📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិសុទ្ធិមគ្គោ

(ទុតិយោ ភាគោ)

១២. ឥទ្ធិវិធនិទ្ទេសោ

អភិញ្ញាកថា

៣៦៥. ឥទានិ ¶ ¶ យាសំ លោកិកាភិញ្ញានំ វសេន អយំ សមាធិភាវនា អភិញ្ញានិសំសាតិ វុត្តា, តា អភិញ្ញា សម្បាទេតុំ យស្មា បថវីកសិណាទីសុ អធិគតចតុត្ថជ្ឈានេន យោគិនា យោគោ កាតព្ពោ. ឯវញ្ហិស្ស សា សមាធិភាវនា អធិគតានិសំសា ចេវ ភវិស្សតិ ថិរតរា ច, សោ អធិគតានិសំសាយ ថិរតរាយ សមាធិភាវនាយ សមន្នាគតោ សុខេនេវ បញ្ញាភាវនំ សម្បាទេស្សតិ. តស្មា អភិញ្ញាកថំ តាវ អារភិស្សាម.

ភគវតា ហិ អធិគតចតុត្ថជ្ឈានសមាធីនំ កុលបុត្តានំ សមាធិភាវនានិសំសទស្សនត្ថញ្ចេវ ឧត្តរុត្តរិ បណីតបណីតធម្មទេសនត្ថញ្ច ¶ ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ បរិសុទ្ធេ បរិយោទាតេ អនង្គណេ វិគតូបក្កិលេសេ មុទុភូតេ កម្មនិយេ ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ ឥទ្ធិវិធាយ ចិត្តំ អភិនីហរតិ អភិនិន្នាមេតិ. សោ អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិធំ បច្ចនុភោតិ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៣៨) នយេន ឥទ្ធិវិធំ, ទិព្ពសោតធាតុញាណំ, ចេតោបរិយញាណំ, បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ, សត្តានំ ចុតូបបាតេ ញាណន្តិ បញ្ច លោកិកាភិញ្ញា វុត្តា.

តត្ថ ¶ ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតីតិអាទិកំ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ កាតុកាមេន អាទិកម្មិកេន យោគិនា ឱទាតកសិណបរិយន្តេសុ អដ្ឋសុ កសិណេសុ អដ្ឋ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា –

កសិណានុលោមតោ, កសិណបដិលោមតោ, កសិណានុលោមបដិលោមតោ, ឈានានុលោមតោ, ឈានបដិលោមតោ, ឈានានុលោមបដិលោមតោ, ឈានុក្កន្តិកតោ, កសិណុក្កន្តិកតោ, ឈានកសិណុក្កន្តិកតោ, អង្គសង្កន្តិតោ, អារម្មណសង្កន្តិតោ, អង្គារម្មណសង្កន្តិតោ, អង្គវវត្ថាបនតោ, អារម្មណវវត្ថាបនតោតិ.

ឥមេហិ ចុទ្ទសហិ អាការេហិ ចិត្តំ បរិទមេតព្ពំ.

៣៦៦. កតមំ បនេត្ថ កសិណានុលោមំ…បេ… កតមំ អារម្មណវវត្ថាបនន្តិ. ឥធ ភិក្ខុ បថវីកសិណេ ឈានំ សមាបជ្ជតិ, តតោ អាបោកសិណេតិ ឯវំ បដិបាដិយា អដ្ឋសុ កសិណេសុ សតក្ខត្តុម្បិ សហស្សក្ខត្តុម្បិ សមាបជ្ជតិ, ឥទំ កសិណានុលោមំ នាម.

ឱទាតកសិណតោ បន បដ្ឋាយ តថេវ បដិលោមក្កមេន សមាបជ្ជនំ កសិណបដិលោមំ នាម.

បថវីកសិណតោ បដ្ឋាយ យាវ ឱទាតកសិណំ, ឱទាតកសិណតោបិ បដ្ឋាយ យាវ បថវីកសិណន្តិ ឯវំ អនុលោមបដិលោមវសេន បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនំ កសិណានុលោមបដិលោមំ នាម.

បឋមជ្ឈានតោ បន បដ្ឋាយ បដិបាដិយា យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ, តាវ បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនំ ឈានានុលោមំ នាម.

នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនតោ ¶ បដ្ឋាយ យាវ បឋមជ្ឈានំ, តាវ បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនំ ឈានបដិលោមំ នាម.

បឋមជ្ឈានតោ បដ្ឋាយ យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនតោ បដ្ឋាយ យាវ បឋមជ្ឈានន្តិ ឯវំ អនុលោមបដិលោមវសេន បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនំ ឈានានុលោមបដិលោមំ នាម.

បថវីកសិណេ បន បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តត្ថេវ តតិយំ សមាបជ្ជតិ, តតោ តទេវ ឧគ្ឃាដេត្វា អាកាសានញ្ចាយតនំ, តតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ ¶ ឯវំ កសិណំ អនុក្កមិត្វា ឈានស្សេវ ឯកន្តរិកភាវេន ឧក្កមនំ ឈានុក្កន្តិកំ នាម. ឯវំ អាបោកសិណាទិមូលិកាបិ យោជនា កាតព្ពា.

បថវីកសិណេ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា បុន តទេវ តេជោកសិណេ, តតោ នីលកសិណេ, តតោ លោហិតកសិណេតិ ឥមិនា នយេន ឈានំ អនុក្កមិត្វា កសិណស្សេវ ឯកន្តរិកភាវេន ឧក្កមនំ កសិណុក្កន្តិកំ នាម.

បថវីកសិណេ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ តេជោកសិណេ តតិយំ, នីលកសិណំ ឧគ្ឃាដេត្វា អាកាសានញ្ចាយតនំ, លោហិតកសិណតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ ឥមិនា នយេន ឈានស្ស ចេវ កសិណស្ស ច ឧក្កមនំ ឈានកសិណុក្កន្តិកំ នាម.

បថវីកសិណេ បន បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តត្ថេវ ឥតរេសម្បិ សមាបជ្ជនំ អង្គសង្កន្តិកំ នាម.

បថវីកសិណេ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តទេវ អាបោកសិណេ…បេ… តទេវ ឱទាតកសិណេតិ ឯវំ សព្ពកសិណេសុ ឯកស្សេវ ឈានស្ស សមាបជ្ជនំ អារម្មណសង្កន្តិកំ នាម.

បថវីកសិណេ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា អាបោកសិណេ ទុតិយំ, តេជោកសិណេ តតិយំ, វាយោកសិណេ ចតុត្ថំ, នីលកសិណំ ឧគ្ឃាដេត្វា អាកាសានញ្ចាយតនំ, បីតកសិណតោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ¶ , លោហិតកសិណតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ, ឱទាតកសិណតោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនន្តិ ឯវំ ឯកន្តរិកវសេន អង្គានញ្ច អារម្មណានញ្ច សង្កមនំ អង្គារម្មណសង្កន្តិកំ នាម.

បឋមំ ឈានំ បន បញ្ចង្គិកន្តិ វវត្ថបេត្វា ទុតិយំ តិវង្គិកំ, តតិយំ ទុវង្គិកំ, តថា ចតុត្ថំ អាកាសានញ្ចាយតនំ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនន្តិ ឯវំ ឈានង្គមត្តស្សេវ វវត្ថាបនំ អង្គវវត្ថាបនំ នាម.

តថា ឥទំ បថវីកសិណន្តិ វវត្ថបេត្វា ឥទំ អាបោកសិណំ…បេ… ឥទំ ឱទាតកសិណន្តិ ឯវំ អារម្មណមត្តស្សេវ វវត្ថាបនំ អារម្មណវវត្ថាបនំ នាម ¶ . អង្គារម្មណវវត្ថាបនម្បិ ឯកេ ឥច្ឆន្តិ. អដ្ឋកថាសុ បន អនាគតត្តា អទ្ធា តំ ភាវនាមុខំ ន ហោតិ.

៣៦៧. ឥមេហិ បន ចុទ្ទសហិ អាការេហិ ចិត្តំ អបរិទមេត្វា បុព្ពេ អភាវិតភាវនោ អាទិកម្មិកោ យោគាវចរោ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ សម្បាទេស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. អាទិកម្មិកស្ស ហិ កសិណបរិកម្មម្បិ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ. កតកសិណបរិកម្មស្ស និមិត្តុប្បាទនំ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ. ឧប្បន្នេ និមិត្តេ តំ វឌ្ឍេត្វា អប្បនាធិគមោ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ. អធិគតប្បនស្ស ចុទ្ទសហាការេហិ ចិត្តបរិទមនំ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ. ចុទ្ទសហាការេហិ បរិទមិតចិត្តស្សាបិ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ នាម ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ សក្កោតិ. វិកុព្ពនប្បត្តស្សាបិ ខិប្បនិសន្តិភាវោ នាម ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ ខិប្បនិសន្តី ហោតិ. ថេរម្ពត្ថលេ មហារោហណគុត្តត្ថេរស្ស គិលានុបដ្ឋានំ អាគតេសុ តិំសមត្តេសុ ឥទ្ធិមន្តសហស្សេសុ ឧបសម្បទាយ អដ្ឋវស្សិកោ រក្ខិតត្ថេរោ វិយ. តស្សានុភាវោ បថវីកសិណនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.៧៨ អាទយោ) វុត្តោយេវ. តំ បនស្សានុភាវំ ទិស្វា ថេរោ អាហ ‘‘អាវុសោ, សចេ រក្ខិតោ នាភវិស្ស សព្ពេ គរហប្បត្តា អស្សាម ‘នាគរាជានំ រក្ខិតុំ នាសក្ខិំសូ’តិ. តស្មា អត្តនា គហេត្វា វិចរិតព្ពំ អាវុធំ នាម មលំ សោធេត្វាវ គហេត្វា វិចរិតុំ វដ្ដតី’’តិ. តេ ថេរស្ស ឱវាទេ ឋត្វា តិំសសហស្សាបិ ភិក្ខូ ខិប្បនិសន្តិនោ អហេសុំ.

ខិប្បនិសន្តិយាបិ ¶ ច សតិ បរស្ស បតិដ្ឋាភាវោ ភារោ, សតេសុ សហស្សេសុ វា ឯកោវ ហោតិ, គិរិភណ្ឌវាហនបូជាយ មារេន អង្គារវស្សេ បវត្តិតេ អាកាសេ បថវិំ មាបេត្វា អង្គារវស្សបរិត្តារកោ ថេរោ វិយ.

ពលវបុព្ពយោគានំ បន ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធអគ្គសាវកាទីនំ វិនាបិ ឥមិនា វុត្តប្បការេន ភាវនានុក្កមេន អរហត្តបដិលាភេនេវ ឥទញ្ច ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ អញ្ញេ ¶ ច បដិសម្ភិទាទិភេទា គុណា ឥជ្ឈន្តិ. តស្មា យថា បិឡន្ធនវិកតិំ កត្តុកាមោ សុវណ្ណការោ អគ្គិធមនាទីហិ សុវណ្ណំ មុទុំ កម្មញ្ញំ កត្វាវ ករោតិ, យថា ច ភាជនវិកតិំ កត្តុកាមោ កុម្ភការោ មត្តិកំ សុបរិមទ្ទិតំ មុទុំ កត្វា ករោតិ, ឯវមេវ អាទិកម្មិកេន ឥមេហិ ចុទ្ទសហាការេហិ ចិត្តំ បរិទមេត្វា ឆន្ទសីសចិត្តសីសវីរិយសីសវីមំសាសីសសមាបជ្ជនវសេន ចេវ អាវជ្ជនាទិវសីភាវវសេន ច មុទុំ កម្មញ្ញំ កត្វា ឥទ្ធិវិធាយ យោគោ ករណីយោ. បុព្ពហេតុសម្បន្នេន បន កសិណេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមត្តេ ចិណ្ណវសិនាបិ កាតុំ វដ្ដតិ. យថា បនេត្ថ យោគោ កាតព្ពោ, តំ វិធិំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិមាហ.

៣៦៨. តត្រាយំ បាឡិនយានុសារេនេវ វិនិច្ឆយកថា. តត្ថ សោតិ សោ អធិគតចតុត្ថជ្ឈានោ យោគី. ឯវន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានក្កមនិទស្សនមេតំ. ឥមិនា បឋមជ្ឈានាធិគមាទិនា កមេន ចតុត្ថជ្ឈានំ បដិលភិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. សមាហិតេតិ ឥមិនា ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតេ. ចិត្តេតិ រូបាវចរចិត្តេ. បរិសុទ្ធេតិអាទីសុ បន ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវេន បរិសុទ្ធេ. បរិសុទ្ធត្តាយេវ បរិយោទាតេ, បភស្សរេតិ វុត្តំ ហោតិ. សុខាទីនំ បច្ចយានំ ឃាតេន វិហតរាគាទិអង្គណត្តា អនង្គណេ. អនង្គណត្តាយេវ វិគតូបក្កិលេសេ. អង្គណេន ហិ តំ ចិត្តំ ឧបក្កិលិស្សតិ. សុភាវិតត្តា មុទុភូតេ, វសីភាវប្បត្តេតិ វុត្តំ ហោតិ. វសេ វត្តមានំ ហិ ចិត្តំ មុទុន្តិ វុច្ចតិ. មុទុត្តាយេវ ច កម្មនិយេ, កម្មក្ខមេ កម្មយោគ្គេតិ វុត្តំ ហោតិ. មុទុំ ហិ ចិត្តំ កម្មនិយំ ហោតិ សុទន្តមិវ សុវណ្ណំ, តញ្ច ឧភយម្បិ សុភាវិតត្តាយេវាតិ. យថាហ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ ភាវិតំ ពហុលីកតំ មុទុញ្ច ហោតិ កម្មនិយញ្ច, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, ចិត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ១.២២).

ឯតេសុ បរិសុទ្ធភាវាទីសុ ឋិតត្តា ឋិតេ. ឋិតត្តាយេវ អានេញ្ជប្បត្តេ, អចលេ និរិញ្ជនេតិ វុត្តំ ហោតិ. មុទុកម្មញ្ញភាវេន វា អត្តនោ វសេ ឋិតត្តា ឋិតេ. សទ្ធាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា អានេញ្ជប្បត្តេ ¶ . សទ្ធាបរិគ្គហិតំ ហិ ចិត្តំ អស្សទ្ធិយេន ន ឥញ្ជតិ. វីរិយបរិគ្គហិតំ កោសជ្ជេន ន ឥញ្ជតិ. សតិបរិគ្គហិតំ បមាទេន ន ឥញ្ជតិ. សមាធិបរិគ្គហិតំ ឧទ្ធច្ចេន ន ឥញ្ជតិ ¶ . បញ្ញាបរិគ្គហិតំ អវិជ្ជាយ ន ឥញ្ជតិ. ឱភាសគតំ កិលេសន្ធការេន ន ឥញ្ជតិ. ឥមេហិ ឆហិ ធម្មេហិ បរិគ្គហិតំ អានេញ្ជប្បត្តំ ហោតិ. ឯវំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ចិត្តំ អភិនីហារក្ខមំ ហោតិ អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយ.

អបរោ នយោ, ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតេ. នីវរណទូរភាវេន បរិសុទ្ធេ. វិតក្កាទិសមតិក្កមេន បរិយោទាតេ. ឈានបដិលាភបច្ចយានំ ឥច្ឆាវចរានំ អភាវេន អនង្គណេ. អភិជ្ឈាទីនំ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសានំ វិគមេន វិគតូបក្កិលេសេ. ឧភយម្បិ ចេតំ អនង្គណសុត្តវត្ថសុត្តានុសារេន (ម. និ. ១.៥៧ អាទយោ) វេទិតព្ពំ. វសិប្បត្តិយា មុទុភូតេ. ឥទ្ធិបាទភាវូបគមេន កម្មនិយេ. ភាវនាបារិបូរិយា បណីតភាវូបគមេន ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ. យថា អានេញ្ជប្បត្តំ ហោតិ, ឯវំ ឋិតេតិ អត្ថោ. ឯវម្បិ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ ចិត្តំ អភិនីហារក្ខមំ ហោតិ អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយ បាទកំ បទដ្ឋានភូតន្តិ.

ទសឥទ្ធិកថា

៣៦៩. ឥទ្ធិវិធាយ ចិត្តំ អភិនីហរតិ អភិនិន្នាមេតីតិ ឯត្ថ ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ, និប្ផត្តិអត្ថេន បដិលាភដ្ឋេន ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. យញ្ហិ និប្ផជ្ជតិ បដិលព្ភតិ ច, តំ ឥជ្ឈតីតិ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘កាមំ កាមយមានស្ស, តស្ស ចេតំ សមិជ្ឈតី’’តិ (សុ. និ. ៧៧២). តថា ‘‘នេក្ខម្មំ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, បដិហរតីតិ បាដិហារិយំ. អរហត្តមគ្គោ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, បដិហរតីតិ បាដិហារិយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.៣២).

អបរោ នយោ, ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ. ឧបាយសម្បទាយេតមធិវចនំ. ឧបាយសម្បទា ហិ ឥជ្ឈតិ អធិប្បេតផលប្បសវនតោ. យថាហ – ‘‘អយំ ខោ ចិត្តោ គហបតិ សីលវា កល្យាណធម្មោ, សចេ បណិទហិស្សតិ ‘អនាគតមទ្ធានំ រាជា អស្សំ ចក្កវត្តី’តិ, តស្ស ខោ អយំ ឥជ្ឈិស្សតិ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៥២).

អបរោ នយោ, ឯតាយ សត្តា ឥជ្ឈន្តីតិ ឥទ្ធិ. ឥជ្ឈន្តីតិ ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. សា ទសវិធា. យថាហ ‘‘កតិ ឥទ្ធិយោតិ ទស ឥទ្ធិយោ’’. បុន ចបរំ អាហ ‘‘កតមា ទស ឥទ្ធិយោ ¶ ? អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិ, វិកុព្ពនា ឥទ្ធិ, មនោមយា ឥទ្ធិ, ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ, សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ, អរិយា ឥទ្ធិ, កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ, បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ, វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ, តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.៩).

៣៧០. តត្ថ ‘‘បកតិយា ឯកោ ពហុកំ អាវជ្ជតិ. សតំ វា សហស្សំ វា សតសហស្សំ វា អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ ‘ពហុកោ ហោមី’’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០) ឯវំ វិភជិត្វា ទស្សិតា ឥទ្ធិ អធិដ្ឋានវសេន និប្ផន្នត្តា អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិ នាម.

៣៧១. ‘‘សោ បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា កុមារកវណ្ណំ វា ទស្សេតិ នាគវណ្ណំ វា…បេ… វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៣) ឯវំ អាគតា ឥទ្ធិ បកតិវណ្ណវិជហនវិការវសេន បវត្តត្តា វិកុព្ពនា ឥទ្ធិ នាម.

៣៧២. ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតិ រូបិំ មនោមយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.១៤) ឥមិនា នយេន អាគតា ឥទ្ធិ សរីរព្ភន្តរេ អញ្ញស្សេវ មនោមយស្ស សរីរស្ស និប្ផត្តិវសេន បវត្តត្តា មនោមយា ឥទ្ធិ នាម.

៣៧៣. ញាណុប្បត្តិតោ បន បុព្ពេ វា បច្ឆា វា តំខណេ វា ញាណានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចសញ្ញាយ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ…បេ… អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសានំ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ. អាយស្មតោ ពាក្កុលស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ. អាយស្មតោ សំកិច្ចស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ. អាយស្មតោ ភូតបាលស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៥).

តត្ថ អាយស្មា ពាក្កុលោ ទហរោវ មង្គលទិវសេ នទិយា ន្ហាបិយមានោ ធាតិយា បមាទេន សោតេ បតិតោ. តមេនំ មច្ឆោ គិលិត្វា ពារាណសីតិត្ថំ អគមាសិ. តត្រ តំ មច្ឆពន្ធោ គហេត្វា សេដ្ឋិភរិយាយ វិក្កិណិ. សា មច្ឆេ សិនេហំ ឧប្បាទេត្វា អហមេវ នំ បចិស្សាមីតិ ផាលេន្តី មច្ឆកុច្ឆិយំ សុវណ្ណពិម្ពំ វិយ ទារកំ ទិស្វា បុត្តោ មេ លទ្ធោតិ សោមនស្សជាតា អហោសិ. ឥតិ មច្ឆកុច្ឆិយំ អរោគភាវោ អាយស្មតោ ពាក្កុលស្ស ¶ បច្ឆិមភវិកស្ស តេន អត្តភាវេន បដិលភិតព្ពអរហត្តមគ្គញាណានុភាវេន ¶ និព្ពត្តត្តា ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម. វត្ថុ បន វិត្ថារេន កថេតព្ពំ.

សំកិច្ចត្ថេរស្ស បន គព្ភគតស្សេវ មាតា កាលមកាសិ. តស្សា ចិតកំ អារោបេត្វា សូលេហិ វិជ្ឈិត្វា ឈាបិយមានាយ ទារកោ សូលកោដិយា អក្ខិកូដេ បហារំ លភិត្វា សទ្ទំ អកាសិ. តតោ ទារកោ ជីវតីតិ ឱតារេត្វា កុច្ឆិំ ផាលេត្វា ទារកំ អយ្យិកាយ អទំសុ. សោ តាយ បដិជគ្គិតោ វុទ្ធិមន្វាយ បព្ពជិត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. ឥតិ វុត្តនយេនេវ ទារុចិតកាយ អរោគភាវោ អាយស្មតោ សំកិច្ចស្ស ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម.

ភូតបាលទារកស្ស បន បិតា រាជគហេ ទលិទ្ទមនុស្សោ. សោ ទារូនំ អត្ថាយ សកដេន អដវិំ គន្ត្វា ទារុភារំ កត្វា សាយំ នគរទ្វារសមីបំ បត្តោ. អថស្ស គោណា យុគំ ឱស្សជ្ជិត្វា នគរំ បវិសិំសុ. សោ សកដមូលេ បុត្តកំ និសីទាបេត្វា គោណានំ អនុបទំ គច្ឆន្តោ នគរមេវ បាវិសិ. តស្ស អនិក្ខន្តស្សេវ ទ្វារំ បិហិតំ. ទារកស្ស វាឡយក្ខានុចរិតេបិ ពហិនគរេ តិយាមរត្តិំ អរោគភាវោ វុត្តនយេនេវ ញាណវិប្ផារា ឥទ្ធិ នាម. វត្ថុ បន វិត្ថារេតព្ពំ.

៣៧៤. សមាធិតោ បុព្ពេ វា បច្ឆា វា តំខណេ វា សមថានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បឋមជ្ឈានេន នីវរណានំ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយា អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញាយ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ. អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ, អាយស្មតោ សញ្ជីវស្ស, អាយស្មតោ ខាណុកោណ្ឌញ្ញស្ស, ឧត្តរាយ ឧបាសិកាយ, សាមាវតិយា ឧបាសិកាយ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៦).

តត្ថ យទា អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន សទ្ធិំ កបោតកន្ទរាយំ វិហរតោ ជុណ្ហាយ រត្តិយា នវោរោបិតេហិ កេសេហិ អជ្ឈោកាសេ និសិន្នស្ស ឯកោ ទុដ្ឋយក្ខោ សហាយកេន យក្ខេន វារិយមានោបិ សីសេ បហារមទាសិ. យស្ស មេឃស្ស វិយ គជ្ជតោ ¶ សទ្ទោ អហោសិ. តទា ថេរោ តស្ស បហរណសមយេ សមាបត្តិំ អប្បេសិ. អថស្ស តេន បហារេន ន កោចិ អាពាធោ អហោសិ ¶ . អយំ តស្សាយស្មតោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ. វត្ថុ បន ឧទានេ (ឧទា. ៣៤) អាគតមេវ.

សញ្ជីវត្ថេរំ បន និរោធសមាបន្នំ កាលកតោតិ សល្លក្ខេត្វា គោបាលកាទយោ តិណកដ្ឋគោមយានិ សង្កឌ្ឍេត្វា អគ្គិំ អទំសុ. ថេរស្ស ចីវរេ អំសុមត្តម្បិ នជ្ឈាយិត្ថ. អយមស្ស អនុបុព្ពសមាបត្តិវសេន បវត្តសមថានុភាវនិព្ពត្តត្តា សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ. វត្ថុ បន សុត្តេ (ម. និ. ១.៥០៧) អាគតមេវ.

ខាណុកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ បន បកតិយាវ សមាបត្តិពហុលោ. សោ អញ្ញតរស្មិំ អរញ្ញេ រត្តិំ សមាបត្តិំ អប្បេត្វា និសីទិ. បញ្ចសតា ចោរា ភណ្ឌកំ ថេនេត្វា គច្ឆន្តា ‘‘ឥទានិ អម្ហាកំ អនុបថំ អាគច្ឆន្តា នត្ថី’’តិ វិស្សមិតុកាមា ភណ្ឌកំ ឱរោបយមានា ‘‘ខាណុកោ អយ’’ន្តិ មញ្ញមានា ថេរស្សេវ ឧបរិ សព្ពភណ្ឌកានិ ឋបេសុំ. តេសំ វិស្សមិត្វា គច្ឆន្តានំ បឋមំ ឋបិតភណ្ឌកស្ស គហណកាលេ កាលបរិច្ឆេទវសេន ថេរោ វុដ្ឋាសិ. តេ ថេរស្ស ចលនាការំ ទិស្វា ភីតា វិរវិំសុ. ថេរោ ‘‘មា ភាយិត្ថ ឧបាសកា, ភិក្ខុ អហ’’ន្តិ អាហ. តេ អាគន្ត្វា វន្ទិត្វា ថេរគតេន បសាទេន បព្ពជិត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.១). អយមេត្ថ បញ្ចហិ ភណ្ឌកសតេហិ អជ្ឈោត្ថដស្ស ថេរស្ស អាពាធាភាវោ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ.

ឧត្តរា បន ឧបាសិកា បុណ្ណសេដ្ឋិស្ស ធីតា. តស្សា សិរិមា នាម គណិកា ឥស្សាបកតា តត្តតេលកដាហំ សីសេ អាសិញ្ចិ. ឧត្តរា តំខណញ្ញេវ មេត្តំ សមាបជ្ជិ. តេលំ បោក្ខរបត្តតោ ឧទកពិន្ទុ វិយ វិវដ្ដមានំ អគមាសិ. អយមស្សា សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធិ. វត្ថុ បន វិត្ថារេតព្ពំ.

សាមាវតី នាម ឧទេនស្ស រញ្ញោ អគ្គមហេសី. មាគណ្ឌិយព្រាហ្មណោ អត្តនោ ធីតាយ អគ្គមហេសិដ្ឋានំ បត្ថយមានោ តស្សា វីណាយ អាសីវិសំ ¶ បក្ខិបាបេត្វា រាជានំ អាហ ‘‘មហារាជ, សាមាវតី តំ មារេតុកាមា វីណាយ អាសីវិសំ គហេត្វា បរិហរតី’’តិ. រាជា តំ ទិស្វា កុបិតោ សាមាវតិំ វធិស្សាមីតិ ធនុំ អារោបេត្វា វិសបីតំ ខុរប្បំ សន្នយ្ហិ. សាមាវតី សបរិវារា រាជានំ មេត្តាយ ផរិ. រាជា នេវ សរំ ខិបិតុំ ន ឱរោបេតុំ សក្កោន្តោ វេធមានោ អដ្ឋាសិ. តតោ នំ ទេវី អាហ ‘‘កិំ, មហារាជ, កិលមសី’’តិ? ‘‘អាម កិលមាមី’’តិ. ‘‘តេន ¶ ហិ ធនុំ ឱរោបេហី’’តិ. សរោ រញ្ញោ បាទមូលេយេវ បតិ. តតោ នំ ទេវី ‘‘មហារាជ, អប្បទុដ្ឋស្ស នប្បទុស្សិតព្ព’’ន្តិ ឱវទិ. ឥតិ រញ្ញោ សរំ មុញ្ចិតុំ អវិសហនភាវោ សាមាវតិយា ឧបាសិកាយ សមាធិវិប្ផារា ឥទ្ធីតិ.

៣៧៥. បដិក្កូលាទីសុ អប្បដិក្កូលសញ្ញិវិហារាទិកា បន អរិយា ឥទ្ធិ នាម. យថាហ – ‘‘កតមា អរិយា ឥទ្ធិ? ឥធ – ភិក្ខុ សចេ អាកង្ខតិ ‘បដិក្កូលេ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, អប្បដិក្កូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ…បេ… ឧបេក្ខកោ តត្ថ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៧). អយញ្ហិ ចេតោវសិប្បត្តានំ អរិយានំយេវ សម្ភវតោ អរិយា ឥទ្ធីតិ វុច្ចតិ.

ឯតាយ ហិ សមន្នាគតោ ខីណាសវោ ភិក្ខុ បដិក្កូលេ អនិដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ មេត្តាផរណំ វា ធាតុមនសិការំ វា ករោន្តោ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ. អប្បដិក្កូលេ ឥដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ អសុភផរណំ វា អនិច្ចន្តិ មនសិការំ វា ករោន្តោ បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ. តថា បដិក្កូលាបដិក្កូលេសុ តទេវ មេត្តាផរណំ វា ធាតុមនសិការំ វា ករោន្តោ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ. អប្បដិក្កូលបដិក្កូលេសុ ច តទេវ អសុភផរណំ វា អនិច្ចន្តិ មនសិការំ វា ករោន្តោ បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ. ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា នេវ សុមនោ ហោតីតិអាទិនា នយេន វុត្តំ បន ឆឡង្គុបេក្ខំ បវត្តយមានោ បដិក្កូលេ ច អប្បដិក្កូលេ ច តទុភយំ អភិនិវជ្ជិត្វា ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ. បដិសម្ភិទាយញ្ហិ ‘‘កថំ បដិក្កូលេ អប្បដិក្កូលសញ្ញី វិហរតិ? អនិដ្ឋស្មិំ វត្ថុស្មិំ មេត្តាយ វា ផរតិ ធាតុសោ វា ឧបសំហរតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.១៧) នយេន អយមេវ អត្ថោ វិភត្តោ. អយំ ចេតោវសិប្បត្តានំ អរិយានំយេវ សម្ភវតោ អរិយា ឥទ្ធីតិ វុច្ចតិ.

៣៧៦. បក្ខីអាទីនំ បន ¶ វេហាសគមនាទិកា កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ នាម. យថាហ – ‘‘កតមា កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ? សព្ពេសំ បក្ខីនំ សព្ពេសំ ទេវានំ ឯកច្ចានំ មនុស្សានំ ឯកច្ចានញ្ច វិនិបាតិកានំ អយំ កម្មវិបាកជា ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៨). ឯត្ថ ហិ សព្ពេសំ បក្ខីនំ ឈានំ វា វិបស្សនំ វា វិនាយេវ អាកាសេន គមនំ. តថា សព្ពេសំ ទេវានំ បឋមកប្បិកានញ្ច ឯកច្ចានំ មនុស្សានំ. តថា បិយង្ករមាតា (សំ. និ. ១.២៤០) យក្ខិនី ¶ ឧត្តរមាតា ផុស្សមិត្តា ធម្មគុត្តាតិ ឯវមាទីនំ ឯកច្ចានំ វិនិបាតិកានំ អាកាសេន គមនំ កម្មវិបាកជា ឥទ្ធីតិ.

៣៧៧. ចក្កវត្តិអាទីនំ វេហាសគមនាទិកា បន បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ នាម. យថាហ ‘‘កតមា បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ? រាជា ចក្កវត្តី វេហាសំ គច្ឆតិ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ អន្តមសោ អស្សពន្ធគោពន្ធបុរិសេ ឧបាទាយ. ជោតិកស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. ជដិលកស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. ឃោសិតស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. មេណ្ឌកស្ស គហបតិស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. បញ្ចន្នំ មហាបុញ្ញានំ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធី’’តិ. សង្ខេបតោ បន បរិបាកំ គតេ បុញ្ញសម្ភារេ ឥជ្ឈនកវិសេសោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ.

ឯត្ថ ច ជោតិកស្ស គហបតិស្ស បថវិំ ភិន្ទិត្វា មណិបាសាទោ ឧដ្ឋហិ. ចតុសដ្ឋិ ច កប្បរុក្ខាតិ អយមស្ស បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. ជដិលកស្ស អសីតិហត្ថោ សុវណ្ណបព្ពតោ និព្ពត្តិ. ឃោសិតស្ស សត្តសុ ឋានេសុ មារណត្ថាយ ឧបក្កមេ កតេបិ អរោគភាវោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. មេណ្ឌកស្ស ឯកករីសមត្តេ បទេសេ សត្តរតនមយានំ មេណ្ឌកានំ បាតុភាវោ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. បញ្ច មហាបុញ្ញា នាម មេណ្ឌកសេដ្ឋិ, តស្ស ភរិយា ចន្ទបទុមសិរី, បុត្តោ ធនញ្ចយសេដ្ឋិ, សុណិសា សុមនទេវី, ទាសោ បុណ្ណោ នាមាតិ. តេសុ សេដ្ឋិស្ស សីសំ ន្ហាតស្ស អាកាសំ ឧល្លោកនកាលេ អឌ្ឍតេឡសកោដ្ឋសហស្សានិ អាកាសតោ រត្តសាលីនំ បូរេន្តិ. ភរិយាយ នាឡិកោទនមត្តម្បិ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបវាសិកេ បរិវិសមានាយ ភត្តំ ន ខីយតិ. បុត្តស្ស សហស្សត្ថវិកំ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបវាសិកានម្បិ ទេន្តស្ស កហាបណា ន ខីយន្តិ. សុណិសាយ ឯកំ ¶ វីហិតុម្ពំ គហេត្វា សកលជម្ពុទីបវាសិកានម្បិ ភាជយមានាយ ធញ្ញំ ន ខីយតិ. ទាសស្ស ឯកេន នង្គលេន កសតោ ឥតោ សត្ត ឥតោ សត្តាតិ ចុទ្ទស មគ្គា ហោន្តិ. អយំ នេសំ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ.

៣៧៨. វិជ្ជាធរាទីនំ វេហាសគមនាទិកា បន វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ. យថាហ ‘‘កតមា វិជ្ជាមយា ឥទ្ធិ? វិជ្ជាធរា វិជ្ជំ បរិជបិត្វា វេហាសំ គច្ឆន្តិ. អាកាសេ អន្តលិក្ខេ ហត្ថិម្បិ ទស្សេន្តិ…បេ… វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៨).

៣៧៩. តេន តេន បន សម្មាបយោគេន តស្ស តស្ស កម្មស្ស ឥជ្ឈនំ តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ. យថាហ – ‘‘នេក្ខម្មេន កាមច្ឆន្ទស្ស បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ តត្ថ ¶ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធិ…បេ… អរហត្តមគ្គេន សព្ពកិលេសានំ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតីតិ តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៨). ឯត្ថ ច បដិបត្តិសង្ខាតស្សេវ សម្មាបយោគស្ស ទីបនវសេន បុរិមបាឡិសទិសាវ បាឡិ អាគតា. អដ្ឋកថាយំ បន សកដព្យូហាទិករណវសេន យំកិញ្ចិ សិប្បកម្មំ យំកិញ្ចិ វេជ្ជកម្មំ តិណ្ណំ ពេទានំ ឧគ្គហណំ តិណ្ណំ បិដកានំ ឧគ្គហណំ អន្តមសោ កសនវបនាទីនិ ឧបាទាយ តំ តំ កម្មំ កត្វា និព្ពត្តវិសេសោ តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគបច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធីតិ អាគតា. (១០)

ឥតិ ឥមាសុ ទសសុ ឥទ្ធីសុ ឥទ្ធិវិធាយាតិ ឥមស្មិំ បទេ អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិយេវ អាគតា. ឥមស្មិំ បនត្ថេ វិកុព្ពនាមនោមយាឥទ្ធិយោបិ ឥច្ឆិតព្ពា ឯវ.

៣៨០. ឥទ្ធិវិធាយាតិ ឥទ្ធិកោដ្ឋាសាយ, ឥទ្ធិវិកប្បាយ វា. ចិត្តំ អភិនីហរតិ អភិនិន្នាមេតីតិ សោ ភិក្ខុ វុត្តប្បការវសេន តស្មិំ ចិត្តេ អភិញ្ញាបាទកេ ជាតេ ឥទ្ធិវិធាធិគមត្ថាយ បរិកម្មចិត្តំ អភិនីហរតិ កសិណារម្មណតោ អបនេត្វា ឥទ្ធិវិធាភិមុខំ បេសេតិ. អភិនិន្នាមេតីតិ អធិគន្តព្ពឥទ្ធិបោណំ ឥទ្ធិបព្ភារំ ករោតិ. សោតិ សោ ឯវំ កតចិត្តាភិនីហារោ ភិក្ខុ. អនេកវិហិតន្តិ អនេកវិធំ នានប្បការកំ. ឥទ្ធិវិធន្តិ ឥទ្ធិកោដ្ឋាសំ. បច្ចនុភោតីតិ បច្ចនុភវតិ, ផុសតិ ¶ សច្ឆិករោតិ បាបុណាតីតិ អត្ថោ. ឥទានិស្ស អនេកវិហិតភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯកោបិ ហុត្វាតិ ឥទ្ធិករណតោ បុព្ពេ បកតិយា ឯកោបិ ហុត្វា. ពហុធា ហោតីតិ ពហូនំ សន្តិកេ ចង្កមិតុកាមោ វា សជ្ឈាយំ វា កត្តុកាមោ បញ្ហំ វា បុច្ឆិតុកាមោ ហុត្វា សតម្បិ សហស្សម្បិ ហោតិ. កថំ បនាយមេវំ ហោតិ? ឥទ្ធិយា ចតស្សោ ភូមិយោ ចត្តារោ បាទា អដ្ឋ បទានិ សោឡស ច មូលានិ សម្បាទេត្វា ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោ.

៣៨១. តត្ថ ចតស្សោ ភូមិយោតិ ចត្តារិ ឈានានិ វេទិតព្ពានិ. វុត្តញ្ហេតំ ធម្មសេនាបតិនា ‘‘ឥទ្ធិយា កតមា ចតស្សោ ភូមិយោ? វិវេកជភូមិ បឋមំ ឈានំ, បីតិសុខភូមិ ទុតិយំ ឈានំ, ឧបេក្ខាសុខភូមិ តតិយំ ឈានំ, អទុក្ខមសុខភូមិ ចតុត្ថំ ឈានំ. ឥទ្ធិយា ឥមា ចតស្សោ ភូមិយោ ឥទ្ធិលាភាយ ឥទ្ធិបដិលាភាយ ឥទ្ធិវិកុព្ពនតាយ ឥទ្ធិវិសវិតាយ ឥទ្ធិវសិតាយ ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយ សំវត្តន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.៩). ឯត្ថ ច បុរិមានិ តីណិ ឈានានិ យស្មា បីតិផរណេន ច សុខផរណេន ច សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វា ¶ លហុមុទុកម្មញ្ញកាយោ ឥទ្ធិំ បាបុណាតិ, តស្មា ឥមិនា បរិយាយេន ឥទ្ធិលាភាយ សំវត្តនតោ សម្ភារភូមិយោតិ វេទិតព្ពានិ. ចតុត្ថជ្ឈានំ បន ឥទ្ធិលាភាយ បកតិភូមិយេវ.

៣៨២. ចត្តារោ បាទាតិ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឥទ្ធិយា កតមេ ចត្តារោ បាទា? ឥធ ភិក្ខុ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ. វីរិយ… ចិត្ត… វីមំសាសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតិ. ឥទ្ធិយា ឥមេ ចត្តារោ បាទា ឥទ្ធិលាភាយ…បេ… ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយ សំវត្តន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.៩). ឯត្ថ ច ឆន្ទហេតុកោ ឆន្ទាធិកោ វា សមាធិ ឆន្ទសមាធិ. កត្តុកម្យតាឆន្ទំ អធិបតិំ ករិត្វា បដិលទ្ធសមាធិស្សេតំ អធិវចនំ. បធានភូតា សង្ខារា បធានសង្ខារា. ចតុកិច្ចសាធកស្ស សម្មប្បធានវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. សមន្នាគតន្តិ ឆន្ទសមាធិនា ច បធានសង្ខារេហិ ច ឧបេតំ. ឥទ្ធិបាទន្តិ និប្ផត្តិបរិយាយេន វា ឥជ្ឈនដ្ឋេន, ឥជ្ឈន្តិ ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥមិនា វា បរិយាយេន ឥទ្ធីតិ សង្ខំ គតានំ អភិញ្ញាចិត្តសម្បយុត្តានំ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារានំ ¶ អធិដ្ឋានដ្ឋេន បាទភូតំ សេសចិត្តចេតសិករាសិន្តិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឥទ្ធិបាទោតិ តថាភូតស្ស វេទនាក្ខន្ធោ…បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ (វិភ. ៤៣៤).

អថ វា បជ្ជតេ អនេនាតិ បាទោ. បាបុណីយតីតិ អត្ថោ. ឥទ្ធិយា បាទោ ឥទ្ធិបាទោ. ឆន្ទាទីនមេតំ អធិវចនំ. យថាហ – ‘‘ឆន្ទញ្ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ និស្សាយ លភតិ សមាធិំ, លភតិ ចិត្តស្សេកគ្គតំ, អយំ វុច្ចតិ ឆន្ទសមាធិ. សោ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ…បេ… បទហតិ, ឥមេ វុច្ចន្តិ បធានសង្ខារា. ឥតិ អយញ្ច ឆន្ទោ អយញ្ច ឆន្ទសមាធិ ឥមេ ច បធានសង្ខារា, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតោ ឥទ្ធិបាទោ’’តិ (សំ. និ. ៥.៨២៥). ឯវំ សេសិទ្ធិបាទេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៣៨៣. អដ្ឋ បទានីតិ ឆន្ទាទីនិ អដ្ឋ វេទិតព្ពានិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឥទ្ធិយា កតមានិ អដ្ឋ បទានិ? ឆន្ទញ្ចេ ភិក្ខុ និស្សាយ លភតិ សមាធិំ, លភតិ ចិត្តស្សេកគ្គតំ. ឆន្ទោ ន សមាធិ, សមាធិ ន ឆន្ទោ. អញ្ញោ ឆន្ទោ, អញ្ញោ សមាធិ. វីរិយញ្ចេ ភិក្ខុ… ចិត្តញ្ចេ ភិក្ខុ… វីមំសញ្ចេ ភិក្ខុ និស្សាយ លភតិ សមាធិំ, លភតិ ចិត្តស្សេកគ្គតំ. វីមំសា ន សមាធិ, សមាធិ ន វីមំសា. អញ្ញា វីមំសា, អញ្ញោ សមាធិ. ឥទ្ធិយា ឥមានិ អដ្ឋ បទានិ ឥទ្ធិលាភាយ…បេ… ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយ សំវត្តន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.៩). ឯត្ថ ហិ ឥទ្ធិមុប្បាទេតុកាមតាឆន្ទោ ¶ សមាធិនា ឯកតោ និយុត្តោវ ឥទ្ធិលាភាយ សំវត្តតិ; តថា វីរិយាទយោ. តស្មា ឥមានិ អដ្ឋ បទានិ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ.

៣៨៤. សោឡស មូលានីតិ សោឡសហិ អាការេហិ អានេញ្ជតា ចិត្តស្ស វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘ឥទ្ធិយា កតិ មូលានិ? សោឡស មូលានិ – អនោនតំ ចិត្តំ កោសជ្ជេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អនុន្នតំ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អនភិនតំ ចិត្តំ រាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អនបនតំ ចិត្តំ ព្យាបាទេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អនិស្សិតំ ចិត្តំ ទិដ្ឋិយា ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, អប្បដិពទ្ធំ ចិត្តំ ឆន្ទរាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, វិប្បមុត្តំ ចិត្តំ កាមរាគេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, វិសំយុត្តំ ចិត្តំ កិលេសេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, វិមរិយាទិកតំ ចិត្តំ កិលេសមរិយាទេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, ឯកត្តគតំ ចិត្តំ នានត្តកិលេសេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, សទ្ធាយ បរិគ្គហិតំ ¶ ចិត្តំ អស្សទ្ធិយេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, វីរិយេន បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ កោសជ្ជេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, សតិយា បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ បមាទេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, សមាធិនា បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ ឧទ្ធច្ចេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, បញ្ញាយ បរិគ្គហិតំ ចិត្តំ អវិជ្ជាយ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ, ឱភាសគតំ ចិត្តំ អវិជ្ជន្ធការេ ន ឥញ្ជតីតិ អានេញ្ជំ. ឥទ្ធិយា ឥមានិ សោឡស មូលានិ ឥទ្ធិលាភាយ…បេ… ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយ សំវត្តន្តី’’តិ (បដិ. ម. ៣.៩).

កាមញ្ច ឯស អត្ថោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិអាទិនាបិ សិទ្ធោយេវ, បឋមជ្ឈានាទីនំ បន ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទមូលភាវទស្សនត្ថំ បុន វុត្តោ. បុរិមោ ច សុត្តេសុ អាគតនយោ. អយំ បដិសម្ភិទាយំ. ឥតិ ឧភយត្ថ អសម្មោហត្ថម្បិ បុន វុត្តោ.

៣៨៥. ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោតិ ស្វាយមេតេ ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទភូតេ ធម្មេ សម្បាទេត្វា អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សចេ សតំ ឥច្ឆតិ ‘‘សតំ ហោមិ សតំ ហោមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតិ, អធិដ្ឋានចិត្តេន សហេវ សតំ ហោតិ. សហស្សាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សចេ ឯវំ ន ឥជ្ឈតិ បុន បរិកម្មំ កត្វា ទុតិយម្បិ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សំយុត្តដ្ឋកថាយំ ហិ ឯកវារំ ទ្វេវារំ សមាបជ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. តត្ថ បាទកជ្ឈានចិត្តំ និមិត្តារម្មណំ. បរិកម្មចិត្តានិ សតារម្មណានិ វា សហស្សារម្មណានិ វា, តានិ ច ខោ វណ្ណវសេន, នោ បណ្ណត្តិវសេន. អធិដ្ឋានចិត្តម្បិ តថេវ សតារម្មណំ ¶ វា សហស្សារម្មណំ វា. តំ បុព្ពេ វុត្តំ អប្បនាចិត្តមិវ គោត្រភុអនន្តរំ ឯកមេវ ឧប្បជ្ជតិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានិកំ.

៣៨៦. យម្បិ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តំ ‘‘បកតិយា ឯកោ ពហុកំ អាវជ្ជតិ សតំ វា សហស្សំ វា សតសហស្សំ វា, អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ ‘ពហុកោ ហោមី’តិ, ពហុកោ ហោតិ, យថា អាយស្មា ចូឡបន្ថកោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០). តត្រាបិ អាវជ្ជតីតិ បរិកម្មវសេនេវ វុត្តំ. អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ អភិញ្ញាញាណវសេន វុត្តំ. តស្មា ពហុកំ អាវជ្ជតិ, តតោ តេសម្បិ បរិកម្មចិត្តានំ អវសានេ សមាបជ្ជតិ, សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហិត្វា បុន ពហុកោ ហោមីតិ អាវជ្ជិត្វា តតោ បរំ បវត្តានំ តិណ្ណំ ចតុន្នំ វា បុព្ពភាគចិត្តានំ អនន្តរា ឧប្បន្នេន សន្និដ្ឋាបនវសេន អធិដ្ឋានន្តិ ¶ លទ្ធនាមេន ឯកេនេវ អភិញ្ញាញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

យំ បន វុត្តំ ‘‘យថា អាយស្មា ចូឡបន្ថកោ’’តិ, តំ ពហុធាភាវស្ស កាយសក្ខិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តំ បន វត្ថុនា ទីបេតព្ពំ. តេ កិរ ទ្វេភាតរោ បន្ថេ ជាតត្តា បន្ថកាតិ នាមំ លភិំសុ. តេសំ ជេដ្ឋោ មហាបន្ថកោ, សោ បព្ពជិត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិ. អរហា ហុត្វា ចូឡបន្ថកំ បព្ពាជេត្វា –

បទុមំ យថា កោកនទំ សុគន្ធំ, បាតោ សិយា ផុល្លមវីតគន្ធំ;

អង្គីរសំ បស្ស វិរោចមានំ, តបន្តមាទិច្ចមិវន្តលិក្ខេតិ. (អ. និ. ៥.១៩៥) –

ឥមំ គាថំ អទាសិ. សោ តំ ចតូហិ មាសេហិ បគុណំ កាតុំ នាសក្ខិ. អថ នំ ថេរោ អភព្ពោ ត្វំ សាសនេតិ វិហារតោ នីហរិ. តស្មិញ្ច កាលេ ថេរោ ភត្តុទ្ទេសកោ ហោតិ. ជីវកោ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, ភគវតា សទ្ធិំ បញ្ចភិក្ខុសតានិ គហេត្វា អម្ហាកំ គេហេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ អាហ. ថេរោបិ ឋបេត្វា ចូឡបន្ថកំ សេសានំ អធិវាសេមីតិ អធិវាសេសិ.

ចូឡបន្ថកោ ទ្វារកោដ្ឋកេ ឋត្វា រោទតិ. ភគវា ទិព្ពចក្ខុនា ទិស្វា តំ ឧបសង្កមិត្វា កស្មា រោទសីតិ អាហ. សោ តំ បវត្តិមាចិក្ខិ. ភគវា ន សជ្ឈាយំ កាតុំ អសក្កោន្តោ មម ¶ សាសនេ អភព្ពោ នាម ហោតិ, មា សោចិ ភិក្ខូតិ តំ ពាហាយំ គហេត្វា វិហារំ បវិសិត្វា ឥទ្ធិយា បិលោតិកខណ្ឌំ អភិនិម្មិនិត្វា អទាសិ, ហន្ទ ភិក្ខុ ឥមំ បរិមជ្ជន្តោ រជោហរណំ រជោហរណន្តិ បុនប្បុនំ សជ្ឈាយំ ករោហីតិ. តស្ស តថា ករោតោ តំ កាឡវណ្ណំ អហោសិ. សោ បរិសុទ្ធំ វត្ថំ, នត្ថេត្ថ ទោសោ, អត្តភាវស្ស បនាយំ ទោសោតិ សញ្ញំ បដិលភិត្វា បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ញាណំ ឱតារេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អនុលោមតោ គោត្រភុសមីបំ បាបេសិ. អថស្ស ភគវា ឱភាសគាថា អភាសិ –

‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,

រាគស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វា បណ្ឌិតា,

វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ.

‘‘ទោសោ ¶ …បេ….

‘‘មោហោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ,

មោហស្សេតំ អធិវចនំ រជោតិ;

ឯតំ រជំ វិប្បជហិត្វា បណ្ឌិតា,

វិហរន្តិ តេ វិគតរជស្ស សាសនេ’’តិ. (មហានិ. ២០៩);

តស្ស គាថាបរិយោសានេ ចតុបដិសម្ភិទាឆឡភិញ្ញាបរិវារា នវ លោកុត្តរធម្មា ហត្ថគតាវ អហេសុំ.

សត្ថា ទុតិយទិវសេ ជីវកស្ស គេហំ អគមាសិ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន. អថ ទក្ខិណោទកាវសានេ យាគុយា ទិយ្យមានាយ ហត្ថេន បត្តំ បិទហិ. ជីវកោ កិំ ភន្តេតិ បុច្ឆិ. វិហារេ ឯកោ ភិក្ខុ អត្ថីតិ. សោ បុរិសំ បេសេសិ ‘‘គច្ឆ, អយ្យំ គហេត្វា សីឃំ ឯហី’’តិ. វិហារតោ និក្ខន្តេ បន ភគវតិ,

សហស្សក្ខត្តុមត្តានំ ¶ , និម្មិនិត្វាន បន្ថកោ;

និសីទម្ពវនេ រម្មេ, យាវ កាលប្បវេទនាតិ. (ថេរគា. ៥៦៣);

អថ សោ បុរិសោ គន្ត្វា កាសាវេហិ ឯកបជ្ជោតំ អារាមំ ទិស្វា អាគន្ត្វា ភិក្ខូហិ ភរិតោ ភន្តេ អារាមោ, នាហំ ជានាមិ កតមោ សោ អយ្យោតិ អាហ. តតោ នំ ភគវា អាហ ‘‘គច្ឆ យំ បឋមំ បស្សសិ, តំ ចីវរកណ្ណេ គហេត្វា ‘សត្ថា តំ អាមន្តេតី’តិ វត្វា អានេហី’’តិ. សោ តំ គន្ត្វា ថេរស្សេវ ចីវរកណ្ណេ អគ្គហេសិ. តាវទេវ សព្ពេបិ និម្មិតា អន្តរធាយិំសុ. ថេរោ ‘‘គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ តំ ឧយ្យោជេត្វា មុខធោវនាទិសរីរកិច្ចំ និដ្ឋបេត្វា បឋមតរំ គន្ត្វា បត្តាសនេ និសីទិ. ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘យថា អាយស្មា ចូឡបន្ថកោ’’តិ.

តត្រ យេ តេ ពហូ និម្មិតា តេ អនិយមេត្វា និម្មិតត្តា ឥទ្ធិមតា សទិសាវ ហោន្តិ. ឋាននិសជ្ជាទីសុ វា ភាសិតតុណ្ហីភាវាទីសុ វា យំ យំ ឥទ្ធិមា ករោតិ, តំ តទេវ ករោន្តិ. សចេ បន នានាវណ្ណេ កាតុកាមោ ហោតិ, កេចិ បឋមវយេ, កេចិ មជ្ឈិមវយេ, កេចិ បច្ឆិមវយេ, តថា ¶ ទីឃកេសេ, ឧបឌ្ឍមុណ្ឌេ, មុណ្ឌេ, មិស្សកេសេ, ឧបឌ្ឍរត្តចីវរេ, បណ្ឌុកចីវរេ, បទភាណធម្មកថាសរភញ្ញបញ្ហបុច្ឆនបញ្ហវិស្សជ្ជនរជនបចនចីវរសិព្ពនធោវនាទីនិ ករោន្តេ អបរេបិ វា នានប្បការកេ កាតុកាមោ ហោតិ, តេន បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ឯត្តកា ភិក្ខូ បឋមវយា ហោន្តូតិអាទិនា នយេន បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អធិដ្ឋានចិត្តេន សទ្ធិំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតប្បការាយេវ ហោន្តីតិ. ឯស នយោ ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតីតិអាទីសុ.

អយំ បន វិសេសោ, ឥមិនា ភិក្ខុនា ឯវំ ពហុភាវំ និម្មិនិត្វា បុន ‘‘ឯកោវ ហុត្វា ចង្កមិស្សាមិ, សជ្ឈាយំ ករិស្សាមិ, បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា វា, ‘‘អយំ វិហារោ អប្បភិក្ខុកោ, សចេ កេចិ អាគមិស្សន្តិ ‘កុតោ ឥមេ ឯត្តកា ឯកសទិសា ភិក្ខូ, អទ្ធា ថេរស្ស ឯស អានុភាវោ’តិ មំ ជានិស្សន្តី’’តិ អប្បិច្ឆតាយ វា អន្តរាវ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ ឥច្ឆន្តេន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អធិដ្ឋានចិត្តេន សទ្ធិំយេវ ឯកោ ហោតិ. ឯវំ អករោន្តោ បន យថា បរិច្ឆិន្នកាលវសេន សយមេវ ឯកោ ហោតិ.

៣៨៧. អាវិភាវំ តិរោភាវន្តិ ឯត្ថ អាវិភាវំ ករោតិ តិរោភាវំ ករោតីតិ អយមត្ថោ ¶ . ឥទមេវ ហិ សន្ធាយ បដិសម្ភិទាយំ វុត្តំ ‘‘អាវិភាវន្តិ កេនចិ អនាវដំ ហោតិ អប្បដិច្ឆន្នំ វិវដំ បាកដំ. តិរោភាវន្តិ កេនចិ អាវដំ ហោតិ បដិច្ឆន្នំ បិហិតំ បដិកុជ្ជិត’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.១១). តត្រាយំ ឥទ្ធិមា អាវិភាវំ កាតុកាមោ អន្ធការំ វា អាលោកំ ករោតិ, បដិច្ឆន្នំ វា វិវដំ, អនាបាថំ វា អាបាថំ ករោតិ. កថំ? អយញ្ហិ យថា បដិច្ឆន្នោបិ ទូរេ ឋិតោបិ វា ទិស្សតិ, ឯវំ អត្តានំ វា បរំ វា កាតុកាមោ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ឥទំ អន្ធការដ្ឋានំ អាលោកជាតំ ហោតូតិ វា, ឥទំ បដិច្ឆន្នំ វិវដំ ហោតូតិ វា, ឥទំ អនាបាថំ អាបាថំ ហោតូតិ វា អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតិ, សហ អធិដ្ឋានចិត្តេន យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. បរេ ទូរេ ឋិតាបិ បស្សន្តិ. សយម្បិ បស្សិតុកាមោ បស្សតិ.

៣៨៨. ឯតំ ¶ បន បាដិហារិយំ កេន កតបុព្ពន្តិ? ភគវតា. ភគវា ហិ ចូឡសុភទ្ទាយ និមន្តិតោ វិស្សកម្មុនា និម្មិតេហិ បញ្ចហិ កូដាគារសតេហិ សាវត្ថិតោ សត្តយោជនព្ភន្តរំ សាកេតំ គច្ឆន្តោ យថា សាកេតនគរវាសិនោ សាវត្ថិវាសិកេ, សាវត្ថិវាសិនោ ច សាកេតវាសិកេ បស្សន្តិ, ឯវំ អធិដ្ឋាសិ. នគរមជ្ឈេ ច ឱតរិត្វា បថវិំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា យាវ អវីចិំ អាកាសញ្ច ទ្វិធា វិយូហិត្វា យាវ ព្រហ្មលោកំ ទស្សេសិ.

ទេវោរោហណេនបិ ច អយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ. ភគវា កិរ យមកបាដិហារិយំ កត្វា ចតុរាសីតិបាណសហស្សានិ ពន្ធនា បមោចេត្វា អតីតា ពុទ្ធា យមកបាដិហារិយាវសានេ កុហិំ គតាតិ អាវជ្ជិត្វា តាវតិំសភវនំ គតាតិ អទ្ទស. អថេកេន បាទេន បថវីតលំ អក្កមិត្វា ទុតិយំ យុគន្ធរបព្ពតេ បតិដ្ឋបេត្វា បុន បុរិមបាទំ ឧទ្ធរិត្វា សិនេរុមត្ថកំ អក្កមិត្វា តត្ថ បណ្ឌុកម្ពលសិលាតលេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា សន្និបតិតានំ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតានំ អាទិតោ បដ្ឋាយ អភិធម្មកថំ អារភិ. ភិក្ខាចារវេលាយ និម្មិតពុទ្ធំ មាបេសិ. សោ ធម្មំ ទេសេតិ. ភគវា នាគលតាទន្តកដ្ឋំ ខាទិត្វា អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា ឧត្តរកុរូសុ បិណ្ឌបាតំ គហេត្វា អនោតត្តទហតីរេ បរិភុញ្ជតិ. សារិបុត្តត្ថេរោ តត្ថ គន្ត្វា ភគវន្តំ វន្ទតិ. ភគវា អជ្ជ ឯត្តកំ ធម្មំ ទេសេសិន្តិ ថេរស្ស នយំ ទេតិ. ឯវំ តយោ មាសេ អព្ពោច្ឆិន្នំ អភិធម្មកថំ កថេសិ. តំ សុត្វា អសីតិកោដិទេវតានំ ធម្មាភិសមយោ អហោសិ.

យមកបាដិហារិយេ សន្និបតិតាបិ ទ្វាទសយោជនា បរិសា ភគវន្តំ បស្សិត្វាវ គមិស្សាមាតិ ¶ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា អដ្ឋាសិ. តំ ចូឡអនាថបិណ្ឌិកសេដ្ឋិយេវ សព្ពបច្ចយេហិ ឧបដ្ឋាសិ. មនុស្សា កុហិំ ភគវាតិ ជាននត្ថាយ អនុរុទ្ធត្ថេរំ យាចិំសុ. ថេរោ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា អទ្ទស ទិព្ពេន ចក្ខុនា តត្ថ វស្សូបគតំ ភគវន្តំ ទិស្វា អារោចេសិ.

តេ ភគវតោ វន្ទនត្ថាយ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ យាចិំសុ. ថេរោ បរិសមជ្ឈេយេវ មហាបថវិយំ និមុជ្ជិត្វា សិនេរុបព្ពតំ និព្ពិជ្ឈិត្វា តថាគតបាទមូលេ ¶ ភគវតោ បាទេ វន្ទមានោវ ឧម្មុជ្ជិត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច ‘‘ជម្ពុទីបវាសិនោ, ភន្តេ, ភគវតោ បាទេ វន្ទិត្វា បស្សិត្វាវ គមិស្សាមាតិ វទន្តី’’តិ. ភគវា អាហ ‘‘កុហិំ បន តេ, មោគ្គល្លាន, ឯតរហិ ជេដ្ឋភាតា ធម្មសេនាបតី’’តិ? ‘‘សង្កស្សនគរេ ភន្តេ’’តិ. ‘‘មោគ្គល្លាន, មំ ទដ្ឋុកាមា ស្វេ សង្កស្សនគរំ អាគច្ឆន្តុ, អហំ ស្វេ មហាបវារណបុណ្ណមាសីឧបោសថទិវសេ សង្កស្សនគរេ ឱតរិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ថេរោ ទសពលំ វន្ទិត្វា អាគតមគ្គេនេវ ឱរុយ្ហ មនុស្សានំ សន្តិកំ សម្បាបុណិ. គមនាគមនកាលេ ច យថា នំ មនុស្សា បស្សន្តិ, ឯវំ អធិដ្ឋាសិ. ឥទំ តាវេត្ថ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ អាវិភាវបាដិហារិយំ អកាសិ.

សោ ឯវំ អាគតោ តំ បវត្តិំ អារោចេត្វា ‘‘ទូរន្តិ សញ្ញំ អកត្វា កតបាតរាសាវ និក្ខមថា’’តិ អាហ. ភគវា សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ អារោចេសិ ‘‘មហារាជ, ស្វេ មនុស្សលោកំ គច្ឆាមី’’តិ. ទេវរាជា វិស្សកម្មំ អាណាបេសិ ‘‘តាត, ស្វេ ភគវា មនុស្សលោកំ គន្តុកាមោ, តិស្សោ សោបានបន្តិយោ មាបេហិ ឯកំ កនកមយំ, ឯកំ រជតមយំ, ឯកំ មណិមយ’’ន្តិ. សោ តថា អកាសិ. ភគវា ទុតិយទិវសេ សិនេរុមុទ្ធនិ ឋត្វា បុរត្ថិមលោកធាតុំ ឱលោកេសិ, អនេកានិ ចក្កវាឡសហស្សានិ វិវដានិ ហុត្វា ឯកង្គណំ វិយ បកាសិំសុ. យថា ច បុរត្ថិមេន, ឯវំ បច្ឆិមេនបិ ឧត្តរេនបិ ទក្ខិណេនបិ សព្ពំ វិវដមទ្ទស. ហេដ្ឋាបិ យាវ អវីចិ, ឧបរិ យាវ អកនិដ្ឋភវនំ, តាវ អទ្ទស.

តំ ទិវសំ កិរ លោកវិវរណំ នាម អហោសិ. មនុស្សាបិ ទេវេ បស្សន្តិ, ទេវាបិ មនុស្សេ. តត្ថ នេវ មនុស្សា ឧទ្ធំ ឧល្លោកេន្តិ, ន ទេវា អធោ ឱលោកេន្តិ, សព្ពេ សម្មុខាវ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ. ភគវា មជ្ឈេ មណិមយេន សោបានេន ឱតរតិ, ឆកាមាវចរទេវា វាមបស្សេ កនកមយេន, សុទ្ធាវាសា ច មហាព្រហ្មា ច ទក្ខិណបស្សេ រជតមយេន. ទេវរាជា បត្តចីវរំ អគ្គហេសិ, មហាព្រហ្មា តិយោជនិកំ សេតច្ឆត្តំ, សុយាមោ វាឡពីជនិំ, បញ្ចសិខោ គន្ធព្ពបុត្តោ ¶ តិគាវុតមត្តំ ពេឡុវបណ្ឌុវីណំ គហេត្វា តថាគតស្ស បូជំ ករោន្តោ ឱតរតិ. តំទិវសំ ភគវន្តំ ទិស្វា ពុទ្ធភាវាយ បិហំ អនុប្បាទេត្វា ឋិតសត្តោ នាម នត្ថិ. ឥទមេត្ថ ភគវា អាវិភាវបាដិហារិយំ អកាសិ.

អបិច ¶ តម្ពបណ្ណិទីបេ តលង្គរវាសី ធម្មទិន្នត្ថេរោបិ តិស្សមហាវិហារេ ចេតិយង្គណស្មិំ និសីទិត្វា ‘‘តីហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ អបណ្ណកបដិបទំ បដិបន្នោ ហោតី’’តិ អបណ្ណកសុត្តំ (អ. និ. ៣.១៦) កថេន្តោ ហេដ្ឋាមុខំ ពីជនិំ អកាសិ, យាវ អវីចិតោ ឯកង្គណំ អហោសិ. តតោ ឧបរិមុខំ អកាសិ, យាវ ព្រហ្មលោកា ឯកង្គណំ អហោសិ. ថេរោ និរយភយេន តជ្ជេត្វា សគ្គសុខេន ច បលោភេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. កេចិ សោតាបន្នា អហេសុំ, កេចិ សកទាគាមី អនាគាមី អរហន្តោតិ.

៣៨៩. តិរោភាវំ កាតុកាមោ បន អាលោកំ វា អន្ធការំ ករោតិ, អប្បដិច្ឆន្នំ វា បដិច្ឆន្នំ, អាបាថំ វា អនាបាថំ ករោតិ. កថំ? អយញ្ហិ យថា អប្បដិច្ឆន្នោបិ សមីបេ ឋិតោបិ វា ន ទិស្សតិ, ឯវំ អត្តានំ វា បរំ វា កាតុកាមោ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឥទំ អាលោកដ្ឋានំ អន្ធការំ ហោតូ’’តិ វា, ‘‘ឥទំ អប្បដិច្ឆន្នំ បដិច្ឆន្នំ ហោតូ’’តិ វា, ‘‘ឥទំ អាបាថំ អនាបាថំ ហោតូ’’តិ វា អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតិ. សហ អធិដ្ឋានចិត្តេន យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. បរេ សមីបេ ឋិតាបិ ន បស្សន្តិ. សយម្បិ អបស្សិតុកាមោ ន បស្សតិ.

៣៩០. ឯតំ បន បាដិហារិយំ កេន កតបុព្ពន្តិ? ភគវតា. ភគវា ហិ យសំ កុលបុត្តំ សមីបេ និសិន្នំយេវ យថា នំ បិតា ន បស្សតិ, ឯវមកាសិ. តថា វីសយោជនសតំ មហាកប្បិនស្ស បច្ចុគ្គមនំ កត្វា តំ អនាគាមិផលេ, អមច្ចសហស្សញ្ចស្ស សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា, តស្ស អនុមគ្គំ អាគតា សហស្សិត្ថិបរិវារា អនោជាទេវី អាគន្ត្វា សមីបេ និសិន្នាបិ យថា សបរិសំ រាជានំ ន បស្សតិ, តថា កត្វា ‘‘អបិ, ភន្តេ, រាជានំ បស្សថា’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ បន តេ រាជានំ គវេសិតុំ វរំ, ឧទាហុ អត្តាន’’ន្តិ? ‘‘អត្តានំ, ភន្តេ’’តិ វត្វា និសិន្នាយ តស្សា តថា ធម្មំ ទេសេសិ, យថា សា សទ្ធិំ ឥត្ថិសហស្សេន សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ, អមច្ចា អនាគាមិផលេ, រាជា អរហត្តេតិ. អបិច តម្ពបណ្ណិទីបំ ¶ ¶ អាគតទិវសេ យថា អត្តនា សទ្ធិំ អាគតេ អវសេសេ រាជា ន បស្សតិ, ឯវំ ករោន្តេន មហិន្ទត្ថេរេនាបិ ឥទំ កតមេវ (បារា. អដ្ឋ. ១.តតិយសង្គីតិកថា).

៣៩១. អបិច សព្ពម្បិ បាកដំ បាដិហារិយំ អាវិភាវំ នាម. អបាកដបាដិហារិយំ តិរោភាវំ នាម. តត្ថ បាកដបាដិហារិយេ ឥទ្ធិបិ បញ្ញាយតិ ឥទ្ធិមាបិ. តំ យមកបាដិហារិយេន ទីបេតព្ពំ. តត្រ ហិ ‘‘ឥធ តថាគតោ យមកបាដិហារិយំ ករោតិ អសាធារណំ សាវកេហិ. ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១១៦) ឯវំ ឧភយំ បញ្ញាយិត្ថ. អបាកដបាដិហារិយេ ឥទ្ធិយេវ បញ្ញាយតិ, ន ឥទ្ធិមា. តំ មហកសុត្តេន (សំ. និ. ៤.៣៤៦) ច ព្រហ្មនិមន្តនិកសុត្តេន (ម. និ. ១.៥០១ អាទយោ) ច ទីបេតព្ពំ. តត្រ ហិ អាយស្មតោ ច មហកស្ស, ភគវតោ ច ឥទ្ធិយេវ បញ្ញាយិត្ថ, ន ឥទ្ធិមា.

យថាហ –

‘‘ឯកមន្តំ និសិន្នោ ខោ ចិត្តោ គហបតិ អាយស្មន្តំ មហកំ ឯតទវោច ‘សាធុ មេ, ភន្តេ, អយ្យោ មហកោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេតូ’តិ. តេន ហិ ត្វំ គហបតិ អាឡិន្ទេ ឧត្តរាសង្គំ បញ្ញាបេត្វា តិណកលាបំ ឱកាសេហីតិ. ‘ឯវំ, ភន្តេ’តិ ខោ ចិត្តោ គហបតិ អាយស្មតោ មហកស្ស បដិស្សុត្វា អាឡិន្ទេ ឧត្តរាសង្គំ បញ្ញាបេត្វា តិណកលាបំ ឱកាសេសិ. អថ ខោ អាយស្មា មហកោ វិហារំ បវិសិត្វា តថារូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខាសិ, យថា តាលច្ឆិគ្គឡេន ច អគ្គឡន្តរិកាយ ច អច្ចិ និក្ខមិត្វា តិណានិ ឈាបេសិ, ឧត្តរាសង្គំ ន ឈាបេសី’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤៦).

យថា ចាហ –

‘‘អថ ខ្វាហំ, ភិក្ខវេ, តថារូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខាសិំ ‘ឯត្តាវតា ព្រហ្មា ច ព្រហ្មបរិសា ច ព្រហ្មបារិសជ្ជា ច សទ្ទញ្ច មេ សោស្សន្តិ, ន ច មំ ទក្ខិស្សន្តី’តិ អន្តរហិតោ ឥមំ គាថំ អភាសិំ –

‘ភវេ ¶ ¶ វាហំ ភយំ ទិស្វា, ភវញ្ច វិភវេសិនំ;

ភវំ នាភិវទិំ កិញ្ចិ, នន្ទិញ្ច ន ឧបាទិយិ’’’ន្តិ. (ម. និ. ១.៥០៤);

៣៩២. តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ សេយ្យថាបិ អាកាសេតិ ឯត្ថ តិរោកុដ្ដន្តិ បរកុដ្ដំ, កុដ្ដស្ស បរភាគន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ ឥតរេសុ. កុដ្ដោតិ ច គេហភិត្តិយា ឯតមធិវចនំ. បាការោតិ គេហវិហារគាមាទីនំ បរិក្ខេបបាការោ. បព្ពតោតិ បំសុបព្ពតោ វា បាសាណបព្ពតោ វា. អសជ្ជមានោតិ អលគ្គមានោ. សេយ្យថាបិ អាកាសេតិ អាកាសេ វិយ. ឯវំ គន្តុកាមេន បន អាកាសកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ កុដ្ដំ វា បាការំ វា សិនេរុចក្កវាឡេសុបិ អញ្ញតរំ បព្ពតំ វា អាវជ្ជិត្វា កតបរិកម្មេន អាកាសោ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតព្ពោ. អាកាសោយេវ ហោតិ. អធោ ឱតរិតុកាមស្ស, ឧទ្ធំ វា អារោហិតុកាមស្ស សុសិរោ ហោតិ, វិនិវិជ្ឈិត្វា គន្តុកាមស្ស ឆិទ្ទោ. សោ តត្ថ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ.

តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ បនេត្ថាហ – ‘‘អាកាសកសិណសមាបជ្ជនំ, អាវុសោ, កិមត្ថិយំ, កិំ ហត្ថិអស្សាទីនិ អភិនិម្មិនិតុកាមោ ហត្ថិអស្សាទិ កសិណានិ សមាបជ្ជតិ, ននុ យត្ថ កត្ថចិ កសិណេ បរិកម្មំ កត្វា អដ្ឋសមាបត្តិវសីភាវោយេវ បមាណំ. យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តទេវ ហោតី’’តិ. ភិក្ខូ អាហំសុ – ‘‘បាឡិយា, ភន្តេ, អាកាសកសិណំយេវ អាគតំ, តស្មា អវស្សមេតំ វត្តព្ព’’ន្តិ. តត្រាយំ បាឡិ –

‘‘បកតិយា អាកាសកសិណសមាបត្តិយា លាភី ហោតិ. តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អាវជ្ជតិ. អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ – ‘អាកាសោ ហោតូ’តិ. អាកាសោ ហោតិ. តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ. យថា មនុស្សា បកតិយា អនិទ្ធិមន្តោ កេនចិ អនាវដេ អបរិក្ខិត្តេ អសជ្ជមានា គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អសជ្ជមានោ គច្ឆតិ, សេយ្យថាបិ អាកាសេ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១១).

សចេ ¶ បនស្ស ភិក្ខុនោ អធិដ្ឋហិត្វា គច្ឆន្តស្ស អន្តរា បព្ពតោ វា រុក្ខោ វា ឧដ្ឋេតិ, កិំ បុន សមាបជ្ជិត្វា អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ? ទោសោ នត្ថិ. បុន សមាបជ្ជិត្វា អធិដ្ឋានំ ហិ ¶ ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកេ និស្សយគ្គហណសទិសំ ហោតិ. ឥមិនា ច បន ភិក្ខុនា អាកាសោ ហោតូតិ អធិដ្ឋិតត្តា អាកាសោ ហោតិយេវ. បុរិមាធិដ្ឋានពលេនេវ ចស្ស អន្តរា អញ្ញោ បព្ពតោ វា រុក្ខោ វា ឧតុមយោ ឧដ្ឋហិស្សតីតិ អដ្ឋានមេវេតំ. អញ្ញេន ឥទ្ធិមតា និម្មិតេ បន បឋមនិម្មានំ ពលវំ ហោតិ. ឥតរេន តស្ស ឧទ្ធំ វា អធោ វា គន្តព្ពំ.

៣៩៣. បថវិយាបិ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជន្តិ ឯត្ថ ឧម្មុជ្ជន្តិ ឧដ្ឋានំ វុច្ចតិ. និមុជ្ជន្តិ សំសីទនំ. ឧម្មុជ្ជញ្ច និមុជ្ជញ្ច ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ. ឯវំ កាតុកាមេន អាបោកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា ឧដ្ឋាយ ឯត្តកេ ឋានេ បថវី ឧទកំ ហោតូតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សហ អធិដ្ឋានេន យថា បរិច្ឆិន្នេ ឋានេ បថវី ឧទកមេវ ហោតិ. សោ តត្ថ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោតិ. តត្រាយំ បាឡិ –

‘‘បកតិយា អាបោកសិណសមាបត្តិយា លាភី ហោតិ. បថវិំ អាវជ្ជតិ. អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ – ‘ឧទកំ ហោតូ’តិ. ឧទកំ ហោតិ. សោ បថវិយា ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោតិ. យថា មនុស្សា បកតិយា អនិទ្ធិមន្តោ ឧទកេ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោន្តិ, ឯវមេវ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ បថវិយា ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោតិ, សេយ្យថាបិ ឧទកេ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១១).

ន កេវលញ្ច ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជមេវ, ន្ហានបានមុខធោវនភណ្ឌកធោវនាទីសុ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ករោតិ. ន កេវលញ្ច ឧទកមេវ, សប្បិតេលមធុផាណិតាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ឥទញ្ចិទញ្ច ឯត្តកំ ហោតូតិ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋហន្តស្ស យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. ឧទ្ធរិត្វា ភាជនគតំ ករោន្តស្ស សប្បិ សប្បិមេវ ហោតិ. តេលាទីនិ តេលាទីនិយេវ. ឧទកំ ឧទកមេវ. សោ តត្ថ តេមិតុកាមោវ តេមេតិ, ន តេមិតុកាមោ ន តេមេតិ. តស្សេវ ច សា បថវី ឧទកំ ហោតិ សេសជនស្ស បថវីយេវ. តត្ថ មនុស្សា បត្តិកាបិ គច្ឆន្តិ, យានាទីហិបិ គច្ឆន្តិ, កសិកម្មាទីនិបិ ករោន្តិយេវ. សចេ បនាយំ តេសម្បិ ឧទកំ ហោតូតិ ¶ ឥច្ឆតិ, ហោតិយេវ. បរិច្ឆិន្នកាលំ បន អតិក្កមិត្វា យំ បកតិយា ឃដតឡាកាទីសុ ឧទកំ, តំ ឋបេត្វា អវសេសំ បរិច្ឆិន្នដ្ឋានំ បថវីយេវ ហោតិ.

៣៩៤. ឧទកេបិ អភិជ្ជមានេតិ ឯត្ថ យំ ឧទកំ អក្កមិត្វា សំសីទតិ, តំ ភិជ្ជមានន្តិ ¶ វុច្ចតិ. វិបរីតំ អភិជ្ជមានំ. ឯវំ គន្តុកាមេន បន បថវីកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឯត្តកេ ឋានេ ឧទកំ បថវី ហោតូតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សហ អធិដ្ឋានេន យថា បរិច្ឆិន្នដ្ឋានេ ឧទកំ បថវីយេវ ហោតិ. សោ តត្ថ គច្ឆតិ, តត្រាយំ បាឡិ –

‘‘បកតិយា បថវីកសិណសមាបត្តិយា លាភី ហោតិ. ឧទកំ អាវជ្ជតិ. អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ – ‘បថវី ហោតូ’តិ. បថវី ហោតិ. សោ អភិជ្ជមានេ ឧទកេ គច្ឆតិ. យថា មនុស្សា បកតិយា អនិទ្ធិមន្តោ អភិជ្ជមានាយ បថវិយា គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ អភិជ្ជមានេ ឧទកេ គច្ឆតិ, សេយ្យថាបិ បថវិយ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.១១).

ន កេវលញ្ច គច្ឆតិ, យំ យំ ឥរិយាបថំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ ករោតិ. ន កេវលញ្ច បថវិមេវ ករោតិ, មណិសុវណ្ណបព្ពតរុក្ខាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ វុត្តនយេនេវ អាវជ្ជិត្វា អធិដ្ឋាតិ, យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. តស្សេវ ច តំ ឧទកំ បថវី ហោតិ, សេសជនស្ស ឧទកមេវ, មច្ឆកច្ឆបា ច ឧទកកាកាទយោ ច យថារុចិ វិចរន្តិ. សចេ បនាយំ អញ្ញេសម្បិ មនុស្សានំ តំ បថវិំ កាតុំ ឥច្ឆតិ, ករោតិយេវ. បរិច្ឆិន្នកាលាតិក្កមេន បន ឧទកមេវ ហោតិ.

៣៩៥. បល្លង្កេន កមតីតិ បល្លង្កេន គច្ឆតិ. បក្ខី សកុណោតិ បក្ខេហិ យុត្តសកុណោ. ឯវំ កាតុកាមេន បន បថវីកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សចេ និសិន្នោ គន្តុមិច្ឆតិ, បល្លង្កប្បមាណំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សចេ និបន្នោ គន្តុកាមោ ហោតិ មញ្ចប្បមាណំ, សចេ បទសា គន្តុកាមោ ហោតិ មគ្គប្បមាណន្តិ ឯវំ យថានុរូបំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វុត្តនយេនេវ បថវី ហោតូតិ អធិដ្ឋាតព្ពំ, សហ អធិដ្ឋានេន បថវីយេវ ហោតិ. តត្រាយំ បាឡិ –

‘‘អាកាសេបិ ¶ បល្លង្កេន កមតិ, សេយ្យថាបិ បក្ខី សកុណោតិ. បកតិយា បថវីកសិណសមាបត្តិយា លាភី ហោតិ, អាកាសំ អាវជ្ជតិ. អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ – ‘បថវី ហោតូ’តិ. បថវី ហោតិ. សោ អាកាសេ អន្តលិក្ខេ ចង្កមតិបិ តិដ្ឋតិបិ ¶ និសីទតិបិ សេយ្យម្បិ កប្បេតិ. យថា មនុស្សា បកតិយា អនិទ្ធិមន្តោ បថវិយំ ចង្កមន្តិបិ…បេ… សេយ្យម្បិ កប្បេន្តិ, ឯវមេវ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ អាកាសេ អន្តលិក្ខេ ចង្កមតិបិ…បេ… សេយ្យម្បិ កប្បេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១១).

អាកាសេ គន្តុកាមេន ច ភិក្ខុនា ទិព្ពចក្ខុលាភិនាបិ ភវិតព្ពំ. កស្មា? អន្តរេ ឧតុសមុដ្ឋានា វា បព្ពតរុក្ខាទយោ ហោន្តិ, នាគសុបណ្ណាទយោ វា ឧសូយន្តា មាបេន្តិ, នេសំ ទស្សនត្ថំ. តេ បន ទិស្វា កិំ កាតព្ពន្តិ? បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អាកាសោ ហោតូតិ បរិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. ថេរោ បនាហ ‘‘សមាបត្តិសមាបជ្ជនំ, អាវុសោ, កិមត្ថិយំ, ននុ សមាហិតមេវស្ស ចិត្តំ, តេន យំ យំ ឋានំ អាកាសោ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតិ, អាកាសោយេវ ហោតី’’តិ. កិញ្ចាបិ ឯវមាហ, អថ ខោ តិរោកុដ្ដបារិហារិយេ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

អបិច ឱកាសេ ឱរោហណត្ថម្បិ ឥមិនា ទិព្ពចក្ខុលាភិនា ភវិតព្ពំ, អយញ្ហិ សចេ អនោកាសេ ន្ហានតិត្ថេ វា គាមទ្វារេ វា ឱរោហតិ. មហាជនស្ស បាកដោ ហោតិ. តស្មា ទិព្ពចក្ខុនា បស្សិត្វា អនោកាសំ វជ្ជេត្វា ឱកាសេ ឱតរតីតិ.

៣៩៦. ឥមេបិ ចន្ទិមសូរិយេ ឯវំមហិទ្ធិកេ ឯវំមហានុភាវេ បាណិនា បរាមសតិ បរិមជ្ជតីតិ ឯត្ថ ចន្ទិមសូរិយានំ ទ្វាចត្តាលីសយោជនសហស្សស្ស ឧបរិ ចរណេន មហិទ្ធិកតា, តីសុ ទីបេសុ ឯកក្ខណេ អាលោកករណេន មហានុភាវតា វេទិតព្ពា. ឯវំ ឧបរិ ចរណអាលោកករណេហិ វា មហិទ្ធិកេ តេនេវ មហានុភាវេ. បរាមសតីតិ បរិគ្គណ្ហតិ ឯកទេសេ វា ឆុបតិ. បរិមជ្ជតីតិ សមន្តតោ អាទាសតលំ វិយ បរិមជ្ជតិ. អយំ បនស្ស ឥទ្ធិ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានវសេនេវ ឥជ្ឈតិ, នត្ថេត្ថ កសិណសមាបត្តិនិយមោ. វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ –

‘‘ឥមេបិ ¶ ចន្ទិមសូរិយេ…បេ… បរិមជ្ជតីតិ ឥធ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ ចន្ទិមសូរិយេ អាវជ្ជតិ, អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ – ‘ហត្ថបាសេ ហោតូ’តិ. ហត្ថបាសេ ហោតិ. សោ និសិន្នកោ វា និបន្នកោ វា ចន្ទិមសូរិយេ បាណិនា អាមសតិ បរាមសតិ បរិមជ្ជតិ. យថា មនុស្សា បកតិយា អនិទ្ធិមន្តោ កិញ្ចិទេវ រូបគតំ ហត្ថបាសេ ¶ អាមសន្តិ បរាមសន្តិ បរិមជ្ជន្តិ, ឯវមេវ សោ ឥទ្ធិមា…បេ… បរិមជ្ជតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១២).

ស្វាយំ យទិ ឥច្ឆតិ គន្ត្វា បរាមសិតុំ, គន្ត្វា បរាមសតិ, យទិ បន ឥធេវ និសិន្នកោ វា និបន្នកោ វា បរាមសិតុកាមោ ហោតិ, ហត្ថបាសេ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតិ, អធិដ្ឋានពលេន វណ្ដា មុត្តតាលផលំ វិយ អាគន្ត្វា ហត្ថបាសេ ឋិតេ វា បរាមសតិ, ហត្ថំ វា វឌ្ឍេត្វា. វឌ្ឍេន្តស្ស បន កិំ ឧបាទិណ្ណកំ វឌ្ឍតិ, អនុបាទិណ្ណកន្តិ? ឧបាទិណ្ណកំ និស្សាយ អនុបាទិណ្ណកំ វឌ្ឍតិ.

តត្ថ តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ អាហ ‘‘កិំ បនាវុសោ, ឧបាទិណ្ណកំ ខុទ្ទកម្បិ មហន្តម្បិ ន ហោតិ, ននុ យទា ភិក្ខុ តាលច្ឆិទ្ទាទីហិ និក្ខមតិ, តទា ឧបាទិណ្ណកំ ខុទ្ទកំ ហោតិ. យទា មហន្តំ អត្តភាវំ ករោតិ, តទា មហន្តំ ហោតិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស វិយា’’តិ.

នន្ទោបនន្ទនាគទមនកថា

ឯកស្មិំ កិរ សមយេ អនាថបិណ្ឌិកោ គហបតិ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា ‘‘ស្វេ, ភន្តេ, បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ អម្ហាកំ គេហេ ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ និមន្តេត្វា បក្កមិ. ភគវា អធិវាសេត្វា តំទិវសាវសេសំ រត្តិភាគញ្ច វីតិនាមេត្វា បច្ចូសសមយេ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឱលោកេសិ. អថស្ស នន្ទោបនន្ទោ នាម នាគរាជា ញាណមុខេ អាបាថមាគច្ឆិ. ភគវា ‘‘អយំ នាគរាជា មយ្ហំ ញាណមុខេ អាបាថមាគច្ឆិ, អត្ថិ នុ ខោ អស្ស ឧបនិស្សយោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ ‘‘អយំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ តីសុ រតនេសុ អប្បសន្នោតិ ទិស្វា កោ នុ ខោ ឥមំ មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ វិវេចេយ្យា’’តិ អាវជ្ជេន្តោ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ អទ្ទស.

តតោ ¶ បភាតាយ រត្តិយា សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ – ‘‘អានន្ទ, បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ អារោចេហិ តថាគតោ ទេវចារិកំ គច្ឆតី’’តិ. តំ ទិវសញ្ច នន្ទោបនន្ទស្ស អាបានភូមិំ សជ្ជយិំសុ. សោ ទិព្ពរតនបល្លង្កេ ទិព្ពេន សេតច្ឆត្តេន ធារិយមានេន តិវិធនាដកេហិ ចេវ នាគបរិសាយ ច បរិវុតោ ទិព្ពភាជនេសុ ឧបដ្ឋាបិតំ អន្នបានវិធិំ ឱលោកយមានោ និសិន្នោ ហោតិ. អថ ភគវា យថា នាគរាជា បស្សតិ, តថា កត្វា តស្ស វិតានមត្ថកេនេវ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ តាវតិំសទេវលោកាភិមុខោ បាយាសិ.

តេន ¶ ខោ បន សមយេន នន្ទោបនន្ទស្ស នាគរាជស្ស ឯវរូបំ បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បន្នំ ហោតិ – ‘‘ឥមេ ហិ នាម មុណ្ឌកា សមណកា អម្ហាកំ ឧបរូបរិភវនេន ទេវានំ តាវតិំសានំ ភវនំ បវិសន្តិបិ និក្ខមន្តិបិ, ន ទានិ ឥតោ បដ្ឋាយ ឥមេសំ អម្ហាកំ មត្ថកេ បាទបំសុំ ឱកិរន្តានំ គន្តុំ ទស្សាមី’’តិ ឧដ្ឋាយ សិនេរុបាទំ គន្ត្វា តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា សិនេរុំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ ផណំ កត្វា តាវតិំសភវនំ អវកុជ្ជេន ផណេន គហេត្វា អទស្សនំ គមេសិ.

អថ ខោ អាយស្មា រដ្ឋបាលោ ភគវន្តំ ឯតទវោច ‘‘បុព្ពេ, ភន្តេ, ឥមស្មិំ បទេសេ ឋិតោ សិនេរុំ បស្សាមិ, សិនេរុបរិភណ្ឌំ បស្សាមិ, តាវតិំសំ បស្សាមិ, វេជយន្តំ បស្សាមិ, វេជយន្តស្ស បាសាទស្ស ឧបរិ ធជំ បស្សាមិ. កោ នុ ខោ, ភន្តេ, ហេតុ កោ បច្ចយោ, យំ ឯតរហិ នេវ សិនេរុំ បស្សាមិ…បេ… ន វេជយន្តស្ស បាសាទស្ស ឧបរិ ធជំ បស្សាមី’’តិ. ‘‘អយំ, រដ្ឋបាល, នន្ទោបនន្ទោ នាម នាគរាជា តុម្ហាកំ កុបិតោ សិនេរុំ សត្តក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា ឧបរិ ផណេន បដិច្ឆាទេត្វា អន្ធការំ កត្វា ឋិតោ’’តិ. ‘‘ទមេមិ នំ, ភន្តេ’’តិ. ន ភគវា អនុជានិ. អថ ខោ អាយស្មា ភទ្ទិយោ អាយស្មា រាហុលោតិ អនុក្កមេន សព្ពេបិ ភិក្ខូ ឧដ្ឋហិំសុ. ន ភគវា អនុជានិ.

អវសានេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទមេមិ ន’’ន្តិ អាហ. ‘‘ទមេហិ មោគ្គល្លានា’’តិ ភគវា អនុជានិ. ថេរោ អត្តភាវំ វិជហិត្វា មហន្តំ នាគរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា នន្ទោបនន្ទំ ចុទ្ទសក្ខត្តុំ ភោគេហិ បរិក្ខិបិត្វា តស្ស ផណមត្ថកេ អត្តនោ ផណំ ឋបេត្វា សិនេរុនា ¶ សទ្ធិំ អភិនិប្បីឡេសិ. នាគរាជា បធូមាយិ. ថេរោបិ ន តុយ្ហំយេវ សរីរេ ធូមោ អត្ថិ, មយ្ហម្បិ អត្ថីតិ បធូមាយិ. នាគរាជស្ស ធូមោ ថេរំ ន ពាធតិ. ថេរស្ស បន ធូមោ នាគរាជានំ ពាធតិ. តតោ នាគរាជា បជ្ជលិ. ថេរោបិ ន តុយ្ហំយេវ សរីរេ អគ្គិ អត្ថិ, មយ្ហម្បិ អត្ថីតិ បជ្ជលិ. នាគរាជស្ស តេជោ ថេរំ ន ពាធតិ. ថេរស្ស បន តេជោ នាគរាជានំ ពាធតិ. នាគរាជា អយំ មំ សិនេរុនា អភិនិប្បីឡេត្វា ធូមាយតិ ចេវ បជ្ជលតិ ចាតិ ចិន្តេត្វា ‘‘ភោ ត្វំ កោសី’’តិ បដិបុច្ឆិ. ‘‘អហំ ខោ, នន្ទ, មោគ្គល្លានោ’’តិ. ‘‘ភន្តេ, អត្តនោ ភិក្ខុភាវេន តិដ្ឋាហី’’តិ.

ថេរោ តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា តស្ស ទក្ខិណកណ្ណសោតេន បវិសិត្វា វាមកណ្ណសោតេន និក្ខមិ ¶ , វាមកណ្ណសោតេន បវិសិត្វា ទក្ខិណកណ្ណសោតេន និក្ខមិ, តថា ទក្ខិណនាសសោតេន បវិសិត្វា វាមនាសសោតេន និក្ខមិ, វាមនាសសោតេន បវិសិត្វា ទក្ខិណនាសសោតេន និក្ខមិ. តតោ នាគរាជា មុខំ វិវរិ. ថេរោ មុខេន បវិសិត្វា អន្តោកុច្ឆិយំ បាចីនេន ច បច្ឆិមេន ច ចង្កមតិ. ភគវា ‘‘មោគ្គល្លាន, មនសិករោហិ មហិទ្ធិកោ ឯស នាគោ’’តិ អាហ. ថេរោ ‘‘មយ្ហំ ខោ, ភន្តេ, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា ពហុលីកតា យានីកតា វត្ថុកតា អនុដ្ឋិតា បរិចិតា សុសមារទ្ធា, តិដ្ឋតុ, ភន្តេ, នន្ទោបនន្ទោ, អហំ នន្ទោបនន្ទសទិសានំ នាគរាជានំ សតម្បិ សហស្សម្បិ សតសហស្សម្បិ ទមេយ្យ’’ន្តិ អាហ.

នាគរាជា ចិន្តេសិ ‘‘បវិសន្តោ តាវ មេ ន ទិដ្ឋោ, និក្ខមនកាលេ ទានិ នំ ទាឋន្តរេ បក្ខិបិត្វា សង្ខាទិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា និក្ខម ភន្តេ, មា មំ អន្តោកុច្ឆិយំ អបរាបរំ ចង្កមន្តោ ពាធយិត្ថាតិ អាហ. ថេរោ និក្ខមិត្វា ពហិ អដ្ឋាសិ. នាគរាជា អយំ សោតិ ទិស្វា នាសវាតំ វិស្សជ្ជិ. ថេរោ ចតុត្ថំ ឈានំ សមាបជ្ជិ. លោមកូបម្បិស្ស វាតោ ចាលេតុំ នាសក្ខិ. អវសេសា ភិក្ខូ កិរ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពបាដិហារិយានិ កាតុំ សក្កុណេយ្យុំ, ឥមំ បន ឋានំ បត្វា ឯវំ ខិប្បនិសន្តិនោ ហុត្វា សមាបជ្ជិតុំ ន សក្ខិស្សន្តីតិ តេសំ ភគវា នាគរាជទមនំ នានុជានិ.

នាគរាជា ¶ ‘‘អហំ ឥមស្ស សមណស្ស នាសវាតេន លោមកូបម្បិ ចាលេតុំ នាសក្ខិំ, មហិទ្ធិកោ សមណោ’’តិ ចិន្តេសិ. ថេរោ អត្តភាវំ វិជហិត្វា សុបណ្ណរូបំ អភិនិម្មិនិត្វា សុបណ្ណវាតំ ទស្សេន្តោ នាគរាជានំ អនុពន្ធិ. នាគរាជា តំ អត្តភាវំ វិជហិត្វា មាណវកវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ វទន្តោ ថេរស្ស បាទេ វន្ទិ. ថេរោ ‘‘សត្ថា, នន្ទ, អាគតោ, ឯហិ គមិស្សាមា’’តិ នាគរាជានំ ទមយិត្វា និព្ពិសំ កត្វា គហេត្វា ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. នាគរាជា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ អាហ. ភគវា ‘‘សុខី ហោហិ, នាគរាជា’’តិ វត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អនាថបិណ្ឌិកស្ស និវេសនំ អគមាសិ.

អនាថបិណ្ឌិកោ ‘‘កិំ, ភន្តេ, អតិទិវា អាគតត្ថា’’តិ អាហ. មោគ្គល្លានស្ស ច នន្ទោបនន្ទស្ស ច សង្គាមោ អហោសីតិ. កស្ស, ភន្តេ, ជយោ, កស្ស បរាជយោតិ. មោគ្គល្លានស្ស ជយោ, នន្ទស្ស បរាជយោតិ. អនាថបិណ្ឌិកោ ‘‘អធិវាសេតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា សត្តាហំ ¶ ឯកបដិបាដិយា ភត្តំ, សត្តាហំ ថេរស្ស សក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ វត្វា សត្តាហំ ពុទ្ធបមុខានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ មហាសក្ការំ អកាសិ. ឥតិ ឥមំ ឥមស្មិំ នន្ទោបនន្ទទមនេ កតំ មហន្តំ អត្តភាវំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ ‘‘យទា មហន្តំ អត្តភាវំ ករោតិ, តទា មហន្តំ ហោតិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស វិយា’’តិ. ឯវំ វុត្តេបិ ភិក្ខូ ឧបាទិណ្ណកំ និស្សាយ អនុបាទិណ្ណកមេវ វឌ្ឍតីតិ អាហំសុ. អយមេវ ចេត្ថ យុត្តិ.

សោ ឯវំ កត្វា ន កេវលំ ចន្ទិមសូរិយេ បរាមសតិ. សចេ ឥច្ឆតិ បាទកថលិកំ កត្វា បាទេ ឋបេតិ, បីឋំ កត្វា និសីទតិ, មញ្ចំ កត្វា និបជ្ជតិ, អបស្សេនផលកំ កត្វា អបស្សយតិ. យថា ច ឯកោ, ឯវំ អបរោបិ. អនេកេសុបិ ហិ ភិក្ខុសតសហស្សេសុ ឯវំ ករោន្តេសុ តេសញ្ច ឯកមេកស្ស តថេវ ឥជ្ឈតិ. ចន្ទិមសូរិយានញ្ច គមនម្បិ អាលោកករណម្បិ តថេវ ហោតិ. យថា ហិ បាតិសហស្សេសុ ឧទកបូរេសុ សព្ពបាតីសុ ច ចន្ទមណ្ឌលានិ ទិស្សន្តិ. បាកតិកមេវ ច ចន្ទស្ស គមនំ អាលោកករណញ្ច ហោតិ. តថូបមមេតំ បាដិហារិយំ.

៣៩៧. យាវ ព្រហ្មលោកាបីតិ ព្រហ្មលោកម្បិ បរិច្ឆេទំ កត្វា. កាយេន វសំ វត្តេតីតិ តត្ថ ព្រហ្មលោកេ កាយេន អត្តនោ វសំ វត្តេតិ. តស្សត្ថោ បាឡិំ អនុគន្ត្វា វេទិតព្ពោ. អយញ្ហេត្ថ បាឡិ –

‘‘យាវ ¶ ព្រហ្មលោកាបិ កាយេន វសំ វត្តេតីតិ. សចេ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ ព្រហ្មលោកំ គន្តុកាមោ ហោតិ, ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតិ សន្តិកេ ហោតូតិ, សន្តិកេ ហោតិ. សន្តិកេបិ ទូរេ អធិដ្ឋាតិ ទូរេ ហោតូតិ, ទូរេ ហោតិ. ពហុកម្បិ ថោកន្តិ អធិដ្ឋាតិ ថោកំ ហោតូតិ, ថោកំ ហោតិ. ថោកម្បិ ពហុកន្តិ អធិដ្ឋាតិ ពហុកំ ហោតូតិ, ពហុកំ ហោតិ. ទិព្ពេន ចក្ខុនា តស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ បស្សតិ. ទិព្ពាយ សោតធាតុយា តស្ស ព្រហ្មុនោ សទ្ទំ សុណាតិ. ចេតោបរិយញាណេន តស្ស ព្រហ្មុនោ ចិត្តំ បជានាតិ. សចេ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ ទិស្សមានេន កាយេន ព្រហ្មលោកំ គន្តុកាមោ ហោតិ, កាយវសេន ចិត្តំ បរិណាមេតិ, កាយវសេន ចិត្តំ អធិដ្ឋាតិ, កាយវសេន ចិត្តំ បរិណាមេត្វា កាយវសេន ចិត្តំ អធិដ្ឋហិត្វា សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វា ទិស្សមានេន កាយេន ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតិ. សចេ សោ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ អទិស្សមានេន កាយេន ព្រហ្មលោកំ គន្តុកាមោ ហោតិ, ចិត្តវសេន កាយំ បរិណាមេតិ, ចិត្តវសេន ¶ កាយំ អធិដ្ឋាតិ. ចិត្តវសេន កាយំ បរិណាមេត្វា ចិត្តវសេន កាយំ អធិដ្ឋហិត្វា សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វា អទិស្សមានេន កាយេន ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតិ. សោ តស្ស ព្រហ្មុនោ បុរតោ រូបំ អភិនិម្មិនាតិ មនោមយំ សព្ពង្គបញ្ចង្គិំ អហីនិន្ទ្រិយំ. សចេ សោ ឥទ្ធិមា ចង្កមតិ, និម្មិតោបិ តត្ថ ចង្កមតិ. សចេ សោ ឥទ្ធិមា តិដ្ឋតិ, និសីទតិ, សេយ្យំ កប្បេតិ, និម្មិតោបិ តត្ថ សេយ្យំ កប្បេតិ. សចេ សោ ឥទ្ធិមា ធូមាយតិ, បជ្ជលតិ, ធម្មំ ភាសតិ, បញ្ហំ បុច្ឆតិ, បញ្ហំ បុដ្ឋោ វិស្សជ្ជេតិ, និម្មិតោបិ តត្ថ បញ្ហំ បុដ្ឋោ វិស្សជ្ជេតិ. សចេ សោ ឥទ្ធិមា តេន ព្រហ្មុនា សទ្ធិំ សន្តិដ្ឋតិ, សល្លបតិ, សាកច្ឆំ សមាបជ្ជតិ, និម្មិតោបិ តត្ថ តេន ព្រហ្មុនា សទ្ធិំ សន្តិដ្ឋតិ, សល្លបតិ, សាកច្ឆំ សមាបជ្ជតិ. យំ យទេវ ហិ សោ ឥទ្ធិមា ករោតិ, តំ តទេវ និម្មិតោ ករោតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១២).

តត្ថ ¶ ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតីតិ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ទូរេ ទេវលោកំ វា ព្រហ្មលោកំ វា អាវជ្ជតិ សន្តិកេ ហោតូតិ. អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតិ សន្តិកេ ហោតូតិ, សន្តិកេ ហោតិ. ឯស នយោ សេសបទេសុបិ.

តត្ថ កោ ទូរំ គហេត្វា សន្តិកំ អកាសីតិ? ភគវា. ភគវា ហិ យមកបាដិហារិយាវសានេ ទេវលោកំ គច្ឆន្តោ យុគន្ធរញ្ច សិនេរុញ្ច សន្តិកេ កត្វា បថវីតលតោ ឯកបាទំ យុគន្ធរេ បតិដ្ឋបេត្វា ទុតិយំ សិនេរុមត្ថកេ ឋបេសិ. អញ្ញោ កោ អកាសិ? មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ. ថេរោ ហិ សាវត្ថិតោ ភត្តកិច្ចំ កត្វា និក្ខន្តំ ទ្វាទសយោជនិកំ បរិសំ តិំសយោជនំ សង្កស្សនគរមគ្គំ សង្ខិបិត្វា តង្ខណញ្ញេវ សម្បាបេសិ.

អបិច តម្ពបណ្ណិទីបេ ចូឡសមុទ្ទត្ថេរោបិ អកាសិ. ទុព្ភិក្ខសមយេ កិរ ថេរស្ស សន្តិកំ បាតោវ សត្ត ភិក្ខុសតានិ អាគមំសុ. ថេរោ ‘‘មហា ភិក្ខុសង្ឃោ កុហិំ ភិក្ខាចារោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេន្តោ សកលតម្ពបណ្ណិទីបេ អទិស្វា ‘‘បរតីរេ បាដលិបុត្តេ ភវិស្សតី’’តិ ទិស្វា ភិក្ខូ បត្តចីវរំ គាហាបេត្វា ‘‘ឯថាវុសោ, ភិក្ខាចារំ គមិស្សាមា’’តិ បថវិំ សង្ខិបិត្វា បាដលិបុត្តំ គតោ. ភិក្ខូ ‘‘កតរំ, ភន្តេ, ឥមំ នគរ’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. បាដលិបុត្តំ, អាវុសោតិ. បាដលិបុត្តំ នាម ទូរេ ភន្តេតិ. អាវុសោ, មហល្លកត្ថេរា នាម ទូរេបិ គហេត្វា សន្តិកេ ករោន្តីតិ. មហាសមុទ្ទោ កុហិំ, ភន្តេតិ? ននុ, អាវុសោ, អន្តរា ឯកំ នីលមាតិកំ អតិក្កមិត្វា ¶ អាគតត្ថាតិ? អាម, ភន្តេ. មហាសមុទ្ទោ បន មហន្តោតិ. អាវុសោ, មហល្លកត្ថេរា នាម មហន្តម្បិ ខុទ្ទកំ ករោន្តីតិ.

យថា ចាយំ, ឯវំ តិស្សទត្តត្ថេរោបិ សាយន្ហសមយេ ន្ហាយិត្វា កតុត្តរាសង្គោ មហាពោធិំ វន្ទិស្សាមីតិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ សន្តិកេ អកាសិ.

សន្តិកំ បន គហេត្វា កោ ទូរមកាសីតិ? ភគវា. ភគវា ហិ អត្តនោ ច អង្គុលិមាលស្ស (ម. និ. ២.៣៤៨) ច អន្តរំ សន្តិកម្បិ ទូរមកាសីតិ.

អថ កោ ពហុកំ ថោកំ អកាសីតិ? មហាកស្សបត្ថេរោ. រាជគហេ កិរ នក្ខត្តទិវសេ បញ្ចសតា កុមារិយោ ចន្ទបូវេ គហេត្វា នក្ខត្តកីឡនត្ថាយ គច្ឆន្តិយោ ភគវន្តំ ទិស្វា កិញ្ចិ នាទំសុ. បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តំ បន ថេរំ ទិស្វា អម្ហាកំ ថេរោ ឯតិ បូវំ ទស្សាមាតិ សព្ពា បូវេ ¶ គហេត្វា ថេរំ ឧបសង្កមិំសុ. ថេរោ បត្តំ នីហរិត្វា សព្ពំ ឯកបត្តបូរមត្តមកាសិ. ភគវា ថេរំ អាគមយមានោ បុរតោ និសីទិ. ថេរោ អាហរិត្វា ភគវតោ អទាសិ.

ឥល្លិសសេដ្ឋិវត្ថុស្មិំ បន មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ ថោកំ ពហុកមកាសិ, កាកវលិយវត្ថុស្មិញ្ច ភគវា. មហាកស្សបត្ថេរោ កិរ សត្តាហំ សមាបត្តិយា វីតិនាមេត្វា ទលិទ្ទសង្គហំ ករោន្តោ កាកវលិយស្ស នាម ទុគ្គតមនុស្សស្ស ឃរទ្វារេ អដ្ឋាសិ. តស្ស ជាយា ថេរំ ទិស្វា បតិនោ បក្កំ អលោណម្ពិលយាគុំ បត្តេ អាកិរិ. ថេរោ តំ គហេត្វា ភគវតោ ហត្ថេ ឋបេសិ. ភគវា មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស បហោនកំ កត្វា អធិដ្ឋាសិ. ឯកបត្តេន អាភតា សព្ពេសំ បហោសិ. កាកវលិយោបិ សត្តមេ ទិវសេ សេដ្ឋិដ្ឋានំ អលត្ថាតិ.

ន កេវលញ្ច ថោកស្ស ពហុករណំ, មធុរំ អមធុរំ, អមធុរំ មធុរន្តិអាទីសុបិ យំ យំ ឥច្ឆតិ, សព្ពំ ឥទ្ធិមតោ ឥជ្ឈតិ. តថា ហិ មហាអនុឡត្ថេរោ នាម សម្ពហុលេ ភិក្ខូ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា សុក្ខភត្តមេវ លភិត្វា គង្គាតីរេ និសីទិត្វា បរិភុញ្ជមានេ ទិស្វា គង្គាយ ឧទកំ សប្បិមណ្ឌន្តិ អធិដ្ឋហិត្វា សាមណេរានំ សញ្ញំ អទាសិ. តេ ថាលកេហិ អាហរិត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស អទំសុ. សព្ពេ មធុរេន សប្បិមណ្ឌេន ភុញ្ជិំសូតិ.

ទិព្ពេន ¶ ចក្ខុនាតិ ឥធេវ ឋិតោ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា តស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ បស្សតិ. ឥធេវ ច ឋិតោ សព្ពំ តស្ស ភាសតោ សទ្ទំ សុណាតិ. ចិត្តំ បជានាតិ. កាយវសេន ចិត្តំ បរិណាមេតីតិ ករជកាយស្ស វសេន ចិត្តំ បរិណាមេតិ. បាទកជ្ឈានចិត្តំ គហេត្វា កាយេ អារោបេតិ. កាយានុគតិកំ ករោតិ ទន្ធគមនំ. កាយគមនំ ហិ ទន្ធំ ហោតិ. សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមតីតិ បាទកជ្ឈានារម្មណេន ឥទ្ធិចិត្តេន សហជាតំ សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមតិ បវិសតិ ផស្សេតិ សម្បាបុណាតិ. សុខសញ្ញា នាម ឧបេក្ខាសម្បយុត្តសញ្ញា. ឧបេក្ខា ហិ សន្តំ សុខន្តិ វុត្តា. សាយេវ ច សញ្ញា នីវរណេហិ ចេវ វិតក្កាទីហិ បច្ចនីកេហិ ច វិមុត្តត្តា លហុសញ្ញាតិបិ វេទិតព្ពា. តំ ឱក្កន្តស្ស បនស្ស ករជកាយោបិ តូលបិចុ វិយ សល្លហុកោ ហោតិ. សោ ឯវំ វាយុក្ខិត្តតូលបិចុនា ¶ វិយ សល្លហុកេន ទិស្សមានេន កាយេន ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតិ. ឯវំ គច្ឆន្តោ ច សចេ ឥច្ឆតិ បថវីកសិណវសេន អាកាសេ មគ្គំ និម្មិនិត្វា បទសា គច្ឆតិ. សចេ ឥច្ឆតិ វាយោកសិណវសេន វាយុំ អធិដ្ឋហិត្វា តូលបិចុ វិយ វាយុនា គច្ឆតិ. អបិច គន្តុកាមតា ឯវ ឯត្ថ បមាណំ. ‘‘សតិ ហិ គន្តុកាមតាយ’’ ឯវំ កតចិត្តាធិដ្ឋានោ អធិដ្ឋានវេគុក្ខិត្តោវ សោ ឥស្សាសខិត្តសរោ វិយ ទិស្សមានោ គច្ឆតិ.

ចិត្តវសេន កាយំ បរិណាមេតីតិ កាយំ គហេត្វា ចិត្តេ អារោបេតិ. ចិត្តានុគតិកំ ករោតិ សីឃគមនំ. ចិត្តគមនំ ហិ សីឃំ ហោតិ. សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមតីតិ រូបកាយារម្មណេន ឥទ្ធិចិត្តេន សហជាតំ សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមតីតិ. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥទំ បន ចិត្តគមនមេវ ហោតិ. ឯវំ អទិស្សមានេន កាយេន គច្ឆន្តោ បនាយំ កិំ តស្ស អធិដ្ឋានចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ គច្ឆតិ, ឧទាហុ ឋិតិក្ខណេ ភង្គក្ខណេ វាតិ វុត្តេ តីសុបិ ខណេសុ គច្ឆតីតិ ថេរោ អាហ. កិំ បន សោ សយំ គច្ឆតិ និម្មិតំ បេសេតីតិ. យថារុចិ ករោតិ. ឥធ បនស្ស សយំ គមនមេវ អាគតំ.

មនោមយន្តិ អធិដ្ឋានមនេន និម្មិតត្តា មនោមយំ. អហីនិន្ទ្រិយន្តិ ឥទំ ចក្ខុសោតាទីនំ សណ្ឋានវសេន វុត្តំ. និម្មិតរូបេ បន បសាទោ នាម នត្ថិ. សចេ ឥទ្ធិមា ចង្កមតិ និម្មិតោបិ តត្ថ ចង្កមតីតិអាទិ សព្ពំ សាវកនិម្មិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពុទ្ធនិម្មិតោ បន យំ យំ ភគវា ករោតិ, តំ តម្បិ ករោតិ. ភគវតោ រុចិវសេន អញ្ញម្បិ ករោតីតិ. ឯត្ថ ច យំ សោ ឥទ្ធិមា ឥធេវ ឋិតោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា រូបំ បស្សតិ, ទិព្ពាយ សោតធាតុយា សទ្ទំ សុណាតិ, ចេតោបរិយញាណេន ¶ ចិត្តំ បជានាតិ, ន ឯត្តាវតា កាយេន វសំ វត្តេតិ. យម្បិ សោ ឥធេវ ឋិតោ តេន ព្រហ្មុនា សទ្ធិំ សន្តិដ្ឋតិ សល្លបតិ សាកច្ឆំ សមាបជ្ជតិ, ឯត្តាវតាបិ ន កាយេន វសំ វត្តេតិ. យម្បិស្ស ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតីតិអាទិកំ អធិដ្ឋានំ, ឯត្តាវតាបិ ន កាយេន វសំ វត្តេតិ. យម្បិ សោ ទិស្សមានេន វា អទិស្សមានេន វា កាយេន ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតិ, ឯត្តាវតាបិ ន កាយេន វសំ វត្តេតិ. យញ្ច ខោ សោ តស្ស ព្រហ្មុនោ បុរតោ រូបំ អភិនិម្មិនាតីតិអាទិនា នយេន ¶ វុត្តវិធានំ អាបជ្ជតិ, ឯត្តាវតា កាយេន វសំ វត្តេតិ នាមំ. សេសំ បនេត្ថ កាយេន វសំ វត្តនាយ បុព្ពភាគទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ អយំ តាវ អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិ.

៣៩៨. វិកុព្ពនាយ បន មនោមយាយ ច ឥទំ នានាករណំ. វិកុព្ពនំ តាវ ករោន្តេន ‘‘សោ បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា កុមារកវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, នាគវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, សុបណ្ណវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, អសុរវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ឥន្ទវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ទេវវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ព្រហ្មវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, សមុទ្ទវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, បព្ពតវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, សីហវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ព្យគ្ឃវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ទីបិវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, ហត្ថិម្បិ ទស្សេតិ, អស្សម្បិ ទស្សេតិ, រថម្បិ ទស្សេតិ, បត្តិម្បិ ទស្សេតិ, វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៣) ឯវំ វុត្តេសុ កុមារកវណ្ណាទីសុ យំ យំ អាកង្ខតិ, តំ តំ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អធិដ្ឋហន្តេន ច បថវីកសិណាទីសុ អញ្ញតរារម្មណតោ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ អត្តនោ កុមារកវណ្ណោ អាវជ្ជិតព្ពោ. អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មាវសានេ បុន សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ឯវរូបោ នាម កុមារកោ ហោមីតិ អធិដ្ឋាតព្ពំ. សហ អធិដ្ឋានចិត្តេន កុមារកោ ហោតិ ទេវទត្តោ វិយ (ចូឡវ. ៣៣៣). ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

ហត្ថិម្បិ ទស្សេតីតិអាទិ បនេត្ថ ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិអាទិទស្សនវសេន វុត្តំ. តត្ថ ហត្ថី ហោមីតិ អនធិដ្ឋហិត្វា ហត្ថី ហោតូតិ អធិដ្ឋាតព្ពំ, អស្សាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ. អយំ វិកុព្ពនា ឥទ្ធិ.

៣៩៩. មនោមយំ កាតុកាមោ បន បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ កាយំ តាវ អាវជ្ជិត្វា វុត្តនយេនេវ សុសិរោ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតិ, សុសិរោ ហោតិ. អថស្ស អព្ភន្តរេ អញ្ញំ កាយំ អាវជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា វុត្តនយេនេវ អធិដ្ឋាតិ, តស្ស អព្ភន្តរេ អញ្ញោ កាយោ ហោតូតិ. សោ តំ មុញ្ជម្ហា ឦសិកំ វិយ កោសិយា អសិំ វិយ ករណ្ឌាយ អហិំ វិយ ច អព្ពាហតិ ¶ . តេន វុត្តំ ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតិ រូបិំ មនោមយំ សព្ពង្គបច្ចង្គិំ អហីនិន្ទ្រិយំ. សេយ្យថាបិ បុរិសោ មុញ្ជម្ហា ឦសិកំ បវាហេយ្យ, តស្ស ឯវមស្ស អយំ មុញ្ជោ អយំ ឦសិកា ¶ , អញ្ញោ មុញ្ជោ អញ្ញា ឦសិកា, មុញ្ជម្ហាត្វេវ ឦសិកា បវាឡ្ហា’’តិអាទិ (បដិ. ម. ៣.១៤). ឯត្ថ ច យថា ឦសិកាទយោ មុញ្ជាទីហិ សទិសា ហោន្តិ, ឯវំ មនោមយរូបំ ឥទ្ធិមតាសទិសមេវ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ឯតា ឧបមា វុត្តាតិ. អយំ មនោមយា ឥទ្ធិ.

ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ

ឥទ្ធិវិធនិទ្ទេសោ នាម

ទ្វាទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៣. អភិញ្ញានិទ្ទេសោ

ទិព្ពសោតធាតុកថា

៤០០. ឥទានិ ¶ ¶ ទិព្ពសោតធាតុយា និទ្ទេសក្កមោ អនុប្បត្តោ. តត្ថ តតោ បរាសុ ច តីសុ អភិញ្ញាសុ សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិអាទីនំ (ទី. និ. ១.២៤០ អាទយោ) អត្ថោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. សព្ពត្ថ បន វិសេសមត្តមេវ វណ្ណយិស្សាម. តត្រ ទិព្ពាយ សោតធាតុយាតិ ឯត្ថ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពា. ទេវានំ ហិ សុចរិតកម្មនិព្ពត្តា បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហិ អបលិពុទ្ធា ឧបក្កិលេសវិមុត្តតាយ ទូរេបិ អារម្មណំ សម្បដិច្ឆនសមត្ថា ទិព្ពបសាទសោតធាតុ ហោតិ. អយញ្ចាបិ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្តា ញាណសោតធាតុ តាទិសាយេវាតិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពា. អបិច ទិព្ពវិហារវសេន បដិលទ្ធត្តា អត្តនា ច ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាបិ ទិព្ពា. សវនដ្ឋេន និជ្ជីវដ្ឋេន ច សោតធាតុ. សោតធាតុកិច្ចករណេន ច សោតធាតុ វិយាតិបិ សោតធាតុ. តាយ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា.

វិសុទ្ធាយាតិ បរិសុទ្ធាយ និរុបក្កិលេសាយ. អតិក្កន្តមានុសិកាយាតិ មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា សទ្ទសវនេន មានុសិកំ មំសសោតធាតុំ អតិក្កន្តាយ វីតិវត្តិត្វា ឋិតាយ. ឧភោ សទ្ទេ សុណាតីតិ ទ្វេ សទ្ទេ សុណាតិ. កតមេ ទ្វេ? ទិព្ពេ ច មានុសេ ច, ទេវានញ្ច មនុស្សានញ្ច សទ្ទេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន បទេសបរិយាទានំ វេទិតព្ពំ. យេ ទូរេ សន្តិកេ ចាតិ យេ សទ្ទា ទូរេ បរចក្កវាឡេបិ យេ ច សន្តិកេ អន្តមសោ សទេហសន្និស្សិតបាណកសទ្ទាបិ, តេ សុណាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន និប្បទេសបរិយាទានំ វេទិតព្ពំ.

កថំ បនាយំ ឧប្បាទេតព្ពាតិ? តេន ភិក្ខុនា អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ បរិកម្មសមាធិចិត្តេន បឋមតរំ បកតិសោតបថេ ទូរេ ឱឡារិកោ អរញ្ញេ សីហាទីនំ សទ្ទោ អាវជ្ជិតព្ពោ. វិហារេ ឃណ្ឌិសទ្ទោ, ភេរិសទ្ទោ, សង្ខសទ្ទោ, សាមណេរទហរភិក្ខូនំ សព្ពថាមេន សជ្ឈាយន្តានំ ¶ សជ្ឈាយនសទ្ទោ, បកតិកថំ កថេន្តានំ ‘‘កិំ ភន្តេ, កិមាវុសោ’’តិអាទិសទ្ទោ, សកុណសទ្ទោ, វាតសទ្ទោ, បទសទ្ទោ, បក្កុថិតឧទកស្ស ¶ ចិច្ចិដាយនសទ្ទោ, អាតបេ សុស្សមានតាលបណ្ណសទ្ទោ, កុន្ថកិបិល្លិកាទិសទ្ទោតិ ឯវំ សព្ពោឡារិកតោ បភុតិ យថាក្កមេន សុខុមសទ្ទា អាវជ្ជិតព្ពា. តេន បុរត្ថិមាយ ទិសាយ សទ្ទានំ សទ្ទនិមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ. បច្ឆិមាយ, ឧត្តរាយ, ទក្ខិណាយ, ហេដ្ឋិមាយ, ឧបរិមាយ ទិសាយ, បុរត្ថិមាយ អនុទិសាយ, បច្ឆិមាយ, ឧត្តរាយ, ទក្ខិណាយ អនុទិសាយ សទ្ទានំ សទ្ទនិមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ. ឱឡារិកានម្បិ សុខុមានម្បិ សទ្ទានំ សទ្ទនិមិត្តំ មនសិកាតព្ពំ. តស្ស តេ សទ្ទា បាកតិកចិត្តស្សាបិ បាកដា ហោន្តិ. បរិកម្មសមាធិចិត្តស្ស បន អតិវិយ បាកដា.

តស្សេវំ សទ្ទនិមិត្តំ មនសិករោតោ ឥទានិ ទិព្ពសោតធាតុ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ តេសុ សទ្ទេសុ អញ្ញតរំ អារម្មណំ កត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មិំ និរុទ្ធេ ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ ជវន្តិ, យេសំ បុរិមានិ តីណិ ចត្តារិ វា បរិកម្មឧបចារានុលោមគោត្រភុនាមកានិ កាមាវចរានិ, ចតុត្ថំ បញ្ចមំ វា អប្បនាចិត្តំ រូបាវចរំ ចតុត្ថជ្ឈានិកំ. តត្ថ យំ តេន អប្បនាចិត្តេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នំ ញាណំ, អយំ ទិព្ពសោតធាតូតិ វេទិតព្ពា. តតោ បរំ តស្មិំ សោតេ បតិតោ ហោតិ. តំ ថាមជាតំ ករោន្តេន ‘‘ឯត្ថន្តរេ សទ្ទំ សុណាមី’’តិ ឯកង្គុលមត្តំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វឌ្ឍេតព្ពំ. តតោ ទ្វង្គុលចតុរង្គុលអដ្ឋង្គុលវិទត្ថិរតនអន្តោគព្ភបមុខបាសាទបរិវេណសង្ឃារាមគោចរគាមជនបទាទិវសេន យាវ ចក្កវាឡំ តតោ វា ភិយ្យោបិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិច្ឆិន្ទិត្វា វឌ្ឍេតព្ពំ.

ឯវំ អធិគតាភិញ្ញោ ឯស បាទកជ្ឈានារម្មណេន ផុដ្ឋោកាសព្ភន្តរគតេបិ សទ្ទេ បុន បាទកជ្ឈានំ អសមាបជ្ជិត្វាបិ អភិញ្ញាញាណេន សុណាតិយេវ. ឯវំ សុណន្តោ ច សចេបិ យាវ ព្រហ្មលោកា សង្ខភេរិបណវាទិសទ្ទេហិ ឯកកោលាហលំ ហោតិ, បាដិយេក្កំ វវត្ថបេតុកាមតាយ សតិ អយំ សង្ខសទ្ទោ អយំ ភេរិសទ្ទោតិ វវត្ថបេតុំ សក្កោតិយេវាតិ.

ទិព្ពសោតធាតុកថា និដ្ឋិតា.

ចេតោបរិយញាណកថា

៤០១. ចេតោបរិយញាណកថាយ ¶ ¶ ចេតោបរិយញាណាយាតិ ឯត្ថ បរិយាតីតិ បរិយំ, បរិច្ឆិន្ទតីតិ អត្ថោ. ចេតសោ បរិយំ ចេតោបរិយំ. ចេតោបរិយញ្ច តំ ញាណញ្ចាតិ ចេតោបរិយញាណំ. តទត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. បរសត្តានន្តិ អត្តានំ ឋបេត្វា សេសសត្តានំ. បរបុគ្គលានន្តិ ឥទម្បិ ឥមិនា ឯកត្ថមេវ. វេនេយ្យវសេន បន ទេសនាវិលាសេន ច ព្យញ្ជននានត្តំ កតំ. ចេតសា ចេតោតិ អត្តនោ ចិត្តេន តេសំ ចិត្តំ. បរិច្ច បជានាតីតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា សរាគាទិវសេន នានប្បការតោ ជានាតិ.

កថំ បនេតំ ញាណំ ឧប្បាទេតព្ពន្តិ? ឯតញ្ហិ ទិព្ពចក្ខុវសេន ឥជ្ឈតិ, តំ ឯតស្ស បរិកម្មំ. តស្មា តេន ភិក្ខុនា អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពេន ចក្ខុនា បរស្ស ហទយរូបំ និស្សាយ វត្តមានស្ស លោហិតស្ស វណ្ណំ បស្សិត្វា ចិត្តំ បរិយេសិតព្ពំ. យទា ហិ សោមនស្សចិត្តំ វត្តតិ, តទា រត្តំ និគ្រោធបក្កសទិសំ ហោតិ. យទា ទោមនស្សចិត្តំ វត្តតិ, តទា កាឡកំ ជម្ពុបក្កសទិសំ. យទា ឧបេក្ខាចិត្តំ វត្តតិ, តទា បសន្នតិលតេលសទិសំ. តស្មា តេន ‘‘ឥទំ រូបំ សោមនស្សិន្ទ្រិយសមុដ្ឋានំ, ឥទំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយសមុដ្ឋានំ, ឥទំ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយសមុដ្ឋាន’’ន្តិ បរស្ស ហទយលោហិតវណ្ណំ បស្សិត្វា ចិត្តំ បរិយេសន្តេន ចេតោបរិយញាណំ ថាមគតំ កាតព្ពំ. ឯវំ ថាមគតេ ហិ តស្មិំ អនុក្កមេន សព្ពម្បិ កាមាវចរចិត្តំ រូបាវចរារូបាវចរចិត្តញ្ច បជានាតិ ចិត្តា ចិត្តមេវ សង្កមន្តោ វិនាបិ ហទយរូបទស្សនេន. វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អារុប្បេ បរស្ស ចិត្តំ ជានិតុកាមោ កស្ស ហទយរូបំ បស្សតិ, កស្សិន្ទ្រិយវិការំ ឱលោកេតីតិ? ន កស្សចិ. ឥទ្ធិមតោ វិសយោ ឯស យទិទំ យត្ថ កត្ថចិ ចិត្តំ អាវជ្ជន្តោ សោឡសប្បភេទំ ចិត្តំ ជានាតិ. អកតាភិនិវេសស្ស បន វសេន អយំ កថា’’តិ.

សរាគំ វា ចិត្តន្តិអាទីសុ បន អដ្ឋវិធំ លោភសហគតំ ចិត្តំ សរាគំ ចិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អវសេសំ ចតុភូមកំ កុសលាព្យាកតំ ចិត្តំ វីតរាគំ. ទ្វេ ទោមនស្សចិត្តានិ ទ្វេ វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចចិត្តានីតិ ឥមានិ បន ចត្តារិ ចិត្តានិ ឥមស្មិំ ទុកេ សង្គហំ ន គច្ឆន្តិ. កេចិ បន ថេរា តានិបិ សង្គណ្ហន្តិ. ទុវិធំ បន ទោមនស្សចិត្តំ សទោសំ ចិត្តំ នាម. សព្ពម្បិ ចតុភូមកំ ¶ កុសលាព្យាកតំ វីតទោសំ. សេសានិ ទសាកុសលចិត្តានិ ឥមស្មិំ ទុកេ សង្គហំ ន គច្ឆន្តិ. កេចិ បន ថេរា តានិបិ សង្គណ្ហន្តិ.

សមោហំ ¶ វីតមោហន្តិ ឯត្ថ បន បាដិបុគ្គលិកនយេន វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចសហគតទ្វយមេវ សមោហំ, មោហស្ស បន សព្ពាកុសលេសុ សម្ភវតោ ទ្វាទសវិធម្បិ អកុសលចិត្តំ សមោហំ ចិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អវសេសំ វីតមោហំ. ថិនមិទ្ធានុគតំ បន សំខិត្តំ. ឧទ្ធច្ចានុគតំ វិក្ខិត្តំ. រូបាវចរារូបាវចរំ មហគ្គតំ. អវសេសំ អមហគ្គតំ. សព្ពម្បិ តេភូមកំ សឧត្តរំ. លោកុត្តរំ អនុត្តរំ. ឧបចារប្បត្តំ អប្បនាប្បត្តញ្ច សមាហិតំ. ឧភយមប្បត្តំ អសមាហិតំ. តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិបស្សទ្ធិនិស្សរណវិមុត្តិប្បត្តំ វិមុត្តំ. បញ្ចវិធម្បិ ឯតំ វិមុត្តិមប្បត្តំ អវិមុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥតិ ចេតោបរិយញាណលាភី ភិក្ខុ សព្ពប្បការម្បិ ឥទំ សរាគំ វា ចិត្តំ…បេ… អវិមុត្តំ វា ចិត្តំ អវិមុត្តំ ចិត្តន្តិ បជានាតីតិ.

ចេតោបរិយញាណកថា និដ្ឋិតា.

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណកថា

៤០២. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណកថាយំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណាយាតិ (ទី. និ. ១.២៤៤) បុព្ពេនិវាសានុស្សតិម្ហិ យំ ញាណំ, តទត្ថាយ. បុព្ពេនិវាសោតិ បុព្ពេ អតីតជាតីសុ និវុត្ថក្ខន្ធា. និវុត្ថាតិ អជ្ឈាវុត្ថា អនុភូតា អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធា. និវុត្ថធម្មា វា. និវុត្ថាតិ គោចរនិវាសេន និវុត្ថា អត្តនោ វិញ្ញាណេន វិញ្ញាតា បរិច្ឆិន្នា, បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតាបិ វា ឆិន្នវដុមកានុស្សរណាទីសុ, តេ ពុទ្ធានំយេវ លព្ភន្តិ. បុព្ពេនិវាសានុស្សតីតិ យាយ សតិយា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ, សា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ. ញាណន្តិ តាយ សតិយា សម្បយុត្តញាណំ. ឯវមិមស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អត្ថាយ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណាយ ឯតស្ស ញាណស្ស អធិគមាយ បត្តិយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

អនេកវិហិតន្តិ អនេកវិធំ, អនេកេហិ វា បការេហិ បវត្តិតំ, សំវណ្ណិតន្តិ អត្ថោ. បុព្ពេនិវាសន្តិ សមនន្តរាតីតភវំ អាទិំ កត្វា តត្ថ តត្ថ និវុត្ថសន្តានំ. អនុស្សរតីតិ ខន្ធបដិបាដិវសេន ¶ ចុតិបដិសន្ធិវសេន វា អនុគន្ត្វា អនុគន្ត្វា សរតិ. ឥមញ្ហិ បុព្ពេនិវាសំ ឆ ជនា អនុស្សរន្តិ – តិត្ថិយា, បកតិសាវកា, មហាសាវកា, អគ្គសាវកា, បច្ចេកពុទ្ធា, ពុទ្ធាតិ.

តត្ថ ¶ តិត្ថិយា ចត្តាលីសំយេវ កប្បេ អនុស្សរន្តិ, ន តតោ បរំ. កស្មា, ទុព្ពលបញ្ញត្តា. តេសញ្ហិ នាមរូបបរិច្ឆេទវិរហិតត្តា ទុព្ពលា បញ្ញា ហោតិ. បកតិសាវកា កប្បសតម្បិ កប្បសហស្សម្បិ អនុស្សរន្តិយេវ, ពលវបញ្ញត្តា. អសីតិមហាសាវកា សតសហស្សកប្បេ អនុស្សរន្តិ. ទ្វេ អគ្គសាវកា ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ សតសហស្សញ្ច. បច្ចេកពុទ្ធា ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ សតសហស្សញ្ច. ឯត្តកោ ហិ ឯតេសំ អភិនីហារោ. ពុទ្ធានំ បន បរិច្ឆេទោ នាម នត្ថិ.

តិត្ថិយា ច ខន្ធបដិបាដិមេវ សរន្តិ, បដិបាដិំ មុញ្ចិត្វា ចុតិបដិសន្ធិវសេន សរិតុំ ន សក្កោន្តិ. តេសញ្ហិ អន្ធានំ វិយ ឥច្ឆិតបទេសោក្កមនំ នត្ថិ. យថា បន អន្ធា យដ្ឋិំ អមុញ្ចិត្វាវ គច្ឆន្តិ, ឯវំ តេ ខន្ធានំ បដិបាដិំ អមុញ្ចិត្វាវ សរន្តិ. បកតិសាវកា ខន្ធបដិបាដិយាបិ អនុស្សរន្តិ ចុតិបដិសន្ធិវសេនបិ សង្កមន្តិ. តថា អសីតិមហាសាវកា. ទ្វិន្នំ បន អគ្គសាវកានំ ខន្ធបដិបាដិកិច្ចំ នត្ថិ. ឯកស្ស អត្តភាវស្ស ចុតិំ ទិស្វា បដិសន្ធិំ បស្សន្តិ, បុន អបរស្ស ចុតិំ ទិស្វា បដិសន្ធិន្តិ ឯវំ ចុតិបដិសន្ធិវសេនេវ សង្កមន្តា គច្ឆន្តិ. តថា បច្ចេកពុទ្ធា.

ពុទ្ធានំ បន នេវ ខន្ធបដិបាដិកិច្ចំ, ន ចុតិបដិសន្ធិវសេន សង្កមនកិច្ចំ អត្ថិ. តេសញ្ហិ អនេកាសុ កប្បកោដីសុ ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា យំ យំ ឋានំ ឥច្ឆន្តិ, តំ តំ បាកដមេវ ហោតិ. តស្មា អនេកាបិ កប្បកោដិយោ បេយ្យាលបាឡិំ វិយ សំខិបិត្វា យំ យំ ឥច្ឆន្តិ, តត្រ តត្រេវ ឱក្កមន្តា សីហោក្កន្តវសេន គច្ឆន្តិ. ឯវំ គច្ឆន្តានញ្ច នេសំ ញាណំ យថា នាម កតវាលវេធបរិចយស្ស សរភង្គសទិសស្ស ធនុគ្គហស្ស ខិត្តោ សរោ អន្តរា រុក្ខលតាទីសុ អសជ្ជមានោ លក្ខេយេវ បតតិ, ន សជ្ជតិ, ន វិរជ្ឈតិ, ឯវំ អន្តរន្តរាសុ ជាតីសុ ន សជ្ជតិ, ន វិរជ្ឈតិ, អសជ្ជមានំ អវិរជ្ឈមានំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំយេវ គណ្ហាតិ.

ឥមេសុ ច បន បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរណសត្តេសុ តិត្ថិយានំ បុព្ពេនិវាសទស្សនំ ខជ្ជុបនកបភាសទិសំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. បកតិសាវកានំ ទីបប្បភាសទិសំ. មហាសាវកានំ ឧក្កាបភាសទិសំ ¶ . អគ្គសាវកានំ ឱសធិតារកប្បភាសទិសំ. បច្ចេកពុទ្ធានំ ចន្ទប្បភាសទិសំ. ពុទ្ធានំ រស្មិសហស្សបដិមណ្ឌិតសរទសូរិយមណ្ឌលសទិសំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ.

តិត្ថិយានញ្ច ¶ បុព្ពេនិវាសានុស្សរណំ អន្ធានំ យដ្ឋិកោដិគមនំ វិយ ហោតិ. បកតិសាវកានំ ទណ្ឌកសេតុគមនំ វិយ. មហាសាវកានំ ជង្ឃសេតុគមនំ វិយ. អគ្គសាវកានំ សកដសេតុគមនំ វិយ. បច្ចេកពុទ្ធានំ មហាជង្ឃមគ្គគមនំ វិយ. ពុទ្ធានំ មហាសកដមគ្គគមនំ វិយ.

ឥមស្មិំ បន អធិការេ សាវកានំ បុព្ពេនិវាសានុស្សរណំ អធិប្បេតំ. តេន វុត្តំ ‘‘អនុស្សរតីតិ ខន្ធបដិបាដិវសេន ចុតិបដិសន្ធិវសេន វា អនុគន្ត្វា អនុគន្ត្វា សរតី’’តិ.

៤០៣. តស្មា ឯវមនុស្សរិតុកាមេន អាទិកម្មិកេន ភិក្ខុនា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តេន រហោគតេន បដិសល្លិនេន បដិបាដិយា ចត្តារិ ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា អភិញ្ញាបាទកចតុត្ថជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ សព្ពបច្ឆិមា និសជ្ជា អាវជ្ជិតព្ពា. តតោ អាសនបញ្ញាបនំ, សេនាសនប្បវេសនំ, បត្តចីវរបដិសាមនំ, ភោជនកាលោ, គាមតោ អាគមនកាលោ, គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិតកាលោ, គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋកាលោ, វិហារតោ និក្ខមនកាលោ, ចេតិយង្គណពោធិយង្គណវន្ទនកាលោ, បត្តធោវនកាលោ, បត្តបដិគ្គហណកាលោ, បត្តបដិគ្គហណតោ យាវ មុខធោវនា កតកិច្ចំ, បច្ចូសកាលេ កតកិច្ចំ, មជ្ឈិមយាមេ កតកិច្ចំ, បឋមយាមេ កតកិច្ចន្តិ ឯវំ បដិលោមក្កមេន សកលំ រត្តិន្ទិវំ កតកិច្ចំ អាវជ្ជិតព្ពំ. ឯត្តកំ បន បកតិចិត្តស្សបិ បាកដំ ហោតិ. បរិកម្មសមាធិចិត្តស្ស បន អតិបាកដមេវ.

សចេ បនេត្ថ កិញ្ចិ ន បាកដំ ហោតិ, បុន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អាវជ្ជិតព្ពំ. ឯត្តកេន ទីបេ ជលិតេ វិយ បាកដំ ហោតិ. ឯវំ បដិលោមក្កមេនេវ ទុតិយទិវសេបិ តតិយចតុត្ថបញ្ចមទិវសេបិ ទសាហេបិ អឌ្ឍមាសេបិ មាសេបិ យាវ សំវច្ឆរាបិ កតកិច្ចំ អាវជ្ជិតព្ពំ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ទសវស្សានិ វីសតិវស្សានីតិ យាវ ឥមស្មិំ ភវេ អត្តនោ បដិសន្ធិ, តាវ អាវជ្ជន្តេន បុរិមភវេ ចុតិក្ខណេ បវត្តិតនាមរូបំ អាវជ្ជិតព្ពំ. បហោតិ ហិ បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ បឋមវារេនេវ បដិសន្ធិំ ឧគ្ឃាដេត្វា ចុតិក្ខណេ នាមរូបមារម្មណំ កាតុំ.

យស្មា ¶ បន បុរិមភវេ នាមរូបំ អសេសំ និរុទ្ធំ អញ្ញំ ឧប្បន្នំ, តស្មា តំ ឋានំ អាហុន្ទរិកំ អន្ធតមមិវ ហោតិ ទុទ្ទសំ ទុប្បញ្ញេន. តេនាបិ ‘‘ន សក្កោមហំ ¶ បដិសន្ធិំ ឧគ្ឃាដេត្វា ចុតិក្ខណេ បវត្តិតនាមរូបមារម្មណំ កាតុ’’ន្តិ ធុរនិក្ខេបោ ន កាតព្ពោ. តទេវ បន បាទកជ្ឈានំ បុនប្បុនំ សមាបជ្ជិតព្ពំ. តតោ ច វុដ្ឋាយ វុដ្ឋាយ តំ ឋានំ អាវជ្ជិតព្ពំ.

ឯវំ ករោន្តោ ហិ សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ កូដាគារកណ្ណិកត្ថាយ មហារុក្ខំ ឆិន្ទន្តោ សាខាបលាសច្ឆេទនមត្តេនេវ ផរសុធារាយ វិបន្នាយ មហារុក្ខំ ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោបិ ធុរនិក្ខេបំ អកត្វាវ កម្មារសាលំ គន្ត្វា តិខិណំ ផរសុំ ការាបេត្វា បុន អាគន្ត្វា ឆិន្ទេយ្យ, បុន វិបន្នាយ ច បុនបិ តថេវ ការេត្វា ឆិន្ទេយ្យ. សោ ឯវំ ឆិន្ទន្តោ ឆិន្នស្ស ឆិន្នស្ស បុន ឆេតព្ពាភាវតោ អច្ឆិន្នស្ស ច ឆេទនតោ នចិរស្សេវ មហារុក្ខំ បាតេយ្យ, ឯវមេវំ បាទកជ្ឈានា វុដ្ឋាយ បុព្ពេ អាវជ្ជិតំ អនាវជ្ជិត្វា បដិសន្ធិមេវ អាវជ្ជន្តោ នចិរស្សេវ បដិសន្ធិំ ឧគ្ឃាដេត្វា ចុតិក្ខណេ បវត្តិតនាមរូបំ អារម្មណំ ករេយ្យាតិ. កដ្ឋផាលកកេសោហារកាទីហិបិ អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោ.

តត្ថ បច្ឆិមនិសជ្ជតោ បភុតិ យាវ បដិសន្ធិតោ អារម្មណំ កត្វា បវត្តំ ញាណំ បុព្ពេនិវាសញាណំ នាម ន ហោតិ. តំ បន បរិកម្មសមាធិញាណំ នាម ហោតិ. អតីតំសញាណន្តិបិ ឯកេ វទន្តិ. តំ រូបាវចរំ សន្ធាយ ន យុជ្ជតិ. យទា បនស្ស ភិក្ខុនោ បដិសន្ធិំ អតិក្កម្ម ចុតិក្ខណេ បវត្តិតនាមរូបំ អារម្មណំ កត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិញ្ច និរុទ្ធេ តទេវារម្មណំ កត្វា ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ ជវន្តិ. សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បុរិមានិ បរិកម្មាទិនាមកានិ កាមាវចរានិ ហោន្តិ. បច្ឆិមំ រូបាវចរំ ចតុត្ថជ្ឈានិកំ អប្បនាចិត្តំ. តទាស្ស យំ តេន ចិត្តេន សហ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ នាម. តេន ញាណេន សម្បយុត្តាយ សតិយា អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ. សេយ្យថិទំ, ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ…បេ… ឥតិ សាការំ សឧទ្ទេសំ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតីតិ (ទី. និ. ១.២៤៤).

៤០៤. តត្ថ ឯកម្បិ ជាតិន្តិ ឯកម្បិ បដិសន្ធិមូលំ ចុតិបរិយោសានំ ឯកភវបរិយាបន្នំ ខន្ធសន្តានំ. ឯស នយោ ទ្វេបិ ជាតិយោតិអាទីសុបិ. អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេតិអាទីសុ បន បរិហាយមានោ កប្បោ សំវដ្ដកប្បោ, វឌ្ឍមានោ វិវដ្ដកប្បោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សំវដ្ដេន សំវដ្ដដ្ឋាយី ¶ គហិតោ ¶ ហោតិ, តំមូលកត្តា. វិវដ្ដេន ច វិវដ្ដដ្ឋាយី, ឯវញ្ហិ សតិ យានិ តានិ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, កប្បស្ស អសង្ខ្យេយ្យានិ. កតមានិ ចត្តារិ? សំវដ្ដោ, សំវដ្ដដ្ឋាយី, វិវដ្ដោ, វិវដ្ដដ្ឋាយីតិ (អ. និ. ៤.១៥៦ ថោកំ វិសទិសំ) វុត្តានិ, តានិ បរិគ្គហិតានិ ហោន្តិ.

តត្ថ តយោ សំវដ្ដា – អាបោសំវដ្ដោ, តេជោសំវដ្ដោ, វាយោសំវដ្ដោតិ. តិស្សោ សំវដ្ដសីមា – អាភស្សរា, សុភកិណ្ហា, វេហប្ផលាតិ.

យទា កប្បោ តេជេន សំវដ្ដតិ, អាភស្សរតោ ហេដ្ឋា អគ្គិនា ឌយ្ហតិ. យទា អាបេន សំវដ្ដតិ, សុភកិណ្ហតោ ហេដ្ឋា ឧទកេន វិលីយតិ. យទា វាយុនា សំវដ្ដតិ, វេហប្ផលតោ ហេដ្ឋា វាតេន វិទ្ធំសតិ. វិត្ថារតោ បន សទាបិ ឯកំ ពុទ្ធខេត្តំ វិនស្សតិ.

ពុទ្ធខេត្តំ នាម តិវិធំ ហោតិ – ជាតិខេត្តំ, អាណាខេត្តំ, វិសយខេត្តញ្ច. តត្ថ ជាតិខេត្តំ ទសសហស្សចក្កវាឡបរិយន្តំ ហោតិ. យំ តថាគតស្ស បដិសន្ធិគហណាទីសុ កម្បតិ. អាណាខេត្តំ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡបរិយន្តំ, យត្ថ រតនសុត្តំ (ខុ. បា. ៦.១ អាទយោ) ខន្ធបរិត្តំ (ចូឡវ. ២៥១; អ. និ. ៤.៦៧) ធជគ្គបរិត្តំ (សំ. និ. ១.២៤៩) អាដានាដិយបរិត្តំ (ទី. និ. ៣.២៧៥ អាទយោ) មោរបរិត្តន្តិ (ជា. ១.២.១៧-១៨) ឥមេសំ បរិត្តានំ អានុភាវោ វត្តតិ. វិសយខេត្តំ អនន្តមបរិមាណំ. យំ ‘‘យាវតា វា បន អាកង្ខេយ្យា’’តិ (អ. និ. ៣.៨១) វុត្តំ, យត្ថ យំ យំ តថាគតោ អាកង្ខតិ, តំ តំ ជានាតិ. ឯវមេតេសុ តីសុ ពុទ្ធខេត្តេសុ ឯកំ អាណាខេត្តំ វិនស្សតិ. តស្មិំ បន វិនស្សន្តេ ជាតិខេត្តម្បិ វិនដ្ឋមេវ ហោតិ. វិនស្សន្តញ្ច ឯកតោវ វិនស្សតិ, សណ្ឋហន្តម្បិ ឯកតោ សណ្ឋហតិ. តស្សេវំ វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វេទិតព្ពំ.

៤០៥. យស្មិំ ហិ សមយេ កប្បោ អគ្គិនា នស្សតិ, អាទិតោវ កប្បវិនាសកមហាមេឃោ វុដ្ឋហិត្វា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេ ឯកំ មហាវស្សំ វស្សតិ. មនុស្សា តុដ្ឋហដ្ឋា សព្ពពីជានិ នីហរិត្វា វបន្តិ. សស្សេសុ បន គោខាយិតកមត្តេសុ ជាតេសុ គទ្រភរវំ រវន្តោ ឯកពិន្ទុម្បិ ន វស្សតិ, តទា បច្ឆិន្នំ បច្ឆិន្នមេវ វស្សំ ហោតិ. ឥទំ សន្ធាយ ហិ ភគវតា ‘‘ហោតិ ខោ សោ, ភិក្ខវេ, សមយោ យំ ពហូនិ វស្សានិ ពហូនិ វស្សសតានិ ¶ ពហូនិ វស្សសហស្សានិ ពហូនិ ¶ វស្សសតសហស្សានិ ទេវោ ន វស្សតី’’តិ (អ. និ. ៧.៦៦) វុត្តំ. វស្សូបជីវិនោ សត្តា កាលង្កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តន្តិ, បុប្ផផលូបជីវិនិយោ ច ទេវតា. ឯវំ ទីឃេ អទ្ធានេ វីតិវត្តេ តត្ថ តត្ថ ឧទកំ បរិក្ខយំ គច្ឆតិ, អថានុបុព្ពេន មច្ឆកច្ឆបាបិ កាលង្កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តន្តិ, នេរយិកសត្តាបិ. តត្ថ នេរយិកា សត្តមសូរិយបាតុភាវេ វិនស្សន្តីតិ ឯកេ.

ឈានំ វិនា នត្ថិ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ, ឯតេសញ្ច កេចិ ទុព្ភិក្ខបីឡិតា កេចិ អភព្ពា ឈានាធិគមាយ, តេ កថំ តត្ថ និព្ពត្តន្តីតិ. ទេវលោកេ បដិលទ្ធជ្ឈានវសេន. តទា ហិ ‘‘វស្សសតសហស្សស្សច្ចយេន កប្បុដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ លោកព្យូហា នាម កាមាវចរទេវា មុត្តសិរា វិកិណ្ណកេសា រុទមុខា អស្សូនិ ហត្ថេហិ បុញ្ឆមានា រត្តវត្ថនិវត្ថា អតិវិយ វិរូបវេសធារិនោ ហុត្វា មនុស្សបថេ វិចរន្តា ឯវំ អារោចេន្តិ ‘‘មារិសា ឥតោ វស្សសតសហស្សស្សច្ចយេន កប្បវុដ្ឋានំ ភវិស្សតិ, អយំ លោកោ វិនស្សិស្សតិ, មហាសមុទ្ទោបិ ឧស្សុស្សិស្សតិ, អយញ្ច មហាបថវី សិនេរុ ច បព្ពតរាជា ឧទ្ទយ្ហិស្សន្តិ វិនស្សិស្សន្តិ. យាវ ព្រហ្មលោកា លោកវិនាសោ ភវិស្សតិ. មេត្តំ មារិសា ភាវេថ, ករុណំ, មុទិតំ, ឧបេក្ខំ មារិសា ភាវេថ, មាតរំ ឧបដ្ឋហថ, បិតរំ ឧបដ្ឋហថ, កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិនោ ហោថា’’តិ.

តេសំ វចនំ សុត្វា យេភុយ្យេន មនុស្សា ច ភុម្មទេវតា ច សំវេគជាតា អញ្ញមញ្ញំ មុទុចិត្តា ហុត្វា មេត្តាទីនិ បុញ្ញានិ ករិត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តន្តិ. តត្ថ ទិព្ពសុធាភោជនំ ភុញ្ជិត្វា វាយោកសិណេ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ បដិលភន្តិ. តទញ្ញេ បន អបរាបរិយវេទនីយេន កម្មេន ទេវលោកេ និព្ពត្តន្តិ. អបរាបរិយវេទនីយកម្មរហិតោ ហិ សំសារេ សំសរមានោ សត្តោ នាម នត្ថិ. តេបិ តត្ថ តថេវ ឈានំ បដិលភន្តិ. ឯវំ ទេវលោកេ បដិលទ្ធជ្ឈានវសេន សព្ពេបិ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តន្តីតិ.

វស្សូបច្ឆេទតោ បន ឧទ្ធំ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន ទុតិយោ សូរិយោ បាតុភវតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា ‘‘ហោតិ ខោ សោ, ភិក្ខវេ, សមយោ’’តិ សត្តសូរិយំ (អ. និ. ៧.៦៦) វិត្ថារេតព្ពំ. បាតុភូតេ ច បន តស្មិំ នេវ ¶ រត្តិបរិច្ឆេទោ, ន ទិវាបរិច្ឆេទោ បញ្ញាយតិ. ឯកោ សូរិយោ ឧដ្ឋេតិ, ឯកោ អត្ថំ គច្ឆតិ. អវិច្ឆិន្នសូរិយសន្តាបោវ លោកោ ហោតិ. យថា ច បកតិសូរិយេ សូរិយទេវបុត្តោ ហោតិ, ឯវំ កប្បវិនាសកសូរិយេ នត្ថិ. តត្ថ បកតិសូរិយេ ¶ វត្តមានេ អាកាសេ វលាហកាបិ ធូមសិខាបិ ចរន្តិ. កប្បវិនាសកសូរិយេ វត្តមានេ វិគតធូមវលាហកំ អាទាសមណ្ឌលំ វិយ និម្មលំ នភំ ហោតិ. ឋបេត្វា បញ្ច មហានទិយោ សេសកុន្នទីអាទីសុ ឧទកំ សុស្សតិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន តតិយោ សូរិយោ បាតុភវតិ. យស្ស បាតុភាវា មហានទិយោបិ សុស្សន្តិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន ចតុត្ថោ សូរិយោ បាតុភវតិ. យស្ស បាតុភាវា ហិមវតិ មហានទីនំ បភវា ‘‘សីហបបាតោ ហំសបាតនោ កណ្ណមុណ្ឌកោ រថការទហោ អនោតត្តទហោ ឆទ្ទន្តទហោ កុណាលទហោ’’តិ ឥមេ សត្ត មហាសរា សុស្សន្តិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន បញ្ចមោ សូរិយោ បាតុភវតិ. យស្ស បាតុភាវា អនុបុព្ពេន មហាសមុទ្ទេ អង្គុលិបព្ពតេមនមត្តម្បិ ឧទកំ ន សណ្ឋាតិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន ឆដ្ឋោ សូរិយោ បាតុភវតិ. យស្ស បាតុភាវា សកលចក្កវាឡំ ឯកធូមំ ហោតិ. បរិយាទិណ្ណសិនេហំ ធូមេន. យថា ចិទំ, ឯវំ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡានិបិ.

តតោបិ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន សត្តមោ សូរិយោ បាតុភវតិ. យស្ស បាតុភាវា សកលចក្កវាឡំ ឯកជាលំ ហោតិ សទ្ធិំ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេហិ. យោជនសតិកាទិភេទានិ សិនេរុកូដានិបិ បលុជ្ជិត្វា អាកាសេយេវ អន្តរធាយន្តិ. សា អគ្គិជាលា ឧដ្ឋហិត្វា ចាតុមហារាជិកេ គណ្ហាតិ. តត្ថ កនកវិមានរតនវិមានមណិវិមានានិ ឈាបេត្វា តាវតិំសភវនំ គណ្ហាតិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន យាវ បឋមជ្ឈានភូមិំ គណ្ហាតិ. តត្ថ តយោបិ ព្រហ្មលោកេ ឈាបេត្វា អាភស្សរេ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. សា យាវ អណុមត្តម្បិ សង្ខារគតំ អត្ថិ, តាវ ន និព្ពាយតិ. សព្ពសង្ខារបរិក្ខយា បន សប្បិតេលឈាបនគ្គិសិខា វិយ ឆារិកម្បិ ¶ អនវសេសេត្វា និព្ពាយតិ. ហេដ្ឋាអាកាសេន សហ ឧបរិអាកាសោ ឯកោ ហោតិ មហន្ធការោ.

៤០៦. អថ ទីឃស្ស អទ្ធុនោ អច្ចយេន មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា បឋមំ សុខុមំ សុខុមំ វស្សតិ ¶ . អនុបុព្ពេន កុមុទនាឡយដ្ឋិមុសលតាលក្ខន្ធាទិប្បមាណាហិ ធារាហិ វស្សន្តោ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡេសុ សព្ពំ ទឌ្ឍដ្ឋានំ បូរេត្វា អន្តរធាយតិ. តំ ឧទកំ ហេដ្ឋា ច តិរិយញ្ច វាតោ សមុដ្ឋហិត្វា ឃនំ ករោតិ បរិវដុមំ បទុមិនិបត្តេ ឧទកពិន្ទុសទិសំ. កថំ តាវ មហន្តំ ឧទករាសិំ ឃនំ ករោតីតិ ចេ? វិវរសម្បទានតោ. តញ្ហិស្ស តម្ហិ តម្ហិ វិវរំ ទេតិ. តំ ឯវំ វាតេន សម្បិណ្ឌិយមានំ ឃនំ ករិយមានំ បរិក្ខយមានំ អនុបុព្ពេន ហេដ្ឋា ឱតរតិ. ឱតិណ្ណេ ឱតិណ្ណេ ឧទកេ ព្រហ្មលោកដ្ឋានេ ព្រហ្មលោកា, ឧបរិ ចតុកាមាវចរទេវលោកដ្ឋានេ ច ទេវលោកា បាតុភវន្តិ.

បុរិមបថវិដ្ឋានំ ឱតិណ្ណេ បន ពលវវាតា ឧប្បជ្ជន្តិ. តេ តំ បិហិតទ្វារេ ធមករណេ ឋិតឧទកមិវ និរស្សាសំ កត្វា រុន្ធន្តិ. មធុរោទកំ បរិក្ខយំ គច្ឆមានំ ឧបរិ រសបថវិំ សមុដ្ឋាបេតិ. សា វណ្ណសម្បន្នា ចេវ ហោតិ គន្ធរសសម្បន្នា ច និរុទកបាយាសស្ស ឧបរិ បដលំ វិយ.

តទា ច អាភស្សរព្រហ្មលោកេ បឋមតរាភិនិព្ពត្តា សត្តា អាយុក្ខយា វា បុញ្ញក្ខយា វា តតោ ចវិត្វា ឥធូបបជ្ជន្តិ. តេ ហោន្តិ សយំបភា អន្តលិក្ខចរា. តេ អគ្គញ្ញសុត្តេ (ទី. និ. ៣.១១៩) វុត្តនយេន តំ រសបថវិំ សាយិត្វា តណ្ហាភិភូតា អាលុប្បការកំ បរិភុញ្ជិតុំ ឧបក្កមន្តិ. អថ នេសំ សយំបភា អន្តរធាយតិ, អន្ធការោ ហោតិ. តេ អន្ធការំ ទិស្វា ភាយន្តិ.

តតោ នេសំ ភយំ នាសេត្វា សូរភាវំ ជនយន្តំ បរិបុណ្ណបណ្ណាសយោជនំ សូរិយមណ្ឌលំ បាតុភវតិ, តេ តំ ទិស្វា ‘‘អាលោកំ បដិលភិម្ហា’’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋា ហុត្វា ‘‘អម្ហាកំ ភីតានំ ភយំ នាសេត្វា សូរភាវំ ជនយន្តោ ឧដ្ឋិតោ, តស្មា ‘‘សូរិយោ ហោតូ’’តិ សូរិយោត្វេវស្ស នាមំ ករោន្តិ.

អថ ¶ សូរិយេ ទិវសំ អាលោកំ កត្វា អត្ថង្គតេ យម្បិ អាលោកំ លភិម្ហា, សោបិ នោ នដ្ឋោតិ បុន ភីតា ហោន្តិ. តេសំ ឯវំ ហោតិ ‘‘សាធុ វតស្ស សចេ អញ្ញំ អាលោកំ លភេយ្យាមា’’តិ. តេសំ ចិត្តំ ញត្វា វិយ ឯកូនបណ្ណាសយោជនំ ចន្ទមណ្ឌលំ បាតុភវតិ. តេ តំ ទិស្វា ភិយ្យោសោ មត្តាយ ហដ្ឋតុដ្ឋា ហុត្វា ‘‘អម្ហាកំ ឆន្ទំ ញត្វា វិយ ឧដ្ឋិតោ, តស្មា ចន្ទោ ហោតូ’’តិ ¶ ចន្ទោត្វេវស្ស នាមំ ករោន្តិ. ឯវំ ចន្ទិមសូរិយេសុ បាតុភូតេសុ នក្ខត្តានិ តារករូបានិ បាតុភវន្តិ.

តតោ បភុតិ រត្តិន្ទិវា បញ្ញាយន្តិ, អនុក្កមេន ច មាសទ្ធមាសឧតុសំវច្ឆរា. ចន្ទិមសូរិយានំ បន បាតុភូតទិវសេយេវ សិនេរុចក្កវាឡហិមវន្តបព្ពតា បាតុភវន្តិ. តេ ច ខោ អបុព្ពំ អចរិមំ ផគ្គុណបុណ្ណមទិវសេយេវ បាតុភវន្តិ. កថំ? យថា នាម កង្គុភត្តេ បច្ចមានេ ឯកប្បហារេនេវ បុប្ផុឡកានិ ឧដ្ឋហន្តិ. ឯកេ បទេសា ថូបថូបា ហោន្តិ, ឯកេ និន្ននិន្នា, ឯកេ សមសមា. ឯវមេវំ ថូបថូបដ្ឋានេ បព្ពតា ហោន្តិ, និន្ននិន្នដ្ឋានេ សមុទ្ទា, សមសមដ្ឋានេ ទីបាតិ.

អថ តេសំ សត្តានំ រសបថវិំ បរិភុញ្ជន្តានំ កមេន ឯកច្ចេ វណ្ណវន្តោ, ឯកច្ចេ ទុព្ពណ្ណា ហោន្តិ. តត្ថ វណ្ណវន្តោ ទុព្ពណ្ណេ អតិមញ្ញន្តិ. តេសំ អតិមានបច្ចយា សាបិ រសបថវី អន្តរធាយតិ. ភូមិបប្បដកោ បាតុភវតិ. អថ នេសំ តេនេវ នយេន សោបិ អន្តរធាយតិ. បទាលតា បាតុភវតិ. តេនេវ នយេន សាបិ អន្តរធាយតិ. អកដ្ឋបាកោ សាលិ បាតុភវតិ អកណោ អថុសោ សុទ្ធោ សុគន្ធោ តណ្ឌុលប្ផលោ.

តតោ នេសំ ភាជនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. តេ សាលិំ ភាជនេ ឋបេត្វា បាសាណបិដ្ឋិយា ឋបេន្តិ, សយមេវ ជាលសិខា ឧដ្ឋហិត្វា តំ បចតិ. សោ ហោតិ ឱទនោ សុមនជាតិបុប្ផសទិសោ, ន តស្ស សូបេន វា ព្យញ្ជនេន វា ករណីយំ អត្ថិ. យំ យំ រសំ ភុញ្ជិតុកាមា ហោន្តិ, តំ តំ រសោវ ហោតិ. តេសំ តំ ឱឡារិកំ អាហារំ អាហរយតំ តតោ បភុតិ មុត្តករីសំ សញ្ជាយតិ. អថ នេសំ តស្ស និក្ខមនត្ថាយ វណមុខានិ បភិជ្ជន្តិ, បុរិសស្ស បុរិសភាវោ, ឥត្ថិយាបិ ឥត្ថិភាវោ បាតុភវតិ.

តត្រ ¶ សុទំ ឥត្ថី បុរិសំ, បុរិសោ ច ឥត្ថិំ អតិវេលំ ឧបនិជ្ឈាយតិ. តេសំ អតិវេលំ ឧបនិជ្ឈាយនបច្ចយា កាមបរិឡាហោ ឧប្បជ្ជតិ. តតោ មេថុនធម្មំ បដិសេវន្តិ. តេ អសទ្ធម្មបដិសេវនបច្ចយា វិញ្ញូហិ គរហិយមានា វិហេឋិយមានា តស្ស អសទ្ធម្មស្ស បដិច្ឆាទនហេតុ អគារានិ ករោន្តិ. តេ អគារំ អជ្ឈាវសមានា អនុក្កមេន អញ្ញតរស្ស អលសជាតិកស្ស សត្តស្ស ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជន្តា សន្និធិំ ករោន្តិ. តតោ បភុតិ កណោបិ ថុសោបិ តណ្ឌុលំ បរិយោនន្ធតិ, លាយិតដ្ឋានម្បិ ន បដិវិរូហតិ.

តេ ¶ សន្និបតិត្វា អនុត្ថុនន្តិ ‘‘បាបកា វត ភោ ធម្មា សត្តេសុ បាតុភូតា, មយំ ហិ បុព្ពេ មនោមយា អហុម្ហា’’តិ អគ្គញ្ញសុត្តេ (ទី. និ. ៣.១២៨) វុត្តនយេន វិត្ថារេតព្ពំ. តតោ មរិយាទំ ឋបេន្តិ. អថ អញ្ញតរោ សត្តោ អញ្ញស្ស ភាគំ អទិន្នំ អាទិយតិ. តំ ទ្វិក្ខត្តុំ បរិភាសេត្វា តតិយវារេ បាណិលេដ្ដុទណ្ឌេហិ បហរន្តិ. តេ ឯវំ អទិន្នាទានគរហមុសាវាទទណ្ឌាទានេសុ ឧប្បន្នេសុ សន្និបតិត្វា ចិន្តយន្តិ ‘‘យំនូន មយំ ឯកំ សត្តំ សម្មន្នេយ្យាម, យោ នោ សម្មា ខីយិតព្ពំ ខីយេយ្យ, គរហិតព្ពំ គរហេយ្យ, បព្ពាជេតព្ពំ បព្ពាជេយ្យ, មយំ បនស្ស សាលីនំ ភាគំ អនុប្បទស្សាមា’’តិ.

ឯវំ កតសន្និដ្ឋានេសុ បន សត្តេសុ ឥមស្មិំ តាវ កប្បេ អយមេវ ភគវា ពោធិសត្តភូតោ តេន សមយេន តេសុ សត្តេសុ អភិរូបតរោ ច ទស្សនីយតរោ ច មហេសក្ខតរោ ច ពុទ្ធិសម្បន្នោ បដិពលោ និគ្គហបគ្គហំ កាតុំ. តេ តំ ឧបសង្កមិត្វា យាចិត្វា សម្មន្និំសុ. សោ តេន មហាជនេន សម្មតោតិ មហាសម្មតោ, ខេត្តានំ អធិបតីតិ ខត្តិយោ, ធម្មេន សមេន បរេ រញ្ជេតីតិ រាជាតិ តីហិ នាមេហិ បញ្ញាយិត្ថ. យញ្ហិ លោកេ អច្ឆរិយដ្ឋានំ, ពោធិសត្តោវ តត្ថ អាទិបុរិសោតិ ឯវំ ពោធិសត្តំ អាទិំ កត្វា ខត្តិយមណ្ឌលេ សណ្ឋិតេ អនុបុព្ពេន ព្រាហ្មណាទយោបិ វណ្ណា សណ្ឋហិំសុ.

តត្ថ កប្បវិនាសកមហាមេឃតោ យាវ ជាលុបច្ឆេទោ, ឥទមេកំ អសង្ខ្យេយ្យំ សំវដ្ដោតិ វុច្ចតិ.

កប្បវិនាសកជាលុបច្ឆេទតោ ¶ យាវ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡបរិបូរកោ សម្បត្តិមហាមេឃោ, ឥទំ ទុតិយំ អសង្ខ្យេយ្យំ សំវដ្ដដ្ឋាយីតិ វុច្ចតិ.

សម្បត្តិមហាមេឃតោ យាវ ចន្ទិមសូរិយបាតុភាវោ, ឥទំ តតិយំ អសង្ខ្យេយ្យំ វិវដ្ដោតិ វុច្ចតិ.

ចន្ទិមសូរិយបាតុភាវតោ យាវ បុន កប្បវិនាសកមហាមេឃោ, ឥទំ ចតុត្ថំ អសង្ខ្យេយ្យំ វិវដ្ដដ្ឋាយីតិ វុច្ចតិ. ឥមានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ឯកោ មហាកប្បោ ហោតិ. ឯវំ តាវ អគ្គិនា វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វេទិតព្ពំ.

៤០៧. យស្មិំ បន សមយេ កប្បោ ឧទកេន នស្សតិ, អាទិតោវ កប្បវិនាសកមហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វាតិ ¶ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ, យថា តត្ថ ទុតិយសូរិយោ, ឯវមិធ កប្បវិនាសកោ ខារុទកមហាមេឃោ វុដ្ឋាតិ. សោ អាទិតោ សុខុមំ សុខុមំ វស្សន្តោ អនុក្កមេន មហាធារាហិ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡានំ បូរេន្តោ វស្សតិ. ខារុទកេន ផុដ្ឋផុដ្ឋា បថវីបព្ពតាទយោ វិលីយន្តិ, ឧទកំ សមន្តតោ វាតេហិ ធារិយតិ. បថវិតោ យាវ ទុតិយជ្ឈានភូមិំ ឧទកំ គណ្ហាតិ. តត្ថ តយោបិ ព្រហ្មលោកេ វិលីយាបេត្វា សុភកិណ្ហេ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. តំ យាវ អណុមត្តម្បិ សង្ខារគតំ អត្ថិ, តាវ ន វូបសម្មតិ. ឧទកានុគតំ បន សព្ពសង្ខារគតំ អភិភវិត្វា សហសា វូបសម្មតិ អន្តរធានំ គច្ឆតិ. ហេដ្ឋាអាកាសេន សហ ឧបរិអាកាសោ ឯកោ ហោតិ មហន្ធការោតិ សព្ពំ វុត្តសទិសំ. កេវលំ បនិធ អាភស្សរព្រហ្មលោកំ អាទិំ កត្វា លោកោ បាតុភវតិ. សុភកិណ្ហតោ ច ចវិត្វា អាភស្សរដ្ឋានាទីសុ សត្តា និព្ពត្តន្តិ.

តត្ថ កប្បវិនាសកមហាមេឃតោ យាវ កប្បវិនាសកុទកូបច្ឆេទោ, ឥទមេកំ អសង្ខ្យេយ្យំ. ឧទកូបច្ឆេទតោ យាវ សម្បត្តិមហាមេឃោ, ឥទំ ទុតិយំ អសង្ខ្យេយ្យំ. សម្បត្តិមហាមេឃតោ…បេ… ឥមានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ឯកោ មហាកប្បោ ហោតិ. ឯវំ ឧទកេន វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វេទិតព្ពំ.

៤០៨. យស្មិំ ¶ សមយេ កប្បោ វាតេន វិនស្សតិ, អាទិតោវ កប្បវិនាសកមហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វាតិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ, យថា តត្ថ ទុតិយសូរិយោ, ឯវមិធ កប្បវិនាសនត្ថំ វាតោ សមុដ្ឋាតិ. សោ បឋមំ ថូលរជំ ឧដ្ឋាបេតិ. តតោ សណ្ហរជំ សុខុមវាលិកំ ថូលវាលិកំ សក្ខរបាសាណាទយោតិ យាវ កូដាគារមត្តេ បាសាណេ វិសមដ្ឋានេ ឋិតមហារុក្ខេ ច ឧដ្ឋាបេតិ. តេ បថវិតោ នភមុគ្គតា ន ច បុន បតន្តិ. តត្ថេវ ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា អភាវំ គច្ឆន្តិ.

អថានុក្កមេន ហេដ្ឋា មហាបថវិយា វាតោ សមុដ្ឋហិត្វា បថវិំ បរិវត្តេត្វា ឧទ្ធំមូលំ កត្វា អាកាសេ ខិបតិ. យោជនសតប្បមាណាបិ បថវិប្បទេសា ទ្វិយោជនតិយោជនចតុយោជនបញ្ចយោជនសតប្បមាណាបិ ភិជ្ជិត្វា វាតវេគេន ខិត្តា អាកាសេយេវ ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា អភាវំ គច្ឆន្តិ. ចក្កវាឡបព្ពតម្បិ សិនេរុបព្ពតម្បិ វាតោ ឧក្ខិបិត្វា អាកាសេ ខិបតិ. តេ អញ្ញមញ្ញំ អភិហន្ត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា វិនស្សន្តិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ភុម្មដ្ឋកវិមានានិ ច អាកាសដ្ឋកវិមានានិ ច វិនាសេន្តោ ឆកាមាវចរទេវលោកេ វិនាសេត្វា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡានិ ¶ វិនាសេតិ. តត្ថ ចក្កវាឡា ចក្កវាឡេហិ ហិមវន្តា ហិមវន្តេហិ សិនេរូ សិនេរូហិ អញ្ញមញ្ញំ សមាគន្ត្វា ចុណ្ណវិចុណ្ណា ហុត្វា វិនស្សន្តិ. បថវិតោ យាវ តតិយជ្ឈានភូមិំ វាតោ គណ្ហាតិ. តត្ថ តយោបិ ព្រហ្មលោកេ វិនាសេត្វា វេហប្ផលំ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. ឯវំ សព្ពសង្ខារគតំ វិនាសេត្វា សយម្បិ វិនស្សតិ. ហេដ្ឋាអាកាសេន សហ ឧបរិអាកាសោ ឯកោ ហោតិ មហន្ធការោតិ សព្ពំ វុត្តសទិសំ. ឥធ បន សុភកិណ្ហព្រហ្មលោកំ អាទិំ កត្វា លោកោ បាតុភវតិ. វេហប្ផលតោ ច ចវិត្វា សុភកិណ្ហដ្ឋានាទីសុ សត្តា និព្ពត្តន្តិ.

តត្ថ កប្បវិនាសកមហាមេឃតោ យាវ កប្បវិនាសកវាតូបច្ឆេទោ, ឥទមេកំ អសង្ខ្យេយ្យំ. វាតូបច្ឆេទតោ យាវ សម្បត្តិមហាមេឃោ, ឥទំ ទុតិយំ អសង្ខ្យេយ្យំ…បេ… ឥមានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ឯកោ មហាកប្បោ ហោតិ. ឯវំ វាតេន វិនាសោ ច សណ្ឋហនញ្ច វេទិតព្ពំ.

៤០៩. កិំការណា ¶ ឯវំ លោកោ វិនស្សតិ? អកុសលមូលការណា. អកុសលមូលេសុ ហិ ឧស្សន្នេសុ ឯវំ លោកោ វិនស្សតិ. សោ ច ខោ រាគេ ឧស្សន្នតរេ អគ្គិនា វិនស្សតិ. ទោសេ ឧស្សន្នតរេ ឧទកេន វិនស្សតិ. កេចិ បន ទោសេ ឧស្សន្នតរេ អគ្គិនា. រាគេ ឧស្សន្នតរេ ឧទកេនាតិ វទន្តិ. មោហេ ឧស្សន្នតរេ វាតេន វិនស្សតិ. ឯវំ វិនស្សន្តោបិ ច និរន្តរមេវ សត្តវារេ អគ្គិនា វិនស្សតិ. អដ្ឋមេ វារេ ឧទកេន. បុន សត្តវារេ អគ្គិនា. អដ្ឋមេ វារេ ឧទកេនាតិ ឯវំ អដ្ឋមេ អដ្ឋមេ វារេ វិនស្សន្តោ សត្តក្ខត្តុំ ឧទកេន វិនស្សិត្វា បុន សត្តវារេ អគ្គិនា នស្សតិ. ឯត្តាវតា តេសដ្ឋិ កប្បា អតីតា ហោន្តិ. ឯត្ថន្តរេ ឧទកេន នស្សនវារំ សម្បត្តម្បិ បដិពាហិត្វា លទ្ធោកាសោ វាតោ បរិបុណ្ណចតុសដ្ឋិកប្បាយុកេ សុភកិណ្ហេ វិទ្ធំសេន្តោ លោកំ វិនាសេតិ.

៤១០. បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តោបិ ច កប្បានុស្សរណកោ ភិក្ខុ ឯតេសុ កប្បេសុ អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ វិវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ សំវដ្ដវិវដ្ដកប្បេ អនុស្សរតិ. កថំ? ‘‘អមុត្រាសិ’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៤៤) នយេន.

តត្ថ អមុត្រាសិន្តិ អមុម្ហិ សំវដ្ដកប្បេ អហំ អមុម្ហិ ភវេ វា យោនិយា វា គតិយា វា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា វា សត្តាវាសេ វា សត្តនិកាយេ វា អាសិំ. ឯវំនាមោតិ តិស្សោ វា ផុស្សោ វា. ឯវំគោត្តោតិ កច្ចានោ វា កស្សបោ វា. ឥទមស្ស អតីតភវេ អត្តនោ នាមគោត្តានុស្សរណវសេន ¶ វុត្តំ. សចេ បន តស្មិំ កាលេ អត្តនោ វណ្ណសម្បត្តិំ វា លូខបណីតជីវិកភាវំ វា សុខទុក្ខពហុលតំ វា អប្បាយុកទីឃាយុកភាវំ វា អនុស្សរិតុកាមោ ហោតិ, តម្បិ អនុស្សរតិយេវ. តេនាហ ‘‘ឯវំវណ្ណោ…បេ… ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិ.

តត្ថ ឯវំវណ្ណោតិ ឱទាតោ វា សាមោ វា. ឯវមាហារោតិ សាលិមំសោទនាហារោ វា បវត្តផលភោជនោ វា. ឯវំ សុខទុក្ខបដិសំវេទីតិ អនេកប្បការេន កាយិកចេតសិកានំ សាមិសនិរាមិសាទិប្បភេទានំ វា សុខទុក្ខានំ បដិសំវេទី. ឯវមាយុបរិយន្តោតិ ឯវំ វស្សសតបរិមាណាយុបរិយន្តោ វា ចតុរាសីតិកប្បសតសហស្សាយុបរិយន្តោ វា. សោ តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិន្តិ សោហំ តតោ ¶ ភវតោ យោនិតោ គតិតោ វិញ្ញាណដ្ឋិតិតោ សត្តាវាសតោ សត្តនិកាយតោ វា ចុតោ បុន អមុកស្មិំ នាម ភវេ យោនិយា គតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា សត្តាវាសេ សត្តនិកាយេ វា ឧទបាទិំ. តត្រាបាសិន្តិ អថ តត្រាបិ ភវេ យោនិយា គតិយា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា សត្តាវាសេ សត្តនិកាយេ វា បុន អហោសិំ. ឯវំនាមោតិអាទិ វុត្តនយមេវ.

អបិច យស្មា អមុត្រាសិន្តិ ឥទំ អនុបុព្ពេន អារោហន្តស្ស យាវទិច្ឆកំ អនុស្សរណំ. សោ តតោ ចុតោតិ បដិនិវត្តន្តស្ស បច្ចវេក្ខណំ, តស្មា ‘‘ឥធូបបន្នោ’’តិ ឥមិស្សា ឥធូបបត្តិយា អនន្តរមេវស្ស ឧបបត្តិដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘អមុត្រ ឧទបាទិ’’ន្តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្រាបាសិន្តិ ឯវមាទិ បនស្ស តត្រ ឥមិស្សា ឧបបត្តិយា អនន្តរេ ឧបបត្តិដ្ឋានេ នាមគោត្តាទីនំ អនុស្សរណទស្សនត្ថំ វុត្តំ. សោ តតោ ចុតោ ឥធូបបន្នោតិ ស្វាហំ តតោ អនន្តរូបបត្តិដ្ឋានតោ ចុតោ ឥធ អសុកស្មិំ នាម ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេ វា និព្ពត្តោតិ. ឥតីតិ ឯវំ. សាការំ សឧទ្ទេសន្តិ នាមគោត្តវសេន សឧទ្ទេសំ, វណ្ណាទិវសេន សាការំ. នាមគោត្តេន ហិ សត្តោ តិស្សោ កស្សបោតិ ឧទ្ទិសីយតិ. វណ្ណាទីហិ សាមោ ឱទាតោតិ នានត្តតោ បញ្ញាយតិ. តស្មា នាមគោត្តំ ឧទ្ទេសោ, ឥតរេ អាការា. អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសមនុស្សរតីតិ ឥទំ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណកថា និដ្ឋិតា.

ចុតូបបាតញាណកថា

៤១១. សត្តានំ ¶ ចុតូបបាតញាណកថាយ ចុតូបបាតញាណាយាតិ (ទី. និ. ១.២៤៧) ចុតិយា ច ឧបបាតេ ច ញាណាយ. យេន ញាណេន សត្តានំ ចុតិ ច ឧបបាតោ ច ញាយតិ, តទត្ថំ ទិព្ពចក្ខុញាណត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ចិត្តំ អភិនីហរតិ អភិនិន្នាមេតីតិ បរិកម្មចិត្តំ អភិនីហរតិ ចេវ អភិនិន្នាមេតិ ច. សោតិ សោ កតចិត្តាភិនីហារោ ភិក្ខុ. ទិព្ពេនាតិអាទីសុ បន ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពំ. ទេវតានញ្ហិ សុចរិតកម្មនិព្ពត្តំ បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហិ អបលិពុទ្ធំ ឧបក្កិលេសវិមុត្តតាយ ទូរេបិ អារម្មណំ សម្បដិច្ឆនសមត្ថំ ទិព្ពំ បសាទចក្ខុ ហោតិ. ឥទញ្ចាបិ វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្តំ ញាណចក្ខុ ¶ តាទិសមេវាតិ ទិព្ពសទិសត្តា ទិព្ពំ. ទិព្ពវិហារវសេន បដិលទ្ធត្តា អត្តនា ច ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាបិ ទិព្ពំ. អាលោកបរិគ្គហេន មហាជុតិកត្តាបិ ទិព្ពំ. តិរោកុដ្ដាទិគតរូបទស្សនេន មហាគតិកត្តាបិ ទិព្ពំ. តំ សព្ពំ សទ្ទសត្ថានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ.

ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខុ. ចក្ខុកិច្ចករណេន ចក្ខុមិវាតិបិ ចក្ខុ. ចុតូបបាតទស្សនេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុត្តា វិសុទ្ធំ. យោ ហិ ចុតិមត្តមេវ បស្សតិ, ន ឧបបាតំ. សោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ. យោ ឧបបាតមត្តមេវ បស្សតិ, ន ចុតិំ, សោ នវសត្តបាតុភាវទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ. យោ បន តទុភយំ បស្សតិ, សោ យស្មា ទុវិធម្បិ តំ ទិដ្ឋិគតំ អតិវត្តតិ. តស្មាស្ស តំទស្សនំ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុ ហោតិ. ឧភយម្បិ ចេតំ ពុទ្ធបុត្តា បស្សន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘ចុតូបបាតទស្សនេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុត្តា វិសុទ្ធ’’ន្តិ.

មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា រូបទស្សនេន អតិក្កន្តមានុសកំ, មានុសកំ វា មំសចក្ខុំ អតិក្កន្តត្តា អតិក្កន្តមានុសកន្តិ វេទិតព្ពំ. តេន ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន. សត្តេ បស្សតីតិ មនុស្សានំ មំសចក្ខុនា វិយ សត្តេ ឱលោកេតិ.

ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេតិ ឯត្ថ ចុតិក្ខណេ ឧបបត្តិក្ខណេ វា ទិព្ពចក្ខុនា ទដ្ឋុំ ន សក្កា. យេ បន អាសន្នចុតិកា ឥទានិ ចវិស្សន្តិ, តេ ចវមានា. យេ ច គហិតបដិសន្ធិកា សម្បតិនិព្ពត្តាវ, តេ ឧបបជ្ជមានាតិ អធិប្បេតា. តេ ឯវរូបេ ចវមានេ ច ឧបបជ្ជមានេ ច បស្សតីតិ ទស្សេតិ.

ហីនេតិ ¶ មោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា ហីនានំ ជាតិកុលភោគាទីនំ វសេន ហីឡិតេ ឱហីឡិតេ ឱញ្ញាតេ អវញ្ញាតេ. បណីតេតិ អមោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា តព្ពិបរីតេ. សុវណ្ណេតិ អទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា ឥដ្ឋកន្តមនាបវណ្ណយុត្តេ. ទុព្ពណ្ណេតិ ទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា អនិដ្ឋាកន្តអមនាបវណ្ណយុត្តេ. អនភិរូបេ វិរូបេតិបិ អត្ថោ. សុគតេតិ សុគតិគតេ. អលោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា អឌ្ឍេ មហទ្ធនេ. ទុគ្គតេតិ ទុគ្គតិគតេ. លោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា ទលិទ្ទេ អប្បន្នបានេ.

យថាកម្មុបគេតិ យំ យំ កម្មំ ឧបចិតំ, តេន តេន ឧបគតេ. តត្ថ បុរិមេហិ ចវមានេតិអាទីហិ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចំ វុត្តំ. ឥមិនា បន បទេន យថាកម្មុបគញាណកិច្ចំ. តស្ស ច ញាណស្ស អយមុប្បត្តិក្កមោ, ឥធ ភិក្ខុ ហេដ្ឋា និរយាភិមុខំ ¶ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា នេរយិកេ សត្តេ បស្សតិ មហាទុក្ខមនុភវមានេ. តំ ទស្សនំ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចមេវ. សោ ឯវំ មនសិករោតិ ‘‘កិំ នុ ខោ កម្មំ កត្វា ឥមេ សត្តា ឯតំ ទុក្ខំ អនុភវន្តី’’តិ. អថស្ស ឥទំ នាម កត្វាតិ តំកម្មារម្មណំ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. តថា ឧបរិទេវលោកាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា នន្ទនវនមិស្សកវនផារុសកវនាទីសុ សត្តេ បស្សតិ មហាសម្បត្តិំ អនុភវមានេ. តម្បិ ទស្សនំ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចមេវ. សោ ឯវំ មនសិករោតិ ‘‘កិំ នុ ខោ កម្មំ កត្វា ឥមេ សត្តា ឯតំ សម្បត្តិំ អនុភវន្តី’’តិ. អថស្ស ឥទំ នាម កត្វាតិ តំកម្មារម្មណំ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥទំ យថាកម្មុបគញាណំ នាម. ឥមស្ស វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថិ, យថា ចិមស្ស, ឯវំ អនាគតំសញាណស្សាបិ. ទិព្ពចក្ខុបាទកានេវ ហិ ឥមានិ ទិព្ពចក្ខុនា សហេវ ឥជ្ឈន្តិ.

កាយទុច្ចរិតេនាតិអាទីសុ ទុដ្ឋុ ចរិតំ, ទុដ្ឋំ វា ចរិតំ កិលេសបូតិកត្តាតិ ទុច្ចរិតំ. កាយេន ទុច្ចរិតំ, កាយតោ វា ឧប្បន្នំ ទុច្ចរិតន្តិ កាយទុច្ចរិតំ, ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. សមន្នាគតាតិ សមង្គីភូតា. អរិយានំ ឧបវាទកាតិ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសាវកានំ អរិយានំ អន្តមសោ គិហិសោតាបន្នានម្បិ អនត្ថកាមា ហុត្វា អន្តិមវត្ថុនា វា គុណបរិធំសនេន វា ឧបវាទកា អក្កោសកា គរហកាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ នត្ថិ ឥមេសំ សមណធម្មោ, អស្សមណា ឯតេតិ វទន្តោ អន្តិមវត្ថុនា ឧបវទតិ. នត្ថិ ឥមេសំ ឈានំ វា វិមោក្ខោ វា មគ្គោ វា ផលំ វាតិអាទីនិ វទន្តោ គុណបរិធំសនវសេន ឧបវទតីតិ វេទិតព្ពោ. សោ ច ជានំ វា ឧបវទេយ្យ អជានំ វា, ឧភយថាបិ អរិយូបវាទោវ ហោតិ. ភារិយំ កម្មំ អានន្តរិយសទិសំ សគ្គាវរណញ្ច មគ្គាវរណញ្ច, សតេកិច្ឆំ បន ហោតិ. តស្ស អាវិភាវត្ថំ ឥទំ វត្ថុ វេទិតព្ពំ.

អញ្ញតរស្មិំ ¶ កិរ គាមេ ឯកោ ថេរោ ច ទហរភិក្ខុ ច បិណ្ឌាយ ចរន្តិ. តេ បឋមឃរេយេវ ឧឡុង្កមត្តំ ឧណ្ហយាគុំ លភិំសុ. ថេរស្ស ច កុច្ឆិវាតោ រុជ្ឈតិ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ យាគុ មយ្ហំ សប្បាយា, យាវ ន សីតលា ហោតិ, តាវ នំ បិវាមី’’តិ. សោ មនុស្សេហិ ឧម្មារត្ថាយ អាហដេ ទារុខណ្ឌេ និសីទិត្វា បិវិ. ឥតរោ តំ ជិគុច្ឆន្តោ ‘‘អតិខុទ្ទាភិភូតោ មហល្លកោ, អម្ហាកំ លជ្ជិតព្ពកំ អកាសី’’តិ អាហ. ថេរោ ¶ គាមេ ចរិត្វា វិហារំ គន្ត្វា ទហរភិក្ខុំ អាហ ‘‘អត្ថិ តេ, អាវុសោ, ឥមស្មិំ សាសនេ បតិដ្ឋា’’តិ? អាម, ភន្តេ, សោតាបន្នោ អហន្តិ. តេន ហាវុសោ, ឧបរិមគ្គត្ថាយ វាយាមំ មា អកាសិ. ខីណាសវោ តយា ឧបវទិតោតិ. សោ តំ ខមាបេសិ. តេនស្ស តំ កម្មំ បាកតិកំ អហោសិ.

តស្មា យោ អញ្ញោបិ អរិយំ ឧបវទតិ, តេន គន្ត្វា សចេ អត្តនា វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ‘‘អហំ អាយស្មន្តំ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, តំ មេ ខមាហី’’តិ ខមាបេតព្ពោ. សចេ នវកតរោ ហោតិ, វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហេ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, តំ មេ ខមថា’’តិ ខមាបេតព្ពោ. សចេ ទិសាបក្កន្តោ ហោតិ, សយំ វា គន្ត្វា សទ្ធិវិហារិកាទិកេ វា បេសេត្វា ខមាបេតព្ពោ.

សចេ ច នាបិ គន្តុំ, ន បេសេតុំ សក្កា ហោតិ, យេ តស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ វសន្តិ, តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា សចេ នវកតរា ហោន្តិ, ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា, សចេ វុឌ្ឍតរា, វុឌ្ឍេ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, អសុកំ នាម អាយស្មន្តំ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, ខមតុ មេ សោ អាយស្មា’’តិ វត្វា ខមាបេតព្ពំ. សម្មុខា អខមន្តេបិ ឯតទេវ កត្តព្ពំ.

សចេ ឯកចារិកភិក្ខុ ហោតិ, នេវស្ស វសនដ្ឋានំ, ន គតដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ, ឯកស្ស បណ្ឌិតស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, អសុកំ នាម អាយស្មន្តំ ឥទញ្ចិទញ្ច អវចំ, តំ មេ អនុស្សរតោ វិប្បដិសារោ ហោតិ, កិំ ករោមី’’តិ វត្តព្ពំ. សោ វក្ខតិ ‘‘តុម្ហេ មា ចិន្តយិត្ថ, ថេរោ តុម្ហាកំ ខមតិ, ចិត្តំ វូបសមេថា’’តិ. តេនាបិ អរិយស្ស គតទិសាភិមុខេន អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ខមតូតិ វត្តព្ពំ. សចេ សោ បរិនិព្ពុតោ ហោតិ, បរិនិព្ពុតមញ្ចដ្ឋានំ គន្ត្វា យាវសិវថិកំ គន្ត្វាបិ ខមាបេតព្ពំ. ឯវំ កតេ នេវ សគ្គាវរណំ, ន មគ្គាវរណំ ហោតិ, បាកតិកមេវ ហោតីតិ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិកាតិ ¶ វិបរីតទស្សនា. មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន សមាទិន្ននានាវិធកម្មា, យេ ច មិច្ឆាទិដ្ឋិមូលកេសុ កាយកម្មាទីសុ អញ្ញេបិ សមាទបេន្តិ. ឯត្ថ ច វចីទុច្ចរិតគ្គហណេនេវ អរិយូបវាទេ មនោទុច្ចរិតគ្គហណេន ច មិច្ឆាទិដ្ឋិយា សង្គហិតាយបិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បុន វចនំ ¶ មហាសាវជ្ជភាវទស្សនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. មហាសាវជ្ជោ ហិ អរិយូបវាទោ, អានន្តរិយសទិសត្តា. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘សេយ្យថាបិ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុ សីលសម្បន្នោ សមាធិសម្បន្នោ បញ្ញាសម្បន្នោ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អញ្ញំ អារាធេយ្យ, ឯវំសម្បទមិទំ, សារិបុត្ត, វទាមិ តំ វាចំ អប្បហាយ តំ ចិត្តំ អប្បហាយ តំ ទិដ្ឋិំ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា យថាភតំ និក្ខិត្តោ, ឯវំ និរយេ’’តិ (ម. និ. ១.១៤៩). មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ ច មហាសាវជ្ជតរំ នាម អញ្ញំ នត្ថិ. យថាហ ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ មហាសាវជ្ជំ, យថយិទំ, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានិ, ភិក្ខវេ, វជ្ជានី’’តិ (អ. និ. ១.៣១០).

កាយស្ស ភេទាតិ ឧបាទិណ្ណក្ខន្ធបរិច្ចាគា. បរម្មរណាតិ តទនន្តរំ អភិនិព្ពត្តិក្ខន្ធគ្គហណេ. អថ វា កាយស្ស ភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទា. បរម្មរណាតិ ចុតិចិត្តតោ ឧទ្ធំ. អបាយន្តិ ឯវមាទិ សព្ពំ និរយវេវចនមេវ.

និរយោ ហិ សគ្គមោក្ខហេតុភូតា បុញ្ញសម្មតា អយា អបេតត្តា, សុខានំ វា អាយស្ស អភាវា អបាយោ. ទុក្ខស្ស គតិ បដិសរណន្តិ ទុគ្គតិ, ទោសពហុលតាយ វា ទុដ្ឋេន កម្មុនា និព្ពត្តា គតីតិ ទុគ្គតិ. វិវសា និបតន្តិ ឯត្ថ ទុក្កដការិនោតិ វិនិបាតោ. វិនស្សន្តា វា ឯត្ថ បតន្តិ សំភិជ្ជមានង្គបច្ចង្គាតិបិ វិនិបាតោ. នត្ថិ ឯត្ថ អស្សាទសញ្ញិតោ អយោតិ និរយោ.

អថ វា អបាយគ្គហណេន តិរច្ឆានយោនិំ ទីបេតិ. តិរច្ឆានយោនិ ហិ អបាយោ សុគតិតោ អបេតត្តា, ន ទុគ្គតិ មហេសក្ខានំ នាគរាជាទីនំ សម្ភវតោ. ទុគ្គតិគ្គហណេន បេត្តិវិសយំ. សោ ហិ អបាយោ ចេវ ទុគ្គតិ ច, សុគតិតោ អបេតត្តា ទុក្ខស្ស ច គតិភូតត្តា. ន តុ វិនិបាតោ អសុរសទិសំ អវិនិបតិតត្តា. វិនិបាតគ្គហណេន អសុរកាយំ. សោ ហិ យថាវុត្តេន អត្ថេន អបាយោ ចេវ ទុគ្គតិ ច សព្ពសមុស្សយេហិ ច វិនិបតិតត្តា វិនិបាតោតិ វុច្ចតិ. និរយគ្គហណេន ¶ អវីចិអាទិអនេកប្បការំ និរយមេវាតិ. ឧបបន្នាតិ ឧបគតា, តត្ថ អភិនិព្ពត្តាតិ អធិប្បាយោ. វុត្តវិបរិយាយេន សុក្កបក្ខោ វេទិតព្ពោ.

អយំ ¶ បន វិសេសោ, តត្ថ សុគតិគ្គហណេន មនុស្សគតិបិ សង្គយ្ហតិ. សគ្គគ្គហណេន ទេវគតិយេវ. តត្ថ សុន្ទរា គតីតិ សុគតិ. រូបាទីហិ វិសយេហិ សុដ្ឋុ អគ្គោតិ សគ្គោ. សោ សព្ពោបិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោតិ អយំ វចនត្ថោ.

‘‘ឥតិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា’’តិអាទិ សព្ពំ និគមនវចនំ. ឯវំ ទិព្ពេន ចក្ខុនា…បេ… បស្សតីតិ អយមេត្ថ សង្ខេបត្ថោ.

៤១២. ឯវំ បស្សិតុកាមេន បន អាទិកម្មិកេន កុលបុត្តេន កសិណារម្មណំ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានំ សព្ពាការេន អភិនីហារក្ខមំ កត្វា ‘‘តេជោកសិណំ, ឱទាតកសិណំ, អាលោកកសិណ’’ន្តិ ឥមេសុ តីសុ កសិណេសុ អញ្ញតរំ អាសន្នំ កាតព្ពំ. ឧបចារជ្ឈានគោចរំ កត្វា វឌ្ឍេត្វា ឋបេតព្ពំ. ន តត្ថ អប្បនា ឧប្បាទេតព្ពាតិ អធិប្បាយោ. សចេ ហិ ឧប្បាទេតិ, បាទកជ្ឈាននិស្សយំ ហោតិ, ន បរិកម្មនិស្សយំ. ឥមេសុ ច បន តីសុ អាលោកកសិណំយេវ សេដ្ឋតរំ. តស្មា តំ វា ឥតរេសំ វា អញ្ញតរំ កសិណនិទ្ទេសេ វុត្តនយេន ឧប្បាទេត្វា ឧបចារភូមិយំយេវ ឋត្វា វឌ្ឍេតព្ពំ. វឌ្ឍនានយោបិ ចស្ស តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

វឌ្ឍិតដ្ឋានស្ស អន្តោយេវ រូបគតំ បស្សិតព្ពំ. រូបគតំ បស្សតោ បនស្ស បរិកម្មស្ស វារោ អតិក្កមតិ. តតោ អាលោកោ អន្តរធាយតិ. តស្មិំ អន្តរហិតេ រូបគតម្បិ ន ទិស្សតិ. អថានេន បុនប្បុនំ បាទកជ្ឈានមេវ បវិសិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ អាលោកោ ផរិតព្ពោ. ឯវំ អនុក្កមេន អាលោកោ ថាមគតោ ហោតីតិ ឯត្ថ អាលោកោ ហោតូតិ យត្តកំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទតិ, តត្ថ អាលោកោ តិដ្ឋតិយេវ. ទិវសម្បិ និសីទិត្វា បស្សតោ រូបទស្សនំ ហោតិ. រត្តិំ តិណុក្កាយ មគ្គបដិបន្នោ ចេត្ថ បុរិសោ ឱបម្មំ.

ឯកោ កិរ រត្តិំ តិណុក្កាយ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. តស្ស សា តិណុក្កា វិជ្ឈាយិ. អថស្ស សមវិសមានិ ន បញ្ញាយិំសុ. សោ តំ តិណុក្កំ ភូមិយំ ឃំសិត្វា តិណុក្កា បុន ឧជ្ជាលេសិ. សា បជ្ជលិត្វា បុរិមាលោកតោ មហន្តតរំ អាលោកំ អកាសិ. ឯវំ បុនប្បុនំ វិជ្ឈាតំ ¶ ឧជ្ជាលយតោ កមេន សូរិយោ ឧដ្ឋាសិ. សូរិយេ ឧដ្ឋិតេ ឧក្កាយ កម្មំ នត្ថីតិ តំ ឆឌ្ឌេត្វា ទិវសម្បិ អគមាសិ. តត្ថ ឧក្កាលោកោ វិយ បរិកម្មកាលេ កសិណាលោកោ. ឧក្កាយ ¶ វិជ្ឈាតាយ សមវិសមានំ អទស្សនំ វិយ រូបគតំ បស្សតោ បរិកម្មស្ស វារាតិក្កមេន អាលោកេ អន្តរហិតេ រូបគតានំ អទស្សនំ. ឧក្កាយ ឃំសនំ វិយ បុនប្បុនំ បវេសនំ. ឧក្កាយ បុរិមាលោកតោ មហន្តតរាលោកករណំ វិយ បុន បរិកម្មំ ករោតោ ពលវតរាលោកផរណំ. សូរិយុដ្ឋានំ វិយ ថាមគតាលោកស្ស យថាបរិច្ឆេទេន ឋានំ. តិណុក្កំ ឆឌ្ឌេត្វា ទិវសម្បិ គមនំ វិយ បរិត្តាលោកំ ឆឌ្ឌេត្វា ថាមគតេនាលោកេន ទិវសម្បិ រូបទស្សនំ.

តត្ថ យទា តស្ស ភិក្ខុនោ មំសចក្ខុស្ស អនាបាថគតំ អន្តោកុច្ឆិគតំ ហទយវត្ថុនិស្សិតំ ហេដ្ឋាបថវីតលនិស្សិតំ តិរោកុដ្ដបព្ពតបាការគតំ បរចក្កវាឡគតន្តិ ឥទំ រូបំ ញាណចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆតិ, មំសចក្ខុនា ទិស្សមានំ វិយ ហោតិ, តទា ទិព្ពចក្ខុ ឧប្បន្នំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. តទេវ ចេត្ថ រូបទស្សនសមត្ថំ, ន បុព្ពភាគចិត្តានិ.

តំ បនេតំ បុថុជ្ជនស្ស បរិពន្ធោ ហោតិ. កស្មា? សោ ហិ យស្មា យត្ថ យត្ថ អាលោកោ ហោតូតិ អធិដ្ឋាតិ, តំ តំ បថវីសមុទ្ទបព្ពតេ វិនិវិជ្ឈិត្វាបិ ឯកាលោកំ ហោតិ, អថស្ស តត្ថ ភយានកានិ យក្ខរក្ខសាទិរូបានិ បស្សតោ ភយំ ឧប្បជ្ជតិ. យេន ចិត្តវិក្ខេបំ បត្វា ឈានវិព្ភន្តកោ ហោតិ, តស្មា រូបទស្សនេ អប្បមត្តេន ភវិតព្ពំ.

តត្រាយំ ទិព្ពចក្ខុនោ ឧប្បត្តិក្កមោ. វុត្តប្បការមេតំ រូបមារម្មណំ កត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេ តទេវ រូបំ អារម្មណំ កត្វា ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥធាបិ បុព្ពភាគចិត្តានិ សវិតក្កសវិចារានិ កាមាវចរានិ. បរិយោសានេ អត្ថសាធកចិត្តំ ចតុត្ថជ្ឈានិកំ រូបាវចរំ. តេន សហជាតំ ញាណំ សត្តានំ ចុតូបបាតេ ញាណន្តិបិ ទិព្ពចក្ខុញាណន្តិបិ វុច្ចតីតិ.

ចុតូបបាតញាណកថា និដ្ឋិតា.

បកិណ្ណកកថា

៤១៣.

ឥតិ ¶ បញ្ចក្ខន្ធវិទូ, បញ្ច អភិញ្ញា អវោច យា នាថោ;

តា ញត្វា តាសុ អយំ, បកិណ្ណកកថាបិ វិញ្ញេយ្យា.

ឯតាសុ ¶ ហិ យទេតំ ចុតូបបាតញាណសង្ខាតំ ទិព្ពចក្ខុ, តស្ស អនាគតំសញាណញ្ច យថាកម្មុបគញាណញ្ចាតិ ទ្វេបិ បរិភណ្ឌញាណានិ ហោន្តិ. ឥតិ ឥមានិ ច ទ្វេ ឥទ្ធិវិធាទីនិ ច បញ្ចាតិ សត្ត អភិញ្ញាញាណានិ ឥធាគតានិ. ឥទានិ តេសំ អារម្មណវិភាគេ អសម្មោហត្ថំ –

អារម្មណត្តិកា វុត្តា, យេ ចត្តារោ មហេសិនា;

សត្តន្នមបិ ញាណានំ, បវត្តិំ តេសុ ទីបយេ.

តត្រាយំ ទីបនា. ចត្តារោ ហិ អារម្មណត្តិកា មហេសិនា វុត្តា. កតមេ ចត្តារោ? បរិត្តារម្មណត្តិកោ, មគ្គារម្មណត្តិកោ, អតីតារម្មណត្តិកោ, អជ្ឈត្តារម្មណត្តិកោតិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១៣, ១៦, ១៩, ២១).

៤១៤. តត្ថ ឥទ្ធិវិធញាណំ បរិត្តមហគ្គតអតីតានាគតបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន សត្តសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. កថំ? តញ្ហិ យទា កាយំ ចិត្តសន្និស្សិតំ កត្វា អទិស្សមានេន កាយេន គន្តុកាមោ ចិត្តវសេន កាយំ បរិណាមេតិ, មហគ្គតចិត្តេ សមោទហតិ សមារោបេតិ, តទា ឧបយោគលទ្ធំ អារម្មណំ ហោតីតិ កត្វា រូបកាយារម្មណតោ បរិត្តារម្មណំ ហោតិ. យទា ចិត្តំ កាយសន្និស្សិតំ កត្វា ទិស្សមានេន កាយេន គន្តុកាមោ កាយវសេន ចិត្តំ បរិណាមេតិ, បាទកជ្ឈានចិត្តំ រូបកាយេ សមោទហតិ សមារោបេតិ, តទា ឧបយោគលទ្ធំ អារម្មណំ ហោតីតិ កត្វា មហគ្គតចិត្តារម្មណតោ មហគ្គតារម្មណំ ហោតិ.

យស្មា បន តទេវ ចិត្តំ អតីតំ និរុទ្ធំ អារម្មណំ ករោតិ, តស្មា អតីតារម្មណំ ហោតិ. មហាធាតុនិធានេ មហាកស្សបត្ថេរាទីនំ វិយ អនាគតំ អធិដ្ឋហន្តានំ អនាគតារម្មណំ ហោតិ. មហាកស្សបត្ថេរោ កិរ មហាធាតុនិធានំ ករោន្តោ ‘‘អនាគតេ អដ្ឋារសវស្សាធិកានិ ទ្វេវស្សសតានិ ឥមេ គន្ធា មា សុស្សិំសុ, បុប្ផានិ មា មិលាយិំសុ, ទីបា មា និព្ពាយិំសូ’’តិ ¶ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៤៣៤) អធិដ្ឋហិ. សព្ពំ តថេវ អហោសិ. អស្សគុត្តត្ថេរោ វត្តនិយសេនាសនេ ភិក្ខុសង្ឃំ សុក្ខភត្តំ ភុញ្ជមានំ ទិស្វា ឧទកសោណ្ឌិំ ទិវសេ ទិវសេ បុរេភត្តេ ទធិរសំ ហោតូតិ អធិដ្ឋាសិ. បុរេភត្តេ គហិតំ ទធិរសំ ហោតិ. បច្ឆាភត្តេ បាកតិកឧទកមេវ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៤៣៤). កាយំ បន ចិត្តសន្និស្សិតំ ¶ កត្វា អទិស្សមានេន កាយេន គមនកាលេ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ហោតិ.

កាយវសេន ចិត្តំ, ចិត្តវសេន វា កាយំ បរិណាមនកាលេ អត្តនោ កុមារកវណ្ណាទិនិម្មានកាលេ ច សកាយចិត្តានំ អារម្មណករណតោ អជ្ឈត្តារម្មណំ ហោតិ. ពហិទ្ធា ហត្ថិអស្សាទិទស្សនកាលេ បន ពហិទ្ធារម្មណន្តិ ឯវំ តាវ ឥទ្ធិវិធញាណស្ស សត្តសុ អារម្មណេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

៤១៥. ទិព្ពសោតធាតុញាណំ បរិត្តបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន ចតូសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. កថំ? តញ្ហិ យស្មា សទ្ទំ អារម្មណំ ករោតិ, សទ្ទោ ច បរិត្តោ, តស្មា បរិត្តារម្មណំ ហោតិ. វិជ្ជមានំយេវ បន សទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តនតោ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ហោតិ. តំ អត្តនោ កុច្ឆិសទ្ទសវនកាលេ អជ្ឈត្តារម្មណំ. បរេសំ សទ្ទសវនកាលេ ពហិទ្ធារម្មណន្តិ ឯវំ ទិព្ពសោតធាតុញាណស្ស ចតូសុ អារម្មណេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

៤១៦. ចេតោបរិយញាណំ បរិត្តមហគ្គតអប្បមាណមគ្គអតីតានាគតបច្ចុប្បន្នពហិទ្ធារម្មណវសេន អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. កថំ? តញ្ហិ បរេសំ កាមាវចរចិត្តជាននកាលេ បរិត្តារម្មណំ ហោតិ. រូបាវចរអរូបាវចរចិត្តជាននកាលេ មហគ្គតារម្មណំ ហោតិ. មគ្គផលជាននកាលេ អប្បមាណារម្មណំ ហោតិ.

ឯត្ថ ច បុថុជ្ជនោ សោតាបន្នស្ស ចិត្តំ ន ជានាតិ. សោតាបន្នោ វា សកទាគាមិស្សាតិ ឯវំ យាវ អរហតោ នេតព្ពំ. អរហា បន សព្ពេសំ ចិត្តំ ជានាតិ. អញ្ញោបិ ច ឧបរិមោ ហេដ្ឋិមស្សាតិ អយំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. មគ្គចិត្តារម្មណកាលេ មគ្គារម្មណំ ហោតិ. យទា បន អតីតេ សត្តទិវសព្ភន្តរេ ច អនាគតេ សត្តទិវសព្ភន្តរេ ច បរេសំ ចិត្តំ ជានាតិ, តទា អតីតារម្មណំ អនាគតារម្មណញ្ច ហោតិ.

កថំ ¶ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ហោតិ. បច្ចុប្បន្នំ នាម តិវិធំ – ខណបច្ចុប្បន្នំ, សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ, អទ្ធាបច្ចុប្បន្នញ្ច. តត្ថ ឧប្បាទដ្ឋិតិភង្គប្បត្តំ ខណបច្ចុប្បន្នំ. ឯកទ្វេសន្តតិវារបរិយាបន្នំ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ. តត្ថ អន្ធការេ និសីទិត្វា អាលោកដ្ឋានំ គតស្ស ន តាវ អារម្មណំ បាកដំ ហោតិ, យាវ បន តំ បាកដំ ហោតិ ¶ , ឯត្ថន្តរេ ឯកទ្វេសន្តតិវារា វេទិតព្ពា. អាលោកដ្ឋានេ វិចរិត្វា ឱវរកំ បវិដ្ឋស្សាបិ ន តាវ សហសា រូបំ បាកដំ ហោតិ, យាវ បន តំ បាកដំ ហោតិ, ឯត្ថន្តរេ ឯកទ្វេសន្តតិវារា វេទិតព្ពា. ទូរេ ឋត្វា បន រជកានំ ហត្ថវិការំ, ឃណ្ឌិភេរីអាកោដនវិការញ្ច ទិស្វាបិ ន តាវ សទ្ទំ សុណាតិ, យាវ បន តំ សុណាតិ, ឯតស្មិម្បិ អន្តរេ ឯកទ្វេសន្តតិវារា វេទិតព្ពា. ឯវំ តាវ មជ្ឈិមភាណកា.

សំយុត្តភាណកា បន រូបសន្តតិ អរូបសន្តតីតិ ទ្វេ សន្តតិយោ វត្វា ឧទកំ អក្កមិត្វា គតស្ស យាវ តីរេ អក្កន្តឧទកលេខា ន វិប្បសីទតិ, អទ្ធានតោ អាគតស្ស យាវ កាយេ ឧសុមភាវោ ន វូបសម្មតិ, អាតបា អាគន្ត្វា គព្ភំ បវិដ្ឋស្ស យាវ អន្ធការភាវោ ន វិគច្ឆតិ, អន្តោគព្ភេ កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករិត្វា ទិវា វាតបានំ វិវរិត្វា ឱលោកេន្តស្ស យាវ អក្ខីនំ ផន្ទនភាវោ ន វូបសម្មតិ, អយំ រូបសន្តតិ នាម. ទ្វេ តយោ ជវនវារា អរូបសន្តតិ នាមាតិ វត្វា តទុភយម្បិ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ នាមាតិ វទន្តិ.

ឯកភវបរិច្ឆិន្នំ បន អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ នាម. យំ សន្ធាយ ភទ្ទេករត្តសុត្តេ ‘‘យោ ចាវុសោ, មនោ យេ ច ធម្មា ឧភយមេតំ បច្ចុប្បន្នំ, តស្មិំ ចេ បច្ចុប្បន្នេ ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធំ ហោតិ វិញ្ញាណំ, ឆន្ទរាគប្បដិពទ្ធត្តា វិញ្ញាណស្ស តទភិនន្ទតិ, តទភិនន្ទន្តោ បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតី’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៤) វុត្តំ. សន្តតិបច្ចុប្បន្នញ្ចេត្ថ អដ្ឋកថាសុ អាគតំ. អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ សុត្តេ.

តត្ថ កេចិ ខណបច្ចុប្បន្នំ ចិត្តំ ចេតោបរិយញាណស្ស អារម្មណំ ហោតីតិ វទន្តិ. កិំ ការណា? យស្មា ឥទ្ធិមតោ ច បរស្ស ច ឯកក្ខណេ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ. ឥទញ្ច នេសំ ឱបម្មំ, យថា អាកាសេ ខិត្តេ បុប្ផមុដ្ឋិម្ហិ អវស្សំ ឯកំ បុប្ផំ ឯកស្ស វណ្ដេន វណ្ដំ បដិវិជ្ឈតិ, ឯវំ បរស្ស ចិត្តំ ជានិស្សាមីតិ រាសិវសេន មហាជនស្ស ចិត្តេ អាវជ្ជិតេ អវស្សំ ឯកស្ស ចិត្តំ ឯកេន ចិត្តេន ឧប្បាទក្ខណេ វា ឋិតិក្ខណេ វា ភង្គក្ខណេ វា បដិវិជ្ឈតីតិ. តំ បន វស្សសតម្បិ វស្សសហស្សម្បិ អាវជ្ជន្តោ យេន ច ចិត្តេន អាវជ្ជតិ ¶ , យេន ច ជានាតិ. តេសំ ទ្វិន្នំ សហឋានាភាវតោ អាវជ្ជនជវនានញ្ច អនិដ្ឋដ្ឋានេ នានារម្មណភាវប្បត្តិទោសតោ អយុត្តន្តិ អដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តំ.

សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ ¶ បន អទ្ធាបច្ចុប្បន្នញ្ច អារម្មណំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ យំ វត្តមានជវនវីថិតោ អតីតានាគតវសេន ទ្វិត្តិជវនវីថិបរិមាណេ កាលេ បរស្ស ចិត្តំ, តំ សព្ពម្បិ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ នាម. ‘‘អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ បន ជវនវារេន ទីបេតព្ព’’ន្តិ សំយុត្តដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តំ សុដ្ឋុ វុត្តំ.

តត្រាយំ ទីបនា, ឥទ្ធិមា បរស្ស ចិត្តំ ជានិតុកាមោ អាវជ្ជតិ, អាវជ្ជនំ ខណបច្ចុប្បន្នំ អារម្មណំ កត្វា តេនេវ សហ និរុជ្ឈតិ. តតោ ចត្តារិ បញ្ច វា ជវនានិ. យេសំ បច្ឆិមំ ឥទ្ធិចិត្តំ, សេសានិ កាមាវចរានិ, តេសំ សព្ពេសម្បិ តទេវ និរុទ្ធំ ចិត្តមារម្មណំ ហោតិ, ន ច តានិ នានារម្មណានិ ហោន្តិ, អទ្ធាវសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណត្តា. ឯការម្មណត្តេបិ ច ឥទ្ធិចិត្តមេវ បរស្ស ចិត្តំ ជានាតិ, ន ឥតរានិ. យថា ចក្ខុទ្វារេ ចក្ខុវិញ្ញាណមេវ រូបំ បស្សតិ, ន ឥតរានីតិ. ឥតិ ឥទំ សន្តតិបច្ចុប្បន្នស្ស ចេវ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នស្ស ច វសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ហោតិ. យស្មា វា សន្តតិបច្ចុប្បន្នម្បិ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នេយេវ បតតិ, តស្មា អទ្ធាបច្ចុប្បន្នវសេនេវេតំ បច្ចុប្បន្នារម្មណន្តិ វេទិតព្ពំ. បរស្ស ចិត្តារម្មណត្តាយេវ បន ពហិទ្ធារម្មណំ ហោតីតិ ឯវំ ចេតោបរិយញាណស្ស អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

៤១៧. បុព្ពេនិវាសញាណំ បរិត្តមហគ្គតអប្បមាណមគ្គអតីតអជ្ឈត្តពហិទ្ធានវត្តព្ពារម្មណវសេន អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. កថំ? តញ្ហិ កាមាវចរក្ខន្ធានុស្សរណកាលេ បរិត្តារម្មណំ ហោតិ. រូបាវចរារូបាវចរក្ខន្ធានុស្សរណកាលេ មហគ្គតារម្មណំ. អតីតេ អត្តនា បរេហិ វា ភាវិតមគ្គំ សច្ឆិកតផលញ្ច អនុស្សរណកាលេ អប្បមាណារម្មណំ. ភាវិតមគ្គមេវ អនុស្សរណកាលេ មគ្គារម្មណំ. និយមតោ បនេតំ អតីតារម្មណមេវ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ ចេតោបរិយញាណយថាកម្មុបគញាណានិបិ អតីតារម្មណានិ ហោន្តិ, អថ ខោ តេសំ ចេតោបរិយញាណស្ស សត្តទិវសព្ភន្តរាតីតំ ចិត្តមេវ អារម្មណំ. តញ្ហិ អញ្ញំ ខន្ធំ វា ខន្ធបដិពទ្ធំ វា ន ជានាតិ. មគ្គសម្បយុត្តចិត្តារម្មណត្តា បន បរិយាយតោ មគ្គារម្មណន្តិ ¶ វុត្តំ. យថាកម្មុបគញាណស្ស ច អតីតំ ចេតនាមត្តមេវ អារម្មណំ. បុព្ពេនិវាសញាណស្ស បន អតីតា ខន្ធា ខន្ធបដិពទ្ធញ្ច កិញ្ចិ អនារម្មណំ នាម នត្ថិ ¶ . តញ្ហិ អតីតក្ខន្ធខន្ធបដិពទ្ធេសុ ធម្មេសុ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណគតិកំ ហោតីតិ អយំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. អយមេត្ថ អដ្ឋកថានយោ. យស្មា បន ‘‘កុសលា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស យថាកម្មុបគញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤០៤) បដ្ឋានេ វុត្តំ. តស្មា ចត្តារោបិ ខន្ធា ចេតោបរិយញាណយថាកម្មុបគញាណានំ អារម្មណា ហោន្តិ. តត្រាបិ យថាកម្មុបគញាណស្ស កុសលាកុសលា ឯវាតិ.

អត្តនោ ខន្ធានុស្សរណកាលេ បនេតំ អជ្ឈត្តារម្មណំ. បរស្ស ខន្ធានុស្សរណកាលេ ពហិទ្ធារម្មណំ. ‘‘អតីតេ វិបស្សី ភគវា អហោសិ. តស្ស មាតា ពន្ធុមតី, បិតា ពន្ធុមា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.១២) នយេន នាមគោត្តបថវីនិមិត្តាទិអនុស្សរណកាលេ នវត្តព្ពារម្មណំ ហោតិ. នាមគោត្តន្តិ ចេត្ថ ខន្ធូបនិពន្ធោ សម្មុតិសិទ្ធោ ព្យញ្ជនត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ន ព្យញ្ជនំ. ព្យញ្ជនញ្ហិ សទ្ទាយតនសង្គហិតត្តា បរិត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘និរុត្តិបដិសម្ភិទា បរិត្តារម្មណា’’តិ (វិភ. ៧៤៩). អយមេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ. ឯវំ បុព្ពេនិវាសញាណស្ស អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

៤១៨. ទិព្ពចក្ខុញាណំ បរិត្តបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន ចតូសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. កថំ? តញ្ហិ យស្មា រូបំ អារម្មណំ ករោតិ, រូបញ្ច បរិត្តំ, តស្មា បរិត្តារម្មណំ ហោតិ. វិជ្ជមានេយេវ ច រូបេ បវត្តត្តា បច្ចុប្បន្នារម្មណំ. អត្តនោ កុច្ឆិគតាទិរូបទស្សនកាលេ អជ្ឈត្តារម្មណំ. បរស្ស រូបទស្សនកាលេ ពហិទ្ធារម្មណន្តិ ឯវំ ទិព្ពចក្ខុញាណស្ស ចតូសុ អារម្មណេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

៤១៩. អនាគតំសញាណំ បរិត្តមហគ្គតអប្បមាណមគ្គអនាគតអជ្ឈត្តពហិទ្ធានវត្តព្ពារម្មណវសេន អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. កថំ? តញ្ហិ ‘‘អយំ អនាគតេ កាមាវចរេ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ ជាននកាលេ បរិត្តារម្មណំ ហោតិ. ‘‘រូបាវចរេ អរូបាវចរេ វា និព្ពត្តិស្សតី’’តិ ជាននកាលេ មហគ្គតារម្មណំ. ‘‘មគ្គំ ភាវេស្សតិ, ផលំ សច្ឆិករិស្សតី’’តិ ជាននកាលេ ¶ អប្បមាណារម្មណំ. ‘‘មគ្គំ ភាវេស្សតិ’’ច្ចេវ ជាននកាលេ មគ្គារម្មណំ. និយមតោ បន តំ អនាគតារម្មណមេវ.

តត្ថ ¶ កិញ្ចាបិ ចេតោបរិយញាណម្បិ អនាគតារម្មណំ ហោតិ, អថ ខោ តស្ស សត្តទិវសព្ភន្តរានាគតំ ចិត្តមេវ អារម្មណំ. តញ្ហិ អញ្ញំ ខន្ធំ វា ខន្ធបដិពទ្ធំ វា ន ជានាតិ. អនាគតំសញាណស្ស បុព្ពេនិវាសញាណេ វុត្តនយេន អនាគតេ អនារម្មណំ នាម នត្ថិ. ‘‘អហំ អមុត្រ និព្ពត្តិស្សាមី’’តិ ជាននកាលេ អជ្ឈត្តារម្មណំ. ‘‘អសុកោ អមុត្រ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ ជាននកាលេ ពហិទ្ធារម្មណំ. ‘‘អនាគតេ មេត្តេយ្យោ ភគវា ឧប្បជ្ជិស្សតិ (ទី. និ. ៣.១០៧). សុព្រហ្មា នាមស្ស ព្រាហ្មណោ បិតា ភវិស្សតិ. ព្រហ្មវតី នាម ព្រាហ្មណី មាតា’’តិអាទិនា បន នយេន នាមគោត្តជាននកាលេ បុព្ពេនិវាសញាណេ វុត្តនយេនេវ ន វត្តព្ពារម្មណំ ហោតីតិ ឯវំ អនាគតំសញាណស្ស អដ្ឋសុ អារម្មណេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

៤២០. យថាកម្មុបគញាណំ បរិត្តមហគ្គតអតីតអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណវសេន បញ្ចសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ. កថំ? តញ្ហិ កាមាវចរកម្មជាននកាលេ បរិត្តារម្មណំ ហោតិ. រូបាវចរារូបាវចរកម្មជាននកាលេ មហគ្គតារម្មណំ. អតីតមេវ ជានាតីតិ អតីតារម្មណំ. អត្តនោ កម្មំ ជាននកាលេ អជ្ឈត្តារម្មណំ. បរស្ស កម្មំ ជាននកាលេ ពហិទ្ធារម្មណំ ហោតិ. ឯវំ យថាកម្មុបគញាណស្ស បញ្ចសុ អារម្មណេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា. យញ្ចេត្ថ អជ្ឈត្តារម្មណញ្ចេវ ពហិទ្ធារម្មណញ្ចាតិ វុត្តំ, តំ កាលេន អជ្ឈត្តំ កាលេន ពហិទ្ធា ជាននកាលេ អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណម្បិ ហោតិយេវាតិ.

ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ

អភិញ្ញានិទ្ទេសោ នាម

តេរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៤. ខន្ធនិទ្ទេសោ

បញ្ញាកថា

៤២១. ឥទានិ ¶ ¶ យស្មា ឯវំ អភិញ្ញាវសេន អធិគតានិសំសាយ ថិរតរាយ សមាធិភាវនាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ, ចិត្តំ បញ្ញញ្ច ភាវយន្តិ ឯត្ថ ចិត្តសីសេន និទ្ទិដ្ឋោ សមាធិ សព្ពាការេន ភាវិតោ ហោតិ.

តទនន្តរា បន បញ្ញា ភាវេតព្ពា. សា ច អតិសង្ខេបទេសិតត្តា វិញ្ញាតុម្បិ តាវ ន សុករា, បគេវ ភាវេតុំ. តស្មា តស្សា វិត្ថារំ ភាវនានយញ្ច ទស្សេតុំ ឥទំ បញ្ហាកម្មំ ហោតិ.

កា បញ្ញា, កេនដ្ឋេន បញ្ញា, កានស្សា លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានិ, កតិវិធា បញ្ញា, កថំ ភាវេតព្ពា, បញ្ញាភាវនាយ កោ អានិសំសោតិ?

៤២២. តត្រិទំ វិស្សជ្ជនំ, កា បញ្ញាតិ បញ្ញា ពហុវិធា នានប្បការា. តំ សព្ពំ វិភាវយិតុំ អារព្ភមានំ វិស្សជ្ជនំ អធិប្បេតញ្ចេវ អត្ថំ ន សាធេយ្យ, ឧត្តរិ ច វិក្ខេបាយ សំវត្តេយ្យ, តស្មា ឥធ អធិប្បេតមេវ សន្ធាយ វទាម. កុសលចិត្តសម្បយុត្តំ វិបស្សនាញាណំ បញ្ញា.

៤២៣. កេនដ្ឋេន បញ្ញាតិ បជាននដ្ឋេន បញ្ញា. កិមិទំ បជាននំ នាម? សញ្ជាននវិជាននាការវិសិដ្ឋំ នានប្បការតោ ជាននំ. សញ្ញាវិញ្ញាណបញ្ញានំ ហិ សមានេបិ ជាននភាវេ, សញ្ញា ‘‘នីលំ បីតក’’ន្តិ អារម្មណសញ្ជាននមត្តមេវ ហោតិ. ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា’’តិ លក្ខណបដិវេធំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ. វិញ្ញាណំ ‘‘នីលំ បីតក’’ន្តិ អារម្មណញ្ច ជានាតិ, លក្ខណបដិវេធញ្ច បាបេតិ. ឧស្សក្កិត្វា បន មគ្គបាតុភាវំ បាបេតុំ ន ¶ សក្កោតិ. បញ្ញា វុត្តនយវសេន អារម្មណញ្ច ជានាតិ, លក្ខណបដិវេធញ្ច បាបេតិ, ឧស្សក្កិត្វា មគ្គបាតុភាវញ្ច បាបេតិ.

យថា ហិ ហេរញ្ញិកផលកេ ឋបិតំ កហាបណរាសិំ ឯកោ អជាតពុទ្ធិទារកោ, ឯកោ គាមិកបុរិសោ, ឯកោ ហេរញ្ញិកោតិ តីសុ ជនេសុ បស្សមានេសុ ¶ អជាតពុទ្ធិទារកោ កហាបណានំ ចិត្តវិចិត្តទីឃចតុរស្សបរិមណ្ឌលភាវមត្តមេវ ជានាតិ, ‘‘ឥទំ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគំ រតនសម្មត’’ន្តិ ន ជានាតិ. គាមិកបុរិសោ ចិត្តវិចិត្តាទិភាវំ ជានាតិ, ‘‘ឥទំ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគំ រតនសម្មត’’ន្តិ ច. ‘‘អយំ ឆេកោ, អយំ កូដោ, អយំ អទ្ធសារោ’’តិ ឥមំ បន វិភាគំ ន ជានាតិ. ហេរញ្ញិកោ សព្ពេបិ តេ បការេ ជានាតិ, ជានន្តោ ច កហាបណំ ឱលោកេត្វាបិ ជានាតិ, អាកោដិតស្ស សទ្ទំ សុត្វាបិ, គន្ធំ ឃាយិត្វាបិ, រសំ សាយិត្វាបិ, ហត្ថេន ធារយិត្វាបិ, អសុកស្មិំ នាម គាមេ វា និគមេ វា នគរេ វា បព្ពតេ វា នទីតីរេ វា កតោតិបិ, អសុកាចរិយេន កតោតិបិ ជានាតិ, ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ.

សញ្ញា ហិ អជាតពុទ្ធិនោ ទារកស្ស កហាបណទស្សនំ វិយ ហោតិ, នីលាទិវសេន អារម្មណស្ស ឧបដ្ឋានាការមត្តគហណតោ. វិញ្ញាណំ គាមិកស្ស បុរិសស្ស កហាបណទស្សនមិវ ហោតិ, នីលាទិវសេន អារម្មណាការគហណតោ, ឧទ្ធំបិ ច លក្ខណបដិវេធសម្បាបនតោ. បញ្ញា ហេរញ្ញិកស្ស កហាបណទស្សនមិវ ហោតិ, នីលាទិវសេន អារម្មណាការំ គហេត្វា, លក្ខណបដិវេធញ្ច បាបេត្វា, តតោ ឧទ្ធម្បិ មគ្គបាតុភាវបាបនតោ. តស្មា យទេតំ សញ្ជាននវិជាននាការវិសិដ្ឋំ នានប្បការតោ ជាននំ. ឥទំ បជាននន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥទំ សន្ធាយ ហិ ឯតំ វុត្តំ ‘‘បជាននដ្ឋេន បញ្ញា’’តិ.

សា បនេសា យត្ថ សញ្ញាវិញ្ញាណានិ, ន តត្ថ ឯកំសេន ហោតិ. យទា បន ហោតិ, តទា អវិនិព្ភុត្តា តេហិ ធម្មេហិ ‘‘អយំ សញ្ញា, ឥទំ វិញ្ញាណំ, អយំ បញ្ញា’’តិ វិនិព្ភុជ្ជិត្វា អលព្ភនេយ្យនានត្តា សុខុមា ទុទ្ទសា. តេនាហ អាយស្មា នាគសេនោ ‘‘ទុក្ករំ, មហារាជ, ភគវតា កត’’ន្តិ. កិំ, ភន្តេ, នាគសេន ភគវតា ទុក្ករំ កតន្តិ? ‘ទុក្ករំ, មហារាជ, ភគវតា កតំ យំ អរូបីនំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ ឯការម្មណេ បវត្តមានានំ វវត្ថានំ អក្ខាតំ អយំ ផស្សោ, អយំ វេទនា, អយំ សញ្ញា, អយំ ចេតនា, ឥទំ ចិត្ត’’’ន្តិ (មិ. ប. ២.៧.១៦).

៤២៤. កានស្សា ¶ ¶ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានីតិ ឯត្ថ បន ធម្មសភាវបដិវេធលក្ខណា បញ្ញា, ធម្មានំ សភាវបដិច្ឆាទកមោហន្ធការវិទ្ធំសនរសា, អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា. ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ ជានាតិ បស្សតី’’តិ (អ. និ. ១០.២) វចនតោ បន សមាធិ តស្សា បទដ្ឋានំ.

បញ្ញាបភេទកថា

៤២៥. កតិវិធា បញ្ញាតិ ធម្មសភាវបដិវេធលក្ខណេន តាវ ឯកវិធា. លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធា. តថា សាសវានាសវាទិវសេន, នាមរូបវវត្ថាបនវសេន, សោមនស្សុបេក្ខាសហគតវសេន, ទស្សនភាវនាភូមិវសេន ច. តិវិធា ចិន្តាសុតភាវនាមយវសេន. តថា បរិត្តមហគ្គតអប្បមាណារម្មណវសេន, អាយាបាយឧបាយកោសល្លវសេន, អជ្ឈត្តាភិនិវេសាទិវសេន ច. ចតុព្ពិធា ចតូសុ សច្ចេសុ ញាណវសេន ចតុបដិសម្ភិទាវសេន ចាតិ.

៤២៦. តត្ថ ឯកវិធកោដ្ឋាសោ ឧត្តានត្ថោយេវ. ទុវិធកោដ្ឋាសេ លោកិយមគ្គសម្បយុត្តា លោកិយា. លោកុត្តរមគ្គសម្បយុត្តា លោកុត្តរាតិ ឯវំ លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធា.

ទុតិយទុកេ អាសវានំ អារម្មណភូតា សាសវា. តេសំ អនារម្មណា អនាសវា. អត្ថតោ បនេសា លោកិយលោកុត្តរាវ ហោតិ. អាសវសម្បយុត្តា សាសវា. អាសវវិប្បយុត្តា អនាសវាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ សាសវានាសវាទិវសេន ទុវិធា.

តតិយទុកេ យា វិបស្សនំ អារភិតុកាមស្ស ចតុន្នំ អរូបក្ខន្ធានំ វវត្ថាបនេ បញ្ញា, អយំ នាមវវត្ថាបនបញ្ញា. យា រូបក្ខន្ធស្ស វវត្ថាបនេ បញ្ញា, អយំ រូបវវត្ថាបនបញ្ញាតិ ឯវំ នាមរូបវវត្ថាបនវសេន ទុវិធា.

ចតុត្ថទុកេ ទ្វីសុ កាមាវចរកុសលចិត្តេសុ សោឡសសុ ច បញ្ចកនយេន ចតុក្កជ្ឈានិកេសុ មគ្គចិត្តេសុ បញ្ញា សោមនស្សសហគតា. ទ្វីសុ កាមាវចរកុសលចិត្តេសុ ចតូសុ ច បញ្ចមជ្ឈានិកេសុ មគ្គចិត្តេសុ បញ្ញា ឧបេក្ខាសហគតាតិ ឯវំ សោមនស្សុបេក្ខាសហគតវសេន ទុវិធា.

បញ្ចមទុកេ ¶ បឋមមគ្គបញ្ញា ¶ ទស្សនភូមិ. អវសេសមគ្គត្តយបញ្ញា ភាវនាភូមីតិ ឯវំ ទស្សនភាវនាភូមិវសេន ទុវិធា.

៤២៧. តិកេសុ បឋមត្តិកេ បរតោ អស្សុត្វា បដិលទ្ធបញ្ញា អត្តនោ ចិន្តាវសេន និប្ផន្នត្តា ចិន្តាមយា. បរតោ សុត្វា បដិលទ្ធបញ្ញា សុតវសេន និប្ផន្នត្តា សុតមយា. យថា តថា វា ភាវនាវសេន និប្ផន្នា អប្បនាប្បត្តា បញ្ញា ភាវនាមយា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘តត្ថ កតមា ចិន្តាមយា បញ្ញា? យោគវិហិតេសុ វា កម្មាយតនេសុ យោគវិហិតេសុ វា សិប្បាយតនេសុ យោគវិហិតេសុ វា វិជ្ជាដ្ឋានេសុ កម្មស្សកតំ វា សច្ចានុលោមិកំ វា រូបំ អនិច្ចន្តិ វា វេទនា…បេ… សញ្ញា… សង្ខារា… វិញ្ញាណំ អនិច្ចន្តិ វា, យំ ឯវរូបិំ អនុលោមិកំ ខន្តិំ ទិដ្ឋិំ រុចិំ មុតិំ បេក្ខំ ធម្មនិជ្ឈានខន្តិំ បរតោ អស្សុត្វា បដិលភតិ, អយំ វុច្ចតិ ចិន្តាមយា បញ្ញា…បេ… សុត្វា បដិលភតិ, អយំ វុច្ចតិ សុតមយា បញ្ញា. សព្ពាបិ សមាបន្នស្ស បញ្ញា ភាវនាមយា បញ្ញា’’តិ (វិភ. ៧៦៨).

ឯវំ ចិន្តាសុតភាវនាមយវសេន តិវិធា.

ទុតិយត្តិកេ កាមាវចរធម្មេ អារព្ភ បវត្តា បញ្ញា បរិត្តារម្មណា. រូបាវចរារូបាវចរេ អារព្ភ បវត្តា មហគ្គតារម្មណា. សា លោកិយវិបស្សនា. និព្ពានំ អារព្ភ បវត្តា អប្បមាណារម្មណា. សា លោកុត្តរវិបស្សនាតិ ឯវំ បរិត្តមហគ្គតាប្បមាណារម្មណវសេន តិវិធា.

តតិយត្តិកេ អាយោ នាម វុទ្ធិ, សា ទុវិធា អនត្ថហានិតោ អត្ថុប្បត្តិតោ ច. តត្ថ កោសល្លំ អាយកោសល្លំ. យថាហ –

‘‘តត្ថ កតមំ អាយកោសល្លំ? ឥមេ មេ ធម្មេ មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ អកុសលា ធម្មា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច អកុសលា ធម្មា បហីយន្តិ, ឥមេ វា បនិមេ ធម្មេ មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ កុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឧប្បន្នា ច កុសលា ធម្មា ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តន្តីតិ, យា តត្ថ បញ្ញា ¶ បជាននា…បេ… អមោហោ ធម្មវិចយោ សម្មាទិដ្ឋិ, ឥទំ វុច្ចតិ អាយកោសល្ល’’ន្តិ (វិភ. ៧៧១).

អបាយោតិ ¶ បន អវុទ្ធិ, សាបិ ទុវិធា អត្ថហានិតោ ច អនត្ថុប្បត្តិតោ ច. តត្ថ កោសល្លំ អបាយកោសល្លំ. យថាហ ‘‘តត្ថ កតមំ អបាយកោសល្លំ? ឥមេ ធម្មេ មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ កុសលា ធម្មា ន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិអាទិ (វិភ. ៧៧១).

សព្ពត្ថ បន តេសំ តេសំ ធម្មានំ ឧបាយេសុ និព្ពត្តិការណេសុ តំខណប្បវត្តំ ឋានុប្បត្តិកំ កោសល្លំ ឧបាយកោសល្លំ នាម. យថាហ – ‘‘សព្ពាបិ តត្រុបាយា បញ្ញា ឧបាយកោសល្ល’’ន្តិ (វិភ. ៧៧១). ឯវំ អាយាបាយឧបាយកោសល្លវសេន តិវិធា.

ចតុត្ថត្តិកេ អត្តនោ ខន្ធេ គហេត្វា អារទ្ធា វិបស្សនា បញ្ញា អជ្ឈត្តាភិនិវេសា. បរស្ស ខន្ធេ ពាហិរំ វា អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបំ គហេត្វា អារទ្ធា ពហិទ្ធាភិនិវេសា. ឧភយំ គហេត្វា អារទ្ធា អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភិនិវេសាតិ ឯវំ អជ្ឈត្តាភិនិវេសាទិវសេន តិវិធា.

៤២៨. ចតុក្កេសុ បឋមចតុក្កេ ទុក្ខសច្ចំ អារព្ភ បវត្តំ ញាណំ ទុក្ខេ ញាណំ. ទុក្ខសមុទយំ អារព្ភ បវត្តំ ញាណំ ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ. ទុក្ខនិរោធំ អារព្ភ បវត្តំ ញាណំ ទុក្ខនិរោធេ ញាណំ. ទុក្ខនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ អារព្ភ បវត្តំ ញាណំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណន្តិ ឯវំ ចតូសុ សច្ចេសុ ញាណវសេន ចតុព្ពិធា.

ទុតិយចតុក្កេ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា នាម អត្ថាទីសុ បភេទគតានិ ចត្តារិ ញាណានិ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘អត្ថេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. ធម្មេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. តត្រធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា. ញាណេសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨).

តត្ថ អត្ថោតិ សង្ខេបតោ ហេតុផលស្សេតំ អធិវចនំ. ហេតុផលំ ហិ យស្មា ហេតុអនុសារេន អរិយតិ អធិគមិយតិ សម្បាបុណិយតិ, តស្មា អត្ថោតិ វុច្ចតិ. បភេទតោ បន យំ កិញ្ចិ បច្ចយសម្ភូតំ, និព្ពានំ, ភាសិតត្ថោ, វិបាកោ, កិរិយាតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា អត្ថោតិ វេទិតព្ពា ¶ . តំ អត្ថំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. ធម្មោតិបិ សង្ខេបតោ បច្ចយស្សេតំ អធិវចនំ. បច្ចយោ ហិ យស្មា តំ តំ ទហតិ បវត្តេតិ វា សម្បាបុណិតុំ វា ទេតិ, តស្មា ធម្មោតិ វុច្ចតិ. បភេទតោ ¶ បន យោ កោចិ ផលនិព្ពត្តកោ ហេតុ, អរិយមគ្គោ, ភាសិតំ, កុសលំ, អកុសលន្តិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ធម្មោតិ វេទិតព្ពា. តំ ធម្មំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា.

អយមេវ ហិ អត្ថោ អភិធម្មេ –

‘‘ទុក្ខេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. ទុក្ខសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. យេ ធម្មា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា បាតុភូតា. ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. យម្ហា ធម្មា តេ ធម្មា ជាតា ភូតា សញ្ជាតា និព្ពត្តា អភិនិព្ពត្តា បាតុភូតា, តេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. ជរាមរណេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. ជរាមរណសមុទយេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា…បេ… សង្ខារនិរោធេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា. សង្ខារនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. ឥធ ភិក្ខុ ធម្មំ ជានាតិ សុត្តំ គេយ្យំ…បេ… វេទល្លំ. អយំ វុច្ចតិ ធម្មបដិសម្ភិទា. សោ តស្ស តស្សេវ ភាសិតស្ស អត្ថំ ជានាតិ ‘អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ, អយំ ឥមស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ’តិ. អយំ វុច្ចតិ អត្ថបដិសម្ភិទា. កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ…បេ… ឥមេ ធម្មា កុសលា. ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. តេសំ វិបាកេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិអាទិនា (វិភ. ៧១៩ អាទយោ) នយេន វិភជិត្វា ទស្សិតោ.

តត្រធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណន្តិ តស្មិំ អត្ថេ ច ធម្មេ ច យា សភាវនិរុត្តិ អព្យភិចារី វោហារោ. តទភិលាបេ តស្ស ភាសនេ ឧទីរណេ តំ ភាសិតំ លបិតំ ឧទីរិតំ សុត្វាវ អយំ សភាវនិរុត្តិ, អយំ ន សភាវនិរុត្តីតិ ឯវំ តស្សា ធម្មនិរុត្តិសញ្ញិតាយ សភាវនិរុត្តិយា មាគធិកាយ សព្ពសត្តានំ មូលភាសាយ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា. និរុត្តិបដិសម្ភិទាប្បត្តោ ហិ ផស្សោ វេទនាតិ ឯវមាទិវចនំ សុត្វាវ អយំ សភាវនិរុត្តីតិ ជានាតិ. ផស្សា វេទនោតិ ឯវមាទិកំ បន អយំ ន សភាវនិរុត្តីតិ.

ញាណេសុ ¶ ¶ ញាណន្តិ សព្ពត្ថ ញាណមារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស ញាណារម្មណំ ញាណំ, យថាវុត្តេសុ វា តេសុ ញាណេសុ សគោចរកិច្ចាទិវសេន វិត្ថារតោ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទាតិ អត្ថោ.

៤២៩. ចតស្សោបិ ចេតា បដិសម្ភិទា ទ្វីសុ ឋានេសុ បភេទំ គច្ឆន្តិ សេក្ខភូមិយញ្ច អសេក្ខភូមិយញ្ច.

តត្ថ អគ្គសាវកានំ មហាសាវកានញ្ច អសេក្ខភូមិយំ បភេទគតា. អានន្ទត្ថេរចិត្តគហបតិធម្មិកឧបាសកឧបាលិគហបតិខុជ្ជុត្តរាឧបាសិកាទីនំ សេក្ខភូមិយំ. ឯវំ ទ្វីសុ ភូមីសុ បភេទំ គច្ឆន្តិយោបិ ចេតា អធិគមេន បរិយត្តិយា សវនេន បរិបុច្ឆាយ បុព្ពយោគេន ចាតិ ឥមេហិ បញ្ចហាការេហិ វិសទា ហោន្តិ.

តត្ថ អធិគមោ នាម អរហត្តប្បត្តិ. បរិយត្តិ នាម ពុទ្ធវចនស្ស បរិយាបុណនំ. សវនំ នាម សក្កច្ចំ អត្ថិំ កត្វា ធម្មស្សវនំ. បរិបុច្ឆា នាម បាឡិអដ្ឋកថាទីសុ គណ្ឋិបទអត្ថបទវិនិច្ឆយកថា, បុព្ពយោគោ នាម បុព្ពពុទ្ធានំ សាសនេ គតបច្ចាគតិកភាវេន យាវ អនុលោមំ គោត្រភុសមីបំ, តាវ វិបស្សនានុយោគោ.

អបរេ អាហុ –

‘‘បុព្ពយោគោ ពាហុសច្ចំ, ទេសភាសា ច អាគមោ;

បរិបុច្ឆា អធិគមោ, គរុសន្និស្សយោ តថា;

មិត្តសម្បត្តិ ចេវាតិ, បដិសម្ភិទបច្ចយា’’តិ.

តត្ថ បុព្ពយោគោ វុត្តនយោវ. ពាហុសច្ចំ នាម តេសុ តេសុ សត្ថេសុ ច សិប្បាយតនេសុ ច កុសលតា. ទេសភាសា នាម ឯកសតវោហារកុសលតា. វិសេសេន បន មាគធិកេ កោសល្លំ. អាគមោ នាម អន្តមសោ ឱបម្មវគ្គមត្តស្សបិ ពុទ្ធវចនស្ស បរិយាបុណនំ. បរិបុច្ឆា នាម ឯកគាថាយបិ អត្ថវិនិច្ឆយបុច្ឆនំ. អធិគមោ នាម សោតាបន្នតា វា…បេ… អរហត្តំ វា. គរុសន្និស្សយោ ¶ នាម សុតបដិភានពហុលានំ គរូនំ សន្តិកេ វាសោ. មិត្តសម្បត្តិ នាម តថារូបានំយេវ មិត្តានំ បដិលាភោតិ.

តត្ថ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច បុព្ពយោគញ្ចេវ អធិគមញ្ច និស្សាយ បដិសម្ភិទា បាបុណន្តិ. សាវកា សព្ពានិបិ ឯតានិ ការណានិ. បដិសម្ភិទាប្បត្តិយា ច បាដិយេក្កោ ¶ កម្មដ្ឋានភាវនានុយោគោ នាម នត្ថិ. សេក្ខានំ បន សេក្ខផលវិមោក្ខន្តិកា. អសេក្ខានំ អសេក្ខផលវិមោក្ខន្តិកាវ បដិសម្ភិទាប្បត្តិ ហោតិ. តថាគតានំ ហិ ទសពលានិ វិយ អរិយានំ អរិយផលេនេវ បដិសម្ភិទា ឥជ្ឈន្តីតិ ឥមា បដិសម្ភិទា សន្ធាយ វុត្តំ ចតុបដិសម្ភិទាវសេន ចតុព្ពិធាតិ.

បញ្ញាភូមិ-មូល-សរីរវវត្ថានំ

៤៣០. កថំ ភាវេតព្ពាតិ ឯត្ថ បន យស្មា ឥមាយ បញ្ញាយ ខន្ធាយតនធាតុឥន្ទ្រិយសច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិភេទា ធម្មា ភូមិ. សីលវិសុទ្ធិ ចេវ ចិត្តវិសុទ្ធិ ចាតិ ឥមា ទ្វេ វិសុទ្ធិយោ មូលំ. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ, កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិ, មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិ, បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ, ញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ ឥមា បញ្ច វិសុទ្ធិយោ សរីរំ. តស្មា តេសុ ភូមិភូតេសុ ធម្មេសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាវសេន ញាណបរិចយំ កត្វា មូលភូតា ទ្វេ វិសុទ្ធិយោ សម្បាទេត្វា សរីរភូតា បញ្ច វិសុទ្ធិយោ សម្បាទេន្តេន ភាវេតព្ពា. អយមេត្ថ សង្ខេបោ.

៤៣១. អយំ បន វិត្ថារោ, យំ តាវ វុត្តំ ‘‘ខន្ធាយតនធាតុឥន្ទ្រិយសច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិភេទា ធម្មា ភូមី’’តិ, ឯត្ថ ខន្ធាតិ បញ្ច ខន្ធា រូបក្ខន្ធោ វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ.

រូបក្ខន្ធកថា

៤៣២. តត្ថ យំ កិញ្ចិ សីតាទីហិ រុប្បនលក្ខណំ ធម្មជាតំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា រូបក្ខន្ធោតិ វេទិតព្ពំ.

តទេតំ រុប្បនលក្ខណេន ឯកវិធម្បិ ភូតោបាទាយភេទតោ ទុវិធំ.

តត្ថ ¶ ភូតរូបំ ចតុព្ពិធំ – បថវីធាតុ អាបោធាតុ តេជោធាតុ វាយោធាតូតិ. តាសំ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានានិ ចតុធាតុវវត្ថានេ វុត្តានិ. បទដ្ឋានតោ បន តា សព្ពាបិ អវសេសធាតុត្តយបទដ្ឋានា.

ឧបាទារូបំ ចតុវីសតិវិធំ – ចក្ខុ, សោតំ, ឃានំ, ជិវ្ហា, កាយោ, រូបំ, សទ្ទោ, គន្ធោ, រសោ, ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, បុរិសិន្ទ្រិយំ, ជីវិតិន្ទ្រិយំ, ហទយវត្ថុ, កាយវិញ្ញត្តិ, វចីវិញ្ញត្តិ, អាកាសធាតុ, រូបស្ស លហុតា, រូបស្ស មុទុតា ¶ , រូបស្ស កម្មញ្ញតា, រូបស្ស ឧបចយោ, រូបស្ស សន្តតិ, រូបស្ស ជរតា, រូបស្ស អនិច្ចតា, កពឡីការោ អាហារោតិ.

៤៣៣. តត្ថ រូបាភិឃាតារហតប្បសាទលក្ខណំ ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា ចក្ខុ, រូបេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ.

សទ្ទាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ, សោតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា សោតំ, សទ្ទេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, សោតវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, សោតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ.

គន្ធាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ, ឃាយិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា ឃានំ, គន្ធេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, ឃានវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ឃាយិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ.

រសាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណា, សាយិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណា វា ជិវ្ហា, រសេសុ អាវិញ្ឆនរសា, ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានា, សាយិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានា.

ផោដ្ឋព្ពាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណោ, ផុសិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណោ វា កាយោ, ផោដ្ឋព្ពេសុ អាវិញ្ឆនរសោ, កាយវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានោ, ផុសិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានោ.

៤៣៤. កេចិ ¶ បន ‘‘តេជាធិកានំ ភូតានំ បសាទោ ចក្ខុ, វាយុបថវីអាបាធិកានំ ភូតានំ បសាទា សោតឃានជិវ្ហា, កាយោ សព្ពេសម្បី’’តិ វទន្តិ. អបរេ ‘‘តេជាធិកានំ បសាទោ ចក្ខុ, វិវរវាយុអាបបថវាធិកានំ សោតឃានជិវ្ហាកាយា’’តិ វទន្តិ. តេ វត្តព្ពា ‘‘សុត្តំ អាហរថា’’តិ. អទ្ធា សុត្តមេវ ន ទក្ខិស្សន្តិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘តេជាទីនំ គុណេហិ រូបាទីហិ អនុគយ្ហភាវតោ’’តិ ការណំ ទស្សេន្តិ. តេ វត្តព្ពា ‘‘កោ បនេវមាហរូបាទយោ តេជាទីនំ គុណា’តិ. អវិនិព្ភោគវុត្តីសុ ហិ ភូតេសុ អយំ ឥមស្ស គុណោ អយំ ឥមស្ស គុណោតិ ន លព្ភា វត្តុ’’ន្តិ. អថាបិ វទេយ្យុំ ‘‘យថា តេសុ តេសុ សម្ភារេសុ តស្ស តស្ស ¶ ភូតស្ស អធិកតាយ បថវីអាទីនំ សន្ធារណាទីនិ កិច្ចានិ ឥច្ឆថ, ឯវំ តេជាទិអធិកេសុ សម្ភារេសុ រូបាទីនំ អធិកភាវទស្សនតោ ឥច្ឆិតព្ពមេតំ រូបាទយោ តេសំ គុណា’’តិ. តេ វត្តព្ពា ‘‘ឥច្ឆេយ្យាម, យទិ អាបាធិកស្ស អាសវស្ស គន្ធតោ បថវីអធិកេ កប្បាសេ គន្ធោ អធិកតរោ សិយា, តេជាធិកស្ស ច ឧណ្ហោទកស្ស វណ្ណតោ សីតុទកស្ស វណ្ណោ បរិហាយេថ’’. យស្មា បនេតំ ឧភយម្បិ នត្ថិ, តស្មា បហាយេតំ ឯតេសំ និស្សយភូតានំ វិសេសកប្បនំ, ‘‘យថា អវិសេសេបិ ឯកកលាបេ ភូតានំ រូបរសាទយោ អញ្ញមញ្ញំ វិសទិសា ហោន្តិ, ឯវំ ចក្ខុបសាទាទយោ អវិជ្ជមានេបិ អញ្ញស្មិំ វិសេសការណេ’’តិ គហេតព្ពមេតំ.

កិំ បន តំ យំ អញ្ញមញ្ញស្ស អសាធារណំ? កម្មមេវ នេសំ វិសេសការណំ. តស្មា កម្មវិសេសតោ ឯតេសំ វិសេសោ, ន ភូតវិសេសតោ. ភូតវិសេសេ ហិ សតិ បសាទោវ ន ឧប្បជ្ជតិ. សមានានញ្ហិ បសាទោ, ន វិសមានានន្តិ បោរាណា.

៤៣៥. ឯវំ កម្មវិសេសតោ វិសេសវន្តេសុ ច ឯតេសុ ចក្ខុសោតានិ អសម្បត្តវិសយគាហកានិ, អត្តនោ និស្សយំ អនល្លីននិស្សយេ ឯវ វិសយេ វិញ្ញាណហេតុត្តា. ឃានជិវ្ហាកាយា សម្បត្តវិសយគាហកា, និស្សយវសេន ចេវ, សយញ្ច, អត្តនោ និស្សយំ អល្លីនេយេវ វិសយេ វិញ្ញាណហេតុត្តា.

៤៣៦. ចក្ខុ ចេត្ថ យទេតំ លោកេ នីលបខុមសមាកិណ្ណកណ្ហសុក្កមណ្ឌលវិចិត្តំ នីលុប្បលទលសន្និភំ ចក្ខូតិ វុច្ចតិ. តស្ស សសម្ភារចក្ខុនោ សេតមណ្ឌលបរិក្ខិត្តស្ស កណ្ហមណ្ឌលស្ស មជ្ឈេ អភិមុខេ ឋិតានំ សរីរសណ្ឋានុប្បត្តិបទេសេ សត្តសុ បិចុបដលេសុ អាសិត្តតេលំ បិចុបដលានិ វិយ សត្ត អក្ខិបដលានិព្យាបេត្វា ធារណន្ហាបនមណ្ឌនពីជនកិច្ចាហិ ¶ ចតូហិ ធាតីហិ ខត្តិយកុមារោ វិយ សន្ធារណពន្ធនបរិបាចនសមុទីរណកិច្ចាហិ ចតូហិ ធាតូហិ កតូបការំ ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ អាយុនា អនុបាលិយមានំ ¶ វណ្ណគន្ធរសាទីហិ បរិវុតំ បមាណតោ ឩកាសិរមត្តំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ធម្មសេនាបតិនា –

‘‘យេន ចក្ខុបសាទេន, រូបានិ មនុបស្សតិ;

បរិត្តំ សុខុមំ ឯតំ, ឩកាសិរសមូបម’’ន្តិ.

សសម្ភារសោតពិលស្ស អន្តោ តនុតម្ពលោមាចិតេ អង្គុលិវេធកសណ្ឋានេ បទេសេ សោតំ វុត្តប្បការាហិ ធាតូហិ កតូបការំ ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ អាយុនា អនុបាលិយមានំ វណ្ណាទីហិ បរិវុតំ សោតវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ.

សសម្ភារឃានពិលស្ស អន្តោ អជបទសណ្ឋានេ បទេសេ ឃានំ យថាវុត្តប្បការុបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារំ ឃានវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ.

សសម្ភារជិវ្ហាមជ្ឈស្ស ឧបរិ ឧប្បលទលគ្គសណ្ឋានេ បទេសេ ជិវ្ហា យថាវុត្តប្បការុបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារា ជិវ្ហាវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានា តិដ្ឋតិ.

យាវតា បន ឥមស្មិំ កាយេ ឧបាទិណ្ណរូបំ នាម អត្ថិ. សព្ពត្ថ កាយោ កប្បាសបដលេ ស្នេហោ វិយ វុត្តប្បការុបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារោវ ហុត្វា កាយវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានោ តិដ្ឋតិ.

វម្មិកឧទកាកាសគាមសិវថិកសង្ខាតសគោចរនិន្នា វិយ ច អហិសុសុមារបក្ខីកុក្កុរសិង្គាលារូបាទិសគោចរនិន្នាវ ឯតេ ចក្ខាទយោតិ ទដ្ឋព្ពា.

៤៣៧. តតោ បរេសុ បន រូបាទីសុ ចក្ខុបដិហននលក្ខណំ រូបំ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសំ ¶ , តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានំ, ចតុមហាភូតបទដ្ឋានំ. យថា ចេតំ តថា សព្ពានិបិ ឧបាទារូបានិ. យត្ថ បន វិសេសោ អត្ថិ, តត្ថ វក្ខាម. តយិទំ នីលំ បីតកន្តិអាទិវសេន អនេកវិធំ.

សោតបដិហននលក្ខណោ ¶ សទ្ទោ, សោតវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ. ភេរិសទ្ទោ មុទិង្គសទ្ទោតិអាទិនា នយេន អនេកវិធោ.

ឃានបដិហននលក្ខណោ គន្ធោ, ឃានវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ. មូលគន្ធោ សារគន្ធោតិអាទិនា នយេន អនេកវិធោ.

ជិវ្ហាបដិហននលក្ខណោ រសោ, ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ. មូលរសោ ខន្ធរសោតិអាទិនា នយេន អនេកវិធោ.

៤៣៨. ឥត្ថិភាវលក្ខណំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ឥត្ថីតិ បកាសនរសំ, ឥត្ថិលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋានំ. បុរិសភាវលក្ខណំ បុរិសិន្ទ្រិយំ, បុរិសោតិ បកាសនរសំ, បុរិសលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋានំ. តទុភយម្បិ កាយប្បសាទោ វិយ សកលសរីរំ ព្យាបកមេវ, ន ច កាយបសាទេន ឋិតោកាសេ ឋិតន្តិ វា អដ្ឋិតោកាសេ ឋិតន្តិ វាតិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ, រូបរសាទយោ វិយ អញ្ញមញ្ញំ សង្ករោ នត្ថិ.

៤៣៩. សហជរូបានុបាលនលក្ខណំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តេសំ បវត្តនរសំ, តេសញ្ញេវ ឋបនបច្ចុបដ្ឋានំ, យាបយិតព្ពភូតបទដ្ឋានំ. សន្តេបិ ច អនុបាលនលក្ខណាទិម្ហិ វិធានេ អត្ថិក្ខណេយេវ តំ សហជរូបានិ អនុបាលេតិ ឧទកំ វិយ ឧប្បលាទីនិ. យថាសកំ បច្ចយុប្បន្នេបិ ច ធម្មេ បាលេតិ ធាតិ វិយ កុមារំ. សយំ បវត្តិតធម្មសម្ពន្ធេនេវ ច បវត្តតិ និយាមកោ វិយ. ន ភង្គតោ ឧទ្ធំ បវត្តតិ, អត្តនោ ច បវត្តយិតព្ពានញ្ច អភាវា. ន ភង្គក្ខណេ ឋបេតិ, សយំ ភិជ្ជមានត្តា. ខីយមានោ វិយ វដ្ដិស្នេហោ ទីបសិខំ. ន ច អនុបាលនបវត្តនដ្ឋបនានុភាវវិរហិតំ, យថាវុត្តក្ខណេ តស្ស តស្ស សាធនតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤៤០. មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ និស្សយលក្ខណំ ហទយវត្ថុ, តាសញ្ញេវ ធាតូនំ អាធារណរសំ ¶ , ឧព្ពហនបច្ចុបដ្ឋានំ. ហទយស្ស អន្តោ កាយគតាសតិកថាយំ ¶ វុត្តប្បការំ លោហិតំ និស្សាយ សន្ធារណាទិកិច្ចេហិ ភូតេហិ កតូបការំ ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ អាយុនា អនុបាលិយមានំ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនញ្ចេវ តំសម្បយុត្តធម្មានញ្ច វត្ថុភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ.

៤៤១. អភិក្កមាទិបវត្តកចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតុយា សហជរូបកាយថម្ភនសន្ធារណចលនស្ស បច្ចយោ អាការវិការោ កាយវិញ្ញត្តិ, អធិប្បាយបកាសនរសា, កាយវិប្ផន្ទនហេតុភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតុបទដ្ឋានា. សា បនេសា កាយវិប្ផន្ទនេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនហេតុត្តា, សយញ្ច តេន កាយវិប្ផន្ទនសង្ខាតេន កាយេន វិញ្ញេយ្យត្តា ‘‘កាយវិញ្ញត្តី’’តិ វុច្ចតិ. តាយ ច បន ចលិតេហិ ចិត្តជរូបេហិ អភិសម្ពន្ធានំ ឧតុជាទីនម្បិ ចលនតោ អភិក្កមាទយោ បវត្តន្តីតិ វេទិតព្ពា.

វចីភេទបវត្តកចិត្តសមុដ្ឋានបថវីធាតុយា ឧបាទិណ្ណឃដ្ដនស្ស បច្ចយោ អាការវិការោ វចីវិញ្ញត្តិ, អធិប្បាយប្បកាសនរសា, វចីឃោសហេតុភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ចិត្តសមុដ្ឋានបថវីធាតុបទដ្ឋានា. សា បនេសា វចីឃោសេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនហេតុត្តា, សយញ្ច តាយ វចីឃោសសង្ខាតាយ វាចាយ វិញ្ញេយ្យត្តា ‘‘វចីវិញ្ញត្តី’’តិ វុច្ចតិ. យថា ហិ អរញ្ញេ ឧស្សាបេត្វា ពន្ធគោសីសាទិឧទកនិមិត្តំ ទិស្វា ឧទកមេត្ថ អត្ថីតិ វិញ្ញាយតិ, ឯវំ កាយវិប្ផន្ទនញ្ចេវ វចីឃោសញ្ច គហេត្វា កាយវចីវិញ្ញត្តិយោបិ វិញ្ញាយន្តិ.

៤៤២. រូបបរិច្ឆេទលក្ខណា អាកាសធាតុ, រូបបរិយន្តប្បកាសនរសា, រូបមរិយាទាបច្ចុបដ្ឋានា, អសម្ផុដ្ឋភាវច្ឆិទ្ទវិវរភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, បរិច្ឆិន្នរូបបទដ្ឋានា. យាយ បរិច្ឆិន្នេសុ រូបេសុ ឥទមិតោ ឧទ្ធមធោ តិរិយន្តិ ច ហោតិ.

៤៤៣. អទន្ធតាលក្ខណា រូបស្ស លហុតា, រូបានំ គរុភាវវិនោទនរសា, លហុបរិវត្តិតាបច្ចុបដ្ឋានា, លហុរូបបទដ្ឋានា. អថទ្ធតាលក្ខណា រូបស្ស មុទុតា, រូបានំ ថទ្ធភាវវិនោទនរសា, សព្ពកិរិយាសុ អវិរោធិតាបច្ចុបដ្ឋានា, មុទុរូបបទដ្ឋានា. សរីរកិរិយានុកូលកម្មញ្ញភាវលក្ខណា រូបស្ស ¶ កម្មញ្ញតា, អកម្មញ្ញតាវិនោទនរសា, អទុព្ពលភាវបច្ចុបដ្ឋានា, កម្មញ្ញរូបបទដ្ឋានា.

ឯតា ¶ បន តិស្សោ ន អញ្ញមញ្ញំ វិជហន្តិ, ឯវំ សន្តេបិ យោ អរោគិនោ វិយ រូបានំ លហុភាវោ អទន្ធតា លហុបរិវត្តិប្បការោ រូបទន្ធត្តករធាតុក្ខោភបដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានោ, សោ រូបវិការោ រូបស្ស លហុតា. យោ បន សុបរិមទ្ទិតចម្មស្សេវ រូបានំ មុទុភាវោ សព្ពកិរិយាវិសេសេសុ វសវត្តនភាវមទ្ទវប្បការោ រូបត្ថទ្ធត្តករធាតុក្ខោភបដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានោ, សោ រូបវិការោ រូបស្ស មុទុតា. យោ បន សុទន្តសុវណ្ណស្សេវ រូបានំ កម្មញ្ញភាវោ សរីរកិរិយានុកូលភាវប្បការោ សរីរកិរិយានំ អននុកូលករធាតុក្ខោភបដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានោ, សោ រូបវិការោ រូបស្ស កម្មញ្ញតាតិ ឯវមេតាសំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ.

៤៤៤. អាចយលក្ខណោ រូបស្ស ឧបចយោ, បុព្ពន្តតោ រូបានំ ឧម្មុជ្ជាបនរសោ, និយ្យាតនបច្ចុបដ្ឋានោ, បរិបុណ្ណភាវបច្ចុបដ្ឋានោ វា, ឧបចិតរូបបទដ្ឋានោ. បវត្តិលក្ខណា រូបស្ស សន្តតិ, អនុប្បពន្ធនរសា, អនុបច្ឆេទបច្ចុបដ្ឋានា, អនុប្បពន្ធករូបបទដ្ឋានា. ឧភយម្បេតំ ជាតិរូបស្សេវាធិវចនំ, អាការនានត្តតោ បន វេនេយ្យវសេន ច ‘‘ឧបចយោ សន្តតី’’តិ ឧទ្ទេសទេសនា កតា. យស្មា បនេត្ថ អត្ថតោ នានត្តំ នត្ថិ, តស្មា ឥមេសំ បទានំ និទ្ទេសេ ‘‘យោ អាយតនានំ អាចយោ, សោ រូបស្ស ឧបចយោ. យោ រូបស្ស ឧបចយោ, សា រូបស្ស សន្តតី’’តិ (ធ. ស. ៦៤១-៦៤២) វុត្តំ. អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘អាចយោ នាម និព្ពត្តិ, ឧបចយោ នាម វឌ្ឍិ, សន្តតិ នាម បវត្តី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦៤១) វត្វា ‘‘នទីតីរេ ខតកូបកម្ហិ ឧទកុគ្គមនកាលោ វិយ អាចយោ និព្ពត្តិ, បរិបុណ្ណកាលោ វិយ ឧបចយោ វឌ្ឍិ, អជ្ឈោត្ថរិត្វា គមនកាលោ វិយ សន្តតិ បវត្តី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦៤១) ឧបមា កតា.

ឧបមាវសានេ ច ‘‘ឯវំ កិំ កថិតំ ហោតិ? អាយតនេន អាចយោ កថិតោ, អាចយេន អាយតនំ កថិត’’ន្តិ វុត្តំ. តស្មា យា រូបានំ បឋមាភិនិព្ពត្តិ, សា អាចយោ. យា តេសំ ឧបរិ អញ្ញេសម្បិ និព្ពត្តមានានំ និព្ពត្តិ, សា វឌ្ឍិអាការេន ឧបដ្ឋានតោ ឧបចយោ. យា តេសម្បិ ឧបរិ បុនប្បុនំ ¶ អញ្ញេសំ និព្ពត្តមានានំ និព្ពត្តិ, សា អនុបពន្ធាការេន ឧបដ្ឋានតោ សន្តតីតិ ច បវុច្ចតីតិ វេទិតព្ពា.

រូបបរិបាកលក្ខណា ជរតា, ឧបនយនរសា, សភាវានបគមេបិ នវភាវាបគមបច្ចុបដ្ឋានា វីហិបុរាណភាវោ វិយ, បរិបច្ចមានរូបបទដ្ឋានា. ខណ្ឌិច្ចាទិភាវេន ទន្តាទីសុ វិការទស្សនតោ ¶ ឥទំ បាកដជរំ សន្ធាយ វុត្តំ. អរូបធម្មានំ បន បដិច្ឆន្នជរា នាម ហោតិ, តស្សា ឯស វិការោ នត្ថិ, យា ច បថវី ឧទកបព្ពតចន្ទិមសូរិយាទីសុ អវីចិជរា នាម.

បរិភេទលក្ខណា រូបស្ស អនិច្ចតា, សំសីទនរសា, ខយវយបច្ចុបដ្ឋានា, បរិភិជ្ជមានរូបបទដ្ឋានា.

៤៤៥. ឱជាលក្ខណោ កពឡីការោ អាហារោ, រូបាហរណរសោ, ឧបត្ថម្ភនបច្ចុបដ្ឋានោ, កពឡំ កត្វា អាហរិតព្ពវត្ថុបទដ្ឋានោ. យាយ ឱជាយ សត្តា យាបេន្តិ, តស្សា ឯតំ អធិវចនំ.

៤៤៦. ឥមានិ តាវ បាឡិយំ អាគតរូបានេវ. អដ្ឋកថាយំ បន ពលរូបំ សម្ភវរូបំ ជាតិរូបំ រោគរូបំ ឯកច្ចានំ មតេន មិទ្ធរូបន្តិ ឯវំ អញ្ញានិបិ រូបានិ អាហរិត្វា ‘‘អទ្ធា មុនីសិ សម្ពុទ្ធោ, នត្ថិ នីវរណា តវា’’តិអាទីនិ (សុ. និ. ៥៤៦) វត្វា មិទ្ធរូបំ តាវ នត្ថិយេវាតិ បដិក្ខិត្តំ. ឥតរេសុ រោគរូបំ ជរតាអនិច្ចតាគ្គហណេន គហិតមេវ, ជាតិរូបំ ឧបចយសន្តតិគ្គហណេន, សម្ភវរូបំ អាបោធាតុគ្គហណេន, ពលរូបំ វាយោធាតុគ្គហណេន គហិតមេវ. តស្មា តេសុ ឯកម្បិ វិសុំ នត្ថីតិ សន្និដ្ឋានំ កតំ.

ឥតិ ឥទំ ចតុវីសតិវិធំ ឧបាទារូបំ បុព្ពេ វុត្តំ ចតុព្ពិធំ ភូតរូបញ្ចាតិ អដ្ឋវីសតិវិធំ រូបំ ហោតិ អនូនមនធិកំ.

៤៤៧. តំ សព្ពម្បិ ន ហេតុ អហេតុកំ ហេតុវិប្បយុត្តំ សប្បច្ចយំ លោកិយំ សាសវមេវាតិអាទិនា នយេន ឯកវិធំ.

អជ្ឈត្តិកំ ពាហិរំ, ឱឡារិកំ សុខុមំ, ទូរេ សន្តិកេ, និប្ផន្នំ អនិប្ផន្នំ, បសាទរូបំ នបសាទរូបំ, ឥន្ទ្រិយំ អនិន្ទ្រិយំ, ឧបាទិណ្ណំ អនុបាទិណ្ណន្តិអាទិវសេន ទុវិធំ.

តត្ថ ¶ ចក្ខាទិបញ្ចវិធំ អត្តភាវំ អធិកិច្ច បវត្តត្តា អជ្ឈត្តិកំ, សេសំ តតោ ពាហិរត្តា ពាហិរំ. ចក្ខាទីនិ នវ អាបោធាតុវជ្ជិតា តិស្សោ ធាតុយោ ចាតិ ទ្វាទសវិធំ ឃដ្ដនវសេន គហេតព្ពតោ ឱឡារិកំ, សេសំ តតោ វិបរីតត្តា សុខុមំ. យំ សុខុមំ តទេវ ទុប្បដិវិជ្ឈសភាវត្តា ¶ ទូរេ, ឥតរំ សុប្បដិវិជ្ឈសភាវត្តា សន្តិកេ. ចតស្សោ ធាតុយោ, ចក្ខាទីនិ តេរស, កពឡីការាហារោ ចាតិ អដ្ឋារសវិធំ រូបំ បរិច្ឆេទវិការលក្ខណភាវំ អតិក្កមិត្វា សភាវេនេវ បរិគ្គហេតព្ពតោ និប្ផន្នំ, សេសំ តព្ពិបរីតតាយ អនិប្ផន្នំ. ចក្ខាទិបញ្ចវិធំ រូបាទីនំ គហណបច្ចយភាវេន អាទាសតលំ វិយ វិប្បសន្នត្តា បសាទរូបំ, ឥតរំ តតោ វិបរីតត្តា នបសាទរូបំ. បសាទរូបមេវ ឥត្ថិន្ទ្រិយាទិត្តយេន សទ្ធិំ អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយំ, សេសំ តតោ វិបរីតត្តា អនិន្ទ្រិយំ. យំ កម្មជន្តិ បរតោ វក្ខាម, តំ កម្មេន ឧបាទិណ្ណត្តា ឧបាទិណ្ណំ, សេសំ តតោ វិបរីតត្តា អនុបាទិណ្ណំ.

៤៤៨. បុន សព្ពមេវ រូបំ សនិទស្សនកម្មជាទីនំ តិកានំ វសេន តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ ឱឡារិកេ រូបំ សនិទស្សនសប្បដិឃំ, សេសំ អនិទស្សនសប្បដិឃំ. សព្ពម្បិ សុខុមំ អនិទស្សនអប្បដិឃំ. ឯវំ តាវ សនិទស្សនត្តិកវសេន តិវិធំ. កម្មជាទិត្តិកវសេន បន កម្មតោ ជាតំ កម្មជំ, តទញ្ញបច្ចយជាតំ អកម្មជំ, នកុតោចិជាតំ នេវ កម្មជំ នាកម្មជំ. ចិត្តតោ ជាតំ ចិត្តជំ, តទញ្ញបច្ចយជាតំ អចិត្តជំ, នកុតោចិជាតំ នេវ ចិត្តជំ នាចិត្តជំ, អាហារតោ ជាតំ អាហារជំ, តទញ្ញបច្ចយជាតំ អនាហារជំ, នកុតោចិជាតំ នេវ អាហារជំ នអនាហារជំ. ឧតុតោ ជាតំ ឧតុជំ, តទញ្ញបច្ចយជាតំ អនុតុជំ, នកុតោចិជាតំ នេវ ឧតុជំ នអនុតុជន្តិ ឯវំ កម្មជាទិត្តិកវសេន តិវិធំ.

៤៤៩. បុន ទិដ្ឋាទិរូបរូបាទិវត្ថាទិចតុក្កវសេន ចតុព្ពិធំ. តត្ថ រូបាយតនំ ទិដ្ឋំ នាម ទស្សនវិសយត្តា, សទ្ទាយតនំ សុតំ នាម សវនវិសយត្តា, គន្ធរសផោដ្ឋព្ពត្តយំ មុតំ នាម សម្បត្តគាហកឥន្ទ្រិយវិសយត្តា, សេសំ វិញ្ញាតំ នាម វិញ្ញាណស្សេវ វិសយត្តាតិ ឯវំ តាវ ទិដ្ឋាទិចតុក្កវសេន ចតុព្ពិធំ.

និប្ផន្នរូបំ បនេត្ថ រូបរូបំ នាម, អាកាសធាតុ បរិច្ឆេទរូបំ នាម, កាយវិញ្ញត្តិអាទិ កម្មញ្ញតាបរិយន្តំ វិការរូបំ នាម, ជាតិជរាភង្គំ លក្ខណរូបំ នាមាតិ ឯវំ រូបរូបាទិចតុក្កវសេន ចតុព្ពិធំ.

យំ ¶ បនេត្ថ ហទយរូបំ នាម, តំ វត្ថុ ន ទ្វារំ. វិញ្ញត្តិទ្វយំ ទ្វារំ ន វត្ថុ. បសាទរូបំ វត្ថុ ចេវ ទ្វារញ្ច. សេសំ នេវ វត្ថុ ន ទ្វារន្តិ ឯវំ វត្ថាទិចតុក្កវសេន ចតុព្ពិធំ.

៤៥០. បុន ¶ ឯកជំ, ទ្វិជំ, តិជំ, ចតុជំ, នកុតោចិជាតន្តិ ឥមេសំ វសេន បញ្ចវិធំ. តត្ថ កម្មជមេវ ចិត្តជមេវ ច ឯកជំ នាម. តេសុ សទ្ធិំ ហទយវត្ថុនា ឥន្ទ្រិយរូបំ កម្មជមេវ. វិញ្ញត្តិទ្វយំ ចិត្តជមេវ. យំ បន ចិត្តតោ ច ឧតុតោ ច ជាតំ, តំ ទ្វិជំ នាម, តំ សទ្ទាយតនមេវ. យំ ឧតុចិត្តាហារេហិ ជាតំ, តំ តិជំ នាម, តំ បន លហុតាទិត្តយមេវ. យំ ចតូហិបិ កម្មាទីហិ ជាតំ, តំ ចតុជំ នាម, តំ លក្ខណរូបវជ្ជំ អវសេសំ ហោតិ. លក្ខណរូបំ បន នកុតោចិជាតំ. កស្មា? ន ហិ ឧប្បាទស្ស ឧប្បាទោ អត្ថិ, ឧប្បន្នស្ស ច បរិបាកភេទមត្តំ ឥតរទ្វយំ. យម្បិ ‘‘រូបាយតនំ សទ្ទាយតនំ គន្ធាយតនំ រសាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ អាកាសធាតុ អាបោធាតុ រូបស្ស លហុតា, រូបស្ស មុទុតា, រូបស្ស កម្មញ្ញតា, រូបស្ស ឧបចយោ, រូបស្ស សន្តតិ, កពឡីការោ អាហារោ, ឥមេ ធម្មា ចិត្តសមុដ្ឋានា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១២០១) ជាតិយា កុតោចិជាតត្តំ អនុញ្ញាតំ, តំ បន រូបជនកបច្ចយានំ កិច្ចានុភាវក្ខណេ ទិដ្ឋត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

ឥទំ តាវ រូបក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខំ.

វិញ្ញាណក្ខន្ធកថា

៤៥១. ឥតរេសុ បន យំកិញ្ចិ វេទយិតលក្ខណំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា វេទនាក្ខន្ធោ; យំកិញ្ចិ សញ្ជាននលក្ខណំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា សញ្ញាក្ខន្ធោ; យំកិញ្ចិ អភិសង្ខរណលក្ខណំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា សង្ខារក្ខន្ធោ; យំកិញ្ចិ វិជាននលក្ខណំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា វិញ្ញាណក្ខន្ធោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ យស្មា វិញ្ញាណក្ខន្ធេ វិញ្ញាតេ ឥតរេ សុវិញ្ញេយ្យា ហោន្តិ, តស្មា វិញ្ញាណក្ខន្ធំ អាទិំ កត្វា វណ្ណនំ ករិស្សាម.

យំកិញ្ចិ វិជាននលក្ខណំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា វិញ្ញាណក្ខន្ធោ វេទិតព្ពោតិ ហិ វុត្តំ. កិញ្ច វិជាននលក្ខណំ វិញ្ញាណំ? យថាហ ‘‘វិជានាតិ វិជានាតីតិ ខោ, អាវុសោ, តស្មា វិញ្ញាណន្តិ វុច្ចតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៤៩). វិញ្ញាណំ ចិត្តំ មនោតិ អត្ថតោ ឯកំ. តទេតំ វិជាននលក្ខណេន សភាវតោ ¶ ឯកវិធម្បិ ជាតិវសេន តិវិធំ កុសលំ, អកុសលំ, អព្យាកតញ្ច.

៤៥២. តត្ថ ¶ កុសលំ ភូមិភេទតោ ចតុព្ពិធំ កាមាវចរំ រូបាវចរំ អរូបាវចរំ លោកុត្តរញ្ច. តត្ថ កាមាវចរំ សោមនស្សុបេក្ខាញាណសង្ខារភេទតោ អដ្ឋវិធំ. សេយ្យថិទំ – សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ សសង្ខារញ្ច, តថា ញាណវិប្បយុត្តំ. ឧបេក្ខាសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ សសង្ខារញ្ច, តថា ញាណវិប្បយុត្តំ.

យទា ហិ ទេយ្យធម្មបដិគ្គាហកាទិសម្បត្តិំ អញ្ញំ វា សោមនស្សហេតុំ អាគម្ម ហដ្ឋបហដ្ឋោ ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តំ (ម. និ. ១.៤៤១) សម្មាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា អសំសីទន្តោ អនុស្សាហិតោ បរេហិ ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោតិ, តទាស្ស សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ ចិត្តំ អសង្ខារំ ហោតិ. យទា បន វុត្តនយេន ហដ្ឋតុដ្ឋោ សម្មាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា អមុត្តចាគតាទិវសេន សំសីទមានោ វា បរេហិ វា ឧស្សាហិតោ ករោតិ, តទាស្ស តទេវ ចិត្តំ សសង្ខារំ ហោតិ. ឥមស្មិញ្ហិ អត្ថេ សង្ខារោតិ ឯតំ អត្តនោ វា បរេសំ វា វសេន បវត្តស្ស បុព្ពបយោគស្សាធិវចនំ. យទា បន ញាតិជនស្ស បដិបត្តិទស្សនេន ជាតបរិចយា ពាលទារកា ភិក្ខូ ទិស្វា សោមនស្សជាតា សហសា កិញ្ចិទេវ ហត្ថគតំ ទទន្តិ វា វន្ទន្តិ វា, តទា តតិយំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យទា បន ‘‘ទេថ វន្ទថាតិ’’ ញាតីហិ ឧស្សាហិតា ឯវំ បដិបជ្ជន្តិ, តទា ចតុត្ថំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យទា បន ទេយ្យធម្មបដិគ្គាហកាទីនំ អសម្បត្តិំ អញ្ញេសំ វា សោមនស្សហេតូនំ អភាវំ អាគម្ម ចតូសុបិ វិកប្បេសុ សោមនស្សរហិតា ហោន្តិ, តទា សេសានិ ចត្តារិ ឧបេក្ខាសហគតានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ. ឯវំ សោមនស្សុបេក្ខាញាណសង្ខារភេទតោ អដ្ឋវិធំ កាមាវចរកុសលំ វេទិតព្ពំ.

រូបាវចរំ បន ឈានង្គយោគភេទតោ បញ្ចវិធំ ហោតិ. សេយ្យថិទំ, វិតក្កវិចារបីតិសុខសមាធិយុត្តំ បឋមំ, អតិក្កន្តវិតក្កំ ទុតិយំ, តតោ អតិក្កន្តវិចារំ តតិយំ, តតោ វិរត្តបីតិកំ ចតុត្ថំ, អត្ថង្គតសុខំ ឧបេក្ខាសមាធិយុត្តំ បញ្ចមន្តិ.

អរូបាវចរំ ចតុន្នំ អារុប្បានំ យោគវសេន ចតុព្ពិធំ. វុត្តប្បការេន ហិ អាកាសានញ្ចាយតនជ្ឈានេន សម្បយុត្តំ បឋមំ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនាទីហិ ទុតិយតតិយចតុត្ថានិ ¶ . លោកុត្តរំ ចតុមគ្គសម្បយោគតោ ចតុព្ពិធន្តិ ឯវំ តាវ កុសលវិញ្ញាណមេវ ឯកវីសតិវិធំ ហោតិ.

៤៥៣. អកុសលំ ¶ បន ភូមិតោ ឯកវិធំ កាមាវចរមេវ, មូលតោ តិវិធំ លោភមូលំ ទោសមូលំ មោហមូលញ្ច.

តត្ថ លោភមូលំ សោមនស្សុបេក្ខាទិដ្ឋិគតសង្ខារភេទតោ អដ្ឋវិធំ. សេយ្យថិទំ, សោមនស្សសហគតំ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ សសង្ខារញ្ច, តថា ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តំ. ឧបេក្ខាសហគតំ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ សសង្ខារញ្ច, តថា ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តំ.

យទា ហិ ‘‘នត្ថិ កាមេសុ អាទីនវោ’’តិ (ម. និ. ១.៤៦៩) អាទិនា នយេន មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា ហដ្ឋតុដ្ឋោ កាមេ វា បរិភុញ្ជតិ, ទិដ្ឋមង្គលាទីនិ វា សារតោ បច្ចេតិ សភាវតិក្ខេនេវ អនុស្សាហិតេន ចិត្តេន, តទា បឋមំ អកុសលចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. យទា មន្ទេន សមុស្សាហិតេន ចិត្តេន, តទា ទុតិយំ. យទា មិច្ឆាទិដ្ឋិំ អបុរក្ខត្វា កេវលំ ហដ្ឋតុដ្ឋោ មេថុនំ វា សេវតិ, បរសម្បត្តិំ វា អភិជ្ឈាយតិ, បរភណ្ឌំ វា ហរតិ សភាវតិក្ខេនេវ អនុស្សាហិតេន ចិត្តេន, តទា តតិយំ. យទា មន្ទេន សមុស្សាហិតេន ចិត្តេន, តទា ចតុត្ថំ. យទា បន កាមានំ វា អសម្បត្តិំ អាគម្ម អញ្ញេសំ វា សោមនស្សហេតូនំ អភាវេន ចតូសុបិ វិកប្បេសុ សោមនស្សរហិតា ហោន្តិ, តទា សេសានិ ចត្តារិ ឧបេក្ខាសហគតានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ឯវំ សោមនស្សុបេក្ខាទិដ្ឋិគតសង្ខារភេទតោ អដ្ឋវិធំ លោភមូលំ វេទិតព្ពំ.

ទោសមូលំ បន ទោមនស្សសហគតំ បដិឃសម្បយុត្តំ អសង្ខារំ សសង្ខារន្តិ ទុវិធមេវ ហោតិ, តស្ស បាណាតិបាតាទីសុ តិក្ខមន្ទប្បវត្តិកាលេ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

មោហមូលំ ឧបេក្ខាសហគតំ វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តំ ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តញ្ចាតិ ទុវិធំ. តស្ស សន្និដ្ឋានវិក្ខេបកាលេ បវត្តិ វេទិតព្ពាតិ ឯវំ អកុសលវិញ្ញាណំ ទ្វាទសវិធំ ហោតិ.

៤៥៤. អព្យាកតំ ជាតិភេទតោ ទុវិធំ វិបាកំ កិរិយញ្ច. តត្ថ វិបាកំ ភូមិតោ ចតុព្ពិធំ កាមាវចរំ រូបាវចរំ អរូបាវចរំ លោកុត្តរញ្ច. តត្ថ ¶ កាមាវចរំ ទុវិធំ កុសលវិបាកំ អកុសលវិបាកញ្ច. កុសលវិបាកម្បិ ទុវិធំ អហេតុកំ សហេតុកញ្ច.

តត្ថ អលោភាទិវិបាកហេតុវិរហិតំ អហេតុកំ, តំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណំ ¶ , សម្បដិច្ឆនកិច្ចា មនោធាតុ, សន្តីរណាទិកិច្ចា ទ្វេ មនោវិញ្ញាណធាតុយោ ចាតិ អដ្ឋវិធំ.

តត្ថ ចក្ខុសន្និស្សិតរូបវិជាននលក្ខណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, រូបមត្តារម្មណរសំ, រូបាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, រូបារម្មណាយ កិរិយមនោធាតុយា អបគមបទដ្ឋានំ. សោតាទិសន្និស្សិតសទ្ទាទិវិជាននលក្ខណានិ សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ, សទ្ទាទិមត្តារម្មណរសានិ, សទ្ទាទិអភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានានិ, សទ្ទារម្មណាទីនំ កិរិយមនោធាតូនំ អបគមបទដ្ឋានានិ.

ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អនន្តរំ រូបាទិវិជាននលក្ខណា មនោធាតុ, រូបាទិសម្បដិច្ឆនរសា, តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ចក្ខុវិញ្ញាណាទិអបគមបទដ្ឋានា.

អហេតុកវិបាកា សឡារម្មណវិជាននលក្ខណា ទុវិធាបិ សន្តីរណាទិកិច្ចា មនោវិញ្ញាណធាតុ, សន្តីរណាទិរសា, តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ហទយវត្ថុបទដ្ឋានា. សោមនស្សុបេក្ខាយោគតោ បន ទ្វិបញ្ចដ្ឋានភេទតោ ច តស្សា ភេទោ. ឯតាសុ ហិ ឯកា ឯកន្តមិដ្ឋារម្មណេ បវត្តិសព្ភាវតោ សោមនស្សសម្បយុត្តា ហុត្វា សន្តីរណតទារម្មណវសេន បញ្ចទ្វារេ ចេវ ជវនាវសានេ ច បវត្តនតោ ទ្វិដ្ឋានា ហោតិ. ឯកា ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណេ បវត្តិសព្ភាវតោ ឧបេក្ខាសម្បយុត្តា ហុត្វា សន្តីរណតទារម្មណបដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន បវត្តនតោ បញ្ចដ្ឋានា ហោតិ.

អដ្ឋវិធម្បិ ចេតំ អហេតុកវិបាកវិញ្ញាណំ និយតានិយតារម្មណត្តា ទុវិធំ. ឧបេក្ខាសុខសោមនស្សភេទតោ តិវិធំ. វិញ្ញាណបញ្ចកំ ហេត្ថ និយតារម្មណំ យថាក្កមំ រូបាទីសុយេវ បវត្តិតោ, សេសំ អនិយតារម្មណំ. តត្រ ហិ មនោធាតុ បញ្ចសុបិ រូបាទីសុ បវត្តតិ, មនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយំ ឆសូតិ. កាយវិញ្ញាណំ បនេត្ថ សុខយុត្តំ, ទ្វិដ្ឋានា មនោវិញ្ញាណធាតុ សោមនស្សយុត្តា, សេសំ ឧបេក្ខាយុត្តន្តិ. ឯវំ តាវ កុសលវិបាកាហេតុកំ អដ្ឋវិធំ វេទិតព្ពំ.

អលោភាទិវិបាកហេតុសម្បយុត្តំ បន សហេតុកំ, តំ កាមាវចរកុសលំ វិយ សោមនស្សាទិ ភេទតោ អដ្ឋវិធំ. យថា បន កុសលំ ទានាទិវសេន ¶ ឆសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ, ន ឥទំ តថា. ឥទញ្ហិ បដិសន្ធិភវង្គចុតិតទារម្មណវសេន បរិត្តធម្មបរិយាបន្នេសុយេវ ឆសុ អារម្មណេសុ បវត្តតិ ¶ . សង្ខារាសង្ខារភាវោ បនេត្ថ អាគមនាទិវសេន វេទិតព្ពោ. សម្បយុត្តធម្មានញ្ច វិសេសេ អសតិបិ អាទាសតលាទីសុ មុខនិមិត្តំ វិយ និរុស្សាហំ វិបាកំ, មុខំ វិយ សឧស្សាហំ កុសលន្តិ វេទិតព្ពំ.

កេវលំ ហិ អកុសលវិបាកំ អហេតុកមេវ, តំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណំ, សម្បដិច្ឆនកិច្ចា មនោធាតុ, សន្តីរណាទិកិច្ចា បញ្ចដ្ឋានា មនោវិញ្ញាណធាតូតិ សត្តវិធំ. តំ លក្ខណាទិតោ កុសលាហេតុកវិបាកេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

កេវលញ្ហិ កុសលវិបាកានិ ឥដ្ឋឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណានិ, ឥមានិ អនិដ្ឋអនិដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណានិ. តានិ ច ឧបេក្ខាសុខសោមនស្សភេទតោ តិវិធានិ, ឥមានិ ទុក្ខឧបេក្ខាវសេន ទុវិធានិ. ឯត្ថ ហិ កាយវិញ្ញាណំ ទុក្ខសហគតមេវ, សេសានិ ឧបេក្ខាសហគតានិ. សា ច តេសុ ឧបេក្ខា ហីនា ទុក្ខំ វិយ នាតិតិខិណា, ឥតរេសុ ឧបេក្ខា បណីតា សុខំ វិយ នាតិតិខិណា. ឥតិ ឥមេសំ សត្តន្នំ អកុសលវិបាកានំ បុរិមានញ្ច សោឡសន្នំ កុសលវិបាកានំ វសេន កាមាវចរំ វិបាកវិញ្ញាណំ តេវីសតិវិធំ.

រូបាវចរំ បន កុសលំ វិយ បញ្ចវិធំ. កុសលំ បន សមាបត្តិវសេន ជវនវីថិយំ បវត្តតិ. ឥទំ ឧបបត្តិយំ បដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន. យថា ច រូបាវចរំ, ឯវំ អរូបាវចរម្បិ កុសលំ វិយ ចតុព្ពិធំ. បវត្តិភេទោបិស្ស រូបាវចរេ វុត្តនយោ ឯវ. លោកុត្តរវិបាកំ ចតុមគ្គយុត្តចិត្តផលត្តា ចតុព្ពិធំ, តំ មគ្គវីថិវសេន ចេវ សមាបត្តិវសេន ច ទ្វិធា បវត្តតិ. ឯវំ សព្ពម្បិ ចតូសុ ភូមីសុ ឆត្តិំសវិធំ វិបាកវិញ្ញាណំ ហោតិ.

កិរិយំ បន ភូមិភេទតោ តិវិធំ កាមាវចរំ រូបាវចរំ អរូបាវចរញ្ច. តត្ថ កាមាវចរំ ទុវិធំ អហេតុកំ សហេតុកញ្ច. តត្ថ អលោភាទិកិរិយហេតុវិរហិតំ អហេតុកំ, តំ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុភេទតោ ទុវិធំ.

តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិបុរេចររូបាទិវិជាននលក្ខណា មនោធាតុ, អាវជ្ជនរសា, រូបាទិអភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ភវង្គវិច្ឆេទបទដ្ឋានា, សា ឧបេក្ខាយុត្តាវ ហោតិ.

មនោវិញ្ញាណធាតុ ¶ ¶ បន ទុវិធា សាធារណា អសាធារណា ច. តត្ថ សាធារណា ឧបេក្ខាសហគតាហេតុកកិរិយា សឡារម្មណវិជាននលក្ខណា, កិច្ចវសេន បញ្ចទ្វារមនោទ្វារេសុ វោដ្ឋព្ពនាវជ្ជនរសា, តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានា, អហេតុកវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ ភវង្គានំ អញ្ញតរាបគមបទដ្ឋានា.

អសាធារណា សោមនស្សសហគតាហេតុកកិរិយា សឡារម្មណវិជាននលក្ខណា, កិច្ចវសេន អរហតំ អនុឡារេសុ វត្ថូសុ ហសិតុប្បាទនរសា, តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ឯកន្តតោ ហទយវត្ថុបទដ្ឋានាតិ. ឥតិ កាមាវចរកិរិយំ អហេតុកំ តិវិធំ.

សហេតុកំ បន សោមនស្សាទិភេទតោ កុសលំ វិយ អដ្ឋវិធំ. កេវលញ្ហិ កុសលំ សេក្ខបុថុជ្ជនានំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ អរហតំយេវាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. ឯវំ តាវ កាមាវចរំ ឯកាទសវិធំ.

រូបាវចរំ បន អរូបាវចរញ្ច កុសលំ វិយ បញ្ចវិធំ ចតុព្ពិធញ្ច ហោតិ. អរហតំ ឧប្បត្តិវសេនេវ ចស្ស កុសលតោ វិសេសោ វេទិតព្ពោតិ. ឯវំ សព្ពម្បិ តីសុ ភូមីសុ វីសតិវិធំ កិរិយវិញ្ញាណំ ហោតិ.

៤៥៥. ឥតិ ឯកវីសតិ កុសលានិ ទ្វាទសាកុសលានិ ឆត្តិំស វិបាកានិ វីសតិ កិរិយានីតិ សព្ពានិបិ ឯកូននវុតិ វិញ្ញាណានិ ហោន្តិ. យានិ បដិសន្ធិភវង្គាវជ្ជនទស្សនសវនឃាយនសាយនផុសនសម្បដិច្ឆនសន្តីរណវោដ្ឋព្ពនជវនតទារម្មណចុតិវសេន ចុទ្ទសហិ អាការេហិ បវត្តន្តិ.

កថំ? យទា ហិ អដ្ឋន្នំ កាមាវចរកុសលានំ អានុភាវេន ទេវមនុស្សេសុ សត្តា និព្ពត្តន្តិ, តទា នេសំ មរណកាលេ បច្ចុបដ្ឋិតំ កម្មកម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តានំ អញ្ញតរំ អារម្មណំ កត្វា អដ្ឋ សហេតុកកាមាវចរវិបាកានិ, មនុស្សេសុ បណ្ឌកាទិភាវំ អាបជ្ជមានានំ ទុព្ពលទ្វិហេតុកកុសលវិបាកឧបេក្ខាសហគតាហេតុកវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ ចាតិ បដិសន្ធិវសេន នវ វិបាកចិត្តានិ បវត្តន្តិ. យទា រូបាវចរារូបាវចរកុសលានុភាវេន រូបារូបភវេសុ និព្ពត្តន្តិ ¶ , តទា នេសំ មរណកាលេ បច្ចុបដ្ឋិតំ កម្មនិមិត្តមេវ អារម្មណំ កត្វា នវ រូបារូបាវចរវិបាកានិ បដិសន្ធិវសេន បវត្តន្តិ.

យទា ¶ បន អកុសលានុភាវេន អបាយេ និព្ពត្តន្តិ, តទា នេសំ មរណកាលេ បច្ចុបដ្ឋិតំ កម្មកម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តានំ អញ្ញតរំ អារម្មណំ កត្វា ឯកា អកុសលវិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ បដិសន្ធិវសេន បវត្តតីតិ ឯវំ តាវេត្ថ ឯកូនវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ បដិសន្ធិវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

បដិសន្ធិវិញ្ញាណេ បន និរុទ្ធេ តំ តំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណមនុពន្ធមានំ តស្ស តស្សេវ កម្មស្ស វិបាកភូតំ តស្មិញ្ញេវ អារម្មណេ តាទិសមេវ ភវង្គវិញ្ញាណំ នាម បវត្តតិ, បុនបិ តាទិសន្តិ ឯវំ អសតិ សន្តានវិនិវត្តកេ អញ្ញស្មិំ ចិត្តុប្បាទេ នទីសោតំ វិយ សុបិនំ អបស្សតោ និទ្ទោក្កមនកាលាទីសុ អបរិមាណសង្ខ្យម្បិ បវត្តតិយេវាតិ ឯវំ តេសញ្ញេវ វិញ្ញាណានំ ភវង្គវសេនាបិ បវត្តិ វេទិតព្ពា.

ឯវំ បវត្តេ បន ភវង្គសន្តានេ យទា សត្តានំ ឥន្ទ្រិយានិ អារម្មណគហណក្ខមានិ ហោន្តិ, តទា ចក្ខុស្សាបាថគតេ រូបេ រូបំ បដិច្ច ចក្ខុបសាទស្ស ឃដ្ដនា ហោតិ, តតោ ឃដ្ដនានុភាវេន ភវង្គចលនំ ហោតិ, អថ និរុទ្ធេ ភវង្គេ តទេវ រូបំ អារម្មណំ កត្វា ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទមានា វិយ អាវជ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា កិរិយមនោធាតុ ឧប្បជ្ជតិ. សោតទ្វារាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. មនោទ្វារេ បន ឆព្ពិធេបិ អារម្មណេ អាបាថគតេ ភវង្គចលនានន្តរំ ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទមានា វិយ អាវជ្ជនកិច្ចំ សាធយមានា អហេតុកកិរិយមនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បជ្ជតិ ឧបេក្ខាសហគតាតិ ឯវំ ទ្វិន្នំ កិរិយវិញ្ញាណានំ អាវជ្ជនវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

អាវជ្ជនានន្តរំ បន ចក្ខុទ្វារេ តាវ ទស្សនកិច្ចំ សាធយមានំ ចក្ខុបសាទវត្ថុកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, សោតទ្វារាទីសុ សវនាទិកិច្ចំ សាធយមានានិ សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណានិ បវត្តន្តិ. តានិ ឥដ្ឋឥដ្ឋមជ្ឈត្តេសុ វិសយេសុ កុសលវិបាកានិ, អនិដ្ឋអនិដ្ឋមជ្ឈត្តេសុ វិសយេសុ អកុសលវិបាកានីតិ ឯវំ ទសន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ ទស្សនសវនឃាយនសាយនផុសនវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា ¶ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ មនោ មានសំ តជ្ជា មនោធាតូ’’តិអាទិវចនតោ (វិភ. ១៨៤) បន ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អនន្តរា ¶ តេសញ្ញេវ វិសយំ សម្បដិច្ឆមានា កុសលវិបាកានន្តរំ កុសលវិបាកា, អកុសលវិបាកានន្តរំ អកុសលវិបាកា មនោធាតុ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ ទ្វិន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ សម្បដិច្ឆនវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

‘‘មនោធាតុយាបិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធសមនន្តរា ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តំ មនោ មានសំ តជ្ជាមនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ (វិភ. ១៨៤) វចនតោ បន មនោធាតុយា សម្បដិច្ឆិតមេវ វិសយំ សន្តីរយមានា អកុសលវិបាកមនោធាតុយា អនន្តរា អកុសលវិបាកា, កុសលវិបាកាយ អនន្តរា ឥដ្ឋារម្មណេ សោមនស្សសហគតា, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ឧបេក្ខាសហគតា ឧប្បជ្ជតិ វិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឯវំ តិណ្ណំ វិបាកវិញ្ញាណានំ សន្តីរណវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

សន្តីរណានន្តរំ បន តមេវ វិសយំ វវត្ថាបយមានា ឧប្បជ្ជតិ កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ ឧបេក្ខាសហគតាតិ ឯវំ ឯកស្សេវ កិរិយវិញ្ញាណស្ស វោដ្ឋព្ពនវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

វោដ្ឋព្ពនានន្តរំ បន សចេ មហន្តំ ហោតិ រូបាទិអារម្មណំ, អថ យថាវវត្ថាបិតេ វិសយេ អដ្ឋន្នំ វា កាមាវចរកុសលានំ ទ្វាទសន្នំ វា អកុសលានំ នវន្នំ វា អវសេសកាមាវចរកិរិយានំ អញ្ញតរវសេន ឆ សត្ត វា ជវនានិ ជវន្តិ, ឯសោ តាវ បញ្ចទ្វារេ នយោ.

មនោទ្វារេ បន មនោទ្វារាវជ្ជនានន្តរំ តានិយេវ. គោត្រភុតោ ឧទ្ធំ រូបាវចរតោ បញ្ច កុសលានិ បញ្ច កិរិយានិ, អរូបាវចរតោ ចត្តារិ កុសលានិ ចត្តារិ កិរិយានិ, លោកុត្តរតោ ចត្តារិ មគ្គចិត្តានិ ចត្តារិ ផលចិត្តានីតិ ឥមេសុ យំ យំ លទ្ធបច្ចយំ ហោតិ, តំ តំ ជវតីតិ ឯវំ បញ្ចបញ្ញាសាយ កុសលាកុសលកិរិយវិបាកវិញ្ញាណានំ ជវនវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

ជវនាវសានេ បន សចេ បញ្ចទ្វារេ អតិមហន្តំ, មនោទ្វារេ ច វិភូតមារម្មណំ ហោតិ, អថ កាមាវចរសត្តានំ កាមាវចរជវនាវសានេ ឥដ្ឋារម្មណាទីនំ បុរិមកម្មជវនចិត្តាទីនញ្ច វសេន យោ យោ បច្ចយោ លទ្ធោ ហោតិ, តស្ស តស្ស វសេន អដ្ឋសុ សហេតុកកាមាវចរវិបាកេសុ តីសុ ¶ វិបាកាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតូសុ ច អញ្ញតរំ បដិសោតគតំ នាវំ អនុពន្ធមានំ កិញ្ចិ អន្តរំ ឧទកមិវ ភវង្គស្សារម្មណតោ អញ្ញស្មិំ អារម្មណេ ¶ ជវិតំ ជវនមនុពន្ធំ ទ្វិក្ខត្តុំ សកិំ វា វិបាកវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. តទេតំ ជវនាវសានេ ភវង្គស្ស អារម្មណេ បវត្តនារហំ សមានំ តស្ស ជវនស្ស អារម្មណំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តត្តា តទារម្មណន្តិ វុច្ចតិ. ឯវំ ឯកាទសន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តទារម្មណវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

តទារម្មណាវសានេ បន បុន ភវង្គមេវ បវត្តតិ, ភវង្គេ វិច្ឆិន្នេ បុន អាវជ្ជនាទីនីតិ ឯវំ លទ្ធបច្ចយចិត្តសន្តានំ ភវង្គានន្តរំ អាវជ្ជនំ អាវជ្ជនានន្តរំ ទស្សនាទីនីតិ ចិត្តនិយមវសេនេវ បុនប្បុនំ តាវ បវត្តតិ, យាវ ឯកស្មិំ ភវេ ភវង្គស្ស បរិក្ខយោ. ឯកស្មិំ ហិ ភវេ យំ សព្ពបច្ឆិមំ ភវង្គចិត្តំ, តំ តតោ ចវនត្តា ចុតីតិ វុច្ចតិ. តស្មា តម្បិ ឯកូនវីសតិវិធមេវ ហោតិ. ឯវំ ឯកូនវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ ចុតិវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា.

ចុតិតោ បន បុន បដិសន្ធិ, បដិសន្ធិតោ បុន ភវង្គន្តិ ឯវំ ភវគតិឋិតិនិវាសេសុ សំសរមានានំ សត្តានំ អវិច្ឆិន្នំ ចិត្តសន្តានំ បវត្តតិយេវ. យោ បនេត្ថ អរហត្តំ បាបុណាតិ, តស្ស ចុតិចិត្តេ និរុទ្ធេ និរុទ្ធមេវ ហោតីតិ.

ឥទំ វិញ្ញាណក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខំ.

វេទនាក្ខន្ធកថា

៤៥៦. ឥទានិ យំ វុត្តំ ‘‘យំកិញ្ចិ វេទយិតលក្ខណំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា វេទនាក្ខន្ធោ វេទិតព្ពោ’’តិ, ឯត្ថាបិ វេទយិតលក្ខណំ នាម វេទនាវ. យថាហ – ‘‘វេទយតិ វេទយតីតិ ខោ អាវុសោ, តស្មា វេទនាតិ វុច្ចតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៥០). សា បន វេទយិតលក្ខណេន សភាវតោ ឯកវិធាបិ ជាតិវសេន តិវិធា ហោតិ កុសលា, អកុសលា, អព្យាកតា ចាតិ.

តត្ថ កាមាវចរំ សោមនស្សុបេក្ខាញាណសង្ខារភេទតោ អដ្ឋវិធន្តិអាទិនា នយេន វុត្តេន កុសលវិញ្ញាណេន ¶ សម្បយុត្តា កុសលា, អកុសលេន សម្បយុត្តា អកុសលា, អព្យាកតេន សម្បយុត្តា អព្យាកតាតិ វេទិតព្ពា. សា សភាវភេទតោ បញ្ចវិធា ហោតិ – សុខំ ទុក្ខំ សោមនស្សំ ទោមនស្សំ ឧបេក្ខាតិ.

តត្ថ ¶ កុសលវិបាកេន កាយវិញ្ញាណេន សម្បយុត្តំ សុខំ. អកុសលវិបាកេន ទុក្ខំ. កាមាវចរតោ ចតូហិ កុសលេហិ, ចតូហិ សហេតុកវិបាកេហិ, ឯកេន អហេតុកវិបាកេន, ចតូហិ សហេតុកកិរិយេហិ, ឯកេន អហេតុកកិរិយេន, ចតូហិ អកុសលេហិ, រូបាវចរតោ ឋបេត្វា បញ្ចមជ្ឈានវិញ្ញាណំ ចតូហិ កុសលេហិ, ចតូហិ វិបាកេហិ, ចតូហិ កិរិយេហិ, លោកុត្តរំ បន យស្មា អឈានិកំ នាម នត្ថិ, តស្មា អដ្ឋ លោកុត្តរានិ បញ្ចន្នំ ឈានានំ វសេន ចត្តាលីសំ ហោន្តិ. តេសុ ឋបេត្វា អដ្ឋ បញ្ចមជ្ឈានិកានិ សេសេហិ ទ្វត្តិំសាយ កុសលវិបាកេហីតិ ឯវំ សោមនស្សំ ទ្វាសដ្ឋិយា វិញ្ញាណេហិ សម្បយុត្តំ. ទោមនស្សំ ទ្វីហិ អកុសលេហិ. ឧបេក្ខា អវសេសបញ្ចបញ្ញាសាយ វិញ្ញាណេហិ សម្បយុត្តា.

តត្ថ ឥដ្ឋផោដ្ឋព្ពានុភវនលក្ខណំ សុខំ, សម្បយុត្តានំ ឧបព្រូហនរសំ, កាយិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានំ, កាយិន្ទ្រិយបទដ្ឋានំ.

អនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពានុភវនលក្ខណំ ទុក្ខំ, សម្បយុត្តានំ មិលាបនរសំ, កាយិកាពាធបច្ចុបដ្ឋានំ, កាយិន្ទ្រិយបទដ្ឋានំ.

ឥដ្ឋារម្មណានុភវនលក្ខណំ សោមនស្សំ, យថា តថា វា ឥដ្ឋាការសម្ភោគរសំ, ចេតសិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានំ, បស្សទ្ធិបទដ្ឋានំ.

អនិដ្ឋារម្មណានុភវនលក្ខណំ ទោមនស្សំ, យថា តថា វា អនិដ្ឋាការសម្ភោគរសំ, ចេតសិកាពាធបច្ចុបដ្ឋានំ, ឯកន្តេនេវ ហទយវត្ថុបទដ្ឋានំ.

មជ្ឈត្តវេទយិតលក្ខណា ឧបេក្ខា, សម្បយុត្តានំ នាតិឧបព្រូហនមិលាបនរសា, សន្តភាវបច្ចុបដ្ឋានា, និប្បីតិកចិត្តបទដ្ឋានាតិ.

ឥទំ វេទនាក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខំ.

សញ្ញាក្ខន្ធកថា

៤៥៧. ឥទានិ ¶ យំ វុត្តំ ‘‘យំកិញ្ចិ សញ្ជាននលក្ខណំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា សញ្ញាក្ខន្ធោ វេទិតព្ពោ’’តិ, ឯត្ថាបិ សញ្ជាននលក្ខណំ នាម សញ្ញាវ. យថាហ – ‘‘សញ្ជានាតិ សញ្ជានាតីតិ ខោ, អាវុសោ, តស្មា សញ្ញាតិ វុច្ចតី’’តិ ¶ (ម. និ. ១.៤៥០). សា បនេសា សញ្ជាននលក្ខណេន សភាវតោ ឯកវិធាបិ ជាតិវសេន តិវិធា ហោតិ កុសលា, អកុសលា, អព្យាកតា ច.

តត្ថ កុសលវិញ្ញាណសម្បយុត្តា កុសលា, អកុសលសម្បយុត្តា អកុសលា, អព្យាកតសម្បយុត្តា អព្យាកតា. ន ហិ តំ វិញ្ញាណំ អត្ថិ, យំ សញ្ញាយ វិប្បយុត្តំ, តស្មា យត្តកោ វិញ្ញាណស្ស ភេទោ, តត្តកោ សញ្ញាយាតិ.

សា បនេសា ឯវំ វិញ្ញាណេន សមប្បភេទាបិ លក្ខណាទិតោ សព្ពាវ សញ្ជាននលក្ខណា, តទេវេតន្តិ បុន សញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណរសា ទារុអាទីសុ តច្ឆកាទយោ វិយ, យថាគហិតនិមិត្តវសេន អភិនិវេសករណបច្ចុបដ្ឋានា ហត្ថិទស្សកអន្ធា (ឧទា. ៥៤) វិយ, យថាឧបដ្ឋិតវិសយបទដ្ឋានា តិណបុរិសកេសុ មិគបោតកានំ បុរិសាតិ ឧប្បន្នសញ្ញា វិយាតិ.

ឥទំ សញ្ញាក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខំ.

សង្ខារក្ខន្ធកថា

៤៥៨. យំ បន វុត្តំ ‘‘យំកិញ្ចិ អភិសង្ខរណលក្ខណំ, សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វា សង្ខារក្ខន្ធោ វេទិតព្ពោ’’តិ, ឯត្ថ អភិសង្ខរណលក្ខណំ នាម រាសិករណលក្ខណំ. កិំ បន តន្តិ, សង្ខារាយេវ. យថាហ – ‘‘សង្ខតមភិសង្ខរោន្តីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា សង្ខារាតិ វុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩). តេ អភិសង្ខរណលក្ខណា, អាយូហនរសា, វិប្ផារបច្ចុបដ្ឋានា, សេសខន្ធត្តយបទដ្ឋានា.

ឯវំ លក្ខណាទិតោ ឯកវិធាបិ ច ជាតិវសេន តិវិធា កុសលា, អកុសលា, អព្យាកតាតិ ¶ . តេសុ កុសលវិញ្ញាណសម្បយុត្តា កុសលា. អកុសលសម្បយុត្តា អកុសលា. អព្យាកតសម្បយុត្តា អព្យាកតា.

តត្ថ កាមាវចរបឋមកុសលវិញ្ញាណសម្បយុត្តា តាវ និយតា សរូបេន អាគតា សត្តវីសតិ, យេវាបនកា ចត្តារោ, អនិយតា បញ្ចាតិ ឆត្តិំស. តត្ថ ផស្សោ, ចេតនា, វិតក្កោ, វិចារោ, បីតិ, វីរិយំ, ជីវិតំ, សមាធិ, សទ្ធា, សតិ, ហិរី, ឱត្តប្បំ, អលោភោ, អទោសោ, អមោហោ, កាយបស្សទ្ធិ, ចិត្តបស្សទ្ធិ, កាយលហុតា, ចិត្តលហុតា, កាយមុទុតា, ចិត្តមុទុតា, កាយកម្មញ្ញតា, ចិត្តកម្មញ្ញតា, កាយបាគុញ្ញតា, ចិត្តបាគុញ្ញតា, កាយុជុកតា, ចិត្តុជុកតាតិ ឥមេ សរូបេន ¶ អាគតា សត្តវីសតិ (ធ. ស. ១; ធ. ស. អដ្ឋ. ១ យេវាបនកវណ្ណនា). ឆន្ទោ, អធិមោក្ខោ, មនសិការោ, តត្រមជ្ឈត្តតាតិ ឥមេ យេវាបនកា ចត្តារោ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ យេវាបនកវណ្ណនា). ករុណា, មុទិតា, កាយទុច្ចរិតវិរតិ, វចីទុច្ចរិតវិរតិ, មិច្ឆាជីវវិរតីតិ ឥមេ អនិយតា បញ្ច. ឯតេ ហិ កទាចិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បជ្ជមានាបិ ច ន ឯកតោ ឧប្បជ្ជន្តិ.

៤៥៩. តត្ថ ផុសតីតិ ផស្សោ. ស្វាយំ ផុសនលក្ខណោ. សង្ឃដ្ដនរសោ, សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ, អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោ. អយញ្ហិ អរូបធម្មោបិ សមានោ អារម្មណេ ផុសនាការេនេវ បវត្តតិ. ឯកទេសេន ច អនល្លិយមានោបិ រូបំ វិយ ចក្ខុ, សទ្ទោ វិយ ច សោតំ ចិត្តំ អារម្មណញ្ច សង្ឃដ្ដេតិ, តិកសន្និបាតសង្ខាតស្ស អត្តនោ ការណស្ស វសេន បវេទិតត្តា សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ. តជ្ជាសមន្នាហារេន ចេវ ឥន្ទ្រិយេន ច បរិក្ខតេ វិសយេ អនន្តរាយេនេវ ឧប្បជ្ជនតោ អាបាថគតវិសយបទដ្ឋានោតិ វុច្ចតិ. វេទនាធិដ្ឋានភាវតោ បន និច្ចម្មគាវី (សំ. និ. ២.៦៣) វិយ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៦០. ចេតយតីតិ ចេតនា. អភិសន្ទហតីតិ អត្ថោ. សា ចេតនាភាវលក្ខណា, អាយូហនរសា, សំវិទហនបច្ចុបដ្ឋានា សកិច្ចបរកិច្ចសាធិកា ជេដ្ឋសិស្សមហាវឌ្ឍកីអាទយោ វិយ. អច្ចាយិកកម្មានុស្សរណាទីសុ ច បនាយំ សម្បយុត្តានំ ឧស្សហនភាវេន បវត្តមានា បាកដា ហោតិ.

វិតក្កវិចារបីតីសុ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ សព្ពំ បថវីកសិណនិទ្ទេសេ បឋមជ្ឈានវណ្ណនាយំ (វិសុទ្ធិ. ១.៧១) វុត្តមេវ.

៤៦១. វីរភាវោ ¶ វីរិយំ. តំ ឧស្សហនលក្ខណំ, សហជាតានំ ឧបត្ថម្ភនរសំ, អសំសីទនភាវបច្ចុបដ្ឋានំ. ‘‘សំវិគ្គោ យោនិសោ បទហតី’’តិ (អ. និ. ៤.១១៣) វចនតោ សំវេគបទដ្ឋានំ, វីរិយារម្ភវត្ថុបទដ្ឋានំ វា, សម្មា អារទ្ធំ សព្ពសម្បត្តីនំ មូលំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤៦២. ជីវន្តិ តេន, សយំ វា ជីវតិ, ជីវនមត្តមេវ វា តន្តិ ជីវិតំ. លក្ខណាទីនិ បនស្ស រូបជីវិតេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. តញ្ហិ រូបធម្មានំ ជីវិតំ, ឥទំ អរូបធម្មានន្តិ ឥទមេវេត្ថ នានាករណំ.

៤៦៣. អារម្មណេ ¶ ចិត្តំ សមំ អាធិយតិ, សម្មា វា អាធិយតិ, សមាធានមត្តមេវ វា ឯតំ ចិត្តស្សាតិ សមាធិ. សោ អវិសារលក្ខណោ, អវិក្ខេបលក្ខណោ វា, សហជាតានំ សម្បិណ្ឌនរសោ ន្ហានិយចុណ្ណានំ ឧទកំ វិយ, ឧបសមបច្ចុបដ្ឋានោ, វិសេសតោ សុខបទដ្ឋានោ, និវាតេ ទីបច្ចីនំ ឋិតិ វិយ ចេតសោ ឋិតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៦៤. សទ្ទហន្តិ ឯតាយ, សយំ វា សទ្ទហតិ, សទ្ទហនមត្តមេវ វា ឯសាតិ សទ្ធា. សា សទ្ទហនលក្ខណា, ឱកប្បនលក្ខណា វា, បសាទនរសា ឧទកប្បសាទកមណិ វិយ, បក្ខន្ទនរសា វា ឱឃុត្តរណោ វិយ. អកាលុស្សិយបច្ចុបដ្ឋានា, អធិមុត្តិបច្ចុបដ្ឋានា វា, សទ្ធេយ្យវត្ថុបទដ្ឋានា, សទ្ធម្មស្សវនាទិសោតាបត្តិយង្គ(ទី. និ. ៣.៣១១; សំ. និ. ៥.១០០១) បទដ្ឋានា វា, ហត្ថវិត្តពីជានិ វិយ ទដ្ឋព្ពា.

៤៦៥. សរន្តិ តាយ, សយំ វា សរតិ សរណមត្តមេវ វា ឯសាតិ សតិ. សា អបិលាបនលក្ខណា, អសម្មោសរសា, អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា, វិសយាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, ថិរសញ្ញាបទដ្ឋានា, កាយាទិសតិបដ្ឋានបទដ្ឋានា វា. អារម្មណេ ទឡ្ហបតិដ្ឋិតត្តា បន ឯសិកា វិយ, ចក្ខុទ្វារាទិរក្ខណតោ ទោវារិកោ វិយ ច ទដ្ឋព្ពា.

៤៦៦. កាយទុច្ចរិតាទីហិ ហិរិយតីតិ ហិរី. លជ្ជាយេតំ អធិវចនំ. តេហិយេវ ឱត្តប្បតីតិ ឱត្តប្បំ. បាបតោ ឧព្ពេគស្សេតំ អធិវចនំ. តត្ថ បាបតោ ជិគុច្ឆនលក្ខណា ហិរី. ឧត្តាសនលក្ខណំ ឱត្តប្បំ. លជ្ជាការេន បាបានំ អករណរសា ហិរី. ឧត្តាសាការេន ឱត្តប្បំ. វុត្តប្បការេនេវ ¶ ច បាបតោ សង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានា ឯតា, អត្តគារវបរគារវបទដ្ឋានា. អត្តានំ គរុំ កត្វា ហិរិយា បាបំ ជហាតិ កុលវធូ វិយ. បរំ គរុំ កត្វា ឱត្តប្បេន បាបំ ជហាតិ វេសិយា វិយ. ឥមេ ច បន ទ្វេ ធម្មា លោកបាលកាតិ (អ. និ. ២.៩) ទដ្ឋព្ពា.

៤៦៧. ន លុព្ភន្តិ តេន, សយំ វា ន លុព្ភតិ, អលុព្ភនមត្តមេវ វា តន្តិ អលោភោ. អទោសាមោហេសុបិ ឯសេវ នយោ. តេសុ អលោភោ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អគេធលក្ខណោ, អលគ្គភាវលក្ខណោ វា កមលទលេ ជលពិន្ទុ វិយ. អបរិគ្គហរសោ មុត្តភិក្ខុ វិយ, អនល្លីនភាវបច្ចុបដ្ឋានោ អសុចិម្ហិ បតិតបុរិសោ វិយ.

៤៦៨. អទោសោ ¶ អចណ្ឌិក្កលក្ខណោ, អវិរោធលក្ខណោ វា អនុកូលមិត្តោ វិយ, អាឃាតវិនយរសោ, បរិឡាហវិនយរសោ វា ចន្ទនំ វិយ, សោម្មភាវបច្ចុបដ្ឋានោ បុណ្ណចន្ទោ វិយ.

៤៦៩. អមោហោ យថាសភាវបដិវេធលក្ខណោ, អក្ខលិតបដិវេធលក្ខណោ វា កុសលិស្សាសខិត្តឧសុបដិវេធោ វិយ, វិសយោភាសនរសោ បទីបោ វិយ. អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានោ អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ. តយោបិ ចេតេ សព្ពកុសលានំ មូលភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

៤៧០. កាយស្ស បស្សម្ភនំ កាយបស្សទ្ធិ. ចិត្តស្ស បស្សម្ភនំ ចិត្តបស្សទ្ធិ. កាយោតិ ចេត្ថ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា. ឧភោបិ បនេតា ឯកតោ កត្វា កាយចិត្តទរថវូបសមលក្ខណា កាយចិត្តបស្សទ្ធិយោ, កាយចិត្តទរថនិមទ្ទនរសា, កាយចិត្តានំ អបរិប្ផន្ទនសីតិភាវបច្ចុបដ្ឋានា, កាយចិត្តបទដ្ឋានា. កាយចិត្តានំ អវូបសមករឧទ្ធច្ចាទិកិលេសបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយស្ស លហុភាវោ កាយលហុតា. ចិត្តស្ស លហុភាវោ ចិត្តលហុតា. តា កាយចិត្តគរុភាវវូបសមលក្ខណា, កាយចិត្តគរុភាវនិមទ្ទនរសា, កាយចិត្តានំ អទន្ធតាបច្ចុបដ្ឋានា, កាយចិត្តបទដ្ឋានា. កាយចិត្តានំ គរុភាវករថិនមិទ្ធាទិកិលេសបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយស្ស មុទុភាវោ កាយមុទុតា. ចិត្តស្ស មុទុភាវោ ចិត្តមុទុតា. តា កាយចិត្តត្ថម្ភវូបសមលក្ខណា ¶ , កាយចិត្តថទ្ធភាវនិមទ្ទនរសា, អប្បដិឃាតបច្ចុបដ្ឋានា, កាយចិត្តបទដ្ឋានា. កាយចិត្តានំ ថទ្ធភាវករទិដ្ឋិមានាទិកិលេសបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយស្ស កម្មញ្ញភាវោ កាយកម្មញ្ញតា. ចិត្តស្ស កម្មញ្ញភាវោ ចិត្តកម្មញ្ញតា. តា កាយចិត្តាកម្មញ្ញភាវវូបសមលក្ខណា, កាយចិត្តាកម្មញ្ញភាវនិមទ្ទនរសា, កាយចិត្តានំ អារម្មណករណសម្បត្តិបច្ចុបដ្ឋានា, កាយចិត្តបទដ្ឋានា. កាយចិត្តានំ អកម្មញ្ញភាវករាវសេសនីវរណាទិបដិបក្ខភូតា, បសាទនីយវត្ថូសុ បសាទាវហា, ហិតកិរិយាសុ វិនិយោគក្ខមភាវាវហា សុវណ្ណវិសុទ្ធិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយស្ស ¶ បាគុញ្ញភាវោ កាយបាគុញ្ញតា. ចិត្តស្ស បាគុញ្ញភាវោ ចិត្តបាគុញ្ញតា. តា កាយចិត្តានំ អគេលញ្ញភាវលក្ខណា, កាយចិត្តគេលញ្ញនិមទ្ទនរសា, និរាទីនវបច្ចុបដ្ឋានា, កាយចិត្តបទដ្ឋានា. កាយចិត្តានំ គេលញ្ញករអសទ្ធិយាទិបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កាយស្ស ឧជុកភាវោ កាយុជុកតា. ចិត្តស្ស ឧជុកភាវោ ចិត្តុជុកតា. តា កាយចិត្តអជ្ជវលក្ខណា, កាយចិត្តកុដិលភាវនិមទ្ទនរសា, អជិម្ហតាបច្ចុបដ្ឋានា, កាយចិត្តបទដ្ឋានា. កាយចិត្តានំ កុដិលភាវករមាយាសាឋេយ្យាទិបដិបក្ខភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

៤៧១. ឆន្ទោតិ កត្តុកាមតាយេតំ អធិវចនំ. តស្មា សោ កត្តុកាមតាលក្ខណោ ឆន្ទោ, អារម្មណបរិយេសនរសោ, អារម្មណេន អត្ថិកតាបច្ចុបដ្ឋានោ, តទេវស្ស បទដ្ឋានំ. អារម្មណគ្គហណេ អយំ ចេតសោ ហត្ថប្បសារណំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៧២. អធិមុច្ចនំ អធិមោក្ខោ. សោ សន្និដ្ឋានលក្ខណោ, អសំសប្បនរសោ, និច្ឆយបច្ចុបដ្ឋានោ, សន្និដ្ឋេយ្យធម្មបទដ្ឋានោ, អារម្មណេ និច្ចលភាវេន ឥន្ទខីលោ វិយ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៧៣. កិរិយា ការោ. មនម្ហិ ការោ មនសិការោ. បុរិមមនតោ វិសទិសមនំ ករោតីតិបិ មនសិការោ. ស្វាយំ អារម្មណបដិបាទកោ, វីថិបដិបាទកោ, ជវនបដិបាទកោតិ តិប្បការោ.

តត្ថ ¶ អារម្មណបដិបាទកោ មនម្ហិ ការោតិ មនសិការោ. សោ សារណលក្ខណោ, សម្បយុត្តានំ អារម្មណេ សំយោជនរសោ, អារម្មណាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានោ, អារម្មណបទដ្ឋានោ. សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នោ, អារម្មណបដិបាទកត្តេន សម្បយុត្តានំ សារថិ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. វីថិបដិបាទកោតិ បន បញ្ចទ្វារាវជ្ជនស្សេតំ អធិវចនំ. ជវនបដិបាទកោតិ មនោទ្វារាវជ្ជនស្សេតំ អធិវចនំ. ន តេ ឥធ អធិប្បេតា.

៤៧៤. តេសុ ធម្មេសុ មជ្ឈត្តតា តត្រមជ្ឈត្តតា. សា ចិត្តចេតសិកានំ សមវាហិតលក្ខណា, ឩនាធិកតានិវារណរសា, បក្ខបាតុបច្ឆេទនរសា វា, មជ្ឈត្តភាវបច្ចុបដ្ឋានា, ចិត្តចេតសិកានំ អជ្ឈុបេក្ខនភាវេន សមប្បវត្តានំ អាជានីយានំ អជ្ឈុបេក្ខកសារថិ វិយ ទដ្ឋព្ពា.

ករុណាមុទិតា ¶ ច ព្រហ្មវិហារនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦២) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. កេវលញ្ហិ តា អប្បនាប្បត្តា រូបាវចរា, ឥមា កាមាវចរាតិ អយមេវ វិសេសោ.

កេចិ បន មេត្តុបេក្ខាយោបិ អនិយតេសុ ឥច្ឆន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. អត្ថតោ ហិ អទោសោយេវ មេត្តា, តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយេវ ឧបេក្ខាតិ.

៤៧៥. កាយទុច្ចរិតតោ វិរតិ កាយទុច្ចរិតវិរតិ. ឯស នយោ សេសាសុបិ. លក្ខណាទិតោ បនេតា តិស្សោបិ កាយទុច្ចរិតាទិវត្ថូនំ អវីតិក្កមលក្ខណា, អមទ្ទនលក្ខណាតិ វុត្តំ ហោតិ. កាយទុច្ចរិតាទិវត្ថុតោ សង្កោចនរសា, អកិរិយបច្ចុបដ្ឋានា, សទ្ធាហិរោត្តប្បអប្បិច្ឆតាទិគុណបទដ្ឋានា, បាបកិរិយតោ ចិត្តស្ស វិមុខភាវភូតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

៤៧៦. ឥតិ ឥមេវ ឆត្តិំស សង្ខារា បឋមេន កាមាវចរកុសលវិញ្ញាណេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តីតិ វេទិតព្ពា. យថា ច បឋមេន, ឯវំ ទុតិយេនាបិ. សសង្ខារភាវមត្តមេវ ហេត្ថ វិសេសោ.

តតិយេន បន ឋបេត្វា អមោហំ អវសេសា វេទិតព្ពា. តថា ចតុត្ថេន. សសង្ខារភាវមត្តមេវ ហេត្ថ វិសេសោ.

បឋមេ ¶ វុត្តេសុ បន ឋបេត្វា បីតិំ អវសេសា បញ្ចមេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តិ. យថា ច បញ្ចមេន, ឯវំ ឆដ្ឋេនាបិ. សសង្ខារភាវមត្តមេវ ហេត្ថ វិសេសោ. សត្តមេន ច បន ឋបេត្វា អមោហំ អវសេសា វេទិតព្ពា. តថា អដ្ឋមេន. សសង្ខារភាវមត្តមេវ ហេត្ថ វិសេសោ.

បឋមេ វុត្តេសុ ឋបេត្វា វិរតិត្តយំ សេសា រូបាវចរកុសលេសុ បឋមេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តិ. ទុតិយេន តតោ វិតក្កវជ្ជា. តតិយេន តតោ វិចារវជ្ជា. ចតុត្ថេន តតោ បីតិវជ្ជា. បញ្ចមេន តតោ អនិយតេសុ ករុណាមុទិតាវជ្ជា. តេយេវ ចតូសុ អារុប្បកុសលេសុ. អរូបាវចរភាវោយេវ ហិ ឯត្ថ វិសេសោ.

លោកុត្តរេសុ បឋមជ្ឈានិកេ តាវ មគ្គវិញ្ញាណេ បឋមរូបាវចរវិញ្ញាណេ វុត្តនយេន, ទុតិយជ្ឈានិកាទិភេទេ ទុតិយរូបាវចរវិញ្ញាណាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. ករុណាមុទិតានំ បន អភាវោ, និយតវិរតិតា ¶ , លោកុត្តរតា ចាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. ឯវំ តាវ កុសលាយេវ សង្ខារា វេទិតព្ពា.

៤៧៧. អកុសលេសុ លោភមូលេ បឋមាកុសលសម្បយុត្តា តាវ និយតា សរូបេន អាគតា តេរស, យេវាបនកា ចត្តារោតិ សត្តរស. តត្ថ ផស្សោ, ចេតនា, វិតក្កោ, វិចារោ, បីតិ, វីរិយំ, ជីវិតំ, សមាធិ, អហិរិកំ, អនោត្តប្បំ, លោភោ, មោហោ, មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឥមេ សរូបេន អាគតា តេរស (ធ. ស. ៣៦៥; ធ. ស. អដ្ឋ. ៣៦៥). ឆន្ទោ, អធិមោក្ខោ, ឧទ្ធច្ចំ, មនសិការោតិ ឥមេ យេវាបនកា ចត្តារោ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៣៦៥).

៤៧៨. តត្ថ ន ហិរិយតីតិ អហិរិកោ. អហិរិកស្ស ភាវោ អហិរិកំ. ន ឱតប្បតីតិ អនោត្តប្បំ. តេសុ អហិរិកំ កាយទុច្ចរិតាទីហិ អជិគុច្ឆនលក្ខណំ, អលជ្ជាលក្ខណំ វា. អនោត្តប្បំ តេហេវ អសារជ្ជលក្ខណំ, អនុត្តាសលក្ខណំ វា. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារោ បន ហិរោត្តប្បានំ វុត្តបដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពោ.

៤៧៩. លុព្ភន្តិ តេន, សយំ វា លុព្ភតិ, លុព្ភនមត្តមេវ វា តន្តិ លោភោ. មុយ្ហន្តិ តេន, សយំ វា មុយ្ហតិ, មុយ្ហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ. តេសុ លោភោ អារម្មណគ្គហណលក្ខណោ មក្កដាលេបោ វិយ, អភិសង្គរសោ តត្តកបាលេ ខិត្តមំសបេសិ វិយ. អបរិច្ចាគបច្ចុបដ្ឋានោ តេលញ្ជនរាគោ ¶ វិយ. សំយោជនិយធម្មេសុ អស្សាទទស្សនបទដ្ឋានោ. តណ្ហានទីភាវេន វឌ្ឍមានោ សីឃសោតា នទី ឥវ មហាសមុទ្ទំ អបាយមេវ គហេត្វា គច្ឆតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៨០. មោហោ ចិត្តស្ស អន្ធភាវលក្ខណោ, អញ្ញាណលក្ខណោ វា, អសម្បដិវេធរសោ, អារម្មណសភាវច្ឆាទនរសោ វា, អសម្មាបដិបត្តិបច្ចុបដ្ឋានោ, អន្ធការបច្ចុបដ្ឋានោ វា, អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានោ, សព្ពាកុសលានំ មូលន្តិ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៨១. មិច្ឆា បស្សន្តិ តាយ, សយំ វា មិច្ឆា បស្សតិ, មិច្ឆាទស្សនមត្តំ វា ឯសាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. សា អយោនិសោ អភិនិវេសលក្ខណា, បរាមាសរសា, មិច្ឆាភិនិវេសបច្ចុបដ្ឋានា, អរិយានំ អទស្សនកាមតាទិបទដ្ឋានា, បរមំ វជ្ជន្តិ ទដ្ឋព្ពា.

៤៨២. ឧទ្ធតភាវោ ¶ ឧទ្ធច្ចំ. តំ អវូបសមលក្ខណំ វាតាភិឃាតចលជលំ វិយ, អនវដ្ឋានរសំ វាតាភិឃាតចលធជបដាកា វិយ, ភន្តត្តបច្ចុបដ្ឋានំ បាសាណាភិឃាតសមុទ្ធតភស្មំ វិយ, ចេតសោ អវូបសមេ អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ, ចិត្តវិក្ខេបោតិ ទដ្ឋព្ពំ. សេសា កុសលេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. អកុសលភាវោយេវ ហិ អកុសលភាវេន ច លាមកត្តំ ឯតេសំ តេហិ វិសេសោ.

៤៨៣. ឥតិ ឥមេ សត្តរស សង្ខារា បឋមេន អកុសលវិញ្ញាណេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តីតិ វេទិតព្ពា. យថា ច បឋមេន, ឯវំ ទុតិយេនាបិ. សសង្ខារតា បនេត្ថ ថិនមិទ្ធស្ស ច អនិយតតា វិសេសោ.

តត្ថ ថិននតា ថិនំ. មិទ្ធនតា មិទ្ធំ. អនុស្សាហសំហននតា អសត្តិវិឃាតោ ចាតិ អត្ថោ. ថិនញ្ច មិទ្ធញ្ច ថិនមិទ្ធំ. តត្ថ ថិនំ អនុស្សាហលក្ខណំ, វីរិយវិនោទនរសំ, សំសីទនបច្ចុបដ្ឋានំ. មិទ្ធំ អកម្មញ្ញតាលក្ខណំ, ឱនហនរសំ, លីនតាបច្ចុបដ្ឋានំ, បចលាយិកានិទ្ទាបច្ចុបដ្ឋានំ វា. ឧភយម្បិ អរតិវិជម្ភិកាទីសុ អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានំ.

តតិយេន បឋមេ វុត្តេសុ ឋបេត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិំ អវសេសា វេទិតព្ពា. មានោ បនេត្ថ អនិយតោ ¶ ហោតិ. អយំ វិសេសោ, សោ ឧណ្ណតិលក្ខណោ, សម្បគ្គហរសោ, កេតុកម្យតាបច្ចុបដ្ឋានោ, ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភបទដ្ឋានោ, ឧម្មាទោ វិយ ទដ្ឋព្ពោ.

ចតុត្ថេន ទុតិយេ វុត្តេសុ ឋបេត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិំ អវសេសា វេទិតព្ពា. ឯត្ថាបិ ច មានោ អនិយតេសុ ហោតិយេវ. បឋមេ វុត្តេសុ បន ឋបេត្វា បីតិំ អវសេសា បញ្ចមេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តិ. យថា ច បញ្ចមេន, ឯវំ ឆដ្ឋេនាបិ. សសង្ខារតា បនេត្ថ ថិនមិទ្ធស្ស ច អនិយតភាវោ វិសេសោ. សត្តមេន បញ្ចមេ វុត្តេសុ ឋបេត្វា ទិដ្ឋិំ អវសេសា វេទិតព្ពា. មានោ បនេត្ថ អនិយតោ ហោតិ. អដ្ឋមេន ឆដ្ឋេ វុត្តេសុ ឋបេត្វា ទិដ្ឋិំ អវសេសា វេទិតព្ពា. ឯត្ថាបិ ច មានោ អនិយតេសុ ហោតិយេវាតិ.

៤៨៤. ទោសមូលេសុ បន ទ្វីសុ បឋមសម្បយុត្តា តាវ និយតា សរូបេន អាគតា ឯកាទស, យេវាបនកា ចត្តារោ, អនិយតា តយោតិ អដ្ឋារស ¶ . តត្ថ ផស្សោ, ចេតនា, វិតក្កោ, វិចារោ, វីរិយំ, ជីវិតំ, សមាធិ, អហិរិកំ, អនោប្បត្តំ, ទោសោ, មោហោតិ ឥមេ សរូបេន អាគតា ឯកាទស (ធ. ស. ៤១៣; ធ. ស. អដ្ឋ. ៤១៣). ឆន្ទោ, អធិមោក្ខោ, ឧទ្ធច្ចំ, មនសិការោតិ ឥមេ យេវាបនកា ចត្តារោ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤១៣). ឥស្សា, មច្ឆរិយំ, កុក្កុច្ចន្តិ ឥមេ អនិយតា តយោ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤១៣).

៤៨៥. តត្ថ ទុស្សន្តិ តេន, សយំ វា ទុស្សតិ, ទុស្សនមត្តមេវ វា តន្តិ ទោសោ. សោ ចណ្ឌិក្កលក្ខណោ បហដាសីវិសោ វិយ, វិសប្បនរសោ វិសនិបាតោ វិយ, អត្តនោ និស្សយទហនរសោ វា ទាវគ្គិ វិយ. ទូសនបច្ចុបដ្ឋានោ លទ្ធោកាសោ វិយ សបត្តោ, អាឃាតវត្ថុបទដ្ឋានោ, វិសសំសដ្ឋបូតិមុត្តំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៨៦. ឥស្សាយនា ឥស្សា. សា បរសម្បត្តីនំ ឧសូយនលក្ខណា. តត្ថេវ អនភិរតិរសា, តតោ វិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា, បរសម្បត្តិបទដ្ឋានា, សំយោជនន្តិ ទដ្ឋព្ពា.

៤៨៧. មច្ឆរភាវោ មច្ឆរិយំ. តំ លទ្ធានំ វា លភិតព្ពានំ វា អត្តនោ សម្បត្តីនំ និគូហនលក្ខណំ, តាសំយេវ បរេហិ សាធារណភាវអក្ខមនរសំ, សង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានំ, កដុកញ្ចុកតាបច្ចុបដ្ឋានំ វា, អត្តសម្បត្តិបទដ្ឋានំ, ចេតសោ វិរូបភាវោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤៨៨. កុច្ឆិតំ ¶ កតំ កុកតំ. តស្ស ភាវោ កុក្កុច្ចំ. តំ បច្ឆានុតាបលក្ខណំ, កតាកតានុសោចនរសំ, វិប្បដិសារបច្ចុបដ្ឋានំ, កតាកតបទដ្ឋានំ, ទាសព្យមិវ ទដ្ឋព្ពំ. សេសា វុត្តប្បការាយេវាតិ.

ឥតិ ឥមេ អដ្ឋារស សង្ខារា បឋមេន ទោសមូលេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តីតិ វេទិតព្ពា. យថា ច បឋមេន, ឯវំ ទុតិយេនាបិ. សសង្ខារតា បន អនិយតេសុ ច ថិនមិទ្ធសម្ភវោវ វិសេសោ.

៤៨៩. មោហមូលេសុ ទ្វីសុ វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តេន តាវ ផស្សោ, ចេតនា, វិតក្កោ, វិចារោ, វីរិយំ, ជីវិតំ, ចិត្តដ្ឋិតិ, អហិរិកំ, អនោត្តប្បំ ¶ , មោហោ, វិចិកិច្ឆាតិ សរូបេន អាគតា ឯកាទស (ធ. ស. ៤២២; ធ. ស. អដ្ឋ. ៤២២), ឧទ្ធច្ចំ, មនសិការោតិ យេវាបនកា ទ្វេ ចាតិ តេរស.

៤៩០. តត្ថ ចិត្តដ្ឋិតីតិ បវត្តិដ្ឋិតិមត្តោ ទុព្ពលោ សមាធិ. វិគតា ចិកិច្ឆាតិ វិចិកិច្ឆា. សា សំសយលក្ខណា, កម្បនរសា, អនិច្ឆយបច្ចុបដ្ឋានា, អនេកំសគាហបច្ចុបដ្ឋានា វា, វិចិកិច្ឆាយំ អយោនិសោមនសិការបទដ្ឋានា, បដិបត្តិអន្តរាយករាតិ ទដ្ឋព្ពា. សេសា វុត្តប្បការាយេវ.

ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តេន វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តេ វុត្តេសុ ឋបេត្វា វិចិកិច្ឆំ សេសា ទ្វាទស. វិចិកិច្ឆាយ អភាវេន បនេត្ថ អធិមោក្ខោ ឧប្បជ្ជតិ. តេន សទ្ធិំ តេរសេវ, អធិមោក្ខសព្ភាវតោ ច ពលវតរោ សមាធិ ហោតិ. យញ្ចេត្ថ ឧទ្ធច្ចំ, តំ សរូបេនេវ អាគតំ. អធិមោក្ខមនសិការា យេវាបនកវសេនាតិ ឯវំ អកុសលសង្ខារា វេទិតព្ពា.

៤៩១. អព្យាកតេសុ វិបាកាព្យាកតា តាវ អហេតុកសហេតុកភេទតោ ទុវិធា. តេសុ អហេតុកវិបាកវិញ្ញាណសម្បយុត្តា អហេតុកា. តត្ថ កុសលាកុសលវិបាកចក្ខុវិញ្ញាណសម្បយុត្តា តាវ ផស្សោ, ចេតនា, ជីវិតំ, ចិត្តដ្ឋិតីតិ សរូបេន អាគតា ចត្តារោ (ធ. ស. ៤៣១; ធ. ស. អដ្ឋ. ៤៣១), យេវាបនកោ មនសិការោយេវាតិ បញ្ច. សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តាបិ ឯតេយេវ. ឧភយវិបាកមនោធាតុយា ឯតេ ចេវ វិតក្កវិចារាធិមោក្ខា ចាតិ ¶ អដ្ឋ, តថា តិវិធាយបិ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយា. យា បនេត្ថ សោមនស្សសហគតា, តាយ សទ្ធិំ បីតិ អធិកា ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

សហេតុកវិបាកវិញ្ញាណសម្បយុត្តា បន សហេតុកា. តេសុ អដ្ឋកាមាវចរវិបាកសម្បយុត្តា តាវ អដ្ឋហិ កាមាវចរកុសលេហិ សម្បយុត្តសង្ខារសទិសាយេវ. យា បន តា អនិយតេសុ ករុណាមុទិតា, តា សត្តារម្មណត្តា វិបាកេសុ ន សន្តិ. ឯកន្តបរិត្តារម្មណា ហិ កាមាវចរវិបាកា. ន កេវលញ្ច ករុណាមុទិតា, វិរតិយោបិ វិបាកេសុ ន សន្តិ. ‘‘បញ្ច សិក្ខាបទា កុសលាយេវា’’តិ ហិ វុត្តំ.

រូបាវចរារូបាវចរលោកុត្តរវិបាកវិញ្ញាណសម្បយុត្តា ¶ បន តេសំ កុសលវិញ្ញាណសម្បយុត្តសង្ខារេហិ សទិសា ឯវ.

៤៩២. កិរិយាព្យាកតាបិ អហេតុកសហេតុកភេទតោ ទុវិធា. តេសុ អហេតុកកិរិយវិញ្ញាណសម្បយុត្តា អហេតុកា. តេ ច កុសលវិបាកមនោធាតុអហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយយុត្តេហិ សមានា. មនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយេ បន វីរិយំ អធិកំ. វីរិយសព្ភាវតោ ពលប្បត្តោ សមាធិ ហោតិ. អយមេត្ថ វិសេសោ.

សហេតុកកិរិយវិញ្ញាណសម្បយុត្តា បន សហេតុកា. តេសុ អដ្ឋកាមាវចរកិរិយវិញ្ញាណសម្បយុត្តា តាវ ឋបេត្វា វិរតិយោ អដ្ឋហិ កាមាវចរកុសលេហិ សម្បយុត្តសង្ខារសទិសា. រូបាវចរារូបាវចរកិរិយសម្បយុត្តា បន សព្ពាការេនបិ តេសំ កុសលវិញ្ញាណសម្បយុត្តសទិសាយេវាតិ ឯវំ អព្យាកតាបិ សង្ខារា វេទិតព្ពាតិ.

ឥទំ សង្ខារក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខំ.

ឥទំ តាវ អភិធម្មេ បទភាជនីយនយេន ខន្ធេសុ វិត្ថារកថាមុខំ.

អតីតាទិវិភាគកថា

៤៩៣. ភគវតា ¶ បន –

‘‘យំកិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ឱឡារិកំ វា សុខុមំ វា ហីនំ វា បណីតំ វា យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, តទេកជ្ឈំ អភិសំយូហិត្វា អភិសង្ខិបិត្វា អយំ វុច្ចតិ រូបក្ខន្ធោ. យា កាចិ វេទនា… យា កាចិ សញ្ញា… យេ កេចិ សង្ខារា… យំកិញ្ចិ វិញ្ញាណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ…បេ… អភិសង្ខិបិត្វា អយំ វុច្ចតិ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ’’តិ (វិភ. ២,២៦) –

ឯវំ ខន្ធា វិត្ថារិតា.

តត្ថ យំកិញ្ចីតិ អនវសេសបរិយាទានំ. រូបន្តិ អតិប្បសង្គនិយមនំ. ឯវំ បទទ្វយេនាបិ រូបស្ស អនវសេសបរិគ្គហោ កតោ ហោតិ. អថស្ស អតីតាទិនា ¶ វិភាគំ អារភតិ. តញ្ហិ កិញ្ចិ អតីតំ, កិញ្ចិ អនាគតាទិភេទន្តិ. ឯស នយោ វេទនាទីសុ.

៤៩៤. តត្ថ រូបំ តាវ អទ្ធាសន្តតិសមយខណវសេន ចតុធា អតីតំ នាម ហោតិ. តថា អនាគតបច្ចុប្បន្នំ.

តត្ថ អទ្ធាវសេន តាវ ឯកស្ស ឯកស្មិំ ភវេ បដិសន្ធិតោ បុព្ពេ អតីតំ, ចុតិតោ ឧទ្ធំ អនាគតំ, ឧភិន្នមន្តរេ បច្ចុប្បន្នំ.

សន្តតិវសេន សភាគឯកឧតុសមុដ្ឋានំ ឯកាហារសមុដ្ឋានញ្ច បុព្ពាបរិយវសេន វត្តមានម្បិ បច្ចុប្បន្នំ, តតោ បុព្ពេ វិសភាគឧតុអាហារសមុដ្ឋានំ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ. ចិត្តជំ ឯកវីថិឯកជវនឯកសមាបត្តិសមុដ្ឋានំ បច្ចុប្បន្នំ, តតោ បុព្ពេ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ. កម្មសមុដ្ឋានស្ស បាដិយេក្កំ សន្តតិវសេន អតីតាទិភេទោ នត្ថិ, តេសញ្ញេវ បន ឧតុអាហារចិត្តសមុដ្ឋានានំ ឧបត្ថម្ភកវសេន តស្ស អតីតាទិភាវោ វេទិតព្ពោ.

សមយវសេន ¶ ឯកមុហុត្តបុព្ពណ្ហសាយន្ហរត្តិន្ទិវាទីសុ សមយេសុ សន្តានវសេន បវត្តមានំ តំ តំ សមយំ បច្ចុប្បន្នំ នាម, តតោ បុព្ពេ អតីតំ, បច្ឆា អនាគតំ.

ខណវសេន ឧប្បាទាទិខណត្តយបរិយាបន្នំ បច្ចុប្បន្នំ, តតោ បុព្ពេ អនាគតំ, បច្ឆា អតីតំ. អបិច អតិក្កន្តហេតុបច្ចយកិច្ចំ អតីតំ, និដ្ឋិតហេតុកិច្ចំ អនិដ្ឋិតបច្ចយកិច្ចំ បច្ចុប្បន្នំ, ឧភយកិច្ចំ អសម្បត្តំ អនាគតំ. សកិច្ចក្ខណេ វា បច្ចុប្បន្នំ, តតោ បុព្ពេ អនាគតំ, បច្ឆា អតីតំ. ឯត្ថ ច ខណាទិកថាវ និប្បរិយាយា. សេសា សបរិយាយា.

៤៩៥. អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភេទោ វុត្តនយោ ឯវ. អបិច ឥធ និយកជ្ឈត្តម្បិ អជ្ឈត្តំ បរបុគ្គលិកម្បិ ច ពហិទ្ធាតិ វេទិតព្ពំ. ឱឡារិកសុខុមភេទោ វុត្តនយោវ.

៤៩៦. ហីនបណីតភេទោ ទុវិធោ បរិយាយតោ និប្បរិយាយតោ ច. តត្ថ អកនិដ្ឋានំ រូបតោ សុទស្សីនំ រូបំ ហីនំ. តទេវ សុទស្សានំ រូបតោ បណីតំ. ឯវំ យាវ នរកសត្តានំ រូបំ, តាវ បរិយាយតោ ហីនបណីតតា វេទិតព្ពា. និប្បរិយាយតោ បន យត្ថ អកុសលវិបាកំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ហីនំ. យត្ថ កុសលវិបាកំ, តំ បណីតំ.

ទូរេ ¶ សន្តិកេតិ ឥទម្បិ វុត្តនយមេវ. អបិច ឱកាសតោបេត្ថ ឧបាទាយុបាទាយ ទូរសន្តិកតា វេទិតព្ពា.

៤៩៧. តទេកជ្ឈំ អភិសំយូហិត្វា អភិសង្ខិបិត្វាតិ តំ អតីតាទីហិ បទេហិ វិសុំ វិសុំ និទ្ទិដ្ឋំ រូបំ សព្ពំ រុប្បនលក្ខណសង្ខាតេ ឯកវិធភាវេ បញ្ញាយ រាសិំ កត្វា រូបក្ខន្ធោតិ វុច្ចតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ឯតេន សព្ពម្បិ រូបំ រុប្បនលក្ខណេ រាសិភាវូបគមនេន រូបក្ខន្ធោតិ ទស្សិតំ ហោតិ. ន ហិ រូបតោ អញ្ញោ រូបក្ខន្ធោ នាម អត្ថិ.

៤៩៨. យថា ច រូបំ, ឯវំ វេទនាទយោបិ វេទយិតលក្ខណាទីសុ រាសិភាវូបគមនេន. ន ហិ វេទនាទីហិ អញ្ញេ វេទនាក្ខន្ធាទយោ នាម អត្ថិ.

អតីតាទិវិភាគេ ¶ បនេត្ថ សន្តតិវសេន ខណាទិវសេន ច វេទនាយ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នភាវោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សន្តតិវសេន ឯកវីថិឯកជវនឯកសមាបត្តិបរិយាបន្នា ឯកវីថិវិសយសមាយោគប្បវត្តា ច បច្ចុប្បន្នា, តតោ បុព្ពេ អតីតា, បច្ឆា អនាគតា. ខណាទិវសេន ខណត្តយបរិយាបន្នា បុព្ពន្តាបរន្តមជ្ឈត្តគតា សកិច្ចញ្ច កុរុមានា វេទនា បច្ចុប្បន្នា, តតោ បុព្ពេ អតីតា, បច្ឆា អនាគតា. អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភេទោ និយកជ្ឈត្តវសេន វេទិតព្ពោ.

៤៩៩. ឱឡារិកសុខុមភេទោ ‘‘អកុសលា វេទនា ឱឡារិកា, កុសលាព្យាកតា វេទនា សុខុមា’’តិអាទិនា (វិភ. ១១) នយេន វិភង្គេ វុត្តេន ជាតិសភាវបុគ្គលលោកិយលោកុត្តរវសេន វេទិតព្ពោ. ជាតិវសេន តាវ អកុសលា វេទនា សាវជ្ជកិរិយហេតុតោ, កិលេសសន្តាបភាវតោ ច អវូបសន្តវុត្តីតិ កុសលវេទនាយ ឱឡារិកា, សព្យាបារតោ, សឧស្សាហតោ, សវិបាកតោ, កិលេសសន្តាបភាវតោ, សាវជ្ជតោ ច វិបាកាព្យាកតាយ ឱឡារិកា, សវិបាកតោ, កិលេសសន្តាបភាវតោ, សព្យាពជ្ឈតោ, សាវជ្ជតោ ច កិរិយាព្យាកតាយ ឱឡារិកា. កុសលាព្យាកតា បន វុត្តវិបរិយាយតោ អកុសលាយ សុខុមា. ទ្វេបិ កុសលាកុសលវេទនា សព្យាបារតោ, សឧស្សាហតោ, សវិបាកតោ ច យថាយោគំ ទុវិធាយបិ អព្យាកតាយ ឱឡារិកា ¶ , វុត្តវិបរិយាយេន ទុវិធាបិ អព្យាកតា តាហិ សុខុមា. ឯវំ តាវ ជាតិវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

៥០០. សភាវវសេន បន ទុក្ខា វេទនា និរស្សាទតោ, សវិប្ផារតោ, ខោភករណតោ, ឧព្ពេជនីយតោ, អភិភវនតោ ច ឥតរាហិ ទ្វីហិ ឱឡារិកា, ឥតរា បន ទ្វេ សាតតោ, សន្តតោ, បណីតតោ, មនាបតោ, មជ្ឈត្តតោ ច យថាយោគំ ទុក្ខាយ សុខុមា. ឧភោ បន សុខទុក្ខា សវិប្ផារតោ, ខោភករណតោ, បាកដតោ ច អទុក្ខមសុខាយ ឱឡារិកា, សា វុត្តវិបរិយាយេន តទុភយតោ សុខុមា. ឯវំ សភាវវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

៥០១. បុគ្គលវសេន បន អសមាបន្នស្ស វេទនា នានារម្មណេ វិក្ខិត្តភាវតោ សមាបន្នស្ស វេទនាយ ឱឡារិកា, វិបរិយាយេន ឥតរា សុខុមា. ឯវំ បុគ្គលវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

លោកិយលោកុត្តរវសេន ¶ បន សាសវា វេទនា លោកិយា, សា អាសវុប្បត្តិហេតុតោ, ឱឃនិយតោ, យោគនិយតោ, គន្ថនិយតោ, នីវរណិយតោ, ឧបាទានិយតោ, សំកិលេសិកតោ, បុថុជ្ជនសាធារណតោ ច អនាសវាយ ឱឡារិកា. សា វិបរិយាយេន សាសវាយ សុខុមា. ឯវំ លោកិយលោកុត្តរវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

៥០២. តត្ថ ជាតិអាទិវសេន សម្ភេទោ បរិហរិតព្ពោ. អកុសលវិបាកកអាយវិញ្ញាណសម្បយុត្តា ហិ វេទនា ជាតិវសេន អព្យាកតត្តា សុខុមាបិ សមានា សភាវាទិវសេន ឱឡារិកា ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អព្យាកតា វេទនា សុខុមា. ទុក្ខា វេទនា ឱឡារិកា. សមាបន្នស្ស វេទនា សុខុមា. អសមាបន្នស្ស វេទនា ឱឡារិកា. សាសវា វេទនា ឱឡារិកា. អនាសវា វេទនា សុខុមា’’តិ (វិភ. ១១). យថា ច ទុក្ខា វេទនា, ឯវំ សុខាទយោបិ ជាតិវសេន ឱឡារិកា សភាវាទិវសេន សុខុមា ហោន្តិ. តស្មា យថា ជាតិអាទិវសេន សម្ភេទោ ន ហោតិ, តថា វេទនានំ ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា. សេយ្យថិទំ – អព្យាកតា ជាតិវសេន កុសលាកុសលាហិ សុខុមា. តត្ថ កតមា អព្យាកតា? កិំ ទុក្ខា? កិំ សុខា? កិំ សមាបន្នស្ស? កិំ អសមាបន្នស្ស? កិំ សាសវា ¶ ? កិំ អនាសវាតិ? ឯវំ សភាវាទិភេទោ ន បរាមសិតព្ពោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

អបិច តំ តំ វា បន វេទនំ ឧបាទាយុបាទាយ វេទនា ឱឡារិកសុខុមា ទដ្ឋព្ពាតិ វចនតោ អកុសលាទីសុបិ លោភសហគតាយ ទោសសហគតា វេទនា អគ្គិ វិយ អត្តនោ និស្សយទហនតោ ឱឡារិកា, លោភសហគតា សុខុមា. ទោសសហគតាបិ និយតា ឱឡារិកា, អនិយតា សុខុមា. និយតាបិ កប្បដ្ឋិតិកា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. កប្បដ្ឋិតិកាសុបិ អសង្ខារិកា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. លោភសហគតា បន ទិដ្ឋិសម្បយុត្តា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. សាបិ និយតា កប្បដ្ឋិតិកា អសង្ខារិកា ឱឡារិកា, ឥតរា សុខុមា. អវិសេសេន ច អកុសលា ពហុវិបាកា ឱឡារិកា, អប្បវិបាកា សុខុមា. កុសលា បន អប្បវិបាកា ឱឡារិកា, ពហុវិបាកា សុខុមា.

អបិច កាមាវចរកុសលា ឱឡារិកា. រូបាវចរា សុខុមា. តតោ អរូបាវចរា. តតោ លោកុត្តរា. កាមាវចរា ទានមយា ឱឡារិកា. សីលមយា សុខុមា. តតោ ភាវនាមយា. ភាវនាមយាបិ ទុហេតុកា ឱឡារិកា. តិហេតុកា សុខុមា. តិហេតុកាបិ សសង្ខារិកា ឱឡារិកា. អសង្ខារិកា សុខុមា. រូបាវចរា ច បឋមជ្ឈានិកា ឱឡារិកា…បេ… បញ្ចមជ្ឈានិកា ¶ សុខុមា. អរូបាវចរា ច អាកាសានញ្ចាយតនសម្បយុត្តា ឱឡារិកា…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសម្បយុត្តា សុខុមាវ. លោកុត្តរា ច សោតាបត្តិមគ្គសម្បយុត្តា ឱឡារិកា…បេ… អរហត្តមគ្គសម្បយុត្តា សុខុមាវ. ឯស នយោ តំ តំ ភូមិវិបាកកិរិយវេទនាសុ ច ទុក្ខាទិអសមាបន្នាទិសាសវាទិវសេន វុត្តវេទនាសុ ច.

ឱកាសវសេន ចាបិ និរយេ ទុក្ខា ឱឡារិកា. តិរច្ឆានយោនិយំ សុខុមា…បេ… បរនិម្មិតវសវត្តីសុ សុខុមាវ. យថា ច ទុក្ខា, ឯវំ សុខាបិ សព្ពត្ថ យថានុរូបំ យោជេតព្ពា. វត្ថុវសេន ចាបិ ហីនវត្ថុកា យា កាចិ វេទនា ឱឡារិកា, បណីតវត្ថុកា សុខុមា.

ហីនបណីតភេទេ យា ឱឡារិកា, សា ហីនា. យា ច សុខុមា, សា បណីតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

៥០៣. ទូរបទំ បន ‘‘អកុសលា វេទនា កុសលាព្យាកតាហិ វេទនាហិ ទូរេ’’. សន្តិកេបទំ ‘‘អកុសលា វេទនា អកុសលាយ វេទនាយ សន្តិកេ’’តិអាទិនា ¶ នយេន វិភង្គេ វិភត្តំ. តស្មា អកុសលា វេទនា វិសភាគតោ, អសំសដ្ឋតោ, អសរិក្ខតោ ច កុសលាព្យាកតាហិ ទូរេ, តថា កុសលាព្យាកតា អកុសលាយ. ឯស នយោ សព្ពវារេសុ. អកុសលា បន វេទនា សភាគតោ, សរិក្ខតោ ច អកុសលាយ សន្តិកេតិ. ឥទំ វេទនាក្ខន្ធស្ស អតីតាទិវិភាគេ វិត្ថារកថាមុខំ. តំតំវេទនាសម្បយុត្តានំ បន សញ្ញាទីនម្បិ ឯវមេវ វេទិតព្ពំ.

កមាទិវិនិច្ឆយកថា

៥០៤. ឯវំ វិទិត្វា ច បុន ឯតេស្វេវ –

ខន្ធេសុ ញាណភេទត្ថំ, កមតោថ វិសេសតោ;

អនូនាធិកតោ ចេវ, ឧបមាតោ តថេវ ច.

ទដ្ឋព្ពតោ ទ្វិធា ឯវំ, បស្សន្តស្សត្ថសិទ្ធិតោ;

វិនិច្ឆយនយោ សម្មា, វិញ្ញាតព្ពោ វិភាវិនា.

តត្ថ ¶ កមតោតិ ឥធ ឧប្បត្តិក្កមោ, បហានក្កមោ, បដិបត្តិក្កមោ, ភូមិក្កមោ, ទេសនាក្កមោតិ ពហុវិធោ កមោ.

តត្ថ ‘‘បឋមំ កលលំ ហោតិ, កលលា ហោតិ អព្ពុទ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣៥) ឯវមាទិ ឧប្បត្តិក្កមោ. ‘‘ទស្សនេន បហាតព្ពា ធម្មា, ភាវនាយ បហាតព្ពា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ៨) ឯវមាទិ បហានក្កមោ. ‘‘សីលវិសុទ្ធិ, ចិត្តវិសុទ្ធី’’តិ (ម. និ. ១.២៥៩; បដិ. ម. ៣.៤១) ឯវមាទិ បដិបត្តិក្កមោ. ‘‘កាមាវចរា, រូបាវចរា’’តិ (ធ. ស. ៩៨៧) ឯវមាទិ ភូមិក្កមោ. ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា’’តិ (ទី. និ. ៣.១៤៥) វា, ‘‘ទានកថំ, សីលកថ’’ន្តិ (ទី. និ. ១.២៩៨) វា ឯវមាទិ ទេសនាក្កមោ. តេសុ ឥធ ឧប្បត្តិក្កមោ តាវ ន យុជ្ជតិ, កលលាទីនំ វិយ ខន្ធានំ បុព្ពាបរិយវវត្ថានេន អនុប្បត្តិតោ. ន បហានក្កមោ, កុសលាព្យាកតានំ អប្បហាតព្ពតោ. នបដិបត្តិក្កមោ, អកុសលានំ អប្បដិបជ្ជនីយតោ. ន ភូមិក្កមោ, វេទនាទីនំ ចតុភូមិបរិយាបន្នត្តា. ទេសនាក្កមោ បន យុជ្ជតិ.

អភេទេន ហិ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អត្តគាហបតិតំ វេនេយ្យជនំ សមូហឃនវិនិព្ភោគទស្សនេន អត្តគាហតោ មោចេតុកាមោ ភគវា ហិតកាមោ ¶ តស្ស តស្ស ជនស្ស សុខគហណត្ថំ ចក្ខុអាទីនម្បិ វិសយភូតំ ឱឡារិកំ បឋមំ រូបក្ខន្ធំ ទេសេសិ. តតោ ឥដ្ឋានិដ្ឋរូបសំវេទនិកំ វេទនំ. ‘‘យំ វេទយតិ, តំ សញ្ជានាតី’’តិ ឯវំ វេទនាវិសយស្ស អាការគាហិកំ សញ្ញំ. សញ្ញាវសេន អភិសង្ខារកេ សង្ខារេ. តេសំ វេទនាទីនំ និស្សយំ អធិបតិភូតញ្ច នេសំ វិញ្ញាណន្តិ ឯវំ តាវ កមតោ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

៥០៥. វិសេសតោតិ ខន្ធានញ្ច ឧបាទានក្ខន្ធានញ្ច វិសេសតោ. កោ បន នេសំ វិសេសោ, ខន្ធា តាវ អវិសេសតោ វុត្តា. ឧបាទានក្ខន្ធា សាសវឧបាទានិយភាវេន វិសេសេត្វា. យថាហ –

‘‘បញ្ច ចេវ វោ, ភិក្ខវេ, ខន្ធេ ទេសេស្សាមិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ ច, តំ សុណាថ. កតមេ ច, ភិក្ខវេ, បញ្ចក្ខន្ធា, យំកិញ្ចិ, ភិក្ខវេ, រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ…បេ… សន្តិកេ វា, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, រូបក្ខន្ធោ. យា ¶ កាចិ វេទនា…បេ… យំកិញ្ចិ វិញ្ញាណំ…បេ… សន្តិកេ វា, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណក្ខន្ធោ. ឥមេ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចក្ខន្ធា. កតមេ ច, ភិក្ខវេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា. យំកិញ្ចិ, ភិក្ខវេ, រូបំ…បេ… សន្តិកេ វា សាសវំ ឧបាទានិយំ, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, រូបុបាទានក្ខន្ធោ. យា កាចិ វេទនា…បេ… យំកិញ្ចិ វិញ្ញាណំ…បេ… សន្តិកេ វា សាសវំ ឧបាទានិយំ, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធោ. ឥមេ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា’’តិ (សំ. និ. ៣.៤៨).

ឯត្ថ ច យថា វេទនាទយោ អនាសវាបិ អត្ថិ, ន ឯវំ រូបំ. យស្មា បនស្ស រាសដ្ឋេន ខន្ធភាវោ យុជ្ជតិ, តស្មា ខន្ធេសុ វុត្តំ. យស្មា រាសដ្ឋេន ច សាសវដ្ឋេន ច ឧបាទានក្ខន្ធភាវោ យុជ្ជតិ, តស្មា ឧបាទានក្ខន្ធេសុ វុត្តំ. វេទនាទយោ បន អនាសវាវ ខន្ធេសុ វុត្តា. សាសវា ឧបាទានក្ខន្ធេសុ. ឧបាទានក្ខន្ធាតិ ចេត្ថ ឧបាទានគោចរា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥធ បន សព្ពេបេតេ ឯកជ្ឈំ កត្វា ខន្ធាតិ អធិប្បេតា.

៥០៦. អនូនាធិកតោតិ កស្មា បន ភគវតា បញ្ចេវ ខន្ធា វុត្តា អនូនា អនធិកាតិ. សព្ពសង្ខតសភាគេកសង្គហតោ អត្តត្តនិយគាហវត្ថុស្ស ឯតបរមតោ អញ្ញេសញ្ច តទវរោធតោ. អនេកប្បភេទេសុ ហិ សង្ខតធម្មេសុ ¶ សភាគវសេន សង្គយ្ហមានេសុ រូបម្បិ រូបសភាគេកសង្គហវសេន ឯកោ ខន្ធោ ហោតិ. វេទនា វេទនាសភាគេកសង្គហវសេន ឯកោ ខន្ធោ ហោតិ. ឯស នយោ សញ្ញាទីសុ. តស្មា សព្ពសង្ខតសភាគេកសង្គហតោ បញ្ចេវ វុត្តា. ឯតបរមញ្ចេតំ អត្តត្តនិយគាហវត្ថុ យទិទំ រូបាទយោ បញ្ច. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘រូបេ ខោ, ភិក្ខវេ, សតិ រូបំ ឧបាទាយ រូបំ អភិនិវិស្ស ឯវំ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’តិ. វេទនាយ, សញ្ញាយ, សង្ខារេសុ, វិញ្ញាណេ សតិ វិញ្ញាណំ ឧបាទាយ វិញ្ញាណំ អភិនិវិស្ស ឯវំ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’តិ (សំ. និ. ៣.២០៧). តស្មា អត្តត្តនិយគាហវត្ថុស្ស ឯតបរមតោបិ បញ្ចេវ វុត្តា. យេបិ ចញ្ញេ សីលាទយោ បញ្ច ធម្មក្ខន្ធា វុត្តា, តេបិ សង្ខារក្ខន្ធេ បរិយាបន្នត្តា ឯត្ថេវ អវរោធំ គច្ឆន្តិ. តស្មា អញ្ញេសំ តទវរោធតោបិ បញ្ចេវ វុត្តាតិ ឯវំ អនូនាធិកតោ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

៥០៧. ឧបមាតោតិ ឯត្ថ ហិ គិលានសាលុបមោ រូបុបាទានក្ខន្ធោ, គិលានុបមស្ស វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធស្ស ¶ វត្ថុទ្វារារម្មណវសេន និវាសដ្ឋានតោ. គេលញ្ញុបមោ វេទនុបាទានក្ខន្ធោ, អាពាធកត្តា. គេលញ្ញសមុដ្ឋានុបមោ សញ្ញុបាទានក្ខន្ធោ, កាមសញ្ញាទិវសេន រាគាទិសម្បយុត្តវេទនាសព្ភាវា. អសប្បាយសេវនុបមោ សង្ខារុបាទានក្ខន្ធោ, វេទនាគេលញ្ញស្ស និទានត្តា. ‘‘វេទនំ វេទនត្ថាយ អភិសង្ខរោន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៩) ហិ វុត្តំ. តថា ‘‘អកុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតិ ទុក្ខសហគត’’ន្តិ (ធ. ស. ៥៥៦). គិលានុបមោ វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធោ, វេទនាគេលញ្ញេន អបរិមុត្តត្តា. អបិច ចារកការណអបរាធការណការកអបរាធិកុបមា ឯតេ ភាជនភោជនព្យញ្ជនបរិវេសកភុញ្ជកូបមា ចាតិ ឯវំ ឧបមាតោ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ.

៥០៨. ទដ្ឋព្ពតោ ទ្វិធាតិ សង្ខេបតោ វិត្ថារតោ ចាតិ ឯវំ ទ្វិធា ទដ្ឋព្ពតោបេត្ថ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ. សង្ខេបតោ ហិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា អាសីវិសូបមេ (សំ. និ. ៤.២៣៨) វុត្តនយេន ឧក្ខិត្តាសិកបច្ចត្ថិកតោ, ភារសុត្តវសេន (សំ. និ. ៣.២២) ភារតោ, ខជ្ជនីយបរិយាយវសេន (សំ. និ. ៣.៧៩) ខាទកតោ, យមកសុត្តវសេន (សំ. និ. ៣.៨៥) អនិច្ចទុក្ខានត្តសង្ខតវធកតោ ទដ្ឋព្ពា. វិត្ថារតោ បនេត្ថ ផេណបិណ្ឌោ វិយ រូបំ ទដ្ឋព្ពំ, បរិមទ្ទនាសហនតោ. ឧទកបុព្ពុឡំ វិយ ¶ វេទនា, មុហុត្តរមណីយតោ. មរីចិកា វិយ សញ្ញា, វិប្បលម្ភនតោ. កទលិក្ខន្ធោ វិយ សង្ខារា, អសារកតោ. មាយា វិយ វិញ្ញាណំ, វញ្ចកតោ. វិសេសតោ ច សុឡារម្បិ អជ្ឈត្តិកំ រូបំ អសុភន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វេទនា តីហិ ទុក្ខតាហិ អវិនិមុត្តតោ ទុក្ខាតិ. សញ្ញាសង្ខារា អវិធេយ្យតោ អនត្តាតិ. វិញ្ញាណំ ឧទយព្ពយធម្មតោ អនិច្ចន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៥០៩. ឯវំ បស្សន្តស្សត្ថសិទ្ធិតោតិ ឯវញ្ច សង្ខេបវិត្ថារវសេន ទ្វិធា បស្សតោ យា អត្ថសិទ្ធិ ហោតិ, តតោបិ វិនិច្ឆយនយោ វិញ្ញាតព្ពោ. សេយ្យថិទំ – សង្ខេបតោ តាវ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ ឧក្ខិត្តាសិកបច្ចត្ថិកាទិភាវេន បស្សន្តោ ខន្ធេហិ ន វិហញ្ញតិ. វិត្ថារតោ បន រូបាទីនិ ផេណបិណ្ឌាទិសទិសភាវេន បស្សន្តោ ន អសារេសុ សារទស្សី ហោតិ.

វិសេសតោ ច អជ្ឈត្តិករូបំ អសុភតោ បស្សន្តោ កពឡីការាហារំ បរិជានាតិ, អសុភេ សុភន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ. កាមោឃំ ឧត្តរតិ, កាមយោគេន វិសំយុជ្ជតិ, កាមាសវេន អនាសវោ ហោតិ, អភិជ្ឈាកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ, កាមុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ.

វេទនំ ¶ ទុក្ខតោ បស្សន្តោ ផស្សាហារំ បរិជានាតិ, ទុក្ខេ សុខន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ, ភវោឃំ ឧត្តរតិ, ភវយោគេន វិសំយុជ្ជតិ, ភវាសវេន អនាសវោ ហោតិ, ព្យាបាទកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ, សីលព្ពតុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ.

សញ្ញំ សង្ខារេ ច អនត្តតោ បស្សន្តោ មនោសញ្ចេតនាហារំ បរិជានាតិ, អនត្តនិ អត្តាតិ វិបល្លាសំ បជហតិ, ទិដ្ឋោឃំ ឧត្តរតិ, ទិដ្ឋិយោគេន វិសំយុជ្ជតិ, ទិដ្ឋាសវេន អនាសវោ ហោតិ. ឥទំសច្ចាភិនិវេសកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ, អត្តវាទុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ.

វិញ្ញាណំ អនិច្ចតោ បស្សន្តោ វិញ្ញាណាហារំ បរិជានាតិ, អនិច្ចេ និច្ចន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ, អវិជ្ជោឃំ ឧត្តរតិ, អវិជ្ជាយោគេន វិសំយុជ្ជតិ, អវិជ្ជាសវេន អនាសវោ ហោតិ, សីលព្ពតបរាមាសកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ, ទិដ្ឋុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ.

ឯវំ ¶ មហានិសំសំ, វធកាទិវសេន ទស្សនំ យស្មា;

តស្មា ខន្ធេ ធីរោ, វធកាទិវសេន បស្សេយ្យាតិ.

ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ

បញ្ញាភាវនាធិការេ

ខន្ធនិទ្ទេសោ នាម

ចុទ្ទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៥. អាយតនធាតុនិទ្ទេសោ

អាយតនវិត្ថារកថា

៥១០. អាយតនានីតិ ¶ ¶ ទ្វាទសាយតនានិ – ចក្ខាយតនំ, រូបាយតនំ, សោតាយតនំ, សទ្ទាយតនំ, ឃានាយតនំ, គន្ធាយតនំ, ជិវ្ហាយតនំ, រសាយតនំ, កាយាយតនំ, ផោដ្ឋព្ពាយតនំ, មនាយតនំ, ធម្មាយតនន្តិ. តត្ថ –

អត្ថ លក្ខណ តាវត្វ, កម សង្ខេប វិត្ថារា;

តថា ទដ្ឋព្ពតោ ចេវ, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ វិសេសតោ តាវ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ, រូបំ អស្សាទេតិ វិភាវេតិ ចាតិ អត្ថោ. រូបយតីតិ រូបំ, វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានំ ហទយង្គតភាវំ បកាសេតីតិ អត្ថោ. សុណាតីតិ សោតំ. សប្បតីតិ សទ្ទោ, ឧទាហរិយតីតិ អត្ថោ. ឃាយតីតិ ឃានំ. គន្ធយតីតិ គន្ធោ. អត្តនោ វត្ថុំ សូចយតីតិ អត្ថោ. ជីវិតំ អវ្ហយតីតិ ជិវ្ហា. រសន្តិ តំ សត្តាតិ រសោ, អស្សាទេន្តីតិ អត្ថោ. កុច្ឆិតានំ សាសវធម្មានំ អាយោតិ កាយោ. អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ. ផុសិយតីតិ ផោដ្ឋព្ពំ. មុនាតីតិ មនោ. អត្តនោ លក្ខណំ ធារេន្តីតិ ធម្មា.

៥១១. អវិសេសតោ បន អាយតនតោ, អាយានំ តននតោ, អាយតស្ស ច នយនតោ អាយតនន្តិ វេទិតព្ពំ. ចក្ខុរូបាទីសុ ហិ តំតំទ្វារារម្មណា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា សេន សេន អនុភវនាទិនា កិច្ចេន អាយតន្តិ ឧដ្ឋហន្តិ ឃដន្តិ, វាយមន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ច អាយភូតេ ធម្មេ ឯតានិ តនោន្តិ, វិត្ថារេន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ, ឥទញ្ច អនមតគ្គេ សំសារេ បវត្តំ អតីវ អាយតំ សំសារទុក្ខំ យាវ ន និវត្តតិ, តាវ នយន្តេវ, បវត្តយន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥតិ ¶ សព្ពេបិមេ ធម្មា អាយតនតោ, អាយានំ តននតោ, អាយតស្ស ច នយនតោ អាយតនំ អាយតនន្តិ វុច្ចន្តិ.

៥១២. អបិច និវាសដ្ឋានដ្ឋេន អាករដ្ឋេន សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន ការណដ្ឋេន ច អាយតនំ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ លោកេ ‘‘ឥស្សរាយតនំ វាសុទេវាយតន’’ន្តិអាទីសុ និវាសដ្ឋានំ អាយតនន្តិ ¶ វុច្ចតិ. ‘‘សុវណ្ណាយតនំ រជតាយតន’’ន្តិអាទីសុ អាករោ. សាសនេ បន ‘‘មនោរម្មេ អាយតនេ សេវន្តិ នំ វិហង្គមា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៣៨) សមោសរណដ្ឋានំ. ‘‘ទក្ខិណាបថោ គុន្នំ អាយតន’’ន្តិអាទីសុ សញ្ជាតិទេសោ. ‘‘តត្រ តត្រេវ សក្ខិភព្ពតំ បាបុណាតិ សតិ សតិអាយតនេ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១០២) ការណំ.

ចក្ខុអាទីសុ ចាបិ តេ តេ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា និវសន្តិ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ចក្ខាទយោ ច នេសំ និវាសដ្ឋានំ. ចក្ខាទីសុ ច តេ អាកិណ្ណា តន្និស្សិតត្តា តទារម្មណត្តា ចាតិ ចក្ខាទយោ នេសំ អាករោ. ចក្ខាទយោ ច នេសំ សមោសរណដ្ឋានំ, តត្ថ តត្ថ វត្ថុទ្វារារម្មណវសេន សមោសរណតោ. ចក្ខាទយោ ច នេសំ សញ្ជាតិទេសោ, តន្និស្សយារម្មណភាវេន តត្ថេវ ឧប្បត្តិតោ. ចក្ខាទយោ ច នេសំ ការណំ, តេសំ អភាវេ អភាវតោតិ. ឥតិ និវាសដ្ឋានដ្ឋេន, អាករដ្ឋេន, សមោសរណដ្ឋានដ្ឋេន, សញ្ជាតិទេសដ្ឋេន, ការណដ្ឋេនចាតិ ឥមេហិបិ ការណេហិ ឯតេ ធម្មា អាយតនំ អាយតនន្តិ វុច្ចន្តិ.

តស្មា យថាវុត្តេន អត្ថេន ចក្ខុ ច តំ អាយតនញ្ចាតិ ចក្ខាយតនំ…បេ… ធម្មា ច តេ អាយតនញ្ចាតិ ធម្មាយតនន្តិ ឯវំ តាវេត្ថ អត្ថតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥១៣. លក្ខណាតិ ចក្ខាទីនំ លក្ខណតោបេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. តានិ ច បន តេសំ លក្ខណានិ ខន្ធនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

តាវត្វតោតិ តាវភាវតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ចក្ខាទយោបិ ហិ ធម្មា ឯវ, ឯវំ សតិ ធម្មាយតនមិច្ចេវ អវត្វា កស្មា ទ្វាទសាយតនានីតិ វុត្តានីតិ ចេ. ឆវិញ្ញាណកាយុប្បត្តិទ្វារារម្មណវវត្ថានតោ ឥធ ឆន្នំ វិញ្ញាណកាយានំ ទ្វារភាវេន អារម្មណភាវេន ច វវត្ថានតោ អយមេតេសំ ភេទោ ហោតីតិ ទ្វាទស វុត្តានិ, ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិបរិយាបន្នស្ស ហិ វិញ្ញាណកាយស្ស ¶ ចក្ខាយតនមេវ ឧប្បត្តិទ្វារំ, រូបាយតនមេវ ចារម្មណំ, តថា ឥតរានិ ឥតរេសំ. ឆដ្ឋស្ស បន ភវង្គមនសង្ខាតោ មនាយតនេកទេសោវ ឧប្បត្តិទ្វារំ, អសាធារណមេវ ច ធម្មាយតនំ អារម្មណន្តិ ¶ . ឥតិ ឆន្នំ វិញ្ញាណកាយានំ ឧប្បត្តិទ្វារារម្មណវវត្ថានតោ ទ្វាទស វុត្តានីតិ ឯវមេត្ថ តាវត្វតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥១៤. កមតោតិ ឥធាបិ បុព្ពេ វុត្តេសុ ឧប្បត្តិក្កមាទីសុ ទេសនាក្កមោវ យុជ្ជតិ. អជ្ឈត្តិកេសុ ហិ អាយតនេសុ សនិទស្សនសប្បដិឃវិសយត្តា ចក្ខាយតនំ បាកដន្តិ បឋមំ ទេសិតំ, តតោ អនិទស្សនសប្បដិឃវិសយានិ សោតាយតនាទីនិ. អថ វា ទស្សនានុត្តរិយសវនានុត្តរិយហេតុភាវេន ពហូបការត្តា អជ្ឈត្តិកេសុ ចក្ខាយតនសោតាយតនានិ បឋមំ ទេសិតានិ, តតោ ឃានាយតនាទីនិ តីណិ, បញ្ចន្នម្បិ គោចរវិសយត្តា អន្តេ មនាយតនំ, ចក្ខាយតនាទីនំ បន គោចរត្តា តស្ស តស្ស អន្តរន្តរានិ ពាហិរេសុ រូបាយតនាទីនិ. អបិច វិញ្ញាណុប្បត្តិការណវវត្ថានតោបិ អយមេតេសំ កមោ វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ… មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេ ច ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ (ម. និ. ៣.៤២១; សំ. និ. ២.៤៣). ឯវំ កមតោបេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥១៥. សង្ខេបវិត្ថារាតិ សង្ខេបតោ ហិ មនាយតនស្ស ចេវ ធម្មាយតនេកទេសស្ស ច នាមេន តទវសេសានញ្ច អាយតនានំ រូបេន សង្គហិតត្តា ទ្វាទសាបិ អាយតនានិ នាមរូបមត្តមេវ ហោន្តិ. វិត្ថារតោ បន អជ្ឈត្តិកេសុ តាវ ចក្ខាយតនំ ជាតិវសេន ចក្ខុបសាទមត្តមេវ, បច្ចយគតិនិកាយបុគ្គលភេទតោ បន អនន្តប្បភេទំ. តថា សោតាយតនាទីនិ ចត្តារិ. មនាយតនំ កុសលាកុសលវិបាកកិរិយវិញ្ញាណភេទេន ឯកូននវុតិប្បភេទំ ឯកវីសុត្តរសតប្បភេទញ្ច. វត្ថុបដិបទាទិភេទតោ បន អនន្តប្បភេទំ. រូបសទ្ទគន្ធរសាយតនានិ វិសភាគបច្ចយាទិភេទតោ អនន្តប្បភេទានិ. ផោដ្ឋព្ពាយតនំ បថវីធាតុតេជោធាតុវាយោធាតុវសេន តិប្បភេទំ. បច្ចយាទិភេទតោ អនេកប្បភេទំ. ធម្មាយតនំ វេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធសុខុមរូបនិព្ពានានំ សភាវនានត្តភេទតោ អនេកប្បភេទន្តិ. ឯវំ សង្ខេបវិត្ថារា វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥១៦. ទដ្ឋព្ពតោតិ ឯត្ថ បន សព្ពានេវ សង្ខតានិ អាយតនានិ អនាគមនតោ អនិគ្គមនតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. ន ហិ តានិ បុព្ពេ ឧទយា កុតោចិ អាគច្ឆន្តិ, នបិ ឧទ្ធំ វយា ¶ កុហិញ្ចិ គច្ឆន្តិ, អថ ខោ បុព្ពេ ឧទយា អប្បដិលទ្ធសភាវានិ ¶ , ឧទ្ធំ វយា បរិភិន្នសភាវានិ, បុព្ពន្តាបរន្តវេមជ្ឈេ បច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ អវសានិ បវត្តន្តិ. តស្មា អនាគមនតោ អនិគ្គមនតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. តថា និរីហកតោ អព្យាបារតោ ច. ន ហិ ចក្ខុរូបាទីនំ ឯវំ ហោតិ ‘‘អហោ វត អម្ហាកំ សាមគ្គិយំ វិញ្ញាណំ នាម ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ, ន ច តានិ វិញ្ញាណុប្បាទនត្ថំ ទ្វារភាវេន វត្ថុភាវេន អារម្មណភាវេន វា ឦហន្តិ, ន ព្យាបារមាបជ្ជន្តិ, អថ ខោ ធម្មតាវេសា, យំ ចក្ខុរូបាទិសាមគ្គិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ សម្ភវន្តីតិ. តស្មា និរីហកតោ អព្យាបារតោ ច ទដ្ឋព្ពានិ. អបិច អជ្ឈត្តិកានិ សុញ្ញគាមោ វិយ ទដ្ឋព្ពានិ, ធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតត្តា. ពាហិរានិ គាមឃាតកចោរា វិយ, អជ្ឈត្តិកានំ អភិឃាតកត្តា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ចក្ខុ, ភិក្ខវេ, ហញ្ញតិ មនាបាមនាបេហិ រូបេហី’’តិ វិត្ថារោ. អបិច អជ្ឈត្តិកានិ ឆ បាណកា វិយ ទដ្ឋព្ពានិ, ពាហិរានិ តេសំ គោចរា វិយាតិ. ឯវមេត្ថ ទដ្ឋព្ពតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

ឥទំ តាវ អាយតនានំ វិត្ថារកថាមុខំ.

ធាតុវិត្ថារកថា

៥១៧. តទនន្តរា បន ធាតុយោតិ អដ្ឋារស ធាតុយោ – ចក្ខុធាតុ, រូបធាតុ, ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ, សោតធាតុ, សទ្ទធាតុ, សោតវិញ្ញាណធាតុ, ឃានធាតុ, គន្ធធាតុ, ឃានវិញ្ញាណធាតុ, ជិវ្ហាធាតុ, រសធាតុ, ជិវ្ហាវិញ្ញាណធាតុ, កាយធាតុ, ផោដ្ឋព្ពធាតុ, កាយវិញ្ញាណធាតុ, មនោធាតុ, ធម្មធាតុ, មនោវិញ្ញាណធាតូតិ. តត្ថ –

អត្ថតោ លក្ខណាទីហិ, កម តាវត្វសង្ខតោ;

បច្ចយា អថ ទដ្ឋព្ពា, វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ អត្ថតោតិ ចក្ខតីតិ ចក្ខុ. រូបយតីតិ រូបំ. ចក្ខុស្ស វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណន្តិ ឯវមាទិនា តាវ នយេន ចក្ខាទីនំ វិសេសត្ថតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. អវិសេសេន បន វិទហតិ, ធីយតេ, វិធានំ, វិធីយតេ ឯតាយ, ឯត្ថ វា ធីយតីតិ ធាតុ. លោកិយា ហិ ធាតុយោ ការណភាវេន វវត្ថិតា ហុត្វា សុវណ្ណរជតាទិធាតុយោ វិយ សុវណ្ណរជតាទិំ ¶ , អនេកប្បការំ សំសារទុក្ខំ វិទហន្តិ. ភារហារេហិ ច ភារោ វិយ, សត្តេហិ ¶ ធីយន្តេ, ធារិយន្តីតិ អត្ថោ. ទុក្ខវិធានមត្តមេវ ចេសា, អវសវត្តនតោ. ឯតាហិ ច ករណភូតាហិ សំសារទុក្ខំ សត្តេហិ អនុវិធីយតិ. តថាវិហិតញ្ច តំ ឯតាស្វេវ ធីយតិ, ឋបិយតីតិ អត្ថោ. ឥតិ ចក្ខាទីសុ ឯកេកោ ធម្មោ យថាសម្ភវំ វិទហតិ, ធីយតីតិអាទិនា អត្ថវសេន ធាតូតិ វុច្ចតិ.

៥១៨. អបិច យថា តិត្ថិយានំ អត្តា នាម សភាវតោ នត្ថិ, ន ឯវមេតា, ឯតា បន អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធាតុយោ. យថា លោកេ វិចិត្តា ហរិតាលមនោសិលាទយោ សេលាវយវា ធាតុយោតិ វុច្ចន្តិ, ឯវមេតាបិ ធាតុយោ វិយ ធាតុយោ. វិចិត្តា ហេតេ ញាណញេយ្យាវយវាតិ. យថា វា សរីរសង្ខាតស្ស សមុទាយស្ស អវយវភូតេសុ រសសោណិតាទីសុ អញ្ញមញ្ញវិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នេសុ ធាតុសមញ្ញា, ឯវមេតេសុបិ បញ្ចក្ខន្ធសង្ខាតស្ស អត្តភាវស្ស អវយវេសុ ធាតុសមញ្ញា វេទិតព្ពា. អញ្ញមញ្ញវិសភាគលក្ខណបរិច្ឆិន្នា ហេតេ ចក្ខាទយោតិ. អបិច ធាតូតិ និជ្ជីវមត្តស្សេវេតំ អធិវចនំ. តថា ហិ ភគវា ‘‘ឆ ធាតុរោ អយំ ភិក្ខុ បុរិសោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៤៤) ជីវសញ្ញាសមូហននត្ថំ ធាតុទេសនំ អកាសីតិ.

តស្មា យថាវុត្តេន អត្ថេន ចក្ខុ ច តំ ធាតុ ច ចក្ខុធាតុ…បេ… មនោវិញ្ញាណញ្ច តំ ធាតុ ច មនោវិញ្ញាណធាតូតិ. ឯវំ តាវេត្ថ អត្ថតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥១៩. លក្ខណាទិតោតិ ចក្ខាទីនំ លក្ខណាទិតោបេត្ថ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ. តានិ ច បន នេសំ លក្ខណាទីនិ ខន្ធនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

កមតោតិ ឥធាបិ បុព្ពេ វុត្តេសុ ឧប្បត្តិក្កមាទីសុ ទេសនាក្កមោវ យុជ្ជតិ. សោ ច បនាយំ ហេតុផលានុបុព្ពវវត្ថានវសេន វុត្តោ. ចក្ខុធាតុ រូបធាតូតិ ឥទញ្ហិ ទ្វយំ ហេតុ, ចក្ខុវិញ្ញាណធាតូតិ ផលំ. ឯវំ សព្ពត្ថ.

៥២០. តាវត្វតោតិ ¶ តាវភាវតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តេសុ តេសុ ហិ សុត្តាភិធម្មប្បទេសេសុ ‘‘អាភាធាតុ, សុភធាតុ, អាកាសានញ្ចាយតនធាតុ, វិញ្ញាណញ្ចាយតនធាតុ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនធាតុ, នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនធាតុ, សញ្ញាវេទយិតនិរោធធាតុ’’ (សំ. និ. ២.៩៥), ‘‘កាមធាតុ ¶ , ព្យាបាទធាតុ, វិហិំសាធាតុ, នេក្ខម្មធាតុ, អព្យាបាទធាតុ, អវិហិំសាធាតុ’’ (វិភ. ១៨២; ទី. និ. ៣.៣០៥; ម. និ. ៣.១២៥), ‘‘សុខធាតុ, ទុក្ខធាតុ, សោមនស្សធាតុ, ទោមនស្សធាតុ, ឧបេក្ខាធាតុ, អវិជ្ជាធាតុ’’ (វិភ. ១៨០; ម. និ. ៣.១២៥), ‘‘អារម្ភធាតុ, និក្កមធាតុ, បរក្កមធាតុ’’ (សំ. និ. ៥.១៨៣), ‘‘ហីនធាតុ, មជ្ឈិមធាតុ, បណីតធាតុ’’ (ទី. និ. ៣.៣០៥), ‘‘បថវីធាតុ, អាបោធាតុ, តេជោធាតុ, វាយោធាតុ (ទី. និ. ៣.៣១១), អាកាសធាតុ, វិញ្ញាណធាតុ’’ (ម. និ. ៣.១២៥; វិភ. ១៧២), ‘‘សង្ខតធាតុ, អសង្ខតធាតុ’’ (ម. និ. ៣.១២៥), ‘‘អនេកធាតុ នានាធាតុ លោកោ’’តិ (ទី. និ. ២.៣៦៦; ម. និ. ១.១៤៨) ឯវមាទយោ អញ្ញាបិ ធាតុយោ ទិស្សន្តិ. ឯវំ សតិ សព្ពាសំ វសេន បរិច្ឆេទំ អកត្វា កស្មា អដ្ឋារសាតិ អយមេវ បរិច្ឆេទោ កតោតិ ចេ. សភាវតោ វិជ្ជមានានំ សព្ពធាតូនំ តទន្តោគធត្តា.

រូបធាតុយេវ ហិ អាភាធាតុ, សុភធាតុ បន រូបាទិបដិពទ្ធា. កស្មា, សុភនិមិត្តត្តា. សុភនិមិត្តញ្ហិ សុភធាតុ. តញ្ច រូបាទិវិនិមុត្តំ ន វិជ្ជតិ. កុសលវិបាការម្មណា វា រូបាទយោ ឯវ សុភធាតូតិ រូបាទិមត្តមេវេសា. អាកាសានញ្ចាយតនធាតុអាទីសុ ចិត្តំ មនោវិញ្ញាណធាតុយេវ, សេសា ធម្មធាតុ. សញ្ញាវេទយិតនិរោធធាតុ បន សភាវតោ នត្ថិ. ធាតុទ្វយនិរោធមត្តមេវ ហិ សា.

កាមធាតុ ធម្មធាតុមត្តំ វា ហោតិ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមា កាមធាតុ? កាមបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ មិច្ឆាសង្កប្បោ’’តិ (វិភ. ១៨២). អដ្ឋារសាបិ វា ធាតុយោ. យថាហ – ‘‘ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តី ទេវេ អន្តោករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា ខន្ធធាតុអាយតនា រូបា វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ, អយំ វុច្ចតិ កាមធាតូ’’តិ (វិភ. ១៨២).

នេក្ខម្មធាតុ ¶ ធម្មធាតុ ឯវ, ‘‘សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា នេក្ខម្មធាតូ’’តិ (វិភ. ១៨២) វចនតោ មនោវិញ្ញាណធាតុបិ ហោតិយេវ. ព្យាបាទវិហិំសា-អព្យាបាទ-អវិហិំសាសុខ-ទុក្ខ-សោមនស្ស-ទោមនស្សុបេក្ខា-អវិជ្ជាអារម្ភ-និក្កម-បរក្កមធាតុយោ ធម្មធាតុយេវ.

ហីនមជ្ឈិមបណីតធាតុយោ អដ្ឋារស ធាតុមត្តមេវ. ហីនា ហិ ចក្ខាទយោ ហីនា ធាតុ, មជ្ឈិមបណីតា ¶ មជ្ឈិមា ចេវ បណីតា ច. និប្បរិយាយេន បន អកុសលា ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុយោ ហីនធាតុ, លោកិយា កុសលាព្យាកតា ឧភោបិ ចក្ខុធាតុអាទយោ ច មជ្ឈិមធាតុ, លោកុត្តរា បន ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុយោ បណីតធាតុ.

បថវីតេជោវាយោធាតុយោ ផោដ្ឋព្ពធាតុយេវ, អាបោធាតុ អាកាសធាតុ ច ធម្មធាតុយេវ. វិញ្ញាណធាតុ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិសត្តវិញ្ញាណធាតុសង្ខេបោយេវ.

សត្តរស ធាតុយោ ធម្មធាតុឯកទេសោ ច សង្ខតធាតុ, អសង្ខតា បន ធាតុ ធម្មធាតុឯកទេសោវ. អនេកធាតុនានាធាតុលោកោ បន អដ្ឋារស ធាតុប្បភេទមត្តមេវាតិ. ឥតិ សភាវតោ វិជ្ជមានានំ សព្ពធាតូនំ តទន្តោគធត្តា អដ្ឋារសេវ វុត្តាតិ.

៥២១. អបិច វិជាននសភាវេ វិញ្ញាណេ ជីវសញ្ញីនំ សញ្ញាសមូហននត្ថម្បិ អដ្ឋារសេវ វុត្តា. សន្តិ ហិ សត្តា វិជាននសភាវេ វិញ្ញាណេ ជីវសញ្ញិនោ, តេសំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយមនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុភេទេន តស្ស អនេកតំ ចក្ខុរូបាទិបច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ អនិច្ចតញ្ច បកាសេត្វា ទីឃរត្តានុសយិតំ ជីវសញ្ញំ សមូហនិតុកាមេន ភគវតា អដ្ឋារស ធាតុយោ បកាសិតា. កិញ្ច ភិយ្យោ តថា វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន ច. យេ ច ឥមាយ អនតិសង្ខេបវិត្ថារាយ ទេសនាយ វេនេយ្យសត្តា, តទជ្ឈាសយវសេន ច អដ្ឋារសេវ បកាសិតា.

សង្ខេបវិត្ថារនយេន តថា តថា ហិ,

ធម្មំ បកាសយតិ ឯស យថា យថាស្ស;

សទ្ធម្មតេជវិហតំ វិលយំ ខណេន,

វេនេយ្យសត្តហទយេសុ តមោ បយាតីតិ.

ឯវមេត្ថ តាវត្វតោ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥២២. សង្ខតោតិ ¶ ចក្ខុធាតុ តាវ ជាតិតោ ឯកោ ធម្មោត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ ចក្ខុបសាទវសេន, តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយរូបសទ្ទគន្ធរសធាតុយោ សោតប្បសាទាទិវសេន, ផោដ្ឋព្ពធាតុ បន បថវីតេជោវាយោវសេន តយោ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ កុសលាកុសលវិបាកវសេន ¶ ទ្វេ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ, តថា សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណធាតុយោ. មនោធាតុ បន បញ្ចទ្វារាវជ្ជនកុសលាកុសលវិបាកសម្បដិច្ឆនវសេន តយោ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. ធម្មធាតុ តិណ្ណំ អរូបក្ខន្ធានំ សោឡសន្នំ សុខុមរូបានំ អសង្ខតាយ ច ធាតុយា វសេន វីសតិ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. មនោវិញ្ញាណធាតុ សេសកុសលាកុសលាព្យាកតវិញ្ញាណវសេន ឆសត្តតិ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. ឯវមេត្ថ សង្ខតោបិ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥២៣. បច្ចយាតិ ឯត្ថ ច ចក្ខុធាតុ តាវ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា វិប្បយុត្តបុរេជាតអត្ថិអវិគតនិស្សយិន្ទ្រិយបច្ចយានំ វសេន ឆហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ, រូបធាតុ បុរេជាតអត្ថិអវិគតារម្មណបច្ចយានំ វសេន ចតូហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ. ឯវំ សោតវិញ្ញាណធាតុអាទីនំ សោតធាតុសទ្ទធាតុអាទយោ. បញ្ចន្នំ បន នេសំ អាវជ្ជនមនោធាតុ អនន្តរសមនន្តរនត្ថិវិគតានន្តរូបនិស្សយវសេន បញ្ចហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ, តា ច បញ្ចបិ សម្បដិច្ឆនមនោធាតុយា. តថា សម្បដិច្ឆនមនោធាតុ សន្តីរណមនោវិញ្ញាណធាតុយា, សា ច វោដ្ឋព្ពនមនោវិញ្ញាណធាតុយា, វោដ្ឋព្ពនមនោវិញ្ញាណធាតុ ច ជវនមនោវិញ្ញាណធាតុយា. ជវនមនោវិញ្ញាណធាតុ បន អនន្តរាយ ជវនមនោវិញ្ញាណធាតុយា តេហិ ចេវ បញ្ចហិ អាសេវនបច្ចយេន ចាតិ ឆហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ. ឯស តាវ បញ្ចទ្វារេ នយោ.

មនោទ្វារេ បន ភវង្គមនោវិញ្ញាណធាតុ អាវជ្ជនមនោវិញ្ញាណធាតុយា. អាវជ្ជនមនោវិញ្ញាណធាតុ ច ជវនមនោវិញ្ញាណធាតុយា បុរិមេហិ បញ្ចហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ. ធម្មធាតុ បន សត្តន្នម្បិ វិញ្ញាណធាតូនំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតាទីហិ ពហុធា បច្ចយោ ហោតិ. ចក្ខុធាតុអាទយោ បន ឯកច្ចា ច ធម្មធាតុ ឯកច្ចាយ មនោវិញ្ញាណធាតុយា អារម្មណបច្ចយាទីហិបិ បច្ចយា ហោន្តិ. ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីនញ្ច ន កេវលំ ចក្ខុរូបាទយោ បច្ចយា ហោន្តិ, អថ ខោ អាលោកាទយោបិ. តេនាហុ បុព្ពាចរិយា –

‘‘ចក្ខុរូបាលោកមនសិការេ ¶ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. សោតសទ្ទវិវរមនសិការេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សោតវិញ្ញាណំ. ឃានគន្ធវាយុមនសិការេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ឃានវិញ្ញាណំ. ជិវ្ហារសអាបមនសិការេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ ជិវ្ហាវិញ្ញាណំ. កាយផោដ្ឋព្ពបថវីមនសិការេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ កាយវិញ្ញាណំ. ភវង្គមនធម្មមនសិការេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ.

អយមេត្ថ ¶ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បន បច្ចយប្បភេទោ បដិច្ចសមុប្បាទនិទ្ទេសេ អាវិភវិស្សតីតិ ឯវមេត្ថ បច្ចយតោបិ វេទិតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥២៤. ទដ្ឋព្ពតោតិ ទដ្ឋព្ពតោបេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. សព្ពា ឯវ ហិ សង្ខតធាតុយោ បុព្ពន្តាបរន្តវិវិត្តតោ ធុវសុភសុខត្តភាវសុញ្ញតោ បច្ចយាយត្តវុត្តិតោ ច ទដ្ឋព្ពា.

វិសេសតោ បនេត្ថ ភេរិតលំ វិយ ចក្ខុធាតុ ទដ្ឋព្ពា, ទណ្ឌោ វិយ រូបធាតុ, សទ្ទោ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. តថា អាទាសតលំ វិយ ចក្ខុធាតុ, មុខំ វិយ រូបធាតុ, មុខនិមិត្តំ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. អថ វា ឧច្ឆុតិលា វិយ ចក្ខុធាតុ, យន្តចក្កយដ្ឋិ វិយ រូបធាតុ, ឧច្ឆុរសតេលានិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. តថា អធរារណី វិយ ចក្ខុធាតុ, ឧត្តរារណី វិយ រូបធាតុ, អគ្គិ វិយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ. ឯស នយោ សោតធាតុអាទីសុ.

មនោធាតុ បន យថាសម្ភវតោ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីនំ បុរេចរានុចរា វិយ ទដ្ឋព្ពា.

ធម្មធាតុយា វេទនាក្ខន្ធោ សល្លមិវ សូលមិវ ច ទដ្ឋព្ពោ. សញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធា វេទនាសល្លសូលយោគាអាតុរា វិយ, បុថុជ្ជនានំ វា សញ្ញា អាសាទុក្ខជននតោ រិត្តមុដ្ឋិ វិយ. អយថាភុច្ចនិមិត្តគាហកតោ វនមិគោ វិយ. សង្ខារា បដិសន្ធិយំ បក្ខិបនតោ អង្គារកាសុយំ ខិបនកបុរិសា វិយ. ជាតិ ទុក្ខានុពន្ធតោ រាជបុរិសានុពន្ធចោរា វិយ. សព្ពានត្ថាវហស្ស ខន្ធសន្តានស្ស ហេតុតោ វិសរុក្ខពីជានិ វិយ. រូបំ នានាវិធុបទ្ទវនិមិត្តតោ ខុរចក្កំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. អសង្ខតា បន ធាតុ អមតតោ សន្តតោ ខេមតោ ច ទដ្ឋព្ពា. កស្មា? សព្ពានត្ថាវហស្ស បដិបក្ខភូតត្តា.

មនោវិញ្ញាណធាតុ ¶ អារម្មណេសុ វវត្ថានាភាវតោ អរញ្ញមក្កដោ វិយ, ទុទ្ទមនតោ អស្សខឡុង្កោ វិយ, យត្ថកាមនិបាតិតោ វេហាសក្ខិត្តទណ្ឌោ វិយ, លោភទោសាទិនានប្បការកិលេសវេសយោគតោ រង្គនដោ វិយ ទដ្ឋព្ពាតិ.

ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ

បញ្ញាភាវនាធិការេ

អាយតនធាតុនិទ្ទេសោ នាម

បន្នរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៦. ឥន្ទ្រិយសច្ចនិទ្ទេសោ

ឥន្ទ្រិយវិត្ថារកថា

៥២៥. ធាតូនំ ¶ ¶ អនន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋានិ បន ឥន្ទ្រិយានីតិ ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ – ចក្ខុន្ទ្រិយំ សោតិន្ទ្រិយំ ឃានិន្ទ្រិយំ ជិវ្ហិន្ទ្រិយំ កាយិន្ទ្រិយំ មនិន្ទ្រិយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ សុខិន្ទ្រិយំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយំ សទ្ធិន្ទ្រិយំ វីរិយិន្ទ្រិយំ សតិន្ទ្រិយំ សមាធិន្ទ្រិយំ បញ្ញិន្ទ្រិយំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយន្តិ. តត្ថ –

អត្ថតោ លក្ខណាទីហិ, កមតោ ច វិជានិយា;

ភេទាភេទា តថា កិច្ចា, ភូមិតោ ច វិនិច្ឆយំ.

តត្ថ ចក្ខាទីនំ តាវ ចក្ខតីតិ ចក្ខូតិអាទិនា នយេន អត្ថោ បកាសិតោ. បច្ឆិមេសុ បន តីសុ បឋមំ បុព្ពភាគេ អនញ្ញាតំ អមតំ បទំ ចតុសច្ចធម្មំ វា ជានិស្សាមីតិ ឯវំ បដិបន្នស្ស ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយន្តិ វុត្តំ. ទុតិយំ អាជាននតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អញ្ញិន្ទ្រិយំ. តតិយំ អញ្ញាតាវិនោ ចតូសុ សច្ចេសុ និដ្ឋិតញ្ញាណកិច្ចស្ស ខីណាសវស្ស ឧប្បជ្ជនតោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋសម្ភវតោ ច អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

កោ បន នេសំ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ នាមាតិ? ឥន្ទលិង្គដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ. ឥន្ទទេសិតដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ. ឥន្ទទិដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ. ឥន្ទសិដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ. ឥន្ទជុដ្ឋដ្ឋោ ឥន្ទ្រិយដ្ឋោ. សោ សព្ពោបិ ឥធ យថាយោគំ យុជ្ជតិ. ភគវា ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បរមិស្សរិយភាវតោ ឥន្ទោ. កុសលាកុសលញ្ច កម្មំ, កម្មេសុ កស្សចិ ឥស្សរិយាភាវតោ. តេនេវេត្ថ កម្មសញ្ជនិតានិ តាវ ឥន្ទ្រិយានិ កុសលាកុសលកម្មំ ¶ ឧល្លិង្គេន្តិ. តេន ច សិដ្ឋានីតិ ឥន្ទលិង្គដ្ឋេន ឥន្ទសិដ្ឋដ្ឋេន ច ឥន្ទ្រិយានិ. សព្ពានេវ បនេតានិ ភគវតា យថាភូតតោ បកាសិតានិ អភិសម្ពុទ្ធានិ ចាតិ ឥន្ទទេសិតដ្ឋេន ឥន្ទទិដ្ឋដ្ឋេន ច ឥន្ទ្រិយានិ. តេនេវ ភគវតា មុនិន្ទេន កានិចិ គោចរាសេវនាយ កានិចិ ភាវនាសេវនាយ សេវិតានីតិ ឥន្ទជុដ្ឋដ្ឋេនាបិ ឥន្ទ្រិយានិ.

អបិច ¶ អាធិបច្ចសង្ខាតេន ឥស្សរិយដ្ឋេនាបិ ឯតានិ ឥន្ទ្រិយានិ. ចក្ខុវិញ្ញាណាទិប្បវត្តិយញ្ហិ ចក្ខាទីនំ សិទ្ធំ អាធិបច្ចំ, តស្មិំ តិក្ខេ តិក្ខត្តា មន្ទេ ច មន្ទត្តាតិ. អយំ តាវេត្ថ អត្ថតោ វិនិច្ឆយោ.

លក្ខណាទីហីតិ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានេហិបិ ចក្ខាទីនំ វិនិច្ឆយំ វិជានិយាតិ អត្ថោ. តានិ ច នេសំ លក្ខណាទីនិ ខន្ធនិទ្ទេសេ វុត្តានេវ. បញ្ញិន្ទ្រិយាទីនិ ហិ ចត្តារិ អត្ថតោ អមោហោយេវ. សេសានិ តត្ថ សរូបេនេវ អាគតានិ.

៥២៦. កមតោតិ អយម្បិ ទេសនាក្កមោវ. តត្ថ អជ្ឈត្តធម្មេ បរិញ្ញាយ អរិយភូមិបដិលាភោ ហោតីតិ អត្តភាវបរិយាបន្នានិ ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនិ បឋមំ ទេសិតានិ. សោ បន អត្តភាវោ យំ ធម្មំ ឧបាទាយ ឥត្ថីតិ វា បុរិសោតិ វា សង្ខំ គច្ឆតិ, អយំ សោតិ និទស្សនត្ថំ តតោ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បុរិសិន្ទ្រិយញ្ច. សោ ទុវិធោបិ ជីវិតិន្ទ្រិយបដិពទ្ធវុត្តីតិ ញាបនត្ថំ តតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. យាវ តស្ស បវត្តិ, តាវ ឯតេសំ វេទយិតានំ អនិវត្តិ. យញ្ច កិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខន្តិ ញាបនត្ថំ តតោ សុខិន្ទ្រិយាទីនិ. តំនិរោធត្ថំ បន ឯតេ ធម្មា ភាវេតព្ពាតិ បដិបត្តិទស្សនត្ថំ តតោ សទ្ធាទីនិ. ឥមាយ បដិបត្តិយា ឯស ធម្មោ បឋមំ អត្តនិ បាតុភវតីតិ បដិបត្តិយា អមោឃភាវទស្សនត្ថំ តតោ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ. តស្សេវ ផលត្តា តតោ អនន្តរំ ភាវេតព្ពតោ ច តតោ អញ្ញិន្ទ្រិយំ. តតោ បរំ ភាវនាយ ឥមស្ស អធិគមោ, អធិគតេ ច បន ឥមស្មិំ នត្ថិ កិញ្ចិ ឧត្តរិ ករណីយន្តិ ញាបនត្ថំ អន្តេ បរមស្សាសភូតំ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ ទេសិតន្តិ អយមេត្ថ កមោ.

ភេទាភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សេវ ចេត្ថ ភេទោ. តញ្ហិ រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ អរូបជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. សេសានំ អភេទោតិ ឯវមេត្ថ ភេទាភេទតោ វិនិច្ឆយំ វិជានិយា.

៥២៧. កិច្ចាតិ ¶ កិំ ឥន្ទ្រិយានំ កិច្ចន្តិ ចេ. ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស តាវ ‘‘ចក្ខាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វចនតោ យំ តំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវេន សាធេតព្ពំ អត្តនោ តិក្ខមន្ទាទិភាវេន ចក្ខុវិញ្ញាណាទិធម្មានំ តិក្ខមន្ទាទិសង្ខាតំ អត្តាការានុវត្តាបនំ, ឥទំ កិច្ចំ. ឯវំ សោតឃានជិវ្ហាកាយានំ. មនិន្ទ្រិយស្ស បន ¶ សហជាតធម្មានំ អត្តនោ វសវត្តាបនំ. ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស សហជាតធម្មានុបាលនំ. ឥត្ថិន្ទ្រិយបុរិសិន្ទ្រិយានំ ឥត្ថិបុរិសលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បាការានុវិធានំ. សុខទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សិន្ទ្រិយានំ សហជាតធម្មេ អភិភវិត្វា យថាសកំ ឱឡារិកាការានុបាបនំ. ឧបេក្ខិន្ទ្រិយស្ស សន្តបណីតមជ្ឈត្តាការានុបាបនំ. សទ្ធាទីនំ បដិបក្ខាភិភវនំ សម្បយុត្តធម្មានញ្ច បសន្នាការាទិភាវសម្បាបនំ. អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយស្ស សំយោជនត្តយប្បហានញ្ចេវ សម្បយុត្តានញ្ច តប្បហានាភិមុខភាវករណំ. អញ្ញិន្ទ្រិយស្ស កាមរាគព្យាបាទាទិតនុករណប្បហានញ្ចេវ សហជាតានញ្ច អត្តនោ វសានុវត្តាបនំ. អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយស្ស សព្ពកិច្ចេសុ ឧស្សុក្កប្បហានញ្ចេវ អមតាភិមុខភាវបច្ចយតា ច សម្បយុត្តានន្តិ ឯវមេត្ថ កិច្ចតោ វិនិច្ឆយំ វិជានិយា.

៥២៨. ភូមិតោតិ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយឥត្ថិបុរិសសុខទុក្ខទោមនស្សិន្ទ្រិយានិ ចេត្ថ កាមាវចរានេវ. មនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយឧបេក្ខិន្ទ្រិយានិ សទ្ធាវីរិយសតិសមាធិបញ្ញិន្ទ្រិយានិ ច ចតុភូមិបរិយាបន្នានិ. សោមនស្សិន្ទ្រិយំ កាមាវចររូបាវចរលោកុត្តរវសេន ភូមិត្តយបរិយាបន្នំ. អវសានេ តីណិ លោកុត្តរានេវាតិ ឯវមេត្ថ ភូមិតោបិ វិនិច្ឆយំ វិជានេយ្យ. ឯវំ ហិ វិជានន្តោ –

សំវេគពហុលោ ភិក្ខុ, ឋិតោ ឥន្ទ្រិយសំវរេ;

ឥន្ទ្រិយានិ បរិញ្ញាយ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតីតិ.

ឥទំ ឥន្ទ្រិយានំ វិត្ថារកថាមុខំ.

សច្ចវិត្ថារកថា

៥២៩. តទនន្តរានិ បន សច្ចានីតិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ – ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខសមុទយោ ¶ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធោ អរិយសច្ចំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទា អរិយសច្ចន្តិ. តត្ថ –

វិភាគតោ ¶ និព្ពចន, លក្ខណាទិប្បភេទតោ;

អត្ថត្ថុទ្ធារតោ ចេវ, អនូនាធិកតោ តថា.

កមតោ ជាតិអាទីនំ, និច្ឆយា ញាណកិច្ចតោ;

អន្តោគធានំ បភេទា, ឧបមាតោ ចតុក្កតោ.

សុញ្ញតេកវិធាទីហិ, សភាគវិសភាគតោ;

វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ, វិញ្ញុនា សាសនក្កមេ.

តត្ថ វិភាគតោតិ ទុក្ខាទីនំ ហិ ចត្តារោ ចត្តារោ អត្ថា វិភត្តា តថា អវិតថា អនញ្ញថា, យេ ទុក្ខាទីនិ អភិសមេន្តេហិ អភិសមេតព្ពា. យថាហ – ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ, ឥមេ ចត្តារោ ទុក្ខស្ស ទុក្ខដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា. សមុទយស្ស អាយូហនដ្ឋោ និទានដ្ឋោ សំយោគដ្ឋោ បលិពោធដ្ឋោ. និរោធស្ស និស្សរណដ្ឋោ វិវេកដ្ឋោ អសង្ខតដ្ឋោ អមតដ្ឋោ. មគ្គស្ស និយ្យានដ្ឋោ ហេតុដ្ឋោ ទស្សនដ្ឋោ អធិបតេយ្យដ្ឋោ. ឥមេ ចត្តារោ មគ្គស្ស មគ្គដ្ឋា តថា អវិតថា អនញ្ញថា’’តិ (បដិ. ម. ២.៨). តថា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោ សន្តាបដ្ឋោ វិបរិណាមដ្ឋោ អភិសមយដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ២.១១) ឯវមាទិ. ឥតិ ឯវំ វិភត្តានំ ចតុន្នំ ចតុន្នំ អត្ថានំ វសេន ទុក្ខាទីនិ វេទិតព្ពានីតិ. អយំ តាវេត្ថ វិភាគតោ វិនិច្ឆយោ.

៥៣០. និព្ពចនលក្ខណាទិប្បភេទតោតិ ឯត្ថ បន និព្ពចនតោ តាវ ឥធ ទុ-ឥតិ អយំ សទ្ទោ កុច្ឆិតេ ទិស្សតិ. កុច្ឆិតំ ហិ បុត្តំ ទុប្បុត្តោតិ វទន្តិ. ខំ-សទ្ទោ បន តុច្ឆេ. តុច្ឆំ ហិ អាកាសំ ‘‘ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច បឋមសច្ចំ កុច្ឆិតំ អនេកឧបទ្ទវាធិដ្ឋានតោ. តុច្ឆំ ពាលជនបរិកប្បិតធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតតោ. តស្មា កុច្ឆិតត្តា តុច្ឆត្តា ច ទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ.

សំ-ឥតិ ¶ ច អយំ សទ្ទោ ‘‘សមាគមោ សមេត’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៩៦; វិភ. ១៩៩) សំយោគំ ទីបេតិ. ឧ-ឥតិ អយំ ‘‘ឧប្បន្នំ ឧទិត’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ស. ១; មហាវ. ៨៤) ឧប្បត្តិំ. អយ-សទ្ទោ ការណំ ទីបេតិ. ឥទញ្ចាបិ ទុតិយសច្ចំ អវសេសបច្ចយសមាយោគេ សតិ ទុក្ខស្សុប្បត្តិការណំ. ឥតិ ទុក្ខស្ស សំយោគេ ឧប្បត្តិការណត្តា ទុក្ខសមុទយន្តិ វុច្ចតិ.

តតិយសច្ចំ ¶ បន យស្មា និ-សទ្ទោ អភាវំ, រោធ-សទ្ទោ ច ចារកំ ទីបេតិ. តស្មា អភាវោ ឯត្ថ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស សព្ពគតិសុញ្ញត្តា, សមធិគតេ វា តស្មិំ សំសារចារកសង្ខាតស្ស ទុក្ខរោធស្ស អភាវោ ហោតិ, តប្បដិបក្ខត្តាតិបិ ទុក្ខនិរោធន្តិ វុច្ចតិ. ទុក្ខស្ស វា អនុប្បាទនិរោធបច្ចយត្តា ទុក្ខនិរោធន្តិ.

ចតុត្ថសច្ចំ បន យស្មា ឯតំ ទុក្ខនិរោធំ គច្ឆតិ អារម្មណវសេន តទភិមុខភូតត្តា, បដិបទា ច ហោតិ ទុក្ខនិរោធប្បត្តិយា. តស្មា ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ វុច្ចតិ.

៥៣១. យស្មា បនេតានិ ពុទ្ធាទយោ អរិយា បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តិ. យថាហ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, អរិយសច្ចានិ. កតមានិ…បេ… ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. អរិយា ឥមានិ បដិវិជ្ឈន្តិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ. អបិច អរិយស្ស សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ ‘‘សទេវកេ, ភិក្ខវេ, លោកេ…បេ… មនុស្សាយ តថាគតោ អរិយោ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៨). អថ វា ឯតេសំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា អរិយភាវសិទ្ធិតោបិ អរិយសច្ចានិ. យថាហ – ‘‘ឥមេសំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ យថាភូតំ អភិសម្ពុទ្ធត្តា តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អរិយោតិ វុច្ចតី’’តិ. អបិច ខោ បន អរិយានិ សច្ចានីតិបិ អរិយសច្ចានិ. អរិយានីតិ តថានិ អវិតថានិ អវិសំវាទកានីតិ អត្ថោ. យថាហ – ‘‘ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ តថានិ អវិតថានិ អនញ្ញថានិ, តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៩៧) ឯវមេត្ថ និព្ពចនតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៣២. កថំ លក្ខណាទិប្បភេទតោ? ឯត្ថ ហិ ពាធនលក្ខណំ ទុក្ខសច្ចំ, សន្តាបនរសំ, បវត្តិបច្ចុបដ្ឋានំ. បភវលក្ខណំ សមុទយសច្ចំ, អនុបច្ឆេទករណរសំ, បលិពោធបច្ចុបដ្ឋានំ. សន្តិលក្ខណំ ¶ និរោធសច្ចំ, អច្ចុតិរសំ, អនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានំ. និយ្យានលក្ខណំ មគ្គសច្ចំ, កិលេសប្បហានរសំ, វុដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានំ. អបិច បវត្តិបវត្តននិវត្តិនិវត្តនលក្ខណានិ បដិបាដិយា. តថា សង្ខតតណ្ហា អសង្ខតទស្សនលក្ខណានិ ចាតិ ឯវមេត្ថ លក្ខណាទិប្បភេទតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៣៣. អត្ថត្ថុទ្ធារតោ ¶ ចេវាតិ ឯត្ថ បន អត្ថតោ តាវ កោ សច្ចដ្ឋោតិ ចេ? យោ បញ្ញាចក្ខុនា ឧបបរិក្ខមានានំ មាយាវ វិបរីតោ, មរីចិវ វិសំវាទកោ, តិត្ថិយានំ អត្តាវ អនុបលព្ភសភាវោ ច ន ហោតិ, អថ ខោ ពាធនប្បភវសន្តិនិយ្យានប្បការេន តច្ឆាវិបរីតភូតភាវេន អរិយញាណស្ស គោចរោ ហោតិយេវ. ឯស អគ្គិលក្ខណំ វិយ, លោកបកតិ វិយ ច តច្ឆាវិបរីតភូតភាវោ សច្ចដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ. យថាហ – ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ, ភិក្ខវេ, តថមេតំ អវិតថមេតំ អនញ្ញថមេត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៩០) វិត្ថារោ. អបិច –

នាពាធកំ យតោ ទុក្ខំ, ទុក្ខា អញ្ញំ ន ពាធកំ;

ពាធកត្តនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ.

តំ វិនា នាញ្ញតោ ទុក្ខំ, ន ហោតិ ន ច តំ តតោ;

ទុក្ខហេតុនិយាមេន, ឥតិ សច្ចំ វិសត្តិកា.

នាញ្ញា និព្ពានតោ សន្តិ, សន្តំ ន ច ន តំ យតោ;

សន្តភាវនិយាមេន, តតោ សច្ចមិទំ មតំ.

មគ្គា អញ្ញំ ន និយ្យានំ, អនិយ្យានោ ន ចាបិ សោ;

តច្ឆនិយ្យានភាវត្តា, ឥតិ សោ សច្ចសម្មតោ.

ឥតិ តច្ឆាវិបល្លាស, ភូតភាវំ ចតូស្វបិ;

ទុក្ខាទីស្វវិសេសេន, សច្ចដ្ឋំ អាហុ បណ្ឌិតាតិ.

ឯវំ អត្ថតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៣៤. កថំ ¶ អត្ថុទ្ធារតោ? ឥធាយំ សច្ច-សទ្ទោ អនេកេសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. សេយ្យថិទំ – ‘‘សច្ចំ ភណេ ន កុជ្ឈេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២២៤) វាចាសច្ចេ. ‘‘សច្ចេ ឋិតា សមណព្រាហ្មណា ចា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២១.៤៣៣) វិរតិសច្ចេ. ‘‘កស្មា នុ សច្ចានិ វទន្តិ នានា បវាទិយាសេ កុសលាវទានា’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩១) ទិដ្ឋិសច្ចេ. ‘‘ឯកំ ហិ សច្ចំ ន ទុតិយ’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៩០) បរមត្ថសច្ចេ និព្ពានេ ចេវ មគ្គេ ច. ‘‘ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ កតិ កុសលា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២១៦) អរិយសច្ចេ. ស្វាយមិធាបិ អរិយសច្ចេ វត្តតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថុទ្ធារតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៣៥. អនូនាធិកតោតិ ¶ កស្មា បន ចត្តារេវ អរិយសច្ចានិ វុត្តានិ អនូនានិ អនធិកានីតិ ចេ? អញ្ញស្សាសម្ភវតោ អញ្ញតរស្ស ច អបនេយ្យាភាវតោ. ន ហិ ឯតេហិ អញ្ញំ អធិកំ វា, ឯតេសំ វា ឯកម្បិ អបនេតព្ពំ សម្ភោតិ. យថាហ – ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, អាគច្ឆេយ្យ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ‘នេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ. អហមេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ បញ្ញបេស្សាមី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ. យថា ចាហ – ‘‘យោ ហិ កោចិ, ភិក្ខវេ, សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឯវំ វទេយ្យ ‘នេតំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ យំ សមណេន គោតមេន ទេសិតំ, អហមេតំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ បច្ចក្ខាយ អញ្ញំ ទុក្ខំ បឋមំ អរិយសច្ចំ បញ្ញបេស្សាមី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៨៦).

អបិច បវត្តិមាចិក្ខន្តោ ភគវា សហេតុកំ អាចិក្ខិ, និវត្តិញ្ច សឧបាយំ. ឥតិ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតូនំ ឯតបរមតោ ចត្តារេវ វុត្តានិ. តថា បរិញ្ញេយ្យបហាតព្ពសច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពានំ, តណ្ហាវត្ថុតណ្ហាតណ្ហានិរោធតណ្ហានិរោធុបាយានំ, អាលយអាលយារាមតាអាលយសមុគ្ឃាតអាលយសមុគ្ឃាតុបាយានញ្ច វសេនាបិ ចត្តារេវ វុត្តានីតិ ឯវមេត្ថ អនូនាធិកតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៣៦. កមតោតិ អយម្បិ ទេសនាក្កមោវ. ឯត្ថ ច ឱឡារិកត្តា, សព្ពសត្តសាធារណត្តា ច សុវិញ្ញេយ្យន្តិ ទុក្ខសច្ចំ បឋមំ វុត្តំ. តស្សេវ ហេតុទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយសច្ចំ. ហេតុនិរោធា ផលនិរោធោតិ ញាបនត្ថំ តតោ និរោធសច្ចំ. តទធិគមុបាយទស្សនត្ថំ អន្តេ មគ្គសច្ចំ. ភវសុខស្សាទគធិតានំ វា សត្តានំ សំវេគជននត្ថំ បឋមំ ទុក្ខមាហ. តំ នេវ អកតំ អាគច្ឆតិ ¶ , ន ឥស្សរនិម្មានាទិតោ ហោតិ, ឥតោ បន ហោតីតិ ញាបនត្ថំ តទនន្តរំ សមុទយំ. តតោ សហេតុកេន ទុក្ខេន អភិភូតត្តា សំវិគ្គមានសានំ ទុក្ខនិស្សរណគវេសីនំ និស្សរណទស្សនេន អស្សាសជននត្ថំ និរោធំ. តតោ និរោធាធិគមត្ថំ និរោធសម្បាបកំ មគ្គន្តិ ឯវមេត្ថ កមតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៣៧. ជាតិអាទីនំ និច្ឆយាតិ យេ តេ អរិយសច្ចានិ និទ្ទិសន្តេន ភគវតា ‘‘ជាតិបិ ទុក្ខា, ជរាបិ ទុក្ខា, មរណម្បិ ទុក្ខំ, សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសាបិ ទុក្ខា, អប្បិយេហិ សម្បយោគោ ទុក្ខោ, បិយេហិ ¶ វិប្បយោគោ ទុក្ខោ, យម្បិច្ឆំ ន លភតិ តម្បិ ទុក្ខំ, សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ (វិភ. ១៩០) ទុក្ខនិទ្ទេសេ ទ្វាទស ធម្មា, ‘‘យាយំ តណ្ហា បោនោព្ភវិកា នន្ទីរាគសហគតា តត្រតត្រាភិនន្ទិនី. សេយ្យថិទំ, កាមតណ្ហា, ភវតណ្ហា, វិភវតណ្ហា’’តិ (វិភ. ២០៣) សមុទយនិទ្ទេសេ តិវិធា តណ្ហា, ‘‘យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធោ ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ’’តិ (វិភ. ២០៤) ឯវំ និរោធនិទ្ទេសេ អត្ថតោ ឯកមេវ និព្ពានំ, ‘‘កតមំ ទុក្ខនិរោធគាមិនីបដិបទា អរិយសច្ចំ, អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ. សេយ្យថិទំ – សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… សម្មាសមាធី’’តិ (វិភ. ២០៥) ឯវំ មគ្គនិទ្ទេសេ អដ្ឋ ធម្មាតិ ឥតិ ចតុន្នំ សច្ចានំ និទ្ទេសេ ជាតិអាទយោ ធម្មា វុត្តា, តេសំ ជាតិអាទីនំ និច្ឆយាបិ ឯត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

ទុក្ខនិទ្ទេសកថា

ជាតិនិទ្ទេសោ

សេយ្យថិទំ, អយញ្ហិ ជាតិ-សទ្ទោ អនេកត្ថោ. តថា ហេស ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិ (ទី. និ. ១.២៤៤; បារា. ១២) ឯត្ថ ភវេ អាគតោ. ‘‘អត្ថិ, វិសាខេ, និគណ្ឋា នាម សមណជាតី’’តិ (អ. និ. ៣.៧១) ឯត្ថ និកាយេ. ‘‘ជាតិ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតា’’តិ (ធាតុ. ៧១) ឯត្ថ សង្ខតលក្ខណេ. ‘‘យំ មាតុកុច្ឆិស្មិំ បឋមំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, បឋមំ វិញ្ញាណំ បាតុភូតំ, តទុបាទាយ សាវស្ស ជាតី’’តិ (មហាវ. ១២៤) ឯត្ថ បដិសន្ធិយំ. ‘‘សម្បតិជាតោ, អានន្ទ, ពោធិសត្តោ’’តិ (ម. និ. ៣.២០៧) ឯត្ថ បសូតិយំ. ‘‘អក្ខិត្តោ អនុបកុដ្ឋោ ជាតិវាទេនា’’តិ (ទី. និ. ១.៣៣១) ឯត្ថ កុលេ. ‘‘យតោហំ, ភគិនិ, អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ’’តិ (ម. និ. ២.៣៥១) ឯត្ថ អរិយសីលេ.

៥៣៨. ស្វាយមិធ ¶ គព្ភសេយ្យកានំ បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ យាវ មាតុកុច្ឆិម្ហា និក្ខមនំ, តាវ បវត្តេសុ ខន្ធេសុ. ឥតរេសំ បដិសន្ធិខន្ធេស្វេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ. អយម្បិ ច បរិយាយកថាវ. និប្បរិយាយតោ បន តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តមានានំ សត្តានំ យេ យេ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តេសំ តេសំ បឋមបាតុភាវោ ជាតិ នាម.

សា ¶ បនេសា តត្ថ តត្ថ ភវេ បឋមាភិនិព្ពត្តិលក្ខណា, និយ្យាតនរសា, អតីតភវតោ ឥធ ឧម្មុជ្ជនបច្ចុបដ្ឋានា, ទុក្ខវិចិត្តតាបច្ចុបដ្ឋានា វា.

៥៣៩. កស្មា បនេសា ទុក្ខាតិ ចេ? អនេកេសំ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវតោ. អនេកានិ ហិ ទុក្ខានិ. សេយ្យថិទំ – ទុក្ខទុក្ខំ, វិបរិណាមទុក្ខំ, សង្ខារទុក្ខំ, បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ, បរិយាយទុក្ខំ, និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ.

តត្ថ កាយិកចេតសិកា ទុក្ខា វេទនាសភាវតោ ច នាមតោ ច ទុក្ខត្តា ទុក្ខទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ.

សុខា វេទនា វិបរិណាមេន ទុក្ខុប្បត្តិហេតុតោ វិបរិណាមទុក្ខំ.

ឧបេក្ខា វេទនា ចេវ អវសេសា ច តេភូមកា សង្ខារា ឧទយព្ពយប្បដិបីឡិតត្តា សង្ខារទុក្ខំ. កណ្ណសូលទន្តសូលរាគជបរិឡាហទោសជបរិឡាហាទិ កាយិកចេតសិកោ អាពាធោ បុច្ឆិត្វា ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច អបាកដភាវតោ បដិច្ឆន្នទុក្ខំ នាម. អបាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ.

ទ្វត្តិំសកម្មការណាទិសមុដ្ឋានោ អាពាធោ អបុច្ឆិត្វាវ ជានិតព្ពតោ ឧបក្កមស្ស ច បាកដភាវតោ អប្បដិច្ឆន្នទុក្ខំ នាម. បាកដទុក្ខន្តិបិ វុច្ចតិ.

ឋបេត្វា ទុក្ខទុក្ខំ សេសំ ទុក្ខសច្ចវិភង្គេ អាគតំ ជាតិអាទិ សព្ពម្បិ តស្ស តស្ស ទុក្ខស្ស វត្ថុភាវតោ បរិយាយទុក្ខំ. ទុក្ខទុក្ខំ បន និប្បរិយាយទុក្ខន្តិ វុច្ចតិ.

តត្រាយំ ¶ ជាតិ យំ តំ ពាលបណ្ឌិតសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.២៤៦ អាទយោ) ភគវតាបិ ឧបមាវសេន បកាសិតំ អាបាយិកំ ទុក្ខំ, យញ្ច សុគតិយម្បិ មនុស្សលោកេ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស វត្ថុភាវតោ ទុក្ខា.

៥៤០. តត្រិទំ គព្ភោក្កន្តិមូលកាទិភេទំ ទុក្ខំ – អយំ ហិ សត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តមានោ ន ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរីកាទីសុ និព្ពត្តតិ, អថ ខោ ហេដ្ឋា អាមាសយស្ស ឧបរិ បក្កាសយស្ស ឧទរបដលបិដ្ឋិកណ្ដកានំ វេមជ្ឈេ បរមសម្ពាធេ តិព្ពន្ធការេនានាកុណបគន្ធបរិភាវិតបរមទុគ្គន្ធបវនវិចរិតេ អធិមត្តជេគុច្ឆេ កុច្ឆិបទេសេ បូតិមច្ឆបូតិកុម្មាសចន្ទនិកាទីសុ កិមិ វិយ និព្ពត្តតិ. សោ តត្ថ និព្ពត្តោ ទស មាសេ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន ឧស្មនា បុដបាកំ វិយ បច្ចមានោ បិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ សេទិយមានោ សមិញ្ជនបសារណាទិរហិតោ អធិមត្តំ ទុក្ខមនុភោតីតិ, ឥទំ តាវ គព្ភោក្កន្តិមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ ¶ បន សោ មាតុ សហសា ឧបក្ខលនគមននិសីទនវុដ្ឋានបរិវត្តនាទីសុ សុរាធុត្តហត្ថគតោ ឯឡកោ វិយ អហិតុណ្ឌិកហត្ថគតោ សប្បបោតកោ វិយ ច អាកឌ្ឍនបរិកឌ្ឍនឱធូនននិទ្ធូននាទិនា ឧបក្កមេន អធិមត្តំ ទុក្ខមនុភវតិ, យញ្ច មាតុ សីតូទកបានកាលេ សីតនរកុបបន្នោ វិយ, ឧណ្ហយាគុភត្តាទិអជ្ឈោហរណកាលេ អង្គារវុដ្ឋិសម្បរិកិណ្ណោ វិយ, លោណម្ពិលាទិអជ្ឈោហរណកាលេ ខារាបដិច្ឆកាទិកម្មការណបត្តោ វិយ តិព្ពំ ទុក្ខមនុភោតិ, ឥទំ គព្ភបរិហរណមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បនស្ស មូឡ្ហគព្ភាយ មាតុយា មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាទីហិបិ អទស្សនារហេ ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានេ ឆេទនផាលនាទីហិ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ គព្ភវិបត្តិមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ វិជាយមានាយ មាតុយា កម្មជេហិ វាតេហិ បរិវត្តេត្វា នរកបបាតំ វិយ អតិភយានកំ យោនិមគ្គំ បដិបាតិយមានស្ស បរមសម្ពាធេន យោនិមុខេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន វិយ និក្កឌ្ឍិយមានស្ស មហានាគស្ស នរកសត្តស្ស វិយ ច សង្ឃាតបព្ពតេហិ វិចុណ្ណិយមានស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ វិជាយនមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ បន ជាតស្ស តរុណវណសទិសសុខុមាលសរីរស្ស ហត្ថគហណនហាបនធោវនចោឡបរិមជ្ជនាទិកាលេ ¶ សូចិមុខខុរធារាហិ វិជ្ឈនផាលនសទិសំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ មាតុកុច្ឆិតោ ពហិនិក្ខមនមូលកំ ទុក្ខំ.

យំ តតោ បរំ បវត្តិយំ អត្តនាវ អត្តានំ វធេន្តស្ស អចេលកវតាទិវសេន អាតាបនបរិតាបនានុយោគមនុយុត្តស្ស, កោធវសេន អភុញ្ជន្តស្ស, ឧព្ពន្ធន្តស្ស ច ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ អត្តូបក្កមមូលកំ ទុក្ខំ. យំ បន បរតោ វធពន្ធនាទីនិ អនុភវន្តស្ស ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ បរូបក្កមមូលកំ ទុក្ខន្តិ.

ឥតិ ឥមស្ស សព្ពស្សាបិ ទុក្ខស្ស អយំ ជាតិ វត្ថុមេវ ហោតិ.

៥៤១. តេនេតំ វុច្ចតិ –

ជាយេថ នោ ចេ នរកេសុ សត្តោ,

តត្តគ្គិទាហាទិកមប្បសយ្ហំ;

លភេថ ទុក្ខំ នុ កុហិំ បតិដ្ឋំ,

ឥច្ចាហ ទុក្ខាតិ មុនីធ ជាតិំ.

ទុក្ខំ ¶ តិរច្ឆេសុ កសាបតោទ-

ទណ្ឌាភិឃាតាទិភវំ អនេកំ;

យំ តំ កថំ តត្ថ ភវេយ្យ ជាតិំ,

វិនា តហិំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា.

បេតេសុ ទុក្ខំ បន ខុប្បិបាសា-

វាតាតបាទិប្បភវំ វិចិត្តំ;

យស្មា អជាតស្ស ន តត្ថ អត្ថិ,

តស្មាបិ ទុក្ខំ មុនិ ជាតិមាហ.

តិព្ពន្ធការេ ¶ ច អសយ្ហសីតេ,

លោកន្តរេ យំ អសុរេសុ ទុក្ខំ;

ន តំ ភវេ តត្ថ ន ចស្ស ជាតិ,

យតោ អយំ ជាតិ តតោបិ ទុក្ខា.

យញ្ចាបិ គូថនរកេ វិយ មាតុគព្ភេ,

សត្តោ វសំ ចិរមតោ ពហិ និក្ខមញ្ច;

បប្បោតិ ទុក្ខមតិឃោរមិទម្បិ នត្ថិ,

ជាតិំ វិនា ឥតិបិ ជាតិ អយញ្ហិ ទុក្ខា.

កិំ ភាសិតេន ពហុនា ននុ យំ កុហិញ្ចិ,

អត្ថីធ កិញ្ចិទបិ ទុក្ខមិទំ កទាចិ;

នេវត្ថិ ជាតិវិរហេន យតោ មហេសិ,

ទុក្ខាតិ សព្ពបឋមំ ឥមមាហ ជាតិន្តិ.

អយំ តាវ ជាតិយំ វិនិច្ឆយោ.

ជរានិទ្ទេសោ

៥៤២. ជរាបិ ទុក្ខាតិ ឯត្ថ ទុវិធា ជរា សង្ខតលក្ខណញ្ច, ខណ្ឌិច្ចាទិសម្មតោ សន្តតិយំ ឯកភវបរិយាបន្នខន្ធបុរាណភាវោ ច, សា ឥធ អធិប្បេតា. សា បនេសា ជរា ខន្ធបរិបាកលក្ខណា, មរណូបនយនរសា, យោព្ពនវិនាសបច្ចុបដ្ឋានា. ទុក្ខា សង្ខារទុក្ខភាវតោ ចេវ ទុក្ខវត្ថុតោ ច ¶ . យំ ហិ អង្គបច្ចង្គសិថិលីភាវឥន្ទ្រិយវិការវិរូបតាយោព្ពនវិនាសពលូបឃាតសតិមតិវិប្បវាសបរបរិភវាទិអនេកបច្ចយំ កាយិកចេតសិកទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ជរា តស្ស វត្ថុ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘អង្គានំ សិថិលីភាវា, ឥន្ទ្រិយានំ វិការតោ;

យោព្ពនស្ស វិនាសេន, ពលស្ស ឧបឃាតតោ.

‘‘វិប្បវាសា ¶ សតាទីនំ, បុត្តទារេហិ អត្តនោ;

អបសាទនីយតោ ចេវ, ភិយ្យោ ពាលត្តបត្តិយា.

‘‘បប្បោតិ ទុក្ខំ យំ មច្ចោ, កាយិកំ មានសំ តថា;

សព្ពមេតំ ជរាហេតុ, យស្មា តស្មា ជរា ទុខា’’តិ.

អយំ ជរាយំ វិនិច្ឆយោ.

មរណនិទ្ទេសោ

៥៤៣. មរណម្បិ ទុក្ខន្តិ ឯត្ថាបិ ទុវិធំ មរណំ សង្ខតលក្ខណញ្ច, យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ជរាមរណំ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិត’’ន្តិ (ធាតុ. ៧១). ឯកភវបរិយាបន្នជីវិតិន្ទ្រិយប្បពន្ធវិច្ឆេទោ ច, យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និច្ចំ មរណតោ ភយ’’ន្តិ (សុ. និ. ៥៨១). តំ ឥធ អធិប្បេតំ. ជាតិបច្ចយា មរណំ ឧបក្កមមរណំ សរសមរណំ អាយុក្ខយមរណំ បុញ្ញក្ខយមរណន្តិបិ តស្សេវ នាមំ. តយិទំ ចុតិលក្ខណំ, វិយោគរសំ, គតិវិប្បវាសបច្ចុបដ្ឋានំ. ទុក្ខស្ស បន វត្ថុភាវតោ ទុក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បាបស្ស បាបកម្មាទិ-និមិត្តមនុបស្សតោ;

ភទ្ទស្សាបសហន្តស្ស, វិយោគំ បិយវត្ថុកំ;

មីយមានស្ស យំ ទុក្ខំ, មានសំ អវិសេសតោ.

សព្ពេសញ្ចាបិ យំ សន្ធិ-ពន្ធនច្ឆេទនាទិកំ;

វិតុជ្ជមានមម្មានំ, ហោតិ ទុក្ខំ សរីរជំ.

អសយ្ហមប្បតិការំ, ទុក្ខស្សេតស្សិទំ យតោ;

មរណំ វត្ថុ តេនេតំ, ទុក្ខមិច្ចេវ ភាសិត’’ន្តិ.

អយំ មរណេ វិនិច្ឆយោ.

សោកាទិនិទ្ទេសា

៥៤៤. សោកាទីសុ ¶ ¶ សោកោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស ចិត្តសន្តាបោ. សោ កិញ្ចាបិ អត្ថតោ ទោមនស្សមេវ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណោ, ចេតសោ បរិជ្ឈាបនរសោ, អនុសោចនបច្ចុបដ្ឋានោ. ទុក្ខោ បន ទុក្ខទុក្ខតោ ទុក្ខវត្ថុតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘សត្តានំ ហទយំ សោកោ, វិសសល្លំវ តុជ្ជតិ;

អគ្គិតត្តោវ នារាចោ, ភុសំវ ទហតេ បុន.

‘‘សមាវហតិ ច ព្យាធិ-ជរាមរណភេទនំ;

ទុក្ខម្បិ វិវិធំ យស្មា, តស្មា ទុក្ខោតិ វុច្ចតី’’តិ.

អយំ សោកេ វិនិច្ឆយោ.

បរិទេវោ

៥៤៥. បរិទេវោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស វចីបលាបោ. សោ លាលប្បនលក្ខណោ, គុណទោសកិត្តនរសោ, សម្ភមបច្ចុបដ្ឋានោ. ទុក្ខោ បន សង្ខារទុក្ខភាវតោ ទុក្ខវត្ថុតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘យំ សោកសល្លវិហតោ បរិទេវមានោ,

កណ្ឋោដ្ឋតាលុតលសោសជមប្បសយ្ហំ;

ភិយ្យោធិមត្តមធិគច្ឆតិយេវ ទុក្ខំ,

ទុក្ខោតិ តេន ភគវា បរិទេវមាហា’’តិ.

អយំ បរិទេវេ វិនិច្ឆយោ.

ទុក្ខំ

៥៤៦. ទុក្ខំ ¶ នាម កាយិកំ ទុក្ខំ, តំ កាយបីឡនលក្ខណំ, ទុប្បញ្ញានំ ទោមនស្សករណរសំ, កាយិកាពាធបច្ចុបដ្ឋានំ. ទុក្ខំ បន ទុក្ខទុក្ខតោ មានសទុក្ខាវហនតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បីឡេតិ កាយិកមិទំ, ទុក្ខញ្ច មានសំ ភិយ្យោ;

ជនយតិ យស្មា តស្មា, ទុក្ខន្តិ វិសេសតោ វុត្ត’’ន្តិ.

អយំ ទុក្ខេ វិនិច្ឆយោ.

ទោមនស្សំ

៥៤៧. ទោមនស្សំ ¶ នាម មានសំ ទុក្ខំ. តំ ចិត្តបីឡនលក្ខណំ, មនោវិឃាតរសំ, មានសព្យាធិបច្ចុបដ្ឋានំ. ទុក្ខំ បន ទុក្ខទុក្ខតោ កាយិកទុក្ខាវហនតោ ច. ចេតោទុក្ខសមប្បិតា ហិ កេសេ បកិរិយ កន្ទន្តិ, ឧរានិ បដិបិសន្តិ, អាវដ្ដន្តិ, វិវដ្ដន្តិ, ឧទ្ធំបាទំ បបតន្តិ, សត្ថំ អាហរន្តិ, វិសំ ខាទន្តិ, រជ្ជុយា ឧព្ពន្ធន្តិ, អគ្គិំ បវិសន្តីតិ តំ នានប្បការកំ ទុក្ខមនុភវន្តិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘បីឡេតិ យតោ ចិត្តំ, កាយស្ស ច បីឡនំ សមាវហតិ;

ទុក្ខន្តិ ទោមនស្សំ, វិទោមនស្សា តតោ អាហូ’’តិ.

អយំ ទោមនស្សេ វិនិច្ឆយោ.

ឧបាយាសោ

៥៤៨. ឧបាយាសោ នាម ញាតិព្យសនាទីហិ ផុដ្ឋស្ស អធិមត្តចេតោទុក្ខប្បភាវិតោ ទោសោយេវ. សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នោ ឯកោ ធម្មោតិ ឯកេ. សោ ចិត្តបរិទហនលក្ខណោ, និត្ថុននរសោ ¶ , វិសាទបច្ចុបដ្ឋានោ. ទុក្ខោ បន សង្ខារទុក្ខភាវតោ ចិត្តបរិទហនតោ កាយវិសាទនតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ចិត្តស្ស ច បរិទហនា, កាយស្ស វិសាទនា ច អធិមត្តំ;

យំ ទុក្ខមុបាយាសោ, ជនេតិ ទុក្ខោ តតោ វុត្តោ’’តិ.

អយំ ឧបាយាសេ វិនិច្ឆយោ.

ឯត្ថ ច មន្ទគ្គិនា អន្តោភាជនេ បាកោ វិយ សោកោ. តិក្ខគ្គិនា បច្ចមានស្ស ភាជនតោ ពហិនិក្ខមនំ វិយ បរិទេវោ. ពហិនិក្ខន្តាវសេសស្ស និក្ខមិតុំ អប្បហោន្តស្ស អន្តោភាជនេយេវ យាវ បរិក្ខយា បាកោ វិយ ឧបាយាសោ ទដ្ឋព្ពោ.

អប្បិយសម្បយោគោ

៥៤៩. អប្បិយសម្បយោគោ នាម អមនាបេហិ សត្តសង្ខារេហិ សមោធានំ. សោ អនិដ្ឋសមោធានលក្ខណោ, ចិត្តវិឃាតករណរសោ, អនត្ថភាវបច្ចុបដ្ឋានោ. ទុក្ខោ បន ទុក្ខវត្ថុតោ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ទិស្វាវ ¶ អប្បិយេ ទុក្ខំ, បឋមំ ហោតិ ចេតសិ;

តទុបក្កមសម្ភូត-មថកាយេ យតោ ឥធ.

‘‘តតោ ទុក្ខទ្វយស្សាបិ, វត្ថុតោ សោ មហេសិនា;

ទុក្ខោ វុត្តោតិ វិញ្ញេយ្យោ, អប្បិយេហិ សមាគមោ’’តិ.

អយំ អប្បិយសម្បយោគេ វិនិច្ឆយោ.

បិយវិប្បយោគោ

៥៥០. បិយវិប្បយោគោ នាម មនាបេហិ សត្តសង្ខារេហិ វិនាភាវោ. សោ ឥដ្ឋវត្ថុវិយោគលក្ខណោ ¶ , សោកុប្បាទនរសោ, ព្យសនបច្ចុបដ្ឋានោ. ទុក្ខោ បន សោកទុក្ខស្ស វត្ថុតោ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ញាតិធនាទិវិយោគា,

សោកសរសមប្បិតា វិតុជ្ជន្តិ;

ពាលា យតោ តតោ យំ,

ទុក្ខោតិ មតោ បិយវិប្បយោគោ’’តិ.

អយំ បិយវិប្បយោគេ វិនិច្ឆយោ.

ឥច្ឆិតាលាភោ

៥៥១. យម្បិច្ឆំ ន លភតីតិ ឯត្ថ ‘‘អហោ វត មយំ ន ជាតិធម្មា អស្សាមា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៩៨; វិភ. ២០១) អលព្ភនេយ្យវត្ថូសុ ឥច្ឆាវ យម្បិច្ឆំ ន លភតិ, តម្បិ ទុក្ខន្តិ វុត្តា. សា អលព្ភនេយ្យវត្ថុឥច្ឆនលក្ខណា, តប្បរិយេសនរសា, តេសំ អប្បត្តិបច្ចុបដ្ឋានា. ទុក្ខា បន ទុក្ខវត្ថុតោ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘តំ តំ បត្ថយមានានំ, តស្ស តស្ស អលាភតោ;

យំ វិឃាតមយំ ទុក្ខំ, សត្តានំ ឥធ ជាយតិ.

‘‘អលព្ភនេយ្យវត្ថូនំ, បត្ថនា តស្ស ការណំ;

យស្មា តស្មា ជិនោ ទុក្ខំ, ឥច្ឆិតាលាភមព្រវី’’តិ.

អយំ ឥច្ឆិតាលាភេ វិនិច្ឆយោ.

បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា

៥៥២. សំខិត្តេន ¶ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខាតិ ឯត្ថ បន –

ជាតិប្បភុតិកំ ¶ ទុក្ខំ, យំ វុត្តមិធ តាទិនា;

អវុត្តំ យញ្ច តំ សព្ពំ, វិនា ឯតេ ន វិជ្ជតិ.

យស្មា តស្មា ឧបាទាន-ក្ខន្ធា សង្ខេបតោ ឥមេ;

ទុក្ខាតិ វុត្តា ទុក្ខន្ត-ទេសកេន មហេសិនា.

តថា ហិ ឥន្ធនមិវ បាវកោ, លក្ខមិវ បហរណានិ, គោរូបំ វិយ ឌំសមកសាទយោ, ខេត្តមិវ លាយកា, គាមំ វិយ គាមឃាតកា ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកមេវ ជាតិអាទយោ នានប្បការេហិ វិពាធេន្តា តិណលតាទីនិ វិយ ភូមិយំ, បុប្ផផលបល្លវានិ វិយ រុក្ខេសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុយេវ និព្ពត្តន្តិ. ឧបាទានក្ខន្ធានញ្ច អាទិទុក្ខំ ជាតិ, មជ្ឈេទុក្ខំ ជរា, បរិយោសានទុក្ខំ មរណំ, មារណន្តិកទុក្ខាភិឃាតេន បរិឌយ្ហនទុក្ខំ សោកោ, តទសហនតោ លាលប្បនទុក្ខំ បរិទេវោ, តតោ ធាតុក្ខោភសង្ខាតអនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពសមាយោគតោ កាយស្ស អាពាធនទុក្ខំ ទុក្ខំ, តេន ពាធិយមានានំ បុថុជ្ជនានំ តត្ថ បដិឃុប្បត្តិតោ ចេតោពាធនទុក្ខំ ទោមនស្សំ, សោកាទិវុទ្ធិយា ជនិតវិសាទានំ អនុត្ថុននទុក្ខំ ឧបាយាសោ, មនោរថវិឃាតប្បត្តានំ ឥច្ឆាវិឃាតទុក្ខំ ឥច្ឆិតាលាភោតិ ឯវំ នានប្បការតោ ឧបបរិក្ខិយមានា ឧបាទានក្ខន្ធាវ ទុក្ខាតិ. យទេតំ ឯកមេកំ ទស្សេត្វា វុច្ចមានំ អនេកេហិបិ កប្បេហិ ន សក្កា អសេសតោ វត្តុំ, តស្មា តំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ ឯកជលពិន្ទុម្ហិ សកលសមុទ្ទជលរសំ វិយ យេសុ កេសុចិ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សំខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា’’តិ ភគវា អវោចាតិ. អយំ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ វិនិច្ឆយោ.

អយំ តាវ ទុក្ខនិទ្ទេសេ នយោ.

សមុទយនិទ្ទេសកថា

៥៥៣. សមុទយនិទ្ទេសេ បន យាយំ តណ្ហាតិ យា អយំ តណ្ហា. បោនោព្ភវិកាតិ បុនព្ភវករណំ បុនោព្ភវោ, បុនោព្ភវោ សីលមេតិស្សាតិ ¶ បោនោព្ភវិកា. នន្ទីរាគេន សហគតាតិ នន្ទីរាគសហគតា, នន្ទីរាគេន សទ្ធិំ អត្ថតោ ឯកត្តមេវ គតាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្រ តត្រាភិនន្ទិនីតិ យត្រ យត្រ អត្តភាវោ និព្ពត្តតិ, តត្រ តត្រាភិនន្ទិនី. សេយ្យថិទន្តិ និបាតោ ¶ , តស្ស សា កតមាតិ ចេតិ អត្ថោ. កាមតណ្ហា ភវតណ្ហា វិភវតណ្ហាតិ ឥមា បដិច្ចសមុប្បាទនិទ្ទេសេ អាវិភវិស្សន្តិ. ឥធ បនាយំ តិវិធាបិ ទុក្ខសច្ចស្ស និព្ពត្តកដ្ឋេន ឯកត្តំ ឧបនេត្វា ទុក្ខសមុទយំ អរិយសច្ចន្តិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

អយំ សមុទយនិទ្ទេសេ នយោ.

និរោធនិទ្ទេសកថា

៥៥៤. ទុក្ខនិរោធនិទ្ទេសេ យោ តស្សាយេវ តណ្ហាយាតិអាទិនា នយេន សមុទយនិរោធោ វុត្តោ, សោ កស្មាតិ ចេ? សមុទយនិរោធេន ទុក្ខនិរោធោ. សមុទយនិរោធេន ហិ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ, ន អញ្ញថា. តេនាហ –

‘‘យថាបិ មូលេ អនុបទ្ទវេ ទឡ្ហេ,

ឆិន្នោបិ រុក្ខោ បុនទេវ រូហតិ;

ឯវម្បិ តណ្ហានុសយេ អនូហតេ,

និព្ពត្តតី ទុក្ខមិទំ បុនប្បុន’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៣៨);

ឥតិ យស្មា សមុទយនិរោធេនេវ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ, តស្មា ភគវា ទុក្ខនិរោធំ ទេសេន្តោ សមុទយនិរោធេនេវ ទេសេសិ. សីហសមានវុត្តិនោ ហិ តថាគតា. តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទេសេន្តា ហេតុម្ហិ បដិបជ្ជន្តិ, ន ផលេ. សុវានវុត្តិនោ បន តិត្ថិយា. តេ ទុក្ខំ និរោធេន្តា ទុក្ខនិរោធញ្ច ទេសេន្តា អត្តកិលមថានុយោគទេសនាទីហិ ផលេ បដិបជ្ជន្តិ, ន ហេតុម្ហីតិ. ឯវំ តាវ ទុក្ខនិរោធស្ស សមុទយនិរោធវសេន ទេសនាយ បយោជនំ វេទិតព្ពំ.

៥៥៥. អយំ បនត្ថោ – តស្សាយេវ តណ្ហាយាតិ តស្សា ‘‘បោនោព្ភវិកា’’តិ វត្វា កាមតណ្ហាទិវសេន វិភត្តតណ្ហាយ. វិរាគោ វុច្ចតិ មគ្គោ. ‘‘វិរាគា វិមុច្ចតី’’តិ (ម. និ. ១.២៤៥; សំ. និ. ៣.១៤) ហិ វុត្តំ. វិរាគេន និរោធោ វិរាគនិរោធោ. អនុសយសមុគ្ឃាតតោ អសេសោ វិរាគនិរោធោ អសេសវិរាគនិរោធោ. អថ វា វិរាគោតិ បហានំ វុច្ចតិ, តស្មា អសេសោ ¶ វិរាគោ អសេសោ និរោធោតិ ឯវម្បេត្ថ យោជនា ទដ្ឋព្ពា. អត្ថតោ បន សព្ពានេវ ¶ ឯតានិ និព្ពានស្ស វេវចនានិ. បរមត្ថតោ ហិ ទុក្ខនិរោធោ អរិយសច្ចន្តិ និព្ពានំ វុច្ចតិ. យស្មា បន តំ អាគម្ម តណ្ហា វិរជ្ជតិ ចេវ និរុជ្ឈតិ ច, តស្មា វិរាគោតិ ច និរោធោតិ ច វុច្ចតិ. យស្មា ច តទេវ អាគម្ម តស្សា ចាគាទយោ ហោន្តិ, កាមគុណាលយេសុ ចេត្ថ ឯកោបិ អាលយោ នត្ថិ, តស្មា ‘‘ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោ’’តិ វុច្ចតិ.

៥៥៦. តយិទំ សន្តិលក្ខណំ, អច្ចុតិរសំ, អស្សាសករណរសំ វា, អនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានំ, និប្បបញ្ចបច្ចុបដ្ឋានំ វា.

និព្ពានកថា

៥៥៧. នត្ថេវ និព្ពានំ, សសវិសាណំ វិយ អនុបលព្ភនីយតោតិ ចេ? ន, ឧបាយេន ឧបលព្ភនីយតោ. ឧបលព្ភតិ ហិ តំ តទនុរូបបដិបត្តិសង្ខាតេន ឧបាយេន, ចេតោបរិយញាណេន បរេសំ លោកុត្តរចិត្តំ វិយ, តស្មា ‘‘អនុបលព្ភនីយតោ នត្ថី’’តិ ន វត្តព្ពំ. ន ហិ ‘‘យំ ពាលបុថុជ្ជនា ន ឧបលភន្តិ, តំ នត្ថី’’តិ វត្តព្ពំ.

៥៥៨. អបិច និព្ពានំ នត្ថីតិ ន វត្តព្ពំ, កស្មា? បដិបត្តិយា វញ្ឈភាវាបជ្ជនតោ. អសតិ ហិ និព្ពានេ សម្មាទិដ្ឋិបុរេជវាយ សីលាទិខន្ធត្តយសង្គហាយ សម្មាបដិបត្តិយា វញ្ឈភាវោ អាបជ្ជតិ. ន ចាយំ វញ្ឈា, និព្ពានបាបនតោតិ. ន បដិបត្តិយា វញ្ឈភាវាបត្តិ, អភាវបាបកត្តាតិ ចេ. ន, អតីតានាគតាភាវេបិ និព្ពានបត្តិយា អភាវតោ. វត្តមានានម្បិ អភាវោ និព្ពានន្តិ ចេ. ន, តេសំ អភាវាសម្ភវតោ, អភាវេ ច អវត្តមានភាវាបជ្ជនតោ, វត្តមានក្ខន្ធនិស្សិតមគ្គក្ខណេ ច សោបាទិសេសនិព្ពានធាតុប្បត្តិយា អភាវទោសតោ. តទា កិលេសានំ អវត្តមានត្តា ន ទោសោតិ ចេ. ន, អរិយមគ្គស្ស និរត្ថកភាវាបជ្ជនតោ. ឯវញ្ហិ សតិ អរិយមគ្គក្ខណតោ បុព្ពេបិ កិលេសា ន សន្តីតិ អរិយមគ្គស្ស និរត្ថកភាវោ អាបជ្ជតិ. តស្មា អការណមេតំ.

៥៥៩. ‘‘យោ ខោ, អាវុសោ, រាគក្ខយោ’’តិអាទិវចនតោ (សំ. និ. ៤.៣១៥) ‘‘ខយោ និព្ពាន’’ន្តិ ចេ. ន, អរហត្តស្សាបិ ខយមត្តាបជ្ជនតោ. តម្បិ ហិ ¶ ‘‘យោ ខោ, អាវុសោ ¶ , រាគក្ខយោ’’តិអាទិនា (ស. និ. ៤.៣១៥) នយេន និទ្ទិដ្ឋំ. កិញ្ច ភិយ្យោ និព្ពានស្ស ឥត្តរកាលាទិប្បត្តិទោសតោ. ឯវញ្ហិ សតិ និព្ពានំ ឥត្តរកាលំ, សង្ខតលក្ខណំ, សម្មាវាយាមនិរបេក្ខាធិគមនីយភាវញ្ច អាបជ្ជតិ. សង្ខតលក្ខណត្តាយេវ ច សង្ខតបរិយាបន្នំ, សង្ខតបរិយាបន្នត្តា រាគាទីហិ អគ្គីហិ អាទិត្តំ, អាទិត្តត្តា ទុក្ខញ្ចាតិបិ អាបជ្ជតិ. យស្មា ខយា បដ្ឋាយ ន ភិយ្យោ បវត្តិ នាម ហោតិ, តស្ស និព្ពានភាវតោ ន ទោសោតិ ចេ. ន, តាទិសស្ស ខយស្ស អភាវតោ. ភាវេបិ ចស្ស វុត្តប្បការទោសានតិវត្តនតោ, អរិយមគ្គស្ស ច និព្ពានភាវាបជ្ជនតោ. អរិយមគ្គោ ហិ ទោសេ ខីណេតិ, តស្មា ខយោតិ វុច្ចតិ. តតោ ច បដ្ឋាយ ន ភិយ្យោ ទោសានំ បវត្តីតិ.

អនុប្បត្តិនិរោធសង្ខាតស្ស បន ខយស្ស បរិយាយេន ឧបនិស្សយត្តា, យស្ស ឧបនិស្សយោ ហោតិ តទុបចារេន ‘‘ខយោ’’តិ វុត្តំ. សរូបេនេវ កស្មា ន វុត្តន្តិ ចេ. អតិសុខុមត្តា. អតិសុខុមតា ចស្ស ភគវតោ អប្បោសុក្កភាវាវហនតោ, អរិយេន ចក្ខុនា បស្សិតព្ពតោ ច សិទ្ធាតិ.

៥៦០. តយិទំ មគ្គសមង្គិនា បត្តព្ពតោ អសាធារណំ, បុរិមកោដិយា អភាវតោ អប្បភវំ. មគ្គភាវេ ភាវតោ ន អប្បភវន្តិ ចេ. ន, មគ្គេន អនុប្បាទនីយតោ. បត្តព្ពមេវ ហេតំ មគ្គេន, ន ឧប្បាទេតព្ពំ. តស្មា អប្បភវមេវ. អប្បភវត្តា អជរាមរណំ. បភវជរាមរណានំ អភាវតោ និច្ចំ.

និព្ពានស្សេវ អណុអាទីនម្បិ និច្ចភាវាបត្តីតិ ចេ. ន, ហេតុនោ អភាវា. និព្ពានស្ស និច្ចត្តា តេ និច្ចាតិ ចេ. ន, ហេតុលក្ខណស្ស អនុបបត្តិតោ. និច្ចា ឧប្បាទាទីនំ អភាវតោ និព្ពានំ វិយាតិ ចេ. ន, អណុអាទីនំ អសិទ្ធត្តា.

៥៦១. យថាវុត្តយុត្តិសព្ភាវតោ បន ឥទមេវ និច្ចំ, រូបសភាវាតិក្កមតោ អរូបំ. ពុទ្ធាទីនំ និដ្ឋាយ វិសេសាភាវតោ ឯកាវ និដ្ឋា. យេន ភាវនាយ បត្តំ, តស្ស កិលេសវូបសមំ, ឧបាទិសេសញ្ច ឧបាទាយ បញ្ញាបនីយត្តា សហ ឧបាទិសេសេន បញ្ញាបិយតីតិ សឧបាទិសេសំ. យោ ចស្ស សមុទយប្បហានេន ឧបហតាយតិកម្មផលស្ស ចរិមចិត្តតោ ច ឧទ្ធំ បវត្តិខន្ធានំ អនុប្បាទនតោ, ឧប្បន្នានញ្ច អន្តរធានតោ ឧបាទិសេសាភាវោ ¶ , តំ ឧបាទាយ បញ្ញាបនីយតោ នត្ថិ ឯត្ថ ឧបាទិសេសោតិ អនុបាទិសេសំ.

អសិថិលបរក្កមសិទ្ធេន ¶ ញាណវិសេសេន អធិគមនីយតោ, សព្ពញ្ញុវចនតោ ច បរមត្ថេន សភាវតោ និព្ពានំ នាវិជ្ជមានំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អជាតំ អភូតំ អកតំ អសង្ខត’’ន្តិ.

ឥទំ ទុក្ខនិរោធនិទ្ទេសេ វិនិច្ឆយកថាមុខំ.

មគ្គនិទ្ទេសកថា

៥៦២. ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទានិទ្ទេសេ វុត្តា បន អដ្ឋ ធម្មា កាមំ ខន្ធនិទ្ទេសេបិ អត្ថតោ បកាសិតាយេវ, ឥធ បន នេសំ ឯកក្ខណេ បវត្តមានានំ វិសេសាវពោធនត្ថំ វទាម. សង្ខេបតោ ហិ ចតុសច្ចបដិវេធាយ បដិបន្នស្ស យោគិនោ និព្ពានារម្មណំ អវិជ្ជានុសយសមុគ្ឃាតកំ បញ្ញាចក្ខុ សម្មាទិដ្ឋិ. សា សម្មា ទស្សនលក្ខណា, ធាតុប្បកាសនរសា, អវិជ្ជន្ធការវិទ្ធំសនបច្ចុបដ្ឋានា. តថា សម្បន្នទិដ្ឋិនោ តំសម្បយុត្តំ មិច្ឆាសង្កប្បនិឃាតកំ ចេតសោ និព្ពានបទាភិនិរោបនំ សម្មាសង្កប្បោ. សោ សម្មា ចិត្តាភិនិរោបនលក្ខណោ, អប្បនារសោ, មិច្ឆាសង្កប្បប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោ.

តថា បស្សតោ វិតក្កយតោ ច តំសម្បយុត្តាវ វចីទុច្ចរិតសមុគ្ឃាតិកា មិច្ឆាវាចាយ វិរតិ សម្មាវាចា នាម. សា បរិគ្គហលក្ខណា, វិរមណរសា, មិច្ឆាវាចាប្បហានបច្ចុបដ្ឋានា. តថា វិរមតោ តំសម្បយុត្តាវ មិច្ឆាកម្មន្តសមុច្ឆេទិកា បាណាតិបាតាទិវិរតិ សម្មាកម្មន្តោ នាម. សោ សមុដ្ឋាបនលក្ខណោ, វិរមណរសោ, មិច្ឆាកម្មន្តប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោ. យា បនស្ស តេសំ សម្មាវាចាកម្មន្តានំ វិសុទ្ធិភូតា តំសម្បយុត្តាវ កុហនាទិឧបច្ឆេទិកា មិច្ឆាជីវវិរតិ, សោ សម្មាអាជីវោ នាម. សោ វោទានលក្ខណោ, ញាយាជីវបវត្តិរសោ, មិច្ឆាជីវប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោ.

អថស្ស យោ តស្សា សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវសង្ខាតាយ សីលភូមិយំ បតិដ្ឋិតស្ស តទនុរូបោ តំសម្បយុត្តោវ កោសជ្ជសមុច្ឆេទកោ វីរិយារម្ភោ, ឯស សម្មាវាយាមោ នាម. សោ បគ្គហលក្ខណោ, អនុប្បន្នអកុសលានុប្បាទនាទិរសោ, មិច្ឆាវាយាមប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោ. តស្សេវំ វាយមតោ តំសម្បយុត្តោវ មិច្ឆាសតិវិនិទ្ធុននោ ចេតសោ អសម្មោសោ ¶ សម្មាសតិ នាម. សា ឧបដ្ឋានលក្ខណា, អសម្មុស្សនរសា, មិច្ឆាសតិប្បហានបច្ចុបដ្ឋានា. ឯវំ អនុត្តរាយ សតិយា សំរក្ខិយមានចិត្តស្ស ¶ តំសម្បយុត្តាវ មិច្ឆាសមាធិវិទ្ធំសិកា ចិត្តេកគ្គតា សម្មាសមាធិ នាម. សោ អវិក្ខេបលក្ខណោ, សមាធានរសោ, មិច្ឆាសមាធិប្បហានបច្ចុបដ្ឋានោតិ. អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទានិទ្ទេសេ នយោ. ឯវមេត្ថ ជាតិអាទីនំ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៦៣. ញាណកិច្ចតោតិ សច្ចញាណស្ស កិច្ចតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. ទុវិធំ ហិ សច្ចញាណំ – អនុពោធញាណំ បដិវេធញាណញ្ច. តត្ថ អនុពោធញាណំ លោកិយំ អនុស្សវាទិវសេន និរោធេ មគ្គេ ច បវត្តតិ. បដិវេធញាណំ លោកុត្តរំ និរោធមារម្មណំ កត្វា កិច្ចតោ ចត្តារិ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈតិ. យថាហ – ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ទុក្ខំ បស្សតិ, ទុក្ខសមុទយម្បិ សោ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធម្បិ បស្សតិ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិំ បដិបទម្បិ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១០០) សព្ពំ វត្តព្ពំ. តំ បនស្ស កិច្ចំ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិយំ អាវិភវិស្សតិ.

យំ បនេតំ លោកិយំ, តត្ថ ទុក្ខញាណំ បរិយុដ្ឋានាភិភវវសេន បវត្តមានំ សក្កាយទិដ្ឋិំ និវត្តេតិ. សមុទយញាណំ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ. និរោធញាណំ សស្សតទិដ្ឋិំ. មគ្គញាណំ អកិរិយទិដ្ឋិំ. ទុក្ខញាណំ វា ធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតេសុ ខន្ធេសុ ធុវសុភសុខត្តភាវសញ្ញាសង្ខាតំ ផលេ វិប្បដិបត្តិំ. សមុទយញាណំ ឥស្សរបធានកាលសភាវាទីហិ លោកោ បវត្តតីតិ អការណេ ការណាភិមានប្បវត្តំ ហេតុម្ហិ វិប្បដិបត្តិំ. និរោធញាណំ អរូបលោកលោកថូបិកាទីសុ អបវគ្គគាហភូតំ និរោធេ វិប្បដិបត្តិំ. មគ្គញាណំ កាមសុខល្លិកអត្តកិលមថានុយោគប្បភេទេ អវិសុទ្ធិមគ្គេ វិសុទ្ធិមគ្គគាហវសេន បវត្តំ ឧបាយេ វិប្បដិបត្តិំ និវត្តេតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘លោកេ លោកប្បភវេ, លោកត្ថគមេ សិវេ ច តទុបាយេ;

សម្មុយ្ហតិ តាវ នរោ, ន វិជានាតិ យាវ សច្ចានី’’តិ.

ឯវមេត្ថ ញាណកិច្ចតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៦៤. អន្តោគធានំ បភេទាតិ ទុក្ខសច្ចស្មិំ ហិ ឋបេត្វា តណ្ហញ្ចេវ អនាសវធម្មេ ច សេសា សព្ពធម្មា អន្តោគធា. សមុទយសច្ចេ ឆត្តិំស តណ្ហាវិចរិតានិ. និរោធសច្ចំ អសម្មិស្សំ. មគ្គសច្ចេ សម្មាទិដ្ឋិមុខេន វីមំសិទ្ធិបាទបញ្ញិន្ទ្រិយបញ្ញាពលធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គានិ. សម្មាសង្កប្បាបទេសេន តយោ ¶ នេក្ខម្មវិតក្កាទយោ. សម្មាវាចាបទេសេន ចត្តារិ វចីសុចរិតានិ ¶ . សម្មាកម្មន្តាបទេសេន តីណិ កាយសុចរិតានិ. សម្មាជីវមុខេន អប្បិច្ឆតា សន្តុដ្ឋិតា ច. សព្ពេសំយេវ វា ឯតេសំ សម្មាវាចាកម្មន្តាជីវានំ អរិយកន្តសីលត្តា អរិយកន្តសីលស្ស ច សទ្ធាហត្ថេន បដិគ្គហេតព្ពត្តា តេសំ អត្ថិតាយ អត្ថិភាវតោ សទ្ធិន្ទ្រិយសទ្ធាពលឆន្ទិទ្ធិបាទា. សម្មាវាយាមាបទេសេន ចតុព្ពិធសម្មប្បធានវីរិយិន្ទ្រិយវីរិយពលវីរិយសម្ពោជ្ឈង្គានិ. សម្មាសតិអបទេសេន ចតុព្ពិធសតិបដ្ឋានសតិន្ទ្រិយសតិពលសតិសម្ពោជ្ឈង្គានិ. សម្មាសមាធិអបទេសេន សវិតក្កសវិចារាទយោ តយោ សមាធី ចិត្តសមាធិ សមាធិន្ទ្រិយសមាធិពលបីតិបស្សទ្ធិសមាធិឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គានិ អន្តោគធានីតិ ឯវមេត្ថ អន្តោគធានំ បភេទតោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៦៥. ឧបមាតោតិ ភារោ វិយ ហិ ទុក្ខសច្ចំ ទដ្ឋព្ពំ, ភារាទានមិវ សមុទយសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនមិវ និរោធសច្ចំ, ភារនិក្ខេបនុបាយោ វិយ មគ្គសច្ចំ. រោគោ វិយ ច ទុក្ខសច្ចំ, រោគនិទានមិវ សមុទយសច្ចំ, រោគវូបសមោ វិយ និរោធសច្ចំ, ភេសជ្ជមិវ មគ្គសច្ចំ. ទុព្ភិក្ខមិវ វា ទុក្ខសច្ចំ, ទុព្ពុដ្ឋិ វិយ សមុទយសច្ចំ, សុភិក្ខមិវ និរោធសច្ចំ, សុវុដ្ឋិ វិយ មគ្គសច្ចំ. អបិច វេរី-វេរមូល-វេរសមុគ្ឃាត-វេរសមុគ្ឃាតុបាយេហិ, វិសរុក្ខ-រុក្ខមូល-មូលុបច្ឆេទ-តទុបច្ឆេទុបាយេហិ, ភយ-ភយមូល-និព្ភយ-តទធិគមុបាយេហិ, ឱរិមតីរ-មហោឃបារិមតីរ-តំសម្បាបកវាយាមេហិ ច យោជេត្វាបេតានិ ឧបមាតោ វេទិតព្ពានីតិ ឯវមេត្ថ ឧបមាតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៦៦. ចតុក្កតោតិ អត្ថិ ចេត្ថ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ, អត្ថិ អរិយសច្ចំ ន ទុក្ខំ, អត្ថិ ទុក្ខញ្ចេវ អរិយសច្ចញ្ច, អត្ថិ នេវ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ. ឯស នយោ សមុទយាទីសុ. តត្ថ មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា សាមញ្ញផលានិ ច ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វចនតោ សង្ខារទុក្ខតាយ ទុក្ខំ, ន អរិយសច្ចំ. និរោធោ អរិយសច្ចំ, ន ទុក្ខំ. ឥតរំ បន អរិយសច្ចទ្វយំ សិយា ទុក្ខំ អនិច្ចតោ, ន បន យស្ស បរិញ្ញាយ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្តេន. សព្ពាការេន បន ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកំ ទុក្ខញ្ចេវ អរិយសច្ចញ្ច អញ្ញត្រ តណ្ហាយ. មគ្គសម្បយុត្តា ធម្មា សាមញ្ញផលានិ ច យស្ស បរិញ្ញត្ថំ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ តថត្តេន នេវ ទុក្ខំ ន អរិយសច្ចំ. ឯវំ សមុទយាទីសុបិ យថាយោគំ យោជេត្វា ចតុក្កតោបេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៦៧. សុញ្ញតេកវិធាទីហីតិឯត្ថ ¶ ¶ សុញ្ញតោ តាវ បរមត្ថេន ហិ សព្ពានេវ សច្ចានិ វេទកការកនិព្ពុតគមកាភាវតោ សុញ្ញានីតិ វេទិតព្ពានិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘ទុក្ខមេវ ហិ, ន កោចិ ទុក្ខិតោ;

ការកោ ន, កិរិយាវ វិជ្ជតិ.

អត្ថិ និព្ពុតិ, ន និព្ពុតោ បុមា;

មគ្គមត្ថិ, គមកោ ន វិជ្ជតី’’តិ.

អថ វា,

ធុវសុភសុខត្តសុញ្ញំ, បុរិមទ្វយមត្តសុញ្ញមមតបទំ;

ធុវសុខអត្តវិរហិតោ, មគ្គោឥតិ សុញ្ញតា តេសុ.

និរោធសុញ្ញានិ វា តីណិ, និរោធោ ច សេសត្តយសុញ្ញោ. ផលសុញ្ញោ វា ឯត្ថ ហេតុ សមុទយេ ទុក្ខស្សាភាវតោ, មគ្គេ ច និរោធស្ស, ន ផលេន សគព្ភោ បកតិវាទីនំ បកតិ វិយ. ហេតុសុញ្ញញ្ច ផលំ ទុក្ខសមុទយានំ និរោធមគ្គានញ្ច អសមវាយា, ន ហេតុសមវេតំ ហេតុផលំ សមវាយវាទីនំ ទ្វិអណុកាទិ វិយ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘តយមិធ និរោធសុញ្ញំ, តយេន តេនាបិ និព្ពុតិ សុញ្ញា;

សុញ្ញោ ផលេន ហេតុ, ផលម្បិ តំហេតុនា សុញ្ញ’’ន្តិ.

ឯវំ តាវ សុញ្ញតោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

ឯកវិធាទិវិនិច្ឆយកថា

៥៦៨. ឯកវិធាទីហីតិ សព្ពមេវ ចេត្ថ ទុក្ខំ ឯកវិធំ បវត្តិភាវតោ. ទុវិធំ នាមរូបតោ. តិវិធំ កាមរូបារូបូបបត្តិភវភេទតោ. ចតុព្ពិធំ ចតុអាហារភេទតោ. បញ្ចវិធំ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធភេទតោ.

សមុទយោបិ ¶ ឯកវិធោ បវត្តកភាវតោ. ទុវិធោ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តាសម្បយុត្តតោ. តិវិធោ កាមភវវិភវតណ្ហាភេទតោ. ចតុព្ពិធោ ចតុមគ្គប្បហេយ្យតោ. បញ្ចវិធោ រូបាភិនន្ទនាទិភេទតោ. ឆព្ពិធោ ឆតណ្ហាកាយភេទតោ.

និរោធោបិ ¶ ឯកវិធោ អសង្ខតធាតុភាវតោ. បរិយាយេន បន ទុវិធោ សឧបាទិសេសអនុបាទិសេសភេទតោ. តិវិធោ ភវត្តយវូបសមតោ. ចតុព្ពិធោ ចតុមគ្គាធិគមនីយតោ. បញ្ចវិធោ បញ្ចាភិនន្ទនវូបសមតោ. ឆព្ពិធោ ឆតណ្ហាកាយក្ខយភេទតោ.

មគ្គោបិ ឯកវិធោ ភាវេតព្ពតោ. ទុវិធោ សមថវិបស្សនាភេទតោ, ទស្សនភាវនាភេទតោ វា. តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ. អយញ្ហិ សប្បទេសត្តា នគរំ វិយ រជ្ជេន និប្បទេសេហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិតោ. យថាហ –

‘‘ន ខោ, អាវុសោ វិសាខ, អរិយេន អដ្ឋង្គិកេន មគ្គេន តយោ ខន្ធា សង្គហិតា, តីហិ ច ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ខន្ធេហិ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ សង្គហិតោ. យា ចាវុសោ វិសាខ, សម្មាវាចា, យោ ច សម្មាកម្មន្តោ, យោ ច សម្មាអាជីវោ, ឥមេ ធម្មា សីលក្ខន្ធេ សង្គហិតា. យោ ច សម្មាវាយាមោ, យា ច សម្មាសតិ, យោ ច សម្មាសមាធិ, ឥមេ ធម្មា សមាធិក្ខន្ធេ សង្គហិតា. យា ច សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ, ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២).

ឯត្ថ ហិ សម្មាវាចាទយោ តយោ សីលមេវ, តស្មា តេ សជាតិតោ សីលក្ខន្ធេន សង្គហិតា. កិញ្ចាបិ ហិ បាឡិយំ សីលក្ខន្ធេតិ ភុម្មេន និទ្ទេសោ កតោ, អត្ថោ បន ករណវសេនេវ វេទិតព្ពោ. សម្មាវាយាមាទីសុ បន តីសុ សមាធិ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ ន សក្កោតិ, វីរិយេ បន បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធុបការោ ហុត្វា សក្កោតិ.

តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ នក្ខត្តំ កីឡិស្សាមាតិ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋេសុ តីសុ សហាយេសុ ឯកោ សុបុប្ផិតំ ចម្បករុក្ខំ ទិស្វា ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វា គហេតុម្បិ ន សក្កុណេយ្យ. អថស្ស ទុតិយោ ឱនមិត្វា ¶ បិដ្ឋិំ ទទេយ្យ, សោ តស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វាបិ កម្បមានោ គហេតុំ ន សក្កុណេយ្យ. អថស្ស ឥតរោ អំសកូដំ ឧបនាមេយ្យ. សោ ឯកស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វា ឯកស្ស អំសកូដំ ឱលុព្ភ យថារុចិ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា បិឡន្ធិត្វា នក្ខត្តំ កីឡេយ្យ. ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯកតោ ¶ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋា តយោ សហាយា វិយ ហិ ឯកតោ ជាតា សម្មាវាយាមាទយោ តយោ ធម្មា. សុបុប្ផិតចម្បកោ វិយ អារម្មណំ. ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វាបិ គហេតុំ អសក្កោន្តោ វិយ អត្តនោ ធម្មតាយ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ អសក្កោន្តោ សមាធិ. បិដ្ឋិំ ទត្វា ឱនតសហាយោ វិយ វាយាមោ. អំសកូដំ ទត្វា ឋិតសហាយោ វិយ សតិ. យថា តេសុ ឯកស្ស បិដ្ឋិយំ ឋត្វា ឯកស្ស អំសកូដំ ឱលុព្ភ ឥតរោ យថារុចិ បុប្ផំ គហេតុំ សក្កោតិ, ឯវមេវ វីរិយេ បគ្គហកិច្ចំ សាធេន្តេ សតិយា ច អបិលាបនកិច្ចំ សាធេន្តិយា លទ្ធុបការោ សមាធិ សក្កោតិ អារម្មណេ ឯកគ្គភាវេន អប្បេតុំ. តស្មា សមាធិយេវេត្ថ សជាតិតោ សមាធិក្ខន្ធេន សង្គហិតោ, វាយាមសតិយោ បន កិរិយតោ សង្គហិតា ហោន្តិ.

សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បេសុបិ បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តាតិ អារម្មណំ និច្ឆេតុំ ន សក្កោតិ. វិតក្កេ បន អាកោដេត្វា អាកោដេត្វា ទេន្តេ សក្កោតិ. កថំ? យថា ហិ ហេរញ្ញិកោ កហាបណំ ហត្ថេ ឋបេត្វា សព្ពភាគេសុ ឱលោកេតុកាមោ សមានោបិ ន ចក្ខុតលេនេវ បរិវត្តេតុំ សក្កោតិ. អង្គុលិបព្ពេហិ បន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេតុំ សក្កោតិ, ឯវមេវ ន បញ្ញា អត្តនោ ធម្មតាយ អនិច្ចាទិវសេន អារម្មណំ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ. អភិនិរោបនលក្ខណេន បន អាហននបរិយាហននរសេន វិតក្កេន អាកោដេន្តេន វិយ បរិវត្តេន្តេន វិយ ច អាទាយាទាយ ទិន្នមេវ និច្ឆេតុំ សក្កោតិ. តស្មា ឥធាបិ សម្មាទិដ្ឋិយេវ សជាតិតោ បញ្ញាក្ខន្ធេន សង្គហិតា, សម្មាសង្កប្បោ បន កិរិយវសេន សង្គហិតោ ហោតិ.

ឥតិ ឥមេហិ តីហិ ខន្ធេហិ មគ្គោ សង្គហំ គច្ឆតិ. តេន វុត្តំ ‘‘តិវិធោ ខន្ធត្តយភេទតោ’’តិ. ចតុព្ពិធោ សោតាបត្តិមគ្គាទិវសេនេវ.

អបិច សព្ពានេវ សច្ចានិ ឯកវិធានិ អវិតថត្តា, អភិញ្ញេយ្យត្តា វា. ទុវិធានិ លោកិយលោកុត្តរតោ, សង្ខតាសង្ខតតោ វា. តិវិធានិ ទស្សន-ភាវនាហិ បហាតព្ពតោ, អប្បហាតព្ពតោ ច. ចតុព្ពិធានិ បរិញ្ញេយ្យាទិភេទតោតិ ឯវមេត្ថ ឯកវិធាទីហិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៥៦៩. សភាគវិសភាគតោតិ ¶ ¶ សព្ពានេវ សច្ចានិ អញ្ញមញ្ញំ សភាគានិ អវិតថតោ អត្តសុញ្ញតោ ទុក្ករបដិវេធតោ ច. យថាហ –

‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ, អានន្ទ, កតមំ នុ ខោ ទុក្ករតរំ វា ទុរភិសម្ភវតរំ វា, យោ វា ទូរតោវ សុខុមេន តាឡច្ឆិគ្គឡេន អសនំ អតិបាតេយ្យ បោង្ខានុបោង្ខំ អវិរាធិតំ, យោ វា សតធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យាតិ? ឯតទេវ, ភន្តេ, ទុក្ករតរញ្ចេវ ទុរភិសម្ភវតរញ្ច, យោ វា សតធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិវិជ្ឈេយ្យាតិ. តតោ ខោ តេ, អានន្ទ, ទុប្បដិវិជ្ឈតរំ បដិវិជ្ឈន្តិ. យេ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តិ…បេ… អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ យថាភូតំ បដិវិជ្ឈន្តី’’តិ (សំ. និ. ៥.១១១៥).

វិសភាគានិ សលក្ខណវវត្ថានតោ. បុរិមានិ ច ទ្វេ សភាគានិ ទុរវគាហត្ថេន គម្ភីរត្តា លោកិយត្តា សាសវត្តា ច. វិសភាគានិ ផលហេតុភេទតោ បរិញ្ញេយ្យប្បហាតព្ពតោ ច. បច្ឆិមានិបិ ទ្វេ សភាគានិ គម្ភីរត្តេន ទុរវគាហត្តា លោកុត្តរត្តា អនាសវត្តា ច. វិសភាគានិ វិសយវិសយីភេទតោ សច្ឆិកាតព្ពភាវេតព្ពតោ ច. បឋមតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ ផលាបទេសតោ. វិសភាគានិ សង្ខតាសង្ខតតោ. ទុតិយចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ ហេតុអបទេសតោ. វិសភាគានិ ឯកន្តកុសលាកុសលតោ. បឋមចតុត្ថានិ ចាបិ សភាគានិ សង្ខតតោ. វិសភាគានិ លោកិយលោកុត្តរតោ. ទុតិយតតិយានិ ចាបិ សភាគានិ នេវសេក្ខានាសេក្ខភាវតោ. វិសភាគានិ សារម្មណានារម្មណតោ.

ឥតិ ឯវំ បការេហិ, នយេហិ ច វិចក្ខណោ;

វិជញ្ញា អរិយសច្ចានំ, សភាគវិសភាគតន្តិ.

ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ

បញ្ញាភាវនាធិការេ

ឥន្ទ្រិយសច្ចនិទ្ទេសោ នាម

សោឡសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៧. បញ្ញាភូមិនិទ្ទេសោ

បដិច្ចសមុប្បាទកថា

៥៧០. ឥទានិ ¶ ¶ ‘‘ខន្ធាយតនធាតុឥន្ទ្រិយសច្ចបដិច្ចសមុប្បាទាទិភេទា ធម្មា ភូមី’’តិ ឯវំ វុត្តេសុ ឥមិស្សា បញ្ញាយ ភូមិភូតេសុ ធម្មេសុ យស្មា បដិច្ចសមុប្បាទោចេវ, អាទិសទ្ទេន សង្គហិតា បដិច្ចសមុប្បន្នា ធម្មា ច អវសេសា ហោន្តិ, តស្មា តេសំ វណ្ណនាក្កមោ អនុប្បត្តោ.

តត្ថ អវិជ្ជាទយោ តាវ ធម្មា បដិច្ចសមុប្បាទោតិ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘កតមោ ច, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បាទោ? អវិជ្ជាបច្ចយា, ភិក្ខវេ, សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនំ, សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា, វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ, ឧបាទានបច្ចយា ភវោ, ភវបច្ចយា ជាតិ, ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា សម្ភវន្តិ. ឯវមេតស្ស កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតិ. អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ (សំ. និ. ២.១).

ជរាមរណាទយោ បន បដិច្ចសមុប្បន្នា ធម្មាតិ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘កតមេ ច, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បន្នា ធម្មា? ជរាមរណំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មំ. ជាតិ, ភិក្ខវេ…បេ… ភវោ… ឧបាទានំ… តណ្ហា… វេទនា… ផស្សោ… សឡាយតនំ… នាមរូបំ… វិញ្ញាណំ… សង្ខារា… អវិជ្ជា, ភិក្ខវេ, អនិច្ចា សង្ខតា បដិច្ចសមុប្បន្នា ¶ ខយធម្មា វយធម្មា វិរាគធម្មា និរោធធម្មា. ឥមេ វុច្ចន្តិ, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បន្នា ធម្មា’’តិ (សំ. និ. ២.២០).

៥៧១. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ. បដិច្ចសមុប្បាទោតិ បច្ចយធម្មា វេទិតព្ពា. បដិច្ចសមុប្បន្នា ធម្មាតិ តេហិ តេហិ បច្ចយេហិ និព្ពត្តធម្មា. កថមិទំ ជានិតព្ពន្តិ ¶ ចេ? ភគវតោ វចនេន. ភគវតា ហិ បដិច្ចសមុប្បាទបដិច្ចសមុប្បន្នធម្មទេសនាសុត្តេ –

‘‘កតមោ ច, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បាទោ? ជាតិបច្ចយា, ភិក្ខវេ, ជរាមរណំ, ឧប្បាទា វា តថាគតានំ អនុប្បាទា វា តថាគតានំ ឋិតាវ សា ធាតុ ធម្មដ្ឋិតតា ធម្មនិយាមតា ឥទប្បច្ចយតា. តំ តថាគតោ អភិសម្ពុជ្ឈតិ អភិសមេតិ, អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា អភិសមេត្វា អាចិក្ខតិ ទេសេតិ បញ្ញបេតិ បដ្ឋបេតិ វិវរតិ វិភជតិ ឧត្តានីករោតិ, បស្សថាតិ ចាហ. ជាតិបច្ចយា, ភិក្ខវេ, ជរាមរណំ. ភវបច្ចយា, ភិក្ខវេ, ជាតិ…បេ… អវិជ្ជាបច្ចយា, ភិក្ខវេ, សង្ខារា ឧប្បាទា វា តថាគតានំ…បេ… ឧត្តានីករោតិ បស្សថាតិ ចាហ. អវិជ្ជាបច្ចយា, ភិក្ខវេ, សង្ខារា. ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, យា តត្រ តថតា អវិតថតា អនញ្ញថតា ឥទប្បច្ចយតា. អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ (សំ. និ. ២.២០).

៥៧២. ឯវំ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទេសេន្តេន តថតាទីហិ វេវចនេហិ បច្ចយធម្មាវ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ វុត្តា. តស្មា ជរាមរណាទីនំ ធម្មានំ បច្ចយលក្ខណោ បដិច្ចសមុប្បាទោ, ទុក្ខានុពន្ធនរសោ, កុម្មគ្គបច្ចុបដ្ឋានោតិ វេទិតព្ពោ.

សោ បនាយំ តេហិ តេហិ បច្ចយេហិ អនូនាធិកេហេវ តស្ស តស្ស ធម្មស្ស សម្ភវតោ តថតាតិ, សាមគ្គិំ ឧបគតេសុ បច្ចយេសុ មុហុត្តម្បិ តតោ និព្ពត្តធម្មានំ អសម្ភវាភាវតោ អវិតថតាតិ, អញ្ញធម្មបច្ចយេហិ អញ្ញធម្មានុប្បត្តិតោ អនញ្ញថតាតិ, យថាវុត្តានំ ឯតេសំ ជរាមរណាទីនំ បច្ចយតោ វា បច្ចយសមូហតោ វា ឥទប្បច្ចយតាតិ វុត្តោ.

៥៧៣. តត្រាយំ វចនត្ថោ, ឥមេសំ បច្ចយា ឥទប្បច្ចយា. ឥទប្បច្ចយា ឯវ ឥទប្បច្ចយតា. ឥទប្បច្ចយានំ វា សមូហោ ឥទប្បច្ចយតា. លក្ខណំ បនេត្ថ សទ្ទសត្ថតោ បរិយេសិតព្ពំ.

៥៧៤. កេចិ ¶ បន បដិច្ច សម្មា ច តិត្ថិយបរិកប្បិតបកតិបុរិសាទិការណនិរបេក្ខោ ឧប្បាទោ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ ឯវំ ឧប្បាទមត្តំ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ វទន្តិ ¶ , តំ ន យុជ្ជតិ. កស្មា? សុត្តាភាវតោ, សុត្តវិរោធតោ, គម្ភីរនយាសម្ភវតោ, សទ្ទភេទតោ ច. ‘‘ឧប្បាទមត្តំ បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ ហិ សុត្តំ នត្ថិ. តំ ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ ច វទន្តស្ស បទេសវិហារសុត្តវិរោធោ អាបជ្ជតិ. កថំ? ភគវតោ ហិ ‘‘អថ ខោ ភគវា រត្តិយា បឋមំ យាមំ បដិច្ចសមុប្បាទំ អនុលោមបដិលោមំ មនសាកាសី’’តិ (មហាវ. ១) អាទិវចនតោ បដិច្ចសមុប្បាទមនសិការោ បឋមាភិសម្ពុទ្ធវិហារោ, បទេសវិហារោ ច តស្សេកទេសវិហារោ. យថាហ ‘‘យេន ស្វាហំ, ភិក្ខវេ, វិហារេន បឋមាភិសម្ពុទ្ធោ វិហរាមិ, តស្ស បទេសេន វិហាសិ’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១១). តត្រ ច បច្ចយាការទស្សនេន វិហាសិ, ន ឧប្បាទមត្តទស្សនេនាតិ. យថាហ ‘‘សោ ឯវំ បជានាមិ មិច្ឆាទិដ្ឋិបច្ចយាបិ វេទយិតំ សម្មាទិដ្ឋិបច្ចយាបិ វេទយិតំ មិច្ឆាសង្កប្បបច្ចយាបិ វេទយិត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១១) សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ. ឯវំ ឧប្បាទមត្តំ ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ វទន្តស្ស បទេសវិហារសុត្តវិរោធោ អាបជ្ជតិ. តថា កច្ចានសុត្តវិរោធោ.

កច្ចានសុត្តេបិ ហិ ‘‘លោកសមុទយំ ខោ, កច្ចាន, យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតោ យា លោកេ នត្ថិតា, សា ន ហោតី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥) អនុលោមបដិច្ចសមុប្បាទោ លោកបច្ចយតោ ‘‘លោកសមុទយោ’’តិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតត្ថំ បកាសិតោ, ន ឧប្បាទមត្តំ. ន ហិ ឧប្បាទមត្តទស្សនេន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា សមុគ្ឃាតោ ហោតិ. បច្ចយានុបរមទស្សនេន បន ហោតិ. បច្ចយានុបរមេ ផលានុបរមតោតិ. ឯវំ ឧប្បាទមត្តំ ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ វទន្តស្ស កច្ចានសុត្តវិរោធោបិ អាបជ្ជតិ.

គម្ភីរនយាសម្ភវតោតិ វុត្តំ ខោ បនេតំ ភគវតា ‘‘គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ គម្ភីរាវភាសោ ចា’’តិ (ទី. និ. ២.៩៥; សំ. និ. ២.៦០). គម្ភីរត្តញ្ច នាម ចតុព្ពិធំ, តំ បរតោ វណ្ណយិស្សាម. តំ ឧប្បាទមត្តេ នត្ថិ. ចតុព្ពិធនយបដិមណ្ឌិតញ្ចេតំ បដិច្ចសមុប្បាទំ វណ្ណយន្តិ, តម្បិ នយចតុក្កំ ឧប្បាទមត្តេ នត្ថីតិ គម្ភីរនយាសម្ភវតោបិ ន ឧប្បាទមត្តំ បដិច្ចសមុប្បាទោ.

៥៧៥. សទ្ទភេទតោតិ បដិច្ចសទ្ទោ ច បនាយំ សមានេ កត្តរិ បុព្ពកាលេ បយុជ្ជមានោ អត្ថសិទ្ធិករោ ¶ ហោតិ. សេយ្យថិទំ, ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.៤៣). ឥធ បន ភាវសាធនេន ឧប្បាទសទ្ទេន ¶ សទ្ធិំ បយុជ្ជមានោ សមានស្ស កត្តុ អភាវតោ សទ្ទភេទំ គច្ឆតិ, ន ច កិញ្ចិ អត្ថំ សាធេតីតិ សទ្ទភេទតោបិ ន ឧប្បាទមត្តំ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ.

តត្ថ សិយា – ‘‘ហោតិ-សទ្ទេន សទ្ធិំ យោជយិស្សាម ‘បដិច្ចសមុប្បាទោ ហោតី’តិ’’, តំ ន យុត្តំ. កស្មា? យោគាភាវតោ ចេវ, ឧប្បាទស្ស ច ឧប្បាទបត្តិទោសតោ. ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ. កតមោ ច, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បាទោ…បេ… អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ (សំ. និ. ២.១). ឥមេសុ ហិ បទេសុ ឯកេនបិ សទ្ធិំ ហោតិ-សទ្ទោ យោគំ ន គច្ឆតិ, ន ច ឧប្បាទោ ហោតិ. សចេ ភវេយ្យ, ឧប្បាទស្សាបិ ឧប្បាទោ បាបុណេយ្យាតិ.

៥៧៦. យេបិ មញ្ញន្តិ ‘‘ឥទប្បច្ចយានំ ភាវោ ឥទប្បច្ចយតា, ភាវោ ច នាម យោ អាការោ អវិជ្ជាទីនំ សង្ខារាទិបាតុភាវេ ហេតុ, សោ. តស្មិញ្ច សង្ខារវិការេ បដិច្ចសមុប្បាទសញ្ញា’’តិ, តេសំ តំ ន យុជ្ជតិ. កស្មា? អវិជ្ជាទីនំ ហេតុវចនតោ. ភគវតា ហិ ‘‘តស្មាតិហ, អានន្ទ, ឯសេវ ហេតុ, ឯតំ និទានំ, ឯស សមុទយោ, ឯស បច្ចយោ ជរាមរណស្ស យទិទំ ជាតិ…បេ… សង្ខារានំ, យទិទំ អវិជ្ជា’’តិ (ទី. និ. ២.៩៨ អាទយោ) ឯវំ អវិជ្ជាទយោវ ហេតូតិ វុត្តា, ន តេសំ វិការោ. តស្មា ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោតិ បច្ចយធម្មា វេទិតព្ពា’’តិ ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, តំ សម្មា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

៥៧៧. យា បនេត្ថ ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ ឥមាយ ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ ឧប្បាទោយេវាយំ វុត្តោតិ សញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, សា ឥមស្ស បទស្ស ឯវមត្ថំ គហេត្វា វូបសមេតព្ពា. ភគវតា ហិ,

ទ្វេធា តតោ បវត្តេ, ធម្មសមូហេ យតោ ឥទំ វចនំ;

តប្បច្ចយោ តតោយំ, ផលោបចារេន ឥតិ វុត្តោ.

យោ ហិ អយំ បច្ចយតាយ បវត្តោ ធម្មសមូហោ, តត្ថ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ ឥទំ វចនំ ទ្វិធា ឥច្ឆន្តិ. សោ ហិ យស្មា បតីយមានោ ហិតាយ សុខាយ ច សំវត្តតិ, តស្មា បច្ចេតុមរហន្តិ ¶ នំ បណ្ឌិតាតិ បដិច្ចោ. ឧប្បជ្ជមានោ ច សហ សម្មា ច ឧប្បជ្ជតិ, ន ឯកេកតោ, នាបិ អហេតុតោតិ សមុប្បាទោ. ឯវំ បដិច្ចោ ច សោ សមុប្បាទោ ចាតិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ¶ . អបិច សហ ឧប្បជ្ជតីតិ សមុប្បាទោ, បច្ចយសាមគ្គិំ បន បដិច្ច អបច្ចក្ខាយាតិ ឯវម្បិ បដិច្ចសមុប្បាទោ. តស្ស ចាយំ ហេតុសមូហោ បច្ចយោតិ តប្បច្ចយត្តា អយម្បិ, យថា លោកេ សេម្ហស្ស បច្ចយោ គុឡោ សេម្ហោ គុឡោតិ វុច្ចតិ, យថា ច សាសនេ សុខប្បច្ចយោ ពុទ្ធានំ ឧប្បាទោ ‘‘សុខោ ពុទ្ធានំ ឧប្បាទោ’’តិ វុច្ចតិ, តថា បដិច្ចសមុប្បាទោ ឥច្ចេវ ផលវោហារេន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

៥៧៨. អថ វា,

បដិមុខមិតោតិ វុត្តោ, ហេតុសមូហោ អយំ បដិច្ចោតិ;

សហិតេ ឧប្បាទេតិ ច, ឥតិ វុត្តោ សោ សមុប្បាទោ.

យោ ហិ ឯស សង្ខារាទីនំ បាតុភាវាយ អវិជ្ជាទិឯកេកហេតុសីសេន និទ្ទិដ្ឋោ ហេតុសមូហោ, សោ សាធារណផលនិប្ផាទកដ្ឋេន អវេកល្លដ្ឋេន ច សាមគ្គិអង្គានំ អញ្ញមញ្ញេន បដិមុខំ ឥតោ គតោតិ កត្វា បដិច្ចោតិ វុច្ចតិ. ស្វាយំ សហិតេយេវ អញ្ញមញ្ញំ អវិនិព្ភោគវុត្តិធម្មេ ឧប្បាទេតីតិ សមុប្បាទោតិបិ វុត្តោ. ឯវម្បិ បដិច្ចោ ច សោ សមុប្បាទោ ចាតិ បដិច្ចសមុប្បាទោ.

៥៧៩. អបរោ នយោ –

បច្ចយតា អញ្ញោញ្ញំ, បដិច្ច យស្មា សមំ សហ ច ធម្មេ;

អយមុប្បាទេតិ តតោបិ, ឯវមិធ ភាសិតា មុនិនា.

អវិជ្ជាទិសីសេន និទ្ទិដ្ឋបច្ចយេសុ ហិ យេ បច្ចយា យំ សង្ខារាទិកំ ធម្មំ ឧប្បាទេន្តិ, ន តេ អញ្ញមញ្ញំ អបដិច្ច អញ្ញមញ្ញវេកល្លេ សតិ ឧប្បាទេតុំ សមត្ថាតិ. តស្មា បដិច្ច សមំ សហ ច ន ឯកេកទេសំ, នាបិ បុព្ពាបរភាវេន អយំ បច្ចយតា ធម្មេ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថានុសារវោហារកុសលេន មុនិនា ឯវមិធ ភាសិតា, បដិច្ចសមុប្បាទោត្វេវ ភាសិតាតិ អត្ថោ.

៥៨០. ឯវំ ¶ ភាសមានេន ច,

បុរិមេន សស្សតាទីន, មភាវោ បច្ឆិមេន ច បទេន;

ឧច្ឆេទាទិវិឃាតោ, ទ្វយេន បរិទីបិតោ ញាយោ.

បុរិមេនាតិ ¶ បច្ចយសាមគ្គិបរិទីបកេន បដិច្ចបទេន បវត្តិធម្មានំ បច្ចយសាមគ្គិយំ អាយត្តវុត្តិត្តា សស្សតាហេតុវិសមហេតុវសវត្តិវាទប្បភេទានំ សស្សតាទីនំ អភាវោ បរិទីបិតោ ហោតិ? កិំ ហិ សស្សតានំ, អហេតុអាទិវសេន វា បវត្តានំ បច្ចយសាមគ្គិយាតិ? បច្ឆិមេន ច បទេនាតិ ធម្មានំ ឧប្បាទបរិទីបកេន សមុប្បាទបទេន បច្ចយសាមគ្គិយំ ធម្មានំ ឧប្បត្តិតោ វិហតា ឧច្ឆេទនត្ថិកអកិរិយវាទាតិ ឧច្ឆេទាទិវិឃាតោ បរិទីបិតោ ហោតិ. បុរិមបុរិមបច្ចយវសេន ហិ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជមានេសុ ធម្មេសុ កុតោ ឧច្ឆេទោ, នត្ថិកាកិរិយវាទា ចាតិ. ទ្វយេនាតិ សកលេន បដិច្ចសមុប្បាទវចនេន តស្សា តស្សា បច្ចយសាមគ្គិយា សន្តតិំ អវិច្ឆិន្ទិត្វា តេសំ តេសំ ធម្មានំ សម្ភវតោ មជ្ឈិមា បដិបទា, ‘‘សោ ករោតិ សោ បដិសំវេទេតិ, អញ្ញោ ករោតិ អញ្ញោ បដិសំវេទេតី’’តិ វាទប្បហានំ, ជនបទនិរុត្តិយា អនភិនិវេសោ, សមញ្ញាយ អនតិធាវនន្តិ អយំ ញាយោ បរិទីបិតោ ហោតីតិ អយំ តាវ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ វចនមត្តស្ស អត្ថោ.

៥៨១. យា បនាយំ ភគវតា បដិច្ចសមុប្បាទំ ទេសេន្តេន ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា នយេន និក្ខិត្តា តន្តិ, តស្សា អត្ថសំវណ្ណនំ ករោន្តេន វិភជ្ជវាទិមណ្ឌលំ ឱតរិត្វា អាចរិយេ អនព្ភាចិក្ខន្តេន សកសមយំ អវោក្កមន្តេន បរសមយំ អនាយូហន្តេន សុត្តំ អប្បដិពាហន្តេន វិនយំ អនុលោមេន្តេន មហាបទេសេ ឱលោកេន្តេន ធម្មំ ទីបេន្តេន អត្ថំ សង្គាហេន្តេន តមេវត្ថំ បុនរាវត្តេត្វា អបរេហិបិ បរិយាយន្តរេហិ និទ្ទិសន្តេន ច យស្មា អត្ថសំវណ្ណនា កាតព្ពា ហោតិ, បកតិយាបិ ច ទុក្ករាវ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស អត្ថសំវណ្ណនា. យថាហុ បោរាណា –

‘‘សច្ចំ សត្តោ បដិសន្ធិ, បច្ចយាការមេវ ច;

ទុទ្ទសា ចតុរោ ធម្មា, ទេសេតុំ ច សុទុក្ករា’’តិ.

តស្មា ¶ អញ្ញត្រ អាគមាធិគមប្បត្តេហិ ន សុករា បដិច្ចសមុប្បាទស្សត្ថវណ្ណនាតិ បរិតុលយិត្វា,

វត្តុកាមោ ¶ អហំ អជ្ជ, បច្ចយាការវណ្ណនំ;

បតិដ្ឋំ នាធិគច្ឆាមិ, អជ្ឈោគាឡ្ហោវ សាគរំ.

សាសនំ បនិទំ នានា, ទេសនានយមណ្ឌិតំ;

បុព្ពាចរិយមគ្គោ ច, អព្ពោច្ឆិន្នោ បវត្តតិ.

យស្មា តស្មា តទុភយំ, សន្និស្សាយត្ថវណ្ណនំ;

អារភិស្សាមិ ឯតស្ស, តំ សុណាថ សមាហិតា.

វុត្តញ្ហេតំ បុព្ពាចរិយេហិ –

‘‘យោ កោចិ មំ អដ្ឋិកត្វា សុណេយ្យ,

លភេថ បុព្ពាបរិយំ វិសេសំ;

លទ្ធាន បុព្ពាបរិយំ វិសេសំ,

អទស្សនំ មច្ចុរាជស្ស គច្ឆេ’’តិ.

៥៨២. ឥតិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិអាទីសុ ហិ អាទិតោយេវ តាវ,

ទេសនាភេទតោ អត្ថ, លក្ខណេកវិធាទិតោ. អង្គានញ្ច វវត្ថានា, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ ទេសនាភេទតោតិ ភគវតោ ហិ វល្លិហារកានំ ចតុន្នំ បុរិសានំ វល្លិគហណំ វិយ អាទិតោ វា មជ្ឈតោ វា បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានំ, តថា បរិយោសានតោ វា មជ្ឈតោ វា បដ្ឋាយ យាវ អាទីតិ ចតុព្ពិធា បដិច្ចសមុប្បាទទេសនា.

យថា ហិ វល្លិហារកេសុ ចតូសុ បុរិសេសុ ឯកោ វល្លិយា មូលមេវ បឋមំ បស្សតិ, សោ តំ មូលេ ¶ ឆេត្វា សព្ពំ អាកឌ្ឍិត្វា អាទាយ កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ ភគវា ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា…បេ… ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ (ម. និ. ១.៤០២; សំ. និ. ២.២) អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានាបិ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទេសេតិ.

យថា បន តេសុ បុរិសេសុ ឯកោ វល្លិយា មជ្ឈំ បឋមំ បស្សតិ, សោ មជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ឧបរិភាគញ្ញេវ អាកឌ្ឍិត្វា អាទាយ កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ ភគវា ‘‘តស្ស តំ វេទនំ អភិនន្ទតោ អភិវទតោ អជ្ឈោសាយ តិដ្ឋតោ ¶ ឧប្បជ្ជតិ នន្ទី. យា វេទនាសុ នន្ទី, តទុបាទានំ. តស្សុបាទានបច្ចយា ភវោ, ភវបច្ចយា ជាតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៩; សំ. និ. ៣.៥) មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានាបិ ទេសេតិ.

យថា ច តេសុ បុរិសេសុ ឯកោ វល្លិយា អគ្គំ បឋមំ បស្សតិ, សោ អគ្គេ គហេត្វា អគ្គានុសារេន យាវ មូលា សព្ពំ អាទាយ កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ ភគវា ‘‘ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ, ជាតិបច្ចយា នុ ខោ, ភិក្ខវេ, ជរាមរណំ នោ វា កថំ វោ ឯត្ថ ហោតីតិ? ជាតិបច្ចយា, ភន្តេ, ជរាមរណំ. ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតិ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ. ភវបច្ចយា ជាតិ…បេ… អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តំ, អវិជ្ជាបច្ចយា នុ ខោ, ភិក្ខវេ, សង្ខារា នោ វា កថំ វោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៣) បរិយោសានតោ បដ្ឋាយ យាវ អាទិតោបិ បដិច្ចសមុប្បាទំ ទេសេតិ.

យថា បនេតេសុ បុរិសេសុ ឯកោ វល្លិយា មជ្ឈមេវ បឋមំ បស្សតិ, សោ មជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ហេដ្ឋា ឱតរន្តោ យាវ មូលា អាទាយ កម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ ភគវា ‘‘ឥមេ ច, ភិក្ខវេ, ចត្តារោ អាហារា កិន្និទានា, កិំសមុទយា, កិំជាតិកា, កិំបភវា? ឥមេ ចត្តារោ អាហារា តណ្ហានិទានា, តណ្ហាសមុទយា, តណ្ហាជាតិកា, តណ្ហាបភវា. តណ្ហា កិន្និទានា… វេទនា… ផស្សោ… សឡាយតនំ… នាមរូបំ… វិញ្ញាណំ… សង្ខារា កិន្និទានា…បេ… សង្ខារា អវិជ្ជានិទានា…បេ… អវិជ្ជាបភវា’’តិ (សំ. និ. ២.១១) មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ អាទិតោ ទេសេតិ.

៥៨៣. កស្មា បនេវំ ទេសេតីតិ? បដិច្ចសមុប្បាទស្ស សមន្តភទ្ទកត្តា សយញ្ច ទេសនាវិលាសប្បត្តត្តា. សមន្តភទ្ទកោ ហិ បដិច្ចសមុប្បាទោ, តតោ តតោ ញាយបដិវេធាយ សំវត្តតិយេវ ¶ . ទេសនាវិលាសប្បត្តោ ច ភគវា ចតុវេសារជ្ជបដិសម្ភិទាយោគេន ចតុព្ពិធគម្ភីរភាវប្បត្តិយា ច. សោ ទេសនាវិលាសប្បត្តត្តា នានានយេហេវ ធម្មំ ទេសេតិ.

វិសេសតោ បនស្ស យា អាទិតោ បដ្ឋាយ អនុលោមទេសនា, សា បវត្តិការណវិភាគសំមូឡ្ហំ វេនេយ្យជនំ សមនុបស្សតោ យថាសកេហិ ការណេហិ បវត្តិសន្ទស្សនត្ថំ ឧប្បត្តិក្កមសន្ទស្សនត្ថញ្ច បវត្តាតិ វិញ្ញាតព្ពា. យា បរិយោសានតោ បដ្ឋាយ បដិលោមទេសនា, សា ‘‘កិច្ឆំ វតាយំ លោកោ ¶ អាបន្នោ ជាយតិ ច ជីយតិ ច មីយតិ ច ចវតិ ច ឧបបជ្ជតិ ចា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៥៧; សំ. និ. ២.៤) នយេន កិច្ឆាបន្នំ លោកំ អនុវិលោកយតោ បុព្ពភាគបដិវេធានុសារេន តស្ស តស្ស ជរាមរណាទិកស្ស ទុក្ខស្ស អត្តនា អធិគតការណសន្ទស្សនត្ថំ. យា មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ អាទិ បវត្តា, សា អាហារនិទានវវត្ថាបនានុសារេន យាវ អតីតំ អទ្ធានំ អតិហរិត្វា បុន អតីតទ្ធតោ បភុតិ ហេតុផលបដិបាដិសន្ទស្សនត្ថំ. យា បន មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានំ បវត្តា, សា បច្ចុប្បន្នេ អទ្ធានេ អនាគតទ្ធហេតុសមុដ្ឋានតោ បភុតិ អនាគតទ្ធសន្ទស្សនត្ថំ. តាសុ យា បវត្តិការណសម្មូឡ្ហស្ស វេនេយ្យជនស្ស យថាសកេហិ ការណេហិ បវត្តិសន្ទស្សនត្ថំ ឧប្បត្តិក្កមសន្ទស្សនត្ថញ្ច អាទិតោ បដ្ឋាយ អនុលោមទេសនា វុត្តា, សា ឥធ និក្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពា.

៥៨៤. កស្មា បនេត្ថ អវិជ្ជា អាទិតោ វុត្តា, កិំ បកតិវាទីនំ បកតិ វិយ អវិជ្ជាបិ អការណំ មូលការណំ លោកស្សាតិ? ន អការណំ. ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) ហិ អវិជ្ជាយ ការណំ វុត្តំ. អត្ថិ បន បរិយាយោ យេន មូលការណំ សិយា, កោ បន សោតិ? វដ្ដកថាយ សីសភាវោ.

ភគវា ហិ វដ្ដកថំ កថេន្តោ ទ្វេ ធម្មេ សីសំ កត្វា កថេតិ, អវិជ្ជំ វា. យថាហ – ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយ ‘ឥតោ បុព្ពេ អវិជ្ជា នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’តិ, ឯវញ្ចេតំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ, អថ ច បន បញ្ញាយតិ ឥទប្បច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ (អ. និ. ១០.៦១). ភវតណ្ហំ វា. យថាហ – ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ ភវតណ្ហាយ ‘ឥតោ បុព្ពេ ភវតណ្ហា នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’តិ, ឯវញ្ចេតំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ, អថ ច បន បញ្ញាយតិ ឥទប្បច្ចយា ភវតណ្ហា’’តិ (អ. និ. ១០.៦២).

៥៨៥. កស្មា ¶ បន ភគវា វដ្ដកថំ កថេន្តោ ឥមេ ទ្វេ ធម្មេ សីសំ កត្វា កថេតីតិ? សុគតិទុគ្គតិគាមិនោ កម្មស្ស វិសេសហេតុភូតត្តា. ទុគ្គតិគាមិនោ ហិ កម្មស្ស វិសេសហេតុ អវិជ្ជា. កស្មា? យស្មា អវិជ្ជាភិភូតោ បុថុជ្ជនោ អគ្គិសន្តាបលគុឡាភិឃាតបរិស្សមាភិភូតា វជ្ឈគាវី តាយ បរិស្សមាតុរតាយ និរស្សាទម្បិ អត្តនោ អនត្ថាវហម្បិ ច ឧណ្ហោទកបានំ ¶ វិយ កិលេសសន្តាបតោ និរស្សាទម្បិ ទុគ្គតិនិបាតនតោ ច អត្តនោ អនត្ថាវហម្បិ បាណាតិបាតាទិំ អនេកប្បការំ ទុគ្គតិគាមិកម្មំ អារភតិ. សុគតិគាមិនោ បន កម្មស្ស វិសេសហេតុ ភវតណ្ហា. កស្មា? យស្មា ភវតណ្ហាភិភូតោ បុថុជ្ជនោ សា វុត្តប្បការា គាវី សីតូទកតណ្ហាយ សអស្សាទំ អត្តនោ បរិស្សមវិនោទនញ្ច សីតូទកបានំ វិយ កិលេសសន្តាបវិរហតោ សអស្សាទំ សុគតិសម្បាបនេន អត្តនោ ទុគ្គតិទុក្ខបរិស្សមវិនោទនញ្ច បាណាតិបាតា វេរមណិអាទិំ អនេកប្បការំ សុគតិគាមិកម្មំ អារភតិ.

៥៨៦. ឯតេសុ បន វដ្ដកថាយ សីសភូតេសុ ធម្មេសុ កត្ថចិ ភគវា ឯកធម្មមូលិកំ ទេសនំ ទេសេតិ. សេយ្យថិទំ, ‘‘ឥតិ ខោ, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជូបនិសា សង្ខារា, សង្ខារូបនិសំ វិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ២.២៣). តថា ‘‘ឧបាទានិយេសុ, ភិក្ខវេ, ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សិនោ វិហរតោ តណ្ហា បវឌ្ឍតិ, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ២.៥២). កត្ថចិ ឧភយមូលិកម្បិ. សេយ្យថិទំ, ‘‘អវិជ្ជានីវរណស្ស, ភិក្ខវេ, ពាលស្ស តណ្ហាយ សម្បយុត្តស្ស ឯវមយំ កាយោ សមុទាគតោ. ឥតិ អយញ្ចេវ កាយោ ពហិទ្ធា ច នាមរូបំ ឥត្ថេតំ ទ្វយំ. ទ្វយំ បដិច្ច ផស្សោ សឡេវាយតនានិ, យេហិ ផុដ្ឋោ ពាលោ សុខទុក្ខំ បដិសំវេទេតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.១៩). តាសុ ទេសនាសុ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ អយមិធ អវិជ្ជាវសេន ឯកធម្មមូលិកា ទេសនាតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ តាវេត្ថ ទេសនាភេទតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥៨៧. អត្ថតោតិ អវិជ្ជាទីនំ បទានំ អត្ថតោ. សេយ្យថិទំ, បូរេតុំ អយុត្តដ្ឋេន កាយទុច្ចរិតាទិ អវិន្ទិយំ នាម, អលទ្ធព្ពន្តិ អត្ថោ. តំ អវិន្ទិយំ វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. តព្ពិបរីតតោ កាយសុចរិតាទិ វិន្ទិយំ នាម, តំ វិន្ទិយំ ន វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. ខន្ធានំ រាសដ្ឋំ, អាយតនានំ អាយតនដ្ឋំ, ធាតូនំ សុញ្ញដ្ឋំ, ឥន្ទ្រិយានំ អធិបតិយដ្ឋំ, សច្ចានំ តថដ្ឋំ អវិទិតំ ករោតីតិបិ អវិជ្ជា. ទុក្ខាទីនំ បីឡនាទិវសេន វុត្តំ ចតុព្ពិធំ អត្ថំ អវិទិតំ ករោតីតិបិ អវិជ្ជា. អន្តវិរហិតេ សំសារេ សព្ពយោនិគតិភវវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ សត្តេ ជវាបេតីតិ ¶ អវិជ្ជា. បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានេសុ ឥត្ថិបុរិសាទីសុ ជវតិ, វិជ្ជមានេសុបិ ខន្ធាទីសុ ន ជវតីតិ អវិជ្ជា. អបិច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ ¶ វត្ថារម្មណានំ បដិច្ចសមុប្បាទបដិច្ចសមុប្បន្នានញ្ច ធម្មានំ ឆាទនតោបិ អវិជ្ជា.

យំ បដិច្ច ផលមេតិ, សោ បច្ចយោ. បដិច្ចាតិ ន វិនា អបច្ចក្ខត្វាតិ អត្ថោ. ឯតីតិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ បវត្តតិ ចាតិ អត្ថោ. អបិច ឧបការកដ្ឋោ បច្ចយដ្ឋោ. អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចាតិ អវិជ្ជាបច្ចយោ. តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា.

សង្ខតមភិសង្ខរោន្តីតិ សង្ខារា. អបិច អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារសទ្ទេន អាគតសង្ខារាតិ ទុវិធា សង្ខារា. តត្ថ បុញ្ញាបុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារា តយោ, កាយវចីចិត្តសង្ខារា តយោតិ ឥមេ ឆ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា. តេ សព្ពេបិ លោកិយកុសលាកុសលចេតនាមត្តមេវ ហោន្តិ.

សង្ខតសង្ខារោ, អភិសង្ខតសង្ខារោ, អភិសង្ខរណកសង្ខារោ, បយោគាភិសង្ខារោតិ ឥមេ បន ចត្តារោ សង្ខារ-សទ្ទេន អាគតសង្ខារា. តត្ថ ‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២២១, ២៧២; សំ. និ. ១.១៨៦) វុត្តា សព្ពេបិ សប្បច្ចយា ធម្មា សង្ខតសង្ខារា នាម. កម្មនិព្ពត្តា តេភូមកា រូបារូបធម្មា អភិសង្ខតសង្ខារាតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តា, តេបិ ‘‘អនិច្ចា វត សង្ខារា’’តិ (ទី. និ. ២.២២១; ២៧២; សំ. និ. ១.១៨៦) ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. វិសុំ បន នេសំ អាគតដ្ឋានំ ន បញ្ញាយតិ. តេភូមិកកុសលាកុសលចេតនា បន អភិសង្ខរណកសង្ខារោតិ វុច្ចតិ, តស្ស ‘‘អវិជ្ជាគតោយំ, ភិក្ខវេ, បុរិសបុគ្គលោ បុញ្ញញ្ចេវ សង្ខារំ អភិសង្ខរោតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៥១) អាគតដ្ឋានំ បញ្ញាយតិ. កាយិកចេតសិកំ បន វីរិយំ បយោគាភិសង្ខារោតិ វុច្ចតិ, សោ ‘‘យាវតិកា អភិសង្ខារស្ស គតិ, តាវតិកា គន្ត្វា អក្ខាហតំ មញ្ញេ អដ្ឋាសី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១៥) អាគតោ.

ន កេវលញ្ច ឯតេយេវ, អញ្ញេបិ ‘‘សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ សមាបជ្ជន្តស្ស ខោ, អាវុសោ វិសាខ, ភិក្ខុនោ បឋមំ និរុជ្ឈតិ វចីសង្ខារោ, តតោ កាយសង្ខារោ, តតោ ចិត្តសង្ខារោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៤៦៤) នយេន សង្ខារ-សទ្ទេន អាគតា អនេកេ សង្ខារា. តេសុ នត្ថិ សោ សង្ខារោ, យោ សង្ខតសង្ខារេហិ សង្គហំ ន គច្ឆេយ្យ, ឥតោ បរំ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិអាទីសុ វុត្តំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អវុត្តេ ¶ ¶ បន វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ. នមតីតិ នាមំ. រុប្បតីតិ រូបំ. អាយេ តនោតិ អាយតញ្ច នយតីតិ អាយតនំ. ផុសតីតិ ផស្សោ. វេទយតីតិ វេទនា. បរិតស្សតីតិ តណ្ហា. ឧបាទិយតីតិ ឧបាទានំ. ភវតិ ភាវយតិ ចាតិ ភវោ. ជននំ ជាតិ. ជិរណំ ជរា. មរន្តិ ឯតេនាតិ មរណំ. សោចនំ សោកោ. បរិទេវនំ បរិទេវោ. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខំ. ឧប្បាទដ្ឋិតិវសេន វា ទ្វិធា ខណតីតិបិ ទុក្ខំ. ទុម្មនភាវោ ទោមនស្សំ. ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ.

សម្ភវន្តីតិ អភិនិព្ពត្តន្តិ. ន កេវលញ្ច សោកាទីហេវ, អថ ខោ សព្ពបទេហិ សម្ភវន្តិ-សទ្ទស្ស យោជនា កាតព្ពា. ឥតរថា ហិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ វុត្តេ កិំ ករោន្តីតិ ន បញ្ញាយេយ្យ, សម្ភវន្តីតិ បន យោជនាយ សតិ អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចាតិ អវិជ្ជាបច្ចយោ. តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា សម្ភវន្តីតិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នវវត្ថានំ កតំ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

ឯវន្តិ និទ្ទិដ្ឋនយនិទស្សនំ. តេន អវិជ្ជាទីហេវ ការណេហិ, ន ឥស្សរនិម្មានាទីហីតិ ទស្សេតិ. ឯតស្សាតិ យថាវុត្តស្ស. កេវលស្សាតិ អសម្មិស្សស្ស, សកលស្ស វា. ទុក្ខក្ខន្ធស្សាតិ ទុក្ខសមូហស្ស, ន សត្តស្ស, ន សុខសុភាទីនំ. សមុទយោតិ និព្ពត្តិ. ហោតីតិ សម្ភវតិ. ឯវមេត្ថ អត្ថតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥៨៨. លក្ខណាទិតោតិ អវិជ្ជាទីនំ លក្ខណាទិតោ. សេយ្យថិទំ – អញ្ញាណលក្ខណា អវិជ្ជា, សម្មោហនរសា, ឆាទនបច្ចុបដ្ឋានា, អាសវបទដ្ឋានា. អភិសង្ខរណលក្ខណា សង្ខារា, អាយូហនរសា, ចេតនាបច្ចុបដ្ឋានា, អវិជ្ជាបទដ្ឋានា. វិជាននលក្ខណំ វិញ្ញាណំ, បុព្ពង្គមរសំ, បដិសន្ធិបច្ចុបដ្ឋានំ, សង្ខារបទដ្ឋានំ, វត្ថារម្មណបទដ្ឋានំ វា. នមនលក្ខណំ នាមំ, សម្បយោគរសំ, អវិនិព្ភោគបច្ចុបដ្ឋានំ, វិញ្ញាណបទដ្ឋានំ. រុប្បនលក្ខណំ រូបំ, វិកិរណរសំ, អព្យាកតបច្ចុបដ្ឋានំ, វិញ្ញាណបទដ្ឋានំ. អាយតនលក្ខណំ សឡាយតនំ, ទស្សនាទិរសំ, វត្ថុទ្វារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, នាមរូបបទដ្ឋានំ. ផុសនលក្ខណោ ផស្សោ, សង្ឃដ្ដនរសោ, សង្គតិបច្ចុបដ្ឋានោ, សឡាយតនបទដ្ឋានោ. អនុភវនលក្ខណា វេទនា, វិសយរសសម្ភោគរសា, សុខទុក្ខបច្ចុបដ្ឋានា, ផស្សបទដ្ឋានា. ហេតុលក្ខណា តណ្ហា, អភិនន្ទនរសា, អតិត្តភាវបច្ចុបដ្ឋានា, វេទនាបទដ្ឋានា. គហណលក្ខណំ ¶ ឧបាទានំ, អមុញ្ចនរសំ, តណ្ហាទឡ្ហត្តទិដ្ឋិបច្ចុបដ្ឋានំ, តណ្ហាបទដ្ឋានំ. កម្មកម្មផលលក្ខណោ ភវោ, ភាវនភវនរសោ, កុសលាកុសលាព្យាកតបច្ចុបដ្ឋានោ ¶ , ឧបាទានបទដ្ឋានោ. ជាតិអាទីនំ លក្ខណាទីនិ សច្ចនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. ឯវមេត្ថ លក្ខណាទិតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥៨៩. ឯកវិធាទិតោតិ ឯត្ថ អវិជ្ជា អញ្ញាណាទស្សនមោហាទិភាវតោ ឯកវិធា. អប្បដិបត្តិមិច្ឆាបដិបត្តិតោ ទុវិធា. តថា សសង្ខារាសង្ខារតោ. វេទនត្តយសម្បយោគតោ តិវិធា. ចតុសច្ចបដិវេធតោ ចតុព្ពិធា. គតិបញ្ចកាទីនវច្ឆាទនតោ បញ្ចវិធា. ទ្វារារម្មណតោ បន សព្ពេសុបិ អរូបធម្មេសុ ឆព្ពិធតា វេទិតព្ពា.

សង្ខារា សាសវវិបាកធម្មធម្មាទិភាវតោ ឯកវិធា. កុសលាកុសលតោ ទុវិធា. តថា បរិត្តមហគ្គតហីនមជ្ឈិមមិច្ឆត្តនិយតានិយតតោ. តិវិធា បុញ្ញាភិសង្ខារាទិភាវតោ. ចតុព្ពិធា ចតុយោនិសំវត្តនតោ. បញ្ចវិធា បញ្ចគតិគាមិតោ.

វិញ្ញាណំ លោកិយវិបាកាទិភាវតោ ឯកវិធំ. សហេតុកាហេតុកាទិតោ ទុវិធំ. ភវត្តយបរិយាបន្នតោ, វេទនត្តយសម្បយោគតោ, អហេតុកទ្វិហេតុកតិហេតុកតោ ច តិវិធំ. យោនិគតិវសេន ចតុព្ពិធំ, បញ្ចវិធញ្ច.

នាមរូបំ វិញ្ញាណសន្និស្សយតោ កម្មបច្ចយតោ ច ឯកវិធំ. សារម្មណនារម្មណតោ ទុវិធំ. អតីតាទិតោ តិវិធំ. យោនិគតិវសេន ចតុព្ពិធំ, បញ្ចវិធញ្ច.

សឡាយតនំ សញ្ជាតិសមោសរណដ្ឋានតោ ឯកវិធំ. ភូតប្បសាទវិញ្ញាណាទិតោ ទុវិធំ. សម្បត្តាសម្បត្តនោភយគោចរតោ តិវិធំ. យោនិគតិបរិយាបន្នតោ ចតុព្ពិធំ បញ្ចវិធញ្ចាតិ ឥមិនា នយេន ផស្សាទីនម្បិ ឯកវិធាទិភាវោ វេទិតព្ពោតិ ឯវមេត្ថ ឯកវិធាទិតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៥៩០. អង្គានញ្ច វវត្ថានាតិ សោកាទយោ ចេត្ថ ភវចក្កស្ស អវិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តា. ជរាមរណព្ភាហតស្ស ហិ ពាលស្ស តេ សម្ភវន្តិ. យថាហ ¶ – ‘‘អស្សុតវា, ភិក្ខវេ, បុថុជ្ជនោ សារីរិកាយ ទុក្ខាយ វេទនាយ ផុដ្ឋោ សមានោ សោចតិ កិលមតិ បរិទេវតិ ឧរត្តាឡិំ កន្ទតិ សម្មោហមាបជ្ជតី’’តិ (សំ. និ. ៤.២៥២). យាវ ច តេសំ បវត្តិ, តាវ អវិជ្ជាយាតិ បុនបិ ¶ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ សម្ពន្ធមេវ ហោតិ ភវចក្កំ. តស្មា តេសំ ជរាមរណេនេវ ឯកសង្ខេបំ កត្វា ទ្វាទសេវ បដិច្ចសមុប្បាទង្គានីតិ វេទិតព្ពានិ. ឯវមេត្ថ អង្គានំ វវត្ថានតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

អយំ តាវេត្ថ សង្ខេបកថា.

អវិជ្ជាបច្ចយាសង្ខារបទកថា

៥៦១. អយំ បន វិត្ថារនយោ – អវិជ្ជាតិ សុត្តន្តបរិយាយេន ទុក្ខាទីសុ ចតូសុ ឋានេសុ អញ្ញាណំ, អភិធម្មបរិយាយេន បុព្ពន្តាទីហិ សទ្ធិំ អដ្ឋសុ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘តត្ថ កតមា អវិជ្ជា, ទុក្ខេ អញ្ញាណំ…បេ… ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អញ្ញាណំ, បុព្ពន្តេ អញ្ញាណំ, អបរន្តេ, បុព្ពន្តាបរន្តេ, ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ អញ្ញាណ’’ន្តិ (ធ. ស. ១១០៦). តត្ថ កិញ្ចាបិ ឋបេត្វា លោកុត្តរំ សច្ចទ្វយំ សេសដ្ឋានេសុ អារម្មណវសេន អវិជ្ជា ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ សន្តេបិ បដិច្ឆាទនវសេនេវ ឥធ អធិប្បេតា. សា ហិ ឧប្បន្នា ទុក្ខសច្ចំ បដិច្ឆាទេត្វា តិដ្ឋតិ, យាថាវសរសលក្ខណំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតិ, តថា សមុទយំ, និរោធំ, មគ្គំ, បុព្ពន្តសង្ខាតំ អតីតំ ខន្ធបញ្ចកំ, អបរន្តសង្ខាតំ អនាគតំ ខន្ធបញ្ចកំ, បុព្ពន្តាបរន្តសង្ខាតំ តទុភយំ, ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នធម្មសង្ខាតំ ឥទប្បច្ចយតញ្ចេវ បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មេ ច បដិច្ឆាទេត្វា តិដ្ឋតិ. ‘‘អយំ អវិជ្ជា, ឥមេ សង្ខារា’’តិ ឯវំ យាថាវសរសលក្ខណមេត្ថ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតិ. តស្មា ទុក្ខេ អញ្ញាណំ…បេ… ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ អញ្ញាណន្តិ វុច្ចតិ.

៥៩២. សង្ខារាតិ បុញ្ញាទយោ តយោ កាយសង្ខារាទយោ តយោតិ ឯវំ បុព្ពេ សង្ខេបតោ វុត្តា ឆ, វិត្ថារតោ បនេត្ថ បុញ្ញាភិសង្ខារោ ទានសីលាទិវសេន បវត្តា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា ចេវ ភាវនាវសេន បវត្តា បញ្ច រូបាវចរកុសលចេតនា ចាតិ តេរស ចេតនា ហោន្តិ. អបុញ្ញាភិសង្ខារោ បាណាតិបាតាទិវសេន បវត្តា ទ្វាទស អកុសលចេតនា ¶ . អានេញ្ជាភិសង្ខារោ ភាវនាវសេនេវ បវត្តា ចតស្សោ អរូបាវចរកុសលចេតនា ចាតិ តយោបិ សង្ខារា ឯកូនតិំស ចេតនា ហោន្តិ.

ឥតរេសុ ¶ បន តីសុ កាយសញ្ចេតនា កាយសង្ខារោ, វចីសញ្ចេតនា វចីសង្ខារោ, មនោសញ្ចេតនា ចិត្តសង្ខារោ. អយំ តិកោ កម្មាយូហនក្ខណេ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ ទ្វារតោ បវត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តោ. កាយវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេត្វា ហិ កាយទ្វារតោ បវត្តា អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចេតនា, ទ្វាទស អកុសលចេតនាតិ សមវីសតិ ចេតនា កាយសង្ខារោ នាម. តា ឯវ វចីវិញ្ញត្តិំ សមុដ្ឋាបេត្វា វចីទ្វារតោ បវត្តា វចីសង្ខារោ នាម. អភិញ្ញាចេតនា បនេត្ថ បរតោ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ន ហោតីតិ ន គហិតា. យថា ច អភិញ្ញាចេតនា, ឯវំ ឧទ្ធច្ចចេតនាបិ ន ហោតិ. តស្មា សាបិ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយភាវេ អបនេតព្ពា, អវិជ្ជាបច្ចយា បន សព្ពាបេតា ហោន្តិ. ឧភោបិ វិញ្ញត្តិយោ អសមុដ្ឋាបេត្វា មនោទ្វារេ ឧប្បន្នា បន សព្ពាបិ ឯកូនតិំសតិ ចេតនា ចិត្តសង្ខារោតិ. ឥតិ អយំ តិកោ បុរិមត្តិកមេវ បវិសតីតិ អត្ថតោ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំយេវ វសេន អវិជ្ជាយ បច្ចយភាវោ វេទិតព្ពោ.

៥៩៣. តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘ឥមេ សង្ខារា អវិជ្ជា បច្ចយា ហោន្តី’’តិ? អវិជ្ជាភាវេ ភាវតោ. យស្ស ហិ ទុក្ខាទីសុ អវិជ្ជាសង្ខាតំ អញ្ញាណំ អប្បហីនំ ហោតិ, សោ ទុក្ខេ តាវ បុព្ពន្តាទីសុ ច អញ្ញាណេន សំសារទុក្ខំ សុខសញ្ញាយ គហេត្វា តស្សេវ ហេតុភូតេ តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតិ. សមុទយេ អញ្ញាណេន ទុក្ខហេតុភូតេបិ តណ្ហាបរិក្ខារេ សង្ខារេ សុខហេតុតោ មញ្ញមានោ អារភតិ. និរោធេ បន មគ្គេ ច អញ្ញាណេន ទុក្ខស្ស អនិរោធភូតេបិ គតិវិសេសេ ទុក្ខនិរោធសញ្ញី ហុត្វា និរោធស្ស ច អមគ្គភូតេសុបិ យញ្ញាមរតបាទីសុ និរោធមគ្គសញ្ញី ហុត្វា ទុក្ខនិរោធំ បត្ថយមានោ យញ្ញាមរតបាទិមុខេន តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតិ.

អបិច សោ តាយ ចតូសុ សច្ចេសុ អប្បហីនាវិជ្ជតាយ វិសេសតោ ជាតិជរារោគមរណាទិអនេកាទីនវវោកិណ្ណម្បិ បុញ្ញផលសង្ខាតំ ទុក្ខំ ទុក្ខតោ អជានន្តោ តស្ស អធិគមាយ កាយវចីចិត្តសង្ខារភេទំ បុញ្ញាភិសង្ខារំ ¶ អារភតិ ទេវច្ឆរកាមកោ វិយ មរុប្បបាតំ. សុខសម្មតស្សាបិ ច តស្ស បុញ្ញផលស្ស អន្តេ មហាបរិឡាហជនិកំ វិបរិណាមទុក្ខតំ អប្បស្សាទតញ្ច អបស្សន្តោបិ តប្បច្ចយំ វុត្តប្បការមេវ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ សលភោ វិយ ទីបសិខាភិនិបាតំ, មធុពិន្ទុគិទ្ធោ វិយ ច មធុលិត្តសត្ថធារាលេហនំ. កាមុបសេវនាទីសុ ច សវិបាកេសុ អាទីនវំ អបស្សន្តោ សុខសញ្ញាយ ចេវ កិលេសាភិភូតតាយ ច ទ្វារត្តយប្បវត្តម្បិ អបុញ្ញាភិសង្ខារំ អារភតិ, ពាលោ វិយ គូថកីឡនំ, មរិតុកាមោ វិយ ច វិសខាទនំ. អារុប្បវិបាកេសុ ¶ ចាបិ សង្ខារវិបរិណាមទុក្ខតំ អនវពុជ្ឈមានោ សស្សតាទិវិបល្លាសេន ចិត្តសង្ខារភូតំ អានេញ្ជាភិសង្ខារំ អារភតិ, ទិសាមូឡ្ហោ វិយ បិសាចនគរាភិមុខមគ្គគមនំ.

ឯវំ យស្មា អវិជ្ជាភាវតោវ សង្ខារភាវោ, ន អភាវតោ. តស្មា ជានិតព្ពមេតំ ‘‘ឥមេ សង្ខារា អវិជ្ជាបច្ចយា ហោន្តី’’តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘អវិទ្វា, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាគតោ បុញ្ញាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតិ, អបុញ្ញាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតិ, អានេញ្ជាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតិ. យតោ ច ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ អវិជ្ជា បហីនា, វិជ្ជា ឧប្បន្នា; សោ អវិជ្ជាវិរាគា វិជ្ជុប្បាទា នេវ បុញ្ញាភិសង្ខារំ អភិសង្ខរោតី’’តិ.

បដ្ឋានបច្ចយកថា

៥៩៤. ឯត្ថាហ – គណ្ហាម តាវ ឯតំ អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោតិ, ឥទំ បន វត្តព្ពំ កតមេសំ សង្ខារានំ កថំ បច្ចយោ ហោតីតិ? តត្រិទំ វុច្ចតិ, ភគវតា ហិ ‘‘ហេតុបច្ចយោ, អារម្មណបច្ចយោ, អធិបតិបច្ចយោ, អនន្តរបច្ចយោ, សមនន្តរបច្ចយោ, សហជាតបច្ចយោ, អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ, និស្សយបច្ចយោ, ឧបនិស្សយបច្ចយោ, បុរេជាតបច្ចយោ, បច្ឆាជាតបច្ចយោ, អាសេវនបច្ចយោ, កម្មបច្ចយោ, វិបាកបច្ចយោ, អាហារបច្ចយោ, ឥន្ទ្រិយបច្ចយោ, ឈានបច្ចយោ, មគ្គបច្ចយោ, សម្បយុត្តបច្ចយោ, វិប្បយុត្តបច្ចយោ, អត្ថិបច្ចយោ, នត្ថិបច្ចយោ, វិគតបច្ចយោ, អវិគតបច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.បច្ចយុទ្ទេស) ចតុវីសតិ បច្ចយា វុត្តា.

តត្ថ ¶ ហេតុ ច សោ បច្ចយោ ចាតិ ហេតុបច្ចយោ, ហេតុ ហុត្វា បច្ចយោ, ហេតុភាវេន បច្ចយោតិ វុត្តំ ហោតិ. អារម្មណបច្ចយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

៥៩៥. តត្ថ ហេតូតិ វចនាវយវការណមូលានមេតំ អធិវចនំ. ‘‘បដិញ្ញា, ហេតូ’’តិអាទីសុ ហិ លោកេ វចនាវយវោ ហេតូតិ វុច្ចតិ. សាសនេ បន ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិអាទីសុ (មហាវ. ៦០) ការណំ. ‘‘តយោ កុសលហេតូ, តយោ អកុសលហេតូ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១០៥៩) មូលំ ហេតូតិ វុច្ចតិ, តំ ឥធ អធិប្បេតំ. បច្ចយោតិ ឯត្ថ បន អយំ វចនត្ថោ, បដិច្ច ឯតស្មា ឯតីតិ បច្ចយោ. អបច្ចក្ខាយ នំ វត្តតីតិ អត្ថោ. យោ ហិ ធម្មោ យំ ធម្មំ អបច្ចក្ខាយ តិដ្ឋតិ វា ឧប្បជ្ជតិ វា, សោ តស្ស ¶ បច្ចយោតិ វុត្តំ ហោតិ. លក្ខណតោ បន ឧបការកលក្ខណោ បច្ចយោ. យោ ហិ ធម្មោ យស្ស ធម្មស្ស ឋិតិយា វា ឧប្បត្តិយា វា ឧបការកោ ហោតិ, សោ តស្ស បច្ចយោតិ វុច្ចតិ. បច្ចយោ, ហេតុ, ការណំ, និទានំ, សម្ភវោ, បភវោតិអាទិ អត្ថតោ ឯកំ, ព្យញ្ជនតោ នានំ. ឥតិ មូលដ្ឋេន ហេតុ, ឧបការកដ្ឋេន បច្ចយោតិ សង្ខេបតោ មូលដ្ឋេន ឧបការកោ ធម្មោ ហេតុបច្ចយោ.

សោ សាលិអាទីនំ សាលិពីជាទីនិ វិយ, មណិបភាទីនំ វិយ ច មណិវណ្ណាទយោ កុសលាទីនំ កុសលាទិភាវសាធកោតិ អាចរិយានំ អធិប្បាយោ. ឯវំ សន្តេ បន តំសមុដ្ឋានរូបេសុ ហេតុបច្ចយតា ន សម្បជ្ជតិ. ន ហិ សោ តេសំ កុសលាទិភាវំ សាធេតិ, ន ច បច្ចយោ ន ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ហេតូ ហេតុសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ហេតុបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១). អហេតុកចិត្តានញ្ច វិនា ឯតេន អព្យាកតភាវោ សិទ្ធោ, សហេតុកានម្បិ ច យោនិសោមនសិការាទិបដិពទ្ធោ កុសលាទិភាវោ, ន សម្បយុត្តហេតុបដិពទ្ធោ. យទិ ច សម្បយុត្តហេតូសុ សភាវតោវ កុសលាទិភាវោ សិយា, សម្បយុត្តេសុ ហេតុបដិពទ្ធោ អលោភោ កុសលោ វា សិយា អព្យាកតោ វា. យស្មា បន ឧភយថាបិ ហោតិ, តស្មា យថា សម្បយុត្តេសុ, ឯវំ ហេតូសុបិ កុសលាទិតា បរិយេសិតព្ពា.

កុសលាទិភាវសាធនវសេន ¶ បន ហេតូនំ មូលដ្ឋំ អគហេត្វា សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនវសេន គយ្ហមានេ ន កិញ្ចិ វិរុជ្ឈតិ. លទ្ធហេតុបច្ចយា ហិ ធម្មា វិរូឡ្ហមូលា វិយ បាទបា ថិរា ហោន្តិ សុប្បតិដ្ឋិតា, អហេតុកា តិលពីជកាទិសេវាលា វិយ ន សុប្បតិដ្ឋិតា. ឥតិ មូលដ្ឋេន ឧបការកោតិ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនេន ឧបការកោ ធម្មោ ហេតុបច្ចយោតិ វេទិតព្ពោ.

៥៩៦. តតោ បរេសុ អារម្មណភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ អារម្មណបច្ចយោ. សោ ‘‘រូបាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.២) អារភិត្វាបិ ‘‘យំ យំ ធម្មំ អារព្ភ យេ យេ ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា, តេ តេ ធម្មា តេសំ តេសំ ធម្មានំ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.២) ឱសាបិតត្តា ន កោចិ ធម្មោ ន ហោតិ. យថា ហិ ទុព្ពលោ បុរិសោ ទណ្ឌំ វា រជ្ជុំ វា អាលម្ពិត្វាវ ឧដ្ឋហតិ ចេវ តិដ្ឋតិ ច, ឯវំ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា រូបាទិអារម្មណំ អារព្ភេវ ឧប្បជ្ជន្តិ ចេវ តិដ្ឋន្តិ ច. តស្មា សព្ពេបិ ចិត្តចេតសិកានំ អារម្មណភូតា ធម្មា អារម្មណបច្ចយោតិ វេទិតព្ពា.

៥៩៧. ជេដ្ឋកដ្ឋេន ¶ ឧបការកោ ធម្មោ អធិបតិបច្ចយោ, សោ សហជាតារម្មណវសេន ទុវិធោ. តត្ថ ‘‘ឆន្ទាធិបតិ ឆន្ទសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ អធិបតិបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិវចនតោ (បដ្ឋា. ១.៣.៣) ឆន្ទវីរិយចិត្តវីមំសាសង្ខាតា ចត្តារោ ធម្មា អធិបតិបច្ចយោតិ វេទិតព្ពា, នោ ច ខោ ឯកតោ. យទា ហិ ឆន្ទំ ធុរំ ឆន្ទំ ជេដ្ឋកំ កត្វា ចិត្តំ បវត្តតិ, តទា ឆន្ទោវ អធិបតិ, ន ឥតរេ. ឯស នយោ សេសេសុបិ.

យំ បន ធម្មំ គរុំ កត្វា អរូបធម្មា បវត្តន្តិ, សោ នេសំ អារម្មណាធិបតិ. តេន វុត្តំ ‘‘យំ យំ ធម្មំ គរុំ កត្វា យេ យេ ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា, តេ តេ ធម្មា តេសំ តេសំ ធម្មានំ អធិបតិបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៣).

៥៩៨. អនន្តរភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ អនន្តរបច្ចយោ. សមនន្តរភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ សមនន្តរបច្ចយោ. ឥទញ្ច បច្ចយទ្វយំ ¶ ពហុធា បបញ្ចយន្តិ. អយំ បនេត្ថ សារោ, យោ ហិ ឯស ចក្ខុវិញ្ញាណានន្តរា មនោធាតុ, មនោធាតុអនន្តរា មនោវិញ្ញាណធាតូតិអាទិ ចិត្តនិយមោ, សោ យស្មា បុរិមបុរិមចិត្តវសេនេវ ឥជ្ឈតិ, ន អញ្ញថា, តស្មា អត្តនោ អត្តនោ អនន្តរំ អនុរូបស្ស ចិត្តុប្បាទស្ស ឧប្បាទនសមត្ថោ ធម្មោ អនន្តរបច្ចយោ. តេនេវាហ – ‘‘អនន្តរបច្ចយោតិ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ តំសម្បយុត្តកា ច ធម្មា មនោធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិ (បដ្ឋា. ១.១.៤). យោ អនន្តរបច្ចយោ, ស្វេវ សមនន្តរបច្ចយោ. ព្យញ្ជនមត្តមេវ ហេត្ថ នានំ, ឧបចយសន្តតីសុ វិយ អធិវចននិរុត្តិទុកាទីសុ វិយ ច. អត្ថតោ បន នានំ នត្ថិ.

យម្បិ ‘‘អត្ថានន្តរតាយ អនន្តរបច្ចយោ, កាលានន្តរតាយ សមនន្តរបច្ចយោ’’តិ អាចរិយានំ មតំ, តំ ‘‘និរោធា វុដ្ឋហន្តស្ស នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនកុសលំ ផលសមាបត្តិយា សមនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទីហិ (បដ្ឋា. ១.១.៤១៨) វិរុជ្ឈតិ. យម្បិ តត្ថ វទន្តិ ‘‘ធម្មានំ សមុដ្ឋាបនសមត្ថតា ន បរិហាយតិ, ភាវនាពលេន បន វារិតត្តា ធម្មា សមនន្តរា នុប្បជ្ជន្តី’’តិ, តម្បិ កាលានន្តរតាយ អភាវមេវ សាធេតិ. ភាវនាពលេន ហិ តត្ថ កាលានន្តរតា នត្ថីតិ, មយម្បិ ឯតទេវ វទាម. យស្មា ច កាលានន្តរតា នត្ថិ, តស្មា សមនន្តរបច្ចយតា ន យុជ្ជតិ. កាលានន្តរតាយ ហិ តេសំ សមនន្តរបច្ចយោ ហោតីតិ លទ្ធិ. តស្មា ¶ អភិនិវេសំ អកត្វា ព្យញ្ជនមត្តតោវេត្ថ នានាករណំ បច្ចេតព្ពំ, ន អត្ថតោ. កថំ? នត្ថិ ឯតេសំ អន្តរន្តិ ហិ អនន្តរា. សណ្ឋានាភាវតោ សុដ្ឋុ អនន្តរាតិ សមនន្តរា.

៥៩៩. ឧប្បជ្ជមានោវ សហ ឧប្បាទនភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ សហជាតបច្ចយោ បកាសស្ស បទីបោ វិយ. សោ អរូបក្ខន្ធាទិវសេន ឆព្ពិធោ ហោតិ. យថាហ – ‘‘ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញំ សហជាតបច្ចយេន បច្ចយោ. ចត្តារោ មហាភូតា អញ្ញមញ្ញំ, ឱក្កន្តិក្ខណេ នាមរូបំ អញ្ញមញ្ញំ, ចិត្តចេតសិកា ធម្មា ចិត្តសមុដ្ឋានានំ រូបានំ, មហាភូតា ឧបាទារូបានំ, រូបិនោ ធម្មា អរូបីនំ ធម្មានំ កិញ្ចិកាលេ សហជាតបច្ចយេន បច្ចយោ, កិញ្ចិកាលេ ន សហជាតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៦). ឥទំ ហទយវត្ថុមេវ សន្ធាយ វុត្តំ.

៦០០. អញ្ញមញ្ញំ ¶ ឧប្បាទនុបត្ថម្ភនភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ អញ្ញមញ្ញបច្ចយោ អញ្ញមញ្ញូបត្ថម្ភកំ តិទណ្ឌកំ វិយ. សោ អរូបក្ខន្ធាទិវសេន តិវិធោ ហោតិ. យថាហ – ‘‘ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន បច្ចយោ. ចត្តារោ មហាភូតា ឱក្កន្តិក្ខណេ នាមរូបំ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៧).

៦០១. អធិដ្ឋានាការេន និស្សយាការេន ច ឧបការកោ ធម្មោ និស្សយបច្ចយោ តរុចិត្តកម្មាទីនំ បថវីបដាទយោ វិយ. សោ ‘‘ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញំ និស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឯវំ សហជាតេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឆដ្ឋោ បនេត្ថ កោដ្ឋាសោ ‘‘ចក្ខាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា…បេ… សោត… ឃាន… ជិវ្ហា… កាយាយតនំ កាយវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ និស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ. យំ រូបំ និស្សាយ មនោធាតុ ច មនោវិញ្ញាណធាតុ ច វត្តន្តិ, តំ រូបំ មនោធាតុយា ច មនោវិញ្ញាណធាតុយា ច តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ និស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៨) ឯវំ វិភត្តោ.

៦០២. ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ ឯត្ថ បន អយំ តាវ វចនត្ថោ, តទធីនវុត្តិតាយ អត្តនោ ផលេន និស្សិតោ ន បដិក្ខិត្តោតិ និស្សយោ. យថា បន ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ, ឯវំ ភុសោ និស្សយោ ឧបនិស្សយោ, ពលវការណស្សេតំ អធិវចនំ. តស្មា ពលវការណភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ វេទិតព្ពោ.

សោ ¶ អារម្មណូបនិស្សយោ អនន្តរូបនិស្សយោ បកតូបនិស្សយោតិ តិវិធោ ហោតិ. តត្ថ ‘‘ទានំ ទត្វា សីលំ សមាទិយិត្វា ឧបោសថកម្មំ កត្វា តំ គរុំកត្វា បច្ចវេក្ខតិ, បុព្ពេ សុចិណ្ណានិ គរុំកត្វា បច្ចវេក្ខតិ, ឈានា វុដ្ឋហិត្វា ឈានំ គរុំកត្វា បច្ចវេក្ខតិ, សេក្ខា គោត្រភុំ គរុំកត្វា បច្ចវេក្ខន្តិ, វោទានំ គរុំកត្វា បច្ចវេក្ខន្តិ. សេក្ខា មគ្គា វុដ្ឋហិត្វា មគ្គំ គរុំកត្វា បច្ចវេក្ខន្តី’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣) ឯវមាទិនា នយេន អារម្មណូបនិស្សយោ តាវ អារម្មណាធិបតិនា សទ្ធិំ នានត្តំ អកត្វាវ វិភត្តោ. តត្ថ យំ អារម្មណំ គរុំកត្វា ចិត្តចេតសិកា ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ និយមតោ តេសុ អារម្មណេសុ ពលវារម្មណំ ហោតិ. ឥតិ គរុកត្តព្ពមត្តដ្ឋេន ¶ អារម្មណាធិបតិ, ពលវការណដ្ឋេន អារម្មណូបនិស្សយោតិ ឯវមេតេសំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

អនន្តរូបនិស្សយោបិ ‘‘បុរិមា បុរិមា កុសលា ខន្ធា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ កុសលានំ ខន្ធានំ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៩) នយេន អនន្តរបច្ចយេន សទ្ធិំ នានត្តំ អកត្វាវ វិភត្តោ. មាតិកានិក្ខេបេ បន នេសំ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ តំសម្បយុត្តកា ច ធម្មា មនោធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៤) នយេន អនន្តរស្ស, ‘‘បុរិមា បុរិមា កុសលា ធម្មា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ កុសលានំ ធម្មានំ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៩) នយេន ឧបនិស្សយស្ស អាគតត្តា និក្ខេបេ វិសេសោ អត្ថិ. សោបិ អត្ថតោ ឯកីភាវមេវ គច្ឆតិ. ឯវំ សន្តេបិ អត្តនោ អត្តនោ អនន្តរា អនុរូបស្ស ចិត្តុប្បាទស្ស បវត្តនសមត្ថតាយ អនន្តរតា, បុរិមចិត្តស្ស បច្ឆិមចិត្តុប្បាទនេ ពលវតាយ អនន្តរូបនិស្សយតា វេទិតព្ពា. យថា ហិ ហេតុបច្ចយាទីសុ កិញ្ចិ ធម្មំ វិនាបិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន ឯវំ អនន្តរចិត្តំ វិនា ចិត្តស្ស ឧប្បត្តិ នាម អត្ថិ. តស្មា ពលវបច្ចយោ ហោតិ. ឥតិ អត្តនោ អត្តនោ អនន្តរា អនុរូបចិត្តុប្បាទនវសេន អនន្តរបច្ចយោ, ពលវការណវសេន អនន្តរូបនិស្សយោតិ ឯវមេតេសំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ.

បកតូបនិស្សយោ បន បកតោ ឧបនិស្សយោ បកតូបនិស្សយោ. បកតោ នាម អត្តនោ សន្តានេ និប្ផាទិតោ វា សទ្ធាសីលាទិ ឧបសេវិតោ វា ឧតុភោជនាទិ. បកតិយា ឯវ វា ឧបនិស្សយោ បកតូបនិស្សយោ, អារម្មណានន្តរេហិ អសម្មិស្សោតិ អត្ថោ. តស្ស បកតូបនិស្សយោ ‘‘សទ្ធំ ឧបនិស្សាយ ទានំ ទេតិ, សីលំ សមាទិយតិ, ឧបោសថកម្មំ ករោតិ, ឈានំ ឧប្បាទេតិ, វិបស្សនំ ¶ ឧប្បាទេតិ, មគ្គំ ឧប្បាទេតិ, អភិញ្ញំ ឧប្បាទេតិ, សមាបត្តិំ ឧប្បាទេតិ. សីលំ, សុតំ, ចាគំ, បញ្ញំ ឧបនិស្សាយ ទានំ ទេតិ…បេ… សមាបត្តិំ ឧប្បាទេតិ. សទ្ធា, សីលំ, សុតំ, ចាគោ, បញ្ញា សទ្ធាយ, សីលស្ស, សុតស្ស, ចាគស្ស, បញ្ញាយ, ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣) នយេន អនេកប្បការតោ បភេទោ វេទិតព្ពោ. ឥតិ ឥមេ សទ្ធាទយោ បកតា ចេវ ពលវការណដ្ឋេន ឧបនិស្សយា ចាតិ បកតូបនិស្សយោតិ.

៦០៣. បឋមតរំ ¶ ឧប្បជ្ជិត្វា វត្តមានភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ បុរេជាតបច្ចយោ. សោ បញ្ចទ្វារេ វត្ថារម្មណហទយវត្ថុវសេន ឯកាទសវិធោ ហោតិ. យថាហ – ‘‘ចក្ខាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ បុរេជាតបច្ចយេន បច្ចយោ. សោត…បេ… ឃាន, ជិវ្ហា, កាយាយតនំ, រូប, សទ្ទ, គន្ធ, រស, ផោដ្ឋព្ពាយតនំ កាយវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ បុរេជាតបច្ចយេន បច្ចយោ. រូប, សទ្ទ, គន្ធ, រស, ផោដ្ឋព្ពាយតនំ មនោធាតុយា. យំ រូបំ និស្សាយ មនោធាតុ ច មនោវិញ្ញាណធាតុ ច វត្តន្តិ, តំ រូបំ មនោធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ បុរេជាតបច្ចយេន បច្ចយោ. មនោវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ កិញ្ចិកាលេ បុរេជាតបច្ចយេន បច្ចយោ. កិញ្ចិកាលេ ន បុរេជាតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១០).

៦០៤. បុរេជាតានំ រូបធម្មានំ ឧបត្ថម្ភកត្តេន ឧបការកោ អរូបធម្មោ បច្ឆាជាតបច្ចយោ គិជ្ឈបោតកសរីរានំ អាហារាសាចេតនា វិយ. តេន វុត្តំ ‘‘បច្ឆាជាតា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បុរេជាតស្ស ឥមស្ស កាយស្ស បច្ឆាជាតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១១).

៦០៥. អាសេវនដ្ឋេន អនន្តរានំ បគុណពលវភាវាយ ឧបការកោ ធម្មោ អាសេវនបច្ចយោ គន្ថាទីសុ បុរិមបុរិមាភិយោគោ វិយ. សោ កុសលាកុសលកិរិយជវនវសេន តិវិធោ ហោតិ. យថាហ – ‘‘បុរិមា បុរិមា កុសលា ធម្មា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ កុសលានំ ធម្មានំ អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ. បុរិមា បុរិមា អកុសលា…បេ… កិរិយាព្យាកតា ធម្មា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ កិរិយាព្យាកតានំ ធម្មានំ អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១២).

៦០៦. ចិត្តបយោគសង្ខាតេន កិរិយភាវេន ឧបការកោ ធម្មោ កម្មបច្ចយោ. សោ នានក្ខណិកាយ ចេវ កុសលាកុសលចេតនាយ សហជាតាយ ច សព្ពាយបិ ចេតនាយ វសេន ទុវិធោ ហោតិ ¶ . យថាហ – ‘‘កុសលាកុសលំ កម្មំ វិបាកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ កម្មបច្ចយេន បច្ចយោ. ចេតនា សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ កម្មបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១៣).

៦០៧. និរុស្សាហសន្តភាវេន ¶ និរុស្សាហសន្តភាវាយ ឧបការកោ វិបាកធម្មោ វិបាកបច្ចយោ. សោ បវត្តេ តំសមុដ្ឋានានំ, បដិសន្ធិយំ កដត្តា ច រូបានំ, សព្ពត្ថ ច សម្បយុត្តធម្មានំ បច្ចយោ ហោតិ. យថាហ –‘‘វិបាកាព្យាកតោ ឯកោ ខន្ធោ តិណ្ណន្នំ ខន្ធានំ ចិត្តសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ វិបាកបច្ចយេន បច្ចយោ…បេ… បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតោ ឯកោ ខន្ធោ តិណ្ណន្នំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ. តយោ ខន្ធា ឯកស្ស ខន្ធស្ស. ទ្វេ ខន្ធា ទ្វិន្នំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ វិបាកបច្ចយេន បច្ចយោ. ខន្ធា វត្ថុស្ស វិបាកបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ.

៦០៨. រូបារូបានំ ឧបត្ថម្ភកដ្ឋេន ឧបការកា ចត្តារោ អាហារា អាហារបច្ចយោ. យថាហ –‘‘កពឡីការោ អាហារោ ឥមស្ស កាយស្ស អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ. អរូបិនោ អាហារា សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១៥). បញ្ហាវារេ បន ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតា អាហារា សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ (បដ្ឋា. ១.១.៤២៩) វុត្តំ.

៦០៩. អធិបតិយដ្ឋេន ឧបការកា ឥត្ថិន្ទ្រិយបុរិសិន្ទ្រិយវជ្ជា វីសតិន្ទ្រិយា ឥន្ទ្រិយបច្ចយោ. តត្ថ ចក្ខុន្ទ្រិយាទយោ អរូបធម្មានំយេវ, សេសា រូបារូបានំ បច្ចយា ហោន្តិ. យថាហ – ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា…បេ… សោត… ឃាន… ជិវ្ហា… កាយិន្ទ្រិយំ កាយវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ. រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ កដត្តារូបានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ. អរូបិនោ ឥន្ទ្រិយា សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១៦). បញ្ហាវារេ បន ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតា ឥន្ទ្រិយា សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣០) វុត្តំ.

៦១០. ឧបនិជ្ឈាយនដ្ឋេន ឧបការកានិ ឋបេត្វា ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណេ សុខទុក្ខវេទនាទ្វយំ សព្ពានិបិ ¶ កុសលាទិភេទានិ សត្ត ឈានង្គានិ ឈានបច្ចយោ. យថាហ –‘‘ឈានង្គានិ ឈានសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ឈានបច្ចយេន ¶ បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១៧). បញ្ហាវារេ បន ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតានិ ឈានង្គានិ សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ ឈានបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣១) វុត្តំ.

៦១១. យតោ តតោ វា និយ្យានដ្ឋេន ឧបការកានិ កុសលាទិភេទានិ ទ្វាទស មគ្គង្គានិ មគ្គបច្ចយោ. យថាហ – ‘‘មគ្គង្គានិ មគ្គសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ មគ្គបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១៨). បញ្ហាវារេ បន ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតានិ មគ្គង្គានិ សម្បយុត្តកានំ ខន្ធានំ កដត្តា ច រូបានំ មគ្គបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣២) វុត្តំ. ឯតេ បន ទ្វេបិ ឈានមគ្គបច្ចយា ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណាហេតុកចិត្តេសុ ន លព្ភន្តីតិ វេទិតព្ពា.

៦១២. ឯកវត្ថុកឯការម្មណឯកុប្បាទេកនិរោធសង្ខាតេន សម្បយុត្តភាវេន ឧបការកា អរូបធម្មា សម្បយុត្តបច្ចយោ. យថាហ – ‘‘ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញំ សម្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១៩).

៦១៣. ឯកវត្ថុកាទិភាវានុបគមេន ឧបការកា រូបិនោ ធម្មា អរូបីនំ ធម្មានំ, អរូបិនោបិ រូបីនំ វិប្បយុត្តបច្ចយោ. សោ សហជាតបច្ឆាជាតបុរេជាតវសេន តិវិធោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សហជាតា កុសលា ខន្ធា ចិត្តសមុដ្ឋានានំ រូបានំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ. បច្ឆាជាតា កុសលា ខន្ធា បុរេជាតស្ស ឥមស្ស កាយស្ស វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣៤). អព្យាកតបទស្ស បន សហជាតវិភង្គេ ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ វិបាកាព្យាកតា ខន្ធា កដត្តារូបានំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ. ខន្ធា វត្ថុស្ស. វត្ថុ ខន្ធានំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិបិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣៤) វុត្តំ. បុរេជាតំ បន ចក្ខុន្ទ្រិយាទិវត្ថុវសេនេវ វេទិតព្ពំ. យថាហ – ‘‘បុរេជាតំ ចក្ខាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស…បេ… កាយាយតនំ កាយវិញ្ញាណស្ស វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ. វត្ថុ វិបាកាព្យាកតានំ កិរិយាព្យាកតានំ ខន្ធានំ…បេ… វត្ថុ កុសលានំ ខន្ធានំ…បេ… វត្ថុ អកុសលានំ ខន្ធានំ វិប្បយុត្តបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣៤).

៦១៤. បច្ចុប្បន្នលក្ខណេន ¶ អត្ថិភាវេន តាទិសស្សេវ ធម្មស្ស ឧបត្ថម្ភកត្តេន ឧបការកោ ធម្មោ អត្ថិបច្ចយោ. តស្ស អរូបក្ខន្ធមហាភូតនាមរូបចិត្តចេតសិកមហាភូតអាយតនវត្ថុវសេន សត្តធា មាតិកា ¶ និក្ខិត្តា. យថាហ –‘‘ចត្តារោ ខន្ធា អរូបិនោ អញ្ញមញ្ញំ អត្ថិបច្ចយេន បច្ចយោ, ចត្តារោ មហាភូតា, ឱក្កន្តិក្ខណេ នាមរូបំ អញ្ញមញ្ញំ. ចិត្តចេតសិកា ធម្មា ចិត្តសមុដ្ឋានានំ រូបានំ. មហាភូតា ឧបាទារូបានំ. ចក្ខាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា…បេ… កាយាយតនំ…បេ… រូបាយតនំ…បេ… ផោដ្ឋព្ពាយតនំ កាយវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ អត្ថិបច្ចយេន បច្ចយោ. រូបាយតនំ…បេ… ផោដ្ឋព្ពាយតនំ មនោធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ. យំ រូបំ និស្សាយ មនោធាតុ ច មនោវិញ្ញាណធាតុ ច វត្តន្តិ, តំ រូបំ មនោធាតុយា ច មនោវិញ្ញាណធាតុយា ច តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ អត្ថិបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.២១).

បញ្ហាវារេ បន សហជាតំ បុរេជាតំ បច្ឆាជាតំ អាហារំ ឥន្ទ្រិយន្តិបិ និក្ខិបិត្វា សហជាតេ តាវ ‘‘ឯកោ ខន្ធោ តិណ្ណន្នំ ខន្ធានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ អត្ថិបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៤៣៥) នយេន និទ្ទេសោ កតោ, បុរេជាតេ បុរេជាតានំ ចក្ខាទីនំ វសេន និទ្ទេសោ កតោ. បច្ឆាជាតេ បុរេជាតស្ស ឥមស្ស កាយស្ស បច្ឆាជាតានំ ចិត្តចេតសិកានំ បច្ចយវសេន និទ្ទេសោ កតោ. អាហារិន្ទ្រិយេសុ ‘‘កពឡីការោ អាហារោ ឥមស្ស កាយស្ស អត្ថិបច្ចយេន បច្ចយោ. រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ កដត្តារូបានំ អត្ថិបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៣៥) ឯវំ និទ្ទេសោ កតោតិ.

៦១៥. អត្តនោ អនន្តរា ឧប្បជ្ជមានានំ អរូបធម្មានំ បវត្តិឱកាសទានេន ឧបការកា សមនន្តរនិរុទ្ធា អរូបធម្មា នត្ថិបច្ចយោ. យថាហ –‘‘សមនន្តរនិរុទ្ធា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បដុប្បន្នានំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ នត្ថិបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ.

តេ ឯវ វិគតភាវេន ឧបការកត្តា វិគតបច្ចយោ. យថាហ – ‘‘សមនន្តរវិគតា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បដុប្បន្នានំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ វិគតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ.

អត្ថិ បច្ចយធម្មា ឯវ ច អវិគតភាវេន ឧបការកត្តា អវិគតបច្ចយោតិ វេទិតព្ពា. ទេសនាវិលាសេន ¶ បន តថា វិនេតព្ពវេនេយ្យវសេន វា អយំ ទុកោ វុត្តោ, អហេតុកទុកំ វត្វាបិ ហេតុវិប្បយុត្តទុកោ វិយាតិ.

អវិជ្ជាបច្ចយាសង្ខារបទវិត្ថារកថា

៦១៦. ឯវមិមេសុ ¶ ចតុវីសតិយា បច្ចយេសុ អយំ អវិជ្ជា,

បច្ចយោ ហោតិ បុញ្ញានំ, ទុវិធានេកធា បន;

បរេសំ បច្ឆិមានំ សា, ឯកធា បច្ចយោ មតាតិ.

តត្ថ បុញ្ញានំ ទុវិធាតិ អារម្មណបច្ចយេន ច ឧបនិស្សយបច្ចយេន ចាតិ ទ្វេធា បច្ចយោ ហោតិ. សា ហិ អវិជ្ជំ ខយតោ វយតោ សម្មសនកាលេ កាមាវចរានំ បុញ្ញាភិសង្ខារានំ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ. អភិញ្ញាចិត្តេន សមោហចិត្តំ ជាននកាលេ រូបាវចរានំ. អវិជ្ជាសមតិក្កមត្ថាយ បន ទានាទីនិ ចេវ កាមាវចរបុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ បូរេន្តស្ស, រូបាវចរជ្ឈានានិ ច ឧប្បាទេន្តស្ស ទ្វិន្នម្បិ តេសំ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ. តថា អវិជ្ជាសម្មូឡ្ហត្តា កាមភវរូបភវសម្បត្តិយោ បត្ថេត្វា តានេវ បុញ្ញានិ ករោន្តស្ស.

អនេកធា បន បរេសន្តិ អបុញ្ញាភិសង្ខារានំ អនេកធា បច្ចយោ ហោតិ. កថំ? ឯសា ហិ អវិជ្ជំ អារព្ភ រាគាទីនំ ឧប្បជ្ជនកាលេ អារម្មណបច្ចយេន, គរុំកត្វា អស្សាទនកាលេ អារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយេហិ, អវិជ្ជាសម្មូឡ្ហស្ស អនាទីនវទស្សាវិនោ បាណាតិបាតាទីនិ ករោន្តស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយេន, ទុតិយជវនាទីនំ អនន្តរសមនន្តរអនន្តរូបនិស្សយាសេវននត្ថិវិគតបច្ចយេហិ, យំកិញ្ចិ អកុសលំ ករោន្តស្ស ហេតុ សហជាត អញ្ញមញ្ញ និស្សយ សម្បយុត្ត អត្ថិ អវិគតបច្ចយេហីតិ អនេកធា បច្ចយោ ហោតិ.

បច្ឆិមានំ សា ឯកធា បច្ចយោ មតាតិ អានេញ្ជាភិសង្ខារានំ ឧបនិស្សយបច្ចយេនេវ ឯកធា បច្ចយោ មតា. សោ បនស្សា ឧបនិស្សយភាវោ បុញ្ញាភិសង្ខារេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ.

៦១៧. ឯត្ថាហ – កិំ បនាយមេកាវ អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ, ឧទាហុ អញ្ញេបិ បច្ចយា ¶ សន្តីតិ? កិំ បនេត្ថ, យទិ តាវ ឯកាវ, ឯកការណវាទោ អាបជ្ជតិ. អថញ្ញេបិ សន្តិ, ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឯកការណនិទ្ទេសោ នុបបជ្ជតីតិ? ន នុបបជ្ជតិ. កស្មា? យស្មា –

ឯកំ ន ឯកតោ ឥធ, នានេកមនេកតោបិ នោ ឯកំ;

ផលមត្ថិ អត្ថិ បន ឯក-ហេតុផលទីបនេ អត្ថោ.

ឯកតោ ¶ ហិ ការណតោ ន ឥធ កិញ្ចិ ឯកំ ផលមត្ថិ, ន អនេកំ. នាបិ អនេកេហិ ការណេហិ ឯកំ. អនេកេហិ បន ការណេហិ អនេកមេវ ហោតិ. តថា ហិ អនេកេហិ ឧតុបថវីពីជសលិលសង្ខាតេហិ ការណេហិ អនេកមេវ រូបគន្ធរសាទិកំ អង្កុរសង្ខាតំ ផលំ ឧប្បជ្ជមានំ ទិស្សតិ. យំ បនេតំ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ ឯកេកហេតុផលទីបនំ កតំ, តត្ថ អត្ថោ អត្ថិ, បយោជនំ វិជ្ជតិ.

ភគវា ហិ កត្ថចិ បធានត្តា, កត្ថចិ បាកដត្តា, កត្ថចិ អសាធារណត្តា ទេសនាវិលាសស្ស ច វេនេយ្យានញ្ច អនុរូបតោ ឯកមេវ ហេតុំ វា ផលំ វា ទីបេតិ. ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិ ហិ បធានត្តា ឯកមេវ ហេតុផលមាហ. ផស្សោ ហិ វេទនាយ បធានហេតុ យថាផស្សំ វេទនា វវត្ថានតោ. វេទនា ច ផស្សស្ស បធានផលំ យថាវេទនំ ផស្សវវត្ថានតោ. ‘‘សេម្ហសមុដ្ឋានា អាពាធា’’តិ (អ. និ. ១០.៦០) បាកដត្តា ឯកំ ហេតុមាហ. បាកដោ ហិ ឯត្ថ សេម្ហោ, ន កម្មាទយោ. ‘‘យេ កេចិ, ភិក្ខវេ, អកុសលា ធម្មា, សព្ពេ តេ អយោនិសោមនសិការមូលកា’’តិ អសាធារណត្តា ឯកំ ហេតុមាហ. អសាធារណោ ហិ អយោនិសោមនសិការោ អកុសលានំ, សាធារណានិ វត្ថារម្មណាទីនីតិ. តស្មា អយមិធ អវិជ្ជា វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ វត្ថារម្មណសហជាតធម្មាទីសុ សង្ខារការណេសុ ‘‘អស្សាទានុបស្សិនោ តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ (សំ. និ. ២.៥២) ច ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា អាសវសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៤) ច វចនតោ អញ្ញេសម្បិ តណ្ហាទីនំ សង្ខារហេតូនំ ហេតូតិ បធានត្តា, ‘‘អវិទ្វា, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាគតោ បុញ្ញាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតី’’តិ បាកដត្តា, អសាធារណត្តា ច សង្ខារានំ ហេតុភាវេន ទីបិតាតិ វេទិតព្ពា. ឯតេនេវ ច ឯកេកហេតុផលទីបនបរិហារវចនេន សព្ពត្ថ ឯកេកហេតុផលទីបនេ បយោជនំ វេទិតព្ពន្តិ.

៦១៨. ឯត្ថាហ ¶ – ឯវំ សន្តេបិ ឯកន្តានិដ្ឋផលាយ សាវជ្ជាយ អវិជ្ជាយ កថំ បុញ្ញានេញ្ជាភិសង្ខារបច្ចយត្តំ យុជ្ជតិ? ន ហិ និម្ពពីជតោ ឧច្ឆុ ឧប្បជ្ជតីតិ. កថំ ន យុជ្ជិស្សតិ? លោកស្មិញ្ហិ –

វិរុទ្ធោ ¶ ចាវិរុទ្ធោ ច, សទិសាសទិសោ តថា;

ធម្មានំ បច្ចយោ សិទ្ធោ, វិបាកា ឯវ តេ ច ន.

ធម្មានំ ហិ ឋានសភាវកិច្ចាទិវិរុទ្ធោ ចាវិរុទ្ធោ ច បច្ចយោ លោកេ សិទ្ធោ. បុរិមចិត្តំ ហិ អបរចិត្តស្ស ឋានវិរុទ្ធោ បច្ចយោ, បុរិមសិប្បាទិសិក្ខា ច បច្ឆា បវត្តមានានំ សិប្បាទិកិរិយានំ. កម្មំ រូបស្ស សភាវវិរុទ្ធោ បច្ចយោ, ខីរាទីនិ ច ទធិអាទីនំ. អាលោកោ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស កិច្ចវិរុទ្ធោ, គុឡាទយោ ច អាសវាទីនំ. ចក្ខុរូបាទយោ បន ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ ឋានាវិរុទ្ធា បច្ចយា. បុរិមជវនាទយោ បច្ឆិមជវនាទីនំ សភាវាវិរុទ្ធា កិច្ចាវិរុទ្ធា ច.

យថា ច វិរុទ្ធាវិរុទ្ធា បច្ចយា សិទ្ធា, ឯវំ សទិសាសទិសាបិ. សទិសមេវ ហិ ឧតុអាហារសង្ខាតំ រូបំ រូបស្ស បច្ចយោ, សាលិពីជាទីនិ ច សាលិផលាទីនំ. អសទិសម្បិ រូបំ អរូបស្ស, អរូបញ្ច រូបស្ស បច្ចយោ ហោតិ, គោលោមាវិលោម-វិសាណ-ទធិតិលបិដ្ឋាទីនិ ច ទុព្ពា-សរភូតិណកាទីនំ. យេសញ្ច ធម្មានំ តេ វិរុទ្ធាវិរុទ្ធសទិសាសទិសបច្ចយា, ន តេ ធម្មា តេសំ ធម្មានំ វិបាកា ឯវ.

ឥតិ អយំ អវិជ្ជា វិបាកវសេន ឯកន្តានិដ្ឋផលា, សភាវវសេន ច សាវជ្ជាបិ សមានា សព្ពេសម្បិ ឯតេសំ បុញ្ញាភិសង្ខារាទីនំ យថានុរូបំ ឋានកិច្ចសភាវវិរុទ្ធាវិរុទ្ធបច្ចយវសេន, សទិសាសទិសបច្ចយវសេន ច បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពា. សោ ចស្សា បច្ចយភាវោ ‘‘យស្ស ហិ ទុក្ខាទីសុ អវិជ្ជាសង្ខាតំ អញ្ញាណំ អប្បហីនំ ហោតិ, សោ ទុក្ខេ តាវ បុព្ពន្តាទីសុ ច អញ្ញាណេន សំសារទុក្ខំ សុខសញ្ញាយ គហេត្វា តស្ស ហេតុភូតេ តិវិធេបិ សង្ខារេ អារភតី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ ឯវ.

៦១៩. អបិច អយំ អញ្ញោបិ បរិយាយោ –

ចុតូបបាតេ ¶ សំសារេ, សង្ខារានញ្ច លក្ខណេ;

យោ បដិច្ចសមុប្បន្ន-ធម្មេសុ ច វិមុយ្ហតិ.

អភិសង្ខរោតិ សោ ឯតេ, សង្ខារេ តិវិធេ យតោ;

អវិជ្ជា បច្ចយោ តេសំ, តិវិធានម្បយំ តតោតិ.

កថំ ¶ បន យោ ឯតេសុ វិមុយ្ហតិ, សោ តិវិធេបេតេ សង្ខារេ ករោតីតិ ចេ. ចុតិយា តាវ វិមូឡ្ហោ ‘‘សព្ពត្ថ ខន្ធានំ ភេទោ មរណ’’ន្តិ ចុតិំ អគណ្ហន្តោ ‘‘សត្តោ មរតិ, សត្តស្ស ទេហន្តរសង្កមន’’ន្តិអាទីនិ វិកប្បេតិ.

ឧបបាតេ វិមូឡ្ហោ ‘‘សព្ពត្ថ ខន្ធានំ បាតុភាវោ ជាតី’’តិ ឧបបាតំ អគណ្ហន្តោ ‘‘សត្តោ ឧបបជ្ជតិ, សត្តស្ស នវសរីរបាតុភាវោ’’តិអាទីនិ វិកប្បេតិ.

សំសារេ វិមូឡ្ហោ យោ ឯស,

‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;

អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, សំសារោតិ បវុច្ចតី’’តិ. –

ឯវំ វណ្ណិតោ សំសារោ, តំ ឯវំ អគណ្ហន្តោ ‘‘អយំ សត្តោ អស្មា លោកា បរំ លោកំ គច្ឆតិ, បរស្មា លោកា ឥមំ លោកំ អាគច្ឆតី’’តិអាទីនិ វិកប្បេតិ.

សង្ខារានំ លក្ខណេ វិមូឡ្ហោ សង្ខារានំ សភាវលក្ខណំ សាមញ្ញលក្ខណញ្ច អគណ្ហន្តោ សង្ខារេ អត្តតោ អត្តនិយតោ ធុវតោ សុខតោ សុភតោ វិកប្បេតិ.

បដិច្ចសមុប្បន្នធម្មេសុ វិមូឡ្ហោ អវិជ្ជាទីហិ សង្ខារាទីនំ បវត្តិំ អគណ្ហន្តោ ‘‘អត្តា ជានាតិ វា ន ជានាតិ វា, សោ ឯវ ករោតិ ច ការេតិ ច. សោ បដិសន្ធិយំ ឧបបជ្ជតិ, តស្ស អណុឥស្សរាទយោ កលលាទិភាវេន សរីរំ សណ្ឋបេន្តោ ឥន្ទ្រិយានិ សម្បាទេន្តិ. សោ ឥន្ទ្រិយសម្បន្នោ ផុសតិ, វេទិយតិ, តណ្ហីយតិ, ឧបាទិយតិ, ឃដិយតិ. សោ បុន ភវន្តរេ ភវតី’’តិ ¶ វា, ‘‘សព្ពេ សត្តា និយតិសង្គតិភាវបរិណតា’’តិ (ទី. និ. ១.១៦៨) វា វិកប្បេតិ.

សោ អវិជ្ជាយ អន្ធីកតោ ឯវំ វិកប្បេន្តោ យថា នាម អន្ធោ បថវិយំ វិចរន្តោ មគ្គម្បិ អមគ្គម្បិ ថលម្បិ និន្នម្បិ សមម្បិ វិសមម្បិ បដិបជ្ជតិ, ឯវំ បុញ្ញម្បិ អបុញ្ញម្បិ អានេញ្ជាភិសង្ខារម្បិ អភិសង្ខរោតីតិ.

តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘យថាបិ ¶ នាម ជច្ចន្ធោ, នរោ អបរិណាយកោ;

ឯកទា យាតិ មគ្គេន, ឧម្មគ្គេនាបិ ឯកទា.

‘‘សំសារេ សំសរំ ពាលោ, តថា អបរិណាយកោ;

ករោតិ ឯកទា បុញ្ញំ, អបុញ្ញមបិ ឯកទា.

‘‘យទា ច ញត្វា សោ ធម្មំ, សច្ចានិ អភិសមេស្សតិ;

តទា អវិជ្ជូបសមា, ឧបសន្តោ ចរិស្សតី’’តិ.

អយំ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

សង្ខារបច្ចយាវិញ្ញាណបទវិត្ថារកថា

៦២០. សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណបទេ – វិញ្ញាណន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិ ឆព្ពិធំ. តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណំ កុសលវិបាកំ អកុសលវិបាកន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តថា សោតឃានជិវ្ហាកអាយវិញ្ញាណានិ. មនោវិញ្ញាណំ កុសលាកុសលវិបាកា ទ្វេ មនោធាតុយោ, តិស្សោ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ, អដ្ឋ សហេតុកានិ កាមាវចរវិបាកចិត្តានិ, បញ្ច រូបាវចរានិ, ចត្តារិ អរូបាវចរានីតិ ពាវីសតិវិធំ ហោតិ. ឥតិ ឥមេហិ ឆហិ វិញ្ញាណេហិ សព្ពានិបិ ពាត្តិំស លោកិយវិបាកវិញ្ញាណានិ ¶ សង្គហិតានិ ហោន្តិ. លោកុត្តរានិ បន វដ្ដកថាយ ន យុជ្ជន្តីតិ ន គហិតានិ.

តត្ថ សិយា ‘‘កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ឥទំ វុត្តប្បការំ វិញ្ញាណំ សង្ខារបច្ចយា ហោតី’’តិ? ឧបចិតកម្មាភាវេ វិបាកាភាវតោ. វិបាកំ ហេតំ, វិបាកញ្ច ន ឧបចិតកម្មាភាវេ ឧប្បជ្ជតិ. យទិ ឧប្បជ្ជេយ្យ សព្ពេសំ សព្ពវិបាកានិ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, ន ច ឧប្បជ្ជន្តីតិ ជានិតព្ពមេតំ សង្ខារបច្ចយា ឥទំ វិញ្ញាណំ ហោតីតិ.

កតរសង្ខារបច្ចយា កតរំ វិញ្ញាណន្តិ ចេ. កាមាវចរបុញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា តាវ កុសលវិបាកានិ បញ្ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ, មនោវិញ្ញាណេ ឯកា មនោធាតុ, ទ្វេ មនោវិញ្ញាណធាតុយោ, អដ្ឋ កាមាវចរមហាវិបាកានីតិ សោឡស. យថាហ –

‘‘កាមាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កដត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតិ… សោត… ឃាន… ជិវ្ហា… កាយវិញ្ញាណំ ¶ … វិបាកា មនោធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ. សោមនស្សសហគតា មនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ. ឧបេក្ខាសហគតា មនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ. សោមនស្សសហគតា ញាណសម្បយុត្តា. សោមនស្សសហគតា ញាណសម្បយុត្តា សសង្ខារេន. សោមនស្សសហគតា ញាណវិប្បយុត្តា. សោមនស្សសហគតា ញាណវិប្បយុត្តា សសង្ខារេន. ឧបេក្ខាសហគតា ញាណសម្បយុត្តា. ឧបេក្ខាសហគតា ញាណសម្បយុត្តា សសង្ខារេន. ឧបេក្ខាសហគតា ញាណវិប្បយុត្តា. ឧបេក្ខាសហគតា ញាណវិប្បយុត្តា សសង្ខារេនា’’តិ (ធ. ស. ៤៣១, ៤៩៨).

រូបាវចរបុញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា បន បញ្ច រូបាវចរវិបាកានិ. យថាហ –

‘‘តស្សេវ រូបាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កដត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ បឋមំ ឈានំ…បេ… បញ្ចមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (ធ. ស. ៤៩៩). ឯវំ បុញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា ឯកវីសតិវិធំ វិញ្ញាណំ ហោតិ.

អបុញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា ¶ បន អកុសលវិបាកានិ បញ្ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ, ឯកា មនោធាតុ, ឯកា មនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឯវំ សត្តវិធំ វិញ្ញាណំ ហោតិ. យថាហ –

‘‘អកុសលស្ស កម្មស្ស កដត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតិ… សោត… ឃាន… ជិវ្ហា… កាយវិញ្ញាណំ… វិបាកា មនោធាតុ វិបាកា មនោវិញ្ញាណធាតុ ឧប្បន្នា ហោតី’’តិ (ធ. ស. ៥៥៦).

អានេញ្ជាភិសង្ខារបច្ចយា បន ចត្តារិ អរូបវិបាកានីតិ ឯវំ ចតុព្ពិធំ វិញ្ញាណំ ហោតិ. យថាហ –

‘‘តស្សេវ អរូបាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កដត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា អាកាសានញ្ចាយតនសញ្ញាសហគតំ…បេ… វិញ្ញាណញ្ចា…បេ… អាកិញ្ចញ្ញា…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសហគតំ សុខស្ស ច ទុក្ខស្ស ច បហានា ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (ធ. ស. ៥០១).

៦២១. ឯវំ ¶ យំ សង្ខារបច្ចយា យំ វិញ្ញាណំ ហោតិ, តំ ញត្វា ឥទានិស្ស ឯវំ បវត្តិ វេទិតព្ពា – សព្ពមេវ ហិ ឥទំ បវត្តិបដិសន្ធិវសេន ទ្វេធា បវត្តតិ. តត្ថ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណានិ, ទ្វេ មនោធាតុយោ, សោមនស្សសហគតា អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតូតិ ឥមានិ តេរស បញ្ចវោការភវេ បវត្តិយញ្ញេវ បវត្តន្តិ. សេសានិ ឯកូនវីសតិ តីសុ ភវេសុ យថានុរូបំ បវត្តិយម្បិ បដិសន្ធិយម្បិ បវត្តន្តិ.

កថំ? កុសលវិបាកានិ តាវ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ បញ្ច កុសលវិបាកេន អកុសលវិបាកេន វា និព្ពត្តស្ស យថាក្កមំ បរិបាកំ ឧបគតិន្ទ្រិយស្ស ចក្ខាទីនំ អាបាថគតំ ឥដ្ឋំ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តំ វា រូបាទិអារម្មណំ អារព្ភ ចក្ខាទិបសាទំ និស្សាយ ទស្សនសវនឃាយនសាយនផុសនកិច្ចំ សាធយមានានិ បវត្តន្តិ. តថា អកុសលវិបាកានិ បញ្ច. កេវលញ្ហិ តេសំ អនិដ្ឋំ អនិដ្ឋមជ្ឈត្តំ វា អារម្មណំ ហោតិ. អយមេវ វិសេសោ. ទសបិ ចេតានិ និយតទ្វារារម្មណវត្ថុដ្ឋានានិ និយតកិច្ចានេវ ច ភវន្តិ.

តតោ ¶ កុសលវិបាកានំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អនន្តរា កុសលវិបាកា មនោធាតុ តេសំយេវ អារម្មណំ អារព្ភ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ សម្បដិច្ឆនកិច្ចំ សាធយមានា បវត្តតិ. តថា អកុសលវិបាកានំ អនន្តរា អកុសលវិបាកា. ឥទញ្ច បន ទ្វយំ អនិយតទ្វារារម្មណំ និយតវត្ថុដ្ឋានំ និយតកិច្ចញ្ច ហោតិ.

សោមនស្សសហគតា បន អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុ កុសលវិបាកមនោធាតុយា អនន្តរា តស្សា ឯវ អារម្មណំ អារព្ភ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ សន្តីរណកិច្ចំ សាធយមានា ឆសុ ទ្វារេសុ ពលវារម្មណេ កាមាវចរសត្តានំ យេភុយ្យេន លោភសម្បយុត្តជវនាវសានេ ភវង្គវីថិំ បច្ឆិន្ទិត្វា ជវនេន គហិតារម្មណេ តទារម្មណវសេន ច សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា បវត្តតីតិ មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អភិធម្មដ្ឋកថាយំ បន តទារម្មណេ ទ្វេ ចិត្តវារា អាគតា. ឥទំ បន ចិត្តំ តទារម្មណន្តិ ច បិដ្ឋិភវង្គន្តិ ចាតិ ទ្វេ នាមានិ លភតិ. អនិយតទ្វារារម្មណំ និយតវត្ថុកំ អនិយតដ្ឋានកិច្ចញ្ច ហោតីតិ. ឯវំ តាវ តេរស បញ្ចវោការភវេ បវត្តិយញ្ញេវ បវត្តន្តីតិ វេទិតព្ពានិ.

សេសេសុ ¶ ឯកូនវីសតិយា ន កិញ្ចិ អត្តនោ អនុរូបាយ បដិសន្ធិយា ន បវត្តតិ. បវត្តិយំ បន កុសលាកុសលវិបាកា តាវ ទ្វេ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយោ បញ្ចទ្វារេ កុសលាកុសលវិបាកមនោធាតូនំ អនន្តរា សន្តីរណកិច្ចំ, ឆសុ ទ្វារេសុ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ តទារម្មណកិច្ចំ, អត្តនា ទិន្នបដិសន្ធិតោ ឧទ្ធំ អសតិ ភវង្គុបច្ឆេទកេ ចិត្តុប្បាទេ ភវង្គកិច្ចំ, អន្តេ ចុតិកិច្ចញ្ចាតិ ចត្តារិ កិច្ចានិ សាធយមានា និយតវត្ថុកា អនិយតទ្វារារម្មណដ្ឋានកិច្ចា ហុត្វា បវត្តន្តិ.

អដ្ឋ កាមាវចរសហេតុកចិត្តានិ វុត្តនយេនេវ ឆសុ ទ្វារេសុ តទារម្មណកិច្ចំ, អត្តនា ទិន្នបដិសន្ធិតោ ឧទ្ធំ អសតិ ភវង្គុបច្ឆេទកេ ចិត្តុប្បាទេ ភវង្គកិច្ចំ, អន្តេ ចុតិកិច្ចញ្ចាតិ តីណិ កិច្ចានិ សាធយមានានិ និយតវត្ថុកានិ អនិយតទ្វារារម្មណដ្ឋានកិច្ចានិ ហុត្វា បវត្តន្តិ.

បញ្ច រូបាវចរានិ ចត្តារិ ច អារុប្បានិ អត្តនា ទិន្នបដិសន្ធិតោ ឧទ្ធំ អសតិ ភវង្គុបច្ឆេទកេ ចិត្តុប្បាទេ ភវង្គកិច្ចំ, អន្តេ ចុតិកិច្ចញ្ចាតិ កិច្ចទ្វយំ សាធយមានានិ បវត្តន្តិ ¶ . តេសុ រូបាវចរានិ និយតវត្ថារម្មណានិ អនិយតដ្ឋានកិច្ចានិ, ឥតរានិ និយតវត្ថុកានិ និយតារម្មណានិ អនិយតដ្ឋានកិច្ចានិ ហុត្វា បវត្តន្តីតិ ឯវំ តាវ ពាត្តិំសវិធម្បិ វិញ្ញាណំ បវត្តិយំ សង្ខារបច្ចយា បវត្តតិ. តត្រាស្ស តេ តេ សង្ខារា កម្មបច្ចយេន ច ឧបនិស្សយបច្ចយេន ច បច្ចយា ហោន្តិ.

៦២២. យំ បន វុត្តំ ‘‘សេសេសុ ឯកូនវីសតិយា ន កិញ្ចិ អត្តនោ អនុរូបាយ បដិសន្ធិយា ន បវត្តតី’’តិ, តំ អតិសំខិត្តត្តា ទុព្ពិជានំ. តេនស្ស វិត្ថារនយទស្សនត្ថំ វុច្ចតិ – កតិ បដិសន្ធិយោ, កតិ បដិសន្ធិចិត្តានិ, កេន កត្ថ បដិសន្ធិ ហោតិ, កិំ បដិសន្ធិយា អារម្មណន្តិ?

អសញ្ញបដិសន្ធិយា សទ្ធិំ វីសតិ បដិសន្ធិយោ. វុត្តប្បការានេវ ឯកូនវីសតិ បដិសន្ធិចិត្តានិ. តត្ថ អកុសលវិបាកាយ អហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុយា អបាយេសុ បដិសន្ធិ ហោតិ. កុសលវិបាកាយ មនុស្សលោកេ ជច្ចន្ធជាតិពធិរជាតិឧម្មត្តកជាតិឯឡមូគនបុំសកាទីនំ. អដ្ឋហិ សហេតុកកាមាវចរវិបាកេហិ កាមាវចរទេវេសុ ចេវ មនុស្សេសុ ច បុញ្ញវន្តានំ បដិសន្ធិ ហោតិ. បញ្ចហិ រូបាវចរវិបាកេហិ រូបីព្រហ្មលោកេ. ចតូហិ អរូបាវចរវិបាកេហិ អរូបលោកេតិ. យេន ច យត្ថ បដិសន្ធិ ហោតិ ¶ , សា ឯវ តស្ស អនុរូបា បដិសន្ធិ នាម. សង្ខេបតោ បន បដិសន្ធិយា តីណិ អារម្មណានិ ហោន្តិ អតីតំ បច្ចុប្បន្នំ នវត្តព្ពញ្ច. អសញ្ញា បដិសន្ធិ អនារម្មណាតិ.

តត្ថ វិញ្ញាណញ្ចាយតននេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនបដិសន្ធីនំ អតីតមេវ អារម្មណំ. ទសន្នំ កាមាវចរានំ អតីតំ វា បច្ចុប្បន្នំ វា. សេសានំ នវត្តព្ពមេវ. ឯវំ តីសុ អារម្មណេសុ បវត្តមានា បន បដិសន្ធិ យស្មា អតីតារម្មណស្ស វា នវត្តព្ពារម្មណស្ស វា ចុតិចិត្តស្ស អនន្តរមេវ បវត្តតិ. បច្ចុប្បន្នារម្មណំ បន ចុតិចិត្តំ នាម នត្ថិ. តស្មា ទ្វីសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា តីសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណាយ បដិសន្ធិយា សុគតិទុគ្គតិវសេន បវត្តនាការោ វេទិតព្ពោ.

៦២៣. សេយ្យថិទំ – កាមាវចរសុគតិយំ តាវ ឋិតស្ស បាបកម្មិនោ បុគ្គលស្ស ‘‘តានិស្ស តស្មិំ សមយេ ឱលម្ពន្តី’’តិអាទិវចនតោ (ម. និ. ៣.២៤៨) មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស ¶ យថូបចិតំ បាបកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. តំ អារព្ភ ឧប្បន្នាយ តទារម្មណបរិយោសានាយ ជវនវីថិយា អនន្តរំ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ចុតិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មិំ និរុទ្ធេ តទេវ អាបាថគតំ កម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា អារព្ភ អនុបច្ឆិន្នកិលេសពលវិនាមិតំ ទុគ្គតិបរិយាបន្នំ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា អតីតារម្មណា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស មរណសមយេ វុត្តប្បការកម្មវសេន នរកាទីសុ អគ្គិជាលវណ្ណាទិកំ ទុគ្គតិនិមិត្តំ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ, តស្ស ទ្វិក្ខត្តុំ ភវង្គេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធេ តំ អារម្មណំ អារព្ភ ឯកំ អាវជ្ជនំ, មរណស្ស អាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ, ទ្វេ តទារម្មណានីតិ តីណិ វីថិចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. តតោ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ឯកំ ចុតិចិត្តំ. ឯត្តាវតា ឯកាទស ចិត្តក្ខណា អតីតា ហោន្តិ. អថស្ស អវសេសបញ្ចចិត្តក្ខណាយុកេ តស្មិញ្ញេវ អារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស ¶ មរណសមយេ បញ្ចន្នំ ទ្វារានំ អញ្ញតរស្មិំ រាគាទិហេតុភូតំ ហីនមារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ. តស្ស យថាក្កមេន ឧប្បន្នេ វោដ្ឋព្ពនាវសានេ មរណស្ស អាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ, ទ្វេ តទារម្មណានិ ច ឧប្បជ្ជន្តិ. តតោ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ឯកំ ចុតិចិត្តំ. ឯត្តាវតា ច ទ្វេ ភវង្គានិ, អាវជ្ជនំ, ទស្សនំ, សម្បដិច្ឆនំ, សន្តីរណំ, វោដ្ឋព្ពនំ, បញ្ច ជវនានិ, ទ្វេ តទារម្មណានិ, ឯកំ ចុតិចិត្តន្តិ បញ្ចទស ចិត្តក្ខណា អតីតា ហោន្តិ. អថាវសេសឯកចិត្តក្ខណាយុកេ តស្មិញ្ញេវ អារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយម្បិ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ. ឯស តាវ អតីតារម្មណាយ សុគតិចុតិយា អនន្តរា អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណាយ ទុគ្គតិបដិសន្ធិយា បវត្តនាការោ.

៦២៤. ទុគ្គតិយំ ឋិតស្ស បន ឧបចិតានវជ្ជកម្មស្ស វុត្តនយេនេវ តំ អនវជ្ជកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតីតិ កណ្ហបក្ខេ សុក្កបក្ខំ ឋបេត្វា សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អយំ អតីតារម្មណាយ ទុគ្គតិចុតិយា អនន្តរា អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណាយ សុគតិបដិសន្ធិយា បវត្តនាការោ.

៦២៥. សុគតិយំ ¶ ឋិតស្ស បន ឧបចិតានវជ្ជកម្មស្ស ‘‘តានិស្ស តស្មិំ សមយេ ឱលម្ពន្តី’’តិអាទិវចនតោ មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស យថូបចិតំ អនវជ្ជកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. តញ្ច ខោ ឧបចិតកាមាវចរានវជ្ជកម្មស្សេវ. ឧបចិតមហគ្គតកម្មស្ស បន កម្មនិមិត្តមេវ អាបាថមាគច្ឆតិ. តំ អារព្ភ ឧប្បន្នាយ តទារម្មណបរិយោសានាយ សុទ្ធាយ វា ជវនវីថិយា អនន្តរំ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ចុតិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មិំ និរុទ្ធេ តមេវ អាបាថគតំ កម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា អារព្ភ អនុបច្ឆិន្នកិលេសពលវិនាមិតំ សុគតិបរិយាបន្នំ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា អតីតារម្មណា វា នវត្តព្ពារម្មណា វា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស មរណសមយេ កាមាវចរអនវជ្ជកម្មវសេន មនុស្សលោកេ មាតុកុច្ឆិវណ្ណសង្ខាតំ វា ទេវលោកេ ឧយ្យានវិមានកប្បរុក្ខាទិវណ្ណសង្ខាតំ វា សុគតិនិមិត្តំ មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ, តស្ស ទុគ្គតិនិមិត្តេ ¶ ទស្សិតានុក្កមេនេវ ចុតិចិត្តានន្តរំ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ.

អបរស្ស មរណសមយេ ញាតកា ‘‘អយំ តាត តវត្ថាយ ពុទ្ធបូជា ករីយតិ ចិត្តំ បសាទេហី’’តិ វត្វា បុប្ផទាមបដាកាទិវសេន រូបារម្មណំ វា, ធម្មស្សវនតូរិយបូជាទិវសេន សទ្ទារម្មណំ វា, ធូមវាសគន្ធាទិវសេន គន្ធារម្មណំ វា, ‘‘ឥទំ តាត សាយស្សុ តវត្ថាយ ទាតព្ពទេយ្យធម្ម’’ន្តិ វត្វា មធុផាណិតាទិវសេន រសារម្មណំ វា, ‘‘ឥទំ តាត ផុសស្សុ តវត្ថាយ ទាតព្ពទេយ្យធម្ម’’ន្តិ វត្វា ចីនបដ្ដសោមារបដ្ដាទិវសេន ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ វា បញ្ចទ្វារេ ឧបសំហរន្តិ, តស្ស តស្មិំ អាបាថគតេ រូបាទិអារម្មណេ យថាក្កមេន ឧប្បន្នវោដ្ឋព្ពនាវសានេ មរណស្ស អាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ, ទ្វេ តទារម្មណានិ ច ឧប្បជ្ជន្តិ. តតោ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ឯកំ ចុតិចិត្តំ, តទវសានេ តស្មិញ្ញេវ ឯកចិត្តក្ខណដ្ឋិតិកេ អារម្មណេ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយម្បិ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា អនន្តរា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ.

៦២៦. អបរស្ស បន បថវីកសិណជ្ឈានាទិវសេន បដិលទ្ធមហគ្គតស្ស សុគតិយំ ឋិតស្ស មរណសមយេ កាមាវចរកុសលកម្ម-កម្មនិមិត្ត-គតិនិមិត្តានំ វា អញ្ញតរំ, បថវីកសិណាទិកំ វា និមិត្តំ, មហគ្គតចិត្តំ វា មនោទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ, ចក្ខុសោតានំ វា អញ្ញតរស្មិំ កុសលុប្បត្តិហេតុភូតំ ¶ បណីតមារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ, តស្ស យថាក្កមេន ឧប្បន្នវោដ្ឋព្ពនាវសានេ មរណស្ស អាសន្នភាវេន មន្ទីភូតវេគត្តា បញ្ច ជវនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. មហគ្គតគតិកានំ បន តទារម្មណំ នត្ថិ, តស្មា ជវនានន្តរំយេវ ភវង្គវិសយំ អារម្មណំ កត្វា ឯកំ ចុតិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. តស្សាវសានេ កាមាវចរមហគ្គតសុគតីនំ អញ្ញតរសុគតិបរិយាបន្នំ យថូបដ្ឋិតេសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណំ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ នវត្តព្ពារម្មណាយ សុគតិចុតិយា អនន្តរា អតីតបច្ចុប្បន្ននវត្តព្ពារម្មណានំ អញ្ញតរារម្មណា បដិសន្ធិ.

ឯតេនានុសារេន អារុប្បចុតិយាបិ អនន្តរា បដិសន្ធិ វេទិតព្ពា. អយំ អតីតនវត្តព្ពារម្មណាយ សុគតិចុតិយា អនន្តរា អតីតនវត្តព្ពបច្ចុប្បន្នារម្មណាយ បដិសន្ធិយា បវត្តនាការោ.

៦២៧. ទុគ្គតិយំ ¶ ឋិតស្ស បន បាបកម្មិនោ វុត្តនយេនេវ តំ កម្មំ កម្មនិមិត្តំ គតិនិមិត្តំ វា មនោទ្វារេ. បញ្ចទ្វារេ វា បន អកុសលុប្បត្តិ ហេតុភូតំ អារម្មណំ អាបាថមាគច្ឆតិ, អថស្ស យថាក្កមេន ចុតិចិត្តាវសានេ ទុគ្គតិបរិយាបន្នំ តេសុ អារម្មណេសុ អញ្ញតរារម្មណំ បដិសន្ធិចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ. អយំ អតីតារម្មណាយ ទុគ្គតិចុតិយា អនន្តរា អតីតបច្ចុប្បន្នារម្មណាយ បដិសន្ធិយា បវត្តនាការោតិ. ឯត្តាវតា ឯកូនវីសតិវិធស្សាបិ វិញ្ញាណស្ស បដិសន្ធិវសេន បវត្តិ ទីបិតា ហោតិ.

៦២៨. តយិទំ សព្ពម្បិ ឯវំ,

បវត្តមានំ សន្ធិម្ហិ, ទ្វេធា កម្មេន វត្តតិ;

មិស្សាទីហិ ច ភេទេហិ, ភេទស្ស ទុវិធាទិកោ.

ឥទញ្ហិ ឯកូនវីសតិវិធម្បិ វិបាកវិញ្ញាណំ បដិសន្ធិម្ហិ បវត្តមានា ទ្វេធា កម្មេន វត្តតិ. យថាសកញ្ហិ ឯកស្ស ជនកកម្មំ នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយេន ចេវ ឧបនិស្សយបច្ចយេន ច បច្ចយោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘កុសលាកុសលំ កម្មំ វិបាកស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤២៣). ឯវំ វត្តមានស្ស បនស្ស មិស្សាទីហិ ភេទេហិ ទុវិធាទិកោបិ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

សេយ្យថិទំ ¶ – ឥទញ្ហិ បដិសន្ធិវសេន ឯកធា បវត្តមានម្បិ រូបេន សហ មិស្សាមិស្សភេទតោ ទុវិធំ. កាមរូបារូបភវភេទតោ តិវិធំ. អណ្ឌជជលាពុជ-សំសេទជ-ឱបបាតិកយោនិវសេន ចតុព្ពិធំ. គតិវសេន បញ្ចវិធំ. វិញ្ញាណដ្ឋិតិវសេន សត្តវិធំ. សត្តាវាសវសេន អដ្ឋវិធំ ហោតិ.

៦២៩. តត្ថ,

មិស្សំ ទ្វិធា ភាវភេទា, សភាវំ តត្ថ ច ទ្វិធា;

ទ្វេ វា តយោ វា ទសកា, ឱមតោ អាទិនា សហ.

មិស្សំ ទ្វិធា ភាវភេទាតិ យំ ហេតំ ឯត្ថ អញ្ញត្រ អរូបភវា រូបមិស្សំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ រូបភវេ ឥត្ថិន្ទ្រិយបុរិសិន្ទ្រិយសង្ខាតេន ភាវេន វិនា ឧប្បត្តិតោ. កាមភវេ អញ្ញត្រ ជាតិបណ្ឌកបដិសន្ធិយា ភាវេន សហ ឧប្បត្តិតោ ស-ភាវំ, អ-ភាវន្តិ ទុវិធំ ហោតិ.

សភាវំ ¶ តត្ថ ច ទ្វិធាតិ តត្ថាបិ ច យំ ស-ភាវំ, តំ ឥត្ថិបុរិសភាវានំ អញ្ញតរេន សហ ឧប្បត្តិតោ ទុវិធមេវ ហោតិ.

ទ្វេ វា តយោ វា ទសកា ឱមតោ អាទិនា សហាតិ យំ ហេតមេត្ថ ‘‘មិស្សំ អមិស្ស’’ន្តិ ទុកេ អាទិភូតំ រូបមិស្សំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ, តេន សហ វត្ថុកាយទសកវសេន ទ្វេ វា, វត្ថុកាយភាវទសកវសេន តយោ វា ទសកា ឱមតោ ឧប្បជ្ជន្តិ, នត្ថិ ឥតោ បរំ រូបបរិហានីតិ. តំ បនេតំ ឯវំ ឱមកបរិមាណំ ឧប្បជ្ជមានំ អណ្ឌជជលាពុជនាមិកាសុ ទ្វីសុ យោនីសុ ជាតិឧណ្ណាយ ឯកេន អំសុនា ឧទ្ធដសប្បិមណ្ឌប្បមាណំ កលលន្តិ លទ្ធសង្ខំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ. តត្ថ យោនីនំ គតិវសេន សម្ភវភេទោ វេទិតព្ពោ.

៦៣០. ឯតាសុ ហិ,

និរយេ ភុម្មវជ្ជេសុ, ទេវេសុ ច ន យោនិយោ;

តិស្សោ បុរិមិកា ហោន្តិ, ចតស្សោបិ គតិត្តយេ.

តត្ថ ¶ ទេវេសុ ចាតិ ចសទ្ទេន យថា និរយេ ច ភុម្មវជ្ជេសុ ច ទេវេសុ, ឯវំ និជ្ឈាមតណ្ហិកបេតេសុ ច បុរិមិកា តិស្សោ យោនិយោ ន សន្តីតិ វេទិតព្ពា. ឱបបាតិកា ឯវ ហិ តេ ហោន្តិ. សេសេ បន តិរច្ឆានបេត្តិវិសយមនុស្សសង្ខាតេ គតិត្តយេ បុព្ពេ វជ្ជិតភុម្មទេវេសុ ច ចតស្សោបិ យោនិយោ ហោន្តិ. តត្ថ,

តិំស នវ ចេវ រូបីសុ, សត្តតិ ឧក្កំសតោថ រូបានិ;

សំសេទុបបាតយោនិសុ, អថ វា អវកំសតោ តិំស.

រូបីព្រហ្មេសុ តាវ ឱបបាតិកយោនិកេសុ ចក្ខុសោតវត្ថុទសកានំ ជីវិតនវកស្ស ចាតិ ចតុន្នំ កលាបានំ វសេន តិំស ច នវ ច បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន សហ រូបានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. រូបី ព្រហ្មេ បន ឋបេត្វា អញ្ញេសុ សំសេទជឱបបាតិកយោនិកេសុ ឧក្កំសតោ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយវត្ថុភាវទសកានំ វសេន សត្តតិ, តានិ ច និច្ចំ ទេវេសុ. តត្ថ វណ្ណោ គន្ធោ រសោ ឱជា ចតស្សោ ចាបិ ធាតុយោ ចក្ខុបសាទោ ជីវិតន្តិ អយំ ទសរូបបរិមាណោ រូបបុញ្ជោ ចក្ខុទសកោ នាម. ឯវំ សេសា វេទិតព្ពា ¶ . អវកំសតោ បន ជច្ចន្ធពធិរអឃានកនបុំសកស្ស ជិវ្ហាកាយវត្ថុទសកានំ វសេន តិំស រូបានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឧក្កំសាវកំសានំ បន អន្តរេ អនុរូបតោ វិកប្បោ វេទិតព្ពោ.

៦៣១. ឯវំ វិទិត្វា បុន,

ខន្ធារម្មណគតិហេតុ-វេទនាបីតិវិតក្កវិចារេហិ;

ភេទាភេទវិសេសោ, ចុតិសន្ធីនំ បរិញ្ញេយ្យោ.

យា ហេសា មិស្សាមិស្សតោ ទុវិធា បដិសន្ធិ, យា ចស្សា អតីតានន្តរា ចុតិ, តាសំ ឥមេហិ ខន្ធាទីហិ ភេទាភេទវិសេសោ ញាតព្ពោតិ អត្ថោ.

កថំ? កទាចិ ហិ ចតុក្ខន្ធាយ អារុប្បចុតិយា អនន្តរា ចតុក្ខន្ធាវ អារម្មណតោបិ អភិន្នា បដិសន្ធិ ហោតិ. កទាចិ អមហគ្គតពហិទ្ធារម្មណាយ មហគ្គតអជ្ឈត្តារម្មណា. អយំ តាវ អរូបភូមីសុយេវ នយោ. កទាចិ បន ចតុក្ខន្ធាយ អរូបចុតិយា អនន្តរា បញ្ចក្ខន្ធា កាមាវចរបដិសន្ធិ ¶ . កទាចិ បញ្ចក្ខន្ធាយ កាមាវចរចុតិយា រូបាវចរចុតិយា វា អនន្តរា ចតុក្ខន្ធា អរូបបដិសន្ធិ. ឯវំ អតីតារម្មណាយ ចុតិយា បច្ចុប្បន្នារម្មណា បដិសន្ធិ. ឯកច្ចសុគតិចុតិយា ឯកច្ចទុគ្គតិបដិសន្ធិ. អហេតុកចុតិយា សហេតុកបដិសន្ធិ. ទុហេតុកចុតិយា តិហេតុកបដិសន្ធិ. ឧបេក្ខាសហគតចុតិយា សោមនស្សសហគតបដិសន្ធិ. អប្បីតិកចុតិយា សប្បីតិកបដិសន្ធិ. អវិតក្កចុតិយា សវិតក្កបដិសន្ធិ. អវិចារចុតិយា សវិចារបដិសន្ធិ. អវិតក្កាវិចារចុតិយា សវិតក្កសវិចារបដិសន្ធីតិ តស្ស តស្ស វិបរីតតោ ច យថាយោគំ យោជេតព្ពំ.

៦៣២.

លទ្ធបច្ចយមិតិ ធម្មមត្តមេតំ ភវន្តរមុបេតិ;

នាស្ស តតោ សង្កន្តិ, ន តតោ ហេតុំ វិនា ហោតិ.

ឥតិ ហេតំ លទ្ធបច្ចយំ រូបារូបធម្មមត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ ភវន្តរមុបេតីតិ វុច្ចតិ, ន សត្តោ, ន ជីវោ. តស្ស ច នាបិ អតីតភវតោ ឥធ សង្កន្តិ អត្ថិ. នាបិ តតោ ហេតុំ វិនា ឥធ បាតុភាវោ. តយិទំ បាកដេន មនុស្សចុតិបដិសន្ធិក្កមេន បកាសយិស្សាម.

អតីតភវស្មិំ ¶ ហិ សរសេន ឧបក្កមេន វា សមាសន្នមរណស្ស អសយ្ហានំ សព្ពង្គបច្ចង្គសន្ធិពន្ធនច្ឆេទកានំ មារណន្តិកវេទនាសត្ថានំ សន្និបាតំ អសហន្តស្ស អាតបេ បក្ខិត្តហរិតតាលបណ្ណមិវ កមេន ឧបសុស្សមានេ សរីរេ និរុទ្ធេសុ ចក្ខាទីសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ហទយវត្ថុមត្តេ បតិដ្ឋិតេសុ កាយិន្ទ្រិយមនិន្ទ្រិយជីវិតិន្ទ្រិយេសុ តង្ខណាវសេសហទយវត្ថុសន្និស្សិតំ វិញ្ញាណំ គរុកសមាសេវិតាសន្នបុព្ពកតានំ អញ្ញតរំ លទ្ធាវសេសបច្ចយសង្ខារសង្ខាតំ កម្មំ, តទុបដ្ឋាបិតំ វា កម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តសង្ខាតំ វិសយំ អារព្ភ បវត្តតិ. តទេវំ បវត្តមានំ តណ្ហាវិជ្ជានំ អប្បហីនត្តា អវិជ្ជាបដិច្ឆាទិតាទីនវេ តស្មិំ វិសយេ តណ្ហា នាមេតិ, សហជាតសង្ខារា ខិបន្តិ. តំ សន្តតិវសេន តណ្ហាយ នាមិយមានំ សង្ខារេហិ ខិប្បមានំ ឱរិមតីររុក្ខវិនិពទ្ធរជ្ជុមាលម្ពិត្វា មាតិកាតិក្កមកោ វិយ បុរិមញ្ច និស្សយំ ជហតិ, អបរញ្ច កម្មសមុដ្ឋាបិតំ និស្សយំ អស្សាទយមានំ វា អនស្សាទយមានំ វា អារម្មណាទីហិយេវ បច្ចយេហិ បវត្តតីតិ.

ឯត្ថ ច បុរិមំ ចវនតោ ចុតិ. បច្ឆិមំ ភវន្តរាទិបដិសន្ធានតោ បដិសន្ធីតិ វុច្ចតិ ¶ . តទេតំ នាបិ បុរិមភវា ឥធាគតំ, នាបិ តតោ កម្មសង្ខារនតិវិសយាទិហេតុំ វិនា បាតុភូតន្តិ វេទិតព្ពំ.

៦៣៣.

សិយុំ និទស្សនានេត្ថ, បដិឃោសាទិកា អថ;

សន្តានពន្ធតោ នត្ថិ, ឯកតា នាបិ នានតា.

ឯត្ថ ចេតស្ស វិញ្ញាណស្ស បុរិមភវតោ ឥធ អនាគមនេ, អតីតភវបរិយាបន្នហេតូតិ ច ឧប្បាទេ បដិឃោស-បទីប-មុទ្ទា-បដិពិម្ពប្បការា ធម្មា និទស្សនានិ សិយុំ. យថា ហិ បដិឃោស-បទីប-មុទ្ទា-ឆាយា សទ្ទាទិហេតុកា ហោន្តិ អញ្ញត្រ អគន្ត្វា ឯវមេវំ ឥទំ ចិត្តំ.

ឯត្ថ ច សន្តានពន្ធតោ នត្ថិ ឯកតា នាបិ នានតា. យទិ ហិ សន្តានពន្ធេ សតិ ឯកន្តមេកតា ភវេយ្យ, ន ខីរតោ ទធិ សម្ភូតំ សិយា. អថាបិ ឯកន្តនានតា ភវេយ្យ, ន ខីរស្សាធីនោ ទធិ សិយា. ឯស នយោ សព្ពហេតុហេតុសមុប្បន្នេសុ. ឯវញ្ច សតិ សព្ពលោកវោហារលោបោ ¶ សិយា, សោ ច អនិដ្ឋោ. តស្មា ឯត្ថ ន ឯកន្តមេកតា វា នានតា វា ឧបគន្តព្ពាតិ.

៦៣៤. ឯត្ថាហ – ននុ ឯវំ អសង្កន្តិបាតុភាវេ សតិ យេ ឥមស្មិំ មនុស្សត្តភាវេ ខន្ធា, តេសំ និរុទ្ធត្តា, ផលបច្ចយស្ស ច កម្មស្ស តត្ថ អគមនតោ អញ្ញស្ស អញ្ញតោ ច តំ ផលំ សិយា, ឧបភុញ្ជកេ ច អសតិ កស្ស តំ ផលំ សិយា, តស្មា ន សុន្ទរមិទំ វិធានន្តិ. តត្រិទំ វុច្ចតិ –

សន្តានេ យំ ផលំ ឯតំ, នាញ្ញស្ស ន ច អញ្ញតោ;

ពីជានំ អភិសង្ខារោ, ឯតស្សត្ថស្ស សាធកោ.

ឯកសន្តានស្មិំ ហិ ផលំ ឧប្បជ្ជមានំ តត្ថ ឯកន្តឯកត្តនានត្តានំ បដិសិទ្ធត្តា អញ្ញស្សាតិ វា អញ្ញតោតិ វា ន ហោតិ. ឯតស្ស ច បនត្ថស្ស ពីជានំ អភិសង្ខារោ សាធកោ. អម្ពពីជាទីនំ ហិ អភិសង្ខារេសុ កតេសុ តស្ស ពីជស្ស សន្តានេ លទ្ធបច្ចយោ កាលន្តរេ ផលវិសេសោ ឧប្បជ្ជមានោ ន អញ្ញពីជានំ, នាបិ អញ្ញាភិសង្ខារបច្ចយា ឧប្បជ្ជតិ ¶ , ន ច តានិ ពីជានិ, តេ អភិសង្ខារា វា ផលដ្ឋានំ បាបុណន្តិ, ឯវំ សម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. វិជ្ជាសិប្បោសធាទីហិ ចាបិ ពាលសរីរេ ឧបយុត្តេហិ កាលន្តរេ វុឌ្ឍសរីរាទីសុ ផលទេហិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

យម្បិ វុត្តំ ‘‘ឧបភុញ្ជកេ ច អសតិ កស្ស តំ ផលំ សិយា’’តិ, តត្ថ,

ផលស្សុប្បត្តិយា ឯវ, សិទ្ធា ភុញ្ជកសម្មុតិ;

ផលុប្បាទេន រុក្ខស្ស, យថា ផលតិ សម្មុតិ.

យថា ហិ រុក្ខសង្ខាតានំ ធម្មានំ ឯកទេសភូតស្ស រុក្ខផលស្ស ឧប្បត្តិយា ឯវ រុក្ខោ ផលតីតិ វា ផលិតោតិ វា វុច្ចតិ, តថា ទេវមនុស្សសង្ខាតានំ ខន្ធានំ ឯកទេសភូតស្ស ឧបភោគសង្ខាតស្ស សុខទុក្ខផលស្ស ឧប្បាទេនេវ ទេវោ, មនុស្សោ វា ឧបភុញ្ជតីតិ វា, សុខិតោ, ទុក្ខិតោតិ វា វុច្ចតិ. តស្មា ន ឯត្ថ អញ្ញេន ឧបភុញ្ជកេន នាម កោចិ អត្ថោ អត្ថីតិ.

៦៣៥. យោបិ ¶ វទេយ្យ ‘‘ឯវំ សន្តេបិ ឯតេ សង្ខារា វិជ្ជមានា វា ផលស្ស បច្ចយា សិយុំ, អវិជ្ជមានា វា, យទិ ច វិជ្ជមានា បវត្តិក្ខណេយេវ នេសំ វិបាកេន ភវិតព្ពំ, អថ អវិជ្ជមានា បវត្តិតោ បុព្ពេ បច្ឆា ច និច្ចំ ផលាវហា សិយុ’’ន្តិ, សោ ឯវំ វត្តព្ពោ –

កតត្តា បច្ចយា ឯតេ, ន ច និច្ចំ ផលាវហា;

បាដិភោគាទិកំ តត្ថ, វេទិតព្ពំ និទស្សនំ.

កតត្តាយេវ ហិ សង្ខារា អត្តនោ ផលស្ស បច្ចយា ហោន្តិ, ន វិជ្ជមានត្តា, អវិជ្ជមានត្តា វា. យថាហ – ‘‘កាមាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិអាទិ (ធ. ស. ៤៣១). យថារហស្ស ច អត្តនោ ផលស្ស បច្ចយា ហុត្វា ន បុន ផលាវហា ហោន្តិ វិបាកត្តា. ឯតស្ស ចត្ថស្ស វិភាវនេ ឥទំ បាដិភោគាទិកំ និទស្សនំ វេទិតព្ពំ. យថា ហិ លោកេ យោ កស្សចិ អត្ថស្ស និយ្យាតនត្ថំ បាដិភោគោ ហោតិ, ភណ្ឌំ វា កិណាតិ, ឥណំ វា គណ្ហាតិ, តស្ស តំ កិរិយាករណមត្តមេវ តទត្ថនិយ្យាតនាទិម្ហិ ¶ បច្ចយោ ហោតិ, ន កិរិយាយ វិជ្ជមានត្តំ, អវិជ្ជមានត្តំ វា, ន ច តទត្ថនិយ្យាតនាទិតោ បរម្បិ ធារកោវ ហោតិ. កស្មា? និយ្យាតនាទីនំ កតត្តា. ឯវំ កតត្តាវ សង្ខារាបិ អត្តនោ ផលស្ស បច្ចយា ហោន្តិ, ន ច យថារហំ ផលទានតោ បរម្បិ ផលាវហា ហោន្តីតិ. ឯត្តាវតា មិស្សាមិស្សវសេន ទ្វេធាបិ វត្តមានស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស សង្ខារបច្ចយា បវត្តិ ទីបិតា ហោតិ.

៦៣៦. ឥទានិ សព្ពេស្វេវ តេសុ ពាត្តិំសវិបាកវិញ្ញាណេសុ សម្មោហវិឃាតត្ថំ,

បដិសន្ធិបវត្តីនំ, វសេនេតេ ភវាទិសុ;

វិជានិតព្ពា សង្ខារា, យថា យេសញ្ច បច្ចយា.

តត្ថ តយោ ភវា, ចតស្សោ យោនិយោ, បញ្ច គតិយោ, សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ, នវ សត្តាវាសាតិ ឯតេ ភវាទយោ នាម. ឯតេសុ ភវាទីសុ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច ឯតេ យេសំ វិបាកវិញ្ញាណានំ បច្ចយា, យថា ច បច្ចយា ហោន្តិ, តថា វិជានិតព្ពាតិ អត្ថោ.

តត្ថ ¶ បុញ្ញាភិសង្ខារេ តាវ កាមាវចរអដ្ឋចេតនាភេទោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ អវិសេសេន កាមភវេ សុគតិយំ នវន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ បដិសន្ធិយំ នានក្ខណិកកម្មបច្ចយេន ចេវ ឧបនិស្សយបច្ចយេន ចាតិ ទ្វេធា បច្ចយោ. រូបាវចរបញ្ចកុសលចេតនាភេទោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ រូបភវេ បដិសន្ធិយំ ឯវ បញ្ចន្នំ.

វុត្តប្បភេទកាមាវចរោ បន កាមភវេ សុគតិយំ ឧបេក្ខាសហគតាហេតុមនោវិញ្ញាណធាតុវជ្ជានំ សត្តន្នំ បរិត្តវិបាកវិញ្ញាណានំ វុត្តនយេនេវ ទ្វេធា បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. ស្វេវ រូបភវេ បញ្ចន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. កាមភវេ បន ទុគ្គតិយំ អដ្ឋន្នម្បិ បរិត្តវិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. តត្ថ និរយេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស នរកចារិកាទីសុ ឥដ្ឋារម្មណសមាយោគេ សោ បច្ចយោ ហោតិ, តិរច្ឆានេសុ បន បេតមហិទ្ធិកេសុ ច ឥដ្ឋារម្មណំ លព្ភតិយេវ.

ស្វេវ កាមភវេ សុគតិយំ សោឡសន្នម្បិ កុសលវិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ ច ¶ បដិសន្ធិយញ្ច. អវិសេសេន បន បុញ្ញាភិសង្ខារោ រូបភវេ ទសន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច.

ទ្វាទសាកុសលចេតនាភេទោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ កាមភវេ ទុគ្គតិយំ ឯកស្ស វិញ្ញាណស្ស តថេវ បច្ចយោ បដិសន្ធិយំ, នោ បវត្តេ. ឆន្នំ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. សត្តន្នម្បិ អកុសលវិបាកវិញ្ញាណានំ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច.

កាមភវេ បន សុគតិយំ តេសំយេវ សត្តន្នំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. រូបភវេ ចតុន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. សោ ច ខោ កាមាវចរេ អនិដ្ឋរូបទស្សនសទ្ទសវនវសេន, ព្រហ្មលោកេ បន អនិដ្ឋរូបាទយោ នាម នត្ថិ. តថា កាមាវចរទេវលោកេបិ.

អានេញ្ជាភិសង្ខារោ អរូបភវេ ចតុន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ តថេវ បច្ចយោ បវត្តេ ច បដិសន្ធិយញ្ច.

ឯវំ ¶ តាវ ភវេសុ បដិសន្ធិបវត្តីនំ វសេន ឯតេ សង្ខារា យេសំ បច្ចយា, យថា ច បច្ចយា ហោន្តិ, តថា វិជានិតព្ពា. ឯតេនេវ នយេន យោនិអាទីសុបិ វេទិតព្ពា.

៦៣៧. តត្រិទំ អាទិតោ បដ្ឋាយ មុខមត្តបកាសនំ – ឥមេសុ ហិ សង្ខារេសុ យស្មា បុញ្ញាភិសង្ខារោ តាវ ទ្វីសុ ភវេសុ បដិសន្ធិំ ទត្វា សព្ពមត្តនោ វិបាកំ ជនេតិ. តថា អណ្ឌជាទីសុ ចតូសុ យោនីសុ, ទេវមនុស្សសង្ខាតាសុ ទ្វីសុ គតីសុ, នានត្តកាយនានត្តសញ្ញីនានត្តកាយឯកត្តសញ្ញី-ឯកត្តកាយនានត្តសញ្ញី-ឯកត្តកាយឯកត្តសញ្ញីសង្ខាតាសុ ចតូសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ. អសញ្ញសត្តាវាសេ បនេស រូបមត្តមេវាភិសង្ខរោតីតិ ចតូសុយេវ សត្តាវាសេសុ ច បដិសន្ធិំ ទត្វា សព្ពមត្តនោ វិបាកំ ជនេតិ. តស្មា ឯស ឯតេសុ ទ្វីសុ ភវេសុ, ចតូសុ យោនីសុ, ទ្វីសុ គតីសុ, ចតូសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, ចតូសុ សត្តាវាសេសុ ច ឯកវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ វុត្តនយេនេវ បច្ចយោ ហោតិ យថាសម្ភវំ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច.

អបុញ្ញាភិសង្ខារោ បន យស្មា ឯកស្មិំយេវ កាមភវេ ចតូសុ យោនីសុ, អវសេសាសុ តីសុ គតីសុ ¶ , នានត្តកាយឯកត្តសញ្ញីសង្ខាតាយ ឯកិស្សា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា, តាទិសេយេវ ច ឯកស្មិំ សត្តាវាសេ បដិសន្ធិវសេន វិបច្ចតិ, តស្មា ឯស ឯកស្មិំ ភវេ, ចតូសុ យោនីសុ, តីសុ គតីសុ, ឯកិស្សា វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា, ឯកម្ហិ ច សត្តាវាសេ សត្តន្នំ វិបាកវិញ្ញាណានំ វុត្តនយេនេវ បច្ចយោ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច.

អានេញ្ជាភិសង្ខារោ បន យស្មា ឯកស្មិំយេវ អរូបភវេ, ឯកិស្សា ឱបបាតិកយោនិយា, ឯកិស្សា ទេវគតិយា, អាកាសានញ្ចាយតនាទិកាសុ តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, អាកាសានញ្ចាយតនាទិកេសុ ច ចតូសុ សត្តាវាសេសុ បដិសន្ធិវសេន វិបច្ចតិ, តស្មា ឯស ឯកស្មិំ ភវេ, ឯកិស្សា យោនិយា, ឯកិស្សា គតិយា, តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, ចតូសុ សត្តាវាសេសុ ចតុន្នំ វិញ្ញាណានំ វុត្តនយេនេវ បច្ចយោ ហោតិ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ចាតិ. ឯវំ,

បដិសន្ធិបវត្តីនំ ¶ , វសេនេតេ ភវាទិសុ;

វិជានិតព្ពា សង្ខារា, យថា យេសញ្ច បច្ចយាតិ.

អយំ ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

វិញ្ញាណបច្ចយានាមរូបបទវិត្ថារកថា

៦៣៨. វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបបទេ –

វិភាគា នាមរូបានំ, ភវាទីសុ បវត្តិតោ;

សង្គហា បច្ចយនយា, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

វិភាគា នាមរូបានន្តិ ឯត្ថ ហិ នាមន្តិ អារម្មណាភិមុខំ នមនតោ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា, រូបន្តិ ចត្តារិ មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូបំ. តេសំ វិភាគោ ខន្ធនិទ្ទេសេ វុត្តោយេវាតិ. ឯវំ តាវេត្ថ វិភាគា នាមរូបានំ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

ភវាទីសុ បវត្តិតោតិ ឯត្ថ ច នាមំ ឯកំ សត្តាវាសំ ឋបេត្វា សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសេសសត្តាវាសេសុ ¶ បវត្តតិ, រូបំ ទ្វីសុ ភវេសុ, ចតូសុ យោនីសុ, បញ្ចសុ គតីសុ, បុរិមាសុ ចតូសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, បញ្ចសុ សត្តាវាសេសុ បវត្តតិ.

ឯវំ បវត្តមានេ ច ឯតស្មិំ នាមរូបេ យស្មា អភាវកគព្ភសេយ្យកានំ អណ្ឌជានញ្ច បដិសន្ធិក្ខណេ វត្ថុកាយទសកវសេន រូបតោ ទ្វេសន្តតិសីសានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តស្មា តេសំ វិត្ថារេន រូបរូបតោ វីសតិ ធម្មា, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ តេវីសតិ ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពា. អគ្គហិតគ្គហណេន បន ឯកសន្តតិសីសតោ នវ រូបធម្មេ អបនេត្វា ចុទ្ទស. សភាវកានំ ភាវទសកំ បក្ខិបិត្វា តេត្តិំស, តេសម្បិ អគ្គហិតគ្គហណេន សន្តតិសីសទ្វយតោ អដ្ឋារស រូបធម្មេ អបនេត្វា បន្នរស.

យស្មា ច ឱបបាតិកសត្តេសុ ព្រហ្មកាយិកាទីនំ បដិសន្ធិក្ខណេ ចក្ខុសោតវត្ថុទសកានំ, ជីវិតិន្ទ្រិយនវកស្ស ច វសេន រូបតោ ចត្តារិ សន្តតិសីសានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តស្មា តេសំ វិត្ថារេន រូបរូបតោ ឯកូនចត្តាលីស ធម្មា, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ¶ ឯតេ ពាចត្តាលីស ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពា. អគ្គហិតគ្គហណេន បន សន្តតិសីសត្តយតោ សត្តវីសតិ ធម្មេ អបនេត្វា បន្នរស.

កាមភវេ បន យស្មា សេសឱបបាតិកានំ, សំសេទជានំ វា សភាវកបរិបុណ្ណាយតនានំ បដិសន្ធិក្ខណេ រូបតោ សត្ត សន្តតិសីសានិ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធា បាតុភវន្តិ, តស្មា តេសំ វិត្ថារេន រូបរូបតោ សត្តតិ ធម្មា, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ ឯតេ តេសត្តតិ ធម្មា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពា. អគ្គហិតគ្គហណេន បន រូបសន្តតិសីសឆក្កតោ ចតុបញ្ញាស ធម្មេ អបនេត្វា ឯកូនវីសតិ. ឯស ឧក្កំសោ. អវកំសេន បន តំតំរូបសន្តតិសីសវិកលានំ តស្ស តស្ស វសេន ហាបេត្វា ហាបេត្វា សង្ខេបតោ វិត្ថារតោ ច បដិសន្ធិយំ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបសង្ខា វេទិតព្ពា.

អរូបីនំ បន តយោវ អរូបិនោ ខន្ធា. អសញ្ញីនំ រូបតោ ជីវិតិន្ទ្រិយនវកមេវាតិ. ឯស តាវ បដិសន្ធិយំ នយោ.

បវត្តេ បន សព្ពត្ថ រូបប្បវត្តិទេសេ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ បដិសន្ធិចិត្តេន សហ បវត្តឧតុតោ ¶ ឧតុសមុដ្ឋានំ សុទ្ធដ្ឋកំ បាតុភវតិ. បដិសន្ធិចិត្តំ បន រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតិ. តញ្ហិ យថា បបាតេ បតិតបុរិសោ បរស្ស បច្ចយោ ហោតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ វត្ថុទុព្ពលតាយ ទុព្ពលត្តា រូបំ សមុដ្ឋាបេតុំ ន សក្កោតិ. បដិសន្ធិចិត្តតោ បន ឧទ្ធំ បឋមភវង្គតោ បភុតិ ចិត្តសមុដ្ឋានំ សុទ្ធដ្ឋកំ, សទ្ទបាតុភាវកាលេ បដិសន្ធិក្ខណតោ ឧទ្ធំ បវត្តឧតុតោ ចេវ ចិត្តតោ ច សទ្ទនវកំ, យេ បន កពឡីការាហារូបជីវិនោ គព្ភសេយ្យកសត្តា, តេសំ,

‘‘យញ្ចស្ស ភុញ្ជតិ មាតា, អន្នំ បានញ្ច ភោជនំ;

តេន សោ តត្ថ យាបេតិ, មាតុកុច្ឆិគតោ នរោ’’តិ. –

វចនតោ មាតរា អជ្ឈោហរិតាហារេន អនុគតេ សរីរេ, ឱបបាតិកានំ សព្ពបឋមំ អត្តនោ មុខគតំ ខេឡំ អជ្ឈោហរណកាលេ អាហារសមុដ្ឋានំ សុទ្ធដ្ឋកន្តិ ឥទំ អាហារសមុដ្ឋានស្ស សុទ្ធដ្ឋកស្ស, ឧតុចិត្តសមុដ្ឋានានញ្ច ឧក្កំសតោ ទ្វិន្នំ នវកានំ វសេន ឆព្ពីសតិវិធំ, បុព្ពេ ឯកេកចិត្តក្ខណេ ¶ តិក្ខត្តុំ ឧប្បជ្ជមានំ វុត្តំ កម្មសមុដ្ឋានញ្ច សត្តតិវិធន្តិ ឆន្នវុតិវិធំ រូបំ, តយោ ច អរូបិនោ ខន្ធាតិ សមាសតោ នវនវុតិ ធម្មា. យស្មា វា សទ្ទោ អនិយតោ កទាចិទេវ បាតុភាវតោ, តស្មា ទុវិធម្បិ តំ អបនេត្វា ឥមេ សត្តនវុតិ ធម្មា យថាសម្ភវំ សព្ពសត្តានំ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពំ. តេសំ ហិ សុត្តានម្បិ បមត្តានម្បិ ខាទន្តានម្បិ បិវន្តានម្បិ ទិវា ច រត្តិញ្ច ឯតេ វិញ្ញាណបច្ចយា បវត្តន្តិ. តញ្ច នេសំ វិញ្ញាណបច្ចយភាវំ បរតោ វណ្ណយិស្សាម.

យម្បនេតមេត្ថ កម្មជរូបំ, តំ ភវយោនិគតិឋិតិសត្តាវាសេសុ សព្ពបឋមំ បតិដ្ឋហន្តម្បិ តិសមុដ្ឋានិករូបេន អនុបត្ថទ្ធំ ន សក្កោតិ សណ្ឋាតុំ, នាបិ តិសមុដ្ឋានិកំ តេន អនុបត្ថទ្ធំ. អថ ខោ វាតព្ភាហតាបិ ចតុទ្ទិសា វវត្ថាបិតា នឡកលាបិយោ វិយ, ឩមិវេគព្ភាហតាបិ មហាសមុទ្ទេ កត្ថចិ លទ្ធបតិដ្ឋា ភិន្នវាហនិកា វិយ ច អញ្ញមញ្ញុបត្ថទ្ធានេវេតានិ អបតមានានិ សណ្ឋហិត្វា ឯកម្បិ វស្សំ ទ្វេបិ វស្សានិ…បេ… វស្សសតម្បិ យាវ តេសំ សត្តានំ អាយុក្ខយោ វា បុញ្ញក្ខយោ វា, តាវ បវត្តន្តីតិ. ឯវំ ភវាទីសុ បវត្តិតោបេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៦៣៩. សង្គហាតិ ឯត្ថ ច យំ អារុប្បេ បវត្តិបដិសន្ធីសុ, បញ្ចវោការភវេ ច បវត្តិយំ វិញ្ញាណបច្ចយា ¶ នាមមេវ, យញ្ច អសញ្ញេសុ សព្ពត្ថ, បញ្ចវោការភវេ ច បវត្តិយំ វិញ្ញាណបច្ចយា រូបមេវ, យញ្ច បញ្ចវោការភវេ សព្ពត្ថ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ, តំ សព្ពំ នាមញ្ច រូបញ្ច នាមរូបញ្ច នាមរូបន្តិ ឯវំ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេន សង្គហេត្វា វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ វេទិតព្ពំ.

អសញ្ញេសុ វិញ្ញាណាភាវា អយុត្តន្តិ ចេ, នាយុត្តំ. ឥទម្បិ,

នាមរូបស្ស យំ ហេតុ, វិញ្ញាណំ តំ ទ្វិធា មតំ;

វិបាកមវិបាកញ្ច, យុត្តមេវ យតោ ឥទំ.

យញ្ហិ នាមរូបស្ស ហេតុ វិញ្ញាណំ, តំ វិបាកាវិបាកភេទតោ ទ្វេធា មតំ. ឥទញ្ច អសញ្ញសត្តេសុ កម្មសមុដ្ឋានត្តា បញ្ចវោការភវេ បវត្តអភិសង្ខារវិញ្ញាណបច្ចយា រូបំ. តថា បញ្ចវោការេ បវត្តិយំ កុសលាទិចិត្តក្ខណេ កម្មសមុដ្ឋានន្តិ យុត្តមេវ ឥទំ. ឯវំ សង្គហតោបេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៦៤០. បច្ចយនយាតិ ¶ ឯត្ថ ហិ,

នាមស្ស បាកវិញ្ញាណំ, នវធា ហោតិ បច្ចយោ;

វត្ថុរូបស្ស នវធា, សេសរូបស្ស អដ្ឋធា.

អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ, ហោតិ រូបស្ស ឯកធា;

តទញ្ញំ បន វិញ្ញាណំ, តស្ស តស្ស យថារហំ.

យញ្ហេតំ បដិសន្ធិយំ បវត្តិយំ វា វិបាកសង្ខាតំ នាមំ, តស្ស រូបមិស្សស្ស វា អមិស្សស្ស វា បដិសន្ធិកំ វា អញ្ញំ វា វិបាកវិញ្ញាណំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តវិបាកាហារិន្ទ្រិយអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ នវធា បច្ចយោ ហោតិ.

វត្ថុរូបស្ស បដិសន្ធិយំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកាហារិន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ ¶ នវធា បច្ចយោ ហោតិ. ឋបេត្វា បន វត្ថុរូបំ សេសរូបស្ស ឥមេសុ នវសុ អញ្ញមញ្ញបច្ចយំ អបនេត្វា សេសេហិ អដ្ឋហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ.

អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ បន អសញ្ញសត្តរូបស្ស វា បញ្ចវោការភវេ វា កម្មជស្ស រូបស្ស សុត្តន្តិកបរិយាយតោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ. អវសេសំ បឋមភវង្គតោ បភុតិ សព្ពម្បិ វិញ្ញាណំ តស្ស តស្ស នាមរូបស្ស យថារហំ បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. វិត្ថារតោ បន តស្ស បច្ចយនយេ ទស្សិយមានេ សព្ពាបិ បដ្ឋានកថា វិត្ថារេតព្ពា ហោតីតិ ន នំ អារភាម.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘បដិសន្ធិនាមរូបំ វិញ្ញាណបច្ចយា ហោតី’’តិ? សុត្តតោ យុត្តិតោ ច. សុត្តេ ហិ ‘‘ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៦២) នយេន ពហុធា វេទនាទីនំ វិញ្ញាណបច្ចយតា សិទ្ធា. យុត្តិតោ បន,

ចិត្តជេន ហិ រូបេន, ឥធ ទិដ្ឋេន សិជ្ឈតិ;

អទិដ្ឋស្សាបិ រូបស្ស, វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ឥតិ.

ចិត្តេ ហិ បសន្នេ អប្បសន្នេ វា តទនុរូបានិ រូបានិ ឧប្បជ្ជមានានិ ទិដ្ឋានិ. ទិដ្ឋេន ច អទិដ្ឋស្ស អនុមានំ ហោតីតិ ឥមិនា ឥធ ទិដ្ឋេន ចិត្តជរូបេន អទិដ្ឋស្សាបិ បដិសន្ធិរូបស្ស វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ហោតីតិ ជានិតព្ពមេតំ. កម្មសមុដ្ឋានស្សាបិ ¶ ហិ តស្ស ចិត្តសមុដ្ឋានស្សេវ វិញ្ញាណបច្ចយតា បដ្ឋានេ អាគតាតិ. ឯវំ បច្ចយនយតោបេត្ថ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោតិ.

អយំ ‘‘វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

នាមរូបបច្ចយាសឡាយតនបទវិត្ថារកថា

៦៤១. នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនបទេ –

នាមំ ខន្ធត្តយំ រូបំ, ភូតវត្ថាទិកំ មតំ;

កតេកសេសំ តំ តស្ស, តាទិសស្សេវ បច្ចយោ.

យញ្ហេតំ ¶ សឡាយតនស្សេវ បច្ចយភូតំ នាមរូបំ, តត្ថ នាមន្តិ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយំ, រូបំ បន សសន្តតិបរិយាបន្នំ និយមតោ ចត្តារិ ភូតានិ ឆ វត្ថូនិ ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ឯវំ ភូតវត្ថាទិកំ មតន្តិ វេទិតព្ពំ. តំ បន នាមញ្ច រូបញ្ច នាមរូបញ្ច នាមរូបន្តិ ឯវំ កតេកសេសំ ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ច សឡាយតនន្តិ ឯវំ កតេកសេសស្សេវ សឡាយតនស្ស បច្ចយោតិ វេទិតព្ពំ. កស្មា? យស្មា អារុប្បេ នាមមេវ បច្ចយោ, តញ្ច ឆដ្ឋាយតនស្សេវ ន អញ្ញស្ស. ‘‘នាមបច្ចយា ឆដ្ឋាយតន’’ន្តិ (វិភ. ៣២២) ហិ វិភង្គេ វុត្តំ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ‘‘នាមរូបំ សឡាយតនស្ស បច្ចយោ’’តិ? នាមរូបភាវេ ភាវតោ. តស្ស តស្ស ហិ នាមស្ស រូបស្ស ច ភាវេ តំ តំ អាយតនំ ហោតិ, ន អញ្ញថា. សា បនស្ស តព្ភាវភាវិតា បច្ចយនយស្មិំ យេវ អាវិភវិស្សតិ. តស្មា,

បដិសន្ធិយា បវត្តេ វា, ហោតិ យំ យស្ស បច្ចយោ;

យថា ច បច្ចយោ ហោតិ, តថា នេយ្យំ វិភាវិនា.

តត្រាយមត្ថទីបនា –

នាមមេវ ហិ អារុប្បេ, បដិសន្ធិបវត្តិសុ;

បច្ចយោ សត្តធា ឆធា, ហោតិ តំ អវកំសតោ.

កថំ? បដិសន្ធិយំ តាវ អវកំសតោ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តវិបាកអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ សត្តធា នាមំ ឆដ្ឋាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ ឯវំ ¶ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ, តស្ស វសេន ឧក្កំសាវកំសោ វេទិតព្ពោ.

បវត្តេបិ វិបាកំ វុត្តនយេនេវ បច្ចយោ ហោតិ, ឥតរំ បន អវកំសតោ វុត្តប្បការេសុ បច្ចយេសុ វិបាកបច្ចយវជ្ជេហិ ឆហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ ឯវំ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ, តស្ស វសេន ឧក្កំសាវកំសោ វេទិតព្ពោ.

អញ្ញស្មិម្បិ ¶ ភវេ នាមំ, តថេវ បដិសន្ធិយំ;

ឆដ្ឋស្ស ឥតរេសំ តំ, ឆហាការេហិ បច្ចយោ.

អារុប្បតោ ហិ អញ្ញស្មិម្បិ បញ្ចវោការភវេ តំ វិបាកនាមំ ហទយវត្ថុនោ សហាយំ ហុត្វា ឆដ្ឋស្ស មនាយតនស្ស យថា អារុប្បេ វុត្តំ, តថេវ អវកំសតោ សត្តធា បច្ចយោ ហោតិ. ឥតរេសំ បន តំ បញ្ចន្នំ ចក្ខាយតនាទីនំ ចតុមហាភូតសហាយំ ហុត្វា សហជាតនិស្សយវិបាកវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ឆហាការេហិ បច្ចយោ ហោតិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ ឯវំ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ, តស្ស វសេន ឧក្កំសាវកំសោ វេទិតព្ពោ.

បវត្តេបិ តថា ហោតិ, បាកំ បាកស្ស បច្ចយោ;

អបាកំ អវិបាកស្ស, ឆធា ឆដ្ឋស្ស បច្ចយោ.

បវត្តេបិ ហិ បញ្ចវោការភវេ យថា បដិសន្ធិយំ, តថេវ វិបាកនាមំ វិបាកស្ស ឆដ្ឋាយតនស្ស អវកំសតោ សត្តធា បច្ចយោ ហោតិ. អវិបាកំ បន អវិបាកស្ស ឆដ្ឋស្ស អវកំសតោវ តតោ វិបាកបច្ចយំ អបនេត្វា ឆធា បច្ចយោ ហោតិ. វុត្តនយេនេវ បនេត្ថ ឧក្កំសាវកំសោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថេវ សេសបញ្ចន្នំ, វិបាកំ បច្ចយោ ភវេ;

ចតុធា អវិបាកម្បិ, ឯវមេវ បកាសិតំ.

តត្ថេវ ហិ បវត្តេ សេសានំ ចក្ខាយតនាទីនំ បញ្ចន្នំ ចក្ខុបសាទាទិវត្ថុកំ ឥតរម្បិ វិបាកនាមំ បច្ឆាជាតវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ ចតុធា បច្ចយោ ហោតិ. យថា ច វិបាកំ, អវិបាកម្បិ ឯវមេវ បកាសិតំ. តស្មា កុសលាទិភេទម្បិ តេសំ ចតុធា បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ¶ តាវ នាមមេវ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ វា យស្ស យស្ស អាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ, យថា ច បច្ចយោ ហោតិ, តថា វេទិតព្ពំ.

រូបំ បនេត្ថ អារុប្បេ, ភវេ ភវតិ បច្ចយោ;

ន ឯកាយតនស្សាបិ, បញ្ចក្ខន្ធភវេ បន.

រូបតោ ¶ សន្ធិយំ វត្ថុ, ឆធា ឆដ្ឋស្ស បច្ចយោ;

ភូតានិ ចតុធា ហោន្តិ, បញ្ចន្នំ អវិសេសតោ.

រូបតោ ហិ បដិសន្ធិយំ វត្ថុរូបំ ឆដ្ឋស្ស មនាយតនស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ ឆធា បច្ចយោ ហោតិ. ចត្តារិ បន ភូតានិ អវិសេសតោ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច យំ យំ អាយតនំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស តស្ស វសេន បញ្ចន្នម្បិ ចក្ខាយតនាទីនំ សហជាតនិស្សយអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ ចតុធា បច្ចយា ហោន្តិ.

តិធា ជីវិតមេតេសំ, អាហារោ ច បវត្តិយំ;

តានេវ ឆធា ឆដ្ឋស្ស, វត្ថុ តស្សេវ បញ្ចធា.

ឯតេសំ បន ចក្ខាទីនំ បញ្ចន្នំ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ ច អត្ថិ អវិគតឥន្ទ្រិយវសេន រូបជីវិតំ តិធា បច្ចយោ ហោតិ. អាហារោ ច អត្ថិអវិគតាហារវសេន តិវិធា បច្ចយោ ហោតិ, សោ ច ខោ យេ សត្តា អាហារូបជីវិនោ, តេសំ អាហារានុគតេ កាយេ បវត្តិយំយេវ, នោ បដិសន្ធិយំ. តានិ បន បញ្ច ចក្ខាយតនាទីនិ ឆដ្ឋស្ស ចក្ខុ សោតឃានជិវ្ហាកាយវិញ្ញាណសង្ខាតស្ស មនាយតនស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ឆហាការេហិ បច្ចយា ហោន្តិ បវត្តេ, នោ បដិសន្ធិយំ. ឋបេត្វា បន បញ្ចវិញ្ញាណានិ តស្សេវ អវសេសមនាយតនស្ស វត្ថុរូបំ និស្សយបុរេជាតវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន បញ្ចធា បច្ចយោ ហោតិ បវត្តេយេវ, នោ បដិសន្ធិយំ. ឯវំ រូបមេវ បដិសន្ធិយំ បវត្តេ វា យស្ស យស្ស អាយតនស្ស បច្ចយោ ហោតិ, យថា ច បច្ចយោ ហោតិ, តថា វេទិតព្ពំ.

នាមរូបំ បនុភយំ, ហោតិ យំ យស្ស បច្ចយោ;

យថា ច តម្បិ សព្ពត្ថ, វិញ្ញាតព្ពំ វិភាវិនា.

សេយ្យថិទំ ¶ . បដិសន្ធិយំ តាវ បញ្ចវោការភវេ ខន្ធត្តយវត្ថុរូបសង្ខាតំ នាមរូបំ ឆដ្ឋាយតនស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកសម្បយុត្តវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយាទីហិ បច្ចយោ ហោតីតិ. ឥទមេត្ថ មុខមត្តំ. វុត្តនយានុសារេន បន សក្កា សព្ពំ យោជេតុន្តិ ន ឯត្ថ វិត្ថារោ ទស្សិតោតិ.

អយំ ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

សឡាយតនបច្ចយាផស្សបទវិត្ថារកថា

៦៤២. សឡាយតនបច្ចយា ¶ ផស្សបទេ –

សឡេវ ផស្សា សង្ខេបា, ចក្ខុសម្ផស្សអាទយោ;

វិញ្ញាណមិវ ពាត្តិំស, វិត្ថារេន ភវន្តិ តេ.

សង្ខេបេន ហិ សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ ចក្ខុសម្ផស្សោ, សោតសម្ផស្សោ, ឃានសម្ផស្សោ, ជិវ្ហាសម្ផស្សោ, កាយសម្ផស្សោ, មនោសម្ផស្សោតិ ឥមេ ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ ឆ ឯវ ផស្សា ភវន្តិ. វិត្ថារេន បន ចក្ខុសម្ផស្សាទយោ បញ្ច កុសលវិបាកា, បញ្ច អកុសលវិបាកាតិ ទស, សេសា ពាវីសតិ-លោកិយវិបាកវិញ្ញាណសម្បយុត្តា ច ពាវីសតីតិ ឯវំ សព្ពេបិ សង្ខារបច្ចយា វុត្តវិញ្ញាណមិវ ពាត្តិំស ហោន្តិ.

យំ បនេតស្ស ពាត្តិំសវិធស្សាបិ ផស្សស្ស បច្ចយោ សឡាយតនំ, តត្ថ,

ឆដ្ឋេន សហ អជ្ឈត្តំ, ចក្ខាទិំ ពាហិរេហិបិ;

សឡាយតនមិច្ឆន្តិ, ឆហិ សទ្ធិំ វិចក្ខណា.

តត្ថ យេ តាវ ‘‘ឧបាទិណ្ណកបវត្តិកថា អយ’’ន្តិ សកសន្តតិបរិយាបន្នមេវ បច្ចយំ បច្ចយុប្បន្នញ្ច ទីបេន្តិ, តេ ‘‘ឆដ្ឋាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ (វិភ. ៣២២) បាឡិអនុសារតោ អារុប្បេ ឆដ្ឋាយតនញ្ច, អញ្ញត្ថ សព្ពសង្គហតោ សឡាយតនញ្ច ផស្សស្ស បច្ចយោតិ ឯកទេសសរូបេកសេសំ កត្វា ឆដ្ឋេន សហ អជ្ឈត្តំ ចក្ខាទិំ សឡាយតនន្តិ ឥច្ឆន្តិ. តញ្ហិ ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ច សឡាយតនន្ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ.

យេ បន បច្ចយុប្បន្នមេវ ឯកសន្តតិបរិយាបន្នំ ទីបេន្តិ, បច្ចយំ បន ភិន្នសន្តានម្បិ, តេ យំ យំ អាយតនំ ផស្សស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តំ សព្ពម្បិ ¶ ទីបេន្តា ពាហិរម្បិ បរិគ្គហេត្វា តទេវ ឆដ្ឋេន សហ អជ្ឈត្តំ ពាហិរេហិបិ រូបាយតនាទីហិ សទ្ធិំ សឡាយតនន្តិ ឥច្ឆន្តិ. តម្បិ ហិ ឆដ្ឋាយតនញ្ច សឡាយតនញ្ច សឡាយតនន្តិ ឯតេសំ ឯកសេសេ កតេ សឡាយតនន្ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ.

ឯត្ថាហ ¶ – ន សព្ពាយតនេហិ ឯកោ ផស្សោ សម្ភោតិ, នាបិ ឯកម្ហា អាយតនា សព្ពេ ផស្សា, អយញ្ច សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ ឯកោវ វុត្តោ, សោ កស្មាតិ. តត្រិទំ វិស្សជ្ជនំ – សច្ចមេតំ, សព្ពេហិ ឯកោ, ឯកម្ហា វា សព្ពេ ន សម្ភោន្តិ, សម្ភោតិ បន អនេកេហិ ឯកោ. យថា ចក្ខុសម្ផស្សោ ចក្ខាយតនា រូបាយតនា ចក្ខុវិញ្ញាណសង្ខាតា មនាយតនា អវសេសសម្បយុត្តធម្មាយតនា ចាតិ ឯវំ សព្ពត្ថ យថានុរូបំ យោជេតព្ពំ. តស្មា ឯវ ហិ,

ឯកោបនេកាយតនប្បភវោ ឥតិ ទីបិតោ;

ផស្សោយំ ឯកវចននិទ្ទេសេនីធ តាទិនា.

ឯកវចននិទ្ទេសេនាតិ សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោតិ ឥមិនា ឯកវចននិទ្ទេសេន អនេកេហិ អាយតនេហិ ឯកោ ផស្សោ ហោតីតិ តាទិនា ទីបិតោតិ អត្ថោ. អាយតនេសុ បន,

ឆធា បញ្ច តតោ ឯកំ, នវធា ពាហិរានិ ឆ;

យថាសម្ភវមេតស្ស, បច្ចយត្តេ វិភាវយេ.

តត្រាយំ វិភាវនា – ចក្ខាយតនាទីនិ តាវ បញ្ច ចក្ខុសម្ផស្សាទិភេទតោ បញ្ចវិធស្ស ផស្សស្ស និស្សយបុរេជាតិន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ឆធា បច្ចយា ហោន្តិ. តតោ បរំ ឯកំ វិបាកមនាយតនំ អនេកភេទស្ស វិបាកមនោសម្ផស្សស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកាហារឥន្ទ្រិយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន នវធា បច្ចយោ ហោតិ. ពាហិរេសុ បន រូបាយតនំ ចក្ខុសម្ផស្សស្ស អារម្មណបុរេជាតអត្ថិអវិគតវសេន ចតុធា បច្ចយោ ហោតិ. តថា សទ្ទាយតនាទីនិ សោតសម្ផស្សាទីនំ. មនោសម្ផស្សស្ស បន តានិ ច ធម្មាយតនញ្ច តថា ច ¶ អារម្មណបច្ចយមត្តេនេវ ចាតិ ឯវំ ពាហិរានិ ឆ យថាសម្ភវមេតស្ស បច្ចយត្តេ វិភាវយេតិ.

អយំ ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

ផស្សបច្ចយាវេទនាបទវិត្ថារកថា

៦៤៣. ផស្សបច្ចយា វេទនាបទេ –

ទ្វារតោ ¶ វេទនា វុត្តា, ចក្ខុសម្ផស្សជាទិកា;

សឡេវ តា បភេទេន, ឯកូននវុតី មតា.

ឯតស្សបិ បទស្ស វិភង្គេ ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជា វេទនា. សោត… ឃាន… ជិវ្ហា… កាយ… មនោសម្ផស្សជា វេទនា’’តិ (វិភ. ២៣១) ឯវំ ទ្វារតោ សឡេវ វេទនា វុត្តា, តា បន បភេទេន ឯកូននវុតិយា ចិត្តេហិ សម្បយុត្តត្តា ឯកូននវុតិ មតា.

វេទនាសុ បនេតាសុ, ឥធ ពាត្តិំស វេទនា;

វិបាកចិត្តយុត្តាវ, អធិប្បេតាតិ ភាសិតា.

អដ្ឋធា តត្ថ បញ្ចន្នំ, បញ្ចទ្វារម្ហិ បច្ចយោ;

សេសានំ ឯកធា ផស្សោ, មនោទ្វារេបិ សោ តថា.

តត្ថ ហិ បញ្ចទ្វារេ ចក្ខុបសាទាទិវត្ថុកានំ បញ្ចន្នំ វេទនានំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ផស្សោ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ. សេសានំ បន ឯកេកស្មិំ ទ្វារេ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណតទារម្មណវសេន បវត្តានំ កាមាវចរវិបាកវេទនានំ សោ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ផស្សោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ.

មនោទ្វារេបិ សោ តថាតិ មនោទ្វារេបិ ហិ តទារម្មណវសេន បវត្តានំ កាមាវចរវិបាកវេទនានំ សោ សហជាតមនោសម្ផស្សសង្ខាតោ ផស្សោ តថេវ អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ, បដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន បវត្តានំ តេភូមកវិបាកវេទនានម្បិ. យា បន តា មនោទ្វារេ តទារម្មណវសេន ¶ បវត្តា កាមាវចរវេទនា, តាសំ មនោទ្វារាវជ្ជនសម្បយុត្តោ មនោសម្ផស្សោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតីតិ.

អយំ ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

វេទនាបច្ចយាតណ្ហាបទវិត្ថារកថា

៦៤៤. វេទនាបច្ចយា ¶ តណ្ហាបទេ –

រូបតណ្ហាទិភេទេន, ឆ តណ្ហា ឥធ ទីបិតា;

ឯកេកា តិវិធា តត្ថ, បវត្តាការតោ មតា.

ឥមស្មិំ ហិ បទេ សេដ្ឋិបុត្តោ ព្រាហ្មណបុត្តោតិ បិតិតោ នាមវសេន បុត្តោ វិយ ‘‘រូបតណ្ហា. សទ្ទ… គន្ធ… រស… ផោដ្ឋព្ព… ធម្មតណ្ហា’’តិ (វិភ. ២៣២) អារម្មណតោ នាមវសេន វិភង្គេ ឆ តណ្ហា ទីបិតា.

តាសុ បន តណ្ហាសុ ឯកេកា តណ្ហា បវត្តិអាការតោ កាមតណ្ហា, ភវតណ្ហា, វិភវតណ្ហាតិ ឯវំ តិវិធា មតា. រូបតណ្ហាយេវ ហិ យទា ចក្ខុស្ស អាបាថមាគតំ រូបារម្មណំ កាមស្សាទវសេន អស្សាទយមានា បវត្តតិ, តទា កាមតណ្ហា នាម ហោតិ. យទា តទេវារម្មណំ ‘‘ធុវំ សស្សត’’ន្តិ បវត្តាយ សស្សតទិដ្ឋិយា សទ្ធិំ បវត្តតិ, តទា ភវតណ្ហា នាម ហោតិ. សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ ហិ រាគោ ភវតណ្ហាតិ វុច្ចតិ. យទា បន តទេវារម្មណំ ‘‘ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតី’’តិ បវត្តាយ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា សទ្ធិំ បវត្តតិ, តទា វិភវតណ្ហា នាម ហោតិ. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ ហិ រាគោ វិភវតណ្ហាតិ វុច្ចតិ. ឯស នយោ សទ្ទតណ្ហាទីសុបីតិ. ឯតា អដ្ឋារស តណ្ហា ហោន្តិ.

តា អជ្ឈត្តរូបាទីសុ អដ្ឋារស, ពហិទ្ធា អដ្ឋារសាតិ ឆត្តិំស. ឥតិ អតីតា ឆត្តិំស, អនាគតា ឆត្តិំស, បច្ចុប្បន្នា ឆត្តិំសាតិ អដ្ឋសតំ តណ្ហា ហោន្តិ. តា បុន សង្ខេប្បមាណា រូបាទិអារម្មណវសេន ឆ, កាមតណ្ហាទិវសេន វា តិស្សោវ តណ្ហា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

យស្មា បនិមេ សត្តា បុត្តំ អស្សាទេត្វា បុត្តេ មមត្តេន ធាតិយា វិយ រូបាទិអារម្មណវសេន ឧប្បជ្ជមានំ វេទនំ អស្សាទេត្វា វេទនាយ មមត្តេន ¶ រូបាទិអារម្មណទាយកានំ ចិត្តការ-គន្ធព្ព-គន្ធិក-សូទ-តន្តវាយរសាយនវិធាយកវេជ្ជាទីនំ មហាសក្ការំ ករោន្តិ. តស្មា សព្ពាបេសា វេទនាបច្ចយា តណ្ហា ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

យស្មា ¶ ចេត្ថ អធិប្បេតា, វិបាកសុខវេទនា;

ឯកាវ ឯកធាវេសា, តស្មា តណ្ហាយ បច្ចយោ.

ឯកធាតិ ឧបនិស្សយបច្ចយេនេវ បច្ចយោ ហោតិ. យស្មា វា,

ទុក្ខី សុខំ បត្ថយតិ, សុខី ភិយ្យោបិ ឥច្ឆតិ;

ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា.

តណ្ហាយ បច្ចយា តស្មា, ហោន្តិ តិស្សោបិ វេទនា;

វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, ឥតិ វុត្តា មហេសិនា.

វេទនាបច្ចយា ចាបិ, យស្មា នានុសយំ វិនា;

ហោតិ តស្មា ន សា ហោតិ, ព្រាហ្មណស្ស វុសីមតោតិ.

អយំ ‘‘វេទនាបច្ចយា តណ្ហា’’តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

តណ្ហាបច្ចយាឧបាទានបទវិត្ថារកថា

៦៤៥. តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានបទេ –

ឧបាទានានិ ចត្តារិ, តានិ អត្ថវិភាគតោ;

ធម្មសង្ខេបវិត្ថារា, កមតោ ច វិភាវយេ.

តត្រាយំ វិភាវនា – កាមុបាទានំ, ទិដ្ឋុបាទានំ, សីលព្ពតុបាទានំ, អត្តវាទុបាទានន្តិ ឥមានិ តាវេត្ថ ចត្តារិ ឧបាទានានិ. តេសំ អយំ អត្ថវិភាគោ – វត្ថុសង្ខាតំ កាមំ ឧបាទិយតីតិ កាមុបាទានំ, កាមោ ច សោ ឧបាទានញ្ចាតិបិ កាមុបាទានំ. ឧបាទានន្តិ ទឡ្ហគ្គហណំ. ទឡ្ហត្ថោ ហេត្ថ ឧបសទ្ទោ ឧបាយាសឧបកដ្ឋាទីសុ វិយ. តថា ទិដ្ឋិ ច សា ឧបាទានញ្ចាតិ ទិដ្ឋុបាទានំ. ទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតីតិ វា ទិដ្ឋុបាទានំ. ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិអាទីសុ ¶ (ទី. និ. ១.៣១) ហិ បុរិមទិដ្ឋិំ ឧត្តរទិដ្ឋិ ឧបាទិយតិ. តថា សីលព្ពតំ ឧបាទិយតីតិ សីលព្ពតុបាទានំ. សីលព្ពតញ្ច តំ ឧបាទានញ្ចាតិបិ សីលព្ពតុបាទានំ. គោសីលគោវតាទីនិ ហិ ‘‘ឯវំ សុទ្ធី’’តិ អភិនិវេសតោ សយមេវ ឧបាទានានិ. តថា វទន្តិ ឯតេនាតិ វាទោ. ឧបាទិយន្តិ ¶ ឯតេនាតិ ឧបាទានំ. កិំ វទន្តិ, ឧបាទិយន្តិ វា? អត្តានំ. អត្តនោ វាទុបាទានំ អត្តវាទុបាទានំ. អត្តវាទមត្តមេវ វា អត្តាតិ ឧបាទិយន្តិ ឯតេនាតិ អត្តវាទុបាទានំ. អយំ តាវ តេសំ អត្ថវិភាគោ.

ធម្មសង្ខេបវិត្ថារេ បន កាមុបាទានំ តាវ ‘‘តត្ថ កតមំ កាមុបាទានំ? យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ កាមរាគោ កាមនន្ទី កាមតណ្ហា កាមស្នេហោ កាមបរិឡាហោ កាមមុច្ឆា កាមជ្ឈោសានំ, ឥទំ វុច្ចតិ កាមុបាទាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១២២០; វិភ. ៩៣៨) អាគតត្តា សង្ខេបតោ តណ្ហាទឡ្ហត្តំ វុច្ចតិ. តណ្ហាទឡ្ហត្តំ នាម បុរិមតណ្ហាឧបនិស្សយបច្ចយេន ទឡ្ហសម្ភូតា ឧត្តរតណ្ហាវ. កេចិ បនាហុ ‘‘អប្បត្តវិសយបត្ថនា តណ្ហា អន្ធការេ ចោរស្ស ហត្ថប្បសារណំ វិយ, សម្បត្តវិសយគ្គហណំ ឧបាទានំ តស្សេវ ភណ្ឌគ្គហណំ វិយ. អប្បិច្ឆតាសន្តុដ្ឋិតាបដិបក្ខា ច តេ ធម្មា. តថា បរិយេសនារក្ខទុក្ខមូលា’’តិ. សេសុបាទានត្តយំ បន សង្ខេបតោ ទិដ្ឋិមត្តមេវ.

វិត្ថារតោ បន បុព្ពេ រូបាទីសុ វុត្តអដ្ឋសតប្បភេទាយបិ តណ្ហាយ ទឡ្ហភាវោ កាមុបាទានំ. ទសវត្ថុកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ ទិដ្ឋុបាទានំ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមំ ទិដ្ឋុបាទានំ? នត្ថិ ទិន្នំ, នត្ថិ យិដ្ឋំ…បេ… សច្ឆិកត្វា បវេទេន្តីតិ យា ឯវរូបា ទិដ្ឋិ…បេ… វិបរិយេសគ្គាហោ. ឥទំ វុច្ចតិ ទិដ្ឋុបាទាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១២២១; វិភ. ៩៣៨). សីលព្ពតេហិ សុទ្ធីតិ បរាមសនំ បន សីលព្ពតុបាទានំ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមំ សីលព្ពតុបាទានំ? សីលេន សុទ្ធិ, វតេន សុទ្ធិ, សីលព្ពតេន សុទ្ធីតិ យា ឯវរូបា ទិដ្ឋិ…បេ… វិបរិយេសគ្គាហោ. ឥទំ វុច្ចតិ សីលព្ពតុបាទាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១២២២; វិភ. ៩៣៨). វីសតិវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ អត្តវាទុបាទានំ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមំ អត្តវាទុបាទានំ? ឥធ អស្សុតវា បុថុជ្ជនោ…បេ… សប្បុរិសធម្មេ អវិនីតោ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ…បេ… វិបរិយេសគ្គាហោ, ឥទំ វុច្ចតិ អត្តវាទុបាទាន’’ន្តិ (ធ. ស. ១២២៣; វិភ. ៩៣៨). អយមេត្ថ ធម្មសង្ខេបវិត្ថារោ.

កមតោតិ ឯត្ថ បន តិវិធោ កមោ ឧប្បត្តិក្កមោ បហានក្កមោ ទេសនាក្កមោ ច. តត្ថ អនមតគ្គេ ¶ សំសារេ ឥមស្ស បឋមំ ឧប្បត្តីតិ អភាវតោ កិលេសានំ និប្បរិយាយេន ឧប្បត្តិក្កមោ ន វុច្ចតិ. បរិយាយេន បន យេភុយ្យេន ឯកស្មិំ ភវេ អត្តគ្គាហបុព្ពង្គមោ សស្សតុច្ឆេទាភិនិវេសោ, តតោ ‘‘សស្សតោ អយំ អត្តា’’តិ គណ្ហតោ អត្តវិសុទ្ធត្ថំ សីលព្ពតុបាទានំ, ‘‘ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ គណ្ហតោ បរលោកនិរបេក្ខស្ស កាមុបាទានន្តិ ¶ ឯវំ បឋមំ អត្តវាទុបាទានំ, តតោ ទិដ្ឋិសីលព្ពតកាមុបាទានានីតិ អយមេតេសំ ឯកស្មិំ ភវេ ឧប្បត្តិក្កមោ.

ទិដ្ឋុបាទានាទីនិ ចេត្ថ បឋមំ បហីយន្តិ សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈត្តា. កាមុបាទានំ បច្ឆា, អរហត្តមគ្គវជ្ឈត្តាតិ អយមេតេសំ បហានក្កមោ.

មហាវិសយត្តា បន បាកដត្តា ច ឯតេសុ កាមុបាទានំ បឋមំ ទេសិតំ. មហាវិសយំ ហិ តំ អដ្ឋចិត្តសម្បយោគា, អប្បវិសយានិ ឥតរានិ ចតុចិត្តសម្បយោគា, យេភុយ្យេន ច អាលយរាមត្តា បជាយ បាកដំ កាមុបាទានំ, ន ឥតរានិ. កាមុបាទាន វា កាមានំ សមធិគមត្ថំ កោតូហលមង្គលាទិពហុលោ ហោតិ, សាស្ស ទិដ្ឋីតិ តទនន្តរំ ទិដ្ឋុបាទានំ, តំ បភិជ្ជមានំ សីលព្ពតអត្តវាទុបាទានវសេន ទុវិធំ ហោតិ. តស្មិំ ទ្វយេ គោកិរិយំ កុក្កុរកិរិយំ វា ទិស្វាបិ វេទិតព្ពតោ ឱឡារិកន្តិ សីលព្ពតុបាទានំ បឋមំ ទេសិតំ. សុខុមត្តា អន្តេ អត្តវាទុបាទានន្តិ អយមេតេសំ ទេសនាក្កមោ.

តណ្ហា ច បុរិមស្សេត្ថ, ឯកធា ហោតិ បច្ចយោ;

សត្តធា អដ្ឋធា វាបិ, ហោតិ សេសត្តយស្ស សា.

ឯត្ថ ច ឯវំ ទេសិតេ ឧបាទានចតុក្កេ បុរិមស្ស កាមុបាទានស្ស កាមតណ្ហា ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ, តណ្ហាភិនន្ទិតេសុ វិសយេសុ ឧប្បត្តិតោ. សេសត្តយស្ស បន សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតហេតុវសេន សត្តធា វា, ឧបនិស្សយេន សហ អដ្ឋធា វាបិ បច្ចយោ ហោតិ. យទា ច សា ឧបនិស្សយវសេន បច្ចយោ ហោតិ, តទា អសហជាតាវ ហោតីតិ.

អយំ ‘‘តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

ឧបាទានបច្ចយាភវបទវិត្ថារកថា

៦៤៦. ឧបាទានបច្ចយា ¶ ភវបទេ –

អត្ថតោ ធម្មតោ ចេវ, សាត្ថតោ ភេទសង្គហា;

យំ យស្ស បច្ចយោ ចេវ, វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថ ¶ ភវតីតិ ភវោ. សោ កម្មភវោ ឧបបត្តិភវោ ចាតិ ទុវិធោ ហោតិ. យថាហ – ‘‘ភវោ ទុវិធេន អត្ថិ កម្មភវោ, អត្ថិ ឧបបត្តិភវោ’’តិ (វិភ. ២៣៤). តត្ថ កម្មមេវ ភវោ កម្មភវោ, តថា ឧបបត្តិយេវ ភវោ ឧបបត្តិភវោ. ឯត្ថ ច ឧបបត្តិ ភវតីតិ ភវោ. កម្មំ បន យថា សុខការណត្តា ‘‘សុខោ ពុទ្ធានំ ឧប្បាទោ’’តិ (ធ. ប. ១៩៤) វុត្តោ, ឯវំ ភវការណត្តា ផលវោហារេន ភវោតិ វេទិតព្ពន្តិ. ឯវំ តាវេត្ថ អត្ថតោ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៦៤៧. ធម្មតោ បន កម្មភវោ តាវ សង្ខេបតោ ចេតនា ចេវ ចេតនាសម្បយុត្តា ច អភិជ្ឈាទយោ កម្មសង្ខាតា ធម្មា. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមោ កម្មភវោ? បុញ្ញាភិសង្ខារោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ (វិភ. ២៣៤) បរិត្តភូមកោ វា មហាភូមកោ វា, អយំ វុច្ចតិ កម្មភវោ. សព្ពម្បិ ភវគាមិកម្មំ កម្មភវោ’’តិ (វិភ. ២៣៤). ឯត្ថ ហិ បុញ្ញាភិសង្ខារោតិ តេរស ចេតនា. អបុញ្ញាភិសង្ខារោតិ ទ្វាទស. អានេញ្ជាភិសង្ខារោតិ ចតស្សោ ចេតនា. ឯវំ បរិត្តភូមកោ វា មហាភូមកោ វាតិ ឯតេន តាសំយេវ ចេតនានំ មន្ទពហុវិបាកតា វុត្តា. សព្ពម្បិ ភវគាមិកម្មន្តិ ឥមិនា បន ចេតនាសម្បយុត្តា អភិជ្ឈាទយោ វុត្តា.

ឧបបត្តិភវោ បន សង្ខេបតោ កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា, បភេទតោ នវវិធោ ហោតិ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមោ ឧបបត្តិភវោ? កាមភវោ រូបភវោ អរូបភវោ សញ្ញាភវោ អសញ្ញាភវោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ, ឯកវោការភវោ ចតុវោការភវោ បញ្ចវោការភវោ, អយំ វុច្ចតិ ឧបបត្តិភវោ’’តិ (វិភ. ២៣៤). តត្ថ កាមសង្ខាតោ ភវោ កាមភវោ. ឯស នយោ រូបារូបភវេសុ. សញ្ញាវតំ ភវោ, សញ្ញា វា ឯត្ថ ភវេ អត្ថីតិ សញ្ញាភវោ. វិបរិយាយេន អសញ្ញាភវោ. ឱឡារិកាយ សញ្ញាយ អភាវា សុខុមាយ ច ភាវា នេវសញ្ញា, នាសញ្ញា អស្មិំ ¶ ភវេតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ. ឯកេន រូបក្ខន្ធេន វោកិណ្ណោ ភវោ ឯកវោការភវោ. ឯកោ វា វោការោ អស្ស ភវស្សាតិ ឯកវោការភវោ. ឯស នយោ ចតុវោការបញ្ចវោការភវេសុ. តត្ថ កាមភវោ បញ្ច ឧបាទិណ្ណក្ខន្ធា. តថា រូបភវោ. អរូបភវោ ចត្តារោ ¶ , សញ្ញាភវោ បញ្ច. អសញ្ញាភវោ ឯកោ ឧបាទិណ្ណក្ខន្ធោ. នេវសញ្ញានាសញ្ញាភវោ ចត្តារោ. ឯកវោការភវាទយោ ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធា ឧបាទិណ្ណក្ខន្ធេហីតិ ឯវមេត្ថ ធម្មតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៦៤៨. សាត្ថតោតិ យថា ច ភវនិទ្ទេសេ, តថេវ កាមំ សង្ខារនិទ្ទេសេបិ បុញ្ញាភិសង្ខារាទយោវ វុត្តា, ឯវំ សន្តេបិ បុរិមេ អតីតកម្មវសេន ឥធ បដិសន្ធិយា បច្ចយត្តា, ឥមេ បច្ចុប្បន្នកម្មវសេន អាយតិំ បដិសន្ធិយា បច្ចយត្តាតិ បុនវចនំ សាត្ថកមេវ, បុព្ពេ វា ‘‘តត្ថ កតមោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ? កុសលា ចេតនា កាមាវចរា’’តិ (វិភ. ២២៦) ឯវមាទិនា នយេន ចេតនាវ សង្ខារាតិ វុត្តា. ឥធ បន ‘‘សព្ពម្បិ ភវគាមិកម្ម’’ន្តិ (វិភ. ២៣៤) វចនតោ ចេតនាសម្បយុត្តាបិ. បុព្ពេ ច វិញ្ញាណបច្ចយមេវ កម្មំ ‘‘សង្ខារា’’តិ វុត្តំ. ឥទានិ អសញ្ញាភវនិព្ពត្តកម្បិ. កិំ វា ពហុនា, ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិ ឯត្ថ បុញ្ញាភិសង្ខារាទយោវ កុសលាកុសលា ធម្មា វុត្តា. ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ ឥធ បន ឧបបត្តិភវស្សាបិ សង្គហិតត្តា កុសលាកុសលាព្យាកតា ធម្មា វុត្តា. តស្មា សព្ពថាបិ សាត្ថកមេវិទំ បុនវចនន្តិ ឯវមេត្ថ សាត្ថតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៦៤៩. ភេទសង្គហាតិ ឧបាទានបច្ចយា ភវស្ស ភេទតោ ចេវ សង្គហតោ ច. យញ្ហិ កាមុបាទានបច្ចយា កាមភវនិព្ពត្តកំ កម្មំ ករីយតិ, សោ កម្មភវោ. តទភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. ឯស នយោ រូបារូបភវេសុ. ឯវំ កាមុបាទានបច្ចយា ទ្វេ កាមភវា, តទន្តោគធា ច សញ្ញាភវបញ្ចវោការភវា, ទ្វេ រូបភវា, តទន្តោគធា ច សញ្ញាភវអសញ្ញាភវឯកវោការភវបញ្ចវោការភវា, ទ្វេ អរូបភវា, តទន្តោគធា ច សញ្ញាភវនេវសញ្ញានាសញ្ញាភវចតុវោការភវាតិ សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ឆ ភវា. យថា ច កាមុបាទានបច្ចយា សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ឆ ភវា. តថា សេសុបាទានបច្ចយាបីតិ ឯវំ ឧបាទានបច្ចយា ភេទតោ សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ចតុវីសតិ ភវា.

សង្គហតោ បន កម្មភវំ ឧបបត្តិភវញ្ច ឯកតោ កត្វា កាមុបាទានបច្ចយា សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ¶ ឯកោ កាមភវោ. តថា រូបារូបភវាតិ តយោ ភវា. តថា សេសុបាទានបច្ចយា បីតិ. ឯវំ ឧបាទានបច្ចយា សង្គហតោ សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ទ្វាទស ភវា. អបិច ¶ អវិសេសេន ឧបាទានបច្ចយា កាមភវូបគំ កម្មំ កម្មភវោ. តទភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. ឯស នយោ រូបារូបភវេសុ. ឯវំ ឧបាទានបច្ចយា សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ ទ្វេ កាមភវា, ទ្វេ រូបភវា, ទ្វេ អរូបភវាតិ អបរេន បរិយាយេន សង្គហតោ ឆ ភវា. កម្មភវឧបបត្តិភវភេទំ វា អនុបគម្ម សទ្ធិំ អន្តោគធេហិ កាមភវាទិវសេន តយោ ភវា ហោន្តិ. កាមភវាទិភេទម្បិ អនុបគម្ម កម្មភវឧបបត្តិភវវសេន ទ្វេ ភវា ហោន្តិ. កម្មុបបត្តិភេទញ្ចាបិ អនុបគម្ម ឧបាទានបច្ចយា ភវោតិ ភវវសេន ឯកោវ ភវោ ហោតីតិ ឯវមេត្ថ ឧបាទានបច្ចយស្ស ភវស្ស ភេទសង្គហាបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

៦៥០. យំ យស្ស បច្ចយោ ចេវាតិ យញ្ចេត្ថ ឧបាទានំ យស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោតិ អត្ថោ. កិំ បនេត្ថ កស្ស បច្ចយោ ហោតិ? យំកិញ្ចិ យស្ស កស្សចិ បច្ចយោ ហោតិយេវ. ឧម្មត្តកោ វិយ ហិ បុថុជ្ជនោ. សោ ឥទំ យុត្តំ ឥទំ អយុត្តន្តិ អវិចារេត្វា យស្ស កស្សចិ ឧបាទានស្ស វសេន យំកិញ្ចិ ភវំ បត្ថេត្វា យំកិញ្ចិ កម្មំ ករោតិយេវ. តស្មា យទេកច្ចេ សីលព្ពតុបាទានេន រូបារូបភវា ន ហោន្តីតិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. សព្ពេន បន សព្ពោ ហោតីតិ គហេតព្ពំ.

សេយ្យថិទំ – ឥធេកច្ចោ អនុស្សវវសេន វា ទិដ្ឋានុសារេន វា ‘‘កាមា នាមេតេ មនុស្សលោកេ ចេវ ខត្តិយមហាសាលកុលាទីសុ, ឆ កាមាវចរទេវលោកេ ច សមិទ្ធា’’តិ ចិន្តេត្វា តេសំ អធិគមត្ថំ អសទ្ធម្មស្សវនាទីហិ វញ្ចិតោ ‘‘ឥមិនា កម្មេន កាមា សម្បជ្ជន្តី’’តិ មញ្ញមានោ កាមុបាទានវសេន កាយទុច្ចរិតាទីនិបិ ករោតិ, សោ ទុច្ចរិតបារិបូរិយា អបាយេ ឧបបជ្ជតិ. សន្ទិដ្ឋិកេ វា បន កាមេ បត្ថយមានោ បដិលទ្ធេ ច គោបយមានោ កាមុបាទានវសេន កាយទុច្ចរិតាទីនិ ករោតិ, សោ ទុច្ចរិតបារិបូរិយា អបាយេ ឧបបជ្ជតិ. តត្រាស្ស ឧបបត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោ. កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវបញ្ចវោការភវា បន តទន្តោគធា ឯវ.

អបរោ ¶ បន សទ្ធម្មស្សវនាទីហិ ឧបព្រូហិតញាណោ ‘‘ឥមិនា កម្មេន កាមា សម្បជ្ជន្តី’’តិ មញ្ញមានោ កាមុបាទានវសេន កាយសុចរិតាទីនិ ករោតិ. សោ សុចរិតបារិបូរិយា ¶ ទេវេសុ វា មនុស្សេសុ វា ឧបបជ្ជតិ. តត្រាស្ស ឧបបត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោ. កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវបញ្ចវោការភវា បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ កាមុបាទានំ សប្បភេទស្ស សាន្តោគធស្ស កាមភវស្ស បច្ចយោ ហោតិ.

អបរោ ‘‘រូបារូបភវេសុ តតោ សមិទ្ធតរា កាមា’’តិ សុត្វា បរិកប្បេត្វា វា កាមុបាទានវសេនេវ រូបារូបសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា សមាបត្តិពលេន រូបារូបព្រហ្មលោកេ ឧបបជ្ជតិ. តត្រាស្ស ឧបបត្តិហេតុភូតំ កម្មំ កម្មភវោ. កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញា-អសញ្ញា-នេវសញ្ញានាសញ្ញា-ឯក-ចតុ-បញ្ចវោការភវា បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ កាមុបាទានំ សប្បភេទានំ សាន្តោគធានំ រូបារូបភវានម្បិ បច្ចយោ ហោតិ.

អបរោ ‘‘អយំ អត្តា នាម កាមាវចរសម្បត្តិភវេ វា រូបារូបភវានំ វា អញ្ញតរស្មិំ ឧច្ឆិន្នេ សុឧច្ឆិន្នោ ហោតី’’តិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ ឧបាទាយ តទុបគំ កម្មំ ករោតិ, តស្ស តំ កម្មំ កម្មភវោ. កម្មាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវាទយោ បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ ទិដ្ឋុបាទានំ សប្បភេទានំ សាន្តោគធានំ តិណ្ណម្បិ កាមរូបារូបភវានំ បច្ចយោ ហោតិ.

អបរោ ‘‘អយំ អត្តា នាម កាមាវចរសម្បត្តិភវេ វា រូបារូបភវានំ វា អញ្ញតរស្មិំ សុខី ហោតិ វិគតបរិឡាហោ’’តិ អត្តវាទុបាទានេន តទុបគំ កម្មំ ករោតិ, តស្ស តំ កម្មំ កម្មភវោ. តទភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវាទយោ បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ អត្តវាទុបាទានំ សប្បភេទានំ សាន្តោគធានំ តិណ្ណំ ភវានំ បច្ចយោ ហោតិ.

អបរោ ‘‘ឥទំ សីលព្ពតំ នាម កាមាវចរសម្បត្តិភវេ វា រូបារូបភវានំ វា អញ្ញតរស្មិំ បរិបូរេន្តស្ស សុខំ បារិបូរិំ គច្ឆតី’’តិ សីលព្ពតុបាទានវសេន តទុបគំ កម្មំ ករោតិ, តស្ស តំ កម្មំ កម្មភវោ. តទភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ឧបបត្តិភវោ. សញ្ញាភវាទយោ បន តទន្តោគធា ឯវ. ឥតិ សីលព្ពតុបាទានំ សប្បភេទានំ សាន្តោគធានំ តិណ្ណំ ភវានំ បច្ចយោ ហោតិ. ឯវមេត្ថ យំ យស្ស បច្ចយោ ហោតិ, តតោបិ វិញ្ញាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ.

កិំ បនេត្ថ ¶ កស្ស ភវស្ស កថំ បច្ចយោ ហោតីតិ ចេ?

រូបារូបភវានំ ¶ , ឧបនិស្សយបច្ចយោ ឧបាទានំ;

សហជាតាទីហិបិ តំ, កាមភវស្សាតិ វិញ្ញេយ្យំ.

រូបារូបភវានំ ហិ, កាមភវបរិយាបន្នស្ស ច កម្មភវេ កុសលកម្មស្សេវ, ឧបបត្តិភវស្ស ចេតំ ចតុព្ពិធម្បិ ឧបាទានំ ឧបនិស្សយបច្ចយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ. កាមភវេ អត្តនា សម្បយុត្តាកុសលកម្មភវស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតហេតុបច្ចយប្បភេទេហិ សហជាតាទីហិ បច្ចយោ ហោតិ. វិប្បយុត្តស្ស បន ឧបនិស្សយបច្ចយេនេវាតិ.

អយំ ‘‘ឧបាទានបច្ចយា ភវោ’’តិ បទស្មិំ វិត្ថារកថា.

ភវបច្ចយាជាតិអាទិវិត្ថារកថា

៦៥១. ភវបច្ចយា ជាតីតិអាទីសុ ជាតិអាទីនំ វិនិច្ឆយោ សច្ចនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ភវោតិ បនេត្ថ កម្មភវោវ អធិប្បេតោ. សោ ហិ ជាតិយា បច្ចយោ, ន ឧបបត្តិភវោ. សោ ច បន កម្មបច្ចយឧបនិស្សយបច្ចយវសេន ទ្វេធា បច្ចយោ ហោតីតិ.

តត្ថ សិយា – កថំ បនេតំ ជានិតព្ពំ ភវោ ជាតិយា បច្ចយោតិ ចេ? ពាហិរបច្ចយសមត្តេបិ ហីនបណីតតាទិវិសេសទស្សនតោ. ពាហិរានំ ហិ ជនកជននីសុក្កសោណិតាហារាទីនំ បច្ចយានំ សមត្តេបិ សត្តានំ យមកានម្បិ សតំ ហីនបណីតតាទិវិសេសោ ទិស្សតិ. សោ ច ន អហេតុកោ សព្ពទា ច សព្ពេសញ្ច អភាវតោ, ន កម្មភវតោ អញ្ញហេតុកោ តទភិនិព្ពត្តកសត្តានំ អជ្ឈត្តសន្តានេ អញ្ញស្ស ការណស្ស អភាវតោតិ កម្មភវហេតុកោវ. កម្មំ ហិ សត្តានំ ហីនបណីតតាទិវិសេសស្ស ហេតុ. តេនាហ ភគវា ‘‘កម្មំ សត្តេ វិភជតិ យទិទំ ហីនប្បណីតតាយា’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៩). តស្មា ជានិតព្ពមេតំ ‘‘ភវោ ជាតិយា បច្ចយោ’’តិ.

យស្មា ច អសតិ ជាតិយា ជរាមរណំ នាម, សោកាទយោ វា ធម្មា ន ហោន្តិ. ជាតិយា បន សតិ ជរាមរណញ្ចេវ, ជរាមរណសង្ខាតទុក្ខធម្មផុដ្ឋស្ស ច ពាលជនស្ស ជរាមរណាភិសម្ពន្ធា ¶ វា តេន តេន ទុក្ខធម្មេន ផុដ្ឋស្ស ¶ អនភិសម្ពន្ធា វា សោកាទយោ ច ធម្មា ហោន្តិ. តស្មា អយម្បិ ជាតិ ជរាមរណស្ស ចេវ សោកាទីនញ្ច បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពា. សា បន ឧបនិស្សយកោដិយា ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតីតិ.

អយំ ‘‘ភវបច្ចយា ជាតី’’តិអាទីសុ វិត្ថារកថា.

ភវចក្កកថា

៦៥២. យស្មា បនេត្ថ សោកាទយោ អវសានេ វុត្តា, តស្មា យា សា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឯវមេតស្ស ភវចក្កស្ស អាទិម្ហិ វុត្តា, សា,

សោកាទីហិ អវិជ្ជា, សិទ្ធា ភវចក្កមវិទិតាទិមិទំ;

ការកវេទករហិតំ, ទ្វាទសវិធសុញ្ញតាសុញ្ញំ.

សតតំ សមិតំ បវត្តតីតិ វេទិតព្ពំ.

កថំ បនេត្ថ សោកាទីហិ អវិជ្ជា សិទ្ធា, កថមិទំ ភវចក្កំ អវិទិតាទិ, កថំ ការកវេទករហិតំ, កថំ ទ្វាទសវិធសុញ្ញតាសុញ្ញន្តិ ចេ? ឯត្ថ ហិ សោកទោមនស្សុបាយាសា អវិជ្ជាយ អវិយោគិនោ, បរិទេវោ ច នាម មូឡ្ហស្សាតិ តេសុ តាវ សិទ្ធេសុ សិទ្ធា ហោតិ អវិជ្ជា. អបិច ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) វុត្តំ. អាសវសមុទយា ចេតេ សោកាទយោ ហោន្តិ.

កថំ? វត្ថុកាមវិយោគេ តាវ សោកោ កាមាសវសមុទយា ហោតិ. យថាហ –

‘‘តស្ស ចេ កាមយានស្ស, ឆន្ទជាតស្ស ជន្តុនោ;

តេ កាមា បរិហាយន្តិ, សល្លវិទ្ធោវ រុប្បតី’’តិ. (សុ. និ. ៧៧៣);

យថា ចាហ – ‘‘កាមតោ ជាយតិ សោកោ’’តិ. (ធ. ប. ២១៥).

សព្ពេបិ ¶ ចេតេ ទិដ្ឋាសវសមុទយា ហោន្តិ. យថាហ –

‘‘តស្ស ‘អហំ រូបំ មម រូប’ន្តិ បរិយុដ្ឋដ្ឋាយិនោ រូបវិបរិណាមញ្ញថាភាវា ឧប្បជ្ជន្តិ សោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសា’’តិ (សំ. និ. ៣.១).

យថា ច ទិដ្ឋាសវសមុទយា, ឯវំ ភវាសវសមុទយាបិ. យថាហ –

‘‘យេបិ ¶ តេ ទេវា ទីឃាយុកា វណ្ណវន្តោ សុខពហុលា ឧច្ចេសុ វិមានេសុ ចិរដ្ឋិតិកា, តេបិ តថាគតស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា ភយំ សន្តាសំ សំវេគមាបជ្ជន្តី’’តិ (សំ. និ. ៣.៧៨). បញ្ច បុព្ពនិមិត្តានិ ទិស្វា មរណភយេន សន្តជ្ជិតានំ ទេវានំ វិយ.

យថា ច ភវាសវសមុទយា, ឯវំ អវិជ្ជាសវសមុទយាបិ. យថាហ –

‘‘ស ខោ សោ, ភិក្ខវេ, ពាលោ តិវិធំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ ទុក្ខំ ទោមនស្សំ បដិសំវេទេតី’’តិ (ម. និ. ៣.២៤៦).

ឥតិ យស្មា អាសវសមុទយា ឯតេ ធម្មា ហោន្តិ, តស្មា ឯតេ សិជ្ឈមានា អវិជ្ជាយ ហេតុភូតេ អាសវេ សាធេន្តិ. អាសវេសុ ច សិទ្ធេសុ បច្ចយភាវេ ភាវតោ អវិជ្ជាបិ សិទ្ធាវ ហោតីតិ. ឯវំ តាវេត្ថ សោកាទីហិ អវិជ្ជា សិទ្ធា ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

យស្មា បន ឯវំ បច្ចយភាវេ ភាវតោ អវិជ្ជាយ សិទ្ធាយ បុន អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ ឯវំ ហេតុផលបរម្បរាយ បរិយោសានំ នត្ថិ. តស្មា តំ ហេតុផលសម្ពន្ធវសេន បវត្តំ ទ្វាទសង្គំ ភវចក្កំ អវិទិតាទីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

ឯវំ សតិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឥទំ អាទិមត្តកថនំ វិរុជ្ឈតីតិ ចេ. នយិទំ អាទិមត្តកថនំ. បធានធម្មកថនំ បនេតំ. តិណ្ណន្នំ ហិ វដ្ដានំ អវិជ្ជា បធានា. អវិជ្ជាគ្គហណេន ហិ អវសេសកិលេសវដ្ដញ្ច កម្មាទីនិ ច ពាលំ បលិពោធេន្តិ. សប្បសិរគ្គហណេន សេសសប្បសរីរំ វិយ ពាហំ. អវិជ្ជាសមុច្ឆេទេ បន កតេ តេហិ វិមោក្ខោ ហោតិ ¶ . សប្បសិរច្ឆេទេ កតេ បលិពោធិតពាហាវិមោក្ខោ វិយ. យថាហ – ‘‘អវិជ្ជាយត្វេវ អសេសវិរាគនិរោធា សង្ខារនិរោធោ’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.១; មហាវ. ១). ឥតិ យំ គណ្ហតោ ពន្ធោ, មុច្ចតោ ច មោក្ខោ ហោតិ, តស្ស បធានធម្មស្ស កថនមិទំ, ន អាទិមត្តកថនន្តិ. ឯវមិទំ ភវចក្កំ អវិទិតាទីតិ វេទិតព្ពំ.

តយិទំ ¶ យស្មា អវិជ្ជាទីហិ ការណេហិ សង្ខារាទីនំ បវត្តិ, តស្មា តតោ អញ្ញេន ‘‘ព្រហ្មា មហាព្រហ្មា សេដ្ឋោ សជិតា’’តិ (ទី. និ. ១.៤២) ឯវំ បរិកប្បិតេន ព្រហ្មាទិនា វា សំសារស្ស ការកេន, ‘‘សោ ខោ បន មេ អយំ អត្តា វទោ វេទេយ្យោ’’តិ ឯវំ បរិកប្បិតេន អត្តនា វា សុខទុក្ខានំ វេទកេន រហិតំ. ឥតិ ការកវេទករហិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

យស្មា បនេត្ថ អវិជ្ជា ឧទយព្ពយធម្មកត្តា ធុវភាវេន, សំកិលិដ្ឋត្តា សំកិលេសិកត្តា ច សុភភាវេន, ឧទយព្ពយបដិបីឡិតត្តា សុខភាវេន, បច្ចយាយត្តវុត្តិត្តា វសវត្តនភូតេន អត្តភាវេន ច សុញ្ញា. តថា សង្ខារាទីនិបិ អង្គានិ. យស្មា វា អវិជ្ជា ន អត្តា, ន អត្តនោ, ន អត្តនិ, ន អត្តវតី. តថា សង្ខារាទីនិបិ អង្គានិ. តស្មា ទ្វាទសវិធសុញ្ញតាសុញ្ញមេតំ ភវចក្កន្តិ វេទិតព្ពំ.

៦៥៣. ឯវញ្ច វិទិត្វា បុន,

តស្សាវិជ្ជាតណ្ហា, មូលមតីតាទយោ តយោ កាលា;

ទ្វេ អដ្ឋ ទ្វេ ឯវ ច, សរូបតោ តេសុ អង្គានិ.

តស្ស ខោ បនេតស្ស ភវចក្កស្ស អវិជ្ជា តណ្ហា ចាតិ ទ្វេ ធម្មា មូលន្តិ វេទិតព្ពា. តទេតំ បុព្ពន្តាហរណតោ អវិជ្ជាមូលំ វេទនាវសានំ, អបរន្តសន្តានតោ តណ្ហាមូលំ ជរាមរណាវសានន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ បុរិមំ ទិដ្ឋិចរិតវសេន វុត្តំ, បច្ឆិមំ តណ្ហាចរិតវសេន. ទិដ្ឋិចរិតានំ ហិ អវិជ្ជា, តណ្ហាចរិតានញ្ច តណ្ហា សំសារនាយិកា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតាយ វា បឋមំ, ផលុប្បត្តិយា ហេតូនំ អនុបច្ឆេទប្បកាសនតោ, សស្សតទិដ្ឋិសមុគ្ឃាតាយ ទុតិយំ, ឧប្បន្នានំ ជរាមរណប្បកាសនតោ. គព្ភសេយ្យកវសេន វា បុរិមំ, អនុបុព្ពបវត្តិទីបនតោ, ឱបបាតិកវសេន បច្ឆិមំ, សហុប្បត្តិទីបនតោ.

អតីតបច្ចុប្បន្នានាគតា ¶ ចស្ស តយោ កាលា. តេសុ បាឡិយំ សរូបតោ អាគតវសេន ‘‘អវិជ្ជា, សង្ខារា ចា’’តិ ទ្វេ អង្គានិ អតីតកាលានិ. វិញ្ញាណាទីនិ ភវាវសានានិ អដ្ឋ បច្ចុប្បន្នកាលានិ. ជាតិ ចេវ ជរាមរណញ្ច ទ្វេ អនាគតកាលានីតិ វេទិតព្ពានិ.

៦៥៤. បុន ¶ ,

‘‘ហេតុផលហេតុបុព្ពក-តិសន្ធិចតុភេទសង្គហញ្ចេតំ;

វីសតិ អាការារំ, តិវដ្ដមនវដ្ឋិតំ ភមតិ’’.

ឥតិបិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ សង្ខារានញ្ច បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស ច អន្តរា ឯកោ ហេតុផលសន្ធិ នាម. វេទនាយ ច តណ្ហាយ ច អន្តរា ឯកោ ផលហេតុសន្ធិ នាម. ភវស្ស ច ជាតិយា ច អន្តរា ឯកោ ហេតុផលសន្ធីតិ ឯវមិទំ ហេតុផលហេតុបុព្ពកតិសន្ធីតិ វេទិតព្ពំ.

សន្ធីនំ អាទិបរិយោសានវវត្ថិតា បនស្ស ចត្តារោ សង្គហា ហោន្តិ. សេយ្យថិទំ – អវិជ្ជាសង្ខារា ឯកោ សង្គហោ. វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនផស្សវេទនា ទុតិយោ. តណ្ហុបាទានភវា តតិយោ. ជាតិជរាមរណំ ចតុត្ថោតិ. ឯវមិទំ ចតុភេទសង្គហន្តិ វេទិតព្ពំ.

អតីតេ ហេតវោ បញ្ច, ឥទានិ ផលបញ្ចកំ;

ឥទានិ ហេតវោ បញ្ច, អាយតិំ ផលបញ្ចកន្តិ.

ឯតេហិ បន វីសតិយា អាការសង្ខាតេហិ អរេហិ វីសតិអាការារន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ អតីតេ ហេតវោ បញ្ចាតិ អវិជ្ជា សង្ខារា ចាតិ ឥមេ តាវ ទ្វេ វុត្តា ឯវ. យស្មា បន អវិទ្វា បរិតស្សតិ, បរិតស្សិតោ ឧបាទិយតិ, តស្សុបាទានបច្ចយា ភវោ. តស្មា តណ្ហុបាទានភវាបិ គហិតា ហោន្តិ. តេនាហ ‘‘បុរិមកម្មភវស្មិំ មោហោ អវិជ្ជា, អាយូហនា សង្ខារា, និកន្តិ តណ្ហា, ឧបគមនំ ឧបាទានំ, ចេតនា ភវោតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា បុរិមកម្មភវស្មិំ ឥធ បដិសន្ធិយា បច្ចយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៤៧).

តត្ថ ¶ បុរិមកម្មភវស្មិន្តិ បុរិមេ កម្មភវេ, អតីតជាតិយំ កម្មភវេ ករិយមានេតិ អត្ថោ. មោហោ អវិជ្ជាតិ យោ តទា ទុក្ខាទីសុ មោហោ, យេន មូឡ្ហោ កម្មំ ករោតិ, សា អវិជ្ជា. អាយូហនា សង្ខារាតិ តំ កម្មំ ករោតោ យា បុរិមចេតនាយោ, យថា ‘‘ទានំ ទស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា មាសម្បិ សំវច្ឆរម្បិ ទានុបករណានិ សជ្ជេន្តស្ស ឧប្បន្នា បុរិមចេតនាយោ. បដិគ្គាហកានំ បន ហត្ថេ ទក្ខិណំ បតិដ្ឋាបយតោ ចេតនា ភវោតិ វុច្ចតិ. ឯកាវជ្ជនេសុ វា ឆសុ ជវនេសុ ចេតនា អាយូហនា សង្ខារា នាម ¶ . សត្តមេ ភវោ. យា កាចិ វា បន ចេតនា ភវោ. សម្បយុត្តា អាយូហនា សង្ខារា នាម. និកន្តិ តណ្ហាតិ យា កម្មំ ករោន្តស្ស ផលេ ឧបបត្តិភវេ និកាមនា បត្ថនា, សា តណ្ហា នាម. ឧបគមនំ ឧបាទានន្តិ យំ កម្មភវស្ស បច្ចយភូតំ ‘‘ឥទំ កត្វា អសុកស្មិំ នាម ឋានេ កាមេ សេវិស្សាមិ ឧច្ឆិជ្ជិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន បវត្តំ ឧបគមនំ គហណំ បរាមសនំ, ឥទំ ឧបាទានំ នាម. ចេតនា ភវោតិ អាយូហនាវសានេ វុត្តា ចេតនា ភវោតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឥទានិ ផលបញ្ចកន្តិ វិញ្ញាណាទិវេទនាវសានំ បាឡិយំ អាគតមេវ. យថាហ – ‘‘ឥធ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណំ, ឱក្កន្តិ នាមរូបំ, បសាទោ អាយតនំ, ផុដ្ឋោ ផស្សោ, វេទយិតំ វេទនា, ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឥធូបបត្តិភវស្មិំ បុរេកតស្ស កម្មស្ស បច្ចយា’’តិ (បដិ. ១.៤៧). តត្ថ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណន្តិ យំ ភវន្តរបដិសន្ធានវសេន ឧប្បន្នត្តា បដិសន្ធីតិ វុច្ចតិ, តំ វិញ្ញាណំ. ឱក្កន្តិ នាមរូបន្តិ យា គព្ភេ រូបារូបធម្មានំ ឱក្កន្តិ អាគន្ត្វា បវិសនំ វិយ, ឥទំ នាមរូបំ. បសាទោ អាយតនន្តិ ឥទំ ចក្ខាទិបញ្ចាយតនវសេន វុត្តំ. ផុដ្ឋោ ផស្សោតិ យោ អារម្មណំ ផុដ្ឋោ ផុសន្តោ ឧប្បន្នោ, អយំ ផស្សោ. វេទយិតំ វេទនាតិ យំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន វា សឡាយតនបច្ចយេន វា ផស្សេន សហ ឧប្បន្នំ វិបាកវេទយិតំ, សា វេទនាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឥទានិ ហេតវោ បញ្ចាតិ តណ្ហាទយោ បាឡិយំ អាគតា តណ្ហុបាទានភវា. ភវេ បន គហិតេ តស្ស បុព្ពភាគា តំសម្បយុត្តា វា សង្ខារា គហិតាវ ហោន្តិ. តណ្ហុបាទានគ្គហណេន ច តំសម្បយុត្តា, យាយ វា មូឡ្ហោ កម្មំ ករោតិ, សា អវិជ្ជា គហិតាវ ហោតីតិ. ឯវំ បញ្ច. តេនាហ ‘‘ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនានំ មោហោ អវិជ្ជា, អាយូហនា សង្ខារា, និកន្តិ តណ្ហា, ឧបគមនំ ឧបាទានំ, ចេតនា ភវោតិ ឥមេ បញ្ច ធម្មា ឥធ កម្មភវស្មិំ អាយតិំ បដិសន្ធិយា បច្ចយា’’តិ ¶ (បដិ. ម. ១.៤៧). តត្ថ ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនានន្តិ បរិបក្កាយតនស្ស កម្មករណកាលេ សម្មោហោ ទស្សិតោ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ.

អាយតិំ ផលបញ្ចកន្តិ វិញ្ញាណាទីនិ បញ្ច. តានិ ជាតិគ្គហណេន វុត្តានិ. ជរាមរណំ បន តេសំយេវ ជរាមរណំ. តេនាហ – ‘‘អាយតិំ បដិសន្ធិ វិញ្ញាណំ ¶ , ឱក្កន្តិ នាមរូបំ, បសាទោ អាយតនំ, ផុដ្ឋោ ផស្សោ, វេទយិតំ វេទនា, ឥមេ បញ្ច ធម្មា អាយតិំ ឧបបត្តិភវស្មិំ ឥធ កតស្ស កម្មស្ស បច្ចយា’’តិ (បដិ. ម. ១.៤៧). ឯវមិទំ វីសតិ អាការារំ ហោតិ.

តិវដ្ដមនវដ្ឋិតំ ភមតីតិ ឯត្ថ បន សង្ខារភវា កម្មវដ្ដំ, អវិជ្ជាតណ្ហុបាទានានិ កិលេសវដ្ដំ, វិញ្ញាណនាមរូបសឡាយតនផស្សវេទនា វិបាកវដ្ដន្តិ ឥមេហិ តីហិ វដ្ដេហិ តិវដ្ដមិទំ ភវចក្កំ យាវ កិលេសវដ្ដំ ន ឧបច្ឆិជ្ជតិ, តាវ អនុបច្ឆិន្នបច្ចយត្តា អនវដ្ឋិតំ បុនប្បុនំ បរិវត្តនតោ ភមតិយេវាតិ វេទិតព្ពំ.

៦៥៥. តយិទមេវំ ភមមានំ,

សច្ចប្បភវតោ កិច្ចា, វារណា ឧបមាហិ ច;

គម្ភីរនយភេទា ច, វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

តត្ថ យស្មា កុសលាកុសលំ កម្មំ អវិសេសេន សមុទយសច្ចន្តិ សច្ចវិភង្គេ វុត្តំ, តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ អវិជ្ជាយ សង្ខារា ទុតិយសច្ចប្បភវំ ទុតិយសច្ចំ. សង្ខារេហិ វិញ្ញាណំ ទុតិយសច្ចប្បភវំ បឋមសច្ចំ. វិញ្ញាណាទីហិ ¶ នាមរូបាទីនិ វិបាកវេទនាបរិយោសានានិ បឋមសច្ចប្បភវំ បឋមសច្ចំ. វេទនាយ តណ្ហា បឋមសច្ចប្បភវំ ទុតិយសច្ចំ. តណ្ហាយ ឧបាទានំ ទុតិយសច្ចប្បភវំ ទុតិយសច្ចំ. ឧបាទានតោ ភវោ ទុតិយសច្ចប្បភវំ បឋមទុតិយសច្ចទ្វយំ. ភវតោ ជាតិ ទុតិយសច្ចប្បភវំ បឋមសច្ចំ. ជាតិយា ជរាមរណំ បឋមសច្ចប្បភវំ បឋមសច្ចន្តិ ឯវំ តាវិទំ សច្ចប្បភវតោ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

៦៥៦. យស្មា បនេត្ថ អវិជ្ជា វត្ថូសុ ច សត្តេ សម្មោហេតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ សង្ខារានំ ¶ បាតុភាវាយ. តថា សង្ខារា សង្ខតញ្ច អភិសង្ខរោន្តិ, បច្ចយា ច ហោន្តិ វិញ្ញាណស្ស. វិញ្ញាណម្បិ វត្ថុញ្ច បដិវិជានាតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ នាមរូបស្ស. នាមរូបម្បិ អញ្ញមញ្ញញ្ច ឧបត្ថម្ភេតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ សឡាយតនស្ស. សឡាយតនម្បិ សវិសយេ ច បវត្តតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ ផស្សស្ស. ផស្សោបិ អារម្មណញ្ច ផុសតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ វេទនាយ. វេទនាបិ អារម្មណរសញ្ច អនុភវតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ តណ្ហាយ. តណ្ហាបិ រជ្ជនីយេ ច ធម្មេ រជ្ជតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ ឧបាទានស្ស. ឧបាទានម្បិ ឧបាទានិយេ ច ធម្មេ ឧបាទិយតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ ភវស្ស. ភវោបិ នានាគតីសុ ច វិក្ខិបតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ ជាតិយា. ជាតិបិ ខន្ធេ ច ជនេតិ តេសំ អភិនិព្ពត្តិភាវេន បវត្តត្តា, បច្ចយោ ច ហោតិ ជរាមរណស្ស. ជរាមរណម្បិ ខន្ធានំ បាកភេទភាវញ្ច អធិតិដ្ឋតិ, បច្ចយោ ច ហោតិ ភវន្តរបាតុភាវាយ សោកាទីនំ អធិដ្ឋានត្តា. តស្មា សព្ពបទេសុ ទ្វេធា បវត្តិកិច្ចតោបិ ឥទំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

៦៥៧. យស្មា ចេត្ថ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារាតិ ឥទំ ការកទស្សននិវារណំ. សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ អត្តសង្កន្តិទស្សននិវារណំ. វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបន្តិ ‘‘អត្តា’’តិបរិកប្បិតវត្ថុភេទទស្សនតោ ឃនសញ្ញានិវារណំ. នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិអាទិ អត្តា បស្សតិ…បេ… វិជានាតិ, ផុសតិ, វេទយតិ, តណ្ហិយតិ, ឧបាទិយតិ, ភវតិ, ជាយតិ, ជីយតិ, មីយតីតិឯវមាទិទស្សននិវារណំ. តស្មា មិច្ឆាទស្សននិវារណតោបេតំ ភវចក្កំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

៦៥៨. យស្មា ¶ បនេត្ថ សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណវសេន ធម្មានំ អទស្សនតោ អន្ធោ វិយ អវិជ្ជា. អន្ធស្ស ឧបក្ខលនំ វិយ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា. ឧបក្ខលិតស្ស បតនំ វិយ សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណំ. បតិតស្ស គណ្ឌបាតុភាវោ វិយ វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបំ. គណ្ឌភេទបីឡកា វិយ នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនំ. គណ្ឌបីឡកាឃដ្ដនំ វិយ សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ. ឃដ្ដនទុក្ខំ វិយ ផស្សបច្ចយា វេទនា, ទុក្ខស្ស បដិការាភិលាសោ វិយ វេទនាបច្ចយា តណ្ហា. បដិការាភិលាសេន អសប្បាយគ្គហណំ វិយ តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទានំ. ឧបាទិណ្ណអសប្បាយាលេបនំ វិយ ឧបាទានបច្ចយា ភវោ. អសប្បាយាលេបនេន គណ្ឌវិការបាតុភាវោ វិយ ភវបច្ចយា ជាតិ. គណ្ឌវិការតោ គណ្ឌភេទោ វិយ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណំ. យស្មា វា បនេត្ថ អវិជ្ជា អប្បដិបត្តិមិច្ឆាបដិបត្តិភាវេន សត្តេ អភិភវតិ បដលំ វិយ អក្ខីនិ ¶ . តទភិភូតោ ច ពាលោ បុនព្ភវិកេហិ សង្ខារេហិ អត្តានំ វេឋេតិ កោសការកិមិ វិយ កោសប្បទេសេហិ. សង្ខារបរិគ្គហិតំ វិញ្ញាណំ គតីសុ បតិដ្ឋំ លភតិ បរិណាយកបរិគ្គហិតោ វិយ រាជកុមារោ រជ្ជេ. ឧបបត្តិនិមិត្តបរិកប្បនតោ វិញ្ញាណំ បដិសន្ធិយំ អនេកប្បការំ នាមរូបំ អភិនិព្ពត្តេតិ មាយាការោ វិយ មាយំ. នាមរូបេ បតិដ្ឋិតំ សឡាយតនំ វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បាបុណាតិ សុភូមិយំ បតិដ្ឋិតោ វនប្បគុម្ពោ វិយ. អាយតនឃដ្ដនតោ ផស្សោ ជាយតិ អរណិសហិតាភិមន្ថនតោ អគ្គិ វិយ. ផស្សេន ផុដ្ឋស្ស វេទនា បាតុភវតិ អគ្គិនា ផុដ្ឋស្ស ទាហោ វិយ. វេទយមានស្ស តណ្ហា បវឌ្ឍតិ លោណូទកំ បិវតោ បិបាសា វិយ. តសិតោ ភវេសុ អភិលាសំ ករោតិ បិបាសិតោ វិយ បានីយេ. តទស្សុបាទានំ, ឧបាទានេន ភវំ ឧបាទិយតិ អាមិសលោភេន មច្ឆោ ពឡិសំ វិយ. ភវេ សតិ ជាតិ ហោតិ ពីជេ សតិ អង្កុរោ វិយ. ជាតស្ស អវស្សំ ជរាមរណំ ឧប្បន្នស្ស រុក្ខស្ស បតនំ វិយ. តស្មា ឯវំ ឧបមាហិបេតំ ភវចក្កំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

៦៥៩. យស្មា ច ភគវតា អត្ថតោបិ ធម្មតោបិ ទេសនតោបិ បដិវេធតោបិ គម្ភីរភាវំ សន្ធាយ ‘‘គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ គម្ភីរាវភាសោ ចា’’តិ (ទី. និ. ២.៩៥; សំ. និ. ២.៦០) វុត្តំ, តស្មា គម្ភីរភេទតោបេតំ ភវចក្កំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

តត្ថ ¶ យស្មា ន ជាតិតោ ជរាមរណំ ន ហោតិ, ន ច ជាតិំ វិនា អញ្ញតោ ហោតិ, ឥត្ថញ្ច ជាតិតោ សមុទាគច្ឆតីតិ ឯវំ ជាតិបច្ចយសមុទាគតដ្ឋស្ស ទុរវពោធនីយតោ ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ គម្ភីរោ. តថា ជាតិយា ភវបច្ចយ…បេ… សង្ខារានំ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ គម្ភីរោ. តស្មា ឥទំ ភវចក្កំ អត្ថគម្ភីរន្តិ អយំ តាវេត្ថ អត្ថគម្ភីរតា. ហេតុផលញ្ហិ អត្ថោតិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧២០).

យស្មា បន យេនាការេន យទវត្ថា ច អវិជ្ជា តេសំ តេសំ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ, តស្ស ទុរវពោធនីយតោ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ គម្ភីរោ. តថា សង្ខារានំ…បេ… ជាតិយា ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋោ គម្ភីរោ, តស្មា ឥទំ ភវចក្កំ ធម្មគម្ភីរន្តិ អយមេត្ថ ធម្មគម្ភីរតា. ហេតុនោ ហិ ធម្មោតិ នាមំ. យថាហ – ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧២០).

យស្មា ¶ ចស្ស តេន តេន ការណេន តថា តថា បវត្តេតព្ពត្តា ទេសនាបិ គម្ភីរា, ន តត្ថ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតោ អញ្ញំ ញាណំ បតិដ្ឋំ លភតិ. តថាហេតំ កត្ថចិ សុត្តេ អនុលោមតោ, កត្ថចិ បដិលោមតោ, កត្ថចិ អនុលោមបដិលោមតោ, កត្ថចិ វេមជ្ឈតោ បដ្ឋាយ អនុលោមតោ វា បដិលោមតោ វា, កត្ថចិ តិសន្ធិចតុសង្ខេបំ, កត្ថចិ ទ្វិសន្ធិតិសង្ខេបំ, កត្ថចិ ឯកសន្ធិទ្វិសង្ខេបំ ទេសិតំ, តស្មា ឥទំ ភវចក្កំ ទេសនាគម្ភីរន្តិ អយំ ទេសនាគម្ភីរតា.

យស្មា ចេត្ថ យោ សោ អវិជ្ជាទីនំ សភាវោ, យេន បដិវិទ្ធេន អវិជ្ជាទយោ សម្មា សលក្ខណតោ បដិវិទ្ធា ហោន្តិ, សោ ទុប្បរិយោគាហត្តា គម្ភីរោ, តស្មា ឥទំ ភវចក្កំ បដិវេធគម្ភីរំ. តថា ហេត្ថ អវិជ្ជាយ អញ្ញាណាទស្សនសច្ចាសម្បដិវេធដ្ឋោ គម្ភីរោ, សង្ខារានំ អភិសង្ខរណាយូហនសរាគវិរាគដ្ឋោ, វិញ្ញាណស្ស សុញ្ញតអព្យាបារអសង្កន្តិបដិសន្ធិបាតុភាវដ្ឋោ, នាមរូបស្ស ឯកុប្បាទវិនិព្ភោគាវិនិព្ភោគនមនរុប្បនដ្ឋោ, សឡាយតនស្ស អធិបតិលោកទ្វារខេត្តវិសយិភាវដ្ឋោ, ផស្សស្ស ផុសនសង្ឃដ្ដនសង្គតិសន្និបាតដ្ឋោ ¶ , វេទនាយ អារម្មណរសានុភវនសុខទុក្ខមជ្ឈត្តភាវនិជ្ជីវវេទយិតដ្ឋោ. តណ្ហាយ អភិនន្ទិតជ្ឈោសានសរិតាលតានទីតណ្ហាសមុទ្ទទុប្បូរដ្ឋោ, ឧបាទានស្ស អាទានគ្គហណាភិនិវេសបរាមាសទុរតិក្កមដ្ឋោ, ភវស្ស អាយូហនាភិសង្ខរណយោនិគតិឋិតិនិវាសេសុខិបនដ្ឋោ, ជាតិយា ជាតិ សញ្ជាតិ ឱក្កន្តិ និព្ពត្តិ បាតុភាវដ្ឋោ, ជរាមរណស្ស ខយវយភេទវិបរិណាមដ្ឋោ គម្ភីរោតិ អយមេត្ថ បដិវេធគម្ភីរតា.

៦៦០. យស្មា បនេត្ថ ឯកត្តនយោ, នានត្តនយោ, អព្យាបារនយោ, ឯវំធម្មតានយោតិ ចត្តារោ អត្ថនយា ហោន្តិ, តស្មា នយភេទតោបេតំ ភវចក្កំ វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

តត្ថ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា, សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណន្តិ ឯវំ ពីជស្ស អង្កុរាទិភាវេន រុក្ខភាវប្បត្តិ វិយ សន្តានានុបច្ឆេទោ ឯកត្តនយោ នាម. យំ សម្មា បស្សន្តោ ហេតុផលសម្ពន្ធេន សន្តានស្ស អនុបច្ឆេទាវពោធតោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ បជហតិ. មិច្ឆា បស្សន្តោ ហេតុផលសម្ពន្ធេន បវត្តមានស្ស សន្តានានុបច្ឆេទស្ស ឯកត្តគហណតោ សស្សតទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតិ.

អវិជ្ជាទីនំ បន យថាសកំលក្ខណវវត្ថានំ នានត្តនយោ នាម. យំ សម្មា បស្សន្តោ នវនវានំ ¶ ឧប្បាទទស្សនតោ សស្សតទិដ្ឋិំ បជហតិ. មិច្ឆា បស្សន្តោ ឯកសន្តានបតិតស្ស ភិន្នសន្តានស្សេវ នានត្តគ្គហណតោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតិ.

អវិជ្ជាយ សង្ខារា មយា ឧប្បាទេតព្ពា, សង្ខារានំ វា វិញ្ញាណំ អម្ហេហីតិ ឯវមាទិព្យាបារាភាវោ អព្យាបារនយោ នាម. យំ សម្មា បស្សន្តោ ការកស្ស អភាវាវពោធតោ អត្តទិដ្ឋិំ បជហតិ. មិច្ឆា បស្សន្តោ យោ អសតិបិ ព្យាបារេ អវិជ្ជាទីនំ សភាវនិយមសិទ្ធោ ហេតុភាវោ, តស្ស អគ្គហណតោ អកិរិយទិដ្ឋិំ ឧបាទិយតិ.

អវិជ្ជាទីហិ បន ការណេហិ សង្ខារាទីនំយេវ សម្ភវោ ខីរាទីហិ ទធិអាទីនំ វិយ, ន អញ្ញេសន្តិ អយំ ឯវំធម្មតានយោ នាម. យំ សម្មា បស្សន្តោ បច្ចយានុរូបតោ ផលាវពោធា អហេតុកទិដ្ឋិំ អកិរិយទិដ្ឋិញ្ច បជហតិ. មិច្ឆា បស្សន្តោ បច្ចយានុរូបំ ផលប្បវត្តិំ អគ្គហេត្វា យតោ កុតោចិ ¶ យស្ស កស្សចិ អសម្ភវគ្គហណតោ អហេតុកទិដ្ឋិញ្ចេវ និយតវាទញ្ច ឧបាទិយតីតិ ឯវមិទំ ភវចក្កំ,

សច្ចប្បភវតោ កិច្ចា, វារណាឧបមាហិ ច;

គម្ភីរនយភេទា ច, វិញ្ញាតព្ពំ យថារហំ.

៦៦១. ឥទញ្ហិ អតិគម្ភីរតោ អគាធំ. នានានយគហនតោ ទុរតិយានំ. ញាណាសិនា សមាធិបវរសិលាយំ សុនិសិតេន,

ភវចក្កមបទាលេត្វា, អសនិវិចក្កមិវ និច្ចនិម្មថនំ;

សំសារភយមតីតោ, ន កោចិ សុបិនន្តរេប្យត្ថិ.

វុត្តម្បិ ហេតំ ភគវតា – ‘‘គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ គម្ភីរាវភាសោ ច. ឯតស្ស ចានន្ទ, ធម្មស្ស អននុពោធា អប្បដិវេធា ឯវមយំ បជា តន្តាកុលកជាតា កុលាគណ្ឋិកជាតា មុញ្ជបព្ពជភូតា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ សំសារំ នាតិវត្តតី’’តិ (មហាវ. ៩៥; សំ. និ. ២.៦០). តស្មា អត្តនោ វា បរេសំ វា ហិតាយ ច សុខាយ ច បដិបន្នោ អវសេសកិច្ចានិ បហាយ,

គម្ភីរេ ¶ បច្ចយាការប្បភេទេ ឥធ បណ្ឌិតោ;

យថា គាធំ លភេថេវមនុយុញ្ជេ សទា សតោតិ.

ឥតិ សាធុជនបាមោជ្ជត្ថាយ កតេ វិសុទ្ធិមគ្គេ

បញ្ញាភាវនាធិការេ

បញ្ញាភូមិនិទ្ទេសោ នាម

សត្តរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៨. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិនិទ្ទេសោ

នាមរូបបរិគ្គហកថា

៦៦២. ឥទានិ ¶ ¶ យា ‘‘ឥមេសុ ភូមិភូតេសុ ធម្មេសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាវសេន ញាណបរិចយំ កត្វា ‘សីលវិសុទ្ធិ ចេវ ចិត្តវិសុទ្ធិ ចា’តិ ទ្វេ មូលភូតា វិសុទ្ធិយោ សម្បាទេតព្ពា’’តិ វុត្តា. តត្ថ សីលវិសុទ្ធិ នាម សុបរិសុទ្ធំ បាតិមោក្ខសំវរាទិចតុព្ពិធំ សីលំ, តញ្ច សីលនិទ្ទេសេ វិត្ថារិតមេវ. ចិត្តវិសុទ្ធិ នាម សឧបចារា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ, តាបិ ចិត្តសីសេន វុត្តសមាធិនិទ្ទេសេ សព្ពាការេន វិត្ថារិតា ឯវ. តស្មា តា តត្ថ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពា.

យំ បន វុត្តំ ‘‘ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ, កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិ, មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិ, បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ, ញាណទស្សនវិសុទ្ធីតិ ឥមា បន បញ្ច វិសុទ្ធិយោ សរីរ’’ន្តិ, តត្ថ នាមរូបានំ យាថាវទស្សនំ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ នាម.

៦៦៣. តំ សម្បាទេតុកាមេន សមថយានិកេន តាវ ឋបេត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ អវសេសរូបារូបាវចរជ្ឈានានំ អញ្ញតរតោ វុដ្ឋាយ វិតក្កាទីនិ ឈានង្គានិ, តំសម្បយុត្តា ច ធម្មា លក្ខណរសាទិវសេន បរិគ្គហេតព្ពា. បរិគ្គហេត្វា សព្ពម្បេតំ អារម្មណាភិមុខំ នមនតោ នមនដ្ឋេន នាមន្តិ វវត្ថបេតព្ពំ.

តតោ យថា នាម បុរិសោ អន្តោគេហេ សប្បំ ទិស្វា តំ អនុពន្ធមានោ តស្ស អាសយំ បស្សតិ, ឯវមេវ អយម្បិ យោគាវចរោ តំ នាមំ ឧបបរិក្ខន្តោ ‘‘ឥទំ នាមំ កិំ និស្សាយ បវត្តតី’’តិ បរិយេសមានោ តស្ស និស្សយំ ហទយរូបំ បស្សតិ. តតោ ហទយរូបស្ស និស្សយភូតានិ, ភូតនិស្សិតានិ ច សេសុបាទាយរូបានីតិ រូបំ បរិគ្គណ្ហាតិ. សោ សព្ពម្បេតំ រុប្បនតោ ¶ រូបន្តិ វវត្ថបេតិ. តតោ នមនលក្ខណំ នាមំ, រុប្បនលក្ខណំ រូបន្តិ សង្ខេបតោ នាមរូបំ វវត្ថបេតិ.

៦៦៤. សុទ្ធវិបស្សនាយានិកោ បន អយមេវ វា សមថយានិកោ ចតុធាតុវវត្ថានេ វុត្តានំ តេសំ តេសំ ធាតុបរិគ្គហមុខានំ អញ្ញតរមុខវសេន សង្ខេបតោ វា វិត្ថារតោ វា ចតស្សោ ធាតុយោ បរិគ្គណ្ហាតិ. អថស្ស យាថាវសរសលក្ខណតោ អាវិភូតាសុ ធាតូសុ កម្មសមុដ្ឋានម្ហិ ¶ តាវ កេសេ ‘‘ចតស្សោ ធាតុយោ, វណ្ណោ, គន្ធោ, រសោ, ឱជា, ជីវិតំ, កាយប្បសាទោ’’តិ ឯវំ កាយទសកវសេន ទស រូបានិ, តត្ថេវ ភាវស្ស អត្ថិតាយ ភាវទសកវសេន ទស, តត្ថេវ អាហារសមុដ្ឋានំ ឱជដ្ឋមកំ, ឧតុសមុដ្ឋានំ, ចិត្តសមុដ្ឋានន្តិ អបរានិបិ ចតុវីសតីតិ ឯវំ ចតុសមុដ្ឋានេសុ ចតុវីសតិកោដ្ឋាសេសុ ចតុចត្តាលីស ចតុចត្តាលីស រូបានិ, សេទោ, អស្សុ, ខេឡោ, សិង្ឃាណិកាតិ ឥមេសុ បន ចតូសុ ឧតុចិត្តសមុដ្ឋានេសុ ទ្វិន្នំ ឱជដ្ឋមកានំ វសេន សោឡស សោឡស រូបានិ, ឧទរិយំ, ករីសំ, បុព្ពោ, មុត្តន្តិ ឥមេសុ ចតូសុ ឧតុសមុដ្ឋានេសុ ឧតុសមុដ្ឋានស្សេវ ឱជដ្ឋមកស្ស វសេន អដ្ឋ អដ្ឋ រូបានិ បាកដានិ ហោន្តីតិ. ឯស តាវ ទ្វត្តិំសាការេ នយោ.

យេ បន ឥមស្មិំ ទ្វត្តិំសាការេ អាវិភូតេ អបរេ ទស អាការា អាវិភវន្តិ. តត្ថ អសិតាទិបរិបាចកេ តាវ កម្មជេ តេជោកោដ្ឋាសម្ហិ ឱជដ្ឋមកញ្ចេវ ជីវិតញ្ចាតិ នវ រូបានិ, តថា ចិត្តជេ អស្សាសបស្សាសកោដ្ឋាសេបិ ឱជដ្ឋមកញ្ចេវ សទ្ទោ ចាតិ នវ, សេសេសុ ចតុសមុដ្ឋានេសុ អដ្ឋសុ ជីវិតនវកញ្ចេវ តីណិ ច ឱជដ្ឋមកានីតិ តេត្តិំស រូបានិ បាកដានិ ហោន្តិ.

តស្សេវំ វិត្ថារតោ ទ្វាចត្តាលីសាការវសេន ឥមេសុ ភូតុបាទាយរូបេសុ បាកដេសុ ជាតេសុ វត្ថុទ្វារវសេន បញ្ច ចក្ខុទសកាទយោ, ហទយវត្ថុទសកញ្ចាតិ អបរានិបិ សដ្ឋិរូបានិ បាកដានិ ហោន្តិ. សោ សព្ពានិបិ តានិ រុប្បនលក្ខណេន ឯកតោ កត្វា ‘‘ឯតំ រូប’’ន្តិ បស្សតិ.

តស្សេវំ បរិគ្គហិតរូបស្ស ទ្វារវសេន អរូបធម្មា បាកដា ហោន្តិ. សេយ្យថិទំ – ទ្វេបញ្ចវិញ្ញាណានិ, តិស្សោ មនោធាតុយោ, អដ្ឋសដ្ឋិ មនោវិញ្ញាណធាតុយោតិ ឯកាសីតិ លោកិយចិត្តានិ, អវិសេសេន ច តេហិ ចិត្តេហិ សហជាតោ ផស្សោ, វេទនា, សញ្ញា, ចេតនា, ជីវិតំ, ចិត្តដ្ឋិតិ, មនសិការោតិ ឥមេ សត្ត សត្ត ចេតសិកាតិ. លោកុត្តរចិត្តានិ បន នេវ សុទ្ធវិបស្សកស្ស ¶ , ន សមថយានិកស្ស បរិគ្គហំ គច្ឆន្តិ អនធិគតត្តាតិ. សោ សព្ពេបិ តេ អរូបធម្មេ នមនលក្ខណេន ឯកតោ កត្វា ‘‘ឯតំ នាម’’ន្តិ បស្សតិ. ឯវមេកោ ចតុធាតុវវត្ថានមុខេន វិត្ថារតោ នាមរូបំ វវត្ថបេតិ.

៦៦៥. អបរោ ¶ អដ្ឋារសធាតុវសេន. កថំ? ឥធ ភិក្ខុ អត្ថិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ចក្ខុធាតុ…បេ… មនោវិញ្ញាណធាតូតិ ធាតុយោ អាវជ្ជិត្វា យំ លោកោ សេតកណ្ហមណ្ឌលវិចិត្តំ អាយតវិត្ថតំ អក្ខិកូបកេ ន្ហារុសុត្តកេន អាពទ្ធំ មំសបិណ្ឌំ ‘‘ចក្ខូ’’តិ សញ្ជានាតិ, តំ អគ្គហេត្វា ខន្ធនិទ្ទេសេ ឧបាទារូបេសុ វុត្តប្បការំ ចក្ខុបសាទំ ‘‘ចក្ខុធាតូ’’តិ វវត្ថបេតិ.

យានិ បនស្ស និស្សយភូតា ចតស្សោ ធាតុយោ, បរិវារកានិ ចត្តារិ វណ្ណ-គន្ធ-រស-ឱជា-រូបានិ, អនុបាលកំ ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ នវ សហជាតរូបានិ, តត្ថេវ ឋិតានិ កាយទសកភាវទសកវសេន វីសតិ កម្មជរូបានិ, អាហារសមុដ្ឋានាទីនំ តិណ្ណំ ឱជដ្ឋមកានំ វសេន ចតុវីសតិ អនុបាទិន្នរូបានីតិ ឯវំ សេសានិ តេបណ្ណាស រូបានិ ហោន្តិ, ន តានិ ច ‘‘ចក្ខុធាតូ’’តិ វវត្ថបេតិ. ឯស នយោ សោតធាតុអាទីសុបិ. កាយធាតុយំ បន អវសេសានិ តេចត្តាលីស រូបានិ ហោន្តិ. កេចិ បន ឧតុចិត្តសមុដ្ឋានានិ សទ្ទេន សហ នវ នវ កត្វា បញ្ចចត្តាលីសាតិ វទន្តិ.

ឥតិ ឥមេ បញ្ច បសាទា, តេសញ្ច វិសយា រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពា បញ្ចាតិ ទស រូបានិ ទស ធាតុយោ ហោន្តិ. អវសេសរូបានិ ធម្មធាតុយេវ ហោន្តិ. ចក្ខុំ បន និស្សាយ រូបំ អារព្ភ បវត្តំ ចិត្តំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុ នាមាតិ ឯវំ ទ្វេបញ្ចវិញ្ញាណានិ បញ្ច វិញ្ញាណធាតុយោ ហោន្តិ. តីណិ មនោធាតុចិត្តានិ ឯកា មនោធាតុ, អដ្ឋសដ្ឋិ មនោវិញ្ញាណធាតុចិត្តានិ មនោវិញ្ញាណធាតូតិ សព្ពានិបិ ឯកាសីតិ លោកិយចិត្តានិ សត្ត វិញ្ញាណធាតុយោ. តំសម្បយុត្តា ផស្សាទយោ ធម្មធាតូតិ ឯវមេត្ថ អឌ្ឍេកាទស ធាតុយោ រូបំ, អឌ្ឍដ្ឋមា ធាតុយោ នាមន្តិ ឯវមេកោ អដ្ឋារសធាតុវសេន នាមរូបំ វវត្ថបេតិ.

៦៦៦. អបរោ ទ្វាទសាយតនវសេន. កថំ? ចក្ខុធាតុយំ វុត្តនយេនេវ ឋបេត្វា តេបណ្ណាស រូបានិ ចក្ខុបសាទមត្តំ ‘‘ចក្ខាយតន’’ន្តិ វវត្ថបេតិ. តត្ថ វុត្តនយេនេវ ច សោតឃានជិវ្ហាកាយធាតុយោ ‘‘សោតឃានជិវ្ហាកាយាយតនានី’’តិ, តេសំ វិសយភូតេ បញ្ចធម្មេ ‘‘រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពាយតនានី’’តិ ¶ , លោកិយសត្តវិញ្ញាណធាតុយោ ‘‘មនាយតន’’ន្តិ, តំសម្បយុត្តា ផស្សាទយោ សេសរូបញ្ច ‘‘ធម្មាយតន’’ន្តិ ឯវមេត្ថ ¶ អឌ្ឍេកាទស អាយតនានិ រូបំ, ទិយឌ្ឍអាយតនានិ នាមន្តិ ឯវមេកោ ទ្វាទសាយតនវសេន នាមរូបំ វវត្ថបេតិ.

៦៦៧. អបរោ តតោ សំខិត្តតរំ ខន្ធវសេន វវត្ថបេតិ. កថំ? ឥធ ភិក្ខុ ឥមស្មិំ សរីរេ ចតុសមុដ្ឋានា ចតស្សោ ធាតុយោ, តំនិស្សិតោ វណ្ណោ, គន្ធោ, រសោ, ឱជា, ចក្ខុបសាទាទយោ បញ្ច បសាទា, វត្ថុរូបំ, ភាវោ, ជីវិតិន្ទ្រិយំ, ទ្វិសមុដ្ឋានោ សទ្ទោតិ ឥមានិ សត្តរស រូបានិ សម្មសនុបគានិ និប្ផន្នានិ រូបរូបានិ. កាយវិញ្ញត្តិ, វចីវិញ្ញត្តិ, អាកាសធាតុ, រូបស្ស លហុតា, មុទុតា, កម្មញ្ញតា, ឧបចយោ, សន្តតិ, ជរតា, អនិច្ចតាតិ ឥមានិ បន ទស រូបានិ ន សម្មសនុបគានិ, អាការវិការអន្តរបរិច្ឆេទមត្តកានិ, ន និប្ផន្នរូបានិ, ន រូបរូបានិ. អបិច ខោ រូបានំ អាការវិការអន្តរបរិច្ឆេទមត្តតោ រូបន្តិ សង្ខំ គតានិ. ឥតិ សព្ពានិ បេតានិ សត្តវីសតិ រូបានិ រូបក្ខន្ធោ, ឯកាសីតិយា លោកិយចិត្តេហិ សទ្ធិំ ឧប្បន្នា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, តំសម្បយុត្តា សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, សង្ខារា សង្ខារក្ខន្ធោ, វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ. ឥតិ រូបក្ខន្ធោ រូបំ, ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា នាមន្តិ ឯវមេកោ បញ្ចក្ខន្ធវសេន នាមរូបំ វវត្ថបេតិ.

៦៦៨. អបរោ ‘‘យំកិញ្ចិ រូបំ សព្ពំ រូបំ ចត្តារិ មហាភូតានិ ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូប’’ន្តិ (ម. និ. ១.៣៤៧; អ. និ. ១១.១៧) ឯវំ សំខិត្តេនេវ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ រូបំ បរិគ្គហេត្វា, តថា មនាយតនញ្ចេវ ធម្មាយតនេកទេសញ្ច នាមន្តិ បរិគ្គហេត្វា ‘‘ឥតិ ឥទញ្ច នាមំ ឥទញ្ច រូបំ, ឥទំ វុច្ចតិ នាមរូប’’ន្តិ សង្ខេបតោ នាមរូបំ វវត្ថបេតិ.

៦៦៩. សចេ បនស្ស តេន តេន មុខេន រូបំ បរិគ្គហេត្វា អរូបំ បរិគ្គណ្ហតោ សុខុមត្តា អរូបំ ន ឧបដ្ឋាតិ, តេន ធុរនិក្ខេបំ អកត្វា រូបមេវ បុនប្បុនំ សម្មសិតព្ពំ មនសិកាតព្ពំ បរិគ្គហេតព្ពំ វវត្ថបេតព្ពំ. យថា យថា ហិស្ស រូបំ សុវិក្ខាលិតំ ហោតិ និជ្ជដំ សុបរិសុទ្ធំ, តថា តថា តទារម្មណា អរូបធម្មា សយមេវ បាកដា ហោន្តិ.

យថា ហិ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស អបរិសុទ្ធេ អាទាសេ មុខនិមិត្តំ ឱលោកេន្តស្ស និមិត្តំ ន បញ្ញាយតិ, សោ ‘‘និមិត្តំ ន បញ្ញាយតី’’តិ ន អាទាសំ ¶ ឆឌ្ឌេតិ, អថ ខោ នំ បុនប្បុនំ បរិមជ្ជតិ ¶ . តស្ស បរិសុទ្ធេ អាទាសេ និមិត្តំ សយមេវ បាកដំ ហោតិ. យថា ច តេលត្ថិកោ តិលបិដ្ឋំ ទោណិយំ អាកិរិត្វា ឧទកេន បរិប្ផោសេត្វា ឯកវារំ ទ្វេវារំ បីឡនមត្តេន តេលេ អនិក្ខមន្តេ ន តិលបិដ្ឋំ ឆឌ្ឌេតិ, អថ ខោ នំ បុនប្បុនំ ឧណ្ហោទកេន បរិប្ផោសេត្វា មទ្ទិត្វា បីឡេតិ. តស្សេវំ ករោតោ វិប្បសន្នំ តិលតេលំ និក្ខមតិ. យថា វា បន ឧទកំ បសាទេតុកាមោ កតកដ្ឋិំ គហេត្វា អន្តោឃដេ ហត្ថំ ឱតារេត្វា ឯកទ្វេវារេ ឃំសនមត្តេន ឧទកេ អវិប្បសីទន្តេ ន កតកដ្ឋិំ ឆឌ្ឌេតិ, អថ ខោ នំ បុនប្បុនំ ឃំសតិ. តស្សេវំ ករោន្តស្ស កលលកទ្ទមំ សន្និសីទតិ. ឧទកំ អច្ឆំ ហោតិ វិប្បសន្នំ, ឯវមេវំ តេន ភិក្ខុនា ធុរនិក្ខេបំ អកត្វា រូបមេវ បុនប្បុនំ សម្មសិតព្ពំ មនសិកាតព្ពំ បរិគ្គហេតព្ពំ វវត្ថបេតព្ពំ.

យថា យថា ហិស្ស រូបំ សុវិក្ខាលិតំ ហោតិ និជ្ជដំ សុបរិសុទ្ធំ, តថា តថា តប្បច្ចនីកកិលេសា សន្និសីទន្តិ, កទ្ទមុបរិ ឧទកំ វិយ ចិត្តំ បសន្នំ ហោតិ. តទារម្មណា អរូបធម្មា សយមេវ បាកដា ហោន្តិ. ឯវំ អញ្ញាហិបិ ឧច្ឆុចោរគោណទធិមច្ឆាទីហិ ឧបមាហិ អយមត្ថោ បកាសេតព្ពោ.

អរូបធម្មានំ ឧបដ្ឋានាការកថា

៦៧០. ឯវំ សុវិសុទ្ធរូបបរិគ្គហស្ស បនស្ស អរូបធម្មា តីហិ អាការេហិ ឧបដ្ឋហន្តិ ផស្សវសេន វា វេទនាវសេន វា វិញ្ញាណវសេន វា. កថំ? ឯកស្ស តាវ ‘‘បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា’’តិអាទិនា នយេន ធាតុយោ បរិគ្គណ្ហន្តស្ស បឋមាភិនិបាតោ ផស្សោ, តំសម្បយុត្តា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, សទ្ធិំ ផស្សេន ចេតនា សង្ខារក្ខន្ធោ, ចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ឧបដ្ឋាតិ. តថា ‘‘កេសេ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា…បេ… អស្សាសបស្សាសេ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.៣០៧) បឋមាភិនិបាតោ ផស្សោ, តំសម្បយុត្តា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ…បេ… ចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ឧបដ្ឋាតិ. ឯវំ អរូបធម្មា ផស្សវសេន ឧបដ្ឋហន្តិ.

ឯកស្ស ‘‘បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា’’តិ តទារម្មណរសានុភវនកវេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, តំសម្បយុត្តា សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, តំសម្បយុត្តោ ផស្សោ ¶ ច ចេតនា ច សង្ខារក្ខន្ធោ, តំសម្បយុត្តំ ចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ឧបដ្ឋាតិ. តថា ‘‘កេសេ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា ¶ …បេ… អស្សាសបស្សាសេ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា’’តិ តទារម្មណរសានុភវនកវេទនា វេទនាក្ខន្ធោ…បេ… តំសម្បយុត្តំ ចិត្តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោតិ ឧបដ្ឋាតិ. ឯវំ វេទនាវសេន អរូបធម្មា ឧបដ្ឋហន្តិ.

អបរស្ស ‘‘បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា’’តិ អារម្មណបដិវិជាននំ វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, តំសម្បយុត្តា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ផស្សោ ច ចេតនា ច សង្ខារក្ខន្ធោតិ ឧបដ្ឋាតិ. តថា ‘‘កេសេ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា…បេ… អស្សាសបស្សាសេ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា’’តិ អារម្មណបដិវិជាននំ វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, តំសម្បយុត្តា វេទនា វេទនាក្ខន្ធោ, សញ្ញា សញ្ញាក្ខន្ធោ, ផស្សោ ច ចេតនា ច សង្ខារក្ខន្ធោតិ ឧបដ្ឋាតិ. ឯវំ វិញ្ញាណវសេន អរូបធម្មា ឧបដ្ឋហន្តិ.

ឯតេនេវ ឧបាយេន ‘‘កម្មសមុដ្ឋានេ កេសេ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា’’តិអាទិនា នយេន ទ្វាចត្តាលីសាយ ធាតុកោដ្ឋាសេសុ ចតុន្នំ ចតុន្នំ ធាតូនំ វសេន, សេសេសុ ច ចក្ខុធាតុអាទីសុ រូបបរិគ្គហមុខេសុ សព្ពំ នយភេទំ អនុគន្ត្វា យោជនា កាតព្ពា.

៦៧១. យស្មា ច ឯវំ សុវិសុទ្ធរូបបរិគ្គហស្សេវ តស្ស អរូបធម្មា តីហាការេហិ បាកដា ហោន្តិ. តស្មា សុវិសុទ្ធរូបបរិគ្គហេនេវ អរូបបរិគ្គហាយ យោគោ កាតព្ពោ, ន ឥតរេន. សចេ ហិ ឯកស្មិំ វា រូបធម្មេ ឧបដ្ឋិតេ ទ្វីសុ វា រូបំ បហាយ អរូបបរិគ្គហំ អារភតិ កម្មដ្ឋានតោ បរិហាយតិ, បថវីកសិណភាវនាយ វុត្តប្បការា បព្ពតេយ្យា គាវី វិយ. សុវិសុទ្ធរូបបរិគ្គហស្ស បន អរូបបរិគ្គហាយ យោគំ ករោតោ កម្មដ្ឋានំ វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ បាបុណាតិ.

សោ ឯវំ ផស្សាទីនំ វសេន ឧបដ្ឋិតេ ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធេ នាមន្តិ, តេសំ អារម្មណភូតានិ ចត្តារិ មហាភូតានិ, ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយរូបំ រូបន្តិ វវត្ថបេតិ. ឥតិ អដ្ឋារស ធាតុយោ ទ្វាទសាយតនានិ បញ្ចក្ខន្ធាតិ សព្ពេបិ តេភូមកេ ធម្មេ ខគ្គេន សមុគ្គំ វិវរមានោ ¶ វិយ យមកតាលកន្ទំ ផាលយមានោ វិយ ច នាមញ្ច រូបញ្ចាតិ ទ្វេធា វវត្ថបេតិ. នាមរូបមត្តតោ ឧទ្ធំ អញ្ញោ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា ទេវោ វា ព្រហ្មា វា នត្ថីតិ និដ្ឋំ គច្ឆតិ.

សម្ពហុលសុត្តន្តសំសន្ទនា

៦៧២. សោ ¶ ឯវំ យាថាវសរសតោ នាមរូបំ វវត្ថបេត្វា សុដ្ឋុតរំ ‘‘សត្តោ បុគ្គលោ’’តិ ឥមិស្សា លោកសមញ្ញាយ បហានត្ថាយ សត្តសម្មោហស្ស សមតិក្កមត្ថាយ អសម្មោហភូមិយំ ចិត្តំ ឋបនត្ថាយ សម្ពហុលសុត្តន្តវសេន ‘‘នាមរូបមត្តមេវិទំ, ន សត្តោ, ន បុគ្គលោ អត្ថី’’តិ ឯតមត្ថំ សំសន្ទេត្វា វវត្ថបេតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យថាបិ អង្គសម្ភារា, ហោតិ សទ្ទោ រថោ ឥតិ;

ឯវំ ខន្ធេសុ សន្តេសុ, ហោតិ សត្តោតិ សម្មុតី’’តិ. (សំ. និ. ១.១៧១);

អបរម្បិ វុត្តំ, ‘‘សេយ្យថាបិ, អាវុសោ, កដ្ឋញ្ច បដិច្ច វល្លិញ្ច បដិច្ច មត្តិកញ្ច បដិច្ច តិណញ្ច បដិច្ច អាកាសោ បរិវារិតោ អគារន្ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ, ឯវមេវ ខោ, អាវុសោ, អដ្ឋិញ្ច បដិច្ច ន្ហារុញ្ច បដិច្ច មំសញ្ច បដិច្ច ចម្មញ្ច បដិច្ច អាកាសោ បរិវារិតោ រូបន្ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៣០៦).

អបរម្បិ វុត្តំ –

‘‘ទុក្ខមេវ ហិ សម្ភោតិ, ទុក្ខំ តិដ្ឋតិ វេតិ ច;

នាញ្ញត្រ ទុក្ខា សម្ភោតិ, នាញ្ញំ ទុក្ខា និរុជ្ឈតី’’តិ. (សំ. និ. ១.១៧១);

ឧបមាហិ នាមរូបវិភាវនា

៦៧៣. ឯវំ អនេកសតេហិ សុត្តន្តេហិ នាមរូបមេវ ទីបិតំ, ន សត្តោ ន បុគ្គលោ. តស្មា យថា អក្ខចក្កបញ្ជរឦសាទីសុ អង្គសម្ភារេសុ ឯកេនាការេន សណ្ឋិតេសុ រថោតិ វោហារមត្តំ ហោតិ, បរមត្ថតោ ឯកេកស្មិំ អង្គេ ឧបបរិក្ខិយមានេ រថោ នាម នត្ថិ. យថា ច កដ្ឋាទីសុ គេហសម្ភារេសុ ឯកេនាការេន អាកាសំ បរិវារេត្វា ឋិតេសុ គេហន្តិ វោហារមត្តំ ហោតិ, បរមត្ថតោ គេហំ នាម នត្ថិ. យថា ច អង្គុលិអង្គុដ្ឋាទីសុ ឯកេនាការេន ឋិតេសុ មុដ្ឋីតិ វោហារមត្តំ ¶ ហោតិ. ទោណិតន្តិអាទីសុ វីណាតិ. ហត្ថិអស្សាទីសុ សេនាតិ. បាការគេហគោបុរាទីសុ ¶ នគរន្តិ. ខន្ធសាខាបលាសាទីសុ ឯកេនាការេន ឋិតេសុ រុក្ខោតិ វោហារមត្តំ ហោតិ, បរមត្ថតោ ឯកេកស្មិំ អវយវេ ឧបបរិក្ខិយមានេ រុក្ខោ នាម នត្ថិ. ឯវមេវំ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សតិ ‘‘សត្តោ, បុគ្គលោ’’តិ វោហារមត្តំ ហោតិ, បរមត្ថតោ ឯកេកស្មិំ ធម្មេ ឧបបរិក្ខិយមានេ ‘‘អស្មីតិ វា អហន្តិ វា’’តិ គាហស្ស វត្ថុភូតោ សត្តោ នាម នត្ថិ. បរមត្ថតោ បន នាមរូបមត្តមេវ អត្ថីតិ. ឯវំ បស្សតោ ហិ ទស្សនំ យថាភូតទស្សនំ នាម ហោតិ.

៦៧៤. យោ បនេតំ យថាភូតទស្សនំ បហាយ ‘‘សត្តោ អត្ថី’’តិ គណ្ហាតិ. សោ តស្ស វិនាសំ អនុជានេយ្យ អវិនាសំ វា. អវិនាសំ អនុជានន្តោ សស្សតេ បតតិ. វិនាសំ អនុជានន្តោ ឧច្ឆេទេ បតតិ. កស្មា? ខីរន្វយស្ស ទធិនោ វិយ តទន្វយស្ស អញ្ញស្ស អភាវតោ. សោ ‘‘សស្សតោ សត្តោ’’តិ គណ្ហន្តោ ឱលីយតិ នាម. ‘‘ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ គណ្ហន្តោ អតិធាវតិ នាម. តេនាហ ភគវា –

‘‘ទ្វីហិ, ភិក្ខវេ, ទិដ្ឋិគតេហិ បរិយុដ្ឋិតា ទេវមនុស្សា ឱលីយន្តិ ឯកេ, អតិធាវន្តិ ឯកេ, ចក្ខុមន្តោ ច បស្សន្តិ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ឱលីយន្តិ ឯកេ? ភវារាមា, ភិក្ខវេ, ទេវមនុស្សា ភវរតា ភវសមុទិតា. តេសំ ភវនិរោធាយ ធម្មេ ទេសិយមានេ ចិត្តំ ន បក្ខន្ទតិ នប្បសីទតិ ន សន្តិដ្ឋតិ នាធិមុច្ចតិ. ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ឱលីយន្តិ ឯកេ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អតិធាវន្តិ ឯកេ? ភវេនេវ ខោ បនេកេ អដ្ដីយមានា ហរាយមានា ជិគុច្ឆមានា វិភវំ អភិនន្ទន្តិ, យតោ កិរ ភោ អយំ អត្តា កាយស្ស ភេទា ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតិ, ន ហោតិ បរំមរណា, ឯតំ សន្តំ, ឯតំ បណីតំ, ឯតំ យាថាវន្តិ. ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អតិធាវន្តិ ឯកេ.

‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ចក្ខុមន្តោ បស្សន្តិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ភូតំ ភូតតោ ¶ បស្សតិ, ភូតំ ភូតតោ ទិស្វា ភូតស្ស និព្ពិទាយ វិរាគាយ និរោធាយ បដិបន្នោ ហោតិ. ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចក្ខុមន្តោ បស្សន្តី’’តិ (ឥតិវុ. ៤៩).

៦៧៥. តស្មា ¶ យថា ទារុយន្តំ សុញ្ញំ និជ្ជីវំ និរីហកំ, អថ ច បន ទារុរជ្ជុកសមាយោគវសេន គច្ឆតិបិ តិដ្ឋតិបិ. សឦហកំ សព្យាបារំ វិយ ខាយតិ, ឯវមិទំ នាមរូបម្បិ សុញ្ញំ និជ្ជីវំ និរីហកំ, អថ ច បន អញ្ញមញ្ញសមាយោគវសេន គច្ឆតិបិ តិដ្ឋតិបិ. សឦហកំ សព្យាបារំ វិយ ខាយតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘នាមញ្ច រូបញ្ច ឥធត្ថិ សច្ចតោ,

ន ហេត្ថ សត្តោ មនុជោ ច វិជ្ជតិ;

សុញ្ញំ ឥទំ យន្តមិវាភិសង្ខតំ,

ទុក្ខស្ស បុញ្ជោ តិណកដ្ឋសាទិសោ’’តិ.

ន កេវលញ្ចេតំ ទារុយន្តុបមាយ, អញ្ញាហិបិ នឡកលាបីអាទីហិ ឧបមាហិ វិភាវេតព្ពំ – យថា ហិ ទ្វីសុ នឡកលាបីសុ អញ្ញមញ្ញំ និស្សាយ ឋបិតាសុ ឯកា ឯកិស្សា ឧបត្ថម្ភោ ហោតិ, ឯកិស្សា បតមានាយ ឥតរាបិ បតតិ, ឯវមេវំ បញ្ចវោការភវេ នាមរូបំ អញ្ញមញ្ញំ និស្សាយ បវត្តតិ, ឯកំ ឯកស្ស ឧបត្ថម្ភោ ហោតិ. មរណវសេន ឯកស្មិំ បតមានេ ឥតរម្បិ បតតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘យមកំ នាមរូបញ្ច, ឧភោ អញ្ញោញ្ញនិស្សិតា;

ឯកស្មិំ ភិជ្ជមានស្មិំ, ឧភោ ភិជ្ជន្តិ បច្ចយា’’តិ.

៦៧៦. យថា ច ទណ្ឌាភិហតំ ភេរិំ និស្សាយ សទ្ទេ បវត្តមានេ អញ្ញា ភេរី, អញ្ញោ សទ្ទោ, ភេរិសទ្ទា អសម្មិស្សា, ភេរី សទ្ទេន សុញ្ញា, សទ្ទោ ភេរិយា សុញ្ញោ, ឯវមេវំ វត្ថុទ្វារារម្មណសង្ខាតំ រូបំ និស្សាយ នាមេ បវត្តមានេ អញ្ញំ រូបំ, អញ្ញំ នាមំ, នាមរូបា អសម្មិស្សា, នាមំ រូបេន សុញ្ញំ, រូបំ នាមេន សុញ្ញំ, អបិច ខោ ភេរិំ បដិច្ច សទ្ទោ វិយ រូបំ បដិច្ច នាមំ បវត្តតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘ន ¶ ចក្ខុតោ ជាយរេ ផស្សបញ្ចមា,

ន រូបតោ នោ ច ឧភិន្នមន្តរា;

ហេតុំ បដិច្ចប្បភវន្តិ សង្ខតា,

យថាបិ សទ្ទោ បហដាយ ភេរិយា.

‘‘ន ¶ សោតតោ ជាយរេ ផស្សបញ្ចមា,

ន សទ្ទតោ នោ ច ឧភិន្នមន្តរា…បេ….

‘‘ន ឃានតោ ជាយរេ ផស្សបញ្ចមា,

ន គន្ធតោ នោ ច ឧភិន្នមន្តរា…បេ….