានំ អគ្គហណំ សិយាតិ ឯត្តកមេវ វិសេសោ. តិកទ្វយមេវ ហិ ភគវា ទេសនាវិលាសេន ចត្តារោ ទុកេ កត្វា ទេសេសិ. សេសំ តាទិសមេវ. ចត្តារោ ទុកា និដ្ឋិតា.

បញ្ចបញ្ញាសសវិតក្កចិត្តេសុ វិតក្កវិរហិតា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា សវិតក្កា នាម. វិតក្កោ, បន សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ ច អវិតក្កា នាម. បញ្ចមំ.

ឆសដ្ឋិយា សវិចារចិត្តេសុ វិចារវិរហិតា ធម្មា សវិចារា នាម. វិចារោ, បន សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ ច អវិចារា នាម. សេសំ ឥធ, អនន្តរេ វុត្តទុកេ ច វិតក្កត្តិកេ វុត្តានុសារេន ញាតព្ពំ. ឆដ្ឋំ.

ឥតោ បរេសុ សប្បីតិកទុកោ, បីតិសហគតទុកោ ច សមានត្ថាវ, តេ ច សុខសហគតឧបេក្ខាសហគតទុកា ចាតិ ចត្តារោបិ ទុកា បីតិត្តិកេ វុត្តនយាវ. កេវលំ បនេតេសំ ទុកានំ បឋមំ បទំ តត្ថ បវិសតិ, បីតិត្តិកេ ឥតរីតរបទទ្វយសង្គហិតា, អសង្គហិតា ច សព្ពេ អត្ថា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេត្ថ ទុកានំ ទុតិយបទេសុ អត្ថតោ សង្គហិតា, ឥមេ ច និប្បទេសទុកាតិ អយមេវ វិសេសោ. សត្តមអដ្ឋមនវមទសមា.

តទនន្តរេសុ កាមាវចរាតិ ឯត្ថ ‘‘ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តី ទេវេ អន្តោ ករិត្វា យំ តស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា’’តិ ឯវំ (ធ. ស. ១២៨៧) បាឡិយំ បរិច្ឆិន្នានំ ចតុន្នំ អបាយានំ, មនុស្សានំ, ឆន្នំ ទេវលោកានញ្ច វសេន ឱកាសតោ ឯកាទសវិធោ កាមភវោ ¶ ‘‘កាមោ’’តិ វុច្ចតិ ឧត្តរបទលោបេន យថា ‘‘រូបូបបត្តិយា’’តិអាទីសុ រូបភវោ ‘‘រូប’’ន្តិ. តស្មិំ កាមេ អវចរន្តិ បវត្តន្តីតិ កាមាវចរា. យេភុយ្យតោ ចេតំ វុត្តំ រូបារូបេសុ ចេតេសញ្ច ឥធ បវត្តិតោ ‘‘ថលចរា’’តិអាទីសុ វិយ. កាមភវសង្ខាតេ វា កាមេ បដិសន្ធិំ អវចារេន្តីតិបិ កាមាវចរា, កុសលាកុសលានិ ¶ . ឧទ្ធច្ចសហគតចិត្តំ បន អព្យាកតចិត្តសទិសំ. តទាយត្តតាយ, អារម្មណករណវសេន វា កិលេសកាមោ ឯត្ថ អវចរតីតិបិ កាមាវចរំ. កាមញ្ចេស រូបារូបាវចរធម្មេសុបិ អវចរតិ, រុឡ្ហិតោ បន ‘‘វទតីតិ វច្ឆោ’’តិអាទីសុ វិយ ឥមេ ឯវ ‘‘កាមាវចរា’’តិ វុច្ចន្តិ. អបិច កាមតណ្ហា រូបតណ្ហា អរូបតណ្ហាតិ ឯត្ថ វុត្តកាមតណ្ហាសង្ខាតោ កាមោ ឯត្ថ អវចរតីតិបិ កាមាវចរា. ឯវំ ព្រហ្មានំ វិមានាភរណាទីសុ ឆន្ទរាគស្សាបិ កាមតណ្ហាភាវោ សិទ្ធោ, រូបតណ្ហាវិសយានម្បិ ច ព្រហ្មានំ កម្មជរូបាទីនំ កាមតណ្ហាយបិ វិសយតាយ កាមាវចរតា សិទ្ធា ហោតិ. ន រូបារូបាវចរានំ តទភាវតោ តទញ្ញេ ន កាមាវចរា. ឥមិនា នយេន រូបាវចរាទិទុកានម្បិ បទត្ថោ យថារហំ ញាតព្ពោ. តត្ថ ចតុបញ្ញាស កាមាវចរចិត្តានិ, សព្ពញ្ច រូបំ កាមាវចរា នាម. សេសចិត្តនិព្ពានានិ ន កាមាវចរា នាម. ចេតសិកេសុ វត្តព្ពំ បរិយាបន្នទុកេ ឯវ អាវិ ភវិស្សតិ. ឯកាទសមំ.

បន្នរស រូបាវចរចិត្តានិ រូបាវចរា នាម. សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ ន រូបាវចរា នាម. ទ្វាទសមំ.

ទ្វាទស អរូបាវចរចិត្តានិ អរូបាវចរា នាម. សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ ន អរូបាវចរា នាម. តេរសមំ.

តេភូមកវដ្ដេ បរិយាបន្នា អន្តោគធាតិ បរិយាបន្នា, លោកិយធម្មាវ. តត្ថ ន បរិយាបន្នាតិ អបរិយាបន្នា, លោកុត្តរា. ចេតសិកេសុ បន កាមាវចរាទិទុកានំ ចតុន្នម្បិ ¶ សាធារណោ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – អកុសលចេតសិកា កាមាវចរាវ, អប្បមញ្ញា កាមរូបាវចរា, វិរតិយោ បន កាមាវចរបរិយាបន្នា, វិតក្កវិចារបីតិយោ បន កាមរូបាវចរបរិយាបន្នា, សេសា ចតុភូមកាតិ. ចុទ្ទសមំ.

វដ្ដមូលំ ឆិន្ទន្តា និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា វដ្ដតោ នីយន្តីតិ និយ្យានិកា, ចត្តារិ លោកុត្តរមគ្គចិត្តានិ. ឥមិនា លក្ខណេន ន និយ្យន្តីតិ អនិយ្យានិកា, សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. បញ្ចទសមំ.

ចុតិយា ¶ វា អត្តនោ វា បវត្តិយា អនន្តរំ ផលទានេ និយតត្តា និយតា, មិច្ឆត្តនិយតា, សម្មត្តនិយតា ច. តថា អនិយតត្តា អនិយតា, សេសធម្មា. សេសំ វុត្តនយមេវ. សោឡសមំ.

អញ្ញេ ធម្មេ ឧត្តរន្តិ អតិក្កមន្តីតិ ឧត្តរា, អត្តានំ ឧត្តរិតុំ សមត្ថេហិ សហ ឧត្តរេហីតិ សឧត្តរា, លោកិយាវ. នត្ថិ ឯតេសំ ឧត្តរាតិ អនុត្តរា, លោកុត្តរា. សត្តរសមំ.

រណន្តិ កន្ទន្តិ ឯតេហីតិ រណា, យេហិ អភិភូតា សត្តា នានប្បការតោ បរិទេវន្តិ, តេសំ អកុសលមូលានំ ឯតំ អធិវចនំ, តេហិ សម្បយោគវសេន, បហានេកដ្ឋតាវសេន ច សហ រណេហីតិ សរណា. ឯតេនាការេន នត្ថិ ឯតេសំ រណាតិ អរណា.

តត្ថ ទ្វាទស អកុសលចិត្តានិ សរណា នាម. សរណធម្មេសុ ចេត្ថ លោភទោសមោហា រណា ចេវ សរណា ច, តេសុ លោភទោសា មោហេនេវ សម្បយោគតោ សរណា, តថា វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចសហគតចិត្តំ, តំសម្បយុត្តា ច. មោហោ បន តេសុ សម្បយោគតោ សរណោ, ទិដ្ឋិសម្បយុត្តរាគេន, បន ភវរាគេន ច រណភូតេន បហានេកដ្ឋតាវសេនេវ សរណោ ¶ . លោភទោសមោហមូលសម្បយុត្តេសុ បន មោហោ លោភេន ចេវ ទោសេន ច, សេសា លោភមោហេន ចេវ ទោសមោហេន ច សម្បយោគតោ សរណាតិ វេទិតព្ពា. សព្ពានិ កុសលាព្យាកតចិត្តានិ, រូបនិព្ពានានិ ច អរណា នាម. ចេតសិកេសុ បន អកុសលា សរណាវ, កុសលាព្យាកតា អរណាវ, តិជាតិកា បន ទ្វិធាបិ ហោន្តីតិ. អដ្ឋារសមំ.

បិដ្ឋិទុកា និដ្ឋិតា.

អភិធម្មទុកមាតិកត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សុត្តន្តិកទុកមាតិកត្ថវណ្ណនា

សុត្តន្តិកទុកេសុ វេទេតិ, វិវិធេន វា អាការេន ជានាតីតិ វិជ្ជា, វិបស្សនាញាណមនោមយិទ្ធិឆអភិញ្ញាវសប្បវត្តា បញ្ញា, តស្មិំ វិជ្ជាភាគេ វិជ្ជាកោដ្ឋាសេ វិជ្ជាសភាវេ ¶ វត្តន្តីតិ វិជ្ជាភាគិនោ. តា ឯវ វិជ្ជា, តំ វា វិជ្ជំ សម្បយោគវសេន ភជន្តីតិបិ វិជ្ជាភាគិនោ, អដ្ឋវិធវិជ្ជាសម្បយុត្តធម្មា. តាសុ យា កាចិ ឯកា វិជ្ជា វិជ្ជា, សេសា វិជ្ជាភាគិនោតិ ឯវំ វិជ្ជាបិ វិជ្ជាសម្បយុត្តធម្មាបិ វិជ្ជាភាគិនោត្វេវ វេទិតព្ពា, ឥធ បន វិជ្ជាសម្បយុត្តា ធម្មាវ អធិប្បេតា. ន វិជានាតីតិ អវិជ្ជា, ចតុសច្ចច្ឆាទកវសេន ចតុព្ពិធោ មោហោ, តស្មិំ អវិជ្ជាភាគេ អវិជ្ជាកោដ្ឋាសេ អវិជ្ជាសភាវេ វត្តន្តីតិ អវិជ្ជាភាគិនោ. តា ឯវ អវិជ្ជា, តំ វា អវិជ្ជំ សម្បយោគវសេន ភជន្តីតិបិ អវិជ្ជាភាគិនោ, អវិជ្ជាសម្បយុត្តធម្មា. ឯវំ អវិជ្ជាបិ អវិជ្ជាសម្បយុត្តធម្មាបិ អវិជ្ជាភាគិនោត្វេវ វេទិតព្ពា, ឥធ បន អវិជ្ជាសម្បយុត្តធម្មាវ អធិប្បេតា.

តត្ថ អរហត្តមគ្គចិត្តំ, បញ្ញាវិរហិតតំសម្បយុត្តា ច វិជ្ជាភាគិនោ ច ញាណសម្បយុត្តកាមាវចរជវនានិ, ញាណវិរហិតតំសម្បយុត្តា ¶ ច វិបស្សនាភាវេន បវត្តិយំ វិជ្ជាភាគិនោ, អញ្ញទា ន វត្តព្ពា. រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានិកជវនចិត្តានិ, បញ្ញាវិរហិតតំសម្បយុត្តា ច មនោមយិទ្ធិភាវេន ច បញ្ចាភិញ្ញាភាវេន ច បវត្តិយំ វិជ្ជាភាគិនោ, អញ្ញទា ន វត្តព្ពា. តត្ថ ទ្វាទសាកុសលចិត្តានិ, អវិជ្ជាវិរហិតតំសម្បយុត្តា ច អវិជ្ជាភាគិនោវ, ឥធ បន អវិជ្ជា, សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ ច ន វត្តព្ពាវ. ចេតសិកេសុ បន មោហអប្បមញ្ញា ន វត្តព្ពាវ, សេសា កុសលាព្យាកតា សិយា វិជ្ជាភាគិនោ, សិយា ន វត្តព្ពា, តិជាតិកា ទ្វិធាបិ ន វត្តព្ពា ច. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. បឋមំ.

បុន អនជ្ឈោត្ថរណវសេន កិលេសន្ធការំ វិទ្ធំសេតុំ អសមត្ថតាយ វិជ្ជុ ឧបមា ឯតេសន្តិ វិជ្ជូបមា, អាទិតោ តីសុ មគ្គេសុ ញាណំវ. និស្សេសំ វិទ្ធំសនសមត្ថតាយ វជិរំ ឧបមា ឯតេសន្តិ វជិរូបមា, អរហត្តមគ្គេ ញាណំ. យថា ហិ មេឃន្ធការេ មគ្គបដិបន្នស្ស បដិច្ឆាទនអន្ធការំ វិធមិត្វា វិជ្ជុយា ឧប្បន្នក្ខណេ ចាតុទិសា មគ្គា បាកដា ហោន្តិ, វិជ្ជុយា និរុទ្ធាយ បុន អន្ធការោ ឱត្ថរិត្វា មគ្គំ បដិច្ឆាទេតិ, ឯវំ វិបស្សនាយានិកស្ស យថាសកំ សច្ចច្ឆាទកកិលេសន្ធការំ វិធមិត្វា តីសុ មគ្គេសុ យថាក្កមំ ឧប្បន្នេសុ ចត្តារិ សច្ចានិ បាកដានិ ហោន្តិ, តេសុ និរុទ្ធេសុ បុន អវសិដ្ឋកិលេសន្ធការោ ចតុសច្ចំ បដិច្ឆាទេតិ, តស្មា តីសុ មគ្គេសុ បញ្ញា វិជ្ជូបមា វុត្តា. យថា បន វជិរស្ស អភេជ្ជោ បាសាណោ នាម នត្ថិ, តញ្ច និស្សេសតោ វជិរំ ខេបេតិ, វជិរេន ច គតមគ្គេ បាសាណស្ស បុន ¶ បាកតិកភាវោ នត្ថិ, ឯវំ អរហត្តមគ្គញាណស្ស អវជ្ឈកិលេសោ នាម នត្ថិ, តញ្ច និស្សេសតោ អរហត្តមគ្គញាណំ ខេបេតិ, តេន ច ខេបិតេ កិលេសេ អវសិដ្ឋកិលេសាភាវតោ តស្ស បុន បច្ចុទាវត្តនំ នាម នត្ថិ, តស្មា ¶ ចតុត្ថមគ្គេ បញ្ញា វជិរូបមា វុត្តា. បញ្ញា ឯវ ហេត្ថ សិយា វិជ្ជូបមា, សិយា ន វត្តព្ពា ច ហោតិ. សេសចេតសិកចិត្តរូបនិព្ពានានិ បន សព្ពានិ ន វត្តព្ពានេវ. ទុតិយំ.

ពាលេសុ ឋិតត្តា, យត្ថ ឋិតា តទុបចារេន ពាលា, ពាលករត្តា វា ពាលា, ទ្វាទសាកុសលចិត្តានិ. ឥធ បន អហិរិកញ្ច អនោត្តប្បញ្ច ពាលា នាម. បណ្ឌិតេសុ ឋិតត្តា បណ្ឌិតា, បណ្ឌិតករត្តា វា បណ្ឌិតា, ឯកវីសតិ កុសលចិត្តានិ. ឥធ បន ហិរី ច ឱត្តប្បញ្ច បណ្ឌិតា នាម. សេសចិត្តរូបនិព្ពានានិ ន វត្តព្ពានិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. តតិយំ.

កណ្ហាតិ កាឡកា, ចិត្តស្ស អបភស្សរភាវករណា. សុក្កាតិ ឱទាតា, បភស្សរភាវករណា. សេសំ សព្ពំ ពាលទុកសទិសមេវ. ចតុត្ថំ.

ឥធ ចេវ សម្បរាយេ ច តបេន្តីតិ តបនីយា. ន តបនីយា អតបនីយា. សេសំ ពាលទុកសទិសមេវ. បញ្ចមំ.

‘‘សិរិវឌ្ឍកោ ធនវឌ្ឍកោ’’តិអាទយោ វិយ វចនមត្តមេវ អធិការំ កត្វា បវត្តា អធិវចនា នាម. នាមធេយ្យន្តិ តេសំ តេសំ ធម្មានំ នាមានិ. តានិ ចតុព្ពិធានិ សាមញ្ញនាមំ គុណនាមំ កិត្តិមនាមំ ឱបបាតិកនាមន្តិ. តត្ថ បឋមកប្បិកេសុ មហាជនេន សម្មន្និត្វា ឋបិតត្តា ‘‘មហាសម្មតោ’’តិ រញ្ញោ នាមន្តិ ឯវរូបំ សាមញ្ញនាមំ នាម. ‘‘ធម្មកថិកោ បំសុកូលិកោ កាឡោ រស្សោ’’តិ ឯវរូបំ គុណតោ អាគតំ, ‘‘ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទីនិបិ តថាគតស្ស អនេកានិ នាមសតានិ គុណនាមំ នាម. យំ បន ជាតស្ស កុមារស្ស ញាតកា កប្បេត្វា បកប្បេត្វា ‘‘អយំ អសុកោ នាមា’’តិ នាមំ ករោន្តិ, ឥទំ កិត្តិមនាមំ ¶ នាម. យា បន បុរិមបញ្ញត្តិ អបរបញ្ញត្តិយំ និបតតិ, សេយ្យថិទំ – បុរិមកប្បេបិ ចន្ទោ ចន្ទោ ឯវ, ឯតរហិបិ អនាគតេបិ ចន្ទោ ឯវ. តថា ‘‘សូរិយោ សមុទ្ទោ បថវី រូបំ វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ និព្ពាន’’ន្តិឯវមាទិ ឱបបាតិកនាមំ នាម. តានិ បុន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ វិជ្ជមានេនអវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ អវិជ្ជមានេនវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ ¶ វិជ្ជមានេនវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ អវិជ្ជមានេនអវិជ្ជមានបញ្ញត្តីតិ ឯវំ នាមបញ្ញត្តិវសេន ឆព្ពិធានិ ហោន្តិ.

តត្ថ បរមត្ថតោ ឧបលព្ភមានា យថាវុត្តទ្វាសត្តតិវិធា នាមរូបធម្មា វិជ្ជមានា នាម, តេសំ បការេហិ ញាបនតោ បញ្ញត្តិ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម, ‘‘ចិត្តំ ផស្សោ បថវី រូបំ និព្ពាន’’ន្តិអាទយោ បរមត្ថវាចកា សទ្ទា. ឧបាទិន្ននាមរូបធម្មេ បន ឧបាទាយ បញ្ញត្តា សត្តបុគ្គលឥត្ថិបុរិសទេវមនុស្សតិរច្ឆានាទិភេទា, អនុបាទិន្នរូបធម្មេ ឧបាទាយ បញ្ញត្តា ភូមិបព្ពតរុក្ខសកដចន្ទសូរិយនក្ខត្តទិសាកាលកសិណាទិភេទា ច បរមត្ថតោ អនុបលព្ភមានា អវិជ្ជមានា នាម, តេសំ បញ្ញត្តិ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. តថា ‘‘អត្តា ភូមី’’តិអាទយោ អត្ថបញ្ញត្តិវាចកា សទ្ទា ច ចិត្តសន្តតិវណ្ណុបគន្តិអាទិ វិជ្ជមានត្ថវាចកា សទ្ទា វិជ្ជមានេនអវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. ‘‘បុរិសស្ស ចិត្តំ, មេឃវណ្ណោ’’តិអាទីសុ អវិជ្ជមានេនវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. ‘‘ចិត្តលហុតា បថវីគន្ធោ’’តិអាទិ វិជ្ជមានេនវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. ‘‘មនុស្សសរីរំ រុក្ខសាខា’’តិអាទិ អវិជ្ជមានេនអវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ នាម. ឯវំ ឆព្ពិធាបិ ចេតា អធិប្បាយំ វិញ្ញាបេតុកាមតាចិត្តសមុដ្ឋាបិតសវិញ្ញត្តិសទ្ទានុសារេន ញាតសង្កេតស្ស សោតវិញ្ញាណវីថិអនន្តរំ ឧប្បន្នេហិ មនោទ្វារិកវិញ្ញាណេហិ ‘‘ឥមស្សេទំ នាម’’ន្តិ អនេកសទ្ទេសុ ឯកត្តមារោបេត្វា វវត្ថាបិតា អត្ថាភិមុខំ នមនតោ បការេហិ អត្ថស្ស ញាបនតោ ‘‘នាមបញ្ញត្តី’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ ¶ អធិវចនានំ បថា អត្ថា អធិវចនបថា, សម្មុតិបរមត្ថភេទា សព្ពេ ធម្មា សទ្ទវចនីយសភាវា. ឆដ្ឋំ.

ឥតោ បរំ ទ្វេ ទុកា អធិវចនទុកសទិសាវ, កេវលំ បទត្ថមត្តមេវ វិសេសោ. តត្ថ អភិសង្ខរោន្តីតិ សង្ខារាតិ ឯវំ និទ្ធារេត្វា សហេតុកំ កត្វា វុច្ចមានា និរុត្តិ នាម, ‘‘តក្កោ វិតក្កោ សង្កប្បោ’’តិ ឯវំ តេន តេន បការេន ញាបនតោ បញ្ញត្តិ នាម, យថាវុត្តនាមបញ្ញត្តិយោវ. ន ហិ អធិវចននិរុត្តិបញ្ញត្តីសុ អត្ថតោ កោចិបិ ភេទោ អត្ថិ, និព្ពត្តិនិមិត្តភេទទស្សនត្ថំ បន នេសំ វិភាគេន បទត្ថោ ទស្សិតោ. ឥមេសុ ច តីសុ ទុកេសុ បញ្ញត្តិសហិតា សព្ពេ ធម្មា លព្ភន្តិ, អនន្តរេ នាមរូបទុកេ បញ្ញត្តិរហិតាតិ ឥមេ ចត្តារោ ទុកា ឥមេសុ សុត្តន្តិកទុកេសុ និប្បទេសា, សេសា បន អដ្ឋតិំសាបិ សប្បទេសាតិ វេទិតព្ពា. សត្តមដ្ឋមានិ.

នាមករណដ្ឋេន, នមនដ្ឋេន, នាមនដ្ឋេន ច នាមំ, អរូបក្ខន្ធនិព្ពានានិ. តានិ ហិ សព្ពទាបិ ¶ វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ និព្ពានន្តិ ឱបបាតិកនាមវសេន អត្តនោ នាមំ ករោន្តាវ បវត្តន្តិ ចន្ទសូរិយាទយោ វិយ. ន ហិ តេសំ សាមញ្ញគុណកិត្តិមវសេន នាមករណកិច្ចំ អត្ថីតិ. ឯវំ នាមករណដ្ឋេន នាមំ វេទិតព្ពំ. អារម្មណាភិមុខំ បន នមនដ្ឋេន, អញ្ញមញ្ញំ តត្ថ នាមនដ្ឋេន ច ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធាវ នាមំ. និព្ពានំ បន អារម្មណាធិបតិបច្ចយតាយ អត្តនិ អនវជ្ជធម្មានំ នាមនដ្ឋេនេវ នាមំ វេទិតព្ពំ. រុប្បនដ្ឋេន រូបំ, រូបក្ខន្ធោ. នវមំ.

អវិជ្ជាតិ ទុក្ខាទិបដិច្ឆាទកោ សព្ពោ មោហោ. ភវតណ្ហាតិ ភវបត្ថនាវសេន បវត្តោ លោភោ. តថា អប្បវត្តោ បនេត្ថ លោភោ, សេសចេតសិកចិត្តរូបនិព្ពានានិ ច ន វត្តព្ពានិ. ឥតោ បរំ បន ឯវំ នវត្តព្ពវិភាគំ អទស្សេត្វា បទត្ថសរូបមត្តមេវ ទស្សយិស្សាម, ទស្សិតាវសេសា ន វត្តព្ពាតិ គហេតព្ពា. ទសមំ.

ភវោ ¶ វុច្ចតិ សស្សតំ. ‘‘ភវិស្សតិ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ សស្សតវសេន ឧប្បជ្ជនកទិដ្ឋិ ភវទិដ្ឋិ នាម. វិភវោ វុច្ចតិ ឧច្ឆេទោ. ‘‘ន ភវិស្សតិ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ ឧច្ឆេទវសេន ឧប្បជ្ជនកទិដ្ឋិ វិភវទិដ្ឋិ នាម. ឧភយេនាបិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ គហិតា. តថា អនន្តរេសុបិ តីសុ ទុកេសុ. ឯកាទសមំ.

ខន្ធបញ្ចកំ ‘‘អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ គហេត្វា ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ បវត្តា ទិដ្ឋិ សស្សតទិដ្ឋិ នាម. តថា ‘‘ឧច្ឆិជ្ជិស្សតី’’តិ បវត្តា ទិដ្ឋិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ នាម. ‘‘អន្តវា’’តិ បវត្តា អន្តវាទិដ្ឋិ នាម. ‘‘អនន្តវា’’តិ បវត្តា អនន្តវាទិដ្ឋិ នាម. បុព្ពន្តំ អនុគតា ព្រហ្មជាលេ វុត្តនយេន អតីតកោដ្ឋាសំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តា អដ្ឋារសវិធា បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិ នាម. អបរន្តំ អនុគតា តត្ថេវ អាគតនយេន អនាគតកោដ្ឋាសំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តា ចតុចត្តាលីសវិធា អបរន្តានុទិដ្ឋិ នាម. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ព្រហ្មជាលេ (ទី. និ. ១.២៨), តទដ្ឋកថាយ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៨) ច វេទិតព្ពោ. ទ្វាទសមតេរសមចុទ្ទសមានិ.

អហិរិកទុកំ, ហិរិទុកញ្ច សុវិញ្ញេយ្យមេវ. បញ្ចទសមសោឡសមានិ.

ទុក្ខំ ¶ វចោ ឯតស្មិំ វិប្បដិកូលគាហិម្ហិ វិបច្ចនីកសាតេ អនាទរេ បុគ្គលេតិ ទុព្ពចោ, សហធម្មិកំ ទស្សេត្វា ឱវទិយមានេ អនាទរការកោ បុគ្គលោ, តស្ស កម្មំ ទោវចស្សំ, តស្ស ភាវោ ទោវចស្សតា, អនាទរវសេន បវត្តា ទ្វេ បដិឃចិត្តា, តំសម្បយុត្តា ច. បាបា អស្សទ្ធាទយោ បុគ្គលា ឯតស្ស មិត្តាតិ បាបមិត្តោ, តស្ស ភាវោ បាបមិត្តតា, បាបបុគ្គលេសុ ទឡ្ហភត្តិវសេន, កាយចិត្តេហិ តំសេវនាតន្និន្នតាវសេន ច បវត្តានិ អដ្ឋ លោភចិត្តានិ. សត្តរសមំ.

សោវចស្សតា ¶ , កល្យាណមិត្តតា ច វុត្តបដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពា. អត្ថតោ បន តថាបវត្តានិ សហេតុកកាមាវចរកុសលកិរិយចិត្តានិ. អដ្ឋារសមំ.

បញ្ចសុ, សត្តសុ វា អាបត្តីសុ កុសលភាវោ អាបត្តិកុសលតា, សហ វត្ថុនា តាសំ អាបត្តីនំ អាបជ្ជនបរិច្ឆេទជាននវសេន បវត្តា កាមាវចរជវនបញ្ញា. អាបត្តីហិ វុដ្ឋានេ កុសលភាវោ អាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតា, វុដ្ឋានវិធានេន សទ្ធិំ អាបត្តិវុដ្ឋានបរិច្ឆេទជាននវសេន បវត្តា យថាវុត្តចិត្តសម្បយុត្តបញ្ញាវ. ឯកូនវីសតិមំ.

សមាបជ្ជិតព្ពតោ សមាបត្តិ, តាសុ លោកិយលោកុត្តរាសុ សវិតក្កសវិចារាទីសុ សមាបត្តីសុ កុសលតា សមាបត្តិកុសលតា, សហ បរិកម្មេន អប្បនាបរិច្ឆេទជាននវសេន បវត្តា បញ្ញា. សមាបត្តីហិ វុដ្ឋានេ កុសលភាវោ សមាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតា, យថាបរិច្ឆិន្នកាលេយេវ តាហិ វុដ្ឋានកបញ្ញា កាមាវចរជវនបញ្ញាវ. វីសតិមំ.

អដ្ឋារសសុ ធាតូសុ កុសលភាវោ ធាតុកុសលតា, សវនធារណបដិវេធបច្ចវេក្ខណបញ្ញា. តាសញ្ញេវ ធាតូនំ មនសិការេ កុសលភាវោ មនសិការកុសលតា, តាសំ សម្មសនបដិវេធបច្ចវេក្ខណបញ្ញា. ឯស នយោ អាយតនកុសលតាយបិ. តត្ថ ហិ សវនធារណបច្ចវេក្ខណា កាមាវចរាវ, បដិវេធោ លោកុត្តរោវ, សម្មសនំ កាមាវចរលោកុត្តរំ. អញ្ញមញ្ញំ បដិច្ច សហិតំ ផលំ ឧប្បាទេតីតិ បដិច្ចសមុប្បាទោ, អវិជ្ជាទីហិ និទ្ទិដ្ឋោ បច្ចយសមូហោ, តស្មិំ ទ្វាទសង្គេ អនុលោមបដិច្ចសមុប្បាទេ កុសលភាវោ បដិច្ចសមុប្បាទកុសលតា, ‘‘ឥមិនា បច្ចយេន ឥទំ ហោតី’’តិ ជាននវសេន បវត្តា លោកិយជវនបញ្ញាវ. ឯកវីសតិមទ្វាវីសតិមានិ.

តិដ្ឋតិ ¶ ¶ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ឋានំ, ការណំ, តស្មិំ ឋានេ កុសលតា ឋានកុសលតា. ន ឋានេ កុសលតា អដ្ឋានកុសលតា. តេវីសតិមំ.

ឧជុភាវោ អជ្ជវោ. មុទុភាវោ មទ្ទវោ. កាយចិត្តុជុកតាមុទុកតាទ្វយំ. ចតុវីសតិមំ.

អធិវាសនសង្ខាតា ខមនំ ខន្តិ, តថាបវត្តកាមាវចរជវនានិ. បាបតោ សុដ្ឋុ ឱរតោ វិរតោតិ សោរតោ, តស្ស ភាវោ សោរច្ចំ. កាយវចីមនោសំវរសីលសង្ខាតានិ លោកិយលោកុត្តរជវនានិ. បញ្ចវីសតិមំ.

សម្មោទកបិយវាទិតាសង្ខាតោ សខិលភាវោ សាខល្យំ, យថា បរេហិ សទ្ធិំ អត្តនោ ឆិទ្ទំ វិវរំ ន ហោតិ, ឯវំ ធម្មាមិសេហិ បដិសន្ថរណំ បដិច្ឆាទនំ បដិសន្ថារោ. អាគន្តុកស្ស ហិ បច្ចុគ្គមនបត្តចីវរបដិគ្គហណអាសនទានពីជនបាទធោវនមក្ខនាទិនា, បានីយេន អាបុច្ឆនេន, កាលេ អាគតស្ស យាគុអាទីនំ, វិកាលេ បានកាទីនញ្ច ទានេន, បុនទិវសេ បិណ្ឌាយ ចរណដ្ឋានទស្សនបវេសននិក្ខមនកាលារោចនាទិនា ច បព្ពជិតា, គហដ្ឋានញ្ច វិនយេ អាគតនយេន យថានុរូបំ អាមិសបដិសន្ថារោ កាតព្ពោ. អាគន្តុកំ បន ឧបសង្កមិត្វា ‘‘តុម្ហេ កតរភាណកា’’តិ អបុច្ឆិត្វា ‘‘អាចរិយុបជ្ឈាយា វោ កតរំ គន្ថំ វឡញ្ជេន្តី’’តិ បុច្ឆិត្វា តស្ស វិសយេ បញ្ហបុច្ឆនេន សចេ ន សក្កោតិ, សយំ កថេត្វា ទានេន, ធម្មកថនបញ្ហវិស្សជ្ជនកម្មដ្ឋានកថនកុក្កុច្ចទិដ្ឋិវិនោទនាទិនា, បរិវាសាទិវិនយកម្មករណេន, បព្ពាជនឧបសម្បទាទិនា ច ធម្មបដិសន្ថារោ កាតព្ពោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនាយំ សទ្ធិំ អានិសំសទីបកវត្ថូហិ អដ្ឋសាលិនិយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣៥១) ញាតព្ពោ. ឯតស្មិំ ទុវិធេ បដិសន្ថារេ កុសលភាវោ បដិសន្ថារកុសលតា, តថាបវត្តកាមាវចរជវនានិ ឯវ. ឆព្ពីសតិមំ.

ឥន្ទ្រិយេសុ ¶ មនច្ឆដ្ឋេសុ អាបាថគតរូបាទីសុ អារម្មណេសុ និមិត្តគហណាទិនា ឥន្ទ្រិយសំវរភេទសង្ខាតោ អគុត្តទ្វារភាវោ ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារតា. បដិគ្គហណបរិភោគវសេន ភោជនេ មត្តំ អជាននភាវោ ភោជនេ អមត្តញ្ញុតា, តថាបវត្តអកុសលចិត្តានិ. សត្តវីសតិមំ.

អនន្តរទុកេបិ ¶ វុត្តបដិបក្ខវសេន កាមាវចរសហេតុកកុសលកិរិយចិត្តានិ វេទិតព្ពានិ. អដ្ឋវីសតិមំ.

សតិវិប្បវាសសង្ខាតោ មុដ្ឋសតិភាវោ មុដ្ឋស្សច្ចំ, សព្ពេ អកុសលា ធម្មា, អសម្បជាននភាវោ អសម្បជញ្ញំ, មោហោ. ឯកូនតិំសតិមំ.

អនន្តរទុកេ ចតុភូមិកា សតិបញ្ញាវ វុត្តា. តិំសតិមំ.

អប្បដិសង្ខានេ អប្បដិវានសង្ខាតេ អកម្បិយដ្ឋេន យោនិសោទស្សនសង្ខាតំ បដិសង្ខានមេវ ពលន្តិ បដិសង្ខានពលំ, កាមាវចរបញ្ញាវ. សត្តពោជ្ឈង្គាទិភាវនាវសេន បវត្តា ចតុភូមកធម្មា ភាវនាពលំ. ឯកតិំសតិមំ.

បច្ចនីកធម្មេ សមេតីតិ សមថោ, សោ តិវិធោ ចិត្តសមថោ អធិករណសមថោ សព្ពសង្ខារសមថោតិ. តត្ថ ច បុព្ពភាគាសុ អដ្ឋសមាបត្តីសុ ឯកគ្គតា ចិត្តសមថោ នាម, សម្មុខាវិនយាទិ សត្តវិធោ អធិករណសមថោ នាម, និព្ពានំ សព្ពសង្ខារសមថោ នាម. ឥធ បន ចតុភូមកោ សមាធិ អធិប្បេតោ. អនិច្ចាទិវសេន វិវិធេនាការេន បស្សតីតិ វិបស្សនា, លោកិយលោកុត្តរា វិបស្សនាបញ្ញាវ. ពាត្តិំសតិមំ.

សមថោវ តំ អាការំ គហេត្វា បុន បវត្តេតព្ពស្ស សមថស្ស និមិត្តន្តិ សមថនិមិត្តំ. បគ្គាហនិមិត្តេបិ ឯសេវ នយោ. ចតុភូមកសមាធិវីរិយានិ ឯវ. តេត្តិំសតិមំ.

អនន្តរទុកេបិ ¶ វីរិយសមាធី ឯវ វុត្តា. ចតុត្តិំសតិមំ.

សីលវិនាសិកា អសំវរសង្ខាតា សីលស្ស វិបត្តីតិ សីលវិបត្តិ, តថាបវត្តា អកុសលធម្មា. សម្មាទិដ្ឋិយា វិបត្តិ ទិដ្ឋិវិបត្តិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ ឯវ. បញ្ចតិំសតិមំ.

សោរច្ចមេវ សីលស្ស សម្បាទនតោ សីលបរិបូរណតោ សីលស្ស សម្បទាតិ សីលសម្បទា. ទិដ្ឋិបារិបូរិភូតំ ¶ ញាណមេវ ទិដ្ឋិយា សម្បទាតិ ទិដ្ឋិសម្បទា. ចតុភូមកា សីលបញ្ញាវ. តថា អនន្តរទុកេបិ. ឆត្តិំសតិមំ.

វិសុទ្ធិភាវំ សម្បត្តា សីលសង្ខាតា សីលស្ស វិសុទ្ធិ សីលវិសុទ្ធិ. និព្ពានសង្ខាតំ វិសុទ្ធិំ បាបេតុំ សមត្ថា ទស្សនសង្ខាតា ទិដ្ឋិយា វិសុទ្ធិ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ. សត្តត្តិំសតិមំ.

កម្មស្សកតាសច្ចានុលោមិកមគ្គផលសម្បយុត្តបញ្ញា ទិដ្ឋិ វិសុទ្ធិ នាម. យថាទិដ្ឋិស្ស តទនុរូបំ បធានំ យថាទិដ្ឋិស្ស ច បធានំ នាម. អដ្ឋតិំសតិមំ.

សំវេគជនកានិ ជាតិជរាព្យាធិមរណសង្ខាតានិ ការណានិ សំវេជនីយដ្ឋានានិ នាម, តេសុ ជាតិអាទិបដិច្ចសមុប្បន្នភយសង្ខាតំ សំវិជនំ សំវេគោ នាម, តថាបវត្តកុសលាទិ ឯវ. ឯវំ សំវេគជាតស្ស យោនិសោ ឧបាយេន បធានំ សំវិគ្គស្ស យោនិសោ បធានំ, លោកិយលោកុត្តរវីរិយមេវ. ឯកូនចត្តាលីសតិមំ.

កុសលធម្មបូរណេ អសន្តុដ្ឋិភាវោ អសន្តុដ្ឋិតា. យោ បន ទានំ ទត្វា តតោ តេន អសន្តុដ្ឋោ ហុត្វា សរណគមនំ អាកង្ខតិ, តតោ បញ្ចសីលាទិំ, បព្ពជ្ជំ, ពុទ្ធវចនានំ ឧគ្គណ្ហនំ, សមថវិបស្សនំ, តតោ តេនាបិ អសន្តុដ្ឋោ អនុក្កមេន អរហត្តំ គណ្ហាតិ, អយំ អសន្តុដ្ឋិតា កុសលេសុ ធម្មេសុ. អធិកុសលធម្មានំ ភាវនាយ ឧក្កណ្ឋមានោ បធានំ បដិវាបេតិ និវត្តាបេតីតិ បដិវានិ, ន បដិវានិ ¶ អប្បដិវានិ, តស្ស ភវោ អប្បដិវានិតា. អរហត្តំ អប្បត្វា បធានស្មិំ អនិវត្តនតា អនោសក្កនតា, តថាបវត្តលោកិយលោកុត្តរកុសលា ធម្មា. ចត្តាលីសតិមំ.

វិជាននតោ វិជ្ជា, បុព្ពេនិវាសចុតូបបាតអាសវក្ខយញាណានិ. វិមុច្ចនតោ វិមុត្តិ, អដ្ឋ សមាបត្តិយោ, និព្ពានញ្ច. អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ហិ អារម្មណេ អធិមុច្ចនតោ, សយំ វិក្ខម្ភិតកិលេសេហិ វិមុច្ចនដ្ឋេន ច វិមុត្តីតិ វុត្តា, និព្ពានំ បន សព្ពកិលេសេហិ អច្ចន្តវិមុច្ចនដ្ឋេន. ឯកចត្តាលីសតិមំ.

កិលេសក្ខយករេសុ ¶ ចតូសុ អរិយមគ្គេសុ ញាណំ ខយេ ញាណំ នាម. បដិសន្ធិវសេន អនុប្បាទភូតេ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសានំ អនុប្បាទបរិយោសានេ ឧប្បន្នអរិយផលេ ញាណំ អនុប្បាទេ ញាណំ នាម. សេសំ សព្ពត្ថ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. ទ្វាចត្តាលីសតិមំ.

សុត្តន្តិកទុកមាតិកត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មោហវិច្ឆេទនិយា អភិធម្មមាតិកត្ថវណ្ណនាយ

ធម្មសង្គណីមាតិកត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. វិភង្គមាតិកា

ឥទានិ ¶ ¶ ធម្មសង្គណីមាតិកានន្តរំ វិភង្គមាតិកាយ អត្ថវណ្ណនា អនុប្បត្តា. តស្សា បន –

អត្ថតោ ធម្មភេទេន, វិភង្គនយទស្សនា;

បាឡិមុត្តនយា ចាបិ, ហោតិ សំវណ្ណនានយោ.

សា បនេសា អដ្ឋារសន្នំ វិភង្គានំ អាទិម្ហិ ឋបិតា អដ្ឋារសវិធា ហោតិ – ខន្ធវិភង្គមាតិកា-អាយតន-ធាតុ-សច្ច-ឥន្ទ្រិយ-បច្ចយាការ-សតិបដ្ឋាន-សម្មប្បធាន-ឥទ្ធិបាទពោជ្ឈង្គ-មគ្គង្គឈាន-អប្បមញ្ញា-សិក្ខាបទ-បដិសម្ភិទា-ញាណ-ខុទ្ទកវត្ថុ-ធម្មហទយវិភង្គមាតិ

ខន្ធវិភង្គមាតិកត្ថវណ្ណនា

តត្ថ អាទិភូតាយ ខន្ធវិភង្គមាតិកាយ អត្ថតោ តាវ – បញ្ចក្ខន្ធាតិ ឯត្ថ បញ្ចាតិ គណនបរិច្ឆេទោ, តេន ន តតោ ហេដ្ឋា, ន ឧទ្ធន្តិ ទស្សេតិ. ខន្ធាតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. តត្រាយំ ខន្ធ-សទ្ទោ សម្ពហុលេសុ ឋានេសុ និបតតិ រាសិម្ហិ គុណេ បណ្ណត្តិយំ រុឡ្ហិយន្តិ. តត្ថ ‘‘មហាឧទកក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.១០៣៧; អ. និ. ៤.៥១; ៥.៤៥; ៦.៣៧) ហិ រាសិតោ ខន្ធោ នាម. ‘‘សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣៥៥) គុណតោ. ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា មហន្តំ ទារុក្ខន្ធ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៤.២៤១) បណ្ណត្តិតោ. ‘‘វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៦៣) ឯកម្បិ ចិត្តំ រុឡ្ហិតោ ខន្ធោ នាម, ស្វាយមិធ រាសិតោ អធិប្បេតោ. រាសដ្ឋោ ហិ ខន្ធ-សទ្ទោ, កោដ្ឋាសដ្ឋោតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. លោកស្មិំ ហិ ឥណំ គហេត្វា ចោទិយមានា ‘‘ទ្វីហិ ខន្ធេហិ ទស្សាម ¶ , តីហិ ខន្ធេហិ ទស្សាមា’’តិ វទន្តិ, តស្មា ខន្ធោតិ កោដ្ឋាសោតិ វុត្តំ ¶ ហោតិ. រូបក្ខន្ធោតិ ឯត្ថ រុប្បតីតិ រូបំ, សីតុណ្ហាទីហិ បសិទ្ធាការេន រុប្បតិ ឃដ្ដីយតិ, បីឡិយតីតិ អត្ថោ. វុត្តំ ហេតំ ភគវតា –

‘‘រុប្បតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតិ. កេន រុប្បតិ? សីតេនបិ រុប្បតិ, ឧណ្ហេនបិ រុប្បតិ, ជិឃច្ឆាយបិ រុប្បតិ, បិបាសាយបិ រុប្បតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៣.៧៩).

រូបញ្ច តំ ខន្ធោ ចាតិ រូបក្ខន្ធោ, រូបរាសិ រូបកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ. វេទនាក្ខន្ធាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ អយំ តាវេត្ថ អត្ថតោ សំវណ្ណនានយោ.

ធម្មភេទតោ បនេត្ថ ហេដ្ឋា កុសលត្តិកេ វិភត្តា អតីតាទិភេទភិន្នា សព្ពេ រូបធម្មា រូបក្ខន្ធោ នាម. តថា ចតុភូមកា វេទនាសញ្ញាយោ វេទនាក្ខន្ធោ នាម, សញ្ញាក្ខន្ធោ នាម. វេទនាសញ្ញា បន ឋបេត្វា សេសា ផស្សាទយោ បញ្ញាស ចេតសិកា សង្ខារក្ខន្ធោ នាម. បញ្ចសុ ខន្ធេសុ និព្ពានមេវ អសង្គហិតំ, ឧបាទានក្ខន្ធេសុ បន សព្ពេ លោកុត្តរធម្មា. អយមេវ ហិ ខន្ធេហិ ឧបាទានក្ខន្ធានំ វិសេសោ. ខន្ធា អវិសេសតោ វុត្តា, ឧបាទានក្ខន្ធា សាសវោបាទានិយភាវេន វិសេសេត្វា. ឥធ បន អវិសេសេន វុត្តត្តា និព្ពានំ ឋបេត្វា អវសេសា សព្ពេ ធម្មា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ អយំ ធម្មភេទតោ សំវណ្ណនានយោ.

វិភង្គនយទស្សនាតិ វិភង្គបាឡិយា អាគតអត្ថនយទស្សនតោ. វិភង្គបាឡិយំ ហិ សុត្តន្តភាជនីយំ អភិធម្មភាជនីយំ បញ្ហាបុច្ឆកន្តិ តីហិ នយេហិ ខន្ធវិភង្គោ វិភត្តោ. តថា អាយតនវិភង្គាទយោ. កេវលំ ហិ ឥន្ទ្រិយវិភង្គេ, សិក្ខាបទវិភង្គេ ច សុត្តន្តភាជនីយំ នត្ថិ. បច្ចយាការវិភង្គេ បញ្ហាបុច្ឆកំ នត្ថិ. ញាណវិភង្គាទីសុ បន តីសុ តយោបិ នយា ¶ ន សន្តិ. តេសុ ហិ ញាណវិភង្គោ ឯកវិធតោ បដ្ឋាយ យាវ ទសវិធា វិភត្តោ, ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គោ ឯកវិធតោ បដ្ឋាយ យាវ ទ្វាសដ្ឋិបភេទា វិភត្តោ, ធម្មហទយវិភង្គោ បន សព្ពសង្គហាទីហិ ទសហិ វារេហិ វិភត្តោ, តស្មា តេសំ តេសំ នយានំ មុខមត្តទស្សនវសេន តត្ថ តត្ថ សំវណ្ណនា ភវិស្សន្តិ. តត្រិទំ ខន្ធវិភង្គេ តិណ្ណំ នយានំ មុខមត្តទស្សនំ. សេយ្យថិទំ – សុត្តន្តភាជនីយេ តាវ រូបក្ខន្ធោ –

‘‘តត្ថ ¶ កតមោ រូបក្ខន្ធោ? យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ឱឡារិកំ វា សុខុមំ វា ហីនំ វា បណីតំ វា យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, តទេកជ្ឈំ អភិសញ្ញូហិត្វា អភិសង្ខិបិត្វា អយំ វុច្ចតិ រូបក្ខន្ធោ’’តិ (វិភ. ២) –

ឯវំ ឧទ្ទិសិត្វា វិត្ថារតោ វិភត្តោ, តថា វេទនាក្ខន្ធាទយោបិ. តត្ថ និយកជ្ឈត្តំ នាម អជ្ឈត្តរូបំ អជ្ឈត្តំ នាម, តតោ អញ្ញំ បរបុគ្គលគតំ, អវិញ្ញាណញ្ច ពហិទ្ធា នាម, តថា វេទនាទយោបិ. បសាទវិសយរូបំ បន ឱឡារិកំ នាម, សេសំ សុខុមំ នាម. អនិដ្ឋរូបំ ហីនំ នាម, ឥដ្ឋរូបំ បណីតំ នាម.

ននុ ឥដ្ឋានិដ្ឋំ នាម បាដេក្កំ បដិវិភត្តំ នាម នត្ថិ, ឯកំ ឯកច្ចស្ស ឥដ្ឋំ ហោតិ មនាបំ, តទេវ អញ្ញស្ស ច អនិដ្ឋំ ហោតិ. វត្ថាទីនិ ហិ សូករាទីនំ នប្បិយានិ ហោន្តិ, ន មនុស្សាទីនំ, តេសញ្ច វត្ថាភរណាទីនិ បិយានិ, ន សូករាទីនន្តិ, តស្មា រុចិវសេនេវ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា គហេតព្ពា? ន, ឥដ្ឋានិដ្ឋានំ បាដេក្កំ វិភត្តត្តា. កុសលកម្មជំ ហិ កុសលវិបាកវិសយោវ ឥដ្ឋំ នាម, អកុសលកម្មជំ អកុសលវិបាកវិសយោវ អនិដ្ឋំ នាម, សញ្ញាវិបល្លាសេន បន កោចិ ¶ ឥដ្ឋមេវ ពុទ្ធរូបាទិំ ជវនក្ខណេ អនិដ្ឋតោ មនសិ ករោតិ, អនិដ្ឋញ្ច និរយគ្គិសត្ថវិសាទិំ ឥដ្ឋតោ មនសិ ករោតិ. ជវនេហិ ឯវ វិបល្លាសភាវោ, ន វិបាកេហីតិ វិបាកវសេន ឥដ្ឋានិដ្ឋំ និយតំ វេទិតព្ពំ.

សម្មោហវិនោទនិយា បន វិភង្គដ្ឋកថាយ –

‘‘សុខសម្ផស្សំ ហិ គូថកលលំ ចក្ខុទ្វារឃានទ្វារេសុ អនិដ្ឋំ, កាយទ្វារេ ឥដ្ឋំ ហោតិ. ចក្កវត្តិនោ មណិរតនេន បោថិយមានស្ស, សុវណ្ណសូលេ ឧត្តាសិយមានស្ស ច មណិរតនសុវណ្ណសូលានិ ចក្ខុទ្វារេ ឥដ្ឋានិ ហោន្តិ, កាយទ្វារេ អនិដ្ឋានី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៦) –

ឯវំ ទ្វារវសេន ឯកស្សេវ វត្ថុនោ ឥដ្ឋតា, អនិដ្ឋតា ច វុត្តា. សា ច ឯកក្ខណេ ន យុត្តា ឯកកលាបគតភូតោបាទាយរូបានំ ឯកសាមគ្គិយមុប្បត្តិតោ. ន ហិ ភូតេសុ អកុសលវសេន អនិដ្ឋេសុ ¶ ឧប្បជ្ជន្តេសុ តទុបាទាយរូបាទិកុសលេន ឥដ្ឋានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ភិន្នក្ខណេ បន ឥដ្ឋានិ មណិរតនាទីនិ តេហិ បោថិយមានស្ស អកុសលបច្ចយេន ឧតុនា អនិដ្ឋានិ វិបរិណមន្តិ, កុសលបច្ចយេន អនិដ្ឋានិ គូថកលលាទីនិ ឥដ្ឋានីតិ, អយំ នោ អត្តនោមតិ. ឯវំ វិភត្តេសុ ច ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ តំ តំ រូបំ ឧបាទាយុបាទាយ ហីនំ, បណីតញ្ច ទដ្ឋព្ពំ. សុខុមំ បន រូបំ ទូរេរូបំ នាម, ឱឡារិកំ សន្តិកេរូបំ នាម. តំ តំ វា បន រូបំ ឧបាទាយុបាទាយ រូបំ ទូរេ សន្តិកេ ទដ្ឋព្ពំ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

វេទនាទីសុ បន អកុសលា វេទនា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. កុសលាកុសលា ឱឡារិកា, អព្យាកតា សុខុមា. ទុក្ខា វេទនា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. សុខទុក្ខា វា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. អសមាបន្នស្ស វា វេទនា ឱឡារិកា, សមាបន្នស្ស សុខុមា. សាសវា ឱឡារិកា ¶ , អនាសវា សុខុមា. តំ តំ វា បន វេទនំ ឧបាទាយុបាទាយ ឱឡារិកសុខុមតា ទដ្ឋព្ពា. អកុសលា វេទនា កុសលាព្យាកតាហិ ទូរេ, តា ច តាយ ទូរេតិ ឯវំ ជាតិសភាវបុគ្គលភូមិភេទតោ វុត្តនយេន ទូរេវេទនា ទដ្ឋព្ពា, កុសលា វេទនា កុសលាយ សន្តិកេតិ ឯវំ ជាតិអាទិសាមញ្ញតោ សន្តិកេវេទនា ទដ្ឋព្ពា. តំ តំ វា បន វេទនំ ឧបាទាយុបាទាយ វេទនា ទូរេសន្តិកេ ទដ្ឋព្ពា. ឯវំ សញ្ញាក្ខន្ធាទីសុបិ យថានុរូបំ ឱឡារិកសុខុមតាទយោ វេទិតព្ពាតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិភង្គបាឡិអដ្ឋកថាសុ (វិភ. ៨ អាទយោ; វិភ. អដ្ឋ. ៨ អាទយោ) គហេតព្ពោតិ អយំ សុត្តន្តភាជនីយនយោ.

អភិធម្មភាជនីយនយេ រូបក្ខន្ធស្ស តាវ ឯកវិធាទិតោ យាវ ឯកាទសវិធា រូបកណ្ឌេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា. វេទនាក្ខន្ធោ បន ឯកវិធោ ផស្សសម្បយុត្តោ, ទុវិធោ សហេតុកទុកវសេន, តិវិធោ កុសលត្តិកវសេន, ចតុព្ពិធោ ចតុភូមកវសេន, បញ្ចវិធោ សភាវភេទេន, ឆព្ពិធោ ឆទ្វារិកវសេន, សត្តវិធោ សត្តវិញ្ញាណសម្បយោគវសេន, អដ្ឋវិធោ តេសុ កាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តំ សុខទុក្ខវសេន ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា, នវវិធោ តេសុ មនោវិញ្ញាណសម្បយុត្តំ កុសលត្តិកវសេន តិធា ភិន្ទិត្វា, ទសវិធោ តេសុ កាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តំ ទុវិធា, មនោវិញ្ញាណសម្បយុត្តញ្ច តិធា ភិន្ទិត្វាតិ ឯវំ សហេតុកទុកមូលំ បឋមវារំ វត្វា បុន កុសលត្តិកដ្ឋានេ វេទនាត្តិកបីតិត្តិកសនិទស្សនត្តិកវជ្ជិតេ សព្ពត្តិកេ យោជេត្វា យាវ ទសវិធា, អបរេបិ អដ្ឋារស វារា វុត្តា. យថា ចេត្ថ សហេតុកទុកមូលិកា សព្ពត្តិកយោជនា, ឯវំ ហេតុសម្បយុត្តទុកាទីសុ អនុរូបទុកមូលិកាបិ សរណទុកបរិយោសានា បច្ចេកំ សព្ពត្តិកយោជនាបិ វេទិតព្ពាតិ ¶ អយំ ទុកមូលកោ យោជនានយោ. យថា ច ឯកេកទុកេន សព្ពត្តិកយោជនាវសេន ទុកមូលកោ ¶ នយោ វុត្តោ, ឯវំ ឯកេកត្តិកេន យថានុរូបំ សព្ពទុកយោជនាវសេន តិកមូលកោ, តទុភយមិស្សកវសេន ឧភតោវឌ្ឍនកោ ច នយោ វេទិតព្ពោ. យថា ចេត្ថ វេទនាក្ខន្ធេ, ឯវំ សញ្ញាក្ខន្ធាទីសុបិ យថារហំ ទុកមូលកាទិនយា វេទិតព្ពាតិ អយំ អភិធម្មភាជនីយនយោ.

បញ្ហាបុច្ឆកនយេ បន បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ កតិ កុសលា, កតិ អកុសលា, កតិ អព្យាកតា, កតិ សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា…បេ… កតិ សរណា, កតិ អរណាតិ? រូបក្ខន្ធោ អព្យាកតោ, ចត្តារោ ខន្ធា សិយា កុសលា, សិយា អកុសលា, សិយា អព្យាកតា, រូបំ, វេទនា ច វេទនាត្តិកេ ន វត្តព្ពា, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ, រូបំ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មំ, សិយា ឧបាទិន្នុបាទានិយំ, សិយា អនុបាទិន្នុបាទានិយំ, អសំកិលិដ្ឋសំកិលេសិកំ, សេសា ចត្តារោ ខន្ធា តីហិ តិកេហិ តិធាបិ ហោន្តិ. រូបំ អវិតក្កអវិចារំ, តយោ ខន្ធា តិធាបិ ហោន្តិ, សង្ខារក្ខន្ធោ តិធា ច ន វត្តព្ពោ ច. រូបំ ន វត្តព្ពំ, វេទនា សិយា បីតិសហគតា, ន វត្តព្ពា, តយោ តិធា ច ន វត្តព្ពា ច. រូបំ នេវទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ពំ, នទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ពហេតុកំ, នេវាចយគាមិនអបចយគាមិ, នេវសេខំនាសេខំ, បរិត្តំ, សេសា តិធាបិ ហោន្តិ. បរិត្តារម្មណត្តិកេ រូបំ អនារម្មណំ, សេសា តិធា ច ន វត្តព្ពា ច. រូបំ មជ្ឈិមំ, អនិយតំ, សេសា តិធាបិ. មគ្គារម្មណត្តិកេ ច រូបំ អនារម្មណំ, សេសា តិធាបិ វា ន វត្តព្ពា. ឧប្បន្នាតីតត្តិកេសុ បញ្ចបិ តិធា ហោន្តិ. អតីតារម្មណត្តិកេ រូបំ អនារម្មណំ, សេសា តិធា ច ន វត្តព្ពា ច. អជ្ឈត្តត្តិកេ បញ្ចបិ តិធា ហោន្តិ. អជ្ឈត្តារម្មណត្តិកេ រូបំ អនារម្មណំ, សេសា តិធាបិ ន វត្តព្ពា ច. ចត្តារោ ខន្ធា អនិទស្សនអប្បដិឃា, រូបក្ខន្ធោ តិធាបិ ហោតិ.

ចត្តារោ ¶ ខន្ធា នហេតូ, សង្ខារក្ខន្ធោ សិយា ហេតុ, សិយា ន ហេតុ. រូបំ អហេតុកំ, ហេតុវិប្បយុត្តំ, សេសា ទ្វិធាបិ. តយោ ខន្ធា សិយា សហេតុកា ចេវ ន ច ហេតូ, សិយា ន វត្តព្ពា ច, សង្ខារក្ខន្ធោ ទ្វិធា ច ន វត្តព្ពោ ច, រូបំ ន វត្តព្ពមេវ. តថា អនន្តរទុកេបិ. រូបំ នហេតុអហេតុកំ, តយោ ទ្វិធាបិ, សង្ខារក្ខន្ធោ ទ្វិធា ច ន វត្តព្ពោ ច. បញ្ចបិ សប្បច្ចយា, សង្ខតា, ចត្តារោ អនិទស្សនា, អប្បដិឃា, រូបំ ទ្វិធាបិ. រូបំ រូបី, សេសា អរូបិនោ. រូបំ លោកិយំ, សេសា ទ្វិធាបិ. បញ្ចបិ កេនចិ វិញ្ញេយ្យា, ន ច កេនចិ វិញ្ញេយ្យា ច. ចត្តារោ នោ អាសវា, សង្ខារា ទ្វិធាបិ, ន វត្តព្ពា ច. រូបំ សាសវោ, អាសវវិប្បយុត្តោ ¶ , សេសា ទ្វិធាបិ. រូបំ សាសវា ចេវ នោ ច អាសវា, តយោ តថា ច ន វត្តព្ពា ច. សង្ខារោ ទ្វិធា ច ន វត្តព្ពោ ច. រូបំ ន វត្តព្ពមេវ, តយោ សិយា អាសវសម្បយុត្តា ចេវ នោ ច អាសវា, សិយា ន វត្តព្ពា, សង្ខារោ ទ្វិធា ច ន វត្តព្ពោ ច. រូបំ អាសវវិប្បយុត្តំ សាសវញ្ច, សេសា ទ្វិធា ច ន វត្តព្ពា ច. ឥមិនា នយេន សំយោជនគោច្ឆកាទីសុបិ យោជនា វេទិតព្ពា. កេវលំ ហិ បរាមាសសម្បយុត្តទុកេ រូបំ បរាមាសវិប្បយុត្តំ, តយោ ទ្វិធាបិ, សង្ខារោ ទ្វិធាបិ, ទិដ្ឋិវសេន ន វត្តព្ពោ ច. តតិយេ ឯត្តកមេវ វិសេសោ. រូបំ អនារម្មណំ, សេសា សារម្មណា. វិញ្ញាណំ ចិត្តំ, សេសា នោ ចិត្តា. តយោ ចេតសិកា, ទ្វេ អចេតសិកា. តយោ ចិត្តសម្បយុត្តា, រូបំ ចិត្តវិប្បយុត្តំ. វិញ្ញាណំ ន វត្តព្ពំ. តថា ចិត្តសំសដ្ឋទុកេបិ. តយោ ចិត្តសមុដ្ឋានា, វិញ្ញាណំ នោ ចិត្តសមុដ្ឋានំ. រូបំ ទ្វិធាបិ. តថា អនន្តរទុកទ្វយេបិ. តយោ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានា, ទ្វេ នោ ចិត្តសំសដ្ឋសមុដ្ឋានា. តថា អនន្តរទុកទ្វយេបិ. វិញ្ញាណំ អជ្ឈត្តិកំ, តយោ ពាហិរា, រូបំ ទ្វិធាបិ. ចត្តារោ នោ ឧបាទា. រូបំ ទ្វិធាបិ. បញ្ចបិ សិយា ឧបាទិន្នា, សិយា អនុបាទិន្នា, នោ ឧបាទានា.

កិលេសគោច្ឆកោ ¶ វុត្តនយោវ. រូបំ នេវទស្សនេននភាវនាយ បហាតព្ពំ, សេសា ទ្វិធាបិ. ឯវំ យាវបីតិទុកា យោជនា វេទិតព្ពា.

រូបំ ន វេទនា, ន សុខា, ន សុខសហគតា, សេសា ទ្វិធាបិ. តថា អនន្តរទុកេបិ. រូបំ កាមាវចរំ, សេសា ទ្វិធាបិ. ឯវំ យាវ សរណទុកា យោជនា វេទិតព្ពា. អយំ បញ្ហាបុច្ឆកនយោ.

ឥមេ បន នយា វិត្ថារតោ បាឡិអដ្ឋកថាហិ ញាតព្ពា. អត្ថវិនិច្ឆយោ ច នេសំ ធម្មសង្គណីមាតិកត្ថសំវណ្ណនាយ វុត្តានុសារេន ញាតព្ពោ. ឥតោ បរំ អតិរេកំ អវត្វា អបុព្ពមេវ វណ្ណយិស្សាមាតិ អយំ វិភង្គនយទស្សនតោ សំវណ្ណនានយោ.

ឥទានិ បនេត្ថ –

កមតោនូនាធិកតោ, ទដ្ឋព្ពសមភេទតោ;

បាឡិមុត្តនយោ ញេយ្យោ, ខន្ធកោសល្លមិច្ឆតា.

តត្ថ ¶ កមតោតិ ឯត្ថ ឧប្បត្តិក្កមោ បហានក្កមោ បដិបត្តិក្កមោ ភូមិក្កមោ ទេសនាក្កមោតិ ពហុវិធេសុ កមេសុ ខន្ធានំ ទេសនាក្កមោវ យុជ្ជតិ, ន ឥតរេ, អសម្ភវា. អភេទេន ហិ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អត្តគ្គាហបតិតំ វេនេយ្យជនំ សមូហឃនវិនិព្ភោគទស្សនេន អត្តគ្គាហតោ មោចេតុកាមោ ភគវា ហិតកាមោ តស្ស តស្ស ជនស្ស សុខគ្គហណត្ថំ ចក្ខុអាទីនំ វិសយភូតំ ឱឡារិកំ បឋមំ រូបក្ខន្ធំ ទេសេសិ, តតោ ឥដ្ឋានិដ្ឋវិសយសំវេទកំ ឱឡារិកំ វេទនំ, យំ វេទេតិ, តំ សញ្ជានាតីតិ ឯវំ វេទនាវិសយស្ស អាការគ្គាហិកំ សញ្ញំ, សញ្ញាវសេនាភិសង្ខារកេ សង្ខារេ, តេសំ វេទនាទីនំ និស្សយាធិបតិភូតំ វិញ្ញាណន្តិ អយំ តាវេត្ថ កមោ.

អនូនាធិកតោតិ ¶ កស្មា បន ភគវតា បញ្ចេវ ខន្ធា វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ? សព្ពសង្ខតសភាគេកសង្គហតោ, អត្តត្តនិយគ្គាហវត្ថុស្ស ឯតប្បរមតោ, អញ្ញេសញ្ច តទវរោធតោ. អនេកប្បភេទេសុ ហិ សង្ខតធម្មេសុ សភាគវសេន សង្គយ្ហមានេសុ រូបំ រូបសភាគេកសង្គហវសេន ឯកោ ខន្ធោ ហោតិ, វេទនា វេទនាសភាគេកសង្គហវសេន ឯកោ ខន្ធោ ហោតិ. ឯស នយោ សញ្ញាទីសុបិ, តស្មា សព្ពសង្ខតសភាគេកសង្គហតោ បញ្ចេវ វុត្តា. ឯតបរមញ្ចេតំ អត្តត្តនិយគ្គាហវត្ថុ, យទិទំ រូបាទយោ បញ្ច, តស្មា អត្តត្តនិយគ្គាហវត្ថុស្ស ឯតបរមតោបិ បញ្ចេវ វុត្តា. យេបិ ចញ្ញេ សីលាទយោ បញ្ច ធម្មក្ខន្ធា វុត្តា, តេបិ សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នត្តា ឯត្ថេវ អវរោធំ គច្ឆន្តិ, តស្មា អញ្ញេសំ តទវរោធតោបិ បញ្ចេវ វុត្តាតិ អយំ អនូនាធិកតោ.

ទដ្ឋព្ពសមភេទតោតិ ទដ្ឋព្ពភេទតោ, ឧបមាភេទតោ ច. តត្ថ ទដ្ឋព្ពភេទតោ តាវ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា សាមញ្ញតោ ឧក្ខិត្តាសិកបច្ចត្ថិកតោ, ភារតោ, ខាទកតោ, អនិច្ចទុក្ខអនត្តសង្ខាតវធកតោ ច ទដ្ឋព្ពា. វិសេសតោ បន ផេណបិណ្ឌំ វិយ រូបំ ទដ្ឋព្ពំ, ឧទកពុព្ពុឡមរីចិកកទលិក្ខន្ធមាយា វិយ យថាក្កមំ វេទនាទយោ ទដ្ឋព្ពា. យថា ហិ ផេណបិណ្ឌោ វិមទ្ទាសហោ, សោ ច បត្តថាលកាទិអត្ថំ គហិតោបិ តមត្ថំ ន សាធេតិ, ភិជ្ជតិ, ឯវំ រូបម្បិ វិមទ្ទាសហំ, តញ្ច សុភាទិវសេន គហិតម្បិ ន តថា តិដ្ឋតិ, អសុភាទិយេវ ហោតិ.

យថា វា ផេណបិណ្ឌោ អនេកសន្ធិឃដិតោ ពហុន្នំ ឧទកសប្បាទិបាណកានំ អាវាសោ, អាទិតោ ចេស ពទរបក្កមត្តោ ហុត្វា អនុបុព្ពវឌ្ឍនកោ ឧដ្ឋិតមត្តោបិ ចេស ភិជ្ជតិ, ថោកំ គន្ត្វាបិ, សមុទ្ទំ បត្វា បន អវស្សមេវ ភិជ្ជតិ ¶ , ឯវំ រូបម្បិ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ អនេកសន្ធិឃដិតំ ¶ អសីតិកិមិកុលវោកិណ្ណំ, អាទិតោ ចេតំ កលលមត្តំ ហុត្វា អនុបុព្ពវឌ្ឍនកំ, កលលមត្តេបិ ចេតំ ភិជ្ជតិ, អព្ពុទាទិភាវេបិ អាយុក្ខយំ បត្វា អវស្សមេវ ភិជ្ជតិ. ឯវំ ផេណបិណ្ឌសទិសំ ទដ្ឋព្ពំ.

យថា បន ពុព្ពុឡោ មុហុត្តរមណីយោ អគយ្ហុបគោ ន ចិរដ្ឋិតិកោវ, ឯវំ វេទនាបិ. យថា ច ពុព្ពុឡោ ឧទកតលំ, ឧទកពិន្ទុំ, ឧទកជល្លកំ សង្កឌ្ឍិត្វា បុដំ កត្វា គហណវាតញ្ចាតិ ចត្តារិ ការណានិ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ វេទនាបិ វត្ថុំ, អារម្មណំ, កិលេសជល្លំ, ផស្សសង្ឃដ្ដនញ្ចាតិ ចត្តារិ ការណានិ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតីតិ សា ពុព្ពុឡសទិសា ទដ្ឋព្ពា.

យថា បន មរីចិកា ជលាសយាទិភាវេន វិប្បលម្ភិកា, ឯវំ សញ្ញាបិ និច្ចាទិភាវេនាតិ មរីចិសទិសា ទដ្ឋព្ពា. យថា បន កទលិក្ខន្ធោ អគយ្ហុបគោ ពហុវដ្ដិសមោធានោ, ឯវំ សង្ខារក្ខន្ធោបិ អគយ្ហុបគោនិច្ចាទិសារវិរហិតោ, ផស្សាទិពហុធម្មសមោធានោ ច ហោតីតិ សោ កទលិក្ខន្ធសទិសោ ទដ្ឋព្ពោ. យថា បន មាយា អសុវណ្ណរជតាទិរូបានិបិ តថា គាហាបេត្វា មហាជនំ វញ្ចេតិ, ឯវំ វិញ្ញាណម្បិ អនិច្ចាទិរូបំ តេនេវ ចិត្តេន អាគច្ឆន្តំ វិយ និច្ចាទិតោ ច គាហាបេត្វា វញ្ចេតីតិ តំ មាយាសទិសំ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ច –

‘‘ផេណបិណ្ឌូបមំ រូបំ, វេទនា ពុព្ពុឡូបមា;

មរីចិកូបមា សញ្ញា, សង្ខារា កទលូបមា;

មាយូបមញ្ច វិញ្ញាណំ, ទេសិតាទិច្ចពន្ធុនា’’តិ. (សំ. និ. ៣.៩៥);

អយមេត្ថ ទដ្ឋព្ពភេទោ.

ឧបមាភេទតោ ច បន គិលានសាលូបមោ រូបុបាទានក្ខន្ធោ, គេលញ្ញូបមោ វេទនុបាទានក្ខន្ធោ, គេលញ្ញសមុដ្ឋានូបមោ សញ្ញុបាទានក្ខន្ធោ, អសប្បាយសេវនូបមោ សង្ខារុបាទានក្ខន្ធោ ¶ , គិលានូបមោ វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធោ. អបិច ចារកការណអបរាធការណការកអបរាធិកូបមា ឯតេ ភាជនភោជនព្យញ្ជនបរិវេសកភុញ្ជកូបមា ចាតិ អយមេត្ថ ឧបមាភេទោ. ឯវំ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយនយោ ញេយ្យោ.

ខន្ធវិភង្គមាតិកត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាយតនវិភង្គមាតិកត្ថវណ្ណនា

អាយតនវិភង្គមាតិកាយ ¶ បន អត្ថតោ តាវ – ទ្វាទសាយតនានីតិ ឯត្ថ អាយតនតោ, អាយានំ តននតោ, អាយតស្ស ច នយនតោ អាយតនានិ. ចក្ខុរូបាទីសុ ហិ តំតំទ្វារារម្មណា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា សេន សេន អនុភវនាទិនា កិច្ចេន អាយតន្តិ ឧបដ្ឋហន្តិ ឃដេន្តិ វាយមន្តិ, តេ ច បន អាយភូតេ ធម្មេ ឯតានិ តនោន្តិ វិត្ថារេន្តិ, ឥទញ្ច អតីវ អាយតំ សំសារទុក្ខំ នយន្តេវ, បវត្តយន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្មា ‘‘អាយតនានី’’តិ វុច្ចន្តិ.

អបិច និវាសដ្ឋានដ្ឋេន, អាករដ្ឋេន, សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន, សញ្ជាភិទេសដ្ឋេន, ការណដ្ឋេន ច សាសនេ, លោកេ ច ‘‘អាយតន’’ន្តិ វុច្ចន្តិ. ចក្ខុអាទីសុ ហិ តេ តេ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា តទាយត្តវុត្តិតាយ និវសន្តិ, តេសុ ច អាករភូតេសុ អាកិណ្ណា វត្ថារម្មណវសេន ច សមោសរន្តិ, ចក្ខាទយោវ នេសំ សញ្ជាតិទេសោ, ការណញ្ច, តស្មា និវាសដ្ឋានាទិនា អត្ថេន ចក្ខាទីនិ អាយតនានីតិ វេទិតព្ពានិ.

ចក្ខាយតនន្តិអាទីសុ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ, រូបំ អស្សាទេតិ, វិភាវេតិ ចាតិ អត្ថោ. រូបយតីតិ រូបំ. វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានំ ¶ ហទយង្គតភាវំ បកាសេតីតិ អត្ថោ. សុណាតីតិ សោតំ. សប្បតីតិ សទ្ទោ, ឧទាហរីយតីតិ អត្ថោ. ឃាយតីតិ ឃានំ. គន្ធយតីតិ គន្ធោ, អត្តនោ វត្ថុំ សូចយតីតិ អត្ថោ. ជីវិតំ អវ្ហាយតីតិ ជិវ្ហា. រសន្តិ តំ សត្តាតិ រសោ, អស្សាទេន្តីតិ អត្ថោ. កុច្ឆិតានំ សាសវធម្មានំ អាយោតិ កាយោ, ឧប្បត្តិទេសោ. ផុសីយតីតិ ផោដ្ឋព្ពំ. មនតីតិ មនោ. អត្តនោ លក្ខណំ ធារេន្តីតិ ធម្មា. ចក្ខុ ច តំ យថាវុត្តេនត្ថេន អាយតនញ្ចាតិ ចក្ខាយតនំ…បេ… ធម្មា ច តេ អាយតនញ្ចាតិ ធម្មាយតនន្តិ អយំ តាវេត្ថ បទត្ថោ.

ធម្មភេទតោ បនេត្ថ សព្ពម្បិ វិញ្ញាណំ មនាយតនំ នាម. ចេតសិកសុខុមរូបនិព្ពានានិ ធម្មាយតនំ នាម. សេសានិ សុវិញ្ញេយ្យានិ. ឥមេសុ ច អាយតនេសុ អតីតាទិភេទភិន្នា, កាលវិនិមុត្តា ច លោកិយលោកុត្តរា សព្ពេ នាមរូបធម្មា, បញ្ញត្តិយោ ច សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា. ‘‘ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ ឯកេនាយតនេន ឯកាយ ធាតុយា សង្គហិតា’’តិអាទិវចនតោ (ធាតុ. ៧១) ហិ ¶ រូបារូបលក្ខណានំ ជាតិជរាភង្គានំ សង្ខារក្ខន្ធធម្មាយតនធម្មធាតូសុ សង្គហិតត្តា ឥតរាសម្បិ បញ្ញត្តីនំ យថារហំ តត្ថ សង្គហិតភាវោ វេទិតព្ពោតិ អយមេត្ថ ធម្មភេទោ.

វិភង្គនយតោ បនេត្ថ សុត្តន្តភាជនីយេ តាវ ‘‘ចក្ខុំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា វិបរិណាមធម្មំ. រូបា អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តា វិបរិណាមធម្មា…បេ… ធម្មា អនិច្ចា ទុក្ខា អនត្តា វិបរិណាមធម្មា’’តិ (វិភ. ១៥៤) ឯវំ វិសយិវិសយាយតនវសេន អាយតនានិ វុត្តានីតិ អយំ សុត្តន្តភាជនីយនយោ.

អភិធម្មភាជនីយេ បន បសាទវិសយាយតនានិ តាវ ‘‘តត្ថ កតមំ ចក្ខាយតនំ? យំ ចក្ខុ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ ¶ បសាទោ’’តិអាទិនា (វិភ. ១៥៦) រូបកណ្ឌេ (ធ. ស. ៥៩៧) វុត្តនយេន វិភត្តានិ. មនាយតនំ បន ឯកវិធតោ បដ្ឋាយ យាវទសវិធា វេទនាក្ខន្ធេ វុត្តនយេន វិភត្តំ. ធម្មាយតនំ បន ‘‘តត្ថ កតមំ ធម្មាយតនំ? វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ, យញ្ច រូបំ អនិទស្សនអប្បដិឃំ ធម្មាយតនបរិយាបន្នំ អសង្ខតា ច ធាតូ’’តិ (វិភ. ១៦៧) ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘តត្ថ កតមោ វេទនាក្ខន្ធោ’’តិអាទិនា (វិភ. ១៦៧) វេទនាក្ខន្ធាទីសុ វុត្តនយេន វិភត្តំ. សុខុមរូបនិព្ពានានិ រូបកណ្ឌេ វុត្តនយានេវាតិ អយំ អភិធម្មភាជនីយនយោ.

បញ្ហាបុច្ឆកនយំ បន ឥតោ បរំ វិត្ថារតោ អទស្សេត្វា តិកទុកានំ អាទិអន្តេហិ ចេវ វិសេសត្ថទីបកេហិ ច តិកទុកេហិ យោជេត្វា ទស្សយិស្សាម, សេសេហិបិ តិកទុកេហិ យោជនានយោ ខន្ធេ វុត្តនយេន សក្កា ញាតុន្តិ. កថំ ទ្វាទសន្នំ អាយតនានំ កតិ កុសលា…បេ… កតិ អរណាតិ? ទសាយតនា អព្យាកតា, ទ្វាយតនា សិយា កុសលា, សិយា អកុសលា, សិយា អព្យាកតា. វេទនាត្តិកេ ទសាយតនានិ ន វត្តព្ពានិ, មនាយតនំ តិធាបិ, ធម្មាយតនំ តិធា ន វត្តព្ពញ្ច…បេ… រូបាយតនំ សនិទស្សនសប្បដិឃំ, នវាយតនានិ អនិទស្សនសប្បដិឃានិ, មនាយតនធម្មាយតនានិ អនិទស្សនអប្បដិឃានិ, ឯកាទសាយតនានិ ន ហេតូ, ធម្មាយតនំ សិយា ហេតុ, សិយា ន ហេតុ…បេ… ឯកាទសាយតនានិ សប្បច្ចយានិ, ធម្មាយតនំ សិយា សប្បច្ចយំ, សិយា អប្បច្ចយំ…បេ… ទសាយតនានិ រូបំ, មនាយតនំ អរូបំ, ធម្មាយតនំ ទ្វិធាបិ…បេ… ទសាយតនានិ អរណានិ, ទ្វាយតនានិ សិយា សរណានិ, សិយា អរណានីតិ អយំ បញ្ហាបុច្ឆកនយោ.

ឥទានិ ¶ បន –

កមតោ តាវត្តតោ ច, តេសំ ទដ្ឋព្ពភេទតោ;

បាឡិមុត្តនយេនេត្ថ, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ ¶ កមតោតិ ឥធាបិ ទេសនាក្កមោវ យុជ្ជតិ. អជ្ឈត្តិកេសុ ហិ អាយតនេសុ សនិទស្សនសប្បដិឃវិសយត្តា ចក្ខាយតនំ បាកដន្តិ បឋមំ ទេសិតំ, តតោ អនិទស្សនសប្បដិឃវិសយានិ សោតាយតនាទីនិ. អថ វា ទស្សនានុត្តរិយសវនានុត្តរិយហេតុភាវតោ ពហូបការត្តា ចក្ខុសោតាយតនានិ បឋមំ ទេសិតានិ, តតោ ឃានាយតនាទីនិ តីណិ, បញ្ចន្នម្បិ បន គោចរវិសយត្តា អន្តេ មនាយតនំ, ចក្ខាយតនាទីនំ គោចរត្តា តេសំ អនន្តរំ រូបាយតនាទីនិ. អបិច វិញ្ញាណុប្បត្តិការណវវត្ថានតោបិ អយមេតេសំ កមោ វេទិតព្ពោ. វុត្តំ ហេតំ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ… មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេ ច ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.៤២១; សំ. និ. ៤.៦០, ១១៣; មហានិ. ១០៧) អយំ តាវេត្ថ កមោ.

តាវត្តតោតិ តាវភាវតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ចក្ខាទយោបិ ហិ ធម្មា ឯវ, ឯវំ សតិ ធម្មាយតនមិច្ចេវ អវត្វា កស្មា ទ្វាទសាយតនានិ វុត្តានីតិ ចេ? ឆវិញ្ញាណកាយុប្បត្តិយា ទ្វារារម្មណវវត្ថានតោ អយមេតេសំ ភេទោ ហោតីតិ ទ្វាទស វុត្តានិ. ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិបរិយាបន្នស្ស ហិ វិញ្ញាណកាយស្ស ចក្ខាយតនមេវ ឧប្បត្តិទ្វារំ, រូបាយតនមេវារម្មណំ. តថា ឥតរានិ ឥតរេសំ. ឆដ្ឋស្ស បន ភវង្គមនសង្ខាតោ មនាយតនេកទេសោវ ឧប្បត្តិទ្វារំ, អសាធារណញ្ច ធម្មាយតនំ អារម្មណន្តិ. ឥតិ ឆន្នំ វិញ្ញាណកាយានំ ឧប្បត្តិទ្វារារម្មណវវត្ថានតោ ទ្វាទស វុត្តានីតិ អយមេត្ថ តាវត្តតា.

ទដ្ឋព្ពភេទតោតិ ឯត្ថ បន សព្ពានិ ចេតានិ អាយតនានិ អនាគមនតោ, អនិគ្គមនតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. ន ហិ តានិ បុព្ពេ ឧទយា កុតោចិ អាគច្ឆន្តិ, នបិ ឧទ្ធំ វយា កុហិញ្ចិ គច្ឆន្តិ ¶ , អថ ខោ បុព្ពេ ឧទយា អប្បដិលទ្ធសភាវានិ ឧទ្ធំ វយា បរិភិន្នសភាវានិ, បុព្ពន្តាបរន្តវេមជ្ឈេ បច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ អវសានិ បវត្តន្តិ, តស្មា អនាគមនតោ, អនិគ្គមនតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. តថា និរីហតោ, អព្យាបារតោ ច. ន ហិ ចក្ខុរូបាទីនំ ឯវំ ហោតិ ¶ ‘‘អហោ វត អម្ហាកំ សាមគ្គិយំ វិញ្ញាណំ នាម ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ, ន ច តានិ វិញ្ញាណុប្បាទនត្ថំ ទ្វារភាវេន, វត្ថុភាវេន, អារម្មណភាវេន វា ព្យាបារមាបជ្ជន្តិ, អថ ខោ ធម្មតាវេសា យំ ចក្ខុរូបាទិសាមគ្គិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ សម្ភវន្តិ, តស្មា និរីហតោ, អព្យាបារតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. អបិច អជ្ឈត្តិកានិ សុញ្ញោ គាមោ វិយ ទដ្ឋព្ពានិ ធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតត្តា, ពាហិរានិ គាមឃាតកចោរា វិយ. តថា អជ្ឈត្តិកានិ ឆបាណកា វិយ ទដ្ឋព្ពានិ, ពាហិរានិ តេសំ គោចរា វិយាតិ អយមេត្ថ ទដ្ឋព្ពភេទោ. ឯវំ បាឡិមុត្តនយេនេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

អាយតនវិភង្គមាតិកត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ធាតុវិភង្គមាតិកត្ថវណ្ណនា

ធាតុវិភង្គមាតិកាយ បន អត្ថតោ តាវ – អដ្ឋារស ធាតុយោតិ ឯត្ថ វិទហតិ, ធីយតេ, វិធានំ, វិធីយតេ ឯតាយ, ឯត្ថ វា ធីយតីតិ ធាតុ. លោកិយា ហិ ធាតុយោ ការណភាវេន វវត្ថិតា. អនេកប្បការំ សំសារទុក្ខំ វិទហន្តិ និប្ផាទេន្តិ, សត្តេហិ ច ធីយន្តេ ធារីយន្តិ, ទុក្ខវិធានមត្តមេវ ចេតា, ឯតាហិ ច ការណភូតាហិ សំសារទុក្ខំ សត្តេហិ អនុវិធីយតិ, យថាវិហិតញ្ច ទុក្ខំ ឯតាស្វេវ ធីយតិ ឋបីយតីតិ ឯតេហិ អត្ថេហិ យថាសម្ភវំ ‘‘ធាតុយោ’’តិ វុច្ចន្តិ.

យថា ¶ វា សរីរសង្ខាតស្ស សមុទាយស្ស អវយវភូតេសុ រសសោណិតាទីសុ អញ្ញមញ្ញំ វិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នេសុ ធាតុសមញ្ញា, ឯវមេតេសុបិ បញ្ចក្ខន្ធសង្ខាតស្ស អត្តភាវស្ស ចក្ខាទីសុ ធាតុសមញ្ញា វេទិតព្ពា. លោកិយលោកុត្តរសាធារណត្ថវសេន បន អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធាតុយោ. និជ្ជីវមត្តានមេតំ អធិវចនំ, តស្មា យថាវុត្តេនត្ថេន ចក្ខុ ច តំ ធាតុ ចាតិ ចក្ខុធាតុ. ឯវំ សេសេសុបីតិ អយំ តាវេត្ថ បទត្ថោ.

ធម្មភេទតោ បនេត្ថ អាយតនេសុ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. អបិច បញ្ចទ្វារាវជ្ជនសម្បដិច្ឆនទ្វយវិញ្ញាណំ ¶ មនោធាតុ នាម. បញ្ចវិញ្ញាណមនោធាតុវជ្ជិតំ បន សព្ពម្បិ វិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណធាតុ នាម. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

វិភង្គនយតោ បនេត្ថ សុត្តន្តភាជនីយេ តាវ – ‘‘បថវីធាតុ អាបោ តេជោ វាយោ អាកាសវិញ្ញាណធាតូ’’តិ ឆ ធាតុយោ ឧទ្ទិសិត្វា អាទិតោ បញ្ច អជ្ឈត្តិកពាហិរវសេន, បច្ឆិមា ច ឆ វិញ្ញាណវសេន វិភត្តា, អបរាបិ ‘‘សុខធាតុ ទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សុបេក្ខាអវិជ្ជាធាតូ’’តិ ឆ ធាតុយោ ឧទ្ទិសិត្វា តថា តថា វិភត្តា, បុន អបរាបិ ‘‘កាមធាតុ ព្យាបាទវិហិំសានេក្ខម្មអព្យាបាទអវិហិំសាធាតូ’’តិ ឆ ធាតុយោ ឧទ្ទិសិត្វា, ឯវំ តីហិ ឆក្កេហិ បច្ចេកំ តេភូមកា អដ្ឋារស ធាតុយោ សរូបតោ, លក្ខណាហារតោ, និស្សយវិសយបយោគវិនាភាវាទិតោ ច វុត្តាតិ វេទិតព្ពាតិ អយំ សុត្តន្តភាជនីយនយោ.

អភិធម្មភាជនីយេ បន សរូបេនេវ អដ្ឋារស ធាតុយោ ឧទ្ទិសិត្វា បសាទវិសយធាតុយោ អាយតនេ វុត្តនយេន វិភត្តា, សត្ត វិញ្ញាណធាតុយោ បន –

‘‘តត្ថ កតមា ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ? ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ…បេ… ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. អយំ វុច្ចតិ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ…បេ… កាយវិញ្ញាណធាតុ.

‘‘តត្ថ ¶ កតមា មនោធាតុ? ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា…បេ… កាយវិញ្ញាណធាតុយា…បេ… និរុទ្ធសមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ…បេ… សព្ពធម្មេសុ វា បន បឋមសមន្នាហារោ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ…បេ… អយំ វុច្ចតិ មនោធាតុ.

‘‘តត្ថ កតមា ធម្មធាតុ? វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ, យញ្ច រូបំ អនិទស្សនំ អប្បដិឃំ ធម្មាយតនបរិយាបន្នំ, អសង្ខតា ច ធាតុ…បេ… អយំ វុច្ចតិ ធម្មធាតុ.

‘‘តត្ថ កតមា មនោវិញ្ញាណធាតុ…បេ… មនោធាតុយាបិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរា ¶ ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ…បេ… មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ…បេ… អយំ វុច្ចតិ មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ (វិភ. ១៨៤) –

ឯវំ វិភត្តា. តត្ថ សព្ពធម្មេសុ វា បន បឋមសមន្នាហារោតិ ឯត្ថ បញ្ចវិញ្ញាណវិសយេសុ សព្ពធម្មេសូតិ ឯវំ អត្ថោ គហេតព្ពោ. មនោធាតុយាបិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរាតិ ឯត្ថ បន បិ-ការោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តស្មា មនោធាតុយាបិ សន្តីរណវោដ្ឋព្ពនាទិមនោវិញ្ញាណធាតុយាបីតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ. មនញ្ច បដិច្ចាតិអាទីសុ មនោទ្វារេ ភវង្គមនញ្ចេវ ចតុភូមកធម្មារម្មណញ្ច បដិច្ច សហាវជ្ជនកជវនំ និព្ពត្តតីតិ អត្ថោ. អយំ អភិធម្មភាជនីយនយោ.

បញ្ហាបុច្ឆកនយេ បន អដ្ឋារសន្នំ ធាតូនំ កតិ កុសលា…បេ… កតិ អរណាតិ? សោឡស ធាតុយោ អព្យាកតា, ទ្វេ ធាតុយោ តិធាបិ ហោន្តិ…បេ… ទស ធាតុយោ នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា, បញ្ច ធាតុយោ វិបាកា, មនោធាតុ សិយា វិបាកា, សិយា នេវវិបាកនវិបាកធម្មធម្មា, ទ្វេ ធាតុយោ តិធាបិ ¶ ហោន្តិ. ទស ធាតុយោ ឧបាទិន្នុបាទានិយា, សទ្ទធាតុយោ អនុបាទិន្នុបាទានិយា, បញ្ច ធាតុយោ សិយា ឧបាទិន្នុបាទានិយា, សិយា អនុបាទិន្នុបាទានិយា, ទ្វេ ធាតុយោ តិធាបិ…បេ… ទស ធាតុយោ សិយា ឧប្បន្នា, សិយា ឧប្បាទិនោ, សទ្ទធាតុ សិយា ឧប្បន្នា, សិយា អនុប្បន្នា, សិយា ន វត្តព្ពា ឧប្បាទិនោតិ, ឆ ធាតុយោ តិធាបិ. ធម្មធាតុ តិធាវ…បេ… រូបធាតុ សនិទស្សនសប្បដិឃា, នវ ធាតុយោ អនិទស្សនសប្បដិឃា, អដ្ឋ ធាតុយោ អនិទស្សនអប្បដិឃា. សត្តរស ធាតុយោ ន ហេតូ, ធម្មធាតុ ទ្វិធាវ…បេ… សោឡស ធាតុយោ អរណា, ទ្វេ ធាតុយោ ទ្វិធាបីតិ អយំ បញ្ហាបុច្ឆកនយោ.

ឥទានិ បនេតាសំ –

កមតាវត្តតោ ទដ្ឋព្ពា, បច្ចយានំ វិភាគតោ;

ធាតូនមិធ វិញ្ញេយ្យោ, បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ.

តត្ថ កមតោ តាវ ឥធាបិ ទេសនាក្កមោវ យុជ្ជតិ. សោ ច បនាយំ ហេតុផលានុបុព្ពវវត្ថានវសេន ¶ វុត្តោ. ចក្ខុធាតុ រូបធាតូតិ ឥទំ ហិ ទ្វយំ ហេតុ, ចក្ខុវិញ្ញាណធាតូតិ ឥទំ ផលំ. ឯវំ សព្ពត្ថ. អយំ តាវេត្ថ កមោ.

តាវត្តតោ បន យា ឥធ សុត្តន្តភាជនីយេ តីហិ ឆក្កេហិ វុត្តា ធាតុយោ ចេវ, តេសុ តេសុ សុត្តាភិធម្មបទេសេសុ ‘‘អាភាធាតុ…បេ… អនេកធាតុនានាធាតុលោកោ’’តិអាទិនា អាគតា ចាតិ អញ្ញាបិ ពហុធាតុយោ ទិស្សន្តិ, តាសម្បិ វសេន បរិច្ឆេទំ អវត្វា កស្មា អដ្ឋារសេវ វុត្តាតិ? តាសម្បិ តទន្តោគធត្តា.

អបិច វិជាននសភាវេ វិញ្ញាណេ ជីវសញ្ញីនំ តស្សា ចក្ខុវិញ្ញាណាទិភេទេន អនេកតំ, ចក្ខុរូបាទិបច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ អនិច្ចតញ្ច បកាសេត្វា តស្មិំ ទីឃរត្តានុសយិតជីវសញ្ញាសមូហននត្ថញ្ច អដ្ឋារសេវ វុត្តា. កិញ្ច ភិយ្យោ ¶ – វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន ច. វេនេយ្យា ហិ អរូបមូឡ្ហោ រូបមូឡ្ហោ ឧភយមូឡ្ហោតិ តិវិធា ហោន្តិ. តេសំ តិណ្ណម្បិ យថាក្កមំ នាតិសង្ខេបវិត្ថារតោ អរូបភេទវិភាវិនី ខន្ធទេសនា, រូបភេទវិភាវិនី អាយតនទេសនា, តទុភយភេទវិភាវិនី ធាតុទេសនា សប្បាយាតិ វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន អដ្ឋារសេវ វុត្តាតិ. វុត្តញ្ច –

‘‘សង្ខេបវិត្ថារនយេន តថា តថា ហិ,

ធម្មំ បកាសយតិ ឯស យថា យថាស្ស;

សទ្ធម្មតេជវិហតំ វិលយំ ខណេន,

វេនេយ្យសត្តហទយេសុ តមោ បយាតី’’តិ. (វិភ. អដ្ឋ. ១៨៣);

អយមេត្ថ តាវត្តតា.

ទដ្ឋព្ពតោ បនេតា សព្ពាបិ សង្ខតា ធាតុយោ បុព្ពន្តាបរន្តវិវិត្តតោ, ធុវសុភសុខត្តភាវសុញ្ញតោ, បច្ចយាយត្តវុត្តិតោ ច ទដ្ឋព្ពា. វិសេសតោ បនេត្ថ ភេរិតលំ វិយ ចក្ខុធាតុ ទដ្ឋព្ពា, ទណ្ឌោ វិយ រូបធាតុ, សទ្ទោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. តថា តិស្សោបិ ចេតា យថាក្កមំ អាទាសតលមុខមុខនិមិត្តានិ វិយ. តថា តិលយន្តចក្កតេលានិ វិយ, អធរារណីឧត្តរារណីអគ្គី វិយ ច ទដ្ឋព្ពា. ឯស នយោ សោតធាតុអាទីសុបិ. មនោធាតុ បន យថាសម្ភវតោ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីនំ បុរេចរានុចរា វិយ ទដ្ឋព្ពា. ធម្មធាតុយំ បន វេទនា សល្លសូលមិវ ¶ , សញ្ញា រិត្តមុដ្ឋិ វិយ, សង្ខារា វិសរុក្ខមិវ, សុខុមរូបំ ខុរចក្កំ វិយ, អសង្ខតា ធាតុ ខេមន្តភូមិ វិយ ច ទដ្ឋព្ពា, មនោវិញ្ញាណធាតុ បន មក្កដោ វិយ, អស្សខឡុង្កោ វិយ, យត្ថកាមនិបាតិតោ វេហាសក្ខិត្តទណ្ឌោ វិយ, រង្គនដោ វិយ ច ទដ្ឋព្ពា. អយមេត្ថ ទដ្ឋព្ពតា.

បច្ចយានំ ¶ វិភាគតោ បនេត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា ចក្ខុ និស្សយបច្ចយោ, រូបំ អារម្មណបច្ចយោ, កិរិយាមនោធាតុ អនន្តរបច្ចយោ, តយោ អរូបិនោ ខន្ធា សហជាតបច្ចយោ. ឯវំ សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ. មនោវិញ្ញាណធាតុយា បន មនោធាតុ អនន្តរបច្ចយោ, ធម្មធាតុ អារម្មណបច្ចយោ, សម្បយុត្តនិស្សយសហជាតាទិបច្ចយោតិ អយំ បច្ចយវិភាគោ. ឯវំ វិញ្ញេយ្យោ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ.

ធាតុវិភង្គមាតិកត្ថវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សច្ចវិភង្គមាតិកត្ថវណ្ណនា

សច្ចវិភង្គមាតិកាយ បន អត្ថតោ តាវ – ចត្តារិ អរិយសច្ចានីតិ ឯត្ថាយំ សច្ច-សទ្ទោ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. សេយ្យថិទំ – ‘‘សច្ចំ ភណេ ន កុជ្ឈេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២២៤) វាចាសច្ចេ. ‘‘សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២១.៤៣៣) វិរតិសច្ចេ. ‘‘កស្មា នុ សច្ចានិ វទន្តិ នានា, បវាទិយាសេ កុសលាវទានា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩១) ទិដ្ឋិសច្ចេ. ‘‘ឯកំ ហិ សច្ចំ, ន ទុតិយមត្ថី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩០) បរមត្ថសច្ចេ, និព្ពានេ ចេវ មគ្គេ ច. ‘‘ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ កតិ កុសលា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២១៦) អរិយសច្ចេ. ស្វាយមិធាបិ អរិយសច្ចេ វត្តតិ. កេនដ្ឋេន សច្ចានិ? តថដ្ឋេន. កោយំ តថដ្ឋោ នាម? យោ បញ្ញាចក្ខុនា ឧបបរិក្ខមានានំ មាយាវ វិបរីតោ, មរីចីវ វិសំវាទកោ, តិត្ថិយានំ អត្ថា វិយ អនុបលព្ភមានសភាវោ ច ន ហោតិ, អថ ខោ ពាធនប្បភវសន្តិនិយ្យានភូតេន តច្ឆាវិបរីតភូតភាវេន អរិយញាណស្ស គោចរោ ហោតិ. អយំ តថដ្ឋោ សច្ចដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ច –

‘‘ឥតិ ¶ ¶ តច្ឆាវិបល្លាសភូតភាវំ ចតូសុបិ;

ទុក្ខាទីស្វវិសេសេន, សច្ចដ្ឋំ អាហុ បណ្ឌិតា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ១៨៩; សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤).

អរិយានិ ច តានិ សច្ចានិ ចាតិ អរិយសច្ចានិ. អរិយានីតិ ឧត្តមានិ, អវិសំវាទកានីតិ អត្ថោ. អរិយេហិ ពុទ្ធាទីហិ បដិវិជ្ឈិតព្ពានិ សច្ចានិ, អរិយស្ស វា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សន្តកានិ សច្ចានិ តេន ឧប្បាទិតត្តា, បកាសិតត្តា ច, អរិយភាវករានិ វា សច្ចានិ តេសំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា អរិយភាវសិទ្ធិតោតិ អរិយសច្ចានិ. ‘‘ទុក្ខំ អរិយសច្ច’’ន្តិអាទីសុ បន ទុ-ឥតិ អយំ សទ្ទោ កុច្ឆិតេ ទិស្សតិ. កុច្ឆិតំ ហិ បុត្តំ ‘‘ទុបុត្តោ’’តិ វទន្តិ. ខំ-សទ្ទោ បន តុច្ឆេ. តុច្ឆំ ហិ អាកាសំ ‘‘ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច បឋមសច្ចំ កុច្ឆិតំ អនេកោបទ្ទវាធិដ្ឋានតោ, តុច្ឆំ ពាលជនបរិកប្បិតធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតតោ, តស្មា កុច្ឆិតត្តា, តុច្ឆត្តា ច ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ. សំ-ឥតិ ច អយំ សទ្ទោ ‘‘សមាគមោ, សមេត’’ន្តិអាទីសុ សំយោគំ ទីបេតិ. ឧ-ឥតិ អយំ សទ្ទោ ‘‘ឧប្បន្នំ ឧទិត’’ន្តិអាទីសុ ឧប្បត្តិំ. អយ-សទ្ទោ បន ការណំ ទីបេតិ. ឥទញ្ច ទុតិយសច្ចំ អវសេសបច្ចយសមាយោគេ សតិ ទុក្ខស្សុប្បត្តិការណន្តិ ‘‘ទុក្ខសមុទយោ’’តិ វុច្ចតិ.

តតិយសច្ចំ បន យស្មា និ-សទ្ទោ អភាវំ, រោធ-សទ្ទោ ចារកំ ទីបេតិ, តស្មា អភាវោ ឯត្ថ, ឯតស្មិំ វា អធិគតេ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខនិរោធស្ស សព្ពគតិសុញ្ញត្តា, តប្បដិបក្ខត្តា ចាតិ ‘‘ទុក្ខនិរោធ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ទុក្ខស្ស វា អនុប្បាទនិរោធបច្ចយត្តា. ចតុត្ថំ បន យស្មា ឯតំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ, សត្តំ វា តំ គមយតិ អារម្មណវសេន តទភិមុខត្តា, បដិបទា ច ហោតិ ទុក្ខនិរោធប្បត្តិយា, តស្មា ‘‘ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា’’តិ វុច្ចតិ.

អបិច ¶ ទុក្ខាទីនំ ចត្តារោ ចត្តារោ អត្ថា វិភត្តា តថា អវិតថា អនញ្ញថា, យេ ទុក្ខាទីនិ អភិសមេន្តេហិ អភិសមេតព្ពា. យថាហ –

‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ, ឥមេ ចត្តារោ ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា. សមុទយស្ស អាយូហនដ្ឋោ និទានដ្ឋោ សំយោគដ្ឋោ បលិពោធដ្ឋោ ¶ …បេ… និរោធស្ស និស្សរណដ្ឋោ វិវេកដ្ឋោ អសង្ខតដ្ឋោ អមតដ្ឋោ…បេ… មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋោ ហេត្វដ្ឋោ ទស្សនដ្ឋោ អាធិបតេយ្យដ្ឋោ…បេ… អនញ្ញថា’’តិ (បដិ. ម. ២.៨).

ឯវំ វិភត្តានំ ចតុន្នំ ចតុន្នំ អត្ថានំ វសេន ទុក្ខាទីនិ វេទិតព្ពានិ. អយំ តាវេត្ថ បទត្ថោ.

ធម្មភេទតោ បន តណ្ហាវជ្ជិតា សព្ពលោកិយធម្មា, សំកិលេសិកវជ្ជិតា វា ទុក្ខសច្ចំ នាម, តណ្ហា បន សព្ពា អកុសលា វា លោកិយកុសលា វា ធម្មា សមុទយសច្ចំ នាម, និព្ពានំ និរោធសច្ចំ នាម, លោកុត្តរកុសលចិត្តសម្បយុត្តានិ អដ្ឋមគ្គង្គានិ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចំ នាម. ឥមេហិ បន មគ្គង្គេហិ សម្បយុត្តា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា ចេវ សាមញ្ញផលានិ ចេត្ថ អសង្គហិតានីតិ វេទិតព្ពានិ. តានិ ហិ ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វចនតោ សង្ខារទុក្ខសង្គហិតានិបិ. យាយ បរិញ្ញាយ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្តេន ន ហោន្តិ, ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិ ន វុច្ចន្តិ, តានិ ឋបេត្វា សព្ពេ លោកិយលោកុត្តរធម្មា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. អយំ ធម្មភេទោ.

វិភង្គនយតោ បនេត្ថ សុត្តន្តភាជនីយេ ទុក្ខសច្ចំ តាវ –

‘‘តត្ថ ¶ កតមំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ? ជាតិបិ ទុក្ខា, ជរាបិ ទុក្ខា, មរណម្បិ ទុក្ខំ, សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសាបិ ទុក្ខា, អប្បិយេហិ សម្បយោគោ ទុក្ខោ, បិយេហិ វិប្បយោគោ ទុក្ខោ, យម្បិច្ឆំ ន លភតិ, តម្បិ ទុក្ខំ, សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ (វិភ. ១៩០) –

ឧទ្ទិសិត្វា វិភត្តំ. តត្ថ ទុក្ខំ តិវិធំ ហោតិ ទុក្ខទុក្ខំ វិបរិណាមទុក្ខំ សង្ខារទុក្ខន្តិ. តត្ថ ទុក្ខទុក្ខំ ទុវិធំ បរិយាយទុក្ខំ និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ. តត្ថ កាយិកចេតសិកទុក្ខទោមនស្សវេទនា និប្បរិយាយទុក្ខំ នាម, តទវសេសា បន ទុក្ខទុក្ខស្ស វត្ថុភូតា បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា បរិយាយទុក្ខំ នាម. សុខសោមនស្សវេទនា វិបរិណាមទុក្ខំ នាម. សព្ពេ បន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា, សព្ពសង្ខតា វា សង្ខារទុក្ខំ នាម. ឥមេសំ តិណ្ណំ ទុក្ខានំ វសេន យថាយោគំ តីសុ ¶ ភវេសុ ជាតិអាទីនំ ទុក្ខទុក្ខតា វេទិតព្ពា. កាមភវស្មិំ ហិ ជាតិ តាវ សយំ ន ទុក្ខា, អបាយគតិមនុស្សគតិអាទីសុ បន និរយគ្គិសន្តាបាទិមូលកំ, គព្ភោក្កន្តិកាទិមូលកំ, ជិឃច្ឆាបិបាសាទិមូលកញ្ច ទុក្ខំ តស្ស សព្ពស្ស កាយិកចេតសិកទុក្ខស្ស វត្ថុភាវេន បរិយាយតោ ទុក្ខន្តិ. តថា ជរាមរណាទយោបិ. កេវលំ ជរា កាយទុព្ពលតាមូលស្ស, បុត្តទារាទិបរិភវមូលស្ស ច, មរណំ បន មារណន្តិកវេទនាភូតស្ស, និរយាទិគតិនិមិត្តទស្សនមូលស្ស ច ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ, សោកាទយោ សោកាទិមូលស្ស កាយិកចេតសិកទុក្ខស្ស វត្ថុភាវត្តា ចេវ សយំ ទុក្ខត្តា ច ទុក្ខាតិ វេទិតព្ពា. វិបរិណាមទុក្ខសង្ខារទុក្ខតា ចេសំ បសិទ្ធាយេវ. ឯវំ កាមភវេ ជាតិអាទីនំ តីហិបិ ទុក្ខេហិ ទុក្ខតា វេទិតព្ពា. រូបារូបភវេសុ បន យស្មា សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា ន សន្តិ, តស្មា តត្ថ ជាតិអាទីនំ ¶ វិបរិណាមទុក្ខសង្ខារទុក្ខវសេន ច ទុក្ខតា វេទិតព្ពា, ន ទុក្ខទុក្ខវសេនាតិ អយំ ទុក្ខសច្ចេ នយោ.

សមុទយសច្ចំ បន ‘‘កាមតណ្ហា ភវតណ្ហា វិភវតណ្ហា’’តិ (វិភ. ២០៣) តត្តកមេវ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘សា ខោ បនេសា តណ្ហា កត្ថ ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតី’’តិ (វិភ. ២០៣) បុច្ឆិត្វា ឆន្នំ ឆន្នំ ឥន្ទ្រិយវិសយវិញ្ញាណផស្សវេទនាសញ្ញាចេតនាតណ្ហាវិតក្កវិចារានំ វិសយភូតានំ វសេន តណ្ហាយ ‘‘ឯត្ថេសា តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតី’’តិ ឯវំ ឧប្បត្តិំ បកាសេត្វា វិត្ថារតោ វិភត្តំ.

និរោធសច្ចំ បន ‘‘តស្សា ឯវ តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធោ ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ’’តិ (វិភ. ២០៤) វត្វា បុន ‘‘សា ខោ បនេសា តណ្ហា កត្ថ និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតី’’តិ (វិភ. ២០៤) បុច្ឆិត្វា សមុទយសច្ចេ វុត្តឥន្ទ្រិយាទីនំ វសេន បដិលោមតោ តណ្ហាយ និរោធំ បកាសេត្វា វិត្ថារតោ វិភត្តំ. តត្ថ អសេសវិរាគនិរោធោតិអាទីនិ បទានិ និព្ពានវេវចនានិ. និព្ពានំ ហិ អាគម្ម តណ្ហា អសេសា វិរជ្ជតិ, និរុជ្ឈតិ, ចជីយតិ, បដិនិស្សជ្ជីយតិ, មុច្ចតិ, ន អល្លីយតិ, តស្មា ‘‘អសេសវិរាគនិរោធោ ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯកមេវ ហិ និព្ពានំ, នាមានិ បនស្ស សព្ពសង្ខតានំ នាមបដិបក្ខវសេន អនេកានិ ហោន្តិ.

ននុ បាដេក្កំ និព្ពានំ នាម នត្ថិ, កិលេសក្ខយមត្តមេវ និព្ពានំ, តេនេវ ច តាសុ តាសុ ¶ សុត្តាភិធម្មទេសនាសុ ‘‘រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៤.៣១៤) វុត្តន្តិ ចេ? ន, អរហត្តនិព្ពានានំ ឯកតាបជ្ជនតោ. អរហត្តម្បិ ហិ ‘‘យោ ខោ, អាវុសោ, រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោ, ឥទំ វុច្ចតិ អរហត្ត’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.៣១៤) រាគាទីនំ បរិក្ខយន្តេ ឧប្បន្នត្តា ឧបចារេន ¶ អរហត្តំ រាគក្ខយាទិភាវេន វុច្ចតិ, តថា រាគាទីនំ ខយហេតុត្តា និព្ពានម្បិ រាគក្ខយាទិភាវេន វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ឥតរថា និព្ពានស្ស ពហុត្តំ អាបជ្ជតិ រាគាទីនំ ពហុន្នំ ខយស្សាបិ ពហុត្តា. សព្ពកិលេសានម្បិ ខយស្ស ឯកត្តេន បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋិអាទីនំ ខយេ សព្ពកិលេសក្ខយោ អាបជ្ជតិ, ឱឡារិកត្តញ្ចស្ស សិយា តិរច្ឆានានម្បិ ឧប្បន្នរាគក្ខយស្ស បាកដត្តេន និព្ពានប្បត្តិតោ, គោត្រភូក្ខណេបិ ច រាគាទិក្ខយោ ហោតិ គោត្រភុនោ និព្ពានវិសយត្តា, មគ្គស្ស បន និព្ពានារម្មណតាអប្បសង្គោ. ន ហិ អត្តនា ខេបិយមានកិលេសក្ខយមារព្ភ មគ្គោ ឧប្បជ្ជតិ, អភាវោ ចស្ស អាបជ្ជតិ រាគាទិក្ខយភូតស្ស បន អភាវស្ស បក្ខវសេន តុច្ឆរូបត្តា, តស្សាបិ ភាវត្តាភាវាវ វិវេកលក្ខណំ ន សិយា, សង្ខតតា ចស្ស សិយា. ន ហិ កទាចិ ឧបលព្ភមានំ អសង្ខតំ ភវិតុមរហតិ សព្ពេសម្បិ អហេតុកត្តាបត្តិតោ, សង្ខតត្តេបិ ចស្ស ន និព្ពានត្តំ ឧប្បត្តិជរាភង្គសមង្គិតាយ ទុក្ខត្តា, តថា ច អភាវស្សាបិ អភាវោ, អនវដ្ឋានញ្ច ខីណានម្បិ រាគាទីនំ បុន ឧប្បជ្ជនំ យេសំ តេសមេវ អភាវោ អភាវស្ស វិនដ្ឋត្តា.

អបិច ការណន្តរេន វា ភាវេ ឧប្បន្នេ រាគាទីនំ ន កាចិ ហានិ ហោតិ. ន ហិ អញ្ញស្សុប្បត្តិយំ អញ្ញំ វិគច្ឆតិ. អភាវោ ភាវស្ស វិរោធិ, វិរោធិសន្និធានេ ច ឥតរំ វិគច្ឆតីតិ ចេ? កិមិទំ វិគមនំ នាម. យទិ តម្បិ ភាវរូបំ, សមានទោសតា ចស្ស សិយា អនវដ្ឋានញ្ច, ន ច អត្ថសិទ្ធិ. យទិ តុច្ឆរូបំ, កិំ បឋមមេវស្ស តុច្ឆរូបតាយ ឧបគតាយ ទូរម្បិ គន្ត្វា ឧបគន្តព្ពាតិ សិទ្ធា, រាគាទិក្ខយភូតស្ស និព្ពានស្ស តុច្ឆរូបតាយ អភាវោ, ន ច អភាវោ ឯវ និព្ពានំ. អតីតានាគតទោសានមភាវេ និព្ពានប្បត្តិយា អភាវតោ វត្តមានានញ្ច ¶ អភាវោ នាម. អភាវោ នាម ន កិលេសវិគមមត្តោ, អបិ តុ អនុប្បត្តិភាវេន. អច្ចន្តវិគមោ និព្ពានេនាបិ សម្បាទីយតីតិ ចេ? ន, តស្ស ការណភាវា. វិបស្សនា ការណមិតិ ចេ? ន, អត្តាទិវិកប្បជនកសង្ខតធម្មទស្សនេន វិនា អនត្តាទិវិកប្បភូតាយ វិបស្សនាយ អនុប្បត្តិតោ. យទិ ហិ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តាយ សព្ពេបិ សត្តា វិមុត្តា ឯវ សិយុំ, នោ ច កទាចិ ន បុច្ឆេយ្យ វិរុទ្ធធម្មទស្សនាភាវា. ន ហិ ទស្សនំ វិនា វិកប្បោ សម្ភវតិ, ន ច អត្តាតិ វិកប្បជនករូបាទិទស្សនមេវ តព្ពិរុទ្ធវិកប្បជនកំ ¶ ហោតិ. ពុទ្ធានញ្ច បរម�