អញ្ញ > លេឌី សយាឌោ គន្ថ-សង្គហោ > បរមត្ថទីបនី សង្គហមហាដីកាបាឋ

១. អភិធម្មត្ថសង្គហំ កត្តុកាមោ អនុរុទ្ធត្ថេរោ សង្គហារព្ភេ តាវ សប្បយោជនេ បញ្ចបិណ្ឌត្ថេ ទស្សេន្តោ អាទិគាថ មាហ. បញ្ចបិណ្ឌត្ថានាម រតនត្តយវន្ទនា, គន្ថាភិធេយ្យោ, គន្ថប្បការោ, គន្ថាភិធានំ, គន្ថប្បយោជនំ. តត្ថ តីសុ រតនេសុ និប្បច្ចការករណំ រតនត្តយវន្ទនានាម. សា សម្មាសម្ពុទ្ធមតុលំ សសទ្ធម្មគណុត្តមំ អភិវាទិយាតិ ឯតេហិ បទេហិ ទស្សិតា. សកលេន គន្ថេន អភិហិតា បធានត្ថភូតា ចត្តារោ អភិធម្មត្ថា គន្ថាភិធេយ្យោ. សោ អភិធម្មត្ថសង្គហន្តិបទេ អភិធម្មត្ថ សទ្ទេន ទស្សិតោ.

សង្គហិតភាវោបិ អភិធេយ្យោយេវាតិ កត្វា អភិធេយ្យោ អភិធម្មត្ថសង្គហបទេន ទស្សិតោតិវុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ សោ អប្បធានត្ថភូតោ សង្គហិតភាវោ ឥមស្មិំ បិណ្ឌត្ថទស្សនេ អភិធេយ្យោ នាម ភវិតុំ យុត្តោតិ. ឥតោ បដ្ឋាយច ដីកាយន្តិ វុត្តេ ឥមស្ស សង្គហស្ស ទ្វីសុ សីហឡដីកាសុ បថមាដីកា ទដ្ឋព្ពា. វិភាវនិយន្តិ វុត្តេ ឯតរហិ បាកដា ទុតីយា. ដីកាសូតិ វុត្តេ ទ្វេបិ. មហាដីកាយន្តិ វុត្តេ វិសុទ្ធិមគ្គេ មហាដីកា ទដ្ឋព្ពា. យញ្ច វចនំ វិភាវនិយំបិ អាគតំ, អញ្ញត្ថាបិ អាគតំ, តំបិ ឥធ វិភាវនិយំត្វេវ វុច្ចតិ អាសន្នត្តាតិ. សភាគធម្មសង្គហវសេន គន្ថវិធានាការោ គន្ថប្បការោ. សោ បន សង្គហ សទ្ទេន ទស្សិតោ.

អភិធម្មត្ថសង្គហបទេនាតិ ¶ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ អភិធម្មត្ថសទ្ទោ គន្ថវិធានាការំ ទីបេតីតិ. អត្ថា នុគតា គន្ថសមញ្ញា វន្ថាភិធានំ. តំ អភិធម្មត្ថ សង្គហបទេន ទស្សិតំ. សង្គហគន្ថេ កតេ សតិ តទុគ្គហបរិបុច្ឆាទិវសេន អនាយាសតោ លទ្ធព្ពំ ធម្មានំ សរូបាវពោធាទិកំ អនុបាទាបរិនិព្ពានន្តំ គន្ថស្ស ផលានុផលំ គន្ថប្បយោជនំ តំបិ អភិធម្មត្ថសង្គហបទេនេវ សាមត្ថិយតោ ទស្សិតំ.

សង្គហសទ្ទេនាតិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ អភិធម្មត្ថសទ្ទេន វិនា អនាយាសតោ សំសិទ្ធិមត្តទីបកេន សង្គហសទ្ទមត្តេន តាទិសោ អនុបាទាបរិនិព្ពានន្តោ បយោ ជនវិសេសោ សក្កា វិញ្ញាតុំ, អសទ្ធម្ម សង្គហានំបិ លោកេ សន្ទិស្សនតោតិ.

២. តត្ថ រតនត្តយវន្ទនា តាវ អសង្ខេយ្យអប្បមេយ្យប្បយោជនា ហោតិ. យថាហ –

តេ តាទិសេ បូជយតោ, និព្ពុតេ អកុតោ ភយេ;

ន សក្កា បុញ្ញំ សង្ខាតុំ, យមេត្ថ មបិ កេនចីតិ.

យ មេត្ថមបីតិឯត្ថ យេនកេនចិ អបិ មនុស្សេនវា ទេវេនវា ព្រហ្មុនាវា សង្ខាតុំ ន សក្កាតិ យោជនា. ដីកាការាបិ តំ បយោជនំ តត្ថ តត្ថ ពហុធា បបញ្ចេន្តិ. សង្គហការា បន អន្តរាយនីវារណមេវ វិសេសតោ បច្ចាសីសន្តិ. សង្គហការា តិច ពុទ្ធឃោសត្ថេរាទយោ អដ្ឋកថាចរិយា វុច្ចន្តិ.

៣. កថញ្ច ¶ រតនត្តយវន្ទនាយ អន្តរាយនីវារណំ ហោតីតិ. វុច្ចតេ-រតនត្តយវន្ទនា ហិ នាម វន្ទនាកិរិយាភិនិប្ផាទកោ សត្តក្ខត្តុំ សត្តក្ខត្តុំ អនេកកោដិសតសហស្សវារេ បវត្តមានោ មហន្តោ បុញ្ញាភិសន្ទោ បុញ្ញប្បវាហោ. សោ ច អនុត្តរេសុ ពុទ្ធាទីសុ បុញ្ញក្ខេត្តេសុ សំវឌ្ឍិតត្តា ថេរស្ស ច ឧឡារច្ឆន្ទសទ្ធាពុទ្ធិគុណេហិ បរិភាវិតត្តា មហាជុតិកោ មហប្ផលោ មហានិសំសោ ច បុញ្ញាតិសយោ ហោតិ. សោ សយំ បយោគសម្បត្តិភាវេ ឋត្វា ពហិទ្ធា វិបត្តិបច្ចយេ អបនេត្វា សម្បត្តិបច្ចយេ ឧបនេត្វា អតិបណីតឧតុចិត្តាហារ សមុដ្ឋិតានំ សរីរដ្ឋកធាតូនំ ឧបព្រូហនំ កត្វា បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ លទ្ធោ កាសស្ស ជនកកម្មស្ស អនុពលំ ទេតិ. អលទ្ធោកាសស្ស ច បុញ្ញន្តរស្ស ឱកាសលាភំ ករោតិ. អថ លទ្ធានុពលេន លទ្ធោ កាសេន ច តទុភយេន បុញ្ញេន និព្ពត្តា រូបារូបសន្តតិយោ ថេរសន្តានេ យមកមហានទិយោ វិយ ពលវពលវន្តិ យោ ហុត្វា បវត្តន្តិ. តទា តស្មិំ ឥដ្ឋផលឃនបរិបូរិតេ ថេរសន្តានេ អនិដ្ឋផលភូតានំ រោគាទិ អន្តរាយានំ ឧប្បត្តិយា ឱកាសោ នាម នត្ថីតិ ឥដ្ឋផលសន្តានវិពាធកានិ អនិដ្ឋផលសន្តានជនកានិ ច អបុញ្ញកម្មានិ ទូរតោ អបនីតានេវ ហោន្តិ. ន ហិ កម្មានិនាម បុញ្ញានិ អបុញ្ញានិ ច អត្តនោ វិបាកុប្បត្តិយា ឱកាសេ អសតិ វិបច្ចន្តីតិ. តតោ តស្មិំ សន្តានេ អាយុវណ្ណា ទយោ ឥដ្ឋផលធម្មា យាវ គន្ថនិដ្ឋានា យាវ អាយុកប្បបរិយោ សានាបិ វា វឌ្ឍនបក្ខេ ឋត្វា បវត្តន្តិ. យថាហ –

អភិ វាទនសីលិស្ស, និច្ចំ វុឌ្ឍាបចាយិនោ;

ចត្តារោ ធម្មា វឌ្ឍន្តិ, អាយុវណ្ណោ សុខំ ពលន្តិ.

ឯវំ តាយ វន្ទនាយ អន្តរាយនីវារណំ ហោតីតិ. តស្មា សង្គហារព្ភេ រតនត្តយវន្ទនាករណំ ថេរស្ស អត្តនា អារព្ភ មានសង្គហស្ស អនន្តរាយេន បរិសមាបនុត្ថំ. ន កេវលញ្ច ថេរស្សេវ, សោតូនញ្ច សង្គហំ គណ្ហន្តានំ អាទិម្ហិយេវ រតនត្តយ វន្ទនា សិទ្ធិតោ អនន្តរាយេន គហណ កិច្ចសម្បជ្ជនត្ថន្តិ.

សត្តសុ ¶ ជវនេសុ បថមជវន វសេនេវ វន្ទនា បយោជនំ វិភាវិតំ វិយ ទិស្សតិ. ‘‘ទិដ្ឋធម្មវេទនីយភូតា’’តិ ហិ តត្ថ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ឧបត្ថម្ភនកិច្ចស្សេវ ឥធ អធិប្បេតត្តា. តស្ស ច សត្តសុបិ ជវនេសុ ឧបលទ្ធត្តាតិ. យថា ហិ អាហាររូបស្ស ទ្វីសុ កិច្ចេសុ ឱជដ្ឋមករូបជននកិច្ចំ បរិត្តកំ អប្បមត្តកំ ហោតិ. ចតុស្សន្ត តិរូបុបត្ថម្ភនកិច្ចមេវ មហន្តំ អធិមត្តំ. តថាហិ បដ្ឋានេបិ តទុបត្ថម្ភនកិច្ចមេវ គហេត្វា កពឡីការោ អាហារោ ឥមស្ស កាយស្ស អាហារបច្ចយេន បច្ចយោតិ វិភង្គវារោ វិភត្តោ. ឯវមេវំ ឥធបិ បថមជវនស្ស អវុនាវ វិបាកជននកិច្ចំ បរិត្តកំ អប្បមត្តកំ ហោតិ. អហេតុកវិបាកមត្តំ ជនេតីតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. កម្មន្តរុបត្ថម្ភនកិច្ចមេវ មហន្តំ អធិមត្តំ. តញ្ច សត្តសុបិ ជវនេសុ ឧបលព្ភតិ យេវាតិ. យស្មា បន គន្ថាភិធេយ្យេ គន្ថប្បការេ គន្ថប្បយោជនេ ច អាទិតោ វិវិតេសតិ សោតុ ជនានំ គន្ថស្សវនេ ឧស្សាហោ ជាយតិ. តស្មា តេសំ គន្ថា ភិធេយ្យាទីនំ ទស្សនំ គន្ថេ ឧស្សាហជននត្ថំ. គន្ថាភិធានទស្សនំ វោហារសុខត្ថន្តិ. ឥទមេត្ថ បិណ្ឌត្ថទស្សនំ.

៤. អយំ បន បទត្ថោ. សម្មាច ពុជ្ឈិ សាមញ្ច ពុជ្ឈីតិ សម្មា សម្ពុទ្ធោ. ឯត្ថ ច សម្មាសទ្ទោ អវិបរីតត្ថេ និបាតោ. សោ ពុជ្ឈិតព្ពេសុ ញេយ្យធម្មេសុ ពុជ្ឈនក្រិយាយ អសេសព្យាវិភាវំ ទីបេតិ. តថាហិ បទេសញាណេ ឋិតា បច្ចេកពុទ្ធាទយោ អត្តនោ វិសយេ ឯវ អវិបរីតំ ពុជ្ឈន្តិ. អវិសយេ បន អន្ធការេ បវិដ្ឋាវិយ ហោន្តីតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. វិសយោ ច តេសំ អប្បមត្តកោវ សព្ពញ្ញុវិសយំ ឧបាទាយ យថា ហត្ថ បុដេ អាកាសោ អប្បមត្តកោវ អជដាកាសំ ឧបាទាយាតិ. តេ ហិ ផស្សាទីសុ ធម្មេសុ ឯកធម្មម្បិ សព្ពាការតោ ពុជ្ឈិតុំ នសក្កោន្តីតិ. សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ បន អវិសយោ នាម នត្ថិ, យត្ថ តេ វិបរីតំ ពុជ្ឈេយ្យុំ. តេ ហិ អនមតគ្គេ សំសារេ អនន្តាសុ ច ¶ លោកធាតូសុ តិយទ្ធគតេ អទ្ធមុត្តកេ ច ធម្មេ ហត្ថមណិកេ វិយ សមសមេ កត្វា ពុជ្ឈន្តិ. សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេន ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណមុខេ អាបាត មាគច្ឆន្តីតិ ហិ វុត្តំ. តត្ថ ញាណមុខេតិ សព្ពញ្ញុំមហាភវង្គំ សន្ធាយាហ. តត្ថ ហិ តេ ធម្មា ពោធិមណ្ឌេ សព្ពំ អភិធម្មំ សម្មសនតោ បដ្ឋាយ និច្ចកាលំ ឧបដ្ឋហន្តីតិ. សព្ពញ្ញុពុទ្ធា បន យត្តកេ ធម្មេ វិចារេតុំ ឥច្ឆន្តិ. តត្តកេ ធម្មេ អាវជ្ជនាយ វិសុំ កត្វា អាវជ្ជិត្វា វិចារេន្តីតិ. ននុ ធម្មា មហន្តា ភវង្គំ បរិត្តកន្តិ ន ចោទេតព្ពមេតំ. អរូបធម្មានញ្ហិ បរមុក្កំសបត្តានំ ឯស អានុភាវោតិ. សំសទ្ទោ បន សាមន្តិ ឯតស្ស អត្ថេ ឧបសគ្គោ. សោ ភគវតោ បដិវេធធម្មេសុ អនាចរិយកតំ ទីបេតិ. ន មេ អាចរិយោ អត្ថីតិ ហិ វុត្តំ. ននុ ភគវតោ តតីយចតុត្ថារុប្ប សមាបត្តិយោ អាឡារុទកមូលិកាតិ. សច្ចំ. តា បន អនលង្ករិត្វា លទ្ធមត្តាវ ហុត្វា ឆឌ្ឌិតត្តា បច្ឆា ពុជ្ឈនក្រិយាយ បាទកមត្តាបិ នហោន្តិ. កុតោ បដិវេធធម្មាតិ. តស្មា តា ភគវតោ ពុទ្ធភាវេ សាចរិយកតំ ន សាធេន្តីតិ. អយមេត្ថ បាឡិ អនុគតោ អត្ថោ. យថាហ –

តត្ថ កតមោ ច បុគ្គលោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ. ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ. តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បាបុណាតិ. ពលេសុ ច វសិភាវំ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ.

តត្ថាតិ និមិត្តេ ភុម្មំ. ពលេសូតិ ទសពល ញាណេសុ. វសិភាវន្តិ ឥស្សរភាវំ. ឯត្ថច បុព្ពេ. ល. សាមន្តិឯតេន សំសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ. តត្ថាតិអាទិនា [សម្មាសទ្ទស្សអត្ថន្តិ. សម្មាសម្ពុទ្ធបទំ]

៥. ឥទានិ ថេរោ អត្តនោ វន្ទនំ សុដ្ឋុពលវំ ករោន្តោ អតុលន្តិ អាហ. អនេកគុណបទវិសយា ហិ វន្ទនា សុដ្ឋុតរំ ពលវតី ហោតីតិ. ននុ ឯកគុណបទវិសយាបិ វន្ទនា អន្តរា យនីវារណេសមត្ថា សិយាតិ កិំ ទុតីយេនាតិ. ន ន សមត្ថា. វិញ្ញុជាតិកា បន សត្ថុគុណត្ថោមនេ មត្តការិនោ នាម ន ហោន្តិ ¶ . ថេរោ ច តេសំ អញ្ញតរោ. ត្វំ បន អវិញ្ញុជាតិកោ. តស្មា មត្តំ ករោន្តោ ចោទេសីតិ. អបិច. ន កេវលំ អន្តរា យនីវារណមេវ វន្ទនាយ ឥច្ឆិតព្ពំ ហោតិ. អថខោ បញ្ញាបាដវាទិអត្ថោបិ ឥច្ឆិតព្ពោយេវ. សោបិ ហិ អនាយាសេន គន្ថ និដ្ឋានស្ស គន្ថបារិសុទ្ធិយា ច បច្ចយោ ហោតីតិ. អនុស្សតិដ្ឋានេសុ ហិ ចិត្តភាវនា ចិត្តសមាធានាវហា ហោតិ. ចិត្ត សមាធានេ ច សតិ បញ្ញាតិក្ខាសូរា ហុត្វា បហតិ. សមាហិតោ ភិក្ខវេ យថាភូតំ បជានាតីតិ ហិ វុត្តំ. តស្មា តទត្ថាយបិ អត្តនោ វន្ទនា សុដ្ឋុ ពលវតី កាតព្ពាយេវាតិ.

‘‘យថាវុត្តវចនត្ថ យោគេបិ សម្មាសម្ពុទ្ធសទ្ទស្ស ភគវតិ សមញ្ញាវសេន បវត្តត្តា អតុលន្តិ ឥមិនា វិសេ សេតី’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

មហន្តញ្ហិ សត្ថុគុណបទានំ មជ្ឈេ ឯតំ សម្មាសម្ពុទ្ធបទំ, ចន្ទោ វិយ តារកានំ មជ្ឈេ. តស្មា តំ សភាវនិរុត្តិំ ជានន្តានំសន្តិកេ ភាវត្ថសុញ្ញំ សត្ថុសមញ្ញាមត្តំ ភវិតុំ នារហតិ. អញ្ញេសំ បន បទសហស្សំ វុច្ចមានំបិ សត្ថុ សមញ្ញាមត្តមេវ សម្បជ្ជតីតិ. តុលយិតព្ពោ អញ្ញេន សហ បមិតព្ពោតិ តុលោ. ន តុលោ អតុលោ, នត្ថិតុលោ សទិសោ ឯតស្សាតិ វា អតុលោ. ភគវា. ន ហិ អត្ថិ ភគវតោ អត្តនា សទិសោ កោចិ លោកស្មិន្តិ. យថាហ –

ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ;

សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោតិ.

អនច្ឆរិយញ្ចេតំ, យំ ពុទ្ធភូតស្ស អតុលត្តំ. សម្បតិជាតស្សបិ បនស្ស អតុលតា បញ្ញាយតិ. តទា ហិ មហាបុរិសោ សម្បតិជាតោវ សមានោ បុរត្ថិមទិសាភិមុខោ អដ្ឋាសិ. តស្មិំ ទិសា ភាគេ អនន្តានិ ចក្កវាឡានិ ឯកង្គណានិ អហេសុំ. តេសុ ឋិតា ទេវព្រហ្មានោ មហាបុរិស ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោ នត្ថិ. កុតោ ឧត្តរិតរោតិ ¶ បរមាយ បុជាយ បូជេសុំ. ឯវំ សេសទិសាសុបិ. តទា មហាបុរិសោ អត្តនោ សព្ពលោកគ្គភាវំ ញត្វា អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, សេដ្ឋោហមស្មិលោកស្ស, ជេដ្ឋោហមស្មិលោកស្ស អយមន្តិ មាជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោតិ ឯវំ អឆម្ភិវាចំ និច្ឆារេសីតិ. ឥទំបិ អនច្ឆរិយំ, យំ បច្ឆិមភវំ បត្តស្ស អតុលត្តំ. យទា បន សោ សុមេធភូតោ ទីបង្ករពុទ្ធស្ស សន្តិកេ និយតព្យាករណំ គណ្ហិ. តទាបិ ថបេត្វា ទីបង្ករសម្មាសម្ពុទ្ធំ បារមិតាគុណេហិ តេន សទិសោ កោចិ នត្ថេវ. នត្ថិភាវោចស្ស តទា បវត្តេ ហិ ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បនាទីហិ អសាធារណបាដិហារិយេហិ ទីបេតព្ពោ. តានិ ហិ បច្ចេកពោធិសត្តានំ សតសហស្សំបិ បវត្តេតុំ ន សក្ខិស្សតិយេវ. កុតោ សាវកពោធិ សត្តានន្តិ. តេនេវ ហិ តទា បវត្តិបារមិបវិចយញ្ញាណំ អត្តនោ វិសយេ សព្ពញ្ញុថញ្ញាណគតិកន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សាវកពោធិសត្តាបិ ហិ យតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ ពោធិយា អនុរូបេ សម្ភារធម្មេ សយមេវ ជានិតុំ សក្កោន្តិ. តតោ បដ្ឋាយ អនិវត្តិធម្មា ហុត្វា វត្តានុសារិមហាបុថុជ្ជនភាវំ អតិក្កមិត្វា ពោធិសត្តភូមិំ ឱក្កន្តា ហោន្តិ. ឯកេន បរិយាយេន និយតា សម្ពោធិបរាយនា ច នាម ហោន្តិ. តទា ឯវ ពុទ្ធានំ សម្មុខិភាវេ សតិ និយតព្យាករណំ លភន្តិ. សព្ពញ្ញុ ពោធិសត្ត បច្ចេកពោធិសត្តេសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ.

សមិតត្ថេ យ្យការស្ស អការស្ស វា វសេន ឯតំ សិទ្ធន្តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ តុលសទ្ទោ ធាតុសិទ្ធោ កម្មសាធនោ ច ភវិតុំ ន យុត្តោ. តុលយិតុំ អសក្កុណេយ្យោតិ អតុលោ. អប្បមេ យ្យោតិ ហិ ដីកាយំ វុត្តំ. ឯតេន តុលសទ្ទោ កម្មសាធនោតិ ទិបេតិ. ឯវញ្ច សតិ កម្មសាធនេនេវ តទត្ថសិទ្ធិតោ កិំ តតោ សមិតត្ថេ យ្យការស្សអការស្ស វា ចិន្តាយាតិ. វត្តិច្ឆានុគតោ សទ្ទប្បយោគោតិ កត្វា ឯតំ វុត្តន្តិ ចេ. ន. យថា ¶ សុតំ យុត្តំ វជ្ជេត្វា អស្សុតស្ស បរិកប្បនាយ បយោ ជនាភាវតោតិ. [អតុល បទំ]

៦. ឥមេហិ បន ទ្វីហិ បទេហិ សត្ថុ តិស្សោ សម្បទា វិភា វិតា ហោន្តិ. ហេតុសម្បទា ផលសម្បទា សត្តុបការសម្បទាចាតិ. តត្ថ សត្ថុ មហាករុណា សមង្គិតា ពោធិសម្ភារសម្ភរណញ្ច ហេតុសម្បទានាម. ពោធិមណ្ឌេ បវត្តិតា ចតុវីសតិ កោដិសភសហស្សសង្ខា មហាវជិរញ្ញាណសង្ខាតា សព្ពញ្ញុមហា វិបស្សនាបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតា. សា ហិ មហាពោធិយា បទដ្ឋាន ភូតាតិ. បហាន សម្បទាយមេវ វា សា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. ផលសម្បទា ចតុព្ពិធា បហានសម្បទា ញាណសម្បទា អានុភាវសម្បទា រូបកាយសម្បទា ចាតិ. តត្ថ សហ វាសនាយ កិលេសប្បហានំ បហានសម្បទា នាម. បហានស្ស សព្ពបារិបូរិតាតិ អត្ថោ. អត្ថតោ បន អរិយមគ្គោ, អគ្គមគ្គញ្ញាណមេវ វា. សព្ពញ្ញុត ញ្ញាណ ទសពលញ្ញាណាទីនិ ញាណសម្បទា.

ឯតាសុ ទ្វីសុ សម្បទាសុ ញាណសម្បទា បថមំ វុត្តា, តតោ បហានសម្បទា. បហានសម្បទាយេវ បន បថមំ វត្តព្ពា. សា ហិ ញាណសម្បទាយបុព្ពង្គមភូតា បច្ចយភូតា ច. មហាដីកាយញ្ច សាយេវ បថមំ វុត្តាតិ.

‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ អគ្គមគ្គញ្ញាណ’’ន្តិ ញាណសម្បទាយំ វុត្តំ. តំបិ ន យុជ្ជតិ.

អគ្គមគ្គញ្ញាណញ្ហិ បហានសម្បទា ឯវ ភវិតុំ អរហតិ. ន ហិ មគ្គញ្ញាណតោ អញ្ញា បហានសម្បទានាម អត្ថីតិ. យញ្ច កោចិ វទេយ្យ មគ្គញ្ញាណំ ញាណញ្ច ហោតិ បហានញ្ច. តស្មា ឧភយត្ថ វត្តុំ យុត្តន្តិ. តំបិ ន យុជ្ជតិ. ឯវញ្ហិ សតិ សម្បទាសង្ករោ ហោតីតិ.

ញាណសម្បទាយំ ¶ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ សព្ពបថមំ វត្តព្ពំបិ ន វុត្តំ. តំបិ ន សុន្ទរំ.

ននុ ‘‘តម្មូលកានិ ច ទសពលាទិ ញ្ញាណានី’’តិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំបិ គហិតន្តិ ចេ. តំបិ ន យុជ្ជតិ.

ន ហិ អប្បធានំ សរូបតោ និទ្ទិសិត្វា បធានំ បាកដំ អាទិសទ្ទេន គហិតន្តិ ញាយាគតំ ហោតីតិ. អចិន្តេយ្យានុភាវេហិ សីលា ទិគុណេហិ ឥទ្ធិ ធម្មេហិ ច សម្បទា អានុភាវសម្បទា. លក្ខណា នុព្យញ្ជនប្បដិមណ្ឌិតស្ស រូបកាយស្ស សម្បត្តិ រូបកាយសម្បទា. សត្តុបការោទុវិធោ អាសយសម្បទា, បយោគសម្បទា ច. អជ្ឈាសយស្ស ឧឡារតា កាយវចីបយោគស្ស ច បរិសុទ្ធតាតិ អត្ថោ. តត្ថ ទេវទត្តាទីសុ វិរោធិសត្តេសុបិ និច្ចំ ហិតជ្ឈាសយតា អាសយ សម្បទា. លោកេ អភិញ្ញាតានំ រាជូនំ រាជមហាមត្តានំ សេដ្ឋិ គហបតីនំ ទេវរាជូនម្បិ ធម្មំ ទេសេន្តស្ស លាភសក្ការាទិ និរបេក្ខតាវសេន ទេសនាបយោគសុទ្ធិ បយោគសម្បទា. តត្ថ ទ្វេ បហានញាណសម្បទា សម្មាសម្ពុទ្ធបទេន វិភាវិតា. ទ្វីហិ អានុ ភាវរូបកាយសម្បទាហិ សហ ទ្វេ សត្តុបការសម្បទា អតុលបទេន. ហេតុសម្បទា បន ទ្វីហិបិ បទេហិ សាមត្ថិយតោ វិភាវិតា. ន ហិ តាទិសិយា ហេតុសម្បទាយ វិនា ឥតរាសំ បវត្តិ អត្ថីតិ. [សម្បទា]

៧. បុនបិ ថេរោ អត្តនោ វន្ទនំ ពលវតរំ ករោន្តោ សសទ្ធម្មគណុត្តមន្តិ អាហ. ឯតេន ធម្មសង្ឃានំបិ វន្ទនា កតា ហោតិ. ទូរតោហំ នមស្សិស្សំ, សសង្ឃំ លោកនាយកន្តិ ហិ វុត្តេ សង្ឃស្សបិ នមនក្រិយាបត្តិ សហសទ្ទេន វិញ្ញាយតិ. ឯវ មិទំ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ នមស្សិស្សន្តិ នមស្សិំ.

‘‘គុណីភូតានំបិ ហិ ធម្មសង្ឃានំ អភិវាទេតព្ព ភាវោ សហយោគេន វិញ្ញាយតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ អភិវាទេតព្ព ភាវោតិ នវត្តព្ពំ. អភិវាទិតភាវោតិ បន អភិវាទនន្តិ ¶ វា វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ឥធ អធិប្បេតស្ស ក្រិយា សមវាយស្ស សិទ្ធត្តា ធម្មសង្ឃានំបិ ថេរស្ស វន្ទនា ក្រិយាបត្តិ សិទ្ធា ហោតីតិ. ឥតរថា តព្ពបច្ចយស្ស អរហត្ថទីបនតោ អភិវាទនា រហតា សង្ខាត គុណសមវាយោ វុត្តោ សិយា. សោច ឥធ នាធិប្បេតោ. អត្តនោ និទស្សនេន ច សហ ន សមេតិ សបុត្តទារោ អាគតោតិ.

អបិច ថេរោ ឥមំ គន្ថំ រចយិស្សាមីតិ បុព្ពភាគេយេវ តីណិ រតនានិ វន្ទិ, អថ តំ អត្តនោ វន្ទនំ គន្ថប្បដិញ្ញាយ សហ ឃដេត្វា ទស្សេន្តោ ឥមំ គាថំ រចយីតិបិ ន ន សក្កា វត្តុន្តិ. តថាហិ អភិវាទិយាតិ វុត្តំ. ន អភិវាទិយាមីតិ. ឯសនយោ អញ្ញត្ថបិ. តត្ថ សទ្ធម្មេន ច គណុត្តមេន ច អត្តនា និម្មិតេន សកលលោកស្ស សរណភូតេន សហ វត្តតីតិ សសទ្ធម្ម គណុត្តមោ. សម្មាសម្ពុទ្ធោ. ន ហិ បរនិម្មិតេន សទ្ធម្មេន គណុត្តមេន ច សហិតា សាវកា សសទ្ធម្មាតិ ច សគណុត្តមាតិ ច វុច្ចន្តិ. ន ច អត្តនោឯវ សរណភូតេន សទ្ធម្មេន សព្រហ្មចារិគណុត្តមេន ច សហិតា បច្ចេកពុទ្ធា តថា ថោមនំ អរហន្តីតិ, តស្មា ឥទំបិ សត្ថុ អសាធារណគុណបទមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តត្ថ ធារេតីតិ ធម្មោ. កេ ធារេតិ, អត្តានំ ធារេន្តេ. ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិន្តិ ហិ វុត្តំ. កថញ្ច ធារេតិ, ចតូសុ អបាយេសុ វដ្ដទុក្ខេសុច អបតមានេ ករោន្តោ. កិញ្ច ធារណំនាម, យេសំ វសេន សត្តា អបាយេសុវា វដ្ដទុក្ខេសុវា បតន្តិ, តេសំ កិលេសានំ ឯកទេសេនវា សព្ពសោវា សមុច្ឆិន្ទនំ. ឥមស្មិំ អត្ថេ ចត្តារោ អរិយមគ្គា និព្ពានញ្ច និប្បរិយាយតោ ធម្មោនាម. អរិយមគ្គា ហិ កិលេសេ សមុច្ឆិន្ទន្តា និព្ពានេន សហេវ ហុត្វា សមុច្ឆិន្ទន្តិ. ន វិនាតិ, តស្មា តេយេវ បញ្ច ឯកន្តតោ ធម្មោនាមាតិ. បរិយត្តិធម្មោ បន ធារណុបាយោយេវ ហោតិ. ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិច ធារណផលានិយេវ ហោន្តិ, កិលេសានំ បដិប្បស្សម្ភនវសេន បវត្តត្តា ធារណានុកូលប្បវត្តានិ ច. តស្មា ឯតេ បញ្ច បរិយាយធម្មាយេវាតិ. អថវា ¶ , ធារីយតីតិ ធម្មោ. ធារណារហោតិ វុត្តំ ហោតិ. យោ ហិ ធារេន្តំ ឯកន្តេន ទុក្ខតោ មោចេតិ. អគ្គសុខេច បតិដ្ឋាបេតិ. សោយេវ ធារណារហត្តា ឥធ ធម្មោនាមាតិ. កោបន សោតិ, យថា បុត្តធម្មាយេវ. តេហិ កេចិ ភាវនា វសេន កេចិ សច្ឆិកិរិយវសេន កេចិ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារវសេន កេចិ ឧគ្គហ ធារណវសេន ធារីយន្តិ. តេ ច ឯវំ ធារីយមានា ធារេន្តំ យថារហំ អបាយទុក្ខតោ វដ្ដទុក្ខតោច មោចេន្តិ, អគ្គេច ផលសុខេវា និព្ពានសុខេវា បតិដ្ឋាបេន្តីតិ. ធារេន្តិវា សប្បុរិសាជនា អបាយេសុ វដ្ដទុក្ខេសុច អត្តានំ អបត មានំ វហន្តិ ឯតេនាតិ ធម្មោ. ធរន្តិវា ឯត្ថ ធម្មទីបា ធម្មប្បដិសរណា ជនា លទ្ធប្បតិដ្ឋា ហោន្តីតិ ធម្មោតិបិ យុជ្ជតិយេវ. កស្មា បនេត្ថ ធម្មោ ទសវិធោវ វុត្តោ. ននុ បដិបត្តិធម្មេន សហ ឯកាទសវិធោវ វត្តព្ពោតិ. សច្ចំ. សោបន បដិបត្តិធម្មោ មគ្គស្ស បុព្ពភាគប្បដិបទាឯវ ហោតីតិ បុព្ពចេតនា វិយ ទានេ មគ្គេ ឯវ សោ សង្គហិតោ. តស្មា ធម្មោ ទសវិធោវ សព្ពត្ថ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

អបិច, យទគ្គេន បរិយត្តិធម្មោ ឥធ ធម្មស្មិំ សង្គហិតោ. តទគ្គេន បរិយត្តិធារកោបិ សង្ឃេ វន្ទនេយ្យេ សង្គហិតោតិ យុត្តោ. យទគ្គេនច បុថុជ្ជនកល្យាណកោ សង្ឃេ សេក្ខេសុ សង្គហិតោ. តទគ្គេន តស្ស កល្យាណហេតុភូតោ បដិបត្តិ ធម្មោបិ ធម្មេ វន្ទនេយ្យេ សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. សោ ហិ បុថុជ្ជនភូតោបិ យេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតត្តា សេខេ សោតាបត្តិ ផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ សង្គហិតោ. តេ បន ធម្មា សេក្ខេ សោតាបត្តិមគ្គេ អសង្គហិតាតិ នសក្កា វត្តុន្តិ. ឯត្តាវតា យេ វទន្តិ សង្ឃំ សរណំ គច្ឆាមីតិ, ឯត្ថ បុថុជ្ជន កល្យាណកោ សង្ឃេ អសង្គហិតោ. ន ហិ តំសរណំ គច្ឆន្តស្ស សរណគមនំ សម្បជ្ជតីតិ. តេសំ តំ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ. ឯវំ បន វត្តព្ពោ, យោ វោ អានន្ទ មយា ធម្មោច វិនយោច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថាតិ ឯវំ សត្ថុឋានេ ថបេត្វា ភគវតា សំវណ្ណិតោ បរិយត្តិធម្មោ ធម្មសរណេ សង្គហិតោតិ ¶ យុត្តោ, តំ ធារេន្តោបន កល្យាណប្បដិបត្តិយំ ឋិតោបិ អត្ថិ. អដ្ឋិតោបិ អត្ថិ. យោ អដ្ឋិតោ, សោ អត្តនោបិ សរណំ នហោតិ. កុតោ បរស្ស. សត្ថារា ច អនេកេសុ សុត្តសហស្សេសុ សោ គរហិតោ. តស្មា សោ សង្ឃសរណេ អសង្គហិតោ. ឥតរោវ សង្គហិតោតិ យុត្តោតិ.

សន្តានំ ធម្មោតិ សទ្ធម្មោ. សមិតកិលេសានំ តតោយេវ បសត្ថានំ បូជិតានំ សប្បុរិសានំ បណ្ឌិតានញ្ច ធម្មោតិ អត្ថោ. យោច សន្តានំ ធម្មោ, សោបិ ឯកន្តេន សន្តោយេវ ហោតីតិ សន្តោ ធម្មោតិបិ សទ្ធម្មោ. បសត្ថោ បូជិតោ ធម្មោតិ អត្ថោ. សច្ចោ វា. អយញ្ហិ អញ្ញតិត្ថិយធម្មោ វិយ ធារេន្តំ នវិសំវាទេតិ. សោ ហិ អយំ មេ ហិតោតិ ធារេន្តស្ស អហិតោយេវ សម្បជ្ជតិ. អយំ បន តថាធារេន្តស្ស ហិតោយេវ សម្បជ្ជតីតិ. [សទ្ធម្មបទំ]. គណុត្តមបទេ លោកេ សមាន ទិដ្ឋិសីលានំ សហធម្មិកានំ សមូហោ គណោតិ វុច្ចតិ. ឥធ បន ឧត្តមេហិ សីលាទិគុណេហិ យុត្តោ ភគវតោ សាវកសង្ឃោ ឧត្តមោច សោ គណោចាតិ អត្ថេន ឧត្តមគណោនាម. សោយេវ ឥធ គណុត្តមោតិ វុច្ចតិ យថា មុនិសេដ្ឋោ មុនិវរោតិ.

‘‘គណានំ គណេសុវា ទេវមនុស្សាទិសមូហេសុ ឧត្តមោ គណុត្តមោ’’តិ ច វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ឯតស្មិញ្ហិ អត្ថេ សតិ ឧត្តមសទ្ទោ បធានភូតោ ហោតិ. សោច គុណម្ហិយេវ បវត្តតីតិ តេន ឥធ អរិយសង្ឃោ វុត្តោតិ នសិជ្ឈតីតិ. ឯត្ថច គណោតិ សង្ឃោយេវ វុច្ចតិ. សោច សង្ឃោ ទុវិធោ សម្មុតិសង្ឃោ, ទក្ខិណេយ្យសង្ឃោតិ. តត្ថ សមគ្គេន សង្ឃេន កតំ ឧបសម្បទាកម្មំ សម្មុតិនាម. តាយ សម្មុតិយា ឧបសម្បន្នភូមិំ បត្វា ឋិតោ ភិក្ខុសង្ឃោ សម្មុតិសង្ឃោនាម. សោ វិនយកម្មេសុ បសិទ្ធោ. ទក្ខិណេយ្យសង្ឃោ នាម អដ្ឋ អរិយបុគ្គលសមូហោ. សោបន កិញ្ចាបិ សម្មុតិសង្ឃេបិ អន្តោគធោយេវ ហោតិ. តថាបិ សរណគមន វន្ទនា មាន ¶ បូជាសក្ការានុស្សតិដ្ឋានេសុ អនុត្តរ បុញ្ញក្ខេត្ត វិសេ សបរិគ្គហត្ថំ ភគវតា តថា តថា សំវណ្ណេត្វា សោ វិសុំ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ. បុថុជ្ជនសង្ឃោហិ បុញ្ញក្ខេត្តំ សមានោបិ អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ នហោតិ. កស្មា. សាលិក្ខេត្តេ តិណានំ វិយ ខេត្តទុដ្ឋានំ សក្កាយទិដ្ឋិ វិចិកិច្ឆានុសយានំ សព្ភាវាតិ. បុញ្ញក្ខេត្តភាវោ បនស្ស បុរិមេ សទ្ធម្មបទេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោតិ. [សសទ្ធម្មគណុត្តមបទំ]

៨. អភិវាទិយាតិ វិសេសតោ វន្ទិត្វា. ឯត្ថ ច អយំ លោកេ សីលាទិគុណយុត្តោ សេដ្ឋោ វន្ទនេយ្យោតិ ឯវំ សេដ្ឋ ចិត្តំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា វន្ទន្តោ វិសេសតោ វន្ទតីតិ វុច្ចតិ. វន្ទនា បន តិវិធា កាយវន្ទនាទិវសេន. យថាហ –

តិស្សោ ឥមា ភិក្ខវេ វន្ទនា, កតមា តិស្សោ. កាយេន វន្ទតិ, វាចាយ វន្ទតិ, មនសា វន្ទតីតិ.

តត្ថ សេដ្ឋចិត្តំ បច្ចុបដ្ឋាបេត្វា ជាណុទ្វយ កប្បរទ្វយ នលាដ សង្ខាតានិ បញ្ច អង្គានិ ភូមិយំ បតិដ្ឋាបេត្វា វន្ទនេយ្យានំ អភិមុខំ និប្បជ្ជន្តោ កាយេន វន្ទតិនាម. យំ សន្ធាយ បញ្ចប្បតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វាតិ តត្ថ តត្ថ វុត្តំ. យាយច អវន្ទិយដ្ឋានេសុ វន្ទន្តស្ស អាបត្តិ ហោតីតិ. គុណបទានិ វាចាយ បវត្តេន្តោ វាចាយ វន្ទតិនាម. នមោ ពុទ្ធស្ស, នមត្ថុ ពុទ្ធស្ស, នមោ វិមុត្តិយា, នមោ វិមុត្តានំ, វិបស្សិស្ស នមត្ថូតិ ឯវមាទីសុបិ វាចា វន្ទនាយេវ. គុណបទានិ អនុគន្ត្វា គុណេ អនុស្សរន្តោ មនសា វន្ទតិនាមាតិ.

៩. ភាសិស្សន្តិ កថេស្សាមិ. កាមញ្ច ថេរោ ឥមំ សង្គហំ រចយន្តោ បោត្ថការុឡ្ហំ កត្វាវ រចយិស្សតិ. គន្ថកម្មំ នាម វាចាកម្មេសុ បសិទ្ធន្តិ កត្វា ភាសិស្សន្តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១០. អភិធម្មត្ថសង្គហន្តិ បទេ អភិធម្មេ វុត្តា អត្ថា អភិធម្មត្ថា. តេ សង្គយ្ហន្តិ ឯត្ថ ឯតេនាតិវា អភិធម្មត្ថសង្គហោ. សង្គយ្ហន្តិតិច ថេរេន សំខិបិត្វា គយ្ហន្តិ កថីយន្តីតិ អត្ថោ. អភិធម្មេតិ ចេត្ថ អភិអតិរេកោ អភិវិសេ សោច ធម្មោ អភិធម្មោ. ធម្មោតិ ច វិនយបាឡិតោ អញ្ញំបាឡិ ទ្វយំ ¶ វុច្ចតិ. យោ វោ អានន្ទ មយា ធម្មោច វិនយោច ទេសិតោ បញ្ញត្តោតិ ហិ វុត្តំ. តញ្ច បាឡិទ្វយំ អាណាវិធានសង្ខាតំ វិនយន កិច្ចំ វជ្ជេត្វា កុសលាទិកេ យថាបវត្តេ បរមត្ថធម្មេ ឯវ ទីបេតីតិ. ឯវំ ទីបេន្តេសុច តេសុ ទ្វីសុ ធម្មេសុ យោ ឥតរតោ អតិរេកោច ហោតិ វិសេសោច. អយមេវ អភិធម្មោ នាម. ឥតរោបន ធម្មោយេវ. ឯវញ្ច កត្វា ធម្មោ អភិធម្មោ វិនយោ អភិវិនយោតិ ឥទំ ចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ធម្មោនាម សុត្តន្តបិដកំ. អភិធម្មោនាម យត្តបករណានិ. វិនយោនាម ឧភតោ វិភង្គោ, អភិវិនយោនាម ខន្ធកបរិវារាតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. អតិរេកវិសេសតា ចេត្ថ កុសលាទិ វសេន ខន្ធាទិវសេន សង្គហាទិវសេន តថា តថា ទេសេតព្ពប្បការានំ អនវសេសវិភត្តិវសេនវា សុទ្ធធម្មាធិដ្ឋាន ទេសនាបវត្តិវសេនវា វេទិតព្ពា. យតោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធា ឥមំ អភិធម្មទេសនំ ទេវេសុឯវ ទេសេន្តិ. ន ហិ មនុស្សា ឯវរូបំ តយោ មាសេ និរន្តរំ បវត្តនយោគ្យំ កថាមគ្គំ ឯកេន ឥរិយាបថេន អាទិតោ បដ្ឋាយ បរិយោសានំ បាបេត្វា បដិគ្គហេតុំ សក្កោន្តិ, នច ឯវ រូបោ ឯកមាតិកានុពន្ធោ កថាមគ្គោ នានាខណេសុ នានាជនានំ ទេសេតុំ សក្កុណេយ្យោ ហោតីតិ. កេចិបន វិនយបាឡិតោបិ អភិរេកវិសេសតំ តស្ស វណ្ណេន្តិ. តំ អដ្ឋសាលិនិយា ន សមេតិ. តត្ថ ហិ ធម្មនាមិកានំ ទ្វិន្នំ បាឡីនំ មជ្ឈេឯវ អយំ អតិរេកវិសេសតា វិចារិតា. នច យុជ្ជតិ វិនយេន សហ តថា វិចារេតុំ អសមានកិច្ចវិសយត្តា. វិនយោ ហិ កាយវាចានំ វិនយនកិច្ចោ, អជ្ឈាចារវិសយោច. ធម្មោ បន ធម្មវិភាគកិច្ចោ ធម្មប្បវត្តិ វិសយោចាតិ. កេចិបន វទន្តិ ឯវំ សន្តេបិ វិនយោ ឯវ សព្ពជេដ្ឋកោ សិយា. វិនយំ វិវណ្ណេន្តស្ស ហិ បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតិ. ធម្មំ វិវណ្ណេន្តស្ស ទុក្កដាបត្តិមត្តាតិ, តំ នយុជ្ជតិ. វិនយោ ហិ អាណាចក្កំ. ធម្មោច ធម្មចក្កំ. តត្ថ វិនយំ វិវណ្ណេន្តោ សត្ថុ អាណាចក្កេ បហារំ ទេតិ. សត្ថរិ អគារវោ មហន្តោ ហោតិ. យស្សច សត្ថរិ អគារវោ, តស្ស ធម្មសង្ឃេសុ តីសុ សិក្ខាសុច អគារវោ សិទ្ធោ ហោតិ. តស្មា វិនយ វិវណ្ណនេ ¶ អាបត្តិ មហន្តី ហោតិ. ន សព្ពជេដ្ឋកត្តាតិ. អបិច, វិនយោនាម សាសនស្ស មូលំ. វិនយេ អដ្ឋិតេ សាសនំ នតិដ្ឋតិ. តស្មា សាសនស្ស ចិរដ្ឋិតត្ថំបិ វិនយវិវណ្ណនេ មហតី អាបត្តិ បញ្ញត្តាតិ.

ឥតិ បរមត្ថទីបនិយា នាម អភិធម្មត្ថ សង្គហស្ស

១១. ឯវំ អាទិគាថាយតំតំ បយោជន សហិតេ បញ្ច អត្ថេ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេ អភិធម្មត្ថេ ឧទ្ទេសតោ ទស្សេន្តោ ទុតីយគាថមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ ភាសិស្សំ អភិធម្មត្ថ សង្គហន្តិ វុត្តេ តស្មិំ អភិធម្មត្ថសង្គហបទេ មយា វុត្តា អភិធម្មត្ថា សព្ពថាបរមត្ថតោ ចតុធា ហោន្តីតិ យោជនា. ឯត្ថច -

តត្ថ តស្មិំ អភិធម្មត្ថសង្គហបករណេតិវា អភិធម្មត្ថ បទេតិវា អភិធម្មេតិវា តសទ្ទត្ថោ និទ្ទិដ្ឋោ. វិភាវនិយំ បន តស្មិំ អភិធម្មេតិ. សព្ពំ នសុន្ទរំ.

ន ហិ អភិធម្មត្ថ សង្គហបករណេ មយា វុត្តា អភិធម្មត្ថាតិ យុជ្ជតិ. បករណំបិ ហិ ឧបរិ វុច្ចមានមេវ ហោតិ. នតុ វុត្តំ. កុតោ អភិធម្មត្ថាតិ. ន ច សំវណ្ណនាបករណេសុ អាទិម្ហិយេវ តាវ តសទ្ទោ អប្បធានបទានិ បច្ចាមសតីតិ អត្ថិ. តស្មា អដ្ឋសាលិនិយំ អាទិម្ហិ តត្ថ កេន ដ្ឋេន អភិធម្មោតិ វាក្យេវិយ ឥធ តសទ្ទត្ថោ វេទិតព្ពោតិ. ឯវញ្ហិ សតិ –

សព្ពថា វុត្តាតិ យោជនាបិ បដិក្ខិត្តា ហោតិ.

សា ហិ វក្ខមានេហិ សព្ពយាបិ ទ្វាទស, សព្ពថាបិ អដ្ឋារសាតិអាទីហិ នសមេតីតិ. តត្ត សព្ពថាតិ ធម្មសង្គណិយំ វុត្តេន កុសលាទិនា ¶ សព្ពប្បការេនបិ ចតុធាវ ហោន្តិ, វិភង្គេ វិភត្តេ ន ខន្ធាទិនា សព្ពប្បការេនបិ ចតុធាវ ហោន្តីតិ អត្ថោ. ធាតុ កថាយំ វុត្តេនាតិអាទិនាបិ វត្តព្ពំ.

១២. បរមត្ថតោតិ បរមត្ថ សច្ចតោ. ទ្វេ ហិ សច្ចានិ សម្មុតិសច្ចំ, បរមត្ថសច្ចន្តិ, តត្ថ សត្ត បុគ្គល អត្ត ជីវាទិកា បញ្ញត្តិអត្ថា សភាវតោ អវិជ្ជមានាយេវ ហោន្តិ. ធម្មវវត្ថានញ្ញាណរហិតានំបន មហាជនានំ ចិត្តេ មហន្តមហន្តាបិ ហុត្វា វិជ្ជមានាវិយ បញ្ញាយន្តិ, តេច មហាជនា សមគ្គា ហុត្វា តេសំ ឯកន្តេន អត្ថិភាវំ គហេត្វា តថា តថា វោហរន្តិ ចេវ សម្បដិច្ឆន្តិច. តស្មា តេ មហាជនេហិ សមគ្គេហិ សម្មតត្តាតតោយេវច វចីសច្ចវិរតិសច្ចានំ វត្ថុភូតត្តាសម្មុតិ សច្ចន្តិ វុច្ចន្តិ. តស្មិំ សម្មុតិសច្ចេ ឋត្វា សម្មា បដិបជ្ជន្តា សព្ព លោកិយសម្បត្តិយោច សព្ពពោធិសម្ភារ ធម្មេច អារាធេន្តិ. មិច្ឆាបដិបជ្ជន្តា អបាយបូរកា ហោន្តិ. ឯវំ មហន្តញ្ហិ សម្មុតិ សច្ចន្តិ. បរមត្ថសច្ចំ បន បត្វា តំ សច្ចមេវ នហោតិ. តញ្ហិ សយំ អវិជ្ជមានំយេវ សមានំ មហាជនេ វិជ្ជមានន្ត្វេវ គណ្ហាបេតិ. សក្កាយទិដ្ឋិ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិ តិវិធមិច្ឆាទិដ្ឋីនំ វត្ថុ ហុត្វា ពាលជនានំ វដ្ដទុក្ខតោ និយ្យាតុំ នទេតិ. ឯវំ វិបរីតញ្ហិ សម្មុតិសច្ចំ. ឯវំ មហាសាវជ្ជញ្ចាតិ. បរមត្ថសច្ចំបន ទុវិធំ សភាវសច្ចំ អរិយសច្ចន្តិ. តត្ថ ធម្មសង្គណិអាទីសុ សត្តសុ បករណេសុ វិភត្តា កុសលាទយោ ធម្មា សភាវសច្ចំនាម. តេ ហិ សយំ សភាវតោ វិជ្ជមានត្តា កុសលានាម ធម្មា អត្ថិ សុខានាម វេទនា អត្ថីតិ គណ្ហន្តេន វិសំវាទេន្តីតិ. តំ បន អរិយសច្ចំ បត្វា កិញ្ចិ អសច្ចំបិ ហោតិយេវ. តថាហិ អនុភវនភេទមត្តំ ឧបាទាយេវ វេទនា សុខា ទុក្ខា អទុក្ខមសុខាតិ វុត្តា. ន សព្ពាការតោ សុខភូតត្តា. សព្ពេហិ បន អនិច្ចតា សង្ខតតាទីហិ អនេកសតេហិ អាការេហិ សព្ពាបិ វេទនា ទុក្ខាឯវ. តថា អនវជ្ជសុខវិបាកដ្ឋេន កុសលភាវោបិ អកុសលំ ឧបាទាយេវ វុត្តោ. សព្ពេបិ ហិ តេភូមកា កុសលសម្មតា ធម្មា សាសវតា សំកិលេសិកតា ឱឃនិយ យោគនិយ ឧបាទានិយតា ¶ សង្ខាតេហិ វជ្ជេហិ សាវជ្ជាឯវ ហោន្តិ. ទុក្ខសច្ចភូតានញ្ច វិបាកានំ ជននដ្ឋេន ឯកន្តេន ទុក្ខវិបាកាឯវ ហោន្តិ. អជ្ឈត្តត្តិកញ្ច សព្ពលោកិយសម្មតំ ឧបាទាយ វុត្តំ. សព្ពេបិ ហិ ចតុព្ភូ មកធម្មា ឯកន្តេន អត្តាបិនាម នត្ថិ. កុតោ អជ្ឈត្តានាម. ពហិទ្ធាឯវ ហោន្តិ. សង្ខារេ បរតោ បស្សាតិ ហិ វុត្តន្តិ. អយំ នយោ សេសត្តិក ទុកធម្មេសុបិ យថារហំ នេតព្ពោ. អរិយ សច្ចំនាម សព្ពេសំ តេភូមកធម្មានំ ឯកន្ត ទុក្ខភាវោ តណ្ហាយ ឯកន្ត ទុក្ខសមុទយ ភាវោ និព្ពានស្សេវ ទុក្ខនិរោធ ភាវោ អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្សេវ ទុក្ខនិរោធមគ្គភាវោចាតិ. ឥធមេវ ហិ បរិសុទ្ធពុទ្ធីនំ អរិយានំ ញាណេ អចលមានំ សព្ពាការបរិបុណ្ណំ និប្បរិយាយសច្ចំ ហោតីតិ. តេសុ ឥធ សម្មុតិសច្ចំ និវត្តេន្តោ បរមត្ថតោតិ ឥទ មាហ. តេន វុត្តំ បរមត្ថតោតិ បរមត្ថសច្ចតោតិ. តត្ថ អត្ថោ ទុវិធោ សភាវសិទ្ធោច បរិកប្បសិទ្ធោច. តត្ថ យោ វិនា អញ្ញាបទេសេន កេវលំ វិសុំ វិសុំ អត្តនោ លក្ខណេន វិជ្ជមានោ ហុត្វា សិទ្ធោ. សោ ចិត្តាទិកោ អត្ថោ សភាវសិទ្ធោនាម. យោបន អត្តនោ លក្ខណេន វិជ្ជមានោយេវ នហោតិ. វិជ្ជមានស្សបន អត្ថស្ស នានា បវត្តិអាការេ ឧបាទាយ ចិត្តេន បរិកប្បេត្វា សវិគ្គហំ កត្វា គហិតោ ចិត្តមយោ ចិត្តនិម្មិតោ ហុត្វា ចិត្តេឯវ ឧបលព្ភមានោ ហោតិ. សោ សត្តបុគ្គលាទិកោ អត្ថោ បរិកប្បសិទ្ធោ នាម. តេសុ សភាវសិទ្ធោយេវ បរមត្ថោនាម. សោ ហិ សន្តិ ភវន្តិ ពុទ្ធិសទ្ទា ឯត្ថាតិ អត្ថោ. ឯកន្តវិជ្ជមានដ្ឋេន ឥតរតោ បរមោ ឧក្កំសគតោ អត្ថោតិ បរមត្ថោ. អបិ ច, យេ អយំ អត្ថិ អយំ ឧបលព្ភតីតិ គហេត្វា តស្ស អភិញ្ញេយ្យស្ស អភិញ្ញត្ថាយ, បរិញ្ញេយ្យស្ស បរិញ្ញត្ថាយ, បហាតព្ពស្ស បហានត្ថាយ, សច្ឆិកាតព្ពស្ស សច្ឆិករណត្ថាយ, ភាវេតព្ពស្ស ភាវនត្ថាយ បដិបជ្ជន្តិ. តេសំ តទត្ថសាធនេ អវិសំវាទកដ្ឋេន បរមោ ឧត្តមោ អត្ថោតិ បរមត្ថោ. ឥតរោបន អវិជ្ជមានត្តា តស្ស អភិញ្ញាទិអត្ថាយ បដិបជ្ជន្តានំ តទត្ថសាធនេ ¶ វិសំវាទកោយេវ ភវិស្សតិ. នបន តទត្ថំ សាធេស្ស តីតិ បរមត្ថោតិ វត្តុំ នារហតីតិ.

‘‘បរមស្សវា ឧត្តមស្ស ញាណស្ស អត្ថោ គោចរោតិ បរមត្ថោ’’តិបិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ បរមសទ្ទោញាណេ វត្តមានោ ទិស្សតិ. នច អត្ថសទ្ទោ គោចរេតិ. យញ្ច អនុដីកាយំ សច្ចមេវ សច្ចិកំ. សោ ឯវ អត្ថោ អវិបរីតស្ស ញាណស្ស វិសយភាវដ្ឋេនាតិ សច្ចិកដ្ឋោតិ វុត្តំ. តំបិ អវិបរីតេន ញាណេន អរណីយតោ ឧបគន្តព្ព តោ អត្ថោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ. នបរមសទ្ទស្ស អត្ថន្តិ. [បរមត្ថបទំ]

១៣. ចិត្តន្តិ ឯត្ថ ចិន្តេតីតិ ចិត្តំ. ឯត្ថច ចិន្តនក្រិយា នាម និច្ចំ អារម្មណាបេក្ខា ហោតិ. ន ហិ សា អារម្មណេន វិនា លព្ភតីតិ. តស្មា អារម្មណគ្គហណ អារម្មណុបលទ្ធិយេវ ឥធ ចិន្តនាតិ ទដ្ឋព្ពាតិ. ឯវញ្ហិ សតិ ភវង្គសមយ វិសញ្ញិសមយេសុ ចិត្តំ អារម្មណេន វិនាបិ បវត្តតីតិ ឯវំ វាទីនំ វាទោ បដិក្ខិត្តោ ហោតិ. សន្តេសុបិច និស្សយ សមនន្តរាទីសុ តស្ស បច្ចយេសុ តេហិ នាមំ អលភិត្វា អារម្មណបច្ចយវសេនេវស្ស នាមំ សិទ្ធន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ចិន្តេន្តិ សម្បយុត្តកា ធម្មា ឯតេនាតិ ចិត្តំ. តញ្ហិ អារម្មណគ្គហណកិច្ចេ បុព្ពង្គមភូតន្តិ តំ សម្បយុត្តធម្មាបិ អារម្មណំ គណ្ហន្តា តស្ស វសេនេវ គណ្ហន្តីតិ. ចិន្តនមត្តំវា ចិត្តំ. សព្ពេបិ ហិ ធម្មា តំតំ ក្រិយាមត្តាវ ហោន្តិ. ន តេសុ ទព្ពំវា សណ្ឋានំ វា វិគ្គហោវា ឧបលព្ភតិ. បច្ចយាយត្ត វុត្តិនោ ច ហោន្តិ. ន តេ អត្តនោ ថាមេនវា ពលេនវា វសេនវា សត្តិយាវា ឧប្បជ្ជិតុំបិ សក្កោន្តិ. បគេវ ចិន្តេតុំវា ផុសេតុំវាតិ. ខណមត្តដ្ឋាយិនោច ហោន្តិ, ន កទាចិ កស្សចិ វសេ វត្តិតុំ សក្កោន្តីតិ. តស្មា តេសុ ឥទំ ទព្ពំ, អយំ សត្តិ, អយ ក្រិយាតិ ឯវំ វិភាគោ នលព្ភតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ច កត្វា សព្ពេសុ បរមត្ថបទេសុ ឯកំ ភាវសាធនមេវ បធានតោ លព្ភតិ. តទញ្ញ សាធនានិបន ¶ បរិយាយតោវ លព្ភន្តីតិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច ទព្ពាទិវសេន អភេទស្ស ចិន្តនស្ស អត្ថវិសេសញាបនត្ថំ វិភាគ កប្បនាវសេន ភេទករណំ បរិយាយកថាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យថា សិលា បុត្តកស្សសរីរន្តិ, តថា ករណញ្ច តំ តំ ក្រិយាសង្ខាត ធម្មវិមុត្តស្ស បរបរិកប្បិតស្ស ការកភូតស្ស អត្ត ជីវ សត្ត បុគ្គលស្ស សព្ពសោ អភាវទីបនត្ថំ. សតិ ហិ អត្តាទិម្ហិ កិំ អភេទស្ស ភេទកប្បនាយាតិ.

សសវិសាណំ វិយ អភូតស្ស ភូត កប្បនា វុត្តា វិយ ទិស្សតិ. អយមស្សាធិប្បាយោ-ធម្មេសុ កត្តាវា ការេ តាវា កោចិ នត្ថិ. លោកេបន អត្តប្បធានោ ក្រិយា និប្ផាទកោ កត្តានាម សិទ្ធោ. តស្មា ចិន្តនកិច្ចេ អត្តប្បធានតា ទីបនត្ថំ តំ កត្តុភាវំ ចិត្តេ អារោបេត្វា ចិន្តេតីតិ ចិត្តន្តិ វុត្តំ.

ចិត្តស្សច ពលេន តំសម្បយុត្តានំបិ តស្មិំ កិច្ចេ តទនុកូលប្បវត្តិទីបនត្ថំ បុនករណភាវំ ចិត្តេ កត្តុភាវញ្ច តេសុ អារោបេត្វា ចិន្តេន្តិ សម្បយុត្តកា ធម្មា ឯតេនាតិ ចិត្តន្តិ វុត្តន្តិ. អបិ ចេត្ថ ចិត្តសទ្ទោ វិចិត្រត្ថវាចកោ ទដ្ឋព្ពោ. វុត្តញ្ហេ តំ សំយុត្តកេ –

ទិដ្ឋំ វោ ភិក្ខវេ ចរណំនាម ចិត្តន្តិ. ឯវំ ភន្តេ. តម្បិ ខោ ភិក្ខវេ ចរណំ ចិត្តំ ចិត្តេនេវ ចិន្តិតន្តិ. តេនាបិ ខោ ភិក្ខវេ ចរណេន ចិត្តេន ចិត្តញ្ញេវ ចិត្តតរន្តិ, នា ហំ ភិក្ខវេ អញ្ញំ ឯកនិកាយំបិ សមនុបស្សាមិ យំ ឯវំ ចិត្តំ. យថយិទំ ភិក្ខវេ តិរច្ឆានគតា បាណា. តេបិ ខោ ភិក្ខវេ តិរច្ឆានគតា បាណា ចិត្តេនេវ ចិត្តិកតា. តេហិបិ ខោ ភិក្ខវេ តិរច្ឆាន គតេហិ បាណេហិ ចិត្តញ្ញេវ ចិត្តតរន្តិ.

តត្ថ ចរណំនាម ចិត្តន្តិ យត្ថវិចិត្រានិ ទិព្ពវិមានាទីនិ ចិត្តកម្មានិ កត្វា ឥទញ្ចិទញ្ច បុញ្ញំ ករោន្តា ឥធចិធច និព្ពត្តាតិ ទស្សេន្តោ វិចរន្តិ ¶ . តស្ស បដកោដ្ឋកស្សេតំ នាមំ. ចិត្តេនាតិ និស្សក្កេ ករណវចនំ. យថយិទន្តិ យថា ឥមេ. ចិត្តិកតាតិ វិចិត្រា កតា. ឯត្ថច ចិត្តវិចិត្តកាយ សញ្ញាវិចិត្តា. សញ្ញាវិចិត្តតាយ តណ្ហាវិចិត្តា. តណ្ហាវិចិត្តតាយ កម្មានិ វិចិត្តានិ. កម្មវិចិត្ត តាយ យោនិយោ វិចិត្តា. យោនិវិចិត្តតាយ តេសំ តិរច្ឆា នគតានំ វិចិត្តតា វេទិតព្ពា. [វចនត្ថោ]

តំ តំ សភាវោ លក្ខណំ, កិច្ចសម្បត្តិយោ រសោ;

គយ្ហាការោ ផលំវាបិ, បច្ចុបដ្ឋាន សញ្ញិតំ.

អាសន្នការណំ យំ តំ, បទដ្ឋានន្តិ តំ មតំ;

ធម្មានំ វវត្ថានាយ, អលំ ឯតេ វិពុទ្ធិនោ.

អារម្មណវិជាននលក្ខណំ ចិត្តំ, បុព្ពង្គមរសំ, សន្ធានបច្ចុបដ្ឋានំ, នាមរូបបទដ្ឋានំ. [ចិត្តំ]

១៤. ចេតសិកន្តិ ឯត្ថ ចេតសិ ភវំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ចេតសិកំ. ផស្សាទិ ធម្មជាតំ. ឯត្ថច តទាយត្តវុត្តិតា នាម ឯកុប្បាទតាទីហិ លក្ខណេហិ ចិត្តេន សហ ឯកី ភូតស្ស វិយ បវត្តិ. ឯតេន យា ចិត្តស្ស ជាតិ. សាឯវ ផស្សាទីនំ. យា ចិត្តស្ស ជរា, យំ ចិត្តស្ស មរណំ, យំ ចិត្តស្ស អារម្មណំ, យំ ចិត្តស្ស វត្ថុ, តទេវ ផស្សាទីនន្តិ ឯវំ ឯកបុប្ផ មញ្ជរិយំ ឯកវណ្ដុបនិព្ពន្ធានិ បុប្ផានិ វិយ ចិត្តេន សហ ឯកជាតិយាទិ ឧបនិព្ពន្ធា ផស្សាទយោ ធម្មា ឥធ ចេតសិកំនាមាតិ សិទ្ធា ហោន្តិ. ឯវញ្ច សតិ ចិត្តំបិ តេហិ ផស្សាទីហិ សហ តថេវ អាយត្តំ បវត្តតីតិ តំបិ ផស្សិកំ វេទនិកន្តិអាទិនា វត្តព្ពន្តិ ចេ. ន. ចិត្តស្សេវ ជេដ្ឋកត្តា. មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយាតិ ហិ វុត្តំ. ឯត្ថច មនោមយាតិ មនសាឯវ បកតា និម្មិតា ចិត្តក្រិយា ភូតាតិ អត្ថោ. ឯតេន តេ ផស្សាទយោ ធម្មា ចិត្តេន វិនា នុបលព្ភន្តីតិ ទស្សេតិ. ចិត្តំបន តេហិ កេហិចិ វិនាបិ បវត្តតិយេវ. បញ្ចវិញ្ញាណ ចិត្តញ្ហិតេហិ កេហិចិ វិតក្កាទីហិ វិនា ឧប្បជ្ជតីតិ. តស្មា តេសញ្ញេវ តទាយត្ត វុត្តិតា វត្តព្ពា ន ចិត្តស្សាតិ.

ឯកាលម្ពណតា ¶ មត្តេន តេសំ តទាយត្តវុត្តិតំ ចេតសិ កត្តញ្ច វិភាវេតិ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ ឯកាលម្ពណតាមត្តេន ចេតសិកំនាម ជាតន្តិ. ឯត្ថ ច លោកេ នានាវណ្ណធាតុយោ ឧទកេ ឃំសិត្វា វត្ថុម្ហិ នានា ចិត្តកម្មានិ ករោន្តិ, តត្ថ វត្ថុម្ហិ ផរណំ ពន្ធនញ្ច ឧទកស្សេវ កិច្ចំ, ន វណ្ណធាតូនំ. នានារូប ទស្សនំ វណ្ណធាតូនមេវ កិច្ចំ, ន ឧទកស្ស. តត្ថ វត្ថុវិយ អារម្មណំ ទដ្ឋព្ពំ. ឧទកំវិយ ចិត្តំ. នានា វណ្ណធាតុយោវិយ ចេតសិកធម្មាតិ. [ចេតសិកំ]

១៥. រូបន្តិ ឯត្ថ រុប្បតីតិ រូបំ. សីតុណ្ហាទីហិ វិរោធិ បច្ចយេហិ វិសម បវត្តិ វសេន វិការំ អាបជ្ជតិ, តេហិ វា វិការំ អាបាទីយតីតិ អត្ថោ. យថាហ –

រុប្បតីតិ ខោ ភិក្ខវេ តស្មា រូបន្តិ វុច្ចតិ. កេន រុប្បតិ. សិតេនបិ រុប្បតិ. ឧណ្ហេនបិ រុប្បតិ. ជិឃច្ឆាយបិ រុប្បតិ. វិបាសាយបិ រុប្បតិ. ឌំស មកស វាតាតប សរិំ សប សប្ផស្សេហិបិ រុប្បតីតិ. រុប្បតីតិច រុប្បតិ, កុប្បតិ, ឃដ្ដីយតិ, បិឡី យតិ, ភិជ្ជតីតិ.

មហានិទ្ទេសេ វុត្តំ. អយមេត្ថ បិណ្ឌត្ថោ, យេ ធម្មា ចិរដ្ឋិតិកាច ហោន្តិ សប្បដិឃសភាវាច. តេសញ្ញេវ ឋិតិក្ខណេសុ វិរោធិបច្ចយេហិ សមាគមោនាម ហោតិ. នបនញ្ញេសំ បរិត្តក្ខណានំ អប្បដិឃសភាវានន្តិ. តេសញ្ហិ អប្បដិឃសភាវានំ សុខុម រូបានំបិ ពហិទ្ធា សីតាទីហិ សមាគមោនាម នត្ថិ. កុតោ បរិត្តក្ខណានំ អប្បដិឃសភាវានញ្ច អរូបធម្មានន្តិ. យទិឯវំ សុខុមរូបានំ អរូបតាបត្តិ សិយាតិ. នសិយា. ឱឡារិករូបេហិ សមានគតិ កត្តា. តានិហិ ឱឡារិកេសុ រុប្បមានេសុ រុប្បន្តិយេវាតិ. សមាគមោច នាម ឥធ ថបេត្វា អាបាតគមនំ អារម្មណករណញ្ច អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធានំ ឋិតិបត្តានំ ឱឡារិករូបានំ មហាភូតានមេវវា អញ្ញមញ្ញាភិឃដ្ដនំ ¶ វុច្ចតិ, រុប្បតិ ឃដ្ដីយតិ បីឡីយតីតិ ហិ វុត្តំ. រុប្បនញ្ចនាម បរសេនាយុទ្ធេន រដ្ឋខោភោវិយ កលាបន្តរគតធាតូនំ កុប្បនំ ភិជ្ជនំច វុច្ចតិ. កុប្បតិ ភិជ្ជតីតិ ហិ វុត្តំ. ឯត្ថច កុប្បតីតិ ខោភតិ ចញ្ចលតិ, ភិជ្ជតីតិ វិការំ អាបជ្ជតិ. យស្មិំ ខណេ វិរោធិបច្ចយសមាគមំ លភន្តិ. តតោ បដ្ឋាយ សយំបិ វិការបត្តា ហោន្តិ. ឱមត្តាធិមត្តរូបសន្តតីនំ ឧប្បត្តិយា បច្ចយភាវំ បត្តា ហោន្តីតិ អត្ថោ. អបិចេត្ថ រុប្បនំ ទុវិធំ វឌ្ឍនំ, ហាយនញ្ច. តទុភយំបិ កប្បវុដ្ឋានេ កប្បសណ្ឋានេ នានាអាយុកប្ប សំវច្ឆរ ឧតុ មាស រត្តិ ទិវាទីនំ បរិវត្តនេច បាកដំ ហោតីតិ. កស្មា បន រូបន្តិ នាមំ ឃដ្ដនវសេន រុប្បនធម្មានមេវ សិទ្ធន្តិ. តេសមេវ សវិគ្គហត្តា. រូបធម្មា ហិ សមូហសណ្ឋានាទិ ភាវបត្តិយា សវិគ្គហា ហោន្តិ. តស្មា តេសមេវ រុប្បនំ បច្ចក្ខតោបិ លោកស្ស បាកដន្តិ តេស្វេវ រូបន្តិ នាមំ សិទ្ធន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អរូបធម្មា បន អវិគ្គហាតិ ន តេសំ វិការោ បច្ចក្ខតោ លោកស្ស បាកដោ ហោតិ. តំ តំ រូបវិការំ ទិស្វាវា សុត្វា វា បុច្ឆិត្វាយេវ វា សោ លោកេន ជានិតព្ពោ អញ្ញត្រ បរចិត្តវិទូហិ. តស្មា តេសំ រូបតាបត្តិ នត្ថីតិ.

តេសំ រូបតាបត្តិប្បសង្គោ សីតាទិគ្គហណ សាមត្ថិយេន និវត្តិតោ. យស្មា បន វោហារោនាម លោកោបចារេន វិនា នសិជ្ឈតិ. លោកោបចារោច បាកដនិមិត្តវសេ នេវ បវត្តោ. តស្មា ឥធ សីតាទិគ្គហណេន វិនាបិ តប្បសង្គនិវត្តិ លោកតោវ សិទ្ធាតិ ទដ្ឋព្ពា.

យស្មា ច ព្រហ្មលោកេ ព្រហ្មានំ កាយវិការ វចីវិការា ច ឥទ្ធិវិកុប្បនាវសប្បវត្តា នានារូបវិការាច ទិស្សន្តិយេវ. តេច ឯកេន បរិយាយេន រុប្បនាការាឯវ នាម ហោន្តិ, តស្មា តេសំ វសេន តត្ថ រូបានំ រូបតាសិទ្ធិ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. រូបយតិ វា អត្តនោ សភាវេន បកាសតីតិ រូបំ. អរូបធម្មា ហិ ន អត្តនោ សភាវេន បាកដា ហោន្តិ. រូបសន្និស្សយេនេវ គហេតព្ពា ¶ . ឥទំ បន អត្តនោ សភាវេនេវ បាកដំ បញ្ចវិញ្ញាណេហិបិ គហេតព្ពន្តិ. ឥមស្មិំ អត្ថេ សតិ ព្រហ្មលោកេ រូបានំបិ ឧជុ កតោវ រូបតាសិទ្ធិ ហោតីតិ.

អនុគ្គាហកានំ សីតាទីនំ វសេន តំ សភាវា នាតិវត្តន វសេនច តត្ថ រូបតាសិទ្ធិ វិភាវិតា. យស្មាបន សីតេ នាបិ ឧណ្ហេនាបីតិអាទិវចនំ និទស្សនមត្តំ ហោតិ. កម្ម ចិត្តាហារានំបិ វសេន រុប្បនស្ស សម្ភវតោ, តថាហិ សញ្ញា វិញ្ញាណានិបិ រូបារម្មណរសារម្មណេហិ ឯវ បាឡិយំ និទ្ទិដ្ឋានិ. ន ហិ សញ្ញា រូបំឯវ សញ្ជានាតិ. ន ច វិញ្ញាណំ រស មេវ វិជានាតិ. និទស្សនមត្តេន ទេសនា ហោតីតិ វិញ្ញាយតីតិ. តស្មា សីតាទិគ្គហណំ អមុញ្ចិត្វាវ តត្ថ រូបតាសិទ្ធិវិភាវនេន បយោជន នត្ថីតិ. [រូបំ]

១៦. និព្ពានន្តិ ឯត្ថ និព្ពាយន្តិ សព្ពេ វដ្ដទុក្ខសន្តាបា ឯតស្មិន្តិ និព្ពានំ. និព្ពាយន្តីតិ យេ កិលេសាវា ខន្ធាវា អភាវិតមគ្គស្ស អាយតិំ ឧប្បជ្ជនារហបក្ខេ ឋិតា ហោន្តិ. តេយេវ ភាវិតមគ្គស្ស អនុប្បជ្ជនារហបក្ខំ បាបុណន្តីតិ អត្ថោ. ន ហិ ខណត្តយំ បត្វា និរុទ្ធា អតីតធម្មា និព្ពាយន្តិ នាម. បច្ចុប្បន្នេសុ អាយតិំ អវស្សំ ឧប្បជ្ជមានេសុច ធម្មេសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ. វដ្ដទុក្ខសន្តាបាតិ កិលេសវដ្ដ កម្មវដ្ដ វិបាកវដ្ដ ទុក្ខសន្តាបា. ន ហិ តិវិធ វដ្ដទុក្ខសន្តាបរហិតានំ រុក្ខាទីនំ អនុប្បាទនិរោធោ និព្ពានំនាម ហោតីតិ. ឯតស្មិន្តិ វិសយេ ភុម្មំ. យថា អាកាសេ សកុណា បក្ខន្តីតិ. យេហិ តេ និព្ពាយន្តិ. តេសំ តព្ពិនិមុត្តំ អញ្ញំ និព្ពុតិដ្ឋានំនាម កិញ្ចិ នត្ថីតិ. និព្ពាយន្តិ វា អរិយជនា ឯតស្មិន្តិ និព្ពានំ. និព្ពន្តិ ធីរា យថយំ បទីបោតិ ហិ វុត្តំ. និព្ពាយន្តីតិ តំ តំ កិលេសានំវា ខន្ធានំវា បុន អប្បដិសន្ធិកភាវំ បាបុណន្តីតិ អត្ថោ. ឯកស្មិន្តិ វិសយេឯវ ភុម្មំ, ឯតស្មិំ អធិ គតេតិបិ យោជេន្តិ. ដីកាសុបន ភវាភវំ វិននតោ សំសិព្ពន តោ វានំ វុច្ចតិ តណ្ហា. តតោ និក្ខន្តន្តិ និព្ពានន្តិ វុត្តំ.

‘‘និព្ពាភិវា ¶ ឯតេន រាគគ្គិអាទិកោតិ និព្ពាន’’ន្តិបិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ មគ្គេវិយ និព្ពានេ កត្ថចិ ករណសាធនំ ទិដ្ឋំ, នច និព្ពានំ និព្ពូតិ ក្រិយាសាធនេ រាគាទិកស្ស កត្តុនោ សហ ការិបច្ចយោ ហោតីតិ. [និព្ពានំ]

ទុតីយគាថាយ បរមត្ថទីបនា និដ្ឋិតា.

១៧. ឥទានិ ឧទ្ទេសក្កមេន ចិត្តំ តាវ និទ្ទិសន្តោ តត្ថ ចិត្តន្តិអាទិមាហ. តត្ថាតិ តេសុ ចតូសុ អភិធម្មត្ថេសុ. តាវ បថមំ. ចត្តារោ វិធា បការា យស្ស តំ ចតុព្ពិធំ.

១៨. កាមាវចរន្តិ ឯត្ថ កាមីយតីតិ កាមោ. កាមេន្តិវា ឯត្ថ សត្តា អវិក្ខម្ភិតកាមរាគត្តា កាមរតិយាឯវ រមន្តិ. ន ឧបរិភូមីសុ វិយ ឈានរតិយាតិ កាមោ. ឯកាទសវិធា កាមភូមិ. ននុ ចេត្ថ ឈានលាភិនោបិ សន្តីតិ. ន ន សន្តិ. តេបន កទាចិ ទេវាតិ នត្ថេត្ថ ទោសោ. អវីចិនិរយាទយោ កថំ កាមីយន្តិ. កថញ្ច តត្ថ សត្តា កាមរតិយា រមន្តីតិ. និមិត្តស្សាទវសេនវា ភវនិកន្តិវសេនវាតិ. មរណកាលេ ហិ ឧបដ្ឋិតា និរយគ្គិជាលា សុវណ្ណវណ្ណាវិយ ខាយន្តិ. ឯកោ កិរ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ព្រាហ្មណោ មរណមញ្ចេ និប្បន្នោ ហោតិ. តស្ស អាចរិយព្រាហ្មណា សមីបេ ឋត្វា ព្រហ្មលោកំ ភោ គច្ឆាតិ វទន្តិ. តស្សបន អវីចិនិរយេ អគ្គិជាលា ឧបដ្ឋហន្តិ. តទា សោ ភោ អាចរិយា សុវណ្ណវណ្ណា បញ្ញាយន្តីតិ អាហ. ឯស ភោ ព្រហ្មលោកោ. តត្ថ គច្ឆាតិ វទន្តិ. សោ កាលង្កត្វា អវីចិម្ហិ ឧប្បជ្ជិ. ឯវំ និមិត្តស្សាទវសេន តេ កាមីយន្តិ. តត្ថ ឧប្បន្នានំបិ ភវនិកន្តិនាម ហោតីតិ. អបិច, តត្ថ ឧប្បន្នា អវិក្ខម្ភិតកាមរាគាឯវ ហោន្តិ, ឱកាសេ សតិ កាមរតិយា រមិស្សន្តិ យេវាតិ. តស្មិំ កាមេ អវចរតីតិ កាមាវចរំ. ¶ ឯត្ថច អវចរតីតិ បទស្ស ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ ន គហេតព្ពោ. សោ ហិ អត្ថោ បាឡិយាច នសមេតិ. នានាទោសយុត្តោច ហោតីតិ. យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នាតិ ហិ បាឡិយំ វុត្តំ. យទិ ចេត្ថ សោ អត្ថោ អធិប្បេតោ សិយា. ឯវំ សភិ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថុប្បន្នាតិ វុត្តំ សិយា. នបន វុត្តំ. នច បរិយាបន្នសទ្ទោ ឧប្បន្នសទ្ទេន សហ សមានត្ថោតិ សក្កា វត្តុំ. ន ហិ លោកុត្តរចិត្តានិ តីសុ ភវេសុ ឧប្បន្នា និបិ តត្រ បរិយាបន្នានិយេវ ហោន្តីតិ. ឯវំ តាវ បាឡិយា នសមេតីតិ.

យទិច សោ អត្ថោ គហិតោ សិយា. ឯវញ្ច សតិ តស្មិំ កាមេ យេ មហគ្គត លោកុត្តរធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ. តេសំបិ កាមា វចរតាបត្តិទោសោ រូបាវចរតាទិ មុត្តិទោសោច អាបជ្ជតិ. យេច កាមាវចរធម្មា រូបារូបភូមីសុ ឧប្បជ្ជន្តិ. តេសញ្ច រូបារូបា វចរតា បត្តិទោសោ កាមាវចរតា មុត្តិទោសោច អាបជ្ជតីតិ. ននុ យេភុយ្យវុត្តិវសេនបិ កេសញ្ចិ នាមលាភោ ហោតិ. យថា វនចរកោ សង្គាមាវចរោតិ. តស្មា ឥធបិ តេសំ ធម្មានំ អត្តនោ អត្តនោ ភុម្មីសុ ឧប្បន្នពហុលត្តា កាមាវចរាទិ នាមលាភេ សតិ ន កោចិ ទោសោតិ.ន. ឯវញ្ហិ សតិ លោកុត្តរ ធម្មានំ កាមាវចរតាទិ មុច្ចនត្ថំ យេភុយ្យេន ឧប្បន្នភូមិ វិសុំ វត្តព្ពា សិយា. ន ច សា នាមភូមិ អត្ថិ. យត្ថ តេ យេភុយ្យេន ឧប្បជ្ជន្តីតិ. តេហិ ឧប្បជ្ជន្តា តីសុ ភវេសុ ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ. តស្មា តេសំ កាម រូបារូបាវចរតាបត្តិទោសោ ទុន្និវារោ សិយាតិ. ឯវំ នានាទោសយុត្តោ ហោតីតិ. តស្មាស្ស តថា អត្ថំ អគ្គហេត្វា ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នាតិ ភគវតា សំវណ្ណិតេន បាឡិនយេនេវស្ស អត្ថោ គហេតព្ពោតិ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ. កាមេ អវចរតិ បរិយាបន្នភាវេន តស្មិំ អជ្ឈោគាហេត្វា ចរតិ បវត្តតីតិ កាមាវចរន្តិ. បរិយាបន្នភាវោចនាម អត្តនោ អាធារភូតេន តេន កាមេន សហ សមានជាតិគោត្តនាមតា សង្ខាតេហិ បរិតោភាគេហិ តស្មិំ កាមេ អាបន្នភាវោ អនុប្បវិដ្ឋ ភាវោ. អន្តោគធភាវោតិ វុត្តំ ហោតិ. សោច តថា ¶ បរិយាបន្នភាវោ បរិគ្គាហិនិយា កាមតណ្ហាយ កតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្តាវតា យេធម្មា រូបារូបសត្តសន្តានភូតាបិ មយ្ហំ ឯតេតិ កាម តណ្ហាយ បរិគ្គហិតា កាមេ បរិយាបន្នាវ ហោន្តិ. តេ កាមាវចរានាមាតិ សិទ្ធា ហោន្តិ. រូបារូបា វចរេសុបិ អយំ នយោ នេតព្ពោ. តេសុបន រូបតណ្ហា អរូបតណ្ហាច បរិគ្គាហិនី តណ្ហា ទដ្ឋព្ពា.

យេបន ធម្មា តិណ្ណំ តណ្ហានំ បរិគ្គហវិមុត្តា ហោន្តិ. តេ តីសុ ភវេសុ ឧប្បន្នាបិ តត្រ អបរិយាបន្នាឯវ ហោន្តីតិ លោកុត្តរា នាម ជាតាតិ វេទិតព្ពា. ឯត្ថច បដ្ឋានេ អារុប្បេ កាមច្ឆន្ទំ នីវរណំ បដិច្ច ឧទ្ធច្ចនីវរណន្តិអាទិនា អរូបសត្តសន្តានេបិ កាមច្ឆន្ទសង្ខាតាយ កាមតណ្ហាយ ឧប្បត្តិ វុត្តា. តស្មា រូបារូប ភូមីសុ ឧប្បន្នានំ កាមធម្មានំ បរិគ្គាហិនីតណ្ហា រូបារូបសត្តសន្តាន គតាបិ ទដ្ឋព្ពា. បាឡិយំ កាមច្ឆន្ទនីវរណន្តិ ឥទំ នីវរណជាតិកត្តា វុត្តំ. ន ហិ ឈានភូមីសុ ឯកន្តនីវរណកិច្ចានិ នីវរណានិ សក្កា លទ្ធុន្តិ. អត្រ កាមភេទោ វត្តព្ពោ. ទ្វេកាមា កិលេ សកាមោច, វត្ថុកាមោចាតិ. តត្ថ ថបេត្វា រូបារូបរាគេ អញ្ញោ សព្ពោបិ លោភោ ឥមស្មិំ ចតុព្ភូមិបរិច្ឆេទេ កិលេ សកាមោនាម. ថបេត្វាច រូបារូបាវចរធម្មេ អញ្ញេ សព្ពេបិ តីសុ ភូមីសុ ឧប្បន្នា កាមាវចរធម្មា វត្ថុកាមោនាមាតិ. យំបន អដ្ឋសាលិនិយំ សព្ពេបិ តេភូមកា ធម្មា វត្ថុកាមោតិ វុត្តំ. តំ មហានិទ្ទេសេ និទ្ទិដ្ឋេន សុត្តន្តិកបរិយាយេន វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ន ហិ រូបារូបាវចរធម្មា អភិធម្មេ កាមនាមេន វុត្តា អត្ថីតិ. [កាមាវចរបទំ]

១៩. រូបាវចរំ អរូបាវចរន្តិ ឯត្ថ រូបារូបសទ្ទា តាសុ ភូមីសុ និរុឡ្ហាតិ ទដ្ឋព្ពា. អបិច ទ្វេ ភូមិយោ រូបភូមិ, អរូបភូមីតិ. តត្ថ រុប្បនលក្ខណំ រូបំ យត្ថ នត្ថិ, សា ចតុព្ពិធា ភុម្មិ អរូបភូមិនាម. សេសា សត្តវីសតិវិធា ភុម្មិ រូបភូមិនាម. តត្ថច ហេដ្ឋា ឯកាទសវិធា ភុម្មិ ឱឡារិកេន កាមេន វិសេសេត្វា កាម ភូមីតិ វុត្តា. ឧបរិ សោឡសវិធា ភុម្មិ រូបភូមិឥច្ចេវ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា. យត្ថបន តណ្ហាវា ឈានានិវា រូបារូបសទ្ទេហិ វុត្តានិ. តត្ថ ¶ និស្សយស្សនាមំ និស្សិតេ អារោបនវសេន និស្សយោបចារោ វេទិតព្ពោ. យត្ថច កាមាវចរាទិសទ្ទេហិ ភូមិឯវ វុត្តា. តត្ថ និស្សិតស្ស នាមំ និស្សយេ អារោបនវសេន និស្សិតោ បចារោតិ. យមេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ កាមាវចរបទេ វុត្តនយមេវាតិ. អយមេត្ថ តេភូមក បរិច្ឆេទេ បាឡិអនុគតា បរមត្ថទីបនា. យថាហ –

កតមេ ធម្មា កាមាវចរា. ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ បរនិម្មិតវសវត្តីទេវេ អន្តោ ករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា ខន្ធធាតុអាយតនា រូបា វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ. ឥមេធម្មា កាមាវចរា. កតមេ ធម្មា រូបាវចរា. ហេដ្ឋតោ ព្រហ្មលោកំ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ អកនិដ្ឋេ ទេវេ អន្តោ ករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯត្ថាវចរា ឯត្ថ បរិយាបន្នា សមាបន្នស្សវា ឧបបន្នស្សវា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្សវា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា, ឥមេ ធម្មា រូបាវចរា. កតមេ ធម្មា អរូបាវចរា. ហេដ្ឋតោ អាកាសានញ្ចាយតនុបគេ ទេវេ បរិយន្តំ ករិត្វា ឧបរិតោ នេវសញ្ញា នាសញ្ញា យតនុបគេ ទេវេ អន្តោ ករិត្វា យំ ឯតស្មិំ អន្តរេ. ល. ឥមេ ធម្មា អរូបាវចរាតិ.

យថាវុត្តំ សុវិសទំ បាឡិនយំ អគ្គហេត្វា អញ្ញថា វចនត្ថាច វិនិច្ឆយាច ឯត្ថ វុត្តា. សព្ពេ តេ សារតោ ន បច្ចេតព្ពាតិ.

ននុ អដ្ឋសាលិនិយមេវ តេច អញ្ញេច អត្ថា វុត្តាតិ. សច្ចំ. ភូតំបន សុវិសទំ បាឡិអនុគតំ អត្ថំ ញត្វា កិំវិក្ខេបេនាតិ.

២០. លោកុត្តរន្តិ ឯត្ថ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ វុច្ចតិ យថាវុត្តោ តេភូមកធម្មោ. យថាហ លុជ្ជតិ បលុជ្ជតីតិ ខោ ភិក្ខវេ តស្មា លោកោតិ វុច្ចតីតិ. ឯវំ សន្តេ លោកុត្តរធម្មានំបិ និព្ពានវជ្ជានំ លោកតាបត្តិ សិយា. កស្មា, តេសំបិ ¶ លុជ្ជនបលុជ្ជនធម្មត្តាតិ. នសិយា. យត្ថ ហិ និច្ចោ ធុវោ សស្សតោតិ មហាជនស្ស មិច្ឆាគាហោ និវិសតិ. តត្ថេវ តស្ស និវារណត្ថំ អយំ លោកសមញ្ញា និយមីយតិ. តស្មា សព្ពសោ មិច្ឆាគាហវិមុត្តានំ តេសំ លោកតាបត្តិ នត្ថីតិ វទន្តិ. យេសំវា លុជ្ជនំបលុជ្ជនញ្ច មហាជនស្ស បាកដំ. តេសញ្ញេវ លោកតាសិទ្ធីតិ នត្ថិ លោកុត្តរានំ លោកត្តប្បសង្គោតិ. លោកតោ ឧត្តរតីតិ លោកុត្តរំ. មគ្គចិត្តំ. តតោ ឧត្តិណ្ណន្តិ លោកុត្តរំ. ផលចិត្តំ. និព្ពានំបន ឥធ នលព្ភតីតិ. ឧត្តរណញ្ចេត្ថ តណ្ហាត្តយគ្គាហ វិមុត្តិយា តីសុ លោកេសុ អបរិយាបន្នភាវោយេវ. សោច អបរិយាបន្នភាវោ កេសំ ធម្មានំ អធិដ្ឋាន ភូតោវិយ គយ្ហតីតិ វិសុំ ឯកា ចតុត្ថី អវត្ថាភូមិនាមាតិ.

ចតុព្ភូមិវិភាគស្ស បរមត្ថទីបនា និដ្ឋិតា.

២១. ឯវំ ចិត្តំ ភូមិភេទេន ហីនបណីតា នុក្កមតោ ចតុធា និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តទេវ ចតុព្ពិធំ ចិត្តំ យថានិទ្ទិដ្ឋក្កមេន វិភជន្តោ បថមំ កាមាវចរចិត្តំ. តត្ថច ហីនំ អសោភណចិត្តំ. តត្ថច សព្ពហីនំ អកុសលចិត្តំ តាវ ទស្សេតុំ សោមនស្សសហ គតន្តិអាទិមាហ. ឯត្ថច កាមាវចរចិត្តស្សបិ អកុសលាហេតុក សហេតុកានុក្កមោ ហីន បណីតានុក្កមវសេន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឧបរិ វុច្ចមានានំ ពហូនំ ចិត្តានំ សោភណសញ្ញាករណសុខត្ថំ អប្បកេ បាបាហេតុកេយេវ បថមំ ទស្សេន្តោតិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

តទត្ថោ ហិ យថាវុត្តហីនាទិក្កមេនេវ សិទ្ធោតិ.

តេសុ តេសុច ភវេសុ គហិតប្បដិសន្ធិកស្ស សត្តស្ស អាទិតោ វីថិចិត្តវសេន លោភសហគត ចិត្តុប្បាទាន មេវ សម្ភវតោ តេយេវ បថមន្តិ វុត្តំ. តំបិ នយុជ្ជតិ.

អាទិតោ ¶ វីថិចិត្តវសេន មនោទ្វារា វជ្ជនស្សេវ សព្ពបថមំ ឧប្បជ្ជនតោតិ. អកុសលេសុ បន លោភមូល ចិត្តំ ពហុកញ្ច ហោតិ. ទ្វីហិ វដ្ដមូលេហិ យុត្តត្តា បធានំ បាកដញ្ច ហោតីតិ តទេវ បថមំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២២. តត្ថ សុន្ទរំ មនោតិ សុមនោ. សិនិទ្ធចិត្តំ. ន ហិ អនវជ្ជដ្ឋេន សុន្ទរតា ឥធ យុត្តាតិ. សុន្ទរំ មនោ ឯតស្សាភិវា សុមនោ. សិនិទ្ធចិត្តសមង្គី បុគ្គលោ. សុមនស្ស ភាវោ សោមនស្ស. មានសិកសុខវេទនាយេតំ នាមំ. ឯត្ថច សុមនស្ស ភាវោតិ តស្មិំ ចិត្តេ បុគ្គលេវា សុមនាភិធានស្សវា អយំ សោ សុមនោតិ សុមនពុទ្ធិយាវា បវត្តិនិមិត្តន្តិ អត្ថោ. ភាវោតិ ហិ អភិធានពុទ្ធីនំ បវត្តិនិមិត្តំ វុច្ចតិ. ភវន្តិ បវត្តន្តិ អភិធានពុទ្ធិយោ ឯតស្មិន្តិ កត្វា. ឯតស្មិន្តិ ច និមិត្តេ ភុម្មំ. យថា នាគោ ទន្តេសុ ហញ្ញតេតិ. យថា ហិ តត្ថ អត្តនោ ទន្តនិមិត្តំ ទន្តយុត្តេ នាគេ ហននប្បវត្តិ ហោតិ, ឯវមិធបិ តំ វេទនានិមិត្តំ វេទនាយុត្តេ មនស្មិំ បុគ្គលេវា អភិធានពុទ្ធិយោ បវត្តន្តីតិ. ភវន្តិ ពុទ្ធិសទ្ទា ឯតេនាតិ ភាវោតិច វទន្តិ. ឯតស្មាតិ ច អបរេ. សោមនស្សេន សហ ឯកតោ គតំ បវត្តន្តិ សោមនស្សសហគតំ. សោមនស្សវេទនាសម្បយុត្តន្តិ អត្ថោ. ទស្សនំ ទិដ្ឋិ. សា បន សម្មាទិដ្ឋិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន ទុវិធា. ឥធ មិច្ឆាទិដ្ឋិយុត្តា. អកុសលាធិការត្តា. ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិគតំ. យថា គូថគតំ មុត្តគតន្តិ. ទិដ្ឋិគតេន សមំ បការេហិ យុត្តន្តិ ទិដ្ឋិគត សម្បយុត្តំ. ទិដ្ឋិគតេន ឯកុប្បាទតាទីហិ បការេហិ សមំ ឯកីភូត មិវ យុត្តំ សំសដ្ឋន្តិ អត្ថោ. អសង្ខារិកមេកំ សសង្ខារិកមេកន្តិ ឯត្ថ សង្ខារោតិ បុព្ពាតិសង្ខារោ. សោច ទុវិធោ បយោគោ, ឧបាយោចាតិ. តត្ថ អាណត្តិយាវា អជ្ឈេសនាយវា តជ្ជេត្វា វា ឥទំ ករោហីតិ បរេហិ កតោ កាយវចីបយោគោ បយោគោនាម. អាណត្តាទិនាបន វិនាវ កម្មស្ស ករណត្ថំ តំ តំ ឧបាយំ បរេ អាចិក្ខន្តិ. អករណេ អាទីនវំ ករណេច អានិសំសំ ទស្សេន្តិ, កតិកំវា ករោន្តិ, ទណ្ឌំវា ថបេន្តិ, សយមេវ វា តំ តំ ការណំ អនុស្សរតិ, បច្ចវេក្ខតិ. ឯវមាទិនា នយេន ¶ ឧបាយោ អនេកវិធោ. សោ ទុវិធោបិ ឥធ សង្ខារោ នាម. សង្ខរោតិ អត្តនោ បកតិយា កាតុំ អនិច្ឆមានំ ចិត្ត សន្តានំ អកាតុំ អទត្វា ករណត្ថាយ សំវិទហតិ តស្មិំ តស្មិំ កម្មេ បយោជេតីតិ កត្វា. យោបន បច្ចយគណោ តេន សង្ខារេន វិរហិតោ ហោតិ. សោ អសង្ខារោ. យោបន តេនសហិតោ ហោតិ. សោ សសង្ខារោតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ –

សហ សង្ខារេនាតិ សសង្ខារោ. តេន សសង្ខារេន សប្បយោគេន សឧបាយេន បច្ចយគណេនាតិ អត្ថោតិ.

ឯត្ថច បច្ចយគណោតិ អារម្មណាទិកោ សាធារណោ បច្ចយ គណោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ. អសាធារណោបន កុសលកម្មេសុ សប្បុរិសុបនិស្សយាទិកោ អកុសលកម្មេសុ អសប្បុរិសុបនិស្សយាទិកោ បច្ចយគណោ វិសេសេត្វា យោជេតុំ យុត្តោ. សោបន យទា ទុវិធេន សង្ខារេន វិនា សយមេវ ចិត្តំ អសំសីទមានំ កត្វា ឧដ្ឋាបេតិ សមុដ្ឋាបេតិ, តទា សោអសង្ខារោនាម. យទាបន តេន វិនា សយមេវ ចិត្តំ ឧដ្ឋាបេតុំ សមុដ្ឋាបេតុំ នសក្កោតិ, សង្ខារំ សហាយំ លភិត្វាវ សក្កោតិ, តទា សោ សសង្ខារោនាម. ឥតិ អសង្ខារោ សសង្ខារោតិច ឥទំ បច្ចយ គណស្សេវ នាមំ. ន ចិត្តស្ស. ចិត្តំបន អសង្ខារេន សុទ្ធេន បច្ចយគណេន ឧប្បន្នំ អសង្ខារិកំ. សសង្ខារេន បច្ចយគណេន ឧប្បន្នំ សសង្ខារិកំ, ឧប្បន្នត្ថេ ហិ អយំ ឥកបច្ចយោតិ. យស្មិំ សមយេ អកុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ សោមនស្សសហគតំ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តំ សសង្ខារេនាតិ ហិ បាឡិយំ វុត្តន្តិ. ឯត្ថច សសង្ខារេន បច្ចយគណេន ឧប្បន្នំ ហោតីតិ យោជេតព្ពន្តិ. អយមេត្ថ អសង្ខារិកសសង្ខារិកបទេសុ បរមត្ថទីបនា.

ឥមមត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា ចិត្តមេវ អសង្ខារំ សសង្ខារន្តិ ច គហេត្វា យំ វុត្តំ, ‘‘នត្ថិ សង្ខារោ អស្សាតិ អសង្ខារំ. តទេវ អសង្ខារិកំ. សហ សង្ខារេន វត្តតីតិ សសង្ខារំ. សសង្ខារមេវ ¶ សសង្ខារិកន្តិ ច. សោ យស្ស នត្ថិ. តំ អសង្ខារំ. តទេវ អសង្ខារិកំ. សង្ខារេន សហិតំ សសង្ខារិ កន្តិ ច’’. សព្ពមេតំ ន យុជ្ជតិយេវ.

សង្ខរោតិ ចិត្តំ តិក្ខភាវសង្ខាតមណ្ឌនវិសេសេន សជ្ជេតិ. សង្ខរីយតិវា តំ ឯតេន យថាវុត្តនយេន សជ្ជីយតីតិ សង្ខារោតិ វុត្តំ. តំបិ ន សុន្ទរំ.

ឯវញ្ហិ សតិ សសង្ខារិកបិ ចិត្តំ តិក្ខំនាម សិយាតិ.

‘‘សោ បន អត្តនោ បុព្ពភាគប្បវត្តេ ចិត្តសន្តានេចេវ បរសន្តានេច បវត្តតីតិ តំ និព្ពត្តិតោ ចិត្តស្ស តិក្ខភាវ សង្ខាតោ វិសេសោវ ឥធ សង្ខារោតិ’’ វុត្តំ. តំបិ អសង្ខារិក សសង្ខារិកបទានំ វចនត្ថេសុ វិរជ្ឈិត្វា តទនុ រូបស្ស សង្ខារស្ស បរិកប្បនាវសេន វុត្តត្តា នយុត្តមេវ.

បុព្ពប្បយោគសម្ភូតោ, វិសេសោ ចិត្តសម្ភបី;

សង្ខារោ តំ វសេនេត្ថ, ហោត្យាសង្ខារិកាទិតាតិ.

សាធកគាថាបិ បដិក្ខិត្តា ហោតីតិ.

‘‘អថវា, សសង្ខារិកំ អសង្ខារិកន្តិ ចេ តំ កេវលំសង្ខារស្ស ភាវាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. នតស្ស សហបវត្តិសព្ភា វា ភាវតោតិ. ភិន្នសន្តានប្បវត្តិនោបិ សង្ខារស្ស ឥធមត្ថិតាយ តំ វសេន និព្ពត្តំ ចិត្តំ សង្ខារោ អស្ស អត្ថីតិ សសង្ខារិកំ. សលោមកោ សបក្ខកោត្យាទីសុវិយ សហ សទ្ទស្ស វិជ្ជមានត្ថបរិទីបនតោ. តព្ពិបរីតម្បន តទភាវតោ វុត្តនយេន អសង្ខារិក’’ន្តិ វុត្តំ. តំបិ បាឡិអដ្ឋកថាសិទ្ធំ ¶ ឧជុំ វិសទំ អត្ថំ មុញ្ចិត្វា អត្តនោ បរិកប្បនា វសេន វុត្តត្តា ន គហេតព្ពមេវ.

ឯត្ថច អត្តនោ ឥច្ឆាយ វិនា បរេសំ អាណត្តិយាវា អជ្ឈេ សនាយវា យាចនាយវា បវត្តិតំ ចិត្តំ បយោគសមុដ្ឋិតំ នាម. តថា អត្តនោ ឥច្ឆាយ វិនា បរេសំ ភយេនវា លជ្ជាយវា គារវេនវា កថិកាយវា ទណ្ឌភយេនវា បវត្តិតំ ឧបាយសមុដ្ឋិតំ នាម. សយមេវវា អត្តនោ លីនំ ចិត្តំ ញត្វា តេន តេន ឧបាយេន អត្តានំ ឱវទិត្វាវា តំ តំ ឧបាយំ អនុស្សរិត្វាវា បវត្តិតំ ចិត្តំ ឧបាយសមុដ្ឋិតំ នាម. ឥទញ្ច នយទស្សនមេវាតិ. ទិដ្ឋិគតេន វិប្បយុត្តំ ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តំ. ឧទាសិនភាវេន បេក្ខតិ អនុភវនាការេន អារម្មណំ បស្សតីតិ ឧបេក្ខា. ឧបបត្តិតោ យុត្តិតោ ឥក្ខតិ បស្សតីតិវា ឧបេក្ខា. យថាហិ សោមនស្ស ទោមនស្សានិ អារម្មណំ អធិមត្តតោ បស្សន្តិ. យតោ សោមនស្សិតោ បុគ្គលោ តេន អារម្មណេន វិយោគេ វិការបត្តោ ហោតិ. ទោមនស្សិតោច តេន អារម្មណេន សំយោគេ វិការបត្តោ ហោតិ. ន តថា អយំ, អយំ បន យុត្តិតោវ បស្សតិ ន អារម្មណសំយោគ វិយោគហេតុ បុគ្គលំ វិការំ បាបេតីតិ. កេចិបន ឧបបត្តិតោ យុត្តិតោ ឥក្ខតីតិ ឥទំ ឥធ នសម្ភវតិ. ន ហិ អកុសលំ យុត្តរូបំ នាម ហោតីតិ វទន្តិ. ឧបេក្ខាយ សហគតន្តិ សមាសោ.

២៣. ឯត្ថច កិញ្ចាបិ ផស្សាទយោ វិតក្កាទយោ មោហាទយោច ធម្មា ឥមិនា សកលេន អដ្ឋវិធេន ចិត្តេន សហ គតា សម្បយុត្តាច ហោន្តិ, ន បន តេ វេទនាវិយ សយំបិ ភេទវន្តា ហោន្តិ. នច ទិដ្ឋិសង្ខារានំ វិយតេសំ ឥមស្មិំ ចិត្តេ កត្ថចិ ហោន្តិ កត្ថចិនហោន្តីតិ អយំ វិកប្បោ អត្ថិ. តស្មាតេ ឥមស្សចិត្តស្ស ភេទករា នហោន្តីតិ ឥធ នគហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. លោភោបន អញ្ញេហិ ឥមស្ស អដ្ឋវិធស្ស ភេទករោ ហោតិ. វេទនាទិដ្ឋិ សង្ខារាច ឥមស្ស អញ្ញមញ្ញស្ស ភេទករា ហោន្តីតិ តេឯវ ឥធ គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. ននុ បីតិ មាន ថិនមិទ្ធានិបិ ភេទករានិ ហោន្តីតិ តានិបិ ឥធ សបីតិកំ អបីតិកន្តិ មានសម្បយុត្តំ មានវិប្បយុត្តន្តិ ¶ ថិនមិទ្ធសម្បយុត្តំ ថិនមិទ្ធវិប្បយុត្តន្តិ ច គហេតព្ពា នីតិ. ន. តេសុ ហិ សោមនស្សេ គហិតេ បីតិ គហិតាវ ហោតិ. ឥតរានិច តីណិ អនិយតយោគីនិច ហោន្តិ, យេវាបន កានិចាតិ នគហិតានីតិ.

ផស្សាទិវិតក្កាទិមោហាទិធម្មា ឥតោ អញ្ញេហិបិ ចិត្តេ ហិ យុត្តា ហោន្តីតិ នតេ អញ្ញេហិ ឥមស្ស វិសេសំ ករោន្តិ. តស្មា តេ ឥធ ន គហិតាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន យំ វុត្តំ ‘‘កស្មា បនេត្ថ អញ្ញេសុបិ ផស្សាទីសុ សម្បយុត្តធម្មេសុ វិជ្ជមានេសុ សោមនស្សសហគតាទិភាវោវ វុត្តោតិ. សោមនស្សាទីនមេវ អសាធារណ ភាវតោតិ. ផស្សាទយោហិ កេចិ សព្ពចិត្ត សាធារណា កេចិ កុសលាទិ សាធារណា. មោហាទយោច សព្ពា កុសលសាធារណាតិ ន តេហិ សក្កា ចិត្តំ វិសេសេតុ’’ន្តិ. តំ វិចារេតព្ពំ.

ឯវញ្ហិ សតិ សោមនស្សុបេក្ខា សង្ខារាបិ អញ្ញេសុ ទិស្សន្តីតិ តេបិ អញ្ញេហិ ឥមស្ស វិសេសំ នករោន្តិ. តស្មា តេបិ ឥធ នគហេតព្ពា សិយុន្តិ.

២៤. ឯត្ថច សោមនស្សប្បដិសន្ធិកតា, អគម្ភីរប្បកតិតា, ឥដ្ឋារម្មណសមាយោគោ, ព្យសនមុត្តិច សោមនស្សស្ស ការណំ. សោមនស្សប្បដិសន្ធិកោហិ សទា ភវង្គសោមនស្សេន បរិភាវិត សន្តានោ ហោតីតិ តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ យេភុយ្យេន សោមនស្សសហគតំ ឧប្បជ្ជតីតិ. អគម្ភីរប្បកតិកោច ហីនជ្ឈាសយោ អប្បកំបិ មហន្តំ មញ្ញតិ. ហីនំបិ បណីតំ មញ្ញតិ. តស្មា តស្សបិ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជមានំ យេភុយ្យេន សោមនស្សសហគតំ ហោតីតិ. ឥដ្ឋារម្មណសមាយោគោតិ អត្តនា ឥច្ឆិតេន ហីនេនវា បណីតេនវា អារម្មណេន សមាយោគោ. ព្យសនមុត្តីតិ ញាតិព្យសនាទិតោ មុត្តិ. ឧបេក្ខាបដិសន្ធិកតា, គម្ភីរប្បកតិតា, មជ្ឈត្តារម្មណសមាយោគោ, ¶ ព្យសនមុត្តិច ឧបេក្ខាយ ការណំ. ឯត្ថច គម្ភីរប្បកភិតានាម មហជ្ឈាសយតា. តាទិសោ ហិ បុគ្គលោ មហន្តំបិ អប្បកំ មញ្ញតិ, បណីតំបិ ហីនំ មញ្ញតីតិ. ទិដ្ឋជ្ឈាសយតា, ទិដ្ឋិវិបន្នបុគ្គលសេវនា, សទ្ធម្មវិមុខតា, មិច្ឆាវិតក្កពហុលតា, អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជនញ្ច ទិដ្ឋិយា ការណំ. តត្ថ ទិដ្ឋជ្ឈាសយតាតិ កាណារិដ្ឋស្សវិយ សុនក្ខត្តស្សវិយច បុរិមភវេ ទិដ្ឋិ គតិកភាវេន អាគតត្តា ឥមស្មិំ ភវេបិ សស្សតុច្ឆេទាសយ ភាវោ. សទ្ធម្មវិមុខតាតិ ចិរំបិ កាលំ សទ្ធម្មេន វិនា អាគតតា. មិច្ឆាវិតក្កពហុលតាតិ អត្តនោ អវិសយេសុ សព្ពញ្ញុវិសយេសុ ឋានេសុ អត្តនោ បមាណំ អជានិត្វា ចិន្តាបសុតវសេន មិច្ឆាវិតក្កពហុលភាវោ. អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជនន្តិ អត្តនាទិដ្ឋការណមេវ សារតោ សច្ចតោ ឧម្មុជ្ជនំ. តព្ពិបរីតេន ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តការណំ វេទិតព្ពំ. អសង្ខារិកកម្មជនិតប្បដិសន្ធិ កតា, កល្លកាយ ចិត្តតា, ខន្តិ ពហុលតា, បុរិសការេសុ ទិដ្ឋានិសំសតា, កម្មប្បសុតតា, ឧតុភោជនាទិ សប្បាយ លាភោតិ ឥទំ អសង្ខារិកការណំ. តត្ថ ខន្តិពហុលតាតិ សីតុណ្ហាទីនំ ខមនពហុលតា. បុរិសការេសូតិ បុរិសេហិ កត្តព្ពេសុ កម្មេសុ. កម្មប្បសុតភាតិ កម្មេសុ ចិណ្ណវសិតា. តព្ពិបរី តេន សសង្ខារិកការណំ វេទិតព្ពំ. ឥមេសំបន ចិត្តានំ ឧប្បត្តិ វិធានំ វិសុទ្ធិមគ្គេ គហេតព្ពំ. អដ្ឋបីតិ បិសទ្ទេន នេសំ លព្ភមានកម្មបថភេទតោ កាល សន្តានា រម្មណាទិ ភេទតោច អនេកវិធត្តំ សម្បិណ្ឌេតីតិ.

លោភមូលចិត្តស្ស បរមត្ថទិបនា និដ្ឋិតា.

២៥. ទោសមូលចិត្តេ ទុដ្ឋុមនោភិ ទុម្មនោ. វិរូបំ ចិត្តំ. ទុដ្ឋុមនោ ឯតស្សាតិវា ទុម្មនោ. វិរូបចិត្តសមង្គីបុគ្គលោ. ទុម្មនស្ស ភាវោ ទោមនស្សំ. មានសិកទុក្ខវេទនាយេតំ អធិវចនំ. សា ហិ អត្តនា សហគតេ ចិត្តេវា តំ សមង្គីបុគ្គលេវា ទុម្មនា ភិធានស្សវា អយំ សោ ទុម្មនោតិ ទុម្មនពុទ្ធិយាវា បវត្តិនិមិត្តំ ហោតីតិ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ. ទោមនស្សេន សហ គតន្តិ សមាសោ. បដិហញ្ញតីតិ បដិឃោ. ទោសោ. សោហិ ឧប្បជ្ជមានោ ¶ សម្បយុត្តធម្មេបិ បដិហនតិ. លូខេ សន្តត្តេ ករោតិ. អត្តនោ វត្ថុម្បិ បដិហនតិ. ហទយប្បទេសំ ទហតិ. តំ បុគ្គលំ ទុម្មុខំ ករោតិ, អត្តនោ អារម្មណំបិ បដិហនតិ. តំ ពាធយ មានោ គណ្ហាតិ. តស្មា បដិឃោតិ វុច្ចតីតិ.

២៦. ឯត្ថ សិយា. សង្ខារោ តាវ ឥមស្ស ចិត្តស្ស ភេទ ករោតិ តស្ស ឥធ គហណំ យុត្តំ. វេទនា បដិឃាបន ភេទករា ន ហោន្តីតិ តេ ឥធ ន គហេតព្ពាតិ. វុច្ចតេ, ទោមនស្សគ្គហណំ តាវ ឥមស្ស ចិត្តស្ស កទាចិ អញ្ញវេទនាយោគតា បសង្គនិវត្តនត្ថន្តិ. យទាហិ រាជានោ ហសមានាយេវ ចោរវធំ បេសេន្តិ. យទាច ជនា អត្តនោ វេរីនំ មរណេ តុដ្ឋិំ បវេទេន្តិ. មរណំ អភិនន្ទន្តិ. យទាច ពាលជនា ហសមានាវ មិគបក្ខិនោ មារេន្តិ. តទា ឥទំ នុខោ សោមនស្សេន យុត្តន្តិ អត្ថេវ បសង្គោ. ឧបេក្ខាយោគេបន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តប្បសង្គនិវត្តនត្ថំ ទោមនស្សគ្គហណន្តិ. បដិឃគ្គហណំបិ អញ្ញធម្មសម្បយុត្តតា បសង្គនិវត្តនត្ថំ. តថាហិ យេ នត្ថិកាហេតុកា កិរិយមិច្ឆា ទិដ្ឋិកា បាណវធេ អបុញ្ញំនាម នត្ថីតិ គណ្ហន្តិ. យេច មនុស្សបាណ វធេឯវ អបុញ្ញំ ហោតិ, តិរច្ឆានគតបាណវធេ អបុញ្ញំ នត្ថីតិ គណ្ហន្តិ. យេច បាណវធំ កត្វា យញ្ញំ យជន្តានំ មហន្តំ បុញ្ញំ ហោតិ, ទិព្ពសំវត្តនិកន្តិ គណ្ហន្តិ. តេ សក្កាយទិដ្ឋិយា វិស្សដ្ឋា បាណវធំ សយំវា ករោន្តិ. អញ្ញេវា បេសេន្តិ. តទា ឥទំ ទិដ្ឋិយាបិ សម្បយុត្តំ សិយាតិ បសង្គោ ហោតិយេវ. យេបន សម្មាទិដ្ឋិកេសុ ពាលា អព្យត្តា, តេ កទាចិ តេសំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ លទ្ធិំ គហេត្វា បាណំ វធន្តា អាទិតោ វេមតិកជាតាវ ហោន្តិ. តទាតេសំ ឥទំ វិចិកិច្ឆាយបិ យុត្តំ សិយាតិ បសង្គោ ហោតិ. តប្បសង្គ និវត្តនត្ថំ បដិឃគ្គហណន្តិ. ឥតរថា បុរិម ចិត្តស្ស លោភសហគតភាវោវិយ ឥមស្ស បដិឃសម្បយុត្តភាវោ ចូឡនិគមេនេវ សិទ្ធោតិ តេសំ គហណំ និរត្ថកំ សិយាតិ. ឯត្ថច ឥស្សាមច្ឆរិយកុក្កុច្ចានំ ថិនមិទ្ធស្សច អគ្គហណំ បុរិមចិត្តេ មានថិនមិទ្ធនយេន វេទិតព្ពំ. អយមេត្ថ បរមត្ថទីបនា.

[២៨] វិភាវនិយំ បន មហាដីកាយញ្ច

‘‘អសាធារណ ¶ ធម្មវសេន ចិត្តស្ស ឧបលក្ខណត្ថំ ទោមនស្សគ្គហណ’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ អសាធារណធម្មវសេនាតិ ឥទំ តាវ នយុជ្ជតិ.

[២៩] សតិបិ ឥមស្ស សោមនស្សុបេក្ខាសហគតភាវេ អនញ្ញសាធារណេនេវ ទោមនស្សេន ឥមស្ស ឧបលក្ខណត្ថន្តិ អត្ថស្ស អាបជ្ជនតោ. យថាតំ សតិបិ បុរិមស្ស ឥមស្សច ចិត្តស្ស មោហសហគតភាវេ អនញ្ញសាធារណេនេវ លោភេន បដិឃេនច ឧបលក្ខណត្ថំ លោភសហគតបដិឃ សម្បយុត្តគ្គហណន្តិ. ឧបលក្ខណត្ថន្តិ ច ន វត្តព្ពំ.

ឯវញ្ហិ សតិ បាកដេន ទោមនស្សេន អបាកដានំ អញ្ញវេទនា នំបិ ឥធ លទ្ធភាវំ ឧបលក្ខេតីតិ អាបជ្ជតិ. យថា លទ្ធាតបត្តោ រាជកុមារោតិ.

‘‘បដិឃសម្បយុត្តភាវោបន ឧភិន្នំ ឯកន្ត សហចារិតា ទស្សនត្ថំ វុត្តោ’’តិ វុត្តំ. តំបិ ន សុន្ទរំ.

ឥមស្ស ចូឡនិគមេនេវ តទត្ថសិទ្ធិតោតិ.

២៧. ឯត្ថច ទោសជ្ឈាសយតា, អគម្ភីរប្បកតិតា, អប្បស្សុកតា, អាឃាតវត្ថុសមាយោគោវា, អនិដ្ឋារម្មណសមាយោ គោវា ទោមនស្សស្ស បដិឃស្សច ការណំ. តត្ថ ទោស ពហុល ភាវតោ អាគតវសេន ទោសជ្ឈាសយតា ទដ្ឋព្ពា. អគម្ភីរប្បកតិតា ហីនជ្ឈាសយតា. អប្បស្សុតស្សច អនិដ្ឋ លោក ធម្មេហិផុដ្ឋស្ស តំកុតេត្ថលព្ភាតិ បច្ចវេក្ខនា នត្ថីតិ. ឥមេសម្បិ ទ្វិន្នំ ឧប្បត្តិវិធានំ វិសុទ្ធិមគ្គេ គហេតព្ពំ. បិសទ្ទស្ស អត្ថោបិ វុត្តនយោឯវាតិ.

ទោសមូលចិត្តស្ស បរមត្ថទិបនា និដ្ឋិតា.

២៨. មោហមូលចិត្តេ វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចានំ បទត្ថោ ឧបរិ អាគមិស្សតិ. យស្មាបន ឥទំ ចិត្តំ មូលន្តរវិរហេន លទ្ធោកាសេន សុដ្ឋុពលវន្តេន មោហេនចេវ សំសប្បមានវិក្ខិបមានេហិ វិចិកិច្ឆុទ្ធច្ចេហិ ¶ ច យុត្តំ ហោតិ. តស្មា ឥធ វេទនាបិ អារម្មណំ អធិមត្តតោ អនុភវិតុំ ន សក្កោតីតិ ឧបេក្ខាវេទនាវ យុត្តា ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ឥទំ ចិត្តំ សោមនស្ស ទោមនស្ស សហគតានំបិ អនន្តរេ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មា តទុភយវេទនាហិបិ ឥទំ យុត្តំ សិយាតិ បសង្គោ ហោតីតិ តប្បសង្គនិវត្តនត្ថំ ឥធ ឧបេក្ខាគហណំ កតំ. អនញ្ញចិត្តសាធារណេន ធម្មេន ចិត្តស្ស និយមនត្ថំ វិចិកិច្ឆាគហណំ. ឧទ្ធច្ចំ បន សព្ពាកុសលេសុ យុត្តំបិ ឥធ លទ្ធោកាសំ ហុត្វា សុដ្ឋុ ពលវំ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ឥធេវ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវហិ ធម្មសង្គណិយំ ធម្មុទ្ទេសវារេ ឧទ្ធច្ចំ អញ្ញេសុ បាបចិត្តេសុ សរូបតោ អនុទ្ធរិត្វា យេវាបនកភាវេនេវ វុត្តំ. ឥមស្មិំ អន្តិមចិត្តេឯវ សរូបតោ ឧទ្ធដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យស្មាច ឥទំចិត្តទ្វយំ សត្តានំ បកតិសភាវភូតន្តិ បយោគេន វា ឧបាយេន វា កេនចិ ឧប្បាទេតព្ពំ នាម នត្ថិ. សព្ពកាលម្បិ ភវង្គចិត្តំវិយ អនោសក្កមានំ អសំសីទមានំ អកិច្ឆេន អកសិរេន បវត្តតិ. តស្មា ឯកន្តេន អសង្ខារិកមេវ ហោតីតិ កត្វា ឥធ សង្ខារភេទោ ន គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវច បាឡិយំបិ បុរិមចិត្តេសុវិយ ឥធ សសង្ខារេនាតិ ទុតីយចិត្តវារោ នវុត្តោតិ. អយមេត្ថ បរមត្ថទីបនា.

ឥមានិ ទ្វេ ចិត្តានិ អតិសម្មុឡ្ហតាយ អតិចញ្ចលតាយ ច សព្ពត្ថបិ រជ្ជនទុស្សនរហិតានិ ហោន្តិ. តស្មា ឧបេក្ខា សហគតានេវ បវត្តន្តីតិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

រជ្ជន សហិតានំបិ លោភមូល ចិត្តានំ ឧបេក្ខា យោគស្ស ទិដ្ឋត្តាតិ.

‘‘តតោយេវច សភាវតិក្ខតាយ ឧស្សាហេតព្ពតាយច អភាវតោ សង្ខារភេទោបិ នេសំ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ សភាវតិក្ខតាយ អភាវតោតិ ឥមិនា ឥមស្ស អសង្ខារិកភាវំ បដិក្ខិបតិ. ឧស្សាហេតព្ពតាយ អភាវតោតិ ឥមិនា សសង្ខារិកភាវំ បដិក្ខិបតិ. តទុភយេ បន ¶ ឥទំ ចិត្តទ្វយំ សព្ពសោ សង្ខារវិមុត្តំ ហោតីតិ ទស្សេតិ. តំ អដ្ឋកថាយបិ តាវ ន សមេតិ.

បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គអដ្ឋកថាយញ្ហិ សង្ខារភេទេន អវិជ្ជាយ ទុវិធភាវោវ វុត្តោ. យទិច ឥទំទ្វយំ សង្ខារមុត្តំ សិយា. ឯវំ សតិ ឥធ មោហោបិ សង្ខារមុត្តោ សិយា. សោច អវិជ្ជាយេវាតិ តិវិធភាវោវ អវិជ្ជាយ តត្ថ វត្តព្ពោ. នច វុត្តោតិ. ឯវំ តាវ អដ្ឋកថាយ នសមេតិ.

[៣៣] យស្មាច ឥធ តិក្ខភាវោនាម វិនា សង្ខារេន កេវលំ បកតិ បច្ចយ គណ វសេនេវ បវត្តនសមត្ថតា វុច្ចតិ. ឥទញ្ច ចិត្តំ តថេវ បវត្តតិ. តស្មា ឥទំ សភាវតិក្ខំ ន ហោតីតិ ន សក្កា វត្តុន្តិ.

លទ្ធោកាសេន មោហេន សុដ្ឋុ មុយ្ហន្តីតិ មោហមូហានីតិ វត្តព្ពេ និរុត្តនយេន មោមូហានីតិ វុត្តំ.

២៩. ឥច្ចេវន្តិអាទិ មហានិគមនំ. តត្ថ ឥច្ចេវន្តិ ឥតិ ឯវំ. និបាតសមុទាយោ ហេស. បច្ឆិមោវា ឯវំ សទ្ទោ បុរិមស្ស ឥតិសទ្ទស្ស អត្ថវចនោ. ឥច្ចេវន្តិវា វិសុំ ឯកោ និបាតោ. សព្ពថាបិ ឥមិនា សោមនស្សសហគតន្តិអាទិនា វុត្តប្បការេ នាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥទញ្ច ទ្វាទសាតិ ឯត្ថ វិសេសនំ វេទិតព្ពំ. សព្ពថាបីតិ ធម្មសង្គណីយំ វុត្តេន បការេនាបិ ទ្វាទសេវ. វិភង្គេ វិភត្តេន បការេនាបិ ទ្វាទសេវ. ធាតុកថាទីសុ វុត្តេន បការេនាបិ ទ្វាទសេវ. តេសុ តេសុ សុត្តន្តេសុ វុត្តេន បការេនាបិ ទ្វាទសេវ. កាលទេស សន្តានាទិ ភេទភិន្នេន បការេនាបិ ទ្វាទសេវ. កថំ ទ្វាទសេវាតិ. ឥច្ចេវំ ទ្វាទសេវាតិ យោជេតព្ពំ.

ហេដ្ឋា វុត្តោ សម្បយោគាទិ អាការោវ វិភាវិតោ. សោបន ឥច្ចេវន្តិ ឥមិនាវ សិទ្ធោតិ.

អកុសលចិត្តានីតិ កុសលបដិវិរុទ្ធសភាវត្តា ឯវំ លទ្ធនា មានិ ចិត្តានិ. ឯត្ថច ឯកន្តេន សទ្ធាទយោឯវ កុសលានាម. មោហាទយោឯវ អកុសលា នាម. ចិត្តំបន ផស្សាទយោ វិយ អញ្ញសមានមេវ ¶ ហោតិ, ន ហិ អារម្មណ វិជាននំវា ឯកន្តេន មុយ្ហនាទិវិយ សាវជ្ជំវា ហោតិ. សទ្ទហនាទិវិយ អនវជ្ជំវាតិ. តំបន អកុសលេហិ យុត្តំ អកុសលន្តិ វុច្ចតិ. កុសលេហិ យុត្តំ កុសលន្តិ. សទ្ធាទីនំបន មោហាទីនញ្ច បដិវិរុទ្ធភាវោ យថាក្កមំ បហាយកបហាតព្ពភាវេន វេទិតព្ពោ. អកុសលធម្មាហិ ទុព្ពលា ហោន្តិ. សុវណ្ណប្បដិរូបកាវិយ ផេគ្គុភូតា អភាវនារហា បុនប្បុនំ អាសេវីយមានាបិ ចញ្ចលន្តិយេវ វិក្កិរន្តិយេវ. និយាមំ ឱក្កមន្តាបិ ឯកស្មិំភវេ ឯវ អបាយភាគិតាយ ឱក្កមន្តិ. នបន កុសលមូលានិ សព្ពសោ បច្ឆិន្ទិត្វា សត្តេ វដ្ដសោតនិយតេ កាតុំ សក្កោន្តិ. កុសលធម្មាបន ពលវន្តា ហោន្តិ. ជាតិសុវណ្ណាវិយ សារភូតា ភាវនារហា បុនប្បុនំ អាសេវីយមានា ថិរតរបត្តា លោកិយេសុ យាវ ឥទ្ធិវិធានា លោកុត្តរេសុច យាវ អរហត្តមគ្គា វុទ្ធិវិរុឡ្ហីធម្មា ហោន្តិ. និយាមំ ឱក្កមន្តា អបាយសោតំវា វដ្ដសោ តំវា សព្ពសោ សមុច្ឆិន្ទិត្វា អនុបាទិសេសនិព្ពានភាគិតាយ ឱក្កមន្តិ. តស្មា កុសល ធម្មាឯវ បហាយកានាម. ឥតរេបន បហាតព្ពាឯវ នាមាតិ វេទិតព្ពា. អបិច កុសលធម្មានាម អន្តមសោ អាលោបភិក្ខា ទានមត្តាបិ លោកេភេសជ្ជវិធានានិវិយអកុសលប្បហានាយ ឯវ បណ្ឌិតេហិបញ្ញបីយន្តិ ករីយន្តិ ច, តស្មា តេឯវ បហាយកា. អកុសលធម្មាបន លោកេ នានារោគជាតិយោវិយ សកលលោកស្ស បកតិសភាវភូតាឯវ ហោន្តីតិ តេ បហាតព្ពាឯវាតិ. សមន្តតោ អនវសេសតោ អាទិយិំសុ គណ្ហិយិំសូតិ សមត្តានិ. អបិច សមត្តានីតិ និដ្ឋិតានិ បរិបុណ្ណានិវា. អដ្ឋធាតិអាទិសង្គហគាថា. លោភោមូលំ ឯតេសន្តិ សមាសោ. ទ្វាទសា កុសលា សិយុន្តិ ឯត្ថ សិយុន្តិ និបាតបទំ ឥធ ទដ្ឋព្ពំ. អកុសល ចិត្តានិ ទ្វាទស ភវន្តីតិ អត្ថោ.

ឥតិ បរមត្ថទីបនិយានាម អភិធម្មត្ថសង្គហស្ស

៣១. ឯវំ ¶ សព្ពនិហីនំ អកុសលំ សង្គហេត្វា ឥទានិ អហេតុកំ សង្គណ្ហន្តោ តត្ថច សព្ពនិហីនំ អកុសលវិបាកំ តាវ ទស្សេតុំ ឧបេក្ខាសហគតន្តិអាទិមាហ.

តំ អកុសល វិបាកត្តាយេវ អកុសលានន្តរំ បថមំ ទស្សិតន្តិ អធិប្បាយេន យំ វុត្តំ ‘‘តេសំ អកុសលវិបាកា ទិវសេន តិវិធភាវេបិ អកុសលានន្តរំ អកុសលវិបាកេយេវ វិភជិតុ’’ន្តិ. តំ ន សុន្ទរំ.

ឯវញ្ហិ សតិ កុសលវិបាកានិបិ កុសលា នន្តរេឯវ វត្តព្ពានិ សិយុន្តិ.

៣១. ចក្ខុសោតាទីនំ បទត្ថោ ឧបរិ អាគមិស្សតិ. វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ. យថាហ-វិជានាតិ វិជានាតីតិ ខោ ភិក្ខវេ តស្មាវិញ្ញាណន្តិ វុច្ចតីតិ. ចក្ខុំ និស្សិតំ វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. ចក្ខុនាវា បច្ចយភូតេន ជនិតំ វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. កម្មេនវា ចក្ខុស្ស ឧបនីតំ វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. ចក្ខុតោវា ជាតំ វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. ចក្ខុស្សវា ឥន្ទ្រិយភាវេន សាមិ ភូតស្ស វិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. ចក្ខុស្មិំវា ឧប្បន្នំវិញ្ញាណំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. ឯសនយោ សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ. បាឡិយំបន មហា តណ្ហាសង្ខយសុត្តេ –

សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ កដ្ឋញ្ច បដិច្ច អគ្គិ ជលតិ. កដ្ឋគ្គីត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. សកលិកញ្ច បដិច្ច អគ្គិ ជលតិ. សកលិ កគ្គីត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. តិណញ្ច បដិច្ច អគ្គិ ជលតិ. តិណគ្គី ត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. គោមយញ្ច បដិច្ច អគ្គិ ជលតិ. គោមយគ្គីត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ថុសញ្ច បដិច្ច អគ្គិ ជលតិ. ថុសគ្គីត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. សង្ការញ្ច បដិច្ច អគ្គិ ជលតិ. សង្ការគ្គីត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ឯវមេវខោ ភិក្ខវេ ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេច ឧប្បជ្ជតិ វិញ្ញាណំ. ចក្ខុវិញ្ញាណន្តេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. សោតញ្ច បដិច្ច សទ្ទេ ច ឧប្បជ្ជតិ វិញ្ញាណំ. សោតវិញ្ញាណន្តេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ឃានញ្ច បដិច្ច គន្ធេច ឧប្បជ្ជតិ វិញ្ញាណំ. ¶ ឃានវិញ្ញាណន្តេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ជិវ្ហញ្ច បដិច្ច រសេច ឧប្បជ្ជតិ វិញ្ញាណំ. ជិវ្ហាវិញ្ញាណន្តេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. កាយញ្ច បដិច្ច ផោដ្ឋព្ពេច ឧប្បជ្ជតិ វិញ្ញាណំ. កាយវិញ្ញាណន្តេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេច ឧប្បជ្ជតិ វិញ្ញាណំ. មនោ វិញ្ញាណន្តេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ វុត្តំ.

តថាតិ ឥមិនា ឧបេក្ខាសហគតន្តិ បទំ អាកឌ្ឍតិ. ទុក្ខយតីតិ ទុក្ខំ. សម្បយុត្តធម្មេ តំ សមង្គិបុគ្គលំវា ពាធតិ ហិំសតីតិ អត្ថោ. ទុដ្ឋុវា ខនតិ កាយិកសុខន្តិ ទុក្ខំ. ទុក្ករេនវា ខមិតព្ពន្តិ ទុក្ខំ. ទុក្ករំ ឱកាសទានំ ឯតស្សាតិវា ទុក្ខំ. កាយិកទុក្ខវេទនាយេវ នាមំ. សុដ្ឋុ បដិមុខញ្ច ឥច្ឆតីតិ សម្បដិច្ឆនំ. សុដ្ឋូតិ អមុញ្ចមានំ. បដិមុខន្តិ អនញ្ញាបេក្ខំ. ឥច្ឆតីតិ កាមេតិ អភិនន្ទតិ បដិគ្គណ្ហតិ. តេនេវហិ ភាសិតំ អភិនន្ទុន្តិ ឯត្ថ សម្បដិច្ឆិំ សូតិ វណ្ណយិំសុ. សុដ្ឋុ តីរេតិ តុលេតិ វិចារេតីតិ សន្តីរណំ. ដីកាយំ តីរេតិ និដ្ឋាបេតីតិ វុត្តំ. វិភាវនិយំ តីរេតិ វីមំសតីតិ វុត្តំ.

៣២. ឯត្ថច ចក្ខុស្ស អសម្ភិន្នតា, អាលោក សន្និស្សយប្បដិលាភោ, រូបានំ អាបាតាគមនំ, មនសិការោតិ ចត្តារោ បច្ចយា ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ឧប្បត្តិការណានិ. សោតស្ស អសម្ភិន្នតា អាកាសសន្និស្សយប្បដិលាភោ, សទ្ទានំ អាបាតាគមនំ មនសិការោតិ សោតវិញ្ញាណស្ស. ឃានស្ស អសម្ភិន្នតា, វាសុសន្និស្សយប្បដិលាភោ, គន្ធានំ អាបាតាគមនំ មនសិការោតិ ឃានវិញ្ញាណស្ស. ជិវ្ហាយ អសម្ភិន្នតា អាបោសន្និស្សយប្បដិលាភោ. រសានំ អាបាតាគមនំ, មនសិការោតិ ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស. កាយស្ស អសម្ភិន្នតា, បថវិសន្និស្សយប្បដិលាភោ, តិណ្ណំ ផោដ្ឋព្ពានំ អញ្ញតរស្ស អាបាតាគមនំ, មនសិការោតិ កាយវិញ្ញាណស្សាតិ. ឯត្ថច អាលោក អាកាសាទីនំ សន្និស្សយានំ គហណំ តេហិ វិនា រូបាទីនំ បសាទេសុ អាបាតាគមនស្សេវ អភាវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ, ន ហិ អាលោកេ សតិ រូបានិ សន្និហិតានិបិ ចក្ខុម្ហិ អាបាតមាគច្ឆន្តិ. ឯសនយោ សេសេសុបីតិ. យំបន អដ្ឋកថាយំ -

ចក្ខុស្មិំបន ¶ អសម្ភិន្នេបិ ពហិទ្ធារូបារម្មណេ អាបាតំ អនា គច្ឆន្តេ ចក្ខុវិញ្ញាណំ នុប្បជ្ជតិ. តស្មិំ បន អាបាតំ អាគច្ឆន្តេបិ អាលោកសន្និស្សយេ អសតិ នុប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ.

តំ វិនា អាលោកេន វិញ្ញាណុប្បត្តិយា អភាវទស្សនបរំ. នបន អាបាកាគមនំនាម អាលោកេ អសតិបិ សម្ភវតីតិ ទស្សនបរន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតរថា រត្តន្ធការេបិ រូបានិ ចក្ខុម្ហិ អាបាតំ អាគច្ឆន្តីតិ អាបជ្ជតីតិ. អកុសលស្ស វិបាកានិ អកុសល វិបាកានិ.

៣៣. ឯត្ថា កេនដ្ឋេន វិបាកំនាមាតិ. វិបច្ចនដ្ឋេន. កិញ្ច វិបច្ចនន្តិ. យថា លោកេ អម្ពផលាទីនំ តរុណភាវំ អតិក្កម្ម បរិណតភាវប្បត្តិវិបច្ចនន្តិ វុច្ចតិ. ឯវមេវំ ឥធបិ វិបច្ចនំ វេទិតព្ពន្តិ. អយញ្ច អត្ថោ ចតូហិ សមង្គីតាហិ ទីបេតព្ពោ. ចតស្សោហិ សមង្គីតានាម ចេតនាសមង្គិតា, កម្មសមង្គិតា, ឧបដ្ឋានសមង្គិតា, វិបាកសមង្គិតាតិ. តត្ថ បុព្ពេ តំ តំ កម្មាយូហនកាលេយា កុសលាកុសលចេតនាយ ខណត្តយសមង្គិតា. អយំ ចេតនាសមង្គីតានាម. សាបន ចេតនា និរុជ្ឈមានា សព្ពសោ អភាវំ បត្វា ននិរុជ្ឈតិ. អាយតិំបន វិបាកបាតុភាវាយ អត្តនោ សព្ពាការបរិបូរំ ក្រិយាវិសេសំ តស្មិំ ចិត្តសន្តានេ និទហិត្វាវ និរុជ្ឈតិ. សោច ក្រិយាវិសេសោ យាវ ឱកាសំ នលភតិ. តាវ កប្បសំតសហស្សំបិ តំសន្តានំ អនុគតោយេវ ហោតិ. យំ សន្ធាយ ធម្មបទេ –

ន ហិ បាបំ កតំ កម្មំ, សជ្ជុខីរំវ មុច្ចតិ;

ទហន្តំ ពាលមន្វេតិ, ភស្មា ឆន្នោវ បាវកោតិ វុត្តំ.

សោបន វិសុំ ឯកោ បរមត្ថធម្មោតិបិ សង្ខ្យំ នគច្ឆតិ, អនុសយធាតុយោវិយាតិ. អយំ កម្មសមង្គិតានាម. សោបន យទា អត្តនោ អនុរូបេ បច្ចយេ លភតិ. តទា វិបច្ចនត្ថាយ ឱកាសំ ករោតិ. កថំ ករោតីតិ. សោ អាសន្នមរណស្ស សត្តស្ស អត្តានំវា បច្ចុបដ្ឋាបេតិ. អត្តនោ និមិត្តំវា បច្ចុបដ្ឋាបេតិ. គតិនិមិត្តំវា បច្ចុបដ្ឋាបេតិ. សោច សត្តោ តំ អមុញ្ចមានោ យទិ គណ្ហាតិ. ¶ តទា ឱកាសំ លភតិ. អយំ ឧបដ្ឋានសមង្គិតានាម. តំ អមុញ្ចិត្វា ចុតស្សបន ចុតិអនន្តរមេវ សោ កម្មសង្ខាតោ ក្រិយា វិសេសោ វិសុំ ឯកោ សសម្បយុត្តោ បរមត្ថធម្មរាសិ ហុត្វា ឯកំ ភវំ បូរយមានោ វិបច្ចតិ, ឯកំ ភវំ បូរយមានោតិច យាវ តាយុកំ ភវង្គកិច្ចំ ឆសុ ទ្វារេសុ តំ តំ ទ្វារិកវិបាកកិច្ចានិ បរិយោសានេ ចុតិកិច្ចញ្ច សាធយមានោតិ អត្ថោ. តត្ថ បុរិមា តិស្សោ សមង្គីតា តរុណា វត្ថានាម ហោន្តិ. បច្ឆិមា វិបាកសមង្គីតា បរិណតាវត្ថានាមាតិ វេទិតព្ពា. ឥតិ វិបច្ចន្តីតិ វិបាកានិ មុទុតរុណាវត្ថំ អតិក្កមិត្វា បរិណកាវត្ថសង្ខាតំ វិបក្កភាវំ អាបជ្ជន្តីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវញ្ច កត្វា បាឡិយំ កុសលាកុសលកម្មសមុដ្ឋានានំបិ កដត្តារូបានំ វិបាកបទេ អគ្គហណំ ហោតីតិ. តានិហិ កម្មសន្តានតោ វិសុំ សិទ្ធត្តា វិសុំ កម្មតោ ជាតានិយេវ នាម ហោន្តិ, នវិបក្កានិ នាមាតិ. អញ្ញំហិ អរូបធម្មានំ សន្តានំ. អញ្ញំ រូបធម្មានន្តិ. អយមេត្ថ វិបាកបទេ បរមត្ថទីបនា.

យេបន អរូបភាវេន សារម្មណភាវេនច កម្មេន សទិស តាមត្តំ គហេត្វា អរូបធម្មានមេវ វិបាកត្តំ សាធេន្តិ. តេសំ វិបាកសទ្ទោ អរូបធម្មេសុ រុឡ្ហីវសេន បវត្តោតិ អាបជ្ជតីតិ. យញ្ច តត្ថ សាលិពីជនិព្ពត្តេសុ នាឡបត្តបុប្ផផលេសុ ពីជសទិសានំ ផលានមេវ សាលិផលសាលិបក្កនាមំ សិទ្ធំ វិយាតិ ឧបមំ ទស្សេន្តិ, សាបិ នសមេតិ. ន ហិ ផលានិបិ តរុណកាលេ បាកនាមំ លភន្តិ. នច នាឡបត្តបុប្ផានិបិ បរិណតកាលេ បាកនាមំ នលភន្តីតិ. តានិ បិហិ តទា នាឡំ បក្កំ, បត្តំ បក្កំ, បុប្ផំ បក្កន្តិ ន នវុច្ចន្តីតិ. សុខយតីតិ សុខំ, សម្បយុត្តធម្មេ តំសមង្គីបុគ្គលំវា លទ្ធសាតំ ករោតីតិ អត្ថោ.

៣៤. សុដ្ឋុវា ខនតិ កាយិកទុក្ខំ. សុខេនច ខមិតព្ពំ. សុករំ ឱកាសទានំ ឯតស្សាតិវា សុខំ. កុសលស្ស វិបាកានិ សម្បយុត្ត ហេតុវិរហតោ អហេតុកានិចាតិ កុសលវិបាកា ហេតុក ចិត្តានិ.

បុព្ពកម្មសហជាតេន ¶ និព្ពត្តកហេតុនាបិ ឥធ វិបាកស្ស សហេតុកតាបសង្គោកតោ. សោ ន សុន្ទរោ.

ន ហិ អភិធម្មេ កត្ថចិ បុព្ពកម្មសហជាតេន និព្ពត្តកហេតុនា វិបាកស្ស សហេតុកាហេតុកតា សម្ភវោនាម អត្ថិ. អសតិច សម្ភវេ ព្យភិចារស្សបិ អភាវតោ សោ បសង្គោ និរត្ថកោវាតិ. តត្ថ ព្យភិចារស្សាតិ បសង្គស្ស ឥច្ចេវត្ថោ. ឯត្ថច អកុសលវិបាកានំ សយំ អព្យាកតធម្មត្តា លោភាទីហិ អកុសលហេតូហិច សយំ អកុសលវិបាកត្តា អលោភាទីហិ អនវជ្ជហេតូហិច សហេតុកតា សម្ភវោ នត្ថិ. អសតិ ច តំ សម្ភវេ តេសំ អហេតុកភាវោ អព្យភិចារោយេវ ហោតីតិ តត្ថ អហេតុកគ្គហណំ ន កតំ. កុសលវិបាកានំ បន សយំ កុសលវិបាកត្តាយេវ អលោភាទីហិ កុសលា ព្យាកតយោគីហិ អនវជ្ជហេតូហិ សហេតុកតា សម្ភវោ អត្ថិយេវ. សតិច តស្មិំ សម្ភវេ តេសំ អហេតុកភាវោ ព្យភិចារសហិតោ ហោតីតិ តត្ថេវ អហេតុកគ្គហណំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៥. ចក្ខាទិកេ បញ្ចទ្វារេ ឧប្បន្នំ អាវជ្ជនំ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនំ, តញ្ហិ បញ្ចទ្វារេ ឃដ្ដិតំ អារម្មណំ គហេត្វា អាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតីតិ. ភវង្គសង្ខាតេ មនោទ្វារេ ឧប្បន្នំ អាវជ្ជនំ មនោទ្វារាវជ្ជនំ. តញ្ហិ តស្មិំ អាបាតំ អាគច្ឆន្តំ អារម្មណំ គហេត្វា អាវជ្ជន្តំ បវត្តតីតិ. ឯត្ថច មនោទ្វារន្តិ សកលំ ភវង្គចិត្តំ ទដ្ឋព្ពំ.

តាវ ‘‘មនោទ្វារន្តិ ឯត្ថ អាវជ្ជនស្ស អនន្តរ បច្ចយភូតំ ភវង្គចិត្តំ មនោតិ វុច្ចតិ. តទេវ ទ្វារំ អាវជ្ជនជវនាទិ ថិចិត្ត បវត្តិយា មុខត្តា’’តិ វុត្តំ.

‘‘អាវជ្ជនស្ស អនន្តរ បច្ចយភូតំ ភវង្គចិត្តំ មនោទ្វារំ, បីថិចិត្តានំ បវត្តិមុខភាវតោ’’តិ វុត្តំ. តំ សព្ពំបិ ន យុជ្ជតិយេវ.

យទិហិ ¶ យស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរំ វីថិចិត្តានិ បវត្តន្តិ. តទេវ ឯកន្តេន តេសំ បវត្តិមុខត្តា មនោទ្វារំនាម ហោតិ. ន តតោ បុរិមានីតិ អយមត្ថោ សិយា. ឯវញ្ចសតិ យេសុ ចក្ខាទីសុ រូបា ទីនំ ឃដ្ដិតត្តា អាវជ្ជនាទីនិ វីថិចិត្តានិ បវត្តន្តិ. តានេវ ឯកន្តេន តេសំ បវត្តិមុខត្តា ទ្វារានិនាម ហោន្តិ. ន តតោ អញ្ញានីតិ អយមត្ថោ អាបជ្ជតិ. នច តានិ ចក្ខាទីនិ នាម អត្ថិ. យានិ ចក្ខាទីនិ ទ្វាររូបានិនាម ន ហោន្តីតិ. សព្ពមេតំ ឧបរិ ទ្វារ សង្គហេ អាវិភវិស្សតីតិ. ហសនំ ហសិតំ. មុខស្ស បហដ្ឋាការប្បវត្តិ. តំ ឧប្បាទេតិ ជនេតីតិ ហសិតុប្បាទោ. តំវា ឧប្បាទេន្តិ ខីណាសវា ឯតេនាតិ ហសិភុប្បាទោ. តំវា ឧប្បជ្ជតិ ឯតេនាតិ ហសិតុប្បាទោ. សោឯវ ចិត្តន្តិ សមាសោ. ខីណាសវានំ អនោឡារិកេសុ អារម្មណេសុ យេន ចិត្តេន សិតំ បាតុករោន្តិ, តស្សេតំ នាមំ. ន ហិ ខីណាសវា លោកិយ មហា ជនាវិយ រជ្ជនីយាទិ ភាវេន ឱឡារិកេសុ ហសនិយ វត្ថូសុ ហសន្តីតិ. ដីកាសុ បន ចិត្តំ អបេក្ខិត្វា ហសិតុប្បាទន្តិ និទ្ទិដ្ឋំ សិយាតិ. វុត្តនយេន អហេតុកានិច តានិ វិបច្ចន វិបាកុប្បាទន កិច្ចរហិតត្តា តំ តំ ក្រិយាមត្តភូតានិ ចិត្តានិចាតិ អហេតុកក្រិយចិត្តានិ. ឯត្ថច វីថិមុត្តចិត្តានិ កិច្ចទុព្ពលត្តា បញ្ចវិញ្ញាណានិ វត្ថុទុព្ពលត្តា សម្បដិច្ឆនាទីនិច កិច្ចដ្ឋានទុព្ពលត្តា អត្តនោ ឧស្សាហេន វិនា កេវលំ វិបច្ចនមត្តេន បវត្តន្តីតិ តានិ សព្ពានិ វិបាកានិឯវ ហោន្តិ. យានិបន ពលវកិច្ចត្តា អត្តនោ ឧស្សាហេន បវត្តន្តិ. អាយតិំច វិបាកុប្បាទនត្ថំ ឧស្សាហសហិតានិ ហោន្តិ. តានិ កុសលាកុសលានិនាម ហោន្តិ. យានិ បន ចិត្តានិ វិបច្ចនមត្តំ អតិក្កម្ម អត្តនោ ឧស្សាហេនេវ បវត្តន្តិ. តេសុ អាវជ្ជនទ្វយំ វិបាកសន្តានតោ លទ្ធបច្ចយត្តា ថោកំ ទុព្ពលភាវតោ ឥតរានិច និរានុសយសន្តានេ បវត្តត្តា សព្ពសោ វិបាកុប្បាទនត្ថំ ឧស្សាហរហិតានិឯវ ហោន្តីតិ តានិ សព្ពានិ ក្រិយានិនាម ជាតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៦. ឥទានិ អាទិតោ បដ្ឋាយ វេទនាវិចារណា វុច្ចតិ. តថាហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ តាវ វត្ថូនិច អារម្មណានិច ឧបាទារូបានេវ ¶ ហោន្តិ, ឧបាទារូបានញ្ច វិចុបិណ្ឌកានំវិយ អញ្ញមញ្ញសង្ឃដ្ដនំ ទុព្ពលមេវាតិ តានិ ឥដ្ឋេ អនិដ្ឋេច អារម្មណេ ឧបេក្ខា សហគតានេវ ហោន្តីតិ. កាយវិញ្ញាណស្សបន អារម្មណានិ មហាភូតានិ ហោន្តីតិ យថា អធិករណិមត្ថកេ ថបិតំ បិចុបិណ្ឌកំ អយោកូដេន បហរន្តានំ អយោកូដស្ស បិចុបិណ្ឌកំ អតិក្កម្ម អខិករណិឃដ្ដនំ ពលវតរំ ហោតិ. តថា តេសំ អារម្មភូតានំ កាយវត្ថុំ អតិក្កម្ម កាយនិស្សយ ភូតេសុ សង្ឃដ្ដនំ ពលវតរំ. តស្មា កាយវិញ្ញាណំ ឥដ្ឋេ សុខសហគតំ អនិដ្ឋេ ទុខសហគតំ ហោតីតិ. សម្បដិច្ឆនចិត្តំបន សព្ពទុព្ពលានំ បញ្ចវិញ្ញាណានំ អនន្តរំ ឧប្បជ្ជតីតិ និច្ចំ ទុព្ពលំ ហុត្វា សព្ពត្ថ ឧបេក្ខាសហគតមេវាតិ. វិភាវនិយំ បន អសមាននិស្សយេ ហិ តេហិ លទ្ធបច្ចយតាវសេន អយមត្ថោ វិភាវិតោ, សន្តីរណំបន សយំបិ ពលវវត្ថុំ និស្សាយ បវត្តតិ. តាទិសេនច ពលវវត្ថុនិស្សយេន បុរិមចិត្តេន លទ្ធបច្ចយំ ហោតីតិ ថោកំ ពលវំ ហោតិ. តស្មា តំ កុសលវិបាកំ ឥដ្ឋេ ឧបេក្ខាសហគតំ អភិឥដ្ឋេ សោមនស្សសហគតំ ហោតិ. អកុសលវិបាកំបន អនិដ្ឋេបិ អភិអនិដ្ឋេបិ ឧបេក្ខាសហគតមេវ ហោតិ. កស្មា ឥតិចេ. យទិហិ តំ អតិអនិដ្ឋារម្មណវសេន វេទនា ភេទយុត្តំ សិយា. ទុក្ខេនវា ទោមនស្សេនវា យុត្តំ សិយា. តត្ថ ទុក្ខេន តាវ ន យុជ្ជតិ, កស្មា, ឯកន្តកាយិកត្តា ទុក្ខស្សាតិ. ទោមនស្សេនបិ ន យុជ្ជតិ. កស្មា, បដិឃេន បដិហញ្ញត្តាឯវ ទោមនស្សភាវំ បត្តា ទោមនស្សវេទនា បដិឃេន វិនា នប្បវត្តតីតិ. ឯកន្តាកុសលភូតេន បដិឃេន និច្ចយោគិនោ ទោមនស្សស្ស អព្យាកតេសុ អសម្ភវតោតិ. អាវជ្ជនទ្វយំបន សន្តីរណតោបិ ថោកំ ពលវំ ហោតិ. វិបាកានញ្ហិ បវត្តិតុំបិ អត្តនោ ឧស្សាហពលំនាម នត្ថិ. ពលវន្តេហិបន កម្មាទិបច្ចយេហិ ជាតានិ ពលវន្តានិនាម ហោន្តិ. ទុព្ពលេហិ ជាតានិ ទុព្ពលានិ នាមាតិ. ឯវំ សន្តេបិ តំ អាវជ្ជនទ្វយំ កម្មានុភាវតោច មុច្ចិត្វា វិបាកសន្តានតោច បច្ចយំ គហេត្វា ឧដ្ឋិតត្តា ទុព្ពលមេវ ហោតីតិ សទាបិ ឧបេក្ខាសហគតមេវាតិ.

បញ្ចទ្វារាវជ្ជនំ ¶ បុព្ពេ កេនចិ អគ្គហិតេ អារម្មណេ ឯកវា រមេវ បវត្តត្តា មនោទ្វារាវជ្ជនញ្ច វិសទិសចិត្តសន្តានបរាវត្តនវសេន ព្យាបារន្តរសាបេក្ខត្តា អារម្មណរសំ អធិមត្តតោ អនុភវិតុំ នសក្កោតីតិ សព្ពត្ថបិ មជ្ឈត្ត វេទនាយុត្តមេវាតិ វុត្តំ. តត្ថ ព្យាបារន្តរសាបេក្ខត្តាតិ ឥទំ ន យុជ្ជតិ.

ន ហិ ចិត្តានំ ពលវទុព្ពលតាវិសេសោអត្តនោបច្ឆា បវត្តស្ស ចិត្តស្ស វសេន សក្កា វត្តុំ. អត្តនោបន បច្ចយេហិឯវ សោ សក្កា វត្តុន្តិ. ឥតរថា សន្តីរណស្សបិ ព្យាបារន្តរសាបេក្ខតា សិយា. តំបិ ហិ វិសទិសចិត្តសន្តានំ អត្តនាបរំ វត្តេតិ យេវាតិ.

៣៧. ឥមានិ ចិត្តានិ អត្តនោ បកតិ បច្ចយគណសមាយោគេ សតិ នុប្បជ្ជន្តីតិ នត្ថិ. តស្មា អសង្ខារិកានេវាតិ វទន្តិ. មូលដីកាយំ បន វិបាកុទ្ធារេ –

អហេតុកវិបាកានំ អបរិព្យត្តកិច្ចត្តា សសង្ខារិក កម្ម វិរុទ្ធោ អសង្ខារិកភាវោបិ នត្ថិ. អសង្ខារិកកម្មវិរុទ្ធោ សសង្ខារិកកាវោបិ នត្ថិ. តស្មា តេសំ ឧភយកម្មេនបិ ឧប្បត្តិ ថេរេន អនុញ្ញាតាតិ វុត្តំ.

ឯតេន តិណ្ណំ ក្រិយចិត្តានំបិ តទុភយភាវាភាវោ វុត្តោ ហោតិ. តានិបិហិ អបរិព្យត្តកិច្ចានិយេវាតិ. អថវា. រូបទស្ស ន សទ្ទស្សវនាទីនិ សត្តា កទាចិ អត្តនោ ឥច្ឆាយ ករោន្តិ. កទាចិ បរេហិ ឧស្សាហិតា ករោន្តីតិ បច្ចក្ខតោវ សិទ្ធមេតំ. តត្ថ យទា អត្តនោ ឥច្ឆាយ ករោន្តិ. តទា បញ្ចទ្វារាវជ្ជនាទីនិ សព្ពានិ វីថិចិត្តានិ អសង្ខារិកានិនាម ហោន្តិ. យទា បរេហិ ឧស្សាហិតា ករោន្តិ. តទា សសង្ខារិកានិនាម ហោន្តិ. ទ្វារ វិមុត្តេសុបន ទ្វីសុ ឧបេក្ខាសន្តីរណេសុ អដ្ឋមហាវិបាកេសុវិយ វត្តព្ពោ. ឥតិ សព្ពានិ អហេតុកចិត្តានិ តេន បរិយាយេន សង្ខារភេទេន ¶ បច្ចេកំ ភិន្នានិឯវ ហោន្តិ. ឯវំ សន្តេបិ អបរិ ព្យត្តកិច្ចត្តាយេវ តេសំ សង្ខារភេទោ បាឡិយំ នវុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

៣៨. យស្មាបន ហេតុយោនាម មហន្តធម្មា ហោន្តិ. តស្មា តេ ទុព្ពលកម្មនិព្ពត្តេសុ ទុព្ពលវត្ថុកិច្ចដ្ឋានេសុច ឥមេសុ ចិត្តេសុ នុប្បជ្ជន្តិ. តត្ថ សព្ពំ បាបកម្មំ វិក្ខេបយុត្តំ សយំបិ ចញ្ចលតិ ទុព្ពលំ ហោតិ. តស្មា តំ កប្បដ្ឋិតិកំបិ សមានំ កាលន្តរេ ហេតុយុត្តំ វិបាកំ ជនេតុំ នសក្កោតិ. តិហេតុកកម្មំបិ សមានំ ទុព្ពលេសុ ចក្ខាទិវត្ថូសុច ទស្សនាទីសុ កិច្ចដ្ឋានេសុច ហេតុយុត្តំ វិបាកំ ជនេតុំ នសក្កោតិ. អាវជ្ជនហសនកិច្ចា និច ទុព្ពលកិច្ចានិឯវ ហោន្តិ. តស្មា ឥមានិ សព្ពានិ សម្បយុត្តហេតុរហិតានិ ជាតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៩. សព្ពថាបីតិ បទស្ស អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

សព្ពថាបីតិ អកុសលវិបាក កុសលវិបាក ក្រិយភេទេ នាតិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

សោហិ ភេទោ ឥច្ចេវន្តិ ឥមិនាវ គហិតោតិ. សង្គហគាថាយំ អកុសលវិបាកានិ វត្ថុកិច្ចភេទេន សត្ត, បុញ្ញបាកានិ វត្ថុកិច្ចវេទនាភេទេន អដ្ឋធា, ក្រិយចិត្តានិ កិច្ចទ្វារភេទេន តីណីតិ អហេតុកចិត្តានិ អដ្ឋារស ហោន្តីតិ យោជនា. ឯត្ថច បុញ្ញបាកេសុ វេទនាភេទោបិ វត្តព្ពោ. ឥតរថា សន្តីរណស្ស អភេទោ សិយា. តថា ក្រិយាសុ ទ្វារភេទោបិ វត្តព្ពោ. អញ្ញថា អាវជ្ជនស្ស អភេទោ សិយាតិ. ដីកាសុបន សោ ន វុត្តោតិ.

៤០. ឥទានិ ហេដ្ឋា វុត្តានំ ចិត្តានំ អសោភណនាមំ ឧបរិ វុច្ចមានានញ្ច សោភណនាមំ ថបេន្តោ គាថមាហ. ឧបរិ វុច្ចមានានញ្ហិ ¶ សោភណត្តេ វុត្តេ ហេដ្ឋា វុត្តានំ អសោភណតា អវុត្តាបិ សិទ្ធា ហោតីតិ. តត្ថ បាបាហេតុកមុត្តានីតិ បាបេហិ អហេតុកេហិច មុត្តានិ ឯកូនសដ្ឋិចិត្តានិ. អថវា. ឯកនវុតិចិត្តានិបិ សោភណានីតិ វុច្ចរេ វុច្ចន្តីតិ យោជនា. តត្ថ បាបេហីតិ អកុសលេហិ. អកុសលានិហិ អត្តសមង្គិនោ សត្តេ អនិច្ឆន្តេយេវ អបាយំ បាបេន្តិ. តស្មា បាបានីតិ វុច្ចន្តិ. ឯតេន បុញ្ញានំបិ សុគតិបាបនដ្ឋេន បាបតា បសង្គោ និវត្តិតោ ហោតិ. ន ហិ ឥច្ឆន្តានំ បាបនេ បាបនព្យាបារោ បាកដោ ហោតីតិ. លាមកដ្ឋេនវា តានិយេវ បាបានីតិ វុច្ចន្តីតិ. សោភណេហិ សទ្ធាទិគុណធម្មេហិ យុត្តិយា តតោយេវ ច សយំបិ សោភគ្គបត្តិយា សោភណានីតិ.

៤១. ឥទានិ តានិ សោភណានិ ហីន បណីតា នុក្កមេន ទស្សេន្តោ សោមនស្សសហគតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ជានាតីតិ ញាណំ, យាថាវតោ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ. ញាណេន សម្បយុត្តំ វិប្បយុត្តន្តិ សមាសោ. នត្ថិ សង្ខារោ អស្សាតិ អសង្ខារោ. សំវិជ្ជតិ សង្ខារោ អស្សាតិ សសង្ខារោ. សប្បុរិសុបនិស្ស យាទិកោ កុសលុប្បត្តិយា បកតិបច្ចយគណោ. សោហិ យទា ទុវិធេន សង្ខារេន វិនា កេវលំ អត្តនោ ពលេន កុសលចិត្តំ សមុដ្ឋាបេតិ. តទា អសង្ខារោនាម. សោយេវ យទា អត្តនោ ពលេន កុសលចិត្តំ សមុដ្ឋាបេតុំ ន សក្កោតិ. សង្ខារសហាយំ លភិត្វាវ តំ សមុដ្ឋាបេតិ. តទា សសង្ខារោនាម. អសង្ខារេន ឧប្បន្នំ អសង្ខារិកំ. សសង្ខារេន ឧប្បន្នំ សសង្ខារិកន្តិ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ឯត្ថច សោមនស្សាទីនំ ឧប្បត្តិការណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. អបិច សទ្ធាសម្បត្តិ ទស្សនសម្បត្តិ ទេយ្យធម្ម បដិគ្គាហក សម្បត្តីតិ ឯវមាទិ សោមនស្សការណំ, តព្ពិបរីតំ ឧបេក្ខាការណំ. យានិច បីតិសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គស្សច ការណានិអដ្ឋកថាសុ វុត្តានិ. តានិបិ ឥមស្មិំ ឋានេ វត្តព្ពានីតិ. បញ្ញា សំវត្តនិក កម្មុបនិស្សយតា, អព្យាបជ្ជលោកុបបត្តិតា ឥន្ទ្រិយបរិបាកតា, កិលេសទូរតាច ញាណុប្បត្តិយា ការណំ. តិហេតុកបដិសន្ធិកតា, អមោហជ្ឈាសយតា, បញ្ញវន្តបុគ្គលសេវនា. សុតចិន្តាបសុតាតិបិវត្តុំ ¶ យុជ្ជតិ. យានិចធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស ការណានិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តានិ. តានិបិ ឥធ វត្តព្ពានិ. តព្ពិបរីតំ ញាណវិប្បយុត្តការណំ. សង្ខារការណំបិ បុព្ពេ វុត្តមេវ. យានិច វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គស្ស បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គស្សច ការណានិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តានិ. តានិបិ ឥធ វត្តព្ពានីតិ. ឥមេសំបិ ឧប្បត្តិ វិធានំ វិសុទ្ធិមគ្គេ គហេតព្ពន្តិ.

៤២. អដ្ឋបីតិ ឯត្ថ បិសទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. តេន ឥមេសំ ឥធ វុត្តប្បការតោ អញ្ញេហិ បការេហិ អនេកវិធតំ សម្បិណ្ឌេតិ. តត្រាយំ នយោ. ឥមានិ អដ្ឋចិត្តានិ ទសហិ បុញ្ញក្រិយាវត្ថូហិ គុណិតានិ អសីតិ ហោន្តិ. បុន តានិ ឆហិ អារម្មណេហិ គុណិតានិ ចត្តារិសតានិចេវ អសីតិ ច ហោន្តិ. បុន តានិ តីហិ កម្មេហិ គុណិតានិ សហស្សំ ចត្តារិ សតានិ ចត្តាលីសំច ហោន្តិ. បុន តានិ តីហិ ហីនមជ្ឈិមបណីតេហិ គុណិតានិ ចត្តារិ សហស្សានិ តីណិ សតានិ វីសតិច ហោន្តិ. តានិ ឥមានិ សុទ្ធិកានីតិ កត្វា ទ្វីសុ ឋានេសុ ថបេតព្ពានិ. តតោ ឯកំ ឋានំ គហេត្វា ទ្វិធា ករោន្តស្ស ញាណសម្បយុត្តានិ ទ្វេសហស្សានិ សតំ សដ្ឋិច ហោន្តិ. តថា ញាណវិប្បយុត្តានីតិ. បុន តត្ថ ញាណសម្បយុត្តានិ ចតូហិ អធិបតីហិ គុណិតានិ អដ្ឋសហស្សានិ ឆសតានិ ចត្តាលីសំច ហោន្តិ. ញាណវិប្បយុត្តានិបន វីមំសាវជ្ជិតេហិ តីហិ អធិបតីហិ គុណិតានិ ឆសហស្សានិ ចត្តារិសតានិ អសីតិច ហោន្តិ. បុន តទុភយានិ សម្បិណ្ឌិតានិ ទសសហស្សំ បញ្ចសហស្សានិ សតំ វីសតិច ហោន្តិ. បុន តានិ បុព្ពេ វិសុំ ថបិតេហិ សុទ្ធិកេហិ សម្បិណ្ឌិតានិ ទសសហស្សំ នវសហស្សានិ ចត្តារិ សតានិ ចត្តាលីសញ្ច ហោន្តីតិ. យំបន ដីកាយំ ឥធ វុត្តនយេន សុទ្ធិកានិច ញាណវិប្បយុត្តានិ ច វិសុំ អកត្វា សព្ពានិ បុញ្ញក្រិយាទីហិ សមំ គុណិតានិ សត្តរស សហស្សានិ ទ្វេ សតានិ អសីតិច ហោន្តីតិ វុត្តំ.

សុទ្ធិកានិ ¶ វិសុំ អកត្វា ញាណវិប្បយុត្តានិឯវ វិសុំ កត្វា តថា គុណិតានិ វីស សតាធិក បន្នរស សហស្សានិ ហោន្តីតិ វុត្តំ. តំ សព្ពំ ន យុត្តំ.

ឯវញ្ហិ សតិ ឥមានិ កាមាវចរកុសលានិ និច្ចំ សាធិបតិកានិ ហុត្វា និយតាធិបតិកានិនាម ភវេយ្យុំ. នច ឥមានិ ឧបរិ មហគ្គត កុសលានិ វិយ លោកុត្តរានិ វិយ ច និយតា ធិបតិកានិ ហោន្តីតិ. ដីកានយេនបន ញាណវិប្បយុត្តានិបិ វីមំសាសហគតានីតិ អាបជ្ជតីតិ. យថាវា កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន កុសលាតិឯត្ថ ញាណវិប្បយុត្តានិបិ កោសល្លេន នានាវជ្ជនវីថិយំ បវត្តេន ឧបនិស្សយញាណេន សម្ភូតត្តា កុសលានិ ឯវ នាម ហោន្តិ. ឯវមិធបិ តានិ តេនេវ វីមំសាធិបតិភូតេន សម្ភូតត្តា វីមំសាធិបតេយ្យានិបិ នាម ហោន្តីតិ ន នសក្កា វត្តុន្តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន តានិ វិសុំ អកតានិ សិយុន្តិ. ឯវំសន្តេបិ កាមកុសលានិនាម អធិបតិវិមុត្តានិ ឯវ ពហុតរានិ ហោន្តិ. តស្មា នសក្កា សព្ពានិ កាមកុសលានិ វីមំសាធិបតិមូលិកានិ ភវិតុន្តិ.

៤៣. កាមាវចរានិច តានិ កុសលានិ ចិត្តានិចាតិ វិគ្គហោ. តត្ថ កេនដ្ឋេន កុសលានីតិ. អារោគ្យដ្ឋេន, សុន្ទរដ្ឋេន, ឆេកដ្ឋេន, អនវជ្ជដ្ដេន, សុខវិបាកដ្ឋេនចាតិ. រាគាទយោហិ ធម្មា ចិត្តសន្តានស្ស រុជ្ជនដ្ឋេន រោគានាម. អហិតដ្ឋេន អសុន្ទរា នាម. អនិបុណដ្ឋេន អឆេកានាម. គារយ្ហដ្ឋេន វជ្ជានាម. អនិដ្ឋ វិបាកដ្ឋេន ទុក្ខវិបាកានាម ហោន្តិ. ឥមានិបន តេហិ វុដ្ឋិតត្តា កុសលានិនាម អរោគានិ នាមាតិ អត្ថោ. តប្បដិបក្ខត្តាច សុន្ទរានិ ឆេកានិ អនវជ្ជានិ សុខវិបាកានិ ច នាម ហោន្តីតិ. កុច្ឆិតេ បាបធម្មេ សលយន្តិ ចាលេន្តិ កម្បេន្តិ វិទ្ធំសេន្តីតិ កុសលានិ. កុច្ឆិតេនវា អាការេន សត្តសន្តានេ សេន្តិ អនុសេន្តីតិ កុសា. រាគាទយោ. តេ លុនន្តិ ឆិន្ទន្តីតិ កុសលានិ. កុសំវា វុច្ចតិ ញាណំ កុច្ឆិតានំ សានដ្ឋេន តនុករណដ្ឋេន អន្តករណដ្ឋេនវា. កុសេន លាតព្ពានីតិ កុសលានិ. កុសាវិយ ¶ ហត្ថប្បទេសំ សំកិលេសបក្ខំ លុនន្តីតិវា កុសលានិ. អបិច, កុច្ឆិតេ បាបធម្មេ សរន្តិ ហិំសន្តីតិ កុសលានិ. រការស្ស លការោ. កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេនវា កុសលានីតិ.

៤៤. មហាវិបាកេសុ បទត្ថតោ វត្តព្ពំ នត្ថិ. វេទនាភេទោ អារម្មណវសេន វត្តព្ពោ. តានិហិ អតិឥដ្ឋេ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ ច អារម្មណេ យថាក្កមំ សោមនស្សេន ឧបេក្ខាយ ច យុត្តានីតិ. សម្បយោគភេទោ កម្មវសេន ជវនវសេនច វត្តព្ពោ. តានិហិ ពលវកម្មេន ជនិតានិ ញាណសម្បយុត្តានិ ហោន្តិ. ទុព្ពលកម្មេន ជនិតានិ ញាណវិប្បយុត្តានិ. កទាចិបន តទារម្មណវសេន បវត្តិកាលេ យេភុយ្យេន តិហេតុកជវនានុពន្ធានិ ញាណសម្បយុត្តានិ ហោន្តិ. ឥតរជវនានុពន្ធានិ ញាណវិប្បយុត្តានីតិ. សង្ខារភេទោបិ កេហិចិ អាចរិយេហិ កម្មវសេនេវ កថិតោ. អសង្ខារិកកម្មជនិតានិ អសង្ខារិកានិ. សសង្ខារិកកម្មជនិតានិ សសង្ខារិកានីតិ. សង្គហការេនបន សន្និហិតបច្ចយវសេន វុត្តោ. តានិហិ បដិសន្ធិយំ បុរិមភវេ មរណាសន្នកាលេ ញាតកាទីហិ តេន តេន បយោគេន ឧបដ្ឋាបិតានិ កម្មាទីនិ អារម្មណានិ គហេត្វា បវត្តានិ សសង្ខារិកានិនាម ហោន្តិ. តាទិសេន បយោគេន វិនា សយមេវ កម្មពលេន ឧបដ្ឋិតានិ គហេត្វា បវត្តានិ អសង្ខារិកានិនាម ហោន្តិ. តទារម្មណ កាលេបន អសង្ខារិកជវនានុពន្ធានិ អសង្ខារិកានិនាម. សសង្ខារិក ជវនានុពន្ធានិ សសង្ខារិកានិ នាមាតិ. ឯត្ថបិ សម្បិណ្ឌនត្ថោ វិសទ្ទោ. តេន អារម្មណឆក្ក ហីនត្តិកវសេនេវ កាលទេស សន្តានាទិវសេនច តេសំ អនេកភេទត្តំ សម្បិណ្ឌេតិ. យស្មា បនេតានិ ទានាទិវសេន កាយកម្មាទិវសេន ឆន្ទាទីនិ ធុរំ កត្វា ច ន បវត្តន្តិ. តស្មា តានិ បុញ្ញក្រិយាវត្ថូនំ កម្មាធិបតីនញ្ច វសេន វឌ្ឍនំ នលភន្តីតិ.

ឥមានិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបនាភាវតោ កម្មទ្វារ វសេន ន បវត្តន្តិ. អវិបាកសភាវតោច កម្មវសេន នបវត្តន្តីតិ វុត្តំ. តំ វិចារេតព្ពំ.

ហេដ្ឋាហិ កុសលេសុ កម្មត្តិកវសេនេវ វឌ្ឍនំ វុត្តំ. នបន វិសុំ កម្មទ្វារវសេន. កម្មត្តិកញ្ចនាម តិវិធ កម្មទ្វារ វសេនេវ សិទ្ធន្តិ. ននុ អដ្ឋកថាយំ យោហិ កាមាវចរកុសលេសុ កម្មទ្វារ កម្មបថ បុញ្ញក្រិយាវត្ថុភេទោ វុត្តោ. សោ ឥធ នត្ថិ. កស្មា. អវិញ្ញត្តិជនកតោ អវិបាក ធម្មតោ តថា អប្បវត្តិយាចាតិ វុត្តន្តិ. សច្ចំ. តត្ថ បន អវិញ្ញត្តិជនកតោ កម្មទ្វារ ភេទោ ឥធ នត្ថីតិ ឯតេន កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មន្តិ ឯវំ ភេទស្ស អភាវំ វទតិ. អវិបាកធម្មតោ កម្មបថភេទោ ឥធ នត្ថីតិ ឯតេន ទសវិធស្ស កម្មបថភេទស្ស អភាវំ វទតិ. ឥធបន កុសលេសុបិ កម្មបថភេទំ អគ្គហេត្វា តិវិធកម្មទ្វារ ភេទភិន្នំ កម្មត្តិកមេវ គហិតំ. តញ្ច វិញ្ញត្តិ សមុដ្ឋាបនា ភាវតោ តិវិធកម្មទ្វារវសេន នបវត្តន្តីតិ ឥមិនាវ សិទ្ធំ. យទិច ហេដ្ឋា កុសលេសុបិ ទសវិធកម្មបថភេទវសេន វិសុំ វឌ្ឍនំ វុត្តំ សិយា. ឯវំសតិ ឥធបិ អវិបាកសភាវតោ កម្មបថវសេន នបវត្តន្តីតិ ឥទំ វត្តព្ពមេវាតិ.

៤៥. មហាក្រិយចិត្តេសុបិ មហាវិបាកេសុវិយ អារម្មណ វសេនេវ វេទេនាភេទោ ឧបរិ សយមេវ វក្ខតិ. ញាណសម្បយុត្ត, វិប្បយុត្ត, អសង្ខារិក, សសង្ខារិកភេទោបន យថារហំ កុសលេសុ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

តថា អវិចារេត្វា ក្រិយចិត្តានំបិ កុសលេ វុត្តនយេន យថារហំ សោមនស្ស សហគតាទិតា វេទិតព្ពាតិ វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិ.

ឥច្ចេវំ សព្ពថាបីតិ បទានំ អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. សហេតុក កាមាវចរ កុសល វិបាក ក្រិយ ចិត្តានីតិ ឯត្ថ សហេតុ កគ្គហណំ កុសល សទ្ទ សម្ពន្ធេ ភូតកថន វិសេសនំ. តេនេវហិ តំ កុសលចិត្តានំ ចូឡនិគមេន គហិតំ. វិបាក ក្រិយ សទ្ទសម្ពន្ធេបន ព្យវច្ឆេទកវិសេសនំ ទដ្ឋព្ពំ.

សក្ខរកថលិកំបិ ¶ មច្ឆគុម្ពំបិ តិដ្ឋន្តំបិ ចរន្តំបិ បស្សតីតិ សុត្តបទេ វិយ ឥធ យថាលាភ យោជនាតិ វុត្តំ. តំ ន សមេតិ. តត្ថហិ សក្ខរកថលិកំនាម នចរតីតិ យុត្តំ. ឥធបន កុសលំ សហេតុកំ នហោតីតិ នយុត្តមេតន្តិ.

៤៦. សង្គហគាថាយំ វេទនា ញាណ សង្ខារ ភេទេនាតិ វេទនាភេទេន, ញាណភេទេន, សង្ខារភេទេនច. តត្ថ វេទនា ភេទេនាតិ វេទនាភេទសិទ្ធេន ចិត្តភេទេន, ញាណភេទេនាតិ ញាណយោគា យោគសិទ្ធេនចិត្តភេទេន. សង្ខារភេទេនាតិ សង្ខារេន វិនា សហច បវត្តបច្ចយគណភេទសិទ្ធេន ចិត្តភេទេនាតិ អត្ថោ. ឥទញ្ហិ សមាសបទានំ សាមត្ថិយំ, យទិទំ សុវិញ្ញាតានំ នានាប្បការានំ បទត្ថានំ អប្បកេន ព្យញ្ជនេន ទីបនសមត្ថតាតិ.

សយំ អភិន្នានំ ញាណសង្ខារានំ ភេទវចនេ ចិត្តស្ស ភេទករ ភាវេ ច ចោទនាយ អនោកាសតា សាធិតា ហោតីតិ.

តត្រាយំ យោជនា. សហេតុ កាមាវចរ បុញ្ញបាកក្រិយា វេទនាញាណសង្ខារភេទេន យថាក្កមំ ឆច ទ្វាទសច ចតុវីសតិ ច មតាតិ. ឯត្ថច –

វេទនាញាណសង្ខារ, ភេទេនេតានិ អដ្ឋធា;

បុញ្ញបាកក្រិយាភេទា, ចតុវីសតិវិធា មកា តិបិ.

វត្តព្ពា. ឯវញ្ហិ សតិ អត្ថគតិច វិសទា ហោតិ. ឧបរិ វក្ខ, មានាហិច សង្គហគាថាហិ សទ្ធិំ សមេតីតិ.

៤៧. កាមេតិអាទិ សព្ពេសំ កាមចិត្តានំ សង្គហគាថា. តត្ថ កាមេ កាមភូមិយំ បាកានិ សហេតុកាហេតុកវសេន សព្ពានិ វិបាកចិត្តានិ តេវីស. បុញ្ញាបុញ្ញានិ កុសលាកុសលចិត្តានិច វីសតិ. ក្រិយាច សហេតុកាហេតុកវសេន សព្ពានិ ក្រិយចិត្តានិ ¶ បន ឯកាទស ហោន្តិ. ឥច្ចេវំ សព្ពថាបិ ចតុប្បញ្ញាស ហោន្តីតិ យោជនា. សព្ពថាតិ ចេត្ថ វិសទ្ទោ លុត្ត និទ្ទិដ្ឋោ. ធម្មសង្គណិយំ វុត្តេន សព្ពប្បការេនបិ ចតុប្បញ្ញាសឯវ. វិភង្គេ វិភត្តេន សព្ពប្បការេនបិ ចតុប្បញ្ញាស ឯវាតិអាទិនា តស្ស អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវាតិ.

ឥធ វុត្តានំ កុសលាទីនំ អន្តោគធភេទវសេន តស្ស អត្ថវិភាវនា បដិសិទ្ធា ហោតិ.

កាមេ ភវេតិ វុត្តំ. តំបិ វិចារេតព្ពំ.

ភវសទ្ទោ ហិ កុសលាកុសលកម្មេសុ កម្មនិព្ពត្តេសុច វិបាក កដត្តារូបេសុ វត្តមានោ អភិធម្មេ ទិដ្ឋោ. ន តទញ្ញេសុ នាមរូបធម្មេសូថិ. ភូមិបរិយាយោច ឥធ កាមសទ្ទោ. ភូមីតិច សហោកាសោ ឥន្ទ្រិយា និន្ទ្រិយពទ្ធធម្មសមូហោ វុច្ចតីតិ កាមេ កាមភូមិយន្តិ អយមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ភវោតិវា ភូមិឯវ វុច្ចតិ សុត្តន្តបរិយាយេន ភវន្តិ ឯត្ថ សត្តា សង្ខារាចាតិ កត្វា. ឯសនយោ បរត្ថបីតិ.

ឥតិ បរមត្ថទីបនិយានាម អភិធម្មត្ថសង្គហស្ស

៤៨. ឯវំ កាមចិត្តសង្គហំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យថានុប្បត្តំ រូបចិត្តសង្គហំ ទស្សេន្តោ វិតក្កវិចារបីតិសុខេកគ្គតាសហិតន្តិអាទិមាហ. វិតក្កោច វិចារោច បីតិច សុខញ្ច ឯកគ្គតាចាតិ ទ្វន្ទោ. តាហិ សហិតន្តិ សមាសោ. វិតក្កវិចារបីតិសុខេ កគ្គតា សង្ខាតេនសមុទិតេនបថមជ្ឈានេន សម្បយុត្តំកុសលចិត្តំ បថមជ្ឈានកុសលចិត្តំ. តត្ថ កេនដ្ឋេនបថមំ, កេនដ្ឋេនច ឈានន្តិ. អាទិតោ បដិបជ្ជិតព្ពត្តា បថមំ. កសិណាទិកស្ស អារម្មណស្ស អនិច្ចាទិលក្ខណស្សច ឧបនិជ្ឈាយនតោ បច្ចនីកធម្មានញ្ច ឈាបនតោ ទយ្ហនតោ ¶ ឈានំ. ឥមេសុ ទ្វីសុ អត្ថេសុ ឯកគ្គតាឯវ សាតិ សយយុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា. សាហិ ឯកត្តារម្មណសង្ខាតោ ឯកោ អគ្គោកោដិកោដ្ឋាសោវា អស្សាតិ អត្ថេន ឯកគ្គសង្ខាតស្ស ចិត្តស្ស តថាបវត្តនេ អាធិបច្ចគុណយោគេន ឯកគ្គតាតិ ច វុច្ចតិ. សាយេវ ចិត្តំ នានារម្មណេសុ វិក្ខិបិតុំ អទត្វា ឯកស្មិំ យេវារម្មណេ បដិបក្ខធម្មានំ ទូរីភាវេន សម្មាច អាធិយតិ ថបេតិ. ឥន្ទ្រិយានញ្ច សមភាវំ កត្វា តត្ថេវ លីនុទ្ធច្ចាភាវាបាទនេន សមញ្ច អាធិយតិ ថបេតីតិ អត្ថេន សមាធីតិច វុច្ចតិ. សាយេវច បាឡិយំ អវិក្ខេបោ អវិសាហារោ សណ្ឋិតិ អវដ្ឋិតីតិ និទ្ទិដ្ឋាតិ. វិតក្កាទយោបិ បន តស្សា សាតិសយំ ឧបការកត្តា ឈានន្តេវ វុត្តា. តថា ហិ វិតក្កោ តាវ ចិត្តំ ថិនមិទ្ធវសេន ឱសក្កិតុំ អទត្វា ទឡ្ហំ អារម្មណាភិមុខមេវ ករោតិ. អារម្មណាភិនិរោបន លក្ខណោហិ វិតក្កោ. ថិន មិទ្ធនីវរណស្សច ឧជុប្បដិបក្ខោតិ. វិចារោច នំ វិចិកិច្ឆាវសេន សំសប្បិតុំ អទត្វា ទឡ្ហំ អារម្មណានុពន្ធមេវ ករោតិ. អារម្មណានុមជ្ជនលក្ខណោ ហិ វិចារោ បញ្ញាបកតិកោ. វិចិកិច្ឆានីវរណស្សច ឧជុប្បដិបក្ខោតិ. បីតិច ចិត្តំ ព្យាបាទវសេន ឧក្កណ្ឋិតុំ អទត្វា អារម្មណេ បរិតុដ្ឋមេវ ករោតិ. អារម្មណសំបិ យាយនលក្ខណា ហិ បីតិ. ព្យាបាទនីវរណស្សច ឧជុប្បដិបក្ខាតិ. តថា សុខញ្ច នំ ឧទ្ធច្ច កុក្កុច្ចវសេន អវូបសមិតុំ អទត្វា អារម្មណេ លទ្ធសាតំ ឧបព្រូហិតំ ករោតិ. សាកលក្ខណញ្ហិ សុខំ, ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចនីវរណស្សច ឧជុប្បដិបក្ខន្តិ.

ឧបេក្ខាច សន្តសភាវត្តា សុខេឯវ សង្គហិតាតិ. ឯវំ ករោន្តាច តេ ធម្មា តស្មិំ អារម្មណេ តស្ស ចិត្តស្ស សុដ្ឋុ ឯកគ្គភាវត្ថាយច ហោន្តិ. ឯកគ្គភាវោតិច ឯកគ្គតាយេវ. សាច ឯកគ្គតា តេហិ ធម្មេហិ តថា អនុគ្គហិតា សុដ្ឋុ ពលវតី ហុត្វា សយំ កាមច្ឆន្ទវសេន នានារម្មណេសុ ចិត្តវិធាវនំ នីវារេត្វា កសិណនិមិត្តាទិកេ តស្មិំ អារម្មណេ និច្ចលំ ឋត្វា តំអារម្មណំ ឧបគន្ត្វា និជ្ឈាយតិ ឱលោកេតិ. តស្មា តេ សព្ពេបិ ធម្មា ឧបនិជ្ឈាយនដ្ឋេនបិ ឈានន្តិ វុត្តាតិ. តេសុច តថា បវត្តមានេសុ ¶ តប្បច្ចនីកា នីវរណធម្មា ឱកាសំ អលភិត្វា មនស្មិំបិ បរិយុដ្ឋិតុំ នសក្កោន្តិ. ឈាបិតានាម ហោន្តិ. តស្មា តេ បច្ចនីកជ្ឈាបនដ្ឋេនបិ ឈានន្តិ វុត្តាតិ. ឯវំ សន្តេបិ យស្មា ឈាន មគ្គ សម្ពោធិសង្ខាតេសុ តីសុ ឋានេសុ ធម្មសាមគ្គី បធានំ ហោតិ. អង្គានំ សមគ្គភាវេឯវ អប្បនាបត្តិវសេន ឧបនិជ្ឈាយ នាទិ កិច្ចសំសិទ្ធិតោ. យស្មាច ឯតេ ធម្មា វុត្តនយេន វិសុំវិសុំ អត្តនោ កិច្ចំ ករោន្តាបិ ចិត្តស្ស អារម្មណេ និច្ចលប្បវត្តិ សង្ខាតំ ឯកមេវ ឧបនិជ្ឈានកិច្ចំ សាធេន្តិ. តស្មា រថង្គានំ សមុទាយេឯវ រថវោហារោវិយ តេសំ សមុទាយេឯវ ឈាន វោហារោ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ. អបរេបន បញ្ចន្នំបិ តេសំ អារម្មណាភិនិរោបនាទីនិ យថាសកំ កិច្ចានិយេវ វិសុំ វិសុំ ឧបនិជ្ឈានកិច្ចានិនាម ហោន្តីតិ បដ្ឋានេ ឈានបច្ចយំ បត្វា សព្ពេបេតេ វិសុំ វិសុំ ឈានបច្ចយំ សាធេន្តិយេវ. តស្មា តេ វិសុំ វិសុំបិ ឈានានិយេវ ហោន្តីតិ សក្កា វត្តុំ. យថាច បញ្ចង្គិកំ សីលំ ទសង្គិកំ សីលន្តិ ឯត្ថ បញ្ចសមុទិតាទីនិ តេសំ សីលានំ បញ្ចង្គិកា ទិនាមលាភស្សេវ ការណានិ ហោន្តិ. ន សីលភាវស្ស. ន ហិ បាណាតិបាតា វេរមណាទិកំ ឯកំបិ សមានំ សីលំនាម ន ហោតីតិ. ឯវមេវំ ឥធបិ បញ្ចសមុទិតាទីនិ បញ្ចង្គិកាទិ ភាវស្សេវ បថមជ្ឈានាទិ ភាវស្សេវច ការណានិ. នបន ឈានភាវស្សាតិ នសក្កា វិញ្ញាតុំ. ឥតរថា ឈានបច្ចយេ ឈានង្គានិ បច្ចនិយានិយេវ សិយុន្តិបិ វទន្តិ. ឯត្តាវតា សតិបិ ឥមស្ស ចិត្តស្ស ផស្សាទីហិបិ សហិតភាវេ តេសំ តថាវិធកិច្ចវិសេសាភាវា ឥធ អគ្គហណន្តិបិ សិទ្ធំ នហោតីតិ. វិចារបីតិសុខេកគ្គតា សង្ខាតេន ទុតីយជ្ឈានេន សម្បយុត្តំ កុសលចិត្តំ ទុតីយជ្ឈាន កុសលចិត្តំ, ឯវំ សេសេសុបិ.

៤៩. ឯត្ថ សិយា. កេនបន ឥមេសំ ឈានានំ អង្គភេទោ កតោតិ. បុគ្គលជ្ឈាសយេន កតោតិ. យោហិ វិតក្កសហាយោ ហុត្វា បញ្ចង្គិកំ បថមជ្ឈានំ ឧប្បាទេត្វា តត្ថ វសីភាវំ កត្វា បុនវិតក្កេ និព្ពិន្ទតិ. តស្ស វិតក្កំ សមតិក្កមិត្វា អវិតក្កំ ចតុរង្គិកំ ឈានំ អធិគន្តុំ អជ្ឈាសយោ សណ្ឋាតិ. តទា សោ ¶ តមេវ បថមជ្ឈានំ បាទកភាវត្ថាយ ទឡ្ហំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ តេន អជ្ឈាសយេន សហេវ បុនភាវនំ អនុយុញ្ជន្តោ អវិតក្កំ ចតុរង្គិកំ ឈានំ អធិគច្ឆតិ. តត្ថ សា ភាវនាសយំ វិតក្កយុត្តាបិ តេន អជ្ឈាសយេន បរិភាវិតត្តា វិតក្កវិរាគ ភាវនានាម ហោតិ. តស្សា ភាវនាយ. ពលេន តំ ឈានំ ឧប្បជ្ជ មានំ អវិតក្កំ ចតុរង្គិកំ ឧប្បជ្ជតិ. សេសជ្ឈានាធិគមេសុបិ ឯសេវនយោតិ. ឯវំ បុគ្គលជ្ឈាសយេន តេសំ ឈានានំ អង្គភេទោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថច ឧត្តរុត្តរជ្ឈានា ធិគមនេ បាទកភាវត្ថាយ បុរិមបុរិមជ្ឈានស្ស សមាបជ្ជនំ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពំ. ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមំ បគុណជ្ឈានំ ឧបរិមស្ស ឧបរិមស្ស បទដ្ឋានំ ហោតីតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អជ្ឈាសយពលេនបន ឧត្តរជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជមានំ បាទកជ្ឈានសទិសំ នហោតិ. បាទកជ្ឈានតោហិ បុគ្គលជ្ឈាសយោវ ពលវតរោ. តេនាហ ភគវា ឥជ្ឈតិ ភិក្ខវេ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តាតិ. អយញ្ច អត្ថោ ឧបរិ លោកុត្តរចិត្តំ បត្វា អាវិ ភវិស្សតីតិ.

៥០. ឯត្ថ សិយា. កស្មា ឥធ សង្ខារភេទោ នវុត្តោតិ. បាឡិយមេវ អវុត្តត្តា. កស្មាច សោ បាឡិយំ អវុត្តោតិ. បដិបទា ភេទវចនេនេវ សិទ្ធត្តាតិ. តថាហិ សព្ពេសំបិ លោកិយ លោកុត្តរជ្ឈានានំ សុខប្បដិបទភាវេ សិទ្ធេ អសង្ខារិកភាវោ សិទ្ធោយេវ ហោតិ. ទុក្ខប្បដិបទភាវេច សិទ្ធេ តេសំ សសង្ខារិកភាវោ សិទ្ធោយេវ ហោតីតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ. អដ្ឋកថាទស្សនតោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋសាលិនិយំ -

យោ អាទិតោ កិលេសេ វិក្ខម្ភេន្តោ ទុក្ខេន សសង្ខារេន សប្បយោគេន កិលមន្តោ វិក្ខម្ភេតិ. តស្ស ទុក្ខា បដិបទា ហោតិ. យោ កិលេសេ វិក្ខម្ភេន្តោ សុខេន អកិលមន្តោ វិក្ខម្ភេតិ. តស្ស សុខាបដិបទា ហោតីតិ.

តថា សម្មោហវិនោទនី វិសុទ្ធិមគ្គេសុបីតិ. ឯត្ថច បុព្ពវាក្យេ ទុក្ខេន សសង្ខារេន សប្បយោគេនាតិ ទិដ្ឋត្តា បរវាក្យេបិ សុខេ ន អសង្ខារេន អប្បយោគេនាតិ ទិដ្ឋមេវ ហោតិ. តត្ថ សសង្ខារេន ¶ សប្បយោគេនាតិ សង្ខារប្បយោគសហិតេន កាមាទីនវទស្សនាទិនា បច្ចយគណេនាតិ អត្ថោ. ឯតេន សព្ពេសំ ទុក្ខប្បដិបទជ្ឈានានំ សសង្ខារិកភាវោ វុត្តោ ហោតិ. អសង្ខារេន អប្បយោគេនាតិ សង្ខារប្បយោគរហិតេន តេនេវ បច្ចយគណេន. ឯតេន សព្ពេសំ សុខប្បដិបទជ្ឈានានំ អសង្ខារិកភាវោ វុត្តោ ហោតីតិ. ខិប្បាភិញ្ញជ្ឈានានំបិហិ ទុក្ខប្បដិបទភាវេ សតិ សសង្ខារិកតាវ វិញ្ញាយតិ. ទន្ធភិញ្ញជ្ឈានានំបិ សុខប្បដិបទភាវេ សតិ អសង្ខារិកតាវ វិញ្ញាយតីតិ. យទិឯវំ បដិបទារហិតានំ មគ្គ សិទ្ធឧបបត្តិសិទ្ធជ្ឈានានំ កថំ សង្ខារភេទោ សិទ្ធោតិ. តេសំបិ វឡញ្ជនកាលេ សមាបត្តិប្បដិពន្ធកានំ បច្ចយានំ សន្និហិតា សន្និហិតវសេន ទុក្ខសុខប្បដិបទភាវសម្ភវោ ហោតិយេវាតិ. តត្ថ មគ្គសិទ្ធជ្ឈានំនាម សុទ្ធវិបស្សនាយានិកានំ មគ្គប្បដិលាភេន សហេវ សិទ្ធជ្ឈានំ. តំ ទុវិធំ ហេដ្ឋិមមគ្គសិទ្ធំ, អរហត្តមគ្គសិទ្ធន្តិ. តត្ថ មហាសមយសុត្តេ អាគតានំ បញ្ចសតានំ ភិក្ខូនំ ឈានំ ហេដ្ឋិម មគ្គសិទ្ធំ. អានន្ទត្ថេរស្ស ឈានំ អរហត្តមគ្គសិទ្ធំ. យំបិ អនាគាមីនំ អជានន្តានញ្ញេវ សត្ថេន ហនិត្វា សហសា មរន្តានំ ឧប្បន្នំ. តំបិ មគ្គសិទ្ធគតិកំ. យោបន អដ្ឋសមាបត្តិយោ ភាវេត្វា អញ្ញតរស្មិំ រូបិ ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិ. តស្ស តា សមាបត្តិ យោ តត្ថ បាកតិកាឯវ ហោន្តិ. ឥទំ ឧបបត្តិសិទ្ធន្តិ. ឯកស្មិំ ភវេបិ ហិ លទ្ធជ្ឈានានិ វឡញ្ជនកាលេ សន្និហិតបច្ចយវសេន នានាបដិបទាយុត្តានិ ហោន្តីតិ. ឈានុប្បត្តិប្បដិបទា រហិតត្តាវា អសង្ខារិកជ្ឈានេសុ តេសំ សង្គហោ យុត្តោ សិយាតិ. អបិច, នេត្តិបាឡិយំ សព្ពេសំ លោកិយ លោកុត្តរសមាធីនំ សង្ខារភេទោ សរូបតោវ និទ្ទិដ្ឋោ. យថាហ-ទ្វេ សមាធយោ សសង្ខារោ សមាធិ អសង្ខារោ សមាធីតិ. អដ្ឋកថាយញ្ច សុខប្បដិបទា បុព្ពកានំ ទ្វិន្នំ ទន្ធាភិញ្ញខិប្បាភិញ្ញសមាធីនំ អសង្ខារភាវោ ទុក្ខប្បដិបទា បុព្ពកានំ ទ្វិន្នំ សសង្ខារភាវោច វុត្តោតិ. ឯត្តាវតា សព្ពេសំ មហគ្គតលោកុត្តរជ្ឈានចិត្តានំ អសង្ខារិក សសង្ខារិកវសេន វិសុំ វិសុំ ទុវិធភាវោ សិទ្ធោ ហោតិ. យស្មាបន អយំ សង្ខារវោហារោ អកុសលានំបិ សាធារណោ. បដិបទាវោហារោបន ¶ វិសេសេន បដិបត្តិធម្មេស្វេវ បាកដោ. មហគ្គត លោកុត្តរធម្មាច ឯកន្តំ បដិបត្តិធម្មាឯវ. តស្មា តេសំ ភេទំ សង្ខារវសេន អវត្វា បដិបទាវសេនេវ ធម្មសង្គណិ បាឡិយំបិ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ. អយមេត្ថ បរមត្ថទីបនា.

‘‘សព្ពស្សបិ ឈានស្ស បរិកម្មសង្ខាតបុព្ពាភិសង្ខារេន វិនា កេវលំ អធិការវសេន អនុប្បជ្ជនតោ អសង្ខារិកន្តិបិ. អធិការេនច វិនា កេវលំ បរិកម្មាភិសង្ការវសេនេវ អនុប្បជ្ជនតោ សសង្ខារិកន្តិបិ នសក្កា វត្តុ’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ បរិកម្មសង្ខាត.ល. អសង្ខារិកន្តិបិ នសក្កា វត្តុន្តិ ឥទំ តាវ នយុជ្ជតិ.

ន ហិ បរិកម្មសង្ខាត បុព្ពាភិសង្ខារោ ឥមស្មិំ សង្ខារភេទេ សង្ខារោ ឯវនាម ហោតិ. កស្មា, ឈានុប្បត្តិយា បកតិបច្ចយ ភូតត្តា, តថាហិ លោកេ សាសនេច សព្ពំបិ កុសលាកុសល កម្មំ អត្តនោ អនុរូបេន បរិកម្មសង្ខាត បុព្ពាភិសង្ខារេន វិនា ឧប្បន្នំនាម នត្ថិ. អន្តមសោ អាលោបភិក្ខាទានមត្តំបីតិ. យញ្ច ចិត្តំ យេន អត្តនោ អនុរូបេន បរិកម្មសង្ខាតបុព្ពា ភិសង្ខារេន វិនា ន ឧប្បជ្ជតិ. សោ តស្ស ចិត្តស្ស បកតិបច្ចយគណេឯវអន្តោ គធោ ហោតិ. ឈានានិច លោកិយ លោកុត្តរ ភូតានិ សព្ពានិ អត្តនោ អនុរូបេន បរិកម្មសង្ខាត បុព្ពភាគភាវនា ភិសង្ខារេន វិនា ឧប្បន្នានិនាម នត្ថីតិ សោ តេសំ បកតិបច្ចយគណេសុឯវ អន្តោគធោ ហោតីតិ. ឥតរថា សព្ពំបិ កុសលាកុសល កម្មំ អសង្ខារិកំ នាមនត្ថីតិ អាបជ្ជតីតិ.

អធិការេនច វិនា កេវលំ.ល. សសង្ខារិកន្តិបិ នសក្កា វត្តុន្តិ វុត្តំ. តំបិ ន យុជ្ជតិយេវ.

ន ហិ លោកិយជ្ឈានានិនាម អធិការេន វិនា នុប្បជ្ជន្តីតិ អត្ថិ. កេវលំបន បុព្ពេ សមថកម្មេសុ កតាធិការស្ស សុខប្បដិបទជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតិ. អកតាធិការស្សបន ទុក្ខប្បដិបទជ្ឈានន្តិ ឯវមេវ អដ្ឋកថាសុ ¶ អាគតំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ យោច សមថេ អកតាធិការោ. តស្ស ទុក្ខា បដិបទា ហោតិ. កតាធិការស្សសុខាតិ. អបិច, បុរិមភវេ សិទ្ធំ អធិការំ គហេត្វា ឥធ សង្ខារភេទវិចារណាបិ នយុត្តាឯវ. កុសលក្រិយជ្ឈានេសុ ហិ សន្និ ហិតបច្ចយវសេនេវ តព្ពិចារណា យុត្តាតិ.

អថវាតិអាទិកោ បច្ឆិម វិកប្បោបិ បដិក្ខិត្តោ ឯវ ហោតីតិ.

៥២. ឯត្ថ ឈានំ អនុយុញ្ជន្តស្ស និមិត្តុប្បាទតោ បុព្ពំ បដិបទាយ ខេត្តំ, បច្ឆា អភិញ្ញាយ ខេត្តំ. តត្ថ បុព្ពេ វិរុទ្ធបច្ចយានំ សន្និហិតេន កិលមន្តស្ស សតោ បដិបជ្ជន្តស្ស ភាវនា បដិបទា ទុក្ខានាម ហោតិ. អកិលមន្តស្ស សុខា. បច្ឆាច ទន្ធំ អប្បនំ បត្តស្ស ភាវនាភិញ្ញា ទន្ធាភិញ្ញានាម ហោតិ. ខិប្បំ បត្តស្ស ខិប្បាភិញ្ញានាម. តត្ថ បុព្ពេ ទុក្ខា បដិបទា បច្ឆា ទន្ធំវា ខិប្បំវា ឧប្បន្នំ ឈានំ ទុក្ខប្បដិបទំនាម ករោតិ. សុខាបន សុខប្បដិបទំនាម ករោតីតិ. ទុតីយជ្ឈានាទីសុបន បុរិមជ្ឈានេ និកន្តិ វិក្ខម្ភនស្ស ទុក្ខសុខតាវសេន បដិបទាភេទោ វេទិតព្ពោ. យោបន ឯតរហិ គហដ្ឋោវា បព្ពជិតោវា បុព្ពភវេ អកតាធិការោបិ អន្តរាយិកធម្មមុត្តោ កល្យាណបដិបត្តិយំ ឋិតោ ឆិន្នបលិពោធោ បហិតត្តោ ឈានំ ភាវេតិ. តស្ស ឈានភាវនា នសម្បជ្ជតីតិ នត្ថីតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពន្តិ. [កុសលជ្ឈានំ]

៥៣. វិបាកជ្ឈានេ កាមកុសលំ អប្បនំ អបត្តំ មុទុភូតំ ទុព្ពលំ ហោតិ. បរិត្តេសុ នានាកិច្ចដ្ឋានេសុច ហីនេសុបិ អត្តភាវេសុច វិបច្ចតិ. តស្មា តំ អត្តនា អសទិសំបិ វិបាកំ ជនេតិ. មហគ្គតកុសលំបន អប្បនាបត្តំ តិក្ខំ ពលវំ ហោតិ. ឧឡារេ ព្រហ្មត្តភាវេ ភវង្គដ្ឋានេសុយេវ វិបច្ចតិ. តស្មា តំ សទាបិ អត្តនា សទិសមេវ វិបាកំ ជនេតិ. តេនេវ វិតក្កវិចារបីតិ សុខេកគ្គតា សហិតន្តិអាទិនា វិបាកំបិ សព្ពសោ កុសល សទិសមេវ ទស្សេតិ.

[៥០] អនន្តរភវេយេវ ¶ ផលទានត្តា តំ អត្តនា សទិសមេវ វិបាកំ ជនេតីតិច វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ.

ឯវញ្ហិ សតិ កាមកុសលំបិ សត្តមជវនំ អត្តនា សទិសវិបាក មេវ ជនេយ្យាតិ. យស្មាច កុសលមេវ និរនុសយសន្តានេ បវត្តំ ក្រិយជ្ឈានំ នាម ហោតិ. តស្មា ក្រិយចិត្តំបិ កុសល សទិសមេវ ទស្សេតិ.

៥៤. បញ្ចធាតិអាទិសង្គហគាថា. តត្ថ ឈានភេទេនាតិ បថមជ្ឈានាទីហិ បញ្ចហិ ឈានេហិ សម្បយោគភេទេន. រូបាវចរមានសំ ឈានភេទេន បញ្ចធា ហោតិ. បថមជ្ឈានិកំ, ទុតីយជ្ឈានិកំ, តតីយជ្ឈានិកំ, ចតុត្ថជ្ឈានិកំ, បញ្ចមជ្ឈានិកន្តិ ឯវំ បញ្ចវិធំ ហោតីតិ អត្ថោ. តមេវ បុញ្ញបាកក្រិយាភេទេន បញ្ចទសធា ភវេតិ យោជនា.

ឈានភេទេនាតិ ឈានង្គេហិ សម្បយោគភេទេនាតិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

អញ្ញោ ហិ ឈានភេទោ. អញ្ញោ ឈានង្គភេទោ. តត្ថ បថមំ ឈានំ ទុតីយំ ឈានន្តិអាទិឈានភេទោ. បថមជ្ឈានេ បញ្ច អង្គានិ. ទុតីយជ្ឈានេ ចត្តារីតិអាទិ ឈានង្គភេទោ. តេសុ ឥធ ឈានភេទោវ អធិប្បេតោ. ន ឈានង្គភេទោ. ចិត្តញ្ហិ ឈានភេទេ នេវ បញ្ចវិធំ ហោតិ. នឈានង្គភេទេន. ឈានមេវ បន ឈានង្គភេទេន បញ្ចវិធន្តិ.

‘‘បញ្ចធាតិ បញ្ចង្គិកំ ចតុរង្គិកំ តិវង្គិកំ ទុវង្គិកំ បុន ទុវង្គិកន្តិ បញ្ចវិធំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. តំបិ ន សុន្ទរំ.

ឈានមេវ ហិ បញ្ចង្គិកាទិ ហោតិ. ន ចិត្តន្តិ.

រូបាវចរ ចិត្តស្ស បរមត្ថធីបនា.

៥៥. ឥទានិ យថានុប្បត្តំ អរូបចិត្តំ និទ្ទិសន្តោ អាកាសានញ្ចា យតនកុសលចិត្តន្តិអាទិ មាហ. តត្ថ ភុសោ កាសតិ ទិព្ពតីតិ ¶ អាកាសោ. សោ ហិ សយំ សរូបតោ អនុបលព្ភមានោបិ ចន្ទសូរិយោភាសាទីនំ វសេន អតិវិជ្ជោតមានោវិយ ខាយតីតិ. នកស្សតិ ឆេទន ភេទន វសេន ន វិលេខីយតីតិ អកាសោ. អកាសោឯវ អាកាសោ តិបិ វទន្តិ. សោ បន អជដាកាសោ បរិច្ឆិន្នាកាសោ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ រូបកលាបបរិច្ឆេទាកាសោតិ ចតុព្ពិធោ ហោតិ. តត្ថ ឥធ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ អធិប្បេតោ. សោ ហិ អនន្តេន អជដាកាសេន សហ ឯកីភូតោវិយ ហោតិ. យោគិនាច អនន្តភាវេន ផរីយតិ. តស្មា អនន្តោ អាកាសោតិ អាកាសានន្តោ. នាស្ស ឧប្បាទន្តោវា វយន្តោវា បញ្ញាយតីតិ អនន្តោតិបិ វុត្តំ. សោយេវ អាកាសានញ្ចំ. សកត្ថេ យការេន សហ សិទ្ធត្តា. យថា បន ទេវានំ អធិដ្ឋានវត្ថុ ទេវាយតនន្តិ វុច្ចតិ. តថា ឥធបិ តស្មិំ អប្បនាបត្តស្ស សសម្បយុត្តស្ស ឈានស្ស អធិដ្ឋានដ្ឋេន តទេវ អាយតនន្តិបិ វុច្ចតិ. ឥតិ អាកាសានញ្ចំ អាយតនមស្សាតិ អាកាសានញ្ចាយតនំ. ចិត្តចេតសិករាសិ.

អាកាសានញ្ចា យតនន្តិ អាកាសានញ្ចា យតនំ សមាបន្នស្សវា ឧបបន្នស្សវា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្សវា ចិត្ត ចេត សិកាធម្មាតិ ហិ វិភង្គេ វុត្តំ.

អាកាសានញ្ចាយតនេ បវត្តំ កុសលចិត្តន្តិ អាកាសានញ្ចាយតនកុសលចិត្តំ. វិញ្ញាណញ្ចាយតនន្តិ ឯត្ថ វិញ្ញាណំនាម អាកាសានញ្ចាយតនចិត្តមេវ. តំបន សយំ ឧប្បាទាទិ អន្តវន្តំបិ អនន្តសញ្ញិតេ អាកាសេ បវត្តនតោ អនន្តន្តិ វុច្ចតិ. កោដ្ឋាសត្ថោវា អន្តសទ្ទោ. អត្តនោ ឧប្បាទាទីសុ កោដ្ឋាសេសុ ឯកទេសេ អដ្ឋត្វា សកលស្ស ផរណវសេន តទារម្មណាយ ភាវនាយ បវត្តនតោ អនន្តន្តិ វុច្ចតិ. អនន្តសញ្ញិតេវា អាកាសេ បវត្តនតោ អនន្តន្តិ ឯវំ តទារម្មណាយ ភាវនាយ បវត្តត្តា អនន្តន្តិ វុច្ចតិ. អនន្តសញ្ញិតេវា អាកាសេ អត្តនោ ផរណាការ វសេនបិ អនន្តន្តិ វត្តុំ យុជ្ជតិយេវ. អនន្តំ វិញ្ញាណន្តិ ¶ វិញ្ញាណានន្តំ. តមេវ វិញ្ញាណញ្ចំ និរុត្តិនយេន, វិញ្ញាណញ្ចំ អាយតនំ អស្សាតិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ. វិញ្ញាណញ្ចាយតន សង្ខាតេ ចិត្តចេតសិករាសិម្ហិ បវត្តំ កុសលចិត្តន្តិសមាសោ.

វិញ្ញាណញ្ចាយតនន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមាបន្នស្សវា ឧបបន្នស្សវាទិដ្ឋធម្មសុខវិហារិស្សវាចិត្តចេតសិកាធម្មាតិហិ វិភង្គេ វុត្តំ.

[៥៣] វិភាវនិយំ បន មហាដីកាយញ្ច

‘‘ទុតីយា រុប្ប វិញ្ញាណេន អញ្ចិតព្ពំ បាបុណិតព្ពន្តិ វិញ្ញាណញ្ច’’ន្តិបិ វុត្តំ. តំ បាឡិយា ន សមេតិ.

អនន្តំ វិញ្ញាណន្តិ តទេវ វិញ្ញាណំ ញាណេន ផុដ្ឋំ មនសិករោតិ, អនន្តំ ផរតិ. តេន វុច្ចតិ អនន្តំ វិញ្ញាណន្តីតិហិ វុត្តំ. ឯតេន ច តំវិញ្ញាណំ ឯកន្តេន អនន្តវិសេសនយុត្តំ ហោតីតិ វិញ្ញាយតីតិ. តមេវ អាកាសន្តិបិ បាឋោ. អាកិញ្ចញ្ញាយតនន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចិ កិញ្ចនន្តិ អត្ថតោ ឯកំ អប្បមត្តកស្ស នាមំ. នត្ថិ កិញ្ចនំ អប្បមត្តកំ អន្តមសោ ភង្គមត្តំបិ អវសិដ្ឋំ អស្ស បថមា រុប្បវិញ្ញាណស្សាតិ អកិញ្ចនំ. អកិញ្ចនស្ស ភាវោ អាកិញ្ចញ្ញំ. បថមារុប្បវិញ្ញាណាភាវោ. សោ ហិ នត្ថិ កិញ្ចីតិ មនសិការ វសេន តំនាមំ លភតីតិ. អាកិញ្ចញ្ញំ អាយតនមស្សាតិអាទិ វុត្តនយមេវ. នេវសញ្ញា នាសញ្ញាយតនន្តិ ឯត្ថ ឱឡារិក សញ្ញំ សន្ធាយ នេវត្ថិ សញ្ញា អស្សាតិ នេវសញ្ញំ. សុខុមសញ្ញំ សន្ធាយ នច នត្ថិ សញ្ញា អស្សាតិ នាសញ្ញំ, នេវសញ្ញញ្ច តំ នាសញ្ញញ្ចាតិ នេវសញ្ញា នាសញ្ញំ មជ្ឈេ ទីឃំ កត្វា, ចិត្ត ចេតសិករាសិឯវ. តមេវ យោគិនោ សុខវិសេសានំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន អាយតនន្តិ នេវសញ្ញា នាសញ្ញាយតនំ. តស្មិំ បវត្តំ កុសល ចិត្តន្តិ សមាសោ. អថវា. សញ្ញាយេវ បដុសញ្ញាកិច្ចស្ស អភាវតោ នេវសញ្ញាច ហោតិ. សង្ខារាវសេស សុខុមភាវេន វិជ្ជមានត្តា អសញ្ញាច នហោតីតិ កត្វា នេវសញ្ញានា សញ្ញានាម, សាយេវ អាយតនំ, តេនច សម្បយុត្តំ កុសល ចិត្តន្តិ សមាសោ. ឯត្ថច យស្មា អាទិតោ បដ្ឋាយ ឱឡារិកេ នីវរណធម្មេ ¶ វិតក្កាទិកេច បជហិត្វា សេសធម្មេច ភាវនា ពលេន ឧបរុបរិ សុខុមភាវំ បាបេត្វា អនុក្កមេន បដិបជ្ជន្តា សុខុមដ្ឋេន លោកិយធម្មេសុ មុទ្ធភូតំ ឥមំ សមាបត្តិំ បាបុណន្តិ. តស្មា ឥធ ចិត្តំបិ នេវចិត្តនាចិត្តមេវ ហោតិ. ផស្សោបិ នេវ ផស្សនាផស្សោឯវ ហោតិ, តថា វេទនាទយោបីតិ. តស្មា ឥធសញ្ញាគ្គហណំ ទេសនាសីសមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វិបាកេសុ វិញ្ញាណញ្ចាយតនន្តិ ឯត្ថ វិញ្ញាណន្តិ បថមារុប្បកុសល វិញ្ញាណមេវ. តញ្ច អតីតានន្តរភវេ បវត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. អកិញ្ចន ភាវោច តស្សេវ នត្ថិ ភាវោតិ. ក្រិយចិត្តេសុ បន វិញ្ញាណំ នាម កុសលភូតំ ក្រិយភូតញ្ច ទុវិធំ បថមារុប្បវិញ្ញាណំ វេទិតព្ពំ. អកិញ្ចនភាវោច តស្សេវ ទុវិធស្ស វិញ្ញាណស្ស អភាវោ យេវាតិ.

៥៦. សង្គហគាថាយំ អារម្មណប្បភេទេនាតិ អាលម្ពិ តព្ពានំ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសាទីនំ ចតុន្នំ អារម្មណានំ បភេទេន. ទុវិធំហិ ឥធ អារម្មណចតុក្កំ, អតិមិក្កតព្ព ចតុក្កំ, អាលម្ពិ តព្ព ចតុក្កញ្ច. តត្ថ បថមារុប្បេ រូបបញ្ចមជ្ឈានស្ស អារម្មណ ភូតំ. កសិណនិមិត្តំ អតិក្កមិ តព្ពំនាម. តំ ឧគ្ឃាដេត្វា លទ្ធំ អាកាសំ អាលម្ពិតព្ពំ នាម. ទុតីយារុប្បេ បថមារុប្បស្ស អារម្មណភូតំ អាកាសំ អតិក្កមិតព្ពំនាម. បថមារុប្បវិញ្ញាណំ អាលម្ពិ តព្ពំនាម. តតីយារុប្បេ តំបថមារុប្បវិញ្ញាណំ អតិក្កមិតព្ពំនាម. តស្ស នត្ថិភាវោ អាលម្ពិតព្ពំនាម. ចតុត្ថារុប្បេ សោ នត្ថិ ភាវោ អតិក្កមិតព្ពំ នាម. តតីយារុប្បវិញ្ញាណំ អាលម្ពិ តព្ពំ នាមាតិ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ឥមំ អារុប្បមានសំ ចតុន្នំ អតិក្កមិ តព្ពានំបិ ភេទេន ចតុព្ពិធំ ហោតិ, តថាបិ អាកាសានញ្ចាយ តនន្តិអាទិនា ឥធ អាលម្ពិតព្ពានញ្ញេវ សរូបតោ គហិតត្តា តេសំ ភេទេន ឥមស្ស ភេទោ បាកដោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អារុប្បមានសំ អាលម្ពណប្បភេទេន ចតុធា ឋិតំ. តទេវ បុញ្ញបាក ក្រិយភេទេន ទ្វាទសធា ឋិតន្តិ យោជនា.

៥៧. ឥទានិ ¶ យថានុប្បត្តំ លោកុត្តរ ចិត្តំ ទស្សេន្តោ សោតាបត្តិមគ្គចិត្តន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សវតិ សន្ទតិ អនិវត្តគមនវសេន បវត្តតីតិ សោតោ, គង្គាទីសុ ជលប្បវាហោ. សោហិ បភវតោ បដ្ឋាយ យាវមហាសមុទ្ទា អន្តរា អនិវត្ត មានោ សវតិ សន្ទតិ បវត្តតីតិ. សោតោវិយាតិ សោតោ. អដ្ឋង្គិកោ អរិយមគ្គោ, យថាហ-យោខោ អាវុសោ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ. សេយ្យថិទំ, សម្មាទិដ្ឋិ. ល. សម្មាសមាធិ. អយំ វុច្ចតាវុសោ សោតោតិ. អយំបិហិ យទា ឧប្បជ្ជតិ. តតោ បដ្ឋាយ អានុភាវផរណវសេន យាវអនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុយា អន្តរា អនិវត្តមានោយេវ ហុត្វា សវតិ សន្ទតិ បវត្តតីតិ. យថាហ -

សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ យាកាចិ មហានទិយោ. សេយ្យថិទំ. គង្គា, យមុនា, អចិរវតី, សរភូ, មហី. សព្ពា តា សមុទ្ទនិន្នា ហោន្តិ សមុទ្ទបោណា សមុទ្ទបព្ភារា. ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេន្តោ ពហុលិករោន្តោ និព្ពាននិន្នោ ហោតិ និព្ពានបោណោ និព្ពាន បព្ភារោតិ.

ឯត្ថច តេន តេន មគ្គេន បហីនានំ កិលេសានំ បុន អនុបគមន វសេន សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ អនុក្កមេន បរិបាកគមនវសេនច អនិវត្តគមនំ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ -

សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ ឃដោ និក្កុជ្ជោ វមតេវ ឧទកំ. នោបច្ចាវមតិ. ឯវមេវខោ ភិក្ខវេ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេន្តោ ពហុលិករោន្តោ វមតេវ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ. នោបច្ចាវមតីតិ. យថាចាហ-សោតាបត្តិ មគ្គញ្ញាណេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ នបុនេតិ នបច្ចេតិ នបច្ចាគច្ឆតីតិអាទិ.

យថាច បុថុជ្ជនា បហីនេបិ កិលេសេ បុន ឧបគច្ឆន្តិ. តិហេ តុកភូតាបិ បុន ទ្វិហេតុកាហេតុកភាវំ គច្ឆន្តិ. យតោ តេ ឧបរិភវគ្គេ ¶ និព្ពត្តាបិ បុន អបាយេសុ សន្ទិស្សន្តិ. សីលវន្តាបិ បុន ទុស្សីលា ហោន្តិ. សមាហិតាបិ បុន ឧម្មត្តកាវា ខិត្តចិត្តាវា ហោន្តិ. បញ្ញវាបិ បុន ទុប្បញ្ញា ឯឡមូគា ហោន្តិ. នតថា អរិយា. តេបន តេន តេន មគ្គេន បហីនេ កិលេសេ បុន នឧបគច្ឆន្តិ. បុថុជ្ជនភាវំវា ហេដ្ឋិមារិយ ភាវំវា ន គច្ឆន្តិ. អនុក្កមេន សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបក្កភាវមេវ ឧបគច្ឆន្តីតិ. សព្ពញ្ចេតំ អរិយមគ្គស្សេវ អានុភាវេន សិទ្ធន្តិ សោតោតិនាមំ មូលប្បភវភូតេ តស្មិំ មគ្គេឯវ និរុឡ្ហន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តស្ស សោតស្ស អាទិតោ បជ្ជនំ បាបុណនំ សោតាបត្តិ. សោតាបត្តិយា អធិគមមានោ មគ្គោ សោតាបត្តិមគ្គោ. អថវា, ធម្មសោត សមាបន្នោ អរិយោតិ បវុច្ចតីតិ វុត្តត្តា សព្ពេ អរិយសន្តានគតា លោកិយ លោកុត្តរភូតា ពោធិបក្ខិយធម្មា ឧបរិ សម្ពោធិបរា យនតាវសេន អនុបាទិសេសនិព្ពាន បរាយនតាវសេនច អនិវត្ត គតិយា បវត្តមានា យថាវុត្តេន អត្ថេន សោតោតិ វុច្ចន្តិ. តំ សោតំ អាទិតោ បជ្ជន្តិ បាបុណន្តិ ឯតាយ បដិបទាយាតិ សោតាបត្តិ. សោតាបត្តិច សា មគ្គោចាតិ សោតាបត្តិមគ្គោ, បថមមគ្គសង្ខាតាយ សោតាបត្តិយា អង្គន្តិ សោតាបត្តិ យង្គន្តិហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, មគ្គោតិច បថោ ឧបាយោ. និព្ពានំ មគ្គេតិ, និព្ពានត្ថិកេហិ មគ្គីយតិ, កិលេសេ មារេន្តោ គច្ឆតីតិ មគ្គោតិច វទន្តិ.

អរិយមគ្គសោតស្ស អាទិតោ បជ្ជនំ ឯតស្សាតិ សោតាបត្តិ. បុគ្គលោតិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ បុគ្គលេ បវត្តោ សោតាបត្តិសទ្ទោ កត្ថចិ ទិដ្ឋោតិ.

[៥៥] ឯតេន តស្ស មគ្គោ សោតាបត្តិមគ្គោតិ ឥទំបិ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ.

សោតាបត្តិមគ្គេន សម្បយុត្តំ ចិត្តំ សោតាបត្តិមគ្គចិត្តំ.

សោតាបត្តិយា ¶ លទ្ធំ មគ្គចិត្តំ សោតាបត្តិ មគ្គចិត្តន្តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ ចិត្តសទ្ទសម្ពន្ធោ សោតាបត្តិសទ្ទោ កត្ថចិ បាឡិយំ ទិដ្ឋោតិ.

៥៨. បដិសន្ធិវសេន សកិំ ឥមំលោកំ អាគច្ឆតិ សីលេនាតិ សកទាគាមី. ទុតីយផលដ្ឋោ. សោ ហិ អសមុច្ឆិន្នកាម រាគានុសយត្តា កាមលោកាគមន កិលេសសព្ភាវេន តំ សភាវានាតិ វត្តនតោ ឧបរិ ភវគ្គេ ឋិតោបិ បដិសន្ធិវសេន បុន ឥមំ កាមធាតុំ អាគមនប្បកតិកោឯវ ហោតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ ចតុក្កនិបាតេ -

ឥធ សារិបុត្ត ឯកច្ចស្ស បុគ្គលស្ស ឱរម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ អប្បហីនានិ ហោន្តិ, សោ ទិដ្ឋេវធម្មេ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សោ អបរិហីនោ កាលំ កុរុមានោ នេសញ្ញានាសញ្ញា យតនុបគានំ ទេវានំ សហព្យតំ ឧបបជ្ជតិ. សោ តតោ ចុតោ អាគាមី ហោតិ អាគន្ត្វា ឥត្ថត្តំ. ឥធ បន សារិបុត្ត ឯកច្ចស្ស បុគ្គលស្ស ឱរម្ភាគិយានិ សំយោជនានិ បហីនានិ ហោន្តិ, សោ ទិដ្ឋេវ.ល. សោ តតោ ចុតោ អនាគាមី ហោតិ អនាគន្ត្វា ឥត្ថត្តន្តិ.

អដ្ឋកថាយញ្ច ឥត្ថត្តន្តិ ឥមំ កាមាវចរ បញ្ចក្ខន្ធ ភាវន្តិ វុត្តំ. អយញ្ច អត្ថោ កិលេសគតិវសេន វុត្តោ. ន បុគ្គល គតិវសេន. ន ហិ ព្រហ្មភូតា សោតាបន្ន សកទា គាមិនោ បដិបដិសន្ធិវសេន ហេដ្ឋិមំបិ ព្រហ្មលោកំ អាគច្ឆន្តិ. កុតោ កាម លោកំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ. អនុសយយមកេ –

កាមធាតុយា ចុតស្ស រូបធាតុំ អរូបធាតុំ ឧបបជ្ជន្តស្ស កស្សចិ សត្តអនុសយា អនុសេន្តិ, កស្សចិ បញ្ចអនុសយា អនុសេន្តិ, កស្សចិ តយោ អនុសយា អនុសេន្តីតិ វត្វា ¶ រូប ធាតុយា អរូបធាតុយា ចុតស្ស កាមធាតុំ ឧបបជ្ជន្តស្ស សត្តេវ អនុសយា អនុសេន្តីតិ.

វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. តត្ថ បុរិមវាក្យេ បុថុជ្ជនស្ស វសេន សត្ត. ទ្វិន្នំ សោតាបន្នសកទាគាមីនំ វសេន បញ្ច. អនាគាមិស្ស វសេន កយោតិ វុត្តំ, បច្ឆិមវាក្យេបន ព្រហ្មភូតានំ សោតា បន្នសកទាគាមិអនាគាមីនំ បដិសន្ធិវសេន កាមលោកំ គមនស្ស នត្ថិតាយ កេវលំ បុថុជ្ជនស្សេវ វសេន សត្តេវាតិ វុត្តំ. ធម្មហទយ វិភង្គដ្ឋកថាយញ្ច –

‘‘រូបាវចរេ និព្ពត្តា សោតាបន្នសកទាគាមិនោ នបុន ឥធា គច្ឆន្តិ, តត្ថេវ បរិនិព្ពាយន្តិ. ឯតេហិ ឈានអនាគាមិនោ នាមា’’តិ ច. ‘‘នវសុ ព្រហ្មលោកេសុ និព្ពត្តអរិយ សាវកានំ តត្រុប បត្តិបិ ហោតិ ឧបរូបបត្តិបិ. នហេដ្ឋុ បបត្តិ. បុថុជ្ជនានំបន តត្រុបបត្តិបិ ហោតិ ឧបរូបបត្តិ ហេដ្ឋុបបត្តិបី’’តិ ច.

វុត្តំ. តញ្ចខោ អនាគមនំ មគ្គសហាយេន ឈានានុភាវេនេវ សិទ្ធំ. នមគ្គានុភាវេនាតិ. ឯត្ថច ឥមំ លោកន្តិ បទស្ស ឥមំ មនុស្សលោកន្តិ វា ឥមំ កាមាវចរលោកន្តិវា ទ្វិធាបិ អត្ថោ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ. តត្ថ បុរិមស្មិំ អត្ថេ សតិ អាគច្ឆតីតិ ឯតស្ស ទេវលោកតោ អាគច្ឆតីតិ អត្ថោ. បច្ឆិមស្មិំ បន ព្រហ្មលោកតោបិ ច អាគច្ឆតីតិ. បាឡិយំបន បច្ឆិមត្ថោវ វុត្តោវិយ ទិស្សតិ. វុត្តញ្ហេតំ បុគ្គលបញ្ញត្តិយំ អនាគន្ត្វា ឥត្ថត្តំ អនាគាមី តេន ទដ្ឋព្ពោ. អាគន្ត្វា ឥត្ថត្តំ សោតាបន្នសកទា គាមិនោ តេន ទដ្ឋព្ពាតិ. ឯត្ថច អនាគន្ត្វា ឥត្ថត្តន្តិ ឥមិនា ឥមំ កាមាវចរលោកំ ន អាគច្ឆតីតិ អនាគាមីតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. អាគន្ត្វា ឥត្ថត្តន្តិ ឥមិនាបន ទ្វេបិ សោតាបន្នសកទាគាមិនោ សកិំ បុន ឥមំ កាមាវចរលោកំ អាគច្ឆន្តីតិ សកទាគាមិនោតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. កស្មា, និរន្តរវាក្យេសុ ឋិតានំ ទ្វិន្នំឥត្ថត្ត សទ្ទានំ នានាត្ថា សម្ភវតោ. មជ្ឈិមបណ្ណាសេច កណ្ណកត្ថ សុត្តេ -

យោ ¶ សោ មហារាជ ព្រហ្មា សព្យាបជ្ឈោ, សោ ព្រហ្មា អាគន្តា ឥត្ថត្តំ. យោសោ ព្រហ្មា អព្យាបជ្ឈោ, សោ ព្រហ្មា អនាគន្តា ឥត្ថត្តន្តិ.

ភគវតា វុត្តំ. តត្ថ សព្យាបជ្ឈោតិ ឯតេន បុថុជ្ជនេន សហ សោតាបន្នសកទាគាមិភូតា ព្រហ្មានោ គហិតា ហោន្តិ. តេហិ បដិឃានុសយស្ស អប្បហីនត្តា ចេតសិកទុក្ខសង្ខាតំ ព្យាបជ្ឈំបិ អបហីនមេវាតិ សព្យាបជ្ឈានាម. អាគន្តា ឥត្ថត្តន្តិ ឥមំ កាមលោកំ បដិសន្ធិវសេន បុន អាគមនសីលោ អាគមនប្បកតិកោតិ អត្ថោ. តព្ពិបរីតេន បច្ឆិមស្ស វាក្យស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តេសុបន ទ្វីសុ សកទាគាមីសុ បុរិមស្ស អនញ្ញសា ធារណេនេវ សព្ពបថមំ អរិយ មគ្គ សោតាធិ គមន គុណេន សោតាបន្នោ ត្វេវ នាមំ សិទ្ធន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បុគ្គលគតិវសេន បនេត្ថ ព្រហ្មលោកេ ឋិតានំ សត្តក្ខត្តុបរមតាទិភាវោវិយ សកទាគាមិភាវោបិ នត្ថិ. បថមទុតីយផលដ្ឋាបិហិ តត្ថ អនាគាមិសង្ខ្យមេវ គច្ឆន្តិ. តស្មា សកទាគាមីតិ ឥទំ កាមជាតិកា នំឯវ ទុតីយផលដ្ឋានំ សិទ្ធំ នាមន្តិ កត្វា តេសំ កាមលោកេ ឯវ ហេដ្ឋុបរុបបត្តិ វសេន សកិំ អាគមនំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ច កត្វា បាឡិយំបិ បញ្ចន្នំ ឥធ និដ្ឋា សត្តក្ខត្តុបរមស្ស កោលំកោលស្ស ឯកពីជិស្ស សកទាគាមិស្ស យោច ទិដ្ឋេវ ធម្មេ អរហាតិ វុត្តន្តិ. សោបន ឆព្ពិធោ ហោតិ. ឥធបត្វា ឥធបរិនិព្ពាយី, តត្ថ បត្វា តត្ថ បរិនិព្ពាយី, ឥធបត្វា តត្ថ បរិនិព្ពាយី, តត្ថ បត្វា ឥធ បរិនិព្ពាយី, ឥធបត្វា តត្ថនិព្ពត្តិត្វា ឥធ បរិនិព្ពាយី. តត្ថបត្វា ឥធនិព្ពត្តិត្វា តត្ថបរិនិព្ពាយីតិ. តត្ថ ឥធ បត្វា ឥធ បរិនិព្ពាយីតិ ឥធ មនុស្សភវេ សកទាគាមិមគ្គំ បត្វា ឥធមនុស្ស ភវេយេវ អរហត្តមគ្គំ លភិត្វា បរិនិព្ពាយនធម្មោ. តត្ថ បត្វា តត្ថ បរិនិព្ពាយីតិ តស្មិំទេវលោកេ សកទាគាមិមគ្គំ បត្វា តស្មិំ ទេវលោកេយេវ អរហត្តមគ្គំ លភិត្វា បរិនិព្ពាយនធម្មោ. និព្ពត្តិត្វាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន ឧប្បជ្ជិត្វា. យេសំ បន ឥមំ លោកន្តិ បទស្ស ឥមំ មនុស្សលោកន្តិ អត្ថោ. តេសំ សោ បញ្ចវិធោយេវ វុត្តោ, ន ឆដ្ឋោ បុគ្គលោ.

‘‘បញ្ចសុ ¶ សកទាគាមីសុ បញ្ចមកោវ ឥធាធិប្បេតោ, សោ ហិ ឥតោ គន្ត្វា បុន សកិំ ឥធ អាគច្ឆតី’’តិ វុត្តំ.

មហាបរិនិព្ពាន សុត្តដ្ឋកថាយំ បន មហាវគ្គ សំយុត្តដ្ឋកថា យញ្ច សោបិ ឆដ្ឋោ បុគ្គលោ សកិំ អាគមនដ្ឋេន អាគតោយេវ. យស្មាច សព្ពញ្ញុពុទ្ធាបិ យាវ ឧបរិមគ្គោ នាគច្ឆតិ. តាវ បថមផលដ្ឋភូតា សត្តក្ខត្តុ បរមតាយំវិយ ទុតីយផលដ្ឋភូតា សកិំ អាគមនប្បកតិយំ សណ្ឋិតាយេវ ហោន្តិ. តស្មា ឥធ កោចិ ទុតីយផលដ្ឋោ សកិំ អាគមនដ្ឋេន និប្បរិយាយេន សកទា គាមីនាម ន នហោតីតិ សព្ពោបិ សោ ឆព្ពិធោ បុគ្គលោ ឥធ និប្បរិយាយេន សកទាគាមិយេវនាម ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. សកទា គាមិស្ស មគ្គោ សកទាគាមិមគ្គោ. សោ ហិ សយំ ជនកភូតោ សកទាគាមីនំ ជនេតព្ពំ ជនេតីតិ ឥធ ជនេតព្ព ជនកសម្ពន្ធេន វិសេសន វិសេសិតព្ពតា ញាយាគតា ឯវ ហោតិ. យថា តិស្សមាតា ផុស្សមាតាតិ.

សាញាយាគតាឯវ នហោតិ. បយោជនំ បន កិញ្ចិ អត្ថិ. បយោជនវសេន អវិរុទ្ធា ហោតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេនយំ វុត្តំ ‘‘កិញ្ចាបិ មគ្គសមង្គិនោ តថាគមនាសម្ភវតោ ផលដ្ឋោយេវ សកទាគាមីនាម. តស្សបន ការណភូតោ បុរិមុប្បន្នោ មគ្គោ មគ្គន្តរាវច្ឆេទនត្ថំ ផលដ្ឋេន វិសេសេត្វា វុច្ចតិ សកទាគាមិមគ្គោតិ. ឯវំ អនាគាមិមគ្គោ’’តិ. តំ ន យុជ្ជតិ.

សកទាគាមិមគ្គេន សម្បយុត្តំ ចិត្តន្តិ សមាសោ.

៥៩. ឱរព្ភាគិយសំយោជនានំ សព្ពសោ សមុច្ឆិន្នត្តា បដិសន្ធិវសេន បុន ឥមំ កាមលោកំ ន អាគច្ឆតីតិ អនាគាមី. ឯកន្តេន ព្រហ្មលោកបរាយនោឯវ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច កេវលំ ឥមស្ស មគ្គស្ស អានុភាវវសេនេវ វុត្តំ. ឧបរិមគ្គ វិបស្សនាយ ¶ បន អាគតាយ សោ តស្មិំ ឋានេយេវ អរហត្ត មគ្គបរាយនោបិ ហោតិយេវ. អនាគាមិស្ស តតីយផលដ្ឋស្សមគ្គោ. តេន សម្បយុត្តំ ចិត្តន្តិ វិគ្គហោ.

៦០. មហប្ផលការិតាគុណយោគេន បូជាវិសេសំ អរហតីតិ អរហា. ខីណាសវោ ចតុត្ថផលដ្ឋោ. អរហតោ ភាវោ អរហត្តំ, ចតុត្ថផលំ. តស្ស មគ្គោ. តេន សម្បយុត្តចិត្តន្តិ និព្ពចនំ. បិសទ្ទេន បាឡិយំ វិភត្តេ មគ្គចិត្តប្បភេទេ សម្បិណ្ឌេតិ. តត្ថ ធម្មសង្គណិយំ តាវ បថមមគ្គេ ឈាននាមេន វុត្តេសុ បញ្ចសុ វារេសុ បថមេ សុទ្ធិកបដិបទាវារេទ្វិន្នំ ចតុក្កបញ្ចកនយានំ វសេន នវចិត្តានិ ហោន្តិ. តថា សុទ្ធិកសុញ្ញតាយ សុញ្ញតប្បដិបទាយ សុទ្ធិកប្បណិហិតេ អប្បណិហិតប្បដិបទាយចាតិ បញ្ចសុ វារេសុ ទសន្នំ នយានំ វសេន បញ្ចចត្តាលីសចិត្តានិ ហោន្តិ. តថា មគ្គសតិបដ្ឋានាទីហិ ឯកូនវីសតិយា នាមេហិ វុត្តេសុ បច្ចេកំ បញ្ចសុ វារេសូតិ វីសតិយា នាមេហិ វុត្តេ វារសតេ ទ្វិន្នំ នយសតានំ វសេន នវចិត្តសតានិ ហោន្តិ. បុន ចតូហិ អធិបតីហិ យោជេត្វា វុត្តេសុ ចតូសុ វារសតេសុ អដ្ឋន្នំ នយសតានំ វសេន តីណិ សហស្សានិ ឆសតានិច ហោន្តីតិ. ឯវំ បថមមគ្គេ នយ សហស្សវសេន ចត្តារិចិត្តសហស្សានិ បញ្ចចិត្ត សតានិច ហោន្តិ. តថា សេសមគ្គេសុបីតិ ឯវំ ចតូសុ មគ្គេសុ ចតុន្នំ នយ សហស្សានំ វសេន អដ្ឋារស មគ្គ ចិត្ត សហស្សានិ ហោន្តិ. សច្ចសតិបដ្ឋាន វិភង្គេសុ បន វីសតិនយ សហស្សានំ វសេន នវុតិមគ្គចិត្តសហស្សានិ. មគ្គវិភង្គេ អដ្ឋវីសតិយា នយ សហស្សានំ វសេន សតសហស្សំ ឆព្ពីសតិសហស្សានិ ច មគ្គចិត្តានិ ហោន្តីតិ. អដ្ឋកថាសុបន នយភេទាឯវ វុត្តា. នចិត្ត ភេទាតិ.

បិសទ្ទេន សច្ចវិភង្គេ អាគតំ សដ្ឋិសហស្សភេទំ នយំ សង្គណ្ហាតីតិ វុត្តំ. តំ ឥមស្មិំ កុសលនិគមេ ន វត្តព្ពំ.

សោហិ សដ្ឋិសហស្សភេទោ នយោ វិបាកដ្ឋានេឯវ អដ្ឋកថាយំ អាគតោតិ.

បដិបទាភេទំ ¶ អនាមសិត្វា កេវលំ សុញ្ញតោ អប្បណិហិ តោតិ ទ្វិធា វិភត្តោតិ វុត្តំ. តំ នយុជ្ជតិ.

បាឡិយញ្ហិ បដិបទាភេទោ អាទិម្ហិយេវ អាគតោតិ. នច អាទិម្ហិ សុញ្ញតោ អប្បណិហិតោតិ ទ្វិធា វិភត្តោ និរន្តរវារោ អត្ថីតិ.

សុញ្ញតោ ឯកោ នយោ, អប្បណិហិតោ ឯកោ, បដិបទា វិសិដ្ឋា សុញ្ញតា ចត្តារោ, អប្បណិហិតា ចត្តារោតិ កត្វា ទសនយា ហោន្តីតិ អធិប្បាយេន ឯវំ ឈាន នាមេន ទសធា វិភត្តោតិ វុត្តំ. តំបិ ន យុជ្ជតិយេវ.

ន ហិ សុញ្ញតាទយោ ឥធ នយានាម ហោន្តិ. តេសុ បន ឯកេ កស្មិំ ទ្វេ ទ្វេ ចតុក្កបញ្ចកនយាឯវ ឥធ នយានាមាតិ. ឯតេន តថា មគ្គសតិបដ្ឋានិច្ចាទិកំបិ សព្ពំ បដិក្ខិត្តំ ហោតីតិ. [មគ្គចិត្តំ]

៦១. ផលចិត្តេ ផលន្តិ វិបាកភូតោ អដ្ឋង្គិក មគ្គោ. សម្បយុត្តធម្មសមូហោវា. សោតាបត្តិយា អធិគតំ ផលំ. តេន សម្បយុត្តំ, តត្ថវា បរិយាបន្នំ ចិត្តន្តិ សោតាបត្តិ ផល ចិត្តំ. ឯសនយោ ទុតីយតតីយេសុបិ. អរហត្តញ្ច តំ ផលញ្ចាតិ អរហត្តផលំ. តេន សម្បយុត្តំ, តស្មិំវា បរិយាបន្នំ ចិត្តន្តិ និរុត្តិ.

៦២. សង្គហគាថាយំ ចតុមគ្គប្បភេទេនាតិ ចតុក្ខត្តុំ បត្តព្ពត្តា ចតុព្ពិធានំ អដ្ឋង្គិកមគ្គានំ បភេទេន. កស្មាបន តេ ចតុក្ខត្តុំ បត្តព្ពាតិ. វុច្ចតេ. សោតាបត្តិមគ្គេ តាវ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ មុទូនិ ហោន្តិ, តស្មា សោ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាឯវ សមុច្ឆិន្ទិតុំ សក្កោតិ. អញ្ញេបន កាមរាគព្យាបាទេបិ តនុភូតេបិ កាតុំ នសក្កោតិ. ទុតីយមគ្គេ តានិ ថោកំ បដូនិ ហោន្តិ. តស្មា សោ កាមរាគព្យាបាទេ តនុភូតេ កាតុំ សក្កោតិ. សមុច្ឆិន្ទិតុំ បន នសក្កោហិយេវ. តតីយមគ្គេ តានិ បដុតរានិ ហោន្តិ. តស្មា សោ កាមរាគព្យាបាទេ សមុច្ឆិន្ទិតុំ សក្កោតិ. រូបារូប រាគមានុទ្ធច្ចាវិជ្ជាយោបន ¶ សមុច្ឆិន្ទិតុំ នសក្កោតិយេវ. ចតុត្ថ មគ្គេបន តានិ ឥន្ទ្រិយានិ បដុតមានិ ហោន្តិ. តស្មា សោ តាច អញ្ញេច សព្ពេបិ បាបធម្មេ សមុច្ឆិន្ទិតុំ សក្កោតិ. ឯវំ ចតុក្ខត្តុំ បវត្តមានាឯវ បរិនិដ្ឋិតកិច្ចត្តា តេ មគ្គា ចតុក្ខត្តុំ បត្តព្ពា ហោន្តីតិ. កុសលំ ចិត្តំ ចតុមគ្គប្បភេទេន ចតុធា មតំ. បាកំបិ តស្ស ចតុព្ពិធស្ស កុសលស្ស ផលត្តា តថា ចតុធាមតំ. ឥតិ អនុត្តរំ ចិត្តំ អដ្ឋធា មតន្តិ យោជនា. នត្ថិ អត្តនោ ឧត្តរំ អធិកំ ឯតស្សាតិ អនុត្តរំ.

៦៣. កស្មា បនេត្ថ ក្រិយចិត្តំនាមន គហិតន្តិ, ក្រិយានុត្តរស្ស អភាវាតិ, កស្មា បនស្ស អភាវោតិ. មគ្គចិត្តស្ស ឯកចិត្តក្ខណិកត្តាតិ. យទិ ហិ តំ លោកិយកុសលំវិយ នានាក្ខណេសុ បវត្តេយ្យ. តទា និរនុសយសន្តានេបិ បវត្តិត្វា ក្រិយា នុត្តរំនាម សិយាតិ. កស្មាបន តំ ឯកចិត្តក្ខណិកមេវ ហោតីតិ. មគ្គស្ស មហានុភាវត្តាតិ. កថញ្ច មហានុភាវោតិ. វុច្ចតេ. អរិយមគ្គោហិ នាម សកិំ បវត្តមានោយេវ អត្តនា បហាតព្ពេ កិលេសេ បុន អនុប្បាទធម្មតំ អាបាទេត្វា បជហតិ. អយមស្ស ឯកោ អានុភាវោ. វិបាកញ្ច កុសលក្រិយជវនំវិយ ជវនកិច្ច យុត្តំ យទា កទាចិ សមាបជ្ជនក្ខមញ្ច កត្វា អត្តនោ អនន្តរតោ បដ្ឋាយ ជនេតិ. អយមស្ស ទុតីយោ អានុភាវោ. តស្មា តស្ស កិលេសប្បហានត្ថាយបិ បុន ឧប្បាទេតព្ពកិច្ចំនាម នត្ថិ. តថា សមាបត្តិ អត្ថាយបីតិ. សចេបិ ហិ កោចិ អហំ ផលំ សមាបជ្ជិតុំ ន ឥច្ឆាមិ. បុព្ពេ លទ្ធំ មគ្គមេវ សមាបជ្ជិស្សាមីតិ បរិកម្មំ ករេយ្យ. តទា បុព្ពេ សកិំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធមគ្គចេតនានុភាវេន ផលចិត្តមេវ បវត្តេយ្យ. ន មគ្គចិត្តំ. កស្មា, អប្បដិពាហិ យានុភាវត្តា មគ្គស្ស. អយញ្ហិ មគ្គានុភាវោនាម កេនចិ ឆន្ទេន វា វសេនវា អជ្ឈាសយេនវា បរិកម្មេនវា បដិពាហិតុំ អសក្កុណេយ្យោយេវ ហោតីតិ.

៦៤. ទ្វាទសាកុសលានេវន្តិអាទិ សព្ពេសំ ចតុព្ភូមក ចិត្តានំ ជាតិវសេន សង្គហោ. ឯវំ ឥមិនា វុត្តប្បការេន អកុស លានិ ¶ ទ្វាទសេវហោន្តិ. កុសលានិ ឯកវីសតិឯវ. វិបាកានិឆត្តិំ សេវ. ក្រិយចិត្តានិ វីសតិឯវាតិ ដីកាយំ យោជីយតិ. កេចិបន កុសលានំ វិបាកានញ្ច ឧបរិវឌ្ឍមានត្តាឯវសទ្ទំ អាទិអន្តបទេស្វេវ យោជេសុំ. ចតុបញ្ញាសធាតិអាទិ ភូមិវសេន សង្គហោ. កាមេបរិយា បន្នានិ ចិត្តានិ ចតុបញ្ញាសធា ឦរយេ កថេយ្យ. រូបេ បន្នរស. អរូបេ ទ្វាទស. តថា អនុត្តរេ បរិយាបន្នានិ ចិត្តានិ អដ្ឋធា ឦរយេតិ យោជនា. ឯត្ថច អនុត្តរេតិ លោកុត្តរ ភូមិយំ. សា បន ទុវិធា សង្ខតភូមិ, អសង្ខតភូមីតិ. សង្ខតាបិ ចតុព្ពិធា. យថាហ –

យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ បថមាយ ភូមិយា បត្តិយា.ល. ទុតីយាយ.ល. តតីយាយ.ល. ចតុត្ថាយ ភូមិយា បត្តិយាតិ.

តត្ថ ភូមីតិ សាមញ្ញផលំ អធិប្បេតន្តិ វុត្តំ. បថមមគ្គផលយុ គឡំវា បថមភូមិ.ល. ចតុត្ថ មគ្គផល យុគឡំ ចតុត្ថភូមីតិ ឯវំបិ យុជ្ជតិយេវ. អត្ថតោបន រាគត្តយបរិគ្គហវិមុត្តិយា តេភូមកធម្មេសុ អបរិយាបន្នតា សង្ខាតេន អវត្ថា វិសេសេន យុត្តោ ធម្មវិសេសោ. សោច កិលេសប្បហាន វិសេសេន ចតុព្ពិធោ ជាតោតិ.

ឥតរភូមិយោវិយ លោកុត្តរភូមិនាម វិសុំ នត្ថិ. នវ វិធធម្មសមូហោឯវ តេសំ ភូមិបរិយាយោតិ កត្វា យំ វុត្តំ. ‘‘កត្ថចិ អបរិយាបន្នានិ នវវិធលោកុត្តរ ធម្មសមូហេកទេសភូតានិ រុក្ខេ សាខា ត្យាទីសុ វិយ អនុត្តរេ ចិត្តានីតិ វុត្តានី’’តិ. តំ នយុជ្ជតិ.

ទុវិធាហិ ភូមិ អវត្ថាភូមិ, ឱកាសភូមីតិ. តត្ថ អវត្ថា ភូមិឯវ និប្បរិយាយភូមិ. ន ឥតរា. សា ហិ ឱកាសភូមិនាម ធម្មានំ តំ តំ អវត្ថាវិសេសវសេនេវ សិទ្ធាតិ. តំ តំ អវត្ថា វិសេសោតិច ¶ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន កាមាវចរតាទិ អវត្ថា វិសេសោ ទដ្ឋព្ពោ. អបិច ឯកត្តិំសភូមិយោបិ កុសលាកុសលធម្មានំ ហីនបណីតឱឡារិកសុខុមតា សង្ខាតេហិ អវត្ថាវិសេសេហិឯវ សិជ្ឈន្តីតិ.

៦៥. ឯវំ ចតុព្ភូមក ចិត្តានិ សង្ខេបតោ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ បុន វិត្ថារតោ និទ្ទិសន្តោ ឥត្ថន្តិអាទិគាថមាហ. តត្រាយំ យោជនា. អថវាបន ឥត្ថំ យថាវុត្តប្បការេន ឯកុននវុតិប្បភេទំ មានសំ ចិត្តំ ឯកវីសសតំ កត្វា វិចក្ខណា បណ្ឌិតា វិភជន្តីតិ.

គាថាយ បុព្ពទ្ធំ បុរិមគាថានំ និគមនំ កត្វា អបរទ្ធមេវ អារព្ភន្តរំ កត្វា យោជេន្តិ. តំ កថមេកូន នវុតិវិធំ ចិត្តំ ឯកវីសសតំ ហោតីតិ ឥមិនា នសមេតីតិ.

ឥទានិ តំ ឯកវីសសតវិភាគំ ទស្សេន្តោ កថំ.ល. ហោតីតិ បុច្ឆិត្វា វិតក្កវិចារបីតិ សុខេកគ្គតា សហិតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បថមជ្ឈាន សោតាបត្តិមគ្គចិត្តន្តិ ឯត្ថ បញ្ចង្គិកេន បថមជ្ឈានេន យុត្តោ សោតាបត្តិមគ្គោ បថមជ្ឈានសោតាបត្តិមគ្គោ. តេន សម្បយុត្តំ ចិត្តន្តិ សមាសោ.

‘‘បថមជ្ឈានញ្ច តំ សោតាបត្តិមគ្គចិត្តញ្ចា’’តិ យោជេន្តិ. តំ ន យុត្តំ.

ន ហិ ឈានំ ចិត្តំ ហោតិ. នច ចិត្តំ ឈានំ. អញ្ញញ្ហិ ឈានំ, អញ្ញំ ចិត្តន្តិ.

‘‘ឈានង្គវសេន បថមជ្ឈាន សទិសត្តា បថមជ្ឈានញ្ចា’’តិ វុត្តំ. តម្បិ ន យុត្តំ.

ន ហិ បញ្ចង្គិកំ លោកុត្តរជ្ឈានំ បថមជ្ឈានសទិសដ្ឋេន បថមជ្ឈានសញ្ញំ លភតីតិ សក្កា វត្តុំ. តញ្ហិ សយមេវ អត្តនោ បញ្ចង្គិកភាវេន ¶ និប្បរិយាយតោ បថមជ្ឈានំនាម ហោតីតិ. ឥទញ្ហិ ឈានំនាម លោកិយំវា ហោតុ លោកុត្តរំវា. យំ បញ្ចង្គិកំ ហោតិ. តំ សយមេវ បថមជ្ឈានន្តិ សិទ្ធំ. យំ ចតុរង្គិកំ. តិយង្គិកំ. ទុវង្គិកំ. បុន ទុវង្គិកំ. តំ សយមេវ បញ្ចមជ្ឈានន្តិ សិទ្ធន្តិ. លោកុត្តរេវា ទុតីយាទិភាវស្ស ឧប្បត្តិក្កមវសេន អសិទ្ធត្តា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

សទិសភាវេនេវ លោកុត្តរេ តេសំ បញ្ចង្គិកាទីនំ ឈាន វោហារសិទ្ធតាទីបនត្ថំ. ‘‘បាទកជ្ឈាន សម្មសិតជ្ឈាន បុគ្គលជ្ឈាសយេសុ ហិ អញ្ញតរវសេន តំ តំ ឈានសទិសត្តា វិតក្កាទិអង្គបាតុភាវេន ចត្តារោបិ មគ្គា បថមជ្ឈានាទិ វោហារំ លភន្តា បច្ចេកំ បញ្ចធា វិភជន្តី’’តិ វុត្តំ. តម្បិ នយុជ្ជតិយេវ.

ន ហិ មគ្គា បថមជ្ឈានាទិ វោហារំ លភន្តិ. អញ្ញោ ហិ មគ្គោ, អញ្ញំ ឈានន្តិ. អបិច, យទិ ឧបនិជ្ឈាយនដ្ឋេន បច្ចនីកជ្ឈាបនដ្ឋេនច ឈានំនាម សិយា. តទា លោកុត្តរជ្ឈានានិឯវ សាតិសយតោ ឈានានិនាម សិយុំ. ន ឥតរានិ. តានិ ហិ កសិណាទិនិមិត្តមត្តំ ឧបេច្ច និជ្ឈាយន្តិ. បច្ចនីកធម្មេច វិក្ខម្ភនមត្តេន ឈាបេន្តិ. លោកុត្តរានិយេវបន អតិគម្ភីរំ អភិទុទ្ទសំ និព្ពានំ ឧបេច្ច និជ្ឈាយន្តិ. បច្ចនីកធម្មេច សមូលេ សានុសយេ សព្ពសោ សមុច្ឆិន្ទនវសេន ឈាបេន្តីតិ. ឯត្ថច អប្បនាឈានានំ បញ្ចង្គិកភាវោនាម បកតិយា ឯវ សិទ្ធោ ហោតីតិ ន បថមជ្ឈានិកេសុ មគ្គផលេសុ បាទកជ្ឈា នាទិនា បច្ចយវិសេសេន កិច្ចំ អត្ថិ. ចតុរង្គិកាទិ ភាវោ បន តេន បច្ចយវិសេសេន វិនា ន សិជ្ឈតិ. អសតិហិ តស្មិំ សព្ពំបិ ឈានំ បញ្ចង្គិកមេវ ភវិស្សតីតិ. តត្ថ យថា លោកិយជ្ឈានេសុ អាទិកម្មិកកាលេ តស្ស តស្ស ទុតីយាទិកស្ស ឈានស្ស ឧបចារភូតា ភាវនា សយំ វិតក្កាទិយុត្តា សមានាបិ វិតក្កាទីសុ អាទីនវទស្សនញ្ញាណេនចេវ ឥទានិ អវិតក្កំ ឈានំ ឧប្បាទេស្សាមិ, ឥទានិ អវិចារំ ឈានំ ឧប្បាទេស្សាមីតិ ឯវមាទិនា បវត្តេន អជ្ឈាសយ ¶ វិសេសេនច យុត្តត្តា កាចិ វិតក្កវិរាគភាវនានាម ហោតិ. កាចិ វិចារ វិរាគភាវនា នាម. កាចិ បីតិវិរាគភាវនា នាម. កាចិ សុខវិរាគភាវនានាម. កាចី រូបវិរាគភាវនានាម. អសញ្ញិគាមីនំ បន សញ្ញាវិរាគភាវនានាម ហោតិ. សា អត្តនោ អត្តនោ ឈានំ អវិតក្កំវា អវិចារំវា អប្បីតិកំវា ឧបេក្ខាសហ គតំវា កាតុំ សក្កោតិ. ឈានេសុ វសីភូតកាលេបន អាទីនវទស្សនញ្ញាណេន វិនា កេវលំ អជ្ឈាសយមត្តេន យំយំ ឈានំ ឥច្ឆតិ. តំ តំ ឈានំ សមាបជ្ជតិយេវ. ឯវមេវំ ឥធបិ តស្ស តស្ស មគ្គស្ស ឧបចារភូតា វុដ្ឋានគាមិនិ វិបស្សនាសង្ខាតា ភាវនា សយំ វិតក្កាទិយុត្តា សមានាបិ នានាសត្តិយុត្តា ហោតិ. កាចិ វិតក្កវិរាគភាវនានាម. កាចិ វិតក្កវិចារវិរាគភាវនា នាម. កាចិ វិតក្កវិចារបីតិ វិរាគភាវនានាម. កាចិ វិតក្កវិ ចារបីតិសុខវិរាគភាវនានាម. តត្ថ យា វិតក្កំ វិរាជេតុំ អតិក្កាមេតុំ សក្កោតិ. សា វិតក្កវិរាគភាវនានាម. ឯស នយោ សេសាសុបីតិ.

៦៦. កស្សបន ពលេន សា វិបស្សនា នានាសត្តិ យុត្តា ហោតីតិ. វុច្ចតេ, បាទកជ្ឈានពលេនាតិ ឯកោ ថេរវាទោ. សម្មសិតជ្ឈាន ពលេនាតិ ឯកោ. បុគ្គលជ្ឈាសយ ពលេនាតិ ឯកោ. តត្ថ យំ យំ ឈានំ តស្សា វិបស្សនាយ បាទកត្ថាយ អាសន្នេ សមាបជ្ជីយតិ. តំតំ បាទកជ្ឈានំនាម. តំចេ បថមជ្ឈានំ ហោតិ. វិបស្សនា បាកតិកាឯវ. សចេ ទុតីយជ្ឈានំ ហោតិ. វិបស្សនា វិតក្កវិរាគសត្តិយុត្តា ហោតិ. មគ្គេ អវិតក្កំ ឈានំ និយាមេតុំ សក្កោតិ. ឯសនយោ សេសេសុបិ បាទកជ្ឈានេសូតិ អយំ បាទកវាទោ. បាទកជ្ឈានេ សតិ តំសទិសមេវ មគ្គេ ឈានំ ហោតិ. អសតិបន មគ្គេ បថមជ្ឈានមេវ ហោតិ. សម្មសិ តជ្ឈានំវា បុគ្គលជ្ឈាសយោវា មគ្គេ ឈានង្គំ និយមេតុំ នសក្កោតីតិ អធិប្បាយោតិ. បាទកជ្ឈានេ សតិ តំវា អញ្ញំវា យំយំ ឈានំ សម្មសីយតិ. តំចេ បថមជ្ឈានំ ហោតិ. វិបស្សនា បាកតិ កាឯវ. សចេ ទុតីយជ្ឈានំ ហោតិ. វិបស្សនា វិតក្កវិរាគសត្តិ ¶ យុត្តា ហោតិ. មគ្គេ អវិតក្កំ ឈានំ និយាមេតុំ សក្កោតិ. ឯសនយោ សេសេសុបិ សម្មសិតជ្ឈានេសូតិ អយំ សម្មសិតវាទោ. វិបស្សនាយ អារម្មណភាវេន សហ ចរិតត្តា សម្មសិតជ្ឈានមេវ បាទកជ្ឈានតោ អជ្ឈាសយតោច ពលវតរន្តិ អធិប្បាយោតិ.

វិបស្សនាបាទកំ កិញ្ចិឈានំ នត្ថីតិ ឥមស្មិំ វាទេ វុត្តំ. តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ.

បាទកជ្ឈានេ សតិ តំវា អញ្ញំវា មគ្គេ យំយំឈានំ ឥច្ឆតិ. តំតំ ឈានំ ឥជ្ឈតិ. វិបស្សនាបិ ឥច្ឆានុរូបំ វិតក្កវិរាគាទិភាវំ បត្តា ហោតីតិ បុគ្គលជ្ឈាសយវាទោ. យថា លោកិយជ្ឈានេសុ អាសន្នេ វុដ្ឋិតជ្ឈានំ ឧបរិជ្ឈានុបចារ ភាវនាយ ឧបត្ថម្ភកមត្តំ ហោតិ. ន បន ឧបរិជ្ឈានេ ឈានំ អត្តសទិសំ កាតុំ សក្កោតិ. អជ្ឈាសយោឯវ ឧបរិជ្ឈានេ ឈានង្គំ និយាមេតិ. ឯវមេវំ ឥធបិ បាទកជ្ឈានំ វិបស្សនាយ តិក្ខ វិសទភាវត្ថាយ ពលវុបនិស្ស យោ ហោតិ. អជ្ឈាសយោឯវ វិបស្សនំ វិតក្កវិរាគាទិភាវំ បាបេត្វា មគ្គេ ឈានង្គំ និយាមេតីតិ អធិប្បាយោតិ. យោ បនេត្ថ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាឯវ មគ្គេ ឈានង្គំ និយាមេតីតិ មហាដ្ឋកថា វាទោ. តត្ថបិ បុគ្គលជ្ឈាសយវិសេសពលេន វិតក្កវិរាគាទិសត្តិ វិសេសយុត្តា វុដ្ឋានគាមិនិ វិបស្សនាឯវាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កាមញ្ចេត្ថ អដ្ឋសាលិនិយំ ឥមេសំ តិណ្ណំ ថេរវាទានំ អញ្ញមញ្ញំ អវិរោធោ វុត្តោវិយ ទិស្សតិ. ឥមេបន វាទា អញ្ញមញ្ញំ សំសន្ទិត្វា បវត្តា នហោន្តិ. បច្ចេកំ សព្ពំ លោកុត្តរជ្ឈានំ បរិបុណ្ណំ កត្វា បវត្តា. តស្មា នសក្កា តេសំ អញ្ញមញ្ញំ វិរោធោ បរិហរិតុន្តិ. ឯត្ថច ឈានលាភីនំ វិបស្សនាកម្មេ បាទកជ្ឈានសមា បជ្ជនំនាម ភគវតាឯវ សុដ្ឋុវិហិតំ. វុត្តញ្ហេតំ ចូឡសុញ្ញតសុត្តេ –

ឥធានន្ទ ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ បថមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ទុតីយំ ឈានំ. តតីយំ ឈានំ. ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សោ អជ្ឈត្តំ សុញ្ញតំ មនសិករោតិ. តស្សចេអជ្ឈត្តំសុញ្ញតាយ ចិត្តំ ¶ នបក្ខន្ទតិ. នបសីទតិ. តេន ភិក្ខុនា តស្មិំយេវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេ អជ្ឈត្តមេវ ចិត្តំ សន្ថបេ តព្ពំ, សន្និសាទេតព្ពំ, ឯកោទិ កាតព្ពំ, សមាទហាតព្ពន្តិអាទិ.

តត្ថ សុញ្ញតំ មនសិករោតីតិ វិបស្សនាកម្មំ វុត្តំ. តស្មិំយេវ បុរិមស្មិំ សមាធិនិមិត្តេតិ បាទកជ្ឈានសមាធិ និមិត្តេ. នវនិបាតេច –

បថមំ បាហំ ភិក្ខវេឈានំ និស្សាយ អាសវានំ ខយំ វទាមិ.ល. នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ បាហំ ភិក្ខវេ ឈានំ និស្សាយ អាសវានំ ខយំ វទាមីតិ វុត្តំ.

៦៧. ឥមេសុបន តីសុវាទេសុ បុគ្គលជ្ឈាសយវាទោ ពលវតរោវិយ ខាយតិ. លោកិយជ្ឈានេសុបិ ហិ បាទកជ្ឈានំនាម ឥច្ឆិតព្ពមេវ. តញ្ច ឧបរិជ្ឈានស្ស ឧបចារភាវនាយ តិក្ខវិសទ ភាវត្ថាយឯវ ហោតិ. អជ្ឈាសយោឯវបន ឧបចារ ភាវនាយ វិតក្កវិរាគាទិភាវំ សាធេតិ. ឧបចារភាវនាឯវ ឧបរិជ្ឈានេ ឈានង្គំ និយាមេតិ. ឯវមេវំ ឥធបិ បាទកជ្ឈានពលេន តិក្ខវិសទ ភាវបត្តា វុដ្ឋានគាមិនិ វិបស្សនាឯវ អជ្ឈាសយវិសេសពលេន វិតក្កវិរាគាទិសត្តិវិសេសយុត្តា ហុត្វា មគ្គេ នានាឈានានិ សាធេតិ. អសតិ បន អជ្ឈាសយវិសេសេ តំតំ បាទកជ្ឈានានុរូបំ អជ្ឈាសយសាមញ្ញំសណ្ឋាតិ. តស្មា អជ្ឈាសយវិសេសេ អសតិ បាទកជ្ឈានមេវ បមាណំ ហោតិ. សតិបន តស្មិំ សោឯវ បមាណន្តិ យុត្តំ. ឥច្ឆិ តិច្ឆិត លោកិយជ្ឈាន សមាបជ្ជន សទិសញ្ហិ សព្ពជ្ឈានេសុ ចិណ្ណវសីភូតានំ មគ្គេសុ ឥច្ឆិតជ្ឈាន និព្ពត្តនន្តិ. យោ បនេត្ថ បាទកជ្ឈានាទិវសេន បវត្តោ វិសេសោ. សោ សព្ពោបិ វិបស្សនា វិសេសត្ថាយ ឯវ ហោតិ. វិបស្សនា វិសេសោឯវ មគ្គេ ឈានង្គំ និយាមេតីតិ កត្វា អដ្ឋសាលិនិយំ វិសុទ្ធិ មគ្គេច វិបស្សនាវ បមាណំ កត្វាវុត្តា. សោ សព្ពោបិ វិសេសោ បាទកជ្ឈានេន វិនា នសិជ្ឈតីតិ កត្វា មគ្គវិភង្គមគ្គសំយុត្តដ្ឋ កថាសុ បាទកជ្ឈានំ ឯវ បមាណំ កត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យស្មា បន បាឡិយំ –

ឥធ ¶ គហបតិ ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ. ល. បថមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ. ឥទំបិ ខោ បថមជ្ឈានំ អភិសង្ខតំ អភិសញ្ចេហយិតំ យំខោបន កិញ្ចិ អភិសង្ខតំ អភិសញ្ចេតយិតំ. តទនិច្ចំ. តំ និរោធធម្មន្តិ បជានាតិ សោ តត្ថ ឋិតោ អាសវានំ ខយំ បាបុណាតិ. ល. ទុតីយំ ឈានំ, តតីយំ ឈានំ, ចតុត្ថំ ឈានំ, មេត្តា ចេតោវិមុត្តិំ. ករុណា, មុទិតា, ឧបេក្ខាចេតោ វិមុត្តិំ, អាកាសានញ្ចា យតនំ.ល. អាកិញ្ចញ្ញា យតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ. អយំបិខោ អាកិញ្ចញ្ញា យតនសមាបត្តិ អភិសង្ខតា អភិសញ្ចេតយិតា. យំ ខោបន កិញ្ចិ អភិសង្ខតំ.ល. ខយំ បាបុណាតីតិ.

ឥធានន្ទ ភិក្ខុ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បថមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. សោ យទេវ តត្ថ ហោតិ រូបគតំ វេទនាគតំ សញ្ញាគតំ សង្ខារគតំ វិញ្ញាណគតំ, តេ ធម្មេ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ សមនុបស្សតិ. សោ តត្ថ ឋិតោ អាសវានំ ខយំ បាបុណាតិ. នោ ចេ អាសវានំ ខយំ បាបុណាតិ. តេនេវ ធម្មរាគេន តាយ ធម្មនន្ទិយា បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា ឧបបាតិកោ ហោតិ. តត្ថ បរិនិព្ពាយី អនាវត្តិធម្មោ តស្មា លោកាតិ.

អាទិនា មាលុក្យបុត្តសុត្ត អនុបទសុត្តាទីសុច អនេកេសុ សុត្តន្តេសុ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ឯកេកាយ សមាបត្តិយា វុដ្ឋាយ វុដ្ឋិតសមាបត្តិធម្មសម្មសនមេវ អាគតំ. នបន អញ្ញជ្ឈាន សម្មសនំ. តស្មា សតិបិ យោគីនំ ឥច្ឆាវសេន បាទកជ្ឈានតោ អញ្ញជ្ឈានសម្មសនេ បាទកជ្ឈានមេវ បមាណន្តិ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ. ឯត្តាវតា សម្មសិតវាទោ សព្ពទុព្ពលោតិ សិទ្ធោ ហោតីតិ. យេបន អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោបិ ឈានំ បាទកំ អកត្វាវ មគ្គំ ឧប្បាទេន្តិ. បថមជ្ឈានមេវវា បាទកំ កត្វា អជ្ឈាសយវិសេសំ អកត្វា ¶ មគ្គំ ឧប្បាទេន្តិ. បថមជ្ឈានមត្តលាភិនោវា ហុត្វា តមេវ បាទកំ កត្វា មគ្គំ ឧប្បាទេន្តិ. យេច សុក្ខវិបស្សកា ហុត្វា មគ្គំ ឧប្បាទេន្តិ. តេសំ បថមជ្ឈានិកោវ មគ្គោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. អបិច យេ បកតិយាវ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសីភូតា ហោន្តិ. តេ វិនាបិ អាសន្នបាទកេន យំយំឈានំ ឥច្ឆន្តិ. តំតំ ឈានំ តេសំ មគ្គេសុ នសមិជ្ឈតីតិ នវត្តព្ពំ.

‘‘សចេបន បុគ្គលស្ស តថាវិធោ អជ្ឈាសយោ នត្ថិ. ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ឧបរុបរិជ្ឈានធម្មេ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គោ បាទកជ្ឈានំ អនបេក្ខិត្វា សម្មសិតជ្ឈានសទិសោ ហោតីតិ វុត្តំ. តំ វិចារេតព្ពំ.

ន ហិ អារម្មណមត្តភូតំ សម្មសិតជ្ឈានំ ឧបរិមំបិ សមានំ អាសន្នេ វុដ្ឋិតជ្ឈានតោ ពលវតរំ ភវិតុំ អរហតិ. អាសន្នេ វុដ្ឋិតស្សេវ ចិត្តសន្តានំ វិសេសេតុំ សមត្ថភាវតោ. តតោ យេវហិ សោ សម្មសិតវាទោ សព្ពអដ្ឋកថាសុ កេចិវាទបក្ខេ ឯវ ថបិតោតិ. ននុ បុគ្គលជ្ឈាសយវាទោបិ តថាថបិតោឯវាតិ. សច្ចំ, សោបន លោកិយជ្ឈានានំ ឧប្បត្តិវិធានេន សហ សំសន្ទិកត្តា យុត្តតរោឯវ ហោតីតិ.

‘‘ឧបរុបរិជ្ឈានតោ បន វុដ្ឋាយ ហេដ្ឋិម ហេដ្ឋិមជ្ឈាន ធម្មេ សម្មសិត្វា ឧប្បាទិតមគ្គោ សម្មសិតជ្ឈានំ អនបេក្ខិត្វា បាទ កជ្ឈានសទិសោ ហោតិ. ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមជ្ឈានតោហិ ឧបរុ បរិជ្ឈានំ ពលវតរ’’ន្តិ. តំបិ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ.

ន ហិ បាទកជ្ឈានំ ឧបរិម ភូតត្តាយេវ ពលវតរំ ហោតិ. បាទកភូតត្តាយេវ បន ពលវតរំ ហោតីតិ.

មគ្គេ វេទនានិយមោបន បាទកជ្ឈានាទីនំ វសេន នសិទ្ធោ. អញ្ញថា វិបស្សនា យាយកាយចិវេទនាយ យុត្តា ហុត្វា តេហិ ¶ និយមិតាយ ឯកេកាយ មគ្គវេទនាយ សទ្ធិំ ឃដិ យេយ្យាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ‘‘វេទនានិយមោបន សព្ពត្ថបិ វុដ្ឋានគាមិនិ វិបស្សនានិយមេន ហោតី’’តិ វុត្តំ. តម្បិ ន យុជ្ជតិ.

បាទកជ្ឈានាទីនំ វសេនេវ វិបស្សនាយ សហ វេទនានិយមស្ស សិទ្ធត្តា. តថាហិ តំតំ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ វិបស្សន្តស្ស វិបស្សនា អាទិតោ កទាចិ សោមនស្សសហគតាវា ហោតិ. កទាចិ ឧបេក្ខាសហគតាវា. មគ្គវុដ្ឋានកាលេបន យទិបាទកជ្ឈានំ សោមនស្សជ្ឈានំ ហោតិ. វិបស្សនា ឯកន្តេន សោមស្សសហ គតាវ ហុត្វា មគ្គេន សទ្ធិំ ឃដិយតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ សឡាយតន វិភង្គសុត្តេ –

តត្រ ភិក្ខវេ យា ឆ នេក្ខម្មស្សិតា ឧបេក្ខា. តា និស្សាយ តា អាគម្ម យានិ ឆ នេក្ខម្មស្សិតានិ សោមនស្សានិ. តានិ បជហថ. តានិ សមតិក្កមថ. ឯវមេតេសំ បហានំ ហោតិ. ឯវមេតេសំ សមតិក្កមោ ហោតីតិ.

អដ្ឋកថាយញ្ច អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ បថមាទិនិច តីណិឈានានិ សុទ្ធសង្ខារេច បាទកេ កត្វា វិបស្សនំ អារទ្ធានំ ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ បុព្ពភាគ វិបស្សនា សោមនស្សសហគតា វា ហោតិ. ឧបេក្ខាសហ គតាវាវុដ្ឋានគាមិនីបន សោមនស្សសហគតាវ ហោតិ. ចតុត្ថជ្ឈានាទីនិ បាទកានិកត្វា វិបស្សនំ អារទ្ធានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខូនំ បុព្ពភាគវិបស្សនា បុរិម សទិសាវ. វុដ្ឋានគាមិនីបន ឧបេក្ខាសហគតាវ ហោតិ. ឥទំ សន្ធាយយា ឆនេក្ខម្មស្សិតា.ល. បជហថាតិ វុត្តំ. អជ្ឈាសយវិសេសេន សហ មគ្គវុដ្ឋានេបិ ឯសេវនយោ. ពលវវិបស្សនាកាលេ ហិ វិបស្សនារតិនាម សុដ្ឋុ បណីតតរា ហោតិ. សកលសរីរំ ផរមានា អជ្ឈោត្ថរមានា បវត្តតិ. យថាហ –

សុញ្ញាគារេ បវិដ្ឋស្ស, សន្តចិត្តស្ស ភិក្ខុនោ;

អមានុសី រតិ ហោតិ, សម្មធម្មំ វិបស្សតោតិ.

តស្មា ¶ តទា បាទកជ្ឈានវិសេសេនវា អជ្ឈាសយវិសេសេន វា វិនា វិបស្សនា ឧបេក្ខាសហគតា ន ហោតិ. ឯកន្តេន សោមនស្សសហគតាវ ហោតីតិ. ឯត្ថបន សព្ពជ្ឈានេសុ វសីភូតស្ស យំកិញ្ចិ ឯកំ ឈានំ បាទកំ កត្វា តំ បា អញ្ញំវា មគ្គេយំយំ ឈានំ ឥច្ឆតិ. មគ្គវុដ្ឋានកាលេ អជ្ឈាសយពលេន តំតំឈានានុរូបំ វិបស្សនាយច មគ្គេច វេទនា បរិណាមោ វេទិតព្ពោ. នបន វេទនានិយាមោនាម វិសុំ វត្តព្ពោតិ.

៦៧. សង្គហគាថាយំ អនុត្តរំ អដ្ឋវិធំ ចិត្តំ ឈានង្គយោគភេទេន ឯកេកំ បញ្ចធា កត្វា ចត្តាលីសវិធន្តិ ច វុច្ចតីតិ យោជនា. ឥទានិ សព្ពានិ មហគ្គតា នុត្តរចិត្តានិ បញ្ចវិធេ ឈាន កោដ្ឋាសេ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ យថាច រូបាវចរន្តិអាទិមាហ. យថា រូបាវចរំ ចិត្តំ បថមាទិជ្ឈានភេទេ គយ្ហតិ. ឈាន ភេទសិទ្ធេ បថមជ្ឈានិកចិត្តាទិកេ បញ្ចវិធេ ចិត្តភេទេ សង្គយ្ហតិ, តថា អនុត្តរញ្ច ចិត្តំ បថមាទិជ្ឈានភេទេ សង្គយ្ហតិ. អារុប្បញ្ចចិត្តំ ឧបក្ខេកគ្គតា សង្ខាតេន បញ្ចមជ្ឈានេន យុត្តត្តា បញ្ចមេ ឈានេ បញ្ចមជ្ឈានិកចិត្តភេទេ សង្គយ្ហតិ. តស្មា ឯកេកំ បតមាទិកំ បថមជ្ឈានិកចិត្តាទិកំ ឈានំ ឈានចិត្តំ ឯកាទស វិធំ ហោតិ. អន្តេតុ អន្តិមភូតេ បញ្ចមជ្ឈានិកចិត្តភេទេបន ឈានំ ចិត្តំ តេវីសតិវិធំ ភវេតិ យោជនា. ឯត្ថច ឈានសទ្ទេន តំសម្បយុត្តំ ចិត្តមេវ វុច្ចតិ. ន ហិ ឈានំ ឯកាទសវិធំវា តេវីសតិវិធំវា ហោតីតិ.

‘‘រូបាវចរចិត្តំ បថមជ្ឈានន្តិអាទិនា វុច្ចតីតិច អារុប្បញ្ចាបិ បញ្ចមជ្ឈានវោហារំ លភតី’’តិ ច វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិ.

ន ហិ ចិត្តំ បថមជ្ឈានំ ហោតិ. នច បញ្ចមជ្ឈានវោហារំ លភតីតិ.

[៧០] យាច ឥមិស្សាគាថាយំ អបរាបិ យោជនា វុត្តា. សាបិ ន យុត្តាឯវ.

តថា សទ្ទស្ស បថមាទិជ្ឈានភេទេតិ បទស្ស បុរតោ បឋិតត្តាតិ. ឯវំ យថា វិភជិតព្ពេ ឯកទេសេ វិភត្តេ សព្ពំ ឯកូននវុតិវិធំ ចិត្តំ ឯកវីសសតំ កត្វា វិភត្តំនាម ហោតិ. តថា វិភជិត្វា ឥទានិ តំសង្គហំ ទស្សេន្តោ អន្តិមគាថមាហ. បុញ្ញំ សត្តតិំសវិធំ ហោតិ. តថា បាកំ ទ្វិបញ្ញាសវិធំ ហោតិ. ឥតិ ឯកូននវុតិវិធានិ ចិត្តានិ ឯកវីសសតំ កត្វា ពុធា បណ្ឌិតា អាហុ កថេសុំ. កថេន្តិវា វិភជន្តិ វិចក្ខណាតិ វុត្តំ ហោតីតិ.

ឥតិ បរមត្ថទីបនិយានាម អភិធម្មត្ថសង្គហស្ស

៦៨. ឯវំ ¶ ចិត្តង្គហំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនុបត្តំ ចេតសិក សង្គហំ ទស្សេន្តោ ចតូហិ សម្បយោគលក្ខណេហិ សហ វចនត្ថញ្ច សរូបត្ថញ្ច តាវ ទស្សេតុំ អាទិ គាថមាហ. តត្ថ ឯកុប្បាទនិរោធាចឯកាលម្ពណវត្ថុកាតិ ចតុស្សម្បយោគលក្ខណទស្សនំ. ចេតោ យុត្តាតិ វចនត្ថទស្សនំ. ចេតសិយុត្តា ចេតសាវា យុត្តា ចេតសិកាតិ ទស្សនតោ. ទ្វិបញ្ញាសធម្មាតិ សរូបទស្សនំ. ចេតសិកាតិ បន សិទ្ធបទ ទស្សនំ. តត្ថ ធម្មានំ អនាគតភាវសង្ខាតា បុព្ពន្តតោ ឧទ្ធំ បជ្ជនំ គមនំ សរូបតោ បាតុភវនំ ឧប្បាទោ. ជាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សព្ពេបិហិ សង្ខត ធម្មា អនាគតភាវបុព្ពា ឯវ ហោន្តិ. តតោ បច្ចយសាមគ្គិំ លភិត្វា បច្ចុប្បន្នភាវំ គច្ឆន្តិ. តតោ និរុជ្ឈិត្វា អតីតភាវំ គច្ឆន្តីតិ. និរុជ្ឈនំ និរោធោ. សរូបវិនាសោ ភង្គោ អនិច្ចតា មរណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យា ចិត្តស្ស ជាតិ, សាយេវ ផស្សាទីនំ. យា ចិត្តស្ស ជរា, យំ ចិត្តស្ស មរណំ, យំ ចិត្តស្ស អារម្មណំ វត្ថុ. តទេវ ផស្សាទីនន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ឯកោ ឧប្បាទោ ឯតេសន្តិ ឯកុប្បាទា. ឯកោ និរោធោ ឯតេសន្តិ ឯកនិរោធា. ឯកុប្បាទាច តេ ឯកនិរោធាចាតិ ឯកុប្បាទនិរោធា. ឧត្តរបទេ ឯកសទ្ទស្ស លោបោ. ឯវំ បរត្ថបិ. ឯកំ អាលម្ពណំ ឯតេសន្តិ ឯកាលម្ពណា. ឯកំ វត្ថុ ឯតេសន្តិ ឯកវត្ថុកា. ឯកាលម្ពណាច តេ ឯកវត្ថុកាចាតិ ឯកាលម្ពណវត្ថុកា. អាលម្ពណំ បនេត្ថ ឯកចិត្តស្សបិ ពហុទេវ ហោតិ. ឯកត្តំបន ឧបនេត្វា ឯកំ អាលម្ពណន្តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘ឯកតោ ឧប្បាទោច និរោធោច យេសំ, តេ ឯកុប្បាទនិរោធា’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ ឯកក្ខណេ ឯកតោ ឧប្បាទមត្តេន ឯកុប្បាទតា ឥធ អធិប្បេតា. អថខោ វុត្តនយេនេវ អធិប្បេតា. វុត្តញ្ហេតំ មូលដីកាយំ –

ឯកកលាបបរិយាបន្នានំ រូបានំសហេវឧប្បាទាទិប្បវត្តិតោ

ឯកស្សកលាបស្សឧប្បាទាទយោ ឯកេកាវ ហោន្តីតិ.

តត្រាយំ យោជនា. ឯកុប្បាទនិរោធាច ឯកាលម្ពណវត្ថុកា ច ហុត្វា យេធម្មា ចេតោយុត្តា. តេ ទ្វិបញ្ញាសធម្មា ចេតសិកា មតាតិ. ភាវបធានំបិវា ឯត្ថ យុត្តំ. វិសេសនេច និស្សក្កវចនំ. ឯកុប្បាទនិរោធភាវេន ឯកាលម្ពណ វត្ថុក ភាវេនច យេធម្មា ចេតោយុត្តា. តេ ទ្វិបញ្ញាសធម្មា ចេតសិកានាម មតា ញាតាតិ. ឯត្ថច យេ ចេតោយុត្តា. តេ ចេតសិកាតិ វុត្តេ ចិត្តស្ស សហជាតបច្ចយុប្បន្នរូបានិបិ តទាយត្តវុត្តិតាយ ឯកន្តេន ចិត្តសម្ពន្ធីនិ ហុត្វា ចេតោយុត្តានិ ចេតសិកានិ នាម សិយុំ. តស្មា តេសំ និវត្តនត្ថំ ឯកុប្បាទនិរោធាច, ឯកា លម្ពណវត្ថុកាតិ វុត្តំ. តានិហិ ចិត្តេន ខណតោ សហុប្បន្នានិបិ ភិន្នសន្តានត្តា យា ចិត្តស្ស ជាតិ, សាឯវ តេសន្តិ ឥមំ លក្ខណំបិ នានុភោន្តិ. អញ្ញំហិ រូបសន្តានំ. អញ្ញំ អរូបសន្តានន្តិ. ផស្សាទីនំបន ឧប្បាទមត្តមេវ ចិត្តេន សហ ឯកំ នហោតិ. អថខោ និរោធោបិ អាលម្ពណំបិ វត្ថុបិ សព្ពំ ឯកមេវាតិ ញាបនត្ថំ ឯក និរោធាទិគ្គហណំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ ឯវំ អវុត្តេ សក្កា តថា ជានិតុន្តិ. យស្មាបន យថា ពហុជនសន្តកោ ឯកោ គោណោ តិស្សស្ស គោណោ ទត្តស្ស គោណោតិ ឯវំ វិសុំ វិសុំបិ វត្តព្ពោយេវ ហោតិ. ឯវមេវំ ឧប្បាទោ និរោធោច ឯកស្មិំ រូបារូបកលាបេ ឯកោវសមានោបិ ផស្សស្ស ឧប្បាទោ វេទនាយ ឧប្បាទោ បថវិធាតុយា ឧប្បាទោ អាបោធាតុយា ឧប្បាទោតិ ឯវមាទិនា នយេន វិសុំ វិសុំបិ វត្តព្ពោយេវ. តស្មា សុត្តន្តេសុ –

វេទនាយ ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ. វយោ បញ្ញាយតិ. ឋិកាយ អញ្ញត្ថំ បញ្ញាយតិ. សញ្ញាយ. សង្ខារានំ. វិញ្ញាណស្ស. ល. បញ្ញាយតីតិ វុត្តំ. តថា យោ ភិក្ខវេ បថវិធាតុយា ឧប្បាទោ ¶ ឋិតិអភិនិព្ពត្តិ បាតុភាវោ. ទុក្ខស្សេសោ ឧប្បាទោ រោគានំ ឋិតិ ជរា មរណស្ស បាតុភាវោ. យោ ភិក្ខវេ អាបោធាតុយា. យោ ភិក្ខវេ តេជោ ធាតុយា. យោ ភិក្ខវេ វាយោធាតុយា. យោ ភិក្ខវេ ចក្ខុស្ស.ល. មនស្ស ឧប្បាទោ.ល. ជរាមរណស្ស បាតុភាវោតិ.

វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតរថា ជីវិតិន្ទ្រិយាទីនបិ ឯកស្មិំ កលាបេ ពហុភាវោ វត្តព្ពោ សិយា. យោ អរូបីនំ ធម្មានំ អាយុ ឋិតិ អវដ្ឋិតីតិ ហិ វុត្តំ. តថា វិការរូបានំ. សព្ពេសំបិវា ចក្ខាទីនំ ឧបាទារូបានំ. ចតុន្នំ ចហាភូតានំ ឧបាទាយរូបន្តិច ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោតិច វុត្តន្តិ. កាយលហុតា ចិត្តលហុតាទយោបន អត្ថវិសេសទីបនត្ថំ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា វុត្តា. សោច អត្ថវិសេសោឧបរិ អាវិ ភវិស្សតីតិ. អយមេត្ថបរមត្ថទីបនា.

ឥមមត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា យំ វុត្តំ ‘‘យទិ ឯកុប្បាទមត្តេនេវ ចេតោយុត្តាតិ អធិប្បេតា. តទា ចិត្តេន សហ ឧប្បជ្ជមានានំ រូបធម្មានម្បិ ចេតោយុត្តតា អាបជ្ជេយ្យាតិ ឯក និរោធគ្គហណំ. ឯវម្បិ ចិត្តានុបរិវត្តិនោ វិញ្ញត្តិទ្វយស្ស បសង្គោ នសក្កា នីវារេតុំ. តថា ឯកតោ ឧប្បាទោ វា និរោធោវា ឯតេសន្តិ ឯកុប្បាទនិរោធាតិ បរិកប្បេន្តស្ស បុរេតរមុប្បជ្ជិត្វា ចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ និរុជ្ឈមានានម្បិ រូបធម្មានន្តិ ឯកាលម្ពណគ្គហណំ. យេ ឯវំ តិវិធលក្ខណា. តេ និយាមតោ ឯកវត្ថុកា យេវាតិ ទស្សនត្ថំ. ឯកវត្ថុកគ្គហណន្តិ. អលមតិបបញ្ចេនា’’តិ. សព្ពំ តំ និរត្ថកមេវ.

៦៩. កថញ្ច ទ្វិបញ្ញាស ហោន្តីតិ បុច្ឆិត្វា បថមំ ទ្វិបញ្ញាស សរូបំ តីហិ រាសីហិ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ កថន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ផុសតីតិ ផស្សោ. ផុសន្តិ សម្បយុត្តកា ធម្មា ឯតេនាតិ ផស្សោ. ផុសនមត្តមេវវា ឯតន្តិ ផស្សោ. ផុសនញ្ចេត្ថ អារម្មណស្ស ឥដ្ឋានិដ្ឋរសំ អាហច្ច ឧបហច្ច គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. យតោ តទនុភវន្តិ ¶ វេទនា បាតុភវតិ. ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ ហិ វុត្តំ. ស្វាយំ ផុសនលក្ខណោ. ននុចាយំ អរូបធម្មោ. នច អរូបធម្មា អប្បដិឃសភាវា កិញ្ចិ ផុសន្តីតិ. សច្ចំ, អយំបន ផុសនា ការេនច បវត្តតិ. យញ្ច ផុសន្តេហិ សាធេតព្ពំ. តញ្ច កិច្ចំ សាធេតិ. តស្មា អយំ ផស្សោតិច ផុសនលក្ខណោតិច វុត្តោ. កិំបន សាធេតីតិ. អារម្មណរសានុរូបំ ចិត្តស្ស វិការបត្តិ. វេទនាវិសេសុប្បត្តិំវា. អយញ្ច អត្ថោ អម្ពិលខាទាទិកេ ទិស្វា អបរស្ស ខេឡុប្បាទាទីសុ បាកដោតិ.

‘‘ខេឡុប្បាទាទិវិយ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ឯវញ្ចសតិ ឥទំ ឧបមា មត្តំ សិយា. អតិបាកដាយបន ផស្សប្បវត្តិយា ទស្សន មិទន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៧០. វេទយតីតិ វេទនា. អារម្មណរសំ អនុភវតិ. អវិទិតំវា អារម្មណរសំ សម្បយុត្តានំ តំសមង្គិបុគ្គលានំ វា វិទិតំបាកដំ ករោតីតិ អត្ថោ. វិន្ទន្តិវ ឯតាយ សត្តា សាតំវា អសាតំវា លភន្តីតិ វេទនា. វេទយិតមត្តមេវវា ឯតន្តិ វេទនា. បាឡិយំបន –

វេទយតិ វេទយតីតិ ខោ ភិក្ខវេ តស្មា វេទនាតិ វុច្ចតិ. កិញ្ច វេទយតិ, សុខំបិ វេទយតិ. ទុក្ខំបិ វេទយតិ. អទុក្ខមសុខំបិ វេទយតីតិ វុត្តំ.

ននុ សព្ពេបិ ចិត្តចេតសិកា ធម្មា អារម្មណរសានុភវនប្ប កតិកាឯវាតិ តេបិ វេទនានាម សិយុន្តិ. នសិយុំ. តេហិ កិច្ចន្តរព្យាវដា ហោន្តិ. អារម្មណរសំ ឧជុំ អនុភវិតុំ នសក្កោន្តិ. អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ ករោន្តាវ ឯកទេសមត្តេន អនុភវន្តិ. វេទនាយេវបន អនញ្ញកិច្ចតាយ អនុភវនកិច្ចេ អាធិបច្ចយោគតាយច ឥស្សរភាវេន អនុភវតីតិ សាឯវ វេទនានាម ភវិតុំ អរហតីតិ. ឯវញ្ចកត្វា រាជគ្គភោជន រសានុភវនេ តេសំ សូទសទិសតា វេទនាយឯវច រាជសទិសតា វុត្តាតិ.

៧១. សញ្ជានាតីតិ ¶ សញ្ញា. បុន ជាននត្ថំ សញ្ញាណំ ករោតីតិ អត្ថោ. អយញ្ហិ បុព្ពេ គហិតសញ្ញានេន សញ្ជាននកាលេបិ បុន ជាននត្ថំ សញ្ញាណំ ករោតិយេវាតិ. សាហិ ឯវំ បុនប្បុនំ សញ្ញាណំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានា ថិរសញ្ញាភាវំ បត្វា យាវតាយុកំបិ ភវន្តរំ បត្វាបិ សត្តានំ អប្បមុដ្ឋភាវំ សាធេតិ. មិច្ឆា ភិនិវេសសញ្ញាភាវំ បត្វាច ឥមេ សត្តេ សព្ពញ្ញុ ពុទ្ធេហិបិ ពោធេតុំ អសក្កុណេយ្យេ ករោតីតិ. តថាហិ សា បុន សញ្ជាននត្ថំ និមិត្តករណេ ទារុតច្ឆកសទិសាតិច. យថាគហិត និមិត្តវសេន អភិនិវេសករណេ ហត្ថិទស្សក អន្ធសទិសាតិច. ឧបដ្ឋិតវិសយគ្គហណេ តិណបុរិសកេសុ មិគបោតកសទិសាតិច វុត្តាតិ. បាឡិយំបន –

សញ្ជានាតិ សញ្ជានាតីតិខោ ភិក្ខវេ តស្មា សញ្ញាតិ វុច្ចតិ. កិញ្ច សញ្ជានាតិ. នីលំបិ សញ្ជានាតិ. បីតកំបិ សញ្ជានាតីតិអាទិ វុត្តន្តិ.

៧២. ចេតយតីតិ ចេតនា. សម្បយុត្តធម្មេ តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេវា កិច្ចេវា អភិសន្ទហតិ បុនប្បុនំ ឃដេតិ, តត្ថ បពន្ធវសេន និរន្តរំ បវត្តមានេ ករោតីតិ អត្ថោ. បកប្បេតិ វា តេ. សំវិទហតិ អារម្មណបដិលាភាយវា កម្មសិទ្ធិយា អភិសង្ខរោតិ. អាយូហតិវា តេ. អារម្មណេ សម្បិណ្ឌេតិ ឯកតោ សមោ សរន្តេ ករោតីតិ អត្ថោ. តថាហិ សា អាយូហនរសាហិច សំវិធានបច្ចុបដ្ឋានាតិច វុត្តា. តាយហិ តស្មិំ និរន្តរំ ឧស្សុក្កន ព្យាបារវសេន បវត្តមានាយ តំ សម្បយុត្តាបិ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ កុរុមានា តស្មិំ តថេវ បវត្តន្តីតិ. តេនេវ សា សកិច្ច បរកិច្ច សាធក ជេដ្ឋសិស្ស មហាវឌ្ឍកិ អាទិសទិសាតិ វុត្តាតិ.

ចេតេតិ សង្ខតាភិសង្ខរណេ ព្យាបារមាបជ្ជតីតិ វត្វា តទត្ថសាធនត្ថំ យំ វុត្តំ ‘‘វិភង្គេ សុត្តន្តភាជនិយេ សង្ខា រក្ខន្ធំ ¶ វិភជន្តេន សង្ខតមតិសង្ខរោន្តីតិ សង្ខារាតិ វត្វា’’តិ. តំ ន យុជ្ជតិ.

ន ហិ វិភង្គេ សុត្តន្តភាជនិយេ សង្ខតម ភិសង្ខរោន្តីតិ សង្ខារាតិ វុត្តំ អត្ថិ. ខន្ធសំយុត្តកេ បនេតំ វុត្តន្តិ.

៧៣. ឯកត្តារម្មណសង្ខាតោ អគ្គោ កោដ្ឋាសោ កោដិ វា ឯតស្សាតិ ឯកគ្គំ. ចិត្តំ, តស្ស ភាវោ ឯកគ្គតា. អារម្មណញ្ហិ នាម ឯកំបិ នានាសភាវំ ហោតិ. តស្មា តស្ស ឯកស្សបិ នានាសភាវេសុ វិក្ខេបំ អបត្វា ឯកស្មិំ សភាវេ ខណមត្តំបិ បវត្តស្ស ចិត្តស្ស យោនិច្ចលាការោ អត្ថិ អយំ តស្មិំ ឯកគ្គាភិធានស្ស ឯកគ្គពុទ្ធិយាច បវត្តិហេតុភាវេន គយ្ហតីតិ. តេ នេវ ហិ សា និវាតេ ទីបច្ចីនំ ឋិតិវិយ ចេតសោ ឋិតីតិ ទដ្ឋព្ពាតិ វុត្តា.

‘‘ឯកំ អារម្មណំ អគ្គំ ឥមស្សាតិ ឯកគ្គ’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថបិ អគ្គសទ្ទោ កោដ្ឋាសេវា កោដិយំវា បវត្តោតិ យុត្តោ. កេចិបន អារម្មណេ បវត្តោតិ វទន្តិ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ អគ្គសទ្ទោ អារម្មណបរិយាយោ កត្ថចិ ទិដ្ឋោតិ.

៧៤. ជីវន្តិ សម្បយុត្តាធម្មា ឯតេនាតិ ជីវិតំ. ឥន្ទោតិ ឥស្សរោ. ឥធ បន ឥស្សរភាវោ វុច្ចតិ. ឥន្ទំ ឥស្សរភាវំ ការេតីតិ ឥន្ទ្រិយំ. ជីវិតញ្ច តំ ឥន្ទ្រិយញ្ចាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. តញ្ហិ មយា វិនា តុម្ហាកំ ជីវិតំ នត្ថិ. តស្មា តុម្ហាកំ ជីវនកិច្ចេ មំ ឥស្សរំ ករោថាតិ វទន្តមិវ សហជាតធម្មេ អភិភវិត្វា បវត្តតីតិ. តថា ហិ តំ បវត្តសន្តតាធិបតេយ្យន្តិ ច បទុមុប្ប លានុបាលកមុទកំ វិយាតិច វុត្តំ. តត្ថ យាវ ខន្ធបរិនិព្ពានា អនុប្បពន្ធវសេន បវត្តមានា ចិត្តសន្តតិ បវត្តសន្តតិនាម. អធិបតិភាវោ អាធិបតេយ្យំ. បវត្តសន្តតិយំ អាធិបតេយ្យំ អស្សាតិ សមាសោ. បុនប្បុនំ និរុទ្ធំបិ ហិ ចិត្តសន្តានំ តស្ស ពលេន បុនប្បុនំ ជីវន្តំ ហុត្វា យាវ ខន្ធបរិនិព្ពានា បុនប្បុនំ បវត្តតិយេវ.

ន ¶ ហិ ជីវិតរហិតេសុ អនិន្ទ្រិយពទ្ធធម្មេសុ តាទិសោ បវត្តសន្តតិ វិសេសោនាម អត្ថីតិ.

៧៥. មនស្មិំ អារម្មណំ អសុញ្ញំ មនំវា អារម្មណេ និច្ចនិន្នំ ករោតីតិ មនសិការោ. សោ បន តិវិធោ វីថិបដិបាទកោ ជវនបដិបាទកោអារម្មណបដិបាទកោតិ. តត្ថ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនំ វីថិ បដិបាទកោ នាម. តញ្ហិ បញ្ចទ្វារិក ចិត្តសន្តតិំ អារម្មណេ បដិបាទេតិ យោជេតីតិ. មនោទ្វារាវជ្ជនំ ជវនបដិបាទកោ នាម. តំបិ ជវន សន្តតិំ អារម្មណេ បដិបាទេតិ យោជេតីតិ. ឥទមេវ ទ្វយំ តត្ថ តត្ថ យោនិសោ មនសិការោតិច អយោនិសោ មនសិការោ តិច វុត្តំ. តញ្ហិ បកតិយា សមុទាចិណ្ណនិន្ននិយាមិតាទីហិ បច្ចយេ ហិ ឧបត្ថម្ភិតំ ហុត្វា ចិត្តសន្តានំ យោនិសោ អយោនិសោវា អារម្មណេ និន្នំ ករោតីតិ. បដិសន្ធិចិត្តតោ បន បដ្ឋាយ បវត្តមានា ចិត្តសន្តតិ អារម្មណំ មុញ្ចិត្វា និរុជ្ឈិត្វាបិ បុន ឧប្បជ្ជមានា យស្ស ធម្មស្ស វសេន តស្មិំយេវ អារម្មណេ ឧប្បជ្ជតិ អសតិ ការណវិសេសេ. សោ អារម្មណបដិបាទកោនាម. អយមិធា ធិប្បេតោ. អយញ្ហិ អារម្មណំ ចិត្តេ ចិត្តំវា អារម្មណេ បដិបាទេតិ យោជេតីតិ. តថា ហិ អយំ សារណ លក្ខណោតិ ច សម្បយុត្តានំ អារម្មណេន សំបយោជនរសោតិច អារម្មណបដិបាទកដ្ឋេន សម្បយុត្តានំ សារថីវិយ ទដ្ឋព្ពោតិច វុត្តោ. តត្ថ សារណលក្ខណោតិ សារថីវិយ អស្សានំ សម្បយុត្តធម្មានំ ឧជុំ អារម្មណាភិមុខំ បវត្តយនលក្ខណោតិ អត្ថោ. សមំ ធារេន្តិតិ សាធារណា. សព្ពេសំ ចិត្តានំ សាធារណា សព្ពចិត្តសាធារណា.

៧៦. វិតក្កេតីតិ វិតក្កោ. តថា តថា សង្កប្បេត្វា អារម្មណំ អារោហតីតិ អត្ថោ. តស្មិំ បន តំ កថា អារោហន្តេ សម្បយុត្តធម្មាបិ តំ អារោហន្តិ. តទា សោយេវ តេ អារម្មណំ អភិនិរោបេន្តោនាម ហោតីតិ កត្វា អារម្មណា ភិនិរោបនលក្ខណោ វិតក្កោតិ វុត្តោ. រាជវល្លភំ និស្សាយ ជនបទគាសិនោ រាជគេហារោហនញ្ចេត្ថ និទស្សនំ. អវិតក្កំបិ ហិ ចិត្តំ សវិតក្កធម្មសន្តានេ វិតក្កេន សហ បវត្តបរិចយ ពលេន អារោហនតោ វិតក្កេន អតិនិរោវិតមេវនាម ហោតីតិ. អបិច, ¶ អវិតក្កំបិ បញ្ចវិញ្ញាណំ វត្ថារម្មណ សង្ឃដ្ដនវសេន អារោហតិ. ទុតីយជ្ឈានាទីនិច ឧបចារភាវនាវសេន អារោហន្តិ. មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ បន កិំវា ឯតាយ យុត្តិយាតិ វត្វា ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ. ចិត្តំបិ ហិ អារម្មណំ អារុហតិយេវ. តស្ស បន និច្ចំ សហាយោ មនសិការោ. តស្មិញ្ហិ អសតិ តំ និយាមករហិ តា នាវាវិយ យំវាតំវា អារម្មណំ គហេត្វា បវត្តេយ្យាតិ. ឥតិ បញ្ចវិញ្ញាណំ មនសិការសហាយំ ហុត្វា អត្តនោ អារម្មណវិជាននសត្តិវសេនេវ អារម្មណំ អារោហតិ. អកុសលំ បត្វា បន ចិត្តំបិ លោភាទយោបិ អារម្មណារុហនេ ថាមវតា ឯវ ហោន្តិ. បាបស្មិំ រមតេ មនោតិ ហិ វុត្តំ. ទុតីយជ្ឈាន ចិត្តាទីនិច មនសិការ វីរិយស្សតីនំបិ វសេន អារោហន្តិ. វិតក្កោ បន តថា តថា សង្កប្បេត្វា អត្តសហិតេ ធម្មេ អារម្មណារុហនេ សុដ្ឋុតរំ ពលវន្តេ ករោតិ. ឥតិ តស្មិំ កិច្ចេ អញ្ញេសំ សាភិសយព្យាបារតាយឯវ អយំ វិតក្កោតិ វុត្តោតិ. ឯវំ បន វត្តព្ពំ. ននុ អញ្ញេបិ អរូបធម្មា សារម្មណសភាវា អារម្មណំ អារោហន្តិ. អថ ច បន កស្មា អយមេវ វិតក្កោតិ វុត្តោតិ. អញ្ញេសំ បន អារុហនំ កិច្ចន្តរយោគវសេនេវ សិទ្ធំ. ឥមស្ស បន ឥតោ អញ្ញំ កិច្ចំ នាម នត្ថិ. តស្មា អយមេវ តថា វុត្តោតិ.

៧៧. វិចរតីតិ វិចារោ. វិចារេតិវា សម្បយុត្តកេធម្មេ, តេ វា ធម្មា វិចរន្តិ ឯតេនាតិ វិចារោ. វិចរណញ្ចេត្ថ វិតក្កា រុឡ្ហេ តស្មិំយេវ អារម្មណេ សភាវាការបាតុភាវត្ថំ បុនប្បុនំ អនុមជ្ជនវសេន បវត្តនំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថច វិតក្កោ ឱឡារិកោ បុព្ពង្គមោ អារម្មណេ ចិត្តស្ស បថមាភិនិបាតភូតោច ហោតីតិ ឃណ្ឌាភិឃាតោ វិយ ទដ្ឋព្ពោ. វិចារោ សុខុមោ អនុចរោ តស្មិំយេវ អារម្មណេ ចិត្តស្ស អនុពន្ធនភូតោ ច ហោតីតិ ឃណ្ឌានុរវោវិយ ទដ្ឋព្ពោតិ.

៧៨. អធិមុច្ចនំ អធិមោក្ខោ. អារម្មណេ ឯវំ នុខោ នោ នុខោតិ ឯវំ បវត្តំ សំសប្បនំ អធិភវិត្វា វិច្ឆិន្ទិត្វា បក្ខកោ មុច្ចនវសេន ចិត្តស្ស បវត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវញ្ច កត្វា សោ អារម្មណេ ¶ សន្និដ្ឋានលក្ខណោតិ ច អារម្មណេ និច្ចលភាវេន ឥន្ទខីលសទិសោតិច វុត្តោ.

៧៩. វីរស្ស កម្មសូរស្ស ភាវោ កម្មវា វីរិយំ. តំសមង្គី បុគ្គលោ ហិ កម្មសូរោ ហោតិ. មហន្តំបិ កម្មំ អប្បកតោ គណ្ហាតិ. ទុក្ករំបិ សុករតោ, ភារិយំបិ អភារិយតោ គណ្ហាតិ. អត្តកិលមថំ នគណេតិ. កម្មសិទ្ធិយា និច្ចំ បគ្គហិត កាយ ចិត្តោវ ហោតិ. តស្មា តំ តស្ស បុគ្គលស្ស តថាបវត្តិយា ហេតុភាវោចេវ តថាបវត្តស្ស ច តស្ស បុគ្គលស្ស កាយ ចិត្តក្រិយាភូតំ ហោតីតិ. វិធិនាវា នយេន ឧបាយេន វីរិយវតោ កិំ នាមកម្មំ ន សិជ្ឈតីតិអាទិកេន បុព្ពាភិសង្ខារេន ឦរយិតព្ពំ បវត្តយិតព្ពន្តិ វីរិយំ. វិសេសេនវា សកបរហិតហេតុ ឦរន្តិ កម្បន្តិ តំ សមង្គិនោ ឯតេនាតិ វីរិយំ. ឯត្ថច វីរិយុ បត្ថម្ភិតា សម្បយុត្តធម្មា សទា អនិក្ខិត្តធុរា បគ្គហិតសីសាវិយ ហុត្វា អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចសម្បត្តិយា និច្ចំ ឧស្សាហជាតាវ ហោន្តិ, តេសុច តថាហោន្តេសុ តំសមង្គិនោ បុគ្គលាបិ អត្តនោវា បរេសំវា ហិតហេតុ និច្ចំ ព្យាវដកាយចិត្តា ហោន្តិ. តស្មា ឦរន្តិ កម្បន្តីតិ វុច្ចន្តីតិ. តថា ហិ តំ ឧបត្ថម្ភនលក្ខណន្តិ ច បគ្គហលក្ខណន្តិ ច ឧស្សាហលក្ខណន្តិ ច គេហស្ស ថូណូបត្ថម្ភន សទិសន្តិ ច សម្មា អារទ្ធំ សព្ពសម្បត្តីនំ មូលន្តិ ច វុត្តន្តិ.

៨០. វិនយតិ កាយចិត្តំ តប្បេតិ, តុដ្ឋំ សុហិតំ ជនេតិ, សុបុប្ផិតបទុមំវិយវា វឌ្ឍេតីតិ បីតិ, វិនន្តិវា ឯតាយ តំ សមង្គិនោ បុណ្ណចន្ទោវិយ វិរោចមាន កាយចិត្តា ហោន្តីតិ បីតិ. សា បញ្ចវិធា ខុទ្ទិកា បីតិ, ខណិកាបីតិ, ឱក្កន្តិកា បីតិ, ឧព្ពេគា បីតិ, ផរណាបីតីតិ.

៨១. ឆន្ទនំ ឆន្ទោ. ឥច្ឆា បត្ថនា អភិសន្ធីតិ វុត្តំ ហោតិ. សោបន ទុវិធោ តណ្ហាឆន្ទោ, កត្តុកម្យតា ឆន្ទោតិ. ឥធ កត្តុកម្យតា ឆន្ទោ អធិប្បេតោ. ឯត្ថច កត្តុំ កាមេតិ ឥច្ឆតីតិ កត្តុកាមោ. ឆន្ទសមង្គិបុគ្គលោ. តស្ស ភាវោ កត្តុកម្យំ. តទេវ កត្តុកម្យតា, យថា ទេវោយេវ ទេវតាតិ. ឯត្ថច កត្តុសទ្ទោ សព្ពេសំ ធាតុសទ្ទានំ អត្ថេ សង្គហេត្វា បវត្តោ. ¶ តស្មា កត្តុកម្យតាតិ ឯតេន កថេតុកម្យតា ចិន្តេតុកម្យតា ទដ្ឋុកម្យតា សោតុកម្យតាតិ ឯវមាទីនិ សព្ព ក្រិយាបទានិ សង្គហិតានិ ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សោ បន អារម្មណំ ឥច្ឆន្តោបិ តណ្ហា វិយ អស្សាទន រជ្ជន លគ្គន វសេន នឥច្ឆតិ. យេន យេន បន អត្ថិកោ ហោតិ. តំ តំ អត្ថំ អារាធេតុ កាមតាវសេនេវ ឥច្ឆតិ. យថា រញ្ញោ ឥស្សាសា ធនេនវា យសេនវា អត្ថិកា រាជវេរីនំ វិជ្ឈនវសេន ឆឌ្ឌិតព្ពយុត្តកេបិ សរេ ពហូ ឥច្ឆន្តិយេវ. ឯវមេវំ អយំបិ បរស្ស វិស្សជ្ជិតព្ពយុត្ត កានិបិ ទានវត្ថូនិ អលទ្ធានិបិ លទ្ធុំ ឥច្ឆតិ. លទ្ធានិបិ រក្ខិតុំ ឥច្ឆតីតិ. អយញ្ច អត្ថោ វិភាវនិយំបិ វុត្តោយេវ.

ទានវត្ថុវិស្សជ្ជនវសេន បវត្តកាលេបិ ចេស វិស្សជ្ជិ តព្ពេន តេន អត្ថិកោយេវ. ខិបិតព្ពឧសូនំ គហណេ អត្ថិកោ ឥស្សាសោវិយាតិ.

តត្ថ យទគ្គេន ទានំ ទស្សាមីតិ ទានវត្ថុបរិយេសនាទិវសេន បវត្តា បុព្ពភាគចេតនា ទានវត្ថុវិស្សជ្ជន សង្កាតេ ទានេ សង្គហិតា ហោតិ. តទគ្គេន តស្សា បុព្ពភាគចេតនាយ បវត្តិកាលោ ឥធ ទានវត្ថុ វិស្សជ្ជនវសេន បវត្ត កាលោតិ វេទិតព្ពោ. វិស្សជ្ជិតព្ពេនាតិ វិស្សជ្ជិតព្ព យុត្តកេន. តេន អត្ថិកោយេវ បរស្ស វិស្សជ្ជនត្ថាយាតិ អធិប្បាយោ. ខិបិតព្ពឧសូនំ គហណេតិ តេសំ អកតានំ ករណវសេន អលទ្ធានំ បរិយេសនវសេន គហណេ. ឯត្ថ បន កេចិ ឥស្សាសោ ឧសូនិខិបិត្វាបិ លភមានោ តេហិ ឧសូហិ អត្ថិកោយេវាតិ ឯវ មត្ថំ វទន្តិ. សោ នយុជ្ជតិ. ឯវញ្ហិ សតិ ខិបិតឧសូនន្តិ វុត្តំ សិយា. យថា កថិតំ លបិតំ តថាគតេនាតិ. តថា វិស្សជ្ជិតព្ពេ នាតិ ឯត្ថបីតិ. កេចិ ឥស្សាសោ ឧសូហិ អនត្ថិកោ ខិបន្តោ នហោតិ. អត្ថិកោយេវ សមានោ អញ្ញំ អានិសំសំ ឥច្ឆន្តោ ខិបតីតិ ឯវំ អត្ថំ វទន្តិ. សោបិ នយុជ្ជតិ. ឯវញ្ហិ សតិ ឧសូហិ អត្ថិកោយេវ តានិ ខិបន្តោ ឥស្សាសោវិយាតិវុត្តំ សិយាតិ. អត្ថតោ ¶ បន តទុភយំបិ អវហសិតព្ពមេវ ហោតីតិ. យស្មាច ឆន្ទសម្បយុត្តំ ចិត្តំ អារម្មណំ គណ្ហន្តំ ឆន្ទវសេន អតិ ឥច្ឆមានំ វិយ វិលុប្បមានំ វិយ គណ្ហាតិ. តស្មា អយំ អារម្មណគ្គហណេ ចេតសោ ហត្ថប្បសារណំវិយាតិ វុត្តោ. ឯត្ថច ហត្ថប្បសារណំវិយាតិ ឥទំ អភូតបរិកប្បវចនំ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ ចិត្តស្ស ហត្ថោនាម អត្ថិ. អត្ថវិសេសបាកដត្ថំ បន អភូតំបិ ភូតំ វិយ កប្បេត្វា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អបិច, អយំ ឆន្ទោនាម ថាមបត្តោ តណ្ហាយ ពលវតរោ ហោតិ. តថា ហេស អធិបតិភូតោ ឥទ្ធិបាទភូតោច ហោតីតិ. យទិ ហិ សោ តណ្ហាយ សមានពលោ សិយា. ឥមេ សត្តា តណ្ហាយ ហត្ថេ ឋិតា តណ្ហា បរិគ្គហិតានិ ធនភោគរជ្ជសុខានិវា ទិព្ពព្រហ្មសម្បត្តិយោវា ឆឌ្ឌេត្វា វដ្ដទុក្ខតោ និយ្យាតុំ នសក្ខិស្សន្តិ យេវាតិ.

៨២. សោភណា សោភណេសុ ចិត្តេសុ បកិរន្តីតិ បកិណ្ណា. កេឯវ បកិណ្ណកា. អញ្ញេហិ អញ្ញេសំវា សមានា អញ្ញសមានា. យទា សោភណចិត្តេសុ យុត្តា, តទា តេហិ អសោភណតោ អញ្ញេហិ សមានា. យទា អសោភណចិត្តេសុ យុត្តា, តទា តេហិ សោភណតោ អញ្ញេហិ សមានា សទិសាតិ វុត្តំ ហោតិ.

អញ្ញសមានរាសិម្ហិ បរមត្ថទីបនា.

៨៣. ឥទានិ អកុសលរាសិំ ទស្សេន្តោ មោហោតិអាទិមាហ. តត្ថ មុយ្ហតីតិ មោហោ. មុយ្ហន្តិ សត្តា ឯតេនាតិវា មោហោ. មុយ្ហនមត្តំវា មោហោ, ចតុរង្គតមស្ស វិយ ចក្ខុស្ស សព្ពសោ កល្យាណបក្ខំ បដិច្ឆាទេត្វា ចិត្តស្ស អន្ធភាវករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បាបបក្ខំ បន បត្វា សោ ញាណគតិកោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហេស បាឡិយំ មិច្ឆាញាណន្តិ វុត្តោ. អដ្ឋកថាសុច មិច្ឆាញាណន្តិ បាបក្រិយាសុ ឧបាយចិន្តាវសេនបវត្តោ មោហោតិ វុត្តំ. អវិជ្ជាយច អប្បដិបត្តិ មិច្ឆាបដិបត្តិវសេន ទុវិធភាវោ វុត្តោ. ¶ ឯត្ថច អប្បដិបត្តីតិ កល្យាណបក្ខេ អញ្ញាណមេវ វុច្ចតិ. មិច្ឆាបដិបត្តីតិ បាបបក្ខេ មិច្ឆាញាណមេវ វុច្ចតីតិ, តថា ហិ បាបបក្ខំ បត្វា បញ្ចធម្មា ញាណគតិកា ហោន្តិ មោហោ, លោភោ, ទិដ្ឋិ, វិតក្កោ, វិចារោតិ. ចិត្តេន បន សទ្ធិំ ឆព្ពិធា ហោន្តិ. តេហិ បកតិយា វិញ្ញុជាតិកេសុ សុតបរិយត្តិសម្បន្នេសុច ឧប្បន្នា បាបក្រិយាសុ តំ តំ ឧបាយទស្សនវសេន តេសំ តត្ថ ឆេកភាវំ បដិពលភាវញ្ច សាធេន្តីតិ.

៨៤. នហិរិយតិ កាយទុច្ចរិតាទីហិ នលជ្ជតិ នជិគុច្ឆតីតិ អហិរី. ហិរិប្បដិបក្ខាវា អហិរី, សាឯវ អហិរិកំ. តញ្ហិ បាប ក្រិយាសុ បច្ចុបដ្ឋិតាសុ ហិរិយា ឱកាសំ អទត្វា តាសុ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា បវត្តតីតិ. តថា ហិ តំ កាយទុច្ចរិតាទីហិ អជិគុច្ឆនលក្ខណន្តិច អលជ្ជាលក្ខណន្តិច វុត្តំ.

៨៥. នឱត្តប្បតីតិ អនោត្តប្បំ. កាយទុច្ចរិតាទីហិ នភាយតិ នឧត្រសតីតិ អត្ថោ. ឱត្តប្បប្បដិបក្ខំវា អនោត្តប្បំ. តំបិ ហិ តាសុ បច្ចុបដ្ឋិតាសុ ឱត្តប្បស្ស ឱកាសំ អទត្វា ចិត្តំ តាសុ អសារជ្ជមានំ កត្វា បវត្តតីតិ. តថា ហេតំ កាយទុច្ចរិ តាទីហិ អសារជ្ជលក្ខណន្តិ ច អនុត្តាសលក្ខណន្តិ ច វុត្តំ. វុច្ចតិ ច –

អជេគុច្ឆី អហិរិកោ, បាបាគូថាវ សូករោ;

អភីរុច អនោត្តប្បី, សលភោ វិយ បាវកាតិ.

៨៦. ឧទ្ធរតីតិ ឧទ្ធដំ. បាសាណបិដ្ឋេ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋ គេណ្ឌុកោ វិយ នានារម្មណេសុ វិក្ខិត្តំ ចិត្តំ, ឧទ្ធដស្ស បន ចិត្តស្ស ឧទ្ធរណាការប្បវត្តិយា បច្ចយភូតោ ធម្មោ ឧទ្ធច្ចំ. តំ បន វាតេរិតំ ជលំ វិយ ធជបដាកា វិយច ទដ្ឋព្ពំ.

៨៧. លុព្ភតីតិ លោភោ, លុព្ភន្តិ សម្បយុត្តា ធម្មា ឯតេ នាតិ លោភោ, លុព្ភនមត្តមេវវា ឯតន្តិ លោភោ. ឯត្ថច លុព្ភនំនាម អារម្មណាភិសជ្ជនំ ទដ្ឋព្ពំ. សោបន អារម្មណេ លគ្គ នដ្ឋេន ¶ មក្កដាលេបោវិយ អភិកង្ខដ្ឋេន តត្តកបាលេ ខិត្តមំស បេសិ វិយ អបរិចាគដ្ឋេន តេលញ្ជន រាគោវិយ តណ្ហានទិភាវេន វឌ្ឍិត្វា សត្តានំ អបាយាវហដ្ឋេន សព្ពានិ សុក្ខកដ្ឋ សាខាបលាស តិណកសដានិ មហាសមុទ្ទំ វហន្តី សីឃតោតា នទី វិយ ទដ្ឋព្ពោ.

៨៨. ទស្សនំ ទិដ្ឋិ. ធម្មានំ យាថាវសភាវេសុ ញាណទស្សនំ វិយ តេសមេវ អយាថាវសភាវេសុ មិច្ឆាទស្សនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សាហិ ឯកច្ចានំ បណ្ឌិតមានីនំ មិច្ឆាវិតក្កពហុលានំ ឧប្បន្នា ថាមគតា អយាថាវបក្ខេ បដិវេធញ្ញាណគតិកា ហោតីតិ. សាបន មិច្ឆាភិនិវេសលក្ខណា បរមំវជ្ជន្តិ ទដ្ឋព្ពា.

៨៩. មញ្ញតីតិ មានោ. អហំ លោកេ ឯកោ បុគ្គលោ អស្មិ. ន កដ្ឋកលិង្គរោវិយ អវមញ្ញនារហោតិ ឯវំ អត្តានំ ទឡ្ហំ បគ្គហេត្វា សមនុបស្សតីតិ អត្ថោ. សោបន ជាតិ កុលធន ភោគ យស ឥស្សរិយាទីហិ ចេវ សីល សុត លាភសក្ការា ទីហិច គុណេហិ ឧបត្ថម្ភិតោ អតិរេកតរំ វទ្ធិត្វា អត្តានំ ជនមជ្ឈេ កេតុំវិយ អច្ចុគ្គតំ មញ្ញតិ. តស្មា សោ ឧន្នតិលក្ខណោតិច ឧម្មាទោវិយាតិច វុត្តោ.

៩០. ទុស្សតីតិ ទោសោ. សោបន ចណ្ឌិក្កដ្ឋេន បហតា សិវិសោវិយ វិសប្បនដ្ឋេន អសនិបាតោវិយ អត្តនោ និស្សយ ទហនដ្ឋេន ទាវគ្គិវិយ ទុស្សនដ្ឋេន លទ្ធោកាសោ សបត្តោវិយ សព្ពសោ អហិតរាសិ ភាវដ្ឋេន វិស សំសដ្ឋ បូតិមុត្តំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ.

៩១. ឥស្សតីតិ ឥស្សា. បរសម្បត្តិំ ឧស្សូយតីតិ អត្ថោ. សាហិ បរេសំ បកតិយា លទ្ធសម្បត្តិំ ទិស្វា វា សុត្វាវា នសហតិ. តស្សា សម្បត្តិយា វិបត្តិំ ឥច្ឆតិ អាកង្ខតិ. អសុកោ ឥទំនាម លភិស្សតីតិ សុត្វាបិ នសហតិ. តស្ស អលាភំ ឥច្ឆតិ អាកង្ខតិ. តស្មា សា បរសម្បត្តីនំ ឧស្សូយនលក្ខណាតិ វុត្តា.

៩២. មម ¶ ឯវ ឥទំ គុណជាតំវា វត្ថុវា ហោតុ. មា អញ្ញស្សាតិ ឯវំ អត្តនោ សម្បត្តិហេតុ អវិប្ផារិកតាវសេន ចរតិ បវត្តតីតិ មច្ឆរំ, តថា បវត្តំ ចិត្តំ. មច្ឆរស្ស ភាវោ មច្ឆរិយំ. ឥទំច ឥស្សា វិយ ទុវិធំ អត្តនា លទ្ធសម្បត្តិ លភិតព្ពសម្បត្តិ វសេន. តត្ថ បកតិយា លទ្ធសម្បត្តិយំ តាវ តំ បរេហិ សា ធារណំវា យេន កេនចិវា ការណេន អត្តសន្តកភាវតោ មុច្ចិត្វា បរេសំ សន្តកភាវំ គមិស្សមានំ ទិស្វា វា សុត្វាវា ចិន្តេត្វា ទុក្ខី ទុម្មនោ ហោតិ, លភិតព្ពសម្បត្តិយំបិ អសុកស្មិំ ទេសេ វាកាលេវា ឥទំនាម ភវិស្សតីតិ សុត្វាវា ចិន្តេត្វាវា តំ អត្តនាវ លទ្ធុំ ឥច្ឆតិ. អញ្ញេសំ លាភំ នឥច្ឆតិ. អញ្ញេ លភិស្សន្តីតិ សុត្វាវា ចិន្តេត្វាវា ទុក្ខី ទុម្មនោ ហោតីតិ. តថា ហេតំ លទ្ធានំវា លភិតព្ពានំវា អត្តនោ សម្បត្តីនំ និគ្គុហនលក្ខណន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថច លភិតព្ពសម្បត្តិយំ យស្ស លាភំ នឥច្ឆតិ. សោលភតីតិវា លភិស្សតីតិវា សុត្វាវា ចិន្តេត្វាវា ចិត្តវិឃាតោ ឥស្សានាម. យំ យំ អត្តនា លទ្ធុំ ឥច្ឆតិ. តំ តំ អត្តនា អលព្ភមានកំ ចិន្តេត្វា ចិត្តវិឃាតោ មច្ឆរិយំនាម. ន ហិ ឯតេ ទ្វេ ឯកតោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ.

៩៣. កុក្កុច្ចន្តិ ឯត្ថ កិរិយា កតំ. កុច្ឆិតំ កតន្តិ កុកតំ. កុច្ឆិតកិរិយាតិ អត្ថោ. បណ្ឌិតេហិ ឯកន្តេន និន្ទិតព្ពោ ចិត្តប្បវត្តិវិសេសោតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថតោ បន អកតំ វត មេ កល្យាណំ កតំ បាបន្តិ ឯវំ អនុសោចនវសេន បវត្តោ កុក្កុច្ច សម្បយុត្តចិត្តុប្បាទោយេវ, សោ ហិ តថា បវត្តមានោបិ បុព្ពេ អកតំវា កល្យាណំ បុន កតំ កាតុំ ន សក្កោតិ. បុព្ពេ កតំ វា បាបំ បុន អកតំ កាតុំ នសក្កោតិ. អថខោ កុសលធម្មេសុ ចិត្តបរិយាទានាយឯវ សំវត្តតិ. តស្មា កុច្ឆិតកិរិយា មត្តត្តា កុកតន្តិ វុច្ចតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋ កថាយំ កតាកតស្ស សាវជ្ជានវជ្ជស្ស អភិមុខគមនំ បដិសារោនាម. យស្មា បនេសោ កតំវា បាបំ អកតំ នករោតិ. អកតំវា កល្យាណំ កតំ នករោតិ. តស្មា វិរូបោ កុច្ឆិតោ វា បដិសារោតិ វិប្បដិសារោតិ. ឯត្ថច វិប្បដិសារោតិ កុក្កុច្ច មេវ. ¶ កុក្កុច្ចេច កុច្ឆិតេ សតិ តំ សម្បយុត្តចិត្តុប្បាទោបិ កុច្ឆិតោយេវ. យេនច ការណេន កុក្កុច្ចំ កុច្ឆិតំនាម ហោតិ. តេនេវ ការណេន សោ ចិត្តុប្បាទោបិ កុច្ឆិតោនាម ហោតីតិ កត្វា សោ ចិត្តុប្បាទោវ កុកតបទេ គហេតុំ យុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. សុទិន្នកណ្ឌដ្ឋកថាយំ បន អយមត្ថោ ឧជុកតោវ វុត្តោ. យថាហ-វិញ្ញូហិ អកត្តព្ពតាយ កុច្ឆិតកិរិយាភាវតោ កុក្កុច្ចន្តិ.

ឥមមត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា យំ វុត្តំ ‘‘កុច្ឆិតំ កតន្តិ កុកតំ. កតាកត ទុច្ចរិតសុចរិត’’ន្តិ. តំ ន យុជ្ជតិយេវ. ឯតេន យញ្ច តត្ថ វុត្តំ ‘‘អកតំបិ ហិ កុកតន្តិ វោហរន្តិ. យំ មយា អកថំ. តំ កុកតន្តិច. ឥធ បន កតា កតំ អារព្ភ ឧប្បន្នោ វិប្បដិសារចិត្តុប្បាទោ កុកត’’ន្តិច. តំបិ សព្ពំ បដិក្ខិត្តមេវ ហោតីតិ.

កុកតស្ស យថាវុត្តចិត្តុប្បាទស្ស តថាបវត្តិ ហេតុភាវោ កុក្កុច្ចំ. អបិច, ធាតុបាឋេសុ កុចសទ្ទំ សង្កោចន មនោ វិលេខនត្ថេសុ បឋន្តិយេវ. តស្មា កុច្ឆិតេន អាការេន កោចតិ សង្កោចតិ ន បាបជិគុច្ឆនាការេនាតិ កុក្កុចោ. កុច្ឆិតេនវា អាការេន កោចតិ វិលិខតិ នកិលេសសល្លីខនា ការេនាតិ កុក្កុចោ. តថា បវត្តធម្មសមូហោ. សោហិ កុច្ឆិតេន អកតំ វត មេ កល្យាណំ កតំ បាបន្តិ ឯវំ បវត្តេន អនុត្ថុននាការេន សង្កោចតិ. កុសលធម្មសមាទានេ ចិត្តំ នមិតុំបិ នទេតិ. មនំវា វិលេខតិ. សទ្ធាទីនំ សារធម្មានំ តនុករណេន ចិត្តំ កុសលធម្មសមាទានេ បរិយាទិន្នថាមពលំ ករោតិ. តស្មា កុក្កុចោតិ វុច្ចតិ. យេន បន ធម្មេន យុត្តត្តា សោ តថា បវត្តោ ហោតិ. សោ កុក្កុច្ចំនាម កុក្កុចស្ស ភាវោតិ កត្វា. តំ បន យស្មា បុព្ពេ អកតញ្ច កល្យាណំ កតញ្ច បាបំ អារព្ភ បច្ឆា អនុតាបនវសេន អនុសោចនវសេនច បវត្តតិ. តស្មាតំ បច្ឆានុតាបលក្ខណំ កតាកតានុយោចន រសន្តិ ច វុត្តំ. ¶ ឯត្ថច បច្ឆានុតាបលក្ខណន្តិ បុព្ពេ កល្យាណញ្ច អកត្វា បាបញ្ច កត្វា អាគតត្តា បច្ឆិមេ កាលេ អនុតាបលក្ខណន្តិ អត្ថោ. តេន កុក្កុច្ចស្ស ឯកន្តេន អតីតារម្មណតា សិទ្ធា ហោតិ. បច្ចុប្បន្នានាគតារម្មណតាច បដិសិទ្ធាតិ. កតាកតា នុសោចនរសន្តិ ឯត្ថ កតញ្ច បាបំ អកតញ្ច កល្យាណន្តិ យោ ជេតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ មហានិទ្ទេសេ –

ទ្វីហាការេហិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជតិ កតត្តា ច អកតត្តា ច. កថញ្ច ទ្វីហា.ល. អកតត្តាច. អកតំ មេ កាយសុ ចរិតំ. កតំ កាយទុច្ចរិតន្តិ ឧប្បជ្ជតិ កុក្កុច្ចំ. អកតំ មេ វចីសុចរិតំ.ល. កតំ មនោទុច្ចរិតន្តិ ឧប្បជ្ជតិ កុក្កុច្ចំ. អកតាមេ បាណាតិបាតា វេរមណី. កតោ បាណាតិ បាតោតិ ឧប្បជ្ជតិ កុក្កុច្ចំ.ល. អកតា មេ សម្មាទិដ្ឋិ. កតា មិច្ឆាមិដ្ឋីតិ ឧប្បជ្ជតិ កុក្កុច្ចន្តិ.

ឯតេន បន អកតសុចរិតា រម្មណតាយ កតទុច្ចរិតា រម្មណតាយច វសេន កុក្កុច្ចស្ស ទ្វិធាភាវោយេវ សិទ្ធោ ហោតិ. ទ្វីហាការេហីតិ ហិ វុត្តំ. សោច ខោ បុព្ពេ បាបំ កត្វា បច្ឆា អបាយភយតជ្ជិតានញ្ចេវ អបាយេសុ បតិត្វា បុព្ពេ អត្តនា កតកម្មំ អនុស្សរន្តានញ្ច ហោតិ. នអញ្ញេសំ, អកតំ មេ កាយសុចរិតំ. កតំ កាយទុច្ចរិតន្តិ ហិ វុត្តំ. យថា បន មានោ ទុវិធោ ហោតិ យាថាវមានោ អយាថាវមានោតិ. តថា កុក្កុច្ចំបិ, យាថាវកុក្កុច្ចំ, អយាថាវ កុក្កុច្ចន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ អយាថាវ កុក្កុច្ចំបិ ឧប្បជ្ជមានំ ទ្វីហាការេហោ ឧប្បជ្ជតិ អកតំ វត មេ កល្យាណំ កតំ បាបន្តិ. កតមំ បន តន្តិ. យញ្ច បុព្ពេ កល្យាណកម្មេបិ បាបសញ្ញី បាបទិដ្ឋិ អកត្វា បាបកម្មេបិ កល្យាណសញ្ញី កល្យាណទិដ្ឋិ កត្វា បច្ឆា អនុសោចនវសេន ឧប្បជ្ជតិ. យញ្ច បុព្ពេ កល្យាណេ កល្យាណសញ្ញី កត្វា បច្ឆា បាបសញ្ញិនោ បាបេច បាសញ្ញី អកត្វា បច្ឆា កល្យាណសញ្ញិនោ ឧប្បជ្ជតិ. ឥទំ អយាថាវកុក្កុច្ចំនាម. អនវជ្ជេ សាវជ្ជសញ្ញី, កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញី, អនាបត្តិយំ អាបត្តិសញ្ញីតិអាទិនាបិ ¶ យោជេតព្ពំ. ឥទញ្ច សព្ពំ ឧប្បជ្ជមានំ ទ្វីហា ការេហេវ ឧប្បជ្ជតិ. តស្មា ទ្វីសុឯវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យំ បន មហានិទ្ទេសេយេវ ហត្ថកុក្កុច្ចកំបិ កុក្កុច្ចំ. បាទកុក្កុច្ចកំបិ កុក្កុច្ចំ. ហត្ថបាទកុក្កុច្ចកំបិ កុក្កុច្ចន្តិ និទ្ទិដ្ឋំ. តំ អសំយត កុក្កុច្ចំនាម. យំ បន តំ ភិក្ខុ កុក្កុច្ចាយន្តា នបដិគ្គណ្ហិំសូតិ វិនយេ អាគតំ. យញ្ច កថំ កុក្កុច្ចប្បកតតាយ អាបជ្ជតិ កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញិតា អកប្បិយេ កប្បិយសញ្ញិតាតិ អាគតំ. តំ វិនយកុក្កុច្ចំនាម. តំបន វិនយសំសយោឯវ. សោច ខោ អត្តនោ អវិសយេ កប្បតិ នុខោ នោនុខោតិ សំសប្បនាការេន បវត្តោ កុសល ក្រិយ ចិត្តុប្បាទោ. សោបន យេសំ ឧប្បជ្ជតិ. តេសុ យេ សិក្ខាកាមា, តេ តំកម្មំ នករោន្តិ. តេ សន្ធាយ កុក្កុច្ចាយន្តា នបដិគ្គណ្ហិំសូតិ វុត្តំ. យេ បន ករោន្តិយេវ. តេ កប្បិយវត្ថុស្មិំបិ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ. តេ សន្ធាយ កុក្កុច្ចប្បកតតាយ អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ វុត្តំ.

៩៤. ថិយតិចិត្តំ មន្ទមន្ទំ កត្វា អជ្ឈោត្ថរតីតិ ថិនំ. ថិយិយនា ថិយិតត្តន្តិ ហិ បាឡិយំ និទ្ទិដ្ឋំ.

៩៥. មេធតិ ចេតសិកេ ធម្មេ អកម្មញ្ញភូតេ កត្វា វិហិំ សតីតិ មិទ្ធំ. តថា ហិ អារម្មណេ វិប្ផារវសេន តំ តំ ឥរិយា បថំ សន្ធារេត្វា បវត្តមានេសុ សម្បយុត្តធម្មេសុ មុគ្គរេន បោថេត្វា វិយ តេ អារម្មណតោ ឱលិយាបេត្វា ឥរិយាបថំបិ សន្ធារេតុំ អសមត្ថេ កត្វា ថិនំ ចិត្តំ អភិភវតិ. មិទ្ធំ ចេតសិកេតិ.

៩៦. វិចិកិច្ឆាតិ ឯត្ថ. ចិកិច្ឆនំ ចិកិច្ឆា. ញាណប្បដិកា រោតិ អត្ថោ. តិកិច្ឆិតុំ ទុក្ករតាយ វិគតា ចិកិច្ឆា ឯតាយាតិ វិចិកិច្ឆា. សភាវំ វិចិនន្តា កិច្ឆន្តិ កិលមន្តិ ឯតាយាតិវា វិចិកិច្ឆា. វិចិកិច្ឆតិវា ទ្វេឡ្ហកភាវេន បវត្តតីតិ វិចិកិច្ឆា. សា នីវរណភូតា, បដិរូបកាតិ ទុវិធា. តត្ថ ពុទ្ធាទីសុ អដ្ឋសុ វត្ថូសុ វិមតិវសេន បវត្តមានា នីវរណភូតា. តតោ អញ្ញាបន អសព្ពញ្ញូនំ តេសុ តេសុ អារម្មណេសុ កថំ នុខោ ឯវំ នុខោ ¶ ឥទំនុខោតិ វេមតិកភាវេន បវត្តា សព្ពា វិចិកិច្ឆា បដិរូបកានាម. សា បន កុសលាបិ ហោតិ, អកុសលាបិ ខីណា សវានំ ឧប្បន្ន ក្រិយាព្យាកតាបីតិ. ឥធ បន ឯកន្តាកុសលភូតា នីវរណវិចិកិច្ឆាវ អធិប្បេកាតិ.

៩៧. សទ្ទហតីតិ សទ្ធា. យថា អច្ឆំ បសន្នំ និសិន្នំ ឧទកំ ចន្ទ សូរិយាទីនិ រូបនិមិត្តានិ សុដ្ឋុ អត្តនិ ទហតិ. ឯវំ អយំ ពុទ្ធគុណា ទីនិ សុដ្ឋុ អត្តនិ ទហតិ ធារេតិ ថបេតិវាតិ អត្ថោ. សទ្ទហន្តិវា ឯតាយាតិ សទ្ធា. សទ្ទហនមត្តមេវវា ឯតន្តិ សទ្ធា. សាបិ ពុទ្ធា ទីសុ សទ្ធេយ្យវត្ថូសុ អកាលុស្សិយភាវេន បវត្តមានាឯវ ឥធ អធិប្បេតា. តតោ អញ្ញាបន តិត្ថិយេសុវា តិត្ថិយធម្មេសុ វា ឯវរូបេសុ អសទ្ធេយ្យវត្ថូសុ សទ្ទហនវសេន បវត្តា ឱកប្បនា សទ្ធា បដិរូបកានាម ហោតិ. សា បន អត្ថតោ មិច្ឆាធិមោក្ខោ យេវាតិ. យថា បន មនុស្សា ហត្ថេ អសតិ រតនានិ ទិស្វា បិ-គហេតុំ ន សក្កោន្តិ. វិត្តេ អសតិ តេសំ សព្ពភោគា ន សម្បជ្ជន្តិ. ពីជេ អសតិ សស្សាទីនិ នសម្បជ្ជន្តិ. ឯវំ សទ្ធាយ អសតិ បុញ្ញក្រិយាវត្ថូនិ នសម្បជ្ជន្តិ. តស្មា ឯសា ហត្ថវិត្តពីជ សទិសាតិ វុត្តា.

៩៨. សរតីតិ សតិ. អត្តនា កតានិ កត្តព្ពានិ ច កល្យាណកម្មាវា ពុទ្ធគុណាទីនិវា អប្បមជ្ជនវសេន ឧបគច្ឆតីតិ អត្ថោ. សាបិ សម្មាសតិ មិច្ឆាសតិ ទុវិធា ហោតិ. តត្ថ សម្មាសតិ ឥធ អធិប្បេតា. ឥតរា បន សតិយេវ ន ហោតិ. កតស្ស កត្តព្ពស្សច បាបកម្មស្ស អប្បមជ្ជនវសេន បវត្តោ សតិបដិរូបកោ អកុសលចិត្តុប្បាទោយេវ. យស្មា បនេសា ចិត្តំ សព្ពេហិ អកុសលធម្មេហិច រក្ខិតុំ កុសលធម្មេហិច យោជេតុំ សក្កោតិ. តស្មា សា រញ្ញោ សព្ពកម្មិក មហាអមច្ចោ វិយ ទដ្ឋព្ពាតិ. សតិំខ្វាហំ ភិក្ខវេ សព្ពត្ថិកំ វទាមីតិ ហិ វុត្តំ.

៩៩. ហិរិយតីតិ ¶ ហិរិ. កាយទុច្ចរិតាទីហិ លជ្ជតិ ជិគុច្ឆតិ ឧក្កណ្ឋតីតិ អត្ថោ.

១០០. តេហិយេវ ឱត្តប្បតីតិ ឱត្តប្បំ. ឧព្ពិជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថបិ ហិរិឱត្តប្បប្បដិរូបកានាម អត្ថិ, វុត្តញ្ហិ –

លជ្ជិតព្ពេ នលជ្ជន្តិ, អលជ្ជិយេសុ លជ្ជរេតិ ច;

ភាយិតព្ពេ នភាយន្តិ, អភយេ ភយទស្សិនោតិ ច.

យស្មា បន សប្បុរិសា ហិរិយា អត្តនិ ឱត្តប្បេនច បរេសុ អារក្ខទេវតាទីសុ គារវំ ឧប្បាទេត្វា បាបតោ វជ្ជេត្វា សុទ្ធំ អត្តានំ បរិហរន្តិ. តស្មា ឥមេ ទ្វេ លោកបាលធម្មាតិ វុត្តា.

១០១. លោភប្បដិបក្ខោ អលោភោ. សោ ហិ យេសុ អត្តនោ ហិតសញ្ញិតេសុ អារម្មណេសុ លោភោ លគ្គនវសេន បវត្តតិ, តេស្វេវ តំ លោភំ វិធមិត្វា លោភវត្ថុភូតា ភវភោគសម្បត្តិយោ គូថរាសិំវិយ ហីឡេត្វា ជិគុច្ឆិត្វា ឯកានេក្ខម្ម ធាតុនាម ហុត្វា បវត្តតីតិ.

១០២. ទោសប្បដិបក្ខោ អទោសោ. សោបិ ហិ យេសុ អត្តនោ អហិតសញ្ញិតេសុ អារម្មណេសុ ទោសោ ទុស្សនវសេន បវត្តតិ. តេស្វេវ តំទោសំ វិធមិត្វា ទិដ្ឋទិដ្ឋេសុ សត្តេសុ បុណ្ណចន្ទសទិសំ សោម្មហទយំ ឧប្បាទេត្វា ឯកា អព្យាបាទធាតុ នាម ហុត្វា បវត្តតីតិ. អយមេវច ព្រហ្មវិហារេសុ មេត្តាតិ វុត្តា. អមោហោបិ ឥធ វត្តព្ពោ. មោហប្បដិបក្ខោ អមោហោ. សោបិ ហិ យេសុ ធម្មេសុវា អត្ថេសុវា ចតូសុ អរិយសច្ចេសុវា មោហោ អន្ធការំ កត្វា បវត្តតិ. តេស្វេវ តំ មោហំ វិធមិត្វា ចន្ទសូរិយសហស្សំ ឧដ្ឋាបេន្តោវិយ វិជ្ជានាម ហុត្វា បវត្តតីតិ.

១០៣. តត្រមជ្ឈត្តតាតិ ឯត្ថ អត្តា វុច្ចតិ សភាវោ. លីនុទ្ធច្ចាទីនំ ឧភិន្នំ វិសមបក្ខានំ មជ្ឈេ បវត្តោ អត្តា ឯតស្សាតិ មជ្ឈត្តា. សមប្បវត្តោ សម្បយុត្តធម្មសមូហោ. តស្ស ភាវោ មជ្ឈក្កតា. ¶ តេសុ តេសុ សម្បយុត្តធម្មេសុ ទិស្សមានា មជ្ឈត្តតា តត្រមជ្ឈត្តតា តេសុ តេសុវា ហិតកម្មេសុ ចិត្តចេតសិកានំ មជ្ឈត្តតា តត្រមជ្ឈត្តតា. តថា ហិ សា សមប្បវត្តានំ សម្បយុត្ត ធម្មានំ អជ្ឈុបេក្ខនវសេន សមប្បវត្តានំ អាជានេយ្យានំ អជ្ឈុបេក្ខនសារថីវិយ ទដ្ឋព្ពាតិ វុត្តា. អយមេវច ព្រហ្មវិហារេសុ ឧបេក្ខាតិ វុត្តា.

១០៤. កាយប្បស្សទ្ធាទីសុ កាយោតិ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយ សង្ខាតោ ចេតសិកសមូហោ វុច្ចតិ. ចិត្តន្តិ សោភណចិត្តំ. កាយស្ស បស្សទ្ធិ កាយប្បស្សទ្ធិ. ចិត្តស្ស បស្សទ្ធិ ចិត្តប្បស្សទ្ធីតិអាទិនា សមាសោ. បស្សម្ភនំ បស្សទ្ធិ. សន្តសីតលភាវោតិ អត្ថោ. យេសំ ឥទំ ទ្វយំ ទុព្ពលំ ហោតិ. តេ បុញ្ញកម្មេសុ ចិត្តសុខំ នបិន្ទន្តិ. ពហិទ្ធាឯវ នេសំ ចិត្តំ បក្ខន្ទតិ. សន្តត្តេ បាសាណបិដ្ឋេ ថបិតមច្ឆោវិយ ហោតិ. យេសំ បន ពលវំ ហោតិ. តេយេវ តត្ថ តំ វិន្ទន្តិ. តេសំ ចិត្តំ សីតលេ ឧទកេ បក្ខិត្ត មច្ឆោ វិយ ហោតិ.

១០៥. លហុភាវោ លហុតា. អគរុតា អទន្ធតាតិ អត្ថោ. យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ. តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ នបសារេតិ សង្កោចតិ. តត្តបាសាណេ បក្ខិត្តបទុមបុប្ផំ វិយ ហោតិ. យេសំ បន ពលវំ. តេសំ ចិត្តំ តត្ថ បសារេតិ. សីតលេ ឧទកេ បក្ខិត្ត បទុមបុប្ផំ វិយ ហោតិ.

១០៦. មុទុភាវោ មុទុតា. យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ. តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ ថទ្ធំ ហោតិ. វេរីនំ មជ្ឈេ គតមហាយោធោវិយ ហោតិ. យេសំ បន ពលវំ. តេសំ ចិត្តំ តត្ថ មុទុ ហោតិ. វិយញ្ញាតីនំ មជ្ឈេ គតមហាយោធោ វិយ ហោតិ.

១០៧. កម្មនិ សាធុ កម្មញ្ញំ. តទេវ កម្មញ្ញតា. យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ. តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ យថិច្ឆិតំ ថបេតុំ នលព្ភតិ, វិក្កិរតិ. បដិវាតេ ខិត្តថុសមុដ្ឋិវិយ ហោតិ. យេសំ បន ពលវំ. តេសំយេវ តំ តត្ថ យថិច្ឆិតំ ថបេតុំ លព្ភតិ នវិក្កិរតិ. បដិវាតេ ខិត្តសុវណ្ណក្ខន្ធោវិយ ហោតិ.

១០៨. បគុណស្ស ¶ ភាវោ បាគុញ្ញំ. តទេវ បាគុញ្ញតា. យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ. តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ វិកម្បតិ វិហញ្ញតិ. គម្ភីរេ ឧទកេ ខិត្តវានរោវិយ ហោតិ. យេសំ បន ពលវំ, តេ សំ តំ តត្ថ នវិកម្បតិ នវិហញ្ញតិ. គម្ភីរេ ឧទកេ ខិត្ត កុម្ភិលោ វិយ ហោតិ.

១០៩. ឧជុឯវ ឧជុកំ, ឧជុកស្ស ភាវោ ឧជុកតា. យេសំ ឥទំ ទុព្ពលំ. តេសំ ចិត្តំ បុញ្ញកម្មេសុ វិសមគហិកំ ហោតិ. កទាចិ លីនំ. កទាចិ ឧទ្ធដំ. កទាចិ ឱនតំ. កទាចិ ឧន្នតំ. សុរាមទមត្តស្ស មគ្គគមនំ វិយ ហោតិ. យេសំ បន ពលវំ, តេសំ តំ វុត្តវិបរិយ យេន វេទិតព្ពន្តិ.

១១០. ឯត្ថច សិទ្ធេសុបិ ចិត្តប្បស្សទ្ធាទិកេសុ វុត្តេសុ វិសុំ កាយប្បស្សទ្ធាទីនំ វចនំ តេសំ វសេន រូបកាយស្សបិ បស្សទ្ធាទិ ទីបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ តំ តំ សុត្តន្តំ សុត្វា គេលញ្ញវុដ្ឋា នាទីសុ រូបកាយស្ស បស្សទ្ធភាវោ បាកដោ ឥទ្ធិមន្តានំ ឥទ្ធិយា អាកាសគមនាទីសុ លហុ ភាវោ. កាយំ ខុទ្ទកំ វា មហន្តំ វា កត្វា និម្មិននេសុ មុទុភាវោ. អន្តោបថវិយំវា អន្តោបព្ពតេ សុវា អសជ្ជមានំ កត្វា គមនាទីសុ កម្មញ្ញភាវោ. នាគវណ្ណំវា គរុឡវណ្ណំវា កត្វា និម្មិននាទីសុ បគុណភាវោ តេស្វេវ សព្ពេសុ យថានិម្មិតវសេន ចិរប្បវត្តិភាវេសុ ឧជុកភាវោ បាកដោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. សមំ ធារេន្តីតិ សាធារណា, សព្ពេហិ សោភណចិត្តេហិ, តេសំវា សាធារណា សោភណ សាធារណា.

១១១. សម្មាវាចាតិ ឯត្ថ តិវិធា សម្មាវាចា កថា, ចេតនា, វិរតិវសេន, តត្ថ អត្ថធម្មប្បដិសំយុត្តា សុភាសិតា វាចា កថា សម្មាវាចានាម. តំសមុដ្ឋាបិកា កុសលក្រិយចេតនា ចេតនាសម្មាវាចានាម. យា បន មុសាវាទា វេរមណាទីនិ សិក្ខាបទានិ សមាទិយន្តស្សវា អធិដ្ឋហន្តស្សវា សម្បត្តំ វត្ថុំ អវីតិក្កមន្តស្សវា បាបវិរមណាការេន ចិត្តស្ស បវត្តិ. អយំ វិរតិ សម្មាវាចានាម. សា ឥធ អធិប្បេតា. សម្មា វទន្តិ ឯតា យាតិ ¶ សម្មាវាចា. ឯតាយាតិ ចេត្ថ ករណត្ថេ ហេតុអត្ថេ វា ករណវចនំ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ វាចាយ សិក្ខាបទានិ សមាទិយន្តស្ស សមាទានវចនានិ សន្ធាយ ករណត្ថោ ហេតុអត្ថោ ច យុជ្ជតិ. តតោ យថាសមាទិន្នានិវា យថាធិដ្ឋិតានិវា សិក្ខាបទានិ សុដ្ឋុរក្ខាមាតិ យានិ អនវជ្ជានិឯវ វចនានិ វទន្តា វិចរន្តិ. តានិ សន្ធាយ ករណត្ថានុកូលោ ហេតុ អត្ថោយេវ យុជ្ជតីតិ. អថវា, តថា វទន្តុវា មាវា. អយំបន វទមានេសុ សតិ តេសំ សម្មា វត្តុំឯវ ទេតិ. នមិច្ឆា វត្តុន្តិ កត្វា សម្មា វាចាត្វេវ វុច្ចតិ. អបិច, អយំ វចីទុច្ចរិតានំ បជហនវសេន បវត្តមានា វចីទ្វារសុទ្ធិយា ឯវ ហោតីតិ សម្មាវាចាតិ វុច្ចតីតិ.

១១២. សម្មាកម្មន្តោបិ តិវិធោ ក្រិយា, ចេតនា, វិរតិ វសេន. តត្ថ យំកិញ្ចិ អនវជ្ជំ កម្មំ ករោន្តស្ស កាយិកក្រិយា ក្រិយាកម្មន្តោនាម. តំសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា ចេតនាកម្មន្តោ នាម. យា បន បាណាតិបាតា វេរមណាទីនិ សិក្ខាបទានិ សមាទិ យន្តស្សវា អធិដ្ឋហន្តស្សវា សម្បត្តំ វត្ថុំ អវីតិក្កមន្តស្សវា បាបវិរមណាការេន ចិត្តស្ស បវត្តិ. អយំ វិរតិ សម្មាកម្មន្តោ នាម. សម្មា ករោន្តិ ឯតេនាតិ សម្មាកម្មំ, តទេវ សម្មា កម្មន្តោ សុត្តន្តោ វនន្តោវិយ. សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវ.

១១៣. សម្មាអាជីវោបិ វីរិយ, វិរតិវសេន ទុវិធោ. តត្ថ បកតិយា អនវជ្ជានិ កសិកម្មាទីនិវា ភិក្ខាចរិយាទីនិវា កត្វា ជីវិតំ កប្បេន្តានំ ឧដ្ឋានពលសង្ខាតោ វាយាមោ វីរិយសម្មាអាជីវោនាម. យា បន អាជីវសុទ្ធិំ អបេក្ខិត្វា អត្តនោ អាជីវសីលវិបត្តិការណានិ កាយវចីទុច្ចរិតានិ បជហន្តានំ បាបវិរមណាការេន ចិត្តស្ស បវត្តិ. អយំ វិរតិ អាជីវោនាម. អយមិធាធិប្បេតោ. សម្មា អាជីវន្តិ ជីវិតំ បវត្តេន្តិ ឯតេនាតិ សម្មាអាជីវោ. សេសមេត្ថ វុត្តនយមេវាតិ.

១១៤. ឯកេកាបិ ចេត្ថ សម្បត្ត វិរតិ, សមាទាន វិរតិ, សមុច្ឆេទវិរតិវសេន តិវិធា. តត្ថ យា សិក្ខាបទានិ អសមា ទិយិត្វាវា ¶ សមាទិន្នានិបិវា តានិ អនបេក្ខិត្វា កេវលំ ហិរិ ឱត្តប្បពលេនេវ សម្បត្តំ វត្ថុំ អវីតិក្កមន្តានំ ឧប្បន្នា វិរតិ. អយំ សម្បត្តវិរតិនាម. សា បច្ចុប្បន្នារម្មណាយេវ. បញ្ចសិក្ខា បទា បច្ចុប្បន្នារម្មណាតិ ហិ វុត្តំ. យា បន សិក្ខាបទានិ សមាទិ យន្តស្សវា អធិដ្ឋហន្តស្សវា យថាសមាទិន្នានិវា យថាធិដ្ឋិតានិ វា សុដ្ឋុរក្ខាមីតិ សម្បត្ត វត្ថុំ អបីតិក្កមន្តស្សវា ឧប្បន្នា. អយំ សមាទានវិរតិនាម. សា បន បច្ចុប្បន្នារម្មណាវា ហោតិ អនាគតារម្មណាវា. តថា ហិ បញ្ចសិក្ខាបទា បច្ចុប្បន្នារម្មណាតិ ឥទំ សម្បត្តវិរតិវសេន វុត្តន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. មគ្គក្ខណេ បន សព្ពទុច្ចរិតានំ បច្ចយសមុច្ឆេទវសេន ឧប្បន្នា សមុច្ឆេទវិរតិនាម. សា បន និព្ពានារម្មណាឯវ. ផលវិរតិបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតាតិ. តត្ថ លោកិយវិរតិយោ ជីវិតិន្ទ្រិយាទីនិ វីតិក្កមិតព្ពវត្ថូនិ អារម្មណំ កត្វា បាណាតិបាតាទីនិ វិរមិតព្ពវត្ថូនិ បជហន្តិ. លោកុត្តរវិរតិយោ បន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា តានិយេវ វិរមិតព្ពវត្ថូនិ បជហន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១១៥. បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកានំ ហទយខេទំ ករោតីតិ ករុណា. កិរតិវា បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ, កិណាតិវា បរទុក្ខំ ហិំសតីតិ ករុណា. កិរីយតិ ទុក្ខិតេសុ បសារីយតីតិវា ករុណា. អបិច កលិ ឧណាតិ ឆេទោ. កលីតិ ទុក្ខំ វុច្ចតិ, យថា-កលិ សម្ភវេ ភវេតិ. កលីតិវា បាបបិ បរាជយោបិ វុច្ចតិ. បាបេ កលិ បរាជយេតិ ហិ វុត្តំ. សព្ពញ្ចេតំ ការុណិកា នំ ការុញ្ញហេតុភូតមេវ ហោតិ. ឥតិ កលិំ ទុក្ខំវា បាបំវា សព្ពសម្បត្តិតោ បរាជយំវា សត្តេហិ អវន្តិ រក្ខន្តិ, សត្តេវា តតោ វិធកលិតោ អវន្តិ រក្ខន្តិ ការុណិកា ជនា ឯតាយាតិ ករុណា.

១១៦. បរសម្បត្តិំ ទិស្វា មោទន្តិ ឯតាយាតិ មុទិតា. នត្ថិ បមាណំ ឯតេសន្តិ អប្បមាណា, សត្តា. អប្បមាណេសុ ភវាតិ អប្បមញ្ញា. ឯតាហិ ឯត្តកេសុយេវ សត្តេសុ បវត្តេតព្ពា. ន ឥតោ អញ្ញេសូតិ ឯវំ បរិច្ឆេទប្បមាណស្ស អភាវា ឯកស្មិំ សត្តេ បវត្តាបិ អប្បមញ្ញាឯវនាម ហោន្តីតិ.

អប្បមាណសត្តា ¶ រម្មណត្តា អប្បមាណា. តាឯវ អប្បមញ្ញាតិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

១១៧. បញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តោ អមោហោឯវ. សោ ហិ បជាននដ្ឋេន បញ្ញា, អធិបតិយដ្ឋេន ឥន្ទ្រិយញ្ចាតិ កត្វា បញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ វុច្ចតីតិ.

១១៨. ឯត្តាវតាតិអាទិ តិណ្ណំ រាសីនំ សង្គហោ. ឯវំ ទ្វិបញ្ញាស សរូបំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចេតោយុត្តប្បការំ ទស្សេន្តោ តេសន្តិអាទិមាហ. ឥតោ ចេតសិកានំ សរូបទស្សនតោ បរំ តេសំ ចិត្តាវិយុត្តានំ ចិត្តេន អវិយុត្តានំ ចេតសិកានំ ចិត្តុប្បាទេសុ បច្ចេកំ សម្បយោគោ តថាយោគំ វុច្ចតេតិ យោជនា. ចិត្តុប្បាទេសូតិ ចិត្តេសុ ឥច្ចេវ អត្ថោ. ឧប្បជ្ជន្តិ ចេតសិកា ឯតេសូតិ ឧប្បាទា. ចិត្តានិឯវ ឧប្បាទា ចិត្តុប្បាទាតិ កត្វា. ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណានំ សព្ពទុព្ពលត្តា តេសុ ឆ បកិណ្ណកា នុប្បជ្ជន្តិ. ភាវនាពលេន បហីនត្តា វិតក្កោ ទុតីយជ្ឈានិកាទីសុ, វិចារោ តតីយជ្ឈានិកាទីសុ, បីតិ ចតុត្ថជ្ឈានិកាទីសុ នុប្បជ្ជតិ. សន្និដ្ឋានសភាវត្តា អធិមោក្ខោ អសន្និដ្ឋានសភាវេ វិចិកិច្ឆា ចិត្តេ នុប្បជ្ជតិ. វីរិយំ ពលនាយកត្តា ទុព្ពលេសុ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនា ទីសុ សោឡសចិត្តេសុ នុប្បជ្ជតិ. បីតិ សម្បិយាយនសភាវត្តា ទោមនស្សុបេក្ខា សហគតេសុ នុប្បជ្ជតិ. ឆន្ទោ ឥច្ឆាសភាវត្តា ឥច្ឆារហិតេសុ អហេតុកេសុ មោមូហចិត្តេសុច នុប្បជ្ជតីតិ អាហ បកិណ្ណកេសុបន វិតក្កោ.ល. មោមូហវជ្ជិតចិត្តេសូតិ. តេ បន ចិត្តុប្បាទា បកិណ្ណកវិវជ្ជិតា សបកិណ្ណកាតិ សម្ពន្ធោ.

១១៩. អកុសលេសូតិ អកុសលចេតសិកេសុ. សព្ពាកុសល សាធារណានាម. តស្មា សព្ពេសុបិ ទ្វាទសាកុសលចិត្តេសុ លព្ភន្តីតិ យោជនា.

បច្ឆិមំ ¶ បុរិមស្ស សមត្ថនវចនន្តិ អធិប្បេតំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ឥទញ្ហិ ឋានំ ចិត្តេសុ លព្ភមានតាទស្សនបធានន្តិ. យស្មា បន សព្ពានិ អកុសលចិត្តានិ ឥមេហិ ចតូហិ វិនា នុប្បជ្ជន្តិ. ន ហិ តានិ បាបេសុ អាទីនវំ បស្សិត្វា ឋិតានំ ឧប្បជ្ជន្តិ. នច តេហិ លជ្ជាយវា ភយេនវា ឧក្កណ្ឋិតានំ. នាបិ កុសលេសុ ធម្មេសុ សមាហិតានន្តិ. តស្មា តេ សព្ពេសុ តេសុ លព្ភន្តីតិ. យស្មាច ទិដ្ឋិមានា ខន្ធេសុ អស្សាទំ អមុញ្ចិត្វាវ តេសុ តថា តថា អាមសិត្វា បវត្តន្តិ. តស្មា តេ លោភមូលចិត្តេស្វេវ ឧប្បជ្ជន្តិ. តត្ថ ឧប្បជ្ជន្តេសុ បន តេសុ ទិដ្ឋិ ខន្ធេសុ អត្តគ្គាហំ ទឡ្ហំ គហេត្វា តំ អត្តំ និច្ចតាទីហិ មិច្ឆាសភាវេហិឯវ បរាមសន្តី បវត្តតិ. មានោ បន ខន្ធេ អហន្តិ ទឡ្ហំ គហេត្វា តំ គហិតាការំ សេយ្យ តាទីហិឯវ អាមសន្តោ បវត្តតិ. តស្មា តេ អាមសនាការតោ អសទិសវុត្តិនោឯវ ហោន្តីតិ អាហ. ទិដ្ឋិចតូសុ.ល. វិប្បយុត្តេសូតិ. យេ បន ទិដ្ឋិគតិកា ទិដ្ឋិយា យថាគហិតំ អត្តានមេវ អហន្តិ គណ្ហន្តិ. តេសំបិ ទិដ្ឋិមានា អាមសនាការំ បត្វា អសទិសវុត្តិកាឯវ ហោន្តិ. ន ហិ មានស្ស វិយ ទិដ្ឋិយា អត្ត សំបគ្គហណេ ព្យាបារោ អត្ថិ. ន ច ទិដ្ឋិយា វិយ មានស្ស ធម្មានំ អយាថាវបក្ខបរិកប្បនេតិ. តេនេវ ហិ អហំគាហោ មានោ អនាគាមីនំបិ បវត្តតិ. អត្តគ្គាហភូតា បន ទិដ្ឋិ បុថុជ្ជនាន មេវាតិ.

‘‘មានោបិ អហំមានវសេន បវត្តនតោ ទិដ្ឋិសទិសោវ បវត្តតីតិ ទិដ្ឋិយា សហ ឯកចិត្តុប្បាទេ នបវត្តតី’’តិ វត្វា កេសរ សីហោ បមាយ តំ អត្ថំ សាធេតិ. តំ ន សុន្ទរំ.

សទិសប្បវត្តិ ហិ នាម សហបវត្តិយា ឯវ ការណន្តិ. មច្ឆរិយំ បន អត្តសម្បត្តីសុ លគ្គនលោភសមុដ្ឋិតំបិ តាសំ បរេហិ សាធារណភាវំ ¶ អសហនាការេន បវត្តត្តា ឯកន្តេន បដិឃសម្ប យុត្តមេវ ហោតីតិ វុត្តំ ទោសោ.ល. ចិត្តេសូតិ. អកម្មញ្ញ លក្ខណំ ថិនមិទ្ធំ កម្មញ្ញសភាវេសុ អសង្ខារិកេសុ នសម្ភវតីតិ វុត្តំ ថិនមិទ្ធំ បញ្ចសុ សសង្ខារិក ចិត្តេសូតិ. ចត្តារោ សព្ពា កុសលសាធារណា. តយោ លោភ ទិដ្ឋិមានា. ចត្តារោ ទោសាទយោ. ទ្វយំ ថិនមិទ្ធំ. វិចិកិច្ឆា ចិត្តេចាតិ ចសទ្ទោ អវធារណេ. វិចិកិច្ឆាចិត្តេឯវាតិ អត្ថោ. ចតុទ្ទស អកុសល ចេតសិកា.

១២០. សោភណេសូតិ សោភណចេតសិកេសុ. លោកុត្តរេ អដ្ឋង្គិកមគ្គេ តីសុ ខន្ធេសុ បញ្ញាក្ខន្ធេ សម្មាសង្កប្បោ នាម សម្មាទិដ្ឋិបច្ឆិមកោវ ហោតិ. តស្មា បាទកជ្ឈានាទិវសេន តស្មិំ អសតិបិ បញ្ញាក្ខន្ធោ នបរិហាយតិ. សីលសមាធិក្ខន្ធធម្មេសុ បន ឯកោ ឯកស្ស កិច្ចំ នសាធេតិ. តស្មា លោកុត្តរ មគ្គោ សត្តង្គិកតោ ហេដ្ឋា នបវត្តតីតិ អាហ វិរតិយោ បន តិស្សោបិ.ល. លព្ភន្តីតិ. និយតាវ ឯកតោវ សព្ពថាបិ លព្ភន្តីតិ យោជនា. តត្ថ និយតាវាតិ ន លោកិយេសុវិយ កទាចិឯវ លព្ភន្តិ. អថខោ សព្ពទាបិ និយតា ហុត្វាវ លព្ភន្តិ. កស្មា, លោកុត្តរធម្មានំ និច្ចំ សីលេសុ បរិបូរការិតាវសេន បវត្តត្តា. ន ហិ តេ លោកិយា វិយ កទាចិ ទានវសេន កទាចិ សុតបរិយត្តិវសេន កទាចិ កសិណភាវនាទិវសេន បវត្តន្តីតិ. ឯកតោ វាតិ នលោកិយេសុ វិយ វិសុំ វិសុំ លព្ភន្តិ. អថខោ តិស្សោបិ ឯកតោ ហុត្វាវ លព្ភន្តិ. កស្មា, អភិន្នារម្មណត្តា. ន ហិ តេ លោកិយា វិយ វីតិក្កមិតព្ពវត្ថុសង្ខាតានិ ជីវិតិន្ទ្រិយាទីនិ នានារម្មណានិ អារព្ភ បវត្តន្តិ. ឯកំបន និព្ពានមេវ អារព្ភបវត្តន្តីតិ. សព្ពថាបីតិ ន លោកិយេសុ វិយ ឯកទេ សប្បហានវសេន លព្ភន្តិ. អថខោ តិស្សោបិ អនវសេស ទុច្ចរិត ទុរាជីវប្បហានាការេន លព្ភន្តិ. លោកិយេសុហិ សកិំ ឧប្បន្នា សម្មាវាចា ចតុព្ពិធានិ វចីទុច្ចរិតានិ សព្ពានិ ឯកតោ បជហិតុំ នសក្កោតិ. មុសាវាទវិរតិ មុសាវាទមេវ បជហិតុំ សក្កោតិ. ន ឥតរានិ. មុសាវាទំបិ សមូលំ សានុសយំ បជហិតុំ នសក្កោតិ. ¶ តថា បិសុណវាចា វិរតិ បិសុណវាចមេវ បជហិតុំ សក្កោតិ. ន ឥតរានិ. បិសុណវាចំបិ សមូលំ សានុសយំ បជហិតុំ ន សក្កោតិ. សព្ពំ វិត្ថារេតព្ពំ. លោកុត្តរេសុ បន សកិំ ឧប្បន្នា សម្មាវាចា សព្ពានិ វចីទុច្ចរិតានិ សមូលានិ សានុសយានិ បជហតិ. សកិំ ឧប្បន្នោ សម្មាកម្មន្តោ សព្ពានិ កាយទុច្ចរិតានិ សមូលានិ សានុសយានិ បជហតិ. សកិំ ឧប្បន្នោ សម្មាអាជីវោ សព្ពានិ អាជីវហេតុកានិ កាយវចីទុច្ចរិតានិ សមូលានិ សានុសយានិ បជហតិ. ឥតិ តិស្សោ លោកុត្តរេសុឯវ សព្ពថាបិ លព្ភន្តីតិ. វិសទ្ទោ អវយវសម្បិណ្ឌនត្ថោ. សកិំ ឧប្បន្នា ឯកា សម្មាវាចា មុសាវាទប្បហានវសេនាបិ លព្ភតិ. នកេវលញ្ច តប្បហានវសេនេវ. អថខោ បិសុណវាចាបហានវសេនបិ លព្ភតីតិ សព្ពំ វត្តព្ពំ. ឯត្ថច ទុច្ចរិតានិ សមូលានិ សានុសយានីតិ ឯត្ថ កាយវចីចោបន ភាគិយានិ កាមរាគានុសយាទីនិ ឧបរិមគ្គវជ្ឈានិ កិលេសជាតានិ អរូបសេក្ខានំបិ សន្តិយេវ. កាមរូបសេក្ខានំ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តស្មា តេសំ បជហនវសេន ឧបរិមគ្គ ផលវិរតីនំ ទុច្ចរិតប្បហានំ ទដ្ឋព្ពំ. កាមាវចរកុសលេស្វេវ, នបន កាមាវចរវិបាកក្រិយចិត្តេសុ, នាបិមហគ្គតចិត្តេសូតិ អធិប្បាយោ. កាមាវចរកុសលេសុបិ កាមភូមិយំ ឧប្បន្នេសុឯវ, នរូបារូបភូមិយំ ឧប្បន្នេសុ. ន ហិ ព្រហ្មានំ វិរមិតព្ពវត្ថុ សង្ខាតានិ កាយវចីទុច្ចរិតានិនាម អត្ថិ. នច លោកិយវិរតិយោ វិរមិតព្ព វត្ថុរហិតេសុ បុគ្គលេសុ បវត្តន្តីតិ. ឧបរិ ឆកាមាវចរទេវេ សុបិ នបវត្តន្តីតិ វទន្តិ. តំ កថាវត្ថុម្ហិ វិចារិតមេវ. យទិ ឯវំ មនុស្សលោកេបិ តីសុ ហេដ្ឋិមផលដ្ឋេសុ តាសំ អប្បវត្តិ អាបជ្ជតិ. ន ហិ តេសំបិ បាណាតិបាតាទីនិ វិរមិតព្ពវត្ថូនិនាម អត្ថីតិ. សច្ចំ, ឥធ បន សត្តវិធអាបត្តិក្ខន្ធាបិ វិរមិតព្ពវត្ថុដ្ឋានេ ឋិតា. តថា តិវិធកុហនវត្ថូនិច. តានិច កានិចិ តេសំ ផលដ្ឋានំបិ សាធារណានិឯវ. មនុស្សានញ្ច យានិ កានិចិ តស្ស តស្ស សមាទិន្នស្ស សិក្ខាបទស្ស វត្ថូនិបិ វិរមិតព្ពវត្ថូនិឯវ. យានិបិ កាមសេក្ខានំ កាយវាចា វិប្ផន្ទនករានិ កិលេសជាតានិ សមុច្ឆេទវិរតីនំ វត្ថុភូតានិ សន្តិ. តានិ តេសំ តទង្គ វិរតីនំបិ ¶ វត្ថូនិឯវាតិ. កទាចិ សន្ទិស្សន្តីតិ សមាទានសម្បត្តវិរតីនំ អញ្ញតរវសេន បវត្តកាលេឯវ សន្ទិស្សន្តិ. ឯវំ សន្ទិស្ស មានាបិ ភិន្នារម្មណត្តា នឯកតោ ហុត្វា សន្ទិស្សន្តីតិ វុត្តំ វិសុំ វិសុន្តិ. វិសុំវិសុំ សន្ទិស្សមានាបិ ឯកេកទុច្ចរិតប្បហានវសេនេវ សន្ទិស្សន្តិ. ន លោកុត្តរេសុ វិយ សព្ពថាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១២១. អប្បនាបត្តានំ អប្បមញ្ញានំ សោមនស្សសហគតភាវោវ វិភង្គេ វុត្តោតិ វុត្តំ បញ្ចមជ្ឈានវជ្ជិតមហគ្គតចិត្តេសូតិ. ឯតាហិ បរសត្តានំ ហេតុ អធិមត្តព្យាបារា ហោន្តិ, តស្មា អតិសន្តាយ និព្យាបារាយ បញ្ចមជ្ឈានុបេក្ខាយ សហ នបវត្តន្តីតិ. អប្បនាបុព្ពភាគភូតានំ បន តាសំ ឧបេក្ខាវេទនាយបិ សម្បយោគោ អដ្ឋកថាយំ អនុញ្ញាតោយេវាតិ វុត្តំ កាមាវចរ.ល. ចិត្តេសុចាតិ. កទាចីតិ ការុញ្ញប្បកតិកស្ស អនិស្សុកិនោច បរេសំ វិបត្តិសម្បត្តិទស្សនកាលេ. នានាហុត្វា ជាយន្តីតិ តេសំ វិបត្តិទស្សនកាលេ អនុកម្បនវសេន ករុណា ឯវ ជាយតិ, នមុទិតា. សម្បត្តិទស្សនកាលេ បន មោទនវសេន មុទិតាវ ជាយតិ, នករុណាតិ ឯវំ វិសុំ វិសុំ ហុត្វា ជាយន្តីតិ អត្ថោ. យស្មា បនេតា ទោសសមុដ្ឋិតានំ វិហិំសា អរតីនំ និស្សរណភូតាតិ សុត្តន្តេសុ វុត្តា. ទោមនស្សបដិបក្ខញ្ចសោ មនស្សមេវ ហោតិ. តស្មា តាសំ អប្បនាបុព្ពភាគភូតានំបិ និច្ចំ សោមនស្សយោគមេវ កេចិ ឥច្ឆន្តីតិ វុត្តំ ឧបេក្ខាសហគតេសុ.ល. កេចិ វទន្តីតិ. សោ បន តេសំ វាទោ អដ្ឋកថាយបិ សហ វិរុទ្ធោ. តស្មា តំ ពហូ វិញ្ញុនោ ន សម្បដិច្ឆន្តីតិ កត្វា សោវាទោ ថេរេន កេចិវាទោនាម កតោ. យស្មាច សព្ពេសំបិ លោកិយ លោកុត្តរជ្ឈានានំ បុព្ពភាគ ភាវនា នាម អប្បនាសន្នកាលេឯវ សោមនស្សជ្ឈានានំ បុព្ពភាគា សោមនស្សសហគតា ហោន្តិ. ឧបេក្ខាឈានានំ បុព្ពភាគា ឧបេក្ខាសហគតា ហោន្តិ. អនាសន្នកាលេ បន សព្ពេសំបិ តេសំ បុព្ពភាគា កទាចិ សោមនស្សសហគតា, កទាចិ ឧបេក្ខាសហគតាហោន្តិ. តស្មា សោ វាទោ កេចិវាទោវ កាតុំ យុត្តោតិ. ឯត្ថច សព្ពានិបិ សមថវិបស្សនាភាវនាចិត្តានិនាម អាទិម្ហិ យេភុយ្យេន ឧបេក្ខាសហគតានិឯវ ¶ ភវេយ្យុំ, យទិយិ តានិ អាទិតោយេវ បដ្ឋាយ សោមនស្សសហជាតានិ សិយុំ. តទា ឥមេ សត្តា សោ មនស្សជាតេសុ កម្មេសុ អនភិរតានាម នត្ថីតិ អញ្ញំ កម្មំ ឆឌ្ឌេត្វា ភាវនាកម្មមេវ អនុយុញ្ជេយ្យុន្តិ. បច្ឆា បន អត្តនោ ភាវនាយ បុព្ពាបរិយវិសេសទស្សនកាលេឯវ សោមនស្ស សហជាតានិ ភវន្តិ. បដិកូលា រម្មណេសុ បន អសុភភាវនាចិត្តេសុ ទុក្ខិតសត្តារម្មណេសុច ករុណាភាវនាចិត្តេសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. អបិច ឥមា ករុណាមុទិតានាម បកតិកាលេបិ ឧប្បជ្ជន្តិយេវ. តាសុ បន មុទិតា តាវ ឥដ្ឋសម្បត្តិវិសយាតិ សាយេភុយ្យេន សោមនស្ស សហជាតាតិ យុត្តមេតំ. ករុណា បន អនិដ្ឋវិបត្តិវិសយាតិ សា យេភុយ្យេន ឧបេក្ខាសហជាតា ឯវ សិយា. នច ឯតា បរសត្តហេតុ អធិមត្ត ព្យាបារាតិ កត្វា ឧបេក្ខាវេទនាយ សហ វិរុទ្ធាឯវាតិ សក្កា វត្តុំ. សា ហិ អប្បនំ អបត្តា វេទនុបេក្ខានាម អារម្មណរសានុភវនេឯវ និព្យាបារាហោតិ. ន អញ្ញកិច្ចេសុ. តថា ហិ សត្តា ឧបេក្ខាសហគត ចិត្តេហិ អទិន្នំបិ អាទិយន្តិ, ទានំបិ ទេន្តិ, អញ្ញានិបិ មហន្តានិ បុញ្ញាបុញ្ញកម្មានិ ករោន្តិយេវាតិ. តស្មា អប្បនា បត្តានញ្ញេវ តាសំ វេទនុបេក្ខាយ សហ វិរុទ្ធភាវោ វត្តុំ យុត្តោតិ.

[៨០] ឯត្តាវតា យំ វុត្តំ វិភាវនិយំ

‘‘ករុណាមុទិតា ភាវនាកាលេ អប្បនាវីថិតោ បុព្ពេ បរិចយវសេន ឧបេក្ខាសហគតចិត្តេហិបិ បរិកម្មំ ហោតិ. យថាតំ បគុណគន្ថំ សជ្ឈាយន្តស្ស កទាចិ អញ្ញវិហិ តស្សាបិ សជ្ឈាយនំ, យថាច បគុណវិបស្សនាយ សង្ខារេ សម្មសន្តស្សកទាចិ បរិចយពលេន ញាណវិប្បយុត្តចិត្តេហិបិ សម្មសនន្តិ ឧបេក្ខា សហគតកាមាវចរេសុ ករុណា មុទិតានំ អសម្ភវវាទោ កេចិវាទោ កតោ’’តិ. តំ បដិក្ខិត្តំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កិញ្ចាបិ កសិណនិមិត្តាទីនិ អារម្មណានិ អគម្ភីរានិឯវ ហោន្តិ. តថាបិ យោគកម្មពលេន ចិត្តសមាធានពលេន កិលេស ទូរីភាវេនច ¶ តទារម្មណេសុ ឈានចិត្តេសុ ញាណំ ឯកន្តេន បវត្ត តិយេវាតិ អាហ សព្ពេសុបិ បញ្ច.ល. ចិត្តេសុចាតិ.

១២២. តយោ វិរតិធម្មា. ទ្វយំ អប្បមញ្ញាយុគឡំ. ឯវំ សោ ភណចេតសិកា សោភណេស្វេវ ចិត្តេសុ ចតុធា ចតូហិ បការេហិ សម្បយុត្តាតិ យោជនា. ឥទានិ សព្ពេសំបិ ចេតោ យុត្តានំ និយតា និយតយោគិវិភាគំ ទស្សេតុំ ឥស្សាតិអាទិមាហ. ករុណា អាទិ យស្សាតិ ករុណាទិ. អប្បមញ្ញា ទ្វយំ. ឥស្សាមច្ឆេរកុក្កុច្ចានិច វិរតិយោច ករុណាទិច ឥស្សាមច្ឆេ រកុក្កុច្ចវិរតិករុណាទយោ. តេ នានាច ជាយន្តិ, កទាចិច ជាយន្តិ. មានោច កទាចិឯវ ជាយតិ. ថិនមិទ្ធញ្ច តថា កទាចិ ឯវ ជាយតិ. ជាយមានំ បន អញ្ញមញ្ញំ សហេវ ជាយតិ. ននានាតិ យោជនា. ឯត្ថច អប្បមញ្ញាវិរតីនំ នានា កទាចិ យោគោ ហេដ្ឋាច វុត្តោ. ឧបរិច វក្ខតិ. ឥស្សាទីនំច ឧបរិ វក្ខតិ. មានថិនមិទ្ធានំ បន ឥធ វត្តព្ពោតិ. តត្ថ មានោ ចតូសុ ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តេសុ លព្ភមានោបិ កទាចិ តេសំ សេយ្យោ ហមស្មីតិអាទិនា បវត្តកាលេឯវ លព្ភតិ, នអញ្ញទា. ថិនមិទ្ធំ បញ្ចសុ សសង្ខារិកេសុ លព្ភមានំបិ កទាចិ តេសំ និទ្ទាតិភូតវសេន អកម្មញ្ញតាយ បវត្តិកាលេឯវ លព្ភតិ. ន អញ្ញទា. តទា លព្ភមានំបន ទ្វយំ សហេវ លព្ភតិ. ន នានាតិ.

‘‘ថិនមិទ្ធំ កទាចិ ឥស្សាមច្ឆេរកុក្កុច្ចេហិចេវ មានេនច សហ ជាយតិ. កទាចិ តេហិ តេនច នានា ជាយតី’’តិ យោជនា វុត្តា. សា សារតោ ន បច្ចេតព្ពា.

ន ហិ តេហិ តេនច តស្ស សហភាវោ នានាភាវោច កិច្ចារម្មណវិរោធាវិរោធភាវេន សិទ្ធោតិ.

មានោច ថិនមិទ្ធញ្ច កទាចិ នានា ជាយតិ. ការណំ វុត្តមេវ. យោជនា វុត្តា. សាបិ ន សុន្ទរា. កទាចិ សហជាយតីតិ.

យថាវុត្តានុសារេនាតិ សត្តសព្ពត្ថយុជ្ជន្តីតិអាទិនា វុត្តប្បការំ អនុសារេន សេសាតិ ឯកាទសហិ អនិយត យោគីហិ អវសេសា ឯកចត្តាលីសធម្មា. តេ យថាវុត្តានុសារេន អត្តនា លព្ភមាន ចិត្តុប្បាទេសុ អនិយតយោគិនោ វេទិតព្ពាតិ យោជនា.

១២៣. ឯវំ ចេតសិកានំ យោគដ្ឋានបរិច្ឆិន្ទនវសេន សម្បយោគនយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យុត្តធម្មរាសិបរិច្ឆិន្ទនវសេន សង្គហ នយំ ទស្សេន្តោ សង្គហញ្ចាតិអាទិមាហ. ឥទានិ តេសំ សង្គហញ្ច យថារហំ បវក្ខាមីតិ យោជនា. ឆត្តិំសាតិអាទិ សង្គហនយស្ស ឧទ្ទេសគាថា. សត្តបញ្ញត្តារម្មណា អប្បមញ្ញា និព្ពានា រម្មណេសុ នលព្ភន្តិតិ វុត្តំ អប្បមញ្ញាវជ្ជិតាតិ តថា អដ្ឋសុ ទុតីយជ្ឈានិកចិត្តេសុ វិតក្កវជ្ជា អញ្ញសមានា ទ្វាទសចេត សិកា អប្បមញ្ញាវជ្ជិតា តេវីសតិ សោភណចេតសិកាចេតិ បញ្ចត្តិំស ធម្មា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិអាទិនយំ តថាសទ្ទេន និទ្ទិសតិ. តេឯវាតិ វិតក្ក វិចារ បីតិសុខវជ្ជា ឧបេក្ខាសហគតា តេ ឯវ តេត្តិំសធម្មា. អដ្ឋសូតិ ឯត្ថ អដ្ឋច អដ្ឋច អដ្ឋាតិ ឯកសេសនិទ្ទេសោ, វិច្ឆាលោបនិទ្ទេសោវា ទដ្ឋព្ពោ. បញ្ចកជ្ឈាន វសេនាតិ បាឡិយំ បញ្ចកនយេន វុត្តស្ស ឈានភេទស្ស វសេន, ចតុក្កនយេន វុត្តស្ស ឈានភេទស្ស វសេន បន ចតុធាវ សង្គហោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ទ្វីសុ រូបបថមជ្ឈានលាភីសុ ទុតីយជ្ឈានំ ឧប្បាទេន្តេសុ មន្ទោ វិតក្កមោ អតិក្កមិតុំ សក្កោតិ. តស្ស ចតុរង្គិកំ ទុតីយជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតិ. តិក្ខបញ្ញោ បន វិតក្ក វិចារេ ឯកតោ អតិក្កមិតុំ សក្កោតិ. តស្ស តិយង្គិកំ ទុតីយជ្ឈានំ ឧប្បជ្ជតីតិ អយំ តេសំ នយានំ វិសេសោ.

១២៤. កិច្ចារម្មណវិរុទ្ធត្តា វិរតិយោ មហគ្គតេសុ នុប្បជ្ជន្តីតិ អាហ វិរតិត្តយវជ្ជិតាតិ. វិរតិយោ ហិ កាយវចី វិសោធនកិច្ចា ហោន្តិ. មហគ្គតជ្ឈានានិ បន សុវិសុទ្ធកាយវចី បយោគស្សេវ ចិត្តវិសោធនកិច្ចានិ. វិរតិយោច វីតិក្កមិតព្ព វត្ថុំវា និព្ពានំវា អារព្ភ បវត្តន្តិ. មហគ្គតជ្ឈានានិ បន បញ្ញត្តិ យោវា មហគ្គតធម្មេវាតិ.

១២៥. កិច្ចារម្មណវិ ¶ រុទ្ធត្តាយេវ វិរតិអប្បមញ្ញាយោ ឯកស្មិំ ចិត្តេ ទ្វេ នលព្ភន្តីតិ វុត្តំ. អប្បមញ្ញា វិរតិយោ បនេត្ថ.ល. យោជេតព្ពាតិ. វិរតិយោ ឯកន្តេន ទុស្សិល្យប្បហាន កិច្ចត្តា តប្បហាន កិច្ចរហិតេសុ លោកិយាព្យាកតេសុ នលព្ភន្តីតិ វុត្តំ វិរតិវជ្ជិតាតិ. បញ្ចសិក្ខាបទា កុសលាយេវាតិ ហិ បាឡិយំ វុត្តំ. ឥទញ្ច លោកិយសិក្ខាបទានិ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អប្បមញ្ញានំ សត្តបញ្ញត្តារម្មណត្តា មហាវិបាកានញ្ច ឯកន្ត បរិត្តារម្មណត្តា តាសំ តេសុ សម្ភវោ នត្ថីតិ វុត្តំ អប្បមញ្ញា វិរតិវជ្ជិតាតិ. ននុ កាមកុសលំ សត្តបញ្ញត្តាទិ អារម្មណំបិ ហោតីតិ តព្ពិបាកេនបិ តេន សទិសា រម្មណេន ភវិតព្ពន្តិ. ន. វិកប្បរហិតត្តា. បញ្ញត្តិយោ ហិ អវិជ្ជមានត្តា មហគ្គតានុត្តរធម្មាច សណ្ហសុខុមធម្មត្តា តថា តថា វិកប្បេត្វាវា បដិវិជ្ឈិត្វាវា គណ្ហន្តានំ កុសលាទីនំ ឯវ អារម្មណភូតា ហោន្តិ. កាមវិបាកានិ បន សយំ អតិទុព្ពលតាយ អារម្មណំ វិកប្បេត្វា វិគហេតុំ នសក្កោន្តិ, កុតោ បដិវិជ្ឈិត្វា គហេតុំ. តស្មា តានិ បញ្ញត្តិយោវា មហគ្គតានុត្តរធម្មេវា អាលម្ពិតុំ ន សក្កោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. មហគ្គតវិបាកានិ បន វិកប្បរហិតានិបិ អប្បនាបត្តកម្មវិសេ សនិព្ពត្តត្តា ភាវនាពលនិម្មិតានិ បញ្ញត្តិវិសេសានិ អាលម្ពិតុំ សក្កោន្តីតិ.

កាមតណ្ហាធិនកម្មជនិតត្តា កាមវិបាកានិ កាមតណ្ហាយ អារម្មណភូតេ កាមធម្មេឯវ អាលម្ពិតុំ លភន្តីតិ អធិប្បាយេន ‘‘កាមតណ្ហាធិនស្ស ផលភូតត្តា’’តិ វត្វា ទាសិបុត្តោបមាយ តទត្ថំ វិភាវេតិ. តំ វិចារេតព្ពំ.

ឯវញ្ហិ សតិ មហគ្គតវិបាកានិបិ រូបារូបតណ្ហាធិន កម្មជនិតានិ ឯវ ហោន្តីតិ តានិបិ រូបារូបតណ្ហានំ អារម្មណភូតេ មហគ្គត ធម្មេឯវ អាលម្ពេយ្យុន្តិ. អបិច, កាមតណ្ហាបិ កាមធម្មេឯវ អារម្មណំ ករោតិ. ន បញ្ញត្តិធម្មេតិ នត្ថិ. នច ឥត្ថិបុរិសាទិ ហត្ថ បាទាទិ បញ្ញត្តីសុ អស្សាទវសេន បវត្តា តណ្ហា កាមតណ្ហា នាម ¶ នហោតីតិ អត្ថិ. សុភេតិ កុសលេ. មនេតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ. សុភេ ក្រិយេ បាកេតិ និទ្ធារណីយំ ទដ្ឋព្ពំ. សហេតុ. ល. មនេ ទ្វាទសធាវ សង្គហោតិវា យោជេតព្ពំ. នវិជ្ជន្តេត្ថាតិ វជ្ជិតានំ សង្គហោ. ឯត្ថាតិ សោភណចិត្តេសុ. ទ្វយន្តិ វិរតិអប្បមញ្ញាទុកំ. អនុត្តរេតិ វិសេសកានំ សង្គហោ. ឈាន ធម្មាតិ វិតក្កាទយោ. មជ្ឈិមេ មហគ្គតេ អប្បមញ្ញាច ឈានធម្មា ច. បរិត្តេសុ កាមសោភណេសុ អប្បមញ្ញាច វិរតិ ញាណបីតិ យោច វិសេសកា, សង្គហនយ ភេទការកាតិ អត្ថោ.

១២៦. សត្តរសធម្មា លោភទិដ្ឋីហិ សទ្ធិំ ឯកូនវីសតិ ហុត្វា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ យោជនា. បីតិវជ្ជិតា អញ្ញសមានា ទ្វាទស ចេតសិកា អកុសលសាធារណា ចត្តារោចាតិ សោឡសធម្មា លោភទិដ្ឋីហិ សហ អដ្ឋារស ហុត្វា សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ យោជនា. ឥស្សាមច្ឆរិយ កុក្កុច្ចានិ កិច្ចតោ អារម្មណតោ ច ភិន្នានិ ហោន្តីតិ វុត្តំ ឥស្សា.ល. យោជេតព្ពានីតិ. សព្ពេសុបិ អកុសលចិត្តុប្បាទេសុ សម្បយុត្តធម្មា ធម្មតោ អសទិសាឯវ ហោន្តិ. គណនតោ បន ឯកច្ចេ ឯកច្ចេហិ សទិសា ឯវ ហោន្តីតិ វុត្តំ ទ្វាទស.ល. សង្គហិតាភវន្តីតិ. ឯត្ថច បញ្ចសុ អសង្ខារិកេសុ បថមទុតីយេសុ ឯកូនវីសតិ. តតីយចតុត្ថេសុ អដ្ឋារស. បញ្ចមេ វីសតិ. បញ្ចសុ សសង្ខារិកេសុ បថមទុតីយេសុ ឯកវីសតិ. តតីយចតុត្ថេសុ វីសតិ. បញ្ចមេ ទ្វាវីសតិ. មោមូហទ្វយេ បន្នរសាតិ ឯវំ អកុសលេសុ សត្ត សង្គហា ភវន្តិ. តេនាហ ឯកូនវីសាតិអាទិំ. សាធារណាតិ សព្ពា កុសលសាធារណា. សមានាតិ អញ្ញសមានា. អបរេតិ ឆន្ទបីតិអធិមោក្ខេ ថបេត្វា ឯកច្ចេ.

១២៧. ហសនចិត្តេតិ ហសិតុប្បាទចិត្តេ. វោដ្ឋព្ពនេតិ មនោទ្វារាវជ្ជនេ. សុខសន្តីរណេតិ សោមនស្ស សន្តីរណេ. មនោ ធាតុត្តិកា ហេតុក បដិសន្ធិ យុគឡេតិ បញ្ចទ្វារាវជ្ជន សម្បដិច្ឆនទ្វយសង្ខាតេ មនោធាតុត្តិកេចេវ ឧបេក្ខា សន្តីរណ ទ្វយសង្ខាតេ អហេតុក បដិសន្ធិយុគឡេច. សព្ពត្ថ សព្ពេសុ អហេតុកេសុ ¶ សត្ត, តតោ សេសា បកិណ្ណកា បន យថារហំ យុជ្ជន្តិ, ឥតិ តេត្តិំស វិធសង្គហោ មយា វុត្តោតិ យោជនា.

១២៨. ឥទានិ អយំ ចេតសិកនិទ្ទេសោតិ កត្វា ចិត្តស្ស វិយ ឯកស្សបិ ចេតសិកស្ស ភូមិជាតិ សម្បយោគាទិ ភេទេន វិភាគោ កថេតព្ពោតិ តំ ទស្សេតុំ អន្តិមគាថមាហ. ឥត្ថំ ឥមិនា យថាវុត្តប្បការេន ចិត្តាវិយុត្តានំ ចេតសិកានំ សោឡសវិធំ សម្បយោគញ្ច តេត្តិំសវិធំ សង្គហញ្ច ញត្វា តេសំ យថា យោគំ ចិត្តេន សមំ ភេទំ ឧទ្ទិសេតិ យោជនា. ផស្សោ តាវ ឯកូននវុតិយា ឯកវីសសតេសុវា ចិត្តេសុ យុត្តត្តា ឯកូននវុតិ ឯកវីសសតវិធេវាតិ ឯវំ ទ្វិបញ្ញាសចេតសិកេ វិសុំ វិសុំ ឧទ្ធរិត្វា យថាយោគំ ភូមិជាតិសម្បយោគាទិភេទេហិ តេសំ វិភាគំ កថេយ្យាតិ អត្ថោ.

ឥតិ បរមត្ថទីបនិយានាម អភិធម្មត្ថសង្គហស្ស

ចតុត្ថវណ្ណនាយ ចេតសិក សង្គហស្ស

១២៩. ឯវំ ¶ វិសុំ វិសុំ ចិត្តចេតសិកានំ និទ្ទេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បុន ឧភិន្នំ និទ្ទេសំ ទស្សេន្តោ សម្បយុត្តាយថាយោគន្តិអាទិមាហ. យថាយោគំ សម្បយុត្តា សភាវតោ តេបញ្ញាស ចិត្តចេតសិកា យេ ធម្មា មយា វិសុំ វិសុំ និទ្ទិដ្ឋា. ឥទានិ យថា រហំ តេសំ ឧភិន្នំ សង្គហោនាម និយ្យតេតិ យោជនា. តត្ថ អត្តនោ អត្តនោ ភាវោ សភាវោ. ធម្មានំ អាវេនិកលក្ខណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ចិត្តំ តាវ ភូមិជាតិសម្បយោគាទិភេទេន ឯកូន នវុតិវិធំបិ អត្តនោ អារម្មណ វិជាននសង្ខាតេន អាវេនិកលក្ខណេន ឯកមេវ ហោតិ. ផស្សោបិ ភូមិជាតិសម្បយោ គាទិភេទេន ឯកូននវុតិវិធោបិ ផុសនលក្ខណេន ឯកោវ ហោតិ តថា វេទនាសញ្ញាទយោតិ ឯវំ សភាវតោ តេបញ្ញាស ឯវ ហោន្តីតិ. វេទនាហេតុតោ កិច្ចទ្វារាលម្ពណវត្ថុតោ បវត្តោ សង្គហោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ វេទនាហេតុតោតិ វេទនាភេទ ហេតុភេទតោ. ឯវំ កិច្ចទ្វារាលម្ពណ វត្ថុតោតិ ឯត្ថបិ. ចិត្តុប្បាទវសេនេវាតិ ចិត្តវសេនេវ និយ្យតេតិ សម្ពន្ធោ. ឯវសទ្ទេន ចេតសិកេ និវត្តេតិ. ឯត្តាវតា ឆន្នំ បកិណ្ណកសង្គហានំ វចនត្ថោ ឥធេវ តាវ ថេរេន ទស្សិតោ ហោតិ វេទនាភេទេន ចិត្តចេតសិកានំ សង្គហោ វេទនាសង្គហោ, ហេតុភេទេន ចិត្តចេតសិកានំ សង្គហោ ហេតុសង្គហោតិអាទិនា.

ចិត្តុប្បាទសទ្ទេន ចេតសិកធម្មេបិ គហេត្វា អញ្ញំ និវត្តេ តព្ពំ អបស្សន្តោ ‘‘ន កត្ថចិ តំវិរហេនា’’តិ វទតិ. តំ នយុជ្ជតិយេវ.

ន ហិ ឥធ ឯត្តកា ចេតសិកា សុខសហគតា, ឯត្តកា ទុក្ខ សហគតាតិអាទិនា ឯកោបិ សង្គហោ ចេតសិកេហិ នីតោ នាម ¶ អត្ថិ. សុខសហគតំ កុសលវិបាកំ កាយវិញ្ញាណមេកមេវាតិអាទិនា បន ចិត្តេនឯវ នីហោតិ. ចិត្តេ បន សិទ្ធេ ចេត សិកាបិ សិទ្ធាឯវាតិ កត្វា ចិត្តុប្បាទវសេនេវាតិ ឥទំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៣០. តត្ថាតិ តេសុ ឆសុ សង្គហេសុ. វេទនាភេទេន តំសម្បយុត្តានំ ចិត្តចេតសិកានំ សង្គហោ វេទនាសង្គហោ.

‘‘សុខាទិវេទនានំ តំសហគតចិត្តុប្បាទានញ្ច វិភាគវសេន សង្គហោ វេទនាសង្គហោ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ចសទ្ទេន វេទនាសង្គហោច វេទនាសហគត ចិត្តុប្បាទ សង្គហោចាតិ ឥមស្មិំ អត្ថេ វេទនាសង្គហោតិ ឯកសេសនិទ្ទេសោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. តំ ន សុន្ទរំ.

ឥធ ហិ វេទនាភេទោ ឥមស្ស សង្គហស្ស និស្សយធម្មបរិគ្គហត្ថំឯវ វុត្តោ. ន វេទនានំច វិសុំ សង្គហទស្សនត្ថន្តិ. តត្ថតិវិធា វេទនាតិ កស្មា វុត្តំ. ននុ សំយុត្តកេ ទ្វេបិ តិស្សោបិ បញ្ចបិ ឆបិ អដ្ឋារសបិ ឆត្តិំសបិ អដ្ឋសតំបិ វេទនា វុត្តាតិ. សច្ចំ. អនុភវនលក្ខណេន បន វេទនា តិវិធាឯវ ហោតិ. យេ ហិ កេចិ យំកិញ្ចិ អារម្មណំ អនុភវន្តិ. តេ តំ សាតតោវា អនុភវន្តិ អសាតតោវា មជ្ឈត្តតោវា. តតោ អញ្ញោ បការោ នត្ថីតិ. អញ្ញេ បន បភេទា តេន តេន បរិយាយេន វុត្តា. តត្ថ ហិ ទ្វេ កាយិកចេតសិកវសេន វុត្តា. យថាហ-កតមាច ភិក្ខវេ ទ្វេ វេទនា កាយិកាច ចេតសិកាចាតិ. សុខទុក្ខ វសេនវា ឧបេក្ខំ សុខេ សង្គហេត្វា. យថាហ-ទ្វេ វេទនា វុត្តា ភគវតា សុខាវេទនា ទុក្ខាវេទនា. យាយំ ភន្តេ អទុក្ខ មសុខា វេទនា. សន្តស្មិំ ឯសាបណីតេ សុខេ វុត្តា ភគវតាតិ.

អនវជ្ជបក្ខិកំ ឧបេក្ខំ សុខេ សាវជ្ជបក្ខិកញ្ច ទុក្ខេ សង្គហេត្វា ទ្វេ វុត្តាតិ វុត្តំ. តំ បាឡិយំ អនាគតំបិ យុជ្ជតិយេវ.

ឥន្ទ្រិយភេទវសេន ¶ បញ្ច. ផស្សភេទវសេន ឆ. ឧបវិចារភេទ វសេន អដ្ឋារស. ឆ គេហស្សិតានិ ឆ នេក្ខម្មស្សិតានីតិ ឯវំ បច្ចេកំ ទ្វាទសន្នំ សោមនស្ស ទោមនស្សឧបេក្ខានំ វសេន ឆត្តិំស. តាយេវ កាលត្តយវសេន អដ្ឋសតំ វេទនា វុត្តាតិ. យញ្ច កត្ថចិ សុត្តេ យំកិញ្ចិ វេទយិតំ សព្ពំ តំ ទុក្ខស្មិន្តិ វុត្តំ. តំ សង្ខារទុក្ខតាវសេន វុត្តន្តិ. ហេដ្ឋា បន ចិត្តនិទ្ទេសេ ចិត្តានិ ឥន្ទ្រិយភេទវសេន និទ្ទិដ្ឋានីតិ កត្វា ឥធបិ ឥន្ទ្រិយភេទវសេនេវ ចិត្តានិ សង្គហេតុំ បុន សុខំ.ល. បញ្ចធា ហោតីតិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច យេសុ ធម្មេសុ អាធិ បច្ចវសេន សុខទុក្ខានិ ឥន្ទ្រិយានិ នាម ហោន្តិ. តេសំ កាយិក មានសិកវសេន ទុវិធត្តា តានិបិ សុខិន្ទ្រិយំ សោមនស្សិន្ទ្រិយំ ទុក្ខិន្ទ្រិយំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយន្តិ ទ្វិធា វុត្តានិ. ឧបេក្ខាយ បន អាធិបច្ចដ្ឋានភូតា ធម្មា មានសិកាឯវ ហោន្តីតិសា ឧបេក្ខិន្ទ្រិយន្តិ ឯកធាវ វុត្តាតិ. អបិច, តេបិ បរិយាយេន ទុវិធា ហោន្តិ. ចក្ខាទិបសាទកាយ និស្សិតានំបិ សព្ភាវតោ. វេទនាបន ឯករសត្តា ឯកធាវ វុត្តាតិ.

‘‘កាយិក មានសិក សាតភេទតោ សុខទុក្ខានិ ទ្វិធា វុត្តានី’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ សភាវតោ ឥដ្ឋានិដ្ឋផោដ្ឋព្ពា នុភវនលក្ខណានិ សុខ ទុក្ខានិ. សភាវតោវា បរិកប្បនតោវា ឥដ្ឋានិដ្ឋមជ្ឈត្តានុភវន លក្ខណានិ ឥតរានីតិ. សេសានីតិ យថាវុត្ត សុខទុក្ខតោ មនស្ស ទោមនស្សយុត្តេហិ សេសានិ ពាត្តិំស កាមាវចរចិត្តានិ តេវីសតិ បញ្ចមជ្ឈានិកចិត្តានិចាតិ សព្ពានិ បញ្ចបញ្ញាសចិត្តានិ. ឯកត្ថាតិ ឯកស្មិំ ចិត្តេ. ឥតរា ហិ ឧបេក្ខាវេទនា.

១៣១. ហេតូនំ ភេទេន តំសម្បយុត្តានំ ចិត្តចេតសិកាន សង្គហោ ហេតុសង្គហោ.

‘‘លោភាទិហេតូនំ វិភាគវសេន តំសម្បយុត្តធម្មវសេនច សង្គហោ ហេតុសង្គហោ’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ការណំ ¶ វុត្តមេវ. ហេតូនាម ឆព្ពិធា ភវន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ហេតុកិច្ចំនាម អារម្មណេ សម្បយុត្តធម្មានំ សុប្បតិដ្ឋិតភាវ សាធនំ. យថា ហិ រុក្ខស្ស មូលានិ សយំ អន្តោ បថវិយំ វទ្ធិត្វា បថវិរសេច អាបោរសេច គហេត្វា រុក្ខំ យាវ អគ្គា អភិហរន្តិ. វាតេវា មហោឃេវា អាគតេ រុក្ខំ សុដ្ឋុ អាកឌ្ឍិត្វា តិដ្ឋន្តិ, ឯវំ រុក្ខោ វុទ្ធោ វិរុឡ្ហោ វិបុលោ ចិរដ្ឋិតិកោច ហោតិ. ឯវមេវំ ឥមេបិ ធម្មា សយំ អារម្មណេសុ ថិរបត្តា ហុត្វា សម្បយុត្តធម្មេ តត្ថ វុទ្ធេ វិរុឡ្ហេ វិបុលេ ចិរដ្ឋិតិកេច សាធេន្តីតិ. អហេតុកចិត្តានិបន ជលតលេ អមូលកសេវា លានិ វិយ អារម្មណេ សុដ្ឋុ បតិដ្ឋិតានិ ន ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អបរេ បន ធម្មានំ កុសលាទិភាវសាធនំ ហេតុកិច្ចន្តិ វទន្តិ. ឯវំសន្តេ យេសំ សហជាតហេតុ នត្ថិ. តេសំ អកុសលភាវោ អព្យាកតភាវោច នសម្បជ្ជេយ្យ. យានិច លទ្ធហេតុបច្ចយានិ រូបានិ. តេសញ្ច កុសលាទិភាវោ អាបជ្ជេយ្យាតិ វត្វា តំវាទំ បដិបក្ខិបន្តិ. យថា បន លោកេ អន្ធការោនាម កេនចិ បច្ចយ វិសេសេន សាធេតព្ពោ ន ហោតិ. យត្ថ អាលោកោ នត្ថិ. តត្ថ សោ អត្តនោ ធម្មតាយ សិទ្ធោ ហោតិ. ឯវមេវំ ធម្មេសុ មុយ្ហនក្រិយាភូតោ មោហន្ធការោបិ អត្តនោ ធម្មតាយ ឯវ អកុសលោ ភវិតុំ អរហតិ. តថា ហិ ឥច្ឆានាម អត្ថិ. សាមុយ្ហនក្រិយាយ យុត្តា លគ្គនភាវំ បត្វា លោភោ អកុសលោ នាម ហោតិ. សទ្ធាយ យុត្តា បន ធម្មច្ឆន្ទភាវំ បត្វា កុសលច្ឆន្ទោនាម ហោតិ. តថា អក្ខន្តិនាម អត្ថិ. សាបិ មុយ្ហន ក្រិយាយ យុត្តា បដិឃភាវំ បត្វា ទោសោ អកុសលោនាម ហោតិ. សទ្ធាយ យុត្តា បន ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតីតិអាទិនា នយេន បាបធម្ម បាបារម្មណ វិរោធភាវំ បត្វា អលោភោ កុសលោនាម ហោតិ. មុយ្ហនក្រិយា បន អសុកេន យុត្តា អកុសលោនាម. អសុកេន យុត្តា កុសលោនាមាតិ នត្ថិ. អម្ពិលត្ថាយ អញ្ញេន សំយោគកិច្ចរហិតោ ជាតិអម្ពិលរសោ វិយ ឯកន្តអកុសលជាតិកាឯវ ហោតីតិ. យោច ធម្មោ កុសលោ អកុសលោច ន ហោតិ. សោ អព្យាកតោតិ ឯត្តកមេវ ¶ ធម្មានំ អព្យាកតភាវសិទ្ធិយា ការណំ. តស្មា អហេតុកចិត្តានំ រូបនិព្ពានានញ្ច អព្យាកតភាវោបិ អត្តនោ ធម្ម តាយឯវ សិទ្ធោ. តត្ថ មោហោ សេសមូលានំបិ មូលំ ហោតិ. រជ្ជនទុស្សនានិបិ ហិ មុយ្ហននិសន្ទានិឯវ ហោន្តិ. អលោភាទីនញ្ច កុសលភាវោ អវិជ្ជានុសយេន សហេវ សិទ្ធោតិ. តានិ បន លោភាទីនិ លោភសហគតាទីនំ វិសេសមូលានិ ហោន្តិ. រជ្ជនាទិ និសន្ទានិ ហិ ទិដ្ឋិមានាទីនិ. អរជ្ជនាទិនិសន្ទានិ ច សទ្ធាទីនីតិ. យស្មា បន ហេតុយោនាម សម្បយុត្តេសុ បធានធម្មា ហោន្តិ. តស្មា សហេតុកវិបាកក្រិយានំ អព្យាកតភាវោ បន ហេតុ មុខេនបិ វត្តុំ យុត្តោ.

[៨៦] ឯត្តាវតា យំ វុត្តំ វិភាវនិយំ

‘‘អបរេ បន កុសលាទីនំ កុសលាទិភាវសាធនំ ហេតុ ភាវោ’’តិ វទន្តិ. ឯវំ សតិ ហេតូនំ អត្តនោ កុសលា ទិភាវសាធនោ អញ្ញោ ហេតុ មគ្គិតព្ពោ សិយា. អថ សេសសម្បយុត្តហេតុបដិពទ្ធោ តេសំ កុសលាទិភាវោ, ឯវម្បិ មោមូហ ចិត្តសម្បយុត្តស្ស ហេតុនោ អកុសល ភាវោ អប្បដិពទ្ធោ សិយា. អថ តស្ស សភាវតោ អកុសលភាវោបិ សិយា. ឯវំសតិ សេសហេតូនម្បិ សភាវតោ កុសលាទិភាវោតិ តេសំ វិយ សម្បយុត្ត ធម្មានម្បិ សោ ហេតុបដិពទ្ធោ នសិយា, យទិច ហេតុបដិពទ្ធោ កុសលាទិភាវោ. តទា អហេតុកានំ អព្យាកតភាវោ នសិយាតិ អលមតិនិប្បីឡនេនាតិ តំ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ.

យថាច លទ្ធជ្ឈានបច្ចយេសុ រូបារូបធម្មេសុ ឈានង្គានិ អរូបធម្មេសុឯវ ឧបនិជ្ឈានដ្ឋំ ផរន្តិ, ន រូបធម្មេសុ. តេ បន ឈានធម្ម សមុដ្ឋិ តត្តាឯវ ឈានបច្ចយុប្បន្នេសុ វុត្តា. ឯវមេវ ហេតុយោបិ អរូប ធម្មេសុឯវ កុសលាទិភាវំ ផរន្តិ. ន រូបធម្មេសុ. តេ បន ហេតុ សមុដ្ឋិតត្តាឯវ ហេតុបច្ចយុប្បន្នេសុ វុត្តាតិ ន តេសំ រូបធម្មានំ កុសលាទិភាវាបត្តិ ចោទេតព្ពាតិ.

‘‘កុសលាទិភាវោ បន កុសលាកុសលានំ យោនិសោ អយោនិសោ មនសិការបដិពទ្ធោ’’តិ វុត្តំ. តំបិ វិចារេ តព្ពំ.

តថា ហិ សូរិយាលោកេ អាគតេ ទិវា ពលានំ ហំសាទីនំ ឱកាសោ ហោតិ. រត្តន្ធកាលេ អាគតេ រត្តិពលានំ ឧលូកាទីនំ ឱកាសោ ហោតិ. នច តេ អាលោកន្ធការា តេសំ វណ្ណាទិវិសេសំ សាមេន្តិ. តំ បន តេសំ យោនិយោឯវ សាធេន្តិ. តត្ថ អាលោកោ វិយ យោនិសោមនសិការោ ទដ្ឋព្ពោ. អន្ធការោ វិយ ឥតរោ. តេ សត្តា វិយ កុសលាកុសលា. វណ្ណាទិវិសេសោ វិយ កុសលាទិភាវោ. យោនិយោ វិយ ហេតុយោ ទដ្ឋព្ពាតិ. អព្យាកតានំ បនាតិ សព្ពំ យោ ធម្មោ កុសលោ អកុសលោច ន ហោតិ. សោ អព្យាកតោតិ វុត្តបក្ខេ បតតិយេវាតិ. តត្ថាតិ ហេតុសង្គហេ. សហេតុកានំ បរិគ្គហសុខត្ថំ ឥធ វជ្ជេតព្ពានិបិ អហេតុកានិ បថមំ ឧទ្ធដានិ. តេនាហ សេសានិ បន. ល. សហេតុកា នេវាតិ. តេសំវា អហេតុកនាមំបិ ហេតូនំ វសេនេវ វិសុំ សិទ្ធន្តិ តេសំបិ ឥធ សង្គហណំ អវិរុទ្ធំ ហោតិ. តេនាហ អហេតុ កាដ្ឋារសេកាតិអាទិ. សភាវ ភេទេន ឆព្ពិធាបិ ហេតុយោ កុសលា កុសលា ព្យាកតជាតិភេទេន នវធា ហោន្តីតិ វុត្តំ លោភោ ទោសោចាតិអាទិ.

១៣២. ចុទ្ទសន្នំ កិច្ចានំ ភេទេន តំកិច្ចវន្តានំ ចិត្តចេតសិកានំ សង្គហោ កិច្ចសង្គហោ.

‘‘បដិសន្ធាទីនំ កិច្ចានំ វិភាគវសេន តំកិច្ចវន្តានញ្ច បរិច្ឆេទវសេន សង្គហោ កិច្ចសង្គហោ’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

យេន ឯកកម្មេន ឯកោ ឧបបត្តិភវោនិព្ពត្តតិ. តស្មិំ សរសេនវា លទ្ធវិពាធនេនវា បរិក្ខីណេ សោ ភវោ និរុជ្ឈតិ. ឯកស្ស ¶ កម្មស្ស ឱកាសោ ហោតិ. តស្មា តតោ និព្ពត្ត ភវតោ ចុតស្ស អន្តរា ខណមត្តំបិ អដ្ឋត្វា លទ្ធោកាសេន ឯកេន កម្មេន បុន ភវន្តរាទិ បដិសន្ធាន វសេន អភិនិព្ពត្តិ បដិសន្ធិកិច្ចំ. តថា និព្ពត្តស្ស ឧបបត្តិភវសន្តានស្ស យាវ តំ កម្មំ នខិយ្យតិ. តាវ អវិច្ឆេទ បវត្តិបច្ចយង្គភាវេន បវត្តិ ភវង្គកិច្ចំ. តស្ស ហិ តថា បវត្តិយា សតិ អាយុបពន្ធាច ឧស្មា បពន្ធាច បវត្តន្តិយេវាតិ ឯតេ តយោ ធម្មា ឥមំ កាយំ អភិជ្ជមានំ រក្ខន្តីតិ. យថាហ –

អាយុ ឧស្មាច វិញ្ញាណំ, យទា កាយំ ជហន្តិ មំ;

អបវិទ្ធោ តទា សេតិ, និរត្ថំវ កលិង្គរន្តិ.

អាវជ្ជនំ ចិត្តសន្តានស្ស អាវដ្ដនំ, តំវា អាវជ្ជេតិ អាវដ្ដេតិ, អាវដ្ដតិវា តំ ឯត្ថ ឯតេនាតិវា អាវជ្ជនំ. ភវង្គ វីថិតោ ឱក្កមិត្វា អារម្មណន្តរាភិមុខំ បវត្តតីតិ អត្ថោ. អាវជ្ជេតិវា អារម្មណន្តរេ អាភោគំ ករោតីតិ អាវជ្ជនំ. ទស្សនាទីនិ បាកដានិ. វោដ្ឋព្ពនន្តិ វិសុំ អវច្ឆិន្ទិត្វា ថបនំ ឥទំ នីលន្តិវា បីតកន្តិវា សុភន្តិវាអសុភន្តិវា អសង្ករតោថបនំ និយមនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ជវនន្តិវា ជវោតិវា វេគោតិវា អត្ថតោ ឯកំ. អសនិនិបាតោ វិយ វេគសហិតស្ស ឯកេកស្ស បិត្តស្ស បវត្តិ ជវនកិច្ចំ.

‘‘អារម្មណេ តំតំកិច្ចសាធនវសេន អនេកក្ខត្តុំ ឯកក្ខត្តុំវា ជវមានស្ស វិយ បវត្តិ ជវនកិច្ច’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ ជវមានស្ស ចិត្តស្ស ឯកវារមត្តេន និវត្តិនាម អត្ថិ. មគ្គាតិញ្ញាជវនានិបិ ហិ ឯកាវជ្ជនបរិកម្មចិត្តតោ បដ្ឋាយ ឯកវេគេន បវត្តជវមានចិត្តសន្តានបតិតានិ ឯវ ហោន្តិ. ន បន តានិ វិសុំ សិទ្ធេន ជវេន ជវន្តីតិ.

ជវមានស្ស ¶ វិយ បវត្តីតិ ឯតេន វិសុំ វិសុំ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុទ្ធា នំ ខណិកធម្មានំ សីឃគមនសង្ខាតោ ជវោនាម វិសុំ នត្ថិ. ពហុក្ខត្តុំ បវត្តិវសេន បន សីឃគច្ឆន្តបុរិស សទិសត្តា ឯវ ជវនន្តិ វុច្ចតីតិ ទស្សិតំ ហោតិ. តំបិ ន សុន្ទរំ.

អសនិនិបាតោ វិយ វេគសហិតស្ស ឯកេកស្ស ចិត្តស្ស បវត្តិជវនកិច្ចន្តិ ហិ ហេដ្ឋា វុត្តំ. ភវង្គចិត្តញ្ហិ ទីឃំ អទ្ធានំ បូរេត្វា បវត្តំបិ នទិសោតេ វុយ្ហមានំ សុក្ខបណ្ណំ វិយ វេគរហិតំ ហោតិ. ជវនចិត្តំ បន ឯកមេកំបិ សមានំ ឥន្ទេន វិស្សដ្ឋ វជិរំ វិយ វេគសហិតមេវ បវត្តតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តំ អារម្មណំ ឯតស្សាតិ តទារម្មណំ. យំ ជវនេន គហិតំ, តទេវស្ស អារម្មណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យំ ជវនេន គហិតារម្មណំ, តស្សេវ គហិតត្តា តទារម្មណំ នាមាតិ ហិ វុត្តំ. តស្សវា ជវនស្ស អារម្មណំ អស្ស អារម្មណន្តិ តទារម្មណំ. ឥធ បន តទារម្មណភាវោ អធិប្បេតោ. និព្ពត្តមានភវតោ វចនំ មុច្ចនំ បរិគឡនំ ចុតិ. ឥទានិ តានិ កិច្ចានិ អនិយមតោ ន បវត្តន្តិ. ឋាននិយមេនេវ បវត្តន្តីតិ ទស្សេតុំ ឋានភេទោ វុត្តោ. តិដ្ឋតិ បវត្តតិ តំតំ កិច្ចវន្តំ ចិត្តំ ឯត្ថាតិ ឋានំ. ឱកាសោ. តំតំ អន្តរាកាលោតិ វុត្តំ ហោតិ. កាលោបិ ហិ កាលវន្តានំ បវត្តិវិសយត្តា ឋានន្តិ វុច្ចតិ. បដិសន្ធិយា ឋានំ បដិសន្ធិដ្ឋានំ. បដិសន្ធកាលោ បដិសន្ធិក្ខណោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ សេសេសុបិ.

‘‘បដិសន្ធិយា ឋានំ បដិសន្ធិដ្ឋានន្តិ វត្វា កាមំ បដិសន្ធិវិនិ មុត្តំ ឋានំនាម នត្ថិ. សុខគ្គហណត្ថំ បន សិលា បុត្តកស្ស សរីរន្តិអាទីសុ វិយ អភេទេបិ ភេទបរិកប្បនាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ន គហេតព្ពំ.

កាលោ ហិ នាម សភាវតោ អវិជ្ជមានោបិ ចិត្តស្ស វិសុំ អារម្មណភូតោ ឯកោ បញ្ញត្តិធម្មោ. តថា ហិ អដ្ឋកថាយំ ឥមេសំ អដ្ឋន្នំ មហាវិបាកចិត្តានំ វិបច្ចនដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ. ឯតានិ ហិ ចតូសុ ¶ ឋានេសុ វិបច្ចន្តិ. បដិសន្ធិយំ ភវង្គេ ចុតិយំ តទារម្មណេតិ វត្វា តំ វិត្ថារេន្តេន បដិសន្ធិគ្គហណកាលេ បដិសន្ធិហុត្វា វិបច្ចន្តិ. អសង្ខ្យេយ្យំបិ អាយុ កាលំ ភវង្គំ ហុត្វា មរណ កាលេ ចុតិ ហុត្វាតិ កាលោវ វុត្តោតិ. ឥតរថា កិច្ចានិ វិយ ឋានានិបិ ចុទ្ទសវិធានិឯវ វត្តព្ពានិ សិយុន្តិ. ឋានានំ វិត្ថារភេទោ បន ឧបរិ ទ្វីសុ បវត្តិសង្គហេសុ ចិត្តបវត្តិវិធានានុសារេន វេទិតព្ពោតិ. យស្មា ឱមកំ ទ្វិហេតុកកុសលំ សយំ សោ មនស្សយុត្តំបិ សមានំ អតិទុព្ពលត្តា សោមនស្ស បដិសន្ធិំ ទាតុំ នសក្កោតិ. តស្មា សោមនស្សសន្តីរណំ បដិសន្ធិដ្ឋានំ នគច្ឆតីតិ វុត្តំ ទ្វេឧបេក្ខាសហគតសន្តីរណានិចេវាតិ. តថា ហិ បដ្ឋានេ បីតិសហគតត្តិកេ បដិច្ចវារេ ហេតុបច្ចនិកេ តំ បដិ សន្ធិដ្ឋានេន ឧទ្ធដន្តិ. មនោទ្វារាវជ្ជនំ បរិត្តារម្មណេវា អវិភូតា រម្មណេវា ទ្វត្តិក្ខត្តុំ បវត្តមានំបិ វិបាក សន្តានតោ លទ្ធបច្ចយភាវេន ទុព្ពលត្តា ជវនវេគរហិតមេវ ហោតីតិ វុត្តំ អាវជ្ជន ទ្វយ វជ្ជិតានីតិ.

‘‘អារម្មណរសានុភវនា ភាវតោ’’តិ ការណំ វុត្តំ. តំ អ ការណំ.

ន ហិ អារម្មណ រសានុភវនំ ជវនកិច្ច សិទ្ធិយា ជវននាម លាភស្សច ការណំ ហោតិ. តំ បន ជវនកិច្ចសិទ្ធិយា ផលមេ វហោតីតិ. យស្មា បន ផលចិត្តំ អាសេវនភាវរហិតំបិ មគ្គ ចេតនាយ មហានុភាវត្តា បរិកម្មភាវនាពលេន ច បវត្តត្តា អារម្មណេ វេគសហិតមេវ បតតីតិ តស្សជវនេសុ គហណំកតំ.

មគ្គាភិញ្ញាជវនានំ ឯកវារមេវ បវត្តត្តា ជវនកិច្ចំ ន សម្បជ្ជតីតិ អធិប្បាយេន ‘‘ឯកចិត្តក្ខណិកំបិ លោកុត្តរ មគ្គាទិតំ តំសភាវវន្តតាយ ជវនកិច្ចំ នាមា’’តិ វត្វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណោបមាយ តមត្ថំ វិភាវេតិ. តំ ន យុជ្ជតិយេវ.

ឥទានិ ¶ សមានកិច្ចគណនានិ ចិត្តានិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ តេសុ បនាតិអាទិមាហ. បដិសន្ធាទយោ នាម ចិត្តុប្បាទាតិ សម្ពន្ធោ.

នាមកិច្ចភេទេនាតិបិ យោជេតិ. តំ ន សុន្ទរំ.

នាមភេទស្ស វិសុំ វត្តព្ពាភាវតោតិ. ឯកកិច្ចដ្ឋាន ទ្វិកិច្ចដ្ឋាន តិកិច្ចដ្ឋាន ចតុកិច្ចដ្ឋាន បញ្ចកិច្ចដ្ឋានានិ ចិត្តានិ យថាក្កមំ អដ្ឋសដ្ឋិច តថា ទ្វេច នវច អដ្ឋច ទ្វេច និទ្ទិសេតិ យោជនា.

១៣៣. ចក្ខាទីនំ ទ្វារានំ ភេទេន ចិត្តចេតសិកានំ សង្គហោ ទ្វារសង្គហោ.

‘‘ទ្វារានញ្ច ទ្វារបវត្តចិត្តានញ្ច បរិច្ឆេទវសេន សង្គហោ ទ្វារសង្គហោ’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ទ្វេ ជនា អរន្តិ គច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ ទ្វារំ. នគរស្ស អន្តោ ជនា ពហិជនាច យេន ឆិទ្ទមគ្គេន និក្ខមន្តិ បវិសន្តិច, តស្សេតំ នាមំ. ទ្វេ ជនា អរន្តិ គច្ឆន្តិ ឯត្ថាតិ ទ្វារន្តិបី វទន្តិ. អបិច, ទុវិធំ ទ្វារំ អាកាសទ្វារំ មណ្ឌទ្វារន្តិ. តត្ថ អាកាសទ្វារំនាម យថាវុត្តោ ឆិទ្ទមគ្គោ. មណ្ឌទ្វារំនាម អាទាស បដ្ដមយោ អាលោកមគ្គោ. តំ បន បុញ្ញវន្តានំ គេហេសុ យោជីយតិ. យថា ច តេសុ, តថា សត្តានំ សរីរេសុបិ ទ្វេឯវ ហោន្តិ. នវទ្វារោ មហាវណោតិ ហិ ឆិទ្ទទ្វារំ វុត្តំ. នវនវុតិលោមកូបសហស្សា និបិ ឆិទ្ទទ្វារានិឯវ. ឥធ បន អាទាសបដ្ដសទិសំ មណ្ឌទ្វារំ អធិប្បេតំ. តំបិ ហិ អារម្មណិកធម្មានំ អារម្មណធម្មានញ្ច និគ្គមន បវិសន មុខបថភាវតោ ទ្វារសទិសត្តា ទ្វារន្តិ វុច្ចតីតិ. តំ បន រូបមណ្ឌ ទ្វារំ អរូបមណ្ឌទ្វារន្តិ ទុវិធំ. រូបមណ្ឌទ្វារំបិ កម្មវិសេសមហាភូត វិសេសសិទ្ធេន មណ្ឌភាវវិសេសេន បញ្ចវិធន្តិ ទស្សេតុំ ចក្ខុទ្វារន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ចក្ខុមេវចក្ខុទ្វារន្តិ យស្មិំ ចក្ខុម្ហិ ចន្ទ មណ្ឌលាទីនិ រូប និមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ. អាវជ្ជនាទីនិច យម្ហិ បញ្ញាតានិ តានិ និមិត្តានិ គណ្ហន្តិ. តស្មា តទេវ ចក្ខុ តេសំ ទ្វិន្នំ វិសយវិស យិភាវុបគមនស្ស ¶ មុខបថភូតត្តា ចក្ខុទ្វារំនាមាតិ អត្ថោ. អថវា, យេន ចក្ខុមណ្ឌេន ពហិទ្ធា ចន្ទមណ្ឌលាទីនិ រូបានិ អន្តោ អាវជ្ជនាទីនំ វិសយភាវំ ឧបគច្ឆន្តិ. យេនច អន្តោ អាវជ្ជនាទីនិ ពហិទ្ធា តេសំ រូបានំ វិសយិភាវំ ឧបគច្ឆន្តិ. តមេវ យថាវុត្ត ការណេន ចក្ខុទ្វារំ នាមាតិ អត្ថោ. ឯវំ សេសេសុបិ.

‘‘អាវជ្ជនាទីនំ អរូបធម្មានំ បវត្តិមុខភាវតោ ទ្វារសទិសត្តា ទ្វារានី’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

រូបាទីនំ អារម្មណានំបិ បវត្តិមុខភូតត្តា. វក្ខតិ ហិ ឆព្ពិធា វិសយបវត្តិយោតិ. ឯត្ថច វិសយានំ រូបាទីនំ អារម្មណានំ ទ្វារេសុ អាបាតា គមន សង្ខាតា បវត្តិយោ វិសយបវត្តិយោតិ វុច្ចន្តីតិ. តត្ថ ចក្ខុមេវ ចក្ខុទ្វារន្តិ ឯតេន ចក្ខុស្ស ទ្វារំ ចក្ខុទ្វារន្តិ អត្ថំ និវត្តេតិ. តថា សោតាទយោ សោត ទ្វារាទីនីតិ ឯតេន សោត មេវ សោតទ្វារំ.ល. មនោឯវ មនោទ្វារំ. ន មនានំ ទ្វារំ មនោទ្វារន្តិ ឥមមត្ថំ អតិទិស្សតិ. តស្ស បន មនស្ស ពហុវិធត្តា ឥធ អធិប្បេតំ មនំ ទស្សេន្តោ មនោទ្វារំ បន ភវង្គន្តិ បវុច្ចតីតិ វុត្តំ.

‘‘អាវជ្ជនាទីនំ មនានំ ទ្វារន្តិ មនោទ្វារ’’ន្តិបិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ការណំ វុត្តមេវ. តត្ថ សព្ពំ ឯកូននវុតិវិធំបិ ចិត្តំ មនោទ្វារ មេវនាម ហោតិ. ឥធ បន ឧបបត្តិទ្វារមេវ អធិប្បេតន្តិ កត្វា ភវង្គន្តិ បវុច្ចតីតិ វុត្តំ. បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ យាវតាយុកំ នទិសោតមិវ បវត្តមានំ ឯកូនវីសតិវិធំ ភវង្គចិត្តមេវ ឥធ មនោទ្វារន្តិ វុច្ចតិ, កថីយតីតិ អត្ថោ.

យថា គាមស្ស ទ្វារំនាម គាមានន្តរមេវ ហោតិ. ឯវំ អាវជ្ជនាទីនំ មនានំ បវត្តិមុខដ្ឋេន ទ្វារំនាម អាវជ្ជនានន្តរំ ភវង្គមេវ សិយា. ន តតោ បុរិមានិ ភវង្គានីតិ អធិប្បាយេន យំ វុត្តំ ‘‘ភវង្គន្តិ អាវជ្ជានានន្តរំ ភវង្គ’’ន្តិ. តំ ន គហេតព្ពំ.

ឯវញ្ហិ ¶ សតិ យេសុ ចក្ខុបសាទាទីសុ រូបាទីនិ អាបាតំ នាគច្ឆន្តិ. តានិបិ អាវជ្ជនាទីនំ វីថិចិត្តានំ បវត្តិមុខានិ ឯវ ន ហោន្តីតិ កត្វា ទ្វារានិនាម នសិយុំ. ន ច តថា សក្កា វត្តុំ. បាឡិយមេវ តេសំ ទ្វាររូបភាវស្ស វុត្តត្តា. ឥធច វក្ខតិ បសាទវិញ្ញត្តិសង្ខាតំ សត្តវិធំបិ ទ្វាររូបំនាមាតិ.

សាវជ្ជនំ ភវង្គន្តុ, មនោទ្វារន្តិ វុច្ចតីតិ –

សាធកវចនំ អាហដំ; តំបិ ឥធ នយុជ្ជតិយេវ.

តញ្ហិ អាវជ្ជនំបិ មនោទ្វារបក្ខិកំ កត្វា ទីបេតីតិ. យត្ថ បន ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ. សោតញ្ច. ល. មនញ្ច បដិច្ច ធម្មេច ឧប្បជ្ជតិ មនោវិញ្ញាណន្តិ វុត្តំ. តត្ថេវ តំ យុត្តំ. តត្ថ ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិយា ចតូសុ បច្ចយេសុ ចក្ខុរូបានិ ឯវ សរូបតោ វុត្តានីតិ ឥតរេ អាវជ្ជនញ្ច សម្បយុត្តក្ខន្ធា ចាតិ ទ្វេ បច្ចយា ចសទ្ទេន គហិតា, ឯវំ សោតវិញ្ញាណាទីសុបិ. មនោវិញ្ញាណេ បន មនញ្ចាតិ ឯត្ថ ភវង្គចិត្តេន សហ អាវជ្ជនំ គហេត្វា ចសទ្ទេន សម្បយុត្តក្ខន្ធា គហិតា. ឯវញ្ហិ សតិ ចត្តា រោបច្ចយា ហោន្តីតិ. វុត្តញ្ហេតំ ធាតុវិភង្គដ្ឋកថាយំ បដិច្ចាតិ នាម អាគតដ្ឋានេ អាវជ្ជនំ វិសុំ នកាតព្ពំ. ភវង្គនិស្សិតកមេវ កាតព្ពន្តិ. តស្មា ឥធ មនោតិ សហាវជ្ជនកំ ភវង្គំ. មនោ វិញ្ញាណន្តិ ជវនមនោវិញ្ញាណន្តិ. ឯត្ថច បដិច្ចាតិនាម អាគតដ្ឋានេតិ ឯតេន អញ្ញត្ថ បន អាវជ្ជនំ ទ្វារបក្ខិកំ នកាតព្ពន្តិ សិទ្ធំ ហោតិ. បដិច្ចាតិ អាគតត្តាយេវច ភវង្គំបិ អាវជ្ជនា នន្តរំ ភវង្គទ្វយមេវ ឥមិស្សំ បាឡិយំ គហេតព្ពំ. សន្និហិតបច្ចយានំ ឯវ តត្ថ អធិប្បេតត្តាតិ. ឥធ បន ទ្វារភាវា រហស្ស សព្ពស្ស ឧបបត្តិធម្មស្ស បរិគ្គហិតត្តា សព្ពំ ភវង្គំ អធិប្បេតំ. ន ហិ កិញ្ចិ ភវង្គំ នាម អត្ថិ. យំ មនោទ្វារភាវារហំ ន សិយាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពន្តិ. តត្ថាតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ, តេសុ ឆសុ ទ្វារេសុ ចក្ខុ ទ្វារេតិ សម្ពន្ធោ. យថារហន្តិ អារម្មណភូមិបុគ្គលមនសិការា ទីនំ អនុរូបវសេន. សព្ពថាបីតិ វិសុំ វិសុំ ឆចត្តាលីស ភេទសង្ខាតេន ¶ សព្ពបការេនបិ អគហិត គហណ វសេន, ចតុបញ្ញា សាតិ សម្ពន្ធោ. សព្ពថាបីតិវា អាវជ្ជនាទិ តទារម្មណ បរិយោ សានវសេន អនេកកិច្ចភេទយុត្តេន សព្ពបការេនបិ, កាមាវចរានេវាតិ សម្ពន្ធោ. យានិ អាវជ្ជនាទីនិ កិច្ចានិ ទ្វារវិការំ បដិច្ច បវត្តន្តិ, តំ កិច្ចវន្តានិឯវ ទ្វារេ និយុត្តានីតិ អត្ថេន ទ្វារិកានិនាម ហោន្តិ. បដិសន្ធិ ភវង្គ ចុតិ កិច្ចានិបន ទ្វារវិការេន វិនា កេវលំ កម្មវសេនេវ សិជ្ឈន្តិ. តស្មា តំកិច្ចវន្តានិ ទ្វារិកានិនាម នហោន្តីតិ វុត្តំ ឯកូន.ល. ទ្វារវិមុត្តានីតិ ឯត្ថ ច ទ្វារវិការោនាម អត្តនិ អារម្មណានំ អាបាតាគមនវសេន ភវង្គស្ស ចលនំ, ចក្ខាទីនញ្ច អត្តនិ វិញ្ញាណុប្បាទន សត្តិវិសេស យោគោ ទដ្ឋព្ពោ.

‘‘ចក្ខាទិទ្វារេសុ អបវត្តនតោ មនោទ្វារសង្ខាត ភវង្គតោ អារម្មណន្តរគហណវសេន អបវត្តិតោច ទ្វារវិមុត្តានី’’តិ វុត្តំ, តំ អដ្ឋកថាយបិ សហ នសមេតិ.

បដិសន្ធិ ភវង្គ ចុតិ វសេនាតិ ហិ វុត្តំ. ឯតេន ហិ កិច្ចសីសេនេវ ចិត្តានំ ទ្វារិក ទ្វារវិមុត្តភាគោ ថេរេន ទស្សិតោ. តេនេវ ហិ ហេដ្ឋាបិ បញ្ចទ្វារាវជ្ជន.ល. តទារម្មណវសេនាតិអាទិនា កិច្ចសីសេនេវ ចិត្តានំ ចក្ខុទ្វារិកាទិភាវោ វុត្តោតិ. ននុ ចក្ខាទិទ្វារេសុ អបវត្តនតោតិ ឥមិនា ឯតទត្ថោវ វុត្តោតិ ចេ. ន. អធិប្បេតត្ថវិរហស្ស អបសង្គ និវត្តកស្សច សំវណ្ណនា វាក្យស្ស បយោជនាភាវតោតិ. ឆទ្វារិកានិចេវ សន្តីរណ តទារម្មណកិច្ចានំ វសេន ទ្វារវិមុត្តានិច បដិសន្ធាទិកិច្ចានំ វសេនាតិ អធិប្បាយោ. បញ្ចទ្វារិកានិច ឆទ្វារិកានិច បញ្ចឆទ្វារិកានិ. កទាចិ ឆទ្វារិកានិចេវ តានិ កទាចិ ទ្វារវិមុត្តានិចាតិ ឆទ្វារិកវិមុត្តានិ. ទ្វារសទ្ទោ ចេត្ថអធិការវសេន យោជីយតិ.

‘‘ឆទ្វារិកានិច ឆទ្វារិកវិមុត្តានិចា’’តិបិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ហេដ្ឋា ចុណ្ណិយវាក្យេ តថា អសុតត្តាតិ. ឯកទ្វារិកចិត្តានិ. ល. សព្ពថា ទ្វារវិមុត្តានិច យថាក្កមំ ឆត្តិំសតិ.ល. នវធា ចេតិ បញ្ចធា បរិទីបយេតិ យោជនា.

១៣៤. រូបាទីនំ អារម្មណានំ ភេទេន ចិត្តចេតសិកានំ សង្គហោ អារម្មណសង្គហោ.

‘‘អារម្មណានំ សរូបតោ វិភាគតោ តំវិសយចិត្តតោ ច សង្គហោ អារម្មណសង្គហោ’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

អយញ្ហិ ចិត្តចេតសិកានំ ឯវ សង្គហោ. ន អារម្មណានន្តិ. រូបាទីនំ វចនត្ថោ ឧបរិ អាគមិស្សតិ. ទុព្ពលបុរិសេន ទណ្ឌាទិវិយ ចិត្តចេតសិកេហិ អាលម្ពីយតិ អមុញ្ចមានេហិ គណ្ហីយតីតិ អាលម្ពណំ. អារម្មណសទ្ទេ បន សតិ ចិត្តចេតសិកានិ អាគន្ត្វា ឯត្ថ រមន្តីតិ អារម្មណំ.

‘‘ទុព្ពលបុរិសេន ទណ្ឌាទិវិយ ចិត្តចេតសិកេហិ អាលម្ពីយតិ. តានិវា អាគន្ត្វា ឯត្ថ រមន្តីតិ អាលម្ពណ’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

វិសុំ សិទ្ធានិ ហិ ឯតានិ បទានីតិ. រូបមេវាតិ វណ្ណាយតនមេវ. បញ្ចារម្មណវិមុត្តំ យំកិញ្ចិ ធម្មជាតំ វិជ្ជមានំបិអវិជ្ជមានំបិ ភូតំបិ អភូតំបិ ធម្មារម្មណមេវ. តំ បន សភាគ កោដ្ឋាសតោ សង្គយ្ហមានំ ឆព្ពិធំ ហោតីតិ វុត្តំ ធម្មារម្មណំ បន.ល. ឆធា សង្គយ្ហតីតិ. តត្ថាតិ តេសុ រូបាទីសុ ឆសុ. ចក្ខុទ្វារេ ឃដ្ដយមាន រូបានុសារេនេវ ឧប្បន្នានិ ចក្ខុទ្វារិកចិត្តានិ អញ្ញានិ អារម្មណានិ អាលម្ពិតុំ នលភន្តិ. រូបានិបិ ឃដ្ដនរហិតានិ អតីតានាគតានិ អាលម្ពិតុំ នលភន្តីតិ វុត្តំ ចក្ខុទ្វារិកចិត្តានំ សព្ពេសំបិ រូបមេវ អារម្មណំ. តញ្ហ បច្ចុប្បន្នន្តិ. សោតទ្វារិកា ទីសុបិ ឯសេវនយោ. តត្ថ តំ តំ ការណំ បដិច្ច ឧប្បន្នំ បច្ចុប្បន្នំ. វត្តមានន្តិ អត្ថោ. ឆព្ពិធំបីតិ រូបាទិវសេន ឆព្ពិធំបិ. អតិក្កន្តភាវំ ឥតំ គតំ ¶ បវត្តន្តិ អតីតំ. អាគច្ឆតិ អាគច្ឆិត្ថាតិ អាគតំ. បច្ចុប្បន្នំ, អតីតញ្ច. ន អាគតន្តិ អនាគតំ. ឧប្បាទជាតិកា សង្ខតធម្មាឯវ តីសុ កាលេសុ អនុបតន្តិ. តស្មា ឧប្បាទរហិតា អសង្ខតភូតា និព្ពានបញ្ញត្តិយោ កាលវិមុត្តំនាមាតិ វេទិតព្ពា.

‘‘វិនាសាភាវតោ អតីតាទិកាលវសេន នវត្តព្ពត្តា និព្ពានំ បញ្ញត្តិច កាលវិមុត្តំនាមា’’តិ វុត្តំ. តំ វិចារេតព្ពំ.

សព្ពេបិ ហិ សង្ខតធម្មា អនាគតភាវ បុព្ពកាឯវ ហោន្តិ. តស្មា តេ យទា បច្ចយសាមគ្គិំ លភិត្វា ឧប្បជ្ជិស្សន្តីតិ វត្តព្ពបក្ខេ តិដ្ឋន្តិ, តទា អនាគតានាម. យទា បច្ចយសាមគ្គិំ លភិត្វា ឧប្បន្នា, យទា បច្ចុប្បន្នានាម. យទា និរុទ្ធា, តទា អតីតានាម. ឯវំ ឧប្បាទជាតិកានញ្ញេវ ឧប្បាទមូលិកា តេកាលិកតា សិទ្ធា. ឧប្បាទរហិតានំ បន អនាគតាវត្ថាបិ នត្ថិ. កុតោ បច្ចុប្បន្នាតីតា វត្ថាតិ. តស្មា និព្ពានបញ្ញត្តីនំ កាលត្តយ វិមុត្តតា ហោតីតិ. វិនាសាភាវតោតិ ឥទំ បន អតីតកាលវិមុត្តិយាឯវ ការណន្តិ ន តេន តាសំ ឥតរកាលវិមុត្តិំ សាធេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យថារហវិភាគោ បន ឥធេវ តេសូតិអាទិនា បច្ឆា អាគមិស្សតិ. ទ្វារវិមុត្តានញ្ច ឆព្ពិធំបិ អារម្មណំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. យថា បន អាវជ្ជនាទីនំ ឆទ្វារិកចិត្តានំ អារម្មណំ ភវន្តរេបិ ឥមស្មិំ ភវេបិ បុរិមភាគេ កេនចិ ទ្វារេន គហិតំបិ អគហិតំបិ ហោតិ. ន តថា ឥមេសន្តិ ទស្សេតុំ ភវន្តរេ ឆទ្វារគហិតន្តិ វុត្តំ. ភវវិសេសញ្ហិ បត្ថេត្វា កម្មំ កត្វា តត្ថ និព្ពត្តានំ អារម្មណំ ភវន្តរេបិ កេនចិ ទ្វារេន គហិតំបិ ហោតិ យេវាតិ.

‘‘តំ បន នេសំ អារម្មណំ ន អាវជ្ជនស្ស វិយ កេនចិ អគហិតមេវ គោចរភាវំ គច្ឆតីតិ ទស្សេតុំ ឆទ្វារ គហិតន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិ.

បញ្ចទ្វារា វជ្ជនស្សបិ ហិ អារម្មណំ បុព្ពេ កេនចិ ទ្វារន្តរេន គហិតំបិ អគហិតំបិ ហោតិយេវ. តថា ហិ ឥទំ នាម លភិស្សាមិ ¶ ភុញ្ជិស្សាមិ បស្សិស្សាមីតិ បុព្ពេ គហិតំ បច្ឆា អាវជ្ជនស្ស អារម្មណំ ន ន ហោតីតិ. នច ឯកាវជ្ជនវីថិយំ បុព្ពេ កេនចិ ចិត្តេន អគហិតភាវោ ឥធ បមាណន្តិ. យថា ច បញ្ចទ្វារិកចិត្តានំ អារម្មណំ ឯកន្តបច្ចុប្បន្នមេវ ហោតិ. យថា ច មនោទ្វារិកចិត្តានំ អារម្មណំ តេកាលិកំវា កាលវិមុត្តសា មញ្ញំវា ហោតិ. ន តថា ឥមេសន្តិ ទស្សេតុំ បច្ចុប្បន្នមតីតំ បញ្ញត្តិភូតំវាតិ វុត្តំ. យថា ច ឆទ្វារិកចិត្តានំ អារម្មណំ អាគមសិទ្ធវោហារយុត្តំបិ តព្ពោហារវិនិមុត្តំបិ ហោតិ. ន តថា ឥមេសន្តិ ទស្សេតុំ កម្ម កម្ម និមិត្ត គតិនិមិត្ត សម្មតន្តិ វុត្តំ.

‘‘នាបិ នេសំ អារម្មណំ មរណាសន្នតោ បុរិមភាគជវនានំ វិយ កម្មកម្មនិមិត្តាទិវសេន អាគមសិទ្ធវោហារវិនិមុត្តន្តិ ទស្សេតុំ កម្ម.ល. សម្មតន្តិ អាហា’’តិ វុត្តំ. តំបិ ន សុន្ទរំ.

មរណា សន្នតោ បុរិមភាគេបិ ហិ សត្តា អត្តនា កតកម្មំវា ចេតិយាទីនិ កម្ម, បករណានិវា អារម្មណំ ករោន្តិយេវ. តទាបិ ហិ កម្មំ កម្មមេវ, កម្មុបករណានិច កម្មនិមិត្តានិយេវ. កម្ម សិទ្ធិយានិមិត្តំ ការណំ កម្មនិមិត្តន្តិ កត្វា. កម្មស្ស និមិត្តំ អារម្មណំ កម្មនិមិត្តន្តិបិ វទន្តិ. អជាតសត្តុរាជា វិយច សុបិនទស្សនាទិវសេន គតិនិមិត្តានិបិ អារម្មណំ ករោន្តិយេវ. រាជា ហិ ទ្វីសុ ភវេសុ បិតរំ មារេតិ. មារិតកាលតោច បដ្ឋាយ តស្ស និទ្ទាយន្តស្ស គតិនិមិត្តានិ ឧបដ្ឋហន្តីតិ. តត្ថ យថាសម្ភវន្តិ តំ តំ បដិសន្ធាទីនំ ឆទ្វារគហិតាទិវសេន សម្ភវន្តស្ស អារម្មណស្ស អនុរូបតោ. យថាសម្ភវវិភាគោ បន ឧបរិ មរណុប្បត្តិយំ អាគមិស្សតិ. យេភុយ្យេនាតិ ពាហុល្លេន. ភវន្តរេតិ អតីតានន្តរភវេ តត្ថច មរណាសន្នកាលេ. ឆទ្វារ គហិតន្តិ ឆហិ ទ្វារេហិ មរណាសន្នជវនេហិ គហិតំ. ឯត្ថ ច យេភុយ្យេនាតិ ឯតេន ភវន្តរេ ឆទ្វារគហិតន្តិ ឥមស្ស វិធានស្ស អនេកំសភាវំ វិសេសេតិ. កស្មា. អគហិតស្សបិ សម្ភវតោ. យញ្ហិ អសញ្ញិភវតោ ចុតានំ កម្ម កម្មនិមិត្ត គតិនិមិត្ត សម្មតំ ¶ អរូបភវតោ ចុតានញ្ច គតិនិមិត្តសម្មតំ កាមបដិសន្ធិ ភវង្គចុតីនំ អារម្មណំ. តំ ភវន្តរេ កេនចិ ទ្វារេន អគហិត មេវ ហោតីតិ. ឯត្ថច យស្មា បដ្ឋានេ អរូបភវេ ទុវិធោបិ បុរេជាតបច្ចយោ បដិសិទ្ធោ. អដ្ឋកថាសុច តតោ ចុតានំ កាមបដិសន្ធិយា បច្ចុប្បន្នគតិនិមិត្តារម្មណតាបិ វុត្តា. គតិនិមិត្តញ្ច នាម រូបារម្មណមេវ ទីបេន្តិ. តស្មា តេសំ កាមបដិសន្ធិយាបិ គតិនិមិត្តសម្មតំ ភវន្តរេ កេនចិ ទ្វារេន អគហិតមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អបិច, មរណាសន្នកាលេ កម្មពលេន កម្មាទីនំ ឧបដ្ឋានំនាម យេភុយ្យេន សំមុឡ្ហមរណេន មរន្តានមេវ ហោតិ. ឥតរេសំ បន បរេសំ បយោគពលេនបិ អត្តនា បកតិយា សុដ្ឋុ អាសេវិតានំ អនុស្សរណពលេនបិ ធម្មិកឧបាសកាទីនំ វិយ ទេវលោកតោ អាគន្ត្វា គណ្ហន្តានំ ទេវានំ អានុភាវេនបិ ហោតិយេវ. និរយបាលាបិ និរយតោ អាគន្ត្វា គណ្ហន្តិយេវ. រេវតិវិមានញ្ចេត្ថ វត្តព្ពំ. តញ្ហិ ទ្វេ និរយបាលា គហេត្វា បថមំ តាវតិំសាភវនំ នេត្វា បច្ឆា និរយំ នយិំសុ. តេ ហិ យក្ខ ជាតិកត្តា វេស្សវណបរិសាវិយ តាវតិំសា ភវនំបិ គន្តុំ សក្កោន្តិយេវ. យមស្ស ទូតា ទ្វេ យក្ខាតិ ហិ បាឡិយំ វុត្តំ. វេស្សវណទូតា ឥធ យមស្ស ទូតាតិ វុត្តាតិបិ វទន្តិ. តស្មា យេ កសិណាសុភាទីនិ សមថនិមិត្តានិ សុដ្ឋុ អាសេវិត្វា ឧបចារជ្ឈានេ ឋត្វា តានេវ និមិត្តានិ គហេត្វា មរន្តិ. តេសំបិ កាមបដិសន្ធិយា អារម្មណំ ភវន្តរេ កេនចិ ទ្វារេន អគហិតមេវ សិយា. ឧបចារជ្ឈានពលេនេវ ព្រហ្មលោកតោ ឥធឧប្បជ្ជន្តានំបិ ឯសេវនយោតិ.

‘‘កេវលំ កម្មពលេនេវ តេសំ អសញ្ញិភវតោ ចុតានំ បដិសន្ធិយា កម្មនិមិត្តាទិកំ អារម្មណំ ឧបដ្ឋាតី’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ កម្មនិមិត្តាទិកន្តិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន កម្មំបិ គហេតព្ព មេវ. ន ហិ តស្ស អគហណេ ការណំ អត្ថីតិ. តានិ បន សព្ពានិបិ កេវលំ បដិសន្ធិជនកស្ស កម្មស្ស អានុភាវេនេវ បដិសន្ធិយំ ឧបដ្ឋហន្តីតិ ¶ វេទិតព្ពំ. អនាគតំ បន និមិត្តំ ឧបដ្ឋហមានំ គតិនិមិត្តមេវ សិយា. នច តស្ស វិសុំ ឧបដ្ឋាតព្ពកិច្ចំ អត្ថិ. បច្ចុប្បន្ន គតិនិមិត្តេ សិទ្ធេ សិទ្ធមេវ ហោតីតិ វុត្តំ បច្ចុប្បន្នមតីតំ បញ្ញត្តិ ភូតំវាតិ.

‘‘អនាគតំនាម អតីតំ វិយ អនុភូតញ្ច ន ហោតិ. នច បច្ចុប្បន្នគតិនិមិត្តំ វិយ អាបាតមាគត’’ន្តិ ការណំ វុត្តំ. តំ អការណំ.

បសង្គស្ស អនិវត្តិតត្តា. គតិនិមិត្តញ្ហិ នាម បច្ចុប្បន្នំបិ អនុភូតំ ន ហោតិ. តំបិ កម្មពលេនេវ អាបាតមាគតំ. ឯវំសន្តេ អនាគតំបិ កម្មពលេន អាបាតមាគតមេវ សិយាតិ អយំ បសង្គោ បាកតិកោឯវ ហោតីតិ. តេសូតិ យថាវុត្តេសុ អារម្មណិកចិត្តេសុ. រូបាទីសុ បញ្ចសុ ឯកេកំ អារម្មណំ ឯតេសន្តិ សមាសោ. រូបាទីនិ បញ្ច អារម្មណានិ ឯតស្សាតិ វិគ្គហោ. សេសានីតិ បញ្ចវិញ្ញាណសម្បដិច្ឆន ទ្វយតោ សេសានិ សន្តីរណ មហាវិបាកានិ. សព្ពថាបិ កាមាវចរា លម្ពណានេវាតិ បដិសន្ធាទីហិ នានាកិច្ចេហិ រូបាទីសុ នានារម្មណេសុ បវត្តេន សព្ព បការេនបិ កាមាវចរាលម្ពណិកានិយេវ. តានិ ហិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ ឧប្បន្នានិបិ វិកប្បសត្តិរហិតត្តា អវិជ្ជមានេ បញ្ញត្តិធម្មេច សុខុមេ មហគ្គតធម្មេច គម្ភីរេ លោកុត្តរធម្មេច អាលម្ពិតុំ ន សក្កោន្តីតិ. តត្ថ សន្តីរណត្តយំ តាវ សន្តីរណកិច្ចវសេន រូបាទិបញ្ចាលម្ពណេ បវត្តតិ. តទារម្មណាទិវសេន បន សព្ពានិបិ ឯកាទសវិបាកានិ ឆសុ បរិត្តារម្មណេសុ បវត្តន្តីតិ.

‘‘វិបាកានិ តាវ សន្តីរណាទិវសេន រូបាទិបញ្ចាលម្ពណេ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ សន្តីរណាទិវសេនាតិ នវត្តព្ពំ. សន្តីរណវសេន ឥច្ចេវ វត្តព្ពន្តិ.

យោ បនេត្ថ ចិត្តានំ អារម្មណេសុ បវត្តិវិភាគោ វត្តព្ពោ. សោ អដ្ឋកថាកណ្ឌេ គហេតព្ពោ. លោកុត្តរធម្មា អតិគម្ភីរត្តា ¶ ញាណស្សេវ វិសយភូតាតិ វុត្តំ. អកុសល.ល. លោកុត្តរ វជ្ជិត សព្ពា រម្មណានីតិ. តត្ថ តានិ លទ្ធសមាបត្តីនំ ឧប្បន្នកាលេឯវ មហគ្គតារម្មណានិ. តេសុច ទ្វេ ទោសមូលចិត្តានិ បរិហីនជ្ឈានានិ អារព្ភ ឧប្បន្នកាលេតិ ទដ្ឋព្ពំ. ញាណំបិ អនធិគតានិ លោកុត្តរានិ អាលម្ពិតុំ ន សក្កោតីតិ វុត្តំ ញាណសម្បយុត្ត.ល. វជ្ជិតសព្ពា រម្មណានីតិ. តត្ថ ញាណសម្បយុត្តកាមកុសលានិ បុថុជ្ជនានំ អជ្ឈានលាភីនំ ឧប្បន្នកាលេ បញ្ញត្តិយា សហ កាមាវចរារម្មណានិ. តានេវ សោតាបត្តិមគ្គតោ បុរេ គោត្រភុក្ខណេ បុថុជ្ជនានំ និព្ពានារម្មណានិ. ឈានលាភីនំ តានេវ អភិញ្ញាកុសលញ្ច មហគ្គតារម្មណានិបិ. ហេដ្ឋិមផលដ្ឋានំ អត្តនា អធិគត មគ្គផលនិព្ពានា រម្មណានិបីតិ វេទិតព្ពានិ. យថា ចេត្ថ អរិយា អត្តនា អធិគត មគ្គផលានិយេវ អាលម្ពិតុំ សក្កោន្តិ. តថា ឈានលាភិនោបិ អត្តនា អធិគតជ្ឈានានិឯវ អាលម្ពិតុំ សក្កោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ សិយា-យេ ច ឈានានិ បត្ថេន្តិ. ឈានបរិកម្មំបិ ករោន្តិ. យេច ឈានសុត្តានិ សំវណ្ណេន្តិ. តេ អលាភិនោ មហគ្គតជ្ឈានានិ អាលម្ពិតុំ សក្កោន្តិ, នសក្កោន្តីតិ. ន សក្កោន្តិ. តេ ហិ ឈានានិនាម ឯវំ មហានុភាវានិ ឯវំ មហានិសំសានីតិ សុត្វាវា សុតបរិយត្តិពលេន សិទ្ធេ អាការ សល្លក្ខណញ្ញាណេ ឋត្វា វា អនុមានវសេនេវ តានិ បត្ថេន្តិ. បរិកម្មំបិ ករោន្តិ. សុត្តានិបិ សំវណ្ណេន្តីតិ. ឥតរថា បុថុជ្ជនាបិ លោកុត្តរធម្មេ បត្ថេន្តិ, មគ្គបរិកម្មំបិ ករោន្តិ. មគ្គផល និព្ពានវចនានិវិកថេន្តិ សំវណ្ណេន្តីតិ តេសំបិ តេ អារម្មណភូតា ឯវ សិយុន្តិ. តេសំ បន ចិត្តានិ ឈានាទីនំ បញ្ញត្តិគុណេ ឯវ អនុភោន្តីតិ វេទិតព្ពានិ. បណីតធម្មានញ្ហិ បញ្ញត្តិយោបិ បណិតរូបាឯវ ហោន្តីតិ. មហិទ្ធិកោ ហិ បរចិត្តវិទូ. មារោ ទេវ បុត្តោបិ រូបជ្ឈានចិត្តំ វដ្ដនិស្សិតមេវ បស្សតិ. វិវដ្ដនិស្សិតំ ន បស្សតិ. អរូបជ្ឈានចិត្តំ បន វដ្ដនិស្សិតំបិ នបស្សតីតិ អង្គុត្តរេ នវនិបាតេ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. យេ បន អគ្គមគ្គផលានិ បដិវិជ្ឈន្តិ. តេសំ ឧប្បន្នានិញ្ញណសម្បយុត្តកាមក្រិយជវនានិ ក្រិយាភិញ្ញាជវនញ្ច បុគ្គលានុរូបំ បញ្ញត្តិយា សហ ចតុព្ភូមកធម្មេសុ កិញ្ចិ អារម្មណំ ¶ កាតុំ នសក្កោន្តីតិ នត្ថិ. តថា តេសំ បុរេចារិ កមនោទ្វារាវជ្ជនញ្ចាតិ វុត្តំ ឋាណសម្បយុត្ត.ល. សព្ពថាបិសព្ពា រម្មណានីតិ. តត្ថ សព្ពថាបីតិ សព្ពកាមាវចរ សព្ពមហគ្គត សព្ពលោកុត្តរ សព្ពបញ្ញត្តិ សព្ពបច្ចុប្បន្នាទិ បការេនបីតិអត្ថោ. ឥទញ្ច សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ ឧប្បន្នានិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥតរានិ បន បច្ចេក ពុទ្ធានំ ឧប្បន្នានិបិ បទេសសព្ពារម្មណានិឯវ ហោន្តិ. តានិ ហិ ឯកំ បថវិធាតុំបិ សព្ពេហិ អនវសេសបការេហិ ជានិតុំ នសក្កោន្តីតិ. អារុប្បេសុ ទុតីយចតុត្ថានិ បថមតតីយារុប្ប វិញ្ញាណា រម្មណត្តា មហគ្គតា រម្មណានិ. សេសានីតិ អភិញ្ញា ទ្វយ ទុតីយចតុត្ថារុប្បេហិ អវសេសានិ សព្ពានិបិ ឯកវីសតិវិធានិ មហគ្គតចិត្តានិ កសិណាទិ បញ្ញត្តារម្មណានីតិ អត្ថោ. បញ្ចវីសាតិ បញ្ចទ្វារាវជ្ជន តេវីសតិ កាមវិបាក ហសនចិត្តានិ សន្ធាយ វុត្តំ. បរិត្តម្ហីតិ កាមាវចរា លម្ពណេ ឯវាតិ អត្ថោ. តញ្ហិ អប្បានុភាវតោ បដិពន្ធកធម្មេហិ បរិសមន្តតោ ទីយតិ អវខណ្ឌីយតិ និត្តេជភាវំ បាបីយតីតិ បរិត្តន្តិ វុច្ចតិ.

១៣៥. ចក្ខាទីនំ វត្ថូនំ ភេទេន តព្ពត្ថុកានំ ចិត្តចេតសិ កានំ សង្គហោ វត្ថុសង្គហោ.

‘‘វត្ថុវិភាគតោ តព្ពត្ថុកចិត្តបរិច្ឆេទវសេនច សង្គហោ វត្ថុសង្គហោ’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

វសន្តិបតិដ្ឋហន្តិ ចិត្តចេតសិកាឯតេសូតិវត្ថូនិ, ចក្ខុវត្ថុច. ល. កាយវត្ថុចហទយវត្ថុចាតិយោជនា. ចក្ខុមេវ ចក្ខុវត្ថុ តថា សោតាទីនិយេវ សោតវត្ថាទីនិ. វាក្យសង្ខេបោ ហេស បាឋោ. បេយ្យាលនយោតិបិ អន្តទីបកនយោតិបិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. កេចិ បន ទ្វន្ទសមាសំ មញ្ញន្តិ. តេសំ ចសទ្ទោ នយុជ្ជតិ. បរតោ វត្ថុសទ្ទោ ចសទ្ទោច បុព្ពបទេសុ អានេតព្ពោតិបិ វទន្តិ. តេសំ ហទយវត្ថូតិ សមាសបទំ នយុជ្ជតិ. អវិភត្តិកនិទ្ទេសោតិបិ អបរេ. តានិ កាមលោកេ សព្ពានិបិ លព្ភន្តីតិ កាមតណ្ហា ធិន កម្មនិព្ពត្តានំ អត្តភាវានំឯវ បរិបុណ្ណិន្ទ្រិយតា សម្ភវតោ សព្ពានិបិ ¶ តានិ ឆ វត្ថូនិ កាមលោកេឯវ លព្ភន្តិ. តថា ហិ ចក្ខាទីសុ វត្ថូសុ សន្តេសុ ឯវរូបាទីនំ បរិភោគោ សម្បជ្ជតិ. តស្មា រូបាទីសុ កាមវត្ថូសុ អភិរតា កាមតណ្ហា សទា ចក្ខាទីនំ បញ្ចន្នំ វត្ថូនំបិ សម្បត្តិំ បត្ថេតិយេវ. យថាច សព្ពកម្មិកោ អមច្ចោ សទា រញ្ញោ ឥច្ឆមេវ បូរយមានោ សព្ពានិ រាជកម្មានិ សម្បាទេតិ. ឯវមេវ កាមាវចរកម្មំបិ សទា កាមតណ្ហាយ ឥច្ឆមេវ បូរយមានំ បរិបុណ្ណិន្ទ្រិយំ អត្តភាវំ និព្ពត្តេតិ. តស្មា កាមតណ្ហាធិនកម្មនិព្ពត្តា កាមសត្តាឯវ បរិបុណ្ណិន្ទ្រិយា ហោន្តីតិ. យថា ច ទស្សនសវនានុត្តរិយ ធម្មភូតានិ ចក្ខុសោតានិ ពុទ្ធទស្សន ធម្មស្សវនា ទិវសេន សត្តានំ វិសុទ្ធិយាបិ ហោន្តិ, ន តថា ឃានាទិត្តយំ. តំ បន កេវលំ កាមបរិភោគត្ថាយឯវ ហោតិ. តស្មា តំ កាមវិរាគភាវនា កម្មនិព្ពត្តេសុ ព្រហ្មត្តភាវេសុ នឧបលព្ភតីតិ វុត្តំ រូបលោកេ បន ឃានាទិត្តយំ នត្ថីតិ. ឥទញ្ច បសាទរូបត្តយំ សន្ធាយ វុត្តំ. សសម្ភារឃាន ជិវ្ហា កាយ សណ្ឋានានិបន សុដ្ឋុបរិបុណ្ណានិឯវ ហោន្តីតិ. អរូបលោកេបន សព្ពានិបិ នសំវិជ្ជន្តីតិ រូបវិរាគ ភាវនា កម្មនិព្ពត្តេ តស្មិំ លោកេ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាសន្តានេសុបិ សព្ពេន សព្ពំ រូបបវត្តិយាឯវ អភាវតោ. តត្ថ និព្ពត្តា ហិ សត្តា សុទ្ធេ អាកាសតលេឯវ ចិត្តបពន្ធមត្តា ហុត្វា តិដ្ឋន្តីតិ. ឥមស្មិំ សង្គហេ បន ចិត្តានិ សត្តវិញ្ញាណ ធាតុវសេន គហេតុំ តត្ថ បញ្ចវិញ្ញាណធាតុយោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថាតិ តេសុ ឆសុ វត្ថូសុ. បញ្ចវិញ្ញាណានិ ឯវ និសត្តនិជីវដ្ឋេន ធាតុយោតិ វិគ្គហោ. ឯវំ សេសេសុបិ. វិជាននកិច្ចាភាវតោ មននមត្តា ធាតូតិ មនោធាតុ. បញ្ចទ្វារេ អាវជ្ជនមត្ត សម្បដិច្ឆនមត្ត កិច្ចានិ ហិ វិសេសជានន កិច្ចានិ នហោន្តីតិ. បញ្ចវិញ្ញាណានិ បន បច្ចក្ខតោ ទស្សនាទិវសេន ថោកំ វិសេសជាននកិច្ចានិ ហោន្តិ. អវសេសា បន សន្តីរណាទយោ អារម្មណសភាវ វិចារណា ទិវសេន អតិរេក វិសិដ្ឋជាននកិច្ចយុត្តត្តា ន មនោធាតុយោ វិយ មននមត្តា ហោន្តិ. នាបិ បញ្ចវិញ្ញាណធាតុយោវិយ វិជានន មត្តា. អថខោ មននដ្ឋេន មនោច តំ វិជាននដ្ឋេន វិញ្ញាណញ្ចាតិ កត្វា ¶ មនោវិញ្ញាណធាតុយោនាម. អតិសយ វិសេសជានន ធាតុយោតិ អត្ថោ. បរិយាយបទានញ្ហិ វិសេសន សមាសេ អតិសយត្ថោ វិញ្ញាយតិ. យថា បទដ្ឋានន្តិ.

‘‘មនោយេវ វិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណន្តិ វា. មនសោ វិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណ’’ន្តិ វា វុត្តំ. តត្ថ មនោយេវ វិញ្ញាណន្តិ ឥទំ តាវ ន យុជ្ជតិ.

ន ហិ អញ្ញមញ្ញំ វិសេសេត្វា អភិរេកដ្ឋទីបកេ បទដ្ឋានន្តិអាទិកេ វិសេសនសមាសេ អវធារណ វិគ្គហោ កត្ថចិ ទិស្សតិ យុជ្ជតិចាតិ.

[១១១] មនសោ វិញ្ញាណន្តិ ឥទំបិ នយុជ្ជតិយេវ.

មនសោតិ ហិ មនោធាតុត្តិកសង្ខាតស្ស មនស្ស. តត្ថ សម្បដិច្ឆនទ្វយំ សន្តីរណាទិកស្ស មនោវិញ្ញាណបពន្ធស្ស បច្ចយភូតំ ហោតិ. បញ្ចទ្វារាវជ្ជនំ បន បរតោ ទ្វារន្តរេ បវត្តមានំ តស្សេវ មនោវិញ្ញាណបពន្ធស្ស បច្ចយុប្បន្នភូតំ ហោតីតិកត្វា អាទិម្ហិ បច្ចយភូតស្ស ចេវ អន្តេ ទ្វារន្តរេ បច្ចយុប្បន្នភូតស្ស ច មនស្ស សម្ពន្ធិវិញ្ញាណន្តិ អត្ថោ. អថវា, បញ្ចវិញ្ញាណវជ្ជិតានិ សព្ពានិ វិញ្ញាណានិ មននកិច្ចត្តា មនោនាម. អារម្មណេ បន អភិនិបាត មត្តានិ បញ្ចវិញ្ញាណានិ មននកិច្ចានិ នហោន្តីតិ ទស្សនាទីនិ ឯវ នាម. បញ្ចទ្វារាវជ្ជនញ្ច មនតោ ជាតំបិ មនស្ស បច្ចយោ នហោតិ. ទស្សនាទីនំ ឯវ បច្ចយោ. សម្បដិច្ឆនទ្វយញ្ច មនស្ស បច្ចយោ ហោន្តំបិ មនតោ ជាតំ នហោតិ. ទស្សនាទិតោ ឯវ ជាតំ. សន្តីរណាទីនិ បន អត្តនោ បុរេ បច្ឆាបវត្តានំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ មនានំ ឯវ មជ្ឈេ ជាតានីតិ អត្តនោ បច្ចយ បច្ចយុប្បន្នភូតស្ស មនស្ស សម្ពន្ធិវិញ្ញាណន្តិ អត្ថោ. ឯវញ្ច សតិ បញ្ចវិញ្ញាណំបិ ទ្វិន្នំ មនោធាតូនំ អន្តរេ បវត្តត្តា មនសោ បច្ចយ បច្ចយុប្បន្នភូតស្ស សម្ពន្ធិវិញ្ញាណំ មនោវិញ្ញាណន្តិ វត្តព្ពមេវ សិយាតិ.

មនតោ ជាតំ វិញ្ញាណន្តិបិ វុត្តំ. តំបិ វុត្តនយេន នយុជ្ជតិយេវ.

អវសេសា បន មនោវិញ្ញាណធាតុសង្ខាតាច សន្តីរណ.ល. បន្នរសរូបាវចរវសេន តិំសធម្មា ហទយំ និស្សាយេវ បវត្តន្តីតិ យោជនា. ចសទ្ទោ បនេត្ថ អវសេសានំ ឆសត្តតិ ធម្មានំ មនោវិញ្ញាណធាតុភាវំ សម្ភាវេតិ.

សម្បិណ្ឌនត្ថំ គហេត្វា ‘‘ន កេវលំ មនោធាតុយេវា’’តិ វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិ.

ឯវញ្ហិ សតិ អវសេសាច មនោវិញ្ញាណធាតុសង្ខាតាតិ វុត្តំ សិយាតិ.

សន្តីរណ.ល. រូបាវចរវសេន បវត្តា, អវសេសា មនោវិញ្ញាណ ធាតុសង្ខាតាច តិំស ធម្មាតិ យោជនា. សាបិ ន សុន្ទរា.

អត្ថគតិយា អវិសទត្តាតិ. តត្ថ កស្មា តេ និស្សាយេវ បវត្តន្តីតិ. អារុប្បេសុ អនុប្បជ្ជនតោ, កស្មាច តត្ថ នុប្បជ្ជន្តីតិ វុច្ចតេ. សន្តីរណមហាវិបាកានិ តាវ តត្ថ នុប្បជ្ជន្តិ បញ្ចន្នំ ទ្វារានំ អត្តនោ កិច្ចានញ្ច តត្ថ អភាវតោ. បដិឃចិត្តទ្វយំបិ នុប្បជ្ជតិ. អនីវរណាវត្ថស្ស បដិឃស្ស អភាវតោ. ឯកន្ត នីវរណានញ្ច ឈានភូមីសុ អសម្ភវតោ. ឯត្ថ បន យទិ អនីវរណាវត្ថោ បដិឃោ នត្ថិ. បាឡិយំ ទុតីយជ្ឈានេឯវ ទោមស្សិន្ទ្រិយស្ស អបរិសេសនិរោធវចនំ អដ្ឋកថាសុច ទុតីយជ្ឈានូបចារេ តស្ស ឧប្បត្តិសម្ភវវចនំ វិរុទ្ធំ សិយា. តស្មា អត្តនោ សហាយបច្ចយ ភូតស្ស ឱឡារិកស្ស កាមរាគស្ស ឈានភូមីសុ អភាវតោ បដិឃចិត្តទ្វយំ តត្ថ នុប្បជ្ជតីតិ យុត្តន្តិបិ វទន្តិ. ដីកាការាបន ទុតីយជ្ឈានូបចារេ តស្ស ឧប្បត្តិសម្ភវ វចនំ បរិកប្បវចនមត្តន្តិ កត្វា ¶ បុរិមការណមេវ ឥច្ឆន្តិ. យទិ បនេតំ បរិកប្បវចនមត្តំ សិយា បាឡិវចនំបិ បរិកប្បវចនមត្តមេវ សិយា. តស្មា បច្ឆិមកា រណមេវ យុត្តរូបន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ. ហសនចិត្តំបិ នុប្បជ្ជតិ អរូបីនំ ហសនកិច្ចស្ស អភាវតោ. កាយាភាវតោតិបិ យុជ្ជតិ. សោតាបត្តិមគ្គចិត្តំបិ នុប្បជ្ជតិ. បរតោឃោសាភាវេន តត្ថុប្បន្នស្ស បុថុជ្ជនស្ស ធម្មាភិសមយាភាវតោ ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធានញ្ច តត្ថ អនុប្បជ្ជនតោ. តេនេវ ហិ តត្ថុប្បន្នោ បុថុជ្ជនោ អដ្ឋសុ អក្ខណយុត្តេសុ វុត្តោតិ. រូបាវចរចិត្តានិបិ តត្ថ នុប្បជ្ជន្តិ រូបវិរាគភាវនាយ រូបនិមិត្តារម្មណានំ តេសំ សមតិក្កន្តត្តាតិ.

អវសេសា មនោវិញ្ញាណធាតុសង្ខាតា កុសលាកុសលក្រិយានុត្តរវសេន ទ្វេ ចត្តាលីសធម្មា ហទយំ និស្សាយវា អនិស្សាយវា បវត្តន្តីតិ យោជនា. និស្សាយវា បញ្ចវោការេ អនិស្សាយវា ចតុវោការេតិ អធិប្បាយោ. កុសលានិច អកុសលានិច ក្រិយានិច អនុត្តរានិចាតិ វិគ្គហោ. តត្ថ កុសលានីតិ បញ្ចរូប កុសលតោ អវសេសានិ ទ្វាទសលោកិយកុសលានិ. អកុសលានីតិ បដិឃទ្វយតោ អវសេសានិ ទសអកុសលានិ. ក្រិយានីតិ បញ្ចទ្វារាវជ្ជន ហសន បញ្ចរូបក្រិតោ អវសេសានិ តេរសក្រិយចិត្តានិ. អនុត្តរានីតិ បថមមគ្គតោ អវសេសានិ សត្តអនុត្តរចិត្តានិ. កាមេ ឆវត្ថុំ និស្សិតា សត្តធាតុយោ មតា. រូបេ តិវត្ថុំ និស្សិតា ចតុព្ពិធា ធាតុយោ មតា. អារុប្បេ កិញ្ចិវត្ថុំ អនិស្សិតា ឯកា ធាតុ មតាតិ យោជនា. តេចត្តាលីសាតិ បញ្ចវិញ្ញាណ មនោធាតុត្តិកេហិ សទ្ធិំ សន្តីរណាទិកេ តិំសធម្មេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ.

ឥតិ បរមត្ថទីបនិយានាម អភិធម្មត្ថសង្គហស្ស

ចតុត្ថវណ្ណនាយ បកិណ្ណកសង្គហស្ស

១៣៦. ឯវំ ¶ ចិត្តប្បភេទ សង្គហោ, ចេតសិកប្បភេទ សង្គហោ, ឧភយប្បភេទ សង្គហោតិ ចិត្តចេតសិកានំ កយោបភេទ សង្គហេ ទស្សេត្វា ឥទានិ វីថិចិត្តប្បវត្តិសង្គហោ វីថិមុត្ត ចិត្តប្បវត្តិសង្គហោតិ តេ សញ្ញេវ ទ្វេ បវត្តិសង្គហេ ទស្សេតុំ ចិត្តុប្បាទានមិច្ចេវន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ឧប្បាទា. តត្ថ ឧប្បជ្ជន្តិ. អញ្ញស្ស អសុ តត្តាចិត្តេ ឥច្ចេវ លព្ភតិ. ឥតិ ចិត្តញ្ច ចិត្តេឧប្បាទាចាតិ ចិត្តុប្បាទា. ចិត្តចេតសិកាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេសំ ចិត្តុប្បាទានំ. ឥច្ចេវន្តិអាទិតោ បដ្ឋាយ វុត្តប្បការេន. សង្គហមុត្តរន្តិ ជាតិនិទ្ទេសោ យំ. ឧត្តរេ ឧត្តមេ តយោ បភេទសង្គហេ កត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ភូមិបុគ្គលភេទេនាតិ សហត្ថេ ករណវចនំ. កាមាវចរាទិភូមិភេទេន ទុហេតុកាទិ បុគ្គលភេទេន សទ្ធិន្តិ អត្ថោ. បុព្ពាបរនិយាមិតន្តិ អាវជ្ជនាទិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិ បុព្ព ចិត្តាបរចិត្តានុក្កមេន និយាមិតំ វវត្ថិតំ. បវត្តិសង្គហំនាមាតិបិ ជាតិនិទ្ទេសោយេវ. ឯវំ នាមកេ ទ្វេ បវត្តិសង្គហេតិ អត្ថោ. បដិសន្ធិបវត្តិយន្តិ បដិសន្ធិបវត្តីសុ. វចនវិបល្លាសោ ហេស. បដិសន្ធិកាលេបវត្តិកាលេចាតិ អត្ថោ. បដិសន្ធិកាលេ បវត្តិសង្គហញ្ច បវត្តិកាលេ បវត្តិសង្គហញ្ចាតិ ទ្វេ សង្គហេបវត្តិ បវក្ខាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. អយញ្ច អត្ថោ ឧបរិសង្គហេ អារព្ភ គាថាយ បាកដោ. កេចិ បន និទ្ធារណេ ភុម្មន្តិ វទន្តិ. ឯវំសតិ ឧបរិ សង្គហោ បដិសន្ធិសង្គហោនាម សិយា. ន បវត្តិ សង្គហោ នាម. ឯវញ្ច សតិ ឧបរិ វីថិមុត្តសង្គហេ អារព្ភ គាថាយំ សន្ធិយំ បវត្តិសង្គហោនាម ឥទានិ វុច្ចតីតិ ឥមិនា ន សមេតិ.

‘‘ឧត្តរំ វេទនាសង្គហាទិវិភាគតោ ឧត្តម’’ន្តិ វុត្តំ. តំ វិចារេតព្ពំ.

ឯវញ្ហិ ¶ សតិ បកិណ្ណកសង្គហោវ ឥធ សង្គហសទ្ទេន គហិតោ សិយាតិ. យស្មាបន តិណ្ណំ ទ្វិន្នញ្ច បភេទសង្គហានំ មជ្ឈេ ឋត្វា អយំ អនុសន្ធិគាថា បវត្តា. តស្មា បុព្ពេ តយោបិ បភេទសង្គហា ឥធ សង្គហសទ្ទេន គហេតុំ យុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា. អយំ បន បវត្តិសង្គហោ វត្ថុទ្វារាលម្ពណេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា វុត្តោ សុវុត្តោតិ តានិ តីណិ ឆក្កានិបិ បុន ឥធ និក្ខិត្តានិ.

‘‘វត្ថុទ្វារាលម្ពណ សង្គហា ហេដ្ឋា កថិតាបិ បរិបុណ្ណំ កត្វា បវត្តិសង្គហំ ទស្សេតុំ បុន និក្ខិត្តា’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ សកលា វត្ថុទ្វារាលម្ពណសង្គហា ឥធ និក្ខិត្តាតិ. វិសយានំ ទ្វារេសុ បវត្តិ វិសយបវត្តិ. ឯត្ថច បវត្តីតិ អាបាតាគមនមេវ វុច្ចតិ. វក្ខតិ ហិ ឯកចិត្តក្ខណា តីតានិវាតិអាទិំ. សា បន កាចិ សីឃតមា, កាចិ សីឃតរា, សីឃា, ទន្ធា, ទន្ធតរា, ទន្ធតមាតិ ឆធា ហោតីតិ. កម្មាទីនំ វិសយានំ ទ្វារេសុ បវត្តិ បច្ចុបដ្ឋានំ អាបាតាគមនំ វិសយប្បវត្តិ. វក្ខតិ ហិ កម្មំវា កម្មនិមិត្តំវា គតិនិមិត្តំវា កម្មពលេន ឆន្នំ ទ្វារានំ អញ្ញតរស្មិំ បច្ចុបដ្ឋាតីតិ.

‘‘វិសយេសុច ចិត្តានំ បវត្តិ វិសយប្បវត្តី’’តិបិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ឯវញ្ហិ សតិ អតិបរិត្តារម្មណេ វិសយប្បវត្តិនាម អនុបបន្នា អាបជ្ជតីតិ. តត្ថាតិ តេសុ ឆក្កេសុ. ធាតុភេទំ បត្វាធាតុនានត្តំ បមាណន្តិ មននំ វិជាននតោ វិសុំ កត្វា មនោធាតុ វិសុំ វុត្តា. វិញ្ញាណភេទំ បត្វា បន យំកិញ្ចិ មននំ វិជាននេ អន្តោ គធមេវាតិ វុត្តំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ.ល. ឆវិញ្ញាណានីតិ ឆវីថិយោ បន ទ្វារប្បវត្តា ចិត្តបវត្តិយោ យោជេតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. ចក្ខុទ្វារេ បវត្តា វីថិ ចក្ខុទ្វារវីថិ. ចក្ខុទ្វារវិការំ បដិច្ច បវត្តោ ¶ ចិត្តប្បពន្ធោតិ អត្ថោ. ឯវំ សេសេសុ. អសាធារណេន ចក្ខុវិញ្ញាណេន ឧបលក្ខិតា វីថិ ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិ. សុទ្ធោ បន មនោវិញ្ញាណបពន្ធោ មនោវិញ្ញាណវីថិ.

‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណសម្ពន្ធិនី វីថិ តេន សហ ឯការម្មណ ឯក ទ្វារិកតាយ សហ ចរណភាវតោ ចក្ខុវិញ្ញាណ វីថី’’តិ វុត្តំ.

ទ្វារប្បវត្តាតិ ទ្វារេ ឧប្បន្នា. តំ តំ ទ្វារវិការំ បដិច្ច ឧប្បន្នាតិ អត្ថោ. ចិត្តប្បវត្តិយោតិ ចិត្តបពន្ធា. អតិមហន្តន្តិ សាមិ អត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. អតិមហន្តស្ស បញ្ចាលម្ពណស្ស បវត្តិ.ល. អតិបរិត្តស្ស បញ្ចាលម្ពណស្ស បវត្តិចាតិ បញ្ចទ្វារេ ចតុធា. មនោទ្វារេ បន វិភូតស្ស ឆឡារម្មណស្ស បវត្តិ អវិភូតស្ស ឆឡារម្មណស្ស បវត្តិចាតិ ទ្វិធាតិ ឆធាវិសយប្បវត្តិ វេទិតព្ពាតិ យោជនា. អតិមហន្តាទិភាវោ ចេត្ថ អាលោកាទិ បច្ចយ វសេនវា វត្ថុ អតិមហន្តាទិវសេនវា វេទិតព្ពោ. តត្ថ សណ្ហសុខុមំបិ ទូរំបិ រូបាទីនំ អធិដ្ឋានវត្ថុនាម អាលោកាទិ បច្ចយ សម្បត្តិយា សតិ អតិមហន្តមេវ. តថា ហិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បថមាតិ នីហារកាលាទីសុ លោក វិវរណ បាដិហារិយបវត្តិ កាលេ អវីចិនិរយេបិ អកនិដ្ឋេបិ បរចក្កវាឡេសុបិ សណ្ហសុខុមានិច ទូរានិច រូបានិ ឥធ ឋិតាវ បស្សន្តិ. តទា ហិ ឧឡារោ ឱភាសោ បាតុរហោសិ. តស្ស វសេន សព្ពេបិ បថវិសិនេរុ ចក្កវាឡ សិលុច្ចយាទយោ ជាតិផលិកក្ខន្ធា វិយ សម្បជ្ជន្តិ. មហន្តោ ឧឡារោ ឱភាសោ បាតុរហោសិ អតិកម្មទេវានំ ទេវានុភាវន្តិ ហិ វុត្តំ. ឧបបត្តិទេវព្រហ្មាទីនំ បន បសាទនិស្សយភូតានំ ឱភាសជាតតាយបិ បថវិបព្ពតាទយោ ចក្ខុរូបាទីនំ អន្តរំ កាតុំ នសក្កោន្តីតិ. តថា ទូរេបិ បព្ពតាទិរូបានិ វត្ថុ អតិមហន្តតាយ ចន្ទសូរិយ តារកាទិ រូបានិ វិសយ វត្ថុ មហន្តតាយ ឱភាស ជាតតាយ ច អតិ មហន្តានិ នាម ហោន្តីតិ. អាលោកាទិបច្ចយានំ បន អធិដ្ឋានវត្ថូនញ្ច ទុព្ពល ទុព្ពលតរ ¶ ទុព្ពលតមានុក្កមេន មហន្តាទិភាវោ វត្តព្ពោតិ. យានិ បន បញ្ចាលម្ពណានិ ឯកចិត្តក្ខណំ អតិក្កម្ម អាបាតំ អាគច្ឆន្តិ, តានិ អតិមហន្តារម្មណានិនាម. យានិ ទ្វត្តិចិត្តក្ខណានិ អតិក្កម្ម, តានិ មហន្តារម្មណានិ. យានិ ចតុ បញ្ច ឆ សត្ត អដ្ឋ នវ ចិត្តក្ខណានិ អតិក្កម្ម, តានិ បរិត្តារម្មណានិ. យានិបន ទសេកាទសទ្វាទស តេរស ចុទ្ទស បន្នរស ចិត្តក្ខណានិ អតិក្កម្ម អាបាតំ អាគច្ឆន្តិ. តានិ អតិបរិត្តា រម្មណានីតិ. បក្ខតិច ឯកចិត្តក្ខណាតីតានិវាតិអាទិ. វិភូតស្សាតិ បាកដស្ស, អវិភូតស្សាតិ អបាកដស្ស. ឯវំ ឆឆក្កានិ សរូបតោ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ តានិ សព្ពានិ ឯកតោ យោជេត្វា វីថិចិត្តប្បវត្តិំ វិត្ថារេន្តោ កថន្តិ បុច្ឆិត្វា រូបារូបានំ តាវ អទ្ធានបរិច្ឆេទំ ទស្សេតុំ ឧប្បាទដ្ឋិតីតិអាទិ មាហ. តត្ថ កថន្តិ កេន បការេន វីថិចិត្តប្បវត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ.

‘‘កថន្តិ កេន បការេន អតិមហន្តាទិវសេន វិសយ វវត្ថានំ ហោតីតិ បុច្ឆិត្វា ចិត្តក្ខណវសេន តំ បកាសេតុំ ឧប្បាទដ្ឋិតីតិអាទិ អារទ្ធ’’ន្តិ វុត្តំ. តំ យុត្តំ វិយ ន ទិស្សតិ.

ឯវញ្ហិ សតិអាទិតោ បញ្ចន្នំ ឆក្កានំ ឱកាសោនាម នសិយា. នច ឧប្បាទដ្ឋិតិ.ល. រូបធម្មានមាយូតិ ឥទំ វិសយ វវត្ថានត្ថមេវ វុត្តន្តិ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ. ឧប្បជ្ជនំ ឧប្បាទោ. សភាវ បដិលាភោតិ អត្ថោ. ឋានំ ឋិតិ. យថាលទ្ធសភាវស្ស អនិវត្តីតិ អត្ថោ. ភញ្ជនំ ភង្គោ. តស្ស បរិហាយិត្វា អន្តរធានន្តិ អត្ថោ. ឯកចិត្តក្ខណំនាមាតិ ឯកស្ស ចិត្តស្ស ខណោនាម. សោ បន ខណោ អច្ឆរាសង្ឃាដក្ខណស្ស អក្ខិនិម្មិលនក្ខណស្សច អនេកកោដិ សតសហស្សភាគោ ទដ្ឋព្ពោ. អច្ឆរាសង្ឃាដក្ខណេ អនេកកោដិសតសហស្សសង្ខា វេទនា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អាចរិយានន្ទត្ថេរមតេន បនេត្ថ ឧប្បាទភង្គ វសេនខណទ្វយំ ឯកចិត្តក្ខណំនាមាតិ វត្តព្ពំ. យថា ហិ លោកេ ¶ វិជ្ជុនាម វទ្ធនានន្តរមេវ ភិជ្ជតិ. ន បនស្សា វទ្ធនស្ស ភិជ្ជនស្សច អន្តរា ឋិតិនាម វិសុំ បញ្ញាយតិ. យថា ច ឧទ្ធំ ឧជុំ ខិត្តំ លេឌ្ឌុ ឧប្បតិត្វា បតតិ. ន បន ឧប្បតនស្ស បតនស្ស ច អន្តរា ឋិតិនាម វិសុំ ទិស្សតិ. តថា ចិត្តំបិ. តំបិ ហិ ឧទយ ភាគានន្តរមេវ វយភាគេ បតតិ. ន បនស្ស រូបធម្មានំ វិយ តេសំ ទ្វិន្នំ ភាគានំ មជ្ឈេ វិសុំ ឯកោ គណនូបគោ ឋិតិភាគោនាម ឧបលព្ភតិ. ឯវញ្ច កត្វា យមកេសុ ចិត្តស្ស ឧប្បាទភង្គាវ តត្ថ តត្ថ វុត្តា. វិសេសតោ បន ចិត្តយមកេ ឧប្បន្នំ ឧប្បជ្ជមានន្តិ. ភង្គក្ខណេ ឧប្បន្នំ. នោ ច ឧប្បជ្ជមានំ. ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នញ្ចេវ ឧប្បជ្ជមានញ្ចាតិអាទិនា ភង្គុប្បាទាវ ចិត្តស្ស វុត្តា. កថាវត្ថុម្ហិច ឯកំ ចិត្តំ ទិវសំ តិដ្ឋតីតិ អាមន្តា. ឧបទ្ធទិវសោ ឧប្បាទក្ខណោ. ឧបទ្ធទិវសោ វយក្ខណោតិ. ន ហេវំ វត្តព្ពេ. ឯកំ ចិត្តំ ទ្វេ ទិវសេ តិដ្ឋតីតិ អាមន្តា. ឯកោ ទិវសោ ឧប្បាទក្ខណោ. ឯកោ ទិវសោ វយក្ខណោតិ នហេវំ វត្តព្ពេ. ឯកំ ចិត្តំ ចត្តារោ ទិវសេ តិដ្ឋតីតិ អាមន្តា. ទ្វេ ទិវសា ឧប្បាទក្ខណោ. ទ្វេ ទិវសា វយក្ខណោតិ ន ហេវំ វត្តព្ពេ.ល. មាសំ. ទ្វេ មាសេ. ចត្តារោមាសេ.ល. សំវច្ឆរំ, ទ្វេ សំវច្ឆរានិ. ចត្តារិ សំវច្ឆរានិ.ល. កប្បំ. ទ្វេ កប្បេ. ចត្តារោ កប្បេតិអាទិនា ទ្វេ ឧប្បាទវយភាគាវ ចិត្តស្ស វុត្តា. ន ឋិតិភាគោ. យទិ សោ វិសុំ ឧបលព្ភេយ្យ. ឯកំ ចិត្តំ ទិវសំ តិដ្ឋតីតិ អាមន្តា. ទិវសស្ស បថមោ ភាគោ ឧប្បាទក្ខណោ. ទុតីយោ ឋិតិក្ខណោ. តតីយោ វយក្ខណោតិ ឯវំ មហាថេរេន វិចារិតោ សិយា. តយោ ទិវសេ តយោ មាសេ តីណិ សំវច្ឆរានិ តយោ កប្បេតិ ឥមានិបិ អវជ្ជេ តព្ពានិឯវ សិយុន្តិ. ឯត្ថ សិយា, ននុ សុត្តន្តេសុ តីណិ មានិ ភិក្ខវេ សង្ខតស្ស សង្ខត លក្ខណានិ. កតមានិតីណិ, ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ. វយោ បញ្ញាយតិ. ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតីតិ វុត្តំ. តថា វេទនាយ ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ. វយោ បញ្ញាយតិ. ឋិតាយ អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតិ. សញ្ញាយ. សង្ខារានំ. វិញ្ញាណស្ស ឧប្បាទោ.ល. បញ្ញាយតីតិ វុត្តំ. តស្មា ចិត្តស្ស តតីយោ ឋិតិភាគោ វិសុំ ឧបលព្ភតិ យេវាតិ.ន. បពន្ធឋិតិយា ឯវ តត្ថ ¶ វុត្តត្តាតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ, ឧប្បាទវយេ បថមំ វត្វា បច្ឆា បុន វិសុំ ឋិតស្ស អញ្ញថត្ថំ បញ្ញាយតីតិ ឥមស្ស វុត្តត្តាតិ. ឥតរថា ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ. ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតិ. វយោ បញ្ញាយតីតិ វុត្តំ សិយាតិ. ននុ បពន្ធឋិតិ នាម បញ្ញត្តិ ហោតិ. សាច អសង្ខតា, សុត្តន្តានិច សង្ខត លក្ខណ វិសយានិ. តស្មា សា បពន្ធដ្ឋិតិ តត្ថ វុត្តាតិ នសក្កា វិញ្ញាតុន្តិ ចេ. ន ន សក្កា. អភិធម្មេបិ សង្ខតធម្មនិទ្ទេសេសុ សមូហ សណ្ឋាន សន្តតិ បញ្ញត្តីហិបិ និទ្ទេសស្ស ទិដ្ឋត្តា. តថា ហិ រូបាយតននិទ្ទេសាទីសុ ទីឃំ រស្សំ សណ្ហំ ថុលំ វដ្ដំ បរិមណ្ឌលំ ចតុរស្សំ ឆឡំសំ អដ្ឋំសំ សោឡសំសំ និន្នំ ថលន្តិអាទិនា, វិភង្គេ ច កេសា លោមា នខា ទន្តាតិអាទិនា បញ្ញត្តិសិសេន សង្ខតធម្មា និទ្ទិដ្ឋាតិ. សុត្តន្តេសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. ឦទិសេសុ ហិ ឋានេសុ បញ្ញត្តិវសេន បវត្តាបិ ទេសនា សង្ខតធម្មមេវ អាហច្ច តិដ្ឋតិ. តស្មា យថា ឧប្បាទភង្គានំ បច្ចេកំ ឯកេកោ ខណោ ចិត្តស្ស លព្ភតិ. ន តថា ឋិតិយាតិ. អយំ អាចរិយានន្ទត្ថេ រស្ស អធិប្បាយោ. អយញ្ច វាទោ សំយុត្តដ្ឋកថាយំ ឯវ អាគតោ. សោច សង្គហការេន បដិក្ខិត្តោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ, អបរេ បន វទន្តិ. អរូបធម្មានំ ជរាខណោនាម នសក្កា បញ្ញបេតុំ. សម្មា សម្ពុទ្ធោច វេទនាយ ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ. វយោ បញ្ញាយតិ. ឋិតាយ អញ្ញថត្ថំ បញ្ញាយតីតិ វទន្តោ អរូបធម្មានំបិ តីណិ លក្ខណានិ បញ្ញបេតិ. ភានិអត្ថិក្ខណំ ឧបាទាយ លព្ភន្តីតិ វត្វា –

អត្ថិតា សព្ពធម្មានំ, ឋិតិនាម បវុច្ចតិ;

តស្សេវ ភេទោ មរណំ; សព្ពទា សព្ពបាណិនន្តិ.

ឥមាយ អាចរិយគាថាយ តមត្ថំ សាធេន្តិ. អថវា, សន្តតិវសេន ឋានំ វេទិតព្ពន្តិច វទន្តិ. ឥមស្មិំ បន សុត្តេ អយំ វិសេសោ នត្ថិ. តស្មា អាចរិយគាថាយ សុត្តំ អប្បដិពាហេត្វា សុត្តមេវ បមាណំ កាតព្ពន្តិ. តត្ថ ជរាខណោនាម ឧប្បាទក្ខណភង្គក្ខណានំ មជ្ឈេ វិសុំ ជរាយ ខេត្តភូតោ ឋីតិក្ខណោ វុច្ចតិ. អញ្ញថត្តន្តិ ជរាឯវ. អត្ថិក្ខណន្តិ ខណទ្វយមេវ. បដិក្ខិត្តោបិ បន អយំ វាទោ កថាវត្ថុ បាឡិយា សទ្ធិំ សុដ្ឋុ សមេតិយេវ. ¶ អបិច, ឧទ្ធំ ឧប្បតិតស្ស លេដ្ដុស្ស ឧប្បតននិវត្តិ វិយ យា ចិត្តស្ស ឧទយសង្ខាតស្ស វឌ្ឍនស្ស និវត្តិនាម អត្ថិ. ន ហិ ឧទយេ អនិវត្តន្តេ វយោនាម សម្ភវតិតី. សា ឯវ ឧទយ បរិយន្តមត្តភូតា ឥធ ឋិតិបរិយាយោតិ សក្កា វត្តុំ. សោ បន វិសុំ គណនូបគោ ឯកោ ខណោនាម នហោតីតិ កត្វា អភិធម្មេ ទ្វេឯវ ខណា ចិត្តស្ស វុត្តា. ឧទយភាគស្ស បន អាទិ កោដិំ វយភាគស្សអន្តកោដិញ្ច ថបេត្វា មជ្ឈេភាគទ្វយនិស្សិតា បរិបច្ចន លក្ខណា ជរានាម អរូបធម្មានំបិ លព្ភតិយេវ. តំ សន្ធាយ ធាតុកថាយំ ជរាទ្វីហិខន្ធេហិសង្គហិតាតិវុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘ឧប្បាទភង្គាវត្ថាហិ ភិន្នា ភង្គាភិមុខាវត្ថាបិ ឥច្ឆិតព្ពា. សា ឋិតិនាមា’’តិ វុត្តំ. តំ កថាវត្ថុបាឡិយា សហ ន សមេតិ.

ឧបទ្ធទិវសោ ឧប្បាទក្ខណោ. ឧបទ្ធទិវសោ វយក្ខណោ. បថមោ ទិវសោ ឧប្បាទក្ខណោ. ទុតីយោ វយក្ខណោតិ ហិ វិចារេន្តេន ឧប្បាទភង្គាវត្ថា ហិ ភិន្នា តតីយា អវត្ថា តស្សំ បាឡិយំ បដិក្ខិត្តាយេវ ហោតីតិ.

‘‘បាឡិយំ បន វេនេយ្យជ្ឈាសយា នុរោមតោ នយទស្សនវសេន សា ន វុត្តា. អតិធម្មទេសនាបិ ហិ កទាចិ វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរោធេន បវត្តតិ. យថា, រូបស្ស ឧប្បាទោ ឧបចយោ សន្តតីតិ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា ទេសិតោ’’តិ វុត្តំ. តំបិ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ. វិភាគារហស្ស ហិ ធម្មស្ស វិភាគករណំនាម វេនេយ្យវសេនាតិបិ ធម្មវសេនាតិបិ យុជ្ជតិ. វិជ្ជមានេ សតិ វិសុំ កត្វា វត្តព្ពស្ស អភិធម្មេ អវចនំ បន វេនេយ្យវសេនាតិ ន យុត្តមេតន្តិ.

‘‘សុត្តេច តីណិ មានិ ភិក្ខវេ សង្ខតស្ស សង្ខតលក្ខណានិ. កតមានិ តីណិ. ឧប្បាទោ បញ្ញាយតិ. វយោ បញ្ញា យតិ. ¶ ឋិតស្ស អញ្ញថត្តំ បញ្ញាយតីតិ ឯវំ សង្ខតធម្មស្សេវ លក្ខណទស្សនត្ថំ ឧប្បាទាទីនំ វុត្តត្តា នសក្កា បពន្ធស្ស បញ្ញត្តិសភាវស្ស អសង្ខតស្ស ឋិតិ តត្ថ វុត្តាតិ វិញ្ញាតុ’’ន្តិ វុត្តំ. តំបិ ន គហេតព្ពំ.

អភិធម្មេបិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន បញ្ញត្តិសីសេន សង្ខតធម្មានំ និទ្ទេសស្ស ទិដ្ឋត្តាតិ.

‘‘ឧបសគ្គស្សច ធាត្វត្ថេយេវ បវត្តនតោ បញ្ញាយតីតិ ឯតស្ស វិញ្ញាយតីតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. តំបិ ន យុត្តំ.

យថានុលោមសាសនញ្ហិ សុត្តំ. តស្មា តត្ថ វិនេយ្យានំ សុដ្ឋុ បញ្ញាយនមេវ អធិប្បេតន្តិ. អរូបំ អរូបិសភាវត្តា លហុបរិណាមំ. រូបំ បន រូបិធម្មត្តាយេវ ទន្ធបរិណាមន្តិ វុត្តំ តានិបន.ល. រូបធម្មាន មាយូតិ.

‘‘គាហកគហេតព្ព ភាវស្ស តំតំ ខណវសេន និប្បជ្ជនតោ’’តិ ការណំ វុត្តំ. តំ អការណំ.

ន ហិ គាហកំ អរូបំ គហេតព្ពញ្ច រូបំ គហណសម្បជ្ជនត្ថំ លហុំ បរិណមតិ គរុំ បរិណបតីតិ សក្កា វត្តុន្តិ. តានិ តាទិសានិ សត្តរសន្នំ ចិត្តានំ ខណានិ សត្តរសវា តានិ ចិត្តក្ខណានិ រូប ធម្មានមាយូតិ យោជនា. សត្តរស ចិត្តក្ខណសមបមាណានិ ខណានិ វិញ្ញត្តិ រូបលក្ខណ រូបវជ្ជានំ រូបធម្មានំ អាយុនាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ខណមត្តតោ បន អដ្ឋកថានយេន ឯកបញ្ញាសខណានិ ហោន្តិ, មូលដីកានយេន ទ្វត្តិំសខណានិ. តត្ថច អាទិម្ហិ ទ្វេ ខណានិ រូបធម្មានំ ឯកំ ឧប្បាទក្ខណមេវ. អន្តេ ទ្វេ ឯកំ ភង្គក្ខណមេវ. មជ្ឈេ អដ្ឋវីស ខណានិ តេសំ ឯកំ ឋិតិក្ខណមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ ទន្ធបរិណតានំ រូបានំ ឧប្បាទភង្គាបិ ចិត្តស្ស វិយ លហុកា ភវិតុំ អរហន្តីតិ. តត្ថ វិញ្ញត្តិទ្វយំ ឯកចិត្តក្ខណិកំ. ឧបចយសន្តតិយោ ឧប្បាទមត្តា អនិច្ចតា ភង្គមត្តា. ជរតា រូប ធម្មានំ ឋិតិក្ខណមត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា. មូលដីកានយេន បនេត្ថ តានិ បន ¶ សោឡសចិត្តក្ខណានិ រូបធម្មានមាយូតិ វត្តព្ពំ. ដីកាចរិយោ ហិ បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គេ អាគតំ មហាដ្ឋកថាវចនំ បតិដ្ឋបេន្តោ សោឡសចិត្តក្ខណាយុកភាវំ សម្ភាវេតិ, ឯវំ សន្តេបិ ខន្ធ វិភង្គេយេវ តាវ រូបានំ ឧប្បាទនិរោធវិធានស្ស មហាអដ្ឋកថា វាទស្ស យមកបាឡិវិរោធំ ទស្សេត្វា សង្គហការេន បដិសិទ្ធត្តា ន សក្កា តំ បតិដ្ឋបេតុន្តិ. តស្មិំ វាទេ ហិ បដិសិទ្ធេ តត្ថ អាគតា សោឡសាយុកតាវា អតិរេកសោឡសាយុកតាវា បដិសិទ្ធាយេវ ហោតីតិ.

តំ ដីកានយំ តយិទមសារន្តិ បដិក្ខិបិត្វា តទត្ថំ សា ធេន្តេន ‘‘បដិសន្ធិចិត្តេន សហុប្បន្នំ រូបំ តតោ បដ្ឋាយ សត្តរសមេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈតិ. បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិក្ខណេ ឧប្បន្នំ រូបំ អដ្ឋារសមស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរុជ្ឈតីតិអាទិនា អដ្ឋកថាយមេវ សត្តរសចិត្តក្ខណស្ស អាគតត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

យញ្ហិ សង្គហការស្ស សត្តរសាយុកវចនំ ដីកាការេន វិចារិតំ. តទេវ ទស្សេត្វា ដីកានយោ បដិក្ខិត្តោតិ ន យុត្តមេ តន្តិ. ឯកចិត្តស្ស ខណំ វិយ ខណំ ឯកចិត្តក្ខណំ. អត្ថតោ អភិន្នំបិ ហិ ខណំ ឥទំ ចិត្តស្ស ឥទំ រូបានន្តិ កប្បនាវសេន ភិន្នំ វិយ កត្វា ឧបចរីយតីតិ. ឯកចិត្តក្ខណំ អតីតំ ឯតេសន្តិ ឯកចិត្តក្ខណាតីតានិ. អតិមហន្តភូតានិ បញ្ចារម្មណានិ.

‘‘ឯតានិវា តំ អតីតានីតិ ឯកចិត្តក្ខណាតី កានី’’តិបិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ និរុទ្ធធម្មវិសយោ អតីតសទ្ទោ កិញ្ចិ អតិក្កមិត្វា ឧទ្ធំ អាគតានិ បច្ចុប្បន្នរូបានិ ទីបេតីតិ សក្កា វត្តុន្តិ. ពហូនិ ចិត្តក្ខណានិ អតីតានិ ឯតេសន្តិ ពហុចិត្តក្ខណាតីតានិ. មហន្តាទិ ភូតានិ បញ្ចារម្មណានិ. រូបធម្មានំ បន រូបធម្មេស្វេវ អាបាតាគមនេ ថោកំ ពលវន្តតា ឥច្ឆិតព្ពា. តេច ឋិតិក្ខណេយេវ បរិបុណ្ណបច្ចយុបលទ្ធា ¶ ហុត្វា ពលវន្តា ហោន្តីតិ វុត្តំ ឋិតិបត្តានេវាតិ. ឯវសទ្ទេន ដីកាការស្ស វាទំ នីវារេតិ. សោ ហិ ឧប្បជ្ជមានមេវ រូបំ បសាទេ ឃដ្ដេតីតិ ឥច្ឆតីតិ. បញ្ចាលម្ពណានិ បញ្ចទ្វារេ អាបាតមាគច្ឆន្តីតិ ឯត្ថ រូបសទ្ទារម្មណានិ អសម្បត្ត វសេន ឥតរានិច សម្បត្តវសេន គោចរភាវំ ឧបគច្ឆន្តិ. អយញ្ច វិសេសោឃដ្ដនវិសេសេន វេទិតព្ពោ. បុរិមានិហិ ទ្វេ និមិត្តវសេនេវ ឃដ្ដេន្តិ. ន វត្ថុវសេន. បច្ឆិមានិ បន តីណិវត្ថុវសេន ឃដ្ដេន្តិ. ន និមិត្តមត្តវសេន និមិត្តឃដ្ដនញ្ចនាម អសម្បត្តានញ្ញេវ ន សម្បត្តានំ. វត្ថុឃដ្ដនំ បន សម្បត្តានញ្ញេវ. នោ អសម្បត្តា ហោតិ. នន្តិ. យថា ហិ តីរេ គច្ឆន្តានំសរីរនិមិត្តានិ បោក្ខរណិ យាឧទកេ ទិស្សន្តិ. តស្មិំ ឧទកេ ឱរោហន្តានំ បន តានិ តត្ថ ន ទិស្សន្តិ. ឯវមេវ សម្បត្តានិ រូបសទ្ទារម្មណានិ នឃដ្ដេន្តិ. កស្មា, វិសយវិសយីនំ មជ្ឈេ អាលោកស្ស អាកាសស្សច អភាវេន និមិត្តោកាសស្ស អភាវតោ. អសម្បត្តានិយេវ បន អត្តនោ និមិត្តុបដ្ឋាបនវសេន ឃដ្ដេន្តិ. កស្មា, និមិត្តោកាសស្ស លទ្ធត្តា. ឥតរានិ បន តីណិ យថាជាតវត្ថុវសេនេវ ឃដ្ដេន្តិ. តស្មា តានិ សម្បត្តានិយេវ ឃដ្ដេន្តិ. នោ អសម្បត្តានីតិ. តត្ថ យានិ អសម្បត្តានិយេវ ហុត្វា ឃដ្ដេន្តិ. តានិ សយំ ទូរេ ឋត្វា និមិត្ត អប្បនាវសេន ឃដ្ដិតត្តា ឯកេកស្មិំ បសាទេ ចន្ទមណ្ឌល សូរិយ មណ្ឌលាទិវសេន អសនិសទ្ទមណ្ឌល មេណ្ឌសទ្ទមណ្ឌលាទិវសេន ច មហន្តានិបិ ពហូនិបិ អាបាតមាគច្ឆន្តិយេវ. ឥតរានិ បន តីណិ សម្បត្តានិយេវ ឃដ្ដេន្តីតិ ឯកេកស្មិំ បសាទេ ឯកេកមេវ អាបាតមាគច្ឆន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥទញ្ច បញ្ចទ្វារវសេន វុត្តំ. មនោ ទ្វារេ បន សព្ពានិបិ អារម្មណានិ អសម្បត្តានិយេវ អាបាតមាគច្ឆន្តីតិ. ឯត្ថច បញ្ចទ្វារេតិ ឥទំ អសាធារណ ទ្វារទស្សនវសេន វុត្តំ. តានិ បន បញ្ចាលម្ពណានិ យទាសកសកទ្វារេ ឃដ្ដេន្តិ. តទា មនោទ្វារេបិ អបាត មាគច្ឆន្តិយេវ. ឯកេកំ អារម្មណំ ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ អបាត មាគច្ឆតីតិ ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តស្មា យទា ចន្ទំវា សូរិយំវា បព្ពតំវា រុក្ខំវា យំកិញ្ចិវា បស្សន្តិ. តទា ឯកេកស្មិំ ចក្ខុបសាទេ ឯកេកានិ មនោទ្វារេ ឯកន្តិ អនេកានិ ¶ ចន្ទមណ្ឌលាទីនិ ឯកក្ខណេ ឧបដ្ឋហន្តិ, ឯវំ សេសារម្មណេ សូតិ ទដ្ឋព្ពំ. អបាតាគមនញ្ចេត្ថ លញ្ឆកានំ តាលបណ្ណេ លញ្ឆនខន្ធំ ថបេត្វា មុគ្គរេន បហរណកាលេ លញ្ឆនខន្ធស្ស តាលបណ្ណេ អាបាតេត្វា អក្ខរុបដ្ឋាបនំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. យតោ ទ្វារានំ វិការប្បត្តិ ហោតីតិ.

‘‘អាភោគានុរូបំ អនេកកលាបគតានិ អាបាតំ អាគច្ឆន្តី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ អាភោគានុរូបន្តិ ឥទំ វិចារេតព្ពំ.

យត្តកានិ ហិ បញ្ចាលម្ពណានិ ចក្ខាទិបថេ អាលោកាទិ សហិតានិ ហុត្វា ឋិតានិ ហោន្តិ. តត្តកានិ សព្ពានិ និទ្ទាយន្តស្សបិ វិសញ្ញិ ភូតស្សបិ អញ្ញវិហិតស្សបិ យំកិញ្ចិ ឈានំវា ផលំវា និរោធំវា សមាបជ្ជន្តស្សបិ អាភោគេន វិនា អត្តនោ ទ្វារេសុ អាបាតមាគច្ឆន្តិយេវ. នកេវលំ អត្តនោទ្វារេសុ ឯវ. អថខោ មនោទ្វារេបិ. នកេវលំ ភវង្គមនោទ្វារេឯវ. អាវជ្ជនាទីសុ បន ចតុព្ភូមក វីថិចិត្តេសុបិ អាបាតំ អាគច្ឆន្តិយេវ. អយំនាម មនោ មនោទ្វារំ នហោតីតិ នវត្តព្ពោតិ ហិ ទ្វារកថាយំ វុត្តំ. អយញ្ច អត្ថោ បថមជ្ឈានស្ស សទ្ទោ កណ្ដកោតិ ឥមិនា បាឋេន ទីបេតព្ពោ. បថមជ្ឈានំ សមាបន្នស្ស ហិ សទ្ទោ សោតម្ហិ ឃដ្ដេត្វា ឈានចិត្តសង្ខាតេ មនោទ្វារេ អាបាតមាគច្ឆតិ. តទា ឈានចិត្ត សន្តតិ ចលិត្វា វោច្ឆិជ្ជតិ. ឈានា វុដ្ឋាតិ. ភវង្គបាតោ ហោតិ. តំ សទ្ទារម្មណំ វីថិចិត្តំ បវត្តតីតិ. ទុតីយជ្ឈានាទីនិ សមាបជ្ជន្តោ បន អប្បកេន សទ្ទេន នវុដ្ឋាតិ. អធិមត្តសទ្ទេន បន វុដ្ឋាតិយេវ. ន ហិ តានិ អានេញ្ជបត្តានិនាម ហោន្តិ. អរូបជ្ឈានានិឯវ បន អានេញ្ជបត្តានិនាម ហោន្តិ. តស្មា តានិ សមាបជ្ជន្តោ អធិមត្តសទ្ទេនបិ នវុដ្ឋាតិយេវាតិ. តេសុ បន តថា អាបាតមាគតេសុ តទារម្មណានិ វីថិចិត្តានិ បវត្តន្តិយេវាតិ នវត្តព្ពំ. ភវង្គ សន្តតិយាវា ជវនសន្តតិយាវា វោច្ឆិន្នាយ បវត្តន្តិ. អវោច្ឆិន្នាយ នបវត្តន្តិ. បវត្តមានានិបិ អារម្មណា ធិមត្តាទិវសេន លទ្ធបច្ចយវិសេសេ ឯកេកស្មិំ អារម្មណេឯវ បវត្តន្តិ. ¶ ន ឯកក្ខណេ បញ្ចសូតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថច អត្ថវសា វិភត្តិ បរិណាមោតិ កត្វា ឯកចិត្តក្ខណាតីតានិ ឋិតិបត្តានេវ បញ្ចា លម្ពណានិ ឯកចិត្តក្ខណាតីតេ ឋិតិប្បត្តេ ឯវ បញ្ចទ្វារេ ពហុ ចិត្តក្ខណាតីតានិ ពហុចិត្តក្ខណាតីតេតិ យោជេតព្ពំ.

‘‘តេ បន បសាទា ភវង្គចលនស្ស អនន្តរបច្ចយភូតេន ភវង្គេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នា’’តិ វុត្តំ.

ឯវំ បន សតិ ពហុចិត្តក្ខណាតីតានិបិ បញ្ចាលម្ពណានិ ឯកចិត្តក្ខណាតីតេឯវ បញ្ចទ្វារេ អាបាតមាគច្ឆន្តីតិ អាបជ្ជតិ. ឯត រហិ បន ឯកក្ខណេ សហុប្បន្នានញ្ញេវ វត្ថារម្មណានំ ឃដ្ដនំ ឥច្ឆន្តិ. សហុប្បន្នានិវា បន ហោន្តុ នានុប្បន្នានិវា, ពលវភាវោយេវ បមណន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ. សព្ពំ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

‘‘អាវជ្ជនេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នាតិ អបរេ’’តិ វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិ.

ឯវញ្ហិ សតិ អញ្ញទេវ បញ្ចារម្មណានំ អាបាតាគមនវត្ថុ. អញ្ញទេវ បញ្ចវិញ្ញាណានំ និស្សយវត្ថូតិ ឯវំ វិរុទ្ធស្ស អត្ថស្ស អាបជ្ជនតោតិ. ឯវំ បញ្ចទ្វារេ វិសយបវត្តិយា អាទិលក្ខណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សព្ពបារិបូរំ វិសយបវត្តិវិភាគំ វីថិចិត្តបវត្តិញ្ច ទស្សេន្តោ តស្មាតិអាទិមាហ. តតោតិ តស្មា ចក្ខុស្ស អាបាតាគមនបច្ចយា. ចក្ខុស្ស អាបាតាគមនេន សហេវ ភវង្គស្សបិ អាបាតំ អាគច្ឆតិយេវាតិ វុត្តំ ទ្វិក្ខត្តុំភវង្គេចលិតេតិ. ចលនញ្ចេត្ថ យថា គហិតំ កម្មាទិ អារម្មណំ មុញ្ចិត្វា ឥទានិ អត្តនិ អាបាតំ អាគច្ឆន្តំ អភិនវារម្មណំ គហេតុំ ឧស្សាហជាតស្ស វិយ ភវង្គសន្តានស្ស វិការប្បត្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថច ចក្ខុស្ស អាបាតាគមនំ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិយា ឯវ ការណំ. ន អាវជ្ជនុប្បត្តិយា. ភវង្គស្ស អាបាតាគមនមេវ បន អាវជ្ជនុប្បត្តិយាបិ ការណំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

មនោទ្វារេបិ ¶ អាបាតាគមនំ វិសុំ អបត្វា រូបាទីនំ ចក្ខាទិសុ ឃដ្ដនំនាម យោគ្យទេសាវដ្ឋានំ ឯវ. តមេវច ភវង្គុ បច្ឆេទស្សបិ ការណំ ហោតីតិ កត្វា ‘‘បញ្ចសុ ហិ បសាទេសុ យោគ្យទេសាវដ្ឋាន វសេន អារម្មណេ ឃដ្ដិតេ បសាទឃដ្ដនានុភាវេន ភវង្គសន្តតិ វោច្ឆិជ្ជមានាតិអាទិ’’ វុត្តំ. តំ តថា ន ទដ្ឋព្ពំ.

ន ហិ យោគ្យទេសាវដ្ឋានមេវ ឃដ្ដនន្តិ សក្កា វត្តុំ. យោគ្យទេសេបន ឋត្វា និមិត្តឃដ្ដនវសេន វត្ថុឃដ្ដនវសេនច អសនិ និបាតោវិយ បសាទេសុ យុជ្ឈនំ មន្ថនំ ខោភករណំ ឃដ្ដនន្តិ ច អាបាតាគមនន្តិ ច វុច្ចតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយញ្ច អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. ឯត្ថច អយំបិ ឯកោ ធម្មនិយាមោយេវាតិ កត្វា នានា ឋានិយេសុ ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ សហេវ អាបាតាគមនំ បច្ចេតព្ពំ. រូបាទិនា បសាទេ ឃដ្ដិតេ តំ និស្សិតស្សេវ បញ្ចវិញ្ញាណស្ស ចលនំ សិយា. កថំ បន ហទយវត្ថុនិស្សិតស្ស ភវង្គស្សាតិ ន ចោទេតព្ពន្តិ.

តមេវ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេត្វា តំ បរិហរន្តោ ‘‘សន្តតិ វសេន ឯកាពទ្ធត្តា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សន្តតិវសេនាតិ នវត្តព្ពំ. សណ្ឋានវសេនាតិ បន វត្តព្ពំ. សព្ពញ្ចេតំ សារតោ ន បច្ចេតព្ពំ.

កស្មា, តាទិសស្ស អនុក្កមចលនស្ស អដ្ឋកថាយមេវ ទឡ្ហំ បដិក្ខិត្តត្តា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ឯកេកំ អារម្មណំ ទ្វីសុ ទ្វីសុ ទ្វារេសុ អាបាតមាគច្ឆតីតិ. រូបារម្មណញ្ហិ ចក្ខុបសាទំ ឃដ្ដេត្វា តង្ខណេយេវ មនោទ្វារេ អាបាតំ អាគច្ឆតិ. ភវង្គចលនស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ អត្ថោ. សទ្ទ គន្ធ រស ផោដ្ឋព្ពេសុបិ ឯសេវ នយោ. យថា ហិ សកុណោ អាកាសេនាគន្ត្វា រុក្ខគ្គេ និលីយមានោវ រុក្ខសាខញ្ច ឃដ្ដេតិ. ឆាយាចស្ស បថវិយំ បដិហញ្ញតិ. សាខាឃដ្ដន ឆាយាផរណានិ អបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេយេវ ភវន្តិ. ¶ ឯវំ បច្ចុប្បន្នរូបាទីនំ ចក្ខុបសាទាទិឃដ្ដនញ្ច ភវង្គចាលន សមត្ថតាយមនោទ្វារេអាបាតាគមនញ្ចអបុព្ពំ អចរិមំ ឯកក្ខណេយេវ ហោតីតិ. ឯវំ សកុណោបមាយ សហតង្ខណេយេវាតិ ច អបុព្ពំអចរិមំ ឯកក្ខណេ យេវាតិច វត្វា ទឡ្ហំ បដិភិទ្ធត្តា តំ អនុក្កមចលនំ អចិន្តេត្វា ធម្មនិយាមវសេន ឯកប្បហារចលនមេវ បច្ចេតព្ពន្តិ. ភវង្គសោតំវោច្ឆិន្ទិត្វាតិ ភវង្គបវាហំ សព្ពសោ អវច្ឆិន្នំ កត្វា. អាវជ្ជន្តន្តិ អទិស្វាវ កិំនាមេតន្តិ អាវជ្ជ មានំ. បស្សន្តន្តិ អត្ត បច្ចក្ខំ កុរុមានំ. សម្បដិច្ឆន្តន្តិ មុញ្ចិតុំ អទត្វា យថាទិដ្ឋំ រូបំ បដិ គណ្ហន្តំ. សន្តីរយមានន្តិ សុដ្ឋុ តីរេន្តំវិចារេន្តំ. វវត្ថបេន្តន្តិ សុដ្ឋុ អសង្ករតោ ថបេន្តំ សល្លក្ខេន្តន្តិ អត្ថោ. យោនិសោមនសិការាទិវសេន លទ្ធោបច្ចយោ យេនាតិ លទ្ធបច្ចយំ. យំកិញ្ចិ ជវនំ ជវតីតិ សម្ពន្ធោ. តំ បន ជវនំ អារម្មណស្ស ទុព្ពលកាលេវា មុច្ឆា មរណាសន្នកាលេសុវា ឆក្ខត្តុំ វា បញ្ចក្ខត្តុមេវវា ជវតីតិ វុត្តំ យេភុយ្យេនាតិ. ជវតីតិ អសនិនិបាតសទិសេន ជវេន បវត្តតិ. តត្ថ បថមជវនំ អលទ្ធា សេវនត្តា សព្ពទុព្ពលំ ហោតិ. តតោ ទុតីយំ ពលវំ. តតោ តតីយំ. តតោ ចតុត្ថំ. ឥទំ បន សព្ពពលវំ មុទ្ធបត្តំ ហោតិ. ឥតោ បដ្ឋាយ អនុក្កមេន បរិហាយមានំ បវត្តតិ. សត្តមវារេ គតេ បរិក្ខីណជវំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ជវនា នុពន្ធានិតិ យថា បដិសោតំ គច្ឆន្តិំ នាវំ ឧទកំ ថោកំ អនុពន្ធតិ អនុគច្ឆតិ. ឯវំ ជវនំ អនុពន្ធានិ. ទ្វេ តទារម្មណបាកានីតិ ទ្វិក្ខត្តុំ តទារម្មណកិច្ចានិ វិបាកចិត្តានិ បវត្តន្តិ. យថារហន្តិ អារម្មណជវន សត្តានុរូបំ. ភវង្គបាតោតិ ឥមស្មិំ អតិហន្តារម្មណេ អាវជ្ជនតោ បថមភវង្គចលនតោយេវវា បដ្ឋាយ ឧដ្ឋិតំ សមុដ្ឋិតំ ចិត្តសន្តានំ យាវចតុត្ថជវនា សមុដ្ឋហិត្វា បញ្ចមជវនតោ បដ្ឋាយ បតិតមេវ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ សមុដ្ឋិតវេគស្ស សព្ពសោ អបរិក្ខីណតាយ បតិតន្តិ នវុច្ចតិ. ទុតីយតទារម្មណតោ បរំ បន សមុដ្ឋិតវេគស្ស សព្ពសោ បរិក្ខីណត្តា តទា ឯវ តំចិត្តសន្តានំ បតិតំនាម ហោតិ. តស្មា បតនំ បាតោ. ភវង្គភាវេនចិត្តសន្តានស្ស បាតោ ភវង្គបាតោ, ភវង្គំ ហុត្វា បាតោតិ ¶ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ភវង្គកិច្ចេ ភវង្គដ្ឋានេ ភវង្គារម្មណេច បាតោ ភវង្គបាតោតិវា. ឥមស្មិំ ឋានេ ទោវារិកោបមា, គាមិល្លោបមា, អម្ពោបមាច វត្តព្ពា. តាសព្ពាបិ អដ្ឋកថាយំ គហេតព្ពា. ឯត្តាវតា សត្តរស្ស ចិត្តក្ខណានិ បរិបូរេបាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថច ឆឆក្កយោជនា វត្តព្ពា. យត្ថ ហិ រូន្តី រម្មណំ ឃដ្ដេតិ. តំ ចក្ខុវត្ថុំ និស្សាយ តត្ថ ឃដ្ដិតំ រូបារម្មណំ អារព្ភ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥតរានិ បន អាវជ្ជនាទីនិ មនោ វិញ្ញាណានិ អត្តនោ អត្តនោ អតីតានន្តរចិត្តេន សហុប្បន្នំ ហទយវត្ថុំ និស្សាយ តមេវារម្មណំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជន្តិ. ចក្ខុទ្វារ មនោទ្វារានិ សព្ពេសំបិ វីថិចិត្តានំ ទ្វារកិច្ចំ សាធេន្តិ. អយញ្ច វីថិ ចក្ខុទ្វារេ ឧប្បន្នត្តា ចក្ខុទ្វារវីថីតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណេន ឧបលក្ខិតត្តា ចក្ខុវិញ្ញាណវីថីតិច វុច្ចតិ. ឯកចិត្តក្ខណំ អតិក្កម្ម ឃដ្ដនសមត្ថេ អតិពលវា រម្មណេ ឧប្បន្នត្តា អតិមហន្តារម្មណ វីថីតិច វុច្ចតីតិ. ឯត្ថច យត្តកានិ រូបារម្មណានិ ចក្ខុបថេ ឧប្បជ្ជិត្វា ឋិតិប្បត្តានិ ហោន្តិ. តានិ តត្តកានិ ឋិតិប្បត្តេសុ បុព្ពាបរភូតេសុ ឯកូន បញ្ញាសបរិមាណេសុ ចក្ខុបសាទេសុ កិស្មិំចិ នឃដ្ដេន្តីតិ នវត្តព្ពានិ. តេសុ បន យទេវ ឯកំ ចក្ខុ ឥមិស្សា វីថិយា យថារហំ វត្ថុភាវំ ទ្វារភាវញ្ច សាធេតិ. យត្ថច ឃដ្ដិតំ រូបំ អារព្ភ អយំ វីថិ បវត្តតិ. ឯតទេវ កិច្ច សាធនំ នាម ហោតិ. យំ មជ្ឈិមាយុកន្តិ វទន្តិ, ឥតរានិ បន មោឃ វត្ថូនិនាម ហោន្តិ, យានិមន្ទាយុកានីតិអមន្ទាយុកានីតិច វទន្តិ. តានិបន យថាវុត្ត កិច្ច សាធនតោ បុរិមានិ បច្ឆិមានីតិ ទុវិធានិ ហោន្តិ, តទុភយានិបិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឋិតិភាវេន លព្ភមានានិ អដ្ឋចត្តាលីសមត្តានិ វេទិតព្ពានីតិ. អវសេសានិ បន តតោ បុរិមតរានិ បច្ឆិមករានិច លទ្ធឃដ្ដនានិបិ វត្ថុទ្វារកិច្ចសិទ្ធិភាវេ អនាសង្កិតព្ពត្តា ឥធ នគហិតានីតិ. ឯត្ថ សិយា ឥមាយ វីថិយា ឧប្បត្តិសមយេ សោ បុគ្គលោ អហំ ឥទំ នាម បស្សាមីតិ ជានាតិ, ន ជានាតីតិ. នជានាតិ. កទា បន ជានាតីតិ. សល្លក្ខណវីថិយា បវត្តមានាយ. តថា ហិ ¶ សព្ពបថមំ ចក្ខុទ្វារវីថិ បវត្តតិ. តតោ តទនុវត្តិកា មនោទ្វារវីថិ. តតោ សមុទាយគាហិកា. តតោ វណ្ណសល្លក្ខណា. តតោ វត្ថុគាហិតា. តតោ វត្ថុសល្លក្ខណា តតោ នាមគាហិកា. តតោ នាមសល្លក្ខណាតិ. តត្ថ វណ្ណសល្លក្ខណាយ បវត្តមានាយ អហំ នីលវណ្ណំ បស្សាមីតិអាទិនា វណ្ណំ សល្លក្ខេតិ. វត្ថុសល្លក្ខណាយ សណ្ឋានំ សល្លក្ខេតិ. នាម សល្លក្ខណាយ នាមំ សល្លក្ខេតីតិ. ឥតិ តំតំ សល្លក្ខណវីថិ យា បវត្តមានាយឯវ តំតំបស្សាមីតិ ជានាតីតិ. ឯត្ថច អលាតចក្កស្ស គាហិកាវិយ បុរិមាហិ ទ្វីហិ វីថីហិ បុនប្បុនំ គហិតានំ រូបានំ សមុទាយតោ គាហិកា តតីយា មនោទ្វារវីថិ សមុទាយ គាហិកានាម, ន ហិ សមុទាយគហណេន វិនា បរិព្យត្តវណ្ណគហណំ សម្ភវតីតិ. យាវ តទារម្មណុប្បាទា បន អប្បហោន្តាតីតកន្តិ ទ្វិក្ខត្តុំ យាវ តទារម្មណុប្បាទា បវត្តិតុំ អប្បហោន្តំ ហុត្វា អតីតទ្វត្តិចិត្តក្ខណិកំ. យស្ស ហិ ទ្វេវា តីណិវា ចិត្តក្ខណានិ អតីតានិ ហោន្តិ. តំ យាវ តទារម្មណុប្បាទា បវត្តិតុំ នប្បហោតិ ន សក្កោតិ. ឯវំ អប្បហោន្តំ ហុត្វា អតីតកន្តិ អត្ថោ. អបាតមាគតន្តិ ចក្ខុទ្វារេ មនោទ្វារេច អាបាតំ អាគតំ. នត្ថិ តទារម្មណុប្បាទោតិ ឯត្ថ យស្ស តីណិ ចិត្តក្ខណានិ អតីតានិ ហោន្តិ. តស្ស ចុទ្ទស ចិត្តក្ខណាយុកាវសេ សស្ស អារម្មណស្ស សត្តមជវនេន សហេវ និរុទ្ធត្តា តស្មិំ នត្ថិ តទារម្មណុប្បាទោតិ យុត្តមេតំ. ន ហិ ឯកាវជ្ជនវីថិយំ ចិត្តានិ ធម្មវសេន វិយ កាលវសេនាបិ នានារម្មណានិ ឥច្ឆន្តិ អដ្ឋកថាចរិយាតិ. យស្ស បន ទ្វេ ចិត្តក្ខណានិ អតីតានិ. តស្មិំ សត្តមជវនតោ បរំ ឯកចិត្តក្ខណាយុកាវសេសេ អារម្មណេ ឯកេន តទារម្មណេន ឧប្បជ្ជិតព្ពន្តិ ចេ.ន. ន ហិ តាទិសំ និរោធា សន្នំ អារម្មណំ ឯកវារំបិ តទារម្មណុប្បត្តិយា បច្ចយោ ភវិតុំ សក្កោតីតិ. តថា ហិ មហាអដ្ឋកថាយំ វិបាកុទ្ធារេ ចិត្តប្បវត្តិគណនាយំ តទារម្មណានិ ទ្វេតិ ទ្វេឯវ តទារម្មណ វារា អាគតាតិ.

‘‘ទ្វិក្ខត្តុមេវ ¶ ហិ តទារម្មណុប្បត្តិ បាឡិយំ និយមិតា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ បាឡិយន្តិ អដ្ឋកថាតន្តិំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ន ហិ សា នាម បាឡិ អត្ថិ, យត្ថ ទ្វិក្ខត្តុំ តទា រម្មណុប្បត្តិ និយមិតាតិ.

មជ្ឈិមភាណកាបន តទារម្មណំ ឯកំបិ ឥច្ឆន្តិ. សង្គហការេន បន តំ បដិសិទ្ធន្តិ ឥធបិ តំ ថេរេន បដិក្ខិត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ឯវំ កស្មា បរមត្ថវិនិច្ឆយេ សកិំទ្វេវា តទាលម្ពន្តិ ថេរេន វុត្តន្តិ. មជ្ឈិមភាណកានំ មតេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. អាចរិយានន្ទត្ថេរោ បន ឯកំបិ ឥច្ឆតិយេវ. យថា ហិ អាគន្តុកភវង្គំ ឯកំ បវត្តតិ. តថា តទារម្មណំបិ ឯកំ នបវត្តតីតិ នសក្កា វត្តុំ. យញ្ច ចិត្តប្បវត្តិគណនាយំ តទារម្មណានិ ទ្វេតិ វុត្តំ. តំបិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន វុត្តន្តិ, ន នសក្កា វត្តុន្តិ. យាវ ជវនុប្បាទាបិ បវត្តិតុំ អប្បហោន្តាតីតកន្តិ សម្ពន្ធោ. យស្ស ហិ អារម្មណស្ស ចត្តារិ បញ្ច ឆ សត្ត អដ្ឋនវ វា ចិត្តក្ខណានិ អតីតានិ ហោន្តិ. តំ យាវ ជវនុប្បាទា បវត្តិតុំ នប្បហោតិ. ឯវំ អប្បហោន្តំ ហុត្វា អតីតកន្តិ អត្ថោ. ជវនំបិ អនុប្បជ្ជិត្វាតិ ជវនស្សបិ អនុប្បជ្ជនតោ. អយញ្ហិ ត្វាបច្ចយោ ភាវត្ថេឯវ ទដ្ឋព្ពោ. ន កត្តុអត្ថេ. កស្មា. អត្តនោ បធានក្រិយាយ សមានកត្តុកតាយ អភាវតោតិ.

‘‘ហេតុម្ហិចាយំ ត្វាបច្ចយោ’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ ពាហិរត្ថភូតោ ហេតុអត្ថោ កិតកបច្ចយានំ វិសយោ ហោតីតិ. តស្មា ឥធ ភាវត្ថេឯវ ត្វាបច្ចយោ. តតោច ហេតុអត្ថេ បច្ចត្តវចនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯតេន យា លក្ខណេ ហេតុម្ហិចមានន្តបច្ចយានំបិ បវត្តិ កត្ថចិ វុត្តា. សាបិបដិក្ខិត្តា ហោតិ. នហិ ពាហិរត្ថភូតា លក្ខណហេតុយោ តេសំ វិសយា ហោន្តីតិ. ឯត្ថច យស្ស អារម្មណស្ស នវចិត្តក្ខណានិ អតីតានិ ហោន្តិ. តស្ស អវសេស អដ្ឋចិត្តក្ខណា យុកស្ស ទុតីយ វោដ្ឋព្ពនេន សហេវ ¶ និរុទ្ធត្តា តស្មិំ ជវនំបិ អនុប្បជ្ជិត្វាតិ យុត្តមេតំ. ការណំ វុត្តមេវ. យស្ស បន ចត្តារិ.ល. អដ្ឋវា ចិត្តក្ខណានិ អតីតានិ. តស្មិំ ជវនេន ឧប្បន្នេន ភវិតព្ពន្តិ ចេ.ន. អវសេសឆចិត្តក្ខណាយុកំបិ ហិ អារម្មណំ ជវនុប្បត្តិយា បច្ចយោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ. ជវនញ្ហិ ឧប្បជ្ជមានំ សត្តក្ខត្តុំ បវត្តិតុំ បហោនកេ អារម្មណេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ. បកតិនិយាមេន ជវនស្ស សត្តក្ខត្តុ បរមតាយ សម្ភវតោតិ. ឯត្ថ បន យថា វិសញ្ញិកាល មុច្ឆាកាល មរណកាលេសុ វត្ថុស្ស អវិសទតាយ ទុព្ពលតា យច ជវនំ ឆបញ្ចវារេបិ បវត្តតិ. តថា បកតិកាលេបិ អារម្មណស្ស ទុព្ពលភាវេ សតិ ឆបញ្ចវារេបិ បវត្តតិយេវាតិ. ទ្វត្តិក្ខត្តុន្តិ ទ្វិក្ខត្តុំវា តិក្ខត្តុំវា. តថា ហិ អដ្ឋកថាយំ វោដ្ឋព្ពនេ ឋត្វា ឯកំវា ទ្វេវា ចិត្តានិ បវត្តន្តិ. តតោ អាសេវនំ លភិត្វា ជវនដ្ឋានេ ឋត្វា បុន ភវង្គំ ឱតរតីតិ វុត្តំ. ឯត្ថ ហិ តតោ អាសេវនំ លភិត្វា ជវនដ្ឋានេ ឋត្វាតិ ឯតេន តតីយស្ស វោដ្ឋព្ពនស្ស បវត្តិំ ទស្សេតិ. ឥតរថា ឯកំវា ទ្វេវា ចិត្តានិ បវត្តន្តិ. តតោ ភវង្គំ ឱតរតីតិ វុត្តំ សិយាតិ. ឯកំវាតិ បន វាចា សិលិដ្ឋមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ទិរត្ត តិរត្តំតិ. អថវា, តតោតិ ឯកចិត្តតោវា ទ្វិចិត្តតោវាតិ អត្ថោ. តត្ថ បថមេន ទ្វិក្ខត្តុំ ទុតីយេន តិក្ខត្តុំ វោដ្ឋព្ពនស្ស ឧប្បត្តិ វុត្តា ហោតីតិ. អាសេវនំ លភិត្វាតិ ឥទំ បន ឧបចារវចនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ វោដ្ឋព្ពនស្ស អាសេវនតា បដ្ឋានេ វុត្តាតិ. អាចរិយានន្ទត្ថេរេន បនេត្ថ វោដ្ឋព្ពនតោ បរំ ចតុបញ្ច ចិត្តក្ខណាវសេសេ អារម្មណេ ចតុបញ្ចជវនុប្បត្តិយា ឯវ បរិត្តារម្មណវារោ ឥច្ឆិតោ. ន វោដ្ឋព្ពន បរិយោសានវសេន. បដ្ឋានេហិ ភវង្គំ អាវជ្ជនាយ អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោ ត្វេវវុត្តោ. ន បន វុត្តោ អាវជ្ជនា ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោតិ. យថា ច មុច្ឆាមរណកាលេសុ វត្ថុទុព្ពលតាយ ឆ បញ្ចជវនវារា ឥច្ឆិតព្ពា. តថា ឥធបិ អារម្មណទុព្ពលតាយាតិ ន ន សក្កា វត្តុន្តិ. ឯត្ថ ច សន្តីរណតោ បរំ ឯកចិត្តក្ខណា វសេសេ អារម្មណេ ឯកំ វោដ្ឋព្ពនំ ទ្វិចិត្តក្ខណាវសេសេ ទ្វេ តទុត្តរិ ¶ តីណីតិ យុត្តំ សិយា. ឯតរហិ បន ទ្វិវោដ្ឋព្ពនិកា ឆបរិត្តារម្មណវីថិយោតិ វោដ្ឋព្ពនិកា បញ្ចាតិ យោជេសុំ. ឯវំ សន្តេ កីទិសេ បរិត្តារម្មណេ ទ្វិវោដ្ឋព្ពនិកា, កីទិសេ តិវោដ្ឋព្ពនិកាតិ វិចារេតព្ពា សិយុន្តិ. យំ បន អារម្មណំ ទ្វត្តិក្ខត្តុំវោដ្ឋព្ពនុប្បត្តិយា អប្បហោនកំ ហោតិ. តំ អាវជ្ជនប្បត្តិយាបិ បច្ចយោ ន ហោតីតិ វុត្តំ តត្ថ ភវង្គចលនមេវ ហោតិ. នត្ថិ វីថិចិត្តុប្បាទោតិ. តត្ថ ភវង្គចលនមេវាតិ ទ្វិក្ខត្តុំ ភវង្គស្ស ចលនមត្តមេវ ហោតិ. ឥច្ចេវំ ចក្ខុទ្វារេតិ ឥតិ ឯវំ យទិ ឯកចិត្តក្ខណាតីតកំ រូបារម្មណំ ចក្ខុស្ស អបាតមាគច្ឆតីតិអាទិនា វុត្តនយេន ចក្ខុទ្វារេ ចតុន្នំ វារានំ វសេន ចតុធា វិសយប្បវត្តិ វេទិតព្ពា, តថា សោតទ្វារាទីសុ ចាតិយោជនា. សព្ពថាបិ ចតុធា វេទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. អតិបរិត្តារម្មណំបិ អាបាតាគតមត្តេន មោឃវារស្ស អារម្មណំនាម ហោតិ. ន អារម្មណករណវសេន. ឥតរានិ បន ឧភយថាបិ ឥតរេសំ វារានំ អារម្មណានិនាម ហោន្តីតិ វុត្តំ ចតុន្នំ វារានំ យថាក្កមំ អារម្មណភូតាតិ.

អារម្មណភូតាតិ ឥមស្ស អតិបរិត្តារម្មណំ សន្ធាយ បច្ចយភូតាតិ អត្ថោ វុត្តោ. តញ្ហិ មោឃវារ បញ្ញា បនាយ បច្ចយោ ហោតីតិ.

បញ្ចទ្វារេវីថិចិត្តានិ យថារហំ កិច្ចវសេន សត្តេវ. ចិត្តុប្បាទា ចិត្តានំ ឧប្បត្តិខណវសេន ចតុទ្ទស. វិត្ថារា ចិត្តសរូបវិត្ថារតោ ចតុបញ្ញាសាតិ យោជនា. ឯត្ថាតិ បរិត្តជវនវារេ.

១៣៧. មនោទ្វារេ បន អារម្មណធម្មា បរិត្តខណាបិ អតីតានាគតាបិ កាលវិមុត្តាបិ អាបាតំ អាគច្ឆន្តិយេវ. តស្មា តត្ថ ឯកចិត្តក្ខណាតីតានិវា ពហុចិត្តក្ខណាតីតានិវា ឋិតិប្បត្តានេវ អាបាតមាគច្ឆន្តីតិ ឥទំ វិធានំ នត្ថីតិ វុត្តំ មនោទ្វារេបន យទិវិភូតមាលម្ពណំ អាបាតមាគច្ឆតីតិ. តត្ថ មនោទ្វារេតិ សុទ្ធមនោទ្វារេ. ចក្ខាទីសុ ហិ ឃដ្ដនេន សហេវ យត្ថ អបាតមាគច្ឆតិ. ¶ តំ មិស្សកទ្វារន្តិ វុច្ចតិ. ឥធ បន សុទ្ធមេវា ធិប្បេតន្តិ. តំបិ បញ្ចទ្វារានុពន្ធកំ វិសុំ សិទ្ធន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ យថា ឃណ្ឌេ ទណ្ឌកេន ឯកវារំ បហដេ ឃណ្ឌសរីរភូតា រូប កលាបា ចិរំបិ កាលំ អញ្ញមញ្ញំ ឃដ្ដេត្វា អនុរវសទ្ទសន្តានំ បវត្តេន្តិ. តថា បញ្ចទ្វារេ អារម្មណេន ឯកវារំ ឃដ្ដិតេ បញ្ច ទ្វារិកវីថិយា និរុទ្ធាយបិ អតីតំ បញ្ចាលម្ពណំ មនោទ្វារេ យថា បាតាគតមេវ ហុត្វា អនេកសហស្សានិបិ មនោទ្វារិកវីថិចិត្ត សន្តានានិ បវត្តេតិយេវ. តេសំ បន ទ្វារភូតំ ភវង្គសន្តានំ អនុពន្ធកំនាម ហោតិ. តានិច ចិត្តានិ អនុពន្ធកវីថិចិត្តានិនាម ហោន្តិ. យត្ថ បន បញ្ចទ្វារឃដ្ដនា នុពន្ធភាវេន វិនា កេវលំ តថា តថា ឆឡារម្មណធម្មា អាបាតំ អាគច្ឆន្តិ. តំ វិសុំ សិទ្ធំ នាម ហោតិ. កថំ បន តស្មិំ វិសុំ សិទ្ធេ មនោទ្វារេ អារម្មណ ធម្មា អាបាតំ អាគច្ឆន្តីតិ. វុច្ចតេ. ទិដ្ឋតោ ទិដ្ឋសម្ពន្ធតោ សុតតោ សុតសម្ពន្ធតោ សទ្ធាយ រុចិយា អាការបរិវិតក្កេន ទិដ្ឋិនិជ្ឈានខន្តិយា នានាកម្មពលេន នានាឥទ្ធិពលេន ធាតុក្ខោត វសេន ទេវតោបសំហារវសេន អនុពោធវសេន បដិវេធវសេនាតិ ឯវមាទីហិ ការណេហិ អាបាតំ អាគច្ឆន្តីតិ. តត្ថ ទិដ្ឋំនាម បុព្ពេ បញ្ចហិទ្វារេហិ គហិតំ បញ្ចាលម្ពណំ. តំបិ កាលន្តរេ ការណលាភេ សតិ សុទ្ធេ មនោទ្វារេ អាបាតំ អាគច្ឆតិយេវ. ទិដ្ឋសម្ពន្ធំនាម ទិដ្ឋសទិសំ វុច្ចតិ. បុព្ពេ ហិ កិញ្ចិ ទិស្វា អញ្ញំ យំកិញ្ចិ អនុមានេន្តស្ស អទិដ្ឋំបិ តំសទិសំ អតីតំបិ អនាគតំបិ បច្ចុប្បន្នំបិ ពហុអាបាតំ អាគច្ឆតិយេវ. សុតំនាម បរតោ សុត្វា គហិតំ ឆឡារម្មណំ. តំ បន មហាវិសយំ ហោតិ. សព្ពញ្ញុទេសនំ សុត្វា គហិតំ ន កិញ្ចិ អនារម្មណំនាម អត្ថីតិ. សុតសម្ពន្ធំនាម សុតសទិសំ. សទ្ធានាម បរស្ស សទ្ទហនា. រុចិនាម អត្តនោ មតិ. អាការ បរិវិតក្កោ នាម អត្ថច្ឆាយំ ព្យញ្ជនច្ឆាយំ ការណច្ឆាយញ្ច និស្សាយ តថា តថា បរិវិតក្កនំ. ទិដ្ឋិនិជ្ជានខន្តិនាម បញ្ញាយវា អត្តនោ លទ្ធិយាវា បុនប្បុនំ ឧបបរិក្ខិត្វា ឯវមេវាតិ សន្និដ្ឋានំ បាបេត្វា គហណំ. សេសំ បាកដមេវ. ឯត្ថច អនន្តរូបនិស្សយ បច្ចយភាវោនាម ចិត្តសន្តានស្ស មហាវិប្ផារោ ហោតិ. សកិំបិ អារម្មណំ ¶ សុដ្ឋុ អាសេវិត្វា និរុទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ វស្សសតេបិ វស្សសហស្សេបិ ភវន្តរេបិ តំអារម្មណំ បដិច្ច ភវង្គ ចលនស្ស បច្ចយោ ហោតិ. ចិត្តញ្ចនាម ទិដ្ឋាទីហិ យថាវុត្តការណេហិ សំវទ្ធិតំ មហាវិប្ផារំ ហោតិ. កិញ្ចិ និមិត្តំ លភិត្វា ឯកស្មិំ ខណេ អនេកសហស្សេសុបិ ទិដ្ឋាទីសុ អារម្មណេសុ ផរមានំ បវត្តតិ. តេហិច ការណេហិ និច្ចំ ចោទីយមានំ ចិត្តសន្តានំ កាយគេលញ្ញាទិកេ ចិត្តទុព្ពលបច្ចយេ អសតិ និច្ចកាលំបិ ភវង្គតោ វុដ្ឋាតុំ អជ្ឈាសយយុត្តំ ហោតិ. ន ហិ ចិត្តំនាម អវិភូតេ អារម្មណេ រមតិ. វិភូតេឯវ រមតិ. តស្មា ភវង្គសម្បយុត្តោ មនសិការោ បុនប្បុនំ ភវង្គំ ចាលេត្វា លទ្ធបច្ចយេសុ អារម្មណេសុ បុនប្បុនំ អាវជ្ជនំ និយោជេតិយេវ. តទា តានិ អារម្មណានិ តទភិនិន្នាការ បវត្តមនសិការ សម្បយុត្តស្ស ភវង្គ ចិត្តស្ស អាបាតំ អាគច្ឆន្តិ. ន ហិ អញ្ញំ អារម្មណំ គហេត្វា បវត្តមានស្ស ចិត្តស្ស អារម្មណន្តរេ អភិនិន្នាការោនាម នត្ថីតិ សក្កា វត្តុន្តិ. តទារម្មណបាកានិ បវត្តន្តីតិ ឥទំ កាមសត្តវសេន វុត្តំ. រូបារូបសត្តានំ បន វិភូតារម្មណេបិ តទារម្មណុប្បាទោ នត្ថិយេវ. យថា ចេត្ថ. ឯវំ បញ្ចទ្វារេបិ រូបសត្តានំ អតិមហន្តារម្មណេសុ តទារម្មណុប្បាទោ នត្ថីតិ. អវិភូតេ បនា លម្ពណេ ជវនាវសានេ ភវង្គបាតោវ ហោតីតិ ឥទញ្ច ឧក្កដ្ឋ បរិច្ឆេទវសេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ញាណវិភង្គដ្ឋកថាយំ បន ទ្វត្តិក្ខត្តុំ វោដ្ឋព្ពនប្បវត្តិវសេន អវិភុតេ អាលម្ពណេ វោដ្ឋព្ពនវារោបិ អាគតោ. យោច បញ្ចទ្វារេភវង្គចលនមត្តវសេន មោឃវារោ នាម ចតុត្ថោ វារោ វុត្តោ. សោបិ ឥធ លទ្ធុំ វដ្ដតិយេវ. សុទ្ធមនោទ្វារេបិ ហិ អារម្មណេ អាបាតមាគតេ វីថិចិត្តំ អនុប្បជ្ជិត្វា ទ្វិក្ខត្តុំ ភវង្គេ ចលិតេ និវត្តនកវារានំ បមាណំ នភវិស្សតិយេវ, វិសយេច អាបាតាគតេ ភវង្គេច ចលិតេ សតិ វិសយប្បវត្តិនាម ន ន ហោតីតិ. ឥតិ ឥមស្មិំ មនោទ្វារេបិ តទារម្មណ ជវន វោដ្ឋព្ពន មោឃវារ សង្ខាតានំ ចតុន្នំ វារានំ យថាក្កមំ អារណភូតា វិសយប្បវត្តិ ចតុធា វេទិតព្ពាតិ. តត្ថ តទារម្មណវារស្ស អារម្មណភូតា អភិវិភូតានាម ជវន វារស្ស ¶ វិភូតានាម. វោដ្ឋព្ពនវារស្ស អវិភូតានាម. មោឃវារស្ស អារម្មណភូតា អតិអវិភូតានាមាតិ យោជេតព្ពា.

ឯត្ថច អារម្មណស្សវា ចិត្តស្សវា អតិពលវតាយ អភិវិភូតតា វេទិតព្ពា. ទុព្ពលេបិ ហិ ចិត្តេ បថវិបព្ពតាទិវសេន អតិពលវន្តំ អារម្មណំ អតិវិភូតំនាម ហោតិ. អតិពលវន្តេ ច ចិត្តេ អតិសុខុមំបិ និព្ពានំ អតិវិភូតំនាម ហោតីតិ. ឯវំ សេសេសុបីតិ. វារភេទោ បនេត្ថ អនុពន្ធកោ, វិសុំ សិទ្ធោតិ ទុវិធោ. តត្ថ អនុពន្ធកោ ចក្ខុទ្វារានុពន្ធកាទិវសេន បញ្ចវិធោ. ឯកេកស្មិញ្ចេត្ថ អតីតគហណំ, សមុទាយ គហណំ, វត្ថុគហណំ, នាមគហណន្តិ ចត្តារោ ចត្តារោ វារា. តេសុច តទារម្មណវារាទយោ យថារហំ យោជេតព្ពា. វិសុំ សិទ្ធោ បន ទិដ្ឋ វារោ, ទិដ្ឋសម្ពន្ធវារោ, សុតវារោ, សុតសម្ពន្ធវារោ, វិញ្ញាតវារោ, វិញ្ញាតសម្ពន្ធវារោតិ ឆព្ពិធោ ហោតិ. ឯត្ថច សទ្ធា រុចិ អាការ បរិវិតក្កាទិ វសេន បវត្តវារា វិញ្ញាតវារោ, វិញ្ញាត សម្ពន្ធវារោតិ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា. អដ្ឋសាលិនិយំ បន សទ្ធារុចិយាទិវ សេនគហិតំ អារម្មណំ តថាបិ ហោតិ. អញ្ញថាបិ ហោតិ. តស្មា អដ្ឋកថាយំ ន គហិតន្តិ វុត្តំ. តថាវា ហោតុ អញ្ញថាវា. វីថិចិត្តបវត្តិយា សតិ គហេតព្ពមេវ. តត្ថ ឯកេកស្មិំវារេ តទារម្មណវារាទិវសេន ចត្តារោ ចត្តារោ វារា. តេសុច កាម មហគ្គតា នុត្តរ បញ្ញត្តិ វសេន បច្ចុប្បន្នាតីតានាគតកាល វិមុត្តវសេនច អារម្មណធម្មា យថារហំ យោជេតព្ពាតិ. ឯតរហិ បន អតីតភវង្គវសេន តទារម្មណវសេន ច វារភេទំ កប្បេន្តិ. តត្ថ អតីតភវង្គវសេន វារភេទកប្បនំ និរត្ថកំ. ន ហិ មនោទ្វារេ បញ្ចទ្វារេ វិយ អារម្មណានំ ខណវសេន ពលវ ទុព្ពលតា សម្ភវោ អត្ថិ. តទា អវិជ្ជមានានំបិ អតីតានាគតានំ កាលវិមុត្តានញ្ច តត្ថ អាបាតាគមនតោតិ. ឯត្ថ សិយា, ឯកាវជ្ជនវីថិយា អារម្មណំនាម ធម្មតោច កាលតោច អភិន្ន មេវ ឥច្ឆន្តិ អដ្ឋកថាចរិយា. ឥមេច សត្តា តំ តំ អាការំ សល្លក្ខេត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស ចិត្តំ ជានន្តិយេវ. បរចិត្តវិទុនិយោ បន ទេវតា អាការសល្លក្ខណេន វិនាបិ ជានន្តិ. តត្ថ បច្ចុប្បន្នំ បរស្ស ¶ ចិត្តំ ជាននកាលេ អាវជ្ជនំ ភាវយំ បរស្ស ចិត្តំ អត្តនា សហុប្បន្នំ. តំ វា អាវជ្ជតិ. ឧទាហុ បរតោ តំ តំ ជវនេន សហុប្បន្នំវា. ជវនានិច យំ អាវជ្ជនេន សហុប្បន្នំ តំ វា ជានន្តិ, បច្ចេកំ អត្តនា សហុប្បន្នំវាតិ. កិញ្ចេត្ថ, យទិ តាវ អាវជ្ជនេន សហុប្បន្នំ អាវជ្ជតិ ជានន្តិច. ឯវំ សតិ ធម្មតោ អភិន្នំ ហោតិ. កាលតោ ភិន្នំ. តញ្ហិ ចិត្តំ អាវជ្ជនស្ស បច្ចុប្បន្នំ ហោតិ. ជវនានំ បន អតីតន្តិ. អថ បច្ចេកំ អត្តនា សហុប្បន្នំ អាវជ្ជតិ ជានន្តិច. ឯវញ្ច សតិ កាលតោ អភិន្នំ ហោតិ. ធម្មតោ ភិន្នមេវ. អថបិ យំ បច្ចេកំ សហុប្បន្នំ ជានន្តិ. តទេវ អាវជ្ជតិ. ឯវំបិ ភិន្នមេវ ហោតីតិ. ឯត្ថ អដ្ឋកថាយំ តាវ យំ អាវជ្ជនេន សហុប្បន្នំ. តទេវ អាវជ្ជតិ ជានន្តិចាតិ ធម្មតោ អភិន្នំ វត្វា តំ ចិត្តំ និរុទ្ធំបិ អទ្ធាវសេន សន្តតិវសេនច គហិតំ ជវនានំបិ បច្ចុប្បន្នមេវ ហោតីតិ វិនិច្ឆិតំ. អាចរិយានន្ទមតេន បន បរស្ស តំ តំ អាការំ សល្លក្ខេត្វា តំ តំ អធិប្បាយជាននកាលេ អាវជ្ជនជវនានិ បច្ចេកំ អត្តនា សហុប្បន្នំ ចិត្តំ អាវជ្ជតិ ជានន្តិ ច. ន ចេត្ថ ធម្មតោ កាលតោច ភិន្នំនាម ហោតិ. សព្ពេសំបិ ហិ អារម្មណំ ចិត្តមេវ ហោតិ បច្ចុប្បន្នញ្ចាតិ. នច ជវនានិ និរាវជ្ជនានិនាម ហោន្តិ. អាវជ្ជនេនបិ ហិ ចិត្តន្តេវ អាវជ្ជិតំ ហោតិ. ជវនានិច ចិត្តន្តេវ ជានន្តីតិ. យទិ បន អាវជ្ជនេ ន ចិត្តន្តិ អាវជ្ជិតេ ជវនានិ រូបន្តិ ជានន្តិ. រូបន្តិវា អាវជ្ជិតេ ចិត្តន្តិ ជានន្តិ, នីលន្តិវា អាវជ្ជិតេ បីតន្តិ ជានន្តិ. ឯវំ សតិ ជវនានិ ធម្មតោ និរាវជ្ជនានិ នាម ហោន្តិ. តថា អតីតន្តិ អាវជ្ជិតេ បច្ចុប្បន្នន្តិ. ឯវញ្ច សតិ តានិ កាលតោ និរាវជ្ជនានិនាម ហោន្តីតិ. យស្មា ច អតីតោ ធម្មោ បច្ចុប្បន្នស្ស ធម្មស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោតិ បដ្ឋានេ វុត្តោ. តស្មា ឥធ ខណវសេនេវ បច្ចុប្បន្នំ វត្តុំ យុត្តំ. ន អទ្ធាសន្តតិ វសេនាតិ. ឥតរថា សព្ព វីថិចិត្តវារេសុបិ អារម្មណានំ អតីតាទិភាវោ អទ្ធាសន្តតិវសេនេវ វត្តព្ពោ សិយាតិ. គាថាយំ តីណេវាតិ កិច្ចវសេន តីណិ ឯវ. ចិត្តុប្បាទា ទសេរិតាតិ ចិត្តុប្បត្តិក្ខណវសេន ទស ឦរិតានិ កថិតានិ. វិត្ថា រេនាតិ ¶ ចិត្តសរូបវិត្ថារេន. ឯត្ថាតិ មនោទ្វារេ. ឯកចត្តាលីសាតិ បញ្ចវិញ្ញាណមនោធាតូហិ វជ្ជិតានំ កាមាវចរចិត្តានំ វសេន ឯកចត្តាលីសំ. ឯត្ថាតិ បរិត្តជវនវារេ. [បរិត្តវារោ]

១៣៨. វិភូតាវិភូតភេទោ នត្ថិ ឯកំ វិភូតមេវ លព្ភតីតិ អធិប្បាយោ. ន ហិ អវិភូតេ អារម្មណេ អប្បនានាម សម្ភវតីតិ. តថា តទារម្មណុប្បាទោច នត្ថិ. ន ហិ អតិសន្តតរំ អប្បនាជវនំ តទារម្មណំ អនុពន្ធតីតិ. តត្ថ ហិ ឆព្ពីសតិ មហគ្គត លោកុត្តរ ជវនេសុ យំកិញ្ចិ ជវនំ អប្បនាវីថិមោតរតីតិ សម្ពន្ធោ. ញាណរហិតំ ទ្វិហេតុកជវនំ អថិរសភាវត្តា អប្បនាយ អនន្តរូបនិស្សយោ នហោតីតិ វុត្តំ ញាណសម្បយុត្ត កាមាវចរជវនានមដ្ឋន្នន្តិ. បរិកម្មោបចារានុលោមគោត្រតុនាមេនាតិ ឯត្ថ ឥន្ទ្រិយសមតាទីហិ បរិតោភាគេហិ អប្បនា ករីយតិ សជ្ជីយតិ ឯតេនាតិ បរិកម្មំ. អប្បនំ ឧបេច្ច ចរតីតិ ឧបចារោ. សមីបចារោតិ អត្ថោ. សមីបចរណញ្ចេត្ថ អាសន្នេកាលេ អប្បនាវហសមត្ថភាវេន ទដ្ឋព្ពំ. យស្ស បវត្តិយា អចិរំ កាលំ អប្បនា សម្ភវោ ហោតីតិ. អនុលោមន្តិ អប្បនាបវត្តិយា បច្ចនីកធម្មវិធមនេន អប្បនាយ អនុកូលំ អប្បនាហិតំ អប្បនា វហន្តិច្ចេវ អត្ថោ, យស្ស បវត្តិយា អប្បនា វិពន្ធកោ បច្ចនី កោនាម នត្ថីតិ. គមីយតិ ពុជ្ឈីយតិ អត្ថោ ឯតេនាតិវោ. អភិធានំ ពុទ្ធិច. តំ ទុវិធំបិ គវំ តាយតិ រក្ខតីតិ គោត្តំ. បរិត្ត ជាតិសង្ខាតោ អន្វយោ. គោត្តំ អភិភុយ្យតិ ឆិជ្ជតិ ឯត្ថាតិ គោត្រភុ. ឯត្ថ ច ចត្តារិបិ ជវនានិ បរិកម្មជវនានីតិ វា ឧបចារជវនានិតិវា អនុលោមជវនានីតិវា វុច្ចន្តិយេវ. គោត្រភូតិ បន បច្ឆិមស្សេវ នាមំ. ឥធ បន ចតុន្នំបិ នាមានំ សង្គហណត្ថំ បរិកម្មោ បចារានុលោម គោត្រភុនាមេនាតិ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ច កត្វា កស្មា បថមមេវ បរិកម្មំនាម. ននុ ឥតរានិបិ អប្បនំ បរិសង្ខរោន្តិយេវាតិ ឯវមាទិកា ចោទនា អនោកាសា ហោតីតិ. ចតុក្ខត្តុំ តិក្ខត្តុមេវវាតិ ចតុក្ខត្តុមេវវា តិក្ខត្តុមេវវា. តត្ថ បថមេន ឯវ សទ្ទេន បញ្ចមំ គោត្រភុសម្ភវោ បដិក្ខិត្តោ ហោតិ. តទា ហិ ជវនំ បតិតំនាម ហោតិ. បវេធតិ ¶ កម្បតិ. កាមគោត្តំ អភិក្កមិត្វា ឧបរិភូមន្តរប្បត្តិយា បច្ចយោ ភវិតុំ ន សក្កោតីតិ. ទុតីយេន ទុតីយំ គោត្រភុ សម្ភវោ បដិក្ខិត្តោ ហោតិ. តទា ហិ អលទ្ធាសេវនំ អនុលោមំ អត្តនោ អនន្តរេ ចិត្តំ គោត្រភុភាវំ បាបេតុំ ន សក្កោតីតិ. ឯតេនេវ បញ្ចមតោ បរំ ចតុត្ថតោច ឱរំ អប្បនាយ អសម្ភវោ សាធិតោ ហោតីតិ. វាសទ្ទេន បន មន្ទបញ្ញស្ស ចតុក្ខត្តុមេវ. ន តិក្ខត្តុំ. តិក្ខបញ្ញស្ស តិក្ខត្តុមេវ. ន ចតុក្ខត្តុន្តិ ទស្សិតំ ហោតិ. អដ្ឋសាលិនិយំ បន មន្ទមជ្ឈិម មហាបញ្ញវសេន តិធា ភិន្ទិត្វា បញ្ចក្ខត្តុំបិ បរិកម្មជវនានំ ឧប្បត្តិ អនុញ្ញាតា វិយ ទិស្សតិ. ឥតរដ្ឋកថាសុ បន សុដ្ឋុ វិចារេត្វា បដិសិទ្ធត្តា សា ន គហេតព្ពាវាតិ.

‘‘ឆដ្ឋំ សត្តមំ ភវង្គស្ស អាសន្នភាវេន បបាតាសន្នបុរិសោ វិយ អប្បនាវសេន បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតី’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ ភវង្គស្ស អាសន្នភាវេនាតិ ភវង្គភាវស្ស អាសន្ន ភាវេនាតិ អត្ថោ. បញ្ចមជវនតោ ហិ បដ្ឋាយ ជវនសន្តានំ អនុបុព្ពេន បរិក្ខីណជវំ ហោតិ. ភវង្គភាវត្ថាយ បរិណមតីតិ. ឯវញ្ច កត្វា បបាតាសន្នបុរិសោបមាបិ ឧបបន្នា ហោតីតិ. និរុទ្ធានន្តរមេវាតិ និរុទ្ធេ អនន្តរមេវាតិ បទច្ឆេទោ. កស្ស អនន្តរន្តិ, អញ្ញស្ស អសុតត្តា និរុទ្ធស្សាតិ អត្ថតោ លទ្ធមេវាតិ. យស្មា បន អប្បនានាម ឧប្បជ្ជមានា ចតុត្ថតោវា បញ្ចមតោវា បដ្ឋាយ ឧប្បជ្ជតិ. ន ឆដ្ឋតោវា សត្តមតោវា. សាហិ វសីភូតាបិ ចតុត្ថ បញ្ចមេសុ ឧប្បត្តិំ អលភមានា សព្ពសោ នុប្បជ្ជតិយេវ. លភមានា បន ទិវសំបិ និរន្តរំ បវត្តតិយេវ. តស្មា ចតុត្ថំវា បញ្ចមំវាតិ ឥទំ អាទិមត្តនិយមនត្ថំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវ ហិ អប្បនាវីថិមោតរតីតិ ច តតោបរំ អប្បនាវសានេ ភវង្គបាតោវ ហោតីតិ ច វក្ខតីតិ. យទិ បន បញ្ចមតោ បដ្ឋាយ ជវនំ បតិតំ នាម ហោតិ. ឯវំ សតិ កស្មា តតោ បដ្ឋាយ បតនខេត្តេ អប្បនាជវនំ បវត្តតីតិ. វុច្ចតេ, ហត្ថេ ¶ ថបិតលេឌ្ឌុស្ស បតនខេត្តំនាម ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ហត្ថពលេន ខិបិតំ លេឌ្ឌុ ទូរំបិ គច្ឆតិយេវ. ឯត្ថ ច លេឌ្ឌុស្ស ជវោនាម ហត្ថជវមូលកោ ហោតិ. ហត្ថជវោច សរីរពលមូលកោ. តត្ថ លេឌ្ឌុ វិយ អប្បនាជវនំ ទដ្ឋព្ពំ. លេឌ្ឌុស្ស បតនខេត្តំ វិយ ចតុត្ថតោ បច្ឆាកាលោ. ហត្ថជវោវិយ គោត្រភុជវោ. សរីរពលំ វិយ បុរិមានំ បរិកម្មជវនានំ ពលំ ទដ្ឋព្ពំ. ឧត្តានសេយ្យស្ស ពាលទារកស្ស ពលំ វិយ អាទិកម្មិកវីថិយំ កាមជវនានំ ពលំ. វុទ្ធិបត្តស្ស បុរិសស្សពលំ វិយ សមាបត្តិវីថិយំ កាមជវនានំ ពលំ. យថា ច ពាលទារកេន ខិត្តំ លេឌ្ឌុ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេបិ បតតិ. ឯវំ អាទិកម្មិកវីថិយំ អប្បនាជវនំ ឯកវារំ ជវិត្វា បតតិ. យថាវុទ្ធិបត្តេន ខិត្តំ លេឌ្ឌុ បតនខេត្តេបិ អបតិត្វា ទូរំបិ ទូរតរំបិ គច្ឆតិ. តថា សមាបត្តិវីថិយំ អប្បនាជវនំ ចិរំបិ ចិរតរំបិ បវត្តតីតិ. មូលដីកាយំ បន អប្បនាជវនំ បតនខេត្តេ បវត្តំបិ ភូមន្តរបត្តិយាវា អារម្មណន្តរលទ្ធិយាវា បតិតំនាម នហោតីតិ វុត្តំ. ឯត្ថ សិយា, កស្មា បញ្ចមតោ បដ្ឋាយ ជវនំ បតិតន្តិ វុត្តំ. ននុ អបតិ តត្តា ឯវ សុដ្ឋុ ពលវភាវតោ សត្តមជវនចេតនា សីឃំ អនន្តរេ ភវេ វិបាកទាយិនីច អានន្តរិយកម្មញ្ច ហោតិ. មជ្ឈេ បញ្ចចេតនា តថា ពលវភាវាភាវតោ ចិរេន តតីយភវាទីសុ វិបាកទាយិនីច ហោន្តិ, អនន្តរិយភាវញ្ច ន គច្ឆន្តីតិ. នខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ សីឃំ វិបាកទានតាយ ពលវតីនាម សិយា. ឯវំសតិ បឋមចេតនា សព្ពពលវតីនាម សិយា. សា ហិ ឥមស្មិំយេវ ភវេ វិបាកំ ទេតីតិ. ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ. ឯក វស្សជីវីនំ តិណរុក្ខានំ បរិណាមោវិយ បថមចេតនាយ បរិណាមោ ទដ្ឋព្ពោ. ទ្វិវស្សជីវីនំ វិយ សត្តមចេតនាយ. មហាសាលានំ វិយ មជ្ឈិមចេតនានន្តិ. តត្ថ ឯកវស្សជីវិនោ តិណរុក្ខានាម អសារា ហោន្តិ. អសារត្តាច ទុព្ពលា អនទ្ធនិយា អចិរដ្ឋិកា. តស្មា តេសំ សីឃតរបរិណាមោ ហោតិ. តេ ហិ សីឃតរំ រុហន្តិ. វុទ្ធិំ វិរុឡ្ហិំ អាបជ្ជន្តិ. សីឃតរំ បុប្ផន្តិ ផលន្តិ បតន្តិ អន្តរធាយន្តិ. ឯកំ និទាឃសមយំ អតិក្កមិតុំ នសក្កោន្តិ. ទុតីយំ ¶ វស្សំ ន បាបុណន្តិ. ឯត្ថច និទាឃសមយោ វិយ មរណកាលោ វេទិតព្ពោ. ទ្វិវស្សជីវិនោ បន ថោកំ សារភូតា ហោន្តិ. សារភូតត្តាច ថោកំ ពលវន្តា អទ្ធនិយា. តតោ យេវចតេសំ ចិរបរិណាមោ ហោតិ. តេ ហិ បថមំ វស្សំ រុហន្តិ វុទ្ធិំ វិរុឡ្ហិំ អាបជ្ជន្តិ. បុប្ផិតុំវា ផលិតុំវា នសក្កោន្តិ. ទុតីយវស្សេឯវ បុប្ផន្តិ ផលន្តិ បតន្តិ អន្តរធាយន្តិ. ទុតីយំ បន និទាឃ សមយំ អតិក្កមិតុំ ន សក្កោន្តិ. តតីយំ វស្សំ ន បាបុណន្តិ. មហាសាលា បន សព្ពសារភូតា ហោន្តិ. ពលវន្តា ចិរតរដ្ឋាយិនោ. តស្មា តេ សណិកមេវ បរិណាមំ គច្ឆន្តិ. តេ ហិ ឯក ទ្វេ វស្សានិ វិទត្ថិរតនមត្តាវ ហោន្តិ. វុទ្ធិំ វិរុឡ្ហិំ នាបជ្ជន្តិ. បុប្ផិតុំវា ផលិតុំវា ន សក្កោន្តិ. អតិចិរដ្ឋាយិនោ បន ហោន្តិ. ឆ បញ្ច វស្សសតានិ ឋត្វាវ បតន្តិ. ឯវមេវ បថមជវនចេតនា សព្ពសោ អលទ្ធាសេវនតាយ អសារា អពលា ហោតិ. វិសុំ ឯកំ ភវំ និព្ពត្តេតុំ ឯកញ្ច មរណកាលំ អតិក្កមិតុំ ន សក្កោតិ. ឥមស្មិំ ភវេឯវ វិបច្ចិត្វាវា អវិបច្ចិត្វាវា ខិយ្យតិ. សត្តម ជវនចេតនា បន លទ្ធាសេវនតាយ ថោកំ សារភូតា ហោតិ. វិសុំ ឯកំ ភវំ និព្ពត្តេតុំ សក្កោតិ. សារភូតត្តា យេវច សណិកមេវ បរិណាមំ គច្ឆតិ. ឥមស្មិំ ភវេ វិបច្ចិតុំ ន សក្កោតិ. ភវន្តរំ បត្វាវ វិបច្ចតិ. បតិតជវនេសុ បន អន្តិម ជវនតាយ ទុព្ពលត្តា ទុតីយំ មរណកាលំ អតិក្កមិតុំ ន សក្កោតិ. ទុតីយភវេឯវ វិបច្ចិត្វាវា អវិបច្ចិត្វាវា ខិយ្យតិ. អវសេសានំ បន បញ្ចន្នំ មជ្ឈិមចេតនានំ សុដ្ឋុ លទ្ធាសេវនានំ សណិក តរ បរិណតភាវោ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពោតិ. នំ កេវលញ្ចេត្ថ តិណ រុក្ខោ បមាយ បាណោបមាយាបិ អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោ. យេហិកេចិ គព្ភសេយ្យកា បាណា អប្បាយុកជាតិកា ហោន្តិ. តេ សីឃតរំ គព្ភវាសំ វសន្តិ, សីឃតរំ វិជាយន្តិ. អង្គមង្គានិច នេសំ សីឃតរំ ថាមគតានិ ហោន្តិ. ឥន្ទ្រិយានិច សីឃតរំ បរិបាកគតានិ ហោន្តិ. តទហេវ ឧដ្ឋហិត្វា គច្ឆន្តិ. គោចរំ គណ្ហន្តិ. អត្តនោ អត្តនោ វិសយេ សីឃតរំ វិញ្ញុត្តំ អាបជ្ជន្តិ. សីឃតរំ ជិណ្ណា ហោន្តិ មរន្តិ. ¶ ទីឃាយុកជាតិកានំ បន គព្ភវាសាទីនិ សព្ពានិ សណិក មេវ សិជ្ឈន្តីតិ. ឯត្ថច មហគ្គត កុសលានិ សត្តម ជវនដ្ឋានេ ឋិតានីតិ វេទិតព្ពានិ. បរិកម្មជវនានិ ហិ ចិរដ្ឋិតិកដ្ឋេន សុបក្ក សាលិធញ្ញសទិសានិ. អប្បនាជវនានិ អចិរដ្ឋិតិកដ្ឋេន សុបក្ក សាលិភត្តសទិសានីតិ តានិបិ អចិរតរដ្ឋិតិកានិឯវ ហោន្តិ. ទុតីយេ ភវេ វិបច្ចិត្វាវា អវិបច្ចិត្វាវា ខិយ្យន្តិ. ឥមស្មិំ ភវេបិ អប្បកេន កាមច្ឆន្ទាទិនា បច្ចនីកធម្មេន បដិពាហិតានិ សព្ពសោ អវិបាកភាវំ អាបជ្ជន្តិ. តស្មាតានិ តេន បរិយាយេន ទុព្ពលានិ នាម ហោន្តីតិ.

យស្មា ច អានន្តរិយកម្មានំ ផលទាននិយតតានាម កាលនិយមេន វិនា ន សម្ភវតិ. កាលនិយមោចនាម ឯកន្តេន សត្តមជវនស្សេវ ហោតិ. ន មជ្ឈិមជវនានំ. តេសញ្ហិ អសុកស្មិំ ភវេឯវ វិបច្ចន្តីតិ ឯវំ និយមោ នត្ថីតិ. តស្មា ទុវិធស្ស និយមស្ស សិទ្ធត្តា ឯវ សត្តមជវនចេតនាយ អនន្តរិយកម្មតា សិទ្ធា ហោតិ. ន ពលវតរតាយាតិ និដ្ឋមេត្ថគន្តព្ពន្តិ. មូលដីកាយំ បន ននុច សត្តមជវនចេតនាយ ពលវតាយ ឧបបជ្ជវេទនីយភាវោ ហោតិ អានន្តរិយតាបីតិ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេត្វា តត្ថាយំ អធិប្បាយោ សិយា. បដិសន្ធិយា អនន្តរបច្ចយភាវិនោ វិបាកសន្តានស្ស អនន្តរបច្ចយភាវេន អន្តិមជវនចេតនាយ សុសង្ខតត្តាសា សត្តមជគនចេតនា ឧបបជ្ជវេទនីយា អានន្តរិយកាច ហោតិ. ន អបតិតជវនចេតនា វិយ ពលវតាយាតិ ឧត្តរំ វទតិ. តំ យុត្តំ វិយ ន ទិស្សតិ. ឯវញ្ហិ សតិ បថមជវនចេតនា កស្ស អនន្តរបច្ចយភាវេន សុសង្ខតត្តា ទិដ្ឋធម្មវេទនីយានាម ជាតាតិ វត្តព្ពា ហោតីតិ. មហាដីកាយំ បន ទុព្ពលាបិ អន្តិមជវន ចេតនា សន្និដ្ឋានកិច្ចវិសេសយុត្តតាយ ផលវិបច្ចនេ សត្តិវិសេ សយុត្តា ហោតីតិ ឧបបជ្ជវេទនីយា អានន្តរិយកាច សា ហោតីតិ វុត្តំ. យថារហន្តិ តំ តំ បុគ្គលានុរូបំ. យថាភិនីហារ វសេនាតិ តស្ស តស្ស បរិកម្មភាវនា ចិត្តស្ស កសិណនិមិត្តា ទីសុវា អនិច្ចលក្ខណាទីសុវា អភិនីហរណានុរូបំ. អប្បនាវីថិន្តិ អប្បនាបពន្ធំ. ឥទញ្ច អនេកវារេ បវត្តានំ អប្បនាជវនានំ សង្គហណត្ថំ ¶ វុត្តំ. តេនេវាហ តតោបរំ អប្បនាវសានេ ភវង្គបាតោវ ហោតីតិ. តត្ថ តតោតិ ចតុត្ថតោវា បញ្ចមតោ វា. ឥមស្មិំ អត្ថេ សតិ បញ្ចមេវា ឆដ្ឋេវា ឯកន្តេន ភវង្គបាតោ ហោតីតិ អាបជ្ជតិ. តស្មា បុន អប្បនាវសានេតិ វុត្តំ. ភវង្គបាតោវហោតិ. នត្ថិ តទារម្មណុប្បាទោតិ អធិប្បាយោ.

‘‘កត្ថចិ អប្បនាវារេ សត្តជវន បរិបូរណត្ថំ អប្បនាវសានេបិ កាមាវចរជវនប្បវត្តិំ វទន្តានំ និកាយន្តរិកានំ វាទោ ឥធ ឯវសទ្ទេន និវត្តិតោ’’តិ វុត្តំ.

តត្ថាតិ តស្មិំ អប្បនាជវនវារេ. និរន្តរបវត្តានំ ជវនានំ ភិន្នវេទនតានាម នត្ថីតិ វុត្តំ សោមនស្សសហគត ជវនា នន្តរន្តិអាទិ.

‘‘ភិន្នវេទនានំ អញ្ញមញ្ញំ អាសេវនបច្ចយភាវស្ស អនុទ្ធដត្តា’’តិការណំ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ ឥធ អាសេវនបច្ចយភាវោ បមាណំ. កស្មា, អាសេវន បច្ចនិកានំ ផលជវនានំបិ បរិកម្មជវនេហិ អញ្ញមញ្ញញ្ច អភិន្នវេទនតាយ ឥច្ឆិតព្ពត្តាតិ. បាដិកង្ខិតព្ពាតិ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពា.

‘‘បសំសិតព្ពា’’តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ តាទិសោ សំវណ្ណនាបទេសោ ទិស្សតីតិ. អរហត្ត ផលេ មគ្គវីថិយំ មគ្គកុសលានន្តរំ បវត្តមានេបិ អយំ បុព្ពាបរ និយមោ បរិកម្មជវនេហិ ឯវ សហ អប្បនាជវនានំ ហោតីតិ កត្វា ក្រិយជវនានន្តរំ អរហត្តផលញ្ចាតិ វុត្តំ. សុខបុញ្ញម្ហា បរំ ទ្វត្តិំស អប្បនាជវនានិ សម្ភវន្តិ. ឧបេក្ខកា បុញ្ញម្ហា បរំ ទ្វាទស, សុខិតក្រិយតោ បរំ អដ្ឋ. ឧបេក្ខកា ក្រិយតោ បរំ ឆ អប្បនាជវនានិ សម្ភវន្តីតិ យោជនា. តត្ថ ទ្វត្តិំសាតិ អរហត្តផលសព្ពបញ្ចមជ្ឈានវជ្ជិតានំ ចតុន្នំ រូបកុសលានំ សោឡសន្នំ ¶ មគ្គកុសលានំ ទ្វាទសន្នំ ហេដ្ឋិមផលានញ្ច វសេន ទ្វត្តិំស. ទ្វាទសាតិ បញ្ចមជ្ឈានិកានំ រូបារូបមគ្គកុសលានំ ហេដ្ឋិមផលានញ្ច វសេន ទ្វាទស. អដ្ឋាតិ បញ្ចមជ្ឈានវជ្ជិតានំ ចតុន្នំ រូបក្រិយានំ ចតុន្នំ អរហត្តផលានញ្ច វសេន អដ្ឋ. ឆាតិ បញ្ចមជ្ឈានិកានំ បញ្ចន្នំ រូបារូបក្រិយានំ អរហត្តផលស្សច វសេន ឆ. បុថុជ្ជនានំ សេក្ខានញ្ច កាមបុញ្ញតិហេតុតោ បរំ ចតុចត្តាលីស អប្បនា សម្ភវន្តិ. វីតរាគានំ អរហន្តានំ តិហេតុកាមក្រិយតោ បរំ ចុទ្ទស អប្បនា សម្ភវន្តីតិ យោជនា.

១៣៩. សព្ពថាបីតិ អតិមហន្តាទិនា សព្ពបការេនបិ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ យថាវុត្តេសុ បញ្ចទ្វារ មនោទ្វារេសុ. សព្ពត្ថាបិ បន អនិដ្ឋេ តិវា បាឋោ. តេនេវ ដីកាសុ សព្ពត្ថាបីតិ បញ្ចទ្វារ មនោទ្វារេបីតិ វុត្តំ. ឥច្ឆិតព្ពន្តិ ឥដ្ឋំ. កេន ឥច្ឆិតព្ពន្តិ. លោកិយមហាជនេន. តត្ថ ច អតិឧក្កដ្ឋេ អតិទុគ្គតេច ជនេ អគហេត្វា មជ្ឈិមកេន មហាជនេន. ឯវញ្ហិ សតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋានំ សុដ្ឋុវវត្ថានំ ហោតីតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. យស្មិំ អារម្មណេកុសល វិបាកំ ឧប្បជ្ជតិ, តទេវ ឥដ្ឋំនាម. យស្មិំ បន អកុសលវិបាកំ ឧប្បជ្ជតិ, តទេវ អនិដ្ឋំនាម. ន ហិ សក្កា ឥដ្ឋំវា អនិដ្ឋំវា អារម្មណំ វិបាកចិត្តំ វញ្ចេតុន្តិច. អបិច ទ្វារវសេនាបិ ឥដ្ឋានិដ្ឋតា វេទិតព្ពាតិ ច វុត្តំ. តស្មា ឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយពទ្ធសន្តានគតេ ឯកេ កស្មិំ រូបកលាបេ វណ្ណាទីសុ រូបេសុ កិញ្ចិ ឥដ្ឋំ ហោតិ. កិញ្ចិ អនិដ្ឋំ. កទាចិ ឥដ្ឋំ ហោតិ. កទាចិ អនិដ្ឋំ, តត្ថ កិញ្ចិ ឥដ្ឋំ ហោតិ កិញ្ចិ អនិដ្ឋន្តិ យថា កិំស្មិំចិ ឯកស្មិំ បុប្ផេ វណ្ណោ ឥដ្ឋោ. គន្ធោ អនិដ្ឋោ, រសោ អនិដ្ឋោ, ផោដ្ឋព្ពោ អនិដ្ឋោ, ខរសម្ផស្សោ. កិំស្មិំចិ វណ្ណោបិ ឥដ្ឋោ, គន្ធោបិ ឥដ្ឋោ, រសាទយោ អនិដ្ឋាយេវ. តថា ពុទ្ធស្ស សរីរគតេបិ ឯកស្មិំ កលាបេ វណ្ណោ ឥដ្ឋោ ហោតិ. គន្ធោ អនិដ្ឋោ. មតកណ្ហសុនខស្ស ឧទ្ធុមាតសរីរេបិ វណ្ណោ ឥដ្ឋោ ហោតិ. គន្ធោ អនិដ្ឋោ. សោ ហិ វណ្ណោ យទិ និវត្ថបារុតស្ស វត្ថស្ស ភវេយ្យ. តំ វត្ថំ មហគ្ឃំ ហោតីតិ. កទាចិ ឥដ្ឋំ កទាចិ អនិដ្ឋន្តិ អគ្គិនាម ហេមន្តេ ឥដ្ឋោ សុខវិបាកស្ស បច្ចយោ. គិម្ហេ អនិដ្ឋោ ទុក្ខវិបាកស្ស បច្ចយោ. សីតុទកំ គិម្ហេ ¶ ឥដ្ឋំ. ហេមន្តេ អនិដ្ឋំ. តថា សុខ សម្ផស្សំ វត្ថំ បកតិកាយេ ឥដ្ឋំ ហោតិ. វណំ បត្វា អនិដ្ឋំ. តេនវា សណិកំ ផុសន្តស្ស ឥដ្ឋំ, គាឡ្ហំ ផុសន្តស្ស អនិដ្ឋន្តិ. នឥដ្ឋន្តិ អនិដ្ឋំ. តស្មិំ អនិដ្ឋេ. ឥដ្ឋេតិ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេ, កុសលវិបាកានិ បញ្ចវិញ្ញាណ សម្បដិច្ឆន សន្តីរណ តទារម្មណានីតិ សម្ពន្ធោ. សន្តីរណ តទារម្មណានិ ចេត្ថ ឧបេក្ខាសហគតានិឯវ វេទិតព្ពានិ. តេនេវាហ អតិឥដ្ឋេបនាតិអាទិ. តត្ថ អភិឥដ្ឋេតិ សុវណ្ណ រជត មណិវណ្ណាទិកេ ហរិតាលវណ្ណាទិកេ កោសេយ្យ វត្ថវណ្ណាទិ កេ ទេវច្ឆរាវណ្ណាទិកេច អតិវិយ លោកិយមហាជនេន ឥច្ឆិតព្ពេ ឆឡារម្មណេ. យស្មា ចេត្ថ អនិដ្ឋារម្មណ សមាយោគោ អកុសលកម្មស្សេវ វិបច្ចនោកាសោ ហោតិ. ឥដ្ឋារម្មណសមាយោគោច កុសលកម្មស្សេវ, តស្មា អនិដ្ឋេ អកុសលវិបាកានេវ. ឥដ្ឋេ កុសលវិបាកានេវាតិ អយំ និយមោ សិទ្ធោ. វេទនានិយមោ បន អាទាសេ មុខនិមិត្តស្ស វិយ អត្តនោ ឧស្សាហ ពលេន វិនា កេវលំ កម្មពលេន និព្ពត្តានំ វិបាកានំ បរិទុព្ពលត្តា តថា តថា កប្បេត្វា បកប្បេត្វា គហណា ភាវតោ យថារម្មណមេវ សិទ្ធោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន កេវលញ្ច វិបាកានំ ឯវ. អថខោ វិបល្លាសរហិតេ ខិណាសវសន្តានេ បវត្តានំ កាមក្រិយជវនានំ វិយថារម្មណមេវ វេទនាយោគោ ហោតីតិ អធិប្បាយេន វុត្តំ តត្ថាបិ សោមនស្សសហគត ក្រិយជវនាវសានេ តិអាទិ. តត្ថាបីតិ តេសុ វិបាកេសុបិ. សោមនស្សសហគត ក្រិយ ជវនា វសានេតិ ពុទ្ធវណ្ណាទិកេ អតិឥដ្ឋារម្មណេ បវត្តានំ សោមនស្ស សហគត ក្រិយជវនានំ អវសានេ. ឧបេក្ខាសហគត ក្រិយ ជវនា វសានេតិ អនិដ្ឋេ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តេច បវត្តានំ ឧបេក្ខាសហគតក្រិយជវនានំ អវសានេ. អយញ្ច ក្រិយជវនាវសានេ តទារម្មណនិយមោ អដ្ឋកថាយំបិ វុត្តោយេវ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ កាមាវចរ តិហេតុក សោមនស្ស សហគតក្រិយទ្វយំ តទារម្មណវសេន បញ្ចន្នំ សោមនស្សសហគត វិបាកានំ អនន្តរបច្ចយោតិអាទិ. ឥទញ្ច បកតិនីហារេន បវត្តានំ ក្រិយជវនានំ វសេន វុត្តំ. តថា រូបេន បន ចិត្តាតិសង្ខារេន បវត្តានំ ¶ ក្រិយជវនានំ ឥដ្ឋេបិ ឧបេក្ខាវេទនាយោគោ អនិដ្ឋេបិ សោមនស្ស វេទនាយោគោ ហោតិយេវ. យថាហ –

កថញ្ចានន្ទ អរិយោ ហោតិ ភាវិតិន្ទ្រិយោ. ឥធានន្ទ ភិក្ខុនោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ឧប្បជ្ជតិ មនាបំ ឧប្បជ្ជតិ អមនាបំ. ឧប្បជ្ជតិ មនាបាមនាបំ. សោ សចេ អាកង្ខតិ បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យន្តិ. អប្បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ. សចេ អាកង្ខតិ អប្បដិកូលេ បដិកូល សញ្ញី វិហរេយ្យន្តិ. បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតីតិ.

សព្ពំ ឧបរិបណ្ណាសកេ ឥន្ទ្រិយភាវនាសុត្តំ អាហរិតព្ពំ. តត្ថ ឧប្បជ្ជតិ មនាបំ ឧប្បជ្ជតិ អមនាបំ. ឧប្បជ្ជតិ មនាបាមនាបន្តិ ឯតេន ខីណាសវានំ កាមក្រិយជវនានំ បកតិនីហារេន ឥដ្ឋេ សោ មនស្សយោគោ អនិដ្ឋេ ឧបេក្ខា យោគោ ទស្សិតោ ហោតិ. សោសចេ អាកង្ខតិ បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យន្តិ. អប្បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតីតិអាទិនា បន តេសំ តថារូបេ ចិត្តាភិសង្ខារេ សតិ ឥដ្ឋេបិ ឧបេក្ខាយោគោ អនិដ្ឋេបិសោមនស្ស យោគោ វុត្តោ ហោតីតិ. យំ បន ខីណាសវានំ សតតវិហារសុត្តេ ឥធ ភិក្ខុនា រូបំ ទិស្វា នេវ សុមនោ ហោតិ. ន ទុម្មនោ. ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោតិអាទិនា ឆសុទ្វារេសុ សោមនស្ស បដិក្ខិបនំ វុត្តំ. តំបិ តេសំ តថា រូបចិត្តាភិសង្ខារពាហុល្លវសេន វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. យស្មា វា ខីណាលវាបិ ពុទ្ធរូបទស្សនាទីសុ បធានសារុប្បដ្ឋានទស្សនាទីសុ ច សោមនស្សិតា ហោន្តិយេវ. តស្មា កេវលំ រាគាទិវត្ថុ ភូតានិ រូបារម្មណាទីនិ ឥដ្ឋានិដ្ឋានិ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តន្តិបិ យុត្តំ. ឯត្ថ ច. កថំ បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរតិ. អនិដ្ឋស្មិំ វត្ថុស្មិំ មេត្តាយវា ផរតិ. ធាតុតោវា ឧបសំហរតិ. ឯវំ បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរតិ. កថំ អប្បដិកូលេ បដិកូលសញ្ញី វិហរតិ ឥដ្ឋស្មិំ វត្ថុស្មិំ អសុភាយវា ផរតិ. អនិច្ចតោ វា ឧបសំហរតិ. ឯវំ អប្បដិកូលេ បដិកូលសញ្ញី វិហរតីតិអាទិនា បដិសម្ភិទាមគ្គនយេន ឥធ តថារូបោ ចិត្តាភិសង្ខារោ នាម ¶ វេទិតព្ពោ. អបរេ បន វទន្តិ-ខីណាសវា យទា ទេវច្ឆរា វណ្ណាទិកំ អតិឥដ្ឋារម្មណំ អាបាតមា គច្ឆតិ. តទា តត្ថ អសុភាយវាផរន្តិ. អនិច្ចតោវា ឧបសំហរន្តិ តត្ថ អនិដ្ឋភូតំ អសុភ លក្ខណំវា អនិច្ចលក្ខណំវា ឧបេក្ខា ក្រិយ ជវនានំ អារម្មណំ ហោតិ. ន អតិឥដ្ឋារម្មណភូតំ ទេវច្ឆរាវណ្ណាទិកំ.

តថា យទា កុធិភកុដ្ឋសរីរាទិកំ អតិអនិដ្ឋារម្មណំ អាបាតមាគច្ឆតិ. តទា តត្ថ មេត្តាយវា ផរន្តិ. ធាតុតោវា ឧបសំហរន្តិ. តត្ថ ឥដ្ឋភូតំ អវេរតាវាទិលក្ខណមេវ សោមនស្សក្រិយជវនានំ អារម្មណំ ហោតិ. ន អតិអនិដ្ឋភូតំ កុធិត កុដ្ឋសរីរាទិកំ. តស្មា តានិ ជវនានិ កាមវិបាកានិវិយ សព្ពទាបិ អារម្មណានុរូបមេវ វេទនាយុត្តានិ ហោន្តីតិ. តំ នយុជ្ជតិ. ន ហិ តានិ លក្ខណានិ ទេវច្ឆរាវណ្ណាទីហិ វិនា វិសុំ លព្ភន្តិ. តេហិ បន សហេវ លព្ភន្តិ. តស្មា យថា អានិសំសទស្សនេន ភាវនាយ បុព្ពាបរិយវិសេសទស្សនេនច ឧទ្ធុមាតកាទីសុ អតិ អនិដ្ឋេសុបិ សោមនស្សុប្បត្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តា. យថាច មហា មោគ្គលានត្ថេរស្ស ពុទ្ធសុពុទ្ធតាទស្សនេន អត្តសម្បត្តិទស្សនេនច អនិដ្ឋភូតេបិ អដ្ឋិកង្កលិកបេតរូបេ សោមនស្សុប្បត្តិ បាឡិយំ វុត្តា. យថា ច មហាកស្សបត្ថេរស្ស តថារូបេន ចិត្តាភិ សង្ខារេន កុដ្ឋិនោ ហត្ថតោ លទ្ធេ អនិដ្ឋភូតេ បូតិកុម្មាសេបិ សោមនស្សុប្បត្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តា. ឯវមេវំ ឥធបិ អសុភផរណាទិកោ ចិត្តាភិសង្ខារោ អតិឥដ្ឋេ ឧបេក្ខាជវនានំ អតិអនិដ្ឋេច សោមនស្សជវនានំ ឧប្បត្តិយា បច្ចយោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយញ្ហិ អារម្មណានំ ឥដ្ឋានិដ្ឋភាវោនាម លោកិយមហាជនានំ ឥច្ឆាវសេន សិទ្ធោ ហោតិ អគម្ភីរោ វិបល្លាសធម្មានំ កិលេសានញ្ច វត្ថុភូតោ. យថាហ-តត្ថ កតមំ រូបំ ហីនំ. យំ រូបំ តេសំ តេសំ សត្តានំ ឧញ្ញាតំ អវញ្ញាតន្តិអាទិ. ឯត្ថ ហិ តេសំ តេសំ សត្តានន្តិ ឯតេន អារម្មណធម្មានំ ឥដ្ឋានិដ្ឋភាវោ នាម លោកិយមហាជន សម្មុតិយា សិទ្ធោតិ ទស្សេតិ. តស្មា យញ្ច អប្បហីនវិបល្លាសានំ លោកិយមហាជនានំ ទេវច្ឆរាវណ្ណា ទីសុ អតិ ឥដ្ឋេសុ អតិឥដ្ឋាការតោ គហណំ. យញ្ច ពុទ្ធវណ្ណា ទីសុ ¶ អតិឥដ្ឋេសុ អនិដ្ឋាការតោ គហណំ. តទុភយំបិ តេសំ វិបល្លាសវសេនេវ ហោតិ. យំបន បញ្ញវន្តានំ ពុទ្ធសាវកានំ ទេវច្ឆរាវណ្ណាទីសុ អនិដ្ឋាការតោ គហណំ. យញ្ច ពុទ្ធវណ្ណាទីសុ អតិឥដ្ឋាការតោ គហណំ. តទុភយំបិ បញ្ញាពលេនេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘កុសលាកុសលានំ បន អប្បហីនវិបល្លាសេសុ សន្តានេសុ បវត្តិយា អតិឥដ្ឋេបិ ឥដ្ឋមជ្ឈត្តអនិដ្ឋាការតោ អនិដ្ឋេបិ ឥដ្ឋឥដ្ឋមជ្ឈត្តាការតោ គហណំ ហោតីតិ’’ វុត្តំ.

‘‘ខីណាសវានំ ចិត្តវិបល្លាសាភាវេន ក្រិយជវនានិបិ យថារម្មណមេវ បវត្តន្តី’’តិ វុត្តំ. តំ វិចារេតព្ពមេវ.

យេ ហិ តេ ធម្ម ចក្ខុរហិតា ហោន្តិ. តេយេវ វិបល្លាស វសេន ចិត្តវសានុគា អារម្មណវសានុគាច ហោន្តីតិ កុសលា កុសលានិយេវ យេភុយ្យេន យថារម្មណំ បវត្តន្តិ. ន បន ក្រិយ ជវនានិ. ន ហិ ខីណាសវា លោកិយមហាជនសម្មតេសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ ចិត្តវសានុគា អារម្មណវសានុគាច ហោន្តីតិ. យថាហ –

រូបា សទ្ទា គន្ធា រសា, ផោដ្ឋព្ពាច មនោរមា;

ឥដ្ឋធម្មា អនិដ្ឋាច, ន បវេធន្តិ បណ្ឌិតាតិ.

តស្មា សោមនស្ស ក្រិយ ជវនានន្តរំបិ តទារម្មណានិ សោមនស្សុបេក្ខា វេទនាយុត្តានិ ឯវ សិយុំ. តថា ឧបេក្ខាក្រិយជវនានន្តរំបីតិ. មូលដីកាយំ បនេត្ថ បដ្ឋានេ-កុសលាកុសលេ និរុទ្ធេ វិបាកោ តទារម្មណតាឧប្បជ្ជតីតិ កុសលកុសលានន្តរំ ឯវ តទារម្មណំ វុត្តំ. ន អព្យាកតានន្តរំ នច កត្ថចិ ក្រិយានន្តរំ តទារម្មណស្ស វុត្តដ្ឋានំ ទិស្សតិ. វិជ្ជមានេច តស្មិំ អវចនេ ការណំនត្ថិ. ភវង្គញ្ចនាមេតំ នទិសោតោវិយ បដិសោតគាមិនាវំ សវិប្ផារិកំ ឯវជវនំ អនុពន្ធតីតិ យុត្តំ. ន បន ឆឡង្គុបេក្ខាវតោ ខីណាសវស្ស សន្តវុត្តិក្រិយជវនំ. តស្មា ក្រិយជវនានន្តរំ តទារម្មណវិធានំ ¶ ឧបបរិក្ខិតព្ពន្តិ វុត្តំ. បដ្ឋានេ បន កុសលត្តិកេ បញ្ហា វារេ អារម្មណបច្ចយវិភង្គេ តីសុ អព្យាកតបទាវសានវារេសុ សេក្ខបុថុជ្ជនានំ តទារម្មណមេវ បធានំ ហោតិ. ន កុសលា កុសលជវនំ. តស្មា ទ្វីសុបិ វារេសុ សេក្ខាវា បុថុជ្ជនាវា កុសលំ អនិច្ចតោ វិបស្សន្តិ កុសលំ អស្សាទេន្តីតិអាទិកំ វត្វា បុនច កុសលេ និរុទ្ធេ អកុសលេ និរុទ្ធេ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ. អរហតោ បន ជវនំបិ តទារម្មណំបិ បធាន មេវ ហោតិ. តស្មា អរហា កុសលំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សតិ ឥច្ចេវ វុត្តំ. នបន វុត្តំ ក្រិយាព្យាកតេ និរុទ្ធេ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតីតិ. យទិ ចេតំ វុច្ចេយ្យ តទារម្មណមេវ បធានំ កតំនាម សិយា. អវុត្តេបិច តស្មិំ វិបស្សតីតិ ឥមិនា តទារម្មណំបិ គហិតមេវ ហោតីតិ. តស្មា យំ វុត្តំ បដ្ឋានេ កុសលា.ល. ឧប្បជ្ជតីតិ កុសលាកុសលានន្តរមេវ តទារម្មណំ វុត្តំ. ន អព្យាកតានន្តរន្តិច. វិជ្ជមានេច តស្មិំ អវចនេ ការណំ នត្ថីតិ ច វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិយេវ. អនន្តរបច្ចយវិភង្គេសុ បន កុសលំ វុដ្ឋានស្ស អកុសលំ វុដ្ឋានស្ស ក្រិយំ វុដ្ឋានស្សាតិច វិបាកធម្មធម្មា ខន្ធា វុដ្ឋានស្ស នេវវិបាក នាវិបាកធម្មធម្មា ខន្ធា វុដ្ឋានស្សាតិច ឯវមាទិនា ក្រិយជវនានន្តរំ ភវង្គេន សហ តទារម្មណស្សបិ វុដ្ឋាននាមេន វុត្តដ្ឋានំ ទិស្សតិយេវ. តស្មា យញ្ច វុត្តំ ន កត្ថចិ ក្រិយានន្តរំ តទារម្មណស្ស វុត្តដ្ឋានំ ទិស្សតីតិ. តំបិ ន យុជ្ជតិយេវ. នច ឆឡង្គុបេក្ខាវ តោ ខីណាសវស្ស សន្តវុត្តិបិ ក្រិយជវនំ សវិប្ផារិកំ ន ហោតិ. កុសលជវនស្ស វិយ តស្សបិ ឱឡារិកកាយវចី បយោគសមុដ្ឋា បនតោតិ.

ដីកាវាទស្ស ឧត្តរំ វទន្តេន យំ វុត្តំ ‘‘យទិ អព្យាកតា នន្តរំបិ តទារម្មណំ វុច្ចេយ្យ. បរិត្តារម្មណេ វោដ្ឋព្ពនា នន្តរំបិ តស្ស បវត្តិំ មញ្ញេយ្យុន្តិ ក្រិយជវនានន្តរំ តទា រម្មណំ ន វុត្ត’’ន្តិ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ¶ ហិ បដ្ឋានេ ឥមស្មិំ វុត្តេ ឥទំនាម មញ្ញេយ្យុន្តិ អវុត្តំនាម អត្ថិ. ន ច អរហា កុសលំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សតីតិអាទិនា វិបស្សនាចារវសេន វុត្តដ្ឋានេ បញ្ចទ្វារិក បរិត្តារម្មណ វារបសង្គោ អត្ថីតិ. ទោមនស្ស.ល. ឧបេក្ខា សហគតានេវ ភវន្តិ. ន សោមនស្សសហគតានិ. កស្មា, សោមនស្ស ទោមនស្សានំ អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធត្តា. តេនេវ ហិ បដ្ឋានេ តេសំ ឥតរីតរានន្តរបច្ចយតា នវុត្តាតិ. ឯត្ថច ក្រិយជវន ទោមនស្សជវនាន មេវ អនន្តរំ តទារម្មណ និយមំ ទស្សេន្តេន ថេរេន ឥតរេសំ កុសលាកុសលជវនានំ អនន្តរំ បន តាទិសោ និយមោ នត្ថីតិ ទស្សិតោ ហោតិ. តស្មា អដ្ឋន្នំ កាមកុសលានំ អដ្ឋន្នំ លោភមូលានំ ទ្វិន្នំ មោហមូលានន្តិ អដ្ឋារសន្នំ ជវនានំ អនន្តរំ អារម្មណានុរូបំ សព្ពានិ តទារម្មណានិ ភវង្គានិ ច បវត្តន្តិ. យេភុយ្យេន បន អកុសលជវនានន្តរំ តទារម្មណំ អហេតុកមេវ. ទ្វិហេតុកជវនានន្តរំ ទ្វិហេតុកមេវ. តិហេតុកជវនានន្តរំ តិហេតុកមេវាតិ អយំ យេភុយ្យនិយមោ. យស្ស បន ទ្វិហេតុកានិវា តិហេតុកានិវា កុសលជវនានិ ពហុលំ សមុទាចរន្តិ. តស្ស កទាចិ អកុសលជវនេសុ ជវិតេសុ អកុសលានន្តរំបិ ទ្វិហេតុកានិវា តិហេតុកានិវាតទារម្មណានិ បវត្តន្តិ. យស្ស អកុសលជវនានិ ពហុលំ សមុទាចរន្តិ. តស្ស កទាចិ ទ្វិហេតុកេសុវា តិហេតុកេសុវា កុសលជវនេសុ ជវិតេសុ កុសលានន្តរំបិ អហេតុកតទារម្មណានិ បវត្តន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បដ្ឋានេ-អហេតុកេ ខន្ធេ អនិច្ចតោ.ល. ទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ. កុសលាកុសលេ និរុទ្ធេ សហេតុកោ វិបាកោ តទា រម្មណតា ឧប្បជ្ជតិ. អហេតុកោ វិបាកោ តទារម្មណតា ឧប្បជ្ជតីតិ. ឯកានិហិ តទារម្មណានិនាម បដិសន្ធិជនកេន ឯកេន កម្មេន និព្ពត្តានិបិ នានាវីថីសុ នានាប្បការានិ ហោន្តិ. បវត្តិ វិបាកជនកេហិ បន នានាកម្មេហិ និព្ពត្ថេសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ. តស្មាតិ យស្មា ទោមនស្សានន្តរំ សោមនស្សុប្បត្តិ នាម នត្ថិ, តស្មា. សោមនស្សបដិសន្ធិកស្សាតិ ចតូសុ សោមនស្សមហា វិបាកេសុ ឯកមេកេន គហិត បដិសន្ធិកស្ស សត្តស្ស. តទា រម្មណសម្ភវោតិ ¶ តទារម្មណុប្បត្តិ ការណំ. តទារម្មណុប្បត្តិ យេវវា. យំកិញ្ចីតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋភូតេសុ រូបារម្មណាទីសុ យំកិញ្ចិ. បរិចិតបុព្ពន្តិ ឥមស្មិំ ភវេយេវ តង្ខណតោ បុរិមខណេសុ គហណ ពហុលតា វសេន បរិចិតំ. អភិណ្ហសេវិតន្តិ អត្ថោ. បរិត្តារម្មណន្តិ បរិត្តធម្មភូតំ អារម្មណំ. អារព្ភាតិ អាលម្ពិត្វា. ឧបេក្ខាសហគត សន្តីរណន្តិ ទ្វីសុ ឧបេក្ខាសហគតសន្តី រណេសុ ឥដ្ឋេ កុសលវិបាកំ អនិដ្ឋេ អកុសលវិបាកំ ឧបេក្ខា សហគត សន្តីរណំ. យេសំ បន បកតិយា ឥតរានិ ចត្តារិ ឧបេក្ខាសហគត វិបាកានិ ពហុលំ បវត្តន្តិ. តេសំ តានិបិ អាគន្តុកភវង្គំ នហោន្តីតិ ន វត្តព្ពានិ. អដ្ឋកថាយំ បន មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទេ យេភុយ្យនិយមសោតេ បតិតត្តា អកុសលជវនានុរូបំ អហេតុកំ ឧបេក្ខា សន្តីរណ ទ្វយ មេវ វុត្តំ. តេនេវ ហិ បរតោ ថេរវាទានំ វិចារិតដ្ឋានេ អកុសលជវនានន្តរំ អហេតុក តទារម្មណ មេវ ទីបេន្តស្ស តស្ស ថេរវាទស្ស អបរិបុណ្ណវាទភាវំ ទស្សេត្វា យទា កុសលជវនានំ អន្តរន្តរា អកុសលំ ជវតិ, តទា កុសលាវសានេ អាចិណ្ណ សទិសមេវ អកុសលាវសានេ សហេតុកំ តទារម្មណំ យុត្តន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តទារម្មណេចយុត្តេ ឯតំបិ យុជ្ជតិយេវ. តស្មា ឆបិ ឧបេក្ខាសហគតវិបាកានិ អាគន្តុកភវង្គំ ហោន្តិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថច ឧបេក្ខាបដិសន្ធិកស្ស តាវ អតិមហន្តាតិ វិភូតេសុបិ ពុទ្ធវណ្ណាទីសុ អភិឥដ្ឋារម្មណេសុ ទោមនស្សំ ឧប្បាទេន្តស្ស តទារម្មណសម្ភវោ នត្ថីតិ ទោមនស្ស ជវនានន្តរំ ភវង្គបាតោវ ហោតិ. សោមនស្សបដិសន្ធិកស្ស បន សព្ពេសុបិ ឥដ្ឋានិដ្ឋភូតេសុ មហន្តេសុ អវិភូតេសុច ឆឡារម្មណេសុ ទោមនស្ស ឧប្បាទេន្តស្ស នេវ តទារម្មណសម្ភវោ អត្ថិ. នចមូលភវង្គ សម្ភវោតិ កត្វា ទោមនស្សានន្តរំ ឆសុ ឧបេក្ខាសហគតវិបាកេសុ យថារហំ ឯកំ អាគន្តុក ភវង្គភាវេន បវត្តតិ. តថា តស្សេវ ពុទ្ធវណ្ណាទីសុ អតិឥដ្ឋភូតេសុ អតិមហន្តេសុ អតិវិភូតេសុច ឆឡារម្មណេសុវា មហគ្គតបញ្ញត្តីសុវា ទោមនស្សំ ឧប្បាទេន្តស្សាតិ. ឯត្ថ ច យស្មា អភិធម្មេ ធាតុវិភង្គេ សព្ពធម្មេសុវា បន ¶ បថម សមន្នាហារោតិ វុត្តំ. មហាហត្ថិបទោបម សុត្តេច អជ្ឈត្តិ កញ្ចេវ អាវុសោ ចក្ខុ អបរិភិន្នំ ហោតិ. ពាហិរាច រូបាអាបាតំ អាគច្ឆន្តិ. នោច តជ្ជោ សមន្នាហារោ ហោតិ. នេវ តាវ តជ្ជស្ស វិញ្ញាណភាគស្ស បាតុភាវោ ហោតិ. យតោច ខោ អាវុសោ អជ្ឈត្តិកញ្ចេវ ចក្ខុ អបរិភិន្នំ ហោតិ. ពាហិរាច រូបា អាបាត មាគច្ឆន្តិ. តជ្ជោច សមន្នាហារោ ហោតិ. ឯវំ តជ្ជស្ស វិញ្ញាណភាគស្ស បាតុភាវោ ហោតិ. អជ្ឈត្តិកញ្ចេវ អាវុសោ សោតំ.ល. ឃានំ.ល. ជិវ្ហា.ល. កាយោ.ល. មនោ អបរិភិន្នោ ហោតិ. ពាហិរាច ធម្មា អាបាតំ អាគច្ឆន្តិ. នោច តជ្ជោ សមន្នាហារោ ហោតិ. នេវ តាវ តជ្ជស្ស វិញ្ញាណភាគស្ស បាតុភាវោ ហោតិ. យតោច ខោ អាវុសោ អជ្ឈត្តិកោចេវ មនោ អបរិភិន្នោ ហោតិ. ពាហិរាច ធម្មា អាបាតំ អាគច្ឆន្តិ. តជ្ជោច សមន្នាហារោ ហោតិ. ឯវំ តជ្ជស្ស វិញ្ញាណភាគស្ស បាតុភាវោ ហោតីតិ វុត្តំ. តស្មា វីថិចិត្តានិនាម អាវជ្ជនេនវិនានឧប្បជ្ជន្តិ. សចេ អាវជ្ជនេន ធម្មតោវា កាលភោវា យំយំ និយមេត្វា អាវជ្ជិតំ ហោតិ. តំ តទេវ តានិបិ គណ្ហន្តិ. យទិ អនិយមេត្វា យំកិញ្ចិ អាវជ្ជិតំ ហោតិ. តានិបិ អាវជ្ជិ តប្បការមេវ គណ្ហន្តិ. ន បន ឯកាវជ្ជន វីថិយំ សព្ពានិ វីថិចិត្តានិ អាវជ្ជនេនវា អញ្ញមញ្ញំវា ធម្មតោវា កាលតោវា ភិន្នា លម្ពណានិ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពន្តិ.

ឯត្ថ សិយា. យទិ ចេ តំ អាគន្តុកភវង្គំ ឯកវីថិយំ អាទិម្ហិ អាវជ្ជនេន អាវជ្ជិតំ អារម្មណំ អគហេត្វា អញ្ញំ យំ កិញ្ចិ បរិចិតបុព្ពំ បរិត្តារម្មណំ អារព្ភ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវំ សតិ និរាវជ្ជនំនាម ឯតំ សិយា. អាវជ្ជនាទីហិច សទ្ធិំ ធម្មតោ កាលតោ ច ភិន្នារម្មណំនាម សិយាតិ. សច្ចំ, យថា បន មគ្គវីថិយំ គោត្រភុវោទានានិ ផលសមាបត្តិវីថិយំ ផលានិ និរោធតោ វុដ្ឋហន្តស្សច ផលចិត្តំ និរាវជ្ជនមេវ ហោន្តិ ភិន្នារម្មណញ្ច. ឯវមេតស្សបិ នត្ថិ និរាវជ្ជនតាយ ភិន្នារម្មណតាយច ទោសោតិ. យញ្ច ឯកស្មិំភវេ ភវង្គស្ស បដិសន្ធិយា សហ ធម្មតោច អារម្មណ តោច អភិន្នត្តំ តត្ថ តត្ថ វុត្តំ. តំបិ មូលភវង្គំ សន្ធាយ វុត្តំ. ¶ ឥទញ្ច អាគន្តុកភវង្គន្តិ នត្ថិ ទោសោតិ. តមនន្តរិត្វាតិ តំ អាគន្តុកភវង្គំ អត្តនោ អនន្តរបច្ចយំ កត្វា. វទន្តិ អាចរិយា. បាឡិយំ បន មហាអដ្ឋកថាយំច ឯតំ វិធានំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. កាមាវចរជវនាវសានេយេវ តទារម្មណំ ឥច្ឆន្តិ. ន មហគ្គតានុត្តរជវនាវសានេ. កស្មា ឥតិ ចេ. កាមាវចរ ជវនានំ ឯវ សវិប្ផន្ទនត្តា. ឥតរេសញ្ច អវិប្ផន្ទនត្តា.

‘‘កាមតណ្ហា និទាន កម្មនិព្ពត្តត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ. តំ អការណំ.

អបិច អភិញ្ញាវជ្ជិតានិ មហគ្គតានុត្តរជវនានិ អបរិត្តារម្មណានិ ហោន្តិ. តទារម្មណានិ បន បរិត្តារម្មណានេវាតិ នតេសំ អវសានេ តទារម្មណុប្បត្តិ បសង្គោ អត្ថិ. អភិញ្ញាជវនានិច កានិចិ បរិត្តារម្មណានិបិ សន្តតរានិ ហោន្តីតិ តេសំបិ អវសានេ តទុប្បត្តិ នត្ថិយេវាតិ.

អជនកត្តា ជនក សមានត្តាភាវតោតិអាទិបិ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ.

កាមាវចរសត្តានំឯវ តទារម្មណំ ឥច្ឆន្តិ. ន រូបារូបសត្តានំ. ន ហិ តេសុ ឧប្បន្នានំ បរិត្តារម្មណានំបិ កាមាវចរជវនានំ អវសានេ តទារម្មណុប្បត្តិ អត្ថិ. តទារម្មណូប និស្សយស្ស កាម ភវង្គស្ស អភាវតោ មហគ្គត ភវង្គស្ស ច សន្ត តរស្ស តទារម្មណ កិច្ចា ភាវតោតិ. ចក្ខុវិញ្ញាណ សោត វិញ្ញាណានិ បន រូបសត្តានំ ចក្ខុសោតឥន្ទ្រិយ បវត្តិអានុភាវតោ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណានិច ទ្វារវីថិភេទេ ចិត្តនិយមសិទ្ធិតោ រូបសត្តេសុ បវត្តន្តិ យេវាតិ. កាមាវចរធម្មេស្វេវ អារម្មណភូតេសុ តទារម្មណំ ឥច្ឆន្តិ, ន មហគ្គតានុត្តរបញ្ញត្តិធម្មេសុ. ឯកន្តបរិត្តារម្មណត្តា តទារម្មណានំ. តេសំ បន ឯកន្តបរិត្តា រម្មណភាវេ ការណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវាតិ.

‘‘អបរិចិតត្តា’’តិ ¶ ការណំ វុត្តំ. តំ អការណំ.

ចិត្តញ្ហិ នាម វិកប្បពលេវា អប្បនាបត្តភាវនាកម្មវិសេសេ វា សតិ និព្ពានេ វិយ អបរិចិតេបិ អារម្មណេ បវត្តតិយេវាតិ.

‘‘កាមតណ្ហាយត្តកម្មជនិតត្តាបី’’តិ ការណំ វុត្តំ. តំបិ ហេដ្ឋា បដិក្ខិត្តមេវ. តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ កិំវា ឯតាយ យុត្តិចិន្តាយាតិ វត្វា សព្ពានិ វិភាវនិយំ វុត្ត ការណានិ បដិក្ខិត្តានីតិ.

កាមេ ជវន សត្តាលម្ពណានំ និយមេសតីតិ កាមភូមិបរិយាបន្នានំ ជវនានំ សត្តានំ អារម្មណានញ្ច វសេន តិវិធេ និយមេ សតិ. វិភូតេ តិមហន្តេច តទារម្មណមីរិតន្តិ ឯតេន តទារម្មណំនាម បវត្តមានំ វិភូតារម្មណេវា អតិមហន្តារម្មណេ វា បវត្តតីតិ អយមេវ និយមោ ទស្សិតោ. ន បន យត្ថ តទា រម្មណំ បវត្តតិ. ឯតទេវ វិភូតញ្ច អតិមហន្តញ្ច នាមាតិ និយមោ. តស្មា ឧឡារកម្មនិព្ពត្តានំ សុវិសទវត្ថុកានំ រូបព្រហ្មានំ ឧប្បន្នាវីថិយោ យេភុយ្យេន វិភូតារម្មណាឯវ អតិមហន្តា រម្មណាឯវច ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. កេចិ បន ឥមមត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា រូបារូបភូមីសុ វិភូតារម្មណវីថិយោ អតិមហន្តារម្មណវីថិយោច នលព្ភន្តីតិ វទន្តិ. [តទារម្មណនិយមោ].

១៤០. ជវនេសុចាតិ ចសទ្ទោ បន សទ្ទត្ថោ. ឆក្ខត្តុ មេវវា ជវន្តិ. បកតិកាលេបិ អារម្មណស្ស ទុព្ពលភាវេ សតីតិ អធិប្បាយោ. អដ្ឋកថាយំបិ ហិ បកតិកាលេ អារម្មណទុព្ព លដ្ឋានេឯវ កាមាវចរជវនានំ ឆក្ខត្តុំ បវត្តិ វុត្តាតិ. កេចិ បន ឆក្ខត្តុន្តិ ឥទំ មុច្ឆាកាលវសេន វុត្តន្តិ មញ្ញន្តិ. មន្ទវត្តិយន្តិ មរណាសន្នកាលេ ពហុចិត្តក្ខណាតីតកស្ស វត្ថុស្ស ទុព្ពលត្តា ឥតរកាលេសុច មុទុតរភាវេន កេនចិ ឧបទ្ទុត ភាវេន អជ្ឈោត្ថដភាវេនច វត្ថុស្ស ទុព្ពលត្តា តន្និស្សិតានំ ជវនានំ ¶ មន្ទីភូតវេគតា វសេន បវត្តិកាលេ. មរណកាលាទីសូតិ មរណាសន្នកាលេ មុច្ឆាកាលេ វិសញ្ញិភូត កាលេ អតិតរុណកាលេច, តត្ថ មុច្ឆាកាលោនាម អសយ្ហ រូបេហិ ទុក្ខធម្មេហិ អតិភូតានំ អធិមត្តតោ ករជកាយស្ស វិហញ្ញប្បត្តិកាលោ. វិសញ្ញិ ភូតកាលោនាម បីតិវេគេនវា និទ្ទាភិភូតតាយវា យក្ខគហណេនវា សុរាមទាទិ វសេនវា បកតិសញ្ញាយ វិគតកាលោ. អតិតរុណកាលោនាម គព្ភគតស្សវា សម្បតិជាតស្សវា ទារកស្ស អជ្ឈត្ត វត្ថូនំ អតិមុទុកាលោ. តាទិសេសុ ហិ កាលេសុ អន្តរន្តរា ឆទ្វារិកវីថិយោ បវត្តមានាបិ យេភុយ្យេន បរិបុណ្ណជវនវារា ន បវត្តន្តិ. ទ្វត្តិវោដ្ឋព្ពនិកាវា ចតុបញ្ចជវនិកាឯវវា បវត្តន្តីតិ. ឯត្ថច ទ្វត្តិវោដ្ឋព្ពនិកវារា អដ្ឋកថាយំ វុត្តា. ចតុបញ្ច ជវនិកវារា មូលដីកាយំ វុត្តា. បញ្ចវារមេវាតិ ឥទំ បន មរណា សន្នកាលវសេន វុត្តំ. នមុច្ឆាកាលាទិវសេន. តញ្ច ខោបាកតិកសត្តានំ វសេនេវ. យេ បន ឈានសមនន្តរំវា បច្ចវេក្ខណ សមនន្តរំវា អភិញ្ញាសមនន្តរំវា ចវន្តិវា បរិនិព្ពាយន្តិវា. តេសំ ឈានាទីនិយេវ បញ្ចវារតោ អធិកានិវា ឩនានិវា មរណា សន្នជវនានិនាម ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយញ្ច អត្ថោ ឧបរិ មរណុប្បត្តិយំ អាវិភវិស្សតីតិ. ភគវតោ បន យមកបាដិហារិយ កាលាទីសូតិ ឯត្ថ អញ្ញេសំបិ មហាមោគ្គលានត្ថេរាទីនំ ឯវរូបោ លហុប្បវត្តិកាលោ អាទិសទ្ទេន សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. វុត្តញ្ហិ វិសុទ្ធិមគ្គេ អយំ បន មត្ថកបត្តា វសី ភគវតោ យមកបាដិហារិយេ លព្ភតិ. អញ្ញេសំវា ឯវរូបេ កាលេតិ. សកលេន បន វាក្យេន ថបេត្វា យមកបាដិហារិយសទិសំ លហុក បវត្តិកាលំ អញ្ញស្មិំ កាលេ ភគវតោបិ ឆវា សត្តវា បច្ចវេក្ខណចិត្តានិ បវត្តន្តិ. អញ្ញេសំ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ចត្តារិ បញ្ចវា បច្ចវេក្ខណចិត្តានិ ភវន្តីតិ ឯត្ថបិ ភគវតោបិ លហុកប្បវត្តិយំ បញ្ច បច្ចវេក្ខណចិត្តានិ ភវន្តិ. លហុកតរបវត្តិយំ ចត្តារីតិ អត្ថោបិ យុជ្ជតិយេវ.

ភគវតោ ¶ ចត្តារិ អញ្ញេសំ បញ្ចបីតិ យុត្តំ វិយ ទិស្សតីតិ វុត្តំ.

តត្ថ យមកបាដិហារិយំ ករោន្តោ ភគវា អគ្គិក្ខន្ធឧទក ធារាទីនំ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ បាដិហារិយានំ បវត្តនត្ថំ បថមំ តេជោកសិណេ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ. តតោ ទ្វេ ឈានង្គានិ បច្ចវេក្ខិ. តតោ ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតូតិ អធិដ្ឋាសិ. តតោ តស្មិំយេវ កសិណេ អភិញ្ញំ សមាបជ្ជិ. អភិញ្ញាវសេន ឧបរិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ. តតោ អាបោកសិណេ បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ. តតោ ទ្វេ ឈានង្គានិ បច្ចវេក្ខិ. តតោ ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តន្តូតិ អធិដ្ឋាសិ. តតោ តស្មិំយេវ កសិណេ អភិញ្ញំ សមាបជ្ជិ. អភិញ្ញាវសេន ហេដ្ឋិម កាយតោ ឧទកធារា បវត្តន្តិ. សេសយមកេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថច លហុកប្បវត្តិយា ឥច្ឆិតត្តា ទ្វេ ទ្វេ បច្ចវេក្ខណវារា ចតុបញ្ចជវនិកាឯវ ភវន្តិ. ទ្វិន្នញ្ច ជវនវារានំ អន្តរា ទ្វេ ឯវ ភវង្គានិ ភវន្តិ. តានិច ទ្វេ បាដិហារិយានិ បស្សន្តានំ ឯកប្បហារេនេវ បវត្តានិ វិយ បញ្ញាយន្តីតិ. ឯតរហិ បន កេចិ អាទិកម្មិកជ្ឈានបច្ចវេក្ខណេសុបិ ចត្តារិ បញ្ចវាជវនានិ វទន្តិ. អាទិកម្មិកស្សាតិ យោគកម្មសិទ្ធិយា អាទិម្ហិ និយុត្តស្ស. បថមំ ឧប្បន្នា អប្បនា បថមកប្បនា. តស្សំ បថមកប្បនាយំ. អាទិកម្មិកអប្បនាវីថិយន្តិ អត្ថោ. តទា ហិ សព្ពានិបិ មហគ្គតជវនានិ បុន អាសេវនាភាវតោ បរិទុព្ពលានិ ហោន្តីតិ ឯកវារមេវ ជវន្តីតិ. អភិញ្ញាជវនានិ បន ឥទ្ធិវិកុព្ពនាទិ. កិច្ចសិទ្ធិយាឯវ បយុត្តានីតិ កិច្ចសិទ្ធិតោ បរំ កត្តព្ពាភាវតោ អាទិកម្មិកកាលេបិ វសីភូតកាលេបិ ឯកវារមេវ ជវន្តីតិ វុត្តំ អភិញ្ញាជវនានិច សព្ពទាបីតិ. យថាច អភិញ្ញាជវនាទិ ឯវំ មគ្គជវនានិបិ តំ តំ កិលេសប្បហានកិច្ចសិទ្ធិតោ បរំ កត្តព្ពា ភាវតោ ឯកវារមេវ ជវន្តីតិ វុត្តំ ចត្តារោ បន.ល. ឯក ចិត្តក្ខណិកាវាតិ. អថវា, មគ្គចេតនាយ អនន្តរិកផលត្តា សកិំ ¶ ឧប្បន្នេយេវ មគ្គេ ផលស្សវារោ អាវតោតិ នត្ថិ មគ្គចិត្តស្ស បុនុប្បត្តិយា ឱកាសោតិ វុត្តំ ចត្តារោ បន.ល. ឯកចិត្តក្ខណិកាវាតិ. ជវនុប្បត្តិយា បកតិយា សត្តក្ខុបរមត្តា មន្ទស្ស បញ្ចមំ ឧប្បន្នមគ្គតោ បរំ ទ្វេ ផលចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. តិក្ខស្ស ចតុត្ថំ ឧប្បន្នមគ្គតោ បរំ តីណីតិ វុត្តំ តតោ បរំ.ល. ឧប្បជ្ជន្តីតិ. និរោធសមាបត្តិកាលេ បន បុព្ពភាគេយេវ តាទិ សស្ស បយោគាភិសង្ខារស្ស កតត្តា ទ្វិន្នំ វារានំ ឧបរិ ចិត្តប្បវត្តិ នត្ថីតិ វុត្តំ និរោធ.ល. ជវតីតិ. ឯត្ថច ទ្វិក្ខត្តុន្តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋ និទ្ទេសវសេន វុត្តំ. ឯកំវា ទ្វេវា ចិត្តវារេ អតិក្កមិត្វា អចិត្តកោ ហោតីតិ ហិ វុត្តំ. ចតុត្ថារុប្បជវនន្តិ អនាគាមិនោ កុសលភូតំ អរហតោ ក្រិយភូតំ នេវសញ្ញានាសញ្ញា យតន ជវនំ. វុដ្ឋានកាលេច និរោធស្ស និសន្ទមត្តត្តា ឯកវារមេវ វជនំ បវត្តតីតិ វុត្តំ វុដ្ឋានកាលេចាតិអាទិ. តត្ថ អនាគាមិ ផលំវា អរហត្តផលំវាតិ អនាគាមិផលេវា អរហត្តផលេវា. ភាវេន ភាវលក្ខណេ ហេតំ បច្ចត្តវចនំ. តេនាហ និរុទ្ធេតិ. សព្ពត្ថាបិ សមាបត្តិវីថិយន្តិ ឈានសមាបត្តិ ផលសមាបត្តិវសេន សកលាយបិ សមាបត្តិវីថិយំ. ភវង្គសោតោវិយ វីថិនិយ មោ នត្ថីតិ ឥទំ ចិណ្ណវសីភូតកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. អកតា ធិការស្ស បន ឈានសមាបត្តិយំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទ្វេ តីណិ ចត្តារីតិអាទិនា ឈានជវនានិ អនុក្កមេន វទ្ធមានានិ បវត្តន្តិ. កតា ធិការានំ បន មហាបុរិសជាតិកានំ បដិលទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ចិណ្ណវសីភាវានេវ ហោន្តិ. តថា ផលជវនានិច សព្ពេសំបិ ផលដ្ឋានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ពហូនិបីតិ បិសទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. តេន អាទិកម្មិកកាលាទីសុ ឯកវារាទិវសេនបិ អវសេសានំ បវត្តិំ សម្បិណ្ឌេតីតិ. [ជាននិយមោ].

១៤១. ឯវំ បុព្ពាបរនិយាមវសេន វីថិចិត្តានំ បវត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បុគ្គលភេទវសេន ភូមិភេទវសេនច តេសំ បវត្តិំ ទស្សេន្តោ ទុហេតុកានន្តិអាទិមាហ. បដិសន្ធិវិញ្ញាណសហគតា ទ្វេ ហេតុយោ ឯតេសន្តិ ទុហេតុកា. ចតូហិ ញាណវិប្ប យុត្តមហាវិបាកេហិ ¶ គហិតបដិសន្ធិកា. ទ្វីហិ បន អហេតុក វិបាកេហិ គហិត បដិសន្ធិកា អហេតុកា នត្ថិ បដិសន្ធិហេតុ ឯតេសន្តិ កត្វា. តេសំ ទ្វិន្នំបិ វិបាកាវរណសព្ភាវតោ មហគ្គ តជ្ឈានានិបិ តាវ នុប្បជ្ជន្តិ. កុតោ លោកុត្តរានិ. ក្រិយជវនានិ បន ខីណាសវានមេវ អាវេនិក ភូតានីតិ វុត្តំ ក្រិយជវនានិ ចេវអប្បនាជវនានិច ន លព្ភន្តីតិ. តត្ថ វិបាកា វរណំ នាម អហេតុក បដិសន្ធិកតា ទ្វិហេតុក បដិសន្ធិកតាច. តថា ញាណសម្បយុត្តវិបាកានិច សុគតិយន្តិ សុគតិ ភវេ បរិយាបន្នានំ តេសំ ទ្វិន្នំ តថា ញាណម្បយុត្តមហាវិបាកានិច ន លព្ភន្តីតិ អត្ថោ. ឯត្ថច សុគតិយន្តិ ឯតេន ទុគ្គតិបរិយាបន្នេ អហេតុក បុគ្គលេ និវត្តេតិ. ន ហិ តេសំ ឥមស្មិំ វាក្យេ ឥតរេសំ អនុញ្ញាតានិ ញាណវិប្បយុត្តវិបាកានិបិ លព្ភន្តីតិ. តេនាហ ទុគ្គតិ យំ បនាតិអាទិ. តត្ថ ទុគ្គតិយំ បរិយាបន្នានំ អហេតុកានំ ញាណសម្បយុត្តវិបាកានិច ញាណវិប្បយុត្តានិ មហាវិបាកានិច ន លព្ភន្តីតិ បរិបុណ្ណ យោជនា ទដ្ឋព្ពា. ឯត្ថ សិយា. កស្មា បនេត្ថ សុគតិបរិយាបន្នានំ អហេតុកានំ ចត្តារិ ញាណសម្បយុត្តវិបាកានិ ទុគ្គតិបរិយាបន្នានញ្ច អដ្ឋបិ សហេតុក មហាវិបាកានិ ន លព្ភន្តីតិ វុត្តំ. ននុ បដ្ឋានេ សហេតុកំ ភវង្គំ អហេតុកស្ស ភវង្គស្ស អនន្តរបច្ចយេន បច្ចយោតិ វុត្តំ. ឯត្ថ ហិ ឯកស្មិំ ភវេ ឯកស្ស សត្តស្ស កទាចិ សហេតុកំ ភវង្គំ កទាចិ អហេតុកំ ភវង្គន្តិ ឯវំ មូលភវង្គេ បវត្តិភេទោ នត្ថីតិ កត្វា សហេតុកំ ភវង្គន្តិ ឥទំ តទារម្មណសង្ខាតំ អាគន្តុកភវង្គំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ. សហេតុកន្តិច សាមញ្ញវចនត្តា ទ្វិហេតុកំ តិហេតុកញ្ច តទារម្មណំ វិញ្ញាតព្ពំ ហោតិ. អហេតុកស្ស ភវង្គស្សាតិ ឥធ បន តស្ស តទារម្មណស្ស អនន្តរំ ឧប្បន្នំ មូលភវង្គមេវ អធិប្បេតំ. ឥធបិ សាមញ្ញវចនត្តា ទ្វីសុ អ- អហេតុកភវង្គេសុ យំកិញ្ចិ គហេតព្ពមេវាតិ. តស្មា ទ្វិន្នំ អហេតុកានំបិ អដ្ឋសហេតុក តទារម្មណានិបិ លព្ភមានានិឯវ សិយុំ. ទុហេតុកានំ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ. វុច្ចតេ, អហេតុ កេសុ ¶ តាវ ទុគ្គតិបរិយាបន្នានំ សហេតុកតទារម្មណសម្ភវោ សព្ពអដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តោ. តស្មា អហេតុកស្ស ភវង្គស្សាតិ ឥទំ កុសលវិបាកភូតំ អហេតុកភវង្គំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ យុត្តំ. អយញ្ហិ បដ្ឋានេ ធម្មតា. យទិទំ យថាលាភគហណន្តិ. ឥតរថា សព្ពអដ្ឋកថាវិរោធោ សិយាតិ. យថាច កុសលានំ យោគសាធនីយត្តា បវត្តិយំបិ យោគកម្មវសេន ញាណយោគោ ហោតិ. ន តថា វិបាកានំ. តេសំ បន អយោគសាធនី យត្តា បវត្តិយំ ភវង្គញាណសង្ខាតេន ឧបនិស្សយញ្ញាណេន វិនា ញាណយោគោ ន សម្ភវតិ. តស្មា សហេតុកំ ភវង្គន្តិ ឥធបិ ញាណវិប្បយុត្តភូតំ សហេតុកតទារម្មណមេវ គហេតុំ យុត្តន្តិ កត្វា ទ្វិហេតុកានំ អហេតុកានញ្ច ញាណសម្បយុត្តតទារម្មណ បដិក្ខេបោ ថេរេន កតោតិ. អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេន បន យេន វិបាកចិត្តេន បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តិ. តេន សទិសំ វា តតោ ហីនំ វា តទារម្មណំ តេសំ សម្ភវតិ. ន បណីតន្តិ កត្វា ទ្វិន្នំបិ អហេតុកានំ អដ្ឋមហាវិបាកានិ បដិក្ខិបិត្វា សត្តតិំសចិត្តបដិ លាភោ វុត្តោ. សោ បន យថា វុត្តបដ្ឋានបាឡិយា វិរុជ្ឈតិ. អបរេ បន យថា អហេតុកានំ សុគតិបរិយាបន្នានំ ទ្វិហេតុក តទារម្មណំ ហោតិ. ឯវំ ទ្វិហេតុកានំបិ តិហេតុកតទារម្មណំ សម្ភវតីតិ វទន្តិ. តំ យុត្តំវិយ ទិស្សតិ. អដ្ឋកថាយញ្ហិ កត្ថចិ តេសំ ទ្វិន្នំបិ អវិសេសេន អដ្ឋមហាវិបាកបវត្តិ វុត្តាតិ. បដិសន្ធិវិញ្ញាណ សហគតា តយោ ហេតូ ឯតេសន្តិ តិហេតុកា. តេ បន កាមរូបារូបវសេន តិវិធា ហោន្តិ. បុថុជ្ជនោ អដ្ឋអរិយាចាតិ នវវិធា. តេសុ ខីណាសវានំ កុសលាកុសល ជវនានិច នលព្ភន្តិ. សព្ពសោ អនុសយបហានេន សព្ពេសំ កុសលាកុសលានំ សហ និរុទ្ធត្តា អនុសយ បដិពទ្ធោ ហិ តេសំ តព្ភាវោតិ. តថាសទ្ទោ បក្ខន្តរត្ថោ. អបរិនិដ្ឋិតសិក្ខាកិច្ចតាយ សិក្ខនសីលយុត្តា សត្តអរិយា សេក្ខានាម. ឥធ បន តយោ ហេដ្ឋិមផលដ្ឋា អធិប្បេតា. តេសញ្ហិ អាទិតោ សោតាបត្តិមគ្គេនេវ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆានំ បហីនត្តា តំ សហគតានិ ¶ បញ្ចជវនានិ នលព្ភន្តីតិ. អនាគាមិបុគ្គលានំ បន បដិឃជវនានិច ន លព្ភន្តិ. អនាគាមិមគ្គេន បហីនត្តា. មគ្គស្ស បន ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា. ចតុន្នំ មគ្គដ្ឋានំ បច្ចេកំ យថាសកំ មគ្គជវនានិឯវ លព្ភន្តិ. ឧបរិមានញ្ច ផលានំ ហេដ្ឋិមេហិ បុគ្គលេហិ អនមិគតត្តា ហេដ្ឋិមានញ្ច ឧបរិមេសុ បុគ្គលន្តរេសុ អនុប្បជ្ជនតោ ចតុន្នំ ផលដ្ឋានំបិ បច្ចេកំ យថាសកំ ផលជវនានិឯវ លព្ភន្តីតិ វុត្តំ លោកុត្តរ.ល. សមុប្បជ្ជន្តីតិ. ឯត្ថច ឧបរិមគ្គេ អាគតេ ហេដ្ឋិមមគ្គានុភាវស្ស សព្ពសោ បដិបស្សទ្ធិវសេន ឧបរិមានំ បុគ្គលន្តរតាសិទ្ធិ វេទិតព្ពាតិ. ឥទានិ តេសំ តេសំ បុគ្គលានំ បារិសេសតោ លព្ភមានវីថិចិត្តានិ ទស្សេតុំ គាថមាហ. បរិនិដ្ឋិ តសិក្ខាកិច្ចត្តា នត្ថិ សិក្ខិតព្ពកិច្ចំ ឯតេសន្តិ អសេក្ខា. ខីណាសវា. តេសំ តេវីសតិកាមវិបាក វីសតិក្រិយ អរហត្តផល វសេន ចតុចត្តាលីស វីថិចិត្តានិ សម្ភវា យថាសម្ភវំ ឧទ្ទិសេ. សត្តន្នំ សេក្ខានំ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាជវនវជ្ជិតានំ សត្តន្នំ អកុសលានំ ឯកវីសតិយា កុសលានំ តេវីសតិយា កាមវិបាកានំ តិណ្ណំ ហេដ្ឋិមផលានំ អាវជ្ជនទ្វយស្សច វសេន ឆបញ្ញាស វីថិចិត្តានិ សម្ភវា ឧទ្ទិសេ. អវសេសានំ ចតុន្នំ បុថុជ្ជនានំ កាមវិបាក លោកិយកុសលាកុលាវជ្ជន ទ្វយវសេន ចតុបញ្ញាស វីថិចិត្តានិ សម្ភវា ឧទ្ទិសេតិ យោជនា. បុគ្គល ភេទេន វីថិចិត្តានំ ភេទោ បុគ្គលភេទោ.

១៤២. សព្ពានិបិ វីថិចិត្តានិ ឧបលព្ភន្តិ បុគ្គលានំ ទ្វារានញ្ច ឯត្ថេវ បរិបុណ្ណសម្ភវតោ. យថារហន្តិ តំ តំ ភូមិបុគ្គលានំ ឧប្បត្តិអរហានុរូបំ. រូបាវចរភូមិយំ វជ្ជិតព្ពេសុ សោឡសវីថិ ចិត្តេសុ ឆន្នំ ចិត្តានំ ឧបរិវាក្យេ វុច្ចមានត្តា បដិឃជវន តទារម្មណ វជ្ជិតានីតិ វុត្តំ. អរូបាវចរភូមិយំ បថមមគ្គ រូបាវចរហសន ហេដ្ឋិមារុប្បវជ្ជិតានិ បដិឃជវន តទារម្មណវជ្ជិតានិច វីថិ ចិត្តានិ លព្ភន្តីតិ យោជនា. ឯត្ថាបិ វជ្ជិតព្ពេសុ អដ្ឋតិំស វីថិចិត្តេសុ សោឡសន្នំ ចិត្តានំ ឧបរិវុច្ចមានតា ទដ្ឋព្ពា. សព្ពត្ថាបីតិ សព្ពាសុបិ រូបារូបភូមីសុ. តំតំ បសាទរហិតានំ តំតំទ្វារិក វីថិចិត្តានិ ¶ ន លព្ភន្តេវាតិ រូបាវចរភូមិយំ តាវ ឃានាទិត្តយំ នត្ថីតិ ឃានជិវ្ហាកាយបសាទ រហិតានំ រូបីព្រហ្មានំ ឃាន ជិវ្ហាកាយទ្វារិកានិ ឆ វីថិចិត្តានិ នលព្ភន្តេវ. យានិ សន្ធាយ ឆន្នំ ចិត្តានំ ឧបរិវាក្យេ វុច្ចមានត្តាតិ ហេដ្ឋា វុត្តំ. អរូបភូមិយំ បន បញ្ចបិ បសាទា នត្ថីតិ បញ្ចទ្វារិកានិ ទ្វិបញ្ចវិញ្ញាណ មនោធា តុត្តិក សន្តីរណត្តយវសេន សោឡសវីថិចិត្តានិ នលព្ភន្តេវ. យានិ សន្ធាយ សោឡសន្នំ ចិត្តានំ ឧបរិ វុច្ចមានតាតិ វុត្តំ. កាមភូមិយំ បន តំតំ បសាទរហិតតា ជច្ចន្ធាទីនំ វសេន យោ ជេតព្ពា. កាមេ អសីតិ វីថិចិត្តានិ យថារហំ លព្ភរេ លព្ភន្តិ. រូបេ ចតុសដ្ឋិ តថា យថារហំ លព្ភរេ. អរូបេ ទ្វេ ចត្តាលីស យថារហំ លព្ភរេតិ យោជនា. ឯត្ថច ព្រហ្មលោកេវា ឧបរិ ឆកាមាវចរ ទេវលោកេសុវា អនិដ្ឋារម្មណានិ នាម នត្ថិ. តស្មា រូបាវចរភូមិយំ ចតុន្នំ អកុសលវិបាកានំ លព្ភមានតាវចនំ តត្ថ ឋត្វាវា ឥធ អាគន្ត្វាវា ឥធ អនដ្ឋេហិ រូបសទ្ទេហិ សមាគច្ឆន្តានំ វសេន ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ បន ឥធ អាគតានំយេវ ព្រហ្មានំ អនិដ្ឋារម្មណសមាយោគោ ហោតីតិ ថានិ ចត្តារិ រូបភូមិយំ លទ្ធានិនាម ន ហោន្តិ. តស្មា តត្ថ សដ្ឋិយេវ វីថិចិត្តានីតិ វទន្តិ. តំ ន យុជ្ជតិ. ឥធ អាគតានំយេវ ឧប្បន្នានិបិ ព្រហ្មត្តភាវេ ឧប្បន្នត្តា ព្រហ្មលោកេ ឧប្បន្នានិ ឥច្ចេវ វត្តព្ពត្តា. នច តត្ថ ឋិតាបិ ឥធ អនិដ្ឋានិ នគណ្ហន្តិ. ទូរេបិ អារម្មណំ គហេតុំ សមត្ថត្តា ព្រហ្មានន្តិ.

តស្ស វាទស្ស បដិក្ខិបនត្ថំ វុត្តំ ‘‘ឥធ បន តត្ថ ឋត្វាបិ ឥមំ លោកំ បស្សន្តានំ អនិដ្ឋារម្មណស្ស អសម្ភវោ ន សក្កា វត្តុ’’ន្តិ. តេន តត្ថ ឋត្វា ឥមំ លោកំ បស្សន្តានំ ឧប្បន្នានិ តានិ ចត្តារិ ចិត្តានិ តត្ថ លទ្ធានិនាម ហោន្តិ. ឥធ អាគតានំ ឧប្បន្នានិ ឥធ លទ្ធានិនាម ហោន្តីតិ អនុញ្ញាតំ ហោតិ. តញ្ច ន យុត្តំ.

តំ តំ ភូមិបរិយាបន្នេ សត្តសន្តានេ ឧប្បន្នានិឯវ តំតំភូមិយំ ឧប្បន្នានីតិ សិទ្ធត្តា. ឥច្ចេវន្តិអាទិ មហានិគមនំ. យថាសម្ភវន្តិ តំ តំ ភូមិបុគ្គលទ្វារារម្មណេសុ សម្ភវានុរូបំ. ភវង្គេន អន្តរិតា ភវង្គន្តរិតា. យាវតាយុកន្តិ តស្មិំ តស្មិំ ភវេ ភវនិកន្តិ វីថិតោ បដ្ឋាយ យត្តកំ កាលំ ជីវិតសន្តានំ បវត្តតិ. តត្តកំ កាលន្តិ អត្ថោ. អព្ភោច្ឆិន្នា បវត្តតិ អសតិ និរោធ សមាបត្តិយន្តិ អធិប្បាយោ.

ឥតិ បរមត្ថទីបនិយានាម អភិធម្មត្ថសង្គហស្ស

១៤៣. ឯវំ ¶ បវត្តិកាលេ បវត្តិសង្គហំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បដិសន្ធិយំ បវត្តិសង្គហំ ទស្សេតុំ អាទិគាថ មាហ. ឯវំ វុត្តនយេន បវត្តិយំ បវត្តិសង្គហោនាម វីថិចិត្តវសេន ឧទីរិតោកថិតោ. ឥទានិ សន្ធិយំ បវត្តិសង្គហោ នាម វីថិមុត្ត ចិត្តានំ វសេន វុច្ចតីតិ យោជនា. ឯត្ថច បដិសន្ធិយំ ចិត្តចេតសិកានំ បវត្តិយា កថិតាយ តតោ បរំ ភវង្គកាលេច ចុតិកាលេច តេសំ បវត្តិ កថិតាយេវ ហោតីតិ កត្វា សន្ធិយមិច្ចេវ វុត្តំ.

បរតោ មរណុប្បត្តិយំ បថមំ ចុតិំ ទស្សេត្វា បច្ឆា អនន្តរេ បដិសន្ធិយា វក្ខមានត្តា ឥធ សន្ធិគ្គហណេន អតីតា នន្តរ ចុតិបិ គហេតព្ពាតិ អធិប្បាយេន យំ វុត្តំ ‘‘តទាសន្នតាយ តំគហណេនេវ គហិតចុតិកាលេចា’’តិ. តំ ន យុជ្ជតិយេវ.

វីថិមុត្តានញ្ហិ វិសយប្បវត្តិនាម អតីតានន្តរភវេ មរណុប្បត្តិយំឯវ សិទ្ធាតិ ឯកស្មិំ ភវេ វិសយប្បបត្តិយា សហ តេសំ បដិសន្ធិបមុខានំ វីថិមុត្តចិត្តានំ បវត្តិទស្សនត្ថំឯវ តាយ អតីតានន្តរចុតិយា សទ្ធិំ មរណុប្បត្តិវិធានំ ថេរេន ទស្សិតន្តិ. ភវន្តិ សត្តា សង្ខារាច ឯតាសូតិ ភូមិយោ. អយោតិ វឌ្ឍិ. អត្ថតោ បន សុខំច សុខហេតុ សុខបច្ចយាច វេទិតព្ពា. យេភុយ្យេន តតោ អយតោ អបគតា ឯត្ថ និព្ពត្តា សត្តាតិ អបាយោ. សោឯវ ភូមីតិ អបាយភូមិ. ឱឡារិកេន កាមរាគេន កាមីយតីតិ កាមោ. គន្តព្ពា ឧបគន្តព្ពាតិ គតិ. គច្ឆន្តិ សត្តា ឯត្ថាតិវា គតិ. អនេកវិធសម្បត្តីនំ អធិដ្ឋានតាយ សោភណាគតិ សុគតិ. កាមោច សោ សុគតិចាតិ សមាសោ. នត្ថិ យថាវុត្តោ អយោ ឯត្ថាតិ និរយោ. និច្ចំ វា រយន្តិ កម្បន្តិ ផន្ទន្តិ ¶ សត្តា ទុក្ខប្បត្តា ឯត្ថាតិ និរយោ. មនុស្សា វិយ ឧទ្ធំ ឧច្ចា អហុត្វា តិរោ អញ្ចិតា អាយតាតិ តិរច្ឆានា. យុវន្តិ នានា វណ្ណសណ្ឋានាបិ សត្តា សមានជាតិតាយ ឯកីភូតាវិយ ហោន្តិ ឯតាយាតិ យោនិ. ជាតិ.

ខន្ធានំ បវត្តិវិសេសោតិ វុត្តំ.

តិរច្ឆានានំ យោនិ តិរច្ឆានយោនិ. បេច្ច ឥតា គតាតិ បេតា. ឥតោ អបក្កម្ម ចវិត្វា ភវន្តរេ គតាតិ អត្ថោ. យេកេចិ កាលង្កតា. ទិវង្គតាបិ ហិ លោកេ កាលង្កតា បេតាតិ វុច្ចន្តិ. ឥធ បន សុខសមុស្សយតោ បេច្ច បកដ្ឋំ បវាសំ ទូរំ គតាតិ អត្ថេន យាវ តតោ ន មុច្ចន្តិ. តាវ និច្ចំ ទុក្ខប្បត្តា លក្ខណសំយុត្តាទីសុ អាគតា តតីយា អបាយិកសត្តា អធិប្បេតា. បេតានំ សមូហោ បេត្តិ. បេត្តិយា វិសយោតិ បេត្តិ វិសយោ. វិសយោតិច បវត្តិទេសោ វុច្ចតិ. អសុរកាយោតិ ឯត្ថ សុរា វុច្ចន្តិ ឧបរិ ទេវា សុរន្តិ ឥទ្ធិវិសេសេហិ ទិព្ពន្តិ, សុដ្ឋុវា រមន្តិ កាមសុខរតិំ បច្ចនុភវន្តីតិ កត្វា. ន សុរាតិ អសុរា. វេបចិត្តិ បហារាទាទយោ សន្ធាយ សុរបដិបក្ខា សុរ សទិសាវាតិ អត្ថោ. វិយង្ករមាតា ឧត្តរមាតាទយោ វិនិ បាតិកេ សន្ធាយ ខុទ្ទកសុរា ចូឡកសុរាតិ អត្ថោ. យមរាជា ទយោ វេមានិកបេតេ សន្ធាយ ឯកទេសេន សុរសទិសាតិ អត្ថោ. វេមានិកបេតាបិ ហិ កត្ថចិ អសុរកាយាតិ អាគតា. លោកន្តរិក នេរយិកេ សន្ធាយ សព្ពសោ សុរគុណ រហិតាតិ អត្ថោ. តេបិ ហិ ពុទ្ធវំសនិទានដ្ឋកថាយំ ជាតិទុក្ខ និទ្ទេសេសុច អសុរកាយាតិ វុត្តា. តថា កាលកញ្ចិកបេតេ សន្ធាយ សព្ពសោ សុរភាវរហិតាតិ អត្ថោ. ឥតិ បញ្ចន្នំ អសុរានំ វសេន អត្ថវិភាគោ វេទិតព្ពោ. ទិព្ពា វត ភោកាយា បរិហាយិស្សន្តិ, បរិបូរិស្សន្តិ អសុរកាយាតិ ឥមស្មិំ សុត្តបទេ ចត្តារោបិ អបាយា អសុរកាយាតិ អដ្ឋកថាយំ វណ្ណិតា.

តត្ថ ¶ វេបចិត្តិ បហារាទាទយោ អសុរា តាវ តិំសេសុ ទេវេសុ សង្គហិតា. វិនិបាតិកាសុរា ចាតុមហារាជិកទេវេសុ. តថា វេមានិកបេតាសុរា. តេបិ ហិ វិនិបាតិកាសុរា វិយ តិហេតុកាបិ ទុហេតុកាបិ អហេតុកាបិ ហោន្តីតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តា. យមរាជានោ បន វេស្សភូ នោត្តិច បេត្តិ រាជា សោមោ យមោ វេស្សវណោច រាជាតិ ឯវំ កថា វត្ថុបាឡិយំ អាគតា វេស្សភូអាទយោ សយំ មហិទ្ធិកា មហានុភាវា វេមានិកបេតរាជានោ ហុត្វាបិ នេរយិកេសុ សត្តេសុ ការុញ្ញតំ បដិច្ច ហេដ្ឋា និរយលោកេសុបិ រជ្ជំ ការេន្តិយេវ. តេនេវ ហិ សព្ពេ បេតលោកាបិ និរយលោកាបិ យមលោ កាតិច យមវិសយាតិច វុច្ចន្តីតិ. យេច ចាតុមហារាជិកបរិ យាបន្នា បាបជ្ឈាសយា កុរុរកម្មការិនោ រេវតិវិមានេ យក្ខាតិ អាគតា សំកិច្ចជាតកេ រក្ខសាតិ អាគតា យក្ខរក្ខសានាម ឥតោ គន្ត្វា ឧស្សទនិរយេសុ នេរយិកានំ នានាកម្ម ការណាយោ ករោន្តោ វិចរន្តិ. តេសំបិ កាលោ ឧបកាលោតិ ឯវមាទីហិ នាមេហិ នារទជាតកេ អាគតានំ និរយ បាលានំ ឧបរិយមរាជានំ អាណាបវត្តតិយេវាតិ. លោកន្តរិកា សុរា និរយេ សង្គហិតា. ឥធ បន កាលកញ្ចិកាទយោ បេតាសុរាវ អធិប្បេតា. តេសំ អសុរានំ កាយោ សមូហោតិ អសុរកាយោ. ឯត្ថច និរយភូមិនាម បច្ចេកំ សោឡសុស្សទបរិ វារានំ អដ្ឋន្នំ មហានិរយានំ វសេន អន្តោ បថវិយំ ឋិតាតិ វេទិតព្ពា. អរញ្ញ បព្ពត សមុទ្ទ ទីបកាទីសុបិ នានានិរយ ភូមិយោ ហោន្តិយេវ. តស្មា តាទិសស្ស វិសុំ វវត្ថិតស្ស ឱកាសស្ស អត្ថិតាយ និរយោត្វេវ វុត្តា. សេសានំ បន តិស្សន្នំ អបាយភុម្មីនំ តាទិសស្ស ឱកាសស្ស នត្ថិតាយ យោនិ វិសយ កាយ សទ្ទេហិ យោជេត្វា ខន្ធាវា ខន្ធប្បវត្តិបទេសាវា គហិតាតិ. [អបាយភូមិ]

ឧស្សិតោ ឧគ្គតោ ឧស្សន្នោវា មនោ ឯតេសន្តិ មនុស្សា. តេហិ អនន្តេសុ ចក្កវាឡេសុបិ ឥតរភូមិកានំ សត្តានំ តិក្ខតរសូរ វិចិត្រចិត្តា ហោន្តិ. បរិបុណ្ណានំ កុសលាកុសលកម្ម បថានំ ¶ អានន្តរិយកម្មានញ្ច ឯត្ថេវ សម្ភវតោតិ. តេសុបិ បន ជម្ពុទីបវាសិនោឯវ អតិសយេន ឧស្សិតមនា ហោន្តិ. ឥតរេ បន តេហិ សមានវណ្ណាទិតាយ មនុស្សា ឥច្ចេវ វុច្ចន្តិ. ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថិ, យថាហ-តីហិ ភិក្ខវេ ឋានេ ហិ ជម្ពុទីបកា មនុស្សា ឧត្តរកុរុកេ មនុស្សេ អធិគ្គណ្ហន្តិ. ទេវេច តាវតិំសេ. កតមេហិ តីហិ ឋានេហិ. សូរាច សតិ មន្តោច ឥធ ព្រហ្មចរិយវាសោចាតិ. អក្ខរចិន្តកា បន វទន្តិ មនូតិ មហាសម្មតរាជា វុច្ចតិ. ឥមេច ជនា តេន ថបិតេសុ មរិយាទធម្មេសុ ឋិតា តស្ស បុត្តដ្ឋានិយា ហោន្តិ. តស្មា មនុនោ អបច្ចា បុត្តាតិ មនុស្សាតិ. ឥធ បន ភូមិបរិយាយោតិ កត្វា មនុស្សាតិ ឥត្ថិលិង្គំ ឯកវចនញ្ច កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ សេសេ សុបិ. យេសុ បន ចត្តារោ មហារាជានោ រជ្ជំ ការេន្តិ. តេ ទេវា ចាតុមហារាជិកា. តត្ថ ធតរដ្ឋោ គន្ធប្បានំ រាជា ហោតិ. វិរុឡ្ហកោ កុម្ភណ្ឌានំ. វិរូបក្ខោ នាគានំ. កុវេរោ យក្ខានំ. តត្ថ បដិសន្ធិវសេន គន្ធរុក្ខេសុ អប្បេន្តិ ឧបគច្ឆន្តីតិ គន្ធប្បា. គន្ធរុក្ខាធិវត្ថា ទេវា. តេ មូលគន្ធាទិវសេន ទសធា បាឡិយំ អាគតា. កុម្ភណ្ឌាតិ ទានវរក្ខសា. នាគា យក្ខាច បាកដា. សព្ពេ តេ យេភុយ្យេន បាបជ្ឈាសយា កុរុរកម្មការិនោ ច ហោន្តិ. តស្មា ចត្តារោ មហារាជានោ អញ្ញមញ្ញំវា មនុស្សានំ វា អវិហេឋនត្ថាយ តេសុ នានារាជានំវា នានាសេនាបតិំវា ថបេសុំ.

អាដានាដិយសុត្តំចេត្ថវត្តព្ពំ. តត្ថ ហិ យក្ខោយក្ខិនីគន្ធប្បោ គន្ធប្បី កុម្ភណ្ឌោ កុម្ភណ្ឌី នាគោ នាគីតិចតស្សោ អវរុទ្ធកជាតិយោ អាគតា. តត្ថ សរីរោភាសសិរិសម្បត្តិយុត្តោ អមនុស្សោ យក្ខោតិច ទេវោតិច ទេវតាតិច វុច្ចតិ. សរីរោ ភាស សិរិសម្បត្តិរហិតោ វិគច្ឆរូបោ អមនុស្សោ យក្ខោត្វេវ វុច្ចតិ. រុក្ខដ្ឋកវិមានេ ជាតោ រុក្ខទេវតានាម. រុក្ខស្ស អព្ភន្តរេ ជាតោ គន្ធប្បោនាម. យោ លោកេ កដ្ឋយក្ខោតិ វុច្ចតិ. បុព្ពេ និហីនកម្មកតា កាចិ គន្ធប្បិយោ មនុស្សិត្ថីនំ សរីរព្ភន្តរេសុបិ ជាយន្តិ. យា វេទគន្ថេសុ យោគិនីតិច លោកេ ¶ ជោគិនីតិច វុច្ចន្តិ. អភិលក្ខិតរត្តីសុ គោចរបសុត កាលេ ជុតិអត្ថេន ជុណ្ហាតិច វុច្ចន្តិ, កុព្ភណ្ឌានាម មហោទរា វិសាលក្ខា រក្ខសាឯវ. យេ លោកេ ធន រក្ខកាតិ វុច្ចន្តិ. តេ ហិ វេបុល្លបព្ពតេ មណិរតនំ រក្ខន្តិ. អន្តោ ហិមវន្តេ អព្ភន្តរ អម្ពរុក្ខេ រក្ខន្តិ. ឯវំ រតនដ្ឋានានិវា វនប្បតិ រុក្ខេវា ទិព្ពោសធរុក្ខេវា ទិព្ពគន្ធរុក្ខេវា ឧទកសរេវា រក្ខិត្វា អសន្តិ ភក្ខន្តិ. តស្មា រក្ខសាតិ វុច្ចន្តិ. នាគោ នាគីតិ ឯត្ថ អន្តោ បព្ពតេវា អន្តោ បថវិយំវា និព្ពត្តា វសុន្ធរទេវយក្ខជាតិយោបិ ឥធ នាគាត្វេវ វុច្ចន្តិ. យា មហាបរិនិព្ពាន សុត្តេ ភូមិចាលសុត្តបទេ បថវី ទេវតាតិ វុត្តា. យាសំ កីឡាបសុត វសេន កទាចិ ភូមិចាលោ ហោតិ. យាសញ្ច មន្តបទានិ វត្ថុ វិជ្ជាតិច ភូមិវិជ្ជាតិច ព្រហ្មជាលសុត្តេ វុត្តានិ. តេសុច នានា ឥទ្ធិមន្តា អវរុទ្ធកា បាបាតិរតា កិព្ពិសកម្មការិនោ កីឡា សោណ្ឌវសេនវា ឃាសសោណ្ឌវសេនវា បេតេសុចនិរយេសុច បកតិ វណ្ណេនវា សោណគិជ្ឈកាកាទិវណ្ណេនវា សត្តេ វិហេឋយន្តា វិចរន្តិ. សព្ពញ្ចេ តំ សុត្តន្តេសុវា ជាតកេសុវា វេទគន្ថេសុវា កុសលេហិ វេទិតព្ពន្តិ.

សហ បុញ្ញការិនោ តេត្តិំស ជនា មាឃេននាម ជេដ្ឋបុរិសេន សហ ឯត្ថ និព្ពត្តាតិ តេត្តិំសា. សាឯវ តាវតិំសា និរុត្តិ នយេន. កាមញ្ចេត្ថ សព្ពចក្កវាឡេសុបិ អយំ ទុតីយទេវ លោកោ ជនវសតសុត្តេ អាគត នយេន សក្កដ្ឋានិយានំ បជាបតិ វរុណ ឦសានាទីនំ តេត្តិំស ទេវរាជូនំ និពន្ធនោ កាសោ ហោតិ. សហស្សំ ចាតុមហារាជិកានំ. សហស្សំ តាវតិំសានន្តិ ហិ អង្គុត្តរេ វុត្តំ. មាឃបុរិសា បន តេសុ សមុទាគតេសុ ទេវរាជដ្ឋានេសុ បច្ចាជាតា ហោន្តិ. ឯតរហិ ធរមានាច តស្មា តេសំ វសេន អយំ វចនត្ថោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. អបរេ បន យថា ឥន្ទគោបកវណ្ណាភា. តាវ ទិស្សន្តិ តិំសតីតិ ឥមស្មិំ វិធុរជាតកេ តាវ សទ្ទោ តិំសសទ្ទបរិវារមត្តោ ហោតិ. តថា ឥធាបីតិ កត្វា តិំសមត្តានំ សក្កដ្ឋានិយានំ ទេវរាជកុលានំ និវាសដ្ឋា នត្តា ¶ តាវតិំសានាមាតិ យុត្តំ សិយា. អដ្ឋកថាសុ បន យថាវុត្តំ និរុត្តិនយំ កប្បេត្វា មាឃវត្ថូសុច តេសុ តេសុច ឋានេសុ សក្កានំ តេត្តិំស សង្ខាឯវ វុត្តាតិបិ វទន្តិ. តំ ន យុជ្ជតិ. បាឡិយំឯវ ព្រហ្មាសនង្កុមារោ តេត្តិំសេ អត្តភាវេ អភិនិម្មិនិត្វា ទេវានំ តាវតិំសានំ បល្លង្កេសុ និសីទិត្វាតិ វុត្តត្តា. យាមោតិ តស្មិំ ទេវលោកេ ឥស្សរទេវកុលស្ស នាមំ. តថា សុយាមោតិច. តំ សហចរិតត្តា បន សោ ទេវ លោកោបិ តត្ថ និព្ពត្តទេវាបិ យាមាត្វេវ វុច្ចន្តិ. វិបុលាយ សិរិសម្បត្តិយា សមន្នាគតត្តា និច្ចំ តុសន្តិ អតិវិយ ហដ្ឋតុដ្ឋមុខា ហោន្តិ ឯត្ថាតិ តុសិតា. យថារុចិតេ ភោគេ សយមេវ និម្មិនិត្វា និម្មិនិត្វា រមន្តិ ឯត្ថាតិ និម្មានរតី. អត្តនោ រុចិំ ញត្វា បរេហិ និម្មិតេសុ ភោគេសុ វសំ វត្តេន្តិ ឯត្ថាតិ បរនិម្មិតវសវត្តី. ព្រូហន្តិ វឌ្ឍន្តិ អតិបណីតេហិ ឈានាទិ គុណេហិ វុទ្ធិំ វិរុឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជន្តីតិ ព្រហ្មានោ. មហន្តា ព្រហ្មានោ មហាព្រហ្មានោតិ វត្តព្ពេ មហាសទ្ទស្ស លោបោ.

បរិសតិ ភវាតិ បារិសជ្ជា. បរិសាសុ ជាតាតិវា បារិសជ្ជា. បរិចារិកាតិ អត្ថោ. មហាព្រហ្មានំ បារិសជ្ជាតិ ព្រហ្ម បារិសជ្ជា. បុរេ ឧច្ចេ ឋានេ ឱទហន្តិ តិដ្ឋន្តីតិ បុរោហិតា. មហាព្រហ្មានំ បុរោហិតាតិ ព្រហ្មបុរោហិតា. មហន្តា ព្រហ្មានោ មហាព្រហ្មានោ. សហស្សោព្រហ្មា ទ្វិសហស្សោព្រហ្មា. តិសហស្សោព្រហ្មាតិអាទិនា សង្ខារុបបត្តិសុត្តេ អាគតា អធិបតិព្រហ្មានោតិ អត្ថោ. តត្ថ សហស្សោព្រហ្មាតិ ចក្កវាឡសហស្សម្ហិ ឥស្សរោ ព្រហ្មា. ទ្វិសហស្សោតិ ទ្វីសុ ចក្កវាឡ សហស្សេសុ ឥស្សរោតិ អត្ថោ. តយោបេតេ ឯកតល វាសិនោ ហោន្តិ. តត្ថ លោកេ មហាជនា វិសុំ វិសុំ កុលទេវតាយោនាម ឧបដ្ឋហន្តិ. កេចិ មហាទេវំនាម ឧបដ្ឋហន្តិ. កេចិ វាសុទេវំនាម. កេចិ មហេសរំនាម. កេចិ បរមេស្វារំ នាមាតិ. ឃរទេវតា គាមទេវតា រុក្ខទេវតាទយោបិ តេសំ មហាទេវរាជានំ ឧបដ្ឋកាឯវ សម្បជ្ជន្តិ. តត្ថ មហាទេវរា ជានោវិយ មហាព្រហ្មានោ ទដ្ឋព្ពា. ឃរទេវតាទយោវិយ ព្រហ្ម បុរោហិតាទដ្ឋព្ពា, ¶ មនុស្សាវិយ ព្រហ្មបារិសជ្ជាទដ្ឋព្ពា. តត្ថច ឃរ ទេវតាទយោ មហាទេវរា ជានោ អទិស្វាវ ឧបដ្ឋហន្តិ. មនុស្សា ច តេឧភោបិ អទិស្វាវ ឧបដ្ឋហន្តិ. ឯវមេវំ ព្រហ្មបុរោហិតា មហាព្រហ្មានោបិ នបស្សន្តិ. មហាព្រហ្មានំ និវាសដ្ឋានំបិ នជានន្តិ. ព្រហ្មបារិសជ្ជាឧភោបិ នបស្សន្តិ. ឧភិន្នំនិវាសដ្ឋានំបិ នជានន្តិ. យទា បន ឱឡារិកំ រូបំ មាបេត្វា អត្តានំ ទស្សេន្តិ. តទា ឯវ បស្សន្តិ. ឯសនយោ ឧបរិភូមីសុបិ. យំ បន ព្រហ្មនិមន្តន សុត្តដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ព្រហ្មានំ បកតិរូបំ កស្សចិ អាបាតំ ន គច្ឆតីតិ. តំ ព្រហ្មបុរោ ហិតា ទីនំ ឧបរិមានំ ព្រហ្មានំ បកតិរូបំ កស្សចិ ព្រហ្មបារិសជ្ជាទិនោវា ទេវស្សវា មនុស្សស្សវាអាបាតំ នគច្ឆតីតិ កត្វា វុត្តំ. ហេដ្ឋិមានំ បន បកតិរូបំ ឧបរិមស្ស អាបាតំ អាគច្ឆិស្សតិយេវ. តេនេវ ហិ ជនវសភសុត្តដ្ឋកថាយំ ហេដ្ឋិមហេដ្ឋិមាហិ ទេវា ឧបរិមទេវានំ ឱឡារិកំ កត្វា មាបិតមេវ អត្តភាវំ បស្សិតុំ សក្កោន្តីតិ វុត្តំ. តត្ថទុតីយតលេ បរិត្តាភាតិ ព្រហ្មបារិសជ្ជាឯវ. អប្បមាណាភាតិ ព្រហ្មបុរោហិតា ឯវ. អាភស្សរាតិ មហាព្រហ្មានោឯវ. តស្មិំ តលេ អធិបតិ ព្រហ្មានោឯវាតិ អត្ថោ. ហេដ្ឋិមតលតោ បន វិសេស ករណត្ថំ អាភាវសេន នាមគហណំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តត្ថ បរិត្តា អាភា ឯតេសន្តិ បរិត្តាភា. អប្បមាណា អាភា ឯតេសន្តិ អប្បមាណាភា. អាភាសរន្តិ និច្ឆរន្តិ ឯតេសូតិ អាភស្សរាតិ. តតីយតលេ បរិត្តសុភាតិ ព្រហ្មបារិសជ្ជាឯវ. អប្បមាណសុតាតិ ព្រហ្មបុរោហិតាឯវ. សុតកិណ្ណាតិ មហាព្រហ្មនោឯវ. តស្មិំ តលេ អធិបតិព្រហ្មានោ ឯវាតិ អត្ថោ. តត្ថ សុភាតិ ឯកគ្ឃនា អចលសណ្ឋិតា អាភាឯវ វុច្ចន្តិ. បរិត្តា សុភា ឯតេសន្តិ បរិត្តសុភា. អប្បមាណា សុភា ឯតេសន្តិ អប្បមាណសុភា. សុតេហិ អាកិណ្ណាតិ សុភាកិណ្ណា. សុភកិណ្ហាតិបិ បឋន្តិ. តេសំ អាការស្ស រស្សោ អន្តិមណការស្ស ច ហការោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥមេសុ បន ទ្វីសុ តលេសុ បកតិកាយប្បភា អធិមត្តា ហោន្តិ. តស្មា តាសំ វសេន បរិត្តាភាតិអាទិកំ នាមំ សិទ្ធំ. ន ព្រហ្មបារិ សជ្ជាតិអាទិកំ. ¶ ឯវញ្ច កត្វា វេរញ្ជសុត្តេ បថមតលវាសិនោ ព្រហ្មកាយិកា ទេវាតិ អាគតា. ទុតីយតលវាសិនោ អាភាទេវាតិ. តតីយតលវាសិនោ សុភាទេវាតិ ចតុត្ថតលេ វិបុលំ ផលំ ឯតេសន្តិ វេហប្ផលា. អថវា ឥញ្ជនជាតិកេហិ សោមនស្សជ្ឈានេហិ និព្ពត្តានំ តិណ្ណំ ហេដ្ឋិមតលានំ តេជោសំ វដ្ដាទិកេន អន្តរាយេន ភូមិតលេន សហ អាយុកប្បនិវត្តិវសេន ឥញ្ជិតំ បុញ្ញផលំ អត្ថិ. តេសុ ហិ យំ សុភាកិណ្ណានំ ទេវានំ ចតុសដ្ឋិកប្បានីតិ វុត្តំ. តំ តស្មិំ តលេ អាទិកប្បិកានំ វសេន វុត្តំ. បច្ឆិមិកានំ បន តេសដ្ឋិកប្ប ទ្វាសដ្ឋិកប្ប ឯកសដ្ឋិ កប្បាទិ វសេន ឥញ្ជិតំ បដិលីនំ បុញ្ញផលំ ហោតីតិ. អានេញ្ជជាតិកេន ឧបេក្ខាឈានេន និព្ពត្តានំ បន កេនចិ អន្តរាយេន តាទិសំ ឥញ្ជិតំ បុញ្ញផលំ នាម នត្ថិ. តស្មា ឈាន សាមត្ថិយានុរូបំ វិសេសេន ឦហិតំ អភិវឌ្ឍិតំ បុញ្ញផលំ ឯត្ថ អត្ថីតិ វេហប្ផលា.

នត្ថិ សញ្ញាមុខេន គហិតា ចត្តារោ អរូបក្ខន្ធា ឯតេសន្តិ អសញ្ញា. អសញ្ញាច តេ សត្តាចាតិ អសញ្ញសត្តា. ចិត្តចេ តសិកានំ បន នត្ថិតាយ តេសំ អសត្តបសង្គតា សម្ភវតីតិ សត្តគហណំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯតេ ទ្វេបិ ឯកតលវាសិនោ ឯវ ហោន្តិ. ឯត្ថបិ និព្ពត្តកជ្ឈានស្ស ហីនមជ្ឈិមបណីតតា វិសេសស្ស អត្ថិតាយ តទនុរូបំ ព្រហ្មានំបិ បារិសជ្ជ បុរោហិត មហាព្រហ្មត្ត វិសេសោ សម្ភវតិយេវ. អាយុវេមត្តតាយ បន អញ្ញមញ្ញ អទស្សនាទីនញ្ច នត្ថិតាយ បារិសជ្ជាទិវសេន ភូមិវិភាគោ នត្ថីតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ អវិហាទីសុបិ. ឱឡារិកានំ កាមរាគបដិឃានុសយានំ នត្ថិតាយ សុទ្ធានំ អនាគាមិអរហន្តានមេវ អាវាសាតិ សុទ្ធាវាសា. តត្ថ បថមភូមិវាសិនោ អប្បកេន កាលេន អត្តនោ ឋានំ នវិជហន្តីតិ អវិហា. អថវា, ឱឡារិកានំ បញ្ចន្នំ សំយោជនានំ បហីនត្តា នត្ថិ ចិត្តស្ស វិហញ្ញនំ សមថវិបស្ស នាធម្មេសុ អវិប្ផារិកតាបត្តិ ឯតេសន្តិ អវិហា. ទុតីយភូមិ វាសិនោ ន កេនចិ ចិត្តបរិឡាហេន តប្បន្តីតិ អតប្បា. តតីយ តលវាសិនោ បរិសុទ្ធេហិ បសាទចក្ខុ ទិព្ពចក្ខុ ធម្មចក្ខុ បញ្ញា ចក្ខូហិ សម្បន្នត្តា សុដ្ឋុ បស្សន្តីតិ សុទស្សា. ចតុត្ថភូមិវាសិនោ បន ¶ តតោ អតិសយេន សុដ្ឋុ ទស្សនភាវេន សមន្នាគតាតិ សុទស្សិនោ. អតិសយត្ថេ ហិ អយំ ឦការោតិ. បញ្ចមភូមិ វាសិនោ ឧបរិ អញ្ញស្ស ភូមន្តរគតស្ស រូបិព្រហ្មុនោ នត្ថិតាយ នត្ថិ រូបីនំ សត្តានំ មជ្ឈេ កេនចិ គុណេន កនិដ្ឋភាវោ ឯតេសន្តិ អកនិដ្ឋា.

អាកាសានញ្ចាយតនភូមីតិ ឯត្ថ យត្តកំ អាកាសបទេសំ ផរិត្វា អាកាសានញ្ចាយតន សញ្ញិតា ចតុក្ខន្ធា បវត្តន្តិ. សោ ខន្ធសហិតោ អាកាសបទេសោ អាកាសានញ្ចាយយនភូមិ. ឯវំ សេសាសុ. បុថុជ្ជនា សោតាបន្នា សកទាគាមិនោចាបិ បុគ្គលា សុទ្ធាវាសេសុ សព្ពថា សព្ពបការេនបិ នលព្ភន្តីតិ យោជនា. ឯត្ថច សកទាគាមីនំ បដិក្ខេបេន អនាគាមិ មគ្គដ្ឋស្សបិ តត្ថ បដិក្ខេបោ សិទ្ធោ ហោតីតិ ឧបរិមានំ តិណ្ណំ អរិយានមេវ តត្ថ បដិលាភោ ឥមាយ គាថាយ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. សេសដ្ឋានេសូតិ បញ្ចសុទ្ធាវាសតោ អសញ្ញាបាយតោច អវសេសេសុ ឯកវីសតិយា ឋានេសុ, អនរិយាតិ បុថុជ្ជនា. [ភូមិចតុក្កំ]

១៤៤. ឱក្កន្តិក្ខណេតិ បដិសន្ធិក្ខណេ. បដិសន្ធិហិ ភវន្តរេ ឱក្កមនំ អនុបវិសនន្ថិ អត្ថេន ឱក្កន្តីតិ វុច្ចតិ. តតោ បរំ ភវង្គំ ហុត្វាតិ យោជនា. កេចិ បន ភវង្គបរិយោសានេតិ បឋន្តិ. តំ ន យុជ្ជតិ. ជាតិយា អន្ធោ ជច្ចន្ធោ. អាទិសទ្ទេន ជាតិ ពធិរ ជច្ចឃានក ជាតិមូគ ជច្ចេឡ ជច្ចុម្មត្តក បណ្ឌក ឧភតោ ព្យញ្ជនក នបុំសក មម្មាទយោ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ យស្ស ចក្ខុំ ឧប្បាទេតុំ អសមត្ថេន កម្មេន បដិសន្ធិ លទ្ធា. សោ ជច្ចន្ធោ នាម. ឯសនយោ សេសេសុបិ. តត្ថ បសាទសោត រហិតោ ជាតិពធិរោ នាម. បសាទ ឃានរហិតោ ជច្ច ឃានកោ នាម. បសាទជិវ្ហារហិតោ នាម នត្ថិ. វចនរហិតោ ជាតិមូគោនាម. ទិសាវិទិសាមត្តំបិ សញ្ញាបេតុំ អសក្កុណេយ្យោ ជាតិឯឡោ នាម. សព្ពកាលំបិ វិបល្លដ្ឋចិត្តោ ជច្ចុម្មត្តកោនាម. កាមហេតុ អាសិត្តកាទិភាវេន វិប្បការបត្តោ បណ្ឌកោនាម. ទ្វីហិ ព្យញ្ជនេហិ សមន្នាគតោ ឧភតោ ព្យញ្ជនកោនាម. ភាវទ្វយ រហិតោ នបុំសកោនាម. បកតិវចនេបិ ឯកមេកំ អក្ខរំ មហុស្សាហេន ¶ ឧប្បាទេន្តោ វិពច្ឆវចនោ មម្មោនាម. ឯត្ថច ចក្ខុំ ឧប្បាទេតុំ សមត្ថេន កម្មេន លទ្ធបដិសន្ធិកស្ស បវត្តិកាលេ តំវា អញ្ញំវា កម្មំ ចក្ខុំ ឧប្បាទេតិ. អសមត្ថេនកម្មេន លទ្ធបដិសន្ធិ កស្ស បន វត្ថុវិបន្នស្ស បវត្តិកាលេ អញ្ញំបិ កម្មំ ចក្ខុំ ឧប្បាទេតីតិ នត្ថិ. តស្មា គព្ភសេយ្យកានំបិ ជច្ចន្ធភាវោ បដិសន្ធិក្ខណេយេវ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ. ឯសនយោ សេសេសុ ជាតិ ពធិរាទីសុ. អាយតនានំ បដិលាភោ ជាតីតិ វុត្តត្តា ចក្ខុស្ស ឧប្បជ្ជនារហកាលោ ចក្ខុស្ស ជាតិកាលោនាម. តទា អនុប្បន្ន ចក្ខុកោ ជច្ចន្ធោនាមាតិ ឯវំ អត្តនោ អត្តនោ ឧប្បជ្ជនារហ កាលវសេន តស្ស តស្ស អាយតនស្ស ជាតិកាលោ វេទិតព្ពោ. ឯវញ្ហិសតិ ជាតិមូគាទយោបិ ឧបបន្នោ ហោន្តីតិច វទន្តិ. វិភាវនិ យំបិ អយមត្ថោ វិភាវិតោតិ.

‘‘អបរេ បន ជច្ចន្ធោតិ បសុតិយំយេវ អន្ធោ. មាតុ កុច្ឆិយំ អន្ធោ ហុត្វា និក្ខន្តោតិ អត្ថោ. តេន ទុហេតុកតិហេតុកានំ មាតុកុច្ឆិយំ ចក្ខុស្ស អវិបជ្ជនំ សិទ្ធន្តិ វទន្តីតិ’’ វុត្តំ. តំ ន យុត្តំ.

លោកេ មាតុកុច្ឆិយំយេវ អន្ធោ ហុត្វា និក្ខន្តស្សបិ ឯកច្ចស្ស តំ តំ សិប្បវិជ្ជាឋានេសុ បញ្ញាវេយ្យត្តិយភាវស្ស ទិដ្ឋត្តា. ថបេត្វា ហិ មហាពោធិសត្តេ អញ្ញេច បច្ឆិមភវិកេ សត្តេ អវសេសានំ ទ្វិហេតុក តិហេតុកានំបិ មាតុកុច្ឆិម្ហិ បរូបក្កមេនវា មាតុយា វិសមបយោគេនវា នានាពាធេនវា ឧប្បន្នានំបិ ចក្ខុសោតានំ វិបត្តិនាម នត្ថីតិ ន សក្កា និយមេតុន្តិ. ភុម្មស្សិតានញ្ច វិនិបាតិកាសុរានន្តិ ឯត្ថ ភូមិយំ ជាតាតិ ភុម្មា. ភូមិសម្ពន្ធេសុ រុក្ខដ្ឋក បព្ពតដ្ឋក វិមានេសុ និព្ពត្តា អាឡវក សាតាគិរ ហេមវតាទយោ មហិទ្ធិកា ភុម្មាទេវា. យេ លោកេ ពលិហរណ វសេន បូជនីយដ្ឋេន យក្ខាតិបិ វុច្ចន្តិ. យេ បន ភុម្មទេវជាតិកាបិ សមានា អត្តនោ បុញ្ញនិព្ពត្តស្ស កស្សចិ ភោគសុខស្ស អភាវា កិច្ឆជីវិ កប្បត្តា ¶ វិចរន្តិ. តេ តេសំ មហិទ្ធិកានំ ភុម្មទេវានំ បរំបរ បារិសជ្ជេសុ បរិយាបន្នត្តា ភុម្មេ ទេវេ សិតា និស្សិតាតិ អត្ថេន ភុម្មស្សិតានាម ហោន្តិ. ភុម្មិស្សិតាតិបិ បាឋោ. បុញ្ញនិព្ពត្តស្ស និវាសដ្ឋានស្ស អភាវា រុក្ខគុម្ពលេណគុហាសុសានា ទីសុ វិវិត្តេសុ ភូមិបទេសេសុ និស្សាយ វសន្តីតិ អត្ថោ. តេយេវ វិរូបា ហុត្វា ភវន្តរេ និបតន្តីតិ វិនិបាតិកា. វិនិបាតិកាច តេ ហេដ្ឋាវុត្តដ្ឋេន អសុរាចាតិ វិនិបាតិកា សុរា. តេ បន គាមសមីបេវា អន្តោគាមេវា វិវិត្តដ្ឋានេសុ វសិត្វា គាមវាសីហិ ឆឌ្ឌិតានិ ភត្តសិត្ថបូវខជ្ជមច្ឆមំសាទីនិ បរិយេសិត្វាវា តានិ អលភិត្វា ទារកេវា គិលានេវា បីឡេត្វាវា សក្កោន្តា បន អញ្ញេបិ មនុស្សេ តាសេត្វា បីឡេត្វាវា ជីវិតំ កប្បេន្តីតិ. តេសំ វិនិបាតិកាសុរានំ. ឯកច្ចានន្តិ អធិប្បាយោ. ន ហិ សព្ពេ វិនិបាតិកា សុរានាម អហេតុ កាឯវាតិ សក្កា វត្តុំ. ទ្វិហេតុកតិហេតុកានំបិ សព្ភាវតោ. ឯវញ្ច កត្វា តេសំ ឯកច្ចានំ បិយង្ករមាតា ឧត្តរមាតា ធម្មគុត្តា ផុស្សមិត្តាទីនំ ធម្មាភិសមយោបិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោតិ. ឯកច្ចេ យក្ខជាតិកាបិ រក្ខសជាតិកាបិ វេមានិកបេតាបិ បរទត្តុបជីវិ បេតាបិ ឯត្ថ សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

តេសូតិ យថាវុត្តបដិសន្ធិ យុត្តេសុ បុគ្គលេសុ. យស្មា អាយុបរិច្ឆេទោនាម ឯកភូមិបរិយាបន្នានំ សព្ពសត្តានំ អសេសសា ធារណនិយមបរិមាណវសេន បវត្តោ. អបាយានំ មនុស្សានំ ភុម្ម ទេវានញ្ច តាទិសោ និយមបរិមាណោនាម នត្ថិ. ន ហិ សកលចក្ក វាឡបរិយាបន្នា ឯកភូមកា សព្ពនិរយា ឯកអាយុបរិច្ឆេទា ហោន្តិ. តិរច្ឆានាទីសុបិ ឯសេវនយោ. តស្មា វុត្តំ ចតុន្នំ អបាយានន្តិអាទិ. ចតុន្នំ អបាយានំ អាបាយិកបុគ្គលានំ អាយុប្បមាណ គណនាយ និយមោ នត្ថិ, តត្ថ យេភុយ្យេន កម្មបមាណត្តា. តត្ថ និរយេសុ អព្ពុទាទីនំ ទសន្នំ និរយានំ ភគវតា វុត្តោ អាយុបរិច្ឆេទោបិ តត្ថ តត្ថ និព្ពត្តកេន កម្មេនេវសិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ. មនុស្សានន្តិ ឥទំ ជម្ពុទីបគាសីនំ វសេន វុត្តន្តិ វទន្តិ. តេ សញ្ញេវ ¶ ហិ អាយុកប្បស្ស អារោហណំ ឱរោហណញ្ច អត្ថិ. ន ឥតរទីបវាសីនំ. តេសុ ហិ ឧត្តរកុរុវាសីនំ និយមតោ វស្ស សហស្សំ ហោតិ. ឥតរេសំ ទ្វិន្នំ បញ្ចវស្ស សតានីតិច វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ តេសុ ទីបេសុ អាទិកប្បិកានំបិ សោឯវ បរិច្ឆេទោតិ អាបជ្ជតិ. ជម្ពុទីបវាសីនំ បន សមវិសមាចារនិសន្ទភូតា ចន្ទសូរិយនក្ខត្តាទីនំ វិសមសមគតិមូលិកាឧតុអាហារានំ សម្បត្តិ វិបត្តិយោ តេសំបិ សាធារណាឯវ ហោន្តិ. តស្មា តេសុបិ អាយុបរិច្ឆេទានំ អារោហណំ ឱរោហណញ្ច នត្ថីតិ នវត្តព្ពំ. និសន្ទមត្តត្តា ជម្ពុទីបគតិយា ឯកគតិកា នហោន្តីតិ បន វត្តព្ពំ. តថា ហិ បាឡិយំ ឧត្តរកុរុកា មនុស្សា អមមា អបរិគ្គហា. និយតាយុកា អវសេសាយុនាតិ វុត្តំ. តត្ថ អវសេសាយុនាតិ អសង្ខ្យេយ្យតោ ឱរោហិត្វា និច្ចលំ ឋិតេន វស្សសហស្សេនាតិ អត្ថោតិ.

វិនិបាតិកាសុរានន្តិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ ទដ្ឋព្ពំ. សព្ពេសំបិ មហេសក្ខានំ អប្បេសក្ខានញ្ច ភុម្មទេវានំ វេមានិកបេតាទីនញ្ច ឥធ អធិប្បេតត្តា. តេសញ្ហិ សព្ពេសំបិ កម្មមេវ បមាណន្តិ. ចាតុមហារាជិកានំបនទេវានន្តិ ឥទំ ឧបរិមេ ចាតុមហារាជិកេ សន្ធាយ វុត្តំ. ទិព្ពានីតិ តស្មិំ ទេវលោកេ សិទ្ធានិ. បញ្ច វស្សសតានីតិ ឥទញ្ច យេភុយ្យវសេន វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. យស្មា បន កស្សបពុទ្ធស្ស សាវកភូតា សោតាបន្នទេវ បុត្តា អាកាសដ្ឋក វិមានេសុ និព្ពត្តា យាវ និមិរាជកាលាបិ តិដ្ឋន្តីតិ ជាតកដ្ឋកថាយំ វុត្តា. តស្មា កេសញ្ចិ អាកាសដ្ឋកទេវានំបិ កម្មបមាណតា សិទ្ធា ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ន ចេត្ថ បុនប្បុនំ និព្ពត្តិ ចិន្តេតព្ពា. ន ហិ សោតា បន្នានំ សត្តក្ខត្តុតោ បរំ កាមភវេ បដិសន្ធិនាម អត្ថិ. ន ច តស្មិំ ទេវលោកេ សហស្សក្ខត្តុំ និព្ពត្តមានាបិ តត្តកំ កាលំ សំបាបុណិតុំ សក្កោន្តីតិ. មនុស្សគណនាយាតិ មនុស្សានំ វស្សគណនាយ. មនុស្សលោកេ ហិ បញ្ញាសវស្សានិ ចាតុមហារាជិកេ ឯកោ ទិព្ពរត្តិទិវោ ហោតិ. តិំសរត្តិទិវា ឯកោ ទិព្ពមាសោ. ទ្វាទសមាសា ឯកំ ទិព្ពវស្សំ. តេន ទិព្ពវស្សេន តេសំ បញ្ចវស្សសតានិ ¶ មនុស្សគណនាយ នវុតិវស្សសតសហស្សំ ហោតីតិ. តតោតិ ចាតុមហារាជិកានំ ទេវានំ អាយុប្បមាណតោ. ចតុគុណន្តិ អាយុបមាណស្ស ទិគុណវុទ្ធិយាចេវ ទិព្ពស្ស រត្តិទិវស្ស ទិគុណវុទ្ធិយាច វសេន ចតូហិ ភាគេហិ គុណិតំ វឌ្ឍិតន្តិ អត្ថោ. ឯសនយោ សេសេសុបិ. តត្ថ អាយុបមាណស្ស ទិគុណវុទ្ធិនាម ហេដ្ឋិមានំ ទេវានំ អាយុបមាណតោ ឧបរិមានំ ទេវានំ អាយុបមាណស្ស ទិគុណវុទ្ធិ. ឯតេន តាវតិំសានំ ទិព្ពំ ឯកំ វស្សសហស្សំ. យាមានំ ទ្វេវស្សសហស្សានិ. តុសិតានំ ចត្តារិ, និម្មានរតីនំ អដ្ឋ. វសវត្តីនំ ទិព្ពានិ សោឡសវស្ស សហស្សានិ អាយុប្បមាណំ ហោតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

ទិព្ពស្ស រត្តិទិវស្ស ទិគុណវុទ្ធិនាម ហេដ្ឋិមានំ ទេវានំ រត្តិទិវតោ ឧបរិមានំ រត្តិទិវស្ស ទិគុណវុទ្ធិ. ឯតេន មនុស្សលោកេ ឯកំ វស្សសតំ តាវតិំសេ ឯកោ ទិព្ពរត្តិទិវោ. ទ្វេវស្សសតានិ យាមេ. ចត្តារិ តុសិតេ. អដ្ឋ និម្មានរតិយំ. សហស្សំ ឆ ចវស្សសតានិ វសវត្តិយំ ឯកោ ទិព្ពរត្តិទិវោតិ សិទ្ធំ ហោតិ. រត្តិទិវានញ្ច ទិគុណវុទ្ធិយា សិទ្ធាយ មាសសំវច្ឆរានំបិ ទិគុណវុទ្ធិ សិទ្ធាវ ហោតីតិ. ឯវញ្ចសតិ យថាវុត្តានិ តាវតិំសាទីនំ ទិព្ពវស្សសហស្សាទិនិបិ អត្តនោ អត្តនោ រត្តិទិវមាសសំវច្ឆរេតិឯវ វេទិតព្ពានីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. តថាច សតិ ឧបរិមានំ អាយុបរិមាណានិ ហេដ្ឋិមានំ អាយុបរិមាណតោ ចតុគុណានីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. តេន វុត្តំ. តតោ ចតុគុណំ តាវតិំសានំ. តតោ ចតុគុណំ យាមានន្តិអាទិ. ទិព្ពគណនាយ ច តថា សិទ្ធាយ សតិ មនុស្សគណនាយបិ ចតុគុណភាវោ សិទ្ធោយេវ ហោតិ. តស្មា មនុស្សគណនាយបិ ហេដ្ឋិមានំ នវុតិវស្សសតសហស្សាទីនិ ចតូហិ ឧបរូបរិគុណិតានិ ឧបរិមានំ តិកោដិសដ្ឋិវស្សសត សហស្សាទិនិ ភវន្តីតិ កត្វា តានិ សព្ពានិបិ អាទិអន្តទស្សន វសេន និទ្ទិសន្តោ នវសតន្តិ គាថមាហ. វស្សានំ នវសតំ កោដិយោ ច ឯកវីស កោដិយោ ច តថាសដ្ឋិវស្ស សតសហស្សានិ ច វសវត្តីសុ ទេវេសុ អាយុប្បមាណំ ហោតីតិ យោជនា.

យស្មា ¶ អវិតក្កវិចារមត្តំ ឈានំ ឱឡារិកស្ស វិតក្កស្ស សមតិក្កមា បថមជ្ឈានតោ សុដ្ឋុពលវំ ហោតិ. តតោយេវ តតីយជ្ឈានតោបិ នាតិទុព្ពលញ្ច ហោតិ. តស្មា តំ តតីយជ្ឈានេន ឯកតោ ហុត្វា សមតលេ ភូមន្តរេ វិបាកំ ទេតីតិ វុត្តំ ទុតីយជ្ឈានវិបាកំ តតិយជ្ឈានវិបាកញ្ច ទុតីយជ្ឈានភូមិយន្តិ. តេនេវច ភូមីនំ ឋិតិក្កមោបិ ចតុត្ថជ្ឈាន វសេនេវ សិទ្ធោ. ថេរេន បន ហេដ្ឋា បញ្ចកនយវសេនេវ ឈានានិ វុត្តានិ. តស្មា ឥធបិ តេនេវ នយេន វិបាកានិ គហេត្វា ចតុត្ថជ្ឈានវិបាកំ តតីយជ្ឈានភូមិយន្តិអាទិ វុត្តំ. តេសូតិ តាហិ ឆហិ បដិសន្ធីតិ គហិតបដិសន្ធិកេសុ. កប្បស្សាតិ ឥទំ អសង្ខ្យេយ្យកប្បំ សន្ធាយ វុត្តំ. ចតុព្ពិធា ហិ កប្បាមហាកប្បោ អសង្ខ្យេយ្យកប្បោ អន្តរកប្បោ អាយុកប្បោតិ, តត្ថ អាយុកប្បោនាម តេសំ តេសំ សត្តានំ តំតំ អាយុបរិច្ឆេទោ វុច្ចតិ. អន្តរកប្បោនាម ឯកស្សវិវដ្ដដ្ឋាយិអសង្ខ្យេយ្យស្ស អព្ភន្តរេ មនុស្សានំ អាយុកប្បស្ស ហាយនវឌ្ឍនវសេន ទិស្សមានន្តរា ចតុសដ្ឋិបភេទា ចូឡកប្បា វុច្ចន្តិ. បីសតិភេទាតិ កេចិ. អសីតិភេទាតិ អបរេ. ចុទ្ទសប្ប ភេទាតិ វេទវិទុ. យេ លោកេ មន្វន្តរកប្បាតិ វុច្ចន្តិ. ឯកមេកេន មនុនាមកេន មហាសម្មតរាជេន ឧបលក្ខិតា អន្តរកប្បាតិ វុត្តំ ហោតិ. កេចិ បន ឯកស្មិំ វិវដ្ដដ្ឋាយិម្ហិ មហាសម្មតរា ជានំ ឯកមេវ ឥច្ឆន្តិ. ចតុសដ្ឋិអន្តរកប្បា បន ឯកោ អសង្ខ្យេ កប្បោនាម. សោ ចតុព្ពិធោ សំវដ្ដោ សំវដ្ដដ្ឋាយី វិវដ្ដោ វិវដ្ដដ្ឋាយីតិ. តត្ថ វិនស្សមានោ កប្បោ សំវដ្ដោ. យថា វិនដ្ឋំ តិដ្ឋមានោ កប្បោ សំវដ្ដដ្ឋាយី. វឌ្ឍមានោ កប្បោ វិវដ្ដោ. យថា វិវដ្ដំ តិដ្ឋមានោ កប្បោ វិវដ្ដដ្ឋាយីតិ វេទិតព្ពោ. តេ បន ចត្តារោ អសង្ខ្យេយ្យកប្បា ឯកោ មហាកប្បោនាម. ឯត្ថច យោ ជនាយាមវិត្ថារេ សេតសាសបរាសិម្ហិ វស្សសត វស្សសតច្ចយេន ឯកេកពីជហរណេន បរិក្ខីណេបិ ឯកោ មហាកប្បោ បរិក្ខយំ នគច្ឆតិ. ឯវំ ទិឃោ មហាកប្បោតិ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ យទា កប្បោ តេជេន សំវដ្ដតិ. អាភស្សរតោ ហេដ្ឋា អគ្គិនា ទយ្ហតិ. យទា អាបេន សំវដ្ដតិ. សុភាកិណ្ណតោ ហេដ្ឋា ឧទកេន ¶ វិលីយតិ. យទា វាយុនា សំវដ្ដតិ. វេហប្ផលតោ ហេដ្ឋា វាតេន វិទ្ធំសតីតិ ឯវំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា អយំ លោកោ និរន្តរំ សត្តសុ វារេសុ អគ្គិនា វិនស្សតិ. អដ្ឋមេ វារេ ឧទកេន វិនស្សតិ. បុន សត្តសុ អគ្គិនា. អដ្ឋមេ ឧទកេនាតិ ឯវំ អដ្ឋន្នំ អដ្ឋកានំ វសេន ចតុសដ្ឋិវារេសុ អន្តិមេ ឧទកវារេ ឧទកំ បហាយ វាតវារោ ហោតីតិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ. កថំ. យំ វុត្តំ អាភស្សរានំ អដ្ឋកប្បានីតិ. ឯតេន អដ្ឋមេ វារេ អាបោសំវដ្ដោ ហោតិ. អន្តរា សត្តសុ សត្តសុ វារេសុ តេជោសំវដ្ដា ហោន្តីតិ សិទ្ធំ. យញ្ច វុត្តំ សុភាកិណ្ណានំ ចតុសដ្ឋិកប្បានីតិ. ឯតេន ចតុសដ្ឋិមេ ចតុសដ្ឋិមេ វារេ វាតសំវដ្ដោហោតិ. អន្តរា តេសដ្ឋិយា វារេសុ តេជោសំវដ្ដា អាបោសំវដ្ដាច ហោន្តីតិ សិទ្ធំ ហោតីតិ. តេនាហុ បោរាណា –

អគ្គិនា ភស្សរា ហេដ្ឋា, អាបេន សុភាកិណ្ណតោ;

វេហប្ផលតោ វាតេន, ឯវំ លោកោ វិនស្សតិ.

សត្តសត្តគ្គិនា វារា, អដ្ឋមេ អដ្ឋមេ ទកា;

ចតុសដ្ឋិ យទា បុណ្ណា, ឯកោ វាយុវារោ សិយាតិ.

ឯវញ្ច វិនដ្ឋេ លោកេ ឯកស្មិំ កប្បេបិ បថមជ្ឈានភូមិ អវិនដ្ឋានាម នត្ថិ. តស្មា ព្រហ្មបារិសជ្ជានំទេវានំ កប្បស្សតតីយោ ភាគោ អាយុប្បមាណំ, ព្រហ្មបុរោហិតានំឧបឌ្ឍកប្បោ, មហា ព្រហ្មានំឯកោកប្បោតិ ឯត្ថ អសង្ខ្យេយ្យ កប្បោវ សម្ភវតិ. នមហាកប្បោ. តេន វុត្តំ កប្បស្សាតិ ឥទំ អសង្ខ្យេយ្យកប្បំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ. អាយុកប្បំ សន្ធាយ វុត្តន្តិបិ យុជ្ជតិយេវ. តេជោសំវដ្ដកប្បេសុ ហិ បថមជ្ឈានតលំ វិវដ្ដមានំ សព្ពបថមំ វិវដ្ដតិ. សំវដ្ដមានំ សព្ពបច្ឆា សំវដ្ដតិ. តស្មា វិវដ្ដស្ស បច្ឆិមឌ្ឍេន សំវដ្ដស្សច បុព្ពឌ្ឍេន សហ ឯកំ វិវដ្ដដ្ឋាយិកប្បំ គហេត្វា ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ តស្មិំ តលេ ឯកោ អាយុកប្បោតិ សក្កា វត្តុន្តិ. ទុតីយ តលតោ បដ្ឋាយ បន មហាកប្បោវ គហេតព្ពោ. អប្បកំ ឩនកំវា អធិកំវា គណនូបគំ ន ហោតីតិ កត្វា ឧបឌ្ឍេហិ ¶ សហ សត្តកប្បានិ សន្ធាយ អាភស្សរានំ អដ្ឋកប្បានីតិ វុត្តំ. ឯវំ ចតុសដ្ឋិកប្បានីតិ ឯត្ថបីតិ. អាកាសានញ្ចាយតនភវំ ឧបគច្ឆន្តីតិ អាកាសានញ្ចាយតនុបគា, តេសំ. ឯកោវ វិសយោ អារម្មណំ យស្ស តំ ឯកវិសយំ. ឯកជាតិយន្តិ ឯកស្មិំ ភវេ. [បដិសន្ធិចតុក្កំ.]

១៤៥. ជនេតីតិ ជនកំ ឧបត្ថម្ភេតីតិ ឧបត្ថម្ភកំ. ឧបបីឡេតីតិ ឧបបីឡកំ. ឧបឃាតេតីតិ ឧបឃាតកំ. តត្ថ ជនកំ នាម បដិសន្ធិបវត្តីសុ វិបាកក្ខន្ធ កដត្តារូបានំ និព្ពត្តិកា កុសលាកុសលចេតនា. តត្ថ បដិសន្ធិនិព្ពត្តិកា កម្មបថបត្តាវ ទដ្ឋព្ពា. បវត្តិនិព្ពត្តិកា បន កម្មបថំ បត្តាបិ អបត្តាបិ អន្តមសោ បញ្ចទ្វារិកជវនចេតនាបិ សុបិនន្តេ កុសលាកុសលចេតនាបីតិ. ឧបត្ថម្ភកំនាម វិបច្ចិតុំ អលទ្ធោកាសាវា វិបក្កវិបាកា វា សព្ពាបិ កុសលាកុសលចេតនា. សា ហិ ជនកភូតាបិ សមានា អត្តនោវិបាកវារតោ បុរេវា បច្ឆាវា សភាង្គំ កម្មន្ត រំវាកម្មនិព្ពត្តក្ខន្ធសន្តានំវាឧបត្ថម្ភមានា បវត្តតិ. យថា គន្ថារព្ភេ រតនត្តយបណាមចេតនាតិ. យំ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ ឧបត្ថម្ភកំ បន វិបាកំ ជនេតុំ នសក្កោតីតិ វុត្តំ. តំ អលទ្ធវិបាកវារំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ន ហិ បច្ចយសាមគ្គិយំ សតិ កិញ្ចិកម្មំ បវត្តិវិបាកមត្តស្សបិ អជនកំនាម អត្ថីតិ. តត្ថ កម្មន្តរស្ស ឧបត្ថម្ភនំនាម អលទ្ធោកាសស្ស អញ្ញស្ស ជនកកម្មស្ស ឱកាសករណំ. តំ បន មរណាសន្នកាលេ បាកដំ. តទា ហិ កុសលេ ជវិតេ អញ្ញំ បដិសន្ធិជនកំ កុសលកម្មំ ឱកាសំ លភតិ. អកុសលេ ជវិតេ អញ្ញំ អកុសលកម្មន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ ឥតិ វុត្តកេ –

ឥមស្មិំ ចាយំ សមយេ, កាលង្ករិយាថ បុគ្គលោ;

សគ្គម្ហិ ឧបបជ្ជេយ្យ, ចិត្តញ្ហិស្ស បសាទិតំ.

ឥមស្មិំ ចាយំ សមយេ, កាលង្ករិយាថ បុគ្គលោ;

និរយេ ឧបបជ្ជេយ្យ, ចិត្តញ្ហិស្ស បទូសិតន្តិ.

បវត្តិកាលេបិ ឯតំ ពហុលំ លព្ភតិយេវ. កម្មនិព្ពត្តខន្ធសន្តានស្ស ឧបត្ថម្ភនំនាម អញ្ញេន លទ្ធោកាសេន កុសលកម្មេនវា អកុសលកម្មេនវា ¶ និព្ពត្តស្ស ខន្ធសន្តានស្ស ជីវិតន្តរាយេ អបនេត្វា ជីវិតបរិក្ខារេ សមុទានេត្វា ចិរតរ បវត្តិករណំ. យថាហ –

អភិវាទនសីលិស្ស, និច្ចំ វុទ្ធាបចាយិនោ;

ចត្តារោ ធម្មា វឌ្ឍន្តិ, អាយុ វណ្ណោ សុខំ ពលន្តិ.

ឯត្ថ បន កុសលំបិ អកុសលកម្មនិព្ពត្តស្ស ខន្ធសន្តានស្ស អកុសលំបិ កុសលកម្មនិព្ពត្តស្ស ឧបត្ថម្ភកំនាម នត្ថីតិ នវត្តព្ពំ. អកុសល កម្ម និព្ពត្តស្សបិ ហិ មហិទ្ធិកានំ នាគសុបណ្ណាទីនំ ខន្ធសន្តានស្ស បវត្តិកាលេ បុព្ពកតំ កុសលំ វុត្តនយេន ឧបព្រូហនំ ករោតិយេវ. តថាកុសលកម្មនិព្ពត្តស្សបិ កេសញ្ចិ វិនិបាតិកាសុរាទីនំ ខន្ធសន្តានស្ស បវត្តិកាលេ បុព្ពកតំ អកុសលំ ចិរតរប្បវត្តិំ ករោតិយេវាតិ. ឧបបីឡកឧបឃាតកានិបិ វុត្តប្បការា កុសលាកុសល ចេតនាយោឯវ. តាបិ ហិ ជនកភូតាបិ សមានា អត្តនោ វិបាកវារតោ បុរេវា បច្ឆា វា វិបាកវារ គហណ កាលេបិ វា កម្មន្តរំវា កម្មនិព្ពត្ត ខន្ធសន្តានំវា ទុព្ពលតរំ កត្វាវា វិពាធយមានា សព្ពសោវា ឧបច្ឆិន្ទមានា បវត្តន្តីតិ. តត្ថ ឧបបីឡកេ តាវ កម្មន្តរស្ស វិពាធនំនាម អញ្ញស្ស ជនកកម្មស្ស ទុព្ពលភាវករណំ. កម្មញ្ហិ នាម អាយូហនកាលេ ពលវន្តំបិ បច្ឆា កតេន ឧជុបដិបក្ខេន កម្មន្តរេន វិពាធិយមានំ បុន វិហតសាមត្ថិយំ ហោតិ. ឧបរិភូមិ និព្ពត្តកំបិ សមានំ ហេដ្ឋាភូមិយំ និព្ពត្តេតិ. មហេសក្ខេសុ មហិទ្ធិកេសុ និព្ពត្តកំបិ សមានំ អប្បេសក្ខេសុ និព្ពត្តេតិ. តថា ឧច្ចកុលេសុ និព្ពត្តកំបិ នីចកុលេសុ. ទីឃាយុកេសុ និព្ពត្តកំបិ អប្បាយុកេសុ. មហាភោគេសុ និព្ពត្តកំបិ អប្បភោគេសុ. បុរិសត្ត ភាវនិព្ពត្តកំបិ សមានំ ឥត្ថត្តភាវំវា នបុំសកភាវំ វា និព្ពត្តេតិ. វណ្ណសម្បត្តិនិព្ពត្តកំបិ ទុព្ពណ្ណភាវំ. ឥន្ទ្រិយសម្បត្តិនិព្ពត្តកំបិ អន្ធំវា ពធិរំវា យំកិញ្ចិ ឥន្ទ្រិយវេកល្លំ. អង្គបច្ចង្គ សម្បត្តិជនកំបិ ហត្ថបាទាទិ អង្គវេកល្លំ ជនេតិ. តថា អាយូហនកាលេ មហានិរយេសុ និព្ពត្តកំបិ អកុសលំ បច្ឆាកតេន ពលវកុសលេន វិពាធិយមានំ ¶ ឧស្សទេសុវា បេតេសុវា និព្ពត្តេតិ. អជាតសត្តុ រាជា ចេត្ថ និទស្សនំ. ឧស្សទេសុ និព្ពត្តកំបិ បេតេសុវា តិរច្ឆា នេសុវាតិ អាទិសព្ពំ វត្តព្ពំ.

ឧបត្ថម្ភកំបិ តព្ពិបរិយាយេន វេទិតព្ពមេវ. តថា ហិ កម្មំ នាម កតកាលេទុព្ពលំបិសមានំ បច្ឆាសភាគេនពលវតាកុសលេនវា អកុសលេនវា ឧបត្ថម្ភីយមានំ សុដ្ឋុ ពលវំ ហោតីតិ. កម្មនិព្ពត្ត ខន្ធសន្តានស្ស វិពាធនំនាម អញ្ញេន កម្មេន និព្ពត្តស្ស សត្តស្ស គហិតបដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ យទាកទាចិ សរីរេ នានាអន្តរាយេ ឧប្បាទេត្វាវា ឋានន្តរខេត្តវត្ថុ គោមហិំស ធន ធញ្ញភោគ សម្បត្តីនំ បុត្តទារញាតិ មិត្តានញ្ច វិបត្តិំ កត្វាវា ទុក្ខុប្បត្តិ ករណំ. ទុវិធញ្ហិ កម្មផលំនាម វិបាកផលំ និសន្ទផលន្តិ. តត្ថ វិបាកផលំនាម កម្មការកស្សេវ ហោតិ. ន អញ្ញស្ស. និសន្ទ ផលំ បន អញ្ញេសំបិ សាធារណមេវ. ធម្មបទេ អានន្ទសេដ្ឋិវត្ថុ ឯត្ថ វត្តព្ពំ. ចក្ខាទីសុ បន កម្មជសន្តថិសីសេសុ យេន កម្មេន យំកិញ្ចិ ឯកំវា ទ្វេវា តីណិវា សព្ពសោ ភិជ្ជន្តិ. ចក្ខុបាលត្ថេ រាទីនំ វិយ. តំ កម្មំ ឧបឃាតកេ សង្គហិតន្តិ យុត្តំ. ឧបឃា តកន្តិ បន ឧបច្ឆេទកន្តិច អត្ថតោ ឯកំ. តថា ហិ មជ្ឈិមដ្ឋ កថាយំ បថមំ ឧបច្ឆេទកនាមេន វត្វា ឧបឃាតកន្តិបិ ឯតស្សេវ នាមន្តិ វុត្តំ. អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ បថមំ ឧបឃាតកនាមេន វត្វា ឧបច្ឆេទកន្តិបិ តស្សេវេតំ នាមន្តិ វុត្តំ. វិសុទ្ធិ មគ្គេបិ មរណស្សតិនិទ្ទេសេ តទេវ កម្មុបច្ឆេទកកម្មន្តិ វុត្តំ. ឥធច បរតោ ឧបច្ឆេទកកម្មុនាតិ វក្ខតិ.

ឥមស្សបិ កម្មន្តរុបច្ឆេទនំ មរណាសន្នកាលេ បាកដំ. តទាហិ បថមំ បាបកម្មពលេន ទុគ្គតិនិមិត្តេ ឧបដ្ឋហន្តេ បុន កល្យាណ កម្មំ តំ បដិពាហិត្វា សុគតិនិមិត្តំ ទស្សេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តេតិ. កល្យាណកម្មពលេន សុគតិនិមិត្តេ ឧបដ្ឋហន្តេ បុន បាបកម្មំ តំ បដិពាហិត្វា ទុគ្គតិនិមិត្តំ ទស្សេត្វា អបាយេ និព្ពត្តេតិ. ទុដ្ឋ គាមណិរញ្ញោ សោណត្ថេរបិតុច វត្ថូនិ កថេតព្ពានិ. អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ បន កុសលាកុសលកម្មក្ខយ ករស្ស មគ្គកម្មស្សបិ កម្មន្តរុបច្ឆេទកហា ¶ វុត្តា. អង្គុលិមាលត្ថេរាទីនំ វិយាតិ. ឥមស្មិំ ភវេ លទ្ធានិ មហគ្គតកម្មានិ យេន អកុសលេន បរិហាយន្តិ. តស្សបិ កម្មន្តរុបច្ឆេទកេ សង្គហោ យុត្តោ. ទេវទត្តស្ស វិយាតិ. កម្មនិព្ពត្តខន្ធសន្តានុបច្ឆេទនំ បន តស្មិំ តស្មិំ ភវេ អាយុ កម្មេសុ វិជ្ជមានេសុ លទ្ធោកាសស្ស កស្សចិ អបរាធកម្មស្ស ពលេន កលលកាលតោ បដ្ឋាយ អន្តរាវ កេនចិរោគេនវា ភយេនវា ឧបក្កមេនវា មរន្តានំ វសេន វេទិតព្ពំ.

ឯត្ថច កម្មន្តរស្សវា កម្មនិព្ពត្តខន្ធសន្តានស្សវា ឧបត្ថម្ភនា ទីនិ សន្ធាយ ឥមេសំ ចតុន្នំបិ កម្មានំ កុសលាកុសលភាវោ វិសុទ្ធិមគ្គេ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តោ. មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ បន សំវណ្ណេតព្ពសុត្តានុរូបំ កម្មនិព្ពត្តខន្ធសន្តានស្សេវ ឧបត្ថម្ភនាទីនិ សន្ធាយ ឧបត្ថម្ភកស្ស កុសលភាវោ ឧបបីឡកឧបឃាតកានំ អកុសលភាវោ វុត្តោ. សោ បន មជ្ឈិមដីកាយំ អង្គុត្តរដីកាយញ្ច អរុច្ចមានោ វិយ វុត្តោ. មហាដីកាយំ បន សោ កេចិ វាទោបិ កតោ. តត្ថបន សំវណ្ណេតព្ពសុត្តានុរូបំ វុត្តត្តា វិសុំ បាឡិនយោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ន ច កេចិវាទោ កត្តព្ពោ. សុត្តស្មិំហិ អប្បាយុកសំវត្តនិកាឯសា មាណវបដិបទា, យទិទំ បាណាតិបាតី ហោតីតិអាទិនា ឧបឃាតកំ បាណាតិបាតវសេនេវ វុត្តំ. ឧបបីឡកញ្ច ពត្វាពាធសំវត្តនិកា ឯសា មាណវ បដិបទា, យទិទំ សត្តានំ វិហេឋកជាតិកោ ហោតីតិអាទិនា វិហិំសាទីនំ វសេន វុត្តំ. ឧបត្ថម្ភកញ្ច ទីឃាយុកសំវត្តនិកា ឯសា មាណវ បដិបទា. យទិទំ បាណាតិបាតំ បហាយ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតីតិអាទិនា បាណាតិបាតវិរតិអាទីនំ វសេន វុត្តំ. សព្ពញ្ចេតំ មនុស្សត្តំ អាគតស្សេវ សត្តស្ស វសេនាតិ ឯវំ វិសុំ បាឡិនយោ វេទិតព្ពោតិ. មហាដីកាយំ បន អង្គុត្តរដីកាយញ្ច កម្មន្តរុបត្ថម្ភនាទីនិ អនិច្ឆន្តេហិ ជនកាទិភាវោនាម វិបាកំ បដិឥច្ឆិតព្ពោ. នកម្មន្តិ វិបាកស្សេវ ឧបឃាតកតា យុត្តា វិយ ទិស្សតីតិ វុត្តំ.

កិច្ចវសេនាតិ ជននំ ឧបត្ថម្ភនំ ឧបបីឡនំ ឧបច្ឆិន្ទនន្តិ ចតុន្នំ កិច្ចានំ វសេន. តត្ថ ឯកា បាណាតិបាតចេតនា ចត្តារិ កិច្ចានិ ¶ សាធេតិ. សា ហិ យាវ វិបច្ចិតុំ ឱកាសំ នលភតិ. តាវ ឧបត្ថម្ភនាទីសុ តីសុ កិច្ចេសុ យំកិញ្ចិ លទ្ធបច្ចយំ កិច្ចំ ករោតិ. យទា វិបច្ចិតុំ ឱកាសំ លភតិ. តទា ឯកាយ ចេតនាយ ឯកាឯវ បដិសន្ធិ ហោតីតិ ឯវំ សាកេតបញ្ហេ វុត្តនយេន ឯកំ អបាយភវំ ជនេតិ. តតោ បរំ បន បដិសន្ធិជននកិច្ចំ នត្ថិ. បវត្តិ វិបាកជននេន សហ ឥតរានិ តីណិ កិច្ចានិ ភវសតសហស្សេបិ កប្បសតសហស្សេបិ សាធេតិយេវ. ធម្មទិន្នាយនាម ឧគ្គសេន រញ្ញោ ទេវិយា វត្ថុ ឯត្ថ វត្តព្ពំ. សា បន យទា អត្តនោ វិបាកវារតោ បុរេ អរិយភូតស្សវា បុថុជ្ជនភូតស្សបិ កល្យាណ ចិត្តសមង្គិនោវា ឧបច្ឆេទនំ ករោតិ. តទា ឧបច្ឆិន្ទិត្វា កម្មន្ត រស្សេវ ឱកាសំ ករោតិ. សយំ វិបាកំ នជនេតិ. យទា បន បាបចិត្តសមង្គិនោ ខន្ធសន្តានំ ឧបច្ឆិន្ទតិ. តទាឯវ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា អត្តនោ វិបាកំ ជនេតិ. សកិំ លទ្ធបដិសន្ធិវារតោ បន បដ្ឋាយ អនេកេសុ អត្តភាវ សតសហស្សេសុបិ ឧបច្ឆេទនាទីនិយេវ ករោតិ. ឯត្ថ មហាមោគ្គលាន ត្ថេរ វត្ថុ សាមាវតិ វត្ថុ វគ្គុមុទាតីរិយភិក្ខុ វត្ថុ ទុស្សិមារ កលាពុរាជវត្ថូនិ កថេតព្ពានិ. យស្មា បន ឥទំ ឧបច្ឆេទកកម្មំ នាម តិរច្ឆានគតានំ ពហុលំ លព្ភតិ. តស្មា សុដ្ឋុ ពលវំ អកុសលកម្មំ ទុព្ពលស្ស អកុសលកម្មស្សវា អកុសលកម្មនិព្ពត្តខន្ធសន្តានស្សវា ឧបច្ឆេទកំនាម ន ហោតីតិ ន វត្តព្ពំ. តេនេវ ហិ មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ ពហុកស្មិញ្ហិ អកុសលកម្មេ អាយូហិតេ ពលវកម្មំ ទុព្ពល កម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតីតិ វុត្តំ.

អបិច បវត្តិយំបិ កម្មន្តរជនិតំ ភវង្គសន្តានំ អនុបច្ឆិន្ទិត្វា បញ្ចសុ ចក្ខុ សោត ឃាន ជិវ្ហា ភាវ ទសក សង្ខាតេសុ សន្តតិ សីសេសុ អញ្ញតរស្ស សន្តតិសីសស្ស សព្ពសោ ឧបច្ឆិន្ទនំបិ ឥមស្សេវ កិច្ចន្តិ យុត្តំ. យំ បន មហាដីកាយំ អង្គុត្តរដីកាយញ្ច ឧបបីឡិកំ អញ្ញស្ស វិបាកំ ឆិន្ទតិ. ន សយំ អត្តនោ វិបាកំ ជនេតីតិ វុត្តំ. តំ អដ្ឋកថាយំ សុខទុក្ខំ បីឡេតិ, អទ្ធានំ បវត្តិតុំ ន ទេតីតិ ឥទំ ទិស្វា វុត្តំ សិយា. អទ្ធានំ បវត្តិតុំ នទេតីតិ ឯត្ថ បន ¶ សុខសន្តានំវា ទុក្ខសន្តានំវា ចិរកាលំ បវត្តិតុំ នទេតិ ឥច្ចេវត្ថោ. ន បន ឧបឃាតកំ វិយ ភវង្គសន្តានេន សហ អញ្ញស្ស កម្មស្ស វិបាកំ ឆិន្ទតីតិ.

‘‘ជនកំ កម្មន្តរស្ស វិបាកំ អនុបច្ឆិន្ទិត្វាវ វិបាកំ ជនេតិ. ឧបឃាតកំ ឧបច្ឆេទនបុព្ពកន្តិ ឥទំ តាវ អដ្ឋកថាសុ សន្និដ្ឋានន្តិ វុត្តំ’’. តំ ន សុន្ទរំ.

ឥធ បុព្ពកតេន ឧបច្ឆេទនកកម្មេន មរិត្វា សគ្គេ និព្ពត្តានំ វត្ថូនំ អដ្ឋកថាសុយេវ អាគតត្តាតិ.

អបរេ បន អាចរិយា វទន្តីតិអាទិនា ឧបឃាតកស្ស សយំ វិបាកនិព្ពត្តកត្តា ភាវវចនំ វុត្តំ. តំបិ ន សុន្ទរំ.

តេនេវ កម្មេន អបាយេ និព្ពត្តានំ ទុស្សិមារ កលាពុរាជា ទីនំ តស្ស កម្មស្ស ឧបច្ឆេទកកម្មភាវេន អដ្ឋកថាសុ អាគតត្តាតិ. [ជនកចតុក្កំ]

១៤៦. គរុកន្តិ អញ្ញេន កម្មេន បដិពាហិតុំ អសក្កុណេយ្យំ កុសលបក្ខេ មហគ្គតកម្មំ អកុសលបក្ខេ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយា សហ បញ្ចានន្តរិយកម្មំ. ឯត្ថ សិយា. មហគ្គតកម្មន្តិ កស្មា វុត្តំ. តញ្ហិ បមាទវសេនវា នីវរណធម្មបវត្តិយាវា បរិហាយិយមានំ និកន្តិពលេនវា បដិពាហិយមានំ វិបាកំ ន ទេតីតិ. តថា ឯកស្ស ពហូសុ អានន្តរិយកម្មេសុ កតេសុ ឯកស្មិំ វិបច្ចន្តេ សេសានិ ន វិបច្ចន្តីតិ. វុច្ចតេ, មហគ្គតកម្មំ តាវថបេត្វា បមាទធម្មនីវរណធម្មនិកន្តិធម្មេ អត្តនោ ពលវតរញ្ច មហគ្គតកម្មន្តរំ អញ្ញេន បុញ្ញកម្មេន អប្បដិពាហនិយដ្ឋេន គរុកំ នាម ហោតិ. អានន្តរិយកម្មានិ បន ថបេត្វា អត្តនោ ពលវតរំ អានន្តរិយកម្មំ អញ្ញេន កេនចិ ធម្មេន អប្បដិពាហនិយដ្ឋេនាតិ ឯវំ យថារហំ តេសំ គរុកតា វេទិតព្ពាតិ. អាសន្នន្តិ មរណកាលេ ¶ អនុស្សរិតំ តទា កតញ្ច. តត្ថ តទាកតន្តិ អន្តិម ជវនវីថិតោ បុព្ពភាគេ អាសន្នេ កតំ យំកិញ្ចិ កុសលាកុសលកម្មំ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មំ បន វិបស្សនាទិវសេន បវត្តំ សម្មាទិដ្ឋិកម្មញ្ច អន្តិមជវនវីសិយំបិ កតន្តិ គហេតព្ពំ. យថាហ-មរណកាលេ វាស្ស ហោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ សម្មាទិដ្ឋិ សមត្តា សមាទិន្នាតិ. ឯតេន តតោ មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មតោ អញ្ញំ អន្តិមជវនវីថិយំ បវត្តំ កម្មំ បដិសន្ធិំ ជនេតុំ ន សក្កោតីតិ សិទ្ធំ ហោតីតិ. អាចិណ្ណន្តិ ទីឃរត្តំ អភិណ្ហសោ កតំ. សកិំ ករិត្វាបិវា បច្ឆា បុនប្បុនំ សោមនស្សជនកំ សន្តាបជនកញ្ច. កដត្តាកម្មន្តិ ការិយិត្ថាតិ កម្មន្តិ ឯវំ កតការណាឯវ កម្មន្តិ វត្តព្ពំ កម្មំ. គរុកាទិភាវេន វត្តព្ពំ កម្មំ ន ហោតីតិ អត្ថោ. តត្ថ បុរិមានិ តីណិ ឥមស្មិំ ភវេ កតានិ ឧបបជ្ជវេទនីយកម្មានិឯវ. កដត្តាកម្មំ បន អតីតភវេសុ កតេហិ អបរបរិយាយវេទនីយេហិ សហ ឥមស្មិំ ភវេ កតំ គរុកា សន្នាចិណ្ណភាវរហិតំ កម្មបថបត្តំ យំកិញ្ចិ ឧបបជ្ជវេទនីយកម្មំ. មហាដីកាយំ បន កដត្តាកម្មំ បុរិម ជាតីសុ កតំឯវ គហិតំ. តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ. ឯតេហិ បន តីហិ មុត្តំ បុនប្បុនំ លទ្ធាសេវនំ កដត្តាវា បន កម្មំនាម ហោតីតិ ហិ វុត្តំ. ន ច អតីតភវេសុ កតានិ មាតុឃាតកាទីនិបិ អបរបរិយាយ កម្មានិ ឯតេហិ តីហិ មុត្តានីតិវា អមុត្តានីតិវា បុនប្បុនំ លទ្ធាសេវនានីតិវា អលទ្ធាសេវនានីតិវា សក្កា វិសេសេតុំ. តទា ហិ តានិ គរុក កម្មសន្តានេ បវត្តានិបិ ហោន្តិ. អាសន្នវចិណ្ណកម្មសន្តានេ បវត្តានិបីតិ.

អង្គុត្តរដ្ឋកថាយញ្ច ឯតេហិ បន តីហិ មុត្តំ អញ្ញាណវសេនកតំ កដត្តាវា បន កម្មំនាមាតិ វុត្តំ. ន តានិ អញ្ញាណវសេន កភានីតិ សក្កា វិសេសេតុំ. តានិ ហិ បុរិមភវេសុ អញ្ញាណ វសេន កតានិបិ ហោន្តិ. ញាណវសេន កតានិបីតិ. តានិ បន វិសេសនានិ ឥមស្មិំ ភវេ កតានំ គរុកាទីហិ តីហិ មុត្តានំ សត្តមជវន កម្មានំ វសេន វុត្តានីតិ តេហិ សហ បុរិមជាតីសុ កតានិ អបរបរិយាយ កម្មានិ កដត្តា កម្មំនាមាតិ វេទិតព្ពានិ. ឯវញ្ច កត្វា យត្ថ តំបុព្ពកតំ កម្មន្តិ អាគតំ. តត្ថបិ ឥមស្មិំ ភវេវា ¶ អតីតភវេសុវា បុព្ពកាលេ កតន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ. ឥមេសុ បន ចតូសុ កម្មេសុ វិជ្ជមានេសុ គរុកមេវ អនន្តរេ ភវេ បដិសន្ធិំ ទេតិ. គរុកេ អសតិ អាសន្នំ. អាសន្នេ អសតិ អាចិណ្ណំ. អាចិណ្ណេ អសតិ កដត្តាកម្មំ. តេនាហ បាកទានបរិយាយេនាតិ. បាកទានវារេនាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ សិយា. កស្មា ឥធ អាសន្នំ អាចិណ្ណតោ បថមំ វុត្តំ. ននុ បាឡិយំ អាសន្នតោ អាចិណ្ណមេវ បថមំ វុត្តំ. យថាហ-យំ គរុកំ យំ ពហុលំ. យទាសន្នំ. កដត្តាវា បន កម្មន្តិ. អដ្ឋកថាសុច តេនេវ កមេន បាកទានវារោ វិហិតោតិ. វុច្ចតេ, សភាវតោ ពលវទុព្ពលក្កមេន បាឡិយំ អាចិណ្ណំ បថមំ វុត្តំ. សោ បន កមោ កទាចិ បាកទានបរិយាយោបិ សម្ភវតីតិ កត្វា អដ្ឋកថាសុ តេនេវ កមេន បាកទានវារោ វិហិតោ. អាសន្នំបិ ហិសមានំ ចិត្តំ តោសេតុំវា សន្តាបេតុំវា អសក្កោន្តំ ហុត្វា ទុព្ពលំ ពលវតោ អាចិណ្ណស្ស និវត្តកំ ន ហោតីតិ. យស្មា បន មហាកម្មវិភង្គសុត្តេ បុព្ពេវាស្សតំ កតំ ហោតិ កល្យាណកម្មំ សុខវេទនីយំ. បច្ឆាវាស្សតំ កតំ ហោតិ កល្យាណកម្មំ សុខវេទនីយំ. មរណកាលេវាស្ស ហោតិ សម្មាទិដ្ឋិ សមត្តា សមាទិន្នាតិ ឯវំ អាចិណ្ណទុច្ចរិតស្សបិ ឯកច្ចស្ស អាសន្នេន កល្យាណ កម្មេន សគ្គគមនំ វុត្តំ. តថា បុព្ពេវាស្សតំ កតំ ហោតិ បាបកម្មំ ទុក្ខវេទនិយំ.ល. មិច្ឆាទិដ្ឋិ សមត្តា សមាទិន្នាតិ ឯវំ អាចិណ្ណ សុចរិតស្សបិ ឯកច្ចស្ស អាសន្នេន បាបកម្មេន អបាយគមនំ វុត្តំ. យស្មាច ឧភិន្នំបិ ពលវភាវេ សតិ អាសន្នមេវ បរិយត្តំ ភវិតុំ អរហតិ. តស្មា ឥធ ថេរេន អាសន្នមេវ បថមំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថច បុព្ពេវាស្សកតំ ហោតីតិ ឥទំ អាសន្នានុស្សរិតកម្មវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តម្ពទាឋិកនាមស្ស ចោរឃាតកស្ស មហាវាតកាលនាមស្សច ឧបាសកស្ស វត្ថុ ឯត្ថ កថេតព្ពន្តិ.

អដ្ឋកថាយំ អាគតំ ជរគ្គវោបមំ ទស្សេត្វា អាសន្នមេវ បថមំ វិបាកំ ទេតីតិ ឯកំសេន វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ¶ ហិ អដ្ឋកថាយំ ឯវំ ឯកំសេន វុត្តំ. នច ឧដ្ឋាតុំបិ អសក្កោន្តោ សោ ជរគ្គវោ បជទ្វារស្ស អាសន្នេ ឋិតោបិ បថមតរំ និក្ខមិស្សតីតិ. [គរុកចតុក្កំ]

១៤៧. ទិដ្ឋធម្មោ វុច្ចតិ បច្ចក្ខភូតោ បច្ចុប្បន្នោ អត្តភាវោ. វេទិតព្ពំ អនុ ភវិតព្ពន្តិ វេទនីយំ. ផលំ. ទិដ្ឋធម្មេ វេទនីយំ ផលំ ឯតស្សាតិ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ.

‘‘ទិដ្ឋធម្មេ វេទិតព្ពំ វិបាកានុភវន វសេនាតិ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយ’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ទិដ្ឋេវ ធម្មេ វិបាកំ បដិសំវេទេតីតិ ហិ បាឡិយំ វុត្តំ. ឯត្ថ ហិ វិបាកំ បដិសំវេទេតីតិ ឯតេន ឥធ វេទនីយសទ្ទោ កម្មសាធនោ វិបាកាតិធេយ្យោច ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឯវញ្ច សតិ ឥធ អញ្ញបទត្ថសមាសោ ឯវ លព្ភតិ. ន ឧត្តរបទត្ថសមាសោតិ. ទិដ្ឋធម្មំ ឧបេច្ច តស្ស អនន្តរេ បជ្ជិត្វា បាបុណិត្វា វេទិតព្ពំ ផលំ ឯតស្សាតិ ឧបបជ្ជវេទនីយំ. តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ ឧបបជ្ជ សទ្ទស្ស អត្ថំ វទន្តេន ឧបបជ្ជិត្វាតិ វុត្តំ. សុត្តបទេសុ បន ឧបបជ្ជេវាតិ បាឋោ ទិដ្ឋោ. តស្មា ទិដ្ឋធម្មស្ស សមីបេ អនន្តរេ បជ្ជិតព្ពោ គន្តព្ពោតិ ឧបបជ្ជោ. ទុតីយោ អត្តភាវោ ឧបបជ្ជេវេទិតព្ពំ ផលំ ឯតស្សាតិ ឧបបជ្ជវេទនីយន្តិ ឯវមត្ថោ បាឋស្ស វសេន វេទិតព្ពោ. ឧបបជ្ជាតិវា អនន្តរេ ភវេ បវត្តោ ឯកោ និបាតោ. យថា បច្ចាតិ.

‘‘ទិដ្ឋធម្មតោ អនន្តរំ ឧបបជ្ជិត្វា វេទិតព្ពន្តិ ឧបវជ្ជវេទនីយ’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ឧបបជ្ជវា វិបាកំ បដិសំវេទេតីតិ ហិ បាឡិយំ វុត្តំ. បរិយាយតិ បុនប្បុនំ អាគច្ឆតីតិ បរិយាយោ. អបរោច សោ បរិយា យោចាតិ អបរបរិយាយោ. ទិដ្ឋធម្មា នាគតា នន្តរ ភវេហិ អញ្ញោ ¶ អត្ត ភាវ បរិវត្តោ. តេ នេវ ហិ មហាដីកាយំ អង្គុត្ត រដីកាយញ្ច អបរបរិយាយេតិ ទិដ្ឋធម្មានន្តរានាគតតោ អញ្ញស្មិំ អត្តភាវបរិយាយេ អត្តភាវបរិវត្តេតិ វុត្តំ. សុត្តបទេសុ បន អបរេវា បរិយាយេតិច អបរាបរេវា បរិយាយេតិច ទ្វិធា បាឋោ ទិដ្ឋោ. តត្ថ បច្ឆិមស្មិំ បាឋេសតិ ឥធ មជ្ឈេ ឯកស្ស អបរសទ្ទស្ស លោបោ ទដ្ឋព្ពោ. សង្គហបោដ្ឋកេសុ បន មជ្ឈេ ទីឃោ យាការនដ្ឋោច អបរាបរិយសទ្ទោ ទិស្សតិ. សោ ពហូសុ អដ្ឋកថាសុ នត្ថិ. បាឡិយាច ន សមេតិ.

‘‘អបរេ អបរេ ទិដ្ឋធម្មតោ អញ្ញស្មិំ យត្ថកត្ថចិ អត្តភាវេ វេទិតព្ពំ កម្មំ អបរាបរិយ វេទនីយ’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ទិដ្ឋធម្មតោតិ ឥទំ តាវ នយុជ្ជតិ.

ន ហិ មជ្ឈេ ឧបបជ្ជភវំ វជ្ជេត្វា បថមោ ទិដ្ឋធម្មោវ ឥធ តតីយេ បទេ អធិកតោតិ យុត្តោ.

[១៤៩] អត្ថតោ បន ព្យញ្ជនតោច សព្ពំ បាឡិយា ន សមេតិ.

អបរេវា បរិយាយេ វិបាកំ បដិសំវេទេតីតិ ហិ បាឡិយំ វុត្តំ. អបរាបរេវា បរិយាយេតិវា. អហោសិនាមកំ កម្មំ អហោសិកម្មំ. អហោសិកម្មំ. ភវិស្សតិកម្មំ. អត្ថិកម្មំ. នតស្ស វិបាកោតិ ឯវំ វុត្តបាឋវសេន អាចរិយេហិ តថាគហិតនាម ធេយ្យំ សព្ពសោ អលទ្ធវិបាកវារំ កម្មន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ សត្តសុ កុសលាកុសលជវនេសុ បថមជវនចេតនា ទិដ្ឋធម្មវេ ទនីយំនាម. សា ហិ អលទ្ធាសេវនតាយ សព្ពទុព្ពលត្តា អចិរដ្ឋិ តិកាច ហោតិ អប្បតរវិបាកាចាតិ. បច្ចយំ លទ្ធា ទិដ្ឋធម្មេឯវ អហេតុកមត្តំ ផលំ ទត្វា វិគច្ឆតិ. ន ឯកំបិ មរណកាលំ អតិក្កម្ម សន្តានំ អនុពន្ធិតុំ សក្កោតិ. បច្ចយំ បន អលភមានា អហោសិកំនាម ហោតិ. បច្ចយោតិច អត្តនោ ផលុប្បត្តិយា ឱកាសទាយកោ ¶ នានា ឥរិយាបថេសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណសមា គមាទិកោ យោកោចិ បច្ចយោបិ យុជ្ជតិយេវ. ដីកាសុ បន បដិបក្ខេហិ អនភិភូតតាយាតិអាទិនា មហន្តំ កត្វា បច្ចយោ វុត្តោ. សោ កាកវលិយាទីនំ វិយ បាកដតរផលទានំ សន្ធាយ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. ន ហិ កម្មបថជវនសន្តានេ បវត្តមានា ឥតរាបិវា បថមជវនចេតនា ឥដ្ឋានិដ្ឋសមាយោគវសេនបិ លទ្ធ បច្ចយា កាចិ អត្តនោ ពលានុរូបំ ផលំ ន ទេតីតិ អត្ថិ. នចតាយ ទិយ្យមានំ សព្ពំបិ ផលំ មហាជនស្សវា កម្មការកស្សេវ វាបាកដមេវ សិយាតិ សក្កា វត្តុន្តិ. យំ បន ញាណវិភង្គដ្ឋ កថាយំ ឯកំ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ វិបាកំ ទេតិ. សេសានិ អវិបាកានីតិ វុត្តំ. តំ អលទ្ធបច្ចយានិ សេសានិ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ន ហិ ឯកោ ទិដ្ឋធម្មោ ឯកស្សេវ ទិដ្ឋធម្មវេទនី យស្ស ឱកាសោតិ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ. អត្ថសាធិកា បន សន្និដ្ឋាបកភូតា សត្ថមជវនចេតនា ឧបបជ្ជ វេទនីយំនាម. សា ហិ លទ្ធាសេវនតាយ ថោកំ សារភូតា ហោតីតិ បថមចេតនា វិយ សីឃតរំ វិបច្ចិតុំ នសក្កោតិ. ពលវតីច ហោតីតិ ឯកំ ភវំ ជនេតុំ សក្កោតិ. បតិត ជវ នេសុ បន អន្តិមជវនតាយ មជ្ឈិមចេតនាយោ វិយ ចិរដ្ឋិតិកា ន ហោតីតិ បច្ចយំ លទ្ធា អនន្តរេ ឯវ ភវេ បដិសន្ធិំវា បវត្តិ ផលមេវវា ទត្វា វិគច្ឆតិ. អលទ្ធា បន អហោសិកម្មមេវ ហោតិ. ន ទុតីយំ មរណកាលំ អតិក្កមិតុំ សក្កោតិ. យំបន ញាណវិភង្គដ្ឋកថាយំ ឯកំ ឧបបជ្ជវេទនីយំ បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍតិ. សេសានិ អវិបាកានីតិ វុត្តំ. តំបិ បដិសន្ធិវិបាកំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. សេសានិបិ ហិ យាវ ទុតីយចុតិ នាគច្ឆតិ. តាវ លទ្ធបច្ចយានិ បវត្តិ វិបាកំ ទេន្តិយេវ. ឥធ មិស្សក កម្មានិ កត្វា អនន្តរភវេ មិស្សកកម្មផលំ អនុភោន្តានិ វេមានិក បេតវត្ថូនិ អញ្ញានិច តំតំកម្មំ កត្វា អនន្តរភវេ ឯវ សុគតិ យំ កព្ពិបាកភូតំ វិបត្តិំ អនុភវន្តានិ ទុគ្គតិយំវា តព្ពិបាកភូតំ សម្បត្តិំ អនុភវន្តានិ អនេកានិ វត្ថុសតានិ ឯត្ថ កថេ តព្ពានីតិ.

‘‘សាច ¶ បដិសន្ធិំ ទត្វាវ បវត្តិវិបាកំ ទេតិ. បដិសន្ធិយា បន អទិន្នាយ បវត្តិវិបាកំ ទេតីតិ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិ.

យថាវុត្តវត្ថូហិ សទ្ធិំ វិរុជ្ឈនតោ.

‘‘ចុតិ អនន្តរញ្ហិ ឧបបជ្ជវេទនីយស្ស ឱកាសោ’’តិ ការណំ វុត្តំ. តំបិ អការណំ.

បុតិអនន្តរតោ បដ្ឋាយ យាវជីវំបិ ឱកាសសម្ភវតោ.

‘‘បដិសន្ធិយា បន ទិន្នាយ ជាតិសតេបិ បវត្តិវិបាកំ ទេតីតិ វុត្តំ’’. តំបិ ន គហេតព្ពំ.

កម្មសង្ករាបត្តិតោ. អង្គុត្តរដ្ឋកថាយញ្ច ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ ឧបបជ្ជវេទនីយំ អបរបរិយាយ វេទនីយន្តិ តេសំ សង្កមនំ នត្ថិ. យថាឋានេយេវ បតិដ្ឋន្តីតិ វុត្តំ. ន ចេត្ថ បដិសន្ធិវសេន ឯវំ វុត្តន្តិ សក្កា វត្តុំ. តទត្ថសាធកស្ស អដ្ឋកថាបទេសស្សវា វត្ថុស្សវា យុត្តិយាវា អភាវតោតិ. មជ្ឈេ បន បញ្ចជវន ចេតនា អបរបរិយាយ វេទនីយំនាម. ឯតា ហិ សុដ្ឋុ ពលវន្តី សារភូតាច ហោន្តីតិ ន សីឃំ វិបច្ចិតុំ សក្កោន្តិ. ចិរដ្ឋិតិកា បន ហោន្តិ. តស្មា តតីយភវតោ បដ្ឋាយ យទា ឱកាសំ លភន្តិ. តទា បញ្ចវារេ បដិសន្ធិំ ទត្វា សំសារបវត្តិយា សតិ កប្បសតសហស្សេបិ បវត្តិវិបាកំ ទេន្តីតិ. ឥមានិយេវ បន តីណិ កម្មានិ អត្តនោ អត្តនោ ខេត្តេ សព្ពសោ វិបាកវារំ អលភមានានិ អហោសិកម្មំនាម. ខេត្តញ្ច នេសំ បថមស្ស ទិដ្ឋ ធម្មចុតិយា បរិច្ឆិន្នំ. ទុតីយស្ស អនាគតានន្តរភវចុតិយា. តតីយស្ស បរិនិព្ពានចុតិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. [ទិដ្ឋធម្មចតុក្កំ]

១៤៨. បាកដ្ឋានវសេនាតិ ¶ អបាយាទិកស្ស វិបច្ចនដ្ឋានស្ស វសេន តថា ចត្តារិ កម្មានិនាម ហោន្តីតិ យោជនា. តត្ថាតិ តេសុ អកុសលាទីសុ ចតូសុ កម្មេសុ. កម្មទ្វារវសេនាតិ កម្មសិទ្ធិយា អង្គភូតានំ កាយាទិ កម្មទ្វារានំ វសេន. បាណំ អតិបាតេន្តិ ឯតេនាតិ បាណាតិបាតោ. អតិបាតនញ្ចេត្ថ សរសតោ បតិតុំ អទត្វា អន្តរាឯវ បយោគពលេន បាតនំ ទដ្ឋព្ពំ. អទិន្នំ អាទិយន្តិ ឯតេនាតិ អទិន្នាទានំ. អគមនី យវត្ថុសង្ខាតេសុ វត្ថុកាមេសុ មិច្ឆា ចរន្តិ ឯតេនាតិ កាមេសុមិច្ឆាចារោ. តត្ថ បរបាណេ បាណសញ្ញិនោ តស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយសន្តានុបច្ឆេទកស្ស កាយវចីបយោគស្ស សមុដ្ឋាបិកា វធកចេតនា បាណាតិបាតោនាម. សយមេវ អត្តនោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ បាតេន្តស្ស បាណាតិបាតោនាម នត្ថិ. បរបរិគ្គហិតេ បរបរិគ្គហិតសញ្ញិនោ តតោ វិយោគការណស្ស កាយ វចីបយោគស្ស សមុដ្ឋាបិកា អច្ឆិន្ទកចេតនា អទិន្នាទានំនាម. អគមនីយវត្ថូសុ មគ្គេនមគ្គបដិបាទកស្ស កាយបយោគស្ស សមុដ្ឋាបិកា អស្សាទចេតនា កាមេសុមិច្ឆាចារោនាម. កេចិ បនឯត្ថបិ អគមនីយ វត្ថុសញ្ញិនោតិ បទំ ឥច្ឆន្តិ. តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ. អគមយនីវត្ថុ តស្មិំ សេវនចិត្តន្តិ ហិ តត្ថ វុត្តំ. ឯតេន អគមនីយវត្ថុម្ហិ សតិ គមនីយ សញ្ញាយវា អគមនីយ សញ្ញាយវា សេវន្តស្ស កម្មបថោ ហោតិ យេវាតិ សិទ្ធំ ហោតិ. ឥតរថា អគមនីយវត្ថុ តថា សញ្ញិតា តស្មិំ សេវនចិត្តន្តិ វុត្តំ សិយាតិ.

អបរេ បន សយំ បយោគំ កត្វា អត្តនិ បរេន ករីយមានំ មគ្គេន មគ្គបដិបាទនំ អស្សាទេន្តស្ស សេវនចិត្តេ សតិបិ នត្ថិ កម្មប្បថភេទោ. បយោគស្ស អភាវាតិ វទន្តិ. សេវនចិត្តេ បន សតិ បយោគោ អប្បមាណន្តិ ឯកេ. ឯវញ្ច សតិ តិយង្គិកោវ មិច្ឆាចារោ, ន ចតុរង្គិកោតិ អាបជ្ជតិ. អដ្ឋកថាយំ បន សេវន បយោគេន សហ ចតុរង្គិកោវ វុត្តោតិ អញ្ញេ. សេវនបយោគោ បន យេភុយ្យេន លព្ភមានត្តាយេវ វុត្តោ. ន បន ឯកន្តអង្គភាវតោ. ឥតរថា ឥត្ថីនំ យេភុយ្យេន បយោគកិច្ចំ ¶ នត្ថីតិ តាសំ មិច្ឆាចារោ ទុល្លភោ សិយាតិ ច វទន្តិ. ភិក្ខុនិទូសនំបិ ឯត្ថេវ សង្គយ្ហតិ. សា ហិ រក្ខិតាសុ សង្គហិតាតិ. ដីកាសុ បន សា ធម្មរក្ខិតាបិ ន ហោតិ. កុតោ មាតាទិរក្ខិតា. ធម្មោតិ ហិ ឥធ បាសណ្ឌិយធម្មោវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោតិ វទន្តិ. សាសនធម្មោបិ នន យុត្តោ. សព្រហ្មចារិ និយោបិ ឧបជ្ឈាយិនី អាទិកា តស្សា មាតាទិដ្ឋានិយាឯវ ហោន្តិ. តថា ហិ សិក្ខាបទវិភង្គដ្ឋកថាយំ មិច្ឆាចារោបិ ទុស្សីលាយ.ល. សាមណេរិយា, បុថុជ្ជនភិក្ខុនិយា, សោតាបន្នាយ, សកទាគាមិនិយា, តតោ អនាគាមិនិយា វីតិក្កមោ មហាសាវជ្ជោ. ខីណាសវាយ បន ឯកន្តមហាសាវជ្ជោវាតិ វុត្តំ.

កស្មាបនេត្ថ សុរាបានំ នគហិ តំ. តំបិហិ អបាយសំវត្តនិ កភាវេន វុត្តំ. យថាហ-សុរាមេរយបានំ ភិក្ខវេ អាសេវិតំ ភាវិតំ ពហុលីកតំ និរយសំវត្តនិកំ តិរច្ឆានយោនិសំវត្តនិកំ បេត្តិវិសយសំវត្តនិកំ. យោច សព្ពលហុកោ សុរាមេរយ បានស្ស វិបាកោ. សោ មនុស្សភូតស្ស ឧម្មត្តកសំវត្តនិកោ ហោតីតិ. អដ្ឋកថាសុបិ កោដ្ឋាសតោ បញ្ចបិ បាណាតិបាតា ទយោ កម្មបថាឯវាតិ វុត្តន្តិ. វុច្ចតេ, មូលដីកាយំ តាវ តស្ស សភាគត្តេន មិច្ឆាចារេ ឧបការកត្តេន ទសសុបិ កម្មបថេសុ អនុបវេសោតិ វុត្តំ. តត្ថ សភាគត្តំ គហេត្វា វិភាវនិយំ សុរាបានំបិ ឯត្ថេវ សង្គយ្ហតីតិ វទន្តិ រសសង្ខាតេសុ កាមេសុ មិច្ឆាចារភាវតោតិ វុត្តំ. ឧបការកត្តំ គហេត្វា បដិសម្ភិទាមគ្គដីកាយំ កុសលាកុសលាបិច បដិសន្ធិជនកាយេវ កម្មបថាតិ វុត្តា. វុត្តាវសេសា បដិសន្ធិជននេ អនេកន្តិ កត្តា កម្ម បថាតិ ន វុត្តាតិ ឥមស្ស វាក្យស្ស សំវណ្ណនាយំ វុត្តាវសេ សាតិ សុរាបានាទយោ តព្ពិរមណាទយោច. សុរាបានញ្ហិ មទស្ស បច្ចយោ. មទោ អបុញ្ញបថស្ស. តព្ពិរតិបិ និម្មទតាយ. សាច បុញ្ញបថស្សាតិ កម្មបថូបនិស្សយានិ តានិ តទាសន្នកម្មវសេន សន្ធិជនកានិបិ ហោន្តីតិ វុត្តំ. តត្ថ តទាសន្នកម្មវសេនាតិ តស្ស សុរាបានស្សវា សុរាបានវិរតិយាវា អាសន្នេ បវត្តានំ តម្មូលកានំ អបុញ្ញកម្មានំវា បុញ្ញកម្មានំវា វសេនាតិ អត្ថោ. ឥទំ ¶ វុត្តំ ហោតិ-យោ សុរំ បិវិត្វា សុរាមទហេតុ បាណា បាតាទីសុ យំកិញ្ចិ កម្មំ ករោតិ, តស្ស សុរាបានំ តស្សតិ កម្មស្ស ពលវូបនិស្សយោ ហោតិ បុព្ពចេតនាឋានិយញ្ច. តទេវ វិសុំ បដិសន្ធិំ ជនេតិ, ន ឥតរន្តិ. យថា ហិ បុព្ពាបរចេតនា យោបិ កម្មបថបត្តស្ស កម្មស្ស បរិវារភូតាឯវ បដិសន្ធិំ ជនេន្តិ, ន ឥតរា. ឯវមិទំបីតិ. ន ហិ កម្មបថសុត្តេសុ សរូបតោ អាគតានិឯវ បដិសន្ធិំ ជនេន្តិ. ន ឥតរានីតិ សក្កា និយមេតុំ. យានិ បន ឯកន្តេន បដិសន្ធិជននសាមត្ថិយ យុត្តានិ, តានេវ តត្ថ សរូបតោ វុត្តានិ. យានិបន បដិសន្ធិជននេ អនេកន្តិកានិ ហោន្តិ. តានិ តត្ថសរូបតោ ន វុត្តានីតិ សក្កា វិញ្ញាតុំ. តថា ហិ បដិសម្ភិទា មគ្គដ្ឋកថាយំ កុសលាកុសលាបិច បដិសន្ធិជនកាយេវ កម្មបថាតិ វុត្តា. វុត្តាវសេសា បដិសន្ធិជននេ អនេកន្តិ កត្តា កម្មបថាតិ ន វុត្តាតិ វុត្តំ. តស្មា ឥទំបិ បដិសន្ធិជននេ អនេកន្តិកត្តា តត្ថ សរូបតោ ន វុត្តន្តិច. យំ តទា សន្នកម្មវសេន បដិសន្ធិជនកន្តិ បុព្ពេ វុត្តំ. តំ តត្ថ សរូបតោ វុត្តេសុ តទា សន្នកម្មេសុ អនុបវិដ្ឋន្តិច សក្កា វត្តុន្តិ. តស្ស បន ទុវិធំ កិច្ចំ បដិសន្ធិជននំ កម្មជននញ្ចាតិ. តត្ថ បដិជននតោ កម្មជននមេវស្ស មហន្តំ មហាវិប្ផារញ្ច ហោតីតិ កត្វា សក្កេន ទេវានមិន្ទេន កុម្ភជាតកេ –

យំ វេ វិវិត្វា ទុច្ចរិតំ ចរន្តិ,

និរយំ វជន្តិ ទុច្ចរិតំ ចរិត្វា,

តស្សា បុណ្ណំ កុម្ភមិមំ កិណាថាតិ.

ឯវំ តទាសន្នកម្មវសេនេវ តស្ស អបាយគាមិតា វុត្តា. តទុភយំ បនស្ស កិច្ចំ គហេត្វា សុរាមេរយបានំ ភិក្ខវេ អាសេវិតំ.ល. សំវត្តនិកន្តិ អង្គុត្តរេ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អយញ្ហិសុត្តបទេសុ ធម្មតា. យទិទំ សំវត្តនិកន្តិ វុត្តដ្ឋានេ យថាលាភយោជនាតិ. តថាហិ មូលដីកាយំបុនព្ភវំទេតិបុនព្ភវាយ សំវត្តេតីតិ បាឋេ កម្មសហជាតា បុនព្ភវំទេតិ. កម្មសហាយភូតា អកម្មសហជា តាបុនព្ភវំ ¶ សំវត្តេតីតិ វុត្តំ. កេចិ បន ឥមមត្ថំ អនុបធារេត្វា ឥមាយ បាឡិយា តស្ស វិសុំ ឯកន្តកម្មបថភាវំ មញ្ញន្តិ. យំ បន កោដ្ឋាសតោ បញ្ចបិ កម្មបថាឯវាតិ អដ្ឋកថាវាក្យំ. តត្ថ ឯវសទ្ទេន តេសំ ចេតនាធម្មត្តា ឈានាទិកោដ្ឋាសិកត្តំ និវត្តេតិ. ចេតនា ហិ កម្មបថំ បត្តាបិ អបត្តាបិ កោដ្ឋាសតោ កម្ម បថកោដ្ឋាសិកាឯវ ហោតីតិ. តេនេវ មូលដីកាយំ កម្មបថា ឯវាតិ កម្មបថកោដ្ឋាសិកាឯវាតិ វុត្តំ. អនុដីកាយញ្ច កម្ម បថកោដ្ឋាសិកាឯវ. ន ឈានាទិកោដ្ឋាសិកាតិ វុត្តំ. កេចិបន ឥមមត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា ឥមិនា វាក្យេន តស្ស វិសុំ កម្មបថភាវំ វទន្តិ.

ខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាយំ បន សព្ពេនសព្ពំ តស្ស កម្មបថភាវោ បដិក្ខិត្តោយេវ, តត្ថ ហិ បុរិមានំ ចតុន្នំ កាយកម្មាទិភាវញ្ច កម្មបថភាវញ្ច វិសុំ វត្វា សុរាបានំបត្វា កាយកម្មមេវាតិ វុត្តំ. ឯតេន វចីកម្មភាវញ្ច កម្មបថភាវញ្ច បដិក្ខិបតីតិ. ធាតុសំយុត្តដ្ឋកថា យញ្ច បដិក្ខិត្តោ. យថាហ-តតីយំបញ្ចកម្មវសេន ពុជ្ឈនកានំ អជ្ឈាសយវសេន វុត្តំ. ចតុត្ថំ សត្តកម្មបថវសេន បញ្ចមំ ទស កម្មបថវសេនាតិ. តត្ថ ហិ តតីយេ សុរាបានមិស្សកត្តា បញ្ចកម្មវសេន ឥច្ចេវ វុត្តំ. ន បញ្ចកម្មបថវសេនាតិ. ឯតាសុបិច បដិសន្ធិជននេ អនេកន្តិ កត្តាឯវ បដិក្ខិត្តោតិ ន នសក្កា វត្តុំ ឯវញ្ហិ សតិ សព្ពា បាឡិដ្ឋកថាដីកាយោ សំសន្ទិតា ហោន្តីតិ. កាយកម្មន្តិ ឯត្ថ កាយោ តិវិធោ សសម្ភារកាយោ បសាទកាយោ ចោបនកាយោតិ. ឥធ កាយវិញ្ញត្តិសង្ខាតោ ចោបនកាយោ អធិប្បេតោតិ វុត្តំ កាយវិញ្ញត្តិសង្ខាតេតិ. ចោបនកាយោ ហិ កទាចិ កាយង្គេន អត្តនោអធិប្បាយំ បរស្ស វិញ្ញា បនត្ថាយបិ ករីយតីតិ កាយវិញ្ញត្តីតិ វុច្ចតីតិ. សោ យេវច កម្មានំ បវត្តិមុខត្តា ទ្វារន្តិ កាយទ្វារំ. តស្មិញ្ហិ តេន តេន ឧបក្កម កិច្ចេន បវត្តមានេឯវ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទាទិកិច្ចសិទ្ធិតោ តំជន កស្ស ចេតនាធម្មស្ស អាយូហន កិច្ចនិព្ពត្តិច កាយកម្មនាម លាភោច ហោតីតិ. តស្មិំ កាយទ្វារេ. ឯត្ថច យស្មាសព្ពានិបិ កម្មានិ បុព្ពង្គមភូតេន សម្បយុត្តមនេន វិនា នសិជ្ឈន្តិ. មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា. ¶ មនោសេដ្ឋា មនោមយាតិ ហិ វុត្តំ. ធម្មាតិ ចេត្ថ សុចរិតទុច្ចរិតធម្មា វុច្ចន្តិ. តស្មា មនោទ្វារំ សព្ពកម្មសាធារណត្តា កម្មានិ វិសេសេតុំ នសក្កោតិ. អសាធារណភូតា បន កាយវចីយោ ឯវ សកោន្តិ. យស្មាច បុរិមានិ សត្តវិធានិ កម្មានិ កេវលំ មនោមត្តេន នសិជ្ឈន្តិ. តំសមុដ្ឋិតេហិ បន កាយ វចីបយោគេហិ ឯវ សិជ្ឈន្តិ. តស្មា តេឯវ តេសំ កម្មានំ បវត្តិមុខសង្ខ្យំ គច្ឆន្តីតិ វុត្តំ កាយទ្វារេតិ. បរតោ វចីទ្វារេតិ ច.

យស្មា បន កាយទ្វារេ វុត្តិតោ កាយកម្មំ នាម. វចីទ្វារេ វុត្តិតោ វចីកម្មំនាមាតិ ឯត្តកមត្តេ វុត្តេ បាណាតិបាតាទីនិ តីណិ កាយកម្មំនាម. មុសាវាទាទីនិ ចត្តារិ វចីកម្មំនាមាតិ ឯវំ ទ្វារេន កម្មានំ នាមវវត្ថានំ អសិទ្ធំ សិយា. កថំ. យទា ហិ បុរិមានិ ទ្វេ អាណត្តិវសេន អប្បកេន វចីទ្វារេ ភិជ្ឈន្តិ. តទា តានិ កាយកម្មន្តិ នាមំ ជហេយ្យុំ. វចីកម្មន្តិ សង្ខ្យំ គច្ឆេយ្យុំ កស្មា វចីទ្វារេ វុត្តិតោ វចីកម្មំនាមាតិ វុត្តត្តា. ទ្វេវា នេសំ នាមានិ ភវេយ្យុំ. ឧភយទ្វារេសុបិ សន្ទិស្សនតោ. យទាបន មជ្ឈិមានិ ចត្តារិ ហត្ថមុដ្ឋាទិវសេន អប្បកេន កាយទ្វារេ សិជ្ឈន្តិ. តទា តានិបិ វចីកម្មន្តិ នាមំ ជហេយ្យុំ. កាយកម្មន្តិ សង្ខ្យំ គច្ឆេយ្យុំ. កស្មា កាយទ្វារេ វុត្តិតោ កាយកម្មំនាមាតិ វុត្តត្តា. ទ្វេវា នេសំ នាមានិ ភវេយ្យុំ. ឧភយទ្វារេសុបិ សន្ទិស្សនតោ. ឯវញ្ចសតិ បាណាតិបាតោ.ល. មិច្ឆាចារោចេតិ កាយកម្មំនាមាតិ ឥទំ វវត្ថានមេវ និរត្ថកំ សិយា. តថា បរតោ មុសាវាទោ.ល. ប្បលាបោចេតិ វចីកម្មំនាមាតិ. ពាហុល្លវុត្តិតោតិ វុត្តេបន ឯកមេកេន ពាហុល្លសទ្ទេន ឆព្ពិធានិ តានិ វជ្ជានិ វជ្ជេត្វា វុត្តប្បការំ ទ្វារេន កម្មវវត្ថានំ សិទ្ធំ ភវតិ. យថា វនចរកោ សង្គាមាវចរោតិ.

មនោកម្មានិ បន ទ្វារន្តរេសុ ចរន្តានិបិ ចរណមត្តានិ ឯវ ហោន្តិ. ន ទ្វារន្តរានិ តេសំ កម្មសិទ្ធិយា អង្គំ ហោន្តិ. តស្មា តានិ វិសុំ កតានីតិ វេទិតព្ពំ. យស្មា បន កាយទ្វារស្ស កាយោតិ នាមំ អនេកេសុ សុត្តសហស្សេសុ សយមេវ សិទ្ធំ បាកដញ្ច. ¶ តថា វចីទ្វារស្ស វាចាតិ នាមំ. កុសលាកុសល ជវនចិត្តសង្ខាកស្ស មនោទ្វារស្សច មនោតិ នាមំ. តស្មា សព្ពត្ថ កាយទ្វារំ វចីទ្វារំ មនោទ្វារន្តិ វុត្តេ កម្មេន ទ្វារស្ស វវត្ថាន កិច្ចំនាម នត្ថិ. យត្ថ បន កាយកម្មទ្វារំ វចីកម្មទ្វារំ មនោកម្មទ្វារន្តិ អាគតំ. តត្ថេវ ទ្វារកថាទីសុ កម្មេន ទ្វារវវត្ថានំបិ វិសុំ វត្តព្ពំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

[១៥៣] ឯតេន យំ វុត្តំ វិភាវនិយំ

‘‘កាយកម្មស្សច បវត្តិមុខភូតំ កាយទ្វារន្តិ វុច្ចតីតិ’’. តំ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ.

‘‘តថា មុសាវាទាទិំ កាយវិការេន ករោន្តស្ស វចីកម្មំ កាយទ្វារេបិ បវត្តតីតិ កម្មេន ទ្វារវវត្ថានំបិ នសិយាតិ’’ វុត្តំ. តំបិ ន យុជ្ជតិ.

ន ហិ កាយវិការេន ករីយមានំ វចីកម្មំ កាយទ្វារេ បវត្តមានំបិ តស្ស ទ្វារស្ស នាមំ ភិន្ទិតុំវា អត្តនោ នាមំ ទាតុំវា សក្កោតិ. សភាវ សិទ្ធត្តា តស្ស នាមស្សាតិ.

វុត្តំ ‘‘តថា កាយកម្មមេវ យេភុយ្យេន កាយទ្វារេ បវត្តតិ. ន ឥតរានិ. តស្មា កាយកម្មស្ស យេភុយ្យេន ឯត្ថេវ បវត្តនតោ កាយកម្មទ្វារភាវោ សិទ្ធោ. ព្រាហ្មណគាមាទីនំ ព្រាហ្មណគាមាទិ ភាវោវិយាតិ’’. តំបិ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ.

ន ហិ កាយកម្មទ្វារន្តិ នាមំ ឥធ វុត្តំ អត្ថីតិ. [កាយកម្មំ]

១៤៩. មុសាតិ អភូតត្ថេ និបាតោ. មុសា វទន្តិ ឯតេនាតិ មុសាវាទោ. វិសតិ បរេសំ អញ្ញមញ្ញសម្មោទភាវសង្ខាតំ សាមគ្គិរសំ សំចុណ្ណេតិ បរិភិន្ទតិ មិថុ ភេទំ ករោតិ ឯតាយាតិ បិសុណា. អត្តនោ បិយភាវំ បរេសញ្ច មិត្តសុញ្ញភាវំ ករោតិ ឯតាយាតិវា បិសុណា. និរុត្តិនយេន. វទន្តិ ឯតាយាតិ ¶ វាចា. បិសុណាច សា វាចាចាតិ បិសុណវាចា. យេន សុយ្យតិ, តស្ស ហទយំ ផរមានា ឧសតិ ទហតីតិ ផរុសា. ផរុសាច សា វាចាចាតិ ផរុសវាចា. សាធុជនេហិ អធិគន្តព្ពំ សំសុខំ ហិតញ្ច ផលតិ វិសរតិ វិនាសេតិ ហិតសុខមគ្គំ ភិន្ទតីតិ សម្ផំ. តំវា ផលតិ ភិជ្ជតិ ឯតេនាតិ សម្ផំ. អត្ថធម្មាបគតស្ស បដិភាណចិត្តស្ស ភារតយុទ្ធសីតាហរណា ទិកស្ស វាចា វត្ថុមត្តស្សេតំ នាមំ. យត្ថ ទិដ្ឋធម្មហិតពុទ្ធិយាវា សម្បរាយិក ហិតពុទ្ធិយាវា ឧបាយទីបកំ កិញ្ចិ អត្ថធម្មវិនយបទំ នត្ថិ. សម្ផំ បលបន្តិបការេន កថយន្តិ ឯតេនាតិ សប្ផប្បលាបោ. តត្ថ បរស្សវិសំ វាទនបុរេក្ខារេន វិសំ វាទក កាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា អកុសលចេតនា មុសាវាទោ. សោ បរស្ស អត្ថភញ្ជនកោវ កម្មបថភេទោ. ឥតរោ កម្មមេវ. ឯត្ថ ច កម្ម បថោតិ បដិសន្ធិជនកានំ កម្មានំ ឧដ្ឋានមុខមគ្គោ វុច្ចតិ. យថា ហិ រជានំ ឧដ្ឋានបទេសោ រជបថោតិ វុច្ចតិ. តថា លោកេ សន្ទិស្សមានេសុ សត្តានំ កាយវចីចិត្តាភិសង្ខរណកិច្ចេសុយេហិ កិច្ចេហិ បដិសន្ធិជនកានិ កម្មានិ ឧដ្ឋហន្តិ. យេសុវា កិច្ចេសុ តានិ ឧដ្ឋហន្តិ បវត្តន្តិ. តានិ កាយវចីចិត្តា ភិសង្ខរណកិច្ចានិ បដិសន្ធិជនកានំ កម្មានំ ឧដ្ឋានមុខមគ្គត្តា កម្មបថោតិ វុច្ចន្តិ. កតមានិ បន តានីតិ. អង្គសម្បន្នានិ អកុសលេសុ បាណឃាត កិច្ចាទីនិ កុសលេសុ តព្ពិរមណកិច្ចាទីនិ ទសវិធានិ កិច្ចានីតិ. កម្មានិយេវ សុគតិទុគ្គតីនំ តទុប្បជ្ជនកសុខទុក្ខានញ្ច បថភូតត្តា កម្មបថោនាមាតិបិ វទន្តិ.

បរស្ស ភេទបុរេក្ខារេន ភេទកកាយគចីបយោគសមុដ្ឋា បិកា សំកិលិដ្ឋចេតនា បិសុណាវាចា. សាបិ បរេ ភិន្នេយេវ កម្មបថភេទោ. អភិន្នេ កម្មមេវ. បរស្ស មម្មច្ឆេទកកាយ វចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ទុដ្ឋចេតនា ផរុសវាចា. ឯត្ថច មរន្តិ សត្តា, មរណមត្តំវា ទុក្ខំ និគច្ឆន្តិ ឯតស្មិំ ឃដ្ដិយមានេតិ មម្មំ. ទុដ្ឋវណោ. មម្មំ ឆិន្ទតិ ភិន្ទតិ ឃដ្ដេតីតិ មម្មច្ឆេទកោ. វណឃដ្ដនបយោគោ. ឥធ បន មម្មំវិយាតិ មម្មំ. ជាតិអាទីសុ ទសសុ អក្កោសវត្ថូសុ យំកិញ្ចិ. មម្មច្ឆេទកោតិ ជាតិអាទីសុ ឃដ្ដន វសេន ¶ បវត្តោ ផរុស កាយវចី បយោគោ. អយ មត្ថោ សីលក្ខន្ធ ដីកា វសេន វេទិតព្ពោ. អថវា. មមាយតីតិ មមោ. មិត្តោ. មមស្ស ភាវោ មម្មំ. មេត្តាចិត្តំ. មម្មំ ឆិន្ទតីតិ មម្មច្ឆេទកោ. អយំបិ អក្កោសិតព្ពស្ស សម្មុខាឯវ កម្មបថភេទោតិ កេចិ. បរម្មុខាបីតិ អបរេ. យថា បន បរំ អក្កោសិត្វា ខមាបេន្តស្ស ខមាបនកម្មំ បរស្ស ទូរេ ឋិតស្សបិ មតស្សបិ សម្បជ្ជតិ. ឯវំ អក្កោសនកម្មំបីតិ ទីឃមជ្ឈិមដីកាការា ឥច្ឆន្តិ. អក្កោសាធិប្បាយេន ចណ្ឌា មហិំសី តំ អនុពន្ធតូតិវា ចោរា តំ ខណ្ឌា ខណ្ឌិកំ ករោន្តូតិវា មុទ្ធា តេ ផលតុ សត្តធាតិវា ឯវមាទិនា នយេន បរំ អភិសបន្តស្សបិ កម្មបថភេទោ ហោតិយេវាតិច វទន្តិ.

អនត្ថវិញ្ញាបន កាយវចីបយោគ សមុដ្ឋាបិកា បាបចេតនា សម្ផប្បលាបោ. សោបិ ភារតយុទ្ធ សីតាហរណាទិកេសុ បដិភាណចិត្តេសុ វាចាវត្ថុមត្តេសុឯវ កម្មបថភេទោ. សោចខោ បរេ តំ អនត្ថំ សច្ចតោ គណ្ហន្តេយេវ. អគណ្ហន្តេ បន កម្មមេវ. តថា រាជកថាទីសុ ទ្វត្តិំស តិរច្ឆាន កថាបភេទេសុបិ កម្មមេវ. តញ្ច ខោ តទស្សាទវសេន កថេន្តស្សេវ. អត្ថធម្មវិនយនិស្សិតំ កត្វា កថេន្តស្ស បន សព្ពំបិ សត្ថកមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. វចីកម្មន្តិ ឯត្ថ វចីតិ វាចាយេវ. សា ចតុព្ពិធា សទ្ទវាចា វិរតិវាចា ចេតនាវាចា ចោបនវាចាតិ. ឥធ បន សទ្ទសហិតា វចីវិញ្ញត្តិសង្ខាតា ចោបន វាចា អធិប្បេតាតិ វុត្តំ វចីវិញ្ញត្តិសង្ខាតេតិ. ចោបនវាចា ហិ កទាចិ វាចង្គេន អត្តនោ អធិប្បាយំ បរស្ស វិញ្ញាបនត្ថាយបិ ករីយតីតិ វចីវិញ្ញត្តីតិ វុច្ចតីតិ. សាយេវច កម្មានំ បវត្តិ មុខត្តា ទ្វារន្តិ វចីទ្វារំ. តាយ ហិ តំតំវចីបយោគកិច្ចេន បវត្តមានាយ ឯវ វិសំវាទនាទិកិច្ចសិទ្ធិតោ តំសមុដ្ឋាបកស្ស ចេតនាធម្មស្ស អាយូហនក្រិយានិព្ពត្តិច វចីកម្មនាមលាភោច ហោតីតិ. តស្មិំ វចីទ្វារេ. យមេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ កាយកម្មេ វុត្តមេវាតិ. [វចីកម្មំ]

១៥០. អភិជ្ឈាយន្តិ ¶ អស្សាទមត្តេ អដ្ឋត្វា បរភណ្ឌស្ស អត្តនោ បរិណាមនវសេន អតិរេកតរំ ឈាយន្តិ និជ្ឈាយន្តិ ឯតាយាតិ អភិជ្ឈា. ព្យាបាទេន្តិ បរសត្តេ វិនាសំ អាបន្នេ កត្វា ចិន្តេន្តិ ឯតេនាតិ ព្យាបាទោ. មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឯត្ថ មិច្ឆាតិ វិបរីតត្ថេ និបាតោ. អត្ថិទិន្នន្តិអាទិនយបវត្តំ សព្ពំ សប្បុរិស មគ្គំ សប្បុរិសបញ្ញត្តំ ភិន្ទិត្វា នត្ថិ ទិន្នន្តិអាទិនយេន តព្ពិបរី តតោ បស្សន្តិ ឯតាយាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ. តត្ថ បរសន្តកំ ទិស្វា កេវលំ អស្សាទនាភិនន្ទនរជ្ជនមត្តេសុ អដ្ឋត្វា អហោវត ឥទំ មមស្សាតិ ឯវំ អត្តនោ កត្វា ចិត្តេន បរិណាមេន្តស្សេវ អភិជ្ឈាកម្មបថភេទោ ហោតិ. បរសន្តកភាវេយេវ ថបេត្វា លាភាវតិមេ. យេ ឦទិសំ បរិភុញ្ជន្តិ. អហោវតាហំបិ តាវកាលិកំ បរិភុញ្ជេយ្យំ. យាចិត្វាវា កិណិត្វាវា អត្តនោ ករេយ្យំ. អញ្ញំវា ឦទិសំ លភេយ្យន្តិ ឯវំ អស្សាទេន្តស្ស កម្មមេវ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាសុ បរភណ្ឌវត្ថុកេ ហិ លោភេ ឧប្បន្នេបិ ន តាវ កម្មបថភេទោ ហោតិ. យាវ ន អហោវត ឥទំ មមស្សាតិ អត្តនោ បរិណាមេតីតិ. អន្តមសោ ឌំសមកសាទិកេបិ អារព្ភ ឥមេ នស្សន្តុ វិនស្សន្តុ. អហោវតិមេ នស្សេយ្យុំ វិនស្សេយ្យុំ. អវឌ្ឍិតាវា ភវេយ្យុំ ចិរំវា នតិដ្ឋេយ្យុំ. កទាវា នស្សន្តិ វិនស្សន្តីតិ ឯវំ បរ សត្តស្ស ខន្ធជីវវិនាសំ ចិន្តេន្តស្សេវ ព្យាបាទោ. ឥតរោ កម្មមេវ. វុត្តញ្ហេតំ បរសត្តវត្ថុកេ ហិ កោធេ ឧប្បន្នេបិ ន តាវ កម្មបថភេទោ ហោតិ. យាវ ន អហោវតាយំ ឧច្ឆិជ្ជេយ្យ វិនាសេយ្យាតិ តស្ស វិនាសំ ចិន្តេតីតិ. កម្មស្សវា កម្មវិបាកស្សវា សព្ពសោ បដិពាហិកា នត្ថិកាហេ តុកាក្រិយវសេន តិវិធា និយត មិច្ឆាទិដ្ឋិឯវ កម្មបថភេទោ. ទសវត្ថុកមិច្ឆាទិដ្ឋិ បន នត្ថិកទិដ្ឋិបភេទាឯវ. សព្ពញ្ញុទេសនំ បដិពាហិត្វា បវត្តា អរិដ្ឋកណ្ដកាទីនំ ទិដ្ឋិយោបិ កម្មបថាឯវាតិ វទន្តិ. វីសតិវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិវា ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតានិវាកម្មមេវាតិ.

និយតាតិ ¶ ចេត្ថ យថា តីណិ លក្ខណានិ យត្តកំ បស្សិត្វា សទ្ធាធិមោក្ខេន សន្និដ្ឋានំ គច្ឆន្តស្ស ចិត្តុប្បាទោ អត្តនោ អនន្តរំ ផលទាននិយមេន និយតោ ហោតិ. តត្តកំ បស្សន្តោ កុសលេសុ ធម្មេសុ និយាមំ ឱក្កមតីតិ វុត្តោ. តថាទិដ្ឋិដ្ឋា នានិ ការណ បដិរូបកានិ យត្តកំ បស្សិត្វា មិច្ឆាធិមោក្ខេន សន្និដ្ឋានំ គច្ឆន្តស្ស ចិត្តុប្បាទោចុតិអនន្តរេផលទាននិយមេន និយតោ ហោតិ. តត្តកំ បស្សិត្វា សន្និដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ អកុសលេសុ ធម្មេសុ និយាមំ ឱក្កមតិ, អតេកិច្ឆោនាម ហោតិ. តថា បន អបស្សិត្វា កេវលំ មិច្ឆាធិមោក្ខមត្តេន ឯវមេវ ភវិស្សតីតិ សន្និដ្ឋានំ គន្ត្វា សកំ អាចរិយកំ សមយំ បគ្គណ្ហិត្វា ឋិតោ អតេកិច្ឆោនាម នហោតិ. កស្មា, ផលទាន និយមាភាវាតិ. អយញ្ច អត្ថោ មិច្ឆត្តត្តិកេន ទីបេតព្ពោ. តត្ថ ហិ ផលទាន និយមវសេនេវ ឧភិន្នំបិ សម្មត្តមិច្ឆត្តធម្មានំ និយតសញ្ញាបដិលាភោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោតិ. សុត្តន្តសំវណ្ណនាសុ បន គហណនិយមវសេនាបិ តស្សា និយតភាវោ វុត្តោតិ.

អញ្ញត្រាបិវិញ្ញត្តិយាតិ វិញ្ញត្តិទ្វយេន វិនាបិ. វិញ្ញត្តិទ្វយំ អសមុដ្ឋាបេត្វាបីតិ អត្ថោ. អបិសទ្ទេន បន វិញ្ញត្តិទ្វយេន សហាបីតិ ទស្សេតិ. ឥមានិ ហិ តីណិ កម្មានិ យទា កាយង្គវា ចង្គានិ អចោបេត្វា មនស្មិំឯវ សិជ្ឈន្តិ. តទាវិញ្ញត្តិយា វិនាវ បវត្តន្តិ. យទា បន តានិ ចោបេត្វា កាយវចីទ្វារេសុ សិជ្ឈន្តិ, តទា វិញ្ញត្តិយា សហេវ បវត្តន្តីតិ. ឯតេន ឥមេសំ តីសុបិ ទ្វារេសុ បវត្តិំ ទីបេតិ. ឯវំសន្តេបិ ឥមានិ មនោទ្វារេឯវ ពហុលំ បវត្តន្តិ. កាយវចីទ្វារេសុ បន អប្បកមេវ បវត្តន្តីតិ វុត្តំ មនស្មិំយេវពាហុល្លវុត្តិតោតិ. តត្ថ មនស្មិំ យេវាតិ កុសលា កុសលជវនចិត្តសង្ខាតេ មនោទ្វារេឯវ. ឯតេន បុរិមេសុបិ កាយទ្វារេ វចីទ្វារេតិ បទេសុ ឯវសទ្ទសម្ភវោ ទីបិតោ ហោតិ. ឯវញ្ហិ សតិ តត្ថបិ ទ្វារេន កម្មវវត្ថានំ សុដ្ឋុតរំ ឧបបន្នំ ហោតីតិ. ឥតរថា ឧបលក្ខណាទិវសេន អត្ថន្តរបសង្គោបិ សិយាតិ. អបិច, ឥធ ឯវសទ្ទេន អយំបិ វិសេសត្ថោ ទីបិតោ ហោតិ. បាណវធាទីសុ ហិ វធាមិ នំ អវហរាមិ ន ន្តិអាទិនា ¶ សំវិធានាការេន បវត្តា ចេតយិតក្រិយាឯវ បធានំ ហោតិ. សាច កាយវចីបយោគេហិ វិនា នសិជ្ឈតិ. តស្មា តេសុ កាយ វចី បយោគា កម្មសិទ្ធិយា ឯកំ អង្គំ ហោន្តិ. តំ សហជាតាច អភិជ្ឈាទយោ ចេតនាបក្ខិកាឯវ ហុត្វា អព្ពោហារិកត្តំ គច្ឆន្តិ. បរភណ្ឌា ភិជ្ឈាយនាទីសុ បន អភិជ្ឈាទីនំ អត្តបធានានំ កាយវចីទ្វារេសុ បវត្តានំបិ កាយ វចីបយោគាកម្មសិទ្ធិយា អង្គមេវ នហោន្តិ. តថា ចិន្តាបវត្តិ មត្តេនេវ តត្ថ កម្មសិទ្ធិតោ. ឥតិ ឥមេសុ កម្មេសុ កាយ វចីទ្វារានំ សព្ពេនសព្ពំ អង្គភាវបដិក្ខិបនត្ថំ មនស្មិំ យេវាតិ ឯវ គហណំ ឥធេវ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេសុ បន ទ្វារេសុ បវត្តិមត្ត សព្ភាវំ សន្ធាយ ពាហុល្លសទ្ទោបិ ឥធ គហិតោតិ.

‘‘វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបក ចិត្តសម្បយុត្តាចេត្ថ អភិជ្ឈាទយោ ចេតនាបក្ខិកាវ ហោន្តីតិ’’ វុត្តំ. តំ ឥធ ន យុជ្ជតិ.

ន ហិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តសម្បយុត្តាបិ កេវលំ មនោកម្ម កិច្ចវិសេសេន បវត្តមានា អភិជ្ឈាទយោ ចេតនាបក្ខិកា ហោន្តិ. ចេតនាឯវ បន អភិជ្ឈាទិបក្ខិកា ហោតីតិ. [មនោកម្មំ]

១៥១. ឯត្ថ ច ទសន្នំបិ ឥមេសំ កម្មបថានំ បុព្ពាបរចេតនាយោ បដិសន្ធិអាកឌ្ឍនេ អនេកន្តិកបក្ខំ គតាតិ បដិសម្ភិទា មគ្គដីកាយំ វុត្តា. តស្មា តាបិ ឥមំ សត្តំ មារេស្សាមិ ឥមំ ភណ្ឌំ អទិន្នំ អាទិយិស្សាមីតិអាទិនា នយេន អាទិតោ បដ្ឋាយ បវត្តា ពលវបច្ចយេ លទ្ធា បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍន្តិ. អលទ្ធា នាកឌ្ឍន្តីតិ យុត្តា. យានិ បន កុសលាកុសលានិ កម្មបថភេទំ អប្បត្តានិ ហោន្តិ. តានិ កាយទ្វារេ ទិស្សមានានិ កាយកម្មានិនាម ហោន្តិ. វចីទ្វារេ ទិស្សមានានិ វចីកម្មានិនាម. សុទ្ធេ មនោទ្វារេ ទិស្សមានានិ មនោកម្មានិនាមាតិ វេទិតព្ពានីតិ. ទោសមូលេនាតិ ទោសសង្ខាតមូលេន ទោសមូលកចិត្តេនាតិ ទ្វិធា អត្ថោ. តត្ថ បុរិមោ ព្យាបាទវជ្ជេហិ ទ្វីហិ យុជ្ជតិ, បច្ឆិមោ តីហិបិ. ¶ លោភមូលេនាតិ ឯត្ថ ឯសនយោ. តត្ថាបិតិ បុរិមោ អភិជ្ឈាវជ្ជេហិ ទ្វីហិ យុជ្ជតិ. បច្ឆិមោ តីហីតិ. ទ្វីហិ មូលេហីតិ កទាចិ ទោសមូលេន កទាចិ លោភមូលេនាតិ ឯវំ ទ្វីហិ មូលេហិ សម្ភវន្តិ. មោហោ បន សព្ពសាធារណត្តា វិសេសករោ ន ហោតីតិ ឥធ ន គហិតោ.

‘‘និធិបាឋកបមាណតោ ទុដ្ឋនិគ្គហត្ថំ បរសន្តកំ ហរន្តានំ រាជូនំ ព្រាហ្មណានញ្ច សព្ពមិទំ ព្រាហ្មណានំ រាជូហិ ទិន្នំ. តេសំ បន សព្ពទុព្ពលភាវេន អញ្ញេ ភុញ្ជន្តិ. អត្តសន្តកមេវ ព្រាហ្មណា បរិភុញ្ជន្តីតិ ឯវមាទីនិ វត្វា សកសញ្ញាយ ឯវ យំកិញ្ចិ ហរន្តានំ កម្មផលសម្ពន្ធាបវាទីនញ្ច មោហមូលេនា’’តិ វុត្តំ. តំ ឥធ ន យុជ្ជតិ.

សហជាតមូលញ្ហិ ឥធ អធិប្បេតំ អសាធារណភូតញ្ច. តេសញ្ច តថាហរន្តានំ ហរណំ ហរណកាលេ កទាចិទោសមូលេន កទាចិ លោភមូលេនាតិ ឯវំ ទ្វីហិ មូលេហិ ឯវ សម្ភវតីតិ. យោ បន មោហោ មហាសម្មតាទីនំធម្មិករាជូនំ កាលេ បវត្តំ បោរាណក និធិសត្ថំ ថបេត្វា បច្ឆា អធម្មិកានំរាជូនំ កាលេ បវត្តេសុ យេភុយ្យេន អធម្មិកេសុ ធម្មសត្ថ រាជសត្ថ សង្ខាតេសុ និធិបាឋេសុ ធម្មិកសញ្ញីនំ រាជូនំ ឧប្បន្នោ. យោច រាជូនំ អភិសេកកាលេ ទិន្នញ្ញេវសមណព្រាហ្មណានំតិណកដ្ឋោទកន្តិ វចនំ ឧបាទាយ សព្ពមិទំ ព្រាហ្មណានំ រាជូហិ ទិន្នន្តិ ឯវំ សញ្ញីនំ ព្រាហ្មណានំ ឧប្បន្នោ. យោច នត្ថិ សុកត ទុក្កដានំ កម្មានំ ផលំ វិបាកោតិ ឯវំ ទិដ្ឋិកានំ កម្មផលសម្ពន្ធា បវាទីនំ ឧប្បន្នោ. សោសព្ពោបិ ឧបនិស្សយមោហោ នាម ហោតិ. សោ ឥធ នាធិប្បេតោ. ឥតរថា លោភោ និទានំ កម្មានំ សមុទយាយ. ទោសោ និទានំ កម្មានំ សមុទយាយ. មោហោ និទានំ កម្មានំ សមុទយាយាតិ វចនតោ សព្ពេបិ អកុសលកម្ម បថាតិ មូលកាឯវ ឥធ វត្តព្ពា សិយុន្តិ. ឯវំបនេត្ថ វត្តព្ពំ សិយា, កម្មេសុច កម្មផលេសុច សញ្ជាតកង្ខានំ ជនានំ កង្ខា បរិយុដ្ឋាន ចិត្តេនសហេវតទនុរូបានិអទិន្នាទានាទីនិ ចត្តារិកម្មានិ ករោន្តានំ តានិ ¶ កម្មានិ សុទ្ធេន មោហមូលេន ជាយន្តីតិ. ឯវញ្ហិ សតិ បរតោ វិចិកិច្ឆា ចេតនាយ បដិសន្ធិជនកេសុ គហណំបិ ឧបបន្នំ ហោតីតិ. [អកុសលកម្មំ].

១៥២. កាមាវចរកុសលំបិ កាយទ្វារេ បវត្តំ កាយ កម្មន្តិ ឯត្ថ ទ្វេ បរិយាយា វេទិតព្ពា. កថំ, វក្ខមានេសុ ហិ បុញ្ញក្រិយវត្ថូសុ យំកិញ្ចិ បុញ្ញក្រិយវត្ថុំ កាយង្គំ ចោបេត្វា បវត្តិតំ កាយកម្មំ នាម. វាចង្គំ ចោបេត្វា បវត្តិតំ វចីកម្មំ នាម. កាយង្គ វាចង្គានិ អចោបេត្វា មនោទ្វារេឯវ បវត្តិតំ មនោកម្មំ នាមាតិ អយមេកោ បរិយាយោ. អយំ បន មេត្តំ កាយកម្មំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ សព្រហ្មចារីសុ អាវិចេវ រហោ ច. មេត្តំ វចីកម្មំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ សព្រហ្មចារីសុ អាវិចេវ រហោច. មេត្តំ មនោកម្មំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ សព្រហ្មចារីសុ អាវិចេវ រហោចាតិច. សព្ពំ កាយកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តំ. សព្ពំ វចីកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តំ. សព្ពំ មនោកម្មំ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តន្តិ ច.

បទក្ខិណំ កាយកម្មំ, វាចាកម្មំ បទក្ខិណំ;

បទក្ខិណំ មនោកម្មំ, បណីហិតេ បទក្ខិណេ តិច.

ឯវមាទីសុ សុត្តបទេសុ អាគតោ. អបិច, អដ្ឋសាលិនិយំ សកលាយ នវកម្មទ្វារកថាយ អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោ. តត្ថ ហិ ទានមយំបិ កាយវចី មនោកម្មវសេន តិធា វិភត្តំ. តថា សីលមយំ ភាវនាមយញ្ចាតិ. យស្មិំ បន ទុស្សិល្យេ បវត្តមានេ កាយោ អបរិសុទ្ធោ ហោតិ. កាយសំវរោ ភិជ្ជតិ. យំ បន កុសលំ បវត្តមានំ តទង្គបហានាទិវសេន តំ ទុស្សិល្យំ បជហិត្វា កាយទ្វារំ សោធយមានំ កាយសំវរំ បូរយមានំ បវត្តតិ. តំ កាយចោបន រហិតំបិ កាយង្គ សំវរណ កិច្ចត្តា កិច្ចសីសេន កាយទ្វារេ បវត្តំ កាយកម្មំនាម. កាយសុចរិតន្តិបិ វុច្ចតិ. ឯត្ថច តំ ទុស្សិល្យំ បជហិត្វាតិ យស្មិំ ចិត្តេ ឧប្បជ្ជមានេ បាណឃាតាទិកំ កាយទុស្សិល្យំ ឧប្បជ្ជេយ្យ. តស្ស ចិត្តស្ស ឧប្បជ្ជិតុំ អប្បទានវសេន តំ កាយទុស្សិល្យំ បជហិត្វា. កាយទ្វារំ សោធ យមានន្តិ ¶ យស្មិំ ទុស្សិល្យេ ឧប្បជ្ជមានេ កាយង្គំ អសុទ្ធំ ហោតិ. តស្ស ឧប្បជ្ជិតុំ អប្បទានវសេន កាយទ្វារំ សោធយមានំ. កាយសំវរំ បូរយមានន្តិ សយំ កាយង្គសំវរណកិច្ចសម្បាទនេន កាយសំវរំ បូរេន្តន្តិ អត្ថោ. វចីកម្មេបិ ឯសេវ នយោ. អវយេសំ បន សព្ពំបិ កល្យាណកម្មំ តីសុ ទ្វារេសុ បវត្តំបិ មនោទ្វារំឯវ សោធយមានំ មនោសំវរំឯវ បូរយមានំ បវត្តតីតិ មនោទ្វារេ បវត្តំ មនោកម្មំនាម. មនោសុចរិតន្តិបិ វុច្ចតិ. អយមេកោ បរិយាយោ. អយំ បន អនេកសតេសុ កម្មបថសុត្តេសុ អាគតោ. អបិច, អដ្ឋសាលិនិយំ សកលាយ ទ្វារកថាក អយមត្ថោ ទីបេតព្ពោតិ. ឥមេសុ បន ទ្វីសុ បរិយាយេសុ សត្តុសាសនេ កល្យាណធម្មបូរណំនាម យាវទេវ បាបធម្មបហានត្ថាយ ឯវ ហោតីតិ បច្ឆិមោយេវ បធានន្តិ វេទិតព្ពោតិ. ទិយ្យតិ ឯតេនាតិ ទានំ. វត្ថុបរិច្ចាគចេតនា. សីលយតីតិ សីលំ. កាយ វចីកម្មានិ សាវជ្ជានិ នីវារេត្វា អនវជ្ជានិ សុសមាហិតានិ កត្វា សម្មាទហតិ ថបេតិ, ឧបរិមេ កុសលធម្មេច ឧបធារេតិ. តេសំ បតិដ្ឋា ហុត្វា ធារេតីតិ អត្ថោ. ភាវេន្តិ ឯតាយាតិ ភាវនា. អធិកុសលធម្មេ អនុប្បន្នេវា ឧប្បាទេន្តិ ឧប្បន្នេវា វឌ្ឍេន្តីតិ អត្ថោ. អបចាយន្តិ ឯតេនាតិ អបចាយនំ. បូជេន្តិ កាយវាចាហិ អត្តានំ នីចវុត្តិំ ទស្សេន្តីតិ អត្ថោ.

វិសេសេន អាវរន្តិ ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តីតិ ព្យាវដានំ ភាវោ កម្មំវា វេយ្យាវច្ចំ. បជ្ជិត្ថាតិ បត្តិ. អត្តនិ លទ្ធបុញ្ញកោដ្ឋាសស្ស នាមំ. បាបីយតីតិវា បត្តិ. បរេហិ អនុមោទន្តេហិ លទ្ធព្ពស្ស បុញ្ញានិសន្ទស្សេតំ នាមំ. បត្តិំ ទទន្តិ ឯតេនាតិ បត្តិទានំ. តទេវ បរេហិ ទិន្នំ អនុមោទន្តិ. សាធុការំ ទទន្តិ ឯតេនាតិ បត្តានុមោទនំ. ធម្មំ សុណន្តិ ឯតេនាតិ ធម្មសវនំ. ធម្មំ ទេសេន្តិ ឯតាយាតិ ធម្មទេសនា. អត្ថិ ទិន្នំ, អត្ថិ យិដ្ឋំ, អត្ថិ ហុតំ, អត្ថិ សុកតទុក្កដានំ កម្មានំ ផលំ វិបាកោតិអាទិនា ទសវត្ថុកំ សម្មាទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោន្តិ ឯតេនាតិ ទិដ្ឋិជុកម្មំ. សព្ពានិ បន តានិ បុនេន្តិ ចិត្តសន្តានំ សោធេន្តិ ឯតេហីតិ បុញ្ញានិ. បូជនីយភាវំ និព្ពត្តេន្តីតិ បុញ្ញានីតិបិ វទន្តិ. តានិឯវ អវស្សំ កត្តព្ពដ្ឋេន ក្រិយានិចាតិ ¶ បុញ្ញក្រិយានិ. តានិយេវ សុខវិសេសានំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន វត្ថូនិចាតិ បុញ្ញក្រិយវត្ថូនីតិ. ឯត្ថ ឯកមេកំ តិវិធំ ហោតិ បុរិមំ មជ្ឈិមំ បច្ឆិមន្តិ. តត្ថ ទានេ តាវ បដិគ្គាហកស្ស បរិច្ចាគករណំ មជ្ឈិមំនាម. តតោ បុព្ពេ ឥមិនា បច្ចយេន ទានមយំ បុញ្ញំ បវត្តយិស្សាមីតិ ឯវំ បច្ចយុប្បាទនតោ បដ្ឋាយ ទានំ អារព្ភ ទានំ ឧទ្ទិស្ស តីសុ ទ្វារេសុ បវត្តា កុសលចេតនា បុរិមំនាម. បច្ឆា ភាគេ បន អត្តនា ទិន្នទានំ អារព្ភ បុនប្បុនំ អត្តមនចិត្តំ ឧប្បាទេន្តស្ស បវត្តា កុសលចេតនា បច្ឆិមំនាមំ. សព្ពំបិ ចេតំ អកុសលេ វុត្តនយេន ពលវបច្ចយេ លទ្ធា បដិសន្ធិំ ទេតិ. អលទ្ធា ន ទេតីតិ វេទិតព្ពំ.

បុន ហីន មជ្ឈិមបណីតវសេន តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ ហីនេន ឆន្ទេន ចិត្តេន វីរិយេន វីមំសាយវា បវត្តិតំ ហីនំ, មជ្ឈិមេន ឆន្ទាទិនា បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ, បណីតេន បណីតំ. យសកាមតាយវា បវត្តិតំ ហីនំ. បុញ្ញផលកាមតាយវា បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ. កត្តព្ពមេ វិទន្តិ អរិយភាវំ និស្សាយ បវត្តិតំ បណីតំ. អត្តុក្កំសន បរវម្ភនាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋំវា ហីនំ. អនុបក្កិលិដ្ឋំ លោកិយសុខភាគិតាយ បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ. មគ្គផលសុខភាគិតាយ បវត្តិតំ បណីតំ. តណ្ហាវសេនវា ភវភោគត្ថាយ បវត្តិតំ ហីនំ. អត្តនោ វិមោក្ខត្ថាយ បវត្តិតំ មជ្ឈិមំ. សព្ពសត្តវិមោក្ខត្ថាយ បវត្តិតំ បារមិតាទានំ បណីតន្តិ អយមត្ថោ វិសុទ្ធិមគ្គេ សីលនិទ្ទេសំ និស្សាយ វេទិតព្ពោតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សេសេសុបិយថា សម្ភវំ តិកទ្វយំ វិភជិត្វា វត្តព្ពន្តិ. តត្ថ សីលំ នាមភិក្ខុសីលំ, ភិក្ខុនិសីលំ, សាមណេរសីលំ, គហដ្ឋសីលន្តិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ បុរិមានំ ទ្វិន្នំ សមាទានកិច្ចំ កម្មវាចាយ សិទ្ធំហោតិ. អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នេនវា សិក្ខាបច្ចក្ខានេនវា កម្មវាចាយ ភិន្នាយ សព្ពំ សមាទានំ ភិន្នំ ហោតិ. សព្ពានិ ឧបសម្បន្ន សីលានិ ភិន្នានិ ហោន្តិ. តទា ភិក្ខុបដិញ្ញំ អវិជហិត្វា ឋិតោ ទុស្សីលោនាម ហោតិ. ថបេត្វាបន អន្តិមវត្ថុំ អញ្ញសិក្ខា បទានិ វីតិក្កមន្តស្ស យំ វីតិក្កមតិ. តស្មិំយេវ សំវរភេទោ ហោតិ. ន សមាទាន ភេទោ. ន ហិ តំ បុន កម្មវាចាយ សមាទាតព្ពន្តិ អត្ថីតិ. បដិកម្មំ ករោន្តស្ស ¶ បន សំវរោ បាកតិកោ ហោតិ. សញ្ចិច្ច វីតិក្កមន្តោវា បដិកម្មំ អករោន្តោវា អលជ្ជីនាម ហោតិ. ន ទុស្សីលោតិ. ឯសនយោ សាមណេរសីលេបិ. តត្ថ បន សរណគមនេនេវ សមាទានំសិទ្ធំ ហោតិ. លិង្គនាសនង្គំ កត្វា សរណគមនេ ភិន្នេ សព្ពំ សមាទានំ ភិជ្ជតិ. ឥតរេសុ បន យំ វីតិក្កមតិ, តស្មិំយេវ សំវរភេទោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

គហដ្ឋសីលេ បន បកតិ គហដ្ឋានំ គហណវសេនេវ សមាទានំ សិទ្ធំ ហោតិ. តស្មា ឯកតោគណ្ហន្តេ សព្ពានិ សមាទិន្នានិ ហោន្តិ. ឯកស្មិំច ភិន្នេ សព្ពានិ ភិន្នានិ ហោន្តិ. សព្ពានិ បុន សមាទាតព្ពានិ. វិសុំ វិសុំ គណ្ហន្តេ បន យំ វីតិក្កមតិ, ឯតទេវភិជ្ជតិ. តទេវ បុន សមាទាតព្ពំ ហោតីតិ. បរិច្ឆិន្នកាលា តិក្កមនេ បន សព្ពំ សមាទានំ វូបសម្មតិយេវ. ទុស្សីលភាវោ បនេត្ថ បញ្ចន្នំ និច្ចសីលានំ ភេទេន វេទិតព្ពោ. និច្ចានិច្ចេសុ បន យំ និច្ចមេវ វដ្ដតិ. អនិច្ចំ នវដ្ដតិ សាវជ្ជំ ហោតិ. តំ និច្ចសីលំ នាម. យំ បន និច្ចំបិ វដ្ដតិ. មហន្តំ បុញ្ញាភិសន្ទំ ហោតិ. អនិច្ចំបិ វដ្ដតិ សាវជ្ជំ ន ហោតិ. តំ អនិច្ចសីលំនាម. តត្ថ ភិក្ខុ ភាវេ ឋិតស្ស ភិក្ខុសីលំ សាមណេរភាវេ ឋិតស្ស សាមណេរសីលំ បកតិគហដ្ឋានំបញ្ចសីលំ បព្ពជិតសង្ខេបគតានំ ឧបាសកានំ តាបសបរិព្ពាជកានញ្ច ទសសីលំ និច្ចសីលំនាម. តេសញ្ហិ តំ តំ យថាសកំ សីលំ និច្ចំ សុទ្ធំ កត្វា រក្ខិតុមេវ វដ្ដតិ. អរក្ខន្តានំ ភិក្ខុភាវាទិកោ សាវជ្ជោ ហោតិ អសុទ្ធោ. កស្មា, អត្តនោ អនុរូបស្ស អាចារស្ស វិបត្តិតោ. បកតិគហដ្ឋានំ បន អដ្ឋង្គុបោសថសីលំ អនិច្ចសីលំនាម. តញ្ហិ តេសំ វុត្តនយេន និច្ចំបិ វដ្ដតិ. អនិច្ចំបិ វដ្ដតិ. តថា ទសសីលញ្ច. តញ្ហិ បកតិ គហដ្ឋានំ អនិច្ចសីលមេវ ហោតិ. គិហិនិវត្ថំ បហាយ កាសាយវត្ថធារណេន បព្ពជិតសង្ខេបគតានំ ឯវ និច្ចសីលំ. យថា ហិ បកតិមនុស្សានំ បញ្ចសីលំ សមាទិន្នំបិ អសមាទិន្នំបិ និច្ចំ រក្ខិតុមេវ វដ្ដតិ. វីតិក្កមិតុំ នវដ្ដតិ. តថា បព្ពជិតវេសធារីនំ ទសសីលំ សមាទិន្នំបិ អសមាទិន្នំបិ និច្ចំ រក្ខិតុមេវ វដ្ដតិ. វីតិក្កមិតុំ នវដ្ដតិ. វេសធារណេន សហ សិទ្ធត្តាតិ.

ឧបរិ ¶ វុច្ចមានា សមថវិបស្សនាវសេន ទុវិធា ភាវនា ភាវនានាម. សា ឥធ អប្បនំ អបត្តាវ អធិប្បេតា. ធម្មវិនយបរិ យត្តិយា សហ អនវជ្ជកម្មសិប្បវិជ្ជាឋានេសុ បរិចយករណ ចេតនាបិ ឯត្ថេវ សង្គយ្ហតិ. រតនត្តយេ បន មាតាបិតូសុ កុលេជេដ្ឋេសុ អាចរិយេសុ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណេសុ អញ្ញេសុច គុណវយវុទ្ធេសុ យថារហំ បច្ចុដ្ឋានំ វន្ទនំ អញ្ជលិករណំ សាមិចិករណំ វត្តបដិវត្តករណន្តិ ឯវមាទិសព្ពំ អបចាយនំនាម. តេសញ្ញេវ អញ្ញេសញ្ច អាគន្តុកគមិកអទ្ធិកានំ គិលានានំ ជិណ្ណានំ កិច្ច ករណីយេសុ សព្រហ្មចារីនំ ចីវរកម្មាទីសុ បរេសំ តំតំបុញ្ញ កម្មេសុច បរិសុទ្ធេន ហិតផរណចិត្តេន អត្តនោកិច្ចេសុ វិយ កាយវាចាហិ វាយាមករណំ វេយ្យាវច្ចំនាម. អត្តនា កតស្ស យស្សកស្សចិ បុញ្ញស្ស បរេហិ សាធារណករណំ បត្តិទានំនាម. បរេហិ ទិន្នាយ បត្តិយា អនុមោទនំ អត្តមនតាបវេទនំ បត្តា នុមោទនំនាម. អទិន្នស្ស បុញ្ញស្ស អនុមោទនំ បន អនុមោទនមេវ ហោតិ. ន បត្តានុមោទនំ. បត្តិយាឯវ អភាវតោ. បត្តិច ទុវិធា ឧទ្ទិសិកា អនុទ្ទិសិកាតិ. តត្ថ អត្តានំ ឧទ្ទិសិកំ អនុមោទន្តស្សេវ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ ជាតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥទំ បន ទ្វយំ ទានបុញ្ញេសុឯវ វិសេសតោ បាកដំ. តញ្ហិ ឧទ្ទិសកំ កត្វា ទេវតានំវា បរទត្តុបជីវិបេតានំវា វេមានិកបេតានំវា វិនិបាតិកាសុរានំវា ទិន្នំ អនុមោទិតញ្ច តេសំ តង្ខណេឯវ ទិដ្ឋធម្ម វេទនីយំ ជាតន្តិ. អត្ថហិត បដិសំយុត្តាយ ធម្មកថាយ យោនិសោ មនសិការេ ឋត្វា សវនញ្ច កថនញ្ច ធម្មសវនំ ធម្ម ទេសនាចនាម. និរវជ្ជកម្មសិប្បវិជ្ជាឋានានំ សវនកថនចេតនាច ឯត្ថេវសង្គយ្ហន្តិ.

នត្ថិ ទិន្នំ នត្ថិយិដ្ឋន្តិអាទិនយបវត្តាយ ទសវត្ថុកាយ មិច្ឆា ទិដ្ឋិយាវា ឥស្សរនិម្មានាទិទិដ្ឋិយាវា ទិដ្ឋមង្គលាទិទិដ្ឋិយាវា វិសុទ្ធំ កត្វា តេហិ តេហិ វត្ថូហិវា យុត្តីហិវា ការណេហិវា កម្មសកតា ញាណសង្ខាតាយ សម្មាទិដ្ឋិយា វោទានករណំ ទិដ្ឋុជុកម្មំនាមាតិ. យត្ថ បន តិវិធមេវ បុញ្ញក្រិយវត្ថុ អាគតំ. តត្ថ បត្តិទានានុមោទនានិ ទានេ សង្គយ្ហន្តិ. ឥស្សាមច្ឆេរានំ ¶ បដិបក្ខភាវេន តំ សភាវត្តា. អបចាយនវេយ្យាវច្ចានិ សីលេ សង្គយ្ហន្តិ. តេសំ ចារិត្ត សីលត្តា. សេសានិ តីណិ ភាវនាមយេ សង្គយ្ហន្តិ. តំ សភាវត្តា. កម្មដ្ឋានវិនិមុត្តោ ធម្មោនាម នត្ថីតិ ហិ វុត្តំ. ទិដ្ឋុជុកម្មញ្ច ញាណ វឌ្ឍនមេវាតិ. តីស្វេវវា ឯតំ សង្គយ្ហតិ. ទិដ្ឋុជុកម្មំ សព្ពេសំ និយម លក្ខណន្តិតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សតិយេវ ហិ កម្មសកតាញាណេ ទានាទីនិ តីណិ សម្បជ្ជន្តីតិ. មនោកម្មមេវាតិ មនស្មិំឯវ កម្មបថ កិច្ចសិទ្ធិតោ មនោកម្មំឯវ.

‘‘វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកត្តា ភាវេន កាយ ទ្វារាទីសុ អប្បវត្តនតោតិ’’ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកំ អភិញ្ញាកុសលំ កាយទ្វារាទីសុ បវត្តមានំបិ កាយវចីកម្មសង្ខ្យំ គច្ឆតិ, កាយវាចានំ កម្មបថ អង្គភាវាសម្ភវតោតិ. តញ្ច ភាវនាមយន្តិ ទានសីលវសេន អប្បវត្តនតោ. កេវលំ ភាវនាកម្មវិសេសត្តា តញ្ច មហគ្គត កុសលំ ភាវនាកម្ម មេវ ហោតិ. យំ បន បដិសម្ភិទា មគ្គេ បថមជ្ឈានេន នីវរណានំ. ទុតីយេន វិតក្កវិចារានំ. តតីយេន បីតិយា. ចតុត្ថេន សុខទុក្ខានំ បហានំ សីលំ. វេរមណិ សីលំ. ចេតនា សីលំ. សំវរោ សីលំ. អវីតិក្កមោ សីលន្តិ វុត្តំ. តំ បរិយាយេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អប្បនាបត្តន្តិ ភាវនា ពលេន អារម្មណេ អនុបវិសិត្វា អចលដ្ឋិតិភាវេន បវត្តនតោ អប្បនាបត្តំ កម្មំ ហោតិ.

‘‘បុព្ពភាគបវត្តានំ កាមាវចរភាវតោតិ’’ ការណំ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ តេសំ កាមាវចរតាមត្តំ អប្បនាបត្តិយា ការណំ ហោតីតិ. ឈានង្គភេទេនាតិ វុត្តំ. ឈានភេទេនាតិ បន វត្តព្ពំ. ឈានង្គភេទេនាតិវា ឈានង្គសមុទាយភេទេនាតិ អត្ថោ, ឈានភេទេន ឥច្ចេវ វុត្តំ ហោតិ. កុសលកម្មំ

១៥៣. ឯត្ថាតិ ¶ ឯតស្មិំ បាកដ្ឋានចតុក្កេ. ឧទ្ធច្ចរហិតន្តិ ឧទ្ធច្ចសហគតចេតនាវជ្ជិតំ. កស្មា បន ឧទ្ធច្ចចេតនា ឥធ បជ្ជិតាតិ. បដិសន្ធិអនាកឌ្ឍនតោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ. ធម្មសង្គហេ ទស្សនេន បហាតព្ពេសុ តំ អវត្វា ភាវនាយ បហាតព្ពេសុ ឯវ វុត្តត្តា. យថាហ-ចត្តារោ ទិដ្ឋិគតសម្បយុត្តចិត្តុប្បាទា វិចិកិច្ឆាសហគតោ ចិត្តុប្បាទោ, ឥមេ ធម្មា ទស្សនេន បហាតព្ពាតិច, ឧទ្ធច្ចសហគតោ ចិត្តុប្បាទោ, ឥមេធម្មា ភាវនាយបហា តព្ពាតិច, សេសា បន ចត្តារោ ទិដ្ឋិគតវិប្បយុត្តចិត្តុប្បាទា ទ្វេ បដិឃសម្បយុត្តចិត្តុប្បាទាច សិយា ទស្សនេនបហាតព្ពា សិយា ភាវនាយ បហាតព្ពាតិ តត្ថ វុត្តា. កថញ្ច វិញ្ញាយតិ. យោ ទស្សនេនបហាតព្ពេសុ ន វុត្តោ, សោ អកុសលធម្មោ បដិសន្ធិំ នាកឌ្ឍតីតិ. បដ្ឋានេ ទស្សនេនបហាតព្ពធម្មេសុឯវ នានាក្ខណិក កម្មបច្ចយស្ស ឧទ្ធដត្តា ឥតរត្ថ តស្ស អនុទ្ធដត្តាតិ. យថាហ-សហជាតា ទស្សនេនបហាតព្ពា ចេតនា សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ ចិត្តសមុដ្ឋានានញ្ច រូបានំ កម្មបច្ចយេនបច្ចយោ. នានាក្ខណិកា ទស្សនេន បហាតព្ពា ចេតនា វិបាកានំ ខន្ធានំ កដត្តាច រូបានំ កម្មបច្ចយេន បច្ចយោតិច សហជាតា ភាវនាយ បហាតព្ពា ចេតនាសម្បយុត្តកានំធម្មានំ ចិត្តាសមុដ្ឋានានញ្ចរូបានំ កម្មបច្ចយេន បច្ចយោតិច. នច នានាក្ខណិក កម្មបច្ចយសត្តិយា វិនា វិបាកុប្បាទនំនាម អត្ថីតិ. យទិឯវំ សា បវត្តិវិបាកំបិ នជនេតីតិ សក្កា វត្តុន្តិចេ.ន. បដិសម្ភិទាវិភង្គេ តស្សា វិបាកស្ស ឧទ្ធដត្តា. យថាហ-កតមេ ធម្មា អកុសលា. យស្មិំ សមយេ អកុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ ឧបេក្ខាសហគតំ ឧទ្ធច្ចសម្បយុត្តំ រូបារម្មណំវា.ល. ឥមេ ធម្មា អកុសលា. ឥមេសុ ធម្មេសុ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. តេសំ វិបាកេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទាតិ. តេនាហ បវត្តិយំ បន សព្ពំបិ ទ្វាទសវិធន្តិអាទិ.

‘‘អធិមោក្ខវិរហេន សព្ពទុព្ពលំបិ វិចិកិច្ឆាសហគតំ បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍតិ. អធិមោក្ខសម្បយោគេន តតោ ពលវន្តំបិ ឧទ្ធច្ចសហគតំ នាកឌ្ឍតីតិ’’ វុត្តំ. តំ ន សុន្ទរំ.

ន ហិ ¶ អធិមោក្ខវិរហមត្តេន វិចិកិច្ឆាសហគតំ សព្ពទុព្ពលន្តិច អធិមោក្ខសម្បយោគមត្តេន ឧទ្ធច្ចសហគតំ តតោ ពលវន្តន្តិច សក្កា វត្តុំ. សត្ថរិ កង្ខតិ ធម្មេ កង្ខតីតិ ឯវមាទិនា នយេន វុត្តាយ វិចិកិច្ឆាយ អត្តនោ វិសយេ មហាហត្ថិនាគស្ស វិយ ពលវតរត្តា អតិវិយ កាឡកធម្មត្តាចាតិ. តថា ហិសា ឯកន្តេន ទស្សនេនបហាតព្ពេសុ បធានភាវេន វុត្តា. តតោយេវច បដិសន្ធិអាកឌ្ឍនំបិ តស្សា វិញ្ញាតព្ពំ ហោតីតិ. សភាវវិរុទ្ធត្តាយេវ បន វិចិកិច្ឆាសហគតំ អធិមោក្ខរហិតំ ហោតីតិ យុត្តំ. តស្មា ឧទ្ធច្ចសហគតមេវ សព្ពទុព្ពលន្តិ វេទិតព្ពំ. សព្ពត្ថាបីតិ សុគតិទុគ្គតិវសេន សព្ពស្មិំបិ. យថារហន្តិ តេសុ លោកេសុ លទ្ធវត្ថុទ្វារានុរូបំ. វិបច្ចតីតិ វិបាចេតិ វិបក្កភាវំ អាបាទេតិ. សព្ពំបិវាទ្វាទសវិធំ អកុសលកម្មំ សត្តា កុសលបាកានិ ហុត្វា វិបច្ចតិ, វិបក្កភាវំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ.

យស្មា កុសលកម្មានិ អបាយភូមិយំបិ បវត្តិយំ មហាសម្បត្តិយោ សមុដ្ឋាបេត្វា មហិទ្ធិកានំ នាគសុបណ្ណាទីនំ សន្តានេ សយមេវ អត្តនោវិបាកស្ស ឱកាសំ កត្វា សុខវិបាកំ ជនយន្តិ. អញ្ញេសំបិ អាបាយិកានំ តេន តេន ការណេន ឥដ្ឋារម្មណ សមាយោគេ សតិ អត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ លភិត្វា សុខវិបាកំ ជនយន្តិ. តស្មា តថាបវត្តិយញ្ចាតិអាទិ មាហ. ន ហិ តានិ សុខវិបាកានិ អកុសកម្មស្ស វិបាកានិ ភវិតុំ អរហន្តិ. វុត្តេញ្ហេតំ វិភង្គេ អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ, យំ កាយទុច្ចរិតស្ស ឥដ្ឋោ កន្តោ មនាបោ វិបាកោ និព្ពត្តេយ្យាតិអាទិ. តត្ថ មហាវិបាកានិ សុគតិ កាមលោកេ អហេតុកានិ អដ្ឋបិ សព្ពស្មិំ កាមលោកេ តេសុច បញ្ចចក្ខុវិញ្ញាណ សោតវិញ្ញាណ សម្បដិច្ឆន សន្តីរណ យុគឡានិ រូបលោកេ វិបច្ចតីតិ វុត្តំ យថារហំ វិបច្ចតីតិ. រូបាវចរ កុសលញ្ហិ កម្មសមុដ្ឋានរូបានិ ជនយន្តំបិ សយំ វិបច្ចមានំ អារម្មណន្តរេ អញ្ញភូមិក វិបាកភាវេន នវិបច្ចតិ. កាមវិរាគភាវនាភាវេន បន អប្បនាបត្ត កម្ម វិសេសត្តា កាមតណ្ហាយ អវិសយភូតេ និមិត្តា រម្មណេ អត្តនា សព្ពសោ សទិសេន មហគ្គតភាវបត្តេន រូប វិបាកភាវេនេវ ¶ វិបច្ចតិ. តស្មា រូបលោកេបិ តានិ បញ្ចវិបាកានិ កាមាវចរកុសលស្សេវាតិ វេទិតព្ពានីតិ. ទ្វីសុ កម្មស្ស វិបច្ចនដ្ឋានេសុ បដិសន្ធិនាម មហន្តំឋានំ ហោតិ. តស្មា តទា វិបច្ចន្តំ កម្មំ អត្តនោ សាមត្ថិយានុរូបំ នាតិហីនំ វិបាកំ ជនេតុំ សក្កោតិ. បវត្តិយំ បន នានាឋានេសុ នានាកិច្ចេហិ វិបច្ចតិ. តស្មា តទា វិបច្ចន្តំ កម្មំ អត្តនោ សាមត្ថិយានុរូបំ វិបច្ចេតុំ នសក្កោតិ. បញ្ចវិញ្ញាណដ្ឋានាទីសុ បរិត្តកេសុ វិបច្ចមានំ ឋានា នុរូបំ វិបច្ចតិ. តទារម្មណដ្ឋានេ វិបច្ចមានំ យេភុយ្យេន ជវនា នុរូបំ វិបច្ចតិ. តស្មា សោឡសកមគ្គោ ទ្វាទសកមគ្គោ អហេតុ កដ្ឋកន្តិ ឯវំឯកេកស្ស កម្មស្ស វិបាកប្បភេទោ បវត្តោតិតំ បភេទំទស្សេតុំ តត្ថាបីតិអាទិមាហ.

កុសលំ ទុវិធំ សម្បជានកតំ អសម្បជានកតន្តិ. តត្ថ កម្មា យូហនកាលេ អន្តមសោ ហេដ្ឋា វុត្តំ ទិដ្ឋុជុកម្មញាណំបិ សុដ្ឋុ យោជេត្វា កតំ សម្បជានកតំនាម. យថាហ-កម្មញ្ច កម្មផលញ្ច សទ្ទហិត្វា កតំ សម្បជានកតំ នាមាតិ. ទិដ្ឋុជុកម្មញាណ មត្តំបិ អយោជេត្វា តំ អសម្បជានកតំ នាម. យថាហ-កម្មំបិ កម្មផលម្បិ អជានិត្វា កតំ អសម្បជានកតំ នាមាតិ. តត្ថ សម្បជានកតំ តិហេតុកំ ហោតិ. អសម្បជានកតំ ទុហេតុកំ. យថាហ-សម្បជានករណំ បន ចតុញាណសម្បយុត្តេហិ ហោតិ. អសម្បជាន ករណំ ចតូហិ ញាណវិប្បយុត្តេហីតិ. តត្ថ ឯកមេកំ ឧក្កដ្ឋំ ឱមកន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ កុសលសមយេ បរិយុដ្ឋិតេ នីវរណធម្មេវា អត្តុក្កំសន បរវម្ភនាទិកេ បាបធម្មេវា សុដ្ឋុ សោធេត្វា កតំ ឧក្កដ្ឋំ នាម. អសោធេត្វា កតំ តេហិវោកិណ្ណំ ឱមកំនាម. អបិច, យំ កត្វា បច្ឆា លាភា វត មេ. នច វត មេ អលាភា. សុលទ្ធំ វត មេ. នច វត មេ ទុល្លទ្ធំ. យស្ស មេ ឦទិសំ បុញ្ញំ បសុតន្តិ ឯវំ បុនប្បុនំ អនុមោទិតំ. តំ ឧក្កដ្ឋំ. យំ កត្វា បច្ឆា យេនកេនចិ ការណេន ទុដ្ឋុកតំ មយាតិ វិប្បដិសារោ ឧប្បជ្ជតិ. តំឱមកំ. ឯវំ ចតុព្ពិធស្ស កម្មស្ស វសេន ចតុព្ពិធំ វិបាក កោដ្ឋាសំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ តថាបីតិអាទិ មាហ. តត្ថាបីតិ ¶ តស្មិំ កាមាវចរកុសលេបិ. តិហេតុកមុក្កដ្ឋន្តិ ឧក្កដ្ឋភូតំ បណីតភូតំ ចតុព្ពិធំ តិហេតុកំ. តិហេតុកបដិសន្ធិន្តិ ចតុព្ពិធំ តិហេតុក បដិសន្ធិវិបាកំ. ឯត្ថច ឯកចេតនា ឯកមេវ បដិសន្ធិំ ទេតិ. បវត្តិវិបាកំ បន អសង្ខ្យេយ្យេសុបិ ភវេសុ ទេតិយេវ. ឯត្ថ សិយា –

ឯកបុប្ផំ យជិត្វាន, សហស្សកប្បកោដិយោ;

ទេវេសុច មនុស្សេសុ, សេសេន បរិនិព្ពុតោតិ ហិ វុត្តំ.

តស្មា ឯកា ចេតនា ឯកមេវ បដិសន្ធិំ ទេតីតិ ឥទំ ន យុជ្ជតីតិ. ន ន យុជ្ជតិ. បុព្ពាបរចេតនាហិ សទ្ធិំ សហស្សកប្ប កោដិ បរិមាណស្ស វត្តព្ពត្តា. ចិត្តញ្ហិនាម ឯកច្ឆរក្ខណេបិ អនេកសត សហស្ស កោដិសង្ខំ ឧប្បជ្ជតិ. តតោចិរតរេកាលេវត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ. សហស្ស កប្បកោដិយោតិ ច សហស្សអាយុកប្បកោដិយោ សហស្ស អត្តភាវកោដិយោតិ នេត្តិអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. បុព្ពាបរចេតនានញ្ច បដិសន្ធិទានភាវោ កោសលសំយុត្តកេន ទីបេតព្ពោ. ឯកបិណ្ឌបាតទានស្មិំហិ ឯកាចេតនាទ្វេ បដិសន្ធិយោ ន ទេតិ. បុព្ពបច្ឆិមចេតនាវសេន សត្តក្ខត្តុំ សគ្គេ សត្តក្ខត្តុំ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តោតិ ហិ សំយុត្តដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តិហេតុ កំបិ កម្មំ បដិបក្ខេហិ អភិភុយ្យមានំ វិហតសាមត្ថិយំ ហុត្វា តិហេតុកវិបាកំ ជនេតុំ ន សក្កោតិ. នច តំ អតិទុព្ពលំបិ សមានំ កោសល្លសង្ខាតេន ញាណេន យុត្តត្តា អតិព្យាមុឡ្ហបច្ចយ ភូហំ ជច្ចន្ធាទិវិបត្តិសហិតំ អហេតុកវិបាកំ ជនេតីតិ វុត្តំ តិហេតុកមោមកន្តិអាទិ. ទ្វាទសវិបាកានិវិបច្ចតិ. អយំ ទ្វាទ សកមគ្គោនាម អហេតុកវិបាកានេវ វិបច្ចតិ. ឥទំ អហេតុ កដ្ឋកំនាម. ឯវំ តិបិដកចូឡនាគត្ថេរវាទវសេន វិបាកប្បវត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ មោរវាបិវាសិ មហាទត្តត្ថេរវាទំ ទស្សេតុំ គាថមាហ. សោ ហិ ថេរោវិបាកានំ អសង្ខារិកតា សសង្ខារិកតាច កម្មវសេនេវ សិទ្ធាបិ កត្វា អសង្ខារំ កម្មំ សសង្ខារវិបាកានិ ន បច្ចតិ. សសង្ខារំកម្មំ អសង្ខារវិបាកានិ នវច្ចតីតិ វទតិ.

យថា ¶ មុខនិមិត្តំ នាម មុខេ សន្និសិន្នេ សន្និសីទតិ. ចលន្តេ ចលតិ. ឯវំ បយោគេន អសាធនីយានំ វិបាកានំ តិក្ខមន្ទតា វិសេសភូតោ សង្ខារភេទោ កម្មវសេនេវ វត្តព្ពោ. ន បយោគវសេន. ឥតរថា កម្មវិសេសេន តិក្ខមន្ទជាតានំ តេសំ សន្និហិតបច្ចយមត្តេន មន្ទតិក្ខតាបត្តិនាម សិយាតិ. អហេតុ កវិបាកានំ បន បរិទុព្ពលត្តា អបរិព្យត្តោវ តិក្ខមន្ទតា វិសេសោតិ ឧភយកម្មនិព្ពត្តន្តិ អធិប្បាយោ. យស្មា បន តេសំ សសង្ខារាសង្ខារភាវោ បដិសន្ធិវសេនវា តទារម្មណវសេនវា ឧប្បត្តិកាលេ បុព្ពបយោគសង្ខាតស្ស បច្ចយវិសេសស្ស ភាវាភាវេន វត្តុំ យុត្តោ. ន កម្មាគមនវសេន, ន ហិ កម្មភវេ សង្ខារោ ភវន្តរេ វិបាកានិ វិសេសេតុំ យុត្តោ. តស្មា ឥមំ វាទំ កេចិវាទំនាម ករោន្តោ កេចនាតិ អាហ.

ឥមស្មិំ កេចិវាទេ អសង្ខារិកកម្មេ សសង្ខារិក វិបាកានិ សសង្ខារិកកម្មេច អសង្ខារិកវិបាកានិ វជ្ជេត្វា ចតូសុ តិហេ តុកុក្កដ្ឋេសុ កម្មេសុ អសង្ខារិកទ្វយេ វិបាកានិ បដិសន្ធិយំ ទ្វេ, បវត្តិយំ ទ្វាទស. សសង្ខារិកទ្វយេ បដិសន្ធិយំ ទ្វេ, បវត្តិយំ ទ្វាទស. ចតូសុ ទ្វិហេតុកោមកកម្មេសុ អសង្ខារិកទ្វយេ បដិសន្ធិយំ ទ្វេ, បវត្តិយំ ទស. សសង្ខារិកទ្វយេ បដិសន្ធិយំ ទ្វេ, បវត្តិយំ ទស. តថា ចតូសុ ទ្វិហេតុកុក្កដ្ឋេសុ. ចតូសុ ទ្វិហេតុកោមកេសុ បន បដិសន្ធិយំ ឯកំ អហេតុកំ បវត្តិយំ អដ្ឋអហេតុកានីតិ ឯវំ វិបាកានំ ទ្វេ ទ្វាទសកមគ្គា ចត្តារោ ទសកមគ្គា ឯកំ អហេតុកដ្ឋកញ្ច ហោន្តិ, តំសព្ពំ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ តេសន្តិ គាថមាហ.

តេសន្តិ តេសំ កេសញ្ចិ ថេរានំ វាទេ. អដ្ឋសាលិនិយំ បន តិហេតុកេន កម្មេន បដិសន្ធិតិហេតុកាវ ហោតិ. ន ទុហេតុកា នចអហេតុកា. ទុហេតុកេន កម្មេន បដិសន្ធិ ទុហេតុកាបិ ហោតិ អហេតុកាបិ. តិហេតុកា បន នហោតីតិ ឯវំ បវត្តោ មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទោបិ អាគតោ. តត្ថ យថា ទុហេតុកេន ហីនេន កម្មេន អហេតុកា បដិសន្ធិ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពា ហោតិ. តថា តិហេតុកេនបិ ហីនេន កម្មេន ទុហេតុកាបិ ¶ បដិសន្ធិ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពាយេវាតិ កត្វា ឥធ អយំវាទោ ថេរេន ន គហិតោតិ វេទិតព្ពោ. បដិសម្ភិទាមគ្គេ បន-គតិសម្បត្តិយា ញាណសម្បយុត្តេ អដ្ឋន្នំ ហេតូនំ បច្ចយា ឧបបត្តិ ហោតិ. កុសលស្ស កម្មស្ស ជវនក្ខណេ តយោ ហេតូ កុសលា. និកន្តិក្ខណេ ទ្វេ ហេតូ កុសលា. បដិសន្ធិក្ខណេ តយោ ហេតូ អព្យាកតាតិច គតិ សម្បត្តិយា ញាណ វិប្បយុត្តេ ឆន្នំ ហេតូនំ បច្ចយា ឧបបត្តិ ហោហិ. កុសលស្ស កម្មស្ស ជវនក្ខណេ ទ្វេ ហេតូ កុសលា. និកន្តិក្ខណេ ទ្វេ ហេតូ អកុសលា. បដិសន្ធិក្ខណេ ទ្វេ ហេតូ អព្យាកតាតិច ឯវំ តិហេតុកេន កម្មេន បដិសន្ធិ តិហេតុកាវ វុត្តា. ទ្វិហេតុកេន កម្មេន ទ្វិហេតុកាវ. ន បន គតិសម្បត្តិយា ញាណវិប្បយុត្តេ សត្តន្នំ ហេតូនំ បច្ចយាតិអាទិនា តិហេតុកេន កម្មេន ទ្វិហេតុកា បដិសន្ធិ វុត្តា. នច ចតុន្នំ ហេតូនំ បច្ចយាតិអាទិនា ទ្វិហេតុកេន កម្មេន អហេតុកា បដិសន្ធីតិ.

តត្ថ បន តីសុ ខណេសុ សហជាត ហេតូនំ វសេន ហេតុ មូលកោវ អយំ ទេសនាវារោតិ កត្វា អនោកាសតាយ អហេតុកបដិសន្ធិ តត្ថ នវុត្តា. ន បន អលព្ភមានតាយ. ទ្វិហេតុក បដិសន្ធិ បន អនោកាសាយេវ នហោតិ. អលព្ភ មានត្តាយេវ សា នវុត្តាតិ សក្កា វិញ្ញាតុំ. តស្មា យុត្តិតោ បាឡិយេវ ពលវតរាតិ កត្វា មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរវាទោវ បាឡិយា សមេតីតិ បដិសម្ភិទាមគ្គដ្ឋកថាយំ វុត្តោ. ដីកាការា បន កម្មសរិក្ខក វិបាកទស្សនត្ថំ សាវសេស បាឋោវ មហាថេរេន វុត្តោតិ ឥច្ឆន្តិ. ឯវញ្ច កត្វា អដ្ឋសាលិនិយំបិ តិបិដកចូឡនាគត្ថេរវាទោវ បមាណំ កត្វា វុត្តោតិ.

វិភាវនិយំ ឥទានិ ឯកាយ ចេតនាយ ទ្វាទសវិបាកានិ ឯត្ថេវ ទសកមគ្គោបិ អហេតុកដ្ឋកម្បិតិ អាគតស្ស មោរវាបិវាសិ មហាធម្មរក្ខិតត្ថេរស្សាតិ បាឋោ.

មោរវាបិវាសិមហាទត្តត្ថេរស្សាតិ បន វត្តព្ពោ. មហាធម្ម រក្ខិតត្ថេរវាទោបិ បន ឯត្ថ ឯកទេសេន សង្គហិតោយេវ. តស្មិំបិ ហិ អសង្ខារិកំ កម្មំ អសង្ខារិកវិបាកមេវ ទេតិ. នោ សសង្ខារិកំ ¶ . សសង្ខារិកំ កម្មំ សសង្ខារិកវិបាកមេវ ទេតិ. នោ អសង្ខារិកន្តិ អាគតមេវាតិ. [កាមាវចរកម្មំ]

១៥៤. រូបាវចរកម្មេ បរិត្តន្តិ ទុវិធំ បរិត្តំ អបគុណតា យវា ហីនតាយវា. តត្ថ យំ បណីតេហិ ឆន្ទាទីហិ យុត្តំបិ អភាវិតំ ហោតិ បដិលទ្ធមត្តំ, តំ អបគុណតាយ បរិត្តំនាម. យំ សន្ធាយ យំ អបគុណំ ហោតិ, ឧបរិ ឈានស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ ន សក្កោតិ, ឥទំ បរិត្តំនាមាតិ អដ្ឋសាលិនិយំ វុត្តំ. យំ បន សុភាវិតំបិ សមានំ ហីនេហិ ឆន្ទាទីហិ យុត្តំ ហោតិ. តំ ហីនតាយ បរិត្តំនាម. យំ សន្ធាយ យស្ស អាយូហនក្ខណេ ឆន្ទោវា ហីនោ ហោតិ. វីរិយំវា, ចិត្តំវា, វីមំសាវា, តំ ហីនំនាមាតិ តត្ថេវ វុត្តំ. មជ្ឈិមំបិ ទុវិធំ. តត្ថ នាតិបគុណ តាយ មជ្ឈិមំ សន្ធាយ នាតិសុភាវិតោ មជ្ឈិមោតិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ. មជ្ឈិមេហិ ឆន្ទាទីហិ យុត្តតាយ មជ្ឈិមំ សន្ធាយ យស្ស អាយូហនក្ខណេ តេ ធម្មា មជ្ឈិមា ហោន្តិ. តំ មជ្ឈិមន្តិ អដ្ឋ សាលិនិយំ វុត្តំ. បណីតំបិ ទុវិធំ. តត្ថ អតិបគុណតាយ បណីតំ សន្ធាយ សុភាវិតោ វសិប្បត្តោ បណីតោតិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ. បណីតេហិ បន ឆន្ទាទីហិ យុត្តតាយ បណីតំ សន្ធាយ យស្ស អាយូហនក្ខណេ តេ ធម្មា បណីតា ហោន្តិ. តំ បណីតន្តិ អដ្ឋសាលិនិយំ វុត្តំ. តត្ថ យានិ អបគុណតាទិ វសេន បរិត្តាទីនិ វុត្តានិ, តានិ ឥធ នាធិប្បេតានិ. យានិ បន ហីនាទីហិ ឆន្ទាទីហិ យុត្តតាយ បរិត្តាទីនិ វុត្តានិ, តានេវ ឥធាធិប្បេតានិ. ឥមានេវ ហិ តិវិធាសុ ភូមីសុ តិវិធំ ព្រហ្មុបបត្តិភេទំ សាធេន្តីតិ. ឥត្ថីនំ ឈានេសុ វសីបត្តានំបិ ឆន្ទាទីនំ អបណីតតាយ មហាព្រហ្មេសុ អនុប្បជ្ជនញ្ចេត្ថ សាធកំ. តេនេវច អដ្ឋកថាយំ ឆន្ទាទិវសេន សិទ្ធានិ ហីន មជ្ឈិម បណីតានិ អដ្ឋារសបភេទេន វិភជិត្វា ឥមានិ អដ្ឋារស កម្មទ្វារានិ នាម ឥមេហិ បភាវិតត្តា ឥមេសំ វសេន អដ្ឋារសខត្តិយា អដ្ឋារស ព្រាហ្មណា អដ្ឋារស វេស្សា អដ្ឋារស សុទ្ទា អដ្ឋចត្តា លីស គោត្ត ចរណានិ វេទិតព្ពានីតិ វុត្តំ. ឯតេន ហិ ទេវានំបិ ព្រហ្មូនំបិ លព្ភមានំ ឧបបត្តិភេទំ ឧបលក្ខេតីតិ.

‘‘បដិលទ្ធមត្តំ ¶ អនាសេវិតំ បរិត្តន្តិ អវិសេសតោវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តថា នាតិ សុភាវិតំ អមរិបុណ្ណវសីភាវំ មជ្ឈិមំ. អតិវិយសុភាវិតំ បន សព្ពសោ បរិបុណ្ណ វសីភាវំ បណីត’’ន្តិ វុត្តំ. តំ សព្ពំ ឥធ នយុជ្ជតិយេវ.

តញ្ហិ ឧបរិ ឈានស្ស បច្ចយោ ភវិតុំ សមត្ថាសមត្ថំវា ហាន ភាគិយតាទិ វិសេសំ វា សន្ធាយ វុត្តំ. ន បន ឧបបត្តិ ភេទជនក វិសេសន្តិ.

‘‘អាចរិយេន បនេត្ថ បរិត្តំបិ ឦសកំ លទ្ធាសេវនមេវ អធិប្បេតន្តិ ទិស្សតិ. តថា ហានេន នាមរូបបរិច្ឆេទេ-

សមានាសេវនេ លទ្ធេ, វិជ្ជមានេ មហព្ពលេ;

អលទ្ធា តាទិសំ ហេតុ, មភិញ្ញា ន វិបច្ចតីតិ.

សមានភូមិកតោវ អាសេវន លាភេន ពលវ ភាវតោ មហគ្គតធម្មានំ វិបាកទានំ វត្វា តទភាវតោ អភិញ្ញាយ អវិបច្ចនំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តំបិ វិចារេតព្ពមេវ.

យថា ហិ អរិយមគ្គចេតនា អត្តនា សមានភូមកជវនតោ អលទ្ធាសេវនាបិ សមានា វិបាកំ ន ទេតីតិ នត្ថិ. តថា អាទិ កម្មិកវីថិយំ ឯកវារមត្តភូតា សព្ពសមាបត្តិ វីថីសុច សព្ពបថ មភូតា មហគ្គតចេតនាបិ សមានភូមកធម្មតោ អលទ្ធាសេវន តាយ ទុព្ពលត្តា វិបាកំ នទេតីតិ នត្ថីតិ ន ន សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ. ឯត្ថ សិយា- តស្សេវ រូបាវចរស្ស កុសលស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា វិបាកំ.ល. បថមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតីតិ វុត្តំ. ន ច សា ចេតនា ឧបចិតានាម ហោតិ. សមានភូមក ធម្មតោ អលទ្ធាសេវនត្តាតិ.ន. មគ្គចេតនាយបិ អវិបាកតាបត្តិតោ. សាបិហិ តស្សេវ លោកុត្តរស្ស កុសលស្ស ឈានស្ស កតត្តា ភាវិតត្តា វិបាកំ. ល. បថមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតីតិ វុត្តា. នច សាបិ សមានភូមកធម្មតោ លទ្ធាសេវនា ហោតីតិ. ឧភយត្ថ ¶ បន បថមសមន្នាហារតោ បដ្ឋាយ ឧបចិនិត្វា ភាវេត្វា អាគតត្តា អសមានភូមិក ជវនេហិបិ លទ្ធាសេវន ភាវំ បដិច្ច ឧបចិតតា ភាវិតតាច វុត្តាតិ សក្កា វត្តុន្តិ. តស្មា អាទិ កម្មិកភូតាបិ មហគ្គតចេតនា មរណា សន្នេ លទ្ធា អព្ភុណ្ហា អាសន្នកម្មភូតា វិបាកំ នទេតីតិ ន វត្តព្ពា. អភិញ្ញាចេតនា ច សមានភូមកេហិបិ នានាវជ្ជនវីថិជវនេហិ សុដ្ឋុតរំ លទ្ធាសេវនត្តា តិក្ខតរភូតា កថំ ទុព្ពលានាម សិយា. តេនេវ អយំ វាទោ អនុដីកាយំ បដិក្ខិត្តោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ កេចិ បន សមាន ភូមកតោ អាសេវនលាភេន ពលវន្តានិ ឈានានីតិ តានិ វិបាកំ ទេន្តិ. អភិញ្ញា បន សតិបិ ឈានភាវេ តទភាវតោ តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេ អាគន្តុកត្តាវា ទុព្ពលា. តស្មា វិបាកំ ន ទេន្តីតិ វទន្តិ. តំ អការណំ. បុនប្បុនំ បរិកម្មវសេន អភិញ្ញា យបិ វសីភាវសម្ភវតោតិ. ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិស្ស បន អានិសំសភូតា អភិញ្ញាចេតនា តស្ស ផលសទិសា ផលដ្ឋានេ ឋិតា, តស្មា សា វិបាកំ នទេតីតិ ឥច្ឆន្តិ ដីកាការា. តស្ស បន ឥទ្ធិ វិកុព្ពនាទិកិច្ចំ វិបច្ចនកិច្ចតោបិ មហន្តតរំ ហោតិ. សព្ពថា មេនច វិកុព្ពនាទិកិច្ចំ សាធេន្តិយា វិបច្ចនថាមេបិ តេន ថាមេន សហ បរិក្ខយំ គច្ឆតិ. តស្មា សា បុន វិបាកំ នទេតីតិបិ យុជ្ជតិយេវ. បញ្ចមជ្ឈានន្តិ អភិញ្ញាភាវំ អបត្តំ បរិត្តាទិភេទេន តិវិធំ បញ្ចមជ្ឈានំ. តទេវាតិ បញ្ចមឈានមេវ. សញ្ញាវិរាគំ ភាវេត្វាតិ ចិត្តេ សតិ រជ្ជន ទុស្សន មុយ្ហនានិ ហោន្តិ. តស្មិំ អសតិ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានប្បត្តោនាម ហោតីតិ ឯវំ ចិត្តេ ឯវ អាទីនវំ ទិស្វា អចិត្តកភវបត្ថនា សហិតំ វាយោកសិណេវា កេសញ្ចិ មតេន បរិច្ឆិន្នាកាស កសិណេវា សញ្ញាវិរាគំ ភាវេត្វា. អសញ្ញសត្តេសុ ឧប្បជ្ជន្តីតិ យេន យេន ឥរិយាបថេន ឥធ មរន្តិ, តេនេវ តត្ថ ឧប្បជ្ជន្តិ. កម្មកិរិយវាទិតិត្ថិយា ឯវាតិ អធិប្បាយោ. ន ហិ អកម្មកិរិយវាទីនំ ឈានភាវនា នាម អត្ថីតិ. អនាគាមិនោ បន សុទ្ធាវាសេសុ ឧប្បជ្ជន្តីតិ សុទ្ធាវាសេសុ បន អនាគាមិនោ ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ. ន អញ្ញេ សកទាគាមិអាទយោតិ អត្ថោ. ឯតេន អនាគាមីនំ អញ្ញស្មិំបិ ព្រហ្មលោកេ ឧប្បត្តិ អប្បដិសិទ្ធា ¶ ហោតិ. អនាគាមីសុច សទ្ធាធិកោ អវិហេសុ ឧប្បជ្ជតិ, វីរិយាធិកោ អតប្បេសុ. សតាធិកោ សុទស្សេសុ. សមាធាធិកោ សុទស្សីសុ. បញ្ញាធិកោ អកនិដ្ឋេសូតិ. យថាក្កមំ ភាវេត្វា យថាក្កមំ អរូបេសុ ឧប្បជ្ជន្តីតិ យោជនា. ឯត្ថច បថមជ្ឈានំ បរិត្តំ ភាវេត្វាតិអាទិ សព្ពំ បថមជ្ឈានាទីនំ យថា សកំ វិបច្ចនភូមិ វវត្ថានវសេន វុត្តំ. សមាបត្តិលាភិនោ បន បុថុជ្ជន សោតាបន្ន សកទាគាមិនោ អត្តនា លទ្ធសមាបត្តីនំ វិបច្ចនភូមីសុ ឥច្ឆិតភូមិយំ និព្ពត្តន្តិ. តេសុ បុថុជ្ជនោ និកន្តិយា សតិ កាមលោកេបិ និព្ពត្តតិយេវ. ឥតរេ បន ឈានេ អបរិ ហីនេ សតិ កាមលោកេបិ និព្ពត្តតិយេវ. ឥតរេ បន ឈានេ អបរិហីនេ សតិ កាមភវេ និកន្តិនាម តេសំ ន សម្ភវតីតិ បរិហីនជ្ឈានាឯវ តត្ថ និព្ពត្តន្តិ.

តេសំបិ សោតាបន្នសកទាគាមីនំ និកន្តិវសេន កាមភវេនិព្ពត្តិំ ឥច្ឆន្តេន ‘‘តថា កាមភវេបិ កាមាវចរ កម្មពលេន. ឥជ្ឈតិ ភិក្ខវេ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តាតិ ហិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តំ ន យុជ្ជតិ.

តេហិ ឈានេ អបរិហីនេ ឯកន្តេន ព្រហ្មលោកគាមិនោឯវ ហោន្តិ. យតោ តេ ឈានអនាគាមិនោនាមាតិ វុច្ចន្តិ. ឈានបរិ ហានិច តេសំ តំតំ បលិពោធ វសេនេវ ហោតិ. ន បន កាម រាគាទិវសេន. កស្មា, មគ្គសហាយេន ឈានេន សុដ្ឋុ វិក្ខម្ភិតត្តា. វុត្តញ្ហេតំ អង្គុត្តរេ-សហទស្សនុប្បាទា ភិក្ខវេ អរិយសាវកស្ស តីណិ សំយោជនានិ មហីយន្តិ.ល. សោ វិវិច្ចេវ.ល. បថមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. តស្មិំ ចេ សមយេ ភិក្ខវេ អរិយសាវកោ កាលង្ករេយ្យ. នត្ថិ តស្ស សំយោជនំ. យេន សំយោជនេន សំយុត្តោ អរិយសាវកោ បុន យិមំ លោកំ អាគច្ឆេយ្យាតិ. ឯត្ថច តស្មិំ ចេ សមយេតិអាទិនា សោ លទ្ធជ្ឈានំ អបរិហាបេត្វា ចេ កាលង្ករោតិ. ឯកន្តេន ព្រហ្មលោកមេវ គមិស្សតិ. បរិហាបេន្តស្ស បន តំ សំយោជនំ បាកតិមេវាតិ ទស្សេតិ. ¶ បដិសម្ភិទាមគ្គដ្ឋកថាយញ្ច ឈានលាភីនំ បន អនាគាមិស្សច ព្រហ្មលោកេយេវ បដិសន្ធិទានតោ បច្ចយោ នហោតីតិ វុត្តំ. តត្ថ ឈានលាភីនន្តិ មហគ្គតជ្ឈានលាភីនំ សោតាបន្ន សកទាគាមីនំ. បច្ចយោ នហោតីតិ តេសំ វិបស្សនានិកន្តិ តណ្ហា កាមសុគតិបដិសន្ធិយា ន ហោតីតិ អត្ថោ.

តស្មា តេសំ ទ្វិន្នំ សេខានំ កុប្បធម្មានំបិ សតំ ឈានេ វិជ្ជមានេ កាមភវេ និកន្តិ នាម នត្ថីតិ វេទិតព្ពំ. អនាគាមិស្ស បន និទ្ទាយន្តស្សេវ សត្ថេន គីវំ ឆិន្ទិត្វា មារីយមានស្សបិ ឈានំ អលភិត្វា ចវនំនាម នត្ថិ. សោ ហិ សមាធិស្មិំ បរិបូរការីតិ វុត្តោ. ឥត្ថិយោ បន អដ្ឋសមាបត្តិយោ លភិត្វា អនន្តរេ ភវេ អកនិដ្ឋេ និព្ពត្តមានាបិ អធិបតិភូតេសុ មហាព្រហ្មេសុ ន និព្ពត្តន្តិ. ហីនជ្ឈាសយត្តា បុរោហិត បារិសជ្ជេសុឯវ និព្ពត្តន្តិ. តថាហិ អដ្ឋកថាសុ យំ ឥត្ថី ព្រហ្មត្តំ ករេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ សុត្តបទស្ស អត្ថវចនេ ព្រហ្មត្តន្តិ មហាព្រហ្មត្តំ អធិប្បេតំ. ឥត្ថី ច ឥធ ឈានំ ភាវេត្វា កាលំ កត្វា ព្រហ្មបារិសជ្ជានំ សហព្យតំ ឧបបជ្ជតិ, ន មហាព្រហ្មានន្តិ វុត្តំ. ព្រហ្មបារិសជ្ជានន្តិ ចេត្ថ ព្រហ្មបុរោហិតានំបិ សង្គហណំ វេទិតព្ពំ. តេ ហិ ព្រហ្មានំ បរិសភូតា ហោន្តីតិ. វុត្តញ្ហេតំ សំយុត្តកេ –

អថខោ ភិក្ខវេ សិខីភគវា អភិតុំ ភិក្ខុំ អាមន្តេសិ. បដិភាតុ តំ ព្រាហ្មណ ព្រហ្មុនោច ព្រហ្មបរិសាយច ព្រហ្មបារិសជ្ជានញ្ច ធម្មិកថាតិ.

បរិសភាវេច សតិ បរិសាសុ ជាតាបិនាម ហោន្តីតិ. តត្ថ ព្រហ្មុនោតិ មហាព្រហ្មុនោ. ព្រហ្មបរិសាយាតិ ព្រហ្មបុរោហិត គណស្សាតិ អត្ថោ. ននុ ព្រហ្មបារិសជ្ជានន្តិ វុត្តត្តា ន មហាព្រហ្មានន្តិ ឯត្ថេវ តេសំ សង្គហណំ យុត្តន្តិ ចេ. ន. យំ ឥត្ថី សក្កត្តំ ករេយ្យ, មារត្តំ ករេយ្យ, ព្រហ្មត្តំ ករេយ្យ, នេតំឋានំ វិជ្ជតីតិ ឯវំ អធិបតិ ភូតេហិ សក្កាទីហិ សហ វុត្តត្តា ឥធ អធិបតិបដិក្ខិបនស្សេវ សម្ភវតោ. តេនេវ ហិ នេត្តិយំ-ឥត្ថី មហាព្រហ្មា សិយាតិ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ វុត្តំ. ឯត្តាវតា វេហប្ផលាទីសុ ¶ ឧបរិព្រហ្មលោកេសុបិ បុរោហិតបារិសជ្ជព្រហ្មានំ អត្ថិតា សិទ្ធា ហោតិ. តេនេវ សំយុត្តដ្ឋកថាយំ ថេរានញ្ហិ ភណ្ឌគាហកទហរា វិយ ព្រហ្មានំបិ បារិសជ្ជព្រហ្មានោ នាម ហោន្តីតិ វុត្តំ.

‘‘ឥត្ថិយោបិ បន អរិយាវា អនរិយាវា អដ្ឋសមាបត្តិលា ភិនិយោ ព្រហ្មបារិសជ្ជេសុយេវ និព្ពត្តន្តីតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

តត្ថ ព្រហ្មបារិសជ្ជេសុយេវាតិ អកនិដ្ឋេ និព្ពត្តមានាបិ ព្រហ្មានំ បរិចារិក ព្រហ្មេសុឯវ និព្ពត្តន្តិ. ន មហាព្រហ្មេសូតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ព្រហ្មបារិសជ្ជេសុយេវ និព្ពត្តន្តិ, ន ព្រហ្មបុរោហិតាទីសូតិ វុត្តំ. តំ ន គហេតព្ពំ.

សាមាវតិយាទីនំ បថមំ ព្រហ្មបារិសជ្ជេសុ និព្ពត្តនំ វុត្តំ. តំបិ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ.

យស្មា បន តា ឥមស្មិំ អត្តភាវេ អរិយផលានិ សច្ឆាកំសុ. តស្មា តត្ថ អនាគាមិនិយោ សុទ្ធាវាសេសុ ឧប្បន្នា. ឥតរា កាចិ តាវតិំសេសុ កាចិ បរនិម្មិតវសវត្តីសុ ឧប្បន្នា ឥច្ចេវ ឧទានដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ. អបិចេត្ថ វេហប្ផលេ អកនិដ្ឋេ ចតុត្ថារុប្បេតិ តីសុ ភវគ្គេសុ និព្ពត្តា អរិយា អញ្ញត្ថ នុប្បជ្ជន្តិ. សេសព្រហ្មលោកេសុ និព្ពត្តា ហេដ្ឋាភូមីសុ នុប្បជ្ជន្តីតិ. [កម្មចតុក្កំ].

១៥៥. អាយុក្ខយេន មរណំ កម្មក្ខយេន មរណន្តិអាទិនា យោជេតព្ពំ. តត្ថ អបរិក្ខីណេយេវ កម្មានុភាវេ តស្មិំ តស្មិំ ¶ សត្តនិកាយេ យថានិយមិតស្ស អាយុបរិមាណស្ស បរិក្ខយេន បរិបុណ្ណេន មរណំ អាយុក្ខយ មរណំនាម. តស្មិំ តស្មិំ ភវេ ទុព្ពលេន កម្មេន និព្ពត្តស្ស សត្តស្ស អបរិក្ខីណេយេវ អាយុបរិមាណេ កេវលំ កម្មសត្តិបរិក្ខយេន អន្តរាវ មរណំ កម្មក្ខយ មរណំនាម. តទុភយស្ស សមំ បរិក្ខយេន មរណំ ឧភយក្ខយ មរណំនាម. ធរមានេបិ តទុភយេ បុរិមភវេសុវា ឥមស្មិំវាភវេ កតេន ឧបឃាតកកម្មេន អជ្ឈត្តពហិទ្ធាភូតេ នានារោគាពាធ បថវីបវេស អសនិបាតាទិកេ ជីវិតន្តរាយេ សមុដ្ឋាបេត្វា ទុស្សិមារកលាពុរាជាទីនំវិយ អន្តរាវ ឧបរោធិត ខន្ធសន្តានស្ស សត្តស្ស មរណំ ឧបច្ឆេទក មរណំនាម. ននុ ចេត្ថ មរន្តានំ នាម សព្ពេសំបិ តំតំភវំ ជនេន្តំ កម្មំ ខិយ្យតិយេវ. អថកស្មា ឥតរេបិ វុត្តាតិ. វុច្ចតេ, សរសវសេនេវ ហិ កម្មសាមត្ថិយស្ស ខយោ ឥធ កម្មក្ខយោតិ អធិប្បេតោ. យេ បន ទសវស្ស វីសតិវស្ស យាវ អសង្ខ្យេយ្យ វស្សាទិ វសេន នានាអាយុកប្បវិធាយកា តស្មិំ តស្មិំ សត្តនិកាយេ សព្ពជន សាធារណា សត្តានំ អជ្ឈត្តពហិទ្ធសម្ភូតា ឧតុអាហារានាម ហោន្តិ. តេ តស្ស តស្ស អាយុកប្បស្ស ឋិតិករា វុទ្ធិករា ហានិករាចាតិ តិវិធា ហោន្តិ. តត្ថ អកុសលមូលេសុ វឌ្ឍមានេសុ ហានិករា វឌ្ឍន្តិ. កុសលមូលេសុ វឌ្ឍមានេសុ ពុទ្ធិករា វឌ្ឍន្តិ. ឧភយមូលេសុ សមំ ឋិតេសុ ឋិតិករា សមំ បវត្តន្តិ. តេសំ វសេន សត្តានំ អាយុកប្បោ កត្ថចិ សទា ឋិតិភាគោ ហោតិ. កត្ថចិ កទាចិ ហានិភាគោ កទាចិ វុទ្ធិភាគោ ហោតិ. តយោបិ ចេតេ ឋិតិករាទយោ តំតំសត្តនិកាយំ អជ្ឈោត្ថរមានា អាយុំ បរិច្ឆិន្ទន្តា បវត្តន្តីតិ អសង្ខ្យេយ្យាយុក សំវត្តនិកំ ចក្កវត្តិសម្បត្តិ សំវត្តនិកញ្ច កម្មំ ទសវស្សិកេ កាលេ វិបច្ចមានំ តទនុរូបំឯវ ភោគញ្ច ឥស្សរិយញ្ច ទត្វា ទសវសេន ខិយ្យតិ. តំ តំ សត្តនិកាយ បរិយាបន្នា សត្តា សន្តានភូតា រូបធម្មា សព្ពញ្ញុ ពុទ្ធានំ ខន្ធសន្តាន ភូតាបិ តគ្គតិកា តទនូវត្តិកា ឯវ ហុត្វា បរិណមន្តិ អញ្ញត្រ ឥទ្ធិមយ វិជ្ជាមយ រសាយនវិធិ ជីវិត សង្ខារ វិទូហីតិ. វុត្តញ្ហេតំ មហាបទានសុត្តដ្ឋកថាយំ –

សព្ពេបិ ¶ សព្ពញ្ញុពុទ្ធា អសង្ខ្យេយ្យាយុកា. កស្មា តេ អសង្ខ្យេយ្យំ ន អដ្ឋំសូតិ. ឧតុភោជនវិបត្តិយា. ឧតុភោជនវសេន ហិ អាយុ ហាយតិបិ វឌ្ឍតិបីតិ.

តស្មា បធាននិស្សយភូតេសុ ទ្វិសមុដ្ឋានិក រូបធម្មេសុ តំ តំ អាយុកប្បវសេន បរិណមន្តេសុ ជិយ្យមានេសុ យាវមហន្តំបិ កម្មំ អត្តនោ វិបាកាធិដ្ឋានស្ស អភាវា ខិយ្យតិយេវ. សោចស្ស ខយោ ន សរសេន ហោតិ. អថខោ អាយុសង្ខារវិបត្តិយា ឯវ ហោតីតិ ឥធ អាយុក្ខយោ វិសុំ គហិតោតិ. ឯសនយោ ឧបច្ឆេទកមរណេបិ នេតព្ពោ. តត្ថ ឧបច្ឆេទកមរណន្តិ អកាលមរណំ វុច្ចតិ. តញ្ហិបវត្តមានំ ឧបច្ឆេទកកម្មុនាវា បវត្តតិ. អញ្ញេហិវា អនេក សហស្សេហិ ការណេហិ. តានិ បន បាឡិយំ មូលភេទតោ សំខិបិត្វា អដ្ឋធា វុត្តានិ. កតមានិ បន តានីតិ. អត្ថិ វាតសមុដ្ឋានា អាពាធា. អត្ថិ វិត្តសមុដ្ឋានា. អត្ថិ សេម្ហ សមុដ្ឋានា. អត្ថិ សន្និបាតិកា. អត្ថិ ឧតុសមុដ្ឋានា. អត្ថិ វិសមបរិហារជា. អត្ថិ ឱបក្កមិកា. អត្ថិ កម្មវិបាកជា អាពាធាតិ. តត្ថ កម្មវិបាកជា កេចិ ឧបបីឡកកម្មជាកេចិ ឧបច្ឆេទកកម្មជា. យស្មា បន វាតោ កុប្បមានោ សីតុណ្ហាទីហិ ទសហិ ការណេហិ កុប្បតិ. តេសុច ឯកមេវ កម្ម វិបាកជំ ហោតិ. សេសានិ បន អកម្មវិបាកជានីតិ មិលិន្ទ បញ្ហេ វុត្តំ. យស្មាច កម្មវិបាកជាបិ អាពាធា ឧប្បជ្ជមានា វាត កុប្បនាទីហិ វិនា ន ឧប្បជ្ជន្តិ. តស្មា កេចិ វាតសមុដ្ឋានាទយោបិ កម្មវិបាកជា ហោន្តិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពា.

តត្ថ សន្និបាតិកាតិ វាតាទីនំ ទ្វិន្នំ តិណ្ណំវា សន្និបតិតានំ វស�