📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

និរុត្តិទីបនីបាឋ

គន្ថារម្ភ

១.

ចតុរាសីតិសហស្ស ¶ , ធម្មក្ខន្ធាបភង្ករា;

លោកម្ហិ យស្ស ជោតន្តិ, នន្តវណ្ណបភស្សរា.

២.

អនន្តវណ្ណំ សម្ពុទ្ធំ, វន្ទេ និរុត្តិបារគុំ;

សទ្ធម្មញ្ចស្ស សង្ឃញ្ច, វិសុទ្ធវណ្ណភាជនំ.

៣.

មោគ្គល្លានោ មហាញាណី, និរុត្តារញ្ញកេសរី;

នទិ ព្យាករណំនាទំ, សោគតារញ្ញព្យាបនំ.

៤.

តស្សត្ថំ ទីបយិស្សាមិ, នានារាសិំវិភាជយំ;

ឱគាយ្ហ សទ្ទសត្ថានិ, នវង្គំ សត្ថុសាសនន្តិ.

១. សន្ធិកណ្ឌ

សញ្ញារាសិ

គរុសញ្ញារាសិ

វណ្ណោ ¶ , សរោ, សវណ្ណោ, ទីឃោ, រស្សោ, ព្យញ្ជនោ, វគ្គោ, និគ្គហីតំ.

១. អអាទយោ តិតាលីសំ [តិតាលីស (ពហូសុ)] វណ្ណា [ក. ២; រូ. ២; នី. ១, ២].

អអាទយោ ពិន្ទន្តា តេចត្តាលីសក្ខរា វណ្ណា នាម ហោន្តិ.

អ, អា, ឥ, ឦ, ឧ, ឩ, ឯត, ឯ, ឱត, ឱ. ក, ខ, គ, ឃ, ង, ច, ឆ, ជ, ឈ, ញ, ដ, ឋ, ឌ, ឍ, ណ, ត, ថ, ទ, ធ, ន, ប, ផ, ព, ភ, ម, យ, រ, ល,វ ស, ហ, ឡ, អំ. អត្ថំ វណ្ណេន្តិ បកាសេន្តីតិ វណ្ណា, អក្ខរាតិ ច វុច្ចន្តិ, នាមបញ្ញត្តិរូបត្តា នក្ខរន្តិ ខយវយំ ន គច្ឆន្តីតិ អក្ខរា. ‘‘នាមគោត្តំ ន ជីរតី’’តិ [សំ. និ. ១.៧៦] ហិ វុត្តំ.

២. ទសាទោ សរា [ក. ៣; រូ. ៣; នី. ៣].

តេសុ វណ្ណេសុ អាទិម្ហិ ទស វណ្ណា សរា នាម ហោន្តិ. សយមេវ លទ្ធសរូបា ហុត្វា រាជន្តិ វិរោចន្តីតិ សរា.

៣. ទ្វេ ទ្វេ សវណ្ណា.

តេសុ សរេសុ ទ្វេ ទ្វេសរា សវណ្ណា នាម ហោន្តិ.

អ, អា អវណ្ណោ, ឥ, ឦ ឥវណ្ណោ, ឧ, ឩ ឧវណ្ណោ, ឯត, ឯ ឯតវណ្ណោ, ឱត, ឱ ឱតវណ្ណោ. សមានោ វណ្ណោ សុតិ ឯតេសន្តិ សវណ្ណា, សរូបាតិ ច វុច្ចន្តិ, សមានំ រូបំ សុតិ ឯតេសន្តិ សរូបា.

៤. បុព្ពោ រស្សោ [ក. ៤; រូ. ៤; នី. ៤.២២].

ទ្វីសុ ¶ ទ្វីសុ សវណ្ណេសុ យោ យោ បុព្ពោ ហោតិ, សោ សោ រស្សោ នាម ហោតិ. រស្សេន កាលេន វត្តព្ពាតិ រស្សា, រស្សកាលោ នាម អក្ខិទលានំ ឧម្មិសននិម្មិសនសមកាលោ.

តត្ថ ឯត, ឱត ឥតិ ទ្វេ ឯកបទសំយោគេ បរេ ក្វចិ លព្ភន្តិ. ឯដ្ឋិ, សេដ្ឋោ, ឱដ្ឋោ, សោត្ថិ.

ឯកបទសំយោគេតិ កិំ? បទន្តរសំយោគេ បរេ រស្សា មា ហោន្តូតិ. មំ ចេ ត្វំ និខណំ វនេ, [ជា. ២.២២.៥] បុត្តោ ត្យាហំ មហារាជ [ជា. ១.១.៧].

ក្វចីតិ កិំ? ឯកបទសំយោគេបិ វគ្គន្តេសុ វា យ, រ, ល, វេសុ វា បរេសុ រស្សា មា ហោន្តូតិ. ឯន្តិ, សេន្តិ, ឯយ្យ, ភាសេយ្យ, មេណ្ឌោ, សោណ្ឌោ.

៥. បរោ ទីឃោ [ក. ៥; រូ. ៥; នី. ៥].

ទ្វីសុ ទ្វីសុ សវណ្ណេសុ យោ យោ បរោ ហោតិ, សោ សោ ទីឃោ នាម ហោតិ. ទីឃេន កាលេន វត្តព្ពាតិ ទីឃា, ទីឃកាលោ នាម រស្សេហិ ទិគុណកាលោ.

៦. កាទយោ ព្យញ្ជនា [ក. ៦; រូ. ៨; នី. ៦].

តេសុ វណ្ណេសុ កាទយោ ពិន្ទន្តា វណ្ណា ព្យញ្ជនា នាម ហោន្តិ. អត្ថំ ព្យញ្ជយន្តីតិ ព្យញ្ជនា. តេ បន សុទ្ធា អទ្ធមត្តិកា, រស្សយុត្តា ទិយទ្ធមត្តិកា, ទីឃយុត្តា តិយទ្ធមត្តិកា.

៧. បញ្ចបញ្ចកា វគ្គា [ក. ៧; រូ ៩; នី. ៧].

តេសុ ព្យញ្ជនេសុ កាទិ-មន្តា បញ្ចព្យញ្ជនបញ្ចកា វគ្គា នាម ហោន្តិ.

កាទិ ¶ បញ្ចកោ កវគ្គោ, ចាទិ ច វគ្គោ, ដាទិ ដវគ្គោ, តាទិ តវគ្គោ, បាទិ បវគ្គោ. សេសា អវគ្គាតិ សិទ្ធំ. វណ្ណុទ្ទេសេ ឯកដ្ឋានិកានំ ព្យញ្ជនានំ វគ្គេ សមូហេ និយុត្តាតិ វគ្គា.

៨. ពិន្ទុ និគ្គហីតំ [ក. ៨; រូ. ១០; នី. ៨].

អន្តេ ពិន្ទុមត្តោ វណ្ណោ និគ្គហីតំ នាម. និគ្គយ្ហ គយ្ហតិ ឧច្ចារិយតីតិ និគ្គហីតំ.

គរុសញ្ញារាសិ និដ្ឋិតោ.

ព្យញ្ជនវុត្តិរាសិ

ឋានំ, ករណំ, បយតនំ [រូ. ២ (បិដ្ឋេ); នី ៦ (បិដ្ឋេ); ២៣ (សុត្តង្កេ)].

ឆ ឋានានិ – កណ្ឋដ្ឋានំ, តាលុដ្ឋានំ, មុទ្ធដ្ឋានំ, ទន្តដ្ឋានំ, ឱដ្ឋដ្ឋានំ, នាសិកដ្ឋានំ. តេសុ ព្យត្តំ វទន្តេន យត្ថ ‘‘អក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ កណ្ឋដ្ឋានំ. យត្ថ ‘‘ឥច្ឆ’’ន្តិ, តំ តាលុដ្ឋានំ. យត្ថ ‘‘រដ្ឋ’’ន្តិ, តំ មុទ្ធដ្ឋានំ. យត្ថ ‘‘សត្ថ’’ន្តិ, តំ ទន្តដ្ឋានំ. យត្ថ ‘‘បុប្ផ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ ឱដ្ឋដ្ឋានំ. នាសបទេសោ នាសិកដ្ឋានំ.

កត្ថចិ បន ឧរដ្ឋានំ, សិរដ្ឋានំ, ជិវ្ហាមូលដ្ឋានន្តិបិ អាគតំ. តត្ថ សិរដ្ឋានំ នាម មុទ្ធដ្ឋានមេវ. ជិវ្ហាមូលដ្ឋានំ បន សព្ពវណ្ណានំ សាធារណន្តិ វទន្តិ.

ករណំ ចតុព្ពិធំ – ជិវ្ហាមូលំ, ជិវ្ហោបគ្គំ, ជិវ្ហគ្គំ, សកដ្ឋានន្តិ.

បយតនំ ចតុព្ពិធំ – សំវុដំ, វិវដំ, ផុដ្ឋំ, ឦសំផុដ្ឋន្តិ. តត្ថ ករណានំ សកសកដ្ឋានេហិ សទ្ធិំ សំវរណាទិកោ វិសេសាការោ សំវុដាទិ នាម.

តត្ថ កណ្ឋបទេសានំ អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដនេន ឧប្បន្នា អវណ្ណ, កវគ្គ, ហការា កណ្ឋជា នាម. តាលុម្ហិ ជិវ្ហាមជ្ឈសង្ឃដ្ដនេន ឧប្បន្នា ឥវណ្ណ, ចវគ្គ, យការា តាលុជា នាម. មុខព្ភន្តរមុទ្ធម្ហិ ¶ ជិវ្ហោបគ្គសង្ឃដ្ដនេន ឧប្បន្នា ដវគ្គ, រ, ឡការា មុទ្ធជា នាម. ឧបរិ ទន្តបន្តិយំ ជិវ្ហគ្គសង្ឃដ្ដនេន ឧប្បន្នា តវគ្គ, ល, សការា ទន្តជា នាម. ឱដ្ឋទ្វយសង្ឃដ្ដនេន ឧប្បន្នា ឧវណ្ណ, បវគ្គា ឱដ្ឋជា នាម. និគ្គហីតំ នាសិកជំ នាម. បញ្ចវគ្គន្តា បន នាសិកដ្ឋានេបិ សកដ្ឋានេបិ ជាយន្តិ. ឯការោ កណ្ឋតាលុជោ. ឱការោ កណ្ឋោដ្ឋជោ. វការោ ទន្តោដ្ឋជោ. អបិច ឥវណ្ណុវណ្ណា កណ្ឋេបិ ជាយន្តិយេវ. យទា ហការោ វគ្គន្តេហិ វា យ, រ, ល, វេហិ វា យុត្តោ ហោតិ, តទា ឧរជោតិ វទន្តិ. បញ្ហោ, តុណ្ហិ, ន្ហាតោ, វិម្ហិតោ, គយ្ហតេ, វុល្ហតេ, អវ្ហានំ.

កណ្ឋំ សំវរិត្វា ឧច្ចារិតោ អការោ សំវុដោ នាម. សកសកដ្ឋាន, ករណានិ វិវរិត្វា ឧច្ចារិតា សេសសរា ច ស, ហការា ច វិវដា នាម. តានិយេវ គាឡ្ហំ ផុសាបេត្វា ឧច្ចារិតា បញ្ចវគ្គា ផុដ្ឋា នាម. ថោកំ ផុសាបេត្វា ឧច្ចារិតា យ, រ, ល, វា ឦសំផុដ្ឋា នាម. តត្ថ ឱដ្ឋជេសុ តាវ បវគ្គំ វទន្តានំ ឱដ្ឋទ្វយស្ស គាឡ្ហំ ផុសនំ ឥច្ឆិតព្ពំ. កស្មា? ផុដ្ឋបយតនិកត្តា បវគ្គស្ស. ឧវណ្ណំ វទន្តានំ បន ឱដ្ឋទ្វយស្ស វិវរណំ ឥច្ឆិតព្ពំ. កស្មា? វិវដបយតនិកត្តា ឧវណ្ណស្ស. ឯស នយោ សេសេសុ សព្ពេសូតិ.

ចូឡនិរុត្តិយំ បន សព្ពេ រស្សសរា សំវុដា នាម, សព្ពេទីឃសរា វិវដា នាមាតិ វុត្តំ. តថា សទ្ទសារត្ថជាលិនិយំ, កត្ថចិ សក្កដគន្ថេ ច. ឥទំ យុត្តតរំ. អញ្ញដ្ឋានិកព្យញ្ជនេហិ យុត្តា សរា អត្តនោ ឋាន, ករណានិ ជហន្តាបិ បយតនំ ន ជហន្តិ. តស្មា នានាវណ្ណានំ សំសគ្គេ បយតនានំ សំសគ្គភេទោបិ វេទិតព្ពោតិ. តត្ថ ‘‘សុណាតុ មេ’’តិ វទន្តោ យទិ ណា-ការំ ជិវ្ហគ្គេន ទន្តដ្ឋានេ កត្វា វទេយ្យ, ទន្តជោ នា-ការោ ឯវ ភវេយ្យ. តុ-ការញ្ច ជិវ្ហោបគ្គេន មុទ្ធដ្ឋានេ កត្វា វទេយ្យ, មុទ្ធជោ ដុ-ការោ ឯវ ភវេយ្យ. ឯវញ្ច សតិ អក្ខរវិបត្តិ នាម សិយា. ឯស នយោ សេសេសុ មុទ្ធជទន្តជេសុ. តស្មា កម្មវាចំ សាវេន្តេហិ នាម ឋាន, ករណ, បយតនេសុ សុដ្ឋុ កុសលេហិ ភវិតព្ពន្តិ.

សិថិលញ្ច ¶ , ធនិតញ្ច, ទីឃំ, រស្សំ, គរុំ, លហុំ;

និគ្គហីតំ, វិមុត្តញ្ច, សម្ពន្ធញ្ច, វវត្ថិតំ [នី. ៩, ១០, ១១, ១២, ១៣, ១៤, ១៥, ១៦-១៩, ២០, ២១ សុត្តេសុ បស្សិតព្ពំ].

មុទុនា វចីបយោគេន វត្តព្ពា វគ្គបឋម, តតិយ, បញ្ចមា សិថិលា នាម. ថទ្ធេន វចីបយោគេន វត្តព្ពា វគ្គទុតិយ, ចតុត្ថា ធនិតា នាម. ទីឃ, រស្សា បុព្ពេ វុត្តា. ទីឃា ចេវ សំយោគបុព្ពា ច និគ្គហីតន្តា ច គរុកា នាម. សេសា លហុកា នាម. យថា សទ្ទសហិតោ វាតោ មុខឆិទ្ទេន ពហិ អនិក្ខម្ម នាសសោតាភិមុខោ ហោតិ, តថា មុខំ អវិវដំ កត្វា វត្តព្ពំ ព្យញ្ជនំ និគ្គហីតំ នាម. តេន យុត្តានិ សព្ពព្យញ្ជនានិ និគ្គហីតន្តានិ នាម. សេសា វិមុត្តា នាម. បទសន្ធិវសេន វត្តព្ពំ សម្ពន្ធំ នាម. បទច្ឆេទំ កត្វា វត្តព្ពំ វវត្ថិតំ នាម.

ព្យញ្ជនវុត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

លហុសញ្ញារាសិ

ឈោ, លោ, បោ, ឃោ, គោ.

៩. យុវណ្ណា [ឥយុវណ្ណា (ពហូសុ)] ឈលា នាមស្សន្តេ [ក. ៥៨; រូ. ២៩; នី. ២០៥].

អនិត្ថិលិង្គស្ស នាមស្ស អន្តេ ឥវណ្ណុវណ្ណា កមេន ឈលសញ្ញា ហោន្តិ.

១០. បិត្ថិយំ [ក. ៥៩; រូ. ១៨២; នី. ២០៦].

ឥត្ថិលិង្គេ នាមស្សន្តេ ឥវណ្ណុវណ្ណា បសញ្ញា ហោន្តិ.

១១. ឃា [ក. ៦០; រូ. ១៧៧; នី. ២០៧].

ឃោ

¶ , អា ឥតិ ទ្វិបទំ. ឥត្ថិលិង្គេ អាការោ ឃសញ្ញោ ហោតិ.

១២. គោ ស្យាលបនេ [ក. ៥៧; រូ. ៧១; នី. ២១៤].

អាលបនេ សិ គសញ្ញោ ហោតិ.

លហុសញ្ញារាសិ និដ្ឋិតោ.

សង្កេតរាសិ

១៣. វិធិ វិសេសនំ យំ តស្ស [ចំ. ១.១.៦; បា. ១.១.៧២; វិធិព្ពិសេសនន្តស្ស (ពហូសុ)].

សុត្តេ យំ វិសេសនំ ទិស្សតិ, តស្ស វិធិ ញាតព្ពោ.

‘អតោ យោនំ ដាដេ’. នរា, នរេ. យោនន្តិ វិសេសនំ. ដាដេតិ វិធិ.

១៤. សត្តមិយំ បុព្ពស្ស [រូ. ៨ (បិដ្ឋេ); ចំ. ១.១.៧; បា. ១.១.៦៦].

សត្តមីនិទ្ទេសេ បុព្ពវណ្ណស្សេវ វិធិ ញាតព្ពោ.

‘សរោ លោបោ សរេ’. លោកគ្គោ [អប. ថេរ ១.១២.៥៧].

១៥. បញ្ចមិយំ បរស្ស [ចំ. ១.១.៨; បា. ១.១.៦៧].

បញ្ចមីនិទ្ទេសេ បរស្សេវ វិធិ ញាតព្ពោ.

‘អតោ យោនំ ដាដេ’. នរា, នរេ.

១៦. អាទិស្ស [ចំ. ១.១.៩; បា. ១.១.៥៤].

បរស្ស សិស្សមានោ [ទិស្សមានោ (មូ)] វិធិ អាទិវណ្ណស្ស ញាតព្ពោ.

‘រ ¶ សង្ខ្យាតោ វា’. តេរស.

១៧. ឆដ្ឋិយន្តស្ស [ចំ. ១.១.១០; បា. ១.១.៥២].

ឆដ្ឋីនិទ្ទេសេ តទន្តស្ស វិធិ ញាតព្ពោ.

‘រាជស្សិ នាម្ហិ’. រាជិនា.

១៨. ងានុពន្ធោ [ចំ. ១.១.១១; បា. ១.១.៥៣].

ងានុពន្ធោ អាទេសោ ឆដ្ឋីនិទ្ទិដ្ឋស្ស អន្តស្ស ញាតព្ពោ.

‘គោស្សាវង’. គវស្សំ.

១៩. ដានុពន្ធោនេកវណ្ណោ សព្ពស្ស [ចំ. ១.១.១២; បា. ១.១.៥៥; ដានុពន្ធានេកវណ្ណា សព្ពស្ស (ពហូសុ)].

យោ ច ដានុពន្ធោ អាទេសោ, យោ ច អនេកវណ្ណោ អាទេសោ, តទុភយំ ឆដ្ឋីនិទ្ទិដ្ឋស្ស សព្ពស្សេវ វណ្ណសមុទាយស្ស ញាតព្ពំ.

ដានុពន្ធេ តាវ –

‘ឥមស្សានិត្ថិយំ ដេ’. ឯសុ.

អនេកវណ្ណេ –

‘អនិមិ នាម្ហិ’. អនេន, ឥមិនា.

២០. ញកានុពន្ធា អាទ្យន្តា [ចំ. ១.១.១៣; បា. ១.១.៤៦].

ញានុពន្ធោ អាគមោ ច កានុពន្ធោ អាគមោ ច កមេន ឆដ្ឋីនិទ្ទិដ្ឋស្ស អាទិម្ហិ ច អន្តេ ច ញាតព្ពោ.

ញានុពន្ធេ –

‘ព្រូតោ តិស្សិញ’. ព្រវិតិ.

កានុពន្ធេ ¶ –

‘ភូស្ស វុក’. ពភុវ.

២១. មានុពន្ធោ សរានមន្តា បរោ [ចំ. ១.១.១៤; បា. ១.១.៤៧].

មានុពន្ធោ អាគមោ សរានំ អន្តសរម្ហា បរោ ហោតិ.

‘នជ្ជាយោ ស្វាម’. នជ្ជាយោ សន្ទន្តិ. ‘មំ វា រុធាទីនំ’. រុន្ធតិ. ‘ជរ សទានមីម វា’. ជីរតិ, សីទតិ.

ឥមស្មិំ ព្យាករណេ អនេកសរតា នាម នទី, បុរិស ឥច្ចាទីសុ លិង្គបទេសុ ឯវ អត្ថិ, គមុ, បចឥច្ចាទីសុ ធាតុបទេសុ នត្ថិ. សព្ពធាតុយោ ព្យញ្ជនន្តា ឯវ ហោន្តិ, ធាត្វន្តលោបកិច្ចំ នត្ថិ. តស្មា នជ្ជាយោតិ ឯត្ថ ឦ-ការោ អន្តសរោ នាម. តតោ ‘នជ្ជាយោ ស្វាម’ ឥតិ សុត្តេន អា-ការាគមោ. រុន្ធតីតិ ឯត្ថ បន ឧ-ការោ អន្តសរោ នាម, តតោ ‘‘មំ វា រុធាទីន’’ន្តិ សុត្តេន ពិន្ទាគមោ. ឯវំ ជីរតិ, សីទតិ ឥច្ចាទីសុ. ម្រម្មបោត្ថកេសុ បន ‘‘មានុពន្ធោ បទានមន្តា បរោ’’តិ បាឋោ, សោ សីហឡបោត្ថកេហិ ន សមេតិ.

២២. វិប្បដិសេធេ [ចំ. ១.១.១៦; បា. ១.៤.២].

សមានវិសយានំ ទ្វិន្នំ វិធីនំ អញ្ញមញ្ញបដិសេធរហិតេ ឋានេ យេភុយ្យេន បរោ វិធិ ឱកាសំ លភតិ.

ចត្តារោមេ ភិក្ខវេ ធម្មា [អង្គុត្តរនិកាយេ] -ឯត្ថ ចត្តារិមេតិ បុព្ពលោបេ សម្បត្តេ បរលោបោ ឱកាសំ លភតិ.

២៣. សង្កេតោ នាវយវោនុពន្ធោ [ចំ. ១.១.៥].

យោ វណ្ណោ បយោគស្ស អវយវោ ន ហោតិ, សុត្តេសុ សង្កេតមត្តោ ហោតិ, សោ អនុពន្ធោ នាម.

‘គោស្សាវ’ ¶ . គវស្សំ-ឯតេន បទរូបវិធានេ អនុពន្ធោ ឧបយោគំ ន គច្ឆតីតិ ញាបេតិ.

២៤. វណ្ណបរេន សវណ្ណោបិ.

វណ្ណសទ្ទោ បរោ ឯតស្មាតិ វណ្ណបរោ, វណ្ណបរេន រស្សសរេន សវណ្ណោបិ គយ្ហតិ សយញ្ច, អវណ្ណោតិ វុត្តេ អា-ការោបិ គយ្ហតិ អ-ការោ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ ឥវណ្ណុវណ្ណេសុ.

២៥. ន្តុវន្តុមន្តាវន្តុតវន្តុសម្ពន្ធី [ន្តុ វន្តុមន្ត្វាវន្តុតវន្តុ សម្ពន្ធី (ពហូសុ)].

ន្តុឥតិ វុត្តេ វន្តុ, មន្តុ, អាវន្តុ, តវន្តូនំ សម្ពន្ធីភូតោ ន្តុការោ គយ្ហតិ.

‘ន្តន្តូនំ ន្តោ យោម្ហិ បឋមេ’. គុណវន្តោ, សតិមន្តោ, យាវន្តោ, ភុត្តវន្តោ.

សង្កេតរាសិ និដ្ឋិតោ.

សន្ធិវិធាន

អថ សន្ធិវិធានំ ទីបិយតេ.

លោបោ, ទីឃោ, រស្សោ, វុទ្ធិ, អាទេសោ, អាគមោ, ទ្វិភាវោ, វិបល្លាសោ.

លោបរាសិ

២៦. សរោ លោបោ សរេ [ក. ១២; រូ. ១៣; នី. ៣០].

លុប្បតីតិ លោបោ. សរេ បរេ សរូបោ វា អសរូបោ វា បុព្ពោ សរោ លោបោ ហោតិ.

សរូបេ តាវ –

អវណ្ណេ-លោកគ្គោ ¶ [អប. ថេរ ១.១២.៥៧], ភវាសវោ, [ធ. ស. ១១០២] អវិជ្ជាសវោ [ធ. ស. ១១០២], អវិជ្ជានុសយោ [វិភ. ៩៤៩].

ឥវណ្ណេ-មុនិន្ទោ, មុនីរិតោ, វរវាទីរិតោ, ឥត្ថិន្ទ្រិយំ [វិភ. ២១៩].

ឧវណ្ណេ-ពហូបការោ [ជា. ១.២២.៥៨៨], ពហុកា ឩមិ ពហូមិ, សរភុយា ឩមិ សរភូមិ, សរភុយា ឧទកំ សរភូទកំ.

អសរូបេ –

សោតិន្ទ្រិយំ [វិភ. ២១៩], កាមុបាទានំ, ភវេសនា [ទី. និ. ៣.៣០៥], ភវោឃោ [ធ. ស. ១១៥៦], សោ តុណ្ហស្ស [បារា. ៣៨១], ទិដ្ឋានុសយោ [វិភ. ៩៤៩], ទិដ្ឋុបាទានំ, ទិដ្ឋេកដ្ឋំ, ទិដ្ឋោឃោ [ធ. ស. ១១៥៦], មុទិន្ទ្រិយំ [មហាវ. ៩], បុត្តា មត្ថិ [ធ. ប. ៦២], ឧរស្ស ទុក្ខោ [បាចិ. ៤០២], អសន្តេត្ថ ន ទិស្សន្តិ [ធ. ប. ៣០៤] ឥច្ចាទិ.

ឥតិ បុព្ពលោបរាសិ.

២៧. បរោ ក្វចិ [ក. ១៣; រូ. ១៥; នី. ៣១].

បុព្ពសរម្ហា សរូបោ វា អសរូបោ វា បរោ សរោ ក្វចិ លោបោ ហោតិ.

សរូបេ តាវ –

តំ កទាស្សុ ភវិស្សតិ [ជា. ២.២២.១៤៤ អាទយោ; តំ កុទស្សុ], កុទាស្សុ នាម ទុម្មេធោ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតិ [ធ. ប. ៣៧៦], យទាស្ស សីលំ បញ្ញញ្ច [ជា. ២.២២.១៤៧៤], តទាស្សុ កណ្ហំ យុញ្ជន្តិ [ជា. ១.១.២៩] -កណ្ហន្តិ មហាកណ្ហគោណំ, តណ្ហាស្ស វិប្បហីនា, មាស្សុ ¶ កុជ្ឈ រថេសភ, សត្ថហារកំ វាស្ស បរិយេសេយ្យ [បារា. ១៦៧, ១៧១], អាគតាត្ថ តុម្ហេ, សោតុកាមាត្ថ តុម្ហេ, មាយ្យោ ឯវរូបមកាសិ, បបំ អវិន្ទុំ [ជា. ១.១.២] -បវឌ្ឍំ អាបំ លភិំសូត្យត្ថោ, នាលំ កពឡំ បទាតវេ [ជា. ១.១.២៧] -ប+អាទាតវេតិ ឆេទោ, គណ្ហិតុន្តត្ថោ, រុប្បតីតិ រូបំ, ពុជ្ឈតីតិ ពុទ្ធោ-ទីឃោ, អគ្គីវ តប្បតិ, ឥត្ថីវ គច្ឆតិ, នទីវ សន្ទតិ, មាតុបដ្ឋានំ, បិតុបដ្ឋានំ, យេតេ ធម្មា អាទិកល្យាណា [ចូឡវ. ៣៩៩] ឥច្ចាទិ.

អសរូបេ –

ឥតិស្ស [បាចិ. ៤៦៥], ឥតិបិ [បារា. ១], អស្សមណីសិ [បារា. ១៣៥], អកតញ្ញូសិ [ធ. ប. ៣៨៣], វន្ទេហំ, សោហំ, យស្សទានិ [មហាវ. ២៤២], ឆាយាវ អនបាយិនី [ធ. ប. ២], មាទិសេសុ កថាវ កា, កិន្នុមាវ សមណិយោ មធុវា មញ្ញតិ ពាលោ [ធ. ប. ៦៩], ចក្ខុន្ទ្រិយំ [វិភ. ២១៩], ទ្វេមេ ភិក្ខវេ ធម្មា [អ. និ. ២.៣], តយោមេ ភិក្ខវេ ធម្មា [អ. និ. ៣.១៧] ឥច្ចាទិ.

ក្វចីតិ កិំ? កតមា ចានន្ទ អនិច្ចសញ្ញា [អ. និ. ១០.៦០].

ឥតិ បរលោបរាសិ.

២៨. ន ទ្វេ វា.

ទ្វេ បុព្ពបរសរា ក្វចិ លោបា ន ហោន្តិ វា.

អប្បមាទោ អមតំ បទំ [ធ. ប. ២១], កោ ឥមំ បថវិំវិចេស្សតិ [ធ. ប. ៤៤].

ក្វចិត្វេវ? សោតិន្ទ្រិយំ [វិភ. ២១៩], ចក្ខុន្ទ្រិយំ [វិភ. ២១៩],

វាតិ កិំ ¶ ? កោមំ វសលិំ បរាមសិស្សតិ.

ឥតោ បដ្ឋាយ យាវសន្ធិកណ្ឌាវសានា យុត្តដ្ឋានេសុ សព្ពត្ថ ក្វចិសទ្ទោ, វាសទ្ទោ ច វត្តន្តេ. តត្ថ ក្វចិសទ្ទោ នានាបយោគំ ទស្សេតិ. វាសទ្ទោ ឯកបយោគស្ស នានារូបំ ទស្សេតិ. លោបនិសេធោ.

២៩. បរសរស្ស.

និគ្គហីតម្ហា បរសរស្ស ក្វចិ លោបោ ហោតិ វា.

ត្វំសិ [បេ. វ. ៤៧; ជា. ២.២២.៧៦៤], ចន្ទំវ វិមលំ សុទ្ធំ [ធ. ប. ៤១៣; សុ. និ. ៦៤២], ចក្កំវ វហតោ បទំ [ធ. ប. ១], ហលំទានិ បកាសិតុំ [មហាវ. ៨], កិន្តិ វទេយ្យំ, ចីវរន្តិ, បត្តន្តិ, ភិក្ខុន្តិ.

ឥតិ សរលោបរាសិ.

៣០. សំយោគាទិ លោបោ.

សំយោគស្ស អាទិភូតោ ព្យញ្ជនោ ក្វចិ លោបោ ហោតិ វា.

បុប្ផំសា ឧប្បជ្ជតិ [បារា. ៣៦] – ឥធ បុព្ពសុត្តេន សរលោបោ, ឯវំស តេ អាសវា បហីនា ហោន្តិ [ម. និ. ១.២៤], សចេ ភុត្តោ ភវេយ្យាហំ, សាជីវោ គរហិតោ មម [មិ. ប. ៦.១.៥] - អស្ស+អាជីវោតិ ឆេទោ, ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.

តីសុ ព្យញ្ជនេសុ សរូបានំ ទ្វិន្នំ អាទិព្យញ្ជនស្ស លោបោ – អគ្យាគារំ [បាចិ. ៣២៦], អគ្យាហិតោ, វុត្យស្ស, វិត្យានុភូយតេ, ឯកសតំ ខត្យា [ជា. ២.២២.៥៩៤], រត្យោ, រត្យា, រត្យំ, សក្វាហំ មារិស ទេវានមិន្ទោ [សំ. និ. ១.២៦៨], ឥច្ចាទិ.

សរូបានន្តិ ¶ កិំ? តិត្ថ្យា បុថុសោ វទន្តិ [សុ. និ. ៨៩៧], ចតុត្ថ្យន្តំ, ឆដ្ឋុន្តំ, ចក្ខ្វាពាធំ, វត្ថ្វេត្ថ.

ឥតិ ព្យញ្ជនលោបរាសិ.

៣១. លោបោ.

និគ្គហីតស្ស ក្វចិ លោបោ ហោតិ វា.

សរេ បរេ តាវ –

ឯវាហំ ចិន្តយិត្វាន [ពុ. វំ. ២.២៧], បុប្ផទានំ អទាសហំ-អទាសិំ+អហន្តិ ឆេទោ, ពិន្ទុលោបោ, បុន បុព្ពសរលោបោ, តុយ្ហត្ថាយ មហាមុនិ, តុយ្ហេវេតំ ទុក្កដំ [ទី. និ. ២.១៧៨], តាសាហំ សន្តិកេ [បាចិ. ៧០៩], តេសាហំ ឯវំ វទាមិ, បញ្ចន្នេតំ ធម្មានំ អធិវចនំ, ឆន្នេតំ ធម្មានំ អធិវចនំ, សមណ ត្វេវ បុច្ឆាមិ [ជា. ២.២២.២៥៣ សមណ តេវ], ព្រាហ្មណ ត្វេវ បុច្ឆាមិ [ជា. ២.២២.២៥៨ ព្រាហ្មណ តេវ] -ត្វំ+ឯវាតិ ឆេទោ, វិទូនគ្គមិតិ.

ព្យញ្ជនេ បរេ –

តំ តុយ្ហមូលេ បដិទេសេមិ.

គាថាយំ –

អរិយសច្ចានទស្សនំ [ខុ. បា. ៥.១១], ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនំ [ធ. ប. ១៨៣], ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច [ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា].

មាគមេ បរេ –

គរុឡោ ឧរគាមិវ [ជា. ១.៤.១២៤ សុបណ្ណោ], ធម្មោ អរហតាមិវ [ទី. និ. ២.៣៤៨], អាលោកោ បស្សតាមិវ [សុ. និ. ៧៦៩], ពកោ កក្កដកាមិវ [ជា. ១.១.៣៨], នភំ តារកិតាមិវ [ជា. ២.២២.១៩៨៩ តារាចិតាមិវ], បទុមំ ¶ ហត្ថគតាមិវ [ជា. ២.២២.២៣៣៦] -ឯតេសុ មាគមេ ពិន្ទុលោបោ, ព្យញ្ជនេ បុព្ពសរទីឃោ ច.

តថា សំឧបសគ្គស្ស ពិន្ទុលោបេ អន្តសរទីឃោ –

សារាគោ, សារត្តោ, អវិសាហារោ, សារម្ភោ, សារទ្ធោ, សាកេតំ នគរំ, សាធារណំ, សំ អស្ស អត្ថីតិ សាមី.

សមាសេ តុមន្តម្ហិ និច្ចំ –

កត្តុកាមោ, គន្តុកាមោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ពិន្ទុលោបរាសិ.

៣២. ស្យាទិលោបោ បុព្ពស្សេកស្ស.

វិច្ឆាយំ ឯកស្ស វិភត្យន្តស្ស បទស្ស ទ្វិត្តេ កតេ បុព្ពបទស្ស ស្យាទិលោបោ ហោតិ.

ឯកេកំ, ឯកេកានិ, ឯកេកេន, ឯកេកស្ស ឥច្ចាទិ.

មាគមេ –

ឯកមេកំ, ឯកមេកានិ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ស្យាទិលោបរាសិ.

អប្បវិធានមុច្ចតេ.

៣៣. តទមិនាទីនិ [ចំ. ៥.២.១.២៧; បា. ៦.៣.១០៩; មុ. ២.៣៤; កា. ២.២៧].

មហាវុត្តិសុត្តមិទំ, តទមិនាទីនិ បទរូបានិ ឥមិនា និបាតនេន សិជ្ឈន្តីតិ អត្ថោ.

សរលោបោ ព្យញ្ជនេ –

លាពុ=អលាពុ ¶ , បិធានំ=អបិធានំ, ទ្វារំ បិទហិត្វា=អបិទហិត្វា, គិនិ=អគ្គិនិ, រត្នំ=រតនំ, ន្ហានំ=នហានំ, អស្នាតិ=អសនាតិ, ហន្តិ=ហនតិ, ហន្តិ កុទ្ធោ បុថុជ្ជនោ [អ. និ. ៧.៦៤], ផលំ វេ កទលិំ ហន្តិ [អ. និ. ៤.៦៨], សក្ការោ កាបុរិសំ ហន្តិ. កត្ថចិ ពហុវចនម្បិ ទិស្សតិ. វិក្កោសមានា តិព្ពាហិ, ហន្តិ នេសំ វរំ វរំ [ជា. ២.២២.២៣៧០].

ឥវណ្ណលោបេ –

អារាមរុក្ខចេត្យានិ=ចេតិយានិ [ធ. ប. ១៨៨], អថត្ថេកសតំ ខត្យា [ជា. ២.២២.៥៩៤] =ខត្តិយា, តិថ្យា បុថុសោ វទន្តិ [សុ. និ. ៨៩៧]. តិថ្យា បុថុសោ និវិដ្ឋា [សុ. និ. ៨៩៨] =តិត្ថិយា. វិទ្ធស្តោ=វិទ្ធំសិតោ, ឧត្រស្តោ=ឧត្រាសិតោ, ស្នេហោ=សិនេហោ, ក្លេសវត្ថូនិ=កិលេសវត្ថូនិ, ក្រិយា=កិរិយា, ប្លវន្តិ=បិលវន្តិ.

ឧវណ្ណលោបេ –

បទ្ធានិ=បទុមានិ, ឧស្មា=ឧសុមា ឥច្ចាទិ.

សំយោគាទិព្យញ្ជនលោបោ ច –

បុត្តានញ្ហិ វធោ ទុខោ, មាតិឃោ លភតេ ទុខំ, អប្បស្សាទា កាមា ទុខា, នត្ថិ កាមបរំ ទុខំ [ជា. ២.១៩.១១៨], សេខោ=សេក្ខោ, អបេខា=អបេក្ខា, ឧបសម្បទាបេខោ=ឧបសម្បទាបេក្ខោ [មហាវ. ៧០] ឥច្ចាទិ.

សរេន សហ ព្យញ្ជនលោបោ –

បដិសង្ខា យោនិសោ [អ. និ. ៦.៥៨], អក្ខាតិ=អក្ខាយតិ, គន្ធំ ឃាតិ=ឃាយតិ, អភិញ្ញា=អភិញ្ញាយ, បរិញ្ញា=បរិញ្ញាយ, អធិដ្ឋា=អធិដ្ឋាយ, បតិដ្ឋា=បតិដ្ឋាយ, អាវីកតា ហិស្ស ផាសុ [មហាវ. ១៣៤] ¶ , អស្សវនតា ធម្មស្ស បរិហាយន្តិ [មហាវ. ៨], វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតិ [បដ្ឋា. ៣.១.៩៨], ទសាហបរមតា ធារេតព្ពំ [បារា. ៤៦២], នាយំ ព្រាហ្មណភោជនត្ថា, តិលោទនោ ហេហិតិ [ជា. ១.៨.១], វិសសេនោវ គារយ្ហោ, យស្សត្ថា រុក្ខរោបកា [ជា. ១.៣.៥៤] =វិសសេនោវាតិ ឯវំនាមកោ រាជា ឯវ, យស្សត្ថា ទូរមាយន្តិ [ជា. ១.៣.២៨] – យស្សាតិ ឧទរស្ស, បិតុ អត្ថា ចន្ទវតី [ជា. ១.៩.៦៦], ឧបាទារូបំ, អនុបាទា វិមុត្តោ, សទ្ធាបព្ពជិតោ, ឧបនិធាបញ្ញត្តិ. សំវិធាវហារោ, យាតិ=យាយតិ, វាតិ=វាយតិ, និព្ពាតិ=និព្ពាយតិ, និព្ពន្តិ=និព្ពាយន្តិ, បហាតិ=បហាយតិ, សប្បតិស្សោ=សប្បតិស្សយោ, សុហទោ=សុហទយោ=សព្ពត្ថ យលោបោ,

មុខរោ=មុខខរោ, វាចាករណោ=វាក្ករណោ, វាចាបថោ=ព្យប្បថោ=វាស្ស ព្យត្តំ, រស្សត្តញ្ច, ឯវំ ព្យាខោ=ឯវំ វិយ ខោ=វិស្ស ព្យត្តំ, ទីឃោ ច យលោបោ ច.

លោលុបោ, មោមុហោ, កុក្កុចោ, សុសុខោ, រោរុវោឥច្ចាទីសុ បន អតិសយត្ថទីបនត្ថំ បទទ្វិត្តំ កត្វា បុព្ពបទេសុ អក្ខរលោបោ.

បទលោបោ អាទិមជ្ឈន្តេសុ –

ទត្តោ=ទេវទត្តោ, អស្សេហិ យុត្តោ រថោ=អស្សរថោ, រូបភវោ=រូបំ, អរូបភវោ=អរូបំ ឥច្ចាទិ.

លោបរាសិ និដ្ឋិតោ.

ទីឃ, រស្សរាសិ

អថ ¶ ទីឃ, រស្សា ទីបិយន្តេ.

៣៤. សេសា ទីឃា.

បក្ខិត្តមិទំ សុត្តំ. លុត្តេហិ វា អាទេសកតេហិ វា វណ្ណេហិ សេសា រស្សសរា ក្វចិ ទីឃា ហោន្តិ វា.

បុព្ពលុត្តេ តាវ –

តត្រាយមាទិ ភវតិំ [ធ. ប. ៣៧៥], តត្រាភិរតិមិច្ឆេយ្យ [ធ. ប. ៨៨; សំ. និ. ៥.១៩៨], ពុទ្ធានុស្សតិ, សទ្ធីធ វិត្តំ បុរិសស្ស សេដ្ឋំ [សុ. និ. ១៨៣], អនាគារេហិ ចូភយំ [ធ. ប. ៤០៤; សុ. និ. ៦៣៣], ធម្មូបសំហិតា [ទី. និ. ២.៣៤៩], តថូបមំ ធម្មវរំ អទេសយិ [ខុ. បា. ៦.១៣], តេសំ វូបសមោ សុខោ [ទី. និ. ២.២២១] ឥច្ចាទិ.

បរលុត្តេ –

អជិតាតិ ភគវា អវោច [សុ. និ. ១០៣៩, ១០៤១], សុមេធោ សាជាតោ ចាតិ, រុប្បតីតិ រូបំ [សំ. និ. ៣.៧៩], ពុជ្ឈតីតិ ពុទ្ធោ, សាធូតិបតិស្សុណិត្វា [ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៤ កាឡយក្ខិនីវត្ថុ], កិំសូធ វិត្តំ បុរិសស្ស សេដ្ឋំ [សុ. និ. ១៨៤] ឥច្ចាទិ.

ពិន្ទុលុត្តេ –

តាសាហំ [បាចិ. ៧០៩], តេសាហំ [ជា. ២.២២.៣១៣].

អាទេសេសុ –

ម្យាយំធម្មោ [មហាវ. ៧], ស្វាហំ [បេ. វ. ៤៨៥], វិត្យានុភូយតេ ឥច្ចាទិ.

យទិបិ ឥមានិ រូបានិ ព្យញ្ជនេ ឧបរិសុត្តេន សិជ្ឈន្តិ, លុត្តាទេសេសុ បន និច្ចមិវ ទីឃសិទ្ធិញាបនត្ថំ ឥទំ សុត្តំ បក្ខិត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៥. ព្យញ្ជនេ ទីឃរស្សា [ក. ២៥, ២៦; នី. ៣៥, ៣៦, ៦៤, ៧១, ១៦៥, ១៧៩].

ព្យញ្ជនេ ¶ បរេ រស្សទីឃានំ ក្វចិ ទីឃ, រស្សា ហោន្តិ វា. តត្ថ ទីឃវិធិ នាម គាថាវសេន វា អាគមវសេន វា វចនសុខវសេន វា ពុទ្ធិសុខវសេន វា ហោតិ.

តត្ថ គាថាវសេន តាវ –

មធុវាមញ្ញតិ ពាលោ [ធ. ប. ៦៩], ខន្តី ច សោវចស្សតា [ខុ. បា. ៥.១០], ឯវំ គាមេ មុនី ចរេ [ធ. ប. ៤៩], សក្កោ ឧជូ ច សុហុជូ ច [ខុ. បា. ៩.១] ឥច្ចាទិ.

អាគមេ –

ឧរគាមិវ [ជា. ១.៧.៣០], អរហតាមិវ [ទី. និ. ២.៣៤៨], បស្សតាមិវ [សុ. និ. ៧៦៩] ឥច្ចាទិ. គាថាវសេនាតិបិ យុជ្ជតិ.

វចនសុខញ្ច ពុទ្ធិសុខញ្ច បុរិមេ សេសទីឃេបិ លព្ភតិ.

តត្ថ វចនសុខេ –

ឆារត្តំ មានត្តំ [ចូឡវ. ៩៧], បកដ្ឋំ វចនំ បាវចនំ, បាសាទោ, បាការោ, បាវស្សិ មេឃោ, នគរំ បាវិសិ, បាវេក្ខិ, បារិសុទ្ធិ, បាដិបទោ, ចតុរាសីតិសហស្សានិ [ធ. ស. អដ្ឋ. ៥៨៤] ឥច្ចាទិ.

ពុទ្ធិសុខំ នាម បទច្ឆេទញាណសុខំ. តត្ថ –

សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ [បារា. ១], សាត្ថិកា ធម្មទេសនា, ចក្ខុមាស្ស យថា អន្ធោ ឥច្ចាទិ.

ពិន្ទុលុត្តេ បន សារាគោ, សារត្តោ ឥច្ចាទីនិ បុព្ពេ ឧទ្ធដានិយេវ.

ឥតិ ទីឃរាសិ.

រស្សសន្ធិម្ហិ ¶ គាថាវសេន តាវ –

យិដ្ឋំវហុតំវ លោកេ [ធ. ប. ១០៨], ភោវាទិ នាម សោ ហោតិ [ធ. ប. ៣៩៦; សុ. និ. ៦២៥], យថាភាវិ គុណេន សោ ឥច្ចាទិ.

អាគមេ យ, រ, ទាគមេសុ បុព្ពរស្សោ –

យថយិទំ [អ. និ. ១.១-៤], តថយិទំ, យថរិវ អម្ហាកំ ភគវា, តថរិវ ភិក្ខុសង្ឃោ, សម្មទេវ សមាចរេ [សំ. និ. ១.១១២], សម្មទក្ខាតោ មយា សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ [សំ. និ. ៥.១៩៤] ឥច្ចាទិ.

សំយោគរស្សោ នាម ពហុលំ លព្ភតិ –

អក្កមោ, បរក្កមោ, អក្ខាតោ, អញ្ញា, អញ្ញិន្ទ្រិយំ, អញ្ញាតំ ភគវា, អញ្ញាតំ សុគត, អត្ថរណំ, អប្ផោដេតិ, អល្លិយតិ, អច្ឆិន្ទតិ, អស្សាទោ, អាភស្សរោ, បភស្សរោ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, ឈានស្ស លាភិម្ហិ វសិម្ហិ [បារា. ២០៣-២០៤].

តា, តោបច្ចយេសុបិ រស្សោ –

កតញ្ញុតា, អត្ថញ្ញុតា, ធម្មញ្ញុតា, កញ្ញតោ, នទិតោ, វធុតោ.

សមាសេ –

ឥត្ថិបុមំ, ឥត្ថិលិង្គំ, ឥត្ថិភាវោ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ រស្សរាសិ.

ទីឃ, រស្សរាសិ និដ្ឋិតោ.

វុទ្ធិរាសិ

អថ ¶ វុទ្ធិសន្ធិ ទីបិយតេ.

៣៦. យុវណ្ណានមេឱ លុត្តា [ក. ១៤; រូ. ១៦; នី. ៣៤].

លុត្តា បុព្ពសរម្ហា វា បរសរម្ហា វា សេសានំ ឥវណ្ណុវណ្ណានំ កមេន ឯ, ឱអាទេសា ហោន្តិ វា.

បរឥវណ្ណេ –

ពន្ធុស្សេវ សមាគមោ, អតេវ មេ អច្ឆរិយំ [ជា. ២.២២.១៩៨៨], វាតេរិតំ, ជិនេរិតំ.

បរឧវណ្ណេ –

គង្គោទកំ, បត្តំ វោទកំ កត្វា [ចូឡវ. ៣៧៦], សង្ខ្យំ [សុ. និ. ៧៥៤] នោបេតិ វេទគូ [មហានិ. ៦], ឧទកោមិវ ជាតំ.

ក្រិយាបទេសុ –

វេតិ, អបេតិ, ឧបេតិ, អបេក្ខា, ឧបេក្ខា ឥច្ចាទិ.

បុព្ពឥវណ្ណេ –

រថេសភោ, ជនេសភោ, មុនេលយោ ឥច្ចាទិ- តត្ថ រថីនំ អាសភោ ជេដ្ឋកោតិ រថេសភោ, រថីនន្តិ រថវន្តានំ រថរុឡ្ហានំ យោធានន្តិ អត្ថោ. ជនីនំ អាសភោ ជនេសភោ, ជនីនន្តិ ជនវន្តានំ ឥស្សរានំ. មុនីនំ អាលយោ វិហារោ មុនេលយោ.

បុព្ពឧវណ្ណេ –

សុន្ទរា ឥត្ថី សោត្ថិ, សុន្ទរោ អត្ថោ យស្សាតិ សោត្ថិ, រស្សត្តំ, មង្គលំ.

វុទ្ធិរាសិ និដ្ឋិតោ.

អាទេសសន្ធិ

អថាទេសសន្ធិ ¶ ទីបិយតេ.

៣៧. យវា សរេ [ក. ១៨, ១៩, ២១, ៤៥; នី. ៤៤, ៤៦, ៤៧, ៥១, ៥៨].

សរេ បរេ ឥវណ្ណុវណ្ណានំ យ, វាទេសា ហោន្តិ វា.

ឥវណ្ណេ –

បដិសន្ថារវុត្យស្ស [ធ. ប. ៣៧៦], សព្ពា វិត្យានុភូយតេ, ក្យាហំ អបរជ្ឈាមិ [បារា. ៣៨៣] – ឥធ បឋមំ ពិន្ធុលោបោ, សុតា ច បណ្ឌិតាត្យត្ថ, សុតា ច បណ្ឌិតាត្យម្ហា [ជា. ២.២១.១៤៩], ញាតោ សេនាបតីត្យាហំ [ជា. ២.២១.៩៤], ឥច្ចេតំ កុសលំ [បារា. ៤១១], ឥច្ចស្ស វចនីយំ [ទីឃនិកាយេ], បច្ចុត្តរិត្វា, បច្ចាហរតិ [បារា. ៣០៥-៣០៧], បច្ចេតិ, បច្ចយោ, អច្ចេតិ, អច្ចយោ [ទី. និ. ១.២៥១], អច្ចាយំ មជ្ឈិមោ ខណ្ឌោ [ជា. ១.៧.៣៣] – អតិរេកោ អយំ មជ្ឈិមោ ខណ្ឌោត្យត្ថោ, អបុច្ចណ្ឌតា – អបុតិអណ្ឌតាត្យត្ថោ, ជច្ចន្ធោ, ជច្ចឃានកោ, ជច្ចេឡកោ, អព្ភុគ្គច្ឆតិ, អព្ភេតិ, អព្ភោកាសោ [ទី. និ. ១.១៩១], អជ្ឈោកាសោ អជ្ឈាគមា ឥច្ចាទិ.

វាត្វេវ? ឥតិស្ស មុហុត្តម្បិ [បាចិ. ៤៦៥], អតិសិគណោ, អធីរិតំ.

ឯត្ថ ច ឥច្ចេតន្តិអាទីសុ ឥមិនា សុត្តេន ឥតិ, បតិ, អតិបុតិ, ជាតិ, អភិ, អធិសទ្ទានំ ឥវណ្ណស្ស យត្តំ, ‘តវគ្គ, វរណាន’…ន្តិ សុត្តេន យម្ហិ តវគ្គស្ស ចត្តំ, ‘វគ្គ, ល, សេហិ តេ’តិ សុត្តេន យស្ស បុព្ពរូបត្តំ, អភិ, អធិសទ្ទេសុ បន ‘ចតុត្ថទុតិយេស្វេស’…ន្តិ សុត្តេន វគ្គចតុត្ថានំ តតិយត្តំ.

ឧវណ្ណេ ¶ –

ចក្ខ្វាពាធមាគច្ឆតិ, បាត្វាកាសិ [ម. និ. ២.៣០៨], វត្ថ្វេត្ថ វិហិតំ និច្ចំ, ទ្វាការោ [មហាវ. ៩], មធ្វាសវោ [បាចិ. ៣២៨], អន្វយោ, អន្វេតិ, ស្វាក្ខាតោ [មហាវ. ២៦, ៦២], ស្វាការោ [មហាវ. ៩], ពហ្វាពាធោ ឥច្ចាទិ.

៣៨. ឯឱនំ [ក. ១៧, ១៨; រូ. ១៩, ២០; នី. ៤៣, ៤៤].

សរេ បរេ ឯ, ឱនំ យ, វាទេសោ ហោតិ វា.

ក្យស្ស ព្យបថយោ អស្សុ [សុ. និ. ៩៦៧], ក្យស្សុ ឥធ គោចរា [សុ. និ. ៩៦៧] -កេ+អស្ស បុគ្គលស្សាតិ អត្ថោ, ព្យបថយោតិ វចនបថា, យថា នាមំ តថា ឈស្ស-ចេ+អស្សាតិ ឆេទោ, ត្យាហំ ឯវំ វទេយ្យំ [ម. និ. ១.៣០], ត្យស្ស បហីនា ហោន្តិ, បុត្តោ ត្យាហំ មហារាជ [ជា. ១.១.៧], បព្ពត្យាហំ គន្ធមាទនេ [ជា. ២.២២.៣៩៧], អធិគតោ ខោ ម្យាយំ ធម្មោ [មហាវ. ៧], យ្យស្ស វិប្បដិសារជា, យ្យស្ស តេ ហោន្តិ អនត្ថកាមា, យ្យស្សុ មញ្ញាមិ សមណេ-ឯត្ថ ច អវិសិដ្ឋេបិ វចនសទ្ទេ យេ+អស្សាតិ បទច្ឆេទពុទ្ធិសុខត្ថំ ‘យ្យស្សា’តិ បោត្ថការោបនំ យុជ្ជតិយេវ, យថា តំ? ‘យទាស្ស សីលំ បញ្ញញ្ច’ [ជា. ២.២២.១៤៧៤] ឥច្ចាទីសុ វិយ, ក្វត្ថោសិ ជីវិតេន មេ, យាវតក្វស្ស កាយោ, តាវតក្វស្ស ព្យាមោ [ទី. និ. ២.៣៥], អថ ខ្វស្ស, អត្ថិ ខ្វេតំ ព្រាហ្មណ, យត្វាធិករណំ [ទី. និ. ១.២១៣], យ្វាហំ, ស្វាហំ ឥច្ចាទិ.

វាត្វេវ? សោ អហំ វិចរិស្សាមិ [សុ. និ. ១៩៤], សោ អហំ ភន្តេ.

៣៩. យុវណ្ណានមិយងឧវង [មោគ. ៥-១៣៦ (យុវណ្ណាន មិយងុវង សរេ)].

សរេ បរេ ឥវណ្ណុវណ្ណន្តានំ បទានំ ឥយង, ឧវងអាទេសា ហោន្តិ វា. ងានុពន្ធោ អន្តាទេសត្ថោ. ឯវំ សព្ពត្ថ.

ឥធ ¶ ឯកេកស្ស បទស្ស រូបទ្វយំ វុច្ចតេ.

ឥវណ្ណេ –

តិយន្តំ ត្យន្តំ – តត្ថ តិយន្តន្តិ ឥមិនា សុត្តេន សិទ្ធំ, ត្យន្តន្តិ ‘យវា សរេ’តិ សុត្តេន. ឯវំ សេសេសុ. អគ្គិយាគារេ អគ្យាគារេ, ចតុត្ថិយត្ថេ [មហាវ. ៣៧] ចតុត្ថ្យត្ថេ, បញ្ចមិយត្ថេ បញ្ចម្យត្ថេ, បថវិយាកាសោ បថព្យាកាសោ, វិយញ្ជនំ ព្យញ្ជនំ, វិយាកតោ ព្យាកតោ, វិយាកំសុ ព្យាកំសុ, វិយត្តោ ព្យត្តោ, វិយូឡ្ហោ ព្យូឡ្ហោ, ធម្មំ អធិយេតិ អជ្ឈេតិ, បតិយេតិ បច្ចេតិ បត្តិយាយតិ វា, បរិយង្កោ បល្លង្កោ, វិបរិយាសោ វិបល្លាសោ, ឥធ ឯករូបំ ហោតិ – បរិយត្តិ, បរិយត្តោ, បរិយាយោ, បល្លង្កោឥច្ចាទីសុ បរិសទ្ទេ រស្ស លត្តំ កត្វា ឥស្ស ‘យវា សរេ’តិ យត្តេ កតេ យស្ស បុព្ពរូបត្តំ.

ឧវណ្ណេ –

ភិក្ខុវាសនេ, សយម្ភុវាសនេ, ឥធបិ រូបទ្វយំ លព្ភតិ – ទុវង្គិកំ=ទ្វង្គិកំ, ភុវាទិគណោ=ភ្វាទិគណោ ឥច្ចាទិ.

៤០. វិតិស្សេវេ វា [រូ. ៣៣ (បិដ្ឋេ)].

ឯវសទ្ទេ បរេ ឥតិសទ្ទស្ស ឥ-ការស្ស វោ ហោតិ វា.

ឥត្វេវ ចោរោ អង្គុលិមាលោ, សមុទ្ទោត្វេវ សង្ខ្យំ [ឧទា. ៤៥] គច្ឆតិ, មហាឧទកក្ខន្ធោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, មហាសម្មតោត្វេវ បឋមំ អក្ខរំ និព្ពត្តំ [ទី. និ. ៣.១៣១], ឥសិគិលិត្វេវ សមញ្ញា អហោសិ [ម. និ. ៣.១៣៣].

វាតិ កិំ? ឥច្ចេវត្ថោ, សមុទ្ទោតេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ.

សុត្តវិភត្តេន ¶ ឯវសទ្ទេ បរេ អញ្ញតិ-ការស្ស វត្តំ. វិលបត្វេវ សោ ទិជោ [ជា. ១.៦.១០៣], អនុសេត្វេវស្ស កាមរាគោ, អនុសេត្វេវស្ស រូបរាគោ – អនុសេតិ+ឯវ+អស្សាតិ ឆេទោ, ហោត្វេវ ការិយសន្និដ្ឋានំ, ហោតេវ វា.

៤១. ឯឱនម វណ្ណេ [ក. ២៧; រូ ៣៩; នី. ៦៦, ១៦៣-៤].

សរព្យញ្ជនភូតេ វណ្ណេ បរេ ឯ, ឱនំ អត្តំ ហោតិ វា. តត្ថ ឯស្ស អត្តំ យេភុយ្យេន ម, ទាគមេស្វេវ ហោតិ.

អករម្ហស តេ កិច្ចំ [ជា. ១.៤.២៩] – អករម្ហសេត្យត្ថោ, ទិស្វា យាចកមាគតេ [ជា. ១.៧.៥៨; ២.២២.២២៦១], ទិស្វា បណ្ឌិតមាគតេ [ជា. ២.២២.៧៨៣], យមាហុ នត្ថិ វីរិយន្តិ [ជា. ២.១៨.១៦២] – យេ+អាហុត្យត្ថោ. កទស្សុ – កេ+អស្សុ, យទេវ តេ ជាតិនិស្សិតា, តទេវ តេ ជរានិស្សិតាយេ+ឯវ, តេ+ឯវាតិ ឆេទោ, ស្វេ ភវោ ស្វាតនំ [បារា. ២២] – ព្យញ្ជនេ ទីឃោ.

ឱម្ហិ –

ស សីលវា [ធ. ប. ៨៤], ស បញ្ញវា, ស វេ កាសាវមរហតិ [ធ. ប. ១០], ឯស អត្ថោ, ឯស ធម្មោ [ធ. ប. ៥], ទិន្នមាសិ ជនិន្ទេន [ជា. ២.២២.២១៦១ (ទិន្នម្ហាតិ ជនិន្ទេន)] – ទិន្នោ+អាសីតិ ឆេទោ, មគ្គមត្ថិ [វិភ. អដ្ឋ. ១៨៩] – មគ្គោ+អត្ថិ, អគ្គមក្ខាយតិ [អ. និ. ១.៤៧], បច្ចយាការមេវ ច [វិភ. អដ្ឋ. ២២៥], សង្ឃោ បព្ពតមិវ, សទ្ទោ ចិច្ចិដមិវ, ហិយ្យោ ភវោ ហិយ្យត្តនំ, បាតោ អសនំ បាតរាសោ, បាតមនុសិដ្ឋោ, កកុសន្ធ កោណាគមនោ, ថេរ វាទានមុត្តមោ – កកុសន្ធោតិ ច ថេរោតិ ច ឆេទោ, ថេរវាទោតិ អត្ថោ.

សុត្តវិភត្តេន ¶ អនិមិត្តេបិ ហោតិ. តុវញ្ច ធនុសេខ ច [ជា. ១.១៦.២៣៩], បច្ចយមហាបទេសោ ហេស, ឯកកោដ្ឋាសោ ឯស, អភិលាបមត្តភេទោ ឯស ឥច្ចាទិ.

៤២. គោស្សាវង [ក. ២២, ៧៨; រូ. ២៨; នី. ៥២, ២២៩].

សរេ បរេ គោស្ស អន្តស្ស អវង ហោតិ.

គោ ច អស្សោ ច គវាស្សំ.

សុត្តវិភត្តេន ព្យញ្ជនេបិ. សគវចណ្ឌោ [អ. និ. ៤.១០៨], បរគវចណ្ឌោ.

អប្បវិធានមុច្ចតេ.

មហាវុត្តិនា អវណ្ណស្ស ឧត្តំ, ឱត្តញ្ច –

បុថុជ្ជនោ, បុថុភូតោ-បុថូតិ វា ឯកោ បាដិបទិកោ, បុថុនា បុថុនីតិបិ ទិស្សតិ, អបេក្ខិយានោ អបេក្ខិយានអបេក្ខិត្វាត្យត្ថោ. ឯវំ អនុមោទិយានោ, មរីចិកូបមំ អភិសម្ពុទ្ធានោ, មា មំ បិសាចា ខាទន្តុ, ជីវ ត្វំ សរទោសតំ [ជា. ១.២.៩], រត្តិទិវោវ សោ ទិព្ពោ, មានុសំ សរទោសតំ-វស្សសតន្ត្យត្ថោ, អនុយន្តិ ទិសោទិសំ [ទី. និ. ៣.២៨១], សម្បតន្តិ ទិសោទិសំ-តំ តំ ទិសន្ត្យត្ថោ, បរោសតំ, បរោសហស្សំ, អញ្ញោញ្ញំ អញ្ញមញ្ញំ, បោនោបុញ្ញំ បុនប្បុនំ, បោនោព្ភវិកា តណ្ហា-បុនោតិ វា ឯកោ និបាតោ, បុនោ តស្ស មហេ សិនោ, បុនោ បត្តំ គហេត្វាន, ន ច ទានិ បុនោ អត្ថិ, មម តុយ្ហញ្ច សង្គមោ, ន បុនោ អមតាការំ, បស្សិស្សាមិ មុខំ តវ [អប. ថេរី ២.២.២៣៥].

ឥវណ្ណស្ស អត្តំ, ឧត្តំ, ឯត្តញ្ច –

តទមិនាបេតំ បរិយាយេន វេទិតព្ពំ-តំ ឯតំ អត្ថជាតំ ឥមិនា បរិយាយេន វេទិតព្ពន្តិ អត្ថោ, សកិំ អាគច្ឆតិ សីលេនាតិ ¶ សកទាគាមី, ឥត្ថិយា ភាវោ ឥត្ថត្តំ, ឯវុមំ – ឯវំ+ឥមន្តិ ឆេទោ, ត្វំ នោ សត្ថា មហាមុនេ, អត្ថធម្មវិទូ ឥសេ.

ឧវណ្ណស្ស ឥត្តំ, ឱត្តញ្ច –

មាតិតោ [ទី. និ. ១.៣០៣], បិតិតោ, មាតិបក្ខោ, បិតិបក្ខោ, មាតិឃោ [ជា. ២.១៩.១១៨], បិតិឃោ, មត្តិកំ ធនំ [បារា. ៣៤], បេត្តិកំ ធនំ, អបិ នោ លច្ឆសិ, កច្ចិ នោ តុម្ហេ យាបេថ, កថំ នោ តុម្ហេ យាបេថ, សោតុកាមត្ថ នោ តុម្ហេ ភិក្ខវេ, ន នោ សមំ អត្ថិ [ខុ. បា. ៦.៣], ន ហិ នោ សង្ករន្តេន [ម. និ. ៣.២៧២], នត្ថិ នោ កោចិ បរិយាយោ [ជា. ១.៥.១១០ (ន ហិ នោ កោចិ បរិយាយោ)] – ឥមេសុ តីសុ នុសទ្ទោ ឯកំសត្ថេ, សោសិតោ សោតត្តោ ចេវ [ជា. ១.១.៩៤ សោតត្តោ សោសិន្ទោ ចេវ; ម. និ. ១.១៥៧] – សុដ្ឋុ សីតលោ សុដ្ឋុ សន្តត្តោត្យត្ថោ, ជម្ពុនទិយា ជាតំ ជម្ពោនទំ.

ឯស្ស ឥត្តំ –

ឱកន្ទាមសិ ភូតានិ, បព្ពតានិ វនានិ ច [ជា. ២.២២.២១៧៣] – អវកន្ទាមសេត្យត្ថោ, យំ ករោមសិ ព្រហ្មុនោ, តទជ្ជ តុយ្ហំ ទស្សាម [ទី. និ. ២.៣៧០], ឥធ ហេមន្តគិម្ហិសុ [ធ. ប. ២៨៦], ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធិសុ, ចេតេហិ ចេតបុត្តិហិ [ចរិយា. ១.១០៦] – ចេតបុត្តេហិ សទ្ធិន្ត្យត្ថោ.

ឱស្ស ឧត្តំ –

មនុញ្ញំ, ន តេនត្ថំ អពន្ធិសុ [ជា. ១.៦.៧] – សោ តេន វចនេន អត្ថំ ន អពន្ធិ ន លភីត្យត្ថោ. អវ្ហាយន្តុ សុ យុទ្ធេន [ជា. ២.២២.៨៧១] – សោ ¶ បហារវចនេន មំ អវ្ហយន្តោត្យត្ថោ. អបិ នុ ហនុកា សន្តា [ជា. ១.១.១៤៦] – នោ ហនុកា ឯកន្តំ ខិន្នា ទុក្ខបត្តាត្យត្ថោ.

វិការសន្ធិបិ អាទេសសន្ធិរូបត្តា ឥធ សង្គយ្ហតិ.

ឥតិ សរាទេសរាសិ.

កវគ្គតោ បដ្ឋាយ វគ្គាវគ្គព្យញ្ជនានំ អាទេសោ ទីបិយតេ.

៤៣. វគ្គលសេហិ តេ.

បញ្ចវគ្គេហិ ច ល, សេហិ ច បរស្ស យ-ការស្ស ក្វចិ តេ ឯវ វគ្គ ល, សា ហោន្តិ វា យថាក្កមំ, យ-ការោ បុព្ពរូបត្តំ អាបជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

និបច្ចតីតិ និបកោ, និបកស្ស ភាវោ នេបក្កំ, វិបាកោ ឯវ វេបក្កំ, វត្តព្ពន្តិ វាក្កំ, វាក្យំ វា. បមុខេ សាធុ បាមោក្ខំ – យស្ស បុព្ពរូបត្តេ កតេ អាទិទុតិយស្ស បឋមត្តំ, សុភគស្ស ភាវោ សោភគ្គំ, ទោភគ្គំ, ភុញ្ជិតព្ពន្តិ ភោគ្គំ, យុញ្ជិតព្ពន្តិ យោគ្គំ, កុក្កុចភាវោ កុក្កុច្ចំ, វត្តព្ពន្តិ វាច្ចំ, វុច្ចតេ, បច្ចតេ, វណិជានំ កម្មំ វាណិជ្ជំ, ភុញ្ជិតព្ពន្តិ ភោជ្ជំ, យុញ្ជិតព្ពន្តិ យោជ្ជំ.

៤៤. តវគ្គវរណានំ យេ ចវគ្គពយញា [ក. ២៦៩, ៤១; នី. ១០៤, ១០៦, ១១៩, ១២១-៥].

អាទេសភូតេ វា វិភត្តិភូតេ វា បច្ចយភូតេ វា យ-ការេ បរេ តវគ្គានំវ, រ, ណានញ្ច ចវគ្គ, ព, យ, ញាទេសា ហោន្តិ វា យថាក្កមំ.

បោក្ខរញ្ញោ, បោក្ខរញ្ញា, បោក្ខរញ្ញំ, សមណស្ស ភាវោ សាមញ្ញំ, ឯវំ ព្រហ្មញ្ញំ, ឥច្ចេតំ កុសលំ [បារា. ៤១១] ឥច្ចាទីនិ ‘យវា សរេ’តិ សុត្តេ ឧទាហដានិ.

បណ្ឌិតស្ស ¶ ភាវោ បណ្ឌិច្ចំ, សន្តស្ស ភាវោ សច្ចំ, តថស្ស ភាវោតច្ឆំ, យជ្ជេវំ-យទិ+ឯវំ, នជ្ជោ, នជ្ជា, នជ្ជំ, សុហទស្ស ភាវោ សោហជ្ជំ, វត្តព្ពន្តិ វជ្ជំ, ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ [ធ. ស. ១៦០], ឧបសម្បជ្ជតិ, អជ្ឈោកាសោ, ពោជ្ឈង្គោ, ពោជ្ឈា, ពោធិយា វា, ពុជ្ឈិតព្ពន្តិ ពោជ្ឈំ, ពុជ្ឈតិ, បោនោបុញ្ញំ, ថនតោ សម្ភូតំ ថញ្ញំ.

បវគ្គេ យស្ស បុព្ពរូបំ –

វប្បតេ, លុប្បតេ, អព្ភុគ្គតោ, អព្ភោកាសោ, ឧសភស្ស ភាវោ ឱសព្ភំ, លភិយតេតិ លព្ភំ, លព្ភតេ, គាមេ ហិតំ គម្មំ, ឱបម្មំ, សោខុម្មំ, អាគម្ម, ឧបគម្ម, គមិយតេតិ គម្មោ, ឯវំ ទម្មោ, រម្មោ, គម្មតេ, រម្មតេ.

‘តវគ្គ វរណាន…’ន្តិ ឥមិនា សុត្តេន យម្ហិ រស្ស យត្តំ –

កយ្យតេ ករិយតេ, អយ្យោ អរិយោ.

‘វគ្គលសេហិ តេ’តិ លតោ យស្ស បុព្ពរូបំ –

បល្លង្កោ, វិបល្លាសោ, កោសល្លំ, បត្តកល្លំ.

‘តវគ្គវរណាន…’ន្តិ យម្ហិ វស្ស ពត្តំ –

បុថព្យា, បុថព្យំ, ភាតុ អបច្ចំ ភាតព្យោ, កោរព្យោ, ទិវេ ភវំ ទិព្ពំ ទិព្យំ.

‘វគ្គលសេហិ តេ’តិ សតោ យស្ស បុព្ពរូបំ –

រហសិ ភវំ រហស្សំ, សោមនស្សំ, ទោមនស្សំ, សោវចស្សំ, ទោវចស្សំ-មនោគណត្តា មជ្ឈេ សាគមោ, ភាសិតព្ពន្តិ ភស្សំ, អាទិស្ស=អាទិសិត្វា, ឧទ្ទិស្ស=ឧទ្ទិសិត្វា, ឧបវស្ស=ឧបវសិត្វា, សម្ផុស្ស=សម្ផុសិត្វា, តុស្សតិ, ទុស្សតិ, នស្សតិឥច្ចាទិ.

៤៥. តថនរានំ ¶ ដឋណលា [រូ. ៣ (បិដ្ឋេ)].

តាទីនំ ដាទិអាទេសា ហោន្តិ វា.

តស្ស ដត្តំ –

បដិហញ្ញតិ, បដគ្គិ ទាតព្ពោ, បដិច្ឆន្នោ, បដិប្បន្នោ, ព្យាវដោ, ឧទាហដោ, ទុក្កដំ ឥច្ចាទិ.

ថស្ស ឋត្តំ –

បីឡនដ្ឋោ [បដិ. ម. ១.១៧], សង្ខតដ្ឋោ [បដិ. ម. ១.១៧], អដ្ឋិំកត្វា សុណេយ្យ [ជា. ២.១៧.៩២], អដ្ឋកថា ឥច្ចាទិ.

នស្ស ណត្តំ –

គាមំ នេតីតិ គាមណិ, សេនំ នេតីតិ សេនាណិ, បណិធិ, បណិធានំ, បណិហិតំ, បណាមោ, បរិណាមោ, ឱណាមោ, ឧណ្ណាមោ, ករណីយំ, ករណំ, ញាណំ, តាណំ, បមាណំ, សរណំ, គហណំ ឥច្ចាទិ.

រស្ស លត្តំ –

បលិឃោ, បលិពោធោ, បលិបន្នោ, បល្លង្កោ, តលុណោ តរុណោ, កលុនំ បរិទេវយិ [ជា. ២.២២.២១៥១], មហាសាលោ, អដ្ឋសាលិនី, នយសាលិនី ឥច្ចាទីនិ.

ឥទានិ មហាវុត្តិវិធានមុច្ចតេ.

កស្ស ខត្តំ –

និក្ខមតិ, និក្ខន្តោ, នេក្ខមោ, រាជកិច្ចំ ករោតីតិ ខត្តា, កត្តា វា.

ទត្តញ្ច –

សទត្ថបសុតោ សិយា [ធ. ប. ១៦៦].

យត្តញ្ច ¶ –

សយំ រដ្ឋំ ហិត្វាន, បុប្ផទានំ ទទាតីតិ បុប្ផទានិយោ បុប្ផទានិកោ, សិប្បលិវនេ វសតីតិ សិប្បលិវនិយោ សិប្បលិវនិកោ, កុមារិយា កុមារិកា.

ខស្ស គត្តំ –

ឯឡមូគោ ឯឡមូខោ.

គស្ស កត្តំ –

លុជ្ជតីតិ លោកោ, អារោគ្យំ អភិសជ្ជេតីតិ ភិសក្កោ, កុលូបកោ កុលូបគោ, ខីរូបកោ ខីរូបគោ, គីវូបកំ គីវូបគំ.

ឃស្ស ហត្តំ –

សីឃជវតាយ សីហោ.

ចស្ស ឆត្តំ –

វិនិច្ឆយោ, អច្ឆរិយំ, មច្ឆរិយំ, រំសិយោ និច្ឆរន្តិ-និគច្ឆន្តីតិ អត្ថោ.

ឆស្ស សត្តំ –

អត្ថិ សាហស្ស ជីវិតំ [ជា. ២.២២.៣១៤] -ឆាហំ+អស្សាតិ ឆេទោ, សឡាយតនំ.

ជស្ស ទត្តំ –

បរសេនំ ជិនាតីតិបស្សេនទី-មហាវុត្តិនា សរលោបោ, រស្ស បររូបំ.

យត្តញ្ច –

និស្សាយ ជាយតីតិ និយោ, និយកោ វា, និយំ បុត្តំ.

ញស្សណត្តំ – ¶

បណ្ណត្តិ បញ្ញត្តិ, បណ្ណាសំ បញ្ញាសំ. បណ្ណវីសតិ បញ្ចវីសតិ.

នត្តញ្ច –

នាមមត្តំ ន នាយតិ, អនិមិត្តា ន នាយរេ [វិសុទ្ធិ. អដ្ឋ. ១.២២៨] – ន បញ្ញាយន្តីតិ អត្ថោ.

តស្ស កត្តំ –

និយកោ និយតោ.

ថត្តញ្ច –

និត្ថិណ្ណោ, និត្ថរណំ, នេត្ថារំ.

នត្តញ្ច –

ជិនោ, បិនោ, លិនោ, បដិសល្លិនោ, បឡិនោ, មលិនោ, សុបិនោ, បហីនោ, ធុនោ, បុនោ, លុនោ, អាហុនំ, បាហុនំ.

ទស្ស ឌត្តំ –

ឆវឌាហោ, ទិសាឌាហោ, កាយឌាហោ.

ឡត្តញ្ច –

បរិឡាហោ, អាគន្ត្វា ឆវំ ទហន្តិ ឯត្ថាតិ អាឡហនំ, សុសានំ.

តត្តញ្ច –

សុគតោ, តថាគតោ, កុសិតោ, ឧទតិ បសវតីតិ ឧតុ.

ធស្ស ទត្តំ –

ឯកមិទាហំ ភិក្ខវេ សមយំ [ម. និ. ១.៥០១] -ឥធាតិ វា និបាតោ.

ហត្តញ្ច ¶ –

សាហុ ទស្សនមរិយានំ [ធ. ប. ២០៦], សំហិតំ, វិហិតំ, បិហិតំ, អភិហិតំ, សន្និហិតំ, បណិហិតំ, សទ្ទហតិ, វិទហតិ, បិទហតិ.

នស្ស ឧត្តំ –

ឧបញ្ញាសោ=ឧបន្យាសោ, ញាយោ=ន្យាយោ-និច្ចំ ឯតិ ផលំ ឯតេនាតិ ញាយោ, ញេយ្យំ=នេយ្យំ.

យត្តញ្ច –

ថេនស្ស កម្មំ ថេយ្យំ, ថេរាធិនន្តិ ថេរាធេយ្យំ, បាតិមោក្ខំ, បរាធេយ្យកំ ទុក្ខំ.

បស្ស ផត្តំ –

និប្ផជ្ជតិ, និប្ផត្តិ, និប្ផន្នំ.

ពត្តញ្ច –

សម្ពហុលំ=សម្បហុលំ, ពហុសន្តោ ន ភរតិ [សុ. និ. ៩៨] =បហុ សន្តោ ន ភរតិ.

ភស្ស ផត្តំ –

អនន្តំ សព្ពតោបផំ [ទី. និ. ១.៤៩៩].

មស្ស បត្តំ –

ចិរប្បវាសិំ [ធ. ប. ២១៩], ហត្ថិប្បភិន្នំ [ធ. ប. ៣២៦].

យស្ស វត្តំ –

ទីឃាវុ កុមារោ [មហាវ. ៤៥៩] =ទីឃាយុ កុមារោ, អាយុំ ធារេតីតិ អាវុធំ=អាយុធំ, អាយុ អស្ស អត្ថីតិ អត្ថេ ‘អាវុសោ’តិ និបាតោ, កសាវោ=កសាយោ, កាសាវំ=កាសាយំ, សាលិំ លុនាតីតិ សាលិលាយកោ, តិណលាយកោ.

លស្ស រត្តំ ¶ –

នីលំ ជលំ ឯត្ថាតិ នេរញ្ជរា, ជលំ គណ្ហិតុំ អលន្តិ អរញ្ជរោ, សស្សតំ បរេតិ, ឧច្ឆេទំ បរេតិ-បលេតីតិ អត្ថោ.

វស្ស បត្តំ –

បិបាសតិ បិវាសតិ.

ពត្តញ្ច –

ព្យាកតោ, ព្យត្តោ, ព្យញ្ជនំ, សីលព្ពតំ, និព្ពានំ, និព្ពុតំ, ទិព្ពំ, ទិព្ពតិ, សិព្ពតិ, កុព្ពតិ, កុព្ពន្តោ, ក្រុព្ពតិ, ក្រុព្ពន្តោ, អសេវិតព្ពត្តា វារេតព្ពោតិ ពាលោ, បព្ពជិតោ, បព្ពជ្ជា ឥច្ចាទិ.

សស្ស ឆត្តំ –

ឧច្ឆិដ្ឋំ-អវសិដ្ឋន្ត្យត្ថោ, ‘‘ទិព្ពា សទ្ទា និច្ឆរន្តិ, រំសិយោ [វិ. វ. ៧៣០] និច្ឆរន្តី’’តិ ឯត្ថាបិ សស្ស ឆត្តំ ឥច្ឆន្តិ.

តត្តញ្ច –

ឧត្តិដ្ឋបត្តំ ឧបនាមេន្តិ [មហាវ. ៦៤], ‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យា’’ តិ ឯត្ថ បន ឧទ្ទិស្ស តិដ្ឋនំ ឧត្តិដ្ឋន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តិ, ឯសា អរិយាន យាចនា [ជា. ១.៧.៥៩]’’តិ វុត្តំ.

ហស្ស ឃត្តំ –

និច្ចំ ទហតិ ឯត្ថាតិ និទាឃោ, លឃុ លហុ.

ឡស្ស ឌត្តំ –

គរុឌោ គរុឡោ.

ឥតិ ព្យញ្ជនាទេសរាសិ.

មិស្សកាទេសោ ¶ វុច្ចតេ.

អវស្ស ឧត្តំ –

ឧទ្ធម្មោ, ឧព្ពិនយោ, ឧប្បថោ, ឧម្មគ្គោ, ឧញ្ញា អវញ្ញា, ឧញ្ញាតំ អវញ្ញាតំ, ឧជ្ឈានសញ្ញី.

ឱត្តញ្ច –

ឱនទ្ធោ, ឱកាសោ, ឱវាទោ, ឱលោកនំ ឥច្ចាទិ.

វស្ស ឱត្តំ –

ឧបោសថោ – ឧបវសថោតិ ឋិតិ, នោនីតំ នវនីតំ, និវត្ថកោចោ និវត្ថកវចោ, កោ តេ ពលំ មហារាជ, កោ នុ តេ រថមណ្ឌលំ [ជា. ២.២២.១៨៨០] – ក្វតិ អត្ថោ. កោ តេ ទិដ្ឋោ វា សុតោ វា, វានរោ ធម្មិកោ ឥតិ, កោ នុមេ គោតមសាវកា គតា-ក្វ នុ+ឥមេតិ ឆេទោ, សោណ្ណំ សុវណ្ណំ ឥច្ចាទិ.

កុស្ស ក្រុត្តំ –

ក្រុព្ពតិ កុព្ពតិ.

ត្តស្ស ត្រត្តំ –

អត្រជោ បុត្តោ, ខេត្រជោ បុត្តោ អត្តជោ, ខេត្តជោ, គោត្រភូ, វត្រភូ, ចិត្រំ, វិចិត្រំ, ចិត្តំ, វិចិត្តំ, ឧត្រស្តមិទំ ចិត្តំ [សំ. និ. ១.៩៨], ឧត្រាសី បលាយី [សំ. និ. ១.២៤៩], យាត្រា ច មេ ភវិស្សតិ [ម. និ. ១.២៣] ឥច្ចាទិ.

ទស្ស ទ្រត្តំ –

ឥន្ទ្រិយំ, សុខោ ឧទយោ យស្សាតិ សុខុទ្រយំ, ទុក្ខុទ្រយំ កម្មំ [ម. និ. ២.១០៩], បថវី ឧន្ទ្រិយ្យតិ [សំ. និ. ១.១៥៨] – ភិជ្ជតីត្យត្ថោ, មិត្តទ្រុព្ភោ មិត្តទ្ទុព្ភោ.

ទ្ទស្ស ទ្រត្តំ ¶ –

ភទ្រំ ភទ្ទំ, អស្សោ ភទ្រោ [ធ. ប. ១៤៣], សទា ភទ្រានិ បស្សតិ [ទី. និ. ២.១៥៣], សព្ពេ ភទ្រានិ បស្សន្តុ [ជា. ១.២.១០៥], ភទ្រានិ ភទ្រានិ យានានិ យោជេត្វា, លុទ្រំ [ទី. និ. ២.៤៣] លុទ្ទំ.

ពស្ស ព្រត្តំ –

ព្រហាវនំ, ព្រហន្តំ វា វនប្បតិំ [ជា. ១.១.១៤], ព្រហ្មា, ព្រាហ្មណោ – ពាហិតបាបត្តា អរហា ព្រាហ្មណោតិ វុច្ចតិ, ព្រហ្មុនោ អបច្ចន្តិ ជាតិព្រាហ្មណោ វុច្ចតិ.

វ, វីនំ ព្យត្តំ –

ព្យយោ=វយោ-វិនាសោត្យត្ថោ, កិច្ចាកិច្ចេសុ ព្យាវដោ=វាវដោ, បង្កេ ព្យសន្នោ=វិសន្នោ, ព្យម្ហិតោ=វិម្ហិតោ, ព្យម្ហំ=វិមានំ-មានស្ស ម្ហត្តំ.

ក្ខស្ស ច្ឆត្តំ –

អច្ឆិ=អក្ខិ, សច្ឆិ=សក្ខិ-សហ អក្ខិនា វត្តតីតិ អត្ថេ និបាតោ, បច្ចក្ខន្តិ អត្ថោ. និព្ពានំ សច្ឆិករោតិ [មិ. ប. ៥.៣.១២], មច្ឆិកា=មក្ខិកា, លច្ឆី=លក្ខី-សិរីតិ អត្ថោ.

មហាវុត្តិនា អក្ខរសំខិត្តំ ហោតិ –

អាចេរោ អាចរិយោ, ន មាតាបិតរសំវឌ្ឍោ, អនាចេរកុលេ វសំ [ជា. ១.១.៩], អាចេរម្ហិ សុសិក្ខិតា [ជា. ១.៧.៨២], ព្រហ្មចេរោ ព្រហ្មចរិយោ, តិណ្ហំ តិខិណំ, តណ្ហា តសិណា, សុណ្ហា សុណិសា, អភិណ្ហំ អភិក្ខណំ, បណ្ហោ បុព្ពណ្ហោ, បណ្ហេ វជ្ឈោ មហោសធោ [ជា. ១.១៥.៣២៤], សុរាមេរយោ-សុរាមេរេយ្យោ, សុរាមេរេយ្យបានានិ, យោ នរោ អនុយុញ្ជតិ [ធ. ប. ២៤៧]. កម្មធារយោ= កម្មធារេយ្យោ ¶ , បាដិហីរំ បាដិហេរំ បាដិហារិយំ, អច្ឆេរំ អច្ឆរិយំ, មច្ឆេរំ មច្ឆរំ មច្ឆរិយំ ឥច្ចាទិ.

អក្ខរវឌ្ឍិបិ ហោតិ –

ឯកច្ចិយោ ឯកច្ចេយ្យោ ឯកច្ចោ, មាតិយោ មច្ចោ, កិច្ចយំ កិច្ចំ, បណ្ឌិតិយំ បណ្ឌិច្ចំ, សុវាមិ សាមិ, សុវាមិនិ សាមិនិ, សុវកេហិ បុត្តេហិ សកេហិ បុត្តេហិ, សត្តវោ សត្តោ, ត្វញ្ច ឧត្តមសត្តវោ [ជា. ២.២១.៧៦], ឯវំ ឧត្តមសត្តវោ [ជា. ២.២១.៧៩] ឥច្ចាទិ.

ឥតិ មិស្សកាទេសរាសិ.

ពិន្ទាទេសោ ទីបិយតេ.

៤៦. វគ្គេ វគ្គន្តោ [ក. ៣១; រូ. ៤៩; នី. ១៣៨-៩].

វគ្គព្យញ្ជនេ បរេ និគ្គហីតស្ស សកវគ្គន្តព្យញ្ជនាទេសោ ហោតិ វា.

ទីបង្ករោ, សង្ខារោ, សង្គហោ, សញ្ចារោ, សញ្ជាតោ, សណ្ឋិតំ, អត្តន្តបោ, បរន្តបោ, អមតន្ទទោ, បុរិន្ទទោ, សន្ធិ, សន្និធិ, សម្បត្តិ, សម្ពុទ្ធោ, សម្ភវោ, សម្ភារោ, សម្ភិន្នោ, សម្មតោ ឥច្ចាទីសុ និច្ចំ, តង្ករោ, តំករោ ឥច្ចាទីសុ អនិច្ចំ, ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមិ [ខុ. បា. ១.សរណត្តយ], ន តំ កម្មំ កតំ សាធុ ឥច្ចាទីសុ [ធ. ប. ៦៧] នត្ថិ.

មហាវុត្តិវិធានមុច្ចតេ.

វគ្គាវគ្គេសុ ព្យញ្ជនេសុ បរេសុ និគ្គហីតំ បររូបំ គច្ឆតិ –

សក្ករោតិ, សក្កតោ, សក្ការោ, សក្កច្ចំ, តក្កត្តា, តក្ករោ, តក្ខណំ តង្ខណំ តំ ខណំ, តគ្គតិកំ តំ គតិកំ, តន្និន្នោ, តប្បោណោ, តប្បព្ភារោ, តប្បធានោ, ឯតប្បរមោ, យគ្គុណោ យំគុណោ, តល្លេណា, មល្លេណា, សល្លេខោ, បដិសល្លីនោ, តព្ពណ្ណនា តំវណ្ណនា, តស្សមោ តំសមោ, ឥទប្បច្ចយតា ¶ , ចិរប្បវាសិំ, ហត្ថិប្បភិន្នំ ឥច្ចាទិ. ឥមស្មិំ គន្ថេ ឯកត្ថ សិទ្ធម្បិ តំ តំ រូបំ តត្ថ តត្ថ បុនប្បុនម្បិ វិធិយ្យតិ ញាណវិចិត្តត្ថំ.

៤៧. មយទា សរេ [ក. ៣៤, ៣៥; រូ. ៣៤, ៥២; នី. ១៤២-៥].

សរេ បរេ និគ្គហីតស្ស ក្វចិ ម, យ, ទា ហោន្តិ វា.

តត្ថ ទាទេសោ យ, ត, ឯតសទ្ទេហិ នបុំសកេ ទិស្សតិ –

យទព្រវិ [ជា. ១.២.១៤៣], តទនិច្ចំ [ម. និ. ២.១៩], ឯតទវោច សត្ថា [សុ. និ. ទ្វយតានុបស្សនាសុត្ត].

សមាសេ បន ទាទេសោ តិលិង្គេ ទិស្សតិ –

យទនន្តរំ, តទនន្តរំ, ឯតទត្ថា កថា [អ. និ. ២.៦៨]. ឯតទត្ថា មន្តនា [អ. និ. ២.៦៨] -តត្ថ យស្ស អត្ថស្ស វា យស្ស បទស្ស វា យស្សា កថាយ វា អនន្តរំ យទនន្តរំ.

ក្វចិត្វេវ? យមេតំ វារិជំ បុប្ផំ, អទិន្នំ ឧបសិង្ឃសិ [ជា. ១.៦.១១៥].

មាទេសោ យ, ត, ឯតសទ្ទេហិ បុមិត្ថិលិង្គេសុ ទិស្សតិ –

យមាហុ ទេវេសុ សុជម្បតីតិ [ជា. ១.១៥.៥៤], តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា [ជា. អដ្ឋ. ១.២០.៣៥], ឯតមត្ថំ វិទិត្វា [មហាវ. ២-៣].

អញ្ញសទ្ទេហិ បន ទ្វេ អាទេសា តិលិង្គេ ទិស្សន្តិ –

សកទាគាមី, ឯវមេតមភិញ្ញាយ [សុ. និ. ១២២១] ឥច្ចាទិ.

យាទេសោ ឥទំសទ្ទេ បរេ តសទ្ទម្ហា ឯវ ក្វចិ ទិស្សតិ –

តយិទំ ន សាធុ [ជា. ២.២២.២៧៩], តយិទំ ន សុដ្ឋុ [ជា. ២.២២.២៧៩].

៤៨. យេវហិសុ ញោ

យ ¶ , ឯវ, ហិសទ្ទេសុ បរេសុ និគ្គហីតស្ស ញោ ហោតិ. យស្ស បុព្ពរូបត្តំ.

អានន្តរិកញ្ញមាហុ [ខុ. បា. ៦.៥] – អានន្តរិកំ + យំ + អាហូតិ ឆេទោ, យញ្ញទេវ-យំ + យំ + ឯវ, តញ្ញេវ តំ+ឯវ, បុរិសញ្ញេវ, បច្ចត្តញ្ញេវ, តញ្ហិ, បុរិសញ្ហិ, អត្ថសញ្ហិតោ អត្ថសំហិតោ, ធម្មសញ្ហិតោ ធម្មសំហិតោ.

៤៩. យេ សំស្ស [ក. ៣៣; រូ. ៥១; នី. ១៤១].

យម្ហិ បរេ សំ ឧបសគ្គស្ស និគ្គហីតស្ស ញោ ហោតិ. យស្ស បុព្ពរូបត្តំ.

សញ្ញោគោ សំយោគោ, សញ្ញុត្តោ សំយុត្តោ. សំយោជនំ សំយោជនំ, សញ្ញមោ សំយមោ, សញ្ញតោ សំយតោ, សញ្ញមតិ សំយមតិ, សញ្ញាចិកា សំយាចិកា កុដិំ [បារា. ៣៤៨] ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ពិន្ទាទេសរាសិ.

អាទេសសន្ធិរាសិ និដ្ឋិតោ.

អាគមសន្ធិ

អថាគមសន្ធិ ទីបិយតេ.

មហាវុត្តិនា សរាគមោ –

អ –

បណ្ណសាលំ អមាបេត្វា [ជា. ២.២២.១៩១៣], បណ្ណសាលំ អមាបិយ [ជា. ១.១.១៤៨] – មាបេត្វា ឥច្ចេវត្ថោ, ន ចាបិ អបុនប្បុនំ, ហត្ថិពោន្ទិំ បវេក្ខាមិ [ជា. ១.១.១៤៨] -បុនប្បុនំ ឥច្ចេវត្ថោ ¶ , នត្ថិ លោកេ អនាមតំ [ជា. ១.២.៣១] – អមត បុព្ពំ ឋានន្តិ អត្ថោ, អនវជ្ជំ, អនមតគ្គោ, ជច្ចន្ធោ, ជច្ចពធិរោ, ជច្ចមូគោ, ជច្ចបណ្ឌកោ.

អា –

អឌ្ឍេ អាជាយរេ កុលេ [សំ. និ. ១.៤៩], មនុស្សេសុ បច្ចាជាតោ, អាបូរតិ តស្ស យសោ [បរិ. ៣៨៦].

ឥ –

ធម្មិកថំ កត្វា [បារា. ៣៩], សរន្តា សបន្តិ គច្ឆន្តីតិ សរិសបា.

ឦ –

កពឡីការោ, មនសីការោ, មនសីករោតិ, តប្បាកដីករោតិ, ទូរីភូតោ, អព្យយីភាវោ.

ឧ –

ញាតិបរិជិនស្ស ភាវោ ញាតិបារិជុញ្ញំ, ឯវំ ភោគបារិជុញ្ញំ- បរិជិនស្សាតិ បរិហានស្ស, បរិក្ខយស្ស.

ឱ –

បរោសតំ, សរទោសតំ, ទិសោទិសំ [ធ. ប. ៤២] ឥច្ចាទិ.

‘អតិប្បគោ ខោ តាវ បិណ្ឌាយ ចរិតុ’ [ទី. និ. ៣.១] ន្តិ ឯត្ថ បាតោត្ថោ បគោសទ្ទោ ឯវ.

ឥតិ សរាគមរាសិ.

៥០. វនតរគាចាគមា

សរេ បរេវ ន, ត, រ, គា ច ម, យ, ទា ច អាគមា ហោន្តិ.

គោ, តោ, ទោ, នោ, មោ, យោ, រោ, វោ,

តត្ថ ¶ គោ –

អរិយេហិ បុថគេវាយំ ជនោតិ បុថុជ្ជនោ [មហានិទ្ទេសេ], ឥធ បន បគោសទ្ទោ ឯវ, បគេវ វុត្យស្ស, បគេវ មនុស្សិត្ថិយាតិ [បារា. ៥៥].

តោ –

អជ្ជតគ្គេ [ទី. និ. ១.២៥០], តស្មាតិហ [ម. និ. ១.២៩], កតមោ នាម សោ រុក្ខោ, យស្ស តេវំ គតំ ផលំ [ជា. ២.១៨.១០] -តេវន្តិ ឯវំ.

ទោ –

ឧទគ្គោ, ឧទព្ពហិ, ឧទបាទិ, ឧទយោ, ឧទាហដោ, ឧទិតោ, ឧទីរិតោ, ទុភតោ វុដ្ឋានំ [បដិសម្ភិទាមគ្គេ; វិសុទ្ធិមគ្គេ], ទុភយានិ វិចេយ្យ បណ្ឌរានិ [សុ. និ. ៥៣១], តោទេយ្យ, កប្បា ទុភយោ [សុ. និ. ១១៣១] – ទ្វេ ឥសយោតិ អត្ថោ. កិញ្ចិទេវ, កោចិទេវ, កិស្មិញ្ចិទេវ, យាវទេវ, តាវទេវ, វលុត្តេ-យាវទេ, តាវទេតិ សិទ្ធំ, បុនទេវ, សកិទេវ, សម្មទេវ-ទាគមេ រស្សោ, សម្មទក្ខាតោ [សំ. និ. ៥.១៩៥], សម្មទញ្ញា វិមុត្តោ [ម. និ. ២.២៣៤], ពហុទេវ រត្តិំ [អ. និ. ៣.១០១], អហុទេវ ភយំ [ទី. និ. ១.១៥៩] ឥច្ចាទិ.

នោ –

ឥតោ នាយតិ, ចិរំ នាយតិ, កម្មេ សាធុ កម្មនិយំ កម្មញ្ញំ, អត្តនោ ឥទំ អត្តនិយំ, អទ្ធានំ ខមតីតិ អទ្ធនិយំ, លោភស្ស ហិតំ លោភនិយំ លោភនេយ្យំ, ទោសនិយំ ទោសនេយ្យំ, មោហនិយំ មោហនេយ្យំ, ឱឃនិយំ, យោគនិយំ, គន្ថនិយំ, និទ្ធុននំ, និទ្ធុននកោ, សញ្ជាននំ, សញ្ជាននកោ, សញ្ញាបនកោ ឥច្ចាទិ.

មោ ¶ –

លហុមេស្សតិ [ធ. ប. ៣៦៩], គរុមេស្សតិ, មគ្គមត្ថិ [វិភ. អដ្ឋ. ១៨៩], អគ្គមក្ខាយតិ [អ. និ. ៤.៣៤], ឧរគាមិវ [ជា. ១.៧.៣០], អរហតាមិវ [ទី. និ. ២.៣៤៨] ឥច្ចាទីនិ. តថា កេន តេ ឥធ មិជ្ឈតិ [បេ. វ. ១៨១], រូបានិ មនុបស្សតិ [ធ. ស. អដ្ឋ. ៥៩៦], អាកាសេ មភិបូជយេ, អញ្ញមញ្ញស្ស [ម. និ. ៣.៤០], ឯកមេកស្ស [បារា. អដ្ឋ. ១.២៣], សមណមចលោ [អ. និ. ៤.៨៧], អទុក្ខមសុខា វេទនា [សំ. និ. ៤.២៥០] ឥច្ចាទិ.

យោ –

នយិមស្ស វិជ្ជា មយមត្ថិ [ជា. ១.៣.២៥], យថយិទំ [អ. និ. ១.២១-២២], តថយិទំ, ឆយិមេ ធម្មា [អ. និ. ៦.១១], នវយិមេ ធម្មា [អ. និ. ៩.៩], ទសយិមេ ធម្មា [អ. និ. ១០.១៦], មមយិទំ, សោយេវ, តេយេវ, តំយេវ តញ្ញេវ, តេហិយេវ, តេសំយេវ តេសញ្ញេវ, តស្មិយេវ, ពុទ្ធោយេវ, ពុទ្ធេសុយេវ, ពោធិយាយេវ ការណា [ចរិយា. ១.៦៥], ហោតិយេវ, អត្ថិយេវ ឥច្ចាទិ. តិយន្តំ, អគ្គិយាគារេ, ចតុត្ថីយត្ថេ ឥច្ចាទីនិ ឥវណ្ណន្តរូបានិ យាគមេនាបិ សិជ្ឈន្តិយេវ.

រោ –

និរន្តរំ, និរត្ថកំ, និរាហារោ, និរាពាធោ, និរាលយោ, និរិន្ធនោ អគ្គិ, និរីហកំ, និរុទកំ, និរុត្តិ, និរុត្តរោ, និរូមិកា នទី, និរោជំ, ទុរតិក្កមោ, ទុរភិសម្ភវោ, ទុរាសទា ពុទ្ធា [អប. ថេរ ១.៤០.២៧០], ទុរាខ្យាតោ ធម្មោ [ទី. និ. ៣.១៦៦], ទុរាគតំ, ទុរុត្តំ វចនំ [អ. និ. ៥.១៤០], បាតុរហោសិ [មហាវ. ៨], បាតុរហុ [ជា. ១.១៤.២០២], បាតុរហេសុំ [អ. និ. ៣.៧១], បាតរាសោ, បុនរេតិ, ធីរត្ថុ [ជា. ១.១.១៣], ចតុរង្គិកំ ឈានំ [ធ. ស. ១៦៨], ចតុរារក្ខា, ចតុរាសីតិសហស្សានិ, ចតុរិទ្ធិលាភោ, ¶ ចតុរោឃា, វុទ្ធិរេសា [ទី. និ. ១.២៥១], បថវីធាតុរេវេសា [ម. និ. ៣.៣៤៨-៣៤៩], អាបោធាតុរេវេសា [ម. និ. ៣.៣៥០], សព្ភិរេវ សមាសេថ, នក្ខត្តរាជារិវ តារកានំ, វិជ្ជុរិវ អព្ភកូដេ, អារគ្គេរិវ, ឧសភោរិវ [សុ. និ. ២៩], យថរិវ, តថរិវ [ទី. និ. ១.២៦៣] -រាគមេ រស្សោ. ឯត្ថ ច យថា ‘‘អតិរិវ កល្លរូបា [សុ. និ. ៦៨៨], អតិវិយ លាភគ្គយសគ្គបត្តោ, បរំវិយ មត្តាយ’’ ឥច្ចាទីសុ ឥវ, វិយសទ្ទា ឯវត្ថេ វត្តន្តិ, តថា ‘‘យថរិវ, តថរិវ, វរម្ហាកំ ភុសាមិវ [ជា. ១.៣.១០៨], នេតំ អជ្ជតនាមិវ’’ ឥច្ចាទីសុ ឥវសទ្ទោ ឯវត្ថេ វត្តតិ.

វោ –

ទុវង្គុលំ, ទុវង្គិកំ, តិវង្គុលំ, តិវង្គិកំ, បាគុញ្ញវុជុតា, វុសិតំ, វុត្តំ, វុច្ចតេ, អាសនា វុដ្ឋាតិ [បាចិ. ៥៤៧], វុដ្ឋានំ, វុដ្ឋហិត្វា, ភិក្ខុវាសនេ, បុថុវាសនេ, សយម្ភុវាសនេ ឥច្ចាទីនិ ឧវណ្ណន្តរូបានិ វាគមេនាបិ សិជ្ឈន្តិយេវ.

៥១. ឆា ឡោ.

សរេ បរេ ឆម្ហា ឡាគមោ ហោតិ.

ឆឡង្គំ, ឆឡាយតនំ, ឆឡាសីតិសហស្សានិ [បេ. វ. ៣៧៤], អត្ថស្ស ទ្វារា បមុខា ឆឡេតេ [ជា. ១.១.៨៤], ឆឡេវានុសយា ហោន្តិ [អភិធម្មត្ថសង្គហ], ឆឡភិញ្ញា មហិទ្ធិកា [ពុ. វំ. ៣.៥].

មហាវុត្តិវិធានមុច្ចតេ.

សរេ ¶ បរេ មនាទីហិ សាគមោ –

មនសិការោ, មានសិកោ, ចេតសិកោ, អព្យគ្គមនសោ នរោ [អ. និ. ១.៣០], បុត្តោ ជាតោ អចេតសោ, ឧរេ ភវោ ឱរសោ ឥច្ចាទិ.

សរេ បរេ ពហុលំ ហាគមោ –

មាហេវំ អានន្ទ [ទី. និ. ២.៩៥], នោហេតំ ភន្តេ [ទី. និ. ១.១៨៥-១៨៦], នោហិទំ ភោ គោតម [ទី. និ. ១.២៦៣], នហេវំ វត្តព្ពេ [កថា. ១], ហេវំ វត្តព្ពេ, ហេវំ វទតិ, ឧជូ ច សុហុជូច [ខុ. បា. ៩.១], សុហុដ្ឋិតំ សុខណោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ព្យញ្ជនាគមរាសិ.

៥២. និគ្គហីតំ [ក. ៣៥; រូ. ២១ (បិដ្ឋេ); នី. ៥៦].

និគ្គហីតំ ក្វចិ អាគតំ ហោតិ វា.

ឧបវស្សំ ខោ បន [បារា. ៦៥៣], នវំ បន ភិក្ខុនា ចីវរលាភេន [បាចិ. ៣៦៨], អប្បមាទោ អមតំ បទំ [ធ. ប. ២១], ចក្ខុំ ឧទបាទិ [មហាវ. ១៥], អណុំថូលានិ [ធ. ប. ២៦៥], កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុំ [ធ. ប. ៥៣], អវំសិរា បតន្តិ [ជា. ១.១១.៣៥], យទត្ថោ, តទត្ថោ, ឯតទត្ថោ, តក្កត្តា, តក្ករោ ឥច្ចាទីនិ បុព្ពេ វុត្តានេវ, តថា តំសម្បយុត្តោ, តព្ពោហារោ, តព្ពហុលោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ពិន្ទាគមរាសិ.

មហាវុត្តិនា បទានំ អន្តេ គត, ជាត, អន្ត សទ្ទា អាគមា ហោន្តិ.

រូបគតំ ¶ [ម. និ. ២.១៣៣] វេទនាគតំ [ម. និ. ២.១៣៣], សញ្ញាគតំ [ម. និ. ២.១៣៣], គូថគតំ [ម. និ. ២.១១៩], មុត្តគតំ [ម. និ. ២.១១៩], ទិដ្ឋិគតំ [មហាវ. ៦៦], អត្ថជាតំ [បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា], ធម្មជាតំ, សុត្តន្តោ [កថា. ២២៦], វនន្តោ, សម្មាកម្មន្តោ, មិច្ឆាកម្មន្តោ ឥច្ចាទិ.

អាគមសន្ធិរាសិ និដ្ឋិតោ.

ទ្វិភាវសន្ធិ

អថ ទ្វិភាវសន្ធិ ទីបិយតេ.

ទ្វិភាវោ តិវិធោ. តត្ថ បក្កមោ, បរក្កមោ ឥច្ចាទិ ព្យញ្ជនទ្វិត្តំ នាម. រុក្ខំ រុក្ខំ សិញ្ចតិ ឥច្ចាទិ វិភត្យន្តបទទ្វិត្តំ នាម. តិតិក្ខា, តិកិច្ឆា, ជគមា, ជគមុ ឥច្ចាទិ ធាតុបទទ្វិត្តំ នាម.

៥៣. សរម្ហា ទ្វេ [ក. ២៨; រូ. ៤០; នី. ៦៧].

សរម្ហា បរស្ស ព្យញ្ជនស្ស ក្វចិ ទ្វេ រូបានិ ហោន្តិ.

តត្ថ សរម្ហា ប, បតិ, បដីនំ បស្ស ទ្វិត្តំ –

អប្បមាទោ, ឥធប្បមាទោ, វិប្បយុត្តោ, សម្មប្បធានំ, អប្បតិវត្តិយំ ធម្មចក្កំ [មហាវ. ១៧], សុប្បតិដ្ឋិតោ, អប្បដិបុគ្គលោ, វិប្បដិសារោ, សុប្បដិបន្នោ ឥច្ចាទិ.

សរម្ហាតិ កិំ? សម្បយុត្តោ.

កី, កុធ, កមុ, កុស, គហ, ជុត, ញា, សិ, សុ, សម្ភុ, សរ, សស ឥច្ចាទីនំ ធាតូនញ្ច, ឧ, ទុ, និបុព្ពានំ បទានញ្ច អាទិព្យញ្ជនស្ស ទ្វិត្តំ.

កី ¶ –

វិក្កិនាតិ, វិក្កយោ, ធនក្កីតោ.

កុធ –

អក្កុទ្ធោ, អក្កោធោ.

កមុ –

អភិក្កមតិ, អភិក្កមោ, អភិក្កន្តោ, អក្កមតិ, អក្កមោ, អក្កន្តោ, បរក្កមតិ, បរក្កមោ, វិក្កមតិ, វិក្កមោ, ឱក្កមតិ, ឱក្កន្តោ.

កុស –

អក្កោសតិ, អក្កោសោ.

គហ –

បគ្គណ្ហាតិ, បគ្គហោ, វិគ្គហោ, បរិគ្គហោ, អនុគ្គហោ.

ជុត –

ឧជ្ជោតតិ, វិជ្ជោតតិ.

ញា –

អញ្ញា, បញ្ញា, អភិញ្ញា, បរិញ្ញា, វិញ្ញាណំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, រត្តញ្ញូ, អត្ថញ្ញូ, ធម្មញ្ញូ.

សិ –

អតិស្សយោ, ភូមស្សិតោ, គេហស្សិតោ.

សុ –

អប្បស្សុតោ, ពហុស្សុតោ, វិស្សុតោ, អស្សវោ, អនស្សវោ.

សម្ភុ ¶ –

បស្សម្ភតិ, បស្សទ្ធិ, បស្សទ្ធោ.

សរ –

អនុស្សរតិ, អនុស្សតិ, អនុស្សរោ.

សស –

អស្សសតិ, អស្សសន្តោ, អស្សាសោ, បស្សាសោ.

សជ –

វិស្សជ្ជេតិ, វិស្សជ្ជន្តោ, វិស្សគ្គោ.

ចជ –

បរិច្ចជតិ, បរិច្ចជន្តោ, បរិច្ចាគោ ឥច្ចាទិ.

ឧបុព្ពេ –

ឧក្កំសតិ, ឧក្កំសោ, ឧគ្គហោ, ឧច្ចារេតិ, ឧច្ចារោ, ឧច្ចយោ, សមុច្ចយោ, ឧជ្ជលោ, សមុជ្ជលោ, ឧណ្ណមតិ, ឧត្តរតិ ឥច្ចាទិ.

ទុបុព្ពេ –

ទុក្កដំ, ទុក្ករំ, ទុគ្គតិ, ទុច្ចរិតំ, ទុត្តរោ, ទុទ្ទមោ, ទុន្នយោ, ទុប្បោសោ, ទុព្ពលោ, ទុម្មគ្គោ, ទុល្លភោ ឥច្ចាទិ.

និបុព្ពេ –

និក្កមោ, និក្ខន្តោ, និគ្គតោ, និច្ចោរោ, និជ្ជរោ, និទ្ទោសោ, និប្បាបោ, និម្មិតោ, និម្មានោ, និយ្យានំ, និល្លោលោ, និព្ពានំ, និស្សយោ ឥច្ចាទិ.

តិក, តយ, តិំសានំ តស្ស ទ្វិត្តំ –

កុសលត្តិកំ, វេទនត្តិកំ, វត្ថុត្តយំ, រតនត្តយំ, ទ្វត្តិំសំ, តេត្តិំសំ.

ចតុ ¶ , ឆេហិ បរព្យញ្ជនស្ស ទ្វិត្តំ –

ចតុព្ពិធំ, ចតុទ្ទស, ចតុទ្ទិសំ, ចតុប្បទំ, ឆព្ពិធំ, ឆន្នវុតិ.

វា ត្វេវ? ចតុសច្ចំ, ឆសតំ.

សន្តស្ស សត្តេ បរព្យញ្ជនស្ស និច្ចំ ទ្វិត្តំ –

សជ្ជនោ, សប្បុរិសោ, សទ្ធម្មោ, សន្តស្ស ភាវោ សត្តា, សព្ភាវោ.

វស្ស ពត្តេ ពស្ស ទ្វិត្តំ –

សីលព្ពតំ, និព្ពានំ, និព្ពុតំ ឥច្ចាទិ បុព្ពេ វុត្តមេវ.

វតុ, វដុ ឥច្ចាទីនំ អន្តព្យញ្ជនស្ស ទ្វិត្តំ –

វត្តតិ, បវត្តតិ, និវត្តតិ, សំវត្តតិ, វដ្ដតិ, វិវដ្ដតិ.

សំម្ហា អនុនោ នស្ស ទ្វិត្តំ –

សមន្នាគតោ, សមន្នាហារោ, សមន្នេសតិ.

អញ្ញត្របិ –

សីមំ សម្មន្នេយ្យ [មហាវ. ១៣៩], សីមំ សម្មន្និតុំ [មហាវ. ១៣៨], សីមំ សម្មន្នតិ [មហាវ. ១៣៩], សម្បដិច្ឆន្នំ, ចីវរចេតាបន្នំ, ចតុន្នំ, បញ្ចន្នំ.

ឥតិ សទិសទ្វិត្តរាសិ.

៥៤. ចតុត្ថទុតិយេស្វេសំ តតិយបឋមា [ក. ៤៤, ២៩; រូ. ២៤; នី. ៥៧, ៦៨, ៧៤, ៧៧-៨, ៨០, ៨២-៣, ៩១, ១២២].

វគ្គេ ចតុត្ថ, ទុតិយេសុ បរេសុ កមេន តតិយ, បឋមា ឯសំ ចតុត្ថ, ទុតិយានំ ទ្វិភាវំ គច្ឆន្តិ, ទុតិយភាវំ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. ‘សរម្ហា ទ្វេ’តិ សុត្តេន វា ‘វគ្គលសេហិ តេ’ឥច្ចាទីហិ វា ទុតិយ, ចតុត្ថានម្បិ សទិសត្តេ ជាតេ បុន ឥមិនា សុត្តេន ¶ អាទិទុតិយស្ស បឋមត្តំ, អាទិចតុត្ថស្ស តតិយត្តញ្ច ជាតំ.

តត្ថ កវគ្គេ –

អាក្ខាតំ, បក្ខិត្តំ, បក្ខេបោ, រូបក្ខន្ធោ, វេទនាក្ខន្ធោ, ធាតុក្ខោភោ, អាយុក្ខយោ, នក្ខមតិ.

‘វគ្គលសេហិ តេ’តិ សុត្តវិធានេ –

បមុខេ សាធុ បាមោក្ខំ, បគ្ឃរតិ, ឧគ្ឃោសតិ, និគ្ឃោសោ.

ចវគ្គេ –

អច្ឆាទេតិ, អច្ឆិន្ទតិ-សំយោគេ រស្សត្តំ, បច្ឆាទេតិ, បច្ឆិន្ទតិ, សេតច្ឆត្តំ, រុក្ខច្ឆាយា, តថស្ស ភាវោ តច្ឆំ, រថស្ស ហិតា រច្ឆា, បជ្ឈាយតិ, ឧជ្ឈាយតិ, និជ្ឈាយតិ, បឋមជ្ឈានំ, ទុតិយជ្ឈានំ, អជ្ឈោកាសោ, ពោជ្ឈង្គោ, ទុម្មេធស្ស ភាវោ ទុម្មេជ្ឈំ, ពុជ្ឈតិ, ពុជ្ឈិតព្ពំ, ពោជ្ឈំ, បដិវិជ្ឈ, បដិវិជ្ឈិយ, បដិវិជ្ឈិត្វា ឥច្ចាទិ.

ដវគ្គេ –

យត្រដ្ឋិតំ, តត្រដ្ឋិតោ, ឧដ្ឋិតោ, និដ្ឋិតោ, ថលដ្ឋោ, ជលដ្ឋោ, វុឌ្ឍោ ឥច្ចាទិ.

តវគ្គេ –

សុមនត្ថេរោ, យសត្ថេរោ, អវត្ថា, អវត្ថានំ, វិត្ថារោ, អភិត្ថុតោ, វិត្ថម្ភិតោ, ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធរណំ, ឧទ្ធដំ, និទ្ធារេតិ, និទ្ធារណំ, និទ្ធារិតំ, និទ្ធនោ, និទ្ធុតោ, និទ្ធោតោ ឥច្ចាទិ.

បវគ្គេ –

វិប្ផរតិ, វិប្ផរណំ, វិប្ផារោ, អប្ផោដេតិ, មហប្ផលំ, និប្ផលំ, មធុប្ផាណិតំ, វិព្ភមតិ, វិព្ភមោ, ឧព្ភតំ, និព្ភយំ, ទុព្ភរោ, សព្ភាវោ ¶ , ឧសភស្ស ភាវោ ឱសព្ភំ, លព្ភតិ, អារព្ភោ, អារព្ភ, អារព្ភិត្វា ឥច្ចាទិ.

ឥធបិ ឧ, ទុ, និតោ បរបទានំ អាទិព្យញ្ជនស្ស ទ្វិត្តំ វិសេសតោ ឥច្ឆន្តិ.

ឥតិ វិសទិសទ្វិត្តរាសិ.

៥៥. វិច្ឆាភិក្ខញ្ញេសុ ទ្វេ [ចំ. ៦.៣-១; បា. ៨.១.១, ៤].

វិច្ឆាយំ អភិក្ខញ្ញេ ច អនេកត្ថស្ស ឯកបទស្ស ទ្វេ រូបានិ ហោន្តិ. ភិន្នេ អត្ថេ ក្រិយាយ វា ទព្ពេន វា គុណេន វា ព្យាបិតុំ ឥច្ឆា វិច្ឆា. បុនប្បុនក្រិយា អភិក្ខញ្ញំ.

វិច្ឆាយំ តាវ –

រុក្ខំ រុក្ខំ សិញ្ចតិ. គាមេ គាមេ សតំកុម្ភា, គាមោ គាមោ រមណិយោ, គេហេ គេហេ ឥស្សរោ, រសំ រសំ ភក្ខយតិ, ក្រិយំ ក្រិយំ អារភតេ.

អានុបុព្ពិយេបិ វិច្ឆាវ គម្យតេ –

មូលេ មូលេ ថូលា, អគ្គេ អគ្គេ សុខុមា, ជេដ្ឋំ ជេដ្ឋំ អនុបវេសេថ, ឥមេសំ ទេវសិកំ មាសកំ មាសកំ ទេហិ, មញ្ជូសករុក្ខោ បុប្ផំ បុប្ផំ បុប្ផតិ, ឥមេ ជនា បថំ បថំ អច្ចេន្តិ, សព្ពេ ឥមេ អឌ្ឍា, កតរា កតរា ឥមេសំ អឌ្ឍតា, កតមា កតមា ឥមេសំ អឌ្ឍតា.

អភិក្ខញ្ញេ –

ភត្តំ បចតិ បចតិ, អបុញ្ញំ បសវតិ បសវតិ, ភុត្វា ភុត្វា និប្បជ្ជន្តិ, បដំ បដំ ករោតិ, បដបដាយតិ, ឯកមេកំ, ឯកមេកានិ ឥច្ចាទីសុ វិច្ឆាសុ បុព្ពបទេ ស្យាទិលោបោ.

៥៦. សព្ពាទីនំ វីតិហារេ.

អតិក្កម្ម ¶ ហរណំ អតិហារោ, ន អតិហារោ វីតិហារោ, អញ្ញមញ្ញស្ស អន្តោយេវ ហរណន្តិអត្ថោ, វីតិហារត្ថេ គម្យមានេ សព្ពាទីនំ សព្ពនាមានំ ទ្វេ រូបានិ ហោន្តិ, បុព្ពស្សេកស្ស ច ស្យាទិលោបោ.

ឥមេ ទ្វេ ជនា អញ្ញមញ្ញស្ស ឧបការកា, ឥតរីតរស្ស ឧបការកា, អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ, អញ្ញមញ្ញស្ស ទេន្តិ, អញ្ញមញ្ញស្ស អបេន្តិ, អញ្ញមញ្ញស្ស ធនំ, អញ្ញមញ្ញេ និស្សិតា.

៥៧. យាវតាតាវំ សម្ភមេ [ចំ. ៦.៣.១៤; បា. ៨.១.១២; យាវពោធំ សម្ភមេ (ពហូសុ)].

យំ បរិមាណមស្សាតិ យាវំ. តំ បរិមាណមស្សាតិ តាវំ. បុនប្បុនំ ភមនំ បវត្តនំ សម្ភមោ. តុរិតេន វចីបយោគេន តំ តំ ឧបាយទីបនំ សម្ភមោ, អាមេឌិតមេវ វុច្ចតិ, សម្ភមេ គម្យមានេ យាវតា យត្តកេន បទេន សោ អត្ថោ បញ្ញាយតិ, តត្តកំ បទំ បយុជ្ជតេ, ទ្វិក្ខត្តុំ វា តិក្ខត្តុំ វា តទុត្តរិ វា ឧទីរិយតេត្យត្ថោ. យថាពោធំ សម្ភមេតិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ.

ភយេ, កោធេ, បសំសាយំ, តុរិតេ, កោតូហលេ’ច្ឆរេ.

ហាសេ, សោកេ, បសាទេ ច, ករេ អាមេឌិតំ ពុធោ.

តត្ថ ភយេ –

សប្បោ សប្បោ, ចោរោ ចោរោ –

កោធេ –

វិជ្ឈ វិជ្ឈ, បហរ បហរ.

បសំសាយំ –

សាធុ សាធុ.

តុរិតេ ¶ –

គច្ឆ គច្ឆ.

កោតូហលេ –

អាគច្ឆ អាគច្ឆ.

អច្ឆរេ –

អហោ ពុទ្ធោ អហោ ពុទ្ធោ.

ហាសេ –

អភិក្កមថ វាសេដ្ឋា អភិក្កមថ វាសេដ្ឋា [ទី. និ. ២.២១០].

សោកេ –

កហំ ឯកបុត្តក កហំ ឯកបុត្តក [សំ. និ. ៤.១២០].

បសាទេ –

អភិក្កន្តំ ភោ គោតម អភិក្កន្តំ ភោ គោតម [ម. និ. ២.១០៦] ឥច្ចាទិ. តិក្ខត្តុំឧទានំ ឧទានេសិ ‘‘នមោ តស្ស ភគវតោ’’ [ម. និ. ២.៣៥៧] ឥច្ចាទិ.

ឥតិ បទវាក្យទ្វិត្តរាសិ.

ទ្វិភាវសន្ធិរាសិ និដ្ឋិតោ.

វិបល្លាសសន្ធិ

អថ វិបល្លាសសន្ធិ ទីបិយតេ.

បទក្ខរានំ បុព្ពាបរវិបរិយាយោ វិបល្លាសោ.

៥៨. ហស្ស វិបល្លាសោ.

យម្ហិ បរេ ហស្ស បុព្ពាបរវិបល្លាសោ ហោតិ វា.

ទយ្ហតិ, សង្គយ្ហតិ, សន្នយ្ហតិ, វុយ្ហតិ, ទុយ្ហតិ, មុយ្ហតិ.

វាត្វេវ ¶ ? សង្គណ្ហិយតិ, ឯវំ សង្គយ្ហ សង្គណ្ហិត្វា, អារុយ្ហ អារុហិត្វា, ឱគាយ្ហ ឱគាហិត្វា. បសយ្ហ បសហិត្វា.

៥៩. វេ វា [រូ. ៤០ (បិដ្ឋេ)].

វម្ហិ បរេ ហស្ស វិបល្លាសោ ហោតិ វា.

ពវ្ហាពាធោ ពហ្វាពាធោ, ពវ្ហេត្ថ ន្ហាយតី ជនោ [ឧទា. ៩] =ពហ្វេត្ថ ន្ហាយតី ជនោ.

មហាវុត្តិវិធានំ វុច្ចតេ.

យ, រានំ វិបល្លាសោ –

កុដិ មេ កយិរតិ [បារា. ៣៥៨], វចនំ បយិរុទាហាសិ, គរុំ បយិរូបាសតិ, វន្ទាមិ តេ អយ្យិរេ បសន្នចិត្តោ [ជា. ២.១៧.៥៤] -យស្ស ទ្វិត្តំ.

និគ្គហីតស្ស វិបល្លាសោ –

និរយម្ហិ អបច្ចិសុំ [ជា. ២.២២.៦០], តេ មេ អស្សេ អយាចិសុំ [ជា. ២.២២.១៨៦៣]. ឥមា គាថា អភាសិសុំ.

សរានម្បិ វិបល្លាសោ –

ហញ្ញយ្យេវាបិ កោចិ នំ [ជា. ២.២២.១១៩៣] – ហញ្ញេយ្យាតិ ឋិតិ, អមូលមូលំ គន្ត្វា-មូលមូលំ អគន្ត្វាតិ អត្ថោ. ឯវំ បរត្រ. អនោកាសំ ការាបេត្វា [បារា ៣៨៩], អនិមិត្តំ កត្វា, សទ្ធំ ន ភុញ្ជតីតិ អសទ្ធភោជិ, ទិស្វា បទមនុត្តិណ្ណំ [ជា. ១.១.២០] – ឧត្តិណ្ណំ អទិស្វាតិ អត្ថោ.

បទានម្បិ វិបល្លាសោ –

នវំ បន ភិក្ខុនា ចីវរលាភេន, នាគកញ្ញា ចរិតំ គណេន [ជា. ១.១៥.២៦៨] -នាគកញ្ញាគណេន ចរិតន្តិ ឋិតិ.

ឥតិ វិបល្លាសរាសិ.

៦០. ពហុលំ [ចំ. ១.១.១៣០; បា. ៣.៣.១១៣].

សន្ធិវិធានំ ¶ នាម ពហុលំ ហោតិ, យេភុយ្យេន ហោតីតិ អត្ថោ. អធិការសុត្តំ. យាវគន្ថបរិយោសានា យុត្តដ្ឋានេសុ សព្ពត្ថ វត្តតេ. ឯតេន សព្ពសទ្ទសុត្តេសុ អនិដ្ឋនិវត្តិ ច ឥដ្ឋបរិគ្គហោ ច កតោ ហោតិ.

ឥតិ និរុត្តិទីបនិយា នាម មោគ្គល្លានទីបនិយំ

សន្ធិកណ្ឌោ និដ្ឋិតោ.

២. នាមកណ្ឌ

វិភត្តិរាសិ

អថ ¶ លិង្គម្ហា ស្យាទិវិភត្តិវិធានំ ទីបិយតេ.

លិង្គំ, នាមំ, បាដិបទិកន្តិ អត្ថតោ ឯកំ, ទព្ពាភិធានស្ស បុរិសាទិកស្ស បកតិរូបស្សេតំ នាមំ. តញ្ហិ សត្តន្នំ វិភត្តីនំ វសេន វិភាគំ បត្វា កិញ្ចិ វិសទរូបំ ហោតិ, កិញ្ចិ អវិសទរូបំ, កិញ្ចិ មជ្ឈិមរូបន្តិ ឯវំ តិវិធេន លិង្គរូបេន យុត្តត្តា លិង្គន្តិ វុច្ចតិ.

តទេវ កិញ្ចិ សទ្ទលិង្គានុរូបំ, កិញ្ចិ អត្ថលិង្គានុរូបញ្ច បរិណមន្តំ បវត្តតិ, តស្មា នាមន្តិ ច វុច្ចតិ.

តទេវ ធាតុ, បច្ចយ, វិភត្តិបទេហិ ចេវសទ្ទបទត្ថកបទេហិ ច ‘វិសុំ ភូតំ បទ’ន្តិ កត្វា បាដិបទិកន្តិ ច វុច្ចតិ.

តត្ថ ធាតុបទំ នាម ព្រូ, ភូ, ហូឥច្ចាទិ.

បច្ចយបទំ នាម ណ, តព្ព, អនីយ ឥច្ចាទិ.

វិភត្តិបទំ នាម សិ, យោ, អំ, យោ,តិ, អន្តិ ឥច្ចាទិ.

សទ្ទបទត្ថកបទានិ នាម រាជស្ស, សខស្ស, បុមស្ស ឥច្ចាទីនិ. ឯត្ថ ច រាជស្សឥច្ចាទីនិ សទ្ទសុត្តេ សទ្ទបទត្ថកានិ ហោន្តិ, បយោគេ អត្ថបទត្ថកានិ. ធាតុបច្ចយវិភត្តិបទានិ បន និច្ចំ សទ្ទបទត្ថកានិ ឯវ ហោន្តិ, សទ្ទសុត្តេស្វេវ ច លព្ភន្តិ, ន បយោគេតិ, ឥទំ ទ្វិន្នំ នានត្តំ.

យទិឯវំ ភុស្ស, ព្រុស្ស, ភូតោ, ហូតោ, ណេ, តព្ពេ, សិម្ហិ, តិម្ហិ ឥច្ចាទិនា តេហិ កថំ វិភត្តុប្បត្តិ ហោតីតិ? អនុករណបទានិ នាម តានិ អត្ថិស្ស, ករោតិស្ស ឥច្ចាទីនិ វិយ, តស្មា តានិ ច រាជស្ស ឥច្ចាទីនិ ច អនុករណលិង្គភាវេន ឯត្ថ សង្គយ្ហន្តិ, ន ឯកន្តលិង្គភាវេនាតិ. ឯវញ្ច កត្វា ‘ធាតុ- បច្ចយ ¶ , វិភត្តិវជ្ជិតមត្ថវំ លិង្គ’ន្តិ អវោចុំ. តត្ថ អត្ថវន្តិ អត្ថបទត្ថកំ វុច្ចតិ, រាជស្សឥច្ចាទិកំ សទ្ទបទត្ថកំ វិវជ្ជេតិ, ឯតេន អត្ថបទត្ថកេ សតិ តទ្ធិត, សមាស, កិតកបទានម្បិ ឯកន្តលិង្គភាវំ សាធេន្តិ. ន ហិ តេសំ លិង្គនាមព្យបទេសកិច្ចំ អត្ថិ, យានិ ច នាមស្ស វិសេសនានិ ភវិតុំ អរហន្តិ, តានិ ឧបសគ្គ, និបាតបទានិ ត្វាន្តាទិបទានិ ច ឥធ វិសេសននាមភាវេន សង្គយ្ហន្តីតិ.

៦១. ទ្វេ ទ្វេកានេកេសុ នាមស្មា សិ យោ អំយោ នា ហិ ស នំ ស្មាហិ សនំស្មិំសុ [ក. ៥៥; រូ. ៦៣; នី. ២០០].

ឯកស្មិំ អត្ថេ ច អនេកេសុ អត្ថេសុ ច បវត្តា នាមស្មា ទ្វេ ទ្វេ សិ, យោ…បេ… ស្មិំ, សុវិភត្តិយោ ហោន្តិ.

វិភជន្តីតិ វិភត្តិយោ, ឯកមេកំ បកតិនាមបទំ នានារូបវិភាគវសេន កត្តុ, កម្មាទិនានាអត្ថវិភាគវសេន ឯកត្ត, ពហុត្តសង្ខ្យាវិភាគវសេន ច វិភជន្តីតិ អត្ថោ. សិ, លោ ឥតិ បឋមា នាម…បេ… ស្មិំ, សុ ឥតិ សត្តមី នាម. ទ្វីសុ ទ្វីសុ បុព្ពំ បុព្ពំ ‘ឯកស្មិំ អត្ថេ បវត្តំ វចន’ន្តិ ឯកវចនំ នាម. បរំ បរំ ‘អនេកេសុ អត្ថេសុ បវត្តំ វចន’ន្តិ អនេកវចនំ នាម. ពហុវចនន្តិ ច បុថុវចនន្តិ ច ឯតស្ស នាមំ. សព្ពមិទំ ឥមិនា សុត្តេន សិទ្ធំ.

៦២. បឋមាត្ថមត្តេ [ក. ២៨៤; រូ. ៦៥; នី. ៥៧៧; ចំ. ២.១.៩៣; បា. ២.៣.៤៦].

កត្តុ, កម្មាទិកំ ពាហិរត្ថំ អនបេក្ខិត្វា លិង្គត្ថមត្តេ បវត្តា នាមស្មា បឋមាវិភត្តិ ហោតិ.

អយំ មម បុរិសោ, ឥមេ មម បុរិសា.

៦៣. អាមន្តនេ [ក. ២៨៥; រូ. ៧០; នី. ៥៧៨; ចំ. ២.១.៩៤; បា. ២.៣.៤៧].

អាមន្តនំ ¶ វុច្ចតិ អាលបនំ. អាមន្តនវិសយេ លិង្គត្ថមត្តេ បវត្តា នាមស្មា បឋមាវិភត្តិ ហោតិ.

ភោ បុរិស, ភោន្តោ បុរិសា.

៦៤. កម្មេ ទុតិយា [ក. ២៩៧; រូ. ៧៦, ២៨៤; នី. ៥៨០; ចំ. ២.១.៤៣; បា. ១.៤.៤៩-៥១].

នាមស្មា កម្មត្ថេ ទុតិយាវិភត្តិ ហោតិ.

បុរិសំ បស្សតិ, បុរិសេ បស្សន្តិ.

៦៥. កត្តុករណេសុ តតិយា [ក. ២៨៦, ២៨៨; រូ. ៨៣; នី. ៥៩១, ៥៩៤; ចំ. ២.១.៦២, ៦៣; បា. ២.៣.១៨].

នាមស្មា កត្តរិ ច ករណេ ច តតិយាវិភត្តិ ហោតិ.

បុរិសេន កតំ, បុរិសេហិ កតំ, បុរិសេន កុលំ សោភតិ, បុរិសេហិ កុលំ សោភតិ.

៦៦. ចតុត្ថី សម្បទានេ [ក. ២៩៣; រូ ៨៥, ៣០១; នី. ៦០៥; ចំ. ២.១.៧៣; បា. ២.៣.១៣].

នាមស្មា សម្បទានត្ថេ ចតុត្ថីវិភត្តិ ហោតិ.

បុរិសស្ស ទេតិ, បុរិសានំ ទេតិ.

៦៧. បញ្ចម្យាវធិស្មិំ [ក. ២៩៥; រូ. ៨៩, ៣០៧; នី. ៦០៧ ចំ. ២.១.៨១; បា. ២.៣.២៨; ១.៤.២៤ បញ្ចម្យវធិស្មា (ពហូសុ)].

អវធិ វុច្ចតិ អបាទានំ. នាមស្មា អវធិអត្ថេ បញ្ចមីវិភត្តិ ហោតិ.

បុរិសស្មា អបេតិ, បុរិសេហិ អបេតិ.

៦៨. ឆដ្ឋី ¶ សម្ពន្ធេ [ក. ៣០; រូ. ៩២, ៣១៥; នី. ៦០៩; ចំ. ២.១.៩៥; បា. ២.៣.៥០].

នាមស្មា សម្ពន្ធត្ថេ ឆដ្ឋីវិភត្តិ ហោតិ.

បុរិសស្ស ធនំ, បុរិសានំ ធនំ.

៦៩. សត្តម្យាធារេ [ក. ៣១២; រូ. ៩៤, ៣១៩; នី. ៦៣០; ចំ. ២.១.៨៨; បា. ២.៣.៣៦; ១.៣.៤៥].

នាមស្មា អាធារត្ថេ សត្តមីវិភត្តិ ហោតិ.

បុរិសស្មិំ តិដ្ឋតិ, បុរិសេសុ តិដ្ឋតិ.

វិភត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឥត្ថិបច្ចយរាសិ

៧០. ឥត្ថិយមត្វា [ក. ២៣៧; រូ. ១៧៦; នី. ៤៦៦; ចំ. ២.៣.១៥; បា. ៤.១.៤].

ឥត្ថិយំ+អតោ+អាតិ ឆេទោ. អការន្តនាមម្ហា ឥត្ថិយំ អាបច្ចយោ ហោតិ.

អភាសិតបុមេហិ កេហិចិ សញ្ញាសទ្ទេហិ និច្ចំ –

កញ្ញា, បញ្ញា, សញ្ញា, នាវា, សាលា, តណ្ហា, ឥច្ឆា, ភិក្ខា, សិក្ខា, គីវា, ជិវ្ហា, វីសា, តិំសា, ចត្តាលីសា, បញ្ញាសា ឥច្ចាទិ.

ភាសិតបុមេហិបិ សព្ពនាមេហិ តព្ពា, នីយ, តបច្ចយន្តេហិ ច និច្ចំ –

សព្ពា, កតរា, កតមា, អនុភវិតព្ពា, អនុភវនីយា, គតា, ជាតា, ភូតា, ហូតា ឥច្ចាទិ.

អញ្ញេហិ ¶ បន អនិច្ចំ –

កល្យាណា, កល្យាណី, សុន្ទរា, សុន្ទរី, សោភណា, សោភណី, កុម្ភការា, កុម្ភការី, កុម្ភការិនី, អត្ថកាមា, អត្ថកាមី, អត្ថកាមិនី, បរិព្ពាជិកា, បរិព្ពាជិកិនី, ឯកាកា, ឯកាកិនី, ទីបនា, ទីបនី ឥច្ចាទិ.

សុត្តវិភត្តេន សមាសេ មាតុ, ធីតុ ឥច្ចាទីហិ អាបច្ចយោ ហោតិ. នន្ទមាតា, ឧត្តរមាតា, ទេវធីតា, រាជធីតា, អស្សមណី ហោតិ អសក្យធីតរា ឥច្ចាទិ.

ឯត្ថ ច ‘ឥត្ថិយ’ន្តិ កត្ថចិ សទ្ទមត្តស្ស វា, កត្ថចិ អត្ថមត្តស្ស វា ឥត្ថិភាវេ ជោតេតព្ពេតិ អត្ថោ. ឯវញ្ច សតិ ឥត្ថិបច្ចយាបិ ស្យាទយោ វិយ ជោតកមត្តា ឯវ ហោន្តិ, ន វាចកាតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

៧១. នទាទីហិ ងី [ក. ២៣៨; រូ. ១៨៧; នី. ៤៦៧; នទាទិតោ វី (ពហូសុ)].

នទាទីហិ ឥត្ថិយំ ងី ហោតិ. ងានុពន្ធោ ‘ន្តន្តូនំ ងីម្ហិ តោ វា’តិ ឯត្ថ វិសេសនត្ថោ.

នទី, មហី, ឥត្ថី, កុមារី, តរុណី, វាសេដ្ឋី, គោតមី, កច្ចានី, កច្ចាយនី, មាណវី, សាមណេរី, នាវិកី, បញ្ចមី, ឆដ្ឋី, ចតុទ្ទសី, បញ្ចទសី, សហស្សី, ទសសហស្សី, សតសហស្សី, កុម្ភការី, មាលការី, ចក្ខុករណី, ញាណករណី, ធម្មទីបនី ឥច្ចាទិ.

៧២. ន្តន្តូនំ ងីម្ហិ តោ វា [ក. ២៣៩, ២៤១; រូ. ១៩០, ១៩១; នី. ៤៦៨, ៤៧១].

ន្ត, ន្តូនំ តោ ហោតិ វា ងីម្ហិ បរេ.

គច្ឆតី, គច្ឆន្តី, សតី, សន្តី, ភវិស្សតី, ភវិស្សន្តី, គុណវតី, គុណវន្តី, សតិមតី, សតិមន្តី, សព្ពាវតី, សព្ពាវន្តី, យាវតី, យាវន្តី, តាវតី, តាវន្តី, ភុត្តវតី, ភុត្តវន្តី.

៧៣. គោតោ វា [ក. ២៣៨; រូ. ១៨៧; នី. ៤៦៧].

គោសទ្ទម្ហា ¶ ឥត្ថិយំ វី ហោតិ វា.

គាវី.

វាតិ កិំ? គោកាណា បរិយន្តចារិនីតិ បាឡិ. តត្ថ កាណាតិ អន្ធា.

៧៤. យក្ខាទីហិនី ច [ក. ២៣៨, ២៤០; រូ. ២៨៧, ១៩៣; នី. ៤៦៧, ៤៦៩; យក្ខាទិត្វិនី ច (ពហូសុ)].

យក្ខាទីហិ អការន្តេហិ ឥត្ថិយំ វី ច ហោតិ ឥនី ច.

យក្ខី, យក្ខិនី, នាគី, នាគិនី, មហិំសី, មហិំសិនី, មិគី, មិគិនី, សីហី, សីហិនី, ទីបី, ទីបិនី, ព្យគ្ឃី, ព្យគ្ឃិនី, កាកី, កាកិនី, កបោតី, កបោតិនី, មានុសី, មានុសិនី ឥច្ចាទិ.

៧៥. អារាមិកាទីហិ [ក. ២៤០; រូ. ១៩៣; នី. ៤៦៩].

អារាមិកាទីហិ អការន្តេហិ ឥត្ថិយំ ឥនី ហោតិ.

អារាមិកិនី, អន្តរាយិកិនី, នាវិកិនី, ឱលុម្ពិកិនី, បំសុកូលិកិនី, បរិព្ពាជិកិនី, រាជិនី, ឯកាកិនី ឥច្ចាទិ.

សញ្ញាយំ –

មានុសិនី មានុសា វា, អញ្ញត្រ មានុសី សម្បត្តិ.

៧៦. ឃរណ្យាទយោ [ក. ២៤០; រូ. ១៩៣; នី. ៤៦៩].

ឃរណីឥច្ចាទយោ ឥត្ថិយំ នីបច្ចយន្តា សិជ្ឈន្តិ.

ឃរណី, វេត្រណី, បោក្ខរណី-ឯសុ នស្ស ណត្តំ. អាចរិនីយលោបោ, អាចរិយា វា.

៧៧. មាតុលាទិត្វានី ¶ ភរិយាយំ [ក. ៩៨; រូ. ១៨៩; នី. ២៦១].

មាតុលាទីហិ អការន្តេហិ ភរិយាយំ អានី ហោតិ.

មាតុភាតា មាតុលោ, តស្ស ភរិយា មាតុលានី, ឯវំ វរុណានី, គហបតានី, អាចរិយានី, ខត្តិយានី.

‘ពហុលា’ធិការា ខត្តិយី ខត្តិយា ច.

៧៨. យុវណ្ណេហិ នី.

ឥវណ្ណន្តេហិ ឧវណ្ណន្តេហិ ច ឥត្ថិយំ នី ហោតិ.

ឆត្តបាណិនី, ទណ្ឌបាណិនី, ទណ្ឌិនី, ឆត្តិនី, ហត្ថិនី, មាលិនី, មាយាវិនី, មេធាវិនី, បិយបសំសិនី, ព្រហ្មចារិនី, ភយទស្សាវិនី, អត្ថកាមិនី, ហិតចារិនី, ភិក្ខុនី, ខត្តិយពន្ធុនី, បដុនី, បរចិត្តវិទុនី, មត្តញ្ញុនី, អត្ថញ្ញុនី, ធម្មញ្ញុនី ឥច្ចាទិ.

៧៩. តិម្ហាញ្ញត្ថេ [ក្តិម្ហាញ្ញត្ថេ (ពហូសុ), មោគ្គល្លានេ ៣១ សុត្តង្កេ].

អញ្ញបទត្ថសមាសេ តិបច្ចយន្តម្ហា ឥត្ថិយំ នី ហោតិ.

អហិំសារតិនី, ធម្មរតិនី, វច្ឆគិទ្ធិនី, បុត្តគិទ្ធិនី, មុដ្ឋស្សតិនី, មិច្ឆាទិដ្ឋិនី, សម្មាទិដ្ឋិនី, អត្តគុត្តិនី ឥច្ចាទិ.

អញ្ញត្ថេតិ កិំ? ធម្មេ រតិ ធម្មរតិ.

៨០. យុវាតិ.

យុវតោ ឥត្ថិយន្តិ ហោតិ.

យុវតិ.

ឯត្ថ ច ‘តិ’ ឥតិ សុត្តវិភត្តេន វីស, តិំសតោបិតិ ហោតិ វា. វីសតិ, វីសំ, តិំសតិ, តិំសំ.

៨១. ឧបមា ¶ សំហិត សហិត សញ្ញត សហ សផ វាមលក្ខណាទិតូរុត្វូ [ចំ. ២.៣.៧៩; បា. ៤.១.៦៩, ៧០ តូរុតូ (ពហូសុ)].

លក្ខណាទិតោ+ឩរុតោ+ឩតិ ឆេទោ.

អញ្ញបទត្ថសមាសេ ឧបមាទិបុព្ពា ឩរុសទ្ទម្ហា ឥត្ថិយំ ឩ ហោតិ.

នាគស្ស នាសា វិយ ឩរូ យស្សាតិ នាគនាសូរូ, សំហិតា សម្ពន្ធា ឩរូ យស្សាតិ សំហិតោរូ, សហិតា ឯកពទ្ធា ឩរូ យស្សាតិ សហិតោរូ, សញ្ញតា អលោលា ឩរូ យស្សាតិ សញ្ញតោរូ, ឩរុយា [ឩរុនា?] សហ វត្តតីតិ សហោរូ, សផោ វុច្ចតិ ខុរោ, សំសិលិដ្ឋតាយ សផភូតា ឩរូ យស្សាតិ សផោរូ, វាមា សុន្ទរា ឩរូ យស្សាតិ វាមោរូ, លក្ខណសម្បន្នា ឩរូ យស្សាតិ លក្ខណោរូ.

សុត្តវិភត្តេន ព្រហ្មពន្ធូតិ សិជ្ឈតិ.

‘‘សចេ មំ នាគនាសូរូ, ឱលោកេយ្យ បភាវតី’’តិ [ជា. ២.២០.១៤] ច ‘‘ឯកា តុវំ តិដ្ឋសិ សហិតូរូ’’តិ [ជា. ១.១៦.២៩៧] ច ‘‘សញ្ញតូរូ មហាមាយា, កុមារិ ចារុទស្សនា’’តិ [ជា. ២.១៧.១០៩] ច ‘‘វាមោរូ សជ មំ ភទ្ទេ’’តិ [ទី. និ. ២.៣៤៨] ច ‘‘ការណំ នប្បជានាមិ, សម្មត្តោ លក្ខណូរុយា’’តិ [ទី. និ. ២.៣៤៨] ច ‘‘គារយ្ហស្សំ ព្រហ្មពន្ធុយា’’តិ [ជា. ២.២២.២១០៩] ច បាឡិបទានិ ទិស្សន្តិ.

តត្ថ ‘សជា’តិ អាលិង្គាហិ, ‘គារយ្ហស្ស’ន្តិ អហំ គារយ្ហោ ភវេយ្យំ.

ឯត្ថ ច តាបច្ចយន្តា សភាវឥត្ថិលិង្គា ឯវ – លហុតា, មុទុតា, គាមតា, ជនតា, ទេវតា ឥច្ចាទិ.

តថា តិបច្ចយន្តា – គតិ, មតិ, រត្តិ, សតិ, តុដ្ឋិ, ទិដ្ឋិ, ឥទ្ធិ, សិទ្ធិ ឥច្ចាទិ, តថា យាគុ, ធាតុ, ធេនុ, កណ្ឌុ, កច្ឆុ, មាតុ, ធីតុ ¶ , ទុហិតុ ឥច្ចាទិ, ជម្ពូ, វធូ, ចមូ, សុតនូ, សរពូ ឥច្ចាទិ ច. សក្កតគន្ថេសុ បន សុតនូ, សរពូ ឥច្ចាទីសុបិ ឩបច្ចយំ វិទហន្តិ.

តត្ថ ឥត្ថិលិង្គភូតា សព្ពេ ‘ឥវណ្ណុវណ្ណា បិត្ថិយ’ន្តិ សុត្តេន និច្ចំ បសញ្ញា ហោន្តិ. ‘អាការោ ច ឃា’តិ សុត្តេន និច្ចំ ឃសញ្ញោ.

ឥត្ថិបច្ចយរាសិ និដ្ឋិតោ.

អាការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ

ឥត្ថិលិង្គំ ឆព្ពិធំ អាការន្តំ, ឥការន្តំ, ឦការន្តំ, ឧការន្តំ, ឩការន្តំ, ឱការន្តំ. តត្ថ កញ្ញាសទ្ទម្ហា អត្ថមត្តេ បឋមា.

៨២. គសីនំ [ក. ២២០; រូ. ៧៤; នី. ៤៤៧].

កេនចិ សុត្តេន អលទ្ធវិធីនំ គសីនំ លោបោ ហោតីតិ សិលោបោ.

កញ្ញា តិដ្ឋតិ.

៨៣. ជន្តុហេត្វីឃបេហិ វា [ក. ១១៨; រូ. ១៤៦; នី. ២៩៣].

ជន្តុ, ហេតូហិ ច បុន្នបុំសកេសុ ឦការន្តេហិ ច ឃតោ ច បសញ្ញេហិ ឥវណ្ណុវណ្ណេហិ ច យោនំ លោបោ ហោតិ វា.

កញ្ញា តិដ្ឋន្តិ, កញ្ញាយោ តិដ្ឋន្តិ.

អាមន្តនត្ថេ បឋមា, ‘គោស្យាលបនេ’តិ គសញ្ញា.

៨៤. ឃព្រហ្មាទិត្វេ [ក. ១១៤, ១៩៣; រូ. ១២២, ១៧៨; នី. ២៨៨; ឃព្រហ្មាទិតេ (ពហសុ)].

ឃតោ ច ព្រហ្មាទិតោ ច គស្ស ឯ ហោតិ វា. អាទិសទ្ទេន ឥសិ, មុនិ, រេវតី, កត្តុ, ខត្តុឥច្ចាទិតោបិ.

ភោតិ ¶ កញ្ញេ, ភោតិ កញ្ញា, ភោតិយោ កញ្ញាយោ, ភោតី កញ្ញាយោ, ‘‘ឧដ្ឋេហិ បុត្តិក បព្ពជ្ជា ទុក្ករា បុត្តិក’’ ឥតិ ថេរីបាឡិ [ថេរីគា. ៤៦៥], តស្មា គេ បរេ មហាវុត្តិនា រស្សោបិ យុជ្ជតិ. កុសជាតកេ ‘‘ន មេ អកាសិ វចនំ, អត្ថកាមាយ បុត្តិកេ’’តិបិ [ជា. ២.២០.៤៧] អត្ថិ.

កម្មត្ថេ ទុតិយា, ‘សរោ លោបោ សរេ’តិ បុព្ពសរលោបោ.

កញ្ញំ បស្សតិ, កញ្ញា បស្សតិ, កញ្ញាយោ បស្សតិ.

កត្តរិ តតិយា.

៨៥. ឃបតេកស្មិំ នាទីនំ យយា [ក. ១១១, ១១២; រូ. ១៧៩, ១៨៣ នី. ២៨៣, ២៨៤].

ឃតោ ច បសញ្ញេហិ ឥវណ្ណុវណ្ណេហិ ច ឯកត្តេ បវត្តានំ នាទីនំ បញ្ចន្នំ ឯកវចនានំ កមេន យ, យា ហោន្តិ.

កញ្ញាយ កតំ, កញ្ញាហិ កតំ. ឯត្ថ ច ឃតោបិ យាអាទេសោ ទិស្សតិ. ‘‘តេ ច តត្ថ និសីទិត្វា, តស្ស រុក្ខស្ស ឆាយយា’’ [ជា. ១.១៤.១៨២] តិ ច ‘‘សមន្តា បរិវារិំសុ, តស្ស រុក្ខស្ស ឆាយយា’’ [ជា. ១.១៤.១៨៩] តិ ច បាឡិ, តថា ‘‘សក្ខរោបមយា វទេ’’ [សច្ចសង្ខេប ១៧៦ គាថា], ‘‘ពាលទារកលីលយា’’តិ [វិភាវិនី ១៥៤] ច ទិស្សន្តិ. មហាវុត្តិនា ឃស្ស រស្សោ.

៨៦. ស្មាហិស្មិំនំ ម្ហាភិម្ហិ វា [ក. ៩៩; រូ. ៨១].

តេសំ កមេន ម្ហា, ភិ, ម្ហិ ហោន្តិ វា. ឯតេ អាទេសា គាថាសុ ពហុលំ ទិស្សន្តិ.

កញ្ញាហិ កតំ, កញ្ញាភិ កតំ.

សម្បទានេ ¶ ចតុត្ថី, កញ្ញាយ ទេតិ, កញ្ញានំ ទេតិ, កញ្ញាយ អាភតំ វត្ថំ, កញ្ញានំ អាភតំ វត្ថំ.

អបាទានេ បញ្ចមី, កញ្ញាយ អបេតិ, កញ្ញម្ហា អបេតិរស្សត្តំ, កញ្ញាហិ កញ្ញាភិ អបេតិ.

សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋី, កញ្ញាយ សន្តកំ, កញ្ញានំ សន្តកំ.

ឱកាសេ សត្តមី, កញ្ញាយ តិដ្ឋតិ.

៨៧. យំ [ក. ១១៦; រូ. ១៨០; នី. ៤៤៣].

ឃតោ ច បសញ្ញេហិ ឥវណ្ណុវណ្ណេហិ ច ស្មិំនោ យំ ហោតិ វា.

កញ្ញាយំ តិដ្ឋតិ, កញ្ញាយ តិដ្ឋតិ, កញ្ញាសុ តិដ្ឋតិ.

សទ្ធា មេធា បញ្ញា វិជ្ជា, ចិន្តា មន្តា វីណា តណ្ហា.

ឥច្ឆា មុច្ឆា ឯជា មាយា, មេត្តា មត្តា សិក្ខា ភិក្ខា.

ជង្ឃា គីវា ជិវ្ហា វាចា, ឆាយា អាសា គង្គានាវា.

គាថា សេនា លេខា សាខា, មាលា វេលា បូជា ខិឌ្ឌា.

បិបាសា វេទនា សញ្ញា, ចេតនា តសិណាបជា.

ទេវតា វដ្ដកា គោធា, ពលាកា បរិសា សភា.

ឩកា សេផាលិកា លង្កា, សលាកា វាលិកា សិខា.

វិសាខា វិសិខា សាខា, គច្ឆា វញ្ឈា ជដា ឃដា.

ជេដ្ឋា សោណ្ឌា វិតណ្ឌា ច, វរុណា វនិតា លតា.

កថា និទ្ទា សុធា រាធា, វាសនា សីសបា បបា.

បភា សីមា ខមា ជាយា, ខត្តិយា សក្ខរា សុរា.

ទោលា តុលា សិលា លីលា, លាលេ’លា មេខលា កលា.

វឡវា’ ¶ លម្ពុសា មូសា, មញ្ជូសា សុលសា ទិសា.

នាសា ជុណ្ហា គុហា ឦហា, លសិកា វសុធាទយោ.

៨៨. នម្ពាទីហិ [នម្ពាទីហិ (ពហូសុ)].

គសញ្ញេហិ អម្ព, អន្ន, អម្មឥច្ចេតេហិ គស្ស ឯ ន ហោតិ.

៨៩. រស្សោ វា.

អម្ពាទីនំ រស្សោ ហោតិ វា គេ បរេ.

ភោតិ អម្ព, ភោតិ អម្ពា, ភោតិ អន្ន, ភោតិ អន្នា, ភោតិ អម្ម, ភោតិ អម្មា, សេសំ កញ្ញាសមំ.

ឯត្ថ វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

៩០. តិ សភាបរិសាយ.

សភាបរិសាហិ ស្មិំនោតិ ហោតិ. ‘ឃោ ស្សំស្សាស្សាយ តីសូ’តិ សុត្តេន តិម្ហិ រស្សោ.

សភតិ, សភាយ, សភាយំ, សភាសុ, បរិសតិ, បរិសាយ, បរិសាយំ, បរិសាសុ, តមទ្ទស មហាព្រហ្មា, និសិន្នំ សម្ហិ បរិសតិ, ឥតិ ភគវា តស្មិំ បរិសតិ សុវណ្ណវណ្ណំ កាយំ វិវរិ [ម. និ. ១.៣៥៩].

នន្ទមាតា, រាជធីតាឥច្ចាទីសុ ‘ឃព្រហ្មាទិត្វេ’តិ ឃស្ស ឯត្តំ.

អច្ឆរិយំ នន្ទមាតេ, អព្ភុតំ នន្ទមាតេ [អ. និ. ៧.៥៣], ភោតិ ទេវធីតេ, ភោតិ សក្យធីតរេ-មហាវុត្តិនា សមាសេ ស្យាទីសុ អារត្តំ រស្សត្តញ្ច. ល្តុបច្ចយន្តា បន យេភុយ្យេន តីសុ លិង្គេសុ សមានរូបា ហោន្តិ, ‘‘អត្ថធម្មំ បរិបុច្ឆិតា ច ឧគ្គហេតា ¶ ច ធម្មានំ សោតា ច បយិរូបាសិតា ចា’’តិ ថេរីបាឡិ. តថា ក្វចិ គច្ឆន្តាទិសទ្ទាបិ. តមោខន្ធំ បទាលយំ, ឯវំ ទុព្ភាសិតំ ភណំ ឥច្ចាទិ-តត្ថ បទាលយន្តិ បទាលយន្តី, ភណន្តិ ភណន្តីតិ អត្ថោ.

វីសា, តិំសា, ចត្តាលីសា, បញ្ញាសា ឥច្ចេតេ សង្ខ្យារាសិម្ហិ អាគមិស្សន្តិ.

អាការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឥការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ

‘គសីន’ន្តិ សិលោបោ. រត្តិ តិដ្ឋតិ, រត្តិយោ តិដ្ឋន្តិ.

‘ជន្តុហេត្វា’ទិសុត្តេន យោលោបេ –

៩១. យោលោបនីសុ ទីឃោ [ក. ៨៨; រូ. ១៤៧; នី. ២៤៥].

តិលិង្គេ យោនំ លោបេ ច និអាទេសេ ច រស្សានំ ទីឃោ ហោតិ.

រត្តី តិដ្ឋន្តិ.

៩២. យេ បស្សិវណ្ណស្ស.

វិភត្តិភូតេ វិភត្តាទេសភូតេ ច យការេ បរេ បសញ្ញស្ស ឥវណ្ណស្ស លោបោ ហោតិ. គាថាសុយេវ ឥទំ វិធានំ ទដ្ឋព្ពំ.

រត្យោ តិដ្ឋន្តិ [រូ. ៨៤ បិដ្ឋេ] -សន្ធិវសេន អាទិតការលោបោ.

៦៣. អយុនំ វា ទីឃោ [ក. ៨៨; រូ. ១៤៧; នី. ២៤៥].

គេ បរេ តិលិង្គេ អឥឧនំ ទីឃោ ហោតិ វា.

ហេ ¶ រត្តី, ហេ រត្តិ. ពហុវចនេ ហេ រត្តី, ហេ រត្តិយោ, ហេ រត្យោ.

អំវចនេ ‘បរោ ក្វចី’តិ សុត្តេន បរសរេ លុត្តេ និគ្គហីតំ បុព្ពេ ឥវណ្ណុវណ្ណេសុ តិដ្ឋតិ.

រត្តិំ, តថា ឥត្ថិំ, ធេនុំ, វធុំ, អគ្គិំ, ទណ្ឌិំ, ភិក្ខុំ, សយម្ភុំ ឥតិ. រត្តិយំ, ‘ពុជ្ឈស្សុ ជិនពោធិយ’ន្តិ បាឡិ [ពុ. វំ. ២.១៨២], រត្តិនំ វា, ‘យាវន្តោ បុរិសស្សត្ថំ, គុយ្ហំ ជានន្តិ មន្តិន’ន្តិបាឡិ [ជា. ១.១៥.៣៣៥].

រត្តី, រត្តិយោ, រត្យោ-‘ឃបតេកស្មិំ នាទីនំ យយា’តិ នាទីនំ យា ហោតិ, រត្តិយា, យការេ បរេ ឥវណ្ណលោបោ, រត្យា.

៩៤. សុនំហិសុ [ក. ៨៩; រូ. ៨៧; នី. ២៤៦].

សុ, នំ, ហិសុ រស្សានំ ទីឃោ ហោតិ.

រត្តីហិ, រត្តីភិ, រត្តិយា, រត្យា, រត្តីនំ, រត្តិយា, រត្យា, រត្តីហិ, រត្តីភិ, រត្តិយា, រត្យា, រត្តីនំ, រត្តិយា, រត្យា, រត្តិយំ, រត្យំ, រត្តីសុ.

ឯត្ថ គរូ សុ, នំ, ហិសុ ទីឃត្តំ អនិច្ចំ ឥច្ឆន្តិ, តំ គាថាសុ យុជ្ជតិ.

បត្តិ យុត្តិ វុត្តិ កិត្តិ, មុត្តិ តិត្តិ ខន្តិ កន្តិ.

សន្តិ តន្តិ សិទ្ធិ សុទ្ធិ, ឥទ្ធិ វុទ្ធិ ពុទ្ធិ ពោធិ.

ភូមិ ជាតិ បីតិ សុតិ, នន្ទិ សន្ធិ សាណិ កោដិ.

ទិដ្ឋិ វុឌ្ឍិ តុដ្ឋិ យដ្ឋិ, បាឡិ អាឡិ នាឡិ កេឡិ.

សតិ មតិ គតិ មុតិ, ធីតិ យុវតិ វិកតិ.

រតិ រុចិ រស្មិ អសនិ វសនិ ឱសធិ អង្គុលិ ធូលិ ទុទ្រភិ

ទោណិ ¶ អដវិ ឆវិអាទយោ រត្តាទិ.

ឯត្ថ វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

៩៥. រត្តាទីហិ ដោ ស្មិំនោ [ក. ៦៩; រូ. ១៨៦; នី. ២១៨, ២១៩; រត្ត្យាទីហិ ដោ ស្មិនោ (ពហូសុ) រត្យាទីហិ (កត្ថចិ)].

រត្តិសទ្ទ, អាទិសទ្ទេហិ ស្មិំនោ ដោ ហោតិ វា.

ទិវា ច រត្តោ ច [ខុ. បា. ៦.២; ជា. ១.៩.៩២], អាទោ, អាទិម្ហិ, បាទាទោ, បាទាទិម្ហិ, គាថាទោ, គាថាទិម្ហិ-អាទិសទ្ទោ បន បុល្លិង្គោយេវ, រត្តិំ ភោជនំ ភុញ្ជតិ, អាទិំ តិដ្ឋតីតិ អាធារត្ថេ ទុតិយាវ, រត្យោ អមោឃា គច្ឆន្តិ [ជា. ២.២២.១០៥], តិណលតានិ ឱសធ្យោ [ជា. ២.២២.២១៧៤], តតោ រត្យា វិវសានេ [ជា. ២.២២.១៦៨៩], ន ជច្ចា វសលោ ហោតិ, ន ជច្ចា ហោតិ ព្រាហ្មណោ [សុ. និ. ១៤២] -ជច្ចាតិ ជាតិយា, ន និកត្យា សុខមេធតិ [ជា. ១.១.៣៨], ខន្ត្យា ភិយ្យោ ន វិជ្ជតិ [សំ. និ. ១.២៥០].

នាញ្ញត្រ ពោជ្ឈា តបសា [សំ. និ. ១.៩៨], យថេវ ខលតី ភូម្យា, ភូម្យាយេវ បតិដ្ឋតិ [ជា. ២.២២.១៥២២], មហាវុត្តិនា មាតិ, បិតិសទ្ទា នាទីហិ សទ្ធិំ មត្យា, បេត្យាតិ សិជ្ឈន្តិ, មត្យា ច បេត្យា ច ឯតំ ជានាមិមាតិតោ បិតិតោតិ អត្ថោ, មត្យា ច បេត្យា ច កតំ សុសាធុ [ជា. ២.១៨.៦១] -កតន្តិ កតំ នាមំ, សុសាធូតិ អតិសុន្ទរំ. ‘អនុញ្ញាតោ អហំ មត្យា, សញ្ចត្តោ បិតរា អហ’ន្តិ [ជា. ២.២២.២៩] បាឡិបទានិ. ‘មាតីនំ ទោហឡោ នាម ជនិន្ទ វុច្ចតី’ [ជា. ២.២២.១៣៤៧] តិ ច បាឡិ, វីសតិ, តិំសតិ, សដ្ឋិ, សត្តតិ, អសីតិ, នវុតិ, កោដិ, បកោដិ ឥច្ចេតេ សង្ខ្យារាសិម្ហិ អាគមិស្សន្តិ.

ឥការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឦការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ

៩៦. សិម្ហិ នានបុំសកស្ស [ក. ៨៥; រូ. ១៥០; នី. ២៣៩ មោគ-ទុ. ៦៦; សិស្មិំ (ពហូសុ)].

សិម្ហិ ¶ បរេ អនបុំសកស្ស បុមិត្ថីនំ ទីឃស្ស រស្សោ ន ហោតិ.

ឥត្ថី តិដ្ឋតិ, ឥត្ថី តិដ្ឋន្តិ.

៩៧. ឯកវចនយោស្វឃោនំ [ក. ៨៤; រូ. ១៤៤; នី. ២៣៧, ២៣៨].

ឃោ ច ឱ ច ឃោ, ន ឃោ អឃោ. ឯកវចនេសុ ច យោសុ ច បរេសុ ឃ, ឱវជ្ជិតានំ សព្ពេសំ ទីឃានំ រស្សោ ហោតិ.

ឥត្ថិយោ តិដ្ឋន្តិ, ឥថ្យោ តិដ្ឋន្តិ.

៩៨. គេ វា [ក. ២៤៥, ២៤៦; រូ. ១៥២, ៧៣; នី. ៤៧៦-៩].

គេ បរេ ឃ, ឱវជ្ជិតានំ សព្ពេសំ ទីឃានំ រស្សោ ហោតិ វា.

ភោតិ ឥត្ថិ, ភោតិ ឥត្ថី, ភោតិយោ ឥត្ថី, ភោតិយោ ឥត្ថិយោ, ភោតិយោ ឥថ្យោ, ឥត្ថិំ បស្សតិ.

៩៩. យំ បីតោ [ក. ២២៣; រូ. ១៨៨; នី. ៤៥០].

យោ បសញ្ញោ ឦការោ, តតោ អំវចនស្ស យំ ហោតិ វា.

ឥត្ថិយំ បស្សតិ, ឯត្ថ ច យន្តិ សុត្តវិភត្តេន ‘‘ពុជ្ឈស្សុ ជិនពោធិយ’’ន្តិ [ពុ. វំ. ២.១៨២] សិជ្ឈតិ. ឥត្ថី បស្សតិ, ឥត្ថិយោ បស្សតិ, ឥថ្យោ ¶ បស្សតិ, ឥត្ថិយា, ឥថ្យា, ឥត្ថីហិ, ឥត្ថីភិ, ឥត្ថិយា, ឥថ្យា, ឥត្ថីនំ, ឥត្ថិយា, ឥត្ថិម្ហា, ឥថ្យា, ឥត្ថីហិ, ឥត្ថីភិ, ឥត្ថិយា, ឥថ្យា, ឥត្ថីនំ, ឥត្ថិយា, ឥថ្យា, ឥត្ថិយំ, ឥថ្យំ, ឥត្ថិម្ហិ, ឥត្ថីសុ.

នទី សន្ទតិ, នទី សន្ទន្តិ, នទិយោ សន្ទន្តិ.

ឥវណ្ណលោបេ សន្ធិសុត្តេន យការេ បរេ តវគ្គស្ស ចវគ្គោ, យស្ស ច បុព្ពរូបំ [ក. ៩៨; រូ. ៨៧ បិដ្ឋេ; នី. ១០៤; ២៦២-៣-៤]. នជ្ជោ សន្ទន្តិ [ក. ៩៨; រូ. ៨៧ បិដ្ឋេ; នី. ១០៤; ២៦២-៣-៤], នាទ្យេកវចនេសុ នជ្ជា កតំ, នជ្ជា ទេតិ, នជ្ជា អបេតិ, នជ្ជា សន្តកំ, នជ្ជា តិដ្ឋតិ, នជ្ជំ តិដ្ឋតិ, សេសរូបានិ ឥត្ថិសទិសានិ.

ឯវំ គច្ឆតី គច្ឆន្តី, សតី សន្តី, អសតី អសន្តី, មហតី មហន្តី, ព្រហ្មតី ព្រន្តី, ភោតី ភោន្តី, ភវិស្សតី ភវិស្សន្តី, គមិស្សតី គមិស្សន្តី, គុណវតី គុណវន្តី, សីលវតី សីលវន្តី, សតិមតី សតិមន្តី, សិរិមតី សិរិមន្តី, កតវតី កតវន្តី, ភុត្តាវតី ភុត្តាវន្តី, សព្ពាវតី សព្ពាវន្តី, យាវតី យាវន្តី, តាវតី តាវន្តី. កម្ហិ អាគមេ រស្សោ, យាវតិកា, តាវតិកា.

គាវី, យក្ខី, យក្ខិនី, អារាមិកិនី, ទណ្ឌបាណិនី, ទណ្ឌិនី, ភិក្ខុនី, បរចិត្តវិទុនី, មុដ្ឋស្សតិនី, ឃរណី, បោក្ខរណី, អាចរិនី, មាតុលានី, គហបតានី ឥច្ចាទយោ. នទាទិ.

វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

១០០. នជ្ជា យោស្វាម [នី. ២៦២].

យោសុ បរេសុ នទិយា អន្តេ អាមអាគមោ ហោតិ វា.

នជ្ជាយោ ¶ សន្ទន្តិ [សំ. និ. ៣.២២៤], នជ្ជាយោ សុបតិត្ថាយោ [ជា. ២.២២.១៤១៤] តិ បាឡិ, និមិជាតកេ បន នជ្ជោនុបរិយាយតិ, នានាបុប្ផទុមាយុតាតិ ច នជ្ជោ ចានុបរិយាតីតិ [ជា. ២.២២.៥៣៧] ច បាឡិ, តត្ថ មហាវុត្តិនា សិស្ស ឱត្តំ.

ឧដ្ឋេហិ រេវតេ សុបាបកម្មេ [វិ. វ. ៨៦៣], ទាសា ច ទាស្យោ ច, អនុជីវិនោ [ជា. ១.១០.១០១], ពារាណស្យំ មហារាជ, កាករាជា និវាសកោ [ជា. ១.៣.១២៤], ពារាណស្យំ អហុ រាជា [ជា. ១.១៦.១៧៨], រញ្ញោ មនោ ឧម្មាទន្ត្យា និវិដ្ឋោ, ឧម្មាទន្ត្យា រមិត្វាន, សិវិរាជា តតោ សិយំ [ជា. ២.១៨.៧០], ទារកេវ អហំ នេស្សំ. ព្រាហ្មណ្យា បរិចារកេ [ជា. ២.២២.២១១១]. តថា យោសុ បោក្ខរញ្ញោ. នាទីសុ បថព្យា, បុថព្យា, បោក្ខរញ្ញា. ស្មិំម្ហិ បថព្យា, បថព្យំ, បុថព្យា, បុថព្យំ, បោក្ខរញ្ញា, បោក្ខរញ្ញំ, វេត្រញ្ញា, វេត្រញ្ញំ [វេ ត្ររញ្ញា, (និស្សយ)] ឥច្ចាទីនិ ទិស្សន្តិ.

ឦការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឧការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ

សិលោបោ, ធេនុ គច្ឆតិ, ធេនុយោ គច្ឆន្តិ, យោលោបេ ទីឃោ, ធេនូ គច្ឆន្តិ, ភោតិ ធេនុ, ភោតិ ធេនូ, ភោតិយោ ធេនុយោ, ភោតិយោ ធេនូ, ធេនុំ បស្សតិ, ធេនុយោ បស្សតិ, ធេនូ បស្សតិ, ធេនុយា, ធេនូហិ, ធេនូភិ, ធេនុយា, ធេនូនំ, ធេនុយា, ធេនុម្ហា, ធេនូហិ, ធេនូភិ, ធេនុយា, ធេនូនំ, ធេនុយា, ធេនុយំ, ធេនុម្ហិ, ធេនូសុ.

ឯវំ យាគុ, កាសុ, ទទ្ទុ, កណ្ឌុ, កច្ឆុ, រជ្ជុ, ករេណុ, បិយង្គុ, សស្សុ ឥច្ចាទយោ. ធេន្វាទិ.

ធាតុសទ្ទោ ¶ បន បាឡិនយេ ឥត្ថិលិង្គោ, សទ្ទសត្ថនយេ បុមិត្ថិលិង្គោ.

មាតុ, ធីតុ, ទុហិតុសទ្ទា ឥត្ថិ លិង្គា, តេសំ រូបំ បិតាទិគណេ អាគមិស្សតិ.

ឧការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឩការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ

វធូ គច្ឆតិ, វធូ គច្ឆន្តិ, យោសុ រស្សោ, វធុយោ គច្ឆន្តិ, ភោតិ វធុ, ភោតិ វធូ, ភោតិយោ វធូ, វធុយោ, វធុំ, វធូ, វធុយោ, វធុយា, វធូហិ, វធូភិ, វធុយា, វធូនំ, វធុយា, វធុម្ហា, វធូហិ, វធូភិ, វធុយា, វធូនំ, វធុយា, វធុយំ, វធូសុ. ឯវំ ជម្ពូ, សរភូ, សុតនូ, នាគនាសូរូ, សំហិតោរូ, វាមោរូ, លក្ខណូរូ, ព្រហ្មពន្ធូ, ភូ, ចមូ ឥច្ចាទយោ. វធាទិ.

សាហំ គន្ត្វា មនុស្សត្តំ, វទញ្ញូ វីតមច្ឆរាតិ [វិ. វ. ៦៣៤] ច កោធនា អកតញ្ញូ ចាតិ [ជា. ១.១.៦៣] ច បាឡិយោ, តស្មា នីបច្ចយំ វិនាបិ ក្វចិ ឩការន្តកិតកសទ្ទា ឥត្ថិលិង្គា ភវន្តិ.

ឩការន្តិត្ថិលិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឱការន្តរាសិ

គោសទ្ទោ ទ្វិលិង្គោ. តស្ស រូបានិ កានិចិ ទ្វិយត្ថវសេន ឥត្ថិយម្បិ វត្តន្តិ បុមេបិ វត្តន្តិ មិស្សកេបិ វត្តន្តិ, កានិចិ ឥត្ថិយំ កានិចិ បុមេ. ឥធ បន សព្ពានិ យានិ សមោធានេត្វា ទីបិយន្តេ.

សិលោបោ, គោគច្ឆតិ-ឯត្ថ ច គោតិ អភិន្នសទ្ទលិង្គត្តា គោណោតិបិ យុជ្ជតិ, គាវីតិបិ យុជ្ជតិ.

១០១. គោស្សាគសិហិនំសុ ¶ គាវគវា [ក. ៧៣-៥; រូ. ១៦៩, ១៧០, ១៧៤; នី. ២២៤].

គ, សិ, ហិ, នំវជ្ជិតាសុ វិភត្តីសុ គោសទ្ទស្ស គាវ, គវាទេសា ហោន្តិ.

១០២. ឧភគោហិ ដោ [ក. ២០៥; រូ. ១៦០; នី. ៤២១].

ឧភ, គោហិ យោនំ ដោ ហោតិ.

គាវោ, គវោ, ហេ គោ, ហេ គាវោ, ហេ គវោ, គាវំ, គវំ.

១០៣. គាវុម្ហិ [ក. ៧៦; រូ ១៧១, ២២៦].

អំម្ហិ គោស្ស គាវុ ហោតិ វា.

គាវុំ, គាវោ, គវោ, គាវេន, គវេន.

១០៤. នាស្សា.

គោស្ស គាវ, គវាទេសតោ នាវចនស្ស អា ហោតិ វា.

គាវា, គវា, គោហិ, គោភិ, គាវស្ស, គវស្ស.

១០៥. គវំ សេន.

សេន សហ គោស្ស គវំ ហោតិ វា.

គវំ, គោនំ.

១០៦. គុន្នញ្ច នំនា [ក. ៨១; រូ. ១៧២; នី. ២៣០].

នំនា សហ គោស្ស គុន្នញ្ច ហោតិ គវញ្ច.

គុន្នំ, គវំ, គាវស្មា, គវស្មា, គាវម្ហា, គវម្ហា, គាវា, គវា, គោហិ, គោភិ, គាវស្ស, គវស្ស, គវំ, គោនំ, គុន្នំ, គវំ, គាវស្មិំ, គាវម្ហិ, គាវេ, គវស្មិំ, គវម្ហិ, គវេ, គោសុ, គាវេសុ, គវេសុ.

យោសុ ¶ គាវ, គវាទេសេ កតេ អតោ យោនំ ដា, ដេ ច ហោន្តិ, ឧសភា រុក្ខា គាវិយោ គវា ច [ជា. ១.១.៧៧]. ពលគវា ទម្មគវា វា គង្គាយ បារំ អគមិំសុ. អថាបរេ បតារេសិ ពលគាវេ ទម្មគាវេ [ម. និ. ១.៣៥២ (ថោកំ វិសទិសំ)] តិ បាឡិបទានិ.

ឯត្ថ ច គាវោ នោ បរមា មិត្តា, យាសុ ជាយន្តិ ឱសធា [សុ. និ. ២៩៨] តិ ច, គវា ខីរំ, ខីរម្ហា ទធិ, ទធិម្ហា នវនីតំ, នវនីតម្ហា សប្បិ, សប្បិម្ហា សប្បិមណ្ឌោតិ ច ឥត្ថិយំ វត្តន្តិ. គាវិយោ គវាតិ ច ពលគវា ទម្មគវា ពលគវេ ទម្មគវេតិ [ម. និ. ១.៣៥១] ច គាវុំ វា តេ ទម្មិ គាវិំ វា តេ ទម្មីតិ ច គវំវ សិង្គិនោ សិង្គន្តិ [ជា. ១.១២.៣៩] ច បុមេ ភវន្តិ. អតិត្ថេនេវ គាវោ បតារេសិ, អថ ខោ តា គាវោ មជ្ឈេ គង្គាយ អនយព្យសនំ អាបជ្ជិំសូ [ម. និ. ១.៣៥០] តិ ច អន្នទា ពលទា ចេតា, វណ្ណទា សុខទា ច តា, ឯតមត្ថវសំ ញត្វា, នាស្សុ គាវោ ហនិំសុ តេតិ [សុ. និ. ២៩៨] ច ភទ្ទវសេន ឥត្ថិយំ អត្ថវសេន មិស្សកេ វត្តន្តិ. គុន្នំ ចេ តរមានានំ, គវំ ចេ តរមានានំ, ឧជុំ គច្ឆតិ បុង្គវោ, សព្ពា តា ឧជុំ គច្ឆន្តីតិ [ជា. ១.៤.១៣៥; ២.១៨.១០៤] ច មិស្សកេ ឯវ. ពលគវ, ទម្មគវសទ្ទា ជរគ្គវ, បុង្គវ, សគវ, បរគវ, ទារគវសទ្ទា វិយ អការន្តា សមាសសទ្ទាតិបិ យុជ្ជតិ.

មិស្សកដ្ឋានេសុ បន ឥត្ថិពហុលត្តា តា គាវោ ឯតា គាវោតិអាទិនា ឥត្ថិលិង្គមេវ ទិស្សតិ.

ឥតិ ឱការន្តរាសិ.

ឥត្ថិលិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

បុល្លិង្គរាសិ

អការន្ត បុល្លិង្គបុរិសាទិរាសិ

អថ បុល្លិង្គានិ ទីបិយន្តេ.

សត្តវិធំ បុល្លិង្គំ – អទន្តំ, អាទន្តំ, ឥទន្តំ, ឦទន្តំ, ឧទន្តំ, ឩទន្តំ, ឱទន្តំ.

១០៧. សិស្សោ [ក. ១០៤; រូ. ៦៦; នី. ២៧២].

អតោ សិស្ស ឱ ហោតិ បុមេ.

បុរិសោ តិដ្ឋតិ.

១០៨. អតោ យោនំ ដាដេ [ក. ១០៧; រូ. ៦៩; នី. ២៧៥, ២៧៧].

អតោ បឋមាយោនំ ទុតិយាយោនញ្ច កមេន ដា, ដេ ហោន្តិ បុំ, នបុំសកេសុ. ដានុពន្ធោ សព្ពាទេសត្ថោ.

បុរិសា តិដ្ឋន្តិ.

‘គសីន’ន្តិ សិលោបោ, ភោ បុរិស, ‘អយុនំ វា ទីឃោ’តិ ទីឃោ, ភោ បុរិសា, ភោន្តោ បុរិសា, បុរិសំ, បុរិសេ.

១០៩. អតេន [ក. ១០៣; រូ. ៧៩; នី. ២៧១].

អតោ នាវចនស្ស ឯនាទេសោ ហោតិ បុំ, នបុំសកេសុ.

បុរិសេន.

១១០. សុហិស្វស្សេ [ក. ១០១; រូ. ៨០; នី. ៦៨].

សុ, ហិសុ បរេសុ អស្ស ឯ ហោតិ បុំ, នបុំសកេសុ.

បុរិសេហិ, បុរិសេភិ.

១១១. សុឧ ¶ សស្ស [ក. ៦១; រូ. ៨៦; នី. ២០៨].

សស្ស អាទិម្ហិ សាគមោ ហោតិ. ឧការោ ឧច្ចារណត្ថោ, ញានុពន្ធោ អាទិម្ហីតិ ទីបនត្ថោ.

បុរិសស្ស, ‘សុនំហិសូ’តិ ទីឃោ. បុរិសានំ, បុរិសស្មា, បុរិសម្ហា.

១១២. ស្មាស្មិំនំ [ក. ១០៨; រូ. ៩០; នី. ២៧៦].

អតោ ស្មា, ស្មិំនំ កមេន ដា, ដេ ហោន្តិ បុំ, នបុំសកេសុ.

បុរិសា, បុរិសេហិ, បុរិសេភិ, បុរិសស្ស, បុរិសានំ, បុរិសស្មិំ, បុរិសម្ហិ, បុរិសេ, បុរិសេសុ.

ឯវំ ពុទ្ធោ, ធម្មោ, សង្ឃោ, សក្កោ, ទេវោ, សត្តោ, នរោ, គោណោ, បុង្គវោ, ជរគ្គវោ, សគវោ, បរគវោ, រាជគវោ, មាតុគាមោ, ឱរោធោ, ទារោឥច្ចាទិ.

វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

១១៣. ក្វចេ វា [នី. ២៧៧].

អតោ សិស្ស ក្វចិ ឯ ហោតិ វា បុំ, នបុំសកេសុ.

បុមេ តាវ –

វនប្បគុម្ពេ យថ ផុស្សិតគ្គេ [ខុ. បា. ៦.១៣; សុ. និ. ២៣៦], ‘‘កេ គន្ធព្ពេ រក្ខសេ ច នាគេ, កេ កិម្បុរិសេ ចាបិ មានុសេ. កេ បណ្ឌិតេ សព្ពកាមទទេ. ទីឃរត្តំ ភត្តា មេ ភវិស្សតិ’’ [ជា. ២.២២.១៣៥២]. នត្ថិ អត្តការេ នត្ថិ បរការេ នត្ថិ បុរិសការេ [ទី. និ. ១.១៦៨], ឯកេ ឯកត្ថេ, សមេ សមភាគេ, នហេវំ វត្តព្ពេ [កថា. ១], កេ ឆវេ សិង្គាលេ, កេ ឆវេ បាថិកបុត្តេ [ទី. និ. ៣.២៩-៣១] ឥច្ចាទិ.

នបុំសកេ ¶ បន –

ភោគវតី នាម មន្ទិរេ, នគរេ និម្មិតេ កញ្ចនមយេ [ជា. ២.២២.១៣៧០] ឥច្ចាទិ.

វាតិ កិំ? វនប្បគុម្ពោ.

ក្វចីតិ កិំ? បុរិសោ.

មហាវុត្តិនា បឋមាយោនញ្ច ក្វចិ ដេ ហោតិ. ពាលេ ច បណ្ឌិតេ ច សន្ធាវិត្វា សំសរិត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សន្តិ [ទី. និ. ១.១៦៨], ក្វចិ យោនំ បកតិ ហោតិ, វនេ វាឡមិគា ចេវ, អច្ឆកោកតរច្ឆយោ, ពហូហិ បរិបន្ថយោ [ជា. ២.២២.២៥៥], ក្យស្ស ព្យបថយោ អស្សុ ឥច្ចាទិ.

១១៤. ទិវាទិតោ [ក. ២០៦; រូ. ១៦៥].

ទិវាទីហិ ស្មិំនោ ដិ ហោតិ.

ទិវិ-ទេវលោកេត្យត្ថោ.

អាទិសទ្ទេន អស ភុវិ, និច្ចំ វាគមោ. អយ្យសទ្ទម្ហា មហាវុត្តិនា អាលបនេ គ, យោនំ ដោ ហោតិ វា. ភោ អយ្យោ អយ្យ វា, ភោន្តោ អយ្យោ អយ្យា វា. សេសំ បុរិសសមំ.

បុរិសាទិរាសិ និដ្ឋិតោ.

មនោគណរាសិ

មនោ, មនា, ភោ មន, ភោ មនា, ភោន្តោ មនា.

១១៥. មនាទីហិ ស្មិំសំនាស្មានំ សិសោឱសាសា [ក. ១៨១-២, ១៨៤; រូ. ៩៥-៩៧; នី. ៣៧៣-៤, ៣៧៦-៧].

តេហិ ស្មិំ, ស, អំ, នា, ស្មានំ កមេន សិ, សោ, ឱ, សា, សា ហោន្តិ វា.

មនំ ¶ , មនោ, មនេ, មនេន, មនសា, មនេហិ, មនេភិ, មនស្ស, មនសោ, មនានំ, មនស្មា, មនម្ហា, មនសា, មនា, មនេហិ, មនេភិ, មនស្ស, មនសោ, មនានំ, មនស្មិំ, មនម្ហិ, មនសិ, មនេ, មនេសុ.

តមោ, តបោ, តេជោ, សិរោ, ឧរោ, វចោ, រជោ, ឱជោ, អយោ, បយោ, វយោ, សរោ, យសោ, ចេតោ, ឆន្ទោ, រធតា, អហោ ឥច្ចាទិ មនោគណោ.

ឥទំ មនោគណលក្ខណំ. ក្រិយាកម្មេ ឱទន្តោ, នាទីនំ សាទិតា, សមាសតទ្ធិតមជ្ឈេ ឱទន្តោ ចាតិ.

យោ វេ ទស្សន្តិ វត្វាន, អទានេ កុរុតេ មនោ [ជា. ១.១៥.៦១], កស្សបស្ស វចោ សុត្វា, តបោ ឥធ បក្រុព្ពតិ [សំ. និ. ១.២០៤], ចេតោ បរិច្ច ជានាតិ [ទី. និ. ១.២៤២], សិរោ តេ ពាធយិស្សាមិ ឥច្ចាទិ.

មនសា ចេ បសន្នេន [ធ. ប. ២], វិប្បសន្នេន ចេតសា [ជា. ២.២២.៥៥១], វចសា មនសា ចេវ, វន្ទា មេ តេ តថាគតេ [បរិត្តបាឡិ អាដានាដិយសុត្ត]. ឯកូនតិំសោ វយសា [ទី. និ. ២.២១៤], តេជសា យសសា ជលំ [វិ. វ. ៨៥៧], តបសា ឧត្តមោ សត្តោ, ឃតេន វា ភុញ្ជស្សុ បយសា វា, វន្ទាមិ សិរសា បាទេ [ជា. ២.២០.៦៨], យេ ឯតា ឧបសេវន្តិ, ឆន្ទសា វា ធនេន វា [ជា. ២.២១.៣៥០], ឧរសា បនុទិស្សាមិ [ជា. ២.២២.១៨៣៣], អយសា បដិកុជ្ឈិតោ [អ. និ. ៣.៣៦] ឥច្ចាទិ.

ន មយ្ហំ មនសោ បិយោ [ជា. ១.១០.១១], ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ [បារា. ១៨], ចេតសោ សមន្នាហារោ, សាធុ ខលុ បយសោ បានំ, សាវិត្តី ឆន្ទសោ មុខំ [ម. និ. ២.៤០០] ឥច្ចាទិ.

សាធុកំ ¶ មនសិ ករោថ [ទី. និ. ២.៣], ឯតមត្ថំ ចេតសិ សន្និធាយ, សិរសិ អញ្ជលិំ កត្វា [អប. ថេរ ១.៤១.៨២], ឧរសិលោមោ, បាបំ អកាសិ រហសិ ឥច្ចាទិ.

មនោធាតុ, មនោមយំ, តមោខន្ធំ បទាលយិ, តបោធនោ, តេជោធាតុ, សិរោរុហា កេសា, សរោរុហំ បទុមំ, រជោហរណំ វត្ថំ, ឱជោហរណា សាខា, អយោបត្តោ, វយោគុណា អនុបុព្ពំ ជហន្តិ, យសោធរា ទេវី, ចេតោយុត្តា ធម្មា, ឆន្ទោវិចិតិបករណំ, រហោគតោ ចិន្តេសិ, អហោរត្តានមច្ចយេ [សំ. និ. ១.១១២] ឥច្ចាទិ.

មហាវុត្តិនា អហម្ហា ស្មិំនោ និ ច ឧ ច ហោតិ, តទហនិ, តទហុ. រហម្ហា ស្មិំនោ ឱ ហោតិ, មាតុគាមេន សទ្ធិំ ឯកោ ឯកាយ រហោ និសីទតិ [បារា. ៤៥២], រហោ តិដ្ឋតិ, រហោ មន្តេតិ.

មនោគណរាសិ និដ្ឋិតោ.

មនាទិគណរាសិ

១១៦. កោធាទីហិ.

ឯតេហិ នាវចនស្ស សា ហោតិ វា.

កោធសា, កោធេន, អត្ថសា, អត្ថេន.

១១៧. នាស្ស សា [ក. ១៨១; រូ. ៩៥; នី. ៣៧៣].

បទាទីហិ នាវចនស្ស សា ហោតិ វា.

បទសា, បទេន, ពិលសា, ពិលេន.

១១៨. បទាទីហិ ¶ សិ.

បទាទីហិ ស្មិំនោ សិ ហោតិ វា.

បទសិ, បទេ, ពិលសិ, ពិលេ.

តត្ថ កោធាទិកោ បុល្លិង្គោ, បទាទិកោ នបុំសកោ. តត្ថ កេចិ សទ្ទា សមាស, តទ្ធិតមជ្ឈេ ឱទន្តា ហោន្តិ [ក. ១៨៣; រូ. ៤៨; នី. ៣៧៥], អាបោធាតុ, អាបោមយំ, វាយោធាតុ, វាយោមយំ, ជីវ ត្វំ សរទោសតំ [ជា. ១.២.៩], អនុយន្តិ ទិសោទិសំ [ទី. និ. ៣.២៨១] ឥច្ចាទិ.

កេចិ នាស្ស សាទេសំ លភន្តិ, កោធសា ឧសុនា វិជ្ឈិ [ជា. ២.២២.៣៥២], ទឡ្ហំ គណ្ហាហិ ថាមសា [ជា. ១.៧.៣០], បទសាវ អគមាសិ, មាកាសិ មុខសា បាបំ, សច្ចេន ទន្តោ ទមសា ឧបេតោ-ទមសាតិ ឥន្ទ្រិយទមនេន, សុចិំ បណីតំ រសសា ឧបេតំ [ជា. ១.៧.១៨], វេគសា គន្ត្វាន, អាយុសា ឯកបុត្តមនុរក្ខេ [ខុ. បា. ៩.៧] ឥច្ចាទិ.

កេចិ ស្មិំនោ ស្យាទេសំ លភន្តិ, បទសិ, ពិលសិ ឥច្ចាទិ.

កេហិចិ មហាវុត្តិនា នា, ស្មានំ សោ ហោតិ, អត្ថសោ, អក្ខរសោ, សុត្តសោ, ព្យញ្ជនសោ, ហេតុសោ, យោនិសោ, ឧបាយសោ, ឋានសោ, ទីឃសោ, ឱរសោ, ពហុសោ, បុថុសោ, មត្តសោ, ភាគសោ ឥច្ចាទិ.

‘‘បទសោ ធម្មំ វាចេយ្យ [បាចិ. ៤៥], ពិលសោ វិភជិត្វា និសិន្នោ អស្ស’’ [ទី. និ. ២.៣៧៨] ឥច្ចាទីសុ បន វិច្ឆាយំ សោបច្ចយោ.

យទា បន សមាសន្តេ មហាវុត្តិនា ស្យាទីសុ វិភត្តីសុ សាគមោ ហោតិ, តទា បុរិសាទិគណោបិ ហោតិ, ព្យាសត្តមនសោ, អព្យគ្គមនសោ [អ. និ. ៣.២៩], បុត្តោ ជាតោ អចេតសោ [ជា. ២.២២.៤], សុមេធសោ [អ. និ. ៤.៦២], ភូរិមេធសោ [សុ. និ. ១១៣៧] ឥច្ចាទិ.

ឥតិ មនាទិគណរាសិ.

គុណវាទិគណរាសិ

១១៩. ន្តុស្ស [ក. ១២៤; រូ. ៩៨; នី. ២៩៩].

សិម្ហិ ¶ ន្តុស្ស ដា ហោតិ.

គុណវា តិដ្ឋតិ.

១២០. យ្វាទោ ន្តុស្ស [ក. ៩២; រូ. ១០០; នី. ២៤៩].

យោអាទីសុ ន្តុស្ស អត្តំ ហោតិ.

គុណវន្តា តិដ្ឋន្តិ.

១២១. ន្តន្តូនំ ន្តោ យោម្ហិ បឋមេ [ក. ៩២; រូ. ១០០; នី. ២៤៩].

បឋមេ យោម្ហិ សវិភត្តីនំ ន្ត, ន្តូនំ ន្តោ ហោតិ.

គុណវន្តោ តិដ្ឋន្តិ.

១២២. ដដាអំ គេ [ក. ១២៦; រូ. ១០១; នី. ៣០១-២].

គេ បរេ សវិភត្តីនំ ន្ត, ន្តូនំ ដ, ដា, អំ ហោន្តិ.

ភោ គុណវ, ភោ គុណវា, ភោ គុណវំ, ភោន្តោ គុណវន្តា, ភោន្តោ គុណវន្តោ, គុណវន្តំ, គុណវន្តេ, គុណវន្តេន.

១២៣. តោតាតិតា សស្មាស្មិំនាសុ [ក. ១២៧, ១៨៧; រូ. ១០២, ១០៨; នី. ៣០៣, ៣៨៦].

ស, ស្មា, ស្មិំ, នាសុ សវិភត្តីនំ ន្ត, ន្តូនំ កមេន តោ, តា,តិ, តា ហោន្តិ វា.

គុណវតា, គុណវន្តេហិ, គុណវន្តេភិ, គុណវន្តស្ស, គុណវតោ.

១២៤. នំម្ហិ ¶ តំ វា [ក. ១២៨; រូ. ១០៤; នី. ៣០៤].

នំម្ហិ សវិភត្តីនំ ន្ត, ន្តូនំ តំ ហោតិ វា.

គុណវន្តានំ, គុណវតំ, គុណវន្តស្មា, គុណវន្តម្ហា, គុណវន្តា, គុណវតា, គុណវន្តេហិ, គុណវន្តេភិ, គុណវន្តស្ស, គុណវតោ, គុណវន្តានំ, គុណវតំ, គុណវន្តស្មិំ, គុណវន្តម្ហិ, គុណវតិ, គុណវន្តេ, គុណវន្តេសុ.

ឯវំ ភគវា, សីលវា, បញ្ញវា, ពលវា, ធនវា, វណ្ណវា, ភោគវា, សុតវា ឥច្ចាទិ. ឯត្ថ ច អាលបនេ ភគវាតិ និច្ចំ ទីឃោ.

សព្ពាវា, សព្ពាវន្តោ, សព្ពាវន្តំ, សព្ពាវន្តេ, សព្ពាវន្តេន, សព្ពាវតា, សព្ពាវន្តេហិ…បេ… សព្ពាវន្តេសុ.

ឯវំ យាវា, យាវន្តោ, តាវា, តាវន្តោ, ឯត្តាវា, ឯត្តាវន្តោ, កិំវា, កិំវន្តោ, កិត្តាវា, កិត្តាវន្តោ ឥច្ចាទិ. តថា ភោជនំ ភុត្តវា, ភុត្តវន្តោ, ធម្មំ ពុទ្ធវា, ពុទ្ធវន្តោ, កម្មំ កតវា, កតវន្តោ ឥច្ចាទិ ច.

សតិមា, សតិមន្តា, សតិមន្តោ, ភោ សតិម, ភោ សតិមា, ភោ សតិមំ, ភោន្តោ សតិមន្តា, ភោន្តោ សតិមន្តោ, សតិមន្តំ, សតិមន្តេ, សតិមន្តេន, សតិមតា, សតិមន្តេហិ, សតិមន្តេភិ, សតិមន្តស្ស, សតិមតោ, សតិមន្តានំ, សតិមតំ, សតិមន្តស្មា, សតិមន្តម្ហា, សតិមន្តា, សតិមតា, សតិមន្តេហិ, សតិមន្តេភិ, សតិមន្តស្ស, សតិមតោ, សតិមន្តានំ, សតិមតំ, សតិមន្តស្មិំ, សតិមន្តម្ហិ, សតិមតិ, សតិមន្តេ, សតិមន្តេសុ.

ឯវំ មតិមា, គតិមា, បាបិមា, ជាតិមា, ភាណុមា, អាយុមា, អាយស្មា, សិរិមា, ហិរិមា, ធិតិមា, កិត្តិមា, ឥទ្ធិមា, ជុតិមា ¶ , មុតិមា, ថុតិមា, ពុទ្ធិមា, ចក្ខុមា, ពន្ធុមា, គោមា ឥច្ចាទិ.

វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

១២៥. ហិមវតោ វា ឱ [ក. ៩៤; រូ. ១០៥; នី. ២៥២].

សិម្ហិ ហិមវន្តសទ្ទស្ស ឱ ហោតិ វា. ‘គសីន’ន្តិ លោបោ.

ហិមវន្តោ បព្ពតោ [ធ. ប. ៣០៤], ហិមវា បព្ពតោ.

១២៦. ន្តស្ស ច ដ វំសេ [ក. ៩៣; រូ. ១០៦; នី. ២៥១].

អំ, សេសុ ន្តស្ស ច ន្តុស្ស ច សព្ពស្ស ដ ហោតិ វា.

‘‘អជ្ឈោគាហេត្វា ហិមវ’’ន្តិ [អប. ថេរ ២.៤៧.៥៩] បាឡិ. សតិមំ, ពន្ធុមំ, គុណវស្ស, សតិមស្ស, ពន្ធុមស្ស.

មហាវុត្តិនា ក្វចិ សិម្ហិ គេ ច បរេ ន្តុស្ស អត្តំ ហោតិ, ‘‘អតុលោ នាម នាមេន, បញ្ញវន្តោ ជុតិន្ធរោ’’តិ [ពុ. វំ. ២១.១០] ច ‘‘គតិមន្តោ សតិមន្តោ, ធិតិមន្តោ ច យោ ឥសី’’តិ [ថេរគា. ១០៥២] ច ‘‘ចក្ខុមន្តោ មហាយសោ’’តិ ច ‘‘តុយ្ហំ បិតា មហាវីរ, បញ្ញវន្ត ជុតិន្ធរា’’តិ [អប. ថេរី ២.២.៣៨៩] ច បាឡី.

បឋមាយោម្ហិ ក្វចិ ន្តុស្ស ដ ហោតិ, វគ្គុមុទាតីរិយា បន ភិក្ខូ វណ្ណវា ហោន្តិ [បារា. ១៩៤], ឯថ តុម្ហេ អាវុសោ សីលវា ហោថ [អ. និ. ៥.១១៤], ចក្ខុមា អន្ធកា ហោន្តិ, យេ ឥត្ថីនំ វសំ គតា [ជា. អដ្ឋ. ២.៣.៣៦], សំសុទ្ធបញ្ញា កុសលា មុតិមា ភវន្តិ [សុ. និ. ៨៨៧ (សំសុទ្ធបញ្ញា កុសលា មុតីមា)].

ឥតិ គុណវាទិគណរាសិ.

គច្ឆន្តាទិគណរាសិ

១២៧. ន្តស្សំ សិម្ហិ [ក. ១៨៦; រូ. ១០៧; នី. ៣៨២-៤; ‘តស្សំ’ (ពហូសុ)].

សិម្ហិ ¶ ន្តស្ស អំ ហោតិ វា. សិលោបោ.

គច្ឆំ, គច្ឆន្តោ, គច្ឆន្តា, គច្ឆន្តោ, ភោ គច្ឆ, ភោ គច្ឆា, ភោ គច្ឆំ, ភោន្តោ គច្ឆន្តា, ភោន្តោ គច្ឆន្តោ, គច្ឆន្តំ, គច្ឆន្តេ, គច្ឆន្តេន, គច្ឆតា, គច្ឆន្តេហិ, គច្ឆន្តេភិ, គច្ឆន្តស្ស, គច្ឆតោ, គច្ឆន្តានំ, គច្ឆតំ, គច្ឆន្តស្មា, គច្ឆន្តម្ហា, គច្ឆន្តា, គច្ឆតា, គច្ឆន្តេហិ, គច្ឆន្តេភិ, គច្ឆន្តស្ស, គច្ឆតោ, គច្ឆន្តានំ, គច្ឆតំ, គច្ឆន្តស្មិំ, គច្ឆន្តម្ហិ, គច្ឆតិ, គច្ឆន្តេ, គច្ឆន្តេសុ.

ឯវំ ករំ, កុព្ពំ, ចរំ, ចវំ, ជយំ, ជហំ, ជានំ, ជិរំ, ទទំ, ទហំ, ជុហំ, សុណំ, បចំ, សរំ, ភុញ្ជំ, មុញ្ចំ, សយំ, សរំ, ហរំ, តិដ្ឋំ, ភវិស្សំ, ករិស្សំ, គមិស្សំ ឥច្ចាទិ.

វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

‘ន្តស្ស ច ដ វំសេ’តិ អំ, សេសុ ន្តស្ស ដត្តំ, យំ យញ្ហិ រាជ ភជតិ, សន្តំ វា យទិ វា អសំ. សីលវន្តំ វិសីលំ វា, វសំ តស្សេវ គច្ឆតិ [ជា. ១.១៥.១៨១]. កិច្ចានុក្រុព្ពស្ស ករេយ្យ កិច្ចំ [ជា. ១.២.១៤៥] – អនុក្រុព្ពស្សាតិ បុន ករោន្តស្ស.

មហាវុត្តិនា បឋមាយោម្ហិ ច សវិភត្តិស្ស ន្តស្ស អំ ហោតិ, អបិ នុ តុម្ហេ ឯកន្តសុខំ លោកំ ជានំ បស្សំ វិហរថ [ទី. និ. ១.៤២៥], កសំ ខេត្តំ ពីជំ វបំ, ធនំ វិន្ទន្តិ មាណវា [ថេរីគា. ១១២], ភរន្តិ មាតាបិតរោ, បុព្ពេ កតមនុស្សរំ [អ. និ. ៥.៣៩].

១២៨. មហន្តារហន្តានំ ដា វា [នី. ៣៨៧, ៧១២].

សិម្ហិ ឯតេសំ ន្តស្ស ដា ហោតិ វា.

មហា ¶ , មហំ, មហន្តោ, មហន្តា, មហន្តោ, ភោ មហ, ភោ មហា, ភោ មហំ, ភោន្តោ មហន្តា, ភោន្តោ មហន្តោ, មហន្តំ.

‘ន្តស្ស ច ដ វំសេ’តិ អំម្ហិ ន្តស្ស ដត្តំ, ‘‘សុមហំ បុរំ, បរិក្ខិបិស្ស’’ន្តិ [ជា. ២.២២.៧៩២] បាឡិ-សុដ្ឋុ មហន្តំ ពារាណសិបុរន្តិ អត្ថោ. សេសំ គច្ឆន្តសមំ.

អរហា តិដ្ឋតិ. ‘ន្តស្សំ សិម្ហី’តិ សិម្ហិ ន្តស្ស អំ, អរហំ សុគតោ លោកេ [សំ. និ. ១.១៦១], អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ [បារា. ១], អរហន្តា, អរហន្តោ, អរហន្តំ, អរហន្តេ, អរហន្តេន, អរហតា, អរហន្តេហិ, អរហន្តេភិ, អរហន្តស្ស, អរហតោ, អរហន្តានំ, អរហតំ ឥច្ចាទិ.

មហាវុត្តិនា ព្រហ្មន្តស្ស ច ន្តស្ស ដា ហោតិ សិម្ហិ, ព្រហា, ព្រហន្តោ, ព្រហន្តា, ព្រហន្តោ, ព្រហន្តំ, ព្រហន្តេ ឥច្ចាទិ.

‘‘សា បរិសា មហា ហោតិ, សា សេនា ទិស្សតេ មហា’’តិ [ជា. ២.២២.៧៧១] ច ‘‘មហា ភន្តេ ភូមិចាលោ’’តិ [អ. និ. ៨.៧០] ច ‘‘មហា តេ ឧបាសក បរិច្ចាគោ’’តិ [ជា. អដ្ឋ. ៤.១៣.អកិត្តិជាតកវណ្ណនា] ច ‘‘មហា មេ ភយមាគត’’ន្តិ ច ‘‘ពារាណសិរជ្ជំ នាម មហា’’តិ [ជា. អដ្ឋ. ១.១.មហាសីលវជាតកវណ្ណនា] ច ‘‘មហាស្ស ហោន្តិ បរិវារា ព្រាហ្មណគហបតិកា, មហាស្ស ហោន្តិ បរិវារា ភិក្ខូ ភិក្ខុនិយោ’’តិ [ទី. និ. ៣.២០៤] ច ‘‘មហា វហន្តិ ទុទិដ្ឋិំ, សង្កប្បា រាគនិស្សិតា’’តិ ច បាឡី. អត្រ មហាសទ្ទោ និបាតបដិរូបកោបិ សិយា.

១២៩. ភូតោ.

ភូធាតុសិទ្ធតោ ន្តស្ស អំ ហោតិ សិម្ហិ. សុទ្ធេ និច្ចំ, ឧបបទេ អនិច្ចំ.

ភវំ ¶ តិដ្ឋតិ, សម្បត្តិំ អនុភវំ, អនុភវន្តោ, តណ្ហំ អភិភវំ, អភិភវន្តោ, ទុក្ខំ បរិភវំ, បរិភវន្តោ តិដ្ឋតិ, ភវន្តា, ភវន្តោ, ហេ ភវន្ត, ហេ ភវន្តា, ហេ ភវន្តោ, ហេ ភវ, ហេ ភវា, ហេ ភវំ. ‘‘កច្ចិ ភវំ អភិរមសិ អរញ្ញេ’’តិ [ជា. ២.១៨.១៨] បាឡិ.

ហេ ភវន្តា, ហេ ភវន្តោ, ភវន្តំ, ភវន្តេ, ភវន្តេន, ភវតា, ភវន្តេហិ, ភវន្តេភិ, ភវន្តស្ស, ភវតោ, ភវន្តានំ, ភវតំ, ភវន្តស្មា, ភវន្តម្ហា, ភវន្តា, ភវតា, ភវន្តេហិ, ភវន្តេភិ, ភវន្តស្ស, ភវតោ, ភវន្តានំ, ភវតំ, ភវន្តស្មិំ, ភវន្តម្ហិ, ភវតិ, ភវន្តេ, ភវន្តេសុ.

១៣០. ភវតោ វា ភោន្តោ គយោនាសេ [ក. ២៤៣; រូ. ៨, ១១០; នី. ៤៨៤].

គ, យោ, នា, សេសុ ភវន្តស្ស ភោន្តោ ហោតិ វា. សុត្តវិភត្តេន អំ, ហិ, នំ, ស្មាទីសុ ច.

ភោន្តា, ភោន្តោ, ហេ ភោន្ត, ហេ ភោន្តា, ហេ ភោន្តោ, ភោន្តំ, ភោន្តេ, ភោន្តេន, ភោតា, ភោន្តេហិ, ភោន្តេភិ, ភោន្តស្ស, ភោតោ, ភោន្តានំ, ភោតំ, ភោន្តស្មា, ភោន្តម្ហា, ភោន្តា, ភោតា, ភោន្តេហិ, ភោន្តេភិ, ភោន្តស្ស, ភោតោ, ភោន្តានំ, ភោតំ, ភោន្តស្មិំ, ភោន្តម្ហិ, ភោតិ, ភោន្តេ, ភោន្តេសុ.

ភោ, ភន្តេតិ ទ្វេ វុទ្ធិអត្ថេ សិទ្ធា អាមន្តនត្ថេ និបាតា ឯវ, តេហិ បរំ គ, យោនំ លោបោ, ឥតោ ភោ សុគតិំ គច្ឆ [ឥតិវុ. ៨៣], ឧម្មុជ្ជភោ បុថុសិលេ, កុតោ នុ អាគច្ឆថ ភោ តយោ ជនា [ជា. ១.៩.៨៧], បស្សថ ភោ ឥមំ កុលបុត្តំ, ឯហិ ភន្តេ ខមាបេហិ, សោ តេ ភិក្ខូ ខមាបេសិ ‘‘ខមថ ភន្តេ’’តិ. តថា ភទ្ទន្តេ, ភទ្ទន្តាតិ ទ្វេ ‘‘តុយ្ហំ ភទ្ទំ ហោតុ ¶ , តុម្ហាកំ ភទ្ទំ ហោតូ’’តិ អត្ថេ សិទ្ធា អាមន្តននិបាតាវ, ‘‘ភទ្ទន្តេ’’តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ [សំ. និ. ១.២៤៩], តំ វោ វទាមិ ភទ្ទន្តេ, យាវន្តេត្ថ សមាគតា [ជា. ១.៧.១០៨]. ភទ្ទន្ត, ភទន្តសទ្ទា បន បុរិសាទិគណិកា ឯវ.

សន្តសទ្ទោ បន សប្បុរិសេ វិជ្ជមានេ សមានេ ច បវត្តោ ឥធ លព្ភតិ. សមេតិ អសតា អសំ [ជា. ១.២.១៦]. សំ, សន្តោ, សន្តា, សន្តោ, ភោសន្ត, ភោសន្តា, ភោស, ភោ សា, ភោ សំ វា, ភោន្តោ សន្តា, ភោន្តោ សន្តោ. យំ យញ្ហិ រាជ ភជតិ, សន្តំ វា យទិ វា អសំ [ជា. ១.១៥.១៨០]. សន្តេ, សន្តេន, សតា.

១៣១. សតោ សព្ព ភេ [ក. ១៨៥; រូ. ១១២; នី. ៣៧៨].

ភេ បរេ សន្តស្ស សពអាទេសោ ហោតិ វា.

សន្តេហិ, សន្តេភិ, សព្ភិ, សន្តស្ស, សតោ, សន្តានំ, សតំ, សន្តស្មា, សន្តម្ហា, សន្តា, សតា, សន្តេហិ, សន្តេភិ, សព្ភិ, សន្តស្ស, សតោ, សន្តានំ, សតំ, សន្តស្មិំ, សន្តម្ហិ, សតិ, សន្តេ, សន្តេសុ. សន្តោ សប្បុរិសា លោកេ, ទូរេសន្តោ បកាសេន្តិ [ធ. ប. ៣០៤], ចត្តារោ បុគ្គលា សន្តោ សំវិជ្ជមានា លោកស្មិំ [អ. និ. ៤.៨៥], បហុសន្តោ ន ភរតិ [សុ. និ. ៩១].

ខេទេ និរោធេ ច បវត្តោ សន្តោ បុរិសាទិគណាទិកោ, ទីឃំ សន្តស្ស យោជនំ [ធ. ប. ៦១], សន្តា ហោន្តិ សមិតា និរុទ្ធា ឥច្ចាទិ.

ឥតិ គច្ឆន្តាទិគណរាសិ.

រាជាទិយុវាទិគណរាសិ

១៣២. រាជាទិយុវាទីហា [ក. ១៨៩; រូ. ១១៣; នី. ៣៩០-១].

រាជាទីហិ ¶ យុវាទីហិ ច សិស្ស អា ហោតិ.

រាជា គច្ឆតិ.

១៣៣. យោនមានោ [ក. ១៩០; រូ. ១១៤; នី. ៣៩២].

រាជាទីហិ យុវាទីហិ ច យោនំ អានោ ហោតិ វា.

រាជានោ.

វាតិ កិំ? ចតុរោ ច មហារាជា.

ភោ រាជ, ភោ រាជា, ភោន្តោ រាជានោ.

១៣៤. វំម្ហានង្ [ក. ១៨៨; រូ. ១១៥; នី. ៣៩៣].

រាជាទីនំ យុវាទីនញ្ច អានង ហោតិ វា អំម្ហិ.

រាជានំ, រាជំ, រាជានោ, ចតុរោ ច មហារាជេ [បេ. វ. ១១].

១៣៥. នាស្មាសុ រញ្ញា [ក. ១៣៧, ២៧០; រូ. ១១៦, ១២០; នី. ៣១៦, ៥៤២].

នា, ស្មាសុ រាជស្ស រញ្ញា ហោតិ វា.

រញ្ញា, រាជេន.

១៣៦. រាជស្សិ នាម្ហិ [នី. ៣១៦].

នាម្ហិ រាជស្ស ឥ ហោតិ.

រាជិនា.

១៣៧. សុនំហិស្វុ [ក. ១៦៩; រូ. ១១៧; នី. ៣៥៧].

សុ ¶ , នំ, ហិសុ រាជស្ស ឧហោតិ វា.

រាជូហិ, រាជូភិ, រាជេហិ, រាជេភិ.

១៣៨. រញ្ញោរញ្ញស្សរាជិនោ សេ [ក. ១៣៩; រូ. ១១៨; នី. ៣១៤].

សេបរេ សវិភត្តិស្ស រាជស្ស រញ្ញោ, រញ្ញស្ស, រាជិនោ ហោន្តិ វា.

រញ្ញោ, រញ្ញស្ស, រាជិនោ.

វាតិ កិំ? រាជស្ស.

រាជូនំ, រាជានំ.

១៣៩. រាជស្ស រញ្ញំ [ក. ១៣៦; រូ. ១១៩; នី. ៣១៥].

នំម្ហិ រាជស្ស រញ្ញំ ហោតិ វា.

រញ្ញំ, រាជស្មា, រាជម្ហា, រញ្ញា, រាជូហិ, រាជូភិ, រាជេហិ, រាជេភិ, រញ្ញោ, រញ្ញស្ស, រាជិនោ, រាជស្ស វា, រាជូនំ, រាជានំ, រញ្ញំ.

១៤០. ស្មិំម្ហិ រញ្ញេរាជិនិ [ក. ១៣៨; រូ. ១២១; នី. ៣១៧].

ស្មិំម្ហិ សវិភត្តិស្ស រាជស្ស រញ្ញេ, រាជិនិ ហោន្តិ វា.

រញ្ញេ, រាជិនិ, រាជស្មិំ, រាជម្ហិ, រាជូសុ, រាជេសុ.

១៤១. សមាសេ វា.

សមាសដ្ឋានេ សព្ពេ តេ អាទេសា វិកប្បេន ហោន្តិ.

ចត្តារោ មហារាជា [ទី. និ. ២.៣៣៦], ចត្តារោ មហារាជានោ [អ. និ. ៣.៣៧], ទេវរាជានំ, ទេវរាជំ, ទេវរាជានោ, ទេវរាជេ, ចត្តារោ ច មហារាជេ ¶ , មណិម្ហិ បស្ស និម្មិតំ [ជា. ២.២២.១៣៩៤], កាសិរញ្ញា, កាសិរាជេន, ទេវរាជូហិ, ទេវរាជេហិ, កាសិរញ្ញោ, កាសិរាជស្ស, ទេវរាជូនំ, ទេវរាជានំ…បេ… កាសិរញ្ញេ, កាសិរាជេ, ទេវរាជូសុ, ទេវរាជេសុ.

មហាវុត្តិនា រាជតោ យោនំ ឥនោ ហោតិ, ‘‘សមន្តបាសាទិកា នាម, សោឡសាសិំសុ រាជិនោ, ឯកូនតិំសេ កប្បម្ហិ, ឥតោ សោឡសរាជិនោ [អប. ថេរ ១.១២.៥៤-៥៥ (ឯកូនតិំសកប្បម្ហិ, ឥតោ សោឡសរាជានោ)], កុសរាជំ មហព្ពលំ [ជា. ២.២០.៦៧], សាលរាជំវ បុប្ផិតំ [អប. ថេរ ១.៤២.៨៦], ឧឡុរាជំវ សោភិតំ, ចតុរោ ច មហារាជេ [បេ. វ. ១១], យុធញ្ចយោ អនុញ្ញាតោ, សព្ពទត្តេន រាជិនា [ជា. ១.១១.៨១], តទា អទាសិ មំ តាតោ, ពិម្ពិសារស្ស រាជិនោ [អប. ថេរី. ២.២.៣២៦], និក្ខមន្តេ មហារាជេ, បថវី សម្បកម្បថ’’ ឥច្ចាទីនិ បាឡិបទានិ.

ព្រហ្មា, ព្រហ្មានោ, ភោ ព្រហ្ម, ភោ ព្រហ្មា. ‘ឃព្រហ្មាទិត្វេ’តិ គស្ស ឯត្តំ, ភោ ព្រហ្មេ, ភោន្តោ ព្រហ្មានោ, ព្រហ្មានំ, ព្រហ្មំ, ព្រហ្មានោ.

១៤២. នាម្ហិ [ក. ១៩៨; រូ. ១២៣; នី. ៤១០].

នាម្ហិ ព្រហ្មស្ស ឧហោតិ វា.

ព្រហ្មុនា, ព្រហ្មេន, ព្រហ្មេហិ, ព្រហ្មេភិ.

១៤៣. ព្រហ្មស្សុ វា [ក. ១៩៨; រូ. ១២៣; នី. ៤១០].

ស, នំសុ ព្រហ្មស្ស ឧ ហោតិ វា.

១៤៤. ឈលា សស្ស នោ [ក. ១១៧; រូ. ១២៤; នី. ២៩២].

ឈ, លតោ សស្ស នោ ហោតិ.

ព្រហ្មុនោ, ព្រហ្មស្ស, ព្រហ្មូនំ, ព្រហ្មានំ.

១៤៥. ស្មា ¶ នាវ ព្រហ្មា ច [ក. ២៧០; រូ. ១២០; នី. ៥៤២].

អត្តា’តុមេហិ ច ព្រហ្មតោ ច ស្មាស្ស នា វិយ រូបំ ហោតិ.

ព្រហ្មុនា, ព្រហ្មស្មា, ព្រហ្មម្ហា, ព្រហ្មុនោ, ព្រហ្មស្ស, ព្រហ្មូនំ, ព្រហ្មានំ. ‘កម្មាទិតោ’តិ សុត្តេន ស្មិំនោ និ ហោតិ, ព្រហ្មស្មិំ, ព្រហ្មម្ហិ, ព្រហ្មនិ, ព្រហ្មេ, ព្រហ្មេសុ.

អត្តា, អត្តានោ, ភោ អត្ត, ភោ អត្តា, ភោន្តោ អត្តានោ, អត្តានំ, អត្តំ, អត្តានោ. ‘នាស្សេនោ’តិ វិកប្បេន នាស្ស ឯនត្តំ, អត្តនា, អត្តេន.

១៤៦. សុហិស្វនក [ក. ២១១; រូ. ១២៦; នី. ៤៣៩;. សុហិសុនក (ពហូសុ)].

សុ, ហិសុ អត្តា’តុមានំ អន្តោ អនក ហោតិ.

អត្តនេហិ, អត្តនេភិ, អត្តេហិ, អត្តេភិ.

១៤៧. នោត្តាតុមា [ក. ២១៣; រូ. ១២៧; នី. ៤៤០].

អត្តា’តុមតោ សស្ស នោ ហោតិ.

អត្តនោ, អត្តស្ស, អត្តានំ, អត្តស្មា, អត្តម្ហា, អត្តា, អត្តនា, អត្តនេហិ, អត្តនេភិ, អត្តេហិ, អត្តេភិ, អត្តនោ, អត្តស្ស, អត្តានំ, អត្តស្មិំ, អត្តម្ហិ, អត្តនិ, អត្តេ, អត្តេសុ, អត្តនេសុ.

សមាសេ បន បុរិសាទិរូបំ ហោតិ, បហិតោ អត្តា ឯតេនាតិ បហិតត្តោ, បហិតត្តា, បហិតត្តំ, បហិតត្តេ, បហិតត្តេន, បហិតត្តេហិ, បហិតត្តេភិ, បហិតត្តស្ស, បហិតត្តានំ, បហិតត្តស្មា, បហិតត្តម្ហា, បហិតត្តា, បហិតត្តេហិ, បហិតត្តេភិ, បហិតត្តស្ស, បហិតត្តានំ, បហិតត្តស្មិំ, បហិតត្តម្ហិ, បហិតត្តេ, បហិតត្តេសុ.

អាតុមា ¶ , អាតុមានោ, អាតុមានំ, អាតុមំ, អាតុមានោ, អាតុមនា, អាតុមេន, អាតុមនេហិ, អាតុមនេភិ, អាតុមនោ, អាតុមស្ស, អាតុមានំ ឥច្ចាទិ.

សខា តិដ្ឋតិ.

១៤៨. អាយោ នោ ច សខា [ក. ១៩១; រូ. ១៣០; នី. ៣៩៤].

សខតោ យោនំ អាយោ ច នោ ច ហោន្តិ វា អានោ ច.

សខានោ, សខាយោ.

១៤៩. នោនាសេស្វិ [ក. ១៩៤; រូ. ១៣១; នី. ៤០៧].

នោ, នា, សេសុ សខន្តស្ស ឥ ហោតិ វា.

សខិនោ.

សុត្តវិភត្តេន ត្តបច្ចយម្ហិ ឥត្តំ, ‘‘សខិត្តំ ករេយ្យ, សខិត្តំ ន ករេយ្យា’’តិ [ថេរគា. ១០១៧ (សខិតំ)] បាឡី.

១៥០. យោស្វំហិស្មានំស្វារង [ក. ១៩៥-៦; រូ. ១៣៣-៤; នី. ៤០៨-៩; យោស្វំហិសុចារង (ពហូសុ)].

យោសុ អំ, ហិ, ស្មា, នំសុ សខន្តស្ស អារង ហោតិ. ‘ដោដេ វា’តិ សុត្តេន អារាទេសតោ យោនំ កមេន ដោ, ដេ ហោន្តិ.

សខារោ តិដ្ឋន្តិ. ‘ឃព្រហ្មាទិត្វេ’តិ គស្ស វិកប្បេន ឯត្តំ, ភោ សខ, ភោ សខា, ភោ សខេ, ហរេ សខា កិស្ស មំ ជហាសិ [ជា. ១.៦.៩៤].

‘‘សខិ, សខីតិ ទ្វយំ ឥត្ថិយំ សិទ្ធ’’ន្តិ វុត្តិយំ វុត្តំ.

ភោន្តោ ¶ សខានោ, ភោន្តោ សខាយោ, ភោន្តោ សខិនោ, ភោន្តោ សខារោ, សខានំ, សខារំ, សខំ, សខានោ, សខាយោ, សខិនោ, សខារេ, សខារោ, សខិនា, សខារេន, សខេន, សខារេហិ, សខារេភិ, សខេហិ, សខេភិ, សខិស្ស, សខិនោ, សខារានំ, សខានំ.

១៥១. ស្មានំសុ វា [ក. ១៩៤, ១៧០; រូ. ១២០, ១៣១; នី. ៤០៧, ៥៤២].

ស្មា, នំសុ សខន្តស្ស ឥ ហោតិ វា.

សខីនំ, សខិស្មា, សខិម្ហា, សខា, សខិនា, សខារស្មា, សខារម្ហា, សខារា, សខារេហិ, សខារេភិ, សខេហិ, សខេភិ, សខិស្ស, សខិនោ, សខារានំ, សខានំ, សខីនំ.

១៥២. ដេ ស្មិំនោ [ក. ១៩២; រូ. ១៣៥].

សខតោ ស្មិំនោ ដេ ហោតិ. និច្ចត្ថមិទំ សុត្តំ.

សខេ, សខារេសុ, សខេសុ. ‘‘នេតាទិសា សខា ហោន្តិ, លព្ភា មេ ជីវតោ សខា’’តិ [ជា. ១.៧.៩] បាឡិ. បុរិសាទិនយេន យោនំ វិធិ.

សមាសេ បន សព្ពំ បុរិសាទិរូបំ លព្ភតិ, ‘‘សព្ពមិត្តោ សព្ពសខោ, បាបមិត្តោ បាបសខោ’’តិ [ទី. និ. ៣.២៥៣] ច បាឡិ. បាបសខោ, បាបសខា, បាបសខំ, បាបសខេ, បាបសខេន, បាបសខេហិ, បាបសខេភិ…បេ… បាបសខស្មិំ, បាបសខម្ហិ, បាបសខេ, បាបសខេសុ.

យុវា គច្ឆតិ.

១៥៣. យោនំ ¶ នោនេ វា [ក. ១៥៥, ១៥៧; រូ. ១៣៧, ១៤០; នី. ៣៣៥, ៣៤៣].

យុវ, បុមាទីហិ បឋមា, ទុតិយាយោនំ កមេន នោ, នេ ហោន្តិ វា.

១៥៤. នោនានេស្វា [ក. ១៥៧; រូ. ១៤០; នី. ៣៤៣].

នោ, នា, នេសុ យុវាទីនំ អន្តោ អា ហោតិ វា.

យុវានោ, យុវានា, យុវា, ហេ យុវ, ហេ យុវា, ហេ យុវានោ, ហេ យុវា វា, យុវានំ, យុវំ, យុវានេ, យុវេ, យុវេន, យុវានា.

១៥៥. យុវាទីនំ សុហិស្វានង [ក. ១៥៧; រូ. ១៤០; នី. ៣៣៧-៩, ៣៤៣].

យុវ, បុមាទីនំ អន្តោ អានង ហោតិ វា សុ, ហិសុ.

យុវានេហិ, យុវេហិ, យុវានេភិ, យុវេភិ, យុវស្ស.

១៥៦. យុវា សស្សិនោ.

យុវតោ សស្ស ឥនោ ហោតិ វា.

យុវិនោ, យុវានំ, យុវស្មា, យុវម្ហា.

១៥៧. ស្មាស្មិំនំ នានេ [ក. ១៥៦-៧-៨; រូ. ១៤០-២-៣].

យុវ, បុមាទីហិ ស្មា, ស្មិំនំ នា, នេ ហោន្តិ វា. ‘នោនានេស្វា’តិ នាម្ហិ អាត្តំ.

យុវានា, យុវានេហិ, យុវានេភិ, យុវេហិ, យុវេភិ, យុវស្ស, យុវិនោ, យុវានំ, យុវស្មិំ, យុវម្ហិ, យុវេ, យុវានេ, យុវានេសុ, យុវេសុ.

រូបសិទ្ធិយំ បន ‘‘មឃវ, យុវាទីនមន្តស្ស អានាទេសោ ហោតិ វា សព្ពាសុ វិភត្តីសូ’’តិ [រូ. ១៤០; នី. ៣៤៣] វុត្តំ.

បុមា ¶ , បុមានោ, ហេ បុម, ហេ បុមា.

១៥៨. គស្សំ [ក. ១៥៣; រូ. ១៣៨; នី. ៣៣៣].

បុមតោ គស្ស អំ ហោតិ វា.

ហេ បុមំ, ហេ បុមានោ, បុមានំ, បុមំ, បុមានេ, បុមេ.

១៥៩. នាម្ហិ [ក. ១៥៩; រូ. ១៣៩; នី. ៣៤០].

នាម្ហិ បុមន្តស្ស អា ហោតិ វា.

បុមានា, បុមេន.

១៦០. បុមកម្មថាមទ្ធានំ វា សស្មាសុ ច [ក. ១៥៧, ១៥៩; រូ. ១៣៩, ១៤០; នី. ៣៣៨, ១៤០].

នាម្ហិ ច ស, ស្មាសុ ច បុម, កម្ម, ថាមទ្ធានំ អន្តោ ឧ ហោតិ វា.

បុមុនា, បុមានេហិ, បុមានេភិ, បុមេហិ, បុមេភិ, បុមស្ស, បុមុនោ, បុមានំ, បុមស្មា, បុមម្ហា, បុមានា, បុមុនា, បុមានេហិ, បុមានេភិ, បុមេហិ, បុមេភិ, បុមុនោ, បុមស្ស, បុមានំ, បុមស្មិំ, បុមម្ហិ, បុមេ.

១៦១. បុមា [ក. ១៥៦; រូ. ១៤២; នី. ៣៣៦].

បុមតោ ស្មិំនោ នេ ហោតិ វា. ‘នោនានេស្វា’តិ បុមន្តស្ស អាត្តំ.

បុមានេ.

១៦២. សុម្ហា ច [ក. ១៥៨; រូ. ១៤៣; នី. ៣៣៩].

សុម្ហិ បុមន្តស្ស អា ច ហោតិ អានេ ច.

បុមានេសុ, បុមាសុ, បុមេសុ.

សិ ¶ , យោនំ បុរិសាទិវិធិ ច ហោតិ, ‘‘យថា ពលាកយោនិម្ហិ, ន វិជ្ជតិ បុមោ សទា [អប. ថេរ ១.១.៥១១], សោឡសិត្ថិសហស្សានំ, ន វិជ្ជតិ បុមោ តទា [ចរិយា ៣.៤៩], ឥត្ថី ហុត្វា ស្វជ្ជ បុមោម្ហិ ទេវោ [ទី. និ. ២.៣៥៤], ថិយោ តស្ស បជាយន្តិ, ន បុមា ជាយរេ កុលេ’’តិ [ជា. ១.៨.៥៤] បាឡី.

មឃវសទ្ទោ យុវសទ្ទសទិសោតិ រូបសិទ្ធិយំ [រូ. ៦៦] វុត្តំ, គុណវាទិគណិកោតិ សទ្ទនីតិយំ [នី. បទ. ២២០] ឥច្ឆិតោ. អឃន្តិ ទុក្ខំ បាបញ្ច វុច្ចតិ, ន អឃំ មឃំ, សុខំ បុញ្ញញ្ច, មឃោ ឥតិ បុរាណំ នាមំ អស្ស អត្ថីតិ មឃវាតិ [សំ. និ. ១.២៥៩] អត្ថោ បាឡិយំ ទិស្សតិ.

ថាមសទ្ទោ បុរិសាទិគណោ, ថាមេន, ថាមុនា, ថាមស្ស, ថាមុនោ, ថាមស្មា, ថាមម្ហា, ថាមា, ថាមុនា, ថាមស្ស, ថាមុនោ. សេសំ បុរិសសមំ.

អទ្ធា វុច្ចតិ កាលោ. នាទ្យេកវចនេសុ-ទីឃេន អទ្ធុនា, អទ្ធនា, អទ្ធេន, ទីឃស្ស អទ្ធុនោ, អទ្ធុស្ស, អទ្ធស្ស, អទ្ធុនា, អទ្ធុម្ហា, អទ្ធុស្មា, អទ្ធា, អទ្ធម្ហា, អទ្ធស្មា, អទ្ធុនោ, អទ្ធុស្ស, អទ្ធស្ស, អទ្ធនិ, អទ្ធេ, អទ្ធម្ហិ, អទ្ធស្មិន្តិ ចូឡមោគ្គល្លានេ អាគតំ. សេសំ យុវសទិសំ.

ឧបទ្ធវាចកោ អទ្ធសទ្ទោ ឥធ ន លព្ភតិ, ឯកំសត្ថវាចកោ ច និបាតោ ឯវ. ‘‘អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ’’តិអាទីសុ អទ្ធានសទ្ទោ បន វិសុំ សិទ្ធោ នបុំសកលិង្គោវ.

មុទ្ធសទ្ទេ ‘‘មុទ្ធា តេ ផលតុ សត្តធា, មុទ្ធា មេ ផលតុ សត្តធា’’ ឥច្ចាទីសុ [ជា. ១.១៦.២៩៥; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.តិស្សត្ថេរវត្ថុ] សិរោ វុច្ចតិ, ‘‘បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោ’’ ឥច្ចាទីសុ [ទី. និ. ២.៧០] មត្ថកំ វុច្ចតិ, តទុភយំ ឥធ លព្ភតិ, ស្មិំវចនេ មុទ្ធនីតិ សិទ្ធំ, សេសំ យុវសមំ. ពាលវាចកោ បន បុរិសនយោ. ហត្ថមុដ្ឋិវាចកោ ឥត្ថិលិង្គោ.

អស្មា វុច្ចតិ បាសាណោ, ឧស្មា វុច្ចតិ កាយគ្គិ, ភិស្មា វុច្ចតិ ភយានកោ មហាកាយោ.

តត្ថ ¶ អស្មសទ្ទេ ‘‘តំ តេ បញ្ញាយ ភិន្ទាមិ, អាមំ បក្កំវ អស្មនា [សុ. និ. ៤៤៥], មា ត្វំ ចន្ទេ ខលិ អស្មនី’’តិ បាឡី. សេសំ យុវសមំ. ឧស្មា, ភិស្មាសទ្ទាបិ យុវសទិសាតិ វទន្តិ.

ចូឡមោគ្គល្លានេ មុទ្ធ, គាណ្ឌីវធន្វ, អណិម, លឃិមាទយោ ច អស្មសទិសាតិ វុត្តំ.

យត្ថ សុត្តវិធានំ ន ទិស្សតិ, តត្ថ មហាវុត្តិនា វា សុត្តវិភត្តេន វា រូបំ វិធិយតិ.

ឥតិ រាជាទិយុវាទិគណរាសិ.

អការន្តបុល្លិង្គំ និដ្ឋិតំ.

អាការន្តបុល្លិង្គរាសិ

‘គសីន’ន្តិ សិលោបោ, សា តិដ្ឋតិ.

‘ឯកវចនយោស្វឃោន’ន្តិ យោសុ ច ឯកវចនេសុ ច រស្សោ, ‘អតោ យោន’មិច្ចាទិនា វិធានំ, សា តិដ្ឋន្តិ.

១៦៣. សាស្សំសេ ចានង.

អំ, សេសុ គេ ច សាសទ្ទស្ស អានង ហោតិ.

ភោ សាន, ភោន្តោ សា, សំ, សានំ, សេ, សេន, សាហិ, សាភិ, សស្ស, សានស្ស, សានំ, សស្មា, សម្ហា, សា, សាហិ, សាភិ, សស្ស, សានស្ស, សានំ, សស្មិំ, សម្ហិ, សេ, សាសុ.

អថ វា ‘សាស្សំសេ ចានង’ឥតិ សុត្តេ ចសទ្ទោ អវុត្តសមុច្ចយត្ថោបិ ហោតីតិកត្វា សិតោ សេសាសុ វិភត្តីសុបិ អានង ហោតិ វា, មហាវុត្តិនា ច អានាទេសតោ យោនំ ឱ.

សា ¶ គច្ឆតិ, សានោ គច្ឆន្តិ, សា វា, ហេ ស, ហេ សា, ហេ សាន, ហេ សា, ហេ សានោ, សំ, សានំ, សេ, សានេ ឥច្ចាទិ.

សទ្ទនីតិរូបំ វុច្ចតេ –

សា តិដ្ឋតិ, សា តិដ្ឋន្តិ, សានោ តិដ្ឋន្តិ, ភោ សា, ភោន្តោ សា, សានោ, សានំ, សានេ, សានា, សានេហិ, សានេភិ, សាស្ស, សានំ, សានា, សានេហិ, សានេភិ, សាស្ស, សានំ, សានេ, សានេសូតិ [នីតិ. បទ. ២១១].

វត្តហា វុច្ចតិ សត្តោ [សក្កោ (អមរកោស, ១-១៤៥ គាថាយំ)].

១៦៤. វត្តហា សនំនំ នោនានំ.

វត្តហតោ សស្ស នោ ហោតិ, នំវចនស្ស នានំ ហោតិ.

វត្តហានោ ទេតិ, វត្តហានានំ ទេតិ. សេសំ យុវសទ្ទសមំ.

សទ្ទនីតិយំ បន នា, សេសុ វត្តហិនា, វត្តហិនោតិ [នីតិ. បទ. ២១៩; (តត្ថ នាម្ហិ វត្តហានាតិ ទិស្សតិ)] វុត្តំ.

ទឡ្ហធម្មា, ទឡ្ហធម្មា, ទឡ្ហធម្មានោ. ‘‘សិក្ខិតា ទឡ្ហធម្មិនោ’’តិបិ [សំ. និ. ១.២០៩] បាឡិ. ភោ ទឡ្ហធម្មា, ភោន្តោ ទឡ្ហធម្មា, ទឡ្ហធម្មានោ, ទឡ្ហធម្មិនោ, ទឡ្ហធម្មានំ, ទឡ្ហធម្មានេ, ទឡ្ហធម្មិនា, ទឡ្ហធម្មេហិ. សេសំ បុរិសសមំ. ឯវំ បច្ចក្ខធម្មាតិ. វិវដច្ឆទសទ្ទេ បន នាម្ហិ ឥត្តំ នត្ថិ, សេសំ ទឡ្ហធម្មសមំ. បាឡិយំ បន ‘‘ទឡ្ហធម្មោតិ វិស្សុតោ’’តិ [ជា. ២.២២.៣០០] ច ‘‘លោកេ វិវដច្ឆទោ’’តិ [ទី. និ. ១.២៥៨] ច ទិដ្ឋត្តា ឯតេ សទ្ទា បុរិសរូបា អការន្តាបិ យុជ្ជន្តិ.

វុត្តសិរា វុច្ចតិ នវវោរោបិតកេសោ, វុត្តសិរា ព្រាហ្មណោ, វុត្តសិរា, វុត្តសិរានោ, វុត្តសិរានំ, វុត្តសិរានេ, វុត្តសិរានា, ¶ វុត្តសិរានេហិ. សេសំ បុរិសសមំ. បាឡិយំ បន ‘‘កាបដិកោ មាណវោ វុត្តសិរោ’’តិបិ [ម. និ. ២.៤២៦] ទិស្សតិ.

រហា វុច្ចតិ បាបធម្មោ. រហា, រហា, រហិនោ, រហានំ, រហិនេ, រហិនា, រហិនេហិ, រហិនេភិ, រហស្ស, រហិនោ, រហានំ…បេ… រហានេ, រហានេសូតិ [នីតិ. បទ. ២១៧] សព្ពំ សទ្ទនីតិយំ វុត្តំ, ឥធ បន មហាវុត្តិនា សិទ្ធំ.

ឥតិ អាការន្តបុល្លិង្គរាសិ.

ឥការន្តបុល្លិង្គរាសិ

‘គសីន’ន្តិ លោបោ, មុនិ គច្ឆតិ.

១៦៥. លោបោ [ក. ១១៨; រូ. ១៤៦; នី. ២៩៣].

ឈ, លតោ យោនំ លោបោ ហោតិ. ‘យោលោបនីសុ ទីឃោ’តិ ទីឃោ.

មុនី គច្ឆន្តិ.

១៦៦. យោសុ ឈិស្ស បុមេ [ក. ៩៦; រូ. ១៤៨; នី. ២៥៩].

បុល្លិង្គេ យោសុ ឈសញ្ញស្ស ឥ-ការស្ស ដ ហោតិ វា.

មុនយោ គច្ឆន្តិ.

ឈិស្សាតិ កិំ? រត្តិយោ, ទណ្ឌិនោ.

បុមេតិ កិំ? អដ្ឋីនិ.

ភោ មុនិ, ‘អយុនំ វា ទីឃោ’តិ ទីឃោ, ភោ មុនី, ភោន្តោ មុនី, ភោន្តោ មុនយោ, មុនិំ, មុនី, មុនយោ, មុនិនា, មុនីហិ, មុនីភិ, មុនិស្ស, មុនិនោ, មុនីនំ, មុនិស្មា, មុនិម្ហា.

១៦៧. នា ¶ ស្មាស្ស [ក. ២១៥; រូ. ៤១; នី. ៤៤២].

ឈ, លតោ ស្មាស្ស នា ហោតិ វា.

មុនិនា, មុនីហិ, មុនីភិ, មុនិស្ស, មុនិនោ, មុនីនំ, មុនិស្មិំ, មុនិម្ហិ, មុនីសុ.

ឥសិ គច្ឆតិ, ឥសី, ឥសយោ, ភោ ឥសិ, ភោ ឥសី, ភោន្តោ ឥសី, ភោន្តោ ឥសយោ ឥច្ចាទិ.

អគ្គិ ជលតិ, អគ្គី, អគ្គយោ, ភោ អគ្គិ, ភោ អគ្គី, ភោន្តោ អគ្គី, ភោន្តោ អគ្គយោ ឥច្ចាទិ.

ឯវំ កុច្ឆិ, មុដ្ឋិ, គណ្ឋិ, មណិ, បតិ, អធិបតិ, គហបតិ, សេនាបតិ, នរបតិ, យតិ, ញាតិ, សាតិ, វត្ថិ, អតិថិ, សារថិ, ពោន្ទិ, អាទិ, ឧបាទិ, និធិ, វិធិ, ឱធិ, ព្យាធិ, សមាធិ, ឧទធិ, ឧបធិ, និរុបធិ, ធនិ, សេនានិ, កបិ, ទីបិ, កិមិ, តិមិ, អរិ, ហរិ, គិរិ, កលិ, ពលិ, សាលិ, អញ្ជលិ, កវិ, រវិ, អសិ, មសិ, កេសិ, បេសិ, រាសិ, អហិ, វីហិឥច្ចាទយោ.

វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

មហាវុត្តិនា អកតរស្សេហិបិ កេហិចិ ឈសញ្ញេហិ យោនំ នោ ហោតិ, ‘‘ឆ មុនិនោ អគារមុនិនោ, អនគារមុនិនោ, សេខមុនិនោ, អសេខមុនិនោ, បច្ចេកមុនិនោ, មុនិមុនិនោ’’តិ [មហានិ. ១៤] ច ‘‘ញាណុបបន្នា មុនិនោ វទន្តី’’តិ ច ‘‘ឯកមេកាយ ឥត្ថិយា, អដ្ឋដ្ឋ បតិនោ សិយុ’’ន្តិ ច [ជា. ២.២១.៣៤៤] ‘‘បតិនោ កិរម្ហាកំ វិសិដ្ឋនារីន’’ [វិ. វ. ៣២៣] ន្តិ ច ‘‘ហំសាធិបតិនោ ឥមេ’’តិ [ជា. ២.២១.៣៨] ច សុត្តបទានិ ទិស្សន្តិ.

គាថាសុ ‘ឃព្រហ្មាទិត្វេ’តិ មុនិតោ គស្ស ឯត្តញ្ច ហោតិ, បោរោហិច្ចោ តវំ មុនេ [អប. ថេរ ១.១.៥៤០], ធម្មទស្សោ តវំ មុនេ [អប. ថេរ ១.១.៥៤០], ចិរំ ¶ ជីវ មហាវីរ, កប្បំ តិដ្ឋ មហាមុនេ [អប. ថេរ ១.២.១៦៨], បដិគ្គណ្ហ មហាមុនេ [អប. ថេរ ១.៤១.៨៣]. តុយ្ហត្ថាយ មហាមុនេតិ [អប. ថេរ ១.៣.៣៤៥].

តេហិយេវ អំវចនស្ស នញ្ច ហោតិ, តមាហុ ឯកំ មុនិនំ ចរន្តំ [សុ. និ. ២១០], មុនិនំ មោនបថេសុ សិក្ខមានំ [ជា. ១.៨.៤៤], បិតរំ បុត្តគិទ្ធិនំ [ជា. ២.២២.២៣៧៧], សព្ពកាមសមិទ្ធិនំ [ជា. ១.១៣.១០៣].

ឥសិសទ្ទេ បន –

១៦៨. ដេ សិស្សិសិស្មា [ដេ សិស្សស្មា (មូលបាឋេ)].

ឥសិម្ហា សិស្ស ដេ ហោតិ វា.

យោ នោ’ជ្ជ វិនយេ កង្ខំ, អត្ថធម្មវិទូ ឥសេ [ជា. ២.២២.១១៦៤]. ‘ឃព្រហ្មាទិត្វេ’តិ គស្ស ឯត្តញ្ច ហោតិ, និសីទាហិ មហាឥសេ [ជា. ២.២០.១១៤], ត្វំ នោ’សិ សរណំ ឥសេ [ជា. ២.២២.១៣២៦], បុត្តោ ឧប្បជ្ជតំ ឥសេ [ជា. ១.១៤.១០៤].

១៦៩. ទុតិយស្ស យោស្ស.

ឥសិម្ហា ទុតិយស្ស យោស្ស ដេ ហោតិ វា.

សមណេ ព្រាហ្មណេ វន្ទេ, សម្បន្នចរណេ ឥសេ [ជា. ១.១៦.៣១៤].

សមាសេ បន មហេសិ គច្ឆតិ, មហេសី គច្ឆន្តិ, មហេសយោ, មហេសិនោ. អំវចនេ មហេសិនន្តិ សិជ្ឈតិ. ‘‘សង្គាយិំសុ មហេសយោ [វិ. វ. គន្ថារម្ភកថា បេ. វ. គន្ថារម្ភកថា], វានមុត្តា មហេសយោ’’តិ [អភិធម្មត្ថសង្គហេ ១១៣ បិដ្ឋេ] ច ‘‘ន តំ សម្មគ្គតា យញ្ញំ, ឧបយន្តិ មហេសិនោ, ឯតំ សម្មគ្គតា យញ្ញំ, ឧបយន្តិ មហេសិនោ [សំ. និ. ១.១២០], បហន្តា មហេសិនោ កាមេ, យេន តិណ្ណា មហេសិនោ’’តិ ច ‘‘មហេសិំ វិជិតាវិន’’ន្តិ [ម. និ. ២.៤៥៩] ច ‘‘សង្ឃញ្ចាបិ មហេសិនំ, កុញ្ជរំវ មហេសិនំ, ឧបគន្ត្វា មហេសិនំ ¶ [ពុ. វំ. ៩.១], ខិប្បំ បស្ស មហេសិនំ [ជា. ២.១៩.៧០], កតកិច្ចំ មហេសិន’’ន្តិ [ជា. ២.១៩.១០២] ច សុត្តបទានិ ទិស្សន្តិ.

អគ្គិសទ្ទេ –

១៧០. សិស្សគ្គិតោ និ [ក. ៩៥; រូ. ១៤៥; នី. ២៥៤; ‘សិស្សាគ្គិតោ និ’ (ពហូសុ)].

អគ្គិតោ សិស្ស និ ហោតិ វា.

អគ្គិ ជលតិ, អគ្គិនិ ជលតិ, អគ្គី ជលន្តិ, អគ្គយោ ឥច្ចាទិ.

បាឡិយំ បន ‘‘អគ្គិ, គិនិ, អគ្គិនី’’តិ តយោ អគ្គិបរិយាយា ទិស្សន្តិ – ‘‘រាគគ្គិ, ទោសគ្គិ, មោហគ្គី’’តិ [អ. និ. ៧.៤៦] ច ‘‘ឆន្នា កុដិ អាហិតោ គិនិ, វិវដា កុដិ និព្ពុតោ គិនិ [សុ. និ. ១៩], មហាគិនិ សម្បជ្ជលិតោ [ថេរគា. ៧០២ (ថោកំ វិសទិសំ)], យស្មា សោ ជាយតេ គិនី’’តិ [ជា. ១.១០.៥៨] ច ‘‘អគ្គិនិំ សម្បជ្ជលិតំ បវិសន្តី’’តិ [សុ. និ. ៦៧៥] ច. តេសំ វិសុំ វិសុំ រូបមាលា លព្ភតិ.

សេដ្ឋិ, បតិ, អធិបតិ, សេនាបតិ, អតិថិ, សារថិសទ្ទេហិ ច យោនំ នោ ហោតិ, អំវចនស្ស នំ ហោតិ វា, សេដ្ឋិនោ, សេដ្ឋិនំ, បតិនោ, បតិនំ, អធិបតិនោ, អធិបតិនំ, សេនាបតិនោ, សេនាបតិនំ, អតិថិនោ, អតិថិនំ, សារថិនោ, សារថិនន្តិ. គហបតយោ, ជានិបតយោ ឥច្ចាទីនិ និច្ចរូបានិ ទិស្សន្តិ.

អាទិសទ្ទេ –

‘រត្ថ្យាទីហិ ដោ ស្មិំនោ’តិ ស្មិំនោ ដោ ហោតិ, អាទិស្មិំ, អាទិម្ហិ, អាទោ, គាថាទោ, បាទាទោ. ‘‘អាទិំ, គាថាទិំ, បាទាទិំ’’ ឥច្ចាទីសុ បន អាធារត្ថេ ទុតិយា ឯវ ‘‘ឥមំ រត្តិំ, ឥមំ ទិវសំ, បុរិមំ ទិសំ, បច្ឆិមំ ទិសំ, តំ ខណំ, តំ លយំ, តំ មុហុត្តំ’’ ឥច្ចាទីសុ វិយ.

ឥទានិ សមាសេ ឈិស្ស ដាទេសាភាវោ វុច្ចតិ.

១៧១. ឥតោញ្ញត្ថេ ¶ បុមេ.

បុមេ អញ្ញបទត្ថសមាសេ ឥ-ការម្ហា បឋមា, ទុតិយាយោនំ កមេន នោ, នេ ហោន្តិ វា. សុត្តវិភត្តេន ឧត្តរបទត្ថសមាសេបិ ក្វចិ យោនំ នោ, នេ ហោន្តិ.

បឋមាយោម្ហិ –

មិច្ឆាទិដ្ឋិនោ, សម្មាទិដ្ឋិនោ, មុដ្ឋស្សតិនោ, ឧបដ្ឋិតស្សតិនោ, អសារេ សារមតិនោ [ធ. ប. ១១], និម្មានរតិនោ ទេវា, យេ ទេវា វសវត្តិនោ [សំ. និ. ១.១៦៨], អដ្ឋេតេ ចក្កវត្តិនោ, ធម្មេ ធម្មានុវត្តិនោ [សំ. និ. ៥.៣៤], សគ្គំ សុគតិនោ យន្តិ [ធ. ប. ១២៦], តោមរ’ង្កុសបាណិនោ [ជា. ២.២២.២២៣], ទណ្ឌមុគ្គរបាណិនោ, អរិយវុត្តិនោ, និបកា សន្តវុត្តិនោ ឥច្ចាទិ.

ទុតិយាយោម្ហិ –

មុដ្ឋស្សតិនេ, ឧបដ្ឋិតស្សតិនេ, អរិយវុត្តិនេ, តោមរ’ង្កុសបាណិនេ [ជា. ២.២២.១៩០] ឥច្ចាទិ.

វាត្វេវ? មិច្ឆាទិដ្ឋី ជនា គច្ឆន្តិ, មិច្ឆាទិដ្ឋី ជនេ បស្សតិ.

គរូ បន ‘‘តោមរ’ង្កុសបាណយោ, អត្ថេ វិសារទមតយោ’’តិ [ក. ២៥៣] រូបានិ ឥធ ឥច្ឆន្តិ.

អញ្ញត្ថេតិ កិំ? មិច្ឆាទិដ្ឋិយោ ធម្មា, មិច្ឆាទិដ្ឋិយោ ធម្មេ.

បុមេតិ កិំ? មិច្ឆាទិដ្ឋិនិយោ ឥត្ថិយោ, មិច្ឆាទិដ្ឋីនិ កុលានិ.

១៧២. នេ ស្មិំនោ ក្វចិ [នី. ៤៥៣].

បុមេ អញ្ញត្ថេ ឥតោ ស្មិំនោ ក្វចិ នេ ហោតិ.

កតញ្ញុម្ហិ ច បោសម្ហិ, សីលវន្តេ អរិយវុត្តិនេ [ជា. ១.១០.៧៨]. សព្ពកាមសមិទ្ធិនេ កុលេ, ឆត្តបាណិនេ, ទណ្ឌបាណិនេ, តោមរ’ង្កុសបាណិនេ [ជា. ២.២២.១៩០] ឥច្ចាទិ.

សុត្តវិភត្តេន ¶ ឦតោបិ ស្មិំនោ ក្វចិ នេ ហោតិ, មាតង្គស្មិំ យសស្សិនេ [ជា. ២.១៩.៩៦], ទេវវណ្ណិនេ, ព្រហ្មវណ្ណិនេ, អរហន្តម្ហិ តាទិនេ [ថេរគា. ១១៨២] ឥច្ចាទិ.

ឥការន្តបុល្លិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឦការន្តបុល្លិង្គរាសិ

ឦការន្តេ ‘សិម្ហិ នា’នបុំសកស្សា’តិ សុត្តេន សិម្ហិ រស្សត្តំ នត្ថិ, ‘គេ វា’តិ គេ បរេ វិកប្បេន រស្សោ, យោសុ ច អំ, នា, ស, ស្មា, ស្មិំ សុ ច ‘ឯកវចនយោស្វឃោន’ន្តិ និច្ចំ រស្សោ, ទណ្ឌី គច្ឆតិ. ‘ជន្តុ ហេតុ’ ឥច្ចាទិសុត្តេន វិកប្បេន យោនំ លោបោ, ទណ្ឌី គច្ឆន្តិ.

បក្ខេ –

១៧៣. យោនំ នោនេ បុមេ [ក. ២២៥; រូ. ១៥១; នី. ៤៥២, ៤៥៣].

បុមេ ឈសញ្ញម្ហា ឦ-ការតោ បឋមា, ទុតិយាយោនំ កមេន នោ, នេ ហោន្តិ វា.

ទណ្ឌិនោ គច្ឆន្តិ, ភោទណ្ឌិ, ភោ ទណ្ឌី, ភោន្តោ ទណ្ឌិនោ, ទណ្ឌិំ.

១៧៤. នំ ឈីតោ [ក. ២២៤; រូ. ១៥៣; នី. ៤៥១].

បុមេ ឈសញ្ញម្ហា ឦ-ការតោ អំវចនស្ស នំ ហោតិ វា.

ទណ្ឌិនំ.

១៧៥. នោ វា [’នោ’ (ពហូសុ)].

បុមេ ឈីតោ ទុតិយាយោស្ស នោ ហោតិ វា.

ទណ្ឌី ¶ , ទណ្ឌិនោ, ទណ្ឌិនេ, ទណ្ឌិនា, ទណ្ឌីហិ, ទណ្ឌីភិ, ទណ្ឌិស្ស, ទណ្ឌិនោ, ទណ្ឌីនំ, ទណ្ឌិស្មា, ទណ្ឌិម្ហា, ទណ្ឌិនា, ទណ្ឌីហិ, ទណ្ឌីភិ, ទណ្ឌិស្ស, ទណ្ឌិនោ, ទណ្ឌីនំ, ទណ្ឌិស្មិំ, ទណ្ឌិម្ហិ.

១៧៦. ស្មិំនោ និំ [ក. ២២៦; រូ. ១៥៤; នី. ៤១៦].

ឈីតោ ស្មិំនោ និ ហោតិ វា.

ទណ្ឌិនិ.

‘នេ ស្មិំនោ ក្វចី’តិ វិភត្តសុត្តេន ស្មិំនោ នេ ច ហោតិ, ទណ្ឌិនេ, ទណ្ឌីសុ.

ឯវំ ចក្កី, បក្ខី, សុខី, សិខី, ចាគី, ភាគី, ភោគី, យោគី, សង្ឃី, វាចី, ធជី, ភជី, កុដ្ឋី, រដ្ឋី, ទាឋី, ញាណី, បាណី, គណី, គុណី, ចម្មី, ធម្មី, សីឃយាយី, បាបការី, ព្រហ្មចារី, មាយាវី, មេធាវី, ភុត្តាវី, ភយទស្សាវី, យសស្សី, តេជស្សី, ឆត្តី, បត្តី, ទន្តី, មន្តី, សត្តុឃាតី, សីហនាទី, សាមី, បិយប្បសំសី. អត្ថទស្សី, ធម្មទស្សី ឥច្ចាទយោ. គាមណី, សេនានី, សុធី ឥច្ចាទីសុ បន ស្មិំនោ និត្តំ នត្ថិ.

វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

មហាវុត្តិនា យោសុ ឈី-ការស្សបិ ក្វចិ ដត្តំ ហោតិ,

‘‘ហំសា កោញ្ចា មយូរា ច, ហត្ថយោ បសទា មិគា;

សព្ពេ សីហស្ស ភាយន្តិ, នត្ថិ កាយស្មិំ តុល្យតា [ជា. ១.២.១០៣].

បុរិសាលូ ច ហត្ថយោ, សញ្ញតា ព្រហ្មចារយោ [អ. និ. ៦.៣៧], អបចេ ព្រហ្មចារយោ’’តិ ទិស្សន្តិ. តត្ថ ‘ហត្ថយោ’តិ ហត្ថិនោ, ‘បុរិសាលូ’តិ បុរិសលោលា ពលវាមុខយក្ខិនិយោ, ‘ព្រហ្មចារយោ’តិ ព្រហ្មចារិនោ, ‘អបចេ’តិ បូជេយ្យ.

សុស្សបិ ¶ ក្វចិ នេសុ ហោតិ, សុសុខំ វត ជីវាម, វេរិនេសុ អវេរិនោ [ធ. ប. ១៩៧], វេរិនេសុ មនុស្សេសុ, វិហរាម អវេរិនោ. តត្ថ ‘វេរិនេសូ’តិ វេរីចិត្តវន្តេសុ.

សមាសេបិ បឋមាយោស្ស នោត្តំ, ទុតិយាយោស្ស នោត្តំ នេត្តញ្ច ហោតិ. តត្ថ ទ្វេ នោត្តានិ បាកដានិ. នេត្តំ បន វុច្ចតេ, ‘‘អស្សមណេ សមណមានិនេ [អ. និ. ៨.១០], នរេ បាណាតិបាតិនេ [ឥតិវុ. ៩៣], មញ្ជុកេ បិយភាណិនេ [ជា. ២.២២.១៧២១], មាលធារិនេ [ជា. ២.២២.១៧២៧], កាសិកុត្តមធារិនេ [ជា. ២.២២.១៩៥], វណ្ណវន្តេ យសស្សិនេ [ទី. និ. ២.២៨២], ចាបហត្ថេ កលាបិនេ, ឧភោ ភស្សរវណ្ណិនេ [ជា. ២.២១.១១១], ព្រាហ្មណេ ទេវវណ្ឌិនេ, សមុទ្ធរតិ បាណិនេ [អប. ថេរី ២.៣.១៣៧], ឯវំ ជរា ច មច្ចុ ច, អធិវត្តន្តិ បាណិនេ’’តិ [សំ. និ. ១.១៣៦] ទិស្សន្តិ. តត្ថ ‘ភស្សរវណ្ណិនេ’តិ បភស្សរវណ្ណវន្តេ. ស្មិំនោ នេត្តេ បន ‘‘មាតង្គស្មិំ យសស្សិនេ’’ ឥច្ចាទីនិ [ជា. ២.១៩.៩៦] បុព្ពេ វុត្តានេវ.

ឦការន្តបុល្លិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឧការន្តបុល្លិង្គរាសិ

ភិក្ខាទិគណរាសិ

‘គសីន’ន្តិ សិលោបោ, ភិក្ខុ. យោនំ លោបេ ទីឃោ, ភិក្ខូ.

បក្ខេ –

១៧៧. លា យោនំ វោ បុមេ [ក. ១១៩; រូ. ១៥៥; នី. ២៩៤].

បុមេ លសញ្ញេហិ ឧវណ្ណេហិ យោនំ វោ ហោតិ វាតិ យោនំ វោ.

១៧៨. វេវោសុ ¶ លុស្ស [ក. ៩៧; រូ. ១៥៦; នី. ២៦០].

បុមេ វេ, វោសុ បរេសុ លសញ្ញស្ស ឧ-ការស្ស ដ ហោតិ.

ភិក្ខវោ.

លុស្សាតិ កិំ? សយម្ភុវោ.

ភោ ភិក្ខុ, ភោ ភិក្ខូ, ភោន្តោ ភិក្ខូ.

១៧៩. បុមាលបនេ វេវោ [ក. ១១៦; រូ. ១៥៧; នី. ២៩១].

បុមេ អាលបនេ លសញ្ញម្ហា ឧ-ការតោ យោស្ស វេ, វោ ហោន្តិ វា.

ភោន្តោ ភិក្ខវេ, អថ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ [ម. និ. ១.១], ទេវកាយា អភិក្កន្តា, តេ វិជានាថ ភិក្ខវោ [ទី. និ. ២.៣៣៤], ភិក្ខុំ, ភិក្ខូ, ភិក្ខវោ, ភិក្ខុនា. ‘សុនំហិសូ’តិ ទីឃោ, ភិក្ខូហិ, ភិក្ខូភិ, ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខុនោ, ភិក្ខូនំ, ភិក្ខុស្មា, ភិក្ខុម្ហា, ភិក្ខុនា, ភិក្ខូហិ, ភិក្ខូភិ, ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខុនោ, ភិក្ខូនំ, ភិក្ខុស្មិំ, ភិក្ខុម្ហិ, ភិក្ខូសុ.

ឯវំ មង្កុ, មច្ចុ, ឧច្ឆុ, បដុ, ភាណុ, សេតុ, កេតុ, សត្តុ, សិន្ធុ, ពន្ធុ, ការុ, នេរុ, មេរុ, រុរុ, វេឡុ ឥច្ចាទយោ.

វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

ហេតុ, ជន្តុ, កុរុសទ្ទេសុ ‘ជន្តុហេតុ’ ឥច្ចាទិសុត្តេន វិកប្បេន យោនំ លោបោ, ហេតុ ធម្មោ, ហេតូ ធម្មា, អតីតេ ហេតវោ បញ្ច.

១៨០. យោម្ហិ វា ក្វចិ [ក. ៩៧; រូ. ១៥៦; នី. ២៦០].

យោសុ លសញ្ញិនោ ឧ-ការស្ស ក្វចិ ដ ហោតិ វា.

អតីតេ ហេតយោ បញ្ច.

វាតិ ¶ កិំ? ហេតុយោ.

ក្វចីតិ កិំ? ភិក្ខវោ.

ភោ ហេតុ, ភោ ហេតូ, ភោន្តោ ហេតូ, ហេតវោ, ហេតយោ, ហេតុយោ វា, ហេតុំ, ហេតូ, ហេតវោ, ហេតយោ, ហេតុយោ វា. សេសំ ភិក្ខុសមំ.

ជន្តុ គច្ឆតិ, ជន្តូ, ជន្តយោ, ជន្តុយោ វា.

១៨១. ជន្តាទិតោ នោ ច [ក. ១១៩; រូ. ១៥៥; នី. ២៩៤; ‘ជន្ត្វាទិតោ’ (ពហូសុ)].

បុមេ ជន្តាទិតោ យោនំ នោ ច ហោតិ វោ ច.

ជន្តុនោ, ជន្តវោ, ភោជន្តុ, ភោជន្តូ, ភោន្តោ ជន្តូ, ជន្តយោ, ជន្តុយោ, ជន្តុនោ, ជន្តវោ, ជន្តុំ, ជន្តូ, ជន្តយោ, ជន្តុយោ, ជន្តុនោ, ជន្តវោ. សេសំ ភិក្ខុសមំ.

កុរុ, កុរូ, កុរយោ, កុរុយោ, កុរុនោ, កុរវោតិ សព្ពំ ជន្តុសមំ.

‘‘អជ្ជេវ តំ កុរយោ បាបយាតុ [ជា. ២.២២.១៦៣២], នន្ទន្តិ តំ កុរយោ ទស្សនេន [ជា. ២.២២.១៦៤១], អជ្ជេវ តំ កុរយោ បាបយាមី’’តិ [ជា. ២.២២.១៦៣៤] ទិស្សន្តិ.

មហាវុត្តិនា លតោបិ អំវចនស្ស ក្វចិ នំ ហោតិ, ‘‘កិមត្ថិនំ ភិក្ខុនំ អាហុ, ភិក្ខុនមាហុ មគ្គទេសិំ, ភិក្ខុនមាហុ មគ្គជីវិំ, ពុទ្ធំ អាទិច្ចពន្ធុន’’ន្តិ ទិស្សន្តិ, តថា ‘‘រោគនិឌ្ឌំ បភង្គុនំ, ភោគានញ្ច បភង្គុនំ [ធ. ប. ១៣៩], វិញ្ញាណញ្ច វិរាគុន’’ន្តិ ច. តត្ថ ‘កិមត្ថិន’ន្តិ កិំសភាវំ, ‘មគ្គទេសិ’ន្តិ មគ្គំ ទេសេន្តំ, ‘មគ្គជីវិ’ន្តិ មគ្គេ ជីវន្តំ, ‘រោគនិឌ្ឌ’ន្តិ រោគានំ កុលាវកភូតំ, ‘បភង្គុន’ន្តិ បភិជ្ជនសីលំ, ‘វិរាគុន’ន្តិ វិរជ្ជនសីលំ. កត្ថចិ បឋមន្តម្បិ ទិស្សតិ, តត្ថ នាគមោ.

ឥតិ ភិក្ខាទិគណរាសិ.

សត្ថាទិគណរាសិ

សត្ថាទិរាសិ

១៨២. ល្តុបិតាទីនមា សិម្ហិ [ក. ២៩៩; រូ. ១៥៨; នី. ៤១១].

សិម្ហិ ¶ បរេ ល្តុបច្ចយន្តានំ សត្ថុ, កត្តុឥច្ចាទីនំ បិតាទីនញ្ច ឧ-ការោ អា ហោតិ. ‘គសីន’ន្តិ លោបោ.

សត្ថា.

១៨៣. ល្តុបិតាទីនមសេ [ក. ២០០; រូ. ១៥៩; នី. ៤១២].

សម្ហា អញ្ញស្មិំ វិភត្តិគណេ បរេ ល្តុ, បិតាទីនំ ឧ-ការោ អារង ហោតិ.

១៨៤. អារងស្មា [ក. ២០៥; រូ. ១៦០; នី. ៤២១].

អារងតោ យោនំ ដោ ហោតិ.

សត្ថារោ.

១៨៥. គេ អ ច [ក. ២៤៦; រូ. ៧៣; នី. ៤៧៦, ៤៧៨-៩].

គេ បរេ ល្តុ, បិតាទីនំ ឧ-ការោ ហោតិ អ ច អា ច. ភោសត្ថ, ភោ សត្ថា, ភោន្តោ សត្ថារោ, សត្ថារំ.

១៨៦. ដោដេ វា [ក. ២០៥; រូ. ២៦០; នី. ៤២១].

អារងតោ យោនំ កមេន ដោ, ដេ ហោន្តិ វា. ឯត្ថ ច វាសទ្ទោ សខសទ្ទេ វិកប្បនត្ថោ តត្ថ វិធ្យន្តរសព្ភាវា. បុន ដោគ្គហណំ លហុភាវត្ថំ.

សត្ថារោ, សត្ថារេ.

១៨៧. ដា ¶ នាស្មានំ [ក. ២០៧, ២៧០; រូ. ១៦១, ១២០; នី. ៤២, ៥៤២].

អារងតោ នា, ស្មានំ ដា ហោតិ.

សត្ថារា, សត្ថារេហិ, សត្ថារេភិ.

១៨៨. លោបោ [ក. ២០៣; រូ. ១៦២; នី. ៤១៨].

ល្តុ, បិតាទីហិ សលោបោ ហោតិ វា.

សត្ថុ, សត្ថុស្ស, សត្ថុនោ.

១៨៩. នំម្ហិ វា [ក. ២០១; រូ. ១៦៣; នី. ៤១៦].

នំម្ហិ បរេ ល្តុ, បិតាទីនំ ឧ-ការោ អារង ហោតិ វា. ឥមេសំ មហានាម តិណ្ណំ សត្ថារានំ ឯកា និដ្ឋា ឧទាហុ បុថុ និដ្ឋាតិ [អ. និ. ៣.១២៧]. សត្ថូនំ.

១៩០. អា [ក. ២០២; រូ. ១៦៤; នី. ៤១៧].

នំម្ហិ បរេ ល្តុ, បិតាទីនំ ឧ-ការោ អា ហោតិ វា.

សត្ថានំ, សត្ថារា, សត្ថារេហិ, សត្ថារេភិ, សត្ថុ, សត្ថុស្ស, សត្ថុនោ, សត្ថូនំ, សត្ថារានំ, សត្ថានំ.

១៩១. ដិ ស្មិំនោ [ក. ២០៦; រូ. ១៦៥; នី. ៤២២].

អារងតោ ស្មិំនោ ដិ ហោតិ.

១៩២. រស្សារង [ក. ២០៨; រូ. ១៦៦; នី. ៤២៤].

ស្មិំម្ហិ បរេ អារង្កតោ រស្សោ ហោតិ.

សត្ថរិ, សត្ថារេសុ.

ពហុលាធិការា ¶ នា, ស្មាសុ សត្ថុនាតិ ច សុម្ហិ សត្ថូសូតិ ច សិទ្ធំ. ‘‘ធម្មរាជេន សត្ថុនា, បូជំ លព្ភតិ ភត្តុសូ’’តិ [ជា. ២.២២.១៥១៧] បាឡិ. ‘ភត្តុសូ’តិ សាមីសុ, ‘ភត្តាសូ’តិបិ បាឋោ.

‘ល្តុបិតាទីនមសេ’តិ អសេគ្គហណេន តោម្ហិ អារង ហោតិ [នី. ៤១៤], ‘‘សត្ថារតោ សត្ថារំ គច្ឆន្តិ, សត្ថារតោ សត្ថារំ ឃដេន្តី’’តិ [មហានិ. ២៧] បាឡិ.

ឯវំ កត្តា, ភត្តា, គន្តា, ជេតា, ជនេតា, ឆេត្តា, ឆេទិតា, វិញ្ញាតា, វិញ្ញាបេតា, ឧដ្ឋាតា, ឧដ្ឋាបេតា, តរិតា, តារេតា, ទាតា, ទាបេតា, សន្ធាតា, សន្ធាបេតា, នេតា, នេត្តា, បោសេតា, ភេត្តា, យាតា, វត្តា, សេតា, ហន្តា, សកមន្ធាតា, មហាមន្ធាតា ឥច្ចាទយោ.

វិសេសវិធានមុច្ចតេ.

មហាវុត្តិនា យោនំ អា ហោតិ, អវិតក្កិតា គព្ភមុបវជន្តិ [ជា. ១.១៣.១៣៨ (វិសទិសំ)], តេ ភិក្ខូ ព្រូហេតា សុញ្ញាគារានំ.

អមច្ចវាចីហិ កត្តុ, ខត្តុសទ្ទេហិ គស្ស ឯត្តំ, ឧដ្ឋេហិ កត្តេ តរមានោ [ជា. ២.២២.១៦៩០], នត្ថិ ភោ ខត្តេ បរោលោកោ [ទី. និ. ២.៤០៨].

គេ បរេ អារង ច ហោតិ, បុច្ឆាម កត្តារ អនោមបញ្ញ, ‘‘កត្តារំ អនោមបញ្ញ’’ន្តិបិ [ជា. ១.១០.២៨] យុជ្ជតិ.

អំម្ហិ បរេ បុព្ពស្សរលោបោ ច ហោតិ, អនុកម្បកំ បាណសមម្បិ ភត្តុំ ជហន្តិ ឥត្ថិយោ. ‘‘សោ បតីតោ បមុត្តេន, ភត្តុនា ភត្តុគារវោ’’តិ [ជា. ២.២១.៤៨] ទិដ្ឋត្តា កត្តុនា, គន្តុនា ឥច្ចាទីនិបិ យុជ្ជន្តិ.

នេត្តុម្ហា ¶ ស្មិំនោ ឯត្តំ [នី. ៤៣០], នេត្តេ ឧជុំ គតេ សតិ [ជា. ១.៤.១៣៣], ឯតេ សទ្ទា តីសុ លិង្គេសុ សមានរូបា ហោន្តិ, កត្តា ឥត្ថី, កត្តា បុរិសោ, កត្តា កុលំ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ សត្ថាទិរាសិ.

បិតាទិរាសិ

បិតា គច្ឆតិ.

១៩៣. បិតាទីនមនត្តាទីនំ [ក. ២០៩; រូ. ១៦៨; នី. ៤២៥; ‘បិតាទីនមនត្វាទីនំ’ (ពហូសុ)].

នត្តាទិវជ្ជិតានំ បិតាទីនំ អារងកតោ រស្សោ ហោតិ.

បិតរោ, ភោ បិត, ភោ បិតា, ភោន្តោ បិតរោ. បិតរំ, បិតុំ វា. ‘‘មាតុំ បិតុញ្ច វន្ទិត្វា’’តិ [ជា. ២.២២.១៨៥៩] ទិស្សតិ.

បិតរោ, បិតរេ, បិតរា, បិតុនា, បិតរេហិ, បិតរេភិ, បិតូហិ, បិតូភិ, បិតុ, បិតុស្ស, បិតុនោ, បិតូនំ, បិតរានំ, បិតរា, បិតុនា, បិតរេហិ, បិតរេភិ, បិតូហិ, បិតូភិ, បិតុ, បិតុស្ស, បិតុនោ, បិតូនំ, បិតរានំ, បិតានំ, បិតុស្មិំ, បិតុម្ហិ, បិតរិ, បិតរេសុ, បិតូសុ.

អនណោ ញាតិនំ ហោតិ, ទេវានំ បិតុនញ្ច សោ [ជា. ២.២២.១២៦], មាតាបិតូនំ អច្ចយេន, ធម្មំ ចរ មហារាជ, មាតាបិតូសុ ខត្តិយ [ជា. ២.១៧.៣៩].

ឯវំ ភាតា, ភាតរោ, ជាមាតា, ជាមាតរោឥច្ចាទិ.

អនត្តាទីនន្តិ កិំ? នត្តា, នត្តារោ, នត្តារំ, នត្តារោ, នត្តារេ ឥច្ចាទិ. តថា បនត្តុសទ្ទោបិ.

មាតុ ¶ , ធីតុ, ទុហិតុសទ្ទា បន ឥត្ថិលិង្គា ឯវ, មាតា, មាតរោ, ភោតិ មាត, ភោតិ មាតា, ភោតិ មាតេ វា, ‘‘អច្ឆរិយំ នន្ទមាតេ, អព្ភុតំ នន្ទមាតេ’’តិ [អ. និ. ៧.៥៣] ទិស្សតិ. ‘ឃព្រហ្មាទិត្វេ’តិ គស្ស ឯត្តំ. ភោតិយោ មាតរោ, មាតរំ, មាតុំ, មាតរោ, មាតរេ, មាតុយា, មាតរា, មាតរេហិ, មាតរេភិ, មាតូហិ, មាតូភិ, មាតុ, មាតុស្ស, មាតុយា. ‘‘មាតុស្ស សរតិ, បិតុស្ស សរតី’’តិ [រូ. ១៦៩; នី. ១៦០ បិដ្ឋេ] សត្ថេ ទិស្សតិ. ‘‘ពុទ្ធមាតុស្ស សក្ការំ, ករោតុ សុគតោរសោ’’តិ [អប. ថេរី. ២.២.២៥៩] ច ទិស្សតិ. មាតូនំ, មាតានំ, មាតរានំ. បញ្ចមីរូបំ តតិយាសមំ. ឆដ្ឋីរូបំ ចតុត្ថីសមំ. មាតុស្មិំ, មាតុម្ហិ, មាតរិ, មាតុយា, មាតុយំ, មាតរេសុ, មាតូសុ. ឯវំ ធីតុ, ទុហិតុសទ្ទា.

វិសេសវិធិម្ហិ គាថាសុ មហាវុត្តិនា មាតុ, បិតុសទ្ទេហិ នាទីនំ បញ្ចន្នំ ឯកវចនានំ យា ហោតិ, ស្មិំនោ បន យញ្ច ហោតិ, អន្តលោបោ ច. មត្យា កតំ, មត្យា ទេតិ, មត្យា អបេតិ, មត្យា ធនំ, មត្យា ឋិតំ. មត្យំ ឋិតំ. ឯវំ បេត្យា កតំឥច្ចាទិ, ឥធ វុទ្ធិ.

អនុញ្ញាតោ អហំ មត្យា, សញ្ចត្តោ បិតរា អហំ [ជា. ២.២២.២៩]. មត្យា ច បេត្យា ច កតំ សុសាធុ [ជា. ២.១៨.៦១], អហញ្ហិ ជានាមិ ជនិន្ទ ឯតំ, មត្យា ច បេត្យា ច [ជា. ២.១៨.៥៩], សព្ពំ បុព្ពេបិ វុត្តមេវ.

សត្ថុ, បិតាទីនំ សមាសេ វិធានំ សមាសកណ្ឌេ អាគមិស្សតិ.

ឥតិ បិតាទិរាសិ.

ឥតិ សត្ថាទិគណរាសិ.

ឧការន្តបុល្លិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឩការន្តបុល្លិង្គរាសិ

‘គសីន’ន្តិ ¶ លោបោ, សយម្ភូ គច្ឆតិ. ‘លោបោ’តិ យោនំ លោបោ, សយម្ភូ គច្ឆន្តិ.

បក្ខេ –

‘ជន្តាទិតោ នោ ចា’តិ យោនំ វោ, នោ, សយម្ភុវោ, សយម្ភុនោ.

‘គេ វា’តិ គេ បរេ វិកប្បេន រស្សោ, ភោ សយម្ភុ, ភោ សយម្ភូ, ភោន្តោ សយម្ភូ, សយម្ភុវោ, សយម្ភុនោ.

‘ឯកវចនយោស្វឃោន’ន្តិ អមាទីសុ ឯកវចនេសុ និច្ចំ រស្សោ, សយម្ភុំ, គាថាយំ ‘សយម្ភុន’ន្តិបិ យុជ្ជតិ.

សយម្ភូ, សយម្ភុវោ, សយម្ភុនោ. សយម្ភុនា, សយម្ភូហិ, សយម្ភូភិ, សយម្ភុស្ស, សយម្ភុនោ, សយម្ភូនំ. សយម្ភុស្មា, សយម្ភុម្ហា, សយម្ភុនា, សយម្ភូហិ, សយម្ភូភិ, សយម្ភុស្ស, សយម្ភុនោ, សយម្ភូនំ. សយម្ភុស្មិំ, សយម្ភុម្ហិ, សយម្ភូសុ.

ឯវំ អភិភូ, បរាភិភូ, វេស្សភូ, គោត្រភូ, វត្រភូ ឥច្ចាទិ. សេសេសុ បន យោនំ នោ ឯវ លព្ភតិ, ចិត្តសហភុនោ ធម្មា [ធ. ស. ទុកមាតិកា ៦១].

១៩៤. កូតោ [ក. ១១៩; រូ. ១៥៥; នី. ២៩៤].

បុមេ កូបច្ចយន្តេហិ យោនំ នោ ហោតិ វា.

សព្ពញ្ញូ, សព្ពញ្ញុនោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យំ.

វិញ្ញូ ¶ , វទញ្ញូ, អត្ថញ្ញូ, ធម្មញ្ញូ, មត្តញ្ញូ, វិទូ. ឥធ កូសទ្ទេន រូបច្ចយន្តាបិ គយ្ហន្តិ, វេទគូ, បារគូ. តថា ភីរូ, បភង្គូ, វិរាគូឥច្ចាទិ ច.

ឩការន្តបុល្លិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឱការន្តោ បន គោសទ្ទោ ឯវ, សោ បុព្ពេ វុត្តោយេវ.

បុល្លិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

នបុំសកលិង្គរាសិ

អការន្តនបុំសក ចិត្តាទិរាសិ

អថ នបុំសកលិង្គំ ទីបិយតេ. តំ បន បញ្ចវិធំ អទន្តំ, ឥទន្តំ ឦទន្តំ, ឧទន្តំ, ឩទន្តន្តិ.

១៩៥. អំ នបុំសកេ [ក. ១២៥; រូ. ១៩៨; នី. ៣០០].

នបុំសកេ អតោ សិស្ស អំ ហោតិ.

ចិត្តំ.

១៩៦. យោនំ និ [ក. ២១៨; រូ. ១៩៦; នី. ៤៤៥].

នបុំសកេ អតោ យោនំ និ ហោតិ. ‘យោលោបនីសូ’តិ និម្ហិ ទីឃោ.

ចិត្តានិ.

១៩៧. នីនំ វា [ក. ១០៧; រូ. ៦៩; នី. ២៧៥; ‘នីន វា’ (ពហូសុ)].

អតោ នីនំ ដា, ដេ ហោន្តិ វា.

ចិត្តា, ហេ ចិត្ត, ហេ ចិត្តា, ហេ ចិត្តានិ, ហេ ចិត្តា វា, ចិត្តំ, ចិត្តានិ, ចិត្តេ, ចិត្តេន. សេសំ បុរិសសមំ.

ឯវំ ¶ ទកំ, ឧទកំ, សុខំ, ទុក្ខំ, មុខំ, អង្គំ, លិង្គំ, សិង្គំ, អឃំ, សច្ចំ, នច្ចំ, រជ្ជំ, បជ្ជំ, អម្ពុជំ, ធញ្ញំ, ថញ្ញំ, អរញ្ញំ, បុញ្ញំ, កិលិដ្ឋំ, បិដ្ឋំ, ភណ្ឌំ, តុណ្ឌំ, ញាណំ, តាណំ, លេណំ, ករណំ, ចរណំ, ឆត្តំ, ខេត្តំ, នេត្តំ, អមតំ, សោតំ, បីឋំ, វត្ថំ, បទំ, គទំ, អាវុធំ, កាននំ, ឃានំ, ឈានំ, ទានំ, ធនំ, វនំ, បាបំ, ទុមំ, ហទយំ, ចីរំ, ចីវរំ, កុលំ, មូលំ, ពលំ, មង្គលំ, ភិសំ, សីសំ, លោហំឥច្ចាទយោ.

ឥតិ ចិត្តាទិរាសិ.

កម្មាទិរាសិ

កម្មសទ្ទេ –

១៩៨. នាស្សេនោ [ក. ១០៣; រូ. ៧៩; នី. ២៧១].

កម្មាទីហិ នាស្ស ឯនោ ហោតិ វា.

កម្មេន, កម្មនា.

‘បុមកម្មថាមទ្ធាន’ន្តិ សុត្តេន នា, ស្មាសុ ឧត្តំ, កម្មុនា, កម្មស្ស, កម្មុនោ, កម្មស្មា, កម្មម្ហា, កម្មនា, កម្មុនា, កម្មស្ស, កម្មុនោ.

១៩៩. កម្មាទិតោ [ក. ១៩៧; រូ. ១២៥; នី. ៤០៤].

កម្មាទីហិ ស្មិំនោ និ ហោតិ វា.

កម្មស្មិំ, កម្មម្ហិ, កម្មនិ, កម្មេ. សេសំ ចិត្តសមំ.

កម្ម ចម្ម ឃម្ម អស្ម វេស្ម អទ្ធ មុទ្ធ អហ ព្រហ្ម អត្តអាតុមា កម្មាទិ. កម្មនិ, ចម្មនិ. ‘‘កិំ ឆន្ទោ កិមធិប្បាយោ, ឯកោ សម្មសិ ឃម្មនី’’តិ [ជា. ១.១៦.១] ច ‘‘កិំ បត្ថយំ មហាព្រហ្មេ, ឯកោ សម្មសិ ឃម្មនី’’តិ [ជា. ១.១៣.៨៣] ច ‘‘មា ត្វំ ចន្ទេ ខលិ អស្មនី’’តិ ច ‘‘តមទ្ទស មហាព្រហ្មា, និសិន្នំ សម្ហិ វេស្មនី’’តិ ច ទិស្សន្តិ. អទ្ធនិ ¶ , មុទ្ធនិ, អហនិ, ព្រហ្មនិ, អត្តនិ, អាតុមនិ, សព្ពមេតំ បុព្ពេបិ វុត្តមេវ ច. តត្ថ ‘សម្មសី’តិ អច្ឆសិ, ‘ឃម្មនី’តិ គិម្ហកាលេ អាតបេ វា, ‘អស្មនី’តិ បាសាណេ, ‘វេស្មនី’តិ ឃរេ.

ឥតិ កម្មាទិរាសិ.

២០០. អំ នបុំសកេ [ក. ១២៥; រូ. ១៩៨; នី. ៣០០; ‘អំងំ នបុំសកេ’ (ពហូសុ)?].

នបុំសកេ សិម្ហិ ន្តុស្ស អំ ហោតិ វា. សិលោបោ.

គុណវំ កុលំ.

បក្ខេ –

សិម្ហិ មហាវុត្តិនា ន្តុស្ស អន្តោ អ ហោតិ, តតោ សិស្ស អំ ហោតិ, គុណវន្តំ កុលំ.

‘យ្វាទោ ន្តុស្សា’តិ យ្វាទីសុ ន្តុស្សន្តស្ស អត្តំ, គុណវន្តានិ, គុណវន្តា, ហេ គុណវ, ហេ គុណវា, ហេ គុណវន្តានិ, ហេ គុណវន្តា, គុណវំ, គុណវន្តំ, គុណវន្តានិ, គុណវន្តេ, គុណវន្តេន, គុណវតា កុលេន. សព្ពំ បុល្លិង្គសមំ.

សតិមំ កុលំ, សតិមន្តំ កុលំ ឥច្ចាទិ.

គច្ឆំ កុលំ, គច្ឆន្តំ កុលំ, គច្ឆន្តានិ កុលានិ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ អការន្តនបុំសករាសិ.

ឥការន្តនបុំសករាសិ

អដ្ឋិ តិដ្ឋតិ, អដ្ឋី តិដ្ឋន្តិ.

២០១. ឈលា វា [ក. ២១៧; រូ. ១៩៩; នី. ៤៤៤].

នបុំសកេ ឈ, លតោ យោនំ និ ហោតិ វា. ‘យោលោបនីសូ’តិ ទីឃោ.

អដ្ឋីនិ ¶ , ហេ អដ្ឋិ, ហេ អដ្ឋី, ហេ អដ្ឋីនិ, ហេ អដ្ឋី វា, អដ្ឋិំ, អដ្ឋិនំ, អដ្ឋីនិ, អដ្ឋី, អដ្ឋិនា, អដ្ឋីហិ, អដ្ឋីភិ. សេសំ មុនិសមំ.

សមាសេបិ សម្មាទិដ្ឋិ កុលំ, សម្មាទិដ្ឋីនិ កុលានិ ឥច្ចាទិ, យោនំ នោ, នេ នត្ថិ.

ស្មិំម្ហិ សម្មាទិដ្ឋិស្មិំ, សម្មាទិដ្ឋិម្ហិ, សម្មាទិដ្ឋិនិ, សម្មាទិដ្ឋិនេ កុលេ, អរិយវុត្តិនេ កុលេ ឥតិ វត្តព្ពំ.

ឯវំ អក្ខិ, អច្ឆិ, សត្ថិ, ទធិ, វារិ ឥច្ចាទយោ.

ឥតិ ឥការន្តនបុំសករាសិ.

ឦការន្តនបុំសករាសិ

ឦការន្តេ ‘ឯកវចនយោស្វឃោន’ន្តិ សុត្តេន សិម្ហិ រស្សោ, ទណ្ឌិ កុលំ, ទណ្ឌីនិ កុលានិ, យោនំ លោបេ ទណ្ឌី.

‘គេ វា’តិ រស្សោ, ហេ ទណ្ឌិ, ហេ ទណ្ឌី វា, ហេ ទណ្ឌីនិ, ហេ ទណ្ឌី, ទណ្ឌិំ, ទណ្ឌិនំ, ទណ្ឌីនិ, ទណ្ឌី, ទណ្ឌិនា, ទណ្ឌីហិ, ទណ្ឌីភិ. បុល្លិង្គសមំ.

សមាសេបិ សីឃយាយិ ចិត្តំ, សីឃយាយីនិ, សីឃយាយី, ហេ សីឃយាយិ, ហេ សីឃយាយី វា, ហេ សីឃយាយីនិ, ហេ សីឃយាយី, សីឃយាយិំ, សីឃយាយិនំ, សីឃយាយីនិ ឥច្ចាទិ.

ឯវំ សុខការិ ទានំ, ចក្កី, បក្ខី, សុខី, សិខី ឥច្ចាទយោ កុលសម្ពន្ធិនោ ច វេទិតព្ពា.

ឥតិ ឦការន្តនបុំសករាសិ.

ឧការន្តនបុំសករាសិ

អាយុ ¶ តិដ្ឋតិ, ‘ឈលា វា’តិ យោនំ និត្តេ លោបេ ច ទីឃោ, អាយូនិ, អាយូ, ហេ អាយុ, ហេ អាយូ, ហេ អាយូនិ, ហេ អាយូ, អាយុំ, អាយុនំ, អាយូនិ, អាយូ. សេសំ ភិក្ខុសមំ.

អាយុសទ្ទោ បុល្លិង្គេបិ វត្តតិ, ‘‘បុនរាយុ ច មេ លទ្ធោ [ទី. និ. ២.៣៦៩], អាយុញ្ច វោ កីវតកោ នុ សម្ម [ជា. ១.១៥.២០៥], អាយុ នុ ខីណោ មរណញ្ច សន្តិកេ, ន ចាយុ ខីណោ មរណញ្ច ទូរេ’’តិ បាឡិបទានិ.

ឯវំ ចក្ខុ, ហិង្គុ, សិគ្គុ, ជតុ, វត្ថុ, មត្ថុ, មធុ, ធនុ, តិបុ, ទារុ, វសុ, អស្សុ ឥច្ចាទយោ.

២០២. អម្ពាទីហិ [ក. ២១៧; រូ. ១៩៩; នី. ៤៤៤; ‘អម្ពាទីហិ’ (ពហូសុ)].

អម្ពុ, បំសុឥច្ចាទីហិ ស្មិំនោ និ ហោតិ វា.

ផលំ បតតិ អម្ពុនិ, បុប្ផំ យថា បំសុនិ អាតបេ គតំ. សេសំ អាយុសមំ. ចិត្រគុ, វហគុ, ទិគុ ឥច្ចាទយោបិ ឧការន្តបកតិកា ឯវាតិ.

ឥតិ ឧការន្តនបុំសករាសិ.

ឩការន្តនបុំសករាសិ

សិម្ហិ រស្សោ, គោត្រភុ ញាណំ, គោត្រភូនិ, គោត្រភូ, ហេ គោត្រភុ, ហេ គោត្រភូ, ហេ គោត្រភូនិ, ហេគោត្រភូ, គោត្រភុំ, គោត្រភុនំ, គោត្រភូនិ, គោត្រភូ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ. ឯវំ សយម្ភុ ញាណំ, អភិភុ ឈានំ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ឩការន្តនបុំសករាសិ.

នបុំសកលិង្គរាសិ និដ្ឋិតោ.

សព្ពាទិរាសិ

អថ ¶ សព្ពនាមានិ ទីបិយន្តេ.

សព្ព, កតរ, កតម, ឧភយ, ឥតរ, អញ្ញ, អញ្ញតរ, អញ្ញតម, បុព្ព, បរ, អបរ, ទក្ខិណ, ឧត្តរ, អធរ, យ, ត, ត្យ, ឯត, ឥម, អមុ, កិំ, ឯក, ឧភ, ទ្វិ,តិ, ចតុ, តុម្ហ, អម្ហ ឥមានិ អដ្ឋវីសតិ សព្ពនាមានិ នាម. សព្ពេសំ លិង្គត្ថានំ សាធារណានិ នាមានិ សព្ពនាមានិ.

តត្ថ សព្ពសទ្ទោ សកលត្ថោ.

កតរ, កតមសទ្ទា បុច្ឆនត្ថា.

ឧភយសទ្ទោ ទ្វិន្នំ អវយវានំ សមុទាយត្ថោ.

ឥតរសទ្ទោ ឯកតោ វុត្តស្ស បដិយោគីវចនោ.

អញ្ញសទ្ទោ យថាធិគតម្ហា អបរវចនោ.

អញ្ញតរ, អញ្ញតមសទ្ទា អនិយមត្ថា.

បុព្ពាទយោ សទ្ទា ទិសា, កាលាទិវវត្ថានវចនា.

យសទ្ទោ អនិយមត្ថវចនោ.

ត, ត្យសទ្ទា បរម្មុខេ ទូរវចនា.

ឯតសទ្ទោ បរម្មុខេ សមីបវចនោ, សម្មុខេ ទូរវចនោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯតេតិ ចក្ខុបថំ អតិក្កមិត្វា ទូរគតេ សន្ធាយាហា’’តិ [ជា. អដ្ឋ ៤.១៥.១០៤] វុត្តំ, តស្មា តសទ្ទត្ថេបិ វត្តតិ.

ឥមសទ្ទោ សម្មុខេ សមីបវចនោ.

អមុសទ្ទោ ទូរវចនោ. សមីប, ទូរតា ច បរិកប្បពុទ្ធិវសេនាបិ ហោតិ.

កិំសទ្ទោ បុច្ឆនត្ថោ.

ឯកសទ្ទោ សង្ខ្យត្ថោ អញ្ញត្ថោ ច.

ឧភសទ្ទោ ¶ ទ្វិសទ្ទបរិយាយោ.

តត្ថ ត្យសទ្ទោបិ ពហុលំ ទិស្សតិ. ខិឌ្ឌា បណិហិតា ត្យាសុ, រតិ ត្យាសុ បតិដ្ឋិតា, ពីជានិ ត្យាសុ រុហន្តិ [ជា. ២.២១.១២០], កថំ នុ វិស្សសេ ត្យម្ហិ [ជា. ១.១៦.២៨៨], អថ វិស្សសតេ ត្យម្ហិឥច្ចាទិ [ជា. ២.២២.១៤៧៤].

‘ឥត្ថិយមត្វា’តិ អាបច្ចយោ, ឃសញ្ញោ, សិលោបោ, សព្ពា ឥត្ថី, សព្ពា, សព្ពាយោ, ហេ សព្ពេ, ហេ សព្ពា, ហេ សព្ពាយោ, សព្ពំ, សព្ពា, សព្ពាយោ, សព្ពាយ, សព្ពាហិ, សព្ពាភិ, សព្ពាយ.

២០៣. ឃបាសស្ស ស្សា វា [ក. ១៧៩, ៦២; រូ. ២០៤, ២០៦; នី. ៣៦៥, ២០៩].

ឃ, បសញ្ញេហិ សព្ពនាមេហិ សស្ស ស្សា ហោតិ វា.

២០៤. ឃោស្សំស្សាស្សាយំតិំសុ [ក. ៦៦; រូ. ២០៥; នី. ២១៣].

ស្សមាទីសុ ឃោ រស្សោ ហោតិ.

សព្ពស្សា.

២០៥. សំសានំ [ក. ១៦៨; រូ. ២០៣; នី. ៣៥៣, ៣៦៨].

សព្ពាទីហិ នំវចនស្ស សំ, សានំ ហោន្តិ.

សព្ពាសំ, សព្ពាសានំ, សព្ពាយ, សព្ពាហិ, សព្ពាភិ, សព្ពាយ, សព្ពស្សា, សព្ពាសំ, សព្ពាសានំ, សព្ពាយ, សព្ពាយំ.

២០៦. ស្មិំនោ ស្សំ [ក. ១៧៩, ៦២; រូ. ២០៤, ២០៦; នី. ៣៦៥, ២០៩].

សព្ពាទីហិ ស្មិំនោ ស្សំ ហោតិ វា.

សព្ពស្សំ, សព្ពាសុ.

សទ្ទនីតិយំ ¶ នា, ស្មា, ស្មិំនម្បិ ស្សាទេសោ វុត្តោ [នី. ៣៦៦]. ‘‘តស្សា កុមារិកាយ សទ្ធិំ [បារា. ៤៤៣], កស្សាហំ កេន ហាយាមី’’តិ [បារា. ២៩០] បាឡិ. ឥធ បន សុត្តវិភត្តេន សាធិយតិ. សព្ពស្សា កតំ, សព្ពស្សា អបេតិ, សព្ពស្សា ឋិតំ.

សព្ពោ បុរិសោ.

២០៧. យោនមេដ [ក. ១៦៤; រូ. ២០០; នី. ៣៤៧].

អការន្តេហិ សព្ពាទីហិ យោនំ ឯដ ហោតិ.

សព្ពេ បុរិសា.

អតោត្វេវ? សព្ពា ឥត្ថិយោ, អមូ បុរិសា.

ហេ សព្ព, ហេ សព្ពា, ហេ សព្ពេ, សព្ពំ, សព្ពេ, សព្ពេន.

២០៨. សព្ពាទីនំ នំម្ហិ ច [ក. ១០២; រូ. ២០២; នី. ២៧០].

នំម្ហិ ច សុ, ហិសុ ច សព្ពាទីនំ អស្ស ឯ ហោតិ.

សព្ពេហិ, សព្ពេភិ, សព្ពស្ស, សព្ពេសំ, សព្ពេសានំ, សព្ពស្មា, សព្ពម្ហា, សព្ពេហិ, សព្ពេភិ, សព្ពស្ស, សព្ពេសំ, សព្ពេសានំ, សព្ពស្មិំ, សព្ពម្ហិ, សព្ពេសុ.

ចូឡនិរុត្តិយំ បន ស្មា, ស្មិំនំ អា, ឯត្តំ វុត្តំ, សព្ពា អបេតិ, សព្ពេ បតិដ្ឋិតន្តិ. ‘‘សព្ពា ច សវតិ, សព្ពថា សវតី’’តិ ច ‘‘ត្យាហំ មន្តេ បរត្ថទ្ធោ’’តិ [ជា. ២.២២.៨៣៥] ច បាឡី. តត្ថ ‘ត្យាហ’ន្តិ តេ+អហំ, តស្មិំ មន្តេតិ អត្ថោ.

សព្ពនាមេហិ ចតុត្ថិយា អាយាទេសោបិ ទិស្សតិ, ‘‘យាយ នោ អនុកម្បាយ, អម្ហេ បព្ពាជយី មុនិ. សោ នោ អត្ថោ ¶ អនុប្បត្តោ’’តិ [ថេរគា. ១៧៦] ច ‘‘យាយេវ ខោ បនត្ថាយ អាគច្ឆេយ្យាថ, តមេវ អត្ថំ សាធុកំ មនសិ ករេយ្យាថា’’តិ ច [ទី. និ. ១.២៦៣] ‘‘នេវ មយ្ហំ អយំ នាគោ, អលំ ទុក្ខាយ កាយចី’’តិ [ជា. ២.២២.៨៧០] ច បាឡី.

សព្ពំ ចិត្តំ.

២០៩. សព្ពាទីហិ.

សព្ពាទីហិ និស្ស ដា ន ហោតិ.

សព្ពានិ, សព្ពំ, សព្ពានិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ.

ពហុលាធិការា ក្វចិ និស្ស ដា, ដេបិ ហោន្តិ. បាឡិយំ បន និស្ស ដា, ដេបិ ទិស្សន្តិ- ‘‘យា បុព្ពេ ពោធិសត្តានំ, បល្លង្កវរមាភុជេ. និមិត្តានិ បទិស្សន្តិ, តានិ អជ្ជ បទិស្សរេ [ពុ. វំ. ២.៨២]. កិំ មាណវស្ស រតនានិ អត្ថិ, យេ តំ ជិនន្តោ ហរេ អក្ខធុត្តោ’’តិ [ជា. ២.២២.១៣៩០]. ឯវំ កតរ, កតមសទ្ទាបិ ញេយ្យា.

ឧភយសទ្ទេ ឥត្ថិ, បុមេសុ ឧភយា, ឧភយោតិ បឋមេកវចនរូបំ អប្បសិទ្ធំ. មហាវុត្តិនា យោនំ ដោ វា ហោតិ, ឧភយោ ឥត្ថិយោ, ឧភយំ ឥត្ថិំ, ឧភយោ ឥត្ថិយោ, ឧភយាយ, ឧភយាហិ, ឧភយាភិ. សេសំ សព្ពសមំ.

ឧភយោ បុរិសា, ឧភយេ បុរិសា, ឧភយំ, ឧភយោ, ឧភយេ, ឧភយេន, ឧភយេហិ, ឧភយេភិ, ឧភយស្ស, ឧភយេសំ, ឧភយេសានំ. សព្ពសមំ.

ឧភយំ កុលំ តិដ្ឋតិ, ឧភយានិ, ឧភយំ, ឧភយានិ. សព្ពសមំ. ‘‘ឯករត្តេន ឧភយោ, តុវញ្ច ធនុសេខ ច [ជា. ១.១៦.២៣៩], តោទេយ្យ, កប្បា ឧភយោ, ឥធេករត្តិំ ឧភយោ វសេម, ឧភយេ ទេវមនុស្សា, ឧភយេ វសាមសេ’’តិ បាឡិ.

២១០. ស្សំស្សាស្សាយេសិតរេកញ្ញេតិមានមិ [ក. ៦៣; រូ. ២១៧; នី. ២១០; ‘ស្សំស្សាស្សាយេស្វិតរេកញ្ញេភិមានមិ’ (ពហូសុ)].

ស្សមាទីសុ ¶ ឥតរា, ឯកា, អញ្ញា, ឯតា, ឥមាសទ្ទានំ ឥ ហោតិ.

ឥតរិស្សា កតំ, ឥតរិស្សា ទេតិ, ឥតរិស្សា អបេតិ, ឥតរិស្សា ធនំ, ឥតរិស្សា, ឥតរិស្សំ ឋិតំ. សេសំ សព្ពសមំ.

អញ្ញា, អញ្ញា, អញ្ញាយោ, អញ្ញំ, អញ្ញា, អញ្ញាយោ, អញ្ញាយ, អញ្ញិស្សា, អញ្ញាហិ, អញ្ញាភិ, អញ្ញាយ, អញ្ញិស្សា, អញ្ញាសំ, អញ្ញាសានំ, អញ្ញិស្សា, អញ្ញាហិ, អញ្ញាភិ, អញ្ញាយ, អញ្ញិស្សា, អញ្ញាសំ, អញ្ញាសានំ, អញ្ញាយ, អញ្ញិស្សា, អញ្ញាយំ, អញ្ញិស្សំ, អញ្ញាសុ. សេសលិង្គេសុ សព្ពសមំ.

‘‘អញ្ញតរិស្សា ឥត្ថិយា បដិពទ្ធចិត្តោ ហោតី’’តិ [បារា. ៧៣] បាឡិ, ឥធ សុត្តវិភត្តេន សិជ្ឈតិ. សេសំ អញ្ញតរ, អញ្ញតមេសុ សព្ពសមំ.

ឥតិ សព្ពាទិអដ្ឋករាសិ.

បុព្ពា ឥត្ថី, បុព្ពា, បុព្ពាយោ, បុព្ពំ, បុព្ពា, បុព្ពាយោ, បុព្ពាយ, បុព្ពស្សា, បុព្ពាហិ, បុព្ពាភិ, បុព្ពាយ, បុព្ពស្សា, បុព្ពាសំ, បុព្ពាសានំ, សត្តមិយំ បុព្ពាយ, បុព្ពស្សា, បុព្ពាយំ, បុព្ពស្សំ, បុព្ពាសុ.

២១១. បុព្ពាទីហិ ឆហិ [ក. ១៦៤; រូ. ២០០; នី. ៣៤៧; ចំ. ២.១.១៥; បា. ១.១.៣៤].

តេហិ ឆហិ យោនំ ឯដ ហោតិ វា.

បុព្ពេ, បុព្ពា, បរេ, បរា, អបរេ, អបរា, ទក្ខិណេ, ទក្ខិណា, ឧត្តរេ, ឧត្តរា, អធរេ, អធរា. តត្ថ ‘បុព្ពេ បុព្ពា’តិ បុរត្ថិមទិសាភាគា, តត្រដ្ឋកា វា អត្ថា, បុរាតនា វា សត្តា សង្ខារា ច. ‘‘បុព្ពពុទ្ធា, បុព្ពទេវា, បុព្ពាចរិយា’’តិអាទីសុ ‘‘បុព្ពេ ពុទ្ធា ¶ បុព្ពពុទ្ធា, បុព្ពា ពុទ្ធា វា បុព្ពពុទ្ធា’’តិអាទិនា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សេសេសុ.

បុព្ពេសំ, បុព្ពេសានំ, បរេសំ, បរេសានំ, អបរេសំ, អបរេសានំ, ទក្ខិណេសំ, ទក្ខិណេសានំ, ឧត្តរេសំ, ឧត្តរេសានំ, អធរេសំ, អធរេសានំ. សេសំ ញេយ្យំ.

បុព្ពាទីហីតិ កិំ? សព្ពេ.

ឆហីតិ កិំ? យេ, តេ.

២១២. នាញ្ញញ្ច នាមប្បធានា [ចំ. ២.១.១០; បា. ១.១.២៧-២៩].

សុទ្ធនាមភូតា ច សមាសេ អប្បធានភូតា ច សព្ពាទិតោ បុព្ពេ វុត្តំ សព្ពាទិការិយំ អញ្ញញ្ច ឧបរិ វុច្ចមានំ សព្ពាទិការិយំ ន ហោតិ. តត្ថ សុទ្ធនាមភូតំ សព្ពាទិនាម ន ជានាតីតិ អត្ថេន ពាលវាចកោ អញ្ញសទ្ទោ, អាជានាតីតិ អត្ថេន មជ្ឈេមគ្គផលញាណវាចកោ អញ្ញសទ្ទោ, អរហត្តផលញាណវាចកោ អញ្ញសទ្ទោ, ‘បុព្ពោ លោហិត’ន្តិអាទីសុ បុព្ពសទ្ទោ, អតិរេកបរមាទិវាចកោ បរសទ្ទោ, ទិសាកាលាទិតោ អញ្ញេសុ អត្ថេសុ បវត្តា ទក្ខិណុ’ត្តរសទ្ទា ច សង្ខ្យត្ថវាចិតោ អញ្ញោ ឯកសទ្ទោ ចាតិ សព្ពមេតំ សុទ្ធនាមំ នាម, តតោ សព្ពាទិការិយំ នត្ថិ.

អប្បធានេ ទិដ្ឋបុព្ព, គតបុព្ព, បិយបុព្ព ឥច្ចាទិ. តត្ថ បុព្ពេ ទិដ្ឋោ ទិដ្ឋបុព្ពោ ពុទ្ធោ បុរិសេន. បុព្ពេ ទិដ្ឋោ យេនាតិ វា ទិដ្ឋបុព្ពោ បុរិសោ ពុទ្ធំ. ឯវំ គតបុព្ពោ មគ្គោ បុរិសេន, គតបុព្ពោ វា បុរិសោ មគ្គំ. បិយា វុច្ចតិ ភរិយា, បិយា បុព្ពា បុរាណា ឯតស្សាតិ បិយបុព្ពោ, បិយោ វុច្ចតិ បតិ, បិយោ បុព្ពោ យស្សាតិ បិយបុព្ពា. ឯតេហិ ច សព្ពាទិការិយំ នត្ថិ.

២១៣. តតិយត្ថយោគេ [នី. ៣៥០; ចំ. ២.១.១១; បា. ១.១.៣០].

តតិយត្ថេន ¶ បទេន យោគេ សព្ពាទិការិយំ នត្ថិ.

មាសេន បុព្ពានំ មាសបុព្ពានំ.

២១៤. ចត្ថសមាសេ [ក. ១៦៦; រូ. ២០៩; នី. ៣៤៩; ចំ. ២.១.១១; បា. ១.១.៣១].

ចត្ថសមាសោ វុច្ចតិ ទ្វន្ទសមាសោ, តស្មិំ សព្ពាទិការិយំ នត្ថិ.

ទក្ខិណា ច ឧត្តរា ច បុព្ពា ច ទក្ខិណុត្តរបុព្ពា, ទក្ខិណុត្តរបុព្ពានំ.

ចត្ថេតិ កិំ? ទក្ខិណស្សា ច បុព្ពស្សា ច យា អន្តរទិសាតិ ទក្ខិណបុព្ពា, ទក្ខិណា ច សា បុព្ពា ចាតិ ទក្ខិណបុព្ពា, ទក្ខិណបុព្ពស្សា, ទក្ខិណបុព្ពស្សំ.

២១៥. វេដ [ក. ១៦៥; រូ. ២០៨; នី. ៣៤៨; ចំ. ២.១.១៣; បា. ១.១.៣២].

ចត្ថសមាសេ យោនំ ឯដ ហោតិ វា.

កតរកតមេ, កតរកតមា, ឥតរិតរេ, ឥតរិតរា, អញ្ញមញ្ញេ, អញ្ញមញ្ញា, បុព្ពបរេ, បុព្ពបរា, បុព្ពាបរេ, បុព្ពាបរា ឥច្ចាទិ.

ឥមេសុ បុព្ពាទីសុ ស្មា, ស្មិំនំ អា, ឯត្តំ ហោតិ, បុព្ពា, បុព្ពេ, បរា, បរេ, អបរា, អបរេ, ទក្ខិណា, ទក្ខិណេ, ឧត្តរា, ឧត្តរេ, អធរា, អធរេ.

ឥតិ បុព្ពាទិឆក្ករាសិ.

យា ឥត្ថី, យា, យាយោ, យំ, យា, យាយោ, យាយ, យស្សា, យាហិ, យាភិ, យាយ, យស្សា, យាសំ, យាសានំ, យាយ ¶ , យស្សា, យាហិ, យាភិ, យាយ, យស្សា, យាសំ, យាសានំ, យាយ, យស្សា, យាយំ, យស្សំ, យាសុ.

យោ បុរិសោ, យេ, យំ, យេ, យេន, យេហិ, យេភិ, យស្ស, យេសំ, យេសានំ, យស្មា, យម្ហា, យេហិ, យេភិ, យស្ស, យេសំ, យេសានំ, យស្មិំ, យម្ហិ, យេសុ.

យំ ចិត្តំ, យានិ ចិត្តានិ, យំ, យានិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ.

២១៦. ត្យតេតានំ តស្ស សោ [ក. ១៧៤; រូ. ២១១; នី. ៣៦០].

អនបុំសកានំត្យ, ត, ឯតសទ្ទានំ តព្យញ្ជនស្ស សោ ហោតិ សិម្ហិ. សិលោបោ.

សា ឥត្ថី, តា, តាយោ, ឥត្ថិយោ, តំ, តា, តាយោ, តាយ.

២១៧. ស្សា វា តេតិមាមូហិ [ក. ១៧៩, ៦២; រូ. ២០៤, ២០៦; នី. ៣៦៥-៦, ២០៩].

ឃ, បសញ្ញេហិ តា, ឯតា, ឥមា, អមុសទ្ទេហិ នាទីនំ បញ្ចន្នំ ឯកវចនានំ ស្សា ហោតិ វា. រស្សោ.

តស្សា កតំ, តាហិ, តាភិ, តាយ, តស្សា.

២១៨. តាស្សិ វា [ក. ៦៤; រូ. ២១៦; នី. ២១១].

ស្សំ, ស្សា, ស្សាយេសុ ឃសញ្ញស្ស តាសទ្ទស្ស ឥ ហោតិ វា.

តិស្សា.

២១៩. តេតិមាតោ ¶ សស្ស ស្សាយ [ក. ៦៥; រូ. ២១៥; នី. ២១២].

តា, ឯតា, ឥមាហិ សស្ស ស្សាយាទេសោ ហោតិ វា.

តស្សាយ, តិស្សាយ, តាសំ, តាសានំ, តាយ, តស្សា, តស្សាយ, តិស្សាយ, តាសំ, តាសានំ, តាយ, តាយំ, តស្សា, តស្សំ, តិស្សា, តិស្សំ, តាសុ.

សោ បុរិសោ, តេ បុរិសា, តំ, តេ, តេន, តេហិ, តេភិ, តស្ស, តេសំ, តេសានំ, តស្មិំ, តម្ហិ, តេសុ.

តំ ចិត្តំ, តានិ ចិត្តានិ, តំ, តានិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ.

២២០. តស្ស នោ សព្ពាសុ [ក. ១៧៥; រូ. ២១២; នី. ៣៦១].

យ្វាទីសុ សព្ពាសុ វិភត្តីសុ តស្ស នោ ហោតិ.

នេ បុរិសា, នំ, នេ, នេហិ, នេភិ, នេសំ, នេសានំ, នេហិ, នេភិ, នេសំ, នេសានំ, នម្ហិ, នេសុ.

ឯត្ថ ច ‘សព្ពាសូ’តិ វុត្តេបិ យា យា វិភត្តិ លព្ភតិ, តំ តំ ញត្វា យោជេតព្ពា.

នំ ចិត្តំ, នេហិ, នេភិ. បុល្លិង្គសមំ.

២២១. ដ សស្មាស្មិំស្សាយស្សំស្សាសំម្ហាម្ហិស្វិមស្ស ច [ក. ១៧៦; រូ. ២១៣; នី. ៣៦២].

សាទីសុ តស្ស ច ឥមស្ស ច ដ ហោតិ វា.

អស្សា ឥត្ថិយា កតំ, អស្សា, អស្សាយ ទេតិ. សំម្ហិ ទីឃោ [នី. ៣៦៨] – អាសំ ឥត្ថីនំ, នាសំ កុជ្ឈន្តិ បណ្ឌិតា [ជា. ១.១.៦៥], អស្សា អបេតិ, អស្សា, អស្សាយ ធនំ, អាសំ ធនំ, ‘‘អភិក្កមោ សានំ បញ្ញាយតិ, នោ បដិក្កមោ’’តិ [សំ. និ. ៥.១៩៦] ឯត្ថ ‘សាន’ន្តិ វេទនានំ, មហាវុត្តិនា តស្ស សត្តំ. អស្សា, អស្សំ ឋិតំ.

អស្ស ¶ បុរិសស្ស, អាសំ បុរិសានំ. នេវាសំ កេសា ទិស្សន្តិ, ហត្ថបាទា ច ជាលិនោ [ជា. ២.២២.២២២១]. អស្មា, អម្ហា, អស្ស, អាសំ, អស្មិំ, អម្ហិ.

អស្ស ចិត្តស្ស. បុល្លិង្គសមំ.

ឯសា ឥត្ថី, ឯតា, ឯតាយោ, ឯតំ, ឯតា, ឯតាយោ, ឯតាយ, ឯតស្សា, ឯតិស្សា កតំ.

ឯសោ បុរិសោ, ឯតេ, ឯតំ, ឯតេ, ឯតេន.

ឯតំ ចិត្តំ, ឯតានិ, ឯតំ, ឯតានិ, ឯតេន. សព្ពំ តសទ្ទសមំ ឋបេត្វា នត្តំ, ដត្តញ្ច.

២២២. សិម្ហានបុំសកស្សាយំ [ក. ១៧២; រូ. ២១៨; នី. ៣០៦-៧; ‘សិម្ហ…’ (ពហូសុ)].

សិម្ហិ នបុំសកតោ អញ្ញស្ស ឥមស្ស អយំ ហោតិ. សិលោបោ.

អយំ ឥត្ថី, ឥមា, ឥមាយោ, ឥមំ, ឥមា, ឥមាយោ, ឥមាយ, ឥមស្សា, ឥមិស្សា, ឥមាហិ, ឥមាភិ, ឥមាយ, ឥមស្សា, ឥមស្សាយ, ឥមិស្សា, ឥមិស្សាយ, ឥមិស្សំ, អស្សា, អស្សាយ, ឥមាសំ, ឥមាសានំ, អាសំ. បញ្ចមីរូបំ តតិយាសមំ, ឆដ្ឋីរូបំ ចតុត្ថីសមំ. ឥមាយ, ឥមាយំ, ឥមស្សា, ឥមស្សាយ, ឥមស្សំ, ឥមិស្សា, ឥមិស្សាយ, ឥមិស្សំ, អស្សា, អស្សំ, ឥមាសុ.

អយំ បុរិសោ, ឥមេ, ឥមំ, ឥមេ.

២២៣. នាម្ហិនិមិ [ក. ១៧១; រូ. ២១៩; នី. ៣៥៧; ‘នាម្ហនិម្ហិ’ (ពហូសុ)].

នាម្ហិ អនិត្ថិលិង្គេ ឥមស្ស អន, ឥមិអាទេសា ហោន្តិ.

ឥមិនា, អនេន, ឥមេហិ, ឥមេភិ.

២២៤. ឥមស្សានិត្ថិយំ ដេ [ក. ១៧០; រូ. ២២០; នី. ៣៥៦].

អនិត្ថិលិង្គេ ¶ ឥមស្ស ដេ ហោតិ វា សុ, នំ, ហិសុ.

ឯហិ, ឯភិ, ឥមស្ស, អស្ស, ឥមេសំ, ឥមេសានំ, ឯសំ, ឯសានំ, ឥមស្មា, ឥមម្ហា, អស្មា, អម្ហា, ឥមេហិ, ឥមេភិ, ឯហិ, ឯភិ, ឥមស្ស, អស្ស, ឥមេសំ, ឥមេសានំ, ឯសំ, ឯសានំ, ឥមស្មិំ, ឥមម្ហិ, អស្មិំ, អម្ហិ, ឥមេសុ, ឯសុ.

‘‘អនម្ហិ ភទ្ទេ សុសោណេ, កិន្នុ ជគ្ឃសិ សោភនេ’’តិ [ជា. ១.៥.១៣០ (អនម្ហិ កាលេ សុសោណិ)] បាឡិ- ‘អនម្ហី’តិ ឥមស្មិំ ឋានេ, មហាវុត្តិនា ស្មិំម្ហិ អនាទេសោ.

ឥមំ ចិត្តំ.

២២៥. ឥមស្សិទំ វា [ក. ១២៩; រូ. ២២២; នី. ៣០៥].

នបុំសកេ អំ, សិសុ ឥមស្ស តេហិ អំ, សីហិ សហ ឥទំ ហោតិ វា.

ឥទំ ចិត្តំ, ឥមានិ ចិត្តានិ, ឥមំ, ឥទំ, ឥមានិ, ឥមិនា, អនេន. សព្ពំ បុល្លិង្គសមំ.

ឥធ មិស្សករូបំ វុច្ចតិ –

យា, សា ឥត្ថី, យា, តា ឥត្ថិយោ, យំ, តំ ឥត្ថិំ, យា, ឯសា ឥត្ថី, យា, ឯតា ឥត្ថិយោ, យំ, ឯតំ ឥត្ថិំ, យា, អយំ ឥត្ថី, យា, ឥមា ឥត្ថិយោ, យំ, ឥមំ ឥត្ថិំ, យោ, សោ បុរិសោ, យេ, តេ បុរិសាឥច្ចាទយោ.

‘‘ស ខោ សោ កុមារោ វុទ្ធិមន្វាយា’’តិ ឯត្ថ សោ សោ កុមារោតិ, ‘ឯសេ សេ ឯកេ ឯកត្ថេ’តិ ឯត្ថ ឯសោ សោ ឯកោ ឯកត្ថោតិ វត្តព្ពំ. តត្ថ បុព្ពំ បុព្ពំ អត្ថបទំ, បរំ បរំ ព្យញ្ជនមត្តំ. ‘‘អយំ សោ សារថិ ឯតី’’តិ [ជា. ២.២២.៥១] ឯត្ថ បន ទ្វេបិ វិសុំ ¶ វិសុំ អត្ថបទានិ ឯវាតិ. យំ, តំ, ឥទន្តិ ឥមេ សទ្ទា និបាតរូបាបិ ហុត្វា បាឡិវាក្យេសុ សញ្ចរន្តិ សព្ពលិង្គវិភត្តីសុ អភិន្នរូបាតិ.

២២៦. ឥមេតានមេនាន្វាទេសេ ទុតិយាយំ [នី. ៣៧៥-៦ បិដ្ឋេ; បា. ២.៤.៣៤].

អន្វាទេសោ វុច្ចតិ អនុកថនំ, បុនកថនំ, អន្វាទេសឋានេ ឥម, ឯតានំ ឯនាទេសោ ហោតិ ទុតិយាវិភត្តីសុ.

ឥមំ ភិក្ខុំ វិនយំ អជ្ឈាបេហិ, អថោ ឯនំ ភិក្ខុំ ធម្មំ អជ្ឈាបេហិ, ឥមេ ភិក្ខូ វិនយំ អជ្ឈាបេហិ, អថោ ឯនេ ភិក្ខូ ធម្មំ អជ្ឈាបេហិ, ឯតំ ភិក្ខុំ វិនយំ អជ្ឈាបេហិឥច្ចាទិនា វត្តព្ពំ. តមេនំ ភិក្ខវេ និរយបាលា [អ. និ. ៣.៣៦], យត្វាធិករណមេនំ ភិក្ខុំ ឥច្ចាទីសុបិ [ទី. និ. ១.២១៣] អនុកថនមេវ.

២២៧. មស្សាមុស្ស [ក. ១៧៣; រូ. ២២៣; នី. ៣៥៩].

សិម្ហិ អនបុំសកស្ស អមុស្ស មស្ស សោ ហោតិ.

អសុ ឥត្ថី, អមុ វា, អមូ, អមុយោ, អមុំ, អមូ, អមុយោ, អមុយា, អមុស្សា, អមូហិ, អមូភិ, អមុយា, អមុស្សា, អមូសំ, អមូសានំ, អមុយា, អមុស្សា, អមូហិ, អមូភិ, អមុយា, អមុស្សា, អមូសំ, អមូសានំ, អមុយា, អមុយំ, អមុស្សា, អមុស្សំ, អមូសុ.

អសុ បុរិសោ, អមុ វា.

២២៨. លោបោមុស្មា [ក. ១១៨; រូ. ១៤៦; នី. ២៩៣].

អមុតោ យោនំ លោបោ ហោតិ. វោ, នោបវាទោយំ [ក. ១១៩; រូ. ១៥៥; នី. ២៩៤].

អមូ ¶ , អមុំ, អមូ, អមុនា, អមូហិ, អមូភិ.

២២៩. ន នោ សស្ស.

អមុតោ សស្ស នោ ន ហោតិ.

អមុស្ស.

មហាវុត្តិនា សម្ហិ មុស្ស ទុត្តំ, អទុស្ស. បាឡិយំ ‘‘ទុស្ស មេ ខេត្តបាលស្ស, រត្តិំ ភត្តំ អបាភត’’ន្តិ [ជា. ១.៤.៦២] ឯត្ថ គាថាវសេន អ-ការលោបោ. អមូសំ, អមូសានំ, អមុស្មា, អមុម្ហា, អមូហិ, អមូភិ, អមុស្ស, អទុស្ស, អមូសំ, អមូសានំ, អមុស្មិំ, អមុម្ហិ, អមូសុ.

២៣០. អមុស្សាទុំ [ក. ១៣០; រូ. ២២៥; នី. ៣០៨].

នបុំសកេ អំ, សិសុ អមុស្ស តេហិ សហ អទុំ ហោតិ វា.

អមុំ ចិត្តំ, អទុំ ចិត្តំ, អមូនិ, អមុំ, អទុំ, អមូនិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ. ‘សកត្ថេ’តិ សុត្តេន កបច្ចយេ កតេ សព្ពាទិរូបំ នត្ថិ. អមុកា កញ្ញា, អមុកា, អមុកាយោ. អមុកោ បុរិសោ, អមុកា បុរិសា. អមុកំ ចិត្តំ, អមុកានិ ចិត្តានិ ឥច្ចាទិ.

២៣១. កេ វា.

កេ បរេ អមុស្ស មស្ស សោ ហោតិ វា.

អសុកា ឥត្ថី, អសុកា, អសុកាយោ. អសុកោ បុរិសោ, អសុកា បុរិសា. អសុកំ កុលំ, អសុកានិ កុលានិ. សព្ពំ កញ្ញា, បុរិស, ចិត្តសមំ.

‘ឥត្ថិយមត្វា’តិ ឯត្ថ ‘ឥត្ថិយំ អា’តិ វិភត្តសុត្តេន កិំសទ្ទតោ ឥត្ថិយំ អាបច្ចយោ.

២៣២. កិំស្ស កោ [ក. ២២៧-៩; រូ. ២៧០, ២២៦; នី. ៤៥៦-៧-៨? ‘កិស្ស កោ សព្ពាសុ’ (ពហូសុ)].

សព្ពេសុ ¶ វិភត្តិបច្ចយេសុ កិំស្ស កោ ហោតិ.

កា ឥត្ថី, កា, កាយោ, កំ, កា, កាយោ, កាយ, កស្សា ឥច្ចាទិ សព្ពសមំ. កោ បុរិសោ, កេ បុរិសា, កំ, កេ, កេន, កេហិ, កេភិ, កស្ស.

២៣៣. កិ សស្មិំសុ វានិត្ថិយំ.

អនិត្ថិលិង្គេ ស, ស្មិំសុ កិំសទ្ទស្ស កិ ហោតិ វា.

កិស្ស, កេសំ, កេសានំ, កស្មា, កម្ហា, កេហិ, កេភិ, កស្ស, កិស្ស, កេសំ, កេសានំ, កស្មិំ, កម្ហិ, កិស្មិំ, កិម្ហិ, កេសុ.

២៣៤. កិមំសិសុ នបុំសកេ [‘កិមំសិសុ សហ នបុំសកេ’ (ពហូសុ)].

នបុំសកេ អំ, សិសុ កិំសទ្ទស្ស តេហិ អំសីហិ សហ កិំ ហោតិ.

កិំ ចិត្តំ, កានិ, កិំ, កំ វា, កានិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ. ឥទំ បុច្ឆនត្ថស្ស សុទ្ធកិំសទ្ទស្ស រូបំ.

‘ចិ’ឥតិនិបាតេន យុត្តេ បន ឯកច្ចត្ថំ វា អប្បត្ថំ វា វទតិ. កាចិ ឥត្ថី, កាចិ ឥត្ថិយោ, កិញ្ចិ ឥត្ថិំ, កាចិ, កាយចិ, កាហិចិ, កាយចិ, កស្សាចិ, កាសញ្ចិ, កុតោចិ, កាហិចិ. សត្តមិយំ - កាយចិ, កត្ថចិ, កាសុចិ.

កោចិ បុរិសោ, កេចិ, កិញ្ចិ, កេចិ, កេនចិ, កេហិចិ, កស្សចិ, កេសញ្ចិ, កិស្មិញ្ចិ, កិម្ហិចិ, កត្ថចិ, កេសុចិ.

កិញ្ចិ កុលំ, កានិចិ កុលានិ, កិញ្ចិ, កានិចិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ.

បុន ¶ យសទ្ទេន យុត្តេ សកលត្ថំ វទតិ. យា កាចិ ឥត្ថី, យាកាចិ ឥត្ថិយោ.

យោ កោចិ បុរិសោ, យេ កេចិ, យំ កិញ្ចិ, យេ កេចិ យេន កេនចិ, យេហិ កេហិចិ, យស្ស កស្សចិ, យេសំ កេសញ្ចិ យតោ កុតោចិ, យេហិ កេហិចិ, យស្ស កស្សចិ, យេសំកេសញ្ចិ, យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ, យម្ហិ កិម្ហិចិ, យត្ថ កត្ថចិ, យេសុ កេសុចិ.

យំ កិញ្ចិចិត្តំ, យានិ កានិចិ, យំ កិញ្ចិ, យានិ កានិចិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ.

សង្ខ្យារាសិ

ឯកសទ្ទោ សង្ខ្យត្ថេ បវត្តោ ឯកវចនន្តោវ, អញ្ញត្ថេ បវត្តោ ឯកពហុវចនន្តោ.

តត្ថ សង្ខ្យត្ថេ – ឯកា ឥត្ថី, ឯកំ, ឯកាយ, ឯកិស្សា ឥច្ចាទិ. បុន្នបុំសកេសុ ឯកវចនេសុ បុរិស, ចិត្តរូបមេវ.

អញ្ញត្ថេ – ឯកា ឥត្ថី, ឯកា ឥត្ថិយោ, ឯកំ, ឯកា, ឯកាយ, ឯកិស្សា, ឯកាហិ, ឯកាភិ ឥច្ចាទិ.

ឯកោ បុរិសោ, ឯកេ, ឯកំ, ឯកេ, ឯកេន, ឯកេហិ, ឯកេភិ, ឯកស្ស, ឯកេសំ, ឯកេសានំ. បុល្លិង្គ សព្ពសមំ.

ឯកំ កុលំ, ឯកានិ កុលានិ, ឯកំ កុលំ, ឯកានិ កុលានិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ.

កបច្ចយេ បរេ សព្ពាទិរូបំ នត្ថិ.

‘‘ឯកិកា សយនេ សេតុ, យា តេ អម្ពេ អវាហរិ [ជា. ១.៤.១៧៥]. ឯកាកិនី គហដ្ឋាហំ, មាតុយា បរិចោទិតា’’តិ [អប. ថេរី ២.៣.១៨៨] បាឡិ, ឯកកោ បុរិសោ, ឯកកំ, ឯកកេន. ឯកកំ កុលំ ឥច្ចាទិ ឯកវចនន្តមេវ, ឯកកានំ ពហុត្តេ វត្តព្ពេ ទ្វេ ឯកកា, ទ្វេ ឯកកេ ¶ , ទ្វីហិ ឯកកេហីតិ លព្ភតិ. ‘‘បញ្ចាលោ ច វិទេហោ ច, ឧភោ ឯកា ភវន្តុ តេ’’តិ បាឡិ. ឥមិនា នយេន ពហុវចនម្បិ លព្ភតិ. ‘ឯកា’តិ មិស្សកា.

បដិសេធយុត្តេ បន អនេកា ឥត្ថិយោ, អនេកាសំ ឥត្ថីនំ. អនេកេ បុរិសា, អនេកេសំ បុរិសានំ. អនេកានិ កុលានិ, អនេកេសំ កុលានំ. បាឡិយំ បន ‘‘នេកានិ ធញ្ញគណានិ, នេកានិ ខេត្តគណានិ, នេកានំ ធញ្ញគណានំ, នេកានំ ខេត្តគណាន’’ន្តិបិ អត្ថិ.

ឯកច្ច, ឯកច្ចិយ, កតិ, ពហុសទ្ទាបិ ឥធ វត្តព្ពា. ឯកច្ចា ឥត្ថី, ឯកច្ចា, ឯកច្ចាយោតិ សព្ពំ កញ្ញាសមំ.

ឯកច្ចោ បុរិសោ.

១៣៥. ឯកច្ចាទីហ្យតោ [‘ឯកច្ចាទីហតោ’ (ពហូសុ)].

អការន្តេហិ ឯកច្ចាទីហិ យោនំ ដេ ហោតិ.

ឯកច្ចេ បុរិសា, ឯកច្ចេ បុរិសេ. សេសំ បុរិសសមំ. អាទិសទ្ទេន អប្បេកច្ច, ឯកតិយ, ឧភាទយោ សង្គយ្ហន្តិ. អប្បេកច្ចេ បុរិសា, ឯកតិយេ បុរិសា, ឧភេ បុរិសា.

ឯកច្ចំ ចិត្តំ.

២៣៦. ន និស្ស ដា.

ឯកច្ចាទីហិ និស្ស ដា ន ហោតិ.

ឯកច្ចានិ ចិត្តានិ. សេសំ ចិត្តសមំ.

ឯកច្ចិយ, ឯកច្ចេយ្យ, ឯកតិយសទ្ទា កញ្ញា, បុរិស, ចិត្តនយា. ‘‘ឥត្ថីបិ ហិ ឯកច្ចិយា, សេយ្យា បោស ជនាធិប [សំ. និ. ១.១២៧]. សច្ចំ កិរេវមាហំសុ, នរា ឯកច្ចិយា ឥធ. កដ្ឋំ និប្លវិតំ សេយ្យោ, ន ត្វេវេកច្ចិយោ ¶ នរោ’’តិ [ជា. ១.១.៧៣] ច ‘‘បរិវារិតា មុញ្ចរេ ឯកច្ចេយ្យា’’តិ ច ‘‘ន វិស្សសេ ឯកតិយេសូ’’តិ ច បាឡី – តត្ថ ‘និប្លវិត’ន្តិ ឧទកតោ ឧព្ភតំ.

កតិសទ្ទោ ពហុវចនន្តោវ.

២៣៧. ដិកតិម្ហា [រូ. ១២០ បិដ្ឋេ].

កតិម្ហា យោនំ ដិ ហោតិ.

កតិ ឥត្ថិយោ, កតិ បុរិសា, កតិ បុរិសេ, កតិ ចិត្តានិ. កតិហិ ឥត្ថីហិ, កតិហិ បុរិសេហិ, កតិហិ ចិត្តេហិ.

២៣៨. ពហុកតីនំ [‘ពហុ កតិន្នំ’ (ពហូសុ)].

នំម្ហិ ពហុ, កតីនំ អន្តេ នុក ហោតិ.

កតិន្នំ ឥត្ថីនំ, កតិន្នំ បុរិសានំ, កតិន្នំ ចិត្តានំ, អយំ នាគមោ ពហុលំ ន ហោតិ, ‘កតិនំ តិថីនំ បូរណី កតិមី’តិ ច ទិស្សតិ. ‘‘ពហូនំ វស្សសតានំ, ពហូនំ វស្សសហស្សាន’’ន្តិ ច ‘‘ពហូនំ កុសលធម្មានំ, ពហូនំ អកុសលធម្មាន’’ន្តិ ច ‘‘ពហូនំ វត អត្ថាយ, ឧប្បជ្ជិំសុ តថាគតា’’តិ [វិ. វ. ៨០៧] ច បាឡី.

កតិសុ ឥត្ថីសុ, កតិសុ បុរិសេសុ, កតិសុ ចិត្តេសុ.

ពហុសទ្ទេ ទ្វីសុ នំវចនេសុ ពហុន្នំ, ពហុន្នន្តិ វត្តព្ពំ. សេសំ ធេនុ, ភិក្ខុ, អាយុសទិសំ.

កបច្ចយេ កញ្ញា, បុរិស, ចិត្តសទិសំ, ពហូ ឥត្ថិយោ, ពហុកា ឥត្ថិយោ. ពហូ បុរិសា, ពហវោ បុរិសា, ពហុកា បុរិសា. ពហូនិ ចិត្តានិ, ពហុកានិ ចិត្តានិ ឥច្ចាទិនា វត្តព្ពំ. ពហូនំ ¶ សមុទាយាបេក្ខនេ សតិ ឯកវចនម្បិ លព្ភតិ, ‘‘ពហុជនស្ស អត្ថាយ ពហុជនស្ស ហិតាយ, ពហុនោ ជនស្ស អត្ថាយ ហិតាយា’’តិ [អ. និ. ១.១៤១] បាឡិ.

ឧភសទ្ទោ ពហុវចនន្តោវ, ‘ឧភគោហិ ដោ’តិ យោនំ ដោ, ឧភោ ឥត្ថិយោ, បុរិសា, កុលានិ គច្ឆន្តិ, ឧភោ ឥត្ថិយោ, បុរិសា, កុលានិ បស្សតិ.

២៣៩. សុហិសុភស្សោ [នី. ៣១៣ (រូ. ១០៩ បិដ្ឋេ)].

សុ, ហិសុ ឧភស្ស អន្តោ ឱ ហោតិ.

ឧភោហិ, ឧភោសុ.

២៤០. ឧភិន្នំ [ក. ៨៦; នីរូ. ២២៧; នី. ៣៤១].

ឧភម្ហា នំវចនស្ស ឥន្នំ ហោតិ.

ឧភិន្នំ. សព្ពត្ថ ឥត្ថិ, បុរិស, កុលេហិ យោជេតព្ពំ.

២៤១. យោម្ហិ ទ្វិន្នំ ទុវេទ្វេ [ក. ១៣២; រូ. ២២៨; និ. ៣១០].

យោសុ សវិភត្តិស្ស ទ្វិស្ស ទុវេ, ទ្វេ ហោន្តិ. ‘ទ្វិន្ន’ន្តិ វចនំ ទ្វិស្ស ពហុវចនន្តនិយមត្ថំ.

ទ្វេ ឥត្ថិយោ, ទ្វេ បុរិសា, ទ្វេ បុរិសេ, ទ្វេ ចិត្តានិ, ទុវេ ឥត្ថិយោ, ទុវេ បុរិសា, ទុវេ បុរិសេ, ទុវេ ចិត្តានិ, ទ្វីហិ, ទ្វីភិ.

២៤២. នំម្ហិ នុក ទ្វាទីនំ សត្តរសន្នំ [ក. ៦៧; នី. ២២៩; នី. ២១៤].

នំម្ហិ ¶ បរេ ទ្វាទីនំ អដ្ឋារសន្តានំ សត្តរសន្នំ សង្ខ្យានំ អន្តេ នុក ហោតិ. ឧ-ការោ ឧច្ចារណត្ថោ. កានុពន្ធំ ទិស្វា អន្តេតិ ញាយតិ.

ទ្វិន្នំ.

២៤៣. ទុវិន្នំ នំម្ហិ [ក. ១៣២; រូ. ២២៨; នី. ២៤៤].

នំម្ហិ សវិភត្តិស្ស ទ្វិស្ស ទុវិន្នំ ហោតិ វា.

ទុវិន្នំ, ទ្វីហិ, ទ្វីភិ, ទ្វិន្នំ, ទុវិន្នំ, ទ្វីសុ. មហាវុត្តិនា សុម្ហិ ទុវេ ហោតិ, នាគស្ស ទុវេសុ ទន្តេសុ និម្មិតា [វិ. វ. ៧០៦], ចក្កានិ បាទេសុ ទុវេសុ វិន្ទតិ [ទី. និ. ៣.២០៥]. ឯវញ្ច សតិ ទុវេហិ, ទុវេភីតិបិ សិទ្ធមេវ ហោតិ, អយំ ទ្វិសទ្ទោ ឧភសទ្ទោ វិយ អលិង្គោ.

២៤៤. តិស្សោ ចតស្សោ យោម្ហិ សវិភត្តីនំ [ក. ១៣៣; រូ. ២៣០; នី. ៣១១].

ឥត្ថិយំ យោសុ សវិភត្តីនន្តិ, ចតុន្នំ តិស្សោ, ចតស្សោ ហោន្តិ.

តិស្សោ ឥត្ថិយោ, ចតស្សោ ឥត្ថិយោ.

មហាវុត្តិនា ហិសុ ច តិស្ស, ចតស្សា ហោន្តិ, ‘‘តិស្សេហិ ចតស្សេហិ បរិសាហិ, ចតស្សេហិ សហិតោ លោកនាយកោ’’តិ បាឡី. តីហិ, តីភិ ឥត្ថីហិ, ចតូហិ, ចតូភិ, ចតុព្ភិ ឥត្ថីហិ.

២៤៥. នំម្ហិ តិចតុន្នមិត្ថិយំ តិស្សចតស្សា [ទី. និ. ៣.២០៥].

ឥត្ថិយំ នំម្ហិតិ, ចតុន្នំ តិស្ស, ចតស្សា ហោន្តិ.

តិស្សន្នំ ¶ ឥត្ថីនំ, ចតស្សន្នំ ឥត្ថីនំ, តិណ្ណំ ឥត្ថីនំ, ចតុន្នំ ឥត្ថីនំ, សមណោ គោតមោ ចតុន្នំ បរិសានំ សក្កតោ ហោតិ, ចតុន្នំ បរិសានំ បិយោ ហោតិ មនាបោតិ [ទី. និ. ១.៣០៤], តិស្សេហិ, ចតស្សេហិ, តីហិ, តីភិ, ចតូហិ, ចតូភិ, ចតុព្ភិ, តិស្សន្នំ, ចតស្សន្នំ, តិណ្ណំ, ចតុន្នំ, តីសុ, ចតូសុ.

បាឡិយំ ‘‘ចតស្សេហី’’តិ ទិដ្ឋត្តា តិស្សេសុ, ចតស្សេសូតិបិ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ.

២៤៦. បុមេ តយោ ចត្តារោ [ក. ១៣៣; រូ. ២៣០; នី. ៣១១].

បុល្លិង្គេ យោសុ សវិភត្តីនន្តិ, ចតុន្នំ តយោ, ចត្តារោ ហោន្តិ.

តយោ បុរិសា, តយោ បុរិសេ, ចត្តារោ បុរិសា, ចត្តារោ បុរិសេ.

២៤៧. ចតុរោ ចតុស្ស [ក. ៧៨, ២០៥, ៣១; រូ. ១៦០; នី. ២៣៤; ‘ចតុរោ វា ចតុស្ស’ (ពហូសុ)].

បុមេ សវិភត្តិស្ស ចតុសទ្ទស្ស ចតុរោ ហោតិ.

ចតុរោ បុរិសា, ចតុរោ បុរិសេ. កថំ ចតុរោ និមិត្តេ នាទស្សិំ, ចតុរោ ផលមុត្តមេតិ? ‘‘លិង្គវិបល្លាសា’’តិ វុត្តិយំ វុត្តំ, តីហិ, តីភិ, ចតូហិ, ចតូភិ, ចតុព្ភិ.

២៤៨. ឥណ្ណំឥណ្ណន្នំ តិតោ ឈា [ក. ៨៧; រូ. ២៣១; នី. ២៤៣; ‘ណ្ណំណ្ណន្នំតិកោ ឈា’ (ពហូសុ)].

ឈសញ្ញម្ហា តិម្ហា នំវចនស្ស ឥណ្ណំ, ឥណ្ណន្នំ ហោន្តិ.

តិណ្ណំ, តិណ្ណន្នំ, ចតុន្នំ, តីហិ, តីភិ, ចតូហិ, ចតូភិ, ចតុព្ភិ, តិណ្ណំ, តិណ្ណន្នំ, ចតុន្នំ, តីសុ, ចតូសុ.

២៤៩. តីណិចត្តារិ នបុំសកេ [ក. ១៣៣; រូ. ២៣០; នី. ៣១១].

នបុំសកេ ¶ យោសុ សវិភត្តីនន្តិ, ចតុន្នំ តីណិ, ចត្តារិ ហោន្តិ.

តីណិ ចិត្តានិ, ចត្តារិ ចិត្តានិ. សេសំ បុល្លិង្គសមំ.

វចនសិលិដ្ឋត្តេ បន សតិ វិសទិសលិង្គវចនានម្បិ បទានំ អញ្ញមញ្ញសំយោគោ ហោតិ, ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា [ទី. និ. ៣.១៤៥], ចត្តារោ សម្មប្បធានា [ទី. និ. ៣.១៤៥], តយោមហាភូតា, តយោ មហាភូតេ [បដ្ឋា. ១.១.៥៨], សព្ពេ មាលា ឧបេន្តិ មំ [ធុ. ៣.៦], សព្ពេ កញ្ញា ឧបេន្តិ មំ [ធុ. ៣.៦], សព្ពេ រតនា ឧបេន្តិ មំ [ធុ. ៣.៦], សព្ពេ យានា ឧបេន្តិ មំ [ធុ. ៣.៦], អវិជ្ជាយ សតិ សង្ខារា ហោន្តិ, សង្ខារេសុ សតិ វិញ្ញាណំ ហោតិ [សំ. និ. ២.៥០] ឥច្ចាទិ.

គាថាសុ វិបល្លាសាបិ ពហុលំ ទិស្សន្តិ, អញ្ញេ ធម្មានិ ទេសេន្តិ, ឯវំ ធម្មានិ សុត្វាន, សតញ្ច ធម្មានិ សុកិត្តិតានិ សុត្វា, អត្ថានិ ចិន្តយិត្វាន, ឧត្តមត្ថានិ តយិ លភិម្ហា, កិំ ត្វំ អត្ថានិ ជានាសិ, ឥច្ឆេយ្យាមិ ភន្តេ សត្តបុត្តានិ, សិវិបុត្តានិ អវ្ហយ [ជា. ២.២២.២២៣៥], បុត្តទារានិ បោសេន្តិ, ពលីពទ្ទានិ សោឡស ឥច្ចាទិ.

ឥធ សេសសង្ខ្យានាមានិ ទីបិយន្តេ.

២៥០. ដ បញ្ចាទីហិ ចុទ្ទសហិ [ក. ១៣៤; រូ. ២៥១; នី. ២៤៧].

បញ្ចាទីហិ អដ្ឋារសន្តេហិ សង្ខ្យាសទ្ទេហិ យោនំ ដ ហោតិ.

បញ្ច ឥត្ថិយោ, បញ្ច បុរិសា, បុរិសេ, បញ្ច ចិត្តានិ, ឆ ឥត្ថិយោ.

ឡាគមេ ¶ បន ‘‘ឥត្ថិភាវា ន មុច្ចិស្សំ, ឆឡានិ គតិយោ ឥមា’’តិ បាឡិ.

ឆ បុរិសា, ឆ បុរិសេ, ឆ ចិត្តានិ. ឯវំ សត្ត, អដ្ឋ, នវ, ទស, ឯកាទស…បេ… អដ្ឋារស.

២៥១. បញ្ចាទីនំ ចុទ្ទសន្នម [ក. ៩០; រូ. ២៥២; នី. ២៤៧].

សុ, នំ, ហិសុ បញ្ចាទីនំ ចុទ្ទសន្នំ អស្ស អត្តមេវ ហោតិ, ន ឯត្តំ វា ទីឃត្តំ វា ហោតិ.

បញ្ចហិ, បញ្ចន្នំ, បញ្ចសុ, ឆហិ, ឆន្នំ, ឆសុ, សត្តហិ, សត្តន្នំ, សត្តសុ, អដ្ឋហិ, អដ្ឋន្នំ, អដ្ឋសុ, នវហិ, នវន្នំ, នវសុ, ទសហិ, ទសន្នំ, ទសសុ, ឯកាទសហិ, ឯកាទសន្នំ, ឯកាទសសុ…បេ… អដ្ឋារសហិ, អដ្ឋារសន្នំ, អដ្ឋារសសុ.

ឯតេ សព្ពេ អលិង្គា ពហុវចនន្តា ឯវ.

‘ឥត្ថិយមត្វា’តិ វីស, តិំស, ចត្តាលីស, បញ្ញាសេហិ អាបច្ចយោ, មហាវុត្តិនា សិម្ហិ រស្សោ សិលោបោ ច, ‘និគ្គហីត’ន្តិ វិកប្បេន និគ្គហីតាគមោ, វិកប្បេន អំលោបោ, នាទីនំ ឯកវចនានំ យាទេសោ, វីស ឥត្ថិយោ, វីសំ ឥត្ថិយោ, វីស បុរិសា, វីសំ បុរិសា, វីស បុរិសេ, វីសំ បុរិសេ, វីស ចិត្តានិ, វីសំ ចិត្តានិ, វីសាយ ឥត្ថីហិ កម្មំ កតំ, វីសាយ បុរិសេហិ កម្មំ កតំ, វីសាយ កុលេហិ កម្មំ កតំ, វីសាយ ឥត្ថីនំ, បុរិសានំ, កុលានំ, សត្តមិយំ វីសាយ ឥត្ថីសុ, បុរិសេសុ, កុលេសុ.

តិបច្ចយេ វីសតិ, តិំសតិសទ្ទាបិ សដ្ឋិ, សត្តតិ, អសីតិ, នវុតិសទ្ទា វិយ និច្ចំ ឥត្ថិ លិង្គេកវចនន្តា ឯវ, សិ, អំលោបោ, វីសតិ ឥត្ថិយោ, វីសតិ បុរិសា, បុរិសេ, វីសតិ កុលានិ, វីសតិយា ឥត្ថីហិ, ឥត្ថីនំ, បុរិសេហិ, បុរិសានំ, កុលេហិ, កុលានំ ¶ , វីសតិយា, វីសតិយំ ឥត្ថិ, បុរិស, កុលេសុ, ឯវំ យាវនវុតិយា វេទិតព្ពា. វគ្គភេទេ បន សតិ ពហុវចនម្បិ វិកប្បេន ទិស្សតិ, ទ្វេ វីសតិយោ ឥច្ចាទិ.

សតំ, សហស្សំ, ទសសហស្សំ, សតសហស្សំ, ទសសតសហស្សន្តិ ឥមេ នបុំសកលិង្គាយេវ. សង្ខ្យេយ្យបធានេ បន ឥត្ថិលិង្គេ វត្តព្ពេ សហស្សី, ទសសហស្សី, សតសហស្សីតិ ឥត្ថិលិង្គំ ភវតិ. វគ្គភេទេ បន ទ្វេ សតានិ, តីណិ សតានិ, ទ្វេ សហស្សានិ, តីណិ សហស្សានិ ឥច្ចាទីនិ ភវន្តិ. កោដិ, បកោដិ, កោដិបកោដិ, អក្ខោភិណីសទ្ទា ឥត្ថិលិង្គា ឯវ. សេសំ សព្ពំ យាវអសង្ខ្យេយ្យា នបុំសកមេវ.

សហស្សំ កាសិ នាម, ទសសហស្សំ នហុតំ នាម, សតសហស្សំ លក្ខំ នាម.

ទុវិធំ បធានំ សង្ខ្យាបធានំ, សង្ខ្យេយ្យបធានញ្ច. បុរិសានំ វីសតិ ហោតិ, បុរិសានំ នវុតិ ហោតិ, បុរិសានំ សតំ ហោតិ, សហស្សំ ហោតិ ឥច្ចាទិ សង្ខ្យាបធានំ នាម, វីសតិ បុរិសា, នវុតិ បុរិសា, សតំ បុរិសា, សហស្សំ បុរិសា ឥច្ចាទិ សង្ខ្យេយ្យបធានំ នាម.

ឯត្ថបិ វីសតិសទ្ទោ ឥត្ថិលិង្គេកវចនោ ឯវ. សត, សហស្សសទ្ទា នបុំសកេកវចនា ឯវ. សង្ខ្យាសទ្ទានំ បន បទវិធានញ្ច គុណវិធានញ្ច សមាសកណ្ឌេ អាគមិស្សតិ.

សង្ខ្យារាសិ និដ្ឋិតោ.

២៥២. សិម្ហាហំ [ក. ១៤៩; រូ. ២៣២; នី. ៣១៩; ‘សិម្ហហំ’ (ពហូសុ)].

សិម្ហិ សវិភត្តិស្ស អម្ហស្ស អហំ ហោតិ.

អហំ គច្ឆាមិ.

២៥៣. មយមស្មាម្ហស្ស [ក. ១២១; រូ. ២៣៣; នី. ២៩៦].

យោសុ ¶ សវិភត្តិស្ស អម្ហស្ស កមេន មយំ, អស្មា ហោន្តិ វា.

មយំ គច្ឆាម, អស្មេ បស្សាមិ.

បក្ខេ –

‘យោនមេដ’ ឥតិ វិធិ, អម្ហេ គច្ឆាម.

២៥៤. តុម្ហស្ស តុវំត្វំម្ហិ ច [ក. ១៤៦; រូ. ២៣៦; នី. ៣២៤; ‘តុម្ហស្ស តុវំត្វមម្ហិច’ (ពហូសុ)].

សិម្ហិ ច អំម្ហិ ច សវិភត្តិស្ស តុម្ហស្ស តុវំ, ត្វំ ហោន្តិ.

តុវំ ពុទ្ធោ តុវំ សត្ថា, តុវំ មារាភិភូ មុនិ [ថេរគា. ៨៣៩], ត្វំ នោ សត្ថា អនុត្តរោ, តុម្ហេ គច្ឆថ, តុវំ បស្សតិ, ត្វំ បស្សតិ.

២៥៥. អំម្ហិ តំ មំ តវំ មមំ [ក. ១៤៣-៤; រូ. ២៣៤-៥; នី. ៣២២].

អំម្ហិ សវិភត្តីនំ តុម្ហា’ម្ហានំ តំ, មំ, តវំ, មមំ ហោន្តិ.

មំ បស្សតិ, មមំ បស្សតិ, តំ បស្សតិ, តវំ បស្សតិ, អម្ហេ បស្សតិ, តុម្ហេ បស្សតិ.

២៥៦. ទុតិយាយោម្ហិ វា [ក. ១៦២; រូ. ២៣៧; នី. ៣៤៥; ‘ទុតិយេ យោម្ហិ វា’ (ពហូសុ)].

ទុតិយាយោម្ហិ សវិភត្តីនំ តុម្ហា’ម្ហានំ ងានុពន្ធា អំ, អាកំអាទេសា ហោន្តិ វា.

អម្ហំ, អម្ហាកំ បស្សតិ, តុម្ហំ, តុម្ហាកំ បស្សតិ.

២៥៧. នាស្មាសុ តយាមយា [ក. ១៤៥, ២៧០; រូ. ២៣៨, ១២០; នី. ៣២៣, ៥៤២].

នា ¶ , ស្មាសុ សវិភត្តីនំ តុម្ហា’ម្ហានំ តយា, មយា ហោន្តិ.

មយា កតំ, តយា កតំ, មយា អបេតិ, តយា អបេតិ.

២៥៨. តយាតយីនំ ត្វ វា តស្ស [ក. ២១០; រូ. ២៣៩; នី. ៤៣៥].

តយា, តយីនំ តស្ស ត្វ ហោតិ វា.

ត្វយា កតំ, ត្វយា អបេតិ, អម្ហេហិ កតំ, តុម្ហេហិ កតំ.

២៥៩. តវមមតុយ្ហំមយ្ហំ សេ [ក. ១៤១-២; រូ. ២៤១-២; នី. ៣២១].

សម្ហិ សវិភត្តីនំ តុម្ហា’ម្ហានំ តវាទយោ ហោន្តិ.

មម ទីយតេ, មយ្ហំ ទីយតេ, តវ ទីយតេ, តុយ្ហំ ទីយតេ.

២៦០. នំសេស្វស្មាកំមមំ [នី. ៤៣៨].

នំ, សេសុ សវិភត្តិស្ស អម្ហស្ស កមេន អស្មាកំ, មមំ ហោន្តិ.

មមំ ទីយតេ, អស្មាកំ ទីយតេ.

២៦១. ងំងាកំ នំម្ហិ [ក. ១៦១; រូ. ២៤៤; នី. ៣៤៤].

នំម្ហិ សវិភត្តីនំ តុម្ហា’ម្ហានំ ងានុពន្ធា អំ, អាកំអាទេសា ហោន្តិ វា.

អម្ហំ ទីយតេ, អម្ហាកំ ទីយតេ, តុម្ហំ ទីយតេ, តុម្ហាកំ ទីយតេ. បញ្ចមិយំ មយា, តយា, ត្វយា, បុព្ពេ វុត្តាវ.

២៦២. ស្មាម្ហិ ត្វម្ហា.

ស្មាម្ហិ ¶ សវិភត្តិស្ស តុម្ហស្ស ត្វម្ហា ហោតិ.

ត្វម្ហា អបេតិ, អម្ហេហិ, តុម្ហេហិ, មម, មមំ, មយ្ហំ, តវ, តុយ្ហំ, អម្ហំ, អម្ហាកំ, អស្មាកំ, តុម្ហំ, តុម្ហាកំ.

២៦៣. ស្មិំម្ហិ តុម្ហម្ហានំ តយិមយិ [ក. ១៣៩; រូ. ២៤៥; នី. ៣១៨].

ស្មិំម្ហិ សវិភត្តីនំ តុម្ហា’ម្ហានំ តយិ, មយិ ហោន្តិ.

តយិ, មយិ, ត្វត្តេ ត្វយិ, អម្ហេសុ, តុម្ហេសុ.

២៦៤. សុម្ហាម្ហស្សាស្មា [នី. ៤៣៨].

សុម្ហិ អម្ហស្ស អស្មា ហោតិ.

អស្មាសុ.

មហាវុត្តិនា យោ, ហិសុ អម្ហស្ស អស្មាទេសោ, យោនំ ឯត្តញ្ច, អស្មា គច្ឆាម, អស្មេ បស្សតិ, អស្មាហិ កតំ, អស្មាកំ ទីយតេ, អស្មាហិ អបេតិ, អស្មាកំ ធនំ, អស្មាសុ ឋិតំ. ‘‘អស្មាភិជប្បន្តិ ជនា អនេកា’’តិ [ជា. ១.៧.៦៨] បាឡិ-អស្មេ អភិជប្បន្តិ បត្ថេន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘អស្មាភិ បរិចិណ្ណោសិ, មេត្តចិត្តា ហិ នាយកា’’តិ [អប. ថេរី ២.២.២៣០] ថេរីបាឡិ – ‘បរិចិណ្ណោ’តិ បរិចារិតោ.

ចតុត្ថិយំ អស្មាកំ អធិបន្នានំ, ខមស្សុ រាជកុញ្ជរ [ជា. ២.២១.១៨១] – ‘អធិបន្នាន’ន្តិ ទុក្ខាភិភូតានំ.

ឆដ្ឋិយំ ឯសស្មាកំ កុលេ ធម្មោ [ជា. ១.៤.១៤៧], ឯសា អស្មាកំ ធម្មតា.

សត្តមិយំ យំ កិច្ចំ បរមេ មិត្តេ, កតមស្មាសុ តំ តយា. បត្តា និស្សំសយំ ត្វម្ហា, ភត្តិរស្មាសុ យា តវ [ជា. ២.២១.៨១] – តត្ថ ‘យំ ¶ កិច្ច’ន្តិ យំ កម្មំ កត្តព្ពំ, តវ អស្មាសុ យា ភត្តិ, តាយ មយំ ត្វម្ហា និស្សំសយតំ បត្តាតិ អត្ថោ.

២៦៥. អបាទាទោ បទតេកវាក្យេ [ចំ. ៦.៣.១៥; បា. ៨.១.១៧, ១៨].

អបាទាទិម្ហិ បវត្តានំ បទតោ បរេសំ ឯកវាក្យេ ឋិតានំ តុម្ហា’ម្ហានំ វិធិ ហោតិ. អធិការសុត្តមិទំ.

២៦៦. យោនំហិស្វបញ្ចម្យា វោនោ [ក. ១៤៧, ១៥១; រូ. ២៤៦, ២៥០; នី. ៣២៥, ៣២៩, ៣៣០].

បញ្ចមីវជ្ជិតេសុ យោ, នំ, ហិសុ បរេសុ អបាទាទោបវត្តានំ បទតោ បរេសំ ឯកវាក្យេ ឋិតានំ សវិភត្តីនំ តុម្ហា’ម្ហសទ្ទានំ វោ, នោ ហោន្តិ វា.

គច្ឆថ វោ, គច្ឆថ តុម្ហេ, គច្ឆាម នោ, គច្ឆាម អម្ហេ, បស្សេយ្យ វោ, បស្សេយ្យ តុម្ហេ, បស្សេយ្យ នោ, បស្សេយ្យ អម្ហេ, ទីយតេ វោ, ទីយតេ តុម្ហាកំ, ទីយតេ នោ, ទីយតេ អម្ហាកំ, ធនំ វោ, ធនំ តុម្ហាកំ, ធនំ នោ, ធនំ អម្ហាកំ, កតំ វោ បុញ្ញំ, កតំ តុម្ហេហិ បុញ្ញំ, កតំ នោ បុញ្ញំ, កតំ អម្ហេហិ បុញ្ញំ.

អបញ្ចម្យាតិ កិំ? និស្សដំ តុម្ហេហិ, និស្សដំ អម្ហេហិ.

អបាទាទោត្វេវ? ពលញ្ច ភិក្ខូនមនុប្បទិន្នំ, តុម្ហេហិ បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បកំ [ខុ. បា. ៧.១២].

បទតោត្វេវ? តុម្ហេ គច្ឆថ, អម្ហេ គច្ឆាម.

ឯកវាក្យេត្វេវ? ទេវទត្តោ តិដ្ឋតិ គាមេ, តុម្ហេ តិដ្ឋថ នគរេ.

សវិភត្តីនន្ត្វេវ? អរហតិ ធម្មោ តុម្ហាទិសានំ.

២៦៧. តេមេ នាសេ [ក. ១៤៨, ១៥០; រូ. ២៤៧, ២៤៩; នី. ៣២៦, ៣២៨; ចំ. ៦.៣.១៧; បា. ៨.១.២១].

នា ¶ , សេសុ តាទិសានំ សវិភត្តីនំ តុម្ហ, អម្ហសទ្ទានំ តេ, មេ ហោន្តិ វា.

កតំ តេ បុញ្ញំ, កតំ តយា បុញ្ញំ, កតំ មេ បុញ្ញំ, កតំ មយា បុញ្ញំ, ទិន្នំ តេ វត្ថំ, ទិន្នំ តុយ្ហំ វត្ថំ, ទិន្នំ មេ វត្ថំ, ទិន្នំ មយ្ហំ វត្ថំ, ឥទំ តេ រដ្ឋំ, ឥទំ តវ រដ្ឋំ, ឥទំ មេ រដ្ឋំ, ឥទំ មម រដ្ឋំ.

២៦៨. អន្វាទេសេ [ចំ. ៦.៣.២០; បា. ៨.១.២៣].

អន្វាទេសដ្ឋានេ តុម្ហា’ម្ហសទ្ទានំ វោ, នោ, តេ, មេអាទេសា និច្ចំ ភវន្តិ បុនព្ពិធានា.

គាមោ តុម្ហាកំ បរិគ្គហោ, អថោ នគរម្បិ វោ បរិគ្គហោ. ឯវំ សេសេសុ.

២៦៩. សបុព្ពា បឋមន្តា វា [‘សំបុព្ពា បឋមន្ថា វា’ (មូលបាឋេ) ចំ. ៦.១.២១; បា. ៨.១.២៦].

សំវិជ្ជតិ បុព្ពបទំ អស្សាតិ សបុព្ពំ, សបុព្ពា បឋមន្តបទម្ហា បរេសំ សវិភត្តីនំ តុម្ហា’ម្ហសទ្ទានំ វោ, នោ, តេ, មេអាទេសា វិកប្បេន ហោន្តិ អន្វាទេសដ្ឋានេបិ.

គាមេ បដោ តុម្ហាកំ, អថោ នគរេ កម្ពលំ វោ, អថោ នគរេ កម្ពលំ តុម្ហាកំ វា. ឯវំ សេសេសុ.

២៧០. ន ចវាហាហេវយោគេ [ចំ. ៦.៣.២២; បា. ៨.១.២៤].

ច, វា, ហ, អហ, ឯវសទ្ទេហិ យោគេ តុម្ហា’ម្ហានំ វោ, នោ, តេ, មេអាទេសា ន ហោន្តិ.

គាមោ ¶ តវ ច មម ច បរិគ្គហោ, គាមោ តវ វា មម វា បរិគ្គហោ ឥច្ចាទិ.

ចាទិយោគេតិ កិំ? គាមោ ច តេ បរិគ្គហោ, នគរញ្ច មេ បរិគ្គហោ.

២៧១. ទស្សនត្ថេនាលោចនេ [ចំ. ៦.៣.២៣; បា. ៨.១.២៥].

អាលោចនំ ឱលោកនំ, អាលោចនតោ អញ្ញស្មិំ ទស្សនត្ថេ បយុជ្ជមានេ តុម្ហា’ម្ហានំ វោ, នោ, តេ, មេអាទេសា ន ហោន្តិ.

គាមោ តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស អាគតោ, គាមោ អម្ហេ ឧទ្ទិស្ស អាគតោ – ‘គាមោ’តិ គាមវាសី មហាជនោ.

អនាលោចនេតិ កិំ? គាមោ វោ បស្សតិ, គាមោ នោ បស្សតិ.

២៧២. អាមន្តនបុព្ពំ អសន្តំវ [‘អាមន្តណំ បុព្ពមសន្តំវ’ (ពហូសុ) ចំ. ៦.៣.២៤; បា. ៨.១.៧២].

អាមន្តនភូតំ បុព្ពបទំ អសន្តំ វិយ ហោតិ, បទតោតិ សង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ.

ទេវទត្ត! តវ បរិគ្គហោ.

២៧៣. ន សាមញ្ញវចនមេកត្ថេ [ចំ. ៦.៣.២៥; បា. ៨.១.៧៣].

តុល្យាធិករណភូតេ បទេ សតិ បុព្ពំ សាមញ្ញវចនភូតំ អាមន្តនបទំ អសន្តំ វិយ ន ហោតិ, បទតោតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ.

មាណវក ជដិល! តេ បរិគ្គហោ.

សាមញ្ញវចនន្តិ ¶ កិំ? មាណវក ទេវទត្ត! តុយ្ហំ បរិគ្គហោ.

ឯកត្ថេតិ កិំ? ទេវទត្ត! យញ្ញទត្ត! តុម្ហាកំ បរិគ្គហោ.

២៧៤. ពហូសុ វា [ចំ. ៦.៣.២៦; បា. ៨.១.៧៤].

ពហូសុ ជនេសុ បវត្តមានំ សាមញ្ញវចនភូតម្បិ អាមន្តនបទំ ឯកត្ថេ បទេ សតិ អសន្តំ វិយ ន ហោតិ វា.

ព្រាហ្មណា គុណវន្តោ វោ បរិគ្គហោ, ព្រាហ្មណា គុណវន្តោ តុម្ហាកំ បរិគ្គហោ.

សព្ពាទិរាសិ និដ្ឋិតោ.

វិភត្តិបច្ចយន្តរាសិ

អថ វិភត្តិបច្ចយា ទីបិយន្តេ.

វិភត្យត្ថានំ ជោតកត្តា វិភត្តិដ្ឋានេ ឋិតា បច្ចយា វិភត្តិបច្ចយា.

២៧៥. តោ បញ្ចម្យា [ក. ២៤៨; រូ. ២៦០; នី. ៤៩៣; ចំ. ៤.៣.៦; បា. ៥.៤.៤៥].

បញ្ចមិយា វិភត្តិយា អត្ថេ តោបច្ចយោ ហោតិ.

តោម្ហិ ទីឃានំ រស្សោ, កញ្ញតោ, រត្តិតោ, ឥត្ថិតោ, ធេនុតោ. មហាវុត្តិនា តោម្ហិ មាតាបិតូនំ ឥត្តំ, មាតិតោ, បិតិតោ, វធុតោ, បុរិសតោ, មុនិតោ, ទណ្ឌិតោ ¶ , ភិក្ខុតោ, សត្ថារតោ, កត្តុតោ, គោត្រភុតោ, សព្ពតោ, យតោ, តតោ.

ឥម, ឯត, កិំសទ្ទេហិ តោ.

២៧៦. ឥតោតេត្តោកុតោ [‘ឥតោ តេត្តោ កតោ’ (ពហូសុ) ចំ. ៤.៣.៨; បា. ៧.២.១០៤].

ឥតោ, អតោ, ឯត្តោ, កុតោតិ ឯតេ សទ្ទា តោបច្ចយន្តា និបច្ចន្តេ.

ឥមម្ហា ឥមេហីតិ វា ឥតោ, ឯតស្មា ឯតេហីតិ វា អតោ, ឯត្តោ, កស្មា កេហីតិ វា កុតោ. ឯត្ថ ច ឥមម្ហា, ឥមេហីតិអាទិកំ អត្ថវាក្យំ ទិស្វា បកតិលិង្គំ វេទិតព្ពំ. ឥមិនា សុត្តេន ឥមស្ស ឥត្តំ, ឯតស្ស អត្តំ ឯត្តញ្ច, ‘សរម្ហា ទ្វេ’តិ ឯសរម្ហា ទ្វិត្តំ, កិំសទ្ទស្ស កុត្តំ. ឯស នយោ សេសេសុ និបាតនេសុ.

២៧៧. អភ្យាទីហិ [បា. ៥.៣.៩].

អភិអាទីហិ តោ ហោតិ, បុនព្ពិធានា’បញ្ចម្យត្ថេបីតិបិ សិទ្ធំ.

អភិតោ គាមំ គាមស្ស អភិមុខេតិ អត្ថោ.

បរិតោ គាមំ គាមស្ស សមន្តតោតិ អត្ថោ.

ឧភតោ គាមំ គាមស្ស ឧភោសុ បស្សេសូតិ អត្ថោ.

បច្ឆតោ, ហេដ្ឋតោ, ឧបរិតោ.

២៧៨. អាទ្យាទីហិ [ចំ. ៤.៣.៩; បា. ៥.៤.៤៤].

អាទិបភុតីហិ អបញ្ចម្យត្ថេបិ តោ ហោតិ.

អាទិតោ ¶ , មជ្ឈតោ, បុរតោ, បស្សតោ, បិដ្ឋិតោ, ឱរតោ, បរតោ, បច្ឆតោ, បុរត្ថិមតោ, ទក្ខិណតោឥច្ចាទីសុ ពហុលំ សត្តម្យត្ថេ ទិស្សតិ.

តថា តតិយត្ថេបិ រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ [សំ. និ. ៣.៤៤], បញ្ចក្ខន្ធេ អនិច្ចតោ វិបស្សតិ ឥច្ចាទិ.

យតោនិទានំ [សុ. និ. ២៧៥], យត្វាធិករណំ, យតោទកំ តទាទិត្តមិច្ចាទីសុ [ជា. ១.៩.៥៨] បឋមត្ថេ ឥច្ឆន្តិ.

ឥតោ ឯហិ, ឥតោ ពលាកេ អាគច្ឆ, ចណ្ឌោ មេ វាយសោ សខា ឥច្ចាទីសុ ទុតិយត្ថេ.

បរតោឃោសោ, នាទិដ្ឋា បរតោ ទោសំ ឥច្ចាទីសុ ឆដ្ឋ្យត្ថេ.

២៧៩. សព្ពាទិតោ សត្តម្យា ត្រត្ថា [ក. ២៤៩; រូ. ២៦៦; នី. ៤៩៤; ចំ. ៤.១.១០; បា. ៥.៣.១០].

សព្ពាទិនាមកេហិ សព្ពនាមេហិ សត្តមិយា អត្ថេ ត្រ, ត្ថា ហោន្តិ.

សព្ពស្មិំ សព្ពេសូតិ វា សព្ពត្រ, សព្ពត្ថ, សព្ពស្សំ សព្ពាសុ វាតិបិ. ឯវំ កតរត្រ, កតរត្ថ, អញ្ញត្រ, អញ្ញត្ថ ឥច្ចាទិ.

យត្រ, យត្ថ, តត្រ, តត្ថ.

២៨០. កត្ថេត្ថកុត្រាត្រក្វេហិធ [ក. ២៥១; រូ. ២៦៩; នី. ៤៩៩; ចំ. ៤.១.១១; បា. ៥.៣.១១, ១២].

កត្ថ, ឯត្ថ, កុត្រ, អត្រ, ត្វ, ឥហ, ឥធាតិ ឯតេ សទ្ទាត្ថ, ត្រ,វ ហ, ធាបច្ចយន្តា សត្តម្យត្ថេ សិជ្ឈន្តិ.

កស្មិំ កេសូតិ វា កត្ថ, កុត្រ, ក្វ. ‘កុវ’ន្តិបិ សិជ្ឈតិ, ‘‘កុវំ សត្តស្ស ការកោ, កុវំ សត្តោ សមុប្បន្នោ [សំ. និ. ១.១៧១], កុវំ អសិស្សំ, កុវំ ខាទិស្ស’’ន្តិ បាឡិ.

ឯតស្មិំ ¶ ឯតេសូតិ វា ឯត្ថ, អត្រ, ឥមស្មិំ ឥមេសូតិ វា ឥហ, ឥធ.

២៨១. ធិ សព្ពា វា [ក. ២៥០; រូ. ២៦៨; នី. ៥០២].

សព្ពសទ្ទម្ហា សត្តម្យត្ថេ ធិ ហោតិ វា.

នមោ តេ ពុទ្ធ វីរ’ត្ថុ, វិប្បមុត្តោសិ សព្ពធិ [សំ. និ. ១.៩០].

២៨២. យា ហិំ [ក. ២៥៥; រូ. ២៧៥; នី. ៥០៤].

យម្ហា សត្តម្យត្ថេ ហិំ ហោតិ.

យហិំ.

២៨៣. តា ហញ្ច [ក. ២៥៣; រូ. ២៧៣; នី. ៥០១].

តម្ហា សត្តម្យត្ថេ ហិំ ហោតិ ហញ្ច.

តហិំ, តហំ. ទុតិយត្ថេបិ ទិស្សតិ ‘‘តហំ តហំ ឱលោកេន្តោ គច្ឆតី’’តិ.

២៨៤. កិំស្ស កុកញ្ច [ក. ២៥១, ២២៧-៨-៩; រូ. ២២៦, ២៧០-១-២; នី. ៥០០, ៤៥៦-៧, ៤៦០].

កិំម្ហា សត្តម្យត្ថេ ហិំ, តំ ហោតិ. កិំស្ស កុត្តំ កត្តញ្ច ហោតិ.

កុហិំ គច្ឆតិ, កុហំ គច្ឆតិ. កហំ ឯកបុត្តក កហំ ឯកបុត្តក [សំ. និ. ២.៦៣]. កុហិញ្ចិ, កុហិញ្ចនន្តិ ទ្វេ ចិ, ចន-និបាតន្តា សិជ្ឈន្តិ.

ឥតិ សាមញ្ញសត្តម្យន្តរាសិ.

កាលសត្តម្យន្តំ ¶ វុច្ចតេ.

២៨៥. សព្ពេកញ្ញយតេហិ កាលេទា [ក. ២៥៧; រូ. ២៧៦; នី. ៥០៥].

សព្ព, ឯក, អញ្ញ, យ, តសទ្ទេហិ កាលេ ទា ហោតិ.

សព្ពស្មិំ កាលេ សព្ពទា, ឯកស្មិំ កាលេ ឯកទា, អញ្ញស្មិំ កាលេ អញ្ញទា, យស្មិំ កាលេ យទា, តស្មិំ កាលេ តទា.

២៨៦. កទាកុទាសទាអធុនេទានិ [ក. ២៥៧-៨-៩; រូ. ២៧៦-៨-៩; នី. ៥០៥-៦-៧].

ឯតេបិ សត្តម្យត្ថេ កាលេ ទា, ធុនា, ទានិបច្ចយន្តា សិជ្ឈន្តិ.

កិំស្មិំ កាលេ កទា, កុទា, សព្ពស្មិំ កាលេ សទា, ឥមស្មិំ កាលេ អធុនា, ឥទានិ.

២៨៧. អជ្ជសជ្ជុបរជ្ជេតរហិករហា [ក. ២៥៩; រូ. ២៧៩, ៤២៣; នី. ៥០៧].

ឯតេបិ កាលេ ជ្ជ, ជ្ជុ, រហិ, រហ បច្ចយន្តា សិជ្ឈន្តិ.

ឥមស្មិំ កាលេ អជ្ជ, ឥមស្មិំ ទិវសេត្យត្ថោ.

សមានេ កាលេ សជ្ជុ-‘សមានេ’តិ វិជ្ជមានេ. ន ហិ បាបំ កតំ កម្មំ, សជ្ជុ ខីរំវ មុច្ចតិ [ធ. ប. ៧១], សជ្ជុកំ បាហេសិ – តត្ថ ‘សជ្ជូ’តិ តស្មិំ ទិវសេ.

អបរស្មិំ កាលេ អបរជ្ជុ, បុនទិវសេតិ អត្ថោ.

ឥមស្មិំ កាលេ ឯតរហិ, កិំស្មិំ កាលេ ករហ. កុតោចិ, ក្វចិ, កត្ថចិ, កុហិញ្ចិ, កទាចិ, ករហចិសទ្ទា បន ចិ-និបាតន្តា ហោន្តិ, តថា យតោ កុតោចិ, យត្ថ កត្ថចិ, យទា កទាចីតិ. កិញ្ចនំ, កុហិញ្ចនំ, កុទាចនន្តិ ចន-និបាតន្តាតិ.

វិភត្តិបច្ចយន្តរាសិ និដ្ឋិតោ.

អព្យយបទានិ

ឧបសគ្គបទរាសិ

អថ ¶ អព្យយបទានិ ទីបិយន្តេ.

ឆព្ពិធានិ អព្យយបទានិ ឧបសគ្គបទំ, និបាតបទំ, វិភត្តិបច្ចយន្តបទំ, អព្យយីភាវសមាសបទំ, អព្យយតទ្ធិតបទំ, ត្វាទិបច្ចយន្តបទន្តិ. ព្យយោ វុច្ចតិ វិការោ, នានាលិង្គវិភត្តិវចនេហិ នត្ថិ រូបព្យយោ ឯតេសន្តិ អព្យយា, អសង្ខ្យាតិ ច វុច្ចន្តិ.

តត្ថ វិភត្តិបច្ចយន្តបទតោ បុន វិភត្តុប្បត្តិ នាម នត្ថិ. អព្យយីភាវសមាសម្ហិ វិភត្តីនំ វិធិ សមាសកណ្ឌេ វក្ខតិ, តស្មា តានិ ទ្វេ ឋបេត្វា សេសានិ ចត្តារិ ឥធ វុច្ចន្តេ.

២៨៨. អសង្ខ្យេហិ សព្ពាសំ [ចំ. ២.១.៣៨; បា. ២.៤.៨២].

អសង្ខ្យេហិ បទេហិ យថារហំ សព្ពាសំ វិភត្តីនំ លោបោ ហោតិ, កេហិចិ បទេហិ បឋមាយ លោបោ, កេហិចិ បទេហិ ទុតិយាយ លោបោ…បេ… កេហិចិ សត្តមិយា, កេហិចិ ទ្វិន្នំ, កេហិចិ តិស្សន្នំ…បេ… កេហិចិ សត្តន្នន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ អាវុសោ, ភោ, ភន្តេឥច្ចាទីហិ អាមន្តននិបាតេហិ អត្ថិ, នត្ថិ, សក្កា, លព្ភា, សិយា, សិយុំ, សាធុ, តុណ្ហីឥច្ចាទីហិ ច បឋមាយ លោបោ.

ចិរំ, ចិរស្សំ, និច្ចំ, សតតំ, អភិណ្ហំ, អភិក្ខណំ, មុហុត្តំ ឥច្ចាទីហិ អច្ចន្តសំយោគលក្ខណេ ទុតិយាយ.

យថា, តថា, សព្ពថា, សព្ពសោ, មុសា, មិច្ឆាឥច្ចាទីហិ តតិយាយ.

កាតុំ, កាតវេ ឥច្ចាទីហិ ចតុត្ថិយា.

សមន្តា ¶ , សមន្តតោ, ទីឃសោ, ឱរសោឥច្ចាទីហិ បញ្ចមិយា.

បុរេ, បុរា, បច្ឆា, ឧទ្ធំ, ឧបរិ, អធោ, ហេដ្ឋា, អន្តរា, អន្តោ, រហោ, អាវិ, ហិយ្យោ, សុវេឥច្ចាទីហិ សត្តមិយា លោបោ.

នមោសទ្ទម្ហា ‘‘នមោ តេ ពុទ្ធ វីរ’ត្ថូ’’តិ ឯត្ថ បឋមាយ. ‘‘នមោ ករោហិ នាគស្សា’’តិ ឯត្ថ ទុតិយាយ.

សយំសទ្ទម្ហា ‘‘កុសូលោ សយមេវ ភិជ្ជតេ’’តិ ឯត្ថ បឋមាយ. ‘‘សយំ កតំ សុខទុក្ខ’’ន្តិ [ទី. និ. ៣.១៩១, ១៩៣] ឯត្ថ តតិយាយ, ឥច្ចាទិនា យថារហវិភាគោ វេទិតព្ពោ.

ឥតិ, ឯវំសទ្ទេហិ បយោគានុរូបំ សត្តន្នំ វិភត្តីនំ លោបំ ឥច្ឆន្តិ.

ឧបសគ្គេហិបិ អត្ថានុរូបំ តំតំវិភត្តិលោបោ.

រូបសិទ្ធិយំ បន ‘‘តេហិ បឋមេកវចនមេវ ភវតី’’តិ [រូ. ១៣១ (បិដ្ឋេ)] វុត្តំ.

តត្ថ ‘‘អភិក្កមតិ, អភិធម្មោ’’ ឥច្ចាទីសុ ធាតុលិង្គានិ ឧបេច្ច តេសំ អត្ថំ នានាប្បការំ ករោន្តា សជ្ជន្តិ សង្ខរោន្តីតិ ឧបសគ្គា. តេ ហិ ក្វចិ តទត្ថំ វិសិដ្ឋំ ករោន្តិ ‘‘ជានាតិ, បជានាតិ, សញ្ជានាតិ, អវជានាតិ, អភិជានាតិ, បរិជានាតិ, សុសីលោ, ទុស្សីលោ, សុវណ្ណោ, ទុព្ពណ្ណោ, សុរាជា, ទុរាជា’’ ឥច្ចាទីសុ.

ក្វចិ តទត្ថំ នានាប្បការំ កត្វា វិភជ្ជន្តិ ‘‘គច្ឆតិ, អាគច្ឆតិ, ឧគ្គច្ឆតិ, ឱគច្ឆតិ’’ឥច្ចាទីសុ.

ក្វចិ តទត្ថំ ពាធេត្វា តប្បដិវិរុទ្ធេ វា តទញ្ញស្មិំ វា អត្ថេ តានិ យោជេន្តិ.

តត្ថ ¶ តប្បដិវិរុទ្ធេ –

ជេតិ, បរាជេតិ, ឱមុញ្ចតិ, បដិមុញ្ចតិ, គិលតិ, ឧគ្គិលតិ, និម្មុជ្ជតិ, ឧម្មុជ្ជតិ, ធម្មោ, ឧទ្ធម្មោឥច្ចាទិ.

តទញ្ញស្មិំ –

ទទាតិ, អាទទាតិ, ទធាតិ, វិធេតិ, បិធេតិ, និធេតិ, សន្ធិយតិ, សទ្ទហតិ, អភិធាតិឥច្ចាទិ.

ក្វចិ បន បទសោភណំ កត្វា តទត្ថំ អនុវត្តន្តិ, ‘‘វិជ្ជតិ, សំវិជ្ជតិ, លភតិ, បដិលភតិ’’ ឥច្ចាទិ.

តេ វីសតិ ហោន្តិ-ប, អា, ឧ, ឱ, ទុ, និ, វិ, សុ, សំ, អតិ, អធិ, អនុ, អប, អបិ, អភិ, អវ, ឧប, បតិ, បរា, បរិ.

កច្ចាយនេ បន ឱសទ្ទោ អវការិយមត្តន្តិ តំ អគ្គហេត្វា នីសទ្ទំ គណ្ហាតិ, ឥធ បន នីសទ្ទោ និស្ស ទីឃមត្តន្តិ តំ អគ្គហេត្វា ឱសទ្ទំ គណ្ហាតិ.

តត្ថ ប –

បការត្ថេ-បញ្ញា. អាទិកម្មេ-វិប្បកតំ. បធានេ-បណីតំ. ឥស្សរិយេ-បភូ. អន្តោភាវេ-បក្ខិត្តំ, បស្សាសោ. វិយោគេ-បវាសោ. តប្បរេ-បាចរិយោ. តទនុពន្ធេ-បុត្តោ, បបុត្តោ, នត្តា, បនត្តា. ភុសត្ថេ-បវឌ្ឍោ. សម្ភវេ-បភវតិ. តិត្តិយំ-បហុតំ អន្នំ. អនាវិលេ-បសន្នោ. បត្ថនាយំ-បណិធានំ.

អា –

អភិមុខេ-អាគច្ឆតិ. ឧទ្ធំកម្មេ-អារោហតិ. មរិយាទាយំ-អាបព្ពតា ខេត្តំ. អភិវិធិម្ហិ-អាព្រហ្មលោកា កិត្តិសទ្ទោ. បត្តិយំ-អាបន្នោ. ឥច្ឆាយំ-អាកង្ខា. បរិស្សជនេ-អាលិង្គតិ. អាទិកម្មេ-អារម្ភោ. គហណេ-អាទីយតិ. និវាសេ-អាវសថោ. សមីបេ-អាសន្នំ. អវ្ហានេ-អាមន្តនំ.

ឧ –

ឧគ្គតេ-ឧគ្គច្ឆតិ ¶ . ឧទ្ធំកម្មេ-ឧដ្ឋាតិ. បធានេ-ឧត្តរោ. វិយោគេ-ឧបវាសោ. សម្ភវេ-ឧព្ភូតោ. អត្ថលាភេ-រូបស្ស ឧប្បាទោ. សត្តិយំ-ឧស្សហតិ គន្តុំ. សរូបខ្យានេ-ឧទ្ទេសោ.

ឱ –

អន្តោភាវេ-ឱចរកោ, ឱរោធោ. អធោកម្មេ-ឱក្ខិត្តោ. និគ្គហេ-ឱវាទោ. អន្តរេ, ទេសេ ច-ឱកាសោ. បាតុភាវេ-ឱបបាតិកោ. យេសុ អត្ថេសុ អវសទ្ទោ វត្តតិ, តេសុបិ ឱសទ្ទោ វត្តតិ.

ទុ –

អសោភណេ-ទុគ្គន្ធោ. អភាវេ-ទុព្ភិក្ខំ, ទុស្សីលោ, ទុប្បញ្ញោ. កុច្ឆិតេ-ទុក្កដំ. អសមិទ្ធិយំ-ទុសស្សំ. កិច្ឆេ-ទុក្ករំ. វិរូបេ-ទុព្ពណ្ណោ, ទុម្មុខោ.

និ –

និស្សេសេ-និរុត្តិ. និគ្គតេ-និយ្យានំ. នីហរណេ-និទ្ធារណំ. អន្តោបវេសនេ-និខាតោ. អភាវេ-និម្មក្ខិកំ. និសេធេ-និវារេតិ. និក្ខន្តេ-និព្ពានំ. បាតុភាវេ-និម្មិតំ. អវធារណេ-វិនិច្ឆយោ. វិភជ្ជនេ-និទ្ទេសោ. ឧបមាយំ-និទស្សនំ. ឧបធារណេ-និសាមេតិ. អវសានេ-និដ្ឋិតំ. ឆេកេ-និបុណោ.

វិ –

វិសេសេ-វិបស្សតិ. វិវិធេ-វិចិត្តំ. វិរុទ្ធេ-វិវាទោ. វិគតេ-វិមលោ. វិយោគេ-វិប្បយុត្តោ. វិរូបេ-វិប្បដិសារោ.

សុ –

សោភណេ-សុគ្គតិ ¶ . សុន្ទរេ-សុមនោ. សម្មាសទ្ទត្ថេ-សុគតោ. សមិទ្ធិយំ-សុភិក្ខំ. សុខត្ថេ-សុករោ.

សំ –

សមោធានេ-សន្ធិ. សម្មា, សមត្ថេសុ-សមាធិ, សម្បយុត្តោ. សមន្តភាវេ-សំកិណ្ណោ. សង្គតេ-សមាគមោ, សង្ខេបេ-សមាសោ. ភុសត្ថេ-សារត្តោ. សហត្ថេ-សំវាសោ, សម្ភោគោ. អប្បត្ថេ-សមគ្ឃោ. បភវេ-សម្ភវោ. អភិមុខេ-សម្មុខំ. សង្គហេ-សង្គយ្ហតិ. បិទហនេ-សំវុតោ. បុនប្បុនកម្មេ-សន្ធាវតិ, សំសរតិ. សមិទ្ធិយំ-សម្បន្នោ.

អតិ –

អតិក្កមេ-អតិរោចតិ, អច្ចយោ, អតីតោ. អតិក្កន្តេ-អច្ចន្តំ. អតិស្សយេ-អតិកុសលោ. ភុសត្ថេ-អតិកោធោ. អន្តោកម្មេ-មញ្ចំ វា បីឋំ វា អតិហរិត្វា ឋបេតិ.

អធិ –

អធិកេ-អធិសីលំ. ឥស្សរេ-អធិបតិ, អធិព្រហ្មទត្តេ បញ្ចាលា. ឧបរិភាវេ-អធិសេតិ. បរិភវនេ-អធិភូតោ. អជ្ឈាយនេ-អជ្ឈេតិ, ព្យាករណមធីតេ. អធិដ្ឋានេ-នវកម្មំ អធិដ្ឋាតិ, ចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ អធិដ្ឋាតិ. និច្ឆយេ-អធិមុច្ចតិ. បាបុណនេ-ភោគក្ខន្ធំ អធិគច្ឆតិ, អមតំ អធិគច្ឆតិ.

អនុ –

អនុគតេ-អន្វេតិ. អនុប្បច្ឆិន្នេ-អនុសយោ. បច្ឆាសទ្ទត្ថេ-អនុរថំ. បុនប្បុនភាវេ-អន្វឌ្ឍមាសំ, អនុសំវច្ឆរំ. យោគ្យភាវេ-អនុរូបំ ¶ .កនិដ្ឋភាវេ-អនុពុទ្ធោ, អនុថេរោ. សេសំ ការកកណ្ឌេ វក្ខតិ.

អប –

អបគតេ-អបេតិ, អបាយោ. គរហេ-អបគព្ភោ, អបសទ្ទោ. វជ្ជនេ-អបសាលាយ អាយន្តិ. បូជាយំ-វុឌ្ឍ-មបចាយន្តិ. បទុស្សនេ-អបរជ្ឈតិ.

អបិ –

សម្ភាវនេ-អបិបព្ពតំ ភិន្ទេយ្យ, មេរុម្បិ វិនិវិជ្ឈេយ្យ. អបេក្ខាយំ-អយម្បិ ធម្មោ អនិយតោ. សមុច្ចយេ-ឥតិបិ អរហំ, ឆវិម្បិ ទហតិ, ចម្មម្បិ ទហតិ, មំសម្បិ ទហតិ. គរហាយំ-អបិ អម្ហាកំ បណ្ឌិតក. បុច្ឆាយំ-អបិ ភន្តេ ភិក្ខំ លភិត្ថ, អបិ នុ តុម្ហេ សោតុកាមាត្ថ.

អភិ –

អភិមុខេ-អភិក្កន្តោ. វិសិដ្ឋេ-អភិញ្ញា. អធិកេ-អភិធម្មោ. ឧទ្ធំកម្មេ-អភិរូហតិ. កុលេ-អភិជាតោ. សារុប្បេ-អភិរូបោ. វន្ទនេ-អភិវាទេតិ. សេសំ ការកកណ្ឌេ វក្ខតិ.

អវ –

អធោភាគេ-អវក្ខិត្តោ. វិយោគេ-អវកោកិលំ វនំ. បរិភវេ-អវជានាតិ. ជាននេ-អវគច្ឆតិ. សុទ្ធិយំ-វោទាយតិ, វោទានំ. និច្ឆយេ-អវធារណំ. ទេសេ-អវកាសោ. ថេយ្យេ-អវហារោ.

ឧប –

ឧបគមេ-ឧបនិសីទតិ. សមីបេ-ឧបចារោ, ឧបនគរំ. ឧបបត្តិយំ-សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ. សទិសេ-ឧបមាណំ, ឧបមេយ្យំ. អធិកេ-ឧបខារិយំ ទោណោ. ឧបរិភាវេ – ឧបសម្បន្នោ ¶ , ឧបចយោ. អនសនេ-ឧបវាសោ. ទោសក្ខានេ-បរំ ឧបវទតិ. សញ្ញាយំ-ឧបធា, ឧបសគ្គោ. បុព្ពកម្មេ-ឧបក្កមោ, ឧបហារោ. បូជាយំ-ពុទ្ធំ ឧបដ្ឋាតិ. គយ្ហាការេ-បច្ចុបដ្ឋានំ. ភុសត្ថេ-ឧបាទានំ, ឧបាយាសោ, ឧបនិស្សយោ.

បតិ –

បតិគតេ-បច្ចក្ខំ. បដិលោមេ-បដិសោតំ. បដិយោគិម្ហិ-បដិបុគ្គលោ. និសេធេ-បដិសេធោ. និវត្តេ-បដិក្កមតិ. សទិសេ-បដិរូបកំ. បដិកម្មេ-រោគស្ស បដិការោ. អាទានេ-បដិគ្គណ្ហាតិ. បដិពោធេ-បដិវេធោ. បដិច្ចេ-បច្ចយោ. សេសំ ការកកណ្ឌេ វក្ខតិ.

បរា –

បរិហានិយំ-បរាភវោ. បរាជយេ-បរាជិតោ. គតិយំ-បរាយនំ. វិក្កមេ-បរក្កមោ. អាមសនេ-បរាមសនំ.

បរិ –

សមន្តភាវេ-បរិវុតោ, បរិក្ខិត្តោ, បរិក្ខារោ. បរិច្ឆេទេ-បរិញ្ញេយ្យំ, បរិជានាតិ. វជ្ជនេ-បរិហរតិ. បរិហារោ. អាលិង្គនេ-បរិស្សជតិ. និវាសនេ-វត្ថំ បរិទហតិ. បូជាយំ-បារិចរិយា. ភោជនេ-បរិវិសតិ. អភិភវេ-បរិភវតិ. ទោសក្ខានេ-បរិភាសតិ. សេសំ ការកកណ្ឌេ វក្ខតិ.

នីសទ្ទោ បន នីហរណ, នីវរណាទីសុ វត្តតិ, នីហរណំ, នីវរណំឥច្ចាទិ.

ឥតិ ឧបសគ្គបទរាសិ.

និបាតបទរាសិ

និច្ចំ ¶ ឯករូបេន វាក្យបថេ បតន្តីតិ និបាតា. បទានំ អាទិ, មជ្ឈា’វសានេសុ និបតន្តីតិ និបាតាតិបិ វទន្តិ.

អសត្វវាចកា ចាទិសទ្ទា និបាតា នាម. តេ បន វិភត្តិយុត្តា, អយុត្តា ចាតិ ទុវិធា ហោន្តិ. តត្ថ វិភត្តិយុត្តា បុព្ពេ ទស្សិតា ឯវ. ចាទយោ អយុត្តា នាម. តេ បន អនេកសតប្បភេទា ហោន្តិ. និឃណ្ដុសត្ថេសុ គហេតព្ពាតិ.

អព្យយតទ្ធិតបច្ចយបទរាសិ

អព្យយតទ្ធិតបច្ចយន្តា នាម យថា, តថា, ឯកធា, ឯកជ្ឈំ, សព្ពសោ, កថំ, ឥត្ថំ ឥច្ចាទយោ. តេហិ តតិយាលោបោ.

ត្វាទិបច្ចយន្តបទរាសិ

ត្វាទិបច្ចយន្តា នាម កត្វា, កត្វាន, កាតុន, កាតុំ, កាតវេ, ទក្ខិតាយេ, ហេតុយេ, អាទាយ, ឧបាទាយ, វិចេយ្យ, វិនេយ្យ, សក្កច្ច, អាហច្ច, ឧបសម្បជ្ជ, សមេច្ច, អវេច្ច, បដិច្ច, អតិច្ច, អាគម្ម, អារព្ភឥច្ចាទយោ. តេសុ ត្វា, ត្វានន្តេហិ បឋមាលោបោ. តុំ, តវេ, តាយេ, តុយេបច្ចយន្តេហិ ចតុត្ថីលោបោតិ.

ធាតវោ បច្ចយា ចេវ, ឧបសគ្គនិបាតកា.

អនេកត្ថាវ តេ បដិ-សម្ភិទា ញាណគោចរា.

ឥតិ និរុត្តិទីបនិយា នាម មោគ្គល្លានទីបនិយា

នាមកណ្ឌោ និដ្ឋិតោ.

៣. ការកកណ្ឌ

បឋមាវិភត្តិរាសិ

អថ នាមវិភត្តីនំ អត្ថភេទា វុច្ចន្តេ.

កស្មិំ អត្ថេ បឋមា?

២៨៩. បឋមត្ថមត្តេ [ចំ. ២.១.៩៣; បា. ២.៣.៤៦].

នាមស្ស អភិធេយ្យមត្តេ បឋមាវិភត្តិ ហោតិ.

រុក្ខោ, មាលា, ធនំ.

ឯត្ថ ច មត្តសទ្ទេន កត្តុ, កម្មាទិកេ វិភត្យត្ថេ និវត្តេតិ. តស្មា អត្ថមត្តន្តិ លិង្គត្ថោយេវ វុច្ចតិ.

តត្ថ អនុច្ចារិតេ សតិ សុណន្តស្ស អវិទិតោ អត្ថោ លីនត្ថោ នាម. តំ លីនមត្ថំ គមេតិ ពោធេតីតិ លិង្គំ, ឧច្ចារិតបទំ.

តំ បន បកតិលិង្គំ, និប្ផន្នលិង្គន្តិ ទុវិធំ. តត្ថ វិភត្តិរហិតំ បកតិលិង្គំ ឥធាធិប្បេតំ លិង្គ, វិភត្តីនំ វិសុំ វិសុំ វិភាគដ្ឋានត្តា.

លីនំ អង្គន្តិ លិង្គំ. តត្ថ ‘លីន’ន្តិ អបាកដំ. ‘អង្គ’ន្តិ អវយវោ. លិង្គំ, នាមំ, បាដិបទិកន្តិ អត្ថតោ ឯកំ.

លិង្គស្ស អត្ថោ បរមត្ថោ, បញ្ញត្តិអត្ថោតិ ទុវិធោ. តថា វិសេសនត្ថោ, វិសេស្យត្ថោតិ.

តត្ថ វិសេសនត្ថោ នាម សកត្ថោ, តស្ស តស្ស សទ្ទស្ស បដិនិយតោ បាដិបុគ្គលិកត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ. សោយេវ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ អាទិម្ហិ សទ្ទុប្បត្តិយា ចិរកាលញ្ច សទ្ទបវត្តិយា និពទ្ធការណត្តា និមិត្តត្ថោតិ ច វុច្ចតិ ¶ . សោ សុតិ, ជាតិ, គុណ, ទព្ព, ក្រិយា, នាម, សម្ពន្ធវសេន សត្តវិធោ ហោតិ.

វិសេស្យត្ថោ នាម សាមញ្ញត្ថោ, ពហុនិមិត្តានំ សាធារណត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ, សោយេវ តំតំនិមិត្តយោគា នេមិត្តកត្ថោតិ ច វុច្ចតិ, សោ ជាតិ, គុណ, ទព្ព, ក្រិយា, នាមវសេន បញ្ចវិធោ. គោ, សុក្កោ, ទណ្ឌី, បាចកោ, តិស្សោតិ.

តត្ថ គោសទ្ទោ យទា ជាតិមត្តំ វទតិ គោ ជាតីតិ, តទា សុតិ វិសេសនំ. យទា ទព្ពំ វទតិ គោ គច្ឆតីតិ, តទា សុតិ ច ជាតិ ច វិសេសនំ.

សុក្កសទ្ទោ យទា គុណមត្តំ វទតិ សុក្កោ គុណោតិ, តទា សុតិ វិសេសនំ. យទា គុណវិសេសំ វទតិ គោស្ស សុក្កោតិ, តទា សុតិ ច គុណជាតិ ច វិសេសនំ. យទា គុណវន្តំ ទព្ពំ វទតិ សុក្កោ គោតិ, តទា សុតិ ច គុណជាតិ ច គុណវិសេសោ ច សម្ពន្ធោ ច វិសេសនំ.

ទណ្ឌីសទ្ទោ យទា ជាតិមត្តំ វទតិ ទណ្ឌី ជាតីតិ, តទា សុតិ ច ទព្ពញ្ច វិសេសនំ. យទា ទព្ពវន្តំ ទព្ពំ វទតិ ទណ្ឌី បុរិសោតិ, តទា សុតិ ច ទព្ពញ្ច ជាតិ ច សម្ពន្ធោ ច វិសេសនំ.

បាចកសទ្ទោ យទា ជាតិមត្តំ វទតិ បាចកោ ជាតីតិ, តទា សុតិ ច ក្រិយា ច វិសេសនំ. យទា ក្រិយានិប្ផាទកំ ទព្ពំ វទតិ បាចកោ បុរិសោតិ, តទា សុតិ ច ក្រិយា ច ជាតិ ច ក្រិយាការកសម្ពន្ធោ ច វិសេសនំ.

តិស្សសទ្ទោ យទា នាមមត្តំ វទតិ តិស្សោ នាមន្តិ, តទា សុតិ វិសេសនំ. យទា នាមវន្តំ ទព្ពំ វទតិ, តិស្សោ ភិក្ខូតិ, តទា សុតិ ច នាមជាតិ ច សម្ពន្ធោ ច វិសេសនំ.

សព្ពត្ថ យំ យំ វទតីតិ វុត្តំ, តំ តំ វិសេស្យន្តិ ច ទព្ពន្តិ ច វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច សុតិ នាម សទ្ទសភាវា ឯវ ហោតិ, សទ្ទបក្ខិកា ¶ ឯវ. សព្ពោ សទ្ទោ បឋមំ សត្តាភិធាយកោតិ ច ញាសេ វុត្តំ. តស្មា សព្ពត្ថ សុតិដ្ឋានេ សត្តា ឯវ យុត្តា វត្តុន្តិ. សត្តាតិ ច តស្ស តស្ស អត្ថស្ស វោហារមត្តេនបិ លោកេ វិជ្ជមានតា វុច្ចតិ, តំ តំ សទ្ទំ សុណន្តស្ស ច ញាណំ តំតទត្ថស្ស អត្ថិតាមត្តំ សព្ពបឋមំ ជានាតិ, តតោ បរំ ជាតិសទ្ទេ ជាតិំ ជានាតិ. គុណសទ្ទេ គុណន្តិ ឯវមាទិ សព្ពំ វត្តព្ពំ. លិង្គ, សង្ខ្យា, បរិមាណានិបិ វិសេសនត្ថេ សង្គយ្ហន្តិ.

តត្ថ លិង្គំ នាម យេ ឥត្ថិ, បុរិសានំ លិង្គ, និមិត្ត, កុត្តា’កប្បា នាម អភិធម្មេ វុត្តា, យេ ច នបុំសកានំ លិង្គ, និមិត្ត, កុត្តា’កប្បា នាម អវុត្តសិទ្ធា, យេ ច សទ្ទេសុ ចេវ អត្ថេសុ ច វិសទា’វិសទាការ, មជ្ឈិមាការា សន្ទិស្សន្តិ, សព្ពមេតំ លិង្គំ នាម.

ឯវំ វិសេសន, វិសេស្យវសេន ទុវិធោ អត្ថោ បុព្ពេ វុត្តស្ស សទ្ទលិង្គស្ស អត្ថោ នាម, សោ សលិង្គោ, សសង្ខ្យោ, សបរិមាណោ ចាតិ តិវិធោ ហោតិ.

តត្ថ សលិង្គោ យថា? សញ្ញា, ផស្សោ, ចិត្តំ. កញ្ញា, បុរិសោ, កុលំ. មាលា, រុក្ខោ, ធនន្តិ.

សសង្ខ្យោ យថា? ឯកោ, ទ្វេ, តយោ, ពហូ ឥច្ចាទិ.

សបរិមាណោ យថា? វិទត្ថិ, ហត្ថោ, ទោណោ, អាឡ្ហកំ ឥច្ចាទិ.

អបិ ច សុទ្ធោ, សំសដ្ឋោតិ ទុវិធោ លិង្គត្ថោ. តត្ថ កម្មាទិសំសគ្គរហិតោ សុទ្ធោ នាម. សោ សលិង្គោ, សសង្ខ្យោ, សបរិមាណោ, ឧបសគ្គត្ថោ, និបាតត្ថោ, បាដិ-បទិកត្ថោតិ ឆព្ពិធោ. អត្ថិ, សក្កា, លព្ភាឥច្ចាទិ ឥធ បាដិបទិកំ នាម. តុន, ត្វាន, ត្វា, តវេ, តុំ, ខត្តុំបច្ចយន្តាបិ និបាតេសុ គយ្ហន្តិ.

សំសដ្ឋោ ¶ វុត្តសំសដ្ឋោ, អវុត្តសំសដ្ឋោតិ ទុវិធោ. តត្ថ វុត្តសំសដ្ឋោ ចតុព្ពិធោ សមាសេន វុត្តសំសដ្ឋោ, តទ្ធិតេន, អាខ្យាតេន, កិតេនាតិ. តត្ថ សមាសេន វុត្តោ ឆការកសម្ពន្ធវសេន សត្តវិធោ, ភាវេន សទ្ធិំ អដ្ឋវិធោ វា, តថា តទ្ធិតេន វុត្តោ. អាខ្យាតេន វុត្តោ កត្តុ, កម្ម, ភាវវសេន តិវិធោ. កិតេន វុត្តោ ឆការក, ភាវវសេន សត្តវិធោ. សព្ពោ សុទ្ធោ ចេវ វុត្តសំសដ្ឋោ ច បឋមាយ វិសយោ.

អវុត្តសំសដ្ឋោបិ កត្តុសំសដ្ឋោ, កម្មសំសដ្ឋោតិអាទិនា អនេកវិធោ. សោ ទុតិយាទីនំ ឯវ វិសយោតិ. ឯត្ថ ច វិភត្តិយា វិនា កេវលោ សទ្ទោ បយោគំ នារហតីតិ កត្វា បយោគារហត្ថមេវ ឆព្ពិធេ សុទ្ធេ ចតុព្ពិធេ ច វុត្តសំសដ្ឋេ បឋមា បយុជ្ជតិ, ន អត្ថជោតនត្ថំ.

កេនចិ វាចកេន អវុត្តានិ បន កម្មាទីនិ វិភត្តីហិ វិនា វិទិតានិ ន ហោន្តីតិកត្វា អត្ថជោតនត្ថម្បិ កម្មាទីសុ ទុតិយាទយោ បយុជ្ជន្តិ. តស្មា អត្ថមត្តេតិ ឥធ ទេសន្តរាវច្ឆេទកេ វិសយមត្តេ ភុម្មំ. កម្មេ ទុតិយាឥច្ចាទីសុ បន និប្ផាទេតព្ពេ បយោជនេ ភុម្មន្តិ ឯវំ ទ្វិន្នំ ភុម្មានំ នានត្តំ វេទិតព្ពន្តិ.

២៩០. អាមន្តនេ [ក. ២៨៥; រូ. ៧០; នី. ៥៧៨; ចំ. ២.១.៩៤; បា. ២.៣.៤៧; អាមន្តណេ (ពហូសុ)].

បគេវ សិទ្ធស្ស វត្ថុនោ នាមេន វា និបាតេន វា អត្តនោ អភិមុខីករណំ អាមន្តនំ នាម. អធិកាមន្តនេ អត្ថមត្តេ បឋមា ហោតិ. ឯត្ថ ច អាមន្តនបទំ នាម ក្រិយាបេក្ខំ ន ហោតិ, តស្មា ការកសញ្ញំ ន លភតិ.

តំ បន ទុវិធំ សាទរា’នាទរវសេន. ឯហិ សម្ម, ឯហិ ជេតិ.

តថា ¶ សជីវ, និជ្ជីវវសេន, ភោ បុរិស, វទេហិ ភោ សង្ខ, វទេហិ ភោ សង្ខ [ទី. និ. ២.៤២៦]. ឧម្មុជ្ជ ភោ បុថុសិលេ, ឧម្មុជ្ជ ភោ បុថុសិលេតិ [សំ. និ. ៤.៣៥៨].

តថា បច្ចក្ខា’បច្ចក្ខវសេន, ភោ បុរិស, កហំ ឯកបុត្តក, កហំ ឯកបុត្តកាតិ [សំ. និ. ២.៦៣; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.២].

តថា និយមា’និយមវសេន, ភោ បុរិស, អច្ឆរិយំ វត ភោ អព្ភុតំ វត ភោ [ទី. និ. ២.១៩២]. យត្រ ហិ នាម សញ្ញី សមានោតិអាទិ [ទី. និ. ២.១៩២]. ឥទំ អាមន្តនំ នាម បគេវ សិទ្ធេ ឯវ ហោតិ, ន វិធាតព្ពេ, ន ហិ បគេវ រាជភាវំ វា ភិក្ខុភាវំ វា អប្បត្តំ ជនំ ‘‘ភោ រាជា’’តិ វា ‘‘ភោ ភិក្ខូ’’តិ វា អាមន្តេន្តីតិ.

បឋមាវិភត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

ទុតិយាវិភត្តិរាសិ

កស្មិំ អត្ថេ ទុតិយា?

២៩១. កម្មេ ទុតិយា [ក. ២៩៧; រូ. ២៨៤; នី. ៥៨០; ចំ. ២.១.៤៣; បា. ១.៤.៤៩-៥១].

កម្មត្ថេ ទុតិយា ហោតិ. ករិយតេតិ កម្មំ, តំ និព្ពត្តិកម្មំ, វិកតិកម្មំ, បត្តិកម្មន្តិ តិវិធំ ហោតិ.

តត្ថ និព្ពត្តិកម្មំ យថា? ឥទ្ធិមា ហត្ថិវណ្ណំ មាបេតិ, រាជា នគរំ មាបេតិ, មាតា បុត្តំ វិជាយតិ, ពីជំ រុក្ខំ ជនេតិ, កម្មំ វិបាកំ ជនេតិ, អាហារោ ពលំ ជនេតិ, ជនោ បុញ្ញំ ករោតិ, បាបំ ករោតិ, ពុទ្ធោ ធម្មំ ទេសេសិ, វិនយំ បញ្ញបេសិ, ភិក្ខុ ឈានំ ឧប្បាទេតិ, មគ្គំ ឧប្បាទេតិ ឥច្ចាទិ.

វិកតិកម្មំ ¶ យថា? គេហំ ករោតិ, រថំ ករោតិ, ឃដំ ករោតិ, បដំ វាយតិ, ឱទនំ បចតិ, ភត្តំ បចតិ, កដ្ឋំ អង្គារំ ករោតិ, សុវណ្ណំ កដកំ ករោតិ, គេហំ ឈាបេតិ, រុក្ខំ ឆិន្ទតិ, បាការំ ភិន្ទតិ, វិហយោ លុនាតិ, បាណំ ហនតិ, ភត្តំ ភុញ្ជតិ ឥច្ចាទិ.

បត្តិកម្មំ យថា? គាមំ គច្ឆតិ, គេហំ បវិសតិ, រុក្ខំ អារោហតិ, នទិំ តរតិ, អាទិច្ចំ បស្សតិ, ធម្មំ សុណាតិ, ពុទ្ធំ វន្ទតិ បយិរុបាសតិ ឥច្ចាទិ.

បកតិកម្មំ, វិកតិកម្មន្តិ ទុវិធំ. សុវណ្ណំ កដកំ ករោតិ, កដ្ឋំ អង្គារំ ករោតិ, បុរិសំ ឋិតំ បស្សតិ, បុរិសំ គច្ឆន្តំ បស្សតិ, ភិក្ខុំ បស្សតិ សតំ, សម្បជានំ, អភិក្កមន្តំ, បដិក្កមន្តំ, អាលោកេន្តំ, វិលោកេន្តំ, សមិញ្ជេន្តំ, បសារេន្តំ.

ឯត្ថ ‘បុរិសំ, ភិក្ខុ’ន្តិ បកតិកម្មំ, ‘ឋិតំ, សតំ’ឥច្ចាទីនិ វិកតិកម្មានិ.

ធាតុកម្មំ, ការិតកម្មន្តិ ទុវិធំ. គាមំ គច្ឆតិ, បុរិសំ គាមំ គមេតិ.

ធាតុកម្មញ្ច ទ្វិកម្មិកធាតូនំ ទុវិធំ បធានកម្មំ, អប្បធានកម្មន្តិ. អជបាលោ អជំ គាមំ នេតិ, បុរិសោ ភារំ គាមំ វហតិ, ហរតិ, គាមំ សាខំ កឌ្ឍតិ, គាវិំ ខីរំ ទោហតិ, ព្រាហ្មណំ កម្ពលំ យាចតិ, ព្រាហ្មណំ ភត្តំ ភិក្ខតិ, គាវិយោ វជំ អវរុន្ធតិ, ភគវន្តំ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, រុក្ខំ ផលានិ ឱចិនាតិ, សិស្សំ ធម្មំ ព្រវីតិ, ភគវា ភិក្ខូ ឯតទវោច [ឧទា. ២៣ (ថោកំ វិសទិសំ)], សិស្សំ ធម្មំ អនុសាសតិ ឥច្ចាទិ.

ឯត្ថ ច ‘អជំ, ខីរំ’ ឥច្ចាទិ បធានកម្មំ នាម កត្តារា បរិគ្គហេតុំ ឥដ្ឋតរត្តា. ‘គាមំ, គាវិំ’ឥច្ចាទិ អប្បធានកម្មំ នាម តថា អនិដ្ឋតរត្តា.

តត្ថ ¶ បធានកម្មំ កថិនកម្មំ នាម, កម្មភាវេ ថិរកម្មន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អប្បធានកម្មំ អកថិនកម្មំ នាម, អថិរកម្មន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តញ្ហិ កទាចិ សម្បទានំ ហោតិ, កទាចិ អបាទានំ, កទាចិ សាមិ, កទាចិ ឱកាសោ. យថា – សោ មំ ទកាយ នេតិ, គាវិតោ ខីរំ ទោហតិ, គាវិយា ខីរំ ទោហហិ, គាវិយំ ខីរំ ទោហតិ ឥច្ចាទិ.

កម្មេ ទុតិយាតិ វត្តតេ.

២៩២. គតិពោធាហារសទ្ទត្ថា កម្មក ភជ្ជាទីនំ បយោជ្ជេ [ក. ៣០០; រូ. ២៨៦; នី. ៥៨៧; ចំ. ២.១.៤៤; បា. ១.៤.៥២].

និច្ចវិធិសុត្តមិទំ. គមនត្ថានំ ពោធនត្ថានំ អាហារត្ថានំ សទ្ទត្ថានំ អកម្មកានំ ភជ្ជាទីនញ្ច ធាតូនំ បយោជ្ជេ កម្មនិ ទុតិយា ហោតិ. ឯត្ថ ច បយោជ្ជកម្មំ នាម ការិតកម្មំ វុច្ចតិ.

បុរិសោ បុរិសំ គាមំ គមយតិ, សាមិកោ អជបាលំ អជំ គាមំ នយាបេតិ, អាចរិយោ សិស្សំ ធម្មំ ពោធេតិ, បុរិសោ បុរិសំ ភត្តំ ភោជេតិ, អាចរិយោ សិស្សំ ធម្មំ បាឋេតិ, បុរិសោ បុរិសំ សយាបេតិ, អច្ឆាបេតិ, ឧដ្ឋាបេតិ, បុរិសោ បុរិសំ ធញ្ញំ ភជ្ជាបេតិ, កោដ្ដាបេតិ, ឧទ្ធរាបេតិ.

ឯតេសមីតិ កិំ? បុរិសោ បុរិសេន ឱទនំ បាចេតិ.

ឯត្ថ ច គមនត្ថាទីនំ បយោជ្ជេ តតិយាបិ រូបសិទ្ធិយំ [១៤១ បិដ្ឋេ] សទ្ទនីតិយញ្ច [សុត្ត-១៤៨ បិដ្ឋេ] វុត្តា. សទ្ទនីតិយំ តតិយាបយោគេបិ កម្មត្ថមេវ ឥច្ឆតិ. ញាសាទីសុ កត្វត្ថំ ឥច្ឆន្តិ.

យទា ¶ បន បឋមំ បយោជកំ អញ្ញោ ទុតិយោ បយោជេតិ, តទា បឋមោ បយោជ្ជោ នាម. តស្មិំ តតិយាឯវាតិ វុត្តិយំ វុត្តំ. អត្តនា វិប្បកតំ កុដិំ បរេហិ បរិយោសាបេតិ [បារា. ៣៦៣].

២៩៣. ហរាទីនំ វា [ក. ៣០០; រូ. ២៨៦; នី. ៥៨៧; ចំ. ២.១.៤៥; បា. ១.៤.៥៣].

ហរាទីនំ បយោជ្ជេ កម្មនិ វិកប្បេន ទុតិយា ហោតិ.

សាមិកោ បុរិសំ ភារំ ហារេតិ បុរិសេន វា, បុរិសំ អាហារំ អជ្ឈោហារេតិ បុរិសេន វា, បុរិសំ កម្មំ ការេតិ បុរិសេន វា, រាជា បុរិសំ អត្តានំ ទស្សេតិ បុរិសេន វា, បុរិសំ ពុទ្ធំ វន្ទាបេតិ បុរិសេន វា.

១៩៤. ន ខាទាទីនំ [ក. ៣០០; រូ. ២៨៦; នី. ៥៨៧; ចំ. ២.១.៤៧; បា. ១.៤.៥៧].

ខាទាទីនំ បយោជ្ជេ កម្មនិ ន ទុតិយា ហោតិ.

សាមិកោ បុរិសេន ខជ្ជំ ខាទាបេតិ, អទ-ភក្ខនេ, ភត្តំ អាទេតិ, សាមិកោ ទាសេន បុរិសំ អវ្ហាបេតិ, សទ្ទាយាបេតិ, កន្ទយតិ, នាទយតិ. ឯត្ថ ច ‘សទ្ទាយាបេតី’តិ សទ្ទំ ការាបេតិ, នាមធាតុ ចេសា. កន្ទ, នទាបិ សទ្ទត្ថាយេវ.

២៩៥. វហិស្សានិយន្តុកេ [ក. ៣០០; រូ. ២៨៦; នី. ៥៨៧; ចំ. ២.១.៤៨; បា. ១.៤.៥២].

វហិស្សាតិ ធាតុនិទ្ទេសោ ឥ-ការោ, និយាមេតិ បយោជេតីតិ និយន្តា, នត្ថិ និយន្តា ឯតស្សាតិ អនិយន្តុកោ. យស្ស អញ្ញេន បយោជកេន កិច្ចំ នត្ថិ, សយមេវ ញត្វា វហតិ, សោ អនិយន្តុកោ នាម, វហធាតុស្ស តាទិសេ អនិយន្តុកេ បយោជ្ជេ កម្មនិ ទុតិយា ន ហោតិ.

សាមិកោ ¶ ទាសេន ភារំ វាហេតិ.

អនិយន្តុកេតិ កិំ? ពលីពទ្ទេ ភារំ វាហេតិ.

២៩៦. ភក្ខិស្សាហិំសាយំ [ក. ៣០០; រូ. ២៨៦; នី. ៥៨៧; ចំ. ២.១.៤៩; បា. ១.៤.៥].

ភក្ខិតុំ ឥច្ឆន្តស្ស ភក្ខាបនំ ហិំសា នាម ន ហោតិ, អនិច្ឆន្តស្ស ភក្ខាបនំ ហិំសា នាម, ភក្ខធាតុស្ស បយោជ្ជេ កម្មនិ អហិំសាវិសយេ ទុតិយា ន ហោតិ.

សាមិកោ បុរិសេន មោទកេ ភក្ខាបេតិ.

អហិំសាយន្តិ កិំ? ពលីពទ្ទេ សស្សំ ភក្ខាបេតិ. ឯត្ថ ‘សស្ស’ន្តិ ថូលតរំ សស្សន្តិ វទន្តិ.

បាឡិយំ ‘‘សព្ពេសំ វិញ្ញាបេត្វាន [អប. ថេរ ១.១.៤៣៨], តោសេន្តិ សព្ពបាណិនំ [អប. ថេរ ១.១.៣០០]. ថេរស្ស បត្តោ ទុតិយស្ស គាហេតព្ពោ’’ ឥច្ចាទិនា [បារា. ៦១៥] បយោជ្ជេ ឆដ្ឋីបិ ទិស្សតិ.

២៩៧. ឈាទីហិ យុត្តា [ក. ២៩៩; រូ. ២៨៨; នី. ៥៨២, ៥៨៦; ចំ. ២.១.៥០; បា. ២.៣.២].

ធីឥច្ចាទីហិ និបាតោបសគ្គេហិ យុត្តា លិង្គម្ហា ទុតិយា ហោតិ.

ធី ព្រាហ្មណស្ស ហន្តារំ [ធ. ប. ៣៨៩], ធីរត្ថុ’មំ បូតិកាយំ [ជា. ១.៣.១២៩], ធីរត្ថុ តំ ធនលាភំ [ជា. ១.៤.៣៦], ធីរត្ថុ ពហុកេ កាមេ. តតិយាបិ ទិស្សតិ, ធីរត្ថុ ជីវិតេន មេ [ជា. ២.១៧.១៣៥]. អន្តរា ច រាជគហំ អន្តរា ច នាឡន្ទំ [ទី. និ. ១.១], អភិតោ គាមំ វសតិ, បរិតោគាមំ វសតិ, នទិំ នេរញ្ជរំ បតិ [សុ. និ. ៤២៧], ឯតេសុ ឆដ្ឋ្យត្ថេ ទុតិយា.

តថា ¶ បដិភាតិ មំ ភគវា [ឧទា. ៤៥; សំ. និ. ១.២១៧], អបិស្សុ មំ តិស្សោ ឧបមាយោ បដិភំសុ [ម. និ. ១.៣៧៤], បដិភាតុ តំ ភិក្ខុ ធម្មោ ភាសិតុំ [មហាវ. ២៥៨]. បដិភន្តុ តំ ចុន្ទ ពោជ្ឈង្គា [សំ. និ. ៣.៧៩] – ‘ម’ន្តិ មម, ‘ត’ន្តិ តវ, សម្បទានត្ថេ ទុតិយា. ‘ម’ន្តិ មមញាណេ, ‘ត’ន្តិ តវញាណេតិបិ វណ្ណេសុំ. ន ឧបាយមន្តរេន អត្ថស្ស សិទ្ធិ, នត្ថិ សមាទានមន្តរេន សិក្ខាបដិលាភោ, នេវិធ ន ហុរំ ន ឧភយមន្តរេន, ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្ស [ម. និ. ៣.៣៩៣; ឧទា. ៧៤]. តត្ថ ‘អន្តរេនា’តិ និបាតបទមេតំ, វជ្ជេត្វាត្យត្ថោ. បុព្ពេន គាមំ, ទក្ខិណេន គាមំ, ឧត្តរេន គាមំ, គាមស្ស បុព្ពេតិ អត្ថោ.

ឧបសគ្គបុព្ពានំ អកម្មកធាតូនំ បយោគេ អាធារេ ទុតិយា, បថវិំ អធិសេស្សតិ, គាមំ អធិតិដ្ឋតិ, រុក្ខំ អជ្ឈាវសតិ, មញ្ចំ វា បីឋំ វា អភិនិសីទេយ្យ វា អភិនិបជ្ជេយ្យ វា [បាចិ. ១៣០], គាមំ ឧបវសតិ, គាមំ អនុវសតិ, បព្ពតំ អធិវសតិ, ឃរំ អាវសតិ, អគារំ អជ្ឈាវសតិ [ទី. និ. ១.២៥៨; បារា. ៥១៩], ឧបោសថំ ឧបវសតិ, កាមាវចរំ ឧបបជ្ជតិ, រូបាវចរំ ឧបបជ្ជតិ, អរូបាវចរំ ឧបបជ្ជតិ, សក្កស្ស សហព្យតំ ឧបបជ្ជតិ, និបន្នំ វា ឧបនិបជ្ជេយ្យ [ទី. និ. ៣.២៨២], និសិន្នំ វា ឧបនិសីទេយ្យ [ទី. និ. ៣.២៨២], ឋិតំ វា ឧបតិដ្ឋេយ្យ [ទី. និ. ៣.២៨២] ឥច្ចាទិ.

តប្បាន, ចារេបិ ទុតិយា, នទិំ បិវតិ, សមុទ្ទំ បិវតិ, គាមំ ចរតិ, អរញ្ញំ ចរតិ, នទិយំ, គាមេតិ អត្ថោ.

កាល, ទិសាសុបិ អាធារេ ឯវ ទុតិយា, តំ ខណំ, តំ មុហុត្តំ, តំ កាលំ, ឯកមន្តំ [ខុ. បា. ៥.១], ឯកំ សមយំ [ខុ. បា. ៥.១; ទី. និ. ១.១], បុព្ពណ្ហសមយំ [បារា. ១៦], សាយន្ហសមយំ, តំ ទិវសំ, ឥមំ រត្តិំ [ទី. និ. ៣.២៨៥], ទុតិយម្បិ, តតិយម្បិ, ចតុត្ថំ វា បញ្ចមំ វា អប្បេតិ, តតោ បុព្ពំ, តតោ បរំ, បុរិមំ ទិសំ [ទី. និ. ២.៣៣៦], ទក្ខិណំ ទិសំ [ទី. និ. ២.៣៣៦], បច្ឆិមំ ទិសំ [ទី. និ. ២.៣៣៦], ឧត្តរំ ទិសំ [ទី. និ. ២.៣៣៦], ឥមា ទស ¶ ទិសាយោ, កតមំ ទិសំ តិដ្ឋតិ នាគរាជា [ជា. ១.១៦.១០៤], ឥមាសុ ទិសាសុ កតមាយ ទិសាយ តិដ្ឋតិ ឆទ្ទន្តនាគរាជាតិ អត្ថោឥច្ចាទិ.

២៩៨. លក្ខណិត្ថម្ភូតវិច្ឆាស្វភិនា [ក. ២៩៩; រូ. ២៨៨; នី. ៥៨២, ៥៨៦; ចំ. ២.១.៥៤; បា. ១.៤.៩០, ៩១; ២.៣.៨].

លក្ខណាទីសុ អត្ថេសុ បវត្តេន អភិនា យុត្តា លិង្គម្ហា ទុតិយា ហោតិ.

លក្ខីយតិ លក្ខិតព្ពំ អនេនាតិ លក្ខណំ. អយំ បការោ ឥត្ថំ, ឦទិសោ វិសេសោតិ អត្ថោ. ឥត្ថំ ភូតោ បត្តោតិ ឥត្ថម្ភូតោ. ភិន្នេ អត្ថេ ព្យាបិតុំ ឥច្ឆា វិច្ឆា.

តត្ថ លក្ខណេ –

រុក្ខមភិ វិជ្ជោតតេ វិជ្ជុ, រុក្ខំ អភិ ព្យាបេត្វា វិជ្ជោតតេតិ អត្ថោ, វិជ្ជោភាសេន ព្យាបិតោ រុក្ខោ វិជ្ជុប្បាទស្ស លក្ខណំ សញ្ញាណំ ហោតិ.

ឥត្ថម្ភូតេ –

សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភិ, មាតរំ អភិ វិសិដ្ឋំ កត្វា សាធូតិ អត្ថោ, ទេវទត្តោ សក្កច្ចំ មាតុបដ្ឋានេ អគ្គបុរិសោតិ វុត្តំ ហោតិ. តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមំ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ [បារា. ១]. ឯត្ថ ច ‘អព្ភុគ្គតោ’តិ អភិ វិសិដ្ឋំ កត្វា ឧគ្គតោតិ អត្ថោ, អយំ កិត្តិសទ្ទោ ភោតោ គោតមស្ស សកលលោកគ្គភាវំ បកាសេត្វា ឧគ្គតោតិ វុត្តំ ហោតិ, កិត្តិសទ្ទសម្ពន្ធេ បន តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ.

វិច្ឆាយំ –

រុក្ខំ ¶ រុក្ខំ អភិ វិជ្ជោតតេ ចន្ទោ, ព្យាបេត្វា វិជ្ជោតតេត្យត្ថោ.

ឯត្ថ ច លក្ខណាទិអត្ថា អភិសទ្ទេន ជោតនីយា បិណ្ឌត្ថា ឯវ, ន វចនីយត្ថា, ព្យាបនាទិអត្ថា ឯវ វចនីយត្ថាតិ.

២៩៩. បតិបរីហិ ភាគេ ច [ក. ២៩៩; រូ. ២៨៨; នី. ៥៨២, ៥៨៦; ចំ. ២.១.៥៥; បា. ១.៤.៩០].

លក្ខណិ’ត្ថម្ភូត, វិច្ឆាសុ ច ភាគេ ច បវត្តេហិ បតិ, បរីហិ យុត្តា លិង្គម្ហា ទុតិយា ហោតិ.

លក្ខណេ –

រុក្ខំ បតិ វិជ្ជោតតេ វិជ្ជុ, រុក្ខំ បរិ វិជ្ជោតតេ វិជ្ជុ. តត្ថ ‘បតី’តិ បដិច្ច, ‘បរី’តិ ផរិត្វា.

ឥត្ថម្ភូតេ –

សាធុ ទេវទត្តោ មាតរំ បតិ, សាធុ ទេវទត្តោ មាតរំ បរិ.

វិច្ឆាយំ –

រុក្ខំ រុក្ខំ បតិ វិជ្ជោតតេ ចន្ទោ, រុក្ខំ រុក្ខំ បរិ វិជ្ជោតតេ ចន្ទោ.

ភាគេ –

តំ ទីយតុ, យទេត្ថ មំ បតិ សិយា, តំ ទីយតុ, យទេត្ថ មំ បរិ សិយា. តត្ថ ‘បតី’តិ បដិច្ច, ‘បរី’តិ បរិច្ច, ឧទ្ទិស្សាតិ អត្ថោ, ‘ឋបិត’ន្តិ បាឋសេសោ. ឯត្ថ មំ ឧទ្ទិស្ស យំ ¶ វត្ថុ ឋបិតំ សិយា, តំ មេ ទីយតូត្យត្ថោ, ឯតេសុ ពហូសុ ភាគេសុ យោ មម ភាគោ, សោ មយ្ហំ ទីយតូតិ វុត្តំ ហោតីតិ.

៣០០. អនុនា [ក. ២៩៩; រូ. ២៨៨; នី. ៥៨២, ៥៨៦; ចំ. ២.១.៥៦; បា. ១.៤.៨៤, ៩០].

លក្ខណិ’ត្ថម្ភូត, វិច្ឆាសុ ច ភាគេ ច បវត្តេន អនុនា យុត្តា លិង្គម្ហា ទុតិយា ហោតិ.

លក្ខណេ –

រុក្ខំ អនុ វិជ្ជោតតេ វិជ្ជុ, រុក្ខំ អនុ ផរិត្វាតិ អត្ថោ. ចតុរាសីតិសហស្សានិ, សម្ពុទ្ធមនុបព្ពជុំ [ពុ. វំ. ២១.៥], ‘សម្ពុទ្ធ’ន្តិ ពោធិសត្តំ, អនុ គន្ត្វា បព្ពជិំសូតិ អត្ថោ, វិបស្សិពោធិសត្តេ បព្ពជិតេ សតិ តានិបិ ចតុរាសីតិកុលបុត្តសហស្សានិ បព្ពជិំសូតិ វុត្តំ ហោតិ. សច្ចក្រិយមនុ វុដ្ឋិ បាវស្សិ, ‘អនូ’តិ អន្វាយ, បដិច្ចាតិ អត្ថោ, សច្ចក្រិយាយ សតិ សច្ចក្រិយហេតុ ទេវោ បាវស្សីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ហេតុ ច លក្ខណំ ភវតី’’តិ វុត្តិយំ វុត្តំ. សច្ចក្រិយាយ សហេវាតិបិ យុជ្ជតិ. ‘‘សហ សច្ចេ កតេ មយ្ហ’’ន្តិ [ចរិយា. ៣.៨២] ហិ វុត្តំ.

ឥត្ថម្ភូតេ –

សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមនុ. តត្ថ ‘អនូ’តិ អន្វាយ បដិច្ច.

វិច្ឆាយំ –

រុក្ខំ រុក្ខំ អនុ វិជ្ជោតតេ ចន្ទោ. តត្ថ ‘អនូ’តិ អនុ ផរិត្វា.

ភាគេ –

យទេត្ថ ¶ មំ អនុ សិយា, តំ ទីយតុ. តត្ថ ‘អនូ’តិ អន្វាយ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

៣០១. សហត្ថេ [ក. ២៩៩; រូ. ២៨៨; នី. ៥៨២, ៥៨៦; ចំ. ២.១.៥៧; បា. ១.៤.៨៥].

សហត្ថេ អនុនា យុត្តា លិង្គម្ហា ទុតិយា ហោតិ.

បព្ពតំ អនុ តិដ្ឋតិ [បព្ពតមនុសេនា តិដ្ឋតិ (មោគ្គល្លានវុត្តិយំ)]. នទិំ អន្វាវសិតា ពារាណសី. ‘អនូ’តិ អនុគន្ត្វា, នទិយា សហ អាពទ្ធា តិដ្ឋតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣០២. ហីនេ [ក. ២៩៩; រូ. ២៨៨; នី. ៥៨២, ៥៨៦; ចំ. ២.១.៥៨; បា. ១.៤.៨៦].

ហីនេ បវត្តេន អនុនា យុត្តា លិង្គម្ហា ទុតិយា ហោតិ.

អនុ សារិបុត្តំ បញ្ញវន្តោ, អនុគតា បច្ឆតោ គតាតិ អត្ថោ, សព្ពេ បញ្ញវន្តោ សារិបុត្តតោ ហីនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣០៣. ឧបេន [ក. ២៩៩; រូ. ២៨៨; នី. ៥៨២, ៥៨៦; ចំ. ២.១.៥៩; បា. ១.៤.៨៧].

ហីនេ ឧបេន យុត្តា លិង្គម្ហា ទុតិយា ហោតិ.

ឧប សារិបុត្តំ បញ្ញវន្តោ, ឧបេច្ច គតា សមីបេ គតាតិ អត្ថោ, ហីនាត្វេវ វុត្តំ ហោតិ.

ឯត្ថ ច អភិឥច្ចាទយោ កម្មប្បវចនីយាតិ សទ្ទសត្ថេសុ វុត្តា. តត្ថ បការេន វុច្ចតីតិ បវចនីយំ, បការោ ច លក្ខណិ’ត្ថម្ភូត, វិច្ឆាទិកោ បិណ្ឌត្ថោ វុច្ចតិ, កម្មន្តិ ព្យាបនាទិក្រិយា, កម្មំ បវចនីយំ យេហិ តេ កម្មប្បវចនីយា.

តត្ថ ¶ ព្យាបនាទិក្រិយាវិសេសវាចីហិ ឧបសគ្គេហិ សម្ពន្ធេសតិ កម្មត្ថេ ទុតិយា ហោតិ, អសម្ពន្ធេ បន អាធារ, សាម្យាទិអត្ថេសុ ហោតិ, លក្ខណាទយោ បន សាមត្ថិយសិទ្ធា បិណ្ឌត្ថា ឯវាតិ.

៣០៤. កាលទ្ធានមច្ចន្តសំយោគេ [ក. ២៩៨; រូ. ២៨៧; នី. ៥៨១; បា. ២.៣.៥]

កាលស្ស វា អទ្ធុនោ វា ទព្ព, គុណ, ក្រិយាហិ អច្ចន្តំ និរន្តរំ សំយោគេ កាល’ទ្ធានវាចីហិ លិង្គេហិ បរំ ទុតិយា ហោតិ.

កាលេ –

សត្តាហំ គវបានំ, មាសំ មំសោទនំ, សរទំ រមណីយា នទី, សព្ពកាលំ រមណីយំ នន្ទនំ, មាសំ សជ្ឈាយតិ, វស្សសតំ ជីវតិ, តយោ មាសេ អភិធម្មំ ទេសេតិ.

អទ្ធានេ –

យោជនំ វនរាជិ, យោជនំ ទីឃោ បព្ពតោ, កោសំ សជ្ឈាយតិ.

អច្ចន្តសំយោគេតិ កិំ? មាសេ មាសេ ភុញ្ជតិ, យោជនេ យោជនេ វិហារោ.

ឯត្ថ ច ក្រិយាវិសេសនម្បិ កត្តារា សាធេតព្ពត្តា កម្មគតិកំ ហោតិ, តស្មា តម្បិ ‘កម្មេ ទុតិយា’តិ ឯត្ថ កម្មសទ្ទេន គយ្ហតិ.

សុខំ សេតិ, ទុក្ខំ សេតិ, សីឃំ គច្ឆតិ, ខិប្បំ គច្ឆតិ, ទន្ធំ គច្ឆតិ, មុទុំ បចតិ, គរុំ ឯស្សតិ, លហុំ ឯស្សតិ, សន្និធិការកំ ភុញ្ជតិ, សម្បរិវត្តកំ ឱតាបេតិ, កាយប្បចាលកំ គច្ឆតិ [បាចិ. ៥៩០], ហត្ថប្បចាលកំ ¶ គច្ឆតិ, សីសប្បចាលកំ គច្ឆតិ [បាចិ. ៥៩៤-៥៩៥], សុរុសុរុការកំ ភុញ្ជតិ [បាចិ. ៦២៧], អវគណ្ឌការកំ ភុញ្ជតិ [បាចិ. ៦២២], បិណ្ឌុក្ខេបកំ ភុញ្ជតិ [បាចិ. ៦២០], ហត្ថនិទ្ធុនកំ ភុញ្ជតិ [បាចិ. ៦២៣], ហត្ថនិល្លេហកំ ភុញ្ជតិ [បាចិ. ៦២៨], ចន្ទិមសូរិយា សមំ បរិយាយន្តិ, វិសមំ បរិយាយន្តិ ឥច្ចាទិ.

ទុតិយាវិភត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

តតិយាវិភត្តិរាសិ

កស្មិំ អត្ថេ តតិយា?

៣០៥. កត្តុករណេសុ តតិយា [ក. ២៨៦, ២៨៨; រូ. ២៩១, ២៩៣; នី. ៥៩១, ៥៩៤; ចំ. ២.១.៦២-៣; បា. ២.៣.១៨].

កត្តរិ ករណេ ច តតិយា ហោតិ. កត្តាតិ ច ការកោតិ ច អត្ថតោ ឯកំ ‘‘ករោតីតិ កត្តា, ករោតីតិ ការកោ’’តិ, តស្មា ‘‘កត្តុការកោ’’តិ វុត្តេ ទ្វិន្នំ បរិយាយសទ្ទានំ វសេន អយមេវ ក្រិយំ ឯកន្តំ ករោតិ, សាមី ហុត្វា ករោតិ, អត្តប្បធានោ ហុត្វា ករោតីតិ វិញ្ញាយតិ, តតោ ក្រិយា នាម កត្តុនោ ឯវ ព្យាបារោ, ន អញ្ញេសន្តិ ច, អញ្ញេ បន ក្រិយាសាធនេ កត្តុនោ ឧបការកត្តា ការកា នាមាតិ ច, តថា អនុបការកត្តា អការកា នាមាតិ ច វិញ្ញាយន្តីតិ.

តត្ថ កត្តា តិវិធោ សយំកត្តា, បយោជកកត្តា, កម្មកត្តាតិ.

តត្ថ ធាត្វត្ថំ សយំ ករោន្តោ សយំកត្តា នាម, បុរិសោ កម្មំ ករោតិ.

បរំ ¶ និយោជេន្តោ បយោជកកត្តា នាម, បុរិសោ ទាសំ កម្មំ ការេតិ.

កម្មកត្តា នាម បយោជ្ជកកត្តាបិ វុច្ចតិ, បុរិសោ ទាសេន កម្មំ ការេតិ ទាសស្ស វា, យោ ច អញ្ញេន កតំ បយោគំ បដិច្ច កម្មភូតោបិ សុករត្តា វា កម្មភាវេន អវត្តុកាមតាយ វា អជាននតាយ វា វញ្ចេតុកាមតាយ វា កត្តុភាវេន វោហរីយតិ, សោ កម្មកត្តា នាម, កុសូលោ សយមេវ ភិជ្ជតិ, ឃដោ សយមេវ ភិជ្ជតិ. អបិច សុករោ វា ហោតុ ទុក្ករោ វា, យោ កម្មរូបក្រិយាបទេ បឋមន្តោ កត្តា, សោ កម្មកត្តាតិ វុច្ចតិ. សទ្ទរូបេន កម្មញ្ច តំ អត្ថរូបេន កត្តា ចាតិ កម្មកត្តា, កុសូលោ ភិជ្ជតិ, ឃដោ ភិជ្ជតិ, បច្ចតិ មុនិនោ ភត្តំ, ថោកំ ថោកំ ឃរេ ឃរេ ឥច្ចាទិ.

ឯត្ថ ច សទ្ទត្ថោ ទុវិធោ បរមត្ថោ, បញ្ញត្តត្ថោតិ. តត្ថ បរមត្ថោ ឯកន្តេន វិជ្ជមានោយេវ. បញ្ញត្តត្ថោ បន កោចិ វិជ្ជមានោតិ សម្មតោ. យថា? រាជបុត្តោ, គោវិសាណំ, ចម្បកបុប្ផន្តិ. កោចិ អវិជ្ជមានោតិ សម្មតោ. យថា? វញ្ឈាបុត្តោ, សសវិសាណំ, ឧទុម្ពរបុប្ផន្តិ. សទ្ទោ ច នាម វត្តិច្ឆាបដិពទ្ធវុត្តី ហោតិ, វត្តមានោ ច សទ្ទោ អត្ថំ ន ទីបេតីតិ នត្ថិ, សង្កេតេ សតិ សុណន្តស្ស អត្ថវិសយំ ពុទ្ធិំ ន ជនេតីតិ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ឥតិ អវិជ្ជមានសម្មតោបិ អត្ថោ សទ្ទពុទ្ធីនំ វិសយភាវេន វិជ្ជមានោ ឯវ ហោតិ. ឥតរថា ‘វញ្ឈាបុត្តោ’តិ បទំ សុណន្តស្ស តទត្ថវិសយំ ចិត្តំ នាម ន បវត្តេយ្យាតិ, សទ្ទពុទ្ធីនញ្ច វិសយភាវេន វិជ្ជមានោ នាម អត្ថោ សទ្ទនានាត្តេ ពុទ្ធិនានាត្តេ ច សតិ នានា ហោតិ, វិសុំ វិសុំ វិជ្ជមានោ នាម ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ សទ្ទពុទ្ធិវិសយភាវេន វិជ្ជមានញ្ច នានាភូតញ្ច អត្ថំ បដិច្ច ការកនានាត្តំ ក្រិយាការកនានាត្តញ្ច ហោតិ ¶ , ន បន សភាវតោ វិជ្ជមានមេវ នានាភូតមេវ ច អត្ថន្តិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. តស្មា ‘‘សំយោគោ ជាយតេ’’ ឥច្ចាទីសុ សទ្ទពុទ្ធីនំ នានាត្តសិទ្ធេន អត្ថនានាត្តេន ទ្វិន្នំ សទ្ទានំ ទ្វិន្នំ អត្ថានញ្ច ក្រិយាការកតាសិទ្ធិ វេទិតព្ពាតិ.

កយិរតេ អនេនាតិ ករណំ, ក្រិយាសាធនេ កត្តុនោ សហការីការណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តំ ទុវិធំ អជ្ឈត្តិកករណំ, ពាហិរករណន្តិ.

តត្ថ កត្តុនោ អង្គភូតំ ករណំ អជ្ឈត្តិកំ នាម, បុរិសោ ចក្ខុនា រូបំ បស្សតិ, មនសា ធម្មំ វិជានាតិ, ហត្ថេន កម្មំ ករោតិ, បាទេន មគ្គំ គច្ឆតិ, រុក្ខោ ផលភារេន ឱណមតិ.

កត្តុនោ ពហិភូតំ ពាហិរំ នាម, បុរិសោ យានេន គច្ឆតិ, ផរសុនា [បរសុនា (សក្កតគន្ថេសុ)] ឆិន្ទតិ, រុក្ខោ វាតេន ឱណមតិ.

៣០៦. សហត្ថេន [ក. ២៨៧; រូ. ២៩៦; នី. ៥៩២; ចំ. ២.១.៦៥; បា. ២.៣.១៩].

សហសទ្ទស្ស អត្ថោ យស្ស សោតិ សហត្ថោ, សហត្ថេន សទ្ទេន យុត្តា លិង្គម្ហា តតិយា ហោតិ. សហសទ្ទស្ស អត្ថោ នាម សមវាយត្ថោ.

សោ តិវិធោ ទព្ពសមវាយោ, គុណសមវាយោ, ក្រិយាសមវាយោតិ. បុត្តេន សហ ធនវា បិតា, បុត្តេន សហ ថូលោ បិតា, បុត្តេន សហ អាគតោ បិតា. សហ, សទ្ធិំ, សមំ, នានា, វិនាឥច្ចាទិកោ សហត្ថសទ្ទោ នាម.

និសីទិ ភគវា សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន [មហាវ. ៥៩], សហស្សេន សមំ មិតា [សំ. និ. ១.៣២], បិយេហិ នានាភាវោ វិនាភាវោ [ទី. និ. ២.១៨៣, ២០៧], សង្ឃោ សហ វា គគ្គេន វិនា វា គគ្គេន ឧបោសថំ ករេយ្យ [មហាវ. ១៦៧].

៣០៧. លក្ខណេ [រូ. ១៤៧ បិដ្ឋេ; នី. ៥៩៨; ចំ. ២.១.៦៦; បា. ២.៣.២១].

លក្ខណំ ¶ វុច្ចតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណំ, តស្មិំ តតិយា ហោតិ.

អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ, បិតរំ សោ ឧទិក្ខតិ [ជា. ២.២២.២១២៣]. ព្រហ្មភូតេន អត្តនា វិហរតិ [អ. និ. ៣.៦៧], អសម្ភិន្នេន វិលេបនេន រាជានមទក្ខិ, តិទណ្ឌកេន បរិព្ពាជកមទក្ខិ, ឩនបញ្ចពន្ធនេន បត្តេន អញ្ញំ បត្តំ ចេតាបេតិ [បារា. ៦១២ (ថោកំ វិសទិសំ)], ភិក្ខុ បាសាទិកេន អភិក្កន្តេន បដិក្កន្តេន អាលោកិតេន វិលោកិតេន សមិញ្ជិតេន បសារិតេន គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ, សា កាឡី ទាសី ភិន្នេន សីសេន លោហិតេន គលន្តេន បតិវិស្សកានំ ឧជ្ឈាបេសិ [ម. និ. ១.២២៦], ឧក្ខិត្តកាយ អន្តរឃរេ គច្ឆន្តិ [បាចិ. ៥៨៤], បល្លត្ថិកាយ អន្តរឃរេ និសីទន្តិ [បាចិ. ៥៩៩].

អង្គវិការោបិ ឥធ សង្គយ្ហតិ [ក. ២៩១; រូ. ២៩៩; នី. ៦០៣], អក្ខិនា កាណំ បស្សតិ, ‘អក្ខី’តិ ឥទំ ‘កាណ’ន្តិ បទេ វិសេសនំ, វិកលេន ចក្ខុអង្គេន សោ កាណោ នាម ហោតិ. ហត្ថេន កុណិំ បស្សតិ, បាទេន ខញ្ជំ បស្សតិ.

៣០៨. ហេតុម្ហិ [ក. ២៨៩; រូ. ២៩៧; នី. ៦០១].

ហិនោតិ បវត្តតិ ផលំ ឯតេនាតិ ហេតុ, តស្មិំ តតិយា ហោតិ.

អន្នេន វសតិ, វិជ្ជាយ សាធុ, កម្មុនា វត្តតិ លោកោ, កម្មុនា វត្តតិ បជា [ម. និ. ២.៤៦០; សុ. និ. ៦៥៩ (វត្តតី បជា)]. កម្មុនា វសលោ ហោតិ, កម្មុនា ហោតិ ព្រាហ្មណោ [សុ. និ. ១៣៦]. កេនដ្ឋេន [ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា], កេន និមិត្តេន, កេន វណ្ណេន ¶ [សំ. និ. ១.២៣៤] កេន បច្ចយេន, កេន ហេតុនា [ជា. ២.២២.២០៩៧], កេន ការណេន [ជា. អដ្ឋ. ៤.១៥ មាតង្គជាតកវណ្ណនា] ឥច្ចាទិ.

ឯត្ថ ច ករណំ តិវិធំ ក្រិយាសាធកករណំ, វិសេសនករណំ, នានាត្តករណន្តិ.

តត្ថ ក្រិយាសាធកំ បុព្ពេ វុត្តមេវ.

វិសេសនករណំ យថា? អាទិច្ចោ នាម គោត្តេន, សាកិយោ នាម ជាតិយា [សុ. និ. ៤២៥]. គោត្តេន គោតមោ នាថោ [អប. ថេរ ១.១.២៥៣ (វិសទិសំ)], សារិបុត្តោតិ នាមេន [អប. ថេរ ១.១.២៥១], វិស្សុតោ បញ្ញវា ច សោ, ជាតិយា ខត្តិយោ ពុទ្ធោ [ទី. និ. ២.៩២], ជាតិយា សត្តវស្សិកោ [មិ. ប. ៦.៤.៨], សិប្បេន នឡការោ សោ, ឯកូនតិំសោ វយសា [ទី. និ. ២.២១៤], វិជ្ជាយ សាធុ, តបសា ឧត្តមោ, សុវណ្ណេន អភិរូបោ, បកតិយា អភិរូបោ, បកតិយា ភទ្ទកោ, យេភុយ្យេន មត្តិកា [បាចិ. ៨៦], ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេតិ, សមេន ធាវតិ, វិសមេន ធាវតិ, សុខេន សុខិតោ ហោមិ, បាមោជ្ជេន បមុទិតោ [ពុ. វំ. ២.៧៨]. ទ្វិទោណេន ធញ្ញំ កិណាតិ, សហស្សេន អស្សេ វិក្កិណាតិ, អត្តនាវ អត្តានំ សម្មន្នតិ [បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា (សម្មន្និ)] ឥច្ចាទិ.

នានាត្តករណំ យថា? កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន, បុរិសេន ថាមទស្សិនា [ពុ. វំ. ២.៥៦]. កិំ តេ ជដាហិ ទុម្មេធ, កិំ តេ អជិនសាដិយា [ធ. ប. ៣៩៤]. អលំ តេ ឥធ វាសេន [បារា. ៤៣៦], អលំ មេ ពុទ្ធេន [បារា. ៥២], កិន្នុមេពុទ្ធេន [បារា. ៥២], ន មមត្ថោ ពុទ្ធេន [បារា. ៥២], មណិនា មេ អត្ថោ [បារា. ៣៤៤], វទេយ្យាថ ភន្តេ យេនត្ថោ, បានីយេន [បាណិយេន (មូ.)] អត្ថោ, មូលេហិ ភេសជ្ជេហិ អត្ថោ [មហាវ. ២៦៣], សេយ្យេន អត្ថិកោ, មហគ្ឃេន ¶ អត្ថិកោ, មាសេន បុព្ពោ, បិតរា សទិសោ, មាតរា សមោ, កហាបណេន ឩនោ, ធនេន វិកលោ, អសិនា កលហោ, វាចាយ កលហោ, អាចារេន និបុណោ, វាចាយ និបុណោ, គុឡេន មិស្សកោ, តិលេន មិស្សកោ, វាចាយ សខិលោ ឥច្ចាទិ.

តថា កម្មា’វធិ, អាធារ’ច្ចន្តសំយោគ, ក្រិយាបវគ្គាបិ នានាត្តករណេ សង្គយ្ហន្តិ.

កម្មេ តាវ –

តិលេហិ ខេត្តេ វប្បតិ, តន្តវាយេហិ ចីវរំ វាយាបេតិ, សុនខេហិ ខាទាបេន្តិ ឥច្ចាទិ.

អវធិម្ហិ –

សុមុត្តា មយំ តេន មហាសមណេន [ចូឡវ. ៤៣៧], មុត្តោម្ហិ កាសិរាជេន, ចក្ខុ សុញ្ញំ អត្តេន វា អត្តនិយេន វា [សំ. និ. ៤.៨៥], ឱត្តប្បតិ កាយទុច្ចរិតេន [អ. និ. ៥.២], ហិរីយតិ កាយទុច្ចរិតេន [អ. និ. ៥.២], ជិគុច្ឆតិ សកេន កាយេន, បថព្យា ឯករជ្ជេន, សគ្គស្ស គមនេន វា. សព្ពលោកាធិបច្ចេន, សោតាបត្តិផលំ វរំ [ធ. ប. ១៧៨] ឥច្ចាទិ.

អាធារេ –

តេន ខណេន តេន លយេន តេន មុហុត្តេន [មហាវ. ១៧], តេន សមយេន [បារា. ១], កាលេន ធម្មស្សវនំ [ខុ. បា. ៥.៩]. សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា [ទី. និ. ២.២១៦], តិណ្ណំ មាសានំ អច្ចយេន [ទី. និ. ២.១៦៨; ឧទា. ៥១], បុព្ពេន គាមំ, ទក្ខិណេន គាមំ, បុរត្ថិមេន ធតរដ្ឋោ, ទក្ខិណេន វិរូឡ្ហកោ បច្ឆិមេន វិរូបក្ខោ [ទី. និ. ២.៣៣៦], យេន ភគវា តេនុបសង្កមិ [ខុ. បា. ៥.១] ឥច្ចាទិ.

អច្ចន្តសំយោគេ –

មាសេន ភុញ្ជតិ, យោជនេន ធាវតិ ឥច្ចាទិ.

ក្រិយាបវគ្គោ ¶ នាម ក្រិយាយ សីឃតរំ និដ្ឋាបនំ, តស្មិំ ជោតេតព្ពេ តតិយា, ឯកាហេនេវ ពារាណសិំ បាបុណិ, តីហិ មាសេហិ អភិធម្មំ ទេសេសិ, នវហិ មាសេហិ វិហារំ និដ្ឋាបេសិ, គមនមត្តេន លភតិ, ឱដ្ឋបហដមត្តេន បគុណំ អកាសិ.

តតិយាវិភត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

ចតុត្ថីវិភត្តិរាសិ

កស្មិំ អត្ថេ ចតុត្ថី?

៣០៩. សម្បទានេ ចតុត្ថី [ក. ២៩៣; រូ. ៣០១; នី. ៦០៥; ចតុត្ថី សម្បទានេ (ពហូសុ), ចំ. ២.១.៧៣; បា. ២.៣.១៣].

សម្បទានេ ចតុត្ថី ហោតិ. សម្មា បទីយតេ អស្សាតិ សម្បទានំ, សម្បដិច្ឆកន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

តំ វត្ថុសម្បដិច្ឆកំ, ក្រិយាសម្បដិច្ឆកន្តិ ទុវិធំ. ភិក្ខុស្ស ចីវរំ ទេតិ, ពុទ្ធស្ស សិលាឃតេ.

បុន អនិរាករណំ, អនុមតិ, អារាធនន្តិ តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ ន និរាករោតិ ន និវារេតីតិ អនិរាករណំ, ទិយ្យមានំ ន បដិក្ខិបតីតិ អត្ថោ. អសតិ ហិ បដិក្ខិបនេ សម្បដិច្ឆនំ នាម ហោតីតិ. កាយចិត្តេហិ សម្បដិច្ឆនាការំ ទស្សេត្វា បដិគ្គណ្ហន្តំ សម្បទានំ អនុមតិ នាម. វិវិធេហិ អាយាចនវចនេហិ បរស្ស ចិត្តំ អារាធេត្វា សម្បដិច្ឆន្តំ អារាធនំ នាម. ពោធិរុក្ខស្ស ជលំ ទេតិ, ភិក្ខុស្ស អន្នំ ទេតិ, យាចកស្ស អន្នំ ទេតិ.

ក្រិយាសម្បដិច្ឆកំ នានាក្រិយាវសេន ពហុវិធំ.

តត្ថ ¶ រោចនក្រិយាយោគេ –

តញ្ច អម្ហាកំ រុច្ចតិ ចេវ ខមតិ ច [ម. និ. ១.១៧៩; ម. និ. ២.៤៣៥], បព្ពជ្ជា មម រុច្ចតិ [ជា. ២.២២.៤៣], កស្ស សាទុំ ន រុច្ចតិ, ន មេ រុច្ចតិ ភទ្ទន្តេ, ឧលូកស្សាភិសេចនំ [ជា. ១.៣.៦០]. គមនំ មយ្ហំ រុច្ចតិ, មាយស្មន្តានម្បិ សង្ឃភេទោ រុច្ចិត្ថ [បារា. ៤១៨], យស្សាយស្មតោ ន ខមតិ, ខមតិ សង្ឃស្ស [បារា. ៤៣៨], ភត្តំ មយ្ហំ ឆាទេតិ, ភត្តមស្ស នច្ឆាទេតិ [ចូឡវ. ២៨២], តេសំ ភិក្ខូនំ លូខានិ ភោជនានិ នច្ឆាទេន្តិ [មហាវ. ២៦១ (ថោកំ វិសទិសំ)]. តត្ថ ‘ឆាទេតី’តិ ឥច្ឆំ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ.

ធារណប្បយោគេ –

ឆត្តគ្គាហោ រញ្ញោ ឆត្តំ ធារេតិ, សម្បតិជាតស្ស ពោធិសត្តស្ស ទេវា ឆត្តំ ធារយិំសុ.

ពុទ្ធស្ស សិលាឃតេ, ថោមេតីតិ អត្ថោ, តុយ្ហំ ហនុតេ, តុណ្ហិភាវេន វញ្ចេតីតិ អត្ថោ, ភិក្ខុនី ភិក្ខុស្ស ភុញ្ជមានស្ស បានីយេន វា វិធូបនេន វា ឧបដ្ឋាតិ [បាចិ. ៨១៦ (វិសទិសំ)]. ទុតិយាបិ ហោតិ, រញ្ញោ ឧបដ្ឋាតិ, រាជានំ ឧបដ្ឋាតិ, អហំ ភោតិំ ឧបដ្ឋិស្សំ [ជា. ២.២២.១៩៣៤], អហំ តំ ឧបដ្ឋិស្សាមិ, មាតាបិតុឧបដ្ឋានំ [ខុ. បា. ៥.៦], តុយ្ហំ សបតេ, សបស្សុ មេ វេបចិត្តិ [សំ. និ. ១.២៥៣], សបថម្បិ តេ សម្ម អហំ ករោមិ [ជា. ២.២១.៤០៧], តវ មយិ សទ្ទហនត្ថំ សច្ចំ ករោមីតិ អត្ថោ, រញ្ញោ សតំ ធារេតិ, ឥធ កុលបុត្តោ ន កស្សចិ កិញ្ចិ ធារេតិ [អ. និ. ៤.៦២], តស្ស រញ្ញោ មយំ នាគំ ធារយាម. តត្ថ ‘រញ្ញោ សតំ ធារេតី’តិ សតំ ពលិធនំ វា ទណ្ឌធនំ វា និទេតីតិ [និធេតីតិ, និធេម (កេចិ)] អត្ថោ, ‘‘ឥណំ កត្វា គណ្ហាតី’’តិ ច វទន្តិ. ‘ធារយាមា’តិ បុន និទេម [និធេតីតិ, និធេម (កេចិ)], តុយ្ហំ សទ្ទហតិ, មយ្ហំ សទ្ទហតិ, សទ្ទហាសិ សិង្គាលស្ស, សុរាបីតស្ស ព្រាហ្មណ [ជា. ១.១.១១៣].

ទេវាបិ ¶ តេ បិហយន្តិ តាទិនោ [ធ. ប. ៩៤ (តស្ស បិហយន្តិ)], ទេវាបិ តេសំ បិហយន្តិ, សម្ពុទ្ធានំ សតីមតំ [ធ. ប. ១៨១], ‘បិហយន្តី’តិ បុនប្បុនំ ទដ្ឋុំ បត្ថេន្តីតិ អត្ថោ. ទុតិយាបិ ហោតិ, សចេ មំ បិហយសិ, ធនំ បិហេតិ, ហិរញ្ញំ បិហេតិ, សុវណ្ណំ បិហេតិ. តតិយាបិ ទិស្សតិ, រូបេន បិហេតិ, សទ្ទេន បិហេតិ ឥច្ចាទិ.

តស្ស កុជ្ឈ មហាវីរ [ជា. ១.៤.៤៩], មា មេ កុជ្ឈ រថេសភ [ជា. ២.២២.១៦៩៦ (កុជ្ឈិ)], យទិហំ តស្ស កុប្បេយ្យំ, មាតុ កុប្បតិ, បិតុ កុប្បតិ, យោ អប្បទុដ្ឋស្ស នរស្ស ទុស្សតិ [ធ. ប. ១២៥; សុ. និ. ៦៦៧; ជា. ១.៥.៩៤], ទុហយតិ ទិសានំ មេឃោ, បូរេតិ វិនាសេតិ វាតិ អត្ថោ, អកាលេ វស្សន្តោ ហិ វិនាសេតិ នាម, យោ មិត្តានំ ន ទុព្ភតិ [ជា. ២.២២.១៩], អទុដ្ឋស្ស តុវំ ទុព្ភិ [ជា. ១.១៦.២៩៥], មិត្តានំ ន ទុព្ភេយ្យ, តិត្ថិយា ឥស្សន្តិ សមណានំ, ឧស្សូយន្តិ ទុជ្ជនា គុណវន្តានំ, បតិវិស្សកានំ ឧជ្ឈាបេសិ [ម. និ. ១.២២៦ (ឧជ្ឈាបេសិ)], មា តុម្ហេ តស្ស ឧជ្ឈាយិត្ថ [ឧទា. ២៦ (វិសទិសំ)], មហារាជានំ ឧជ្ឈាបេតព្ពំ វិរវិតព្ពំ វិក្កន្ទិតព្ពំ, ក្យាហំ អយ្យានំ អបរជ្ឈាមិ [បារា. ៣៨៣] អយ្យេ វា, រញ្ញោ អបរជ្ឈតិ រាជានំ វា, អារាធោ មេ រាជា ហោតិ.

បតិ, អាបុព្ពស្ស សុ-ធាតុស្ស អនុ, បតិបុព្ពស្ស ច គី-ធាតុស្ស យោគេ សម្បទានេ ចតុត្ថី. តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ‘‘ភិក្ខវោ’’តិ, ‘‘ភទ្ទន្តេ’’តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុំ [អ. និ. ១.១]. ឯត្ថ ច បុព្ពវាក្យេ អាមន្តនក្រិយាយ កត្តា ភគវា, សោ បរវាក្យេ បច្ចាសុយោគេ សម្បទានំ ហោតិ, ‘បច្ចស្សោសុ’ន្តិ ភទ្ទន្តេតិ បដិវចនំ អទំសូតិ អត្ថោ. ភិក្ខូ ពុទ្ធស្ស អាសុណន្តិ, រាជា ពិម្ពិសារោ បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរស្ស អារាមិកំ បដិស្សុត្វា [មហាវ. ២៧០], អមច្ចោ រញ្ញោ ពិម្ពិសារស្ស បដិស្សុត្វា [មហាវ. ២៧០], សម្បដិច្ឆិត្វាតិ អត្ថោ, ភិក្ខុ ជនំ ធម្មំ សាវេតិ ¶ , ជនោ តស្ស ភិក្ខុនោ អនុគិណាតិ បដិគិណាតិ, សាធុការំ ទេតីតិ អត្ថោ.

អារោចនត្ថយោគេ –

អារោចយាមិ វោ ភិក្ខវេ [ម. និ. ១.៤១៦], បដិវេទយាមិ វោ ភិក្ខវេ [ម. និ. ១.៤១៦], អាមន្តយាមិ វោ ភិក្ខវេ [ទី. និ. ២.២១៨ (វិសទិសំ)], ធម្មំ វោ ទេសេស្សាមិ [ម. និ. ៣.១០៥], ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេតិ, យថា នោ ភគវា ព្យាករេយ្យ, និរុត្តិំ តេ បវក្ខាមិ, អហំ តេ អាចិក្ខិស្សាមិ, អហំ តេ កិត្តយិស្សាមិ, ភិក្ខូនំ ឯតទវោច.

៣១០. តទត្ថេ [ក. ២៧៧; រូ. ៣០៣; នី. ៥៥៤].

តស្សា តស្សា ក្រិយាយ អត្ថោតិ តទត្ថោ, តទត្ថេ សម្បទានេ ចតុត្ថី ហោតិ.

៣១១. សស្សាយ ចតុត្ថិយា [ក. ១០៩; រូ. ៣០៤; នី. ២៧៩-៨០].

អការន្តតោ ចតុត្ថីភូតស្ស សស្ស អាយោ ហោតិ វា.

វិនយោ សំវរត្ថាយ, សំវរោ អវិប្បដិសារត្ថាយ, អវិប្បដិសារោ បាមុជ្ជត្ថាយ, បាមុជ្ជំ បីតត្ថាយ, បីតិ បស្សទ្ធត្ថាយ, បស្សទ្ធិ សុខត្ថាយ, សុខំ សមាធត្ថាយ, សមាធិ យថាភូតញាណទស្សនត្ថាយ, យថាភូតញាណទស្សនំ និព្ពិទត្ថាយ, និព្ពិទា វិរាគត្ថាយ, វិរាគោ វិមុត្តត្ថាយ, វិមុត្តិ វិមុត្តិញាណទស្សនត្ថាយ, វិមុត្តិញាណទស្សនំ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយ [បរិ. ៣៦៦], អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយ ទេវមនុស្សានំ [ម. និ. ១.៥០], អលំ កុក្កុច្ចាយ [បារា. ៣៨], អលំ សម្មោហាយ, បាកាយ វជតិ, យុទ្ធាយ គច្ឆតិ, គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិំ [បាចិ. ៩០២].

តុមត្ថោបិ ¶ តទត្ថេ សង្គយ្ហតិ, អលំ មិត្តេ សុខាបេតុំ, អមិត្តានំ ទុខាយ ច [ជា. ២.១៧.១៣]. លោកានុកម្បាយ ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជតិ, អលំ ផាសុវិហារាយ, អភិញ្ញាយ សម្ពោធាយ និព្ពានាយ សំវត្តតិ [មហាវ. ១៣].

អលមត្ថយោគេ –

អលំ មល្លោ មល្លស្ស, អរហតិ មល្លោ មល្លស្ស, អលំ តេ ឥធ វាសេន [បារា. ៤៣៦], អលំ តេ ហិរញ្ញសុវណ្ណេន, កិំ មេ ឯកេន តិណ្ណេន [ពុ. វំ. ២.៥៦], កិំ តេ ជដាហិ ទុម្មេធ, កិំ តេ អជិនសាដិយា [ធ. ប. ៣៩៤].

មញ្ញនាបយោគេ អនាទរេ អបាណិស្មិមេវ ចតុត្ថី, កដ្ឋស្ស តុវំ មញ្ញេ, កលិង្គរស្ស [កឡិង្គរស្ស, កឡង្គរស្ស (ក.)] តុវំ មញ្ញេ, ជីវិតំ តិណាយបិ ន មញ្ញតិ.

អនាទរេតិ កិំ? សុវណ្ណំ តំ មញ្ញេ.

អបាណិស្មិន្តិ កិំ? គទ្រភំ តុវំ មញ្ញេ.

គត្យត្ថានំ នយនត្ថានញ្ច ធាតូនំ កម្មនិ ចតុត្ថី, អប្បោ សគ្គាយ គច្ឆតិ [ធ. ប. ១៧៤], យោ មំ ទកាយ នេតិ [ជា. ១.៦.៩៧], និរយាយុបកឌ្ឍតិ [ធ. ប. ៣១១], មូលាយ បដិកស្សេយ្យ [ចូឡវ. ១១១].

អាសីសនក្រិយាយោគេ –

អាយុ ភវតោ ហោតុ, ភទ្ទំ តេ ហោតុ, ភទ្ទមត្ថុ តេ [ជា. ១.៨.១៥; ជា. ២.១៧.១], កុសលំ តេ ហោតុ, អនាមយំ តេ ហោតុ, សុខំ តេ ហោតុ, អត្ថំ តេ ហោតុ, ហិតំ តេ ហោតុ, កល្យាណំ តេ ហោតុ, ស្វាគតំ តេ ហោតុ, សោត្ថិ តេ ហោតុ សោត្ថិ គព្ភស្ស [ម. និ. ២.៣៥១], មង្គលំ តេ ហោតុ.

សម្មុតិយោគេ ¶ កម្មត្ថេ [ឆដ្ឋី], ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ រូបិយឆឌ្ឌកស្ស សម្មុតិ [បារា. ៥៩០], បត្តគាហាបកស្ស សម្មុតិឥច្ចាទិ [បារា. ៦១៤].

អាវិករណាទិយោគេ –

តុយ្ហញ្ចស្ស អាវិ ករោមិ, តស្ស មេ សក្កោ បាតុរហោសិ, តស្ស បហិណេយ្យ, ភិក្ខូនំ ទូតំ បាហេសិ, កប្បតិ ភិក្ខូនំ អាយោគោ, វដ្ដតិ ភិក្ខូនំ អាយោគោ, បត្ថោទនោ ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ នប្បហោតិ, ឯកស្ស បហោតិ, ឯកស្ស បរិយត្តោ, ឧបមំ តេ ករិស្សាមិ [ម. និ. ១.២៥៨; ជា. ២.១៩.២៤], អញ្ជលិំ តេ បគ្គណ្ហាមិ [ជា. ២.២២.៣២៧], តថាគតស្ស ផាសុ ហោតិ, អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ [មហាវ. ១៣៤], លោកស្ស អត្ថោ, លោកស្ស ហិតំ, មណិនា មេ អត្ថោ [បារា. ៣៤៤], ន មមត្ថោ ពុទ្ធេន [បារា. ៥២], នមត្ថុ ពុទ្ធានំ នមត្ថុ ពោធិយា [ជា. ១.២.១៧], វិបស្សិស្ស ច នមត្ថុ [ទី. និ. ៣.២៧៧], នមោ ករោហិ នាគស្ស [ម. និ. ១.២៤៩], នមោ តេ បុរិសាជញ្ញ, នមោ តេ បុរិសុត្តម [អប. ថេរ ១.២.១២៩]. សោត្ថិ បជានំ [ទី. និ. ១.២៧៤], សុវត្ថិ បជានំ ឥច្ចាទិ.

ចតុត្ថីវិភត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

បញ្ចមីវិភត្តិរាសិ

កស្មិំ អត្ថេ បញ្ចមី?

៣១២. បញ្ចម្យាវធិស្មិំ [ក. ២៩៥; រូ. ៣០៧; នី. ៦០៧; ចំ. ២.១.៨១; បា. ២.៣.២៨; ១.៤.២៤].

អវធិយតិ វវត្ថិយតិ បទត្ថោ ឯតស្មាតិ អវធិ, តស្មិំ បញ្ចមី ហោតិ, អវធីតិ ច អបាទានំ វុច្ចតិ.

អបនេត្វា ឥតោ អញ្ញំ អាទទាតិ គណ្ហាតីតិ អបាទានំ. តំ តិវិធំ និទ្ទិដ្ឋវិសយំ, ឧប្បាដវិសយំ, អនុមេយ្យវិសយន្តិ.

តត្ថ ¶ យស្មិំ អបាទានវិសយភូតោ ក្រិយាវិសេសោ សរូបតោ និទ្ទិដ្ឋោ ហោតិ, តំ និទ្ទិដ្ឋវិសយំ. យថា? គាមា អបេន្តិ មុនយោ, នគរា និគ្គតោ រាជា.

យស្មិំ បន សោ បាឋសេសំ កត្វា អជ្ឈាហរិតព្ពោ ហោតិ, តំ ឧប្បាដវិសយំ. យថា? វលាហកា វិជ្ជោតតេ វិជ្ជុ, អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជិតោតិ [មហាវ. ៣០]. ឯត្ថ ហិ ‘និក្ខមិត្វា’តិ បទំ អជ្ឈាហរិតព្ពំ.

យស្មិំ បន សោ និទ្ទិដ្ឋោ ច ន ហោតិ, អជ្ឈាហរិតុញ្ច ន សក្កា, អថ ខោ អត្ថតោ អនុមានវសេន សោ វិញ្ញេយ្យោ ហោតិ, តំ អនុមេយ្យវិសយំ. យថា? មាថុរា បាដលិបុត្តកេហិ អភិរូបតរា, សីលមេវ សុតា សេយ្យោ [ជា. ១.៥.៦៥], មយា ភិយ្យោ ន វិជ្ជតិ, អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស, សេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស ឥច្ចាទិ [ម. និ. ៣.២០៧]. ក្រិយំ វិនា ការកំ នាម ន សិជ្ឈតីតិកត្វា ឧក្កំសនក្រិយា ឯត្ថ អនុមេតព្ពា ហោតិ. ឯវំ ក្រិយាបទរហិតេសុ ទូរយោគាទីសុបិ អវិនាភាវិក្រិយានុមានំ វេទិតព្ពំ.

បុន ចលា’ចលវសេន ទុវិធំ.

ចលំ យថា? បុរិសោ ធាវតា អស្សា បតតិ, ទ្វេ មេណ្ឌា យុជ្ឈិត្វា អញ្ញមញ្ញតោ អបសក្កន្តិ. ឯត្ថ ច យទិ ចលំ សិយា, កថំ អវធិ នាម ភវេយ្យ. អច្ចុតិលក្ខណោ ហិ អវធីតិ? វុច្ចតេ-ទ្វេ មេណ្ឌា សកសកក្រិយាយ ចលន្តិ, ឥតរីតរក្រិយាយ អវធី ហោន្តីតិ នត្ថិ ឯត្ថ អវធិលក្ខណវិរោធោតិ.

អចលំ យថា? គាមា អបេន្តិ មុនយោ, នគរា និគ្គតោ រាជា.

បុន កាយសំសគ្គបុព្ពកំ, ចិត្តសំសគ្គបុព្ពកន្តិ ទុវិធំ ហោតិ, គាមា អបេន្តិ មុនយោ, ចោរា ភយំ ជាយតេ. ឯត្ថ ច ‘‘កិំវ ¶ ទូរោ ឥតោ គាមោ, ឥតោ សា ទក្ខិណា ទិសា [ទី. និ. ៣.២៧៩]. ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ’’តិ [ទី. និ. ២.៤] អាទីសុ វទន្តស្ស ចិត្តសំសគ្គបុព្ពកម្បិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ន មាតា បុត្តតោ ភាយតិ, ន ច បុត្តោ មាតិតោ ភាយតិ, ភយា ភីតោ ន ភាសសី’’តិ [ជា. ២.២១.១៣៨] បាឡិ. អត្ថិ តេ ឥតោ ភយំ [ម. និ. ២.៣៥០], នត្ថិ តេ ឥតោ ភយំ, យតោ ខេមំ តតោ ភយំ [ជា. ១.៩.៥៨], ចោរា ភាយតិ, ចោរា ភីតោ. ឆដ្ឋី ច, ចោរស្ស ភាយតិ, ចោរស្ស ភីតោ. ទុតិយា ច, ‘‘កថំ បរលោកំ ន ភាយេយ្យ, ឯវំ បរលោកំ ន ភាយេយ្យ, ភាយសិ មំ សមណ [សុ. និ. សូចិលោមសុត្ត], នាហំ តំ ភាយាមិ [សុ. និ. សូចិលោមសុត្ត], ភាយិតព្ពំ ន ភាយតិ, នាហំ ភាយាមិ ភោគិនំ [ជា. ២.២២.៨៣៥], ន មំ មិគា ឧត្តសន្តី’’តិ [ជា. ២.២២.៣០៧] បាឡិបទានិ ទិស្សន្តិ. តត្ថ ‘‘ភោគិន’ន្តិ នាគំ, ចោរា តសតិ ឧត្តសតិ ចោរស្ស វា, សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស [ធ. ប. ១២៩], បាបតោ ឱត្តប្បតិ ជិគុច្ឆតិ ហរាយតិ បាបេន វា.

យតោ កិញ្ចិ សិប្បំ វា វិជ្ជំ វា ធម្មំ វា គណ្ហាតិ, តស្មិំ អក្ខាតរិ បញ្ចមី, ឧបជ្ឈាយា អធីតេ, ឧបជ្ឈាយា សិប្បំ គណ្ហាតិ, ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ. ចតុរាសីតិសហស្សានិ, យេមេ ធម្មា បវត្តិនោ [ថេរគា. ១០២៧].

យតោ សុណាតិ, តស្មិំ បញ្ចមី, ឆដ្ឋី ច, ឥតោ សុត្វា, ឥមស្ស សុត្វា វា, យម្ហា ធម្មំ វិជានេយ្យ, សម្មាសម្ពុទ្ធទេសិតំ [ធ. ប. ៣៩២].

យតោ លភតិ, តស្មិំ បញ្ចមី, សង្ឃតោ លភតិ, គណតោ លភតិ.

យតោ បរាជយតិ, យតោ បភវតិ, យតោ ជាយតិ, តស្មិំ បញ្ចមី, ពុទ្ធស្មា បរាជយន្តិ អញ្ញតិត្ថិយា, បាឡិយំ បន បរាជិយោគេ អបាទានំ បាឋសេសវសេន លព្ភតិ, តស្មិំ ខោ ¶ បន សង្គាមេ ទេវា ជិនិំសុ, អសុរា បរាជិនិំសុ. ឯត្ថ ទេវេហិ បរាជិនិំសូតិ បាឋសេសោ. ‘‘មយំ ជិតាម្ហា អម្ពកាយ. ហិមវន្តា បភវន្តិ បញ្ច មហានទិយោ [អ. និ. អដ្ឋ. ៣.៨.១៩], អយំ ភាគីរថី គង្គា, ហិមវន្តា បភាវិតា’’តិ បាឡិ [អប. ថេរ ១.១.២៥៥], ចោរា ភយំ ជាយតេ, កាមតោ ជាយតេ ភយំ [ធ. ប. ២១៥], ជាតំ សរណតោ ភយំ [ជា. ១.១.៣៦; ១.២.១៣; ១.៩.៥៦, ៥៧, ៥៩], យំកិញ្ចិ ភយំ វា វេរំ វា ឧបទ្ទវោ វា ឧបសគ្គោ វា ជាយតិ, សព្ពំ តំ ពាលតោ ជាយតិ, នោ បណ្ឌិតតោ, កាមតោ ជាយតី សោកោ [ធ. ប. ២១៤], ឧភតោ សុជាតោ បុត្តោ [ទី. និ. ១.៣១១], ឧរស្មា ជាតោ, ឧរេ ជាតោ វា, ចីវរំ ឧប្បជ្ជេយ្យ សង្ឃតោ វា គណតោ វា ញាតិមិត្តតោ វា [បារា. ៥០០ (ថោកំ វិសទិសំ)].

អញ្ញត្ថានំ យោគេ បញ្ចមី, តតោ អញ្ញំ, តតោ បរំ [មហាវ. ៣៤៦], តតោ អបរេន សមយេន [បារា. ១៩៥].

ឧបសគ្គានំ យោគេ បន –

៣១៣. អបបរីហិ វជ្ជនេ [ក. ២៧២; រូ. ៣០៩; នី. ៥៥៨, ៥៦៨; ចំ. ២.១.៨២; បា. ១.៤.៨៨; ២.៣.១០].

វជ្ជនេ បវត្តេហិ អប, បរីហិ យោគេ បញ្ចមី ហោតិ.

អបបព្ពតា វស្សតិ ទេវោ, បរិបព្ពតា វស្សតិ ទេវោ, អបសាលាយ អាយន្តិ វាណិជា, បរិសាលាយ អាយន្តិ វាណិជា, បព្ពតំ សាលំ វជ្ជេត្វាតិ អត្ថោ. កច្ចាយនេ បន ‘‘ឧបរិបព្ពតា ទេវោ វស្សតី’’តិ បាឋោ [បោរាណបាឋោ], បរិបព្ពតាតិ យុត្តោ. ឧបរិយោគេ បន សត្តមីយេវ ទិស្សតិ – ‘‘តស្មិំ ឧបរិបព្ពតេ [ម. និ. ៣.២១៦; ជា. ១.៨.១៦], ឧបរិបាសាទេ [ទី. និ. ២.៤០៨], ឧបរិវេហាសេ, ឧបរិវេហាសកុដិយា’’តិ, [បាចិ. ១៣០] តត្ថ បព្ពតស្ស ឧបរិ ឧបរិបព្ពតន្តិ អត្ថោ.

៣១៤. បដិនិធិបដិទានេសុ បតិនា [ក. ២៧២; រូ. ៣០៩; នី. ៥៥៨, ៥៦៨; ចំ. ២.១.៨៣; បា. ២.៣.១១; ១.៤.៩.២].

បដិនិធិ ¶ នាម បដិពិម្ពដ្ឋបនំ, បដិទានំ នាម បដិភណ្ឌទានំ តេសុ បវត្តេន បតិនា យោគេ បញ្ចមី ហោតិ.

ពុទ្ធស្មា បតិ សារិបុត្តោ ធម្មំ ទេសេតិ, តេលស្មា បតិ ឃតំ ទេតិ.

៣១៥. រិតេ ទុតិយា ច [ក. ២៧២; រូ. ៣០៩; នី. ៥៥៨, ៥៦៨; ចំ. ២.១.៨៤; បា. ២.៣.២៩].

រិតេសទ្ទេន យោគេ បញ្ចមី ហោតិ ទុតិយា ច.

រិតេ សទ្ធម្មា, រិតេ សទ្ធម្មំ.

៣១៦. វិនាញ្ញត្រេហិ តតិយា ច [ក. ២៧២; រូ. ៣០៩; នី. ៥៥៨, ៥៦៨; ចំ. ២.១.៨៥; បា. ២.៣.៣២; ‘វិនាញ្ញត្រ តតិយាច’ (ពហូសុ)].

វជ្ជនេ បវត្តេហិ វិនា, អញ្ញត្រសទ្ទេហិ យោគេ បញ្ចមី, ទុតិយា, តតិយា ច ហោន្តិ.

វិនា សទ្ធម្មា, វិនា សទ្ធម្មំ, វិនា សទ្ធម្មេន, អញ្ញត្រ សទ្ធម្មា, អញ្ញត្រ សទ្ធម្មំ, អញ្ញត្រ សទ្ធម្មេន.

៣១៧. បុថុនានាហិ ច [ក. ២៧២; រូ. ៣០៩; នី. ៥៥៨, ៥៦៨; ចំ. ២.១.៨៦; បា. ២.៣.៣២; ‘បុថនានាហិ ច’ (ពហូសុ)].

វជ្ជនេ បវត្តេហិ បុថុ, នានាសទ្ទេហិ ច យោគេ បញ្ចមី, តតិយា ច ហោន្តិ.

បុថគេវ ជនស្មា, បុថគេវ ជនេន, នានា សទ្ធម្មា, នានា សទ្ធម្មេន, បិយេហិ មនាបេហិ នានាភាវោ វិនាភាវោ [ទី. និ. ២.១៨៣; ចូឡវ. ៤៣៧]. ‘‘តេ ភិក្ខូ នានាកុលា បព្ពជិតា’’តិ ឯត្ថ បន នានាប្បការត្ថោ នានាសទ្ទោ, ន វជ្ជនត្ថោ, ឯត្ថ ច វជ្ជនត្ថោ នាម វិយោគត្ថោ អសម្មិស្សត្ថោ.

មរិយាទា’ភិវិធីសុ ¶ បវត្តេហិ អាសទ្ទ, យាវសទ្ទេហិ យោគេបិ បញ្ចមី, ទុតិយា ច.

តត្ថ យស្ស អវធិនោ សម្ពន្ធិនី ក្រិយា, តំ ពហិកត្វា បវត្តតិ, សោ មរិយាទោ. យថា? អាបព្ពតា ខេត្តំ តិដ្ឋតិ អាបព្ពតំ វា, យាវបព្ពតា ខេត្តំ តិដ្ឋតិ យាវបព្ពតំ វា.

យស្ស សម្ពន្ធិនី ក្រិយា, តំ អន្តោកត្វា ព្យាបេត្វា បវត្តតិ, សោ អភិវិធិ. យថា? អាភវគ្គា ភគវតោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ អាភវគ្គំ វា, ភវតោ អាភវគ្គំ ធម្មតោ អាគោត្រភុំ សវន្តីតិ អាសវា, យាវភវគ្គា យាវភវគ្គំ វា, តាវទេវ យាវព្រហ្មលោកា សទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ.

អារព្ភេ, សហត្ថេ ច បញ្ចមី, យតោហំ ភគិនិ អរិយាយ ជាតិយា ជាតោ [ម. និ. ២.៣៥១], យតោ បដ្ឋាយាតិ អត្ថោ. យតោ សរាមិ អត្តានំ, យតោ បត្តោស្មិ វិញ្ញុតំ [ជា. ២.២២.៣០៧]. យតោ បដ្ឋាយ, យតោ បភុតិ.

សហត្ថេ –

សហ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បដិលាភា, សហ បរិនិព្ពានា [ទី. និ. ២.២២០], សហ ទស្សនុប្បាទា.

‘‘ឧប្បាទា វា តថាគតានំ អនុប្បាទា វា តថាគតាន’’ន្តិ [សំ. និ. ២.២០], ឯត្ថ ភាវលក្ខណេ បញ្ចមី.

‘‘សហត្ថា ទានំ ទេតិ, សហត្ថា បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ ឯត្ថ ករណេ.

‘‘អជ្ជតគ្គេ បាណុបេតំ [ទី. និ. ១.២៥០], តទគ្គេ ខោ វាសេដ្ឋ’’ឥច្ចាទីសុ [ទី. និ. ៣.១៣០], អារព្ភេ សត្តមី.

‘‘យត្វាធិករណំ ¶ [ទី. និ. ១.២១៣], យតោនិទានំ [សុ. និ. ២៧៥], តតោនិទានំ’’ ឥច្ចាទីសុ [ម. និ. ១.២៣៨] វាក្យេ ឥច្ឆិតេ សតិ ហេត្វត្ថេ បញ្ចមី, សមាសេ ឥច្ឆិតេ សតិ អត្ថមត្តេ បញ្ចមី.

ទ្វិន្នំ ការកានំ ក្រិយានញ្ច មជ្ឈេ បវត្តកាលទ្ធានវាចីហិ បញ្ចមី, លុទ្ទកោ បក្ខស្មា មិគំ វិជ្ឈតិ, កោសា កុញ្ជរំ វិជ្ឈតិ. ឯត្ថ ច លុទ្ទកោ សកិំ មិគំ វិជ្ឈិត្វា បក្ខព្ភន្តរម្ហិ ន វិជ្ឈិ, បក្ខេ បរិបុណ្ណេ បុន វិជ្ឈតិ, បក្ខសទ្ទោ ទ្វិន្នំ វិជ្ឈនវារានំ មជ្ឈេ កាលវាចី ហោតិ, ទ្វេបិ វិជ្ឈនក្រិយា ការកេហិ សហេវ សិជ្ឈន្តីតិ ការកានញ្ច មជ្ឈេតិ វុច្ចតិ. វុត្តិយំ បន ‘‘អជ្ជ ភុត្វា ទេវទត្តោ ទ្វិហេ ភុញ្ជិស្សតិ, ទ្វិហា ភុញ្ជិស្សតិ, អត្រដ្ឋោ’យមិស្សាសោ កោសេ លក្ខំ វិជ្ឈតិ, កោសា លក្ខំ វិជ្ឈតី’’តិ [មោគ. ៧៩] ឯវំ សត្តមីវសេន បរិបុណ្ណវាក្យម្បិ វុត្តំ. បាឡិយំ ‘‘អនាបត្តិ ឆព្ពស្សា ករោតិ [បារា. ៥៦៤], អតិរេកឆព្ពស្សា ករោតី’’តិ [បារា. ៥៦៤], ‘‘ឆព្ពស្សានី’’តិបិ បាឋោ.

រក្ខនត្ថានំ យោគេ –

យញ្ច វត្ថុំ គុត្តំ ឥច្ឆិយតេ, យតោ ច គុត្តំ ឥច្ឆិយតេ, តត្ថ បញ្ចមី, យវេហិ គាវោ រក្ខតិ វារេតិ, តណ្ឌុលា កាកេ រក្ខតិ វារេតិ, តំ មំ បុញ្ញា និវារេសិ, បាបា ចិត្តំ និវារយេ [ធ. ប. ១១៦], ន នំ ជាតិ និវារេតិ, ទុគ្គត្យា គរហាយ វា [សុ. និ. ១៤១ (ន នេ)]. រាជតោ វា ចោរតោ វា អារក្ខំ គណ្ហន្តុ.

អន្តរធានត្ថយោគេ –

យស្ស អទស្សនំ ឥច្ឆិយតិ, តស្មិំ បញ្ចមី, ឧបជ្ឈាយា អន្តរធាយតិ សិស្សោ, និលីយតីតិ អត្ថោ. បាឡិយំ បន យស្ស អទស្សនំ ឥច្ឆិយតិ, តស្មិំ ឆដ្ឋី ឯវ- ‘‘អន្តរធាយិស្សាមិ សមណស្ស ¶ គោតមស្ស, អន្តរធាយិស្សាមិ សមណស្ស គោតមស្សា’’តិ. ‘‘ន សក្ខិ មេ អន្តរធាយិតុ’’ន្តិ បាឡិ, ‘អន្តរធាយិស្សាមី’តិ អន្តរិតេ អចក្ខុវិសយេ ឋានេ អត្តានំ ឋបេស្សាមីត្យត្ថោ, និលីយិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ.

យស្មិំ ឋានេ អន្តរធាយតិ, តស្មិំ សត្តមី ឯវ ទិស្សតិ, អតិខិប្បំ លោកេ ចក្ខុ អន្តរធាយិស្សតិ [ទី. និ. ២.២២៤ (វិសទិសំ)], ជេតវនេ អន្តរធាយិត្វា, ព្រហ្មលោកេ អន្តរធាយិត្វា, មទ្ទកុច្ឆិស្មិំ អន្តរធាយិត្វា, តត្ថេវន្តរធាយី [សំ. និ. ១.១] ឥច្ចាទិ. ‘‘ភគវតោ បុរតោ អន្តរធាយិត្វា’’តិ ឯត្ថបិ តោសទ្ទោ សត្តម្យត្ថេ ឯវ. ‘‘សក្កោ និមិស្ស រញ្ញោ សម្មុខេ អន្តរហិតោ’’តិ បាឡិ. ‘ធជតវនេ អន្តរធាយិត្វា’តិ ជេតវនេ អញ្ញេសំ អទស្សនំ កត្វា, អញ្ញេសំ អចក្ខុវិសយំ កត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘អន្ធការោ អន្តរធាយតិ, អាលោកោ អន្តរធាយតិ, សទ្ធម្មោ អន្តរធាយតិ, សាសនំ អន្តរធាយតិ’’ ឥច្ចាទីសុ បន ឆដ្ឋី, សត្តមិយោ យថាសម្ភវំ វេទិតព្ពា.

ទូរត្ថយោគេ –

កិំវ ទូរោ ឥតោ គាមោ, កច្ចិ អារា បមាទម្ហា [សុ. និ. ១៥៦], អថោ អារា បមាទម្ហា [សុ. និ. ១៥៧], គាមតោ អវិទូរេ, អារកា តេ មោឃបុរិសា ឥមស្មា ធម្មវិនយា, អារកា តេហិ ភគវា, កិលេសេហិ អារកាតិ អរហំ, អារា សោ អាសវក្ខយា [ធ. ប. ២៥៣]. ទុតិយា ច តតិយា ច ឆដ្ឋី ច, អារកា ឥមំ ធម្មវិនយំ ឥមិនា ធម្មវិនយេន វា, អារកា មន្ទពុទ្ធីនំ [វិសុទ្ធិ ដី. ១.១៣០].

ទូរត្ថេ –

ទូរតោវ នមស្សន្តិ, អទ្ទសា ខោ ភគវន្តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ [ទី. និ. ១.៤០៩], កិន្នុ តិដ្ឋថ អារកា, តស្មា តិដ្ឋាម អារកា. ទុតិយា ច តតិយា ច, ទូរំ គាមំ អាគតោ, ទូរេន គាមេន អាគតោ ¶ , ទូរា គាមា អាគតោ ឥច្ចេវត្ថោ, ទូរំ គាមេន វា.

អន្តិកត្ថយោគេ –

អន្តិកំ គាមា, អាសន្នំ គាមា, សមីបំ គាមា. ទុតិយា ច តតិយា ច ឆដ្ឋី ច, អន្តិកំ គាមំ, អន្តិកំ គាមេន, អន្តិកំ គាមស្ស.

កាលទ្ធានំ បរិមាណវចនេ –

ឥតោ មថុរាយ ចតូសុ យោជនេសុ សង្កស្សំ, រាជគហតោ បញ្ចចត្តាលីសយោជនេ សាវត្ថិ, ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ [ទី. និ. ២.៤], ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ [ទី. និ. ២.៤], ឥតោ សត្តមេ ទិវសេ, ឥតោ តិណ្ណំ មាសានំ អច្ចយេន បរិនិព្ពាយិស្សាមិ [ទី. និ. ២.១៦៨; ឧទា. ៥១] ឥច្ចាទិ.

បមាណត្ថេ –

អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច យោជនំ, បរិក្ខេបតោ នវយោជនសតបរិមាណោ មជ្ឈិមទេសោ បរិក្ខេបេន វា, ទីឃសោ នវវិទត្ថិយោ [បាចិ. ៥៤៨], យោជនំ អាយាមេន យោជនំ វិត្ថារេន យោជនំ ឧព្ពេធេន សាសបរាសិ [សំ. និ. ២.១២៩] ឥច្ចាទិ.

ត្វាលោបេបិ បញ្ចមី. ឯត្ថ ច ត្វាលោបោ នាម បរិបុណ្ណវាក្យេ លទ្ធព្ពស្ស ត្វាន្តបទស្ស អបរិបុណ្ណវាក្យេ នត្ថិ ភាវោ, យញ្ច បទំ ត្វាន្តបទេ សតិ កម្មំ វា ហោតិ អធិករណំ វា. តំ ត្វាន្តបទេ អសតិ បទន្តរេ អវធិ ហោតិ, តស្មិំ បញ្ចមី, បាសាទា វា បាសាទំ សង្កមេយ្យ [សំ. និ. ១.១៣២], ហត្ថិក្ខន្ធា វា ហត្ថិក្ខន្ធំ សង្កមេយ្យ [សំ. និ. ១.១៣២] ឥច្ចាទិ. ឯត្ថ ច បឋមំ ឯកំ បាសាទំ អភិរូហិត្វា បុន អញ្ញំ បាសាទំ សង្កមេយ្យាតិ វា បឋមំ ឯកស្មិំ បាសាទេ និសីទិត្វា បុន អញ្ញំ បាសាទំ សង្កមេយ្យាតិ វា ឯវំ បរិបុណ្ណវាក្យំ វេទិតព្ពំ. ‘‘អន្ធការា វា អន្ធការំ គច្ឆេយ្យ, តមា វា ¶ តមំ គច្ឆេយ្យា’’តិ [សំ. និ. ១.១៣២] បាឡិ. តថា រដ្ឋា រដ្ឋំ វិចរតិ, គាមា គាមំ វិចរតិ, វនា វនំ វិចរតិ, វិហារតោ វិហារំ គច្ឆតិ, បរិវេណតោ បរិវេណំ គច្ឆតិ, ភវតោ ភវំ គច្ឆតិ, កុលតោ កុលំ គច្ឆតិ ឥច្ចាទិ. តថា វិនយា វិនយំ បុច្ឆតិ, អភិធម្មា អភិធម្មំ បុច្ឆតិ, វិនយា វិនយំ កថេតិ, អភិធម្មា អភិធម្មំ កថេតិ. ឯត្ថបិ បឋមំ ឯកំ វិនយវចនំ បុច្ឆិត្វា វា ឯកស្មិំ វិនយវចនេ ឋត្វា វា បុន អញ្ញំ វិនយវចនំ បុច្ឆតីតិ បរិបុណ្ណវាក្យំ វេទិតព្ពំ. វុត្តិយំ បន ‘‘បាសាទំ អារុយ្ហ បេក្ខតិ, បាសាទា បេក្ខតិ, អាសនេ បវិសិត្វា បេក្ខតិ, អាសនា បេក្ខតី’’តិ វុត្តំ.

ទិសត្ថយោគេ ទិសត្ថេ ច បញ្ចមី, ឥតោ សា បុរិមា ទិសា [ទី. និ. ៣.២៧៨], ឥតោ សា ទក្ខិណា ទិសា [ទី. និ. ៣.២៧៨], អវីចិតោ ឧបរិ, ឧទ្ធំ បាទតលា, អធោ កេសមត្ថកា [ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០].

ទិសត្ថេ –

បុរិមតោ គាមស្ស, ទក្ខិណតោ គាមស្ស, ឧបរិតោ បព្ពតស្ស, ហេដ្ឋតោ បាសាទស្ស, បុរត្ថិមតោ, ទក្ខិណតោ, យតោ ខេមំ, តតោ ភយំ [ជា. ១.៩.៥៨], យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ [ធ. ប. ៣៧៤] ឥច្ចាទិ.

បុព្ពាទិយោគេបិ បញ្ចមី, បុព្ពេវ មេ សម្ពោធា [អ. និ. ៣.១០៤], ឥតោ បុព្ពេ, តតោ បុព្ពេ, ឥតោ បរា បច្ចន្តិមា ជនបទា [មហាវ. ២៥៩], តតោ បុរេ, តតោ បច្ឆា, តតោ ឧត្តរិ [បារា. ៤៩៩] ឥច្ចាទិ.

វិភត្តត្ថេ ច បញ្ចមី ឆដ្ឋី ច. វិភត្តិ នាម បគេវ វិសុំភូតស្ស អត្ថស្ស កេនចិ អធិកេន វា ហីនេន វា ភាគេន តទញ្ញតោ បុថក្ករណំ, មាថុរា បាដលិបុត្តកេហិ អភិរូបតរា, យតោ បណីតតរោ វា វិសិដ្ឋតរោ វា នត្ថិ, អត្តទន្តោ តតោ វរំ [ធ. ប. ៣២២], ឆន្នវុតីនំ បាសណ្ឌានំ បវរំ យទិទំ សុគតវិនយោ ¶ , សទេវកស្ស លោកស្ស, សត្ថា លោកេ អនុត្តរោ, អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស [ម. និ. ៣.២០៧], ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស [ម. និ. ៣.២០៧], សេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស [ម. និ. ៣.២០៧], បញ្ញវន្តា នាម សារិបុត្តតោ ហីនា សារិបុត្តស្ស វា, តតោ អធិកំ វា ឩនំ វា ន វដ្ដតិ ឥច្ចាទិ.

វិរមណត្ថយោគេ –

អារតី វិរតី បាបា [ខុ. បា. ៥.៨], បាណាតិបាតា វេរមណិ [ខុ. បា. ២.១] ឥច្ចាទិ.

សុទ្ធត្ថយោគេ –

លោភនីយេហិ ធម្មេហិ សុទ្ធោ ឥច្ចាទិ.

មោចនត្ថយោគេ បញ្ចមី តតិយា ច, សោ បរិមុច្ចតិ ជាតិយា ជរាយ មរណេន សោកេហិ បរិទេវេហិ ទុក្ខេហិ ទោមនស្សេហិ ឧបាយាសេហិ, បរិមុត្តោ សោ ទុក្ខស្មាតិ វទាមិ [សំ. និ. ៣.២៩], មោក្ខន្តិ មារពន្ធនា [ធ. ប. ៣៧], ន តេ មុច្ចន្តិ មច្ចុនា ឥច្ចាទិ, សព្ពត្ថ អវធិអត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ហេត្វត្ថេ –

កស្មា ហេតុនា, កេន ហេតុនា, កស្មា នុ តុម្ហំ កុលេ ទហរា ន មិយ្យរេ [ជា. ១.១០.៩២ (មីយរេ)], តស្មាតិហ ភិក្ខវេ [សំ. និ. ២.១៥៧]. ទុតិយា តតិយា ឆដ្ឋី ច, កិំការណំ [ជា. អដ្ឋ. ៦.២២.ឧមង្គជាតកវណ្ណនា], យត្វាធិករណំ [ទី. និ. ១.២១៣], យតោនិទានំ [សុ. និ. ២៧៥], តតោនិទានំ [ម. និ. ១.២៣៨], កេន ការណេន [ជា. អដ្ឋ. ៤.២០.មាតង្គជាតកវណ្ណនា], តំ កិស្សហេតុ [ម. និ. ១.២], កិស្ស តុម្ហេ កិលមថ ឥច្ចាទិ.

វិវេចនត្ថយោគេ –

វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ [ទី. និ. ១.២២៦], វិវិត្តោ បាបកា ធម្មា.

ពន្ធនត្ថយោគេ ¶ –

៣១៨. បញ្ចមីណេ វា [ក. ២៩៦; រូ. ៣១៤; នី. ៦០៨; ចំ. ២.១.៦៩; បា. ២.៣.២៤].

ឥណភូតេ ហេតុម្ហិ បញ្ចមី ហោតិ វា.

សតស្មា ពន្ធោ នរោ សតេន វា.

៣១៩. គុណេ [ចំ. ២.១.៧០; បា. ២.៣.២៥].

អជ្ឈត្តភូតោ ហេតុ គុណោ នាម, អគុណោបិ ឥធ គុណោត្វេវ វុច្ចតិ, តស្មិំ បញ្ចមី ហោតិ វា.

ជឡត្តា ពន្ធោ នរោ ជឡត្តេន វា, អត្តនោ ពាលត្តាយេវ ពន្ធោតិ អត្ថោ, បញ្ញាយ ពន្ធនា មុត្តោ, វាចាយ មរតិ, វាចាយ មុច្ចតិ, វាចាយ បិយោ ហោតិ, វាចាយ ទេស្សោ, ឥស្សរិយា ជនំ រក្ខតិ រាជា ឥស្សរិយេន វា, សីលតោ នំ បសំសន្តិ [អ. និ. ៤.៦] សីលេន វា, ហុត្វា អភាវតោ អនិច្ចា, ឧទយព្ពយបីឡនតោ ទុក្ខា, អវិជ្ជានិរោធា សង្ខារនិរោធោ [ឧទា. ២], សង្ខារនិរោធា វិញ្ញាណនិរោធោ [ឧទា. ២], ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អនញ្ញា អប្បដិវេធា ទីឃមទ្ធានំ សំសរន្តិ [ទី. និ. ២.១៨៦ (វិសទិសំ)] ឥច្ចាទិ.

បញ្ហា, កថនេសុបិ បញ្ចមី, កុតោ ភវំ, អហំ បាដលិបុត្តតោ ឥច្ចាទិ.

ថោកត្ថេបិ អសត្វវចនេ បញ្ចមី, សត្វំ វុច្ចតិ ទព្ពំ, ថោកា មុច្ចតិ ថោកេន វា, មុច្ចនមត្តំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ ‘‘នទិំ តរន្តោ មនំ វុឡ្ហោ’’តិ [មហាវ. ១៤៨] ឯត្ថ វិយ. អប្បមត្តកា មុច្ចតិ អប្បមត្តកេន វា, កិច្ឆា មុច្ចតិ កិច្ឆេន វា, កិច្ឆា លទ្ធោ បិយោ បុត្តោ [ជា. ២.២២.៣៥៣], កិច្ឆា មុត្តា’ម្ហ ទុក្ខស្មា, យាម ទានិ មហោសធ [ជា. ២.២២.៧០០].

អសត្វវចនេតិ ¶ កិំ? បច្ចតិ មុនិនោ ភត្តំ, ថោកំ ថោកំ ឃរេ ឃរេតិ [ថេរគា. ២៤៨ (កុលេ កុលេ)].

‘‘អនុបុព្ពេន មេធាវី, ថោកំ ថោកំ ខណេ ខណេ [ធ. ប. ២៣៩]’’ ឥច្ចាទីសុ ក្រិយាវិសេសនេ ទុតិយា.

អកត្តរិបិ បញ្ចមី, តស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា ឧស្សន្នត្តា វិបុលត្តា តថាគតោ សុប្បតិដ្ឋិតបាទោ ហោតិ [ទី. និ. ៣.២០១]. ឯត្ថ ច ‘អកត្តរី’តិ អការកេ ញាបកហេតុម្ហីតិ វទន្តិ. ញាសេ បន ‘‘អកត្តរីតិ ហេត្វត្ថេ សង្គណ្ហាតិ. យត្ថ ហិ កត្តុពុទ្ធិ សញ្ជាយតេ, សោវ កត្តា ន ហោតីតិ វត្តុំ សក្កា’’តិ វុត្តំ. ឯតេន កត្តុសទិសោ ជនកហេតុ អកត្តា នាមាតិ ទីបេតិ, កម្មស្ស កតត្តាឥច្ចាទិ ច ជនកហេតុ ឯវាតិ.

ភិយ្យត្ថយោគេ –

យោធ សីតញ្ច ឧណ្ហញ្ច, តិណា ភិយ្យោ ន មញ្ញតិ [ទី. និ. ៣.២៥៣], សុខា ភិយ្យោ សោមនស្សំ [ទី. និ. ២.២៨៧], ខន្ត្យា ភិយ្យោ ន វិជ្ជតិ [សំ. និ. ១.២៥០], មយា ភិយ្យោ ន វិជ្ជតិ, សោតុកាមាត្ថ តុម្ហេ ភិក្ខវេ ភិយ្យោសោមត្តាយ បុព្ពេនិវាសកថំ, អត្តមនោ ត្វំ ហោហិ បរំ វិយ មត្តាយ, អហម្បិ អត្តមនោ ហោមិ បរំ វិយ មត្តាយ.

បញ្ចមីវិភត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឆដ្ឋីវិភត្តិរាសិ

កស្មិំ អត្ថេ ឆដ្ឋី?

៣២០. ឆដ្ឋី សម្ពន្ធេ [ក. ៣០១; រូ. ៣១៥; នី. ៦០៩; ចំ. ២.១.៩៥; បា. ២.៣.៥០].

ទ្វិន្នំ សម្ពន្ធីនំ កេនចិ បការេន អាយត្តភាវោ សម្ពន្ធោ នាម, សម្ពន្ធេ ជោតេតព្ពេ វិសេសនសម្ពន្ធិម្ហិ ឆដ្ឋី ហោតិ.

តត្ថ ¶ ក្រិយាការកសញ្ជាតោ អស្សេទម្ភាវហេតុកោ សម្ពន្ធោ នាមាតិ វុត្តំ. តត្ថ ទ្វេ សម្ពន្ធិនោ អញ្ញមញ្ញំ តំតំក្រិយំ ករោន្តិ, តំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធិនោ’’តិ ជានន្តស្ស ទ្វិន្នំ ការកានំ ទ្វិន្នំ ក្រិយានញ្ច សំយោគំ និស្សាយ សម្ពន្ធោបិ វិទិតោ ហោតិ, ឯវំ សម្ពន្ធោ ក្រិយាការកសញ្ជាតោ, ‘ឥមស្ស អយ’ន្តិ ឯវំ បវត្តពុទ្ធិយា ហេតុភូតត្តា អស្សេទម្ភាវហេតុកោ ច.

តត្ថ សម្ពន្ធោ តិវិធោ សាមិសម្ពន្ធោ, នានាត្តសម្ពន្ធោ, ក្រិយាការកសម្ពន្ធោតិ.

តត្ថ ‘សាមី’តិ យស្ស កស្សចិ វិសេសនសម្ពន្ធិនោ នាមំ, តស្មា វិសេស្យបទត្ថស្ស តំតំវិសេសនភាវេន សម្ពន្ធោ សាមិសម្ពន្ធោ នាម.

សោ វិសេស្យបទត្ថភេទេន អនេកវិធោ.

តត្ថ តស្ស មាតា, តស្ស បិតាឥច្ចាទិ ជនកសម្ពន្ធោ នាម.

តស្សា បុត្តោ, តស្សា ធីតា ឥច្ចាទិ ជញ្ញសម្ពន្ធោ នាម.

តស្ស ភាតា, តស្ស ភគិនី ឥច្ចាទិ កុលសម្ពន្ធោ នាម.

សក្កោ ទេវានមិន្ទោ [សំ. និ. ១.២៤៨] ឥច្ចាទិ សាមិសម្ពន្ធោ នាម.

បហូតំ មេ ធនំ សក្ក [ជា. ១.១៥.៧២], ភិក្ខុស្ស បត្តចីវរំ ឥច្ចាទិ សំសម្ពន្ធោ នាម.

អម្ពវនស្ស អវិទូរេ, និព្ពានស្សេវ សន្តិកេ [ធ. ប. ៣២] ឥច្ចាទិ សមីបសម្ពន្ធោ នាម.

សុវណ្ណស្ស រាសិ, ភិក្ខូនំ សមូហោ ឥច្ចាទិ សមូហសម្ពន្ធោ នាម.

មនុស្សស្សេវ តេ សីសំ [ជា. ១.៤.៨១], រុក្ខស្ស សាខា ឥច្ចាទិ អវយវសម្ពន្ធោ នាម.

សុវណ្ណស្ស ¶ ភាជនំ, អលាពុស្ស កដាហំ, ភដ្ឋធញ្ញានំ សត្តុ ឥច្ចាទិ វិការសម្ពន្ធោ នាម.

យវស្ស អង្កុរោ, មេឃស្ស សទ្ទោ, បុប្ផានំ គន្ធោ, ផលានំ រសោ, អគ្គិស្ស ធូមោ ឥច្ចាទិ ការិយសម្ពន្ធោ នាម.

ខន្ធានំ ជាតិ, ខន្ធានំ ជរា, ខន្ធានំ ភេទោ [សំ. និ. ២.១] ឥច្ចាទិ អវត្ថាសម្ពន្ធោ នាម.

សុវណ្ណស្ស វណ្ណោ, វណ្ណោ ន ខីយ្យេថ តថាគតស្ស [ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤], ពុទ្ធស្ស កិត្តិសទ្ទោ, សិប្បិកានំ សតំ នត្ថិ [ជា. ១.១.១១៣], តិលានំ មុដ្ឋិ ឥច្ចាទិ គុណសម្ពន្ធោ នាម.

បាទស្ស ឧក្ខិបនំ, ហត្ថស្ស សមិញ្ជនំ, ធាតូនំ គមនំ ឋានំ ឥច្ចាទិ ក្រិយាសម្ពន្ធោ នាម.

ចាតុមហារាជិកានំ ឋានំ ឥច្ចាទិ ឋានសម្ពន្ធោ នាម. ឯវមាទិនា នយេន សាមិសម្ពន្ធោ អនេកសហស្សប្បភេទោ, សោ ច ក្រិយាសម្ពន្ធាភាវា ការកោ នាម ន ហោតិ. យទិ ឯវំ ‘‘បាទស្ស ឧក្ខិបនំ’’ ឥច្ចាទិ ក្រិយាសម្ពន្ធោ នាមាតិ ឥទំ ន យុជ្ជតីតិ? វុច្ចតេ – ក្រិយាសម្ពន្ធាភាវាតិ ឥទំ សាធកភាវេន សម្ពន្ធាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, សិទ្ធាយ បន ក្រិយាយ សម្ពន្ធំ សន្ធាយ ក្រិយាសម្ពន្ធោ នាម វុត្តោតិ.

នានាត្តសម្ពន្ធេ បន នានាអត្ថេសុ ឆដ្ឋី ហោតិ. តត្ថ ណី, អាវីបច្ចយានំ កម្មេ និច្ចំ ឆដ្ឋី, ឈានស្ស លាភី, ចីវរស្ស លាភី, ធនស្ស លាភី, អាទីនវស្ស ទស្សាវី, អត្ថិ រូបានំ ទស្សាវី, អត្ថិ សមវិសមស្ស ទស្សាវី, អត្ថិ តារករូបានំ ទស្សាវី, អត្ថិ ចន្ទិមសូរិយានំ ទស្សាវី.

តុ, អក, អន, ណបច្ចយានំ យោគេ ក្វចិ កម្មត្ថេ ឆដ្ឋី.

តុបច្ចយេ តាវ –

តស្ស ¶ ភវន្តិ វត្តារោ [ម. និ. ២.១៧៣], សហសា កម្មស្ស កត្តារោ, អមតស្ស ទាតា [ម. និ. ១.២០៣], ភិន្នានំ សន្ធាតា [ទី. និ. ១.៩, ១៦៤], សហិតានំ វា អនុប្បទាតា [ទី. និ. ១.៩, ១៦៤] ឥច្ចាទិ.

ក្វចីតិ កិំ? គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា [អ. និ. ៧.៣៧], គាធំ កត្តា នោវសិតា [អ. និ. ៤.១០៧], កាលេន ធម្មីកថំ ភាសិតា, សរសិ ត្វំ ឯវរូបំ វាចំ ភាសិតា, បរេសំ បុញ្ញំ អនុមោទេតា, ពុជ្ឈិតា សច្ចានិ [មហានិ. ១៩២] ឥច្ចាទិ.

អកបច្ចយេ –

កម្មស្ស ការកោ នត្ថិ, វិបាកស្ស ច វេទកោ [វិសុទ្ធិ ២.៦៨៩], អវិសំវាទកោ លោកស្ស [ទី. និ. ១.៩] ឥច្ចាទិ.

ក្វចីតិ កិំ? មហតិំ មហិំ អនុសាសកោ, ជនំ អហេឋកោ, កដំ ការកោ, បសវោ ឃាតកោ ឥច្ចាទិ.

អនបច្ចយេ –

បាបស្ស អករណំ សុខំ [ធ. ប. ៦១], ភារស្ស ឧក្ខិបនំ, ហត្ថស្ស គហណំ, ហត្ថស្ស បរាមសនំ, អញ្ញតរស្ស អង្គស្ស បរាមសនំ [បារា. ២៧០] ឥច្ចាទិ.

ក្វចីតិ កិំ? ភគវន្តំ ទស្សនាយ [ឧទា. ២៣] ឥច្ចាទិ.

ណបច្ចយេ –

អច្ឆរិយោ អរជកេន វត្ថានំ រាគោ, អគោបាលកេន គាវីនំ ទោហោ, អប្បបុញ្ញេន លាភានំ លាភោ, ហត្ថស្ស គាហោ, បត្តស្ស បដិគ្គាហោ ឥច្ចាទិ.

ត្វាបច្ចយេបិ ¶ ក្វចិ កម្មនិ ឆដ្ឋី, អលជ្ជីនំ និស្សាយ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមិ, ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ [ធ. ស. ៥៩៦-៥៩៩ (ឧបាទាយ)] ឥច្ចាទិ.

កត្តរិ ត, តវន្តុ, តាវី, មាន’ន្តានំ យោគេ បន កម្មនិ ទុតិយា ឯវ, សុខកាមោ វិហារំ កតោ, គាមំ គតោ, ឱទនំ ភុត្តវា ភុត្តាវី, កម្មំ កុរុមានោ, កម្មំ ករោន្តោ ឥច្ចាទិ.

ក្វចិ ឆដ្ឋីបិ ទិស្សតិ, ធម្មស្ស គុត្តោ មេធាវី [ធ. ប. ២៥៧] ឥច្ចាទិ.

សរ, ឥសុ, ចិន្ត, ឥស, ទយធាតូនំ កម្មនិ ឆដ្ឋី វា, មាតុស្ស សរតិ, មាតរំ សរតិ, បិតុស្ស សរតិ, បិតរំ សរតិ, ន រជ្ជស្ស សរិស្សសិ [ជា. ២.២២.១៧២១], ន តេសំ កោចិ សរតិ, សត្តានំ កម្មបច្ចយា [ខុ. បា. ៧.២], អាបត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, រត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ [ចូឡវ. ១៥៧], បុត្តស្ស ឥច្ឆតិ បុត្តំ វា, មាតុស្ស ចិន្តេតិ មាតរំ វា, ថេរស្ស អជ្ឈេសតិ ថេរំ វា, តេលស្ស ទយតិ តេលំ វា, រក្ខតីតិ អត្ថោ.

ករធាតុស្ស អភិសង្ខរណត្ថវាចិនោ កម្មេ ឆដ្ឋី, ឧទកស្ស បដិកុរុតេ ឧទកំ វា, កណ្ឌស្ស បដិកុរុតេ កណ្ឌំ វា ឥច្ចាទិ.

តបច្ចយេ បូជនត្ថាទិធាតូនំ កត្តរិ ឆដ្ឋី វា, រញ្ញោ សម្មតោ រញ្ញា វា, គាមស្ស បូជិតោ គាមេន វា, រញ្ញោ សក្កតោ រញ្ញា វា, រញ្ញោ អបចិតោ រញ្ញា វា, រញ្ញោ មានិតោ [ទី. និ. ១.៣០៣] រញ្ញា វា, តថា សុប្បដិវិទ្ធា ពុទ្ធានំ ធម្មធាតុ, អមតំ តេសំ បរិភុត្តំ, យេសំ កាយគតាសតិ បរិភុត្តា [អ. និ. ១.៦០៣], អមតំ តេសំ វិរទ្ធំ, យេសំ កាយគតាសតិ វិរទ្ធា [អ. និ. ១.៦០៣].

តិបច្ចយេបិ ¶ ក្វចិ កត្តរិ ឆដ្ឋី វា, សោភណា កច្ចាយនស្ស បកតិ កច្ចាយនេន វា, សោភណា ពុទ្ធឃោសស្ស បកតិ ពុទ្ធឃោសេន វា ឥច្ចាទិ.

បូជនត្ថានំ បូរណត្ថានញ្ច ករណេ ឆដ្ឋី, បុប្ផស្ស ពុទ្ធំ បូជេតិ បុប្ផេន វា, ឃតស្ស អគ្គិំ ជុហោតិ ឃតេន វា, បត្តំ ឧទកស្ស បូរេត្វា, បូរំ នានាប្បការស្ស អសុចិនោ [ទី. និ. ២.៣៧៧], ពាលោ បូរតិ បាបស្ស [ធ. ប. ១២១], ធីរោ បូរតិ បុញ្ញស្ស [ធ. ប. ១២១] បូរតិ ធញ្ញានំ វា មុគ្គានំ វា មាសានំ វា ឥច្ចាទិ. តតិយា វា, ខេមា នាម បោក្ខរណី, បុណ្ណា ហំសេហិ តិដ្ឋតិ.

តព្ព, រុជាទិយោគេ បន សម្បទានេ ចតុត្ថី ឯវ, យក្ខសេនាបតីនំ ឧជ្ឈាបេតព្ពំ វិក្កន្ទិតព្ពំ វិរវិតព្ពំ [ទី. និ. ៣.២៨៣ (វិសទិសំ)], ទេវទត្តស្ស រុជ្ជតិ, រជកស្ស វត្ថំ ទទាតិ ឥច្ចាទិ.

ភយត្ថាទីនំ អបាទានេ ពហុលំ ឆដ្ឋី, កិំ នុ ខោ អហំ តស្ស សុខស្ស ភាយាមិ, សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ [ធ. ប. ១២៩], ភីតោ ចតុន្នំ អាសីវិសានំ [សំ. និ. ៤.២៣៨], មា ភិក្ខវេ បុញ្ញានំ ភាយិត្ថ [ឧទា. ២២], សង្ខាតុំ នោបិ សក្កោមិ, មុសាវាទស្ស ឱត្តបំ [សំ. និ. ១.១៨៤] ឥច្ចាទិ. តត្ថ ‘ឱត្តប’ន្តិ ឱត្តប្បន្តោ. តថា អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, ជេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្ស [ម. និ. ៣.២០៧] ឥច្ចាទិ ច.

កុសល, កោវិទ, បសាទត្ថានំ អាធារេ ឆដ្ឋី, កុសលា នច្ចគីតស្ស [ជា. ២.២២.៩៤], កុសលោ ត្វំ រថស្ស អង្គបច្ចង្គានំ [ម. និ. ២.៨៧], អមច្ចេ តាត ជានាហិ, ធីរេ អត្ថស្ស កោវិទេ [ជា. ១.១៧.១៣], នរា ធម្មស្ស កោវិទា [ជា. ១.១.៣៧], មគ្គាមគ្គស្ស កោវិទា, ‘‘កេចិ ឥទ្ធីសុ កោវិទា’’តិបិ អត្ថិ, សន្តិ យក្ខា ពុទ្ធស្ស បសន្នា [ទី. និ. ៣.២៧៦ (វិសទិសំ)], ធម្មស្ស បសន្នា, សង្ឃស្ស បសន្នា, ពុទ្ធេ បសន្នា, ធម្មេ បសន្នា, សង្ឃេ បសន្នា វា. តថា ¶ ចេតោបរិយញាណស្ស, វសី ហោមិ មហាមុនិ. ឈានស្ស វសិម្ហិ ឥច្ចាទិ.

៣២១. ឆដ្ឋី ហេត្វត្ថេហិ [រូ. ១៦៣ បិដ្ឋេ; នី. ៦៥០; ចំ. ២.១.៧១; បា. ២.៣.២៦].

ហេត្វត្ថេហិ យោគេ ហេតុម្ហិ ឆដ្ឋី ហោតិ.

តំ កិស្ស ហេតុ [ម. និ. ១.២; ចំ. ២.១.៩៦; បា. ២.៣.៧២], អង្គវរស្ស ហេតុ, ឧទរស្ស ហេតុ, ឧទរស្ស ការណា [បារា. ២២៨] ឥច្ចាទិ.

៣២២. តុល្យត្ថេន វា តតិយា [នី. ៦៣៨].

តុល្យត្ថេន យោគេ ឆដ្ឋី ហោតិ តតិយា វា.

តុល្យោ បិតុ បិតរា វា, សទិសោ បិតុ បិតរា វា. ឥតិ នានាត្តសម្ពន្ធោ.

ក្រិយាការកសម្ពន្ធោ នាម ការកានំ ក្រិយាយ សហ សាធក, សាធ្យភាវេន អញ្ញមញ្ញាបេក្ខតា អវិនាភាវិតា វុច្ចតិ, ន ហិ ក្រិយំ វិនា ការកំ នាម សិជ្ឈតិ, ន ច ការកំ វិនា ក្រិយា នាម សិជ្ឈតីតិ, សា បន ឆដ្ឋីវិសយោ ន ហោតីតិ.

ឆដ្ឋីវិភត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

សត្តមីវិភត្តិរាសិ

កស្មិំ អត្ថេ សត្តមី?

៣២៣. សត្តម្យាធារេ [ក. ៣០២; រូ. ៣១៣; នី. ៦៣០; ចំ. ២.១.៨៨; បា. ១.៣.៤៥].

អាធារោ, ឱកាសោ, អធិករណន្តិ អត្ថតោ ឯកំ, អាធារត្ថេ សត្តមី ហោតិ. កត្តុកម្មដ្ឋំ ក្រិយំ ភុសោ ធារេតីតិ អាធារោ.

កដេ ¶ និសីទតិ បុរិសោ, ថាលិយំ ឱទនំ បចតិ. តត្ថ កដោ កត្តុភូតេ បុរិសេ ឋិតំ និសីទនក្រិយំ ធារេតិ, ថាលី កម្មភូតេ តណ្ឌុលេ ឋិតំ បចនក្រិយំ ធារេតិ.

សោ ចតុព្ពិធោ ព្យាបិកាធារោ, ឱបសិលេសិកាធារោ, សាមីបិកាធារោ, វេសយិកាធារោតិ.

តត្ថ យស្មិំ អាធេយ្យវត្ថុ សកលេ វា ឯកទេសេ វា ព្យាបេត្វា តិដ្ឋតិ, សោ ព្យាបិកោ. យថា? តិលេសុ តេលំ តិដ្ឋតិ, ឧច្ឆូសុ រសោ តិដ្ឋតិ, ជលេសុ ខីរំ តិដ្ឋតិ, ទធិម្ហិ សប្បិ តិដ្ឋតីតិ.

យស្មិំ អាធេយ្យវត្ថុ អល្លីយិត្វា វា តិដ្ឋតិ, អធិដ្ឋិតមត្តំ ហុត្វា វា តិដ្ឋតិ, សោ ឱបសិលេសិកោ. យថា? ឧក្ខលិយំ អាចាមោ តិដ្ឋតិ, ឃដេសុ ឧទកំ តិដ្ឋតិ, អាសនេ និសីទតិ ភិក្ខុ, បរិយង្កេ រាជា សេតិ.

យោ បន អត្ថោ អាធេយ្យស្ស អវត្ថុភូតោបិ តទាយត្តវុត្តិទីបនត្ថំ អាធារភាវេន វោហរិយតិ, សោ សាមីបិកោ នាម. យថា? គង្គាយំ ឃោសោ តិដ្ឋតិ, សាវត្ថិយំ វិហរតិ ភគវាតិ [អ. និ. ១.១].

យោ ច អត្ថោ អត្តនា វិនា អាធេយ្យស្ស អញ្ញត្ថត្តំ ក្រិយំ សម្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា អាធារភាវេន វោហរិយតិ, យោ ច អាធេយ្យស្ស អនញ្ញាភិមុខភាវទីបនត្ថំ អាធារភាវេន វោហរិយតិ, សោ វេសយិកោ នាម. យថា? អាកាសេ សកុណា បក្ខន្តិ, ភូមីសុ មនុស្សា ចរន្តិ ¶ , ឧទកេ មច្ឆា ចរន្តិ, ភគវន្តំ បាទេសុ វន្ទតិ, បាទេសុ បតិត្វា រោទតិ, បាបស្មិំ រមតី មនោ [ធ. ប. ១១៦], បសន្នោ ពុទ្ធសាសនេតិ [ធ. ប. ៣៦៨].

៣២៤. និមិត្តេ [ក. ៣១០; រូ. ៣២៤; នី. ៦៤១; ចំ. ២.១.៨៩; បា. ២.៣.៣៦].

និមិនន្តិ សញ្ជានន្តិ ឯតេនាតិ និមិត្តំ, នេមិត្តកសហភាវិនោ សញ្ញាណការណស្សេតំ នាមំ, តស្មិំ និមិត្តេ សត្តមី ហោតិ.

ទីបិ ចម្មេសុ ហញ្ញតេ, កុញ្ជរោ ទន្តេសុ ហញ្ញតេ, មុសាវាទេ បាចិត្តិយំ [បាចិ. ២], ឱមសវាទេ បាចិត្តិយំ [បាចិ. ១៤] ឥច្ចាទិ.

៣២៥. យម្ភាវោ ភាវលក្ខណំ [ក. ៣១៣; រូ. ៣២៧; នី. ៦៤៤; ចំ. ២.១.៩០; បា. ២.៣.៣៧; ‘យព្ភា វោ’ (ពហូសុ)].

យាទិសោ ភាវោ យម្ភាវោ, លក្ខិយតិ ឯតេនាតិ លក្ខណំ, ភាវន្តរស្ស លក្ខណំ ភាវលក្ខណំ, យម្ភាវោ ភាវន្តរស្ស លក្ខណំ ហោតិ, តស្មិំ ភាវេ គម្យមានេ សត្តមី ហោតិ, ឆដ្ឋីបិ ទិស្សតិ.

អចិរបក្កន្តស្ស សារិបុត្តស្ស ព្រាហ្មណោ កាលមកាសិ [ម. និ. ២.៤៥២ (វិសទិសំ)], អប្បមត្តស្ស តេ វិហរតោ ឥត្ថាគារោបិ តេ អប្បមត្តោ វិហរិស្សតិ [សំ. និ. ១.១២៩ (វិសទិសំ)] ឥច្ចាទិ.

ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្មិំ អសតិ ឥទំ ន ហោតិ [សំ. និ. ២.២១], អចិរបក្កន្តេ ភគវតិ ព្រាហ្មណោ កាលមកាសិ, សព្ពេ មគ្គា វិវជ្ជន្តិ, គច្ឆន្តេ លោកនាយកេ [ម. និ. អដ្ឋ. ២.២២]. គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, គាវីសុ ទុទ្ធាសុ អាគតោ ឥច្ចាទិ.

ក្វចិ ¶ បឋមាបិ ពហុលំ ទិស្សតិ, គច្ឆន្តោ សោ ភារទ្វាជោ, អទ្ទសា អច្ចុតំ ឥសិំ [ជា. ២.២២.២០០៧ (អទ្ទស្ស)]. យាយមានោ មហារាជា, អទ្ទា សីទន្តរេ នគេ [ជា. ២.២២.៥៦៦] ឥច្ចាទិ.

បុព្ពណ្ហសមយេ គតោ, សាយន្ហសមយេ អាគតោ ឥច្ចាទិ វេសយិកាធារោ ឯវ.

តថា អកាលេ វស្សតី តស្ស, កាលេ តស្ស ន វស្សតិ [ជា. ១.២.៨៨; ១.៨.៤៨]. ឥតោ សតសហស្សម្ហិ, កប្បេ ឧប្បជ្ជិ នាយកោ [អប. ថេរ ២.៥៤.២៨] ឥច្ចាទិ.

៣២៦. ឆដ្ឋី ចានាទរេ [ក. ៣០៥; រូ. ៣២៣; នី. ៦៣៣; ចំ. ២.១.៩១; បា. ២.៣.៣៨].

‘អនាទរោ’តិ ទ្វិន្នំ លក្ខណ, លក្ខិតព្ពក្រិយានំ ឯកប្បហារេន បវត្តិយា អធិវចនំ, អនាទរភូតេ ភាវលក្ខណេ គម្យមានេ សត្តមី ឆដ្ឋី ច ហោតិ.

មច្ចុ គច្ឆតិ អាទាយ, បេក្ខមានេ មហាជនេ. អាកោដយន្តោ សោ នេតិ, សិវិរាជស្ស បេក្ខតោ [ជា. ២.២២.២១២២ (តេនេតិ)]. អកាមកានំ មាតាបិតូនំ រុទន្តានំ បព្ពជិ, អនគារិយុបេតស្ស, វិប្បមុត្តស្ស តេ សតោ. សមណស្ស ន តំ សាធុ, យទញ្ញមនុសោចតិ [ជា. ១.៧.១០៧ (យំ បេតមនុសោចសិ)].

៣២៧. យតោ និទ្ធារណំ [ក. ៣០៤; រូ. ៣២២; នី. ៦៣២; ចំ. ២.១.៩២; បា. ២.៣.៤១].

ជាតិ, គុណ, ក្រិយា, នាមេហិ សមុទាយតោ ឯកទេសស្ស បុថក្ករណំ និទ្ធារណំ, យតោ តំ និទ្ធារណំ ជាយតិ, តស្មិំ សមុទាយេ ឆដ្ឋី, សត្តមិយោ ហោន្តិ.

ជាតិយំ ¶ តាវ –

មនុស្សានំ ខត្តិយោ សូរតមោ, មនុស្សេសុ ខត្តិយោ សូរតមោ.

គុណេ –

កណ្ហា គាវីនំ សម្បន្នខីរតមា, កណ្ហាគាវីសុ សម្បន្នខីរតមា.

ក្រិយាយំ –

អទ្ធិកានំ ធាវន្តោ សីឃតមោ, អទ្ធិកេសុ ធាវន្តោ សីឃតមោ.

នាមេ –

អាយស្មា អានន្ទោ អរហតំ អញ្ញតរោ, អរហន្តេសុ អញ្ញតរោ ឥច្ចាទិ.

ឥធ នានាត្តសត្តមី វុច្ចតេ.

កម្មត្ថេ សត្តមី, ភិក្ខូសុ អភិវាទេន្តិ [បារា. ៥១៧], បុត្តំ មុទ្ធនិ ចុម្ពិត្វា, បុរិសំ នានាពាហាសុ គហេត្វា [សំ. និ. ២.៦៣] ឥច្ចាទិ.

អថ វា ‘មុទ្ធនិ, ពាហាសូ’តិ អាធារេ ឯវ ភុម្មំ. យថា? រុក្ខំ មូលេ ឆិន្ទតិ, រុក្ខំ ខន្ធេ ឆិន្ទតិ, បុរិសំ សីសេ បហរតិ, ភគវន្តំ បាទេសុ វន្ទតិ.

ករណេ ច សត្តមី, ហត្ថេសុ បិណ្ឌាយ ចរន្តិ [មហាវ. ១១៩], បត្តេសុ បិណ្ឌាយ ចរន្តិ, បថេសុ គច្ឆន្តិ, សោបិ មំ អនុសាសេយ្យ, សម្បដិច្ឆាមិ មត្ថកេ [មិ. ប. ៦.៤.៨].

សម្បទានេ ច សត្តមី, សង្ឃេ ទិន្នេ មហប្ផលំ, សង្ឃេ គោតមី ទទេយ្យាសិ, សង្ឃេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ ¶ [ម. និ. ៣.៣៧៦], វិចេយ្យ ទានំ ទាតព្ពំ, យត្ថ ទិន្នំ មហប្ផលំ [បេ. វ. ៣២៩]. ឯតេសុ បន វិសយសត្តមីបិ យុជ្ជតិ.

អបាទានេ ច សត្តមី, គទលីសុ គជេ រក្ខន្តិឥច្ចាទិ.

សាមិស្សរាទិយោគេ បន ឆដ្ឋី សត្តមី ច ហោតិ, គុន្នំ សាមិ, គោសុ សាមិ, គុន្នំ ឥស្សរោ, គោសុ ឥស្សរោ, គុន្នំ អធិបតិ, គោសុ អធិបតិ, គុន្នំ ទាយាទោ, គោសុ ទាយាទោ, គុន្នំ សក្ខិ, គោសុ សក្ខិ, គុន្នំ បតិភូ, គោសុ បតិភូ, គុន្នំ បសុតោ, គោសុ បសុតោ, អាយុត្តោ កដករណស្ស, អាយុត្តោ កដករណេតិ, ឯតេសុ បន សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋី, វិសយាធារេ សត្តមី. ញាណស្មិំ បសន្នោ, ញាណស្មិំ ឧស្សុក្កោតិ វិសយាធារេ សត្តមី. ញាណេន បសន្នោ, ញាណេន ឧស្សុក្កោតិ ករណេ តតិយា.

៣២៨. សត្តម្យាធិក្យេ [ក. ៣១៤; រូ. ៣២៨; នី. ៦៤៥; ចំ. ២.១.៦០; បា. ២.៣.៩; ១.៤.៨៧].

អធិកភាវត្ថេ ឧបេន យុត្តា លិង្គម្ហា សត្តមី ហោតិ.

ឧប ខារិយំ ទោណោ, ឧប និក្ខេ កហាបណំ, អតិរេកទោណា ខារី, អតិរេកកហាបណំ និក្ខន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៣២៩. សាមិត្តេធិនា [ចំ. ២.១.៦១; បា. ២.៣.៩; ១.៤.៩៧].

សាមិភាវត្ថេ អធិនា យុត្តា លិង្គម្ហា សត្តមី ហោតិ.

អធិ ព្រហ្មទត្តេ បញ្ចាលា, អធិ បញ្ចាលេសុ ព្រហ្មទត្តោ, អធិ ទេវេសុ ពុទ្ធោ. តត្ថ ‘អធិ ព្រហ្មទត្តេ បញ្ចាលា’តិ ព្រហ្មទត្តិស្សរា បញ្ចាលរដ្ឋវាសិនោតិ វទន្តិ, ‘បញ្ចាលា’តិ វា ជនបទនាមត្តា ពហុវចនំ, កទាចិ បញ្ចាលរាជា ព្រហ្មទត្តេ កាសិរញ្ញេ ឥស្សរោ, កទាចិ ព្រហ្មទត្តោ បញ្ចាលរញ្ញេ ឥស្សរោតិ អត្ថោ.

៣៣០. សព្ពាទិតោ ¶ សព្ពា [ចំ. ២.១.៧២; បា. ២.៣.២៧].

ហេត្វត្ថេហិ យោគេ សព្ពាទីហិ សព្ពនាមេហិ ហេត្វត្ថេ សព្ពា វិភត្តិយោ ហោន្តិ.

កិំ ការណំ, កេន ការណេន [ជា. អដ្ឋ. ៤.១៥ មាតង្គជាតកវណ្ណនា], កិំ និមិត្តំ, កេន និមិត្តេន, កិំ បយោជនំ, កេន បយោជនេន, កេនដ្ឋេន [ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា], កេន វណ្ណេន [សំ. និ. ១.២៣៤], កិមត្ថំ, កុតោ និទានំ [បារា. ៤២], កិស្ស ហេតុ [បារា. ៣៩], កស្មិំ និទានេ, ឯតស្មិំ និទានេ [បារា. ៤២], ឯតស្មិំ បករណេ [បារា. ៤២] ឥច្ចាទិ.

សត្តមីវិភត្តិរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឥតិ និរុត្តិទីបនិយា នាម មោគ្គល្លានទីបនិយា

ការកកណ្ឌោ និដ្ឋិតោ.

៤. សមាសកណ្ឌ

អថ ¶ យុត្តត្ថានំ ស្យាទ្យន្តបទានំ ឯកត្ថីភាវោ វុច្ចតេ. ឯកត្ថីភាវោតិ ច ឥធ សមាសោ វុច្ចតិ. សោ ច សមាសោ ឆព្ពិធោ អព្យយីភាវោ, តប្បុរិសោ, កម្មធារយោ, ទិគុ, ពហុព្ពីហិ, ទ្វន្ទោតិ.

អព្យយីភាវសមាស

តត្ថ អព្យយីភាវោ បឋមំ វុច្ចតេ. ព្យយោ វុច្ចតិ វិការោ, នត្ថិ ព្យយោ ឯតស្សាតិ អព្យយោ, អព្យយោ ហុត្វា ភវតីតិ អព្យយីភាវោ, នានាលិង្គ, វិភត្តិ, វចនេសុ រូបវិការរហិតោ ហុត្វា ភវតីតិ អត្ថោ, សព្ពលិង្គ,-វិភត្តិ, វចនេសុបិ យេភុយ្យេន ឯករូបេន បវត្តតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អព្យយន្តិ វា ឧបសគ្គនិបាតានំ ឯវ នាមំ, អយំ បន បកតិ អព្យយំ ន ហោតិ, អសង្ខ្យេហិ សហ ឯកត្ថតាវសេន អព្យយំ ហោតិ, ឥតិ អនព្យយម្បិ អព្យយំ ភវតីតិ អព្យយីភាវោ.

៣៣១. ស្យាទិស្យាទិនេកត្ថំ [ក. ៣១៦; រូ. ៣៣១; នី. ៦៧៥; ចំ. ២.២.១; បា. ២.១.៤].

អធិការសុត្តមិទំ. ស្យាទិ វុច្ចតិ ស្យាទ្យន្តបទំ, ‘ស្យាទិនា’តិ ស្យាទ្យន្តបទេន, ឯកោ អត្ថោ យស្ស តំ ឯកត្ថំ, ស្យាទិបទំ ស្យាទិបទេន សហ ឯកត្ថំ ហោតីតិ អត្ថោ.

ឯត្ថ ច ‘ស្យាទី’តិ វចនេន ឧបសគ្គ, និបាតេហិ សទ្ធិំ សព្ពានិ នាមិកបទានិ នាមបដិរូបកានិ ច សង្គណ្ហាតិ, ត្យាទ្យន្តបទានិ និវត្តេតិ.

តត្ថ ¶ នាមបដិរូបកានិ នាម ‘យេវាវនកធម្មា’ ឥច្ចាទីនិ. តថា សញ្ញាសទ្ទភាវំ បត្តានិ ‘‘អត្ថិបច្ចយោ, នត្ថិបច្ចយោ, អត្ថិខីរា ព្រាហ្មណី, អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ, មក្ខលិគោសាលោ’’ ឥច្ចាទីសុ ‘អត្ថិ’ ឥច្ចាទីនិ.

‘ឯកត្ថ’ន្តិ ឯតេន ទ្វន្ទសមាសេបិ បទានំ ឯកកត្តុ, ឯកកម្មាទិភាវេន ឯកត្ថីភាវោ វុត្តោ ហោតីតិ.

៣៣២. អសង្ខ្យំ វិភត្តិសម្បត្តិសមីបសាកល្យាភាវយថាបច្ឆាយុគបទត្ថេ [ក. ៣១៩; រូ. ៣៣០; នី. ៦៩៦; ចំ. ២.២.២; បា. ២.១.៦].

‘អសង្ខ្យ’ន្តិ ឧបសគ្គបទំ និបាតបទញ្ច វុច្ចតិ. តំ ទ្វយម្បិ ហិ ឯកត្ត, ពហុត្តសង្ខ្យំ បដិច្ច រូបវិការរហិតត្តា ‘អសង្ខ្យ’ន្តិ វុច្ចតិ. វិភត្យត្ថេ, សម្បត្យត្ថេ, សមីបត្ថេ, សាកល្យត្ថេ, អភាវត្ថេ, យថាត្ថេ, បច្ឆាត្ថេ, យុគបទត្ថេ បវត្តំ អសង្ខ្យំ នាម ស្យាទិបទំ អញ្ញេន ស្យាទិបទេន សហ ឯកត្ថំ ហោតិ. អយញ្ច សមាសោ អន្វត្ថវសេន ‘អសង្ខ្យោ’តិ ច ‘អព្យយីភាវោ’តិ ច វុច្ចតិ.

វិភត្យត្ថេ តាវ –

អធិត្ថិ. ឯត្ថ ច អធិតោ សិ, តស្ស ‘អសង្ខ្យេហិ សព្ពាស’ន្តិ សុត្តេន លោបោ, ឥត្ថិតោ សុ, ‘អធិ ឥត្ថីសូ’តិ វាក្យំ, តស្ស ច អត្ថំ កថេន្តេន និច្ចសមាសត្តា អញ្ញបទេន វិគ្គហោ កាតព្ពោ ‘‘ឥត្ថីសុ បវត្តា កថា’’តិ វា ‘‘ឥត្ថីសុ បវត្តោ វចនបថោ’’តិ វា ‘‘ឥត្ថីសុ បវត្តំ វចន’’ន្តិ វា, តតោ បុរិមសុត្តេន ឯកត្ថសញ្ញា, ឥមិនា សុត្តេន អសង្ខ្យេកត្ថសញ្ញា ច ករិយតេ, ឯកត្ថសញ្ញាយ បន កតាយ វាក្យត្ថាយ បយុត្តានំ វិភត្តីនំ អត្ថោ ឯកត្ថបទេន វុត្តោ ហោតិ, តទា វិភត្តិយោ វុត្តត្ថា នាម.

ឥទានិ ¶ វុត្តត្ថានំ អប្បយោគារហត្តា លោបវិធានមាហ.

៣៣៣. ឯកត្ថតាយំ [ក. ៣១៦; រូ. ៣៣១; នី. ៦៧៥; ចំ. ២.១.៣៩; បា. ២.៤.៧១; ១.២.៤៥, ៤៦].

ឯកោ អត្ថោ យេសំ តានិ ឯកត្ថានិ, ‘អត្ថោ’តិ ចេត្ថ បទន្តរេ កត្តុ, កម្មាទិភាវេន វិធេយ្យោ បធានត្ថោ ឯវ វេទិតព្ពោ. តថា ហិ ‘រាជបុត្តោ’តិ ឯត្ថ បុត្តសទ្ទត្ថោ ឯវ តថាវិធេយ្យោ ហោតិ, ន រាជសទ្ទត្ថោ, សព្ពញ្ច វចនវាក្យំ នាម វិធេយ្យត្ថេហិ ឯវ សិជ្ឈតិ, នោ អញ្ញថា, យស្មា ច ‘រាជបុត្តោ’តិ ឯតំ បុត្តសទ្ទត្ថស្សេវ នាមំ ហោតិ, ន រាជសទ្ទត្ថស្ស, តស្មា ឯកោ បធានភូតោ បុត្តសទ្ទត្ថោ ឯវ តេសំ ទ្វិន្នំ សទ្ទានំ អត្ថោ នាម ហោតិ, ន រាជសទ្ទត្ថោតិ, ឯកត្ថានំ ភាវោ ឯកត្ថតា, ឯកត្ថីភាវោតិ វុត្តំ ហោតិ. សោ តិវិធោ សមាសោ, តទ្ធិតោ, ធាតុបច្ចយន្តោ ចាតិ. តិស្សំ តិវិធាយំ ឯកត្ថតាយំ សព្ពាសំ វុត្តត្ថានំ ស្យាទិវិភត្តីនំ លោបោ ហោតីតិ ឥមិនា សុស្ស លោបោ. ពហុលាធិការត្តា បន អលុត្តសមាសោបិ ទិស្សតិ.

៣៣៤. តំ នបុំសកំ [ក. ៣២០; រូ. ៣៣៥; នី. ៦៩៨; ចំ. ២.២.១៥; បា. ២.៤.១៨].

តំ អសង្ខ្យំ នាម ឯកត្ថំ នបុំសកំ ហោតីតិ ឥមិនា អធិត្ថីសទ្ទស្ស នបុំសកភាវំ កត្វា តតោ ស្យាទ្យុប្បត្តិ.

៣៣៥. ស្យាទីសុ រស្សោ [ក. ៣៤២; រូ. ៣៣៧; នី. ៧៣៤; ចំ. ២.២.៨៤; បា. ១.២.៤៧].

នបុំសកស្ស ឯកត្ថស្ស រស្សោ ហោតិ ស្យាទីសុ វិភត្តីសូតិ ឥមិនា ឦការស្ស រស្សោ.

៣៣៦. បុព្ពស្មាមាទិតោ [ក. ៣៤៣; រូ. ៣៣៨; នី. ៣៧៥; ចំ. ២.១.៤០; បា. ១.១.៤១].

បុព្ពអមាទិ ¶ នាម បុព្ពបទត្ថបធានភូតោ អសង្ខ្យសមាសោ វុច្ចតិ, តតោ បរាសំ សព្ពាសំ វិភត្តីនំ លោបោ ហោតិ, អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ បឋមាវិភត្តិបិ គយ្ហតិ. អថ វា អមាទិ វុច្ចតិ តប្បុរិសោ, តតោ បុព្ពំ នាម អសង្ខ្យសមាសោ, ឥតិ អមាទិតោ បុព្ពភូតា អសង្ខ្យេកត្ថា បរាសំ សព្ពាសំ វិភត្តីនំ លោបោ ហោតីតិ ឥមិនា អធិត្ថិសទ្ទតោ សព្ពវិភត្តីនំ លោបោ.

អធិត្ថិ តិដ្ឋតិ, ឥត្ថីសុ បវត្តា កថា តិដ្ឋតីតិ អត្ថោ. អធិត្ថិ តិដ្ឋន្តិ, ឥត្ថីសុ បវត្តា កថាយោ តិដ្ឋន្តីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សេសវិភត្តីសុ សេសវចនេសុ សេសលិង្គេសុ ច. ឯវំ សព្ពលិង្គេសុ សព្ពវិភត្តីសុ សព្ពវចនេសុ ច ឯកេនេវ រូបេន តិដ្ឋតិ, តស្មា អយំ សមាសោ រូបវិការរហិតត្តា ‘អព្យយីភាវោ’តិ វុច្ចតិ.

ឯត្ថ ច វិភត្យត្ថោ នាម ‘‘អធិត្ថិ, ពហិគាមំ, ឧបរិគង្គ’’ មិច្ចាទីសុ សម្បត្យាទីហិ វិសេសត្ថេហិ រហិតោ កេវលោ វិភត្តីនំ អត្ថោ វុច្ចតិ. វិគ្គហេ បន ‘‘កថា, បវត្តា’’ ឥច្ចាទីនិ សមាសសាមត្ថិយេន វិទិតានិ អត្ថបទានិ នាម, អធិសទ្ទស្ស អត្ថបទានីតិបិ វទន្តិ. ឯវំ អធិកុមារិ, អធិវធុ, អធិជម្ពុឥច្ចាទិ.

អត្តនិ បវត្តោ ធម្មោ, បវត្តា វាធម្មាតិ អត្ថេ វិភត្តីនំ លោបេ កតេ អធិអត្តសទ្ទស្ស នបុំសកភាវំ កត្វា តតោ ស្យាទ្យុប្បត្តិ, ‘បុព្ពស្មាមាទិតោ’តិ ស្យាទីនំ លោបេ សម្បត្តេ –

៣៣៧. នាតោមបញ្ចមិយា [ក. ៣៤១; រូ. ៣៣៦; នី. ៧៣៣; ចំ. ២.១.៤១; បា. ២.៤.៨៣; មុ. ៤.៣.៣៧៤].

អការន្តម្ហា ¶ អសង្ខ្យេកត្ថា បរំ សព្ពាសំ វិភត្តីនំ លោបោ ន ហោតិ, បញ្ចមីវជ្ជិតានំ វិភត្តីនំ អំ ហោតិ.

អជ្ឈត្តំ ធម្មោ ជាយតិ, អជ្ឈត្តំ ធម្មា ជាយន្តិ, អជ្ឈត្តំ ធម្មំ បស្សតិ, អជ្ឈត្តំ ធម្មេ បស្សន្តិ.

អបញ្ចមិយាតិ កិំ? អជ្ឈត្តា អបេតិ, អជ្ឈត្តេហិ អបេតិ.

៣៣៨. វា តតិយាសត្តមីនំ [ក. ៣៤១; រូ. ៣៣៦; នី. ៧៣៣; ចំ. ២.១.៤២; បា. ២.៤.៨៤; មុ. ៤.៣.៣៧៥].

អការន្តម្ហា អសង្ខ្យេកត្ថា បរំ តតិយា, សត្តមីនំ វិកប្បេន អំ ហោតិ.

អជ្ឈត្តំ ធម្មេន វត្តតិ អជ្ឈត្តេន វា, អជ្ឈត្តំ ធម្មេហិ វត្តតិ អជ្ឈត្តេហិ វា, អជ្ឈត្តំ ធម្មស្ស ទេតិ, អជ្ឈត្តំ ធម្មានំ ទេតិ, អជ្ឈត្តា ធម្មា អបេតិ, អជ្ឈត្តេហិ ធម្មេហិ អបេតិ, អជ្ឈត្តំ ធម្មស្ស សន្តកំ, អជ្ឈត្តំ ធម្មានំ សន្តកំ, អជ្ឈត្តំ ធម្មេ តិដ្ឋតិ អជ្ឈត្តេ វា, អជ្ឈត្តំ ធម្មេសុ តិដ្ឋតិ អជ្ឈត្តេសុ វា. ឯត្ថ ច ‘អជ្ឈត្តំ ធម្មោ’តិ អជ្ឈត្តភូតោ ធម្មោ, ‘អជ្ឈត្តំ ធម្មា’តិ អជ្ឈត្តភូតា ធម្មា ឥច្ចាទិនា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អត្តានំ អធិកិច្ច បវត្តោ បវត្តាតិ វា វុត្តេបិ អត្តស្ស អាធារភាវោ សិជ្ឈតិយេវ. ឯវំ អធិចិត្តំ, អត្តនិ វិសុំ វិសុំ បវត្តំ បវត្តានិ វា បច្ចត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘អជ្ឈត្តំ អភិនិវិសិត្វា អជ្ឈត្តំ វុដ្ឋាតិ, ពហិទ្ធា អភិនិវិសិត្វា អជ្ឈត្តំ វុដ្ឋាតី’’តិ [ធ. ស. អដ្ឋ. ៣៥០; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.៣២] បាឋោ អត្ថិ, តស្មា បញ្ចមិយា អំភាវវជ្ជនំ អប្បកត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘អជ្ឈត្តា ធម្មា, ពហិទ្ធា ¶ ធម្មា’’តិ [ធ. ស. តិកមាតិកា ២០] បាឋោ អត្ថិ, តស្មា បឋមាទីនម្បិ វិកប្បោ លព្ភតីតិ.

សម្បត្តិអត្ថេ –

សម្បន្នំ ព្រហ្មំ សព្រហ្មំ, ‘ព្រហ្ម’ន្តិ វេទោ វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច ‘អកាលេ សកត្ថស្សា’តិ សុត្តេន សហសទ្ទស្ស សាទេសោ, ភិក្ខានំ សមិទ្ធិ សុភិក្ខំ, ‘ស្យាទីសុ រស្សោ’តិ សុត្តេន កតនបុំសកស្ស រស្សត្តំ.

សមីបេ –

នគរស្ស សមីបំ ឧបនគរំ, កុម្ភស្ស សមីបំ ឧបកុម្ភំ, មណិកាយ សមីបំ ឧបមណិកំ, វធុយា សមីបំ ឧបវធុ, គុន្នំ សមីបំ ឧបគុ, ‘គោស្សូ’តិ សុត្តេន ឱស្ស ឧត្តំ.

សាកល្យេ –

តិណេន សហ សកលំ សតិណំ, តិណេន សទ្ធិំ សកលំ វត្ថុំ អជ្ឈោហរតីតិ អត្ថោ. សហសទ្ទស្ស សាទេសោ.

អភាវេ –

មក្ខិកានំ អភាវោ និម្មក្ខិកំ, ទរថានំ អភាវោ និទ្ទរថំ, ភិក្ខានំ អភាវោ ទុព្ភិក្ខំ, អភាវត្ថោបិ ទុសទ្ទោ អត្ថិ. យថា? ទុស្សីលោ ទុប្បញ្ញោតិ. ឯត្ថ ច ‘សម្បន្នំ ព្រហ្ម’ន្តិអាទិនា សទ្ទព្យាករណេសុ អត្ថវចនំ សទ្ទត្ថវិភាវនមត្តំ. សុត្តន្តេសុ បន ឥមេសំ បទានំ យុត្តំ អភិធេយ្យត្ថំ ញត្វា តទនុរូបំ អត្ថវចនម្បិ វេទិតព្ពំ.

យថាសទ្ទត្ថេ –

រូបស្ស សភាវស្ស យោគ្យំ អនុរូបំ, អត្តានំ អត្តានំ បដិច្ច បវត្តំ បច្ចត្តំ, អឌ្ឍមាសំ អឌ្ឍមាសំ អនុគតំ អន្វឌ្ឍមាសំ, ឃរំ ឃរំ អនុគតំ អនុឃរំ, វស្សំ វស្សំ អនុគតំ អនុវស្សំ, ជេដ្ឋានំ ¶ អនុបុព្ពំ អនុជេដ្ឋំ, សត្តិយា អនុរូបំ យថាសត្តិ, ពលស្ស អនុរូបំ យថាពលំ, កមស្ស អនុរូបំ យថាក្កមំ. ឯវំ យថាសង្ខ្យំ, យថាលាភំ. សោតស្ស បដិលោមំ បដិសោតំ, បដិវាតំ, បដិសទ្ទំ.

បច្ឆាបទត្ថេ –

រថស្ស បច្ឆា អនុរថំ.

យុគភូតោ បទត្ថោ យុគបទត្ថោ, សហភាវីអត្ថទ្វយស្សេតំ នាមំ. តត្ថ អសនិផលេន សហ បវត្តំ ចក្កំ សចក្កំ, គទាវុធេន យុគឡបវត្តំ វាសុទេវស្ស ចក្កាវុធន្តិបិ វទន្តិ [យុគបទត្ថេ សចក្កំ និធេហិ, (មោគ្គល្លានវុត្តិយំ). ចក្កេន យុគបត ធេហិ សចក្កំ, (មុគ្ធពោធវុត្តិយំ). ហេ ពិសណុ! ចក្កេន សហ យុគបទេកកាលេ គទំ ធារយ. (មុគ្ធពោធដីកាយំ ២២៦ បិដ្ឋេ)], សហស្ស សត្តំ.

៣៣៩. យថា នតុល្យេ [ក. ៣១៩; រូ. ៣៣០; នី. ៦៩៦; ចំ. ២.២.៣; បា. ២.១.៧].

តុល្យតោ អញ្ញស្មិំ អត្ថេ បវត្តោ យថាសទ្ទោ ស្យាទិនា សហ ឯកត្ថោ ហោតិ [មោគ្គល្លានេ អញ្ញថាវុត្តិ ទស្សិតា].

យថាសត្តិ, យថាពលំ, យថាក្កមំ, យេ យេ វុឌ្ឍា យថាវុឌ្ឍំ, វុឌ្ឍានំ បដិបាដិ វា យថាវុឌ្ឍំ.

នតុល្យេតិ កិំ? យថា ទេវទត្តោ, តថា យញ្ញទត្តោ.

៣៤០. យាវាវធារណេ [ក. ៣១៩; រូ. ៣៣០; នី. ៦៩៦; ចំ. ២.២.៤; បា. ២.១.៨].

អវធារណំ វុច្ចតិ បរិច្ឆិន្ទនំ, អវធារណេ បវត្តោ យាវសទ្ទោ ស្យាទិនា សហ ឯកត្ថោ ភវតិ.

យត្តកំ ¶ អត្ថោ វត្តតីតិ យាវទត្ថំ, ទាគមោ. យត្តកំ ជីវោ វត្តតីតិ យាវជីវំ, យត្តកំ អាយុ វត្តតីតិ យាវតាយុកំ, តការ, កការា អាគមា.

៣៤១. បរាបាពហិតិរោបុរេបច្ឆា វា បញ្ចម្យា [ក. ៣១៩; រូ. ៣៣០; នី. ៦៩៦; ចំ. ២.២.៧; បា. ២.១.១២, ១៣; ‘បយ្យបា…’ (ពហូសុ)].

បរិ, អប, អាឥច្ចាទយោ សទ្ទា បញ្ចម្យន្តេន ស្យាទិនា សហ ឯកត្ថា ភវន្តិ វា.

បព្ពតតោ បរិ សមន្តា វស្សីតិ ទេវោ បរិបព្ពតំ បរិបព្ពតា វា, បព្ពតំ វជ្ជេត្វា វស្សីតិ អត្ថោ. បព្ពតតោ ពហិទ្ធា អបបព្ពតំ អបបព្ពតា វា, បាដលិបុត្តតោ ពហិទ្ធា វស្សីតិ ទេវោ អាបាដលិបុត្តំ អាបាដលិបុត្តា វា, អាកុមារេហិ កច្ចាយនស្ស យសោ វត្តតីតិ អាកុមារំ អាកុមារា វា, អាភវគ្គា ភគវតោ យសោ វត្តតីតិ អាភវគ្គំ អាភវគ្គា វា, អាបាណកោដិយា សរណគមនំ វត្តតីតិ អាបាណកោដិកំ, កាគមោ. គាមតោ ពហិ ពហិគាមំ ពហិគាមា វា, ឯវំ ពហិនគរំ, ពហិលេណំ, បព្ពតតោ តិរោ តិរោបព្ពតំ តិរោបព្ពតា វា, ឯវំ តិរោបាការំ, តិរោកុដ្ដំ. ឯត្ថ ច ‘តិរោ’តិ បរភាគោ វុច្ចតិ. ភត្តម្ហា បុរេ បុរេភត្តំ បុរេភត្តា វា, អរុណម្ហា បុរេ បុរារុណំ បុរារុណា វា, ភត្តស្ស បច្ឆា បច្ឆាភត្តំ បច្ឆាភត្តា វា.

៣៤២. សមីបាយាមេស្វនុ [ក. ៣១៩; រូ. ៣៣០; នី. ៦៩៦; ចំ. ២.២.៩; បា. ២.១.១៥, ១៦].

សមីបេ អាយាមេ ច បវត្តោ អនុសទ្ទោ ស្យាទិនា សហ ឯកត្ថោ ភវតិ វា.

វនស្ស សមីបំ អនុវនំ, អសនិ អនុវនំ គតា, គង្គំ អនុយាតា អនុគង្គំ, ពារាណសី.

៣៤៣. ឱរោ ¶ បរិ បដិ បារេ មជ្ឈេ ហេដ្ឋុទ្ធាធោន្តោ វា ឆដ្ឋិយា [ក. ៣១៩; រូ. ៣៣០; នី. ៦៩៦; ចំ. ២.២.១១; បា. ២.១.១៨; ‘ឱរេបរិ…’ (ពហូសុ)].

ឱរាទយោ សទ្ទា ឆដ្ឋីយន្តេន ស្យាទិនា សហ ឯកត្ថា ភវន្តិ វា.

ឯត្ថ ច ឱរេ, បារេ, មជ្ឈេសទ្ទេសុ ‘តទមិនាទីនី’តិ សុត្តេន ឯការោ, គង្គាយ ឱរំ ឱរេគង្គំ, សិខរស្ស ឧបរិ ឧបរិសិខរំ. ឯវំ ឧបរិបាសាទំ, ឧបរិមញ្ចំ, ឧបរិបព្ពតំ, សោតស្ស បដិលោមំ បដិសោតំ. ឯវំ បដិវាតំ, យមុនាយ បារំ បារេយមុនំ, គង្គាយ មជ្ឈំ មជ្ឈេគង្គំ, បាសាទស្ស ហេដ្ឋា ហេដ្ឋាបាសាទំ, ហេដ្ឋាមញ្ចំ, គង្គាយ ឧទ្ធំ ឧទ្ធំគង្គំ, គង្គាយ អធោ អធោគង្គំ, បាសាទស្ស អន្តោ អន្តោបាសាទំ. ឯវំ អន្តោគាមំ, អន្តោនគរំ, អន្តោវស្សំ.

វាតិ កិំ? គង្គាឱរំ, មជ្ឈេសមុទ្ទស្មិំ ឥច្ចាទិ.

៣៤៤. តិដ្ឋគ្វាទីនិ [ក. ៣១៩; រូ. ៣៣០; នី. ៦៩៧; ចំ. ២.២.១០; បា. ២.១.១៧].

តិដ្ឋគុឥច្ចាទីនិ អសង្ខ្យេកត្ថេ សិជ្ឈន្តិ.

តិដ្ឋន្តិ គាវោ យស្មិំ កាលេ តិដ្ឋគុ, វហន្តិ គាវោយស្មិំ កាលេ វហគុ, ‘គោស្សូ’តិ សុត្តេន ឱស្ស ឧត្តំ. អាយតិំ យវោ យស្មិំ កាលេតិ អាយតិយវោ, ខលេ យវោ យស្មិំ កាលេតិ ខលេយវំ. បុព្ពបទេ វិភត្តិអលោបោ. លុនា យវា យស្មិំ កាលេតិ លុនយវំ, ឯត្ថ ‘លុនា’តិ លាវិតា, លុយមានា យវា យស្មិន្តិ លុយមានយវំ ឥច្ចាទិ.

តថា បាតោ នហានំ យស្មិំ កាលេតិ បាតនហានំ. ឯវំ សាយនហានំ, បាតោ កម្មករណកាលោ យស្មិន្តិ ¶ បាតកាលំ. ឯវំ សាយកាលំ, បាតោ វស្សតិ មេឃោ យស្មិន្តិ បាតមេឃំ. ឯវំ សាយមេឃំ, បាតោ គន្តព្ពោ មគ្គោ យស្មិន្តិ បាតមគ្គំ. ឯវំ សាយមគ្គំ ឥច្ចាទិ. មហាវុត្តិនា បាតោសទ្ទស្ស បាតត្តំ. ឯត្ថ ច ‘តិដ្ឋគុ’ ឥច្ចាទីនិ វិគ្គហត្ថវសេន អញ្ញបទត្ថេ សិទ្ធានិ វិយ ទិស្សន្តិ, អញ្ញបទស្ស បន លិង្គាទីនំ វសេន តេសំ រូបវិការោ នាម នត្ថិ, តស្មា អព្យយរូបត្តា ឥធ គហិតានិ, សព្ពញ្ចេតំ អសង្ខ្យសមាសបទំ នាម នបុំសកំ ឯវ ហោតិ, រស្សន្តមេវ ហោតិ. សព្ពវិភត្តីនញ្ច អការន្តម្ហា ពហុលំ អំ ហោតិ, ឥការុការន្តេហិ លោបោ ហោតិ.

អព្យយីភាវសមាសោ និដ្ឋិតោ.

តប្បុរិសសមាស

ទុតិយាតប្បុរិស

អថ អមាទិសមាសោ វុច្ចតេ, សោ តប្បុរិសោតិ ច វុច្ចតិ. តស្ស បុរិសោ តប្បុរិសោ, តប្បុរិសសទ្ទេន សទិសត្តា អយំ សមាសោ តប្បុរិសោតិ វុច្ចតិ. យថា ហិ តប្បុរិសសទ្ទោ វិសេសនបទត្ថំ ជហិត្វា វិសេស្យបទត្ថេ តិដ្ឋតិ, ឯវំ អយំ សមាសោបីតិ.

៣៤៥. អមាទិ [ក. ៣២៧; រូ. ៣៥១; នី. ៧០៤; ចំ. ២.២.១៦].

អមាទិវិភត្តិយុត្តំ ស្យាទ្យន្តបទំ បឋមន្តេន ស្យាទ្យន្តបទេន សហ ឯកត្ថំ ភវតិ, អយញ្ច សមាសោ អន្វត្ថវសេន ‘‘អមាទិសមាសោ’’តិ ច ‘‘តប្បុរិសសមាសោ’’តិ ច វុច្ចតិ. ឥមិនា អមាទិសហិតស្ស វាក្យស្ស អមាទេកត្ថសញ្ញំ កត្វា វុត្តត្ថានំ វិភត្តីនំ លោបោ, តតោ ឯកត្ថបទន្តេ ស្យាទ្យុប្បត្តិ ហោតិ.

សោ ¶ បន សមាសោ ទុតិយាតប្បុរិសោ, តតិយាតប្បុរិសោ, ចតុត្ថីតប្បុរិសោ, បញ្ចមីតប្បុរិសោ, ឆដ្ឋីតប្បុរិសោ, សត្តមីតប្បុរិសោតិ ឆព្ពិធោ. ឯកមេកស្មិញ្ចេត្ថ ‘‘និច្ចសមាសោ, អនិច្ចសមាសោ’’តិ ច ‘‘លុត្តសមាសោ, អលុត្តសមាសោ’’តិ ច ទុវិធោ.

តត្ថ ទុតិយាតប្បុរិសោ កត្តុវាចកេសុ គត, និស្សិត,-អតីត, អតិក្កន្ត, បត្ត, អាបន្នឥច្ចាទីសុ បរេសុ ហោតិ.

គាមំ គតោតិ គាមគតោ គាមំ គតោ វា. ឯវំ អរញ្ញគតោ, ភូមិគតោ, រាជានំ និស្សិតោតិ រាជនិស្សិតោ. ឯវំ អត្ថនិស្សិតោ, ធម្មនិស្សិតោ. ភវំ អតីតោ ភវាតីតោ. ឯវំ ភយាតីតោ, កាលាតីតោ, ខណាតីតោ, បមាណំ អតិក្កន្តោតិ បមាណាតិក្កន្តោ, សុខំ បត្តោតិ សុខប្បត្តោ. ឯវំ ទុក្ខប្បត្តោ, សោតំ អាបន្នោតិ សោតាបន្នោ. ឯវំ និរោធសមាបន្នោ, អទ្ធានមគ្គំ បដិបន្នោតិ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ, រុក្ខំ អារូឡ្ហោតិ រុក្ខារូឡ្ហោ, រថារូឡ្ហោ, ឱឃំ តិណ្ណោតិ ឱឃតិណ្ណោ ឱឃំ តិណ្ណោ វា ឥច្ចាទិ.

កម្មុបបទវិហិតេហិ កិតន្តបទេហិ បន និច្ចសមាសោយេវ, កុម្ភំ ករោតីតិ កុម្ភការោ, រថការោ, បត្តំ គណ្ហាតីតិ បត្តគ្គាហោ, អត្ថំ កាមេតីតិ អត្ថកាមោ, ធម្មកាមោ, វិនយំ ធារេតីតិ វិនយធរោ, ធម្មធរោ, ព្រហ្មំ ចរតិ សីលេនាតិ ព្រហ្មចារី, ភវបារំ គច្ឆតិ សីលេនាតិ ភវបារគូ, សព្ពំ ជានាតីតិ សព្ពញ្ញូ, អត្ថញ្ញូ, ធម្មញ្ញូឥច្ចាទិ.

ពហុលាធិការត្តា ត, តវន្តុ, តាវី, អន្ត, មាន, តុន, ត្វាន, ត្វា, តុំ, តវេបច្ចយន្តេសុ បរេសុ សមាសោ ន ហោតិ, វស្សំ វុត្ថោ, ឱទនំ ភុត្តោ, ឱទនំ ភុត្តវា, ឱទនំ ភុត្តាវី, ធម្មំ សុណន្តោ, ធម្មំ សុណមានោ ¶ ធម្មំ សោតុន, ធម្មំ សុត្វាន, ធម្មំ សុត្វា, ធម្មំ សោតុំ, ធម្មំ សោតវេ.

ឥតិ ទុតិយាតប្បុរិសោ.

តតិយាតប្បុរិស

តតិយាតប្បុរិសោ កម្មវាចកេសុ កិតន្តេសុ ច សម្បន្ន, សហគតាទីសុ ច បុព្ព, សទិស, សម, ឩនត្ថ, កលហ, និបុណ,-មិស្សក, សខិលាទីសុ ច បរេសុ ហោតិ.

ពុទ្ធេន ភាសិតោ ពុទ្ធភាសិតោ. ឯវំ ពុទ្ធទេសិតោ, ពុទ្ធបញ្ញត្តោ, ពុទ្ធរក្ខិតោ, សត្ថារា វណ្ណិតោ សត្ថុវណ្ណិតោ, វិញ្ញូហិ គរហិតោ វិញ្ញុគរហិតោ, វិញ្ញុបសត្ថោ, ឥស្សរេន កតំ ឥស្សរកតំ, អត្តនា កតំ សយំកតំ, បរេហិ កតំ បរំកតំ, ពិន្ទាគមោ. សុកេហិ អាហដំ សុកាហដំ, រញ្ញា ហតោ រាជហតោ, រោគេន បីឡិតោ រោគបីឡិតោ, អគ្គិនា ទឌ្ឍោ អគ្គិទឌ្ឍោ, សប្បេន ទដ្ឋោ សប្បទដ្ឋោ, សល្លេន វិទ្ធោ សល្លវិទ្ធោ, ឥច្ឆាយ អបកតោ អភិភូតោ ឥច្ឆាបកតោ.

សីលេន សម្បន្នោ សីលសម្បន្នោ. ឯវំ សុខសហគតំ, ញាណសម្បយុត្តំ, មិត្តសំសគ្គោ, បិយសម្បយោគោ, បិយវិប្បយោគោ, ជាតិយា អន្ធោ ជច្ចន្ធោ, គុណហីនោ, គុណវុឌ្ឍោ, ចតុវគ្គេន សង្ឃេន ករណីយំ កម្មំ ចតុវគ្គករណីយំ. ឯវំ បញ្ចវគ្គករណីយំ, កាកេហិ បេយ្យា កាកបេយ្យា, នទី.

ឯកក្ខរេសុ បរបទេសុ និច្ចសមាសោ, ឧរេន គច្ឆតីតិ ឧរគោ, បាទេន បិវតីតិ បាទបោ ឥច្ចាទិ.

ក្វចិ មជ្ឈេបទលោបោ, គុឡេន សំសដ្ឋោ ឱទនោ គុឡោទនោ. ឯវំ ខីរោទនោ, អស្សេន យុត្តោ រថោ អស្សរថោ. ឯវំ អាជញ្ញរថោ, មគ្គេន សម្បយុត្តំ ចិត្តំ មគ្គចិត្តំ ¶ , ជម្ពុយា បញ្ញាតោ ទីបោ ជម្ពុទីបោ, ឯកេន អធិកា ទស ឯកាទស ឥច្ចាទិ.

បុព្ពាទីសុ – មាសេន បុព្ពោ មាសបុព្ពោ, មាតរា សទិសោ មាតុសទិសោ. ឯវំ មាតុសមោ, បិតុសមោ, ឯកេន ឩនា វីសតិ ឯកូនវីសតិ, សីលេន វិកលោ សីលវិកលោ, អសិនា កលហោ អសិកលហោ, វាចាយ និបុណោ វាចានិបុណោ. ឯវំ យាវកាលិកសម្មិស្សំ, វាចាសខិលោ, សត្ថារា សទិសោ សត្ថុកប្បោ, បុញ្ញេន អត្ថោ បុញ្ញត្ថោ, បុញ្ញេន អត្ថិកោ បុញ្ញត្ថិកោ. ឯវំ សេយ្យត្ថិកោ, មហគ្ឃត្ថិកោ, គុណេន អធិកោ គុណាធិកោ ឥច្ចាទិ.

ពហុលាធិការា ក្វចិ សមាសោ ន ហោតិ, ផរសុនា ឆិន្នំ, កាកេហិ បាតព្ពា, ទស្សនេន បហាតព្ពា ធម្មា, ភាវនាយ បហាតព្ពា ធម្មា ឥច្ចាទិ.

ឥតិ តតិយាតប្បុរិសោ.

ចតុត្ថីតប្បុរិស

ចតុត្ថីតប្បុរិសោ តទត្ថេ វា អត្ថ, ហិត, ទេយ្យាទីសុ វា បរេសុ ហោតិ.

កថិនស្ស ទុស្សំ កថិនទុស្សំ, កថិនត្ថាយ អាភដំ ទុស្សន្តិ អត្ថោ. ឯវំ កថិនចីវរំ, កថិនាយ ទុស្សំ, កថិនាយ ចីវរន្តិបិ យុជ្ជតិ, កថិនត្ថារាយាតិ អត្ថោ. ចីវរាយ ទុស្សំ ចីវរទុស្សំ. ឯវំ ចីវរមូលំ [ចីវរមូល្យំ (រូ. នី.)], សង្ឃស្ស អាភដំ ភត្តំ សង្ឃភត្តំ, សង្ឃត្ថាយ វា បដិយត្តំ ភត្តំ សង្ឃភត្តំ. ឯវំ អាគន្តុកភត្តំ, គមិកភត្តំ, គិលានភត្តំ.

សង្ឃស្ស ¶ អត្ថោ សង្ឃត្ថោ, លោកស្ស ហិតោ លោកហិតោ, ពុទ្ធស្ស ទេយ្យំ ពុទ្ធទេយ្យំ, ពុទ្ធស្ស បណាមោ ពុទ្ធប្បណាមោ. ឯវំ ពុទ្ធថោមនា, ពុទ្ធុបដ្ឋានំ, សុត្តស្ស អនុលោមំ សុត្តានុលោមំ. ឯវំ សុត្តានុរូបំ, សុត្តានុកូលំ, សុត្តានុគុណំ, ឋានស្ស អរហំ ឋានារហំ, រញ្ញោ អរហំ រាជារហំ. ឯវំ រាជគ្ឃំ, រាជទេយ្យំ, កត្តុំ កាមេតីតិ កត្តុកាមោ. ឯវំ គន្តុកាមោ, កថេតុកាមោ, ទដ្ឋុកាមោ, សោតុកាមោ. ឯត្ថ ច តុមន្តស្ស អសង្ខ្យត្តា ‘អសង្ខ្យេហិ សព្ពាស’ន្តិ តតោ និច្ចំ ចតុត្ថីលោបោ ហោតិ, សមាសេ កតេ និច្ចំ និគ្គហីតលោបោ ច. ‘‘សង្ឃស្ស ទាតព្ពំ, សង្ឃស្ស ទាតុំ’’ ឥច្ចាទីសុ សមាសោ ន ហោតិ.

ឥតិ ចតុត្ថីតប្បុរិសោ.

បញ្ចមីតប្បុរិស

បញ្ចមីតប្បុរិសោ អបគមន, ភយ, វិរតិ, មោចនាទិអត្ថេសុ បរេសុ ហោតិ.

មេថុនា អបេតោតិ មេថុនាបេតោ, បលាសតោ អបគតោតិ បលាសាបគតោ, នគរម្ហា និគ្គតោតិ នគរនិគ្គតោ, បិណ្ឌបាតតោ បដិក្កន្តោតិ បិណ្ឌបាតប្បដិក្កន្តោ. ឯវំ គាមនិក្ខន្តោ, រុក្ខបតិតោ, សាសនម្ហា ចុតោតិ សាសនចុតោ, អាបត្តិយា វុដ្ឋានំ អាបត្តិវុដ្ឋានំ, ឧទកតោ ឧគ្គតោ ឧទកុគ្គតោ, ភវតោ និស្សដោ ភវនិស្សដោ, ខន្ធសង្គហតោ និស្សដន្តិ ខន្ធសង្គហនិស្សដំ, ចោរម្ហា ភីតោតិ ចោរភីតោ, បាបតោ ភាយតិ សីលេនាតិ បាបភីរុកោ, បាបតោ ជិគុច្ឆតិ សីលេនាតិ បាបជិគុច្ឆី, វដ្ដតោ និព្ពិន្ទតីតិ វដ្ដនិព្ពិន្នោ, កាយទុច្ចរិតតោ វិរតិ កាយទុច្ចរិតវិរតិ. ឯវំ វចីទុច្ចរិតវិរតិ, ពន្ធនា មុត្តោ ពន្ធនមុត្តោ. ឯវំ ពន្ធនមោក្ខោ, កម្មតោ សមុដ្ឋិតំ កម្មសមុដ្ឋិតំ ¶ . ឯវំ កម្មជាតំ, កម្មសម្ភូតំ, កម្មនិព្ពត្តំ, លោកតោ អគ្គោ លោកគ្គោ. ឯវំ លោកជេដ្ឋោ, លោកុត្តមោ, សព្ពេហិ ជេដ្ឋោ សព្ពជេដ្ឋោ, សព្ពេហិ កនិដ្ឋោ សព្ពកនិដ្ឋោ. ឯវំ សព្ពហីនោ, សព្ពបច្ឆិមោ, ឧក្កដ្ឋតោ ឧក្កដ្ឋោតិ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ, ឱមកតោ ឱមកោតិ ឱមកោមកោ.

ក្វចិ និច្ចសមាសោ ហោតិ, មាតិតោ ជាតោ មាតុជោ. ឯវំ បិតុជោ, កម្មជំ, ចិត្តជំ, ឧតុជំ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ បញ្ចមីតប្បុរិសោ.

ឆដ្ឋីតប្បុរិស

រញ្ញោ បុត្តោ រាជបុត្តោ. ឯវំ រាជបុរិសោ, ពុទ្ធសាវកោ, សមុទ្ទឃោសោ, ធញ្ញានំ រាសិ ធញ្ញរាសិ, មត្តិកាយ បត្តោតិ មត្តិកាបត្តោ, វិការសម្ពន្ធេ ឆដ្ឋី, មត្តិកាមយបត្តោតិ អត្ថោ. ឯវំ សុវណ្ណកដាហំ, សុវណ្ណភាជនំ, បានីយស្ស ថាលកំ បានីយថាលកំ.

សមាសមជ្ឈេ ឦ, ឩនំ ពហុលំ រស្សត្តំ, ទណ្ឌិនោ កុលំ ទណ្ឌិកុលំ, ហត្ថិបទំ, ឥត្ថិរូបំ, នទិកូលំ, នទិតីរំ, ភិក្ខុនីនំ សង្ឃោ ភិក្ខុនិសង្ឃោ, ជម្ពុយា សាខា ជម្ពុសាខា ឥច្ចាទិ.

អន្ត, មាន, និទ្ធារណិយ, បូរណ, ភាវ, សុហិតត្ថេហិ សមាសោ ន ហោតិ, មមំ អនុកុព្ពន្តោ, មមំ អនុកុរុមានោ, គុន្នំ កណ្ហា សម្បន្នខីរតមា. វិភត្តាវធិឆដ្ឋិយា បន ហោតិយេវ, នរានំ ឧត្តមោ នរុត្តមោ, នរសេដ្ឋោ, នរវរោ, គណានំ ឧត្តមោ គណុត្តមោ, ទ្វិបទានំ ឧត្តមោ ទ្វិបទុត្តមោ ឥច្ចាទិ. សិស្សានំ បញ្ចមោ សិស្សោ, កប្បស្ស តតិយោ ភាគោ, បក្ខស្ស អដ្ឋមី, បដស្ស សុក្កតា, រូបស្ស លហុតា, រូបស្ស ¶ មុទុតា, រូបស្ស កម្មញ្ញតា. ក្វចិ ហោតិ, កាយលហុតា, ចិត្តលហុតា, ពុទ្ធសុពុទ្ធតា. ធម្មសុធម្មតា, ផលានំ សុហិតោ, ផលានំ តិត្តោ, ផលានំ អសិតោ, ករណត្ថេ ឆដ្ឋី.

‘‘ភដោ រញ្ញោ បុត្តោ ទេវទត្តស្សា’’តិ ឯត្ថ ‘រាជបុត្តោ’តិ ន ហោតិ អញ្ញមញ្ញានបេក្ខត្តា. ‘‘ទេវទត្តស្ស កណ្ហា ទន្តា’’តិ ឯត្ថ ‘ទេវទត្តកណ្ហទន្តា’តិ ន ហោតិ អញ្ញសាបេក្ខត្តា [នី. ៦៩០]. អញ្ញសាបេក្ខត្តេបិ និច្ចំ សម្ពន្ធីបេក្ខសទ្ទានំ សមាសោ ហោតិ វាក្យេ វិយ សមាសេបិ សម្ពន្ធស្ស វិទិតត្តា. វុត្តញ្ច ‘‘សតិបិ សាបេក្ខត្តេ គមកត្តា សមាសោ ហោតី’’តិ [ក. ៣២៨; រូ. ៣៥២; នី. ៦៩១], ទេវទត្តគុរុកុលំ, រាជទាសីបុត្តោ, ទេវទាសីបុត្តោ ឥច្ចាទិ. តត្ថ ទេវទត្តស្ស គុរុ ទេវទត្តគុរុ, តស្ស កុលំ ទេវទត្តគុរុកុលន្តិ វិគ្គហោ. គុរុនោ កុលំ គុរុកុលំ, ទេវទត្តស្ស គុរុកុលំ ទេវទត្តគុរុកុលន្តិបិ វទន្តិ. ‘‘រញ្ញោ មាគធស្ស ពិម្ពិសារស្ស បុត្តោ’’តិ ឯត្ថបិ អញ្ញសាបេក្ខត្តា ‘ពិម្ពិសារបុត្តោ’តិ ន ហោតិ, រញ្ញោ គោ ច អស្សោ ច បុរិសោ ចាតិ អត្ថេ ‘រាជគវស្សបុរិសា’តិ ហោតិ ទ្វន្ទតោ បុព្ពបទស្ស ទ្វន្ទបទេហិបិ បច្ចេកំ សម្ពន្ធស្ស វិទិតត្តា. តថា ទ្វន្ទតោ បរបទស្សបិ, នរានញ្ច ទេវានញ្ច សារថិ នរទេវសារថិ.

ឥតិ ឆដ្ឋីតប្បុរិសោ.

សត្តមីតប្បុរិស

សត្តមីតប្បុរិសេ រូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញា. ឯត្ថ ច ការកានំ ក្រិយាសាធនលក្ខណត្តា ក្រិយាបទេហេវ សម្ពន្ធោ ហោតិ, តស្មា អក្រិយវាចកេន បរបទេន សទ្ធិំ សមាសេ ជាតេ មជ្ឈេ អនុរូបំ ក្រិយាបទំ វិញ្ញាយតិ, យថា ¶ ‘អស្សេន យុត្តោ រថោ អស្សរថោ’ ឥតិ ‘រូបេ សញ្ញា’តិ រូបេ ឧប្បន្នា សញ្ញាតិ អត្ថោ. ចក្ខុស្មិំ វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, ធម្មេ រតោ ធម្មរតោ. ឯវំ ធម្មរុចិ, ធម្មគារវោ, ទានេ អជ្ឈាសយោ ទានជ្ឈាសយោ. ឯវំ ទានាធិមុត្តិ, វដ្ដេ ភយំ វដ្ដភយំ, វដ្ដទុក្ខំ, គាមេ សូករោ គាមសូករោ, វនមហិំសោ, សមុទ្ទមច្ឆោ, ឥត្ថីសុ ធុត្តោ ឥត្ថិធុត្តោ, ឥត្ថិសោណ្ឌោ.

ឧបបទកិតន្តេសុ និច្ចសមាសោ [នី. ៦៨២], វនេ ចរតីតិ វនចរោ, កាមាវចរោ, កុច្ឆិម្ហិ សយតីតិ កុច្ឆិស្សយោ, គព្ភេ សេតីតិ គព្ភសេយ្យោ, ថលេ តិដ្ឋតីតិ ថលដ្ឋោ, ជលដ្ឋោ, បព្ពតដ្ឋោ, បង្កេ ជាតំ បង្កជំ. ឯវំ អត្រជោ, ខេត្រជោ ឥច្ចាទិ. ឥធ ន ហោតិ [នី. ៦៨១], ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ, អាសនេ និសិន្នោ, អាសនេ និសីទិតព្ពំ.

ឥតិ សត្តមីតប្បុរិសោ.

លុត្តតប្បុរិស

តប្បុរិសបទានំ មហាវុត្តិសុត្តេន ក្វចិ វិបល្លាសោ.

ឧបរិគង្គា, ហេដ្ឋានទី, អន្តោវិហារោ, អន្តោសមាបត្តិ, ហំសានំ រាជា រាជហំសោ ហំសរាជា វា, មាសស្ស អឌ្ឍំ អឌ្ឍមាសំ, កហាបណស្ស អឌ្ឍំ អឌ្ឍកហាបណំ, អឌ្ឍមាសំ, រត្តិយា អឌ្ឍំ អឌ្ឍរត្តំ. ឯវំ បុព្ពរត្តំ, បររត្តំ, ឥស្ស អត្តំ. កាយស្ស បុព្ពភាគោ បុព្ពកាយោ, បរកាយោ, អហស្ស បុព្ពោ បុព្ពណ្ហោ, មជ្ឈណ្ហោ, សាយន្ហោ, បុព្ពេទិដ្ឋោ ទិដ្ឋបុព្ពោ, តថាគតំ ទិដ្ឋបុព្ពោ ថេរោ, តថាគតោ ទិដ្ឋបុព្ពោ ថេរេន ឥច្ចាទិ.

ឥតិ លុត្តតប្បុរិសោ.

អលុត្តតប្បុរិស

ឥទានិ ¶ អលុត្តតប្បុរិសា វុច្ចន្តេ.

ទីបង្ករោ, បភង្ករោ, អមតន្ទទោ, បុរិន្ទទោ, វេស្សន្តរោ, អត្តន្តបោ, បរន្តបោ, រណញ្ជហោ, ជុតិន្ធរោ, វិជ្ជន្ធរោ, ទស្សនេនបហាតព្ពធម្មោ, កុតោជោ, តតោជោ, ឥតោជោ, ភយតោ ឧបដ្ឋានំ ភយតុបដ្ឋានំ, កដត្តាកម្មំ, កដត្តារូបំ, បរស្សបទំ, អត្តនោបទំ, ទេវានមិន្ទោ, ទេវានំបិយតិស្សោ, គវម្បតិត្ថេរោ, បុព្ពេនិវាសោ, មជ្ឈេកល្យាណំ, ទូរេរូបំ, សន្តិកេរូបំ, ទូរេនិទានំ, សន្តិកេនិទានំ, អន្តេវាសិកោ, ជនេសុតោ, កាមេសុមិច្ឆាចារោ ឥច្ចាទិ [ក. ៣២៧; រូ. ៣៥១; នី. ៦៨៦].

ឥតិ អលុត្តតប្បុរិសោ.

សព្ពោ ចាយំ អមាទិតប្បុរិសោ អភិធេយ្យវចនោ បរបទលិង្គោ ច.

អមាទិតប្បុរិសោ និដ្ឋិតោ.

កម្មធារយសមាស

អថ កម្មធារយសញ្ញិតោ បឋមាតប្បុរិសោ វុច្ចតេ.

កម្មមិវ ទ្វយំ ធារេតីតិ កម្មធារយោ. យថា កម្មំ ក្រិយញ្ច បយោជនញ្ច ទ្វយំ ធារេតិ កម្មេ សតិ តស្ស ទ្វយស្ស សម្ភវតោ, តថា អយំ សមាសោ ឯកស្ស អត្ថស្ស ទ្វេ នាមានិ ធារេតិ ឥមស្មិំ សមាសេ សតិ ឯកត្ថជោតកស្ស នាមទ្វយស្ស សម្ភវតោតិ [ក. ៣២៤; រូ. ៣៣៩; នី. ៧០២].

អបិ ច កត្តព្ពន្តិ កម្មំ, ធារេតព្ពន្តិ ធារិយំ, កម្មញ្ច តំ ធារិយញ្ចាតិ កម្មធារិយំ, យំកិញ្ចិ ហិតកម្មំ, កម្មធារិយសទ្ទសទិសត្តា ¶ សព្ពោ ចាយំ សមាសោ កម្មធារយោតិ វុច្ចតិ ឥស្ស អត្តំ កត្វា. យថា ហិ កម្មធារិយសទ្ទោ ឯកស្ស អត្ថស្ស ទ្វេ នាមានិ ធារេតិ, តថា អយំ សមាសោបីតិ. សោ ឯវ ឧត្តរបទត្ថបធានតាសង្ខាតេន តប្បុរិសលក្ខណេន យុត្តត្តា ‘តប្បុរិសោ’តិ ច វុច្ចតិ. ភិន្នបវត្តិនិមិត្តានំ ទ្វិន្នំ បទានំ វិសេសនវិសេសិតព្ពភាវេន ឯកស្មិំ អត្ថេ បវត្តិ តុល្យាធិករណតា នាម, តេន តុល្យាធិករណលក្ខណេន យុត្តត្តា ‘តុល្យាធិករណសមាសោ’តិ ច វុច្ចតិ. សោ ឯវ ច វិសេសនបទវសេន គុណវិសេសទីបនត្តា ‘វិសេសនសមាសោ’តិ ច វុច្ចតិ. តស្មិំ វិសេសនសមាសេ –

៣៤៦. វិសេសនមេកត្ថេន [ក. ៣២៤; រូ. ៣៣៩; នី. ៧០២; ចំ. ២.២.១៨; បា. ២.១.៥៧].

វិសេសនភូតំ ស្យាទ្យន្តបទំ ឯកត្ថេន វិសេស្យភូតេន ស្យាទ្យន្តបទេន សទ្ធិំ ឯកត្ថំ ហោតិ.

ឯត្ថ ច វិសេសីយតិ ទព្ពំ វិសិដ្ឋំ ករីយតិ ឯតេនាតិ វិសេសនំ. ឯកោ អត្ថោ យស្សាតិ ឯកត្ថំ, ‘ឯកោ’តិ សមានោ, ‘អត្ថោ’តិ អភិធេយ្យត្ថោ, នេមិត្តកត្ថោ, សោយេវ ទ្វិន្នំ បវត្តិនិមិត្តានំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន ‘អធិករណ’ន្តិ ច វុច្ចតិ. បវត្តិនិមិត្តានញ្ច អធិដ្ឋានត្តេ សតិ បទានម្បិ អធិដ្ឋានតា សិទ្ធា ហោតិ. ឥតិ ឯកត្ថន្តិ តុល្យាធិករណំ, សមានាធិករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ, តេន ឯកត្ថេន. ‘ឯកត្ថំ ហោតី’តិ ឯកត្ថីភូតំ ហោតីតិ អត្ថោ.

សោ ច សមាសោ នវវិធោ វិសេសនបុព្ពបទោ, វិសេសនុត្តរបទោ, វិសេសនោភយបទោ, ឧបមានុត្តរបទោ, សម្ភាវនាបុព្ពបទោ, អវធារណបុព្ពបទោ, ននិបាតបុព្ពបទោ, កុនិបាតបុព្ពបទោ, បាទិបុព្ពបទោ ចាតិ.

តត្ថ ¶ វិសេសនបុព្ពបទោ យថា? មហាបុរិសោ, មហានទី, មហព្ភយំ. ឯត្ថ ច ‘‘សា សេនា ទិស្សតេ មហា [ជា. ២.២២.៧៧១], ពារាណសិរជ្ជំ នាម មហា’’តិ [ជា. អដ្ឋ. ១.១.មហាសីលវជាតកវណ្ណនា] បាឡិ ទិស្សតិ. តស្មា សមាសេបិ តិលិង្គេ និបាតរូបោ មហាសទ្ទោ យុជ្ជតិ. មហា ច សោ បុរិសោ ចាតិ មហាបុរិសោ, មហា ច សា នទី ចាតិ មហានទី, មហា ច តំ ភយញ្ចាតិ មហព្ភយំ, ទ្វិត្តំ សំយោគេ ច រស្សត្តំ. មហាសទ្ទវេវចនេន មហន្តសទ្ទេនបិ វាក្យំ ទស្សេតុំ យុជ្ជតិ, មហន្តោ បុរិសោ មហាបុរិសោ, មហន្តី នទី មហានទី, មហន្តំ ភយំ មហព្ភយន្តិ. ច, តសទ្ទេហិ ច សទ្ធិំ បរិបុណ្ណំ កត្វា ទស្សេតុំ យុជ្ជតិ, មហន្តោ ច សោ បុរិសោ ចាតិ មហាបុរិសោ, មហន្តី ច សា នទី ចាតិ មហានទី, មហន្តញ្ច តំ ភយញ្ចាតិ មហព្ភយន្តិ. មហន្តសទ្ទោ វា មហា ហោតិ, ‘ដ ន្តន្តូន’ន្តិ សុត្តេន ឧត្តរបទេ បរេ ន្តស្ស សព្ពស្ស អត្តំ, មហាវុត្តិនា ទីឃោ ច.

ឯត្ថ ច ទ្វីហិ ចសទ្ទេហិ ទ្វិន្នំ បទានំ សកត្ថនានាត្តំ ទីបេតិ. តំសទ្ទេន សកត្ថនានាត្តេបិ សកត្ថានំ អធិករណភូតស្ស ទព្ពត្ថស្ស ឯកត្តំ ទីបេតិ. ឥមស្មិំ ព្យាករណេ វិសុំ រូបវិធានកិច្ចំ នាម នត្ថិ, តំតំសុត្តវិធានញ្ច តទនុរូបំ ទស្សិតវិគ្គហវាក្យញ្ច ទិស្វា តស្ស តស្ស សិទ្ធបទស្ស អត្ថព្យញ្ជនវិនិច្ឆយេ ញាតេ រូបវិធានកិច្ចំ សិទ្ធំ ហោតិ, សន្តោ ច សោ បុរិសោ ចាតិ សប្បុរិសោ, សេតហត្ថី, នីលុប្បលំ, លោហិតចន្ទនំ.

វិសទិសលិង្គ, វចនាបិ សទ្ទា ឯកត្ថា ហោន្តិ, វិនយោ ច សោ បរិយត្តិ ចាតិ វិនយបរិយត្តិ, វិនយោ ច សោ បិដកញ្ចាតិ វិនយបិដកំ, អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចាតិ អវិជ្ជាបច្ចយោ, អវិជ្ជា ច សា នីវរណញ្ចាតិ អវិជ្ជានីវរណំ. ឯវំ ឥត្ថិរតនំ, សីលញ្ច តំ គុណោ ចាតិ សីលគុណោ, សីលញ្ច តំ បតិដ្ឋា ចាតិ សីលបតិដ្ឋា ឥច្ចាទិ.

តថា ¶ វីសតិ ច សា បុរិសា ចាតិ វីសតិបុរិសា, សតញ្ច តំ បុរិសា ចាតិ សតបុរិសា, សង្ខារា ច តេ បច្ចយោ ចាតិ សង្ខារបច្ចយោ, អង្គា ច តេ ជនបទញ្ចាតិ អង្គជនបទំ, មគធា ច តេ រដ្ឋញ្ចាតិ មគធរដ្ឋំ. ឯវំ កាសិរដ្ឋំ ឥច្ចាទិ.

ឥធ ន ហោតិ [រូ. ៣៤១; នី. ៦៨១], បុណ្ណោ មន្តានីបុត្តោ, ចិត្តោ គហបតិ, សក្កោ ទេវរាជា, ព្រហ្មា សហម្បតិ ឥច្ចាទិ.

ក្វចិ និច្ចសមាសោ, កណ្ហសប្បោ, លោហិតមាលំ ឥច្ចាទិ.

វិសេសនុត្តរបទោ យថា? សារិបុត្តត្ថេរោ, ពុទ្ធឃោសាចរិយោ, អាចរិយគុត្តិលោ វា, មហោសធបណ្ឌិតោ, បុរិសុត្តមោ, បុរិសវរោ, បុរិសវិសេសោ ឥច្ចាទិ.

វិសេសនោភយបទោ យថា? ឆិន្នញ្ច តំ បរូឡ្ហញ្ចាតិ ឆិន្នបរូឡ្ហំ, សីតញ្ច តំ ឧណ្ហញ្ចាតិ សីតុណ្ហំ, ខញ្ជោ ច សោ ខុជ្ជោ ចាតិ ខញ្ជខុជ្ជោ. ឯវំ អន្ធពធិរោ, កតញ្ច តំ អកតញ្ចាតិ កតាកតំ, ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ, ឆិន្នភិន្នំ, សិត្តញ្ច តំ សម្មដ្ឋញ្ចាតិ សិត្តសម្មដ្ឋំ, សន្តស្ស ភាវោ សច្ចំ, អខេមដ្ឋេន ទុក្ខញ្ច តំ អវិបរីតដ្ឋេន សច្ចញ្ចាតិ ទុក្ខសច្ចំ ឥច្ចាទិ.

ឧបមានុត្តរបទោ យថា? សីហោ វិយាតិ សីហោ, មុនិ ច សោ សីហោ ចាតិ មុនិសីហោ. ឯវំ មុនិបុង្គវោ, ពុទ្ធនាគោ, ពុទ្ធាទិច្ចោ, រំសិ វិយាតិ រំសិ, សទ្ធម្មោ ច សោ រំសិ ចាតិ សទ្ធម្មរំសិ. ឯវំ វិនយសាគរោ, សមណបទុមោ, សមណបុណ្ឌរីកោ ឥច្ចាទិ.

សម្ភាវនាបុព្ពបទោ យថា? ហេតុ ហុត្វា បច្ចយោ ហេតុបច្ចយោ. ឯវំ អារម្មណបច្ចយោ, មនុស្សភូតោ, ទេវភូតោ, ធម្មោ ឥតិ សង្ខាតោ ធម្មសង្ខាតោ, ធម្មសម្មតោ, ធម្មសញ្ញិតោ ¶ , ធម្មលក្ខិតោ, ឯវ ឥតិ សង្ខាតោ សទ្ទោ ឯវសទ្ទោ. ឯវំ ចសទ្ទោ, វាសទ្ទោ, អរិយភូតោ សង្ឃោ អរិយសង្ឃោ. ឯវំ ពុទ្ធមុនិ, បច្ចេកមុនិ ឥច្ចាទិ. ឯត្ថ ច សម្ភាវនា នាម សាមញ្ញភូតស្ស ឧត្តរបទត្ថស្ស ទឡ្ហំ កត្វា ថោមនា សរូបវិសេសទីបនា, ន គុណមត្តទីបនាតិ អធិប្បាយោ. គរូ បន ‘‘ធម្មោ ឥតិ ពុទ្ធិ ធម្មពុទ្ធិ. ឯវំ ធម្មសញ្ញា, អនិច្ចសញ្ញា, ធាតុសញ្ញា, មាតុសញ្ញា, បាណសញ្ញិតា, អត្តទិដ្ឋិ’’ ឥច្ចាទីនិបិ ឯត្ថ អាហរន្តិ, ឥមានិ បន ‘‘សរណំ ឥតិ គតោ ឧបគតោ សរណង្គតោ’’តិ បទំ វិយ ឥតិលុត្តានិ បឋមាតប្បុរិសបទានិ នាម យុជ្ជន្តីតិ [រូ. ៣៤៣; នី. ៧០២].

អវធារណបុព្ពបទោ យថា? គុណោ ឯវ ធនំ ន មណិសុវណ្ណាទីតិ គុណធនំ. ឯវំ សទ្ធាធនំ, សីលធនំ, ចក្ខុ ឯវ ទ្វារំ ន គាមទ្វារាទីតិ ចក្ខុទ្វារំ. ឯវំ ចក្ខុវត្ថុ, ចក្ខុន្ទ្រិយំ, ចក្ខាយតនំ, ចក្ខុធាតុ, ខន្ធា ឯវ ភារា ខន្ធភារា. ឯត្ថ ច យទិ ភរិតព្ពដ្ឋេន ភារា នាម សិយុំ, បញ្ចក្ខន្ធា ឯវ ភារា នាម សិយុំ, ន សីសភារ, អំសភារាទយោ. ខន្ធា ហិ និច្ចភារា ហោន្តិ, ឥតរេ តាវកាលិកា, ខន្ធមូលិកា ចាតិ. ឯវំ អតិសយត្ថសម្ភាវនត្ថំ ខន្ធា ឯវ ភារាតិ អវធារណវាក្យំ បយុជ្ជតិ, ន សីសភារាទីនំ សព្ពសោ ភារភាវបដិក្ខិបនត្ថន្តិ. ឯវំ សព្ពត្ថ, អវិជ្ជា ឯវ មលំ ន កំសមលាទិកន្តិ អវិជ្ជាមលំ, អវិជ្ជា ឯវ អាសវោ ន មធ្វាសវាទិកោតិ អវិជ្ជាសវោ. ឯវំ តណ្ហាសល្លំ, បញ្ញាសត្ថំ, បញ្ញាលោកោ, បញ្ញាបជ្ជោតោ, រាគគ្គិ, ទោសគ្គិ, មោហគ្គិ ឥច្ចាទិ. គរូ បន ‘‘ធនំ វិយាតិ ធនំ, សទ្ធា ឯវ អរិយានំ ធនំ សទ្ធាធនំ, សត្ថំ វិយាតិ សត្ថំ, បញ្ញា ឯវ សត្ថំ បញ្ញាសត្ថ’’ន្តិ យោជេន្តិ, ឯវំ សតិ អតិសយសម្ភាវនត្ថោ ន សិជ្ឈតិ [រូ. ៣៤៣; នី. ៧០២].

៣៤៧. ននិបាតបុព្ពបទេ នឧ [ក. ៣២៦; រូ. ៣៤១; នី. ៧០៧].

ញានុពន្ធោ ¶ បដិសេធម្ហា អញ្ញនការ និវត្តនត្ថោ, នឧឥច្ចេតំ ស្យាទ្យន្តំ អញ្ញេន ស្យាទ្យន្តេន សហ ឯកត្ថំ ហោតិ. ឥមិនា នញេ កត្ថសញ្ញំ កត្វា –

៣៤៨. ដ នឧស្ស [ក. ៣៣៣; រូ. ៣៤៤; នី. ៧១៧; ចំ. ២.២.២០; បា. ២.២.៦; ‘‘នឧ’’ (ពហូសុ)].

ឧត្តរបទេ បរេ នឧឥច្ចេតស្ស ដានុពន្ធោ អ ហោតីតិ នស្ស អត្តំ.

ន ព្រាហ្មណោ អព្រាហ្មណោ. ឯត្ថ សិយា – កិំ វិជ្ជមានស្ស វាយំ និសេធោ, ឧទាហុ អវិជ្ជមានស្ស វាតិ, កិញ្ចេត្ថ – យទិ វិជ្ជមានស្ស និសេធោ, ឯវំ សតិ លោកេ វិជ្ជមានា សព្ពេ ព្រាហ្មណា អព្រាហ្មណា នាម ភវេយ្យុំ. តស្មា ‘‘ឥធ ជនោ ន ព្រាហ្មណោ, តត្ថ ជនោ ន ព្រាហ្មណោ’’តិអាទិនា ទេសាទិនិយមំ វិនា លោកេ វិជ្ជមានស្ស ព្រាហ្មណស្ស និសេធោ ន យុជ្ជតិ, អថ លោកេ អវិជ្ជមានស្ស និសេធោ, ឯវញ្ច សតិ កិំ អវិជ្ជមានស្ស និសេធេន និសេធនីយស្សេវ អវិជ្ជមានត្តាតិ? វុច្ចតេ – តំសទិសាទិអត្ថេសុ តព្ពោហារស្សេវាយំ និសេធោ. តថា ហិ ព្រាហ្មណសទិសេ អព្រាហ្មណេ កេសញ្ចិ ព្រាហ្មណសញ្ញា សណ្ឋាតិ, សញ្ញានុរូបញ្ច ព្រាហ្មណវោហារោ តស្មិំ បវត្តតិ, ឯវំ បវត្តស្ស អព្រាហ្មណេ ព្រាហ្មណវោហារស្ស អយំ បដិសេធោ ហោតិ. យថា តំ? លោកស្មិំ ពាលជនានំ មិច្ឆាសញ្ញាវសេន មិច្ឆាវោហារោ បវត្តតិយេវ ‘‘រូបំ អត្តា, វេទនា អត្តា’’ ឥច្ចាទិ, តេសំ តស្ស មិច្ឆាភាវខ្យាបនត្ថំ បដិសេធោ យោជិយតិ ‘‘រូបំ អនត្តា, វេទនា អនត្តា’’ [មហាវ. ២០] ឥច្ចាទិ. ឯត្តាវតា សុទ្ធព្រាហ្មណសទ្ទស្សបិ មិច្ឆាវសេន តំសទិសេ អត្ថេ បវត្តិសម្ភវោ សិទ្ធោ ហោតិ, នការស្ស ¶ ច តទត្ថជោតកមត្តតា សិទ្ធា ហោតិ, ឯវញ្ច សតិ ឧត្តរបទត្ថបធានតាសង្ខាតំ តប្បុរិសលក្ខណម្បិ ឥធ ន វិរុជ្ឈតិ, តស្មា អព្រាហ្មណោតិ ព្រាហ្មណសទិសោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ តទញ្ញ, តព្ពិរុទ្ធ, តទភាវត្ថាទីសុ.

តត្ថ តទញ្ញត្ថេ –

សង្ខតា ធម្មា អសង្ខតា ធម្មា [ធ. ស. ទុកមាតិកា ៨]. ឯត្ថ ច ន សង្ខតា អសង្ខតា, សង្ខតធម្មេហិ អញ្ញេ ធម្មាតិ អត្ថោ.

តព្ពិរុទ្ធេ –

អកុសលោ, កុសលបដិបក្ខោ ធម្មោតិ អត្ថោ.

តទភាវេ –

ន កត្វា អកត្វា, ករណេន សព្ពសោ វិនាតិ អត្ថោ.

ទុវិធោ បដិសេធោ បសជ្ជបដិសេធោ, បយិរុទាសបដិសេធោ ចាតិ.

តត្ថ អត្តនា យុត្តបទត្ថំ បសជ្ជ លគ្គេត្វា បដិសេធេតីតិ បសជ្ជបដិសេធោ, តទភាវមត្តជោតកោ នការោ, ក្រិយាមត្តនិសេធោតិ វុត្តំ ហោតិ. អកត្វា, អកាតុំ, អករោន្តោ, ន ករោតិ, ន កាតព្ពំ ឥច្ចាទិ.

បសជ្ជមត្តេ អដ្ឋត្វា តំសទិសាទិកេ បរិតោភាគេ ឧគ្គយ្ហ និសេធេតព្ពំ អត្ថំ អសតិ ខិបតិ ឆឌ្ឌេតីតិ បយិរុទាសោ, តំសទិសាទិជោតកោ, ទព្ពនិសេធោតិ វុត្តំ ហោតិ. អព្រាហ្មណោ ឥច្ចាទិ. ឯវំ អសមណោ, អសក្យបុត្តិយោ, អមិត្តោ, មិត្តធម្មវិធុរោតិ អត្ថោ.

៣៤៩. អន សរេ [ក. ៣៣៤; រូ. ៣៤៥; នី. ៧១៨; ចំ. ៥.២.១១៩; បា. ៦.៣.១០៥].

សរេ បរេ នឧឥច្ចេតស្ស អន ហោតិ.

ន ¶ អរិយោ អនរិយោ, អរិយធម្មវិមុខោតិ អត្ថោ. ន អាវាសោ អនាវាសោ, ន ឥស្សរោ អនិស្សរោ. ន ឦតិ អនីតិ, ‘ឦតី’តិ ឧបទ្ទវោ, ន យុត្តោ ឧបាយោ អនុបាយោ, ន ឩមិ អនូមិ, ន យុត្តា ឯសនា អនេសនា, ន យុត្តោ ឱកាសោ អនោកាសោ, ន អតិក្កម្ម អនតិក្កម្ម, អនាទាយ, អនោលោកេត្វា ឥច្ចាទិ.

ពហុលាធិការា អយុត្តត្ថានម្បិ សមាសោ ហោតិ [ក. ៣៣៦; រូ. ៣៤៧; នី. ៦៨៩], បុន ន គាយិតព្ពាតិ អបុនគេយ្យា, គាថា, ចន្ទំ ន ឧល្លោកេន្តីតិ អចន្ទមុល្លោកិកានិ, មុខានិ, សូរិយំ ន បស្សន្តីតិ អសូរិយបស្សា, រាជកញ្ញា, សទ្ធំ ន ភុញ្ជតិ សីលេនាតិ អសទ្ធភោជី. ឯវំ អលវណភោជី, អត្ថំ ន កាមេន្តីតិ អនត្ថកាមា. ឯវំ អហិតកាមា, ឱកាសំ ន ការេសីតិ អនោកាសំការេត្វា. ឯវំ អនិមិត្តំកត្វា, មូលមូលំ ន គច្ឆតីតិ អមូលមូលំគន្ត្វា ឥច្ចាទិ.

‘‘បុន គាយិតព្ពាតិ បុនគេយ្យា, ន បុនគេយ្យា អបុនគេយ្យា. អត្ថំ កាមេន្តីតិ អត្ថកាមា, ន អត្ថកាមា អនត្ថកាមា. អថ វា ន អត្ថោ អនត្ថោ, អនត្ថំ កាមេន្តីតិ អនត្ថកាមា’’ ឥច្ចាទិនា វាក្យេ យោជិតេ បន យុត្តសមាសា ហោន្តិ. គរូ បន ‘‘អត្ថំ ន កាមេន្តិ អនត្ថមេវ កាមេន្តីតិ អនត្ថកាមា, ហិតំ ន កាមេន្តិ អហិតមេវ កាមេន្តីតិ អហិតកាមា, ផាសុំ ន កាមេន្តិ អផាសុមេវ កាមេន្តីតិ អផាសុកាមា’’តិ យោជេសុំ, ទ្វាធិប្បាយបទំ នាមេតំ.

កុនិបាតបុព្ពបទេ និច្ចសមាសត្តា អញ្ញបទេន វិគ្គហោ, ខុទ្ទកា នទី កុន្នទី, ខុទ្ទកោ សោម្ភោ កុសោម្ភោ, ខុទ្ទកំ វនំ កុព្ពនំ.

៣៥០. សរេ កទ កុស្សុត្តរត្ថេ [ក. ៣៣៥; រូ. ៣៤៦; នី. ៧១៩].

សរាទិកេ ¶ ឧត្តរបទេ បរេ ឧត្តរបទត្ថេ វត្តមានស្ស កុនិបាតស្ស កទិ ហោតិ.

កុច្ឆិតំ អន្នំ កទន្នំ, កុច្ឆិតំ អសនំ កទសនំ, កុច្ឆិតោ អរិយោ កទរិយោ, មច្ឆរី.

សរេតិ កិំ? កុបុត្តា, កុទារា, កុទាសា.

ឧត្តរត្ថេតិ កិំ? កុច្ឆិតោ ឱដ្ឋោ យស្សាតិ កុឱដ្ឋោ.

៣៥១. កាប្បត្ថេ [ក. ៣៣៦; រូ. ៣៤៧; នី. ៧២០].

ឧត្តរបទេ បរេ ឧត្តរបទត្ថេ ឋិតស្ស អប្បត្ថេ វត្តមានស្ស កុនិបាតស្ស កា ហោតិ វា.

អប្បកំ លវណំ កាលវណំ. ឯវំ កាបុប្ផំ.

បាទិបុព្ពបទោ ច និច្ចសមាសោវ, បកដ្ឋំ វចនំ បាវចនំ, ទីឃត្តំ, បកដ្ឋំ ហុត្វា នីតំ បណីតំ, បមុខំ ហុត្វា ធានំ បធានំ. ឯវំ បដ្ឋានំ, វិវិធា មតិ វិមតិ, អធិកោ ទេវោ អធិទេវោ, អតិរេកោ វិសេសោ វា ធម្មោ អភិធម្មោ, សុន្ទរោ គន្ធោ សុគន្ធោ, កុច្ឆិតោ គន្ធោ ទុគ្គន្ធោ. សោភណំ កតំ សុកតំ, កុច្ឆិតំ កតំ ទុក្កដំ, វិបរីតោ បថោ ឧប្បថោ. ឯវំ ឧម្មគ្គោ, ឧទ្ធម្មោ, ឧព្ពិនយោឥច្ចាទិ.

អយម្បិ កម្មធារយសមាសោ អភិធេយ្យវចនោ បរបទលិង្គោ ច.

កម្មធារយសមាសោ និដ្ឋិតោ.

ទិគុសមាស

អថ ¶ ទិគុសង្ខាតោ បឋមាតប្បុរិសោ វុច្ចតេ.

ទ្វេ គាវោ ទិគុ, សង្ខ្យាបុព្ពត្តេន នបុំសកេកត្តេន ច ទិគុសទ្ទសទិសត្តា សព្ពោ ចាយំ សមាសោ ទិគូតិ វុច្ចតិ.

៣៥២. សង្ខ្យាទិ [ក. ៣២១; រូ. ៣៤៩; នី. ៦៩៩].

សមាហារេកត្ថេ សង្ខ្យាបុព្ពកំ ឯកត្ថំ នបុំសកំ ហោតិ, សមាហារវចនេនេវ ឯកត្តញ្ច សិទ្ធំ.

ទ្វេ គាវោ ទិគុ, ‘គោស្សូ’តិ សុត្តេន ឱស្ស ឧត្តំ, តយោ លោកា តិលោកំ, តយោ លោកា ញាណស្មិំ សមាហដា សម្បិណ្ឌិតាតិ តិលោកំ, តិណ្ណំ លោកានំ សមាហារោតិ តិលោកំ, តយោ ច តេ លោកា ចាតិ តិលោកំ. ឯវំ តិភវំ, តិបុរិសំ, តីណិ មលានិ តិមលំ, តិរតនំ, តិស្សោ សញ្ញាយោតិសញ្ញំ, ‘ស្យាទីសុ រស្សោ’តិ រស្សត្តំ. ចត្តារោ បថា ចតុប្បថំ, ចត្តារិ សច្ចានិ ចតុសច្ចំ, ចតស្សោ ទិសា ចតុទ្ទិសំ. ឯវំ បញ្ចសិក្ខាបទំ, សឡាយតនំ, សត្តាហំ, អដ្ឋបទំ, នវលោកុត្តរំ, ទសសិក្ខាបទំ, សតយោជនំ, សហស្សយោជនំ ឥច្ចាទិ.

ឥមស្មិំ សមាហារទិគុម្ហិ សព្ពំ នបុំសកមេវ រស្សន្តមេវ ឯកវចនន្តមេវ ចាតិ.

អសមាហារទិគុ [រូ. ៣៥០ នី. ៧០៣] យថា? ឯកោ បុគ្គលោ ឯកបុគ្គលោ, តយោ ភវា តិភវា, ចតស្សោ ទិសា ចតុទ្ទិសា ឥច្ចាទិ.

សង្ខ្យាឋានេ បន [ក. ៣៩២; រូ. ៤១៨; នី. ៨៣១] ទ្វេ សតានិ ទ្វិសតំ. ឯវំ តិសតំ, ចតុសតំ, បញ្ចសតំ, ឆសតំ, សត្តសតំ, អដ្ឋសតំ, នវសតំ, ទសសតំ, ទ្វិសហស្សំ, តិសហស្សំ, ចតុសហស្សំ, បញ្ចសហស្សំ, ទសសហស្សំ.

ទ្វេ ¶ សតសហស្សានិ ទ្វិសតសហស្សំ. ឯវំ ‘‘តិសតសហស្សំ, ចតុសតសហស្សំ, បញ្ចសតសហស្ស’’ន្តិ វា ‘‘ទ្វិសតានិ, ទ្វេ សតានិ, តិសតានិ, តីណិ សតានិ, ចតុសតានិ, ចត្តារិ សតានិ, ទ្វិសហស្សានិ, ទ្វេ សហស្សានិ, តិសហស្សានិ, តីណិ សហស្សានិ, ទ្វិសតសហស្សានិ, ទ្វេ សតសហស្សានី’’តិ វា ឯវំ វចនទ្វយញ្ច វាក្យញ្ច វេទិតព្ពំ. ឯវំ សតសហស្សេបីតិ.

ឯត្ថ សិយា – ទិគុ នាម សង្ខ្យាបុព្ពមេវ សិយា, ឥមេសុ ច សព្ពំ សង្ខ្យាបទមេវ ហោតីតិ? ទិគុម្ហិ បុព្ពំ សង្ខ្យាបទមេវ សិយា, បរបទំ បន សង្ខ្យាបទម្បិ អញ្ញម្បិ យុជ្ជតីតិ.

ទិគុសមាសោ និដ្ឋិតោ.

ពហុព្ពីហិសមាស

អថ ពហុព្ពីហិសមាសោ វុច្ចតេ.

ពហវោ វីហយោ យស្មិំ ទេសេ សោយំ ពហុព្ពីហិ, តាទិសោ គាមោ វា ទេសោ វា ជនបទោ វា, ពហុព្ពីហិសទ្ទសទិសត្តា សព្ពោ ចាយំ សមាសោ ពហុព្ពីហីតិ វុច្ចតិ. យថា ហិ ពហុព្ពីហិសទ្ទោ សមាសបទត្ថេ អតិក្កម្ម គាម, ទេស, ជនបទឥច្ចាទីនំ អញ្ញេសំ បទានំ អត្ថេសុ តិដ្ឋតិ, តថា អយំ សមាសោបិ. អញ្ញបទត្ថបធានោ ហិ ពហុព្ពីហិសមាសោ.

សោ សង្ខេបេន ទុវិធោ តគ្គុណសំវិញ្ញាណោ, អតគ្គុណសំវិញ្ញាណោ ចាតិ.

តត្ថ ‘គុណោ’តិ អប្បធានភូតោ សមាសបទានំ អត្ថោ, សោ អញ្ញបទត្ថស្ស វិសេសនភូតត្តា តស្ស អញ្ញបទត្ថស្ស គុណោតិ ¶ អត្ថេន តគ្គុណោតិ វុច្ចតិ, វិញ្ញាតព្ពោតិ វិញ្ញាណោ, អញ្ញបទត្ថោ, តគ្គុណំ អមុញ្ចិត្វា តគ្គុណេន សហេវ វិញ្ញាណោ អញ្ញបទត្ថោ យស្មិន្តិ តគ្គុណសំវិញ្ញាណោ, ន តគ្គុណសំវិញ្ញាណោ អតគ្គុណសំវិញ្ញាណោ, យត្ថ សមាសបទត្ថោ អវយវភាវេន វា សហវិធេយ្យភាវេន វា អញ្ញបទត្ថេ អន្តោគធោ ហោតិ, សោ តគ្គុណសំវិញ្ញាណោ. យថា? ឆិន្នហត្ថោ បុរិសោ, ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ភត្តំ ទេតិ, សបុត្តទារោ អាគតោ, បាទយោ ឧបសគ្គា នាមាតិ.

ឯត្ថ ច ‘ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស ភត្តំ ទេតី’តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភត្តំ ទេតិ, បមុខភូតស្ស ពុទ្ធស្ស ច ភត្តំ ទេតីតិ អត្ថោ. ‘សបុត្តទារោ អាគតោ’តិ បុត្តទារា ច អាគតា, បុរិសោ ច អាគតោតិ អត្ថោ. ‘បាទយោ ឧបសគ្គា នាមា’តិ ប-ការោ ច ឧបសគ្គោ នាម, បរាទយោ ច ឧបសគ្គា នាមាតិ អត្ថោ. ឯវំ យោជនារហតា អញ្ញបទត្ថេន សហ សមាសបទត្ថស្ស វិធេយ្យតា នាមាតិ.

អតគ្គុណសំវិញ្ញាណោ យថា? ទិន្នសុង្កោ រាជា ទានំ ទេតិ, បព្ពតាទីនិ ខេត្តានិ កស្សតិ ឥច្ចាទិ. ឥមេសុ បន សមាសបទត្ថោ អវិធេយ្យោ, អញ្ញបទត្ថោ ឯវ វិធេយ្យោ.

បឋមាពហុព្ពីហិ

បឋមាពហុព្ពីហិ, ទុតិយាពហុព្ពីហិ, តតិយាពហុព្ពីហិ, ចតុត្ថីពហុព្ពីហិ, បញ្ចមីពហុព្ពីហិ, ឆដ្ឋីពហុព្ពីហិ, សត្តមីពហុព្ពីហិ ចាតិ សត្តវិធោ.

តត្ថ បឋមាពហុព្ពីហិ សហបុព្ពបទ, ឧបមានបុព្ពបទ, សង្ខ្យោភយបទ, ទិសន្តរាឡត្ថ, ព្យតិហារលក្ខណវសេន បញ្ចវិធោ.

តត្ថ –

៣៥៣. វានេកមញ្ញត្ថេ [ក. ៣២៨; រូ. ៣៥២; នី. ៧០៨].

អនេកំ ¶ ស្យាទ្យន្តបទំ អញ្ញបទស្ស អត្ថេ វិកប្បេន ឯកត្ថំ ហោតិ.

សហ វិតក្កេនាតិ សវិតក្កោ, វិតក្កេន សហ យោ វត្តតីតិ វា សវិតក្កោ, សមាធិ.

ឯត្ថ ច ‘សហ វិតក្កេនា’តិ ឯត្ថ បឋមាវិភត្តិយា អត្ថភូតោ អញ្ញបទត្ថោ វាក្យសាមត្ថិយេន សិជ្ឈតិ. ន ហិ ក្រិយាការករហិតំ វាក្យំ នាម សម្ភវតិ, ឥមិនា សុត្តេន សហបទ, វិតក្កបទានំ សមាធិសង្ខាតេន អញ្ញបទត្ថេន ឯកត្ថីភាវោ ហោតិ, ឯកត្ថីភាវេ ច ហោន្តេ វាក្យេ ឋិតានំ អញ្ញបទានំ វិភត្តីនញ្ច សព្ពេ អត្ថា ឯកត្ថភូតេន សមាសេន វុត្តា នាម ហោន្តិ, អញ្ញបទានិ ច វិភត្តិយោ ច វុត្តត្ថា នាម, វុត្តត្ថានញ្ច អត្ថរហិតត្តា បយោគកិច្ចំ នត្ថិ, តស្មា ‘ឯកត្ថតាយ’ន្តិ សុត្តេន វិភត្តីនំ លោបោ, ឯវំ សព្ពសមាសេសុ វាក្យេទិស្សមានានំ យ, ត, ឯត, ឥម, ឥតិ, ឯវ, ឥវ, វិយ, ច, វាឥច្ចាទីនំ អញ្ញបទានំ មហាវុត្តិសុត្តេន លោបោ, វិភត្តីនញ្ច លោបេ សតិ សរន្តានំ ព្យញ្ជនន្តានញ្ច សមាសបទានំ សយមេវ បកតិភាវោ, ឥធ បន ‘សហស្ស សោញ្ញត្ថេ’តិ សុត្តេន សហសទ្ទស្ស សត្តំ, តតោ ស្យាទ្យុប្បត្តិ, សវិតក្កោ សមាធិ, សវិតក្កា សមាធយោ, សវិតក្កា បញ្ញា, សវិតក្កា បញ្ញាយោ, សវិតក្កំ ឈានំ, សវិតក្កានិ ឈានានិ ឥច្ចាទិនា សព្ពលិង្គ, វិភត្តិ, វចនេហិ យោជេត្វា បយោគសិទ្ធិ វេទិតព្ពា.

ឧបមានបុព្ពបទោ យថា? កាយព្យាមានំ សមបមាណត្តា និគ្រោធោ ឥវ បរិមណ្ឌលោ និគ្រោធបរិមណ្ឌលោ, និគ្រោធោ ឥវ វា បរិមណ្ឌលោ យោ ហោតីតិ សោ និគ្រោធបរិមណ្ឌលោ, រាជកុមារោ, សង្ខោ ឥវ បណ្ឌរោ សង្ខបណ្ឌរោ, កាកោ ¶ ឥវ សូរោ កាកសូរោ, សត្តានំ បញ្ញាចក្ខុបដិលាភករណេន តេសំ ចក្ខុ វិយ ភូតោតិ ចក្ខុភូតោ, លោកុត្តរធម្មបដិលាភករណេន តេសំ ធម្មោ វិយ ភូតោតិ ធម្មភូតោ, និច្ចសោម្មហទយតាយ ព្រហ្មា វិយ ភូតោតិ ព្រហ្មភូតោ, អន្ធោ វិយ ភូតោ អយន្តិ អន្ធភូតោ ឥច្ចាទិ.

សង្ខ្យោភយបទោ យថា? ទ្វេ វា តយោ វា បត្តា ទ្វិត្តិប្បត្តា, ឥធ វាសទ្ទាយេវ អញ្ញបទានិ នាម, អនិយមភូតោ តេសំ អត្ថោ អញ្ញបទត្ថោ នាម. ទ្វីហំ វា តីហំ វា ទ្វីហតីហំ, ឆ វា បញ្ច វា វាចា ឆប្បញ្ចវាចា. ឯវំ សត្តដ្ឋមាសា, ឯកយោជនទ្វិយោជនានិ ឥច្ចាទិ.

ទិសន្តរាឡត្ថោ យថា? ទក្ខិណស្សា ច បុព្ពស្សា ច យទន្តរាឡំ ហោតិ សា ទក្ខិណបុព្ពា. ឯវំ បុព្ពុត្តរា, បច្ឆិមុត្តរា, អបរទក្ខិណា, មហាវុត្តិនា បុព្ពបទេ រស្សត្តំ. ទក្ខិណា ច សា បុព្ពា ចាតិ ទក្ខិណបុព្ពា ឥច្ចាទិនា កម្មធារយោបិ យុជ្ជតិ.

ព្យតិហារលក្ខណេ [ក. ៣២៨; រូ. ៣៥២; នី. ៧០៨] –

៣៥៤. តត្ថ គហេត្វា តេន បហរិត្វា យុទ្ធេ សរូបំ.

សត្តម្យន្តំ តតិយន្តញ្ច សមានរូបំ ស្យាទ្យន្តបទំ តត្ថ គហេត្វា តេន បហរិត្វា យុទ្ធេ អញ្ញបទត្ថេ ឯកត្ថំ ហោតិ វា.

៣៥៥. ងិ វីតិហារេ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០].

អញ្ញបទត្ថវិសយេ ក្រិយាព្យតិហារេ គម្យមានេ បទន្តេ ងានុពន្ធោ ឥបច្ចយោ ហោតិ, ឯត្ថ ឥការោ រស្សោ ឯវ.

៣៥៦. ងិ ស្មិំច [ក. ៤០៣; រូ. ៣៥៤].

វិបច្ចយន្តេ ¶ ឧត្តរបទេ បរេ បុព្ពបទន្តស្ស អាត្តំ ហោតិ.

កេសេសុ ច កេសេសុ ច គហេត្វា ឥទំ យុទ្ធំ បវត្តតីតិ កេសាកេសិ, ទណ្ឌេហិ ច ទណ្ឌេហិ ច បហរិត្វា ឥទំ យុទ្ធំ បវត្តតីតិ ទណ្ឌាទណ្ឌិ. ឯវំ មុដ្ឋាមុដ្ឋិ, មុសលាមុសលិ.

ឥតិ បឋមាពហុព្ពីហិ.

ទុតិយាពហុព្ពីហិ

អាគតា សមណា ឥមំ សង្ឃារាមំ សោយំ អាគតសមណោ, សង្ឃារាមោ. ឯត្ថ ច សមាសបទស្ស អត្ថោ ទុវិធោ វាច្ចត្ថោ, អភិធេយ្យត្ថោ ចាតិ.

តត្ថ សង្ឃារាមស្ស សមណេហិ បត្តព្ពភាវសង្ខាតា កម្មសត្តិ វាច្ចត្ថោ នាម, សត្តិមន្តភូតោ សង្ឃារាមោ អភិធេយ្យត្ថោ នាម.

តត្ថ អាគតសមណសទ្ទោ វាច្ចត្ថមេវ ឧជុំ វទតិ, ន អភិធេយ្យត្ថំ, អាគតសមណោតិ សុត្វា សមណេហិ បត្តព្ពភាវមត្តំ ជានាតិ, សង្ឃារាមទព្ពំ ន ជានាតីតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្មា តស្សំ អភិធេយ្យត្ថោ អញ្ញេន សង្ឃារាមសទ្ទេន អាចិក្ខិយតិ, វាច្ចត្ថស្ស បន តេន ឧជុំ វុត្តត្តា បុន វត្តព្ពាភាវតោ ទុតិយាវិភត្តិយា អាចិក្ខនកិច្ចំ នត្ថិ, តស្មា សង្ឃារាមបទេ ទុតិយាវិភត្តិសម្ភវោ នត្ថិ, លិង្គត្ថមត្តវិសយា បឋមាវិភត្តិ ឯវ បវត្តតិ, បុន បទន្តរសម្ពន្ធេ សតិ ‘‘សង្ឃារាមំ បស្សតិ អាគតសមណំ, សង្ឃារាមេន គាមោ សោភតិ អាគតសមណេន, សង្ឃារាមស្ស បូជេតិ អាគតសមណស្សា’’តិអាទិនា តតោ សព្ពា វិភត្តិយោ ¶ បវត្តន្តិ. ឯស នយោ សព្ពេសុ វាចកបទេសុ នេតព្ពោតិ.

អាគតសមណា សាវត្ថិ, អាគតសមណំ ជេតវនំ, អាគច្ឆន្តិ សមណា ឥមន្តិ វា អាគតសមណោ, វិហារោ. អារូឡ្ហា វានរា ឥមំ រុក្ខន្តិ អារូឡ្ហវានរោ, រុក្ខោ. សម្បត្តា គាមិកា យំ គាមន្តិ សម្បត្តគាមិកោ. ឯវំ បវិដ្ឋគាមិកោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ទុតិយាពហុព្ពីហិ.

តតិយាពហុព្ពីហិ

ជិតានិ ឥន្ទ្រិយានិ យេនាតិ ជិតិន្ទ្រិយោ, សមណោ. ទិដ្ឋោ ចតុសច្ចធម្មោ យេនាតិ ទិដ្ឋធម្មោ. ឯវំ បត្តធម្មោ, វិទិតធម្មោ, បរិយោគាឡ្ហធម្មោ, កតានិ ចតុមគ្គកិច្ចានិ យេនាតិ កតកិច្ចោ, ពហុវចនេ សតិ កតានិ កិច្ចានិ យេហិ តេ កតកិច្ចា, អរហន្តោ. ធម្មេន អធិគតា ភោគា យេនាតិ ធម្មាធិគតភោគោ, បុរិសោ. ឯវំ អធម្មាធិគតភោគោ. ឯវំ កត្តរិ. ករណេ បន ឆិន្នោ រុក្ខោ យេនាតិ ឆិន្នរុក្ខោ, ផរសុ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ តតិយាពហុព្ពីហិ.

ចតុត្ថីពហុព្ពីហិ

ទិន្នោ សុង្កោ យស្ស រញ្ញោ សោយំ ទិន្នសុង្កោ, ឧបនីតំ ភោជនំ យស្សាតិ ឧបនីតភោជនោ, នត្ថិ តុលោ ឯតស្សាតិ អតុលោ, ‘ដ នញ្ស្សា’តិ ន-ការស្ស ដត្តំ, នត្ថិ បដិបុគ្គលោ យស្សាតិ អប្បដិបុគ្គលោ, នត្ថិ សីលំ អស្សាតិ ទុស្សីលោ, នត្ថិ បដិសន្ធិបញ្ញា អស្សាតិ ទុប្បញ្ញោ, ‘ឃបស្សន្តស្សាប្បធានស្សា’តិ សុត្តេន ឃសញ្ញស្ស អាស្ស ¶ រស្សត្តំ. នត្ថិ សីលំ អស្សាតិ និស្សីលោ, និប្បញ្ញោ, អបញ្ញោ, វិរូបំ មុខំ អស្សាតិ ទុម្មុខោ. ឯវំ ទុម្មនោ, ទុព្ពណ្ណោ, នត្ថិ អត្តនោ ឧត្តរោ អធិកោ យស្សាតិ អនុត្តរោ, ‘អន សរេ’តិ សុត្តេន នស្ស អន.

ឥធ ពាហិរត្ថពហុព្ពីហិ នាម វុច្ចតិ, សត្តាហំ បរិនិព្ពុតស្ស អស្សាតិ សត្តាហបរិនិព្ពុតោ, អចិរំ បរិនិព្ពុតស្ស អស្សាតិ អចិរបរិនិព្ពុតោ, មាសោ ជាតស្ស អស្សាតិ មាសជាតោ, ទ្វេមាសជាតោ, ឯកោ មាសោ អភិសិត្តស្ស អស្ស រញ្ញោតិ ឯកមាសាភិសិត្តោ, ឯកាហំ មតស្ស អស្សាតិ ឯកាហមតំ. ឯវំ ទ្វីហមតំ, តីហមតំ, ឯកាហំ បដិច្ឆន្នាយ អស្សាតិ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នា. ឯវំ ទ្វីហប្បដិច្ឆន្នា, អាបត្តិ. យោជនំ គតស្ស អស្សាតិ យោជនគតោ, ទ្វិយោជនគតោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ចតុត្ថីពហុព្ពីហិ.

បញ្ចមីពហុព្ពីហិ

និគ្គតា ជនា អស្មា គាមាតិ និគ្គតជនោ, អបគតំ កាឡកំ ឥតោតិ អបគតកាឡកោ, បដោ. អបគតកាឡកំ, វត្ថំ. អបេតំ វិញ្ញាណំ យម្ហាតិ អបេតវិញ្ញាណំ, មតសរីរំ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ បញ្ចមីពហុព្ពីហិ.

ឆដ្ឋីពហុព្ពីហិ

ឆិន្នោ ហត្ថោ យស្ស សោតិ ឆិន្នហត្ថោ, ហត្ថច្ឆិន្នោ, ជាតោ ឆន្ទោ យស្សាតិ ជាតឆន្ទោ, ឆន្ទជាតោ, សញ្ជាតំ បីតិសោមនស្សំ យស្សាតិ សញ្ជាតបីតិសោមនស្សោ, បីតិសោមនស្សសញ្ជាតោ, វិសុទ្ធំ សីលំ យស្សាតិ វិសុទ្ធសីលោ ¶ , សីលវិសុទ្ធោ, មហន្តោ កាយោ យស្សាតិ មហាកាយោ.

ឥធ ឧបមានបុព្ពបទោ នាម វុច្ចតិ, សុវណ្ណស្ស វិយ វណ្ណោ យស្សាតិ សុវណ្ណវណ្ណោ, ព្រហ្មុនោ វិយ សរោ យស្សាតិ ព្រហ្មស្សរោ, នាគស្ស វិយ គតិ អស្សាតិ នាគគតិ. ឯវំ សីហគតិ, នាគវិក្កមោ, សីហវិក្កមោ, សីហស្ស វិយ ហនុ អស្សាតិ សីហហនុ, ឯណិស្ស វិយ ជង្ឃា យស្សាតិ ឯណិជង្ឃោ, ឧសភស្ស វិយ អស្ស ខន្ធោតិ ឧសភក្ខន្ធោ ឥច្ចាទិ.

រូបំ វុច្ចតិ សភាវោ, យាទិសំ រូបំ អស្សាតិ យថារូបំ. ឯវំ តថារូបំ, ឯវំ រូបំ អស្សាតិ ឯវរូបំ, ពិន្ទុលោបោ. ឯវំ អាទិ អស្សាតិ ឯវមាទិ. តថា ឥច្ចាទិ, ឥច្ចេវមាទិ, ឦទិសំ នាមំ យស្សាតិ ឥត្ថន្នាមោ, ឯវំនាមោ, កីទិសំ នាមំ យស្សាតិ កិន្នាមោ, ‘កោនាមោ’តិ ឯត្ថ មហាវុត្តិនា កិំសទ្ទស្ស កោត្តំ.

កោ សមុទយោ យស្ស ធម្មស្សាតិ កិំសមុទយោ, កា ជាតិ យស្សាតិ កិំជាតិកោ, កិំនិទានំ យស្សាតិ កិំនិទានោ, កតិ វស្សានិ យស្សាតិ កតិវស្សោ, កោ អត្ថោ អស្សាតិ កិមត្ថំ, វចនំ. ‘ក្វត្ថោ’តិ មហាវុត្តិនា កិំសទ្ទស្ស កោត្តំ, យាទិសោ អត្ថោ អស្សាតិ យទត្ថោ, តាទិសោ អត្ថោ អស្សាតិ តទត្ថោ, ឯទិសោ អត្ថោ យស្ស វិនយស្សាតិ ឯតទត្ថោ, វិនយោ. ឯតទត្ថា, វិនយកថា. ឯតទត្ថំ, សោតាវធានំ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ឆដ្ឋីពហុព្ពីហិ.

សត្តមីពហុព្ពីហិ

សម្បន្នានិ សស្សានិ យស្មិំ ជនបទេ សោយំ សម្បន្នសស្សោ, សុលភា ភិក្ខា យស្មិំ ជនបទេ សោយំ សុភិក្ខោ ¶ , ទុល្លភា ភិក្ខា យស្មិន្តិ ទុព្ភិក្ខោ, ពហវោ គាមា អស្មិំ ជនបទេតិ ពហុគាមោ. ឯវំ ពហុជនោ, គាមោ. នត្ថិ គាមខេត្តំ យស្មិំ អរញ្ញេ តយិទំ អគាមកំ, សមាសន្តេ កោ. សំវិជ្ជន្តិ មនុស្សា យស្មិំ គាមេ សមនុស្សោ, ន វិជ្ជន្តិ មនុស្សា យស្មិំ គាមេ អមនុស្សោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ សត្តមីពហុព្ពីហិ.

ភិន្នាធិករណពហុព្ពីហិ

ភិន្នាធិករណពហុព្ពីហិ នាម វុច្ចតិ, ឯករត្តិំ វាសោ អស្សាតិ ឯករត្តិវាសោ, សមានេន ជនេន សទ្ធិំ វាសោ អស្សាតិ សមានវាសោ, ឧភតោ កម្មតោ ឧប្បន្នំ ព្យញ្ជនទ្វយំ អស្សាតិ ឧភតោព្យញ្ជនោ, អលុត្តសមាសោ. ឯវំ កណ្ឋស្មិំ កាឡោ អស្សាតិ កណ្ឋេកាឡោ, ឧរស្មិំ លោមានិ អស្សាតិ ឧរសិលោមោ, យស្ស ហត្ថេ បត្តោ អត្ថីតិ បត្តហត្ថោ. ឯវំ អសិហត្ថោ, ទណ្ឌហត្ថោ, ឆត្តំ បាណិម្ហិ អស្សាតិ ឆត្តបាណិ. ឯវំ សត្ថបាណិ, ទណ្ឌបាណិ, វជិរបាណិ, ទានេ អជ្ឈាសយោ អស្សាតិ ទានជ្ឈាសយោ, ទានាធិមុត្តិកោ, ពុទ្ធេសុ ភត្តិ អស្សាតិ ពុទ្ធភត្តិកោ, ពុទ្ធេ គារវោ អស្សាតិ ពុទ្ធគារវោ, ធម្មគារវោ ឥច្ចាទិ.

តិបទពហុព្ពីហិ

តិបទពហុព្ពីហិ នាម វុច្ចតិ, បរក្កមេន អធិគតា សម្បទា យេហិ តេ បរក្កមាធិគតសម្បទា, ធម្មេន អធិគតា ភោគា យេហិ តេ ធម្មាធិគតភោគា, ឱណីតោ បត្តម្ហា បាណិ យេន សោ ឱណីតបត្តបាណិ, សីហស្ស បុព្ពទ្ធំ វិយ កាយោ អស្សាតិ សីហបុព្ពទ្ធកាយោ, មត្តា ពហវោ មាតង្គា យស្មិំ វនេតិ មត្តពហុមាតង្គំ ឥច្ចាទិ.

ពហុព្ពីហិសមាសោ និដ្ឋិតោ.

ទ្វន្ទសមាស

អថ ¶ ទ្វន្ទសមាសោ ទីបិយតេ.

ទ្វេ ច ទ្វេ ច បទានិ ទ្វន្ទា, ទ្វេ ច ទ្វេ ច អត្ថា វា ទ្វន្ទា, មហាវុត្តិនា ទ្វិន្នំ ទ្វិសទ្ទានំ ទ្វន្ទាទេសោ. ទ្វន្ទសទ្ទសទិសត្តា សព្ពោ ចាយំ សមាសោ ទ្វន្ទោតិ វុច្ចតិ.

អថ វា ទ្វេ អវយវា អន្ទិយន្តិ ពន្ធិយន្តិ ឯត្ថាតិ ទ្វន្ទោ, យុគឡស្សេតំ នាមំ ‘‘បាទទ្វន្ទំ មុនិន្ទស្ស, វន្ទាមិ សិរសាមហ’’ន្តិ ឯត្ថ វិយ, ឥធ បន បទយុគឡំ អត្ថយុគឡញ្ច គយ្ហតិ. ឧភយបទត្ថបធានោ ហិ ទ្វន្ទោ.

ឯត្ថ សិយា – យទិ ឧភយបទត្ថប្បធានោ ទ្វន្ទោ, ឯវញ្ច សតិ ទ្វន្ទេ កថំ ឯកត្ថីភាវលក្ខណំ សិយាតិ? វុច្ចតេ – អភិន្នវិធេយ្យត្ថត្តា. វចនបថញ្ហិ បត្វា កត្តុភាវកម្មភាវាទិកោ វិធេយ្យត្ថោ ឯវ បទានំ អច្ចន្តប្បធានត្ថោ ហោតិ វចនវាក្យសម្បត្តិយា បធានង្គត្តា, សោ ច វិធេយ្យត្ថោ ទ្វន្ទេបិ អភិន្នោ ឯវ ហោតិ. តថា ហិ ‘‘សារិបុត្តមោគ្គល្លានា គច្ឆន្តិ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ បស្សតិ’’ ឥច្ចាទីសុ ទ្វេ អត្ថា ឯកវិភត្តិយា វិសយា ហុត្វា ឯកកត្តុ, ឯកកម្មាទិភាវេន ឯកត្តំ គច្ឆន្តិ, ឯវំ ទ្វន្ទេបិ ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ ពហុន្នំ វា បទានំ ឯកត្ថីភាវលក្ខណំ លព្ភតិយេវាតិ.

៣៥៧. ចត្ថេ [ក. ៣២៩; រូ. ៣៥៧; នី. ៧០៩].

អនេកំ ស្យាទ្យន្តបទំ ចសទ្ទស្ស អត្ថេ ឯកត្ថំ ហោតិ វា.

ឯត្ថ ច សមុច្ចយោ, អន្វាចយោ, ឥតរីតរយោគោ, សមាហារោតិ ចត្តារោ ចសទ្ទត្ថា ហោន្តិ.

តត្ថ សមុច្ចយោ យថា? ចីវរញ្ច បិណ្ឌបាតញ្ច សេនាសនញ្ច ទេតីតិ. អន្វាចយោ យថា? ទានញ្ច ទេតិ, សីលញ្ច រក្ខតីតិ. ឥមេ ¶ ទ្វេ ចសទ្ទត្ថា វាក្យទ្វន្ទេ ឯវ លព្ភន្តិ, ន សមាសទ្វន្ទេ បទានំ អញ្ញមញ្ញំ និរបេក្ខត្តាតិ វទន្តិ. តំ អន្វាចយេ យុជ្ជតិ នានាក្រិយាបេក្ខត្តា, សមុច្ចយេ បន ‘‘ចីវរញ្ច បិណ្ឌបាតញ្ច សេនាសនញ្ច ទេតី’’តិ វា ‘‘ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនានិ ទេតី’’តិ វា ឯវំ ទ្វិធាបិ យោជេតុំ យុជ្ជតិយេវ ‘‘លាភី ហោតិ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារាន’’ន្តិ [ម. និ. ១.៦៥] បាឡិទស្សនតោ. អន្វាចយោបិ វា សមាសទ្វន្ទេ នោ ន លព្ភតិ ‘‘មាលាគន្ធវិលេបនធារណមណ្ឌនវិភូសនដ្ឋានា’’តិ [ទី. និ. ១.១០] បាឡិទស្សនតោ. ឯវំ បន យុជ្ជេយ្យ – ចសទ្ទត្ថោ ឯកក្រិយ, នានាក្រិយាបេក្ខនភេទេន ទុវិធោ ហោតិ សមុច្ចយោ, អន្វាចយោ ចាតិ, តេសុ ច ឯកេកោ អវយវប្បធាន, សមុទាយប្បធានភេទេន ទុវិធោ ហោតិ ឥតរីតរយោគោ, សមាហារោ ចាតិ. តត្ថ ឥតរីតរយោគេ អវយវប្បធានត្តា សព្ពវិភត្តីសុ ពហុវចនមេវ យុជ្ជតិ.

ទ្វន្ទេ បណីតតរំ បុព្ពេ និបតតិ. សារិបុត្តោ ច មោគ្គល្លានោ ច សារិបុត្តមោគ្គល្លានា, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេ, សារិបុត្តមោគ្គល្លានេហិ ឥច្ចាទិ. ឯវំ សមណព្រាហ្មណា, ព្រាហ្មណគហបតិកា, ខត្តិយព្រាហ្មណា, ទេវមនុស្សា, ចន្ទិមសូរិយា.

អប្បក្ខរ, ពហ្វក្ខរេសុ អប្បក្ខរំ ក្វចិ បុព្ពំ ហោតិ, គាមនិគមា, គាមជនបទា ឥច្ចាទិ.

ក្វចិ ឥវណ្ណុ’វណ្ណន្តា បុព្ពេ ហោន្តិ, អគ្គិ ច ធូមោ ច អគ្គិធូមា, រត្តិទិវា, ធាតុលិង្គានិ.

អវណ្ណន្តេសុ សរាទិបទំ បុព្ពំ ហោតិ, អត្ថោ ច ធម្មោ ច អត្ថធម្មា, ធម្មត្ថា វា ឥច្ចាទិ.

អយញ្ច ¶ និយមោ ទ្វិបទទ្វន្ទេសុ យេភុយ្យេន លព្ភតិ, ពហុបទទ្វន្ទេសុ ន លព្ភតិ.

សមាហារទ្វន្ទេ –

៣៥៨. សមាហារេ នបុំសកំ [ក. ៣២២; រូ. ៣៥៩; នី. ៧០០].

ចត្ថេ សមាហារេ ឯកត្ថបទំ នបុំសកំ ហោតិ, ឯកវចនន្តត្តំ បន សមាហារវចនេនេវ សិទ្ធំ, អយញ្ច សមាហារោ បាណ្យង្គាទីនំ ទ្វន្ទេសុ និច្ចំ លព្ភតិ, រុក្ខតិណាទីនំ ទ្វន្ទេសុ វិកប្បេន លព្ភតិ.

តត្ថ និច្ចលទ្ធេសុ តាវ បាណ្យង្គទ្វន្ទេ –

ចក្ខុ ច សោតញ្ច ចក្ខុសោតំ, មុខញ្ច នាសិកា ច មុខនាសិកំ, ‘ស្យាទីសុ រស្សោ’តិ រស្សត្តំ. ហនុ ច គីវា ច ហនុគីវំ. ឯវំ កណ្ណនាសំ, ឆវិ ច មំសញ្ច លោហិតញ្ច ឆវិមំសលោហិតំ, នាមញ្ច រូបញ្ច នាមរូបំ, ជរា ច មរណញ្ច ជរាមរណំ. ពហុលាធិការា ក្វចិ វិកប្បរូបម្បិ ទិស្សតិ, ហត្ថា ច បាទា ច ហត្ថបាទំ, ហត្ថបាទា វា ឥច្ចាទិ.

តូរិយង្គទ្វន្ទេ –

នច្ចញ្ច គីតញ្ច វាទិតញ្ច នច្ចគីតវាទិតំ. ឯវំ សម្មតាឡំ, ‘សម្ម’ន្តិ កំសតាឡំ, ‘តាឡ’ន្តិ ហត្ថតាឡំ, សង្ខោ ច បណវោ ច ឌិណ្ឌិមោ ច សង្ខបណវឌិណ្ឌិមំ ឥច្ចាទិ.

យោគ្គង្គទ្វន្ទេ –

ផាលោ ច បាចនញ្ច ផាលបាចនំ, យុគញ្ច នង្គលញ្ច យុគនង្គលំ ឥច្ចាទិ.

សេនង្គទ្វន្ទេ –

ហត្ថិនោ ¶ ច អស្សា ច ហត្ថិអស្សំ. ឯវំ រថបត្តិកំ, អសិ ច ចម្មញ្ច អសិចម្មំ. ‘ចម្ម’ន្តិ សរបរិត្តាណផលកំ, ធនុ ច កលាបោ ច ធនុកលាបំ ឥច្ចាទិ.

ខុទ្ទកបាណទ្វន្ទេ –

ឌំសា ច មកសា ច ឌំសមកសំ. ឯវំ កុន្ថកិបិល្លិកំ [សុ. និ. ៦០៧], កីដបដង្គំ ឥច្ចាទិ.

និច្ចវេរិទ្វន្ទេ –

អហិ ច នកុលោ ច អហិនកុលំ, ពិឡារោ ច មូសិកា ច ពិឡារមូសិកំ, រស្សត្តំ. កាកោលូកំ, សប្បមណ្ឌូកំ, នាគសុបណ្ណំ ឥច្ចាទិ.

សភាគទ្វន្ទេ –

សីលញ្ច បញ្ញាណញ្ច សីលបញ្ញាណំ, សមថោ ច វិបស្សនា ច សមថវិបស្សនំ, វិជ្ជា ច ចរណញ្ច វិជ្ជាចរណំ. ឯវំ សតិសម្បជញ្ញំ, ហិរិឱត្តប្បំ, ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចំ, ថិនមិទ្ធំ ឥច្ចាទិ.

វិវិធវិរុទ្ធទ្វន្ទេ –

កុសលាកុសលំ, សាវជ្ជានវជ្ជំ, កណ្ហសុក្កំ, ហីនបណីតំ, ឆេកពាលំ ឥច្ចាទិ.

ឯកសង្គីតិទ្វន្ទេ –

ទីឃោ ច មជ្ឈិមោ ច ទីឃមជ្ឈិមំ, អង្គុត្តរសំយុត្តកំ, ខន្ធកវិភង្គំ ឥច្ចាទិ.

សង្ខ្យាបរិមាណទ្វន្ទេ –

ឯកកទុកំ, ទុកតិកំ, តិកចតុក្កំ, ចតុក្កបញ្ចកំ ឥច្ចាទិ.

បចនចណ្ឌាលទ្វន្ទេ –

ឱរព្ភិកា ¶ ច សូករិកា ច ឱរព្ភិកសូករិកំ. ឯវំ សាកុណិកមាគវិកំ, សបាកចណ្ឌាលំ, វេនរថការំ, បុក្កុសឆវឌាហកំ ឥច្ចាទិ.

លិង្គវិសភាគទ្វន្ទេ –

ឥត្ថិបុមំ, ទាសិទាសំ ឥច្ចាទិ.

ទិសាទ្វន្ទេ –

បុព្ពា ច អបរា ច បុព្ពាបរំ. ឯវំ ទក្ខិណុត្តរំ, បុព្ពទក្ខិណំ, បុព្ពុត្តរំ, អបរទក្ខិណំ, អបរុត្តរំ.

នទីទ្វន្ទេ –

គង្គាយមុនំ, មហិសរភុ, សព្ពត្ថ នបុំសកត្តា អន្តេ ទីឃានំ រស្សត្តំ សត្តសុ វិភត្តីសុ ឯកវចនន្តញ្ច.

ឥតិ និច្ចសមាហាររាសិ.

វិកប្បលទ្ធេសុ [ក. ៣២៣; រូ. ៣៦០; នី. ៧០១] តិណវិសេសទ្វន្ទេ –

ឧសីរានិ ច ពីរណានិ ច ឧសីរពីរណំ, ឧសីរពីរណា. ឯវំ មុញ្ជបព្ពជំ, មុញ្ជបព្ពជា, កាសកុសំ, កាសកុសា.

រុក្ខវិសេសទ្វន្ទេ –

ខទិរោ ច បលាសោ ច ខទិរបលាសំ, ខទិរបលាសា, ធវោ ច អស្សកណ្ណោ ច ធវស្សកណ្ណំ, ធវស្សកណ្ណា, បិលក្ខនិគ្រោធំ, បិលក្ខនិគ្រោធា, អស្សត្ថកបីតនំ [កបិត្ថនំ (កត្ថចិ)], អស្សត្ថកបីតនា, សាកសាលំ, សាកសាលា.

បសុវិសេសទ្វន្ទេ –

គជា ¶ ច គវជា ច គជគវជំ, គជគវជា, គោមហិសំ, គោមហិសា, ឯណេយ្យវរាហំ, ឯណេយ្យវរាហា, អជេឡកំ, អជេឡកា, កុក្កុដសូករំ, កុក្កុដសូករា, ហត្ថិគវស្សវឡវំ, ហត្ថិគវស្សវឡវា.

សកុណវិសេសទ្វន្ទេ –

ហំសពិលវំ, ហំសពិលវា, ការណ្ឌវចក្កវាកំ, ការណ្ឌវចក្កវាកា, ពកពលាកំ, ពកពលាកា.

ធនទ្វន្ទេ –

ហិរញ្ញសុវណ្ណំ, ហិរញ្ញសុវណ្ណា, មណិ ច សង្ខោ ច មុត្តា ច វេឡុរិយញ្ច មណិសង្ខមុត្តវេឡុរិយំ, មណិសង្ខមុត្តវេឡុរិយា, ជាតរូបរជតំ, ជាតរូបរជតា.

ធញ្ញទ្វន្ទេ –

សាលិយវំ, សាលិយវា, តិលមុគ្គមាសំ, តិលមុគ្គមាសា, និប្ផាវកុលត្ថំ, និប្ផាវកុលត្ថា.

ព្យញ្ជនានំ ទ្វន្ទេ –

មច្ឆមំសំ, មច្ឆមំសា, សាកសូបំ, សាកសូបា, គព្យមាហិសំ, គព្យមាហិសា, ឯណេយ្យវារាហំ, ឯណេយ្យវារាហា, មិគមាយូរំ, មិគមាយូរា.

ជនបទទ្វន្ទេ –

កាសិកោសលំ, កាសិកោសលា, វជ្ជិមល្លំ, វជ្ជិមល្លា, ចេតវំសំ, ចេតវំសា, មជ្ឈញ្ច សូរសេនញ្ច មជ្ឈសូរសេនំ, មជ្ឈសូរសេនា, កុរុបញ្ចាលំ, កុរុបញ្ចាលា.

ឥតិ វិកប្បសមាហាររាសិ.

ទ្វន្ទសមាសោ និដ្ឋិតោ.

វិសេសវិធាន

ឥទានិ ¶ បុព្ពេ វុត្តានិ អវុត្តានិ ច ឆសុ សមាសេសុ វិសេសវិធានានិ វុច្ចន្តេ.

នបុំសកេកត្តំ, សមាសន្តរស្សោ, បុម្ភាវាតិទេសោ, សមាសន្តេ ក, សមាសន្តេ អ, នានាទេសោ, អព្យយោ, សង្ខ្យា.

នបុំសកេកត្តរាសិ

តត្ថ សព្ពោ អព្យយីភាវោ នបុំសកលិង្គោ ឯវ, សមាហារភូតា ទិគុ, ទ្វន្ទា នបុំសកា ច ឯកត្តសង្ខ្យា ច.

៣៥៩. ក្វចេកត្តញ្ច ឆដ្ឋិយា [ក. ៣២៧; រូ. ៣៥១; នី. ៧០៤; ចំ. ២.២.៦៩-៧៣; បា. ២.៤.២២-២៥].

ឆដ្ឋីសមាសេ ក្វចិ នបុំសកត្តំ ឯកត្តញ្ច ហោតិ.

ឆាយា, សភាស្វេវាយំ វិធិ, សលភានំ ឆាយា សលភច្ឆាយំ […សភច្ឆាយំ (មូលបាឋេ)]. ឯវំ សកដច្ឆាយំ, ឃរច្ឆាយំ. ឥធ ន ហោតិ, រុក្ខច្ឆាយា, បព្ពតច្ឆាយា. សភាសទ្ទេ អមនុស្សសភាស្វេវាយំ វិធិ, ព្រហ្មូនំ សភា ព្រហ្មសភំ. ឯវំ ទេវសភំ, ឥន្ទសភំ, យក្ខសភំ, រក្ខសសតំ. មនុស្សសភាសុ នត្ថិ, ខត្តិយសភា, រាជសភា ឥច្ចាទិ.

ក្វចីតិ កិំ? រាជបរិសា.

ឥតិ នបុំសកេកត្តរាសិ.

សមាសន្តរស្សរាសិ

‘ស្យាទីសុ រស្សោ’តិ សុត្តេន អព្យយីភាវ, សមាហារទិគុ, ទ្វន្ទានំ កស្សចិ តប្បុរិសស្ស ច ស្យាទីសុ រស្សោ.

អព្យយីភាវេ –

ឧបមណិកំ ¶ អធិត្ថិ, ឧបវធុ.

សមាហារទិគុម្ហិ –

ចតុទ្ទិសំ, ទសិត្ថិ, ទសវធុ.

សមាហារទ្វន្ទេ –

មុខនាសិកំ, ហនុគីវំ.

តប្បុរិសេ –

សលភច្ឆាយំ, ព្រហ្មសភំ.

៣៦០. ឃបស្សន្តស្សាប្បធានស្ស [ក. ៤០៣; រូ. ៣៥៤; នី. ៨៥៨; ចំ. ២.២.៨៦; បា. ១.២.៤៨].

ស្យាទីសុ អន្តភូតស្ស អប្បធានភូតស្ស ច ឃបស្ស រស្សោ ហោតិ.

ពហុព្ពីហិម្ហិ –

ពហុកញ្ញោ, បោសោ, ពហុឥត្ថិ, កុលំ, ពហុវធុ, កុលំ.

អព្យយីភាវេ –

ឧបមណិកំ, អធិត្ថិ, ឧបវធុ.

អន្តស្សាតិ កិំ? សទ្ធាធនោ, បុរិសោ.

អប្បធានស្សាតិ កិំ? រាជកញ្ញា, រាជកុមារី, ព្រហ្មពន្ធូ.

៣៦១. គោស្សុ [ក. ៣៤២; រូ. ៣៣៧; នី. ៧២២; ចំ. ២.២.៨៥; បា. ១.២.៤៨].

ស្យាទីសុ អន្តភូតស្ស អប្បធានភូតស្ស ច គោស្ស ឧ ហោតិ.

តិដ្ឋគុ ¶ ចិត្តគុ.

អប្បធានស្សាតិ កិំ? រាជគវោ.

អន្តស្សាតិ កិំ? គោកុលំ.

ឥតិ សមាសន្តរស្សរាសិ.

បុម្ភាវាតិទេសរាសិ

៣៦២. ឥត្ថិយំ ភាសិតបុមិត្ថី បុមាវេកត្ថេ [ក. ៣៣១; រូ. ៣៥៣; នី. ៧១៤; ចំ. ៥.២.២៩; បា. ៦.៣.៣៤].

‘ឯកត្ថេ’តិ តុល្យាធិករណេ, ឥត្ថិយំ វត្តមានេ ឯកត្ថេ ឧត្តរបទេ បរេ កទាចិ ភាសិតបុមោ ឥត្ថិលិង្គសទ្ទោ បុមា ឥវ ហោតិ. ចតុរង្គមិទំ វិធានំ, បុព្ពបទំ ឥត្ថិលិង្គញ្ច ភាសិតបុមញ្ច សិយា, បរបទំ និយតិត្ថិលិង្គញ្ច បុព្ពបទេន ឯកត្ថញ្ច សិយាតិ.

ទីឃា ជង្ឃា យស្ស សោ ទីឃជង្ឃោ, បុរិសោ, ទីឃជង្ឃា, ឥត្ថី, ទីឃជង្ឃំ, កុលំ.

ឯត្ថ ច យេ សទ្ទា កត្ថចិ បុល្លិង្គរូបា ហោន្តិ, កត្ថចិ ឥត្ថិបច្ចយយុត្តា ឥត្ថិលិង្គរូបា, តេ ភាសិតបុមា នាម. ទីឃោ មគ្គោ, ទីឃា រត្តិ, គតោ បុរិសោ, គតា ឥត្ថី, កុមារោ, កុមារី, ព្រាហ្មណោ, ព្រាហ្មណី ឥច្ចាទិ.

យេ បន ឥត្ថិបច្ចយយុត្តា និច្ចំ ឥត្ថិលិង្គរូបា ហោន្តិ, តេ ភាសិតបុមា នាម ន ហោន្តិ, កញ្ញា, បញ្ញា, សទ្ធា, នទី, ឥត្ថី, បថវី ឥច្ចាទិ. តថា សភាវឥត្ថិលិង្គាបិ និយតបុន្នបុំសកលិង្គាបិ ភាសិតបុមា ន ហោន្តិ, ទេវតា, រត្តិ, ធេនុ, វធូ, សក្កោ, ទេវោ, ព្រហ្មា, រតនំ, សរណំ ឥច្ចាទិ.

ឥធ បន ទីឃសទ្ទោ ‘‘ទីឃោ ពាលាន សំសារោ’’តិ [ធ. ប. ៦០] អាទីសុ ភាសិតបុមោ, សោ វិសេស្យលិង្គានុគតវសេន ឥធ ឥត្ថិបច្ចយយុត្តោ ¶ ឥត្ថិលិង្គសទ្ទោ នាម. ឥមិនា សុត្តេន បុម្ភាវាតិទេសេ កតេ តត្ថ អាបច្ចយោ អន្តរធាយតិ, ‘ឃបស្សន្តស្សាប្បធានស្សា’តិ សុត្តេន សមាសន្តស្ស អាការស្ស រស្សត្តំ, កុមារី ភរិយា យស្ស សោ កុមារភរិយោ, ឦបច្ចយនិវត្តិ. យុវតិ ជាយា យស្ស សោ យុវជាយោ, តិបច្ចយនិវត្តិ. ព្រហ្មពន្ធូ ភរិយា យស្ស សោ ព្រហ្មពន្ធុភរិយោ, ឩបច្ចយនិវត្តិ.

ឥត្ថិយន្តិ កិំ? កុមារី រតនំ យស្ស សោ កុមារីរតនោ, បុរិសោ, ឥធ បរបទំ ឥត្ថិលិង្គំ ន ហោតិ, តស្មា បុម្ភាវាតិទេសោ ន កាតព្ពោ, យទិ ករេយ្យ, កុមារោ រតនំ យស្ស កុមាររតនោតិ ឯវំ អនិដ្ឋត្ថោ ភវេយ្យ.

ឯកត្ថេតិ កិំ? កុមារីសុ ភត្តិ យស្ស សោ កុមារីភត្តិកោ. ឯវំ សមណីភត្តិកោ, ព្រាហ្មណីភត្តិកោ, សមាសន្តេ កោ, ឥធ បរបទំ បុព្ពបទេន ឯកត្ថំ ន ហោតិ, តស្មា បុម្ភាវាតិទេសោ ន កាតព្ពោ, យទិ ករេយ្យ, កុមារេសុ ភត្តិ យស្ស សោ កុមារភត្តិកោតិ ឯវំ អនិដ្ឋត្ថោ ភវេយ្យ.

ឥត្ថីតិ កិំ? ទដ្ឋព្ពដ្ឋេន ទិដ្ឋិ, គាមណិកុលំ ទិដ្ឋិ យេន សោ គាមណិទិដ្ឋិ, ឥធ គាមណិសទ្ទោ ភាសិតបុមោ ហោតិ, ឥធ បន កុលវាចកត្តា នបុំសកលិង្គេ តិដ្ឋតិ, ឥត្ថិបច្ចយោ នត្ថិ, តស្មា បុម្ភាវាតិទេសកិច្ចំ នត្ថិ.

ភាសិតបុមោតិ កិំ? សទ្ធា បកតិ យស្ស សោ សទ្ធាបកតិកោ. ឯវំ បញ្ញាបកតិកោ, ឥធ បុព្ពបទំ និយតិត្ថិលិង្គត្តា ភាសិតបុមំ ន ហោតីតិ. សទ្ធាធនោ, បញ្ញាធនោ, សទ្ធាធុរោ បញ្ញាធុរោ ឥច្ចត្រ ទុវង្គវេកល្លំ ហោតិ.

កម្មធារយម្ហិ [ក. ៣៣២; រូ. ៣៤៣; នី. ៧១៦] បន ‘ឯកត្ថេ’តិ បទំ វិសុំ ឯកំ អង្គំ ន ហោតិ អនេកត្ថស្ស ឥធ អសម្ភវតោ. ទីឃា ច សា ជង្ឃា ចាតិ ¶ ទីឃជង្ឃា, កុមារី ច សា ភរិយា ចាតិ កុមារភរិយា. ឯវំ ខត្តិយកញ្ញា, ព្រាហ្មណកញ្ញា, យុវតិ ច សា ភរិយា ចាតិ យុវភរិយា, ព្រហ្មពន្ធូ ច សា ភរិយា ចាតិ ព្រហ្មពន្ធុភរិយា.

ឥត្ថិយន្តិ កិំ? កុមារី ច សា រតនញ្ចាតិ កុមារីរតនំ. ឯវំ សមណីបទុមំ.

ឥត្ថីតិ កិំ? គាមណិកុលញ្ច តំ ទិដ្ឋិ ចាតិ គាមណិទិដ្ឋិ.

ភាសិតបុមោតិ កិំ? សទ្ធាបកតិ, គង្គានទី, តណ្ហានទី, បថវីធាតុ.

សញ្ញាសទ្ទេសុ បន ចតុរង្គយុត្តេបិ វិធានំ ន ហោតិ, នន្ទាទេវី, នន្ទាបោក្ខរណី, កាយគតាសតិ, បឋមាវិភត្តិ, ទុតិយាវិភត្តិ, បញ្ចមីវិភត្តិ, ឆដ្ឋីវិភត្តិ ឥច្ចាទិ.

៣៦៣. ក្វចិ បច្ចយេ [ក. ៣៣២; រូ. ៣៤៣; នី. ៧១៦; ចំ. ៥.២.៣១; បា. ៦.៣.៣៥].

បច្ចយេ បរេ កទាចិ ភាសិតបុមោ ឥត្ថិលិង្គសទ្ទោ ក្វចិ បុមាវ ហោតិ.

ព្យត្តតរា, ព្យត្តតមា, ឯត្ថ ច ព្យត្តានំ ឥត្ថីនំ អតិសយេន ព្យត្តាតិ ព្យត្តតរា, ព្យត្តតមាតិ អត្ថោ. ឯវំ បណ្ឌិតតរា, បណ្ឌិតតមា ឥច្ចាទិ.

៣៦៤. សព្ពាទយោ វុត្តិមត្តេ [ក. ៣៣១; រូ. ៣៥៣; នី. ៧១៤; ចំ. ៥.២.៤១; បា. ៦.៣.៣៥].

វុត្តិមត្តេ ឋានេ សព្ពាទិនាមកា សព្ពនាមសទ្ទា បុមាវ ហោន្តិ.

សា បមុខា យស្ស សោ តប្បមុខោ. ឯវំ តប្បធានោ, តាយ តាហិ វា សម្បយុត្តោ តំសម្បយុត្តោ. សា ឯវ បមុខា តប្បមុខា. ឯវំ តប្បធានា, តស្សា មុខំ តម្មុខំ, តស្សំ គាថាយំ ¶ តាសុ គាថាសុ វា តត្រ, តាយ គាថតោ តាហិ វា គាថាហិ តតោ, តស្សំ វេលាយំ តទា ឥច្ចាទិ.

ឯត្ថ ច វុត្តិ នាម សមាស, តទ្ធិតា’ យាទិធាតុបច្ចយន្ត, វិភត្តិបច្ចយន្តានំ នាមំ.

ឥតិ បុម្ភាវាតិទេសរាសិ.

សមាសន្តកបច្ចយរាសិ

៣៦៥. ល្តិត្ថិយូហិ កោ [ក. ៣៣៨; រូ. ៣៥៦; នី. ៧២៥; ចំ. ៤.៤.១៤០; បា. ៥.៤.១៥២].

អញ្ញបទត្ថវិសយេ កត្តុឥច្ចាទីហិ ល្តុបច្ចយន្តេហិ ឥត្ថិយំ ឦ, ឩការន្តេហិ ច ពហុលំ កបច្ចយោ ហោតិ.

ពហវោ កត្តារោ យស្មិំ ទេសេ សោ ពហុកត្តុកោ. ឯវំ ពហុវត្តុកោ, ពហុកា នទិយោ យស្មិំ ទេសេ សោ ពហុនទិកោ. ឯវំ ពហុឥត្ថិកោ, គាមោ, ពហុឥត្ថិកា, សភា, ពហុឥត្ថិកំ, កុលំ. ឯវំ ពហុកុមារិកំ, ពហុព្រហ្មពន្ធុកោ.

ឯត្ថ ច ‘ព្រហ្មពន្ធូ’តិ រស្សបទំ ព្រាហ្មណំ វទតិ, ទីឃបទំ ព្រាហ្មណិំ វទតិ, កបច្ចយេ បរេ ទីឃានំ មហាវុត្តិនា រស្សត្តំ ឥច្ឆន្តិ.

ពហុលន្តិ កិំ? ពហុកត្តា, គាមោ.

៣៦៦. វាញ្ញតោ [ក. ៣៣៨; រូ. ៣៥៦; នី. ៧២៥; ចំ. ៦.២.៧២; បា. ៥.៤.១៥២].

អញ្ញបទត្ថវិសយេ ល្តិត្ថិយូហិ អញ្ញតោ អវណ្ណិវណ្ណុវណ្ណន្តេហិ ពហុលំ កបច្ចយោ ហោតិ វា.

អវណ្ណន្តម្ហា ¶ តាវ –

អគាមកំ, អរញ្ញំ, ពហុគាមកោ, ជនបទោ, សសោតកោ, អសោតកោ, សលោមកោ, សបក្ខកោ, ពហុមាលកោ, ពហុមាលោ, ពហុមាយកោ, ពហុមាយោ.

ឥវណ្ណន្តម្ហា –

សុន្ទរា ទិដ្ឋិ យស្ស សោ សម្មាទិដ្ឋិកោ, សម្មាទិដ្ឋិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ, មតបតិកា, ឥត្ថី, សទ្ធាបកតិកោ, បញ្ញាបកតិកោ, ពហុហត្ថិកោ, ពហុទណ្ឌិកោ.

ឧវណ្ណន្តម្ហា –

សហេតុកោ, អហេតុកោ, សចក្ខុកោ, អចក្ខុកោ, សភិក្ខុកោ, អភិក្ខុកោ, ទីឃាយុកោ, អប្បាយុកោ, ពហុធេនុកោ, វជោ, ពហុរត្តញ្ញុកោ, ភិក្ខុសង្ឃោ.

ឥត្ថិលិង្គេ កម្ហិ បរេ អការស្ស មហាវុត្តិនា វា ‘អធាតុស្ស កេ…’តិ សុត្តេន វា ពហុលំ ឥការត្តំ ហោតិ, ពហុបុត្តិកា, ឥត្ថី, ពហុបុត្តកា វា, ឯកបុត្តិកា, ឯកបុត្តកា ឥច្ចាទិ.

ឥតិ សមាសន្តកបច្ចយរាសិ.

សមាសន្តអបច្ចយរាសិ

៣៦៧. សមាសន្ត [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៥២; បា. ៥.៤.៦៨; ‘ត្វ’ (ពហូសុ)].

‘សមាសន្តោ+អ’ ឥតិ ទ្វិបទមិទំ, សមាសន្តោ ហុត្វា អបច្ចយោ ហោតីតិ អត្ថោ. អធិការសុត្តមិទំ.

៣៦៨. បាបាទីហិ ភូមិយា [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៧២; …បេ… ៥.៤.៧៥; ‘គោទាវរីនំ’ (ពហូសុ)].

បាបាទីហិ ¶ បរាយ ភូមិយា សមាសន្តោ អហោតិ, ‘ភូមិសទ្ទស្សា’តិ វត្តព្ពេ និយតិត្ថិលិង្គទស្សនត្ថំ ‘ភូមិយា’តិ វុត្តំ. ឯវំ អញ្ញត្ថបិ.

បាបានំ ភូមិ បាបភូមំ, បាបានំ ឧប្បត្តិភូមិត្យត្ថោ, ជាតិយា ភូមិ ជាតិភូមំ, សត្ថុជាតរដ្ឋំ. ឯវំ បច្ឆាភូមំ, មជ្ឈិមទេសេ បច្ឆាភាគរដ្ឋំ.

៣៦៩. សង្ខ្យាហិ [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៧៣; បា. ៥.៤.៧៥].

សង្ខ្យាហិ បរាយ ភូមិយា សមាសន្តោ អ ហោតិ.

ទ្វេ ភូមិយោ ឯត្ថាតិ ទ្វិភូមោ, ទ្វិភូមកោ, បាសាទោ, ទ្វិភូមិកោ វា, តិស្សោ ភូមិយោ ឯតេសន្តិ វា តីសុ ភូមិសុ បរិយាបន្នាតិ វា តេភូមកា, ធម្មា, ចតុភូមកា, ធម្មា, តេភូមិកា, ចតុភូមិកា វា. ទិគុម្ហិ-ទ្វេ ភូមិយោ ទ្វិភូមំ, តិស្សោ ភូមិយោ តិភូមំ, ចតស្សោ ភូមិយោ ចតុភូមំ ឥច្ចាទិ.

៣៧០. នទីគោធាវរីនំ [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៧៣; បា. ៥.៤.៧៥].

សង្ខ្យាហិ បរាសំ នទី, គោធាវរីនំ សមាសន្តោ អ ហោតិ.

បញ្ច នទិយោ បញ្ចនទំ, បញ្ច វា នទិយោ យស្មិំ បទេសេ សោ បញ្ចនទោ, សត្ត គោធាវរិយោ សត្តគោធាវរំ.

៣៧១. អសង្ខ្យេហិ ចង្គុល្យានញ្ញាសង្ខ្យត្ថេសុ [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៧៤; បា. ៥.៤.៨៦].

អញ្ញត្ថោ ច អសង្ខ្យត្ថោ ច អញ្ញាសង្ខ្យត្ថា. តត្ថ ‘អញ្ញត្ថោ’តិ អញ្ញបទត្ថោ ពហុព្ពីហិសមាសោ, ‘អសង្ខ្យត្ថោ’តិ អសង្ខ្យត្ថសមាសោ ¶ អព្យយីភាវសមាសោតិ វុត្តំ ហោតិ, ន អញ្ញាសង្ខ្យត្ថា អនញ្ញាសង្ខ្យត្ថា, អញ្ញាសង្ខ្យត្ថវជ្ជិតេសុ សមាសេសុ អសង្ខ្យេហិ ឧបសគ្គេហិ ច សង្ខ្យាហិ ច បរាយ អង្គុលិយា សមាសន្តោ អ ហោតិ. ចសទ្ទេន ‘‘សុគតង្គុលេន, បមាណង្គុលេន’’ ឥច្ចាទីនិ សិជ្ឈន្តិ.

អង្គុលីហិ និគ្គតំ និរង្គុលំ, អង្គុលិយោ អតិក្កន្តំ អច្ចង្គុលំ, ឥមេ ទ្វេ អមាទិសមាសា, ទ្វេ អង្គុលិយោ សមាហដាតិ ទ្វង្គុលំ.

អនញ្ញាសង្ខ្យត្ថេសូតិ កិំ? បញ្ច អង្គុលិយោ អស្មិន្តិ បញ្ចង្គុលិ, ហត្ថោ. អង្គុលិយា សមីបំ ឧបង្គុលិ. ‘‘ចតុរង្គុលំ កណ្ណំ ឱសារេត្វា [មហាវ. ៦៦], អដ្ឋង្គុលំ ទន្តកដ្ឋំ, ទ្វង្គុលបរមំ, ចតុរង្គុលបរមំ, អដ្ឋង្គុលបរម’’ន្តិអាទីសុ ‘អង្គុល’ន្តិ អការន្តំ បមាណវាចីសទ្ទន្តរំ.

៣៧២. ទារុម្ហង្គុល្យា [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៩៧; បា. ៥.៤.១១៤; ‘ទារុម្យង្គុល្យា’ (ពហូសុ)].

ទារុសង្ខាតេ អញ្ញបទត្ថេ បវត្តាយ អង្គុលិយា សមាសន្តោ អហោតិ.

បញ្ច អង្គុលិយោ អស្សាតិ បញ្ចង្គុលំ, ទារុ. ឯត្ថ ច អង្គុលិបមាណាវយវោ ធញ្ញាទីនំ មានវិសេសោ ‘ទារូ’តិ វុច្ចតិ.

៣៧៣. ទីឃាហោវស្សេកទេសេហិ ច រត្យា [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៧៥; បា. ៥.៤.៨៧].

ទីឃោ ច អហោ ច វស្សោ ច ឯកទេសោ ចាតិ ទ្វន្ទោ, ឯកទេសោ នាម បុព្ព, បរាទិ, អនញ្ញាសង្ខ្យត្ថេសុ ទីឃាទីហិ ច អសង្ខ្យេហិ ច សង្ខ្យាហិ ច បរាយ រត្តិយា សមាសន្តោ អ ហោតិ. ចសទ្ទេន ‘‘ចិររត្ត’’ន្តិ សិជ្ឈតិ.

ទីឃា ¶ រត្តិយោ ទីឃរត្តំ, ទីឃា រត្តិទិវបរំបរាត្យត្ថោ. អហោ ច រត្តិ ច អហោរត្តំ, វស្សេន តេមិតា រត្តិ វស្សរត្តំ, រត្តិយា បុព្ពំ បុព្ពរត្តំ, រត្តិយា បរំ បររត្តំ, រត្តិយា អឌ្ឍំ អឌ្ឍរត្តំ, រត្តិំ អតិក្កន្តោ អតិរត្តោ, ទ្វេ រត្តិយោ ទ្វិរត្តំ. ឯវំ តិរត្តំ, ចតុរត្តំ, បញ្ចរត្តំ, ឆារត្តំ, វាធិការត្តា ‘‘ឯករត្តំ, ឯករត្តី’’តិ សិជ្ឈតិ.

អនញ្ញាសង្ខ្យត្ថេសូតិ កិំ? ទីឃា រត្តិ ឯត្ថាតិ ទីឃរត្តិ, ហេមន្តោ. រត្តិយា សមីបំ ឧបរត្តិ.

៣៧៤. គោ ត្វចត្ថេ ចាលោបេ [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៧៧; បា. ៥.៤.៩២].

អចត្ថេ ច អនញ្ញា’សង្ខ្យត្ថេសុ ច បវត្តា គោសទ្ទម្ហា អលោបដ្ឋានេ សមាសន្តោ អ ហោតិ.

រញ្ញោ គោ រាជគវោ, អត្តនោ គោ សគវោ, បរេសំ គោ បរគវោ, បញ្ចគវោ, បញ្ចគវំ. ឯវំ ទសគវំ.

អលោបេតិ កិំ? បញ្ចហិ គោហិ កីតោ បញ្ចគុ. ឯត្ថ ច តេន កីតោតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ តទ្ធិតបច្ចយស្ស លោបោ, តេន អយំ អបច្ចយោ ន ហោតិ, ‘គោស្សូ’តិ ឱស្សុត្តំ.

អចត្ថេតិ កិំ? គវជា ច គាវោ ច គវជគវោ, យោម្ហិ គោស្ស គវត្តំ.

អនញ្ញាសង្ខ្យត្ថេសូតិ កិំ? ចិត្តគុ, ឧបគុ.

៣៧៥. រត្តិទិវ ទារគវ ចតុរស្សា [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៦២; បា. ៥.៤.៧៧].

ឯតេ តយោ សទ្ទា អអន្តា និបច្ចន្តេ.

រត្តិ ច ទិវា ច រត្តិទិវំ, ទារា ច គាវោ ច ទារគវំ, ចតស្សោ អស្សិយោ យស្ស សោ ចតុរស្សោ, អបច្ចយោ, អស្សិស្ស ឥស្ស អត្តំ.

៣៧៦. អាយាមេនុគវំ [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៦៩; បា. ៥.៤.៨៣].

អាយាមេ ¶ គម្យមានេ អនុគវន្តិ និបច្ចតេ.

គោហិ អនុដ្ឋិតំ សកដំ អនុគវំ.

អាយាមេតិ កិំ? គុន្នំ បច្ឆា អនុគុ.

៣៧៧. អក្ខិស្មាញ្ញត្ថេ [ក. ៣៣៧; រូ. ៣៥០; នី. ៧២២; ចំ. ៤.៤.៩៦; បា. ៥.៤.១១៣].

អញ្ញបទត្ថេ បវត្តា អក្ខិម្ហា សមាសន្តោ អ ហោតិ.

វិសាលានិ អក្ខីនិ យស្ស សោ វិសាលក្ខោ, វិរូបានិ អក្ខីនិ យស្ស សោ វិរូបក្ខោ, អនេកសហស្សានិ អក្ខីនិ យស្ស សោ សហស្សក្ខោ, លោហិតានិ អក្ខីនិ យស្ស សោ លោហិតក្ខោ. ឯវំ នីលក្ខោ, នីលក្ខិ វា. ពហុលាធិការា អនញ្ញត្ថេបិ, អក្ខីនំ បដិមុខំ បច្ចក្ខំ, អក្ខីនំ បរភាគោ បរោក្ខំ, អក្ខីនំ តិរោភាគោ តិរោក្ខំ. អក្ខិសទ្ទេន ចេត្ថ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ គយ្ហន្តិ.

មហាវុត្តិនា ក្វចិ សមាសន្តោ អ, អា, ឥបច្ចយា ហោន្តិ.

តត្ថ អបច្ចយេ –

វាយុនោ សខា វាយុសខោ, វាយុសង្ខាតោ សខា អស្សាតិ វា វាយុសខោ, អគ្គិ, សព្ពេសំ បិយា’បិយមជ្ឈត្តានំ សខាតិ សព្ពសខោ, សព្ពេ វា សខាយោ អស្សាតិ សព្ពសខោ, មេត្តាវិហារី. ‘‘សព្ពមិត្តោ សព្ពសខោ’’តិ [ថេរគា. ៦៤៨] បាឡិ. បាបានំ សខាតិ បាបសខោ, បាបា សខារោ យស្សាតិ វា បាបសខោ. ‘‘បាបមិត្តោ បាបសខោ’’តិ [ទី. និ. ៣.២៥៣] បាឡិ. បហិតោ បេសិតោ អត្តា យេនាតិ បហិតត្តោ, មជ្ឈិមោ អត្តា សភាវោ យស្សាតិ មជ្ឈត្តោ, ឆាតំ អជ្ឈត្តសន្តានំ [សណ្ឋានំ (មូលបាឋេ)] យស្សាតិ ឆាតជ្ឈត្តោ, សុហិតោ អត្តា យស្សាតិ សុហិតត្តោ ¶ , យតោ សំយតោ អត្តា យស្សាតិ យតត្តោ, ឋិតោ អត្តា អស្សាតិ ឋិតត្តោឥច្ចាទិ.

អាបច្ចយេ –

បច្ចក្ខោ ធម្មោ យស្សាតិ បច្ចក្ខធម្មា, ឆាទេតីតិ ឆទោ, មោហោ, វិវដោ ឆទោ យស្មិន្តិ វិវដច្ឆទា, សម្មាសម្ពុទ្ធោ.

ឥបច្ចយេ –

សុន្ទរោ គន្ធោ យស្សាតិ សុគន្ធិ, កុច្ឆិតោ គន្ធោ យស្សាតិ ទុគ្គន្ធិ, បូតិនោ គន្ធោ យស្សាតិ បូតិគន្ធិ, សុរភិនោ គន្ធោ សុរភិគន្ធិ. ‘‘សរីរស្ស សុគន្ធិនោ, គុណគន្ធិយុត្តោ អហ’’ន្តិ បាឡិ.

ឥតិ សមាសន្តអបច្ចយរាសិ.

នានាទេសរាសិ

៣៧៨. ឧត្តរបទេ [ក. ៣៣៣-៣៣៤; រូ. ៣៤៤-៣៤៥; នី. ៧១៧-៧១៨].

ឧត្តរបទេ បរេ បុព្ពបទេ វិធិ ហោតីតិ អត្ថោ. អធិការសុត្តមិទំ.

‘‘អព្រាហ្មណោ, អនរិយោ, អភិក្ខុកោ, អនន្តោ’’ឥច្ចាទីសុ សមាសេ ឧត្តរបទេ បរេ ន-ការស្ស អ, អន ហោន្តិ.

៣៧៩. នខាទយោ [ក. ៣២៨; រូ. ៣៥២; នី. ៧០៨; ចំ. ៥.២.៩៥; បា. ៦.៣.៧៥].

នខាទយោ សទ្ទា នបកតិកា សិជ្ឈន្តិ.

នា’ស្ស ខមត្ថីតិ នខោ, ‘ខ’ន្តិ សុខំ, ទុក្ខញ្ច, នា’ស្ស កុលមត្ថីតិ នកុលោ, ឯវំនាមកោ ព្រាហ្មណោ, បុមស្ស សកំ បុំសកំ ¶ នត្ថិ បុំសកំ ឯតស្មិន្តិ នបុំសកោ, ខញ្ជនំ វេកល្លគមនំ ខត្តំ, នត្ថិ ខត្តំ ឯតស្សាតិ នក្ខត្តំ, កំ វុច្ចតិ សុខំ, តព្ពិរុទ្ធត្តា អកំ វុច្ចតិ ទុក្ខំ, នត្ថិ អកំ ឯតស្មិន្តិ នាកោ, សគ្គោ, ន មុញ្ចតីតិ នមុចិ, មារោ. ន គលតិ ន ចវតីតិ នគរំ, គេហេ វត្តព្ពេ ‘អគារ’ន្តិ សិជ្ឈតិ.

៣៨០. នគោ វា បាណិនិ [ក. ៣៣៣-៣៣៤; រូ. ៣៤៤-៣៤៥; នី. ៧១៧-៧១៨; ចំ. ៥.២.៩៦; បា. ៦.៣.៧៧; ‘នគោ វាប្បាណិនិ’ (ពហូសុ)].

អបាណិម្ហិ នគោតិ សិជ្ឈតិ វា.

ន គច្ឆន្តីតិ នគា, រុក្ខា. នគា, បព្ពតា. អគា, រុក្ខា, អគា, បព្ពតា.

អបាណិនីតិ កិំ? អគោ វសលោ កិំ តេន. ឯត្ថ ‘អគោ’តិ ទុគ្គតជនោ, ‘វសលោ’តិ លាមកោ, ‘កិំ តេនា’តិ និន្ទាវចនំ, ‘‘សីតេនា’’តិបិ បាឋោ. ឯវំ នេកេ, អនេកេ, នេកានិ, អនេកានិ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ន-រាសិ.

៣៨១. សហស្ស សោញ្ញត្ថេ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩; ចំ. ៥.២.៩៧; បា. ៦.៣.៨២].

អញ្ញបទត្ថេ សមាសេ ឧត្តរបទេ បរេ សហស្ស សោ ហោតិ វា.

បុត្តេន សហ យោ វត្តតីតិ សបុត្តោ, សហបុត្តោ.

អញ្ញត្ថេតិ កិំ? សហ កត្វា, សហ យុជ្ឈិត្វា.

៣៨២. សញ្ញាយំ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩; ចំ. ៥.២.៩៨; បា. ៦.៣.៧៨].

សញ្ញាយំ ឧត្តរបទេ បរេ សហស្ស សោ ហោតិ.

សហ ¶ អាយត្តំ សាយត្តំ, សហ បលាសំ សបលាសំ, អគរុការស្សេតំ នាមំ.

៣៨៣. អបច្ចក្ខេ [ក. ៤០៤; រូ. ៣០៧; នី. ៨៥៩; ចំ. ៥.២.៩៩; បា. ៦.៣.៨០].

អបច្ចក្ខេ គម្យមានេ ឧត្តរបទេ បរេ សហស្ស សោ ហោតិ.

ឱឌ្ឌិយតិ ឯតាយាតិ ឱឌ្ឌិ, បាសោ. ឱឌ្ឌិយា សហ យោ វត្តតីតិ សោឌ្ឌិ, កបោតោ. ឥធ ‘ឱឌ្ឌិ’ អបច្ចក្ខា. ‘‘សាគ្គិ កបោតោ’’តិបិ បាឋោ, បិចុនា សហ វត្តតីតិ សបិចុកា, វាតមណ្ឌលិកា, សា ច អបច្ចក្ខា, ឧគ្គន្ត្វា អាកាសេ បរិព្ភមន្តំ បិចុសង្ឃាដំ ទិស្វា ញាតព្ពា. ‘‘សបិសាចា វាតមណ្ឌលិកា’’តិបិ បាឋោ. ឯវំ សរជា, វាតា, សរក្ខសី, រត្តិ.

៣៨៤. អកាលេ សកត្ថស្ស [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩; ចំ. ៥.២.១១០; បា. ៦.៣.៨១].

សកត្ថប្បធានស្ស សហសទ្ទស្ស សោ ហោតិ អកាលេ ឧត្តរបទេ បរេ.

សព្រហ្មំ, សចក្កំ.

អកាលេតិ កិំ? សហ បុព្ពណ្ហំ, សហ បរណ្ហំ, សុនក្ខត្តេន សហ បវត្តំ បុព្ពណ្ហំ, បរណ្ហន្តិ អត្ថោ.

៣៨៥. គន្ថន្តាធិក្យេ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩; ចំ. ៥.២.១០១; បា. ៦.៣.៧៩].

គន្ថស្ស អន្តោ គន្ថន្តោ. យថា តំ កច្ចាយនគន្ថស្ស អន្តោ ឧណាទិកប្បោ, អធិកភាវោ អាធិក្យំ, គន្ថន្តេ ច អាធិក្យេ ច វត្តមានស្ស សហសទ្ទស្ស សោ ហោតិ ឧត្តរបទេ បរេ.

សហ ¶ ឧណាទិនា’ យំ អធិយតេតិ តំ សោណាទិ, សកលំ កច្ចាយនំ អធីតេត្យត្ថោ. សហ មុហុត្តេន សកលំ ជោតិំ អធីតេ សមុហុត្តំ, ជោតីតិ នក្ខត្តសត្ថំ.

អាធិក្យេ – សទោណា, ខារី, សកហាបណំ, និក្ខំ, សមាសកំ, កហាបណំ. និច្ចត្ថមិទំ សុត្តំ.

៣៨៦. សមានស្ស បក្ខាទីសុ វា [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩; ចំ. ៥.២.១០៣-៤; បា. ៦.៣.៨៤-៨៦].

បក្ខាទីសុ ឧត្តរបទេសុ សមានស្ស សោ ហោតិ វា.

សមានោ បក្ខោ សហាយោ សបក្ខោ, សមានោ បក្ខោ យស្សាតិ វា សបក្ខោ, សមានបក្ខោ វា. ឯវំ សជាតិ, សមានជាតិ, សជនបទោ, សរត្តិ.

សមានោ បតិ យស្សា សា សបតិ. ឯវំ សនាភិ, សពន្ធុ, សព្រហ្មចារី, សនាមោ. អវ្ហយំ វុច្ចតិ នាមំ, ចន្ទេន សមានំ អវ្ហយំ យស្ស សោ ចន្ទសវ្ហយោ, សគោត្តោ, ឥន្ទេន សមានំ គោត្តំ យស្ស សោ ឥន្ទសគោត្តោ, សរូបំ, សដ្ឋានំ. ហរិ វុច្ចតិ សុវណ្ណំ, ហរិនា សមានោ វណ្ណោ យស្ស សោ ហរិស្សវណ្ណោ, សស្ស ទ្វិត្តំ. ឯវំ សិង្គីនិក្ខសវណ្ណោ, សវយោ, សធនោ, សធម្មោ, សជាតិយោ.

បក្ខាទីសូតិ កិំ? សមានសីលោ.

៣៨៧. ឧទរេ ឥយេ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩; ចំ. ៥.២.១០៥; បា. ៦.៣.៨៨].

ឥយយុត្តេ ឧទរេ បរេ សមានស្ស សោ ហោតិ វា.

សមានេ ឧទរេ ជាតោ សោទរិយោ, សមានោទរិយោ.

ឥយេតិ កិំ? សមានោទរតា.

អញ្ញេសុបិ ¶ សមានស្ស សោ ហោតិ, ចន្ទេន សមានា សិរី យស្ស តំ ចន្ទស្សសិរីកំ, មុខំ. ឯវំ បទុមស្សសិរីកំ, វទនំ.

មហាវុត្តិនា សន្តាទីនញ្ច សោ ហោតិ, សំវិជ្ជតិ លោមំ អស្សាតិ សលោមកោ. ឯវំ សបក្ខកោ, សំវិជ្ជន្តិ អាសវា ឯតេសន្តិ សាសវា, សំវិជ្ជន្តិ បច្ចយា ឯតេសន្តិ សប្បច្ចយា, សំវិជ្ជន្តិ អត្តនោ ឧត្តរិតរា ធម្មា ឯតេសន្តិ សឧត្តរា, សន្តោ បុរិសោ សប្បុរិសោ. តថា សជ្ជនោ, សទ្ធម្មោ, សន្តស្ស ភាវោ សព្ភាវោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ស-រាសិ.

៣៨៨. ឥមស្សិទំ [ក. ១២៩; រូ. ២២២; នី. ៣០៥].

ឧត្តរបទេ បរេ ឥមស្ស ឥទំ ហោតិ.

អយំ អត្ថោ ឯតស្សាតិ ឥទមត្ថី, សមាសន្តេ ឦ, ឥទមត្ថិនោ ភាវោ ឥទមត្ថិតា. អយំ បច្ចយោ ឯតេសន្តិ ឥទប្បច្ចយា, ឥទប្បច្ចយានំ ភាវោ ឥទប្បច្ចយតា. ‘‘ឥមេសំ បច្ចយា ឥទប្បច្ចយា, ឥទប្បច្ចយា ឯវ ឥទប្បច្ចយតា’’តិបិ យោជេន្តិ. ‘ឥទ’ន្តិ និបាតបទម្បិ អត្ថិ, ‘‘រូបញ្ច ហិទំ ភិក្ខវេ អត្តា អភវិស្សា, វេទនា ច ហិទំ. សញ្ញា ច ហិទំ. សង្ខារា ច ហិទំ ភិក្ខវេ អត្តា អភវិស្សំសុ’’ ឥច្ចាទិ [មហាវ. ២០].

៣៨៩. បុំ បុមស្ស វា [ក. ៨២; រូ. ១៤៩].

ឧត្តរបទេ បរេ បុមស្ស បុំ ហោតិ វា.

បុមស្ស លិង្គំ បុល្លិង្គំ, បុមស្ស ភាវោ បុម្ភាវោ, បុមា ច សោ កោកិលោ ចាតិ បុង្កោកិលោ, បុមា ច សោ គោ ចាតិ បុង្គវោ, ‘គោ ត្វចត្ថេ…’តិ អបច្ចយោ, នបុំសកោ.

វាតិ កិំ? បុមិត្ថី.

៣៩០. ដ ន្តន្តូនំ [ក. ១២៦; រូ. ១០១; នី. ៣០១].

ឧត្តរបទេ ¶ បរេ ន្ត, ន្តូនំ ដ ហោតិ វា ក្វចិ.

ភវំ បតិដ្ឋោ យេសំ តេ ភវំបតិដ្ឋា, ពិន្ទាគមោ. ភគវា មូលំ យេសំ តេ ភគវំមូលកា, ធម្មា. ឯវំ ភគវំបដិសរណា, ធម្មា.

ពហុលាធិការា តរាទីសុ ច បរេសុ, មហន្តីនំ អតិសយេន មហាតិ មហត្តរី, រត្តញ្ញូនំ មហន្តស្ស ភាវោ រត្តញ្ញុមហត្តំ. ឯវំ ជាតិមហត្តំ, គុណមហត្តំ, បុញ្ញមហត្តំ, អរហន្តស្ស ភាវោ អរហត្តំ.

៣៩១. អ [ក. ៦៤២; រូ. ៥៨៩; នី. ១២៦៩; ចំ. ៥.២.១០៦; បា. ៦.៣.៨៩].

ឧត្តរបទេ បរេ ន្ត, ន្តូនំ អ ហោតិ.

ភវន្តបតិដ្ឋា, មយំ, គុណវន្តបតិដ្ឋា, មយំ.

៣៩២. រីរិក្ខកេសុ [ក. ៦៤២; រូ. ៥៨៩; នី. ១២៦៩; ចំ. ៥.២.១០៧; បា. ៦.៣.៨៩-៩០].

រី, រិក្ខ, កបច្ចយន្តេសុ បរេសុ សមានស្ស សោ ហោតិ.

និច្ចសមាសត្តា អញ្ញបទេន វិគ្គហោ, សំវិជ្ជតីតិ សមានោ, បច្ចក្ខេ វិយ ចិត្តេ ឧបលព្ភតីតិ អត្ថោ. សមានោ វិយ សោ ទិស្សតីតិ សទី, សទិក្ខោ, សទិសោ, សមានា វិយ តេ ទិស្សន្តីតិ សទិសា.

៣៩៣. ន្តកិមិមានំ ដាកីដី [ក. ១២៦; រូ. ១០១; នី. ៣០១].

តេសុ បរេសុ ន្តបច្ចយន្តស្ស ច កិំ, ឥមសទ្ទានញ្ច កមេន ដា, កី, ដី ហោន្តិ.

ភវំ ¶ វិយ សោ ទិស្សតីតិ ភវាទី, ភវាទិក្ខោ, ភវាទិសោ, កោ វិយ សោ ទិស្សតីតិ កីទី, កីទិក្ខោ, កីទិសោ, អយំ វិយ សោ ទិស្សតីតិ ឦទី, ឦទិក្ខោ, ឦទិសោ.

៣៩៤. សព្ពាទីនមា [ក. ៦៤២; រូ. ៥៨៩; នី. ១២៦៩; ចំ. ៥.២.១០៨; បា. ៦.៣.៩១].

តេសុ បរេសុ សព្ពាទិនាមកានំ យ, ត, ឯត, អញ្ញ, អម្ហ, តុម្ហសទ្ទានំ អន្តោ អា ហោតិ.

យាទី, យាទិក្ខោ, យាទិសោ, តាទី, តាទិក្ខោ, តាទិសោ, ឯតាទី, ឯតាទិក្ខោ, ឯតាទិសោ.

៣៩៥. វេតស្សេដ [ក. ៦៤២; រូ. ៥៨៩; នី. ១២៦៩].

តេសុ បរេសុ ឯតស្ស ឯដ ហោតិ វា.

ឯទី, ឯទិក្ខោ, ឯទិសោ, អញ្ញាទី, អញ្ញាទិក្ខោ, អញ្ញាទិសោ, អម្ហាទី, អម្ហាទិក្ខោ, អម្ហាទិសោ, តុម្ហាទី, តុម្ហាទិក្ខោ, តុម្ហាទិសោ.

៣៩៦. តុម្ហម្ហានំ តាមេកស្មិំ [ក. ៦៤២; រូ. ៥៨៩; នី. ១២៦៩].

តេសុ បរេសុ ឯកវចនេ បវត្តានំ តុម្ហ’ ម្ហសទ្ទានំ តា, មា ហោន្តិ វា.

អហំ វិយ សោ ទិស្សតីតិ មាទី, មាទិក្ខោ, មាទិសោ, ត្វំ វិយ សោ ទិស្សតីតិ តាទី, តាទិក្ខោ, តាទិសោ.

ឯកស្មិន្តិ កិំ? អម្ហេ វិយ តេ ទិស្សន្តីតិ អម្ហាទិនោ, អម្ហាទិក្ខា, អម្ហាទិសា, តុម្ហេ វិយ តេ ទិស្សន្តីតិ តុម្ហាទិនោ, តុម្ហាទិក្ខា, តុម្ហាទិសា. ឯត្ថ ច ឧបមានត្ថស្សេវ ឯកត្តំ ឥច្ឆីយតិ, តស្មា អហំ វិយ តេ ទិស្សន្តីតិ មាទិសា ¶ ត្វំ វិយ តេ ទិស្សន្តីតិ តាទិនោ, តាទិសាតិបិ យុជ្ជន្តិ. ‘‘មាទិសា វេ ជិនា ហោន្តិ, យេ បត្តា អាសវក្ខយ’’ន្តិ [មហាវ. ១១] បាឡិ, ឥមានិ បទានិ ឧបរិ កិតកណ្ឌេបិ អាគមិស្សន្តិ.

៣៩៧. តំមមញ្ញត្រ [ក. ១៤៣; រូ. ២៣៥; នី. ៣២២].

រី, រិក្ខ, កបច្ចយេហិ អញ្ញស្មិំ ឧត្តរបទេ បរេ តុម្ហ’ម្ហានំ តំ, មំអាទេសា ហោន្តិ ក្វចិ.

ត្វំ លេណំ យេសំ តេ តំលេណា, អហំ លេណំ យេសំ តេ មំលេណា [សំ. និ. ៤.៣៥៩]. ឯវំ តំទីបា, មំទីបា [សំ. និ. ៤.៣៥៩], តំបដិសរណា, មំបដិសរណា.

៣៩៨. មនាទ្យាបាទីនមោ មយេ ច [ក. ១៨៣; រូ. ៣៨៦; នី. ៣៧៥].

ឧត្តរបទេ មយបច្ចយេ ច បរេ មនាទីនំ អាបាទីនញ្ច ឱ ហោតិ.

មនោសេដ្ឋា, មនោមយា, រជោជល្លំ, រជោមយំ, សព្ពោ មនោគណោ ឥធ វត្តព្ពោ, អាបោធាតុ, អាបោមយំ. អនុយន្តិ ទិសោទិសំ [ទី. និ. ៣.២៨១], ជីវ ត្វំ សរទោសតំ [ជា. ១.២.៩].

៣៩៩. បរស្ស សង្ខ្យាសុ [ក. ៣៦; រូ. ៤៧; នី. ១៣០].

សង្ខ្យាសុ បរាសុ បរស្ស ឱ ហោតិ.

បរោសតំ, បរោសហស្សំ, បរោបណ្ណាស ធម្មា, ឥធ បរសទ្ទោ ‘‘ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ វិយ អធិកត្ថវាចិសទ្ទន្តរំ, ន សព្ពនាមំ.

៤០០. ជនេ បុថស្សុ [ក. ៤៩; រូ. ៤៤; នី. ១២៩].

ជនេ ¶ បរេ បុថស្ស ឧ ហោតិ.

អរិយេហិ បុថគេវាយំ ជនោតិ បុថុជ្ជនោ. អបិ ច បាឡិនយេ បុថុសទ្ទោយេវ ពហុលំ ទិស្សតិ, បុថុ កិលេសេ ជនេន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាសត្ថារានំ មុខំ ឧល្លោកេន្តីតិ បុថុជ្ជនា, បុថុ នានាឱឃេហិ វុយ្ហន្តីតិ បុថុជ្ជនា [មហានិ. ៥១, ៩៤], សញ្ញានានាត្តបុថុត្តបភេទំ បដិច្ច តណ្ហានានាត្តបុថុត្តបភេទោ ហោតិ [ធ. ស. អដ្ឋ. ១], ឥង្ឃ អញ្ញេបិ បុច្ឆស្សុ, បុថូ សមណព្រាហ្មណេ [សំ. និ. ១.២៤៦]. គាមា គាមំ វិចរិស្សំ, សាវកេ វិនយំ បុថូ, អាយតានិ បុថូនិ ច, បុថុនា វិជ្ជុវណ្ណិនា [ជា. ២.២២.៩៦៨], បុថុកាយា បុថុភូតា ឥច្ចាទិ. តស្មា ‘‘បុថគេវ, បុថក្ករណេ’’ ឥច្ចាទីសុ ថុស្ស ឧការស្ស អការោ [អការោតិ?] យុជ្ជតិ.

៤០១. សោ ឆស្សាហាយតនេសុ វា [ក. ៣៧៤; រូ. ៤០៨; នី. ៨០៤].

អហេ ច អាយតនេ ច បរេ ឆស្ស សោ ហោតិ វា.

ឆ អហានិ សាហំ. អត្ថិ សាហស្ស ជីវិតំ [ជា. ២.២២.៣១៤], ‘សាហស្សា’តិ សាហំ+អស្សាតិ ឆេទោ. សឡាយតនំ.

វាតិ កិំ? ឆាហប្បដិច្ឆន្នា អាបត្តិ [ចូឡវ. ១៣៤], ឆ អាយតនានិ.

៤០២. ល្តុបិតាទីនមារង្រង [ក. ២០០; រូ. ១៥៩; នី. ៤១៥; ចំ. ៥.២.២០; បា. ៦.៣.៣២].

សមាសុត្តរបទេ បរេ ល្តុបច្ចយន្តានំ បិតាទីនញ្ច កមេន អារង, រង ហោន្តិ វា.

សត្ថុនោ ¶ ទស្សនំ សត្ថារទស្សនំ. ឯវំ កត្តារនិទ្ទេសោ. មាតា ច បិតា ច មាតរបិតរោ, មាតាបិតូសុ សំវឌ្ឍោ មាតាបិតរសំវឌ្ឍោ.

វាតិ កិំ? សត្ថុទស្សនំ, កត្តុ និទ្ទេសោ, មាតាបិតរោ.

៤០៣. វិជ្ជាយោនិសម្ពន្ធីនមា តត្រ ចត្ថេ [ក. ១៩៩; រូ. ១៥៨; នី. ៧៣៦; ចំ. ៥.២.២១; បា. ៦.៣.២៥].

ចត្ថសមាសេ វិជ្ជាសម្ពន្ធីនំ យោនិសម្ពន្ធីនញ្ច ល្តុបិតាទីនំ អា ហោតិ តេស្វេវ បរេសុ.

មាតាបិតា, មាតាបិតរោ ឥច្ចាទិ.

តត្រាតិ កិំ? មាតុយា ភាតា មាតុភាតា.

ឯត្ថ ច វិជ្ជាសិប្បានិ សិក្ខាបេន្តា អាចរិយា សិស្សានំ វិជ្ជាសម្ពន្ធី មាតាបិតរោ នាម.

៤០៤. បុត្តេ [ក. ១៩៩; រូ. ១៥៨; នី. ៧៣៦; ចំ. ៥.២.២២; បា. ៦.៣.២៥].

ចត្តេ បុត្តេ បរេ វិជ្ជាយោនិសម្ពន្ធីនំ ល្តុបិតាទីនំ អា ហោតិ.

មាតាបុត្តា គច្ឆន្តិ, បិតាបុត្តា គច្ឆន្តិ. មហាវុត្តិនា តេសញ្ច ឥ ហោតិ, មាតិបក្ខោ, បិតិបក្ខោ. មាតិឃោ លភតេ ទុខំ [ជា. ២.១៩.១១៨], បិតិឃោ លភតេ ទុខំ, មាត្តិកំ ធនំ, បេត្តិកំ ធនំ [បារា. ៣៤]. ឯត្ថ ច មាតុយា សន្តកំ មាត្តិកំ, បិតុនោ សន្តកំ បេត្តិកំ, ទ្វិត្តំ វុទ្ធិ ច. មាតិតោ, បិតិតោ, ភាតា ឯវ ភាតិកោ, ភាតិករាជា.

៤០៥. ជាយាយ ជាយំ បតិម្ហិ [ក. ៣៣៩; រូ. ៣៥៨; នី. ៧៣១; ‘…ជយំ បតិម្ហិ’ (ពហូសុ)].

បតិម្ហិ ¶ បរេ ជាយាសទ្ទស្ស ជាយំ ហោតិ.

បុត្តំ ជនេតីតិ ជាយា, ជាយា ច បតិ ច ជាយម្បតី [ជយម្បតី (ពហូសុ)]. អថ វា ‘‘ជាយម្បតី’’តិ ឥទំ សន្ធិវិធិនាវ សិទ្ធំ, តស្មា ‘‘ជម្បតី’’តិបាឋោ សិយា យថា ‘‘ទេវរាជា សុជម្បតី’ [សំ. និ. ១.២៦៤]’តិ, យថា ច សក្កតគន្ថេសុ ‘‘ទារោ ច បតិ ច ទម្បតី’’តិ. ឥធ បន មហាវុត្តិនា បតិម្ហិ សុជាតាយ សុជំ ហោតិ, ទារស្ស ច ទំ ហោតិ, តថា ជាយា ច បតិ ច ជម្បតីតិ និដ្ឋំ គន្តព្ពំ.

យញ្ច វុត្តិយំ ‘‘ជានិបតីតិ បកត្យន្តរេន សិទ្ធំ, តថា ទម្បតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ បុត្តំ ជនេតីតិ ជានី. ជានី ច បតិ ច ជានីបតីតិ យុជ្ជតិ. ‘‘តុទម្បតី’’តិ បាឋោ. កច្ចាយនេ ច ‘ជាយាយ តុ ទំជានិ បតិម្ហី’តិ. តត្ថ តុសទ្ទោ បទបូរណមត្តេ យុជ្ជតិ.

៤០៦. សញ្ញាយមុទោទកស្ស [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ២៥៧; ចំ. ៥.២.៦៥; បា. ៦.៣.៥៧].

សញ្ញាយំ គម្យមានាយំ ឧត្តរបទេ បរេ ឧទកស្ស ឧទោ ហោតិ.

ឧទកំ ធារេតីតិ ឧទធិ, មហន្តំ ឧទកំ ធារេតីតិ មហោទធិ, ឧទកំ បិវន្តិ ឯត្ថាតិ ឧទបានំ, ឧទកំ បិវន្តិ ឯតាយាតិ ឧទបាតិ.

៤០៧. កុម្ភាទីសុ វា [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ២៥៧; ចំ. ៥.២.៦៩; បា. ៦.៣.៥៩].

កុម្ភាទីសុ បរេសុ ឧទកស្ស ឧទោ ហោតិ វា.

ឧទកស្ស ¶ កុម្ភោ ឧទកុម្ភោ, ឧទកកុម្ភោ. ឯវំ ឧទបត្តោ, ឧទកបត្តោ, ឧទពិន្ទុ, ឧទកពិន្ទុ. មហាវុត្តិនា ស្យាទីសុបិ, ‘‘នីលោទា បោក្ខរណី’’តិ បាឡិ.

៤០៨. សោតាទីសុ លោបោ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ២៥៦].

សោតាទីសុ បរេសុ ឧទកស្ស ឧស្ស លោបោ ហោតិ.

ឧទកស្ស សោតំ ទកសោតំ, ឧទកេ រក្ខសោ ទករក្ខសោ, ឧទកំ អាសយោ យេសំ តេ ទកាសយា, បាណា. មហាវុត្តិនា ស្យាទីសុបិ, ‘‘ទកេ ទកាសយា សេន្តី’’តិ [សំ. និ. ៣.៧៨ (ថោកំ វិសទិសំ)] បាឡិ.

៤០៩. បុព្ពាបរជ្ជសាយមជ្ឈេហាហស្ស ណ្ហោ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; ន្ហោ (សី.)].

បុព្ពាទីហិ បរស្ស អហស្ស ណ្ហោ ហោតិ.

បុព្ពណ្ហោ, អបរណ្ហោ, អជ្ជណ្ហោ, សាយណ្ហោ [សាយន្ហោ], មជ្ឈណ្ហោ.

នានាទេសរាសិ និដ្ឋិតោ.

អព្យយរាសិ

៤១០. កុបាទយោ និច្ចមស្យាទិវិធិម្ហិ [ក. ៣២៤; រូ. ៣៣៩; ចំ. ២.២.២៤; បា. ២.២.១៨].

ស្យាទិវិធិតោ អញ្ញត្ថ កុអាទយោ បាទយោ ច សទ្ទា ស្យាទ្យន្តេន សហ និច្ចំ ឯកត្ថា ហោន្តិ.

កុច្ឆិតោ ព្រាហ្មណោ កុព្រាហ្មណោ, ឦសកំ ឧណ្ហំ កទុណ្ហំ, បាកដោ ហុត្វា ភវតីតិ បាតុភូតោ, អាវី [‘អាវិ’បិ ទិស្សតិ] ហុត្វា ភវតីតិ អាវីភូតោ, តុណ្ហី ភវតីតិ តុណ្ហីភូតោ, បមុខោ នាយកោ បនាយកោ, បការេន ករិត្វា បករិត្វា ¶ បការេន កតំ បកតំ, បឋមំ វា កតំ បកតំ, វិរូបោ បុរិសោ ទុប្បុរិសោ. ឯវំ ទុក្កដំ, សោភណោ បុរិសោ សុបុរិសោ. ឯវំ សុកតំ, អភិធម្មោ, អភិត្ថុតោ, ភុសំ កឡារោ អាកឡារោ, ភុសំ ពន្ធោ អាពន្ធោ ឥច្ចាទិ.

បាទយោ បកតាទ្យត្ថេ បឋមាយ ឯកត្ថា ហោន្តិ, បកតោ អាចរិយោ បាចរិយោ. ឯវំ បយ្យកោ, បរោ អន្តេវាសី បន្តេវាសី, បរោ បុត្តោ បបុត្តោ, បរោ នត្តា បនត្តា.

អត្យាទយោ អតិក្កន្តាទ្យត្ថេ ទុតិយាយ, មញ្ចំ អតិក្កន្តោ អតិមញ្ចោ. ឯវំ អតិពាលោ, អតិវេលា.

អវាទយោ កុដ្ឋាទ្យត្ថេ តតិយាយ, កោកិលាយ អវកុដ្ឋំ វនំ អវកោកិលំ, ‘អវកុដ្ឋ’ន្តិ ឆឌ្ឌិតន្តិ វទន្តិ. ឯវំ អវមយូរំ.

បរិយាទយោ គិលានាទ្យត្ថេ ចតុត្ថិយា, អជ្ឈាយិតុំ គិលានោ បរិយជ្ឈេនោ.

ន្យាទយោ និក្ខន្តាទ្យត្ថេ បញ្ចមិយា, កោសម្ពិយា និក្ខន្តោ និក្កោសម្ពិ, វានតោ និក្ខន្តំ និព្ពានំ.

អស្យាទិវិធិម្ហីតិ កិំ? រុក្ខំ បតិ វិជ្ជោតតេ.

៤១១. ចី ក្រិយត្ថេហិ [ចំ. ២.២.២៥; បា. ១.៤.៦០, ៦១].

ចីបច្ចយន្តោ សទ្ទោ ក្រិយត្ថេហិ សទ្ទេហិ សហ ឯកត្ថោ ហោតិ.

ពលសា កិរិយ ពលីកិរិយ, បាកដីកិរិយ, បាកដីភុយ្យ, បាកដីភវិយ.

៤១២. ភូសនាទរានាទរាទីស្វេហិ សហ [ចំ. ២.២.២៧; បា. ១.៤.៦៣, ៦៤].

អលមាទយោ ¶ សទ្ទា ភូសនាទីសុ អត្ថេសុ ឯតេហិ ក្រិយត្ថេហិ សហ ឯកត្ថា ហោន្តិ.

ភូសនំ អកាសីតិ អលំកិរិយ, សមំ អាទរំ អកាសីតិ សក្កច្ច, អសមំ អនាទរំ អកាសីតិ អសក្កច្ច, ពិន្ទុនោ បររូបត្តំ.

ភូសនាទីសូតិ កិំ? អលំ ភុត្វា គតោ, ‘អល’ន្តិ បរិយត្តំ, សក្កត្វា គតោ, សោភណំ កត្វាត្យត្ថោ. ‘‘កច្ច, កិរិយ’’ ឥច្ចាទិនា សំខិត្តរូបេហិ ឧបបទេន សហ សិទ្ធេហិ ឯវ ឯកត្ថសញ្ញា, ន ‘‘កត្វា’’ ឥច្ចាទិនា អសំខិត្តរូបេហិ វិសុំ សិទ្ធេហីតិ អធិប្បាយោ.

៤១៣. អញ្ញេ ច [ក. ៣២៤, ៣២៧; រូ. ៣៣៩, ៣៥១; នី. ៦៨២-៦៨៨, ចំ. ២.២.៣០, ៣៣, ៣៤, ៣៧, ៤៤; បា ១.៤.៦៧, ៧១, ៧២, ៧៥, ៧៦; ៣.៤.៦៣].

អញ្ញេ ច សទ្ទា ក្រិយត្ថេហិ ស្យាទ្យន្តេហិ សហ ពហុលំ ឯកត្ថា ហោន្តិ.

អតិរេកំ អភវីតិ បរោភុយ្យ. ឯវំ តិរោភុយ្យ, បរោកិរិយ, តិរោកិរិយ, ឧរសិកិរិយ, មនសិកិរិយ, មជ្ឈេកិរិយ, តុណ្ហីភុយ្យ.

ត្យាទិសទ្ទាបិ សញ្ញាភាវំ បត្តា និបាតរូបា ហោន្តិ, ស្យាទិរូបា ច. តស្មា តេបិ ឥមស្មិំ សុត្តេ សង្គយ្ហន្តិ.

អត្ថិខីរា គាវី, នសន្តិបុត្តា ឥត្ថី, អត្ថិ ហុត្វា បច្ចយោ អត្ថិបច្ចយោ. ឯវំ នត្ថិបច្ចយោ, អហោសិ ឯវ កម្មំ អហោសិកម្មំ, ឯហិ ច បស្ស ច ឯហិបស្ស, ឯហិបស្ស ឥតិ វិធានំ អរហតីតិ ឯហិបស្សិកោ, អយំ តទ្ធិតន្តសមាសោ នាម. ឯវំ បរត្ថ.

ឯហិ ¶ ភទ្ទន្តេតិ វុត្តោបិ ន ឯតីតិ នឯហិភទ្ទន្តិកោ [ទី. និ. ១.៣៩៤], តិដ្ឋ ភទ្ទន្តេតិ វុត្តោបិ ន តិដ្ឋតីតិ នតិដ្ឋភទ្ទន្តិកោ, ឯហិ ស្វាគតំ តុយ្ហន្តិ វទនសីលោ ឯហិស្វាគតិកោ, ឯហិស្វាគតវាទី [បារា. ៤៣២] វា, ឯហិ ភិក្ខូតិ វចនេន សិទ្ធា ឧបសម្បទា ឯហិភិក្ខូបសម្បទា, ឯវំ បោរាណា អាហំសុ វា, ឯវំ បុរេ អាសិំសុ វាតិ ឯវំ បវត្តំ វិធានំ ឯត្ថ អត្ថីតិ ឥតិហាសោ [ទី. និ. ១.២៥៦], បុរាណគន្ថោ, យំ បុព្ពេ អនញ្ញាតំ, តំ ឥទានិ ញស្សាមិ ឥតិ បវត្តស្ស ឥន្ទ្រិយំ អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយំ, អសុកោ ឥតិ អាហ អសុកោ ឥតិ អាហ, អសុកស្មិំវា គន្ថេ ឥតិ អាហ អសុកស្មិំ គន្ថេ ឥតិ អាហាតិ ឯវំ បវត្តវចនំ ឥតិហិតិហំ, អញ្ញាសិ ឥតិ ព្យាកតោ កោណ្ឌញ្ញោ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ [មហាវ. ៨] ឥច្ចាទិ.

កេចិ បន ‘‘សច្ឆិករោតិ, មនសិករោតិ, បាកដីករោតិ, អាវីករោតិ, បាតុករោតិ, អលង្ករោតិ, សក្ករោតិ, បភវតិ, បរាភវតិ’’ ឥច្ចាទីនម្បិ ឯកត្ថីភាវំ វទន្តិ. តុមន្តត្វន្តាទិកាបិ ឯត្ថ សង្គយ្ហន្តិ, គន្តុំ កាមេតីតិ គន្តុកាមោ, កត្តុកាមោ, ទដ្ឋុកាមោ, គន្តុំ មនោ ឯតស្សាតិ គន្តុមនោ, សំវិធាយ អវហារោ សំវិធាវហារោ, យលោបោ. ឯវំ ឧបាទាយ ឧប្បន្នំ រូបំ ឧបាទារូបំ, អនុបាទាយ វិមុត្តោ អនុបាទាវិមុត្តោ, បដិច្ចសមុប្បាទោ, អាហច្ចភាសិតោ, ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី [បុ. ប. ៣៧], អវេច្ចប្បសាទោ, ឆក្ខត្តុបរមំ, សត្តក្ខត្តុបរមោ [បុ. ប. ៣១] ឥច្ចាទិ.

អព្យយរាសិ និដ្ឋិតោ.

សង្ខ្យារាសិ

ឥទានិ ¶ សង្ខ្យារាសិ វុច្ចតេ.

៤១៤. វិធាទីសុ ទ្វិស្ស ទុ [ក. ៣៨៦; រូ. ៤១០; នី. ៨១១].

វិធាទីសុ បរេសុ ទ្វិស្ស ទុ ហោតិ.

ទ្វេ វិធា បការា យស្សាតិ ទុវិធោ, ទ្វេ បដ្ដានិ យស្សាតិ ទុបដ្ដំ, ចីវរំ, ទុវង្គិកំ, ឈានំ ឥច្ចាទិ.

៤១៥. ទិ គុណាទីសុ [ក. ៣៨៦; រូ. ៤១០; នី. ៨១១].

គុណាទីសុ ទ្វិស្ស ទិ ហោតិ.

ទ្វេ គុណា បដលា យស្សាតិ ទិគុណា, សង្ឃាដិ, ទ្វេ គាវោ ទិគុ, ទ្វេ រត្តិយោ ទិរត្តំ, ទ្វិរត្តំ វា.

៤១៦. តីស្វ [ក. ៣៨៣; រូ. ២៥៣; នី. ៨១៥].

តីសុ បរេសុ ទ្វិស្ស អ ហោតិ.

ទ្វេ វា តយោ វា វារា ទ្វត្តិក្ខត្តុំ, ទ្វេ វា តយោ វា បត្តា ទ្វត្តិបត្តា.

៤១៧. អា សង្ខ្យាយាសតាទោនញ្ញត្ថេ [ក. ៣៨៣; រូ. ២៥៣; នី. ៨១៥; ចំ. ៥.២.៥២; បា. ៦.៣.៤៧].

អញ្ញបទត្ថវជ្ជិតេ សមាសេ សតាទិតោ អញ្ញស្មិំ សង្ខ្យាបទេ បរេ ទ្វិស្ស អា ហោតិ.

ទ្វេ ច ទស ច ទ្វាទស, ទ្វីហិ វា អធិកា ទស ទ្វាទស, ទ្វាវីសតិ, ទ្វត្តិំស, រស្សត្តំ.

អសតាទោតិ កិំ? ទ្វិសតំ, ទ្វិសហស្សំ.

អនញ្ញត្ថេតិ កិំ? ទ្វេ ទស យស្មិន្តិ ទ្វិទស.

៤១៨. តិស្សេ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; ចំ. ៥.២.៥៣; បា. ៦.៣.៤៨].

អនញ្ញត្ថេ ¶ អសតាទោ សង្ខ្យាបទេ បរេ តិស្ស ឯ ហោតិ.

តយោ ច ទស ច តេរស, តីហិ វា អធិកា ទស តេរស. ឯវំ តេវីសតិ, តេត្តិំស.

៤១៩. ចត្តាលីសាទោ វា [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; ចំ. ៥.២.៥៤; បា. ៦.៣.៤៩].

ចត្តាលីសាទីសុ បរេសុ តិស្ស ឯ ហោតិ វា.

តេចត្តាលីសំ, តិចត្តាលីសំ, តេបញ្ញាសំ, តិបញ្ញាសំ, តេសដ្ឋិ, តិសដ្ឋិ, តេសត្តតិ, តិសត្តតិ, តេអសីតិ, តិអសីតិ, តេនវុតិ, តិនវុតិ.

៤២០. ទ្វិស្សា ច [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០ ចំ. ៥.២.៥៤; បា. ៦.៣.៦៩].

ចត្តាលីសាទោ ទ្វិស្ស ឯ ហោតិ វា អា ច.

ទ្វេចត្តាលីសំ, ទ្វាចត្តាលីសំ, ទ្វិចត្តាលីសំ, ទ្វេបញ្ញាសំ, ទ្វិបញ្ញាសំ, ទ្វាសដ្ឋិ, ទ្វេសដ្ឋិ, ទ្វាសត្តតិ, ទ្វេសត្តតិ, ទ្វាសីតិ, ទ្វានវុតិ, ទ្វេនវុតិ. វាសទ្ទេន បញ្ញាសម្ហិ អាត្តំ, អសីតិម្ហិ ឯត្តញ្ច នត្ថិ.

៤២១. ពាចត្តាលីសាទោ វា [ក. ៣៨០; រូ. ២៥៥; នី. ៨១០].

អចត្តាលីសាទោ បរេ ទ្វិស្ស ពា ហោតិ វា.

ពារស, ទ្វាទស, ពាវីសតិ, ទ្វាវីសតិ, ពាត្តិំស, ទ្វត្តិំស.

អចត្តាលីសាទោតិ កិំ? ទ្វាចត្តាលីសំ.

៤២២. ចតុស្ស ចុចោ ទសេ [ក. ៣៩០; រូ. ២៥៦; នី. ៨២៦].

ទសេ ¶ បរេ ចតុស្ស ចុ, ចោ ហោន្តិ វា.

ចុទ្ទស, ចោទ្ទស, ចតុទ្ទស.

៤២៣. វីសតិទសេសុ បញ្ចស្ស បណ្ណបន្នា [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨១៤].

ឯសុ បញ្ចស្ស បណ្ណ, បន្នា ហោន្តិ វា យថាក្កមំ.

បណ្ណវីសតិ, បញ្ចវីសតិ, បន្នរស, បញ្ចទស.

៤២៤. ឆស្ស សោ [ក. ៣៧៤; រូ. ៤០៨; នី. ៨០៦].

ទសេ បរេ ឆស្ស សោ ហោតិ.

សោឡស.

៤២៥. ឯកដ្ឋានមា [ក. ៣៨៣; រូ. ២៥៣; នី. ៨១៥].

ទសេ បរេ ឯក, អដ្ឋានំ អា ហោតិ.

ឯកាទស, អដ្ឋារស.

៤២៦. រ សង្ខ្យាតោ វា [ក. ៣៨១; រូ. ២៥៤; នី. ៨១២].

ឯកាទិសង្ខ្យម្ហា បរស្ស ទសស្ស រ ហោតិ វា.

ឯការស, ឯកាទស, ពារស, ទ្វាទស, បន្នរស, បញ្ចទស, សត្តរស, សត្តទស, អដ្ឋារស, អដ្ឋាទស, ពាទេសេ បន្នាទេសេ ច និច្ចំ. ឥធ ន ហោតិ, ចតុទ្ទស.

៤២៧. ឆតីហិ ឡោ ច [ក. ៣៧៩; រូ. ២៥៨; នី. ៨០៩].

ឆ, តីហិ បរស្ស ទស្ស ឡោ ហោតិ រោ ច.

សោឡស, តេរស, តេឡស.

៤២៨. ចតុត្ថតតិយានមឌ្ឍុឌ្ឍតិយា [ក. ៣៨៧; រូ. ៤១១; នី. ៨១៩].

‘អឌ្ឍុឌ្ឍតិយា’តិ ¶ អឌ្ឍា+ឧឌ្ឍតិយាតិ ឆេទោ, អឌ្ឍម្ហា បរេសំ ចតុត្ថ, តតិយានំ ឧឌ្ឍ, តិយា ហោន្តិ យថាក្កមំ.

អឌ្ឍេន ចតុត្ថោ អឌ្ឍុឌ្ឍោ, អឌ្ឍេន តតិយោ អឌ្ឍតិយោ.

សកត្ថេ ណ្យម្ហិ អឌ្ឍតេយ្យោ.

៤២៩. ទុតិយស្ស សហ ទិយឌ្ឍទិវឌ្ឍា [ក. ៣៨៧; រូ. ៤១១; នី. ៨១៩].

អឌ្ឍម្ហា បរស្ស ទុតិយស្ស សហ អឌ្ឍេន ទិយឌ្ឍ, ទិវឌ្ឍា ហោន្តិ.

អឌ្ឍេន ទុតិយោ ទិយឌ្ឍោ, ទិវឌ្ឍោ.

យថា ច ឯក, ទ្វិ,តិ, ចតុ, បញ្ច, ឆ, សត្ត, អដ្ឋ, នវ, ទសសទ្ទា បច្ចេកំ អត្តនោ អត្ថេសុ និបតន្តិ, តថា វីសតិ, តិំសតិ, ចត្តាលីស, បញ្ញាស, សដ្ឋិ, សត្តតិ, អសីតិ, នវុតិសទ្ទា បច្ចេកំ អត្តនោ អត្ថេសុ និបតន្តិ, ទសសទ្ទស្ស ការិយា ន ហោន្តិ, ឯវំ សតសហស្សសទ្ទាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តតោ បរំ បន ទស សហស្សានិ ទសសហស្សំ, ឥទំ ‘នហុត’ន្តិ ច វុច្ចតិ, សតំ សហស្សានិ សតសហស្សំ, ឥទំ ‘លក្ខ’ន្តិ ច វុច្ចតិ, ទស សតសហស្សានិ ទសសតសហស្សន្តិ ឯវំ ទិគុសមាសវសេន ឯតានិ បទានិ សិជ្ឈន្តិ.

ទ្វេ សតានិ ទ្វិសតំ, តីណិ សតានិ តិសតំ, ទ្វេ សហស្សានិ ទ្វិសហស្សំ, តីណិ សហស្សានិ តិសហស្សំ ឥច្ចាទីនិ ទិគុម្ហិ វុត្តានេវ.

គណនបថេ បន ឯកដ្ឋានំ, ទសដ្ឋានំ, សតដ្ឋានំ, សហស្សដ្ឋានំ, ទសសហស្សដ្ឋានំ, សតសហស្សដ្ឋានំ, ទសសតសហស្សដ្ឋានន្តិ ¶ ឥមានិ សត្ត ឋានានិ កមេន ទសគុណិតានិ ហោន្តិ. តត្ថ ឯកដ្ឋានំ នាម ឯកំ, ទ្វេ, តីណិ ឥច្ចាទិ. ទសដ្ឋានំ នាម ទស, វីសំ, តិំសំ ឥច្ចាទិ. សតដ្ឋានំ នាម សតំ, ទ្វិសតំ, តិសតំ ឥច្ចាទិ. សហស្សដ្ឋានំ នាម សហស្សំ, ទ្វិសហស្សំ, តិសហស្សំ ឥច្ចាទិ. ឯវំ ឧបរិបិ. ឯកមេកស្មិញ្ច ឋានេ នវ បទានិ ច នវ អន្តរនវន្តានិ ច ហោន្តិ. អយំ មូលភូមិ នាម.

តទុត្តរិ កោដិភូមិ នាម. តត្ថបិ ឯកដ្ឋានំ, ទសដ្ឋានំ, សតដ្ឋានំឥច្ចាទីនិ សត្ត ឋានានិ ហោន្តិ. តត្ថ មូលភូមិយា អន្តិមដ្ឋានំ គហេត្វា ទសគុណិតេ កតេ កោដិភូមិយំ ឯកដ្ឋានំ ហោតិ, ឥធបិ សត្ត ឋានានិ កមេន ទសគុណិតានិយេវ, ឥធ ទសកោដិសតសហស្សំ អន្តិមដ្ឋានំ ភវតិ.

តទុត្តរិ បកោដិភូមិ នាម. ឯត្ថបិ សត្ត ឋានានិ ហោន្តិ. តត្ថ កោដិភូមិយា អន្តិមដ្ឋានំ គហេត្វា ទសគុណិតេ កតេ បកោដិភូមិយំ ឯកដ្ឋានំ ហោតិ, ឥធបិ សត្ត ឋានានិ ទសគុណិតានិយេវ, ទសបកោដិសតសហស្សំ អន្តិមដ្ឋានំ, ឥមិនា នយេន សព្ពភូមីសុ ឧបរូបរិ ភូមិសង្កន្តិ ច ឋានភេទោ ច វេទិតព្ពោ.

អយំ បនេត្ថ ភូមិក្កមោ-មូលភូមិ, កោដិភូមិ, បកោដិភូមិ, កោដិបកោដិភូមិ, នហុតភូមិ, និន្នហុតភូមិ, អក្ខោភិណីភូមិ [ភិនី, ភនីតិបិ ទិស្សន្តិ], ពិន្ទុភូមិ, អព្ពុទភូមិ, និរព្ពុទភូមិ, អហហភូមិ, អពពភូមិ, អដដភូមិ, សោគន្ធិកភូមិ, ឧប្បលភូមិ, កុមុទភូមិ, បុណ្ឌរីកភូមិ, បទុមភូមិ, កថានភូមិ, មហាកថានភូមិ, អសង្ខ្យេយ្យភូមីតិ ឯកវីសតិ ភូមិយោ សត្តចត្តាលីសសតំ ឋានានិ ច ហោន្តិ.

និរយភូមីនំ កមេន បន អព្ពុទភូមិ, និរព្ពុទភូមិ, អពពភូមិ, អដដភូមិ, អហហភូមិ, កុមុទភូមិ, សោគន្ធិកភូមិ, ឧប្បលភូមិ ¶ , បុណ្ឌរីកភូមិ, បទុមភូមីតិ វត្តព្ពោ. ឯត្ថ ច យស្មា បាឡិភាសាយំ ទសសតសហស្សំ នាម សត្តមដ្ឋានំ នត្ថិ, ឆ ឋានានិ ឯវ អត្ថិ, តស្មា គរូ អដ្ឋកថាសុ [សំ. និ. ១.១៨១] អាគតនយេន សត្តមដ្ឋានំ ឧល្លង្ឃេត្វា ឆដ្ឋដ្ឋានតោ ឧបរិ ភូមិសង្កន្តិំ កថេន្តា សតគុណិតំ កត្វា កថេន្តិ, សតសហស្សានំ សតំ កោដិ, កោដិសតសហស្សានំ សតំ បកោដិ ឥច្ចាទិ.

តត្ថ សតសហស្សានំ សតំ នាម ទសសតសហស្សានំ ទសកមេវ ហោតិ, តស្មា តថា កថេន្តាបិ ភូមីនំ សព្ពដ្ឋានានញ្ច ទសគុណសិទ្ធិមេវ កថេន្តីតិ វេទិតព្ពំ. យស្មា ច គណនភូមិសង្ខាតោ គណនបថោ នាម នានាទេសវាសីនំ វសេន នានាវិធោ ហោតិ, តស្មា ទីបវំសេ អក្ខោភិណី, ពិន្ទុ, កថាន, មហាកថានានិ វជ្ជេត្វា បាឡិនយេន សត្តរស ភូមិយោវ វុត្តា. កច្ចាយនេ [ក. ៣៩៤, ៣៩៥; រូ. ៤១៦, ៤១៧] បុព្ពេ ទស្សិតា ឯកវីសតិ ភូមិយោ, សក្កតគន្ថេសុ តតោ សាធិកភូមិយោ, កត្ថចិ បន មហាពលក្ខន្ធបរិយន្តា សដ្ឋិ ភូមិយោតិ អាគតា.

តត្ថ សកសកភូមិតោ អតិរេកវត្ថូនិ គណនបថវីតិវត្តានិ នាម ហោន្តិ, យេសំ បន មូលភូមិមត្តំ អត្ថិ, តេសំ កោដិមត្តានិបិ វត្ថូនិ គណនបថាតិក្កន្តានិ ឯវ.

អបិ ច ‘គណនបថវីតិវត្ត’ន្តិ ច ‘គណនបថាតិក្កន្ត’ន្តិ ច ‘អសង្ខ្យេយ្យ’ន្តិ ច អត្ថតោ ឯកំ. តស្មា ឥធបិ វីសតិ ភូមិយោ ឯវ អនុក្កមេន ទសគុណិតា គណនបថា នាម ហោន្តិ. អសង្ខ្យេយ្យន្តិ បន ទសគុណវិនិមុត្តា គណនបថាតិក្កន្តភូមិ ឯវ វុច្ចតិ. មហាកថានភូមាតិក្កន្តតោ បដ្ឋាយ ហិ អនន្តមហាបថវិយា សព្ពបំសុចុណ្ណានិបិ ឥធ អសង្ខ្យេយ្យភូមិយំ សង្គយ្ហន្តិ. ឥតរថា អសង្ខ្យេយ្យន្តិ ច គណនបថភូមីតិ ច វិរុទ្ធមេតន្តិ.

ទីបវំសេ ¶ ច ‘‘តតោ ឧបរិ អភូមិ, អសង្ខ្យេយ្យន្តិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘អភូមី’តិ វចនេន គណនបថភូមិ ឯវ បដិសិទ្ធា, ន តុ គណនបថាតិក្កន្តា វិសុំ អសង្ខ្យេយ្យភូមិ នាម. ចរិយាបិដកសំវណ្ណនាយម្បិ [ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថា] អយមត្ថោ វុត្តោ. អសង្ខ្យេយ្យភូមិយម្បិ អសង្ខ្យេយ្យានំ ចូឡ, មហាទិវសេន អនេកប្បភេទោ ទក្ខិណវិភង្គសុត្តេន [ម. និ. ៣.៣៧០] ទីបេតព្ពោ.

សទ្ទនីតិយំ [នី. ៨៣៣] បន បាឡិនយំ គហេត្វា ‘‘វីសតិ អព្ពុទានិ ឯកំ និរព្ពុទំ នាម. វីសតិ និរព្ពុទានិ ឯកំ អពពំ នាម’’ ឥច្ចាទិនា និរព្ពុទាទីនំ សង្ខ្យានម្បិ វីសតិមត្តគុណំ នាម វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិ. និរយេសុ ហិ វីសតិមត្តគុណេន អព្ពុទ, និរព្ពុទាទីនំ ទសន្នំ និរយានំ តានិ នាមានិ សិទ្ធានិ ភវន្តិ. គរូ បន តានិ នាមានិ គហេត្វា ទសគុណសិទ្ធេសុ គណនបថេសុ បក្ខិបិំសុ, តស្មា នាមមត្តេន សទិសានិ ភវន្តិ, គុណវិធិ បន វិសទិសោឯវ.

ឯវញ្ចកត្វា បាឡិយម្បិ ពកព្រហ្មាសុត្តេ [សំ. និ. ១.១៧៥] ‘‘សតំ សហស្សានំ និរព្ពុទានំ, អាយុំ បជានាមិ តវាហំ ព្រហ្មេ’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច យទិ គណនភូមិបថេបិ និរព្ពុទានំ វីសតិមត្តេន អពពភូមិ ភវេយ្យ, ឯវំ សតិ និរព្ពុទានំ សតសហស្សំ នាម ន វុច្ចេយ្យ. ជាតកដ្ឋកថាយញ្ច [ជា. អដ្ឋ. ៣.៧.៦៩] ‘‘និរព្ពុទសតសហស្សានំ ឯកំ អហហំ នាម, ឯត្តកំ ពកស្ស ព្រហ្មុនោ តស្មិំភវេ អវសិដ្ឋំ អាយូ’’តិ វុត្តំ. តស្មា ឥមំ គណនភូមិបថំ បត្វា វីសតិគុណំ នាម នត្ថីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. អក្ខោភិណី, ពិន្ទុ, កថាន, មហាកថានានិបិ អញ្ញតោ គហេត្វា បក្ខិត្តានិ សិយុំ. ឯវំ បក្ខិត្តានញ្ច ចុទ្ទសន្នំ សង្ខ្យានំ កច្ចាយនេ កមោក្កមតា បន បច្ឆាជាតា សិយាតិ.

ឥតិ និរុត្តិទីបនិយា នាម មោគ្គល្លានព្យាករណទីបនិយា

សមាសកណ្ឌោ ចតុត្ថោ.

៥. តទ្ធិត

អថ ¶ តទ្ធិតវិធានំ ទីបិយតេ.

តទ្ធិតវុត្តិ នាម វិចិត្រា ហោតិ, សាតិសយេន វិចិត្រញាណហិតំ វហតិ, តស្មា តេសំ តេសំ កុលបុត្តានំ ហិតន្តិ តទ្ធិតំ, ឥមស្មិំ កណ្ឌេ សព្ពវិធានស្ស នាមំ. តំ បន អដ្ឋវិធំ ហោតិ អបច្ចំ, អនេកត្ថំ, អស្សត្ថិ, ភាវកម្មំ, បរិមាណំ, សង្ខ្យា, ខុទ្ទកំ, នានាត្តន្តិ.

អបច្ចរាសិ

៤៣០. ណោ វាបច្ចេ [ក. ៣៤៤; រូ. ៣៦១; នី. ៧៥២; ចំ. ២.៤.១៦; បា. ៤.១.៩២; ‘សរានមាទិស្សា…’ (ពហូសុ)].

ឆដ្ឋ្យន្តា នាមម្ហា តស្ស អបច្ចន្តិ អត្ថេ វិកប្បេន ណបច្ចយោ ហោតិ. វាសទ្ទោ វាក្យ, សមាសានំ វិកប្បនត្ថោ, ឥតោ បរំ អនុវត្តតេ, តេន សព្ពត្ថ វិកប្បវិធិ សិជ្ឈតិ. ណានុពន្ធោ វុទ្ធ្យត្ថោ, សោ បយោគអប្បយោគី. វសិដ្ឋស្ស អបច្ចន្តិ អត្ថេ ឥមិនា សុត្តេន វសិដ្ឋម្ហា ណបច្ចយោ, សោ សាម្យត្ថញ្ច អបច្ចត្ថញ្ច ឧភយំ វទតិ, ឆដ្ឋី ច អបច្ចបទញ្ច តេន វុត្តត្ថា នាម ហោន្តិ, វសិដ្ឋបទំ បច្ចយេន សហ ឯកត្ថំ ហោតិ, ឧភយំ ឯកតោ ហុត្វា បុត្តស្ស នាមំ ហោតីតិ អត្ថោ. តតោ ‘ឯកត្ថតាយ’ន្តិ ឆដ្ឋិយា លោបោ, អបច្ចបទំ បន វុត្តត្ថមត្តេន លុប្បតិ. តញ្ហិ សុត្តេ បធានភាវេន និទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ, ន ឆដ្ឋីតិ, មហាវុត្តិនា វា បទានំ លោបោ. ឯវំ សព្ពត្ថ.

៤៣១. បទានមាទិស្សាយុវណ្ណស្សាឯឱ ណានុពន្ធេ [ក. ៤០៥; រូ. ៣៦៥; នី. ៨៦០].

បទានំ អាទិភូតស្ស អការស្ស ច ឥវណ្ណុ’វណ្ណស្ស ច អា, ឯ, ឱ វុទ្ធិយោ ហោន្តិ ណានុពន្ធេ បច្ចយេ បរេតិ បទាទិអ-ការស្ស អាវុទ្ធិ, ស្យាទ្យុប្បត្តិ.

វាសិដ្ឋោ, ¶ បុរិសោ, វាសិដ្ឋី, ឥត្ថី, វាសិដ្ឋំ, កុលំ, វសិដ្ឋស្ស បុត្តោ វាសិដ្ឋោ, វសិដ្ឋស្ស ធីតា វាសិដ្ឋី, វសិដ្ឋស្ស កុលំ វាសិដ្ឋន្តិ ឯវម្បិ យោជេតុំ យុជ្ជតិ.

តត្ថ ‘វសិដ្ឋស្សា’តិ ឯតេន គោត្តស្សេវ បិតុភូតំ អាទិបុរិសំ វទតិ. កស្មា? គោត្តសទ្ទត្តា. ឯវញ្ហិ សតិ តស្មិំ គោត្តេ បច្ចាជាតា សព្ពេបិ ជនា តស្ស អបច្ចា នាម ហោន្តិ.

៤៣២. មជ្ឈេ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩].

មជ្ឈេ បវត្តានំ អ, យុវណ្ណានំ អា, ឯ, ឱវុទ្ធិយោ ហោន្តិ វា ក្វចិ.

វាសេដ្ឋោ, វាសេដ្ឋី, វាសេដ្ឋំ. វាសទ្ទេន ‘‘វសិដ្ឋស្ស បុត្តោ ធីតា កុល’’ន្តិ វាក្យំ វា ‘‘វសិដ្ឋបុត្តោ វសិដ្ឋធីតា វសិដ្ឋកុល’’ន្តិ សមាសំ វា វិកប្បេតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ.

ភរទ្វាជស្ស អបច្ចំ ភារទ្វាជោ, វិសាមិត្តស្ស [ភារទ្វាជស្ស… វេសាមិត្តស្ស… (រូ.)] អបច្ចំ វេសាមិត្តោ, គោតមស្ស អបច្ចំ គោតមោ, កស្សបស្ស អបច្ចំ កស្សបោ, វសុទេវស្ស អបច្ចំ វាសុទេវោ. ឯវំ ពាលទេវោ.

ឧបគុស្ស អបច្ចន្តិ ឯត្ថ ‘ឧវណ្ណស្សាវង…’តិ ណានុពន្ធេ បច្ចយេ បរេ ឧវណ្ណស្ស អវង ហោតិ. ឱបគវោ, ឱបគវី, ឱបគវំ, មនុនោ អបច្ចំ មានវោ, ភគ្គុនោ អបច្ចំ ភគ្គវោ, បណ្ឌុនោ អបច្ចំ បណ្ឌវោ, ឧបវិន្ទុស្ស អបច្ចំ ឱបវិន្ទវោ ឥច្ចាទិ.

៤៣៣. វច្ឆាទិតោ ណានណាយនា [ក. ៣៤៥; រូ. ៣៦៦; នី. ៧៥៤; បា. ៤.១.៩៣, ៩៤, ១៦២, ១៦៣].

ឆដ្ឋុន្តេហិ ¶ វច្ឆាទីហិ គោត្តសទ្ទគណេហិ តស្ស អបច្ចន្តិ អត្ថេ ណានុពន្ធា អាន, អាយនបច្ចយា ហោន្តិ វា.

វច្ឆស្ស អបច្ចំ វច្ឆានោ, វច្ឆាយនោ, វច្ឆានី, វច្ឆាយនី, វច្ឆានំ, វច្ឆាយនំ. ឯវំ កច្ចានោ, កច្ចាយនោ, កាតិយានោ, កាតិយាយនោ, សាកដានោ, សាកដាយនោ, កណ្ហានោ, កណ្ហាយនោ, មោគ្គល្លានោ, មោគ្គល្លាយនោ, អគ្គិវេស្សានោ [អគ្គិវេស្សនោតិបិ ទិស្សតិ ទី. និ. ១.១៧៦; ម. និ. ១.៣៥៣ អាទយោ], អគ្គិវេស្សាយនោ, មុញ្ចានោ, មុញ្ចាយនោ, កុញ្ចានោ, កុញ្ចាយនោ ឥច្ចាទិ.

៤៣៤. កត្តិកាវិធវាទីហិ ណេយ្យណេរា [ក. ៣៤៦; រូ. ៣៦៧; នី. ៧៥៥; បា. ៤.១.១២០, ១២៣, ១២៦, ១២៧, ១២៨, ១២៩, ១៣១].

ឆដ្ឋ្យន្តេហិ កត្តិកាទីហិ វិធវាទីហិ ច តស្ស អបច្ចន្តិ អត្ថេ កមេន ណានុពន្ធា ឯយ្យ, ឯរបច្ចយា ហោន្តិ វា.

ណេយ្យេ – កត្តិកាយ នាម ទេវធីតាយ អបច្ចំ កត្តិកេយ្យោ, វិនតាយ នាម ទេវិយា អបច្ចំ វេនតេយ្យោ, រោហិណិយា នាម ទេវិយា អបច្ចំ រោហិណេយ្យោ, ភគិនិយា អបច្ចំ ភាគិនេយ្យោ, នទិយា នាម ឥត្ថិយា អបច្ចំ នាទេយ្យោ. ឯវំ អន្តេយ្យោ, អាហេយ្យោ, កាមេយ្យោ, សុចិយា អបច្ចំ សោចេយ្យោ, ពាលាយ អបច្ចំ ពាលេយ្យោ ឥច្ចាទិ.

ណេរេ – វិធវាយ អបច្ចំ វេធវេរោ, វិធវា នាម មតបតិកា ឥត្ថី. ពន្ធុកិយា អបច្ចំ ពន្ធុកេរោ, នាឡិកិយា នាម ឥត្ថិយា បុត្តោ នាឡិកេរោ, សមណស្ស ឧបជ្ឈាយស្ស បុត្តោ សាមណេរោ, សមណិយា បវត្តិនិយា ធីតា សាមណេរី ឥច្ចាទិ.

៤៣៥. ណ្យ ទិច្ចាទីហិ [ក. ៣៤៧; រូ. ៣៦៨; នី. ៧៥៦; ចំ. ២.៤.២; បា. ៤.១.៨៥].

ឆដ្ឋុន្តេហិ ¶ ទិតិឥច្ចាទីហិ តស្ស អបច្ចន្តិ អត្ថេ ណានុពន្ធោ យបច្ចយោ ហោតិ វា.

៤៣៦. លោបោវណ្ណិវណ្ណានំ [ក. ២៦១; រូ. ៣៦៩; នី. ៥០៩].

យេ បរេ អវណ្ណស្ស ឥវណ្ណស្ស ច លោបោ ហោតីតិ ណ្យម្ហិ បរេ អវណ្ណិ’វណ្ណានំ លោបោ.

ទិតិយា នាម ទេវធីតាយ អបច្ចំ ទេច្ចោ, អទិតិយា អបច្ចំ អាទិច្ចោ.

តត្ថ ឥវណ្ណលោបេ ‘តវគ្គវរណានំ យេ ចវគ្គពយញា’តិ យម្ហិ បរេ តវគ្គស្ស ចវគ្គត្តំ, បុន ‘វគ្គលសេហិ តេ’តិ យស្ស បុព្ពរូបត្តំ, កុណ្ឌនិយា អបច្ចំ កោណ្ឌញ្ញោ.

៤៣៧. ឧវណ្ណស្សាវង សរេ [ក. ៣៤៨; រូ. ៣៧១; នី. ៧៥៧].

សរេ បរេ ឧវណ្ណស្ស អវង ហោតីតិ ឧវណ្ណស្ស អវត្តំ. ‘តវគ្គវរណាន…’ន្តិ សុត្តេន វស្ស ពត្តំ, បុន ‘វគ្គលសេហិ តេ’តិ សុត្តេន យស្ស បុព្ពរូបត្តំ, ភាតុនោ អបច្ចំ ភាតព្យោ.

៤៣៨. អា ណិ [ក. ៣៤៧; រូ. ៣៦៨; នី. ៧៥៦; ចំ. ២.៤.១៩; បា. ៤.១.៩៥].

រស្សា’ការន្តតោ អបច្ចត្ថេ ណានុពន្ធោ រស្សិ’បច្ចយោ ហោតិ វា.

ទក្ខស្ស អបច្ចំ ទក្ខិ. ឯវំ ទោណិ, វាសវិ, សក្យបុត្តិ, នាដបុត្តិ, ទាសបុត្តិ, ទារុនោ អបច្ចំ ទារវិ [វិចារេតព្ពមិទំ], វរុណស្ស អបច្ចំ វារុណិ ¶ . ឯវំ កណ្ឌិ, ពាលទេវិ, បាវកិ, ជិនទត្តស្ស អបច្ចំ ជេនទត្តិ, សុទ្ធោទនិ, អនុរុទ្ធិ ឥច្ចាទិ.

៤៣៩. រាជតោ ញោ ជាតិយំ [ក. ៣៤៧; រូ. ៣៦៨; នី. ៧៥៦; ចំ. ២.៤.៧០; បា. ៤.១.១៣៧].

ជាតិយំ គម្យមានាយំ រាជសទ្ទម្ហា អបច្ចត្ថេ ញបច្ចយោ ហោតិ វា.

រញ្ញោ អបច្ចំ រាជញ្ញោ, រាជកុលស្ស បុត្តោតិ អត្ថោ.

ជាតិយន្តិ កិំ? រាជបុត្តោ.

៤៤០. ខត្តា យិយា [ក. ៣៤៧; រូ. ៣៦៨; នី. ៧៥៦; ចំ. ២.៤.៦៩; បា. ៤.១.១៣៨].

ជាតិយំ គម្យមានាយំ ខត្តសទ្ទម្ហា អបច្ចត្ថេ យ, ឥយបច្ចយា ហោន្តិ.

ខត្តកុលស្ស អបច្ចំ ខត្យោ, ខត្តិយោ.

ជាតិយន្ត្វេវ? ខត្តិ.

៤៤១. មនុតោ ស្សសណ [ក. ៣៤៨; រូ. ៣៧១; នី. ៧៥៣; ចំ. ២.៤.៩៤, ៩៥; បា. ៤.១.១៦១].

ជាតិយំ គម្យមានាយំ មនុសទ្ទម្ហា អបច្ចត្ថេ ស្ស, សណបច្ចយា ហោន្តិ.

មនុនោ អបច្ចំ មនុស្សោ, មានុសោ, មនុ នាម កប្បេ អាទិខត្តិយោ មហាសម្មតរាជា, ឥត្ថិយំ មនុស្សី, មានុសី,

ជាតិយន្ត្វេវ? មាណវោ.

៤៤២. ជនបទនាមស្មា ជនខត្តិយា រញ្ញេ ច ណោ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ២.៤.៩៦; បា. ៤.១.១៦៨; ‘‘ជនបទនាមស្មា ខត្តិយា…’’ (ពហូសុ)].

ជនវាចិនា ¶ ច ខត្តិយវាចិនា ច ជនបទនាមម្ហា រញ្ញេ ច អបច្ចេ ច ណោ ហោតិ.

បញ្ចាលានំ ជនានំ រាជា បញ្ចាលោ, បញ្ចាលស្ស ខត្តិយស្ស អបច្ចំ បញ្ចាលោ. ឯវំ កោសលោ, មាគធោ, ឱក្កាកោ [ទី. និ. ១.២៦៧].

ជនបទនាមស្មាតិ កិំ? ទសរថរញ្ញោ បុត្តោ ទាសរថិ [ទាសរដ្ឋិ].

ជនខត្តិយាតិ កិំ? បញ្ចាលស្ស ព្រាហ្មណស្ស អបច្ចំ បញ្ចាលិ.

៤៤៣. ណ្យ កុរុសិវីហិ [ក. ៣៤៦; រូ. ៣៦៧; នី. ៧៥៥; ចំ. ២.៤.១០១ …បេ… ៤.១.១៧២].

កុរុ, សិវិសទ្ទេហិ អបច្ចេ រញ្ញេ ច ណ្យោ ហោតិ.

កុរុរញ្ញោ អបច្ចំ កោរព្យោ [ជា. ១.១៤.២២៨, ២៣២, ២៣៦], កុរុរដ្ឋវាសីនំ រាជា កោរព្យោ, កោរព្ពោ, បុព្ពរូបត្តំ, សិវិរញ្ញោ អបច្ចំ សេព្យោ, សិវិរដ្ឋវាសីនំ រាជា សេព្យោ.

អបច្ចរាសិ និដ្ឋិតោ.

អនេកត្ថរាសិ

៤៤៤. ណ រាគា តេន រត្តំ [ក. ៣៤៧; រូ. ៣៦៨; នី. ៧៥៦; ចំ. ៣.១.១ …បេ… ៤.២.១].

រជ្ជន្តិ វត្ថំ ឯតេនាតិ រាគោ, រជនវត្ថុ, រាគវាចិម្ហា តេន រត្តន្តិ អត្ថេ ណោ ហោតិ.

កសាវេន រត្តំ វត្ថំ កាសាវំ [ធ. ប. ៩], កាសាយំ វា. ឯវំ កោសុម្ភំ, ហលិទ្ទិយា រត្តំ ហាលិទ្ទំ, បាដង្គេន រត្តំ បាដង្គំ, មញ្ជិដ្ឋំ, កុង្កុមំ ឥច្ចាទិ.

‘‘នីលំ ¶ វត្ថំ, បីតំ វត្ថ’’ន្តិអាទីសុ បន នីល, បីតាទិសទ្ទា គុណសទ្ទត្តា បច្ចយេន វិនា គុណនិស្សយំ ទព្ពំ វទន្តិ. ឯវំ សព្ពេសុ គុណសទ្ទ, ជាតិសទ្ទ, នាមសទ្ទេសុ.

៤៤៥. នក្ខត្តេនិន្ទុយុត្តេន កាលេ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.១.៥; បា. ៤.២.៣].

ឥន្ទុយុត្តេន នក្ខត្តេន លក្ខិតេ កាលេ តន្នក្ខត្តវាចីហិ ណោ ហោតិ.

បុណ្ណចន្ទយុត្តេន ផុស្សនក្ខត្តេន លក្ខិតា ផុស្សា, រត្តិ, ផុស្សោ, អហោ. ឯវំ មាឃោ ឥច្ចាទិ.

នក្ខត្តេនាតិ កិំ? គរុគហេន លក្ខិតា រត្តិ.

ឥន្ទុយុត្តេនាតិ កិំ? ផុស្សេន លក្ខិតោ មុហុត្តោ.

កាលេតិ កិំ? ផុស្សេន លក្ខិតា អត្ថសិទ្ធិ.

៤៤៦. សាស្ស ទេវតា បុណ្ណមាសី [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.១.១៨, ១៩ …បេ… ៤.២.២១-២៤].

សា អស្ស ទេវតា, សា អស្ស បុណ្ណមាសីតិ អត្ថេ បឋមន្តា ណោ ហោតិ.

ពុទ្ធោ អស្ស ទេវតាតិ ពុទ្ធោ, យោ ពុទ្ធំ អត្តនោ អារក្ខទេវតំ វិយ គរុំ កត្វា វិចរតិ, និរន្តរំ វា ‘‘ពុទ្ធោ ពុទ្ធោ’’តិ វាចំ និច្ឆារេតិ, តស្សេតំ នាមំ. សុគតោ អស្ស ទេវតាតិ សោគតោ, មហិន្ទទេវោ អស្ស ទេវតាតិ មាហិន្ទោ. ឯវំ យាមោ, សោមោ, វារុណោ.

ផុស្សី អស្ស បុណ្ណមាសីតិ ផុស្សោ, មាសោ. ឯវំ មាឃោ, ផគ្គុនោ, ចិត្តោ, វេសាខោ, ជេដ្ឋមូលោ, អាសឡ្ហោ, សាវណោ, បោដ្ឋបាទោ, អស្សយុជោ, កត្តិកោ, មាគសិរោ.

បុណ្ណមាសីតិ កិំ? ផុស្សី អស្ស បញ្ចមី តិថី.

៤៤៧. តមធីតេ តំ ជានាតិ កណិកា ច [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៤; ចំ. ៣.១.៣៧ …បេ… ៤.២.៥៩].

ឯតេសុ ¶ អត្ថេសុ ទុតិយន្តា ណោ ច កោ ច ណិកោ ចាតិ ឯតេ បច្ចយា ហោន្តិ.

ណម្ហិ – ព្យាករណំ អធីតេ ជានាតិ វា វេយ្យាករណោ [ទី. និ. ១.២៥៦]. បក្ខេ ‘‘វេយ្យាករណិកោ, ព្យញ្ជនំ អធីតេ ជានាតិ វា វេយ្យញ្ជនិកោ’’តិ ឥមានិ ណិកេន សិជ្ឈន្តិ.

កម្ហិ-ឆន្ទំ អធីតេ ជានាតិ វា ឆន្ទោ. ឯវំ បទកោ [ទី. និ. ១.២៥៦], នាមកោ.

ណិកម្ហិ-វិនយំ អធីតេ ជានាតិ វា វេនយិកោ, សុត្តន្តិកោ, អាភិធម្មិកោ.

ឯត្ថ ច ‘វេយ្យាករណោ’តិ បទេ វិយ្យាករណំ អធីតេតិ វាក្យំ, ‘វេយញ្ជនិកោ’តិ បទេ វិយញ្ជនំ អធីតេតិ. ឧបរិ ‘ទោវារិកោ, សោវគ្គិក’ន្តិ បទេសុបិ ‘ទុវារេ និយុត្តោ, សុវគ្គាយ សំវត្តតី’តិ វាក្យំ, អត្ថំ កថេន្តេន បន ទុវារ, សុវគ្គសទ្ទានំ តទ្ធិតភាវេ ឯវ សិទ្ធត្តា ទ្វារេតិ ច សគ្គាយាតិ ច កថេតព្ពោ.

៤៤៨. តស្ស វិសយេ ទេសេ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៣៦៥; ចំ. ៣.១.៦១; បា. ៤.២.៥២, ៥៣].

តស្ស ទេសរូបេ វិសយេ ឆដ្ឋុន្តា ណោ ហោតិ.

ថូយមិគា វសាតិនោ នាម, វសាតីនំ វិសយោ ទេសោ វាសាតោ. ឥធ អទេសរូបត្តា ណោ ន ហោតិ, ចក្ខុស្ស វិសយោ រូបំ.

៤៤៩. និវាសេ តន្នាមេ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៣៦៥; ចំ. ៣.១.៦៤; បា. ៤.២.៦៩].

តន្នាមភូតេ ¶ និវាសេ ឆដ្ឋ្យន្តា ណោ ហោតិ.

សិវីនំ និវាសោ ទេសោ សេព្យោ. វសំ អទេន្តិ ភក្ខន្តីតិ វសាទា, ព្យគ្ឃា សីហា វា, វសាទានំ និវាសោ ទេសោ វាសាទោ.

៤៥០. អនុភវេ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.១.៦៥; បា. ៤.២.៧០].

សមីបេ ភវំ អនុភវំ, ‘‘អទូរភវេ’’តិបិ បាឋោ, តន្នាមេ អនុភវេ ទេសេ ឆដ្ឋ្យន្តា ណោ ហោតិ.

វិទិសាយ អនុភវំ វេទិសំ, នគរំ, ឧទុម្ពរស្ស អនុភវំ ឱទុម្ពរំ, វិមានំ.

៤៥១. តេន និព្ពត្តេ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.១.៦៦; បា. ៤.២.៦៨].

តន្នាមេ តេន និព្ពត្តេ ទេសេ តតិយន្តា ណោ ហោតិ.

កុសម្ពេន នាម ឥសិនា និព្ពត្តា កោសម្ពី, ឥត្ថិយំ ឦ, នគរី. ឯវំ កាកន្ទី, មាកន្ទី, សហស្សេន ធនេន និព្ពត្តា សាហស្សី, បរិខា, អយញ្ច តតិយា ហេតុម្ហិ កត្តរិ ករណេ ច យថាយោគំ យុជ្ជតិ.

៤៥២. តមិធត្ថិ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.១.៦៧; បា. ៤.២.៦៧].

តំ ឥធ អត្ថីតិ អត្ថេ តន្នាមេ ទេសេ បឋមន្តា ណោ ហោតិ.

ឧទុម្ពរា ¶ អស្មិំ ទេសេ សន្តីតិ ឱទុម្ពរោ, ពទរា អស្មិំ ទេសេ សន្តីតិ ពាទរោ. ឯវំ បព្ពជោ.

៤៥៣. តត្រ ភវេ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.២.៤៨; បា. ៤.២.១៣៣].

តត្រ ភវត្ថេ សត្តម្យន្តា ណោ ហោតិ.

ឧទកេ ភវោ ឱទកោ, មច្ឆោ, ឧរសិ ភវោ ឱរសោ, បុត្តោ, សាគមោ. នគរេ ភវោ នាគរោ. ឯវំ ជានបទោ, មាគធោ, កបិលវត្ថុម្ហិ ភវោ កាបិលវត្ថវោ, ‘ឧវណ្ណស្សាវង…’តិ ឧស្ស អវត្តំ. កោសម្ពិយំ ភវោ កោសម្ពោ, មិត្តេ ភវា មេត្តា, បុរេ ភវា បោរី [ទី. និ. ១.៩], វាចា, មនស្មិំ ភវោ មានសោ. ឯត្ថ បន –

៤៥៤. មនាទីនំ សក [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩].

ណានុពន្ធេ បច្ចយេ បរេ មនាទីនំ អន្តេ សាគមោ ហោតីតិ សព្ពត្ថ មនោគណាទីនំ អន្តេ សាគមោ.

មានសោ, រាគោ, មានសា, តណ្ហា, មានសំ, សុខំ. ឯវំ ចេតសោ, ចេតសា, ចេតសំ. ក្វចិ មនោ ឯវ មានសំ, ចេតោ ឯវ ចេតសោតិបិ យុជ្ជតិ.

៤៥៥. អជ្ជាទីហិ តនោ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.១៥; បា. ៤.២.១០៥].

តត្រ ភវោតិ អត្ថេ អជ្ជាទីហិ តនោ ហោតិ.

អជ្ជ ភវោ អជ្ជតនោ, អត្ថោ, អជ្ជត្តនី, វិភត្តិ, ទ្វិត្តំ, អជ្ជតនំ, ហិតំ, ស្វេ ភវោ ស្វាតនោ, មហាវុត្តិនា ឯស្ស អាត្តំ. ហិយ្យោ ភវោ ហិយ្យត្តនោ, ហិយ្យត្តនោ, ហិយ្យត្តនំ, ឱស្ស អត្តំ ទ្វិត្តញ្ច.

៤៥៦. បុរាតោ ណោ ច [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥].

តត្រ ¶ ភវោតិ អត្ថេ បុរាសទ្ទម្ហា ណោ ច តនោ ច ហោន្តិ.

បុរេ ភវោ បុរាណោ, ឥធ ណោ អនុពន្ធោ ន ហោតិ, បោរាណោ វា, បុរាតនោ.

៤៥៧. អមាត្វច្ចោ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.២.១៣; បា. ៤.២.១០៤].

អមាសទ្ទម្ហា ភវត្ថេ អច្ចោ ហោតិ. ‘អមា’តិ សហត្ថវាចី.

រាជកិច្ចេសុ រញ្ញា សហ ភវតីតិ អមច្ចោ [ទី. និ. ដី. ១.៣៣៩].

៤៥៨. មជ្ឈាទីហិមោ [ក. ៣៥៣; រូ. ៣៧៨; នី. ៧៦៧; ចំ. ៣.២.៨២; បា. ៤.៣.៨, ២២; ‘មជ្ឈាទិត្វិមោ’ (ពហូសុ)].

មជ្ឈាទីហិ ភវត្ថេ ឥមោ ហោតិ.

មជ្ឈេ ភវោ មជ្ឈិមោ. ឯវំ អន្តិមោ, ហេដ្ឋិមោ, ឧបរិមោ, ឱរិមោ, បច្ឆិមោ, អព្ភន្តរិមោ, បច្ចន្តិមោ, បុរត្ថិមោ.

៤៥៩. កណ ណេយ្យ ណេយ្យក យិយា [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.២.៤, ៥, ៦ …បេ… ៤.២.៩៤, ៩៥, ៩៧, ១១៩-១៣០].

ភវត្ថេ សត្តម្យន្តា ឯតេ បញ្ច បច្ចយា ហោន្តិ.

កណ-កុសិនារាយំ ភវោ កោសិនារកោ, មគធេសុ ភវោ មាគធកោ, អារញ្ញកោ, វិហារោ.

ណេយ្យ-គង្គាយំ ភវោ គង្គេយ្យោ, បព្ពតេយ្យោ, វនេ ភវោ វានេយ្យោ.

ណេយ្យក-កោសលេយ្យកោ ¶ , ពារាណសេយ្យកោ, ចម្បេយ្យកោ, មិថិលេយ្យកោ, ឥធ ន វុទ្ធិ.

យ-គាមេ ភវោ គម្មោ, ទិវេ ភវោ ទិព្ពោ,

ឥយ-គាមិយោ, គាមិកោ, យស្ស កត្តំ, ឧទរេ ភវោ ឱទរិយោ, ឱទរិកោ, ទិវេ ភវោ ទិវិយោ, បញ្ចាលិយោ, ពោធិបក្ខិយោ, លោកិយោ.

៤៦០. ណិកោ [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៤; ចំ. ៣.២.៤០, ៤១, ៤២; បា. ៤.២.១២៦, ១២៧, ១២៨].

ភវត្ថេ សត្តម្យន្តា ណិកោ ហោតិ.

សារទិកោ, ទិវសោ, សារទិកា, រត្តិ, សារទិកំ, បុប្ផំ. ភវសទ្ទេន ចេត្ថ អញ្ញេបិ អត្ថេ ឧបលក្ខេតិ, បព្ពតតោ បក្ខន្ទា នទី បព្ពតេយ្យា, កិមីនំ កោសេ ជាតំ កោសេយ្យំ, វត្ថំ. ឯវំ សិវេយ្យំ, ពារាណសេយ្យំ.

៤៦១. តមស្ស សិប្បំ សីលំ បណ្យំ បហរណំ បយោជនំ [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៤; ចំ. ៣.៤.៤៩-៦៦ …បេ… ៤.៤.៤៧-៦៥].

តមស្ស សិប្បំ, តមស្ស សីលំ, តមស្ស បណ្យំ, តមស្ស បហរណំ, តមស្ស បយោជនន្តិ អត្ថេសុ បឋមន្តា ណិកោ ហោតិ.

សិប្បេ – វីណាវាទនមស្ស សិប្បំ វេណិកោ. ឯត្ថ ច វីណាសទ្ទេន វីណាវាទនំ វុច្ចតិ. ឯកត្ថីភាវសាមត្ថិយញ្ហេតំ. ឯវំ សព្ពត្ថ. ឯវំ មោទិង្គិកោ, បាណវិកោ, វំសិកោ.

សីលេ-បំសុកូលធារណំ អស្ស សីលំ បំសុកូលិកោ, បំសុកូលំ ធារេតុំ សីលមស្សាតិ វា បំសុកូលិកោ. សីលសទ្ទេន ចេត្ថ វត, ធម្ម, សាធុការាបិ គយ្ហន្តិ, បំសុកូលំ ធារេតិ សីលេនាតិ បំសុកូលិកោតិបិ យុជ្ជតិ. ឯវំ តេចីវរិកោ ¶ , បិណ្ឌំ បិណ្ឌំ បតតីតិ បិណ្ឌបាតោ, បិណ្ឌាចារេន លទ្ធភោជនំ, បិណ្ឌបាតយាបនំ អស្ស សីលន្តិ បិណ្ឌបាតិកោ, បិណ្ឌបាតេន យាបេតុំ សីលញ្ច វតញ្ច ធម្មោ ច គរុការោ ច អស្សាតិ បិណ្ឌបាតិកោ.

‘បណ្យ’ន្តិ វិក្កេយ្យវត្ថុ វុច្ចតិ, គន្ធោ បណ្យំ អស្សាតិ គន្ធិកោ. ឯវំ តេលិកោ, គោឡិកោ.

បហរន្តិ ឯតេនាតិ បហរណំ, អាវុធភណ្ឌំ, ចាបោ បហរណមស្សាតិ ចាបិកោ. ឯវំ តោមរិកោ, មុគ្គរិកោ.

បយោជនំ វុច្ចតិ ផលំ, ឧបធិ បយោជនមស្សាតិ ឱបធិកំ [អ. និ. ៨.៥៩], បុញ្ញំ, សតំ បយោជនមស្សាតិ សាតិកំ. ឯវំ សាហស្សិកំ [ជា. ២.២១.៤១៥].

៤៦២. តំ ហន្តារហតិ គច្ឆតុញ្ឆតិ ចរតិ [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៤; ចំ. ៣.៤.២៧-៤៣; បា. ៤.៤.២៨-៤៦].

តំ ហន្តិ, តំ អរហតិ, តំ គច្ឆតិ, តំ ឧញ្ឆតិ, តំ ចរតីតិ អត្ថេសុ ទុតិយន្តា ណិកោ ហោតិ.

បក្ខីហិ បក្ខិនោ ហន្តីតិ បក្ខិកោ. ឯវំ សាកុណិកោ [អ. និ. ២.២៦៣ (សាកុនិកោតិបិ ទិស្សតិ)], មាយូរិកោ, មច្ឆេហិ មច្ឆេ ហនតីតិ មច្ឆិកោ. ឯវំ ធេនុកោ, មគេហិ មគេ ហនតីតិ មាគវិកោ, មជ្ឈេ វាគមោ. ឯវំ ហារិណិកោ, ‘ហរិណោ’តិ មគោ ឯវ. សូករិកោ, ឥធ ន វុទ្ធិ.

សតំ អរហតីតិ សាតិកំ. ឯវំ សាហស្សិកំ.

បរទារំ គច្ឆតីតិ បារទារិកោ, បរទារិកោ វា. ឯវំ បថិកោ, មគ្គិកោ.

ពទរេ ¶ ឧញ្ឆតិ គវេសតីតិ ពាទរិកោ. ឯវំ អាមលកិកោ.

ធម្មំ ចរតីតិ ធម្មិកោ. ឯវំ អធម្មិកោ.

៤៦៣. តេន កតំ កីតំ ពន្ធំ អភិសង្ខតំ សំសដ្ឋំ ហតំ ហន្តិ ជិតំ ជយតិ ទិព្ពតិ ខណតិ តរតិ ចរតិ វហតិ ជីវតិ [ក. ៣៥០; រូ. ៣៧៣; នី. ៣៦៤; ចំ. ៣.៤.១-២៦; បា. ៤.៤.១-២៧].

តេន កតំ, តេន កីតំ…បេ… តេន ជីវតិ ឥច្ចត្ថេសុ តតិយន្តា ណិកោ ហោតិ.

កាយេន កតំ កាយិកំ. ឯវំ វាចសិកំ, មានសិកំ, វាតេន កតោ វាតិកោ, អាពាធោ.

សតេន មូលេន កីតំ ភណ្ឌំ សាតិកំ. ឯវំ សាហស្សិកំ.

វរត្តាយ យោត្តាយ ពន្ធិតោ វារត្តិកោ, អយសា ពន្ធិតោ អាយសិកោ, សាគមោ. ឯវំ បាសិកោ.

ឃតេន អភិសង្ខតំ សំសដ្ឋំ វា ឃាតិកំ. ឯវំ គោឡិកំ, ទាធិកំ, មារិចិកំ.

ជាលេន ហតោ ជាលិកោ, មច្ឆោ.

ជាលេន ហន្តីតិ ជាលិកោ, ជាលកេវដ្ដោ. ឯវំ ពាឡិសិកោ [សំ. និ. ២.១៥៨].

អក្ខេហិ ជិតំ ធនំ អក្ខិកំ. ឯវំ សាលាកិកំ.

អក្ខេហិ ជយតិ ទិព្ពតីតិ វា អក្ខិកោ.

ខណិត្តិយា ខណតីតិ ខាណិត្តិកោ. ឯវំ កុទ្ទាលិកោ, ឥធ ន វុទ្ធិ.

ឧឡុម្បេន ¶ តរតីតិ ឱឡុម្បិកោ, ឧឡុម្បិកោ វា. ឯវំ នាវិកោ [ជា. ២.២០.១៤៩], គោបុច្ឆិកោ.

សកដេន ចរតីតិ សាកដិកោ. ឯវំ រថិកោ, យានិកោ, ទណ្ឌិកោ,

ខន្ធេន វហតីតិ ខន្ធិកោ. ឯវំ អំសិកោ, សីសិកោ, ឥធ ន វុទ្ធិ.

វេតនេន ជីវតីតិ វេតនិកោ. ឯវំ ភតិកោ, កសិកោ, កយិកោ, វិក្កយិកោ, ភតិកាទីសុ ន វុទ្ធិ.

៤៦៤. តស្ស សំវត្តតិ [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.៤.៦៧-៦៩; បា. ៤.៤.៦៦-៦៨].

តស្ស សំវត្តតីតិ អត្ថេ ចតុត្ថ្យន្តា ណិកោ ហោតិ.

បុន ភវាយ សំវត្តតីតិ បោនោព្ភវិកោ, បុនស្ស ឱត្តំ, ភស្ស ទ្វិត្តំ, បោនោព្ភវិកា [មហាវ. ១៤], តណ្ហា, លោកាយ សំវត្តតីតិ លោកិកោ, សុដ្ឋុ អគ្គោតិ សគ្គោ, សគ្គាយ សំវត្តតីតិ សោវគ្គិកំ [ទី. និ. ១.១៦៣], បុញ្ញំ. ឯវំ ទិដ្ឋធម្មិកំ, សម្បរាយិកំ.

៤៦៥. តតោ សម្ភូតមាគតំ [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.៣.៤៩-៥១; …បេ… ៤.៣.៧៧-៧៩].

តតោ សម្ភូតំ, តតោ អាគតំ ឥច្ចត្ថេសុ បញ្ចម្យន្តា ណិកោ ហោតិ.

មាតិតោ សម្ភូតំ អាគតំ វា មត្តិកំ [បារា. ៣៤], ទ្វិត្តំ រស្សោ ច. ឯវំ បេត្តិកំ. ណ្យ, ណិយាបិ ទិស្សន្តិ, សុរភិតោ សម្ភូតំ សោរភ្យំ, ថនតោ សម្ភូតំ ថញ្ញំ, បិតិតោ សម្ភូតោ បេត្តិយោ. ឯវំ មត្តិយោ. ណ្យម្ហិ-មច្ចោ.

៤៦៦. តត្ថ វសតិ វិទិតោ ភត្តោ និយុត្តោ [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.៤.៧០-៧៥ …បេ… ៤.៤.៦៩-៧៤].

ឯតេស្វត្ថេសុ ¶ សត្តម្យន្តា ណិកោ ហោតិ.

រុក្ខមូលេ វសតីតិ រុក្ខមូលិកោ. ឯវំ អារញ្ញិកោ, សោសានិកោ.

ឯត្ថ ច វសតីតិ សាមញ្ញវចនេបិ តស្សីល, តព្ពត, តទ្ធម្ម, តស្សាធុការិតានំ វសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ តទ្ធិតបច្ចយានំ បសិទ្ធត្ថទីបកត្តា. ន ហិ រុក្ខមូលេ មុហុត្តមត្តំ វសន្តោ រុក្ខមូលិកោតិ វោហរីយតិ.

លោកេ វិទិតោ លោកិកោ.

ចតុមហារាជេសុ ភត្តា ចាតុមហារាជិកា [សំ. និ. ៥.១០៨១].

ទ្វារេ និយុត្តោ ទោវារិកោ. ឯវំ ភណ្ឌាគារិកោ, នវកម្មិកោ, ឥធ ន វុទ្ធិ. ‘‘ជាតិកិយោ, អន្ធកិយោ’’ ឥច្ចាទីសុ មហាវុត្តិនា កិយោ.

៤៦៧. តស្សិទំ [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៤; ចំ. ៣.៣.៨៥-១០២; បា. ៤.៣.១២០-១៣៣].

តស្ស ឥទន្តិ អត្ថេ ឆដ្ឋុន្តា ណិកោ ហោតិ.

សង្ឃស្ស អយំ សង្ឃិកោ, វិហារោ, សង្ឃិកា, ភូមិ, សង្ឃស្ស ឥទំ សង្ឃិកំ, ភណ្ឌំ. ឯវំ បុគ្គលិកំ, គណិកំ, មហាជនិកំ, សក្យបុត្តស្ស ឯសោតិ សក្យបុត្តិកោ. ឯវំ នាដបុត្តិកោ, ទាសបុត្តិកោ.

៤៦៨. ណិកស្សិយោ វា [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៧៥៦].

ណិកបច្ចយស្ស ឥយោ ហោតិ វា.

សក្យបុត្តិយោ, សក្យបុត្តិកោ ឥច្ចាទិ.

៤៦៩. ណោ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.៣.៨៥; បា. ៤.៣.១២០].

តស្សិទន្តិ ¶ អត្ថេ ឆដ្ឋុន្តា ណោ ហោតិ.

កច្ចាយនស្ស ឥទំ កច្ចាយនំ, ព្យាករណំ. ឯវំ សោគតំ, សាសនំ, មាហិំសំ, មំសាទិ.

៤៧០. គវាទីហិ យោ [ក. ៣៥៣; រូ. ៣៧៨; នី. ៧៨១].

តស្សិទន្តិ អត្ថេ គវាទីហិ យោ ហោតិ.

៤៧១. យម្ហិ គោស្ស ច [ក. ៧៨; រូ. ៣១; នី. ២២៩].

យវន្តេ បច្ចយេ បរេ គោស្ស ច ឧវណ្ណានញ្ច អវង ហោតីតិ អវាទេសោ. ‘តវគ្គវរណាន…’ន្តិ សុត្តេន វស្ស ពត្តំ, គុន្នំ ឥទំ គព្យំ, មំសាទិ, ទុ វុច្ចតិ រុក្ខោ, តស្ស ឥទំ ទព្យំ, ទព្ពំ, មូលាទិ.

អនេកត្ថរាសិ និដ្ឋិតោ.

អស្សត្ថិរាសិ

៤៧២. តមេត្ថស្សត្ថីតិ មន្តុ [ក. ៣៦៩; រូ. ៤០៣; នី. ៧៩៣; ចំ. ៤.២.៩៨; បា. ៥.២.៩៤].

តំ ឯត្ថ អត្ថិ, តំ អស្ស អត្ថីតិ អត្ថេសុ បឋមន្តា មន្តុបច្ចយោ ហោតិ, ឥវណ្ណុ’វណ្ណោ’ការេហិ មន្តុ. តត្ថ ឥវណ្ណន្តេហិ និច្ចំ, ឧបដ្ឋិតា សតិ ឯតស្មិំ អត្ថិ, ឯតស្ស វា អត្ថីតិ សតិមា. ឯវំ គតិមា, មតិមា, ធិតិមា [សំ. និ. ១.១៩៥២; ជា. ២.២២.១៤៥១], អត្ថទស្សិមា [ជា. ២.២២.១៤៥១], សិរីមា [ជា. អដ្ឋ. ១.អវិទូរេនិទានកថា] ឥច្ចាទិ.

ឧវណ្ណន្តេហិ បន ¶ –

៤៧៣. អាយុស្សាយស មន្តុម្ហិ [ក. ៣៧១; រូ. ៤០៤; នី. ៧៩៧].

មន្តុម្ហិ បរេ អាយុស្ស អាយសាទេសោ ហោតិ.

ទីឃំ អាយុ អស្មិំ អត្ថិ, អស្ស វា អត្ថីតិ អាយស្មា [មហានិ. ៤៩]. ឯវំ ចក្ខុមា, ពន្ធុមា, ភាណុមា ឥច្ចាទិ.

ពហូ គាវោ អស្មិំ សន្តិ, អស្ស វា សន្តីតិ គោមា. ចន្ទិមា, បាបិមាបទេសុ ច មហាវុត្តិនា ឥមន្តុបច្ចយំ ឥច្ឆន្តិ. តត្ថ ចន្ទសង្ខាតំ វិមានំ អស្ស អត្ថីតិ ចន្ទិមា [ធ. ប. ៣៨៧], ទេវបុត្តោ, ឧបចារេន បន វិមានម្បិ ចន្ទិមាតិ វុច្ចតិ, ទេវបុត្តោបិ ចន្ទោតិ វុច្ចតិ. អតិ វិយ បាបោ អជ្ឈាសយោ អស្ស អត្ថីតិ បាបិមា [សំ. និ. ១.១៣៧], មារោ. ន ហិ អប្បកេន បាបេន បាបិមាតិ វុច្ចតិ បហូតាទិវសេន បសិទ្ធេ ឯវ មន្តាទីនំ បវត្តនតោ. វុត្តញ្ហិ វុត្តិយំ –

‘‘បហូតេ ច បសំសាយំ, និន្ទាយញ្ចាតិសាយនេ.

និច្ចយោគេ ច សំសគ្គេ, ហោន្តិមេ មន្តុអាទយោ’’តិ [មោគ. ៧៨].

តត្ថ បហូតេ-គោមា [សំ. និ. ១.១២], ធនវាតិ.

បសំសាយំ-ជាតិមា, គុណវាតិ.

និន្ទាយំ-វលិមាតិ.

អតិសាយនេ – ពុទ្ធិមា, វណ្ណវាតិ.

និច្ចយោគេ-សតិមា, សីលវា, ទណ្ឌីតិ.

សំសគ្គេ – ហលិទ្ទិមាតិ.

តថា វិជ្ជមានេហិ ឯវ សតិអាទីហិ សតិមា ឥច្ចាទយោ វុច្ចន្តិ, ន អតីតេហិ អនាគតេហិ ច អវិជ្ជមានេហិ, កស្មា ¶ ? អត្ថិសទ្ទេន បច្ចុប្បន្នេន និទ្ទិដ្ឋត្តា. ឯវំ បន សតិ កថំ បុព្ពេបិ ត្វំ សតិមា អាសិ, អនាគតេបិ សតិមា ភវិស្សសីតិ ឥទំ សិទ្ធន្តិ? តទបិ តទា វិជ្ជមានាយ ឯវ សតិយា សិទ្ធន្តិ.

គោ, អស្សោ, មនុស្សោ ឥច្ចាទីសុ ជាតិសទ្ទេសុ តេសំ ទព្ពាភិធានសមត្ថត្តា មន្តាទយោ ន ហោន្តិ, តថា នីលោ បដោ, សុក្កោ បដោឥច្ចាទីសុ គុណសទ្ទេសុ តិស្សោ, ផុស្សោឥច្ចាទីសុ នាមសទ្ទេសុ ច. យេសំ បន ទព្ពាភិធានសាមត្ថិយំ នត្ថិ, តេស្វេវ ហោន្តិ, ពុទ្ធិមា, បញ្ញវា, រូបវា, វណ្ណវា ឥច្ចាទិ.

៣៧៤. ឥមិយា [ក. ៣៥៣; រូ. ៣៧៨; នី. ៧៦៨].

បឋមន្តា មន្ត្វត្ថេ ឥម, ឥយា ហោន្តិ.

ពហវោ បុត្តា អស្ស អស្មិំ វា សន្តីតិ បុត្តិមោ, បត្ថដា កិត្តិ អស្ស អស្មិំ វា អត្ថីតិ កិត្តិមោ. ឯវំ ផលិមោ, ខន្ធិមោ, រុក្ខោ, បុត្តិយោ, កប្បិមោ, កប្បិយោ, ជដិមោ, ជដិយោ, ថិរំ គុណជាតំ អស្ស អស្មិំ វា អត្ថីតិ ថេរិយោ, ហានភាគោ អស្ស អត្ថិ, អស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ ហានភាគិយោ. ឯវំ ឋិតិភាគិយោ, វិសេសភាគិយោ, និព្ពេធភាគិយោ ឥច្ចាទិ.

ឯត្ថ ច បាឡិយំ ចន្ទិមា, បុត្តិមាសទ្ទានំ សិម្ហិ រាជាទិគណរូបំ ទិស្សតិ, រត្តិមាភាតិ ចន្ទិមា [ធ. ប. ៣៨៧], បុត្តេហិ នន្ទតិ បុត្តិមាតិ [សំ. និ. ១.១២]. កិត្តិមាសទ្ទស្ស បន កិត្តិមស្ស កិត្តិមតោតិ រូបន្តិ.

៤៧៥. វន្ត្វាវណ្ណា [ក. ៣៦៨; រូ. ៤០២; នី. ៧៩២; ចំ. ៦.៣.៣៥ …បេ… ៨.២.៩].

អវណ្ណភូតា បឋមន្តា មន្ត្វត្ថេ វន្តុ ហោតិ.

និច្ចសីលវសេន ¶ វិសុទ្ធំ សីលំ អស្ស អត្ថិ, អស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ សីលវា, បសត្ថោ គុណោ អស្ស អត្ថិ, អស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ គុណវា.

ឯវំ សព្ពត្ថ បទត្ថានុរូបំ មន្ត្វត្ថវិសេសោ វត្តព្ពោ, បដិសន្ធិសហគតា បញ្ញា អស្ស អត្ថីតិ បញ្ញវា, បច្ចយេ បរេ ទីឃានំ ក្វចិ រស្សត្តំ. វិទតិ ឯតេនាតិ វិទោ, ញាណំ, វិទោ ឯតស្ស អត្ថិ, ឯតស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ វិទ្វា, ព្យញ្ជនេ បុព្ពស្សរលោបោ.

អវណ្ណាតិ កិំ? សតិមា, ពន្ធុមា.

ពហុលាធិការា រស្មិវា, លក្ខិវា, យសស្សិវា, ភយទស្សិវា, មស្សុវា, គាណ្ឌីវធន្វាតិបិ សិជ្ឈន្តិ. តត្ថ គាណ្ឌីវធនុ អស្ស អត្ថិ, អស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ គាណ្ឌីវធន្វា, ព្យញ្ជនេ បុព្ពស្សរលោបោ.

៤៧៦. ទណ្ឌាទីហិកឦ វា [ក. ៣៦៦; រូ. ៤០០; នី. ៧៩០; ចំ. ៤.២.១១៨-១២១; បា. ៥.២.១១៥-៦].

តេហិ មន្ត្វត្ថេ ឥក, ឦ ហោន្តិ វា.

និច្ចំ គហិតោ ទណ្ឌោ អស្ស អត្ថិ, អស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ ទណ្ឌិកោ, ទណ្ឌី, ទណ្ឌវា. ឯវំ គន្ធិកោ, គន្ធី, គន្ធវា, រូបិកោ, រូបី, រូបវា. ឥណសាមិកេ វត្តព្ពេ ធនា ឥកោ, ធនិកោ, អញ្ញត្រ ធនី, ធនវា, អត្ថិកោ, អត្ថី, អត្ថវា.

ឯត្ថ ច អសន្និហិតេន អត្ថេន អត្ថោ អស្ស អត្ថីតិ អត្ថិកោ, មហគ្ឃេន អត្ថិកោ មហគ្ឃត្ថិកោ. ឯវំ ធនត្ថិកោ, បុញ្ញត្ថិកោ, សេយ្យត្ថិកោ, អយំ អត្ថោ ឯតស្សាតិ ឥទមត្ថី, បាដវេន អត្ថោ អស្សាតិ បាដវត្ថី. ឯវំ ឆេកត្ថី, កុសលត្ថីឥច្ចាទីនិ សិជ្ឈន្តិ.

វណ្ណសទ្ទន្តា បន ឦយេវ ហោតិ, ព្រហ្មុនោ វណ្ណោ សណ្ឋានំ អស្ស អត្ថីតិ ព្រហ្មវណ្ណី. អថ វា ព្រហ្មុនោ វណ្ណោ ព្រហ្មវណ្ណោ ¶ , ព្រហ្មវណ្ណោ វិយ វណ្ណោ យស្ស សោ ព្រហ្មវណ្ណី. ឯវំ ព្រហ្មវច្ឆសី, ‘វច្ឆស’ន្តិ សីសំ, តទ្ធិតន្តសមាសបទំ នាមេតំ. ឯវំ ទេវវណ្ណី.

ហត្ថ, ទន្តាទីហិ ជាតិយំ ឦ, ហត្ថី, ទន្តី, គជោ, ទាឋី, កេសរី, សីហោ, អញ្ញត្រ ហត្ថវា, ទន្តវា. ព្រហ្មចារិម្ហិ វត្តព្ពេ វណ្ណតោ ឦយេវ, វណ្ណី, អញ្ញត្រ វណ្ណវា. បោក្ខរាទីហិ ទេសេ ឦយេវ, បោក្ខរំ វុច្ចតិ កមលំ, បោក្ខរណី, បុន ឥត្ថិយំ នី, បុព្ពឦ-ការស្ស អត្តំ, ឧប្បលិនី, កុមុទិនី, ភិសិនី, មុឡាលិនី, សាលុកិនី, បទុមំ ឯត្ថ ទេសេ អត្ថីតិ បទុមី, តតោ ឥត្ថិយំ នី, បទុមិនី, បុព្ពឦ-ការស្ស រស្សត្តំ, សព្ពំ កមលាករស្ស វា កមលគច្ឆស្ស វា នាមំ, អញ្ញត្រ បោក្ខរវា ហត្ថី, ឥធ សោណ្ឌា បោក្ខរំ នាម.

សិខី, សិខាវា, មាលី, មាលាវា, សីលី, សីលវា, ពលី, ពលវា. សមាសន្តេបិ ឦ, និទ្ទាសីលី, សភាសីលី, ពាហុពលី, ឩរុពលី. សុខ, ទុក្ខេហិ ឦយេវ, សុខី, ទុក្ខី ឥច្ចាទិ.

៤៧៧. តបាទីហិ សី [ក. ៣៦៥; រូ. ៣៩៩; នី. ៧៨៩; ចំ. ៤.២.១០៦; បា. ៥.២.១០២; ‘… ស្សី’ (ពហូសុ)].

តបាទីហិ មន្ត្វត្ថេ សី ហោតិ វា.

តបោ អស្ស អស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ តបស្សី, ទ្វិត្តំ. ឯវំ យសស្សី, តេជស្សី, មនោ អស្ស អត្ថីតិ មនស្សី.

វាត្វេវ? យសវា.

៤៧៨. ណោ តបា [ក. ៣៧០; រូ. ៤០៥; នី. ៧៩៥; ចំ. ៤.២.១០៦; បា. ៥.២.១០៣].

តបម្ហា មន្ត្វត្ថេ ណោ ហោតិ.

តបោ អស្ស អត្ថីតិ តាបសោ, ឥត្ថិយំ តាបសី.

៤៧៩. មុខាទិតោ រោ [ក. ៣៦៧; រូ. ៤០១; នី. ៧៩១; ចំ. ៤.២.១១០, ១១១; បា. ៥.២.១០៦, ១០៧].

មុខាទីហិ ¶ មន្ត្វត្ថេ រោ ហោតិ.

អសំយតំ មុខំ អស្ស អត្ថីតិ មុខរោ, សុសិ អស្ស អត្ថីតិ សុសិរោ, រុក្ខោ, ឩសោ ខារោ យស្មិំ អត្ថីតិ ឩសរោ, ខារភូមិប្បទេសោ, មធុ រសោ អស្ស អត្ថីតិ មធុរោ, គុឡោ, នគា ឯត្ថ សន្តីតិ នគរោ, ពហុបព្ពតប្បទេសោ, ‘‘នគរ’’ន្តិបិ បាឋោ, កុញ្ជោ វុច្ចតិ ហនុ, កុញ្ជរោ, ហត្ថី, ឧណ្ណតា ទន្តា អស្ស សន្តីតិ ទន្តុរោ, ហត្ថីយេវ, មហាវុត្តិនា អស្ស ឧត្តំ.

៤៨០. តុន្ទ្យាទីហិ ភោ [ក. ៣៦៤; រូ. ៣៩៨; នី. ៣៨៧; ចំ. ៤.២.១៤៨; បា. ៥.២.១៣៩].

តុន្ទិឥច្ចាទីហិ មន្ត្វត្ថេ ភោ ហោតិ វា.

តុន្ទិ វុច្ចតិ វុទ្ធា នាភិ, តុន្ទិភោ, វលិយោ ឯតស្មិំ អត្ថីតិ វលិភោ.

វាត្វេវ? តុន្ទិមា.

៤៨១. សទ្ធាទិត្វ [ក. ៣៧០; រូ. ៤០៥; នី. ៧៩៥; ចំ. ៤.២.១០៥; បា. ៥.២.១០១ (សទ្ទាទិវ្ហ?)].

សទ្ធាទីហិ មន្ត្វត្ថេ អ ហោតិ.

សទ្ធា អស្ស អត្ថិ, អស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ សទ្ធោ. ឯវំ បញ្ញោ, សតោ.

វាត្វេវ? បញ្ញវា, សតិមា.

៤៨២. អាល្វាភិជ្ឈាទីហិ [ក. ៣៥៩; រូ. ៣៨៤; នី. ៧៧៩; ចំ. ៤.២.១៥៧; បា. ៣.២.១៥៨].

អភិជ្ឈាទីហិ មន្ត្វត្ថេ អាលុ ហោតិ វា.

អភិជ្ឈា ¶ អធិកា អស្ស អត្ថីតិ អភិជ្ឈាលុ, សីតលទុក្ខំ អធិកំ អស្ស អត្ថីតិ សីតាលុ, ធជា ពហុលា អស្មិំ រថេ សន្តីតិ ធជាលុ, ទយា ពហុលា អស្សាតិ ទយាលុ, បុរិសចិត្តំ ពហុលំ អស្សាតិ បុរិសាលុ, បុរិសលោលា ឥត្ថី.

វាត្វេវ? ទយាវា.

៤៨៣. បិច្ឆាទិត្វិលោ [ក. ៣៦៤; រូ. ៣៩៨; នី. ៧៨៧; ចំ. ៤.២.១០២, ១០៣; បា. ៥.២.៩៩, ១០០].

បិច្ឆាទិតោ មន្ត្វត្ថេ ឥលោ ហោតិ វា.

បិច្ឆំ តូលំ អស្ស អត្ថិ, តស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ បិច្ឆិលោ, បិច្ឆវា, តូលរុក្ខោ, បិច្ឆិលា សិប្បលិ [សិប្បលី, សីម្ពលី, សេម្មលីតិបិ ទិស្សតិ], ផេនិលោ [ផេណិលោតិបិ ទិស្សតិ], ផេនវា, អទ្ទារិដ្ឋកោ, ជដិលោ, ជដាវា, តាបសោ, តុណ្ឌិលោ, តុណ្ឌវា, អធិកា វាចា អស្ស អត្ថីតិ វាចាលោ, មហាវុត្តិនា ឥលោបោ.

៤៨៤. សីលាទិតោ វោ [ក. ៣៦៤; រូ. ៣៩៨; នី. ៧៨៧; ចំ. ៤.២.១១៣; បា. ៥.២.១០៩].

សីលាទីហិ មន្ត្វត្ថេ វោ ហោតិ.

និច្ចរក្ខិតសីលំ អស្ស អត្ថិ, អស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ សីលវោ, បុរិសោ, សីលវា, ឥត្ថី, កេសា អតិទីឃា អស្មិំ សន្តីតិ កេសវោ, កេសវា, អបរិមាណា អណ្ណា ឧទកា អស្មិំ សន្តីតិ អណ្ណវោ, មហន្តំ ពលំ អស្ស អត្ថីតិ ពលវោ, ពលវា, ពលវំ. គាណ្ឌី វុច្ចតិ សន្ធិ, ពហវោ គាណ្ឌី អស្មិំ អត្ថីតិ គាណ្ឌីវំ, ធនុ [គណ្ឌស្ស គណ្ឌមិគសិង្គស្ស អយំ គាណ្ឌី, សោ អស្ស អត្ថីតិ គាណ្ឌីតិ គាណ្ឌីវោ. (បញ្ចកាដីកា). គាណ្ឌីមេណ្ឌសិង្គមស្ស អត្ថីតិ គាណ្ឌីវំ, ធនុ. (បយោគសិទ្ធិ). គាណ្ឌី គន្ថិ, សោ អត្ថិ អស្ស អស្មិំ វា គាណ្ឌីវោ អជ្ជុនធនុ, (មុគ្ធពោធដីកា)], ពហុកា រាជី អស្ស អត្ថីតិ រាជីវំ, បង្កជំ.

៤៨៥. មាយាមេធាហិ វី [ក. ៣៦៤; រូ. ៣៩៨; នី. ៧៨៧; ចំ. ៤.២.១៣៧; បា. ៥.២.១២១].

ឯតេហិ ¶ មន្ត្វត្ថេ វី ហោតិ.

មាយាវី, មេធាវី.

៤៨៦. ឥស្សរេ អាម្យុវាមី [ក. ៣៦៤; រូ. ៣៩៨; នី. ៧៨៧; ចំ. ៤.២.១៤៣; បា. ៥.២.១២៦; ‘‘សិស្សរេ…’’ (ពហូសុ)].

ឥស្សរភូតេ មន្ត្វត្ថេ អាមី, ឧវាមី ហោន្តិ.

ឥស្សរិយដ្ឋានភូតំ សំ អស្ស អត្ថីតិ សាមី, សុវាមី [សុ. និ. ៦៧១], ឥត្ថិយំ សាមិនី, សុវាមិនី, ពិន្ទុលោបោ, កាគមេ សាមិកោ.

៤៨៧. លក្ខ្យា ណោ អ ច [ក. ៣៦៤; រូ. ៣៩៨; នី. ៧៨៧; បា. ៥.២.១០០].

លក្ខីម្ហា មន្ត្វត្ថេ ណោ ហោតិ, ឦការស្ស អត្តញ្ច ហោតិ.

លក្ខី សិរី ឯតស្ស អត្ថីតិ លក្ខណោ.

៤៨៨. អង្គា នោ កល្យាណេ [ក. ៣៦៤; រូ. ៣៩៨; នី. ៧៨៧; បា. ៥.២.១០០].

កល្យាណេ វត្តព្ពេ អង្គម្ហា មន្ត្វត្ថេ នោ ហោតិ.

កល្យាណំ អង្គំ ឯតិស្សា ឥត្ថិយា អត្ថីតិ អង្គនា.

៤៨៩. សោ លោមា [ក. ៣៦៤; រូ. ៣៩៨; នី. ៧៨៧; ចំ. ៤.២.១០៤; បា. ៥.២.១០០].

លោមម្ហា មន្ត្វត្ថេ សបច្ចយោ ហោតិ.

ពហូនិ លោមានិ អស្ស សន្តីតិ លោមសោ. ឯត្ថ ‘សោ’តិ សុត្តវិភាគេន ‘‘សុមេធសោ, ភូរិមេធសោ’’ ឥច្ចាទីនិបិ សិជ្ឈន្តិ.

អស្សត្ថិរាសិ និដ្ឋិតោ.

ភាវ, កម្មរាសិ

៤៩០. តស្ស ¶ ភាវកម្មេសុ ត្ត តា ត្តន ណ្យ ណេយ្យណិយ ណ ឥយា [ក. ៣៦០; រូ. ៣៨៧; នី. ៧៨០; ចំ. ៤.១.១៣៦-១៥៣; បា. ៥.១.១១៩-១៣៦].

តស្ស ភាវោ, តស្ស កម្មន្តិ អត្ថេ ឆដ្ឋុន្តា ឯតេ អដ្ឋ បច្ចយា ពហុលំ ភវន្តិ.

តត្ថ ភវន្តិ ពុទ្ធិ, សទ្ទា ឯតស្មាតិ ភាវោ, សទ្ទានំ អត្តនោ អត្ថេសុ អាទិម្ហិ ឧប្បត្តិការណំ, ចិរកាលំ បវត្តិការណញ្ច. តត្ថ អាទិម្ហិ បវត្តិការណំ ព្យប្បត្តិនិមិត្តំ នាម. ចិរកាលំ បវត្តិការណំ បវត្តិនិមិត្តំ នាម. តទុភយម្បិ ជាតិ, ទព្ព, គុណ, ក្រិយា, នាមវសេន បញ្ចវិធំ ហោតិ.

តត្ថ ‘‘គោស្ស ភាវោ គោត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ គោជាតិ ភាវោ នាម.

‘‘ទណ្ឌិនោ ភាវោ ទណ្ឌិត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ ទណ្ឌទព្ពំ ភាវោ នាម.

‘‘នីលស្ស បដស្ស ភាវោ នីលត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ នីលគុណោ ភាវោ នាម.

‘‘បាចកស្ស ភាវោ បាចកត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ បចនក្រិយា ភាវោ នាម.

‘‘តិស្សនាមស្ស ជនស្ស ភាវោ តិស្សត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ តិស្សនាមំ ភាវោ នាម.

តត្ថ គោស្ស ភាវោតិ គោសទ្ទំ សុត្វា គោទព្ពេ គោពុទ្ធិយា វា គោទព្ពំ ទិស្វា តស្មិំ ទព្ពេ គោវោហារស្ស វា បវត្តិការណន្តិ អត្ថោ. ឯវំ សេសេសុបិ យថានុរូបំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ត្តម្ហិ-គោត្តំ, ទណ្ឌិត្តំ, បាចកត្តំ, តិស្សត្តំ ឥច្ចាទិ.

តាម្ហិ-សង្គណិការាមតា ¶ , និទ្ទារាមតា, ភស្សារាមតា ឥច្ចាទិ.

ត្តនម្ហិ-បុថុជ្ជនត្តនំ, វេទនត្តនំ, ជារត្តនំ, ជាយត្តនំ ឥច្ចាទិ.

ណ្យម្ហិ-អលសស្ស ភាវោ អាលស្យំ, សមណស្ស ភាវោ សាមញ្ញំ, ព្រាហ្មណស្ស ភាវោ ព្រាហ្មញ្ញំ, សីលសមាធិបញ្ញាគុណោ សាមញ្ញញ្ច ព្រាហ្មញ្ញញ្ច នាម. តាបសស្ស ភាវោ តាបស្យំ, និបុណស្ស ភាវោ នេបុញ្ញំ, វិបុលស្ស ភាវោ វេបុល្លំ, រញ្ញោ ភាវោ រជ្ជំ, អាបព្ពតស្ស ខេត្តស្ស ភាវោ អាបព្ពត្យំ, ទាយាទស្ស ភាវោ ទាយជ្ជំ, វិសមស្ស ភាវោ វេសម្មំ, សខិនោ ភាវោ សខ្យំ, វាណិជានំ ភាវោ វាណិជ្ជំ ឥច្ចាទិ.

ណេយ្យម្ហិ – សុចិស្ស ភាវោ សោចេយ្យំ. ឯវំ អាធិបតេយ្យំ ឥច្ចាទិ.

ណិយម្ហិ-អាលសិយំ, មទភាវោ មទិយំ. ឯវំ ទក្ខិយំ, បុរោហិតភាវោ បោរោហិតិយំ, ព្យត្តស្ស ភាវោ វេយ្យត្តិយំ, ព្យាវដស្ស ភាវោ វេយ្យាវដិយំ, ឥមានិ ទ្វេ បុព្ពេ វេយ្យាករណបទំ វិយ សិទ្ធានិ.

ណម្ហិ-គរុនោ ភាវោ គារវោ, បដុភាវោ បាដវំ ឥច្ចាទិ.

ឥយម្ហិ-អធិបតិភាវោ អធិបតិយំ, បណ្ឌិតភាវោ បណ្ឌិតិយំ, ពហុស្សុតភាវោ ពហុស្សុតិយំ, នគ្គស្ស ភាវោ នគ្គិយំ, សូរភាវោ សូរិយំ, វីរភាវោ វីរិយំ ឥច្ចាទិ.

កម្មត្ថេ កម្មំ នាម ក្រិយា, អលសស្ស កម្មំ អលសត្តំ, អលសតា, អលសត្តនំ, អាលស្យំ, អាលសេយ្យំ, អាលសិយំ, អាលសំ, អលសិយំ ឥច្ចាទិ.

៤៩១. ព្យ វទ្ធទាសា វា [ក. ៣៦០; រូ. ៣៨៧; នី. ៧៨០].

ភាវ ¶ , កម្មេសុ វទ្ធ, ទាសេហិ ព្យោ ហោតិ វា.

វទ្ធស្ស ភាវោ កម្មំ វា វទ្ធព្យំ, វទ្ធតា, ទាសព្យំ, ទាសតា, ‘វទ្ធវ’ន្តិ ឥធ ណេ បរេ វាគមោ.

៤៩២. នណ យុវា ពោ ច វយេ [ក. ៣៦១; រូ. ៣៨៨; នី. ៧៨១; ចំ. ៤.១.១៤៦; បា. ៥.១.១៣០; ‘…វស្ស’ (ពហូសុ)].

វយេ គម្យមានេ ភាវ, កម្មេសុ យុវតោ នណ ហោតិ វា ពាគមោ ច.

យុវស្ស ភាវោ យោព្ពនំ.

វាត្វេវ? យុវត្តំ, យុវតា.

៤៩៣. អណ្វាទីហិមោ [ក. ៣៦០; រូ. ៣៨៧; នី. ៧៨០; ចំ. ៤.១.១៣៩; បា. ៥.១.១២២; ‘អណ្វាទិត្វិមោ’ (ពហូសុ)].

តេហិ ភាវេ ឥមោ ហោតិ វា.

អណុនោ ភាវោ អណិមា, លឃុនោ ភាវោ លឃិមា.

៤៩៤. កស្សមហតមិមេ កសមហា [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; និ. ៨៥៩; ‘កស្សក…’?].

ឥមបច្ចយេ បរេ កស្ស, មហន្តសទ្ទានំ កមេន កស, មហា ហោន្តិ.

កស្សកស្ស កម្មំ កសិមា [(កិសមហតមិមេ កសមហា. ឥមបច្ចយេ បរេ កិស, មហន្ថសទ្ទានំ កមេន កស, មហា ហោន្ថិ. កិសស្ស ភាវោ កសិមា, មោគ. ៤-១៣៣)], មហន្តស្ស ភាវោ មហិមា. សុមនស្ស ភាវោ សោមនស្សំ, ណ្យម្ហិ សាគមោ, ‘វគ្គលសេហិ តេ’តិ យស្ស បររូបត្តំ. ឯវំ ទោមនស្សំ, សុន្ទរំ វចោ ¶ ឯតស្មិន្តិ សុវចោ, សុវចស្ស ភាវោ សោវចស្សំ. ឯវំ ទោវចស្សំ.

‘‘អារាមរាមណេយ្យកំ, ឧយ្យានរាមណេយ្យកំ, ភូមិរាមណេយ្យកំ’’ ឥច្ចាទីសុ រមិតព្ពន្តិ រមណំ, រមណំ ឯត្ថ អត្ថីតិ រាមណោ, អារាមោ, អារាមរាមណស្ស ភាវោ អារាមរាមណេយ្យកំ, ណេយ្យោ, សកត្ថេ ច កោ [កថំ រាមណិយកត្ថិ? សកត្ថេ កន្ថា ណេន សិទ្ធំ, (មោគ. ៤-៥៩)], អារាមសម្បត្តិ, អារាមសិរីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ សេសេសុ.

ភាវ, កម្មរាសិ និដ្ឋិតោ.

បរិមាណរាសិ

៤៩៥. តមស្ស បរិមាណំ ណិកោ ច [ក. ៣៥១; រូ. ៣៧៤; នី. ៧៦៤; ចំ. ៤.១.៦២; បា. ៥.១.៥៧, ៥៨].

តំ អស្ស បរិមាណន្តិ អត្ថេ បឋមន្តា ណិកោ ហោតិ កោ ច. បរិមីយតេ អនេនាតិ បរិមាណំ.

ទោណោ បរិមាណមស្សាតិ ទោណិកោ. ឯវំ ខារិកោ, កុម្ភិកោ, អសីតិវស្សានិ បរិមាណមស្សាតិ អាសីតិកោ, វយោ. ឯវំ នាវុតិកោ, ឧបឌ្ឍកាយោ បរិមាណមស្សាតិ ឧបឌ្ឍកាយិកំ, ពិម្ពោហនំ, ទ្វេ បរិមាណមស្សាតិ ទុកំ. ឯវំ តិកំ, ចតុក្កំ, បញ្ចកំ, ឆក្កំ, ទ្វិត្តំ. ទសកំ, សតកំ.

៤៩៦. យតេតេហិ ត្តកោ [ក. ៣៩១; រូ. ៤២៣; នី. ៨៣០; បា. ៥.១.២២, ២៣]

តមស្ស បរិមាណន្តិ អត្ថេ យ, ត, ឯតសទ្ទេហិ សទិសទ្វិភូតោ ត្តកោ ហោតិ.

យំ បរិមាណមស្សាតិ យត្តកំ. ឯវំ តត្តកំ.

៤៩៧. ឯតស្សេដ ត្តកេ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩].

ត្តកេ ¶ បរេ ឯតសទ្ទស្ស ឯដ ហោតិ.

ឯតំ បរិមាណមស្សាតិ ឯត្តកំ, យាវ បរិមាណមស្សាតិ យាវត្តកំ. ឯវំ តាវត្តកំ, ឯតាវត្តកំ. ‘យតេតេហី’តិ វចនេន យាវ, តាវ, ឯតាវាបិ គយ្ហន្តិ.

៤៩៨. សព្ពា ច ដាវន្តុ [ក. ៣៩១; រូ. ៤២៣; នី. ៨៣០; ចំ. ៤.២.៤៣; បា. ៥.២.៣៩; ‘សព្ពា ចចវន្តុ’ (ពហូសុ)].

តមស្ស បរិមាណន្តិ អត្ថេ យ, តេ’តេហិ ច សព្ពតោ ច ដាវន្តុ ហោតិ, ឯតស្ស ទ្វិត្តំ.

សព្ពំ បរិមាណំ អស្សាតិ សព្ពាវន្តំ, សព្ពាវា, អត្ថោ, សព្ពាវន្តោ, សព្ពាវន្តា, អត្ថា, សព្ពាវតិ, អត្ថេ, សព្ពាវន្តេសុ, អត្ថេសុ, ឥត្ថិយំ សព្ពាវតី, សព្ពាវន្តី, បរិសា. ឯវំ យាវា, យាវន្តា, យាវន្តោ, តាវា, តាវន្តា, តាវន្តោ, ឯត្តាវា, ឯត្តាវន្តា, ឯត្តាវន្តោ ឥច្ចាទិ.

ក្វចិ មហាវុត្តិនា ឯកស្ស ត-ការស្ស លោបោ, យាវតកោ កាយោ, តាវតកោ ព្យាមោ [ទី. និ. ៣.២០០], យាវតិកា យានស្ស ភូមិ.

៤៩៩. កិំម្ហា រតិ រីវ រីវតក រិត្តកា [ក. ៣៩១; រូ. ៤២៣; នី. ៨៣០; ចំ. ៤.២.៤៥; បា. ៥.២.៤១].

តំ អស្ស បរិមាណន្តិ អត្ថេ កិំសទ្ទតោ ឯតេ ចត្តារោ បច្ចយា ភវន្តិ.

៥០០. រានុពន្ធេន្តសរាទិស្ស [ក. ៥៣៩; រូ. ៥៥៨; នី. ១១២៤].

រានុពន្ធេ ¶ បច្ចយេ បរេ បទន្តសរាទិស្ស លោបោ ហោតិ. អាទិសទ្ទេន បទន្តព្យញ្ជនំ គយ្ហតិ, សុត្តវិភត្តេន រីវន្តុ, រិត្តាវន្តុបច្ចយា ច ហោន្តិ.

កិំ បរិមាណមស្សាតិ កតិ. បញ្ចក្ខន្ធា កតិ កុសលា, កតិ អកុសលា [វិភ. ១៥១], កតិវស្សោសិ ត្វំ ភិក្ខុ, ឯកវស្សោ អហំ ភគវា [មហាវ. ៧៨], កិំ បរិមាណំ អស្សាតិ កីវំ, កិំវ ទូរោ ឥតោ គាមោ. ឯវំ កីវតកំ, កិត្តកំ.

រីវន្តុម្ហិ – កីវន្តោ ហោន្តុ យាចកា [ជា. ២.២០.១០៣] តិ.

រិត្តាវន្តុម្ហិ – កិត្តាវតា ខន្ធានំ ខន្ធបញ្ញត្តិ [សំ. និ. ៣.៨២], កិត្តាវតា នុ ខោ ភន្តេ រូបន្តិ វុច្ចតិ, កិត្តាវតា នុ ខោ ភន្តេ មារោតិ វុច្ចតិ [សំ. និ. ៣.១៦១].

បុព្ពសុត្តេន ដាវន្តុម្ហិ – ឯត្តាវតា ខន្ធានំ ខន្ធបញ្ញត្តិ, ឯត្តាវតា រូបន្តិ វុច្ចតិ, ឯត្តាវតា មារោតិ វុច្ចតិ.

៥០១. មានេ មត្តោ [ក. ៣២៨; រូ. ៣៥២; នី. ៧០៨; ចំ. ៤.២.៣៨; បា. ៥.២.៣៧].

មីយតេ ឯតេនាតិ មានំ, តំ ឧម្មានំ, បរិមាណន្តិ ទុវិធំ, ឧទ្ធំ មានំ ឧម្មានំ, តទញ្ញំ មានំ បរិមាណំ, ឥមស្មិំ សុត្តេ បន សាមញ្ញវចនត្តា ទុវិធម្បិ លព្ភតិ, ទុវិធេ មានេ បវត្តា ហត្ថាទិសទ្ទម្ហា តមស្ស បរិមាណន្តិ អត្ថេ មត្តបច្ចយោ ហោតិ.

ហត្ថោ បរិមាណំ អស្សាតិ ហត្ថមត្តំ, ទ្វេ ហត្ថា បរិមាណំ អស្សាតិ ទ្វិហត្ថមត្តំ, ទ្វេ អង្គុលិយោ បរិមាណំ អស្សាតិ ទ្វង្គុលមត្តំ. ឯវំ ចតុរង្គុលមត្តំ, វិទត្ថិមត្តំ, យោជនមត្តំ ¶ , តីណិ យោជនានិ បរិមាណំ អស្សាតិ តិយោជនមត្តំ, នាឡិមត្តំ, បត្ថមត្តំ, ទោណមត្តំ, បលំ វុច្ចតិ ឧម្មានសង្ខាតោ បាតិវិសេសោ, បលំ បរិមាណំ អស្សាតិ បលមត្តំ, បញ្ចមត្តំ, បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ [បារា. ១], តិំសមត្តំ, សដ្ឋិមត្តំ, សតមត្តំ, សហស្សមត្តំ, កោដិមត្តំ, កុម្ភមត្តំ, ចាដិមត្តំ, ហត្ថិមត្តំ, បព្ពតមត្តំ ឥច្ចាទិ.

‘មត្តា’តិ វា បរិមាណវាចិសទ្ទន្តរំ, ហត្ថោ មត្តា ឯតស្សាតិ ហត្ថមត្តំ. ឯវំ ទ្វិហត្ថមត្តំ, ឥច្ចាទិនា សមាសោបិ យុជ្ជតិ. អភេទូបចារេន បន ហត្ថបរិមាណំ ហត្ថោតិ កត្វា ‘‘ទ្វិហត្ថំ វត្ថំ, ទោណោ វីហិ, ទោណោ មាសោ’’តិ សិជ្ឈតិ.

៥០២. តគ្ឃោ ចុទ្ធំ [ក. ៣២៨; រូ. ៣៥២; នី. ៧០៨; ចំ. ៤.២.៣៩; បា. ៥.២.៣៧].

ឧទ្ធំមានេ បវត្តា សទ្ទា តមស្ស បរិមាណន្តិ អត្ថេ តគ្ឃបច្ចយោ ហោតិ មត្តោ ច.

ជណ្ណុ បរិមាណមស្សាតិ ជណ្ណុតគ្ឃំ, ជណ្ណុមត្តំ.

៥០៣. ណោ ច បុរិសា [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៤.២.៤០ …បេ… ៥.២.៣៨].

ឧទ្ធំមានេ បវត្តា បុរិសម្ហា ណោ ច ហោតិ តគ្ឃោ ច មត្តោ ច.

ចតុហត្ថោ បុរិសោ បរិមាណមស្សាតិ បោរិសំ, តិបោរិសំ, សតបោរិសំ, គម្ភីរំ. ឯវំ បុរិសតគ្ឃំ, បុរិសមត្តំ, ឧទ្ធំ បសារិតហត្ថេន សទ្ធិំ បញ្ចហត្ថំ បុរិសបមាណំ បោរិសន្តិ វទន្តិ, ‘‘ឯកូនតីសោ វយសា’’តិ [ទី. និ. ២.២១៤ (ឯកូនតិំសោ)] ឯត្ថ ឯកូនតីស វស្សានិ អាយុបរិមាណំ អស្សាតិ ឯកូនតីសោ. ឯវំ ¶ វីសោ, តីសោ, ចត្តាលីសោ, បញ្ញាសោ, សហស្សោ ព្រហ្មា, ទ្វិសហស្សោ ព្រហ្មា, ទសសហស្សោ ព្រហ្មា. ឯត្ថ ច ‘‘សហស្សបរិមាណំ ចក្កវាឡំ អស្សាតិ សហស្សោ’’-ឥច្ចាទិនា ណបច្ចយេន សិជ្ឈតិ.

បរិមាណរាសិ និដ្ឋិតោ.

សង្ខ្យារាសិ

៥០៤. ឯកា កាក្យសហាយេ [ក. ៣៩១; រូ. ៤២៣; នី. ៨៣៥; ចំ. ៤.២.៦៧; បា. ៥.៣.៥២].

អសហាយត្ថេ ឯកម្ហា ក, អាកី ហោន្តិ វា.

អសហាយោ ឯកោ, ឯកកោ, ឯកាកី, ឯកោ វា.

ឥត្ថិយំ ឯកិកា, ឯកាកិនី, ឯកា វា, ‘អធាតុស្ស កេ’តិ សុត្តេន ឥត្ថិយំ កម្ហិ បរេ អស្ស ឥត្តំ.

៥០៥. ទ្វិតិ ចតូហិ តីយត្ថា [ក. ៣៨៥; រូ. ៤០៩; នី. ៨១៧; តិសត្ថា?].

តេហិ តស្ស បូរណន្តិ អត្ថេ តីយោ ច ត្ថោ ច ហោន្តិ.

៥០៦. ទ្វិតីនំ ទុតា តីយេ [ក. ៣៨៦, ៤១០; នី. ៨១៨; តិយេ?].

តីយេ បរេ ទ្វិ, តិសទ្ទានំ ទុ, តាទេសា ហោន្តិ.

ទ្វិន្នំ បូរណោ ទុតីយោ [ឆដ្ឋសំគីតិ បាឋេសុ ទុតិយោត្យាទិនា ទិស្សន្តិ], ទ្វិន្នំ បូរណី ទុតីយា, ទ្វិន្នំ បូរណំ ទុតីយំ. ឯវំ តតីយោ, តតីយា, តតីយំ. ចតុន្នំ បូរណោ ចតុត្ថោ, ចតុត្ថី, ចតុត្ថំ.

៥០៧. ម បញ្ចាទិកតិហិ [ក. ៣៧៣; រូ. ៤០៦; នី. ៨០២; ចំ. ៤.២.៥៥; បា. ៥.២.៤៩].

បញ្ចាទីហិ ¶ ច កតិម្ហា ច តស្ស បូរណន្តិ អត្ថេ មោ ហោតិ.

បញ្ចមោ, បញ្ចមី, បញ្ចមំ. ឯវំ សត្តម, អដ្ឋម, នវម, ទសម, ឯកាទសមាទិ. កតិន្នំ បូរណោ កតិមោ, កតិមី, តិថី.

៥០៨. តស្ស បូរណេកាទសាទិតោ វា [ក. ៣៧៤; រូ. ៤១២; នី. ៨០៥; ចំ. ៤.២.៥១; បា. ៥.២.៤៨].

បូរតេ អនេនាតិ បូរណំ, ឯកាទសាទិតោ តស្ស បូរណន្តិ អត្ថេ ដានុពន្ធោ អបច្ចយោ ហោតិ វា.

ឯកាទសន្នំ បូរណោ ឯកាទសោ, ឯកាទសី, ឯកាទសំ, ឯកាទសមោ វា. ឯវំ ទ្វាទសោ, ទ្វាទសមោ, តេរសោ, តេរសមោ, ចុទ្ទសោ, ចុទ្ទសមោ, បញ្ចទសោ, បញ្ចទសមោ, បន្នរសោ, បន្នរសមោ, សោឡសោ, សោឡសមោ, សត្តរសោ, សត្តរសមោ, អដ្ឋារសោ, អដ្ឋារសមោ.

៥០៩. ដេ សតិស្ស តិស្ស [ក. ៣៨៩; រូ. ៤១៣; នី. ៨២៤].

ដេ បរេ សតិស្ស តិ-ការស្ស លោបោ ហោតីតិ វីសតិ, តីសតីនំ តិស្ស លោបោ.

ឯកូនវីសោ, ឯកូនវីសតិមោ, វីសោ, វីសតិមោ, តីសោ, តីសតិមោ, ចត្តាលីសោ, ចត្តាលីសមោ, បញ្ញាសោ, បញ្ញាសមោ. សដ្ឋ្យាទិតោ បុរិមសុត្តេន មោ, សដ្ឋិមោ, សត្តតិមោ, អសីតិមោ, នវុតិមោ.

៥១០. សតាទីនមិ ច [ក. ៣៧៣; រូ. ៤០៦; នី. ៨០២; ចំ. ៤.២.៥៣ …បេ… ៥.២.៥៧].

សតាទិតោ តស្ស បូរណត្ថេ មោ ហោតិ, សតាទីនំ អន្តស្ស ឥត្តញ្ច ហោតិ.

សតស្ស ¶ បូរណោ សតិមោ, ទ្វិសតិមោ, តិសតិមោ, សហស្សិមោ.

៥១១. ឆា ដ្ឋដ្ឋមា [ក. ៣៨៤; រូ. ៤០៧; នី. ៨០៣].

ឆម្ហា តស្ស បូរណន្តិ អត្ថេ ដ្ឋ, ដ្ឋមា ហោន្តិ.

ឆដ្ឋោ, ឆដ្ឋី, ឆដ្ឋំ, ឆដ្ឋមោ, ឆដ្ឋមី, ឆដ្ឋមំ.

៥១២. សង្ខ្យាយ សច្ចុតីសាសទសន្តាយាធិកាស្មិំ សតសហស្សេ ដ [ក. ៣២៨; រូ. ៣៥២; នី. ៧០១; ចំ. ៤.២.៥០ …បេ… ៥.២.៤៥, ៤៦; ‘…ឌោ’ (ពហូសុ)].

សតិ, ឧតិ, ឦស, អាស, ទសន្តាហិ សង្ខ្យាហិ តេ អធិកា អស្មិំ សតសហស្សេតិ អត្ថេ ដានុពន្ធោ អបច្ចយោ ហោតិ.

ឯត្ថ ច ‘សតសហស្សេ’តិ សតេ វា សហស្សេ វាតិ អត្ថោ.

តត្ថ សហស្សសទ្ទេន សហស្សំ ទសសហស្សំ សតសហស្សំ ទសសតសហស្សញ្ច គយ្ហតិ.

ទសន្ត, សត្យន្ត, ឦសន្ត, អាសន្ត, ឧត្យន្តាតិ ឯវំ អនុក្កមោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ ទស, ឯកាទសតោ បដ្ឋាយ យាវ អដ្ឋារសា នវសង្ខ្យា ទសន្តា នាម.

វីសតិ, ឯកវីសតិតោ បដ្ឋាយ យាវ អដ្ឋវីសតិយា នវសង្ខ្យា ច តីសតិ, ឯកតីសតិតោ បដ្ឋាយ យាវ អដ្ឋតីសតិយា នវសង្ខ្យា ច សត្យន្តា នាម.

ចត្តាលីស, ឯកចត្តាលីសតោ បដ្ឋាយ យាវ អដ្ឋចត្តាលីសាយ នវសង្ខ្យា ឦសន្តា នាម.

បញ្ញាស ¶ , ឯកបញ្ញាសតោ បដ្ឋាយ យាវ អដ្ឋបញ្ញាសាយ នវសង្ខ្យា អាសន្តា នាម.

នវុតិ, ឯកនវុតិតោ បដ្ឋាយ យាវ អដ្ឋនវុតិយា នវ សង្ខ្យា ឧត្យន្តា នាម.

សេសា ដ្ឋុន្ត, ត្យន្តាបិ ឥធ សង្គយ្ហន្តិ. ដ្ឋុន្តា នាម សដ្ឋិ,-ឯកសដ្ឋ្យាទិកា នវសង្ខ្យា. ត្យន្តា នាម សត្តតិ, ឯកសត្តត្យាទិកា នវសង្ខ្យា ច អសីតិ, ឯកាសីត្យាទិកា នវសង្ខ្យា ច.

ទសន្តាសុ តាវ – ទស អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ ទសសតំ. ឯវំ ទសសហស្សំ, ទសសតសហស្សំ, ឯកាទស អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ ឯកាទសសតំ. ឯវំ ឯកាទសសហស្សំ, ឯកាទសសតសហស្សំ. ឯវំ ទ្វាទសសតមិច្ចាទីនិ.

សត្យន្តាសុ – ដម្ហិ តិ-ការលោបោ, វីសតិ អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ វីសសតំ. ឯវំ ឯកវីសសតំ, ទ្វាវីសសតំ ឥច្ចាទិ, តីសតិ អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ តីសសតំ. ឯវំ ឯកតីសសតំ, ទ្វត្តីសសតំ ឥច្ចាទិ. ឯស នយោ សហស្សេបិ.

ឦសន្តាសុ – ចត្តាលីសំ អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ ចត្តាលីសសតំ. ឯវំ ឯកចត្តាលីសសតំ, ទ្វេចត្តាលីសសតំ ឥច្ចាទិ. ឯស នយោ សហស្សេបិ.

អាសន្តាសុ – បញ្ញាសំ អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ បញ្ញាសសតំ. ឯវំ ឯកបញ្ញាសសតំ, ទ្វេបញ្ញាសសតំ ឥច្ចាទិ. ឯស នយោ សហស្សេបិ.

ដ្ឋុន្តាសុ – សដ្ឋិ អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ សដ្ឋិសតំ. ឯវំ ឯកសដ្ឋិសតំ, ទ្វាសដ្ឋិសតំ ឥច្ចាទិ. ឯស នយោ សហស្សេបិ.

ត្យន្តាសុ ¶ – សត្តតិ អធិកា, ឯកសត្តតិ អធិកា, អសីតិ អធិកា, ឯកាសីតិ អធិកា ឥច្ចាទិនា វត្តព្ពា.

ឧត្យន្តាសុ – នវុតិ អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ នវុតិសតំ. ឯវំ ឯកនវុតិសតំ, ទ្វេនវុតិសតំ ឥច្ចាទិ. ឯស នយោ សហស្សេបិ.

អថ វា ទសន្តា នាម ឯកតោ បដ្ឋាយ ទសសង្ខ្យា.

សត្យន្តា នាម ឯកាទសតោ បដ្ឋាយ វីសសង្ខ្យា.

ឦសន្តា នាម ឯកតីសតោ បដ្ឋាយ ទសសង្ខ្យា.

អាសន្តា នាម ឯកចត្តាលីសតោ បដ្ឋាយ ទសសង្ខ្យា.

ឯវំ ដ្ឋុន្ត, ត្យន្ត, ឧត្យន្តាបិ វេទិតព្ពា.

ឯកោ អធិកោ យស្មិំ សតេ តយិទំ ឯកសតំ, ‘‘អថេត្ថេកសតំ ខត្យា, អនុយន្តា យសស្សិនោ’’តិ [ជា. ២.២២.៥៩៤] បាឡិ. ‘‘ទ្វេ អធិកា យស្មិំ សតេ តយិទំ ទ្វិសតំ’’ ឥច្ចាទិនា សព្ពំ វត្តព្ពំ, សុវិចិត្តមិទំ វិធានន្តិ.

យថា បន ‘‘ឯកោ ច ទស ច ឯកាទស, ឯកាធិកា វា ទស ឯកាទសា’’តិ សិជ្ឈតិ, តថា ឥធបិ ‘‘ទស ច សតញ្ច ទសសតំ, ទសាធិកំ វា សតំ ទសសត’’ន្តិអាទិនា វុត្តេ សព្ពំ តំ វិធានំ សមាសវសេន សិជ្ឈតិ.

តត្ថ បន ‘‘ទ្វេ សតានិ ទ្វិសតំ, តីណិ សតានិ តិសត’’មិច្ចាទីនិ ច ‘‘ទ្វេ សហស្សានិ ទ្វិសហស្សំ, តីណិ សហស្សានិ តិសហស្ស’’មិច្ចាទីនិ ច ‘‘ទ្វេ សតសហស្សានិ ទ្វិសតសហស្សំ, តីណិ សតសហស្សានិ តិសតសហស្ស’’មិច្ចាទីនិ ច ទិគុសមាសេ សិជ្ឈន្តិ.

៥១៣. វារសង្ខ្យាយក្ខត្តុំ [ក. ៦៤៦; រូ. ៤១៩; នី. ១២៨២; ចំ. ៤.៤.៥; បា. ៥.៤.១៧].

វារសម្ពន្ធិភូតា សង្ខ្យាសទ្ទា ក្ខត្តុំបច្ចយោ ហោតិ.

ទ្វេ ¶ វារា ទ្វិក្ខត្តុំ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ, ចតុក្ខត្តុំ, បញ្ចក្ខត្តុំ, ទសក្ខត្តុំ, សតក្ខត្តុំ, សហស្សក្ខត្តុំ.

៥១៤. កតិម្ហា [ក. ៦៤៦; រូ. ៤១៩; នី. ១២៨២; ចំ. ៤.៤.៦; បា. ៥.៤.២០].

វារសម្ពន្ធិភូតា កតិសទ្ទា ក្ខត្តុំ ហោតិ. កតិ វារា កតិក្ខត្តុំ.

៥១៥. ពហុម្ហា ធា ច បច្ចាសត្តិយា [ក. ៦៤៦; រូ. ៤១៩; នី. ១២៨២; ‘បច្ចាសត្តិយំ’ (ពហូសុ)].

វារសម្ពន្ធិភូតា ពហុសទ្ទា បច្ចាសត្តិយា សតិ ធា ច ហោតិ ក្ខត្តុញ្ច.

ពហុវារា ពហុក្ខត្តុំ, ពហុសទ្ទេន អនេកវារំ ឧបលក្ខេតិ, អនេកវារា អនេកក្ខត្តុំ. ឯវំ ពហុវារា ពហុធា, អនេកវារា អនេកធា. បច្ចាសត្តិ នាម វារានំ អច្ចាសន្នតា វុច្ចតិ, ទិវសស្ស ពហុក្ខត្តុំ ភុញ្ជតិ, ពហុធា ភុញ្ជតិ, វារានំ ទូរភាវេ សតិ តេ បច្ចយា ន ហោន្តិ, មាសស្ស ពហុវារេ ភុញ្ជតិ.

៥១៦. សកិំ វា [ក. ៦៤៦; រូ. ៤១៩; នី. ១២៨២; ចំ. ៤.៤.៨; បា. ៥.៤.១៩].

ឯកវារន្តិ អត្ថេ សកិន្តិ និបច្ចតេ វា.

សកិំ ភុញ្ជតិ, ឯកវារំ ភុញ្ជតិ.

សង្ខ្យារាសិ និដ្ឋិតោ.

ខុទ្ទករាសិ

បការរាសិ

៥១៧. ធា ¶ សង្ខ្យាហិ [ក. ៣៩៧; រូ. ៤២០; នី. ៨៣៦; ចំ. ៤.៣.២០; បា. ៥.៣.៤២].

សង្ខ្យាវាចីហិ បការេ ធា ហោតិ.

ទ្វីហិ បការេហិ ទ្វិធា. ឯវំ តិធា, ចតុធា, បញ្ចធា, ទសធា, សតធា, សហស្សធា, ពហុធា, ឯកធា, អនេកធា.

៥១៨. វេកា ជ្ឈំ [ក. ៣៩៧; រូ. ៤២០; នី. ៨៣៧; ចំ. ៤.៣.២៤; បា. ៥.៣.៤៦].

ឯកម្ហា បការេ ជ្ឈំ ហោតិ វា.

ឯកេន បការេន ឯកជ្ឈំ, ឯកធា វា.

៥១៩. ទ្វិតីហេធា [ក. ៤០៤; រូ. ៤២០-៣៧០; នី. ៨៥៩; ចំ. ៤.៣.២៤; បា. ៥.៣.៤៦].

ទ្វិតិសទ្ទេហិ បការេ ឯធា ហោតិ វា.

ទ្វេធា, តេធា, ទ្វិធា, តិធា វា.

៥២០. សព្ពាទីហិ បការេ ថា [ក. ៣៩៨; រូ. ៤២១; នី. ៨៤៤; ចំ. ៤.៣.២៦; បា. ៥.៣.៦៩].

ពហុភេទោ វា សាមញ្ញស្ស ភេទកោ វិសេសោ វា បការោ, សព្ពាទីហិ បការេ ថា ហោតិ.

សព្ពេន បការេន សព្ពថា, សព្ពេហិ បការេហិ សព្ពថា, យាទិសេន បការេន យថា, យាទិសេហិ បការេហិ យថា. ឯវំ តថា, អញ្ញថា, ឧភយថា, ឥតរថា.

៥២១. កថមិត្ថំ [ក. ៣៩៩; រូ. ៤២២; នី. ៨៤៥; បា. ៥.៣.២៤, ២៥].

ឯតេ ¶ សទ្ទា បការេ និបច្ចន្តិ.

កេន បការេន កថំ, ឥមិនា បការេន ឥត្ថំ. ឥមិនា សុត្តេន កិំ, ឥមសទ្ទេហិ ថំ, ត្ថំបច្ចយេ កត្វា កិំស្ស កត្តំ, ឥមស្ស ឥត្តញ្ច ករិយតិ.

៥២២. តព្ពតិ ជាតិយោ [ក. ៣៩៨; រូ. ៤២១; នី. ៨៤៤; ចំ. ៤.៣.២៦; បា. ៥.៣.៦៩].

សោ បការោ អស្ស អត្ថីតិ តព្ពា, តស្មិំ តព្ពតិ, បការវន្តេ ទព្ពេតិ អត្ថោ. តំសាមញ្ញវាចិម្ហា តព្ពតិ ជាតិយបច្ចយោ ហោតិ.

វិសេសេន បដុរូបោ បណ្ឌិតោ បដុជាតិយោ. វិសេសេន មុទុរូបំ វត្ថុ មុទុជាតិយំ.

៥២៣. សោ វីច្ឆាប្បការេសុ [ក. ៣៩៧; រូ. ៤២០; នី. ៨៣៦; ចំ. ៤.៤.២ …បេ… ៥.៤.៤៣].

វីច្ឆាយំ បការេ ច សោបច្ចយោ ហោតិ.

វីច្ឆាយំ –

បទំ បទំ វាចេតិ បទសោ វាចេតិ. ខណ្ឌំ ខណ្ឌំ ករោតិ ខណ្ឌសោ ករោតិ, ពិលំ ពិលំ វិភជ្ជតិ ពិលសោ វិភជ្ជតិ ឥច្ចាទិ. ឯត្ថ ច ‘បទំ បទំ’ ឥច្ចាទីសុ ក្រិយាវិសេសនេ ទុតិយា.

បការេ –

ពហូហិ បការេហិ បុថុសោ, សព្ពេហិ បការេហិ សព្ពសោ ឥច្ចាទិ.

‘‘យោនិសោ ¶ ឧបាយសោ, ឋានសោ, ហេតុសោ, អត្ថសោ, ធម្មសោ, សុត្តសោ, អនុព្យញ្ជនសោ’’ ឥច្ចាទីសុ បន មហាវុត្តិនា តតិយេកវចនស្ស សោត្តំ. តថា ទីឃសោ, ឱរសោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ បការរាសិ.

កុលរាសិ

៥២៤. បិតិតោ ភាតរិ រេយ្យណ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥].

បិតុសទ្ទម្ហា តស្ស ភាតាតិ អត្ថេ រេយ្យណ ហោតិ.

បិតុ ភាតា បេត្តេយ្យោ [អ. និ. ៦.៤៤]. ‘រានុពន្ធេន្តសរាទិស្សា’តិ ឧស្ស លោបោ, តស្ស ទ្វិត្តំ.

៥២៥. មាតិតោ ច ភគិនិយំ ឆោ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥].

មាតិតោ បិតិតោ ច ភគិនិយំ ឆោ ហោតិ.

មាតុ ភគិនី មាតុច្ឆា [ឧទា. ២២], បិតុ ភគិនី បិតុច្ឆា [សំ. និ. ២.២៤៣].

៥២៦. មាតាបិតូស្វាមហោ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.១.៦០; បា. ៤.២.៣៦].

មាតាបិតូហិ តេសំ មាតាបិតូសុ អាមហោ ហោតិ.

មាតុ មាតា មាតាមហី, មាតុ បិតា មាតាមហោ [ម. និ. ២.៤១១], បិតុ មាតា បិតាមហី, បិតុ បិតា បិតាមហោ.

ឥតិ កុលរាសិ.

ហិត, សាធុ, អរហរាសិ

៥២៧. ហិតេ ¶ រេយ្យណ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥].

មាតាបិតូហិ តេសំ ហិតេ រេយ្យណ ហោតិ.

មាតុ ហិតោ មេត្តេយ្យោ, បិតុ ហិតោ បេត្តេយ្យោ. មាតាបិតូសុ សុប្បដិបន្នោ.

៥២៨. ឥយោ ហិតេ [ក. ៣៥៦; រូ. ៣៨១; នី. ៧៧៣].

តស្ស ហិតន្តិ អត្ថេ ឥយោ ហោតិ.

ឧបាទានានំ ហិតំ ឧបាទានិយំ. ឯវំ ឱឃនិយំ, យោគនិយំ, គន្ថនិយំ, នីវរណិយំ, សុត្តវិភត្តិយា អញ្ញត្ថេសុបិ ឥយោ, សមានោទរេ សយិតោ សោទរិយោ.

៥២៩. ចក្ខ្វាទិតោ ស្សោ [ក. ៣៥៣; រូ. ៣៧៨; នី. ៧៦៧].

តស្ស ហិតន្តិ អត្ថេ ចក្ខ្វាទីហិ ស្សោ ហោតិ.

ចក្ខុស្ស ហិតំ ចក្ខុស្សំ [អ. និ. ៥.២០៨], សុភរូបំ ចក្ខុភេសជ្ជញ្ច. អាយុនោ ហិតំ អាយុស្សំ [អ. និ. ៥.២៣១], អាយុវឌ្ឍនវិធិ.

៥៣០. ណ្យោ តត្ថ សាធុ [ក. ៣៥៣; រូ. ៣៧៨; នី. ៧៦៧; ចំ. ៣.៤.១០០, ១០៣; បា. ៤.៤.៩៨, ១០៣, ១០៥].

តស្មិំ សាធូតិ អត្ថេ ណ្យោ ហោតិ.

សភាយំ សាធុ សព្ភោ, ‘សាធូ’តិ កុសលោ យោគ្យោ ហិតោ វា. មិត្តានំ ហិតំ មេត្តំ. សុត្តវិភាគា អញ្ញត្របិ ណ្យោ, រថំ វហតីតិ រច្ឆា, រថវីថិ.

៥៣១. កម្មានិយញ្ញា [ក. ៣៥៣; រូ. ៣៧៨; នី. ៧៦៧].

តស្មិំ ¶ សាធូតិ អត្ថេ កម្មម្ហា និយ, ញ្ញា ហោន្តិ.

កម្មេ សាធុ កម្មនិយំ, កម្មញ្ញំ.

៥៣២. កថាទិតិកោ [ក. ៣៥៣; រូ. ៣៧៨; នី. ៧៦៧; ចំ. ៣.៤.១០៤; បា. ៤.៤.១០២].

តត្ថ សាធូតិ អត្ថេ កថាទីហិ ឥកោ ហោតិ.

កថាយំ សាធុ កថិកោ, ធម្មកថាយំ សាធុ ធម្មកថិកោ, សង្គាមេ សាធុ សង្គាមិកោ, គាមវាសេ សាធុ គាមវាសិកោ, ឧបវាសេ សាធុ ឧបវាសិកោ.

៥៣៣. បថាទីហិ ណេយ្យោ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៣.៤.១០៥; បា. ៤.៤.១០៤].

តត្ថ សាធូតិ អត្ថេ បថាទីហិ ណេយ្យោ ហោតិ.

បថេ សាធុ បាថេយ្យំ, សំ វុច្ចតិ ធនំ, តស្ស បតិ សបតិ, សបតិម្ហិ សាធុ សាបតេយ្យំ.

៥៣៤. ទក្ខិណាយារហេ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ចំ. ៤.១.៨០; បា. ៥.១.៦៩].

ទក្ខិណាសទ្ទម្ហា អរហត្ថេ ណេយ្យោ ហោតិ.

ទក្ខិណំ អរហតីតិ ទក្ខិណេយ្យោ.

៥៣៥. អាយោ តុមន្តា [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥; ‘រាយោ តុមន្តា’ (ពហូសុ)].

តុមន្តម្ហា អរហត្ថេ អាយោ ហោតិ.

ឃាតេតុំ ¶ អរហតីតិ ឃាតេតាយោ, ជាបេតុំ អរហតីតិ ជាបេតាយោ, ‘ជាបេតុ’ន្តិ ហាបេតុំ, បព្ពាជេតុំ អរហតីតិ បព្ពាជេតាយោ, មហាវុត្តិនា អាយម្ហិ សពិន្ទុនោ ឧស្ស លោបោ.

ឥតិ ហិត, សាធុ, អរហរាសិ.

វិកតិរាសិ

៥៣៦. តស្ស វិការាវយវេសុ ណ ណិក ណេយ្យមយា [ក. ៣៥២, ៣៥១, ៣៧២; រូ. ៣៧៦, ៣៧៤, ៣៨៥; នី. ៧៦៥, ៧៦៤, ៧៩៨; ចំ. ៣.៣.១០៣; បា. ៤.៣.១៣៤].

តស្ស វិការោ, តស្ស អវយវោតិ អត្ថេសុ ណាទយោ ហោន្តិ, បកតិយា ឧត្តរិ អវត្ថន្តរាបត្តិ វិការោ.

ឧទុម្ពរស្ស វិកតិ ឱទុម្ពរំ, ភស្មា, ឧទុម្ពរស្ស អវយវោ ឱទុម្ពរំ, បណ្ណាទិ. កបោតាវយវោ កាបោតំ, មំសលោហិតបត្តាទិ.

ណិកម្ហិ-កប្បាសស្ស វិកតិ កប្បាសិកំ, សុត្តំ វត្ថញ្ច.

ណេយ្យម្ហិ-ឯណិស្ស អវយវោ ឯណេយ្យំ, មំសំ. កោសកិមីនំ វិកតិ កោសេយ្យំ, សុត្តំ វត្ថញ្ច.

មយម្ហិ-តិណានំ វិកតិ តិណមយំ. ឯវំ ទារុមយំ, នឡមយំ, មត្តិកាមយំ, គុន្នំ វិកតិ គោមយំ, ករីសំ.

៥៣៧. ជតុតោ មយណ វា [ក. ៣៧២; រូ. ៣៨៥; នី. ៧៩៨; ចំ. ៣.៣.១០៨; បា. ៤.៣.១៣៨; ជតុតោ សណ វា (ពហូសុ)].

តស្ស វិការាវយវេសុ ជតុតោ មយណ ហោតិ វា.

ជតុនោ វិការោ ជតុមយំ.

ឥតិ វិកតិរាសិ.

វិសេសរាសិ

៥៣៨. តរតមិស្សិកិយិដ្ឋាតិសយេ [ក. ៣៦៣; រូ. ៣៩០; នី. ៧៨៦; ចំ. ៤.៣.៤៥; បា. ៥.៣.៥៥, ៥៧].

អតិសយត្ថេ ¶ ឯតេ បច្ចយា ភវន្តិ.

បាបានំ អតិសយេន បាបោតិ បាបតរោ, បាបតមោ, បាបិស្សិកោ, បាបិយោ, បាបិដ្ឋោ, ឥត្ថិយំ បាបតរា, អតិសយតោបិ អតិសយបច្ចយោ ហោតិ, អតិសយេន បាបិដ្ឋោ បាបិដ្ឋតរោ.

៥៣៩. វច្ឆាទីហិ តនុត្តេ តរោ [ក. ៣៦៣; រូ. ៣៩០; នី. ៧៨៦; ចំ. ៤.៣.៧៤; បា. ៥.៣.៩១].

វច្ឆាទីហិ សព្ពតនុភាវេ តរោ ហោតិ.

អតិតរុណោ វច្ឆោ វច្ឆតរោ, ឥត្ថិយំ វច្ឆតរី. យោព្ពនស្ស តនុត្តេ យោព្ពនបត្តានំ សុសុត្តស្ស តនុត្តេ អតិតរុណោ ឧសភោ ឧក្ខតរោ, អស្សភាវស្ស តនុត្តេ តរុណអស្សោ អស្សតរោ, ឥត្ថិយំ អស្សតរី. សាមត្ថិយស្ស តនុត្តេ តរុណឧសភោ ឧសភតរោ.

៥៤០. កិំម្ហា និទ្ធារណេ តរតមា [ក. ៣៦៣; រូ. ៣៩០; នី. ៧៨៦; ចំ. ៤.៣.៧៧; បា. ៥.៣.៩២, ៩៣; ‘…រតរ រតមា’ (ពហូសុ)].

កិំសទ្ទា និទ្ធារណេ គម្យមានេ តរ, តមា ហោន្តិ.

កតរោ ភវតំ ទេវទត្តោ, កតរោ ភវតំ យញ្ញទត្តោ, កតមោ ភវតំ ទេវទត្តោ, កតមោ ភវតំ យញ្ញទត្តោ, ‘កិស្ស កោ’តិ សុត្តេន តរ, តមេសុ កិស្ស កត្តំ.

ឥតិ វិសេសរាសិ.

សមូហរាសិ

៥៤១. សមូហេ ¶ កណណណិកា [ក. ៣៥៤; រូ. ៣៧៩; នី. ៧៧១; ចំ. ៣.១.៤៣-៤៧; បា. ៤.២.៣៧-៤២].

តស្ស សមូហោតិ អត្ថេ កណ, ណ, ណិកា ហោន្តិ.

គោត្តបច្ចយន្តេហិ តាវ – រាជញ្ញានំ សមូហោ រាជញ្ញកំ, មានុស្សកំ.

ឧក្ខាទីហិ-ឧក្ខានំ ឧសភានំ សមូហោ ឱក្ខកំ, ឱដ្ឋានំ សមូហោ ឱដ្ឋកំ, ឧរព្ភានំ សមូហោ ឱរព្ភកំ. ឯវំ រាជកំ, រាជបុត្តកំ, ហត្ថិកំ, ធេនុកំ, សសំ អទេន្តិ ភក្ខន្តីតិ សសាទកា, តេសំ សមូហោ សសាទកកំ. ឥក្ខណិកំ.

ណម្ហិ-អមិត្តានំ សមូហោ អមិត្តំ.

ណិកម្ហិ-អបូបានំ សមូហោ អាបូបិកំ, សកុណានំ សមូហោ សាកុណិកោ [សំកុលានំ សមូហោ សំកុលិកំ?].

៥៤២. ជនាទីហិ តា [ក. ៣៥៥; រូ. ៣៨០; នី. ៧៧១; ចំ. ៣.១.៦៩; បា. ៤.២.៤៣].

តស្ស សមូហោតិ អត្ថេ តា ហោតិ.

ជនតា, រាជតា, ពន្ធុតា, គាមតា, សហាយតា, នគរវាសីនំ សមូហោ នាគរតា ឥច្ចាទិ.

៥៤៣. អយូភទ្វិតីហំសេ [ក. ៣៥៤; រូ. ៣៧៩; នី. ៧៧១; ចំ. ៤.២.៤៧, ៤៨; បា. ៥.២.៤៣, ៤៤].

ឧភ, ទ្វិ, តីហិ តស្ស អំសត្ថេ អយោ ហោតិ.

ឧភោ អំសា ភាគា អស្សាតិ ឧភយំ, ទ្វេ អំសា អស្សាតិ ទ្វយំ, តយោ អំសា អស្សាតិ តយំ, វត្ថុត្តយំ, រតនត្តយំ, ទ្វេ វា តយោ វា អំសា អស្សាតិ ទ្វត្តយំ.

ឥតិ សមូហរាសិ.

ទត្ត, និព្ពត្តរាសិ

៥៤៤. តេន ¶ ទត្តេ លិយា [ក. ៣៥៨, ៣៥៦; រូ. ៣៨៣, ៣៨១; នី. ៧៧៨, ៧៧៣].

តេន ទត្តោតិ អត្ថេ ល, ឥយា ហោន្តិ. មហាវុត្តិនា ទិន្នសទ្ទស្ស ទត្តត្តំ.

ទេវេន ទត្តោតិ ទេវលោ [ជា. ១.៨.៦៥]. ‘ទេវិលោ’តិបិ [ទេវីលោ?] បាឡិ. ទេវិយោ, ទេវទត្តោ វា.

ឯវំ ព្រហ្មលោ, ព្រហ្មិយោ, ព្រហ្មទត្តោ, សិវេន ពិស្សនុទេវរាជេន ទត្តោ សីវលោ, សីវិយោ, ឥត្ថិយំ សីវលិ, សីវិយិ, សិស្ស ទីឃោ.

៥៤៥. តេន និព្ពត្តេ [ក. ៣៥៣; រូ. ៣៧៨; នី. ៧៦៧; ‘តេន និព្ពត្តេ ឥមោ’?].

តេន និព្ពត្តេ ឥមោ ហោតិ.

បាកេន និព្ពត្តំ បាកិមំ, ផេណេន និព្ពត្តំ ផេណិមំ, វេឋនេន និព្ពត្តំ វេឋិមំ. ឯវំ វេធិមំ, គោប្ផនេន និព្ពត្តំ គោប្ផិមំ [បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១], បុប្ផទាមំ, ករណេន និព្ពត្តំ កិត្តិមំ, កុត្តិមំ វា, មហាវុត្តិនា ករណស្ស កិត្តំ កុត្តញ្ច. សុត្តវិភត្តេន សំហារិមំ, អាហារិមំ ឥច្ចាទីនិ សិជ្ឈន្តិ.

ឥតិ ទត្ត, និព្ពត្តរាសិ.

ល, ឥត, ករាសិ

៥៤៦. តន្និស្សិតេ លោ [ក. ៣៥៨; រូ. ៣៨៣; នី. ៧៧៨; ‘ល្លោ’ (ពហូសុ)].

តន្និស្សិតត្ថេ លោ ហោតិ.

វេទំ ញាណំ និស្សិតំ វេទល្លំ, លស្ស ទ្វិត្តំ, ទុដ្ឋុ និស្សិតំ ទុដ្ឋុល្លំ. ‘‘មទនីយំ, ពន្ធនីយំ, មុច្ឆនីយំ, រជនីយំ, គមនីយំ, ទស្សនីយំ’’ ¶ ឥច្ចាទីនិ ករណេ វា អធិករណេ វា អនីយបច្ចយេន សិជ្ឈន្តិ.

‘ធូមាយិតត្ត’ន្តិអាទីសុ ធូមោ វិយ អត្តានំ អាចរតីតិ ធូមាយិតំ, គគនំ, ធូមាយិតំ ឯវ ធូមាយិតត្តំ, សកត្ថេ ត្ត. ឯវំ តិមិរាយិតត្តំ, នាមធាតុតោ [សំ. និ. ៣.៨៧] អាយបច្ចយេន សិទ្ធំ.

៥៤៧. សញ្ជាតា តារកាទ្វិត្វិតោ [ក. ៥៥៥; រូ. ៦១២; នី. ១១៤២; ចំ. ៤.២.៣៧ …បេ… ៥.២.៣៦; ‘សញ្ជាតំ…’ (ពហូសុ)].

តារកាទីហិ តេ អស្ស សញ្ជាតាតិ អត្ថេ ឥតោ ហោតិ.

តារកា សញ្ជាតា អស្សាតិ តារកិតំ, គគនំ. បុប្ផានិ សញ្ជាតានិ អស្សាតិ បុប្ផិតោ. ឯវំ ផលិតោ, រុក្ខោ. បល្លវានិ សញ្ជាតានិ អស្សាតិ បល្លវិតា, លតា. ទុក្ខំ សញ្ជាតំ អស្សាតិ ទុក្ខិតោ, សុខំ សញ្ជាតំ អស្សាតិ សុខិតោ.

បណ្ឌា វុច្ចតិ បញ្ញា, បណ្ឌា សញ្ជាតា អស្សាតិ បណ្ឌិតោ, ទណ្ឌោ សញ្ជាតោ អស្សាតិ ទណ្ឌិតោ. មហាវុត្តិនា តស្ស នត្តេ មលំ សញ្ជាតំ អស្សាតិ មលិនំ. តថា បិបាសា សញ្ជាតា អស្សាតិ បិបាសិតោ, ជិឃច្ឆា សញ្ជាតា អស្សាតិ ជិឃច្ឆិតោ, ពុភុក្ខា សញ្ជាតា អស្សាតិ ពុភុក្ខិតោ, មុច្ឆា សញ្ជាតា អស្សាតិ មុច្ឆិតោ, វិសញ្ញា សញ្ជាតា អស្សាតិ វិសញ្ញិតោ, និន្ទា សញ្ជាតា អស្សាតិ និន្ទិតោ.

ឯវំ គព្ព-ថម្ភេ គព្ពិតោ. ទព្ព-បាដវេ ទព្ពិតោ. អន្តរំ សញ្ជាតំ អស្សាតិ អន្តរិតោ, វច្ចំ សញ្ជាតំ អស្សាតិ វច្ចិតោ.

៥៤៨. និន្ទាញ្ញាតប្បបដិភាគរស្សទយាសញ្ញាសុ កោ [ក. ៣៩១; រូ. ៤២៣; នី. ៨៣៥; ចំ. ៤.៣.៦២, ៦៣, ៦៤; បា. ៥.៣.៧៣-៧៩, ៩៦, ៩៧].

និន្ទាទីសុ ¶ ជោតនិយេសុ នាមស្មា កោ ហោតិ.

និន្ទាយំ – កុច្ឆិតោ សមណោ សមណកោ. ឯវំ មុណ្ឌកោ, អស្សកោ, ឧទ្ធុមាតកំ, វិនីលកំ, វិបុព្ពកំ, អដ្ឋិកំ ឥច្ចាទិ.

អញ្ញាតេ – អញ្ញាតោ អស្សោ អស្សកោ, កស្ស អយំ អស្សោតិ វា អស្សកោ ឥច្ចាទិ.

អប្បត្ថេ – អប្បកំ តេលំ តេលកំ. ឯវំ ឃតកំ, ខុទ្ទកំ ធនុ ធនុកំ, រថកំ, គាមកំ ឥច្ចាទិ.

បដិភាគត្ថេ – ហត្ថិរូបកំ ហត្ថិកំ. ឯវំ អស្សកំ, ពលីពទ្ទកោ ឥច្ចាទិ.

រស្សេ-រស្សោ មនុស្សោ មនុស្សកោ. ឯវំ រុក្ខកោ, បិលក្ខកោ ឥច្ចាទិ.

ទយាយំ-អនុកម្បិតោ បុត្តោ បុត្តកោ. ឯវំ វច្ឆកោ, ឥត្ថិកា, អម្ពកា, កុមារិកា ឥច្ចាទិ.

សញ្ញាយំ-នាមមត្តេន មោរោ វិយ មោរកោ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ ល, ឥត, ក រាសិ.

អភូតតព្ភាវរាសិ

៥៤៩. អភូតតព្ភាវេ ករាសភូយោគេ វិការាចី [ក. ៣៩១; រូ. ៤២៣; នី. ៨៣៥; ចំ. ៤.៤.៣៥; បា. ៥.៤.៥០].

បុព្ពេ តស្ស អភូតស្ស វត្ថុនោ កទាចិ តថា ភវនំ អភូតតព្ភាវោ, តស្មិំ អភូតតព្ភាវេ ជោតនិយេ សតិ ករា’ស, ភូធាតូនំ យោគេ វិការវាចិម្ហា នាមស្មា ចានុពន្ធោ ឦបច្ចយោ ហោតិ.

អធវលំ ¶ ធវលំ ករោតិ ធវលីករោតិ, អធវលោ ធវលោ សិយា ធវលីសិយា, អធវលោ ធវលោ ភវតិ ធវលីភវតិ. ឯវំ ធវលីការោ, ធវលីភូតោ.

អភូតតព្ភាវេតិ កិំ? ឃដំ ករោតិ, ឃដោ អត្ថិ, ឃដោ ភវតិ.

ករាសភូយោគេតិ កិំ? អធវលោ ធវលោ ជាយតេ.

វិការាតិ កិំ? បកតិយា មា ហោតុ, សុវណ្ណំ កុណ្ឌលំ ករោតិ, សុវណ្ណស្ស កុណ្ឌលករណំ នាម លោកេ បកតិរូបន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ សុវណ្ណំ កុណ្ឌលំ សិយា, សុវណ្ណំ កុណ្ឌលំ ភវតីតិ.

ឥតិ អភូតតព្ភាវរាសិ.

សកត្ថរាសិ

៥៥០. សកត្ថេ [ក. ១៧៨, ៣៦០, ៣៧២; រូ. ២២៤, ៣៨៧, ៣៨៥, ៣៧៨; នី. ៣៦៤, ៧៨០, ៧៩៨, ៧៦៧].

សកត្ថេបិ បច្ចយា ទិស្សន្តិ. ‘សកត្ថោ’តិ សកបទត្ថោ, បកតិលិង្គបទត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ហីនោ ឯវ ហីនកោ, បោតោ ឯវ បោតកោ, ទេវោ ឯវ ទេវតា, យថាភូតមេវ យថាភុច្ចំ, ករុណា ឯវ ការុញ្ញំ, បត្តកាលមេវ បត្តកល្លំ, អាកាសានន្តមេវ អាកាសានញ្ចំ, បាគុញ្ញមេវ បាគុញ្ញតា, កម្មញ្ញមេវ កម្មញ្ញតា, ទានំ ឯវ ទានមយំ, សីលំ ឯវ សីលមយំ. ឯវំ ភាវនាមយំ ឥច្ចាទិ.

យថា ច អមច្ចបុត្តា ឯវ ‘អមច្ចបុត្តិយា’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ ‘‘សក្យបុត្តោ ឯវ សក្យបុត្តិយោ, អសមណោ ហោតិ អសក្យបុត្តិយោ ¶ [បារា. ៥៥], ឯវំ នាដបុត្តិយោ, ទាសបុត្តិយោ’’តិបិ យុជ្ជតិ.

‘ភយទស្សិវា, អត្ថទស្សិមា’តិ វន្តុ, មន្តុបច្ចយាសកត្ថេបិ យុជ្ជន្តិ. ‘ព្រហ្មវណ្ណី, ទេវវណ្ណី’តិ ឯត្ថ ព្រហ្មុនោ វណ្ណោ ព្រហ្មវណ្ណោ, ព្រហ្មវណ្ណោ វិយ វណ្ណោ អស្ស អត្ថីតិ អត្ថេ សតិ ឦបច្ចយោ បច្ចយត្ថោ ឯវ ហោតិ, ន សកត្ថោ. ព្រហ្មវណ្ណោ វិយ វណ្ណោ យស្ស សោយំ ព្រហ្មវណ្ណីតិ អត្ថេ សតិ សកត្ថោយេវ. អបិ ច ឯកស្មិំ អញ្ញបទត្ថេ ទ្វេ សមាស, តទ្ធិតា វត្តន្តីតិបិ យុជ្ជតិ, តថា ‘បគុណស្ស ភាវោ បាគុញ្ញតា’តិអាទីសុ ទ្វេ តទ្ធិតបច្ចយា ភាវត្ថេតិ.

ឥតិ សកត្ថរាសិ.

និទ្ទិដ្ឋបច្ចយរាសិ

៥៥១. អញ្ញស្មិំ [ក. ៣៥២; រូ. ៣៧៦; នី. ៧៦៥].

បុព្ពេ និទ្ទិដ្ឋា ណាទយោ បច្ចយា និទ្ទិដ្ឋត្ថតោ អញ្ញេសុបិ អត្ថេសុ ទិស្សន្តិ.

មគធេសុ ជាតោ មាគធោ, មគធេសុ សំវឌ្ឍិតោ មាគធោ, មគធេសុ និវុត្ថោ មាគធោ, មគធានំ មគធេសុ វា ឥស្សរោ មាគធោ ឥច្ចាទិ, ណោ.

កាសិំ អគ្ឃតីតិ កាសិយោ [ចូឡវ. ៣៧៦], ‘កាសី’តិ សតំ វា សហស្សំ វា វុច្ចតិ, ឥយោ.

ឯវមញ្ញេបិ បច្ចយា យថានុរូបំ វេទិតព្ពា.

៥៥២. ទិស្សន្តញ្ញេបិ បច្ចយា [ក. ៣៥១, ៣៥២; រូ. ៣៧៤, ៣៧៦; នី. ៧៦៤, ៧៦៥].

បុព្ពេ ¶ និទ្ទិដ្ឋបច្ចយេហិ អញ្ញេបិ បច្ចយា និទ្ទិដ្ឋេសុ អនិទ្ទិដ្ឋេសុ ច អត្ថេសុ ទិស្សន្តិ.

វិសទិសា [វិវិធា (មោគ.)] មាតរោ វិមាតរោ, តាសំ បុត្តា វេមាតិកា [នេត្តិ ៩៥], ឥកណ.

បថេ គច្ឆន្តីតិ បថាវិនោ [ម. និ. ២.៣៤៧], អឃំ ទុក្ខំ បាបំ វា គច្ឆតីតិ អឃាវី, អាវី.

ឥស្សា អស្ស អត្ថីតិ ឥស្សុកី [ជា. ១.៦.៤៣], ឧកី.

ធុរំ វហន្តីតិ ធោរយ្ហា [អ. និ. ៣.៥៨], យ្ហណ.

លោភស្ស ហិតា លោភនេយ្យា. ឯវំ ទោសនេយ្យា, មោហនេយ្យា, អនេយ្យោ.

ទស្សនំ អរហតីតិ ទស្សនេយ្យោ. ឯវំ វន្ទនេយ្យោ, បូជនេយ្យោ, នមស្សនេយ្យោ, ឯយ្យោ.

ឱឃានំ ហិតា ឱឃនិយា, យោគនិយា, គន្ថនិយា, កម្មនិយំ, អត្តនិយំ, ទស្សនិយំ, បូជនិយោ, នមស្សនិយោ ឥច្ចាទិ, អនិយោ.

យំ បរិមាណំ អស្សាតិ យាវំ, យាវន្តស្ស ភាវោ យាវត្វំ. ឯវំ តាវត្វំ, ត្វ.

បរមានំ ឧត្តមបុរិសានំ ភាវោ កម្មំ វា បារមី, សមគ្គានំ ភាវោ កម្មំ វា សាមគ្គី, ណី.

‘‘នាគវតា, សីហវតា, អាជញ្ញវតា’’ ឥច្ចាទីសុ ភាវេ វន្តុបច្ចយំ ឥច្ឆន្តិ.

មាតុ ភាតា មាតុលោ, ឧលោ.

ឥតិ និទ្ទិដ្ឋបច្ចយរាសិ.

វុទ្ធិរាសិ

‘បទានមាទិស្សាយុវណ្ណស្សាឯឱ ¶ ណានុពន្ធេ’តិ បទាទិភូតានំ អការ, ឥវណ្ណុ’វណ្ណានំ អា, ឯ, ឱវុទ្ធិ.

អាទិច្ចោ, វាសិដ្ឋោ, វេនតេយ្យោ, មេនិកោ, បេត្តិកំ, ឱទុម្ពរំ, ឱឡុម្បិកោ, ឱទគ្យំ, ទោភគ្គំ, សោភគ្គំ ឥច្ចាទិ.

ណានុពន្ធេតិ កិំ? នាមកោ, បទកោ, បុរាតនោ.

‘មជ្ឈេ’តិ សុត្តេន បទមជ្ឈេបិ វុទ្ធិ, វាសេដ្ឋោ, អឌ្ឍតេយ្យោ ឥច្ចាទិ.

៥៥៣. សំយោគេបិ ក្វចិ [ក. ៤០៥; រូ. ៣៦៥; នី. ៨៦៤; ‘បិ’ (ពហូសុ នត្ថិ)].

ណានុពន្ធេ បច្ចយេ បរេ សំយោគេបិ ក្វចិ វុទ្ធិ ហោតិ.

បេត្តេយ្យោ, បេត្តិកំ, ទេច្ចោ, បមុខេ សាធុ បាមោក្ខំ, បមុទិតស្ស ភាវោ បាមោជ្ជំ, វត្តព្ពន្តិ វាក្យំ, ភជិតព្ពន្តិ ភាគ្យំ, ភោគ្គំ, យោគ្គំ ឥច្ចាទិ.

ឥតិ វុទ្ធិរាសិ.

លោបរាសិ

‘លោបោវណ្ណិវណ្ណាន’ន្តិ សុត្តេន ណ្យម្ហិ បរេ អវណ្ណិ’វណ្ណានំ លោបោ.

តត្ថ អវណ្ណេ-បណ្ឌិច្ចំ, តច្ឆំ, ទាយជ្ជំ, ទ្វិធា ភាវោ ទ្វេជ្ឈំ, ករុណាយេវ ការុញ្ញំ ឥច្ចាទិ.

ឥវណ្ណេ-អធិបតិស្ស ភាវោ អាធិបច្ចំ. ឯវំ អាទិច្ចោ, កោណ្ឌញ្ញោ ឥច្ចាទិ.

‘ឧវណ្ណស្សាវង ¶ សរេ’តិ សរេ បរេ ឧវណ្ណស្ស អវង ហោតិ.

ណម្ហិ-លហុនោ ភាវោ លាឃវំ, រាឃវំ, ជម្ពុរុក្ខេ ភវំ ជម្ពវំ. តថា កបិលវត្ថុម្ហិ ភវំ កាបិលវត្ថវំ, វនំ. ភាតុនោ អបច្ចំ ភាតព្យោ, គព្យំ, ទព្យំ.

‘ដេ សតិស្សា…’តិ ដម្ហិ បច្ចយេ វីសតិ, តីសតីនំ តិលោបោ.

វីសតិយា បូរណោ វីសោ, ឯកូនវីសោ. ឯវំ តីសោ, ឯកូនតីសោ.

‘រានុពន្ធេន្តសរាទិស្សា’តិ រានុពន្ធេ បច្ចយេ បទន្តសរាទីនំ លោបោ.

មេត្តេយ្យោ, បេត្តេយ្យោ, កិវំ, កិត្តកំ, ឦទី, ឦទិក្ខោ, ឦទិសោ, អាហច្ច, ឧបហច្ច, សក្កច្ច, អធិកិច្ច, កិរិយា, វេទគូ, បារគូ ឥច្ចាទិ.

៥៥៤. បច្ចយានំ លោបោ [ក. ៣៩១; រូ. ៤២៣; នី. ៨៣០; មោគ្គល្លានេ ‘លោបោ’ ត្វេវ ទិស្សតិ].

បច្ចយានំ ក្វចិ លោបោ ហោតិ.

ពុទ្ធេ រតនំ បណីតំ, ចក្ខុ សុញ្ញំ អត្តេន វា អត្តនិយេន វា [សំ. និ. ៤.៨៥]. ឯត្ថ ច រតនស្ស ភាវោ រតនំ, អត្តនោ ភាវោ អត្តា, អត្តនោ សកស្ស ភាវោ អត្តនិយន្តិ ឯវំ ភាវបច្ចយលោបោ.

‘‘ពុទ្ធានុស្សតិ ធម្មានុស្សតិ’’អាទីសុ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភាវោ ពុទ្ធោ, ពុទ្ធស្ស អយំ គុណោ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា នយេន បច្ចយលោបោ វេទិតព្ពោ.

៥៥៥. លោបោ វីមន្តុវន្តូនំ [ក. ២៦៨; រូ. ៣៩៧; នី. ៥១៨].

ឥយិ’ដ្ឋេសុ ¶ បរេសុ វី, មន្តុ, វន្តូនំ លោបោ ហោតិ.

មេធាវីនំ អតិសយេន មេធាវីតិ មេធិយោ, មេធិដ្ឋោ, សតិមន្តានំ អតិសយេន សតិមាតិ សតិយោ, សតិដ្ឋោ, គុណវន្តានំ អតិសយេន គុណវាតិ គុណិយោ, គុណិដ្ឋោ.

ឥតិ លោបរាសិ.

ខុទ្ទករាសិ និដ្ឋិតោ.

នានាត្តរាសិ

៥៥៦. ជោ វុទ្ធស្សិយិដ្ឋេសុ [ក. ២៦២; រូ. ៣៩១; នី. ៥១៣; ចំ. ៤.៣.៥០; បា. ៥.៣.៦១, ៦២].

ឥយិ’ដ្ឋបច្ចយេសុ បរេសុ វុទ្ធសទ្ទស្ស ជោ ហោតិ.

វុទ្ធានំ អតិសយេន វុទ្ធោតិ ជេយ្យោ, ជេដ្ឋោ.

៥៥៧. ពាឡ្ហន្តិកបសត្ថានំ សាធនេទសជា [ក. ២៦៣, ២៦៤, ២៦៥; រូ. ៣៩២, ៣៩៣, ៣៩៤; នី. ៥១២, ៥១៤, ៥១៥; ចំ. ៤.៣.៤៩, ៥១; បា. ៥.៣.៦០, ៦៣; ‘… ទសា’ (ពហូសុ)].

ឥយ, ឥដ្ឋបច្ចយេសុ បរេសុ ពាឡ្ហ, អន្តិក, បសត្ថសទ្ទានំ សាធ, នេទ, ស, ជាទេសា ហោន្តិ.

ពាឡ្ហានំ អតិសយេន ពាឡ្ហោតិ សាធិយោ, សាធិដ្ឋោ, អន្តិកានំ អតិសយេន អន្តិកោតិ នេទិយោ, នេទិដ្ឋោ, បសត្ថានំ អតិសយេន បសត្ថោតិ សេយ្យោ, សេដ្ឋោ, ជេយ្យោ, ជេដ្ឋោ.

៥៥៨. កណកន អប្បយុវានំ [ក. ២៦៦, ២៦៧; រូ. ៣៩៥, ៣៩៦; នី. ៥១៦, ៥១៧; ចំ. ៤.៣.៥៣; បា. ៥.៣.៦៤].

ឥយ ¶ , ឥដ្ឋបច្ចយេសុ បរេសុ អប្ប, យុវសទ្ទានំ កណ, កនអាទេសា ហោន្តិ.

អប្បានំ នវានំ អតិសយេន អប្បោ នវោតិ កណិយោ, កណិដ្ឋោ, យុវានំ តរុណានំ អតិសយេន យុវា តរុណោតិ កនិយោ, កនិដ្ឋោ, កនិយេ វយេ ភវា កញ្ញា.

៥៥៩. កោសជ្ជាជ្ជវ បារិសជ្ជ សុហជ្ជ មទ្ទវារិស្យាស ភាជញ្ញថេយ្យពាហុសច្ចា [ក. ៣៦០, ៣៦១; រូ. ៣៨៧, ៣៨៨; នី. ៧៨០, ៧៨១; ‘…រិស្សា…’’ (ពហូសុ)].

ភាវ, កម្មេសុ ណានុពន្ធេ បច្ចយេ បរេ ឯតេ សទ្ទា និបច្ចន្តេ. តត្ថ អជ្ជវ, មទ្ទវា’សភសទ្ទា ណម្ហិ សិជ្ឈន្តិ, សេសា ណ្យម្ហិ.

តត្ថ ឧជុនោ ភាវោ អជ្ជវំ, ឥមិនា សុត្តេន ណម្ហិ ឧស្ស អត្តំ, ‘ឧវណ្ណស្សាវង…’ ឥតិ ឧស្ស អវត្តំ. ឯវំ មុទុនោ ភាវោ មទ្ទវំ, ឧសភស្ស ភាវោ អាសភំ, ឧស្ស អាត្តំ. កុសិតស្ស [កុសីតស្ស?] ភាវោ កោសជ្ជំ, ឥមិនា ឥលោបោ, ត្យស្ស ជ្ជត្តំ, បរិសាសុ ឧប្បន្នោ បារិសជ្ជោ [ទី. និ. ២.២១៥], ទាគមោ, សុហទយោវ សុហទោ, យលោបោ, សុហទស្ស ភាវោ សោហជ្ជំ [ជា. ១.៥.២៣], ឥសិនោ ឥទំ អារិស្យំ, ឥស្ស អារិត្តំ, អាជានិយស្ស [អាជានីយស្សាតិបិ ទិស្សតិ] ភាវោ អាជញ្ញំ, យលោបោ, បុន ‘លោបោវណ្ណិវណ្ណាន’ន្តិ ឥលោបោ, តតោ បរំ សន្ធិរូបំ, អាជានិយោ ឯវ វា អាជញ្ញោ [ជា. ១.១.២៤], សកត្ថេ ណ្យោ, ថេនស្ស ភាវោ, កម្មំ វា ថេយ្យំ, នស្ស យត្តំ, ពហុសុតស្ស ភាវោ ពាហុសច្ចំ, ឧស្ស អត្តំ, បុន សន្ធិរូបំ.

៥៦០. អធាតុស្ស កេ [បាណិនិយេ, ចន្ទេ ច ‘កាក’ឥតិ បញ្ចម្យន្តំ ទិស្សតេ] ស្យាទិតោ ឃេស្សិ [ក. ៤០៤; រូ. ៣៧០; នី. ៨៥៩].

‘ឃេស្សី’តិ ¶ ឃេ+អស្ស+ឥ, ឆបទមិទំ សុត្តំ.

អធាតុស្ស អវយវភូតេ កការេ បរេ បុព្ពស្ស អការស្ស ពហុលំ ឥ ហោតិ កនិស្សិតេ ឃេ អស្យាទិតោ បរេ សតិ.

ពាលិកា, ឯកិកា, ហត្ថិបោតិកា, មហល្លិកា, កុម្ភការិកា, កម្មការិកា, អន្នទាយិកា, ឧបាសិកា, សាវិកា, ធម្មវាចិកា.

អធាតុស្សាតិ កិំ? កុលុបកា- ភិក្ខុនី, ធេនុបកា, ខីរុបកា-វច្ឆី, ឥធ ធាត្វាទេសោបិ កការោ ធាតុសញ្ញំ លភតិយេវ.

កេតិ កិំ? វេទនា, ចេតនា.

អស្យាទិតោតិ កិំ? ពហុបរិព្ពាជកា-រាជធានី.

អស្សាតិ កិំ? ពហុកត្តុកា-សាលា.

ឯត្ថ ច ពហវោ បរិព្ពាជកា យស្សា សា ពហុបរិព្ពាជកាតិ វិគ្គហោ. បរិព្ពាជកសទ្ទោ បកតិស្យាទិសទ្ទោ ហោតិ, តស្មា កនិស្សិតស្ស ឃសញ្ញស្ស អាការស្ស ស្យាទិតោ បរត្តា បុព្ពស្ស អស្ស ឥត្តំ ន ភវតិ. យទិ ភវេយ្យ, ពហុកា បរិព្ពាជិកាយោ យស្សន្តិ អត្ថប្បសង្គោ សិយាតិ.

ឥតិ នានាត្តរាសិ និដ្ឋិតោ.

ឥតិ និរុត្តិទីបនិយា នាម មោគ្គល្លានព្យាករណ-

ទីបនិយា តទ្ធិតកណ្ឌោ បញ្ចមោ.

៦. អាខ្យាតកណ្ឌ

សុទ្ធកត្តុរូប

អថ ¶ ធាតុបច្ចយសំសិទ្ធំ កាល, ការក, បុរិស, សង្ខ្យាភេទទីបកំ លិង្គភេទរហិតំ ក្រិយាបធានវាចកំ ត្យាទ្យន្តនាមកំ អាខ្យាតបទំ ទីបិយតេ.

តត្ថ ក្រិយំ ធារេតីតិ ធាតុ. សា បកតិធាតុ, វិកតិធាតុ, នាមធាតុវសេន តិវិធា.

តត្ថ ភូ, ហូ, គមុ, បច ឥច្ចាទិ បកតិធាតុ នាម សភាវេន សិទ្ធត្តា.

តិតិក្ខ, តិកិច្ឆ, ពុភុក្ខ, ជិឃច្ឆឥច្ចាទិ វិកតិធាតុ នាម សង្ខតវសេន សិទ្ធត្តា.

បុត្តីយ, បព្ពតាយ ឥច្ចាទិ នាមធាតុ នាម នាមភូតស្ស សតោ ក្រិយវាចីបច្ចយយោគេន ធាតុដ្ឋានេ ឋិតត្តា.

បកតិធាតុ ច សកម្មិកា’កម្មិកវសេន ទុវិធា.

តត្ថយា ធាតុ កម្មាបេក្ខំ ក្រិយំ វទតិ, សា សកម្មិកា នាម. គាមំ គច្ឆតិ, ឱទនំ បចតិ ឥច្ចាទិ.

យា កម្មនិរបេក្ខំ ក្រិយំ វទតិ, សា អកម្មិកា នាម. ភវតិ, ហោតិ, តិដ្ឋតិ, សេតិ ឥច្ចាទិ.

សកម្មិកា ច ឯកកម្មិក, ទ្វិកម្មិកវសេន ទុវិធា.

តត្ថ យា ឯកកម្មាបេក្ខំ ក្រិយំ វទតិ, សា ឯកកម្មិកា នាម. គាមំ គច្ឆតិ, ឱទនំ បចតិ ឥច្ចាទិ.

យា បធានា’បធានវសេន កម្មទ្វយាបេក្ខំ ក្រិយំ វទតិ, សា ទ្វិកម្មិកា នាម.

សា ច ន្យាទិ, ទុហាទិវសេន ទុវិធា.

តត្ថ ¶ យា ធាតុ បាបនត្ថា ហោតិ, សា ន្យាទិ នាម. អជំ គាមំ នេតិ, ភារំ គាមំ វហតិ, សាខំ គាមំ អាកឌ្ឍតិ.

សេសា ទ្វិកម្មិកា ទុហាទិ នាម. គាវិំ ខីរំ ទុហតិ, ព្រាហ្មណំ កម្ពលំ យាចតិ, ទាយកំ ភិក្ខំ ភិក្ខតិ, គោណំ វជំ រុន្ធតិ, ភគវន្តំ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, សិស្សំ ធម្មំ អនុសាសតិ, ភគវា ភិក្ខូ ឯតំ [វចនំ] អវោច, រាជា អមច្ចំ វចនំ ព្រវីតិ ឥច្ចាទិ.

តត្ថ យទា កម្មស្មិំ រូបំ សិជ្ឈតិ, តទា វិភត្តិ, បច្ចយា ន្យាទិម្ហិ បធានកម្មំ វទន្តិ, ទុហាទិម្ហិ អបធានកម្មំ, សព្ពធាតូសុ ការិតយោគេ ការិតកម្មន្តិ, សព្ពញ្ចេតំ ធាតូនំ បកតិអត្ថវសេន វុត្តំ, អនេកត្ថត្តា បន ធាតូនំ អត្ថន្តរវចនេ វា នានុបសគ្គយោគេ វា អកម្មិកាបិ សកម្មិកា ហោន្តិ, សកម្មិកាបិ អកម្មិកា ហោន្តិ.

អត្ថន្តរវចនេ តាវ –

វិទ – សត្តាយំ, ធម្មោ វិជ្ជតិ, សំវិជ្ជតិ.

វិទ – ញាណេ, ធម្មំ វិទតិ.

វិទ – លាភេ, ធនំ វិន្ទតិ.

វិទ – អនុភវនេ, សុខំ វេទេតិ, វិបាកំ បដិសំវេទេតិ [ម. និ. ៣.៣០៣].

វិទ – អារោចនេ, វេទយាមហំ ភន្តេ វេទយតីតិ មំ ធារេតុ [ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២], ការណំ និវេទេតិ, ធម្មំ បដិវេទេតិ ឥច្ចាទិ.

នានុបសគ្គយោគេ –

បទ-គតិយំ, មគ្គំ បជ្ជតិ, បដិបជ្ជតិ, មគ្គោ ឧប្បជ្ជតិ, និបជ្ជតិ, សម្បជ្ជតិ, ភោគោ ភវតិ, សម្ភវតិ, ភោគំ អនុភវតិ, តណ្ហំ ¶ អភិភវតិ, បរិភវតិ, អធិភវតិ, អរញ្ញំ អភិសម្ភវតិ, អជ្ឈោគាហតីតិ អត្ថោ. គច្ឆន្តំ មគ្គេ អភិសម្ភវតិ, សម្បាបុណាតីតិ អត្ថោ ឥច្ចាទិ.

បទានំ ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា វា អត្ថសម្បត្តិយា វា ឧបការកា វិភត្តិ, បច្ចយា បច្ចយា នាម.

តត្ថ វិភត្តិយោ ត្យាទិ, ត្វាទិឥច្ចាទិនា អដ្ឋវិធា ភវន្តិ, សរូបតោ ឆន្នវុតិវិធា.

តត្ថ បុព្ពឆក្កភូតានិ អដ្ឋចត្តាលីសរូបានិ បរស្សបទានិ នាម. បរឆក្កភូតានិ អដ្ឋចត្តាលីសរូបានិ អត្តនោបទានិ នាម.

តត្ថ បរហិតបដិសំយុត្តេសុ ឋានេសុ បវត្តិពហុលានិ បទានិ បរស្សបទានិ នាម. អត្តហិតបដិសំយុត្តេសុ បវត្តិពហុលានិ អត្តនោបទានិ នាមាតិ ឯកេ.

បរោ វុច្ចតិ កត្តា សព្ពក្រិយាសាធារណត្តា, អត្តា វុច្ចតិ កម្មំ សកសកក្រិយាសាធារណត្តា, បរស្ស អភិធាយកានិ បទានិ បរស្សបទានិ, អត្តនោ អភិធាយកានិ បទានិ អត្តនោបទានីតិ អញ្ញេ.

អត្តា វុច្ចតិ បទត្ថានំ សរីរភូតា ក្រិយា, កត្តុនា បន សាធ្យដ្ឋេន ក្រិយរូបានិ ភាវ, កម្មានិបិ អត្តាតិ វុច្ចន្តិ. សាធកដ្ឋេន តេហិ បរភូតោ កត្តា បរោ នាមាតិ អបរេ.

អត្តា វុច្ចតិ អម្ហត្ថោ, បរោ វុច្ចតិ តុម្ហ, នាមត្ថោ, បុព្ពឆក្កានិ បរពហុលត្តា បរស្សបទានិ នាម, បរឆក្កានិ បន រូឡ្ហីវសេន អត្តនោបទានិ នាមាតិបិ វទន្តិ. ឥទំ ន យុជ្ជតិ បរឆក្កេសុ តព្ពហុលមត្តស្សាបិ អសិទ្ធត្តា. បាឡិភាសំ បន បត្វា ទ្វិន្នំ ឆក្កានំ អត្តហិត, បរហិតេសុ វា តីសុ ការកេសុ វា បវត្តិនានាត្តំ ន ទិស្សតិយេវ, តស្មា ឥមស្មិំ គន្ថេ តំ នាមទ្វយំ ន គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

បច្ចយា ¶ បន ចតុព្ពិធា វិករណ, កិច្ច, ការិត, ធាតុបច្ចយវសេន.

តត្ថ យេ ធាតុសិទ្ធានិ ត្យាទិបទានិ តព្ពាទិបទានិ ច គណវិភាគវសេន អញ្ញមញ្ញំ វិសទិសរូបានិ ករោន្តិ, តេ វិករណបច្ចយា នាម, ល, យ, ណោឥច្ចាទយោ.

ភាវ, កម្មវិសយោ ក្យោ កិច្ចបច្ចយោ នាម.

បរេសំ អាណាបនសង្ខាតេ បយោជកព្យាបារេ បវត្តា ណិ, ណាបិបច្ចយា ការិតបច្ចយា នាម.

វិសុំ តំតំក្រិយវាចីភាវេន ធាតុរូបា ខ, ឆ, សឥច្ចាទិកា បច្ចយា ធាតុបច្ចយា នាម.

‘‘កាល, ការក, បុរិស, សង្ខ្យាភេទទីបក’’ន្តិ ឯត្ថ អតីត, បច្ចុប្បន្នា’នាគត, កាលវិមុត្តវសេន កាលភេទោ ចតុព្ពិធោ.

តត្ថ ហិយ្យត្តនី, អជ្ជត្តនី [អជ្ជតនី (ពហូសុ)], បរោក្ខាតិ ឥមា តិស្សោ វិភត្តិយោ អតីតេ កាលេ វត្តន្តិ.

វត្តមានា, បញ្ចមីតិ ទ្វេ បច្ចុប្បន្នេ.

ឯកា ភវិស្សន្តី អនាគតេ.

សត្តមី, កាលាតិបត្តីតិ ទ្វេ កាលវិមុត្តេ វត្តន្តិ, អយំ កិរ បោរាណិកោ វិភត្តីនំ កមោ, សោ ច បាឡិយា សមេតិយេវ.

‘‘សព្ពេ សទ្ធម្មគរុនោ, វិហំសុ វិហរន្តិ ច.

អថោបិ វិហរិស្សន្តិ, ឯសា ពុទ្ធាន ធម្មតា’’តិ [អ. និ. ៤.២១] ច –

‘‘អព្ភតីតា ច យេ ពុទ្ធា, វត្តមានា អនាគតា’’តិ ច [អប. ថេរ ១.១.៥៨៨] បាឡី. ឥមស្មិំ កមេ បញ្ចមី, សត្តមីតិ នាមទ្វយម្បិ អន្វត្ថវសេន សិទ្ធំ ¶ ភវតិ. បច្ឆា បន គរុនោ វត្តិច្ឆាវសេន វិភត្តីនំ នានាកមំ ករោន្តិ.

កត្តុ, កម្ម, ភាវា បន ការកភេទោ នាម. តត្ថ ភាវោ ទុវិធោ សាធ្យ, សាធនវសេន វិសេសន, វិសេស្យវសេន ច. តត្ថ ធាត្វត្ថក្រិយា សាធ្យភាវោ នាម. បច្ចយត្ថក្រិយា សាធនភាវោ នាម.

តេសុ សាធ្យភាវោ នានាធាតូនំ វសេន នានាវិធោ ហោតិ. សាធនភាវោ នានាធាត្វត្ថានំ បវត្តាការសង្ខាតេន ឯកដ្ឋេន ឯកោវ ហោតិ. សោ បន យថា ជាតិ នាម អនុប្បន្នបក្ខេ ឋិតេ សង្ខតធម្មេ ឧប្បាទេន្តី វិយ ខាយតិ, តថា វោហារវិសយមត្តេ ឋិតេ សព្ពធាត្វត្ថេ បាតុភោន្តេ ករោន្តោ វិយ ខាយតិ, តស្មា សោ សាធនន្តិ ច ការកន្តិ ច វុច្ចតិ. យថា ច ជាតិវសេន ឧប្បន្នា សង្ខតធម្មា ‘‘ចិន្តនំ ជាតំ, ផុសនំ ជាត’’ មិច្ចាទិនា ឯកន្តមេវ ជាតិំ វិសេសេន្តិ, តថា បច្ចយត្ថវសេន បាតុភោន្តា នានាធាត្វត្ថាបិ ‘‘ភុយ្យតេ, គម្យតេ, បច្ចតេ, ភវនំ, គមនំ, បចន’’ មិច្ចាទិនា ឯកន្តមេវ បច្ចយត្ថំ វិសេសេន្តិ. វត្តិច្ឆាវសេន បន ភាវសាធនបទេសុ ធាត្វត្ថ, បច្ចយត្ថានំ អភេទោបិ វត្តុំ យុជ្ជតិយេវ. ឥធ បន ទ្វីសុ ភាវេសុ សាធនភាវោ អធិប្បេតោតិ.

បឋម, មជ្ឈិមុ’ត្តមបុរិសា បុរិសភេទោ. ‘បុរិសោ’តិ ច ‘‘យំកិញ្ចាយំ បុរិសបុគ្គលោ បដិសំវេទេតិ សុខំ វា ទុក្ខំ វា អទុក្ខមសុខំ វា’’តិ [ម. និ. ៣.១] ឯត្ថ អត្តា ឯវ វុច្ចតិ, សោ ច អត្តា ‘‘សោ ករោតិ, សោ បដិសំវេទេតី’’តិ [អ. និ. ៦.៤៣; វិសុទ្ធិ. ២.៥៨០] ឯត្ថ ការកោតិ វុច្ចតិ. ឥតិ ‘បុរិសោ’តិ ការកោ ឯវ.

សោ ច តិវិធោ នាមត្ថោ, តុម្ហត្ថោ, អម្ហត្ថោ ចាតិ. តត្ថ អត្តនោ អជ្ឈត្តសន្តានភូតត្តា អម្ហត្ថោ ឧត្តមបុរិសោ ¶ នាម, សេសា បន កមេន បឋមបុរិសោ, មជ្ឈិមបុរិសោតិ វុច្ចន្តិ. វិភត្តិយោ បន តទ្ទីបកត្តា បឋមបុរិសាទិនាមំ លភន្តិ. ឥទញ្ច នាមំ ការកភេទេ អន្តោគធមេវាតិ កត្វា ឥមស្មិំ គន្ថេ ន គហិតន្តិ.

សង្ខ្យាភេទោ ទុវិធោ ឯកត្ត, ពហុត្តវសេន.

‘លិង្គភេទរហិត’ន្តិ ‘‘បុរិសោ គច្ឆតិ, ឥត្ថី គច្ឆតិ, កុលំ គច្ឆតិ’’ ឥច្ចាទីសុ ‘បុរិសោ’ឥច្ចាទីនំ អភិធេយ្យបទានំ លិង្គានុគតោ រូបភេទោ អាខ្យាតបទេ នត្ថិ.

‘ក្រិយាបធានវាចក’ន្តិ ឯត្ថ ក្រិយំ ឯវ បធានតោ អភិធាតិ, ន នាមបទំ វិយ ទព្ពំ បធានតោ អភិធាតីតិ អធិប្បាយោ.

តត្ថ ក្រិយា នាម ធាត្វត្ថភាវោ វុច្ចតិ, សា ច កាលវសេន អតីតក្រិយា, បច្ចុប្បន្នក្រិយា, អនាគតក្រិយា, កាលវិមុត្តក្រិយាតិ ចតុព្ពិធា ហោតិ.

អាណត្តិក្រិយា, អាសិដ្ឋក្រិយា, អនុមតិក្រិយា, បរិកប្បក្រិយា, អរហ, សក្ក, វិធិ, និមន្តនា’មន្តនាទិក្រិយាតិ ពហុវិធោ ក្រិយាភេទោតិ.

ភូ-សត្តាយំ, សន្តស្ស ភាវោ សត្តា, តស្សំ សត្តាយំ, ភូធាតុ សត្តាយមត្ថេ វត្តតេ, សព្ពបទត្ថានំ សទ្ទ, ពុទ្ធិវិសយភាវេន វិជ្ជមានភាវេ វត្តតេត្យត្ថោ.

៥៦១. ក្រិយត្ថា [ក. ៤៣២, ៤៥៥; រូ. ៣៦២, ៥៣០; នី. ៩០៥, ៩៣៦; បា. ៣.១.៩១].

អធិការសុត្តមិទំ, ក្រិយត្ថា បរំ វិភត្តិ, បច្ចយា ភវន្តីតិ អត្ថោ. ក្រិយា អត្ថោ យស្សាតិ ក្រិយត្ថោ. បកតិធាតុ, វិកតិធាតុ, នាមធាតុវសេន តិវិធោ ធាតុ, ការិតបច្ចយន្តរូបម្បិ វិកតិធាតុម្ហិ សង្គយ្ហតិ.

៥៦២. វត្តមានេតិ ¶ អន្តិ សិ ថ មិ ម តេ អន្តេ សេ វ្ហេ ឯ ម្ហេ [ក. ៤១៤; រូ. ៤២៨; នី. ៨៧២; ចំ. ១.២.៨២; បា. ៣.២.១២៣].

អារភិត្វា និដ្ឋំ អនុបគតោ ភាវោ វត្តមានោ នាម, តំសម្ពន្ធីកាលោបិ តទូបចារេន វត្តមានោតិ វុច្ចតិ. វត្តមានេ កាលេ ក្រិយត្ថា បរំ ត្យាទិវិភត្តិយោ ភវន្តិ. អយញ្ច វិភត្តិ ត្យាទីតិ ច វត្តមានកាលវិសយត្តា វត្តមានាតិ ច សិជ្ឈតិ.

៥៦៣. បុព្ពាបរឆក្កានមេកានេកេសុ តុម្ហម្ហសេសេសុ ទ្វេ ទ្វេ មជ្ឈិមុត្តមបឋមា [ក. ៤០៨; រូ. ៤៣១; នី. ៨៦៧].

តុម្ហនាមំ, អម្ហនាមំ, តទុភយតោ សេសនាមន្តិ តីសុ នាមេសុ បយុជ្ជមានេសុ វា គម្យមានេសុ វា ឯកស្មិំ វា អនេកេសុ វា អត្ថេសុ បុព្ពឆក្ក, បរឆក្កានំ ទ្វេ ទ្វេ មជ្ឈិម, ឧត្តម, បឋមា វិភត្តិយោ ភវន្តិ. ‘‘ឧត្តមន្តិ ឧត្តរំ អន្តិម’’ន្តិ ចូឡមោគ្គល្លានេ វុត្តំ.

ឯត្ថ ច វិភត្តិវិធានមុខេន តំតំសញ្ញាវិធានម្បិ សិទ្ធំ ហោតិ.

កថំ?តិ, អន្តិ, សិ, ថ, មិ, ម ឥតិ បុព្ពឆក្កំ នាម.

តេ, អន្តេ, សេ, វ្ហេ, ឯ, ម្ហេ ឥតិ បរឆក្កំ នាម.

បុព្ពឆក្កេ ច-តិ, អន្តិទ្វយំ បឋមទុកំ នាម, សិ, ថទ្វយំ មជ្ឈិមទុកំ នាម, មិ, មទ្វយំ ឧត្តមទុកំ នាម. ឯវំ បរឆក្កេ.

តត្ថ តុល្យាធិករណភូតេ សេសនាមេ បយុជ្ជមានេ វា គម្យមានេ វា បឋមទុកំ ភវតិ. តថា តុម្ហនាមេ មជ្ឈិមទុកំ, អម្ហនាមេ ឧត្តមទុកំ. ទុកេសុ ច ឯកស្មិំ អត្ថេ វត្តព្ពេ ឯកវចនំ, ពហុម្ហិ វត្តព្ពេ ពហុវចនំ.

ឯត្ថ ¶ ច នាមានំ អត្ថនិស្សិតា កត្វត្ថ, កម្មត្ថា ឥធ នាមត្ថាតិ វុច្ចន្តិ. កត្តុ, កម្មសង្ខាតេ យស្មិំ នាមត្ថេ ត្យាទិវិភត្តិយោ ភវន្តិ, សោ នាមត្ថោ ត្យាទិវាចកានំ ឯវ វាច្ចភូតោ វុត្តត្ថោ នាម ហោតិ, ន ស្យាទិវិភត្តីនំ.

វុត្តកត្តុ, កម្មាធិដ្ឋានស្ស ច លិង្គត្ថស្ស វាចកំ នាមបទំ អភិធេយ្យបទំ នាម, ឯតទេវ តុល្យាធិករណបទន្តិ ច វុច្ចតិ.

អមាទយោ ច អត្ថវាចកវិភត្តិយោ ឯតស្មិំ ឱកាសំ ន លភន្តិ, លិង្គត្ថមត្តជោតិកា បឋមាវិភត្តិ ឯវ ឱកាសំ លភតិ. ឯវរូបានិ តុល្យាធិករណភូតានិ អភិធេយ្យបទានិ សន្ធាយ សុត្តេ ‘តុម្ហម្ហសេសេសូ’តិ វុត្តំ.