📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិសុទ្ធិមគ្គ-មហាដីកា

(ទុតិយោ ភាគោ)

១២. ឥទ្ធិវិធនិទ្ទេសវណ្ណនា

អភិញ្ញាកថាវណ្ណនា

៣៦៥. សំវណ្ណនាវសេន ¶ ¶ អនន្តរសមាធិកថាយ អាសន្នបច្ចក្ខតំ ទីបេន្តោ ‘‘អយំ សមាធិភាវនា’’តិ អាហ. ‘‘អភិញ្ញា សម្បាទេតុំ យោគោ កាតព្ពោ’’តិ វត្វា តត្ថ បយោជនវិសេសេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ថិរតរភាវោ, វិបស្សនាភាវនាសុខតា ច សមាធិភាវនាយ អានិសំសោ ឯវ, តថាបិ បញ្ច លោកិយាភិញ្ញា យថាវុត្តសមាធិភាវនាយ អានិសំសភាវេន បាកដា បញ្ញាតាតិ តាសំយេវ វសេន យោគិនោ អធិគតានិសំសតា វុត្តា, ចុទ្ទសធា ចិត្តបរិទមនេន ថិរតរតា វុត្តា. លោកិយាភិញ្ញាសុ វសីភាវោបិ សមាធិស្សេវ វសីភាវោ, តថា ច ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៥; ៤.៩៩; ៥.១០៧១; នេត្តិ. ៤០; មិ. ប. ២.១.១៤) វចនតោ ¶ ‘‘សុខេនេវ បញ្ញាភាវនំ សម្បាទេស្សតី’’តិ វុត្តំ. តស្មាតិ យស្មា សមាធិភាវនាយ អានិសំសលាភោ ថិរតរតា, សុខេនេវ ច បញ្ញាភាវនា ឥជ្ឈតិ, តស្មា អភិញ្ញាកថំ តាវ អារភិស្សាម, បញ្ញាភាវនាយ ឱកាសេ សម្បត្តេបីតិ អធិប្បាយោ.

ភគវតា បញ្ច លោកិកាភិញ្ញា វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ. ន ចតុក្កជ្ឈានមត្តមេវ ឥធ សាសនេ សម្បាទេតព្ពំ, នបិ ឥទ្ធិវិធញាណមេវ, អថ ខោ អញ្ញម្បិ អត្ថីតិ ឧត្តរុត្តរិបណីតបណីតធម្មទេសនត្ថញ្ច.

ឥទ្ធិវិកុព្ពនន្តិ ¶ ឥទ្ធិសង្ខាតំ បកតិវណ្ណជហនកិរិយំ, ឥទំ ឥទ្ធីសុ វិកុព្ពនិទ្ធិយា បធានតាយ វុត្តំ, ឥទ្ធិំ វិកុព្ពនញ្ចាតិ ឯវំ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. វិកុព្ពនស្ស វិសុំ គហណម្បិ វុត្តការណេនេវ ទដ្ឋព្ពំ. អាកាសកសិណវសេន អរូបសមាបត្តិយោ ន សម្ភវន្តិ, អាលោកកសិណញ្ច ឱទាតកសិណន្តោគធំ កត្វា ‘‘ឱទាតកសិណបរិយន្តេសូ’’តិ វុត្តំ កសិណានុលោមាទិចិត្តបរិទមនវិធិនោ អធិប្បេតត្តា, អាកាសនិម្មានាទិអត្ថំ បន តទុភយម្បិ ឥច្ឆិតព្ពមេវ. អដ្ឋ អដ្ឋាតិ យថាវុត្តេសុ កសិណេសុ ឯកេកស្មិំ អដ្ឋ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. កសិណានុលោមតោតិ កសិណបដិបាដិតោ, បដិបាដិ ច ទេសនាវសេន វេទិតព្ពា. ឈានានុលោមោ បន បដិបត្តិវសេនបិ. ឧក្កមនំ ឧក្កន្តំ, ឧក្កន្តមេវ ឧក្កន្តិកំ, ឈានស្ស ឧក្កន្តិកំ ឈានុក្កន្តិកំ, តតោ, ឈានលង្ឃនតោតិ អត្ថោ. អង្គសង្កន្តិតោ អង្គាតិក្កមតោ. ចិត្តំ បរិទមេតព្ពំ យទិច្ឆកំ យត្ថិច្ឆកំ ឈានានំ សមាបជ្ជនាទិសុខត្ថំ, តេសំ អារម្មណានញ្ច សល្លក្ខណត្ថំ. ឯវញ្ហិស្ស តត្ថ វិសវិតា សមិជ្ឈតីតិ.

៣៦៦. ឈានំ សមាបជ្ជតីតិ កិំ ចតុព្ពិធម្បិ ឈានំ សមាបជ្ជតិ, ឧទាហុ ឯកេកន្តិ? កិញ្ចេត្ថ យទិ ចតុព្ពិធម្បិ សមាបជ្ជតិ, អង្គសង្កន្តិតោ វិសេសោ ន សិយា, អថ ឯកេកំ អារម្មណសង្កន្តិតោ. នាយំ ទោសោ អាភោគវសេន តេសំ វិសេសសិទ្ធិតោ. យទា ហិ កសិណានុលោមមេវ អាភុជិត្វា តត្ថ តត្ថ កសិណេ ឈានានិ សមាបជ្ជតិ, ន អង្គសង្កន្តិំ, តទា កសិណានុលោមោ. យទា បន អង្គសង្កន្តិំ អាភុជិត្វា ឈានានិ សមាបជ្ជតិ, តទា អង្គសង្កន្តិ វេទិតព្ពា. ឥមិនា នយេន កសិណានុលោមអារម្មណសង្កន្តិអាទីនម្បិ អញ្ញមញ្ញំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. ឥទំ កសិណានុលោមំ នាម ចិត្តបរិទមនន្តិ អធិប្បាយោ.

តថេវាតិ ¶ ‘‘បដិបាដិយា អដ្ឋសុ កសិណេសុ សតក្ខត្តុម្បិ សហស្សក្ខត្តុម្បី’’តិ ឯតស្ស ឧបសំហារត្ថោ តថា-សទ្ទោ. បដិលោមតោ ចេត្ថ បដិបាដិ. តេនាហ ‘‘បដិលោមក្កមេនា’’តិ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – បឋមំ ឱទាតកសិណេ ឈានំ សមាបជ្ជតិ, តតោ លោហិតកសិណេតិ យាវ បថវីកសិណា វត្តព្ពា.

បុនប្បុនំ សមាបជ្ជនន្តិ ‘‘សតក្ខត្តុំ សហស្សក្ខត្តុ’’ន្តិ វុត្តំ ពហុលាការមាហ.

តត្ថេវាតិ ¶ បថវីកសិណេយេវ. តតោតិ បច្ឆា តតិយជ្ឈានតោ វុដ្ឋានន្តរកាលំ. តទេវាតិ បថវីកសិណមេវ. តតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ តតោ បថវីកសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ បវត្តិតអាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ អមនសិករិត្វា តំ លង្ឃិត្វា យថាវុត្តអាកាសានញ្ចាយតនវិញ្ញាណស្ស អភាវេ បវត្តិតំ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជតិ. បថវីកសិណុគ្ឃាដិមាកាសកសិណំ បថវីកសិណបក្ខិកមេវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘កសិណំ អនុក្កមិត្វា’’តិ. អថ វា អដ្ឋសុ កសិណេសុ កស្សចិ ឧក្កមនំ ឥធ កសិណុក្កន្តិកំ នាមាតិ អាហ ‘‘កសិណំ អនុក្កមិត្វា’’តិ. ឈានុក្កន្តិកន្តិ ឯត្ថ ឥច្ឆិតំ អវធារណេន និវត្តេតព្ពំ, ឧក្កមនស្ស ច សរូបំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ កសិណ’’ន្តិអាទិំ វត្វា បុន តំ បការំ សហ និស្សយេន សេសកសិណេសុ អតិទិសន្តោ ‘‘ឯវំ អាបោកសិណាទិ…បេ… កាតព្ពា’’តិ អាហ. តេនាហ ‘‘ឥមិនា នយេនា’’តិអាទិ. យថា បឋមជ្ឈានមូលកំ បថវីកសិណាទីសុ ឈានុក្កន្តិកំ ទស្សិតំ, ឯវំ ទុតិយជ្ឈានាទិមូលកម្បិ តំ យថារហំ ទស្សេតព្ពំ.

តទេវាតិ បឋមជ្ឈានមេវ. កសិណុក្កន្តិកេបិ អាបោកសិណាទិមូលិកា យោជនា វុត្តនយេនេវ កាតព្ពា, តថា យថារហំ ទុតិយជ្ឈានាទិមូលិកា.

លោហិតកសិណតោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ លោហិតកសិណំ អាវជ្ជេន្តោ អភិមុខំ កត្វា តស្ស ឧគ្ឃាដនេន ឧបដ្ឋិតេ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ អមនសិការេន អាកាសានញ្ចាយតនជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តត្ថ បុព្ពេ បវត្តវិញ្ញាណស្ស អបគមំ អារម្មណំ កត្វា អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជតិ.

ឥតរេសន្តិ អវសិដ្ឋរូបាវចរជ្ឈានានំ. ន ហិ អរូបជ្ឈានេសុ អង្គសង្កន្តិ អត្ថិ, នាបិ តានិ ¶ បថវីកសិណេ បវត្តន្តិ. យំ បន អង្គារម្មណសង្កន្តិវចនេ ‘‘នីលកសិណំ ឧគ្ឃាដេត្វា អាកាសានញ្ចាយតន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, តំ យថាលាភវសេន វុត្តំ, បរិយាយេន វាតិ ទដ្ឋព្ពំ. និប្បរិយាយតោ បន យថា អង្គសង្កន្តិ រូបជ្ឈានេសុ ឯវ លព្ភតិ, ឯវំ អរូបជ្ឈានេសុ ឯវ អារម្មណសង្កន្តិ. តស្ស តស្សេវ ហិ ឈានស្ស អារម្មណន្តរេ បវត្តិ អារម្មណសង្កន្តិ. តេនាហ ‘‘សព្ពកសិណេសុ ឯកស្សេវ ឈានស្ស សមាបជ្ជនំ អារម្មណសង្កន្តិកំ នាមា’’តិ.

យថា ¶ បន ‘‘សព្ពកសិណេសូ’’តិ ឥមិនា អាកាសវិញ្ញាណកសិណានម្បិ សង្គហោ ហោតីតិ ន សក្កា វត្តុំ ឥធ អដ្ឋន្នំយេវ កសិណានំ អធិគតត្តា, ឯវំ សព្ពម្បិ អរូបជ្ឈានំ ‘‘ឯកំ ឈាន’’ន្តិ ន សក្កា វត្តុំ អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ វសេន ចិត្តបរិទមនស្ស ឥច្ឆិតត្តា. តស្មា អារុប្បជ្ឈានានំ វសេន អង្គារម្មណសង្កន្តិ បរិយាយេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ បីតកសិណុគ្ឃាដិមាកាសេ យំ បឋមារុប្បវិញ្ញាណំ, តទារម្មណំ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សន្ធាយាហ ‘‘បីតកសិណតោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមាបជ្ជិត្វា’’តិ. ឥមិនា នយេន សេសទ្វយេបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯកន្តរិកវសេនាតិ អញ្ញត្ថោ អន្តរ-សទ្ទោ. អន្តរមេវ អន្តរិកំ, ឯកជ្ឈំ អន្តរិកំ ឯតស្មិន្តិ ឯកន្តរិកំ, ឈានសមាបជ្ជនំ, តស្ស វសេន. យថា អង្គានំ, អារម្មណស្ស ច ឯកជ្ឈំ អញ្ញថា វិសេសោ ហោតិ, តថា សមាបជ្ជនវសេនាតិ. សោ បន វិសេសោ ហេដ្ឋិមានំ តេសំ អង្គារម្មណានំ សមតិក្កមនវសេន ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឯកន្តរិកវសេន អង្គានញ្ច អារម្មណានញ្ច សង្កមន’’ន្តិ. ‘‘ឥទំ ឈានំ បញ្ចង្គិក’’ន្តិអាទិនា អង្គេសុ, ‘‘ឥទំ បថវីកសិណ’’ន្តិអាទិនា អារម្មណេសុ ច វវត្ថាបិតេសុ ឯកជ្ឈំ តេសំ វវត្ថាបនេ ន កោចិ វិសេសោ អត្ថីតិ អដ្ឋកថាសុ អយំ វិធិ នាភតោ. ឯវញ្ច កត្វា ឈានុក្កន្តិកាទីសុ បដិលោមក្កមេន, អនុលោមបដិលោមក្កមេន ច ឯកន្តរិកភាវេន លព្ភមានម្បិ ឈានាទីនំ ឧក្កមនំ ន ឧទ្ធដំ, តេហិ នយេហិ វិនាបិ ចិត្តបរិទមនំ ឥជ្ឈតីតិ បបញ្ចបរិហារត្ថំ វា តេ អដ្ឋកថាសុ អនាគតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៦៧. អភាវិតភាវនោ ឈានាភិញ្ញាសុ អកតាធិការោ. តត្ថ ឧបនិស្សយរហិតោបីតិ កេចិ. អាទិភូតំ យោគកម្មំ អាទិកម្មំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ អាទិកម្មិកោ, បុព្ពេ អកតបរិចយោ ភាវនំ អនុយុញ្ជន្តោ. តេនាហ ‘‘យោគាវចរោ’’តិ. កសិណបរិកម្មម្បិ ភារោតិ ទោសវិវជ្ជនាទិវិធិនា កសិណមណ្ឌលេ បដិបត្តិ យាវ ឧគ្គហនិមិត្តុប្បត្តិ កសិណបរិកម្មំ, តម្បិ នាម ភារោ, បគេវ ឥទ្ធិវិកុព្ពនាតិ អធិប្បាយោ. និមិត្តុប្បាទនន្តិ បដិភាគនិមិត្តុប្បាទនំ ¶ . តំ វឌ្ឍេត្វាតិ តំ និមិត្តំ, ភាវនញ្ច វឌ្ឍេត្វា. ន ហិ ភាវនាយ វិនាវ និមិត្តវឌ្ឍនំ លព្ភតិ. កេចិ ឧបចារសមាធិំ លភិត្វា អប្បនាសមាធិំ អធិគន្តុំ ន សក្កោន្តិ, តាទិសាបិ ពហូ ហោន្តេវាតិ អាហ ‘‘អប្បនាធិគមោ ភារោ’’តិ. អប្បនាធិគមោតិ វា អដ្ឋន្នំ សមាបត្តីនំ អធិគមមាហ. អញ្ញោវ សមាបត្តីនំ ឧបនិស្សយោ ¶ , អញ្ញោ អភិញ្ញានន្តិ អាហ ‘‘បរិទមិតចិត្តស្សាបិ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ នាម ភារោ’’តិ. ខិប្បំ និសន្តិ និសាមនំ ឈានចក្ខុនា បថវីកសិណាទិឈានារម្មណស្ស ទស្សនំ ឯតស្សាតិ ខិប្បនិសន្តិ, សីឃតរំ ឈានំ សមាបជ្ជិតា, តស្ស ភាវោ ខិប្បនិសន្តិភាវោ. អម្ពតរុនិចិតំ មហាមហិន្ទត្ថេរាទីហិ ឱតិណ្ណដ្ឋានំ ថេរម្ពត្ថលំ. យថា បដិបក្ខវិជយាយ យោធាជីវា និម្មលមេវ អសិតោមរាទិំ គហេត្វា វិចរន្តិ, ឯវំ ភិក្ខុនាបិ កិលេសវិជយាយ និម្មលាវ ឈានាភិញ្ញា វឡញ្ជិតព្ពាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ.

បតិដ្ឋាភាវោតិ ឥធ បរស្ស ឧបទ្ទវូបសមនំ អធិប្បេតំ. តំ ហិ ខិប្បនិសន្តិភាវតោបិ គរុតរំ អច្ចាយិកកិច្ចសាធនវសេន វិធាតព្ពតោ ទុរភិសម្ភវតរត្តា. តំ បន រក្ខិតត្ថេរនិទស្សនេនេវ សិទ្ធម្បិ តតោ គរុតរេន អង្គារវស្សបរិត្តាណេន វិភាវេតុំ ‘‘គិរិភណ្ឌវាហនបូជាយ…បេ… ថេរោ វិយា’’តិ អាហ. គិរិភណ្ឌវាហនបូជា នាម ចេតិយគិរិមាទិំ កត្វា សកលទីបេ, សមុទ្ទេ ច យាវ យោជនា មហតី ទីបបូជា. បថវិំ មាបេត្វាតិ មារេន បវត្តិតំ អង្គារវស្សំ ផុលិង្គមត្តេនបិ យាវ មនុស្សេ ន បាបុណាតិ, តាវទេវ អាកាសេ បថវិំ និម្មិនិត្វា.

ពលវបុព្ពយោគានន្តិ គរុតរូបនិស្សយានំ, ឥទ្ធិវិធាទីនំ ហេតុភូតមហាភិនីហារានន្តិ អត្ថោ. អគ្គសាវកាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ឯកច្ចេ មហាសាវកេ សង្គណ្ហាតិ. ភាវនានុក្កមោ យថាវុត្តំ ចិត្តបរិទមនំ. បដិសម្ភិទាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ឋានាឋានញាណាទីនម្បិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ, ន សេសាភិញ្ញានមេវ. សាវកានម្បិ ហិ ឋានាឋានញាណាទីនិ បទេសវសេន ឥជ្ឈន្តិ. តស្មាតិ យស្មា បុព្ពហេតុសម្បន្នស្សេវ យថាវុត្តំ ភាវនានុក្កមំ វិនា អភិញ្ញាយោ ឥជ្ឈន្តិ, ន ឥតរស្ស, តស្មា. អគ្គិធមនាទីហីតិ អគ្គិម្ហិ តាបនកោដ្ដនាទីហិ. យថា ចាតិ ច-សទ្ទេន លាខាការាទីនំ លាខាកោដ្ដនាទិំ អវុត្តម្បិ សង្គណ្ហាតិ. ឆន្ទ…បេ… វសេនាតិ ‘‘ឆន្ទវតោ ចេ អភិញ្ញា សិជ្ឈតិ, មយ្ហម្បិ សិជ្ឈតី’’តិ កត្តុកម្យតាឆន្ទំ សីសំ ធុរំ ជេដ្ឋំ បុព្ពង្គមំ កត្វា, ឆន្ទំ វា ឧប្បាទេត្វា តំ ភាវនាយ មុខំ កត្វា ឈានស្ស សមាបជ្ជនវសេន. ឯសេវ ¶ នយោ សេសេសុបិ. ‘‘អាវជ្ជនាទិវសីភាវវសេនា’’តិ ឥទំ អដ្ឋសុបិ សមាបត្តីសុ សាតិសយំ វសីភាវាបាទនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ច ខោ អាទិកម្មិកវសេន, ន ¶ កតាធិការវសេនាតិ អាហ ‘‘បុព្ពហេតុ…បេ… វដ្ដតី’’តិ. បុព្ពហេតុសម្បន្នស្ស ហិ យំ ឈានំ បាទកំ កត្វា អភិញ្ញា និព្ពត្តេតព្ពា, តត្ថេវ សាតិសយំ ចិណ្ណវសិតាបិ ឥច្ឆិតព្ពា, ន សព្ពត្ថេវាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានមត្តេ ចិណ្ណវសិនា’’តិ វចនតោ អរូបសមាបត្តិយោ វិនាបិ អភិញ្ញា ឥជ្ឈន្តីតិ វទន្តិ. តម្បិ យទិ បុព្ពហេតុសម្បន្នស្ស វសេន វុត្តំ, យុត្តមេវ. អថេតរស្ស, តេសំ មតិមត្តំ. យថាតិ យេន បការេន យេន វិធិនា. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ឥទ្ធិវិធនិប្ផាទនេ.

៣៦៨. តត្រាតិ ច តទេវ បច្ចាមសតិ. បាឡិនយានុសារេនេវាតិ បាឡិគតិយា អនុសរណេនេវ, បាឋសំវណ្ណនានុក្កមេនេវាតិ អត្ថោ. ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ វត្វា ‘‘សោ’’តិ វុត្តត្តា អាហ ‘‘អធិគតចតុត្ថជ្ឈានោ យោគី’’តិ. ‘‘ឯវំ សមាហិតេ’’តិ ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទោ ហេដ្ឋាឈានត្តយាធិគមបដិបាដិសិទ្ធស្ស ចតុត្ថជ្ឈានសមាធានស្ស និទស្សនត្ថោតិ អាហ ‘‘ឯវន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានក្កមនិទស្សនមេត’’ន្តិ, ចតុត្ថជ្ឈានស្ស, តស្ស ច អធិគមក្កមស្ស និទស្សនំ. យេន សមាធានានុក្កមេន ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិ លទ្ធោ, តទុភយនិទស្សនន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ឥមិនា…បេ… វុត្តំ ហោតី’’តិ. យទិបិ ‘‘ឯវ’’ន្តិ ឥទំ អាគមនសមាធិនា សទ្ធិំ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធានំ ទីបេតិ. សតិបារិសុទ្ធិសមាធិ ឯវ បន ឥទ្ធិយា អធិដ្ឋានភាវតោ បធានន្តិ អាហ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតេ’’តិ. ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវេនាតិ ឧបេក្ខាយ ជនិតសតិបារិសុទ្ធិសព្ភាវេន. សព្ពបច្ចនីកធម្មូបក្កិលេសបរិសុទ្ធាយ ហិ បច្ចនីកសមនេបិ អព្យាវដាយ បារិសុទ្ធិឧបេក្ខាយ វត្តមានាយ ចតុត្ថជ្ឈានំ, តំសម្បយុត្តធម្មា ច សុបរិសុទ្ធា, សុវិសទា ច ហោន្តិ, សតិសីសេន បន តត្ថ ទេសនា កតាតិ អាហ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវេន បរិសុទ្ធេ’’តិ. បរិសុទ្ធិយា ឯវ បច្ចយវិសេសេន បវត្តិវិសេសោ បរិយោទាតតា សុធន្តសុវណ្ណស្ស និឃំសនេន បភស្សរតា វិយាតិ អាហ ‘‘បរិសុទ្ធត្តាយេវ បរិយោទាតេ, បភស្សរេតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ.

សុខាទីនំ បច្ចយានំ ឃាតេនាតិ សុខសោមនស្សានំ, ទុក្ខទោមនស្សានញ្ច យថាក្កមំ រាគទោសបច្ចយានំ វិក្ខម្ភនេន. ‘‘សុខំ សោមនស្សស្ស បច្ចយោ, សោមនស្សំ រាគស្ស, ទុក្ខំ ទោមនស្សស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ. យថា រាគាទយោ ចេតសោ មលាសុចិភាវេន ‘‘អង្គណានី’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ ឧបគន្ត្វា ¶ កិលេសនដ្ឋេន ឧបក្កិលេសាតិ អាហ ‘‘អនង្គណត្តាយេវ វិគតូបក្កិលេសេ’’តិ. តេនាហ ‘‘អង្គណេន ហិ តំ ចិត្តំ ឧបក្កិលិស្សតី’’តិ, វិពាធីយតិ ឧបតាបីយតីតិ ¶ អត្ថោ. សុភាវិតត្តាតិ បគុណភាវាបាទនេន សុដ្ឋុ ភាវិតត្តា. តេនាហ ‘‘វសីភាវប្បត្តេ’’តិ, អាវជ្ជនាទិនា បញ្ចធា, ចុទ្ទសវិធេន វា បរិទមនេន វសវត្តិតំ ឧបគតេតិ អត្ថោ. វសេ វត្តមានំ ហិ ចិត្តំ បគុណភាវាបត្តិយា សុបរិមទ្ទិតំ វិយ ចម្មំ, សុបរិកម្មកតា វិយ ច លាខា មុទុន្តិ វុច្ចតិ. កម្មក្ខមេតិ វិកុព្ពនាទិឥទ្ធិកម្មក្ខមេ. តញ្ច ឧភយន្តិ មុទុតាកម្មនិយទ្វយំ.

នាហន្តិអាទីសុ ន-ការោ បដិសេធត្ថោ. អហន្តិ សត្ថា អត្តានំ និទ្ទិសតិ. ភិក្ខវេតិ ភិក្ខូ អាលបតិ. អញ្ញន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានចិត្តតោ អញ្ញំ. ឯកធម្មម្បីតិ ឯកម្បិ សភាវធម្មំ ន សមនុបស្សាមីតិ សម្ពន្ធោ. អយំ ហេត្ថ អត្ថោ – អហំ, ភិក្ខវេ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ឱលោកេន្តោបិ អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ ន សមនុបស្សាមិ. យំ វសីភាវាបាទនេន ភាវិតំ, តថា បុនប្បុនំ ករណេន ពហុលីកតំ, ឯវំ សវិសេសមុទុភាវប្បត្តិយា មុទុំ, កម្មក្ខមតាយ កម្មនិយញ្ច ហោតិ. យថយិទំ ចិត្តន្តិ អត្តនោ, តេសញ្ច បច្ចក្ខតាយ ឯវមាហាតិ. យថា យថាវុត្តា បរិសុទ្ធតាទយោ ន វិគច្ឆន្តិ, ឯវំ សុភាវិតំ ចិត្តំ.

តត្ថ អវដ្ឋិតំ ឥធ ‘‘ឋិតំ, អានេញ្ជប្បត្ត’’ន្តិ ច វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯតេសុ បរិសុទ្ធតាទីសុ ឋិតត្តា ឋិតេ, ឋិតត្តាយេវ អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ. យថា មុទុកម្មញ្ញតា វសីភាវប្បត្តិយា លក្ខីយន្តិ, ឯវំ វសីភាវប្បត្តិបិ មុទុកម្មញ្ញតាហិ លក្ខីយតីតិ, មុទុកម្មញ្ញភាវេន វា អត្តនោ វសេ ឋិតត្តា ‘‘ឋិតេ’’តិ វុត្តំ. យថា ហិ ការណេន ផលំ និទ្ធរីយតិ, ឯវំ ផលេនាបិ ការណំ និទ្ធរីយតីតិ និច្ចលភាវេន អវដ្ឋានំ អានេញ្ជប្បត្តិ. សា ច សម្បយុត្តធម្មេសុ ថិរភាវេន, បដិបក្ខេហិ អកម្មនិយតាយ ច សម្ភវន្តី សទ្ធាទិពលានំ អានុភាវេន ហោតីតិ ‘‘សទ្ធាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘សទ្ធាបរិគ្គហិតំ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សទ្ធាបរិគ្គហិតន្តិ ឯវំ សុភាវិតំ វសីភាវប្បត្តំ ឯតំ ចិត្តំ ឯកំសេន អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយ សំវត្តតីតិ ឯវំ បវត្តាយ សទ្ធាយ បរិគ្គហិតំ យថាវុត្តសទ្ធាពលេន ឧបត្ថម្ភិតំ. អស្សទ្ធិយេនាតិ តប្បដិបក្ខេន អស្សទ្ធិយេន ហេតុនា ន ឥញ្ជតិ ន ចលតិ ន កម្បតិ, អញ្ញទត្ថុ ឧបរិ វិសេសាវហភាវេនេវ តិដ្ឋតិ. វីរិយបរិគ្គហិតន្តិអាទីសុបិ ¶ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – វីរិយបរិគ្គហិតន្តិ វសីភាវាបាទនបរិទមនសាធនេន វីរិយេន ឧបត្ថម្ភិតំ. សតិបរិគ្គហិតន្តិ យថាវុត្តេ ភាវនាពហុលីការេ អសម្មោសសាធិកាយ, កុសលានញ្ច ធម្មានំ គតិយោ សមន្នេសមានាយ សតិយា ¶ ឧបត្ថម្ភិតំ. សមាធិបរិគ្គហិតន្តិ តត្ថេវ អវិក្ខេបសាធនេន សមាធានេន ឧបត្ថម្ភិតំ. បញ្ញាបរិគ្គហិតន្តិ តស្សា ឯវ ភាវនាយ ឧបការានុបការធម្មានំ បជាននលក្ខណាយ បញ្ញាយ ឧបត្ថម្ភិតំ. ឱភាសគតន្តិ ញាណោភាសសហគតំ. ឱភាសភូតេន ហិ យថាវុត្តសមាធានសំវទ្ធិតេន ញាណេន សំកិលេសបក្ខំ យាថាវតោ បស្សន្តោ តតោ ឧត្រសន្តោ ឱត្តប្បន្តោ តំ អធិភវតិ, ន តេន អភិភូយតិ. តេនាហ ‘‘កិលេសន្ធការេន ន ឥញ្ជតី’’តិ. ឯតេន ញាណបរិគ្គហិតំ ហិរោត្តប្បពលំ ទស្សេតិ.

អដ្ឋង្គសមន្នាគតន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិនា សមាហិតតា, បរិសុទ្ធតា, បរិយោទាតតា, អនង្គណតា, វិគតូបក្កិលេសតា, មុទុភាវោ, កម្មនិយតា, អានេញ្ជប្បត្តិយា ឋិតតា, សមាហិតស្ស វា ចិត្តស្ស ឥមានិ អង្គានីតិ ‘‘សមាហិតេ’’តិ ឥមំ អង្គភាវេន អគ្គហេត្វា ឋិតិអានេញ្ជប្បត្តិយោ វិសុំ គហេត្វា ឥមេហិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ. អភិនីហារក្ខមន្តិ ឥទ្ធិវិធាទិអត្ថំ អភិនីហារក្ខមំ តទភិមុខំ ករណយោគ្គំ. តេនាហ ‘‘អភិញ្ញាសច្ឆិករណីយានំ ធម្មានំ អភិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាយា’’តិ.

កាមំ នីវរណានិ វិក្ខម្ភេត្វា ឯវ បឋមជ្ឈានសមធិគមោ, វិតក្កាទិកេ វូបសមេ ឯវ ច ទុតិយជ្ឈានាទិសមធិគមោ, តថាបិ ន តថា តេហិ ទូរីភូតា អបេតា វា យថា ចតុត្ថជ្ឈានតោ, ចេតសោ មលីនភាវសង្ខាតឧប្បិលាភោគករេហិ នីវរណាទីហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តិយា តស្ស បរិសុទ្ធិ, បរិយោទាតតា ច យុត្តាតិ អាហ ‘‘នីវរណ…បេ… បរិយោទាតេ’’តិ. ឈានបដិលាភបច្ចយានន្តិ ឈានបដិលាភហេតុកានំ ឈានបដិលាភំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកានំ. បាបកានន្តិ លាមកានំ. ឥច្ឆាវចរានន្តិ ឥច្ឆាយ អវចរានំ ឥច្ឆាវសេន ឱតិណ្ណានំ ‘‘អហោ វត មមេវ សត្ថា បដិបុច្ឆិត្វា បដិបុច្ឆិត្វា ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេយ្យា’’តិអាទិនយប្បវត្តានំ មានមាយាសាឋេយ្យាទីនំ. អភិជ្ឈាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេនាបិ តេសំយេវ សង្គហោ. អភិជ្ឈា ចេត្ថ បឋមជ្ឈានេន អវិក្ខម្ភនេយ្យា, មានាទយោ ច តទេកដ្ឋា ទដ្ឋព្ពា ¶ ‘‘ឈានបដិលាភបច្ចយាន’’ន្តិ អនុវត្តមានត្តា. វិក្ខម្ភនេយ្យា បន នីវរណគ្គហណេនេវ គហិតា, កថំ បន បឋមជ្ឈានេន អវិក្ខម្ភនេយ្យា ឥធ វិគច្ឆន្តីតិ? ‘‘សព្ពេ កុសលា ធម្មា សព្ពាកុសលានំ បដិបក្ខា’’តិ សល្លេខបដិបត្តិវសេន ឯវំ វុត្តំ ឈានស្ស អបរាមដ្ឋភាវទស្សនតោ. យេ បនេត្ថ ‘‘ឥច្ឆាវចរានំ អភិជ្ឈាទីន’’ន្តិ ឥមេហិ បទេហិ កោបអបច្ចយកអាមរាគព្យាបាទាទយោ គហិតាតិ អធិប្បាយេន ‘‘ឈានបដិលាភបច្ចយាន’’ន្តិ បាឋំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ឈានបដិលាភបច្ចនីកាន’’ន្តិ ¶ បាឋោតិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ តថា បាឋស្សេវ អភាវតោ. ឈានបដិលាភបច្ចនីកា ច នីវរណា ចេវ តទេកដ្ឋា ច តេសំ ទូរីភាវំ វត្វា បុន អភាវវិគមចោទនាយ អយុជ្ជមានត្តា. ននុ ច អនង្គណសុត្ត- (ម. និ. ១.៥៧ អាទយោ) វត្ថសុត្តេសុ (ម. និ. ១.៧០ អាទយោ) អយមត្ថោ ន លព្ភតិ, ឱឡារិកានំយេវ បាបធម្មានំ តត្ថ អធិប្បេតត្តា? សច្ចមេតំ, ឥធ បន អធិគតចតុត្ថជ្ឈានស្ស វសេន វុត្តត្តា សុខុមាយេវ តេ គហិតា, អង្គណូបក្កិលេសតាសាមញ្ញេន បនេត្ថ សុត្តានំ អបទិសនំ. តថា ហិ ‘‘សុត្តានុសារេនា’’តិ វុត្តំ, ន បន សុត្តវសេនាតិ. អវស្សំ ចេ តមេវំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ អធិគតជ្ឈានានម្បិ កេសញ្ចិ ឥច្ឆាវចរានំ បវត្តិសព្ភាវតោ.

ឥទ្ធិបាទភាវូបគមេនាតិ ឥទ្ធិយា បាទកភាវស្ស បទដ្ឋានភាវស្ស ឧបគមនេន. ភាវនាបារិបូរិយាតិ ឥតោ បរំ កត្តព្ពស្ស អភាវវសេន អភិនីហារក្ខមភាវនាយ បរិបុណ្ណត្តា. បណីតភាវូបគមេនាតិ តតោ ឯវ បធានភាវំ នីតតាយ ឧត្តមដ្ឋេន, អតិត្តិករដ្ឋេន ច បណីតភាវស្ស ឧបគមនេន. ឧភយញ្ចេតំ ឋិតិយា ការណវចនំ បរិបុណ្ណាយ ភាវនាយ បណីតភាវប្បត្តិយា ‘‘ឋិតេ’’តិ. ‘‘អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ ឥទំ ឋិតិយា វិសេសនំ. តេនាហ ‘‘យថា អានេញ្ជប្បត្តំ ហោតិ, ឯវំ ឋិតេ’’តិ. ឥមស្មិំ បក្ខេ ‘‘ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ’’តិ ឧភយមេកំ អង្គំ, ‘‘សមាហិតេ’’តិ បន ឥទម្បិ ឯកមង្គំ. តេនេវស្ស បឋមវិកប្បតោ វិសេសំ សន្ធាយាហ ‘‘ឯវម្បិ អដ្ឋង្គសមន្នាគត’’ន្តិ.

ទសឥទ្ធិកថាវណ្ណនា

៣៦៩. និប្ផត្តិអត្ថេនាតិ សិជ្ឈនដ្ឋេន. បដិលាភដ្ឋេនាតិ បាបុណនដ្ឋេន. តន្តិ កាមិតំ វត្ថុំ. សមិជ្ឈតីតិ និប្ផជ្ជតិ. បព្ពជ្ជំ អាទិំ កត្វា យាវ ឈានមគ្គា ¶ ឥធ នេក្ខម្មំ. ឥជ្ឈតីតិ បាបុណីយតិ. បដិហរតីតិ បាដិហារិយន្តិ យស្មា បដិបក្ខំ ហរតិ អបនេតិ, តស្មា បាដិហារិយំ. អត្តនោ បដិបក្ខំ ហរតីតិ បដិហារិយំ, នេក្ខម្មាទិ, បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ, យថា ‘‘វេកតំ, វេសម’’ន្តិ ច.

ឥជ្ឈនដ្ឋេនាតិ និប្ផជ្ជនដ្ឋេន. ឧបាយសម្បទាយាតិ សម្បន្នឧបាយស្ស, ញាយារម្ភស្សាតិ អត្ថោ. ឥជ្ឈតីតិ បសវេតិ. សីលវាតិ អាចារសីលេន សីលវា. កល្យាណធម្មោតិ ទសកុសលកម្មបថវសេន ¶ សុន្ទរធម្មោ. សីលសម្បត្តិយា វា សីលវា. ទានាទិសេសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន កល្យាណធម្មោ. បណិទហិស្សតីតិ បត្ថេស្សតិ.

ឥជ្ឈន្តីតិ វឌ្ឍន្តិ, ឧក្កំសំ បាបុណន្តីតិ អត្ថោ. សាតិសយនិប្ផជ្ជនបដិលាភសិជ្ឈនពុទ្ធិអត្ថេ ហិ ឥទ្ធិ វុត្តា. សា ទសវិធាតិ សព្ពា ឥទ្ធិយោ អានេត្វា អត្ថុទ្ធារវសេន ឥធាធិប្បេតំ ឥទ្ធិំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. ពហុភាវាទិកស្ស អធិដ្ឋានំ អធិដ្ឋហនំ ឯតិស្សា អត្ថីតិ អធិដ្ឋានា. វិវិធំ រូបនិម្មានសង្ខាតំ កុព្ពនំ ឯតិស្សា អត្ថីតិ វិកុព្ពនា. មនោមយាតិ ឈានមនេន និព្ពត្តិភាវតោ មនោមយា. ញាណស្ស វិប្ផារោ វេគាយិតត្តំ ឯតិស្សា អត្ថីតិ ញាណវិប្ផារា. អរិយានំ អយន្តិ អរិយា. យតោ កុតោចិ កម្មវិបាកតោ ជាតា ឥទ្ធិ កម្មវិបាកជា. សាតិសយបុញ្ញនិព្ពត្តា ឥទ្ធិ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិ. កម្មវិបាកជា ឥទ្ធិ ជាតិតោ បដ្ឋាយ ហោតិ, ឥតរា យទា តទា បុញ្ញស្ស វិបច្ចនកាលេតិ ឯវំ វា ឥមាសំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. អាថព្ពនវិជ្ជាភិនិព្ពត្តា វិជ្ជាមយា. សម្មាបយោគោ ឧបាយបយោគោ ញាយារម្ភោ.

៣៧០. បកតិយា ឯកោតិ សភាវេន ឯកោ. ពហុកន្តិ ពហុំ. តេន អគ្គហិតបរិច្ឆេទំ អធិដ្ឋាតព្ពស្ស អនេកភាវំ ទស្សេត្វា បុន បរិច្ឆេទតោ ទស្សេតុំ ‘‘សតំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. អាវជ្ជតីតិ បរិកម្មសង្ខាតេន អាភោគេន អាភុជតិ ភាវិរូបេ តេន បរិកម្មមនសិការេន មនសិ ករោតិ. ញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ តថា បរិកម្មំ កត្វា អភិញ្ញាញាណេន យថាធិប្បេតេ ពហុកេ អធិដ្ឋាតិ, អធិដ្ឋានចិត្តេន សហេវ ពហុភាវាបត្តិតោ ពហុភាវាបាទកំ ឥទ្ធិវិធញាណំ បវត្តេន្តោ ច តថា អធិដ្ឋាតីតិ វុច្ចតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវន្តិ ¶ បការត្ថោ ឯវំ-សទ្ទោ, តេន សព្ពម្បិ អធិដ្ឋានប្បការំ សង្គណ្ហាតិ. អធិដ្ឋានវសេនាតិ ‘‘ញាណេន អធិដ្ឋាតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០) ឯវំ វុត្តអធិដ្ឋានវសេន និប្ផន្នត្តា.

៣៧១. បកតិវណ្ណន្តិ បកតិសណ្ឋានំ អត្តនោ បាកតិករូបំ. បកតិវណ្ណវិជហនវិការវសេនាតិ អត្តនោ បកតិវណ្ណវិជហនបុព្ពកស្ស កុមារកវណ្ណាទិវណ្ណវិការស្ស វសេន.

៣៧២. ឥមម្ហា កាយាតិ បច្ចក្ខភាវេន ‘‘ឥមម្ហា’’តិ វុត្តា ភិក្ខុស្ស ករជកាយា. អញ្ញំ កាយន្តិ អញ្ញំ ឥទ្ធិមយំ កាយំ. តតោ ឯវ ឥទ្ធិមយរូបវន្តតាយ រូបិំ. អភិញ្ញាមនេន ¶ និព្ពត្តត្តា មនោមយំ. និប្ផត្តិវសេនាតិ និប្ផជ្ជនវសេន. អភិញ្ញាញាណស្ស ហិ យថា មនោមយោ កាយោ និប្ផជ្ជតិ, តថា បវត្តិ មនោមយិទ្ធិ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. យទិ ឯវំ កថមយមេវ មនោមយិទ្ធីតិ? រុឡ្ហីវេសា វេទិតព្ពា យថា ‘‘មនោមយោ អត្តភាវោ’’តិ, យថា វា ‘‘គោសមញ្ញា វិសាណាទិមតិ បិណ្ឌេ’’. អថ វា អព្ភន្តរតោ និក្ខន្តេ, ឥទ្ធិមតា ច ឯកន្តសទិសេ ឥមស្មិំ និម្មានេ សុបាកដោ មនសា និព្ពត្តិតភាវោតិ យថា សាតិសយោ មនោមយវោហារោ, ន តថា អញ្ញាសុ អធិដ្ឋានវិកុព្ពនិទ្ធីសុ សមញ្ញន្តរវន្តាសូតិ វេទិតព្ពំ.

៣៧៣. ញាណុប្បត្តិតោ បុព្ពេ វាតិ អរហត្តមគ្គញាណុប្បត្តិតោ បុព្ពេ វា វិបស្សនាក្ខណេ, តតោបិ វា បុព្ពេ អន្តិមភវិកស្ស បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ. បច្ឆា វា យាវ ខន្ធបរិនិព្ពានា. តង្ខណេ វា មគ្គុប្បត្តិសមយេ. ញាណានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោតិ សូរិយស្ស ឧដ្ឋិតដ្ឋានេ, សមន្តតោ ច អាលោកករណសមត្ថតា វិយ តស្សេវ ញាណស្ស អានុភាវេន និព្ពត្តោ សព្ពសោ បហាតព្ពបហានភាវេតព្ពភាវនាបារិបូរិសង្ខាតោ វិសេសោ. វត្ថូនិ បន អនន្តរាយតាវសេន អាគតានិ. អនិច្ចានុបស្សនាយាតិ សង្ខារេ អនិច្ចតោ អនុបស្សន្តិយា ពលវវិបស្សនាយ. អារទ្ធវិបស្សនស្ស ហិ យថាវុត្តវិបស្សនាយ បវត្តិក្ខណេ តតោ បុព្ពេ, បច្ឆា ច បកិណ្ណកសម្មសនវារេ និច្ចសញ្ញាយ បហានដ្ឋោ ឥជ្ឈតិ. ឯសេវ នយោ សព្ពត្ថ. កាមំ ឯត្តកាយ សង្ខេបកថាយបិ អធិប្បេតត្ថោ បកាសិតោវ ¶ , វិត្ថារកថាយ បន វិភូតតរោ ហោតីតិ អាហ ‘‘វិត្ថារេន កថេតព្ព’’ន្តិ.

គព្ភគតស្សេវាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ. វុត្តនយេនាតិ ‘‘បច្ឆិមភវិកស្សា’’តិអាទិនា ពាកុលត្ថេរវត្ថុម្ហិ វុត្តនយេន.

ទារុភារំ កត្វាតិ ទារុភារំ សកដេ កត្វា, អារោបេត្វាតិ អត្ថោ. ឱស្សជ្ជិត្វាតិ ឆឌ្ឌេត្វា. សកដមូលេតិ សកដសមីបេ. វាឡយក្ខានុចរិតេតិ កុរុរេហិ យក្ខេហិ អនុវិចរិតព្ពេ. យក្ខបរិគ្គហិតញ្ហិ រាជគហនគរំ.

៣៧៤. សមាធិតោតិ បឋមជ្ឈានាទិសមាធិតោ. បុព្ពេតិ ឧបចារជ្ឈានក្ខណេ. បច្ឆាតិ សមាបត្តិយា ចិណ្ណបរិយន្តេ. តង្ខណេតិ សមាបន្នក្ខណេ. សមថានុភាវនិព្ពត្តោ វិសេសោតិ តស្មិំ តស្មិំ ¶ ឈានេ សមាធិតេជេន និព្ពត្តោ នីវរណវិក្ខម្ភនវិតក្កាទិសមតិក្កមសញ្ញាវេទយិតនិរោធបរិស្សយសហនាទិកោ វិសេសោ.

កបោតកន្ទរាយន្តិ ឯវំនាមកេ អរញ្ញវិហារេ. ជុណ្ហាយ រត្តិយាតិ ចន្ទាលោកវតិយា រត្តិយា. នវោរោបិតេហិ កេសេហីតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ. យស្សាតិ បហារស្ស. តស្សាតិ យក្ខស្ស. ខិប្បនិសន្តិភាវស្ស ឧក្កំសគតត្តា ថេរោ តស្មិំ បហរន្តេ ឯវ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជីតិ អាហ ‘‘បហរណសមយេ សមាបត្តិំ អប្បេសី’’តិ. បាឡិយំ បន ‘‘និសិន្នោ ហោតិ អញ្ញតរំ សមាធិំ សមាបជ្ជិត្វា’’តិ (ឧទា. ៣៤) វុត្តំ. ឥមេ បន ថេរា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋានសមកាលំ តេន បហារោ ទិន្នោតិ វទន្តិ.

សញ្ជីវត្ថេរន្តិ កកុសន្ធស្ស ភគវតោ ទុតិយំ អគ្គសាវកំ មហាថេរំ សន្ធាយាហ. សោ ហិ អាយស្មា អរញ្ញាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ និសិន្នោ អប្បកសិរេនេវ និរោធំ សមាបជ្ជតិ, តស្មា ឯកទិវសំ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និរោធំ សមាបជ្ជិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និរោធសមាបន្ន’’ន្តិអាទិ. ចីវរេ អំសុមត្តម្បិ ន ឈាយិត្ថ, សរីរេ កា កថា. តេនេវ ហិ ថេរោ ‘‘សញ្ជីវោ’’ ត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. អយមស្សាតិ អស្ស អាយស្មតោ សញ្ជីវត្ថេរស្ស យោ និរោធសមាបត្តិយំ អគ្គិបរិស្សយាភាវោ, អយំ សមាធិវិប្ផារា ¶ ឥទ្ធីតិ យោជនា. កថំ បន និរោធសមាបត្តិយំ សមាធិវិប្ផារសម្ភវោតិ អាហ ‘‘អនុបុព្ព…បេ… និព្ពត្តត្តា’’តិ.

បឋមំ ឋបិតភណ្ឌកស្សាតិ សព្ពបឋមំ ឋបិតភណ្ឌកស្ស. តញ្ហិ គហណកាលេ សព្ពបច្ឆិមំ គយ្ហតិ. កាលបរិច្ឆេទវសេនាតិ ‘‘ឯត្តកេ កាលេ គតេ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ សមាបត្តិតោ បុព្ពេ កតកាលបរិច្ឆេទវសេន. ភីតា វិរវិំសូតិ រត្តន្ធការេ រូបទស្សនេន ‘‘បិសាចោ ឧដ្ឋហតី’’តិ មញ្ញមានា. ឯត្តកេហិ នាម ភណ្ឌកេហិ អជ្ឈោត្ថដោ និព្ពិការោ ‘‘អហោ មហានុភាវោ, អហោ វិវេកវាសី’’តិ ច ថេរគតេន បសាទេន.

តត្តតេលកដាហន្តិ អាធារសីសេន អាធេយ្យមាហ, កដាហេ តត្តតេលំ កដាហេន អាសិញ្ចីតិ អធិប្បាយោ. វិវដ្ដមានន្តិ កត្ថចិបិ អលគ្គនវសេន ភស្សន្តំ.

សបរិវារាតិ បញ្ចហិ ឥត្ថិសតេហិ សបរិវារា. រាជានំ មេត្តាយ ផរីតិ ឱទិស្សកមេត្តាសមាបត្តិយា ¶ រាជានំ ផុសិ. ខិបិតុន្តិ វិជ្ឈិតុំ. ឱរោបេតុន្តិ សរសន្នាហំ បដិសំហរិតុំ.

៣៧៥. បដិក្កូលាទីសូតិ អនិដ្ឋាទីសុ. អនិដ្ឋំ ហិ បដិក្កូលំ, អមនុញ្ញម្បិ ‘‘បដិក្កូល’’ន្តិ វុច្ចតិ. អាទិ-សទ្ទេន អបដិក្កូលាទិំ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថាតិ បដិក្កូលារម្មណេ. ឧបេក្ខកោតិ ឆឡង្គុបេក្ខាយ ឧបេក្ខកោ. តត្ថាតិ បដិក្កូលាបដិក្កូលភេទេ វត្ថុស្មិំ. សតោតិ សតិវេបុល្លប្បត្តិយា សតិមា. សម្បជានោតិ បញ្ញាវេបុល្លប្បត្តិយា សម្បជានការី. អយន្តិ អយំ បដិក្កូលាទិវត្ថូសុ អបដិក្កូលសញ្ញីវិហារាទិកា ខីណាសវានំ អគ្គមគ្គាធិគមសិទ្ធា ចិត្តិស្សរិយតា. តេនាហ ‘‘ចេតោវសិប្បត្តានំ…បេ… វុច្ចតី’’តិ.

អនិដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ សត្តសញ្ញិតេ មេត្តាផរណំ វា ធាតុសោ បច្ចវេក្ខណាយ ធាតុមនសិការំ វា គូថាទិកេ ធាតុមនសិការំ ករោន្តោតិ យោជេតព្ពំ. អបដិក្កូលសញ្ញី វិហរតីតិ ហិតេសិតាយ, ធម្មសភាវចិន្តនាយ ច ន បដិក្កូលសញ្ញី ហុត្វា ឥរិយាបថវិហារេន វិហរតិ. ឥដ្ឋេ វត្ថុស្មិំ ញាតិមិត្តាទិកេ. កេសាទិអសុចិកោដ្ឋាសមត្តមេវាតិ អសុភផរណំ វា អសុភមនសិការំ វា. តត្ថ រូបធម្មជាតំ អនិច្ចន្តិ អាទិអត្ថោ ឥតិ-សទ្ទោ, តស្មា អនិច្ចទុក្ខានត្តវិបរិណាមធម្មោតិ មនសិការំ ¶ វា ករោន្តោតិ យោជនា. បដិក្កូលាបដិក្កូលេសូតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋានិ វត្ថូនិ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា វទតិ. ឯស នយោ ឥតរត្ថ. យំ វា សត្តានំ បឋមំ បដិក្កូលតោ ឧបដ្ឋិតមេវ បច្ឆា អបដិក្កូលតោ ឧបតិដ្ឋតិ, យញ្ច អបដិក្កូលតោ ឧបដ្ឋិតមេវ បច្ឆា បដិក្កូលតោ ឧបតិដ្ឋតិ, តទុភយេបិ ខីណាសវោ សចេ អាកង្ខតិ, វុត្តនយេន អបដិក្កូលសញ្ញី វា វិហរេយ្យ, បដិក្កូលសញ្ញី វាតិ អយមរិយិទ្ធិ វុត្តា.

ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ ការណវសេន ‘‘ចក្ខូ’’តិ លទ្ធវោហារេន រូបទស្សនសមត្ថេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន, ចក្ខុនា វា ការណភូតេន, ទ្វារភូតេន វា រូបំ បស្សិត្វា. នេវ សុមនោ ហោតីតិ គេហស្សិតសោមនស្សស្សាយំ បដិក្ខេបោ, ន នេក្ខម្មបក្ខិកាយ កិរិយាសោមនស្សវេទនាយ. ឆឡង្គុបេក្ខន្តិ ឥដ្ឋានិដ្ឋឆឡារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនលក្ខណំ ឆសុ ទ្វារេសុ បវត្តិយា ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា’’តិ លទ្ធនាមំ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខំ. យថាវុត្តមត្ថំ បាឡិយា សមត្ថេតុំ ‘‘បដិសម្ភិទាយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

៣៧៦. បក្ខីអាទីនន្តិ ¶ អាទិ-សទ្ទេន ទេវាទីនំ សង្គហោ. វេហាសគមនាទិកាតិ បន អាទិ-សទ្ទេន ចក្ខុវិសុទ្ធិអាទិំ សង្គណ្ហាតិ. កុសលកម្មេន និព្ពត្តិត្វាបិ អកុសលវិបាកានុភាវេន សុខសមុស្សយតោ វិនិបតិតត្តា វិនិបាតិកានំ. ឈានន្តិ អភិញ្ញាបត្តំ ឈានំ សន្ធាយាហ. វិបស្សនាបិ ឧក្កំសគតា ឧព្ពេគបីតិសហិតា អាកាសេ លង្ឃាបនមត្តាបិ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘វិបស្សនំ វា’’តិ. ‘‘បឋមកប្បិកាន’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ឯកច្ចានំ មនុស្សាន’’ន្តិ ឥមស្ស វិសេសនំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវមាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន បុនព្ពសុមាតាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ.

៣៧៧. វេហាសន្តិ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, អច្ចន្តសំយោគេ វា. ចក្កវត្តី ហិ ចក្ករតនំ បុរក្ខត្វា អត្តនោ ភវនតោ អព្ភុគ្គន្ត្វា អាកាសេនេវ សិនេរុំ បទក្ខិណំ កត្វា សកលចក្កវាឡំ អនុសំយាយតីតិ. អស្សពន្ធាតិ អស្សបាលា, យេ អស្សានំ យវទាយកា. តថា គោពន្ធា.

ចក្កវត្តិអាទីនំ បុញ្ញិទ្ធិយា វិត្ថារិយមានាយ អតិបបញ្ចោ ហោតីតិ បុញ្ញវតោ ឥទ្ធិំ លក្ខណតោ ទស្សេន្តេន ‘‘បរិបាកំ គតេ បុញ្ញសម្ភារេ ឥជ្ឈនកវិសេសោ’’តិ ¶ វត្វាបិ ជោតិកាទីនំ បុញ្ញិទ្ធិំ ឯកទេសេន ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុវណ្ណបព្ពតោតិ សព្ពសុវណ្ណមយោ បព្ពតោ. តស្ស កិរ គហិតគហិតដ្ឋានេ ឱធិ ន បញ្ញាយតិ. ឯកសីតាមត្តេតិ ឯត្ថ សីតា នាម កសនវសេន នង្គលស្ស គតមគ្គោ. តុម្ពំ នាម អាឡ្ហកំ. ចុទ្ទស មគ្គាតិ ចតុទ្ទស កសនមគ្គា.

៣៧៨. វិជ្ជំ បរិជបិត្វាតិ គន្ធារីវិជ្ជាទិកំ អត្តនោ វិជ្ជំ កតូបចារំ បរិវត្តេត្វា មន្តបឋនក្កមេន បឋិត្វា.

៣៧៩. សម្មាបយោគេនាតិ ឧបាយបយោគេន, យថា យថិច្ឆិតត្ថសិទ្ធិ ហោតិ, តថា បវត្តិតញាយារម្ភេន. តស្ស តស្ស កម្មស្សាតិ យថាធិប្បេតស្ស និប្ផាទេតព្ពកម្មស្ស. ឯត្ថ ចាតិ ‘‘តត្ថ តត្ថ សម្មាបយោគប្បច្ចយា ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឥទ្ធី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៨) ឥមិស្សា ទសមាយ ឥទ្ធិយា និទ្ទេសេបិ. បុរិមបាឡិសទិសាវា’’តិ សមាធិវិប្ផារឥទ្ធិអាទីនំ និទ្ទេសសទិសាវ. សកដព្យូហាទិករណវសេនាតិ សកដព្យូហចក្កព្យូហបទុមព្យូហាទីនំ សំវិធានវសេន និព្ពត្តវិសេសោតិ ¶ សម្ពន្ធោ. គណិតគន្ធព្ពាទិ សិប្បកម្មំ. សល្លកត្តកាទិ វេជ្ជកម្មំ. ឥរុព្ពេទាទីនំ តិណ្ណំ វេទានំ.

‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធាវ ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៣៨; ម. និ. ១.១៤៧; សំ. និ. ៥.៨៣៤; បដិ. ម. ១.១០២; ៣.១០) អធិដ្ឋានិទ្ធិយា ឯវ គហិតត្តា អាហ ‘‘អធិដ្ឋានា ឥទ្ធិយេវ អាគតា’’តិ. ឥមស្មិំ បនត្ថេតិ ឥមស្មិំ អភិញ្ញានិសំសសង្ខាតេ, ឥទ្ធិវិធសង្ខាតេ វា អត្ថេ.

៣៨០. ‘‘ឯកវិធេន ញាណវត្ថុ’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ៧៥១) កោដ្ឋាសត្ថោ វិធសទ្ទោ, ‘‘វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេតី’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ៣.១៣) វិកប្បត្ថោ, តទុភយម្បេត្ថ យុជ្ជតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥទ្ធិវិធាយាតិ ឥទ្ធិកោដ្ឋាសាយ, ឥទ្ធិវិកប្បាយ វា’’តិ. ឥទ្ធិ ហិ អភិញ្ញាសុ ឯកោ កោដ្ឋាសោ, វក្ខមានេហិ ភេទេហិ អនេកប្បភេទា ច. វុត្តប្បការវសេនាតិ វុត្តស្ស ចុទ្ទសប្បការស្ស, ចិត្តបរិទមនស្ស សមាហិតតាទិប្បការស្ស ច វសេន. ‘‘ឥទ្ធិវិធាយា’’តិ តទត្ថស្ស សម្បទានវចនន្តិ អាហ ‘‘ឥទ្ធិវិធាធិគមត្ថាយា’’តិ. ‘‘កសិណារម្មណតោ អបនេត្វា’’តិ ឥទំ អភិញ្ញាបាទកបរិកម្មចិត្តានំ ¶ សមានសន្តានតាយ វុត្តំ, ន បរិកម្មចិត្តស្ស កសិណារម្មណត្តា. ឥទ្ធិវិធាភិមុខំ បេសេតីតិ និប្ផាទេតព្ពស្ស ឥទ្ធិវិធស្ស អភិមុខភាវេន បវត្តេតិ. យំ ហិ ‘‘សតំ ហោមី’’តិអាទិនា បរិកម្មចិត្តស្ស បវត្តនំ, តទេវស្ស អភិនីហរណំ, ឥទ្ធិវិធាភិមុខបេសនញ្ច តថេវ ឥទ្ធិវិធស្ស បវត្តនតោ អភិនិន្នាមនំ ឥធ បរិកម្មចិត្តស្ស ឥទ្ធិវិធេ អធិមុត្តីតិ អាហ ‘‘អធិគន្តព្ពឥទ្ធិបោណំ ឥទ្ធិបព្ភារំ ករោតី’’តិ. ឥធ បច្ចនុភវនផុសនា សច្ឆិកិរិយាបត្តិបរិយាយា ឯវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘បាបុណាតីតិ អត្ថោ’’តិ អាហ. អស្សាតិ ឥទ្ធិវិធស្ស.

ឯកោបីតិ បិ-សទ្ទោ វក្ខមានំ ពហុភាវំ ឧបាទាយ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. សោ ហិស្ស បដិយោគី ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោតី’’តិ. សោ ច ខោ ពហុភាវំ និម្មិនិត្វា ឋិតស្ស អន្តរាវ ឯកភាវូបគមោ. យថាកាលបរិច្ឆេទំ បន សរសេនេវ ឯកភាវូបគមោ ឥធ នាធិប្បេតោ អនិទ្ធិនិម្មានភាវតោ. តម្បិ បុព្ពេ កតកាលបរិច្ឆេទវសេន សិទ្ធត្តា ឥទ្ធានុភាវោយេវាតិ កេចិ. អដ្ឋានេ វាយំ បិ-សទ្ទោ, ឯកោ ហុត្វា ពហុធាបិ ហោតិ, ពហុធា ហុត្វា ឯកោបិ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥមស្មិំ បក្ខេ បិ-សទ្ទោ វក្ខមានំ ឯកភាវំ ឧបាទាយ ¶ ‘‘សម្បិណ្ឌនត្ថោ’’តិ វត្វា ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ សព្ពំ យថារហំ វត្តព្ពំ. ពហុភាវនិម្មានេ បយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘ពហូនំ សន្តិកេ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ពហូនំ សន្តិកេតិ អត្តនា និម្មិតានំ ពហូនំ សមីបេ, តេហិ បរិវារិតោ ហុត្វាតិ អធិប្បាយោ. វា-សទ្ទោ អវុត្តវិកប្បត្ថោ, តេន ‘‘ធម្មំ វា កថេតុកាមោ’’តិ ឯវមាទិ សង្គយ្ហតិ. ‘‘ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោ ឯវំ ហោតី’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ.

៣៨១. ភវតិ ឯត្ថ ឥទ្ធីតិ ភូមិយោ, ឈានានិ. ឯត្ថាតិ ច ហេតុម្ហិ ភុម្មវចនំ. វិវេកតោ ជាតា ភូមិ វិវេកជភូមិ. វិវេកជំ ហិ បឋមំ ឈានំ នីវរណវិវេកសម្ភូតត្តា. បីតិសុខភូតា ភូមិ បីតិសុខភូមិ. ទុតិយជ្ឈានញ្ហិ បីតិសុខភូមិភូតញ្ចេវ បីតិសុខសញ្ជាតញ្ច សមាធិវសេន. ឧបរិ ទ្វីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥទ្ធិលាភាយាតិ ឥទ្ធិយា អធិគមាយ. ឥទ្ធិបដិលាភាយាតិ ឥទ្ធិយា បុនប្បុនំ លភមានាយ, ពហុលីករណាយាតិ អត្ថោ. ឥទ្ធិវិកុព្ពនតាយាតិ ឥទ្ធិយា វិវិធរូបការណាយ, វិកុព្ពនិទ្ធិយាតិ អត្ថោ ¶ . ឥទ្ធិវិសវិតាយាតិ ឥទ្ធិយា វិវិធានិសំសបសវនាយ. ឥទ្ធិវសិតាយាតិ ឥទ្ធិយា ខិប្បនិសន្តិអាទិភាវាវហវសីភាវត្ថាយ. ឥទ្ធិវេសារជ្ជាយាតិ ឥទ្ធិយា បដិបក្ខទូរីភាវេន វិគតសំកិលេសតាយ សុដ្ឋុ វិសារទភាវាយ. ចតុត្ថជ្ឈានំ តាវ ឥទ្ធិយា ភូមិ ហោតុ តត្ថ បតិដ្ឋាយ និប្ផាទេតព្ពតោ, ឥតរានិ បន កថន្តិ អាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ. តត្ថ តីណិ ឈានានិ សម្ភារភូមិយោតិ វេទិតព្ពានីតិ សម្ពន្ធោ. តតិយជ្ឈានេ សុខផរណេន, បឋមទុតិយេសុ បីតិផរណេន សុខផរណេន ច ហេតុភូតេនាតិ យថារហវសេន យោជនា. ផរណំ ចេត្ថ ឈានស្ស សុភាវិតភាវេន សាតិសយានំ បីតិសុខានំ វសេន ឈានប្បច្ចយាទិនា សហជាតនាមកាយស្ស បរិព្រូហនំ, រូបកាយស្ស ច តំសមុដ្ឋានេហិ បណីតរូបេហិ បរិប្ផុដតា. តេនាហ ភគវា ‘‘បីតិសុខេន អភិសន្ទេតិ បរិសន្ទេតិ បរិបូរេតិ បរិប្ផរតី’’តិ (ទី. និ. ១.២២៦; ម. និ. ១.៤២៧). សុខសញ្ញន្តិ ឈានសុខេន សហគតំ សញ្ញំ. លហុសញ្ញន្តិ តំសម្បយុត្តលហុតាសហគតំ សញ្ញំ. ឱក្កមិត្វាតិ អនុបវិសិត្វា. តេសុ ហិ ឈានេសុ សាតិសយាយ លហុតាយ សម្បយុត្តំ សុខំ សន្តានវសេន បវត្តេន្តោ យោគី តំ សមោក្កន្តោ វិយ ហោតីតិ ឯវំ វុត្តំ. សញ្ញាសីសេន និទ្ទេសោ. ឈានសម្បយុត្តា ហិ លហុតា វិនាបិ ឥទ្ធិយា អាកាសំ លង្ឃាបនប្បមាណប្បត្តា វិយ ហោតិ. លហុភាវគ្គហណេនេវ ចេត្ថ មុទុកម្មញ្ញភាវាបិ គហិតា ឯវ. តេនាហ ‘‘លហុមុទុកម្មញ្ញកាយោ ហុត្វា’’តិ.

ឥមិនា ¶ បរិយាយេនាតិ តិណ្ណំ ឈានានំ សមាបជ្ជនេន សុខលហុភាវប្បត្តនាមរូបកាយស្ស សតិ ចិត្តបរិទមនេ ចតុត្ថំ ឈានំ សុខេនេវ ឥទ្ធិបដិលាភាយ សំវត្តតីតិ ឥមិនា បរិយាយេន. បកតិភូមិយា ហិ អធិដ្ឋានភូតា សម្ភារភូមិយោ បាការស្ស នេមិប្បទេសោ វិយាតិ.

៣៨២. ឥទ្ធិបាទនិទ្ទេសេ ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ. ឥទ្ធិបាទាតិ ឯត្ថ ឥជ្ឈតីតិ ឥទ្ធិ, សមិជ្ឈតិ និប្ផជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឥជ្ឈន្តិ វា ឯតាយ សត្តា ឥទ្ធា វុទ្ធា ឧក្កំសគតា ហោន្តីតិ ឥទ្ធិ. បឋមេនត្ថេន ឥទ្ធិ ឯវ បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ, ឥទ្ធិកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ. ទុតិយេនត្ថេន ឥទ្ធិយា បាទោតិ ឥទ្ធិបាទោ. បាទោតិ បតិដ្ឋា, អធិគមូបាយោតិ អត្ថោ. តេន ហិ ឧបរូបរិវិសេសសង្ខាតំ ឥទ្ធិំ បជ្ជន្តិ បាបុណន្តិ. អយំ តាវ អដ្ឋកថានយោ. តត្ថ ឥទ្ធិ-សទ្ទស្ស បឋមោ កត្តុអត្ថោ, ទុតិយោ ករណត្ថោ ¶ វុត្តោ. បាទ-សទ្ទស្ស ឯកោ ករណត្ថោវ. បជ្ជិតព្ពាវ ឥទ្ធិ វុត្តា, ន ច ឥជ្ឈន្តី, បជ្ជិតព្ពា ច ឥទ្ធិ បជ្ជនករណេន បាទេន សមានាធិករណា ហោតីតិ បឋមេន អត្ថេន ‘‘ឥទ្ធិ ឯវ បាទោ ឥទ្ធិបាទោ’’តិ ន សក្កា វត្តុំ. តថា ឥទ្ធិកិរិយាករណេន សាធេតព្ពាវ វុទ្ធិសង្ខាតា ឥទ្ធិ បជ្ជនកិរិយាករណេន បជ្ជិតព្ពាតិ ទ្វិន្នំ ករណានំ ន អសមានាធិករណតា សម្ភវតីតិ ទុតិយេនត្ថេន ‘‘ឥទ្ធិយា បាទោ ឥទ្ធិបាទោ’’តិ ច ន សក្កា វត្តុំ. តស្មា បឋមេនត្ថេន សមានាធិករណសមាសោ, ទុតិយេន សាមិវចនសមាសោ ន យុជ្ជតីតិ បឋមេនត្ថេន ឥទ្ធិយា បាទោ ឥទ្ធិបាទោ, ទុតិយេនត្ថេន ឥទ្ធិ ឯវ បាទោ ឥទ្ធិបាទោតិ សមាសោ យុត្តោ, យថាវុត្តោបិ វា, បាទស្ស ឥជ្ឈមានកោដ្ឋាសឥជ្ឈនករណូបាយភាវតោ.

បុព្ពភាគឆន្ទវសេន ឆន្ទហេតុកោ. សម្បយុត្តឆន្ទវសេន ឆន្ទាធិកោ. បុព្ពាភិសង្ខារវសេន ឯវ បន សហជាតឆន្ទស្សាបិ អធិកតា វេទិតព្ពា. អថ វា ‘‘ឆន្ទញ្ចេ ភិក្ខុ អធិបតិំ ករិត្វា លភតិ សមាធិំ, លភតិ ចិត្តស្សេកគ្គតំ, អយំ វុច្ចតិ ឆន្ទសមាធី’’តិ ឥមាយ បាឡិយា ឆន្ទាធិបតិសមាធិ ឆន្ទសមាធីតិ អធិបតិ-សទ្ទលោបំ កត្វា សមាសោ វុត្តោតិ វិញ្ញាយតិ. អធិបតិសទ្ទត្ថទស្សនវសេន បន អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឆន្ទហេតុកោ ឆន្ទាធិកោ វា សមាធី’’តិ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘ឆន្ទំ អធិបតិំ ករិត្វា’’តិអាទិ. បធានភូតាតិ វីរិយភូតាតិ កេចិ វទន្តិ. សង្ខតសង្ខារនិវត្តនត្ថំ បន បធានគ្គហណំ. អថ វា តំ តំ វិសេសំ សង្ខរោតីតិ សង្ខារោ, សព្ពម្បិ វីរិយំ. តត្ថ ចតុកិច្ចសាធកតោ អញ្ញស្ស និវត្តនត្ថំ បធានគ្គហណំ. បធានភូតា សេដ្ឋភូតាតិ អត្ថោ. ចតុព្ពិធស្ស បន វីរិយស្ស អធិប្បេតត្តា ពហុវចននិទ្ទេសោ. យោ បន ‘‘ឥទ្ធិយា បាទោ ឥទ្ធិបាទោ’’តិ ឯវំ សមាសយោជនាវសេន បាទស្ស ឧបាយត្ថតំ គហេត្វា ឥទ្ធិបាទត្ថោ ¶ វុត្តោ, សោ បដិលាភបុព្ពភាគានំ កត្តុករណិទ្ធិភាវំ ‘‘ឆន្ទិទ្ធិបាទោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៥៧) វា អភិធម្មេ អាគតត្តា ឆន្ទាទីហិ ឥទ្ធិបាទេហិ សាធេតព្ពាយ វុទ្ធិយា កត្តិទ្ធិភាវំ, ឆន្ទាទីនំ ករណិទ្ធិភាវញ្ច សន្ធាយ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

វីរិយិទ្ធិបាទេ ‘‘វីរិយសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគត’’ន្តិ ទ្វិក្ខត្តុំ វីរិយំ អាគតំ. តត្ថ បុរិមំ សមាធិវិសេសនំ វីរិយាធិបតិ សមាធិ វីរិយសមាធីតិ. ទុតិយំ សមន្នាគមង្គទស្សនំ. ទ្វេ ឯវ ហិ សព្ពត្ថ សមន្នាគមង្គានិ សមាធិ ¶ , បធានសង្ខារោ ច. ឆន្ទាទយោ សមាធិវិសេសនានិ, បធានសង្ខារោ បន បធានវចនេនេវ វិសេសិតោ, ន ឆន្ទាទីហីតិ ន ឥធ វីរិយាធិបតិតា បធានសង្ខារស្ស វុត្តា ហោតិ. វីរិយញ្ច សមាធិំ វិសេសេត្វា ឋិតមេវ សមន្នាគមង្គវសេន បធានសង្ខារវចនេន វុត្តន្តិ នាបិ ទ្វីហិ វីរិយេហិ សមន្នាគមោ វុត្តោ ហោតីតិ. យស្មា បន ឆន្ទាទីហិ វិសិដ្ឋោ សមាធិ, តថា វិសិដ្ឋេនេវ ច តេន សម្បយុត្តោ បធានសង្ខារោ, សេសធម្មា ច, តស្មា សមាធិវិសេសនានំ វសេន ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា វុត្តា. វិសេសនភាវោ ច ឆន្ទាទីនំ តំតំអវស្សយវសេន ហោតីតិ.

អថ វាតិអាទិនា និស្សយដ្ឋេបិ បាទ-សទ្ទេ ឧបាយដ្ឋេន ឆន្ទាទីនំ ឥទ្ធិបាទតា វុត្តា. តេនេវ អភិធម្មេ ឧត្តរចូឡភាជនីយេ ‘‘ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ឆន្ទិទ្ធិបាទោ’’តិអាទិនា (វិភ. ៤៥៧) ឆន្ទាទីនមេវ ឥទ្ធិបាទតា វុត្តា. បញ្ហាបុច្ឆកេ ច ‘‘ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ឥធ ភិក្ខុ ឆន្ទសមាធី’’តិអាទិនាវ (វិភ. ៤៦២) ឧទ្ទេសំ កត្វាបិ បុន ឆន្ទាទីនំយេវ កុសលាទិភាវោ វិភត្តោ. ឧបាយិទ្ធិបាទទស្សនត្ថមេវ ហិ សុត្តេ, អភិធម្មេ ច និស្សយិទ្ធិបាទទស្សនំ កតំ, អញ្ញថា ចតុព្ពិធតា ន ហោតីតិ.

៣៨៣. ឆន្ទាទីនិ អដ្ឋាតិ ឆន្ទសមាធិ វីរិយសមាធិ ចិត្តសមាធិ វីមំសាសមាធីតិ ឯវំ ឆន្ទាទីនិ អដ្ឋ. កាមំ ចេត្ថ ចតូសុបិ ឋានេសុ សមាធិ សមាធិ ឯវ, តថាបិ ឥទ្ធិំ ឧប្បាទេតុកាមតាឆន្ទសហិតោវ សមាធិ ឥទ្ធិបដិលាភាយ សំវត្តតិ, ន កេវលោ. ឯវំ វីរិយសមាធិអាទយោបិ. តស្មា ឆន្ទាទិសហិតា ឯតេ ចត្តារោ ច សមាធី, ឆន្ទាទយោ ច ចត្តារោតិ អដ្ឋ បជ្ជតិ ឥទ្ធិ ឯតេហិ បាបុណីយតិ, សយំ វា បជ្ជន្តិ ឥទ្ធិបដិលាភាយ សម្បជ្ជន្តីតិ បទានីតិ វុច្ចន្តិ. តេនាហ ‘‘ឥទ្ធិបដិលាភាយ សំវត្តន្តី’’តិ. យំ បន បាឡិយំ ‘‘ឆន្ទោ ន សមាធី’’តិអាទិ, តំ យទិបិ ឆន្ទាទយោ សមាធិសហិតាវ ឥទ្ធិំ និប្ផាទេន្តិ, តថាបិ វិសុំ ¶ នេសំ បទភាវទស្សនំ. ឯកតោ និយុត្តោវ, ន ឯកេកោ ហុត្វាតិ អធិប្បាយោ. និយុត្តោវាតិ សហិតោ ឯវ, ន វិយុត្តោ.

៣៨៤. អនោនតន្តិ ន ឱនតំ, វីរិយេន បគ្គហិតត្តា អលីនន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘កោសជ្ជេ ន ឥញ្ជតី’’តិ, កោសជ្ជនិមិត្តំ ន ចលតីតិ ¶ អត្ថោ. ឧទ្ធំ នតំ ឧន្នតំ, ឧទ្ធតំ វិក្ខិត្តំ. ន ឧន្នតំ អនុន្នតំ, អវិក្ខិត្តំ សមាហិតន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ឧទ្ធច្ចេ ន ឥញ្ជតី’’តិ. អភិសង្គវសេន នតំ អភិនតំ, ន អភិនតំ អនភិនតំ, អរត្តំ. អបគមនវសេន នតំ អបនតំ, កោធវសេន វិមុខំ. ន អបនតំ អនបនតំ, អទុដ្ឋំ. ទិដ្ឋិយា ‘‘អហំ, មម’’ន្តិ និស្សយវសេន ន និស្សិតន្តិ អនិស្សិតំ. ឆន្ទរាគវសេន ន បដិពទ្ធន្តិ អប្បដិពទ្ធំ. រាគោ កេវលំ អាសត្តិមត្តំ, ឆន្ទរាគោ បន ពហលកិលេសោ. តថា ហិស្ស ទូរេ ឋិតម្បិ អារម្មណំ បដិពទ្ធមេវ. វិប្បមុត្តន្តិ វិសេសតោ បមុត្តំ. ឈានានំ កាមរាគបដិបក្ខតាយ អាហ ‘‘កាមរាគេ’’តិ. វិសំយុត្តន្តិ វិវិត្តំ សំកិលេសតោ, ន វា សំយុត្តំ ចតូហិបិ យោគេហិ. វិមរិយាទិកតំ កិលេសមរិយាទាយ, យថា ឦសកម្បិ កិលេសមរិយាទា ន ហោតិ, តថា បដិបន្នំ. ឯកត្តគតន្តិ ឯកគ្គតំ ឧបគតំ អច្ចន្តមេវ សមាហិតំ. តតោ ឯវ នានត្តកិលេសេហិ នានាសភាវេហិ កិលេសេហិ ន ឥញ្ជតិ.

ឯស អត្ថោតិ កោសជ្ជាទិនិមិត្តំ. ឥមស្ស ចិត្តស្ស អានេញ្ជនត្ថោ សិទ្ធោ ឯវ អានេញ្ជប្បត្តិយា បកាសនវសេន ទស្សិតត្តា. បុន វុត្តោតិ ឥទ្ធិយា ភូមិបាទបទទស្សនប្បសង្គេន ‘‘ឥមានិ មូលានិ នាមា’’តិ មូលភាវទស្សនត្ថំ បុន វុត្តោ. បុរិមោតិ ‘‘សទ្ធាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា’’តិអាទិនា បុព្ពេ ឆធា ទស្សិតនយោ. អយន្តិ អធុនា សោឡសធា ទស្សិតនយោ. សុត្តនយេ, បដិសម្ភិទានយេ ច ទស្សិតេ តត្ថ សម្មោហោ ន ហោតិ, ន អទស្សិតេតិ អាហ ‘‘ឧភយត្ថ អសម្មោហត្ថ’’ន្តិ.

៣៨៥. ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោតិ ‘‘កថំ បនាយំ ឯវំ ហោតី’’តិ ឯត្ថ បុព្ពេ អត្តនា វុត្តបទំ ឧទ្ធរតិ អធិដ្ឋានវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយា’’តិ. ឯត្ថ អនុបុព្ពេន ចត្តារិ ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា ចតុត្ថជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយាតិ កេចិ, តំ អយុត្តំ. យថិច្ឆិតជ្ឈានសមាបជ្ជនត្ថញ្ហិ ចិត្តបរិទមនំ, ចតុត្ថជ្ឈានមេវ ច អភិញ្ញាបាទកំ, ន ឥតរានិ. បរិកម្មំ កត្វាតិ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ កាមាវចរចិត្តេន ‘‘សតំ ហោមី’’តិអាទិនា ¶ ចិន្តនមេវេត្ថ បរិកម្មករណំ, តថាវជ្ជនមេវ ច អាវជ្ជនំ. ទុតិយម្បីតិ បិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន តតិយម្បិ, តតោ ភិយ្យោបីតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ. យថា ហិ ឈានភាវនា, ឯវមភិញ្ញាភាវនាបិ. ‘‘ឯកវារំ ទ្វេវារ’’ន្តិ ឥទម្បិ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. និមិត្តារម្មណន្តិ បដិភាគនិមិត្តារម្មណំ. បរិកម្មចិត្តានីតិ ឯត្ថ ឯកេកស្ស បរិកម្មចិត្តស្ស សតារម្មណតា ¶ ទដ្ឋព្ពា ‘‘សតំ ហោមី’’តិ បវត្តនតោ. សហស្សារម្មណានីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. វណ្ណវសេនាតិ អត្តនា បរិកប្បិតវណ្ណវសេន. នោ បណ្ណត្តិវសេនាតិ ន សត្តបណ្ណត្តិវសេន. តំ អធិដ្ឋានចិត្តំ អប្បនាចិត្តមិវាតិ ឥវគ្គហណំ អភិញ្ញាចិត្តស្ស ឈានចិត្តស្ស បឋមុប្បត្តិសទិសភាវតោ វុត្តំ, ន តស្ស អប្បនាភាវតោ. រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានិកន្តិ រូបាវចរចតុត្ថឈានវន្តំ, តេន សម្បយុត្តំ.

៣៨៦. យទិ ឯវំ ‘‘អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតី’’តិ បដិសម្ភិទាវចនំ កថន្តិ អាហ ‘‘យម្បី’’តិអាទិ. តត្រាបីតិ បដិសម្ភិទាយម្បិ. អាវជ្ជតីតិ ‘‘ពហុកំ អាវជ្ជតី’’តិ ឥទំ បាឋបទំ បរិកម្មវសេនេវ វុត្តំ, ន អាវជ្ជនវសេន. អាវជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋាតីតិ អភិញ្ញាញាណវសេន វុត្តំ, ន បរិកម្មចិត្តសម្បយុត្តស្ស, អញ្ញស្ស វា កាមាវចរស្ស ញាណស្ស វសេន. ន ហិ តស្ស តាទិសោ អានុភាវោ អត្ថីតិ. តស្មាតិ យស្មា អប្បនាប្បត្តស្ស អភិញ្ញាញាណស្សេវ វសេន អធិដ្ឋានំ, តស្មា. អយមធិដ្ឋានក្កមោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ពហុកំ អាវជ្ជតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សន្និដ្ឋាបនវសេនាតិ និប្ផាទនវសេន.

កាយសក្ខិទស្សនត្ថន្តិ ន កេវលំ វចនមត្តមេវ, អថ ខោ អយមេតស្សត្ថស្ស អត្តនោ កាយេន សច្ឆិកតត្តា កាយសក្ខីតិ សក្ខិទស្សនត្ថំ.

កោកនទន្តិ បទុមវិសេសនំ យថា ‘‘កោកាសក’’ន្តិ. តំ កិរ ពហុបត្តំ, វណ្ណសម្បន្នំ, អតិវិយ សុគន្ធញ្ច ហោតិ. បាតោតិ បគេវ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យថា កោកនទសង្ខាតំ បទុមំ បាតោ សូរិយស្សុគ្គមនវេលាយំ ផុល្លំ វិកសិតំ អវីតគន្ធំ សិយា វិរោចមានំ, ឯវំ សរីរគន្ធេន, គុណគន្ធេន ច សុគន្ធំ សរទកាលេ អន្តលិក្ខេ អាទិច្ចមិវ អត្តនោ តេជសា តបន្តំ អង្គេហិ និច្ឆរណកជុតិតាយ អង្គីរសំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ បស្សាតិ.

អភព្ពោតិ បដិបត្តិសារមិទំ សាសនំ, បដិបត្តិ ច បរិយត្តិមូលិកា, ត្វញ្ច បរិយត្តិំ ឧគ្គហេតុំ ¶ អសមត្ថោ, តស្មា អភព្ពោតិ អធិប្បាយោ. អភព្ពោ នាម ន ហោតិ វាសធុរស្សេវ បធានភាវតោ.

ភិក្ខូតិ បព្ពជិតវោហារេន វុត្តំ, ភាវិនំ វា ភិក្ខុភាវំ ឧបាទាយ យថា ‘‘អគមា រាជគហំ ពុទ្ធោ’’តិ (សុ. និ. ៤១០). បិលោតិកខណ្ឌន្តិ សុវិសុទ្ធំ ចោឡខណ្ឌំ ¶ . រជោ ហរតីតិ រជោហរណំ. អភិនិម្មិនិត្វា អទាសិ តត្ថ បុព្ពេ កតាធិការត្តា. តថា ហិ យោនិសោ ឧម្មុជ្ជន្តោ ‘‘អត្តភាវស្ស បនាយំ ទោសោ’’តិ អសុភសញ្ញំ, អនិច្ចសញ្ញញ្ច បដិលភិត្វា នាមរូបបរិគ្គហាទិនា បញ្ចសុ ខន្ធេសុ ញាណំ ឱតារេត្វា កលាបសម្មសនាទិក្កមេន វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ឧទយព្ពយញាណាទិបដិបាដិយា វិបស្សនំ អនុលោមគោត្រភុសមីបំ បាបេសិ. ឱភាសវិស្សជ្ជនបុព្ពិកា ភាសិតគាថា ឱភាសគាថា.

រាគោ រជោ អរិយស្ស វិនយេ, ន ច បន រេណុ វុច្ចតិ ‘‘រជោ’’តិ. កស្មា? ចិត្តស្ស មលីនភាវករណតោ. រាគស្សេតំ អធិវចនំ ‘‘រជោ’’តិ. ឯតំ រជន្តិ ឯតំ រាគសង្ខាតំ រជំ. វិប្បជហិត្វាតិ អគ្គមគ្គេន វិសេសតោ បជហនហេតុ. បណ្ឌិតា វិហរន្តិ តេតិ តេ បជហនកា បណ្ឌិតា ហុត្វា វិហរន្តិ. វីតរជស្ស សព្ពសោ បហីនរាគាទិរជស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សាសនេ. តថា ហិ វទន្តិ –

‘‘ចិត្តម្ហិ សំកិលិដ្ឋម្ហិ, សំកិលិស្សន្តិ មាណវា;

ចិត្តេ សុទ្ធេ វិសុជ្ឈន្តិ, ឥតិ វុត្តំ មហេសិនា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៦; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.១០០; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៨៨);

ឆឡភិញ្ញាគហណេន គហិតាយ ឆឡភិញ្ញាយ វិភាវិតេបិ អរិយមគ្គេ អនុត្តរភាវសាមញ្ញេន ផលនិព្ពានេហិ សទ្ធិំ សង្គណ្ហន្តោ អាហ ‘‘នវ លោកុត្តរធម្មា’’តិ.

បត្តស្ស បិទហនាការេន ហត្ថំ ឋបេន្តោ ‘‘ហត្ថំ បិទហី’’តិ វុត្តោ. ហត្ថន្តិ វា ករណត្ថេ ឧបយោគវចនំ, ហត្ថេន បិទហីតិ អត្ថោ.

សហស្សក្ខត្តុន្តិ ¶ សហស្សធា. សហស្សធា ហិ អត្តានំ ឯកចិត្តេនេវ និម្មិនន្តោបិ សហស្សវារំ និម្មិនន្តោ វិយ ហោតិ. អសតិបិ កិរិយាព្យាវុត្តិយំ តទត្ថសិទ្ធិតោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សហស្សក្ខត្តុ’’ន្តិ វុត្តំ. អម្ពវនេតិ អម្ពវនេ កតវិហារេ. រម្មេតិ រមណីយេ. យាវ កាលប្បវេទនា, តាវ និសីទីតិ យោជនា.

អនិយមេត្វាតិ វណ្ណាវយវសរីរាវយវបរិក្ខារកិរិយាវិសេសាទីហិ និយមំ អកត្វា. នានាវណ្ណេតិ នានាការេ យថាវុត្តវណ្ណាទិវសេន នានាវិធេ. មិស្សកកេសេតិ បលិតេហិ មិស្សិតកេសេ. ឧបឌ្ឍរត្តវណ្ណឧបឌ្ឍបណ្ឌុវណ្ណាទីសុ អញ្ញតរវណ្ណន្តិ ឯវំ ឧបឌ្ឍរត្តចីវរេ. បទវសេន អត្ថស្ស ¶ , គមនវសេន បាឡិយា ភណនំ បទភាណំ. បរិកថាទិវសេន ធម្មស្ស កថនំ ធម្មកថា. សរេន ភញ្ញំ សុត្តាទីនំ ឧច្ចារណំ សរភញ្ញំ. អបរេបីតិ វុត្តាការតោ អញ្ញេបិ ទីឃរស្សកិសថូលាទិកេ នានប្បការកេ. ឥច្ឆិតិច្ឆិតប្បការាយេវ ហោន្តីតិ យថា យថា ឥច្ឆិតា, តំតំបការាយេវ ហោន្តិ. យត្តកា ហិ វិសេសា វណ្ណាទិវសេន តេសុ ឥច្ឆិតា, តត្តកវិសេសវន្តោវ តេ ហោន្តិ. តេ បន តថា ពហុធា ភិន្នាការេបិ វណ្ណវសេន អារម្មណំ កត្វា ឯកមេវ អធិដ្ឋានចិត្តំ បវត្តតិ. អយំ ហិស្ស អានុភាវោ – យថា ឯកាវ ចេតនា នានាវិសេសវន្តំ អត្តភាវំ និព្ពត្តេតិ, តត្ថ ភវបត្ថនា កម្មស្ស វិសេសបច្ចយោ ហោតិ. អចិន្តេយ្យោ ច កម្មវិបាកោតិ ចេ, ឥធាបិ បរិកម្មចិត្តំ វិសេសបច្ចយោ ហោតិ, អចិន្តេយ្យោ ច ឥទ្ធិវិសយោតិ គហេតព្ពំ. ឯស នយោតិ យ្វាយំ ពហុភាវនិម្មានេ ‘‘អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា’’តិអាទិនា អធិដ្ឋាននយោ វុត្តោ, ឯស នយោ ឥតរេសុបិ អធិដ្ឋានេសុ.

ឥតិ អវិសេសំ អតិទេសេន ទស្សេត្វា វិសេសំ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥមិនា ភិក្ខុនា ឥច្ឆន្តេនាតិ សម្ពន្ធោ. មំ ជានិស្សន្តីតិ ‘‘ឥទ្ធិមា’’តិ មំ ជានិស្សន្តិ. អន្តរាវាតិ បរិច្ឆិន្នកាលស្ស អព្ភន្តរេ ឯវ. បាទកជ្ឈានន្តិអាទិ បរិកម្មករណាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ឥតរំ បន អតិទេសេនេវ វិភាវិតន្តិ. ឯវំ អករោន្តោតិ ‘‘ឯកោ ហោមី’’តិ អន្តរា អធិដ្ឋានំ អករោន្តោ. ‘‘យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេនា’’តិ ឥមិនា ‘‘សតំ ហោមី’’តិអាទិនា អធិដ្ឋានំ ករោន្តេន កាលបរិច្ឆេទវសេនេវ កាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. សយមេវ ឯកោ ហោតិ អធិដ្ឋានស្ស បដិប្បស្សទ្ធត្តា. ឯត្ថ ច បរិកម្មាធិដ្ឋានចិត្តានំ ឥទ្ធិមា វណ្ណវសេន សយមេវ អារម្មណំ ហោតិ. តេសុ បរិកម្មចិត្តានិ ¶ សន្តតិបច្ចុប្បន្នារម្មណានិ. អធិដ្ឋានចិត្តំ សម្បតិវត្តមានារម្មណំ អធិដ្ឋានស្ស ឯកចិត្តក្ខណិកត្តាតិ វទន្តិ.

៣៨៧. ‘‘អាវិភាវ’’ន្តិ បទស្ស ហេដ្ឋា វុត្តេន ហោតិ-សទ្ទេន សម្ពន្ធោ ន យុជ្ជតិ ឧបយោគវចនេន វុត្តត្តា, តថា វក្ខមានេន ច គច្ឆតិ-សទ្ទេន អត្តនោ, បរេសញ្ច អាវិភាវស្ស ឥច្ឆិតត្តា, នាមបទញ្ច កិរិយាបទាបេក្ខន្តិ កិរិយាសាមញ្ញវាចិនា ករោតិ-សទ្ទេន យោជេត្វា អាហ ‘‘អាវិភាវំ ករោតី’’តិ. តិរោភាវន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ ¶ . យទិ ឯវំ កថំ បដិសម្ភិទាយន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ឥទមេវ ហី’’តិអាទិ. កាមំ បដិសម្ភិទាយំ ‘‘អាវិភាវន្តិ កេនចិ អនាវដំ ហោតី’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.១១) អាគតំ, តម្បិ ឥទមេវ អាវិភាវករណំ, តិរោភាវករណញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. សេសបទានិ តេសំយេវ វេវចនានិ. អន្ធការន្តិ រត្តន្ធការំ, ទិវាបិ វា ពិលគុហាទិគតំ អន្ធការំ. បដិច្ឆន្នន្តិ កុដ្ដកវាដាទិនា បដិច្ឆាទិតំ. អនាបាថន្តិ ទូរតាសុខុមតរតាទិនា ន អាបាថគតំ. អយន្តិ ឥទ្ធិមា. បដិច្ឆន្នោបិ ទូរេ ឋិតោបិ អត្តា វា បរោ វា យថា ទិស្សតីតិ វិភត្តិំ បរិណាមេត្វា យោជេតព្ពំ. អាលោកជាតន្តិ អាលោកភូតំ, ជាតាលោកំ វា.

៣៨៨. ឯតំ បន បាដិហារិយន្តិ អាវិភាវបាដិហារិយមាហ. កេន កតបុព្ពន្តិ តត្ថ កាយសក្ខិំ បុច្ឆិត្វា ‘‘សត្ថា តាវ កាយសក្ខី’’តិ ទស្សេន្តេន ‘‘ភគវតា’’តិ វត្វា តមត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. សាវត្ថិវាសិកេ បស្សន្តីតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ, តថា ‘‘យាវ អវីចិំ ទស្សេសី’’តិ. អាកាសគតេសុ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមវិមានេសុ ឧបរូបរិវិមានំ ព្យវធាយកេសុ ព្យូហិយមានេសុ តគ្គតំ អាកាសំ ព្យូឡ្ហំ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អាកាសញ្ច ទ្វិធា វិយូហិត្វា’’តិ.

អយមត្ថោតិ អាវិភាវបាដិហារិយស្ស សត្ថារា កតភាវោ. បុរិមពុទ្ធានំ បដិបត្តិអាវជ្ជនំ ពុទ្ធប្បវេណិយា អនុបាលនត្ថំ. ‘‘ឯកេន បាទេនា’’តិអាទិ តិវិក្កមទស្សនំ. នយំ ទេតិ យស្ស នយស្ស អនុសារេន វាចនាមគ្គំ ឋបេសិ.

ចូឡអនាថបិណ្ឌិកោ នាម អនាថបិណ្ឌិកមហាសេដ្ឋិស្ស កនិដ្ឋភាតា.

សិនេរុបព្ពតំ ¶ និព្ពិជ្ឈិត្វាតិ តំ បរិសាយ ទិស្សមានរូបំយេវ កត្វា និព្ពិជ្ឈិត្វា. នន្តិ សិនេរុបព្ពតំ.

អនេកសតសហស្សសង្ខស្ស ឱកាសលោកស្ស, តំនិវាសិសត្តលោកស្ស ច វិវដភាវករណបាដិហារិយំ លោកវិវរណំ នាម. មហាព្រហ្មាតិ សហម្បតិមហាព្រហ្មា.

បស្សថ ¶ តាវ អបណ្ណកបដិបទាយ ផលន្តិ និរយភយេន តជ្ជេត្វា សត្ថុ អនុបុព្ពិកថានយេន សគ្គសុខេន បលោភេត្វា, ន បន សគ្គសម្បត្តិយំ និន្នភាវាបាទនេន.

៣៨៩. យថា អាវិភាវករណេ អាលោកកសិណំ សមាបជ្ជិតព្ពំ អាលោកនិម្មានាយ, ឯវំ តិរោភាវករណេ អន្ធការនិម្មានាយ នីលកសិណំ សមាបជ្ជិតព្ពំ. កាមញ្ចេតំ បាឡិយំ សរូបតោ នាគតំ, ‘‘វិវដំ អាវដ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៣.១១) បន វចនតោ អត្ថតោ អាគតមេវ. ឱទាតកសិណន្តោគធំ វា អាលោកកសិណន្តិ វុត្តោវាយមត្ថោ. អន្ធការន្តិ អន្ធការវន្តំ.

៣៩០. អវសេសេ ឥដ្ដិយត្ថេរាទិកេ.

៣៩១. បាកដោ ឥទ្ធិមា ឯតស្ស អត្ថីតិ បាកដំ, បាកដញ្ច តំ បាដិហារិយញ្ចាតិ បាកដបាដិហារិយំ. ន ឯត្ថ ឥទ្ធិមា បាកដោតិ អបាកដំ, អបាកដញ្ច តំ បាដិហារិយញ្ចាតិ អបាកដបាដិហារិយំ. ឥទ្ធិមតោ ឯវ ហិ បាកដាបាកដភាវេនាយំ ភេទោ, ន បាដិហារិយស្ស. ន ហិ តំ អបាកដំ អត្ថិ.

ឧត្តរិមនុស្សធម្មាតិ មនុស្សធម្មោ វុច្ចតិ ទស កុសលកម្មបថធម្មា, តតោ មនុស្សធម្មតោ ឧត្តរិ. ឥទ្ធិសង្ខាតំ បាដិហារិយំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ. អាឡិន្ទេតិ បមុខេ. ឱកាសេហីតិ បកិរ. ឥទ្ធាភិសង្ខារន្តិ ឥទ្ធិបយោគំ. អភិសង្ខាសីតិ អភិសង្ខរិ, អកាសីតិ អត្ថោ. តាលច្ឆិគ្គឡេនាតិ កុញ្ចិកច្ឆិទ្ទេន. អគ្គឡន្តរិកាយាតិ បិដ្ឋសង្ឃាតានំ អន្តរេន.

អន្តរហិតោតិ អន្តរធាយិតុកាមោ. ពកោ ព្រហ្មា យថា អន្តរធាយិតុំ ន សក្កោតិ, តថា កត្វា ភគវា សយំ តស្ស, ព្រហ្មគណស្ស ច អនាបាថភាវគមនេន អន្តរហិតោ ហុត្វា ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស ¶ ឥមស្មិំ ឋានេ អត្ថិភាវោ វា នត្ថិភាវោ វា ន សក្កា ជានិតុ’’ន្តិ ឯវំ ព្រហ្មគណស្ស វចនោកាសោ មា ហោតូតិ ‘‘ភវេវាហ’’ន្តិ ឥមំ គាថំ អភាសិ.

តត្ថ ភវេវាហំ ភយំ ទិស្វាតិ អហំ ភវេ សំសារេ ជាតិជរាទិភេទំ ភយំ ទិស្វា ឯវ. ភវញ្ច វិភវេសិនន្តិ ឥមញ្ច កាមភវាទិំ តិវិធម្បិ ¶ សត្តភវំ, វិភវេសិនំ វិភវំ គវេសមានម្បិ បរិយេសមានម្បិ បុនប្បុនំ ភវេ ឯវ ទិស្វា. ភវំ នាភិវទិន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន កិញ្ចិ ភវំ ន អភិវទិំ ន គហេសិំ. នន្ទិញ្ច ន ឧបាទិយិន្តិ ភវតណ្ហំ ន ឧបគច្ឆិំ, ន អគ្គហេសិន្តិ អត្ថោ.

៣៩២. អលគ្គមានោតិ វិនិវិជ្ឈិត្វា គមនេន កុដ្ដាទីសុ កត្ថចិ ន លគ្គមានោ. អាវជ្ជិត្វា កតបរិកម្មេនាតិ យស្ស បរតោ គន្តុកាមោ, តំ អាវជ្ជិត្វា ‘‘អាកាសោ ហោតុ, អាកាសោ ហោតូ’’តិ ឯវំ កតបរិកម្មេន ឥទ្ធិមតា. បាការបព្ពតាបេក្ខាយ ‘‘សុសិរោ, ឆិទ្ទោ’’តិ ច បុល្លិង្គវសេន វុត្តំ. ឧព្ពេធវសេន បវត្តំ វិវរំ សុសិរំ. តិរិយំ បវត្តំ ឆិទ្ទំ.

យត្ថ កត្ថចិ កសិណេ បរិកម្មំ កត្វាតិ បថវីកសិណាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ កសិណេ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា បរិកម្មំ កត្វា ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពោ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘អដ្ឋសមាបត្តិវសីភាវោយេវ បមាណ’’ន្តិ. តស្មា យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តទេវ ហោតិ. ឯតេន បថវិយា ឧម្មុជ្ជននិមុជ្ជនេ អាបោកសិណសមាបជ្ជនំ, ឧទកាទីសុ បថវីនិម្មានេ បថវីកសិណសមាបជ្ជនំ ន ឯកន្តតោ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតន្តិ ឯតំ តិរោកុដ្ដាទិគមនបាដិហារិយករណេ អាកាសកសិណសមាបជ្ជនំ អវស្សំ វត្តព្ពំ អនុច្ឆវិកភាវតោ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘អាកាសកសិណវសេន បដិច្ឆន្នានំ វិវដករណ’’ន្តិអាទិវចនំ វិយ បថវីកសិណវសេន ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិអាទិភាវោ ‘‘អាកាសេ វា ឧទកេ វា បថវិំ និម្មិនិត្វា បទសា គមនំ ឥច្ឆតី’’តិអាទិនា យំ បកិណ្ណកនយេ វុត្តំ, តម្បិ សមត្ថិតំ ហោតិ.

‘‘ទោសោ នត្ថី’’តិ ទ្វិក្ខត្តុំ ពទ្ធំ សុពទ្ធំ វិយ ទឡ្ហីករណំ នាម ហោតីតិ អធិប្បាយេន វត្វា តេន បយោជនាភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘បុន សមាបជ្ជិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. អធិដ្ឋិតត្តា អាកាសោ ហោតិយេវាតិ សចេបិ កិញ្ចិ អន្តរា ឧបដ្ឋិតំ បព្ពតាទិ សិយា, តម្បិ ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋិតត្តា ¶ អាកាសោ ហោតិយេវ. ឥទម្បិ អដ្ឋានបរិកប្បនមត្តំ, តាទិសស្ស ឧបដ្ឋានមេវ នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អន្តរា’’តិអាទិ វុត្តំ.

៣៩៣. បរិច្ឆិន្ទិត្វាតិ យថិច្ឆិតដ្ឋានំ ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា. តត្រាតិ តស្មិំ បថវិយា ឧទកភាវាធិដ្ឋានេ អយំ យថាវុត្តបដិបត្តិវិភាវិនី បាឡិ ¶ . បរតោ ‘‘តត្រាយំ បាឡី’’តិ អាគតដ្ឋានេសុបិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

សោតិ ឥទ្ធិមា. អធិដ្ឋានកាលេ កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា អធិដ្ឋាតីតិ វុត្តំ ‘‘បរិច្ឆិន្នកាលំ បន អតិក្កមិត្វា’’តិ. បកតិយា ឧទកំ អនិម្មានឧទកំ.

៣៩៤. វិបរីតន្តិ យំ ឧទកំ អក្កមិត្វា អក្កមន្តោ ន សំសីទតិ, តំ បនេត្ថ ឥទ្ធិយា បថវីនិម្មានវសេន វេទិតព្ពំ. បថវីកសិណន្តិ បថវីកសិណជ្ឈានំ.

៣៩៥. បល្លង្កន្តិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនំ. ឆិន្នបក្ខោ, អសញ្ជាតបក្ខោ វា សកុណោ ឌេតុំ ន សក្កោតីតិ បាឡិយំ ‘‘បក្ខី សកុណោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១១) បក្ខី-សទ្ទេន វិសេសេត្វា សកុណោ វុត្តោតិ ‘‘បក្ខេហិ យុត្តសកុណោ’’តិ អាហ. បរិកម្មំ កត្វាតិ ‘‘បថវី ហោតូ’’តិ បរិកម្មំ កត្វា.

អាកាសេ អន្តលិក្ខេតិ អន្តលិក្ខសញ្ញិតេ អាកាសេ. យត្ថ យត្ថ ហិ អាវរណំ នត្ថិ, តំ តំ ‘‘អាកាស’’ន្តិ វុច្ចតិ. អយញ្ច ឥទ្ធិមា ន បថវិយា អាសន្នេ អាកាសេ គច្ឆតិ. យត្ថ បន បក្ខីនំ អគោចរោ, តត្ថ គច្ឆតិ, តាទិសញ្ច លោកេ ‘‘អន្តលិក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អន្តលិក្ខសញ្ញិតេ អាកាសេ’’តិ.

ថេរោតិ បុព្ពេ វុត្ត តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ. សមាបត្តិសមាបជ្ជនន្តិ បុន សមាបត្តិសមាបជ្ជនំ. ននុ សមាហិតមេវស្ស ចិត្តន្តិ ឥទ្ធិមតោ បាដិហារិយវសេន បវត្តមានស្ស ចិត្តំ អច្ចន្តំ សមាហិតមេវ ហោតិ, ន អញ្ញទា វិយ អសមាហិតន្តិ អធិប្បាយោ. តំ បន ថេរស្ស មតិមត្តំ. បុព្ពេ ហិ បថវីកសិណំ សមាបជ្ជិត្វា បថវិំ អធិដ្ឋាយ គច្ឆតិ, ឥទានិ បន អាកាសោ ឥច្ឆិតព្ពោ, តស្មា អាកាសកសិណំ សមាបជ្ជិតព្ពមេវ. តេនាហ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិ. តិរោកុដ្ដបាដិហារិយេ ¶ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ យថា តត្ថ កុដ្ដាទិ ‘‘អាកាសោ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋានេន អាកាសោ ហោតិ, ឯវំ ឥធាបិ បព្ពតរុក្ខាទិំ អធិដ្ឋានេន អាកាសំ កត្វា គន្តព្ពន្តិ អត្ថោ. អថ វា តិរោកុដ្ដបាដិហារិយេ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘សចេ បនស្ស ភិក្ខុនោ អធិដ្ឋហិត្វា គច្ឆន្តស្សា’’តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ២.៣៩២) តត្ថ ¶ វុត្តនយេន. ឯតេន ‘‘បុរិមាធិដ្ឋានពលេនេវ ចស្ស អន្តរា អញ្ញោ បព្ពតោ វា រុក្ខោ វា ឧតុមយោ ឧដ្ឋហិស្សតីតិ អដ្ឋានមេវេត’’ន្តិ នាគាទីហិ កយិរមានោ វិពន្ធោ គមនន្តរាយំ ន ករោតីតិ ទស្សេតិ.

ឱកាសេតិ ជនវិវិត្តេ យុត្តដ្ឋានេ. បាកដោ ហោតិ អាកាសចារី អយំ សមណោតិ.

៣៩៦. ទ្វាចត្តាលីសយោជនសហស្សគ្គហណំ បឋមកប្បវសេន កតំ, តតោ បរំ បន អនុក្កមេន បថវិយា ឧស្សិតភាវេន តតោ កតិបយយោជនូនតា សិយា, អប្បកំ អធិកំ វា ឩនំ វា គណនូបគំ ន ហោតីតិ តថា វុត្តំ. តីសុ ទីបេសុ ឯកក្ខណេ អាលោកករណេនាតិ យទា យស្មិំ ទីបេ មជ្ឈេ តិដ្ឋន្តិ, តទា តតោ បុរិមស្មិំ អត្ថំ គច្ឆន្តា បច្ឆិមេ ឧទេន្តា ហុត្វា អាលោកករណេន. អញ្ញជោតីនំ វា អភិភវនេន, ទុទ្ទសតាយ ច មហិទ្ធិកេ. សត្តានំ សីតបរិឡាហវូបសមនេន, ឱសធិតិណវនប្បតីនំ បរិព្រូហនេន ច មហានុភាវេ. ឆុបតីតិ ផុសតិ. បរិមជ្ជតីតិ ហត្ថំ ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចារេន្តោ ឃំសេតិ. អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានវសេនេវាតិ យស្ស កស្សចិ អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានវសេន. ឯវ-ការេន បាទកជ្ឈានវិសេសំ និវត្តេតិ, ន អធិដ្ឋានំ. តេនេវាហ ‘‘នត្ថេត្ថ កសិណសមាបត្តិនិយមោ’’តិ. តិរោកុដ្ដបាដិហារិយាទីសុ វិយ ឥមស្មិំ នាម កសិណេ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ន ឯត្ថ កោចិ និយមោ អត្ថីតិ អត្ថោ. តថា ហិ បាឡិយំ កិញ្ចិ សមាបត្តិំ អបរាមសិត្វា ‘‘ឥធ សោ ឥទ្ធិមា’’តិអាទិ (បដិ. ម. ៣.១០-១១) វុត្តំ. ហត្ថបាសេ ហោតិ ‘‘ចន្ទិមសូរិយេ’’តិ ឯវំ វុត្តំ ចន្ទិមសូរិយមណ្ឌលំ. រូបគតំ ហត្ថបាសេតិ ហត្ថបាសេ ឋិតំ រូបគតំ, ហត្ថបាសេ វា រូបគតំ. ហត្ថំ វា វឌ្ឍេត្វា បរាមសតីតិ យោជនា.

ឧបាទិន្នកំ និស្សាយ អនុបាទិន្នកស្ស វឌ្ឍនំ វុត្តំ. យុត្តិយា បនេត្ថ ឧបាទិន្នកស្សបិ វឌ្ឍនច្ឆាយា ទិស្សតិ. អត្តនោ អណុមហន្តភាវាបាទនេ ឧបាទិន្នកស្ស ហាបនំ វិយ វឌ្ឍនម្បិ លព្ភតេវ. យថា អាយស្មតោ មហាមោគ្គល្លានស្ស នន្ទោបនន្ទទមនេតិ ឯវំ បវត្តំ សហវត្ថុនា ថេរវាទំ អាហរិត្វា តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តិបិដកចូឡនាគត្ថេរោ អាហា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. កិំ បន ន ហោតិ, ហោតិយេវាតិ ¶ អធិប្បាយោ. ទ្វេ ហិ បដិសេធា ¶ បកតិំ គមេន្តីតិ. ‘‘តទា មហន្តំ ហោតិ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស វិយា’’តិ ឥទំ យថាធិកតត្ថទស្សនវសេន វុត្តំ, ខុទ្ទកភាវាបាទនម្បេត្ថ លព្ភតេវ.

នន្ទោបនន្ទនាគទមនកថាវណ្ណនា

ឱលោកេសិ ពុទ្ធាចិណ្ណវសេន ‘‘អត្ថិ នុ ខោ អស្ស ឧបនិស្សយោ’’តិ. លោកិយំ រតនត្តយេ បសាទលក្ខណំ សាសនាវតារំ សន្ធាយាហ ‘‘អប្បសន្នោ’’តិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ វិវេចេត្វា បសាទេតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘កោ នុ ខោ…បេ… វិវេចេយ្យា’’តិ.

តំ ទិវសន្តិ យទា ភគវា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ តាវតិំសភវនាភិមុខោ គច្ឆតិ, តំ ទិវសភាគំ. អាបានភូមិំ សជ្ជយិំសូតិ យត្ថ សោ និសិន្នោ ភោជនកិច្ចំ ករោតិ, តំ បរិវេសនដ្ឋានំ សិត្តំ សម្មដ្ឋំ ភោជនូបករណូបនយនាទិនា សជ្ជយិំសុ បដិយាទេសុំ. តិវិធនាដកេហីតិ វធូកុមារិកញ្ញាវត្ថាហិ តិវិធាហិ នាដកិត្ថីហិ. ឱលោកយមានោតិ បេក្ខន្តោ, វិចារេន្តោ វា.

ឧបរូបរីតិ មត្ថកមត្ថកេ. ភវនេនាតិ ភវនបទេសេន. ភោគេហីតិ សរីរភោគេហិ. អវកុជ្ជេនាតិ និកុជ្ជិតេន. គហេត្វាតិ យថា តាវតិំសភវនស្ស បទេសោបិ នាវសិស្សតិ, ឯវំ បរិយាទាយ.

សិនេរុបរិភណ្ឌន្តិ សិនេរុមេខលំ. សិនេរុស្ស កិរ សមន្តតោ ពហលតោ, បុថុលតោ ច បញ្ចយោជនសហស្សបរិមាណានិ ចត្តារិ បរិភណ្ឌានិ តាវតិំសភវនស្ស អារក្ខាយ នាគេហិ, គរុឡេហិ, កុម្ភណ្ឌេហិ, យក្ខេហិ ច អធិដ្ឋិតានិ, តានិ បរិភណ្ឌភាវសាមញ្ញេន ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘បរិភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តំ. តេហិ កិរ សិនេរុស្ស ឧបឌ្ឍំ បរិយាទិន្នំ.

អត្តភាវំ វិជហិត្វាតិ មនុស្សរូបំ អន្តរធាបេត្វា. ពាធតីតិ ខេទមត្តំ ឧប្បាទេតិ.

អត្តភាវំ វិជហិត្វាតិ សុខុមត្តភាវនិម្មានេន នាគរូបំ វិជហិត្វា. មុខំ វិវរិ ‘‘មុខគតំ ¶ សមណំ សំខាទិស្សាមី’’តិ. បាចីនេន ច បច្ឆិមេន ចាតិ នាគស្ស តថានិបន្នត្តា វុត្តំ. សុដ្ឋុ សតិយា បច្ចុបដ្ឋាបនត្ថមាហ ‘‘មនសិ ករោហី’’តិ.

អាទិតោ ¶ បដ្ឋាយ សព្ពបាដិហារិយានីតិ តទា ថេរេន កតបាដិហារិយានិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥមំ បន ឋានន្តិ ឥមំ នាសាវាតវិស្សជ្ជនការណំ.

អនុពន្ធីតិ ‘‘ន សក្កា ឯវំមហិទ្ធិកស្ស ឥមស្ស សមណស្ស បដិបហរិតុ’’ន្តិ ភយេន បលាយន្តំ អនុពន្ធិ.

ឯកបដិបាដិយាតិ ឯកាយ បដិបាដិយា, និរន្តរន្តិ អត្ថោ. អយមេវាតិ យា ឧបាទិន្នកំ និស្សាយ អនុបាទិន្នកស្ស វឌ្ឍិ, អយមេវ. ឯត្ថ ឯទិសេ ហត្ថវឌ្ឍនាទិបាដិហារិយេ យុត្តិ យុត្តរូបា ចិត្តតោ, ឧតុតោ វា ឧបាទិន្នករូបានំ អនុប្បជ្ជនតោ. អថ វា ឧបាទិន្នន្តិ សកលមេវ ឥន្ទ្រិយពទ្ធំ អធិប្បេតំ. ឯវម្បិ តស្ស តថា វឌ្ឍិ ន យុជ្ជតិ ឯវាតិ វុត្តនយេនេវ វឌ្ឍិ វេទិតព្ពា. ឯកសន្តានេ ឧបាទិន្នំ, អនុបាទិន្នញ្ច សម្ភិន្នំ វិយ បវត្តមានម្បិ អត្ថតោ អសម្ភិន្នមេវ. តត្ថ យថា អាឡ្ហកមត្តេ ខីរេ អនេកាឡ្ហកេ ឧទកេ អាសិត្តេ យទិបិ ខីរំ សព្ពេន សម្ភិន្នំ សព្ពត្ថកមេវ លម្ពមានំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, តថាបិ ន តត្ថ ខីរំ វឌ្ឍតិ, ឧទកមេវ វឌ្ឍតិ, ឯវមេវំ យទិបិ ឧបាទិន្នំ អនុបាទិន្នញ្ច សម្ភិន្នំ វិយ បវត្តតិ, តថាបិ ឧបាទិន្នំ ន វឌ្ឍតិ, ឥទ្ធានុភាវេន ចិត្តជំ, តទនុសារេន ឧតុជញ្ច វឌ្ឍតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សោតិ សោ ឥទ្ធិមា. ឯវំ កត្វាតិ វុត្តាការេន ហត្ថំ វា វឌ្ឍេត្វា តេ វា អាគន្ត្វា ហត្ថបាសេ ឋិតេ កត្វា. បាទដ្ឋបនាទិបិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អបរោបិ ឥទ្ធិមា. តថេវាតិ បាដិហារិយករណតោ បុព្ពេ វិយ. តថូបមមេតន្តិ យថា ឧទកបុណ្ណាសុ នានាបាតីសុ ពហូហិ នានាចន្ទមណ្ឌលេសុ ទិស្សមានេសុ ន តេន ចន្ទមណ្ឌលស្ស គមនាទិឧបរោធោ, ពហូនញ្ច បច្ចេកំ ទស្សនំ ឥជ្ឈតិ, តថូបមមេតំ បាដិហារិយំ ចន្ទិមសូរិយានំ គមនាទិឧបរោធាភាវតោ, ពហូនញ្ច ឥទ្ធិមន្តានំ តត្ថ ឥទ្ធិបយោគស្ស យថិច្ឆិតំ សមិជ្ឈនតោតិ អធិប្បាយោ.

៣៩៧. បរិច្ឆេទំ កត្វាតិ អភិវិធិវសេន បន បរិច្ឆេទំ កត្វា, ន មរិយាទវសេន. តថា ហេស ព្រហ្មលោកេ អត្តនោ កាយេន វសំ វត្តេតិ. បាឡីតិ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិ.

យាវ ¶ ព្រហ្មលោកាបិ កាយេន វសំ វត្តេតីតិ ឯត្ថ យស្មា ន ព្រហ្មលោកស្សេវ គមនំ អធិប្បេតំ, នាបិ ព្រហ្មលោកស្ស គមនមេវ, អថ ខោ ¶ អញ្ញថា អញ្ញម្បិ. យាវ ព្រហ្មលោកាតិ បន ទូរាវធិនិទស្សនមេតំ, តស្មា ‘‘សចេ ព្រហ្មលោកំ គន្តុកាមា ហោតី’’តិ វត្វាបិ ឥតរម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘សន្តិកេបិ ទូរេ អធិដ្ឋាតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ បិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន វុត្តាវសេសស្ស អធិដ្ឋានិទ្ធិយា និប្ផាទេតព្ពស្ស សព្ពស្សាបិ សង្គហោ, ន វុត្តស្សេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

យមកបាដិហារិយាវសានេតិអាទិនា តិវិក្កមស្ស អធិដ្ឋានិទ្ធិនិប្ផន្នតា វុត្តា, អញ្ញត្ថ បន លក្ខណានិសំសតា. តទុភយំ យថា អញ្ញមញ្ញំ ន វិរុជ្ឈតិ, តថា វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

នីលមាតិកន្តិ នីលវណ្ណោទកមាតិកំ.

មហាពោធិន្តិ អបរាជិតបល្លង្កំ មហាពោធិំ. ចិត្តេ ឧប្បន្នេ សន្តិកេ អកាសីតិ តថា ចិត្តុប្បត្តិសមនន្តរមេវ បថវិំ, សមុទ្ទញ្ច សំខិបិត្វា មហាពោធិសន្តិកេ អកាសិ.

នក្ខត្តទិវសេតិ មហទិវសេ. ចន្ទបូវេតិ ចន្ទសទិសេ ចន្ទមណ្ឌលាការេ បូវេ. ឯកបត្តបូរមត្តមកាសីតិ យថា តេ បមាណតោ សរូបេនេវ អន្តោបត្តបរិយាបន្នា ហោន្តិ, តថា អកាសិ.

កាកវលិយវត្ថុស្មិញ្ច ‘‘ភគវា ថោកំ ពហុំ អកាសី’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តំ បន វត្ថុំ សង្ខេបតោវ ទស្សេតុំ ‘‘មហាកស្សបត្ថេរោ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. សមាបត្តិយាតិ និរោធសមាបត្តិយា.

គង្គាតីរេតិ តម្ពបណ្ណិទីបេ គង្គានទិយា តីរេ. សញ្ញំ អទាសីតិ យថា តេ យថាធិដ្ឋិតំ សប្បិំ បស្សន្តិ, តថា សញ្ញំ អទាសិ.

តស្សាតិ យស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ ទដ្ឋុកាមោ, តស្ស ព្រហ្មុនោ រូបំ បស្សតិ. សទ្ទំ សុណាតីតិ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា ព្រហ្មុនោ សទ្ទំ សុណាតិ. ចិត្តំ បជានាតីតិ ចេតោបរិយញាណេន ព្រហ្មុនោ ចិត្តំ បជានាតិ. ករជកាយស្ស វសេនាតិ ចាតុមហាភូតិករូបកាយស្ស វសេន. ‘‘ចិត្តំ បរិណាមេតី’’តិ ឯត្ថ កិំ តំ ចិត្តំ, កថំ វា បរិណាមនន្តិ អាហ ‘‘បាទកជ្ឈានចិត្តំ គហេត្វា កាយេ អារោបេតី’’តិ. កថំ ¶ បន កាយេ អារោបេតីតិ អាហ ‘‘កាយានុគតិកំ ករោតី’’តិ. ឯវម្បិ សទ្ទទន្ធរោវាយន្តិ វចនបថំ បច្ឆិន្ទន្តោ អាហ ‘‘ទន្ធគមន’’ន្តិ. ករោតីតិ ¶ សម្ពន្ធោ. កាយគមនំ ហិ ទន្ធំ, ទន្ធមហាភូតបច្ចយត្តាតិ អធិប្បាយោ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ទិស្សមានេន កាយេន គន្តុកាមតាយ វសេន ចិត្តំ បរិណាមេន្តោ យោគី បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឥទំ ចិត្តំ កាយោ វិយ ទន្ធគមនំ ហោតូ’’តិ បរិកម្មំ ករោតិ. តថា បរិកម្មករណំ ហិ សន្ធាយ ‘‘បាទកជ្ឈានចិត្តំ គហេត្វា’’តិ វុត្តំ. បរិកម្មំ បន កត្វា បុន សមាបជ្ជិត្វា ញាណេន អធិដ្ឋហន្តោ តំ ចិត្តំ កាយេ អារោបេតិ, កាយានុគតិកំ ទន្ធគមនំ ករោតិ.

សុខសញ្ញន្តិ សុខសហគតំ សញ្ញំ, សញ្ញាសីសេន និទ្ទេសោ. លហុភាវេន សញ្ញាតន្តិ លហុសញ្ញំ. កថំ បន ឥទ្ធិចិត្តេន សហ សុខសញ្ញាយ សម្ភវោតិ អាហ ‘‘សុខសញ្ញា នាម ឧបេក្ខាសម្បយុត្តា សញ្ញា’’តិ. សុខន្តិ សញ្ញាតន្តិ វា សុខសញ្ញំ. តេនេវាហ ‘‘ឧបេក្ខា ហិ សន្តំ សុខន្តិ វុត្តា’’តិ ឯកន្តគរុកេហិ នីវរណេហិ, ឱឡារិកេហិ អនុបសន្តសភាវេហិ ច វិតក្កាទីហិ វិប្បយោគោ ចិត្តចេតសិកានំ លហុភាវស្ស ការណន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សាយេវ…បេ… វេទិតព្ពា’’តិ. តំ ឱក្កន្តស្សាតិ តំ សុខលហុសញ្ញំ អនុប្បត្តស្ស. អស្សាតិ យោគិនោ. គន្តុកាមតា ឯវ ឯត្ថ បមាណន្តិ ឯត្ថ ឯតស្មិំ ទិស្សមានេន កាយេន គមនេ យំ ឋានំ គន្តុកាមោ, តំ ឧទ្ទិស្ស គន្តុកាមតាវសេន បវត្តបរិកម្មាធិដ្ឋានានិ ឯវ បមាណំ, តាវតា គមនំ ឥជ្ឈតិ. តស្មា មគ្គនិម្មានវាយុអធិដ្ឋានេហិ វិនាបិ ឥច្ឆិតទេសប្បត្តិ ហោតីតិ. ឥទានិ តមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘សតិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ.

កាយំ គហេត្វាតិ ករជកាយំ អារម្មណករណវសេន បរិកម្មចិត្តេន គហេត្វា. ចិត្តេ អារោបេតីតិ ‘‘អយំ កាយោ ឥទំ ចិត្តំ វិយ ហោតូ’’តិ បាទកជ្ឈានចិត្តេ អារោបេតិ តគ្គតិកំ ករោតិ. តេនាហ ‘‘ចិត្តានុគតិកំ ករោតិ សីឃគមន’’ន្តិ. ចិត្តគមនន្តិ ចិត្តប្បវត្តិមាហ. ឥទំ បន ចិត្តវសេន កាយបរិណាមនបាដិហារិយំ. ចិត្តគមនមេវាតិ ចិត្តេន សមានគមនមេវ. កថំ បន កាយោ ទន្ធប្បវត្តិកោ លហុបរិវត្តិនា ចិត្តេន សមានគតិកោ ហោតីតិ? ន សព្ពថា សមានគតិកោ. យថេវ ហិ កាយវសេន ចិត្តបរិណាមនេ ចិត្តំ សព្ពថា កាយេន សមានគតិកំ ន ហោតិ. ន ហិ តទា ចិត្តំ សភាវសិទ្ធេន អត្តនោ ខណេន អវត្តិត្វា គរុវុត្តិកស្ស រូបធម្មស្ស ខណេន វត្តតិ. ‘‘ឥទំ ចិត្តំ អយំ កាយោ វិយ ហោតូ’’តិ បន អធិដ្ឋានេន ¶ ទន្ធគតិកស្ស កាយស្ស អនុវត្តនតោ យាវ ឥច្ឆិតដ្ឋានប្បត្តិ, តាវ កាយគតិអនុលោមេនេវ ហុត្វា សន្តានវសេន ¶ បវត្តមានំ ចិត្តំ កាយគតិយា បរិណាមិតំ នាម ហោតិ, ឯវំ ‘‘អយំ កាយោ ឥទំ ចិត្តំ វិយ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋានេន បគេវ សុខលហុសញ្ញាយ សម្បាទិតត្តា អភាវិតិទ្ធិបាទានំ វិយ ទន្ធំ អវត្តិត្វា យថា លហុកតិបយចិត្តវារេហេវ ឥច្ឆិតដ្ឋានប្បត្តិ ហោតិ, ឯវំ បវត្តមានោ កាយោ ចិត្តគតិយា បរិណាមិតោ នាម ហោតិ, ន ឯកចិត្តក្ខណេនេវ ឥច្ឆិតដ្ឋានប្បត្តិយា.

ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សេយ្យថាបិ នាម ពលវា បុរិសោ សមិញ្ជិតំ វា ពាហំ បសារេយ្យ, បសារិតំ វា ពាហំ សមិញ្ជេយ្យា’’តិ ឥទម្បិ ឧបមាវចនំ និប្បរិយាយេនេវ សមត្ថិតំ ហោតិ. អវស្សំ ចេតំ ឯវំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ, អញ្ញថា សុត្តាភិធម្មបាឋេហិ, វិនយអដ្ឋកថាយ ច វិរោធោ សិយា, ធម្មតា ច វិលោមិតា. ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បី’’តិ (អ. និ. ១.១១ អាទយោ) ហិ ឯត្ថ អញ្ញគហណេន រូបធម្មា គហិតា អលហុបរិវត្តិតាយ. អភិធម្មេ (បដ្ឋា. ១.១.១០-១១) ច បុរេជាតបច្ចយោ រូបមេវ វុត្តោ, បច្ឆាជាតបច្ចយោ ច តស្សេវ. យត្ថ យត្ថ ច ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ តត្ថេវ ភិជ្ជន្តិ. នត្ថិ ទេសន្តរសង្កមនំ, ន ច សភាវោ អញ្ញថា ហោតីតិ. ន ហិ ឥទ្ធិពលេន ធម្មានំ កេនចិ លក្ខណំ អញ្ញថត្តំ កាតុំ សក្កា, ភាវញ្ញថត្តមេវ បន កាតុំ សក្កា. ‘‘តីសុបិ ខណេសូ’’តិ ឥទម្បិ គមនារម្ភំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន គមននិដ្ឋានន្តិ វទន្តិ. ថេរោតិ អដ្ឋកថាចរិយានំ អន្តរេ ឯកោ ថេរោ. ឥធាតិ ឥទំ បាដិហារិយំ វិភជិត្វា វុត្តបាឋេ. សយំ គមនមេវ អាគតំ ‘‘ព្រហ្មលោកំ គច្ឆតី’’តិ វុត្តត្តា.

ចក្ខុសោតាទីនន្តិ ចក្ខុសោតាទីនំ អង្គានំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សព្ពង្គបច្ចង្គ’’ន្តិ, សព្ពអង្គបច្ចង្គវន្តន្តិ អត្ថោ. បសាទោ នាម នត្ថីតិ ឥមិនាវ ភាវជីវិតិន្ទ្រិយានម្បិ អភាវោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. រុចិវសេនាតិ ឥច្ឆាវសេន. អញ្ញម្បីតិ ភគវតា ករិយមានតោ អញ្ញម្បិ កិរិយំ ករោតិ. អយញ្ចេត្ថ ពុទ្ធានុភាវោ. យទិ សាវកនិម្មិតេសុ នានប្បការតា នត្ថិ, ‘‘សចេ បន នានាវណ្ណេ កាតុកាមោ ហោតី’’តិអាទិ យំ ហេដ្ឋា វុត្តំ, តំ កថន្តិ? តំ តថា តថា បរិកម្មំ កត្វា អធិដ្ឋហន្តស្ស តេ តេ វណ្ណវយាទិវិសេសា បរិកម្មានុរូបំ ឥជ្ឈន្តីតិ កត្វា វុត្តំ. ឥធ បន យថាធិដ្ឋិតេ និម្មិតរូបេ សចេ សាវកោ ‘‘ឥមេ វិសេសា ហោន្តូ’’តិ ¶ ឥច្ឆតិ, ន ឥជ្ឈតិ, ពុទ្ធានំ បន ឥជ្ឈតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ ន កោចិ វិរោធោ.

ឥទានិ យានិ តានិ ‘‘យាវ ព្រហ្មលោកាបិ កាយេន វសំ វត្តេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១០) បាឡិយា អត្ថទស្សនវសេន វិភត្តានិ ‘‘ទូរេបិ សន្តិកេ អធិដ្ឋាតី’’តិអាទីនិ ចុទ្ទស បាដិហារិយានិ ¶ , តត្ថ សិខាប្បត្តំ កាយេន វសវត្តនបាដិហារិយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យន្តិ កិរិយាបរាមសនំ, តេន ‘‘រូបំ បស្សតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ រូបទស្សនំ, ‘‘សទ្ទំ សុណាតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ សទ្ទសវនំ, ‘‘ចិត្តំ បជានាតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ ចិត្តជាននន្តិ ឯវំ ទិព្ពចក្ខុសោតចេតោបរិយញាណកត្តុកំ ទស្សនសវនជាននកិរិយំ បរាមសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតោ បរេសុ សន្តិដ្ឋតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យម្បិស្សាតិ យម្បិ អស្ស. យោគិនោ អធិដ្ឋានន្តិ សម្ពន្ធោ. យញ្ច ខោតិ ឯត្ថ ខោ-សទ្ទោ អវធារណត្ថោ, វិសេសត្ថោ វា, តេន អយមេវេត្ថ កាយេន វសវត្តនបាដិហារិយេសុ ឧក្កដ្ឋតរន្តិ ទីបេតិ. កស្មា? ‘‘អយំ នុ ខោ ឥទ្ធិមា, អយំ នុ ខោ និម្មិតោ’’តិ ឯកច្ចស្ស ព្រហ្មុនោ អាសង្កុប្បាទនតោ. យទគ្គេន ចេតំ អធិដ្ឋិតំ វិសេសតោ មនោមយន្តិ វុច្ចតិ, តទគ្គេន ឧក្កដ្ឋតរន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនាហ ‘‘ឯត្តាវតា កាយេន វសំ វត្តេតិ នាមា’’តិ. យទិ ឯវំ កស្មា ឥធ សេសានិ គហិតានីតិ អាហ ‘‘សេសំ…បេ… វុត្ត’’ន្តិ.

៣៩៨. ឥទំ នានាករណន្តិ កាមមិមាបិ ទ្វេ ឥទ្ធិយោ អធិដ្ឋានវសេនេវ ឥជ្ឈន្តិ, តថាបិ ឥទំ ឥទានិ វុច្ចមានំ ឥមាសំ នានាករណំ វិសេសោ. បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វាតិ អត្តនោ បកតិរូបំ វិជហិត្វា អបនេត្វា, បរេសំ អទស្សេត្វាតិ អត្ថោ. កុមារកវណ្ណន្តិ កុមារកសណ្ឋានំ. ទស្សេតីតិ តថា វិកុព្ពន្តោ អត្តនិ ទស្សេតិ. នាគវណ្ណំ វាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ហត្ថិម្បិ ទស្សេតីតិ អត្តានម្បិ ហត្ថិំ កត្វា ទស្សេតិ, ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិំ ទស្សេតិ. ឯតទត្ថមេវ ហិ ឥធ ‘‘ហត្ថិវណ្ណំ វា ទស្សេតី’’តិ អវត្វា ‘‘ហត្ថិម្បិ ទស្សេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៣) វុត្តំ. យំ បន កេចិ ពហិទ្ធា ហត្ថិអាទិទស្សនវចនំ ‘‘បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា’’តិ វចនេន វិកុព្ពនិទ្ធិភាវេន វិរុជ្ឈតីតិ វទន្តិ, តទយុត្តំ. កស្មា? បកតិវណ្ណវិជហនំ នាម អត្តនោ បកតិរូបស្ស អញ្ញេសំ អទស្សនំ, ន សព្ពេន សព្ពំ តស្ស និរោធនំ. ឯវំ សតិ អត្តានំ អទស្សេត្វា ពហិទ្ធា ហត្ថិំ ទស្សេន្តោ ‘‘បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា ហត្ថិំ ទស្សេតី’’តិ ¶ វុច្ចមានេ កោ ឯត្ថ វិរោធោ, អត្តនា បន ហត្ថិវណ្ណោ ហុត្វា ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិំ ទស្សន្តេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តេនេវាហ ‘‘ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិអាទិទស្សនវសេន វុត្ត’’ន្តិ. ឯវញ្ច កត្វា វិកុព្ពនិទ្ធិភាវេន ច ន កោចិ វិរោធោ.

បាឡិយញ្ច កុមារកវណ្ណំ វាតិអាទីសុ អនិយមត្ថោ វា-សទ្ទោ វុត្តោ. តេសុ ឯកេកស្សេវ ករណទស្សនត្ថំ. ហត្ថិម្បីតិអាទីសុ បន ហត្ថិអាទីនំ ពហូនំ ឯកជ្ឈំ កាតព្ពាភាវទស្សនត្ថំ សមុច្ចយត្ថោ បិ-សទ្ទោ វុត្តោ. តេន ‘‘ហត្ថិម្បិ ទស្សេតី’’តិអាទីសុ ទុតិយេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

ឥទ្ធិមតោ ¶ អត្តនោ កុមារកាការេន បរេសំ ទស្សនំ កុមារកវណ្ណនិម្មានំ, ន ឯត្ថ កិញ្ចិ អបុព្ពំ បថវីអាទិវត្ថុ និប្ផាទីយតីតិ កសិណនិយមេន បយោជនាភាវតោ ‘‘បថវីកសិណាទីសុ អញ្ញតរារម្មណតោ’’តិ វុត្តំ. សតិបិ វា វត្ថុនិប្ផាទនេ យថារហំ តំ បថវីកសិណាទិវសេនេវ ឥជ្ឈតីតិ ឯវម្បេត្ថ កសិណនិយមេន បយោជនំ នត្ថេវ. កុមារកវណ្ណញ្ហិ ទស្សេន្តេន នីលវណ្ណំ វា ទស្សេតព្ពំ សិយា, បីតាទីសុ អញ្ញតរវណ្ណំ វា. តថា សតិ នីលាទិកសិណានិ សមាបជ្ជិតព្ពានីតិ អាបន្នោវ កសិណនិយមោ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. ឯវមធិដ្ឋិតេ យទេកេ បថវីកសិណវសេន ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.២៣៨; ម. និ. ១.១៤៧; សំ. និ. ៥.៨៤២; បដិ. ម. ៣.១០) ភាវោតិ ឯវំ បវត្តេន កសិណនិទ្ទេសេន ឥធ វិកុព្ពនិទ្ធិនិទ្ទេសេ ‘‘បថវីកសិណាទីសុ អញ្ញតរារម្មណតោ’’តិអាទិវចនស្ស វិរោធំ អាសង្កន្តិ, សោ អនោកាសោវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. និម្មិនិតព្ពភាវេន អត្តនា ឥច្ឆិតោតិ អត្តនោ កុមារកវណ្ណោ, ន បន អត្តនោ ទហរកាលេ កុមារកវណ្ណោតិ. នាគាទិវណ្ណេសុបិ អយំ នយោ ព្យាបី ឯវាតិ យទេកេ ‘‘នាគាទិនិម្មានេ ន យុជ្ជតិ វិយា’’តិ វទន្តិ, តទបោហតំ ទដ្ឋព្ពំ.

ពហិទ្ធាបីតិ បិ-សទ្ទេន អជ្ឈត្តំ សម្បិណ្ឌេតិ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ហត្ថិម្បិ ទស្សេតីតិអាទិ អជ្ឈត្តំ, ពហិទ្ធាបិ ហត្ថិអាទិទស្សនវសេន វុត្តំ, ន ‘‘កុមារកវណ្ណំ វា’’តិអាទិ វិយ អជ្ឈត្តមេវ កុមារកវណ្ណាទីនំ ទស្សនវសេនាតិ. យំ ឯត្ថ វត្តព្ពំ អធិដ្ឋានវិធានំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

៣៩៩. កាយន្តិ ¶ អត្តនោ ករជកាយំ. វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘អយំ កាយោ សុសិរោ ហោតូ’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន ‘‘បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយា’’តិ ឥមំ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារមាហ. អញ្ញំ កាយន្តិ យំ មនោមយំ កាយំ និម្មិនិតុកាមោ, តំ. មុញ្ជម្ហាតិ មុញ្ជតិណតោ. ឦសិកន្តិ តស្ស កណ្ឌំ. កោសិយាតិ អសិកោសតោ. ករណ្ឌាយាតិ បេឡាយ, និម្មោកតោតិ ច វទន្តិ. អព្ពាហតីតិ ឧទ្ធរតិ. បវាហេយ្យាតិ អាកឌ្ឍេយ្យ.

ឥទ្ធិវិធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ ទ្វាទសមបរិច្ឆេទវណ្ណនា.

១៣. អភិញ្ញានិទ្ទេសវណ្ណនា

ទិព្ពសោតធាតុកថាវណ្ណនា

៤០០. តត្ថាតិ ¶ ¶ ទិព្ពសោតធាតុយា និទ្ទេសេ. អភិញ្ញាបាឡិយា ហិ និទ្ទេសមុខេន អភិញ្ញានំ និព្ពត្តនវិធិ វិធីយតិ. អភិញ្ញាសីសេនេត្ថ អភិញ្ញាបាឡិ វុត្តា. តេនាហ ‘‘តតោ បរាសុ ច តីសុ អភិញ្ញាសូ’’តិ. តតោ បរាសូតិ ច សត្ថុនោ ទេសនាក្កមំ, អត្តនោ ច ឧទ្ទេសក្កមំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បដិបត្តិក្កមំ. ន ហិ បដិបជ្ជន្តា ឥមិនាវ កមេន បដិបជ្ជន្តិ. សព្ពត្ថាតិ ទិព្ពសោតធាតុបាឡិយំ, សេសាភិញ្ញាបាឡិយញ្ចាតិ សព្ពត្ថ. តត្រាតិ វាក្យោបញ្ញាសេ និបាតមត្តំ, តត្រ វា យថាវុត្តបាឋេ. ទិព្ពសទិសត្តាតិ ទិព្ពេ ភវាតិ ទិព្ពា, ទេវានំ សោតធាតុ, តាយ ទិព្ពាយ សទិសត្តា. ឥទានិ តំ ទិព្ពសទិសតំ វិភាវេតុំ ‘‘ទេវានំ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុចរិតកម្មនិព្ពត្តាតិ សទ្ធាពហុលតាវិសុទ្ធទិដ្ឋិតានិសំសទស្សាវិតាទិសម្បត្តិយា សុដ្ឋុ ចរិតត្តា សុចរិតេន ទេវូបបត្តិជនកេន បុញ្ញកម្មេន និព្ពត្តា. បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន វាតរោគាទីនំ សង្គហោ. អបលិពុទ្ធាតិ អនុបទ្ទុតា. បិត្តាទីហិ អនុបទ្ទុតត្តា, កម្មស្ស ច ឧឡារតាយ ឧបក្កិលេសវិមុត្តិ វេទិតព្ពា. ឧបក្កិលេសទោសរហិតំ ហិ កម្មំ តិណាទិទោសរហិតំ វិយ សស្សំ ឧឡារផលំ អនុបក្កិលិដ្ឋំ ហោតិ. ការណូបចារេន ចស្ស ផលំ តថា វោហរីយតិ, យថា ‘‘សុក្កំ សុក្កវិបាក’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣១២; ម. និ. ២.៨១; អ. និ. ៤.២៣៣). ទូរេបីតិ បិ-សទ្ទេន សុខុមស្សាបិ អារម្មណស្ស សម្បដិច្ឆនសមត្ថតំ សង្គណ្ហាតិ. បសាទសោតធាតូតិ ចតុមហាភូតានំ បសាទលក្ខណា សោតធាតុ.

វីរិយារម្ភវសេនេវ ឥជ្ឈនតោ សព្ពាបិ កុសលភាវនា វីរិយភាវនា, បធានសង្ខារសមន្នាគតា វា ឥទ្ធិបាទភាវនាបិ វិសេសតោ វីរិយភាវនា, តស្សា អានុភាវេន និព្ពត្តា វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្តា. ញាណមយា សោតធាតុ ញាណសោតធាតុ. តាទិសាយេវាតិ ឧបក្កិលេសវិមុត្តតាយ, ទូរេបិ សុខុមស្សបិ អារម្មណស្ស សម្បដិច្ឆនសមត្ថតាយ ច តំសទិសា ឯវ ¶ . ទិព្ពវិហារវសេន បដិលទ្ធត្តាតិ ទិព្ពវិហារសង្ខាតានំ ចតុន្នំ ភូមីនំ វសេន បដិលទ្ធត្តា, ឥមិនា ការណវសេនស្សា ទិព្ពភាវមាហ. យំ ចេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាតិ ¶ អដ្ឋង្គសមន្នាគមេន ឧក្កំសគតំ បាទកជ្ឈានសង្ខាតំ ទិព្ពវិហារំ សន្និស្សាយ បវត្តត្តា, ទិព្ពវិហារបរិយាបន្នំ វា អត្តនា សម្បយុត្តំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ និស្សយបច្ចយភូតំ សន្និស្សិតត្តាតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សវនដ្ឋេនាតិ សទ្ទគហណដ្ឋេន. យាថាវតោ ហិ សទ្ទូបលទ្ធិ សទ្ទសភាវាវពោធោ សវនំ. សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ សភាវធារណាទីសុ ធាតុអត្ថេសុ អត្តសុញ្ញតាសន្ទស្សនត្ថា សត្ថុ ធាតុទេសនាតិ អាហ ‘‘និជ្ជីវដ្ឋេន ចា’’តិ. សោតធាតុកិច្ចំ សទ្ទសម្បដិច្ឆនំ, សទ្ទសន្និដ្ឋានបច្ចយតា ច.

ញាណស្ស បរិសុទ្ធិ ឧបក្កិលេសវិគមេនេវាតិ អាហ ‘‘និរុបក្កិលេសាយា’’តិ. មានុសិកា មនុស្ស សន្តកា, មំសសោតធាតុ, ទិព្ពវិទូរាទិវិសយគ្គហណសង្ខាតេន អត្តនោ កិច្ចវិសេសេន អតិក្កន្តំ មានុសិកំ ឯតាយាតិ អតិក្កន្តមានុសិកា. តេនាហ ‘‘មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា សទ្ទសវនេនា’’តិ. តត្ថ មនុស្សូបចារន្តិ មនុស្សេហិ ឧបចរិតព្ពដ្ឋានំ, បកតិយា សោតទ្វារេន គហេតព្ពំ វិសយន្តិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘សទ្ទសវនេនា’’តិ. ទិព្ពេតិ ទេវលោកបរិយាបន្នេ. តេ បន វិសេសតោ ទេវានំ កថា សទ្ទា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ទេវានំ សទ្ទេ’’តិ. មនុស្សានំ ឯតេតិ មានុសា, តេ មានុសេ. ឯវំ ទេវមនុស្សសទ្ទានំយេវ គហិតត្តា វុត្តំ ‘‘បទេសបរិយាទាន’’ន្តិ, ឯកទេសគ្គហណន្តិ អត្ថោ. សទេហសន្និស្សិតា អត្តនោ សរីរេ សន្និស្សិតា. និប្បទេសបរិយាទានំ ឋានភេទគ្គហណមុខេន សវិញ្ញាណកាទិភេទភិន្នស្ស សទ្ទស្ស អនវសេសេន សង្គណ្ហនតោ.

អយំ ទិព្ពសោតធាតុ. បរិកម្មសមាធិចិត្តេនាតិ បរិកម្មភូតាវេណិកសមាធិចិត្តេន, ទិព្ពសោតញាណស្ស បរិកម្មវសេន បវត្តក្ខណិកសមាធិនា សមាហិតចិត្តេនាតិ អត្ថោ. បរិកម្មសមាធិ នាម ទិព្ពសោតធាតុយា ឧបចារាវត្ថាតិបិ វទន្តិ. សា បន នានាវជ្ជនវសេន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា. សព្ពោឡារិកសទ្ទទស្សនត្ថំ សីហាទីនំ សទ្ទោ បឋមំ គហិតោ. តិយោជនមត្ថកេបិ កិរ កេសរសីហស្ស សីហនាទសទ្ទោ សុយ្យតិ. អាទិ-សទ្ទេន មេឃសទ្ទព្យគ្ឃសទ្ទាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថ ច យថា ឱឡារិកសទ្ទាវជ្ជនំ យាវទេវ សុខុមសទ្ទាវជ្ជនូបាយទស្សនត្ថំ, តថា សទ្ទគ្គហណភាវនាពលេន សុខុមតរសទ្ទគ្គហណសំសិទ្ធិតោ.

ឯវំ ¶ អាសន្នសទ្ទគ្គហណានុសារេន ទូរទូរតរសទ្ទគ្គហណម្បិ សមិជ្ឈតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘បុរត្ថិមាយ ¶ ទិសាយា’’តិអាទិនា ទិសាសម្ពន្ធវសេន សទ្ទានំ មនសិការវិធិ អារទ្ធោ. តត្ថ សទ្ទនិមិត្តន្តិ ញាណុប្បត្តិហេតុភាវតោ សទ្ទោ ឯវ សទ្ទនិមិត្តំ, យោ វា យថាវុត្តោ ឧបាទាយុបាទាយ លព្ភមានោ សទ្ទានំ ឱឡារិកសុខុមាការោ, តំ សទ្ទនិមិត្តំ. តេនេវាហ ‘‘សទ្ទានំ សទ្ទនិមិត្ត’’ន្តិ. យំ បន វុត្តំ ‘‘ឱឡារិកានម្បិ សុខុមានម្បិ សទ្ទានំ សទ្ទនិមិត្តំ មនសិ កាតព្ព’’ន្តិ, តំ ឱឡារិកសុខុមសម្មតេសុបិ ឱឡារិកសុខុមសព្ភាវទស្សនត្ថំ. តញ្ច សព្ពំ សុខុមេ ញាណបរិចយទស្សនត្ថំ ទដ្ឋព្ពំ. សទ្ទនិមិត្តស្ស អបច្ចុប្បន្នសភាវត្តា ‘‘សទ្ទោវ សទ្ទនិមិត្ត’’ន្តិ អយមេវ បក្ខោ ញាយាគតោតិ កេចិ, តំ ន ឱឡារិកសុខុមានំ សទ្ទានំ វណ្ណារម្មណេន ញាណេន នីលបីតាទិវណ្ណានំ វិយ តត្ថេវ គហេតព្ពតោ. ឱឡារិកសុខុមភាវោ ចេត្ថ សទ្ទនិមិត្តន្តិ អធិប្បេតន្តិ. តស្សាតិ យថាវុត្តេន វិធិនា បដិបជ្ជន្តស្ស យោគិនោ. តេ សទ្ទាតិ យេ សព្ពោឡារិកតោ បភុតិ អាវជ្ជន្តស្ស អនុក្កមេន សុខុមសុខុមា សទ្ទា អាវជ្ជិតា, តេ. បាកតិកចិត្តស្សាបីតិ បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនតោ បុព្ពេ បវត្តចិត្តស្សាបិ. បរិកម្មសមាធិចិត្តស្សាតិ ទិព្ពសោតធាតុយា ឧប្បាទនត្ថំ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋិតស្ស សទ្ទំ អារព្ភ បរិកម្មករណវសេន បវត្តក្ខណិកសមាធិចិត្តស្ស. បុព្ពេបិ ញាណេន បរិមទ្ទិតត្តា អតិវិយ បាកដា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

តេសុ សទ្ទេសូតិ យេ បរិកម្មស្ស វិសយទស្សនត្ថំ ពហូ សទ្ទា វុត្តា, តេសុ សទ្ទេសុ. អញ្ញតរន្តិ យត្ថស្ស បរិកម្មករណវសេន អភិណ្ហំ មនសិការោ បវត្តោ, តំ ឯកំ សទ្ទំ. តតោ បរន្តិ តតោ អប្បនុប្បត្តិតោ បរំ. តស្មិំ សោតេតិ តស្មិំ ញាណសោតេ. បតិតោ ហោតីតិ ទិព្ពសោតធាតុ អន្តោគធា ហោតិ អប្បនាចិត្តស្ស ឧប្បត្តិតោ បភុតិ ទិព្ពសោតញាណលាភី នាម ហោតិ, ន ទានិស្ស តទត្ថំ ភាវនាភិយោគោ ឥច្ឆិតព្ពោតិ អត្ថោ. តន្តិ ទិព្ពសោតធាតុំ. ថាមជាតន្តិ ជាតថាមំ ទឡ្ហភាវប្បត្តំ. វឌ្ឍេតព្ពំ បាទកជ្ឈានារម្មណំ. កិន្តិ កិត្តកន្តិ អាហ ‘‘ឯត្ថន្តរេ សទ្ទំ សុណាមីតិ ឯកង្គុលមត្តំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា’’តិ. បាទកជ្ឈានស្ស ហិ អារម្មណភូតំ កសិណនិមិត្តំ ‘‘ឯត្តកំ ឋានំ ផរតូ’’តិ មនសិ ករិត្វា បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជន្តស្ស កសិណនិមិត្តំ តត្តកំ ឋានំ ផរិត្វា តិដ្ឋតិ ¶ . សោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ តត្ថ គតេ សទ្ទេ អាវជ្ជតិ, សុភាវិតភាវនត្តា តត្ថ អញ្ញតរំ សទ្ទំ អារព្ភ ឧប្បន្នាវជ្ជនានន្តរំ ចត្តារិ, បញ្ច វា ជវនានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. តេសុ បច្ឆិមំ ឥទ្ធិចិត្តំ, ឥតរស្ស បុនបិ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិតព្ពមេវ. តតោ ឯវ ហិ បាទកជ្ឈានារម្មណេន ផុដ្ឋោកាសព្ភន្តរគតេបិ សទ្ទេ សុណាតិយេវាតិ សាសង្កំ វទតិ. ឯកង្គុលទ្វង្គុលាទិគ្គហណញ្ចេត្ថ សុខុមសទ្ទាបេក្ខាយ កតំ.

ឯវំ ¶ សុណន្តោវាតិ ឯវំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិច្ឆិន្ទិត្វា សវនេន វសីកតាភិញ្ញោ ហុត្វា យថាវជ្ជិតេ សទ្ទេ សុណន្តោ ឯវ. បាដិយេក្កន្តិ ឯកជ្ឈំ បវត្តមានេបិ តេ សទ្ទេ បច្ចេកំ វត្ថុភេទេន វវត្ថបេតុកាមតាយ សតិ.

ទិព្ពសោតធាតុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចេតោបរិយញាណកថាវណ្ណនា

៤០១. បរិយាតីតិ សរាគាទិវិភាគេន បរិច្ឆិជ្ជ ជានាតិ. តេនាហ ‘‘បរិច្ឆិន្ទតីតិ អត្ថោ’’តិ. យេសញ្ហិ ធាតូនំ គតិ អត្ថោ, ពុទ្ធិបិ តេសំ អត្ថោ. ‘‘បរសត្តាន’’ន្តិ ឯត្ថ បរ-សទ្ទោ អញ្ញត្ថោតិ អាហ ‘‘អត្តានំ ឋបេត្វា សេសសត្តាន’’ន្តិ, យថា ហិ យោ បរោ ន ហោតិ, សោ អត្តា. យោ អត្តា ន ហោតិ, សោ បរោតិ. សត្តានន្តិ ចេត្ថ រូបាទីសុ សត្តាតិ សត្តា. តស្សា បន បញ្ញត្តិយា សវិញ្ញាណកសន្តានេ និរុឡ្ហត្តា និច្ឆន្ទរាគាបិ សត្តាត្វេវ វុច្ចន្តិ, ភូតបុព្ពគតិយា វា. ‘‘បុ’’ន្តិ នរកំ, តត្ថ គលន្តិ បបតន្តីតិ បុគ្គលា, បាបការិនោ. ឥតរេបិ សំសារេ សំសារិនោ តំសភាវានាតិវត្តនតោ បុគ្គលាត្វេវ វុច្ចន្តិ. តំតំសត្តនិកាយស្ស វា តត្ថ តត្ថ ឧបបត្តិយា បូរណតោ, អនិច្ចតាវសេន គលនតោ ច បុគ្គលាតិ នេរុត្តា.

ឯតញ្ហីតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ ហេតុអត្ថោ. យស្មា ‘‘ឯតំ ចេតោបរិយញាណំ ទិព្ពចក្ខុញាណវសេន ឥជ្ឈតី’’តិ តំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ, ឯតស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស ឧប្បាទនេ បរិកម្មំ, តស្មា តេន ចេតោបរិយញាណំ ឧប្បាទេតុកាមេន អធិគតទិព្ពចក្ខុញាណេន ភិក្ខុនាតិ ឯវំ យោជនា កាតព្ពា ¶ . ហទយរូបន្តិ ន ហទយវត្ថុ, អថ ខោ ហទយមំសបេសិ. យំ ពហិ កមលមកុឡសណ្ឋានំ, អន្តោ កោសាតកីផលសទិសន្តិ វុច្ចតិ, តញ្ហិ និស្សាយ ទានិ វុច្ចមានំ លោហិតំ តិដ្ឋតិ. ហទយវត្ថុ បន ឥមំ លោហិតំ និស្សាយ បវត្តតីតិ. កថំ បន ទិព្ពចក្ខុនា លោហិតស្ស វណ្ណទស្សនេន អរូបំ ចិត្តំ បរិយេសតីតិ អាហ ‘‘យទា ហី’’តិអាទិ. កថំ បន សោមនស្សសហគតាទិចិត្តវុត្តិយា កម្មជស្ស លោហិតស្ស វិវិធវណ្ណភាវាបត្តីតិ? កោ វា ឯវមាហ ‘‘កម្មជមេវ តំ លោហិត’’ន្តិ ចតុសន្តតិរូបស្សាបិ តត្ថ លព្ភមានត្តា. តេនេវាហ ‘‘ឥទំ រូបំ សោមនស្សិន្ទ្រិយសមុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិ. ឯវម្បិ យំ តត្ថ អចិត្តជំ, តស្ស យថាវុត្តវណ្ណភេទេន ¶ ន ភវិតព្ពន្តិ? ភវិតព្ពំ, សេសតិសន្តតិរូបានំ តទនុវត្តនតោ. យថា ហិ គមនាទីសុ ចិត្តជរូបានិ ឧតុកម្មាហារសមុដ្ឋានរូបេហិ អនុវត្តីយន្តិ, អញ្ញថា កាយស្ស ទេសន្តរុប្បត្តិយេវ ន សិយា, ឯវមិធាបិ ចិត្តជរូបំ សេសតិសន្តតិរូបានិ អនុវត្តមានានិ បវត្តន្តិ. បសាទកោធវេលាសុ ចក្ខុស្ស វណ្ណភេទាបត្តិយេវ ច តទត្ថស្ស និទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ.

បរិយេសន្តេនាតិ បឋមំ តាវ អនុមានតោ ញាណំ បេសេត្វា គវេសន្តេន. ចេតោបរិយញាណញ្ហិ ឧប្បាទេតុកាមេន យោគិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ អភិនីហារក្ខមំ កត្វា ទិព្ពចក្ខុញាណស្ស លាភី សមានោ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពេន ចក្ខុនា បរស្ស ហទយមំសបេសិំ និស្សាយ បវត្តមានស្ស លោហិតស្ស វណ្ណទស្សនេន ‘‘ឥទានិ ឥមស្ស ចិត្តំ សោមនស្សសហគត’’ន្តិ វា ‘‘ទោមនស្សសហគត’’ន្តិ វា ‘‘ឧបេក្ខាសហគត’’ន្តិ វា នយគ្គាហវសេនបិ វវត្ថបេត្វា បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘ឥមស្ស ចិត្តំ ជានាមី’’តិ បរិកម្មំ កាតព្ពំ. កាលសតម្បិ កាលសហស្សម្បិ បុនប្បុនំ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ តថេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ. តស្សេវំ ទិព្ពចក្ខុនា ហទយលោហិតវណ្ណទស្សនាទិវិធិនា បដិបជ្ជន្តស្ស ឥទានិ ចេតោបរិយញាណំ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ យំ តទា បវត្តតីតិ វវត្ថាបិតំ ចិត្តំ, តំ អារម្មណំ កត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ និរុទ្ធេ ចត្តារិ, បញ្ច វា ជវនានិ ជវន្តិ. តេសំ បុរិមានិ តីណិ, ចត្តារិ វា បរិកម្មាទិសមញ្ញានិ កាមាវចរានិ, ចតុត្ថំ, បញ្ចមំ វា អប្បនាចិត្តំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានិកំ. តត្ថ យំ អន្តេន អប្បនាចិត្តេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នំ ញាណំ, ឥទំ ចេតោបរិយញាណំ. តញ្ហិ យត្ថានេន បរិកម្មំ កតំ, តំ បរស្ស ចិត្តំ បច្ចក្ខតោ បដិវិជ្ឈន្តំ វិភាវេន្តមេវ ហុត្វា ¶ បវត្តតិ រូបំ វិយ ច ទិព្ពចក្ខុញាណំ, សទ្ទំ វិយ ច ទិព្ពសោតញាណំ. តតោ បរំ បន កាមាវចរចិត្តេហិ សរាគាទិវវត្ថាបនំ ហោតិ នីលាទិវវត្ថាបនំ វិយ. ឯវមធិគតស្ស បន ចេតោបរិយញាណស្ស ថាមគមនវិធានម្បិ អធិគមនវិធានសទិសមេវាតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តស្មា តេន…បេ… ថាមគតំ កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

ឯវំ ថាមគតេ ហីតិអាទិ ថាមគតានិសំសទស្សនំ. សព្ពម្បិ កាមាវចរចិត្តន្តិ ចតុបណ្ណាសវិធម្បិ កាមាវចរចិត្តំ. ‘‘សព្ពម្បី’’តិ បទំ ‘‘រូបាវចរារូបាវចរចិត្ត’’ន្តិ ឯត្ថាបិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តេន បញ្ចទសវិធម្បិ រូបាវចរចិត្តំ, ទ្វាទសវិធម្បិ អរូបាវចរចិត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បជានាតីតិ សរាគាទិបការេហិ ជានាតិ, បច្ចក្ខតោ បដិវិជ្ឈតីតិ អធិប្បាយោ. បុថុជ្ជនវសេនាយំ អភិញ្ញាកថាតិ លោកុត្តរំ ចិត្តំ ឥធ អនុទ្ធដំ. តម្បិ ¶ ហិ ឧបរិមោ, សទិសោ វា អរិយោ ហេដ្ឋិមស្ស, សទិសស្ស ច ចិត្តម្បិ បជានាតិ ឯវ. តេនាហ ‘‘អនុត្តរំ វា ចិត្ត’’ន្តិអាទិ. សង្កមន្តោតិ ញាណេន ឧបសង្កមន្តោ. ឯកច្ចញ្ហិ ចិត្តំ ញត្វា បរិកម្មេន វិនា តទញ្ញំ ចិត្តំ ជានន្តោ ‘‘ចិត្តា ចិត្តំ សង្កមន្តោ’’តិ វុត្តោ. តេនាហ ‘‘វិនាបិ ហទយរូបទស្សនេនា’’តិ. ហទយរូបទស្សនាទិវិធានំ ហិ អាទិកម្មិកវសេន វុត្តំ. តេនាហ ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិ. យត្ថ កត្ថចីតិ បញ្ចវោការភវេ, ចតុវោការភវេបិ វា. ន កតោ អភិញ្ញានុយោគសង្ខាតោ អភិនិវេសោ ឯតេនាតិ អកតាភិនិវេសោ, តស្ស, អាទិកម្មិកស្សាតិ អត្ថោ. អយំ កថាតិ ‘‘អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា’’តិអាទិនា វុត្តបរិកម្មកថា.

អវសេសន្តិ វុត្តាវសេសំ. ឯវំ អវិភាគេន វុត្តំ វិភាគតោ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុភូមកំ កុសលាព្យាកតំ ចិត្តំ វីតរាគ’’ន្តិ អាហ. តញ្ហិ យោនិសោមនសិការប្បច្ចយតំហេតុកតាហិ រាគេន សម្បយោគាសង្កាភាវតោ ‘‘វីតរាគ’’ន្តិ វត្តព្ពតំ លភតិ. សេសាកុសលចិត្តានំ រាគេន សម្បយោគាភាវតោ នត្ថេវ សរាគតា, តំនិមិត្តកតាយ បន សិយា តំសហិតតាលេសោតិ នត្ថេវ វីតរាគតាបីតិ ទុកវិនិមុត្តតាវ យុត្តាតិ វុត្តំ ‘‘ឥមស្មិំ ទុកេ សង្គហំ ន គច្ឆន្តី’’តិ. យទិ ឯវំ បទេសិកំ ចេតោបរិយញាណំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, ទុកន្តរបរិយាបន្នត្តា តេសំ. យេ បន ‘‘បដិបក្ខភាវេ អសតិបិ សម្បយោគាភាវោ ឯវេត្ថ បមាណំ ឯកច្ចអព្យាកតានំ វិយា’’តិ សេសាកុសលចិត្តានម្បិ វីតរាគតំ បដិជានន្តិ ¶ , តេ សន្ធាយាហ ‘‘កេចិ បន ថេរា តានិបិ សង្គណ្ហន្តី’’តិ. សទោសទុកេបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

បាដិបុគ្គលិកនយេនាតិ អាវេណិកនយេន, តទញ្ញាកុសលចិត្តេសុ វិយ លោភទោសេហិ អមិស្សិតស្ស មោហស្សេវ សព្ភាវតោតិ អត្ថោ. អកុសលមូលសង្ខាតេសុ សហ មោហេនេវាតិ សមោហំ បឋមនយេ, ទុតិយនយេ បន សហេវ មោហេនាតិ សមោហន្តិ ឯវំ ឧត្តរបុរិមបទាវធារណតោ ទ្វីសុ នយេសុ ភេទោ វេទិតព្ពោ. អត្តនា សម្បយុត្តំ ថិនមិទ្ធំ អនុវត្តនវសេន គតំ បវត្តំ ថិនមិទ្ធានុគតំ បញ្ចវិធំ សសង្ខារិកាកុសលចិត្តំ សំខិត្តំ, អារម្មណេ សង្កោចនវសេន បវត្តនតោ. វុត្តនយេន ឧទ្ធច្ចានុគតំ វេទិតព្ពំ, តំ បន ឧទ្ធច្ចសហគតំ ចិត្តំ, យត្ថ វា ឧទ្ធច្ចំ បច្ចយវិសេសេន ថាមជាតំ ហុត្វា បវត្តតិ. កិលេសវិក្ខម្ភនសមត្ថតាយ, វិបុលផលតាយ, ទីឃសន្តានតាយ ច មហន្តភាវំ គតំ, មហន្តេហិ វា ឧឡារច្ឆន្ទវីរិយចិត្តបញ្ញេហិ គតំ បដិបន្នន្តិ មហគ្គតំ. អវសេសន្តិ បរិត្តអប្បមាណំ. អត្តានំ ឧត្តរិតុំ សមត្ថេហិ សហ ឧត្តរេហីតិ សឧត្តរំ. ឧត្តិណ្ណន្តិ ឧត្តរំ, លោកេ អបរិយាបន្នភាវេន លោកតោ ឧត្តរន្តិ លោកុត្តរំ. តតោ ឯវ នត្ថិ ¶ ឯតស្ស ឧត្តរន្តិ អនុត្តរំ. ឧបនិជ្ឈានលក្ខណប្បត្តេន សមាធិនា សម្មទេវ អាហិតន្តិ សមាហិតំ. តទង្គវិមុត្តិប្បត្តំ កាមាវចរកុសលចិត្តំ. វិក្ខម្ភនវិមុត្តិប្បត្តំ មហគ្គតចិត្តំ. សមុច្ឆេទវិមុត្តិប្បត្តំ មគ្គចិត្តំ. បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិប្បត្តំ ផលចិត្តំ. និស្សរណវិមុត្តិប្បត្តម្បិ តទុភយមេវ. កាមំ កានិចិ បច្ចវេក្ខណចិត្តាទីនិ និព្ពានារម្មណានិ ហោន្តិ, និស្សរណវិមុត្តិប្បត្តានិ បន ន ហោន្តិ តាទិសកិច្ចាយោគតោ. បាឡិយំ អាគតសរាគាទិភេទវសេន ចេវ តេសំ អន្តរភេទវសេន ច សព្ពប្បការម្បិ.

ចេតោបរិយញាណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណកថាវណ្ណនា

៤០២. បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ, តស្ស វា អនុស្សរណំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ, តំ និស្សយាទិបច្ចយភូតំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជនតោ ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិម្ហិ យំ ញាណំ, តទត្ថាយា’’តិ សង្ខេបេន វុត្តមត្ថំ វិវរន្តោ ¶ បុព្ពេនិវាសំ តាវ ទស្សេត្វា តត្ថ សតិញាណានិ ទស្សេតុំ ‘‘បុព្ពេនិវាសោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘បុព្ពេ’’តិ ឥទំ បទំ ‘‘ឯកម្បិ ជាតិ’’ន្តិអាទិវចនតោ អតីតភវវិសយំ ឥធាធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘អតីតជាតីសូ’’តិ និវាស-សទ្ទោ កម្មសាធនោ, ខន្ធវិនិមុត្តោ ច និវសិតធម្មោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘និវុត្ថក្ខន្ធា’’តិ. និវុត្ថតា ចេត្ថ សសន្តានេ បវត្តតា, តថាភូតា ច តេ អនុ អនុ ភូតា ជាតា បវត្តា តត្ថ ឧប្បជ្ជិត្វា វិគតាវ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘និវុត្ថាតិ អជ្ឈាវុត្ថា អនុភូតា អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធា’’តិ. ឯវំ សសន្តតិបរិយាបន្នធម្មវសេន និវាស-សទ្ទស្ស អត្ថំ វត្វា ឥទានិ អវិសេសេន វត្តុំ ‘‘និវុត្ថធម្មា វា និវុត្ថា’’តិ វត្វា តំ វិវរិតុំ ‘‘គោចរនិវាសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. គោចរភូតាបិ ហិ គោចរាសេវនាយ អាសេវិតា អារម្មណករណវសេន អនុភូតា និវុត្ថា នាម ហោន្តីតិ. តេ បន ទុវិធា សបរវិញ្ញាណគោចរតាយាតិ ឧភយេបិ តេ ទស្សេតុំ ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិ វុត្តំ.

តត្ថ ‘‘អត្តនោ វិញ្ញាណេន វិញ្ញាតា’’តិ វត្វា ‘‘បរិច្ឆិន្នា’’តិ វចនំ យេ តេ គោចរនិវាសេន និវុត្ថធម្មា, តេ ន កេវលំ វិញ្ញាណេន វិញ្ញាណមត្តា, អថ ខោ យថា បុព្ពេ ជាតិនាមគោត្តវណ្ណលិង្គាហារាទិវិសេសេហិ បរិច្ឆេទការិកាយ បញ្ញាយ បរិច្ឆិជ្ជ គហិតា, តថេវេតំ ¶ ញាណំ បរិច្ឆិជ្ជ គណ្ហាតីតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស ទីបនត្ថំ វុត្តំ. បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតាបិ វា និវុត្ថាតិ សម្ពន្ធោ. ន កេវលំ អត្តនោវ វិញ្ញាណេន, អថ ខោ បរេសំ វិញ្ញាណេន វិញ្ញាតាបិ វាតិ អត្ថោ. ឥធាបិ ‘‘បរិច្ឆិន្នា’’តិ បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ ‘‘បរេសម្បិ វា វិញ្ញាណេន វិញ្ញាតា បរិច្ឆិន្នា’’តិ. តស្ស ច គហណេ បយោជនំ វុត្តនយេនេវ វត្តព្ពំ. តេ ច ខោ យស្មា អភីតាសុ ឯវ ជាតីសុ អញ្ញេហិ វិញ្ញាតា បរិច្ឆិន្នា, តេ ច បរិនិព្ពុតាបិ ហោន្តិ. យេ ហិ តេ វិញ្ញាតា, តេសំ តទា វត្តមានសន្តានានុសារេន តេសម្បិ អតីតេ បវត្តិ ញាយតីតិ សិខាប្បត្តំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស វិសយភូតំ បុព្ពេនិវាសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឆិន្នវដុមកានុស្សរណាទីសូ’’តិ វុត្តំ. ឆិន្នវដុមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា, តេសំ អនុស្សរណា ឆិន្នវដុមកានុស្សរណំ. អាទិ-សទ្ទេន បច្ចេកសម្ពុទ្ធពុទ្ធសាវកានុស្សរណានិ គយ្ហន្តីតិ វទន្តិ. ឆិន្នវដុមកា បន សព្ពេវ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា ¶ បរិនិព្ពុតា. តេសំ អនុស្សរណំ នាម តេសំ បដិបត្តិយា អនុស្សរណំ, សា បន បដិបត្តិ សង្ខេបតោ ឆឡារម្មណគ្គហណលក្ខណាតិ តានិ ឥធ បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតគ្គហណេន គហិតានិ, តេ បនេតេ សម្មាសម្ពុទ្ធានំយេវ វិសយា, ន អញ្ញេសន្តិ អាហ ‘‘តេ ពុទ្ធានំយេវ លព្ភន្តី’’តិ. ន ហិ អតីតេ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ឯវំ វិបស្សិំសុ, ឯវំ មគ្គំ ភាវេសុំ, ឯវំ ផលនិព្ពានានិ សច្ឆាកំសុ, ឯវំ វេនេយ្យេ វិនេសុន្តិ ឯត្ថ សព្ពទា អញ្ញេសំ ញាណស្ស គតិ អត្ថីតិ. យាយ សតិយា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ, សា បុព្ពេនិវាសានុស្សតីតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ.

អនេកវិធន្តិ នានាភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសាទិវសេន ពហុវិធំ. បការេហីតិ នាមគោត្តាទិអាការេហិ សទ្ធិំ, សហយោគេ ចេតំ ករណវចនំ. បវត្តិតំ ទេសនាវសេន. តេនាហ ‘‘សំវណ្ណិត’’ន្តិ, វិត្ថារិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘និវាស’’ន្តិ អន្តោគធភេទសាមញ្ញវចនមេតន្តិ តេ ភេទេ ព្យាបនិច្ឆាវសេន សង្គហេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ តត្ថ និវុត្ថសន្តាន’’ន្តិ អាហ. សាវកស្សេវេតំ អនុស្សរណំ, ន សត្ថុនោតិ វុត្តំ ‘‘ខន្ធបដិបាដិវសេន ចុតិបដិសន្ធិវសេន វា’’តិ. ខន្ធបដិបាដិ ខន្ធានំ អនុក្កមោ. សា ច ខោ ចុតិតោ បដ្ឋាយ ឧប្បដិបាដិវសេន. កេចិ បនេត្ថ ‘‘ឥរិយាបថបដិបាដិ ខន្ធបដិបាដី’’តិ វទន្តិ. អនុគន្ត្វា អនុគន្ត្វាតិ ញាណគតិយា អនុគន្ត្វា អនុគន្ត្វា. តិត្ថិយាតិ អញ្ញតិត្ថិយា, តេ បន កម្មវាទិនោ កិរិយវាទិនោ តាបសាទយោ. ឋបេត្វា អគ្គសាវកមហាសាវកេ ឥតរេ សត្ថុ សាវកា បកតិសាវកា.

យស្មា តិត្ថិយានំ ព្រហ្មជាលាទីសុ ចត្តាលីសាយ ឯវ សំវដ្ដវិវដ្ដានំ អនុស្សរណំ អាគតំ, តស្មា ¶ ‘‘ន តតោ បរ’’ន្តិ វត្វា តំ ការណំ វទន្តោ ‘‘ទុព្ពលបញ្ញត្តា’’តិអាទិមាហ, តេន វិបស្សនាភិយោគោ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស វិសេសការណន្តិ ទស្សេតិ. ពលវបញ្ញត្តាតិ ឯត្ថ នាមរូបបរិច្ឆេទាទិយេវ បញ្ញាយ ពលវការណំ ទដ្ឋព្ពំ. តញ្ហេត្ថ នេសំ សាធារណការណំ. ឯត្តកោតិ កប្បានំ លក្ខំ, តទធិកំ ឯកំ, ទ្វេ ច អសង្ខ្យេយ្យានីតិ កាលវសេន ឯវំបរិមាណោ យថាក្កមំ តេសំ មហាសាវកអគ្គសាវកបច្ចេកពុទ្ធានំ បុញ្ញញាណាភិនីហារោ សាវកបច្ចេកពោធិបារមិតា សមិតា. យទិ ពោធិសម្ភារសម្ភរណកាលបរិច្ឆិន្នោ តេសំ តេសំ អរិយានំ អភិញ្ញាញាណវិភាគោ, ឯវំ សន្តេ ¶ ពុទ្ធានម្បិ វិសយបរិច្ឆេទតា អាបន្នាតិ អាហ ‘‘ពុទ្ធានំ បន បរិច្ឆេទោ នាម នត្ថី’’តិ. ‘‘យាវតកំ ញេយ្យំ, តាវតកំ ញាណ’’ន្តិ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥) វចនតោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វិយ ពុទ្ធានំ អភិញ្ញាញាណានម្បិ វិសយេ បរិច្ឆេទោ នាម នត្ថិ. តត្ថ យំ យំ ញាតុំ ឥច្ឆន្តិ, តំ តំ ជានន្តិ ឯវ. អថ វា សតិបិ កាលបរិច្ឆេទេ ការណូបាយកោសល្លបរិគ្គហាទិនា សាតិសយត្តា មហាពោធិសម្ភារានំ បញ្ញាបារមិតាយ បវត្តិអានុភាវស្ស បរិច្ឆេទោ នាម នត្ថិ, កុតោ តន្និព្ពត្តានំ អភិញ្ញាញាណានន្តិ អាហ ‘‘ពុទ្ធានំ បន បរិច្ឆេទោ នាម នត្ថី’’តិ. អតីតេ ឯត្តកានិ កប្បានំ អសង្ខ្យេយ្យានីតិ ឯវំ កាលបរិច្ឆេទោ នាម នត្ថិ, អនាគតេ អនាគតំសញាណស្ស វិយ.

ឯវំ ឆន្នំ ជនានំ បុព្ពេនិវាសានុស្សរណំ កាលវិភាគតោ ទស្សេត្វា ឥទានិ អារម្មណគ្គហណតោ អានុភាវវិសេសតោ, បវត្តិអាការតោ ច ទស្សេតុំ ‘‘តិត្ថិយា ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. ចុតិបដិសន្ធិវសេនាតិ អត្តនោ, បរស្ស វា តស្មិំ តស្មិំ អត្តភាវេ ចុតិំ ទិស្វា អន្តរា កិញ្ចិ អនាមសិត្វា បដិសន្ធិយា ឯវ គហណវសេន. វុត្តមេវត្ថំ ព្យតិរេកតោ, អន្វយតោ ច វិភាវេតុំ ‘‘តេសញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. បកតិសាវកា ចុតិបដិសន្ធិវសេនបិ សង្កមន្តីតិ អយមត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ‘‘ពលវបញ្ញត្តា’’តិ ហេតុនា វិភាវេតព្ពោ, ចុតិបដិសន្ធិវសេន សង្កមនំ វេមជ្ឈទស្សនេ បយោជនាភាវតោ. ញាណពលទស្សនត្ថំ បនេត្ថ វុត្តំ.

តំ តំ បាកដមេវាតិ យថា នាម សរទសមយេ ឋិតមជ្ឈន្ហិកវេលាយំ ចតុរតនិកេ គេហេ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស រូបគតំ សុបាកដមេវ ហោតីតិ លោកសិទ្ធមេតំ, សិយា បន តស្ស សុខុមតរតិរោហិតាទិភេទស្ស រូបគតស្ស អគោចរតា. នត្ថេវ ពុទ្ធានំ ញាតុំ ឥច្ឆិតស្ស ញេយ្យស្ស អគោចរតា, អថ ខោ តំ ញាណាលោកេន ឱភាសិតំ ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ សុបាកដំ សុវិភូតមេវ ¶ ហោតិ តថា ញេយ្យាវរណស្ស សុបហីនត្តា. បេយ្យាលបាឡិំ វិយ សង្ខិបិត្វាតិ យថា បេយ្យាលបាឡិំ បឋន្តា ‘‘បឋមំ ឈានំ…បេ… បញ្ចមំ ឈាន’’ន្តិ អាទិបរិយោសានមេវ គណ្ហន្តា សង្ខិបិត្វា សជ្ឈាយន្តិ, ន អនុបទំ, ឯវំ អនេកាបិ កប្បកោដិយោ សង្ខិបិត្វា. យំ យំ ឥច្ឆន្តីតិ យស្មិំ កប្បេ, យស្មិំ ភវេ យំ ¶ យំ ជានិតុំ ឥច្ឆន្តិ, តត្ថ តត្ថេវ ញាតុំ ឥច្ឆិតេ ឯវ ញាណេន ឱក្កមន្តា. សីហោក្កន្តវសេន សីហគតិបតនវសេន ញាណគតិយា គច្ឆន្តិ. សតធា ភិន្នស្ស វាឡស្ស កោដិយា កោដិបដិបាទនវសេន កតវាលវេធបរិចយស្ស. សរភង្គសទិសស្សាតិ សរភង្គពោធិសត្តសទិសស្ស (ជា. ២.១៧.៥០ អាទយោ). លក្ខដ្ឋានស្ស អប្បត្តវសេន ន សជ្ជតិ. អតិក្កមនបស្សគមនវសេន ន វិរជ្ឈតិ.

ខជ្ជុបនកប្បភាសទិសំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតីតិ ញាណស្ស អតិវិយ អប្បានុភាវតាយ ខជ្ជោតោភាសសមំ ហុត្វា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ ឧបដ្ឋាតិ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. ទីបប្បភាសទិសន្តិ បាកតិកទីបាលោកសទិសំ. ឧក្កាបភា មហាឧម្មុកាលោកោ. ឱសធិតារកប្បភាតិ ឧស្សន្នា បភា ឯតាយ ធីយតីតិ ឱសធិ, ឱសធីនំ វា អនុពលប្បទាយិកត្តា ឱសធីតិ ឯវំ លទ្ធនាមាយ តារកាយ បភា. សរទសូរិយមណ្ឌលសទិសំ សវិសយេ សព្ពសោ អន្ធការវិធមនតោ.

យដ្ឋិកោដិគមនំ វិយ ខន្ធបដិបាដិយា អមុញ្ចនតោ. កុន្នទីនំ អតិក្កមនាយ ឯកេនេវ រុក្ខទណ្ឌេន កតសង្កមោ ទណ្ឌកសេតុ. ចតូហិ, បញ្ចហិ វា ជនេហិ គន្តុំ សក្កុណេយ្យោ ផលកេ អត្ថរិត្វា អាណិយោ កោដ្ដេត្វា កតសង្កមោ ជង្ឃសេតុ. ជង្ឃសត្ថស្ស គមនយោគ្គោ សង្កមោ ជង្ឃសេតុ ជង្ឃមគ្គោ វិយ. សកដស្ស គមនយោគ្គោ សង្កមោ សកដសេតុ សកដមគ្គោ វិយ. មហតា ជង្ឃសត្ថេន គន្តព្ពមគ្គោ មហាជង្ឃមគ្គោ. ពហូហិ វីសាយ វា តិំសាយ វា សកដេហិ ឯកជ្ឈំ គន្តព្ពមគ្គោ មហាសកដមគ្គោ.

ឥមស្មិំ បន អធិការេតិ ‘‘ចិត្តំ បញ្ញញ្ច ភាវយ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣, ១៩២; បេដកោ. ២២; មិ. ប. ២.១.៩) ចិត្តសីសេន សាវកស្ស និទ្ទិដ្ឋសមាធិភាវនាធិការេ.

៤០៣. តស្មាតិ យស្មា សាវកានំ បុព្ពេនិវាសានុស្សរណំ ឥធាធិប្បេតំ, តស្មា. ឯវន្តិ យថា តេ អនុស្សរន្តិ, ឯវំ អនុស្សរិតុកាមេន. ហេដ្ឋា តីសុ ឈានេសុ យថារហំ បីតិសុខេហិ កាយចិត្តានំ ¶ សម្បីននាយ ‘‘ចត្តារិ ឈានានិ សមាបជ្ជិត្វា’’តិ វុត្តំ, អញ្ញថា បាទកជ្ឈានមេវ សមាបជ្ជិតព្ពំ សិយា. យាយ និសជ្ជាយ និសិន្នស្ស អនុស្សរណារម្ភោ, សា ឥធ សព្ពបច្ឆិមា និសជ្ជា. តតោ អាសនបញ្ញាបនន្តិ តតោ និសជ្ជាយ បុរិមកំ អាសនបញ្ញាបនំ អាវជ្ជិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ ¶ . ភោជនកាលោតិអាទីសុ កាលសីសេន តស្មិំ តស្មិំ កាលេ កតកិច្ចមាហ. ចេតិយង្គណពោធិយង្គណវន្ទនកាលោតិ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណេសុ ចេតិយពោធីនំ វន្ទនកាលោ. សកលំ រត្តិន្ទិវន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ.

កិញ្ចិ កិច្ចំ. ឯត្តកេនាតិ បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនេន. បាទកជ្ឈានញ្ហិ សត្ថកស្ស វិយ និសានសិលា សតិបញ្ញានម្បិ និសិតភាវាវហំ. យំ តស្ស, តា តំ សមាបជ្ជនេន បរមនេបក្កប្បត្តា ហោន្តិ. តេនាហ ‘‘ទីបេ ជលិតេ វិយ បាកដំ ហោតី’’តិ, អន្ធការដ្ឋានេតិ អធិប្បាយោ. បុរិមភវេតិ ឥមស្ស ភវស្ស អនន្តរេ បុរិមស្មិំ ភវេ. បវត្តិតនាមរូបន្តិ អត្តនោ បច្ចយេហិ បវត្តិតនាមរូបំ. តញ្ច ខោ បឋមំ រូបំ អាវជ្ជិត្វា នាមំ អាវជ្ជិតព្ពំ. បឋមំ នាមំ អាវជ្ជិត្វា បច្ឆា រូបន្តិ អបរេ. បហោតីតិ សក្កោតិ. បណ្ឌិតោ នាម ឥមិស្សា អភិញ្ញាភាវនាយ កតាធិការោ.

‘‘អញ្ញំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ ឥទំ អញ្ញស្មា កម្មភវា អញ្ញោ ឧបបត្តិភវោ ឧប្បន្នោតិ កត្វា វុត្តំ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នន្តរភាវតោ. អញ្ញថា ឯកភវេបិ អញ្ញមញ្ញមេវ នាមរូបំ ឧប្បជ្ជតិ, និរុទ្ធញ្ច អប្បដិសន្ធិកំ. តេនេវាហ –

‘‘យេ និរុទ្ធា មរន្តស្ស, តិដ្ឋមានស្ស វា ឥធ;

សព្ពេបិ សទិសា ខន្ធា, គតា អប្បដិសន្ធិកា’’តិ. (មហានិ. ៣៩);

តំ ឋានន្តិ តំ និក្ខេបដ្ឋានំ. អាហុន្ទរិកន្តិ សមន្តតោ, ឧបរិ ច ឃនសញ្ឆន្នំ សម្ពាធដ្ឋានំ. អន្ធតមមិវាតិ អន្ធការតិមិសា វិយ.

កូដាគារកណ្ណិកត្ថាយាតិ កូដាគារស្ស កូដត្ថាយ. កូដាគារស្ស កណ្ណិកា វិយ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ, មហារុក្ខោ វិយ បុរិមភវេ ចុតិក្ខណេ បវត្តនាមរូបំ, សាខាបលាសា វិយ តេន សម្ពន្ធំ ឥមស្មិំ ភវេ បដិសន្ធិចិត្តំ, ផរសុធារា វិយ បរិកម្មភាវនា ¶ , កម្មារសាលា វិយ បាទកជ្ឈានន្តិ ឯវំ ឧបមាសំសន្ទនំ វេទិតព្ពំ. កដ្ឋផាលកោបមាបិ ‘‘យថា នាម ពលវា បុរិសោ ឱទនបចនាទិអត្ថំ មហន្តំ ទារុំ ផាលេន្តោ តស្ស តចផេគ្គុមត្តផាលនេ ផរសុធារាយ វិបន្នាយ មហន្តំ ទារុំ ផាលេតុំ អសក្កោន្តោ ធុរនិក្ខេបំ អកត្វា’’តិអាទិនា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពា. តថា កេសោហារកូបមា.

បុព្ពេនិវាសញាណំ ¶ នាម ន ហោតិ អតីតាសុ ជាតីសុ និវុត្ថធម្មារម្មណត្តាភាវា. តន្តិ បច្ឆិមនិសជ្ជតោ បភុតិ យាវ បដិសន្ធិ បវត្តំ ញាណំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស បរិកម្មភាវេន បវត្តសមាធិនា សម្បយុត្តញាណំ បរិកម្មសមាធិញាណំ. តំ រូបាវចរំ សន្ធាយ ន យុជ្ជតីតិ តំ តេសំ វចនំ អតីតំសញាណំ ចេ, រូបាវចរំ អធិប្បេតំ ន យុជ្ជតិ បរិកម្មសមាធិញាណស្ស កាមាវចរភាវតោ. ន ហិ អនន្តរចុតិចិត្តស្ស ឱរតោ បវត្តិក្ខន្ធេ អារព្ភ រូបាវចរំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយំ វា អាគតំ អត្ថិ. យេសំ ជវនានំ បុរិមានីតិ យោជនា. យទា បន អប្បនាចិត្តំ ហោតិ, តទាស្សាតិ សម្ពន្ធោ. ឥទំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ នាមាតិ កាមំ អនន្តរស្ស ភវស្ស ចុតិក្ខណេ បវត្តិតនាមរូបំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តញាណំ ទស្សិតំ, តំ បន និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ ញាណសាមញ្ញស្ស ជោតិតភាវតោ. យថេវ ហិ តតោ នាមរូបតោ បភុតិ សព្ពេ អតីតា ខន្ធា, ខន្ធបដិពទ្ធា ច សព្ពោ បុព្ពេនិវាសោ, ឯវំ តស្ស បដិវិជ្ឈនវសេន បវត្តញាណំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ. តេនាហ ‘‘តេន ញាណេន សម្បយុត្តាយ សតិយា អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតី’’តិ.

៤០៤. ឯកម្បិ ជាតិន្តិ ឯកម្បិ ភវំ. សោ ហិ ឯកកម្មនិព្ពត្តោ អាទាននិក្ខេបបរិច្ឆិន្នោ អន្តោគធធម្មប្បភេទោ ខន្ធប្បពន្ធោ ឥធ ជាតីតិ អធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘ឯកម្បិ…បេ… ខន្ធសន្តាន’’ន្តិ. បរិហាយមានោតិ ខីយមានោ វិនស្សមានោ. កប្បោតិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បោ. សោ បន អត្ថតោ កាលោ, តទា បវត្តមានសង្ខារវសេនស្ស បរិហានិ វេទិតព្ពា. វឌ្ឍមានោ វិវដ្ដកប្បោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. យោ បន ‘‘កាលំ ខេបេតី’’តិ, ‘‘កាលោ ឃសតិ ភូតានិ, សព្ពានេវ សហត្តនា’’តិ (ជា. ១.២.១៩០) ច អាទីសុ កាលស្សាបិ ខយោ វុច្ចតិ, សោ ឥធ នាធិប្បេតោ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ. សំវដ្ដនំ វិនស្សនំ សំវដ្ដោ, សំវដ្ដតោ ឧទ្ធំ តថា ឋាយី សំវដ្ដដ្ឋាយី. តំមូលកត្តាតិ តំបុព្ពកត្តា. វិវដ្ដនំ និព្ពត្តនំ, វឌ្ឍនំ វា វិវដ្ដោ.

តេជោសំវដ្ដោ អាបោសំវដ្ដោ វាយោសំវដ្ដោតិ ឯវំ សំវដ្ដសីមានុក្កមេន សំវដ្ដេសុ វត្តព្ពេសុ តថា ¶ អវត្វា ‘‘អាបោសំវដ្ដោ តេជោសំវដ្ដោ ¶ វាយោសំវដ្ដោ’’តិ វចនំ សំវដ្ដកមហាភូតទេសនានុបុព្ពិយាតិ កេចិ. សំវដ្ដានុបុព្ពិយាតិ អបរេ. អាបេន សំវដ្ដោ អាបោសំវដ្ដោ. សំវដ្ដសីមាតិ សំវដ្ដមរិយាទា.

សំវដ្ដតីតិ វិនស្សតិ. សទាតិ សព្ពកាលំ, តីសុបិ សំវដ្ដកាលេសូតិ អត្ថោ.

‘‘ឯកំ ពុទ្ធខេត្ត’’ន្តិ ឥធ យំ សន្ធាយ វុត្តំ, តំ និយមេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ពុទ្ធខេត្តំ នាម តិវិធ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យត្តកេ ឋានេ តថាគតស្ស បដិសន្ធិញាណានុភាវោ បុញ្ញផលសមុត្តេជិតោ សរសេនេវ បថវី វិជម្ភតិ, តំ សព្ពម្បិ ពុទ្ធង្កុរស្ស និព្ពត្តនខេត្តំ នាមាតិ អាហ ‘‘ជាតិខេត្តំ ទសសហស្សចក្កវាឡបរិយន្ត’’ន្តិ. អានុភាវោ វត្តតីតិ ឥធ ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ អាណាខេត្តបរិយាបន្នេ យត្ថ កត្ថចិ ចក្កវាឡេ ឋត្វា អត្តនោ អត្ថាយ បរិត្តំ កត្វា តត្ថេវ អញ្ញំ ចក្កវាឡំ គតោបិ កតបរិត្តោ ឯវ ហោតិ. អថ វា តត្ថ ឯកចក្កវាឡេ ឋត្វា សព្ពសត្តានំ អត្ថាយ បរិត្តេ កតេ អាណាខេត្តេ សព្ពសត្តានំ អភិសម្ភុណាត្វេវ បរិត្តានុភាវោ តត្ថ ទេវតាហិ បរិត្តាណាយ សម្បដិច្ឆិតព្ពតោ. យំ វិសយខេត្តំ សន្ធាយ ឯកស្មិំយេវ ខណេ សរេន អភិវិញ្ញាបនំ, អត្តនោ រូបទស្សនញ្ច បដិជានន្តេន ភគវតា ‘‘យាវតា វា បន អាកង្ខេយ្យា’’តិ (អ. និ. ៣.៨១) វុត្តំ. យត្ថាតិ យស្មិំ អនន្តាបរិមាណេ វិសយខេត្តេ. យំ យំ តថាគតោ អាកង្ខតិ, តំ តំ ជានាតិ អាកង្ខាមត្តបដិពទ្ធវុត្តិតាយ ពុទ្ធញាណស្ស. សណ្ឋហន្តន្តិ វិវដ្ដមានំ ជាយមានំ.

៤០៥. គោខាយិតកមត្តេសូតិ គោហិ ខាទិតព្ពប្បមាណេសុ. យន្តិ យស្មិំ សមយេ. បុប្ផផលូបជីវិនិយោ ច ទេវតា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

ឯតេសន្តិ ‘‘វស្សូបជីវិនោ’’តិអាទិនា វុត្តសត្តានំ. តត្ថាតិ ព្រហ្មលោកេ. សោ ច ខោ បរិត្តាភាទិព្រហ្មលោកោ វេទិតព្ពោ. ‘‘បដិលទ្ធជ្ឈានវសេនា’’តិ វត្វា ឈានប្បដិលាភស្ស សម្ភវំ ទស្សេតុំ ‘‘តទា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. លោកំ ព្យូហេន្តិ សម្បិណ្ឌេន្តីតិ លោកព្យូហា. តេ កិរ ទិស្វា មនុស្សា តត្ថ តត្ថ ឋិតាបិ និសិន្នាបិ សំវេគជាតា, សម្ភមប្បត្តា ¶ ច ហុត្វា តេសំ អាសន្នេ ឋានេ សន្និបតន្តិ. សិខាពន្ធស្ស មុត្តតាយ មុត្តសិរា. ឥតោ ចិតោ ច វិធូយមានកេសតាយ វិកិណ្ណកេសា. លោកវិនាសភយេន សោកវន្តចិត្តតាយ អតិវិយ វិរូបវេសធារិនោ. មារិសាតិ ទេវានំ ¶ បិយសមុទាចារោ. កថំ បនេតេ កប្បវុដ្ឋានំ ជានន្តីតិ? ធម្មតាយ សញ្ចោទិតាតិ អាចរិយា. តាទិសនិមិត្តទស្សនេនាតិ ឯកេ. ព្រហ្មទេវតាហិ ឧយ្យោជិតាតិ អបរេ.

មេត្តាទីនីតិ មេត្តាមនសិការាទីនិ កាមាវចរបុញ្ញានិ. ទេវលោកេតិ កាមទេវលោកេ. ទេវានំ កិរ សុខសម្ផស្សវាតគ្គហណបរិចយេន វាយោកសិណេ ឈានានិ សុខេនេវ ឥជ្ឈន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘វាយោកសិណេ បរិកម្មំ កត្វា ឈានំ បដិលភន្តី’’តិ. តទញ្ញេ បនាតិ អាបាយិកេ សន្ធាយាហ. តត្ថាតិ ទេវលោកេ.

ទុតិយោ សូរិយោតិ ទុតិយំ សូរិយមណ្ឌលំ. សត្តសូរិយន្តិ សត្តសូរិយបាតុភាវសុត្តំ. បកតិសូរិយេតិ កប្បវុដ្ឋានកាលតោ បុព្ពេ ឧប្បន្នសូរិយវិមានេ. កប្បវុដ្ឋានកាលេ បន យថា អញ្ញេ កាមាវចរទេវា, ឯវំ សូរិយទេវបុត្តោបិ ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ព្រហ្មលោកំ ឧបបជ្ជតិ, សូរិយមណ្ឌលំ បន បភស្សរតរញ្ចេវ តេជវន្តតរញ្ច ហុត្វា បវត្តតិ. តំ អន្តរធាយិត្វា អញ្ញមេវ ឧប្បជ្ជតីតិ អបរេ. គង្គា យមុនា សរភូ អចិរវតី មហីតិ ឥមា បញ្ច មហានទិយោ.

បភវាតិ ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតា. ហំសបាតនោតិ មន្ទាកិនិមាហ.

ន សណ្ឋាតីតិ ន តិដ្ឋតិ.

បរិយាទិន្នសិនេហន្តិ បរិក្ខីណសិនេហំ. យាយ អាបោធាតុយា តត្ថ តត្ថ បថវីធាតុ អាពន្ធត្តា សម្បិណ្ឌតា ហុត្វា តិដ្ឋតិ, សា ឆសូរិយបាតុភាវេន បរិក្ខយំ គច្ឆតិ. យថា ចិទន្តិ យថា ច ឥទំ ចក្កវាឡំ. ឯវំ កោដិសតសហស្សចក្កវាឡានិបីតិ វិបត្តិមហាមេឃុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ ឥធ វុត្តំ សព្ពំ កប្បវុដ្ឋានំ, តំ តត្ថ អតិទិសតិ.

បលុជ្ជិត្វាតិ ឆិជ្ជិត្វា. សង្ខារគតន្តិ ភូតុបាទាយប្បភេទំ សង្ខារជាតំ. សព្ពសង្ខារបរិក្ខយាតិ ឈាបេតព្ពសង្ខារបរិក្ខយា. សយម្បិ សង្ខារគតំ សមានំ ឥន្ធនាភាវតោ ឆារិកម្បិ អសេសេត្វា និឌ្ឌហិត្វា វូបសមតីតិ អាហ ‘‘សប្បិ…បេ… និព្ពាយតី’’តិ.

៤០៦. ទីឃស្ស ¶ អទ្ធុនោតិ សំវដ្ដដ្ឋាយីអសង្ខ្យេយ្យកប្បសង្ខាតស្ស ទីឃស្ស កាលស្ស អច្ចយេន ¶ . តាលក្ខន្ធាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន សាកសាលាទិរុក្ខេ សង្គណ្ហាតិ. ឃនំ ករោតីតិ វិសរិតុំ អទត្វា បិណ្ឌិតំ ករោតិ. តេនាហ ‘‘បរិវដុម’’ន្តិ, វដ្ដភាវេន បរិច្ឆិន្នំ. តន្តិ ឧទកំ. អស្សាតិ វាតស្ស. វិវរំ ទេតីតិ យថា ឃនំ ករោតិ សម្បិណ្ឌេតិ, ឯវំ តត្ថ អន្តរំ ទេតិ. បរិក្ខយមានន្តិ បុព្ពេ យាវ ព្រហ្មលោកា ឯកោឃភូតេន វាតេន បរិសោសិយមានតាយ បរិក្ខយំ គច្ឆន្តំ. ព្រហ្មលោកោ បាតុភវតីតិ យោជនា. ព្រហ្មលោកោតិ ច បឋមជ្ឈានភូមិមាហ. ឧបរិ ចតុកាមាវចរទេវលោកដ្ឋានេតិ យាមទេវលោកាទីនំ ចតុន្នំ បតិដ្ឋានដ្ឋានេ. ចាតុមហារាជិកតាវតិំសភវនានំ បន បតិដ្ឋានដ្ឋានានិ បថវីសម្ពន្ធតាយ ន តាវ បាតុភវន្តិ.

រុន្ធន្តីតិ យថា ហេដ្ឋា ន ភស្សតិ, ឯវំ និរោធេន្តិ.

‘‘បឋមតរាភិនិព្ពត្តា’’តិ ឥទំ អាយុក្ខយស្ស សម្ភវទស្សនំ, តេន ទ្វិន្នំ, ចតុន្នំ, អដ្ឋន្នំ វា កប្បានំ អាទិម្ហិ និព្ពត្តាតិ ទស្សេតិ. តតោតិ អាភស្សរព្រហ្មលោកតោ. បរិត្តាភអប្បមាណាភាបិ ហិ អាភស្សរគ្គហណេនេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. ‘‘តេ ហោន្តិ សយំបភា អន្តលិក្ខចរា’’តិ ឥទំ ឧបចារជ្ឈានបុញ្ញស្ស មហានុភាវតាយ វុត្តំ. អាលុប្បការកន្តិ អាលោបំ កត្វា កត្វាតិ វទន្តិ, អាលុប្បនំ វិលោបំ កត្វាតិ អត្ថោ.

ហដ្ឋតុដ្ឋាតិ អតិវិយ ហដ្ឋា ឧប្បិលាវិតចិត្តា. នាមំ ករោន្តីតិ តថា វោហរន្តិ.

សិនេរុចក្កវាឡហិមវន្តបព្ពតាតិ ឯត្ថ ទីបសមុទ្ទាបីតិ វត្តព្ពំ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘និន្ននិន្នដ្ឋានេ សមុទ្ទា, សមសមដ្ឋានេ ទីបា’’តិ. ថូបថូបាតិ ឧន្នតុន្នតា.

អតិមញ្ញន្តីតិ អតិក្កមិត្វា មញ្ញន្តិ, ហីឡេន្តីតិ អត្ថោ. តេនេវ នយេនាតិ ‘‘ឯកច្ចេ វណ្ណវន្តោ ហោន្តី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.១២៣) វុត្តេន នយេនេវ. បទាលតាតិ ឯវំនាមិកា លតាជាតិ. តស្សា កិរ បារាសវជាតិ គឡោចីតិ វទន្តិ. អកដ្ឋេ ឯវ ភូមិប្បទេសេ បច្ចនកោ អកដ្ឋបាកោ. អកណោតិ កុណ្ឌករហិតោ.

សុមនសង្ខាតជាតិបុប្ផសទិសោ ¶ សុមនជាតិបុប្ផសទិសោ. យោ យោ រសោ ឯតស្សាតិ យំយំរសោ, ឱទនោ, តំ យំយំរសំ, យាទិសរសវន្តន្តិ អត្ថោ. រសបថវី, ភូមិបប្បដកោ, បទាលតា ច ¶ បរិភុត្តា សុធាហារោ វិយ ខុទ្ទំ វិនោទេត្វា រសហរណីហិ រសមេវ ព្រូហេន្តា តិដ្ឋន្តិ, ន វត្ថុនោ សុខុមភាវេន និស្សន្ទា, សុខុមភាវេនេវ គហណិន្ធនមេវ ច ហោន្តិ. ឱទនោ បន បរិភុត្តោ រសំ វឌ្ឍេន្តោបិ វត្ថុនោ ឱឡារិកភាវេន និស្សន្ទំ វិស្សជ្ជេន្តោ បស្សាវំ, កសដញ្ច ឧប្បាទេតីតិ អាហ ‘‘តតោ បភុតិ មុត្តករីសំ សញ្ជាយតី’’តិ. បុរិមត្តភាវេសុ បវត្តឧបចារជ្ឈានានុភាវេន យាវ សត្តសន្តានេ កាមរាគវិក្ខម្ភនវេគោ ន សមិតោ, ន តាវ ពលវកាមរាគូបនិស្សយានិ ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានិ បាតុរហេសុំ. យទា បនស្ស វិច្ឆិន្នតាយ ពលវកាមរាគោ លទ្ធាវសរោ អហោសិ, តទា តទុបនិស្សយានិ តានិ សត្តានំ អត្តភាវេសុ សញ្ជាយិំសុ. តេន វុត្តំ ‘‘បុរិសស្ស…បេ… បាតុភវតី’’តិ. តេនេវាហ ‘‘តត្រ សុទ’’ន្តិអាទិ.

អលសជាតិកស្សាតិ សជ្ជុកមេវ តណ្ឌុលំ អគ្គហេត្វា បរទិវសស្សត្ថាយ គហណេន អលសបកតិកស្ស.

អនុត្ថុនន្តីតិ អនុសោចន្តិ. សម្មន្នេយ្យាមាតិ សមនុជានេយ្យាម. នោតិ អម្ហេសុ. សម្មាតិ សម្មទេវ យថារហំ. ខីយិតព្ពន្តិ ខីយនារហំ និន្ទនីយំ. គរហិតព្ពន្តិ ហីឡេតព្ពំ.

អយមេវ ភគវា បដិពលោ បគ្គហនិគ្គហំ កាតុន្តិ យោជនា. រញ្ជេតីតិ សង្គហវត្ថូហិ សម្មទេវ រមេតិ បីណេតិ.

វិវដ្ដដ្ឋាយីអសង្ខ្យេយ្យំ ចតុសដ្ឋិអន្តរកប្បសង្គហំ. វីសតិអន្តរកប្បសង្គហន្តិ កេចិ. សេសាសង្ខ្យេយ្យានិ កាលតោ តេន សមប្បមាណានេវ.

៤០៧. មហាធារាហីតិ តាលសាលក្ខន្ធប្បមាណាហិ មហតីហិ ខារុទកធារាហិ. សមន្តតោតិ សព្ពសោ. បថវិតោតិ បថវិយា ហេដ្ឋិមន្តតោ បភុតិ. តេន ហិ ខារុទកេន ផុដ្ឋផុដ្ឋា បថវីបព្ពតាទយោ ឧទកេ ¶ បក្ខិត្តលោណសក្ខរា វិយ វិលីយន្តេវ, តស្មា បថវីសន្ធារុទកេន សទ្ធិំ ឯកូទកមេវ តំ ហោតីតិ កេចិ. អបរេ ‘‘បថវីសន្ធារកំ ឧទកក្ខន្ធញ្ច ឧទកសន្ធារកំ វាយុក្ខន្ធញ្ច អនវសេសតោ វិនាសេត្វា សព្ពត្ថ សយមេវ ឯកោឃភូតំ តិដ្ឋតី’’តិ វទន្តិ, តំ យុត្តំ. តយោបិ ព្រហ្មលោកេតិ បរិត្តាភអប្បមាណាភអាភស្សរព្រហ្មលោកេ, តយិទំ ‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិ អារទ្ធត្តា វុត្តំ, អញ្ញថា ‘‘ឆបិ ព្រហ្មលោកេ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា. សុភកិណ្ហេតិ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន ¶ តតិយជ្ឈានភូមិយា ឧបលក្ខណំ. បរិត្តាសុភអប្បមាណាសុភេបិ ហិ អាហច្ច ឧទកំ តិដ្ឋតិ. ហេដ្ឋា ‘‘អាភស្សរេ អាហច្ច តិដ្ឋតី’’តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តន្តិ តំ កប្បវិនាសកឧទកំ. ឧទកានុគតន្តិ ឧទកេន អនុគតំ ផុដ្ឋំ. អភិភវិត្វាតិ វិលីយាបេត្វា.

ឥទមេកំ អសង្ខ្យេយ្យន្តិ ឥទំ សំវដ្ដសង្ខាតំ កប្បស្ស ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ.

៤០៨. ថូលរជេ អបគតេ ឯវ បថវីនិស្សិតំ សណ្ហរជំ អបគច្ឆតីតិ វុត្តំ ‘‘តតោ សណ្ហរជ’’ន្តិ. សមុដ្ឋាបេតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘វិសមដ្ឋានេ ឋិតមហារុក្ខេ’’តិ ឥទំ បឋមំ សមុដ្ឋាបេតព្ពតំ សន្ធាយ វុត្តំ.

ចក្កវាឡបព្ពតម្បិ សិនេរុបព្ពតម្បីតិ មហាបថវិយា វិបរិវត្តនេនេវ វិបរិវត្តិតំ ចក្កវាឡបព្ពតម្បិ សិនេរុបព្ពតម្បិ វាតោ ឧក្ខិបិត្វា អាកាសេ ខិបតិ. តេ ចក្កវាឡបព្ពតាទយោ. អភិហន្ត្វាតិ ឃដ្ដេត្វា. អញ្ញមញ្ញន្តិ ឯកិស្សា លោកធាតុយា ចក្កវាឡហិមវន្តសិនេរុំ អញ្ញិស្សា លោកធាតុយា ចក្កវាឡាទីហីតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ សមាគមវសេន ឃដ្ដេត្វា. សព្ពសង្ខារគតន្តិ បថវីសន្ធារកឧទកំ, តំសន្ធារកវាតន្តិ សព្ពំ សង្ខារគតំ វិនាសេត្វា សយម្បិ វិនស្សតិ អវដ្ឋានស្ស ការណាភាវតោ.

៤០៩. យទិបិ សង្ខារានំ អហេតុកោ សរសនិរោធោ វិនាសកាភាវតោ, សន្តាននិរោធោ បន ហេតុវិរហិតោ នត្ថិ យថា តំ សត្តកាយេសូតិ. ភាជនលោកស្សាបិ សហេតុកេន វិនាសេន ភវិតព្ពន្តិ ហេតុំ បុច្ឆតិ ‘‘កិំ ការណា ឯវំ លោកោ វិនស្សតី’’តិ. ឥតរោ យថា តត្ថ និព្ពត្តនកសត្តានំ បុញ្ញពលេន បឋមំ លោកោ វិវដ្ដតិ, ឯវំ តេសំ បាបពលេន សំវដ្ដតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អកុសលមូលការណា’’តិ អាហ. យថា ហិ រាគទោសមោហានំ អធិកភាវេន យថាក្កមំ រោគន្តរកប្បោ, សត្ថន្តរកប្បោ, ទុព្ភិក្ខន្តរកប្បោតិ ឥមេ តិវិធា ¶ អន្តរកប្បា វិវដ្ដដ្ឋាយិម្ហិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បេ ជាយន្តិ, ឯវមេតេ យថាវុត្តា តយោ សំវដ្ដា រាគាទីនំ អធិកភាវេនេវ ហោន្តីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អកុសលមូលេសុ ហី’’តិអាទិមាហ. ឧស្សន្នតរេតិ អតិវិយ ឧស្សន្នេ. ទោសេ ឧស្សន្នតរេ អធិកតរទោសេន វិយ តិក្ខតរេន ខារុទកេន វិនាសោ យុត្តោតិ វុត្តំ ‘‘ទោសេ ឧស្សន្នតរេ ឧទកេន វិនស្សតី’’តិ. បាកដសត្តុសទិសស្ស ទោសស្ស អគ្គិសទិសតា, អបាកដសត្តុសទិសស្ស រាគស្ស ខារុទកសទិសតា ច យុត្តាតិ អធិប្បាយេន ‘‘ទោសេ ឧស្សន្នតរេ អគ្គិនា, រាគេ ឧស្សន្នតរេ ឧទកេនា’’តិ ¶ កេចិវាទស្ស អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. រាគោ សត្តានំ ពហុលំ បវត្តតីតិ រាគវសេន ពហុសោ លោកវិនាសោ.

៤១០. ឯវំ បសង្គេន សំវដ្ដាទិកេ បកាសេត្វា ឥទានិ យថាធិកតំ នេសំ អនុស្សរណាការំ ទស្សេតុំ ‘‘បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តោបី’’តិអាទិ អារទ្ធំ.

‘‘អមុម្ហិ សំវដ្ដកប្បេ’’តិ ឥទំ សំវដ្ដកប្បស្ស អាទិតោ បាឡិយំ (ទី. និ. ១.២៤៤) គហិតត្តា វុត្តំ. តត្ថាបិ ហិ ឥមស្ស កតិបយំ កាលំ ភវាទីសុ សំសរណំ ឧបលព្ភតីតិ. សំវដ្ដកប្បេ វា វដ្ដមានេសុ ភវាទីសុ ឥមស្ស ឧបបត្តិ អហោសិ, តំទស្សនមេតំ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា អមុម្ហិ សំវដ្ដកប្បេតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ ទដ្ឋព្ពោ, តេន ច អនិយមត្ថេន ឥតរាសង្ខ្យេយ្យានម្បិ សង្គហោ សិទ្ធោ ហោតិ. ភវេ វាតិអាទីសុ កាមាទិភវេ វា អណ្ឌជាទិយោនិយា វា ទេវាទិ គតិយា វា នានត្តកាយនានត្តសញ្ញីអាទិវិញ្ញាណដ្ឋិតិយា វា សត្តាវាសេ វា ខត្តិយាទិ សត្តនិកាយេ វា. អាសិន្តិ អហោសិំ. វណ្ណសម្បត្តិំ វាតិ វា-សទ្ទេន វណ្ណវិបត្តិំ វាតិ ទស្សេតិ.

សាលិមំសោទនាហារោ វា គិហិកាលេ. បវត្តផលភោជនោ វា តាបសាទិកាលេ. សាមិសា គេហស្សិតា សោមនស្សាទយោ. និរាមិសា នេក្ខម្មស្សិតា. អាទិ-សទ្ទេន វិវេកជសមាធិជសុខាទីនំ សង្គហោ.

‘‘អមុត្រាសិ’’ន្តិអាទិនា សព្ពំ យាវទិច្ឆកំ អនុស្សរណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អញ្ញថា អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អមុត្រាសិន្តិ សាមញ្ញនិទ្ទេសោយំ, ព្យាបនិច្ឆាលោបោ វា, អមុត្រ អមុត្រាសិន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អនុបុព្ពេន អារោហន្តស្ស យាវទិច្ឆកំ អនុស្សរណន្តិ ឯត្ថ ¶ អារោហន្តស្សាតិ បដិលោមតោ ញាណេន បុព្ពេនិវាសំ អារោហន្តស្ស. បច្ចវេក្ខណន្តិ អនុស្សរិតានុស្សរិតស្ស បច្ចវេក្ខណំ, ន អនុស្សរណំ. ឥតីតិ វុត្តត្ថនិទស្សនំ. តញ្ច ខោ យថារហតោ, ន យថានុបុព្ពតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘នាមគោត្តវសេនា’’តិអាទិមាហ. វណ្ណាទីហីតិ វណ្ណាហារវេទយិតាយុបរិច្ឆេទេហិ. ឱទាតោតីតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, បការត្ថោ វា, តេន ឯវមាទិ ឯវំបការនានត្តតោតិ ទស្សិតំ ហោតិ.

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចុតូបបាតញាណកថាវណ្ណនា

៤១១. ចុតិយាតិ ¶ ចវនេ. ឧបបាតេតិ ឧបបជ្ជនេ. សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ, ចុតិក្ខណសាមន្តា, ឧបបត្តិក្ខណសាមន្តា ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘យេ បន អាសន្នចុតិកា’’តិអាទិ (វិសុទ្ធិ. ២.៤១១). ទិព្ពចក្ខុញាណេនេវ សត្តានំ ចុតិ ច ឧបបត្តិ ច ញាយតីតិ អាហ ‘‘ទិព្ពចក្ខុញាណត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតី’’តិ. ទិព្ពសទិសត្តាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. អយំ បន វិសេសោ – តត្ថ ‘‘សោតធាតូ’’តិ បទំ អបេក្ខិត្វា ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តំ, ឥធ នបុំសកលិង្គវសេន វត្តព្ពំ. តត្ថ ច អាលោកបរិគ្គហេន បយោជនំ នត្ថិ, ឥធ អត្ថីតិ វុត្តំ ‘‘អាលោកបរិគ្គហេន មហាជុតិកត្តាបិ ទិព្ព’’ន្តិ, កសិណាលោកានុគ្គហេន បត្តព្ពត្តា, សយំ ញាណាលោកផរណភាវេន ច មហាជុតិកភាវតោតិ អត្ថោ. មហាជុតិកម្បិ ហិ ‘‘ទិព្ព’’ន្តិ វុច្ចតិ ‘‘ទិព្ពមិទំ ព្យម្ហ’’ន្តិអាទីសុ. មហាគតិកត្តាតិ មហនីយគមនត្តា, វិម្ហយនីយបវត្តិកត្តាតិ អត្ថោ. វិម្ហយនីយា ហិស្ស បវត្តិ តិរោកុដ្ដាទិគតរូបទស្សនតោ. ‘‘ទិព្ពសទិសត្តា’’តិ ច ហីនូបមាទស្សនំ ទេវតានំ ទិព្ពចក្ខុតោបិ ឥមស្ស មហានុភាវត្តា. តេន ទិព្ពចក្ខុលាភាយ យោគិនោ បរិកម្មករណំ តប្បដិបក្ខាភិភវស្ស អត្ថតោ តស្ស វិជយិច្ឆា នាម ហោតិ, ទិព្ពចក្ខុលាភី ច ឥទ្ធិមា ទេវតានំ វចនគ្គហណក្ខមនធម្មទានវសេន មហាមោគ្គល្លានត្ថេរាទយោ វិយ ទានគ្គហណលក្ខណេ, វោហារេ ច បវត្តេយ្យាតិ ឯវំ វិហារវិជយិច្ឆាវោហារជុតិគតិសង្ខាតានំ អត្ថានំ វសេន ឥមស្ស អភិញ្ញាញាណស្ស ទិព្ពចក្ខុភាវសិទ្ធិតោ ¶ . សទ្ទវិទូ ច តេសុ ឯវ អត្ថេសុ ទិវុ-សទ្ទំ ឥច្ឆន្តីតិ វុត្តំ ‘‘តំ សព្ពំ សទ្ទសត្ថានុសារេន វេទិតព្ព’’ន្តិ.

ទស្សនដ្ឋេនាតិ រូបទស្សនភាវេន. ចក្ខុនា ហិ សត្តា រូបំ បស្សន្តិ. យថា មំសចក្ខុ វិញ្ញាណាធិដ្ឋិតំ សមវិសមំ អាចិក្ខន្តំ វិយ បវត្តតិ, ន តថា ឥទំ. ឥទំ បន សយមេវ តតោ សាតិសយំ ចក្ខុកិច្ចការីតិ អាហ ‘‘ចក្ខុកិច្ចករណេន ចក្ខុមិវាតិបិ ចក្ខូ’’តិ. ‘‘ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិហេតុត្តា’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘យោ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ បរតោ ឧបបត្តិយា អទស្សនតោ ឯត្ថេវាយំ សត្តោ ឧច្ឆិន្នោ, ឯវមិតរេបីតិ. នវសត្តបាតុភាវទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ លាភី អធិច្ចសមុប្បត្តិកោ វិយ. ពុទ្ធបុត្តា បស្សន្តិយេវាតិ ឧត្តរបទាវធារណំ, ន បុរិមបទាវធារណំ. ឯវំ ហិ ជយទ្ទិសជាតកាទីហិ អវិរោធោ សិទ្ធោ ហោតិ.

មនុស្សានំ ¶ ឥទន្តិ មានុសកំ, មនុស្សានំ គោចរភូតំ រូបារម្មណំ. តទញ្ញស្ស បន ទិព្ពតិរោហិតាតិសុខុមាទិភេទស្ស រូបស្ស ទស្សនតោ អតិក្កន្តមានុសកំ. ឯវរូបញ្ច មនុស្សូបចារំ អតិក្កន្តំ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា រូបទស្សនេនា’’តិ. ឯវំ វិសយមុខេន ទស្សេត្វា ឥទានិ វិសយីមុខេន ទស្សេតុំ ‘‘មានុសកំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថាបិ មំសចក្ខាតិក្កមោ តស្ស កិច្ចាតិក្កមេនេវ ទដ្ឋព្ពោ.

ទិព្ពចក្ខុនាតិ ទិព្ពចក្ខុញាណេនបិ. ទដ្ឋុំ ន សក្កា ខណស្ស អតិឥត្តរតាយ អតិសុខុមតាយ កេសញ្ចិ រូបស្ស. អបិច ទិព្ពចក្ខុស្ស បច្ចុប្បន្នំ រូបារម្មណំ, តញ្ច បុរេជាតបច្ចយភូតំ, ន ច អាវជ្ជនបរិកម្មេហិ វិនា មហគ្គតស្ស បវត្តិ អត្ថិ, នាបិ ឧប្បជ្ជមានមេវ រូបំ អារម្មណបច្ចយោ ភវិតុំ សក្កោតិ, ភិជ្ជមានំ វា. តស្មា ‘‘ចុតូបបាតក្ខណេ រូបំ ទិព្ពចក្ខុនា ទដ្ឋុំ ន សក្កា’’តិ សុវុត្តមេតំ. យទិ ទិព្ពចក្ខុញាណំ រូបារម្មណមេវ, អថ កស្មា ‘‘សត្តេ បស្សតី’’តិ វុត្តន្តិ? យេភុយ្យេន សត្តសន្តានគតរូបទស្សនតោ ឯវំ វុត្តំ. សត្តគហណស្ស វា ការណភាវតោ វោហារវសេន វុត្តន្តិបិ កេចិ. តេ ចវមានាតិ អធិប្បេតាតិ សម្ពន្ធោ. ឯវរូបេតិ ន ចុតូបបាតក្ខណសមង្គិនោតិ អធិប្បាយោ.

មោហូបនិស្សយំ នាម កម្មំ និហីនំ និហីនផលំ ហោតីតិ អាហ ‘‘មោហនិស្សន្ទយុត្តត្តា’’តិ. តព្ពិបរីតេតិ តស្ស ហីឡិតាទិភាវស្ស វិបរីតេ ¶ , អហីឡិតេ អនោហីឡិតេ អនោញ្ញាតេ អនវញ្ញាតេ ចិត្តីកតេតិ អត្ថោ. សុវណ្ណេតិ សុន្ទរវណ្ណេ. ទុព្ពណ្ណេតិ អសុន្ទរវណ្ណេ. សា បនាយំ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណតា យថាក្កមំ កម្មស្ស អទោសទោសូបនិស្សយតាយ ហោតីតិ អាហ ‘‘អទោសនិស្សន្ទយុត្តត្តា’’តិអាទិ. សុន្ទរំ គតិំ គតា សុគតាតិ អាហ ‘‘សុគតិគតេ’’តិ, សុគតិំ ឧបបន្នេតិ អត្ថោ. អលោភជ្ឈាសយា សត្តា វទញ្ញូ វិគតមច្ឆេរា អលោភូបនិស្សយេន កម្មុនា សុភគា សមិទ្ធា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘អលោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា អឌ្ឍេ មហទ្ធនេ’’តិ. ទុក្ខំ គតិំ គតា ទុគ្គតាតិ អាហ ‘‘ទុគ្គតិគតេ’’តិ. លោភជ្ឈាសយា សត្តា លុទ្ធា មច្ឆរិនោ លោភូបនិស្សយេន កម្មុនា ទុគ្គតា ទុរុបេតា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘លោភនិស្សន្ទយុត្តត្តា វា ទលិទ្ទេ អប្បន្នបានេ’’តិ.

ឧបចិតន្តិ ផលាវហភាវេន កតំ. យថា កតំ ហិ កម្មំ ផលទានសមត្ថំ ហោតិ, តថា កតំ ឧបចិតំ. ចវមានេតិអាទីហិ ទិព្ពចក្ខុកិច្ចំ វុត្តន្តិ វិសយមុខេន វិសយីព្យាបារមាហ. បុរិមេហីតិ វា ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា’’តិអាទីនិ បទានិ សន្ធាយ វុត្តំ. អាទីហីតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ ¶ . តស្មា ‘‘ទិព្ពេន…បេ… បស្សតី’’តិ ឥមេហិ, ‘‘ចវមានេ’’តិអាទីហិ ច ទិព្ពចក្ខុកិច្ចំ វុត្តន្តិ អត្ថោ.

ឥមិនា បន បទេនាតិ ‘‘យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាតី’’តិ ឥមិនា វាក្យេន. ឥធ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ សាសនេ ភិក្ខុ, ទិព្ពចក្ខុញាណលាភីតិ អធិប្បាយោ. សោ ច ទិព្ពចក្ខុញាណលាភី នេរយិកេ ច សត្តេ បច្ចក្ខតោ ទិស្វា ឋិតោ. ឯវំ មនសិ ករោតីតិ តេសំ នេរយិកានំ និរយសំវត្តនិយស្ស កម្មស្ស ញាតុកាមតាវសេន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ បរិកម្មវសេន មនសិ ករោតិ. កិំ នុ ខោតិអាទិ មនសិការវិធិទស្សនំ. ឯវំ បន បរិកម្មំ កត្វា បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋិតស្ស តំ កម្មំ អារម្មណំ កត្វា អាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ និរុទ្ធេ ចត្តារិ, បញ្ច វា ជវនានិ ជវន្តីតិអាទិ សព្ពំ វុត្តនយមេវ. ‘‘វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថី’’តិ ឥទំ បន ទិព្ពចក្ខុញាណេន វិនា យថាកម្មូបគញាណស្ស វិសុំ បរិកម្មំ នត្ថីតិ អធិប្បាយេន វុត្តំ. ឯវញ្ចេតំ ឥច្ឆិតព្ពំ, អញ្ញថា យថាកម្មូបគញាណស្ស មហគ្គតភាវោ ឯវ ន សិយា. ទេវានំ ទស្សនេបិ ឯសេវ នយោ. នេរយិកទេវគ្គហណំ ចេត្ថ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. អាកង្ខមានោ ហិ ទិព្ពចក្ខុលាភី ¶ អញ្ញគតិកេសុបិ ឯវំ បដិបជ្ជតិយេវ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘អបាយគ្គហណេន តិរច្ឆានយោនិំ ទីបេតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៤១១), ‘‘សុគតិគ្គហណេន មនុស្សគតិបិ សង្គយ្ហតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៤១១) ច. តំ និរយសំវត្តនិយំ កម្មំ អារម្មណំ ឯតស្សាតិ តំកម្មារម្មណំ. ផារុសកវនាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន ចិត្តលតាវនាទីនំ សង្គហោ.

យថា ចិមស្សាតិ យថា ច ឥមស្ស យថាកម្មូបគញាណស្ស វិសុំ បរិកម្មំ នត្ថិ, ឯវំ អនាគតំសញាណស្សបីតិ វិសុំ បរិកម្មាភាវំ និទស្សេតិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘ទិព្ពចក្ខុបាទកានេវ ហិ ឥមានី’’តិ. តត្រាយមធិប្បាយោ – យថា ទិព្ពចក្ខុលាភី និរយាទិអភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា, នេរយិកាទិកេ សត្តេ ទិស្វា តេហិ បុព្ពេ អាយូហិតំ និរយសំវត្តនិយាទិកំ កម្មំ តាទិសេន សមាទានេន, តជ្ជេន ច មនសិការេន បរិក្ខតេ ចិត្តេ យាថាវតោ ជានាតិ, ឯវំ យស្ស យស្ស សត្តស្ស សមនន្តរា អនាគតំ អត្តភាវំ ញាតុកាមោ តំ តំ ឱទិស្ស អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា តេន តេន អតីតេ, ឯតរហិ វា អាយូហិតំ តស្ស និព្ពត្តកំ កម្មំ យថាកម្មូបគញាណេន ទិស្វា តេន និព្ពត្តេតព្ពំ អនាគតំ អត្តភាវំ ញាតុកាមោ តាទិសេន សមាទានេន, តជ្ជេន ច មនសិការេន បរិក្ខតេ ចិត្តេ យាថាវតោ ជានាតិ. ឯសេវ នយោ តតោ បរេសុបិ ¶ អត្តភាវេសុ. ឯតំ អនាគតំសញាណំ នាម. យស្មា ឯតំ ទ្វយំ ទិព្ពចក្ខុញាណេ សតិយេវ សិជ្ឈតិ, នាសតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឥមានិ ទិព្ពចក្ខុនា សហេវ ឥជ្ឈន្តី’’តិ.

កាយេន ទុដ្ឋុ ចរិតំ, កាយតោ វា ឧប្បន្នំ កិលេសបូតិកត្តា ទុដ្ឋំ ចរិតំ កាយទុច្ចរិតន្តិ ឯវំ យោជេតព្ពោ. កាយោតិ ចេត្ថ ចោបនកាយោ អធិប្បេតោ. កាយវិញ្ញត្តិវសេន បវត្តំ អកុសលំ កាយកម្មំ កាយទុច្ចរិតន្តិ. ឥតរេសូតិ វចីមនោទុច្ចរិតេសុ. យស្មិំ សន្តានេ កម្មំ កតូបចិតំ, អសតិស្ស អន្តរុបច្ឆេទេ វិបាការហភាវស្ស អវិគច្ឆនតោ សោ តេន សហិតោយេវាតិ វត្តព្ពោតិ អាហ ‘‘សមន្នាគតាតិ សមង្គីភូតា’’តិ. ‘‘អនត្ថកាមា ហុត្វា’’តិ ឯតេន មាតាបិតរោ វិយ បុត្តានំ, អាចរិយុបជ្ឈាយា វិយ ច និស្សិតកានំ អត្ថកាមា ហុត្វា គរហកា ឧបវាទកា ន ហោន្តីតិ ទស្សេតិ. គុណបរិធំសនេនាតិ វិជ្ជមានានំ គុណានំ វិទ្ធំសនេន, វិនាសនេនាតិ អត្ថោ. ននុ ច ¶ អន្តិមវត្ថុនាបិ ឧបវាទោ គុណបរិធំសនមេវាតិ? សច្ចមេតំ. គុណាតិ បនេត្ថ ឈានាទិវិសេសា ឧត្តរិមនុស្សធម្មា អធិប្បេតាតិ សីលបរិធំសនំ វិសុំ គហិតំ. តេនាហ ‘‘នត្ថិ ឥមេសំ សមណធម្មោ’’តិអាទិ. សមណធម្មោតិ ច សីលសំយមំ សន្ធាយ វទតិ. ជានំ វាតិ យំ ឧបវទតិ, តស្ស អរិយភាវំ ជានន្តោ វា. អជានំ វាតិ អជានន្តោ វា. ជាននំ អជាននំ ចេត្ថ អប្បមាណំ, អរិយភាវោ ឯវ បមាណំ. តេនាហ ‘‘ឧភយថាបិ អរិយូបវាទោវ ហោតី’’តិ. ‘‘អរិយោ’’តិ បន អជានតោ អទុដ្ឋចិត្តស្សេវ តត្ថ អរិយគុណាភាវំ បវេទេន្តស្ស គុណបរិធំសនំ ន ហោតីតិ តស្ស អរិយូបវាទោ នត្ថីតិ វទន្តិ. សតេកិច្ឆំ បន ហោតិ ខមាបនេន, ន អនន្តរិយំ វិយ អតេកិច្ឆំ.

រុជ្ឈតីតិ តុទតិ, ទុក្ខំ វេទនំ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. តន្តិ តំ ថេរំ, តំ វា កិរិយំ. ជានន្តោ ឯវ ថេរោ ‘‘អត្ថិ តេ, អាវុសោ, បតិដ្ឋា’’តិ បុច្ឆិ. ឥតរោបិ សច្ចាភិសមយោ សាសនេ បតិដ្ឋាតិ អាហ ‘‘សោតាបន្នោ អហ’’ន្តិ. ថេរោ តំ ករុណាយមានោ ‘‘ខីណាសវោ តយា ឧបវទិតោ’’តិ អត្តានំ អាវិកាសិ.

សចេ នវកតរា ហោន្តិ តស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ. សម្មុខា អខមាបេន្តេបីតិ បុរតោ ខមាបនេ អសម្ភវន្តេបិ. ‘‘អខមន្តេ’’តិ វា បាឋោ. តំ សោតាបន្នស្ស វសេន វេទិតព្ពំ.

បរិនិព្ពុតមញ្ចដ្ឋានន្តិ បូជាករណដ្ឋានំ សន្ធាយាហ.

សមាទាតព្ពដ្ឋេន ¶ សមាទានានិ, កម្មានិ សមាទានានិ យេសំ, តេ កម្មសមាទានា, មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន កម្មសមាទានា, ហេតុអត្ថំ វា អន្តោគធំ កត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន បរេ កម្មេសុ សមាទាបកា មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានា. តយិមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេនា’’តិអាទិមាហ. សីលសម្បន្នោតិអាទិ បរិបក្កិន្ទ្រិយស្ស មគ្គសមង្គិនោ វសេន វុត្តំ. អគ្គមគ្គដ្ឋេ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. អញ្ញន្តិ អរហត្តំ. ឯវំសម្បទន្តិ យថា តំ អវស្សម្ភាវី, ឯវមិទម្បីតិ អត្ថោ. តំ វាចំ អប្បហាយាតិអាទីសុ អរិយូបវាទំ សន្ធាយ ‘‘បុន ឯវរូបិំ វាចំ ន វក្ខាមី’’តិ វទន្តោ វាចំ បជហតិ នាម, ‘‘បុន ឯវរូបំ ចិត្តំ ន ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ ចិត្តំ បជហតិ នាម, ‘‘បុន ឯវរូបិំ ទិដ្ឋិំ ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ បជហន្តោ ទិដ្ឋិំ បជហតិ នាម, តថា អករោន្តោ នេវ បជហតិ, ន បដិនិស្សជ្ជតិ. យថាភតំ ¶ និក្ខិត្តោ, ឯវំ និរយេតិ យថា និរយបាលេហិ អាហរិត្វា និរយេ ឋបិតោ, ឯវំ និរយេ ឋបិតោយេវាតិ អត្ថោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន អកត្តព្ពំ នាម បាបំ នត្ថិ, យតោ សំសារខាណុភាវោបិ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានិ, ភិក្ខវេ, វជ្ជានី’’តិ.

‘‘ឧច្ឆិន្នភវនេត្តិកោ, ភិក្ខវេ, តថាគតស្ស កាយោ តិដ្ឋតិ, អយញ្ចេវ កាយោ, ពហិទ្ធា ច នាមរូប’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៤៧) ឯវមាទីសុ វិយ ឥធ កាយ-សទ្ទោ ខន្ធបញ្ចកវិសយោតិ អាហ ‘‘កាយស្ស ភេទាតិ ឧបាទិន្នក្ខន្ធបរិច្ចាគា’’តិ. អវីតរាគស្ស មរណតោ បរំ នាម ភវន្តរូបាទានមេវាតិ អាហ ‘‘បរំ មរណាតិ តទនន្តរំ អភិនិព្ពត្តិក្ខន្ធគ្គហណេ’’តិ. យេន តិដ្ឋតិ, តស្ស ឧបច្ឆេទេនេវ កាយោ ភិជ្ជតីតិ អាហ ‘‘កាយស្ស ភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទា’’តិ.

ឯតិ ឥមស្មា សុខន្តិ អយោ, បុញ្ញន្តិ អាហ ‘‘បុញ្ញសម្មតា អយា’’តិ. អយន្តិ ឯតស្មា សុខានីតិ អាយោ, បុញ្ញកម្មាទិសុខសាធនំ. តេនាហ ‘‘សុខានំ វា អាយស្ស អភាវា’’តិ. ឥយតិ អស្សាទិយតីតិ អយោ, អស្សាទោតិ អាហ ‘‘អស្សាទសញ្ញិតោ អយោ’’តិ.

នាគរាជាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន សុបណ្ណាទីនំ សង្គហោ. អសុរសទិសន្តិ បេតាសុរសទិសំ. សោតិ អសុរកាយោ. សព្ពសមុស្សយេហីតិ សព្ពេហិ សម្បត្តិសមុស្សយេហិ. វុត្តវិបរិយាយេនាតិ ‘‘សុដ្ឋុ ចរិតំ, សោភនំ វា ចរិតំ អនវជ្ជត្តា’’តិអាទិនា ‘‘កាយទុច្ចរិតេនា’’តិអាទីនំ បទានំ វុត្តស្ស អត្ថស្ស វិបរិយាយេន.

និគមនវចនំ ¶ វុត្តស្សេវត្ថស្ស បុន វចនន្តិ កត្វា. អយមេត្ថ សង្ខេបត្ថោតិ ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា…បេ… បស្សតី’’តិ ឯត្ថ អយំ យថាវុត្តោ សង្ខេបត្ថោ.

៤១២. កសិណារម្មណន្តិ អដ្ឋន្នម្បិ កសិណានំ វសេន កសិណារម្មណំ. សព្ពាការេនាតិ ‘‘ចុទ្ទសវិធេន ចិត្តបរិទមនេន អដ្ឋង្គសមន្នាគមេន ភូមិបាទបទមូលសម្បាទនេនា’’តិ ឥមិនា សព្ពប្បការេន. អភិនីហារក្ខមំ ទិព្ពចក្ខុញាណាភិមុខំ បេសនារហំ បេសនយោគ្គំ កត្វា. អាសន្នំ កាតព្ពន្តិ ទិព្ពចក្ខុញាណុប្បត្តិយា សមីបភូតំ កាតព្ពំ. តត្ថ ឧបចារជ្ឈានំ បគុណតរំ កត្វា អារម្មណញ្ច វឌ្ឍេតព្ពំ. តេនាហ ‘‘ឧបចារជ្ឈានគោចរំ កត្វា ¶ វឌ្ឍេត្វា ឋបេតព្ព’’ន្តិ. តត្ថាតិ តស្មិំ វឌ្ឍិតេ កសិណារម្មណេ. អប្បនាតិ ឈានវសេន អប្បនា. ន ហិ អកតបរិកម្មស្ស អភិញ្ញាវសេន អប្បនា ឥជ្ឈតិ. តេនាហ ‘‘បាទកជ្ឈាននិស្សយំ ហោតី’’តិ, បាទកជ្ឈានារម្មណំ ហោតីតិ អត្ថោ. ន បរិកម្មនិស្សយន្តិ បរិកម្មស្ស តំ កសិណារម្មណំ អបស្សយោ ន ហោតិ. តថា សតិ រូបទស្សនំ ន សិយា. ឥមេសូតិ យថាវុត្តេសុ តេជោកសិណាទីសុ តីសុ កសិណេសុ. ឧប្បាទេត្វាតិ ឧបចារជ្ឈានុប្បាទនេន ឧប្បាទេត្វា. ឧបចារជ្ឈានបវត្តិយា ហិ សទ្ធិំ បដិភាគនិមិត្តុប្បត្តិ. តត្ថាតិ កសិណនិទ្ទេសេ.

អន្តោយេវ រូបគតំ បស្សិតព្ពំ ន ពហិទ្ធា វិក្ខេបាបត្តិហេតុភាវតោ. បរិកម្មស្ស វារោ អតិក្កមតីតិ ឥធ បរិកម្មំ នាម យថាវុត្តកសិណារម្មណំ ឧបចារជ្ឈានំ, តំ រូបគតំ បស្សតោ ន បវត្តតិ. កសិណាលោកវសេន ច រូបគតទស្សនំ, កសិណាលោកោ ច បរិកម្មវសេនាតិ តទុភយម្បិ បរិកម្មស្ស អប្បវត្តិយា ន ហោតិ. តេនាហ ‘‘តតោ អាលោកោ អន្តរធាយតិ, តស្មិំ អន្តរហិតេ រូបគតម្បិ ន ទិស្សតី’’តិ. រូបគតំ បស្សតោ បរិកម្មស្ស វារោ អតិក្កមតិ, បរិកម្មមតិក្កន្តស្ស កសិណារម្មណំ ញាណំ ន ហោតីតិ រូបគតំ ន ទិស្សតិ, កថំ បន បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អថានេនា’’តិអាទិ. ឯវំ អនុក្កមេនាតិ បុនប្បុនំ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ តតោ វុដ្ឋាយ អភិណ្ហំ អាលោកស្ស ផរណវសេន អាលោកោ ថាមគតោ ហោតិ ចិរដ្ឋាយី. តថា ច សតិ តត្ថ សុចិរម្បិ រូបគតំ បស្សតេវ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯត្ថ អាលោកោ…បេ… ហោតី’’តិ.

ស្វាយមត្ថោ តិណុក្កូបមាយ វិភាវេតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘រត្តិំ តិណុក្កាយា’’តិអាទិ. តត្ថ បុនប្បុនំ បវេសនន្តិ បុនប្បុនំ បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនំ. ថាមគតាលោកស្ស ¶ យថាបរិច្ឆេទេន ឋានន្តិ យត្តកំ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កសិណំ វឌ្ឍិតំ, ថាមគតស្ស អាលោកស្ស តត្តកំ ផរិត្វា អវដ្ឋានំ.

អនាបាថគតន្តិ អាបាថគមនយោគ្យស្ស វសេន វុត្តំ. អន្តោកុច្ឆិគតាទិ បន តទភាវតោ តេន វិសេសិតព្ពមេវ. តទេវាតិ ទិព្ពចក្ខុមេវ ¶ . ឯត្ថាតិ ឯតេសុ រូបមារព្ភ បវត្តចិត្តេសុ. រូបទស្សនសមត្ថន្តិ រូបំ សភាវតោ វិភាវនសមត្ថំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ វិយ. បុព្ពភាគចិត្តានីតិ អាវជ្ជនបរិកម្មសង្ខាតានិ បុព្ពភាគចិត្តានិ. តានិ ហិ អារម្មណំ ករោន្តានិបិ ន យាថាវតោ តំ វិភាវេត្វា បវត្តន្តិ អាវជ្ជនសម្បដិច្ឆនចិត្តានិ វិយ.

តំ បនេតំ ទិព្ពចក្ខុ. បរិបន្ថោតិ អន្តរាយិកោ. ឈានវិព្ភន្តកោតិ ឈានុម្មត្តកោ ឈានភាវនាមុខេន ឧម្មាទប្បត្តោ. អប្បមត្តេន ភវិតព្ពន្តិ ‘‘ទិព្ពចក្ខុ មយា អធិគត’’ន្តិ សន្តោសំ អនាបជ្ជិត្វា វិបស្សនានុយោគវសេន វា សច្ចាភិសមយវសេន វា អប្បមត្តេន ភវិតព្ពំ.

‘‘ឯវំ បស្សិតុកាមេនា’’តិអាទិនា ទិព្ពចក្ខុស្ស នានាវជ្ជនបរិកម្មញ្ចេវ ទិព្ពចក្ខុញាណញ្ច ទស្សិតំ, ន តស្ស ឧប្បត្តិក្កមោតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្រាយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ចុតូបបាតញាណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

៤១៣. ឥតីតិ ឯវំ វុត្តប្បការេនាតិ អត្ថោ. តេន ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៤៤-២៤៥; ម. និ. ១.៣៨៤, ៤៣១-៤៣៣; បារា. ១២-១៤) យថាទស្សិតបាឡិគតិំ, តស្សា អត្ថវិវរណនយញ្ច បច្ចាមសតិ. សច្ចេសុ វិយ អរិយសច្ចានិ ខន្ធេសុ ឧបាទានក្ខន្ធា អន្តោគធា. តទុភយេ ច សភាវតោ, សមុទយតោ, អត្ថង្គមតោ, អស្សាទតោ, អាទីនវតោ, និស្សរណតោ ច យថាភូតំ សយម្ភុញាណេន អវេទិ អញ្ញាសិ ¶ បដិវិជ្ឈិ បវេទេសិ វាតិ សាតិសយេន បញ្ចក្ខន្ធាវពោធេន ភគវាវ ថោមេតព្ពោតិ អាហ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធវិទូ’’តិ. ញត្វា វិញ្ញេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. តាសូតិ បញ្ចសុ អភិញ្ញាសុ. តគ្គហណេនេវ ច បរិភណ្ឌញាណានំ គហិតត្តា ‘‘បញ្ចា’’តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ឯតាសុ ហី’’តិអាទិ.

តត្ថ បរិភណ្ឌញាណានីតិ បរិវារញាណានិ. យថា ហិ សិនេរុស្ស បរិវារដ្ឋានានិ យានិ តំសិទ្ធិយា សិទ្ធានិ មេខលដ្ឋានានិ បរិភណ្ឌានីតិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ ឥមានិបិ ទិព្ពចក្ខុសិទ្ធិយា សិទ្ធានិ តស្ស បរិភណ្ឌានីតិ វុត្តានិ. ឥធាគតានីតិ ឯត្ថ ឥធាតិ យថាទស្សិតានិ សុត្តបទានិ សន្ធាយ វុត្តំ. តតោ ¶ អញ្ញេសុ បន សាមញ្ញផលាទីសុ មនោមយញាណម្បិ វិសុំ អភិញ្ញាញាណភាវេន អាគតំ.

‘‘តេសូ’’តិ ឥទំ បច្ចាមសនំ កិំ តិកានំ, ឧទាហុ អារម្មណានន្តិ? កិញ្ចេត្ថ យទិ តិកានំ, តទយុត្តំ. ន ហិ តិកេសុ អភិញ្ញាញាណានិ បវត្តន្តិ. អថ អារម្មណានំ, តម្បិ អយុត្តំ. ន ហិ អញ្ញំ ឧទ្ទិសិត្វា អញ្ញស្ស បច្ចាមសនំ យុត្តន្តិ. យថា ឥច្ឆតិ, តថា ភវតុ តាវ តិកានំ, ននុ វុត្តំ ‘‘ន ហិ តិកេសុ អភិញ្ញាញាណានិ បវត្តន្តី’’តិ? នាយំ វិរោធោ តិកវោហារេន អារម្មណានំយេវ គយ្ហមានត្តា. អថ វា បន ហោតុ អារម្មណានំ, ននុ វុត្តំ ‘‘ន ហិ អញ្ញំ ឧទ្ទិសិត្វា អញ្ញស្ស បច្ចាមសនំ យុត្ត’’ន្តិ? អយម្បិ ន ទោសោ យថាវុត្តការណេនេវាតិ.

៤១៤. អសតិបិ វត្ថុភេទេ ភូមិកាលសន្តានភេទវសេន ភិន្នេសុ សត្តសុ អារម្មណេសុ. តិកវសេន ហេស ភេទោ គហិតោ. ឥទ្ធិវិធញាណស្ស មគ្គារម្មណតាយ អភាវតោ ឥធ មគ្គារម្មណតិកោ ន លព្ភតិ. តន្តិ ឥទ្ធិវិធញាណំ. កាយំ ចិត្តសន្និស្សិតំ កត្វាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ឧបយោគលទ្ធន្តិ លទ្ធឧបយោគវចនំ. ទុតិយាវិភត្តិវសេន វុត្តំ ‘‘កាយំ បរិណាមេតី’’តិ. តេនាហ ‘‘រូបកាយារម្មណតោ’’តិ, រូបកាយស្ស វណ្ណារម្មណតោតិ អត្ថោ.

តទេវ ចិត្តន្តិ យទេវ កាយវសេន ចិត្តបរិណាមនេ វុត្តំ បាទកជ្ឈានចិត្តំ, តទេវ. រាមគាមេ ចេតិយំ ឋបេត្វា សេសេសុ សត្តសុ ចេតិយេសុ ធាតុយោ ឥទ្ធិយា អាហរិត្វា រាជគហេ ភូមិឃរមណ្ឌបេ កតំ មហាធាតុនិធានំ. ‘‘ឥមេ គន្ធា’’តិអាទិនា បច្ចុប្បន្នេ គន្ធាទិកេ គហេត្វាបិ អសុស្សនាទិវិសេសយុត្តំ ¶ អនាគតមេវ នេសំ រូបំ អធិដ្ឋានចិត្តស្ស អារម្មណំ ហោតិ អនាគតាធិដ្ឋានត្តា. វត្តនិយសេនាសនំ នាម វិញ្ឈាដវិយំ វិហារោ. ទធិរសន្តិ ទធិមណ្ឌោ, តំ អធិដ្ឋហន្តស្ស អនាគតំ ទធិវណ្ណំ អារម្មណំ ហោតិ. បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ហោតិ បច្ចុប្បន្នស្ស រូបកាយស្ស អារម្មណករណតោ.

សកាយចិត្តានន្តិ អត្តនោ កាយស្ស, ចិត្តស្ស ច.

៤១៥. សទ្ទោ ច បរិត្តោ សព្ពស្ស រូបស្ស កាមាវចរភាវតោ. វិជ្ជមានមេវាតិ វត្តមានំយេវ.

៤១៦. សោតាបន្នស្ស ¶ ចិត្តន្តិ សោតាបន្នស្ស អាវេណិកំ ចិត្តំ. សកទាគាមិស្សាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យាវ អរហតោ នេតព្ពន្តិ ‘‘សកទាគាមី អនាគាមិនោ ចិត្តំ ន ជានាតិ, អនាគាមី អរហតោ’’តិ ឯវំ នេតព្ពំ. សព្ពេសន្តិ សព្ពេសំ អរិយានំ ជានាតិ, កោ បន វាទោ អនរិយានំ. អញ្ញោបិ ច ឧបរិមោ អនាគាមិអាទិ ហេដ្ឋិមស្ស សកទាគាមិអាទិកស្ស ចិត្តំ ជានាតីតិ សម្ពន្ធោ.

អតីតស្ស, អនាគតស្ស ច បរស្ស ចិត្តស្ស ជាននំ សម្ភវតិ, បច្ចុប្បន្នស្ស បន ន សម្ភវតីតិ អធិប្បាយេន បុច្ឆតិ ‘‘កថំ បច្ចុប្បន្នំ អារម្មណំ ហោតី’’តិ. ឥតរោ យត្ថ សម្ភវតិ, តំទស្សនត្ថំ បច្ចុប្បន្នំ តាវ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘បច្ចុប្បន្នំ នាម តិវិធ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧប្បាទដ្ឋិតិភង្គប្បត្តន្តិ ឧប្បាទំ, ឋិតិំ, ភង្គញ្ច បត្តំ, ខណត្តយបរិយាបន្នន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថន្តរេ ឯកទ្វេសន្តតិវារា វេទិតព្ពាតិ ឯត្ថន្តរេ បវត្តា រូបសន្តតិវារា ឯកទ្វេសន្តតិវារា នាមាតិ វេទិតព្ពាតិ អត្ថោ. អាលោកដ្ឋានតោ ឱវរកំ បវិដ្ឋស្ស បគេវ តត្ថ និសិន្នស្ស វិយ យាវ រូបគតំ បាកដំ ហោតិ. តត្ថ ឧបឌ្ឍវេលា អវិភូតវារា, ឧបឌ្ឍវេលា វិភូតវារា, តទុភយំ គហេត្វា ‘‘ទ្វេ សន្តតិវារា’’តិ វុត្តំ. តយិទំ ន សព្ពសាធារណំ, ឯកច្ចស្ស សីឃម្បិ បាកដំ ហោតីតិ ‘‘ឯកទ្វេសន្តតិវារា’’តិ ឯកគ្គហណម្បិ កតំ, អតិបរិត្តសភាវឧតុអាទិសមុដ្ឋានា វា ឯកទ្វេសន្តតិវារា វេទិតព្ពា.

តីរេ អក្កន្តឧទកលេខា នាម កាលុស្សិយំ គតា តីរសមីបេ ឧទករាជិ. យាវ ន វិប្បសីទតីតិ ¶ កាលុស្សិយវិគមេន យាវ វិប្បសន្នា ន ហោតិ. កេចិ បន ‘‘អតិន្តេ តីរេ អល្លបាទេន អក្កន្តេ យាវ បាទេ ឧទកលេខា ន វិប្បសីទតិ, ន សំសីទតិ, ន វូបសម្មតី’’តិ ឯវមេត្ថ អត្ថំ វទន្តិ. តេ បនេតេ កិរិយាភេទេន វុត្តា កាលវិសេសា, ន អញ្ញមញ្ញំ សមសមា, ឩនាធិកភាគវន្តោវ ទដ្ឋព្ពា. ទ្វេ តយោ ជវនវារា កាមាវចរជវនវសេន វេទិតព្ពា, ន ឥតរជវនវសេន. ន ហិ តេ បរិមិតកាលា, អនន្តរា បវត្តភវង្គាទយោបិ តទន្តោគធាវ ទដ្ឋព្ពា. តទុភយន្តិ រូបារូបសន្តតិទ្វយំ.

ឯកភវបរិច្ឆិន្នន្តិ បដិសន្ធិចុតិបរិច្ឆិន្នំ. ឯកភវបរិយាបន្នំ ធម្មជាតំ ឯតរហីតិ វត្តព្ពំ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ នាម. មនោតិ សសម្បយុត្តំ វិញ្ញាណមាហ. ធម្មាតិ អារម្មណធម្មា. មនោតិ វា មនាយតនំ. ធម្មាតិ វេទនាទយោ ¶ អរូបក្ខន្ធា. ឧភយមេតំ បច្ចុប្បន្នន្តិ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ ហោន្តំ ឯតំ ឧភយំ ហោតីតិ អត្ថោ. វិញ្ញាណន្តិ និកន្តិវិញ្ញាណំ. តញ្ហិ តស្មិំ បច្ចុប្បន្នេ ឆន្ទរាគវសេន បដិពទ្ធំ ហោតិ. អភិនន្ទតីតិ តណ្ហាទិដ្ឋាភិនន្ទនាហិ អភិនន្ទតិ. តថាភូតោ ច វត្ថុបរិញ្ញាយ អភាវតោ តេសុ បច្ចុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ សំហីរតិ តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អាកឌ្ឍីយតិ. ឯត្ថ ច ទ្វាទសាយតនានំ ‘‘ឯតំ បច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ (ម. និ. ៣.២៨៤) អាគតត្តា តត្ថ បវត្តោ ឆន្ទរាគោ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នារម្មណោ, ន ខណបច្ចុប្បន្នារម្មណោតិ វិញ្ញាយតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យំ សន្ធាយ ភទ្ទេករត្តសុត្តេ…បេ… សំហីរតីតិ វុត្ត’’ន្តិ អាហ. ‘‘បច្ចុប្បន្នញ្ច យោ ធម្មំ, តត្ថ តត្ថ វិបស្សតី’’តិ (ម. និ. ៣.២៧២, ២៨៥) ឯត្ថាបិ វិបស្សនាចិត្តំ ខណបច្ចុប្បន្នំ, វិបស្សិតព្ពធម្មា អទ្ធាបច្ចុប្បន្នាតិ គហេតព្ពំ. អញ្ញថា វិបស្សនាវ ន សម្ភវេយ្យ. ‘‘ខណបច្ចុប្បន្នំ បាឡិយំ អាគត’’ន្តិ ន វុត្តំ តស្ស វសេន អារម្មណករណស្ស អដ្ឋកថាយំ អនាគតត្តា.

កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. ឯកក្ខណេ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥទ្ធិចិត្តស្ស ឧប្បត្តិសមកាលមេវ បរចិត្តស្សបិ ឧប្បត្តិសម្ភវតោតិ យុត្តិទស្សនំ. យថា អាកាសេតិអាទិ សទិសូទាហរណំ. តំ បន តេសំ វចនំ អយុត្តំ. កស្មា? មគ្គផលវីថិតោ អញ្ញត្ថ អនិដ្ឋេ ឋានេ អាវជ្ជនជវនានំ នានារម្មណភាវប្បត្តិទោសតោតិ យុត្តិវចនំ.

យទិ ឯវំ កថំ ចេតោបរិយញាណំ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ ហោតីតិ អាហ ‘‘សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ បនា’’តិអាទិ ¶ . អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ បន ជវនវារេន ទីបេតព្ពំ, ន សកលេន បច្ចុប្បន្នទ្ធុនាតិ អធិប្បាយោ.

តត្រាយំ ទីបនាតិអាទិ ជវនវារស្ស អទ្ធាបច្ចុប្បន្នភាវទីបនមុខេន ឥទ្ធិចិត្តស្ស បវត្តិអាការទីបនំ. ឥតរានីតិ អាវជ្ជនបរិកម្មចិត្តានិ. ឯត្ថ ច ‘‘កេចី’’តិ យទិបិ អភយគិរិវាសិនោ អធិប្បេតា, តេ បន ចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណំ ន ឥច្ឆន្តីតិ ‘‘ឋិតិក្ខណេ វា បដិវិជ្ឈតី’’តិ ន វត្តព្ពំ សិយា. តថា យេ ‘‘ឥទ្ធិមស្ស ច បរស្ស ច ឯកក្ខណេ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តេសំ ‘‘ឋិតិក្ខណេ វា ភង្គក្ខណេ វា បដិវិជ្ឈតី’’តិ វចនំ ន សមេតិ. ន ហិ តស្មិំ ខណទ្វយេ ឧប្បជ្ជមានំ បរចិត្តេន សហ ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជតិ នាមាតិ. ឋិតិភង្គក្ខណេសុ ច ឧប្បជ្ជមានំ ឯកទេសំ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ, ឯកទេសំ អតីតារម្មណំ អាបជ្ជតិ. យញ្ច វុត្តំ ‘‘បរស្ស ចិត្តំ ជានិស្សាមីតិ រាសិវសេន មហាជនស្ស ¶ ចិត្តេ អាវជ្ជិតេ’’តិ, ឯត្ថ ច មហាជនោ អត្ថតោ បរេ អនេកបុគ្គលាតិ ‘‘បរេសំ ចិត្តំ ជានិស្សាមី’’តិ អាវជ្ជនប្បវត្តិ វត្តព្ពា សិយា. អថាបិ បរស្សាតិ មហាជនស្សាតិ អត្ថោ សម្ភវេយ្យ, តថាបិ តស្ស ឯកបុគ្គលស្សេវ វា ចិត្តរាសិំ អាវជ្ជិត្វា ឯកស្ស បដិវិជ្ឈនំ អយុត្តំ. ន ហិ រាសិអាវជ្ជនំ ឯកទេសាវជ្ជនំ ហោតីតិ, តស្មា តេហិ ‘‘មហាជនស្ស ចិត្តេ អាវជ្ជិតេ’’តិអាទិ ន វត្តព្ពំ.

យំ បន តេ វទន្តិ ‘‘យស្មា ឥទ្ធិមស្ស ច បរស្ស ច ឯកក្ខណេ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. តត្ថាយំ អធិប្បាយោ យុត្តោ សិយា, ចេតោបរិយញាណលាភី បរស្ស ចិត្តំ ញាតុកាមោ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អតីតាទិវិភាគំ អកត្វា ចិត្តសាមញ្ញេន ‘‘ឥមស្ស ចិត្តំ ជានាមិ, ឥមស្ស ចិត្តំ ជានាមី’’តិ បរិកម្មំ កត្វា បុន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ សាមញ្ញេនេវ ចិត្តំ អាវជ្ជិត្វា តិណ្ណំ, ចតុន្នំ វា បរិកម្មានំ អនន្តរា ចេតោបរិយញាណេន បរចិត្តំ បដិវិជ្ឈតិ វិភាវេតិ រូបំ វិយ ទិព្ពចក្ខុនា. តតោ បរំ បន កាមាវចរចិត្តេហិ សរាគាទិវវត្ថានំ ហោតិ នីលាទិវវត្ថានំ វិយ. តត្ថ ទិព្ពចក្ខុនា ទិដ្ឋហទយវត្ថុរូបស្ស សត្តស្ស អភិមុខីភូតស្ស ចិត្តសាមញ្ញេន ចិត្តំ អាវជ្ជយមានំ អាវជ្ជនំ អភិមុខីភូតំ វិជ្ជមានំ ចិត្តំ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តំ អាវជ្ជេតិ. បរិកម្មានិ ច តំ តំ វិជ្ជមានំ ចិត្តំ ចិត្តសាមញ្ញេនេវ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តជាននបរិកម្មានិ ¶ ហុត្វា បវត្តន្តិ. ចេតោបរិយញាណំ បន វិជ្ជមានំ ចិត្តំ បដិវិជ្ឈន្តំ វិភាវេន្តំ តេន សហ ឯកក្ខណេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ.

តត្ថ យស្មា សន្តានស្ស សន្តានគ្គហណតោ ឯកត្តវសេន អាវជ្ជនាទីនិ ‘‘ចិត្ត’’ន្ត្វេវ បវត្តានិ. តញ្ច ចិត្តមេវ, យំ ចេតោបរិយញាណេន វិភាវិតំ. តស្មា សមានាការប្បវត្តិតោ ន អនិដ្ឋេ មគ្គផលវីថិតោ អញ្ញស្មិំ ឋានេ នានារម្មណតា អាវជ្ជនជវនានំ ហោតិ. បច្ចុប្បន្នារម្មណញ្ច បរិកម្មំ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោតិ សិទ្ធំ ហោតិ. អតីតត្តិកោ ច ឯវំ ឧបបន្នោ ហោតិ. អញ្ញថា សន្តតិបច្ចុប្បន្នេ, អទ្ធាបច្ចុប្បន្នេ ច ‘‘បច្ចុប្បន្ន’’ន្តិ ឥធ វុច្ចមានេ អតីតានាគតានញ្ច បច្ចុប្បន្នតា អាបជ្ជេយ្យ. តថា ច សតិ ‘‘បច្ចុប្បន្នោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, ន ច តំ វុត្តំ. ‘‘អតីតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ. បុរិមា បុរិមា អតីតា ខន្ធា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ បច្ចុប្បន្នានំ ខន្ធានំ អនន្តរ ¶ …បេ… អនុលោមំ គោត្រភុស្សា’’តិអាទិ វចនតោ (បដ្ឋា. ២.១៨.៥) ន អទ្ធាសន្តតិបច្ចុប្បន្នេស្វេវ ច អនន្តរាតីតា ចត្តារោ ខន្ធា អតីតាតិ វិញ្ញាយន្តិ. ន ច អភិធម្មមាតិកាយំ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១៨-១៩) អាគតស្ស បច្ចុប្បន្នបទស្ស អទ្ធាសន្តតិបច្ចុប្បន្នបទត្ថតា កត្ថចិ បាឡិយំ វុត្តា. តស្មា តេហិ ឥទ្ធិមស្ស ច បរស្ស ច ឯកក្ខណេ ចិត្តុប្បត្តិយា ចេតោបរិយញាណស្ស បច្ចុប្បន្នារម្មណតា វុត្តា. យទា បន ‘‘យំ ឥមស្ស ចិត្តំ បវត្តំ, តំ ជានាមិ. យំ ភវិស្សតិ, តំ ជានាមី’’តិ វា អាភោគំ កត្វា បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនាទីនិ ករោតិ, តទា អាវជ្ជនបរិកម្មានិ, ចេតោបរិយញាណញ្ច អតីតានាគតារម្មណានេវ ហោន្តិ អាវជ្ជនេនេវ វិភាគស្ស កតត្តា.

យេ បន ‘‘ឥទ្ធិមា បរស្ស ចិត្តំ ជានិតុកាមោ អាវជ្ជេតិ, អាវជ្ជនំ ខណបច្ចុប្បន្នំ អារម្មណំ កត្វា តេនេវ សហ និរុជ្ឈតិ. តតោ ចត្តារិ, បញ្ច វា ជវនានិ, យេសំ បច្ឆិមំ ឥទ្ធិចិត្តំ, សេសានិ កាមាវចរានិ, តេសំ សព្ពេសម្បិ តទេវ និរុទ្ធំ ចិត្តំ អារម្មណំ ហោតិ, ន ច តានិ នានារម្មណានិ ហោន្តិ អទ្ធានវសេន បច្ចុប្បន្នារម្មណត្តា’’តិ ឥទំ វចនំ និស្សាយ ‘‘អាវជ្ជនជវនានំ បច្ចុប្បន្នាតីតារម្មណភាវេបិ នានារម្មណតាភាវោ វិយ ឯកទ្វិតិចតុបញ្ចចិត្តក្ខណានាគតេសុបិ ចិត្តេសុ អាវជ្ជិតេសុ អាវជ្ជនជវនានំ យថាសម្ភវំ អនាគតបច្ចុប្បន្នាតីតារម្មណភាវេបិ នានារម្មណតា ន សិយា. តេន ចតុបញ្ចចិត្តក្ខណានាគតេ អាវជ្ជិតេ ¶ អនាគតារម្មណបរិកម្មានន្តរំ ខណបច្ចុប្បន្នារម្មណំ ចេតោបរិយញាណំ សិទ្ធ’’ន្តិ វទន្តិ. តេសំ វាទោ ‘‘អនាគតារម្មណោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស ធម្មស្ស អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ, បច្ចុប្បន្នារម្មណោ ធម្មោ អតីតារម្មណស្ស ធម្មស្ស អាសេវនបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឥមេសំ បញ្ហានំ អនុទ្ធដត្តា, គណនាយ ច ‘‘អាសេវនេ តីណី’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៩.៣៩) វុត្តត្តា ន សិជ្ឈតិ. ន ហិ កុសលកិរិយាមហគ្គតំ អនាសេវនំ អត្ថីតិ. ឯតស្ស ច វាទស្ស និស្សយភាវោ អាវជ្ជនជវនានំ ខណបច្ចុប្បន្ននិរុទ្ធារម្មណតាវចនស្ស ន សិជ្ឈតិ, ‘‘យំ បវត្តំ, បវត្តិស្សតិ ចា’’តិ វិសេសំ អកត្វា គហណេ អាវជ្ជនស្ស អនាគតគ្គហណាភាវំ, តទភាវា ជវនានម្បិ វត្តមានគ្គហណាភាវញ្ច សន្ធាយេវ តស្ស វុត្តត្តា. តទា ហិ ភវង្គចលនានន្តរំ អភិមុខីភូតមេវ ចិត្តំ អារព្ភ អាវជ្ជនា បវត្តតីតិ ជាននចិត្តស្សបិ វត្តមានារម្មណភាវេ អាវជ្ជនជាននចិត្តានំ សហដ្ឋានទោសាបត្តិយា, រាសិឯកទេសាវជ្ជនបដិវេធេ ¶ សម្បត្តសម្បត្តាវជ្ជនជាននេ ច អនិដ្ឋេ ឋានេ អាវជ្ជនជវនានំ នានារម្មណភាវទោសាបត្តិយា ច យំ វុត្តំ ‘‘ខណបច្ចុប្បន្នំ ចិត្តំ ចេតោបរិយញាណស្ស អារម្មណំ ហោតី’’តិ, តំ អយុត្តន្តិ បដិក្ខិបិត្វា យថាវុត្តទោសាបត្តិំ, កាលវសេន ច អទ្ធាសន្តតិបច្ចុប្បន្នារម្មណត្តា នានារម្មណតាភាវំ ទិស្វា អាវជ្ជនជវនានំ វត្តមានតំ និរុទ្ធារម្មណភាវោ វុត្តោតិ. តម្បិ វចនំ បុរិមវាទិនោ នានុជានេយ្យុំ. តស្មិំ ហិ សតិ ‘‘អាវជ្ជនា កុសលាន’’ន្តិអាទីសុ (បដ្ឋា ១.១.៤១៧) វិយ អញ្ញបទសង្គហិតស្ស អនន្តរបច្ចយវិធានតោ ‘‘បច្ចុប្បន្នារម្មណអាវជ្ជនា អតីតារម្មណានំ ខន្ធានំ អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ច វត្តព្ពំ សិយា, ន ច វុត្តន្តិ.

កស្មា បនេវំ ចេតោបរិយញាណស្ស បច្ចុប្បន្នារម្មណតា វិចារិតា, ននុ ‘‘អតីតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស, អនាគតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៨.២) ឯតេសំ វិភង្គេសុ ‘‘អតីតា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស យថាកម្មូបគញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ, អនាគតា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ, ឧប្បន្នត្តិកេ ច ‘‘អនុប្បន្នា ខន្ធា ឧប្បាទិនោ ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស ចេតោបរិយញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៧.៣) ចេតោបរិយញាណគ្គហណំ កត្វា ‘‘បច្ចុប្បន្នោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្សា’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៨.៣) ឯតស្ស វិភង្គេ ‘‘បច្ចុប្បន្នា ខន្ធា ឥទ្ធិវិធញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៨.៣), ឧប្បន្នត្តិកេ ច ‘‘ឧប្បន្នា ខន្ធា ¶ ឥទ្ធិវិធញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៧.២) ឯត្តកស្សេវ វុត្តត្តា បច្ចុប្បន្នេ ចិត្តេ ចេតោបរិយញាណំ នប្បវត្តតីតិ វិញ្ញាយតិ. យទិ ហិ បវត្តេយ្យ, បុរិមេសុ វិយ ឥតរេសុ ច ចេតោបរិយញាណគ្គហណំ កត្តព្ពំ សិយាតិ? សច្ចំ កត្តព្ពំ, នយទស្សនវសេន បន តំ សំខិត្តន្តិ អញ្ញាយ បាឡិយា វិញ្ញាយតិ.

‘‘អតីតារម្មណោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ, អនាគតារម្មណោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្ស, បច្ចុប្បន្នារម្មណោ ¶ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នារម្មណស្សា’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៩.២០-២២) ឯតេសំ ហិ វិភង្គេសុ ‘‘ចេតោបរិយញាណេន អតីតារម្មណបច្ចុប្បន្នចិត្តសមង្គិស្ស ចិត្តំ ជានាតិ, អតីតារម្មណា បច្ចុប្បន្នា ខន្ធា ចេតោបរិយញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ, ចេតោបរិយញាណេន អនាគតារម្មណបច្ចុប្បន្នចិត្តសមង្គិស្ស ចិត្តំ ជានាតិ, អនាគតារម្មណា បច្ចុប្បន្នា ខន្ធា ចេតោបរិយញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ, ចេតោបរិយញាណេន បច្ចុប្បន្នារម្មណបច្ចុប្បន្នចិត្តសមង្គិស្ស ចិត្តំ ជានាតិ, បច្ចុប្បន្នារម្មណា បច្ចុប្បន្នា ខន្ធា ចេតោបរិយញាណស្ស អាវជ្ជនាយ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៩.២០-២២) ចេតោបរិយញាណស្ស បច្ចុប្បន្នារម្មណេ បវត្តិ វុត្តាតិ. តេនេវាយំ វិចារណា កតាតិ វេទិតព្ពា.

៤១៧. តេសន្តិ តេសុ ទ្វីសុ ញាណេសូតិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ. ចិត្តមេវ អារម្មណំ ចេតោបរិយញាណត្តាតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘អញ្ញំ ខន្ធំ វា ខន្ធប្បដិពទ្ធំ វា ន ជានាតី’’តិ. តត្ថ ខន្ធប្បដិពទ្ធំ នាមគោត្តាទិ. យទិ ឯវំ កថំ មគ្គារម្មណន្តិ អាហ ‘‘មគ្គសម្បយុត្តចិត្តារម្មណត្តា បន បរិយាយតោ មគ្គារម្មណន្តិ វុត្ត’’ន្តិ. ចេតនាមត្តមេវ អារម្មណំ, តថា ហិ តំ ‘‘យថាកម្មូបគញាណ’’ន្តិ វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ. ខន្ធប្បដិពទ្ធេសូតិ ឯត្ថ និព្ពានម្បិ ខន្ធប្បដិពទ្ធមេវ. ខន្ធេហិ វិសយីកតត្តាតិ វទន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋសាលិនិយំ ‘‘អតីតេ ពុទ្ធា មគ្គំ ភាវយិំសុ, ផលំ សច្ឆាកំសុ, អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិំសូតិ ឆិន្នវដុមកានុស្សរណវសេន មគ្គផលនិព្ពានបច្ចវេក្ខណតោបិ អប្បមាណារម្មណ’’ន្តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៤២១). តត្ថ មគ្គផលបច្ចវេក្ខណានិ តាវ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន មគ្គផលេសុ ញាណេសុ បវត្តន្តិ. និព្ពានបច្ចវេក្ខណញ្ច និព្ពានារម្មណេសុ អប្បមាណធម្មេសុ ញាណេសូតិ មគ្គាទិបច្ចវេក្ខណានិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អប្បមាណារម្មណតំ សាធេន្តីតិ វេទិតព្ពានិ. ‘‘អប្បមាណា ខន្ធា បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស ¶ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’ឥច្ចេវ (បដ្ឋា. ៩.១២.៥៨) ហិ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘និព្ពាន’’ន្តិ. តស្មា បុព្ពេនិវាសញាណេន ឯវ មគ្គផលបច្ចវេក្ខណកិច្ចេ វុច្ចមានេបិ និព្ពានបច្ចវេក្ខណតា ន សក្កា វត្តុំ. អដ្ឋកថាយំ បន និព្ពានារម្មណតា និទស្សិតា.

កុសលា ¶ ខន្ធាតិ ឥទ្ធិវិធបុព្ពេនិវាសានាគតំសញាណាបេក្ខោ ពហុវចននិទ្ទេសោ, ន ចេតោបរិយយថាកម្មូបគញាណាបេក្ខាតិ តេសំ ចតុក្ខន្ធារម្មណភាវស្ស អសាធកោតិ ចេ? ន, អញ្ញត្ថ ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា ខន្ធា ច វិចារោ ច ចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.៦.៧២), ‘‘សវិតក្កសវិចារា ខន្ធា ច វិតក្កោ ច ចេតោបរិយញាណស្ស បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស អនាគតំសញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.៦.៧៣) ច វុត្តត្តា ចេតោបរិយញាណាបេក្ខាបិ ពហុវចននិទ្ទេសោតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស សិទ្ធិតោ. ឯវម្បិ យថាកម្មូបគញាណស្ស ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា ខន្ធា ច វិចារោ ចា’’តិអាទីសុ អវុត្តត្តា ចតុក្ខន្ធារម្មណតា ន សិជ្ឈតីតិ? ន, តត្ថ អវចនស្ស អញ្ញការណត្តា. យថាកម្មូបគញាណេន ហិ កម្មសំសដ្ឋា ចត្តារោ ខន្ធា កម្មមុខេន គយ្ហតិ. តញ្ហិ យថា ចេតោបរិយញាណំ បុរិមបរិកម្មវសេន អវិតក្កាទិវិភាគំ, សរាគាទិវិភាគញ្ច ចិត្តំ វិភាវេតិ, ន ឯវំ វិភាគំ វិភាវេតិ. កម្មវសេនេវ បន សមុទាយំ វិភាវេតិ, តស្មា ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា ខន្ធា ច វិចារោ ចា’’តិអាទិកេ វិភាគករណេ តំ ន វុត្តំ, ន ចតុក្ខន្ធានារម្មណតោតិ. ឥទំ បនស្ស អការណន្តិ កេចិ. តត្ថាបិ ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស យថាកម្មូបគញាណស្ស អនាគតំសញាណស្សា’’តិ បឋន្តិ ឯវ. ន ហិ តំ កុសលាកុសលវិភាគំ វិយ សវិតក្កាទិវិភាគំ កម្មំ វិភាវេតុំ អសមត្ថំ. ទុច្ចរិតសុចរិតវិភាវនម្បិ ហិ លោភាទិអលោភាទិសម្បយោគវិភាគវិសេសវិភាវនំ ហោតីតិ.

‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ នាមគោត្តានុស្សរណកាលេ ន វត្តព្ពារម្មណ’’ន្តិ ឯត្តកមេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. នាមគោត្តំ បន ខន្ធូបនិពន្ធោ សម្មុតិសិទ្ធោ ព្យញ្ជនត្ថោ, ន ព្យញ្ជនន្តិ. អយមេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តីតិ អាចរិយស្សាយំ អត្តនោ មតិ. យំ បន វុត្តំ ‘‘ន ព្យញ្ជន’’ន្តិ, តស្ស សមត្ថនំ ‘‘ព្យញ្ជនញ្ហី’’តិអាទិ.

៤១៩. កាមាវចរេ ¶ និព្ពត្តិស្សតីតិ និព្ពត្តិក្ខន្ធជាននមាហ.

៤២០. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ អជ្ឈត្តារម្មណត្តិកវសេន អភិញ្ញាញាណានំ, អារម្មណវិចារេ. ‘‘អជ្ឈត្តារម្មណញ្ចេវ ពហិទ្ធារម្មណញ្ចា’’តិ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា ¶ យំ វុត្តំ បោរាណដ្ឋកថាយំ, តំ ‘‘កាលេន…បេ… ហោតិយេវា’’តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វុត្តន្តិ អត្ថោ. ន ហិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា នាម វិសុំ ឯកំ អត្ថិ, នាបិ តំ ឯកជ្ឈំ អារម្មណំ ករីយតីតិ. យទិ ឯវំ តិកោ ឯវ ន បូរតិ បទទ្វយាសង្គហិតស្ស តតិយស្ស អត្ថន្តរស្ស អភាវតោ, ន, បការភេទវិសយត្តា តិកនិទ្ទេសស្ស. តថា ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេ ឯវ តិប្បការេបិ ធម្មេ’’តិ វុត្តំ. តេ ឯវ អជ្ឈត្តាទិវសេន តិវិធេបិ ធម្មេតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ហិ ‘‘តេ ឯវ ធម្មេ’’តិ អវត្វា ‘‘តិប្បការេ’’តិ វចនំ បការភេទនិពន្ធនា អយំ តិកទេសនាតិ ទស្សនត្ថំ. យថា ហិ កុសលត្តិកាទីនំ ទេសនា យថារហំ ធម្មានំ ជាតិសម្បយោគប្បហានសិក្ខាភូមិអារម្មណប្បភេទនិយមកាលាទិភេទនិពន្ធនា, ន ឯវមយំ ជាតិអាទិភេទនិពន្ធនា, នាបិ សនិទស្សនត្តិកហេតុទុកាទិទេសនា វិយ សភាវាទិភេទនិពន្ធនា, អថ ខោ បការភេទនិពន្ធនា. បញ្ចេវ ហិ ខន្ធា សសន្តតិបរិយាបន្នតំ ឧបាទាយ ‘‘អជ្ឈត្តា’’តិ វុត្តា, បរសន្តតិបរិយាបន្នតំ ឧបាទាយ ‘‘ពហិទ្ធា’’តិ, តទុភយំ ឧបាទាយ ‘‘អជ្ឈត្តពហិទ្ធា’’តិ. តេនាហ ‘‘អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបញ្ច និព្ពានញ្ច ឋបេត្វា សព្ពេ ធម្មា សិយា អជ្ឈត្តា, សិយា ពហិទ្ធា, សិយា អជ្ឈត្តពហិទ្ធា’’តិ (ធ. ស. ១៤៣៥). ននុ ចេត្ថ អត្ថន្តរាភាវតោ, បការន្តរស្ស ច អនាមដ្ឋត្តា តតិយោ រាសិ នត្ថីតិ? នយិទមេវំ. យទិបិ ហិ បឋមបទេន អសង្គហិតសង្គណ្ហនវសេន ទុតិយបទស្ស បវត្តត្តា សព្ពេបិ សភាវធម្មា បទទ្វយេនេវ បរិគ្គហិតា, តេហិ បន វិសុំ វិសុំ គហិតធម្មេ ឯកជ្ឈំ គហណវសេន តតិយបទំ វុត្តន្តិ អត្ថេវ តតិយោ រាសិ. ន ហិ សមុទាយោ អវយវោ ហោតិ, ភិន្នវត្ថុកេ បន ធម្មេ អធិដ្ឋានភេទំ អមុញ្ចិត្វា ឯកជ្ឈំ គហណំ ន សម្ភវតីតិ កាលេន អជ្ឈត្តំ, កាលេន ពហិទ្ធា ជាននកាលេតិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

អភិញ្ញានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ តេរសមបរិច្ឆេទវណ្ណនា.

១៤. ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

បញ្ញាកថាវណ្ណនា

៤២១. សព្ពាការេនាតិ ¶ ¶ ឧបចារាការោ, អប្បនាការោ, វសីភាវាការោ, វិតក្កាទិសមតិក្កមាការោ, រូបាទីហិ វិរជ្ជនាការោ, ចុទ្ទសធា ចិត្តស្ស បរិទមនាការោ, បញ្ចវិធអានិសំសាធិគមាការោតិ ឯវមាទិនា សព្ពេន ភាវនាការេន.

តទនន្តរាតិ ‘‘ចិត្តំ បញ្ញ’’ន្តិ ឯវំ ទេសនាក្កមេន, បដិបត្តិក្កមេន ច តស្ស សមាធិស្ស អនន្តរា. បញ្ញា ភាវេតព្ពា សមាធិភាវនាយ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘បញ្ញញ្ច ភាវយ’’ន្តិ ឯវំ អតិសង្ខេបទេសិតត្តា, គាថាវណ្ណនាយំ វា ‘‘សមាធិសិលាយំ សុនិសិតំ វិបស្សនាបញ្ញាសត្ថ’’ន្តិ ឯវំ អតិវិយ សង្ខេបេន ភាសិតត្តា អយំ សា បញ្ញាតិ សភាវតោ វិញ្ញាតុម្បិ តាវ ន សុករា. ភាវនាវិធានស្ស បន អទស្សិតត្តា បគេវ ភាវេតុំ ន សុករាតិ សម្ពន្ធោ. បុច្ឆនដ្ឋេន បញ្ហា, កម្មំ កិរិយា ករណំ, បញ្ហាវ កម្មំ បញ្ហាកម្មំ, បុច្ឆនបយោគោតិ អត្ថោ.

កា បញ្ញាតិ សរូបបុច្ឆា. កេនដ្ឋេន បញ្ញាតិ កេន អត្ថេន បញ្ញាតិ វុច្ចតិ, ‘‘បញ្ញា’’តិ បទំ កំ អភិធេយ្យត្ថំ និស្សាយ បវត្តន្តិ អត្ថោ. សា បនាយំ បញ្ញា សភាវតោ, កិច្ចតោ, ឧបដ្ឋានាការតោ, អាសន្នការណតោ ច កថំ ជានិតព្ពាតិ អាហ ‘‘កានស្សា លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានី’’តិ. កតិវិធាតិ បភេទបុច្ឆា. កស្មា បនេត្ថ សំកិលេសវោទានបុច្ឆា ន គហិតាតិ? វុច្ចតេ – លោកុត្តរាយ តាវ បញ្ញាយ នត្ថេវ សំកិលេសោ. អសតិ ច តស្មិំ កុតោ វោទានបុច្ឆាតិ តទុភយំ ន គហិតំ. លោកិយាយ បន តានិ ភាវនាវិធានេ ឯវ អន្តោគធានីតិ កត្វា វិសុំ ន គហិតានិ មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិអន្តោគធត្តា ¶ , សមាធិភាវនាយំ វា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពានីតិ ន គហិតានិ. បដិបត្តិ នាម ទិដ្ឋានិសំសេ ឯវ ហោតីតិ អាហ ‘‘បញ្ញាភាវនាយ កោ អានិសំសោ’’តិ.

៤២២. តត្រាតិ តស្មិំ, តស្ស វា បញ្ហាកម្មស្ស. វិស្សជ្ជនន្តិ វិវរណំ. បុច្ឆិតោ ហិ អត្ថោ អវិភាវិតត្តា និគូឡ្ហោ មុដ្ឋិយំ កតោ វិយ តិដ្ឋតិ, តស្ស ¶ វិវរណំ វិស្សជ្ជនំ វិភូតភាវករណតោ. កា បញ្ញាតិ កាមញ្ចាយំ សរូបបុច្ឆា, វិភាគវន្តានំ បន សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនមុខេនេវ ហោតីតិ វិភាគោ តាវ អនវសេសតោ ទស្សេតព្ពោ. តំទស្សនេន ច អយមាទីនវោតិ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ញា ពហុវិធា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ពហុវិធាតិ កុសលាទិវសេន អនេកវិធា. នានប្បការាតិ អត្ថជាបិកាទិភេទេន, សុតមយញាណាទិភេទេន ច នានាវិធា. តំ សព្ពន្តិ តំ អនវសេសំ បញ្ញាវិភាគំ. ន សាធេយ្យាតិ វិបស្សនាភាវនាយ សទ្ធិំ មគ្គភាវនា ឥធ អធិប្បេតត្ថោ. តាយ ហិ តណ្ហាជដាវិជដនំ, តញ្ច ន សាធេយ្យ. អនវសេសតោ ហិ បញ្ញាបភេទេ វិស្សជ្ជិយមានេ ‘‘ឯកវិធេន ញាណវត្ថូ’’តិអាទិកោ (វិភ. ៧៥១) សព្ពោ ញាណវត្ថុ វិភង្គេ, សុត្តន្តេសុ ច តត្ថ តត្ថ អាគតោ បញ្ញាបភេទោ. សកលោបិ វា អភិធម្មនយោ អាហរិត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោ ភវេយ្យ, តថា ច សតិ យ្វាយំ ឥធ បញ្ញាភាវនាវិធិ អធិប្បេតោ, តស្ស វិស្សជ្ជនាយ ឱកាសោវ ន ភវេយ្យ. កិញ្ច យ្វាយំ ឋានាឋានកម្មន្តរវិបាកន្តរាទិវិសយេ បញ្ញាយ បវត្តិភេទោ, សោបិ យថារហំ សទ្ធិំ ផលាផលភេទេន វិភជិត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោ សិយា. សោ ច បន វិស្សជ្ជិយមានោ អញ្ញទត្ថុ វិក្ខេបាយ សំវត្តេយ្យ, យថា តំ អវិសយេ. តេនាហ ‘‘ឧត្តរិ ច វិក្ខេបាយ សំវត្តេយ្យា’’តិ. កុសលចិត្តសម្បយុត្តំ វិបស្សនាញាណន្តិ ឯត្ថ កុសល-គ្គហណេន ទុវិធម្បិ អព្យាកតំ និវត្តេតិ, តថា ‘‘អត្ថិ សំកិលិដ្ឋបញ្ញា’’តិ ឯវំ បវត្តំ មិច្ឆាវាទំ បដិសេធេតិ. វិបស្សនាញាណ-គ្គហណេន សេសកុសលបញ្ញា.

៤២៣. សញ្ជាននវិជាននាការវិសិដ្ឋន្តិ សញ្ជាននាការវិជាននាការេហិ សាតិសយំ. យតោ នានប្បការតោ ជាននំ ជាននភាវោ វិសយគ្គហណាការោ. សោ ហិ នេសំ សមានោ, ន សញ្ជាននាទិអាការោ. បីតកន្តីតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, តេន ‘‘លោហិតកំ ឱទាតំ ទីឃំ រស្ស’’ន្តិអាទិកេ សញ្ញាយ គហេតព្ពាការេ សង្គណ្ហាតិ. សញ្ជាននមត្តមេវាតិ ឯត្ថ សញ្ជាននំ នាម ‘‘នីលំ បីត’’ន្តិអាទិកំ អារម្មណេ វិជ្ជមានំ វា អវិជ្ជមានំ វា សញ្ញានិមិត្តំ កត្វា ជាននំ. តថា ហេសា បុន សញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណរសា. មត្ត-សទ្ទេន វិសេសនិវត្តិអត្ថេន វិជាននបជាននាការេ និវត្តេតិ, ឯវ-សទ្ទេន កទាចិបិ ឥមិស្សា តេ វិសេសា ¶ នត្ថេវាតិ អវធារេតិ. តេនាហ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិ ¶ . តត្ថ វិញ្ញាណកិច្ចម្បិ កាតុំ អសក្កោន្តី សញ្ញា កុតោ បញ្ញាកិច្ចំ ករេយ្យាតិ ‘‘លក្ខណបដិវេធំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ’’ច្ចេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘មគ្គបាតុភាវ’’ន្តិ. អារម្មណេ បវត្តមានំ វិញ្ញាណំ ន តត្ថ សញ្ញា វិយ នីលបីតាទិកស្ស សញ្ជាននវសេនេវ បវត្តតិ, អថ ខោ តត្ថ អញ្ញញ្ច វិសេសំ ជានន្តមេវ បវត្តតីតិ អាហ ‘‘វិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិ. កថំ បន វិញ្ញាណំ លក្ខណបដិវេធំ បាបេតីតិ? បញ្ញាយ ទស្សិតមគ្គេន. លក្ខណារម្មណិកវិបស្សនាយ ហិ អនេកវារំ លក្ខណានិ បដិវិជ្ឈិត្វា បដិវិជ្ឈិត្វា បវត្តមានាយ បគុណភាវតោ បរិចយវសេន ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេនបិ វិបស្សនា សម្ភវតិ, យថា តំ បគុណស្ស គន្ថស្ស សជ្ឈាយនេ ញាយាគតាបិ វារា ន វិញ្ញាយន្តិ. លក្ខណបដិវេធន្តិ ច លក្ខណានំ អារម្មណករណមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បដិវិជ្ឈនំ. ឧស្សក្កិត្វាតិ ឧទយព្ពយញាណបដិបាដិយា អាយូហិត្វា. មគ្គបាតុភាវំ បាបេតុំ ន សក្កោតិ អសម្ពោធសភាវត្តា. វុត្តនយវសេនាតិ វិញ្ញាណេ វុត្តនយវសេន អារម្មណញ្ច ជានាតិ, លក្ខណបដិវេធញ្ច បាបេតិ. អត្តនោ បន អនញ្ញសាធារណេន អានុភាវេន ឧស្សក្កិត្វា មគ្គបាតុភាវញ្ច បាបេតិ.

ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ ឧបមាយ បតិដ្ឋាបេតុំ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អជាតពុទ្ធីតិ អសញ្ជាតព្យវហារពុទ្ធិ. ឧបភោគបរិភោគន្តិ ឧបភោគបរិភោគារហំ, ឧបភោគបរិភោគវត្ថូនំ បដិលាភយោគ្យន្តិ អត្ថោ. ឆេកោតិ មហាសារោ. កូដោតិ កហាបណបតិរូបកោ តម្ពកំសាទិមយោ. អទ្ធសារោតិ ឧបឌ្ឍគ្ឃនកោ. ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, តេន បាទសារ សមសារបរោបាទសារាទីនំ សង្គហោ. តេ បការេតិ ឥន្ទជាលាជាតិបុប្ផាទិប្បការេ ចេវ ឆេកាទិប្បការេ ច.

សញ្ញា ហីតិអាទិ ឧបមាសំសន្ទនំ. សញ្ញា វិភាគំ អកត្វា បិណ្ឌវសេនេវ អារម្មណស្ស គហណតោ ទារកស្ស កហាបណទស្សនសទិសី វុត្តា. តថា ហិ សា ‘‘យថាឧបដ្ឋិតវិសយបទដ្ឋានា’’ វុច្ចតិ. វិញ្ញាណំ អារម្មណេ ឯកច្ចវិសេសគហណសមត្ថតាយ គាមិកបុរិសស្ស កហាបណទស្សនសទិសំ វុត្តំ. បញ្ញា អារម្មណេ អនវសេសវិសេសាវពោធតោ ហេរញ្ញិកស្ស កហាបណទស្សនសទិសី វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘នានប្បការតោ ¶ ជានន’’ន្តិ ឥមិនា ញេយ្យធម្មា បច្ចេកំ នានប្បការាតិ តេសំ យាថាវតោ អវពោធោ បញ្ញាតិ ទស្សេតិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេន ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណមុខេ អាបាថមាគច្ឆន្តី’’តិ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥).

យត្ថាតិ ¶ យស្មិំ ចិត្តុប្បាទេ. ន តត្ថ ឯកំសេន ហោតីតិ តស្មិំ ចិត្តុប្បាទេ បញ្ញា ឯកន្តេន ន ហោតិ. ន ហិ ទុហេតុកអហេតុកចិត្តុប្បាទេសុ បញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ. អវិនិព្ភុត្តាតិ អវិយុត្តា. តេហីតិ សញ្ញាវិញ្ញាណេហិ. យថា ហិ សុខំ បីតិយា ន និយមតោ អវិយុត្តំ, ឯវំ សញ្ញាវិញ្ញាណានិ បញ្ញាយ ន និយមតោ អវិយុត្តាតិ. យថា បន បីតិ សុខេន និយមតោ អវិយុត្តា, ឯវំ បញ្ញា សញ្ញាវិញ្ញាណេហិ និយមតោ អវិយុត្តា. តស្មា ឯវំ អវិនិព្ភុត្តេសុ ឥមេសុ តីសុ ធម្មេសុ តេសំ វិនិព្ភោគោ ទុក្ករោតិ តិណ្ណំ ជនានំ កហាបណទស្សនំ និទស្សិតន្តិ. តេសំ ទុវិញ្ញេយ្យនានត្តតំយេវ វចនន្តរេនបិ ទស្សេតុំ ‘‘តេនាហា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ រូបធម្មេសុបិ តាវ នានានទីនំ ឧទកស្ស, នានាតេលស្ស វា ឯកស្មិំ ភាជនេ បក្ខិបិត្វា មថិតស្ស ‘‘ឥទំ អសុកាយ នទិយា ឧទកំ, ឥទំ អសុកតេល’’ន្តិ និទ្ធារេត្វា សរូបតោ ទស្សនំ ទុក្ករំ, កិមង្គំ បន អរូបធម្មេសូតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យំ អរូបីនំ ចិត្តចេតសិកាន’’ន្តិអាទិមាហ.

៤២៤. ធម្មានំ សកោ ភាវោ, សមានោ ច ភាវោ ធម្មសភាវោ. តត្ថ បឋមេន កក្ខឡផុសនាទិសលក្ខណំ គហិតំ, ទុតិយេន អនិច្ចទុក្ខតាទិសាមញ្ញលក្ខណំ. តទុភយស្ស ច យាថាវតោ បដិវិជ្ឈនលក្ខណា បញ្ញាតិ អាហ ‘‘ធម្មសភាវបដិវេធលក្ខណា បញ្ញា’’តិ. ឃដបដាទិបដិច្ឆាទកស្ស ពាហិរន្ធការស្ស ទីបាលោកាទិ វិយ យថាវុត្តធម្មសភាវបដិច្ឆាទកស្ស មោហន្ធការស្ស វិទ្ធំសនរសា. ឧប្បជ្ជមានោ ឯវ ហិ បញ្ញាលោកោ ហទយន្ធការំ វិធមេន្តោ ឯវំ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ ឯវ ធម្មសភាវេសុ អសម្មុយ្ហនាការេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា. ការណភូតា វា សយំ ផលភូតំ អសម្មោហំ បច្ចុបដ្ឋាបេតីតិ ឯវម្បិ អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា. វិបស្សនាបញ្ញាយ ឥធ អធិប្បេតត្តា ‘‘សមាធិ តស្សា បទដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ. តថា ហិ ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ សុត្តបទំ និពន្ធនភាវេន អាគតំ (សំ. និ. ៣.៥, ៩៩; សំ. និ. ៥.១០៧១; នេត្តិ. ៤០; មិ. ប. ២.១.១៤).

បញ្ញាបភេទកថាវណ្ណនា

៤២៥. ធម្មសភាវបដិវេធោ ¶ នាម បញ្ញាយ អាវេណិកោ សភាវោ, ន តេនស្សា កោចិ វិភាគោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘ធម្មសភាវបដិវេធលក្ខណេន តាវ ឯកវិធា’’តិ. លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ វុច្ចតិ វដ្ដំ, តប្បរិយាបន្នតាយ លោកេ និយុត្តា, តត្ថ វា វិទិតាតិ លោកិយា. តត្ថ អបរិយាបន្នតាយ លោកតោ ឧត្តរា ឧត្តិណ្ណាតិ លោកុត្តរា. លោកុត្តរាបិ ¶ ហិ មគ្គសម្បយុត្តា ភាវេតព្ពា. វិបស្សនាបរិយាយោបិ តស្សា លព្ភតេវាតិ លោកុត្តរ-គ្គហណំ ន វិរុជ្ឈតិ. អត្តានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តេហិ សហ អាសវេហីតិ សាសវា, អារម្មណករណវសេនបិ នត្ថិ ឯតិស្សា អាសវាតិ អនាសវា. អាទិ-សទ្ទេន អាសវវិប្បយុត្តសាសវទុកាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. នាមរូបវវត្ថានវសេនាតិ នាមវវត្ថានវសេន, រូបវវត្ថានវសេន ច. បឋមំ និព្ពានទស្សនតោ ទស្សនញ្ច, និស្សយភាវតោ សម្បយុត្តា ធម្មា ភវន្តិ ឯត្ថ, សយម្បិ វា ភវតិ ឧប្បជ្ជតិ ន និព្ពានំ វិយ អបាតុភាវន្តិ ភូមិ ចាតិ ទស្សនភូមិ, បឋមមគ្គោ. សេសមគ្គត្តយំ បន យស្មា បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋស្មិំយេវ ធម្មេ ភាវនាវសេន ឧប្បជ្ជតិ, ន អទិដ្ឋបុព្ពំ កិញ្ចិ បស្សតិ, តស្មា ភាវនា ច យថាវុត្តេនត្ថេន ភូមិ ចាតិ ភាវនាភូមិ. តត្ថ បញ្ញា ទស្សនភូមិភាវនាភូមិវសេន ទុវិធាតិ វុត្តា. សុតាទិនិរបេក្ខាយ ចិន្តាយ និព្ពត្តា ចិន្តាមយា. ឯវំ សុតមយា, ភាវនាមយា ច. មយសទ្ទោ បច្ចេកំ សម្ពន្ធិតព្ពោ. អាយេ វឌ្ឍិយំ កោសល្លំ អាយកោសល្លំ, អបាយេ អវឌ្ឍិយំ កោសល្លំ អបាយកោសល្លំ, ឧបាយេ តស្ស តស្ស អត្ថស្ស និព្ពត្តិការណេ កោសល្លំ ឧបាយកោសល្លន្តិ វិសុំ វិសុំ កោសល្លបទំ សម្ពន្ធិតព្ពំ. អជ្ឈត្តំ អភិនិវេសោ បដិបជ្ជនំ ឯតិស្សាតិ អជ្ឈត្តាភិនិវេសា. ឯវំ ពហិទ្ធាភិនិវេសា, ឧភយាភិនិវេសា ច វេទិតព្ពា.

៤២៦. លោកិយមគ្គសម្បយុត្តាតិ លោកិយកុសលចិត្តុប្បាទេសុ មគ្គសម្បយុត្តា, វិសេសតោ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិអាទិវិសុទ្ធិចតុក្កសង្គហិតមគ្គសម្បយុត្តា. សមុទាយេសុ បវត្តា សមញ្ញា តទេកទេសេសុបិ វត្តតីតិ អាហ ‘‘មគ្គសម្បយុត្តា’’តិ, បច្ចេកម្បិ វា សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ មគ្គសមញ្ញាតិ កត្វា ឯវំ វុត្តំ.

ធម្មនានត្តាភាវេបិ ¶ បទត្ថនានត្តមត្តេន ទុក្ករវចនំ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អត្ថតោ បនេសា លោកិយលោកុត្តរាវា’’តិ. អាសវវិប្បយុត្តសាសវទុកាទីសុបិ វិប្បយុត្តតាទិគ្គហណមេវ វិសេសោ, អត្ថតោ លោកិយលោកុត្តរាវ បញ្ញាតិ អាហ ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ. អាទិ-សទ្ទេន ឱឃនីយឱឃវិប្បយុត្តឱឃនីយាទិទុកានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. បឋមជ្ឈានិកានិ ចត្តារិ មគ្គចិត្តានិ, តថា ទុតិយាទិជ្ឈានិកានិ ចាតិ ឯវំ សោឡសសុ មគ្គចិត្តេសុ. វិបស្សនាបញ្ញាយ ឥធ អធិប្បេតត្តា មហគ្គតបញ្ញា ន គហិតា.

៤២៧. អត្តនោ ចិន្តាវសេនាតិ តស្ស តស្ស អនវជ្ជស្ស អត្ថស្ស សាធនេ បរោបទេសេន វិនា ¶ អត្តនោ ឧបាយចិន្តាវសេនេវ. សុតវសេនាតិ យថាសុតស្ស បរោបទេសស្ស វសេន. យថា តថា វាតិ បរតោ ឧបទេសំ សុត្វា វា អសុត្វា វា សយមេវ ភាវនំ អនុយុញ្ជន្តស្ស. ‘‘អប្បនាប្បត្តា’’តិ ឥទំ សិខាប្បត្តភាវនាមយំ ទស្សេតុំ វុត្តំ, ន បន ‘‘អប្បនាប្បត្តាវ ភាវនាមយា’’តិ.

យោគវិហិតេសូតិ បញ្ញាវិហិតេសុ បញ្ញាបរិណាមិតេសុ ឧបាយសម្បាទិតេសុ. កម្មាយតនេសូតិ ឯត្ថ កម្មមេវ កម្មាយតនំ, កម្មញ្ច តំ អាយតនញ្ច អាជីវានន្តិ វា កម្មាយតនំ. ឯស នយោ សិប្បាយតនេសុបិ. តត្ថ ទុវិធំ កម្មំ ហីនញ្ច វឌ្ឍកីកម្មាទិ, ឧក្កដ្ឋញ្ច កសិវាណិជាទិ. សិប្បម្បិ ទុវិធំ ហីនញ្ច នឡការសិប្បាទិ, ឧក្កដ្ឋញ្ច មុទ្ទាគណនាទិ. វិជ្ជាវ វិជ្ជាដ្ឋានំ. តំ ធម្មិកមេវ នាគមណ្ឌលបរិត្តផុធមនកមន្តសទិសំ វេទិតព្ពំ. តានិ បនេតានិ ឯកច្ចេ បណ្ឌិតា ពោធិសត្តសទិសា មនុស្សានំ ផាសុវិហារំ អាកង្ខន្តា នេវ អញ្ញេហិ ករិយមានានិ បស្សន្តិ, ន វា កតានិ ឧគ្គណ្ហន្តិ, ន កថេន្តានំ សុណន្តិ. អថ ខោ អត្តនោ ធម្មតាយ ចិន្តាយ ករោន្តិ, បញ្ញវន្តេហិ អត្តនោ ធម្មតាយ ចិន្តាយ កតានិបិ អញ្ញេហិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ករោន្តេហិ កតសទិសានេវ ហោន្តិ.

កម្មស្សកតន្តិ ‘‘ឥទំ កម្មំ សត្តានំ សកំ, ឥទំ នោ សក’’ន្តិ ឯវំ ជាននញាណំ. សច្ចានុលោមិកន្តិ វិបស្សនាញាណំ. តំ ហិ សច្ចបដិវេធស្ស អនុលោមនតោ ‘‘សច្ចានុលោមិក’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥទានិស្ស បវត្តនាការំ ទស្សេតុំ ‘‘រូបំ អនិច្ចន្តិ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ វា-សទ្ទេន អនិយមត្ថេន ទុក្ខានត្តលក្ខណានិបិ ¶ គហិតានេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ នានន្តរិយកភាវតោ. យំ ហិ អនិច្ចំ, តំ ទុក្ខំ. យំ ទុក្ខំ, តទនត្តាតិ. យំ ឯវរូបិន្តិ យំ ឯវំ ហេដ្ឋា និទ្ទិដ្ឋសភាវំ. អនុលោមិកំ ខន្តិន្តិអាទីនិ បញ្ញាវេវចនានិ. សា ហិ ហេដ្ឋា វុត្តានំ កម្មាយតនាទីនំ អបច្ចនីកទស្សនេន អនុលោមនតោ, តថា សត្តានំ ហិតចរិយាយ មគ្គសច្ចស្ស, បរមត្ថសច្ចស្ស, និព្ពានស្ស ច អវិលោមនតោ អនុលោមេតីតិ អនុលោមិកា. សព្ពានិបិ ឯតានិ ការណានិ ខមតិ ទដ្ឋុំ សក្កោតីតិ ខន្តិ. បស្សតីតិ ទិដ្ឋិ. រោចេតីតិ រុចិ. មុនាតីតិ មុតិ. បេក្ខតីតិ បេក្ខា. តេ ច កម្មាយតនាទយោ ធម្មា ឯតាយ និជ្ឈាយមានា និជ្ឈានំ ខមន្តីតិ ធម្មនិជ្ឈានខន្តិ. បរតោ អសុត្វា បដិលភតីតិ អញ្ញស្ស ឧបទេសវចនំ អសុត្វា សយមេវ ចិន្តេន្តោ បដិលភតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ចិន្តាមយា បញ្ញា នាម វុច្ចតិ. សា បនេសា អភិញ្ញាតានំ ពោធិសត្តានមេវ ឧប្បជ្ជតិ. តត្ថាបិ ¶ សច្ចានុលោមិកញាណំ ទ្វិន្នំយេវ ពោធិសត្តានំ អន្តិមភវិកានំ, សេសបញ្ញា សព្ពេសម្បិ បូរិតបារមីនំ មហាបញ្ញានំ ឧប្បជ្ជតិ. បរតោ សុត្វា បដិលភតីតិ កម្មាយតនាទីនិ បរេន ករិយមានានិ វា កតានិ វា ទិស្វាបិ បរស្ស កថយមានស្ស វចនំ សុត្វាបិ អាចរិយសន្តិកេ ឧគ្គហេត្វាបិ បដិលទ្ធា សព្ពា បរតោ សុត្វាវ បដិលទ្ធា នាមាតិ វេទិតព្ពា. សមាបន្នស្សាតិ សមាបត្តិសមង្គិស្ស, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ. វិបស្សនាមគ្គបញ្ញា ឥធ ‘‘ភាវនាមយា បញ្ញា’’តិ អធិប្បេតា.

សាតិ ‘‘បរិត្តារម្មណា មហគ្គតារម្មណា’’តិ (វិភ. ៧៥៣) វុត្តបញ្ញា. លោកិយវិបស្សនាតិ លោកិយវិបស្សនាបញ្ញា. សា លោកុត្តរវិបស្សនាតិ យា និព្ពានំ អារព្ភ បវត្តា អប្បមាណារម្មណា បញ្ញា វុត្តា, សា លោកុត្តរវិបស្សនាតិ មគ្គបញ្ញំ សន្ធាយាហ. សា ហិ សង្ខារានំ អនិច្ចតាទិំ អគណ្ហន្តីបិ វិបស្សនាកិច្ចបារិបូរិយា, និព្ពានស្ស វា តថលក្ខណំ វិសេសតោ បស្សតីតិ វិបស្សនាតិ វុច្ចតិ. គោត្រភុញាណំ បន កិញ្ចាបិ អប្បមាណារម្មណំ, មគ្គស្ស បន អាវជ្ជនដ្ឋានិយត្តា ន វិបស្សនាវោហារំ លភតិ.

អយន្តិ ឯតាយ សម្បត្តិយោតិ អាយោ, វុទ្ធិ. តត្ថ កោសល្លន្តិ តស្មិំ អនត្ថហានិអត្ថុប្បត្តិលក្ខណេ អាយេ កោសល្លំ កុសលតា និបុណតា.

តំ ¶ បន ឯកន្តិកំ អាយកោសល្លំ បាឡិវសេនេវ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេ ធម្មេ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥទំ វុច្ចតីតិ យា ឥមេសំ អកុសលធម្មានំ អនុប្បត្តិបហានេសុ, កុសលធម្មានញ្ច ឧប្បត្តិដ្ឋិតីសុ បញ្ញា, ឥទំ អាយកោសល្លំ នាមាតិ វុច្ចតិ.

វុទ្ធិលក្ខណា អាយតោ អបេតត្តា អបាយោ, អវុទ្ធិ. តត្ថ កោសល្លន្តិ តស្មិំ អត្ថហានិអនត្ថុប្បត្តិលក្ខណេ អបាយេ កោសល្លំ កុសលតា អបាយកោសល្លំ. តម្បិ បាឡិវសេនេវ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេ ធម្មេ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥទំ វុច្ចតីតិ យា ឥមេសំ កុសលធម្មានំ អនុប្បជ្ជននិរុជ្ឈនេសុ, អកុសលធម្មានំ វា ឧប្បត្តិដ្ឋិតីសុ បញ្ញា, ឥទំ អបាយកោសល្លំ នាមាតិ វុច្ចតិ. អាយកោសល្លំ តាវ បញ្ញា ហោតុ, អបាយកោសល្លំ កថំ បញ្ញា នាម ជាតាតិ? ឯវំ មញ្ញតិ ‘‘អបាយុប្បាទនសមត្ថតា អបាយកោសល្លំ នាម សិយា’’តិ, តំ បន តស្ស មតិមត្តំ. កស្មា? បញ្ញវា ឯវ ហិ ‘‘មយ្ហំ ឯវំ មនសិ ករោតោ អនុប្បន្នា កុសលា ធម្មា នុប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ¶ និរុជ្ឈន្តិ. អនុប្បន្នា អកុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា បវឌ្ឍន្តី’’តិ បជានាតិ, សោ ឯវំ ញត្វា អនុប្បន្នេ អកុសលេ ន ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នេ បជហតិ. អនុប្បន្នេ កុសលេ ឧប្បាទេតិ, ឧប្បន្នេ ភាវនាបារិបូរិំ បាបេតិ. ឯវំ អបាយកោសល្លម្បិ បញ្ញា ឯវាតិ.

សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ. តេសំ តេសំ ធម្មានន្តិ សត្តានំ តំតំហិតសុខធម្មានំ. តង្ខណប្បវត្តន្តិ អច្ចាយិកេ កិច្ចេ វា ភយេ វា ឧប្បន្នេ តស្ស តិកិច្ឆនត្ថំ តស្មិំយេវ ខណេ បវត្តំ. ឋានេន ឧប្បត្តិ ឯតស្ស អត្ថីតិ ឋានុប្បត្តិកំ, ឋានសោ ឯវ ឧប្បជ្ជនកំ. តត្រុបាយាតិ តត្រ តត្រ ករណីយេ ឧបាយភូតា.

គហេត្វាតិ ‘‘ឥទំ រូបំ, ឯត្តកំ រូប’’ន្តិអាទិនា បរិគ្គណ្ហនវសេន គហេត្វា. ឧភយំ គហេត្វាតិ ‘‘អជ្ឈត្តំ ពហិទ្ធា’’តិ ឧភយំ អនុបុព្ពតោ បរិគ្គហេត្វា. អថ វា ‘‘យំ កិញ្ចិ សមុទយធម្មំ, សព្ពំ តំ និរោធធម្ម’’ន្តិ ឯកប្បហារេនេវ សព្ពេបិ បញ្ចក្ខន្ធេ អវិភាគេន បរិគ្គហេត្វា. អយំ បន តិក្ខវិបស្សកស្ស មហាបុញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ វិបស្សនាភិនិវេសោ.

៤២៨. ទុក្ខសច្ចំ អារព្ភាតិ ទុក្ខសច្ចំ អារម្មណំ កត្វា, តប្បដិច្ឆាទកសម្មោហវិធំសនវសេន ច បវត្តំ ញាណំ ទុក្ខេ ញាណំ. ទុក្ខសមុទយំ អារព្ភាតិ ¶ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តថា សេសបទទ្វយេបិ. បច្ចវេក្ខណញាណំ ហិ ចតុសច្ចំ អារព្ភ បវត្តញាណំ នាម, តតិយំ បន មគ្គញាណំ, ឥតរសច្ចានិ វិបស្សនាញាណន្តិ បាកដមេវ.

‘‘អត្ថាទីសុ បភេទគតានិ ញាណានី’’តិ សង្ខេបេន វុត្តមត្ថំ បាឡិវសេនេវ វិវរិតុំ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អត្ថេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទាតិ យំ អត្ថប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ អត្ថេ បភេទគតំ ញាណំ, អយំ អត្ថបដិសម្ភិទា នាម. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ធម្មប្បភេទស្ស ហិ សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ ធម្មេ បភេទគតំ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. និរុត្តិប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ និរុត្តាភិលាបេ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា. បដិភានប្បភេទស្ស សល្លក្ខណវិភាវនវវត្ថានករណសមត្ថំ បដិភានេ បភេទគតំ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា. និរុត្តិបដិភានប្បភេទា តព្ពិសយានំ អត្ថាទីនំ បច្ចយុប្បន្នតាទិភេទេហិ ភិន្ទិត្វា វេទិតព្ពា.

និព្ពានម្បិ ¶ សម្បាបកហេតុអនុសារេន អរីយតិ, អធិគម្មតីតិ អត្ថោ. ‘‘យំ កិញ្ចិ បច្ចយសម្ភូត’’ន្តិ ឯតេន សច្ចហេតុធម្មបច្ចយាការវារេសុ អាគតានិ ទុក្ខាទីនិ គហិតានិ. សច្ចបច្ចយាការវារេសុ និព្ពានំ, បរិយត្តិវារេ ភាសិតត្ថោ, អភិធម្មភាជនីយេ វិបាកោ, កិរិយា ចាតិ ឯវំ បាឡិយំ វុត្តានំ ឯវ វសេន បញ្ច អត្ថា វេទិតព្ពា. ទហតីតិ វិទហតិ, និព្ពត្តកហេតុអាទីនំ សាធារណមេតំ និព្ពចនំ. តទត្ថំ បន វិភាវេតុំ ‘‘បវត្តេតិ វា សម្បាបុណិតុំ វា ទេតី’’តិ វុត្តំ. តេសុ បុរិមោ អត្ថោ មគ្គវជ្ជេសុ ទដ្ឋព្ពោ. ភាសិតម្បិ ហិ អវពោធនវសេន អត្ថំ បវត្តេតិ, មគ្គោ បន និព្ពានំ បាបេតីតិ តស្មិំ បច្ឆិមោ អត្ថោ. និព្ពានំ ហិ បត្តព្ពោ អត្ថោ, ភាសិតត្ថោ ញាបេតព្ពោ អត្ថោ, ឥតរោ និព្ពត្តេតព្ពោ អត្ថោតិ ឯវំ តិវិធោ ហោតិ.

‘‘យោ កោចិ ផលនិព្ពត្តកោ ហេតូ’’តិ ឯតេន សច្ចហេតុធម្មបច្ចយាការវារេសុ អាគតានិ សមុទយាទីនិ គហិតានិ, សច្ចបច្ចយាការវារេសុ មគ្គោ, បរិយត្តិវារេ ភាសិតំ, អភិធម្មភាជនីយេ កុសលាកុសលន្តិ ឯវំ បាឡិយំ វុត្តានំ ឯវ វសេន បញ្ច ធម្មា វេទិតព្ពា. តត្ថ ¶ មគ្គោ សម្បាបកោ, ភាសិតំ ញាបកោ, ឥតរំ និព្ពត្តកោតិ ឯវំ តិវិធោ ហេតុ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច កិរិយានំ អវិបាកតាយ ធម្មភាវោ ន វុត្តោ. យទិ ឯវំ វិបាកា ន ហោន្តីតិ អត្ថភាវោបិ ន វត្តព្ពោ? ន, បច្ចយុប្បន្នភាវតោ. ឯវំ សតិ កុសលាកុសលានម្បិ អត្ថភាវោ អាបជ្ជតីតិ ចេ? នាយំ ទោសោ អប្បដិសិទ្ធត្តា. វិបាកស្ស បន បធានហេតុតាយ បាកដភាវតោ ធម្មភាវោ ឯវ តេសំ វុត្តោ. កិរិយានំ បច្ចយភាវតោ ធម្មភាវោ អាបជ្ជតីតិ ចេ? នាយំ ទោសោ អប្បដិសិទ្ធត្តា. កម្មផលសម្ពន្ធស្ស បន ហេតុភាវស្សាភាវតោ ធម្មភាវោ ន វុត្តោ. អបិច ‘‘អយំ ឥមស្ស បច្ចយោ, អយំ បច្ចយុប្បន្នោ’’តិ ឯតំ ភេទមកត្វា កេវលំ កុសលាកុសលេ, វិបាកកិរិយាធម្មេ ច បច្ចវេក្ខន្តស្ស ធម្មត្ថបដិសម្ភិទា ហោន្តីតិ តេសំ អត្ថធម្មតា ន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អយមេវ ហិ អត្ថោតិ យ្វាយំ អត្ថធម្មានំ បញ្ចធា វិភជនវសេន អត្ថោ វុត្តោ, អយមេវ អភិធម្មេ វិភជិត្វា ទស្សិតោតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ’’តិ ឯត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ សភាវវាចកោតិ កត្វា អាហ ‘‘សភាវនិរុត្តី’’តិ, អវិបរីតនិរុត្តីតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘អព្យភិចារី វោហារោ’’តិ, តស្ស តស្ស អត្ថស្ស ពោធនេ បដិនិយតសម្ពន្ធោ សទ្ទវោហារោតិ អត្ថោ. តទភិលាបេតិ តស្ស សភាវនិរុត្តិសញ្ញិតស្ស ¶ អព្យភិចារិវោហារស្ស អភិលាបនេ. សា បនាយំ សភាវនិរុត្តិ មាគធភាសា. អត្ថតោ នាមបញ្ញត្តីតិ អាចរិយា. អបរេ បន យទិ សភាវនិរុត្តិ បញ្ញត្តិសភាវា, ឯវំ សតិ បញ្ញត្តិ អភិលបិតព្ពា, ន វចនន្តិ អាបជ្ជតិ. ន ច វចនតោ អញ្ញំ អភិលបិតព្ពំ ឧច្ចារេតព្ពំ អត្ថិ. អថ ផស្សាទិវចនេហិ ពោធេតព្ពំ អភិលបិតព្ពំ, ឯវញ្ច សតិ អត្ថធម្មានម្បិ ពោធេតព្ពត្តា តេសម្បិ និរុត្តិភាវោ អាបជ្ជតិ. ផស្សោតិ ច សភាវនិរុត្តិ, ផស្សំ ផស្សាតិ ន សភាវនិរុត្តីតិ ទស្សិតោវាយមត្ថោ. ន ច អវចនំ ឯវំបការំ អត្ថិ. តស្មា វចនភូតាយ ឯវ តស្សា សភាវនិរុត្តិយា អភិលាបេ ឧច្ចារណេតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

តំ សភាវនិរុត្តិសទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្ស តស្មិំ សភាវនិរុត្តាភិលាបេ បភេទគតំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា, ‘‘ឯវមយំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា សទ្ទារម្មណា ¶ នាម ជាតា, ន បញ្ញត្តិអារម្មណា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៧១៨) ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា និរុត្តិសទ្ទារម្មណាយ សោតវិញ្ញាណវីថិយា បរតោ មនោទ្វារេ និរុត្តិបដិសម្ភិទា បវត្តតីតិ វទន្តិ. ‘‘និរុត្តិបដិសម្ភិទា បច្ចុប្បន្នារម្មណា’’តិ (វិភ. ៧៤៩) ច វចនសទ្ទំ គហេត្វា បច្ឆា ជាននំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ. ឯវំ បន អញ្ញស្មិំ បច្ចុប្បន្នារម្មណេ អញ្ញំ បច្ចុប្បន្នារម្មណំ វុត្តន្តិ អាបជ្ជតិ. យថា បន ទិព្ពសោតញាណំ មនុស្សាទិសទ្ទភេទនិច្ឆយស្ស បច្ចយភូតំ តំតំសទ្ទវិភាវកំ, ឯវំ សភាវាសភាវនិរុត្តិនិច្ឆយស្ស បច្ចយភូតំ បច្ចុប្បន្នសភាវនិរុត្តិសទ្ទារម្មណំ តំវិភាវកំ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទាតិ វុច្ចមានេ ន កោចិ បាឡិវិរោធោ. ‘‘តំ សភាវនិរុត្តិសទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា បច្ចវេក្ខន្តស្សា’’តិ ច ‘‘បច្ចុប្បន្នសទ្ទារម្មណំ បច្ចវេក្ខណំ បវត្តេន្តស្សា’’តិ ន នសក្កា វត្តុំ. តញ្ហិ ញាណំ សភាវនិរុត្តិំ វិភាវេន្តមេវ តំតំសទ្ទបច្ចវេក្ខណានន្តរំ តំតំបភេទនិច្ឆយហេតុភាវតោ និរុត្តិំ ភិន្ទន្តំ បដិវិជ្ឈន្តមេវ ឧប្បជ្ជតីតិ បភេទគតម្បិ ហោតីតិ.

សព្ពត្ថ ញាណន្តិ សព្ពស្មិំ វិសយេ ញាណំ, សព្ពម្បិ ញាណន្តិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘ញាណារម្មណំ ញាណ’’ន្តិ. សព្ពត្ថាតិ វា សព្ពេសុ អត្ថាទីសុ, តីសុ, ចតូសុបិ វា បវត្តត្តា, កុសលកិរិយាភូតាយ បដិភានបដិសម្ភិទាយ ធម្មត្ថភាវតោ តីសុ ឯវ វា បវត្តត្តា ‘‘សព្ពត្ថ ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘យថាវុត្តេសុ វា’’តិអាទិ. តត្ថ សគោចរកិច្ចាទិវសេនាតិ សគោចរស្ស, កិច្ចាទិកស្ស ច វសេន ‘‘ឥទំ ញាណំ ឥទំ នាម អារម្មណំ កត្វា បវត្តំ ឥមិនា នាម ¶ កិច្ចេនា’’តិ ជាននំ. អាទិ-សទ្ទេន លក្ខណបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានភូមិអាទីនំ សង្គហោ. តេនេវាហ ‘‘ឥមានិ ញាណានិ ឥទមត្ថជោតកានី’’តិអាទិ.

៤២៩. បភេទំ គច្ឆន្តីតិ អនេកភេទភិន្នេសុ អារម្មណេសុ តេសំ យាថាវតោ តំតំបភេទាវពោធនសមត្ថតំ ឧបគច្ឆន្តិ.

មហាសាវកានញ្ច អសេក្ខភូមិយំ បភេទំ គតាតិ សាមញ្ញវិធិនា ទស្សិតមត្ថំ អបវាទេន និវត្តេតុំ អានន្ទត្ថេរ-គ្គហណំ កតំ.

ឯតា បដិសម្ភិទា. សេក្ខភូមិយំ បភេទគមនំ អប្បវិសយំ, អសេក្ខភូមិយំ ពហុវិសយន្តិ អាហ ‘‘អធិគមោ នាម អរហត្តប្បត្តី’’តិ, សាតិសយំ វា អធិគមំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ. សេក្ខេន បត្តានម្បិ ហិ ឥមាសំ អរហត្តប្បត្តិយា វិសទភាវាធិគមោតិ ¶ . បុព្ពយោគោ វិយ បន អរហត្តប្បត្តិ អរហតោបិ បដិសម្ភិទាវិសទតាយ បច្ចយោ ន ន ហោតីតិ បញ្ចន្នម្បិ យថាយោគំ សេក្ខាសេក្ខបដិសម្ភិទាវិសទតាយ ការណតា យោជេតព្ពា. អត្ថធម្មាទីនំ អនវសេសសង្គណ្ហនតោ ពុទ្ធវចនវិសយា ឯវ បរិយត្តិអាទយោ ទស្សិតា. បាឡិយា សជ្ឈាយោ បរិយាបុណនំ, តទត្ថសវនំ សវនំ, បរិតោ សព្ពសោ ញាតុំ ឥច្ឆា បរិបុច្ឆាតិ អាហ ‘‘បាឡិអដ្ឋកថាទីសុ គណ្ឋិបទអត្ថបទវិនិច្ឆយកថា’’តិ, បទត្ថតោ, អធិប្បាយតោ ច ទុវិញ្ញេយ្យដ្ឋានំ វិត្ថារតោ សន្និដ្ឋានកថាតិ អត្ថោ. យស្ស ហិ បទស្ស អត្ថោ ទុវិញ្ញេយ្យោ, តំ គណ្ឋិបទំ, យស្ស អធិប្បាយោ ទុវិញ្ញេយ្យោ, តំ អត្ថបទំ. អាទិ-សទ្ទេន ខន្ធាទិបដិសំយុត្តេ កថាមគ្គេ សង្គណ្ហាតិ. ភាវនានុយោគសហិតំ គតំ, បច្ចាគតញ្ច ឯតស្ស អត្ថីតិ គតបច្ចាគតិកោ, តស្ស ភាវោ, តេន គតបច្ចាគតិកភាវេន. វសនដ្ឋានតោ យាវ គោចរគាមោ, តតោ ច យាវ វសនដ្ឋានំ កម្មដ្ឋានានុយុត្តោតិ អត្ថោ. យាវ អនុលោមគោត្រភុសមីបន្តិ សង្ខារុបេក្ខាញាណមាហ. តញ្ហិ តេសំ សមីបប្បវត្តំ.

សត្ថេសូតិ អនវជ្ជេសុ សត្តានំ ហិតសុខាវហេសុ គន្ថេសុ. តថា សិប្បាយតនេសូតិ ឯត្ថាបិ. បុព្ពកាលេ ឯកសតរាជូនំ ទេសភាសា ឯកសតវោហារា. ធម្មបទេ (ធ. ប. ១ អាទយោ) យមកវគ្គោ ឱបម្មវគ្គោតិ វទន្តិ, មូលបណ្ណាសេ (ម. និ. ១.៣២៥ អាទយោ; ៤៣៩ អាទយោ) យមកវគ្គោ ឱបម្មវគ្គោ ឯវាតិ អបរេ. សុតបដិភានពហុលានន្តិ ពហុស្សុតានំ បដិភានវន្តានំ.

សព្ពានីតិ ¶ បុព្ពេ វុត្តានិ បញ្ច, បច្ឆា វុត្តានិ អដ្ឋបិ វា. សេក្ខផលវិមោក្ខបរិយោសានេ ភវា សេក្ខផលវិមោក្ខន្តិកា. ឋានាឋានញាណពលាទីនិ សព្ពពុទ្ធគុណេសុ សកិច្ចតោ បាកដតរានីតិ វុត្តំ ‘‘ទស ពលានិ វិយា’’តិ, អញ្ញេ វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទយោបិ សព្ពេ ភគវតោ គុណវិសេសា អសេក្ខផលវិមោក្ខន្តិកា ឯវ.

បញ្ញាភូមិ-មូល-សរីរវវត្ថានវណ្ណនា

៤៣០. ឥមាយ បញ្ញាយាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ. ភូមិ សល្លក្ខណាទិគ្គហណវសេន បវត្តិដ្ឋានភាវតោ. អាទិ-សទ្ទេន អាហារាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. កស្មា បនេតេ ឯវំ ពហុធម្មា ភូមិភាវេន គយ្ហន្តិ, ននុ ខន្ធាទីសុ ឯកេនាបិ ¶ អត្ថសិទ្ធិ ហោតីតិ? ន, តិវិធសត្តានុគ្គហត្ថំ ខន្ធាទិត្តយគ្គហណំ កត្តព្ពំ, អញ្ញថា សព្ពសាធារណោ អនុគ្គហោ ន កតោ សិយា. តិវិធា ហិ សត្តា រូបសម្មូឡ្ហា អរូបសម្មូឡ្ហា ឧភយសម្មូឡ្ហាតិ. តេសុ យេ អរូបសម្មូឡ្ហា, តទត្ថំ ខន្ធានំ គហណំ អរូបធម្មានំ ចតុធា វិភត្តត្តា. យេ រូបសម្មូឡ្ហា, តទត្ថំ អាយតនានំ រូបធម្មានំ អទ្ធេកាទសធា វិភត្តត្តា. យេ បន ឧភយសម្មូឡ្ហា, តទត្ថំ ធាតូនំ ឧភយេសម្បិ វិភត្តត្តា. តថា ឥន្ទ្រិយភេទេន តិក្ខិន្ទ្រិយា មជ្ឈិមិន្ទ្រិយា មុទិន្ទ្រិយា, សំខិត្តរុចី មជ្ឈិមរុចី វិត្ថាររុចីតិ ច តិវិធា សត្តា, តេសម្បិ អត្ថាយ យថាក្កមំ ខន្ធាទិគ្គហណំ កតន្តិ យោជេតព្ពំ. ឥន្ទ្រិយគ្គហណំ បន កាមំ ឯតេ ធម្មា ឥស្សរា វិយ សហជាតធម្មេសុ ឥស្សរិយំ អាធិបច្ចំ បវត្តេន្តិ, តំ បន នេសំ ធម្មសភាវសិទ្ធំ, ន ឯត្ថ កស្សចិ វសីភាវោ ‘‘សុញ្ញា ឯតេ អវសវត្តិនោ’’តិ អនត្តលក្ខណស្ស សុខគ្គហណត្ថំ. តំ បនេតំ ចតុព្ពិធម្បិ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតុវសេន ទិដ្ឋមេវ ឧបការាវហំ, ន អញ្ញថាតិ សច្ចាទិទ្វយំ គហិតំ. អាទិ-សទ្ទេន គហិតធម្មេសុបិ អយំ នយោ នេតព្ពោ. មូលំ បតិដ្ឋាភាវតោ. សតិ ហិ សីលវិសុទ្ធិយំ, ចិត្តវិសុទ្ធិយញ្ច អយំ បញ្ញា មូលជាតា ហោតិ, នាសតីតិ. សរីរំ បរិព្រូហេតព្ពតោ. ឥមិស្សា ហិ បញ្ញាយ សន្តានវសេន បវត្តមានាយ បាទបាណិសីសដ្ឋានិយា ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិអាទិកា ឥមា បញ្ច វិសុទ្ធិយោ អវយវេន សមុទាយូបលក្ខណនយេន ‘‘សរីរ’’ន្តិ វេទិតព្ពា.

៤៣១. បញ្ច ខន្ធាតិ ឯត្ថ បញ្ចាតិ គណនបរិច្ឆេទោ, តេន ន តតោ ហេដ្ឋា, ន ឧទ្ធន្តិ ទស្សេតិ. ខន្ធាតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. យស្មា ចេត្ថ ខន្ធ-សទ្ទោ រាសដ្ឋោ ‘‘មហាឧទកក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៥១; ៦.៣៧) វិយ, តស្មា អតីតាទិវិភាគភិន្នំ ¶ សព្ពំ រូបំ រាសិវសេន ពុទ្ធិយា ឯកជ្ឈំ គហេត្វា ‘‘រូបមេវ ខន្ធោ រូបក្ខន្ធោ’’តិ សមានាធិករណសមាសោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘តីហិ ខន្ធេហិ ឥណំ ទស្សាមា’’តិអាទីសុ វិយ កោដ្ឋាសដ្ឋេ បន ខន្ធ-សទ្ទេ និព្ពានស្សាបិ ខន្ធន្តរភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ អតីតាទិវិភាគាភាវតោ. ន ហិ ឯកស្ស និច្ចស្ស សតោ និព្ពានស្ស អតីតាទិវិភាគោ អត្ថីតិ. បឋមេនត្ថេន រូបរាសីតិ អត្ថោ, ទុតិយេន រូបកោដ្ឋាសោតិ. វេទនាក្ខន្ធោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កស្មា បនេតេ ខន្ធា បញ្ចេវ វុត្តា ឥមិនា ឯវ ច កមេនាតិ? ភាជនភោជនព្យញ្ជនភត្តការកភុញ្ជកវិកប្បទស្សនតោ ¶ , យថោឡារិកយថាសំកិលេសូបទេសតោ ចាតិ វេទិតព្ពំ. វិវាទមូលហេតុភាវំ សំសារហេតុតំ, កម្មហេតុតញ្ច ចិន្តេត្វា វេទនាសញ្ញា សង្ខារក្ខន្ធតោ នីហរិត្វា វិសុំ ខន្ធភាវេន ទេសិតា.

រូបក្ខន្ធកថាវណ្ណនា

៤៣២. តត្ថាតិ តេសុ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ. យំ កិញ្ចីតិ អនវសេសបរិយាទានំ. រុប្បនលក្ខណន្តិ អតិប្បសង្គនិយមនំ. យំ-សទ្ទេន ហិ សនិបាតេន កិំ-សទ្ទេន ច គហិតេន អនិយមត្ថតាយ អតិប្បសង្គេ អាបន្នេ តំ រុប្បនសទ្ទោ និវត្តេតិ, តេន រូបស្ស អនវសេសបរិគ្គហោ កតោ ហោតិ. សីតាទីហីតិ សីតុណ្ហជិឃច្ឆាបិបាសាទីហិ. ហេតុអត្ថេ ចេតំ ករណវចនំ. រុប្បនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ រុប្បនលក្ខណំ. ធម្មោ ឯវ ធម្មជាតំ. រុប្បនញ្ចេត្ថ សីតាទិវិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ វិសទិសុប្បត្តិ. ននុ ច អរូបធម្មានម្បិ វិរោធិបច្ចយសមាគមេ វិសទិសុប្បត្តិ លព្ភតីតិ? សច្ចំ លព្ភតិ, ន បន វិភូតតរំ. វិភូតតរំ ហេត្ថ រុប្បនំ អធិប្បេតំ សីតាទិគ្គហណតោ. យទិ ឯវំ, កថំ ព្រហ្មលោកេ រូបសមញ្ញា? តត្ថាបិ តំសភាវានតិវត្តនតោ ហោតិយេវ រូបសមញ្ញា, អនុគ្គាហកបច្ចយវសេន វា. វិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ យោ អត្តនោ សន្តានេ ភិន្នេ ភិជ្ជមានស្សេវ វិសទិសុប្បត្តិហេតុភាវោ, តំ រុប្បនន្តិ អញ្ញេ. ឥមស្មិំ បក្ខេ រូបយតិ វិការំ អាបាទេតីតិ រូបំ, បុរិមបក្ខេ បន រុប្បតីតិ. សង្ឃដ្ដនេន វិការាបត្តិយំ រុប្បនសទ្ទោ និរុឡ្ហោតិ កេចិ. ឥមស្មិំ បក្ខេ អរូបធម្មេសុ រូបសមញ្ញាយ បសង្គោ ឯវ នត្ថិ សង្ឃដ្ដនាភាវតោ. បដិឃាតោ រុប្បនន្តិ អបរេ. សព្ពំ តំ ឯកតោ កត្វាតិ រាសដ្ឋំ ហទយេ ឋបេត្វា វទតិ.

ភូតោបាទាយភេទតោតិ ¶ ឯត្ថ តទធីនវុត្តិតាយ ភវតិ ឯត្ថ ឧបាទាយរូបន្តិ ភូតំ. ភូតានិ ឧបាទិយតេវ, ន បន សយំ តេហិ, អញ្ញេហិ វា ឧបាទីយតីតិ ឧបាទាយំ.

កាមំ ចតុធាតុវវត្ថានេ វចនត្ថាទិតោបិ ភូតានិ វិភាវិតានេវ, សភាវធម្មានំ បន លក្ខណាទិវិភាវនាតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានានិ ចតុធាតុវវត្ថានេ វុត្តានី’’តិ. តត្ថ បទដ្ឋានស្ស អវុត្តត្តា អាហ ‘‘បទដ្ឋានតោ បនា’’តិអាទិ. អវចនញ្ច តស្ស តស្សត្ថស្ស បច្ចយតោតិ ឯត្ថ បការន្តរេន វិភាវិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. សព្ពាបីតិ ចតស្សោបិ ធាតុយោ. អាបោសង្គហិតាយ តេជោនុបាលិតាយ វាយោវិត្ថម្ភិតាយ ¶ ឯវ បថវីធាតុយា បវត្តិ, ន អញ្ញថាតិ សា សេសភូតត្តយបទដ្ឋានា, ឯវមិតរាបីតិ អាហ ‘‘អវសេសធាតុត្តយបទដ្ឋានា’’តិ.

ចតុវីសតិវិធន្តិ គណនបរិច្ឆេទោ ពលរូបាទីនំ បដិសេធនត្ថោ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. ចក្ខតីតិ ចក្ខុ, វិញ្ញាណាធិដ្ឋិតំ រូបំ អស្សាទេន្តំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ. ចក្ខតីតិ ហិ អយំ ចក្ខតិ-សទ្ទោ ‘‘មធុំ ចក្ខតិ, ព្យញ្ជនំ ចក្ខតី’’តិអាទីសុ វិយ អស្សាទនត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ចក្ខុំ ខោ, មាគណ្ឌិយ, រូបារាមំ រូបរតំ រូបសមុទិត’’ន្តិ (ម. និ. ២.២០៩). អដ្ឋកថាយម្បិ វុច្ចតិ ‘‘រូបេសុ អាវិញ្ឆនរស’’ន្តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៤៣៣; ធ. ស. អដ្ឋ. ៦០០). សតិបិ សោតាទីនំ សទ្ទារម្មណាទិភាវេ និរុឡ្ហត្តា ទស្សនេ ឯវ ចក្ខុ-សទ្ទោ បវត្តតិ បទុមាទីសុ បង្កជាទិសទ្ទា វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា ចក្ខតីតិ វិញ្ញាណាធិដ្ឋិតំ សមវិសមំ អាចិក្ខន្តំ វិយ អភិព្យត្តំ វទន្តំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘វិភាវេតិ ចា’’តិ (មហានិ. អដ្ឋ. ១៣; វិភ. អដ្ឋ. ១៥៤) វុត្តំ. តំ អនេកត្ថត្តា ធាតូនំ វិភាវនត្ថតាបិ ចក្ខតិ-សទ្ទស្ស សម្ភវតីតិ កត្វា វុត្តំ. សុណាតិ ឯតេន, វិញ្ញាណាធិដ្ឋិតំ សយំ វា សុណាតីតិ សោតំ. ឃាយតិ ឯតេន, សយំ វា ឃាយតីតិ ឃានំ. រសគ្គហណមូលកត្តា អជ្ឈោហរណស្ស ជីវិតនិមិត្តំ អាហាររសោ ជីវិតំ, តស្មិំ និន្នតាយ តំ អវ្ហាយតីតិ ជិវ្ហា និរុត្តិនយេន. កុច្ឆិតានំ សាសវធម្មានំ អាយោ ឧប្បត្តិដ្ឋានន្តិ កាយោ អនុត្តរិយហេតុភាវំ អនាគច្ឆន្តេសុ កាមរាគនិទានកម្មជនិតេសុ, កាមរាគស្ស ច វិសេសបច្ចយេសុ ឃានជិវ្ហាកាយេសុ កាយស្ស វិសេសតោ សាសវបច្ចយត្តា. តេន ហិ ផោដ្ឋព្ពសុខំ អស្សាទេន្តា សត្តា មេថុនម្បិ សេវន្តិ. កាយិន្ទ្រិយវត្ថុកា វា ចត្តារោ ខន្ធា ពលវកាមាសវាទិហេតុភាវតោ វិសេសេន សាសវាតិ កុច្ឆិតានំ សាសវធម្មានំ អាយោតិ កាយោ វុត្តោ. វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានំ ហទយង្គតភាវំ រូបយតីតិ រូបំ, រូបមិវ បកាសំ ករោតិ សវិគ្គហមិវ ¶ ទស្សេតីតិ អត្ថោ. អនេកត្ថត្តា វា ធាតូនំ បកាសនត្ថោ ឯវ រូបសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. សប្បតីតិ សទ្ទោ, ឧទាហរីយតិ, សកេហិ វា បច្ចយេហិ សប្បីយតិ សោតវិញ្ញេយ្យភាវំ ឧបនីយតីតិ អត្ថោ. គន្ធយតីតិ គន្ធោ, អត្តនោ វត្ថុំ សូចយតិ អបាកដំ ‘‘ឥទំ សុគន្ធំ, ទុគ្គន្ធ’’ន្តិ បកាសេតិ ¶ , បដិច្ឆន្នំ វា បុប្ផផលាទិំ ‘‘ឥទមេត្ថ អត្ថី’’តិ បេសុញ្ញំ ករោន្តំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ. រសន្តិ តំ សត្តាតិ រសោ, អសាទេន្តីតិ អត្ថោ.

ឥត្ថិយាវ ឥន្ទ្រិយំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, តថា បុរិសិន្ទ្រិយំ. ជីវន្តិ តេន សហជាតធម្មាតិ ជីវិតំ, តទេវ ឥន្ទ្រិយំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. ហទយញ្ច តំ វត្ថុ ច, ហទយស្ស វា មនោវិញ្ញាណស្ស វត្ថុ ហទយវត្ថុ. ចោបនកាយភាវតោ កាយោ ច សោ អធិប្បាយវិញ្ញាបនតោ វិញ្ញត្តិ ចាតិ កាយវិញ្ញត្តិ. ចោបនវាចាភាវតោ, អធិប្បាយវិញ្ញាបនតោ ច វចី ច សា វិញ្ញត្តិ ចាតិ វចីវិញ្ញត្តិ. វិគ្គហាភាវតោ ន កស្សតិ, កសិតុំ ឆិន្ទិតុំ ន សក្កា, ន វា កាសតិ ទិព្ពតីតិ អកាសំ, អកាសមេវ អាកាសំ, តទេវ និស្សត្តនិជ្ជីវដ្ឋេន អាកាសធាតុ. រូបស្សាតិ និប្ផន្នរូបស្ស. លហុភាវោ លហុតា. សយំ អនិប្ផន្នតាយ ‘‘រូបស្សា’’តិ វិសេសិតំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. អយំ បន វិសេសោ – កម្មនិ សាធុ កម្មញ្ញំ, តស្ស ភាវោ កម្មញ្ញតា. បឋមំ, ឧបរិ ច ចយោ បវត្តិ ឧបចយោ. បុព្ពាបរវសេន សម្ពន្ធា តតិ បវត្តិ សន្តតិ. អនិច្ចស្ស វិនាសិនោ ភាវោ អនិច្ចតា. កពលំ ករីយតីតិ កពឡីការោ. អាហរតីតិ អាហារោ. ឯវំ តាវ ឧបាទាយរូបំ សទ្ទត្ថតោ វេទិតព្ពំ.

កមតោ បន សព្ពេសំ រូបធម្មានំ និស្សយភាវេន មូលភូតត្តា បឋមំ ភូតរូបានិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. ឥតរេសុ អជ្ឈត្តិកភាវេន អត្តភាវសមញ្ញាយ មូលភាវតោ ចក្ខាទីនិ បញ្ច អាទិតោ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. តេសំ វិសយីនំ ឥមេ វិសយាតិ ទស្សេតុំ រូបាទីនិ ចត្តារិ ឧទ្ទិដ្ឋានិ. ផោដ្ឋព្ពំ បន អនុបាទារូបត្តា, ភូតគ្គហណេន គហិតត្តា ច ឥធ ន គហិតំ. ស្វាយំ អត្តភាវោ ឥមេហិ ‘‘ឥត្ថី’’តិ វា ‘‘បុរិសោ’’តិ វា សង្ខំ គច្ឆតីតិ ទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយទ្វយំ ឧទ្ទិដ្ឋំ. ‘‘ឥមិនា ជីវតី’’តិ វោហារំ លព្ភតីតិ ទស្សនត្ថំ តតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. តស្ស ឥមំ និស្សាយ វិញ្ញាណប្បវត្តិយំ អត្តហិតាទិសិទ្ធីតិ ទស្សនត្ថំ ហទយវត្ថុ. តស្ស ឥមាសំ វសេន សព្ពេ កាយវចីបយោគាតិ ទស្សនត្ថំ វិញ្ញត្តិទ្វយំ. ឥមាយ រូបកាយស្ស បរិច្ឆេទោ, អញ្ជសោ ចាតិ ទស្សនត្ថំ អាកាសធាតុ. ឥមេហិស្ស សុខប្បវត្តិ, ឧប្បត្តិអាទយោ ¶ ចាតិ ទស្សនត្ថំ លហុតាទយោ. សព្ពោ ចាយំ ចតុសន្តតិរូបសន្តានោ ឥមិនា ឧបត្ថម្ភីយតីតិ ទស្សនត្ថំ អន្តេ កពឡីការោ អាហារោ ឧទ្ទិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ.

៤៣៣. ឥទានិ ¶ យថាឧទ្ទិដ្ឋានិ ឧបាទារូបានិ លក្ខណាទិតោ និទ្ទិសិតុំ ‘‘តត្ថ រូបាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ ឧបាទារូបេសុ. រូបេ, រូបស្ស វា អភិឃាតោ រូបាភិឃាតោ, តំ អរហតីតិ រូបាភិឃាតារហោ, រូបាភិឃាតោ ហោតុ វា មា វា ឯវំសភាវោ ចតុន្នំ ភូតានំ បសាទោ រូបាភិឃាតារហភូតប្បសាទោ, ឯវំលក្ខណំ ចក្ខូតិ អត្ថោ. យស្មា បច្ចយន្តរសហិតោ ឯវ ចក្ខុបសាទោ រូបាភិហននវសេន បវត្តតិ, ន កេវលោ. តស្មា តំសភាវតាវ បមាណំ, ន រូបាភិឃាតោតិ ទស្សនត្ថំ រូបាភិឃាតារហតា វុត្តា យថា វិបាការហំ កុសលាកុសលន្តិ. អភិឃាតោ ច វិសយវិសយីនំ អញ្ញមញ្ញំ អភិមុខីភាវោ យោគ្យទេសាវដ្ឋានំ អភិឃាតោ វិយាតិ កត្វា. សោ រូបេ ចក្ខុស្ស, រូបស្ស វា ចក្ខុម្ហិ ហោតិ. តេនាហ ‘‘យំ ចក្ខុ អនិទស្សនំ សប្បដិឃំ រូបម្ហិ សនិទស្សនម្ហិ សប្បដិឃម្ហិ បដិហញ្ញិ វា’’តិ, ‘‘យម្ហិ ចក្ខុម្ហិ អនិទស្សនម្ហិ សប្បដិឃម្ហិ រូបំ សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ បដិហញ្ញិ វា បដិហញ្ញតិ វា’’តិ (ធ. ស. ៥៩៧) ច អាទិ. បរិបុណ្ណាបរិបុណ្ណាយតនត្តភាវនិព្ពត្តកស្ស កម្មស្ស និទានភូតា កាមតណ្ហា, រូបតណ្ហា ច តទាយតនិកភវបត្ថនាភាវតោ ទដ្ឋុកាមតាទិវោហារំ អរហតីតិ ទុតិយនយោ សព្ពត្ថ វុត្តោ. តត្ថ ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មំ សមុដ្ឋានំ ឯតេសន្តិ ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានានិ. ឯវំវិធានំ ភូតានំ បសាទោ ទដ្ឋុកាមតា…បេ… បសាទោ, ឯវំលក្ខណំ ចក្ខុ. តស្ស តស្ស ហិ ភវស្ស មូលការណភូតា តណ្ហា តស្មិំ តស្មិំ ភវេ ឧប្បជ្ជនារហាយតនវិសយាបិ នាម ហោតីតិ កាមតណ្ហាទីនំ ទដ្ឋុកាមតាទិវោហារារហតា វុត្តា.

ទដ្ឋុកាមតាតិ ហិ ទដ្ឋុមិច្ឆា, រូបតណ្ហាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ទដ្ឋុកាមតាយ, សេសានញ្ច តំតំអត្តភាវនិព្ពត្តកកម្មាយូហនក្ខណតោ សតិ បុរិមនិព្ពត្តិយំ វត្តព្ពំ នត្ថិ, អសតិ បន មគ្គេន អសមុគ្ឃាតិតភាវោយេវ ការណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យតោ មគ្គេន អសមុច្ឆិន្នំ ការណលាភេ សតិ ឧប្បជ្ជិត្វា អត្តនោ ផលស្ស បច្ចយភាវូបគមនតោ វិជ្ជមានមេវាតិ ឧប្បន្នតា អត្ថិតា បរិយាយេហិ វុច្ចតិ ‘‘អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេន្តោ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ពហុលីករោន្តោ ឧប្បន្នុប្បន្នេ ¶ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ អន្តរាយេវ អន្តរធាបេតី’’តិ (សំ. និ. ៥.១៥៦), ‘‘សន្តំ ¶ វា អជ្ឈត្តំ កាមច្ឆន្ទំ ‘អត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ កាមច្ឆន្ទោ’តិ បជានាតី’’តិ (ទី. និ. ២.៣៨២; ម. និ. ១.១១៥) ច ឯវមាទីសុ.

រូបេសុ បុគ្គលស្ស, វិញ្ញាណស្ស វា អាវិញ្ឆនរសំ. អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ និស្សយបច្ចយភាវតោ. ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ យេសំ ភូតានំ បសាទោ, តេវស្ស អាសន្នការណន្តិ កត្វា. ឯត្ថ ច តំតំអត្តភាវនិប្ផាទកសាធារណកម្មវសេន បុរិមំ ចក្ខុលក្ខណំ វុត្តំ ការណវិសេសស្ស អនាមដ្ឋត្តា. ‘‘ឯវរូបំ នាម មេ ចក្ខុ ហោតូ’’តិ ឯវំ និព្ពត្តិតអាវេណិកកម្មវសេន ទុតិយន្តិ វទន្តិ. សតិបិ បន បញ្ចន្នំ បសាទភាវសាមញ្ញេ សវិសយាវភាសនសង្ខាតស្ស បសាទព្យាបារស្ស វសេន បុរិមំ វុត្តំ. បសាទការណស្ស សតិបិ កម្មភាវសាមញ្ញេ, ឯកត្តេ វា អត្តនោ ការណភេទេន ភេទទស្សនវសេន ទុតិយន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សោតាទីនំ លក្ខណាទីសុ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថាហ – ចក្ខាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ កិំ ឯកកម្មុនា ឧប្បត្តិ, ឧទាហុ នានាកម្មុនាតិ? ឧភយថាបីតិ បោរាណា. តត្ថ នានាកម្មុនា តាវ ឧប្បត្តិយំ ចក្ខាទីនំ វិសេសេ វត្តព្ពំ នត្ថិ ការណស្ស ភិន្នត្តា. ឯកកម្មុនា បន ឧប្បត្តិយំ កថំ នេសំ វិសេសោតិ? ការណស្ស ភិន្នត្តា ឯវ. តំតំភវបត្ថនាភូតា ហិ តណ្ហា តំតំភវបរិយាបន្នាយតនាភិលាសតាយ សយំ វិចិត្តរូបា ឧបនិស្សយភាវេន តំតំភវនិព្ពត្តកកម្មស្ស វិចិត្តភេទតំ វិទហតិ. យតោ តទាហិតវិសេសំ តំ តថារូបសមត្ថតាយោគេនានេករូបាបន្នំ វិយ អនេកំ វិសិដ្ឋសភាវំ ផលំ និព្ពត្តេតិ. ន ចេត្ថ សមត្ថតា សមត្ថភាវតោ អញ្ញា វេទិតព្ពា ការណវិសេសេន អាហិតវិសេសស្ស វិសិដ្ឋផលនិប្ផាទនយោគ្យតាមត្តតោ. អយញ្ច ឯកស្សបិ កម្មស្ស អនេកិន្ទ្រិយហេតុតាវិសេសយោគោ យុត្តិតោ, អាគមនតោ ច បរតោ អាគមិស្សតិ. អបិច ឯកស្សេវ កុសលចិត្តស្ស សោឡសាទិវិបាកចិត្តនិព្ពត្តិហេតុតា វុច្ចតិ. លោកេបិ ឯកស្សេវ សាលិពីជស្ស បរិបុណ្ណាបរិបុណ្ណតណ្ឌុលអាតណ្ឌុលផលនិព្ពត្តិហេតុតា ទិស្សតេវ, កិំ វា ឯតាយ យុត្តិចិន្តាយ. យតោ កម្មផលំ ចក្ខាទីនិ, កម្មវិបាកោ ច សព្ពសោ ពុទ្ធានំយេវ ញាណស្ស វិសយោតិ.

៤៣៤. កេចីតិ ¶ មហាសង្ឃិកេសុ ឯកច្ចេ. តេសុ ហិ វសុធម្មោ ឯវំ វទតិ ‘‘ចក្ខុម្ហិ តេជោ អធិកំ, សោតេ វាយុ, ឃានេ បថវី, ជិវ្ហាយ អាបោ, កាយេ សព្ពេបិ សមា’’តិ. ចក្ខាទីសុ តេជាទិអធិកតា នាម តន្និស្សយភូតានំ តទធិកតាយាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តេជាធិកានំ ភូតានំ ¶ បសាទោ ចក្ខូ’’តិអាទិមាហ. កាយោ សព្ពេសន្តិ កោ ឯត្ថ វិសេសោ, ននុ តេជាទិអធិកានញ្ច ភូតានំ បសាទា សព្ពេសំយេវាតិ? សច្ចមេតំ, ឥទំ បន ‘‘សព្ពេស’’ន្តិ វចនំ សមានានន្តិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ អនុវត្តមានស្ស ឯកទេសាធិកភាវស្ស និវារណវសេន វុត្តត្តា. តេជាទីនំ ហិ បច្ចេកំ អធិកភាវេ វិយ ទ្វិន្នំ, តិណ្ណំ វា អធិកភាវេបិ យថាវុត្តាធិកភាវេនេវ ឯកកាទិវសេន លព្ភមានាយ ឱមត្តតាយបិ កាយប្បសាទោ ន ហោតីតិ បាកដោយមត្ថោ. តស្មា ចតុន្នម្បិ ភូតានំ សមភាវេន កាយប្បសាទោ ហោតីតិ សព្ពសទ្ទោ ឥធ សមភាវទីបកោ ទដ្ឋព្ពោ. តេជាទីនន្តិ បទីបសង្ខាតស្ស តេជស្ស ឱភាសរូបេន, វាយុស្ស សទ្ទេន, បថវិយា គន្ធេន, ខេឡសង្ខាតស្ស ឧទកស្ស រសេនាតិ បុរិមវាទេ, បច្ឆិមវាទេ ច យថាយោគំ តំតំភូតគុណេហិ អនុគ្គយ្ហភាវតោ, រូបាទីនំ គហណេ ឧបការិតព្ពតោតិ អត្ថោ. អាលោកាទិសហការីការណសហិតានំយេវ ចក្ខាទីនំ រូបាទិអវភាសនសមត្ថតា, វិវរស្ស ច សោតវិញ្ញាណូបនិស្សយភាវោ គុណោតិ តេសំ លទ្ធិ. តេជាទីនំ វិយ បន វិវរស្ស ភូតភាវាភាវតោ យថាយោគ-គ្គហណំ. អថ វា រូបាទយោ វិយ វិវរម្បិ ភូតគុណោតិ បរាធិប្បាយេ តេជស្ស អាលោករូបេន, អាកាសសង្ខាតស្ស វិវរស្ស សទ្ទេន, វាយុស្ស គន្ធេន, ឧទកស្ស រសេន, បថវិយា ផោដ្ឋព្ពេនាតិ ឯវំ យថាយោគំ តំតំភូតគុណេហីតិ យោជនា.

រូបាទីនំ អធិកភាវទស្សនតោតិ អគ្គិម្ហិ រូបស្ស បភស្សរស្ស, វាយុម្ហិ សទ្ទស្ស សភាវេន សុយ្យមានស្ស, បថវិយា សុរភិអាទិនោ គន្ធស្ស, អាបេ ច រសស្ស មធុរស្សាតិ ឥមេសំ វិសេសយុត្តានំ ទស្សនតោ ‘‘រូបាទយោ តេសំ គុណា’’តិ បឋមវាទី អាហាតិ. តស្សេវ ‘‘ឥច្ឆេយ្យាមា’’តិអាទិនា ឧត្តរមាហ. ឥមិនាវ ឧបាយេន ទុតិយវាទិនោបិ និគ្គហោ ហោតីតិ. អថ វា រូបាទិវិសេសគុណេហិ តេជអាកាសបថវីអាបវាយូហិ ចក្ខាទីនិ កតានីតិ វទន្តស្ស កណាទស្ស វាទំ ឧទ្ធរិត្វា ¶ តំ និគ្គហេតុំ ‘‘អថាបិ វទេយ្យុ’’ន្តិអាទិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អាសវេ ឧបលព្ភមានោបិ គន្ធោ បថវិយា អាបោសំយុត្តាយ កប្បាសតោ វិសទិសាយាតិ ន កប្បាសគន្ធស្ស អធិកភាវាបត្តីតិ ចេ? ន, អនភិភូតត្តា. អាសវេ ហិ ឧទកសំយុត្តា បថវី ឧទកេន អភិភូតា, ន កប្បាសបថវីតិ តស្ស ឯវ គន្ធេន អធិកេន ភវិតព្ពំ. ឧណ្ហោទកសំយុត្តោ ច អគ្គិ ឧបលព្ភនីយោ មហន្តោតិ កត្វា តស្ស ផស្សោ វិយ វណ្ណោបិ បភស្សរោ ឧបលព្ភេយ្យាតិ ឧណ្ហោទកេ វណ្ណតោ អគ្គិនា អនភិសម្ពន្ធស្ស សីតោទកស្ស វណ្ណោ បរិហាយេថ. តស្មាតិ ឯតស្ស ឧភយស្ស អភាវា. តទភាវេន ហិ រូបាទីនំ តេជាទិវិសេសគុណតា និវត្តិតា. តន្និវត្តនេន ‘‘តេជាទីនំ គុណេហិ រូបាទីហិ អនុគ្គយ្ហភាវតោ’’តិ ឥទំ ការណំ និវត្តិតន្តិ ឯវំ ¶ បរម្បរាយ ឧភយាភាវោ វិសេសបរិកប្បនបហានស្ស ការណំ ហោតីតិ អាហ ‘‘តស្មា បហាយេត’’ន្តិអាទិ. ឯកកលាបេបិ រូបរសាទយោ វិសទិសា, កោ បន វាទោ នានាកលាបេ ចក្ខាទយោ ភូតវិសេសាភាវេបីតិ ទស្សេតុំ រូបរសាទិនិទស្សនំ វុត្តំ.

យទិ ភូតវិសេសោ នត្ថិ, កិំ បន ចក្ខាទិវិសេសស្ស ការណន្តិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ អញ្ញមញ្ញស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯកម្បិ កម្មំ បញ្ចាយតនិកត្តភាវភវប្បត្ថនានិប្ផន្នំ ចក្ខាទិវិសេសហេតុតាយ អញ្ញមញ្ញស្ស អសាធារណន្តិ ច កម្មវិសេសោតិ ច វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ តំ យេន វិសេសេន ចក្ខុស្ស បច្ចយោ, តេនេវ សោតស្ស បច្ចយោ ហោតិ ឥន្ទ្រិយន្តរាភាវប្បត្តិតោ. ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ មហគ្គតា ចេតនា កដត្តារូបានំ កម្មបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១២.៧៨) វចនេន បដិសន្ធិក្ខណេ វិជ្ជមានានំ សព្ពេសំ កដត្តារូបានំ ឯកា ចេតនា កម្មបច្ចយោ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ. នានាចេតនាយ ហិ តទា ឥន្ទ្រិយុប្បត្តិយំ សតិ បរិត្តេន ច មហគ្គតេន ច កម្មុនា និព្ពត្តិតំ កដត្តារូបំ អាបជ្ជេយ្យាតិ. ន ចេកា បដិសន្ធិ អនេកកម្មនិព្ពត្តា ហោតីតិ សិទ្ធមេកេន កម្មេន អនេកិន្ទ្រិយុប្បត្តិ ហោតីតិ.

៤៣៥. អនល្លីនោ និស្សយោ ឯតស្សាតិ អនល្លីននិស្សយោ, រូបសទ្ទសង្ខាតោ វិសយោ. គន្ធរសានំ និស្សយា ឃានជិវ្ហានំ និស្សយេ អល្លីយន្តីតិ ¶ តេ និស្សយវសេន អល្លីនា. ផោដ្ឋព្ពំ សយំ កាយនិស្សយអល្លីនំ ភូតត្តា. អបរោ នយោ – ចក្ខុសោតានិ អប្បត្តវិសយគ្គាហកានិ សាន្តរេ, អធិកេ ច វិសយេ វិញ្ញាណុប្បត្តិហេតុភាវតោ. សោតម្បិ សម្បត្តវិសយគ្គាហីតិ កេចិ. យទិ សោតំ សម្បត្តគ្គាហិ, ចិត្តជោ សទ្ទោ សោតវិញ្ញាណស្ស អារម្មណំ ន សិយា. ន ហិ ពហិទ្ធា ចិត្តសមុដ្ឋានានំ ឧប្បត្តិ អត្ថិ. បាឡិយញ្ច អវិសេសេន សទ្ទារម្មណស្ស សោតវិញ្ញាណារម្មណភាវោ វុត្តោ. កិញ្ច ទិសាទេសវវត្ថានញ្ច សទ្ទស្ស ន សិយា, អត្តនោ វិសយិបទេសស្ស ឯវ គហេតព្ពតោ គន្ធោ វិយ. តស្មា យត្ថ ឧប្បន្នោ សទ្ទោ, តត្ថេវ ឋិតោ. សចេ សោតបថេ អាបាថមាគច្ឆតិ, ននុ ទូរេ ឋិតេហិ រជកាទិសទ្ទា ចិរេន សុយ្យន្តីតិ? ន ទូរាសន្នានំ យថាបាកដេ សទ្ទេ គហណវិសេសតោ. យថា ហិ ទូរាសន្នានំ វចនសទ្ទេ យថាបាកដេ គហណវិសេសតោ អាការវិសេសានំ អគ្គហណំ, គហណញ្ច ហោតិ, ឯវំ រជកាទិសទ្ទេបិ អាសន្នស្ស អាទិតោ បភុតិ យាវ អវសានា កមេន បាកដីភូតេ, ទូរស្ស ច អវសានេ, មជ្ឈេ វា បិណ្ឌវសេន បវត្តិបាកដីភូតេ និច្ឆយគ្គហណានំ សោតវិញ្ញាណវីថិយា បរតោ បវត្តានំ វិសេសតោ លហុកំ សុតោ ‘‘ចិរេន សុតោ’’តិ អធិមានោ ហោតិ. សោ បន សទ្ទោ យត្ថ ឧប្បន្នោ, តន្និស្សិតោវ អត្តនោ វិជ្ជមានក្ខណេ សោតស្ស អាបាថមាគច្ឆតិ ¶ . យទិ សទ្ទស្ស ភូតបរម្បរាយ សមន្តតោ បវត្តិ នត្ថិ, កថំ បដិឃោសុប្បត្តីតិ? ទូរេ ឋិតោបិ សទ្ទោ អញ្ញត្ថ បដិឃោសុប្បត្តិយា, ភាជនាទិចលនស្ស ច អយោកន្តោ វិយ អយោចលនស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤៣៦. បុព្ពេ លក្ខណាទិនា វិភាវិតម្បិ ចក្ខុំ ឋិតដ្ឋានាទិតោ វិភាវេតុំ ‘‘ចក្ខុ ចេត្ថា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ចក្ខុ សាធយមានំ តិដ្ឋតីតិ សម្ពន្ធោ. ច-ការោ ព្យតិរេកត្ថោ, តេនស្ស វុច្ចមានមេវ វិសេសំ ជោតេតិ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ យថានិទ្ទិដ្ឋេសុ បញ្ចសុ ឧបាទារូបេសុ. ‘‘សរីរសណ្ឋានុប្បត្តិទេសេ’’តិ ឯតេន អវសេសំ កណ្ហមណ្ឌលំ បដិក្ខិបតិ. ស្នេហមិវ សត្ត អក្ខិបដលានិ ព្យាបេត្វា ឋិតាហេវ អត្តនោ និស្សយភូតាហិ ចតូហិ ធាតូហិ កតូបការំ តន្និស្សិតេហេវ អាយុវណ្ណាទីហិ អនុបាលិតំ បរិវារិតំ តិសន្តតិរូបសមុដ្ឋាបកេហិ ឧតុចិត្តាហារេហិ ¶ ឧបត្ថម្ភិយមានំ តិដ្ឋតិ. សត្តអក្ខិបដលព្យាបនវចនេនេវ ចក្ខុស្ស អនេកកលាបគតភាវំ ទស្សេតិ. បមាណតោ ឩកាសិរមត្តន្តិ ឩកាសិរមត្តេ បទេសេ បវត្តនតោ វុត្តំ. ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វត្ថុភាវំ និស្សយភាវតោ អាវជ្ជនសម្បដិច្ឆនាទីនំ តទារម្មណាវសានានំ ទ្វារភាវំ សមវសរដ្ឋានតោ. តំ បនេតំ ចក្ខុ អធិដ្ឋានភេទតោ, តត្ថាបិ បច្ចេកំ អនេកកលាបគតភាវតោ អនេកម្បិ សមានំ សាមញ្ញនិទ្ទេសេន អាវជ្ជនាយ ឯកត្តា, ឯកស្មិំ ខណេ ឯកស្សេវ ច កិច្ចករត្តា ឯកំ កត្វា វុត្តំ. ឯវម្បិ ពហូសុ កថមេកស្សេវ កិច្ចករត្តំ. យំ តត្ថ វិសទំ ហុត្វា រូបាភិឃាតារហំ, តំ វិញ្ញាណស្ស និស្សយោ ហោតីតិ គហេតព្ពំ. ផោដ្ឋព្ពវិសេសោ វិយ កាយវិញ្ញាណស្ស អារម្មណភាវេ.

មនុបស្សតីតិ ម-ការោ បទសន្ធិករោ, អថ វា មនូតិ មច្ចោ.

អង្គុលិវេធកំ អង្គុលីយកំ.

វិសមជ្ឈាសយតាយ ចក្ខុ វម្មិកឆិទ្ទាភិរតសប្បោ វិយ, ពិលជ្ឈាសយតាយ សោតំ ឧទកពិលាភិរតកុម្ភីលោ វិយ, អាកាសជ្ឈាសយតាយ ឃានំ អជដាកាសាភិរតបក្ខី វិយ, គាមជ្ឈាសយតាយ ជិវ្ហា គាមាភិរតកុក្កុរោ វិយ, ឧបាទិន្នកជ្ឈាសយតាយ កាយោ អាមកសុសានាភិរតសិង្គាលោ វិយ បស្សិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វម្មិ…បេ… ទដ្ឋព្ពា’’តិ អាហ. វិសមជ្ឈាសយតា ច ចក្ខុស្ស វិសមជ្ឈាសយំ វិយ ហោតីតិ កត្វា វុត្តា, ចក្ខុមតោ វា បុគ្គលស្ស ¶ អជ្ឈាសយវសេន ចក្ខុ វិសមជ្ឈាសយំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. សព្ពោបិ ច យថាវុត្តោ បបញ្ចោ សោតាទីសុបិ យថារហំ វេទិតព្ពោ.

៤៣៧. ចក្ខុម្ហិ, ចក្ខុស្ស វា បដិហននំ ចក្ខុបដិហននំ, តំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ចក្ខុបដិហននលក្ខណំ. បដិហននញ្ចេត្ថ យថាវុត្តោ អភិឃាតោវ. វិសយភាវោ អារម្មណបច្ចយតា. កាមំ សា ឯវ គោចរតា, តថាបិ វិសយគោចរានំ អយំ វិសេសោ – អនញ្ញត្ថភាវោ, តព្ពហុលចារិតា ច ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស. វិសយភាវេ ចស្ស យំ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. យត្ថ បន កាយវិញ្ញត្តិអាទិកេ.

៤៣៨. ឥត្ថិយា ¶ ភាវោ, ‘‘ឥត្ថី’’តិ វា ភវតិ ឯតេន ចិត្តំ, អភិធានញ្ចាតិ ឥត្ថិភាវោ, តំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ឥត្ថិភាវលក្ខណំ. តតោ ឯវ ‘‘ឥត្ថី’’តិ តំសហិតំ សន្តានំ បកាសេន្តំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឥត្ថីតិ បកាសនរស’’ន្តិ. វដ្ដំសតា អវិសទហត្ថបាទាទិតា ច ឥត្ថិលិង្គំ. ថនមំសាវិសទតា, និម្មស្សុទាឋិតា, កេសពន្ធនំ, វត្ថគ្គហណញ្ច ‘‘ឥត្ថី’’តិ សញ្ជាននស្ស បច្ចយភាវតោ ឥត្ថិនិមិត្តំ. ទហរកាលេបិ សុប្បកមុសលកាទីហិ កីឡា, មត្តិកតក្កេន សុត្តកន្តនាទិ ច ឥត្ថិកុត្តំ, ឥត្ថិកិរិយាតិ អត្ថោ. អវិសទដ្ឋានគមនាទិកោ អាការោ ឥត្ថាកប្បោ. អបរោ នយោ – ឥត្ថីនំ មុត្តករណំ ឥត្ថិលិង្គំ. សរាធិប្បាយា ឥត្ថិនិមិត្តំ. អវិសទដ្ឋានគមននិសជ្ជាខាទនភោជនាទិកា ឥត្ថិកុត្តំ. ឥត្ថិសណ្ឋានំ ឥត្ថាកប្បោ. ឥមានិ ច ឥត្ថិលិង្គាទីនិ យថាសកំ កម្មាទិនា បច្ចយេន ឧប្បជ្ជមានានិបិ យេភុយ្យេន ឥត្ថិន្ទ្រិយសហិតេ ឯវ សន្តានេ តំតទាការានិ ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ តេសំ ការណន្តិ កត្វា វុត្តំ ‘‘ឥត្ថិលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋាន’’ន្តិ. ឥត្ថិលិង្គាទីសុ ឯវ ច ការណភាវសង្ខាតេន អធិបតិភាវេន តស្ស ឥន្ទ្រិយតា វុត្តា, ឥន្ទ្រិយសហិតេ សន្តានេ ឥត្ថិលិង្គាទិអាការរូបបច្ចយានំ អញ្ញថា អនុប្បាទនតោ, ឥត្ថិគ្គហណស្ស ច តេសំ រូបានំ បច្ចយភាវតោ.

យស្មា បន ភាវទសកេបិ រូបានំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ន ជនកំ, នាបិ អនុបាលកំ, ឧបត្ថម្ភកំ វា, ន ច អញ្ញេសំ កលាបរូបានំ, តស្មា តំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ វិយ សកលាបរូបានំ, អាហារោ វិយ វា កលាបន្តររូបានញ្ច ‘‘ឥន្ទ្រិយអត្ថិអវិគតបច្ចយោ’’តិ បាឡិយំ ន វុត្តំ. យស្មា ច បច្ចយន្តរាធីនានិ លិង្គាទីនិ, តស្មា យត្ថស្ស អាធិបច្ចំ, តំសទិសេសុ មតចិត្តកតរូបេសុបិ តំសណ្ឋានតា ទិស្សតិ. ឯស នយោ បុរិសិន្ទ្រិយេបិ. យំ បនេត្ថ វិសទិសំ, តំ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ ¶ . តយិទំ ទ្វយំ យស្មា ឯកស្មិំ សន្តានេ សហ ន បវត្តតិ ‘‘យស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស បុរិសិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ? នោ’’តិអាទិ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១៨៨) វចនតោ, តស្មា ឧភតោព្យញ្ជនកស្សាបិ ឯកស្មិំ ខណេ ឯកមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. យេ បន ‘‘សរីរេកទេសវុត្តិ ភាវរូប’’ន្តិ វទន្តិ, តេសម្បិ តំ មិច្ឆាតិ ទស្សេតុំ ‘‘តទុភយម្បិ…បេ… ព្យាបកមេវា’’តិ វត្វា យទិ ឯវំ កាយប្បសាទេន សង្ករោ សិយាតិ អាសង្កំ និវត្តេន្តោ ‘‘ន ច កាយប្បសាទេនា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – យទិបិ ¶ សកលសរីរព្យាបិតាយ កាយប្បសាទេន អដ្ឋិតោកាសេ ឋិតន្តិ វត្តព្ពតំ នាបជ្ជតិ, តេន បន ភិន្ននិស្សយត្តា ឋិតោកាសេ ឋិតន្តិបិ វត្តព្ពតំ នាបជ្ជតីតិ អយមេវ ចេត្ថ និប្បរិយាយកថា. ‘‘រូបរសាទយោ វិយា’’តិ ឯតេន សមាននិស្សយេសុបិ នាម សង្ករោ នត្ថិ លក្ខណភេទតោ, កិមង្គំ បន ភិន្ននិស្សយសភាវេសូតិ ទស្សេតិ.

៤៣៩. សហជរូបានុបាលនលក្ខណន្តិ អត្តនា សហជាតរូបានំ អនុបាលនលក្ខណំ. ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឯកន្តកម្មជត្តា សហជ-គ្គហណេនេវ អនុបាលេតព្ពានម្បិ កម្មជភាវោ សិទ្ធោតិ កម្មជ-គ្គហណំ ន កតំ. យថាសកំ ខណមត្តដ្ឋាយិនោបិ កម្មជរូបស្ស បវត្តិហេតុភាវេន តំ អនុបាលកំ, តស្មា សហជរូបានុបាលនលក្ខណំ. ន ហិ កម្មជានំ កម្មំយេវ ឋិតិហេតុ ភវិតុំ អរហតិ អាហារជាទីនំ អាហារាទិ វិយ. កិំ ការណា? តង្ខណាភាវតោ. តេសន្តិ សហជរូបានំ. បវត្តនំ យាបនំ. ឋបនំ ឋិតិហេតុតា. អត្តនា អនុបាលនវសេន យាបេតព្ពានិ បវត្តេតព្ពានិ ភូតានិ ឯតស្ស បទដ្ឋានន្តិ យាបយិតព្ពភូតបទដ្ឋានំ. អនុបាលនលក្ខណាទិម្ហីតិ អាទិ-សទ្ទេន បវត្តនរសាទិមេវ សង្គណ្ហាតិ. អត្ថិក្ខណេយេវាតិ អនុបាលេតព្ពានំ អត្ថិក្ខណេយេវ. អសតិ អនុបាលេតព្ពេ ឧប្បលាទិម្ហិ កិំ ឧទកំ អនុបាលេយ្យ. យទិ កម្មជានំ ឋិតិហេតុមន្តរេន ឋិតិ ន ហោតិ, ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស កោ ឋិតិហេតូតិ អាហ ‘‘សយ’’ន្តិអាទិ. យទិ កម្មជានំ ឋានំ ជីវិតិន្ទ្រិយបដិពទ្ធំ, អថ កស្មា សព្ពកាលំ ន ឋបេតីតិ អាហ ‘‘ន ភង្គតោ’’តិអាទិ. តស្ស តស្ស អនុបាលនាទិកស្ស សាធនតោ. តំ សាធនញ្ច ជីវមានតាវិសេសស្ស បច្ចយភាវតោ. ឥន្ទ្រិយពទ្ធរូបស្ស ហិ មតរូបតោ កម្មជស្ស, តទនុពន្ធភូតស្ស ច ឧតុសមុដ្ឋានាទិតោ ជីវិតិន្ទ្រិយកតោ វិសេសោ, ន កេវលំ ខណដ្ឋិតិយា ឯវ, បពន្ធានុបច្ឆេទស្សាបិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ការណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, ឥតរថា អាយុក្ខយតោ មរណំ ន យុជ្ជេយ្យាតិ.

៤៤០. មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ និស្សយលក្ខណំ ហទយវត្ថូតិ កថមេតំ វិញ្ញាតព្ពន្តិ? អាគមតោ, យុត្តិតោ ច. ‘‘យំ រូបំ និស្សាយ មនោធាតុ ច មនោវិញ្ញាណធាតុ ច ¶ បវត្តន្តិ, តំ រូបំ មនោធាតុយា ច មនោវិញ្ញាណធាតុយា ច តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ និស្សយបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ¶ (បដ្ឋា. ១.១.៨) ឯវមាទិ អាគមោ. យទិ ឯវំ, កស្មា រូបកណ្ឌេ តំ ន វុត្តន្តិ? តត្ថ អវចនំ អញ្ញការណំ. កិំ បន តន្តិ? ទេសនាភេទោ. យថា ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ឯកន្តតោ ចក្ខាទិនិស្សយានិ, ន ឯវំ មនោវិញ្ញាណំ ឯកន្តេន ហទយវត្ថុនិស្សយំ. និស្សិតវសេន ច វត្ថុទុកាទិទេសនា បវត្តា ‘‘អត្ថិ រូបំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វត្ថុ, អត្ថិ រូបំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ន វត្ថូ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៥៨៤). យម្បិ ឯកន្តតោ ហទយវត្ថុនិស្សយំ, តស្ស វសេន ‘‘អត្ថិ រូបំ មនោវិញ្ញាណស្ស វត្ថូ’’តិអាទិនា ទុកាទីសុ វុច្ចមានេសុបិ ន តទនុគុណា អារម្មណទុកាទយោ សម្ភវន្តិ. ន ហិ ‘‘អត្ថិ រូបំ មនោវិញ្ញាណស្ស អារម្មណំ, អត្ថិ រូបំ ន មនោវិញ្ញាណស្ស អារម្មណ’’ន្តិ សក្កា វត្តុន្តិ វត្ថារម្មណទុកា ភិន្នគតិកា សិយុន្តិ ឯករសា ទេសនា ន ភវេយ្យ. ឯករសញ្ច ទេសនំ ទេសេតុំ ឥធ សត្ថុ អជ្ឈាសយោ. តស្មា តត្ថ ហទយវត្ថុ ន វុត្តំ, ន អលព្ភមានត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

យុត្តិ បន ឯវំ វេទិតព្ពា – និប្ផន្នឧបាទាយរូបនិស្សយំ ធាតុទ្វយំ បញ្ចវោការភវេ. តត្ថ រូបាយតនាទីនំ, ឱជាយ ច ឥន្ទ្រិយពទ្ធតោ ពហិបិ បវត្តិទស្សនតោ ន តំនិស្សយតា យុជ្ជតិ, ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានម្បិ តទុភយរហិតេបិ សន្តានេ ធាតុទ្វយទស្សនតោ ន តំនិស្សយតា យុជ្ជតិ, ជីវិតិន្ទ្រិយស្សាបិ អញ្ញកិច្ចំ វិជ្ជតីតិ ន តំនិស្សយតា យុជ្ជតិ ឯវាតិ បារិសេសតោ ហទយវត្ថុ, តេសំ និស្សយោតិ វិញ្ញាយតិ. សក្កា ហិ វត្តុំ និប្ផន្នឧបាទាយរូបនិស្សយំ ធាតុទ្វយំ បញ្ចវោការភវេ រូបបដិពទ្ធវុត្តិភាវតោ. យំ យញ្ហិ រូបបដិពទ្ធវុត្តិ, តំ តំ និប្ផន្នឧបាទាយរូបនិស្សយំ ទិដ្ឋំ យថា ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណធាតូ’’តិ. ‘‘បញ្ចវោការភវេ’’តិ ច វិសេសនំ មនោវិញ្ញាណធាតុវសេន កតំ. មនោធាតុ បន ចតុវោការភវេ នត្ថេវ. ននុ ច ឥន្ទ្រិយនិស្សយតាយបិ សាធនតោ វិរុទ្ធោ ហេតុ អាបជ្ជតីតិ? ន ទិដ្ឋពាធនតោ. ទិដ្ឋំ ហេតំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វិយ ធាតុទ្វយស្ស វត្ថុនោ មន្ទតិក្ខាទិអននុវិធានំ. តថា ហិស្ស បាឡិយំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយតា ន វុត្តា. តេន តទនុវិធានសង្ខាតា ឥន្ទ្រិយនិស្សយតា ពាធីយតិ. ហោតុ ធាតុទ្វយនិស្សយោ ហទយវត្ថុ, ឧបាទាយរូបញ្ច, ឯតំ បន កម្មសមុដ្ឋានំ, បដិនិយតកិច្ចំ, ហទយបទេសេ ឋិតមេវាតិ កថំ វិញ្ញាយតីតិ? វុច្ចតេ – វត្ថុរូបភាវតោ កម្មសមុដ្ឋានំ ចក្ខុ វិយ, តតោ ឯវ ¶ បដិនិយតកិច្ចំ, វត្ថុរូបភាវតោតិ ច វិញ្ញាណនិស្សយភាវតោតិ អត្ថោ. អដ្ឋិំ កត្វា មនសិ កត្វា សព្ពចេតសា សមន្នាហរិត្វា កិញ្ចិ ចិន្តេន្តស្ស ហទយស្ស ខិជ្ជនតោ តត្ថេតមវដ្ឋិតន្តិ វិញ្ញាយតិ. តាសញ្ញេវ ធាតូនន្តិ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំយេវ ¶ . និស្សយភាវតោ ឧបរិ អារោបេត្វា វហន្តំ វិយ បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ ឧព្ពហនបច្ចុបដ្ឋានំ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

៤៤១. អភិក្កមោ អាទិ យេសំ តេ អភិក្កមាទី. អាទិ-សទ្ទេន បដិក្កមសមិញ្ជនបសារណឧក្ខេបនអវេក្ខេបនាទិកា សព្ពា កិរិយា បរិគ្គយ្ហតិ. តេសំ អភិក្កមាទីនំ បវត្តកំ ចិត្តំ សមុដ្ឋានំ យស្សា សា អភិក្កមាទិប្បវត្តកចិត្តសមុដ្ឋានា, វាយោធាតុ. តស្សា យំ សហជរូបកាយស្ស ថម្ភនសន្ធារណចលនសង្ខាតំ កិច្ចំ, តស្ស សហការីការណភូតោ អាការវិសេសោ កាយវិញ្ញត្តិ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អភិក្កមាទិ…បេ… កាយវិញ្ញត្តី’’តិ.

កស្ស បន អាការវិការោតិ? សាមត្ថិយតោ វាយោធាតុអធិកានំ ចិត្តជមហាភូតានំ. កិំ តំ សាមត្ថិយំ? ចិត្តជតា, ឧបាទាយរូបតា ច. អថ វា វាយោធាតុយា អាការវិការោ សហជ…បេ… បច្ចយោតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. យទិ ឯវំ វិញ្ញត្តិយា ឧបាទាយរូបភាវោ ន យុជ្ជតិ. ន ហិ ឧបាទាយរូបំ ឯកភូតសន្និស្សយំ អត្ថិ. ‘‘ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយរូប’’ន្តិ ហិ វុត្តំ, នាយំ ទោសោ ចតុន្នំ វិការោ ចតូសុ ឯកស្សាបិ ហោតិ ចតុសាធារណធនំ វិយ. វាយោធាតុអធិកតាយ ច កលាបស្ស ‘‘វាយោធាតុយា’’តិ វចនំ ន វិរុជ្ឈតិ. ឯវំ អធិកតា ច សាមត្ថិយតោ, ន បមាណតោ. អញ្ញថា ហិ អវិនិព្ភោគវុត្តិតា ន យុជ្ជេយ្យ. វាយោធាតុយា ឯវាតិ កេចិ. តេសំ មតេន វិញ្ញត្តិយា ឧបាទាយរូបតា ទុរុបបាទា. ន ហិ ឯកស្ស វិការោ ចតុន្នំ ហោតិ. សា បនាយំ ហត្ថចលនាទីសុ ផន្ទមានវណ្ណគ្គហណានន្តរមវិញ្ញាយមានន្តរេន មនោទ្វារជវនេន គយ្ហតិ. ផន្ទមានវណ្ណវិនិមុត្តោ កោចិ វិការោ អត្ថិ. តស្ស ច តគ្គហណានន្តរំ គហណំ ហោតីតិ កថមេតំ វិញ្ញាយតីតិ អធិប្បាយគ្គហណតោ. ន ហិ វិញ្ញត្តិវិការរហិតេសុ រុក្ខចលនាទីសុ ‘‘ឥទមេស ការេតិ មញ្ញេ’’តិ អធិប្បាយគ្គហណំ ¶ ទិដ្ឋំ, ហត្ថចលនាទីសុ បន ទិដ្ឋំ. តស្មា ផន្ទមានវណ្ណវិនិមុត្តោ កោចិ វិការោ អត្ថិ អធិប្បាយស្ស ញាបកោតិ វិញ្ញាយតិ. ញាបកោ ច ហេតុ ញាបេតព្ពមត្ថំ សយំ គហិតោ ឯវ ញាបេតិ, ន វិជ្ជមានតាមត្តេនាតិ វណ្ណគ្គហណានន្តរំ វិការគ្គហណម្បិ អនុមានតោ វិញ្ញាយតិ. តថា ហិ វទន្តិ –

‘‘វិសយត្តមនាបន្នា, សទ្ទា នេវត្ថពោធកា;

ន សត្តាមត្តតោ អត្ថេ, តេ អញ្ញាតា បកាសកា’’តិ.

យទិ ¶ វិការគ្គហណមេវ ការណំ អធិប្បាយគ្គហណស្ស, កស្មា អគ្គហិតសង្កេតានំ អធិប្បាយគ្គហណំ ន ហោតីតិ? ន កេវលំ វិការគ្គហណមេវ អធិប្បាយគ្គហណស្ស ការណំ, អថ ខោ បុរិមសិទ្ធសម្ពន្ធគ្គហណញ្ច ឥមស្ស ឧបនិស្សយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ថម្ភនសន្ធារណចលនានិ វិញ្ញត្តិវិការសហិតាយ វាយោធាតុយា ហោន្តីតិ វុត្តំ. កិំ សព្ពាវ វាយោធាតូ សព្ពានិ តានិ ករោន្តីតិ? នយិទមេវំ. សត្តមជវនសម្ភូតា ហិ វាយោធាតុ បុរិមជវនសម្ភូតា វាយោធាតុយោ ឧបថម្ភកបច្ចយេ លភិត្វា ទេសន្តរុប្បត្តិហេតុភាវេន ចលយតិ ចិត្តជរូបំ, ន ឥតរា. ឥតរា បន សន្ថម្ភនសន្ធារណមត្តំ ករោន្តិយោ តស្សា ឧបការាយ ហោន្តិ. ទេសន្តរុប្បត្តិ ឯវ ចលនន្តិ និមិត្តេ ច កត្តុភាវោ សមារោបិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អញ្ញថា ធម្មានំ អព្យាបារតា, ខណិកតា ច ន សិយា. សត្តហិ យុគេហិ អាកឌ្ឍិតព្ពសកដមេត្ថ អដ្ឋកថាយំ និទស្សិតំ. ចិត្តជរូបេ បន ចលន្តេ តំសម្ពន្ធតាយ ឧតុកម្មាហារជរូបម្បិ ចលតិ នទីសោតេ បក្ខិត្តសុក្ខគោមយបិណ្ឌំ វិយ ផន្ទមានវណ្ណគ្គហណានន្តរំ វិញ្ញត្តិគ្គហណស្ស វុត្តត្តា. កិំ ចលនករា ឯវ វាយោធាតុ វិញ្ញត្តិវិការសហិតាតិ? នយិទមេវំ, តថា ចលយិតុមសក្កុណន្តិយោបិ ថម្ភនសន្ធារណមត្តករា បឋមជវនាទិសម្ភូតាបិ វាយោធាតុយោ វិញ្ញត្តិវិការសហិតា ឯវាតិ គហេតព្ពំ. យេន ទិសាភាគេនាយំ អភិក្កមាទិំ បវត្តេតុកាមោ, តទភិមុខវិការសព្ភាវតោ. អធិប្បាយសហភាវី ហិ វិការោ វិញ្ញត្តិ. ឯវញ្ច កត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនស្សាបិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកវចនំ សុដ្ឋុ យុជ្ជតិ. យថាវុត្តវិការគ្គហណមុខេន តំសមង្គិនោ អធិប្បាយោ វិញ្ញាយតីតិ វុត្តំ ‘‘អធិប្បាយប្បកាសនរសា’’តិ.

កាយវិប្ផន្ទនស្ស ¶ ហេតុភូតាយ វាយោធាតុយា វិការភាវតោ បរិយាយេន វិញ្ញត្តិ កាយវិប្ផន្ទនហេតុភាវបច្ចុបដ្ឋានា វុត្តា. ចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតុបទដ្ឋានាតិ ច វាយោធាតុយា កិច្ចាធិកតាយ វុត្តំ. កាយវិប្ផន្ទនេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនហេតុត្តាតិ កាយវិប្ផន្ទនេន ករណភូតេន អធិប្បាយស្ស វិញ្ញាបនហេតុភាវតោ កាយវិញ្ញត្តីតិ វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – វិញ្ញាបេតីតិ វិញ្ញត្តិ. កិំ វិញ្ញាបេតិ? អធិប្បាយំ. កេន? កាយេន. កីទិសេន? វិប្ផន្ទមានេនាតិ. ទុតិយនយេ បន យថាវុត្តេន កាយេន វិញ្ញាយតីតិ កាយវិញ្ញត្តិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

អត្ថាវពោធនសមត្ថោ វចីវិសេសោ វចីភេទោ. តេន វាយុវនប្បតិនទីឃោសាទិំ និវត្តេតិ. តស្ស បវត្តកំ ចិត្តំ សមុដ្ឋានំ យស្សា សា វចីភេទប្បវត្តកចិត្តសមុដ្ឋានា, បថវីធាតុ. តស្សា យំ ឧបាទិន្នសង្ខាតស្ស ¶ អក្ខរុប្បត្តិដ្ឋានស្ស ឃដ្ដនសញ្ញិតំ កិច្ចំ, តស្ស សហការីការណភូតោ អាការវិសេសោ វចីវិញ្ញត្តិ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វចីភេ…បេ… វចីវិញ្ញត្តី’’តិ.

ឥទានិ ‘‘កស្ស បន អាការវិការោ’’តិអាទិ កាយវិញ្ញត្តិយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – យថា តត្ថ ‘‘ផន្ទមានវណ្ណគ្គហណានន្តរ’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវមិធ ‘‘សុយ្យមានសទ្ទសវនានន្តរ’’ន្តិ យោជេតព្ពំ. ឥធ ច ថម្ភនាទីនំ អភាវតោ ‘‘សត្តមជវនសម្ភូតា’’តិអាទិនយោ ន លព្ភតិ. ឃដ្ដនេន ហិ សទ្ធិំ សទ្ទោ ឧប្បជ្ជតិ. ឃដ្ដនញ្ច បឋមជវនាទីសុបិ លព្ភតេវ. ឃដ្ដនំ បច្ចយវសេន ភូតកលាបានំ អញ្ញមញ្ញំ អាសន្នតរុប្បាទោ. ចលនំ ឯកស្សាបិ ទេសន្តរុប្បាទបរម្បរតាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. យថា ច វាយោធាតុយា ចលនំ កិច្ចំ, ឯវំ បថវីធាតុយា ឃដ្ដនំ. តេនេវាហ ‘‘បថវីធាតុយា ឧបាទិន្នឃដ្ដនស្ស បច្ចយោ’’តិ. សេសំ វុត្តនយមេវ. យថា ហីតិអាទិ កាយវចីវិញ្ញត្តីនំ អនុមានវសេន គហេតព្ពភាវវិភាវនំ. យថា ហិ ឧស្សាបេត្វា ពទ្ធគោសីសាទិរូបានិ ទិស្វា តទនន្តរប្បវត្តាយ អវិញ្ញាយមានន្តរាយ មនោទ្វារវីថិយា គោសីសាទីនំ ឧទកសហចារិប្បការសញ្ញាណាការំ គហេត្វា ឧទកគ្គហណំ ហោតិ, ឯវំ វិប្ផន្ទមានសមុច្ចារិយមានវណ្ណសទ្ទេ គហេត្វា តទនន្តរបវត្តាយ អវិញ្ញាយមានន្តរាយ មនោទ្វារវីថិយា បុរិមសិទ្ធសម្ពន្ធគហណូបនិស្សយសហិតាយ សាធិប្បាយវិការគ្គហណំ ហោតិ.

៤៤២. រូបានិ ¶ បរិច្ឆិន្ទតិ, សយំ វា តេហិ បរិច្ឆិជ្ជតិ, រូបានំ វា បរិច្ឆេទមត្តំ រូបបរិច្ឆេទោ, តំ លក្ខណំ ឯតិស្សាតិ រូបបរិច្ឆេទលក្ខណា. អយំ ហិ អាកាសធាតុ តំ តំ រូបកលាបំ បរិច្ឆិន្ទន្តី វិយ ហោតិ. តេនាហ ‘‘រូបបរិយន្តប្បកាសនរសា’’តិ. អត្ថតោ បន យស្មា រូបានំ បរិច្ឆេទមត្តំ ហុត្វា គយ្ហតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘រូបមរិយាទបច្ចុបដ្ឋានា’’តិ. យស្មិំ កលាបេ ភូតានំ បរិច្ឆេទោ, តេហេវ អសម្ផុដ្ឋភាវបច្ចុបដ្ឋានា. វិជ្ជមានេបិ ហិ កលាបន្តរភូតានំ កលាបន្តរភូតេហិ សម្ផុដ្ឋភាវេ តំតំភូតវិវិត្តតា រូបបរិយន្តោ អាកាសោតិ យេសំ សោ បរិច្ឆេទោ, តេហិ សោ អសម្ផុដ្ឋោវ. អញ្ញថា បរិច្ឆិន្នតា ន សិយា តេសំ ភូតានំ ព្យាបិភាវាបត្តិតោ. អព្យាបិតា ហិ អសម្ផុដ្ឋតា. តេនាហ ភគវា ‘‘អសម្ផុដ្ឋំ ចតូហិ មហាភូតេហី’’តិ (ធ. ស. ៦៣៧, ៧២៤). កណ្ណច្ឆិទ្ទមុខវិវរាទិវសេន ច ឆិទ្ទវិវរភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា. យេសំ រូបានំ បរិច្ឆេទោ, តត្ថេវ តេសំ បរិច្ឆេទភាវេន លព្ភតីតិ វុត្តំ ‘‘បរិច្ឆិន្នរូបបទដ្ឋានា’’តិ. ‘‘យាយ បរិច្ឆិន្នេសូ’’តិអាទិនា អាកាសធាតុយា តំតំកលាបានំ កលាបន្តរេហិ អសង្ករការណតំ ទស្សេតិ.

៤៤៣. អទន្ធតាតិ ¶ អគរុតា. វិនោទនំ វិក្ខិបនំ, អបនយនន្តិ អត្ថោ. អថទ្ធតាតិ អកថិនតា. អត្តនោ មុទុភាវេនេវ សព្ពកិរិយាសុ អវិរោធិតា. មុទុ ហិ កត្ថចិ ន វិរុជ្ឈតិ. តីសុបិ ឋានេសុ បដិបក្ខេ អ-ការោ ទន្ធតាទិហេតូនំ បដិបក្ខសមុដ្ឋានត្តា លហុតាទីនន្តិ កេចិ. អបរេ បន ‘‘សត្តាបដិសេធេ’’តិ វទន្តិ. សរីរេន កត្តព្ពកិរិយានំ អនុកូលតាសង្ខាតកម្មញ្ញភាវោ លក្ខណំ ឯតិស្សាតិ សរីរកិរិយានុកូលកម្មញ្ញភាវលក្ខណា. អកម្មញ្ញំ ទុព្ពលំ នាម ហោតីតិ កម្មញ្ញតា អទុព្ពលភាវបច្ចុបដ្ឋានា វុត្តា.

លហុតាទីនំ អញ្ញមញ្ញាវិជហនេន ទុវិញ្ញេយ្យនានត្តតា វុត្តាតិ តំតំវិការាធិករូបេហិ តំនានត្តប្បកាសនត្ថំ ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិ វុត្តំ. ធាតុក្ខោភោ វាតបិត្តសេម្ហបកោបោ, រសាទិធាតូនំ វា វិការាវត្ថា. ទ្វិធា វុត្តោបិ អត្ថតោ បថវីធាតុអាទីនំ ធាតូនំយេវ វិការោតិ ទដ្ឋព្ពោ. បដិបក្ខបច្ចយា សប្បាយឧតុអាហារាវិក្ខិត្តចិត្តតា. តេ ច តំតំវិការស្ស វិសេសបច្ចយភាវតោ វុត្តា, អវិសេសេន បន ¶ សព្ពេ សព្ពេសំ បច្ចយា. យតោ នេសំ អញ្ញមញ្ញាវិជហនំ, ឥទ្ធិវឡញ្ជនាទីសុ វិយ វសវត្តនំ មទ្ទវប្បការោ. សុបរិមទ្ទិតចម្មសុធន្តសុវណ្ណគហណញ្ចេត្ថ មុទុកម្មញ្ញសទិសរូបនិទស្សនមត្តំ, ន តំ ឥធ អធិប្បេតំ មុទុតាកម្មញ្ញតាសព្ភាវតោ. ន ហិ អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបសន្តានេ លហុតាទីនិ សម្ភវន្តិ, ឥន្ទ្រិយពទ្ធេបិ រូបភវេ ន សន្តិ ទន្ធត្តករាទិធាតុក្ខោភាភាវតោ. សតិ ហិ តាទិសេ ធាតុក្ខោភេ តប្បដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានាហិ លហុតាទីហិ ភវិតព្ពន្តិ កេចិ, តំ អការណំ. ន ហិ វូបសមេតព្ពបច្ចនីកាបេក្ខោ តព្ពិរោធិធម្មសមុប្បាទោ, តថា សតិ សហេតុកកិរិយចិត្តុប្បាទេសុ កាយលហុតាទីនំ អភាវោវ សិយា. កស្មា បន កម្មជរូបេសុ លហុតាទយោ ន ហោន្តីតិ? បច្ចុប្បន្នបច្ចយាបេក្ខត្តា. អញ្ញថា សព្ពទាភាវីហិ លហុតាទីហិ ភវិតព្ពំ សិយាតិ.

៤៤៤. អាទិ ចយោ, ឦសំ វា ចយោតិ អាចយោ, យថាបច្ចយំ តតោ តតោ អាគតស្ស វិយ ចយោតិ វា អាចយោ, តទុភយំ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា អាចយោ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ អាចយលក្ខណោ. រូបស្ស ឧបចយោ បឋមុប្បាទោ, វឌ្ឍិ ច ‘‘ឧបញ្ញត្តំ ឧបសិត្ត’’ន្តិអាទីសុ វិយ ឧប-សទ្ទស្ស បឋមូបរិអត្ថស្ស និទស្សនតោ. បុព្ពន្តតោតិ បុព្ពកោដ្ឋាសតោ, អនាគតភាវតោតិ អត្ថោ. ឧប្បជ្ជមានេ រូបធម្មេ ឧប្បាទោ អនាគតក្ខណតោ ឧម្មុជ្ជាបេន្តោ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧម្មុជ្ជាបនរសោ’’តិ. តថា សោ ‘‘ឥមេ រូបធម្មា’’តិ និយ្យាតេន្តោ វិយ គយ្ហតីតិ អាហ ‘‘និយ្យាតនបច្ចុបដ្ឋានោ’’តិ. បរិបុណ្ណភាវបច្ចុបដ្ឋានតា ‘‘ឧបរិចយោ ឧបចយោ’’តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស វសេន ¶ វេទិតព្ពា. បវត្តិលក្ខណាតិ រូបានំ បវត្តនន្តិ លក្ខិតព្ពា. អនុប្បពន្ធនរសាតិ បុព្ពាបរវសេន អនុ អនុ បពន្ធនកិច្ចា. តតោ ឯវ អនុបច្ឆេទវសេន គហេតព្ពតោ អនុបច្ឆេទបច្ចុបដ្ឋានា.

ឧភយម្បីតិ ឧបចយោ សន្តតីតិ ឧភយម្បិ. ជាតិរូបស្សេវាតិ រូបុប្បាទស្សេវ អធិវចនំ. យទិ ឯវំ កស្មា វិភជ្ជ វុត្តាតិ អាហ ‘‘អាការនានត្តតោ’’តិ, ជាតិរូបស្ស បវត្តិអាការភេទតោតិ អត្ថោ. វេនេយ្យវសេន វិភជ្ជកថនេ ការណំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. កថំ បនេតំ វិញ្ញាតព្ពំ, បវត្តិអាការនានត្តតោ ជាតិរូបស្ស ភេទោ, ន សភាវតោតិ ¶ ? និទ្ទេសតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យោ អាយតនានន្តិ យោ អឌ្ឍេកាទសន្នំ រូបាយតនានំ អាទិចយត្តា ‘‘អាចយោ’’តិ វុត្តោ. សោ ឯវ ឧបចយោ បឋមុប្បាទភាវតោ ឧប-សទ្ទោ បឋមត្ថោតិ កត្វា. យោ បន តត្ថេវ ឧប្បជ្ជមានានំ ឧបរិ ចយត្តា ឧបចយោ, សា ឯវ សន្តតិ អនុបពន្ធវសេន ឧប្បត្តិភាវតោ. អថ វា យោ អាយតនានំ អាចយោ បឋមភាវេន ឧបលក្ខិតោ ឧប្បាទោ, សោ បន តត្ថេវ ឧប្បជ្ជមានានំ ឧបរិ ចយត្តា ឧបចយោ, វឌ្ឍីតិ អត្ថោ. ឧបចយោ វឌ្ឍិភាវេន ឧបលក្ខិតោ ឧប្បាទោ, សា ឯវ សន្តតិ បពន្ធាការេន ឧប្បត្តិភាវតោ. តេនាហ ‘‘អដ្ឋកថាយម្បី’’តិអាទិ.

តត្ថ ឯវំ កិំ កថិតន្តិ ‘‘យោ អាយតនានំ អាចយោ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៦៤១) និទ្ទេសេន កិំ អត្ថជាតំ កថិតំ ហោតិ? អាយតនេន អាចយោ កថិតោ. អាចយុបចយសន្តតិយោ ហិ និព្ពត្តិភាវេន អាចយោ ឯវាតិ អាយតនេហិ អាចយាទីនំ បកាសិតត្តា តេហិ អាចយោ កថិតោ. អាយតនានំ អាចយាទិវចនេនេវ អាចយសភាវានិ ឧប្បាទធម្មានិ អាយតនានីតិ អាចយេន តំបកតិកំ អាយតនំ កថិតំ. លក្ខណញ្ហិ ឧប្បាទោ, ន រូបរូបន្តិ.

រូបបរិបាកោ រូបធម្មានំ ជិណ្ណតា. ឧបនយនរសាតិ ភង្គុបនយនកិច្ចា. សភាវានបគមេបីតិ កក្ខឡតាទិសភាវស្ស អវិគមេបិ. ឋិតិក្ខណេ ហិ ជរា, ន ច តទា ធម្មោ សភាវំ វិជហតិ នាម. នវភាវោ ឧប្បាទាវត្ថា, តស្ស អបគមភាវេន គយ្ហតីតិ អាហ ‘‘នវភាវាបគមបច្ចុបដ្ឋានា’’តិ. ‘‘អរូបធម្មាន’’ន្តិ ឥទំ តេសំ ជរាយ សុដ្ឋុ បដិច្ឆន្នតាយ វុត្តំ. រូបធម្មានម្បិ ហិ ខណិកជរា បដិច្ឆន្នា ឯវ, យា អវីចិជរាតិបិ វុច្ចតិ. ឯស វិការោតិ ខណ្ឌិច្ចាទិវិការមាហ. សោ ហិ អរូបធម្មេសុ ន លព្ភតិ. យា អវីចិជរា នាម, តស្សាបិ ¶ ឯស វិការោ នត្ថីតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. នត្ថិ ឯតិស្សា ជរាយ វីចីតិ អវីចិជរា, នវភាវតោ ទុវិញ្ញេយ្យន្តរជរាតិ អត្ថោ.

បរិតោ សព្ពសោ ‘‘ភិជ្ជន’’ន្តិ លក្ខិតព្ពាតិ បរិភេទលក្ខណា. និច្ចំ នាម ធុវំ, រូបំ បន ខណភង្គិតាយ យេន ភង្គេន ន និច្ចន្តិ អនិច្ចំ, សោ អនិច្ចស្ស ភាវោតិ អនិច្ចតា. សា បន យស្មា ឋិតិប្បត្តំ រូបំ វិនាសភាវេន ¶ សំសីទន្តី វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘សំសីទនរសា’’តិ. យស្មា ច សា រូបធម្មានំ ភង្គភាវតោ ខយវយាការេនេវ គយ្ហតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ខយវយបច្ចុបដ្ឋានា’’តិ.

៤៤៥. ឱជាលក្ខណោតិ ឯត្ថ អង្គមង្គានុសារិនោ រសស្ស សារោ ឧបថម្ភពលករោ ភូតនិស្សិតោ ឯកោ វិសេសោ ឱជា. កពឡំ ករីយតីតិ កពឡីការោ. អាហរីយតីតិ អាហារោ, កពឡំ កត្វា អជ្ឈោហរីយតីតិ អត្ថោ. ឥទំ បន សវត្ថុកំ ឱជំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. ពាហិរំ អាហារំ បច្ចយំ លភិត្វា ឯវ អជ្ឈត្តិកាហារោ រូបំ ឧប្បាទេតិ, សោ បន រូបំ អាហរតីតិ អាហារោ. តេនាហ ‘‘រូបាហរណរសោ’’តិ. តតោ ឯវ ឱជដ្ឋមករូបុប្បាទនេន ឥមស្ស កាយស្ស ឧបថម្ភនបច្ចុបដ្ឋានោ. ឱជាយ រូបាហរណកិច្ចំ ពាហិរាធីនន្តិ អាហ ‘‘អាហរិតព្ពវត្ថុបទដ្ឋានោ’’តិ.

៤៤៦. ពលរូបន្តិអាទីសុ ឥមស្មិំ កាយេ ពលំ នាម អត្ថិ, សម្ភវោ នាម អត្ថិ, រោគោ នាម អត្ថិ, ‘‘ជាតិ សញ្ជាតី’’តិ (វិភ. ១៩១) វចនតោ ជាតិ នាម អត្ថិ, តេហិបិ ចតូហិ មហាភូតេហិ វិនា អភាវតោ ឧបាទាយរូបេហិ ភវិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯកច្ចានន្តិ អភយគិរិវាសីនំ. បដិក្ខិត្តន្តិ ឯត្ថ ឯវំ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ – មិទ្ធំ រូបមេវ ន ហោតិ នីវរណេសុ ទេសិតត្តា. យស្ស ហិ នីវរណេសុ ទេសនា, តំ ន រូបំ យថា កាមច្ឆន្ទោ. សិយា បនេតំ ទុវិធំ មិទ្ធំ រូបំ, អរូបញ្ចាតិ. តត្ថ យំ អរូបំ, តំ នីវរណេសុ ទេសិតំ ‘‘ន រូប’’ន្តិ? តំ ន, វិសេសវចនាភាវតោ. ន ហិ វិសេសេត្វា មិទ្ធំ នីវរណេសុ ទេសិតំ, តស្មា មិទ្ធស្ស ទុវិធតំ បរិកប្បេត្វាបិ ន សក្កា នីវរណភាវំ និវត្តេតុំ. សក្កា ហិ វត្តុំ ‘‘យំ តំ អរូបតោ អញ្ញំ មិទ្ធំ បរិកប្បិតំ, តម្បិ នីវរណំ មិទ្ធសភាវត្តា ឥតរំ មិទ្ធំ វិយា’’តិ.

ភវតុ ¶ នីវរណំ, កោ វិរោធោតិ ចេ? នីវរណញ្ច បហាតព្ពំ. បញ្ច នីវរណេ បហាយ ‘‘អទ្ធា មុនីសិ សម្ពុទ្ធោ, នត្ថិ នីវរណា តវា’’តិ (សុ. និ. ៥៤៦) វចនតោ. អប្បហាតព្ពញ្ច រូបំ ‘‘កតមេ ធម្មា នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពា? ចតូសុ ភូមីសុ កុសលំ, ចតូសុ ភូមីសុ វិបាកោ, តីសុ ភូមីសុ កិរិយាព្យាកតំ, រូបញ្ច និព្ពានញ្ច. ឥមេ ធម្មា នេវ ទស្សនេន ន ភាវនាយ បហាតព្ពា’’តិ ¶ (ធ. ស. ១៤០៧) វចនតោ. ន ចេត្ថ តទារម្មណកិលេសប្បហានំ អធិប្បេតំ ‘‘រូបំ, ភិក្ខវេ, ន តុម្ហាកំ, តំ បជហថា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ៣.៣៤) វិយ កាមច្ឆន្ទាទីនំ តថា បហានស្ស អនធិប្បេតត្តា. តស្មា ន មិទ្ធំ រូបំ. យទិ មិទ្ធស្ស រូបភាវំ ន សម្បដិច្ឆថ, កថំ ភគវតោ និទ្ទា. មិទ្ធញ្ហិ ‘‘និទ្ទាបចលាយិកា’’តិអាទិនា វិភង្គេ វិភត្តត្តា និទ្ទាតិ? ន មិទ្ធំ និទ្ទា, និទ្ទាហេតុភាវតោ បន តំ ‘‘និទ្ទា’’តិ វិភត្តំ យថា ឥត្ថិលិង្គាទិ. ឯវម្បិ និទ្ទាហេតុនោ មិទ្ធស្ស អភាវតោ កថំ ភគវតោ និទ្ទាតិ? និទ្ទា ភគវតោ សរីរគិលានិយា, ន មិទ្ធេន. សា ច នត្ថីតិ ន សក្កា វត្តុំ ‘‘បិដ្ឋិ មេ អាគិលាយតិ, តមហំ អាយមិស្សាមី’’តិ (ម. និ. ២.២២) វចនតោ. ន ចេត្ថ ឯវមវធារណំ មិទ្ធមេវ និទ្ទាហេតូតិ, និទ្ទាហេតុ ឯវ មិទ្ធន្តិ ឯវមវធារណា. តស្មា អញ្ញោបិ អត្ថិ និទ្ទាហេតុ, កោ បន សោតិ? សរីរគិលានិយា. តេន វុត្តំ ‘‘និទ្ទា ភគវតោ សរីរគិលានិយា, ន មិទ្ធេនា’’តិ.

និទ្ទា ច ភគវតោ នត្ថីតិ ន សក្កា វត្តុំ ‘‘អភិជានាមិ ខោ បនាហំ អគ្គិវេស្សន…បេ… ទិវា សុបិតា’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧) វចនតោ. ឥតោបិ ន មិទ្ធំ រូបំ សម្បយោគវចនតោ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ថិនមិទ្ធនីវរណំ អវិជ្ជានីវរណេន នីវរណញ្ចេវ នីវរណសម្បយុត្តញ្ចា’’តិអាទិ (ធ. ស. ១១៧៦). ន ចេត្ថ យថាលាភភវនំ? សក្កា បច្ចេតុំ ‘‘សក្ខរកថលិកម្បិ មច្ឆគុម្ពម្បិ ចរន្តម្បិ តិដ្ឋន្តម្បី’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.២៤៩) វិយ អប្បសិទ្ធតាយ រូបភាវស្ស. សិទ្ធេ ហិ តស្ស រូបភាវេ សម្ភវតោ យថាលាភបច្ចយោ យុជ្ជេយ្យាតិ. ឥតោបិ ន រូបំ មិទ្ធំ អារុប្បេសុ ឧប្បជ្ជនតោ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘នីវរណំ ធម្មំ បដិច្ច នីវរណោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ នបុរេជាតបច្ចយា’’តិ (បដ្ឋា. ៣.៨.៨) ឥមស្ស វិភង្គេ ‘‘អារុប្បេ កាមច្ឆន្ទនីវរណំ បដិច្ច ថិនមិទ្ធនីវរណំ ឧទ្ធច្ចនីវរណំ អវិជ្ជានីវរណំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វិត្ថារោ. តស្មា ‘‘ន មិទ្ធំ រូប’’ន្តិ យំ អដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តំ, តំ សុបដិក្ខិត្តមេវ.

ឥតរេសូតិ ¶ ពលរូបាទីសុ. កម្មសមុដ្ឋានស្សាបិ រោគស្ស វិសភាគបច្ចយសមុប្បន្នោ ធាតុក្ខោភោ អាសន្នការណំ, បគេវ ឥតរស្ស. សោ ច អត្ថតោ រូបធម្មានំ វិការាវត្ថាឋិតិភង្គក្ខណេសុ ឯវ សិយាតិ វុត្តំ ‘‘រោគរូបំ ជរតាអនិច្ចតាគហណេន គហិតមេវា’’តិ. ឧបចយសន្តតិគហណេន គហិតមេវាតិ តព្ពិនិមុត្តស្ស រូបុប្បាទស្ស អភាវតោ. ឧបាទាវត្ថាយ ¶ ច អញ្ញា ជាតិ នាម នត្ថេវ. សម្ភវោ កាមធាតុយំ ឯកច្ចិយសត្តានំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកបច្ចយោ អាបោធាតុយា បវត្តិអាការវិសេសោតិ អាហ ‘‘សម្ភវរូបំ អាបោធាតុគ្គហណេន គហិតមេវា’’តិ. កាយពលំ នាម អត្ថតោ វាយោធាតុយា បវត្តិអាការវិសេសោ តស្សា វិប្ផារភាវតោ. យតោ នំ ‘‘បាណពល’’ន្តិ វទន្តិ, តេនាហ ‘‘ពលរូបំ វាយោធាតុគ្គហណេន គហិតមេវា’’តិ. កស្មា បន នេសំ អយថាក្កមតោ បដិក្ខេបោ កតោតិ? វិសុំ នត្ថីតិ កត្វា អនុបលព្ភមានត្តា អនាទរទស្សនត្ថំ, មិទ្ធបដិក្ខេបោ វា មហាបញ្ហោតិ បឋមំ កតោ. តទនុសារេន បដិលោមនយេន ឥតរេសម្បិ អភាវោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ឥតី’’តិ ឥទំ ‘‘អដ្ឋវីសតិវិធ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធិតព្ពំ, ឥមិនា វុត្តក្កមេន អដ្ឋវីសតិវិធំ ហោតីតិ. សោ ច ខោ បាឡិយំ អាគតនយេនេវាតិ អនូនតា វេទិតព្ពា. អនធិកភាវោ បន ទស្សិតោ ឯវ.

៤៤៧. សម្បយុត្តធម្មរាសិ ហិនោតិ ឯតេន បតិដ្ឋហតីហិ ហេតុ, មូលដ្ឋេន លោភាទិកោ, អលោភាទិកោ ច, តាទិសោ ហេតុ ន ហោតីតិ នហេតុ. នាស្ស ហេតុ អត្ថីតិ អហេតុកំ, សហេតុកបដិយោគិភាវតោ ហេតុនា សហ ន ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. អហេតុកមេវ ហេតុនា វិប្បយុត្តតាយ ហេតុវិប្បយុត្តំ. ធម្មនានត្តាភាវេបិ ហិ សទ្ទត្ថនានត្តេន វេនេយ្យវសេន ទុកន្តរទេសនា ហោតីតិ ទុកបទវសេន ចេតំ វុត្តំ. បច្ចយាធីនវុត្តិតាយ សហ បច្ចយេនាតិ សប្បច្ចយំ. អត្តនោ បច្ចយេហិ លោកេ និយុត្តំ, វិទិតន្តិ វា លោកិយំ. អា ភវគ្គំ, អា គោត្រភុំ វា សវន្តីតិ អាសវា, សហ អាសវេហីតិ សាសវំ, អាសវេហិ អាលម្ពិតព្ពន្តិ អត្ថោ. អាទិសទ្ទេន សំយោជនីយំ ឱឃនីយំ យោគនីយំ នីវរណីយំ សំកិលេសិកំ បរាមដ្ឋំ អចេតសិកំ ចិត្តវិប្បយុត្តំ នរូបាវចរំ នអរូបាវចរំ នអបរិយាបន្នំ អនិយតំ អនិយ្យានិកំ អនិច្ចន្តិ ឯវមាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ.

អាហិតោ អហំ មានោ ឯត្ថាតិ អត្តា, អត្តភាវោ. តំ អត្តានំ អធិកិច្ច ឧទ្ទិស្ស បវត្តា អជ្ឈត្តា ¶ , ឥន្ទ្រិយពទ្ធធម្មា, តេសុ ភវំ អជ្ឈត្តិកំ, ចក្ខាទិ. អដ្ឋកថាយំ បន វុត្តនយេន អជ្ឈត្តមេវ អជ្ឈត្តិកំ យថា វេនយិកោតិ ¶ (អ. និ. ៨.១១; បារា. ៨) ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អត្តភាវំ អធិកិច្ច បវត្តត្តា អជ្ឈត្តិក’’ន្តិ. សេសំ តេវីសតិវិធំ. ‘‘តតោ ពាហិរត្តា’’តិ ឥទំ អជ្ឈត្តិកលក្ខណាភាវតោ វុត្តំ. ឃដ្ដនវសេនាតិ វិសយី, វិសយោ ច ហុត្វា សង្ឃដ្ដនវសេន. សេសំ សោឡសវិធំ. វិបរីតត្តាតិ ឃដ្ដនវសេន អគហេតព្ពតោ. ទុប្បដិវិជ្ឈសភាវត្តាតិ សុខុមភាវេន ទុវិញ្ញេយ្យសភាវត្តា. ញាណស្ស អាសន្នេ ន ហោតីតិ ទូរេ. តេរស ហទយវត្ថុបរិយោសានានិ. សភាវេនេវាតិ ‘‘រូបស្ស បរិច្ឆេទោ, រូបស្ស វិការោ, រូបស្ស ឧបចយោ’’តិអាទិនា អគ្គហេត្វា អត្តនោ សភាវេនេវ កក្ខឡត្តាទិនា ញាណេន បរិច្ឆិជ្ជ គហេតព្ពតោ. សេសំ ទសវិធំ. តព្ពិបរីតតាយាតិ សភាវេន អបរិគ្គហិតព្ពតោ. សោតាទីនម្បិ ចក្ខុនោ វិយ បសន្នសភាវត្តា ឯវ យថាសកំ វិសយគ្គហណបច្ចយតាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចក្ខាទិ…បេ… បសាទរូប’’ន្តិ. វិបរីតត្តាតិ តព្ពិធុរសភាវត្តា. អធិបតិយដ្ឋេនាតិ ឯត្ថ ចក្ខាទីនំ តាវ បញ្ចន្នំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ អាធិបតេយ្យំ តេសំ បដុមន្ទភាវានុវត្តនតោ, ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយទ្វយស្ស សកិច្ចេ ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស សហជរូបានុបាលនេ. តទុភយំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ឧបាទិន្នត្តាតិ គហិតត្តា. កម្មនិព្ពត្តញ្ហិ ‘‘មមេតំ ផលំ’’ន្តិ កម្មុនា គហិតំ វិយ ហោតិ អបដិក្ខេបតោ.

៤៤៨. សនិទស្សនកម្មជាទីនំ តិកានន្តិ សនិទស្សនត្តិកស្ស, កម្មជាទិត្តិកានញ្ច. ឱឡារិកេតិ ទ្វាទសវិធេ ឱឡារិករូបេ. រូបន្តិ រូបាយតនំ. ទដ្ឋព្ពភាវសង្ខាតេន សហ និទស្សនេនាតិ សនិទស្សនំ, បដិហននភាវសង្ខាតេន សហ បដិឃេនាតិ សប្បដិឃំ, សនិទស្សនញ្ច តំ សប្បដិឃញ្ចាតិ សនិទស្សនសប្បដិឃំ. តត្ថ យស្ស ទដ្ឋព្ពភាវោ អត្ថិ, តំ សនិទស្សនំ. ចក្ខុវិញ្ញាណគោចរភាវោវ ទដ្ឋព្ពភាវោ. តស្ស រូបាយតនតោ អនញ្ញត្តេបិ អញ្ញេហិ ធម្មេហិ រូបាយតនំ វិសេសេតុំ អញ្ញំ វិយ កត្វា វុត្តំ ‘‘សហ និទស្សនេន សនិទស្សន’’ន្តិ. ធម្មភាវសាមញ្ញេន ហិ ឯកីភូតេសុ ធម្មេសុ យោ នានត្តករោ វិសេសោ, សោ អញ្ញោ វិយ កត្វា ឧបចរិតុំ យុត្តោ. ឯវំ ហិ អត្ថវិសេសាវពោធោ ហោតីតិ. យោ សយំ, និស្សយវសេន ច សម្បត្តានំ, អសម្បត្តានញ្ច បដិមុខភាវោ អញ្ញមញ្ញំ បតនំ, សោ បដិហននភាវោ, យេន ព្យាបារាទិវិការបច្ចយន្តរសហិតេសុ ចក្ខាទីនំ ¶ វិសយេសុ វិការុប្បត្តិ. សេសំ ឯកាទសវិធំ ឱឡារិករូបំ. តញ្ហិ សនិទស្សនត្តាភាវតោ អនិទស្សនំ, វុត្តនយេនេវ សប្បដិឃំ. ឧភយបដិក្ខេបេន អនិទស្សនអប្បដិឃំ. កម្មតោ ជាតន្តិ ឯត្ថ យំ ឯកន្តកម្មសមុដ្ឋានំ អដ្ឋិន្ទ្រិយានិ, ហទយញ្ចាតិ នវវិធំ រូបំ, យញ្ច នវវិធេ ចតុសមុដ្ឋានេ កម្មសមុដ្ឋានំ នវវិធមេវ រូបន្តិ ¶ ឯវំ អដ្ឋារសវិធម្បិ កម្មតោ ឧប្បជ្ជនតោ កម្មជំ. យញ្ហិ ជាតញ្ច យញ្ច ជាយតិ យញ្ច ជាយិស្សតិ, តំ សព្ពម្បិ ‘‘កម្មជ’’ន្តិ វុច្ចតិ យថា ទុទ្ធន្តិ. តទញ្ញបច្ចយជាតន្តិ កម្មតោ អញ្ញបច្ចយតោ ជាតំ ឧតុចិត្តាហារជំ. នកុតោចិជាតន្តិ លក្ខណរូបមាហ. វិញ្ញត្តិទ្វយំ, សទ្ទោ, អាកាសធាតុ, លហុតាទិត្តយំ ចិត្តសមុដ្ឋានានិ អវិនិព្ភោគរូបានីតិ ឯតំ បញ្ចទសវិធំ រូបំ ចិត្តជំ. អាកាសធាតុ, លហុតាទិត្តយំ, អាហារសមុដ្ឋានានិ អវិនិព្ភោគរូបានីតិ ឯតំ ទ្វាទសវិធំ រូបំ អាហារជំ. ឯត្ថ សទ្ទំ បក្ខិបិត្វា តេរសវិធំ រូបំ ឧតុតោ សមុដ្ឋិតំ ឧតុជំ. សេសំ កម្មជតិកេ វុត្តនយានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ.

៤៤៩. ទិដ្ឋាទិចតុក្កវសេន, រូបរូបាទិចតុក្កវសេន, វត្ថាទិចតុក្កវសេនាតិ បាដេក្កំ ចតុក្កសទ្ទោ យោជេតព្ពោ. យំ រូបាយតនំ អទក្ខិ យំ បស្សតិ យំ ទក្ខិស្សតិ យំ បស្សេយ្យ, តំ សព្ពំ ទិដ្ឋំ នាម ទិដ្ឋសភាវានាតិវត្តនតោ យថា ទុទ្ធន្តិ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. ទស្សនវិសយត្តាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យត្តា. សវនវិសយត្តាតិ សោតវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យត្តា. គន្ធរសផោដ្ឋព្ពត្តយន្តិ គន្ធោ រសោ ផោដ្ឋព្ពន្តិ ឯតំ តយំ. មុតំ នាម មុត្វា បត្វា គហេតព្ពតោ. តេនាហ ‘‘សម្បត្តគ្គាហកឥន្ទ្រិយវិសយត្តា’’តិ.

កិមិទំ ផោដ្ឋព្ពំ នាមាតិ? បថវីតេជោវាយោធាតុត្តយំ. កស្មា បនេត្ថ អាបោធាតុ អគ្គហិតា, ននុ សីតតា ផុសិត្វា គយ្ហតិ, សា ច អាបោធាតូតិ? សច្ចំ គយ្ហតិ, ន បន សា អាបោធាតុ. កិញ្ចរហីតិ? តេជោធាតុ ឯវ. មន្ទេ ហិ ឧណ្ហភាវេ សីតពុទ្ធិ. ន ហិ សីតំ នាម កោចិ គុណោ អត្ថិ, កេវលំ បន ឧណ្ហភាវស្ស មន្ទតាយ សីតតាភិមានោ. កថមេតំ វិញ្ញាតព្ពន្តិ ចេ? អនវដ្ឋិតត្តា សីតពុទ្ធិយា យថា បារាបារេ. តថា ហិ ឃម្មកាលេ អាតបេ ឋិតានំ ឆាយំ បវិដ្ឋានំ សីតពុទ្ធិ ហោតិ, តត្ថេវ បន បថវីគព្ភតោ ឧដ្ឋិតានំ ឧណ្ហពុទ្ធិ. យទិ ហិ សីតតា អាបោធាតុ សិយា, ឯកស្មិំ កលាបេ ឧណ្ហភាវេន សទ្ធិំ ឧបលព្ភេយ្យ, ន ច ឧបលព្ភតិ. តស្មា វិញ្ញាយតិ ន អាបោធាតុ សីតតាតិ ¶ . ឥទញ្ច ភូតានំ អវិនិព្ភោគវុត្តិតំ ឥច្ឆន្តានំ ឧត្តរំ, អនិច្ឆន្តានម្បិ បន ចតុន្នំ ភូតានំ ឯកស្មិំ កលាបេ កិច្ចទស្សនេន សភាគវុត្តិតាយ សាធិតាយ ឧត្តរមេវ. យេ បន ‘‘វាយោធាតុយា លក្ខណំ សីតតា’’តិ វទន្តិ, តេសម្បិ ឥទមេវ ឧត្តរំ. យទិ ហិ វាយោធាតុ សីតតា សិយា, ឯកស្មិំ កលាបេ ឧណ្ហភាវេន សទ្ធិំ សីតតា ឧបលព្ភេយ្យ, ន ច ឧបលព្ភតិ. តស្មា វិញ្ញាយតិ ន វាយោធាតុ សីតតាតិ. យេសំ បន ទ្រវតា អាបោធាតុ, សា ច ផុសិត្វា ¶ គយ្ហតីតិ ទស្សនំ. តេ វត្តព្ពា ‘‘ទ្រវភាវោបិ ផុសីយតីតិ អាយស្មន្តានំ អធិមានមត្តំ សណ្ឋានំ វិយា’’តិ. វុត្តញ្ហេតំ បុរាតនេហិ –

‘‘ទ្រវតា សហវុត្តីនិ, តីណិ ភូតានិ សម្ផុសំ;

‘ទ្រវតំ សម្ផុសាមី’តិ, លោកោយមភិមញ្ញតិ.

‘‘ផុសំ ភូតានិ សណ្ឋានំ, មនសា គណ្ហតេ យថា;

‘បច្ចក្ខតោ ផុសាមី’តិ, ញាតព្ពា ទ្រវតា តថា’’តិ.

សេសន្តិ យថាវុត្តំ រូបាទិសត្តវិធំ រូបំ ឋបេត្វា អវសិដ្ឋំ ឯកវីសតិវិធំ រូបំ. វិញ្ញាណស្សេវាតិ មនោវិញ្ញាណស្សេវ. អវធារណេន រូបាយតនាទីនម្បិ មនោវិញ្ញាណវិញ្ញេយ្យត្តេ និយមាភាវតោ ន វិញ្ញាតរូបតាតិ សង្ករាភាវំ ទស្សេតិ.

និប្ផន្នរូបំ បនេត្ថ រូបរូបំ នាមាតិ យទេត្ថ អដ្ឋវីសតិវិធេ រូបេ ‘‘និប្ផន្ន’’ន្តិ វុត្តំ រូបំ, តទេវ រូបលក្ខណយោគតោ រូបំ. រុប្បនំ រូបំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ យថា អរិសសោតិ, រូបគុណយោគតោ វា យថា នីលគុណយោគតោ នីលំ វត្ថន្តិ. ស្វាយំ រូបសទ្ទោ រុឡ្ហិយា អតំសភាវេបិ បវត្តតីតិ អបរេន រូបសទ្ទេន វិសេសេត្វា វុត្តំ ‘‘រូបរូប’’ន្តិ យថា តិលតេលំ, ទុក្ខទុក្ខន្តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៥៣៩) ច, រុប្បនសភាវំ រូបន្តិ អត្ថោ. យទិ ឯវំ, អាកាសធាតុអាទីនំ កថំ រូបភាវោតិ? និប្ផន្នរូបស្ស បរិច្ឆេទវិការលក្ខណភាវតោ តគ្គតិកមេវាតិ ‘‘រូប’’ន្ត្វេវ វុច្ចតិ.

វសន្តិ ឯត្ថ ចិត្តចេតសិកា បវត្តន្តីតិ វត្ថុ, ចិត្តតំសម្បយុត្តានំ អាធារភូតំ រូបំ. តំ បន ឆព្ពិធំ. តត្ថ ហទយរូបំ វត្ថុ ឯវ មនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតូនំ និស្សយភាវតោ. ន ទ្វារំ អញ្ញនិស្សយានំ ចក្ខាទិ វិយ. យថា ហិ ចក្ខាទីនិ សម្បដិច្ឆនាទីនំ បវត្តិយា ទ្វារំ ហោន្តិ, ន ¶ ឯវំ ហទយវត្ថុ. តេន វុត្តំ ‘‘យំ បនេត្ថ ហទយរូបំ នាម, តំ វត្ថុ, ន ទ្វារ’’ន្តិ. វិញ្ញត្តិទ្វយំ ទ្វារំ កម្មទ្វារភាវតោ. តន្និស្សិតស្ស ចិត្តុប្បាទស្ស អភាវតោ ន វត្ថុ. បសាទរូបំ វត្ថុ ចេវ អត្តសន្និស្សិតស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណាទិកស្ស, ទ្វារញ្ច អញ្ញនិស្សិតស្ស សម្បដិច្ឆនាទិកស្ស. សេសំ ឯកវីសតិវិធំ រូបំ វុត្តវិបរិយាយតោ នេវ វត្ថុ ន ច ទ្វារំ.

៤៥០. ឯកតោ ¶ ឯវ ជាតំ ឯកជំ. ននុ ច ឯកតោ ឯវ បច្ចយតោ បច្ចយុប្បន្នស្ស ឧប្បត្តិ នត្ថីតិ? សច្ចំ នត្ថិ, រូបជនកបច្ចយេសុ ឯកតោតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. ន ហិ រូបុប្បត្តិ រូបជនកតោ អញ្ញំ បច្ចយំ អបេក្ខតិ. ទ្វិជន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមេសន្តិ ឥមេសំ បភេទានំ វសេន. កម្មជមេវាតិ កម្មតោ ឯវ ជាតំ. ចិត្តជមេវាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ចិត្តតោ ច ឧតុតោ ច ជាតន្តិ កាលេន ចិត្តតោ, កាលេន ឧតុតោតិ ឯវំ ចិត្តតោ ច ឧតុតោ ច ជាតំ ទដ្ឋព្ពំ. តំ ទ្វិជំ ទ្វីហិ ជាតន្តិ. បរតោ ទ្វីសុបិ ឯសេវ នយោ. សទ្ទាយតនមេវាតិ ឯត្ថ យំ ចិត្តជំ សទ្ទាយតនំ, តំ សវិញ្ញត្តិកមេវាតិ ឯកេ. អវិញ្ញត្តិកោបិ អត្ថិ វិតក្កវិប្ផារសទ្ទោតិ បោរាណា.

វិតក្កវិប្ផារសទ្ទោ ន សោតវិញ្ញេយ្យោតិ ហិ ឯវំ បវត្តមហាអដ្ឋកថាវាទំ និស្សាយ ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស សទ្ទស្ស វិញ្ញត្តិយា វិនាបិ ឧប្បត្តិ ឥច្ឆិតព្ពា. ន ហិ វិញ្ញត្តិ ‘‘កាយវាចាយ វិញ្ញត្តី’’តិ វចនតោ អសោតវិញ្ញេយ្យេន សទ្ទេន សហ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ សន្តេ ចិត្តជេនាបិ សទ្ទនវកេន ភវិតព្ពំ. សោ ច វាទោ ‘‘សទ្ទោ ច ហោតិ, ន សោតវិញ្ញេយ្យោ ចា’’តិ វិរុទ្ធមេវេតន្តិ មញ្ញមានេហិ សង្គហការេហិ បដិក្ខិត្តោ. អបរេ បន មហាអដ្ឋកថាវាទំ អប្បដិក្ខិបិត្វា តស្ស អធិប្បាយំ វណ្ណេន្តិ. កថំ? ‘‘ជិវ្ហាតាលុចលនាទិកំ វិតក្កសមុដ្ឋិតំ វិញ្ញត្តិសហជមេវ សុខុមសទ្ទំ ទិព្ពសោតេន សុត្វា អាទិសតី’’តិ សុត្តេ, បដ្ឋានេ ច ឱឡារិកំ សទ្ទំ សន្ធាយ សោតវិញ្ញាណស្ស អារម្មណបច្ចយភាវោ វុត្តោតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វិតក្កវិប្ផារសទ្ទស្ស អសោតវិញ្ញេយ្យតា វុត្តាតិ. តំ ចតុជំ. អវសេសន្តិ អវិនិព្ភោគរូបេន សទ្ធិំ អាកាសធាតុមាហ.

លក្ខណរូបំ ¶ បន នកុតោចិជាតន្តិ កុតោចិបិ បច្ចយតោ ន ជាតំ, នាបិ សយមេវ ជាតំ បច្ចយេហិ វិនា សយមេវ ជាតស្ស សព្ពេន សព្ពំ អភាវតោ. កថំ បនេតំ វិញ្ញាតព្ពំ លក្ខណរូបំ ន ជាយតីតិ? លក្ខណាភាវតោ. ឧប្បត្តិមន្តានំ ហិ រូបាយតនាទីនំ ជាតិអាទីនិ លក្ខណានិ វិជ្ជន្តិ, ន ឯវំ ជាតិអាទីនំ. តស្មា វិញ្ញាតព្ពមេតំ ជាតិអាទីនិ ន ជាយន្តីតិ. សិយា បនេតំ ‘‘ជាតិអាទីនំ ជាតិអាទីនិ លក្ខណានិ វិជ្ជន្តី’’តិ? តំ ន, កស្មា? តថា សតិ អនវដ្ឋានាបត្តិតោ. យទិ ហិ ជាតិអាទីនិ ជាតិអាទិមន្តានិ សិយុំ, តានិបិ ជាតិអាទិមន្តានិ, តានិបិ ជាតិអាទិមន្តានីតិ អនវដ្ឋានមេវ អាបជ្ជតិ. តស្មា សុដ្ឋុ វុត្តំ ‘‘ជាតិអាទីនិ ¶ ន ជាយន្តី’’តិ. តេនាហ ‘‘ន ហិ ឧប្បាទស្ស ឧប្បាទោ អត្ថិ, ឧប្បន្នស្ស ច បរិបាកភេទមត្តំ ឥតរទ្វយ’’ន្តិ, ជរាមរណន្តិ អត្ថោ.

តត្ថ ‘‘ឧប្បាទោ នត្ថី’’តិ ឯតេន ឧប្បាទស្ស ជរាមរណាភាវមាហ. អសតិ ឧប្បាទេ កុតោ ជរាមរណន្តិ មត្តគ្គហណេន ជរាមរណស្ស ឧប្បាទាភាវម្បិ. យទិ ឯវំ ជាតិយា កុតោចិ ជាតតាវចនំ កថន្តិ អាហ ‘‘យម្បី’’តិអាទិ. តត្ថ កិច្ចានុភាវក្ខណេ ទិដ្ឋត្តាតិ យេ តេ ចិត្តាទយោ រូបាយតនាទីនំ រូបានំ ជនកបច្ចយា, តេសំ តទុប្បាទនំ បតិ អនុបរតព្យាបារានំ យោ សោ បច្ចយភាវូបលក្ខណីយោ កិច្ចានុភាវក្ខណោ, តទា ជាយមានានំ រូបាយតនាទីនំ ធម្មានំ វិការភាវេន ឧបលព្ភមានតំ សន្ធាយ វេនេយ្យបុគ្គលវសេន ជាតិយា កុតោចិ បច្ចយតោ ជាតត្តំ បាឡិយំ អនុញ្ញាតំ យថា តំ ចិត្តសមុដ្ឋានតាទិ វិញ្ញត្តិអាទីនំ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – យេហិ បច្ចយធម្មេហិ រូបាទយោ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេសំ បច្ចយភាវូបគមនក្ខណេ ឧបលព្ភមានា រូបាទយោ តតោ បុរេ, បច្ឆា ច អនុបលព្ភមានា តតោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ វិញ្ញាយន្តិ, ឯវំ ជាតិបិ វេទិតព្ពា. យទិ ឯវំ និប្បរិយាយតោ ជាតិយា កុតោចិ ជាតតា សិទ្ធា, អថ កស្មា វេនេយ្យបុគ្គលវសេនាតិ វុត្តន្តិ? នយិទមេវំ ជាយមានធម្មវិការភាវេន ឧបលព្ភមានត្តា. យទិ ហិ ធម្មោ វិយ ឧបលព្ភេយ្យ ជាតិ, និប្បរិយាយោវ តស្សា កុតោចិ ជាតភាវោ, ន ឯវមុបលព្ភតិ, អថ ខោ វិការភាវេន. តស្មា វុត្តំ ‘‘វេនេយ្យបុគ្គលវសេនា’’តិ.

តទា កិរ សោតូនំ ឯវំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ‘‘អយំ ជាតិ សព្ពេសំ ធម្មានំ បភវោ, សយញ្ច ន កុតោចិ ជាយតិ យថា តំ បកតិវាទីនំ បកតី’’តិ, តំ ¶ នេសំ មិច្ឆាគាហំ វិធមេន្តោ សត្ថា ‘‘ឧបចយោ សន្តតី’’តិ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា កុតោចិ បច្ចយតោ ជាតញ្ច កត្វា ទេសេសិ, ន បន ជរាមរណំ បច្ចយធម្មានំ កិច្ចានុភាវក្ខណេ អទស្សនតោ. យទិ ឯវំ កថំ ‘‘ជរាមរណំ បដិច្ចសមុប្បន្ន’’ន្តិ (សំ. និ. ២.២០) វុត្តំ? យស្មា បដិច្ចសមុប្បន្នានំ ធម្មានំ បរិបាកភង្គតាយ តេសុ សន្តេសុ ហោន្តិ, ន អសន្តេសុ. ន ហិ អជាតំ បរិបច្ចតិ, ភិជ្ជតិ វា, តស្មា តំ ជាតិបច្ចយតំ សន្ធាយ ‘‘ជរាមរណំ បដិច្ចសមុប្បន្ន’’ន្តិ (សំ. និ. ២.២០) បរិយាយេន សុត្តេសុ វុត្តំ. យោ បនេត្ថ កាមភវាទីសុ កម្មាទិនា បច្ចយេន យោនិវិភាគតោ បដិសន្ធិយំ, បវត្តិយញ្ច រូបធម្មានំ បវត្តិភេទោ វត្តព្ពោ, សោ បរតោ បដិច្ចសមុប្បាទកថាយំ អាវិ ភវិស្សតីតិ ន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឥតិ រូបក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខវណ្ណនា.

វិញ្ញាណក្ខន្ធកថាវណ្ណនា

៤៥១. យំ ¶ កិញ្ចីតិ អនវសេសបរិយាទានទីបកេន បទទ្វយេន វេទយិតស្ស ពហុភេទតំ ទស្សេន្តោ វុច្ចមានំ រាសដ្ឋំ ឧល្លិង្គេតិ. វេទយិតំ អារម្មណរសានុភវនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ វេទយិតលក្ខណំ. សព្ពំ តំ ធម្មជាតន្តិ អធិប្បាយោ, បុព្ពេ វា រូបក្ខន្ធកថាយំ វុត្តំ អធិការតោ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឯកតោ កត្វាតិ អតីតាទិភេទភិន្នំ សព្ពំ តំ ពុទ្ធិយា ឯកតោ កត្វា. ឯវញ្ហិ រាសដ្ឋស្ស សម្ភវោ. នីលាទិភេទស្ស អារម្មណស្ស សញ្ជាននំ, ‘‘នីលំ បីតំ ទីឃំ រស្ស’’ន្តិ (ធ. ស. ៦១៥) ច អាទិនា សញ្ញុប្បាទវសេន ជាននំ គហណំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ សញ្ជាននលក្ខណំ. អភិសង្ខរណំ អាយូហនំ ព្យាបារាបត្តិ, អភិសន្ទហនំ វា, ឧភយថាបិ ចេតនាបធានតាយ សង្ខារក្ខន្ធស្ស ឯវំ វុត្តំ ‘‘អភិសង្ខរណលក្ខណ’’ន្តិ. តថា ហិ សុត្តន្តភាជនីយេ សង្ខារក្ខន្ធំ វិភជន្តេន ភគវតា ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជា ចេតនា’’តិអាទិនា (វិភ. ២១) ចេតនាវ វិភត្តា. មិនិតព្ពវត្ថុំ នាឡិយា មិនមានោ បុរិសោ វិយ យេន សញ្ជាននាការវិសិដ្ឋេន អាការេន វិសយំ គណ្ហាតិ, តំ អារម្មណូបលទ្ធិសង្ខាតំ វិជាននំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ វិជាននលក្ខណំ. ឥតរេ វេទនាក្ខន្ធាទយោ សុវិញ្ញេយ្យា ហោន្តីតិ វិញ្ញាណេន ឯកុប្បាទាទិភាវតោ, សមានជាតិអាទិវិភាគតោ ច.

អត្តនា ¶ ‘‘វិជាននលក្ខណ’’ន្តិ វុត្តមត្ថំ សុត្តេន សមត្ថេតុំ ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិអាទិ វុត្តំ. យថាបច្ចយំ បវត្តិមត្តមេតំ, យទិទំ សភាវធម្មោតិ ទស្សេតុំ ‘‘វិជាននលក្ខណ’’ន្តិ ភាវសាធនវសេន វុត្តំ. ធម្មសភាវា វិនិមុត្តោ កោចិ កត្តា នាម នត្ថីតិ តស្សេវ កត្តុភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘វិជានាតី’’តិ វុត្តំ. យំ វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណំ, តទេវ ចិន្តនាទិអត្ថេន ចិត្តំ, មននដ្ឋេន មនោតិ បរិយាយតោបិ នំ ពោធេតិ. ឯត្តាវតា ច ខន្ធតោ, ភេទតោ, បរិយាយតោ ច វិញ្ញាណំ វិភាវិតំ ហោតិ.

ជាយន្តិ ឯត្ថ វិសទិសាបិ សទិសាការាតិ ជាតិ, សមានាការោ. សា បនាយំ ជាតិ កាមំ អនេកវិធា នានប្បការា, តំ ឥធាធិប្បេតមេវ បន ទស្សេន្តោ ‘‘កុសលំ, អកុសលំ, អព្យាកតញ្ចា’’តិ អាហ. តត្ថ កុសលដ្ឋេន កុសលំ. កោយំ កុសលដ្ឋោ នាម? អារោគ្យដ្ឋោ អនវជ្ជដ្ឋោ សុខវិបាកដ្ឋោ. អារោគ្យដ្ឋេនាបិ ហិ កុសលំ វុច្ចតិ ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសល’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១៥.១៤៦; ២.២០.១២៩). អនវជ្ជដ្ឋេនាបិ ‘‘កតមោ បន, ភន្តេ, កុសលោ កាយសមាចារោ? យោ ខោ, មហារាជ ¶ , អនវជ្ជោ កាយសមាចារោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៣៦១). សុខវិបាកដ្ឋេនាបិ ‘‘កុសលានំ, ភិក្ខវេ, ធម្មានំ សមាទានហេតូ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.៨០). កុសលចិត្តញ្ហិ រាគាទីនំ ចេតសិករោគានំ អវជ្ជសភាវានំ បដិបក្ខភាវតោ, សុខវិបាកវិបច្ចនតោ ច អរោគំ, អនវជ្ជំ, សុខវិបាកញ្ចាតិ.

សទ្ទត្ថតោ បន កុច្ឆិតេ បាបធម្មេ សលយតិ ចលយតិ កម្មេតិ វិទ្ធំសេតីតិ កុសលំ. កុច្ឆិតេន វា អាការេន សយន្តីតិ កុសា, បាបធម្មា, តេ កុសេ លុនាតិ ឆិន្ទតីតិ កុសលំ. កុច្ឆិតានំ វា សានតោ តនុករណតោ ញាណំ កុសំ នាម, តេន លាតព្ពំ គហេតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ កុសលំ. យថា វា កុសោ ឧភយភាគគតំ ហត្ថបទេសំ លុនាតិ, ឯវមិទំ ឧប្បន្នានុប្បន្នវសេន ឧភយភាគគតំ សំកិលេសបក្ខំ លុនាតិ ឆិន្ទតិ, តស្មា កុសោ វិយ លុនាតីតិ កុសលំ. កុច្ឆិតានំ វា សាវជ្ជធម្មានំ សលនតោ សំវរណតោ កុសលំ. កុសលធម្មវសេន ហិ អកុសលា បវត្តិនិវារណេន, អប្បវត្តិភាវាបាទនេន ច មនច្ឆដ្ឋេសុ ទ្វារេសុ អប្បវត្តិយា សំវុតា បិហិតា ហោន្តិ. កុច្ឆិតេ វា បាបធម្មេ សលយតិ កម្បេតិ អបនេតីតិ កុសលំ. កុច្ឆិតានំ វា បាណាតិបាតាទីនំ បាបធម្មានំ ¶ សានតោ និសានតោ តេជនតោ កុសា, ទោសលោភាទយោ. ទោសាទីនញ្ហិ វសេន ចេតនាយ តិក្ខភាវប្បត្តិយា បាណាតិបាតាទីនំ មហាសាវជ្ជតា, តេ កុសេ លុនាតិ ឆិន្ទតីតិ កុសលំ. កុច្ឆិតានំ វា សានតោ អន្តករណតោ វិនាសនតោ កុសានិ, បុញ្ញកិរិយវសេន បវត្តានិ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ, តេហិ លាតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ កុសលំ. ‘‘កុ’’ ឥតិ វា ភូមិ វុច្ចតិ, អធិដ្ឋានភាវេន តំសទិសស្ស អត្តនោ និស្សយភូតស្ស រូបារូបប្បពន្ធស្ស សម្បតិ, អាយតិញ្ច អនុទហនេន វិនាសនតោ កុំ សិយន្តីតិ កុសា, រាគាទយោ, តេ វិយ អត្តនោ និស្សយស្ស លវនតោ ឆិន្ទនតោ កុសលំ. បយោគសម្បាទិតា ហិ កុសលធម្មា អច្ចន្តមេវ រូបារូបធម្មេ អប្បវត្តិករណេន សមុច្ឆិន្ទន្តីតិ.

ន កុសលន្តិ អកុសលំ, កុសលបដិបក្ខន្តិ អត្ថោ. ន កុសលន្តិ ហិ កុសលបដិក្ខេបេន អកុសលបទស្ស អវយវភេទេន អត្ថេ វុច្ចមានេ យថា យំ ធម្មជាតំ ន អរោគំ, ន អនវជ្ជំ, ន សុខវិបាកំ, ន ច កោសល្លសម្ភូតំ, តំ អកុសលន្តិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ, ឯវំ យំ ន កុច្ឆិតានំ សលនសភាវំ, ន កុសានំ លវនសភាវំ, ន កុសេន កុសេហិ វា បវត្តេតព្ពំ, ន ច កុសោ វិយ លវនកំ, តំ អកុសលំ នាមាតិ អយម្បិ អត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ. ឯត្ថ ច យស្មា កុសលំ អកុសលស្ស ឧជុវិបច្ចនីកភូតំ, យតោ ចេតសិករោគបដិបក្ខាទិភាវតោ អរោគាទិបរិយាយេនបិ ¶ ពោធិតំ, តស្មា អកុសលំ បន កុសលស្ស ឧជុវិបច្ចនីកភូតន្តិ វុត្តំ ‘‘កុសលបដិបក្ខន្តិ អត្ថោ’’តិ. តំ បន យថាក្កមំ បហាយកបហាតព្ពភាវេនេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ន ព្យាកតន្តិ អព្យាកតំ, កុសលាកុសលភាវេន អកថិតន្តិ អត្ថោ. តត្ថ កុសលភាវោ អនវជ្ជសុខវិបាកដ្ឋោ. អកុសលភាវោ សាវជ្ជទុក្ខវិបាកដ្ឋោ, តទុភយភាវេន អវុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេនេវ អរោគសរោគាទិភាវេន ច អវុត្តតា វណ្ណិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. ឯត្ថ ច ‘‘កុសលំ អកុសល’’ន្តិ ច វត្វា ‘‘អព្យាកត’’ន្តិ វុត្តត្តា កុសលាកុសលភាវេនេវ អវុត្តតា វិញ្ញាយតិ, ន បការន្តរេន. អវុត្តតា ចេត្ថ ន តថា អវត្តព្ពតាមត្តេន, អថ ខោ តទុភយវិនិមុត្តសភាវតាយ តេសំ ធម្មានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហេតំ ‘‘អវិបាកលក្ខណ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

៤៥២. ភូមិភេទតោតិ ភវន្តិ ឯត្ថ ធម្មាតិ ភូមិ, ឋានំ, អវត្ថា ច. អវត្ថាបិ ហិ អវត្ថាវន្តានំ បវត្តិដ្ឋានំ វិយ គយ្ហតិ, ឯវំ នេសំ សុខគ្គហណំ ហោតីតិ ¶ . តត្ថ លោកិយា ភូមិ ឋានវសេនេវ វេទិតព្ពា, លោកុត្តរា អវត្ថាវសេន. លោកិយា វា ឋានាវត្ថាវសេន, លោកុត្តរា អវត្ថាវសេនេវ. កាមាវចរន្តិ ឯត្ថ វត្ថុកាមោ កិលេសកាមោតិ ទ្វេ កាមា. តេសុ វត្ថុកាមោ វិសេសតោ បញ្ច កាមគុណា កាមីយន្តីតិ, កិលេសកាមោ តណ្ហា កាមេតីតិ. តេ ទ្វេបិ សហិតា ហុត្វា យត្ថ អវចរន្តិ, តំ កាមាវចរំ. កិំ បន តន្តិ? ឯកាទសវិធោ កាមភវោ. ឥទំ យេភុយ្យេន តត្ថ អវចរតិ បវត្តតីតិ កាមាវចរំ ឯកស្ស អវចរសទ្ទស្ស លោបំ កត្វា. ឯវំ រូបារូបាវចរានិបិ វេទិតព្ពានិ រូបតណ្ហា រូបំ, អរូបតណ្ហា អរូបន្តិ កត្វា. អថ វា កាមតណ្ហា កាមោ ឧត្តរបទលោបេន, អវចរតិ ឯត្ថាតិ អវចរំ, កាមស្ស អវចរំ កាមាវចរំ. ឯវំ រូបាវចរារូបាវចរានិបិ វេទិតព្ពានិ. លោកតោ ឧត្តរតីតិ លោកុត្តរំ កុសលស្ស អធិប្បេតត្តា. ឥតរំ បន លោកតោ ឧត្តិណ្ណន្តិ លោកុត្តរំ.

សោមនស្សុបេក្ខាញាណសង្ខារភេទតោតិ ឯត្ថ សោមនស្សុបេក្ខាភេទោ តាវ យុត្តោ តេសំ ភិន្នសភាវត្តា, ញាណសង្ខារភេទោ បន កថន្តិ? នាយំ ទោសោ ញាណសង្ខារកតោ ភេទោញាណសង្ខារភេទោ, សោ ច តេសំ ភាវាភាវកតោតិ កត្វា. សោភនំ មនោ, សុន្ទរំ វា មនោ ឯតស្សាតិ សុមនោ, សុមនស្ស ភាវោ សោមនស្សំ, មានសិកសុខា វេទនា រុឡ្ហិយា, សោមនស្សេន ឧប្បាទតោ បដ្ឋាយ យាវ ភង្គា សហគតំ បវត្តំ សំសដ្ឋំ, សម្បយុត្តន្តិ អត្ថោ. សោមនស្សសហគតតា ចស្ស អារម្មណវសេន វេទិតព្ពា. ឥដ្ឋារម្មណេ ហិ ចិត្តំ សោមនស្សសហគតំ ហោតិ. ននុ ច ឥដ្ឋារម្មណំ លោភស្ស វត្ថុ, កថំ ¶ តត្ថ កុសលំ ហោតីតិ? នយិទមេកន្តិកំ ឥដ្ឋេបិ អាភោគាទិវសេន កុសលស្ស ឧប្បជ្ជនតោ. យស្ស ហិ ចតុសម្បត្តិចក្កសមាយោគាទិវសេន យោនិសោវ អាភោគោ ហោតិ, កុសលមេវ ច មយា កត្តព្ពន្តិ កុសលករណេ ចិត្តំ និយមិតំ, អកុសលប្បវត្តិតោ ច និវត្តេត្វា កុសលករណេ ឯវ បរិណាមិតំ, អភិណ្ហករណវសេន ច សមុទាចរិតំ, តស្ស ឥដ្ឋេបិ អារម្មណេ អលោភាទិសម្បយុត្តមេវ ចិត្តំ ហោតិ, ន លោភាទិសម្បយុត្តំ.

ញាណេន ¶ សមំ បការេហិ យុត្តន្តិ ញាណសម្បយុត្តំ. ឯកុប្បាទាទយោ ឯវ ចេត្ថ បការាតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ កម្មូបបត្តិឥន្ទ្រិយបរិបាកកិលេសទូរីភាវា ញាណសម្បយុត្តតាយ ការណំ. យោ ហិ បរេសំ ធម្មំ ទេសេតិ, អនវជ្ជានិ សិប្បាយតនកម្មាយតនវិជ្ជដ្ឋានានិ សិក្ខាបេតីតិ ឯវមាទិកំ បញ្ញាសំវត្តនិយំ ករោតិ, តស្ស កម្មូបនិស្សយវសេន កុសលចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ ញាណសម្បយុត្តំ ហោតិ. តថា អព្យាបជ្ជេ លោកេ ឧប្បន្នស្ស ឧបបត្តិំ និស្សាយ ញាណសម្បយុត្តំ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘តស្ស តត្ថ សុខិនោ ធម្មបទា ប្លវន្តិ, ទន្ធោ, ភិក្ខវេ, សតុប្បាទោ, អថ ខោ សោ សត្តោ ខិប្បំយេវ វិសេសភាគី (អ. និ. ៤.១៩១) ហោតី’’តិ. តថា បញ្ញាទសកបត្តស្ស ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ និស្សាយ កុសលំ ឧប្បជ្ជមានំ ញាណសម្បយុត្តំ ហោតិ. យេន បន កិលេសា វិក្ខម្ភិតា, តស្ស កិលេសទូរីភាវំ និស្សាយ ញាណសម្បយុត្តំ ហោតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘យោគា វេ ជាយតេ ភូរិ, អយោគា ភូរិសង្ខយោ’’តិ (ធ. ប. ២៨២). អត្តនោ វា បរស្ស វា សមុស្សាហជនិតំ ចិត្តបយោគសង្ខាតំ សង្ខរណំ សង្ខារោ, សោ ឯតស្ស នត្ថីតិ អសង្ខារំ. តេន បន សហ សង្ខារេន បវត្តតីតិ សសង្ខារំ. ញាណេន វិប្បយុត្តំ វិរហិតន្តិ ញាណវិប្បយុត្តំ. វិប្បយោគោតិ ចេត្ថ ញាណស្ស អភាវោ អប្បវត្តិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧបេក្ខតីតិ ឧបេក្ខា, វេទយមានាបិ អារម្មណំ អជ្ឈុបេក្ខតិ មជ្ឈត្តតាការសណ្ឋិតត្តាតិ អត្ថោ. អថ វា ឧបេតា សុខទុក្ខានំ អវិរុទ្ធា ឥក្ខា អនុភវនន្តិ ឧបេក្ខា. អថ វា ឥដ្ឋេ ច អនិដ្ឋេ ច អារម្មណេ បក្ខបាតាភាវេន ឧបបត្តិតោ យុត្តិតោ ឥក្ខតិ អនុភវតីតិ ឧបេក្ខា, តាយ សហគតន្តិ ឧបេក្ខាសហគតំ. សេសំ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

ឯវំ អដ្ឋ កាមាវចរកុសលចិត្តានិ ឧទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តេសំ បវត្តិអាការំ ទស្សេតុំ ‘‘យទា ហី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ បដិគ្គាហកាទិសម្បត្តិន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ទេសកាលកល្យាណមិត្តាទិសម្បត្តិំ សង្គណ្ហាតិ. អញ្ញំ វា សោមនស្សហេតុន្តិ ឯត្ថ អញ្ញគ្គហណេន សទ្ធាពហុលតា, វិសុទ្ធទិដ្ឋិតា, កុសលកិរិយាយ អានិសំសទស្សាវិតា, សោមនស្សបដិសន្ធិកតា, ឯកាទស ¶ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានិយា ធម្មាតិ ឯវមាទីនំ សង្គហោ. អាទិនយប្បវត្តន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ន កេវលំ ‘‘អត្ថិ យិដ្ឋ’’ន្តិអាទីនំ (ម. និ. ១.៤៤១; ២.៩៥) នវន្នំយេវ សម្មាទិដ្ឋិវត្ថូនំ គហណំ, អថ ខោ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គដ្ឋានិយាទីនម្បិ ¶ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. បុរក្ខត្វាតិ បុព្ពង្គមំ កត្វា. តញ្ច ខោ សហជាតបុព្ពង្គមវសេន ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១-២) វិយ សម្បយោគស្ស អធិប្បេតត្តា. អសំសីទន្តោតិ សិលោកមច្ឆរិយាទិវសេន បុញ្ញកិរិយាយំ សំសីទំ សង្កោចំ អនាបជ្ជន្តោ, តេន មុត្តចាគតាទិំ ទស្សេតិ. អនុស្សាហិតោតិ កេនចិបិ ន ឧស្សាហិតោ. សរសតោ ហិ បុញ្ញបដិបត្តិទស្សនមិទំ. បរេហីតិ បន បាកដុស្សាហនទស្សនំ.

ទានាទីនីតិ ទានំ សីលំ យាវ ទិដ្ឋិជុកម្មន្តិ ឥមានិ ទានាទីនិ ទស បុញ្ញានិ, ទានាទីនីតិ វា ទានសីលភាវនាមយានិ ឥតរេសម្បិ សត្តន្នំ ឯត្ថេវន្តោគធត្តា. យត្ថ សយំ ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ សន្តានំ បុនន្តិ, បុជ្ជំ ភវផលំ និព្ពត្តេន្តីតិ វា បុញ្ញានិ. អស្ស បុញ្ញចេតនាសមង្គិនោ. អមុត្តចាគតា ទេយ្យធម្មេ សាបេក្ខចិត្តតា. អាទិ-សទ្ទេន សីលសមាទានាទីសុ អនធិមុត្តតាទិំ សង្គណ្ហាតិ. តទេវាតិ សោមនស្សសហគតាទិនា សទិសតាយ វុត្តំ. សទិសម្បិ ហិ ‘‘តទេវា’’តិ វោហរីយតិ យថា ‘‘សា ឯវ តិត្តិរី, តានិយេវ ឱសធានី’’តិ. ឥមស្មិញ្ហិ អត្ថេតិ លីនស្ស ចិត្តស្ស ឧស្សាហនបយោគសង្ខាតេ អត្ថេ. ឯតន្តិ ‘‘សង្ខារោ’’តិ ឯតំ បទំ. បុព្ពបយោគស្សាតិ បុញ្ញកិរិយាយំ សង្កោចេ ជាយមានេ តតោ វិវេចេត្វា សមុស្សាហនវសេន បវត្តស្ស ចិត្តបយោគស្ស, បុព្ពគ្គហណញ្ចេត្ថ តថាបវត្តបុព្ពាភិសង្ខារវសេន សោ សង្ខារោ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ, ន តស្ស សង្ខារស្ស បុព្ពកាលិកត្តា. ‘‘អត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ១.៤៤១; ២.៩៥) នយប្បវត្តាយ សម្មាទិដ្ឋិយា អសម្ភវទស្សនត្ថំ ពាល-គ្គហណំ. សំសីទនុស្សាហនាភាវទស្សនត្ថំ សហសា-គហណំ. សោមនស្សរហិតា ហោន្តិ បុញ្ញំ ករោន្តាតិ អធិប្បាយោ. សោមនស្សហេតូនំ អភាវំ អាគម្មាតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. មជ្ឈត្តារម្មណតថារូបចេតោសង្ខារាទយោបិ ហិ ឧបេក្ខាសហគតតាយ ការណំ ហោន្តិយេវាតិ.

ឯវន្តិអាទិ និគមនំ. តយិទំ អដ្ឋវិធម្បិ កាមាវចរំ កុសលចិត្តំ រូបារម្មណំ យាវ ធម្មារម្មណន្តិ ឆសុ អារម្មណេសុ យំ វា តំ វា អាលម្ពិត្វា ឧបេក្ខាសហគតាហេតុកកិរិយាមនោវិញ្ញាណធាតានន្តរំ កាយទ្វារាទីហិ តីហិ ទ្វារេហិ កាយកម្មាទិវសេន ឧប្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ¶ ញាណសម្បយុត្តានិ ចត្តារិ យទា តិហេតុកបដិសន្ធិំ ឧប្បាទេន្តិ, តទា សោឡស វិបាកចិត្តានិ ¶ ផលន្តិ. យទា បន ទុហេតុកំ, តទា ទ្វាទស តិហេតុកវជ្ជានិ. អហេតុកំ បន បដិសន្ធិំ តិហេតុកានិ ន ឧប្បាទេន្តេវ, ទុហេតុកានិ បន ទុហេតុកបដិសន្ធិទានកាលេ ទ្វាទស, អហេតុកបដិសន្ធិំ ទានកាលេ អដ្ឋ ផលន្តិ. តិហេតុកា បន បដិសន្ធិ ទុហេតុកេហិ ន ហោតិយេវ. ‘‘អដ្ឋ ផលន្តី’’តិ ចេតំ បដិសន្ធិំ ជនកកម្មវសេន វុត្តំ. អញ្ញេន បន កម្មុនា ‘‘សហេតុកំ ភវង្គំ អហេតុកស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ៣.១.១០២) វចនតោ សហេតុកម្បិ វិបាកចិត្តំ អហេតុកបដិសន្ធិកស្ស ហោតិយេវ. ឥមស្មិំ ច បក្ខេ ពលវតា បច្ចយេន ឧប្បន្នំ អសង្ខារំ, ទុព្ពលេន សសង្ខារន្តិ វេទិតព្ពំ. យេ បន អាគមនតោ ច វិបាកស្ស អសង្ខារសសង្ខារភាវំ ឥច្ឆន្តិ, តេសំ មតេន ទ្វាទស, អដ្ឋ ច ផលន្តីតិ យោជេតព្ពំ. ឯវំ តិធា ផលំ ទទន្តញ្ចេតំ កាមាវចរសុគតិយំ ឧបបត្តិំ, សុគតិទុគ្គតីសុ ភោគសម្បទញ្ច ករោតិ. នាគសុបណ្ណាទីនម្បិ ហិ យំ ទេវភោគសម្បត្តិសទិសំ ភោគជាតំ ឧប្បជ្ជតិ, តម្បិ កាមាវចរកុសលស្សេវ ផលំ. ន ហិ អកុសលស្ស ឥដ្ឋំ ផលំ អត្ថីតិ.

រូបាវចរំ បនាតិ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតកោ. តេន យថា កាមាវចរំ កិលេសានំ តទង្គប្បហានមត្តករំ, ន ឯវមិទំ, ឥទំ បន វិក្ខម្ភនប្បហានករំ. យថា វា តំ វេទនាញាណសង្ខារភេទតោ អដ្ឋធា ភិជ្ជតិ, ន ឯវមិទំ, ឥទំ បន តតោ អញ្ញថា វាតិ វក្ខមានំ វិសេសំ ជោតេតិ. តំ បនេតំ សវត្ថុកំ, សាសវំ, វិនីវរណញ្ច រូបាវចរន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘សវត្ថុកំ ឯវា’’តិ ហិ ឥមិនា អរូបាវចរំ និវត្តេតិ, ‘‘សាសវ’’ន្តិ ឥមិនា បឋមមគ្គចិត្តំ, ‘‘វិនីវរណ’’ន្តិ ឥមិនា បដិឃសហិតទ្វយំ. កត្ថចិ បញ្ច ឈានង្គានិ, កត្ថចិ ចត្តារិ, កត្ថចិ តីណិ, កត្ថចិ ទ្វេ, កត្ថចិ អបរានិ ទ្វេតិ ឯវំ ឈានង្គយោគភេទតោ បញ្ចវិធន្តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘សេយ្យថិទ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា ឈានកថាយំ (វិសុទ្ធិ. ១.៧៩ អាទយោ) វុត្តមេវ. តយិទំ ភាវនាមយមេវ ហុត្វា វុត្តនយេន បថវីកសិណាទិកំ អាលម្ពិត្វា យថារហំ ញាណសម្បយុត្តកុសលានន្តរំ ឧប្បជ្ជតិ, ហីនាទិភេទភិន្នំ បនេតំ យថាក្កមំ ព្រហ្មបារិសជ្ជាទីសុ សោឡសសុបិ ព្រហ្មលោកេសុ ឧបបត្តិនិប្ផាទកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

រូបសញ្ញាសមតិក្កមាទិនា ¶ សមធិគន្តព្ពំ អរូបាវចរំ. ចតុន្នំ អរូបានន្តិ ឧបេក្ខាសមាធិសង្ខាតេហិ ចតូហិ អរូបជ្ឈានេហិ. ករណេ ហិ ឯតំ សាមិវចនំ. អរូបានំ វា យោ អារម្មណាទិកតោ សម្បយុត្តធម្មេហិ យោគោ យោគភេទោ, តស្ស វសេន. វុត្តប្បការេនាតិ ហេដ្ឋា អារុប្បកថាយំ ¶ (វិសុទ្ធិ. ១.២៧៥ អាទយោ) វុត្តប្បការេន. បឋមន្តិ បឋមំ អរូបាវចរកុសលចិត្តំ. ទុតិយតតិយចតុត្ថានីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តានិមានិ ភាវនាមយានេវ ហុត្វា យថានុបុព្ពំ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសំ, បឋមារុប្បវិញ្ញាណំ, នត្ថិភាវំ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ ឥមានិ អាលម្ពិត្វា ឧបេក្ខាសហគតញាណសម្បយុត្តកុសលានន្តរំ ឧប្បជ្ជិត្វា ចតូសុ អរូបីព្រហ្មលោកេសុ បដិសន្ធិបវត្តិវិបាកទាយីនិ. សេសំ បនេត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ឆវិសុទ្ធិបរម្បរាយ សមធិគន្តព្ពំ លោកុត្តរំ. តត្ថ វត្តព្ពំ បរតោ អាគមិស្សតិ. ចតុមគ្គសម្បយោគតោតិ សោតាបត្តិមគ្គោ យាវ អរហត្តមគ្គោតិ ឥមេហិ ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ សម្បយោគតោ. ចតុព្ពិធម្បិ ចេតំ ភាវនាមយមេវ ហុត្វា និព្ពានំ អាលម្ពិត្វា សុញ្ញតោ វិមោក្ខោ, អនិមិត្តោ វិមោក្ខោ, អប្បណិហិតោ វិមោក្ខោតិ នាមេន ឧប្បជ្ជតិ, សត្តភវាទិភវូបបត្តិនិវត្តកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកវីសតិវិធំ ហោតិ នាតិសង្ខេបវិត្ថារនយេនាតិ អធិប្បាយោ.

៤៥៣. កាមាវចរមេវាតិ ឯត្ថ និកាយន្តរិយា រូបារូបាវចរម្បិ អកុសលំ ឥច្ឆន្តីតិ តេសំ មតិនិសេធនត្ថំ កាមាវចរគ្គហណំ. មហគ្គតភូមិយំ ឧប្បជ្ជន្តម្បិ តត្ថ រូបធាតុយំ បវត្តិវិបាកំ ទេន្តម្បិ ឯកន្តេន កាមាវចរមេវាតិ ទស្សនត្ថំ អវធារណំ. យទិ ឯវំ, កស្មា កាមាវចរមេវាតិ? តត្ថ ការណំ វុត្តមេវ. កថំ វុត្តំ? ‘‘កាមតណ្ហា កាមោ ឧត្តរបទលោបតោ, អវចរតិ ឯត្ថាតិ អវចរំ, កាមស្ស អវចរំ កាមាវចរ’’ន្តិ. ឯត្ថ ហិ កាមតណ្ហាវិសយតា ‘‘កាមាវចរភាវស្ស ការណំ’’ វុត្តា យថា រូបារូបតណ្ហាវិសយតា ‘‘រូបារូបាវចរភាវស្ស’’. ឯកំសេន ចេតំ ឯវំ ឥច្ឆិតព្ពំ. អញ្ញថា ព្យាបិលក្ខណំ ន សិយា. យទិ ហិ អាលម្ពិតព្ពធម្មវសេន ភូមិវវត្ថានំ ករេយ្យ, ឯវំ សតិ អនារម្មណានំ សង្គហោ ន សិយា. អថ វិបាកទានវសេន, ឯវម្បិ អវិបាកានំ សង្គហោ ន សិយា. តស្មា អាលម្ពណធម្មវសេន បរិយាបន្នានំ សា កាតព្ពា, អបរិយាបន្នានំ បន លោកតោ ឧត្តិណ្ណតាយ លោកុត្តរតា, ឧត្តរិតរាភាវតោ អនុត្តរតា ច វេទិតព្ពា.

បរិយាបន្នាតិ ¶ ច បរិច្ឆេទការិកាយ តណ្ហាយ បរិច្ឆិជ្ជ អាបន្នា, គហិតាតិ អត្ថោ. ននុ ចេត្ថ កាមតណ្ហា កតមា? កាមាវចរធម្មារម្មណា តណ្ហា, កាមាវចរធម្មា កតមេ? កាមតណ្ហាវិសយាតិ ឥតរេតរសន្និស្សយតាទោសោតិ? នយិទមេវំ អវីចិអាទិឯកអាទសោកាសនិន្នតាយ កញ្ចិ តណ្ហំ កាមតណ្ហាភាវេន គហេត្វា តំសភាវាយ តណ្ហាយ វិសយភាវេន ¶ កាមាវចរធម្មានំ ឧបលក្ខិតព្ពត្តា. និក្ខេបកណ្ឌេបិ (ធ. ស. ៩៨៥ អាទយោ) ‘‘ឯត្ថាវចរា’’តិ វចនំ អវីចិបរនិម្មិតបរិច្ឆិន្នោកាសាយ កាមតណ្ហាយ វិសយភាវំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តទោកាសតា ច តណ្ហាយ តន្និន្នតាយ វេទិតព្ពា.

មូលតោ តិវិធន្តិ តីណិ អកុសលមូលានិ លោភាទីនិ, តេសំ វសេន តំសហិតម្បិ តិវិធន្តិ អត្ថោ. តានិ ហិ សុប្បតិដ្ឋិតភាវការណត្តា មូលមិវាតិ មូលានិ, លោភោ មូលំ ឯតស្សាតិ លោភមូលំ. អសាធារណេន និទ្ទេសោ យថា ភេរិសទ្ទោ, យវង្កុរោតិ. តថា ទោសមូលំ. មោហោ ឯវ មូលំ ឥមស្ស, នាញ្ញន្តិ មោហមូលំ.

សោមនស្សុបេក្ខាទិដ្ឋិគតសង្ខារភេទតោតិ សោមនស្សុបេក្ខាភេទតោ ទិដ្ឋិគតភេទតោ សង្ខារភេទតោតិ បច្ចេកំ ភេទសទ្ទោ យោជេតព្ពោ. យទេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ. ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តន្តិ ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិគតំ ‘‘គូថគតំ, មុត្តគត’’ន្តិ (ម. និ. ២.១១៩; អ. និ. ៩.១១) យថា. អថ វា វិបរិយេសគ្គាហតាយ ទិដ្ឋិយា គតមេវ, ន ឯត្ថ គន្តព្ពវត្ថុ តថា សភាវន្តិ ទិដ្ឋិគតំ. តយិទំ ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៨៧, ២០២, ២០៣, ៤២៧; ៣.២៧-២៩) អភិនិវេសភាវតោ លោភេនេវ សទ្ធិំ បវត្តតិ, ន ទោសេន.

យទាហីតិអាទិ លោភមូលចិត្តានំ បវត្តិអាការទស្សនំ. មិច្ឆាទិដ្ឋិន្តិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិអាទិមិច្ឆាទិដ្ឋិំ. តាយ ហិ វិបល្លត្ថចិត្តា សត្តា ‘‘ឯតាវកោ ជីវវិសយោ យាវ ឥន្ទ្រិយគោចរោ’’តិ បរលោកំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘នត្ថិ កាមេសុ អាទីនវោ’’តិ យថា តថា កាមេសុ បាតព្យតំ អាបជ្ជន្តិ. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ឯស បន្ថោ បគេវ វិហិតោ ទេវយានេ, យេន យន្តិ បុត្តវន្តោ វិសោកា. តំ បស្សន្តិ បសវោ, បក្ខិនោ ច, តេន តេ មាតរិបិ មិថុនំ ចរន្តី’’តិអាទិនា នយេន បុត្តមុខទស្សនំ សគ្គមោក្ខមគ្គោតិ ឯវមាទិកំ មិច្ឆាទិដ្ឋិំ សង្គណ្ហាតិ.

កាមេ ¶ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ, តេន ព្រាហ្មណានំ សុវណ្ណហរណមេវ អទិន្នាទានេ សាវជ្ជំ, ឥតរំ អនវជ្ជំ. គរូនំ, គុន្នំ, អត្តនោ, ជីវិតស្ស, វិវាហស្ស ច អត្ថាយ មុសាវាទោ អនវជ្ជោ, ឥតរោ សាវជ្ជោ. គរុអាទីនំ អត្ថាយ បេសុញ្ញហរណំ អនវជ្ជំ, ឥតរំ សាវជ្ជំ. ភារតយុទ្ធសីតាហរណាទិកថា បាបវូបសមាយ ហោតីតិ ឯវមាទិកេ មិច្ឆាគាហេ សង្គណ្ហាតិ. ទិដ្ឋមង្គលាទីនីតិ ទិដ្ឋសុតមុតមង្គលានិ. សភាវតិក្ខេនាតិ លោភស្ស, មិច្ឆាភិនិវេសស្ស ¶ វា វសេន សរសេនេវ តិខិណេន កុរូរេន. មន្ទេនាតិ ទន្ធេន អតិខិណេន. តាទិសំ បន អត្តនោ, បរស្ស វា សមុស្សាហនេន បវត្តតីតិ អាហ ‘‘សមុស្សាហិតេនា’’តិ. បរភណ្ឌំ វា ហរតីតិ វា-សទ្ទេន តថាបវត្តនកមុសាវាទាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. កាមានំ វា អនុភុយ្យមានានំ. វា-សទ្ទេន បរសន្តកស្ស វា អយថាធិប្បេតតាយ យំ លទ្ធំ, តំ គហេតព្ពន្តិ គហណាទិកំ សង្គណ្ហាតិ.

ទុវិធមេវ ហោតិ សម្បយុត្តធម្មវសេន ភេទាភាវតោ. យទិ ឯវំ, កស្មា ‘‘ទោមនស្សសហគតំ បដិឃសម្បយុត្ត’’ន្តិ វុត្តន្តិ? អសាធារណធម្មេហិ តស្ស ចិត្តស្ស ឧបលក្ខណត្ថំ. បាណាតិបាតាទីសូតិ បាណាតិបាតនាទីសុ. អាទិ-សទ្ទេន អទិន្នាទានមុសាវាទបេសុញ្ញផរុសសម្ផប្បលាបព្យាបាទេ សង្គណ្ហាតិ. សភាវតិក្ខំ ហុត្វា បវត្តមានំ ចិត្តំ អសង្ខារមេវ ហោតិ, ឥតរំ សសង្ខារន្តិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘តិក្ខមន្ទប្បវត្តិកាលេ’’តិ. មន្ទំ បន ហុត្វា បវត្តមានំ ឯកំសេន សសង្ខារមេវាតិ ន សក្កា វិញ្ញាតុំ. យំ សសង្ខារេន សប្បយោគេន បវត្តតិ, តំ មន្ទមេវ ហោតីតិ កត្វា តថាវុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

មោហេកហេតុកំ ចិត្តំ មូលន្តរវិរហតោ អតិមូឡ្ហំ, វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចយោគតោ ចញ្ចលញ្ចាតិ ឧបេក្ខាសហគតមេវ ហោតិ, ន តស្ស កទាចិបិ សភាវតិក្ខតា អត្ថិ. អារម្មណេ ហិ សំសប្បនវសេន, វិក្ខិបនវសេន ច បវត្តមានស្ស ចិត្តទ្វយស្ស កីទិសេ កិច្ចេ សភាវតិក្ខតាយ, ឧស្សាហេតព្ពតាយ វា ភវិតព្ពំ, តស្មា ន តត្ថ សង្ខារភេទោ អត្ថិ. អញ្ញេសុ អកុសលចិត្តេសុ លព្ភមានម្បិ ឧទ្ធច្ចំ វិសេសតោ ឯត្ថេវ ពលវំ, តតោ ឯវ សម្បយុត្តធម្មេសុ បធានំ ហុត្វា បវត្តតីតិ ឥទមេវ ឧទ្ធច្ចេន វិសេសេត្វា វុត្តំ ‘‘ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្ត’’ន្តិ. តថា ហិ បាឡិយំ (ធ. ស. ៤២៧) ឥធ សរូបតោ ¶ ឧទ្ធច្ចំ អាគតំ, ឯវំ អសាធារណបធានធម្មវសេន មោហមូលំ ‘‘វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តំ, ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្ត’’ន្តិ ទុវិធំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អសន្និដ្ឋានំ សំសយោ. វិក្ខេបោ អវូបសមោ, ភន្តតាតិ អត្ថោ.

តយិទំ ទ្វាទសវិធម្បិ អកុសលចិត្តំ ឆសុ អារម្មណេសុ យំ វា តំ វា អាលម្ពិត្វា ឧបេក្ខាសហគតាហេតុកកិរិយាមនោវិញ្ញាណធាតានន្តរំ កាយទ្វារាទីហិ តីហិ ទ្វារេហិ កាយកម្មាទិវសេន យថារហំ បាណាតិបាតាទិកម្មបថវសេន ចេវ កម្មវសេន ច ឧប្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ¶ ឋបេត្វា ឧទ្ធច្ចសហគតំ សេសំ ឯកាទសវិធម្បិ ចតូសុបិ អបាយេសុ បដិសន្ធិំ ទេតិ, បវត្តិវិបាកំ សុគតិយម្បិ. ឧទ្ធច្ចសហគតំ បន បវត្តិវិបាកមេវាតិ. ឯត្ថាហ – កិំ បន ការណំ សព្ពទុព្ពលំ វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តំ បដិសន្ធិំ ទេតិ, អធិមោក្ខសព្ភាវតោ តតោ ពលវន្តម្បិ ឧទ្ធច្ចសហគតំ ន ទេតីតិ? ទស្សនេន បហាតព្ពេសុ អវុត្តត្តា. ឥទំ ហិ បដិសន្ធិំ ទេន្តំ អបាយេសុ ទទេយ្យ, អបាយគមនីយញ្ច ទស្សនបហាតព្ពន្តិ តត្ថ វុច្ចេយ្យ, ន ច វុត្តំ. តស្មា បដិសន្ធិំ ន ទេតិ, បវត្តិវិបាកទានំ បនស្ស ន សក្កា បដិក្ខិបិតុំ. បដិសម្ភិទាវិភង្គេ ‘‘ឧទ្ធច្ចសហគតេ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, តស្ស វិបាកេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧៣០ អត្ថតោ សមានំ) វចនតោ.

អបរេ បនាហុ – បុថុជ្ជនស្ស ឧប្បជ្ជមានំ ឧទ្ធច្ចសហគតំ ទស្សនប្បហាតព្ពសហាយសព្ភាវតោ ឧភយវិបាកម្បិ ទេតិ, ន សេក្ខស្ស តទភាវតោតិ. ឥទមេត្ថ វិចារេតព្ពំ, យស្ស វិបាកទានំ វុត្តំ, កិំ តំ ភាវនាយ បហាតព្ពំ, ឧទាហុ នោតិ? កិញ្ចេត្ថ – យទិ តាវ ភាវនាយ បហាតព្ពំ, បដ្ឋានេ ភាវនាយ បហាតព្ពស្ស នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយភាវោ វត្តព្ពោ សិយា. អថ ន ភាវនាយ បហាតព្ពំ, ទស្សនេនបហាតព្ពត្តិកេ ‘‘នេវទស្សនេននភាវនាយបហាតព្ព’’មិច្ចស្ស វិភង្គេ វត្តព្ពំ សិយា. យទិ តព្ពិរុទ្ធសភាវតាយ តត្ថ ន វុច្ចេយ្យ, ឯវម្បិ តស្មិំ តិកេ តស្ស នវត្តព្ពតា អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, កិំ ការណំ? ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ (ធ. ស. ៣៦៥ អាទយោ) អាគតានំ ទ្វាទសន្នំ អកុសលចិត្តុប្បាទានំ ទ្វីហិ បទេហិ សង្គហិតត្តា វិភជិត្វា ទស្សេតព្ពស្ស និយោគតោ កស្សចិ ចិត្តុប្បាទស្ស អភាវា, យថា ឧប្បន្នត្តិកេ អតីតាទីនំ នវត្តព្ពតា ន វុត្តា, ឯវមេតស្សាបិ. អថ វា ភាវនាយ បហាតុំ អសក្កុណេយ្យស្សាបិ តស្ស បុថុជ្ជនេ វត្តមានស្ស ¶ ភាវនាយ បហាតព្ពសភាវសាមញ្ញតោ, សាវជ្ជតោ ច ភាវនាយ បហាតព្ពបរិយាយោ វិជ្ជតីតិ នត្ថិ នវត្តព្ពតាបសង្គទោសោ. និប្បរិយាយេន ច ន ភាវនាយ បហាតព្ពន្តិ តស្ស វសេន នានាក្ខណិកកម្មបច្ចយភាវោបិ ន វុត្តោ. ទស្សនបហាតព្ពបច្ចយស្សាបិ ឧទ្ធច្ចសហគតស្ស សហាយវេកល្លមត្តមេវ ទស្សនេន កតំ, ន កោចិបិ ភាវោ អនុប្បាទធម្មតំ តស្ស អាបាទិតោតិ ឯកន្តេន ភាវនាយ បហាតព្ពតា វុត្តា. អថ វា អបាយគមនីយភាវាបេក្ខំ ទស្សនប្បហាតព្ពវចនន្តិ តទភាវតោ តំ វិភជនំ វុត្តន្តិ.

៤៥៤. ‘‘វិញ្ញាណ’’ន្តិ បទំ អបេក្ខិត្វា ‘‘អព្យាកតំ វិបាក’’ន្តិ អាទិកោ នបុំសកនិទ្ទេសោ, តតោ ឯវ អធិកតាព្យាកតាបេក្ខាយ ទុវិធន្តិ វុត្តំ. អញ្ញថា រូបនិព្ពានានម្បិ អព្យាកតភាវតោ ¶ តំ ចតុព្ពិធន្តិ វត្តព្ពំ សិយា. វិបាកស្ស កាមាវចរាទិភាវោ កុសលេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អហេតុកតា សហេតុកតា វិយ សម្បយុត្តហេតុវសេន, ន និព្ពត្តកហេតុវសេន. វិបាកស្ស ហិ សហេតុកតា សហេតុកកម្មវសេន សិជ្ឈមានាបិ សម្បយុត្តហេតុវសេនេវ វុច្ចតិ, អញ្ញថា អហេតុកានម្បិ សហេតុកតា អាបជ្ជេយ្យាតិ. កស្មា បន សហេតុកស្ស អហេតុកោ វិបាកោ ហោតីតិ? តត្ថ ការណំ វុត្តមេវ. កិញ្ច អារម្មណាភិនិបាតមត្តេសុ បញ្ចសុ វិញ្ញាណេសុ យថា អលោភាទិសម្បយោគោ ន សម្ភវតិ, ឯវំ មន្ទតរមន្ទកិច្ចេសុ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណេសូតិ ហេតូនំ ឧប្បត្តិយា អសម្ភវតោបិ នេសំ អហេតុកតា ទដ្ឋព្ពា.

មនោវិញ្ញាណតោ ឧប្បជ្ជនវិសិដ្ឋមននកិច្ចានំ អភាវតោ មនោមត្តា ធាតុ មនោធាតុ.

ចក្ខុសន្និស្សិតំ ហុត្វា រូបស្ស វិជាននំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ចក្ខុសន្និស្សិតរូបវិជាននលក្ខណំ. តត្ថ ចក្ខុសន្និស្សិតវចនេន រូបារម្មណំ អញ្ញំ វិញ្ញាណំ និវត្តេតិ. វិជាននគ្គហណេន ចក្ខុសន្និស្សិតេ ផស្សាទិកេ និវត្តេតិ. ចក្ខុរូបគ្គហណេន និស្សយតោ, អារម្មណតោ ច វិញ្ញាណំ វិភាវេតិ ឧភយាធីនវុត្តិកត្តា. យទិ ហិ ចក្ខុ នាម ន សិយា, អន្ធាបិ រូបំ បស្សេយ្យុំ, ន ច បស្សន្តិ. យទិ ច នីលាទិរូបំ នាម ន សិយា, ទេសាទិនិយមេន ន ភវិតព្ពំ, អត្ថេវ ច និយមោ, ឯកន្តសារម្មណតា ច ចិត្តស្ស វុត្តាតិ ‘‘អារម្មណេន វិនា នីលាទិអាភាសំ ចិត្តំ បវត្តតី’’តិ ឯវំ ¶ បវត្តោ វាទោ មិច្ឆាវាទោតិ វេទិតព្ពំ. តេនាហ ភគវា ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥; សំ. និ. ២.៤៤; ៤.៦០; កថា. ៤៦៥).

កស្មា បនេត្ថ វចនភេទោ កតោតិ? ឯកម្បិ ចក្ខុ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតិ, រូបំ បន អនេកមេវ សំហតន្តិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ. កិំ បន ការណំ ឯកម្បិ ចក្ខុ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតិ, រូបំ បន អនេកមេវាតិ? បច្ចយភាវវិសេសតោ. ចក្ខុ ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោន្តំ អត្ថិភាវេនេវ ហោតិ, តស្មិំ សតិ តស្ស ភាវតោ, អសតិ អភាវតោ. យតោ តំ អត្ថិអវិគតបច្ចយេហិស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ វុច្ចតិ, តំនិស្សយតា ចស្ស ន ឯកទេសេន អល្លីយនវសេន ឥច្ឆិតព្ពា អរូបភាវតោ, អថ ខោ គរុរាជាទីសុ សិស្សរាជបុរិសាទីនំ វិយ តប្បដិពទ្ធវុត្តិតាយ. ឥតរេ បន បច្ចយា តេន ¶ តេន វិសេសេន វេទិតព្ពា. ស្វាយំ បច្ចយភាវោ ន ឯកស្មិំ ន សម្ភវតីតិ ឯកម្បិ ចក្ខុ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ចា’’តិ ឯកវចនេន និទ្ទេសោ កតោ.

រូបំ បន យទិបិ ចក្ខុ វិយ បុរេជាតអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ បុរេតរំ ហុត្វា វិជ្ជមានក្ខណេយេវ ឧបការកត្តា, តថាបិ អនេកមេវ សំហតំ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ អារម្មណភាវតោ. យញ្ហិ បច្ចយធម្មំ សភាវភូតំ, បរិកប្បិតាការមត្តំ វា វិញ្ញាណំ វិភាវេន្តំ បវត្តតិ, តទញ្ញេសញ្ច សតិបិ បច្ចយភាវេ សោ តស្ស សារម្មណសភាវតាយ យំ កិញ្ចិ អនាលម្ពិត្វា បវត្តិតុំ អសមត្ថស្ស ឱលុព្ភ បវត្តិការណតាយ អាលម្ពនីយតោ អារម្មណំ នាម. តស្ស យស្មា យថា តថា សភាវូបលទ្ធិវសេន អារម្មណបច្ចយលាភោ, តស្មា ចក្ខុវិញ្ញាណំ រូបំ អារព្ភ បវត្តមានំ តស្ស សភាវំ វិភាវេន្តមេវ បវត្តតិ. សា ចស្ស ឥន្ទ្រិយាធីនវុត្តិកស្ស អារម្មណសភាវូបលទ្ធិ, ន ឯកទ្វិកលាបគតវណ្ណវសេន ហោតិ, នាបិ កតិបយកលាបគតវណ្ណវសេន, អថ ខោ អាភោគានុរូបំ អាបាថគតវណ្ណវសេនាតិ អនេកមេវ រូបំ សំហច្ចការិតាយ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘រូបេ ចា’’តិ ពហុវចនេន និទ្ទិសិ.

យំ ¶ បន ‘‘រូបាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា តំសម្បយុត្តកានញ្ច ធម្មានំ អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.២) វុត្តំ, តំ កថន្តិ? តម្បិ យាទិសំ រូបាយតនំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ, តាទិសមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. កីទិសំ បន តន្តិ? សមុទិតន្តិ បាកដោយមត្ថោ. ឯវញ្ច កត្វា យទេកេ វទន្តិ ‘‘អាយតនសល្លក្ខណវសេន ចក្ខុវិញ្ញាណាទយោ សល្លក្ខណារម្មណា, ន ទព្ពសល្លក្ខណវសេនា’’តិ, តម្បិ យុត្តមេវ ហោតិ. ន ចេត្ថ សមុទាយារម្មណតា អាសង្កិតព្ពា សមុទាយាភោគស្សេវាភាវតោ. សមុទិតា បន វណ្ណធម្មា អារម្មណបច្ចយា ហោន្តិ. កថំ បន បច្ចេកំ អសមត្ថា សមុទិតា អារម្មណា បច្ចយា ហោន្តិ, ន ហិ បច្ចេកំ ទដ្ឋុំ អសក្កោន្តា អន្ធា សមុទិតា បស្សន្តីតិ? នយិទមេកន្តិកំ វិសុំ វិសុំ អសមត្ថានំ សិវិកាវហនាទីសុ សមត្ថតាយ ទស្សនតោ. កេសាទីនញ្ច យស្មិំ ឋានេ ឋិតានំ បច្ចេកំ វណ្ណំ គហេតុំ ន សក្កា, តស្មិំយេវ ឋានេ សមុទិតានំ វណ្ណំ គហេតុំ សក្កាតិ ភិយ្យោបិ តេសំ សំហច្ចការិតា បរិព្យត្តា. ឯតេន ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បរមាណុរូបំ អារម្មណំ, ឧទាហុ តំសមុទាយោតិអាទិកា ចោទនា បដិក្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពា. ‘‘សោតញ្ច បដិច្ច សទ្ទេ ចា’’តិអាទីសុបិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥, ៤២៦) ឯសេវ ¶ នយោ. ឯវំ ឧភយាធីនវុត្តិកតាយ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស និស្សយតោ, អារម្មណតោ ច វិភាវនំ កតំ, ឯវំ សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ យថារហំ វត្តព្ពំ.

រូបមត្តារម្មណរសន្តិ រូបាយតនមត្តស្សេវ អារម្មណករណរសំ. មត្តសទ្ទេន យថា អារម្មណន្តរំ និវត្តេតិ, ឯវំ រូបាយតនេបិ លព្ភមានេ ឯកច្ចេ វិសេសេ និវត្តេតិ. ន ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ វណ្ណមត្តតោ អញ្ញំ កិញ្ចិ វិសេសំ តត្ថ គហេតុំ សក្កោតិ. តេនាហ ភគវា ‘‘បញ្ចហិ វិញ្ញាណេហិ ន កិញ្ចិ ធម្មំ បដិវិជានាតិ អញ្ញត្រ អភិនិបាតមត្តា’’តិ. ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជមានំ រូបារម្មណេ ឯវ ឧប្បជ្ជនតោ តទភិមុខភាវេន គយ្ហតីតិ វុត្តំ ‘‘រូបាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋាន’’ន្តិ. អត្តនោ អនន្តរំ ឧប្បជ្ជមានានំ អរូបធម្មានំ សមនន្តរវិគតា អរូបធម្មា បវត្តិឱកាសទានេន អនន្តរសមនន្តរនត្ថិវិគតបច្ចយេហិ ឧបការកា និស្សយារម្មណធម្មា វិយ អាសន្នការណន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘រូបារម្មណាយ កិរិយមនោធាតុយា អបគមបទដ្ឋាន’’ន្តិ. សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ចក្ខុវិញ្ញាណាទិគហិតំ ¶ រូបាទិអារម្មណំ តទនន្តរមេវ អបរិបតន្តំ កត្វា សម្បដិច្ឆន្តី គណ្ហន្តី វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘រូបាទិសម្បដិច្ឆនរសា’’តិ. តថាភាវេន សម្បដិច្ឆនភាវេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានា.

ឆសុ អារម្មណេសុ កទាចិ បញ្ចន្នំ, តតោ វា កតិបយានំ វិជាននសភាវាបិ ឆឡារម្មណវិជាននលក្ខណា វុត្តា តំសភាវានតិវត្តនតោ, ឆស្វេវ វា ឥតរេសំ អារម្មណានំ អន្តោគធត្តា. សន្តីរណាទិកិច្ចាតិ សន្តីរណតទារម្មណកិច្ចា វា, សន្តីរណតទារម្មណបដិសន្ធិភវង្គចុតិកិច្ចា វាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ហទយវត្ថុបទដ្ឋានា’’តិ ឥទំ ឥមាសំ ទ្វិន្នំ មនោវិញ្ញាណធាតូនំ ឯកន្តេនេវ ហទយវត្ថុសន្និស្សយតាយ វុត្តំ. ហេដ្ឋា វុត្តនយេន បន តំតំអនន្តរាតីតវិញ្ញាណាបគមបទដ្ឋានាតិបិ វត្តុំ វដ្ដតិយេវ. តស្សា ភេទោតិ តស្សា វិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុយា ‘‘ទុវិធា’’តិ វុត្តាយ ទុវិធតាសង្ខាតោ ភេទោ. ឯកន្តមិដ្ឋារម្មណេតិ ឯកន្តេនេវ ឥដ្ឋេ អារម្មណេ, អតិវិយ ឥដ្ឋារម្មណេតិ អត្ថោ. បញ្ចទ្វារេ ចេវ ជវនាវសានេ ចាតិ ឯត្ថ បញ្ចទ្វារេ សម្បដិច្ឆនវោដ្ឋព្ពនានំ អន្តរាឡំ ឋានំ, ឥតរត្រ ជវនភវង្គានន្តិ ឯវំ ទ្វិឋានា ហោតិ. ឥតរាយបិ សន្តីរណតទារម្មណកាលេ យថាវុត្តមេវ ឋានំ, បដិសន្ធិអាទិកាលេ បន ចុតិភវង្គានំ ¶ អន្តរាឡំ បដិសន្ធិយា, បដិសន្ធិអាវជ្ជនានំ តទារម្មណាវជ្ជនានំ ជវនាវជ្ជនានំ វោដ្ឋព្ពនាវជ្ជនានញ្ច អន្តរាឡំ ភវង្គស្ស, តទារម្មណបដិសន្ធីនំ ជវនបដិសន្ធីនំ វា អន្តរាឡំ ចុតិយា ឋានន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឆសូតិ ឯត្ថ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វិភាគោ វេទិតព្ពោ. កាយស្ស និស្សយភូតានំ នាតិឥដ្ឋផោដ្ឋព្ពភូតានំ បដិឃដ្ដនានិឃំសស្ស ពលវភាវតោ កាយវិញ្ញាណំ សុខសម្បយុត្តំ. ឧបាទារូបានំយេវ ឃដ្ដនា ទុព្ពលាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ឧបេក្ខាសហគតានិ. តេនាហ ‘‘សេសំ ឧបេក្ខាយុត្ត’’ន្តិ. សេសំ ឆព្ពិធម្បិ.

អលោភាទោសាមោហា ចេវ អលោភាទោសា ច អលោភាទយោ, តេហិ អលោភាទីហិ វិបាកហេតូហិ សម្បយុត្តំ អលោភាទិវិបាកហេតុសម្បយុត្តំ. កាមាវចរកុសលំ វិយ សោមនស្សាទិភេទតោតិ យថា កាមាវចរំ កុសលំ សោមនស្សុបេក្ខាញាណសង្ខារភេទតោ អដ្ឋវិធំ, ឯវមិទម្បីតិ អដ្ឋវិធតាយ សទិសតំ ទស្សេតិ. កាមាវចរភាវតោ ហីនាទិតោ, យោនីសុ ឧប្បត្តិតោ ច សទិសមេវ, សម្បយុត្តធម្មតោ បន អារម្មណតោ, បវត្តិអាការតោ ច វិសទិសំ. តថា ¶ ហិ កុសលំ កម្មទ្វារវសេន បវត្តតិ, ន ឥទំ, វិបាកានំ អវិញ្ញត្តិជនកត្តា. ឧប្បត្តិទ្វារវសេន បន ឥមស្សាបិ អត្ថេវ បវត្តិភេទោ បញ្ចទ្វារមនោទ្វារេសុ មហាវិបាកានំ តទារម្មណវសេន បវត្តិសម្ភវតោ. យថា បន កុសលំ គតិវសេន បញ្ចវិធំ, វិញ្ញាណដ្ឋិតិវសេន សត្តវិធញ្ច, ន ឯវមិទំ តទេកទេសេ ឯវ ឧប្បជ្ជនតោ. តត្ថ អារម្មណតោ, ឯកច្ចបវត្តិអាការតោ ច វិសទិសតំ ទស្សេតុំ ‘‘យថា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឆសុ អារម្មណេសូតិ បរិត្តាទិអតីតាទិអជ្ឈត្តាទិប្បភេទេសុ ឆសុ អារម្មណេសុ.

អាគមនាទិវសេនាតិ អាគមនបច្ចយវសេន. តត្ថ ឯកច្ចានំ អាចរិយានំ មតេន មុខេ ចលិតេ អាទាសតលេ មុខនិមិត្តំ ចលនំ វិយ អសង្ខារស្ស កុសលស្ស វិបាកោ អសង្ខារោ, សសង្ខារស្ស កុសលស្ស វិបាកោ សសង្ខារោតិ ឯវំ អាគមនវសេន. ឯកច្ចានំ បន អាចរិយានំ មតេន ពលវន្តេហិ វិភូតេហិ បច្ចយេហិ កម្មាទីហិ ឧប្បន្នោ អសង្ខារោ, ទុព្ពលេហិ សសង្ខារោតិ ឯវំ បច្ចយវសេន. សម្បយុត្តធម្មានន្តិ បាឡិយំ សរូបតោ អាគតសម្បយុត្តធម្មានំ. តេសំ ហិ វសេន កុសលតោ វិបាកស្ស វិសេសាភាវោ. និរុស្សាហន្តិ ឯត្ថ ឧស្សាហោ នាម អនុបច្ឆិន្នាវិជ្ជាតណ្ហាមានសន្តានេ ¶ វិបាកុប្បាទនសមត្ថតាសង្ខាតោ ព្យាបារោ, សោ វិបាកេសុ នត្ថីតិ តំ និរុស្សាហំ. កុសលេសុ បន អភិញ្ញាវសបវត្តេសុបិ អត្ថេវាតិ តំ សឧស្សាហំ.

លោភាទីនំ ឯកន្តសាវជ្ជតាយ អយោនិសោមនសិការហេតុកានំ នត្ថិ វិបាកភាវោ, អលោភាទីនម្បិ ឯកន្តអនវជ្ជសភាវានំ ការណស្ស តព្ពិធុរតាយ នត្ថេវ អកុសលវិបាកភាវោតិ អាហ ‘‘អកុសលវិបាកំ អហេតុកមេវា’’តិ. យថា អតិឥដ្ឋេ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច អារម្មណេ វេទនាភេទសព្ភាវតោ កុសលវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ ទុវិធា ហោតិ សោមនស្សសហគតា, ឧបេក្ខាសហគតាតិ, ន ឯវំ អតិអនិដ្ឋេ, អនិដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច អារម្មណេ វេទនាភេទោ អត្ថីតិ អកុសលវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតុ ឯកមេវាតិ ‘‘សត្តវិធ’’ន្តិ វុត្តំ. សតិ ហិ តត្ថ វេទនាភេទេ អតិអនិដ្ឋេ ទោមនស្សេន ភវិតព្ពំ, ន ច បដិឃេន វិនា ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតីតិ.

កាយវិញ្ញាណស្ស ទុក្ខសហគតតា កុសលវិបាកេ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពា. ឧបេក្ខា ហីនាតិ ឯកន្តនិហីនស្ស អកុសលស្ស វិបាកភាវតោ ឧបេក្ខាបិ សមានា ហីនា ឯវ ទុក្ខសភាវត្តា. តេនាហ ‘‘ទុក្ខំ វិយ ¶ នាតិតិខិណា’’តិ. យថា ទុក្ខំ អតិវិយ តិខិណំ កដុកំ, ន ឯវមយំ, តថាបិ ទុក្ខសភាវេនេវ បវត្តតិ. ន ហិ អកុសលស្ស វិបាកោ អទុក្ខោ ហោតិ. ឧបេក្ខាភាវោ ចស្ស ពលវតា ពាធិយមានស្ស បដិប្បហរិតុំ អសក្កោន្តស្ស ទុព្ពលស្ស បុរិសស្ស តេន ករិយមានពាធាយ ឧបេក្ខនា វិយាតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឥតរេសូតិ កុសលវិបាកេសុ.

រូបាវចរន្តិ រូបាវចរវិបាកវិញ្ញាណំ. វិបាកកថា ហេសាតិ. កុសលំ វិយាតិ រូបាវចរកុសលំ វិយ. ន ហិ រូបាវចរវិបាកោ តទញ្ញកុសលសទិសោ. អបិច សម្ពន្ធិសទ្ទា ឯតេ, យទិទំ ‘‘កុសលំ, វិបាកោ’’តិ ច. តស្មា យថា ‘‘មាតរំ បយិរុបាសតី’’តិ វុត្តេ អត្តនោ មាតរន្តិ អវុត្តម្បិ សិទ្ធមេវេតំ, ឯវំ ឥធាបីតិ អត្តនោ កុសលំ វិយាតិ អត្ថោ. កុសលសទិសតា ចេត្ថ ធម្មតោ, អារម្មណតោ ច វេទិតព្ពា. តថា ហិ យេ ផស្សាទយោ កុសលេ លព្ភន្តិ, តេ វិបាកេបិ លព្ភន្តិ. យស្មិំ ច អារម្មណេ កុសលំ បវត្តតិ, តត្ថេវ អយំ វិបាកោបិ បវត្តតិ. យំ បនេត្ថ បញ្ចមជ្ឈានចិត្តំ អភិញ្ញាប្បត្តំ, តស្ស វិបាកោ ឯវ នត្ថិ. កស្មា នត្ថិ? អសម្ភវតោ, អានិសំសភូតត្តា ច. តញ្ហិ វិបាកំ ទេន្តំ រូបាវចរមេវ ទទេយ្យ. ន ហិ អញ្ញភូមិកំ កម្មំ អញ្ញភូមិកំ វិបាកំ ទេតិ. កម្មនិមិត្តារម្មណតា ច រូបាវចរវិបាកស្ស វុត្តាតិ ន តំ អញ្ញំ អារព្ភ ¶ បវត្តតិ. បរិត្តារម្មណាទិអារម្មណញ្ច តំ ន ហោតីតិ អយមសម្ភវោ. ឈានស្ស អានិសំសភូតញ្ច ទានាទីនំ តស្មិំ អត្តភាវេ បច្ចយលាភោ វិយាតិ.

បវត្តិតោ បន វិបាកស្ស, កុសលស្ស ច អត្ថេវ ភេទោតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘កុសលំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. កុសលំ វិយ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសាទិអារម្មណភេទតោ ចតុព្ពិធំ. បវត្តិភេទោ វុត្តនយោវ ជវនវសេន, បដិសន្ធិអាទិវសេន ច បវត្តនតោ.

ចតុមគ្គយុត្តចិត្តផលត្តាតិ ចតូហិ អរិយមគ្គេហិ សម្បយុត្តកុសលចិត្តស្ស ផលត្តា, ចតុព្ពិធសាមញ្ញផលសម្បយុត្តភាវតោតិ អត្ថោ. មគ្គវីថិយំ ទ្វិក្ខត្តុំ, តិក្ខត្តុំ វា ផលសមាបត្តិយំ អបរិច្ឆិន្នបរិមាណំ បវត្តមានម្បិ ទ្វីសុ ឋានេសុ បវត្តិយា ‘‘ទ្វិធា បវត្តតី’’តិ វុត្តំ. សព្ពម្បីតិ តេវីសតិវិធំ កាមាវចរវិបាកំ, បញ្ចវិធំ រូបាវចរវិបាកំ, ចតុព្ពិធំ អរូបាវចរវិបាកំ, ចតុព្ពិធមេវ លោកុត្តរវិបាកន្តិ សព្ពម្បិ វិបាកវិញ្ញាណំ នាតិសង្ខេបវិត្ថារនយេន ឆត្តិំសវិធំ ហោតិ.

ភូមិភេទតោ ¶ តិវិធំ លោកុត្តរស្ស អភាវតោ. លោកុត្តរញ្ហិ កិរិយចិត្តំ នត្ថិ ឯកន្តេន អនន្តរវិបាកទាយិភាវតោ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សមាធិមានន្តរិកញ្ញមាហូ’’តិ (ខុ. បា. ៦.៥; សុ. និ. ២២៨). ហោតុ តាវ សេក្ខានំ ឧប្បជ្ជមានំ អនុត្តរំ កុសលំ បុគ្គលន្តរភាវូបនយនតោ សផលំ, អរហតោ បន ឧប្បជ្ជមានំ បុគ្គលន្តរភាវូបនយនតោ និប្ផលំ, តស្ស កិរិយភាវោ កស្មា ន ឥច្ឆិតោតិ? ឥច្ឆិតព្ពោ សិយា. យទិ តស្ស បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិ សិយា, សកិំយេវ បន លោកុត្តរកុសលំ បវត្តតិ. យទិ ហិ បុនប្បុនំ បវត្តេយ្យ, មគ្គចិត្តំ អរហតោបិ បវត្តតីតិ លោកុត្តរកិរិយចិត្តំ សិយា, ន ចេតំ អត្ថិ បយោជនាភាវតោ. តស្មា នត្ថិ លោកុត្តរកិរិយវិញ្ញាណំ. កិរិយវិញ្ញាណន្តិ ច កិរិយាមត្តំ វិញ្ញាណំ, កុសលាកុសលំ វិយ កិញ្ចិ វិបាកំ អនុប្បាទេត្វា កិរិយាមត្តមេវ ហុត្វា បវត្តនកវិញ្ញាណន្តិ អត្ថោ. កស្មា បនេតំ វិបាកំ ន ឧប្បាទេតីតិ? វុច្ចតេ – ឯត្ថ ហិ យទេតំ អាវជ្ជនទ្វយំ, តំ អនុបច្ឆិន្នភវមូលេបិ សន្តានេ បវត្តំ អនាសេវនតាយ ទុព្ពលភាវតោ អពីជសាមត្ថិយំ វិយ បុប្ផំ អផលមេវ ហោតិ. យំ បន ឧច្ឆិន្នភវមូលាយំ សន្តតិយំ បវត្តំ អដ្ឋារសវិធំ វិញ្ញាណំ, តំ សមុច្ឆិន្នមូលាយ លតាយ បុប្ផំ វិយ ផលទាយិ ន ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អញ្ញស្ស អសម្ភវតោ ¶ កិរិយហេតុនា នាម អលោភាទិនាវ ភវិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អលោភាទិកិរិយហេតុវិរហិត’’ន្តិ.

ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ បុរេចរា ហុត្វា រូបាទិអារម្មណានំ វិជាននលក្ខណា ចក្ខុវិញ្ញាណាទិបុរេចររូបាទិវិជាននលក្ខណា. អយំ បន មនោវិញ្ញាណតោ ឧប្បន្នាបិ វិសិដ្ឋមននកិច្ចាភាវេន មនោមត្តា ធាតូតិ មនោធាតុ. តថា ហេសា មនោវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ន ហោតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ធាតុនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ២.៥១៧) អាគមិស្សតិ. អាវជ្ជនរសាតិ អាភោគរសា, ចិត្តសន្តានស្ស វា បុរិមាការតោ អញ្ញថា ឱណោជនរសា. ភវង្គវិច្ឆេទបទដ្ឋានាតិ ភវង្គសន្តានវិច្ឆេទបទដ្ឋានា. អបុព្ពារម្មណា សកិទេវ បវត្តមានា សព្ពថា វិសយរសំ អនុភវិតុំ ន សក្កោតីតិ ឥដ្ឋាទីសុ សព្ពត្ថ ឧបេក្ខាយុត្តាវ ហោតិ.

សាធារណាតិ សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនានំ សាធារណា. អសាធារណាតិ អសេក្ខានំយេវ អាវេណិកា. វោដ្ឋព្ពនាវជ្ជនរសាតិ បញ្ចទ្វារេ សន្តីរណេន គហិតារម្មណំ វវត្ថបេន្តី វិយ បវត្តនតោ វោដ្ឋព្ពនរសា, មនោទ្វារេ ¶ បន វុត្តនយេន អាវជ្ជនរសា. តថាភាវេន បញ្ចទ្វារមនោទ្វារេសុ យថាក្កមំ វោដ្ឋព្ពនាវជ្ជនភាវេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ តថាភាវបច្ចុបដ្ឋានា. វោដ្ឋព្ពនកាលេ សន្តីរណកិច្ចានំ តិស្សន្នំ អហេតុកវិបាកមនោវិញ្ញាណធាតូនំ អាវជ្ជនកាលេ យស្ស កស្សចិ ភវង្គស្សាតិ ឥមេសំ អញ្ញតរាបគមោ ឯតិស្សា អាសន្នការណន្តិ អាហ ‘‘អហេតុក…បេ… បទដ្ឋានា’’តិ.

អរហតន្តិ អរហតំយេវ អសាធារណភាវតោ. អនុឡារេសូតិ អដ្ឋិកសង្ខលិកបេតរូបាទីសុ, អញ្ញេសុ វា អប្បណីតេសុ វត្ថូសុ. ហសិតុប្បាទនរសាតិ ហសិតស្សេវ ឧប្បាទនរសា. តថា ហិ តំ ចិត្តំ ‘‘ហសិតុប្បាទន’’ន្ត្វេវ វុច្ចតិ, ន អញ្ញេសំ ហសិតុប្បាទកចិត្តានំ អភាវតោ. អញ្ញានិបិ ហិ ទ្វាទស សោមនស្សសហគតានិ បរិត្តកុសលាកុសលកិរិយចិត្តានិ យថារហំ បុថុជ្ជនាទីនំ ហសិតុប្បាទកានិ វិជ្ជន្តិ, ឥទំ បន ចិត្តំ វិចារណបញ្ញាវិរហិតំ បរិត្តេសុ អប្បណីតេសុ អារម្មណេសុ អរហន្តានំ សោមនស្សមត្តំ ឧប្បាទេន្តំ ឧប្បជ្ជតិ. ភគវតោបិ ឧប្បជ្ជតីតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តំ អតីតំសាទីសុ អប្បដិហតញាណំ វត្វា ‘‘ឥមេហិ តីហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតស្ស ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សព្ពំ កាយកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តី’’តិ (មហានិ. ៦៩; ចូឡនិ. មោឃរាជមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥) វចនតោ វិចារេតព្ពន្តិ ឯកេ ¶ . តត្ថ ហសិតុប្បាទចិត្តេន បវត្តិយមានម្បិ ភគវតោ សិតករណំ បុព្ពេនិវាសានាគតំសសព្ពញ្ញុតញ្ញាណានំ អនុវត្តកត្តា ញាណានុបរិវត្តិយេវាតិ ឯវំ បន ញាណានុបរិវត្តិភាវេ សតិ ន កោចិ បាឡិអដ្ឋកថានំ វិរោធោ. ឯវញ្ច កត្វា អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេសំ ញាណានំ ចិណ្ណបរិយន្តេ ឥទំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. អវស្សញ្ច ឯតំ ឯវំ ឥច្ឆិតព្ពំ, អញ្ញថា អញ្ញស្សាបិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកស្ស អហេតុកចិត្តស្ស ភគវតោ ឧប្បត្តិ ន យុជ្ជេយ្យ. ន ហិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកស្ស តំសមុដ្ឋិតាយ វិញ្ញត្តិយា កាយកម្មាទិភាវំ អាបជ្ជនភាវោ វិពន្ធតីតិ. ឯកន្តតោ ហទយវត្ថុបទដ្ឋានា បញ្ចវោការភវេ ឯវ ឧប្បជ្ជនតោ.

អយមេត្ថ វិសេសោតិ អយំ សេក្ខបុថុជ្ជនានំ ឧប្បត្តិយា វិបាកុប្បាទនសមត្ថតា, អរហតំ ឧប្បត្តិយា តទភាវោតិ ឧភយេសំ សន្តានេ ឧប្បត្តិសមុបលក្ខិតោ ឯត្ថ កុសលកិរិយវិញ្ញាណេសុ វិសេសោ. ឯវញ្ច កត្វា បច្ចយវេកល្លេន អវិបាកស្សាបិ កុសលាកុសលស្ស កិរិយភាវប្បសង្គោ ¶ និវត្តិតោ ហោតិ. បរតោ កុសលតោ វិសេសោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

៤៥៥. សព្ពានិបិ កុសលាកុសលព្យាកតានិ ឯកូននវុតិ វិញ្ញាណានិ ហោន្តិ នាតិសង្ខេបវិត្ថារនយេនាតិ អធិប្បាយោ. បដិសន្ធិវិញ្ញាណាទីនំ កិច្ចំ នាម ភវន្តរបដិសន្ធាទិនា អាការេន បវត្តិ ឯវ. តព្ពិនិមុត្តញ្ច ចិត្តស្ស អញ្ញំ កិច្ចំ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ចុទ្ទសហិ អាការេហិ បវត្តន្តី’’តិ.

អានុភាវេនាតិ សាមត្ថិយេន. កតូបចិតំ ហិ កម្មំ អវសេសបច្ចយសមវាយេ វិបាកំ ទេន្តំ អត្តនោ អានុភាវំ វិស្សជ្ជន្តំ វិយ ហោតិ. ទេវមនុស្សេសូតិ ឆសុ កាមាវចរទេវេសុ ចេវ មនុស្សេសុ ច. កម្មកម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តានន្តិ ឯត្ថ កម្មំ នាម កតូបចិតំ កាមាវចរកុសលកម្មំ, តញ្ច ខោ វិបាកទានាយ លទ្ធោកាសំ. តេនាហ ‘‘បច្ចុបដ្ឋិត’’ន្តិ. កម្មនិមិត្តំ កម្មាយូហនក្ខណេ ចេតនាយ បច្ចយភូតំ ទេយ្យធម្មាទិ. គតិនិមិត្តំ យំ គតិំ ឧបបជ្ជតិ, តប្បរិយាបន្នំ រូបាយតនំ. បណ្ឌកាទិភាវន្តិ បណ្ឌកមូគមម្មនាទិភាវំ. ទុព្ពលស្ស ទ្វិហេតុកកុសលស្ស វិបាកភូតា ឧបេក្ខាសហគតាហេតុមនោវិញ្ញាណធាតុ ទុព្ពល…បេ… មនោវិញ្ញាណធាតុ. នេសន្តិ ភាវិតរូបារូបាវចរកុសលានំ សត្តានំ. កម្មនិមិត្តមេវាតិ បថវីកសិណាទិកំ អត្តនោ កម្មារម្មណមេវ.

ឯវំ ¶ តាវេត្ថាតិ ឯត្ថ វិញ្ញាណក្ខន្ធនិទ្ទេសេ ឯវំ សង្ខេបតោ សរូបទស្សនមត្តេនេវ ឯកូនវីសតិយា វិបាកវិញ្ញាណានំ បដិសន្ធិវសេន បវត្តិ វេទិតព្ពា. ភវាលម្ពនាទិវិភាគេន បន យទេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ បដិច្ចសមុប្បាទកថាយំ អាគមិស្សតីតិ.

តំ តន្តិ ឯកូនវីសតិយា បដិសន្ធិវិញ្ញាណេសុ យំ យំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធំ, តំ តំ អនន្តរំ ឧប្បត្តិយា អនុពន្ធមានំ. តស្ស តស្សេវាតិ យស្ស យស្ស កម្មស្ស វិបាកភូតំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ, តស្ស តស្សេវ. តស្មិញ្ញេវាតិ កម្មាទិកេ ឯវ. កម្មញ្ចេ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស អារម្មណំ, តស្មិំ កម្មេ, អថ កម្មនិមិត្តំ, គតិនិមិត្តញ្ច, តស្មិំ កម្មនិមិត្តេ គតិនិមិត្តេតិ អត្ថោ. តាទិសមេវាតិ យាទិសំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ ហេតុតោ, សេសសម្បយុត្តធម្មតោ ច តាទិសមេវ. សន្តានវិនិវត្តកេតិ ភវង្គសន្តានស្ស វិនិវត្តនកេ. អញ្ញស្មិំ អាវជ្ជនសង្ខាតេ ចិត្តុប្បាទេ. កិរិយមយចិត្តេនេវ សុបិនទស្សនំ ¶ ហោតីតិ អាហ ‘‘សុបិនំ អបស្សតោ’’តិ. អបរិមាណសង្ខ្យម្បិ បវត្តតិយេវ, តថា ហិទំ ឧបបត្តិភវស្ស អង្គភាវេន បវត្តនតោ ‘‘ភវង្គ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តេសញ្ញេវាតិ បដិសន្ធិភូតានំយេវ.

ឥន្ទ្រិយានីតិ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ. អារម្មណគហណក្ខមានីតិ រូបាទិអារម្មណំ គហេតុំ សមត្ថានិ. មាតុកុច្ឆិគតកាលេ វិយ ហិ ពហិនិក្ខន្តកាលេបិ ន តាវ ឥន្ទ្រិយានិ សកិច្ចកានិ ហោន្តិ, អនុក្កមេន បន វិសទភាវំ បត្តកាលេ ឯវ សកិច្ចកានិ ហោន្តិ. តេនេវាហ ‘‘ឥធ បរិបក្កត្តា អាយតនាន’’ន្តិ. អាបាថគតេតិ យោគ្យទេសាវដ្ឋិតេ. តមេវ យោគ្យទេសាវដ្ឋិតំ រូបំ បដិច្ច ឃដ្ដនា បច្ចយំ លទ្ធា. ឃដ្ដនាតិ បដិឃាតោ, យេន ព្យាបារាទិវិសេសបច្ចយន្តរសហិតេ ចក្ខុស្ស វិសយេ វិការុប្បត្តិវិសទិសុប្បត្តិវិសយស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋភាវេន អនុគ្គហោ, ឧបឃាតោ ចាតិ អត្ថោ. តតោតិ ឃដ្ដនានន្តរំ. ឃដ្ដនានុភាវេនាតិ ឃដ្ដនាពលេន. ភវង្គចលនន្តិ ភវង្គចិត្តស្ស បកម្បនំ, តថា ទ្វិក្ខត្តុំ បវត្តិយា វិសទិសស្ស ការណភាវូបគមនន្តិ អត្ថោ. តញ្ហិ ចិត្តសន្តានស្ស បុរិមាវត្ថាយ ភិន្នាវត្ថាហេតុតាយ ចលនំ វិយាតិ ‘‘ចលន’’ន្តិ វុត្តំ. វិសយវិសយីភាវសិទ្ធាយ ធម្មតាយ អារម្មណស្ស អភិមុខីភាវេន បសាទស្ស តាវ ឃដ្ដនា ហោតុ, អញ្ញសន្និស្សិតស្ស បន ភវង្គស្ស ចលនំ កថំ ហោតីតិ? តំសម្ពន្ធភាវតោ. ភេរិតលេ ឋបិតាសុ សក្ខរាសុ ឯកិស្សា សក្ខរាយ ឃដិតាយ តទញ្ញសក្ខរាយំ ឋិតមក្ខិកា ចលនំ ចេត្ថ ឧទាហរណន្តិ. តទេវ រូបន្តិ តទេវ ភវង្គចលនស្ស បច្ចយភូតំ អាបាថគតំ រូបាយតនំ. ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទមានា វិយាតិ ភវង្គសន្តានំ វិច្ឆិន្ទន្តី ¶ វិយ. តទារម្មណុប្បត្តិយា បរតោ ភវង្គស្ស ឧប្បជ្ជនតោ វិសយគ្គហណំ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនំ វត្វា តទនន្តរំ ទស្សនាទីសុ វត្តព្ពេសុ តានិ អវត្វា មនោទ្វារាវជ្ជនស្ស គហណំ ឧទ្ទេសេ ទ្វិន្នំ អាវជ្ជនានំ អាវជ្ជនសាមញ្ញេន គហិតត្តា.

អាវជ្ជនានន្តរន្តិ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនានន្តរំ. យេ ហទយវត្ថុ វិយ សម្បដិច្ឆនាទិវីថិចិត្តានិបិ នានុជានន្តិ, តេសំ ‘‘សម្បដិច្ឆនាយ ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុយា’’តិអាទិនា តត្ថ តត្ថ បាឡិ អាគតា. ន ហិ សក្កា បាឡិំ បដិសេធេតុំ.

‘‘សចេ ¶ មហន្តំ ហោតី’’តិ ឥទំ ជវនបរិយោសានាយ ចិត្តប្បវត្តិយា វុច្ចមានត្តា វុត្តំ. ចុទ្ទសចិត្តក្ខណាយុកញ្ហិ អារម្មណមិធ ‘‘មហន្ត’’ន្តិ អធិប្បេតំ, តញ្ច ឧប្បជ្ជិត្វា ទ្វិតិចិត្តក្ខណាតីតំ ហុត្វា អាបាថគមនវសេន វេទិតព្ពំ.

យថាវវត្ថាបិតេតិ វោដ្ឋព្ពនេន វុត្តាការេន កតវវត្ថាបនេ. អាវជ្ជនាយ, វោដ្ឋព្ពនស្ស ច វុត្តត្តា ‘‘អវសេសកាមាវចរកិរិយាន’’ន្តិ អវសេសគ្គហណំ កតំ. ឆ សត្ត វាតិ វា-សទ្ទេន ‘‘បញ្ច វា’’តិ ឥទម្បិ វុត្តមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. សុត្តមុច្ឆិតាទិកាលេ ហិ បញ្ចបិ ជវនានិ ជវន្តីតិ.

តានិយេវាតិ ‘‘អដ្ឋន្នំ វា’’តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ២.៤៥៥) វុត្តានិ ឯកូនតិំស កាមាវចរជវនានិយេវ. ឥតោ អញ្ញំ មនោទ្វារាវជ្ជនានន្តរំ ឧប្បជ្ជនកចិត្តំ នាម នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ ឯវការគ្គហណំ. ‘‘គោត្រភូតោ’’តិ ឥទំ គោត្រភុដ្ឋានិយានំ បរិកម្មវោទានានម្បិ គហណំ, ន គោត្រភុនោ ឯវ. ផលចិត្តានីតិ សមាបត្តិវសេន បវត្តនកផលចិត្តានិ. យំ យំ លទ្ធបច្ចយន្តិ យំ យំ ជវនំ រូបាវចរជវនាទិវសេន គោត្រភុអនន្តរំ ឧប្បត្តិយា លទ្ធបច្ចយំ.

អតិមហន្តន្តិ សោឡសចិត្តក្ខណាយុកំ. តត្ថ ហិ តទារម្មណចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន អញ្ញត្ថ. វិភូតន្តិ សុបាកដំ, តញ្ច កាមាវចរមេវ. តត្ថ ហិ តទារម្មណស្ស ឧប្បត្តិ. កាមាវចរជវនាវសានេតិ កាមាវចរជវនស្សេវ អវសានេ. ន ហិ តំ កាមតណ្ហាហេតុកកម្មនិព្ពត្តំ មហគ្គតានុត្តរជវនំ អនុពន្ធតិ អជនកត្តា, ជនកាសទិសត្តា ច. យថា គេហតោ ពហិ គន្តុកាមោ តរុណទារកោ ជនកំ, ជនកសទិសំ វា អនុពន្ធតិ, ន អញ្ញំ, ឯវមិទម្បិ ¶ . តត្ថាបិ ន សព្ពស្មា ជវនា សព្ពំ ជវនេន តទារម្មណស្ស និយមេតព្ពតោ, អារម្មណេន ច វេទនាយ បរិវត្តេតព្ពតោ. តត្ថាយំ និយមោ – បរិត្តកុសលលោភមោហមូលសោមនស្សសហគតកិរិយជវនានំ អញ្ញតរានន្តរំ អតិមហតិ វិសយេ បញ្ចន្នំ សោមនស្សសហគតានំ អញ្ញតរំ តទារម្មណំ ឧប្បជ្ជតិ, តថា បរិត្តកុសលាកុសលឧបេក្ខាសហគតកិរិយជវនានំ អញ្ញតរានន្តរំ ឧបេក្ខាសហគតានំ ឆន្នំ តទារម្មណានំ អញ្ញតរំ បវត្តតិ. ឥដ្ឋារម្មណាទីនន្តិ ឥដ្ឋឥដ្ឋមជ្ឈត្តអនិដ្ឋារម្មណានំ វសេនាតិ សម្ពន្ធោ. តយិទំ អារម្មណេន វេទនាបរិវត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘បុរិមកម្មវសេនា’’តិ ឥទំ តទារម្មណវិសេសទស្សនត្ថំ. ន ¶ ហិ បដិសន្ធិជនកមេវ កម្មំ តទារម្មណំ ជនេតិ, អថ ខោ អញ្ញកម្មម្បិ. តំ បន បដិសន្ធិទាយិនា កម្មេន និព្ពត្តេតព្ពតទារម្មណតោ វិសទិសម្បិ និព្ពត្តេតីតិ. ‘‘ជវនចិត្តវសេនា’’តិ ឥទំ តទារម្មណនិយមទស្សនត្ថំ. ‘‘ជវនេន តទារម្មណំ និយមេតព្ព’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. អាទិ-សទ្ទេន បដិសន្ធិចិត្តំ សង្គណ្ហាតិ. តញ្ហិ អត្តនោ ឧក្កដ្ឋតរស្ស តទារម្មណស្ស បច្ចយោ ន ហោតិ. យោ យោ បច្ចយោ លទ្ធោ ហោតីតិ យថាវុត្តេសុ ឥដ្ឋារម្មណាទីសុ យោ យោ តទារម្មណស្ស ឧប្បត្តិយា បច្ចយោ សមវេតោ ហោតិ. កិញ្ចិ អន្តរន្តិ កិញ្ចិ ខណន្តរំ. ឧទកមិវាតិ បដិសោតំ គច្ឆន្តំ ឧទកមិវ.

ទ្វិក្ខត្តុំ សកិំ វាតិ វចនសិលិដ្ឋវសេន វុត្តំ ‘‘អដ្ឋ វា ទស វា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.១១; បារា. ១១) វិយ. ទ្វិក្ខត្តុំយេវ បន វណ្ណេន្តិ. វិបាកចិត្តត្តា, អាវជ្ជនស្ស ច វិទូរត្តា, មូលភវង្គាទិភវង្គសាមញ្ញសព្ភាវតោ ច ភវង្គស្ស អារម្មណេ បវត្តនារហំ សមានំ តស្ស ជវនស្ស អារម្មណំ អារម្មណំ ឯតស្សាតិ តទារម្មណន្តិ វុច្ចតិ ឯកស្ស អារម្មណសទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘កាមាវចរំ, ឱដ្ឋមុខ’’ន្តិ ច យថា. ឯត្ថ ច កេចិ ‘‘បដ្ឋានេ ‘កុសលាកុសលេ និរុទ្ធេ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតី’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤០៦) វិបាកធម្មធម្មានំ ឯវ អនន្តរំ តទារម្មណំ វុត្ត’’ន្តិ កិរិយាជវនានន្តរំ ន ឥច្ឆន្តិ. វិប្ផារវន្តំ ហិ ជវនំ នាវំ វិយ នទីសោតោ ភវង្គំ អនុពន្ធតិ, ន បន ឆឡង្គុបេក្ខាវតោ សន្តវុត្តិកិរិយជវនំ បណ្ណបុដំ វិយ នទីសោតោតិ. តយិទំ លព្ភមានស្សាបិ កេនចិ អធិប្បាយេន កត្ថចិ អវចនំ ទិស្សតិ, យថា តំ ធម្មសង្គហេ អកុសលនិទ្ទេសេ លព្ភមានោបិ អធិបតិ ន វុត្តោ. យញ្ច បណ្ណបុដំ និទស្សិតំ, តម្បិ និទស្សិតព្ពេន ន សមានំ. នាវាបណ្ណបុដានញ្ហិ នទីសោតស្ស អាវដ្ដនំ, គតិ ច វិសទិសីតិ នាវាយ នទីសោតស្ស អនុពន្ធនំ, បណ្ណបុដស្ស អននុពន្ធនញ្ច យុជ្ជតិ, ឥធ បន កិរិយជវនេតរជវនានំ ភវង្គសោតស្ស ¶ អាវដ្ដនំ, គតិ ច សទិសីតិ ឯតស្ស អននុពន្ធនំ, ឥតរស្ស អនុពន្ធនញ្ច ន យុជ្ជតិ. តស្មា វិចារេតព្ពំ.

ភវង្គមេវាតិ អវធារណំ ភវបរិយោសានស្ស ឥធ ន អធិប្បេតត្តា. អញ្ញថា តទារម្មណាវសានេ ចុតិបិ ន ហោតិយេវ. ទស្សនាទីនីតិ ទស្សនសវនឃាយនសាយនផុសនានិ. ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, តេន សម្បដិច្ឆនាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. បដិសន្ធិតោ ភវង្គមេវ, ភវង្គតោ អាវជ្ជនមេវាតិ ¶ ឯវំ បវត្តចិត្តនិយមវសេនេវ. តម្បីតិ ចុតិចិត្តម្បិ. បដិសន្ធិភវង្គចិត្តានិ វិយ ឯកូនវីសតិវិធមេវ ហោតិ អត្ថតោ ភេទាភាវតោ.

ភវគតិឋិតិនិវាសេសូតិ តីសុ ភវេសុ, បញ្ចសុ គតីសុ, សត្តសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ, នវសុ សត្តាវាសេសុ ច. យោ បនេត្ថ អចិត្តកោ, សោ ឥធ ន គហេតព្ពោ វិញ្ញាណកថាភាវតោ. ‘‘ឯត្ថា’’តិ ឥទំ ‘‘សំសរមានានំ សត្តាន’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឯត្ថ ឯតេសុ វុត្តនយេន សំសរមានេសុ សត្តេសុ យោ បន អរហត្តំ បាបុណាតិ សម្មាបដិបត្តិមន្វាយាតិ អធិប្បាយោ. តស្ស អរហតោ និរុទ្ធមេវ ហោតិ ចិត្តំ អប្បដិសន្ធិកភាវតោ.

ឥតិ វិញ្ញាណក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខវណ្ណនា.

វេទនាក្ខន្ធកថាវណ្ណនា

៤៥៦. វេទេន អនុភវនាការេន អយិតំ បវត្តំ វេទយិតំ, វេទយិតន្តិ លក្ខិតព្ពធម្មជាតំ វេទយិតលក្ខណំ. តំ បន អត្ថតោ វេទនា ឯវាតិ អាហ ‘‘វេទយិតលក្ខណំ នាម វេទនាវា’’តិ. អថ វា វេទយិតំ លក្ខណំ ឯតិស្សាតិ កប្បនាសិទ្ធំ ភេទំ និស្សាយ អញ្ញបទត្ថសមាសវសេនាបិ វេទនាវ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘វេទយិតលក្ខណំ នាម វេទនាវា’’តិ. វេទយតិ វេទយតីតិ ព្យាបនិច្ឆាវសេន វចនំ វេទនាយ សវិសយេ អភិណ្ហប្បវត្តិទស្សនត្ថំ. សភាវធម្មតោ អញ្ញោ កត្តា នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ កត្តុនិទ្ទេសោ. ឥតីតិ អនិយមតោ ហេតុអត្ថោ. ខោតិ វចនាលង្ការមត្តំ. តស្មាតិ តស្ស និយមនំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា យថាបច្ចយំ អារម្មណរសំ អនុភវតិ, តស្មា វេទនាតិ វុច្ចតីតិ.

‘‘កុសលវិញ្ញាណេន ¶ សម្បយុត្តា’’តិ ឥទំ កុសលាយ វេទនាយ ឧបលក្ខណំ ទដ្ឋព្ពំ. យា កាចិ កុសលា វេទនា, សព្ពា សា កុសលេន វិញ្ញាណេន សម្បយុត្តាតិ, ន បន តស្សា កុសលភាវសំសិទ្ធិទស្សនត្ថំ. ន ហិ កុសលេន វិញ្ញាណេន សម្បយោគតោ កុសលាយ វេទនាយ កុសលភាវោ, អថ ¶ ខោ យោនិសោមនសិការាទិកតោ. តេនាហ ‘‘ជាតិវសេនា’’តិ. អកុសលាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យថា បន ជាតិវសេន កុសលាទិវិញ្ញាណសម្បយុត្តតាយ តិវិធា, ឯវំ យាវ ឯកូននវុតិវិញ្ញាណសម្បយុត្តាតិ ឯកូននវុតិវិធា វេទិតព្ពា. សភាវភេទតោតិ សម្បយុត្តភូមិអារម្មណាទិវសេន លព្ភមានំ ភេទំ អគ្គហេត្វា កេវលំ សភាវកតភេទតោ ឯវាតិ អត្ថោ.

‘‘បញ្ចវិធា’’តិ វត្វា តំ បញ្ចវិធតំ ទស្សេតុំ ‘‘សុខ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុខយតីតិ សុខំ, កាយំ, សម្បយុត្តធម្មេ ច លទ្ធស្សាទេ ករោតីតិ អត្ថោ. សុដ្ឋុ វា ខាទតិ, ខណតិ វា កាយិកំ អាពាធន្តិ សុខំ. សុករំ ឱកាសទានំ ឯតស្សាតិ សុខន្តិ អបរេ. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខំ, កាយំ, សម្បយុត្តធម្មេ ច វិពាធតីតិ អត្ថោ. ទុដ្ឋុ វា ខាទតិ, ខណតិ វា កាយិកំ អស្សាទន្តិ ទុក្ខំ. ទុក្ករំ ឱកាសទានំ ឯតស្សាតិ ទុក្ខន្តិ អបរេ. សោមនស្សុបេក្ខានំ សទ្ទត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. ទោមនស្សស្ស សោមនស្សេ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ. កិំ បន ការណំ មានសេតរសាតាសាតវសេន សុខំ, ទុក្ខញ្ច វិភជិត្វា វុត្តំ ‘‘សុខំ សោមនស្សំ ទុក្ខំ ទោមនស្ស’’ន្តិ, ឧបេក្ខា បន មានសី, ឥតរា ច ឯកធាវ វុត្តាតិ? ភេទាភាវតោ. យថា ហិ អនុគ្គហូបឃាតកតាយ សុខទុក្ខានិ អញ្ញថា កាយស្ស អនុគ្គហមុបឃាតញ្ច ករោន្តិ, អញ្ញថា មនសោ, ន ឯវមុបេក្ខា. តស្មា ភេទាភាវតោ ឯកធាវ ឧបេក្ខា វុត្តាតិ.

តត្ថ យេន សភាវភេទេន វេទនា បញ្ចវិធា, សា បវត្តិដ្ឋានេ ទស្សិតេ សុបាកដា ហោតីតិ បវត្តិដ្ឋានំ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. អកុសលវិបាកេនាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘កាយវិញ្ញាណេន សម្បយុត្ត’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. យថា អធិករណីមត្ថកេ កប្បាសបិចុបិណ្ឌំ ឋបេត្វា អយោកូដេន បហរន្តស្ស បិចុបិណ្ឌំ អតិក្កមិត្វា កូដំ អធិករណិំ គណ្ហាតិ, និឃំសោ ពលវា ហោតិ, ឯវំ បដិឃដ្ដនានិឃំសស្ស ពលវភាវតោ ឥដ្ឋេ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច អារម្មណេ កាយវិញ្ញាណំ សុខសហគតំ ហោតិ. អនិដ្ឋេ, អនិដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច ទុក្ខសហគតន្តិ អាហ ‘‘កុសល…បេ… ទុក្ខ’’ន្តិ. កាមាវចរវិបាកវិញ្ញាណានិ បញ្ច កម្មារម្មណវសេន សោមនស្សសហគតានិ ហោន្តិ, រូបាវចរវិបាកានិ ចត្តារិ កម្មវសេន, សេសានិ តេរស កាមាវចរានិ, អដ្ឋ រូបាវចរានិ, ទ្វត្តិំស លោកុត្តរានិ, យថារហំ ¶ ចេតោភិសង្ខារារម្មណបាទកាទិវសេន ¶ សោមនស្សសហគតានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘សោមនស្សំ ទ្វាសដ្ឋិយា វិញ្ញាណេហិ សម្បយុត្ត’’ន្តិ. ទោមនស្សំ ទ្វីហិ អកុសលវិញ្ញាណេហិ សម្បយុត្តំ ចេតោភិសង្ខារារម្មណាទិវសេន.

អវសេសបញ្ចបញ្ញាសាយាតិ យថាវុត្តានិ ឆសដ្ឋិ វិញ្ញាណានិ ឋបេត្វា អវសេសាយ បញ្ចបញ្ញាសាយ. តត្ថ កុសលាកុសលវិបាកានិ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ និព្ពិកប្បកានិ សុខទុក្ខសម្បយុត្តានិ ភវិតុំ យុត្តានិបិ ទ្វិន្នំ បិចុបិណ្ឌានំ វិយ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ ឧបាទារូបានំ ឃដ្ដនានិឃំសស្ស មន្ទភាវតោ ចក្ខាទិសន្និស្សិតានិ អដ្ឋបិ វិញ្ញាណានិ សព្ពត្ថ ឧបេក្ខាសម្បយុត្តានេវ ហោន្តិ, តថា ពលវបច្ចយតាយ សុខទុក្ខានំ តេសញ្ច តទភាវតោ. អបុព្ពារម្មណនិស្សយប្បវត្តីនិ អាវជ្ជនសម្បដិច្ឆនវិញ្ញាណានិ, អសទិសានន្តរប្បច្ចយំ កិរិយារម្ភស្ស អាទិភូតំ វោដ្ឋព្ពនំ, កាយទុក្ខបធានតាយ អកុសលផលស្ស តទុបនិស្សយភូតំ អកុសលវិបាកបដិសន្ធិអាទិ, ឥដ្ឋមជ្ឈត្តារម្មណប្បវត្តីនិ កាមាវចរកុសលវិបាកវិញ្ញាណានិ ច ឧបេក្ខាសហគតានិយេវ ហោន្តិ. កម្មវសេន វា វិបាកានុភវនស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណេសុ អទុក្ខមសុខភាវោ យុត្តោ. សតិ ច វិបាកភូតាយ ឧបេក្ខាយ សុខទុក្ខមជ្ឈត្តភាវេ កម្មារម្មណវសេន កុសលវិបាកាយ ឥដ្ឋភាវោ, អកុសលវិបាកាយ អនិដ្ឋភាវោ ច វេទិតព្ពោ. អវសិដ្ឋានិ បន សត្តតិំស វិញ្ញាណានិ ចេតោភិសង្ខារារម្មណបាទកាទិវសេន ឧបេក្ខាសម្បយុត្តានិ ហោន្តីតិ ឯវំ បញ្ចបញ្ញាសាយ វិញ្ញាណេហិ ឧបេក្ខាយ សម្បយុត្តតា វេទិតព្ពា.

សលក្ខណំ នាម ធម្មានំ អនញ្ញសាធារណោ សភាវោ, អនុភវនញ្ច សព្ពវេទនានំ សាធារណលក្ខណន្តិ តំ បដិនិយតេន អារម្មណេន និយមេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥដ្ឋផោដ្ឋព្ពានុភវនលក្ខណំ សុខ’’ន្តិ តស្ស ព្យភិចារាភាវតោ. ភុសំ ព្រូហនំ វឌ្ឍនំ ឧបព្រូហនំ. តយិទំ កាមញ្ច ចេតសិកសុខេបិ លព្ភតិ, តំ បន សវិកប្បកំ ចេតោភិសង្ខារវសេនាបិ ហោតិ. ឥទន្តុ និព្ពិកប្បកំ សភាវសិទ្ធត្តា តតោ សាតិសយន្តិ អាហ ‘‘សម្បយុត្តានំ ឧបព្រូហនរស’’ន្តិ. អស្សាទិយតីតិ អស្សាទោ, សុខាវេទនា. តេនាហ ភគវា ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ, អយំ វុច្ចតិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេសុ អស្សាទោ’’តិ ¶ (សំ. និ. ៣.២៦). កាយនិស្សិតត្តា កាយេ ភវោ កាយិកោ, សោ ឯវ អស្សាទោ តថា បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ កាយិកអស្សាទបច្ចុបដ្ឋានំ. កាយិន្ទ្រិយបទដ្ឋានំ អនញ្ញវត្ថុកត្តា.

ទុក្ខស្ស លក្ខណាទីនិ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពានិ.

សភាវតោ ¶ , បរិកប្បតោ វា ឥដ្ឋស្ស អារម្មណស្ស អនុភវនលក្ខណំ ឥដ្ឋារម្មណានុភវនលក្ខណំ. តេនាហ ‘‘យថា តថា វា ឥដ្ឋាការសម្ភោគរស’’ន្តិ, យថាភូតេន វា អយថាភូតេន វា ឥដ្ឋាការេន អារម្មណស្ស សំភុញ្ជនរសំ, បច្ចនុភវនកិច្ចន្តិ អត្ថោ. ‘‘បស្សទ្ធិបទដ្ឋាន’’ន្តិ ឥទំ ‘‘បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទេតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៧៦; អ. និ. ១១.១២) សុត្តបទំ និស្សាយ វុត្តំ, តំ បន និរាមិសសោមនស្សវសេន វេទិតព្ពំ.

សោមនស្សេ វុត្តវិបរិយាយេន ទោមនស្សស្ស លក្ខណាទីនិ វេទិតព្ពានិ. ទោមនស្សស្ស កាមធាតុយំ ឧប្បជ្ជនតោ ឯកន្តេន ហទយវត្ថុបទដ្ឋានតា តតោ វិសេសោ.

មជ្ឈត្តស្ស, អារម្មណស្ស មជ្ឈត្តំ វា វេទយិតំ អនុភវនំ លក្ខណំ ឯតិស្សាតិ មជ្ឈត្តវេទយិតលក្ខណា. មជ្ឈត្តានុភវនតោ ឯវ សម្បយុត្តានំ នាតិឧបព្រូហនមិលាបនរសា. ‘‘សន្តភាវបច្ចុបដ្ឋានា’’តិ ឥទំ អនវជ្ជាយ និរាមិសាយ ឧបេក្ខាយ វសេន វេទិតព្ពំ, ន សព្ពាយ.

ឥតិ វេទនាក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខវណ្ណនា.

សញ្ញាក្ខន្ធកថាវណ្ណនា

៤៥៧. សញ្ជាននលក្ខណំ នាម សញ្ញាវាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ វេទនាក្ខន្ធនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

កាមំ វេទនាយបិ វិប្បយុត្តំ វិញ្ញាណំ នត្ថិ, តស្សា បន សភាវតោ ភិន្នត្តា កាយចិ វេទនាយ សម្បយុត្តម្បិ កាយចិ វិប្បយុត្តំ ហោតិ. សញ្ញាយ បន ឦទិសំ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ន ហិ តំ វិញ្ញាណំ…បេ… សញ្ញាយា’’តិ.

សព្ពាវាតិ ចតុភូមិកាបិ. អថ វា យថា វេទនា ភិន្នសភាវត្តា ភេទនលក្ខណាទិតោ វុត្តា, ន ឯវមយំ, អយំ បន សព្ពាវ សញ្ជាននលក្ខណា ¶ . នីលាទិភេទស្ស អារម្មណស្ស សញ្ជាននំ សញ្ញំ កត្វា ជាននំ លក្ខណំ ឯតិស្សាតិ សញ្ជាននលក្ខណា. តថា ហិ សា អភិញ្ញាណេន សញ្ជាននតោ ¶ បច្ចាភិញ្ញាណរសាតិ វុច្ចតិ. និមិត្តេន ហិ បុន សញ្ជាននកិច្ចា បច្ចាភិញ្ញាណរសា. តស្សា វឌ្ឍកិស្ស ទារុម្ហិ អភិញ្ញាណំ កត្វា តេន អភិញ្ញាណេន បច្ចាភិជាននកាលេ បវត្តិ វេទិតព្ពា. តេនាហ ‘‘តទេវេត’’ន្តិអាទិ. បុន សញ្ជាននស្ស បច្ចយោ បុនសញ្ជាននបច្ចយោ, តទេវ និមិត្តំ បុន…បេ… និមិត្តំ, តស្ស ករណំ, បុន…បេ… ករណំ, បុនសញ្ជាននបច្ចយភូតំ វា និមិត្តករណំ បុន…បេ… ករណំ, តទស្សា កិច្ចន្តិ បុនសញ្ជាននបច្ចយនិមិត្តករណរសា. បុនសញ្ជានននិមិត្តករណំ និមិត្តការិកាយ, និមិត្តេន សញ្ជាននន្តិយា ច សព្ពាយ សញ្ញាយ សមានំ យោជេតព្ពំ. អភិនិវេសករណំ ‘‘ឥទមេវ សច្ច’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៨៧, ២០២, ២០៣, ៤២៧; ម. និ. ៣.២៧-២៩) សញ្ញាភិនិវេសមត្តេនេវ ទដ្ឋព្ពំ. យថាឧបដ្ឋិតវិសយបទដ្ឋានា អវិកប្បសភាវត្តា. ញាណសម្បយុត្តា បន សញ្ញា ញាណមេវ អនុវត្តតិ, តស្មា អភិនិវេសការិកា, វិបរីតគ្គាហិកា ច ន ហោតិ. ឯតេនេវ សមាធិសម្បយុត្តតាយ អចិរដ្ឋានតា ច ន ហោតីតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ រាគទិដ្ឋិមានាទិសម្បយុត្តាយ សញ្ញាយ រាគាទិអនុវត្តិកភាវោតិ.

ឥតិ សញ្ញាក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខវណ្ណនា.

សង្ខារក្ខន្ធកថាវណ្ណនា

៤៥៨. រាសិករណលក្ខណន្តិ សម្បិណ្ឌនលក្ខណំ, តតោ សង្ខារា អាយូហនរសា វុច្ចន្តិ. ចេតនាបធានតាយ ហិ សង្ខារក្ខន្ធធម្មា ឯវំ វុត្តា. តេនេវាហ ‘‘កិំ បន តន្តិ សង្ខារាយេវា’’តិអាទិ. តត្ថ សង្ខតមភិសង្ខរោន្តីតិ យថា អត្តនោ ផលំ សង្ខតំ សម្មទេវ និប្ផន្នំ ហោតិ, ឯវំ អភិសង្ខរោន្តីតិ អត្ថោ. វិប្ផារបច្ចុបដ្ឋានាតិ ឯត្ថ វិប្ផារោ នាម វិប្ផារវន្តតា, តស្មា សព្យាបារបច្ចុបដ្ឋានាតិ អត្ថោ.

តស្មិំ តស្មិំ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ និយមេន ឧប្បជ្ជនតោ និយតា. សរូបេន អាគតាតិ ឯវំ បិដ្ឋិវត្តកេ អកត្វា បាឡិយា សរូបេនេវ អាគតា. កទាចិទេវ ឧប្បជ្ជនតោ ន និយតាតិ អនិយតា. យទិបិ អនិយតា ឯកជ្ឈំ ¶ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មិំ បន ចិត្តេ ឧប្បជ្ជនធម្មតាយ ‘‘ឆត្តិំសា’’តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ឧប្បជ្ជមានាបិ ច ន ឯកតោ ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ.

៤៥៩. ផុសតីតិ ¶ កត្តុនិទ្ទេសោ. យំ តត្ថ ការណំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ផុសន្តិ ឯតេនាតិ វា ផស្សោ. សម្បយុត្តធម្មា ហិ អារម្មណេ បវត្តមានា តំ ផុសនលក្ខណេន ផស្សេន ផុសន្តា វិយ ហោន្តិ. អារម្មណផុសនមត្តំ វា ផស្សោតិ សាធនត្តយម្បិ យុជ្ជតេវ. សភាវធម្មេសុ កត្តុករណសាធនវចនំ តទាការសមារោបនតោ បរិយាយកថា, ភាវសាធនវចនមេវ និប្បរិយាយកថាតិ វុត្តំ ‘‘ផុសនលក្ខណោ’’តិ. អយញ្ហីតិអាទិ យថាវុត្តលក្ខណាទិសមត្ថនំ. យទិ អយំ ធម្មោ ចេតសិកោ, ស្វាយំ អរូបធម្មោ សមានោ កថំ ផុសនលក្ខណោ, សង្ឃដ្ដនរសាទិកោ ច ហោតីតិ អន្តោលីនំ ចោទនំ ហទយេ ឋបេត្វា តស្ស សោធនត្ថំ ‘‘អរូបធម្មោបិ សមានោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ផុសនាការេនេវ បវត្តតី’’តិ ឥមិនា អរូបស្សាបិ តស្ស ធម្មស្ស អយំ សភាវោតិ ទស្សេតិ. សា ច តស្ស ផុសនាការប្បវត្តិ អម្ពិលអម្ពបក្កាទិំ ខាទន្តំ បស្សន្តស្ស បរស្ស ខេឡុប្បត្តិ, បរំ វិពាធិយមានំ ទិស្វា ទយាលុកស្ស សរីរកម្បនំ, រុក្ខសាខគ្គេ ទុដ្ឋិតំ បុរិសំ ទិស្វា ភូមិយំ ឋិតស្ស ភីរុកបុរិសស្ស ជង្ឃចលនំ, បិសាចាទិភាយិតព្ពំ ទិស្វា ឩរុខម្ភោតិ ឯវមាទីសុ បរិព្យត្តា ហោតិ.

ឯកទេសេនាតិ កដ្ឋទ្វយាទិ វិយ អត្តនោ ឯកបស្សេន. អនល្លីយមានោបីតិ អសំសិលិយមានោបិ. រូបសទ្ទេហិ សហ ផស្សស្ស សាមញ្ញំ អនល្លីយមានសង្ឃដ្ដនមេវ, ន វិសយភាវោ. យថា រូបសទ្ទា ចក្ខុសោតានិ អនល្លីយមានា ឯវ ‘‘ផុសិត’’ន្តិអាទិនា វុត្តា, ឯវំ ផស្សស្សាបិ អារម្មណផុសនសង្ឃដ្ដនានីតិ. សង្ឃដ្ដនញ្ច ផស្សស្ស ចិត្តារម្មណានំ សន្និបតនភាវោ ឯវ. តេនាហ ‘‘ចិត្តមារម្មណញ្ច សង្ឃដ្ដេតី’’តិ. កិច្ចដ្ឋេន រសេន សង្ឃដ្ដនរសតា វុត្តា, វត្ថារម្មណសន្និបាតេន វា សម្បជ្ជតីតិ សង្ឃដ្ដនសម្បត្តិកោ ផស្សោ សង្ឃដ្ដនរសោ វុត្តោ. យថា ‘‘ទ្វេ បាណី វជ្ជេយ្យុ’’ន្តិអាទីសុ (មិ. ប. ២.៣.៨) បាណិស្ស បាណិម្ហិ សង្ឃដ្ដនំ តព្ពិសេសភូតា រូបធម្មា, ឯវំ ចិត្តស្ស អារម្មណេ សង្ឃដ្ដនំ តព្ពិសេសភូតោ ឯកោ ចេតសិកធម្មោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិ (ម. និ. ១.២០៤; ៣.៤២១, ៤២៥, ៤២៦; សំ. និ. ២.៤៣-៤៤; ៤.៦០) វចនតោ ចក្ខុរូបវិញ្ញាណាទីនំ ¶ សង្គតិវសេន គហេតព្ពត្តា អាហ ‘‘តិកសន្និបាតសង្ខាតស្សា’’តិអាទិ. តស្ស ផស្សស្ស ការណភូតោ តទនុរូបោ សមន្នាហារោ តជ្ជាសមន្នាហារោ. ឥន្ទ្រិយស្ស តទភិមុខភាវោ, អាវជ្ជនាយ ច អារម្មណករណំ វិសយស្ស បរិក្ខតតា អភិសង្ខតតា, វិញ្ញាណស្ស វិសយភាវករណន្តិ អត្ថោ. យថា និច្ចម្មា គាវី យំ យំ ឋានំ ឧបគតា, តត្ថ តត្ថ ទុក្ខមេវ បាបុណាតិ, ឯវំ ផស្សេ សតិ វេទនា ឧប្បជ្ជតេវ. វេទនា ច ទុក្ខសល្លាទិសភាវាតិ វុត្តំ ‘‘វេទនាធិដ្ឋានភាវតោ បន និច្ចម្មគាវី វិយ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ.

៤៦០. អភិសន្ទហតិ ¶ បពន្ធតិ បវត្តេតិ. ចេតនាភាវោ ព្យាបារភាវោ. អាយូហនំ ចេតយនំ ឦរិយនំ. សំវិទហនំ វិចារណំ. អាយូហនរសាយ ចេតនាយ បវត្តមានាយ សព្ពេបិ សម្បយុត្តធម្មា យថាសកំ កិច្ចប្បសុតា ហោន្តីតិ សា សកិច្ចបរកិច្ចសាធិកា វុត្តា. ជេដ្ឋសិស្សោ បរេ សជ្ឈាយនេ ឧយ្យោជេន្តោ សយម្បិ សជ្ឈាយតិ. មហាវឌ្ឍកិម្ហិ វឌ្ឍកិកម្មំ កាតុមារទ្ធេ ឥតរេបិ ករោន្តិយេវ. ឧស្សាហនភាវេនាតិ អាទរករណភាវេន. សា ហិ សយំ អាទរភូតា សម្បយុត្តធម្មេ អាទរយតីតិ. អាយូហនវសេន ឧស្សាហនំ ទដ្ឋព្ពំ, ន វីរិយុស្សាហវសេន.

៤៦១. វីរភាវោតិ យេន វីរោ នាម ហោតិ, សោ ធម្មោតិ អត្ថោ. វិធិនា ឦរេតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ វា វីរិយំ, ឧស្សាហោ, តំតំកិច្ចសមារម្ភោ, បរក្កមោ វា. ឧបត្ថម្ភនំ សម្បយុត្តធម្មានំ កោសជ្ជបក្ខេ បតិតុំ អទត្វា ធារណំ អនុពលប្បទានំ, សម្បគ្គណ្ហនំ វា. សំសីទនបដិបក្ខោ ធម្មោ អសំសីទនំ, ន សំសីទនាភាវមត្តន្តិ អសំសីទនភាវេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ វុត្តំ ‘‘អសំសីទនភាវបច្ចុបដ្ឋាន’’ន្តិ. សំវេគបទដ្ឋានន្តិ អដ្ឋសំវេគបុព្ពិកាយ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.៤១៨) កុសលកិរិយាយ វីរិយារម្ភវត្ថុបទដ្ឋានំ. ‘‘មគ្គោ គន្តព្ពោ ហោតិ, មគ្គោ គតោ, កម្មំ កាតព្ពំ, កម្មំ កតំ, អប្បមត្តកោ អាពាធោ ឧប្បន្នោ, គិលានា វុដ្ឋិតោ ហោតិ, អចិរវុដ្ឋិតោ គេលញ្ញា, គាមំ វា និគមំ វា បិណ្ឌាយ វិចរន្តោ ន លភតិ លូខស្ស វា បណីតស្ស វា ភោជនស្ស យាវទត្ថំ បារិបូរិំ, លភតិ…បេ… បារិបូរិ’’ន្តិ ឯវំ វុត្តានិ ឯតានិ អនុរូបបច្ចវេក្ខណាសហិតានិ អដ្ឋ វីរិយារម្ភវត្ថូនិ, តំមូលកានិ វា បច្ចវេក្ខណានិ.

៤៦២. អត្តនា ¶ អនុបាលេតព្ពានំ សហជាតធម្មានំ អនុបាលនំ ជីវិតស្ស ព្យាបារោ, តញ្ច នេសំ ជីវនន្តិ តំ តស្ស ការណភាវំ បុរក្ខត្វា វុត្តំ ‘‘ជីវន្តិ តេនា’’តិ. តម្បិ ចស្ស អត្ថតោ ជីវនមេវាតិ អាហ ‘‘ជីវនមត្តមេវ វា ត’’ន្តិ.

៤៦៣. អាធិយតីតិ ឋបេតិ. អវិសារោ អត្តនោ ឯវ អវិសរណសភាវោ. អវិក្ខេបោ សម្បយុត្តានំ ធម្មានំ អវិក្ខិត្តតា. យេន សម្បយុត្តា អវិក្ខិត្តា ហោន្តិ, សោ ធម្មោ អវិក្ខេបោតិ. អវូបសមលក្ខណស្ស វិក្ខេបស្ស បដិបក្ខតាយ ចិត្តស្ស ឧបសមនាការេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ ឧបសមបច្ចុបដ្ឋានោ. វិសេសតោតិ យេភុយ្យេន. សុខវិរហិតោបិ ហិ អត្ថិ សមាធីតិ. ទីបច្ចិនិទស្សនេន សន្តានឋិតិភាវំ សមាធិស្ស ទស្សេតិ.

៤៦៤. សទ្ទហន្តិ ¶ ឯតាយាតិ សទ្ទហនកិរិយាយ បវត្តមានានំ ធម្មានំ តត្ថ អាធិបច្ចភាវេន សទ្ធាយ បច្ចយតំ ទស្សេតិ. តស្សា ហិ ធម្មានំ តថាបច្ចយភាវេ សតិ បុគ្គលោ សទ្ទហតីតិ វោហារោ ហោតិ. សទ្ទហនំ សទ្ធេយ្យវត្ថុនោ បត្តិយាយនំ, តំ លក្ខណំ ឯតិស្សាតិ សទ្ទហនលក្ខណា. ឱកប្បនលក្ខណាតិ អនុបវិសិត្វា ឯវមេតន្តិ កប្បនលក្ខណា. កាលុស្សិយមលំ វិធមេត្វា សម្បយុត្តានំ, បុគ្គលស្សេវ វា បសាទនំ អនាវិលភាវករណំ រសោ ឯតិស្សាតិ បសាទនរសា. បក្ខន្ទនំ អធិមុច្ចនវសេន អារម្មណស្ស អនុបវិសនំ. អកាលុសភាវោ អកាលុស្សិយំ, អនាវិលភាវោតិ អត្ថោ. បសាទនីយដ្ឋានេសុ បសាទវិបរីតំ អកុសលំ អស្សទ្ធិយំ, មិច្ឆាធិមុត្តិ ច, តប្បច្ចនីកោវ បសាទភូតោ វត្ថុគតោ និច្ឆយោ អធិមុត្តិ, ន យេវាបនកាធិមោក្ខោ. រតនត្តយំ, កម្មំ, កម្មផលញ្ច សទ្ធេយ្យវត្ថុ. សប្បុរិសសំសេវនសទ្ធម្មសវនយោនិសោមនសិការធម្មានុធម្មប្បដិបត្តិយោ សោតាបត្តិយង្គានិ. កុសលធម្មានំ អាទានេ ហត្ថំ វិយ, សព្ពសម្បត្តិសម្បទានេ វិត្តំ វិយ, អមតកសិផលផលនេ ពីជំ វិយ ទដ្ឋព្ពា.

៤៦៥. សរន្តិ តាយាតិ សរណកិរិយាយ បវត្តមានានំ ធម្មានំ តត្ថ អាធិបច្ចភាវេន សតិយា បច្ចយតំ ទស្សេតិ. តស្សា ហិ ធម្មានំ តថាបច្ចយភាវេ សតិ តំសមង្គិបុគ្គលោ សរតីតិ វោហារោ ហោតិ. ឧទកេ អលាពុ វិយ បិលវិត្វា គន្តុំ អទត្វា បាសាណស្ស វិយ និច្ចលស្ស ¶ អារម្មណស្ស ឋបនំ សរណំ អសម្មុដ្ឋតាករណំ អបិលាបនំ. សម្មោសបច្ចនីកំ កិច្ចំ អសម្មោសោ, ន សម្មោសាភាវមត្តំ. ‘‘សតារក្ខេន ចេតសា’’តិ (អ. និ. ១០.២០) វចនតោ អារក្ខបច្ចុបដ្ឋានា. អញ្ញតោ អាគន្ត្វា ចិត្តវិសយេ អភិមុខោ ភវតិ ឯតាយាតិ វិសយាភិមុខភាវោ, សតិ. សតិយា វត្ថុភូតា កាយាទយោវ កាយាទិសតិបដ្ឋានានិ, សតិ ឯវ វា បុរិមា បច្ឆិមាយ បទដ្ឋានំ.

៤៦៦. កាយទុច្ចរិតាទីហីតិ ហេតុម្ហិ ករណវចនំ. ហិរិយតីតិ លជ្ជាការេន ជិគុច្ឆតិ. តេហិយេវាតិ កាយទុច្ចរិតាទីហិយេវ. ឱត្តប្បតីតិ ឧព្ពិជ្ជតិ. ហិរី បាបធម្មេ គូថំ វិយ បស្សន្តី ជិគុច្ឆតីតិ អាហ ‘‘បាបតោ ជិគុច្ឆនលក្ខណា ហិរី’’តិ. ឱត្តប្បំ តេ ឧណ្ហំ វិយ បស្សន្តំ តតោ ឧត្តសតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧត្តាសលក្ខណំ ឱត្តប្ប’’ន្តិ. វុត្តប្បការេនាតិ លជ្ជាការេន, ឧត្តាសាការេន ច. អត្តគារវបទដ្ឋានា ហិរី អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានតាយ, អត្តាធិបតិតាយ ច. បរគារវបទដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានតាយ, លោកាធិបតិតាយ ច. តមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘អត្តានំ ¶ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានាទិតា ច ហិរិឱត្តប្បានំ តត្ថ តត្ថ បាកដភាវេន វុត្តា, ន បនេតេសំ កទាចិ អញ្ញមញ្ញវិប្បយោគា. ន ហិ លជ្ជនំ និព្ភយំ, បាបភយំ វា អលជ្ជនំ អត្ថីតិ. លោកបាលកាតិ ឯត្ថ ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, សុក្កា ធម្មា លោកំ បាលេន្តី’’តិ (អ. និ. ២.៩; ឥតិវុ. ៤២) សុត្តបទំ អត្តាធិបតិ, លោកាធិបតិភាវេ ច ‘‘សោ អត្តានំយេវ អធិបតិំ ករិត្វា, សោ លោកំយេវ អធិបតិំ ករិត្វា’’តិ (អ. និ. ៣.៤០) ច សុត្តបទានិ អាហរិត្វា វត្តព្ពានិ.

៤៦៧. យស្មា លោភបដិបក្ខោ អលោភោតិ យេ ធម្មា តេន សម្បយុត្តា, តំសមង្គិនោ វា សត្តា តេន ន លុព្ភន្តិ, សយំ កទាចិបិ ន លុព្ភតេវ, អត្ថតោ វា អលុព្ភនាការោ ឯវ ច ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ន លុព្ភន្តី’’តិអាទិ. ឯសេវ នយោតិ ‘‘ន ទុស្សន្តិ តេនា’’តិអាទិនា ការកត្តយយោជនំ អតិទិសតិ. អគេធោ អគិជ្ឈនំ អនភិកង្ខនំ. អលគ្គភាវោ អនាសត្តតា. អបរិគ្គហោ កស្សចិ វត្ថុនោ មមត្តវសេន អសង្គហោ. អនល្លីនោ ភាវោ អធិប្បាយោ ឯតស្សាតិ អនល្លីនភាវោ. ឯវញ្ហិ ឧបមាយ សមេតិ.

៤៦៨. ចណ្ឌិកស្ស ¶ ភាវោ ចណ្ឌិក្កំ, កោបោ. តប្បដិបក្ខោ អចណ្ឌិក្កំ, អព្យាបាទោ. អវិរោធោ អវិគ្គហោ. អនុកូលមិត្តោ អនុវត្តកោ. វិនយរសោតិ វិនយនរសោ. សោម្មភាវោ មេជ្ជនវសេន ហិលាទនីយតា.

៤៦៩. ធម្មានំ យោ យោ សភាវោ យថាសភាវោ, តស្ស តស្ស បដិវិជ្ឈនំ យថាសភាវបដិវេធោ. អក្ខលិតំ អវិរជ្ឈិត្វា បដិវេធោ អក្ខលិតបដិវេធោ. វិសយស្ស ឱភាសនំ តប្បដិច្ឆាទកសម្មោហន្ធការវិធមនំ វិសយោភាសនំ. កត្ថចិបិ វិសយេ អសម្មុយ្ហនាការេនេវ បច្ចុបតិដ្ឋតិ, សម្មោហបដិបក្ខតាយ វា តទភាវំ បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានោ. សព្ពកុសលានំ មូលភូតាតិ សព្ពេសំ ចតុភូមកកុសលធម្មានំ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនេន បតិដ្ឋាភូតា, ន តេសំ កុសលភាវសាធនេន. យទិ ហិ តេសំ កុសលភាវោ កុសលមូលបដិពទ្ធោ សិយា, ឯវំ សតិ តំសមុដ្ឋានរូបេសុ ហេតុបច្ចយតា ន សិយា. ន ហិ តេ តេសំ កុសលាទិភាវំ សាធេន្តិ, ន ច បច្ចយា ន ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ហេតូ ហេតុសម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ តំសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ ហេតុបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.១). យថា ច កុសលភាវោ, ឯវំ អព្យាកតភាវោបិ អព្យាកតមូលប្បដិពទ្ធោ សិយា. តថា សតិ អហេតុកចិត្តានំ ¶ អព្យាកតភាវោ ឯវ ន សិយា, អកុសលេសុ ច យត្ថ ឯកំយេវ មូលំ, តស្ស អកុសលភាវោ ន សិយា, ឧភយម្បិ ហោតិយេវ. តស្មា ន មូលប្បដិពទ្ធោ កុសលាទិភាវោ, អថ ខោ យោនិសោមនសិការាទិបដិពទ្ធោ. តេសំ បន សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនានិ មូលានីតិ គហេតព្ពំ.

៤៧០. បស្សម្ភនំ ទរថវូបសមោ. កាយសទ្ទោ សមូហវាចី, សោ ច ខោ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយវសេនាតិ អាហ ‘‘កាយោតិ ចេត្ថ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា’’តិ. តេនេវាហ ‘‘តត្ថ កតមា តស្មិំ សមយេ កាយបស្សទ្ធិ ហោតិ? យា តស្មិំ សមយេ វេទនាក្ខន្ធស្សា’’តិអាទិ (ធ. ស. ៤០). ទរថោ សារម្ភោ, ទោមនស្សបច្ចយានំ ឧទ្ធច្ចាធិកានំ កិលេសានំ, តថាបវត្តានំ វា ចតុន្នំ ខន្ធានំ ឯតំ អធិវចនំ. ទរថនិម្មទ្ទនេន បរិឡាហបរិប្ផន្ទវិរហិតោ សីតិភាវោ អបរិប្ផន្ទសីតិភាវោ. ឧទ្ធច្ចប្បធានា កិលេសា ¶ ឧទ្ធច្ចាទិកិលេសា, ឧទ្ធច្ចំ វា អាទិំ កត្វា សព្ពកិលេសេ សង្គណ្ហាតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ.

គរុភាវោ ទន្ធតា, ថិនមិទ្ធាធិកានំ, តថាបវត្តានំ វា ចតុន្នំ ខន្ធានំ ឯតំ អធិវចនំ. ទន្ធតាយ បដិបក្ខោ អទន្ធតា, ន ទន្ធតាយ អភាវមត្តំ.

ថទ្ធភាវោ ថម្ភោ, ទិដ្ឋិមានាធិកានំ, តប្បធានានំ វា ចតុន្នំ ខន្ធានមេតំ នាមំ. ថទ្ធភាវនិម្មទ្ទនតោ ឯវ កត្ថចិ អារម្មណេ អប្បដិហតាការេន បច្ចុបតិដ្ឋន្តិ, សម្បយុត្តានំ វា តត្ថ អប្បដិឃាតំ បច្ចុបដ្ឋាបេន្តីតិ អប្បដិឃាតបច្ចុបដ្ឋានា.

កម្មនិ សាធុ កម្មញ្ញំ, ន កម្មញ្ញំ អកម្មញ្ញំ, តស្ស ភាវោ អកម្មញ្ញភាវោ, ទានសីលាទិបុញ្ញកិរិយាយំ អយោគ្យតា. អត្ថតោ កាមច្ឆន្ទាទិសំកិលេសធម្មា, តប្បធានា វា ចត្តារោ អកុសលក្ខន្ធា. កម្មញ្ញភាវេនេវ សម្បន្នាការេន អារម្មណស្ស គហណំ អារម្មណករណសម្បត្តិ. វុត្តាវសេសា កាមច្ឆន្ទាទយោ, តទេកដ្ឋា ច សំកិលេសធម្មា អវសេសនីវរណាទយោ. វិនិពន្ធនិម្មទ្ទនេន សុខប្បវត្តិហេតុតាយ បសាទនីយវត្ថូសុ បសាទាវហា. សុវណ្ណវិសុទ្ធិ វិយាតិ យថា សុវណ្ណវិសុទ្ធិ អបគតកាឡកា អលង្ការវិកតិវិនិយោគក្ខមា, ឯវមយម្បិ សំកិលេសវិគមេន ហិតកិរិយាវិនិយោគក្ខមា.

កាយចិត្តានំ គេលញ្ញំ, អស្សទ្ធិយាទិ, តទេកដ្ឋា ច បាបធម្មា. គេលញ្ញបដិបក្ខោ អគេលញ្ញំ ¶ , តព្ភាវោ លក្ខណំ ឯតាសន្តិ អគេលញ្ញភាវលក្ខណា. យថាវុត្តគេលញ្ញនិម្មទ្ទនេនេវ នត្ថិ ឯតាសំ អាទីនវោ ទោសោ, ន វា ឯតា អាទីនំ កបណំ វន្តិ បវត្តន្តីតិ និរាទីនវា, តេនាការេន បច្ចុបតិដ្ឋន្តិ, តំ វា សម្បយុត្តេសុ បច្ចុបដ្ឋបេន្តីតិ និរាទីនវបច្ចុបដ្ឋានា.

កាយសម្ពន្ធី, ចិត្តសម្ពន្ធី ច ឧជុភាវោតិ លក្ខិតព្ពតាយ កាយចិត្តអជ្ជវលក្ខណា. កាយចិត្តានំ នង្គលសីសចន្ទកោដិគោមុត្តវង្កតាសង្ខាតានំ កុដិលភាវានំ និម្មទ្ទនតោ កាយចិត្តកុដិលភាវនិម្មទ្ទនរសា. តតោ ឯវ សព្ពថាបិ អជិម្ហភាវេន បច្ចុបតិដ្ឋន្តិ, សម្បយុត្តានំ វា អជិម្ហតំ បច្ចុបដ្ឋបេន្តីតិ អជិម្ហតាបច្ចុបដ្ឋានា. ‘‘សន្តទោសបដិច្ឆាទនលក្ខណា មាយា, អសន្តគុណសម្ភាវនលក្ខណំ សាឋេយ្យ’’ន្តិ ឯវំ វុត្តា តទាការប្បវត្តា ¶ អកុសលា ខន្ធា, តទេកដ្ឋា ច សំកិលេសធម្មា មាយាសាឋេយ្យាទិកា. ឯត្ថ ច ចិត្តបស្សទ្ធិអាទីហិ ចិត្តមេវ បស្សទ្ធំ, លហុ, មុទុ, កម្មញ្ញំ, បគុណំ, ឧជុ ច ហោតិ. កាយបស្សទ្ធិអាទីហិ បន រូបកាយោបិ. តេនេវេត្ថ ភគវតា ធម្មានំ ទុវិធតា វុត្តា, ន សព្ពត្ថ.

៤៧១. ឆន្ទនំ ឆន្ទោ, អារម្មណេន អត្ថិកតា. ‘‘ឆន្ទោ កាមោ’’តិអាទីសុ (វិភ. ៥៦៤) បន តណ្ហាបិ វុច្ចតិ, ‘‘ឆន្ទំ ជនេតិ វាយមតី’’តិអាទីសុ (វិភ. ៤៣២) វីរិយម្បីតិ តតោ និវត្តនត្ថំ ‘‘កត្តុកាមតាយេតំ អធិវចន’’ន្តិ វុត្តំ. កត្តុកាមតា វុច្ចតិ ករណិច្ឆា. ចេតសិកស្ស ច ធម្មស្ស សារម្មណត្តា ករណិច្ឆា នាម អាលម្ពនស្ស អាលម្ពិតុកាមតាមុខេនេវ ហោតីតិ អារម្មណករណិច្ឆាលក្ខណោ ឆន្ទោ កត្តុកាមតាលក្ខណោ វុត្តោ. តេនេវាហ ‘‘អារម្មណបរិយេសនរសោ, អារម្មណេន អត្ថិកតាបច្ចុបដ្ឋានោ’’តិ ច. យទគ្គេន បនាយំ អត្តនោ អារម្មណបរិយេសនរសោ, តទគ្គេន សម្បយុត្តានម្បិ ហោតិយេវ ឯការម្មណតាយ តេន តេសំ. តេនេវាហ ‘‘អារម្មណគ្គហណេ ចាយំ ចេតសោ ហត្ថប្បសារណំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ. ស្វាយំ កុសលេសុ ឧប្បន្នោ កុសលច្ឆន្ទោតិ វុច្ចតិ យោនិសោមនសិការសមុដ្ឋានត្តា.

៤៧២. អធិមុច្ចនំ អារម្មណេ សន្និដ្ឋានវសេន វេទិតព្ពំ, ន បសាទនវសេន. យថា តថា វា ហិ អារម្មណេ និច្ឆយនំ អធិមុច្ចនំ អនធិមុច្ចន្តស្ស បាណាតិបាតាទីសុ, ទានាទីសុ វា បវត្តិយា អភាវា, សទ្ធា បន បសាទនីយេសុ បសាទាធិមោក្ខាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. វោដ្ឋព្ពនំ បន យថា សន្តីរិតេ អត្ថេ និច្ឆយនាការេន បវត្តិត្វា បរតោ ត្តមានានំ តថា បវត្តិយា បច្ចយោ ហោតិ. យទិ ឯវំ, វិចិកិច្ឆាសម្បយុត្តេសុ កថន្តិ? តេសម្បិ ឯកំសេនេវ សំសប្បនាការស្ស ¶ បច្ចយតាយ ទដ្ឋព្ពំ. ទារកស្ស វិយ ឥតោ ចិតោ ច សំសប្បនស្ស ‘‘ករិស្សាមិ ន ករិស្សាមី’’តិ អនិច្ឆយស្ស បដិបក្ខកិរិយា អសំសប្បនំ, យេសុ ចិត្តុប្បាទេសុ អយំ សន្និដ្ឋានលក្ខណោ អធិមោក្ខោ, តេសំ អារម្មណធម្មោ ឯវ សន្និដ្ឋេយ្យធម្មោ.

៤៧៣. កិរិយា ¶ ការោតិ ការសទ្ទស្ស ភាវសាធនតមាហ. មនម្ហិ ការោតិ មនសិ អារម្មណស្ស ករណំ. យេន ហិ មនោ អារម្មណេ ករីយតិ អារម្មណេនស្ស សំយោជនតោ, តតោ ឯវ តេន អារម្មណម្បិ មនសិ ករីយតីតិ. បុរិមមនតោតិ ភវង្គមនតោ. វិសទិសមនន្តិ វីថិជវនំ មនំ ករោតីតិ មនសិការសាមញ្ញេន វីថិជវនបដិបាទកេ ទស្សេតិ.

សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណាភិមុខំ សារេន្តោ វិយ ហោតីតិ មនសិការោ សារណលក្ខណោ វុត្តោ. សតិយា អសម្មុស្សនវសេន វិសយាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានតា, មនសិការស្ស បន សំយោជនវសេន អារម្មណាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានតាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. អារម្មណបដិបាទកស្ស សង្ខារក្ខន្ធបរិយាបន្នតាវចនំ ឥតរមនសិការានំ តទញ្ញក្ខន្ធបរិយាបន្នតាមត្តំ ជោតេតីតិ តថាជោតិតំ តំ វិញ្ញាណក្ខន្ធេ ឱតារេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘វីថិបដិបាទកោ’’តិអាទិ វុត្តំ.

៤៧៤. តេសុ ធម្មេសូតិ យេសុ ធម្មេសុ សយំ ឧប្បន្នា, តេសុ អត្តនា សម្បយុត្តេសុ ចិត្តចេតសិកធម្មេសុ. អនារម្មណត្តេបិ ហិ តេសុ សមប្បវត្តេសុ ឧទាសិនភាវតោ ‘‘តត្រមជ្ឈត្តតា’’តិ វុច្ចតិ. សមវាហិតលក្ខណាតិ សមំ អវិសមំ យថាសកកិច្ចេសុ បវត្តនលក្ខណា. ឧទាសិនភាវេន បវត្តមានាបិ ហេសា សម្បយុត្តធម្មេ យថាសកកិច្ចេសុ បវត្តេតិ, យថា រាជា តុណ្ហី និសិន្នោបិ អត្ថករណេ ធម្មដ្ឋេ យថាសកកិច្ចេសុ អប្បមត្តេ បវត្តេតិ. អលីនានុទ្ធតបវត្តិបច្ចយតា ឩនាធិកតានិវារណរសា, កិច្ចវសេន ចេតំ វុត្តំ. យទិ ឯវំ, សហជាតាធិបតិនោ កថន្តិ? តម្បិ តស្សា កិច្ចមេវ. យំ សហជាតធម្មានំ អធិបតិភាវោតិ, តស្សាបិ តថាបវត្តនមេវាតិ នាយំ ទោសោ. ‘‘ឥទំ និហីនកិច្ចំ ហោតុ, ឥទំ អតិរេកតរកិច្ច’’ន្តិ ឯវំ បក្ខបាតវសេន វិយ បវត្តិ បក្ខបាតោ, តំ ឧបច្ឆិន្ទន្តី វិយ ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

‘‘អនិយតេសុ ឥច្ឆន្តី’’តិ ឥមិនា ចេតសិកន្តរភាវេន ឥច្ឆន្តីតិ ទស្សេតិ. អទោសោយេវ មេត្តា. តថា ¶ ហិ សោយេវ ‘‘មេត្តា មេត្តាយនា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១០៦២) និទ្ទិដ្ឋោ. ឧបេក្ខាតិ យំ ឧបេក្ខំ មេត្តាយ សទ្ធិំ បរិកប្បេន្តិ, សា តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយេវ.

៤៧៥. កាយទុច្ចរិតាទិវត្ថូនន្តិ ¶ បរបាណបរធនបរឥត្ថិអាទីនំ. អមទ្ទនំ មទ្ទនបដិបក្ខភាវោ. កាយទុច្ចរិតាទិវត្ថុតោ សង្កោចនកិរិយាបទេសេន កាយទុច្ចរិតាទិតោ ឯវ សង្កោចនកិរិយា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ វិរតិយោ ទុច្ចរិតវត្ថុនោ អកិរិយបច្ចុបដ្ឋានា យុជ្ជន្តិ, អថ ខោ ទុច្ចរិតស្ស, វិរតីនញ្ច សោរច្ចវសេន សង្កោចនំ, អកិរិយានញ្ច ហិរោត្តប្បានំ ជិគុច្ឆនាទិវសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

៤៧៦. សង្ខារាតិ សង្ខារក្ខន្ធធម្មេ សន្ធាយាហ. តេ ហិ ឥធាធិប្បេតា, អញ្ញថា អដ្ឋតិំសាតិ វត្តព្ពំ សិយា. យថា ចិត្តំ, ឯវំ តំសម្បយុត្តធម្មាបិ ទុតិយេ សសង្ខារា ឯវាតិ អាហ ‘‘សសង្ខារភាវមត្តមេវ ហេត្ថ វិសេសោ’’តិ. អវសេសា បឋមេ វុត្តធម្មា.

អវសេសា បញ្ចមេន សម្បយោគំ គច្ឆន្តីតិ ឯត្ថ កថំ ករុណាមុទិតាឧបេក្ខាសហគតេ សម្ភវន្តីតិ? បុព្ពភាគភាវតោ. អប្បនាប្បត្តា ឯវ ហិ ករុណាមុទិតា ឧបេក្ខាសហគតា ន ហោន្តិ, តតោ អញ្ញត្ថ បន ឧបេក្ខាសហគតាបិ ហោន្តីតិ អាចរិយា.

សុវិសុទ្ធស្ស កាយកម្មាទិកស្ស ចិត្តសមាធានវសេន រូបារូបាវចរកុសលប្បវត្តិ, ន កាយកម្មាទីនំ សោធនវសេន, នាបិ ទុច្ចរិតទុរាជីវានំ សមុច្ឆិន្ទនបដិប្បស្សម្ភនវសេនាតិ មហគ្គតចិត្តុប្បាទេសុ វិរតីនំ អសម្ភវោយេវាតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា វិរតិត្តយ’’ន្តិ. តតោតិ រូបាវចរបឋមេ វុត្តចេតសិកតោ. តេយេវាតិ រូបាវចរបញ្ចមេ វុត្តចេតសិកា ឯវ. យទិ ឯវ រូបាវចរតោ កោ វិសេសោតិ អាហ ‘‘អរូបាវចរភាវោយេវ ហិ ឯត្ថ វិសេសោ’’តិ.

បឋមជ្ឈានិកេតិ បឋមជ្ឈានវតិ. មគ្គវិញ្ញាណេតិ ចតុព្ពិធេបិ មគ្គវិញ្ញាណេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. ទុតិយជ្ឈានិកាទិភេទេ មគ្គវិញ្ញាណេតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន តតិយចតុត្ថបញ្ចមជ្ឈានិកានិ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘វុត្តនយេនា’’តិ វុត្តំ កិំ អវិសេសេនាតិ ចោទនាយនេ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ករុណាមុទិតាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ មគ្គវិញ្ញាណានំ និព្ពានារម្មណត្តា, ករុណាមុទិតានញ្ច សត្តារម្មណត្តា ន តាសំ តត្ថ សម្ភវោ. មគ្គធម្មេសុ ច បាទកាទិនិយមេន ¶ កទាចិ សម្មាសង្កប្បវិរហោ សិយា ¶ , ន បន វិរតិវិរហោ កាយទុច្ចរិតាទីនំ សមុច្ឆិន្ទនវសេនេវ អរិយមគ្គស្ស បវត្តនតោតិ និយតវិរតិតា.

៤៧៨. ន ហិរិយតិ ន លជ្ជតីតិ អហិរិកោ, បុគ្គលោ, ចិត្តំ, តំសម្បយុត្តធម្មសមុទាយោ វា. ‘‘អហិរិក្ក’’ន្តិ វត្តព្ពេ ឯកស្ស កការស្ស លោបំ កត្វា ‘‘អហិរិក’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘ន ឱត្តប្ប’’ន្តិ ឱត្តប្បស្ស បដិបក្ខភូតំ ធម្មមាហ. អជិគុច្ឆនំ អហីឡនំ. អលជ្ជា អវិរិឡា. តេហេវាតិ កាយទុច្ចរិតាទីហិ ឯវ. អសារជ្ជំ និព្ភយតា. អនុត្តាសោ អសម្ភមោ. វុត្តបដិបក្ខវសេនាតិ អលជ្ជនាការេន បាបានំ ករណរសំ អហិរិកំ, អនុត្តាសាការេន អនោត្តប្បំ, វុត្តប្បការេនេវ បាបតោ អសង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានានិ អត្តនិ, បរេសុ ច អគារវបទដ្ឋានានិ. គាមសូករស្ស វិយ អសុចិតោ កិលេសាសុចិតោ អជិគុច្ឆនំ អហិរិកេន ហោតិ, សលភស្ស វិយ អគ្គិតោ បាបតោ អនុត្តាសោ អនោត្តប្បេន ហោតីតិ ឯវំ វុត្តប្បដិបក្ខវសេន វិត្ថារោ វេទិតព្ពោ.

៤៧៩. លុព្ភន្តិ តេនាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ. លុព្ភន្តីតិ អភិគិជ្ឈន្តិ. មុយ្ហន្តីតិ ន ពុជ្ឈន្តិ. អារម្មណគ្គហណំ ‘‘មម ឥទ’’ន្តិ តណ្ហាភិនិវេសវសេន អភិនិវិស្ស អារម្មណស្ស អវិស្សជ្ជនំ, ន អារម្មណករណមត្តំ. អភិសង្គោ អភិមុខភាវេន អាសត្តិ. អបរិច្ចាគោ អវិជហនំ, ទុម្មោចនីយតា វា. អស្សាទទស្សនំ អស្សាទទិដ្ឋិ. ‘‘អស្សាទានុបស្សិនោ ច តណ្ហា បវឌ្ឍតី’’តិ (សំ. និ. ២.៥២, ៥៤, ៥៧) ហិ វុត្តំ.

៤៨០. ធម្មសភាវស្ស យាថាវតោ អទស្សនំ ចិត្តស្ស អន្ធភាវោ. អញ្ញាណំ ញាណបដិបក្ខោ. សម្បដិវិជ្ឈិតុំ អសមត្ថតា អសម្បដិវេធោ. យថា ញាណំ អារម្មណសភាវំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន លព្ភតិ, មោហស្ស តថា បវត្តិ អារម្មណសភាវច្ឆាទនំ. អសម្មាបដិបត្តិំ បច្ចុបដ្ឋបេតិ, សម្មាបដិបត្តិយា បដិបក្ខភាវេន គយ្ហតីតិ វា អសម្មាបដិបត្តិបច្ចុបដ្ឋានោ. យស្ស ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស អន្ធករណំ អន្ធការោ, តថា បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ អន្ធការបច្ចុបដ្ឋានោ.

៤៨១. មិច្ឆាតិ ធម្មសភាវស្ស វិបរីតំ, និច្ចាទិតោតិ អត្ថោ. អយោនិសោ អភិនិវេសោ អនុបាយាភិនិវេសោ ឧប្បថាភិនិវេសោ. ធម្មសភាវំ ¶ អតិក្កមិត្វា បរតោ អាមសនំ ¶ បរាមាសោ. វិបរីតគ្គាហវសេន ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៨៧, ២០២, ២០៣; ៣.២៧-២៩) អភិនិវិសនំ មិច្ឆាភិនិវេសោ.

៤៨២. យស្ស ធម្មស្ស វសេន ឧទ្ធតំ ហោតិ ចិត្តំ, តំសម្បយុត្តធម្មា វា, សោ ធម្មោ ឧទ្ធច្ចំ. អវូបសមោតិ អសន្និសិន្នអប្បសន្នភាវមាហ. អនវដ្ឋានរសន្តិ ចលនកិច្ចំ. ភន្តត្តន្តិ បរិព្ភមនាការំ. ចេតសោ អវូបសមេតិ និប្ផាទេតព្ពេ បយោជនេ ភុម្មំ, អវូបសមបច្ចយភូតំ អារម្មណំ វា ‘‘អវូបសមោ’’តិ វុត្តំ. អកុសលធម្មានំ ឯកន្តនិហីនតាយ ‘‘អកុសលភាវេន ច លាមកត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

៤៨៣. ថិនមិទ្ធមេត្ថ អនិយតំ, ន មានាទីតិ ថិនមិទ្ធស្ស អនិយតតា ច ឯត្ថ ទុតិយចិត្តេ បឋមាកុសលតោ វិសេសោ.

អនុស្សាហនាវសីទនភាវេន សំហតភាវោ ថិនំ, តេន យោគតោ ចិត្តំ ថិនំ, តស្ស ភាវោតិ ថិនតា. អសមត្ថតាវិឃាតវសេន អកម្មញ្ញតា មិទ្ធំ. យស្មា តតោ ឯវ តេន សម្បយុត្តធម្មា មេធិតា វិហតសាមត្ថិយា ហោន្តិ, តស្មា ‘‘មិទ្ធនតា មិទ្ធ’’ន្តិ វុត្តំ. អនុស្សាហលក្ខណន្តិ ឧស្សាហបដិបក្ខលក្ខណំ. វីរិយស្ស អវនោទនំ ខិបនំ វីរិយាវនោទនំ. សម្បយុត្តធម្មានំ សំសីទនាការេន បច្ចុបតិដ្ឋតិ, តេសំ វា សំសីទនំ បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ សំសីទនបច្ចុបដ្ឋានំ. អកម្មញ្ញតាលក្ខណន្តិ ឯត្ថ កាមំ ថិនម្បិ អកម្មញ្ញសភាវមេវ, តំ បន ចិត្តស្ស, មិទ្ធំ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយស្សាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. តថា ហិ បាឡិយំ ‘‘តត្ថ កតមំ ថិនំ? យា ចិត្តស្ស អកល្លតា អកម្មញ្ញតា. តត្ថ កតមំ មិទ្ធំ? យា កាយស្ស អកល្លតា អកម្មញ្ញតា’’តិ (ធ. ស. ១១៦២-១១៦៣) ច អាទិនា ឥមេសំ និទ្ទេសោ បវត្តោ. ឱនហនំ វិញ្ញាណទ្វារានំ បិទហនំ. លីនតា លីនាការោ អារម្មណគ្គហណេ សង្កោចោ. យស្មា ថិនេន ចិត្តស្សេវ សំហននំ ហោតិ, មិទ្ធេន បន វេទនាទិក្ខន្ធត្តយស្ស វិយ រូបកាយស្សាបិ, តស្មា តំ បចលាយិកានិទ្ទំ បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ បចលាយិកានិទ្ទាបច្ចុបដ្ឋានំ វុត្តំ. អរតិ បន្តសេនាសនេសុ, អធិកុសលធម្មេសុ ច អរោចនា. វិជម្ភិកា វិជម្ភនសង្ខាតស្ស កាយទុដ្ឋុល្លស្ស ការណភូតា សំកិលេសប្បវត្តិ. អរតិវិជម្ភិកាទីសូតិ ¶ ច អាទិ-សទ្ទេន តន្ទិអាទីនំ គហណំ. និប្ផាទេតព្ពេ បយោជនេ ចេតំ ភុម្មវចនំ.

អវសេសា ¶ សោឡស. មានោ បនេត្ថ អនិយតោ ហោតិ, តេន សទ្ធិំ សត្តរសេវ ហោន្តិ. បដ្ឋានេ ហិ ‘‘សំយោជនំ ធម្មំ បដិច្ច សំយោជនោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ ហេតុបច្ចយា’’តិ ឯត្ថ ចតុក្ខត្តុំ កាមរាគេន, តិក្ខត្តុំ បដិឃេន ច មានោ វិចិកិច្ឆា ភវរាគោតិ តយោបេតេ សកទាគាមិនោ សំយោជនានំ សំយោជនេហិ ទសវិធា យោជនាតិ ទស្សិតាយ ទសវិធាយ យោជនាយ ‘‘កាមរាគសំយោជនំ បដិច្ច មានសំយោជនំ អវិជ្ជាសំយោជន’’ន្តិ (បដ្ឋា. ៣.៤.១) វត្វា ‘‘កាមរាគសំយោជនំ បដិច្ច អវិជ្ជាសំយោជន’’ន្តិ (បដ្ឋា. ៣.៤.១) តថា ‘‘មានសំយោជនំ បដិច្ច ភវរាគសំយោជនំ អវិជ្ជាសំយោជន’’ន្តិ (បដ្ឋា ៣.៤.១) វត្វា ‘‘ភវរាគសំយោជនំ បដិច្ច អវិជ្ជាសំយោជន’’ន្តិ (បដ្ឋា. ៣.៤.១) ច ឯវមាគតាហិ យោជនាហិ មានស្ស អនិយតភាវោ បកាសិតោ. យទិ ហិ មានោ និយតោ សិយា, កាមរាគស្ស មានរហិតា បវត្តិ ន សិយា, តថា ភវរាគស្ស. ឯវំ សតិ បដ្ឋានេ ចតុក្ខត្តុំ កាមរាគេន យោជនា ន សិយា, តិក្ខត្តុំយេវ សិយា. ភវរាគមូលិកា ច ន សិយា. ឯវញ្ច សំយោជនានំ សំយោជនេហិ អដ្ឋវិធេន យោជនា សិយា, ន ទសវិធេន. ទសវិធាវ ច ទស្សិតាតិ. សេយ្យាទិវសេន ឧច្ចតោ នមនំ ឧន្នតិ. ឧន្នមនវសេនេវ សំបគ្គហរសោ. ន វីរិយំ វិយ តំតំកិច្ចសាធនេ អព្ភុស្សហនវសេន. ឱមានស្សាបិ អត្តានំ អវំ កត្វា គហណម្បិ សម្បគ្គហណវសេនេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កេតុ វុច្ចតិ អច្ចុគ្គតធជោ, ឥធ បន កេតុ វិយាតិ កេតុ, ឧឡារតមាទិភាវោ. តំ កេតុភាវសង្ខាតំ កេតុំ កាមេតីតិ កេតុកម្យំ, ចិត្តំ. យស្ស ធម្មស្ស វសេន កេតុកម្យំ, សា កេតុកម្យតា. ‘‘អហ’’ន្តិ បវត្តនតោ មានស្ស ទិដ្ឋិសទិសី បវត្តីតិ សោ ទិដ្ឋិយា សទ្ធិំ ឯកចិត្តុប្បាទេ ន បវត្តតិ, អត្តសិនេហសន្និស្សយោ ចាតិ អាហ ‘‘ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តលោភបទដ្ឋានោ’’តិ.

ឯត្ថាបិ ចាតិ ច-សទ្ទេន ថិនមិទ្ធំ អាកឌ្ឍតិ.

៤៨៥. ទុស្សន្តីតិ ព្យាបជ្ជន្តិ. ចណ្ឌិក្កំ កុជ្ឈនំ. អត្តនោ បវត្តិអាការវសេន, វិរូបសំសប្បនកអនិដ្ឋរូបសមុដ្ឋាបនវសេន ច វិសប្បនរសោ. កាយស្ស ¶ វិជ្ឈត្តភាវាបាទនតោ អត្តនោ និស្សយទហនរសោ. ទុស្សនំ អត្តនោ, បរស្ស ច ឧបភោគផលកាលេសុ អនិដ្ឋត្តា វិសសំសដ្ឋបូតិមុត្តំ វិយ ទដ្ឋព្ពោតិ សព្ពេន សព្ពំ អគ្គហេតព្ពតំ ទស្សេតិ.

៤៨៦. យំ បរសម្បត្តីសុ ឥស្សាករណំ, សា ឥស្សាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥស្សាយនា ឥស្សា’’តិ ¶ . ឧសូយនំ អសហនំ. តត្ថេវាតិ បរសម្បត្តីសុ ឯវ. អភិរតិបដិបក្ខភូតំ ឥស្សាយ កិច្ចំ, ន អភិរតិយា អភាវមត្តន្តិ អាហ ‘‘អនភិរតិរសា’’តិ.

៤៨៧. មច្ឆរយោគេន ‘‘មច្ឆរី’’តិ បវត្តមានំ មច្ឆរិសទ្ទំ គហេត្វា អាហ ‘‘មច្ឆរភាវោ មច្ឆរិយ’’ន្តិ. និរុត្តិនយេន បន មា ឥទំ អច្ឆរិយំ អញ្ញេសំ ហោតុ, មយ្ហមេវ ហោតូតិ មច្ឆរិយន្តិ បោរាណា. តំ មច្ឆរិយំ វុច្ចមានានិ លក្ខណាទីនិ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ. សង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានន្តិ អត្តសម្បត្តីនំ បរេហិ អសាធារណភាវករណេន សង្កោចនបច្ចុបដ្ឋានំ. កដុកាការគតិ កដុកញ្ចុកតា. អត្តសម្បត្តិ អាវាសាទិ.

៤៨៨. កុកតន្តិ ឯត្ថ អកតម្បិ កុកតមេវ. ឯវញ្ហិ វត្តារោ ហោន្តិ ‘‘យំ មយា ន កតំ, តំ កុកត’’ន្តិ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កតាកតានុសោចនរស’’ន្តិ. ឯវំ កតាកតំ ទុច្ចរិតំ, សុចរិតញ្ច កុកតំ, តំ អារព្ភ វិប្បដិសារវសេន បវត្តំ បន ចិត្តំ តំសហចរិតតាយ ឥធ ‘‘កុកត’’ន្តិ គហេត្វា ‘‘តស្ស ភាវោ កុក្កុច្ច’’ន្តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បច្ឆា អនុតាបនំ វិពាធនំ បច្ឆានុតាបោ. យថាបវត្តស្ស កតាកតាការវិសិដ្ឋស្ស ទុច្ចរិតសុចរិតស្ស អនុសោចនវសេន វិរូបំ បដិសរណំ វិប្បដិសារោ. បរាយត្តតាហេតុតាយ ទាសព្យមិវ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ហិ ទាសព្យេ សតិ ទាសោ បរាយត្តោ ហោតិ, ឯវំ កុក្កុច្ចេ សតិ តំសមង្គី. ន ហិ សោ អត្តនោ ធម្មតាយ កុសលេ បវត្តិតុំ សក្កោតិ. អថ វា កតាកតាកុសលកុសលានុសោចនេ អាយត្តតាយ តទុភយវសេន កុក្កុច្ចេន តំសមង្គី ហោតីតិ តំ ទាសព្យំ វិយ ហោតីតិ.

អនិយតេសុ ឥស្សាទីសុ ថិនមិទ្ធសម្ភវោវ ចាតិ ច-សទ្ទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ.

៤៩០. បវត្តិដ្ឋិតិមត្តោតិ ¶ ខណដ្ឋិតិមត្តោ. ‘‘និវាតេ ទីបច្ចីនំ ឋិតិ វិយា’’តិ ហិ ឯវំ វុត្តចិត្តដ្ឋិតិ វិយ សន្តានដ្ឋិតិយា បច្ចយោ ភវិតុំ អសមត្ថោ និច្ឆយាភាវេន អសណ្ឋហនតោ ចេតសោ បវត្តិបច្ចយមត្តតាយ បវត្តិដ្ឋិតិមត្តោ. តេនាហ ‘‘ទុព្ពលោ សមាធី’’តិ. វិគតា ចិកិច្ឆាតិ ចិកិច្ឆិតុំ ទុក្ករតាយ វុត្តំ, ន សព្ពថា វិចិកិច្ឆាយ ចិកិច្ឆាភាវតោតិ តទត្ថមត្តំ ទស្សេតិ. ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ននុ ខោ’’តិអាទិនា សំសប្បនវសេន សេតីតិ សំសយោ. កម្បនរសាតិ នានារម្មណេ ចិត្តស្ស កម្បនកិច្ចា. ឧទ្ធច្ចញ្ហិ អត្តនា គហិតាការេ ¶ ឯវ ឋត្វា ភមតីតិ ឯការម្មណស្មិំយេវ វិប្ផន្ទនវសេន បវត្តតិ. វិចិកិច្ឆា បន យទិបិ រូបាទីសុ ឯកស្មិំយេវ អារម្មណេ ឧប្បជ្ជតិ, តថាបិ ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ននុ ខោ, ឥទំ នុ ខោ, អញ្ញំ នុ ខោ’’តិ អញ្ញំ គហេតព្ពាការំ អបេក្ខតីតិ នានារម្មណេ កម្បនំ ហោតីតិ. អនិច្ឆយំ ទ្វេឡ្ហកំ បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ អនិច្ឆយបច្ចុបដ្ឋានា. អនេកំសស្ស អារម្មណេ នានាសភាវស្ស គហណាការេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ អនេកំសគាហបច្ចុបដ្ឋានា.

៤៩១. សត្តារម្មណត្តាតិ សត្តបញ្ញត្តិអារម្មណត្តា. ននុ ច បញ្ញត្តិអារម្មណាបិ វិបាកា ហោន្តីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ឯកន្តបរិត្តារម្មណា ហិ កាមាវចរវិបាកា’’តិ. វិរតិយោបិ វិបាកេសុ ន សន្តីតិ ឯត្ថាបិ ននុ កេសុចិ វិបាកេសុ វិរតិយោបិ សន្តីតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘បញ្ច សិក្ខាបទា កុសលាយេវាតិ ហិ វុត្ត’’ន្តិ, តេន លោកិយវិបាកេសុ វិរតិយោ ន សន្តីតិ ទស្សេតិ.

តេសន្តិ រូបាវចរាទិវិបាកវិញ្ញាណានំ. ជនេតព្ពជនកសម្ពន្ធេ ហិ ឥទំ សាមិវចនំ.

៤៩២. តេតិ តេ អហេតុកកិរិយសង្ខារា. តត្ថ កុសលវិបាកមនោធាតុសម្បយុត្តេហិ សមានា អហេតុកកិរិយមនោធាតុសម្បយុត្តា, សោមនស្សសហគតសន្តីរណសម្បយុត្តេហិ សមានា ហសិតុប្បាទសម្បយុត្តា, ឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណសម្បយុត្តេហិ សមានា វោដ្ឋព្ពនសម្បយុត្តាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘កុសល…បេ… សមានា’’តិ វត្វា តតោ លព្ភមានំ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘មនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. វីរិយសព្ភាវតោ ពលប្បត្តោ សមាធិ ហោតិ ‘‘វីរិយន្តំ ពល’’ន្តិ កត្វា.

សមុច្ឆេទវិរតីហិ ¶ ឯវ អរហន្តានំ វិរមនកិច្ចស្ស និដ្ឋិតត្តា កិរិយចិត្តេសុ វិរតិយោ ន សន្តីតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា វិរតិយោ’’តិ. កាមាវចរសហេតុកកិរិយសង្ខារានំ កាមាវចរកុសលេហិ វិរតិកតោ វិសេសោ អត្ថិ, មហគ្គតេសុ បន តាទិសោបិ នត្ថីតិ អាហ ‘‘សព្ពាការេនបី’’តិ, ធម្មតោ, អារម្មណតោ, បវត្តិអាការតោតិ សព្ពបការេនបីតិ អត្ថោ.

ឥតិ សង្ខារក្ខន្ធេ វិត្ថារកថាមុខវណ្ណនា.

អតីតាទិវិភាគកថាវណ្ណនា

អភិធម្មន្តោគធម្បិ ¶ សុត្តន្តភាជនីយំ សុត្តន្តនយោ ឯវ, ឯកន្តអភិធម្មនយោ បន អភិធម្មភាជនីយន្តិ អាហ ‘‘អភិធម្មេ បទភាជនីយនយេនា’’តិ.

៤៩៣. ភគវតា បន ឯវំ ខន្ធា វិត្ថារិតាតិ សម្ពន្ធោ. តស្មា ឥមាយបិ បាឡិយា វសេន ខន្ធានំ សំវណ្ណនំ ករិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. យំ កិញ្ចីតិ ឯត្ថ យន្តិ សាមញ្ញេន អនិយមទស្សនំ. កិញ្ចីតិ បការភេទំ អាមសិត្វា អនិយមទស្សនំ. ឧភយេនាបិ អតីតំ វា…បេ… សន្តិកេ វា អប្បំ វា ពហុំ វា យាទិសំ វា តាទិសំ វា នបុំសកនិទ្ទេសារហំ សព្ពំ ព្យាបេត្វា គណ្ហាតីតិ អាហ ‘‘អនវសេសបរិយាទាន’’ន្តិ. ឯវំ បន អញ្ញេសុបិ នបុំសកនិទ្ទេសារហេសុ បសង្គំ ទិស្វា តត្ថ អធិប្បេតត្ថំ អតិច្ច បវត្តនតោ អតិប្បសង្គស្ស និយមនត្ថំ រូបន្តិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘រូបន្តិ អតិប្បសង្គនិយមន’’ន្តិ អាហ. យំ កិញ្ចីតិ ច យំ-សទ្ទំ ឯកំ បទំ, សនិបាតំ កិំ-សទ្ទញ្ច ឯកំ បទន្តិ គហេត្វា អនិយមេកត្ថទីបនតោ ‘‘បទទ្វយេនាបី’’តិ វុត្តំ. អស្សាតិ រូបស្ស. អតីតាទិនា វិភាគំ អារភតិ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នន្តិអាទិនា.

៤៩៤. អទ្ធាសន្តតិសមយខណវសេនាតិ ឯត្ថ ចុតិបដិសន្ធិបរិច្ឆិន្នេ កាលេ អទ្ធា-សទ្ទោ វត្តតីតិ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធាន’’ន្តិអាទិសុត្តវសេន (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) វិញ្ញាយតិ. តថា ហិ ភទ្ទេករត្តសុត្តេបិ ‘‘អតីតំ នាន្វាគមេយ្យា’’តិអាទិនា (ម. និ. ៣.២៧២, ២៧៥, ២៧៦, ២៧៧) អទ្ធាវសេនេវ អតីតាទិភាវោ វុត្តោ. ‘‘តយោមេ, ¶ ភិក្ខវេ, អទ្ធា, កតមេ តយោ? អតីតោ អទ្ធា អនាគតោ អទ្ធា បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធា’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦៣) បន បរមត្ថតោ បរិច្ឆិជ្ជមានោ អទ្ធា និរុត្តិបថសុត្តវសេន ខណបរិច្ឆិន្នោ វុត្តោ. តត្ថ ហិ ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, រូបំ ជាតំ…បេ… បាតុភូតំ. អត្ថីតិ តស្ស សង្ខា’’តិ (សំ. និ. ៣.៦២) វិជ្ជមានស្ស បច្ចុប្បន្នតា, តតោ បុព្ពេ, បច្ឆា ច អតីតានាគតតា វុត្តា. តទញ្ញសុត្តេសុ បន យេភុយ្យេន ចុតិបដិសន្ធិបរិច្ឆិន្នោ អតីតាទិកោ អទ្ធា វុត្តោតិ សោ ឯវ ឥធាបិ ‘‘អទ្ធាវសេនា’’តិ វុត្តោ.

សីតំ សីតស្ស សភាគោ, តថា ឧណ្ហំ ឧណ្ហស្ស. យំ បន សីតំ, ឧណ្ហំ វា សរីរេ សន្និបតិតំ ¶ សន្តានវសេន បវត្តមានំ អនូនំ អនធិកំ ឯកាការំ, តំ ឯកោ ឧតូតិ វុច្ចតីតិ សភាគឧតុនោ អនេកត្តា ឯក-គ្គហណំ កតំ, ឯវំ អាហារេបិ. ឯកវីថិឯកជវនសមុដ្ឋានន្តិ បញ្ចឆដ្ឋទ្វារវសេន វុត្តំ. សន្តតិសមយកថា វិបស្សកានំ ឧបការត្ថាយ អដ្ឋកថាសុ កថិតា. ជនកោ ហេតុ, ឧបថម្ភកោ បច្ចយោ, តេសំ ឧប្បាទនំ, ឧបត្ថម្ភនញ្ច កិច្ចំ. យថា ពីជស្ស អង្កុរុប្បាទនំ, បថវីអាទីនញ្ច តទុបត្ថម្ភនំ, កម្មស្ស កដត្តារូបវិបាកុប្បាទនំ, អាហារាទីនំ តទុបត្ថម្ភនំ, ឯវំ ឯកេកស្ស កលាបស្ស, ចិត្តុប្បាទស្ស ច ជនកានំ កម្មានន្តរាទិបច្ចយភូតានំ, ឧបត្ថម្ភកានញ្ច សហជាតបុរេជាតបច្ឆាជាតានំ កិច្ចំ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពំ. ឯវំ ឧតុអាទីនំ សភាគវិសភាគតាសម្ភវតោ តំសមុដ្ឋានានំ រូបានំ សន្តតិវសេន អតីតាទិវិភាគោ វុត្តោ, កម្មស្ស បន ឯកភវនិព្ពត្តកស្ស សភាគវិសភាគតា នត្ថីតិ តំសមុដ្ឋានានំ រូបានំ សន្តតិវសេន អតីតាទិវិភាគំ អវត្វា ឧបត្ថម្ភកវសេនេវ វុត្តោ. យទា បន លិង្គបរិវត្តនំ ហោតិ, តទា ពលវតា អកុសលេន បុរិសលិង្គំ អន្តរធាយតិ, ទុព្ពលេន កុសលេន ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវតិ. ទុព្ពលេន ច អកុសលេន ឥត្ថិលិង្គំ អន្តរធាយតិ, ពលវតា កុសលេន បុរិសលិង្គំ បាតុភវតីតិ កម្មសមុដ្ឋានរូបានម្បិ អត្ថេវ វិសភាគតាតិ តេសម្បិ សន្តតិវសេន អតីតាទិវិភាគោ សម្ភវតិ, សោ បន ន សព្ពកាលិកោតិ ន គហិតោ.

តំតំសមយន្តិ ឯកមុហុត្តាទិកោ សោ សោ សមយោ ឯតស្សាតិ តំតំសមយំ, រូបំ, តំតំសមយវន្តន្តិ អត្ថោ.

តតោ ¶ បុព្ពេតិ តតោ ខណត្តយស្ស បរិយាបត្តិតោ បុព្ពេ. អនុប្បន្នត្តា អនាគតំ. បច្ឆាតិ តតោ បច្ឆា. ខណត្តយំ អតិក្កន្តត្តា អតីតំ. យស្ស ហេតុកិច្ចំ, បច្ចយកិច្ចញ្ច និដ្ឋិតត្តា អតិក្កន្តំ, តំ អតីតំ ឧប្បាទក្ខណេ ហេតុកិច្ចំ, ឧប្បន្នផលត្តា និដ្ឋិតញ្ចាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តីសុបិ ខណេសុ បច្ចយកិច្ចំ. បថវីអាទីនំ សន្ធារណាទិកំ, ផស្សាទីនំ ផុសនាទិកញ្ច អត្តនោ កិច្ចំ សកិច្ចំ, សកិច្ចស្ស ករណក្ខណោ សកិច្ចក្ខណោ, សហ វា កិច្ចេន សកិច្ចំ, យស្មិំ ខណេ សកិច្ចំ រូបំ វា អរូបំ វា ហោតិ, សោ សកិច្ចក្ខណោ, តស្មិំ ខណេ បច្ចុប្បន្នំ. ឯត្ថ ច ខណាទិកថាយំ ‘‘តតោ បុព្ពេ អនាគតំ, បច្ឆា អតីត’’ន្តិ វចនំ អទ្ធាទីសុ វិយ ភេទាភាវតោ និប្បរិយាយំ. អទ្ធាទិវសេន ហិ អញ្ញេវ ធម្មា អតីតា អញ្ញេ អនាគតា អញ្ញេ បច្ចុប្បន្នា លព្ភន្តិ, ខណាទិវសេន បន នត្ថិ ធម្មតោ ភេទោ, កាលតោ ឯវ ភេទោ. ឧប្បាទតោ បុព្ពេ អនាគតោ ¶ , ខណត្តយេ វត្តមានោ, តតោ បរំ អតីតោតិ និប្បរិយាយា, អទ្ធាបច្ចុប្បន្នាទិ វិយ កេនចិ បរិយាយេន អតីតមនាគតន្តិ ច វត្តព្ពតាភាវតោ.

៤៩៥. ហេដ្ឋា វុត្តំ អជ្ឈត្តិកពាហិរភេទំ សន្ធាយ ‘‘វុត្តនយោ ឯវា’’តិ វត្វា តេន អបរិតុស្សមានេន យទិបិ តត្ថ អជ្ឈត្តមេវ អជ្ឈត្តិកន្តិ សទ្ទត្ថោ លព្ភតិ, តថាបិ អត្ថេវ អជ្ឈត្តអជ្ឈត្តិកសទ្ទានំ, ពហិទ្ធាពាហិរសទ្ទានញ្ច អញ្ញមញ្ញំ អត្ថភេទោ. តថា ហិ អជ្ឈត្តិកសទ្ទោ សបរសន្តានិកេសុ ចក្ខាទីសុ រូបាទីសុ ពាហិរសទ្ទោ វិយ បវត្តតិ, អជ្ឈត្តសទ្ទោ បន តស្ស តស្ស សត្តស្ស សសន្តានិកេស្វេវ ចក្ខុរូបាទីសុ តតោ អញ្ញេសុ ពហិទ្ធាសទ្ទោ វិយ បវត្តតិ. តស្មា តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥធាតិ ឥមស្មិំ សុត្តន្តនយេ. និយកជ្ឈត្តម្បិ ន បុព្ពេ វុត្តអជ្ឈត្តិកមេវ, បរបុគ្គលិកម្បិ ន បុព្ពេ វុត្តពាហិរមេវាតិ អធិប្បាយោ.

៤៩៦. ហីនបណីតភេទោ បរិយាយតោ, និប្បរិយាយតោ ច វេទិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. តទេវ សុទស្សីនំ រូបំ. យត្ថាតិ យស្មិំ អារម្មណភូតេ. យំ អារម្មណំ កត្វា អកុសលវិបាកវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ហីនំ អនិដ្ឋភាវតោ. យំ កុសលវិបាកំ, តំ បណីតំ ឥដ្ឋភាវតោ. យថា ហិ អកុសលវិបាកោ សយំ អនិដ្ឋោ អនិដ្ឋេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ, ន ឥដ្ឋេ, ឯវំ កុសលវិបាកោបិ សយំ ឥដ្ឋោ ឥដ្ឋេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ, ន អនិដ្ឋេ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘អកុសលកម្មជវសេន ¶ អនិដ្ឋា បញ្ច កាមគុណា វិភត្តា, កុសលកម្មជំ បន អនិដ្ឋំ នាម នត្ថិ, សព្ពំ ឥដ្ឋមេវ. កុសលកម្មជវសេន ឥដ្ឋា បញ្ច កាមគុណា វិភត្តា. កុសលកម្មជញ្ហិ អនិដ្ឋំ នាម នត្ថិ, សព្ពំ ឥដ្ឋមេវា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៦) ច.

តត្ថ មនាបានិបិ កានិចិ ហត្ថិរូបាទីនិ អកុសលកម្មនិព្ពត្តានិ សន្តិ, ន បន តានិ តេសំយេវ ហត្ថិអាទីនំ សុខស្ស ហេតុភាវំ គច្ឆន្តិ. តស្ស តស្សេវ ហិ សត្តស្ស អត្តនា កតេន កុសលេន និព្ពត្តំ សុខស្ស បច្ចយោ ហោតិ, អកុសលេន និព្ពត្តំ ទុក្ខស្ស. តស្មា កម្មជានំ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា កម្មការកសត្តស្ស វសេន យោជនារហា សិយា. តត្ថ យំ វុត្តំ ‘‘កុសលកម្មជំ អនិដ្ឋំ នាម នត្ថី’’តិ, ន ច វុត្តំ ‘‘អកុសលកម្មជំ ឥដ្ឋំ នាម នត្ថី’’តិ, តេន ¶ អកុសលកម្មជម្បិ សោភនំ បរសត្តានំ ឥដ្ឋំ អត្ថីតិ អនុញ្ញាតំ ភវិស្សតិ, កុសលកម្មជំ បន សព្ពេសំ ឥដ្ឋមេវាតិ.

តិរច្ឆានគតានំ បន កេសញ្ចិ មនុស្សរូបំ អមនាបំ, យតោ តេ ទិស្វាវ បលាយន្តិ, មនុស្សា ច ទេវតារូបំ បស្សិត្វា ភាយន្តិ, តេសម្បិ វិបាកវិញ្ញាណំ តំ រូបំ អារព្ភ កុសលវិបាកមេវ ឧប្បជ្ជតិ, តាទិសស្ស បន បុញ្ញស្ស អភាវា ន តេសំ តត្ថ អភិរតិ ហោតិ. កុសលកម្មជស្ស បន អនិដ្ឋស្ស អភាវោ វិយ អកុសលកម្មជស្ស ច ឥដ្ឋស្ស អភាវោ វត្តព្ពោ. ហត្ថិអាទីនម្បិ ហិ អកុសលកម្មជំ មនុស្សានំ អកុសលវិបាកស្សេវ អារម្មណំ, កុសលកម្មជំ បន បវត្តេ សមុដ្ឋិតំ កុសលវិបាកស្ស. ឥដ្ឋារម្មណេន បន វោមិស្សកត្តា អប្បកំ អកុសលកម្មជំ ពហុលំ អកុសលវិបាកុប្បត្តិយា ការណំ ន ភវិស្សតីតិ សក្កា វិញ្ញាតុំ, វិបាកំ បន ន សក្កា វញ្ចេតុន្តិ វិបាកវសេន ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណវវត្ថានំ សុដ្ឋុ យុជ្ជតិ. យំ បន វុត្តំ ‘‘អនិដ្ឋា បញ្ច កាមគុណា’’តិ, តំ រូបាទិភាវសាមញ្ញតោ កាមគុណសទិសតាយ តំសទិសេសុ តព្ពោហារេន វុត្តំ. ឥដ្ឋានេវ ហិ រូបាទីនិ ‘‘កាមគុណា’’តិ បាឡិយំ (ម. និ. ១.១៦៤-១៦៥, ១៧៧-១៧៨, ២៨៧; ២.១៥៥, ២៨០; ៣.៥៧, ១៩០; សំ. និ. ៥.៣០) វុត្តានិ. កាមគុណវិសភាគា វា រូបាទយោ ‘‘កាមគុណា’’តិ វុត្តា អសិវេ សិវោតិ វោហារោ វិយ, សព្ពានិ វា ឥដ្ឋានិដ្ឋានិ រូបាទីនិ តណ្ហាវត្ថុភាវតោ កាមគុណា ឯវ. វុត្តញ្ហិ ‘‘រូបា លោកេ បិយរូបំ សាតរូប’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.១៣៣). អតិសយេន បន កមនីយត្តា សុត្តេសុ កាមគុណាតិ ឥដ្ឋរូបាទីនិ វុត្តានិ.

វុត្តនយមេវាតិ ¶ អភិទេសេន លក្ខណតោ ទូរសន្តិកំ ទស្សិតន្តិ អាហ ‘‘ឱកាសតោបេត្ថ ឧបាទាយុបាទាយ ទូរសន្តិកតា វេទិតព្ពា’’តិ. តត្ថ កិត្តកតោ បដ្ឋាយ រូបំ ឱកាសវសេន សន្តិកេ នាម, កិត្តកតោ បន បដ្ឋាយ ទូរេ នាម? បកតិកថាយ កថេន្តានំ ទ្វាទស ហត្ថា សវនូបចារោ នាម, តស្ស ឱរតោ សន្តិកេ, បរតោ ទូរេ. តត្ថ សុខុមរូបំ ទូរេ ហោន្តំ លក្ខណតោបិ ឱកាសតោបិ ទូរេ ហោតិ, សន្តិកេ ហោន្តំ បន ឱកាសតោវ សន្តិកេ ហោតិ, ន លក្ខណតោ. ឱឡារិករូបំ សន្តិកេ ហោន្តំ លក្ខណតោបិ ឱកាសតោបិ សន្តិកេ ហោតិ, ទូរេ ហោន្តំ ឱកាសតោវ ហោតិ, ន លក្ខណតោ. ‘‘ឧបាទាយុបាទាយា’’តិ បន វុត្តត្តា អត្តនោ រូបំ សន្តិកេ នាម, អន្តោកុច្ឆិគតស្សាបិ បរស្ស ទូរេ. អន្តោកុច្ឆិគតស្ស សន្តិកេ, ពហិ ឋិតស្ស ទូរេតិ ¶ ឯវំ អន្តោគព្ភបមុខបរិវេណសង្ឃារាមសីមាគាមខេត្តជនបទរជ្ជសមុទ្ទចក្កវាឡេសុ តទន្តោគតពហិគតានំ វសេន ទូរសន្តិកតា វេទិតព្ពា.

៤៩៧. តទេកជ្ឈន្តិ តំ ឯកជ្ឈំ ឯកតោ. អភិសំយូហិត្វាតិ សំហរិត្វា, សមូហំ វា កត្វា. អភិសង្ខិបិត្វាតិ សង្ខិបិត្វា សង្ខេបំ កត្វា. ‘‘សព្ពម្បិ រូបំ…បេ… ទស្សិតំ ហោតី’’តិ ឥមិនា រូបខន្ធសទ្ទានំ សមានាធិករណសមាសភាវំ ទស្សេតិ. តេនេវាហ ‘‘ន ហិ រូបតោ អញ្ញោ រូបក្ខន្ធោ នាម អត្ថី’’តិ.

៤៩៨. រាសិភាវូបគមនេន វេទនាក្ខន្ធាទយោតិ ទស្សិតា ហោន្តីតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ.

សន្តតិវសេន, ខណាទិវសេន ចាតិ ឯត្ថ អទ្ធាសមយវសេន អតីតាទិវិភាគស្ស អវចនំ សុខាទិវសេន ភិន្នាយ អតីតាទិភាវវចនតោ. ន ហិ សុខា ឯវ អទ្ធាវសេន, សមយវសេន ច អតីតាទិកា ហោតិ, តថា ទុក្ខា ឯវ, អទុក្ខមសុខា ឯវ ច កាយិកចេតសិកាទិភាវេន ភិន្នា, តេន វេទនាសមុទាយោ អទ្ធាសមយវសេន អតីតាទិភាវេន វត្តព្ពតំ អរហតិ សមុទាយស្ស តេហិ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពត្តា, វេទនេកទេសា បន គយ្ហមានា សន្តតិខណេហិ បរិច្ឆេទំ អរហន្តិ តថា បរិច្ឆិន្ទិត្វា គហេតព្ពតោ. ឯកសន្តតិយំ បន សុខាទីសុ អនេកភេទភិន្នេសុ យោ ភេទោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពភាវេន គហិតោ, តស្ស ឯកប្បការស្ស ¶ បាកដស្ស បរិច្ឆេទិកា តំសហិតទ្វារាលម្ពនប្បវត្តា, អវិច្ឆេទេន តទុប្បាទកេកវិធវិសយសមាយោគប្បវត្តា ច សន្តតិ ភវិតុំ អរហតីតិ តស្សា ភេទន្តរំ អនាមសិត្វា បរិច្ឆេទកភាវេន គហណំ កតំ, លហុបរិវត្តិនោ វា អរូបធម្មា បរិវត្តនេនេវ បរិច្ឆេទេន បរិច្ឆិន្ទនំ អរហន្តីតិ សន្តតិខណវសេនេវ បរិច្ឆេទោ វុត្តោ. ឯកវិធវិសយសមាយោគប្បវត្តា ទិវសម្បិ ពុទ្ធរូបំ បស្សន្តស្ស, ធម្មំ សុណន្តស្ស បវត្តសទ្ធាទិសហិតវេទនា បច្ចុប្បន្នា. ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តមជ្ឈត្តគតា’’តិ ឯតេន ហេតុបច្ចយកិច្ចវសេន វុត្តនយំ ទស្សេតិ.

៤៩៩. សព្យាបារសឧស្សាហសវិបាកតា កុសលាទីហិ តីហិបិ សាធារណាតិ អសាធារណមេវ ទស្សេតុំ ‘‘សាវជ្ជកិរិយហេតុតោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សាវជ្ជកិរិយហេតុតោតិ បាណាតិបាតាទិគារយ្ហកិរិយានិមិត្តតោ. កិលេសសន្តាបភាវតោតិ កិលេសបរិឡាហេន សទរថភាវតោ ¶ . វូបសន្តសភាវាយ កុសលាយ វេទនាយ ឱឡារិកា. សព្យាបារតោតិ សឦហតោ. តេន យថា បវត្តមានាយស្សា វិបាកេន ភវិតព្ពំ, តថា បវត្តិំ វទន្តោ វិបាកុប្បាទនយោគ្យតមាហ. សឧស្សាហតោតិ សសត្តិតោ, តេន វិបាកុប្បាទនសមត្ថតំ. សវិបាកតោតិ វិបាកសព្ភាវតោ, តេន បច្ចយន្តរសមវាយេនស្សា វិបាកនិព្ពត្តនំ. តីហិបិ បទេហិ វិបាកធម្មតំយេវ ទស្សេតិ. កាយកម្មាទិព្យាបារសព្ភាវតោ វា សព្យាបារតោ, ជវនុស្សាហវសេន សឧស្សាហតោ, វិបាកុប្បាទនសមត្ថតាវសេន សវិបាកតោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. វិបាកំ អនុប្បាទេន្តីបិ កិរិយា កុសលា វិយ សព្យាបារា, សឧស្សាហា ឯវ ច ហោតីតិ តទុភយំ អនាមសិត្វា កិរិយាព្យាកតវារេ ‘‘សវិបាកតោ’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ. សព្យាពជ្ឈតោតិ កិលេសទុក្ខេន សទុក្ខតោ. វុត្តវិបរិយាយតោតិ អនវជ្ជកិរិយហេតុតោ, កិលេសសន្តាបាភាវតោ, អព្យាពជ្ឈតោ ច វូបសន្តវុត្តីតិ ឯវំ អកុសលាយ វុត្តវិបល្លាសតោ. យថាយោគន្តិ យោគានុរូបំ. តីសុ ការណេសុ យំ យំ យស្សា យស្សា យុជ្ជតិ, តទនុរូបន្តិ អត្ថោ. កុសលាកុសលវេទនាហិ វិបាកព្យាកតាយ តីហិបិ ការណេហិ ឱឡារិកា. កិរិយាព្យាកតាយ សវិបាកតោ សវិបាកតាវិសិដ្ឋសព្យាបារសឧស្សាហតោ វាតិ. វុត្តបរិយាយេនាតិ វិបាកព្យាកតា អព្យាបារតោ ¶ , អនុស្សាហតោ, អវិបាកតោ ច តាហិ កុសលាកុសលវេទនាហិ សុខុមា. កិរិយាព្យាកតា អវិបាកតោ, អវិបាកតាវិសិដ្ឋសព្យាបារសឧស្សាហតោ វាតិ ឯវំ កុសលាកុសលាយ វុត្តវិបល្លាសេន. កម្មវេគក្ខិត្តា ហិ កម្មបដិពិម្ពភូតា ច កាយកម្មាទិព្យាបារវិរហតោ និរុស្សាហា វិបាកា. សឧស្សាហា ច កិរិយា អវិបាកធម្មា. សវិបាកធម្មា ហិ សគព្ភា វិយ ឱឡារិកាតិ.

៥០០. និរស្សាទតោតិ អស្សាទាភាវតោ សុខបដិក្ខេបតោ. សវិប្ផារតោតិ សបរិប្ផន្ទតោ, អនុបសន្តតោតិ អត្ថោ. អភិភវនតោតិ អជ្ឈោត្ថរណតោ. សុខាយ មជ្ឈត្តតា នត្ថិ, ឧបេក្ខាយ សាតតា. សន្តតាទយោ បន សព្ពត្ថ សុខុបេក្ខាសុ លព្ភន្តីតិ ‘‘យថាយោគ’’ន្តិ វុត្តំ. បាកដតោតិ សុខិតោ ទុក្ខិតោតិ ទិស្វាបិ ជានិតព្ពត្តា វិភូតភាវតោ. សា អទុក្ខមសុខា វេទនា.

៥០១. អសមាបន្នសមាបន្ន-គ្គហណេន ចេត្ថ ភូមិវសេនាបិ វេទនានំ ឱឡារិកសុខុមតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ឥតរា សមាបន្នស្ស វេទនា.

ឱឃនិយតោតិ ¶ ឱឃេហិ អារម្មណំ កត្វា អតិក្កមិតព្ពតោ. តថា យោគនិយតោ, គន្ថនិយតោ ចាតិ ឯត្ថាបិ គន្ថោវ គន្ថនំ, តស្ស ហិតំ អារម្មណភាវេន សម្ពន្ធនតោតិ គន្ថនិយំ. ឯវំ នីវរណិយំ, ឧបាទានិយញ្ច វេទិតព្ពំ. សំកិលេសេ និយុត្តា, សំកិលេសំ វា អរហន្តីតិ សំកិលេសិកា. សា អនាសវា.

៥០២. តត្ថាតិ យថាវុត្តាយ ឱឡារិកសុខុមតាយ. សម្ភេទោតិ សង្ករោ. ‘‘ឱឡារិកា, សុខុមា’’តិ ច វុត្តានម្បិ ជាតិអាទិវសេន បុន សុខុមោឡារិកភាវាបត្តិទោសោ យថា ន ហោតិ, តថា បរិហរិតព្ពោ. ជាតិវសេន សុខុមាយ វេទនាយ សភាវបុគ្គលលោកិយវសេន ឱឡារិកតំ បាឡិវសេន ទស្សេតុំ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ឯវំ សុខាទយោបីតិ ឯត្ថ អកុសលា វេទនា ជាតិវសេន ឱឡារិកា, សភាវវសេន សុខុមា. កុសលជ្ឈានសហគតា សុខា វេទនា ជាតិវសេន ឱឡារិកា, សមាបន្នស្ស វេទនាតិ កត្វា បុគ្គលវសេន សុខុមាតិ ឯវមាទិនា យោជេតព្ពា. ‘‘ន បរាមសិតព្ពោ’’តិ ឯតេន ជាតិអាទយោ ¶ ចត្តារោ កោដ្ឋាសា អញ្ញមញ្ញំ អវោមិស្សកា ឯវ គហេតព្ពា. ឯវំ សម្ភេទស្ស បរិហារោ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សេតិ. យថា អព្យាកតមុខេន, ឯវំ កុសលាកុសលមុខេនបិ, យថា ច ជាតិមុខេន, ឯវំ សភាវាទិមុខេនបិ ទស្សេតព្ពន្តិ ឥមមត្ថំ ‘‘ឯស នយោ សព្ពត្ថា’’តិ អតិទិសតិ.

ឥទានិ ជាតិអាទិកោដ្ឋាសេសុបិ មិថោ អកុសលាទីនំ ឧបាទាយុបាទាយ ឱឡារិកសុខុមតំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ‘‘និស្សយទហនតោ’’តិ ឥមិនា ទោសសហគតាយ បាកដំ កុរូរប្បវត្តិំ ទស្សេតិ. និយតាតិ មិច្ឆត្តនិយាមេន និយតា, អានន្តរិយភាវប្បត្តា កប្បតិដ្ឋនកវិបាកតាយ កប្បដ្ឋិតិកា ទេវទត្តាទីនំ វិយ. អសង្ខារិកា សភាវតិខិណតាយ ឱឡារិកា. ទិដ្ឋិសម្បយុត្តា មហាសាវជ្ជតាយ ឱឡារិកា. សាបិ ទិដ្ឋិសម្បយុត្តា និយតា ឱឡារិកា, តតោ កប្បដ្ឋិតិកា, តតោ អសង្ខារិកាតិ តិវិធាបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឯកជ្ឈំ វុត្តា វិសុំ វិសុំយេវ យោជេតព្ពា. តេនាហ ‘‘ឥតរា សុខុមា’’តិ. អវិសេសេនាតិ ទោសសហគតា, លោភសហគតាតិ អភេទេន. អកុសលា ពហុវិបាកា ទោសុស្សន្នតាយ ឱឡារិកា. តថា កុសលា អប្បវិបាកា. មន្ទទោសត្តា អកុសលា អប្បវិបាកា សុខុមា. តថា កុសលា ពហុវិបាកា.

ឱឡារិកសុខុមនិកន្តិវត្ថុភាវតោ កាមាវចរាទីនំ ឱឡារិកសុខុមតា, លោកុត្តរា បន ឯកន្តសុខុមាវ. តត្ថាបិ ច វិភាគំ បរតោ វក្ខតិ. ភាវនាមយាបីតិ ភាវនាមយាយ ភេទនេន ¶ ទានសីលមយានម្បិ ភេទនំ នយតោ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ភាវនាយ បគុណពលវកាលាទីសុ កទាចិ ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេនបិ មនសិការោ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ភាវនាមយាបិ ទុហេតុកា’’តិ. តំតំភូមិវិបាកកិរិយាវេទនាសូតិ ឯត្ថ ‘‘កាមាវចរវិបាកា ឱឡារិកា, រូបាវចរា សុខុមា’’តិអាទិនា យាវ អរហត្តផលា នេតព្ពំ. ‘‘កាមាវចរកិរិយា ឱឡារិកា, រូបាវចរកិរិយា សុខុមា’’តិអាទិនា កាមាវចរា ច ‘‘ទានាការប្បវត្តា ឱឡារិកា, សីលាការប្បវត្តា សុខុមា’’តិអាទិនា យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនា នេតព្ពំ. យថា ច ជាតិកោដ្ឋាសេ អយំ វិភាគោ, ឯវំ សភាវកោដ្ឋាសាទីសុបីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ទុក្ខាទី’’តិអាទិ វុត្តំ.

សព្ពោ ¶ ចាយំ វិភាគោ លក្ខណសន្និស្សិតោ វុត្តោតិ កត្វា អាហ ‘‘ឱកាសវសេន ចាបី’’តិអាទិ. សុខាបីតិ បិ-សទ្ទេន អទុក្ខមសុខំ សម្បិណ្ឌេតិ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពាសុ ភូមីសុ. យថានុរូបន្តិ យា យា វេទនា យត្ថ យត្ថ លព្ភតិ, តទនុរូបំ. វត្ថុវសេនាតិ យំ វត្ថុំ អារព្ភ វេទនា បវត្តតិ, តស្ស វសេនាបិ. ហីនវត្ថុកាតិ ហីនំ វត្ថុំ អារម្មណំ កត្វា កង្គុភត្តំ ភុញ្ជន្តស្ស វេទនា ហីនវត្ថុកតាយ ឱឡារិកា. សាលិមំសោទនំ ភុញ្ជន្តស្ស បណីតវត្ថុកតាយ សុខុមាតិ.

៥០៣. អាទិនា នយេនាតិ សព្ពំ បាឡិគតិំ អាមសតិ. ជាតិអាទិវសេន អសមានកោដ្ឋាសតា វិសភាគតា. ទុក្ខវិបាកតាទិវសេន អសទិសកិច្ចតា អសំសដ្ឋតា, ន អសម្បយោគោ. យទិ សិយា, ទូរវិបរិយាយេន សន្តិកំ ហោតីតិ សំសដ្ឋតា សន្តិកតា អាបជ្ជតិ, ន ច វេទនាយ វេទនាសម្បយោគោ អត្ថិ. សន្តិកបទវណ្ណនាយ ច ‘‘សភាគតោ ច សរិក្ខតោ ចា’’តិ វក្ខតីតិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អសទិសសភាវតា អសរិក្ខតា. សព្ពវារេសូតិ ឱឡារិកសុខុមភេទេ វុត្តនយានុសារេន វត្តព្ពេសុ សព្ពេសុ វារេសុ. ជាតិអាទិវសេន សមានកោដ្ឋាសតា សភាគតា, ទុក្ខវិបាកតាទិវសេន បន សទិសសភាវតា សរិក្ខតា. តេនាហ ‘‘អកុសលា បន…បេ… សន្តិកេ’’តិ.

ឥតិ វេទនាក្ខន្ធស្ស អតីតាទិវិភាគេ វិត្ថារកថាមុខវណ្ណនា.

កមាទិវិនិច្ឆយកថាវណ្ណនា

៥០៤. ឯតន្តិ ¶ ឯវំ អតីតាទិវិភាគេ វិត្ថារកថាមុខំ. ញាណភេទត្ថន្តិ នានប្បការំ ញាណប្បភេទត្ថំ. កមតោតិ ទេសនាក្កមតោ, យេន ការណេនាយំ ទេសនាក្កមោ កតោ, តតោតិ អត្ថោ. វិសេសតោតិ ភេទតោ, ខន្ធុបាទានក្ខន្ធវិភាគតោតិ អត្ថោ. អនូនាធិកតោតិ បញ្ចភាវតោ. ឧបមាតោតិ ឧបមាហិ ឧបមេតព្ពតោ. ទដ្ឋព្ពតោ ទ្វិធាតិ ទ្វីហិ អាការេហិ ញាណេន បស្សិតព្ពតោ. បស្សន្តស្សត្ថសិទ្ធិតោតិ ¶ យថា បស្សន្តស្ស យថាធិប្បេតត្ថនិប្ផត្តិតោ. វិភាវិនាតិ បញ្ញវតា.

ឧប្បត្តិក្កមោតិ យថាបច្ចយំ ឧប្បជ្ជន្តានំ ឧប្បជ្ជនបដិបាដិ. ‘‘ទស្សនេនបហាតព្ពា’’តិអាទិនា (ធ. ស. តិកមាតិកា ៨, ៩) បឋមំ បហាតព្ពា បឋមំ វុត្តា, ទុតិយំ បហាតព្ពា ទុតិយំ វុត្តាតិ អយំ បហានក្កមោ. សីលវិសុទ្ធិំ បដិបជ្ជ ចិត្តវិសុទ្ធិ បដិបជ្ជិតព្ពា, តថា តតោ បរាបីតិ អាហ ‘‘សីលវិសុទ្ធិ…បេ… បដិបត្តិក្កមោ’’តិ, អនុបុព្ពបណីតា ភូមិយោ អនុបុព្ពេន វវត្ថិតាតិ អយំ ភូមិក្កមោ. ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិអាទិកោ (វិភ. ៣៥៥) ឯកក្ខណេបិ សតិបដ្ឋានាទិសម្ភវតោ ទេសនាក្កមោ ច. ទានកថាទយោ អនុបុព្ពុក្កំសតោ កថិតា, ឧប្បត្តិអាទិវវត្ថានាភាវតោ បន ទានាទីនំ ឥធ ទេសនាក្កមវចនំ. ឧប្បត្តិអាទិវវត្ថានហេតុកតាយ ហិ ‘‘បឋមំ កលលំ ហោតី’’តិអាទិកា (សំ. និ. ១.២៣៥; កថា. ៦៩២) ទេសនាបិ សមានា ឧប្បត្តិអាទិកមភាវេនេវ វុត្តា. យថាវុត្តវវត្ថានាភាវេន បន អនេកេសំ វចនានំ សហបវត្តិយា អសម្ភវតោ យេន កេនចិ បុព្ពាបរិយេន ទេសេតព្ពតាយ តេន តេន អធិប្បាយេន ទេសនាមត្តស្សេវ កមោ ទេសនាក្កមោ ទដ្ឋព្ពោ. បុព្ពាបរិយវវត្ថានេនាតិ បឋមំ រូបក្ខន្ធោ, តតោ វេទនាក្ខន្ធោតិ ឯវំ បុព្ពាបរិយវវត្ថានេន អនុប្បត្តិតោ. អប្បហាតព្ពតោតិ ខន្ធេសុ ឯកច្ចានំ បហាតព្ពតាវ នត្ថិ, កុតោ បហានក្កមោ. សតិ ហិ សព្ពេសំ បហាតព្ពតាយ បហានក្កមេន នេសំ ទេសនា សិយា. អប្បដិបជ្ជនីយតោតិ សម្មាបដិបត្តិវសេន ន បដិបជ្ជិតព្ពតោ. ‘‘ចតុភូមិបរិយាបន្នត្តា’’តិ ឥមិនា វេទនាទីនំ អនិយតភូមិកតំ ទស្សេតិ. និយតភូមិកានញ្ហិ ភូមិក្កមោ សម្ភវេយ្យ.

អភេទេនាតិ រូបាទីនំ ភេទំ វិភាគំ អកត្វា ឯកជ្ឈំ បិណ្ឌគ្គហណេន. អត្តគាហបតិតន្តិ អត្តគាហសង្ខាតេ ទិដ្ឋោឃេ និបតិតំ. សមូហឃនវិនិព្ភោគទស្សនេនាតិ រូបតោ អរូបំ វិវេចេន្តោ រូបារូបសមូហេ ¶ ឃនវិនិព្ភុជ្ជនទស្សនេន. ចក្ខុអាទីនម្បិ វិសយភូតន្តិ ឯកទេសេន សមុទាយភូតំ រូបក្ខន្ធំ វទតិ. យា ឯត្ថ ឥដ្ឋំ, អនិដ្ឋញ្ច រូបំ សំវេទេតិ, អយំ វេទនាក្ខន្ធោតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋរូបសំវេទនិកំ វេទនំ ទេសេសីតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សព្ពត្ថ. ឥដ្ឋមជ្ឈត្តអនិដ្ឋមជ្ឈត្តានម្បិ ឥដ្ឋានិដ្ឋសភាវត្តា ឥដ្ឋានិដ្ឋគ្គហណេនេវ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវន្តិ យថាវុត្តនយេន. សញ្ញាយ គហិតាការេ ¶ វិសយេ អភិសង្ខារប្បវត្តីតិ អាហ ‘‘សញ្ញាវសេន អភិសង្ខារកេ’’តិ. យថា វិញ្ញាណស្ស សម្បយុត្តធម្មានំ និស្សយភាវោ បាកដោ, ន តថា វេទនាទីនន្តិ អាហ ‘‘វេទនាទីនំ និស្សយ’’ន្តិ. ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា (ធ. ប. ១-២), ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៦២), ឆទ្វារាធិបតិ រាជា’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.១៨១ ឯរកបត្ថនាគរាជវត្ថុ) វចនតោ វិញ្ញាណំ អធិបតិ.

៥០៥. រូបក្ខន្ធេ ‘‘សាសវំ ឧបាទានិយ’’ន្តិ វចនំ អនាសវានំ ធម្មានំ សព្ភាវតោ រូបក្ខន្ធស្ស តំសភាវតានិវត្តនត្ថំ, ន អនាសវរូបនិវត្តនត្ថំ.

អនាសវាវ ខន្ធេសុ វុត្តាតិ ឯត្ថ អដ្ឋានប្បយុត្តោ ឯវ-សទ្ទោ, អនាសវា ខន្ធេស្វេវ វុត្តាតិ អត្ថោ. ឥធ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ សព្ពេបេតេ ខន្ធាបិ ឧបាទានក្ខន្ធាបិ.

៥០៦. សព្ពសង្ខតានំ សភាគេន ឯកជ្ឈំ សង្គហោ សព្ពសង្ខតសភាគេកសង្គហោ. សភាគសភាវេន ហិ សង្គយ្ហមានា សព្ពសង្ខតា បញ្ចក្ខន្ធា ហោន្តិ. តត្ថ រុប្បនាទិសាមញ្ញេន សមានកោដ្ឋាសា សភាគាតិ វេទិតព្ពា. តេសុ សង្ខតាភិសង្ខរណកិច្ចំ អាយូហនរសាយ ចេតនាយ ពលវន្តិ សា ‘‘សង្ខារក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តា. អញ្ញេ ច រុប្បនាទិវិសេសលក្ខណរហិតា ផស្សាទយោ សង្ខតាភិសង្ខរណសាមញ្ញេនាតិ ទដ្ឋព្ពា, ផុសនាទយោ បន សភាវា វិសុំ ខន្ធសទ្ទវចនីយា ន ហោន្តីតិ ធម្មសភាវញ្ញុនា តថាគតេន ផស្សក្ខន្ធាទយោ ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ‘‘យេ ហិ កេចិ, ភិក្ខវេ, សមណា វា ព្រាហ្មណា វា សស្សតវាទា សស្សតំ អត្តានញ្ច លោកញ្ច បញ្ញបេន្តិ, សព្ពេ តេ ឥមេ ឯវ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធេ និស្សាយ បដិច្ច, ឯតេសំ វា អញ្ញតរ’’ន្តិ ឯវមាទិសុត្តានញ្ច វសេន អត្តត្តនិយគាហស្ស ឯតប្បរមតា ទដ្ឋព្ពា. ឯតេន ច វក្ខមានសុត្តវសេន ច ខន្ធេ ឯវ និស្សាយ បរិត្តារម្មណាទិវសេន ន វត្តព្ពា ច ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ ខន្ធនិព្ពានវជ្ជស្ស សភាវធម្មស្ស អភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ. រូបន្តិ រុប្បនសភាវំ ធម្មជាតមាហ. វេទនន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘សីលក្ខន្ធោ សមាធិក្ខន្ធោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ៣.៣៥៥) វចនតោ ¶ អញ្ញេសញ្ច ខន្ធសទ្ទវចនីយានំ ¶ សីលក្ខន្ធាទីនំ សព្ភាវតោ ន បញ្ចេវាតិ ចោទនំ និវត្តេតុមាហ ‘‘អញ្ញេសំ តទវរោធតោ’’តិ.

៥០៧. បវត្តិដ្ឋានភូតំ វសនដ្ឋានំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘និវាសដ្ឋានតោ’’តិ. ទុក្ខទុក្ខវិបរិណាមទុក្ខសង្ខារទុក្ខតាវសេន វេទនាយ អាពាធកត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. រាគាទិសម្បយុត្តស្ស វិបរិណាមាទិទុក្ខស្ស ឥត្ថិបុរិសាទិអាការគាហិកា តំតំសង្កប្បមូលភូតា សញ្ញា សមុដ្ឋានំ. បិត្តាទិ វិយ រោគស្ស អាសន្នការណំ សមុដ្ឋានំ. ឧតុភោជនវិសមតាវិសមបរិហារាទិ វិយ មូលការណំ និទានំ. ចិត្តស្ស អង្គភូតា ចេតសិកាតិ វិញ្ញាណំ គិលានូបមំ វុត្តំ. កុដ្ឋរោគវតោ សិនិយ្ហនំ តស្ស ភិយ្យោភាវាយ វិយ ពាលស្ស បុញ្ញាភិសង្ខារាទិវសេន បវត្តិ វេទនាទុក្ខាវហា អសប្បាយសេវនសទិសី. វេទនត្តាយាតិ វេទនាសភាវត្ថំ, វេទនត្តលាភាយាតិ អត្ថោ. ការណដ្ឋានតាយ, ភោជនាធារតាយ ច ចារកូបមំ, ភាជនូបមញ្ច រូបំ. សុភសញ្ញាទិវសេន វេទនាការណស្ស ហេតុភាវតោ, វេទនាភោជនស្ស ឆាទាបនតោ ច អបរាធូបមា, ព្យញ្ជនូបមា ច សញ្ញា. វេទនាហេតុតោ ការណការកូបមោ, បរិវេសកូបមោ ច សង្ខារក្ខន្ធោ. ភត្តការោ ឯវ យេភុយ្យេន បរិវិសតីតិ បរិវេសកគ្គហណំ. វេទនាយ វិពាធិតព្ពតោ, អនុគ្គហេតព្ពតោ ច អបរាធិកូបមំ, ភុញ្ជកូបមញ្ច វិញ្ញាណំ វុត្តំ.

៥០៨. ‘‘បញ្ច វធកា បច្ចត្ថិកា ឧក្ខិត្តាសិកាតិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចន្នេតំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អធិវចន’’ន្តិ អាសីវិសូបមេ (សំ. និ. ៤.២៣៨) វធកាតិ វុត្តា, ‘‘ភារោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចន្នេតំ ឧបាទានក្ខន្ធានំ អធិវចន’’ន្តិ ភារសុត្តេ (សំ. និ. ៣.២២) ភារាតិ, ‘‘អតីតម្បាហំ អទ្ធានំ ឯវមេវ រូបេន ខជ្ជិំ, សេយ្យថាបិ ឯតរហិ បច្ចុប្បន្នេន រូបេន ខជ្ជាមិ. អហញ្ចេវ ខោ បន អនាគតំ រូបំ អភិនន្ទេយ្យំ, អនាគតម្បាហំ អទ្ធានំ ឯវមេវ រូបេន ខជ្ជេយ្យំ, សេយ្យថាបិ…បេ… ខជ្ជាមី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.៧៩) ខជ្ជនីយបរិយាយេ ខាទកាតិ, ‘‘សោ អនិច្ចំ រូបំ ‘អនិច្ចំ រូប’ន្តិ យថាភូតំ នប្បជានាតី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.៨៥) យមកសុត្តេ អនិច្ចាទិកាតិ. យទិបិ ‘‘ឥធ បន សព្ពេបេតេ ឯកជ្ឈំ កត្វា ខន្ធាតិ អធិប្បេតា’’តិ វុត្តំ, ពាហុល្លេន បន ឧបាទានក្ខន្ធានំ តទន្តោគធានំ ទដ្ឋព្ពតា វេទិតព្ពា. វិបស្សនាយ ភូមិវិចារោ ហេសោតិ.

ផេណបិណ្ឌោ ¶ វិយាតិអាទីសុ រូបាទីនំ ឯវំ ផេណបិណ្ឌាទិសទិសតា ទដ្ឋព្ពា, យថា ផេណបិណ្ឌោ ¶ និស្សារោ បរិទុព្ពលោ អគយ្ហុបគោ; គហិតោបិ កិញ្ចិ អត្ថំ ន សាធេតិ, ឆិទ្ទាវឆិទ្ទោ អនេកសន្ធិសង្ឃដិតោ ពហូនំ បាណកានំ អាវាសោ អនុបុព្ពូបចិតោ សព្ពាវត្ថនិបាតី អវស្សំភេទី, ឯវំ រូបម្បិ និច្ចសារាទិវិរហតោ និស្សារំ ផេគ្គុ វិយ, សុខភញ្ជនីយតោ ទុព្ពលំ, និច្ចន្តិ វា ធុវន្តិ វា អហន្តិ វា មមន្តិ វា ន គហេតព្ពំ, គហិតម្បិ តថា ន ហោតិ, ពហុឆិទ្ទំ អសីតិសតសន្ធិសង្ឃដិតំ អនេកកិមិកុលាវាសំ កលលាទិវសេន អនុបុព្ពូបចិតំ កលលកាលតោ បដ្ឋាយ សព្ពាសុបិ អវត្ថាសុ វិនស្សតិ, អវស្សមេវ ច ភិជ្ជតិ. អដ្ឋកថាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.៩៥; វិភ. អដ្ឋ. ២៦ កមាទិវិនិច្ឆយកថា) បន បរិមទ្ទនាសហនមេវ ឧបមូបមេយ្យសម្ពន្ធោ វុត្តោ.

យថា បុព្ពុឡោ និស្សារោ បរិទុព្ពលោ អគយ្ហុបគោ, គហិតោបិ ន កិញ្ចិ អត្ថំ សាធេតិ, ន ចិរដ្ឋិតិកោ, តថា វេទនាបិ. យថា ច បុព្ពុឡោ, ឧទកតលំ, ឧទកពិន្ទុំ, ឧទកជល្លិកំ សង្កឌ្ឍិត្វា បុដំ កត្វា គហណវាតញ្ចាតិ ចត្តារិ ការណានិ បដិច្ច ជាយតិ, ឯវំ វេទនាបិ វត្ថុំ, អារម្មណំ, កិលេសជល្លំ, ផស្សសង្ឃដ្ដនញ្ចាតិ ចត្តារិ ការណានិ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ. យថា ហិ ឧទកតលេ ពិន្ទុនិបាតជនិតោ វាតោ ឧទកជល្លិកសង្ខាតំ ឧទកលសិកំ សង្កឌ្ឍិត្វា បុដំ កត្វា បុព្ពុឡំ នាម ករោតិ, ឯវំ វត្ថុម្ហិ អារម្មណាបាថគមនជនិតោ ផស្សោ អនុបច្ឆិន្នំ កិលេសជល្លំ សហការីបច្ចយភាវេន សង្កឌ្ឍិត្វា វេទនំ នាម ករោតិ. ឥទញ្ច កិលេសេហិ មូលការណភូតេហិ, អារម្មណស្សាទនភូតេហិ ច និព្ពត្តំ វដ្ដគតំ វេទនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន វា ចត្តារោ បច្ចយា វុត្តា, ឩនេហិបិ បន ឧប្បជ្ជតេវ. ឥធ មុហុត្តរមណីយតា ឧបមោបមេយ្យសម្ពន្ធោ វុត្តោ.

យថា បន មរីចិកា អសារា អគយ្ហុបគា. ន ហិ តំ គហេត្វា បាតុំ វា ន្ហាយិតុំ វា ភាជនំ វា បូរេតុំ សក្កា, ឯវំ សញ្ញាបិ អសារា អគយ្ហុបគា. យថា ច មរីចិកា វិប្ផន្ទមានា សញ្ជាតូមិវេគា វិយ ខាយន្តី មហាជនំ វិប្បលម្ពេតិ, ឯវំ សញ្ញាបិ ‘‘នីលំ បីតំ ទីឃំ រស្ស’’ន្តិអាទិនា អារម្មណេ បវត្តមានា សភាវមត្តេ អដ្ឋត្វា ‘‘សុភំ សុខំ និច្ច’’ន្តិអាទិមិច្ឆាគាហស្ស ការណភាវេន លោកំ វិប្បលម្ពេតិ.

យថា ¶ កទលិក្ខន្ធោ អសារោ អគយ្ហុបគោ. ន ហិ តំ គហេត្វា គោបានសីអាទីនំ អត្ថាយ ឧបនេតុំ សក្កា, ឧបនីតម្បិ តថា ន ហោតិ, ពហុវដ្ដិសមោធានោ ច ហោតិ, ឯវំ សង្ខារក្ខន្ធោបិ ¶ អសារោ អគយ្ហុបគោ. ន ហិ តំ និច្ចាទិវសេន គហេតុំ សក្កា, គហិតម្បិ តថា ន ហោតិ, ពហុធម្មសមោធានោ ច. អញ្ញទេវ ហិ ផស្សស្ស លក្ខណំ, អញ្ញំ ចេតនាទីនំ, តេ បន សព្ពេ សមោធានេត្វា សង្ខារក្ខន្ធោតិ វុច្ចតិ.

យថា ច មាយា អសារា អគយ្ហុបគា. ន ហិ តំ គហេត្វា កិញ្ចិ អត្ថំ កិច្ចំ សាធេតុំ សក្កា, ឥត្តរា លហុបច្ចុបដ្ឋានា អមណិអាទិមេវ មណិអាទិរូបេន ទស្សេន្តី មហាជនំ វញ្ចេតិ, ឯវំ វិញ្ញាណម្បិ អសារំ ឥត្តរំ លហុបច្ចុបដ្ឋានំ, តេនេវ ចិត្តេន អាគច្ឆន្តំ វិយ, គច្ឆន្តំ វិយ, ឋិតំ វិយ, និសិន្នំ វិយ ច កត្វា គាហាបេតិ, អញ្ញទេវ ចិត្តំ អាគមនេ, អញ្ញំ គមនាទីសូតិ. ឯវំ វិញ្ញាណំ មាយាសទិសំ.

បញ្ចបិ ឧបាទានក្ខន្ធា អសុភាទិសភាវា ឯវ សំកិលេសាសុចិវត្ថុភាវាទិតោតិ អសុភាទិតោ ទដ្ឋព្ពា ឯវ, តថាបិ កត្ថចិ កោចិ វិសេសោ សុខគ្គហណីយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘វិសេសតោ ចា’’តិអាទិ. តត្ថ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ចតុវិបល្លាសប្បហានករាតិ តេសំ គោចរភាវេន រូបក្ខន្ធាទីសុ អសុភាទិភាវេន ទដ្ឋព្ពតា វុត្តា.

៥០៩. ខន្ធេហិ ន វិហញ្ញតិ បរិវិទិតសភាវត្តា. វិបស្សកោបិ តេសំ វិបត្តិយំ ន ទុក្ខមាបជ្ជតិ, ខីណាសវេសុ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តេ ហិ អាយតិម្បិ ខន្ធេហិ ន ពាធីយន្តីតិ.

កពឡីការាហារំ បរិជានាតីតិ ‘‘អាហារសមុទយា រូបសមុទយោ’’តិ (សំ. និ. ៣.៥៦,៥៧) វចនតោ អជ្ឈត្តិករូបេ ឆន្ទរាគំ បជហន្តោ តស្ស សមុទយភូតេ កពឡីការាហារេបិ ឆន្ទរាគំ បជហតីតិ អត្ថោ. អយំ បហានបរិញ្ញា. អជ្ឈត្តិករូបំ បន បរិគ្គណ្ហន្តោ តស្ស បច្ចយភូតំ កពឡីការាហារំ បរិគ្គណ្ហាតីតិ ញាតបរិញ្ញា. តស្ស ច ឧទយព្ពយានុបស្សី ហោតីតិ តីរណបរិញ្ញា ច យោជេតព្ពា. ឯវំ បរិញ្ញត្តយេ សិជ្ឈន្តេ ឥមេ វិបល្លាសាទយោ វិធមីយន្តិ ឯវាតិ អាហ ‘‘អសុភេ សុភន្តិ វិបល្លាសំ បជហតី’’តិអាទិ. តត្ថ កាមរាគភូតំ អភិជ្ឈំ សន្ធាយាហ ‘‘អភិជ្ឈាកាយគន្ថ’’ន្តិ. អសុភានុបស្សនាយ ហិ កាមរាគប្បហានំ ហោតិ ¶ , កាមរាគមុខេន វា សព្ពលោភប្បហានំ វទតិ. ន ឧបាទិយតិ ន គណ្ហតិ ន ឧប្បាទេតិ.

‘‘ផស្សបច្ចយា ¶ វេទនា’’តិ (ម. និ. ៣.១២៦; សំ. និ. ២.៣៩; មហាវ. ១; ឧទា. ១; នេត្តិ. ២៤) វុត្តត្តា ‘‘វេទនាយ ឆន្ទរាគំ បជហន្តោ តស្សា បច្ចយភូតេ ផស្សាហារេបិ ឆន្ទរាគំ បជហតី’’តិអាទិនា អាហារបរិជាននេ វុត្តនយេន ផស្សបរិជាននំ យោជេតព្ពំ. វេទនាយ ទុក្ខតោ ទស្សនេន តត្ថ សុខន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ. សុខត្ថមេវ ភវបត្ថនា ហោតីតិ វេទនាយ តណ្ហំ បជហន្តោ ភវោឃំ ឧត្តរតិ. តតោ ឯវ ភវយោគេន វិសំយុជ្ជតិ. ភវាសវេន ច អនាសវោ ហោតិ, សព្ពវេទនំ ទុក្ខតោ បស្សន្តោ អត្តនោ បរេន អបុព្ពំ ទុក្ខំ ឧប្បាទិតំ, សុខំ វា វិនាសិតំ ន ចិន្តេតិ, តតោ ‘‘អនត្ថំ មេ អចរី’’តិអាទិ (ធ. ស. ១២៣៧; វិភ. ៩០៩) អាឃាតវត្ថុប្បហានតោ ព្យាបាទកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ. ‘‘សុខពហុលេ សុគតិភវេ សុទ្ធី’’តិ អគ្គហេត្វា គោសីលគោវតាទីហិ សុទ្ធិំ បរាមសន្តោ សុខបត្ថនាវសេនេវ បរាមសតីតិ វេទនាយ តណ្ហំ បជហន្តោបិ សីលព្ពតុបាទានំ ន ឧបាទិយតិ.

មនោសញ្ចេតនា សង្ខារក្ខន្ធោ, សញ្ញា បន តំសម្បយុត្តាតិ សញ្ញាសង្ខារេ អនត្តតោ បស្សន្តោ មនោសញ្ចេតនាយ ឆន្ទរាគំ បជហតិ, តញ្ច បរិគ្គណ្ហាតិ, តីរេតិ ចាតិ ‘‘សញ្ញំ សង្ខារេ…បេ… បរិជានាតី’’តិ វុត្តំ. សញ្ញាសង្ខារេ អនត្តាតិ បស្សន្តោ អត្តទិដ្ឋិមូលកត្តា សព្ពទិដ្ឋីនំ អត្តទិដ្ឋិំ វិយ សព្ពទិដ្ឋិយោបិ វិធមតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ទិដ្ឋោឃំ ឧត្តរតិ…បេ… អត្តវាទុបាទានំ ន ឧបាទិយតី’’តិ អាហ.

វិញ្ញាណំ អនិច្ចតោ បស្សន្តោ អនិច្ចានុបស្សនាមុខេន តិស្សោបិ អនុបស្សនា ឧស្សុក្កន្តោ តីហិបិ បរិញ្ញាហិ វិញ្ញាណាហារំ បរិជានាតិ. វិសេសតោ បនេត្ថ អនិច្ចេ និច្ចន្តិ វិបល្លាសំ បជហតិ. តត្ថ និច្ចគ្គាហពាហុល្លតោ អវិជ្ជាយ វិញ្ញាណេ ឃនគហណំ ហោតីតិ ឃនវិនិព្ភោគំ កត្វា តំ អនិច្ចតោ បស្សន្តោ អវិជ្ជោឃំ ឧត្តរតិ. តតោ ឯវ អវិជ្ជាយោគេន វិសំយុត្តោ អវិជ្ជាសវេន អនាសវោ ច ហោតិ. មោហពលេនេវ សីលព្ពតបរាមសនំ ហោតីតិ តំ បជហន្តោ ‘‘សីលព្ពតបរាមាសកាយគន្ថំ ភិន្ទតិ.

‘‘យញ្ច ¶ ខោ ឥទំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ ចិត្តំ ឥតិបិ, មនោ ឥតិបិ, វិញ្ញាណំ ឥតិបិ, តត្រាស្សុតវា បុថុជ្ជនោ នាលំ និព្ពិន្ទិតុំ, នាលំ វិរជ្ជិតុំ, នាលំ វិមុច្ចិតុំ. តំ កិស្ស ហេតុ? ទីឃរត្តំ ហេតំ, ភិក្ខវេ, អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស អជ្ឈោសិតំ មមាយិតំ ¶ បរាមដ្ឋំ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’’’តិអាទិ (សំ. និ. ២.៦២) –

វចនតោ យថា វិញ្ញាណំ និច្ចតោ បស្សន្តោ ទិដ្ឋុបាទានំ ឧបាទិយតិ, ឯវំ តំ អនិច្ចតោ បស្សន្តោ ទិដ្ឋុបាទានំ ន ឧបាទិយតីតិ.

ឯវំ មហានិសំសន្តិ វុត្តប្បការេន វិបល្លាសាទិសកលសំកិលេសវិធមនុបាយភាវតោ ឯវំ វិបុលុទយំ. វធកាទិវសេនាតិ ឧក្ខិត្តាសិកវធកាទិវសេន. បស្សេយ្យាតិ ញាណទស្សនេន បច្ចក្ខតោ បស្សេយ្យ.

ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ ចុទ្ទសមបរិច្ឆេទវណ្ណនា.

១៥. អាយតនធាតុនិទ្ទេសវណ្ណនា

អាយតនវិត្ថារកថាវណ្ណនា

៥១០. ‘‘ខន្ធាយតនា’’តិអាទិនា ¶ ¶ ហេដ្ឋា ឧទ្ទិដ្ឋានិ បទុទ្ធារវសេន ‘‘អាយតនានី’’តិ វត្វា គណនបរិច្ឆេទេនាហ ‘‘ទ្វាទសាយតនានី’’តិ. តត្ថ វត្តព្ពំ បរតោ សយមេវ វក្ខតិ. ចក្ខាយតនន្តិអាទិ នេសំ សរូបទស្សនំ.

អត្ថោ នាម សទ្ទត្ថោ, ភាវត្ថោ បន លក្ខណមេវ. សោ បន សទ្ទត្ថោ ទុវិធោ – អសាធារណោ សាធារណោតិ. តត្ថ អសាធារណោ ចក្ខាទិសទ្ទត្ថោ, សាធារណោ អាយតនសទ្ទត្ថោ ទ្វាទសន្នម្បិ សមានត្តា.

តេសុ អសាធារណំ តាវ ទស្សេន្តោ ‘‘វិសេសតោ តាវា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វិសេសតោតិ វិសេសត្ថតោ, ចក្ខាទិសទ្ទត្ថតោតិ អត្ថោ. អស្សាទេតីតិ ចក្ខតិ-សទ្ទោ ‘‘មធុំ ចក្ខតិ, ព្យញ្ជនំ ចក្ខតី’’តិ រសសាយនត្ថោ អត្ថីតិ តស្ស វសេន អត្ថំ វទតិ. ‘‘ចក្ខុំ ខោ បន, មាគណ្ឌិយ, រូបារាមំ រូបរតំ រូបសម្មុទិត’’ន្តិ (ម. និ. ២.២០៩) វចនតោ ចក្ខុ រូបំ អស្សាទេតិ. សតិបិ សោតាទីនំ សទ្ទារាមតាទិភាវេ យោ ‘‘យំ ចក្ខុ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ៥៩៧) បាឡិយំ, ‘‘រូបាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណ’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦០០; វិសុទ្ធិ. ២.៤៣៣) អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តោ អត្ថវិសេសោ, តត្ថេវ និរុឡ្ហត្តា ចក្ខុម្ហិ ឯវ ចក្ខុសទ្ទោ បវត្តតិ គវាទីសុ គោសទ្ទាទិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

វិភាវេតិ ចាតិ សទ្ទលក្ខណសិទ្ធស្ស ចក្ខតិ-សទ្ទស្ស វសេន អត្ថំ វទតិ. ចក្ខតីតិ ហិ អាចិក្ខតិ, អភិព្យត្តំ វទតីតិ អត្ថោ. នេត្តស្ស ច វទន្តស្ស វិយ សមវិសមវិភាវនមេវ ¶ អាចិក្ខនន្តិ កត្វា អាហ ‘‘វិភាវេតិ ចាតិ អត្ថោ’’តិ, អនេកត្ថត្តា វា ធាតូនំ វិភាវនត្ថតា ច ចក្ខតិ-សទ្ទស្ស ទដ្ឋព្ពា. រត្តទុដ្ឋាទិកាលេសុ កកណ្ដករូបំ វិយ, ឧទ្ទរូបំ វិយ ច វណ្ណវិការំ អាបជ្ជមានំ រូបំ ហទយង្គតភាវំ រូបយតិ រូបមិវ បកាសំ ករោតិ, សវិគ្គហមិវ កត្វា ទស្សេតីតិ អត្ថោ. វិត្ថារណំ វា ¶ រូបសទ្ទស្ស អត្ថោ, វិត្ថារណញ្ច បកាសនមេវាតិ អាហ ‘‘បកាសេតីតិ អត្ថោ’’តិ. អនេកត្ថត្តា វា ធាតូនំ បកាសនត្ថោ ឯវ រូបសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. វណ្ណវាចកស្ស រូបសទ្ទស្ស រូបយតីតិ និព្ពចនំ, រូបក្ខន្ធវាចកស្ស រុប្បតីតិ អយំ វិសេសោ. ឧទាហរីយតីតិ វុច្ចតីតិ អត្ថេ វចនសទ្ទោ ឯវ គហិតោ សិយា, ន ច វចនសទ្ទោ ឯវេត្ថ សទ្ទោ, អថ ខោ សព្ពោបិ សោតវិញ្ញេយ្យោតិ. សប្បតីតិ សកេហិ បច្ចយេហិ សប្បីយតិ, សោតវិញ្ញេយ្យភាវំ គមីយតីតិ អត្ថោ.

សូចយតីតិ អត្តនោ វត្ថុំ អបាកដំ គន្ធវសេន ‘‘ឥទំ សុគន្ធំ, ទុគ្គន្ធ’’ន្តិ បកាសេតិ, បដិច្ឆន្នំ វា បុប្ផាទិវត្ថុំ ‘‘ឯត្ថ បុប្ផមត្ថិ, ចម្បកាទិផលមត្ថិ, អម្ពាទី’’តិ បេសុញ្ញំ ករោន្តំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ. រសគ្គហណមូលកត្តា អជ្ឈោហរណស្ស ជីវិតហេតុម្ហិ អាហាររសេ និន្នតាយ ជីវិតំ អវ្ហយតីតិ ជិវ្ហា និរុត្តិលក្ខណេន. កុច្ឆិតានំ សាសវធម្មានំ អាយោតិ វិសេសេន កាយោ វុត្តោ អនុត្តរិយហេតុភាវំ អនាគច្ឆន្តេសុ កាមរាគនិទានកម្មជនិតេសុ, កាមរាគស្ស ច វិសេសបច្ចយេសុ ឃានជិវ្ហាកាយេសុ កាយស្ស វិសេសតរសាសវបច្ចយត្តា. តេន ហិ ផោដ្ឋព្ពសុខំ អស្សាទេន្តា សត្តា មេថុនម្បិ សេវន្តិ. ឧប្បត្តិទេសោតិ ឧប្បត្តិដ្ឋានន្តិ អត្ថោ, កាយិន្ទ្រិយវត្ថុកា វា ចត្តារោ ខន្ធា ពលវកាមាសវាទិហេតុភាវតោ វិសេសេន សាសវាតិ វុត្តាតិ តេសំ ឧប្បត្តិដ្ឋានន្តិ អត្ថោ.

មុនាតីតិ នាឡិយា មិនមានោ វិយ, មហាតុលាយ ធារយមានោ វិយ ច អារម្មណំ វិជានាតីតិ អត្ថោ. មនតេ ឥតិ វា មនោ, តំ តំ អារម្មណំ បរិច្ឆេទវសេន ជានាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្តនោ លក្ខណំ ធារេន្តីតិ យេ វិសេសលក្ខណេន អាយតនសទ្ទបរា វត្តព្ពា, តេ ចក្ខាទយោ តថា វុត្តាតិ តតោ អញ្ញេ មនោគោចរភូតា ធម្មា សាមញ្ញលក្ខណេនេវ ឯកាយតនភាវំ ឧបនេត្វា វុត្តា. យថា ហិ ឱឡារិកវត្ថារម្មណមននសង្ខាតេហិ វិសយវិសយីភាវេហិ បុរិមានិ បាកដានិ, តថា អបាកដា ច អញ្ញេ មនោគោចរា ន អត្តនោ សភាវំ ន ធារេន្តីតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស ទីបនត្ថោ ធម្មសទ្ទោ. ធារីយន្តិ សាមញ្ញរូបេន អវធារីយន្តីតិ វា ធម្មា. យថា ហិ រូបាទយោ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីហិ អសាធារណតោ ឯវ យថាសកំ ¶ សភាវតោ វិញ្ញាយន្តិ ¶ , ន ឯវមេតេ, ឯតេ បន អនេកធម្មភាវតោ, សាធារណតោ, សភាវសាមញ្ញតោបិ មនសា វិញ្ញាយន្តីតិ.

៥១១. សេន សេនាតិ សកេន សកេន. ឧដ្ឋហន្តីតិ ឧដ្ឋានំ ករោន្តិ. វាយមន្តីតិ ឧស្សហន្តិ, អត្តនោ កិច្ចំ ករោន្តិច្ចេវ អត្ថោ. ឥមស្មិំ ច អត្ថេ អាយតន្តិ ឯត្ថាតិ អាយតនានីតិ អធិករណត្ថោ អាយតនសទ្ទោ, ទុតិយតតិយេសុ កត្តុអត្ថោ. តេ ចាតិ ចិត្តចេតសិកេ ធម្មេ. តេ ហិ តំតំទ្វារារម្មណេសុ អយន្តិ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ អាយា. វិត្ថារេន្តីតិ បុព្ពេ អនុប្បន្នត្តា លីនានិ អបាកដានិ បុព្ពន្តតោ ឧទ្ធំ បត្ថរេន្តិ បាកដានិ ករោន្តិ, ឧប្បាទេន្តីតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច សំសារទុក្ខំ. ន និវត្តតីតិ អនុប្បាទនិរោធវសេន ន និរុជ្ឈតិ. អាយតនំ អាយតនន្តិ អាមេឌិតវចនំ អស្សា សមញ្ញាយ ចក្ខាទីសុ និរុឡ្ហភាវទស្សនត្ថំ.

៥១២. ឯវំ អវយវភេទវសេន អាយតនសទ្ទស្ស អត្ថំ វត្វា ឥទានិ តត្ថ បរិយាយតោបិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. សាធុផលភរិតតាយ, អបរិស្សយតាយ ច មនោរម្មេ.

តត្ថ និវសន្តីតិ និវសន្តា វិយ ហោន្តិ. តេនាហ ‘‘តទាយត្តវុត្តិតាយា’’តិ. យត្ថ សុវណ្ណរតនាទីនិ និវុត្ថានិ វិយ អាកិណ្ណានិ តិដ្ឋន្តិ, សោ បទេសោ តេសំ អាករោ, ឯវំ ចិត្តចេតសិកា ចក្ខាទីសូតិ តេ តេសំ អាករោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចក្ខាទីសុ ច…បេ… អាករោ’’តិ. តន្និស្សិតត្តាតិ ឯត្ថ មនោ មនោវិញ្ញាណាទីនំ ចិត្តចេតសិកានំ និស្សយបច្ចយោ ន ហោតីតិ តស្ស តេសំ ទ្វារភាវោ និស្សយភាវោតិ ទដ្ឋព្ពោ. អហុត្វា ឯវ បច្ចយសាមគ្គិវសេន ឧប្បជ្ជន្តាបិ ចិត្តចេតសិកា អនេកេ ឯកជ្ឈំ តត្ថ លព្ភមានា សមោសដា វិយ ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘វត្ថុទ្វារារម្មណវសេន សមោសរណតោ’’តិ. ន ហិ ធម្មានំ អនាគតទ្ធេ វិជ្ជមានតាលេសោបិ អត្ថិ. តេនាហ ‘‘បុញ្ជោ នត្ថិ អនាគតេ’’តិ (មហានិ. ១០). តត្ថេវ ឧប្បត្តិតោតិ តេសុ ចក្ខាទីសុ ឯវ ឧប្បត្តិតោ. ឧប្បត្តិយា បច្ចយភូតេ ចក្ខាទិកេ ឧប្បត្តិដ្ឋានំ វិយ កត្វា ឧបចារវសេន វុត្តំ. ន ហិ អរូបធម្មានំ និប្បរិយាយតោ ឧប្បត្តិទេសោ នាម អត្ថិ. យទគ្គេន វា តេ ¶ តេសំ និស្សយារម្មណភូតា, តទគ្គេន សញ្ជាតិទេសោ. ន ហិ បច្ចយភាវមន្តរេន រូបធម្មានម្បិ អាធារាធេយ្យភាវោ អត្ថិ. តេនាហ ‘‘និស្សយារម្មណភាវេនា’’តិ. ព្យតិរេកបធានតាយ ការណលក្ខណស្ស ‘‘តេសំ អភាវេ អភាវតោ’’ ឥច្ចេវាហ, ន ‘‘ភាវេ ភាវតោ’’តិ.

យថាវុត្តេនត្ថេនាតិ ¶ ‘‘ចក្ខតី’’តិអាទិនា, ‘‘អាយតនតោ អាយានំ តននតោ’’តិអាទិនា, ‘‘និវាសដ្ឋាន’’ន្តិអាទិនា ច វុត្តប្បការេន អត្ថេន. ធម្មាយតនបរិយាបន្នានំ ធម្មានំ ពហុភាវតោ យេភុយ្យេន ច តេ ពហូ ឯវ ហុត្វា កិច្ចករាតិ ‘‘ធម្មា ច តេ អាយតនញ្ចា’’តិ ពហុវចននិទ្ទេសោ.

៥១៣. តថា តថា លក្ខិតព្ពតោ លក្ខីយតិ ឯតេនាតិ វា លក្ខណំ, សភាវោ.

តាវភាវតោតិ តត្តកតោ, តេន អនូនាធិកភាវំ ទស្សេតិ. តត្ថ ទ្វាទសាយតនវិនិមុត្តស្ស កស្សចិ ធម្មស្ស អភាវា អធិកភាវតោ ចោទនា នត្ថិ, សលក្ខណធារណំ បន សព្ពេសំ សាមញ្ញលក្ខណន្តិ ឩនចោទនា សម្ភវតីតិ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចក្ខាទយោបិ ហី’’តិអាទិ. ភវង្គមនសង្ខាតោតិ ទ្វិក្ខត្តុំ ចលិត្វា បវត្តភវង្គមនសង្ខាតោ. ចលនវសេន ភវង្គប្បវត្តិយា សតិ ឯវ អាវជ្ជនុប្បត្តិ, ន អញ្ញត្ថាតិ អាវជ្ជនស្សាបិ ការណភូតន្តិ កត្វា វុត្តំ ‘‘ភវង្គមនសង្ខាតោ…បេ… ឧប្បត្តិទ្វារ’’ន្តិ. អសាធារណន្តិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អសាធារណំ. សតិបិ អសាធារណភាវេ ចក្ខាទីនំ ទ្វារភាវេន គហិតត្តា ធម្មាយតនេន អគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វារារម្មណភាវេហិ វា អសាធារណតំ សន្ធាយ ‘‘អសាធារណ’’ន្តិ វុត្តំ.

៥១៤. យេភុយ្យសហុប្បត្តិអាទីហិ ឧប្បត្តិក្កមាទីសុ អយុត្តិ យោជេតព្ពា. យេភុយ្យេន ហិ ចក្ខាយតនាទីនិ កស្សចិ កទាចិ ឯកតោ ឧប្បជ្ជន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘កាមធាតុយា ឧបបត្តិក្ខណេ កស្សចិ ឯកាទសាយតនានិ បាតុភវន្តី’’តិអាទិ (យម. អដ្ឋ. អាយតនយមក ១៨-២១). តស្មា អាយតនានំ ឧប្បត្តិក្កមោ តាវ ន យុជ្ជតិ, ន បហានក្កមោ កុសលាព្យាកតានំ អប្បហាតព្ពតោ, ន បដិបត្តិក្កមោ អកុសលានំ ឯកច្ចអព្យាកតានញ្ច អប្បដិបជ្ជនីយតោ ¶ , ន ភូមិក្កមោ អឌ្ឍេកាទសន្នំ អាយតនានំ ឯកន្តកាមាវចរត្តា, ឥតរេសញ្ច ចតុភូមិបរិយាបន្នត្តា, ឯកច្ចស្ស លោកុត្តរភាវតោ ចាតិ. ‘‘អជ្ឈត្តិកេសុ ហី’’តិ ឯតេន អជ្ឈត្តិកភាវេន, វិសយីភាវេន ច អជ្ឈត្តិកានំ បឋមំ ទេសេតព្ពតំ ទស្សេតិ, តេសុបិ បឋមំ ទេសេតព្ពេសុ បាកដត្តា បឋមតរំ ចក្ខាយតនំ ទេសិតន្តិ.

តតោ ឃានាយតនាទីនីតិ ឯត្ថ ពហុបការត្តាភាវេន ចក្ខុសោតេហិ បុរិមតរំ អទេសេតព្ពានិ, សហ វត្តុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ឯកេន កមេន ទេសេតព្ពានីតិ ឃានាទិក្កមេន ទេសិតានីតិ អធិប្បាយោ ¶ . អញ្ញថាបិ ហិ ទេសិតេសុ ន ន សក្កា ចោទេតុំ, ន ច សក្កា ពោធេតព្ពានិ ន ទេសេតុន្តិ. បច្ចុប្បន្នារម្មណត្តា វា ចក្ខាទីនិ បឋមំ វុត្តានិ អារម្មណតោ សុបាកដានីតិ, មនាយតនំ បន កិញ្ចិ បច្ចុន្នារម្មណំ…បេ… កិញ្ចិ យាវ នវត្តព្ពារម្មណន្តិ បច្ឆា វុត្តំ. បច្ចុប្បន្នារម្មណេសុបិ ឧបាទារូបារម្មណានិ ចត្តារិ បឋមំ វុត្តានិ, តតោ ភូតរូបារម្មណំ. ឧបាទារូបារម្មណេសុបិ ទូរតរេ ទូរេ, សីឃតរំ សីឃញ្ច អារម្មណសម្បដិច្ឆនទីបនត្ថំ ចក្ខាទីនំ ទេសនាក្កមោ. ចក្ខុសោតទ្វយញ្ហិ ទូរគោចរន្តិ បឋមំ វុត្តំ, តត្រាបិ ចក្ខុ ទូរតរគោចរន្តិ សព្ពបឋមំ វុត្តំ. បស្សន្តោបិ ហិ ទូរតរេ នទីសោតំ, ន តស្ស សោតបដិឃាតសទ្ទំ សុណាតិ. ឃានជិវ្ហាសុបិ ឃានំ សីឃតរវុត្តីតិ បឋមំ វុត្តំ បុរតោ ឋបិតមត្តស្សបិ ភោជនស្ស គន្ធោ គយ្ហតីតិ. យថាឋានំ វា តេសំ ទេសនាក្កមោ. ឥមស្មិញ្ហិ សរីរេ សព្ពុបរិ ចក្ខុស្ស អធិដ្ឋានំ, តស្ស អធោ សោតស្ស, តស្ស អធោ ឃានស្ស, តស្ស អធោ ជិវ្ហាយ, តថា កាយស្ស យេភុយ្យតោ, មនោ បន អរូបិភាវតោ សព្ពបច្ឆា វុត្តោ. តំតំគោចរត្តា តស្ស តស្ស អនន្តរំ ពាហិរាយតនានិ វុត្តានីតិ វុត្តោវាយមត្ថោតិ ឯវម្បិ ឥមេសំ កមោ វេទិតព្ពោ. គោចរោ វិសយោ ឯតស្សាតិ គោចរវិសយោ, មនោ. កស្ស បន គោចរោ ឯតស្ស វិសយោ? ចក្ខាទីនំ បញ្ចន្នម្បិ. វិញ្ញាណុប្បត្តិការណវវត្ថានតោតិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ ឧប្បត្តិការណស្ស វវត្ថិតភាវតោ សវិភត្តិភាវតោ. ឯតេន ចក្ខាទិអនន្តរំ រូបាទិវចនស្ស ច ការណមាហ.

៥១៥. សង្គហិតត្តាតិ គណនសង្គហវសេន សង្គហិតត្តា. ជាតិវសេនាតិ ចក្ខុភាវសមានតាវសេន. បច្ចយភេទោ កម្មាទិភេទោ. ទានាទិបាណាតិបាតាទិភេទភិន្នស្ស ¶ ហិ កុសលាកុសលកម្មស្ស, តស្ស ច សហការីការណភូតានំ អព្ភន្តរានំ, ពាហិរានញ្ច បច្ចយានំ ភេទេន ចក្ខាយតនំ ភិន្នំ វិសទិសំ ហោតីតិ. និរយាទិកោ, អបទាទិគតិនានាករណញ្ច គតិភេទោ គតីនំ, គតីសុ វា ភេទោតិ កត្វា. ហត្ថិអស្សាទិកោ, ខត្តិយាទិកោ ច និកាយភេទោ. តំតំសត្តសន្តានភេទោ បុគ្គលភេទោ. យា ចក្ខាទីនំ វត្ថូនំ អនន្តប្បភេទតា វុត្តា, សោ ឯវ ហទយវត្ថុស្ស ភេទោ តាទិសភេទានាតិវត្តនតោ. តតោ មនាយតនស្ស អនន្តប្បភេទតា យោជេតព្ពា. យស្មា ឈានវិរហិតំ នាម លោកុត្តរំ នត្ថិ, តស្មា បញ្ចន្នំ ឈានានំ វសេន អដ្ឋ លោកុត្តរចិត្តានិ ចត្តាលីសំ ហោន្តីតិ តានិ ឯកាសីតិយា លោកិយចិត្តេសុ បក្ខិបិត្វា អាហ ‘‘ឯកវីសុត្តរសតប្បភេទញ្ចា’’តិ. វត្ថូតិ ចក្ខាទិវត្ថុ. តប្បភេទេន វិញ្ញាណំ អនន្តប្បភេទំ. បដិបទា ទុក្ខាបដិបទាទិ. អាទិ-សទ្ទេន ឈានាធិបតិភូមិអារម្មណាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. នីលំ នីលស្ស សភាគំ, អញ្ញំ វិសភាគំ. បច្ចយោ កម្មាទិ. តត្ថាបិ កុសលសមុដ្ឋានាទិតា, សីតឧតុសមុដ្ឋានាទិតា ¶ ច ភេទោ វេទិតព្ពោ. អាទិសទ្ទេន គតិនិកាយភេទោ. សភាវនានត្តភេទតោតិ សុខា ទុក្ខា អទុក្ខមសុខាតិ ឯវមាទិកោ សភាវភេទោ. ចក្ខុសម្ផស្សជា សោតសម្ផស្សជាតិ ឯវមាទិកំ នានត្តំ.

៥១៦. ‘‘អនាគមនតោ អនិគ្គមនតោ’’តិ សង្ខេបេន វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. បុព្ពន្តាបរន្តេសុ អវិជ្ជមានសរូបត្តា ឧទយតោ បុព្ពេ កុតោចិ នាគច្ឆន្តិ, វយតោ ច ឧទ្ធំ ន កត្ថចិ គច្ឆន្តិ, វិជ្ជមានក្ខណេបិ ឥត្តរកាលតាយ អនិច្ចា ទុក្ខា វិបរិណាមធម្មា. តេនាហ ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិ. សបរិប្ផន្ទកិរិយាវសេន ឦហនំ ឦហា, ចិន្តនវសេន ព្យាបារនំ ព្យាបារោ, តត្ថ ព្យាបារំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ន ហិ ចក្ខុរូបាទីនំ ឯវំ ហោតី’’តិ. ឦហំ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ច តានី’’តិអាទិ. ឧភយម្បិ បន ឦហា ច ហោតិ ព្យាបារោ ចាតិ ឧប្បដិបាដិវចនំ. ធម្មតាវាតិ សភាវោ ឯវ, ការណសមត្ថតា វា ឦហាព្យាបាររហិតានំ ទ្វារាទិភាវោ ធម្មតា. ឥមស្មិញ្ច អត្ថេ ‘‘យ’’ន្តិ ឯតស្ស យស្មាតិ អត្ថោ. បុរិមស្មិំ សម្ភវនវិសេសនំ យំ-សទ្ទោ. ‘‘សុញ្ញោ គាមោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, ឆន្នេតំ អជ្ឈត្តិកានំ អាយតនានំ អធិវចន’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.២៣៨) វចនតោ សុញ្ញគាមោ វិយ ¶ ទដ្ឋព្ពានិ. អន្នបានសហិតន្តិ គហិតេ សុញ្ញគាមេ យំ យទេវ ភាជនំ បរាមសីយតិ, តំ តំ រិត្តកំយេវ បរាមសីយតិ, ឯវំ ធុវាទិភាវេន គហិតានិ យោនិសោ ឧបបរិក្ខិយមានានិ រិត្តកានេវ ឯតានិ ទិស្សន្តីតិ. តេនាហ ‘‘ធុវសុភសុខត្តភាវវិរហិតត្តា’’តិ. ចក្ខាទិទ្វារេសុ អភិជ្ឈាទោមនស្សុប្បាទកភាវេន រូបាទីនិ ចក្ខាទីនំ អភិឃាតកានីតិ វុត្តានិ. អហិសុសុមារបក្ខីកុក្កុរសិង្គាលមក្កដា ឆ បាណកា. វិសមពិលាកាសគាមសុសានវនានិ តេសំ គោចរា. តត្ថ វិសមាទិអជ្ឈាសយេហិ ចក្ខាទីហិ វិសមភាវពិលាកាសគាមសុសានសន្និស្សិតសទិសូបាទិន្នធម្មវនភាវេហិ អភិរមិតត្តា រូបាទីនំ វិសមាទិសទិសតា យោជេតព្ពា.

ឥតិ អាយតនានំ វិត្ថារកថាមុខវណ្ណនា.

ធាតុវិត្ថារកថាវណ្ណនា

៥១៧. ចក្ខុស្ស វិញ្ញាណន្តិ ចក្ខុស្ស ការណភូតស្ស វិញ្ញាណំ. កាមំ រូបាលោកមនសិការាទយោបិ ¶ តស្ស វិញ្ញាណស្ស ការណា, តេ បន សាធារណការណំ, ចក្ខុ អសាធារណន្តិ អសាធារណការណេនាយំ និទ្ទេសោ យថា ភេរិសទ្ទោ, យវង្កុរោតិ. តថា ហិ ចក្ខុ បុគ្គលន្តរាសាធារណំ, នីលាទិសព្ពរូបសាធារណញ្ចាតិ សាមិភាវេន និទ្ទិដ្ឋំ.

វិទហតីតិ ឯវំ ឯវញ្ច តយា បវត្តិតព្ពន្តិ វិនិយុញ្ជមានំ វិយ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. វិទហតីតិ ច ធាត្វត្ថោ ឯវ វិសិដ្ឋោ ឧបសគ្គេន ទីបីយតីតិ វិនាបិ ឧបសគ្គេន ធាតូតិ ឯស សទ្ទោ តមត្ថំ វទតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. កត្តុកម្មភាវករណាធិករណេសុ ច ធាតុសទ្ទសិទ្ធិ ហោតីតិ បញ្ចាបិ តេ អត្ថា វុត្តា. លោកុត្តរា ធាតុយោ សំសារទុក្ខំ ន វិទហន្តិ, អញ្ញទត្ថុ វិធំសេន្តីតិ កត្វា ‘‘លោកិយា’’តិ វិសេសិតំ. វវត្ថិតាតិ អវត្ថិតា, អញ្ញមញ្ញំ វា អសំកិណ្ណា. សុវណ្ណរជតាទិធាតុយោ សុវណ្ណាទីនំ ពីជភូតា សេលាទយោ. យថាសម្ភវន្តិ ឯត្ថ កេចិ ‘‘លោកិយលោកុត្តរាសុ ធាតូសុ យោ យោ អត្ថោ សម្ភវតិ, តទនុរូប’’ន្តិ អត្ថំ វទន្តិ, តទយុត្តំ ‘‘លោកិយា ហិ ធាតុយោ’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា. អត្ថវសេន ចេតំ យថាសម្ភវគ្គហណំ កតំ, ន ធាតុវសេន ¶ . កាមំ បញ្ចបិ អត្ថា ចក្ខាទីនំ សព្ពេសំ ឥច្ឆិតព្ពា, តថាបិ ចក្ខាទីសុ យស្ស យស្ស ធម្មស្ស យទា កត្តុវចនិច្ឆា, ន តទា កម្មភាវោ. យទា បន កម្មវចនិច្ឆា, ន តទា កត្តុភាវោ. ឯវំ សេសេសុបីតិ យថាសម្ភវគ្គហណំ. តេនាហ ‘‘ឥតិ ចក្ខាទីសូ’’តិអាទិ.

៥១៨. អត្តនោ សភាវំ ធារេន្តីតិ ធាតុយោតិ ឯត្ថាបិ ធាតីតិ ធាតូតិ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា ធារណត្ថោ ធា-សទ្ទោតិ កត្វា. កត្តុអត្ថោបិ ចាយំ បុរិមេន អសទិសោ វិធានធារណត្ថានំ ភិន្នសភាវត្តា. និស្សត្តសភាវមត្តធារណញ្ច ធាតុសទ្ទស្ស បធានោ អត្ថោតិ វិសុំ វុត្តោ. ធាតុយោ វិយ ធាតុយោតិ ឯត្ថ សីហសទ្ទោ វិយ កេសរិម្ហិ និរុឡ្ហា បុរិសេ សេលាវយវេសុ និរុឡ្ហោ ធាតុសទ្ទោ ចក្ខាទីសុ ឧបចរិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ញាណញ្ច ញេយ្យញ្ច ញាណញេយ្យានិ, តេសំ អវយវា តប្បភេទភូតា ធាតុយោ ញាណញេយ្យាវយវា. តត្ថ ញាណប្បភេទោ ធម្មធាតុឯកទេសោ, ញេយ្យប្បភេទោ អដ្ឋារសាបីតិ ញាណញេយ្យាវយវមត្តា ធាតុយោ ហោន្តីតិ. អថ វា ញាណេន ញាតព្ពោ សភាវោ អវិបរីតោ ធាតុសទ្ទេន វុច្ចមានោ ញាណញេយ្យោ, ន ទិដ្ឋិអាទីហិ វិបរីតគ្គាហកេហិ ញេយ្យោតិ អត្ថោ, តស្ស ញាណញេយ្យស្ស អវយវា ចក្ខាទយោ, វិសភាគលក្ខណាវយវេសុ រសាទីសុ និរុឡ្ហោ ធាតុសទ្ទោ តាទិសេសុ អញ្ញាវយវេសុ ចក្ខាទីសុ ឧបចរិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. រសាទីសុ វិយ វា ចក្ខាទីសុបិ និរុឡ្ហោ ឯវ. ‘‘និជ្ជីវមត្តស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ ឯតេន និជ្ជីវមត្តបទត្ថេ ធាតុសទ្ទស្ស និរុឡ្ហតំ ទស្សេតិ. ឆ ធាតុយោ ឯតស្សាតិ ឆធាតុរោ. យោ លោកេ បុរិសោតិ ធម្មសមុទាយោ ¶ វុច្ចតិ, សោ ឆធាតុរោ ឆន្នំ បថវីអាទីនំ និជ្ជីវមត្តានំ សភាវានំ សមុទាយមត្តោ, ន ឯត្ថ ជីវោ វា បុរិសោ វា អត្ថីតិ អត្ថោ.

៥១៩. ចក្ខាទីនំ កមោ បុព្ពេ វុត្តោតិ ឥធេកេកស្មិំ តិកេ តិណ្ណំ ធាតូនំ កមំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ហេតុផលានុបុព្ពវវត្ថានវសេនា’’តិ. ហេតុផលានំ អនុបុព្ពវវត្ថានំ ហេតុផលភាវោ ឯវ, មនោធម្មធាតូនញ្ច មនោវិញ្ញាណស្ស ហេតុភាវោ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពោ. កិរិយមនោធាតុ មនោវិញ្ញាណស្ស ឧបនិស្សយកោដិយា, វិបាកមនោធាតុ វិបាកមនោវិញ្ញាណស្ស អនន្តរាទិនាបិ, ឥតរស្ស សព្ពាបិ ឧបនិស្សយកោដិយា ¶ ច, ធម្មធាតុ បន វេទនាទិកា សហជាតា សហជាតាទិនា, អសហជាតា អនន្តរាទិនា, ឧបនិស្សយេន, អារម្មណាទិនា ច មនោវិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ទ្វារភូតមនោវសេន វា. ទ្វារភូតមនោបិ ហិ សុត្តេសុ មនោធាតូតិ វុច្ចតីតិ តស្សា វា មនោធាតុយា មនោវិញ្ញាណស្ស ហេតុភាវោ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពោ. តត្ថ ហេតូតិ បច្ចយោ អធិប្បេតោ, ផលន្តិ បច្ចយុប្បន្នន្តិ អាហ ‘‘ចក្ខុធាតូ’’តិអាទិ.

៥២០. សព្ពាសំ វសេនាតិ យថាវុត្តានំ អាភាធាតុអាទីនំ បញ្ចតិំសាយ ធាតូនំ វសេន. អបរមត្ថសភាវស្ស បរមត្ថសភាវេសុ ន កទាចិ អន្តោគធតា អត្ថីតិ អាហ ‘‘សភាវតោ វិជ្ជមានាន’’ន្តិ.

ចន្ទាភាសូរិយាភាទិកា វណ្ណនិភា ឯវាតិ អាហ ‘‘រូបធាតុយេវ ហិ អាភាធាតូ’’តិ. រូបាទិបដិពទ្ធាតិ រាគវត្ថុភាវេន គហេតព្ពាការោ សុភនិមិត្តន្តិ កត្វា ‘‘រូបាទយោ ឯវា’’តិ អវត្វា បដិពទ្ធវចនំ វុត្តំ. អសតិបិ រាគវត្ថុភាវេ កុសលវិបាការម្មណំ សុភធាតូតិ ទុតិយោ វិកប្បោ វុត្តោ. សេសាតិ មនោវិញ្ញាណធាតុសម្បយុត្តា. ធាតុទ្វយនិរោធមត្តន្តិ មនោវិញ្ញាណធាតូនំ និរោធមត្តំ ចតុត្ថារុប្បចិត្តុប្បាទនិរោធភាវតោ. តទញ្ញវិញ្ញាណនិរោធោ វិយ ហិ វិញ្ញាណធាតុមនោធាតូនំ និរោធោ សមាបត្តិពលសិទ្ធោតិ កត្វា ធាតុទ្វយគ្គហណំ.

‘‘ធម្មធាតុមត្ត’’ន្តិ ឥទំ កាមធាតុយា ធម្មធាតុបរិយាបន្នត្តា វុត្តំ. កាមបដិសំយុត្តោតិ កាមរាគសម្បយុត្តោ, អារម្មណករណេន វា កាមគុណោបសំហិតោ. យំ ឯតស្មិំ អន្តរេតិ យេ ឯតស្មិំ អវីចិបរនិម្មិតវសវត្តិបរិច្ឆិន្នេ ឱកាសេ. ឱគាឡ្ហា ហុត្វា អធោភាគេ ច ឱកាសេ ចរន្តីតិ ឯត្ថាវចរា. អញ្ញត្ថ ចរន្តាបិ យថាវុត្តេ ឯវ ឋានេ បរិយាបន្នាតិ ឯត្ថ បរិយាបន្នា.

នេក្ខម្មធាតុ ¶ ធម្មធាតុ ឯវ វិតក្កបក្ខេ. សព្ពេបិ កុសលា ធម្មាតិ ទានមយបុញ្ញកិរិយតោ, សីលមយបុញ្ញកិរិយតោ, បព្ពជ្ជតោ ច បដ្ឋាយ យាវ អគ្គមគ្គាធិគមា បវត្តា សព្ពេបិ អនវជ្ជធម្មា. វិហិំសាធាតុ ចេតនា, បរវិហេឋនច្ឆន្ទោ វា. អវិហិំសា ករុណា.

ហីនាតិ ¶ ហីឡិតា. បណីតាតិ សម្ភាវិតា. ‘‘នាតិហីឡិតា នាតិសម្ភាវិតា មជ្ឈិមា’’តិ ខន្ធនិទ្ទេសេ អាគតា ហីនទុកតោ ឯវ នីហរិត្វា មជ្ឈិមា ធាតុ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ឧភោបីតិ ធម្មធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុយោ.

វិញ្ញាណធាតុ យទិបិ ឆវិញ្ញាណធាតុវសេន វិភត្តា, តថាបិ វិញ្ញាណធាតុគ្គហណេន តស្ស បុរេចារិកបច្ឆាចារិកត្តា មនោធាតុ គហិតាវ ហោតីតិ អាហ ‘‘វិញ្ញាណធាតុ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិសត្តវិញ្ញាណធាតុ សង្ខេបោយេវា’’តិ. អនេកេសំ ចក្ខុធាតុអាទីនំ, តាសុ ច ឯកេកិស្សា នានប្បការតាយ នានាធាតូនំ វសេន អនេកធាតុ នានាធាតុ លោកោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘អដ្ឋារសធាតុប្បភេទមត្តមេវា’’តិ.

៥២១. ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយមនោធាតុមនោវិញ្ញាណធាតុភេទេនាតិ ពហូសុ បោត្ថកេសុ លិខិតំ, កេសុចិ ‘‘ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយមនោមនោវិញ្ញាណធាតុភេទេនា’’តិ. តត្ថ ន ចក្ខាទីនំ កេវលេន ធាតុសទ្ទេន សម្ពន្ធោ អធិប្បេតោ វិជាននសភាវស្ស បភេទវចនតោ. វិញ្ញាណធាតុសទ្ទេន ច សម្ពន្ធេ ករិយមានេ ទ្វេ មនោគហណានិ ន កាតព្ពានិ. ន ហិ ទ្វេ មនោវិញ្ញាណធាតុយោ សន្តិ. អន្តរា វា មនោធាតុគហណំ អកត្វា ‘‘ចក្ខុ…បេ… កាយមនោវិញ្ញាណធាតុមនោធាតូ’’តិ វត្តព្ពំ អតុល្យយោគេ ទ្វន្ទសមាសាភាវតោ. អយំ បនេត្ថ បាឋោ សិយា ‘‘ចក្ខុ…បេ… កាយវិញ្ញាណមនោមនោវិញ្ញាណធាតុភេទេនា’’តិ. តស្ស វិញ្ញាណស្ស យេភុយ្យេន អត្តវាទិនោ តស្ស ឯកមេកស្ស អត្តស្ស អទ្វយតំ, និច្ចត្តញ្ច បវេទេន្តីតិ អនេកតានិច្ចតាបកាសនំ តេសំ ជីវសញ្ញាសមូហននាយ ហោតិ. ខន្ធាយតនទេសនា សង្ខេបទេសនា, ឥន្ទ្រិយទេសនា វិត្ថារទេសនា, តទុភយំ អបេក្ខិត្វា អយំ អនតិសង្ខេបវិត្ថារា ធាតុទេសនា. អភិធម្មេ វា សុត្តន្តភាជនីយេ (វិភ. ១៧២ អាទយោ) វុត្តា ធាតុទេសនា អតិសង្ខេបទេសនា, អាភាធាតុអាទីនំ អនេកធាតុនានាធាតុអន្តានំ វសេន ទេសេតព្ពា អតិវិត្ថារទេសនា, តទុភយំ អបេក្ខិត្វា អយំ អនតិសង្ខេបវិត្ថារា.

អស្ស ¶ ភគវតោ. សទ្ធម្មតេជសា វិហតំ សទ្ធម្មតេជវិហតំ.

៥២២. សង្ខតោតិ ¶ គណនតោ. ជាតិតោតិ ចក្ខុភាវសាមញ្ញតោ. អថ វា ជាតិតោតិ ចក្ខុសភាវតោ. តេនាហ ‘‘ចក្ខុបសាទោ’’តិ. វីសតិ ធម្មាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ វេទនាទីនំ អភិន្ទិត្វា គហណតោ. សេសកុសលាកុសលាព្យាកតវិញ្ញាណវសេនាតិ ឯត្ថ អព្យាកតាបេក្ខាយ សេសគ្គហណំ, កុសលាកុសលំ បន សព្ពសោ អគ្គហិតមេវាតិ.

៥២៣. តា ច ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទយោ បញ្ចបិ.

បុរិមេហេវាតិ អនន្តរាទីហិ ឯវ. ជវនមនោវិញ្ញាណធាតុ បន ជវនមនោវិញ្ញាណធាតុយា អាសេវនបច្ចយេនាបិ បច្ចយោ ហោតីតិ វុត្តោវាយមត្ថោ. ធម្មធាតូតិ បន សហជាតោ វេទនាទិក្ខន្ធោ អធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘សហជាត…បេ… បច្ចយោ ហោតី’’តិ. អវិគតាទីហីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន មនោវិញ្ញាណធាតុយា យថារហំ ហេតុអធិបតិកម្មវិបាកាហារិន្ទ្រិយឈានមគ្គបច្ចយភាវោ សង្គយ្ហតិ. តេនាហ ‘‘ពហុធា បច្ចយោ ហោតី’’តិ. ឯកច្ចា ច ធម្មធាតុ សុខុមរូបនិព្ពានប្បការា, យា ច សម្បយោគានន្តរភាវាទីនំ អភាវេន អារម្មណករណេ យោគ្យា. បញ្ចទ្វារិកវិបាកវជ្ជនត្ថំ ‘‘ឯកច្ចាយ មនោវិញ្ញាណធាតុយា’’តិ វុត្តំ, មនោទ្វារិកា បន វិបាកាបិ តទារម្មណភូតា ឯកច្ចំ ធម្មធាតុំ អារព្ភ បវត្តតីតិ. អថ វា ‘‘ឯកច្ចាយ មនោវិញ្ញាណធាតុយា’’តិ ឥទំ សព្ពំ កាមាវចរកុសលំ កាមាវចរកិរិយំ អភិញ្ញាទ្វយំ អារុប្បទ្វយន្តិ ឯវរូបំ មនោវិញ្ញាណធាតុំ សន្ធាយ វុត្តំ, លោកុត្តរមនោវិញ្ញាណធាតុយា បន ឯកច្ចា ធម្មធាតុ អារម្មណបច្ចយោតិ បាកដោយមត្ថោ. ចក្ខុវិញ្ញាណធាតុអាទីនំ ចក្ខាទីនំ យថាវុត្តបច្ចយធម្មតោ អតិរេកេបិ បច្ចយធម្មេ ទស្សេតុំ ‘‘ន កេវល’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ អាលោកាទយោតិ អាលោកោ នាម សូរិយាលោកាទិ. តស្ស សុត្តន្តនយេន ឧបនិស្សយភាវោ វេទិតព្ពោ, ឯវំ សេសានិបិ.

វិវរំ នាម វិសេសតោ សោតពិលំ. វាយុ គន្ធូបសំហរណកវាតោ. អាបោ មុខេ បក្ខិត្តអាហារស្ស តេមនកឧទកំ. បថវី កាយប្បសាទស្ស និស្សយភូតា បថវីធាតុ. ភវង្គមនំ ទ្វិក្ខត្តុំ ចលិតំ ភវង្គចិត្តំ. សព្ពត្ថ មនសិការោ អាវជ្ជនមនសិការោ.

៥២៤. អវិសេសតោ ¶ ¶ ទដ្ឋព្ពាការស្ស វុច្ចមានត្តា អាហ ‘‘សព្ពា ឯវា’’តិ. វិសេសតោ វិបស្សនាយ ភូមិវិចារោ ឯសោតិ ‘‘សង្ខតា’’តិ វិសេសិតំ. បុព្ពន្តាបរន្តវិវិត្តតោតិ ឯត្ថ ‘‘បុព្ពន្តោនាម អតីតោ អទ្ធា, អបរន្តោ នាម អនាគតោ. ឧភយត្ថ ច សង្ខតា ធាតុយោ សភាវវិវិត្តា អនុបលព្ភមានសភាវត្តា. បុព្ពន្តោ វា សភាវធម្មស្ស ឧទយោ តតោ បុព្ពេ អវិជ្ជមានត្តា. អបរន្តោ វយោ តតោ បរំ អភាវតោ. តស្មា បុព្ពន្តាបរន្តវិវិត្តតោតិ បាកាភាវតោ វិទ្ធំសាភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ភេរិតលំ វិយ ចក្ខុទាតុ សទ្ទស្ស វិយ វិញ្ញាណស្ស និស្សយភាវតោ. អាទាសតលាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យន្តំ នាម ឧច្ឆុយន្តំ. ចក្កយដ្ឋីតិ តិលមន្ថំ អាហ. សោ ហិ អចក្កពន្ធោបិ តំសទិសតាយ ចក្កយដ្ឋីត្វេវ វុច្ចតិ, ចក្កពន្ធមេវ វា សន្ធាយ តថា វុត្តំ. ឥមាហិ ច ឧបមាហិ និជ្ជីវាន. ភេរិតលទណ្ឌាទីនំ សមាយោគេ, និជ្ជីវានំ សទ្ទាទីនំ វិយ និជ្ជីវានំ ចក្ខុរូបាទីនំ សមាយោគេ និជ្ជីវានំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ បវត្តីតិ ការណផលានំ ធាតុមត្តតំ, ការកវេទកវិរហញ្ច ទស្សេតិ.

បុរេចរានុចរា វិយាតិ និជ្ជីវស្ស កស្សចិ កេចិ និជ្ជីវា បុរេចរានុចរា វិយាតិ អត្ថោ. មនោធាតុយេវ វា អត្តនោ ខណំ អនតិវត្តន្តី អត្តនោ ខណ អនតិវត្តន្តានំយេវ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អវិជ្ជមានាយបិ បុរេចរានុចរាភិសន្ធិយំ អនន្តរបុព្ពកាលាបរកាលតាយ បុរេចរានុចរា វិយ ទដ្ឋព្ពា.

ឆន្នញ្ហិ វិញ្ញាណធាតូនំ ឯកជ្ឈំ អនេកានន្តរបច្ចយាភាវតោ ឯកជ្ឈំ ឧប្បត្តិអភាវោ វិយ អញ្ញមញ្ញានន្តរបច្ចយតាភាវតោ អនន្តរុប្បត្តិបិ នត្ថិ. យទិ សិយា, ឆឡារម្មណសន្និធានេ មនសិការមន្តរេនាបិ ឆឡារម្មណូបលទ្ធិ សិយា, ន ច ហោតិ, តស្មា ទស្សនាទិអនន្តរំ សវនាទីនំ អភាវោ វិយ មនោវិញ្ញាណធាតានន្តរំ ន ទស្សនាទីនិ, ន ច ទស្សនាទិអនន្តរំ មនោវិញ្ញាណធាតុ ហោតិ. តត្ថ ភវង្គស្ស, ទស្សនាទីនញ្ច ភិន្នារម្មណតាយ មនោវិញ្ញាណធាតានន្តរំ ទស្សនាទីនិ, ទស្សនាទីនំ អនន្តរញ្ច សវនាទីនិ ន ឧប្បជ្ជន្តីតិ យុត្តមេតំ. ទស្សនាទីនំ, បន សន្តីរមណស្ស ច អភិន្នវិសយតាយ ទស្សនាទិអនន្តរំ ន មនាវិញ្ញាណទាតុ ហោតីតិ អយុត្តន្តិ ¶ ? នយិទមេវំ និយតានិយតវិសយានំ ភិន្នវិសយភាវុបបត្តិតោ. យទិ ច ទស្សនាទិអនន្តរំ កាចិ វិញ្ញាណធាតុ ឧប្បជ្ជេយ្យ, សាបិ ទស្សនាទិទ្វារតាយ ¶ ទស្សនាទិវិញ្ញាណធាតុ ឯវ សិយា, ន មនោវិញ្ញាណធាតុ, តតោ ច ទស្សនាទិកិច្ចវិធុរំ ចិន្តនំ មននន្តិ មនោទ្វារប្បវត្តានំ មននកិច្ចាបរិច្ចាគោ វិយ ទស្សនវិញ្ញាណធាតុយា ទស្សនកិច្ចាបរិច្ចាគោ អាបជ្ជតិ. តថា តទនន្តរស្សាតិ សព្ពាយបិ ទស្សនវិញ្ញាណភាវតោ ច វិញ្ញាណកាយា ន ភវេយ្យុំ.

យថា បន មនោវិញ្ញាណធាតានន្តរំ មនោធាតុ, តតោ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ, ឯវំ ទស្សនវិញ្ញាណធាតានន្តរំ មនោធាតុ, តតោ សោតវិញ្ញាណាទីនិ ហោន្តីតិ ចេ? ន, មនោធាតុយា ទស្សនធាតុភាវប្បសង្គតោ. យថា ហិ មនសោ និព្ពិសេសាវត្ថា មននមត្តតាយ មនោធាតុ, ឯវំ ទស្សនស្ស និព្ពិសេសាវត្ថា ទស្សនមត្តតាយ ទស្សនធាតុ សិយា. តញ្ច ចក្ខូវិញ្ញាណំ រូបវិសយន្តិ សទ្ទាទិវិសយាភោគាភាវតោ សវនវិញ្ញាណាទីនំ អសម្ភវោ. តតោ ច រូបារម្មណបសុតមេវ វិញ្ញាណំ សិយា មនោវិញ្ញាណានំ វិយ ទស្សនវិញ្ញាណាទីនំ សមានវត្ថុភាវប្បសង្គតោ, អញ្ញវត្ថុសន្និស្សិតញ្ច វិញ្ញាណំ ន សិយា, ន ចេតំ យុត្តំ. តស្មា សុខទុក្ខានំ វិយ ឧបេក្ខា ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ, មនោវិញ្ញាណស្ស ច ព្យវធាយិកា មនោធាតុ ទដ្ឋព្ពា, ន ចស្សា ឧបេក្ខាយ វិយ អទុក្ខមសុខតា អទស្សនាទិអមននតា, អត ខោ មននកិច្ចាវិសេសតោ មនោវិញ្ញាណសភាគតា. មនោ ហិ ហទយវត្ថុម្ហិ វត្តមានោ អញ្ញវត្ថុសន្និស្សិតានំ វិញ្ញាណានំ វិសយំ ទស្សេត្វា និវត្តមានោ អគ្គិ វិយ ឧសុមមត្តេ មននមត្តេ ឋត្វា និវត្តតិ, អញ្ញវត្ថុសន្និស្សិតវិញ្ញាណនិរោធេ ច ឧដ្ឋហន្តោ អគ្គិ វិយ ឧសុមមត្តេ ឧដ្ឋហតិ. បច្ចយានុរូបបវត្តិកានិ ច មននមត្តានិ មនោវិញ្ញាណធាតុយា អន្តានិ ហោន្តិ. បដិឃសញ្ញាសហគតានញ្ហិ បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ ឥន្ទ្រិយារម្មនបដិឃាតជតាយ អភិនិបាតមត្តកិច្ចំ, មននលក្ខណិន្ទ្រិយសមុប្បន្នស្ស ច មនោវិញ្ញាណស្ស វិសយវិចិន្តនាសម្ភូតតាយ តទនុរូបាចិន្តនា. តស្មា អភិនិបាតប្បច្ចយបដិឃដ្ដនានិឃំសពលេន ភវង្គលក្ខណំ ចិត្តំ ចលនាវត្ថំ ហុត្វា និវត្តមានំ ចិន្តនាវិសេសវិរហតោ អភិនិបាតានុគុណំ ចិន្តនាវសានំ មននមត្តំ ឧប្បាទេតិ.

ទស្សនាទិបិ ¶ អភិនិបាតមត្តំ ទុតិយំ ខណំ អនតិវត្តមានំ អត្តានុគុណំ ចិន្តនាមននសមញ្ញាវិរហតោ ទស្សនាទិអភិនិបាតវិសេសវិចិត្តំ ចិត្តភាវាទិនា សមានំ ចិន្តនាទិមននមត្តំ អញ្ញវត្ថុស្មិំ និព្ពត្តេតិ, តស្មា វត្ថុកិច្ចេហិ តំ មនោវិញ្ញាណកាយសង្គហិតាបិ មនោធាតុ មនោទ្វារនិក្ខមបវេសភូតា អារម្មណន្តរេ ទ្វារន្តរមនសិការតព្ពិសយសម្បដិច្ឆនភាវេន ¶ បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណធាតូនំ យថាក្កមំ បុរេចរា, អនុចរាតិ ច វុត្តា. សា បនាយំ សតិបិ វិញ្ញាណភាវេ មនសោ សម្ភូយ វិសិដ្ឋមននកិច្ចាភាវតោ ធាតុភាវសាមញ្ញេន មនោមត្តា ធាតុ មនោធាតូតិ វុច្ចតិ.

យថាវុត្តេនេវ ច ហេតុនា មត្ត-សទ្ទលោបំ កត្វា វិញ្ញាណដ្ឋយោគតោ មនោមត្តំ វិញ្ញាណន្តិ មនោវិញ្ញាណកាយសង្គហោបិ ចស្សា យុជ្ជតិ ឯវ. អញ្ញវិញ្ញាណេហិ បន ទ្វារារម្មណេហិ ច វិសេសនត្ថំ ‘‘មនោធាតូ’’តិ វុត្តាតិ. មនោវិញ្ញាណធាតូតិ បន វិញ្ញាណធាតុវិសេសនំ មនោគហណំ. ធាតុវិសេសនត្ថេ ច មនោវិញ្ញាណគ្គហណេ វិញ្ញាណវិសេសនំ ទ្វារភូតមនោទស្សនមេវាតិ ទ្វារសមញ្ញារហត្តា ន មនោធាតូតិ វុច្ចតិ. តញ្ហិ មនោទ្វារន្តោគធំ, ន ច ទស្សនាទិបុរេចរានុចរន្តិ មនសោ វិញ្ញាណធាតុ, មនសោ វិញ្ញាណន្តិ ច មនោទ្វារសមញ្ញារហំ, សវិសេសញ្ច តស្ស មននកិច្ចំ, វិញ្ញាណកិច្ចញ្ចាតិ មត្តសទ្ទស្ស លោបមន្តរេន ‘‘មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ, និជ្ជីវភាវវិភាវនត្ថំ ‘‘មនោវិញ្ញាណធាតូ’’តិ ច វុច្ចតីតិ.

សល្លមិវ សូលមិវ តិវិធទុក្ខតាសមាយោគតោ ទដ្ឋព្ពោ. វេទនាសល្លសូលយោគាតិ វេទនាសង្ខាតសល្លសូលយោគតោ. អាតុរា វិយាតិ តេន អាតុរិភូតា បុគ្គលា វិយ. អាសាយេវ ទុក្ខំ អាសាទុក្ខំ, អាសាវិឃាតំ ទុក្ខំ វា. សញ្ញា ហិ អសុភាទិកម្បិ សុភាទិតោ សជ្ជានន្តី អាសំ, តស្សា ច វិឃាតំ អាសីសិតសុភាទិអសិទ្ធិយា ជនេតីតិ. វនមិគោ តិណបុរិសំ បុរិសោតិ គណ្ហន្តោ អយថាភូច្ចនិមិត្តគ្គាហកោ, តថា សញ្ញាបីតិ អាហ ‘‘វនមិគោ វិយា’’តិ. កម្មបធានា សង្ខារាតិ ‘‘បដិសន្ធិយំ បក្ខិបនតោ’’តិអាទិ វុត្តំ. ជាតិទុក្ខានុពន្ធតោតិ អត្តនា និព្ពត្តិយមានេន ជាតិទុក្ខេន អនុពន្ធតា. ភវបច្ចយា ជាតិ ហិ ជាតិទុក្ខន្តិ. បទុមំ វិយ ទិស្សមានំ ខុរចក្កំ វិយ រូបម្បិ ¶ ឥត្ថិអាទិភាវេន ទិស្សមានំ នានាវិធុបទ្ទវំ ជនេតិ. សព្ពេ អនត្ថា រាគាទយោ, ជាតិអាទយោ ច វិសយភូតា, អនុបសន្តា, សប្បដិភយា ចាតិ. តប្បដិបក្ខភូតត្តា អសង្ខតា ធាតុ អមតាទិតោ ទដ្ឋព្ពា.

វវត្ថានាភាវោ ‘‘ឥទមេវ ឥមស្ស អារម្មណ’’ន្តិ និយមាភាវោ, តេន យថា អរញ្ញមក្កដោ កេនចិ អនិវារិតោ គហិតំ ឯកំ រុក្ខសាខំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ គណ្ហាតិ, តម្បិ មុញ្ចិត្វា អញ្ញន្តិ កត្ថចិ អនវដ្ឋិតោ បរិព្ភមតិ, ឯវំ គហិតំ ឯកំ អារម្មណំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ, តម្បិ មុញ្ចិត្វា អញ្ញន្តិ អនវដ្ឋិតតា, អារម្មណំ អគ្គហេត្វា បវត្តិតុំ អសមត្ថតា ច មក្កដសមានតាតិ ¶ ទស្សេតិ. អដ្ឋិវេធវិទ្ធោបិ ឧប្បថំ អនុគច្ឆន្តោ ទុដ្ឋស្សោ អស្សខឡុង្កោ. យត្ថកាមនិបាតិតោតិ យត្ថ កត្ថចិ ឥច្ឆិតារម្មណេ និបាតិភាវតោ. នានាវេសធារី រង្គនដោ.

អាយតនទាតុនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ បន្នរសមបរិច្ឆេទវណ្ណនា.

១៦. ឥន្ទ្រិយសច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា

ឥន្ទ្រិយវិត្ថារកថាវណ្ណនា

៥២៥. ពាវីសតីតិ ¶ ¶ គណនបរិច្ឆេទោ. ឥន្ទ្រិយានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ. ចក្ខុន្ទ្រិយន្តិអាទិ តេសំ សរូបទស្សនំ. តត្ថ ចក្ខុទ្វារេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតិ ចក្ខុទ្វារភាវេ តំទ្វារិកេហិ អត្តនោ ឥន្ទភាវំ បរមិស្សរភាវំ ការយតីតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំ. តញ្ហិ តេ រូបគ្គហណេ អត្តានំ អនុវត្តេតិ, តេ ច តំ អនុវត្តន្តិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា សោតឃានជិវ្ហាកាយទ្វារេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ. កាយិន្ទ្រិយំ. វិជាននលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ មនិន្ទ្រិយំ. ឥត្ថិភាវលក្ខណេ, បរិសភាវលក្ខណេ, អនុបាលនលក្ខណេ, សុខលក្ខណេ, ទុក្ខលក្ខណេ, សោមនស្សលក្ខណេ, ទោមនស្សលក្ខណេ, ឧបេក្ខាលក្ខណេ, អធិមោក្ខលក្ខណេ, បគ្គហលក្ខណេ, ឧបដ្ឋានលក្ខណេ, អវិក្ខេបលក្ខណេ, ទស្សនលក្ខណេ, អនញ្ញាតំ ញស្សាមីតិ បវត្តេ ជាននលក្ខណេ, ញាតានំ ឯវ ធម្មានំ បុន អាជាននេ អញ្ញាតាវិភាវេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ.

វិជានិយាតិ វិជានេយ្យ. ភូមិតោ ចាតិ ច-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិបណ្ឌនត្ថោ, តេន តាវត្វំ សង្គណ្ហាតិ, តំ បន តាវត្វំ បរតោ វណ្ណយិស្សាម. អសម្មសនុបគានម្បិ អត្ថិភាវតោ ទដ្ឋព្ពតា ឥធ ន គហិតា.

បុព្ពភាគេតិ អរិយមគ្គតោ បុព្ពភាគេ. អនញ្ញាតន្តិ ន អញ្ញាតំ ន អធិគតំ. និច្ចតាយ នត្ថិ ឯតស្ស មតំ ភង្គោ, ន វា ឯតស្មិំ អធិគតេ មរណន្តិ អមតំ, បជ្ជិតព្ពតោ បទញ្ចាតិ អមតបទំ និព្ពានំ. ‘‘ឯវំ បដិបន្នស្ស ឧប្បជ្ជនតោ’’តិ ឯតេន បុព្ពភាគវសេនេតំ ឥន្ទ្រិយំ ឯវំ វោហរីយតីតិ ទស្សេតិ. អាជាននតោតិ បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋមរិយាទំ អនតិក្កមិត្វាវ ជាននតោ. យេន តំសមង្គិបុគ្គលោ, តំសម្បយុត្តធម្មា វា អញ្ញាតាវិនោ ហោន្តិ ¶ , សោ អញ្ញាតាវិភាវោ បរិនិដ្ឋិតកិច្ចជាននខីណាសវស្ស ភាវភូតោ ហុត្វា ឧប្បត្តិតោ ‘‘ខីណាសវស្ស ឧប្បជ្ជនតោ’’តិ វុត្តំ.

លិង្គេតិ គមេតិ ញាបេតីតិ លិង្គំ, លិង្គីយតិ វា ឯតេនាតិ លិង្គំ. កិំ លិង្គេតិ, កិំ វា លិង្គីយតីតិ? ឥន្ទំ, ឥន្ទោ វា. ឥន្ទស្ស លិង្គ ឥន្ទលិង្គំ, ឥន្ទលិង្គស្ស អត្ថោ តំសភាវោ ឥន្ទលិង្គដ្ឋោ, ឥន្ទលិង្គមេវ វា ឥន្ទ្រិយសទ្ទស្ស ¶ អត្ថោតិ ឥន្ទលិង្គដ្ឋោ. សជ្ជិតំ ឧប្បាទិតន្តិ សិដ្ឋំ, ឥន្ទេន សិដ្ឋំ ឥន្ទសិដ្ឋំ. ជុដ្ឋំ សេវិតំ. កម្មសង្ខាតស្ស ឥន្ទស្ស លិង្គានិ, តេន ច សិដ្ឋានីតិ កម្មជានេវ យោជេតព្ពានិ, ន អញ្ញានិ, តេ ច ទ្វេ អត្ថា កម្មេ ឯវ យោជេតព្ពា, ឥតរេ ច ភគវតិ ឯវាតិ អាហ ‘‘យថាយោគ’’ន្តិ. តេនាតិ ភគវតោ, កម្មស្ស ច ឥន្ទត្តា. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ ឥន្ទ្រិយេសុ. ឧល្លិង្គេន្តិ ញាបេន្តិ បកាសេន្តិ ផលសម្បត្តិវិបត្តីហិ ការណសម្បត្តិវិបត្តិអវពោធតោ. ‘‘សោ តំ និមិត្តំ អាសេវតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៩.៣៥) គោចរករណម្បិ អាសេវនា វុត្តាតិ អាហ ‘‘កានិចិ គោចរាសេវនាយា’’តិ. តត្ថ សព្ពេសំ គោចរិកាតព្ពត្តេបិ ‘‘កានិចី’’តិ វចនំ អវិបស្សិតព្ពានំ ពហុលំ មនសិករណេន អនាសេវនីយត្តា. បច្ចវេក្ខនាមត្តមេវ ហិ តេសុ ហោតីតិ. ‘‘តស្ស តំ មគ្គំ អាសេវតោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១៧០) ភាវនា អាសេវនាតិ វុត្តាតិ ភាវេតព្ពានិ សទ្ធាទីនិ សន្ធាយាហ ‘‘កានិចិ ភាវនាសេវនាយា’’តិ.

អាធិបច្ចំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវោ. អសតិបិ ច ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវេ ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានំ, អត្តនោ អត្តនោ បច្ចយវសេន បវត្តមានេ តំសហិតសន្តានេ អញ្ញាការេន អប្បវត្តមានេហិ លិង្គាទីហិ អនុវត្តនីយភាវេ អាធិបច្ចំ. ឥមស្មិំ ច អត្ថេ ឥន្ទន្តិ បរិមិស្សរិយំ ករោន្តិច្ចេវ ឥន្ទ្រិយានិ. ចក្ខាទីសុ ទស្សិតេន នយេន អញ្ញេសញ្ច ជីវិតាទីនំ តទនុវត្តីសុ អាធិបច្ចំ យថារហំ យោជេតព្ពំ.

អមោហោយេវ ន វិសុំ ចត្តារោ ធម្មា, តស្មា តស្ស សង្ខារក្ខន្ធកថាយំ វិភាវិតានិ លក្ខណាទីនិ តេសញ្ច វេទិតព្ពានីតិ អធិប្បាយោ. សេសានិ តត្ថ ខន្ធនិទ្ទេសេ លក្ខណាទីហិ អរូបេនេវ អាគតានិ.

៥២៦. សត្តានំ អរិយភូមិបដិលាភោ ភគវតោ ទេសនាយ សាធារណំ, បទានញ្ច បយោជនន្តិ ¶ អាហ ‘‘អជ្ឈត្តធម្មេ បរិញ្ញាយា’’តិអាទិ. អញ្ញេសម្បិ ឥន្ទ្រិយានំ អត្តភាវបរិយាបន្នតាយ សតិបិ អត្តភាវបញ្ញាបនាយ មូលភាវតោ ចក្ខាទីនំ សាតិសយា អត្តភាវបរិយាបន្នាតិ វុត្តំ ‘‘អត្តភាវបរិយាបន្នានិ ចក្ខុន្ទិយាទីនី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២១៩). អភិធម្មដ្ឋកថាយំ ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានន្តរំ ជីវិតិន្ទ្រិយទេសនាក្កមោ វុត្តោតិ ¶ ឥធាបិ ‘‘តតោ ជីវិតិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ឥន្ទ្រិយយមកទេសនាយ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១ អាទយោ) សមេតិ. ឥន្ទ្រិយវិភង្គេ (វិភ. ២១៩ អាទយោ) បន មនិន្ទ្រិយានន្តរំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ វុត្តំ, តំ បុរិមបច្ឆិមានំ អជ្ឈាត្តិកពាហិរានំ អនុបាលកភាវទីបនត្ថំ តេស មជ្ឈេ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យញ្ច កិញ្ចិ វេទយិតំ, សព្ពំ តំ ទុក្ខំ. យាវ ច ទុវិធត្តភាវានុបាលកស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស បវត្តិ, តាវ ទុក្ខភូតានំ ឯតេសំ វេទយិតានំ អនិវត្តីតិ ញាបនត្ថំ, តេន ច ចក្ខាទីនំ ទុក្ខានុពន្ធតាយ បរិញ្ញេយ្យតំ ញាបេតិ. បដិបត្តិទស្សនត្ថន្តិ បុព្ពភាគបដិបត្តិទស្សនត្ថំ. តស្សេវាតិ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយស្សេវ. តតោ អនន្តរំ ភាវេតព្ពត្តាតិ ភាវនាមគ្គសម្បយុត្តំ អញ្ញិន្ទ្រិយំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទស្សនាន្តរា ហិ ភាវនាតិ.

ភេទោតិ ឥធ សភាវតោ ភេទោ អធិប្បេតោ, ន ភូមិបុគ្គលាទិវសេនាតិ អាហ ‘‘សេសានំ អភេទោ’’តិ. ននុ ច ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អនុបាលនលក្ខណំ សភាវោ, តេនស្ស ទុវិធស្សាបិ អភេទោតិ? សច្ចមេតំ, តស្ស បន រូបារូបសភាវកតោ ភេទោ គហិតោ, ន ឯវំ សេសានំ កោចិ ភេទោ អត្ថីតិ តេសំ អភេទោតិ ភេទាភាវោ វុត្តោ. ននុ ចេត្ថ វេទនា, បញ្ញា ច ភិន្ទិត្វា វុត្តាតិ? ន, យថា ទេសិតេសុ ពាវីសតិយា ឥន្ទ្រិយេសុ ភេទាភេទស្ស អធិប្បេតត្តា.

៥២៧. ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនំ សតិបិ បុរេជាតាទិបច្ចយភាវេ ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវេន សាធេតព្ពមេវ កិច្ចំ កិច្ចន្តិ វុត្តំ តស្ស អនញ្ញសាធារណត្តា, ឥន្ទ្រិយកថាយ ច អធិកតត្តា. អត្តនោ តិក្ខមន្ទាទិអាការោ អត្តាការោ, តស្ស អនុវត្តាបនំ អត្តាការានុវត្តាបនំ. តេនាហ ‘‘តិក្ខមន្ទាទិសង្ខាតអត្តាការានុវត្តាបន’’ន្តិ. អថ វា តិក្ខមន្ទាទិសង្ខាតស្ស ច អត្តាការស្ស ច អនុវត្តាបនំ តិក្ខ…បេ… វត្តាបនំ. វិសុំ អត្តាការគ្គហណេន ចេត្ថ រូបាវភាសនាទិកស្ស សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ចក្ខុន្ទ្រិយស្ស ហិ រូបាភិហននយោគ្យតាសង្ខាតេ រូបាវភាសនសាមត្ថិយេ អសតិ ន កទាចិបិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ទស្សនកិច្ចំ សម្ភវតិ. ឯស នយោ សោតិន្ទ្រិយាទីសុបិ. បុព្ពង្គមភាវេន មនិន្ទ្រិយស្ស វសាវត្តាបនំ ហោតិ, ន អញ្ញេសំ. តំសម្បយុត្តានិបិ ហិ ឥន្ទ្រិយានិ តព្ពសេនេវ ហុត្វា អត្តនោ អត្តនោ ឥន្ទ្រិយកិច្ចំ សាធេន្តិ ចេតសិកភាវតោ ¶ , ន តេសំ វសេន មនិន្ទ្រិយំ ¶ . អយញ្ហិស្ស បុព្ពង្គមតា. សព្ពត្ថ ច ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវេន សាធេតព្ពន្តិ អធិការោ អនុវត្តតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. សតិបិ អនុប្បាទនេ, អនុបត្ថម្ភនេ ច តប្បច្ចយានំ តប្បវត្តនេ និមិត្តភាវោ អនុវិធានំ.

ឆាទេត្វា ផរិត្វា ឧប្បជ្ជមានា សុខទុក្ខវេទនា សហជាតធម្មេ អភិភវិត្វា អជ្ជោត្ថរិត្វា សយមេវ បាកដា ហោតិ, សហជាតធម្មា ច តស្សា វសេន សុខទុក្ខពាវប្បតា វិយ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘យថាសកំ ឱឡារិកាការានុបាបន’’ន្តិ. អសន្តស្ស, អបណីតស្សបិ អកុសលតព្ពិបាកាទិសម្បយុត្តស្ស យថារហំ មជ្ឈត្តាការានុបាបនំ យោជេតព្ពំ. សមានជាតិយេហិ វា សុខទុក្ខេហិ សន្តបណីតាការានុបាបនំ ទដ្ឋព្ពំ. បដិបក្ខាភិភវនន្តិ អស្សទ្ធិយាទិបដិបក្ខាភិភវនំ. បសន្នាការាទាតិ បសន្នបគ្គហិតឧបដ្ឋិតសមាហិតទស្សនាការានុបាបនំ យថាក្កមំ សទ្ធាទីនំ. ព្យាបាទាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ឧទ្ធម្ភាគិយសំយោជនានិ គហិតានិ. មគ្គសម្បយុត្តស្សេវ ច អញ្ញិន្ទ្រិយស្ស កិច្ចំ ទស្សិតំ. តេនេវ ច ផលសម្បយុត្តស្ស តំតំសំយោជនប្បដិប្បស្សទ្ធិបហានកិច្ចតា ទស្សិតា ហោតីតិ. កតសព្ពកិច្ចស្ស អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយំ អញ្ញស្ស កាតព្ពស្ស អភាវា អមតាភិមុខមេវ តព្ភាវបច្ចយោ ច ហោតិ, ន ឥតរានិ វិយ កិច្ចន្តរបសុតំ. តេនាហ ‘‘អមតាភិមុខភាវបច្ចយតា ចា’’តិ.

៥២៨. ភូមិតោ វិនិច្ឆយោ ឧត្តានត្ថោ ឯវ. ឯត្ថាហ – កស្មា បន ឯត្តកេនេវ ឥន្ទ្រិយានិ វុត្តានិ, ឯតានិ ឯវ ច វុត្តានីតិ? អាធិបច្ចដ្ឋវសេន, អាធិបច្ចំ នាម ឥស្សរិយន្តិ វុត្តមេវេតំ. តយិទំ អាធិបច្ចំ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចេ, ផលេ ចាតិ អញ្ញេសម្បិ សភាវធម្មានំ កស្មា ន លព្ភតិ? បច្ចយាធីនវុត្តិកា ហិ បច្ចយុប្បន្នាតិ សិយា ផលហេតុធម្មេសុ អនុវត្តនានុវត្តនីយតាតិ? សច្ចមេតំ, តថាបិ អត្ថិ តេសំ វិសេសោ. ស្វាយំ ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណាទិប្បវត្តិយញ្ហិ ចក្ខាទីនំ សិទ្ធមាធិបច្ច’’ន្តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ២១៩) អដ្ឋកថាយំ ទស្សិតោយេវ. អបិច ខន្ធបញ្ចកេ យាយំ សត្តបញ្ញត្តិ, តស្សា វិសេសនិស្សយោ ‘‘ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានី’’តិ តានិ តាវ អាធិបច្ចត្តំ ឧបាទាយ ‘‘ចក្ខុន្ទ្រិយំ…បេ…មនិន្ទ្រិយ’’ន្តិអាទិតោ (វិភ. ២១៩) វុត្តានិ. ស្វាយំ អត្តភាវោ ឥមេសំ វសេន ‘‘ឥត្ថី បុរិសោ’’តិ សមញ្ញំ លភតីតិ ទស្សនត្ថំ ¶ ភាវទ្វយំ. តយិមេ ឧបាទិន្នធម្មា យេន ធម្មេន បវត្តន្តិ, អយំ សោ ធម្មោ តេសំ ឋិតិហេតូតិ ទស្សនត្ថំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. ស្វាយំ សត្តសញ្ញិតោ ធម្មបុញ្ជោ បពន្ធវសេន បវត្តមានោ ឥមាហិ វេទនាហិ សំកិលិស្សតីតិ ¶ ទស្សនត្ថំ វេទនាបញ្ចកំ. តតោ វិសុទ្ធិកាមានំ វោទានសម្ភារទស្សនត្ថំ សទ្ធាទិបញ្ចកំ. សម្ភវវោទានសម្ភារា ឥមេហិ វិសុជ្ជន្តិ, វិសុទ្ធិប្បត្តា និដ្ឋិតកិច្ចាវ ហោន្តីតិ ទស្សនត្ថំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទីនិ តីណិ វុត្តានិ. សព្ពត្ថ ‘‘អាធិបច្ចត្តំ ឧបាទាយា’’តិ បទំ យោជេតព្ពំ. ឯត្តាវតា អធិប្បេតត្ថសិទ្ធីតិ អញ្ញេសំ អគ្គហណំ.

អថ វា បវត្តិនិវត្តីនំ និស្សរាទិទស្សនត្តម្បិ ឯតានិយេវ វុត្តានិ. បវត្តិយា ហិ វិសេសតោ មូលនិស្សយភូតានិ ឆ អជ្ឈត្តិកាយតនានិ. យថាហ ‘‘ឆសុ លោកោ សមុប្បន្នោ’’តិអាទិ (សុ. និ. ១៧១). តស្ស ឧប្បត្តិ ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយេហិ វិសភាគវត្ថុសរាគនិមិត្តេហិ យេភុយ្យេន សត្តកាយស្ស អភិនិព្ពត្តិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘តិណ្ណំ ខោ, មហារាជ, សន្និបាតា គព្ភស្ស អវក្កន្តិ ហោតិ មាតា ច ឧតុនី ហោតិ, គន្ធព្ពោ ច បច្ចុបដ្ឋិតោ ហោតិ, មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.៤០៨; មិ. ប. ៤.១.៦). អវដ្ឋានំ ជីវិតិន្ទ្រិយេន តេន អនុបាលេតព្ពតោ. តេនាហ ‘‘អាយុ ឋិតិ យបនា យាបនា’’តិអាទិ (ធ. ស. ១៩). ឧបភោគោ វេទនាហិ. វេទនាវសេន ហិ ឥដ្ឋាទិសព្ពវិសយូបភោគោ. យថាហ ‘‘វេទយតិ វេទយតីតិ ខោ, ភិក្ខវេ, តស្មា វេទនាតិ វុច្ចតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៥០). ឯវំ បវត្តិយា និស្សយសមុប្បាទដ្ឋិតិសម្ភោគទស្សនត្តំ ចក្ខុន្ទ្រិយំ យាវ ឧបេក្ខិន្ទ្រិយន្តិ ចុទ្ទសិន្ទ្រិយានិ ទេសិតានិ. យថា ចេតានិ បវត្តិយា, ឯវំ ឥតរានិ និវត្តិយា. វិវដ្ដសន្និស្សិតេន ហិ និព្ពត្តិតានិ សទ្ធាទីនិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ និវត្តិយា និស្សយោ. ឧប្បាទោ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយេន តស្ស និវត្តិវសេន បឋមំ ឧប្បជ្ជនតោ. អវដ្ឋានំ អញ្ញិន្ទ្រិយេន, ឧបភោគោ អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយេន អគ្គផលសមុបភោគតោ. ខីណាសវាហិ វិសវិតាយ និព្ពុតិសុខំ បរិភុជ្ជន្តិ. ឯវម្បិ ឯតានិ ឯវ ឥន្ទ្រិយានិ ទេសិតានិ. ឯត្តាវតា យថាធិប្បេតត្ថសិទ្ធិតោ អញ្ញេសំ អគ្គហណំ. ឥមិនាវ នេសំ ទេសនាក្កមោបិ សំវណ្ណិតោតិ វេទិតព្ពោតិ.

ឥន្ទ្រិយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សច្ចវិត្ថារកថាវណ្ណនា

៥២៩. អរិយសទ្ទេន ¶ ¶ វិសេសនំ អកត្វា កេវលំ សច្ចសទ្ទេន ឧទ្ធិដ្ឋានិបិ អរិយសច្ចានិ ឯវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សច្ចានីតិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានី’’តិ អាទ. សមាញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតិ, វិសេសត្ថិនា ច វិសេសោ អនុបយុជ្ជិតព្ពោតិ. អរិយសច្ចេសុ វា វិចារិតេសុ ឥតរានិបិ អត្ថតោ វិចារិតានេវ ហោន្តីតិ វិបស្សនាយ ច ភូមិភូតានិ, អរិយសច្ចានេវាតិ ច កត្វា ‘‘សច្ចានី’’តិ ឧទ្ធរិត្វាបិ ‘‘ចត្តារិ អរិយសច្ចានី’’តិ វុត្តំ.

សាសនក្កមោតិ អរិយសច្ចានិ វុច្ចន្តិ, អរិយសច្ចទេសនា វា. សកលញ្ហិ សាសនំ ភគវតោ វចនំ សច្ចវិនិមុត្តំ នត្ថិ បវត្តិនិវត្តិតទុភយហេតុសន្ទស្សនវសេន បវត្តនតោ. តស្មា សច្ចេសុ កមតិ, សីលសមាធិបញ្ញាសង្ខាតំ វា សាសនំ ឯតេសុ កមតិ, បរិញ្ញាទិកិច្ចសាធនវសេន បវត្តតិ, តស្មា កមតិ ឯត្ថាតិ កមោ, កិំ កមតិ? សាសនំ. សាសនស្ស កមោ ‘‘សាសនក្កមោ’’តិ សច្ចានិ សាសនប្បវត្តិដ្ឋានានិ វុច្ចន្តិ, តំទេសនា ច តព្ពោហារេនាតិ.

តថាតិ តំសភាវា ទុក្ខាទិសភាវា. អវិតថាតិ អមុសាសភាវា ពាធនាទិភាវេន ភូតសភាវា. អនញ្ញថាតិ អញ្ញាការរហិតា អពាធនាទិអាការវិវិត្តា. ទុក្ខទុក្ខតាតន្និមិត្តតាហិ អធិដ្ឋិតត្តា បីឡនដ្ឋោ. សមេច្ច សម្ភូយ បច្ចយេហិ កតភាវោ សង្ខតដ្ឋោ. ទុក្ខទុក្ខតាតន្និមិត្តតាហិ បរិទហនំ, កិលេសទាហសមាយោគោ វា សន្តាបដ្ឋោ. ជរាយ, មរណេន ចាតិ ទ្វេទា វិបរិណាមេតព្ពតា វិបរិណាមដ្ឋោ. ឯត្ថ ច បីឡនដ្ឋោ ទុក្ខស្ស សរសេនេវ អាវិភវនាការោ, ឥតរេ យថាក្កមំ សមុទយមគ្គនិរោធទស្សនេហិ អាវិភវនាការាតិ អយំ ចតុន្នម្បិ វិសេសោ. តត្រត្រាភិនន្ទនវសេន ព្យាបិត្វា ឩហនំ រាសិករណំ ទុក្ខស្ស និព្ពត្តនំ អាយូហនំ អាការស្ស ព្យាបនត្ថត្តា. អាគច្ឆតិ សមុទយតោតិ វា អាយំ, ទុក្ខំ, តស្ស ឩហនំ បវត្តនំ អាយូហនំ, អយំ សរសេនេវ អាវិភវនាការោ. និទទាតិ ទុក្ខន្តិ និទានំ, ‘‘ឥទំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ សម្បដិច្ឆាបេន្តំ វិយ សមុដ្ឋាបេតីតិ អត្ថោ. អយំ និទានដ្ឋោ ទុក្ខទស្សនេន អាវិភវនាការោ. សំសារទុក្ខេន សំយោជនំ សំយោគដ្ឋោ ¶ . មគ្គាធិគមននិវារណំ បលិពោធដ្ឋោ. ឥមេ ច សំយោគបលិពោធដ្ឋា និរោធមគ្គទស្សនេហិ អាវិភវនាការា. និស្សរន្តិ សត្តា ឯត្ថ, សយមេវ វា និស្សដំ វិសំយុត្តំ សព្ពសង្ខតេហិ សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គភាវតោតិ និស្សរនំ. អយមស្ស ¶ សភាវេន អាវិភវនាការោ, ឥតរេ វិវេកាសង្ខាតាមតដ្ដា, សមុទយក្ខរអបច្ចយអវិនាសិតា វា សមុទយមគ្គទុក្ខទស្សនេន អាវិភវនាការា.

សំសារតោ និគ្គមនំ និយ្យានំ. អយមស្ស សរសេន អាវិភវនាការោ. បរិពោធូបច្ឆេទនេន និព្ពានាធិគមោវ និព្ពាននិមិត្តត្តា មគ្គស្ស ហេតុដ្ឋោ. បញ្ញាបធានត្តា ចស្ស និព្ពានទស្សនំ, ចតុសច្ចទស្សនំ វា ទស្សនដ្ឋោ. ចតុសច្ចទស្សនេ, កិលេសទុក្ខសន្តាបវូបសមនេ ច អាធិបច្ចំ ករោន្តិ មគ្គធម្មា សម្បយុត្តធម្មេសូតិ សោ មគ្គស្ស អាធិបតេយ្យដ្ឋោ. វិសេសតោ វា អាលម្ពនាធិបតិភូតា មគ្គធម្មា ហោន្តិ ‘‘មគ្គាធិបតិនោ’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១៦) វចនតោតិ សោ តេសំ អាការោ អាធិបតេយ្យដ្ឋោ. ឯតេ ហេតុទស្សនាធិបតេយ្យដ្ឋា សមុទយនិរោធទុក្ខទស្សនេហិ អាវិភវនាការា. ឯវមាទិ អាហាតិ សម្ពន្ធោ. អភិសមយដ្ឋោតិ អភិសមេតព្ពដ្ឋោ. អភិសមយស្ស វា វិសយភូតោ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោ. អថ វា អភិសមយស្ស បវត្តិអាការោ អភិសមយដ្ឋោ. សោ ចេត្ថ អភិសមេតព្ពេន បីឡនាទិនា ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

៥៣០. កុច្ឆិតំ ខំ ទុក្ខំ, គារយ្ហំ ហុត្វា អសារន្តិ អត្ថោ.

‘‘សមាគមោ សមេត’’ន្តិអាទីសុ កេវលស្ស អាគមសទ្ទស្ស, ឯត-សទ្ទស្ស ច បយោគេ សំយោគត្ថស្ស អនុបលព្ភនតោ, សំ-សទ្ទស្ស ច សំយោគេ ឧបលព្ភនតោ ‘‘សំយោគំ ទីបេតី’’តិ អាហ អន្វយតោ, ព្យតិរេកតោ ច តទត្ថជោតកតាសិទ្ធិតោ. ឧប្បន្នំ ឧទិតន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អយ-សទ្ទោ គតិអត្ថេ សិទ្ធោ ហេតុសទ្ទោវិយ ការណំ ទីបេតិ. អត្តនោ ផលនិប្ផាទនេន អយតិ បវត្តតិ, ឯតិ វា ឯតស្មា ផលន្តិ អយោតិ, សំយោគេ ឧប្បត្តិការណំ សមុទយោតិ. ឯត្ថ វិសុំ បយុជ្ជមានាបិ ឧបសគ្គសទ្ទា សធាតុកំ សំយោគត្ថំ, ឧប្បាទត្ថញ្ច ទីបេន្តិ, កិរិយាវិសេសកត្តាតិ វេទិតព្ពា.

‘‘អភាវោ ¶ ឯត្ថ រោធស្សាតិ និរោធោ’’តិ ឯតេន និព្ពានស្ស ទុក្ខវិវិត្តភាវំ ទស្សេតិ. សមធិគតេ តស្មិំ តទធិគមតោ បុគ្គលស្ស រោធាភាវោ បវត្តិសង្ខាតស្ស រោធស្ស បដិបក្ខភូតាយ និវត្តិយា អធិគតត្តាតិ. ឯតស្មិញ្ច អត្ថេ អភាវោ ឯតស្មិំ រោធស្សាតិ និរោធោ ឥច្ចេវ បទសមាសោ. ទុក្ខាភាវោ បនេត្ថ បុគ្គលស្ស, ន និព្ពានស្សេវ. អនុប្បាទោ ឯវ និរោធោ អនុប្បាទនិរោធោ. អាយតិំ ភវាទីសុ អប្បវត្តិ, ន បន ភង្គោតិ ភង្គវាចកំ និរោធសទ្ទំ និវត្តេត្វា ¶ អនុប្បាទវាចកំ គណ្ហាតិ. ឯតស្មិំ អត្ថេ ការណេ ផលូបចារំ កត្វា និរោធបច្ចយោ និរោធោតិ វុត្តោ.

បដិបទា ច ហោតិ បុគ្គលស្ស ទុក្ខនិរោទប្បត្តិយា. ននុ ច សា ឯវ ទុក្ខនិរោទប្បត្តីតិ តស្សា ឯវ សា បដិបទាតិ ន យុជ្ជតីតិ? ន បុគ្គលាធិគមស្ស បត្តិភាវេន, យេហិ សោ អធិគច្ឆតិ, តេសំ ការណភូតានំ បដិបទាភាវេន ច វុត្តត្តា. សច្ឆិ កិរិយាសច្ឆិករណធម្មានញ្ហិ អញ្ញត្ថាភាវេបិ បុគ្គលសច្ឆិកិរិយាធម្មភាវេហិ នានត្តំ កត្វា និទ្ទេសោ កតោតិ. អថ វា យំ ទុក្ខនិរោធប្បត្តិយា និដ្ឋានំ ផលំ, សយញ្ច ទុក្ខនិរោធប្បត្តិភូតំ, តស្ស អភិសមយភូតាយ ទុក្ខនិរោធប្បត្តិយា បដិបទតា ទដ្ឋព្ពា.

៥៣១. ពុទ្ធាទយោ អរិយា បដិវិជ្ឈន្តីតិ ឯត្ថ បដិវិទ្ធកាលេ បវត្តំ ពុទ្ធាទិវោហារំ ‘‘អគមា រាជគហំ ពុទ្ធោ’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៤១០) វិយ ភាវិនិ ភូតេ វិយ ឧបចារោតិ បុរិមកាលេបិ អារោបេត្វា ‘‘ពុទ្ធាទយោ’’តិ វុត្តំ. តេ ហិ ពុទ្ធាទយោ ចតូហិ មគ្គេហិ បដិវិជ្ឈន្តីតិ. តស្មា អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តីតិ ឯត្ថ អរិយបដិវិជ្ឈិតព្ពានិ សច្ចានិ អរិយសច្ចានីតិ បុរិមបទេ ឧត្តរបទលោបោ អរិយសច្ចានីតិ វុច្ចន្តីតិ អត្ថោ. តថាគតេន ហិ សយំ អធិគតត្តា, បវេទិតត្តា, តតោ ឯវ ច អញ្ញេហិ អធិគមនីរត្តា តានិ តស្ស ហោន្តីតិ. អរិយភាវសិទ្ធិតោបីតិ ឯត្ថ អរិយសាធកានិ សច្ចានិ អរិយសច្ចានីតិ បុព្ពេ វិយ ឧត្តរបទលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. អរិយានិ សច្ចានីតិបីតិ ឯត្ថ អវិតថភាវេន អរណីយត្តា អធិគន្តព្ពត្តា អរិយានិ, អរិយសមញ្ញា វា អវិសំវាទកេ អវិតថេ និរុឡ្ហា ទដ្ឋព្ពា.

៥៣២. ពាធនលក្ខណន្តិ ¶ ឯត្ថ ទុក្ខទុក្ខតន្និមិត្តភាវោ, ឧទយវយបដិបីឡិតភាវោ វា ពាធនំ. ភវាទីសុ ជាតិអាទិវសេន, ចក្ខុរោគាទិវសេន ច អនេកទា ទុក្ខស្ស បវត្តនមេវ បុគ្គលស្ស សន្តាបនំ, តទស្ស កិច្ចំ រសោតិ សន្តាបនរសំ. បវត្តិនិវត្តីសុ សំសារវិមោក្ខេសុ បវត្តិ ហុត្វា គយ្ហតីតិ បវត្តិបច្ចុបដ្ឋានំ. បភវតិ ឯតស្មា ទុក្ខំ និព្ពត្តតិ, បុរិមភវេន បច្ឆិមភវោ ឃដិតោ សំយុត្តោ ហុត្វា បវត្តតីតិ បភាវោ. ‘‘ឯវម្បិ តណ្ហានុសយេ អនូហតេ, និព្ពត្តតិ ទុក្ខមិទំ បុនប្បុន’’ន្តិ (ធ. ប. ៣៣៨; នេត្តិ. ៣០) ឯវំ បុនប្បុនំ ឧប្បាទនំ អនុបច្ឆេទករណំ. ភវនិស្សរណនិវារណំ បលិពោធោ. តណ្ហក្ខយាទិភាវេន សព្ពទុក្ខសន្តតា សន្តិ. អច្ចុតិរសន្តិ អច្ចុតិសម្បត្តិកំ អចវនកិច្ចំ វា. កិច្ចន្តិ ច ចវនាភាវំ ¶ កិច្ចមិវ កត្វា បរិយាយេន វុត្តំ, អចវនញ្ចស្ស សភាវាបរិច្ចជនំ អវិការិតា ទដ្ឋព្ពា. បញ្ចក្ខន្ធនិមិត្តសុញ្ញតាយ អវិគ្គហំ ហុត្វា គយ្ហតីតិ អនិមិត្តបច្ចុបដ្ឋានំ. អនុសយសមុច្ឆិន្ទនេន សំសារចារកតោ និគ្គមនូបាយភាវោ និយ្យានំ. សព្ពកិលេសានំ អនុប្បាទនិរោធនំ កិលេសប្បហានករណំ. និមិត្តតោ, បវត្តតោ ច ចិត្តស្ស វុដ្ឋានំ ហុត្វា គយ្ហតីតិ វុដ្ឋានបច្ចុបដ្ឋានំ.

៥៣៣. អសុវណ្ណាទិ សុវណ្ណាទិ វិយ ទិស្សមានំ មាយាតិ វត្ថុសព្ភាវា តស្សា វិបរីតតា វុត្តា. ឧទកំ វិយ ទិស្សមានា បន មរីចិ ឧបគតានំ តុច្ឆា. វត្ថុមត្តម្បិ តស្សា ន ទិស្សតីតិ វិសំវាទិកា វុត្តា. មរីចិមាយាអត្តវិធុរោ ភាវោ តច្ឆាវិបរីតភូតភាវោ. អរិយញាណស្សាតិ អរិយស្ស អវិតថគ្គាហកស្ស ញាណស្ស, តេន បដិវេធញាណំ វិយ បច្ចវេក្ខណញាណម្បិ គហិតំ ហោតិ. តេសំ គោចរភាវោ បដិវិជ្ជិតព្ពតា, អារម្មណភាវោ ច ទដ្ឋព្ពោ. អគ្គិលក្ខណំ ឧណ្ហត្តំ. តញ្ហិ កត្ថចិ កដ្ឋាទិឧបាទានភេទេ វិសំវាទកំ, វិបរីតំ, អភូតំ វាកទាចិបិ ន ហោតិ. ‘‘ជាតិធម្មា ជរាធម្មា, អថោ មរណធម្មិនោ’’តិ (អ. និ. ៣.៣៩; ៥.៥៧) ឯវំ វុត្តា ជាតិអាទិកា លោកបកតិ. ឯកច្ចានំ តិរច្ឆានានំ តិរិយំ ទីឃតា, មនុស្សាទីនំ ឧទ្ធំ ទីឃតា, វុទ្ធិនិដ្ឋំ បត្តានំ បុន អវឌ្ឍនន្តិ ឯវមាទិកា ច លោកបកតីតិ វទន្តិ. តច្ឆាវិបរីតភូតភាវេសុ បច្ឆិមោ តថតា. បឋមោ អវិតថតា, មជ្ឈិមោ អនញ្ញតតាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ,

ទុក្ខា ¶ អញ្ញំ ន ពាធក ន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ តណ្ហាបិ ជាតិ វិយ ទុក្ខនិមិត្តតាយ ពាធិកាតិ? ន, ពាធកប្បភវភាវេន វិសុំ គហិតត្តា. ឯវម្ហិ បវត្តិ, បវត្តិហេតុ ច អសង្ករតោ ពោធិតា ហោន្តិ. អថ វា ជាតិអាទីនំ វិយ ទុក្ខស្ស អធិដ្ឋានភាវោ, ទុក្ខទុក្ខតា ច ពាធកតា, ន ទុក្ខប្បភវតាតិ នត្ថិ តណ្ហាយ បភវភាវេន វិសុំ គហិតាយ ពាធកភាវបសង្គោ. តេនាហ ‘‘ទុក្ខា អញ្ញំ ន ពាធក’’ន្តិ. ពាធកត្តនិយាមេនាតិ ទុក្ខំ ពាធកមេវ, ទុក្ខមេវ ពាធកន្តិ ឯវំ ទ្វិធាបិ ពាធកត្តាវធារនេនាតិ អត្ថោ. ពាធកត្តនិយាមេនាតិ ហិ ពាធកស្ស, ពាធកត្តេ ច និយាមេន. យតា ពាធកត្តស្ស ទុក្ខេ និយតតា, ឯវំ ទុក្ខស្ស ច ពាធកត្តេ និយតតាតិ.

តំ វិនា នាញ្ញតោតិ សតិបិ អវសេសកិលេសអវសេសាកុសលសាសវកុសលមូលាវសេសសាសវកុសលធម្មានំ ¶ ទុក្ខហេតុភាវេ ន តណ្ហាយ វិនា តេសំ ទុក្ខហេតុភាវោ អត្ថិ, តេហិ បន វិនាបិ តណ្ហាយ ទុក្ខហេតុភាវោ អត្ថិ កុសលេហិ វិនា អកុសលេហិ រូបាវចរាទិកុសលេហិ វិនា កាមាវចរាទីហិ ច តណ្ហាយ ទុក្ខនិព្ពត្តកត្តា. សន្តភាវស្ស, សន្តភាវេ វា និយាមោ សន្តភាវនិយាមោ, តេន សន្តភាវនិយាមេន. តច្ឆនិយ្យានភាវត្តាតិ ទ្វិធាបិ និយាមេន តច្ឆោ និយ្យានភាវោ ឯតស្ស, ន មិច្ឆាមគ្គស្ស វិយ វិបរីតតាយ, ន លោកិយមគ្គស្ស វិយ វា អនេកន្តិកតាយ អតច្ឆោតិ តច្ឆនិយ្យានភាវោ, មគ្គោ, តស្ស ភាវោ តច្ឆនិយ្យានភាវត្តំ, តស្មា តច្ឆនិយ្យានភាវត្តា. សព្ពត្ថ ទ្វិធាបិ និយាមេន តច្ឆាវិបរីតភូតភាវោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘ឥតិ តច្ឆាវិបល្លាសា’’តិអាទិ.

៥៣៤. សច្ចសទ្ទស្ស សម្ភវន្តានំ អត្ថានំ ឧទ្ធរណំ, សម្ភវន្តេ វា អត្ថេ វត្វា អធិប្បេតស្ស អត្ថស្ស ឧទ្ធរណំ និទ្ធារណំ អត្ថុទ្វារោ. វិរតិសច្ចេតិ មុសាវាទវិរតិយំ. ន ហិ អញ្ញវិរតីសុ សច្ចសទ្ទោ និរុឡ្ហោ. យេ បន ‘‘វិរតិសច្ចំ សមាទានវិរតី’’តិ វទន្តិ, តេសម្បិ ន សមាទានមត្តំ វិរតិសច្ចំ, អថ ខោ សមាទានាវិសំវាទនំ. តំ បន បដិញ្ញាសច្ចំ មុសាវាទវិរតិយេវ ហោតិ. ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៨៧, ២០២-២០៣, ៤២៧; ៣.២៧-២៩) បវត្តា ទិដ្ឋិ ‘‘សច្ច’’ន្តិ អភិនិវិសនវុត្តិយា ទិដ្ឋិសច្ចំ. អមោសធម្មត្តា និព្ពានំ បរមត្ថសច្ចំ. ‘‘អមោសធម្មំ និព្ពានំ, តទរិយា សច្ចតោ វិទូ’’តិ (សុ. និ. ៧៦៣) ហិ វុត្តំ, តស្ស បន តំសម្បាបកស្ស ¶ ច មគ្គស្ស បជាននា បដិវេធោ អវិវាទការណន្តិ ទ្វយម្បិ ‘‘ឯកំ ហិ សច្ចំ ន ទុតិយមត្ថិ, យស្មិំ បជា នោ វិវទេ បជាន’’ន្តិ ឥមិស្សា (សុ. និ. ៨៩០; មហានិ. ១១៩) គាថាយ ‘‘សច្ច’’ន្តិ វុត្តំ.

៥៣៥. ‘‘នេតំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិ អាគច្ឆេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ ឯតេន ជាតិអាទីនំ ទុក្ខអរិយសច្ចភាវេ អវិបរីតតំ ទស្សេតិ ឯកន្តេនេវ ពាធកភាវតោ. ‘‘អញ្ញំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចន្តិ អាគច្ឆេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ ឥមិនា ទុក្ខអរិយសច្ចភាវស្ស ជាតិអាទីសុ និយតតំ ទស្សេតិ អនញ្ញត្ថភាវតោ. សចេបិ កថញ្ចិ កោចិ ឯវំចិត្តោ អាគច្ឆេយ្យ, បញ្ញាបនេ បន សហធម្មេន ញាបនេ អត្តនោ វាទស្ស បតិដ្ឋាបនេ សមត្ថោ នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អហមេតំ…បេ… បញ្ញបេស្សាមីតិ អាគច្ឆេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. ជាតិអាទីនំ អនញ្ញថតា អញ្ញស្ស ច តតាភូតស្ស អភាវោយេវេត្ថ ឋានាភាវោ. សចេបិ កោចិ អាគច្ឆេយ្យ អាគច្ឆតុ, ឋានំ បន នត្ថីតិ អយមេត្ថ សុត្តត្ថោ. ឯស នយោ ទុតិយសុត្តេបិ. តត្ថ បន ¶ អត្តភាវបដិលាភេនេវ សត្តានំ ជាតិអាទីនំ បត្តិ, សម្មុខីភាវោ ច ហោតីតិ សម្បត្តត្តា, បច្ចក្ខតា ច បឋមតា, យតោ តំ ភគវតា បឋមំ ទេសិតំ, តន្និមិត្តតា ទុតិយតា, តទុបសមតា តតិយតា, តំសម្បាបកតា ចតុត្ថតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

‘‘ឯតបរមតោ’’តិ ឯតេន ចតូហិ អរិយសច្ចេហិ បវត្តិអាទីនំ អនវសេសបរិយាទានមាហ. និព្ពុតិកាមេន បរិជាននាទីហិ អញ្ញំ កិញ្ចិ កិច្ចំ កាតព្ពំ នត្តិ, ធម្មញាណកិច្ចំ វា ឥតោ អញ្ញំ នត្ថិ, បរិញ្ញេយ្យាទីនិ ច ឯតបរមានេវាតិ ចត្តារិយេវ វុត្តានិ. តណ្ហាយ អាទីនវទស្សាវីនំ វសេន តណ្ហាវត្ថុអាទីនំ ឯតបរមតាយាតិ វុត្តំ. តថា អាលយេ បញ្ចកាមគុណសង្ខាតេ, សកលវត្ថុកាមសង្ខាតេ, ភវត្តយសង្ខាតេ វា ទុក្ខេ ទោសទស្សាវីនំ វសេន អាលយាទីនំ ឯតេបរមតាយាតិ វុត្តំ.

៥៣៦. ‘‘ឱឡារិកត្តា’’តិ ឥទំ ជាតិអាទីនំ ទុក្ខភាវស្ស បចុរជនបាកដតាមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន អរិយេន ញាណេន បដិវិជ្ឈិតព្ពាការំ. តន្តិ ទុក្ខំ. អកតន្តិ អនិព្ពត្តិតំ, អនិប្ផាទិតការណន្តិ អធិប្បាយោ. ការណេ ហិ សិទ្ធេ ផលំ សិទ្ធមេវ ហោតិ. ‘‘នេវ អកតំ អាគច្ឆតី’’តិ ច ឥមិនា អហេតុវាទំ ¶ បដិក្ខិបតិ. ‘‘ន ឥស្សរនិម្មានាទិតោ’’តិ ឯតេន បជាបតិបុរិសបកតិកាលាទិវាទេ បដិក្ខិបតិ. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. ‘‘សហេតុកេន ទុក្ខេនា’’តិ ឯតេន ទុក្ខទស្សនេន ជនិតស្ស សំវេគស្ស សំវឌ្ឍនមាហ. ទុក្ខស្ស ហិ សហេតុកភាវសវសេន ពលវសំវេគោ ជាយតិ យាវាយំ ហេតុ, តាវ ឥទំ ទុក្ខំ អវិច្ឆេទេន បវត្តតីតិ. អស្សាសជននត្ថំ និរោធន្តិ សំវេគជាតស្ស អស្សាសំ ជនេតុំ និរោធសច្ចមាហ. និព្ពិន្នសំសារទុក្ខស្ស ហិ និរោធកថា វុច្ចមានា អតិវិយ អតិវិយ អស្សាសំ សញ្ជនេតិ.

៥៣៧. យេ តេ ជាតិអាទយោ ធម្មា ភគវតា វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ. កស្មា បនេត្ថ ព្យាធិ ន គហិតោតិ? អនេកន្តភាវតោ. តថា ហិ សោ កទាចិ, កេសញ្ចិ ច នត្ថិ. យថាហ ‘‘តយោ រោគា បុរេ អាសុំ, ឥច្ឆា អនសនំ ជរា’’តិ (សុ. និ. ៣១៣). ពាកុលត្តេរាទីនំ សោ នាហោសិយេវ, ទុក្ខគ្គហណេន វា ព្យាធិ ឯត្ថ ហិតោវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បរមត្ថតោ ហិ ធាតុក្ខោភបច្ចយំ កាយិកំ ទុក្ខំ ព្យាធីតិ. ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកំ ឯកំ កោដ្ឋាសំ កត្វា ‘‘ទ្វាទស ធម្មា’’តិ វុត្តំ. កាមតណ្ហាភាវសាមញ្ញេន ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘ទុក្ខសមុទយោ អរិយសច្ច’’ន្តិ ¶ អញ្ញេ អន្តោគធភេទេ អនាមសិត្វា ឯករូបេន គហិតាបិ តណ្ហា សស្សតទិដ្ឋិសហគតា, ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតា, ទិដ្ឋិវិរហិតា កេវលំ កាមស្សាទភូតា ចាតិ តិធាវ ភិន្ទិត្វា វុត្តា. ‘‘អយមេវ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ មគ្គសច្ចភាវេន ឯកជ្ឈំ កត្វា វុត្តាបិ សភាវតោ ភិន្នា ឯវ តេ ធម្មាតិ អាហ ‘‘អដ្ឋ ធម្មា’’តិ.

សច្ចនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទុក្ខនិទ្ទេសកថាវណ្ណនា

ជាតិនិទ្ទេសវណ្ណនា

ភវេតិ អាទាននិក្ខេបបរិច្ឆិន្នោ ធម្មប្បពន្ធោ ភវោ, តស្មិំ ភវេ. សោ ហិ ជាយតិ ឯត្ថ យោនិគតិអាទិវិភាគោតិ ជាតីតិ វុច្ចតិ, ជាយន្តិ ឯត្ថ សត្តា សមានន្វយាតិ ជាតិ, និកាយោ. សង្ខតលក្ខណេតិ យត្ថ កត្ថចិ ឧប្បាទេ. សោ ហិ ជននដ្ឋេន ជាតិ. បដិសន្ធិយន្តិ បដិសន្ធិចិត្តក្ខណេ ¶ . សម្បាតិជាតោតិ ឯត្ថ ជាតិសទ្ទេន លព្ភមានំ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមនសង្ខាតំ ជាយនត្ថំ សន្ធាយាហ ‘‘បសូតិយ’’ន្តិ, អភិជាតិយន្តិ អត្ថោ. ជាយតិ ឯតាយ ខត្តិយាទិសមញ្ញាតិ ជាតិ, កុលំ.

៥៣៨. សយន្តិ ឯត្ថាតិ សេយ្យា, មាតុកុច្ឆិសង្ខាតោ គព្ភោ សេយ្យា ឯតេសន្តិ គព្ភសេយ្យកា, អណ្ឌជា, ជលាពុជា ច. ឥតរេសន្តិ សំសេទជានំ, ឱបបាតិកានញ្ច. អយម្បិ ចាតិ ‘‘បដិសន្ធិខន្ធេស្វេវា’’តិ អនន្តរំ វុត្តកថាបិ, បគេវ ‘‘បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយា’’តិ វុត្តកថាយំ. តេនាហ ‘‘តេសំ តេសំ បឋមបាតុភាវោ ជាតី’’តិ.

ឧម្មុជ្ជនវសេន គយ្ហតីតិ ឧម្មុជ្ជនបច្ចុបដ្ឋានំ. វក្ខមានវិភាគំ ទុក្ខវិចិត្តតំ បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ ទុក្ខវិចិត្តតាបច្ចុបដ្ឋានា.

៥៣៩. ‘‘កស្មា បនា’’តិ វទតោ ចោទកស្សាយមធិប្បាយោ – ឯកន្តទុក្ខេ និរយេ តាវ ជាតិទុក្ខា ហោតុ, អញ្ញាសុបិ វា ទុគ្គតីសុ បាបកម្មសមុដ្ឋានតោ សុខសំវត្តនិយកម្មសមុដ្ឋានាសុ ¶ បន សុគតីសុ កថន្តិ. ឥតរោ ‘‘នាយំ ជាតិ សភាវទុក្ខវសេន ទុក្ខាតិ វុត្តា, ន ហិ កាចិ បដិសន្ធិ ទុក្ខវេទនាសម្បយុត្តា អត្ថិ, អថ ខោ ទុក្ខស្ស អធិដ្ឋានភាវតោ’’តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អនេកេសំ ទុក្ខានំ វត្ថុភាវតោ’’តិអាទិមាហ. អទុក្ខសភាវម្បិ បរិយាយតោ ទុក្ខន្តិ វុច្ចតីតិ ទុក្ខសភាវំ ទុក្ខសទ្ទេន វិសេសេត្វា វុត្តំ ‘‘ទុក្ខទុក្ខ’’ន្តិ យថា រូបរូបន្តិ.

ទុក្ខុប្បត្តិហេតុតោតិ ‘‘អហុ វត មេ, តំ វត នាហោសី’’តិ ចេតសិកទុក្ខុប្បត្តិហេតុតោ.

‘‘យទនិច្ចំ, តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥, ៤៥, ៧៦, ៧៧, ៨៥; ២.៤.១, ៤) វចនតោ តេភូមកា សង្ខារា សង្ខារទុក្ខំ, តត្ថ ការណមាហ ‘‘ឧទយព្ពយប្បដិបាឡិតត្តា’’តិ. យញ្ហិ អភិណ្ហំ បដិបីឡិតំ, តំ ទុក្ខមនតាយ ទុក្ខន្តិ, វិបស្សនាចារស្ស អធិប្បេតត្តា តេភូមកគ្គហណំ.

ទុក្ខទុក្ខន្តិ ទុក្ខទោមស្សុបាយាសេ វទតិ. ‘‘ជាតិបិ ទុក្ខា’’តិអាទិនា (វិភ. ១៩០) ទុក្ខសច្ចវិភង្គេ អាគតំ.

ភគវតាបីតិ ¶ អនាវរណញាណវតា អច្ចរិយាបរិមេយ្យទេសនាកោសល្លវតា ភគវតាបិ. ឧបមាវសេនតិ អង្គារកាសូបមាទិឧបមាវសេន.

៥៤០. បុណ្ឌរីកាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន ន មណិកនករជតបវាឡាទិរតនសន្និច្ចយេ, នាបិ អណ្ឌជមេណ្ឌជវាយជាតិកេ សុភមនុញ្ញសយនតលេ, នាបិ រតនមយកុដ្ដិមមនោហរេ បាសាទតលេ, នាបិ សិត្តសម្មដ្ឋកុសុមោបហារវតិ បាសាទូបចារេ, នាបិ មុត្តាជាលសទិសវាលិកាវិកិណ្ណេ វិវិដង្គណេ, នាបិ ហរិតកម្ពលសទិសមុទុសទ្ទលសមោតលេ ភូមិភាគេតិ ឯវមាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. បរមសម្ពាធេតិ អតិវិយ សម្ពាធេ. តិព្ពន្ធការេតិ ពហលន្ធការេ. បិត្តសេម្ហបុព្ពរុហិរគូថោទរិយាទិ នានាកុណបសម្ពាធេ. មាតា យទិ វីសតិវស្សា, អថ តិំស, ចត្តាលីសាទិវស្សា, តត្តកំ កាលំ អធោតវច្ចកូបសទិសតាយ អធិមត្តជេគុច្ឆេ. បូតិមច្ឆា ទិ សព្ពំ ន សទិសូបម្មំ តស្ស វាតាទិវសេន ឯកច្ចទុគ្គន្ធាបគមសព្ភាវតោ. ទស មាសេតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, យេភុយ្យវសេន វុត្តំ តតោ ភិយ្យោបិ ឯកច្ចានំ តត្ថាវដ្ឋានសម្ភវតោ ¶ . អត្តនោ អធោមុខំ ឋបិតសង្កុចិតហត្ថទ្វយស្ស ឧក្កុដិកស្សេវ និសីទតោ សមិជ្ជនប្បសារណាទិរហិតោ.

អភិមុខំ កឌ្ឍនំ អាកឌ្ឍនំ. បរិតោ សមន្តតោ កឌ្ឍនំ បរិកឌ្ឍនំ. ហេដ្ឋា ធុននំ ឱធូននំ. និធាយ និធាយ ធូននំ និទ្ធូននំ. អាកឌ្ឍនាទិសទិសញ្ចេត្ថ ‘‘អាកឌ្ឍនាទី’’តិ វុត្តំ. តរុណវណសទិសំ អតិវិយ សុខុមាលំ គព្ភគតំ សរីរំ សីតាទិអប្បកម្បិ ន សហតីតិ សីតនរកូបបន្នតាទិ និទស្សិតំ. តញ្ហិ តស្ស អតិវិយ សីតំ, អតិវិយ ឧណ្ហញ្ច ហុត្វា ឧបតិដ្ឋតិ. សរីរំ វាសិយាទីហិ តច្ឆេត្វា ខារាវសេចនករណំ ខារាបដិច្ឆកំ. ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានេតិ គព្ភាសយសញ្ញិតំ តតិយំ អាវដ្ដំ សន្ធាយាហ.

បរិវត្តេត្វាតិ ឧទ្ធំបាទអធោសីសភាវេន បរិវត្តេត្វា. ឥទំ វិជាយនមូលកំ ទុក្ខំ, យេន មរណទុក្ខេន ច អដ្ដិតា វេទនាប្បត្តា សត្តា កតិបយមាសមត្តាតិក្កន្តម្បិ បវត្តិំ វិស្សរន្តិ, មហន្ធការំ មហាវិទុគ្គំ បក្ខន្ធា វិយ ហោន្តិ.

វធេន្តស្សាតិ ¶ សោចនបរិទេវនសីសបដិហននាទិនា ពាធេន្តស្ស. ខុប្បិបាសា ហិ អាតបាវដ្ឋានាទិនា ច អាតាបនំ. បញ្ចគ្គិតាបនាទិនា បរិតាបនំ.

ឥមស្សាតិ យថាវុត្តស្ស សត្តវិធស្ស. សព្ពស្សាបីតិ គព្ភកាលាទីសុ តាបនមទ្ទនាទិនិរយគ្គិទាហាទិសញ្ជនិតស្ស សកលស្សាបិ. វត្ថុមេវ ហោតិ តទភាវេ អភាវតោ. តេនេវាហ ‘‘ជាយេថ នោ ចេ’’តិអាទិ.

៥៤១. វិចិត្តន្តិ វិវិធំ, អច្ឆរិយំ វា.

ឥតិ ជាតិនិទ្ទេសវណ្ណនា.

ជរានិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤២. សង្ខាតលក្ខណន្តិ ¶ ‘‘ឋិតស្ស អញ្ញថត្ត’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៣៨; អ. និ. ៣.៤៧; កថា. ២១៤) វុត្តំ ខណិកជរំ សន្ធាយាហ. ខណ្ឌិច្ចាទិសម្មតោតិ ខណ្ឌិច្ចបាលិច្ចវលិត្តចតាទិនា សមញ្ញតោ. សាតិ ខន្ធបុរាណភាវសញ្ញិតា បាកដជរា. ខន្ធបរិបាកោ ឯកភវបរិយាបន្នានំ ខន្ធានំ បុរាណភាវោ.

ឥតិ ជរានិទ្ទេសវណ្ណនា.

មរណនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤៣. សង្ខតលក្ខណន្តិ សង្ខារានំ វយសញ្ញិតំ ខណិកមរណមាហ. យំ សន្ធាយាតិ យំ ខណិកមរណំ សន្ធាយ, ‘‘ជរាមរណំ ទ្វីហិ ខន្ធេហិ សង្គហិត’’ន្តិ (ធាតុ. ៧១) ឯត្ថ ‘‘មរណ’’ន្តិ វុត្តន្តិ អត្ថោ. តន្តិ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ចេទសញ្ញិតំ បាកដមរណំ. ‘‘ចវន’’ន្តិ លក្ខិតព្ពតាយ ចុតិលក្ខណំ. វិយោគរសន្តិ យថាធិគតេហិ សត្តសង្ខារេហិ វិយោជនរសំ. យថូបបន្នាយ គតិយា វិប្បវាសវសេន គយ្ហតីតិ គតិវិប្បវាសបច្ចុបដ្ឋានំ.

បាបស្សាតិ បាបយោគេន បាបស្ស, ឧបចិតបាបកម្មស្សាតិ អត្ថោ. បាបកម្មាទិនិមិត្តន្តិ បាបកម្មកម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តសង្ខាតំ មរណកាលេ ឧបដ្ឋិតំ ¶ អកុសលវិបាការម្មណំ. តម្ហិ បស្សន្តស្សេវ កស្សចិ អនុភវន្តស្ស វិយ មហាទុក្ខំ ហោតិ. ភទ្ទស្សាតិ ភទ្ទកម្មស្ស, កតកុសលស្សាតិ អត្ថោ. តស្ស បន កាមំ ឥដ្ឋមេវ អារម្មណំ ឧបដ្ឋាតិ, បិយវិប្បយោគវត្ថុកំ បន មហន្តំ ទុក្ខំ អារម្មណំ ឧបដ្ឋាតិ, បិយវិប្បយោគវត្ថុកំ បន មហន្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘អសហន្តស្ស វិយោគំ បិយវត្ថុក’’ន្តិ. អវិសេសតោតិ បាបស្ស, ភទ្ទស្ស ច សាមញ្ញតោ. ‘‘អវិសេសតោ’’តិ វត្វាបិ ‘‘សព្ពេស’’ន្តិ វចនំ តំ ឥទំ ទុក្ខំ បរិមទ្ទិតសង្ខារានំ ឯកច្ចានំ ខីណាសវានម្បិ ហោតិយេវាតិ ទស្សនត្ថំ. វិតុជ្ជមានមម្មានន្តិ សន្ធិពន្ធនាវច្ឆេទកវាយុនា វិជ្ឈិយមានមម្មដ្ឋានានំ.

ឥតិ មរណនិទ្ទេសវណ្ណនា.

សោកនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤៤. សោតិ ¶ សោកោ. អត្ថតោ ទោមនស្សមេវ ហោតិ ចេតសិកន្តរាភាវតោ. ទោមនស្សវិសេសោ បន ហោតិ វិសយវិសេសេ បវត្តិអាការវិសេសសព្ភាវតោតិ តំ វិសេសំ លក្ខណាទិតោ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិអាទិ វុត្តំ. អន្តោ និជ្ឈានំ ចិត្តសន្តាបោ. បរិជ្ឈាបនំ រាគទោសបរិឡាហវិសិដ្ឋំ ទហនំ. កតាកតកុសលាកុសលវិសយំ វិប្បដិសារាការេន បវត្តំ អនុសោចនំ កុក្កុច្ចំ, ញាតិព្យសនាទិវិសយំ កេវលំ ចិត្តសន្ថាបភូតំ អនុសោចនំ សោកោតិ អនុសោចនបច្ចុបដ្ឋានត្តេបិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

វិសបីតំ សល្លំ វិសសល្លំ. សោកវសេន អតិសារាទិ ព្យាធិបិ ហោតិ, សោកពហុលស្ស សរីរំ ន ចិរស្សេវ ជីរតិ, ពលវសោកាភិភូតោ មរណម្បិ បាបុណាតីតិ អាហ ‘‘សមាវហតិ ច ព្យាធិជរាមរណភេទន’’ន្តិ.

ឥតិ សោកនិទ្ទេសវណ្ណនា.

បរិទេវនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤៥. វចីបលាបោតិ វាចាវិប្បលាបោ, សោ អត្ថតោ សទ្ទោ ឯវ. ភិយ្យោតិ សោកទុក្ខតោ ឧបរិ. សោកសមុដ្ឋានោ ហិ បរិទេវោ.

ឥតិ បរិទេវនិទ្ទេសវណ្ណនា.

ទុក្ខនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤៦. ជាតិអាទីនម្បិ ¶ យថារហំ ទុក្ខវត្ថុទុក្ខទុក្ខតាហិ សតិបិ ទុក្ខភាវេ កាយស្ស បីឡនវសេន ឥទំ សវិសេសំ ទុក្ខមន្តិ អាហ ‘‘ទុក្ខន្តិ វិសេសតោ វុត្ត’’ន្តិ.

ឥតិ ទុក្ខនិទ្ទេសវណ្ណនា.

ទោមនស្សនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤៧. មនោវិឃាតរសន្តិ ¶ ព្យាបាទសម្បយោគវសេន មនសោ វិហញ្ញនកិច្ចំ. ចេតោទុក្ខសមប្បិតាតិ ចេតសិកទុក្ខសមង្គិនោ. អាវដ្ដន្តីតិ អាមុខំ វដ្ដន្តិ, យំទិសាភិមុខំ បតិតា, តំទិសាភិមុខា ឯវ វដ្ដន្តិ. វិវដ្ដន្តីតិ វិបរិវត្តនវសេន វដ្ដន្តិ. ឧទ្ធំបាទំ បបតន្តីតិ ឧទ្ធំមុខបាទា ហុត្វា បតន្តិ. សត្ថំ អាហរន្តីតិ អត្តនោ សរីរស្ស វិជ្ឈនភេទនវសេន សត្ថំ ឧបនេន្តិ.

ឥតិ ទោមនស្សនិទ្ទេសវណ្ណនា.

ឧបាយាសនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤៨. ទោសោយេវាតិ កាយចិត្តានំ អាយាសនវសេន ទោសស្សេវ បវត្តិអាការោតិ អត្ថោ, យតោ ភុសោ អាយាសោតិ ឧបាយាសោតិ វុច្ចតិ យថា ភុសមាទានំ ឧបាទានន្តិ. ឯកោ ធម្មោតិ ចុទ្ទសហិ អកុសលចេតសិកេហិ អញ្ញោ ឯកោ ចេតសិកធម្មោ, យំ ‘‘វិសាទោ’’តិ ច វទន្តិ. និត្ថុននវសេន សម្បជ្ជនតោ និត្ថុននរសោ, កាយេ វា និត្ថុននករណកិច្ចោ. ‘‘សង្ខារទុក្ខភាវតោ’’តិ វត្វា សោ បនេត្ថ សាតិសយោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ចិត្តបរិទហនតោ, កាយវិសាទនតោ ចា’’តិ អាហ.

ឯតេ ច សោកបរិទេវុបាយាសា វិញ្ញត្តិយា វិនា, សហ ច យថាបច្ចយំ ទោមនស្សចិត្តុប្បាទស្ស បវត្តិអាការវិសេសោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ បាកោ វិយាតិ រជនាទិនោ បចិតព្ពវត្ថុនោ បាកោ វិយ.

ឥតិ ឧបាយាសនិទ្ទេសវណ្ណនា.

អប្បិយសម្បយោគនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៤៩. សមោធានំ ¶ ¶ សមាគមោ. កាយិកទុក្ខចិត្តវិឃាតាទិអនត្ថានំ អត្ថិភាវស្ស បច្ចុបដ្ឋានោ អនត្ថភាវបច្ចុបដ្ឋានោ.

តេសំ អប្បិយានំ កាយិកវាចសិកបយោគសង្ខាតោ ឧបក្កមោ តទុបក្កមោ, តតោ សម្ភូតោ តទុបក្កមសម្ភូតោ.

ឥតិ អប្បិយសម្បយោគនិទ្ទេសវណ្ណនា.

បិយវិប្បយោគនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៥០. ឧបទ្ទវភាវេន បច្ចុបតិដ្ឋតីតិ ព្យសនបច្ចុបដ្ឋានោ.

ឥតិ បិយវិប្បយោគនិទ្ទេសវណ្ណនា.

ឥច្ឆិតាលាភនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៥១. ឥច្ឆិតាលាភោ នាម យស្ស កស្សចិ អត្តនា ឥច្ឆិតស្ស វត្ថុនោ អលាភោ. ‘‘យម្បិច្ឆំ ន លភតី’’តិ ហិ វុត្តំ. មត្ថកប្បត្តំ បន ឥច្ឆិតាលាភំ ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘ជាតិធម្មានំ សត្តាន’’ន្តិអាទិនា និទ្ទិដ្ឋន្តិ តមេវ ទស្សេតុំ ‘‘អហោ វតា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥច្ឆាវាតិ ឯត្ថ ឥច្ឆាសហិតោ អលាភោវាតិ ច វទន្តិ. តប្បរិយេសនរសាតិ តេសំ អលព្ភនេយ្យវត្ថូនំ បរិយេសនរសា. អប្បត្តិ អលាភោ.

ឥតិ ឥច្ឆិតាលាភនិទ្ទេសវណ្ណនា.

បញ្ចុបាទានក្ខន្ធនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៥២. យំ ¶ វុត្តមិធាតិ ឥធ សច្ចនិទ្ទេសេ យំ សរូបតោ វុត្តំ. អវុត្តន្តិ អញ្ញត្ថ ទុក្ខក្ខន្ធពាលបណ្ឌិតសុត្តាទីសុ វុត្តម្បិ ឥធ សរូបតោ អវុត្តំ. តញ្ច សព្ពំ ឥមេ ឧបាទានក្ខន្ធេ វិនា ន លព្ភតីតិ តត្ថ ខន្ធសន្និស្សយមេវ ទុក្ខំ ខន្ធេ វិពាធតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥន្ទនមិវ បាវកោ’’តិ វុត្តំ. យថា ¶ វា លក្ខំ បហរណបហារស្ស វត្ថុ, ឯវំ ខន្ធា សំសារទុក្ខស្ស. យថា ច គោរូបំ ឌំសមកសាទិវិពាធាយ, យថា ច ខេត្តំ និប្ផន្នសស្សលាយនស្ស, គាមោ ច គាមឃាតកវិពាធាយ, ឯវំ ខន្ធា ជាតិអាទិទុក្ខស្ស វត្ថូតិ ទស្សេតុំ ‘‘លក្ខមិវា’’តិអាទិ វុត្តំ. យេភុយ្យេន លោកេ វិពាធកា វិពាធេតព្ពាធីនា ន ហោន្តិ, ឥមេ បន វិពាធេតព្ពាធីនា ឯវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘តិណលតាទីនី’’តិ វុត្តំ. កាមំ អនាទិមតិ សំសារេ អាទិ នាម កស្សចិ នត្ថិ, ឯកភវបរិច្ឆិន្នស្ស បន ខន្ធសន្តានស្ស វសេន វុត្តំ ‘‘អាទិទុក្ខំ ជាតី’’តិ. តេនេវាហ ‘‘បរិយោសានទុក្ខំ មរណ’’ន្តិ. ន ហេត្ថ សមុច្ឆេទមរណមេវ អធិប្បេតំ. មរណស្ស អន្តិកេ អាសន្នេ ជាតំ ទុក្ខំ មារណន្តិកទុក្ខំ. បរិទយ្ហនំ ចិត្តសន្តាបោ. លាលប្បនំ អតិវិយ វិប្បលាបោ. អនុត្ថុននំ អន្តោ និជ្ឈាយនំ. ឯកមេកន្តិ ជាតិអាទីនំ អន្តរភេទភិន្នានំ, ជាតិអាទីនមេវ វា ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកានំ វា ឯកមេកំ. សង្ខិបិត្វាតិ សមាសេត្វា, សាមញ្ញនិទ្ទេសេន វា សង្ខេបំ កត្វា.

ឥតិ ទុក្ខនិទ្ទេសកថាវណ្ណនា.

សមុទយនិទ្ទេសកថាវណ្ណនា

៥៥៣. បុនព្ភវករណំ បុនព្ភវោ ឧត្តរបទលោបេន, យថា វា អបូបភក្ខនសីលោ អាបូបិកោ, ឯវំ បុនព្ភវករណសីលា, បុនព្ភវំ វា ផលំ អរហតិ, សោ វា ឯតិស្សា បយោជនន្តិ បោនោភវិកា. នន្ទនតោ, រញ្ជនតោ ច នន្ទីរាគភាវំ សព្ពាសុ អវត្ថាសុ អបច្ចក្ខាយ វុត្តិយា នន្ទីរាគសហគតា. តាយ ច សត្តា តត្ថ តត្ថ ភវាទិកេ កិមិកីដបដង្គាទិអត្តភាវេបិ នន្ទន្តិ, រូបាភិនន្ទនាទិភូតាយ រញ្ជន្តិ ចាតិ តត្រតត្រាភិនន្ទិនី. តេនាហ ‘‘នន្ទីរាគេន សហគតា’’តិអាទិ. តព្ភាវត្ថោ ហិ ឯស សហគតសទ្ទោ. កាមភវវិភវភេទវសេន ¶ បវត្តិយា កាមតណ្ហា, ភវតណ្ហា, វិភវតណ្ហា ច វេទិតព្ពា. កាមតណ្ហាទិភេទំ អនាមសិត្វា កេវលំ តណ្ហាភាវេនេវ ឯកភាវគ្គហណេន ឯកត្តំ ឧបនេត្វា កស្សចិបិ សត្តស្ស កេនចិ សទិសតាភាវតោ តំតំវិចិត្តភាវជនកកម្មនិប្ផាទនេន ¶ អតិវិចិត្តសភាវា សកលស្ស ទុក្ខស្ស ហេតុភាវតោ ទុក្ខសមុទយោ អរិយសច្ចំ.

កស្មា បនេត្ថ តណ្ហាវ សមុទយសច្ចំ វុត្តាតិ? វិសេសហេតុភាវតោ. អវិជ្ជា ហិ ភវេសុ អាទីនវំ បដិច្ឆាទេន្តី, ទិដ្ឋិអាទិឧបាទានញ្ច តត្ថ តត្ថ អភិនិវិសមានំ តណ្ហំ អភិវឌ្ឍេន្តី ទោសាទយោបិ កម្មស្ស ការណំ ហោន្តិ, តណ្ហា បន តំតំភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសសត្តនិកាយកុលភោគិស្សរិយាទិវិចិត្តតំ អភិបត្ថេន្តី, កម្មវិចិត្តតាយ ឧបនិស្សយតំ កម្មស្ស ច សហាយភាវំ ឧបគច្ឆន្តី ភវាទិវិចិត្តតំ និយមេតិ, តស្មា ទុក្ខស្ស វិសេសហេតុភាវតោ អញ្ញេសុបិ អវិជ្ជាឧបាទានកម្មាទីសុ សុត្តេ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.១៣៣; ៣.៣៧៤) អភិធម្មេ (វិភ. ២០៣) ច អវសេសកិលេសាកុសលមូលាទីសុ វុត្តេសុ ទុក្ខហេតូសុ វិជ្ជមានេសុ តណ្ហាវ សមុទយសច្ចន្តិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

ឥតិ សមុទយនិទ្ទេសកថាវណ្ណនា.

និរោធនិទ្ទេសកថាវណ្ណនា

៥៥៤. តស្សាយេវាតិ យទគ្គេន តណ្ហា សមុទយសច្ចន្តិ វុត្តា, តទគ្គេន តស្សាយេវាតិ អវធារណំ. សតិ ហិ បធានហេតុនិរោធេ តទញ្ញហេតូ និរុទ្ធាយេវ ហោន្តីតិ ព្យាធិនិមិត្តវូបសមនេន ព្យាធិវូបសមោ វិយ ហេតុនិរោធេន ផលនិរោធោតិ អាហ ‘‘សមុទយនិរោធេន ទុក្ខនិរោធោ’’តិ. ន អញ្ញថាតិ យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស ឯកន្តិកតំ ទស្សេតិ.

អនុបទ្ទវេតិ បាណកវិជ្ឈនសត្ថប្បហារាទិឧបទ្ទវរហិតេ. តតោ ឯវ ទឡ្ហេ ថិរេ. សាខាទិឆេទនេន ឆិន្នោបិ. តណ្ហានុសយេតិ កាមរាគភវរាគានុសយេ. អនូហតេតិ អសមុបឃាដិតេ.

យថា សីហោ យេនត្តនិ សរោ ខិត្តោ, តត្ថេវ អត្តនោ ពលំ ទស្សេតិ, ន សរេ, តថា ពុទ្ធានំ ការណេ ¶ បដិបត្តិ, ន ផលេ. យថា បន សារមេយ្យា កេនចិ លេឌ្ឌុប្បហារេ ទិន្នេ ភុស្សន្តា លេឌ្ឌុំ ខាទន្តិ, ន ¶ បហារទាយកេ ឧដ្ឋហន្តិ, ឯវំ អញ្ញតិត្ថិយា ទុក្ខំ និរោធេតុកាមា កាយច្ឆេទមនុយុញ្ជន្តិ, ន កិលេសនិរោធនន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សីហសមានវុត្តិនោ’’តិអាទិ វុត្តំ.

៥៥៥. វិរជ្ជតិ បលុជ្ជតិ ឆិជ្ជតិ សមុទយោ ឯតេនាតិ វិរាគោ វុច្ចតិ មគ្គោ. វិរជ្ជនំ បលុជ្ជនំ សមុច្ឆិន្ទនំ វិរាគោតិ បហានំ វុច្ចតិ. តស្មាតិ យស្មា បហានបរិយាយោ វិរាគសទ្ទោ, និរោធសទ្ទោ ច, តស្មា. អនុសយសមុគ្ឃាតតោ អសេសោ វិរាគោ អសេសោ និរោធោតិ សម្ពន្ធនីយំ. ចាគាទិបទានិបិ គហេត្វា វទតិ សព្ពានេវ ឯតានីតិ. យស្មា និព្ពានំ វុច្ចតិ, ន ទុក្ខស្ស និរុជ្ឈនមត្តំ, តស្មា តណ្ហាយ អសេសវិរាគនិរោធាទិបទានិបិ និព្ពានវេវចនានីតិ. វុត្តមេវត្ថំ សមត្ថេតិ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ. យថា វិរាគាទិបទានិ និព្ពានេ យុជ្ជន្តិ, តំទស្សនំ. តត្ថ តំ អាគម្មាតិ តំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន បត្វា. តណ្ហា វិរជ្ជតីតិ អរិយមគ្គេន អច្ចន្តវិរាគវសេន តណ្ហា វិរជ្ជីយតិ. និរុជ្ឈតីតិ និរោធីយតិ, តេន វិរាគនិរោធសទ្ទានំ អធិករណសាធនតមាហ. តទេវាតិ និព្ពានមេវ. ចាគាទយោ ហោន្តីតិ ចាគាទិហេតុំ ផលវោហារេន វទតិ. ‘‘កាមគុណាលយេសូ’’តិ បោត្ថកេសុ លិខន្តិ, ‘‘កាមគុណាលយាទីសូ’’តិ បន បាឋោ.

៥៥៦. តយិទន្តិអាទិ ន បោរាណបាឋោ, សច្ចត្ថទីបនេ បន វុត្តនិយាមេន តតោ អានេត្វា បច្ឆា ឋបិតំ. តថា ហិ បុព្ពេ វុត្តានិបិ លក្ខណាទីនិ បុនបិ វុត្តានិ. សំសារទុក្ខតោ និព្ពិន្នមានសស្ស អស្សាសំ ករោន្តោ វិយ ហោតីតិ អស្សាសករណរសំ. រាគាទិសព្ពបបញ្ចវូបសមនិមិត្តតាយ និប្បបញ្ចតំ បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ និប្បបញ្ចបច្ចុបដ្ឋានំ.

៥៥៧. នត្ថេវ និព្ពានន្តិ យទិ សាមញ្ញតោ បដិញ្ញា, អត្តនា អធិប្បេតនិព្ពានស្សបិ អភាវោ អាបជ្ជតិ, តថា សតិ បដិញ្ញាវិរោធោ. អថ បរាភិមតំ និព្ពានំ បតិ, ឯវំ សតិ ធម្មិអសិទ្ធិ, តតោ ច និស្សយាសិទ្ធោ ហេតុ. អនុបលព្ភនីយតោតិ កិំ បច្ចក្ខតោ, ឧទាហុ អនុមានតោ? បុរិមស្មិំ បក្ខេ ចក្ខាទីហិ អនេកន្តិកតា, ទុតិយស្មិំ បរំ បតិ អសិទ្ធោ ហេតុ. តេនាហ ‘‘ន, ឧបាយេន ឧបលព្ភនីយតោ’’តិអាទិ. តត្ថ យថា ចេតោបរិយញាណលាភិនោ ឯវ អរិយា បរេសំ លោកុត្តរចិត្តំ ជានន្តិ, តត្ថាបិ ច អរហា ឯវ សព្ពេសំ, ន សព្ពេ, ឯវំ និព្ពានម្បិ ¶ ¶ សីលសមាធិបញ្ញាសង្ខាតសម្មាបដិបត្តិភូតេន ឧបាយេន ឧបលព្ភតីតិ អត្ថវចនំ ចេតំ ទដ្ឋព្ពំ, ន បយោគវចនំ. តំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ.

៥៥៨. នត្ថីតិ ន វត្តព្ពំ, អរិយេហិ ឧបលព្ភនីយតោតិ អធិប្បាយោ. សំសារតោ សំវិគ្គមានសា សម្មាបដិបត្តិយា និព្ពានំ អធិគច្ឆន្តីតិ សព្ពសមយសិទ្ធោយំ នយោ. តត្ថ សាសនិកមេវ និស្សាយ វទតិ ‘‘បដិបត្តិយា វញ្ចុភាវាបជ្ជនតោ’’តិ. តេនាហ ‘‘អសតិ ហី’’តិអាទិ. សម្មាទិដ្ឋិបុរេជវាយាតិ សម្មាទិដ្ឋិបុព្ពង្គមាយ. បុព្ពង្គមតា ចស្សា បធានភាវតោ. តថា ហិ សា បឋមំ ទេសនារុឡ្ហា, ន សព្ពបឋមំ ឧប្បជ្ជនតោ. ន ចាយំ សម្មាបដិបត្តិ វញ្ឈា, និព្ពានបាបនតោ និព្ពានស្ស សម្បាបកតោ. តវ មតេន បន និព្ពានស្សេវ អភាវតោ វញ្ឈភាវោ អាបជ្ជតីតិ យោជនា. អភាវបាបកត្តាតិ សម្មាបដិបត្តិយា កិលេសសមុច្ឆិន្ទនមុខេន ខន្ធានំ អភាវសម្បាបកភាវតោ, ន វញ្ឈភាវាបត្តីតិ ចេ វទេយ្យាសីតិ អត្ថោ. ន ឥតិ បដិក្ខេបេ. យំ តយា ‘‘អភាវបាបកត្តា’’តិ វទន្តេន ខន្ធាភាវោ និព្ពានន្តិ បដិញ្ញាតំ, តំ ន. កស្មា? អតីតានាគតាភាវេបិ និព្ពានប្បត្តិយា អភាវតោ. អតីតានាគតា ហិ ខន្ធា ន សន្តីតិ តស្មិំ អភាវេ និព្ពានំ អធិគតំ នាម សិយា, សោ បន នត្ថីតិ. ន កេវលំ អតីតានាគតានមេវ, អថ ខោ វត្តមានានម្បីតិ តិយទ្ធគតានំ សព្ពេសំ ខន្ធានំ អភាវោ និព្ពានំ. ន ហិ តំ ឯកទេសាភាវោ ភវិតុំ យុត្តន្តិ វត្តមានា ចេ, ន ន សន្តិ, ន សន្តិ ចេ, ន វត្តមានាតិ ‘‘វត្តមានា, ន សន្តិ ចា’’តិ វិប្បដិសិទ្ធមេតន្តិ អាហ ‘‘ន, តេសំ…បេ… បជ្ជនតោ’’តិ.

កិញ្ច ភិយ្យោ – យទិ វត្តមានាភាវោ និព្ពានំ, យទា អរិយមគ្គោ វត្តតិ, តទា តស្ស និស្សយភូតា ខន្ធា វត្តមានាតិ កត្វា តទា និព្ពានស្ស អភាវោ សិយា. តថា ច សតិ មគ្គក្ខណេបិ និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ អភាវោ អាបជ្ជតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វត្តមាន…បេ… ទោសតោ’’តិ អាហ. ន មយំ សព្ពេសំយេវ អវត្តមានតាយ និព្ពានំ វទាម. កិញ្ចរហីតិ, តទា មគ្គក្ខណេ កិលេសានំ អវត្តមានត្តា, តស្មា ន ទោសោ យថាវុត្តទោសាភាវោតិ? យទិ កិលេសានំ អវត្តមានតាសង្ខាតោ អភាវោ និព្ពានំ, ឯវំ សតិ អរិយមគ្គស្ស និរត្ថកតា អាបជ្ជតិ ¶ មគ្គក្ខណតោ បុព្ពេបិ តទភាវសិទ្ធិតោ. តេនាហ ‘‘អរិយមគ្គស្សា’’តិអាទិ. តស្មា អការណមេតន្តិ យស្មា ន និព្ពានស្ស អនុបលព្ភនីយតា, អភាវមត្តតា, បដិបត្តិយា វញ្ឈភាវោ, អតីតានាគតាភាវេ និព្ពានាធិគមោ ច អាបជ្ជតិ, វត្តមានានំ អភាវោបិ ន សម្ភវតិ ¶ , បគេវ កិលេសានំ អវត្តមានតា, អរិយមគ្គស្ស ច និរត្ថកភាវាបត្តិ, តស្មា និព្ពានស្ស អភាវសាធនត្ថំ យទិទំ ‘‘អនុបលព្ភនីយតោ, អភាវបាបកត្តា, តទា កិលេសានំ អវត្តមានត្តា’’តិ ច ការណំ វុត្តំ, អការណមេតំ, អយុត្តិរេសាតិ អត្ថោ.

៥៥៩. អាទិវចនតោតិ អាទិ-សទ្ទេន អវសិដ្ឋំ ជម្ពុខាទកសុត្តបទេសំ (សំ. និ. ៤.៣១៤ អាទយោ), អញ្ញម្បិ អសង្ខតាយ ធាតុយា និទ្ទេសបាឡិំ សង្គណ្ហាតិ. តថា ហិ ‘‘និព្ពានំ និព្ពានន្តិ, អាវុសោ សារិបុត្ត, វុច្ចតិ, កតមំ នុ ខោ, អាវុសោ, និព្ពានន្តិ? យោ ខោ, អាវុសោ, រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោ មោហក្ខយោ,