📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស.

អភិធានប្បទីបិកាដីកា

គន្ថារម្ភ

យស្ស ¶ ញាណំ សទា ញាណំ, នាញ្ញេយ្យា ញាណកំ វិនា;

និស្សេសគុណយុត្តស្ស, តស្ស នត្វា មហេសិនោ.

សត្ថន្តរា សមាទាយ, សារំ សព្ពធរា តថា;

ករិយ្យតេ’ភិធានប្ប-ទីបកស្សត្ថវណ្ណនា.

បណាមាទិវណ្ណនា

[ក] ឥធាយំ គន្ថការោ បឋមមត្តនោ បរេសម្បិ សម្មា ហិតត្ថនិប្ផាទនត្ថំ បុញ្ញសម្បទ’មាចិនោតិ ‘‘តថាគតោ’’ច្ចាទិនា. តត្ថ ករុណាករោ មហាករុណាយ ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតោ យោ តថាគតោ ភគវា ករោបយាតំ អត្តនោ ហត្ថគតំ សុខប្បទំ សុខស្ស បតិដ្ឋានភូតំ សុខការណំ វា សុខទាយកំ វា បទំ និព្ពានំ ឱសជ្ជ ចជិត្វា កលិសម្ភវេ ទុក្ខការណភូតេ ¶ ភវេ សំសារេ កេវលទុក្ករំ សុករេនាសម្មិស្សំ អច្ចន្តទុក្ករំ បញ្ចវិធបរិច្ចាគាទិកំ ករំ ករោន្តោ បរត្ថំ បរេសមត្ថំយេវ អកា កតវា, តមេទិសំ តថាគតំ អហំ នមាមិ.

[ខ] យញ្ច ធម្មំ ជរារុជាទិមុត្តា ជរារោគាទីហិ វិមុត្តា មុនិកុញ្ជរា មុនិសេដ្ឋា ភគវន្តោ អបូជយុំ បូជិតវន្តោ, តថា ឧត្តរេ ឧត្តមេ សត្តានំ វា សំសារមហោឃបក្ខន្ទានំ តតោ ឧត្តរណសមត្ថេ យហិំ តរេ យស្មិំ ធម្មប្លវេ ឋិតា សម្មាបដិបជ្ជនវសេន អារូឡ្ហា នរានរា មនុស្សា ច ទេវា ច តិវដ្ដម្ពុនិធិំ កិលេសកម្មវិបាកវដ្ដសង្ខាតេហិ តីហិ វដ្ដេហិ អាកុលិតំ សំសារមហម្ពុរាសិំ តរិំសុ តិណ្ណា, អឃប្បហំ កិលេសប្បហានករំ, សំសារទុក្ខប្បហានករំ វា តំ ធម្មមបិ អហំ នមាមិ.

[គ] មុនិន្ទោរសសូនុតំ ភគវតោ ឧរេ សម្ភវធម្មទេសនាយ អរិយភាវប្បត្តតាយ មុនិន្ទស្ស ឱរសបុត្តភាវំ គតំ បត្តំ នុតំ កិលេសខេបនកំ សុបុញ្ញខេត្តំ បុញ្ញត្ថិកានំ បុញ្ញពីជវិរុហនដ្ឋានំ សុខេត្តភូតំ ភុវនេ លោកេ សុតំ វិស្សុតំ ¶ , សុតធរំ វា កិលេសសវនាភាវេន អស្សុតំ អបាណោបិ បាណោ ករីយិត្ថាតិ បាណីកតោ, បាតិមោក្ខសំវរោ, សោវ សំវរោ ឯតស្សត្ថីតិ បាណីកតសំវរោ, តំ បាណីកតសំវរំ, វរំ សីលាទិគុណេហិ សទេវកេហិ លោកេហិ បត្ថនីយំ. ‘‘ទេវាបិ តស្ស បិហយន្តិ តាទិនោ’’តិ [ឧទា. ២៧] ហិ វុត្តំ. សទា សព្ពស្មិំ កាលេ គុណោឃេន សីលាទិគុណសមូហេន និរន្តរន្តរំ អវិច្ឆិន្នមានសំ, បរិបុណ្ណចិត្តំ វា គណម្បិ អដ្ឋន្នំ អរិយបុគ្គលានំ សមូហំ អបិ អហំ នមាមីតិ ឯវមេត្ថ តិណ្ណម្បិ សង្ខេបតោ អត្ថយោជនា ទដ្ឋព្ពា.

[ឃ-ង] ឯវំ បុញ្ញសម្បទមាចិនិត្វា កិមភិមតំ សាធនីយមិច្ចាហ ‘‘បកាសិស្សមភិធានប្បទីបិក’’ន្តិ. ពុទ្ធាទីនមភិធានានំ សរូបវសេន, លិង្គវសេន ច បរិទីបនតោ បកាសនតោ ‘‘អភិធានប្បទីបិក’’ន្តិ លទ្ធនាមំ សត្ថំ បកាសិស្សំ អន្តោភាវេន និប្ផន្នំ ពហិភាវេន បកាសិស្សំ. អន្តោភាវស្ស ហិ ពហិភាវមបេក្ខិត្វា ភាវិតមុបបន្នំ. ននុ សន្តេវ បុព្ពាចរិយានំ នាមលិង្គប្បកាសនាន្យមរកោសតិកណ្ឌោប្បលិន្យាទ្យភិធានសត្ថានិ, បាណិនិ ព្យាឌិវររុចិចន្ទគោមិ រុទ្ទវាមនាទិវិហិតានិ ច លិង្គសត្ថានិ, តតោ កិមិទមុច្ចតេ ឥច្ចាហ ‘‘នាមលិង្គានិ ពុទ្ធភាសិតស្សារហានិ ទស្សយន្តោ’’តិ. ឯតេន សន្តេស្វបិ បុព្ពាចរិយានំ សត្ថេសុ យស្មា ន តេសុ នាមលិង្គានិ ពុទ្ធវចនានុរូបានិ ហោន្តិ ¶ , តស្មា តទនុរូបានិ នាមលិង្គានិ ទស្សយន្តោ អភិធានសត្ថំ បកាសិស្សាមីតិ ឯតមត្ថំ ទីបេតិ. នម្យតេ អភិធីយតេ អត្ថោ អនេនាតិ នាមំ, សទ្ទសត្ថេ នមុធាតុវសេន. លិង្គយតេ ‘‘ឥត្ថិយមតោ អាបច្ចយោ’’ត្យាទិនា វិភជ្ជតេតិ, ឥត្ថាទយោ វានេន លិង្គីយន្តេ ព្យញ្ជីយន្តេតិ លិង្គំ, ឥត្ថិបុមនបុំសកំ. កិមេតស្ស អភិធានសត្ថស្ស ករណេ បយោជនន្តិ បុច្ឆាយំ យស្មិំ សតិ តំ សោតារោ សោតុមុស្សហន្តិ, តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘នាមលិង្គេស្វិ’’ច្ចាទិ. យតោ ពុទ្ធវចនេ បដុនោ ភាវោ បាដវំ, តទេវ អត្ថោ បយោជនំ, តំ ឥច្ឆន្តីតិ បាដវត្ថិនោ, តេសំ បាដវត្ថីនំ សោតូនំ នាមលិង្គេសុ កោសល្លំ កុសលតា ឆេកភាវោ ពុទ្ធវចនេ មហព្ពលំ អត្ថស្ស និច្ឆយការណំ ហោតិ, អតោ តស្មា ការណា ពុទ្ធភាសិតស្សារហានិ នាមលិង្គានិ ទស្សយន្តោ អភិធានប្បទីបិកំ សត្ថំ បកាសិស្សន្តិ សម្ពន្ធោ.

[ច] ឥទានិ សត្ថលហុភាវត្ថមាហ ‘‘ភិយ្យោ’’ច្ចាទិ. ភិយ្យោ ពាហុល្លេន រូបន្តរា រូបភេទេន ឥត្ថិបច្ចយបុម្ភាវាទិការិយកតេន ថីបុន្នបុំសកំ ញេយ្យំ, សោ ច នាមានំ នាមវិសេសនស្ស, នាមបរាមសិសព្ពនាមសទ្ទស្ស ច ញេយ្យោ បការន្តរាភាវា. តត្រ នាមានំ រូបភេទោ យថា – ឆុរិកា សត្យ’សិបុត្តិ [អភិធាន ៣៩២ គាថា]. អសិ ខគ្គោ ច សាយកោ [អភិធាន ៣៩១ គាថា]. បានីយំ សលិលំ ទកន្តិ [អភិធាន ៦៦១ គាថា]. នាមវិសេសនស្ស យថា – និសីថោ មជ្ឈិមា រត្តីតិ [អភិធាន ៧០ គាថា]. នាមបរាមសិសព្ពនាមសទ្ទស្ស យថា – ¶ អាកង្ខា រុចិ វុត្តា សា, ត្វធិកា លាលសា ទ្វិសូតិ [អភិធាន ១៦៣ គាថា]. សាហចរិយេន និយតលិង្គេនាវិប្បយោគតោ ថីបុន្នបុំសកំ ញេយ្យំ. កត្ថចីតិ យត្រ រូបភេទោ នត្ថិ, តំ យថា – មរីចិ មិគតណ្ហិកា [អភិធាន ៦៥ គាថា]. រំសិមា ភាករោ ភានុ [អភិធាន ៦៣ គាថា]. អាបោ បយោ ជលំ វារិ [អភិធាន ៦៦១ គាថា]. មរីឈាទយោ ហ្យភិន្នរូបត្តា លិង្គន្តរេបិ សម្ភាវិយន្តេហិ និយតលិង្គេហិ មិគតណ្ហិកាភាករជលាទិសទ្ទេហិ សាហចរិយេន តំលិង្គេ និច្ឆីយន្តេ. អាហច្ចវិធានេន ឥត្ថិបុមនបុំសកានំ វិសេសេត្វា កថនេន ថីបុន្នបុំសកំ ញេយ្យំ. ក្វចីតិ យត្រ ន រូបភេទោ លិង្គនិណ្ណយស្ស និមិត្តំ, ន ច សាហចរិយំ លិង្គភេទោភិមតោ, នេកមេវ វា លិង្គមិច្ឆតេ, តំ យថា – វល្លរី មញ្ជរី នារី [អភិធាន ៥៥០ គាថា]. វិដបោ វិដភីត្ថិយំ [អភិធាន ៥៤៧ គាថា]. ភីតិត្ថី ភយមុត្តាសោ [អភិធាន ១៦៦ គាថា]. វជិរំ បុន្នបុំសកេច្ចាទិ [អភិធាន ២៤ គាថា].

[ឆ] ឥទានិ រូបភេទោតិ លិង្គនិណ្ណយស្ស បដិបត្តិហេតុកោ យោ ភិន្នលិង្គានំ ទ្វន្ទោ, តក្ករណបដិសេធេន អភិន្នលិង្គានមេវ ទ្វន្ទោ កតោតិ បរិភាសិតុមុបក្កមតេ ‘‘អភិន្នលិង្គិន’’មិច្ចាទិ. អភិន្នលិង្គីនំយេវ នាមានំ ទ្វន្ទោ កតោ, ន ភិន្នលិង្គីនំ, យថា – វិមុត្យសង្ខតធាតុ, សុទ្ធិនិព្ពុតិយោ សិយុន្តិ [អភិធាន ៩ គាថា]. ន កេវលំ ទ្វន្ទោយេវ, អថ ខោ ឯកសេសោប្យភិន្នលិង្គានំយេវ កតោ, យថា – នគ្គោ ទិគម្ពរាវត្ថា. [អភិធាន ៧៣៤ គាថា] សព្ពធរកតេ បន ‘‘ជីមូតា មេឃបព្ពតា’’ ឥច្ចុទាហដំ. ននុ ច ភិន្នលិង្គានម្បិ ឯកសេសោ កតោ, យថា ¶ – មាតា បិតា តុ បិតរោ, បុត្តា តុ បុត្តធីតរោ [អភិធាន ២៤៩ គាថា]. សសុរា សស្សុ សសុរា, ភាតុភគិនិ ភាតរោតិ [អភិធាន ២៥០ គាថា]. ឯត្ថ ហិ មាតា ច បិតា ច បិតរោ, បុត្តោ ច ធីតា ច បុត្តា, សស្សុ ច សសុរោ ច សសុរា, ភាតា ច ភគិនី ច ភាតរោតិ ភិន្នលិង្គានម្បិ ឯកសេសោ ទស្សិតោតិ. ឋានន្តរេ តេសំ ភិន្នលិង្គតាយ ទស្សិតត្តា ន ទោសោ. តាតោ តុ ជនកោ បិតា [អភិធាន ២៤៣ គាថា]. អម្មា’ម្ពា ជននី មាតា [អភិធាន ២៤៤ គាថា]. អបច្ចំ បុត្តោត្រជោ សុតោ [អភិធាន ២៤០ គាថា]. នារិយំ ទុហិតា ធីតា [អភិធាន ២៤១ គាថា]. ជាយាបតីនំ ជននី, សស្សុ វុត្តាថ តប្បិតា. សសុរោតិ ឥច្ចាទិកញ្ហិ តេសំ [អភិធាន ២៤៦ គាថា] ឋានន្តរន្តិ. តថា ឯត្ថ កមំ វិនា ភិន្នលិង្គានំ គណនបាឋោ វិយ សង្ករោបិ ន កតោ. តត្រ ហិ សគ្គទិសាទយោ អត្ថា យថាក្កមំ តំសម្ពន្ធា ច សក្កវិទិសាទយោ អត្ថា សកសកសម្ពន្ធសហិតា យថាភិធានំ សរូបបដិបត្យមត្ថភិធេយ្យា, តថា តប្បរិយាយសម្ពន្ធានិ ច យានិ នាមានិ, តានិ សព្ពានិ តទភិធានាវសរេ អភិធេយ្យានីតិ សុខេនេកត្រេវ សកលនាមបដិបត្តិ សរូបបដិបត្តិ ច យថា សិយាតិច្ចេតទត្ថំ កមោ អភ្យុបគម្យតេ, តថា ច សត្យាវស្សំ សគ្គាទិបរិយាយេ ទិវសទ្ទាទយោ, ហរាទ្យវសរេ កុមារាទយោ អភិធេយ្យា ឥតិ កមានុរោធេន លិង្គសង្ករោ បរិហរិតុមសក្កុណេយ្យោ, យថាវុត្តន្តុ កមំ វិនា នេហ សង្ករោ កតោ, ឥតិ បរិយាយេន ឥត្ថិប្បករណាទិក្កមេន យថាសម្ភវមភិធានតោ, តំ យថា – ឦតិ ត្វិត្ថី អជញ្ញញ្ច, ឧបសគ្គោ ឧបទ្ទវោតិ [អភិធាន ៤០១ គាថា]. អត្រ ហិ យេ តិលិង្គា, តេ តិលិង្គាវសរេ ឯវ និពទ្ធា, ន គណនបាឋា វិយ ឧច្ចារណវសេន, ឯវំ សព្ពត្រ យថាសម្ភវំ នីយតេ. វុត្តញ្ច –

‘‘ភេទាខ្យានាយ ¶ ន ទ្វន្ទោ, នេកសេសោ ន សង្ករោ;

កតោត្រ ភិន្នលិង្គាន-មវុត្តានំ កមំ វិនា’’តិ [អមរ ១.៤].

ឥទានិ លិង្គវាចកានំ ឋានវសេនត្ថេសុ គមនំ ទស្សេតុមាហ ‘‘លិង្គវាចកេ’’ច្ចាទិ. គាថាបាទន្តមជ្ឈដ្ឋា គាថានំ បាទានញ្ច អន្តមជ្ឈដ្ឋា លិង្គវាចកា អនេកត្ថលិង្គវាចកានិ ញាណទស្សនាទីនិ លិង្គានិ បុព្ពមត្ថំ វាចកវសេន យន្តិ គច្ឆន្តិ. អបរេ គាថាបាទានមាទិដ្ឋា លិង្គវាចកា បរមត្ថំ យន្តិ គច្ឆន្តិ. តំ យថា –

ផលេ វិបស្សនាទិព្ព-ចក្ខុសព្ពញ្ញុតាសុ ច;

បច្ចវេក្ខណញាណម្ហិ, មគ្គេ ច ញាណទស្សនំ [អភិធាន ៧៩៤ គាថា].

ណាទោ សទ្ធាចីវរាទិ-ហេត្វាធារេសុ បច្ចយោ;

កីឡាទិព្ពវិហារាទោ, វិហារោ សុគតាលយេ [អភិធាន ៨៥៧ គាថា].

ខគ្គេ កុរូរេ នេត្តិំសោ, បរស្មិញ្ចាត្រ តីស្វមុ [អភិធាន ១០៨៩ គាថា];

កុសលេ សុកតំ សុដ្ឋុ-កតេ ច សុកតោ តិសុ [អភិធាន ៩៣៨ គាថា].

សមយោ សមវាយេ ច, សមូហេ ការណេ ខណេ;

បដិវេធេ សិយា កាលេ, បហានេ លាភទិដ្ឋិសុ [អភិធាន ៧៧៨ គាថា].

កន្តារោ វនទុគ្គេសុ [អភិធាន ១១០៧ គាថា].

ឯត្ថ ច –

យេភុយ្យតាព្យាមិស្សេសុ, វិសំយោគេ ច កេវលំ;

ទឡ្ហត្ថេនតិរេកេ ចា-នវសេសម្ហិ តំ តិសុ [អភិធាន ៧៨៦ គាថា].

សមាធិស្មិំ បុមេកគ្គោ-នាកុលេ វាច្ចលិង្គិកោ [អភិធាន ១០៣៥ គាថា].

ជឡេ ថូលោ មហត្យបិ [អភិធាន ១០៦៦ គាថា] ច្ចាទីសុ

គាថាមជ្ឈដ្ឋានំ ¶ , បាទន្តមជ្ឈដ្ឋានញ្ច លិង្គវាចកានំ បុព្ពបរត្ថេស្វបិ គមនភាវតោ ‘‘បុព្ពំ យន្តី’’តិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា គាថានំ មជ្ឈន្តដ្ឋា បុព្ពំ យន្តិ, គាថាមជ្ឈដ្ឋា, បាទន្តមជ្ឈដ្ឋា ច បុព្ពាបរញ្ច យន្តីតិ យថាលាភយោជនា ទដ្ឋព្ពា.

[ជ] ឥទានិ វិសេសវិធិម្ហិ សត្ថលហុភាវត្ថំ បរិភាសតេ ‘‘បុមិត្ថិយ’’មិច្ចាទិ. បុមិត្ថិយំ ‘‘ទ្វីសូ’’តិ បទំ ញេយ្យំ, យថា – អសនិ ទ្វីសុ [អភិធាន ២៤ គាថា]. សព្ពលិង្គេ លិង្គត្តយេ ‘‘តីសូ’’តិ បទំ ញេយ្យំ, យថា – សត្តន្នំ បូរណេ សេដ្ឋេ’តិសន្តេ សត្តមោ តិសុ [អភិធាន ៩៤២ គាថា]. ឯត្ថ ច និសិទ្ធលិង្គនាមំ បារិសេសតោ ‘‘សេសលិង្គ’’ន្តិ ញេយ្យំ [និសិទ្ធលិង្គ សេសត្ថំ (អមរ ១.៥.)], យថា – វស្ស សំវច្ឆរា និត្ថីតិ [អភិធាន ៨១ គាថា]. អត្រ ចេកលិង្គនិសេធព្យាខ្យានេន លិង្គទ្វយវិធានន្តិ [ឯកលិង្គនិសេធព្យាជេន លិង្គទ្វយាភិធានមិតិ (អមរកោសចិន្តាមណិដីកា)].

គន្ថលាហវំ វិធាយេទានិ បដិបត្តិលាហវត្ថមាហ ‘‘អភិធានន្តរារម្ភេ’’ឥច្ចាទិ. អភិធានន្តរស្ស អញ្ញស្ស អភិធានស្ស អារម្ភេ សតិ, តុ អន្តោ យស្ស អភិធានស្ស, អថ អាទិ យស្ស អភិធានស្សាតិ ឥទំ អភិធានទ្វយញ្ច ញេយ្យំ. ត្វន្តមថាទិកំ នាមាទិបទំ បុព្ពេន ន សម្ពជ្ឈតេតិ ភាវោ. តត្រ នាមបទំ យថា – ជិនោ សក្កោ តុ សិទ្ធត្ថោ [អភិធាន ៤ គាថា]. កេសវោ ចក្កបាណ្យថ [អភិធាន ១៦ គាថា]. មហិស្សរោ សិវោ សូលី [អភិធាន ១៦ គាថា]. លិង្គបទំ យថា – បុមេ តុ បណ្ហិ បាសណិ [អភិធាន ២៧៧ គាថា]. បុមេ តូតុ រជោ បុប្ផំ [អភិធាន ២៣៨ គាថា]. សា តិរោករណីប្យថ ¶ [អភិធាន ២៩៨ គាថា]. បុន្នបុំសកមុល្លោចំ [អភិធាន ២៩៩ គាថា]. អត្ថបទំ យថា – ឧទរេ តុ តថា បាចា’នលស្មិំ គហណីត្ថិយំ [អភិធាន ៩៧៣ គាថា]. បណីតោ តីសុ មធុរេ, ឧត្តមេ វិហិតេប្យថ. អញ្ជសេ វិសិខាយញ្ច, បន្តិយំ វីថិ នារិយំ [អភិធាន ៩៤០ គាថា]. អថសទ្ទេន ចត្រ អនន្តរិយត្ថេន សកបរិយាយោបលក្ខណតោ អថោ សទ្ទាទីសុ ច ន បុព្ពេន សម្ពជ្ឈតេ. បាណកោ ចាប្យថោ ឧច្ចាលិង្គោ លោមសបាណកោតិ [អភិធាន ៦២៣ គាថា].

[ឈ] ឥទានិ ពុទ្ធវចនានមនុរូបានម្បិ បចុរប្បយោគានមេវ កេសញ្ចិ គហណំ អត្តនោ សត្ថន្តរាបសយ្ហតាវសេន អហំការបុព្ពិកាភាវញ្ច ទស្សេតុមាហ ‘‘ភិយ្យោ បយោគ’’មិច្ចាទិ. សោគតេ សុគតស្ស វចនភូតេ អាគមេ បិដកត្តយេ, តញ្ហិ អាគច្ឆន្តិ តិវិធសម្បត្តិយោ ឯតេនាតិ អាគមោតិ វុច្ចតិ. តស្មិំ ភិយ្យោ បយោគំ ពាហុល្លេន បយុជ្ជតេតិ បយោគោ, តំ អាគម្ម គហេត្វា ក្វចិ អរញ្ញវគ្គាទីសុ និឃណ្ដុយុត្តិញ្ច និឃណ្ដុនាមកេ សត្ថេ អាគតំ ពុទ្ធវចនានុរូបំ យុត្តិញ្ច អានីយ អានេត្វា នាមលិង្គំ កថីយតិ អន្តោភាវេន និប្ផន្នំ ពហិភាវេន បកាសីយតេ. អាវិភាវត្តមេវ ហិ ជញ្ញត្តំ សន្តការិយការិនោ. អាសីសាយំ វា អវស្សម្ភាវិនោបិ វចនស្ស វត្តមានត្ថវត្តិច្ឆាយ វត្តមានត្តំ, តថា ហិ លោកេ អវស្សម្ភាវិនោ សិទ្ធិមភិសន្ធាយ ភាវិនមប្បត្តំ វត្តមានត្តេន វា អតីតត្តេន វា វត្តុមិច្ឆតិ, តំ យថា – ‘‘ឥទំ មមមបាបយេ’’តិ កោចិ កេនចាភិហិតោ សន្តោ អវស្សំ តំ ភវិស្សតីតិ មញ្ញមានោ បាបិយមានំ បត្តំ វា វត្តុមិច្ឆតិ ¶ , តតោយេវ ‘‘អាសីសាយំ ភូតមិវ ចេ’’តិ [បាណិនិ ៣.៣.១៣២] តទតិទេសវចនំ បច្ចាខ្យាយតេ.

បណាមាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. សគ្គកណ្ឌវណ្ណនា

១. ឥទានិ យស្មា អភិធេយ្យត្ថោ នាម បញ្ញត្តិបរមត្ថត្ថវសេន ទុវិធោ, តេសុ យេភុយ្យេន បញ្ញត្តត្ថតោ បរមត្ថត្ថោវ សេដ្ឋោ, តេសុបិ ឱធិសោ កិលេសានំ សមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិករត្តា យថាក្កមំ អដ្ឋ ធម្មា សេដ្ឋា, តតោបិ និព្ពានមេវ សេដ្ឋំ, តេសំ សព្ពេសម្បិ ធម្មានំ សម្មាសម្ពុទ្ធោវ សេដ្ឋោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘វិរាគោ សេដ្ឋោ ធម្មានំ, ទ្វិបទានញ្ច ចក្ខុមា’’តិ [ធ. ប. ២៧៣; នេត្តិ. ១២៥]. ឯត្ថ ហិ ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ ធម្មានំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ [អ. និ. ៤.៣៤; ៥.៣២; ឥតិវុ. ៩០] វចនតោ សព្ពេសម្បិ សង្ខតាសង្ខតធម្មានំ វិរាគសង្ខាតោ និព្ពានមេវ សេដ្ឋោ, ចក្ខុមា បន សម្មាសម្ពុទ្ធោ តេសំ សព្ពេសម្បិ ធម្មានំ, ទេវមនុស្សាទិភេទានំ ទ្វិបទានញ្ច បញ្ញត្តត្ថានំ សេដ្ឋោតិ អយមត្ថោ វុត្តោ ភគវតា, តស្មា សព្ពត្ថសេដ្ឋត្ថាភិធាយកាភិធានភូតំ ពុទ្ធាតិធានមេវ បឋមំ សគ្គកណ្ឌស្ស អាទិម្ហិ បត្ថិយវសេន [សត្ថិយវសេន (ក.)] ទស្សេតុមាហ ‘‘ពុទ្ធោ’’ច្ចាទិ. តត្ថ ជិនសទ្ទន្តំ សព្ពពុទ្ធស្ស នាមំ. សព្ពំ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ, សកម្មកា កត្តរិ តបច្ចយោ. វិសិដ្ឋា ពុទ្ធិ អស្សត្ថីតិ ពុទ្ធោ, បសំសាយំ យទាទិនា ណបច្ចយោ. ទានសីលក្ខន្ធាទយោ ឋានាដ្ឋានញាណាទយោ វា ទស ¶ ពលានិ យស្សេតិ ទសពលោ. សាសតិ វិនយតិ សត្តេតិ សត្ថា. សព្ពធម្មជាននសីលតាយ សព្ពញ្ញូ. ទ្វិបទានំ, ទ្វិបទេសុ វា ឧត្តមោ ទ្វិបទុត្តមោ, ពុទ្ធវំសវណ្ណនាយំ [ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៣៧ និទានកថា] និទ្ធារណលក្ខណាយ ឆដ្ឋិយា សមាសស្ស បដិសិទ្ធត្តា នេទិសី និទ្ធារណលក្ខណា ឆដ្ឋី គម្យតេ. កស្មា បន សោ តត្ថ បដិសិទ្ធោតិ? សមាសេ យេភុយ្យេន និទ្ធារណលក្ខណត្តយស្ស វិកលាភាវតោ. កិញ្ចាបិ ហិ តត្ថ ឆដ្ឋិយាយេវ បដិសិទ្ធោ, សត្តមិយា បន និទ្ធារណលក្ខណាយ វិជ្ជមានត្តា តស្សាបិ សោ បដិសេធនីយោយេវ. មុនីនំ ឥន្ទោ រាជា មុនិន្ទោ. បុញ្ញញាណភាគ្យាទយោ ភគំ នាម, តំយោគា ភគវា. នាថតិ សត្តានំ ហិតំ យាចតិ, កិលេសេ វា ឧបតាបេតិ, សត្តេសុ វា ឥស្សរិយំ ករោតិ, តេសំ វា ហិតំ អាសីសតីតិ នាថោ. ពុទ្ធធម្មសមន្តញាណទិព្ពចក្ខុសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ សមន្នាគតត្តា ចក្ខុមា. សព្ពទា ព្យាមប្បភាយ កាយតោ និច្ឆរណវសេន អង្គីរសោ. សព្ពាការេន សព្ពធម្មានំ មុននតោ មុនិ, ធម្មវាទេសុ វា មោនករណតោ មុនិ.

២. លោកានំ, លោកេសុ វា នាថោ លោកនាថោ. អត្តនោ អធិកស្ស កស្សចិបិ ឧត្តមបុគ្គលស្ស អភាវតោ អនធិវរោ, សព្ពបរិយន្តគតត្តភាវត្តា វា នត្ថិ ឯតស្ស ឥតោ អញ្ញោ អធិកោ បត្ថេតព្ពោ អត្តភាវោតិ អនធិវរោ. មហន្តានំ សីលក្ខន្ធាទីនំ ឯសនតោ គវេសនតោ មហេសិ, មហន្តោ វា ឦសោ វិភូតិ ឯតស្សាតិ មហេសិ. ហិតំ វិនយតិ អនុសាសតីតិ វិនាយកោ, វិសិដ្ឋំ វា និព្ពានំ សត្តេ នេតីតិ វិនាយកោ. សព្ពធម្មទស្សនសីលតាយ ¶ ‘‘សមន្តចក្ខូ’តិ លទ្ធនាមេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សមន្នាគតត្តា សមន្តចក្ខុ. សោភនំ គតំ ញាណមស្ស, សំសារា វា សុដ្ឋុ អបុនរាវត្តិយា គតវាតិ សុគតោ, សបរសុខសិទ្ធត្ថំ វា សម្មា គតវាតិ សុគតោ. ភូរិ ពហុកា បញ្ញា យស្ស, អនន្តត្តា វា ភូរិសមា បញ្ញា ឯតស្សាតិ ភូរិបញ្ញោ, អនន្តាយ មហាបថវិយា សទិសបញ្ញោត្យត្ថោ. កិលេសាទិបញ្ចវិធំ មារំ ជិតវាតិ មារជិ.

៣. នរានំ សីហោ សេដ្ឋោ, បរប្បវាទមទ្ទនសហនតោ វា នរោ ច សោ សីហោ ចាតិ នរសីហោ, សហតីតិ សីហោ, និរុត្តិនយេន បុព្ពវណ្ណាការស្សីការោ, សីហសទិសត្តា វា នរោ ច សោ សីហោ ចាតិ នរសីហោ. យថា ហិ សីហោ មិគរាជា ចតូហិ ទាឋាហិ សព្ពសត្តេ ហិំសតិ អភិភវតិ, តថា ភគវាបិ សីលបញ្ញាបុញ្ញិទ្ធិសង្ខាតេហិ ចតូហិ ធម្មេហិ សព្ពំ លោកំ ហិំសតិ អភិភវតីតិ ឱបម្មសំសន្ទនំ. សព្ពបុរិសានំ សេដ្ឋត្តា នរវរោ, នរានំ វា ទេវមនុស្សានំ សេដ្ឋត្តា នរវរោ, ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ’’តិ [សំ. និ. ១.២៣] ឯត្ថ វិយ នរសទ្ទេន សព្ពេ ទេវមនុស្សា សង្គហិតា. ធម្មស្ស រាជបវត្តកត្តា ធម្មរាជា, ធម្មតោ វា សទេវកស្ស លោកស្ស រាជា ជាតោ, នាធម្មតោតិ ធម្មរាជា, ធម្មេន រាជតីតិ វា ធម្មរាជា, ធម្មបាលកោ វា រាជា ធម្មរាជា. មុនីនំ សេដ្ឋត្តា មហាមុនិ. ទេវានំ អតិទេវោតិ ទេវទេវោ, ទេវានំ អធិកោ វា ទេវោ ទេវទេវោ. លោកានំ គរុ អាចរិយោ លោកគរុ, លោកានំ គរុភាជនត្តា វា លោកគរុ. ធម្មស្ស សាមិ យថាវុត្តនយេន ធម្មស្សាមី. យថា បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា ¶ សព្ពញ្ញុភាវំ គតា, តថា អយម្បិ គតោតិ តថាគតោ, តថា វា សម្មា គតំ ញាណមស្សាតិ តថាគតោត្យាទិនា តថាគតសទ្ទស្ស អត្ថបបញ្ចោ តត្ថ តត្ថ [ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១២; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.៧៨; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.៧០; ឧទា. អដ្ឋ. ១៨; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨; ថេរគា. អដ្ឋ. ១.៣; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ២ និទាន កថា; មហានិ. អដ្ឋ. ១៤; បដិ. ស. អដ្ឋ. ១.១.៣៧; ទី. និ. ដី. ១.៧; ទី. និ. អភិ. ដី. ១.៧; ម. និ. ដី. ១.១២; អ. និ. ដី. ១.១.១៧០] វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

៤. សយមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភវតិ, អនញ្ញពោធិតោតិ សយម្ភូ. សម្មា អវិបរីតេន ស’មត្តនាយេវ សព្ពធម្មេ ពុជ្ឈតិ អពុជ្ឈិ ពុជ្ឈិស្សតីតិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ. សេដ្ឋបញ្ញាយ សមន្នាគតត្តា វរបញ្ញោ. សត្តេ សំសារណ្ណវតោ និព្ពានបារំ នេតីតិ នាយកោ. ជិតបញ្ចមារត្តា ជិនោ. ឯត្ថ ច សមន្តភទ្រ, លោកជិ, ឆឡភិញ្ញ, អទ្វយវាទី, សិរីឃន, អកនិដ្ឋគ [អកនិដ្ឋក (ក.)], ធម្មចក្ក, រាគាសនិ [រាគារិ (ក.)], តិសរណ, ខសម [ខណសម (ក.) ខេន អាកាសេន សមា តុល្យា គុណា យស្ស សោ (តិកណ្ឌសេសដីកា ១.១.៨)], គុណាករ, មហាសុខ, វជិរ, មេត្តាពល, អសម, ជិតារិ, មហាពោធិ, ធម្មធាតុ, សេតកេតុ, ខជិ, តិមុត្តិ [ខជិរវិមុត្តិ (ក.) ខេន អាកាសជ្ឈានេន – សុញ្ញភាវនាយាតិ ភាវោ – ជយតិ សំសារភាវំ យោ, ជិ+ ក្វិប សុញ្ញវាទីនំ ពោទ្ធានំ ‘‘សុញ្ញំ សព្ពមេវ’’ ឥត្យាការភាវនាយ សំសារភាវជយនតោ តថាភាវោ (សទ្ទកប្បទ្ទុម)], ទសភូមិស្សរ, បញ្ចញាណ, ពហុក្ខម, សម្ពុទ្ធ, សព្ពទស្សី, មហាពល, សព្ពពោធ ¶ [សម្ពោធធម្ម (ក.)], ធម្មកាយ, សំគុត្ត, អរហ, ទ្វាទសក្ខ, វីតរាគាទីនិបិ អនេកានិ ពុទ្ធស្ស នាមានិ [ឥមានិ បរិយាយវចនានិ បាយសោ អមរកោសតោ, តិកណ្ឌសេសាភិធានតោ ច គហិតានិ]. សមន្តតោ បុញ្ញសម្ភារតោ ច ញាណសម្ភារតោ ច ភទ្រោ សេដ្ឋោតិ សមន្តភទ្រោត្យាទីនិ ច និព្ពចនានិ វេទិតព្ពានិ. វុត្តញ្ច –

‘‘អសង្ខ្យេយ្យានិ នាមានិ, សគុណេន មហេសិនោ;

គុណេន នាមមុទ្ធេយ្យំ, អបិ នាមសហស្សតោ’’តិ [ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣១៣; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.៧៦; នេត្តិ. អដ្ឋ. ៣៨].

តត្ថ ឧទ្ធេយ្យន្តិ ឧទ្ធរិតព្ពំ. អបិ នាមសហស្សតោតិ អនេកេហិ នាមសហស្សេហីត្យត្ថោ. សព្ពពុទ្ធនាមកថា.

សក្កាទិសត្តកំ អម្ហាកំ ពុទ្ធស្ស នាមំ. បញ្ចមារេ ជេតុំ សក្កោតីតិ សក្កោ, ភគិនីហិ សទ្ធិំ សំវាសករណតោ វា លោកមរិយាទំ ឆិន្ទិតុំ សក្កុណន្តីតិ សក្កា, សាកិយរាជូនំ បុព្ពរាជានោ, តេសំ វំសភូតត្តា ភគវា ‘‘សក្កោ’’តិ វុច្ចតិ. អស្ស ច ជាតិសមនន្តរំ និធយោ រតនានិ ច ឧប្បន្នានីតិ សិទ្ធត្ថោតិ នាមំ កតំ, សព្ពេសំ វា លោកានំ សិទ្ធា អត្ថា ឯតេន ហេតុភូតេនាតិ សិទ្ធត្ថោ. សុទ្ធំ ឱទនំ អស្សាតិ សុទ្ធោទនោ, តស្ស អបច្ចំ សុទ្ធោទនិ. គោតមវំសស្ស កបិលស្ស មុនិនោ សិស្សតាយ សក្យា គោតមា, ភគវា បន គោតមវំសេ ឧប្បន្នត្តា គោតមស្ស មុនិនោ អបច្ចំ គោតមោ.

៥. សក្យវំសាវតិណ្ណោ [សក្យវំសា បិត្ថិណ្ណោ (ក.)] សក្យមុនិ យោ ពុទ្ធោ សោ សក្យសីហោ, សក្យានំ វា សេដ្ឋត្តា សក្យសីហោ. សក្យកុលតោ ¶ ជាតោ មុនិ សក្យមុនិ. សូរិយទេវបុត្តស្ស សោតាបន្នត្តា ភគវា អាទិច្ចពន្ធូតិ វុច្ចតិ, អាទិច្ចស្ស ពន្ធុ ញាតីតិ និព្ពចនំ កត្វា. ឯត្ថបិ មាយាទេវីសុត, មហាសមណ, កលិសាសនាទីនិ [កុលិសាសនាទីនិ (ក.) កលិម្ហិ យុគេ សាសនំ អនុសាសនំ យស្ស សោ, អថវា កលិម្ហិ បាបេ វិវាទេ វា សាសនំ ហិតសាធនំ យស្ស សោ (តិកណ្ឌសេសដីកា ១.១.១១)] គោតមបរិយាយានិ វេទិតព្ពានិ.

៦. មោក្ខាទីនិ និព្ពុតិបរិយន្តានិ ឆចត្តាលីស នាមានិ និព្ពានស្ស នាមានិ. មុច្ចន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន វា រាគាទីហីតិ មោក្ខោ. និរុជ្ឈន្តិ ឯត្ថ រាគាទយោតិ និរោធោ, រុន្ធតិ វា និព្ពានន្តិ រោធោ, កិលេសោ, សោ ឯត្ថ នត្ថីតិ និរោធោ. វានសង្ខាតាយ តណ្ហាយ និក្ខន្តត្តា, និព្ពាតិ វា ឯតេន រាគគ្គិអាទិកោតិ និព្ពានំ. យថា បកតិទីបោ នទីសោតេន វុយ្ហមានានំ បតិដ្ឋា ហោតិ, ឯវមិទម្បិ និព្ពានំ សំសារមហោឃេន វុយ្ហមានានំ បតិដ្ឋាតិ ទីបោ វិយាតិ ទីបោ, និក្កិលេសានំ វា បទីបសទិសភាវករណតោ ទីបោ វិយាតិ ទីបោ, ‘‘និព្ពន្តិ ធីរា យថយំ បទីបោ’’តិ ហិ វុត្តំ, ទិប្បតិ វា អរិយានំ ញាណចក្ខុស្សេវ បកាសតីតិ ទីបោ. តណ្ហានំ ខយហេតុត្តា តណ្ហក្ខយោ. រាគាទីនំ បដិបក្ខត្តា, ឧត្តមដ្ឋេន វា បរំ. តាយតិ រក្ខតិ អបាយាទិតោតិ តាណំ. និលីយន្តិ ឯត្ថ សំសារភយភីរុកាតិ លេណំ. នត្ថិ ទីឃរស្សាទិកំ រូបំ សណ្ឋានមេតស្សាតិ អរូបំ, អប្បច្ចយត្តា វា អរូបំ. រាគាទីនំ សន្តករណត្តា សន្តំ. រាគក្ខយហេតុភាវេន អវិបរីតត្តា, ចតុសច្ចបរិយាបន្នត្តា ¶ វា សច្ចំ. នត្ថិ អាលយោ តណ្ហា ឯត្ថាតិ អនាលយំ.

៧. បច្ចយេហិ ន សង្ករីយតេតិ អសង្ខតំ. សិវំ ខេមភាវំ ករោតីតិ សិវំ, សំសារភីរុកេហិ សេវិតព្ពត្តា វា សិវំ, យទាទិនា វបច្ចយោ. នត្ថិ ឯត្ថ មតំ មរណំ, ឯតស្មិំ វា អធិគតេ បុគ្គលស្ស មតន្តិ អមតំ. បស្សិតុំ សុទុក្ករតាយ សុទុទ្ទសំ. បរេហិ ឧត្តមេហិ អរិយបុគ្គលេហិ អយិតព្ពំ គន្តព្ពន្តិ បរាយណំ, បរតោ វា អយិតព្ពំ គន្តព្ពន្តិ បរាយណំ, សំសារសភាវតោ អញ្ញសភាវវសេន ពុជ្ឈិតព្ពន្ត្យត្ថោ, បរេសំ វា អរិយបុគ្គលានំ បតិដ្ឋានត្តា បរាយណំ. យេន ចត្តារោ មគ្គា ឱធិសោ កិលេសេ សរន្តិ ហិំសន្តិ តំ ធម្មំ សរណំ, អរិយានំ វសិតគេហត្តា វា សរណំ. ឦតិ ឧបទ្ទវោ បវាសោ ច តេ យត្ថ ន សន្តិ, តំ អនីតិកំ, សត្តេ សំសារំ នេតីតិ ‘‘នីតី’’តិ លទ្ធនាមាយ តណ្ហាយ អភាវតោ វា អនីតិកំ. អាសវានំ អនារម្មណតាយ អនាសវំ. និច្ចដ្ឋេន ធុវំ, ធវតិ វា មគ្គានមារម្មណភាវំ គច្ឆតីតិ ធុវំ, ‘‘ធុ គតិថេរិយេសូ’’តិ ហិ កាតន្តធាតុ. ទដ្ឋព្ពសភាវស្ស នត្ថិតាយ អនិទស្សនំ. បច្ចយេហិ អកតត្តា អកតំ. សទា វិជ្ជមានត្តា អបលុជ្ជនសភាវំ គច្ឆតិ, តេន វា វិញ្ញាយតីតិ អបលោកិតំ. ‘‘ឥតំ គតេ ច វិញ្ញាតេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ វុត្តំ. លោកសភាវេន វា វិញ្ញាយតីតិ លោកិតំ, តព្ភាវាបគមនតោ អបលោកិតំ. សណ្ហដ្ឋេន និបុណំ, យេន វា ចត្តារោ មគ្គា ឱធិសោ កិលេសេ និស្សេសតោ បុនន្តិ សោធេន្តិ, តំ និបុណំ. ន កទាចិបិ យស្ស អន្តោ វិនាសោ អត្ថិ, តំ អនន្តំ. ខរន្តិ ¶ វិនស្សន្តីតិ ខរា, សង្ខតា, តេ យត្ថ ន សន្តិ, តំ អក្ខរំ, ខរសង្ខាតានំ វា សង្ខតានំ បដិបក្ខត្តា អក្ខរំ. ឯត្ថ ច អសង្ខតន្ត្យាទិកា គាថា រុចិរា នាម.

៨. សព្ពទុក្ខានំ ខយការណត្តា ទុក្ខក្ខយោ. ព្យាពាធតីតិ ព្យាពាធោ, សោ ឯវ ព្យាពាទោ, ទុក្ខសច្ចំ, តស្ស ភាវោ ព្យាពជ្ជំ, ទុក្ខស្ស បីឡនាទ្យត្ថោ, តំ យត្ថ នត្ថិ, តំ អព្យាពជ្ជំ, អព្យាបជ្ឈន្តិបិ បាឋោ, តត្ថ ព្យាបជ្ជន្តិ វិនស្សន្តីតិ ព្យាបាទា, សង្ខតា, តេសំ ភាវោ ព្យាបជ្ឈំ, សង្ខតានំ វិនស្សនភាវោ, តំ យត្ថ នត្ថិ, តំ អព្យាបជ្ឈន្តិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ, និរុត្តិនយេន ច ទ្យស្ស ជ្ឈការោ. កិលេសកម្មវិបាកវដ្ដានមភាវតោ វិវដ្ដំ. និព្ភយដ្ឋេន ខេមំ, ខយន្តិ វា ឯតេន រាគគ្គិអាទយោតិ ខេមំ. សង្ខារេហិ អសម្មិស្សតាយ, វិសំយោគតាយ ច កេវលំ. អបវជ្ជន្តិ សង្ខារា ឯតស្មាតិ អបវគ្គោ. យស្មា រាគោ វិគតោ, សោ វិរាគោ. បធានភាវំ នីតំ បណីតំ. នត្ថិ ឯតស្មិំ អធិគតេ អរិយានំ ចុតំ ចវនន្តិ អច្ចុតំ. អរិយេហិ បជ្ជិតព្ពត្តា គន្តព្ពត្តា បទំ.

៩. ចត្តារោ យោគា ខយន្តិ ឯតេនាតិ យោគក្ខេមោ. បារេតិ សក្កោតិ សំសារទុក្ខសន្តាបំ សមេតុន្តិ បារំ, ‘‘សំសារទុក្ខសន្តាបតត្តស្សា’លំ សមេតវេ’’តិ ហិ វុត្តំ. បគតា សំសារចក្កស្ស អរា ឯតស្មាតិ វា បារំ. កិលេសេហិ មុច្ចនតោ មុត្តិ, និកាយន្តរិយា បន ‘‘សរីរេន្ទ្រិយេហិ អត្តនោ មុត្តត្តា មុត្តី’’តិ វទន្តិ. កិលេសសមនតោ សន្តិ. វិសុជ្ឈន្តិ សត្តា ឯតាយ រាគាទិមលេហីតិ វិសុទ្ធិ ¶ . សព្ពសង្ខារា វិមុច្ចនតោ វិមុត្តិ. អសង្ខតមេវ និស្សត្តនិជ្ជីវដ្ឋេន, សន្តិលក្ខណធារណតោ វា ធាតូតិ អសង្ខតធាតុ. សុជ្ឈន្តិ សត្តា ឯតាយ រាគាទិមលេហីតិ សុទ្ធិ. អាវុណោតិ សំសារតោ និក្ខន្តុមប្បទានវសេនាតិ វុតិ, តណ្ហា, តតោ និក្ខន្តត្តា និព្ពុតិ.

១០. ខីណាសវាទិចតុក្កំ អរហន្តេ. ខីណា អាសវា យស្ស សោ ខីណាសវោ. តតោ ឧត្តរិ ករណីយាភាវតោ នត្ថិ សិក្ខា ឯតស្សាតិ អសេក្ខោ. វិគតោ រាគោ យស្មាតិ វីតរាគោ. សំសារចក្កស្ស អរេ ហតវាតិ អរហា, ‘‘អរហ’’ន្តិបិ បាឋោ.

ទេវលោកាទិបញ្ចកំ សគ្គស្ស នាមំ. ទេវានំ លោកោ ភវនំ ទេវលោកោ. ទិព្ពន្ត្យត្រ ទិវោ. អជ គតិយំ, អនេកត្ថត្តា ឋិតិយំ, ចិរំ ឋិយតេ អស្មិន្តិ អគ្គោ, ឋានំ, សោភនោ អគ្គោ សគ្គោ, បុញ្ញេន វា សុដ្ឋុ អជីយតេតិ សគ្គោ. តយោ ទេវា ទិព្ពន្ត្យត្រេតិ តិទិវោ. បធានតោ ហិ តីហិ ហរិហរព្រហ្មេហិ ព្យបទេសោ. តិទសានំ ទេវានំ អាលយោ ឋានន្តិ តិទសាលយោ. កេចិ បន ‘‘ទេវលោកាទិត្តយំ សគ្គសាមញ្ញស្ស នាមំ, តិទិវាទិទ្វយំ តាវតិំសស្សា’’តិ វទន្តិ, តំ អមរកោសាទីសុ សាមញ្ញស្មិំយេវ ទ្វិន្នម្បិ គហណតោ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ. ឯត្ថាបិ នាក, សុរលោក, តិបិដ្ឋប [វិសន្តិ សុកតិនោ អស្មិំ ឥតិ បិដ្ឋបំ បិសោទរាទិ តិទសានំ បិដ្ឋបធិតិ ទសសទ្ទលោបោ (ចិន្តាមណិដីកា)], អវរោហ, ផលោទយ ¶ [ផលស្ស កម្មផលស្ស ឧទយោ ទិដ្ឋិយោគ្យដ្ឋានំ (តិកណ្ឌដីកា)], មន្ទរ, សេរិក, សក្កភវន, ខំ, នភាទីនិ ទេវលោកសាមញ្ញានិ ឥធានាគតានិបិ គហេតព្ពានិ.

១១-១២. តិទសាទិចតុទ្ទសកំ ទេវតាសាមញ្ញស្ស នាមំ. ជាតីសុ [ជាតិជាតីសុ (ក.)] វុត្តាសុ ព្យត្តិបិ វុច្ចតីតិ ព្យត្តីនំ ពហុត្តា ពហុវចននិទ្ទេសោ. ជាតិសត្តាវិនាសសង្ខាតា តិស្សោ ទសា បរិមាណា ឯតេសន្តិ តិទសា. ឯតេ ហិ មនុស្សាទយោ វិយ ពុទ្ធិវិបរិណាមខយេហិ ន យុជ្ជន្តិ, បញ្ចវីសតិវស្សុទ្ទេសិយា ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ សន្តិ វិនស្សន្តិ ច. មរណំ មរោ, សោ យេសំ នត្ថិ, តេ អមរា. ទិព្ពន្តិ បញ្ចកាមគុណាទីហិ កីឡន្តីតិ ទេវា. វិពុជ្ឈន្តិ ន សុបន្តីតិ វិពុធា, អតីតានាគតជាតិំ វិពុជ្ឈន្តីតិ វា វិពុធា. សុធាភោជនភុញ្ជនសីលតាយ សុធាសិនោ. សមុទ្ទុដ្ឋា [អមតមថនោដ្ឋា (ចិន្តាមណិដីកា)] សុរា អត្ថិ យេសំ, តេ សុរា, សុរន្តិ វា កីឡន្តីតិ សុរា, សុខេន រមន្តីតិ វា សុរា. ទីឃាយុកាបិ សមានា យថាបរិច្ឆេទំ សម្បត្តកាលេ មរន្តិ សីលេនាតិ មរូ. ទិវោ ទេវលោកោ ឱកោ អាសយោ យេសំ តេ ទិវោកា. សុធាហារស្ស បាតព្ពស្សបិ សម្ភវតោ អមតំ បិវន្តីតិ អមតបា, អមតោសធំ វា បិវន្តីតិ អមតបា. សគ្គេ វសនសីលត្តា សគ្គវាសិនោ. សទា បញ្ចវីសតិវស្សុទ្ទេសិយត្តា និរាកតា ជរា ឯតេសន្តិ និជ្ជរា. ន និមិសន្តីតិ អនិមិសា, ភមុកា និច្ចលំ ករោន្តីត្យត្ថោ. ទិវេ វសន្តីតិ ទិព្ពា. ទេវា ឯវ ទេវតា, សកត្ថេ ទេវសទ្ទតោ តាបច្ចយោ, ទេវតា ឯវ ទេវតានិ, សកត្ថេ និបច្ចយោ. ‘‘អបុមេ’’តិ ឯត្ថ បឋមសកត្ថិកវសេន ឥត្ថិលិង្គត្តំ, ទុតិយសកត្ថិកវសេន ¶ នបុំសកលិង្គត្តំ វេទិតព្ពំ, ទុតិយសកត្ថិកវសេនេវ វា ទ្វិលិង្គត្តំ, តត្ថ ឥត្ថិលិង្គបក្ខេ យទាទិនា និការាទេសោ. អមរកោសេ បន ‘‘ទេវតានិ បុមេ វា’’តិ [អមរ ១.៩] វុត្តំ. តស្សត្ថោ – ទេវតានិសទ្ទោ វិកប្បេន បុល្លិង្គេ, និច្ចំ នបុំសកេតិ. ដីកាយញ្ច ‘‘សកត្ថិកា បកតិតោ លិង្គវចនានិ អតិវត្តន្តីតិ បុន្នបុំសកត្ត’’ន្តិ [ទេវោ ឯវ ទេវតា, សកត្ថេ តា, សកត្ថិកា អបិ បច្ចយា បកតិតោ លិង្គវចនាទ្យតិវត្តន្តេ, អបីតិ ឥត្ថិត្តំ ទេវតា ឯវ ទេវតំ បញ្ញាទិត្តា អណ (ចិន្តាមណិដីកា)] វុត្តំ. តត្ថ សកត្ថិកាតិ ទុតិយសកត្ថិកំ វុត្តំ, បកតិតោតិ បឋមសកត្ថិកំ. តេន វុត្តំ ‘‘បុន្នបុំសកត្ត’’ន្តិ, ឥតរថា តាបច្ចយន្តស្ស និច្ចំ ឥត្ថិលិង្គតាយ ឥត្ថិលិង្គត្តមេវ វទេយ្យ. សុបព្ពា, សុមនា, តិទិវេសា, អាទិតេយ្យា, ទិវិសទា, លេខា, អទិតិនន្ទនា, អាទិច្ចា, រិភវោ [វិភវា (ក.), រិការោ ទេវមាតា សិយា ឥតិ តិកណ្ឌេ, តតោ ភវន្តីតិ (ចិន្តាមណិដីកា)] អសោប្បា, អមច្ចា [មរណំ មតិ ឥតិ តិ, មតិយំ ភវា មច្ចា… ន មច្ចា អមច្ចា (ចិន្តាមណិដីកា)], អមតាសនា, អគ្គិមុខា, ហវិភោជនា, គិរព្ពាណា, ទានវារយោ, ពិន្ទារកា, បូជិយា, ចិរាយុកា, សគ្គិនោ, នភោសទាឥច្ចាទីនិបិ ទេវតានំ សាមញ្ញនាមានេវ.

១៣. សិទ្ធាទយោ ឥមេ ទេវយោនិយោ ទេវប្បភវា ទេវវំសា ឯតេសមុប្បត្តិយំ ទេវានមេវ អាទិការណត្តា. អណិមាទិគុណោបេតត្តា សិជ្ឈន្តិ ឯតស្ស យថិច្ឆិតា អត្ថាតិ សិទ្ធោ. យស្ស ភាសាយ ព្រូហតិ កថា, សោ ភូតោ ¶ , បិសាចប្បភេទោ អធោមុខាទិ. វចនត្ថោ បន ភវន្តិ ព្រូហន្តិ កថា ឯតស្មាតិ ភូតោតិ. គន្ធំ អព្ពតិ បរិភុញ្ជតីតិ គន្ធព្ពោ, ទេវគាយនា ‘‘ហាហា ហូហូ’’ បភុតយោ [អមរ ១.៥៥]. និធយោ គុយ្ហតីតិ គុយ្ហកោ, សញ្ញាយំ កោ, មណិភទ្រាទិកោ កុវេរានុចរោ. យក្ខ បូជាយំ, យក្ខីយតេ បូជីយតេតិ យក្ខោ, កុវេរាទិកោ. រក្ខន្តិ អត្តានំ ឯតស្មាតិ រក្ខសោ, វិភីសណាទិ. កុម្ភប្បមាណណ្ឌតាយ កុម្ភណ្ឌោ. បិសិតំ មំសំ អសតិ ភក្ខតីតិ បិសាចោ, សកុនិ សកុន្តិអាទិកោ កុវេរានុចរោ, យទាទិនា បិសិតស្ស បិភាវោ, អសស្ស ច សាចាទេសភាវោ [បាណិនិ ៦.៣.១០៩; មោគ្គល្លានបញ្ចិកា ១.៤៧]. អាទិសទ្ទេន វិជ្ជាធរ, អបសរ, កិន្នរេ ច សង្គណ្ហាតិ. វិជ្ជំ គុឡិកាញ្ជនមន្តាទិកំ ធរតីតិ វិជ្ជាធរោ. អបសារយន្តិ ខលយន្តីតិ អបសរា, ឧព្ពស្យាទិកា សុរវេសិយោ [អមរ ១.៥៥], អបសរសទ្ទស្ស ជាតិយំ សយំ ពហុត្តំ, ព្យត្តិយន្តុ តទវយវំ វា សយំ, តថា ច ពហុត្តំវ. វនាទិសទ្ទោ កទាចិ ជាតិយំ បយុជ្ជតេ, កទាចិ ព្យត្តិយំ. តត្រ យទា ជាតិយំ, តទា ព្យត្តិគតំ សង្ខ្យមាទាយ បវត្តតិ. យទា ព្យត្តិយំ បយុជ្ជតេ, តទា តំព្យត្តាវយវានំ បាណិបាទាទីនំ ពហុត្តសង្ខ្យមាទាយ បវត្តតិ. វនសទ្ទោ តុ ជាតិគតេកសង្ខ្យាវិសិដ្ឋទព្ពាភិធានតោ ធវាទិព្យត្តិគតជាត្យាភិធានតោ វា ឯកវចនន្តិ អបសរសទ្ទោ វាមនាទិមតេន ឥត្ថិយំ ពហុវចនេ ច, តទញ្ញេសំ បន មតេន បុមិត្ថិយំ វចនទ្វយេ ច ទដ្ឋព្ពោ. អស្សមុខនរសរីរត្តា កុច្ឆិតោ នរោ, កិញ្ចិ វា នរោ, នរសទិសត្តា វា កិន្នរោ. ឯតា ទេវយោនិយោ. គណទេវតា បន –

‘‘អាទិច្ចា វិសុ វសវោ, តុសិតា’ភស្សរា’និលា;

មហារាជិកា សាធ្យា ច, រុទ្ទា ច គណទេវតា’’តិ [អមរ ១.១០].

អមរកោសេ ¶ កថិតា.

តត្រាទិច្ចា ទ្វាទសកា, វិសុទេវា ទស ឋិតា;

វសវោ អដ្ឋសង្ខ្យាតា, ឆត្តិំស តុសិតា មតា.

អាភស្សរា ចតុសដ្ឋិ, វាតា បណ្ណាសេកូនកា;

មហារាជិកនាមាយោ, ទ្វិសតំ វីសតាធិកា.

សាធ្យា ទ្វាទស វិខ្យាតា, រុទ្ទា ចេកាទស ឋិតា;

សមយន្តរតោ ឯតា, វិញ្ញេយ្យា គណទេវតា.

១៤. បុព្ពទេវាទិចតុក្កំ អសុរេ. បុព្ពំ ទេវា បុព្ពទេវា, ទុតិយាសមាសោ, បុព្ពេ វា ទេវា បុព្ពទេវា, បុព្ពេ ហ្យេតេ ទេវបុរេ ឋិតា, អនន្តរំ សក្កាទីហិ តតោ ចាលិតា. សុរានំ រិបូ សត្តវោ សុររិបូ. សុរានំ បដិបក្ខភាវតោ អសុរា, ទេវា វិយ ន សុរន្តិ ន កីឡន្តីតិ វា អសុរា, សមុទ្ទុដ្ឋា វា សុរា ទេវេហិ អភ្យុបគតា, នាសុរេហីតិ នត្ថិ សុរា ឯតេសន្តិ អសុរាតិ និកាយន្តរិយា. ទនុនាមាយ មាតុយា អបច្ចំ ទានវា. ទនុ នាម តេរសសុ រក្ខសទុហិតីសុ ឯកិស្សា ទុហិតុ នាមំ. ឯតេ បុព្ពទេវាទយោ សទា បុមេ បុល្លិង្គេ វត្តន្តិ. ទេច្ចា, ទេតេយ្យា, ទនុជា, ឥន្ទារី, សុរទិសា, សុក្កសិស្សា, ទិតិសុតា, បុព្ពជាឥច្ចាទីនិបិ អសុរស្ស សាមញ្ញនាមានិ.

តព្ពិសេសា អសុរប្បភេទា. សុរេហិ សទ្ធិំ សង្គាមត្ថំ អត្តនោ ពលកាយានំ បហារំ អាយុធំ ទទាតីតិ បហារទោ, សោ ឯវ បហារាទោ. សំ បសត្ថោ វរោ ជាមាតា យស្ស ¶ សោ សម្ពរោ, តស្ស ហិ សក្កោ ជាមាតា [សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៥៦], បុញ្ញាហរីសុ វា ឥន្ទ្រិយានិ សំវុណោតីតិ សម្ពរោ. ពលមេតស្សត្ថីតិ ពលី, អតិសយពលកាយត្តា វា ពលី, សោ ឯវ ពលិ, ‘‘ពលិអាទយោ’’តិ ឥមិនា សមាសេបិ សន្ធិ នត្ថីតិ ទីបេតិ. អាទិនា មច្ឆសកុណាទិកេបិ កុញ្ចាទិកេបិ អសុរភេទេ សង្គណ្ហាតិ.

១៥. បិតាមហាទ្យដ្ឋកំ ព្រហ្មនិ. បិតូនំ បជាបតីនំ លោកបិតូនម្បិ បិតា បិតាមហោ, អាមហបច្ចយោ [មោគ្គល្លាន ៤.៣៨]. សព្ពលោកានំ បិតុដ្ឋានិយត្តា បិតា, សព្ពលោកំ វា បាតិ រក្ខតីតិ បិតា, រិតុបច្ចយោ. មហន្តសរីរតាយ ព្រហ្មា, ព្រហ វុឌ្ឍិយំ មបច្ចយោ. លោកានំ ឦសោ ឥន្ទោ លោកេសោ. កមលសម្ភវត្តា កមលំ, បទ្មំ. តំ អាសនមុប្បត្តិដ្ឋានមស្ស កមលាសនោ. ហិរញ្ញំ សុវណ្ណមយំ អណ្ឌំ ហិរញ្ញំ, តស្ស គព្ភោ ភូណោ [គុណោ (ក.)] ហិរញ្ញគព្ភោ. ឈានាទិគុណេហិ សុរានំ ជេដ្ឋត្តា សុរជេដ្ឋោ. បជានំ សត្តានំ បតិ សាមិភូតោ បជាបតិ, បជំ បាលេតីតិ វា បជាបតិ. អត្តភូ, បរមេដ្ឋិ, សយម្ភូ, ចតុរាននោ, ធាតា, កមលយោនិ, ទុហិណោ, វិរិញ្ចិ, សជិតា, វេធា, វិធាតា, វិធិ, ហំសរថោ, វិរិញ្ចោ, បបិតាមហោ ឥច្ចាទយោបិ ព្រហ្មនាមានិ.

១៦-១៧. វាសុទេវាទិបញ្ចកំ ¶ កណ្ហេ. វសុទេវស្ស អបច្ចំ វាសុទេវោ. មច្ចានំ ជីវិតំ ហរតិ សីលេនាតិ ហរិ. កណ្ហគុណយោគតោ កណ្ហោ. កេសិំ នាម អសុរំ ហតវាតិ កេសវោ, ឦការស្ស អការោ, ហនស្ស ច វោ. វុត្តញ្ច –

‘‘យស្មា តយា ហតោ កេសី,

តស្មា មេ សាសនំ សុណ;

កេសវោ នាម នាមេន,

សេយ្យោ លោកេ ភវិស្សសី’’តិ [ចិន្តាមណិដីកាយម្បិ].

ចក្កំ បាណិម្ហិ អស្ស ចក្កបាណិ. វិសណុ [បិណ្ហុ (ក.)], នារាយនោ, វេកុណ្ឋោ, ទាមោទរោ, មាធវោ, សម្ភូ, ទេច្ចារិ, បុណ្ឌរីកក្ខោ, គោវិន្ទោ, គរុឡទ្ធជោ, បីតម្ពរោ, អច្ចុតោ, មង្គលោ, សិង្គី, ជនាទ្ទនោ, ឧបេន្ទោ, ឥន្ទាវរជោ, ចតុភុជោ, បទ្មនាភោ, មធុរិបុ, តិវិក្កមោ, ទេវកីនន្ទនោ, សោរី, សិរីបតិ, បុរិសោត្តមោ, វនមាលី, ពលិធំសី, កំសារាតិ, អធោក្ខជោ, សព្ពម្ភរោ, កេដភជិ [កេដភំ ជិតវា (ចិន្តាមណិដីកា)], វិធុ, សសពិន្ទុ, សិរីករោ, សិរីវរាហោ, អជិតោ, បរបុរិសោ, សិរីគព្ភោ, ឆពិន្ទុ, អនន្តោ, នរកជិ, កេសរោ, ជាតិកីលោ, នរសីហោ, បុរាណបុរិសោ, នលិនេសយោ, វាសុ, នរាយនោ, បុនព្ពសុ, សព្ពរូបោ, ធរណីធរោ, វាមនោ, ឯកសិង្គោ, សោមគព្ភោ, អាទិទេវោ, អាទិវរាហោ, សុវណ្ណពិន្ទុ, សទាយោគី, សនាតនោ, រាហុមុទ្ធភិទោ ¶ , កាឡនេមិ, បណ្ឌវោ, វឌ្ឍមានោ, សតានន្ទោ, បជានាថោ, សុយាមុនោឥច្ចាទីនិ វិសណុនាមានិ. អស្ស បន បិតុ នាមានិ វសុទេវោ, អានកទុន្ទុភិ [អមរ ១.២៣] ឥច្ចាទីនិ. រថវាហោ បនស្ស ទារុកោ នាម [តិកណ្ឌសេស ១.១.៣៤]. មន្តី បន បវនព្យាធិ នាម [មន្តី បវនព្យាមិ ឧទ្ធវោ (តិតណ្ឌសេស ១.១.៣៥) បវនព្យាធិ… ឧទ្ធវោ ឥតិ ទ្វេ បិណ្ហុស្ស មន្តិនោ (កដ្ដីកា)].

មហិស្សរាទិឆក្កំ ហរេ. មហន្តោ ឥស្សរោ វិភូតិ ឯតស្សាតិ មហិស្សរោ. គុណាវត្ថារហិតោ សម្បតិ បរមានន្ទរូបត្តា និព្ពិការោ សមតិ ភវតីតិ សិវោ, និរុត្តិនយេន អការស្ស ឥត្តំ, មស្ស វោ ច. ឯវំ សព្ពត្ថ យទាទិនា វា និរុត្តិនយេន វា សទ្ទសិទ្ធិ វេទិតព្ពាតិ. សូលបាណិត្តា សូលី. ឥដ្ឋេ បភវតីតិ ឥស្សរោ, ឥស្សតិ អភិភវតីតិ វា ឥស្សរោ. បសូនំ បមថានំ បតិ បសុបតិ. ‘‘បសុ មិគាទោ ឆគលេ, បមថេបិ បសុ បុមេ’’តិ រុទ្ទោ [រភសោ (ក.)]. ( ) [(គុណេ) (ក.)] វិសិដ្ឋតមោគុណត្តា សព្ពំ ហរតីតិ ហរោ. វុត្តោតិ ក្រិយាបទំ. សម្ភុ, ឦសោ, សព្ពោ, ឦសានោ, សង្ករោ, ចន្ទសេខរោ, ភូតេសោ, ខណ្ឌបរសុ, គិរីសោ, មច្ចុញ្ជយោ, បិនាកី, បមថាធិបោ, ឧគ្គោ, កបទ្ទិ, សិរីកណ្ឋោ, កាឡកណ្ឋោ, កបាលភរោ, វាមទេវោ, មហាទេវោ, វិរូបក្ខោ, តិលោចនោ, សព្ពញ្ញូ, នីលលោហិតោ, មារហរោ, ភគ្គោ, ត្យម្ពកោ, តិបុរន្តកោ, គង្គាធរោ, អន្ធករិបុ, ព្យោមកេសោ, ភវោ, ភីមោ, រុទ្ទោ, ឧមាបតិ, ភគាលី, កបិសញ្ជនោ, ហីរោ, បញ្ចាននោ, ខកុន្តលោ, គោបាលកោ, បិង្គក្ខោ [វិភង្គោ (ក.)], កូដករោ, ចន្ទាបីឡោ, មហានដោ, សមីរោ, ហោ, នន្ទិវឌ្ឍនោ, គុឡាកេសោ [មិគូហោ (ក.)], មិហិរាណោ, មេឃវាហនោ, សុប្បតាបោ [សុប្បសាទោ (ក.)], ឧ, ថាណុ [ឧបាណ្ឌោ (ក.)], សិបិវិដ្ឋោ, កីលោ, ធម្មវាហនោឥច្ចាទីនិបិ ហរនាមានិ.

កុមារាទិត្តយំ ¶ ហរស្ស បុត្តេ. កុមារ កីឡាយំ, កុមារេតិ កីឡតីតិ កុមារោ, សោឡសវស្សិកោ, អយញ្ច សោឡសវស្សិកោ. ‘‘ពាលោ ច សោឡស ភវេ’’តិ ហិ វុត្តំ. ខណ្ឌតិ ទានវពលន្តិ ខន្ទោ, ណ្ឌស្ស ន្ទោ. សត្តិំបហរណវិសេសំ ធរតីតិ សត្តិធរោ, បភាវុស្សាហមន្តសង្ខាតំ វា សត្តិត្តយំ ធរតីតិ សត្តិធរោ. អមរកោសេ បន –

‘‘កត្តិកេយ្យោ មហាសេនោ,

សរជាតោ ឆឡាននោ;

បព្ពតីនន្ទនោ ខន្ទោ,

សេនានី អគ្គិភូ គុហោ.

ពាហុលេយ្យោ តារកជិ,

វិសាខោ សិខិវាហនោ;

ឆមាតុរោ សត្តិធរោ,

កុមារោ កោញ្ចទារណោ’’តិ [អមរ ១.៤១-២] វុត្តំ.

១៨-២១. សក្កាទីនិ វីសតិ សក្កស្ស នាមានិ. អសុរេ ជេតុំ សក្កុណាតីតិ សក្កោ. បុរេ, បុរំ វា ទទាតីតិ បុរិន្ទទោ ¶ . ទេវានំ រាជា ទេវរាជា. វជិរំ បាណិម្ហិ អស្ស វជិរបាណិ. សុជាយ អសុរកញ្ញាយ បតិ សុជម្បតិ. ពហូនំ ទេវមនុស្សានំ ចិន្តិតត្ថស្ស ទស្សនសមត្ថតាយ សហស្សក្ខោ. មហតំ ទេវានំ ឥន្ទោ រាជា មហិន្ទោ, ទេវេហិ មហិតព្ពោ វា ឥន្ទោ រាជា មហិន្ទោ, មហន្តោ ច សោ ឥន្ទោ ចាតិ វា មហិន្ទោ. វជិរំ អាវុធំ យស្ស វជិរាវុធោ, ‘‘វជិរាយុធោ’’តិបិ បាឋោ. វសូនិ រតនានិ សន្ត្យស្សេតិ វាសវោ. ទសសតានិ នយនានិ យស្ស សោ ទសសតនយនោ. ទ្វិន្នំ ទេវលោកានំ អធិបតិភូតត្តា តិទិវាធិភូ. សុរានំ នាថោ សុរនាថោ. វជិរំ ហត្ថេ យស្ស សោ វជិរហត្ថោ. ភូតានំ សត្តានំ បតិ ភូតបតិ. មហិតព្ពត្តា មឃវា. មហ បូជាយំ, ហស្ស ឃវោ. កោសសង្ខាតានិ ធនានិ សន្តិ យស្ស, សោ កោសិយោ, ‘‘កោសិយគោត្តតាយ កោសិយោ’’តិ ច វទន្តិ. ឥន្ទតិ បរមិស្សរិយេន យុជ្ជតេតិ ឥន្ទោ. វត្រំ នាម អសុរំ អភិភវតីតិ វត្រភូ. បាកោ នាមវត្រាសុរស្ស ភាតា, តស្ស សាសនតោ និគ្គហតោ បាកសាសនោ. វិឌំ ព្យាបកំ ឱជោ ឯតស្ស វិឌោជោ. សុនាសីរោ, បុរន្ទរោ, លេខាសភោ [លេខនំ ទេវានំ ឧសតោ ឧត្តមោ (ចិន្តាមណិដីកា)], ទិវបតិ, សុរបតិ, ពលារាតិ, សចីបតិ, ជម្ភភេទី, ហរិហយោ, នមុចិសូទនោ, សំកន្ទនោ, មេឃវាហនោ, អាខណ្ឌលោ [អាខណ្ឌយតិ បរពលំ ឧសាទិត្តា កលច (ចិន្តាមណិដីកា)], កោសិកោ, សុរគាមណី, នាកនាថោ, ហរី ឥច្ចាទីនិបិ សក្កស្ស នាមានិ.

អស្ស សក្កស្ស ភរិយា សុជាតា នាម. សុខេន ជាតា, សុន្ទរា វា ជាតិ យស្សា សា សុជាតា. បុលោមជា, សចី, ឥន្ទានី ឥច្ចាទីនិបិ សក្កភរិយាយ នាមានិ.

អស្ស សក្កស្ស បុរំ មសក្កសារាទយោ តយោ ភវេ. មោ ច សក្កោ ច មសក្កា, តេ សរន្តិ គច្ឆន្តិ ឯត្ថ កីឡាវសេនាតិ មសក្កសារា, មហិស្សរាទីនំ បរិសានំ, សក្កស្ស ច កីឡានុភវនដ្ឋានន្ត្យត្ថោតិ ¶ ចិន្តាមណិថុតិដីកាយំ វុត្តំ. សង្គហដីកាយំ បន ‘‘មសក្កន្តិ វា វសោកន្តិ វា អសុរបុរស្ស នាមំ, ឥទំ បន តេសំ ឧត្តមត្តា មសក្កសារោ, វសោកសារោតិ ច វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. អមរា ឯតិស្សំ សន្តិ អមរវតី, សា ឯវ អមរាវតី, រស្សស្ស ទីឃតា [បាណិនី ៦.៣.១១៩].

អស្ស សក្កស្ស បាសាទោ វេជយន្តោ នាម. វេជយន្តី បដាកា បសត្ថា, ភូតា វា អស្ស អត្ថីតិ វេជយន្តោ.

អស្ស សក្កស្ស សភា សុធម្មា មតា. សោភនោ ធម្មោ អស្សាតិ សុធម្មា, ទេវមណ្ឌបោ.

២២. តស្ស សក្កស្ស រថោ វេជយន្តោ នាម. វេជយន្តីនាមាយ បដាកាយ យោគតោ វេជយន្តោ. តស្ស សក្កស្ស សារថិ សូតោ មាតលិនាម. មតលស្ស [មាតលាយ (ក.)] អបច្ចំ មាតលិ, តស្ស សក្កស្ស គជោ ឯរាវណោ នាម, ឥរាវណោ សមុទ្ទោ, តត្រជាតោ ឯរាវណោ [ឥរាវតិ សមុទ្ទេ ជាតោ (ឯរាវតោ), សេសេ អណ… បិសោទរាទិត្តា ណត្តេ ឯរាវណោ (ចិន្តាមណិដីកា)]. តស្ស សក្កស្ស សិលាសនំ បណ្ឌុកម្ពលោ នាម. បណ្ឌុវណ្ណកម្ពលសទិសត្តា បណ្ឌុកម្ពលោ. សិលា បាសាណោ ឯវ អាសនំ សិលាសនំ.

២៣. តស្ស សក្កស្ស បុត្តា សុវីរ, ជយន្តឥច្ចាទយោ. អតិសយេន សូរត្តា សុវីរោ. អសុរេ ជយតីតិ ជយន្តោ. តស្ស សក្កស្ស បោក្ខរណី នន្ទា នាម ភវេ. នន្ទីយតីតិ នន្ទា. បោក្ខរំ វុច្ចតិ បទុមំ, សលិលញ្ច, តេហិ សត្តានំ ¶ មនំ អត្តានំ នយតីតិ បោក្ខរណី, បោក្ខរេន វា សុន្ទរេន អណ្ណេន ជលេន សហិតត្តា បោក្ខរណ្ណី, សា ឯវ បោក្ខរណី. តស្ស សក្កស្ស វនានិ ឧយ្យានានិ នន្ទនាទីនិ ចត្តារិ. នន្ទយតីតិ នន្ទនំ. នានាទិព្ពរុក្ខេហិ មិស្សកត្តា មិស្សកំ. នានាលតាហិ វល្លីហិ ចិត្តត្តា ចិត្តលតា, នានាវិរាគវណ្ណវិចិត្តាយ វា លតាយ សមន្នាគតត្តា ចិត្តលតា, ទេវតានំ វា ចិត្តាសា ឯត្ថ អត្ថីតិ ចិត្តា, អាសាវតី នាម លតា, សា យស្ស អត្ថិ, តំ ចិត្តលតា. ទេវតានំ វា ចិត្តំ លន្តិ គណ្ហន្តីតិ ចិត្តលា, ទិព្ពរុក្ខា, តេសំ សមូហោ ចិត្តលតា, ឥត្ថិលិង្គេន តស្ស វនស្ស នាមំ, យថា ‘‘ខុទ្ទសិក្ខា’’តិ. ផារុសកានិ យត្ថ សន្តិ, តំ ផារុសកំ.

២៤. អសន្យាទិត្តយំ តស្ស សក្កស្ស អាយុធំ. អស្សតេ ភុជ្ជតេ លោកធាតុកមនេនាយុធេនាតិ អសនិ, អយំ អសនិសទ្ទោ ទ្វីសុ បុមិត្ថិលិង្គេសុ វត្តតិ. កុលិម្ហិ សក្កស្ស ហត្ថេ សេតិ តិដ្ឋតីតិ កុលិសំ, កុលិ ហត្ថោ ភុជាទលោតិ ហិ តិកណ្ឌសេសោ [តិកណ្ឌសេស ២.៦.២៦]. កុយំ វា បថវិយំ លិសតិ តនុ ភវតីតិ កុលិសំ. វជ គតិយំ, វជតេវ ន បដិហញ្ញតេ យស្ស គមនំ កេនចីតិ វជិរំ, ឥរបច្ចយោ. វជិរសហចរណតោ កុលិសសទ្ទោបិ បុន្នបុំសកេ. ភិទុរំ, បវិ, សតកោដិ, សុរុ, សម្ពោ, ទម្ភោលិឥច្ចាទីនិបិ វជិរស្ស នាមានិ. តត្រ ភិទុរំ បុន្នបុំសកេ, បវិអាទយោ បុមេ.

រម្ភា ¶ ច អលម្ពុសា ច ឥច្ចាទិកា ទេវិត្ថិយោ អច្ឆរាយោ នាមាតិ វុត្តា. អច្ឆរាវិសេសា ហិ ឯតា. អច្ឆោ និម្មលវណ្ណោ ឯតាសមត្ថីតិ អច្ឆរាយោ. ‘‘អបសរា’’តិបិ ឯតាសមេវ សាមញ្ញសញ្ញា. ទេវបុត្តានំ រតិំ ភាវេន្តិ វឌ្ឍេន្តីតិ រម្ភា, រំ កាមគ្គិំ ភន្តិ ទីបយន្តិ ជាលេន្តីតិ វា រម្ភា, និគ្គហីតាគមោ. កាមរតិវសេន ទេវបុត្តេ អត្តនិ វសាបេតុំ អលំ សមត្ថាតិ អលម្ពុសា, អស្សុការោ. ទេវានំ ទេវបុត្តានំ, ទេវីភូតា វា ឥត្ថិយោ ទេវិត្ថិយោ.

‘‘បញ្ចសិខោ, ហាហា, ហូហូ’’ឥច្ចាទយោ គន្ធព្ពា នាម. បញ្ច សិខា ចូឡា យស្ស សោ បញ្ចសិខោ. ‘‘ហា’’តិ អនន្ទិតំ ធនិំ [និន្ទិភទ្ធនិំ (ចិន្តាមណិដីកា)] ជហតីតិ ហាហា. ‘‘ហូ’’តិ គីតវិសេសសទ្ទំ ហូយតេតិ ហូហូ. គន្ធំ អព្ពន្តិ ភុញ្ជន្តីតិ គន្ធព្ពា, គាយនំ វា ធម្មោ ឯតេសំ គន្ធព្ពា, ម្មស្ស ព្ពោ.

២៥. វិមានាទិទ្វយំ វិមានេ. ទេវានមាកាសេ គមនំ យេន តំ វិមានំ, វិគតំ [វិនា (ក.)] មានំ ឧបមានមស្ស វិមានំ. វិហេ អាកាសេ គច្ឆតីតិ ព្យម្ហំ, ហការតោ បុព្ពេ អមបច្ចយោ. ឯត្ថ ច វិមានព្យម្ហសទ្ទា ទ្វេបិ អនិត្ថិយំ បុន្នបុំសកេ វត្តន្តិ.

បីយុសាទិត្តយំ អមតេ. បីយតេតិ បីយុសំ, ‘‘អមតបា’’តិ ហិ វុត្តំ, ឧសបច្ចយោ [ឧណាទិ ៤.៧៦ ណ្វាទិ ២១៥ សុត្តេសុ បន ‘‘បីយូស’’មិតិ ទិស្សតិ]. ‘‘បេយុសោ’’តិបិ នាមមស្ស. ន មតំ មរណមនេន អមតំ. សុខេន ធយន្តិ បិវន្តិ តំ ឥតិ សុធា. ឯត្ថ ច អមតសទ្ទោ យញ្ញសេសបីយុសសលិលឃតាទីសុ នបុំសកេ ¶ , ធន្វន្តរិទេវាទីសុ បុល្លិង្គេ, គឡោឈាភយាមលក្យាទីសុ ឥត្ថិលិង្គេតិ តីសុ វត្តតិ [អមតំ យញ្ញសេសេ ច, បីយូសេ សលិលេ ឃតេ អយាចិតេ ច មោក្ខេ ច, នា ធន្វន្តរិទេវសុ អមតា មាគធីបថ្យា គុឡុច្យាមលកីសុ ច (មេទិនីកោស ១៦ ៧៧-៨)], តំសហចរណតោ បីយុសសទ្ទោបិ តីសុ លិង្គេសុ. សុធាសទ្ទោ បន អមតនុហីលេបាទីសុបិ និច្ចមិត្ថិលិង្គោវ [សុធា លេបោ’មតំ នុហី (អមរ ២៣.១០១)].

សិនេរុអាទិបញ្ចកំ បព្ពតរាជេ. សិនា សោចេយ្យេ, សិនាតិ សោចេតិ ទេវេតិ សិនេរុ, ឯរុបច្ចយោ. មី ហិំសាយំ, មិនាតិ ហិំសតិ សព្ពេ បព្ពតេ អត្តនោ ឧច្ចតរដ្ឋេនាតិ មេរុ, រុបច្ចយោ. តិទិវានំ ទ្វិន្នំ ទេវលោកានំ អាធារោ បតិដ្ឋាតិ តិទិវាធារោ. ទេវេ នយតីតិ នេរុ. សុមេរូតិ ឧបសគ្គេន នាមំ វឌ្ឍិតំ. ហេមទ្ទិ, រតនសានុ, សុរាលយាទីនិបិ បព្ពតរាជស្ស នាមានិ.

២៦. យុគន្ធរាទីនិ សិនេរុស្ស បរិវារភូតានំ សត្តន្នំ បរិភណ្ឌបព្ពតានំ នាមានិ. ចន្ទសូរិយសង្ខាតំ យុគំ ធារេតិ តទុព្ពេធមគ្គចារិត្តាតិ យុគន្ធរោ. ឦសំ មហិស្សរំ ធារេតិ តស្ស និវាសដ្ឋានត្តាតិ ឦសធរោ. ករវីរា អស្សមារកា ពហវោ ឯត្ថ សន្តីតិ ករវីរោ, កេ វា មយូរា រវន្តិ ឯត្ថាតិ ករវីរោ, ‘‘ករវីកោ’’តិបិ បាឋោ, ឥធាបិ បច្ឆិមោយេវត្ថោ, ករវីកសកុណា វា ពហវោ ឯត្ថ សន្តីតិ ករវីកោ. សុទស្សនា ឱសធិវិសេសា ពហុកា ឯត្ថ សន្តីតិ សុទស្សនោ, សុខេន បស្សិតព្ពត្តា វា សុទស្សនោ ¶ , សុន្ទរំ វា ទស្សនំ ឯត្ថាតិ សុទស្សនោ. បញ្ចន្នំ បព្ពតចក្កានំ នេមិសទិសំ កត្វា អត្តានំ ធារេតីតិ នេមិន្ធរោ, នេមិភាវេន វា ធារេតព្ពោ ឧបលក្ខេតព្ពោតិ នេមិន្ធរោ, នេមិំវា រថទ្ទុមំ ធារេតិ យេភុយ្យេនាតិ នេមិន្ធរោ. វិនតា នាម សុបណ្ណមាតា, តស្សា និវាសដ្ឋានត្តា វិនតកោតិ ចិន្តាមណិដីកា. វិត្ថិណ្ណា វា នតា នទិយោ ឯត្ថាតិ វិនតកោ. អស្សកណ្ណា សជ្ជទុមា ពហវោ ឯត្ថ សន្តីតិ អស្សកណ្ណោ, អស្សកណ្ណសទិសកូដត្តា វា អស្សកណ្ណោ. កុលាចលាតិ ឯតេ សិនេរុអាទយោ អដ្ឋ បព្ពតា អចលសង្ខាតានំ បព្ពតានំ កុលានិ យោនិយោ បភវា, ឯតេ ច សិនេរុអាទយោ អនុបុព្ពសមុគ្គតា, សព្ពពាហិរោ ចេត្ថ អស្សកណ្ណោ. និមិជាតកេ បន –

‘‘សុទស្សនោ ករវីកោ, ឦសធរោ យុគន្ធរោ;

នេមិន្ធរោ វិនតកោ, អស្សកណ្ណោ គិរិ ព្រហា’’តិ [ជា. ២.២២.៥៦៨].

វត្វា សិនេរុំ បរិក្ខិបិត្វា អស្សកណ្ណោ នាម បព្ពតោ បតិដ្ឋិតោ, តំ បរិក្ខិបិត្វា វិនតកោ នាម បព្ពតោតិ ឯវមញ្ញោយេវានុក្កមោ កថិតោ. កិញ្ចាបិ កថិតោ, នាមភេទមត្តកតោយេវ បនេត្ថ ភេទោ, នាត្ថភេទកតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

២៧. អាកាសវាហីគង្គាយំ មេរុសិង្គោព្ភវាយំ មន្ទាកិន្យាទិនាមត្តយំ. មន្ទំ អកិតុំ សីលមស្សាតិ មន្ទាកិនី. អាកាសេ សន្ទមានា គង្គា អាកាសគង្គា. សុរានំ ទេវានំ នទី សុរនទី. សុរទីឃិកាតិបិ ឯតិស្សា នាមំ.

២៨. កោវិឡារាទិត្តយំ ¶ ‘‘ផលហរោ’’តិខ្យាតេ បារិច្ឆត្តកេ. កុំ បថវិំ វិទារយតិ មូលេនាតិ កោវិឡារោ, ទស្ស ឡោ. បរិ សមន្តតោ ឆត្តំ វិយ តិដ្ឋតីតិ បារិច្ឆត្តកោ. បារិនោ សមុទ្ទស្ស ជាតោ អបច្ចំ បារិជាតកោ, សកត្ថេ កោ. បារិភទ្ទោ, និម្ពតរុ, មន្ទារោឥច្ចាទីនិបិ បារិច្ឆត្តកស្ស នាមានិ.

កប្បរុក្ខោ ច សន្តានោ ច អាទិនា មន្ទារោ បារិជាតកោ ច ហរិចន្ទនញ្ច ឯតេ បញ្ច ទេវទ្ទុមា [អមរ ១.៥៣] ទេវតរវោ ទេវភូមីស្វេវ សម្ភវតោ. កប្បោ សង្កប្បិតោ អត្ថោ, តស្ស រុក្ខោ ជញ្ញជនកភាវេន សម្ពន្ធោ, កប្បំ វា ឋិតោ រុក្ខោ កប្បរុក្ខោ. តននំ តានោ, ភាវេ ណោ. គន្ធស្ស សម្មា តានោ អស្សេតិ សន្តានោ, សិរីសរុក្ខោ. មន្ទន្តេ មោទន្តេ ទេវា អនេនាតិ មន្ទារោ, អារបច្ចយោ. ហរិមិន្ទំ ចទយតិ សុខយតីតិ ហរិចន្ទនំ. ឯតេ បញ្ច ទេវតរវោ អមរកោសនយេន វុត្តា, សោគតនយេន បន សត្ត ទេវតរវោ. វុត្តញ្ច –

‘‘បាដលី សិម្ពលី ជម្ពូ, ទេវានំ បារិឆត្តកោ;

កទម្ពោ កប្បរុក្ខោ ច, សិរីសេន ភវតិ សត្តម’’ន្តិ [ធ. ស. អដ្ឋ. ៥៨៤; សារត្ថ. ដី. ១.១វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា].

តត្ថ បាដលីតិ ចិត្របាដលី, សា អសុរលោកេ តិដ្ឋតិ. តថា សិម្ពលី គរុឡេសុ, ជម្ពូ ជម្ពុទីបេ, បារិច្ឆត្តកោ តាវតិំសេ, កទម្ពោ អបរគោយានេ. កប្បរុក្ខោ ឧត្តរកុរូសុ ¶ , សិរីសោ បុព្ពវិទេហេតិ. ឯតេ សត្ត ទេវានមេវ បតិដ្ឋានភូមីសុ សម្ភវតោ ទេវតរវោត្វេវ វុច្ចន្តិ.

សគ្គវណ្ណនា សមត្តា.

២៩. បុព្ពបច្ឆិមឧត្តរា ទិសា យថាក្កមំ បាចី បតីចី ឧទីចី នាម ភវន្តិ. បឋមំ បាតោ អន្ចតិ រវិ យស្សំ សា បាចី, នការលោបោ. បច្ឆា ទិវាវសានេ អន្ចតិ រវិ យស្សំ សា បតីចី. ឧទ្ធំ អន្ចតិ រវិ យស្សំ សា ឧទីចី, យស្សំ វា សីតវិយោគំ ទត្វា អន្ចតិ សា ឧទីចី, វិយោគត្ថវាចកោ ហេត្ថ ឧការោ, ទសទ្ទោ ទានត្ថោ. អថ វា បន្ចតិ បុព្ពភាវមាបជ្ជតេតិ បាចី. បតិន្ចតិ បច្ឆាភាវមាបជ្ជតេតិ បតីចី. ឧទញ្ចតិ សីតវិយោគទានត្តមាបជ្ជតេតិ ឧទីចី. ឯត្ថ ច ឧទីចីសហចរណតោ បតីចី ឥត្ថិយំ, បតីចីសហចរណតោ បាចី ឥត្ថិយំ វត្តតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ តំតំសហចរណភាវេន តស្ស តស្ស តំតំលិង្គត្តមុបនេយ្យុំ. បុព្ពបច្ឆិមឧត្តរាតិ សព្ពនាមស្ស វុត្តមត្តេ បុម្ភាវោ.

ទក្ខិណាទិទ្វយំ ទក្ខិណទិសាយំ. មជ្ឈេ អបាយំ អញ្ចតិ យស្សំ រវិ, សា អបាចី. មជ្ឈត្ថោយំ អបសទ្ទោ, យថា ‘‘អបទិស’’ន្តិ, ‘‘អវាចី’’តិបិ បាឋោ, អវបុព្ពោ អញ្ច អធោមុខីភាវេ. អវញ្ចតិ អធោមុខី ភវតិ យស្សំ រវិ, សា អវាចី. ឧណ្ហាទិកេ វា តព្ពិយោគេ ករោន្តោ យស្សំ រវិ អញ្ចតិ, សា អវាចី. វិទិសាទិទ្វយំ ទិសាមជ្ឈេ. ទិសាហិ វិនិគ្គតា វិទិសា. ទិសានមនុរូបា, អនុវត្តកា វា ទិសា អនុទិសា. អបទិសន្តិបិ វិទិសាយ នាមំ [នបុំសកាព្យយំ ត្វ’បទិសំ (អមរ ៣.៦)].

៣០. ឯរាវតាទយោ ¶ អដ្ឋ គជា បុព្ពាទីនំ ទិសានំ រក្ខណតោ ទិសាគជា នាម, បុណ្ឌរីកំ នាម សិតម្ពោជំ, តំសទិសវណ្ណតាយ បុណ្ឌរីកោ. រស្សសរីរតាយ វាមនោ. កុយំ បថវិយំ មោទតេ កុមុទោ. អញ្ជនវណ្ណតាយ អញ្ជនោ. បុប្ផា បកាសមានា ទន្តា អស្ស បុប្ផទន្តោ. សព្ពភូមិយំ ចរតីតិ សព្ពភុម្មោ, សព្ពភុម្មោ វា ចក្កវត្តី តស្សានុរូបត្តា សព្ពភុម្មោ. សោភនទន្តាវយវត្តា សុប្បតីកោ [សោភនា បតីកា អវយវា’ស្ស សុប្បតីកោ (ក.)]. ‘‘សុប្បតីកោ សោភនង្គេ, ភវេ ឦសានទិសាគជេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ វុត្តំ. ឯរាវតាទីនំ ទិសានំ សម្ពន្ធកថនំ បាចីវារណាទិនាមសូចនត្ថំ, ឯសំ ករេណុយោ បន –

អព្ភមុ កបិលា ចេវ, បិង្គលា នុបមា មតា;

តម្ពកណ្ណី សុភទន្តី, អង្គនា អញ្ជនាវតី [អមរ ៣.៥].

៣១. ធតរដ្ឋាទិទ្វយំ បុព្ពទិសាធិបតិទេវេ. ធារិតំ រដ្ឋមនេនាតិ ធតរដ្ឋោ, រស្ស តោ. បញ្ចសិខាទីនំ គន្ធព្ពានំ អធិបោ នាយកោ គន្ធព្ពាធិបោ. កុម្ភណ្ឌសាម្យាទិទ្វយំ ទក្ខិណទិសាធិបតិទេវេ. កុម្ភណ្ឌានំ សាមិ នាយកោ កុម្ភណ្ឌសាមិ. វិរុហន្តិ វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិមាបជ្ជន្តិ ឯតស្មិំ កុម្ភណ្ឌាតិ វិរូឡ្ហកោ. វិរូឡ្ហំ វុឌ្ឍិប្បត្តំ វា កំ សុខមេតស្សាតិ វិរូឡ្ហកោ. វិរូបក្ខាទិទ្វយំ បច្ឆិមទិសាធិបតិទេវេ. វិរូបានិ អក្ខីនិ យស្ស វិរូបក្ខោ, វិវិធសណ្ឋានានិ អក្ខីនិ យស្ស វា វិរូបក្ខោ. នាគានំ អធិបតិ នាគាធិបតិ.

៣២. យក្ខាធិបាទិចតុក្កំ ¶ កុវេរេ. អាឡវកាទិយក្ខានំ អធិបោ យក្ខាធិបោ. វិស្សវណស្ស អបច្ចំ វេស្សវណោ. តិចរណាដ្ឋទាឋាភយានកមត្ថិតាយ កុច្ឆិតំ វេរោ សរីរមស្ស កុវេរោ. ខុទ្ទេនាស្ស នរយុត្តា សិវិការថេតិ នរោ វាហនមស្ស នរវាហនោ. ត្យម្ពកសខោ, យក្ខរាជោ, គុយ្ហកេសរោ, មនុស្សធម្មា, ធនទោ, រាជរាជោ, ធនាធិបោ, កិន្នរេសោ, យក្ខោ, ឯកបិង្គលោ, សិរិទោ, បុញ្ញជនេស្សរោឥច្ចាទីនិបិ កុវេរស្ស នាមានិ.

អស្ស កុវេរស្ស បុរី ‘‘អឡកា, អឡកមន្ទា’’តិ ច វុច្ចតិ. អលំ វិភូសនេ, អលំ វិភូសនំ ករោតីតិ អលកា, សា ឯវ អឡកា. អឡកា ឯវ មោទករណតោ អឡកមន្ទា, ឧការស្ស អការោ, នាគមោ ច. កេលាសោតិបិ តស្ស នាមំ, កេលិ បយោជនំ អស្ស កេលោ, អាសតេ អស្មិន្តិ អាសោ, កេលោ ច សោ អាសោ ចេតិ កេលាសោ, កណ្ហសប្បាទិ វិយ និច្ចំ កម្មធារយោ. អស្ស កុវេរស្ស បហរណំ អាយុធំ គទា, គំ វុច្ចតិ វជិរំ, តំ វិយ ទុក្ខំ ទទាតីតិ គទា. ឥមេ ចត្តារោ យថាវុត្តា ធតរដ្ឋាទយោ ទេវា កមតោ បុព្ពាទីនំ ចតុទ្ទិសានំ អធិបា អធិបតយោ នាម. អមរកោសេ បន –

‘‘ឥន្ទោ អគ្គិ បិតុបតិ, នេរិតោ វរុណោ’និលោ;

កុវេរោ ឦសោ បតយោ, បុព្ពាទីនំ ឥមេ កមា.

រវិ ¶ សុក្កោ មហីសូនុ, តមោ ច ភានុជោ វិធុ;

ពុធោ សុរគុរុ ចេតិ, ទិសាធិបា តថា គហា’’តិ [អមរ ៣.៣-៤].

អញ្ញេយេវ ទិសាធិបតយោ កថិតា, ឥន្ទរវិមាទីនញ្ច ទិសាធិបច្ចកថនំ បាឈាទីនំ ឥន្ទទិសារវិទិសាទិនាមសូចនផលំ.

៣៣-៣៤. ជាតវេទាទ្យដ្ឋារសកំ អគ្គិម្ហិ. ជាតេ ឧប្បន្នេ វិន្ទតិ ឃាតយតីតិ ជាតវេទោ. អន្ធការេ ជាតំ វិជ្ជមានំ វិន្ទតិ លភតិ, វិទតិ ជានាតិ ឯតេនាតិ វា ជាតវេទោ, ជននំ ជាតំ វេទោ បាកដោ យស្ស វា សោ ជាតវេទោ. សិខា វុច្ចតិ ជាលា, តាយ យោគតោ សិខី. ជោតតិ ទិប្បតីតិ ជោតិ. បុនាតីតិ បាវកោ, ណ្វុ. ទហតីតិ ទហនោ. អនន្តិ បាលេន្ត្យនេនេតិ អនលោ, អលបច្ចយោ. វេទេ ហុតំ វហតិ បាបយតិ, សយំ វា លភតេតិ ហុតាវហោ. អច្ចិ វុច្ចតិ ជាលា, តាយ យោគតោ អច្ចិមា. ធូមោ កេតុ ធជោ យស្សាតិ ធូមកេតុ. អជតិ ជលមានោ កុដិលំ គច្ឆតីតិ អគ្គិ, ឥ. គោ រំសិ ឯតស្សត្ថីតិ គិនិ, អស្សត្ថ្យត្ថេ ឥនិ, អគ្គិនីតិបិ បាឋោ, សោ អគ្គិសទិសោ. ភានុ បភា យស្សត្ថិ, សោ ភានុមា. តេជេតិ សេសភូតោបាទារូបានីតិ តេជោ. ធូមោ សិខា ចូឡា យស្ស ធូមសិខោ. វាយុ សខា អស្ស វាយុសខោ. ទហិត្វា [ទហតោ (ក.)] គច្ឆតោ កណ្ហា វត្តនី មគ្គោ យស្ស កណ្ហវត្តនី. វិស្សានរស្ស ឥសិនោ អបច្ចំ វេស្សានរោ. ហុតំ ¶ ហវិំ អសតិ ភុញ្ជតីតិ ហុតាសោ. ធនញ្ជយោ, ជលនោ, អាសយាសោ, រោហិតស្សោ, សត្តាច្ចិ, សុក្កោ, ចិត្រភានុ, វិភាវសុ, សុចិឥច្ចាទីនិបិ អគ្គិស្ស នាមានិ.

សិខាទិត្តយំ អគ្គិជាលាយំ. សិនោតិ និសានី ភវតីតិ សិខា, ‘‘សិ និសានេ’’តិ កាតន្ត ធាតុ, ខបច្ចយោ. ជលតីតិ ជាលា. អច្ចតេ បុជ្ជតេ អនេនេតិ អច្ចិ. សិខា ជាលា ភិយ្យោ រូបន្តរា ឥត្ថិយំ, អច្ចិ បន អបុមេ.

៣៥. ទ្វយំ អគ្គិកណេ [តីសុ ផុលិង្គោ’គ្គិកណោ (អមរ ១.៦០) ផុលិង្គានីតិ អគ្គិកណានិ (ម. និ. ដី. ៣.៦៥)]. វិវិធាសុ ទិសាសុ ផុល្លំ គច្ឆតីតិ វិប្ផុលិង្គំ. តថា ផុលិង្គំ. សព្ពធរកតេ បន ‘‘ផុលិំ គច្ឆតីតិ ផុលិង្គោ’’តិ វុត្តំ. តិកំ ឆារិកាយំ. មលីនកំសវត្ថាទីនំ តំ ទិត្តិំ សេតិ បវត្តេតីតិ ភស្មំ, មបច្ចយោ, ភសតិ វា អធោ បតតិ វត្ថាទីនំ មលមេតេនាតិ ភស្មំ. កំសាទីនំ សុក្កភាវត្ថំ ឥច្ឆិតព្ពត្តា ឥដ្ឋិ អភិលាសោ សោភនំ ឯតស្សា អត្ថីតិ សេដ្ឋិ, ‘‘សបក្ខកោ សលោមកោ’’ត្យាទីសុ វិយ សសទ្ទស្ស វិជ្ជមានត្ថត្តា. មលស្ស សរណំ ករោតីតិ សារិកា, សា ឯវ ឆារិកា, យថា ‘‘សឡាយតន’’ន្ត្យាទីសុ.

៣៦. ទ្វយំ ឧណ្ហឆារិកាយំ. ឧណ្ហត្តា កុក្កុំ កុច្ឆិតំ លាតីតិ កុក្កុលោ, ‘‘កុក្កុ វិទត្ថិយំ ហត្ថេ, បកោដ្ឋេ កុច្ឆិតេបិ ចេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ វុត្តំ. កុក្កុំ វា ហត្ថំ លុនាតិ ឆិន្ទតិ ទហតីតិ កុក្កុលោ, សោ ឯវ កុក្កុឡោ ¶ . ឧណ្ហមេវ ភស្មំ ឧណ្ហភស្មំ, តស្មិំ. តិកំ ទិត្តកដ្ឋាទិន្ធនេ. អង្គតិ ហានិំ គច្ឆតីតិ អង្គារោ, អារបច្ចយោ, បុន្នបុំសកោយំ. ‘‘អលាតេ’និត្ថិ កុជេ’ង្គារោ’’តិ ហិ តិកណ្ឌសេសេ [តិកណ្ឌសេស ៣.៣២៩] វុត្តំ. ហានិមេវ លាតិ, ន ឋិតិំ វិសេសញ្ចាតិ អលាតំ. ឧទ្ធំ ធូមំ មុញ្ចតីតិ ឧម្មុតំ, តទេវ ឧម្មុកំ. បញ្ចកំ កដ្ឋាទិន្ធនេ. សន្តមគ្គិំ ឯធយតិ វឌ្ឍយតីតិ សមិធា. ឯធយតីតិ ឥធុមំ, ឧមោ. ឯធយតីតិ ឥធោ. ឧបាទិយតេ អគ្គិនេតិ ឧបាទានំ. ឯធយតីតិ ឥន្ធនំ.

៣៧. បញ្ចកំ អាលោកេ. ឱភាសតិ ទិប្បតីតិ ឱភាសោ. បកាសតិ ទិប្បតីតិ បកាសោ. អាលោចយតិ បស្សតិ ឯតេនាតិ អាលោកោ, អាលោកេតិ វា ឯតេនាតិ អាលោកោ, ‘‘លោក, លោច ទស្សនេ’’តិ ធាតុទ្វយបាឋតោ. ឧជ្ជោតតីតិ ឧជ្ជោតោ, អន្ធការំ វិទ្ធំសេន្តោ ជោតតីតិ វា ឧជ្ជោតោ. អា សមន្តតោ តបតិ ទិប្បតីតិ អាតបោ. សមាតិ ឯតេ បញ្ច តុល្យត្ថាតិ ភាវោ.

ទសកំ វាតេ. អាហារោ វិយ បាណភូតោបិ កទាចិ សត្តេ មារេតីតិ មារុតោ, សោវ មាលុតោ. បុនាតិ សង្ការាទិកន្តិ បវនោ. វាយតិ គច្ឆតីតិ វាយុ, វាយតិ វា បុប្ផាទីនំ គន្ធោ យេន សោ វាយុ. តថា វាតោ. អនន្តិ បាណន្ត្យនេនេតិ អនិលោ, ឥលោ. សន្តំ និច្ចលំ ¶ ឦរយតិ កម្បេតីតិ សមីរណោ, សមីរិតុំ កម្បិតុំ សីលមស្សាតិ វា សមីរណោ. គន្ធំ វហតីតិ គន្ធវាហោ, ណោ. វាយោ វាយុសទិសោ, ឧភយត្រាបិ យាគមោ. សមន្តតោ ឦរតិ ខិបតិ រុក្ខាទយោតិ សមីរោ. សទា សព្ពទា គតិ យស្ស សទាគតិ. សសនោ, គន្ធវហោ, អាសុគោ, មរុតោ, ជគតិបាណោ, បវមានោ, បភញ្ជនោ ឥច្ចាទីនិបិ វាតនាមានិ.

៣៨. ឥមេ ឆ វក្ខមានា វាយុភេទា វាយុវិសេសា, ឧទ្ធំ គច្ឆតីតិ ឧទ្ធង្គមោ, ឧច្ចារបស្សាវាទីនំ នីហរណវសេន អធោភាគំ គច្ឆតីតិ អធោគមោ. កុច្ឆិម្ហិ ឧទរេ តិដ្ឋតីតិ កុច្ឆិដ្ឋោ. កោដ្ឋេ អន្តេ សេតិ តិដ្ឋតីតិ កោដ្ឋាសយោ. បុនប្បុនំ សសន្តិ យេន អស្សាសោ, ពហិនិក្ខន្តវាតោ. បស្សាសោតិ អន្តោបវិសនកវាតោបិ ‘‘អស្សាសោ’’តិ ឯតេន សង្គយ្ហតេ សហចារិតត្តា. សព្ពង្គេសុ អនុសរតិ សីលេន សេទលោហិតាទិសម្បាទនតោតិ អង្គានុសារី. អមរកោសេ បនាយំ វាតោ ឋានព្យាបារភេទេន បញ្ចធា កថិតោ [បាណោ’បានោ សមានោចោទានព្យានា ច វាយវោ សរីរដ្ឋា ឥមេ (អមរ ១.៦៧)], ដីកាយញ្ចស្ស –

‘‘ហទយេ បាណោ គុទេ’បានោ, សមានោ នាភិមជ្ឈដ្ឋោ;

ឧទានោ កណ្ឋទេសេ តុ, ព្យានោ សព្ពង្គសន្ធិសុ [ហទយេ បាណោ គុទេ’បានោ, សមានោ នាភិសណ្ឋិតោ; ឧទានោ កណ្ឋទេសដ្ឋោ, ព្យានោ សព្ពសរីរគោ ឥតិ ឋាននិណ្ណយោ (ចិន្តាមណិដីកា)].

តត្របាណោអន្នប្បវេសាទិករោ ¶ . អបានោ មុត្តករីសសុក្កវិសដ្ឋិករោ. សមានោ មជ្ឈេ អន្នបចនាទិករោ. ឧទានោ ភាសិតគីតាទិករោ. ព្យានោ សេទរត្តសវនុម្មេសនិមេសគត្យាទិករោ [ខេទចេដ្ឋាឧម្មេសនិម្មេសគត្យាទិករោ (ក.)]. បកដ្ឋេន អនន្ត្យនេន ភត្តាទិប្បវេសនតោតិ បាណោ. មុត្តាទិកំ អបនេត្វា អនន្ត្យនេនាតិ អបានោ. សម្មា អនន្តិ អនេន ភុត្តបរិបាចនតោតិ សមានោ. ឧទ្ធមនន្ត្យនេន ភាសិតាទោ សាមត្ថិយជននតោតិ ឧទានោ. វិសេសេន អនន្ត្យនេន សេទរត្តសេម្ហាទិ [ខេទចេដ្ឋាទិ (ចិន្តាមណិដីកា)] សម្បាទនតោតិ ព្យានោ’’តិ [តំព្យាបារា ច យថា – អន្នប្បវេសនំ មុត្តា-ទ្យុស្សគ្គោ’ន្នវិបាចនំ ភាសណាទិ និមេសាទិ, តំព្យាបារា កមា ឥមេ (ចិន្តាមណិដីកា)] វុត្តំ.

៣៩. ទ្វយំ អន្តោបវិសនកវាតេ. អានំ វុច្ចតិ ពហិនិក្ខមនវាតោ, តតោ អបគតំ អបានំ. អស្សាសតោ អបគតោ បស្សាសោ. ទ្វយំ ពហិនិក្ខមនវាតេ. អាទិម្ហិ បវត្តោ សាសោ អស្សាសោ. អនន្តិ បាណន្ត្យនេនេតិ អានំ, អាទិម្ហិ បវត្តំ អានំ អានំ, ឯកស្សាការស្ស លោបោ.

៤០. វេគខិប្បាទយោ វាតធម្មត្តេន និច្ចប្បវត្តិកា ឥតិ តប្បក្កមេ [តប្បក្កមេន តក្កមេន (ក.)] ឧច្ចន្តេ. តត្រ រយន្តំ វេគេ. សព្ពត្រ ករណសាធនំ. ឥច្ឆិតដ្ឋានំ វជន្តិ បាបុណន្តិ ឯតេនាតិ វេគោ.

‘‘ក្រិយាវាចិត្តមាខ្យាតុំ ¶ , ឯកេកត្ថោ និទស្សិតោ;

បយោគតោនុគន្តព្ពា, អនេកត្ថា ហិ ធាតវោ’’តិ [ចន្ទ្រធាតុបាឋេ].

វុត្តត្តា វជធាតុ បាបុណនេបិ បវត្តតិ, ឯវំ សព្ពត្រ, អការស្ស ឯ. ជវន្តិ ឯតេនាតិ ជវោ, រយន្តិ គច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ រយោ.

ខិប្បាទិនវកំ សីឃេ. អថ ជវសីឃានំ កោ ភេទោ? សវេគគតិវចនា ជវាទយោ, សីឃាទយោ តុ ធម្មវចនា, តថា ច ‘‘សីឃំ បចតិ [បស្សតិ (ក.)], សីឃំ គច្ឆតី’’តិ បយោគោ, ន តុ ‘‘ជវំ បចតិ, ជវំគច្ឆតី’’តិ បន បយោគោ. ‘‘វេគេន គច្ឆតិ, ជវេន គច្ឆតី’’ត្យាទីសុ កថំ? តត្រ ភេទស្ស វត្តុមិច្ឆិតត្តា ន ទោសោ. ខិប្បតិ បេរតីតិ ខិប្បំ, ខិប បេរណេ. សយតីតិ សីឃំ, សី សយេ, ឃបច្ចយោ. ព្យុប្បត្តិ ហិ យថា កថញ្ចិបិ ភវតិ, សញ្ញា តុ លោកតោវាវគន្តព្ពា, សព្ពត្រេវំ. តរតីតិ តុរិតំ. លង្ឃតីតិ លហុ, លង្ឃ គតិសោសនេសុ, ឃស្ស ហោ, និគ្គហីតលោបោ, ឧបច្ចយោ ច, លហុបរិយាយោ លឃុសទ្ទោប្យត្ថិ. អសតិ ខេបតីតិ អាសុ, ឧ. តរតីតិ តុណ្ណំ, រស្ស ណោ. អរតិ គច្ឆតីតិ អរំ. ន វិលម្ពីយតិ ន ឱហីយតីតិ អវិលម្ពិតំ, លពិ អវសំសនេ. តុវដ្ដតិ សយតីតិ តុវដ្ដំ, តុរិតភាវេន វត្តតីតិ វា តុវដ្ដំ, រិតលោបោ.

៤១. អរិយាសាមញ្ញស្ស បុព្ពឌ្ឍំ សន្តតេ. ឯត្ថ ច អដ្ឋសុ គណេសុ ឆដ្ឋោ សព្ពលហុកោ, តតោបរេ ឆគ្គណា ស ¶ , ភ, ស, ភ, ភ, ភា, អដ្ឋមោ គោ. សមន្តតោ តនោតីតិ សតតំ. នាសភាវេន ន ឥច្ចំ ន គន្តព្ពំ និច្ចំ, នាសំ វា ន គច្ឆតីតិ និច្ចំ. ‘‘នាគោ’’ត្យាទីសុ វិយាតិ ឯត្ថាបិ ន ទោសោ, តស្ស ចោ. ន វិរមតីតិ អវិរតំ. ន អារមតីតិ អនារតំ. សមន្តតោ, បុនប្បុនំ វា តនោតីតិ សន្តតំ. ន អវរមតីតិ អនវរតំ. សទា ធវតិ គច្ឆតីតិ ធុវំ. ‘‘ធុ គតិថេរិយេសូ’’តិ កាតន្តធាតុ.

វិបុលាឌ្ឍំ អតិសយេ. ឯត្ថ ហិ អយុគបាទេ ទ្វាទសមត្តា, យុគេ អដ្ឋារសមត្តា, សព្ពាសុ អរិយាសុ បឋមេ បាទេ ទ្វាទសមត្តា, ទុតិយេ អដ្ឋារស, តតិយេ ទ្វាទស, ចតុត្ថេ បញ្ចទស. យទា បន បឋមតតិយេសុ បរិហាយន្តិ, តទា យុគេ អធិកា ហោន្តិ, ឥទំ វិបុលាលក្ខណំ. អថ សតតាតិសយានំ កោ ភេទោ? សតតំ សន្តតិ អវិច្ឆេទោក្រិយន្តរេហិ អព្យវធានំ, អតិសយោ តុ បោនោបុញ្ញំ, បកដ្ឋោ ច. តេសុ បោនោបុញ្ញំ ក្រិយាព្យាវុត្តិ, បកដ្ឋោ តុ ក្រិយាវយវានំ ឧក្កំសតា. ភាសតិ សព្ពេសន្តិ ភុសំ, អាស្ស ឧ. ភស្សតិ អធោ បតតីតិ វា ភុសំ. ភស អធោបតនេ, អស្ស ឧ. អតិសយនំ អតិសយោ, អតិក្កមិត្វា វាសយនំ បវត្តនំ អតិសយោ. ទហតិ សព្ពន្តិ ទឡ្ហំ, ហតោ បុព្ពេ ឡោ, ទលតិ វិទារយតីតិ វា ទឡ្ហំ, ហបច្ចយោ, ទហន្តោ លាតីតិ វា ទឡ្ហំ, វណ្ណវិបរិយយោ, អភិសយោ ច ទឡ្ហញ្ច អតិសយទឡ្ហា. តរតិ អតិក្កមតីតិ តិព្ពំ, រស្ស វោ, អស្ស ឥ. ឯតិ គច្ឆតីតិ ឯកោ, សោ ឯវ ឯកន្តំ, ឯកំ តរតិ អតិក្កមតីតិ វា ឯកន្តំ. មត្តតោ អតិក្កន្តំ អតិមត្តំ. ពហុំ លាតីតិ ពាឡ្ហំ, ឧលោបោ, វណ្ណវិបរិយយោ ច ហសទ្ទោ. អតិវេលំ, អច្ចត្ថំ, និព្ភរំ, និតន្តំ, គាឡ្ហំឥច្ចាទីនិបិ អតិសយេ.

ទព្ពំ សត្វំ, តំវិបរីតេ ធម្មមត្តេ វត្តមានា ពាឡ្ហបរិយន្តា ខិប្បាទយោ អតិសយំ វិនា បណ្ឌកេ នបុំសកេ វត្តន្តិ ¶ . ខិប្បំ ភវតិ [‘‘ខិប្ប ភវភី’’តិ បទទ្វយំ អធិកំ វិយ ទិស្សតិ], អតិសយោ បុល្លិង្គោ, អស្ស គុណស្សាតិសយោ, អស្ស ទព្ពស្សាតិសយោ ឥតិ. ‘‘ខិប្បំ ភុញ្ជតិ, សតតំ ជុហោតិ, សតតំ រមណីយោ’’ឥច្ចត្រ តុ ក្រិយាវិសេសនត្តាយេវ បណ្ឌកត្តំ. តេសុ ខិប្បាទីសុ យេ ទព្ពគា ទព្ពាភិធាយិនោ, តេ តីសុ លិង្គេសុ. ‘‘ទព្ពធម្មោ លិង្គ’’ន្តិ ទស្សនន្តរំ. យថា ខិប្បា ជរា, ខិប្បោ មច្ចុ, ខិប្បំ គមនំ. សន្តតា តណ្ហា, សន្តតំ ទុក្ខំ, សន្តតោ អាកាសោ. អតិមត្តា ក្រិយា, អតិមត្តោ នរោ, អតិមត្តំ បទំ ឥច្ចាទិ.

៤២-៤៣. ទ្វាទសកំ មារេ. ហរនយនគ្គិទឌ្ឍត្តា [តិនយនគ្គិទឌ្ឍត្តា (ក.)] នត្ថិ វិគ្គហោ សរីរមេតស្ស អវិគ្គហោ. កាមយតិ រតិច្ឆំ ឧប្បាទយតីតិ កាមោ, ការិតន្តា អបច្ចយោ. សិង្គាររូបេន បាណីនំ មនសិ ភវតីតិ មនោភូ. បញ្ចកាមគុណេសុ មទយតីតិ មទនោ. លោកានំ អន្តំ វិនាសំ ករោតីតិ អន្តកោ. វសេ វត្តេតិ សីលេនាតិ វសវត្តី. បាបំ ឥច្ឆតិ ករោតិ, តេន យុត្តោតិ វា បាបិមា. បរតោ ជាយតីតិ បជា, អច្ឆន្ទិកា, តាសំ បតិ បជាបតិ. យេ កុសលធម្មេសុ បមត្តា, តេសមេវ ពន្ធុ បមត្តពន្ធុ. កណ្ហធម្មយុត្តតាយ កណ្ហោ. កុសលធម្មេ មារេតីតិ មារោ. អកុសលធម្មេ ន មុញ្ចតីតិ នមុចិ. មីនកេតនោ, កន្ទប្បោ, ទប្បកោ, អនង្គោ, បញ្ចសរោ, សម្ពរារិ, មនសិជោ, កុសុមេសុ ¶ , អនញ្ញជោ, បុប្ផធន្វា, រតិបតិ, មករទ្ធជោឥច្ចាទីនិបិ វិណ្ហុសុតស្ស កាមស្ស នាមានិ.

តណ្ហា អរតី រគា ចេតិ ឯតា តិស្សោ តស្ស មារស្ស ធីតរោ. យោ តំ បស្សតិ, តំ តសិតំ ករោតីតិ តណ្ហា, សលោបោ, ណ្ហា ច. បរេសំ កុសលធម្មេសុ អរតិំ ករោតីតិ អរតី. រជ្ជន្តិ ឯត្ថាតិ រគា. តស្ស មារស្ស ហត្ថី គិរិមេខលោ នាម. សរីរមហន្តភាវេន គិរិសទិសត្តា គិរិ វិយាតិ គិរិ. មារេន មមាយនវសេន ‘‘អយំ មេ ហត្ថី មេខលោ នាម ហោតូ’’តិ កតនាមត្តា មេខលា វិយាតិ មេខលោតិ សមុទិតនាមទ្វយេន ឯកមេវ ហត្ថិំ វទតិ, យថា ‘‘វជិរាសនិ, សីតុណ្ហ’’ន្តិ.

៤៤. តិកំ យមេ. បជាសំយមនតោ យមា, មច្ចុប្បភុតយោ អស្ស កិង្ការា, តេសុ រាជតេតិ យមរាជា. តេធាតុកេសុបិ អាណាបវត្តកត្តា មហន្តោ វិសយោ ឯតស្ស វិសយី, ណី, សោ ឯវ វេសាយី. យត្ថ លក្ខណេន ន សិជ្ឈតិ, តត្ថ សព្ពត្រ ‘‘យទាទិនា វា និរុត្តិនយេន វា សទ្ទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា’’តិ ហិ បុព្ពេ វុត្តំ, ទុក្ខជនកត្តា វា វិសទិសដ្ឋានំ គច្ឆន្តីតិ វេសា, នេរយិកា, តេសំ អធិបតិភាវេន អយតិ បវត្តតីតិ វេសាយី, ឦ. យមានំ រាជា យមោ. ធម្មរាជោ, កតន្តោ, សមវត្តី, កាលោ, ទណ្ឌធរោ, អន្តកោឥច្ចាទីនិបិ យមស្ស នាមានិ. អស្ស យមស្ស អាវុធំ នយនមេវ. តេន កិរ កោធចិត្តេន ឱលោកិតមត្តេន សត្តានំ សរីរានិ អាតបេ ខិត្តឃតបិណ្ឌានិ វិយ វិលីយន្តីតិ.

ទ្វយំ ¶ អសុរភេទេ. ឯតេសញ្ហិ សតិបិ ទេវភាវេ ហេដ្ឋា និវាសិតភាវសាមញ្ញតោ ឯត្ថ វចនំ, មារស្ស បន សត្តានមនត្ថការកតាសាមញ្ញេន យមេន សទ្ធិំ វចនំ តក្ករត្តា. យុទ្ធាទីសុ វេបិតំ កម្បិតំ ចិត្តមេតស្ស វេបចិត្តិ [សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៥៦]. បុណ្ណំ លោមំ យស្ស សោ បុលោមោ, បុលាមហតី ឧមា កិត្តិ, កន្តិ វា យស្សាតិ បុលោមោ. ‘‘ឧមាតសីហេមវតិ-ហលិទ្ទាកិត្តិកន្តិសូ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ វុត្តំ. អយំ បន សក្កស្ស ភរិយាយ សុជាតាយ បិតា. ទ្វយំ កិន្នរេ. អស្សមុខនរសរីរតាយ កុច្ឆិតោ បុរិសោ, កិញ្ចិ វា បុរិសោ, បុរិសសទិសោតិ វា កិម្បុរិសោ. ឯវំ កិន្នរោ. តុរង្គវទន, អស្សមុខាទីនិបិ កិន្នរស្ស នាមានិ.

៤៥-៤៦. អទ្ធបជ្ជេន អាកាសស្ស នាមានិ. តេសំ តេសំ វត្ថូនំ អន្តរំ នានត្តំ ឥក្ខតេ លោកោ ឯត្ថ, អនេនាតិ វា អន្តលិក្ខំ, រស្ស លោ. ឥក្ខនំ វា ទស្សនំ ឥក្ខា, តស្ស អន្តរំ ការណំ អន្តលិក្ខំ. ខនតិ ព្យវធានន្តិ ខំ, ក្វិ. សព្ពគហគាមណិនោ អាទិច្ចស្ស បថោ មគ្គោ អាទិច្ចបថោ. ន ភវតីតិ អព្ភំ. គច្ឆន្ត្យនេន ទេវាតិ គគនំ, យុ, មស្ស គោ. អម្ពតេ សទ្ទាយតេ អត្រាតិ អម្ពរំ, រោ. ហយ គតិម្ហិ, វិសេសេន ហយតិ គច្ឆតិ សព្ពត្រាតិ វេហាសោ, យស្ស សោ, វិគតោ វា ហាសោ ចិត្តស្ស ឯត្ថារម្មណាលាភតោតិ វេហាសោ. អនិលស្ស វាតស្ស បថោ អនិលបថោ. ភុសំ កាសន្តេ ទិប្បន្តេ បទត្ថា ឯតេនាតិ អាកាសោ, ន កស្សតិ ន វិលេខីយតីតិ វា អាកាសោ. ន ភវតិ ¶ ឯត្ថ កិញ្ចិបិ វត្ថូតិ នភំ, នត្ថិ ភូមិ ឯត្ថាតិ វា នភំ, ន ភាយន្តិ បក្ខិនោ អនេន, ឯត្ថាតិ វា នភំ. វិនោ បក្ខិនោ ហយន្តិ គច្ឆន្តិ ឯត្ថាតិ វេហាយសំ, អសោ. តារា វុច្ចន្តិ នក្ខត្តាទយោ, តេសំ បថោ តារាបថោ. សុរានំ ទេវានំ បថោ សុរបថោ. ន ហញ្ញតេតិ អឃំ, ហនស្ស ឃោ. អនន្តំ, វិសណុបទំឥច្ចាទីនិបិ អាកាសស្ស នាមានិ.

៤៧-៤៨. មេឃាទ្យេកាទសកំ មេឃេ. មេហតិ ឃរតិ សេចតីតិ មេឃោ. វារិំ វហតីតិ វលាហកោ, វារិសទ្ទស្ស វោ, វស្ស លោ [បាណិនិ ៦.៣.១០៩; មោគ្គល្លានបញ្ចិកា ១.៤៧; នីតិ-សុត្ត ១៣៤០, ១៣៤៣]. ទិព្ពន្តិ វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ គច្ឆន្តិ លោកា អនេនាតិ ទេវោ. បជានំ លោកានំ អន្នំ ភោជនំ ភវតិ ឯតេនាតិ បជ្ជុន្នោ, អការស្សុការោ. អម្ពុំ ឧទកំ ធារេតីតិ អម្ពុធរោ. លោកានំ សន្តាបំ ហន្តីតិ ឃនោ, ហស្ស ឃោ. ជលធារំ ធារេតីតិ ធារាធរោ. ជីវនំ ជលំ មូតំ ពន្ធមនេនេតិ ជីមូតោ, វនសទ្ទលោបោ, លោកានំ វា ជីវិតំ មុនាតិ ពន្ធតីតិ ជីមូតោ, វិតលោបោ, ជីវិតស្ស ជី អាទេសោ វា [បាណិនិ ៦.៣.១០៩; មោគ្គល្លានបញ្ចិកា ១.៤៧; នីតិ-សុត្ត ១៣៤០, ១៣៤៣]. ឯវំ អញ្ញត្រ. វារិំ វហតីតិ វារិវាហោ. អម្ពុំ ទទាតីតិ អម្ពុទោ. អាបំ ភរតីតិ អព្ភំ, ក្វិ, បស្ស ពោ.

តិកំ វុដ្ឋិយំ. វស្សតិ សិញ្ចតីតិ វស្សំ, វស្ស សេចនេ. ឯវំ វស្សនវុដ្ឋិយោ.

បញ្ចកំ ¶ វិជ្ជុយំ. សតតំ ឦរតិ កម្បតីតិ សតេរោ, តលោបោ, សោ ឯវ សតេរិតា. ខណមត្តម្បិ ន តិដ្ឋតីតិ អក្ខណា. កុដិលំ អចិរដ្ឋាយិតត្តា វិរូបំ ហុត្វា ជវតីតិ វិជ្ជុ. វិជ្ជោតតីតិ វិជ្ជុតា. អចិរំ បភា យស្ស អចិរប្បភា.

៤៩. ចតុក្កំ មេឃនាទេ. មេឃានំ នាទោ មេឃនាទោ. ធនីយតេ ធនិតំ[ថនិតំ (សី.)], ធន សទ្ទេ. គជ្ជនំ គជ្ជិតំ, គជ្ជ សទ្ទេ. រសីយតេ រសិតំ. អាទិនា ហរាទាទិ [សព្ពត្រ នបុំសកេភាវេ តោ, អាទិនា ស្វនិតធនិតាទយោ (ចិន្តាមណិដីកា), អាទិនា ធនិតហរាទរាសាទយោ (ព្យាខ្យាសុធាដីកា)]. ទ្វយំ សក្កធនុម្ហិ. ឥន្ទស្ស អាវុធំ ធនុ ច ឥន្ទាវុធំ, ឥន្ទធនុ ច. វាតេន ខិត្តមម្ពុ វាតក្ខិត្តម្ពុ, ពិន្ទុ. សីតំ ករោតីតិ សីករោ, សិញ្ចតីតិ វា សីករោ, ចស្ស កោ, អរោ ច, វាតវសេន វា តតោ តតោ សរតីតិ សីករោ, អស្ស ឦ, មជ្ឈេ កាគមោ ច.

៥០. តិកំ ជលធារាយំ. វេគតោ ជលធារានំ សំ ភុសំ បតនំ អាសារោ, បុនប្បុនំ សរតីតិ អាសារោ. វេគំ ធារេតីតិ ធារា. អធោ បតតីតិ សម្បាតោ, សំសទ្ទោ អធោភាគេ [វេគតោ ជលធារានំ សម្ភូយ បតនំ ធារាសម្បាតោ, សរ គតិយំ ឃឧ ឥតិ អាសារោ (ចិន្តាមណិដីកា)]. ទ្វយំ វស្សោបលេ. ករេន ហត្ថេន គយ្ហុបគត្តា ករកា, ជលំ បិណ្ឌំ ករោតីតិ វា ករកា, ‘‘វស្សោបលេ ¶ តុ ករកា, ករកោបិ ច ទិស្សតេ’’តិ រុទ្ទោ, ករសទ្ទោត្រ. ‘‘ករោ វស្សោបលេ បាណិ-សោណ្ឌាបច្ចាយរំសិសូ’’តិ នានត្ថសង្គហេ វុត្តំ. ឃនតោ, ឃនកាលេ វា សញ្ជាតំ ឧបលំ សិលា ឃនោបលំ. ទុដ្ឋុ ទិនំ ទុទ្ទិនំ, អយំ ទុទ្ទិនសទ្ទោ មេឃច្ឆន្នាហេ វត្តតិ, អសោភនត្ថោប្យត្ថិ ទុទ្ទិនសទ្ទោ, អគុណវចនតាយំ វាច្ចលិង្គោ.

៥១-៥២. ឆក្កំ តិរោធានេ. ធរ អាវរណេ, អបាទិបុព្ពោ. អបិធរតិ អាវុណោតីតិ បិធានំ, អលោបោ. អបធរតីតិ អបធារណំ. តិរោ ធរតិ បិទហតីតិ តិរោធានំ. អន្តរំ ធរតីតិ អន្តរធានំ, និគ្គហីតលោបោ. អបិធរតីតិ អបិធានំ. ឯត្ថ ច អបាទិឧបសគ្គា ធាតុនោ អាវរណត្ថជោតកា. ឆាទយតីតិ ឆាទនំ. ព្យវធា, អន្តរធិឥច្ចាទយោបិ តិរោធានេ.

សាទ្ធបជ្ជេន ចន្ទស្ស នាមានិ. ឥន្ទតិ នក្ខត្តានំ បរមិស្សរិយំ ករោតីតិ ឥន្ទុ. ចន្ទតិ ហិលាទយតិ សុខយតិ បជន្តិ ចន្ទោ. នក្ខត្តានំ រាជា នក្ខត្តរាជា. ឧមា កន្តិ, តាយ សហ វិជ្ជតីតិ សោមោ, សុខំ អភិស្សវតីតិ វា សោមោ, មបច្ចយោ. និសំ រត្តិំ ករោតិ, តត្ថ វា ករោ រំសិ ឯតស្ស និសាករោ. អន្ធការំ ឧសេន្តិ ទហន្តិ វិនាសេន្តីតិ ឱសា, រំសយោ, តេ ឯត្ថ ធិយន្តិ បតិដ្ឋហន្តីតិ ឱសធិ, តារាវិសេសោ, តស្ស ឦសោ បតិ ឱសធីសោ. ហិមោ សីតលោ រំសិ យស្ស ហិមរំសិ. សសោ អង្កោ លក្ខណំ យស្ស សសង្កោ. ចន្ទំ កប្បូរំ មាតិ សទិសំ នយតីតិ ចន្ទិមា. ឥការាទេសោ. សសលក្ខណមេត្ថ អត្ថិ សសី ¶ . សសតិ វា ហិំសតិ ឧណ្ហគុណន្តិ សសី, ឦបច្ចយោ តទុបលក្ខិតេ តទុបចារំ. សីតា រំសយោ យស្សត្ថីតិ សីតរំសិ. និសាយ រត្តិយា នាថោ តទាលង្ការភាវតោតិ និសានាថោ. ឧឡូនំ តារានំ រាជា ឧឡុរាជា. មាតិ អត្តានំ កប្បូរេន សទិសំ ករោតីតិ មា, មាសទ្ទោយំ បុមេ, តំសហចរណតោ ឧឡុរាជាទយោបិ. ហិមំសុ, កុមុទពន្ធុ, វិធុ, សុធំសុ, សុព្ភំសុ, និសាបតិ, មិគង្កោ, កលានិធិ, ទ្វិជរាជោ, សសធរោ, នក្ខត្តេសោឥច្ចាទីនិបិ ចន្ទស្ស នាមានិ.

៥៣-៥៤. សោឡសន្នំ ភាគានំ បូរណោ សោឡសមោ ភាគោ ចន្ទស្ស កលា, កល សង្ខ្យានេ, កលីយតេ ឯកាទិនា សង្ខ្យាយតេតិ កលា. ទ្វយំ ចន្ទស្ស សរីរេ. មញ្ញតេ ញាយតេ អនេនេតិ ពិម្ពំ. មនតោ វបច្ចយោ, និបាតនា មស្ស ពោ, អស្សិ, នស្ស មោ, វស្ស ពោ, ពិម្ពសទ្ទោ អនិត្ថិយំ. មណ្ឌយតេតិ មណ្ឌលំ, អលោ, ឥត្ថិយំ មណ្ឌលី, អយំ តីស្វបិ [ពិម្ពោ អនិត្ថី, មណ្ឌលំ តីសុ (អមរ ៣.១៥)].

បាទហីនបជ្ជេន អទ្ធភាគោ. អសតិ ខេបេតិ សមុទាយន្តិ អឌ្ឍោ, តោ. តថា អទ្ធោ. ឧបឌ្ឍោតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ, ឯតេ តយោ បុមេ. ខណ្ឌយតិ សមុទាយន្តិ ខណ្ឌំ. សក្យតេ ¶ ឧព្ពាហនាទីសុ ថោកត្តាតិ សកលំ, អលោ, ខណ្ឌសកលា វា បុមេ, សត្ថេ រូបភេទតោ នបុំសកេ. ឯតេ ច អឌ្ឍាទយោ តយោ អសមេ ភាគេ បុមេ, សមេ តុ នបុំសកេតិ រូបភេទេនាហ ‘‘អទ្ធំ វុត្តំ សមេ ភាគេ’’តិ. ខណ្ឌាទិទ្វយំ បន អសមេបិ វត្តមានំ បុន្នបុំសកេ វត្តតិ, តស្មា ‘‘អទ្ធំ វុត្តំ សមេ ភាគេ’’តិ ឯត្ថ ‘‘អឌ្ឍំ, ឧបឌ្ឍ’’ន្តិ ឥទំ ទ្វយម្បិ សង្គហិតំ [អសមភាគេ បុមានិ, សមេ អំសេ នបុំសកត្តំ រូបភេទតោ, ឧបចារតោ តព្ភាគវតិ វាច្ចលិង្គោ – អទ្ធា សាដី, អទ្ធំ វត្ថំ អទ្ធោ កម្ពលោ (ចិន្តាមណិដីកា)].

បសាទាទយោ ចន្ទេ អវស្សម្ភាវិនោ, អញ្ញត្រ តុ បាសង្គិកា ឥតិ ចន្ទបក្កមេ ឧច្ចន្តេ. វិសេសេន សាទយតិ បសាទយតីតិ បសាទោ. ឯវំ បសន្នោ, សោ ឯវ បសន្នតា.

តិកំ ចន្ទប្បភាយំ. កុមុទស្សាយំ វិកាសោ [វិការោ (ក.)] កោមុទី. ចន្ទំ អាចិក្ខតិ បដិបាទយតីតិ ចន្ទិកា. ជុតិ អស្សាត្ថីតិ ជុណ្ហា. តស្ស ណោ, ហបច្ចយោ ច, ចន្ទស្ស វា ជុតិំ សោភំ នយ្ហតិ ពន្ធតីតិ ជុណ្ហា.

ចតុក្កំ សោភនមត្តេ. កនតិ ទិប្បតីតិ កន្តិ, កន ទិត្តិយំ, កាមីយតីតិ វា កន្តិ. សុន្ទរំ ភាតិ ទិប្បតីតិ សោភា. ជោតយតីតិ ជុតិ. ឆាទយតីតិ ឆវិ. ឆទ សំវរណេ, វិបច្ចយោ, ទលោបោ.

៥៥. សត្តកំ លក្ខណេ. កំ អត្តានំ លង្កយតិ ហីនំ ករោតីតិ កលង្កោ. លញ្ឆតេ លក្ខតេ អនេនេតិ លញ្ឆនំ ¶ . លក្ខ្យតេ អនេនេតិ លក្ខំ. តថា លក្ខណំ. អង្កីយតេ លក្ខ្យតេ អនេនេតិ អង្កោ. អភិ វិសេសំ ជានាតិ ឯតេនាតិ អភិញ្ញាណំ. ចិហីយតិ លក្ខីយតិ អនេនេតិ ចិហនំ. ចិហ លក្ខណេ.

សព្ពាសំ សោភានំ មជ្ឈេ បរមា សោភា សុសមា នាម, សោភនំ សមំ សព្ពំ អស្សំ សុសមា, សេដ្ឋា សោភា.

៥៦. គុណេ ផោដ្ឋព្ពវិសេសេ សីតន្តិ នបុំសកំ ភវតិ. ទេវទត្តស្ស សីតំ វត្តតិ. សីតាទយោ តយោ គុណីលិង្គា គុណិនោ លិង្គំ គណ្ហន្តិ, តំ យថា – សីតលា ភូមិ, សីតលំ ជលំ, សីតលោ វាតោ. ឧណ្ហាភិតត្តេហិ សេវីយតីតិ សីតំ, តេន យុត្តោ សីតោ. សស គតិយំ, ឥរោ, ឥត្តញ្ច, សីតត្ថិកេន សរីយតីតិ វា សិសិរំ. សីតំ គុណំ លាតីតិ សីតលោ.

មហិកាន្តំ ហិមេ. ហិំសតីតិ ហិមំ, សស្ស មោ,និគ្គហីតលោបោ ច. តុហ អទនេ, តោហតិ ហិំសតីតិ តុហិនំ, ឥនោ. ឧបរិតោ សវតីតិ ឧស្សាវោ. នីហរន្តិ និស្សសន្ត្យនេនេតិ នីហារោ, នត្ថិ ឦហា វា ឯតស្មា ហេតុភូតាតិ នីហារោ, អារោ. មហីយតេ រាគីហីតិ [វាចាភិ (ចិន្តាមណិដីកា)] មហិកា, ណ្វុ.

៥៧. ឆក្កំ នក្ខត្តេ. បុនប្បុនំ ឧទយត្តា ន ខីយតេ នក្ខត្តំ, អត្តនោ គមនដ្ឋានំ ន ខរតិ ន វិនាសេតីតិ វា នក្ខត្តំ, អថ ¶ វា នក្ខ គតិយំ, នក្ខតីតិ នក្ខត្តំ. ជោតតិ សុភាសុភនិមិត្តំ បកាសេតីតិ ជោតិ, នក្ខត្ត ភំសទ្ទេហិ សហចរណតោ នបុំសកេ. យថាវុត្តំ និមិត្តំ ភាតិ បកាសេតីតិ ភំ. កត្តព្ពំ តរន្តិ លោកា ឯតាយាតិ តារា, អត្តនោ វីថិំ តាយតិ អរតិ គច្ឆតីតិ វា តារា, តារេតិ វា លោកេ អហិតតោតិ តារា, អយញ្ច តារកា, ឧឡុ ច ឯតេ តយោ អបុមេ. តរា ឯវ ណ្វុ, តារកា [តារា ឯវ តារកា ណ្វុ (ក.)]. ឧច្ចំ លវតិ [ឧលយតិ (ក.)] គច្ឆតីតិ ឧលុ. សោ ឯវ ឧឡុ. ន កេវលំ តារកា ឯវ អបុមេ, អថ ខោ ឧឡុ ចាតិ ចសទ្ទត្ថោ. ឧឡុសហចរិយតោ បក្ខេ នបុំសកេ ច.

៥៨-៦០. អស្សយុជាទយោ រេវត្យន្តា សត្តាធិកវីសតារកា នក្ខត្តា នាម ហោន្តិ. តានិ ច នក្ខត្តានិ អាកាសេ យថាឋិតានិ កមតោយេវ ឯត្ថ កថិតានិ, ន ឧប្បដិបាដិយា. វក្ខតិ ច ‘‘កមតោ សត្តាធិកវីសតិ នក្ខត្តា’’តិ. អស្សរូបយោគតោ អស្សយុជោ. យមសទិសត្តាសព្ពត្រ ភរតីតិ ភរណី. យុ, ឦ. អគ្គិសទិសត្តា កន្តតិ ឆិន្ទតីតិ កត្តិកា, ករោតិ តស្មា វា កត្ថិកា, កត្តិកាយ សហិតា សកត្តិកា. ភរណី, រោហិណី វា. កមលសម្ភវត្តា កមលេ រុហតិ វឌ្ឍតីតិ រោហិណី. មិគសីសណ្ឋានត្តា ¶ តារាបុញ្ជោ មិគសិរំ, ឆដ្ឋីសមាសោ ឧត្តរប្បធានត្តា នបុំសកត្តំ. រុទ្ទរសាវដ្ឋិតកោធរុទ្ទសទិសត្តា កទាចិ អទតិ ឃសតីតិ អទ្ទា. បុនប្បុនំ សត្តេសុ ហិតំ វស្សតីតិ បុនព្ពសុ, វស្ស សេចនេ. បោសេតិ ក្រិយានិ, បោសេន្ត្យស្មិន្តិ វា បុស្សោ. ភុជគសទិសត្តា ន សិលិស្យតេ នាលិង្គ្យតេតិ អសិលេសោ.

មហីយតេ ការិយត្ថិកេហីតិ មឃា [មាឃា (ក.)], ហស្ស ឃោ. ផលំ គណ្ហាបេតីតិ ផគ្គុនី, យុ, ឦ. ទ្វេតិ បុព្ពផគ្គុនី, ឧត្តរផគ្គុនី ចេតិ ទ្វេ. ហត្ថសណ្ឋានតាយ ហត្ថោ. តច្ឆកសទិសត្តា វិចិត្តំ ផលំ ទទាតីតិ ចិត្តា. សោភនា អាតិ, សាតិ វា តនុំ ករោតិ សុភាសុភន្តិ សាតិ [ស្វាតិ (ក.)], សុភាសុភផលទានតោ វា សាតិ, ‘‘សាតិ ទានាវសានេសូ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ វុត្តំ, អយំ ទ្វីសុ. វិសទិសំ ផលំ ខណតីតិ វិសាខា, វិវិធា វា សខា មិត្តា យស្សា សា វិសាខា. អនុរាធយតិ សំសិជ្ឈតិ សុភាសុភផលមេតាយាតិ អនុរាធា. គុណេហិ សព្ពាសំ វុឌ្ឍត្តា ជេដ្ឋា. មូលតិ បតិដ្ឋាតិ សុភាសុភផលមេត្ថាតិ មូលំ. អាសាឡ្ហោ នាម ភតីនំ ទណ្ឌោ, តំសណ្ឋានត្តា អាសាឡ្ហា នាម ទ្វេ នក្ខត្តា បុព្ពាសាឡ្ហឧត្តរាសាឡ្ហវសេន.

សវតិ សុភាសុភផលមេតេនាតិ សវណោ, សវណំ វា. ធនមេសន្តិ ឯត្ថាតិ ធនិដ្ឋា, ធនតិ វា វិភូតិ និធានំ ធនិដ្ឋា. សតំ ភិសជា ឯត្ថ, សតភិសជានំ វា អធិបតិ សតភិសជោ. ភទ្ទោ គោ, តស្សេវ បទានិ បាទា អស្សំ ភទ្ទបទា, បុព្ពភទ្ទបទា ទ្វេ, ឧត្តរភទ្ទបទា ទ្វេ, សមូហោ ចេសំ ចតុសង្ខ្យាតិ ពហុវចនំ. រា វុច្ចតិ ធនំ, តព្ពន្តតាយ រេវតី, អាការស្សេ, រេវតោ វា ឥសិភេទោ, តស្ស អបច្ចំ រេវតី.

៦១. ទ្វយំ ¶ រាហុគ្គហេ. សោ វុច្ចតិ សគ្គោ, តត្ថ ភាតីតិ សោព្ភានុ. រហតិ ចន្ទាទីនំ សោភំ ជហាបេតីតិ រាហុ. តមោ, វិធុន្តុទោ, ចន្ទាទោ, សេហិកេយោតិបិ រាហុស្ស នាមានិ.

សូរ, ចន្ទ, អង្គារក, ពុធ, ជីវ, សុក្ក, អសិត, រាហុ, កេតូតិ ឯតេ សូរាទយោ នវគ្គហា នាម.

មេសាទិកោ ទ្វាទសកោដ្ឋាសោ រាសិ នាម. អាទិនា ឧសភ, មេថុន, កក្កដ, សីហ, កញ្ញា, តុលា, វិច្ឆិក, ធនុ, មករ, កុម្ភ, មីនេ សង្គណ្ហាតិ.

ទ្វយំ ភទ្ទបទនក្ខត្តានំ នាមំ. បោដ្ឋោ គោ [បាឋោ ភទ្ទោ គោ (ក.)], តស្សេវ បទានិ បាទា អស្សំ បោដ្ឋបទា.

៦២-៦៣. បជ្ជទ្វយេន សូរិយស្ស នាមានិ. អា ភុសោ ទិប្បតីតិ អាទិច្ចោ, ប្បស្ស ច្ចោ. លោកានំ សូរភាវំ ជនេតីតិ សូរិយោ. តថា សូរោ. សតំ ពហវោ រំសយោ យស្ស សតរំសិ. ទិវា ទិវសំ ករោតីតិ ទិវាករោ, ទិវសេ វា ករោ ¶ អាភា យស្ស ទិវាករោ, ទិវាសទ្ទោយំ សព្ពការកវចនោ, ន តុ អាធារវចនោ ឯវ. វិសេសេន រោចតេ ទិប្បតេតិ វេរោចនោ. ទិនំ ករោតិ, កុមុទានំ វា ទិនំ មាកុល្យំ ករោតីតិ ទិនករោ, ឧណ្ហោ រំសិ យស្ស ឧណ្ហរំសិ. បភំ ករោតីតិ បភង្ករោ.

អំសុនោ មាលា, សា យត្ថ អត្ថិ អំសុមាលី. ទិនានំ បតិ ទិនបតិ. តបតីតិ តបនោ. រវន្តិ ឯតេន សត្តា បភាវិត្តាតិ រវិ. ភានុ យស្ស អត្ថីតិ ភានុមា. រំសិ យស្ស អត្ថីតិ រំសិមា. ភំ អាភំ ករោតិ, តាសំ វា អាករោ ឧប្បត្តិដ្ឋានំ ភាករោ. ភាតិ ទិប្បតីតិ ភានុ. ទេវេហិបិ អច្ចតេ បូជីយតេតិ អក្កោ. សហស្សំ ពហវោ រំសយោ យស្ស សហស្សរំសិ. ទ្វាទសត្តា, បភាករោ, វិភាករោ, វិកត្តនោ [វិស្សកម្មុនា វិកត្តិតោ, កម្មនិ យុ (ចិន្តាមណិដីកា)], មត្តណ្ឌោ, ទិវមណិ, តរណិ, មិត្តោ, ចិត្រភានុ, វិភាវសុ, គហប្បតិ, ហំសោ, សវិតាឥច្ចាទីនិបិ សូរិយស្ស នាមានិ.

៦៤. បជ្ជេន សូរិយាទីនំ រំសិប្បភានំ នាមានិ. រសន្តិ តំ សត្តាតិ រំសិ. អា ភុសោ ភាតីតិ អាភា. បការេន ភាតីតិ បភា. ទិប្បតីតិ ទិត្តិ. រោចតេ ទិប្បតេតិ រុចិ. ទីធ្យតិ ទិប្បតីតិ ទីធិតិ. ទិប្បតីតិ វា ទីធិតិ, បស្ស ធោ, ឥការាគមោ. មិយ្យន្តេ ខុទ្ទជន្តវោ អនេនេតិ មរីចិ, ឦចិ. អសតិ គច្ឆតិ ទិសន្តន្តិ អំសុ, ឧស្សាគមោ. មរីចិសហចរណតោ ទីធិត្យាទយោ [ខលិតបាឋោ (?), សវរសាមី តុ អង្គុលិ កាកលិសារិ សរារិ តុម្ពិអរិ សុសិ ទីមិត្យត្តយោ ថីបុមេសុ ឥច្ចាហ (ចិន្តាមណិដីកា)] ភានុ អំសុ ច ទ្វីសុ. មយ គមនត្ថោ ¶ ទណ្ឌកោ ធាតុ [ទណ្ឌកប្បករណេ អាគតធាតូតិ អត្ថោ, និរុត្តិសារមញ្ជុសាដីកាយំ ២៥៣.៤១៣ បិដ្ឋេសុ បស្សិតព្ពំ], ខបច្ចយោ ឩការាគមោ, អថ វា មា មានេ, ឧខ គត្យត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ [ទណ្ឌកប្បករណេ អាគតធាតូតិ អត្ថោ, និរុត្តិសារមញ្ជុសាដីកាយំ ២៥៣.៤១៣ បិដ្ឋេសុ បស្សិតព្ពំ], មាយ មានាយ ឧខតីតិ មយូខោ [មាបសំ គគនំ បមាណយំ ឧខតិ គច្ឆតីតិ បិសោទរាទិ (ចិន្តាមណិដីកា)]. កិរតិ តិមិរំ កិរណោ. កិរតិ តិមិរំ ករោ.

៦៥. ទ្វយំ អាទិច្ចមណ្ឌលោតិខ្យាតេ ឧប្បាតាទិជាតេ រំសិមណ្ឌលេ. សូរិយស្ស បរិ សមន្តតោ ធីយតេ បរិធី, បរិ សមន្តតោ វិសតីតិ បរិវេសោ, សូរិយំ វា បរិវេឋយតីតិ បរិវេសោ. ឋស្ស សោ. ឧបសូរិយកំ, មណ្ឌលន្តិ ទ្វេបិ បរិធិនោ នាមានិ.

ទ្វយំ មរីចិកាយំ. មរីចិសទិសតាយ មរីចិ. មិគានំ តណ្ហា បិបាសា យស្សំ ជលាភាសត្តា សា មិគតណ្ហិកា.

សូរិយស្ស ឧទយតោ បុព្ពេ ឧដ្ឋិតរំសិ ឧគ្គតរំសិ អរុណោ នាម សិយា. អរុណវណ្ណតាយ អរតិ គច្ឆតីតិ អរុណោ. សូរសូតោ, អនូរុ, កស្សបេយ្យោ, កស្សបិ, គរុឌាគ្គជោតិបិ អរុណស្ស នាមានីតិ. អាកាសវណ្ណនា.

៦៦-៦៧. ចតុក្កំ ¶ កាលេ. កល្យន្តេ សង្ខ្យាយន្តេ អាយុប្បមាណាទយោ អនេនាតិ កាលោ, ករណំ វា ការោ, ភាវេ ណោ, សោ ឯវ កាលោ, ន ហិ ក្រិយាវិនិមុត្តោ កាលោ នាម កោចិ អត្ថិ, មហាកាលស្ស បន សស្សតភាវតោ អតីតាទិវោហារោ នត្ថេវាតិ អវយវកាលានំ សមូហភាវតោ សោបិ ‘‘កាលោ’’តិ វុត្តោ. សត្តានំ ជីវិតំ អសតិ ខេបេតីតិ អទ្ធា, តស្ស ធោ, អាការន្តោយំ អទ្ធាសទ្ទោ បុមេ. បុនប្បុនំ ឯតីតិ សមយោ. វិនាសំ លាតីតិ វេលា, វណ្ណលោបោ. ទិដ្ឋោ, អនេហោតិបិ កាលស្សេវនាមានិ.

ខណាទយោ បន តព្ពិសេសា តស្ស កាលស្ស វិសេសា ភេទា. កេ តេ, កិត្តកប្បមាណា ចេត្យាហ ‘‘ខណោ’’ឥច្ចាទិ. ទសហិ អច្ឆរាហិ អង្គុលិផោដនេហិ លក្ខិតោ កាលោ ខណោ នាម, ខណុ ហិំសាយំ, ខណោតីតិ ខណោ, អ. ទស ខណា លយោ នាម ភវេ ភវន្តិ, ឯតេន វា វចនេន វិកភិសង្ខ្យាបេក្ខិនោបិ វាចកា សន្តីតិ គម្យតេ. លយតិ គច្ឆតិ, សត្តានំ ជីវិតំ លុនន្តោ វា អយតិ គច្ឆតីតិ លយោ. ទស លយា ខណលយោ នាម, ខណលយានំ សមូហភាវតោ. តេ ទស ខណលយា មុហុត្តោ នាម សិយា សិយុំ វា, អយមនិត្ថី. ហុច្ឆ កោដិល្យេ ¶ , កុដិលយតិ រត្តិទិវសេ សុភាសុភទស្សនតោតិ មុហុត្តោ, តោ, ធាតុយាទិម្ហិ មុការាគមោ, ច្ឆលោបោ ច. តេ ទស មុហុត្តា ខណមុហុត្តោ នាម.

តិកំ ទិនេ. ទិព្ពន្តិ កីឡន្ត្យស្មិំ ទិវសោ, សោ. ន ជហាតិ បច្ចាគមនំ អហំ. អាទទាតិ និព្យាបារន្តិ ទិនំ, ឥនោ, អាលោបោ ច, ទិព្ពតិ វា ឯត្ថាតិ ទិនំ, វស្ស នោ. ឃសរោ [ឃសតិ អន្ធការំ រោ (ចិន្តាមណិដីកា)], វាសរោតិបិ ទិនស្ស នាមានិ.

៦៨. កល្លន្តំ បច្ចូសេ. បភាត្យស្មិំ លោកោតិ បភាតំ. តថា វិភាតំ. ឧស រុជាយំ, បច្ចូសតិ វិនាសេតិ តិមិរន្តិ បច្ចូសោ. កល្យន្តេ សង្ខ្យាយន្តេ អនេន សង្ខ្យាទយោតិ កល្លំ. អហោមុខំ, ឩសោតិបិ បច្ចូសស្ស នាមានិ.

ទ្វយំ បទោសេ. ទោសាយ រត្តិយា អារម្ភោ អភិទោសោ. ទោសាយ រត្តិយា បារម្ភោ បទោសោ. អភិធានតោ បាសទ្ទស្ស បុព្ពនិបាតោ, អប្បធានរស្សោ ច, អថ វា អភិទុស្សន្តិ បទុស្សន្តិ ច យត្ថ សព្ពកម្មានិ អភិទោសោ បទោសោ ច.

តិកំ សាយន្ហេ. សាយតិ ទិនំ អវសាយតីតិ សាយោ, សាយន្តោ វា ទិនន្តំ ករោន្តោ អយតីតិ សាយោ, បុន្នបុំសកេ. សម្មាឈាយន្តិ តំ សញ្ឈា, (‘‘ព្រហ្មុនោ តនុ បិតា លោកស្ស ជនេត្តី’’តិ ហិ អាគមោ និកាយន្តរិកានំ.) ¶ [( ) ឯត្ថន្តរេ បាឋោ អធិកោ វិយ ទិស្សតិ] ទិនានំ អច្ចយោ អតិក្កមោ, អវសានំ វា ទិនច្ចយោ. ទិនន្តោតិបិ តស្សេវ នាមំ.

បុព្ពណ្ហាបរណ្ហមជ្ឈន្ហវសេន តិវិធា សញ្ឈា [អមរ ៤.៣]. បុព្ពញ្ច តំ អហញ្ចាតិ បុព្ពណ្ហំ. អបរញ្ច តំ មជ្ឈញ្ច តំ អហញ្ចេតិ អបរណ្ហំ មជ្ឈន្ហំ. សព្ពត្រាវយវេ សមុទាយោបចារតោ អហស្សេកទេសេ អហសទ្ទោតិ កម្មធារយោ, តាសំ តិស្សន្នំ សញ្ឈានំ សមាហារោតិ សញ្ឈមិត្យុច្ចតេ. សមាហរណំ សមាហារោ, ឯកីភាវោ, សោ ច ភិន្នកាលានំ ន ភវតីតិ ពុទ្ធិយា សមកាលគ្គហណតោ ឯកកាលត្តា តស្មិំ អភិធេយ្យេ ទិគុសមាសោ, តថា ហិ សមាហារោ សមូហោ តំសម្ពន្ធេ ឆដ្ឋិយាយេវ ភវិតព្ពន្តិ ចិន្តេន្តោ អាចរិយោ ន អញ្ញបទត្ថសមាសោ អយន្តិ អាការស្សាប្បធានេ រស្សត្តន្តិ សញ្ឈំ. សមាហារោ ភាវោ តស្សេកត្តា ឯកវចនំ, កម្មវចនេ តុ សមាហារេ តិស្សោ សញ្ឈា សមាហដាតិ បឋមន្តានំ សមាសេ សបទត្ថបាធាន្យា ពហុវចនំ, រស្សាភាវោ ច.

៦៩. បញ្ចកំ រត្តិយំ. និសតិ តនុំ ករោតិ សព្ពព្យាបារំ និសា. រជ្ជន្តិ រាគិនោ អត្រ រជនី, យុ, ឦ. រាតិ គណ្ហាតិ អព្យាបារន្តិ រត្តិ,តិ, រជ្ជន្តិ វា ឯត្ថ រត្តិ. បឋមមជ្ឈិមបច្ឆិមយាមវសេន តយោ យាមា បហារា យស្សា តិយាមា. សំវុណោតិ ទិនំ សំវរី. និសីថិនី, ខណទា, ខបា, វិភាវរី, តមស្សិនី, យាមិនី, តមីឥច្ចាទីនិបិ រត្តិយា នាមានិ.

ចន្ទិកាយុត្តា ¶ ចន្ទប្បភាយ យុត្តា រត្តិ ជុណ្ហា នាម, ជុណ្ហាយោគតោ ជុណ្ហា. តមោ ឧស្សន្នោ យស្សំ សា តមុស្សន្នា រត្តិ តិមិសិកា នាម, តិមិសំ ឧស្សន្នំ ឯត្ថាតិ តិមិសិកា, ឧបធាយ ឥត្តញ្ច.

៧០. តិកំ អឌ្ឍរត្តិយំ. មជ្ឈិមារត្តិ កម្មភូតា ‘‘និសីថោ, អឌ្ឍរត្តោ, មហានិសា’’តិ ច វុច្ចតិ. និស្សតេ សយតេ អស្មិំ និសីថោ. អឌ្ឍញ្ច តំ រត្តិ ចាតិ អឌ្ឍរត្តោ, រត្តេកទេសេ រត្តិសទ្ទោ, រត្តិយា អឌ្ឍន្តិ វា អឌ្ឍរត្តោ. មហតី ច សា និសា ចាតិ មហានិសា.

ចតុក្កំ អន្ធការេ. អន្ធំ ហតំ ទិដ្ឋសត្តិកំ លោកំ ករោតីតិ អន្ធការោ. តមតីតិ តមោ, អថ វា តមន្តិ អាកង្ខន្តិ រតិំ លោកា ឯត្ថ តមោ, តមុ អាកង្ខាយំ, តមសទ្ទោ អនិត្ថី, តំសហចរណតោ អន្ធការោបិ. តិមិសំ ឥសោ, អថ វា តិមុ តេមនេ, តិមន្តិ ឯត្ថ រាគេនាតិ តិមិសំ. តិមិរំ, បុព្ពេវ ឥរបច្ចយោ.

៧១. ចតុទ្ទសន្នំ រត្តីនំ បូរណី ចតុទ្ទសីសង្ខាតោ កាឡបក្ខោ ច ឯកគ្ឃនោ វនសណ្ឌោ ច មេឃបដលញ្ច អឌ្ឍរត្តិ ច ឯតេហិ ចតូហិ សមន្នាគតោ តមោ ចតុរង្គតមំ នាម.

៧២. អន្ធញ្ច តំ តមញ្ចាតិ អន្ធតមំ, យំ លោកំ អន្ធការំ ករោតិ. អយំ អន្ធតមសទ្ទោ ឃនតមេ ពាឡ្ហតមេ វត្តតិ.

ទ្វយំ ¶ បហារេ. បហរីយតេ ភេរិយាទិ អត្រាតិ បហារោ, បុមេ សញ្ញាយំ អបច្ចយោ. យា បាបុណេ មោ, ឧបយមេតិ វា អហោ រត្តិ ចានេន យាមោ, យមិតោ ណោ. បហារោ ឯវ យាមោ ឥតិ សញ្ញិតោ យាមសញ្ញិតោ.

ទុតិយា តិថិ បាដិបទោ នាម. បដិបជ្ជតេ ចន្ទោ ខយំ, ឧទយំ វា យស្សំ បាដិបទោ. តតិយាទី តិថិយេវ, ន បាដិបទោ. តនោតីតិ តិថិ, អថ វា តា បាលនេ ឥថិ. តិថិសទ្ទោ ទ្វីសុ.

៧៣. ទ្វយំ បន្នរសិយំ, បន្នរសន្នំ តិថីនំ បូរណី បន្នរសី, បណ្ណរសីតិបិ បាឋោ អត្ថិ. ទ្វយំ បុណ្ណមាយំ តិថិយំ. មិយ្យតេ តិថីនំ ខយោ វុឌ្ឍិ ចានេន មាសោ, ចន្ទោ, បុណ្ណោ ច សោ មាសោ ចាតិ បុណ្ណមាសោ, តស្សាយំ តិថិ, បុណ្ណមាសោ យស្សមត្ថីតិ វា បុណ្ណមាសី. បុណ្ណោ មា ចន្ទោ យត្ថ, បុណ្ណមស្សាយំ វា តិថិ បុណ្ណមា, ‘‘បុណ្ណិមា’’តិ បាឋេ បន សតិ ចន្ទស្ស បុណ្ណភាវោ បុណ្ណោ, តេន និព្ពត្តា ភាវបច្ចយន្តា តេន និព្ពត្តេ ឥមោ ទិស្សតិ, លោកាសយត្តា លិង្គស្ស ឥត្ថិលិង្គត្តំ, សា បុណ្ណមា ឯកកលាហីនេ ចន្ទេ សតិ អនុមតិ នាម, អនុមញ្ញន្តេ អនុគច្ឆន្តេ ទេវតាបិតូហិ សហ យស្សំ សា អនុមតិ. បុណ្ណេ បន ចន្ទេ សា បុណ្ណមា រាកា នាម, រាតិ ទស្សនាវកាសំ រាកា, កោ [កលាហីនេ សា’នុមតិ បុណ្ណេ រាកា និសាករេ (អមរ ៤.៨)].

អបរា កាឡបក្ខសម្ភូតាបន្នរសី បន អមាវសី, អមាវាសីតិបិ ឧច្ចតេ. អមា សហ វសន្តិ រវិចន្ទា យស្សំ អមាវសី, អមាវាសី ច ទីឃំ កត្វា, អមាសទ្ទោ សហត្ថោ អព្យយំ. ទស្សោ [ទស្សលា (ក.), ទិស្សន្តេ រវិចន្ទា អត្រ, ‘‘គណកេហី’’តិ ឃ (ចិន្តាមណិដីកា)], សូរិយិន្ទុសង្គមោតិ តស្សាយេវ នាមានិ.

៧៤. សដ្ឋិឃដិកាហិ ¶ លក្ខិតោ កាលោ អហោរត្តោ នាម. ឃដេន្តិ អហោរត្តិយោតិ ឃដិកា. អហោ ច រត្តិ ច អហោរត្តោ, បុមេ. អទិគុត្តេបិ អហោរត្តន្តិ នបុំសកេបិ. តេ បញ្ចទស អហោរត្តា បក្ខោ នាម. បចន្តិ បរិណមន្តិ ភូតាន្យនេនេតិ បក្ខោ. បុព្ពាបរភូតា តេ ច បក្ខា យថាក្កមំ សុក្កកាឡា សុក្កបក្ខកាឡបក្ខា នាម. ជោតិសត្ថក្កមេន សុក្កបក្ខោ បុព្ពសញ្ញិតោ, កណ្ហបក្ខោ អបរសញ្ញិតោ. តតោ ឯវ មាសវិសេសេ លោកេ សកបរបក្ខោតិ [លោកេប្យបរបក្ខោតិ (ក.)] រូឡ្ហី. សុច សោកេ, សុក្កោ, សោចន្តិ ឯត្ថ អន្ធការាភិលាសិនោតិ កត្វា, សូចេតិ បកាសេតីតិ វា សុក្កោ. កិរតិ សុក្កន្តិ ការោ, ណោ, សោវ កាឡោ, កេន វា ជោតិនា អរតិ ឯត្ថ ការោ, សោវ កាឡោ. តេ ទុវេ សុក្កកាឡបក្ខា សមុទិតា មាសោ នាម. មសិ បរិមាណេ, កម្មនិណោ.

៧៥-៧៦. សាទ្ធបជ្ជេន ទ្វាទសមាសានំ នាមានិ. ចិត្តាយ បរិបុណ្ណេន្ទុយុត្តាយ យុត្តោ, ឧបលក្ខិតោ វា មាសោ ចិត្តោ ¶ , សំយោគន្តត្តា ន វុទ្ធិ, ឯវំ សព្ពត្រ. បរិបុណ្ណេន្ទុយុត្តតំតំនក្ខត្តនាមវសេន ទ្វាទសន្នំ មាសានំ នាមានិ វេទិតព្ពានិ. ចិត្តមាសាទយោ ផគ្គុនមាសបរិយន្តា ទ្វាទស កោដ្ឋាសា កមេន មាសាតិ ញេយ្យា. បសត្ថតមត្តា ជេដ្ឋា, តំយោគា ជេដ្ឋោ. អសយ្ហោ រវិ អត្រេតិ អាសាឡ្ហោ. យស្ស ឡោ, សវន្ត្យស្មិំ សាវណោ, យុ. ផលន្ត្យត្រ ផគ្គុនោ, យុ, លស្ស គោ, អស្ស ឧ. កត្តិកមាសោ បច្ឆិមកត្តិកោ នាម. អស្សយុជមាសោ បុព្ពកត្តិកោ នាម.

៧៧. ទ្វយំ សាវណមាសេ. អន្តោវីថិតោ ពហិ និក្ខមតិ សូរិយោ ឯត្ថ, អធិករណេ អនីយោ. ទ្វយំ ចិត្តមាសេ. នានាបុប្ផផលវិចិត្តតាយ លោកានំ រម្មំ ករោតិ, រមន្តិ វា ឯត្ថាតិ រម្មកោ.

៧៨. កត្តិកកាឡបក្ខតោ បច្ឆិមកត្តិកតោ បដ្ឋាយ ចតុរោ ចតុរោ មាសា កមា កមតោ ហេមន្តគិម្ហានវស្សានសញ្ញិតា ឧតុយោ នាម ហោន្តិ. ហិមានិ ឯត្ថ សន្តិ ហេមោ, សោ ឯវ ហេមន្តោ, ‘‘សុត្តន្តោ វនន្តោ’’តិ យថា, ហិនោតិ វា ហានិំ គច្ឆតិ សព្ពមេត្ថាតិ ហេមន្តោ, អន្តបច្ចយោ, មាគមោ ច. គិរតិ បីឡយតីតិ គិម្ហានោ, មានោ, រស្ស ហោ, វណ្ណវិបរិយយោ ច. វស្សតិ ឯត្ថ វស្សានោយុ. ឧតុយោ ទ្វីសូតិ បច្ចាសត្យា ឧតុសទ្ទោ ឯវ ទ្វីសុ, ន ហេមន្តាទយោ, អមរកោសេ បន ឧតុសទ្ទោ បុមេ វុត្តោ [អមរ ៤.២០].

៧៩. អញ្ញថាបិ ¶ ឧតុភេទំ ទស្សេតុំ អរិយសាមញ្ញមាហ ‘‘ហេមន្តោ’’ឥច្ចាទិ. វា អថ វា វុត្តានុសារេន ឧតុត្តយបភេទេ វុត្តវចនស្សានុសារេន. ឥទំ បន ‘‘កត្តិកកាឡបក្ខតោ’’តិ វចនំ សន្ធាយ វុត្តំ, តស្មា កត្តិកកាឡបក្ខតោ បភុតិ ទ្វេ ទ្វេ មាសា កមា កមតោ ហេមន្តោ, សិសិរោ, វសន្តោ, គិម្ហោ, វស្សានោ, សរទោ ឧតូតិ ឆ ឧតូ ភវន្តិ, បុនប្បុនំ ឯតីតិ កត្វា, តុ, ឥស្ស ឧ. សិសិរំ សីតលំ, តំយោគា សិសិរំ, វាវិធានតោ ន វុទ្ធិ, មការោ បទសន្ធិករោ. វស កន្តិយំ. វសីយតេតិ វសន្តោ. បុប្ផធនុត្តា [បុប្ផវន្តត្តា (ក.)] វា វសតិ កាមោ ឯត្ថ វសន្តោ. សរតិ បីឡយតិ អស្មិន្តិ សរទោ, តស្ស ទោ. សា សុនខា រមន្តិ ឯត្ថាតិ វា សរទោ, មស្ស ទោ.

៨០-៨១. តិកំ គិម្ហេ. ឧសតិ ទហតីតិ ឧណ្ហោ, ណ្ហោ, សលោបោ ច. និទហន្តេ យស្មិន្តិ និទាឃោ, ហស្ស ឃោ. គិរតិ ¶ បីឡយតីតិ គិម្ហោ, មោ, រស្ស ហោ, វណ្ណវិបរិយយោ ច. តិកំ វស្សានោតុម្ហិ. វស្សតិ បវស្សតិ ឯត្ថាតិ វស្សោ, វស្សានោ, បាវុសោ ច. អស្ស ឧ, សំយោគលោបោ ច.

វស្សានាទិកេហិ តីហិ ឧតូហិ ទក្ខិណាយនំ សូរិយស្ស ទក្ខិណទិសាគមនំ ភវតិ, អញ្ញេហិ តីហិ សិសិរវសន្តគិម្ហេហិ ឧត្តរាយនំ ឧត្តរទិសាគមនំ ភវតិ. ឥ គតិយំ, ភាវេ យុ, អយនំ. បុស្សសង្កន្តិមារព្ភ អាសាឡ្ហំ យាវ អាទិច្ចស្ស ឧត្តរា គតិ ឧត្តរាយនំ. អាសាឡ្ហសង្កន្តិមារព្ភ បុស្សំ យាវ ទក្ខិណា គតិ ទក្ខិណាយនំ. វស្សោយនទ្វយន្តិ ឥទំ អយនទ្វយំ សម្បិណ្ឌិតំ វស្សោ នាម. វស្សន្តិ ឯត្ថាតិ វស្សោ, វស្សកាលេន វា ឧបលក្ខិតោ វស្សោ, ‘‘ចិត្តោ, ចក្ខុទសក’’ន្តិ យថា.

បជ្ជទ្ធំ វស្សេ. សំវសតិ ឯត្ថ សំវច្ឆរោ, ឆរោ, សស្ស ចោ, ‘‘វច្ឆរោ’’តិបិ តស្សេវ នាមំ. នត្ថិ ឥត្ថិលិង្គត្តមេតេសុ អនិត្ថី. បច្ចាសត្យា សរទោបិ តំបច្ចាសត្យា ហាយនោបិ. សរទកាលេន លក្ខិតោ សរទោ, យថា ‘‘សោតទសកំ, វេសាខោ’’តិ. ជហាតិ ភាវេតិ ហាយនោ, បទត្ថេ វា ជហន្តោ អយតីតិ ហាយនោ. សមយតិ វិកលយតិ ភាវេតិ សមា, សម វេកល្យេ. ‘‘សមា វស្សេ ថីលិង្គោ តុ, សមំ សព្ពសមានេសូ’’តិ រុទ្ទោ.

សព្ពសត្តានំ សព្ពបារិសទត្តា [សព្ពបដិបទត្តា (ក.)] សព្ពវោហារកុសលត្ថំ កាលាធិការត្តា បរសមយេ កថិតំ ទេវានំ វស្សប្បមាណម្បិ ឥធាហរិត្វា ទីបេតព្ពំ. តថា ហិ មនុស្សានំ មាសេន បិតូនំ អហោរត្តោ, ឯវំ មនុស្សានំ វស្សេន ទេវានំ អហោរត្តោ, តត្រោត្តរាយនំ ទេវានំ ទិនំ, រត្តិ បន ទក្ខិណាយនំ, ទេវតានំ សដ្ឋ្យាធិកាហោរត្តិសតត្តយេន វស្សេន ទ្វាទសវស្សសហស្សានិ ទេវានំ យុគំ. តេន វុត្តំ –

‘‘ឯសា ¶ ទ្វាទសសហស្សី, យុគាខ្យា បរិកិត្តិតា;

ឯតំ សហស្សគុណិតំ, អហោ ព្រហ្មមុទាហដ’’ន្តិ [‘‘វេទទីបកគន្ថេ’’តិ និស្សយេ].

តញ្ច នរានំ ចតុយុគំ ទិព្ពសហស្សទ្វយេន ព្រហ្មុនោ ទ្វេ ទិវេតិ. កត, តេតា, ទ្វាបរ, កលិវសេន ចតុយុគំ. តត្រ កតយុគស្ស មនុស្សសង្ខ្យាយ បមាណំ អដ្ឋវីសតិសហស្សាធិកានិ សត្តរសវស្សលក្ខានិ, តេតាយ ឆន្នវុតិសហស្សាធិកានិ ទ្វាទសវស្សលក្ខានិ, ទ្វាបរស្ស ចតុសដ្ឋិសហស្សាធិកានិ អដ្ឋវស្សលក្ខានិ, កលិស្ស ពាត្តិំសសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ វស្សលក្ខានិ. វុត្តញ្ច –

‘‘សុញ្ញំ សុញ្ញំ ខំ នាគា, ករមុនិសសិនោ;

មាន’មាទោ យុគស្ស, តេតាយ ខំខំសុញ្ញំ.

រសនវសូរិយា, វស្សសង្ខ្យា បសិទ្ធា;

សុញ្ញំ សុញ្ញំ ខំ វេទា, រសភុជគមិតិ.

ទ្វាបរេ វស្សសង្ខ្យា, សុញ្ញាកាសំខំនេត្ត-;

គុណជលនិធយោ, វស្សសង្ខ្យា កលិស្សេ’’តិ.

បិណ្ឌោ ចេស វីសតិវស្សសហស្សាធិកានិ តេចត្តាលីសវស្សលក្ខានិ. វុត្តញ្ច ‘‘ខាកាសសុញ្ញម្ពរទន្តសាគរា ចតុយុគានំ បរិមាណសង្គហោ’’តិ. ព្រហ្មុនោ អហោរត្តេន នរានំ ទ្វេ កប្បា.

តត្រ អដ្ឋ នាគា, ទ្វេ ករា, សត្ត មុនយោ, ឯកោ សសី, ឆ រសា, ទ្វាទស សូរិយា, ចត្តារោ វេទា ជលនិធយោ ច. ទ្វេ នេត្តានិ, តយោ គុណា, ពាត្តិំស ទន្តា, សង្ខ្យាយ បសិទ្ធេហេតេហិ សង្ខ្យា គហេតព្ពា. ខាកាសម្ពរសទ្ទា សុញ្ញបរិយាយា. សុញ្ញញ្ច គណិតេ ពិន្ទុនា សង្គហិតំ. សព្ពញ្ចេតំ បដិយុគំ បដិលោមេន បត្ថារយេ. តត្រ កតយុគស្ស បត្ថារោ យថា – ១៧២៨០០០. តេតាយ យថា – ១២៩៦០០០ ¶ . ទ្វាបរស្ស យថា – ៨៦៤០០០. កលិស្ស យថា – ៤៣២០០០. ចតុយុគបិណ្ឌស្ស ច យថា – ៤៣២០០០០. យុគានំ បដិបត្ថារញ្ច បិណ្ឌស្ស ច យថាក្កមំ អន្តិមំ ពិន្ទុមាទាយ បដិលោមេន គណយេ. តំ យថា –

‘‘ឯកំ ទស សតញ្ចេវ, សហស្ស’មយុតំ តថា;

លក្ខញ្ច និយុតញ្ចេវ, កមា ទសគុណោត្តរ’’ន្តិ.

តត្រ ទសសហស្សានិ អយុតំ. ទសលក្ខានិ និយុតំ. តញ្ច កលិទ្វាបរេសុ នត្ថីតិ លក្ខបរិយន្តមេវ តត្រ គណយេ, តទេវំ យុគានំ, តំបិណ្ឌស្ស ច អង្កតោ បុព្ពវុត្តា វស្សសង្ខ្យា សញ្ញាតា ភវតីតិ.

តត្រ ព្រហ្មុនោ ទិនំ នរានំ ឧទយកប្បោ, រត្តិ បន ខយកប្បោ. ឯកស្មិញ្ច ព្រហ្មទិនេ មនុសញ្ញិតា ចតុទ្ទស ព្រហ្មសុតា ភវន្តិ. តត្រេកស្ស មន្វន្តរស្ស ឯកសត្តតិទិព្ពយុគានិ បមាណំ, តញ្ច មានុសំ ចតុទ្ទសភិ ឧត្តរំ [ចតុរាសីតិឧត្តរំ (?)] យុគសតទ្វយំ. តទេវំ ចតុទ្ទសភិ មន្វន្តរេហិ ចតុនវុត្យុត្តរានិ នវទិព្ពយុគសតានិ ភវន្តិ. មានុសំ តុ ចតុវីសតិយុគសហស្សចតុក្កំ. ឯសញ្ច [ឆសត្តត្យាធិកនវតិំសយុគសតំ (?)] មន្វន្តរានំ អដ្ឋវីសសហស្សាធិកសត្តរសមានុសវស្សលក្ខសង្ខ្យា វា កតយុគប្បមាណកា បញ្ច សន្ធយោ ភវន្តិ. តេន វុត្តំ សូរិយសិទ្ធន្តេ [១.១៨-១៩] –

‘‘យុគានំ សត្តតិ សេកា, មន្វន្តរ’មិហោ’ច្ចតេ;

កតស្ស សង្ខ្យា តស្សន្តេ, សន្ធិ វុត្តោ ជលប្លវោ.

សសន្ធយោ តេ មនវោ, កប្បេ ញេយ្យា ចតុទ្ទស;

កតប្បមាណា កប្បាទោ, សន្ធី បញ្ចទសដ្ឋិតា’’តិ.

កតយុគស្ស ច បាទេន កលិនោ បមាណំ, បាទទ្វយេន ទ្វាបរស្ស, បាទត្តយេន តេតាយ. ចតុយុគញ្ចេតំ ចក្កមិវ ភមតីតិ បញ្ចទសហិ សន្ធីហិ នរានំ យុគានិ ចតុវីសតិ ភវន្តិ. ទេវានំ ¶ តុ យុគចក្កំ. ឯតានិ ច សសន្ធិចតុទ្ទសមន្វន្តរាន្យេកតោបិ បិណ្ឌិតានិ ទេវានំ យុគសហស្សំ ភវតិ, នរានំ ចតុយុគសហស្សំ, តញ្ច ព្រហ្មុនោ ទិនមេកំ. អញ្ញោ មនុ អស្មិំ មន្វន្តរំ, ព្រហ្មសុតា ឯវ មនវោ.

៨២. បញ្ចកំ ខយកប្បេ. កប្បតេ ជគតី វិនស្សតេតិ កប្បោ. ខយន្តិ ឯត្ថ ខយោ. កប្បោ ច ខយោ ចាតិ កប្បក្ខយា. សំវត្តតេ ឧបរមតេ, វិនស្សតេ វា ជគតី អស្មិន្តិ សំវដ្ដោ. ចតុយុគានមន្តេ ជាតោ យុគន្តោ. បលីយតេ ខីយតេ យត្ថ លោកោតិ បលយោ, បុមេ, សញ្ញាយំ ណោ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘កប្បក្ខយោ តូ’’តិ បាឋំ វត្វា ទ្វិន្នមេកាភិធានត្តំ កប្បេន្តិ, តំ អមរកោសេន ច តដ្ដីកាយ ច ន សមេតិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘សំវដ្ដោ, បលយោ, កប្បោ, ខយោ, កប្បន្តមិច្ចបី’’តិ [អមរ ៤.២២] ច ‘‘បញ្ចកំ ខយកប្បេ’’តិ ច.

ទ្វយំ កាឡកណ្ណិយំ. និន្ទិតព្ពត្តា ន លក្ខីយតេតិ អលក្ខី. អត្តនោ និស្សយំ កាឡវណ្ណសទិសំ ករោតិ អប្បកាសកត្តាតិ កាឡកណ្ណី, ករតោ ណោ, រស្ស ណោ, ឦ ច. ទ្វយំ សិរិយំ. បសំសិតព្ពត្តា លក្ខីយតេតិ លក្ខី. កតបុញ្ញេហិ សេវីយតេ, តេ វា សេវតីតិ សិរី, រោ, ឦ ច.

៨៣. ទ្វយំ ទានវានំ មាតរិ. ទា អវខណ្ឌនេ, ទាយតីតិ ទនុ. ទ្វយំ ទេវានំ មាតរិ. ទិតីតិ អសុរានមេវ វេមាតិកា មាតា, តស្សា បដិបក្ខភាវេន អទិតិ.

៨៤. អាគុន្តំ ¶ បាបេ. បាន្តិ រក្ខន្តិ អត្តានមស្មាតិ បាបំ, បការវណ្ណាគមោ, ទុគ្គតិំ បាបនតោ វា បាបំ. កិល្យតេ សិថិលី ករិយ្យតេ យេនេតិ កិព្ពិសំ, លស្ស វោ, ឥសោ ច, ករោតិ អនិដ្ឋផលន្តិ វា កិព្ពិសំ, ឥព្ពិសោ. វិរូបេន គច្ឆតីតិ វេរំ. ន ហន្តិ ធញ្ញន្តិ អឃំ, ហនស្ស ឃោ, សាធូហិ អគន្តព្ពត្តា វា អឃំ, ហន គតិយំ. កុច្ឆិតំ ចរិតំ ទុច្ចរិតំ. ទុ និន្ទិតំ ករណមស្ស ទុក្កដំ. ន បុនាតីតិ អបុញ្ញំ. កុសលានំ បដិបក្ខំ អកុសលំ. កំ សុខំ ហនតីតិ កណ្ហំ, វណ្ណវិបរិយយោ. កល្យតេ អនេន កលុសំ, ឧសោ, កំ វា សុខំ លុនន្តោ សេតីតិ កលុសំ. ទុ និន្ទិតំ ឥតំ គមនមស្ស ទុរិតំ. អគន្តព្ពំ គច្ឆតិ ឯតេនាតិ អាគុ, អា បីឡយំ គច្ឆតីតិ វា អាគុ, ‘‘អា តុ កោធមុទាដ្ដីសូ’’តិ ហិ ឯកក្ខរកោសេ វុត្តំ.

៨៥-៨៦. ឆក្កំ ធម្មេ. កុច្ឆិតេនាការេន សន្តានេ សេន្តីតិ កុសា, រាគាទយោ, តេ លុនាតិ ឆិន្ទតីតិ កុសលំ. សុខំ ករោតិ, សោភនំ វា ករណមស្ស សុកតំ. សុខំ ករោតីតិ សុក្កំ. បុនាតីតិ បុញ្ញំ. ធរតិ សព្ពន្តិ ធម្មំ. អបរេ បនិទំ ‘‘បុញ្ញធម្ម’’មិត្យេកបទំ វទន្តិ, តំ អមរកោសេន [អមរ ៤.២៤] វិរុជ្ឈនតោ ន គហេតព្ពំ. សុន្ទរំ ចរណមស្ស សុចរិតំ.

តិកំ ¶ ទិដ្ឋធម្មិកេ. ទិដ្ឋធម្មោ នាម បច្ចក្ខោ អត្តភាវោ, តត្ថ និព្ពត្តំ ទិដ្ឋធម្មិកំ. ឥហលោកេ ជាតំ ឥហលោកិកំ. សន្ទិដ្ឋេ បច្ចក្ខេ អត្តភាវេ ជាតំ សន្ទិដ្ឋិកំ. ទ្វយំ សម្បរាយិកេ. តំ វចនត្ថតោ សុវិញ្ញេយ្យំ.

ទ្វយំ តក្កាលេ. តស្មិំយេវ កាលេ ជាតំ, នាសន្នកាលាទីសូតិ តក្កាលំ. តទា តស្មិំយេវ កាលេ ជាតំ តទាត្វំ, ត្វំ, តទាត្តន្តិបិ បាឋោ. ទ្វយំ អាយតិកាលេ. ឧត្តរកាលោ បច្ឆិមោ កាលោ. អាគមិស្សតីតិ អាយតិ, អាបុព្ពោ ឥ គតិម្ហិ. ឯត្ថ ច យំ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ ទូរមាសន្នំ វា, តំ ទិដ្ឋធម្មិកំ. យំ បន ឥមស្មិំ អត្តភាវេ វា សម្បរាយេ វា ទូរតរំ, តំ អាយតិ.

៨៧-៨៨. បមោទន្តំ បាមោជ្ជេ. ហសតិ យេនាតិ ហាសោ. អត្តា មនោ យស្ស អត្តមនោ. ទុដ្ឋស្ស ហិ មនោ អត្តា នាម ន ហោតិ, តស្ស ភាវោ អត្តមនតា, បាមោជ្ជំ. បីណេតិ តប្បេតីតិ បីតិ. វិន្ទតិ សុខំ ឯតាយាតិ វិត្តិ. តុស្សន្តិ ឯតាយាតិ តុដ្ឋិ, តំសហចរណតោ វិត្តិ, តំសហចរណតោ បីតិ ច នារិយំ, អត្តមនតា បន និទ្ទេសតោ រូបភេទោ. អា ភុសោ នន្ទយតីតិ អានន្ទោ. មុទ ហាសេ, បមុទោ, អាមោទោបិ. សន្តុស្សនំ សន្តោសោ ¶ . នន្ទនំ នន្ទិ. សម្មទោ សម្មទាបិ [សម្មុទោ, សម្មទោបិ (?)], ឧការស្ស អ. បមោទិតស្ស បុគ្គលស្ស, ចិត្តស្ស វា ភាវោ បាមោជ្ជំ.

តិកំ សុខេ. សុដ្ឋុ ខណតីតិ សុខំ, ក្វិ. សាទីយតិ អស្សាទីយតីតិ សាតំ. ផស្សតិ សិនេហតីតិ ផាសុ, ផុសតិ វា ពាធតិ ទុក្ខន្តិ ផាសុ. សត្តកំ កល្យាណេ. ភទិ កល្យាណេ, ភទ្ទតីតិ ភទ្ទំ. បសត្ថតរត្តា សេយ្យោ. សោភតីតិ សោភំ. ខី ខយេ, ខេបេតិ អសុខំ ខេមំ, មោ. កល្យំ និរោគំ អណតិ គច្ឆតិ, កល្យំ វា ហិតំ អណយតិ បាបយតីតិ កល្យាណំ, កម្មនិ ណោ [កម្មនិ ឧបបទេ ណបច្ចយោតិ អធិប្បាយោ]. មង្គ គត្យត្ថោ, មង្គតិ ធញ្ញំ មង្គលំ, អលោ. សមេតិ ទុក្ខន្តិ សិវំ, វោ.

៨៩. ឆក្កំ ទុក្ខេ. ទុក្ករំ ខមនមេត្ថ ទុក្ខំ. កស គមនេ, កសតិ អបុញ្ញន្តិ កសិរំ, ឥរោ, កុច្ឆិតេនាការេន សេតីតិ វា កសិរំ. កិរ វិក្ខិបនេ, កិរតិ សុខន្តិ កិច្ឆំ, កតា វា បុញ្ញករណិច្ឆា យេនាតិ កិច្ឆំ, ‘‘ទុក្ខូបនិសា សទ្ធា’’តិ ហិ វុត្តំ. នត្ថិ អធិគមនត្ថំ ឦហា ឯត្ថាតិ នីឃោ, ហស្ស ឃោ, អថ វា និហន្ត្យបុញ្ញំ ហិំសតិ គច្ឆតីតិ វា នីឃោ, បុញ្ញំ វា ន ហន្តិ ន គច្ឆតីតិ នីឃោ. វិរូបមសតិ យេនាតិ ព្យសនំ, វិសិដ្ឋំ វា អសតិ ខេបេតីតិ ព្យសនំ. ន ហន្តិ ធញ្ញន្តិ អឃំ. ឯតេ បាបាទយោ គុណេ យថាវុត្តលិង្គា. បាបបុញ្ញានិ សុខាទិ ច អាកិច្ឆំ កិច្ឆន្តំ គុណយោគតោ ទព្ពេ វិសេស្យេ វត្តមានានិ តីសុ. យថា –

បាបា ឧតុមតី កញ្ញា, បាបោ រាជាប្យរក្ខកោ;

បាបំ ព្យាធកុលំ ហិំសំ, បាបោ វិប្បោ ច សេវកោ;

បុញ្ញំ តិត្ថមិទំ បុញ្ញា, នទី បុញ្ញោ’យ’មស្សមោ.

សុខំ ¶ កាមិកុលំ ទព្ពំ [សព្ពំ (?)], សុខោ វាសោ សហា’ម្ពយា [សហាន្វយោ (ក.)];

សុខា យុវតិ’រិច្ឆន្តី, សុខា វេ មឃវគ្គហា [សុខា យុវតិកា គហា (ក.)].

យទា តុ សកត្ថប្បធានំ សុខាទិកមេវ វិសេស្យត្តេន វត្តុមិច្ឆតេ, ន តុ ទព្ពំ (បុព្ពមិវ វិសេសនំ,) [( ) ចិន្តាមណិដីកាយំ ន ទិស្សតិ] តទា រូបភេទោត្តមេវ លិង្គំ. យថា –

‘‘ទាលិទ្ទេបិ [វលិត្តេបិ (ក.)] ធនិត្តេបិ, វសោ បរិជនោ សុខំ;

សុខំ សជ្ជនវាសោ ច, សុខំ សន្តិ អនុត្តរា’’តិ.

ននុ ‘‘ទុក្កដោយំ ព្យាបារោ, សុកតំ កម្មំ, កលុសោយំ មេ ព្យាបារោ’’តិ អញ្ញេសម្បិ តីសុ វុត្តិ អត្ថេវេតិ កិំ បាបបុញ្ញានមេវ គហណំ ភវតីតិ? វុច្ចតេ – ‘‘ទុដ្ឋុ កតោ ទុក្កដោ, សុដ្ឋុ កតំ សុកត’’មិច្ចេវំ ក្រិយានិពន្ធនាបិ តីសុ វុត្តិ សម្ភវតិ, នាវស្សំ គុណនិពន្ធនា ឯវ. កលុសស្សបិ យទា សិដ្ឋបយោគេសុ វិសេស្យវុត្តិ តិលិង្គតា ឧបលព្ភតេ, តទា បាបគ្គហណ’មត្ថប្បធានំ ព្យាខ្យាតព្ពំ.

៩០. បញ្ចកំ សុភាសុភកម្មមត្តេ. ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបាកភាគោ យត្ថ អត្ថីតិ ភាគ្យំ. សុភាសុភផលំ នេតីតិ និយតិ,តិ. សុភាសុភផលំ ភាជេតីតិ ភាគោ. ឥដ្ឋានិដ្ឋវិភាគភាគោធីយតិ ឯត្ថាតិ ភាគធេយ្យំ. សុភាសុភផលំ វិទធាតីតិ វិធិ. អយោ, សុភាវហោ, ទេវំ, ទិដ្ឋំឥច្ចាទីនិបិ សុភាសុភកម្មមត្តស្ស នាមានិ. បញ្ចកំ ជាតិយំ. ឧប្បជ្ជនំ ឧប្បត្តិ, និប្បជ្ជនំ និព្ពត្តិ, បទ គតិយំ, និបុព្ពោ,តិ, បស្ស ពោ. ជននំ ជាតិ. ជនីយតេ ជននំ. ឧទ្ធំ ភវនំ ឧព្ភវោ.

៩១. បជ្ជំ ¶ ហេតុម្ហិ. អត្តនោ ផលំ និមិនាតីតិ និមិត្តំ, មា បរិមាណេ, និបុព្ពោ. ករោតិ ផលន្តិ ការណំ. តិដ្ឋតិ ផលមេត្ថាតិ ឋានំ. បជ្ជតិ និបជ្ជតិ ផលមេតេនាតិ បទំ, វិសេសេន ជាយតេតិ ពីជំ, រស្សស្ស ទីឃតា. និស្សេសេន អត្តនោ ផលំ ពន្ធតិ បវត្តេតីតិ និពន្ធនំ. និទីយតេ និច្ឆីយតេ អនេនេតិ និទានំ, យុ, និទទាតិ ផលន្តិ វា និទានំ. បភវតិ ផលមេតស្មាតិ បភវោ, ហិនោតិ គច្ឆតិ បរិណមតិ ការិយរូបតន្តិ ហេតុ, តុ, ហិនោតិ វា បតិដ្ឋាតិ ផលមេត្ថាតិ ហេតុ, ហិ បតិដ្ឋាយំ. សម្ភវតិ យេន ផលន្តិ សម្ភវោ. សិនោតិ ផលំ ពន្ធតីតិ សេតុ. បដិច្ច ផលមេតស្មា ឯតីតិ បច្ចយោ.

៩២. យំ ការណំ សមាសន្នំ អាសន្នតរំ ផលេន, តំ បទដ្ឋានន្តិ មតំ. បទានំ ហេតូនំ ឋានំ បទដ្ឋានំ, យថា ‘‘រាជរាជា’’តិ. តិវិធំ ការណំ ឧបាទានការណំ សហការីការណំ ការណការណន្តិ. យថា ពីជំ អង្កុរស្ស ឧបាទានការណសង្ខាតំ បទដ្ឋានំ, ភូមិជលាទិ សហការីការណំ, ‘‘កម្មស្ស [កម្បស្ស (?)] ការណំ ជរោ, តស្ស ការណំ កផោ’’តិ កផោ ការណការណំ កម្មស្ស [កម្បស្ស (?)].

តិកំ ¶ សរីរាធិបតិទេវេ. ជីវន្តិ សត្តា យេនាតិ ជីវោ. បូរេតិ និស្សយស្សាភិលាសន្តិ បុរិសោ, ឥសោ. អតន្តិ សតតំ គច្ឆន្តិ សត្តា យេនាតិ អត្តា. ទ្វយំ សត្តរជោតមោសាម្យាវត្ថាយំ. បធីយន្តេ បលីយន្តេ អត្រ គុណា សត្តរជោតមោ រូបាតិ បធានំ, យុ. បករោតិ បុរិសោបភោគត្ថំ សទ្ទាទិការិយន្តិ បកតិ,តិ. មោហរាគទោសានំ យថាសង្ខ្យំ សត្តរជោតមានីតិ សញ្ញា. សតោ ភាវោ សត្តំ, ឋិតិបរតា. រជ្ជន្ត្យត្រាតិ រជោ, សដ្ឋិបរតា. តមន្ត្យត្រាតិ តមោ, បលយបរតា.

៩៣. បជ្ជេន បាណិនោ នាមានិ. បណន្តិ ជីវន្តិ សត្តា យេនាតិ បាណោ, សោ យស្សត្ថិ, សោ បាណោ. សរីរសង្ខាតោ កាយោ យស្សត្ថិ, សោ សរីរី. កម្មេន ភវតីតិ ភូតំ, នបុំសកេ, បុមេវាតិ វាសទ្ទត្ថោ. រូបាទីសុ សញ្ជតីតិ សត្តោ, និច្ឆន្ទរាគាបិ រូឡ្ហិយា សត្តាតិ វុច្ចន្តិ. ទេហោ កាយោ យស្សត្ថីតិ ទេហី. បូរេតីតិ បូតិ, បូតិសង្ខាតំ អាហារំ គិលតិ អទតីតិ បុគ្គលោ, តិស្ស លោបោ, សត្តានំ អាយុំ បូរេន្តោ គច្ឆតីតិ បុគ្គោ, តំ លាតិ ភក្ខតីតិ បុគ្គលោ. ជីវន្តិ យេនាតិ ជីវំ, តមស្សត្ថីតិ ជីវោ. យថាវុត្តត្ថោ បាណោ យស្សត្ថីតិ បាណី. បការេន ជាតត្តា បជា. ជាយតីតិ ជន្តុ, តុ. កុសលាកុសលំ ជនេតីតិ ជនោ. លុជ្ជតីតិ លោកោ, លុជ វិនាសេ, ជស្ស កោ. យថា បុរិមកា សត្តា ជាតិជរាមរណំ គច្ឆន្តិ, តថា អយម្បិ គច្ឆតីតិ តថាគតោ.

៩៤. រូបាទយោ ¶ ឆ ចក្ខាទិគយ្ហា ធម្មា ‘‘គោចរា’’តិ ‘‘អាលម្ពា’’តិ ‘‘វិសយា’’តិ ‘‘អារម្មណានី’’តិ ‘‘អាលម្ពណានី’’តិ ច វុច្ចន្តេ. រូបយតិ បកាសេតិ អត្តនោ សភាវន្តិ រូបំ. សប្បតិ ឧច្ចារីយតីតិ សទ្ទោ, សប្ប គតិយំ វា, សប្បតេ ញាយតេ យេនេតិ សទ្ទោ. គន្ធ អទ្ទនេ, អទ្ទនំ ហិំសនំ, យាចនញ្ច, ហិំសតេ អភិលសីយតេ វា គន្ធោ, គន្ធេតិ វា អត្តនោ វត្ថុំ សូចេតិ បកាសេតិ ‘‘ឥទមេត្ថ អត្ថី’’តិ បេសុញ្ញំ ករោន្តោ វិយ ហោតីតិ គន្ធោ. រសន្តិ តំ សត្តា អស្សាទេន្តីតិ រសោ. ផុសីយតីតិ ផស្សោ. គាវោ ឥន្ទ្រិយានិ ចរន្ត្យេតេសុ គោចរា. ចិត្តចេតសិកេហិ អាលម្ពីយន្តេតិ អាលម្ពា. សិ ពន្ធនេ វិបុព្ពោ, វិសិនោន្តិ វិពន្ធន្តិ ឥន្ទ្រិយានីតិ វិសយា. អាគន្ត្វា ចិត្តចេតសិកា រមន្តិ ឯត្ថាតិ អារម្មណានិ, យុ. ឯតេ ឥន្ទ្រិយត្ថាតិប្យុច្ចន្តេ, ឥន្ទ្រិយេហិ អត្ថ្យន្តេ អភិលសីយន្តេតិ កត្វា.

៩៥. បជ្ជទ្ធំ សុក្កេ. សុច សោកេ, សោចន្តិ ឯតេន តទត្ថិកាតិ សុក្កោ, អ. គុ សទ្ទេ, គុយតេ កិត្តីយតេតិ គោរោ, រោ. សិ សេវាយំ, សេវីយតេតិ សិតោ, សិនោតិ វា ពន្ធតិ ចិត្តន្តិ សិតោ. អវទាយតិ សព្ពវណ្ណេតិ ឱទាតោ. ទា អវខណ្ឌនេ អវបុព្ពោ. ធាវតិ សុជ្ឈត្យនេនេតិ ធវលោ, អលោ. សិត វណ្ណេ, ណោ, សេតោ ¶ . បឌិ គតិយំ, បណ្ឌតិ បកាសេតីតិ បណ្ឌរោ, អរោ. សុចិ, វិសទោ, អជ្ជុនោតិបិ សុក្កនាមានិ.

ឆក្កំ រត្តេ. សោណ វណ្ណេ, ណោ, រត្តុប្បលវណ្ណោ, រុហ ជននេ, ឥតោ, លត្តេ លោហិតោ. រញ្ជន្ត្យនេនេតិ រត្តោ, រន្ជ រង្គេ. តម្ពោ ឧទុម្ពរសង្ខាតោ លោហវិសេសោ, តព្ពណ្ណតាយ តម្ពោ. មញ្ជេដ្ឋា នាម រត្តវល្លិ, យាយ ហត្ថិទន្តាទិវិកតិយោ រត្តា ភវន្តិ, តព្ពណ្ណតាយ មញ្ជេដ្ឋោ. រោហិតោ លោហិតសមោ, អលត្តមេវ វិសេសោ.

៩៦. សាមលន្តំ កណ្ហេ. នីល វណ្ណេ, អ. កស្សតេតិ កណ្ហោ, កស វិលេខនេ, ណ្ហោ. ន សិតោ អសិតោ. វណ្ណេសុ ឯកកោដ្ឋាសភាវេន កល្យតេតិ កាលោ, សោ ឯវ កាឡោ. មច, មចិ កក្កនេ, កក្កនំ បិសនំ, សេតាទិកំ មចតីតិ មេចកោ, ណ្វុ, អស្សេត្តំ. សា តនុករណេ, សាយតិ តនុករីយតិ បដិបក្ខវណ្ណេហីតិ សាមោ. សាមលោ សាមសទិសោ, មលបច្ចយោវ វិសេសោ.

បណ្ឌុសទ្ទោ សិតបីតេ ឧត្តោ, សិតបីតសម្មិស្សិតវណ្ណេ បណ្ឌុសទ្ទោ វុត្តោត្យត្ថោ. វុត្តញ្ច ‘‘សិតបីតសមាយុត្តោ, បណ្ឌុវណ្ណោ បកិត្តិតោ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ៥.១៣]. បណ្ឌតិ ឯកគណនំ គច្ឆតីតិ បណ្ឌុ, បឌិ គតិយំ, ឧ. ហរិណោ, បណ្ឌុរោតិបិ បណ្ឌុវណ្ណនាមានិ. ឦសំបណ្ឌុ អព្យត្តបណ្ឌុវណ្ណោ ធូសរោ នាម, យថា ធូលិវណ្ណោ. ធូស កន្តិករណេ, ចុរាទិ, អរោ.

៩៧. កិញ្ចិរត្តោ ¶ អព្យត្តរត្តវណ្ណោ អរុណោ នាម, យថា មច្ឆស្ស ចក្ខុ [យថា មទមត្តស្ស ចក្ខុរាគោ (ចិន្តាមណិដីកា ៥.១៥)], សូរិយាទោ តរុណោ វុត្តោ.

សេតលោហិតោ សេតរត្តមិស្សោ វណ្ណោ បាដលោ នាម, យថា បាដលកុសុមំ. បាដយតេតិ បាដលោ, អលោ, បដ វិភាជនេ.

ទ្វិកំ បីតេ. បា បានេ, កម្មនិ តោ, ឦត្តញ្ច. ហលិទ្ទិយា ឥវ អាភា យស្ស ហលិទ្យាភោ.

តិកំ តិណបត្តាទិគតេ វណ្ណេ. លស កន្តិយំ, អតិសយេន លស្យតេតិ បលាសោ. ‘‘បាលាសោ’’តិ បាឋេ តុ រស្សស្ស ទីឃតា. ហរ ហរណេ, មនំ ហរតីតិ ហរិតោ, ឥតោ. ឥ, ហរិ.

៩៨. នីលបីតសម្មិស្សវណ្ណេ កឡារោ, កបិលោ ច វត្តន្តិ. កល សង្ខ្យានេ. អរោ, លស្ស ឡោ, កឡារោ. កព វណ្ណេ, ឥលោ, ពស្ស បោ, កបិលោ.

រោចនប្បភេ គោរោចនសទិសប្បភាយំ បិង្គោ, បិសង្គោ ច វត្តន្តិ. បភាសទ្ទស្ស ទ្វិលិង្គត្តមេវ. បិជិ ភាសត្ថោ, បិង្គោ. បរត្រ សការវណ្ណាគមោ, បិសង្គោ.

កឡារាទីនំ ¶ ចតុន្នំ បិង្គលវិសេសត្ថវាចកតំ ទស្សេត្វា បិង្គលសាមញ្ញត្ថវាចកត្តម្បិ ទស្សេតុមាហ ‘‘កឡារាទិ’’ច្ចាទិ. តស្សាយមត្ថោ – ន កេវលំ កឡារាទយោ បិង្គលវិសេសត្ថេយេវ បវត្តន្តិ, អថ ខោ បិង្គលសាមញ្ញត្ថេបិ វត្តន្តីតិ. វុត្តញ្ហិ អមរកោសេ ‘‘កឡារោ កបិលោ បិង្គោ, បិសង្គោ កទ្ទុ បិង្គលោ’’តិ [អមរ ៥.១៦]. កេចិ បន កឡារាទយោ បិសង្គបរិយន្តា ចត្តារោ សទ្ទា បិង្គលគុណេ វត្តមានា បុមេ វត្តន្តិ, គុណិនិ បន វាច្ចលិង្គាតិ ឯវំ បច្ឆិមេន សម្ពន្ធំ កត្វា វទន្តិ, តំ អមរកោសេន វិរុជ្ឈនតោ ឥធ ច ‘‘សុក្កាទយោ’’តិ សព្ពេសំយេវ គហណតោ ន គហេតព្ពំ.

៩៩. តិកំ សពលេ កោកិលកណ្ឋសទិសេ. កល្យតេតិ កលោ, មសិ បរិមាណេ, កម្មនិ ណោ, កលោ ឯវ មាសោ កម្មាសោ, លស្ស មោ, កលនំ វា កលោ, តំ មសតីតិ កម្មាសោ, យថា ‘‘កុម្ភការោ’’តិ. សព គតិយំ, សពតីតិ សពលោ, អលោ. ចិយ្យតេតិ ចិត្តោ, ត. ត្រណបច្ចយេ ចិត្រោ. កម្មីរោ, កព្ពុរោតិបិ សពលស្ស នាមានិ.

កណ្ហបីតមិស្សេ សាវោ វុត្តោ. សេ គតិម្ហិ, សយតីតិ សាវោ, អវោ. កបិសោតិបិ សាវស្ស នាមំ. កណ្ហលោហិតមិស្សេ ធូមាភេ បន ធូម, ធូមលា វត្តន្តិ. ធូមោ វិយាតិ ធូមោ. ធូមំ លាតីតិ ធូមលោ. ឯតេ សុក្កាទយោ សាវន្តា យទា អភេទោបចារា គុណិនិ គុណិម្ហិ វត្តន្តិ, តទា វាច្ចលិង្គា, យថា សុក្កោ ហំសោ, សុក្កា ហំសី ¶ , សុក្កំ ហំសកុលំឥច្ចាទិ យោជ្ជំ. យទា គុណេ គុណមត្តេ វត្តន្តិ, តទា បុមេ, យថា ហំសស្ស សុក្កោ, មយូរស្ស ចិត្តោ ឥច្ចាទិ យោជ្ជំ.

១០០. លាសនន្តំ នច្ចេ. នត គត្តវិនាមេ, បព្ពជ្ជាទិត្តា នច្ចាទេសោ. នតនំ នច្ចំ, នដនំ វា នច្ចំ, សព្ពត្រ ភាវសាធនំ. នតីយតេ នត្តនំ. លស្យតេ លាសនំ, លស កន្តិយំ, លសិតព្ពន្តិ វា លាសនំ.

នច្ចំ, វាទិតំ, គីតំ ឥតិ ឥទំ ភោរិយត្តិកំ នាដ្យំ នាមេត្យុច្ចតេ [អមរ ៧.១០]. តុរ តុរណហិំសាសុ. តុរីយន្តេនេនេតិ តូរិយំ, មុរជាទិ. តព្ភវោ សទ្ទោ តោរិយោ, ណោ. តេន លក្ខិតំ តិកំ តោរិយត្តិកំ. នដស្សេទំ នាដ្យំ. តតិយស្ស តោរិយសាមញ្ញស្ស តុ បាសង្គា នាដកា.

១០១. នច្ចដ្ឋានំ រាជង្គណាទិ រង្គោ នាម សិយា ‘‘រមន្តា គច្ឆន្តិ ឯត្ថ, រជ្ជន្តិ ឯត្ថា’’តិ វា កត្វា. សូឈសូចនំ ហត្ថាទីហិ សូចិតព្ពស្ស បកាសេតព្ពស្ស សត្ថប្បហារាទិនោ សូចនំ បកាសនំ អភិនយោ នាម ‘‘នយនំ នយោ, បស្សន្តានំ អភិមុខំ នយោ’’តិ កត្វា. ព្យញ្ជកោតិបិ តស្សេវ នាមំ.

ភរតសត្ថវុត្តអដ្ឋុត្តរសតករណនិប្ផន្នថិរហត្ថបរិយត្ថកាទិនាមកោ ទ្វត្តិំ សប្បការោ [វិត្ថារោ ភរតមុនិកតេ នាដ្យសត្ថេ ចតុត្ថ អជ្ឈាយេ បស្សិតព្ពោ] នច្ចវិសេសោ អង្គវិក្ខេបោ, អង្គហារោ នាម ‘‘អង្គស្ស ហារោ, វិក្ខេបោ’’តិ កត្វា ¶ . តិកំ នដេ. សព្ពត្រ កត្តុសាធនំ, ‘‘នច្ចតីតិ នដ្ដកោ’’ត្យាទិនា.

១០២. សិង្គារាទយោ នវ រសា នាដ្យរសា អស្សាទនីយត្តា. យថា ហិ នានាព្យញ្ជនសង្ខតមន្នំ ភុញ្ជន្តា រសេ អស្សាទយន្តិ សុមនា បុរិសា ហាសំវ អធិគច្ឆន្តិ, តថា នានាភិនយព្យញ្ជិតេ អង្គសត្តោបេតេ ឋាយីភាវេ អស្សាទយន្តិ សុមនាតិ [សុពោធាលង្ការស្ស មហាសាមិដីកាយ ៣៥២ គាថាវណ្ណនាយម្បិ].

១០៣. តេសុ សិង្គារស្សេវ សរូបំ, បភេទញ្ច ទស្សេតុមាហ ‘‘បោសស្សេ’’ច្ចាទិ. នារិយំ សង្គមំ បដិច្ច ការណំ កត្វា បោសស្ស បុរិសស្ស យា បិហា ឥច្ឆា មនោវិការវិសេសោ បោសេ ច បុរិសេ សង្គមំ បដិច្ច ការណំ កត្វា ឥត្ថិយា យា បិហា ឥច្ឆា មនោវិការវិសេសោ, ឯសោ រតិកីឡាទីនំ ការណភូតោ, រតិកីឡាទិការណសហិតោ វា រសោ សិង្គារោ នាម. ឯត្ថ ច ឥត្ថិបុរិសានំ ទស្សនសវនផុសនវសេន វា វិប្បយោគវសេន វា យា បិហា សញ្ជាតា, សោ រសោ នាម. យំ បន តំ ការណំ កត្វា បវត្តំ គីតំ, តមេវ លោកានំ អស្សាទជនកត្តា រសោ នាម. ផលូបចារវសេន បន បិហា រសោតិ វុត្តា, សព្ពត្រេវំ.

១០៤. ឧត្តមានំ ¶ ឥត្ថិបុរិសានំ បកតិ សំយោគវិយោគសភាវោ សា ឯត្ថ សិង្គារេ បាយោ ពហុលន្តិ ឧត្តមបកតិប្បាយោ, យេភុយ្យេន ឧត្តមានំ សំយោគវិយោគប្បវត្តំ គីតមេវ សិង្គារោ នាមាត្យត្ថោ. ឥត្ថិបុរិសានំ បិហា ហេតុ ឯតស្សាតិ ឥត្ថិបុរិសហេតុកោ. សោ សិង្គារោ សម្ភោគោ, វិយោគោតិ ឥមិនា បភេទេន ទុវិធោ មតោ. តត្រ ច –

វាបិវនគេហុយ្យាន-មាលាចន្ទនាទយោ;

សម្ភោគស្ស វិភាវា តេ, យេ ចញ្ញេ លលិតង្ករា.

វិយោគស្ស តុ បិយាទស្សនំ វិភាវោ, រសជនកោ ច វិភាវោ. វុត្តញ្ច –

‘‘ជយន្តេ ច រសា យេន,

ស វិភាវោ បកិត្តិតោ;

តេសមេវា’នុភាវោ’យំ,

ខ្យាតោ កវីហិ ព្យញ្ជកោ’’តិ.

សហ ភុញ្ជនមនុភវនំ សម្ភោគោ. វិយុជ្ជនំ នានាភវនំ វិយោគោ. សិង្គំ នាមធាតុ, វិជ្ឈនដ្ឋេន សិង្គំ, នាគរិកភាវសង្ខាតស្ស កិលេសសិង្គស្សេតំ នាមំ, តំ ករោតិ, សិង្គំ វា បភុត្តំ, តំ ករោតិ រាគីសូតិ សិង្គារោ, អារោ, កិលេសសិង្គករណំ វិលាសោតិ វុត្តំ. សុចិ, ឧជ្ជលោតិបិ សិង្គារស្ស នាមានិ.

សោកោបចយសភាវោ ¶ ករុណោ.

ឥដ្ឋនាសង្គនាសាយ [ឥដ្ឋនាសធនាបាយ (ចិន្តាមណិដីកា)],

វធពន្ធនតាឡនា;

សាបក្លេសោបតាបេហិ,

ជាយតេ ករុណោ រសោ.

ឧស្សាហវទ្ធនោ វីរោ. វិភាវា តស្ស វិនយុបតាបពលវិក្កមា. ស ចាយំ ទានវីរោ ធម្មវីរោ យុទ្ធវីរោតិ តិវិធោ.

វិម្ហយោបចយសភាវោ អព្ភុតោ.

បាសាទុយ្យានសេលាទិ-គមនា ទិព្ពទស្សនា;

សភាវិមានមាយេន្ទ-ជាលសិប្បាទិទស្សនា [ជាលវិជ្ជាទិទស្សនា (ក.)];

ហទយេច្ឆិតលាភេហិ, វិភាវេហិស្ស សម្ភវោ.

ហាសោបចយសភាវោ ហាសោ.

សាពហិត្ថា សវិកតា, នេបថ្យា ព្យង្គទស្សនា;

អសម្ពន្ធកថាលាបា, ហាសោ សោ កុហកាទិភិ.

ភយោបចយសភាវោ ភយានកោ.

ឧច្ចភេរវសំរាវ-យក្ខបេតាទិទស្សនា;

សុញ្ញាគារមហារញ្ញ-វធពន្ធនទស្សនា.

តាសាយាសង្កតោព្ពេគោ, សិវោលូករុណាទិភិ;

វិភាវេហិ ច ឥត្ថីនំ, នីចានញ្ច ភយានកោ.

សមណោបចយសភាវោ សន្តោ.

ទស្សនា សន្តវេសានំ, សន្តចិត្តាន តាទិនំ;

សន្តការណធម្មានំ, សន្តោ នាម រសោ ភវេ.

ជិគុច្ឆោបចយសភាវោ ¶ ពីភច្ឆោ.

បូតិមំសាទិកានំ តុ, ទស្សនសុតិកិត្តនា;

វិគតេហិ វិភាវេហិ, ពីភច្ចោ ជាយតេ រសោ.

កោធោបចយសភាវោ រុទ្ទំ.

តញ្ច សង្គាមហេតុកំ, ឧគ្គកម្មឧបឃាត-;

មុសាវាទាទិផរុសា, វចនាទីហិ ភវតិ.

ឯតេសុ ច ពីភច្ឆរុទ្ទានិ នបុំសកេ, អញ្ញេ តុ បុមេ រូបភេទា. ឯតេ ច នវ នាដ្យរសា រតនកោសនយេន វុត្តា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘សិង្គារវីរ ពីភច្ឆ-រុទ្ទ ហាស ភយានកា;

ករុណា’ព្ភុត សន្តាច, នវ នាដ្យរសា ឥមេ’’តិ.

អមរកោសេ បន –

‘‘សិង្គារវីរ ករុណា-ព្ភុត ហាស ភយានកា;

ពីភច្ឆ រុទ្ទាតិ រសា’’តិ [អមរ ៧.១៧].

អដ្ឋេវ រសា វុត្តា. អថេហ នវមោ សន្តោ រសោ កស្មា ន វុត្តោតិ? វុច្ចតេ –

ហាសោ រតិ ច ការុញ្ញំ,

កោធុស្សាហភយំ តថា;

ជិគុច្ឆា វិម្ហយោ ចេតិ,

ឋាយីភាវា បកិត្តិតា.

ឋាយី ឯវ តុ រសីភវតិប្យាគមោ, តស្មា បកតិយា អដ្ឋសង្ខ្យត្តា អដ្ឋេវ តុ តេ វុត្តាតិ ន វុត្តោ. សន្តរសោ ចាយំ ធម្មសិង្គារត្តា សិង្គាររសេ ឯវានុបវិដ្ឋោ. ធម្មយុទ្ធកាមត្តេន តិវិធោ ហិ សិង្គារោ. កេចិ បន បិយសមាគមាទិវិភាវជបរមំ វស្សល្យាខ្យំ រសមាហុ.

រភសោប្យាហ ¶ –

‘‘សិង្គារ វីរ ពីភច្ឆ-រុទ្ទ ហាស ភយានកា;

ករុណា’ព្ភុតសន្តា ច, វស្សល្យញ្ច រសា ទសេ’’តិ.

អញ្ញេ តុ –

‘‘សិង្គារានុគតោ ហាសោ,

ករុណោ រុទ្ទកម្មជោ;

វីរតោ អព្ភុតោ ជាតោ,

ពីភច្ឆា ច ភយានកោ’’តិ –

ចត្តារោ រសា ឥច្ចាហុ.

ពីភច្ឆន្តិ វធ ពន្ធនេ, ឆោ, អព្ភាសិការស្ស ទីឃោ. វស្ស ភោ, ធស្ស ចោ ពីភច្ឆោ. រុទ្ទោ ទេវតា អស្សេតិ រុទ្ទំ. វុត្តញ្ច –

‘‘សិង្គារោ ហរិទេវោហិ, ហាសោ បមថទេវតោ;

ករុណោ យមទេវោ តុ, រុទ្ទោ រុទ្ទាធិទេវតោ’’តិ [សទ្ទកប្បទ្ទុមេ រោទ្របទេបិ].

ឯត្ថ ច កាមកោធហាសាទិកតោ ចិត្តវិការោ ភាវោ ‘‘ភាវយតិ បកាសយតិ កវិនោ អធិប្បាយ’’ន្តិ កត្វា. សោ ច ឋាយី ព្យភិចារី សាត្តិកោ ចេតិ តិវិធោ. តត្រ –

ហាសោ រតិ ច ការុញ្ញំ,

កោធុ’ស្សាហ ភយំ តថា;

ជិគុច្ឆា វិម្ហយោ ចេតិ,

ឋាយីភាវា បកិត្តិតា.

ព្យភិចារី តុ តេត្តិំសប្បភេទា. យថា –

សង្កា គិលានិ និព្ពេទោ,

តថា ឥស្សា មទោ សមោ;

អាលស្យំ ទីនតា ចិន្តា,

មោហោ សតិ មតី ធិតិ.

ចាបល្យំ ¶ ហរិសោ បីឡា,

អាវេគោ ជឡតុ’គ្គតា;

សុត្តំ វិតក្កោ តាសោ ច,

គព្ភុ’ស្សុក្កោ វិសាទតា.

និទ្ទា’ពហិត្ថា’មរិសា,

មរណំ ព្យាធិរេវ ច;

អបមារោ ច ឧម្មាទោ,

វិពោធោ តិំស តុត្តរា.

សាត្តិកោ អដ្ឋវិធោ. យថា –

ថម្ភោ សេទោ ច រោមញ្ចោ,

សរភេទោ តុ វេបថុ;

វេវណ្ណ’មស្សុបលយា,

ឥច្ចេតេ អដ្ឋ សាត្តិកាតិ.

ថិរត្តា ឯកន្តិកត្តា ឋាយី. ព្យភិចារី អនេកន្តិកត្តា. យថា នាដិកាយ សិង្គារោ ឋាយី, តទុបការា ហាសាទយោ ព្យភិចារិនោ, មោហរាគទោសា ឯវ សង្ខ្យភាសាយ សត្តរជោតមានីត្យុច្ចន្តេ. តត្រ សត្តេន អាសយេន និព្ពត្តោ សាត្តិកោ. ភាវស្ស ពោធកោ អភិនយោ អនុភាវោ ‘‘អនុ បច្ឆា ភាវយតិ បកាសយតី’’តិ កត្វា.

តត្រ សម្ភោគសភាវោ យោ រត្យាខ្យោ ភាវោ, តស្ស លោចនចាតុរិយភមុក្ខេបមិហិតវិព្ភមចិត្តង្គហារិវាក្យាទិ អនុភាវោ. វុត្តញ្ច –

‘‘តស្ស លោចនចាតុរ-ភមុក្ខេបសិតវិព្ភមោ;

ចិត្តង្គហារិវាក្យាទិ, អនុភាវោ បកិត្តិតោ’’តិ.

វិយោគស្ស ¶ តុ អនុភាវោ –

អភិលាបោ តថា ចិន្តា,

តស្ស សរណកិត្តនា;

ឧព្ពេគោ ច វិលាបោ ច,

ឧម្មាទោ ព្យាធិរេវ ច;

ជឡតា មរណញ្ចេវ,

ទសេវេត្ថ បកិត្តិតា.

ហាសស្ស តុ វិការកាលាទិ អនុភាវោ, យោ តុ ករុណោ.

អស្សុសាសេហិ វេវណ្ណ-

ថម្ភគត្តសតិក្ខយា;

បរិទេវិតសោកេហិ,

អភិនយោ សសូរិភិ.

ករចរណវទនវេបថុគត្តថម្ភហទយកម្បនសុក្ខោដ្ឋតាលុកណ្ឋេហិ ភយានកោ និច្ចមភិនយោ.

រុទ្ទស្ស តុ ភូកុដ្យាទិ អនុភាវោ.

វីរោ’ភិនីយតេ ចាគ-

វេសារជ្ជាទិតោ តថា;

អក្ខេបសូចតាទីហិ,

ថេរសោរាទិតោ ភវេ.

ពីភច្ឆស្ស តុ –

អយំ បច្ឆាទនា ព្យត្ត-

បាទពាហច្ឆិកូលនា;

ឧព្ពេជនាទីហិ មតោ,

តជ្ជេហិ’ភិនយោ សទា.

អព្ភុតំ ¶ បន –

ទន្តលោចនវិត្ថារា,

បសាទោបសមាទិហិ;

រោមញ្ចសេទតាសស្សុ,

សាធុវាទេហិ ទស្សយេ.

សាត្តិកានំ ត្វដ្ឋន្នំ ថម្ភសេទរោមញ្ចសរភេទវេបថុវេវណ្ណមស្សុបលយានំ យថាក្កមំ និក្រិយតា, វាត, ច្ចាសីត, ទោភគ្គឡា’បាង្គបូរណ, មុខច្ឆាយាវិបល្លាស, លោចនមជ្ជន, មហិបាតាទយោ អភិនយា.

ឯវំ ព្យភិចារីនម្បិ និព្ពេទ, គិលានិ, សង្កិ’ស្សា, មទ, សមា’លស្យាទីនំ យថាក្កមំ សាស, សន្តាប, ទិសាវលោកន, គុណមច្ឆេរ, ភីត, ង្គមទ្ទន, សមាទយោ អភិនយាតិ.

ព្យភិចារីសុ សង្កា នាម អាសង្កចិត្តតា. គិលានិ គេលញ្ញតា. និព្ពេទោ អត្តាវមាននំ. មទោ បមាទុក្កំសោ. សមោ ខេទោ. ទីនតា ចេតសោ ទុក្ខតា. ធិតិ សន្តោសោ. ហរិសោ ចេតោបសាទោ. បីឡា រុទ្ទាចារាទីហិ មុខវិការោ. អាវេគោ សម្ភមោ. ជឡតា អប្បដិបត្តិ, ឧគ្គតា ទារុណត្តំ. សុត្តំ សុបនំ. តាសោ ចិត្តក្ខោភោ. ឧស្សាហោ ឧស្សុក្កំ. វិសាទោ ខេទោ. អពហិត្ថា អាការគុត្តតា. អមរិសោ អក្ខមតា. វិពោធោ វិនិទ្ទតា. សេសា បបញ្ចភយា ន វិត្ថារិតាតិ. រសវណ្ណនា.

១០៥. សិលោកេន វចសោ នាមានិ. ភាសិតព្ពន្តិ ភាសិតំ. លប វចនេ, លបិតំ. ភាសីយតេតិ ភាសា. វោហរីយតេតិ ¶ វោហារោ, ហរ ហរណេ វិបុព្ពោ, ‘‘វោហារ វចនេ’’តិ វា ធាតុ. វុច្ចតេតិ វចនំ. វចោបិ, មនោគណោយំ. ឧច្ចតេតិ ឧត្តិ,តិ. វុច្ចតេតិ វាចា, អ. គិណន្តិ សទ្ទាយន្តិ តន្តិ គិរា, គេ សទ្ទេ, ឥរោ, គាយិតព្ពាតិ វា គិរា. វាយតេ សទ្ទាយតេតិ វាណី, យុ, ឦ ច, បរេសំ មម្មវិជ្ឈនដ្ឋេន វាណោ វិយាតិ វា វាណី, ឦ. ភរតោ នាម សត្ថការោ ឥសិ, តស្សេសា ភារតី. កថីយតេតិ កថិតា. វុច្ចតេតិ វចី, ឦ. ព្រហ្មី, សរោវតីតិបិ វចសោ នាមានិ.

១០៦. ឯកមេវាខ្យាតបទំ យត្ថ ឯកាខ្យាតោ សវិសេសនេន ការកបទេន សហិតត្តា សការកោ បទចយោ សម្ពន្ធត្ថោ បទសមុទាយោ វាក្យំ នាម សិយា, យថា – វេស្សន្តរោ រាជា សុខវិបាកំ កម្មំ ករោតិ, បុរិសោ គច្ឆតិ. អាខ្យាតគ្គហណញ្ចេត្ថ ក្រិយាសទ្ទោបលក្ខណំ, តេន ទេវទត្តោ កដំ កតវា ឥច្ចាទីនិបិ វាក្យំ នាម សិយា. អមរកោសេ បន – ‘‘តិស្យាទ្យន្តចយោ វាក្យំ, ក្រិយា វា ការកាន្វិតា’’តិ [អមរ ៦.២] ទ្វីហិ លក្ខណេហិ វាក្យមាហ. តស្សត្ថោ – តិស្យាទ្យន្តចយោ ត្យាទិស្យាទ្យន្តបទានំ ចយោ សមូហោ សម្ពន្ធត្ថោ វាក្យំ, តំ យថា – ឧច្ចំ បឋតិ, ឱទនំ បចតិ. តថា ច ភាវាខ្យំ អាខ្យាតំ សាព្យយការកវិសេសនំ វាក្យំ, អាខ្យាតំ ត្យាទ្យន្តំ សាព្យយំ វា សការកំ វា សវិសេសនំ វា វាក្យមុច្ចតេ. ត្យាទិគ្គហណំ ក្រិយាសទ្ទោបលក្ខណំ, តេន ទេវទត្តោ ¶ កដំ កតវា ឥច្ចាទីនិបិ វាក្យំ. ឧបលក្ខណនិរបេក្ខំ អបរំ វាក្យលក្ខណមាហ ‘‘ក្រិយា វា ការកាន្វិតា’’តិ. ក្រិយាបទំ វា ការកសម្ពន្ធំ វាក្យំ, យថា – រាជា គច្ឆតិ, រាជា គតោ. ឥមស្មិំ បក្ខេ សាព្យយស្សបិ អនព្យយស្សបិ សព្ពស្ស ក្រិយាការកបទសមូហស្ស វាក្យត្តមាហ.

ភយាទីហិ យំ ទ្វិក្ខត្តុំ វា តិក្ខត្តុំ វា ឧទីរណំ កថនំ ‘‘សប្បោ សប្បោ, វិជ្ឈ វិជ្ឈា’’ត្យាទិកំ, តំ អាមេឌិតំ ញេយ្យំ. មេឌិ ឧម្មាទនេ, អាបុព្ពោ ទ្វត្តិក្ខត្តុមុច្ចារណេ វត្តតិ. យថា ‘‘ឯតទេវ យទា វាក្យំ, អាមេឌយតិ វាសវោ’’ [‘‘ហរិវំសេ’’តិ ចិន្តាមណិដីកាយំ វុត្តំ]. ‘‘ទេវទត្តេនាមេឌោ កតោ’’ ឥច្ចត្រាប្យយមេវត្ថោ, សោកាទិនា ហិ ‘‘ភាតា ភាតា’’ឥត្យុច្ចារីយតេ, ភាវេ កម្មនិ ច តោ. កម្មញ្ច បទំ វាក្យម្ហា.

១០៧. អាមេឌិតស្ស វិសយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ភយេ’’ច្ចាទិ. ‘‘សប្បោ សប្បោ, ចោរោ ចោរោ’’ត្យាទីសុ ភយេ. ‘‘វិជ្ឈ វិជ្ឈ, បហរ បហរា’’ត្យាទីសុ កោធេ. ‘‘សាធុ សាធូ’’ត្យាទីសុ បសំសាយំ. ‘‘គច្ឆ គច្ឆ, លុនាហិ លុនាហី’’ត្យាទីសុ តុរិតេ. ‘‘អាគច្ឆ អាគច្ឆា’’ត្យាទីសុ កោតូហលេ. ‘‘ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ ចិន្តយន្តោ’’ត្យាទីសុ អច្ឆរេ. ‘‘អភិក្កមថាយស្មន្តោ អភិក្កមថាយស្មន្តោ’’ត្យាទីសុ ហាសេ. ‘‘កហំ ឯកបុត្តក, កហំ ឯកបុត្តកា’’ត្យាទីសុ សោកេ. ‘‘អហោ សុខំ អហោ សុខ’’ន្ត្យាទីសុ បសាទេ. ចសទ្ទោ អវុត្តសមុច្ចយត្ថោ, តេន គរហា’សម្មានាទីនំ សង្គហោ ¶ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ ‘‘បាបោ បាបោ’’ត្យាទីសុ គរហាយំ. ‘‘អភិរូបក, អភិរូបកា’’ត្យាទីសុ អសម្មានេ. ឯវមេតេសុ នវសុ, អញ្ញេសុ ច អាមេឌិតវចនំ ពុធោ បណ្ឌិតោ ករេ ករេយ្យ យោជេយ្យ អាមេឌនំ បុនប្បុនុច្ចារណំ អាមេឌិយតិ វា បុនប្បុនុច្ចារីយតីតិ អាមេឌិតន្តិ កត្វា.

១០៨. ឥរុ, យជុ, សាមន្តិ តយោ វេទា សិយុំ, តត្រ ឥរុសទ្ទោ នារី ឥត្ថិលិង្គោ. ឥច ថុតិយំ, ឥច្ចន្តេ ទេវា ឯតាយាតិ ឥរុ, ឧ, ចស្ស រោ. យជន្តេ អនេនេតិ យជុ, ឧ. សោ អន្តកម្មនិ, ករណេ មោ, សោយន្តិ បាបមនេនេតិ សាមំ, ឱស្សា, ‘‘សា តនុករណាវសានេសូ’’តិ វា ធាត្វត្ថោ. វិទន្តិ ធម្មមេតេហីតិ វេទា.

ឯតេ ឯវ តយោ វេទា តយី នាម, តយោ អវយវា អស្សាតិ តយី. អយំ តយីសទ្ទោ នារី ឥត្ថិលិង្គោ. តិកំ វេទេ. មុនាតិ ជានាតិ ធម្មំ អនេនាតិ មន្តោ, តោ, ឧស្ស អ. សុយ្យតេ ធម្មំ ឯតាយាតិ សុតិ. ឥត្ថិយំ សុតិសទ្ទោ.

១០៩. វេទសត្ថការកេ ទស ឥសយោទស្សេតុមាហ ‘‘អដ្ឋកោ’’ច្ចាទិ. អត្ថំ ហិតំ, អត្ថេ វា សត្ថេ ករោតីតិ អដ្ឋកោ. វាមំ កល្យាណវចនំ ករោតីតិ វាមកោ, រស្សសរីរត្តា ¶ វា វាមនោ, សោ ឯវ វាមកោ, នស្ស កការត្តំ កត្វា. វាមោ នាម ហរោ, សោ ទេវោ អស្ស វាមទេវោ.

‘‘វាមំ សព្យេ បតីបេ [បតីបេតិ បដិកូលេ] ច, ទវិណេ [ទវិណេតិ ធនេ] ចាតិសុន្ទរេ;

បយោធរេ ហរេ កាមេ, ជញ្ញា វាម’មបិត្ថិយ’’ន្តិ.

ហិ នានត្ថសង្គហេ.

អង្គិរសស្ស ឥសិនោ អបច្ចំ អង្គិរសោ, ចិត្រសិខណ្ឌិនោ អបច្ចំ បុត្តោ. អថ វា អង្គិម្ហិ កាយេ រសោ សិទ្ធិប្បត្តោ បារទោ យស្សាតិ អង្គិរសោ. តេនេវ តស្ស បុត្តំ សុរាចរិយំ ‘‘ជីវោ’’តិ វទតិ. ជីវយតិ រណេ អសុរនិហតេ ទេវេតិ ជីវោ [អមរ ៣.២៤ ចិន្តាមណិដីកា ឱលោកេតព្ពា]. ភរតីតិ ភគុ, ភំ វានក្ខត្តំ គច្ឆតិ ជានាតីតិ ភគុ, ឧ. យមំ សំយមំ ទទាតិ បរេសន្តិ យមទោ ច សោ ទក្ខិណេយ្យគ្គិត្តា អគ្គិ ចេតិ យមទគ្គិ, រាមស្ស បិតា [បរសុរាមស្ស បិតា (សទ្ទកប្បទ្ទុមេ)]. វសិដ្ឋស្ស អបច្ចំ វាសិដ្ឋោ. ភារទ្វាជស្ស អបច្ចំ ភារទ្វាជោ. កស្សបស្ស អបច្ចំ កស្សបោ. វេស្សាមិត្តស្ស អបច្ចំ វេស្សាមិត្តោ. ឥតិ ឥមេ ទស ឥសយោ មន្តានំ វេទានំ កត្តារោ ការកា.

១១០. វេទេ ទស្សេត្វា តស្ស ឆឡង្គានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘កប្បោ’’ច្ចាទិ. យញ្ញកម្មានមុបទេសកោ កប្បោ ‘‘កប្បតេ បភវតី’’តិ កត្វា. សាធុសទ្ទានមន្វាខ្យាយកំ ព្យាករណំ វិសេសេន អាករីយន្តេ បកតិច្ចាទិនា អាព្យាបាទ្យន្តេ អនេន ¶ សទ្ទាតិ, យុ. ជោតិសត្ថំ គណនសត្ថំ សុភាសុភកម្មផលជោតនកំ. សិក្ខ្យន្តេ អព្ភស្យន្តេ [អជ្ឈយន្តេ (ក.)] ឯតាយាតិ សិក្ខា, អការាទិវណ្ណានំ ឋានករណបយតនានំ បដិបាទិកា. និច្ឆយេន, និស្សេសតោ វា ឧត្តិ និរុត្តិ, វណ្ណាគមោ វណ្ណវិបរិយយោច្ចាទិកា. ឆន្ទសិ អនុដ្ឋុភាទិវុត្តានំ បដិបាទិកា ឆន្ទោវិចិតិ, ឯតានិ ឆ វេទានំ អង្គានីតិ វទន្តិ.

១១១. បុរាវុត្តនិពន្ធនបាយត្តា បុរាវុត្តំ, តស្ស បពន្ធោ វិត្ថារោ, សន្តានោ វា ភារតាទិកោ ភារតយុទ្ធកថាទិកោ ព្យាសាទិបកតោ គន្ថោ ឥតិហាសោ នាម, ឥតិហសទ្ទោ បារម្បរិយោបទេសេ និបាតោ, ឥតិហា’ត្ថិ អស្មិន្តិ ឥតិហាសោ.

រុក្ខាទីនំ នាមបរិយាយេហិ នាមប្បកាសកំ រតនមាលាទិកំ សត្ថំ និឃណ្ដុ នាម, សោតិមិនា និឃណ្ដុសទ្ទស្ស បុល្លិង្គត្តំ ទីបេតិ, សព្ពត្រេវំ. តត្ថ តត្ថាគតានិ នាមានិ និស្សេសតោ ឃដេន្តិ រាសីករោន្តិ ឯត្ថាតិ និឃណ្ដុ, ពិន្ទាគមោ, វចនីយវាចកភាវេន អត្ថំ សទ្ទញ្ច និខណ្ឌតិ ភិន្ទតិ វិភជ្ជ ទស្សេតីតិ វា និខណ្ដុ, សោ ឯវ ខស្ស ឃការំ កត្វា និឃណ្ដូតិ វុត្តោ. រុក្ខាទីនំ នាមប្បកាសកន្តិមិនា ឯកេកស្ស អត្ថស្ស អនេកបរិយាយនាមប្បកាសកត្តំ វុត្តំ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ, អនេកេសំ អត្ថានំ ឯកសទ្ទវចនីយតាបកាសកវសេនបិ ¶ តស្ស គន្ថស្ស បវត្តត្តា [ទី. និ. ដី. ១.២៥៦; ម. និ. ដី. ១.២២; អ. និ. ដី. ២.៣.៥៩; សារត្ថ. ដី. ១.តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា].

១១២. លោកេ យំ វិតណ្ឌវាទីនំ សត្ថំ, តំ លោកាយតន្តិ វិញ្ញេយ្យំ. តនុ វិត្ថារេ, អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធំ, សគ្គមោក្ខវិរុទ្ធំ វា តនោន្តិ ឯត្ថាតិ វិតណ្ឌោ, ឌោ, ណត្តំ, វិរុទ្ធេន វា វាទទណ្ឌេន តាឡេន្តិ ឯត្ថ វាទិនោតិ វិតណ្ឌោ, តឌិ តាឡនេ, អទេសម្បិ ហិ យំ និស្សាយ វាទីនំ វាទោ បវត្តោ, តំ តេសំ ទេសតោបិ ឧបចារវសេន វុច្ចតិ, យថា ‘‘ចក្ខុំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា បហីយមានា បហីយតិ, ឯត្ថ និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតី’’តិ [ទី. និ. ២.៤០១; ម. និ. ១.១៣៤; វិភ. ២០៤]. លោកាតិ ពាលលោកា, តេ ឯត្ថ អាយតន្តិ ឧស្សហន្តិ វាយមន្តិ វាទស្សាទេនាតិ លោកាយតំ, អាយតិំ ហិតំ តេន លោកោ ន យតតិ ន ឦហតីតិ វា លោកាយតំ, តញ្ហិ គន្ថំ និស្សាយ សត្តា បុញ្ញក្រិយាយ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បាទេន្តិ.

យោ កវីនំ បណ្ឌិតានំ ហិតោ កវិត្តភោគសម្បត្តាទិបយោជនករោ ក្រិយាកប្បវិកប្បោ កវីនំ ក្រិយាសង្ខាតកប្បពន្ធនវិធិវិធាយកោ សុពោធាលង្ការាទិកោ គន្ថោ, សោ កេដុភំ នាម, កិដន្តិ គច្ឆន្តិ កោសល្លំ កវយោ ពន្ធនេសុ ឯតេនាតិ កេដុភំ, កិដ គតិយំ, អភោ, អស្សុការោ, អថ វា កិដតិ គមេតិ ក្រិយាទិវិភាគំ, តំ វា អនវសេសេន បរិយាទានតោ គមេន្តោ បូរេតីតិ កេដុភំ, ឧភ, ឧម្ភ បូរណេ.

វចីភេទាទិលក្ខណា ¶ ក្រិយា កប្បីយតិ វិកប្បីយតិ ឯតេនាតិ ក្រិយាកប្បោ. សោ បន វណ្ណបទសម្ពន្ធបទត្ថាទិវិភាគតោ អតិពហុ វិកប្បោតិ អាហ ‘‘ក្រិយាកប្បវិកប្បោ’’តិ, ឥទញ្ច មូលក្រិយាកប្បគន្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. សោ ហិ មហាវិសយោ សតសហស្សបរិមាណោ នយចរិតាទិបករណំ [នលចរិតាទិបករណំ (?)].

១១៣. ឧបលទ្ធោ កេនប្យត្ថោ យស្សំ សា ឧបលទ្ធត្ថា, ឥតិ អាខ្យាយិកាត្យុច្ចតេ អាខ្យាយតេ នាយកានុសាសកចរិតមស្សន្តិ, សញ្ញាយំ ណ្វុ.

បពន្ធេនេវ ច សវិត្ថារេន កប្បនំ យស្សំ សា បពន្ធកប្បនា, កាទម្ពរីបភុតិ. កថីយតីតិ កថា.

អត្ថា ភូមិហិរញ្ញាទយោ, តត្រ បធានំ ភូមិ ឥតរេសំ តប្បភវត្តា, តេសំ អជ្ជនេ បាលនេ ច ឧបាយភូតំ សត្ថំ អត្ថសត្ថំ, បយានក្យាទិបណីតំ [ពហស្វតិចាព្ពីក្យាទិប្រណីតំ (ចិន្តាមណិដីកា ៦.៥)], តស្មិំ ទណ្ឌនីតិសទ្ទោ បវត្តោ. សាមាទីនំ ចតុត្ថោបាយោ វធពន្ធនាទិលក្ខណោ ទណ្ឌោ, តស្ស នីតិ បណយនំ ទណ្ឌនីតិ, បាយេន នីតិស្ស ទណ្ឌេន ព្យប្បទេសោ, វធទោសពាហុល្យេន បាយសោ ទណ្ឌស្ស បណយនតោ, ទណ្ឌនីត្យត្ថត្តា សត្ថញ្ច ទណ្ឌនីតិ.

ទ្វយំ កថាយំ. វុត្តោ អនុវត្តនីយោ អន្តោ បរិសមត្តិ យស្ស អត្តនោ ការិយភាគស្ស បាបនតោតិ វុត្តន្តោ. បវត្តន្តេ ការិយា យស្សំ បវត្តិ,តិ. ចការេន វុត្តឧទន្តាទយោ គហិតា. ការិយស្ស វុត្តិ អត្រត្ថីតិ អស្សត្ថ្យត្ថេ ¶ ណោ. ឧគ្គតោ អន្តោ បរិសមត្តិ យស្ស ឧទន្តោ.

១១៤. អធិវចនន្តំ នាមេ. សញ្ជានន្តិ ឯតាយាតិ សញ្ញា, អ. អាខ្យាយតេ ឯតាយាតិ អាខ្យា. អហ្វយតេ ឯតាយាតិ អវ្ហា, ហុ សទ្ទេ, វ្ហេ អវ្ហានេតិ វា ធាតុ, អ. សម្មា អាជានាតិ, សមំ វា ជានាតិ ឯតាយាតិ សមញ្ញា. អភិធីយតេ យេន, យុ. នម្យតេ អព្ភស្សតេ អស្មិន្តិ នាមំ, នមតិ នាមយតីតិ វា នាមំ. អហ្វាយតេតិ អវ្ហយោ, កម្មេ យោ. នាមមេវ នាមធេយ្យំ. នាមរូបេហិ [នាមសទ្ទេហិ (ក.) ភាគរូបនាមេហិ ធេយ្យោ (បាណិនិ ៥.៤.៣៦ វា)] សកត្ថេ ធេយ្យោ យទាទិនា, តិដ្ឋតិ វា ឯត្ថ អត្ថោតិ ធេយ្យំ, ធរីយតេ ឧច្ចារិយតេតិ វា ធេយ្យំ, នាមមេវ ធេយ្យំ នាមធេយ្យំ. អធីនំ វចនំ អធិវចនំ, កេន អធីនំ? អត្ថេន. បុដ្ឋស្ស បដិវចនំ បដិវាក្យំ. បដិគតំ បច្ឆាគតំ វាក្យំ បដិវាក្យំ. ឧត្តរីយតេ អតិក្កម្យតេ យេនាតិ ឧត្តរំ.

១១៥. តិកំ បុច្ឆាយំ. បុច្ឆិតព្ពោតិ បញ្ហោ, ញាតុមិច្ឆិតោ ហិ អត្ថោ បញ្ហោ នាម. បុច្ឆ បុច្ឆនេ, ចស្ស ញោ, ឆស្ស ហោ, ឧស្ស អ, បញ្ហ បុច្ឆនេតិបិ ធាតុ. យុជ យោគេ, អនុយុញ្ជិតព្ពោ ¶ បុច្ឆិតព្ពោតិ អនុយោគោ. បុច្ឆនំ, បុច្ឆិតព្ពាតិ វា បុច្ឆា. ឯតេនេវ នយេន ទ្វីសុបិ ភាវសាធនម្បិ កត្តព្ពមេវ.

ចតុក្កំ និទស្សនេ. បកតេន សទិសំ និទស្សេតិ ឯតេនាតិ និទស្សនំ, បកតស្សោបបាទនំ វាក្យំ. ឧបោគ្ឃញ្ញតេ [ឧបោហញ្ញតេ (?)] បដិបាទីយតេ អនេនាតិ ឧបោគ្ឃាតោ. ឧប ឧបុព្ពោ ហនធាតុ បដិបាទនត្ថោ. ទស្សីយតេ អនេនាតិ ទិដ្ឋន្តោ, អន្តោ, ទិដ្ឋោ វា បកតស្ស អន្តោ បរិសមត្តិ យេនាតិ ទិដ្ឋន្តោ. សព្ពត្រាបិ វា កម្មសាធនម្បិ កត្តព្ពំ. ឧទាហរីយតិ បកតស្សោបបាទនាយាតិ ឧទាហរណំ.

១១៦. ចតុក្កំ សង្ខេបេ. សមាតិ តុល្យត្ថា. សង្ខិបីយតេ ឯកទេសតោ កថីយតីតិ សង្ខេបោ, ខិប បេរណេ. សំហរីយតេ សង្ខេបេន បច្ចាខ្យាយតេ ឯតេនាតិ សំហារោ. សមស្យតេ សង្ខិបីយតេតិ សមាសោ, អសុ ខេបនេ. សង្ខេបេន គយ្ហតេ អនេនាតិ សង្គហោ.

‘‘ត្វំ សតំ សុវណ្ណំ ធារយសិ’’ឥត្យាទិកំ តុច្ឆភាសនំ អភូតភាសនំ អព្ភក្ខានំ នាម. អសច្ចេន អក្ខានំ ភាសនំ អព្ភក្ខានំ.

១១៧. ទ្វយំ ¶ វិវាទាយ វិភាគវិសយេ [ឥណវាទាទិវិសយេ (ចិន្តាមណិដីកា ៦.៩)]. វិរុទ្ធំ កត្វា អវហរតិ វទតិ យន្តិ វោហារោ. វិរុទ្ធំ កត្វា វទតិ យន្តិ វិវាទោ. សព្ពត្រ ភាវសាធនំ វា យុជ្ជតិ. ‘‘មុសាវាទំ វទន្តោ ឃោរានិ ត្វំ នរកានិ យស្សសី’’ត្យាទិសរូបំ សបនំ. សប អក្កោសេ, ថោ, សបថោ.

តិកំ ខ្យាតេ. យជតិ ឯតេនាថិ យសោ, ជស្ស សោ, សព្ពត្ថ យាតីតិ វា យសោ, សោ, យសតិ បយសតីតិ វា យសោ. សិលោកតិ បត្ថរតីតិ សិលោកោ, សិលោក សង្ឃាតេ. កិត្ត សទ្ទនេ, កិត្តីយតេ កថីយតេតិ កិត្តិ, ឥ. សមញ្ញា ច ខ្យាតេ, សំ អាបុព្ពោ ជានាតិ ខ្យាតេ. តថា ហិ ‘‘ញាតោ, អភិញ្ញាតោ, សង្ខ្យាតោ, វិស្សុតោ, សមញ្ញាតោ’’តិ រតនកោសេ វុត្តំ. ឧច្ចធនិនា សទ្ទនំ ឃោសនា នាម, ឃុស សទ្ទេ, ឃុសនំ សទ្ទនំ ឃោសនា.

១១៨-១១៩. ទ្វយំ បដិសទ្ទេ. ឃុសនំ ឃោសោ, តំ បដិគតោ, ទុតិយាសមាសោ. ឯវំ រវំ បដិគតោ បដិរវោ. អថ ¶ វា ឃោសស្ស បតិរូបោ បដិឃោសោ. រវស្ស បតិរូបោ បដិរវោ. បដិសុតិ, បដិទ្ធនីតិបិ បដិសទ្ទស្ស នាមានិ, វចីមុខំ វចនោបក្កមោ ឧបញ្ញាសោ នាម, ឧបនិបុព្ពោ អាស ឧបវេសនេ, ឧប បឋមំ បុរិមវចនស្ស សមីបំ វា ន្យាសោ ឋបនំ ឧបញ្ញាសោ, ន្យស្ស ញោ.

សត្តកំ ថុតិយំ. កត្ថ សិលាឃាយំ, យុ, កថនំ វាអសរូបទ្វិភាវវសេន កត្ថនា. សិលាឃ កត្ថនេ, សិលាឃា. សីលស្ស វា សភាគគុណស្ស អាហននំ សីលាឃា, សា ឯវ រស្សំ កត្វា សិលាឃា. វណ្ណ បសំសាយំ, វណ្ណីយតេតិ វណ្ណនា. នុ ថុតិយំ,តិ, នុតិ. ថុ អភិត្ថវេ,តិ, ថុតិ. ថោម សិលាឃាយំ, ថោមនំ. បបុព្ពោ សំស បសំសនេ, អ.

សិខណ្ឌីនំ មយូរានំ នាទោ នទរវោ កេកា នាម, កា សទ្ទេ, កេឥតិ កាយតីតិ កេកា, កម្មនិ អ, អថ វា កាយតិ, កាយនំ វា កា, កេ មយូរេ បវត្តា កា កេកា, អលុត្តសមាសោ. គជានំ នាទោ កោញ្ចនាទោ នាម, កោញ្ចសកុណនាទសទិសោ នាទោ កោញ្ចនាទោ. ហយានំ អស្សានំ ធនិ សទ្ទោ ហេសា នាម, ហេស អព្រត្តសទ្ទេ, ហេសនំ ហេសា, ហេ ឥតិ បវត្តតីតិ វា ហេសា.

១២០-១២១. ទ្វយំ បរិយាយេ. បរិព្យត្តមត្ថំ អយន្តិ គច្ឆន្តិ ពុជ្ឈន្តិ ឯតេនាតិ បរិយាយោ. ឯកោ អត្ថោ បុនប្បុនំ វុច្ចតិ ¶ យេនាតិ វេវចនំ. ទ្វយំ សាកច្ឆាយំ. សហ, សម្មា វា អវិរោធេន កថា សាកច្ឆា, សំកថា ច. តោ, ថស្ស ចោ, តស្ស ឆោ.

សាទ្ធបជ្ជេន គរហស្ស នាមានិ. ទោសក្ខានេន វទនំ ឧបវាទោ. កុស អវ្ហានេ ភេទនេ ច, ក្វចិ ‘‘អបក្កោសោ’’តិ បាឋោ, ណោ. វណ្ណោ ថុតិ, តស្ស អវទនំ អវណ្ណវាទោ. ហីឡនេន វទនំ អនុវាទោ. ជនានំ វាទោ គរហណំ ជនវាទោ. គរហណេន វាទោ អបវាទោ. បរិវទនំ បរិវាទោ, រស្សស្ស ទីឃតា. ឯតេ ឧបវាទាទយោ តុល្យត្ថា សមានត្ថា. វិសមវុត្តប្បភេទេសុ វត្តមិទំ. ខិប បេរណេ, ខិបនំ ពហិករណំ ខេបោ. និទិ កុច្ឆាយំ, អ, និន្ទា. យថា ឧបវាទាទយោ គរហត្ថា, កុច្ឆាទយោបិ តថាតិ តថាត្ថោ. កុច្ឆ អវក្ខេបនេ, ចុរាទិ, កុស អក្កោសេតិមស្ស វា បព្ពជ្ជាទិត្តា ‘‘កុច្ឆា’’តិ រូបំ និប្ផជ្ជតិ. គុប, គោប កុច្ឆនេសុ, ‘‘តិជគុបកិតមានេហិ ខឆសា វា’’តិ ឆោ. គរហ កុច្ឆនេ. តត្ថ កេចិ ‘‘ឧបវាទាទយោ អព្ភក្ខានត្ថា, ខេបាទយោ និន្ទត្ថា’’តិ វទន្តិ, តំ អមរកោសេន វិរុជ្ឈនតោ អព្ភក្ខានត្ថស្ស ច វុត្តត្តា ន គហេតព្ពំ. ឯតេ ឧបវាទាទយោ សត្ត អព្ភក្ខានេបិ វត្តន្តិ.

វិវាទកាមស្ស ទុព្ពាទោ ឧបារម្ភោ, សោ ច ឦទិសេ សព្ពលោកចូឡាមណិភូតេ សក្យកុលេ សម្ភូតស្ស ភគវតោ កិមិទំ កម្មមុចិតន្តិ គុណាវិករណបុព្ពកោប្យត្ថិ, ពន្ធកីសុតស្ស តវេទមុចិតមេវាតិ និន្ទាបុព្ពកោបិ ឧបារម្ភោ. តត្រ យោ និន្ទាបុព្ពោ សនិន្ទោ ឧបារម្ភោ, សោ បរិភាសនមុច្ចតេ. ឧបគន្ត្វា បរេសំ ចិត្តស្ស អារម្ភនំ វិកោបនំ ឧបារម្ភោ. ទោសក្ខានេន ភាសនំ បរិភាសនំ.

១២២. អនរិយានំ ¶ លាមកានំ វោហារតោ, អរិយានំ ឧត្តមជនានំ វា អវោហារតោ អនរិយវោហារោតិ សង្ខាតានំ អទិដ្ឋេ ទិដ្ឋវាទាទីនំ អដ្ឋន្នំ វោហារានំ វសេន យា វាចា លាមកជនេហិ បវត្តិតា វុត្តា, វីតិក្កមទីបនី អជ្ឈាចារវីតិក្កមសាធនី សា វាចា អរិយជនេហិ វត្តព្ពមរិយាទាតិក្កមត្តា អភិវាក្យំ នាម សិយា.

១២៣. មុហុំភាសា ពហុសោ អភិធានំ អនុលាបោ នាម, អនុ បុនប្បុនំ លាបោ អនុលាបោ. អនត្ថិកា គិរា និប្បយោជនំ ឧម្មត្តាទិវចនំ បលាបោ, បយោជនរហិតោ លាបោ បលាបោ, បសទ្ទោ វិយោគត្ថជោតកោ.

គមនាគមនាទិសមយេ អាទិម្ហិ ភាសនំ បិយវចនំ អាលាបោ, អាទិម្ហិ លាបោ អាលាបោ, អាបុច្ឆាសទ្ទោប្យត្រ. ទោសេន បតិដ្ឋិតោ បរិទ្ទវោ បរិទេវនំ អនុសោចនំ អតិក្កមលាបោ វិលាបោ នាម, វិវិធេន, វិវិធំ វា លាបោ វិលាបោ. បរិទេវនំ បរិទេវោ, សោ ឯវ បរិទ្ទវោ, ទេវ បរិទេវនេ.

១២៤. វិរុទ្ធំ ¶ វចនំ វិរោធោត្តិ. វិរុទ្ធំ បលាបោ វិប្បលាបោ. សន្ទិស្សតេតិ សន្ទេសោ, សន្ទិស្សមានោ អត្ថោ, តស្សោត្តិ. យាយ សន្ទិដ្ឋោ អត្ថោ អភិធីយតេ, សា សន្ទេសោត្តិ វាចិកមុច្ចតេ. វច សន្ទេសេ, សកត្ថេ ណិកោ, សន្ទិដ្ឋត្ថា វាចា ឯវ វាចិកមិច្ចត្ថោ.

មិថុ អញ្ញមញ្ញំ វិរោធរហិតំ វចនំ ‘‘សម្ភាសនំ, សល្លាបោ’’តិ ច វុច្ចតិ. យថា ឯកោ ព្រូតេ ‘‘អជ្ជ សោភនំ នក្ខត្ត’’ន្តិ, ឥតរោប្យាហ ‘‘តថេវា’’តិ.

១២៥. និដ្ឋុរំ វាក្យំ កក្កសវចនំ ផរុសំ នាម, បរេ ជនេ ឧស្សាបេតិ ទាហេតីតិ បរុសំ, តទេវ បស្ស ផការំ កត្វា ផរុសំ. អសវនីយត្តា ន ឥច្ឆិតព្ពន្តិ និដ្ឋុរំ, ឧរោ, យថា ‘‘នាគោ’’តិ. ទ្វយំ កណ្ណសុខវចនេ. មនំ អា ភុសំ ញាបេតិ តោសេតីតិ មនុញ្ញំ, ញា បរិមាណតោសននិសានេសុ, អស្សុការោ. ហទយំ មនំ គច្ឆតិ បវិសតីតិ ហទយង្គមំ.

សំកុលាទិទ្វយំ បុព្ពាបរវិរោធិនិ បុព្ពាបរវិរុទ្ធេ វាក្យេ, យថា –

យាវជីវមហំ មោនី, ព្រហ្មចារី ច មេ បិតា;

មាតា ច មម វញ្ឈាសិ, អបុត្តោ ច បិតាមហោ.

សំកុលន្តិ ជឡីភវន្ត្យនេនាតិ សំកុលំ. កិលិស្សន្តេ ឯត្ថាតិ កិលិដ្ឋំ.

១២៦. សមុទាយត្ថរហិតំ ¶ ទសទាឡិមាទិវាក្យំ [ទស ទាឋិមានិ ឋឡបូបា កុណ្ឌ’ មជាជិនំ បលាលបិណ្ឌា (ន្យាយភាស្ស ៥.២.១០ មោគ្គល្លានបញ្ចិកាដីកា ១.១)] អសម្ពទ្ធត្តា អពទ្ធមិតិ កិត្តិតំ កថិតំ, ន ពជ្ឈតេ ហទយមត្រាតិ អពទ្ធំ, តោ.

នត្ថិ តថំ សច្ចមត្រាតិ វិតថំ. ផរុសាទយោ វិតថសទ្ទំ យាវ តិលិង្គិកា.

១២៧. បជ្ជទ្ធំ សច្ចវចនេ. សម្មាសទ្ទោយំ អព្យយំ, សព្ពលិង្គវិភត្តិវចនេសុ ច សមានោ. ន វិតថំ អវិតថំ. សន្តេសុ សាធូសុ ភវំ សច្ចំ. សត សាតច្ឆេ វា, វជាទិនា យោ, សច្ចំ. តថសទ្ទោ ភូតបរិយាយោ, ‘‘តថេន មគ្គេន យថាត្ថភាជិនា’’តិ [តថាគតា ជិនាតិ (ក.)] បយោគោ. តថេ សាធុ តច្ឆំ, សាធ្វត្ថេ យោ. យថាតថសទ្ទាបិ ច សច្ចត្ថា អលិង្គា. តព្ពន្តា សច្ចវចនវន្តវាចកា សម្មា សច្ចំ យថាតថំសទ្ទវជ្ជិតា សេសា អវិតថាទយោ តីសុ លិង្គេសុ វត្តន្តិ. សច្ចំសទ្ទោ តុ អលិង្គោ. អមរកោសេ បន សម្មា សច្ចសទ្ទានម្បិ តព្ពតិ តិលិង្គត្តំ វុត្តំ, យថា – សច្ចំ តច្ឆំ រិតំ សម្មា, អមូនិ តីសុ តព្ពតិ [អមរ ៦.២២]. យថា – សច្ចោ ព្រាហ្មណោ, សច្ចា នារី, សច្ចំ វិប្បកុលំ. ឥធ បន សព្ពលិង្គវចនវិភត្តីសុ រូបភេទាភាវា សម្មាសទ្ទស្ស អព្យយត្តំ, តិលិង្គេស្វបិ រូបភេទាភាវា សច្ចំសទ្ទស្ស អលិង្គត្តញ្ច វុត្តំ. យថា – សម្មា វាចា, សម្មា វោហារោ, សម្មា វចនំ. សច្ចំ ព្រាហ្មណោ, សច្ចំ នារី, សច្ចំ វិប្បកុលំ. មិច្ឆាមុសាសទ្ទា បន សព្ពត្រាបិ អព្យយមេវ ភវន្តិ. យថា ¶ – មិច្ឆា វាចា, មិច្ឆា វោហារោ, មិច្ឆា វចនំ. មុសា វាចា, មុសា វោហារោ, មុសា វចនំ.

១២៨. សោឡស សទ្ទមត្តបរិយាយេ ទស្សេតុំ ឧបជាតិំ ‘‘រវោ’’ឥច្ចាទិមាហ. រុយតេ សទ្ទាយតេតិ រវោ, រុ សទ្ទេ. នទនំ នាទោ, និរត្ថោ នាទោ និនាទោ, នទ អព្យត្តសទ្ទេ. ឯវំ និនទោ, រស្សត្តមេវ វិសេសោ. សប្បតិ ឧច្ចារីយតីតិ សទ្ទោ. ឃុស សទ្ទេ, បាតុភាវោ ឃោសោ និគ្ឃោសោ. នទនំ នាទោ. ធន សទ្ទេ, ធនីយតីតិ ធនិ. និគ្ឃោសោ ច នាទោ ច ធនិ ច និគ្ឃោសនាទធនយោ. រវោ ឯវ រាវោ. អារាវោតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ. តថា សំរាវវិរាវអារវា. ឃុសនំ ឃោសោ. អារាវោ ច សំរាវោ ច វិរាវោ ច ឃោសោ ច អារវោ ចាតិ ទ្វន្ទោ. សុ សវនេ, សុយ្យតេតិ សុតិ. សរតិ សុយ្យមានតំ គច្ឆតីតិ សរោ. និស្សនតិ ឯតេនាតិ និស្សនោ, សន សម្ភត្តិយំ និបុព្ពោ. សរោ ច និស្សនោ ចាតិ ទ្វន្ទោ.

១២៩. វិសជ្ជីយតេ ន លគ្គីយតេ សេម្ហាទីហីតិ វិសដ្ឋោ. មនិតព្ពន្តិ មញ្ជុ, ជុ, មន ញាណេ, សុណន្តានំ វា មនំ រញ្ជេតីតិ មញ្ជុ, ឧ, ន រលោបោ. សុខេនេវ វិជានិតព្ពត្តា វិញ្ញេយ្យោ. ហិតសុខនិប្ផាទនតោ សោតព្ពោតិ សវនីយោ. ពហិទ្ធាបរិសា អង្គុលិមត្តម្បិ ន វិសរតិ ន គច្ឆតីតិ អវិសារី ¶ , តស្សីលត្ថេ ណី, វិវិធេន វា ន សរតីតិ អវិសារី, ឆិន្នស្សរានំ វិយ ទ្វេធា ន ហោតីត្យត្ថោ. វិន្ទ្យតេ លព្ភតេតិ ពិន្ទុ, វស្ស ពោ, និគ្គហីតាគមោ, ឧ ច, វដ្ដត្តា វា ពិន្ទុ, ឥមស្មិំ បក្ខេ បព្ពជ្ជាទិនា រូបសិទ្ធិ. បញ្ចន្នំ ឋានគតីនំ ទូរដ្ឋានតោ ជាតត្តា គម្ភីរោ. បុនប្បុនំ នាទោ និន្នាទោ, ក្រិយាភិក្ខញ្ញត្តា ទ្វិត្តំ, អស្ស ឥ, និគ្គហីតាគមោ, សោ ឯត្ថ អត្ថីតិ និន្នាទី. ឥច្ចេវំ ភគវតោ អដ្ឋង្គិកោ សរោ ហោតិ.

១៣០. ខគ្គាទីនំ តិរច្ឆានគតានំ រុតំ វស្សិតន្ត្យុច្ចតេ. រុ សទ្ទេ, រុតំ. វស្ស សទ្ទេ, វស្សនំ រវនំ វស្សិតំ.

កោលាហលាទិទ្វយំ ពហូហិ សម្ភូយ កតេ អព្យត្តសទ្ទេ. កុល សង្ឃាតេ [សង្ខ្យានេ (ក.)], កោលនំ កោលោ, ឯកីភាវោ, តំ អាហលតិ វិន្ទតីតិ កោលាហលោ. ករោតិ ហិំសតិ មធុរន្តិ កលោ, តំ ហលតីតិ កលហលោ. ហល វិលេខនេ.

តិកំ គាយនេ. គេ សទ្ទេ, គេតព្ពំ គីតំ គានំ គីតិកា ច. សព្ពត្រ ភាវសាធនំ.

១៣១. តន្តិកណ្ឋោដ្ឋិតា [អមរ ៧.១] ឧសភាទយោ សត្ត សរា. ឆជ្ជាទយោ តយោ គាមា សមូហាត្យត្ថោ. វុត្តញ្ច ‘‘គាមោ នាម សរសមូហស្ស សន្ធាន’’ន្តិ. មនុស្សលោកវាទនវិធិនា ឯកេកស្ស ¶ សរស្ស វសេន តយោ តយោ មុច្ឆនា កត្វា ឯកវីសតិ មុច្ឆនា, ទេវលោកវាទនវិធិនា បន សមបញ្ញាស មុច្ឆនា វទន្តិ. តត្ថ ហិ ឯកេកស្ស សរស្ស វសេន សត្ត សត្ត មុច្ឆនា, អន្តសរស្ស ច ឯកាតិ សមបញ្ញាស មុច្ឆនា អាគតា, តេនេវ សក្កបញ្ហសុត្តសំវណ្ណនាយំ ‘‘សមបញ្ញាស មុច្ឆនា មុច្ឆិត្វា’’តិ [ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៤៥] បញ្ចសិខស្ស វីណាវាទនំ ទស្សេន្តេន វុត្តំ. មុច្ឆ មោហសមុស្សយេសុ, យុ, មុច្ឆនា. យថា កមេន វីណា វាទិតុំ សក្កា, ឯវំ សជ្ជនាហិ មុច្ឆនដ្ឋានានិ ឯកូនបញ្ញាសាត្យត្ថោ. ឯកេកស្ស សរស្ស សត្ត សត្ត ឋានានិ. យតោ សរស្ស មន្ទតារវវត្ថានំ ហោតិ, តេន ឯកូនបញ្ញាស ឋានានិ. ឥច្ចេតំ សរមណ្ឌលំ សរសមូហោ.

១៣២. សរាទីនំ នាមសរូបប្បភេទំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧសភោ’’ច្ចាទិ. ឥស គតិយំ. ឥសតិ ចិត្តំ បវិសតីតិ ឧសភោ, អភោ, ឥស្សុ ច. ‘‘ឧស ទាហេ’’តិ វា ធាត្វត្ថោ. យស្មា បន សោ សរោ ឧសភោ វិយ នទតិ, តស្មា ឧសភោតិ វុច្ចតិ. ធីមន្តេហិ គីយតេតិ ធេវតោ, វណ្ណវិការោ, វត្តំ.

នាសំ កណ្ឋមុរោ តាលុំ,

ជិវ្ហំ ទន្តេ ច និស្សិតោ;

ឆធា សញ្ជាយតេ យស្មា,

តស្មា ឆជ្ជោ ស ឧច្ចតេ [ចិន្តាមណិដីកា ៧.១].

គន្ធំ ¶ លេសំ អរតីតិ គន្ធរោ, រស្សស្ស ទីឃត្តេ គន្ធារោ ចេត្យញ្ញេ [អញ្ញេសមបីតិ (បាណិនិ ៣.១៣៧) ទីឃោ (ចិន្តាមណិដីកា ៧.១)], គន្ធារា នាម ជនបទា, តេហ្យយំ គីយតេតិ គន្ធារោ, ណោ. មជ្ឈេ លយវិសេសេ ភវោ មជ្ឈិមោ. បញ្ចន្នម្បិ ធេវតាទីនំ បូរណោ បញ្ចមោ, (បញ្ចន្នំ វា មហាភូតានំ បូរណោ បញ្ចមោ.) [( ) ឯត្ថន្តរេ បាឋោ អធិកោ វិយ ទិស្សតិ] និស្សេសតោ សីទន្តិ សរា យស្មិន្តិ [យស្មាតិ (ក.) – សទតោ អធិករណេ ឃឧ (ចិន្តាមណិដីកា ៧.១)], ណោ. ‘‘និសីទន្តិ សរា យស្មិំ, និសាទោ តេន ហេតុនា’’តិ ហិ វុត្តំ. ឯតេ សត្ត សរាតិ គទិតា កថិតា.

១៣៣-១៣៥. ឧសភាទយោ យេ នទន្តិ, តេ ទស្សេតុមាហ ‘‘នទន្តិ’’ច្ចាទិ. ឧសភំ នាម សរំ គាវោ នទន្តិ. តថា ធេវតំ តុរង្គា អស្សា, ឆជ្ជំ មយូរា សិខណ្ឌិនោ, គន្ធារំ អជា, មជ្ឈិមំ កោញ្ចា សកុណវិសេសា, បញ្ចមំ បរបុដ្ឋាទី កោកិលាទយោ, និសាទំ វារណា ហត្ថិនោ នទន្តិ. វុត្តញ្ច នារទមុនិនា –

‘‘ឆជ្ជំ ¶ នទតិ មយូរោ, គាវោ នទន្តិ ឧសភំ;

អជោ រោតិ ច [អជាវិកា តុ (ក.)] គន្ធារំ, កោញ្ចា នទន្តិ មជ្ឈិមំ.

បុប្ផសាធារនេ កាលេ, កោកិលោ រោតិ បញ្ចមំ;

អស្សោ តុ ធេវតំ រោតិ, និសាទំ រោតិ កុញ្ជរោ’’តិ.

មយូរាទយោបិ សព្ពេ ឥមេ សត្តា សមទា [សន្តោ (ក.) ឯតេ ច សមទា បញ្ចមំ គាយន្តិ (ចិន្តាមណិដីកា ៧.១)] បញ្ចមំ នទន្តិ.

ឆជ្ជោ គាមោ, មជ្ឈិមោ គាមោ, សាធារណោ គាមោតិ តយោ គាមា. តត្រ វីណាទណ្ឌំ វិភាគំ កត្វា អធោភាគស្ស ‘‘ឆជ្ជគាមោ’’តិ សញ្ញា, មជ្ឈភាគស្ស ‘‘មជ្ឈិមគាមោ’’តិ, ឧបរិភាគស្ស ‘‘សាធារណគាមោ’’តិ សញ្ញា. កិំ បន គាមភេទេ ការណំ? យស្មា ឯកស្សេវ សរស្ស គាមន្តរេ ភេទោ, តំភេទេ គាមានម្បិភេទោ. មាឃដីកាយំ បន សាធារណគាមដ្ឋានេ គន្ធារគាមោ កថិតោ, ឯកេកស្មិញ្ច គាមេ សត្ត សត្ត មុច្ឆនា. ឥធ បន ឧសភាទីសុ សត្តសុ សរេសុ បច្ចេកំ តិស្សោ តិស្សោ មុច្ឆនា កថិតា. កិំការណា? ឥធ មនុស្សលោកវាទនវិធិនា, តត្ថ ច ទេវលោកវាទនវិធិនា កថិតត្តា តថេវ ឋានានិ សត្ត សត្តេវ លព្ភរេតិ. យថា ឧសភាទីសុ តេសុ យថាវុត្តេសុ សរេសុ បច្ចេកំ ឯកេកស្មិំ សរេ តិស្សោ តិស្សោ មុច្ឆនា សិយុំ, តថេវ ឋានានិបិ សត្ត សត្តេវ លព្ភរេត្យត្ថោ.

១៣៦. សរានំ គាមេសុ ភិន្នសុតិត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តិស្សោ’’ឥច្ចាទិ. ឧសភស្ស សរស្ស តារកលមន្ទវសេន តិស្សោ សុតិយោ. ធេវតស្ស សរស្ស តារ មន្ទវសេន ¶ ទុវេ. ឆជ្ជស្ស តារកល មន្ទ កាកលីវសេន ចតស្សោ. គន្ធារស្ស ច តថា. មជ្ឈិមស្ស តារកល កាកលីវសេន តិស្សោ. បញ្ចមស្ស កល កាកលីវសេន ទុវេ. និសាទស្ស តារាទិវសេន ចតស្សោ សុតិយោ. ឥច្ចេវំ សត្តសុ សរេសុ កមតោ សម្បិណ្ឌិតា ទ្វាវីសតិ សុតិយោ សិយុំ. មាឃដីកាយំ បន អញ្ញថា សុតិភេទោ វុត្តោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘ចតុស្សុតិ សុវិញ្ញេយ្យោ, មជ្ឈិមោ មជ្ជិមដ្ឋិតោ;

ទ្វិស្សុតិ ចាបិ គន្ធារោ, តិស្សុតិ ឧសភោ តថា.

ឆជ្ជោ ចតុស្សុតិ ញេយ្យោ, និសាទោ ទ្វិស្សុតី តថា;

ចតុស្សុតិ ធេវតោ តុ, បញ្ចមោ តិស្សុតី មតោ’’តិ.

សព្ពមេតំ នាដកសត្ថតោ គហេតព្ពំ.

១៣៧. ‘‘ឧច្ចតរេ’’ត្យាទិនា សុតិភេទេ សរូបតោ ទស្សេតិ. ឧច្ចតរេ រវេ អត្យុច្ចធនិម្ហិ តារោ, តារយតិ ពោធយតីតិ តារោ. អព្យត្តេ អព្យត្តក្ខរេ មធុរេ សុតិសុខេ កលោ, កល មទេ. គម្ភីរេ ធនិម្ហិ មន្ទោ. មទិ ថុតិមោទមទមោហសុបនគតីសុ. មន្ទយតេ ពុជ្ឈតេនេនាតិ មន្ទោ.

តារាទយោ តយោ វាច្ចលិង្គត្តា តីសុ. តារោ ធនិ, តារា វាណី, តារំ រុតំ ឥច្ចាទិ. អព្យត្តមធុរសទ្ទោ កលោ. តត្រ កលេ សុខុមេ កាកលីសទ្ទោ, ឦបច្ចយន្តោ, ឦសំ ¶ កលា វាណី កាកលី នាម, កាសទ្ទោយមីសត្ថោ. ក្រិយាទិសមតាតិ គីតវាទិតបាទន្យាសាទិក្រិយានំ, កាលស្ស ច សមត្តំ លយោ នាម, លយ សាម្យគតីសុ, អាធារេ អបច្ចយោ, សព្ពាភិនយានម្បិ សាម្យំ លយោតិ កេចិ.

១៣៨. ទ្វយំ វីណាយំ. វិ ជននេ, តោ, ឦណត្តំ, វីណ វេឋនេតិ វា ធាតុ, អា, វីណា. វល្ល សំវរណេ, វល្លតេ ធនិវិសេសំ, ណ្វុ, វល្លកី, នទាទិ. វិបញ្ចីតិបិ វីណាយ នាមំ. វិបញ្ចយតីតិ វិបញ្ចី [វិបញ្ចយតិ វិត្ថារយតិសទ្ទំ (ចិន្តាមណិដីកា ៧.៣)], នទាទិ.

សា វីណា សត្តតន្តី សត្តហិ តន្តីហិ វិសិដ្ឋា បរិវាទិនី នាម, បរិតោ វទតីតិ បរិវាទិនី, ឥនី. វីណាទយោ ចត្តារោបិ វីណាសាមញ្ញវាចកា ឥច្ចេកេ, តេសំ មតេ សាសទ្ទស្ស ចតុន្នម្បិ ឥត្ថិលិង្គត្ថទីបកតា វិញ្ញេយ្យា, តថាបិ អមរកោសេន [អមរ ៧.៣] វិរុជ្ឈនតោ តេសំ មតំ ន គហេតព្ពំ.

កដ្ឋាទីហិ ទោណិសណ្ឋានេន កតំ វជ្ជភណ្ឌំ វីណាយ បោក្ខរោ នាម, បោសេតិ វឌ្ឍេតិ សទ្ទេតិ បោក្ខរោ, ខរោ, វុទ្ធិ, វណ្ណវិការោ ច. ទុ គមនេ, ណិ, ទោណិ. កកុភោ, បសេវកោតិបិ បោក្ខរស្ស នាមានិ. កំ វាតំ កុភតិ ពន្ធតីតិ កកុភោ. បសិព្ពន្តិ តមិតិ បសេវកោ.

ទ្វយំ បោក្ខរវេឋកេ ចម្មនិ. វីណាភាវំ ឧបគច្ឆតិ យេនាតិ ឧបវីណោ. វេឋតិ បោក្ខរន្តិ វេឋកោ, ណ្វុ.

១៣៩. អាតតាទិបញ្ចកំ ¶ បញ្ចង្គិកតូរិយស្ស នាមានិ.

១៤០. ចម្មាវនទ្ធេសុ ចម្មេន ពន្ធនីយេសុ ភេរិយាទីសុ មជ្ឈេ តលេកេកយុតំ ឯកេកេន តលេន យុត្តំ កុម្ភថុណទទ្ទរិកាទិកំ តូរិយំ អាតតំ នាម, អាតនោតីតិ អាតតំ, តនុ វិត្ថារេ. មហតីអាទិវីណាវិសេសោបិ [‘‘មហតី’’តិ នារទស្ស វីណា (សទ្ទកប្បទ្ទុមេ)] អាតតមេវាតិ ‘‘ចម្មាវនទ្ធេសូ’’តិ វិសេសនំ កតំ. កុម្ភសណ្ឋានត្តា កុម្ភោ ច តំ ថុននគរសម្ភូតត្តា ថុនញ្ចេតិ កុម្ភថុនំ. តទេវ កុម្ភថុណំ, អថ វា ថុ អភិត្ថវេ, កម្មនិ ណោ. កុម្ភោ ច សោ ថុណោ ចេតិ កុម្ភថុណោ, ថុណ បូរណេតិ វា ធាត្វត្ថោ. ទរ វិទារណទាហេសុ, ទ្វេភាវោ, កាបុព្ពស្សិការោ ច, ទទ្ទរសទ្ទំ ករោតីតិ វា ទទ្ទរិកា.

១៤១. ឧភយតលំ មុរជាទិកំ តូរិយំ វិតតំ នាម, វិសេសេន សទ្ទំ តនោតីតិ វិតតំ, សព្ពវិនទ្ធំ សព្ពបស្សេសុ, បុព្ពបច្ឆាភាគេសុ ច បរិយោនទ្ធំ បណវាទិកំ, អាទិនា ចតុរស្សអាលម្ពរគោមុខីអាទយោ អាតតវិតតំ នាម, ‘‘ចម្មបរិយោនទ្ធំ ហុត្វា តន្តិពទ្ធំ អាតតវិតត’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. បណ ព្យវហារថុតីសុ, បណីយតីតិ បណវោ, អវោ.

១៤២. វំសសង្ខាទិកំ ¶ សុសិរំ នាម, រន្ធំ សុសិរំ, តំយោគា សុសិរំ. វន, សន សម្ភត្តិយំ, សោ, វំសោ. សម ឧបសមខេទេសុ, ខោ, សង្ខោ. សម្មតាឡាទិកំ អច្ចន្តំ បីឡនតោ, អនលសំយោគតោ វា ទ្រវីភូតំ បុន ឃនាយតេតិ ឃនាខ្យំ. ហន ហិំសាយំ, កម្មនិ ណោ, ហស្ស ឃោ. ឃនភាវេន សមំ ភវតីតិ សម្មំ, ទណ្ឌាទីហិ តាឡិតព្ពតោ តាឡំ, តឡ តាឡនេ, សម្មញ្ច តំ តាឡញ្ចេតិ សម្មតាឡំ. អាទិនា កំសតាឡសិលាតាឡាទីនំ គហណំ. តត្ថ សម្មតាឡំ នាម កដ្ឋមយតាឡំ. កំសតាឡំ នាម លោហមយំ. សិលាយ ច អយោបដ្ដេន ច វាទនតាឡំ សិលាតាឡំ.

ចតុក្កំ អាតតាទីនំ នាមំ. អា សមន្តតោ តុជ្ជតេ តាឡីយតេតិ អាតោជ្ជំ. វំសាទិកេបិ មុខវាយុនា អាតោជ្ជនមត្ថេវ. វាទយន្តិ ធនយន្តិ តន្តិ វាទិត្តំ វាទិតញ្ច, ឥត្តោ, តោ ច. វាទយន្តិ តន្តិ វជ្ជំ, យោ.

១៤៣. ទ្វយំ ភេរិយំ. ភាយន្តិ សត្តុជនា ឯតេនាតិ ភេរិ, រិ. ឧភ បូរណេ, ឧភនំ ឧភិ. ‘‘ទុន្ទ’’ឥតិ សទ្ទេន ឧភិ យត្រ ស ទុន្ទុភិ. បុមិត្ថិយមេតេ ទ្វេ [សេរី ថី, ទុន្ទុភិ បុមា (អមរ ៧.៦)]. ទ្វយំ មុទិង្គេ. មុទំ មោទំ ឥង្គតិ គច្ឆតិ យេនាតិ មុទិង្គោ. មុរា អសុរា ជាតោ មុរជោ.

អស្ស ¶ មុរជស្ស ភេទា វិសេសា អាលិង្គង្ក្យោទ្ធកា ភវន្តិ. វុត្តញ្ច –

‘‘ហរិតក្យាកតិ ត្វង្ក្យោ,

យវមជ្ឈោ តថោ’ទ្ធកោ;

អាលិង្គ្យោ ចេវ គោបុច្ឆោ,

អាកត្យា សម្បកិត្តិតោ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកាយម្បិ].

អាលិង្គ្យតេតិ អាលិង្គោ, ណោ. ឧច្ឆង្កេ ភវោ អក្យោ. ឧទ្ធំ កត្វា ឯកេន មុខេន វាទនតោ ឧទ្ធោ សន្តោ កាយតិ សទ្ទាយតីតិ ឧទ្ធកោ, ឧទ្ធសទ្ទោយំ តិលិង្គិកោ. ឧគ្គច្ឆតីតិ ឧទ្ធោ, តោ, គមិស្ស ទោ, នេរុត្តោ. យោ តុ ឧបរិបរិយាយោ ឧទ្ធំសទ្ទោ, សោ អព្យយមេវ.

តិណវាទីនិ ចត្តារិ បណវស្ស នាមានិ. តនុ វិត្ថារេ, អវោ, អស្ស ឥត្តំ, ណត្តញ្ច, តិណវោ. មា មានេ សទ្ទេ ច, ‘‘ឌិណ្ឌិ’’ឥតិ មាយតេ សទ្ទាយតេតិ ឌិណ្ឌិមោ, ណោ.

១៤៤. ‘‘អាលម្ព’’ឥតិ សទ្ទាយតេតិ អាលម្ពរោ. ‘‘អាលម្ពរោ តូរិយរវេ, គជេន្ទានញ្ច គជ្ជិតេ’’តិ [អមរ ២៣.១៦៧] ហិ អមរកោស នានត្ថសង្គហេសុ.

វីណាទីនំ វាទនកដ្ឋកុដិលាទិកំ កោណោ, កុណ្យតេ សទ្ទាយតេនេនាតិ កោណោ, ណោ. ‘‘ទទ្ទ’’ឥតិ សទ្ទំ ករោតីតិ ទទ្ទរិ, ទទ្ទតិ វា សទ្ទវិសេសេន បរិណមតីតិ ទទ្ទរិ, រិ. ‘‘បដ’’ឥតិ សទ្ទំ ជហាតីតិ បដហោ, បដំ ហន្តីតិ វា បដហោ. ហន ហិំសាគតីសុ, ក្វិ. អបរេ មទ្ទលាទយោ ភេរិប្បភេទា ¶ . ‘‘មទ្ទ’’ឥតិ សទ្ទំ លាតីតិ មទ្ទលា, លា អាទានេ, អ. ‘‘មន្ទលា’’តិបិ បាឋោ, មន្ទំ សទ្ទំ លាតីតិ មន្ទលា. អាទិនា ឌមរុអាទយោបិ ភេរិប្បភេទា វិញ្ញេយ្យា.

១៤៥. ជនប្បិយេ ជនេហិ បិយាយិតព្ពេ វិមទ្ទោដ្ឋេ វិលេបនកុង្កុមាទីនំ, នានាគន្ធទព្ពានញ្ច វិមទ្ទនោព្ភូតេ បរិមលោ ភវេ, បរិមជ្ជតិ បវត្តយត្យាសយន្តិ, អ, នេរុត្តោ, មល, មល្ល ធារណេ វា. បរិមល្យតេ ធារីយតេតិ, ណោ. វិមទ្ទគ្គហណេន វាបិកូបាទិនោ [វិមទ្ទគន្ធាទិនោ (ក.)] និរាសោ, ជនគ្គហណេន មក្ខិកាទិនោ. សោ បរិមលោ គន្ធោ ទូរគាមី អតិនិហារី អតិទូរបាតី អាមោទោ វុច្ចតេ, អាមោទន្តេ អនេន, ណោ. ឥតោ បរំ ឥដ្ឋគន្ធាទយោ វិស្សសទ្ទបរិយន្តា តីសុ លិង្គេសុ វត្តន្តេ.

១៤៦. ចតុក្កំ ឥដ្ឋគន្ធេ. ឥដ្ឋោ គន្ធោ ឥដ្ឋគន្ធោ, អថ វា ឥដ្ឋោ គន្ធោ អស្ស ឥដ្ឋគន្ធោ. សុដ្ឋុ រភន្តិ តុស្សន្ត្យនេនាតិ សុរភិ, ឥ. សុន្ទរោ គន្ធោ អស្ស សុគន្ធោ, សុគន្ធិ ច, អន្តស្សិការាទេសោ.

ទ្វយំ ទុគ្គន្ធេ. បូតិ គន្ធោ អស្ស, បុព្ពេ វិយ ឥការាទេសោ, កម្មធារយសមាសំ អស្សត្ថ្យត្ថេបិ កត្តុមិច្ឆន្តិ, បក្រិយាលាឃវត្ថំ ពហុព្ពីហិយេវ ន្យាយោតិ. ទុដ្ឋុ គន្ធោ អស្សាតិ ¶ ទុគ្គន្ធោ, តេន វុត្តំ កច្ចាយនេន – ‘‘កម្មធារយមន្តត្ថិយេហិ ពហុព្ពីហិ លឃុតរោ’’តិ. អញ្ញេ តុ លាឃវ’មនាទរមានា ឥច្ឆន្តេវ មន្តត្ថិយំ. ទុវិធោ វា វាច្ចធម្មោ លហុ គរុ ច, តត្រ ពហុព្ពីហិនា លហុ, កម្មធារយមន្តត្ថិយេនគរុ. កិញ្ច ពហុព្ពីហិនា អតិសាយនាទ្យត្ថោ ន គម្យតេតិ អវស្សំ តប្បដិបាទនាយ កម្មធារយបុព្ពកោ មន្តត្ថិយេវ ទដ្ឋព្ពោ.

ទ្វយំ ចិតាធូមាទិគន្ធេ. វិស វិប្បយោគេ, សោ. អាមស្ស វសាទិវត្ថុនោ គន្ធោ តំយោគា, ឥ, យំសទ្ទោ តស្ស នបុំសកត្តទីបកោ.

១៤៧. កុង្កុមាទយោ ចត្តារោ ចតុជ្ជាតិគន្ធោ នាម. កុក, វក អាទានេ, ឧមោ, និគ្គហីតាគមោ ច, កុង្កុមំ, លោហិតចន្ទនំ, យំ ‘‘កស្មីរជ’’ន្តិ វុច្ចតិ, កមិស្ស វា កុង្កាទេសោ, កុង្កុមំ. យុ មិស្សនេ, យុ, យវនំ, តស្ស បុប្ផំ យវនបុប្ផំ, ទេវកុសុមំ, យវនទេសេ ជាតំ បុប្ផន្តិ វា យវនបុប្ផំ. យំ ‘‘លវង្គ’’ន្តិបិ វុច្ចតិ, យំ បុប្ផំ នុហីបុប្ផសមានំ. តគិ គត្យត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ, អរោ, តគរំ, កុដិលំ. តរុតោ ជាតោ តុរុក្ខោ, ខោ, ឧត្តញ្ច, សល្លកីទវោ ហិ ‘‘តុរុក្ខោ’’តិ វុត្តោ.

១៤៨. បជ្ជេន ឆរសានំ នាមានិ. កំ បានីយំ សេវតេតិ កសាវោ, អវោ, អថ វា កំ សវាបេតីតិ កសាវោ សុ ¶ សវនេ. តុវរោបិ កសាយោបិ កសាវបរិយាយោ. តិជ និសានេ, តោ, តិត្តោ, កដុ. មធុ មាធុរិយំ, តំយោគា មធុរោ. លុនាតិ ជឡត្តន្តិ លវណោ, យុ. អម្ពសទ្ទេ, អរោ, ឥត្តំ, លត្តញ្ច. កដ គតិយំ, ណ្វុ, ឧត្តំ. ឥមេ ឆ រសា នាម វុច្ចន្តិ. តព្ពតិ ទព្ពេ កសាវាទិសទ្ទា តីសុ លិង្គេសុ វត្តន្តិ.

១៤៩. ទ្វយំ ផោដ្ឋព្ពេ. ផុសិតព្ពោ ផស្សោ, ផោដ្ឋព្ពោ ច, តព្ពោ, សស្ស ដោ, តស្ស ឋោ. តិកំ វិសយិម្ហិ. វិសយោ អស្ស គយ្ហដ្ឋេនាត្ថីតិ វិសយិ. ឧខតិ គច្ឆតិ វិសយេតិ អក្ខំ, ឧស្សត្តំ ទ្វិត្តញ្ច, នត្ថិ ខំ វេទនា ឯត្ថាតិ វា អក្ខំ, ន ហិ សុខវេទនាទយោ សម្បយោគវសេន បញ្ចសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ឧប្បជ្ជន្តិ, ជវនាទីសុ ឯវ បន ឧប្បជ្ជន្តីតិ តថា វុត្តំ, មនិន្ទ្រិយេ តូបចារា [មនិន្ទ្រិយេសុបចារា (ក.)] អក្ខំ. ឥន្ទោ អត្តា, តស្ស លិង្គំ ឥន្ទ្រិយំ, ឥយោ. នា’នន្តរេន បយោជកំ ចក្ខាទយោ ព្យាបារយន្តេ, តស្មា អត្ថិ អត្តា ចក្ខាទីនំ បយោជកោតិ ចក្ខាទិកំ លិង្គមត្តនោ ភវតីតិ និកាយន្តរិកា. សយំ តិក្ខមន្ទាទិភាវេ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ តិក្ខមន្ទាទិភាវសម្ភវតោ តេសុ ឥន្ទតិ បរមិស្សរិយំ ករោតីតិ វា ឥន្ទ្រិយំ.

ឆក្កំ នយនេ. នេតិ អត្តនោ និស្សិតំ បុគ្គលន្តិ នយនំ, យុ. អសុ ព្យាបនេ, អសតិ វិសយេសុ ព្យាបី វិយ ភវតីតិ អក្ខិ, សស្ស កោ, អថ វា អក្ខ ព្យាបនទស្សនេសុ, អក្ខតិ វិសយេសុ ព្យាបីភវតិ, អក្ខតិ វា បស្សតិ ឯតេនាតិ ¶ អក្ខិ. នេតីតិ នេត្តំ. លោចតិ បស្សតិ ឯតេនាតិ លោចនំ. អច្ឆ ទស្សនព្យាបនេសុ, ឥ, អច្ឆិ. ចក្ខតិ អស្សាទេតិ រូបន្តិ ចក្ខុ, ឧ, ចក្ខតិ បស្សតីតិ វា ចក្ខុ.

១៥០. បញ្ចកំ សោតេ. សុណាតិ ឯតេនាតិ សោតំ. សទ្ទោ គយ្ហតេ អនេនាតិ សទ្ទគ្គហោ. ករ ករណេ, ណោ, កណ្ណោ, កណ្ណតិ សុណាតិ ឯតេនាតិ វា កណ្ណោ, កណ្ណ សវនេ. សុណាតិ យេនាតិ សវនំ, សុតិ ច, យុ,តិ ច.

ចតុក្កំ ឃានេ. នសន្តិ ឯតាយាតិ នត្ថុ, ថុ, អា, នាសា. ណ្វុ, អក ច ឥការោ ច នាសិកា. ឃា គន្ធោបាទានេ, ឃាយតិ គន្ធោបាទានំ ករោតីតិ ឃានំ, យុ, ឃាយន្ត្យនេនាតិ វា ឃានំ.

ទ្វយំ ជិវ្ហាយំ. ជីវតិ ឯតាយាតិ ជិវ្ហា, ហោ, ជីវ បាណធារណេ. ជីវិតនិមិត្តំ រសោ ជីវិតំ នាម, តំ អវ្ហាយតីតិ វា ជិវ្ហា, វណ្ណលោបោ. រសន្តិ ឯតាយាតិ រសនា, រស អស្សាទនេ, រសំ ជានាតីតិ វា រសនា, ញាស្ស នា, នី នយេ វា, អ.

១៥១. បជ្ជំ សរីរេ. សរតិ គច្ឆតិ, សរន្តិ វា តំ ហិំសន្តីតិ សរីរំ, ឦរោ. វប ពីជសន្តានេ. វបតិ កុសលាកុសលពីជមេត្ថាតិ វបុ, ឧ. គច្ឆតិ, គណ្ហាតិ វា កុសលាកុសលមេតេនាតិ ¶ គត្តំ, គមុ គតិយំ, គហ ឧបាទានេ វា. ‘‘អត្តា’’តិ អភិធានំ, ពុទ្ធិ ច ភវន្តិ ឯតស្មាតិ អត្តភាវោ. វុណោតិ សំវរតិ ឯត្ថាតិ ពោន្ទិ, វុ សំវរណេ, ទិ, និគ្គហីតាគមោ. វិវិធំ គណ្ហាតិ ឯត្ថាតិ វិគ្គហោ. ទិហ ឧបចយេ, ទិហតិ វឌ្ឍតិ ឯត្ថ កុសលាកុសលន្តិ ទេហំ. អយំ ទេហសទ្ទោ បុរិសេ បុល្លិង្គេវត្តតិ. កុច្ឆិតានំ អាយោ ឧប្បត្តិដ្ឋានន្តិ កាយោ. តនុ វិត្ថារេ, ឧ, តនុ, តនុសទ្ទោយំ ឥត្ថិយំ. ឯត្ថាបិ វាសទ្ទោ សម្ពន្ធិតព្ពោ. ‘‘អង្គេនាង្គំ តនុ ច តនុនា គាឡ្ហតត្តេន តត្ត’’ន្តិ [ឧត្តរមេឃ ៤២] ហិ មេឃទូតេ វុត្តំ. កឡេ រេតសិ វរំ កឡេវរំ, អលុត្តសមាសោយំ.

១៥២-១៥៤. ឆក្កំ ចិត្តេ. ចិន្តេតីតិ ចិត្តំ. ចេតោ ច, នលោបោ. មនតិ ជានាតីតិ មនោ. វិជានាតីតិ វិញ្ញាណំ, យុ. ហរតិ អត្តនោ អាធារន្តិ ហទយំ, យោ, រស្ស ទោ ច. មនោ ឯវ មានសំ, សកត្ថេ សណ.

ចុទ្ទស ពុទ្ធាខ្យស្ស គុណស្ស នាមានិ. ឈាយតីតិ ធី, ឈេ ចិន្តាយំ, ឈស្ស ធោ, នទាទិ, ធី, ធារេតីតិ វា ធី, ក្វិ, នទាទិ, ធី ¶ , សង្ខារេសុ ធីការោ ជាយតិ ឯតាយាតិ វា ធី, នទាទិ. បញ្ញាយតេ ឯតាយាតិ បញ្ញា, អ. ពុជ្ឈតេ តាយាតិ ពុទ្ធិ,តិ. មេធ ហិំ សាសង្គមេសុ, ករណេ អ, មិ ហិំសាយំ វា, ធោ, មេធា. មនតិ ជានាតីតិ មតិ, មុតិ ច, ឧត្តំ, មុនាតីតិ វា មុតិ, មុន ញាណេ,តិ, មុតិ. ភូ សត្តាយំ, រិ, នទាទិ, ភូរី, ភូសង្ខាតេ អត្ថេ រមតីតិ វា ភូរី, ក្វិ, នទាទិ. មនតិ ជានាតីតិ មន្តា, អន្ត, អា. វិទតិ ជានាតីតិ វិជ្ជា, បព្ពជ្ជាទិនា សិទ្ធំ. យុ មិស្សនេ. យមតិ មិស្សីភវតិ ញេយ្យេសូតិ យោនិ. បដិមុខំ ភន្តិ ឧបដ្ឋហន្តិ ញេយ្យា ឯតេនាតិ បដិភានំ, យុ. ន មុយ្ហតិ ឯតេនាតិ អមោហោ. វីមំសា វិចយោ សមុបេក្ខា ឧបលទ្ធិ បដិបត្តិ ឧត្តិចេតនាទីនិបិ ពុទ្ធិនាមានិ.

វិបស្សនាទយោ នេបក្កន្តា បរិយាយា បញ្ញាភេទា បញ្ញាវិសេសា. តត្ថ វិវិធំ អនិច្ចាទិកំ សង្ខារេសុ បស្សតីតិ វិបស្សនា, យុ. សម្មាទស្សនលក្ខណា សម្មាទិដ្ឋិ, សា ទុវិធា លោកិយលោកុត្តរវសេន. តត្ថ បុរិមា ឆព្ពិសុទ្ធិប្បវត្តិកាលេ, ឥតរា ញាណទស្សនវិសុទ្ធិកាលេ លព្ភតិ. អាទិបរិយាយេន បភុតិនា អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយាទយោ គហិតា. តត្ថ តត្ថ ការិយេសុ វិចារណា. មាន វីមំសាយំ, សោ, ចិត្តាភោគាទិ. វិចារយតេ ឯតាយាតិ វិចារណា, ចរ សញ្ចយេ, ចុរាទិគណោ, យុ. សម្បជានាតីតិ សម្បជានោ, បុគ្គលោ, ធម្មសមូហោ វា, ញាស្ស ជា, តស្ស ភាវោ សម្បជញ្ញំ, ន្យស្ស ញោ, ទ្វិត្តំ, តំ សាត្ថកសម្បជញ្ញាទិវសេន ចតុព្ពិធំ. និស្សេសតោ បាចេតិ កុសលធម្មេតិ និបកោ, ញាណី បុគ្គលោ, តស្ស ភាវោ នេបក្កំ. ទ្វយំ វេទនាយំ. វេទយតីតិ វេទយិតំ, វិទ អនុភវនេ, ចុរាទិត្តា ណយោ, តោ, ឥការាគមោ ច. វេទយតីតិ វេទនា, យុ.

១៥៥. បញ្ចកំ ¶ វិតក្កេ. តក្ក វិតក្កេ. តក្កេតិ សម្បយុត្តធម្មេ អារម្មណំ អភិនិរោបេតីតិ តក្កោ. វិតក្កោតិ ឧបសគ្គមត្តមេវ វិសេសោ. សង្កប្បន្តិ បភវន្ត្យនេនាតិ សង្កប្បោ, ណោ, កប្ប វិតក្កេ, កប្ប សាមត្ថិយេ វា, ភូវាទិ, សង្កប្បយន្តិ បភវន្ត្យនេនាតិ វា សង្កប្បោ, កប្ប វិតក្កេ, ចុរាទិ. អប បាបុណនេ, អប្បេតិ សម្បយុត្តធម្មេ បាបេតិ អារម្មណន្តិ អប្បនា, យុ, អា. ឩហ វិតក្កេ. ឩហន្ត្យនេនាតិ ឩហោ. តក្កឩហសទ្ទា ចេត្ថ អជ្ឈាហារវាចកាបិ ភវន្តិ, អជ្ឈាហារំ នាម ឩនបូរណត្ថមធិកប្បភេទាហរណំ [មធិកោបាទានំ (ចិន្តាមណិដីកា)]. ‘‘អជ្ឈាហារោ តក្ក ឩហា’’តិ [អមរ ៥.៣] ហិ អមរកោសេ វុត្តំ. ទ្វយំ ជីវិតិន្ទ្រិយេ. អយឥតិ គមនត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ. អយតិ អទ្ធានំ គច្ឆតិ យេនាតិ អាយុ, ណុ, ឯតិ ឯតេនាតិ វា អាយុ, ឥ គតិម្ហិ, ណុ, ឥស្សេ, ឯ អយ. ជីវន្តិ អនេនាតិ ជីវិតំ, ជីវ បាណធារណេ.

ចតុក្កំ សមាធិម្ហិ. នានាលម្ពណវិសារណាភាវតោ ឯកំ អគ្គំ អារម្មណមេតស្សាតិ ឯកគ្គំ, ចិត្តំ, ‘‘អគ្គសទ្ទោ ចេត្ថ អាលម្ពណវាចកោ’’តិ ហិ សទ្ធម្មដីកាយំ វុត្តំ, តស្ស ភាវោ ឯកគ្គតា, ឯកំ វា អារម្មណំ អជតិ គច្ឆតីតិ ឯកគ្គំ, តស្ស ភាវោ ឯកគ្គតា. កាមច្ឆន្ទំ សមេតីតិ សមថោ, ថោ, សមុ ឧបសមេ, ‘‘សមាធិ កាមច្ឆន្ទស្ស បដិបក្ខោ’’តិ [បារា. អដ្ឋ. ១.១១; ធ. ស. អដ្ឋ. ១៦០] ហិ វុត្តំ. វិក្ខិបនំ នានារម្មណបេរណំ វិក្ខេបោ, សោ នត្ថិ ឯត្ថាតិ អវិក្ខេបោ. ឯការម្មណេ សុដ្ឋុ អាធានំ ¶ សមាធិ, សញ្ញាយមិ, នានាលម្ពណវិក្ខេបវសប្បវត្តំ អធិសង្ខាតំ ចិត្តព្យធំ សមេតីតិ វា សមាធិ, នេរុត្តោ.

១៥៦. បជ្ជេន វីរិយស្ស នាមានិ. ឧ ទុក្ខលាភំ, ឧទ្ធំ វា សហតិ ខមតីតិ ឧស្សាហោ, ណោ. អា ភុសោ កាយំ, ចិត្តញ្ច តាបេតីតិ អាតប្បោ [អាតាបោ (?) អភិធានប្បទីបិកាដីកា ១១៣៥ គាថាយំ បស្សិតព្ពំ], តប សន្តាបេ. លីនំ ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតិ ឧក្ខិបតីតិ បគ្គហោ. អត្តនោ និស្សយំ បរមត្ថំ គណ្ហាបេតីតិ វា បគ្គហោ. ‘‘បសទ្ទោ បរមត្ថេបី’’តិ ហិ ឯកក្ខរកោសេ វុត្តំ. វាយមន្តិ យេនាតិ វាយាមោ, វាយម ឧស្សាហនេ, អថ វា វយ គមនត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ, វយតិ សព្ពកាលន្តិ វាយាមោ, អមោ, វាយោ វិយ សទា អមតិ គច្ឆតីតិ វា វាយាមោ. បរំ បរំ ឋានំ អក្កមតីតិ បរក្កមោ, បរំ បច្ចនីកភូតំ កោសជ្ជំ អក្កមតីតិ វា បរក្កមោ. បទហតិ យេនាតិ បធានំ, យុ. ទហស្ស ធោ, ទហ ភស្មីករណេ [បបុព្ពធាធាតុនា សាធេតព្ពំ មញ្ញេ]. វីរេ សាធុ, វីរានំ វា កម្មំ, វិធិនា វា ឦរយិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ វីរិយំ, ឦរ គតិយំ, ឦហតិ ឯតិ វា យាយ សុភាសុភផលន្តិ ឦហា, ឦហ ចេដ្ឋាយំ, ឥ វា គតិម្ហិ, បច្ឆិមេ ហបច្ចយោ, ឧទ្ធំ យន្តិ យេនាតិ ឧយ្យាមោ, អមោ. តិដ្ឋតិ ឯត្ថ សុភាសុភផលន្តិ ធិតិ,តិ, ឋា គតិនិវត្តិយំ.

១៥៧. បជ្ជេន វុត្តបរិយាយស្ស វីរិយស្ស ចត្តារិ អង្គានិ ទស្សេតិ. តចាទីនំ តិណ្ណំ អវសិស្សនំ អវសេសតា មំសលោហិតេហិ អវធិភូតេហិ, មំសលោហិតានំ បន សុស្សនំ សុក្ខតា ¶ . ឯតានិ ចត្តារិ អធិដ្ឋានវសប្បវត្តានិ វីរិយស្ស អង្គានិ ការណានិ ហោន្តិ. អង្គ គមនត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ. អង្គតិ សិទ្ធិំ គច្ឆតិ វីរិយផលមេតេហីតិ អង្គានិ. តច បាលនេ, ណោ, តចោ. នហ ពន្ធនេ អារុ. ន្ហារូតិបិ បាឋោ. តត្ថ នន្តស្ស លោបោ. សិស អសព្ពប្បយោគេ, យុ, ទ្វិត្តំ. អសតិ ខេបេតិ អទ្ធានន្តិ អដ្ឋិ,តិ, នបុំសកេ, នេរុត្តោ, អា ភុសោ តិដ្ឋតិ ឯតេនាតិ វា អដ្ឋិ, ឥ. មន ញាណេ, សោ, នស្ស និគ្គហីតំ, មំសំ. រុហ ជននេ, ឥតោ, លត្តំ, លោហិតំ.

១៥៨. អសាឈសាធនេបិ យស្សា វសេន ឧយ្យាមោ, សា អធិមត្តេហា អធិកសត្តិយុត្តា ឦហា ឧស្សោឡ្ហី នាម, ឧ បពលំ ទុក្ករកម្មំ សហតិ យាយាតិ ឧស្សោឡី, សហស្ស សោឡ្ហោ, នទាទិ, ឧស្សាហានំ ឩហាតិ វា ឧស្សោឡី, យថា ‘‘បទដ្ឋាន’’ន្តិ, អាការស្សោ, ហស្ស ឡោ, ឩលោបោ, នទាទិ, វាយាមមត្តេបិ. ទ្វយំ សតិយំ. សរតិ, សរន្តិ វា តាយ, សរណមត្តមេវ វា ឯសាតិ សតិ,តិ, បមាទំ វា សរតិ ហិំសតីតិ សតិ. អនុ បុនប្បុនំ សតិ អនុស្សតិ, ឧបសគ្គមត្តមេវ វា វិសេសោ, ទ្វេបិ ឥត្ថិយំ.

ទ្វយំ លជ្ជាយំ. លជិ បីឡេ, កាតន្តធាតុ. លជ្ជ លជ្ជនេ, មោគ្គល្លានធាតុ, លជ្ជតិ បាបាតិ លជ្ជា, អ. ហិរី លជ្ជិយំ, ឥ. ហិរិយតិ បាបាតិ ហិរី. សមានា តុល្យត្ថា ទ្វេ. ទ្វយំ ឱត្តប្បេ. ឱត្តប្បតិ ភាយតិ បាបតោតិ ឱត្តប្បំ, តប ភយេ អវបុព្ពោ. បាបតោ ភាយតិ សីលេនាតិ បាបភីរុ, បុគ្គលោ, ចិត្តំ វា, តស្ស ភាវោ តថា.

១៥៩. បជ្ជទ្ធេន ¶ ឧបេក្ខាយ វេទនាយ នាមានិ. មជ្ឈត្តេ មជ្ឈត្តសភាវេ បវត្តា មជ្ឈត្តិកា. ទ្វិន្នំ វេទនានំ សមីបេ បវត្តា ឥក្ខា អនុភវនន្តិ ឧបេក្ខា, ឥក្ខ ទស្សនេ. អទុក្ខា ច សា អសុខា ចេតិ អទុក្ខមសុខា, មការោ បទសន្ធិករោ.

ទ្វយំ មនសិការេ. ភវង្គវសេន បវត្តស្ស ចិត្តស្ស អាភុជនតោ អាវដ្ដាបនតោ ចិត្តាភោគោ. បាលនជ្ឈោហារត្ថោ ចេត្ថ ភុជធាតុ អាវដ្ដនត្ថោ អាបុព្ពត្តា, ឥទំ បន វីថិជវនបដិបាទកេ សន្ធាយ វុត្តំ, ចិត្តស្សារម្មណេ អាភុជនំ បវត្តនំ វា ចិត្តាភោគោ, ឥទំ បន អារម្មណបដិបាទកវសេន វុត្តំ. ភវង្គមនតោ វិសទិសំ មនំ ករោតីតិ មនក្ការោ, ករណំ វា ការោ, មនស្មិំ ការោ មនក្ការោ. ឯត្ថ ច បឋមវិកប្បេន ទ្វេ បដិបាទកា វុត្តា, បច្ឆិមេន តុ ឥតរោ.

ទ្វយំ អធិមោក្ខេ. មុច មោចនេ, អធិមុច្ចនំ ‘‘ឥទមេវា’’តិ សន្និដ្ឋានករណំ អធិមោក្ខោ. និច្ឆយនំ និណ្ណយនំ និច្ឆយោ, ចយ គមនត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ, ចស្ស ទ្វិត្តំ, ឆត្តំ, និ ភុសំ ឆេទនំ វា និច្ឆយោ, ឆិទិ ទ្វិធាករណេ, ឥស្សត្តំ, ទស្ស យោ, អសរូបទ្វិត្តំ.

១៦០. បជ្ជទ្ធំ ទយាយំ. ទយ ទានគតិហិំសារក្ខណេសុ. ទយតិ បរទុក្ខំ, អត្តសុខញ្ច ហិំសតីតិ ទយា, អ. កបិ ¶ ចលនេ, អនុ បុនប្បុនំ កម្បេតិ អត្តាធារស្ស ចិត្តន្តិ អនុកម្បា. កំ សុខំ រុន្ធតីតិ ករុណា, រុធិ អាវរណេ, ធស្ស ណោ, អថ វា ករោន្តិ អត្តានមធីនមេតាយាតិ ករុណា, យុ, អា, ករុណា, សា ឯវ ការុញ្ញំ. អនុទ្ទយាតិ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ.

បជ្ជទ្ធំ វិរតិយំ. រមុ ឧបរមេ វិបុព្ពោ, វិរមណំ វេរមណី, យុ, នទាទិ, វេរំ មណតិ វិនាសេតីតិ វា វេរមណី. វិរមណំ វិរតិ,តិ. ទូរតោ វិរមណំ អារតិ.

១៦១. ចតុក្កំ ខន្តិយំ. តិតិក្ខនំ ខមនំ តិតិក្ខា, តិជ ខន្តិយំ, ខោ, ទ្វិត្តំ, កត្តាទិ, អា. ខមនំ សហនំ ខន្តិ,តិ. ខមតេ ខមនំ, ខមា ច, ខមុ សហនេ. ទ្វយំ មេត្តិយំ. មិទ ស្នេហេ, មិជ្ជតិ សិនេហតីតិ មេត្តា, ត, អា. មេត្តិ,តិ. អថ វា មិត្តេ ភវា មេត្តា, មេត្តិ ច.

បជ្ជទ្ធំ ទិដ្ឋិយំ. ទស្សីយតេ ទស្សនំ, ទិស បេក្ខនេ, យុ. ទស្សនំ ទិដ្ឋិ. លភ លាភេ,តិ, លទ្ធិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិយមេវ. សេសា តុ ឧភយត្រ. ឋិតបក្ខោ សិទ្ធន្តោ [ឋិតោ បក្ខោ សិទ្ធន្តោ, បុព្ពបក្ខំ និរស្យ សិទ្ធបក្ខដ្ឋាបនេ ឥតិ ភាវោ (ចិន្តាមណិដីកា)], សិទ្ធោ អន្តោ អនេនាតិ វិគ្គហោ. សមន្តតោ អយនំ គតិ សមយោ.

១៦២. ទោហឡន្តំ តណ្ហាយំ. តស បិបាសាយំ, យាយ តសន្តិ, សា តណ្ហា, ណ្ហោ. ឥណម្ហិ តសិណា. ឯជ កម្បនេ, ឯជា ¶ . សំសារតោ និស្សរិតុមប្បទានវសេន ជាលសទិសត្តា ជាលិនី, ឧបមានេ ឥនី. វិស បវេសនេ, សព្ពត្រ វិសតា បត្ថតាតិ វិសត្តិកា, សកត្ថេ ណិកោ. ឆន្ទ ឥច្ឆាយំ, ឆន្ទនំ ឆន្ទោ, កត្តុកម្យតាបិ. តេសុ តេស្វារម្មណេសុ អាកុលីភូតត្តា ជដា វិយាតិ ជដា. កមុ ឥច្ឆាយំ,តិ, និកន្តិ. ឥសុ ឥច្ឆាយំ, អ, ឥស្ស អា, អាសា. សិវុ តន្តសន្តានេ, ភវាទីហិ ភវាទយោ សិព្ពតីតិ សិព្ពិនី, អ, ឥនី. សត្តេ ភវំ នេតីតិ ភវនេត្តិ,តិ.

១៦៣. ឈេចិន្តាយំ, អារម្មណាភិមុខំ ឈាយតីតិ អភិជ្ឈា, អា. វន សម្ភត្តិយំ, វនតិ យេន សោ វនថោ, ថោ. វា គតិយំ, វាតិ អារម្មណន្តិ វានំ, យុ. លុភ ឥច្ឆាយំ, លុព្ភនំ លោភោ, ណោ. រន្ជ រាគេ, រជ្ជនំ, រជ្ជន្តិ វា យេន សោ រាគោ, ណោ. លយ គតិយំ, អា បុនប្បុនំ លយត្យារម្មណេសូតិ អាលយោ, បុនប្បុនំ លយតិ សំសិលេសតិ យេនាតិ វា អាលយោ. ‘‘លយោ វិនាសេ សំសិលេសេ, សាម្យេ តោរិយត្តិកស្ស ចេ’’តិ នានត្ថសង្គហេ. បិហ ឥច្ឆាយំ, ចុរាទិ, អ, បិហយតិ យាយាតិ បិហា. ចិត្តស្ស នានារម្មណេសុ វិព្ភមករណតោ មនសោ រថោ ឥវ មនោរថោ, មនោ ឯវ រថោ វិយាតិ វា មនោរថោ. ឥសុ ឥច្ឆាយំ, អ, សស្ស ច្ឆាទេសោ. លស កន្តិយំ, អភិមុខំ កត្វា លសតិ យេនាតិ អភិលាសោ, ណោ. កមុ ឥច្ឆាយំ, ណោ, កាមោ ¶ . ទុហ បបូរណេ, ទុហនំ ទោហោ, តំ លាតីតិ ទោហឡោ, ទុដ្ឋំ ហទយមេតេនាតិ វា ទោហឡោ, ហទយស្ស ហឡោ, ហល កម្បនេ ទ្វិសទ្ទូបបទោ, ទ្វីហិ ហលតិ កម្បតីតិ វា ទោហឡោ, អ, ទ្វិស្ស ទោ, លស្ស ឡោ. ទ្វេ ហទយា អស្ស បរមត្ថស្សាតិ វា ទោហឡោ. អ, ទ្វិស្ស ទោ, ហទយស្ស ហឡោ, ទស្ស ឡោ វា, យលោបោ, ឥច្ឆាវិសេសត្តេបិ ទោហឡស្ស សាមញ្ញវត្តិច្ឆាយ និទ្ទេសោ.

អតណ្ហាសភាវម្បិ រុចិំ អាលម្ពណិច្ឆាសភាវសាមញ្ញេន ឥធេវ វត្តុមាហ ‘‘អាកង្ខាតុ’’ឥច្ចាទិ. កង្ខ ឥច្ឆាយំ, អ. រុច រោចនេ, រោចនំ កត្តុកាមតា, ឥ, រុច ទិត្តិយំ វា, រុចិ. កត្តុកាមតេវ. សា រុចិ អធិកា លាលសា នាម, លស កន្តិយំ, បុនប្បុនំ, អតិសយំ វា លសតីតិ លាលសា, ទ្វិត្តំ, អស្សា. ‘‘យាចនាយំ មហិច្ឆាយំ [តណ្ហាតិរេកេ យាចនាយំ (ចិន្តាមណិដីកា ៧.២៨)], ឧស្សុក្កេ លាលសា ទ្វិសូ’’តិ រុទ្ទោ.

១៦៤. តិកំ វិរោធេ. បាយេន វីរេសុ ភវំ វេរំ, បដិឃបាបេសុបិ. រុធ បដិឃាតេ, វិរុជ្ឈនំ វិរោធោ. ទិស អប្បីតិយំ, វិទ្ទេសនំ វិទ្ទេសោ.

រោសន្តំ កោធេ. ទុស អប្បីតិយំ, ទុស្សនំ ទោសោ. អារម្មណេ បដិហញ្ញតីតិ បដិឃំ, ហន ហិំសាយំ, បដិឃសទ្ទោយំ បុល្លិង្គេ វា ភវតិ. កុធ កោបេ, កុជ្ឈនំ កោធោ. អាគន្ត្វា ហញ្ញតីតិ អាឃាតោ. កុប កោបេ, កុប្បតីតិ កោបោ, កោបយតិ វា ចិត្តន្តិ កោបោ. រុស រោសនេ, រុសនំ ទុស្សនំ រោសោ.

ទ្វយំ ¶ បរានត្ថចិន្តនេ. ព្យាបជ្ជតិ វិនស្សតិ ចិត្តមេតេនាតិ ព្យាបាទោ, បដិឃេបិ. បទ គតិម្ហិ. បរសម្បត្តីសុ នាភិរមតីតិ អនភិរតិ, រមុ រមណេ,តិ.

១៦៥. ទ្វយំ ឧបនាហេ. នហ ពន្ធនេ, បុនប្បុនំ, ឧបគន្ត្វា វា នយ្ហតិ ចិត្តន្តិ ឧបនាហោ. ពជ្ឈតិ វេរមនេនាតិ ពទ្ធវេរំ. ទ្វយំ សោកេ. សុច សោកេ, ណោ, សុចនំ សោកោ. សុចតេ សោចនំ.

តិកំ រុទិតេ. រុទិ អស្សុវិមោចនេ, សព្ពត្រ ភាវេ តោ. កទិ អវ្ហានេ, រោទនេ ច, តបច្ចយស្ស អណ្ណាទេសេ រុណ្ណំ. ទ្វយំ បរិទេវនេ. ទេវនំ សោកេន វិលាបោ, បុនប្បុនំ, សមន្តតោ វា ទេវោ បរិទេវោ, បរិទ្ទវោ ច.

១៦៦. តិកំ ភយេ ចិត្តុត្រាសសង្ខាតេ. សព្ពត្រ ភាវសាធនំ. ភី ភយេ, ភាយនំ ភីតិ,តិ. ភយំ, ណោ. តស ឧព្ពេជេ, ឧត្តសតេ ឧត្តាសោ, ណោ. ទ្វយំ មហតិ ភយេ. ភីរុនោ ឥទំ ភេរវំ, ណោ. មហន្តញ្ច តំ ភយជនកត្តា ភយញ្ចាតិ មហព្ភយំ. មហាភយន្តិបិ បាឋោ.

១៦៧. បជ្ជំ ភាយិតព្ពសាមញ្ញេ. ភេរវសទ្ទោយំ សាមញ្ញវាចកោបិ អត្ថីតិ ឥធ និទ្ទេសោ. ភាយតិ យស្មាតិ ភិំសនំ, សោ, យុ, ពិន្ទាគមោ. ភាយតិ យស្មាតិ ភីមំ, មោ. ទរ វិទារណេ, ទរីយតីតិ ទារុណំ, ឧណោ. ភាយតិ យស្មាតិ ¶ ភយានកំ, ណ្វុ, អនកាទេសោ. ឃុរ ភីមេ, ឃុរតិ ភិំសតីតិ ឃោរំ, ណោ. បដិវត្តតិ ភយំ ចិត្តុត្រាសោ យស្មាតិ បដិភយំ. ភាយតិ យស្មាតិ ភេស្មំ, ស្មបច្ចយោ. ភយំ ករោតីតិ ភយង្ករំ, អលុត្តសមាសោយំ. ឥមេ នវ ភេរវាទយោ ភយភេរវាទិហេតុម្ហិ ទព្ពេ វិសេសនភាវេន វត្តន្តេ, តទា តីសុ លិង្គេសុ, សាមញ្ញេន តុ នបុំសកេ.

១៦៨. ទ្វយំ បរាភ្យុទយាសហនេ. ឥស្ស ឥស្សត្ថេ, ឥស្ស ឥស្សាយន្តិ វា ធាត្វត្ថោ, ឥស្សតិ សន្តេសុបិ គុណេសុ វចសា, មនសា វា ទោសារោបនំ ករោតីតិ ឥស្សា, អ. ឧស្សុយ [ឧសូយ (?)] ទោសាវិករណេ. តិកំ មច្ឆេរេ. មសុ អាមសនេ, ច្ឆេរច្ឆរបច្ចយា, មច្ឆរមេវ មច្ឆរិយំ, សកត្ថេ ឥយោ, អថ វា មសុឥច្ចេតស្ស បាដិបទិកស្ស សុស្ស ណម្ហិ ច្ឆេរច្ឆរា, មសុ មច្ឆេរេតិបិ ធាតុ.

តិកំ អញ្ញាណេ. មូហ វេចិត្តេ, មុយ្ហន្តិ តេន សម្បយុត្តធម្មា, សយំ វា មុយ្ហតិ, មុយ្ហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ. វិទ ញាណេ, ន វិទតីតិ អវិជ្ជា. ន វិជានាតីតិ អញ្ញាណំ. តិកំ មានេ. ភូតេនាភូតេន វា បរតោ ឧក្កំសកប្បនេន ចេតសោ ឧន្នតិ មានោ, យថា ‘‘សូរោ អត្ថវាហ’មស្មិ សីលវា ពុទ្ធិសម្បន្នោ’’តិ [អវេហិ ភលវា អស្មិ, សីលវា ពុទ្ធិសំយុតោ (ចិន្តាមណិដីកា ៧.២២)]. មាន បូជាយំ, ចុរាទិ, អ. ធារណត្ថោ ធាធាតុ, ករោត្យត្ថេ វិបុព្ពោ, សេយ្យាទិភាវេ អត្តានំ វិទធាតិ យាយ សា វិធា, តីសុ. ឧទ្ធំ នមតិ យាយ សា ឧន្នតិ, ឥត្ថិយន្តិ.

១៦៩. ទ្វយំ ¶ ឧទ្ធច្ចេ. ហន គតិយំ, ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ ហនតិ គច្ឆតីតិ ឧទ្ធតោ, តោ, ហនស្ស ធោ, អសរូបទ្វិត្តំ, ចិត្តំ, ឧទ្ធតស្ស ភាវោ ឧទ្ធច្ចំ. ធាវ គតិយំ, ឧទ្ធំ ធាវតិ ចិត្តមេតេនាតិ ឧទ្ធវំ, អ, រស្សោ.

តាបាទិបញ្ចកំ កុក្កុច្ចេ. តប, ធុប សន្តាបេ, តបតិ ចិត្តមេតេនាតិ តាបោ, ណោ. កុច្ឆិតំ ករោតីតិ កុក្កុតំ, ចិត្តំ, តំសមង្គី វា, តស្ស ភាវោ កុក្កុច្ចំ. បច្ឆា តបតិ ឯតេនាតិ បច្ឆាតាបោ. អនុ បច្ឆា តបតិ យេន សោ អនុតាបោ. សរ គតិយំ, វិរូបេន បតិ បុនប្បុនំ សរតិ ចិត្តមេតេនាតិ វិប្បដិសារោ, តស្ស ដោ.

១៧០. បជ្ជំ វិចិកិច្ឆាយំ. លិខ លេខនេ, មនំ វិលេខតិ ទ្វិធាករណវសេនាតិ មនោវិលេខោ. ទិហ ឧបចយេ. ឥធ បន សំបុព្ពត្តា សំសយេ, ករណេ ណោ. សី សយេ, ឥធ សំបុព្ពត្តា កង្ខាយំ, សព្ពត្រេវំ. ‘‘កថមិទ’’មិតិ កថយតិ យាយ សា កថំកថា. កិត រោគាបនយនេ, ឆបច្ចយោ, ទ្វិត្តាទិ, វិគតា ចិកិច្ឆា ញាណប្បដិការោ ឯតាយាតិ វិចិកិច្ឆា. ឥល គតិកម្បនេសុ, ទ្វិធា ឥលតិ ចិត្តមេតេនាតិ ទ្វេឡ្ហកំ, ហបច្ចយោ, សកត្ថេ កោ ច. កង្ខ វិចិកិច្ឆាយំ, អ, ឥត្ថិយំ. សង្ក សង្កាយំ. វិវិធេនាការេន មញ្ញតិ យស្មា, សា វិមតិ. មន ញាណេ, ឥត្ថិយន្តិ.

១៧១. តិកំ ¶ នីចបកតិទោសសម្ភូតរូបិស្សរិយាទិនិមិត្តិកេ មទេ, យស្មិំ សតិ ឧត្តរទានសាទរោលោកនាទិវិមុខោ បុរិសោ ជាយតេ. មទោប្យត្រ ‘‘កត្ថូរីគព្ពរេតេសុ, មទោហស្សេភទានេសូ’’តិ [កត្តរិ គព្ភរេតេសុ, មទោ បុរិសមានេសូតិ (និស្សយ)] រភសោ. គព្ព មានេ, ចុរាទិ, អ, អថ វា គរ សេចនេ, ពោ. មាន បូជាយំ, វិសេសតោ មានេតីតិ អភិមានោ. អហំការេ អហំសទ្ទោ និបាតោ, អម្ហសទ្ទោប្យត្រ, ‘‘អហ’’មិតិ អត្តានំ ករោតិ យេនាតិ អហំការោ. ទ្វយំ ចិន្តាយំ. ចិន្ត ចិន្តាយំ, អ. ឈេ ចិន្តាយំ, ឈាយតេ ឈានំ, ទ្វីសុបិ ភាវសាធនំ, អ. វិតក្កចិន្តានំ កោ ភេទោ? វិតក្កោ តាវ វាចាយ បុព្ពភាគប្បវត្តោ, ‘‘បុព្ពេវ ខោ, គហបតិ, វិតក្កេត្វា វិចារេត្វា បច្ឆា វាចំ ភិន្ទតី’’តិ [សំ. និ. ៤.៣៤៨] ហិ វុត្តំ. ឥតរា បន តស្សា អបុព្ពភាគប្បវត្តាបីតិ អយមេតាសំ វិសេសោ. អថ វា វិតក្កោ បកិណ្ណកបរិយាបន្នោ ឯកោ ចេតសិកធម្មោ, ឥតរា បន សព្ពសាធារណបរិយាបន្នោ មនសិការនាមកោ ឯកោ ចេតសិកធម្មោតិ អយមេតាសំ វិសេសោ.

ទ្វយំ និច្ឆយេ. នយ គមនត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ, អារម្មណំ និច្ឆិនន្តោ នយតីតិ និណ្ណយោ, នស្ស ណត្តំ. អថ អធិមោក្ខនិណ្ណយានំ កោ ភេទោ? អធិមោក្ខោ អារម្មណំ អជ្ឈោគាហេត្វា តិដ្ឋតិ, និណ្ណយោ វិនិច្ឆយមត្តមេវាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. អថ វា អធិមោក្ខោ បសាទេបិ សម្ភវតិ, ឥតរោ បន ន តថាតិ អយំប្យេតេសំ ភេទោ ¶ . តត្រ និច្ឆយសទ្ទោ ឥធាបិ បវត្តតីតិ ទ្វីសុបិ វុត្តោ.

បាទេន អភ្យុបគមស្ស នាមានិ. បតិបុព្ពោ ជានាតិ អភ្យុបគមេ, ឥត្ថិយំ អ, បដិញ្ញា. តថា សុណោតិ ច, អ, បដិស្សវោ, ទ្វីសុបិ ភាវសាធនំ. សំវិទា’គូ, បដិញ្ញានំ, និយមោ, អស្សវោ, សំសវោ, អង្គីការោ, អភ្យុបគមោ, សមាធិឥច្ចាទីនិបិ អភ្យុបគមស្ស នាមានិ [អមរ ៥.៥].

១៧២. ឆហិ បទេហិ អនាទរស្ស នាមានិ. មាន បូជាយំ, ចុរាទិ, មន ញាណេ វា, ហេដ្ឋា កត្វា ជាននំ អវមានំ, ភាវេ យុ. យោ យេនានាទរិតោ, ស តតោ អវស្សមេវ កាយវចីមនានំ អញ្ញតរេនាវធីយតេតិ អនាទរេបិ ព្យវធានាភិចារតោ តិរសទ្ទោ អន្តរធានេ វត្តមានោ សម្ពជ្ឈតេតិ តិរោធានករណំ តិរក្ការោ. បរិ បរាបុព្ពោ ភូធាតុ អវញ្ញាណេ, អវបុព្ពោ ជានាតិ ច, សព្ពត្រ ភាវេ ណោ, អ ច. ទរ អាទរេ, អាទរោ សក្ការោ, តព្ពិបរីតោ អនាទរោ. បរាភវនំ បរាភវោ. អវជាននំ អវញ្ញា.

ទ្វយំ ឧម្មាទេ. ចិត្តស្ស វិព្ភមោ ភន្តិ ឧម្មាទោ. មទ ឧម្មាទេ, ឧគ្គតេហិ, ឧម្មគ្គសណ្ឋិតេហិ វា ទោសេហិ មទនំ ឧម្មាទោ.

១៧៣. ស្នេហន្តំ ¶ ស្នេហេ. បិយស្ស ភាវោ បេមំ, ឥមោ, បិយស្ស បត្តំ, បីនយតីតិ វាបី, បិនោ ភាវោ បេមំ, ឥមោ. សិនិហ, ស្និហ បីតិយំ, ភាវេ ណោ. ទ្វយំ មុច្ឆាយំ. បីឡ វិពាធាយំ, ចិត្តស្ស បីឡា ចិត្តបីឡា, វិគតា នីលាទិសញ្ជាននលក្ខណា សញ្ញា ឯតស្មាតិ វិសញ្ញី, តស្ស ភាវោ វិសញ្ញិតា.

ទ្វយំ បមាទេ. យេន សក្កោ សមានោ សយំ កត្តព្ពំ ន ករោតិ, សោ បមាទោ, មទ បមាទេ បបុព្ពោ, បមជ្ជនំ បមាទោ, ណោ. សជ វិសជ្ជនាលិង្គននិម្មានេសុ. សតិយា វិសជ្ជនំ សតិវោសគ្គោ, ឥស្ស ឱ. អបុព្ពវត្ថុបរិក្ខាតិសយេ កោតូហលាទិទ្វយំ. តុជ ហិំសាយំ, កុំ បាបំ តោជតីតិ កោតូហលំ, អលោ, វណ្ណវិការោ ច. តុល និក្កសេ, កុំ បាបំ តុលយតីតិ កុតូហលំ, អ, ហការវណ្ណាគមោ. កោតុកំ, កុតុកញ្ច ឯតេសំ បរិយាយានិ.

១៧៤. វិលាសាទយោ ក្រិយា ចេដ្ឋា, កិំវិសិដ្ឋា? សា ក្រិយា នារិសិង្គារភាវជា ឥត្ថីនំ រតិភាវជា, យា ហាវសទ្ទេនោច្ចន្តេ. ហុយន្តេ រាគិនោ អត្រាតិ ហាវោ, ហុ ហវនេ, ណោ. អាទិនា វិច្ឆិត្តិបភុតីនំ គហណំ, តថា ហិ វុត្តំ នាដករតនកោសេ –

‘‘លីលា ¶ វិលាសោ វិច្ឆិត្តិ, វិព្ភមោ កិលកិញ្ចិតំ;

មោដ្ដាយិតំ កុដ្ដមិតំ, វិព្ពោកោ លលិតំ តថា.

វិកតញ្ចេតិ វិញ្ញេយ្យា, ទស ថីនំ [ថីនំ ចេដ្ឋា (ក.)] សភាវជា;

ហាវោ ច ហេលា វិក្ខេប-សម្មូឡ្ហមទកបណ្យ’’ន្តិ.

តត្រ បិយសមីបគមនេ យោ ឋានាសនគមនវិលោកិតេសុ វិការោ, អកស្មា ច កោធមិហិតចមក្ការមុខវិកូណនំ, សោ វិលាសោ, វិបុព្ពា លសធាតុម្ហា ណោ. សុកុមារវិធានេន ភមុកនេត្តាទិក្រិយាសចិវករចរណង្គវិន្យាសោ លលិតំ, លល វិលាសេ, តោ. អលទ្ធបិយសមាគមេន កុចិត្តវិនោទនត្ថំ បិយស្ស យា វេសគតិទិដ្ឋិហសិតភណិតេហានុកតិ ករីយតេ, សា លីលា, លល វិលាសេ, លល ឧបសេវាយន្តិ វា ធាត្វត្ថោ, អ. សុរតេ បវឌ្ឍេច្ឆា ហេឡា, ហេលា វា, ហិល ហាវករណេ, អ. មទរាគហស្សជនិតោ វិបរិយាសោ វិព្ភមោ. អាភរណវិលេបនាទីនំ កុតោចិ បិយាបរាធតោ ឥស្សាយានាទរេន ចត្តានំ សខីនំ បយតនេន វារណំ វិច្ឆិត្តិ, ឆិទិ ទ្វេធាករណេ,តិ. បិយេន ទត្តំ បីតិនិពន្ធនំ ស្វប្បមបិ ភូសនំ វិច្ឆិត្តីត្យញ្ញេ. កិលកិញ្ចិតាទយោ នាដកសត្ថានុសារតោ [ព្យាខ្យាសុធាដីកាដីប្បណេ] ញេយ្យា.

១៧៥. តិកំ ហសិតេ. ហស ហសនេ, សព្ពត្រ ភាវសាធនំ. សោ ហាសោ មន្ទោ សមានោ មិហិតំ, សិតញ្ចុច្ចតេ. មិហ ឦសំហសនេ. មន្ទស្សិតំ ម្ហិតន្តិបិ បាឋោ, ម្ហិ ¶ ឦសំហសនេតិបិ ធាតុ, ម្ហិស្ស, មិហិស្ស វា ស្យាទេសោ, សិតំ. សព្ពត្រ ភាវេ តោ.

ឦសំផុល្លិតទន្តេហិ, កដាក្ខេហិ សោដ្ឋវេហិ ច;

អលក្ខិតទ្វិជទ្វារំ, សិតមិច្ឆន្តិ សូរយោ [ចិន្តាមណិដីកា ៧.៣៤].

ទ្វយំ មហាហសិតេ. អដ គតិយំ, ទូរគាមិហាសោ អដហាសោ, អតិក្កន្តោ វា ហាសោ អដហាសោ, តស្ស ដោ, ឥការស្សត្តញ្ច. សិតាតិហសិតានំ អន្តរាឡិកំ វិហសិតំ.

អាកុញ្ចិតកបោល’ក្ខំ, សស្សនំ និស្សនំ តថា;

បត្ថាវោត្ថំ សានុរាគំ, អាហុ វិហសិតំ ពុធា [ចិន្តាមណិដីកា ៧.៣៥].

ទ្វយំ លោមុគ្គមេ. រោមានំ អញ្ចនំ រោមញ្ចោ, អញ្ច គមនេ, ណោ. លោមានំ ហំសនំ ឧទ្ធគ្គភាវោ លោមហំសនោ.

១៧៦. បរិហាសាទិឆក្កំ វល្លភាទីនំ បរិហាសេ. បរិហសន្ត្យត្រាតិ បរិហាសោ, ណោ, បរិភវិតុកាមេន ហាសោតិ វា បរិហាសោ. ទុ បរិហាសេ, ទុ អនាទរេតិ វា ធាតុ, អ, ទវ ទាហេតិ វា ធាតុ. ខិឌ កីឡាយំ, ខិឌ្ឌា, ខិទ្ទាតិបិ បាឋោ, អថ វា ខំ តុច្ឆំ ឥឌ្ឌា វាចា, សា ឯត្ថាតិ ខិឌ្ឌា. កីឡ បីតិយកីឡនេសុ, កីឡ វិហារេតិ វា, កីឡនំ កេឡិ កីឡា ច កីឡិតញ្ច. បរិហាសាទិឆក្កេសុបិ អធិករណសាធនម្បិ អាចរិយា វទន្តិ.

តិកំ ¶ និទ្ទាយំ. និបុព្ពោ ទា សុបនេ, អ. សុប សយេ, ឥនោ, សុបិនំ. អ, សោប្បំ. អច្ចន្តបរិស្សមាទិការណា សព្ពង្គនិមីលនំ មិទ្ធំ. មុច្ឆាបាយំ មិទ្ធំ. មិទ ការិយក្ខមនេ, តោ. មេធយតិ វា មិទ្ធំ, អកម្មញ្ញភាវេន វិហិំ សតីត្យត្ថោ, កម្បនត្ថោ ចលធាតុ មុច្ឆាបាយេ បបុព្ពោ. អក្ខិទលានំ បចលភាវេន អយតិ បវត្តតីតិ បចលាយិកា, ណ្វុ, អស្សិត្តំ.

១៧៧-១៧៨. កេតវន្តំ កូដេ. ករណំ កតិ, និន្ទិតា កតិ និកតិ. អដ គមនេ, កុច្ឆិតេនាការេន អដតីតិ កូដំ. កុដ ឆេទនេតិ វា ធាតុ [សទ្ទនីតិធាតុមាលាយំ បន ‘‘កូដ អប្បសាទេ’’តិ ធាតុនា សាធិតំ]. រភិ ព្យាជេ, ព្យាជោ នាម កេតវំ. សឋ កេតវេ, សឋំ, សឋយតិ ន សម្មា ភាសតិ យេនាតិ វា សឋំ. កិតវស្ស ធម្មោ កេតវំ, កិតវោ នាម ជូតការោ, ចោរោ វា, កិត និវាសេ, អវោ. កបដោ, ព្យាជោ, ឧបធិ, កុសតិ ឥច្ចាទីនិបិ កេតវស្ស នាមានិ.

សត្តកំ សភាវេ. ភវនំ ភាវោ, សស្ស អត្តនោ, សន្តោ វា សំវិជ្ជមានោ ភាវោ សភាវោ. សជ វិសជ្ជនាលិង្គននិម្មានេសុ, នត្ថិ វិសជ្ជនមេតស្សាតិ និស្សគ្គោ. រូប បកាសនេ, សំវិជ្ជមានំ រូបំ សរូបំ. ករណំ ភវនំ កតិ, បឋមំ កតិ បកតិ. យថា បឋមកាលេ សម្ភូតា, តថេវ សព្ពទាបីត្យត្ថោ. សីល សមាធិម្ហិ, សមាធិ និយមោ. លក្ខ ទស្សនង្កេសុ, តថេវ លក្ខិតព្ពន្តិ លក្ខណំ, យុ. តថេវ ភវតីតិ ភាវោ.

ទ្វយំ ¶ ឧស្សវេ. ឧស ទាហេ. កំ ឧសវន្តិ ឧគ្គិរយន្ត្យត្រាតិ ឧស្សវោ, នានាសមិទ្ធីហិ សវន្តិ ឯត្ថាតិ វា ឧស្សវោ. ឆិ ឆេទនេ, ឆិន្ទតិ សោកមេត្ថាតិ ឆណោ. យុ. ឥស្ស លោបោ. សោកំ, បាបញ្ច ឆិន្ទន្តា អណន្តិ សទ្ទាយន្តិ ឯត្ថាតិ វា ឆណោ. ឆិ ឆេទនេ. អណ សទ្ទត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ.

១៧៩. យថា សស្នេហំ បកតិតិលតេលាទិស្នេហសហិតំ ទីបកំ បជ្ជោតំ ធារេន្តោ ជន្តុ នរោ អត្យន្ធការគព្ភាទីស្វបិ ឋិតានិ ខុទ្ទកាន្យត្ថជាតានិ អតិសុខុមានិបិ នានាទព្ពសមូហានិ សុខំវ សម្បស្សតិ, តថា សស្នេហំ ពុទ្ធបរិយាយាទិអនេកបរិយាយស្នេហសហិតំ ឥមំ អភិធានប្បទីបិកំ គន្ថំ ឧគ្គហណធារណាទិនា ធារេន្តោ ជន្តុ សោតុជនោ ខុទ្ទកានិ អត្ថជាតានិ នានាសត្ថេសុ អាគតានិ អតិគម្ភីរានិ អត្ថជាតានិ សុខំ សម្បស្សតីតិ យោជនា.

ឥតិ សកលព្យាករណមហាវនាសង្គញាណចារិនា កវិកុញ្ជរកេសរិនា សិរិមហាចតុរង្គពលេន មហាមច្ចេន វិរចិតាយំ អភិធានប្បទីបិកាវណ្ណនាយំ សគ្គកណ្ឌវណ្ណនា សមត្តា.

សគ្គកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ភូកណ្ឌ

១. ភូមិវគ្គវណ្ណនា

១៨០. ឥធ ¶ ភូកណ្ឌេ សាង្គោបាង្គេហិ ភូម្យាទីហិ ទសហិ, បាតាលេន ចាតិ ឯកាទសហិ កោដ្ឋាសេហិ កមតោ វគ្គា ភូមិវគ្គាទិនាមកា វគ្គា វុច្ចន្តេ. សប្បធានោបការកានិ អង្គានិ ខារាទីនិ, អង្គានំ ឧបការកានិ ច ឧបង្គានិ អទ្ធាទីនិ.

១៨១. សាទ្ធបជ្ជេន ភូមិយា នាមានិ. វសូនិ រតនានិ ធារយតីតិ វសុន្ធរា. ខមុ សហនេ, ខស្ស ឆោ, ឆមា, អថ វា ឆិ ឆេទនេ, សត្តានមធោបតនំ ឆិន្ទតីតិ ឆមា, មោ, ឥត្ថិយមា ច. ភវន្ត្យស្សំ ភូតានីតិ ភូមិ. ភូ សត្តាយំ, មិ. បុថឥតិ បាដិបទិកេ ឋិតេ នទាទិ, ឦ, បុថស្ស បុថុអាទេសេ, វុទ្ធិម្ហិ ច កតេ បុថវី. ឧស្សុវាទេសេ បុថុវី. បថាទេសេ តុ បថវី, ឥមស្មិំ បក្ខេ អវាគមោ, អថ វា ថវ គតិយំ, បថវតិ ឯត្ថាតិ បថវី, នទាទិ, សព្ពត្ថ បត្ថរតីតិ វា បថវី, ថរ សន្ថរណេ បបុព្ពោ, រស្ស វោ, នទាទិ, បុថវី, អស្សុ.

‘‘មធុនោ កេដភស្សាបិ, មេទមំសបរិប្លុតា;

តេនាយំ មេទិនី ទេវី, វុច្ចតេ ព្រហ្មវាទិភី’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១១.៣]. –

វចនតោ មេទយោគា មេទិនី, ឦ, ឥនី ច. មិទ ស្នេហនេ វា, យុ, នទាទិ, ឥស្សេត្តញ្ច. មហ បូជាយំ, នទាទិ. វិត្ថិណ្ណត្តា ¶ ឧព្ពី, នទាទិ, អវតិ ភូតានីតិ វា ឧព្ពី, អស្សុ. វសូនិ សន្ត្យស្សំ វសុមតី. គច្ឆន្តិ យស្សំ លោកា, សា គោ, បុមិត្ថិយំ. កា សទ្ទេ, កាយតិ ឯត្ថ, កាយតិ មារវិជយកាលេតិ វា កុ, ឧ. វសូនិ ធារយតីតិ វសុធា. សព្ពំ លោកំ ធរយតីតិ ធរណី, យុ, នទាទិ. ធរតីតិ ធរា, ឥត្ថិយំ អា. គមុ គមនេ, គច្ឆន្ត្យស្សំ ជគតី, អន្តបច្ចយោ, គស្ស ទ្វិត្តំ, ជត្តញ្ច, នលោបោ, នទាទិ. ភូ សត្តាយំ, រិ, នទាទិ, ក្វិម្ហិ ភូ. ភូតេ សត្តេ ធរតីតិ ភូតរោ. អវ រក្ខណេ, យុ, នទាទិ, អវនី.

១៨២. ខារា លវណរសា មត្តិកា ឩសោត្យុច្ចតេ. ខាទតីតិ ខារា, ទស្ស រោ. បទេសកត្តា មត្តេន បមាណេន យុត្តា មត្តិកា. ឩស រុជាយំ, ឩសោ. ឩសយោគា ឩសវា, វន្តុ. របច្ចយេ ឩសរោ. ទ្វេបិ តីសុ វត្តន្តេ.

ថល ឋានេ, អធិករណេ អ. កិត្តិមំ ថលំ, អកិត្តិមា ថលី, នទាទិ. ថទ្ធលូខម្ហិ ភូភាគេ ភូមិប្បទេសេ ជង្គលសទ្ទោ វត្តតិ. តត្ថ និជ្ជលត្តា កក្ខឡត្តា ថទ្ធោ. តិក្ខសក្ខរាទិវិទារគវាទិខុរគណ្ឌុប្បាទវច្ចាទិសហិតត្តា លូខោ វេទិតព្ពោ. គល ចវនាធោបតនាទនេសុ. ជលំ គលតិ ឯត្ថ, ជលេន វា គលន្តិ ឯត្ថាតិ ជង្គលោ, និជ្ជលោ ទេសោ, ‘‘ជង្គលោ និជ្ជលេ ទេសេ, តិលិង្គោ បិសិតេ ថិយ’’ន្តិ [តិកណ្ឌសេស ៣.៣.៣៩៣] ហិ តិកណ្ឌសេសោ, លស្ស លោបោ, និគ្គហីតាគមោ ច.

១៨៣. វេទេន ¶ បញ្ញាយ ឦហន្តិ ឯត្ថាតិ វេទេហោ. សោ ឯវ វិទេហោ, ឥមំ ទីបមុបាទាយ សិនេរុនោ បុព្ពទិសាភាគត្តា បុព្ពោ ច សោ វិទេហោ ចេតិ បុព្ពវិទេហោ. ឯវមបរុត្តរេសុ. គវេន យន្ត្យេត្ថាតិ គោយានោ. អបរោ ច សោ គោយានោ ចេតិ អបរគោយានោ. ជម្ពុយា លក្ខិតោ, កប្បដ្ឋាយិតាទិប្បភាវេន វា តប្បធានោទីបោតិ ជម្ពុទីបោ. ធម្មតាសិទ្ធស្ស បញ្ចសីលស្ស អានុភាវេន កំ សុខំ ឧរុ មហន្តមេត្ថាតិ កុរុ, កុំ បាបំ រុន្ធន្តិ ឯត្ថាតិ វា កុរុ, ក្វិ. ទីប ទិត្តិប្បកាសនេសុ, ជលមជ្ឈេ ទិប្បន្តីតិ ទីបា, ទិប្បន្តិ ឯត្ថ សទ្ធម្មាតិ វា ទីបា, បមាណតោ មហន្តា ទីបា មហាទីបា.

១៨៤. កុរុអាទយោ ឯកវីសតិ ជនបទន្តរា ជនបទវិសេសា, អាទិនា សុរមហបច្ចុគ្គតា តលកុដា អស្មាកាទយោ ច បុម្ពហុត្តេ បុល្លិង្គេ ពហុត្តេ ច សិយុំ. កុរុ នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រូឡ្ហីសទ្ទេន ‘‘កុរូ’’តិ ពហុវចនេន វុច្ចតិ, ឯវំ សព្ពត្រ. កុំ បាបំ រុន្ធតីតិ កុរុ, ខត្តិយកុមារា, តេសំ និវាសោ កុរូ, បច្ចយលោបតោ ន វុទ្ធិ, សព្ពត្រេវំ [បាណិនិ ១.២.៥២ ៤.២.៨១ សុត្តេសុ បស្សិតព្ពំ]. អរិវិជយលោកមរិយាទាតិក្កមាទីសុ សក្កោន្តីតិ សក្កា. កោសំ លន្តិ គណ្ហន្តិ, កុសលំ បុច្ឆន្តីតិ វា កោសលា. មគេន សទ្ធិំ ធាវន្តីតិ មគធា, ក្វិ, មំសេសុ គិជ្ឈន្តីតិ វា មគធា. គិធ អភិកង្ខាយំ. សេវន្តិ យេនាតិ សិវិ, សិ សេវាយំ, វិ. សិវំ ករោន្តីតិ វា សិវី, អញ្ញត្ថេ ឥ. កល សទ្ទេ, ឥង្គបច្ចយោ, កលិង្គា ¶ , តេសំ និវាសោ កលិង្គា, ឧត្តរាបថោ [‘‘ជគន្នាថា បុព្ពភាគេ កណ្ហាតីរន្តរំ សិវេ កលិង្គទេសោ សំវុត្តោ’’ ឥត្យុត្តទេសេ (ថោមនិធិ)], កលិំ គណ្ហន្តីតិ វា កលិង្គា, ក្វិ, កលំ មធុរសទ្ទំ គាយន្តីតិវា កលិង្គា, អស្សិត្តំ, កេន សុខេន លិង្គន្តីតិ វា កលិង្គា, លិង្គ គមនត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ. អត្តនា ខាទិតំ លញ្ជំ បរាជិតេហិ យាចិតេបិ បុន ន វមន្តីតិ អវន្តី. បញ្ចាលស្ស បុត្តា បញ្ចាលា. វជ្ជេតព្ពាតិ វជ្ជី, ‘‘វជ្ជេតព្ពា ឥមេ’’ត្យាទិនា បវត្តវចនមុបាទាយ វជ្ជីតិ លទ្ធនាមា រាជានោ. វជ្ជីរដ្ឋស្ស វា រាជានោ វជ្ជី. រដ្ឋស្ស វា បន តំសមញ្ញា តំនិវាសិរាជកុមារវសេន វេទិតព្ពា. គំ បថវិំ ធារេន្តីតិ គន្ធារា, កិត្តិគន្ធេន អរន្តីតិ វា គន្ធារា. ចិត ឧស្សាហនេ, ចេតន្តិ ឧស្សហន្តិ យុទ្ធកម្មាទីសូតិ ចេតយោ.

១៨៥. វង្គ គមនត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ. វិសិដ្ឋានិ ទេហានិ យេសំ វិទេហា, បុព្ពវិទេហទីបតោ អាគតត្តា វា វិទេហា. ឱជ ទិត្តិយំ, កម្ពុនា សម្ពុកេន ឱជន្តិ តស្សំ វោហារករណតោតិ កម្ពោជា, កម្ពុកជោ ឱជោ ពលមេតេសន្តិ វា កម្ពោជា. មទ មទ្ទនេ, មទ្ទន្តីតិ វា មទ្ទា, មំ សិវំ ទទន្តីតិ វា មទ្ទា, បញ្ចកាមគុណាទីហិ មោទន្តីតិ វា មទ្ទា, មទ ហាសេ. ភញ្ជ អវមទ្ទនេ, ភគ្គា. អង្គ គមនត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ. សីហំ លន្តីតិ សីហឡា. កាស ទិត្តិយំ, សម្បត្តិយា កាសន្តីតិ កស្មីរា, មីរោ. កាស ទិត្តិយំ, ឥ, កាសី. បឌិ គតិយំ, បណ្ឌុ, ឧ. អថ វា កុំ បាបំ រុន្ធតិ ឯត្ថាតិ កុរុ, ឥតិ ឯកោបិ ជនបទោ និស្សិតានំ ពហុត្តា ពហុវចនេន វុច្ចតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ.

១៨៦. ទ្វយំ ¶ ភុវនេ. លុជ អទស្សនេ, លុជ្ជតីតិ លោកោ, គស្ស កោ, ជស្ស វោ. ភវន្តិ ឯត្ថាតិ ភុវនំ, យុ. ជគតិ, វិដ្ឋបាទីនិបិ ភុវនបរិយាយានិ. ទ្វយំ ទេសសាមញ្ញេ. ទិស អតិសជ្ជនេ, អតិសជ្ជនំ បពោធនំ, ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ’’តិ ទិសតិ អបទិសតីតិ ទេសោ. សិ សេវាយំ, សញ្ញាយំ អ, វិសយោ.

សិដ្ឋាចាររហិតោ មិលក្ខទេសោ កាមរូបាទិ បច្ចន្តោ នាម. មិលក្ខ អព្យត្តិយំ វាចាយំ, មិលក្ខន្តិ អព្យត្តវាចំ ភាសន្តីតិ មិលក្ខា. សិដ្ឋាចារមគ្គទស្សនត្ថាយ បញ្ញាចក្ខុនោ អភាវា រាគាទិមលំ អក្ខិម្ហិ យេសន្តិ វា មិលក្ខា, អស្សិត្តំ, តេសំ និវាសដ្ឋានំ មិលក្ខទេសោ. បច្ចន្តេ មជ្ឈិមទេសស្ស ពហិទ្ធាភាគេ ជាតោ បច្ចន្តោ.

ព្យវត្ថា ចតុវណ្ណានំ, យស្មិំ ទេសេ ន វិជ្ជតេ;

មិលក្ខទេសោ សោ វុត្តោ, មជ្ឈភូមិ តតោ បរំ [ចិន្តាមណិដីកា ១១.៧].

អរិយាចារភូមិត្តា មជ្ឈោ ច សោ ទេសោ ចេតិ មជ្ឈទេសោ, នវយោជនសតបរិក្ខេបោ មជ្ឈិមទេសោ.

១៨៧. សលិលប្បាយោ ពហូទកោ ទេសោ អនូបោ នាម, អនុគតា អាបា អត្រាតិ អនូបោ, អាបស្ស អាទិនោ ¶ ឧត្តំ, បរលោបោ វា. កច ពន្ធនេ, ឆោ, កច្ឆំ. អនូបទេសោ ច. អភិនវោគ្គមនេន តិណេន លក្ខិតេ ហរិតេ ទេសេ សទ្ទលោ, ទល ទិត្តិយំ, ភាវេ អ. វិជ្ជតិ ទលោ យត្ថ សទ្ទលោ.

១៨៨. នទិយា អាភតេន អម្ពុនា ឧទកេន ជីវន្តិ ឯត្ថាតិ នទ្យម្ពុជីវនោ ទេសោ នទី មាតា អស្សាតិ នទីមាតិកោតិ វុច្ចតិ, ពហុព្ពីហិម្ហិ កោ. វុដ្ឋិយា វស្សេន និប្ផជ្ជតិ សស្សមេត្ថាតិ វុដ្ឋិនិប្ផជ្ជសស្សកោ ទេសោ ទេវោ មាតា អស្សាតិ ទេវមាតិកោតិ វុច្ចតិ, ពហុព្ពីហិម្ហិយេវ កោ, ទេវសទ្ទោ ចេត្ថ វុដ្ឋិមាហ.

១៨៩. អនូបាទយោ ទេវមាតិកាន្តា តីសុ លិង្គេសុ. ចន្ទសូរាទោ ចន្ទសូរិយសិនេរុបព្ពតាទិម្ហិ សស្សតិសទ្ទោ ឦរិតោ កថិតោ. សព្ពទា សរន្តិ គច្ឆន្តីតិ សស្សតិយោ, សរ គតិយំ, សរសទ្ទស្ស សោ,តិ.

រឋ គតិយំ, រឋន្តិ ឯត្ថ នគរាទយោតិ រដ្ឋំ, តោ. នាគរេហិ វិជិនិតព្ពន្តិ វិជិតំ. អាឡិយំ បវត្តមានោ យោ សេតុ, សោ បុរិសេ បុល្លិង្គេ វត្តតិ. សិ ពន្ធនេ, តុ. អល ភូសនេ, ឥ, អាឡិ, តស្សំ អាឡិយំ.

នគរបព្ពតាទិនោ ¶ ឧបាន្តភូ សមីបភូមិ បរិសរោ បរិតោ សរន្ត្យត្រាតិ, ណោ.

តិកំ វជេ. គាវោ តិដ្ឋន្ត្យត្រាតិ គោដ្ឋំ. កុល សង្ខ្យានេ, គាវោ កុលន្ត្យេត្ថាតិ គោកុលំ, គុន្នំ កុលំ ឃរន្តិ វា គោកុលំ. វជ គតិយំ, វជន្តិ យំ គាវោ និវាសនត្ថាយាតិ វជោ. គោដ្ឋានកំ, គោដ្ឋានន្តិបិ វជស្ស នាមានិ.

១៩០. សិលោកេន មគ្គស្ស នាមានិ. បថិកេហិ មជ្ជតេ និត្តិណំ ករីយតេតិ មគ្គោ, មជ្ជ សុទ្ធិយំ, ណោ, ជស្ស គត្តំ, បថិកេហិ មគ្គីយតេតិ វា មគ្គោ, មគ្គ អន្វេសនេ, មំ សិវំ គច្ឆតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា មគ្គោ, ‘‘មោ សិវេ បរិសាយញ្ចេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ, សិវំ គមនំ ករោតីត្យត្ថោ, ក្រិយាវិសេសនមេតំ. បថិ គតិយំ, ចុរាទិ, នាគមោ. បន្ថយន្តិ យន្ត្យនេនាតិ បន្ថោ, អ, ការិតលោបោ. បថតិ យាត្យនេនាតិ បថោ. អទ គមនេ, អទតិ យត្ថ សា អទ្ធា, ធោ, អទ្ធា មគ្គោ, អទ្ធាសទ្ទោយំ កាលេបិ, សមភាគត្ថវចនេ តុ អទ្ធំ, តស្មា អទ្ធសទ្ទោ បុមនបុំសកវសេន ទ្វិលិង្គោ, រាជាទិត្តេ អទ្ធា, អរាជាទិត្តេ អទ្ធំ. អញ្ជ គតិយំ, អសោ. វជ គតិយំ, ឧមោ, ជស្ស ដោ. បទ គតិយំ, អ, ទស្ស ជោ, ទ្វិត្តំ, បជ្ជោ. អយ គតិយំ, យុ, បទ គតិយំ, អវោ, នទាទិ. វត្ត វត្តនេ, វត្តនំ គមនាទិ, អនិ, នទាទិ, វត្តនី. កន្តនទណ្ឌេ បុន្នបុំសកំ. បថិកេហិ បាទេហិ ហញ្ញតេតិ បទ្ធតិ. បាទសទ្ទសមានត្ថេន បទសទ្ទេន និយតប្បយោគតោ វុត្តិនា សិទ្ធោ, បទសទ្ទូបបទោ ហនធាតុ,តិ, ហនស្ស ធោ, អលោបោ. បទ្ធតិសហចរណតោ វត្តនី, តំសហចរណតោ បទវី ច ឥត្ថិយំ.

១៩១-១៩២. តព្ភេទា ¶ តស្ស មគ្គស្ស វិសេសា ជង្ឃមគ្គាទយោ អបថន្តា. ជង្ឃាហិ គតោ មគ្គោ ជង្ឃមគ្គោ. សកដេហិ គតោ មគ្គោ សកដមគ្គោ. តេ ជង្ឃមគ្គសកដមគ្គា មហាមគ្គេ វត្តន្តិ.

ឯត្ថ ច ‘‘តេថា’’តិ អថសទ្ទោ ន វត្តព្ពោ, ‘‘តេ ចា’’តិ បន វត្តព្ពោ. ‘‘មតាទ្ធនី’’តិ បាឋេ បន សតិ ‘‘តេថា’’តិ វត្តព្ពោយេវ, តទា ឯកបទិកេ អទ្ធនិ មគ្គេ ឯកបទី មតាតិ យោជនា កាតព្ពា. គច្ឆតំ ឯកោ អសហាយោ បាទោ យស្សំ, ន និសិន្នស្សេវ យមកោតិ ឯកបទី, សមាសន្តេ និច្ចមីបច្ចយោ, កបច្ចយេ ឯកបទិកោ, ឦស្ស រស្សត្តំ.

ចោរកណ្ដកាទិទោសេ ទុគ្គមេ បថេ កន្តារោ, បុន្នបុំសកេ, កេន បានីយេន តរន្តិ អតិក្កមន្តិ យន្តិ កន្តារោ, តរ តរណេ, ចោរកន្តារាទីសុ បនាយំ រូឡ្ហិវសេន វុត្តោ, អថ វា កតិ ឆេទនេ, សប្បដិភយត្តា កន្តតិ និច្ចគមនាគមនមេត្ថាតិ កន្តារោ, អារោ, នាគមោ ច. ទុក្ខេន គច្ឆន្ត្យេត្ថាតិ ទុគ្គមោ.

១៩៣. ទ្វយំ បដិមគ្គេ. បដិ អភិមុខេន គន្តព្ពោ មគ្គោ, បថោ ច បដិមគ្គោ, បដិបថោ ច. ទីឃមញ្ជសំ អតិទូរោ មគ្គោ ¶ អទ្ធានន្តិ វុច្ចតេ. អទ្ធានំ អយនំ អទ្ធានំ, អច្ចាយតោ មគ្គោ, យថា ‘‘បទដ្ឋាន’’ន្តិ, យលោបោ.

ទ្វយំ បសត្ថេទ្ធនិ. សោភនោ បថោ, បន្ថោ ចាតិ វិគ្គហោ. គន្តព្ពបថភាវតោ អបេតំ ឧប្បថំ, អបថញ្ច, អព្យយីភាវសមាសោ, អសទ្ទោ អត្រ និបាតោ.

១៩៤-១៩៦. បរមាណូនំ ឆត្តិំស ឯកោ អណុ នាម, អណុតោបិ អណុតរត្តា បរមោ អណុ, អណុតោ វា បរមោតិ បរមាណុ, អណ សទ្ទត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ, ឧ. តេ អណវោ ឆត្តិំស តជ្ជារី នាម, តំ តំ អត្តនោ និស្សយំ មលីនករណវសេន ជរាបេតីតិ តជ្ជារី, ជរ ជីរណេ, ជរ វយោហានិម្ហិ វា, អ, នទាទិ. តាបិ តជ្ជារិយោ ឆត្តិំស រថរេណុ នាម, រថានំ សញ្ចរណវសេន បវត្តោ រេណុ រថរេណុ. តេ រថរេណវោ ឆត្តិំស លិក្ខា នាម. លក្ខ ទស្សនេ, បកតិចក្ខុនាបិ លក្ខ្យតេតិ លិក្ខា, អស្សិត្តំ.

តា ¶ លិក្ខា សត្ត ឩកា នាម, ឩកាតិ វុច្ចតិ សិរោវត្តកិមិ, តប្បមាណត្តា ឩកា. តា សត្ត ឩកា ធញ្ញមាសោ នាម, ធញ្ញោ វីហិយេវ បរិមាណិតព្ពត្តា មាសោ ចាតិ ធញ្ញមាសោ, មសិ បរិមាណេ. តេ សត្ត ធញ្ញមាសា អង្គុលំ នាម, អង្គ គមនត្ថោ, ឧលោ, អង្គុលំ, បមាណំ, ឧលិបច្ចយេ អង្គុលិ, ករសាខា. អមុទ្វិច្ឆេតិ អទុំ ទ្វាទសង្គុលំ វិទត្ថិ នាម, កណិដ្ឋសហិតេនង្គុដ្ឋេន វិត្ថារីយតេ, វិធីយតេតិ វា វិទត្ថិ, វិបុព្ពោ តនុ វិត្ថារេ. ធា ធារណេ, ឧភយត្រាបិតិ, បុព្ពបក្ខេ តស្ស ថោ, នស្ស តោ, តស្ស ទោ. បច្ឆិមេ ធស្ស ទោ, តស្ស ថោ, អសរូបទ្វិភាវោ ច. តា ទុវេ វិទត្ថី រតនំ សិយុំ, រមុ កីឡាយំ, តនោ, មលោបោ. តានិ សត្តេវ រតនានិ យដ្ឋិ នាម, យត បយតនេ,តិ, តស្ស ឋោ, តស្ស ដោ. តា វីសតិ យដ្ឋិយោ ឧសភំ នាម, ឧស ទាហេ, អភោ. ឯត្ថ បន ឧសភនទន្តរំ ឧសភំ. ឧសភានំ អសីតិប្បមាណំ គាវុតំ នាម, គវំ, គវេហិ វា យុតំ គាវុតំ. យុជ សមាធិម្ហិ, គោនទន្តរេហិ គហិតប្បមាណសមាធានន្ត្យត្ថោ, តំ ចតុគាវុតំ យោជនំ នាម, យុជ សមាធិម្ហិ, យុ, ‘‘ឯត្តកំ យោជនំ នាម ហោតូ’’តិ ចតុគាវុតេហិ សមាធានន្ត្យត្ថោ.

១៩៧. អារោបិតានំ អាចរិយធនូនំ បញ្ចសតំ កោសោ នាម, អនារោបិតានន្ត្យបរេ. កុស អវ្ហានេ, ណោ, កុសនំ អវ្ហានំ កោសោ, ឥធ បន កោសប្បមាណត្តា កោសោ, ទ្វិសហស្សករប្បមាណោ. អញ្ញត្ថ បន –

‘‘ចតុក្កាធិវីសតិយា ¶ , អង្គុលេហិ ករោ ភវេ;

ខ្យាតមដ្ឋសហស្សេហិ, កោសមានំ វិភាវិនា’’ត្យុត្តំ.

ចតុរម្ពណន្តិ ចតុរម្ពណវីហិពីជជាតរោបនយោគ្យោ ភូមិប្បទេសោ ករីសំ នាម, ករោន្តិ ឯត្ថ កសនរោបនាទិកន្តិ ករីសំ, ឦសោ. ចតុរម្ពណពីជជាតានិ រោបេន្ត្យេត្ថាតិ ចតុរម្ពណំ, អម្ពណំ ឯកាទសទោណមត្តំ, អញ្ញេ បន ‘‘ចតុរម្ពណំ ចតុយដ្ឋិកំ ឋានំ ករីសំ នាមា’’តិ វទន្តិ, តំ ករីសព្ភន្តរានំ បរិយាយភាវប្បសង្គា ន គហេតព្ពំ.

បមាណតោ ហត្ថានមដ្ឋវីសប្បមាណំ ឋានំ អព្ភន្តរំ នាម, អព្ភន្តរេ អន្តោកោដ្ឋាសេ ជាតំ, ន ពហិកោដ្ឋាសេតិ អព្ភន្តរំ. យត្ថ យត្ថ ហិ យោ យោ ឋិតោ, និសិន្នោ វា, តត្ថ តត្ថ សមន្តា អដ្ឋវីសតិហត្ថប្បមាណំ ឋានំ តស្ស តស្ស អព្ភន្តរំ ឋានំ នាម. ភូម្យាទិត្តា ភូមិវគ្គោ, អថ វា អង្គាបេក្ខាយ ភូមិយេវ បធានំ, បធានេន ច ព្យប្បទេសោ ភវតីតិ ភូមិវគ្គព្យប្បទេសោ.

ភូមិវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. បុរវគ្គវណ្ណនា

១៩៨. ឆក្កំ នគរេ.

‘‘បដ្ដនញ្ច អធិដ្ឋានំ, នគរំ បុដភេទនំ;

ថិយោ បូ នគរី បូរិយោ, ឋានីយំ កព្ពដំ បុដ’’ន្តិ.

ហិ សិលោកបរិយាយេសុ វោបាលិតោ.

‘‘វិចិត្តទេវាយតនំ ¶ , បាសាទាបណមន្ទិរំ;

នគរំ ទស្សយេ វិទ្វា, រាជមគ្គោបសោភិត’’ន្តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១.២.១]. –

នគរលក្ខណំ. បុ បាលនេ, បុរ បាលនេតិ ច, បុនាតិ បុរេតិ ច រក្ខតិ បរចក្កា ទុគ្គតាយាតិ បុរំ, រោ, អ ច, បុរ អគ្គគមនេតិបិ ធាត្វត្ថោ. នគា បាសាទាទយោ អស្ស សន្តិ នគរំ, រោ. វាការេន នគរសទ្ទស្ស បុល្លិង្គត្តំ សមុច្ចិនោតិ [នគរិយោ វា បត្តនំ (អមរ ១.២.១) បក្ខេ បត្តនសាហចរិយា នបុំសកត្តំ. (ចិន្តាមណិដីកា ១.២.១)], បុរសទ្ទស្សាបីត្យាចរិយា. អកុតោភយត្តា ឋានាយ ហិតំ ឋានីយំ, ឦយោ. បណិកានំ បុដា ភិជ្ជន្តេ អត្រាតិ បុដភេទនំ.

និច្ចនិវាសនដ្ឋានំ ទស្សេត្វា ឥតរំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ថិយ’’មិច្ចាទិ. រាជា តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ រាជឋានី, យុ, នទាទិ, និច្ចនិវាសនដ្ឋានេបិ ‘‘ចតុរាសីតិនគរសហស្សានិ កុសវតីរាជឋានីបមុខានី’’ត្យាទីសុ [ទី. និ. ២.២៦៣]. ទារុក្ខន្ធាទីហិ អា សមន្តតោ វរន្តិ បរិក្ខិបីយន្តិ ឯត្ថាតិ ខន្ធាវារោ, បត្ថនត្ថោ វរធាតុ អាបុព្ពត្តា បរិក្ខិបនត្ថោ ហោតិ. បញ្ចកំ នគរេ, ‘‘ខន្ធាវារោ’’តិ បន ឯកមេវ អចិរនិវាសនដ្ឋានស្ស នាមំ.

១៩៩. មូលបុរា អញ្ញត្រ មូលបុរំ វជ្ជេត្វា យំ បុរមត្ថិ យោជនវិត្ថិណ្ណបាការាទិបរិក្ខិត្តំ, តំ មូលបុរស្ស តរុដ្ឋានិយស្ស សាខាសទិសត្តា សាខានគរំ នាម.

២០០-២០១. សាទ្ធបជ្ជទ្វយេន ¶ មូលបុរស្ស នាមានិ. វានរសីសំ, តំសណ្ឋានោ វា បាសាណោ ឯត្ថ អត្ថីតិ ‘‘វានរសីស’’ន្តិ វត្តព្ពេ វស្ស ពត្តំ, វណ្ណវិបរិយយំ, ទីឃំ, ណត្តំ, សស្ស លោបញ្ច កត្វា ‘‘ពារាណសី’’តិ វុត្តំ. សវត្ថស្ស ឥសិនោ និវាសនដ្ឋានត្តា សាវត្ថិ, សព្ពំ ធនមេត្ថ អត្ថីតិ វា សាវត្ថិ [ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤], សព្ពស្ស សាវោ, ធនវាចកោ អត្ថសទ្ទោ, ឥ. តិក្ខត្តុំ វិសាលីភូតត្តា វេសាលី, អស្សត្ថុត្ថេ ឦ. មថិ ហិំសាយំ, ឥលោ, អស្សិត្តំ, មិថិលា. អលំ ភូសនមេត្ថាតិ អាឡវី, វី, ឡត្តញ្ច. កុស អវ្ហានេ, ‘‘ខាទថ បិវថា’’ត្យាទីហិ ទសហិ សទ្ទេហិ កោសន្តិ ឯត្ថាតិ កោសម្ពី, ពោ, នទាទិ, កុសម្ពរុក្ខវន្តតាយ វា កោសម្ពី, កុសម្ពស្ស ឥសិនោ អស្សមតោ អវិទូរេ មាបិតត្តាតិ ឯកេ [ឧទា. អដ្ឋ. ៣៥; ម. និ. ដី. ១.១៤; ២.២៨៤]. ឧគ្គំ រិបុំ ជយតិ យត្ថ, សា ឧជ្ជេនី, យុ, នទាទិ. តក្ក ឩហេ, ឩហោ ឩនបូរណំ, តក្កនំ តក្កោ, សោ សីលំ សភាវោ យត្ថ សា តក្កសីលា, យោ ហិ បុរិសការេន ឩនោ, សោ តត្ថ គន្ត្វា តមូនំ បូរេតីតិ. ចម អទនេ, បោ, ចម្បា. សានំ ធនានំ អាករំ ឧប្បត្តិដ្ឋានំ សាករោ, សោ ឯវ សាគលំ. សំសុមារសណ្ឋានោ គិរិ ឯត្ថាតិ សំសុមារគិរំ, សំសុមារោ គាយតិ ឯតស្ស មាបិតកាលេតិ វា សំសុមារគិរំ, គេ សទ្ទេ, ឥរោ. រាជូនមេវ អាធិបច្ចវសេន បរិគ្គហិតព្ពត្តា រាជគហំ. អាទិកាលេ កបិលនាមស្ស ឥសិនោ និវាសនដ្ឋានត្តា កបិលវត្ថុ, បុមនបុំសកេ.

សាកោ រាជូនំ យុទ្ធាទីសុ សត្តិ សញ្ជាតា ឯត្ថាតិ សាកេតំ, ‘‘សាកោ សត្តិម្ហិ ភូបាលេ, ទុមទីបន្តរេសុ ចេ’’តិ នានត្ថសង្គហេ. សញ្ជាតត្ថេ ឥតោ, សាកោ នាម រាជា, ទុមោ វា ឯត្ថ អាទិកាលេ សញ្ជាតោតិ វា សាកេតំ. ឥន្ទំ បរមិស្សរិយភាវំ បាបុណន្តិ ឯត្ថាតិ ឥន្ទបត្តំ, ឥន្ទោ វា ¶ សក្កោ ទេវរាជា, សោ បត្តោ ឯត្ថាតិ ឥន្ទបត្តំ. ឧក្កំ ធារយតិ ឯតស្ស មាបិតកាលេតិ ឧក្កដ្ឋា, វណ្ណវិការោ. យស្ស មាបិតដ្ឋានេ បាដលីនាមកោ ឯកោ តរុណរុក្ខោ អត្ថីតិ តំ បាដលិបុត្តកំ, អថ វា បដលិ នាម ឯកោ គាមណី, តស្ស បុត្តោ ឯត្ថ វសតិអាទិកាលេតិ បាដលិបុត្តកំ. ចេតិយរដ្ឋេ ឧត្តមត្តា ចេតុត្តរំ, ‘‘ជេតុត្តរ’’ន្តិ បាឋេ បន វណ្ណវិការោ, វេរិជយដ្ឋានត្តា ជេតញ្ច តំ ឧត្តមត្តា ឧត្តរញ្ចេតិ វា ជេតុត្តរំ. យស្ស មាបិតកាលេ ទីបោ ទិប្បតិ, តំ សង្កស្សំ, កាស ទិត្តិយំ, ទ្វិត្តំ, សម្មា កសន្តិ ឯត្ថាតិ វា សង្កស្សំ, កស វិលេខនេ, យស្ស មាបិតកាលេ និមិត្តមោលោកេន្តា ព្រាហ្មណា កុសហត្ថំ នរំ បស្សិត្វា មាបេន្តិ, តំ កុសិនារំ. អាទិនា មថុរ [មធុរ, មាធុរ (ក.)] បាសាណបុរសោណិកាទយោប្យនេកបុរវិសេសា សង្គហិតា.

២០២. ចតុក្កំ អព្ភន្តរគាមមគ្គេ. រថស្ស ហិតា រច្ឆា, បព្ពជ្ជាទិ. វិសយន្តេ បកាសយន្តេ វិក្កយេន ទព្ពានិ យស្សំ, សា វិសិខា, វិបុព្ពោ សិ សេវាយំ, ខោ, វិសន្តិ ឯត្ថាតិ វា វិសិខា, វិស បវេសនេ, ខោ. រថស្ស ហិតា រថិកា, ឥកោ. វី គមនេ, ថិ, វីថិ.

អនិព្ពិទ្ធា រច្ឆន្តរេន មជ្ឈេ អនិព្ពិទ្ធា រច្ឆា ព្យូហោ នាម. ព្យូហេតិ សម្បិណ្ឌេតិ ជនេ អញ្ញត្រ គន្តុមប្បទានវសេនាតិ ព្យូហោ, ឩហ សម្បិណ្ឌនេ វិបុព្ពត្តា. ន និព្ពិជ្ឈតេ រច្ឆន្តរេនាតិ អនិព្ពិទ្ធោ, វិធ សម្បហារេ, អ. និព្ពិទ្ធា រច្ឆន្តរេន រច្ឆា បថោ, អទ្ធីតិ ច វុច្ចតិ. បថ គមនេ, បថោ. អទ គមនេ,តិ, អទ្ធិ.

២០៣. ចតុក្កំ ¶ ចច្ចរេ. ចតុន្នំ បថានំ សមាហារោ ចតុក្កំ, ចរ គតិភក្ខនេសុ, ចរោ, រស្ស ចោ, ចច្ចរំ, អង្គណវាចកោ ចាយំ. ទ្វិន្នំ, ចតុន្នំ វា មគ្គានំ សន្ធិ មគ្គសន្ធិ. សិង្ឃ ឃាយនេ, អាដកោ.

ទ្វយំ វប្បស្សោបរិ ឥដ្ឋកាទិរចិតេ វេឋនេ. វប្បំ នាម ទុគ្គនគរេ បរិខាមត្តិកំ កូដំ [កុដិំ (ក.)] កត្វា គោហិ, ហត្ថីហិ ច វិមទ្ទាបេត្វា តិំសហត្ថប្បមាណំ បាការស្ស ហេដ្ឋិមតលំ, តថា ហត្ថសតំ តតោ ឧទ្ធរិត្វា បំសុនា វប្បំ ការយេ, តស្សោបរិ បាការន្តិ, បកុព្ពន្តិ តន្តិ បាការោ, សមន្តតោ ករីយតេតិ វា បាការោ, អកត្តរិ ច ការកេ សញ្ញាយំ ណោ, រស្សស្ស ទីឃតា. វុ សំវរណេ, វុណោតីតិ វរណោ, យុ, រាគមោ ច. ‘‘សាលោ’’តិបិ បាការស្ស នាមំ.

ទ្វយំ រាជភវនសាមញ្ញេ. សព្ពគេហានំ វិសេសេន បកាសនតោ ឧទ្ទាបោ, ទីប បកាសនេ, ឦស្សាការោ. សង្គម្ម ករោន្តិ តន្តិ ឧបការិកា, ណ្វុ. កេ បច្ចយេ ថីកតាការបរេ បុព្ពោ អការោ ទីឃំ [កាតន្ត ២.២.៦៥], អកាទេសោបិ ហិ ‘‘កោ’’តិ វុច្ចតិ, យថា ទេវទត្តោ ‘‘ទត្តោ’’តិ. កបច្ចយោ វា.

២០៤. ទ្វយំ គេហាទិនោ មត្តិកេដ្ឋកាទិមយភិត្តិយំ. កុដ ឆេទនេ, កុដតិ ឆិន្ទតិ មគ្គន្តិ កុដ្ដំ. ភិទិ ទ្វិធាករណេ,តិ, ¶ ភិត្តិ. គុន្នំ វាចានំ បុរំ គោបុរំ. ទ្វារសមីបេ កតោ កោដ្ឋកោ ទ្វារកោដ្ឋកោ, កុស អក្កោសេ, ឋកោ, កោដ្ឋកោតិ គេហវិសេសោ.

ទ្វយំ ឥន្ទខីលេ. ឥស ឥច្ឆាយំ, ឯស គវេសនេ វា, ឥកោ. ឥន្ទស្ស សក្កស្ស ខីលោ កណ្ដកោ ឥន្ទខីលោ. ទ្វយំ ទ្វារបស្សោបសាលាយំ’ហម្យាទិបិដ្ឋេ ច វាតកុដិកាយំ. អឌ្ឌ អតិក្កមហិំសាសុ, អ. អាលកបច្ចយេ អដ្ដាលកោ.

២០៥. ឧបរិ មាលាទិយុត្តំ សោភនថម្ភទ្វយមុភយតោ និខនិត្វា យំ ពហិទ្វារំ កប្បីយតេ, តំ តោរណំ. តុរ វារណេ, យុ, ថវន្តា វា រណន្ត្យត្រាតិ តោរណំ, តុ អភិត្ថវេ. រណ សទ្ទត្ថោ, វណ្ណវិការោ. ទ្វារស្ស ពហិ ពហិទ្វារំ. បរិ សមន្តតោ ខញ្ញតេតិ បរិខា. ទីឃភាវេន យុត្តា ទីឃិកា.

២០៦-២០៧. សទុមន្តំ គេហេ. មន្ទ មោទនថុតិជឡត្តេសុ, មន្ទន្តេ យត្ថាតិ មន្ទិរំ, ឥរោ. សីទន្តិ តត្ថាតិ សទនំ, យុ. សទ ¶ វិសរណគត្យាវសានេសុ. ន គច្ឆន្តីតិ អគា, ថម្ភាទយោ, តេ រាតិ គណ្ហាតីតិ អគារំ. រស្សស្ស ទីឃត្តេ អាគារំ. ចិ ចយេ, និចីយតេ ឆាទីយតេតិ និកាយោ, យម្ហិ ចិស្ស កាទេសោ និបាតនា. លី សិលេសនេ, ណោ, និលយោ, អាលយោ ច. វស និវាសេ, អាវសន្ត្យត្រាតិ អាវាសោ, ណោ. ភូ សត្តាយំ, ភវន្ត្យត្រាតិ ភវនំ. វិសន្តិ តន្តិ វេស្មំ, មោ. កិត និវាសេ, អធិករណេ យុ, និកេតនំ. និវិសន្តិ, និវសន្តិ វា យត្រ, តំ និវេសនំ. ឃរ សេចនេ, ឃរតិ កិលេសមេត្ថាតិ ឃរំ, គយ្ហតីតិ វា ឃរំ, ណោ. គហស្ស ឃរាទេសោ. គណ្ហាតិ បុរិសេន អានីតំ ធនន្តិ គហំ. អធិករណេ ថោ, អាវសថោ. សរ គតិចិន្តាហិំសាសុ, សរន្តិ ចិន្តេន្តិ ឯត្ថ សុភាសុភកម្មានិ, សរតិ វា សូរិយសន្តាបាទិកន្តិ សរណំ. សិ សេវាយំ, ណោ, បតិស្សយោ. ឧច សមវាយេ, ឱកំ. សល គមនេ, ‘‘ឥត្ថិយមតិយវោ វា’’តិ អ, សាលា, សរធាតុម្ហិ សតិ លត្តមេវ វិសេសោ. ចិ ចយេ, កម្មនិ ណោ, ចយោ. កុដ ឆេទនេ, ឥ. វស និវាសេ,តិ. ឧបធស្ស ឯត្តេ គេហំ. សទធាតុម្ហា ឧមោ, សទុមំ.

ទ្វយំ មុខរហិតទេវកុលសទិសេ យញ្ញាយតនេ. ចិត បូជាយំ, កម្មនិ ឥយោ. យត យតនេ, អាយតន្តិ វាយមន្តិ ឯត្ថ ផលកាមាតិ អាយតនំ, អថ វា អាយន្តីតិ អាយានិ, តានិ តនោតីតិ អាយតនំ, ផលការកន្ត្យត្ថោ. ឯត្ថ តុសទ្ទោ សមាគតានំ ទ្វិន្នំ បុព្ពាបរគមនត្ថោ. ‘‘ចេតិយាយតនានិ ចា’’តិបិ បាឋោ.

២០៨. ទ្វយំ ទេវានំ, នរបតីនញ្ច ឥដ្ឋកាទិមយេ ភវនេ. អញ្ញស្សាបិ សាទិស្យា. បសីទន្តិ នយនមនាន្យត្រាតិ បាសាទោ. យុ ¶ មិស្សនេ, បោ, ទីឃោ ច, ទីឃវិធានសាមត្ថិយា ឱត្តាភាវោ.

ទ្វយំ រាជតោ អញ្ញេសំ ធនីនំ ព្យវហារកាទីនំ ភវនេ. មុណ្ឌោ ឆទនមេតស្ស, ន បាសាទស្ស វិយាតិ មុណ្ឌច្ឆទោ, ទ្វិត្តំ. ហរ ហរណេ, យោ, យម្ហិ មិអាគមោ ច.

ទុគ្គបុរទ្វារេ វា, យត្ថ កត្ថចិ វា មត្តិកាទិមយេ គជកុម្ភម្ហិ យោ យូបោ បាសាទោ បតិដ្ឋិតោ, សោ ហត្ថិនខោ នាម, ហត្ថិស្សេវ នខោ យស្សាតិ ហត្ថិនខោ, នខសទ្ទេន វា នខសហិតោ បាសាទោ គយ្ហតេ.

២០៩. សុបណ្ណស្ស គរុឡស្ស វង្កេន បក្ខេន សទិសឆទនំ គេហំ សុវណ្ណវង្កច្ឆទនំ. វង្ក គមនេ. ឯកបស្សេយេវ ឆទនតោ អឌ្ឍយោគោ.

ឯកេនេវ កូដេន យុត្តោ អនេកកោណោ បតិស្សយវិសេសោ មាឡោ នាម, វដ្ដាការេន កតសេនាសនន្តិ កេចិ. មា មានេ, ឡោ, មាឡោ.

ចតុរស្សោ បតិស្សយវិសេសោ បាសាទោ នាម, អាយតចតុរស្សបាសាទោតិ កេចិ.

២១០. សន្តេហិ ភាតិ ទិព្ពតីតិ សភាយំ, សភា ច, បុរិមេ យបច្ចយោ, សន្តស្ស សាទេសោ តូភយត្រ. មណ្ឌា រវិរំសយោ, តេ បិវតិ នាសយតីតិ មណ្ឌបោ, វាសទ្ទេន មណ្ឌបបទស្ស ¶ បុល្លិង្គត្តំ សមុច្ចិនោតិ, ជនានំ អាលយោ សន្និបាតដ្ឋានំ ជនាលយោ. អាសនត្ថាយ កតា សាលា អាសនសាលា. បដិក្កមន្តិ ឯត្ថាតិ បដិក្កមនំ, កមុ បទវិក្ខេបេ, អធិករណេ យុ.

២១១. ជិនស្ស វាសភូតំ ភវនំ គន្ធកុដិ នាម, ទិព្ពគន្ធេហិ បរិភាវិតា កុដិ គន្ធកុដិ.

តិកំ បាកដ្ឋានេ. រសានិ សន្ត្យស្សំ រសវតី, បចនំ បាកោ, តស្ស ឋានំ បាកដ្ឋានំ. មហន្តានិ ពហូនិ អសិតព្ពានិ សន្តេត្ថ មហានសំ, អស ភក្ខនេ, យុ, វណ្ណវិបរិយយោ.

២១២. សុវណ្ណការាទិសិប្បីនំ កម្មសាលា អាវេសនំ. អាវិសន្ត្យស្មិំ អាវេសនំ, យុ. បានមន្ទិរំ សុរាបានត្ថំ កតមន្ទិរំ សោណ្ឌា នាម, កត្តព្ពាកត្តព្ពំ វិចារេត្វា អត្តនា ឥច្ឆិតវត្ថុការណា សព្ពំ ទេយ្យធម្មំ សនោន្តីតិ សោណ្ឌា, សន ទានេ, តនាទិ. ឌោ, អស្សោត្តំ, វណ្ណវិការោ ច, តេសំ ឯសា វសតិ សោណ្ឌា. បានសទ្ទសន្និធានា សុរាសោណ្ឌាយេវិធ គហិតា. វច្ចស្ស គូថស្ស វិសជ្ជនដ្ឋានំ វច្ចដ្ឋានំ. វច្ចស្ស វិសជ្ជនដ្ឋានា កុដិ វច្ចកុដិ. មុនីនំ ឥសីនំ វសនដ្ឋានំ អស្សមោ នាម, អា កោធំ សមេន្តិ ឯត្ថាតិ អស្សមោ, អា ភុសោ សមេន្តិ ឯត្ថ រាគាទយោតិ វា អស្សមោ.

២១៣. តិកំ ¶ បណ្យវិក្កយសាលាយំ. បណ ព្យវហារេ, បណិតព្ពាតិ បណ្យា, វត្ថាទយោ, តេ ឯត្ថ វិក្កិណន្តីតិ បណ្យវិក្កយោ, កី ទព្ពវិនិមយេ, សោ ឯវ សាលា គេហន្តិ បណ្យវិក្កយសាលា. អាបណយន្តេ ព្យវហរន្តេ អស្មិន្តិ អាបណោ, ណោ. បណ្យានំ វិក្កយាយ នីយមានានំ វីថិ បន្ថោ បណ្យវីថិកា. វស អច្ឆាទនេ, តោ, ឧទកំ វសិតំ អច្ឆាទនំ កតមនេនាតិ ឧទោសិតោ, វស្សោត្តំ, ភណ្ឌដ្ឋបនស្ស សាលា ភណ្ឌសាលា. កមុ បទវិក្ខេបេ, ចង្កមត្យត្រាតិ ចង្កមនំ, ចង្កមោ ច, ទ្វិត្តាទិ.

២១៤. ជលន្តិ ឯត្ថាតិ ជន្តា, ជល ទិត្តិយំ, អន្តោ, ‘‘ឥត្ថិយមតិយវោ វា’’តិ អ, អា, លលោបោ, ជនេត្យត្រ អគ្គិន្តិ វា ជន្តា, ជន ជននេ, អន្តោ, សា ឯវ ឃរំ ជន្តាឃរំ. អគ្គិនោ សាលា អគ្គិសាលា. បា បិវនេ, បបិវន្ត្យស្សន្តិ បបា, អ. បានីយដ្ឋា សាលា បានីយសាលា, សា ឯវ បានីយសាលិកា.

គស គមនេ, ភោ, សស្ស ពោ. អវតិ រក្ខតីតិ ឱវរកោ, អរោ, សកត្ថេ កោ, អស្សោត្តញ្ច. វសនំ វាសោ, តទត្ថំ អគារំ វាសាគារំ. សយតិ ឯត្ថាតិ សយនី, យុ, នទាទិ, សា ឯវ គហំ សយនិគ្គហំ.

២១៥. ចតុក្កំ ¶ រាជិត្ថាគារេ, តទត្ថិយតោ [តទដ្ឋិយតោ (ក.)] ឧបចារេន រាជិត្ថីសុបិ. រាជិត្ថីនមគារំ ឥត្ថាគារំ. អវរុន្ធីយន្តេ រាជិត្ថិយោ អនេនាតិ ឱរោធោ, រុធ អាវរណេ. សុទ្ធា កាមាបគមត្តា បរិសុទ្ធា រក្ខកា អន្តេ សមីបេ យស្សាតិ សុទ្ធន្តោ. អន្តេ អព្ភន្តរេ បុរំ គេហំ អន្តេបុរំ, បុរស្ស អន្តេតិ វា អន្តេបុរំ. ‘‘អន្តោបុរ’’ន្តិបិ បាឋោ.

រញ្ញំ រាជូនំ អសព្ពវិសយដ្ឋានំ សព្ពេហ្យសាធារណដ្ឋានំ ‘‘កច្ឆន្តរ’’ន្តិ មតំ កថិតំ, យំ ‘‘បមទវន’’ន្តិ វុច្ចតិ, បមទវនំ នាម ឧបការិកាសន្និហិតំ វា បុរសន្និហិតំ វា អន្តេបុរោចិតំ, យត្រ អន្តេបុរសហិតោ ឯវ រាជា វិហរតិ, នាញ្ញជនប្បវេសោ [អមរ ១៤.៣]. បមទានំ វនំ បមទវនំ. និបាតនា យាការានំ [ឦការ អាការានន្តិ អត្ថោ] ឥត្ថិគតានំ រស្សោ ក្វចីតិរស្សោ. កច្ឆស្ស បកោដ្ឋស្ស អន្តរំ អព្ភន្តរំ កច្ឆន្តរំ. បកោដ្ឋំ នាម អព្ភន្តរទ្វារំ.

២១៦. ទ្វយំ ឥដ្ឋកាទិរចិតេ អារោហនេ. ឧបានេន សហ វត្តតេតិ សោបានោ, សោបានំ វា នបុំសកេបិ. អារូយ្ហតេ យេន តំ អារោហនំ, យុ, រុហ ជននេ.

ទ្វយំ កដ្ឋាទិរចិតាយំ. និច្ឆយេន សយន្តិ បាការាទិកមេតាយាតិ និស្សេណី, សិ សេវាយំ, ណី, នទាទិ. ឧទ្ធមារោហតេ ឯតាយាតិ អធិរោហិណី, សាសទ្ទោ ទ្វិន្នម្បិ ឥត្ថិលិង្គត្តំ ជោតេតិ.

២១៧. បញ្ចកំ ¶ ជាលកេ. វាតំ បិវតីតិ វាតបានំ. គវំ អក្ខិ គវក្ខោ, សមាសន្តត្តា អ, សញ្ញាសទ្ទតោ បុល្លិង្គត្តំ, អក្ខិ សទ្ទេ វា, គវំ អក្ខិ គវក្ខីតិ វិគ្គហោ. ជល ទិត្តិយំ, ជាលំ. សីហរូបយុត្តំ បញ្ជរំ សីហបញ្ជរំ. អាលោកានំ អាតបានំ បវិសនដ្ឋានំ សន្ធិ ឆិទ្ទន្តិ អាលោកសន្ធិ, អាលោកីយន្តិ ឯតេនាតិ អាលោកោ, សោ ឯវ សន្ធីតិ វា អាលោកសន្ធិ.

ទ្វយំ លង្គិយំ. លគិ គត្យត្ថោ, អ, នទាទិ. បរិ បុនប្បុនំ គមនាគមនវសេន ហន្តីតិ បលិឃោ, ណោ. កបិរូបមត្ថកត្តា កបិសីសោ. អគ្គឡំ នាម កវាដកោ [កវាដផលវិធារណោ (ក.)], តស្ស ថម្ភោ អគ្គឡត្ថម្ភោ, ‘‘អគ្គឡំ តីសុ កល្លោលេ, ទណ្ឌេ ចាន្តកវាដេសូ’’តិ រភសោ, ឥត្ថិយមតោ អាបច្ចយោ, អគ្គឡា. និស្សេសតោ អព្ពតិ វស្សោទកមនេនាតិ និព្ពំ, អព្ព គតិហិំសាសុ. ឆទ្ទស្ស ឆទនស្ស កោដិ ហេដ្ឋិមាវសានំ ឆទ្ទកោដិ, តស្សំ.

២១៨. តិកំ គេហច្ឆទនេ. ឆាទេតិ ឯតេនាតិ ឆទនំ, ឆទ សំវរណេ, ចុរាទិ. បដគមនេ, ‘‘បដ្យាទីហ្យល’’ន្តិ អលោ. ឆាទេតិ ឯតេនាតិ ឆទ្ទំ, ទ្វិត្តាទិ.

តិកំ ¶ គេហង្គណេ. អជ គតិម្ហិ, ឥរោ, អជិរំ. ចរ គតិភក្ខនេសុ, ចរោ. អង្គ គមនេ, ករណាធិករណេសុ យុ, វណ្ណវិការោ, ណត្តំ.

បញ្ចកំ គេហទ្វារតោ ពហិបកោដ្ឋកេ, វីថិយំ ទ្វារបិណ្ឌកេ ច. អលិន្ទោ ត្វញ្ញបិណ្ឌកេបិច្ឆតេ. បឋមំ ហនន្តិ គច្ឆន្តិ ឯត្ថាតិ បឃាណោ, បឃណោ ច, ហនស្ស ឃណាទេសោ. អលិ សខា ឥន្ទោ ឯត្ថាតិ អលិន្ទោ, ‘‘គេហេកទេសេ អលិន្ទោ, បឃាណោ បឃណោភវេ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១២.១២] អមរមាលាយំ. អាលិន្ទោ, ទីឃាទិ. បធានំ មុខំ បមុខំ, គេហស្ស ហិ ចតូសុ មុខេសុ តទេវ បធានំ, យត្ថ សាធុជនាបិ អាគន្តុកាបិ និសីទន្តិ. ទ្វារំ ពន្ធតិ បិទហតិ ឯត្ថាតិ ទ្វារពន្ធនំ.

២១៩. ទ្វយំ ទ្វារពាហាយំ. បីឋានិ លោហវិកតិអាទីហិ សង្ឃដីយន្តិ ឯត្ថាតិ បីឋសង្ឃាដកំ, បីឋេហិ សង្ឃដីយតីតិ វា បីឋសង្ឃាដកំ, ឃដ ឃដនេ. ទ្វិភាគេន ពាហាសទិសត្តា ពាហា, ទ្វារស្ស ពាហា ទ្វារពាហា. ‘‘កបាដំ, កវាដ’’ន្តិបិ ទ្វារពាហាយ នាមានិ, កំ វាតំ បាដយតិ, វាដយតិ ចេតិ កម្មនិ ណោ, ឥត្ថិយំ កបាដី.

ទ្វយំ គេហាទីនំ កូដេ. កុដ ឆេទនេ, កម្មនិ ណោ. នយ គមនត្ថោ, កេ សីសេ នយតីតិ កណ្ណីកា, ណ្វុ, ឥត្តំ, ណត្តញ្ច.

២២០. ទ្វយំ ¶ ទ្វារេ. ទ្វេ អរន្ត្យត្រាតិ ទ្វារំ, ទុជ្ជនេ វារយន្ត្យស្មា រក្ខកាតិ វា ទ្វារំ, ឧលោបោ. បដិហរន្តិ អបនេន្តិ ឯតស្មា រក្ខកា អញ្ញាតន្តិ បដិហរោ, បដិបក្ខេ ហរតិ ឯតស្មាតិ វា បដិហរោ, រស្សស្ស ទីឃត្តេ បដិហារោ.

ចតុក្កំ ឧម្មារេ, យំ ‘‘ទ្វារបិណ្ឌិកា’’តិ វុច្ចតិ. ឧរ គតិម្ហិ, មារោ ករណេ. ទេហំ នេតិ បវេសេនាតិ ទេហនី, ‘‘ទេហលី’’តិបិ បាឋោ, ទេហំ លាតិ បវេសេនាតិ ទេហលី. ឥល គតិម្ហិ, ណ្វុ. ឥន្ទោ ឯវ បាទំ ខិបតិ ឯត្ថាតិ ឥន្ទខីលោ, ខិប បេរណេ. បស្ស លោបោ, អថ វា ឥំ គមនំ ទទាតីតិ ឥន្ទោ, ទ្វារំ, តត្ថ ឋបិតោ ខីលោ កណ្ដកោតិ ឥន្ទខីលោ, វេគគភិឃាតនតោ ហិ សោ ខីលោ វិយ ហោតិ.

ថម្ភ បដិពន្ធនេ, ថម្ភោ, ធារេតីតិ វា ថម្ភោ, ធរ ធរណេ, រម្ភបច្ចយោ, វណ្ណវិការោ ច. ថុ អភិត្ថវេ, ឧណោ, យុ វា, ធារេតីតិ វា ថូណោ, យុ, រលោបោ, អស្សូ.

អឌ្ឍេន្ទុបាសាណេ អទ្ធចន្ទាការេ បាសាណេ បដិកាសទ្ទោ វត្តតិ. បដ គតិយំ, ណ្វុ. ឥត្ថិកតាការបរេ កេ អស្សិត្តំ. គជិ សទ្ទេ, ណ្វុ, អស្សិត្តំ, ពិន្ទាគមោ ច. ឥស ឥច្ឆាយំ, ឋកោ.

២២១. វលភីតិ ¶ ចូឡា, ‘‘សិខាយំ វលភី ចូឡេ’’តិ រុទ្ទោ [រស្សន្តា ច, សិខាយំ វឡភិយំ ចូឡេតិ រុទ្ទោ (ចិន្តាមណិដីកា ១២.១៥)]. តច្ឆាទនេ ទារុម្ហិ កដ្ឋេ គោបានសី មតា. វង្កេតិ ទារុវិសេសនំ. គំ វស្សោទកំ, សូរិយាទិកិរណញ្ច បិវន្តិ វិនាសយន្តិ អព្ភន្តរមប្បវេសនវសេនាតិ គោបានា, ឥដ្ឋកាទយោ, តានិ សិនោន្តិ ពន្ធន្តិ ឯត្ថាតិ គោបានសី.

សោធាទិគេហេសុ ឆេកបក្ខាវាសត្ថំ យោ ពហិ ករិយ កដ្ឋេកទេសោ ឋបីយតេ, សោ វិដង្កោ. កបោតេ បាលយតីតិ កបោតបាលិកា, កម្មនិ ណ្វុ. ដកិ និវាសគតីសុ. វិនោ បក្ខិនោ ដង្កន្តិ ឯត្ថាតិ វិដង្កោ. ណោ.

២២២. ទ្វយំ កុញ្ចិកាឆិទ្ទេ. កុញ្ចិកាយ វិវរំ ឆិទ្ទំ កុញ្ចិកាវិវរំ. តាឡស្ស បវេសនដ្ឋានភូតោ ឆិគ្គឡោ ឆិទ្ទំ តាឡច្ឆិគ្គឡោ.

តិកំ កុញ្ចិកាយំ. កុញ្ច កោដិល្យេ, ណ្វុ. តាយតិ រក្ខតីតិ តាលោ. អលោ, តលតិ តិដ្ឋតិ ឯតេនាតិ វា តាលោ, តល បតិដ្ឋាយំ. អវាបុរតិ វិវរតិ យេនាតិ អវាបុរណំ, វរ សំវរណេ, យុ, វស្ស បោ, ឧត្តំ, ឧបសគ្គស្ស ទីឃតា ច, ‘‘អបារុតា តេសំ អមតស្ស ¶ ទ្វារា’’តិ [ទី. និ. ២.៧១; ម. និ. ១.២៨៣] វចនតោ បុរ, បារ សំវរណេតិបិ ធាត្វត្ថំ បឋន្តិ. អវបុព្ពោ វុ សំវរណេតិបិ ធាត្វត្ថេ បន សតិ វស្ស រត្តំ, ឧបសគ្គស្ស ទីឃតា ច, ‘‘អបារុតា, សង្ឃាដិំ បារុបិត្វា’’ត្យាទីសុ បន បការវណ្ណាគមេន សិទ្ធោ. វិទ លាភេ, ឥម្ហិ វេទិកា, សកត្ថេ កោ. ឥតរត្ថ ឥយេវ.

២២៣. សង្ឃាដាទយោ មន្ទិរង្គា គេហង្គវិសេសា. សម្មា ឃដេន្តិ ឯត្ថ គោបានស្យាទយោតិ សង្ឃាដោ, បុព្ពបច្ឆិមទក្ខិណុត្តរាយាមវសេន ថម្ភានមុបរិ ឋិតោ កដ្ឋវិសេសោ, តេ បន បុព្ពបច្ឆិមយាមា តយោ កដ្ឋា, ទក្ខិណុត្តរយាមា បន ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទតោ តយោ កដ្ឋា, ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន បន បញ្ចសត្តនវាទយោបិ. ទ្វិន្នំ បក្ខានំ អបតនត្ថំ ពន្ធនតោ បាសោ វិយាតិ បក្ខបាសោ. តុលតិ សង្ឃាដេសុ បតិដ្ឋតីតិ តុលា, តល បតិដ្ឋាយំ, អស្សុត្តំ, បក្ខានំ វា សមវាហិតភាវករណតោ តុលយតិ មិនាតិ ឯតាយាតិ តុលា, តុល ឧម្មានេ.

តិកំ សម្មជ្ជនិយំ. មុជិ សោធនេ, យុ. មជ្ជ សំសុទ្ធិយំ, យុ. សុធ សុទ្ធិយំ, សព្ពត្រ ករណេ យុ.

២២៤. តិកំ សង្ការឆឌ្ឌនប្បទេសេ. កដ ឆឌ្ឌនមទ្ទនេសុ, សង្កដន្តិ ឯត្ថាតិ សង្កដីរំ, ឦរោ, ‘‘សង្កដោ’’តិ វា សង្ការោ វុច្ចតិ, តំ ឦរយន្តិ ខិបន្តិ ឯត្ថាតិ សង្កដីរំ, ឦរ ខេបេ. សង្ការស្ស ឋានំ សង្ការដ្ឋានំ. សង្ការំ កដតិ ¶ ឆឌ្ឌេតិ ឯត្ថាតិ សង្ការកូដំ, អស្សូ, សកត្ថេ កោ.

ចតុក្កំ សម្មជ្ជនិយា និរាកតេ [និរស្សតេ (ក.)] ថុសាទិម្ហិ. នានាវិធេ សង្ការេ រាសីករណវសេន កចតិ ពន្ធតិ ឯតេនាតិ កចោ, សោ ឯត្ថ ឥច្ឆិតព្ពោតិ កចវរោ, វរ ឥច្ឆាយំ. ឧច្ឆិដ្ឋោ កលាបោ សមូហោ ឧក្លាបោ, កស្សាការលោបោ. នានាវិធេហិ តិណាទីហិ សង្ករីយតេ មិស្សីករីយតេតិ សង្ការោ, ណោ. អវករោតិប្យត្រ. អវករីយតេ និរស្សតេតិ, អ. ‘‘សម្មជ្ជោ មជ្ជនី ចេវ, សង្ការោ’វករោ មតោ’’តិ ហលាយុធោ. កស វិលេខនេ, អម្ពុ.

២២៥. ឃរាទិភូមិ ឃរខេត្តវិហារាទីនំ យោ ភូមិប្បទេសោ វត្ថុ នាម, តំ នបុំសកេ, វសន្តិ ឯត្ថាតិ វត្ថុ, រត្ថុ. គស មទនេ, គសន្តិ ឯត្ថាតិ គាមោ, មោ. សំវសន្ត្យត្រាតិ សំវសថោ, អថោ.

បាកដោ ខ្យាតោ គាមោ, សោ និគមោ នាម, អតិរេកោ គាមោ និគមោ, ភុសត្ថោ និ, សញ្ញាសទ្ទត្តា រស្សោ.

ឧបភុញ្ជិតព្ពភោគមនុស្សាទីហិ ( ) [(ឥភ្យោ) (?)] វឌ្ឍិតោ អធិកោ គាមោ និគមតោបិ អធិកតរត្តា ‘‘អធិភូ’’តិ ឦរិតោ កថិតោ, អធិកោ ភវតីតិ អធិភូ.

២២៦. ទ្វយំ ¶ គាមាទិបរិយន្តភាគេ. សិ ពន្ធនេ, មោ. បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាទីយតេតិ មរិយាទា, បស្ស មោ.

ទ្វយំ អាភីរកុដិយំ [ឃោសោ អាភីរបល្លី សិយា (អមរ ១២.២០)]. ឃុ សទ្ទេ, ឃោសន្ត្យត្រាតិ ឃោសោ. គោបាលានំ គាមោ គោបាលគាមកោ, សកត្ថេ កោ.

បុរវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. នរវគ្គវណ្ណនា

២២៧-២២៨. បោរិសន្តានិ មនុស្សជាតិយា នាមានិ. មនោ ឧស្សន្នមស្សាតិ មនុស្សោ, សតិសូរភាវព្រហ្មចរិយយោគ្យតាទិគុណវសេន ឧបចិតមានសា ឧក្កដ្ឋគុណចិត្តា, កេ បន តេ? ជម្ពុទីបវាសិនោ សត្តវិសេសា. តេនាហ ភគវា – ¶ ‘‘តីហិ, ភិក្ខវេ, ឋានេហិ ជម្ពុទីបកា មនុស្សា ឧត្តរកុរុកេ មនុស្សេ អធិគ្គណ្ហន្តិ ទេវេ ច តាវតិំសេ. កតមេហិ តីហិ, សូរា សតិមន្តោ ឥធ ព្រហ្មចរិយវាសោ’’តិ [អ. និ. ៩.២១]. តថា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ បច្ចេកពុទ្ធា អគ្គសាវកមហាសាវកចក្កវត្តិនោ ច អញ្ញេ ច មហានុភាវា សត្តា តត្ថេវ ឧប្បជ្ជន្តិ. សមានរូបាទិតាយ បន សទ្ធិំ បរិត្តទីបវាសីហិ ឥតរមហាទីបវាសិនោបិ មនុស្សាត្វេវ បញ្ញាយិំសូតិ ឯកេ, អបរេ បន ភណន្តិ ‘‘លោភាទីហិ, អលោភាទីហិ ច សហិតស្ស មនស្ស ឧស្សទតាយ មនុស្សា, យេ ហិ សត្តា មនុស្សជាតិកា, តេសុ វិសេសតោ លោភាទយោ, អលោភាទយោ ច ឧស្សទា, តេ លោភាទីហិ ឧស្សទតាយ អបាយមគ្គំ, អលោភាទីហិ ឧស្សទតាយ សុគតិមគ្គំ, និព្ពានគាមិមគ្គញ្ច បូរេន្តិ, តស្មា លោភាទីហិ, អលោភាទីហិ ច សហិតស្ស មនស្ស ឧស្សទតាយ បរិត្តទីបវាសីហិ សទ្ធិំ ចតុមហាទីបវាសិនោ សត្តវិសេសា មនុស្សាតិ វុច្ចន្តី’’តិ. លោកិយា បន មនុនោ អបច្ចភាវេន មនុស្សាតិ វទន្តិ, មនុ នាម បឋមកប្បិកោ លោកមរិយាទាយ អាទិភូតោ ហិតាហិតវិធាយកោ សត្តានំ បិតុដ្ឋានិយោ, យោ សាសនេ ‘‘មហាសម្មតោ’’តិ វុច្ចតិ, បច្ចក្ខតោ, បរម្បរតាយ ច តស្ស ឱវាទានុសាសនិយំ ឋិតា តស្ស បុត្តសទិសតាយ មនុស្សាតិ វុច្ចន្តិ, តតោ ឯវ ហិ តេ ‘‘មានវា, មនុជា’’តិ ច វោហរីយន្តិ, ឧស្សបច្ចយោ. មនុនោ អបច្ចំ មានុសោ, ឧសោ. មរ បាណចាគេ, ចោ, មច្ចោ, បព្ពជ្ជាទិនា វា ត្យបច្ចយោ, ធាត្វន្តស្ស លោបោ ច. តតោ ‘‘យវត’’មិច្ចាទិនា ចោ, ទ្វិត្តំ. មនុនោ អបច្ចំ មានវោ. មាណវោប្យត្រ, ណវោ. មនុម្ហា ជាតោ មនុជោ. នី នយេ, នេតីតិ នរោ, អរោ. បុស បោសនេ, ណោ, បុរេតីតិ វា បោសោ. បុរ បូរណេ, សោ, ឧស្សោត្តំ, រលោបោ. បុនាតីតិ បុមា, បុ ¶ បវនេ, មោ, សិស្សា. បុរេតីតិ បុរិសោ, បោរិសោ ច, ឥសោ, រស្សស្ស ទីឃតាយ បូរិសោ ច. ឯត្ថ ច មនុស្សាទិបញ្ចកំ ឥត្ថិយម្បិ វត្តតេ, នរាទយោ តុ បុមេយេវ វិសិដ្ឋលិង្គត្តា. តត្រ មនុស្ស មានុស មនុជ មាណវេហិ នទាទិត្តា ឦបច្ចយោ, ឯកសការលោបោ, មនុសី, មានុសី, មនុជី, មាណវី. មច្ចា, ឥត្ថិយមតោ អាបច្ចយោ.

វិទ្ទសុបរិយន្តំ បណ្ឌិតេ. បណ្ឌា ពុទ្ធិ សញ្ជាតា អស្សាតិ បណ្ឌិតោ, តរត្យាទិ. បឌិ គតិយំ វា, តោ. ពុជ្ឈតីតិ ពុធោ. វិទតិ ជានាតីតិ វិទ្វា, វិទ ញាណេ, វោ, សិស្សា. ភូ សត្តាយំ, អត្ថេ វិភាវេតិ បកាសេតិ សីលេនាតិ វិភាវី, ណី. រាគាទយោ សមេតីតិ សន្តោ, តោ, សុន្ទរោ អន្តោ អវសានមេតស្សាតិ វា សន្តោ. សុន្ទរា បញ្ញា យស្ស សប្បញ្ញោ. កិន្នាម ន វិន្ទតីតិ កោវិទោ, នេរុត្តោ, កុំ បាបំ វិន្ទតីតិ វា កោវិទោ. ធី បញ្ញា យស្សត្ថីតិ សោ ធីមា, សោភនំ ឈាយតីតិ សុធី, ឈេ ចិន្តាយំ. ឈស្ស ធោ, ឦ, សុន្ទរា ធី យស្សាតិ វា សុធី. កវិ វណ្ណេ, ឥ, ឥត្ថិយំ កវី ច, កុ សទ្ទេ វា, ឥ, កវិ. ព្យញ្ជយតីតិ ព្យត្តោ, អញ្ជ គតិយំ, តោ. ភុជាទីនមន្តោ នោ ទ្វិ ច. វិសិដ្ឋោ អត្តា យស្សាតិ វា ព្យត្តោ. ចក្ខ ទស្សនេ, យុ, វិចក្ខណោ, វិចារេតីតិ វា វិចក្ខណោ, នេរុត្តោ. វិគតោ សារទោ ឯតស្មាតិ វិសារទោ.

២២៩. មេធា ធារណា មតិ បញ្ញា យស្សាតិ មេធាវី, វី. អតិសយមតិយុត្តតាយ មតិមា. បញ្ញាយ យោគតោ បញ្ញោ. វិសេសំ ជានាតិ សីលេនាតិ វិញ្ញូ, រូ. វិទ ញាណេ, ឧរោ, វិទុរោ [វិទូរោ (ក.)]. រូបច្ចយេ វិទូ. ធីយោគា ធីរោ, រោ. វិសិដ្ឋទស្សនសីលតាយ ¶ វិបស្សី, ណី. ទោសំ ជានាតីតិ ទោសញ្ញូ, រូ. ពុជ្ឈតីតិ ពុទ្ធោ, តោ. ទុ គតិយំ, អ, ឧស្សាវោ [ទុ គតិយំ អព្ពោ (សូចិ)], ទព្ពោ. វិទ ញាណេ, ទសុ.

២៣០-២៣១. មហិលាន្តំ ឥត្ថិសាមញ្ញេ. ឥសុ ឥច្ឆាយំ, តោ, នទាទិ. សីមស្ស អន្តោ សីមន្តោ, កេសវេសោ, តំយោគា សីមន្តិនី, ឥនី. នរស្សាយំ នារី, ឥទមត្ថេ ណោ. តិដ្ឋតិ គព្ភោ យស្សំ, សា ថី. ធា ធារណេ វា, វណ្ណវិការោ, ឦ. ពន្ធ ពន្ធនេ, ឩ, ពន្ធស្ស វធាទេសោ ច [ណ្វាទិ ៣], វធូសទ្ទោ សុណិសាភរិយានម្បិ វាចកោ. វន សម្ភត្តិយំ, តោ, ឥការាគមោ ច. អង្គ គមនត្ថោ, យុ, អង្គនា, វិសិដ្ឋនារិយម្បិ អង្គនា, តទា កល្យាណង្គនារីលក្ខណោបេតំ បសត្ថំ ហត្ថបាទាទិកមង្គមស្សត្ថីតិ អស្សត្ថ្យត្ថេ អង្គា កល្យាណេ នបច្ចយោ [មោគ្គល្លាន ៤.៩២]. វិរូបេសុបិ មទោ រាគមទោ យស្សា សា បមទា, វិសិដ្ឋនារិយំប្យត្រ បមទា, តទា បកដ្ឋោ មទោ រូបសោភគ្គជនិតោ ចេតោវិការោ យស្សា សា បមទា. រូបលាវណ្យសម្បន្នតាយ សុន្ទរី, វិសិដ្ឋាយម្បិ. កមនីយវុត្តិតាយ កន្តា, កមុ កន្តិយំ, តោ. កន្តិយោគា វា កន្តា, វិសិដ្ឋាយម្បិ. រមយតិ វិនោទយតិ នាយកំ, សា រមណី, នន្ទាទីហិ យុ, នទាទិ, វិសិដ្ឋាយម្បិ. ទយ រក្ខណេ, កម្មនិ តោ. អប្បំ ពលំ យស្សា សា អពលា, អប្បត្ថោយំ អការោ. មាតុយា គាមោ វិយ គាមោ យស្សា ¶ សា មាតុគាមោ, មាតា វិយ គច្ឆតីតិ វា មាតុគាមោ, គមុ គមនេ, ណោ, មាតា វិយ គសតីតិ វា មាតុគាមោ, គស អទនេ, មោ, មាតា វិយ គាយតីតិ វា មាតុគាមោ, គា សទ្ទេ, មោ. មហី វិយ សុចិំ អសុចិម្បិ លាតីតិ មហិលា, មហន្តេសុ ពហូសុបិ រត្តចិត្តេសុ ឥលតិ គច្ឆតីតិ វា មហិលា, ឥល គមនេ, មហ បូជាយំ វា, ឥរោ, លត្តំ, អា, មហិលា. មហេលាប្យត្រ.

តិកំ វិសិដ្ឋនារិយមេវ. លល វិលាសេ, នន្ទាទីហិ យុ. លល ឥច្ឆាយន្តិ ចុរាទិគណតោ វា យុ. ភយបកតិ ភីរុ, ភី ភយេ, រុ, ‘‘ភីរុ អត្តេ ជនេ’ត្ថិយ’’ន្តិ រភសោ. អតិសយិតកាមា កាមិនី, កាមោ សិង្គាររូបោ មទោ យស្សាត្ថីតិ ឥនី, សព្ពត្រេវំ. វាមលោចនា, ភាវិនី, និតម្ពិនី, រាមាឥច្ចាទីនិបិ វិសិដ្ឋនារីនាមានិ.

ទ្វយំ បឋមវយសិ វត្តមានាយំ.

អដ្ឋវស្សា ភវេ គោរី, ទសវស្សា តុ កញ្ញកា;

សម្បត្តេ ទ្វាទសេ វស្សេ, កុមារីត្យ’ភិធីយតេ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៨].

ឥហ ត្វភេទោបចារេនេកត្តំ. អញ្ញេ បនាហុ ‘‘កញ្ញាសទ្ទោយំ បុមុនាភិសម្ពន្ធបុព្ពកេ សម្បយោគេ និវត្តេតី’’តិ. កុមារ កីឡាយំ, ចុរាទិ, កុមារយតីតិ កុមារី, អ, នទាទិ, សកត្ថេ កោ, ណ្វុនា វា សិទ្ធោ. កមនីយតេតិ កញ្ញា, កន ទិត្តិកន្តិគតីសុ, យោ, ន្យស្ស ញត្តំ, អ, អា.

យុវសទ្ទតោ ¶ បាដិបទិកតោតិ, យុវតិ. វរិត្ថិបរិយាយសាមញ្ញេបិ យុវតិសទ្ទោ បកត្យន្តរមត្ថីតិ. តរ តរណេ, យុ, ឧត្តំ, ឦ ច.

២៣២. សាភិសេកា លទ្ធាភិសេកា រាជិត្ថី មហេសី នាម, មហ បូជាយំ, កម្មនិ ឥសោ, ឥស្សេ, តតោ ឦ, មហតិយោ រាជិត្ថិយោ ឦសតិ អភិភវតីតិ វា មហេសី, ឦស ឥស្សរិយេ, ឦ. មហេសិតោ អញ្ញា រាជនារិយោ ភោគិនិយោ ភោគយោគា, ឦ, ឥនី ច. យានារី បុរិសស្ស សង្កេតំ យាតិ, សា ‘‘ធវត្ថិនី, អភិសារិកា’’តិ ចោច្ចតេ. ធវំ បតិំ អត្ថយតិ ឥច្ឆតីតិ ធវត្ថិនី, អត្ថ យាចនិច្ឆាសុ, ឥនី, អសតីវិសេសោ. សរ គតិយំ, អភិសរតិ សង្កេតន្តិ, ណ្វុ.

២៣៣. ឆក្កំ វេសិយំ. ចតុសដ្ឋិកលាកុសលតាយ, សីលរូបាទិមត្តាយ ច គណ្យតេ អាទីយតេ គណិកា, គណ សង្ខ្យានេ, ណ្វុ. វេសោ អាកប្បោ, តេនាតិសោភតេ, កម្មវេសេហិ វា ឥច្ឆីយតេតិ. អតិសោភនេ, ឥច្ឆត្ថេ វា យបច្ចយោ. វណ្ណសម្បន្នា ទាសី វណ្ណទាសី, ទាសិម្បិ ហិ វណ្ណសម្បន្នំ កេចិ សាមិកា ធនលោភេន គណិកំ ករោន្តិ. នគរំ សោភេតីតិ នគរសោភិនី. រូបេន ឧបជីវតីតិ រូបូបជីវិនី. អតិសយវេសយុត្តតាយ វេសី.

ទ្វយំ អសតីសាមញ្ញេ. កុលានិ អដតិ នាសយតីតិ កុលដា. ពន្ធមនុពន្ធំ កាយតីតិ ពន្ធកី, នទាទិ.

២៣៤. ចតុក្កំ ឧត្តមនារិយំ. វរោ អារោហោ សោណិ យស្សា សា វរារោហា. ឧត្តមគុណយោគា ឧត្តមា. សោណិគារវេន ¶ មត្តគជោ វិយ ពន្ធនគាមិនី មត្តកាសិនី, កស គតិយំ. វរវណ្ណយោគា វរវណ្ណិនី, ឥនី.

‘‘សីតេ សុខោណ្ហសព្ពង្គី, គិម្ហេ យា សុខសីតលា;

ភត្តុ ភត្តា ច យា នារី, សា ភវេ វរវណ្ណិនី’’តិ. រុទ្ទោ;

ទ្វយំ អខណ្ឌិតចរិត្រាយំ. បតិ សាមិកោវ កមនីយោ យស្សា បតិព្ពតា, បតិម្ហិ វតមស្សាតិ វា បតិព្ពតា. អស ភុវិ, អន្តោ, ឦ, អាទិលោបោ. សមេតីតិ វា សតី, សមុ ឧបសមេ, អន្តោ, ឦ.

ទ្វយំ កាមរត្តរាជបុត្តាទិនោ កុលស្ស និយតបតិយំ. កុលានុរូបា ឥត្ថី កុលិត្ថី, កុលំ បាលេតិ រក្ខតីតិ កុលបាលិកា, ណ្វុ.

២៣៥. ទ្វយំ មតភត្តិកាយំ. វិគតោ ធវោ ភត្តា យស្សា វិធវា. បតិ សុញ្ញោ នដ្ឋោ យស្សាតិ បតិសុញ្ញា.

ទ្វយំ អត្តិច្ឆាយ បត្យន្វេសិនិយំ កញ្ញាយំ. បតិំ វរតិ គវេសតីតិ បតិម្ពរា, ទុតិយាយាលោបោ. សយមេវ បតិំ វរតីតិ សយម្ពរា, បឋមាយាលោបោ, វរ បត្ថនាយំ.

ចតុក្កំ វិជាតាយំ. វិជនី គព្ភវិមោក្ខនេ, តោ, វិជាយិត្ថាតិ វិជាតា. សូ អភិសវេ, តោ. ជាតំ អបច្ចំ បុត្តោ ឯតិស្សាតិ ជាតាបច្ចា. បសូតាវ បសូតិកា, កបច្ចយោ, ឥត្តញ្ច.

២៣៦. ទ្វយំ ¶ ទូតិយំ. យា បេសីយតេ, សា ទូតី, ទុ គមនេ,តិ, ឦម្ហិ ទូតី. សញ្ចារយតិ យថាភិមតន្តិ, ណ្វុ.

តិកំ ទាសិយំ. ទុ កុច្ឆិតំ អសតិ ភក្ខតីតិ ទាសី, ឦ, ទីយន្តេ តាយាតិ វា ទាសី, ទា ទានេ, សោ, ឦ ច. ចិដ បេសនេ, កម្មនិ ណោ, ឦ. កុដំ ឧទកកុម្ភំ ធារេតីតិ កុដធារិកា, ណ្វុ.

ទ្វយំ សុភាសុភនិរូបិនិយំ សំវរិកាទិម្ហិ. វរ គតិយំ, កត្តរិ ឥនី. សុភាសុភស្ស ឥក្ខណំ និរូបនំ យស្សាត្ថីតិ, ឥ, សកត្ថេ កោ. ឥមេ ទ្វេ សទ្ទា តុល្យត្ថា.

យា សយំ ខត្តិយជាតិ យស្ស កស្សចិ ភរិយា, សា ខត្តិយានី, ខត្តិយា ច. ខត្តិយស្សាបច្ចំ ខត្តិយានី, អានោ, ឦ. ណម្ហិ ខត្តិយា.

២៣៧. បជ្ជំ អគ្គិសក្ខិបុព្ពកតបាណិគហិតាយំ ភរិយាយំ, អញ្ញត្រ តូបចារា. ទារយន្តេ យេនាតិ ទារោ, ទរ វិទារណេ, អកត្តរិ ច ការកេ សញ្ញាយំ ណោ. ជាយតិ បុត្តោ យាយាតិ ជាយា, ជន ជននេ, យោ, ជនិស្ស ជា ច, អា, ជយតីតិ វា ជាយា, ជិ ជយេ, យោ, ជិស្ស ជា, អា, ជាយា. កល សង្ខ្យានេ, អត្តោ. ឃរំ នេតីតិ ឃរណី, ណត្តំ. ភរិតព្ពតោ ភរិយា, ភរ ភរណេ, យោ. បិយាយិតព្ពតោ បិយា,បី តប្បនកន្តីសុ, យោ. បជំ បុត្តំ បាលេតីតិ បជាបតិ, បា បាលនេ,តិ, អាត្តំ, រស្សត្តញ្ច ¶ . ទ្វិន្នំ បូរណី ទុតិយា. បឋមោ ភត្តា, ភរិយា ទុតិយា. សាមិកស្ស បាទេ បរិចរតីតិ បាទបរិចារិកា, ណ្វុ. បតិនី, បាណិគហិតា, សហធម្មិនីតិបិ តស្សាយេវ នាមានិ.

២៣៨. តិកំ សខិយំ. តេសុ តេសុ កិច្ចេសុ សហ ខាយតិ បកាសតីតិ សខី, សហបុព្ពោ ខា បកាសនកថនេសុ, ឦ. អល ភូសនេ អាបុព្ពោ, ឥ. វយសា តុល្យា វយសា, តុល្យេ សញ្ញាយំ សោ [បាណិនិ ៤.៤.៩១ សុត្តេ យបច្ចយោ ទិស្សតិ].

ជរោវុច្ចតិ ចោរស្សាមិកោ, តស្សាយំ ជារី, ណោ, ឦ. សាមិកំ អតិក្កម្ម អញ្ញត្រ ចរតីតិ, ឥនី.

២៣៩. បុមេ តូតិ លិង្គន្តោ តុសទ្ទោ ន បុព្ពំ ភជតេ. អរ គមនេ, តុ, អរស្សុត្តំ. រតិយា ជាយតីតិ រជោ, តិលោបោ. បុប្ផ វិកសនេ, បុប្ផំ.

តិកំ រជស្សលាយំ. ឧតុយោគាឧតុនី, ឥនី. រជយោគា រជស្សលា, សលោ. បុប្ផវន្តតាយ បុប្ផវតី. ថីធម្មិនី, អវី, អត្តេយី, មលិនី, ឧតុមតី, ឧទកីឥច្ចាទីនិបិ តស្សា នាមានិ.

តិកំ គព្ភិនិយំ. គរុ អលហុកោ គព្ភោ កុច្ឆិ ឯតិស្សាតិ គរុគព្ភា. អាបន្នោ បត្តោ គព្ភដ្ឋោ សត្តោ ឯតាយាតិ អាបន្នសត្តា. គព្ភយោគា គព្ភិនី.

តិកំ ¶ យេន វេឋិតោ គព្ភោ កុច្ឆិយំ តិដ្ឋតិ, តត្រាសយេតិ ខ្យាតេ. គព្ភោ អាសយតេ តិដ្ឋត្យត្រាតិ, ណោ. ជរំ ឯតីតិ ជលាពុ. ឧ, រស្ស លោ, យស្ស ពោ, ជរាបុព្ពោ ឥ គតិយំ. កលំ ជរតំ លាតីតិ កលលោ, កល សង្ខ្យានេ វា, អលោ.

២៤០-២៤១. សត្តកំ ភត្តរិ. ធូ កម្បនេ, សន្តាសំ ធុនោតីតិ ធវោ, អ. សំ ឯតស្សត្ថីតិ សាមិកោ, អាមិបច្ចយោ, សកត្ថេ កោ, ឥបច្ចយោ វា, និគ្គហីតស្ស មោ, អស្ស ច ទីឃោ, សាមិកោ. ភរ ភរណេ, ភរតីតិ ភត្តា, រិតុ. កមុ ឥច្ឆាយំ, តោ, ‘‘បក្កមាទីហិ ន្តោ ចា’’តិ ន្តត្តំ. បា រក្ខណេ, អតិ, បតិ. វរ ឥច្ឆាយំ, អ, វរោ. បី តប្បនកន្តីសុ, យោ.

រតិការណត្តា បតិនោ ឧប ឧបបតិ, សមាសេ កតេ អភិធានតោ បុព្ពនិបាតោ, អប្បធានភូតោ វា បតិ ឧបបតិ. ជរ វយោហានិម្ហិ, ជីយន្តេ អនេនាតិ ជារោ, ទារោ ច.

សត្តកំ បុត្តេ. នរកេ ន បតន្ត្យនេន ជាតេនាតិ អបច្ចំ, បត គតិយំ, យោ, ត្យស្ស ចោ, ន បតតិ ន វិច្ឆិន្ទតិ វំសោ ¶ ឯតេនាតិ វា អបច្ចំ, បុត្តេ, ធីតរិ ច និច្ចនបុំសកោយំ. បូ បវនេ. បុនាតិ បិតរោ តេនាតិ បុត្តោ. ‘‘ឆទាទីហិ តត្រណ’’តិ តោ. បូរេតីតិ វា បុត្តោ. អត្តតោ ជាតោ អត្រជោ, ‘‘អត្តជោ’’តិបិ បាឋោ. សុយតេតិ សុតោ. សុ អភិសវេ, សុណាតីតិ វា សុតោ, តោ, សុ សវនេ. តនុម្ហា ជាតោ តនុជោ, តនយោ ច, យោ, តនោតិ មុទន្តិ វា តនយោ, អយោ. សូយតេតិ សូនុ, កម្មនិ នុ, សូ បសវេ.

បុត្តាទយោ សូនុបរិយន្តា ធីតរិ វត្តមានា ឥត្ថិយំ វត្តន្តិ. ទុហិតា, ធីតា ច សទា នារិយមេវ. ទុហ បបូរណេ, រាតុ, ឱត្តាភាវោ, ឥការាគមោ ច. ធា ធារណេ, រាតុ, អាស្សី. បុត្តាទយោ ច តេ សាមញ្ញេនេវ កុណ្ឌគោលកាទីនំ វាចកា. សវណ្ណាយំ តុ ឩឍាយំ សជាតោ សយំ ជនិតោ សុតោ ឱរសោ នាម. សជាតសទ្ទេន កុណ្ឌកគោលកខត្តាទិព្យវច្ឆេទោ. ជីវតិ ភត្តរិ ជារជោ សុតោ កុណ្ឌាខ្យោ. មតេ ភត្តរិ ជារជោ គោលកាខ្យោ. អរិយាសុទ្ទជោ សុតោ ខត្តា នាម [ខត្តា អរិយាសុទ្ទានំ (អមរ ២០.៣)]. អាទិនា មាគធាទីនំ គហណំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អមតេ ជារជោ កុណ្ឌោ,

មតេ ភត្តរិ គោលកោ’’តិ [អមរ ១៦.៣៦].

‘‘មាគធោ សុទ្ទខត្តាជោ’’តិ [អភិធានុ ៥០៣ គាថា] ច.

ឧរសា មនសា និម្មិតោ, ឧរសទ្ទា តតិយន្តា និម្មិតត្ថេ ណោ, និវិដ្ឋត្តា តេន និម្មិតោតិ វុច្ចតិ. ឧរសិ ភវោតិ វា ឱរសោ.

២៤២. ចតុក្កំបតិបតិនីនំ ¶ យុគេ, ‘‘ទារា បុមេ ពហុត្តេ ច, ទំ កលត្រេ នបុំសកេ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៣៨] អមរមាលា, ជំសទ្ទោ ត្វព្យយោ ទារវចនោ. តស្មា ‘‘ជម្បតិ, ទម្បតី’’តិបិ ភវិតព្ពំ, ឥធ បន កច្ចាយនមតេនោទាហដា. ជាយា ច បតិ ច ជាយាបតិ. ឥតរីតរយោគទ្វន្ទោ. ជាយា ច បតិ ច ជានិបតិ, តថា ជាយម្បតិអាទយោ, ជាយាសទ្ទស្ស បតិម្ហិ បរេ ជានិ, តុទញ្ច, ជាយញ្ច យទាទិនា.

តិកំ នបុំសកេ. វិគតោ រាគស្សវោ យស្មា វស្សវរោ. សុ សវនេ, អរោ. បណ ព្យវហារេ, ឌោ, បឌិ លិង្គវេកល្យេ វា, ភូវាទិ. ន ឥត្ថី ន បុមា នបុំសកំ, និរុត្តិនយេន ឥត្ថិបុមានំ បុំសកភាវោ, នស្ស ច បកតិ. តតិយាបកតិ, សណ្ឌោ, កលីពន្តិបិ តស្ស នាមានិ. តតិយា បកតិ តតិយប្បការោ, សមជាតិកេ ឥត្ថិបុរិសេ អបេក្ខិត្វា តតិយត្តំ បការស្ស. បឋមា ហិ បកតិ ឥត្ថី, ទុតិយា បកតិ បុរិសោ, ឥតរបកតិ តតិយា បកតិ.

២៤៣. ឆក្កំ ញាតិមត្តេ, ពន្ធុយេវ ពន្ធវោ, អ, ឧស្សាវោ. ពន្ធតីតិ ពន្ធុ, ឧ. សស្ស អត្តនោ ជនោ សជនោ. សមានំ គោត្តំ កុលំ អស្សាតិ សគោត្តោ, សមានស្ស សភាវោ. ញា អវពោធនេ, កម្មេតិ, ញាតិយេវ ញាតកោ, អត្តំ, សកត្ថេ កោ ច. សុសទ្ទោប្យត្រ [ស្វ (អមរ ១៦.៣៦)].

ទ្វយំ ¶ សត្តបុរិសាវធិកេសុ និកដញាតីសុ. លោហិតេន សម្ពន្ធោ សាលោហិតោ, សម្ពន្ធស្ស សាទេសោ, បុព្ពនិបាតោ ច, សមានំ បិណ្ឌទានំ យស្ស សបិណ្ឌោ, សនាភយោប្យត្រ [នាភិ សត្តបុរិសាវធិកកុលេ (ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៣៣)]. តិកំ បិតរិ. តា បាលនេ, តោ កត្តរិ. ជនយតីតិ ជនកោ, ណ្វុ. បា រក្ខណេ, រិតុ, អស្សិត្តំ.

២៤៤. ឆក្កំ មាតរិ. អម បូជាយំ, កម្មនិ មោ, ពោ ច, អម្មា, អម្ពា. ជនយតីតិ ជននី, យុ, នទាទិ. មាន បូជាយំ, បុត្តំ មានេតីតិ មាតា, រាតុ, បាតីតិ វា មាតា, បាតិស្ស មោ. ជនេតីតិ ជនេត្តិ,តិ. ជនេតីតិ ជនិកា, ណ្វុ, ឥត្តំ.

អប្បធានភូតា មាតា ឧបមាតា, កុមារេ ធារេតីតិ ធាតិ. ធា ធារណេ,តិ. ជាយាយ ភរិយាយ ភាតិកោ កនិដ្ឋោ ច ជេដ្ឋោ ច សាលោ នាម, សស្ស អត្តនោ ឯសា សា, ភរិយា, តស្សា ភាតា សាលោ, ជាយាយ ភាតរិ អលោ. សរ គតិចិន្តាហិំសាសុ វា, ណោ, លត្តំ, សាល វិតក្កេ វា, ចុរាទិ.

២៤៥. សាមិនោ ភត្តុ ភគិនី ននន្ទា នាម, ន នន្ទតីតិ ននន្ទា, អត្តាភាវោ នស្ស វិភាសាធិការា. នន្ទ សមិទ្ធិយំ, ភូវាទិ.

ទ្វយំ ¶ អយ្យិកាយំ. មាតុយា មាតា មាតាមហី. បិតូនំ បិតរិ ច មាតរិ ច អាមហំ យទាទិនា, នទាទិ. អរហ បូជាយំ, ណ្វុ, រហស្ស យោ, អយ គតិម្ហិ វា, ណ្វុ, អយ្យិកា.

មាតុយា ភាតា មាតុលោ នាម, មាតុយា ភាតា មាតុលោ, មាតុ ភាតរិ ឧលបច្ចយោ. អស្ស មាតុលស្ស បជាបតិ ជាយា មាតុលានី នាម, មាតុលស្ស ភរិយា មាតុលានី, មាតុលភរិយាយំ អានោ, នទាទិ, អថ វា មាតុលស្ស ឯសា មាតុលានី, ឦ, អស្ស អានោ.

២៤៦. ជាយាបតីនំ ទ្វិន្នំ ជននី មាតា សស្សុ វុត្តា, សស គតិហិំសាបានេសុ. តប្បិតា តេសំ ជាយាបតីនំ បិតា បន សសុរោ នាម, សសធាតុម្ហា ឧរោ. ភគិនិយា បុត្តោ បន ភាគិនេយ្យោ នាម, ភគិនិយា អបច្ចំ ភាគិនេយ្យោ, ណេយ្យោ.

២៤៧. ទ្វយំ សុតស្ស, សុតាយ ច បុត្តេសុ. នហ ពន្ធនេ, រិតុ, នី នយេ វា. បុត្តស្ស បុត្តោ បបុត្តោ, ត្តលោបោ, ឧស្សត្តញ្ច. សាមិភាតា ទេវរោ នាម, អថ វា សាមិភាតា កនិដ្ឋោ សាមិនោ ភាតា ទេវរោ នាម. ជេដ្ឋោ តុ សសុរោ ឯវោច្ចតេ. ទិវុ កីឡាយំ, អរោ.

ទ្វយំ ¶ ធីតុបតិម្ហិ. ជន ជននេ, រិតុ, អស្សាត្តំ, នស្ស មាទេសោ ច. ទ្វយំ បិតុបិតរិ. បិតុនោ បិតា បិតាមហោ.

២៤៨. ហុសាន្តានិ បទេន បទេន នាមានិ. មាតុយា ភគិនី មាតុច្ឆា, ច្ឆោ. បិតុនោ ភគិនី បិតុច្ឆា, បិតុភគិនី បិតុច្ឆា ភវេត្យត្ថោ.

បិតាមហសទ្ទោ ន កេវលំ ជនកបិតរមេវ វទតិ, អថ ខោ ជនកបិតុបិតាទយោបីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘បបិតាមហោ’’ ឥច្ចុទាហដោ. បិតុនោ អយ្យកោ បយ្យកោ, តុលោបោ. សុ សវនេ, ណ្ហា. ណិសម្ហិ សុណិសា. សម្ហិ ហុសា, ហត្តំ. សព្ពត្រ ‘‘ឥត្ថិយមតោ អាបច្ចយោ’’តិ អា.

២៤៩. ចតុក្កំ ឯកោទរេ ភាតរិ. សមានោទរេ ឋិតោ សោទរិយោ, សមានស្ស សោ. សមានោ គព្ភោ សគព្ភោ, តត្រ ភវោ សគព្ភោ, ណោ. សមានោទរេ ជាតោ សោទរោ. សមានោទរេ ជាតោ សហជោ. សហសទ្ទោ តុល្យវចនោ.

មាតាបិតូ តេ ទ្វេ ជនា បិតរោ វុច្ចន្តេ. ឧភិន្នម្បិ ជនកព្យប្បទេសនិយតត្តា អភេទវចនិច្ឆាយំ បិតុត្តមត្ថេវ. នន្វភេទា ជាតិ, តស្សា ចោភយត្រ សត្តាទេកត្តំ, ន ច ជាតិយា ¶ លិង្គសង្ខ្យា ភវន្តិ, អទព្ពត្តា ពហុវចនំ ន សិយាតិ? នេស ទោសោ, ន ហិ ជាតិបទត្ថិកស្ស ន ទព្ពំ, ទព្ពបទត្ថិកស្ស វា ន ជាតីតិ. កិន្តុភយេសំប្យុភយបទត្ថោ ឥហាត្ថវិសេសោ. ជាតិបទត្ថិកស្ស ជាតិ បធានភូតា ទព្ពំ គុណភូតំ, ទព្ពបទត្ថិកស្ស តុ វិបរិយយោ, តត្រ ជាតិវចនិច្ឆាយំ ទព្ពេ វិយ លិង្គសង្ខ្យា វត្តព្ពា, តស្ស ច ពហុត្តា ពហុវចនំ. បុព្ពេ វិយាភេទវចនិច្ឆាយំ បុត្តោ ច ធីតា ច បុត្តា វុច្ចន្តេ, ជញ្ញត្តញ្ហិ បុត្តព្យបទេសនិយតំ ធីតរិប្យត្ថិ, វិបរិយយេ តុ ន ភវត្យនភិធានតោ. ភេទវចនិច្ឆាយំ បុត្តធីតរោតិ ភវតិ.

២៥០. សស្សុ ច សសុរោ ច សសុរាតិ វុច្ចន្តេ. តទបច្ចោហនសម្ពន្ធិនិពន្ធនា ហិ ព្យប្បទេសោ សស្សុយម្បិ ឋិតោ. ភេទវចនិច្ឆាយំ តុ បុព្ពេ វិយ បច្ចត្ថំ សទ្ទនិវេសោ. ភាតា ច ភគិនី ច ភាតរោ វុច្ចន្តេ. ឯកគព្ភោសិតត្តំ ភាតុព្យប្បទេសនិយតំ ភគិនិយំប្យត្ថិ. តតោ ឯកគព្ភោសិតត្តស្សាភេទវចនិច្ឆាយំ ឧភោ ភាតរោ វុច្ចន្តេ. ឯត្ថ ច សព្ពត្រាបិ វិរូបេកសេសោ ទដ្ឋព្ពោ. ទុវិធោ ហិ ឯកសេសោ សរូបាសរូបវសេន. តត្រ សរូបេកសេសេ ពហុវចនមេវ, ឥតរត្រ បន ទ្វិវចនំ, យថា បុរិសោ ច បុរិសោ ច បុរិសា, នាមញ្ច រូបញ្ច នាមរូបញ្ច នាមរូបំ, មាតា ច បិតា ច បិតរោតិ.

ពាល្យយោព្ពនវុឌ្ឍត្តានិ តីណិ វយានិ. តត្រ តិកំ ពាល្យេ. ទ្វយំ យោព្ពនេ. ពាលស្ស ភាវោ ពាលត្តំ, ត្តំ. តាបច្ចយេ ពាលតា. ណ្យម្ហិ ពាល្យំ, អថ វា ពល បាណនេ, ពលន្តិ អស្សសិតបស្សសិតមត្តេន ¶ បណន្តីតិ ពាលា, ពល្យន្តេ សំវរីយន្តេតិ វា ពាលា, ពល សំវរណេ. តេសំ ភាវោ ពាលត្តាទិ. យុវស្ស ភាវោ យោព្ពញ្ញំ, យោព្ពនញ្ច, ភាវេ ណ្យោ, ណោ ច, អថ វា យុ មិស្សនេ, យុ, ឧស្ស ឧវាទេសោ, វុទ្ធិ. តេសំ ភាវោ យោព្ពញ្ញាទិ.

២៥១. យេ ជរាកតា សុក្កា កេសាទយោ, តេ បលិតំ នាម សិយុំ, តេសំ វា យំ សុក្កត្តំ, តំ បលិតំ នាម. បច បាកេ, ឥតោ, ចស្ស លត្តញ្ច.

ទ្វយំ វលិបលិតាទិមតិ កាយបរិបាកេ. ជីយន្តិ វុឌ្ឍា ភវន្តិ អស្សំ ជរា, ជរ វយោហានិម្ហិ, ជរា ឯវ ជរតា, សកត្ថេ តាបច្ចយោ. វិស្សសាតិបិ ជរាយ នាមំ. វិសេសេន សំសតេ អធោ បាតយតីតិ វិស្សសា. សំសតិ’រយំ បមាទត្ថោ, អវសំសនត្ថោ ច, ឥហ អវសំសនត្ថោ, និគ្គហីតលោបោ, ទ្វិត្តញ្ច.

ពាល្យយោព្ពនវុឌ្ឍត្តានិ បុព្ពេ វុត្តានិ. ឥទានិ តព្ពតិនាមាន្យាហ. តត្រ អទ្ធំ ឆាបសាមញ្ញេ. បុថ, បថ វិត្ថារេ, ឧកោ, បុថុកោ, បល គមនេ, ណ្វុ, អស្សិត្តំ, ទ្វិត្តញ្ច, បិល្លកោ. ឆុប សម្ផស្សេ, ឧស្សាត្តំ, ឆាបោ. កុមារ កីឡាយំ, កុមារោ. ពល បាណនេ, ណោ, ពាលោ, បូ បវនេ, តោ, សកត្ថេ កោ, បោតកោ, ឥត្ថិយំ បោតកី. បោតោ, សាវោ, សាវកោ, អព្ភកោ, ឌិម្ភោ, សុសុកោ, សុសុឥច្ចាទីនិបិ ឆាបសាមញ្ញត្ថានិ.

២៥២. ពាលសាមញ្ញវាចកានិ ¶ ទស្សេត្វា វិសេសពាលនាមានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘អថុ’’ច្ចាទិ. ឧត្តានោ, ឧត្តានំ វា សយតីតិ ឧត្តានសយោ. កបច្ចយេ ឧត្តានសេយ្យកោ. ថនំ បិវតីតិ ថនបោ, ឌិម្ភសទ្ទោប្យត្រ.

២៥៣. សត្តកំ តរុណេ.

អាសោឡសា ភវេ ពាលោ,

តរុណោ តុ តតោ ភវេ;

វុទ្ធោ តុ សត្តត្យាយុម្ហា,

តីណិ វយានិ លក្ខយេ.

តរ តរណេ, ឧណោ. វយសិ យោព្ពនេ តិដ្ឋតីតិ វយដ្ឋោ, តោ, ‘‘វយោ ពាល្យាទិ បក្ខី ច, យោព្ពនញ្ច វយោ ក្វចី’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៤២] រុទ្ទោ, ទហ ភស្មីករណេ, អរោ, យុ មិស្សនេ, អ, ឧវាទេសោ, សិស្សាការោ. សស ប្លុតគតិម្ហិ, ឧ, អស្សុត្តំ, សុសុ, តរុណស្ស វា បាដិបទិកស្ស សុស្វាទេសោ. មនុនោ អបច្ចំ មានវោ, វណ្ណវិការោ, នស្ស ណត្តំ, មាណវោ. កុច្ឆាយំ កបច្ចយោ, មាណវកោតិ សិទ្ធំ. វុត្តញ្ច –

‘‘អបច្ចេ កុច្ឆិតេ មូឡ្ហេ, មនុតោស្សគ្គិកោ មតោ’’តិ [មហាភាស្ស ៤.១.១៦១] ទរ វិទារណេ, ណ្វុ.

ទ្វយំ សុខវឌ្ឍិតេ កុមារេ, សុខោ កុមារោ សុកុមារោ, ខលោបោ, សុខេន ឯធតិ វទ្ធតីតិ សុខេធិតោ. ‘‘សុខោចិតោ’’តិបិ ¶ បាឋោ, សុខំ ឧចិតំ សម្បិណ្ឌិតំ ឯត្ថាតិ សុខោចិតោ, ឧច សមវាយេ.

២៥៤-២៥៥. ទ្វិបាទេន វុឌ្ឍស្ស នាមានិ. អាយុមហត្តំ លាតីតិ មហល្លកោ, ណ្វុ, ទ្វិត្តំ. វឌ្ឍ វឌ្ឍនេ, កត្តរិ តោ, តស្ស ឍោ, ឌ្ឍស្ស ឌោ, អស្សុត្តំ, ធា គតិនិវត្តិយំ, ឥរោ, ធស្ស ថត្តំ, ឥស្ស ឯត្តំ. ជរ វយោហានិម្ហិ, កត្តរិ តោ, តស្ស ឥន្នាទេសោ, ធាត្វន្តលោបោ, ណត្តញ្ច, ជិណ្ណោ, សកត្ថេ កម្ហិ ជិណ្ណកោ. បកតំ វយោ យោព្ពនមស្សាតិ បវយោតិបិ វុឌ្ឍស្ស នាមំ.

វលិនន្តានិ បាទេន នាមានិ. តត្រ តិកំ ជេដ្ឋភាតរិ. អគ្គេ បុរេ កាលេ, បុព្ពេ ច កាលេ ជាយតីតិ អគ្គជោ, បុព្ពជោ ច. អយញ្ច វុឌ្ឍោ អយញ្ច វុឌ្ឍោ, អយមិមេសំ វិសេសេន វុឌ្ឍោតិ ជេដ្ឋោ, វុឌ្ឍសទ្ទា ឥដ្ឋបច្ចយោ, ‘‘វុឌ្ឍស្ស ជោ ឥយិដ្ឋេសូ’’តិ វុឌ្ឍស្ស ជោ. អលោបេ បរស្សាសវណ្ណត្តំ.

តិកំ បច្ឆាជាតេ ភាតរិ. អយញ្ច យុវា អយញ្ច យុវា, អយមិមេសំ វិសេសេន យុវាតិ កនិដ្ឋោ, កនិយោ [កណិដ្ឋោ កណិយោ (ក.)] ច. ឥយិដ្ឋេសុ យុវសទ្ទស្ស កនាទេសោ [កណាទេសោ (ក.)]. អនុ បច្ឆាកាលេ ជាតោ អនុជោ. ជឃញ្ញេ បច្ឆាកាលេ ជាតោ ជឃញ្ញជោ. អបរស្មិំ បច្ឆាកាលេ ជាតោ អបរជោតិ ទ្វេប្យត្រ.

វលិ ¶ សិថិលំ តចោ ចម្មំ យស្ស វលិត្តចោ, ទ្វិត្តំ. វលិ ចម្មមេតស្សត្ថីតិ វលិនោ, ឥនោ. ឧត្តានសយាទយោ វលិនន្តា វាច្ចលិង្គត្តា តីសុ លិង្គេសុ វត្តន្តិ, យថា – ឧត្តានសយោ ពាលោ, ឧត្តានសយា កុមារី, ឧត្តានសយំ នបុំសកំ.

២៥៦. បញ្ចកំ មត្ថកេ. សិ សយេ, សោ, ទីឃោ ច, អង្គេសុ ឧត្តមង្គត្តា ឧត្តមង្គំ, ឧត្តមោ ច តំ អង្គញ្ចាតិបិ ឧត្តមង្គំ. សីសញ្ច ឧត្តមង្គញ្ច សីសោត្តមង្គានិ. សិ សេវាយំ, រោ, សេវន្តិ ឯតេនាតិ សិរោ. មុទ តោសេ, ធោ. សិស្សាការោ. មស អាមសនេ, ត្ថោ, សកត្ថេ កោ ច, មសិ បរិមាណេ វា.

បជ្ជទ្ធំ កេសេ. កេ មត្ថកេ សេតិ តិដ្ឋតីតិ កេសោ. សត្តមិយាលោបោ, កតិ ឆេទនេ, អលោ, អស្សុត្តំ. វល សំវរណេ, កម្មនិ ណបច្ចយោ, វាលោ. ឧត្តមង្គេ សីសេ រុហតីតិ ឧត្តមង្គរុហោ. មុទ្ធនិ ជាយតីតិ មុទ្ធជោ. វាលោ ច ឧត្តមង្គរុហោ ច មុទ្ធជោ ចេតិ ឥតរីតរយោគទ្វន្ទោ. ចិកុរោ, កចោតិប្យត្រ. ចិ ចយនេ, កុរ សទ្ទេ, អនេកត្ថត្តា ឆេទនេ. វឌ្ឍមានោ ចិករីយតេតិ ចិកុរោ, កច ពន្ធនេ, អ.

២៥៧. កុសុមគព្ភា កេសា កេសចូឡា មុត្តិកាទិនា ពហិ សំយតា សន្ថតា ធម្មិលោ នាម. ឯកតោ កត្វា ធរីយតិ ¶ ពន្ធីយតីតិ ធម្មិលោ, កម្មនិ ឥលោ. ធម្មេន នានាទេសិយមនុស្សានំ សមាចារេន ឥលតីតិ វា ធម្មិលោ, ឥល គមនេ.

ទ្វយំ កុមារានំ សិខាបញ្ចកេ, ចូឡត្តយេតិ កេចិ. កាកានំ បក្ខសណ្ឋានត្តា កាកបក្ខោ. សិខា ឯវ សិខណ្ឌកោ, សកត្ថេ កោ. សិខាសិខណ្ឌសទ្ទានមភេទត្តាយេវ ហិ ‘‘សិខណ្ឌី, សិខី ចា’’តិ មោរោ វុត្តោ.

បាសោ, ហត្ថោ ច ឥមេ ទ្វេ កេសចយេ កេសបរិយាយតោ បរេ ហុត្វា កេសានំ កលាបេ វត្តន្តិ, ន កេវលា, យថា – កេសបាសោ កេសហត្ថោ ឥច្ចាទិ. បា រក្ខណេ, បាតិ រក្ខតិ អវយវេតិ បាសោ, សោ, បស ពន្ធនេតិ កេចិ, ណោ. ហន គតិយំ, អវយវា និហនន្តិ ឯត្ថាតិ ហត្ថោ, ថោ, បក្ខោប្យត្រ.

តាបសានំ វតីនំ តហិំ កេសចយេ ជដាសទ្ទោ វុច្ចតិ, ជដ ជដនេ, ជដ សង្ឃាតេ វា, ‘‘ឥត្ថិយមតិយវោ វា’’តិ អ.

២៥៨. បោសិតភត្តាទីហិ យា ពន្ឈតេ, តត្រ វេណី, បវេណី ច. វី បជនេ, បជនំ គព្ភវិមោក្ខោ, វី តន្តសន្តានេ វា, ណី. បក្ខេ បវេណី.

ទ្វយំ សីសមជ្ឈដ្ឋចូឡាយំ. ចូឡ សញ្ចោទនេ, ចូឡ ហាវករណេ វា, អ. សិខា វុត្តា. កេសបាសីប្យត្រ, នទាទិ.

នារីនំ ¶ កេសមជ្ឈម្ហិ បទ្ធតិ ឧជុគតមគ្គោ សីមន្តោតិ មតោ កថិតោ. សីមស្ស អន្តោ សីមន្តោ, សី សយេ វា, អន្តោ, មជ្ឈេ មការវណ្ណាគមោ.

២៥៩. តិកំ លោមេ. លូ ឆេទនេ, វឌ្ឍមានំ លូយតេតិ លោមំ, មោ. តនុម្ហិ រុហតីតិ តនុរុហំ, អ. រុហ ជននេ, រូហ បាតុភាវេ វា, មោ, ហលោបោ, ឱត្តញ្ច, លូ ឆេទនេ វា, មោ, លស្ស រត្តំ, រោមំ. អក្ខិម្ហិ ជាតំ លោមំ បម្ហំ, បខុមញ្ចោច្ចតេ. បមិនោតិ តេនាតិ បម្ហំ, បបុព្ពោ មា បរិមាណេ, ហបច្ចយោ. អក្ខិនោ បក្ខទ្វយេ ជាតំ បខុមំ, ឧមោ, កលោបោ ច.

បុមមុខេ បុរិសានំ មុខេ វុត្តំ [បវុដ្ឋំ (ក.)] លោមំ មស្សុ នាម, មស អាមសនេ, សុ, មស្សុ.

តិកំ ភមុម្ហិ. ភម អនវដ្ឋានេ, ឩ, មលោបោ, ភូ. ឧម្ហិ ភមុ, កបច្ចយេ ភមុកោ. ភមុកសហចរណតោ ភមុ បុល្លិង្គោ.

២៦០. តិកំ នេត្តោទកេ. ខិប បេរណេ, បោ, ឥស្សត្តំ. នេត្តេ ជាតំ ជលំ នេត្តជលំ. អស អធោបតនេ, សុ, អស្សុ. នេត្តជលញ្ច អស្សុ ចាតិ ទ្វន្ទោ. អស្សុ នបុំសកេ.

ទ្វយំ ¶ អក្ខិបុត្តលិកាយំ. នេត្តេ ទិស្សមានា តារា នេត្តតារា. កញ្ញាសទ្ទតោ តទ្ធិតោ អបច្ចយោ, កញ្ញាសទ្ទស្ស កនីនាទេសោ, ឥត្ថិកតាការបរេ កេ បុព្ពោ អការោ ឥការមាបជ្ជតេ [កាតន្ត ២.២.៦៥], កនីនិកា. តារកាប្យត្រ.

ឆក្កំ មុខវិវរេ, កវយោ បន តទុបលក្ខិតេបិ សមុទាយេ យុជ្ជន្តេ. វទ វិយត្តិយំ វាចាយំ, ករណេ យុ. មុ ពន្ធនេ, ខោ, ឱត្តាភាវោ និបាតនា, មុខំ. សព្ពធរកតេ បន ខញ្ញតេតិ ធាតុនា មុខន្តិ និបាតិតំ, ខនុ អវទារណេ. តុឌិ តោឌនេ, អ. តនុ វិត្ថារេ វា, ឌោ, អស្សុត្តំ. វទតិ តេនាតិ វត្តំ, តោ, វុច្ចតេ អនេនាតិ វា វត្តំ. វទ វិយត្តិយំ វាចាយំ, តោ. លប វចនេ, ករណេ យុ. អានន្តិ អសន្តិ អនេនាតិ អាននំ, អន បាណនេ, យុ. អស្សំប្យត្រ. អស ភក្ខនេ. ករណេ សោ.

២៦១. អឌ្ឍំ ទន្តេ. ទ្វីសុ ឋានេសុ ទ្វិក្ខត្តុំ វា ជាយតេតិ ទ្វិជោ. លបនេ មុខេ ជាយតីតិ លបនជោ. ទា អវខណ្ឌនេ, ទាយតិ ភក្ខមនេនាតិ ទន្តោ, អន្តោ, ទស អទនេ វា, ទសន្តិ ភោជ្ជមនេនាតិ ទន្តោ, អន្តោ, ធាត្វន្តលោបោ. ទមុ ទមនេ វា, តោ. ទំស ទំសនេ, ទំសតេ វិលិខ្យតេ ភក្ខមនេនាតិ ទំសនោ, យុ. រទ វិលេខនេ, យុ, រទនោ. អម្ហិ រទោ.

ទន្តភេទស្មិំ ទន្តវិសេសេ ទាឋាសទ្ទោ. ឥត្ថិលិង្គោយំ. ទំសធាតុតោ ឋោ, ទំសិស្ស ច ទា, ទាឋា, មុទ្ធជទុតិយោយំ. អក្ខិកោដីសុ ¶ វាមទក្ខិណនេត្តានំ អន្តេសុ អបាង្គោ វត្តតិ, សរីរង្គសង្ខាតស្ស កណ្ណស្ស អប សមីបំ អបាង្គោ.

២៦២. ចតុក្កំ ឱដ្ឋេ. ទន្តេ អាវរតិ ឆាទយតីតិ ទន្តាវរណំ. ឧស ទាហេ, តោ, ‘‘សាទិសន្តបុច្ឆភន្ជហំសាទីហិ ដ្ឋោ’’តិ សហាទិព្យញ្ជនេន ដ្ឋោ, ឱត្តទ្វិត្តានិ, ឱដ្ឋោ. គទ្រភេប្យយំ. អថ វា ឧស ទាហេ, ដ្ឋោ, ឱត្តទ្វិត្តាទិ, ឧភយត្រាបិ មុទ្ធជទុតិយោ, ឦសំ កិញ្ចិ កាលំ ធារេតិ ភក្ខមេត្ថាតិ អធរោ, ឦសត្ថោ ហ្យត្រ អការោ.

‘‘អ បុមេ មាធវេ ញេយ្យោ,

បដិសេធេ តទព្យយំ;

ឦសត្ថេ ច វិរុទ្ធត្ថេ,

សទិសត្ថេ បយោគតោ’’តិ. –

ហិ ឯកក្ខរកោសេ វុត្តំ. ទសនេ ទន្តេ ឆាទយតីតិ ទសនច្ឆទោ. ឯត្ថ កេចិ អធរសទ្ទេន ហេដ្ឋិមោដ្ឋមេវាហុ, តេសំ វចនំ ‘‘នេត្តន្តាធរបាណិបាទយុគលេហិ’’ច្ចាទីហិ មហាកវិបយោគេហិ អសំសន្ទនតោ ន គហេតព្ពំ.

តិកំ កបោលេ. គឌិ វទនេកទេសេ, អ, ធាតុប្បក្រិយត្ថញ្ហិ ធាតុបាឋវចនំ, សព្ពត្រាប្យេវំ. កេន ជលេន បូរិយតេតិ កបោលោ, អលោ, កប អច្ឆាទនេ វា, ឱលោ, កបោលោ, នទាទិ. គណ្ឌី. អធរា អធោភាគោ ចុពុកំ នាម, ចិពុកំប្យត្រ. ចិពុ ឱលម្ពកេ, ណ្វុ, អស្សុត្តំ.

២៦៣. ទ្វយំ ¶ គីវាយ បុរោភាគេ. គល អទនេ, ករណេ អ, គិល គិលនេ វា, គិលតិ អនេនាតិ គលោ, ឥស្សត្តំ. កណ សទ្ទត្ថោ ទណ្ឌកោ ធាតុ, ឋោ, កណ្ឋោ, មុទ្ធជទុតិយោយំ.

តិកំ ឯកត្ថំ. គា សទ្ទេ, ឦវោ. កំ សីសំ ធរតីតិ កន្ធរា. សិរំ ធរតីតិ សិរោធរា, សិរោ ធិយ្យតេ អស្សន្តិ វា សិរោធរា, ធា គតិនិវត្តិយំ, អរោ.

សុវណ្ណមយោ អាលិង្គោ មុរជភេទោ, តេន សន្និភា សទិសា យា គីវា, សា កម្ពុគីវា មតា, មហាបុរិសលក្ខណមេតំ. អថ វា យា គីវា តីហិ លេខាហិ អង្កិតា លក្ខិតា, សា កម្ពុគីវា មតា, មហាបុរិសលក្ខណមេតញ្ច. កម្ពុ វុច្ចតិ សុវណ្ណំ, កម្ពុមយេន អាលិង្គេន សន្និភា គីវា កម្ពុគីវា, កម្ព សំវរណេ, ឧ, កម្ពុ.

២៦៤. តិកំ ខន្ធេ. អន គតិយំ, សោ. ភុជានំ សិរោ មត្ថកំ ភុជសិរោ. កំ មត្ថកំ ទធាតីតិ កន្ធោ, សោ ឯវ ខន្ធោ កការស្ស ខការករណវសេន, ខមតិ ភារន្តិ វា ខន្ធោ, ខមុ សហនេ, តោ, តស្ស ធោ, មស្ស នោ, និគ្គហីតំ វា ¶ . តស្សន្ធិ តស្ស ខន្ធស្ស មជ្ឈំ ជត្តុ នាម, យំ ខន្ធានំ មជ្ឈេ តិដ្ឋតិ. ជន ជននេ, ជរ វយោហានិម្ហិ វា, តុ, ជត្តុ, តំ នបុំសកំ.

ទ្វយំ ពាហុមូលេ. ពាហូនំ ភុជានំ មូលំ ពាហុមូលំ. កច ពន្ធនេ, ឆោ. អស្ស កច្ឆស្ស អធោភាគដ្ឋានំ បស្សំ វុច្ចតិ, ទិស បេក្ខនេ, អបច្ចយោ, ទិសស្ស បស្សាទេសោ.

២៦៥. តិកំ ពាហុម្ហិ. វហតិ អនេនាតិ វាហុ, វាហុ ឯវ ពាហុ, កុ [ណ្វាទិ ៦]. ភុញ្ជតេ អនេនាតិ ភុជោ. ភុជ បាលនជ្ឈោហារេសុ. ពាហុ ច ភុជោ ចេតិ ទ្វន្ទោ, ឯតេ ទ្វេ ទ្វីសុ, ឥត្ថិយំ ភុជា. វហតិ យាយាតិ ពាហា. អបរោសទ្ទោប្យត្រ [អ បារោសទ្ទោប្យត្រ (ក.), អ បវេដ្ឋសទ្ទោប្យត្រ (?)].

តិកំ ហត្ថេ. ហស ហសនេ, ថោ. ហរ ហរណេ វា. នក្ខត្តេប្យយំ. ករ ករណេ, អ. បណ ព្យវហារថុតីសុ, ឥ. បា រក្ខនេ វា, ណិ. ករោ ច បាណិ ច ករបាណយោ. បញ្ចសាខោ, សយោប្យត្រ.

បកោដ្ឋន្តោ ហត្ថគណ្ឋិ មណិពន្ធោ នាម. បកោដ្ឋោ នាម អាមណិពន្ធំ កប្បរស្ស អធោភាគោ. មណិវិកតិំ ពន្ធតិ ឯត្ថាតិ មណិពន្ធោ. កុស អក្កោសេ, ឋោ, បកោដ្ឋោ.

ទ្វយំ ភុជមជ្ឈគណ្ឋិម្ហិ. កបុ ហិំសាយំ, អរោ. កុប្បរោតិបិ បាឋោ, តទា អស្សុត្តំ. កបុ ហិំសាយំ, ឱណិ, កបោណិ, ឥត្ថិយំ. កផោណីប្យត្រ, តត្ថ បស្ស ផត្តំ.

២៦៦. បាណិស្ស ¶ បាណិតលស្ស សម្ពន្ធីនំ មណិពន្ធកនិដ្ឋានំ ទ្វិន្នំ អន្តរំ ពហិដ្ឋានំ ករភោ វុច្ចតិ, យេន កុមារកា សត្ថំ កត្វា អញ្ញមញ្ញំ បហរន្តិ, ករ ហិំសាយំ, អភោ, ករ ករណេ វា.

ទ្វយំ អង្គុលិមត្តេ. ករស្ស បាណិស្ស សាខា ករសាខា. អគិ គត្យត្ថោ, អង្គ គមនត្ថោ វា, ឧលិ. ឥត្ថិលិង្គោយំ [(នទាទិ) (ក.)], អង្គុលិ.

តា អង្គុលិយោ បញ្ចប្បភេទា, យថា – អង្គុដ្ឋោ តជ្ជនី មជ្ឈិមា អនាមិកា កនិដ្ឋា ចេតិ កមា សិយុំ. អង្គ គមនត្ថោ, អស្សុត្តំ, អគ្គេ បុរេ តិដ្ឋតីតិ វា អង្គុដ្ឋោ, និគ្គហីតាគមោ, អស្សុត្តញ្ច. តជ្ជ ហិំសាយំ, តជ្ជេតិ យាយ, សា តជ្ជនី, យុ, នទាទិ. មជ្ឈេ តិដ្ឋតីតិ មជ្ឈិមា. នត្ថិ នាមមស្សាតិ អនាមិកា, សកត្ថេ កោ. អតិសយេន ខុទ្ទកាតិ កនិដ្ឋា. យុវប្បានំ កន, កណ វា ឥយិដ្ឋេសុ.

២៦៧. តជ្ជន្យាទីហិ យុតេ អង្គុដ្ឋេ តតេ បសារិតេ សតិ បទេសាទិកា ចតស្សោ សញ្ញា កមតោ សិយុំ, យថា – តជ្ជនីយុតេ ¶ អង្គុដ្ឋេ តតេ បទេសោ. ទិស បេក្ខនេ. មជ្ឈិមយុតេ អង្គុដ្ឋេ តតេ តាលោ, តល បតិដ្ឋាយំ. អនាមិកាសហិតេ អង្គុដ្ឋេ តតេ គោកណ្ណោ, គោកណ្ណសទិសត្តា, តប្បមាណត្តា វា គោកណ្ណោ, អថ វា គោកណ្ណោ នាម ឯកោ មិគវិសេសោ, តក្កណ្ណសទិសប្បមាណត្តា គោកណ្ណោ, តាលោ ច គោកណ្ណោ ច តាលគោកណ្ណា. លិង្គភេទា ‘‘តាលគោកណ្ណវិទត្ថី’’តិ ន វុត្តំ, កនិដ្ឋាយុតេ អង្គុដ្ឋេ តតេ វិទត្ថិ, វិតនោតីតិ វិតត្ថិ, វិតត្ថិ ឯវ វិទត្ថិ, តនុ វិត្ថារេ,តិ, តស្ស ថោ. វិទត្ថិ. ‘‘កមា តតោ’’តិបិ បាឋោ.

កុញ្ចិតោ សង្កោចិតោ បាណិ បសតាខ្យោ, បបុព្ពោ សរ គតិយំ, តោ. បមាណប្បករណតោ វិតតញ្ជលិយេវាយំ កវីហិ ឥច្ឆិតោ. សម្បុដញ្ជលិ បនាយំ, បសារិតសហិតា [បសារិតសហិតត្តា (ក.)] យស្ស អង្គុលិយោ ភវន្តីតិ.

កុញ្ចិតោ ច តតង្គុដ្ឋោ, សបតាកោតិ សម្មតោ;

បតាកេហិ តុ ហត្ថេហិ, សម្បុដញ្ជលិ ឥច្ឆិតោ.

ទេវតានំ គរូនញ្ច, បិតូនញ្ចេ’ច្ឆិតោ បុរេ;

អត្ថប្បករណាទីហិ, ភេទោ ញេយ្យោ តហិំ តហិំ.

យថា ជលញ្ជលិំ ទទាតិ, អញ្ជលិនា បិវតិ, ទេវោយំ កតញ្ជលិរិតិ. បុដញ្ជលិស្ស វា វក្ខមានត្តា ឥធ វិតតញ្ជលិយេវ.

២៦៨. តិកំ សប្បកោដ្ឋេ វិតតករេ. រមុ កីឡាយំ, តនោ, មលោបោ, រតនំ, មណិពុទ្ធាទីសុ ច. កុក អាទានេ, ឧ ¶ , ទ្វិត្តំ. ហស ធាតុម្ហា ថោ, តោ វា, ហត្ថោ, ហត្ថសហិតត្តា វា បកោដ្ឋោ ហត្ថោ.

ទ្វយំ សម្បុដញ្ជលិម្ហិ. ករមយោ បុដោ ករបុដោ, អញ្ជ ព្យត្តិគតិកន្តីសុ, អលិ, អញ្ជលិ. ករបុដោ ច អញ្ជលិ ចេតិ ករបុដញ្ជលី.

ទ្វយំ នខេ. ករេ ជាយតិ រុហតីតិ ករជោ. នត្ថិ ខំ ឥន្ទ្រិយំ ឯត្ថាតិ នខោ, សញ្ញាសទ្ទត្តា ន អត្តំ, អវិសយត្តា វា. បុនព្ភវោ, កររុហោ, នខរោតិបិ នខស្ស នាមានិ.

ទ្វយំ បុដង្គុលិករេតិខ្យាតេ មុដ្ឋិម្ហិ. ខដ ឥច្ឆាយំ, ណ្វុ, ខទ ហិំសាយំ វា, ទស្ស ដោ. មុ ពន្ធនេ,តិ, តស្ស ឋោ, ទ្វិត្តំ.

២៦៩. បស្សទ្វយវិត្ថតា បស្សទ្វយេបិ វិតតា បសារិតា សហករា សបាណយោ ទ្វេ ពាហូ ព្យាមោ នាម, ព្យាមីយតេ អនេនាតិ ព្យាមោ, វិបុព្ពោ យាម អញ្ឆេ. ឧទ្ធំ ឧបរិ តតា វិតតា ភុជា ច បោសោ ច តេសំ សមុទិតានំ បមាណសទិសំ បមាណំ យស្ស តស្មិំ ឧទ្ធន្តតភុជបោសប្បមាណេ បោរិសសទ្ទោ វត្តតិ. ភុជសទ្ទេន សហករា ភុជា គយ្ហតេ, ឯកស្ស បមាណសទ្ទស្ស លោបោ, បុរិសស្ស បមាណំ បោរិសំ. បុរិសសទ្ទោ ចេត្ថ សករភុជបុរិសំ វទតិ, តីសុ, យថា – បោរិសំ ជលំ, បោរិសោ ហត្ថី, បោរិសី យដ្ឋិ.

២៧០. ទ្វយំ ឧរសិ. ឧស ទាហេ, រោ, សលោបោ, អរ គតិម្ហិ វា, អស្សុការោ. ហរ ហរណេ, យោ, រស្ស ទោ. កោឡំ [កោដ្ឋ (ក.)] ¶ , ភុជន្តរំ, វក្ខោតិបិ ឧរោនាមានិ. តិកំ ឧរោជេ. តនុ វិត្ថារេ, តនោតិ ឥច្ឆន្តិ ថនោ, តស្ស ថោ, ថន ទេវសទ្ទេ, ថន ចោរិយេ វា. កុច សង្កោចនេ, កុចោ. បយោ ខីរំ ធារេតីតិ បយោធរោ. កុចោ ច បយោធរោ ចាតិ ទ្វន្ទោ.

ថនគ្គស្មិំ ថនស្ស អគ្គេ ចូចុកំ, នបុំសកេ. ‘‘ចូចុកោ សោ កុចានន’’ន្តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៧៧] តុ រតនកោសោ, ចុ ចវនេ, ឧកោ, ទ្វិត្តំ, ទីឃោ ច, ចូចុកំ, ចន្ចុ គតិយំ វា, ឧកោ, នលោបោ, អស្សូការោ, ចូចុកំ.

ទ្វយំ បិដ្ឋេ កាយស្ស បច្ឆាភាគេ. បិដ សទ្ទសង្ឃាតេសុ, តោ. ឥតរត្រ តិ, បិសុ សេចនេ វា.

២៧១. តិកំ តនុមជ្ឈេ. មជ្ឈេ ភវោ មជ្ឈោ. លគ សង្គេ, អ. មជ្ឈេ ភវំ មជ្ឈិមំ. ចតុក្កំ ឧទរេ. កុស អក្កោសេ, ឆិ, សស្ស ចោ. គហ ឧបាទានេ, អនិ, ឦម្ហិ គហណី, គព្ភំ គណ្ហាតិ ធារេតីតិ វា គហណី, គព្ភាសយសញ្ញិតោ មាតុកុច្ឆិប្បទេសោ, តេជោធាតុម្ហិ បន យថាភុត្តាហារស្ស វិបាចនវសេន គណ្ហនតោ អឆឌ្ឌនតោ គហណី. ឧបុព្ពោ ទរ គមនេ. ឧទរតិ ឧទ្ធំ គច្ឆតិ វាយុ យត្រាតិ ឧទរំ. គុ សទ្ទេ, អភោ, ទ្វិត្តាទិ, គព្ភោ. បិចណ្ឌ ជឋរ តុន្ទាប្យត្រ.

កុច្ឆិសម្ភវេ កុច្ឆិដ្ឋេ កោដ្ឋោ, អន្តោ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ វត្តន្តិ, កុស អក្កោសេ, តោ, ឋោ វា. អម គមនត្ថោ, តោ.

២៧២. ចតុក្កំ ¶ កដិយំ. ហនធាតុម្ហា យុ, ហស្ស ទ្វិត្តំ, ហស្ស ជោ, ហនស្ស ឃោ ច, ជឃនំ. និច្ឆយេន តមតីតិ និតម្ពោ, តមុធាតុម្ហា ពោ. សូ បសវេ, ណិ. កដ វស្សាវរណេសុ, កដ្យតេ អាវរីយតេ វត្ថាទីហិ កដិ, ឥ, ឯតេ ទ្វេ នារិយំ. ឯត្ថ ច ជឃនសទ្ទេន ឥត្ថិកដិយា អគ្គភាគោ, និតម្ពសទ្ទេន ឥត្ថិកដិយា បច្ឆាភាគោ, សេសទ្វយេន កដិសាមញ្ញំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, វុត្តញ្ច ‘‘បច្ឆា និតម្ពោ ថីកដ្យា, ជឃនំ តុ បុរោ ភវេ’’តិ [អមរ ១៦.៧៤].

២៧៣. លិង្គន្តំ លិង្គសាមញ្ញេ. អង្គេ សរីរេ ជាយតីតិ អង្គជាតំ, អង្គសទ្ទោ សរីរវាចកោ, អង្គមេតស្សត្ថីតិ កត្វា. រហសិ ឋានេ ជាតំ អង្គំ រហស្សង្គំ, សត្តមិយាលោបោ, ឥស្សត្តំ, សស្ស ទ្វិត្តញ្ច. វត្ថេន គុយ្ហិតព្ពន្តិ វត្ថគុយ្ហំ. មិហ សេចនេ, ករណេ យុ, មិហតិ រេតោមុត្តានិ យេនាតិ មេហនំ. និបុព្ពោ មិហ សេចនេ, តោ, និមិត្តំ. ឧត្តមង្គត្តា វរង្គំ. វជ គតិយំ, អស្សីការោ, បច្ចយេហិ វិនា ជាយតីតិ វា ពីជំ, វិរហត្តជោតកោ ហ្យេត្ថ វិការោ. ផល និប្ផត្តិយំ, ផលតិ ឯតេន បុត្តន្តិ ផលំ. លិង្គតិ ‘‘ឥត្ថី, បុរិសោ’’តិ វិភាគំ គច្ឆតិ យេនាតិ លិង្គំ. លិង្គ ¶ គមនេ, លីនំ អបាកដំ អង្គន្តិ វា លិង្គំ. ឯតេសុ ពីជផលសទ្ទា អណ្ឌេបិ វត្តន្តិ.

ទ្វយំ បុរិសលិង្គបសិព្ពកេ. អម គមនេ, ឌោ, អណសទ្ទត្ថោ វា, ឌោ, អឌិ អណ្ឌត្ថេ វា, តោ. កុស អក្កោសេ, ណោ. អណ្ឌសទ្ទោ ចេត្ថ ពីជេបិ, អណ្ឌកោសោតិ សមុទិតម្បិ កោសស្ស នាមំ, ‘‘កុក្កុដច្ឆាបកស្សេវ អណ្ឌកោសម្ហា’’តិ [បារា. ១៣, ១៤] ហិ វុត្តំ, អមរកោសេបិ [អមរកោសេ ១៦.៧៦] អណ្ឌកោសោតិ សមុទិតេនេវ នាមំ វុត្តំ. ឯត្ថ ច អណ្ឌស្ស ពីជស្ស កោសោ អណ្ឌកោសោតិ វិគ្គហោ កាតព្ពោ.

ទ្វយំ ឥត្ថិយា អង្គជាតេ. យុ មិស្សនេ, អធិករណេនិ, យោនិ, ឥត្ថិយំ បុមេ ចាយំ, ឥត្ថី ច បុមា ច ឥត្ថិបុមំ, តស្មិំ. ភជន្តិ អស្មិន្តិ ភគំ. មារមន្ទិរ មារកូបា ចាត្រ.

២៧៤-២៧៥. តិកំ ឥត្ថិបុរិសានំ សម្ភវេ. សុចិស្ស បដិបក្ខោ អសុចិ, ឥការន្តោ, ទ្វីសុ, សម្ភវលិង្គោ វា. សំបុព្ពា ភូធាតុម្ហា អ. សក សាមត្ថិយំ, តោ, តស្ស កោ, អស្សុត្តំ, សុច សោកេ វា, កោ.

ទ្វយំ វច្ចមគ្គេ. បុនន្តិ អនេនាតិ បាយុ. បូ បវនេ, ឧ, ឩស្សាយោ, បយ គមនត្ថោ វា, បយតិ វច្ចមនេនាតិ បាយុ, ¶ ករណេ ឧ, អយំ បុរិសេ បុល្លិង្គេ វត្តតិ. គុទ កីឡាយំ, អ. អបានំប្យត្រ.

អដ្ឋកំ វច្ចេ. គូថ ករីសោស្សគ្គេ, គុប គោបនេ វា, ថោ. កិរ វិកិរណេ, ឦសោ, ករីសំ. វរ វរណសម្ភត្តីសុ, ចោ, គូថញ្ច ករីសញ្ច វច្ចញ្ចេតិ ទ្វន្ទោ, តានិ វិកប្បេន បុមេ វត្តន្តិ, និច្ចំ នបុំសកេ, បុល្លិង្គត្តំ តេសំ កត្ថចិយេវ, សព្ពត្រ នបុំសកត្តមេវ ពហុលន្ត្យត្ថោ. មល ចលនេ, អ, មល ធារណេ វា. សក សត្តិយំ, សស្ស ឆោ. ឧច្ចារីយតេ ជហ្យតេតិ ឧច្ចារោ, ឧបុព្ពោ ចរធាតុ ចជនេ, ឧក្ខិបនេ ច វត្តតិ. មិហ សេចនេ, លោ, វណ្ណវិបរិយយោ, ឡត្តញ្ច. អវករីយតេតិ ឧក្ការោ, អវស្សុត្តំ, កិរ វិក្ខិបនេ. សមលំប្យត្រ. សមុ ឧបសមេ, អលោ.

ទ្វយំ មុត្តេ. សុ សវនេ, សវនំ សន្ទនំ, ចុរាទិ, ណោ. មុច មោចនេ, តោ, មុត្ត បស្សាវេ វា. ឧច្ចតេ កថីយតេ. គោមុត្តេ គវំ សម្ពន្ធិនិ មុត្តេ បូតិមុត្តសទ្ទោ វត្តតិ. អជ្ជ បវត្តម្បិ ហិ តំ ទុគ្គន្ធភាវេន បូតិមុត្តន្ត្វេវ វុច្ចតិ, យថា ‘‘បូតិកាយោ’’តិ. អស្សាទីនំ មលេ ឆកណសទ្ទោ, សក សត្តិយំ, យុ, សស្ស ឆោ.

២៧៦. នាភិយា អធោភាគោ វត្ថិ នាម, សោ ទ្វីសុ. វត្ថិ មុត្តបុដំ. ‘‘មុត្តាសយបុដោ វត្ថិ’’រិតិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៧៣] រតនមាលា. វសតិ មុត្តមេត្ថាតិ វត្ថិ, វស និវាសេ,តិ, តស្ស ថោ, ត្ថិបច្ចយេន វា សិទ្ធំ. ឧច្ឆង្គំ អង្កញ្ច ឥមេ ទ្វេ ឧភោ សទ្ទា ¶ បុមេ វត្តន្តិ. ឧស្សជ្ជតិ ឯត្ថាតិ ឧច្ឆង្គំ, សជ សង្គេ, សស្ស ឆោ, ទ្វិត្តំ. អង្ក គមនត្ថោ, អ, អង្កោ, អថ វា អង្ក លក្ខណេ, អ, អង្កោ, ‘‘ឧច្ឆង្គចិហនេស្វ’ង្កោ’’តិ អមរកោសេ [អមរ កោសេ ២៣.៤].

ទ្វយំ ជាណូបរិភាគេ. អរ គមនេ, ឧ, អស្សូការោ. សន្ជ សង្គេ, អាសជ្ជតិ វត្ថមត្រាតិ សត្ថិ, ថិ. ឩរុ ច សត្ថិ ចេតិ ទ្វន្ទោ, នបុំសកេបិ.

តិកំ ជាណុម្ហិ, ឩរុនោ បព្ពំ គណ្ឋិ ឩរុបព្ពំ. ជន ជននេ, ណុ. ទ្វិត្តេ ជណ្ណុ.

២៧៧. ទ្វយំ បាទគណ្ឋិម្ហិ. គុប រក្ខណេ ផោ, សកត្ថេ កោ. បាទស្ស គណ្ឋិ បាទគណ្ឋិ. ឃុដិកាប្យត្រ. ឃុដ បរិវត្តនេ, ឃុដ្យតេ អនេនេតិ ឃុដិកា, ណ្វុ.

ទ្វយំ បាទស្ស បច្ឆាភាគេ គោប្ផកស្សាធោ ភាគេ. បុមេ តូតិ ត្វន្តំ លិង្គបទំ. បស ពាធនផុសនេសុ,តិ, តស្ស ណោ, សស្ស ហោ, វណ្ណវិបរិយយោ, ណិបច្ចយេន វា សិទ្ធំ. សការវណ្ណាគមេ វុទ្ធិយញ្ច បាសណ្ហិ. ឯលិប្យត្រ, ឥល គតិយំ,តិ, តលោបោ.

ទ្វយំ បាទគ្គេ. បាទស្ស អគ្គំ បាទគ្គំ. បកដ្ឋំ បទំ បបទន្តិ កម្មធារយោ. ‘‘បបទោ’’តិបិ បាឋោ. តិកំ បាទេ. បទ គតិម្ហិ, ណោ, បជ្ជតេតិ បាទោ. បជ្ជតេ គច្ឆតីតិ, អ. ចរម្ហា ករណេ យុ, ចរណំ, ឥទំ បុមេ វិកប្បេន, និច្ចំ នបុំសកេ. អង្ឃិប្យត្រ, អហិ គតិយំ. ឥ, ហស្ស ឃោ.

២៧៨. ទ្វយំ ¶ ហត្ថាទ្យវយវេ. អង្គិ គត្យត្ថោ, អ. អវបុព្ពោ យុ មិស្សនេ, អ. បតីកោ, អបឃនោប្យត្រ. បតិបុព្ពា ឥម្ហា កោ. អបបុព្ពា ហនិម្ហា អ, ឃនាទេសោ ច.

ទ្វយំ បស្សដ្ឋិម្ហិ. បា រក្ខណេ, សុ, ឡិការវណ្ណាគមោ, សកត្ថេ កោ, បស្ស ផោ. អឡាគមេ ផាសុកា. ‘‘បាសុឡិកា, បាសុកា’’តិបិ បាឋោ. ផុស សម្ផស្សេតិបិ ធាតុ, តទា ឧបច្ចយាទិ.

ទ្វយំ អដ្ឋិមត្តេ. អសុ ខេបនេ, ឥ, សស្ស ដ្ឋោ, អដ្ឋិ, ឥទំ បណ្ឌកេ នបុំសកេ វត្តតិ. ធា ធារណេ, តុ, ឥត្ថី. កីកសំ, កុល្លំប្យត្រ. គលស្ស កណ្ឋស្ស ហេដ្ឋិមន្តេ ជាតមដ្ឋិ គលន្តដ្ឋិ. អក គមនេ, ខោ, សកត្ថេ កោ.

២៧៩-២៨០. ទ្វយំ សិរសោដ្ឋិខណ្ឌេ. សមុទិតេ តុ ករោដិ, ឥត្ថី [អមរ ១៦.៦៩]. កបុ សាមត្ថិយេ, អរោ, កំ សីសំ បាលេតីតិ វា កប្បរោ, រស្សោ, លស្ស រត្តញ្ច. កំ បាលយតីតិ ¶ , កម្មាទិម្ហិ ណោ. ‘‘សិរោដ្ឋិម្ហិ កបាលោ’ថី, ឃដាទិសកលេបិចេ’’តិ រុទ្ទោ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៦៨]. កបាលោ អថីតិ [អនិត្ថីតិ អត្ថោ] ឆេទោ. កបាលសទ្ទោ វិកប្បេន បុល្លិង្គោ. កឌិ ឆេទេ, អរោ. មហតី សិរា មហាសិរា, សិរាតិ ច. សិ ពន្ធនេ, រោ.

តិកំ សុសិរវត្យំ វាយុវហន្តសិរាយំ. តិវិធា ហិ កាយសិរា ឯកា វាយុវហា, អបរា សុត្តមិវាដ្ឋិពន្ធិនី, អញ្ញា អាហារវាហិនី អន្តខ្យា. តត្រ តតិយេន បឋមា, បឋមទុតិយេហិ ទុតិយា ច ទីបិតា, តតិយា បន បរតោ វក្ខតិ. នហ ពន្ធនេ, អរុ. សិ ពន្ធនេ, រោ. ធម សទ្ទេ, យុ. នទាទិ, អនិ វា, ធមនី.

តតិយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘រសគ្គសា’’ត្យាទិ. រសំ គសតីតិ រសគ្គសា, គស អទនេ. រសំ ហរតិ នេតីតិ រសហរណី, យុ, នទាទិ.

តិកំ មំសេ. មន ញាណេ, សោ. មិស សទ្ទេ, អាបុព្ពោ អាមសនេ វា. បិស អវយវេ, តោ. បលលំ, កព្ពំប្យត្រ.

ទ្វយំ អាតបាទិនា សុក្ខមំសេ. តិលិង្គកន្តូតិ ត្វន្តំ លិង្គបទំ. វល, វល្ល សំវរណេ, ឩរោ, ឥត្ថិយំ ‘‘ឥត្ថិយមតោ អាបច្ចយោ’’តិ អា, វល្លូរា. ឧទ្ធំ តត្តំ ឧត្តត្តំ. តប សន្តាបេ, តោ.

២៨១. ចតុក្កំ លោហិតេ. រុហ ជននេ, តោ, ឥតោ វា. រុន្ឈតេ ចម្មេនាតិ រុធិរំ, ឥរោ. សោណ វណ្ណេ, តោ. រញ្ជ រាគេ, តោ. អសំ, ខតជំប្យត្រ [ខតា ជាយតេ (ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៦៤)].

តិកំ ¶ ខេឡេ. លា អាទានេ, អលោ, ឥត្ថិយមា, លល ឥច្ឆាយំ វា, ឥត្ថិយមា. ខេល គតិយំ, អ. ខល ចលនេ, សញ្ចយេ វា, ណោ, ឡត្តំ, ខំ វា អាកាសំ ឥលតីតិ ខេឡោ. ឥល គតិយំ, កម្មនិ ណោ, ឥល គតិម្ហិ វា, អ, ឥស្សេ.

ទ្វយំ បិត្តេ. មា បរិមាណេ, ធុ. មទ ឧម្មាទេ វា, ណុ, ទស្ស ធោ. មាយូតិ បាឋេ មយ គតិយំ, ណុ. មាធុមាយុសទ្ទា ទ្វេ បុរិសេ បុល្លិង្គេ. អបិទធាតីតិ បិត្តំ. អបិបុព្ពោ ធា បិធានេ, តោ, អលោបោ, ភុជាទិ, បិត្តំ, នបុំសកេ.

ទ្វយំ សេម្ហេ. សិលិស សិលេសនេ, ចុរាទិ, សិលិស្យតេ អត្រេតិ សេម្ហោ, មន, លិសស្ស ហោ, វណ្ណវិបរិយយោ. ឥតរត្រ ឧមោ, សិលេសុមោ. កផោប្យត្រ, កេន តោយេន ផាតិ វុទ្ធិ យស្ស កផោ, នេរុត្តោ.

២៨២-២៨៣. វិលីនោ វិភូតោ ស្នេហោ វសាត្យុច្ចតេ, វស និវាសេ, អា. ទ្វយំ អវិលីនស្នេហេ. មិទ ស្នេហនេ, ណោ. វប ពីជសន្តានេ, អ, វបា. ‘‘វបា វិវរមេទេសូ’’តិ នានត្ថសង្គហេ, អមរកោសេ បន មេទាទីនមេកត្ថតា ទីបិតា, វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘មេទោ តុ វបា វសា’’តិ [អមរ ១៦.៦៤].

តិកំ ចន្ទនសុវណ្ណាទ្យលង្ការកតសរីរសោភាយំ. កបុ សាមត្ថិយេ, អាកប្បនំ អាកប្បោ, ណោ. ‘‘នេបច្ឆេ គេហមត្តេ ¶ ច, វេសោ វេស្យាគហេបិ [វេស្សគហេបិ (ក.)] ចេ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.៩៩] រភសោ. វស កន្តិយំ, វិសិ ព្យាបនេ វា, ណោ. និស្សេសតោ បថនំ បខ្យានំ នេបច្ឆំ, បថ បខ្យានេ ឃ្យណ. បដិកម្មំ, បសាធនំប្យត្រ.

ឆក្កំ ហារាទ្យាភរណេ. មឌិ ភូសាយំ, ករណេ យុ. សាធ សំសិទ្ធិយំ, យុ, សាឋ សង្ខារគតីសុ វា, បសាឋនំ, មុទ្ធជទុតិយោត្រ. ភូស អលង្ការេ, ករណេយេវ យុ. អាភរិយ្យតេ តន្តិ អាភរណំ, ភរ ភរណេ, កម្មនិ យុ. អលំ វិភូសនំ ករិយ្យតេនេនេតិ អលង្ការោ, ណោ. បិឡន្ធ ភូសនេ, ករណេ យុ. បរិក្ខារោប្យត្រ [បរិករោប្យត្រ (ក.)].

ទ្វយំ មកុដេ. កិរ វិកិរណេ, ឦដោ. មកិ មណ្ឌនេ, ឧដោ. មុកុដោតិបិ បាឋោ, ឯតេ ទ្វេ អនិត្ថី.

ទ្វយំ មកុដគ្គដ្ឋេ នាយកមណិម្ហិ. មកុដចូឡាយំ ចុម្ពិតា មណិ ចូឡាមណិ. មកុដសិរសិ ចុម្ពិតា មណិ សិរោមណិ.

២៨៤. ទ្វយំ ឧណ្ហីសបដ្ដេ. សិរសោ វេឋនំ សិរោវេឋនំ. ឧបុព្ពោ នហ ពន្ធនេ, ឦសោ, វណ្ណវិការោ. យំ ពហុកាលំ ទេព្យាមនុស្សេស្វបិ ភវតិ, តត្រ កណ្ណាភរណេ កុណ្ឌលាទិទ្វយំ. កុឌិ ទាហេ, អលោ. វេឋ វេឋនេ, កណ្ណស្ស វេឋនំ កណ្ណវេឋនំ, មុទ្ធជទុតិយោយំ.

តិកំ តាឡកាខ្យេ កណ្ណាភរណេ. កណ្ណានំ ភូសនំ កណ្ណិកា, កណ្ណា ភូសនេ ពហុលលក្ខណេ ណិកោ. កណ្ណច្ឆទនំ ¶ បូរតិ យេន សោ កណ្ណបូរោ. កណ្ណស្ស វិភូសនំ កណ្ណវិភូសនំ, ករណេ យុ. តាលបត្តំប្យត្រ.

២៨៥. ទ្វយំ គីវាភរណេ. កណ្ឋស្ស ភូសា កណ្ឋភូសា, ថី. គីវាយំ ភវំ គីវេយ្យំ, ភវត្ថេ ឯយ្យោ, គីវាយ អាភរណំ វា គីវេយ្យំ, គីវតោ អាភរណេ ឯយ្យោ.

ទ្វយំ មុត្តាវលិយំ. ហរីយតេ មនោ យេន ហារោ. មុត្តានំ អាវលិ បន្តិ មុត្តាវលិ. ហារាសទ្ទោប្យត្រ.

ចតុក្កំ បកោដ្ឋាភរណេ. បកោដ្ឋោ នាម កប្បរស្សាធោភាគោ. នី នយេ, ឧរោ, ឥយាទេសោ. វល សំវរណេ, អយោ, អនិត្ថី, និយុរោបិ. កដ វសាវរណគតីសុ, ណ្វុ. បរិ សមន្តតោ ហរតិ ចិត្តំ យន្តិ បរិហារកំ, ណ្វុ. អវាបកោប្យត្រ.

២៨៦-២៨៧. ទ្វយំ មុត្តាទិឃដិតវលយវិកត្យាភរណេ. កា សទ្ទេ, កណបច្ចយោ, កណ សទ្ទេ វា, ទ្វិត្តំ, កង្កណំ, កកិ គត្យត្ថេ ¶ វា, យុ, កកិ លោល្យេ វា, កង្កតិ យេនាតិ កង្កណំ, ករណេ យុ. ករស្ស ភូសា ករភូសា, ថី.

ទ្វយំ ខុទ្ទឃណ្ដិកាយំ. កិំ កុច្ឆិតំ កណតីតិ កិង្កណី, នទាទិ. កិង្កិណីតិបិ បាឋន្តរំ, តទា យទាទិ. ខុទ្ទា ឯវ ឃណ្ដា ខុទ្ទឃណ្ដិកា, សកត្ថេ កោ, ឃដ ចលនេ.

ទ្វយំ អង្គុល្យាភរណេ. អង្គុលិយំ ភវំ អង្គុលីយកំ, ឦយោ, សកត្ថេ កោ, អង្គុលីនមាភរណំ អង្គុល្យាភរណំ. ឧម្មិកាប្យត្រ. តមេវាង្គុលីយកំ សាក្ខរមក្ខរវន្តំ ‘‘មុទ្ទិកា, អង្គុលិមុទ្ទា’’តិ ចោច្ចតេ. មុទ តោសេ, ណ្វុ, អា, មុទ្ទិកា, ផលវិសេសេប្យយំ. អង្គុលិយំ ភវា មុទ្ទា អង្គុលិមុទ្ទា.

ទ្វយំ ឥត្ថិកដ្យាភរណេ. រស សទ្ទេ, កត្តរិ យុ, អា, រសនា. សាយេវ ឥនីម្ហិ រសនី. ‘‘សារេ ធនិម្ហិ រសនំ, ជិវ្ហាយំ រសនា ន សោ’’តិ រុទ្ទោ. មេហនស្ស ខស្ស មាលា មេខលាតិ និរុត្តិ, មេហនិន្ទ្រិយស្ស មាលាត្យត្ថោ. កាញ្ចី សត្តកី, សារសនំប្យត្រ.

ឯកយដ្ឋិ ភវេ កាញ្ចី, មេខលា ត្វ’ដ្ឋយដ្ឋិកា;

រសនា សោឡសា ញេយ្យា, កលាបា បញ្ចវីសតិ [កលាបោ បញ្ចវីសកោ (ចិន្តាមណិដីកា ១៦.១០៨)].

តិកំ សោវណ្ណេ បគណ្ឌភូសនេ. បគណ្ឌោ នាម កប្បរស្សោបរិភាគោ. កេ សទ្ទេ, ឧរោ, យាគមោ. អង្គ គមនេ. ទោ. ពាហុមូលស្ស, ពាហុមូលេ វា ភវំ វិភូសនំ ពាហុមូលវិភូសនំ.

២៨៨. ចតុក្កំ ឥត្ថិចរណវិភូសនេ. អង្គទាការំ បាទភូសនំ បាទង្គទំ. មជិ សទ្ទត្ថោ, ឦរោ, បាទេ កដកំ បាទកដកំ. ឩនំ បាទំ បូរេតីតិ នូបុរោ, វណ្ណវិបរិយយោ. បាទកដកោ ច នូបុរោ ចេតិ កដកសទ្ទស្ស បុល្លិង្គេបិ បវត្តនតោ ¶ ទ្វន្ទសមាសោ. តុលាកោដិ, ហំសកោប្យត្រ. តុល គតិកោដិល្យេ. កុដិលកោដិត្តា តុលាកោដិ, បុមេ. ហំសគតិត្តា ហំសកោ.

២៨៩. មុខផុល្លាទយោ អលង្ការប្បភេទា សិយុំ. មុខផុល្លំ នាម សុវណ្ណមយោ មុខាលង្ការោ, មុខេ ផុល្លតីតិ មុខផុល្លំ, ផុល្ល វិកសនេ, ទន្តាទីសុ សុវណ្ណមយាលង្ការោបិ មុខផុល្លមេវ. ឧណ្ណតំ សុវណ្ណាទិរចិតំ នលាដាភរណំ, ឧបុព្ពោ នមុ នមនេ. ឯត្ថ ច មុខផុល្លុណ្ណតានំ វិសេសំ វិបរិយយេនាបីតិ វទន្តិ. គាវីនំ ថនាការត្តា គត្ថនំ, ឱស្សត្តំ, តមេវ ឧត្តមត្តា ឧគ្គត្ថនំ, ចតុយដ្ឋិកោ ហារភេទោ. គមុ គមនេ, ណ្វុ, ទ្វិត្តំ, អស្សិត្តញ្ច, គិង្គមកំ, ពាត្តិំសយដ្ឋិកោ ហារភេទោវ. អាទិនា អទ្ធហារោ, មាណវកោ, ឯកាវលី, នក្ខត្តមាលាទយោ ហារភេទា ច សង្គយ្ហន្តិ [អមរ ១៦.១០៦].

២៩០. បជ្ជំ វត្ថមត្តេ. ចិល វស្សនេ, ចិល្យតេ អច្ឆាទីយតេតិ, ណោ, ថិយំ ចេលី. ឆទ សំវរណេ, អាបុព្ពោ ករណេ, យុ. វស អច្ឆាទនេ, វស្យតេ អច្ឆាទីយតេតិ វត្ថំ, ថោ. ណម្ហិ វាសោ. យុម្ហិ វសនំ. អម គមនេ, ករណេ យុ, អំសុកំ, រំសិបរិយាយោប្យយំ. អម្ព សទ្ទេ, កត្តរិ អរោ. បដ គមនេ, ករណេ អ, សោភនចេលេប្យយំ. ទុ គមនេ, ករណេ សោ, ទ្វិត្តំ, ទុរូបំ អសតិ ខេបតីតិ វា ទុស្សំ, ទុរូបំ អសតិ ទីបេតីតិ វា ទុស្សំ, ទុបុព្ពោ អស ទិត្តិយំ ¶ . ចល វសនេ, អស្សោត្តំ, ឡត្តញ្ច. សដ រុជាវិសរណគត្យាវសានេសុ, ណ្វុ.

២៩១. បជ្ជំ វត្ថភេទេ. តត្រាទិទ្វយំ ទុកូលខ្យេ វត្ថេ. ខុ សទ្ទេ, មោ, ខុមសទ្ទា វិការេ ណោ, ខុមាយ វិការោ ខោមំ, ខុមា នាម អតសី, តព្ពក្កលសម្ភវំ វត្ថំ, វាច្ចលិង្គោយំ. កូល អាវរណេ, ទុក្ខេន កុល្យតេតិ ទុកូលំ, ទុមេហិ ជាតំ កូលន្តិ វា ទុកូលំ. កេចិ បន ‘‘ទុកូលម្បិ ឯកំ វត្ថន្តរំ, ន ខោមនាម’’ន្តិ វទន្តិ. តំ ‘‘ខោម’មដ្ដេ ទុកូលេ ច, អតសីវសនេបិ ច’’, ‘‘ខោម’មដ្ដេ ទុកូលេចា’’តិ នានត្ថសង្គហតិកណ្ឌសេសេសុ [នានត្ថសង្គហ ៣.៣.២៩៥] វុត្តត្តា ន គហេតព្ពំ. កោសោ នាម កិមិគព្ភោ, តតោ ជាតត្តា កោសេយ្យំ, ឯយ្យោ, ‘‘កោសេយ្យំ កិមិកោសោត្ថ’’ន្តិ [អមរ ១៦.១១១] ហិ វុត្តំ. កោសេយ្យមេវ ធោតំ បដ្ដុណ្ណំ នាម, វុត្តញ្ច ‘‘បដ្ដុណ្ណំ ធោតកោសេយ្យ’’ន្តិ [អមរ ១៦.១១៣]. បត្តុណ្ណន្តិបិ បាឋន្តរំ. បដ្ដុណ្ណរដ្ឋេ ជាតត្តា បដ្ដុណ្ណន្តិបិ វទន្តិ. កមុ កន្តិយំ, កមនីយត្តា កម្ពលោ, រង្កុនាមកស្ស ហរិណវិសេសស្ស លោមេនសញ្ជាតវត្ថំ [រាង្កវំ វិគរោមជំ (អមរ ១៦.១១១)], អលោ, វាគមោ ច មជ្ឈេ. វាសទ្ទោ កម្ពលសទ្ទស្ស នបុំសកត្តំ សមុច្ចិនោតិ. រល្លកោបិ [អមរ ១៦.១១៦] កម្ពលបរិយាយោ. សណ សទ្ទេ, កត្តរិ អ, សណោ នាម ថិរត្តចោ ឯកោ រុក្ខយោនិ, យស្ស តចេន កេវដ្ដាទយោ ជាលាទីនិ ករោន្តិ, សណស្ស វិការោ សាណំ, វត្ថំ. មិគលោមានិ កោដ្ដេត្វា សុខុមានិ កត្វា កតមម្ពរំ កោដុម្ពរំ, កុដ ឆេទនេ, ឧស្សោ, អស្សុ, កោដុម្ពរដ្ឋេជាតត្តា វា កោដុម្ពរំ. ភង្គំ នាម ខោមាទីនិ សព្ពានិ ¶ ឯកជ្ឈានិ វោមិស្សេត្វា កតវត្ថំ, ភន្ជ អវមទ្ទនេ, អថ វា ភង្គំ នាម សាណផលំ, តព្ពិការត្តា វត្ថំ ភង្គំ, វុត្តញ្ច នានត្ថសង្គហេ ‘‘ភង្គា សាណាខ្យសស្សេបី’’តិ. សស្សសទ្ទេន ចេត្ថ ផលំ វុត្តំ, ‘‘រុក្ខាទីនំ ផលំ សស្ស’’ន្តិ [អមរ ១៤.១៥] វចនតោ. ភង្គម្បិ វាកមយមេវាតិ កេចិ. វត្ថន្តរំ វត្ថវិសេសោ. អាទិនា កប្បាសាទយោបិ គហិតា.

២៩២-២៩៣. ចតុក្កំ បរិធានភូតេ អធោវត្ថេ. អធោភាគេ វសីយតេតិ និវាសនំ, និសទ្ទោ អធោភាគស្ស ជោតកោ. វស អច្ឆាទនេ, កម្មនិ យុ. ពាហុល្យេន អន្តរេ មជ្ឈេ ភវំ អន្តរីយំ, ឦយោ. សមានលិង្គត្តា ទ្វន្ទោ. អន្តរេ ភវំ អន្តរំ, ណោ. អន្តរេ មជ្ឈេ ភវោ វាសោ អន្តរវាសកោ, សកត្ថេ កោ. ឧបសំព្យានំប្យត្រ [អមរ ១៦.១១៧].

បញ្ចកំ ឧបរិធានេ. វរ អច្ឆាទនេ, បបុព្ពោ, កម្មនិ ណោ, ឧភយត្រាបិ វុទ្ធិ, បាវារោ. ឧត្តរស្មិំ ទេហភាគេ អាសជ្ជតេតិ ឧត្តរាសង្គោ, អា បុព្ពោ សញ្ជ សង្គេ. ឧបរិ សំវីយតេ បិធីយតេ ពាហុល្យេនាតិ, យុ. ឧបសំបុព្ពោ វី តន្តសន្តានេ. ឧត្តរស្មិំ ទេហភាគេ ភវំ វិជ្ជមានំ ឧត្តរំ, ឧត្តរីយញ្ច, ណោ, ឦយោ ច. សំព្យានំប្យត្រ.

នវំ វត្ថំ អហតន្តិ មតំ កថិតំ, ន ហញ្ញតិ យំ បាសាណាទីហីតិ អហតំ. តន្តតោ អចិរមាហរិតំ វត្ថំ. អនាហតំ, និប្បវាណិ, តន្តកំប្យត្រ. វុត្តញ្ច ‘‘អនាហតំ និប្បវាណិ, តន្តកញ្ច នវម្ពរេ’’តិ [អមរ ១៦.១១២].

ទ្វយំ ¶ ចិរកាលត្តា និទ្ទសេ ជិណ្ណវត្ថេ. នត្ថិ អន្តោ ទសា យស្ស នន្តកំ, សកត្ថេ កោ. កុច្ឆិតោ បដោ កប្បដោ, កប្ប វិតក្កេ វា, អដោ. ទ្វយំ អថិរវត្ថេ, ជិណ្ណវសនំ អថិរំ វត្ថំ. ‘‘បដ’’ឥតិ ចរតិ ផោដតីតិ បដច្ចរំ, បដច្ចរមេវ បឡច្ចរំ, ឡត្តំ.

២៩៤. ទ្វយំ កោដិកាទិសន្នាហេ, ចោឡេ ច. កច ពន្ធនេ, ឧកោ, និគ្គហីតាគមោ ច. វាណំ សរំ វារយតីតិ វារវាណោ, កម្មនិ ណោ, អភិធានតោ វារស្ស បុព្ពនិបាតោ, អនិត្ថិយមេតេ. វត្ថស្ស អវយវេ ទសាសទ្ទោ ឥត្ថី. ‘‘ទសា វត្យមវត្ថាយំ, វត្ថំសេ ពហុម្ហិ ទ្វិសូ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.១១៤] រភសោ. ទា ឆេទនេ, កម្មនិ សោ, រស្សោ.

ឧត្តមង្គម្ហិ សីសេ យោ កញ្ចុកោ សុវណ្ណាទិមយោ, សោ ‘‘នាឡិបត្តោ’’តិ កថិតោ. នាឡិបត្តោ តំសណ្ឋានោ សុវណ្ណាទិបដោ នាឡិបត្តោ. សីសកំ, សិរិយំ, សិរោហន្តិបិ តស្ស នាមានិ.

២៩៥. តិកំ ទីឃត្តេ. អាបុព្ពោ យមុ ឧបរមេ, ណោ. អា ភុសោ យាតិ គច្ឆតីតិ វា អាយាមោ, យា គតិបាបុណេសុ, មោ. ទីឃស្ស ភាវោ ទីឃតា. រុហ ជននេ, ណោ.

ទ្វយំ ¶ វិត្ថារេ. វត្ថវិសយេ ‘‘ឱសារោ’’តិ រូឡ្ហេ. សមន្តតោ នយ្ហតីតិ បរិណាហោ, នហ ពន្ធនេ, ណោ. វិត្ថារេន សរណំ វិសារោ, សោ ឯវ វិសាលតា.

២៩៦. ចតុក្កំ ចីវរេ. អរហតំ ធជោ អរហទ្ធជោ, រូឡ្ហិយា តទញ្ញចីវរេសុ. កសាយេន, កសាវេន ច រត្តំ កាសាយំ, កាសាវញ្ច, សមានលិង្គត្តា ទ្វន្ទោ. ចិ ចយេ, ឦវរោ. វត្ថខន្ធេហិ ចីយតេតិ ចីវរំ.

មណ្ឌលាទយោ តទង្គានិ សមូហភូតស្ស ចីវរស្ស អវយវានិ. មឌិ ភូសាយំ, អលោ, មណ្ឌលំ. ចីវរបរិយន្តោយំ មហាបថវិយា ចក្កវាឡបព្ពតោ វិយ ចីវរស្ស សមន្តតោ តិដ្ឋតិ. វិវដ្ដោ នាម ចីវរមជ្ឈគតមគ្គោ, សោ ហិ វិសុំ វិសុំ វដ្ដតីតិ វិវដ្ដោតិ វុច្ចតិ, វដ្ដ អាវដ្ដនេ. កុសិ នាម មគ្គានំ មជ្ឈគតវត្ថខណ្ឌំ, កុស ឆេទនេ, កម្មនិ ឥ, កុសិ, បុមិត្ថិយំ.

២៩៧. ផលាទីនំ យានិ ចត្តារិ សន្តិ, ឯតា វត្ថស្ស យោនិយោ ការណានិ តតោ តទុប្បត្តិតោ. កប្បាសិកំ វត្ថំ ផាលំ នាម ផលវិការត្តា, វិការេ ណោ, តីសុ. យថា – ផាលោ បដោ, ផាលា ចេលី, ផាលំ វត្ថំ. ខោមាទយោ បន បដា តចព្ភវា តចតោ សញ្ជាតា.

២៩៨. កោសេយ្យំ ¶ វត្ថំ កិមិជំ នាម. មិគលោមមយន្តុ កម្ពលំ. ទ្វយំ ព្យវធាយកបដេ, កណ្ឌបដេបីតិ កេចិ. សមានត្ថា ឯតេ ទ្វេ តុល្យត្ថាត្យត្ថោ. ជុ គតិយំ, ភូវាទិ, ជុ ពន្ធនេ វា, យុ, អនកាទេសោ, សា ឥត្ថី. តិរោ ករីយតិ បិធីយតិ យាយ, សា តិរោករណី, យុ. បតិសីរាប្យត្រ. បតិបុព្ពោ សិ ពន្ធនេ, រោ.

២៩៩. ទ្វយំ ឧបរិពន្ធបដេ, អថសទ្ទោត្រ លិង្គាទិជោតកោ. ឧទ្ធំ លោចតេ ពន្ធីយតេតិ ឧល្លោចំ, លុច ទស្សនេ. ចន្ទាតបេ វិតន្យតេតិ វិតានំ, តនុ វិត្ថារេ, ណោ, ចុរាទិ. ទ្វយម្បិ បុន្នបុំសកន្តិ ឦរិតំ កថិតំ.

ទ្វយំ សិនានេ. នហ សោចេ, ករណេ យុ, សិនា សោចេ, ករណេ យុ, ‘‘សិនានេ’’តិ សត្តម្យន្តំ បទំ. ទ្វយំ កុល្យាទិនា [កុដ្យាទិនា (ក.), កុជ្ជនាទិនា (និស្សយ), កុង្កុមហលិទ្ទាទិនា (ចិន្តាមណិដីកា ១៦.១២១)] អង្គនិម្មលីករណេ. ឧព្ពត្តីយតេ វិសារីយតេ មលមនេនេតិ ឧព្ពត្តនំ, វតុ វត្តនេ, ភូវាទិ. មជ្ជ សុទ្ធិយំ, យុ. សមន្តិ ទ្វយមិទំ សមានត្ថំ.

៣០០. តិកំ នលាដកតេ ចិត្តកេ. តិលកាកតិ តិលកោ. ចិត្តកាកតិ ចិត្តកំ. ចការេន តមាលបត្តាកតិ តមាលបត្តំ ¶ . សាមញ្ញេន វិសេសកំ, ឧភោ វិសេសកតិលកា អនិត្ថី, សេសទ្វយំ នបុំសកំ [អមរ ១៦.១២៣].

តិកំ ចន្ទនេ, ចទិ ហិលាទនេ, ហិលាទនំ សុខាបនំ, យុ. គន្ធានំ សារោ ឧត្តមោ គន្ធសារោ, គន្ធយុត្តោ សារោ ថិរំសោ វា គន្ធសារោ. មលយទីបគិរិម្ហិ ជាយតីតិ មលយជោ. ភទ្ទសិរីប្យត្រ.

៣០១. តិកំ បីតចន្ទនេ. ‘‘គោសីស’’ឥតិ បព្ពតេ មលយេ ទេសេ ជាតំ គោសីសំ, គោ វិយ ជលំ វិយ សីតន្តិ វា គោសីតំ, តទេវ តស្ស សការំ កត្វា គោសីសំ. តិលបណ្ណប្បមាណបណ្ណយុត្តតាយ តេលបណ្ណិកំ. មនំ ហរតីតិ ហរិ, តមេវ ចន្ទនន្តិ ហរិចន្ទនំ. បីតសារុ, សុសីតំប្យត្រ. គោសីសាទយោ តយោ បុមេ, នបុំសកេ ច វត្តន្តិ.

ចតុក្កំ រត្តចន្ទនេ. តិលបណ្ណប្បមាណបណ្ណយុត្តតាយ តិលបណ្ណី. បុរិមេន ភេទករណត្ថំ ន វុទ្ធិ. បត្តមង្គមស្សេតិ បត្តង្គំ, ខុទ្ទបណ្ណតាយ អប្បធានបត្តមិច្ចត្ថោ. ‘‘អង្គំ គត្តន្តិ កោបាយ-បតីកេស្វប្បធានកេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ. រញ្ជ រាគេ, ហេតុកត្តរិ យុ. រត្តវណ្ណតាយ រត្តញ្ច តំ ចន្ទនញ្ចេតិ រត្តចន្ទនំ, អមរកោសេ បន ‘‘គោសីសាទីនិ រត្តចន្ទនន្តានិ វិសេសេ វត្តន្តី’’តិ [អមរ ១៦.១៣១] វុត្តានិ. តត្រ គោសីសស្ស យថាវុត្តោយេវត្ថោ. ធវលំ, សុសីតលំ, ចន្ទនំ, តេលបណ្ណិកំ មលយបព្ពតទេសជមេវ. ហរិ មណ្ឌូកោ, តទាការេ បព្ពតេ ជាតំ ចន្ទនំ ហរិចន្ទនំ. បក្កម្ពផលគន្ធិ បីតវណ្ណំ. តិលបណ្ណីបត្តង្គានិ រត្តចន្ទនសទិសស្ស រត្តសារស្ស ឯកស្ស ចន្ទនស្ស នាមានិ.

ទ្វយំ ¶ រត្តចន្ទនេ. អថ វា តិលបណ្យាទីនិ ចត្តារិ លោហិតចន្ទនសទិសស្ស រត្តសារស្ស ឯកស្ស ចន្ទនវិសេសស្ស នាមានិ. កុចន្ទនំប្យត្រ. ‘‘បត្តង្គំ រញ្ជនំ រត្តំ, បត្រង្គញ្ច កុចន្ទន’’ន្តិ រតនមាលាយំ.

៣០២. ទ្វយំ វណិជាទីនំ ‘‘កាឡេយា’’ឥតិ រូឡ្ហេបីតកដ្ឋេ. កាឡវណ្ណំ អនុសរតិ សីលេនាតិ កាឡានុសារី, កាឡវណ្ណជនកោត្យត្ថោ. កាឡំ ជនេតីតិ កាឡិយំ, ‘‘កាឡីយកន្តុ កាឡេយំ, វណ្ណទំ កន្តិជាសក’’ន្តិ [ជាសកំ កន្តិទាយកំ (ចិន្តាមណិដីកា ១៦.១២៦)] ព្យាឌិ.

តិកំ អគរុសាមញ្ញេ. លូ ឆេទនេ, ហោ. លហុនាមត្តា អគរុ. រស្ស លត្តេ អគលុ, ទ្វយំ បុមេ. វំសិកំ, រាជារហំ, កិមិជំ, ជោង្គកំប្យត្រ.

អស្មិំ អគរុម្ហិ កាឡេ សតិ ‘‘កាឡាគរូ’’ត្យុច្ចតេ. មល្លិកាបុប្ផគន្ធិ អគរុ បន មង្គល្យោច្ចតេ.

ទ្វយំ សល្លកីទវេ. តុរុក្ខោ វុត្តោ. បិឌិ សង្ឃាតេ, ណ្វុ. សិហលោ, យាវណោប្យត្រ.

៣០៣. ទ្វយំ មិគនាភិយំ. កត្ថ សិលាឃាយំ, ឩរោ, នទាទិ, សកត្ថេ កោ. មិគស្ស មទោ មិគមទោ, មិគោ មរតិ យេនាតិ វា មិគមរោ, សោ ឯវ មិគមទោ.

ទ្វយំ ¶ កុដ្ឋេ. កុដ ឆេទនេ, ឋោ, តោ វា, ‘‘កុដាទីហិ ឋោ’’តិ ឋោ, កុដ្ឋំ, រោគភេទេបិ. អត្តនោ ឆាយូបគតេ អជេ បាលេតីតិ អជបាលកំ, ណ្វុ. បារិភាព្យំ, បាកលំ [ផាលកី (ក.)], ឧប្បលំ, វាប្បំប្យត្រ.

ទ្វយំ បិឌង្គេ. រោគំ លុនន្តោ អង្គតិ គច្ឆតីតិ លវង្គោ. ទេវានំ កុសុមំ បុប្ផំ ទេវកុសុមំ. សិរិសញ្ញំប្យត្រ.

ទ្វយំ កុង្កុមេ. កស្មីររដ្ឋេ ជាតំ កស្មីរជំ. អគ្គិសិខំ, វរំ, វល្លីកំ, បីតនំ, រត្តសង្កោចំ, បិសុនំ, ធីរំ លោហិតចន្ទនំប្យត្រ.

៣០៤. ទ្វយំ ធុនកេ. យក្ខេហិ កតោ ធូបោ យក្ខធូបោ, យក្ខោ ទេវោ. សជ្ជរុក្ខស្ស សិលេសោ សជ្ជុលសោ. អស្សុ, សិលោបោ, ឯស្សត្តញ្ច, សជ្ជស្ស រសោ ទវោ សជ្ជុលសោ, អស្សុ, លត្តញ្ច. សជ្ជរសោតិបិ បាឋោ. រាលោ, សព្ពរសោ, ពហុរូបោប្យត្រ.

តិកំ តក្កោលេ. តក្ក វិតក្កេ, ឱលោ. កុល សង្ខ្យានេ, ណ្វុ. កោសយុត្តំ ផលមេតស្សាតិ កោសផលំ. ទ្វយំ ជាតិផលេ. កោសសហិតំ ជាតិផលមេតស្សាតិ ជាតិកោសំ. ជាតិផលមេតស្ស, ន កិត្តិមន្តិ ជាតិផលំ.

៣០៥. បជ្ជទ្ធំ កប្បូរេ, ឃនោ ហុត្វា សរតីតិ ឃនសារោ. អព្ភមិវ សិតំ សិតព្ភោ, អភិធានតោ បុព្ពនិបាតោ, កប្ប ¶ សាមត្ថិយេ, ឩរោ. ចន្ទសញ្ញោ, ហិមវាលុកោ, ហិមាវ្ហយោប្យត្រ.

បជ្ជទ្ធំ លាខាយំ, អា ភុសោ រត្តំ ករោតីតិ អលត្តកោ, លត្តំ, ក្វិ. យុ មិស្សនេ, ណ្វុ. លាខ សោសនេ, អ, លា អាទានេ វា, ខោ. ជន ជននេ, តុ, នលោបោ. ទុមាមយោប្យត្រ.

៣០៦. ទ្វយំ សរលទ្ទវេ. សិរិយា លក្ខិយា អាវាសោ សិរិវាសោ. សរលនាមកស្ស រុក្ខស្ស ទវោ រសោ សរលទ្ទវោ. បាយសោ, វកធូបោ, សិរិវេដ្ឋោប្យត្រ. ‘‘សិរិវាសេ បរមន្នេ ច, បាយសោ សម្មតោ បុមេ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៦.១២៩] រុទ្ទោ. ទ្វយំ អញ្ជនេ. អញ្ជុ ព្យត្តិមក្ខនគតិកន្តីសុ, យុ. កជ្ជ ព្យសនេ. កជ្ជតិ រោគន្តិ កជ្ជលំ, អលោ.

ទ្វយំ គន្ធគាហាបនចុណ្ណេ, វស ហិំសត្ថោ, វសតិ ទុគ្គន្ធន្តិ វាសោ, ណោ, វាស ឧបសេវាយំ វា, វស និវាសេ វា. សោ ឯវ ចុណ្ណំ. យុជ យោគេ, កម្មនិ ណោ, វាសោ ឯវ យោគោ វាសយោគោ. ទ្វយំ វិលេបនមត្តេ. វណ្ណ វណ្ណក្រិយាវិត្ថារគុណវចនេសុ, ចុរាទិ. វណ្ណយតីតិ វណ្ណកំ. ណ្វុ. លិប ឧបទេហេ. វិលេបីយតេតិ វិលេបនំ, កម្មនិ យុ.

៣០៧. យោ គន្ធមាល្យធូបាទីហិ វត្ថតម្ពុលាទីនំ សង្ខារោ, តំ ‘‘វាសន’’មិត្យុច្ចតេ, វាស ឧបសេវាយំ, វាសីយតេ សង្ខរីយតេតិ វាសនំ, យុ.

តិកំ ¶ បុប្ផទាមេ. មា មានេ, លោ, មល ធារណេ វា, អ. មាលោវ មាល្យំ. ទម គតិយំ, បុប្ផានិ ទមន្ត្យត្រេតិ បុប្ផទាមំ, បុប្ផានំ រាសិករណដ្ឋានមិច្ចត្ថោ. ទា លវនេ វា, មោ. អមរកោសេ បន ‘‘មាលាមាល្យានិ មុទ្ធនិ បវត្តាយ មាលាយ នាមានី’’តិ [អមរ ១៦.១៣៥] វទតិ. មាលមាល្យសទ្ទា បុប្ផេបិ, ‘‘មាលា មាល្យំ បសុនេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ. ទ្វយំ គន្ធគ្គាហិតេ វត្ថាទោ. ភូ សត្តាយំ, កម្មនិ តោ, វុទ្ធាទិ. វាសាបេតិ គន្ធំ គាហាបេតិ យន្តិ វាសិតំ, វស និវាសេ, កម្មេ តោ, តីសុ, យថា – ភាវិតោ បដោ, ភាវិតា ចេលី, ភាវិតំ វត្ថំ. វាសិតោ, វាសិតា, វាសិតំ វត្ថំ.

៣០៨. បញ្ចកំ មុទ្ធមាលាយំ. តសិ អលង្ការេ, ភូវាទិ. ឧទ្ធំ តសីយតេតិ ឧត្តំសោ. សិខាយំ ជាតោ សេខរោ, រោ. មុទ្ធំ អវតិ រក្ខតីតិ អវេឡា, អវ រក្ខណេ, ឯលោ, ឡត្តំ. ‘‘អាវេឡា’’តិបិ បាឋោ, ទីឃត្តំ. សេខរោ ច អាវេឡា ចាតិ ទ្វន្ទោ. មុទ្ធនិ អលង្កតំ មាល្យំ មុទ្ធមាល្យំ, តស្មិំ. អវបុព្ពោ តសិ អលង្ការេ, ឧទ្ធំ តសីយតេតិ អវតំសោ, សោ ឯវ វដំសកោ, សកត្ថេ កោ, តស្ស ដោ, អនេកត្ថត្តា ឧបសគ្គនិបាតានំ ឧទ្ធំភាវជោតកោ ចេត្ថ អវសទ្ទោតិ តថោត្តំ.

តិកំ សេយ្យាយំ. សយន្ត្យស្សំ សេយ្យា, យោ. សយន្ត្យត្រេតិ សយនំ, សេនញ្ច. ឧភយត្របិ អធិករណេ យុ, ឥស្សេ, ឯ អយ, ឥតរត្រ ឯត្តំ, ‘‘វា បរោ អសរូបា’’តិ អលោបោ ច, សយនីប្យត្រ.

ទ្វយំ ¶ មញ្ចេ. បរិបុព្ពោ អកិ លក្ខណេ, ណោ, ឥលោបោ, រស្ស លត្តំ. មចិ ធារណោច្ឆាយបូជនេសុ, ភូវាទិ អ, សកត្ថេ កោ. ខដាប្យត្រ, ខដ្យតេ អាកង្ខតេ សយនត្ថិកេហីតិ ខដា, ខដ អាកង្ខាយំ.

៣០៩. ទ្វយំ មញ្ចាធារេ. មញ្ចស្ស អាធារោ មញ្ចាធារោ. បដិបជ្ជតិ បវត្តតិ សេយ្យា យេន, សោ បដិបាទោ. មញ្ចង្គេ មញ្ចាវយវេ អដនិសទ្ទោ ឥត្ថិយំ, អដ គមនត្ថោ, អនិ, យុ វា, នទាទិ, រស្សោ.

៣១០. កុឡីរបាទាទយោ ឥមេ ចត្តារោ មញ្ចន្តរា មញ្ចភេទា សិយុំ. តត្ថ កុឡីរោ កក្កដកោ តស្ស សណ្ឋានបាទត្តា កុឡីរបាទោ. អដនិយំ អាហច្ចោ, អាហច្ច វា បាទោ តិដ្ឋតិ យស្សាតិ អាហច្ចបាទោ, បុព្ពបក្ខេ ‘‘រិច្ចា’’តិ យោគវិភាគេន រិច្ចបច្ចយន្តោ អាហច្ចសទ្ទោ, បរបក្ខេ តុ ត្វាបច្ចយន្តោ, យស្ស អដនិឆិទ្ទេ បាទោ បវិសិត្វា តិដ្ឋតិ, សោ អាហច្ចបាទោ. មស អាមសនេ, អារោ, សកត្ថេ កោ. យស្ស បាទច្ឆិទ្ទេ អដនិ បវិសិត្វា តិដ្ឋតិ, សោ មសារកោ. ពុន្ទេន បាទេន សហ ឯកាពទ្ធា អដនិ យស្ស សោ ពុន្ទិកាពទ្ធោ, ឯការស្សិត្តំ. ឯត្ថ ច មជ្ឈេ ទ្វិន្នំ មញ្ចានំ លក្ខណំ វិបរិយយេនាបិ វទន្តិ.

៣១១. ទ្វយំ សីសាធារេ. វិសេសេន សីសំ វហតីតិ ពិព្ពោហនំ, យុ, ពត្តំ, អស្សោត្តញ្ច. ឧបធីយតេ សីសាសនំ ករីយតេតិ ឧបធានំ, យុ, ធា ធារណេ.

តិកំ ¶ សាមញ្ញបីឋេ. បីឋ ហិំសាសំកិលេសេសុ, ភូវាទិ, ណ្វុ, អា. យទាទិនា កេ បច្ចយេ ឥត្ថិកតាការេ បរេ បុព្ពោ អការោ ឥការមាបជ្ជតេ, ‘‘កេ’’តិ កិំ? ចេតនា. ‘‘បច្ចយេ’’តិ កិំ? ពកា. ‘‘ឥត្ថី’’តិ កិំ? បាចកា. ‘‘កត’’ឥតិ កិំ? វុត្តកម្មា, កម្មបច្ចយោយំ, តបច្ចយេ បីឋំ [មោគ្គល្លាន ៤.១៤២ សុត្តម្បិ បស្សិតព្ពំ]. អាសតេ អស្មិន្តិ អាសនំ.

ទ្វយំ ឧត្តមារហបីឋេ. កុច សំបច្ចនកោដិល្យបតិថម្ភវិលេខនេសុ, ឆោ. ភទ្ទំ កល្យាណំ បីឋំ ភទ្ទបីឋំ. គជទន្តាទិមយកេសមជ្ជនិយម្បិ ទ្វយមិទមាហុ. តទា បសាធនី, កង្កតិកាប្យត្រ. បីឋន្តរេ ទីឃបីឋេ អាសន្ទី មតា. សទ វិសរណគត្យាវសានេសុ, នទាទិ, ពិន្ទាគមោ ច.

៣១២. អាយាមវិត្ថារវសេន មហន្តោ អាសនប្បភេទោ ‘‘កោជវោ’’តិ មតោ, កុជុ ថេយ្យករណេ, ណោ, កុយំ បថវិយំ ជវតីតិ វា កោជវោ, ជុ គតិយំ. ទីឃេន លោមេន យុត្តោ អាសនប្បភេទោ ‘‘គោនកោ’’តិ មតោ, គុ សទ្ទេ, យុ, សកត្ថេ កោ, ឧស្សោត្តំ.

ទ្វយំ អត្ថរណេ. មិគលោមបុណ្ណតាយ ជាតំ ឧណ្ណាមយំ. ថរ សន្ថរណេ, បាទិបុព្ពោវ, ន កទាចិបិ បាទិរហិតោ, អា ភុសោ ថរីយតេតិ អត្ថរណំ, យុ.

ទ្វយំ សំសិព្ពនចិត្តកេ. ចិត្តរូបមស្សត្ថីតិ ចិត្តកំ. ពាហុល្យេន ន ឥការាគមោ. វានេន សំសិព្ពនេន សញ្ជាតំ ចិត្តរូបមស្សាតិ វានចិត្តកំ, សកត្ថេ កោ.

៣១៣. ទ្វយំ ¶ និរន្តរបុប្ផបដេ. ឃនំ សន្ធិភូតំ បុប្ផរូបមេត្ថាតិ ឃនបុប្ផំ. បដលមេតិស្សាត្ថីតិ បដលិកា, ឥកោ. ទ្វយំ ពហុមុទុលោមេ សេតវត្ថេ. សិ សេវាយំ, សិវត្ថិកេហិ សេវីយតេតិ សេតោ, តោ. បដ គមនេ, ណ្វុ, បដិកា, អទ្ធេន្ទុបាសាណេបិ.

ទ្វីសុបិ បរិយន្តេសុ យស្សា ទសា សន្តិ, សា ឧទ្ទលោមី, ឧទិតំ ទ្វីសុ លោមំ ទសា យស្សា សា ឧទ្ទលោមី, ឥស្សត្តំ, ទ្វិត្តញ្ច. ឯកស្មិំ បរិយន្តេយេវ ទសា យស្សា ឯកន្តលោមី, ឯកស្មិំ អន្តេ បរិយន្តេ លោមំ ទសា យស្សាត្ថីតិ ឯកន្តលោមី, ឧទ្ទលោមី ច ឯកន្តលោមី ចេតិ ឧទ្ទលោមិឯកន្តលោមិនោ, ‘‘បទានំ សន្ធិ វត្តិច្ឆាតោ, ន សមាសន្តរគេសូ’’តិ វុត្តេបិ គាថាភាវតោ ឆន្ទោហានិភយា វិសន្ធិ. យត្ថ បន គាថាយម្បិ [អគាថាយម្បិ (?)] វិសន្ធិ ‘‘ធម្មសំវណ្ណនាយ’ន្តិអាទិមាហា’’ត្យាទីសុ, តត្ថ កថន្តិ? ‘‘ន សមាសន្តរង្គេសូ’’តិ ឥមស្សានិច្ចត្តា តត្ថាបិ ន ទោសោ, ‘‘នេន និទ្ទិដ្ឋមនិច្ច’’ន្តិ ហិ បរិភាសិតំ [នឃដិតំ អនិច្ចំ (បរិភាសេន្ទុសេខរ ៩៧)].

៣១៤. តទេវ យថាវុត្តទ្វយមេវ សោឡសន្នំ ឥត្ថីនំ នច្ចយោគ្គំ នច្ចស្ស យោគ្យដ្ឋានភូតំ ‘‘កុត្តក’’មិត្យុច្ចតេ. ហិ បទបូរណេ. ‘‘នច្ចយោគ្យម្ហី’’តិបិ បាឋោ, តទា ភាវសត្តមី. ករោន្តិ ¶ ឯត្ថ នច្ចន្តិ កុត្តកំ, ករ ករណេ, តោ, អស្សុ, ភុជាទិ, សកត្ថេ កោ.

សីហាទិរូបេហិ វិចិត្តរូបំ វត្ថំ, អាសនំ វា វិកតិកា នាម ភវេ, ឯកស្សេវ ហិ កត្តុនោ បកតិវិកតិសង្ខាតាវត្ថាវសេន ទ្វិត្តំ, វត្តិច្ឆាវសេន លិង្គសង្ខ្យាវិភត្តិភេទញ្ច ហោតិ, យថា – មនុស្សា យក្ខភត្តំ អហេសុំ, សត្តប្បករណានិ អភិធម្មោ នាម ភវន្តិ, ទេវទត្តោ រជ្ជំ បាបុណាតីតិ. យត្រ ហិ បកតិយា វា វិកតិយា វាតិ ទ្វិន្នម្បិ វុត្តតា សិយា, តត្រ វាចកោ បកតិយាយេវ សង្ខ្យំ គណ្ហាតិ, នេតរស្ស តន្និស្សិតភាវេនាប្បធានតោ [កច្ចាយនសារេ ៦-៧ គាថាសុ បស្សិតព្ពំ]. យទា បន បកតិយា សម្ពន្ធាទិភាវំ វត្តុមិច្ឆតិ, តទា អត្តនា វត្តព្ពស្ស អញ្ញត្ថស្សាភាវា វិកតិប្យុច្ចតេ វាចកេន, យថា – ទេវទត្តស្ស រជ្ជំ បាបុណាតិ, ឥធ បន លិង្គភេទេនេវ វុត្តំ ‘‘ចិត្តំ វិកតិកា ភវេ’’តិ. វិករីយតេតិ វិកតិ.

៣១៥. កដ្ដិស្សកោសេយ្យសង្ខាតានំ ទ្វិន្នមត្ថរណានំ ករណប្បការំ ទស្សេតុំ អរិយាសាមញ្ញមាហ ‘‘កដ្ដិស្ស’’មិច្ចាទិ. កោសិយកដ្ដិស្សមយំ កោសិយសុត្តកដ្ដិស្សវាកេហិ បកតមត្ថរណំ កដ្ដិស្សំ នាម, វិរូបេកសេសវសេន កោសិយញ្ច កដ្ដិស្សញ្ច កដ្ដិស្សានិ, តេហិ បកតំ អត្ថរណំ កដ្ដិស្សំ. កោសិយសុត្តេន បកតន្តុ អត្ថរណំ កោសេយ្យំ នាម. រតនបតិសិព្ពិតន្តិ ឥទំ ទ្វិន្នម្បិ វិសេសនំ, អត្ថរណញ្ច ឥតិ កមា កមតោ ‘‘ភវេ’’តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ. អត្ថរណសទ្ទស្សានុណ្ណាមយេស្វបិ បវត្តនតោ ឯត្ថាបិ ‘‘អត្ថរណ’’ន្តិ ¶ វុត្តំ, យថា – សុត្តំ កម្មន្តិ. ឯត្ថ ច ចការោ បាទន្តត្តា គរូសុ គណ្ហិតព្ពោ, តេនេវ ហិ សត្តបញ្ញាសមត្តា បរិបុណ្ណា ហោន្តិ, អរិយាយ ហិ បឋមបាទេ ទ្វាទសមត្តា, តថា តតិយេ, ទុតិយេ អដ្ឋារស, ចតុត្ថេ បន្នរសមត្តាតិ សម្បិណ្ឌិតា សត្តបញ្ញាសមត្តា ហោន្តិ.

៣១៦. តិកំ ទីបេ. ទីប ទិត្តិយំ, ទិវាទិ. ទិប្បតីតិ ទីបោ, ណោ. ‘‘បទីបោ’’តិ អញ្ញបទនិវត្តនត្ថំ ឧបសគ្គេន បទំ វឌ្ឍិតំ. ជុតិ ទិត្តិយំ, ភូវាទិ, ណោ.

ទ្វយំ អាទាសេ. ‘‘បុមេ តូ’’តិ ត្វន្តំ លិង្គបទំ. អាទិស្សតេ អស្មិន្តិ អាទាសោ, ណោ, អាបុព្ពោ ទិស បេក្ខនេ, ឥស្សា. ទិប្បតិ ឯត្ថាតិ ទប្បណោ, យុ, ឥស្សត្តំ. មកុរោប្យត្រ.

ទ្វយំ ចម្មមយកីឡាគុឡកេ. វាសភវនេហិ យុវតីហិ សហ កីឡាសម្ភវា ញេយ្យា, តប្បក្កមេនស្សាភិធានំ. គុឌិ វេធនេ, ណុកោ, ឧស្សេ, គុទ្ទ កីឡាយមេវ វា, តទា ទស្ស ណ្ឌោ. កទិ អវ្ហានេ រោទនេ ច, ណុកោ, កុទ្ទ កីឡាយមេវ វា, ឧស្សត្តំ, បុព្ពទស្ស នោ.

ទ្វយំ ពីជនីមត្តេ. វដិ វិភាជនេ, តាលវណ្ដេហិ កតត្តា តាលវណ្ដំ. វណ្ដំ នាម ពីជនាទិករណត្ថំ វិសុំ ភាជិតោ តាលបត្តាវយវោ, តាលវណ្ដសទ្ទស្ស យថាវុត្តវចនត្ថយោគេបិ សតិ សញ្ញាសទ្ទត្តា ពីជនីសាមញ្ញេ បវត្តិ វេទិតព្ពា. យទា បន តាលវណ្ដេហិ កតពីជនិមេវ វត្តុមិច្ឆតិ, តទា ឯកេន តាលសទ្ទេន វិសេសេត្វា ‘‘តាលតាលវណ្ដ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. យថា – តិលស្ស តេលំ, សុគតស្ស សុគតចីវរន្តិ. ពិជន្តិ វាយុនា យោជយន្តិ យាយ ¶ , សា ពីជនី, យុ, នទាទិ, យុជ យោគេ, យស្ស វោ, ឧស្សី, វជ គតិយំ វា អស្សី. ព្យជនំប្យត្រ.

៣១៧. ទ្វយំ ចង្កោដកេ. កុដ ឆេទនេ, សកត្ថេ កោ. ករឌិ ភាជនត្ថេ, កោ. ទ្វយំ កប្បូរាទិសម្បុដេ [សរូបកាទិសម្បុដេ (ក.)]. សមុគ្គច្ឆតីតិ សមុគ្គោ, ក្វិ. បុដ សំសិលេសនេ, ភូវាទិ, អ.

បជ្ជទ្ធំ មេថុនេ. គាមវាសីនំ ធម្មោ អាចារោ គាមធម្មោ, គាមសទ្ទេន ចេត្ថ គាមវាសិនោ វុត្តា, យថា ‘‘គាមោ អាគតោ’’តិ. អសតំ អសប្បុរិសានំ ធម្មោ, សទ្ធម្មបដិបក្ខត្តា វា អសទ្ធម្មោ. ព្យយ ខយេ, ព្យយតិ ពលមេតេនាតិ ព្យវាយោ, មជ្ឈេ វាគមោ, អថ វា វិគតោ អយោ វុឌ្ឍិ តស្មាតិ អវាយោ, អតិសយោ អវាយោ ព្យវាយោ. មិថុនានំ ឥត្ថិបុរិសានំ សមានច្ឆន្ទានំ អាចារោ មេថុនំ, តទញ្ញេសុ ឧបចារោ, រមុ រមនេ, ភាវេ, ករណេ វាតិ.

៣១៨. ចតុក្កំ វិវាហេ. វហ បាបុណេ, ណោ. ឧបបុព្ពោ យមុ ឧបរមេ, អ. អញ្ញមញ្ញស្ស បាណិនោ គហណំ បាណិគ្គហោ. នី នយេ, អ. ឧព្ពាហោ, បាណិបីឡនំប្យត្រ.

ធម្មកាមត្ថា តយោ វគ្គា វុច្ចន្តេ. អាគមនិទ្ទិដ្ឋោ សមាចារោ ធម្មោ. វិសយវិសយិសន្និបាតជំ សុខំ កាមោ. សព្ពោបករណំ ¶ អត្ថោ. សមោក្ខកា មោក្ខសហិតា ធម្មកាមត្ថា ចតុព្ពគ្គោ វុច្ចន្តេ. តិវគ្គេន វិសំយុត្តោ មោក្ខោ និព្ពានំ. តុល្យពលេហិ បន ធម្មាទីហិ ចតូហិ បធានេហិ ចតុភទ្រ [អមរ ១៧.៥៧] មុច្ចតេ.

៣១៩-៣២០. ទ្វយំ ខុជ្ជេ. កុច្ឆិតំ វជ្ជតីតិ ខុជ្ជោ, កស្ស ខោ, វលោបោ, ណោ. គឌិ និន្ទាយំ, ឧលោ.

តិកំ រស្សសរីរេ បុគ្គលេ. រស សទ្ទេ, សោ. ព្យាមប្បមាណំ ន លាតីតិ វាមនោ, នេរុត្តោ. រស្សោ ច វាមនោ ចេតិ ទ្វន្ទោ. លកុឌិ វាមនត្ថេ, អ, សកត្ថេ កោ, លកុ វិយ ឃដិកា វិយ ឌេតិ បវត្តេតីតិ វា លកុណ្ឌកោ.

បញ្ចកំ បង្គុឡជនេ. បរេន អង្គតីតិ បង្គុឡោ, ឧលោ. បីឋេន សប្បតិ សីលេនាតិ បីឋសប្បី, សប្ប គមនេ, ឧបច្ចយេ បង្គុ, ទ្វីសុ. ឆិន្នោ គមនាទិឥរិយាបថោ យស្សាតិ សោ ឆិន្និរិយាបថោ. វិគតា អក្ខសទិសា ជង្ឃា យស្សាតិ បក្ខោ, យថា ហិ រថស្ស អក្ខេ ភិន្នេ គមនំ ន សិជ្ឈតិ, តថេវ តស្សាបិ អក្ខជង្ឃាយ ភិន្នាយាតិ ឱបម្មសំសន្ទនំ.

ទ្វយំ ខញ្ជេ. ខជិ គតិវេកល្យេ, ភូវាទិ, ខញ្ជតីតិ, អ. ខោឌិ គតិបដិឃាតេ, កោ.

ទ្វយំ ¶ អវាក្យេ. វត្តុមសក្កុណេយ្យត្តា មិគសទិសោតិ មូគោ, ឥស្សូ. សុញ្ញំ វចោ យស្សាតិ សោ សុញ្ញវចោ.

ហត្ថាទិវង្កោ បុរិសោ ‘‘កុណី’’ត្យុច្ចតេ. កុណនំ កុណោ ហត្ថាទិវេកល្យំ, តមេតស្សត្ថីតិ កុណី, អថ វា កុណ សង្កោចនេ, ឦ, កុច្ឆិតំ នយតីតិ វា កុណី, ណត្តំ, ‘‘ហត្ថេន កុណី, បាទេន កុណី’’ឥច្ចាទិបយោគា. ទ្វយំ អបាង្គទស្សនេ ជនេ. វល សំវរណេ, ឥរោ. កុច្ឆិតំ ករោតីតិ កេករោ, ឧស្សេ.

៣២១. ទ្វយំ និក្កេសសីសេ. និក្កេសំ សីសមេតស្ស, ខល ខលនេ, សញ្ចយេ ច, អាដោ, និក្កេសត្តា ខំ តុច្ឆំ សីសំ លាតីតិ ខល្លាដោ, ដោ.

តិកំ ខុរមុណ្ឌសីសេ. មុណ្ឌ ខណ្ឌនេ, ភូវាទិ, អ. ភណ្ឌ បរិភាសនេ, ឧ, សកត្ថេ កោ, មុណ្ឌកោ, មុណ្ឌិកោប្យត្រ.

អក្ខីនំ មជ្ឈេ ឯកេនាក្ខិនា សុញ្ញោ កាណោ នាម, កណ សទ្ទគតិនិមីលនេសុ, ណោ, កណតិ និមីលតីតិ កាណោ, តំ បនស្ស និមីលនំ ឯកេនេវក្ខិនា. អដ្ឋកថាទីសុ បន ‘‘កាណោតិ ឯកច្ឆិកាណោ, ឧភយច្ឆិកាណោ វា’’តិ [សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៣២] វុត្តំ. ទ្វយេន អក្ខិទ្វយេន សុញ្ញោ អន្ធោ នាម, អន្ធ ទស្សនូបសំហារេ, អ.

៣២២. ទ្វយំ ¶ នដ្ឋសោតប្បសាទេ. ពន្ធ ពន្ធនេ, ឥរោ. នលោបោ. សុតិ កណ្ណោ ហីនោ វិកលោ យស្សាតិ សុតិហីនោ. ឯឡោប្យត្រ.

តិកំ គិលានសាមញ្ញេ. គិល ហាសក្ខយេ, យុ, ព្យាធិរោគោសញ្ជាតោ យស្ស ព្យាធិតោ. អត សាតច្ចគមនេ, អធិករណេ, កត្តរិ វា ឧរោ, អាតុរោ, ទីឃាទិ. អាមយាវី, វិកតោ, អបដុ, អព្ភមិតោ, អព្ភាន្តោប្យត្រ.

ឧម្មាទោ វាតាទិបកោបោ រោគវិសេសោ, តព្ពតិ ឧម្មត្តោ, មទ ឧម្មាទេ, ឧគ្គតេហិ វាតាទិទោសេហិ មទយតីតិ ឧម្មាទោ, ណោ. ខុជ្ជាទយោ ឧម្មត្តន្តា វាច្ចលិង្គេ យុត្តតាយ វាច្ចលិង្គិកា, យថា – ខុជ្ជោ បុរិសោ, ខុជ្ជា ឥត្ថី, ខុជ្ជំ នបុំសកំ. ឧម្មត្តោ បុរិសោ, ឧម្មត្តា ឥត្ថី, ឧម្មត្តំ នបុំសកំ.

៣២៣. នវកំ រោគមត្តេ. តកិ កិច្ឆជីវនេ, ភូវាទិ, អា ភុសោ តង្កតីតិ អាតង្កោ, អ. អម រោគេ, យោ, មយ គតិម្ហិ វា, អថ វា អម រោគេ, ចុរាទិ, អាមយតិ រុជ្ជតីតិ អាមយោ, អ, ការិតលោបាភាវោ. វិធ វិជ្ឈនេ, វិជ្ឈតីតិ ព្យាធិ, ឥ, អការវណ្ណាគមោ, ពាធ វិពាធាយំ វា, តទា យាគមោ, វិវិធា វា អាធយោ មនោបីឡា យស្មិំស ¶ ព្យាធិ, ‘‘បុមេ អាធិ មានសី ព្យថា’’តិ [អមរ ៨.២៨] ហិ អមរកោសេ វុត្តំ. រោគេគទោ, កុវេរាយុធេ គទា, គទោ ភាថរិកណ្ហស្ស, ‘‘អាមយេ ចាយុធេ គទា’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ. រុជ រោគេ, កត្តរិ ណោ, រុជា ឥត្ថី. គិលានស្ស ភាវោ គេលញ្ញំ. កល គតិសង្ខ្យានេសុ, ន កលតិ យេន តំ អកលំ, តមេវ អកល្លំ, លោ. ពាធ វិពាធាយំ, ភូវាទិ, អ. ឧបតាបោប្យត្រ.

ទ្វយំ ខយរោគេ, រសាទិសត្តធាតុយោ សោសយតីតិ សោសោ, សុស សោសនេ, ទិវាទិ, ណោ. ខិ ខយេ, ខយតីតិ, អ. យក្ខា, រាជយក្ខាប្យត្រ. យក្ខ បូជាយំ, ចុរាទិ.

៣២៤. ទ្វយំ នាសរោគេ. អបិហិតា នាសា អនេនាតិ បីនាសោ, បីនសោបិ. ឧបសគ្គតោ នាសាយ ពហុព្ពីហិម្ហិ នសាទេសំ កុព្ពន្តិ [បាណិនិ ៥.៤.១១៩], អបិស្សាការលោបោ វណ្ណនាសោ, រស្សស្ស ទីឃតា. ‘‘សោសោ យក្ខា រាជយក្ខា, បតីស្សាយោ តុ បីនសោ, អាបីនសោ បតិស្សាយោ’’តិ រភសោ. បតិស្សយោប្យត្រ. វេជ្ជគន្ថេ ឥមេសំ បីនសបតិស្សាយានំ ភេទោ អភិហិតោ –

អានហ្យតេ យស្ស វិសុស្សតេ ច,

កិលិទ្យតេ ធូបតិ ចេវ នាសា;

ន ញាយតេ គន្ធរសេ ច ជន្តុ,

ទុដ្ឋំ វិជញ្ញា តមបីនសេនាតិ.

អានទ្ធា ¶ បិហិតា នាសា,

តនុសាវប្បសេកិនី;

គលតាលោដ្ឋសោសោ ច,

និត្តោទោ សង្ខកទ្វយេ;

ភវេ សរោ បឃាតោ ច,

បតិស្សាយោតិ លក្ខិតោតិ.

ឥហ ត្វភេទេនោត្តំ. បតិបុព្ពោ សិធាតុ រុជត្យត្ថោ. នាសិកាយ ជាតោ រោគោ នាសិការោគោ.

ឃានេ បវត្តោ អស្សវោ សិង្ឃានិកា នាម, សិង្ឃ អាឃានេ, ភូវាទិ, សិង្ឃតីតិ សិង្ឃានំ, យុ, តត្ថ ជាតា សិង្ឃានិកា. អា បុនប្បុនំ សវតិ សន្ទតីតិ អស្សវោ, សូ អភិសវេ. ទ្វយំ វណមត្តេ. អរ គមនេ, ឧ, អរុ, នបុំសកេយេវ. វណ គត្តវិចុណ្ណនេ, ចុរាទិ, អ, វណោ, អនិត្ថី. ទ្វយំ ផោដេ. ផុដ សំសិលេសនេ, ភូវាទិ, ផោដោ, ណោ. បីឡ វិពាធាយំ, ចុរាទិ, ណ្វុ, ‘‘ឥត្ថិយមតោ អាបច្ចយោ’’តិ អា, បីឡកោ, បីឡកា, បីឡកំ, តីស្វបិ, តថា ផោដោ.

៣២៥. ទ្វយំ បក្កវណាទីសុ សញ្ជាតទុគ្គន្ធវិសេសេ. បុព្ព បូរណេ, ភូវាទិ, អ. បូយ វិសរណេ, ទុគ្គន្ធេ ច, ភូវាទិ.

ទ្វយំ លោហិតនិស្សរណរោគេ. រត្តស្ស លោហិតស្ស សណ្ឋានមតិក្កមិត្វា សរណំ គមនំ រត្តាតិសារោ. បក្ខន្ទតិ និស្សរតីតិ បក្ខន្ទិកា. កមុ បទវិក្ខេបេ. ‘‘ឥត្ថិយមតិយវោ វា’’តិតិ. ‘‘បក្កមាទីហិន្តោ ចេ’’តិ ឯត្ថ ចការេន តិស្សន្តិ, ធាត្វន្តលោបោ ច, សកត្ថេ កោ. ទ្វិត្តេ. យទាទិនា បរកការស្ស ខោ, បក្ខន្ទិកា.

ទ្វយំ ¶ អបមារេ. សរណំ សារោ, អបគតោ សារោ យេន អបមារោ, សស្ស មោ. ឥតរត្រ មការាគមោ. ទ្វយំ បាទភេទេ. បាទស្ស ផោដោ ភេទនំ ទរណំ បាទផោដោ, ផុដ ភេទេ. វិរូបោ បាទោ ឯតាយ ហេតុភូតាយាតិ វិបាទិកា. សមាសន្តេ កោ, បុព្ពាការស្សិត្តំ, វិទារីយមានត្តា វិបជ្ជមានោ បាទោ អស្សន្តិ វា វិបាទិកា.

៣២៦. ទ្វយំ វុឌ្ឍិប្បត្តណ្ឌកោសរោគេ. វុឌ្ឍិប្បត្តោ រោគោ វុឌ្ឍិរោគោ. វាតបូរិតំ អណ្ឌំ កោសោ វាតណ្ឌំ. ទ្វយំ ថូលបាទរោគេ. ឃនាភាវតោ សិថិលំ បទំ សីបទំ, វណ្ណនាសោ, ទីឃាទិ. ភារោ បាទោ យស្ស, តស្ស ភាវោ ភារបាទតា.

បញ្ចកំ កណ្ឌុយំ. កណ្ឌ ភេទនេ, ឧ, ទីឃេ កណ្ឌូ, វធូសទ្ទោវ. តិម្ហិ កណ្ឌូតិ, អស្សូ, ចុរាទិត្តា យម្ហិ កណ្ឌូយា, យលោបាភាវោ. ខជ្ជ ថេយ្យករណព្យថនេសុ, ភូវាទិ, ឧ. យុម្ហិ កណ្ឌូវនំ, អស្សូ. ឧវាទេសោ, ទីឃោ ច.

៣២៧. តិកំ កច្ឆុយំ. យា ‘‘ខសុរោគោ’’តិ វុច្ចតិ. បាត្យត្តានន្តិ បាមំ, មន, បាមាប្យត្ថិ, បុល្លិង្គោ, រាជាទិ, វិសេសេន តច្ឆតិ កាសន្តិ វិតច្ឆិកា, តច្ឆ តនុករណេ, ណ្វុ ¶ , ‘‘វិវច្ឆិកា’’ [វិច្ចច្ចិកា (អមរ ១៦.៥៣)] តិបិ បាឋោ. វច្ឆ បរិភាសនតជ្ជនេសុ, ភូវាទិ. កច ពន្ធនេ, ឧ, ចស្ស ឆត្តំ, ទ្វិត្តាទិ. តិលកាឡកន្តំ ទ្វយំ ទ្វយំ សមត្ថំ. តត្រ ទ្វយំ សោថេ. សុ គតិវុឌ្ឍីសុ, ភូវាទិ, ថោ. ថុបច្ចយេ សយថុ, ឧស្សត្តំ, យាគមោ ច. សោផោប្យត្រ. សោកំ ផាយតិ ពហុលំ ករោតីតិ សោផោ, ផាយ វុឌ្ឍិយំ, ផាយស្ស ផោ, នេរុត្តោ.

ទ្វយំ អរិសរោគេ. អមង្គលតាយ ទុ និន្ទិតំ នាមមស្ស ទុន្នាមំ, សកត្ថេ, កុច្ឆាយំ វា កោ, ទីឃកោសិកាយំ ទុន្នាមា, ឥត្ថី. អរិ វិយ សសតិ ហិំ សតីតិ អរិសំ, សស ហិំសាយំ, ក្វិ, អរ គមនេ វា, ឥសោ. ទ្វយំ វមនរោគេ. ឆទ្ទ វមនេ, ចុរាទិ, ណ្វុ. វមុ ឧគ្គិរណេ, ថុ. វមិធុប្យត្រ. ឆទ្ទិកា, វមិ ឥត្ថិយំ, វមថុ បុមេ.

៣២៨-៣២៩. ទ្វយំ បរិតាបេ. ទុ បរិតាបេ, តនាទិ, ថុ. បរិតបនំ សន្តាបនំ បរិតាបោ. ទ្វយំ តិលកាឡកេ. តិលសណ្ឋានំ វិយ ជាយតីតិ តិលកោ. តិលំ វិយ កាឡោ ហុត្វា ជាយតីតិ តិលកាឡកោ.

មហាវិរេកោ ‘‘វិសូចិកា’’ត្យុច្ចតេ. និស្សេសតោ សុចតិ គច្ឆតីតិ សូចិកា. សុចិ, សុច គតិយំ, ភូវាទិ. សុច សោចេយ្យេ ¶ វា, និស្សេសតោ សោចេតីតិ វិសូចិកា, វិសេសេន សូចិ វិយ វិជ្ឈតីតិ វា វិសូចិកា. ពហុមោសរណត្តា មហន្តោ វិរេកោ មហាវិរេកោ, រិច វិយោជនសម្បុច្ឆនេសុ, ណោ.

ភគន្ទលាទយោ សត្ត អាមយន្តរា រោគភេទា ភវន្តិ. តត្រ គុទសមីបជោ វណវិសេសោ ភគន្ទលា, ឥត្ថី. ភគំ យោនិ, តំ ទារយតីតិ រូឡ្ហីតោ អបច្ចយន្តោ និបាតិតោ. ទរ វិទារណេ, ភូវាទិ, លត្តេ ភគន្ទលា. ភគន្ទរោប្យត្រ. មេហោ មុត្តមេហោ, សោ ច ពហុមុត្តតាយ មធុមេហោ, រត្តមេហោ, សុក្កមេហោត្យនេកវិធោ. មិហ សេចនេ, ភូវាទិ, មិហតិ មុត្តន្តិ មេហោ, ណោ. ជរ រោគេ. ភូវាទិ, ជរតីតិ, អ. ជរោ បសិទ្ធោ. កាស សទ្ទកុច្ឆាយំ, ទិត្តិយញ្ច, ភូវាទិ, កាសតីតិ កាសោ, ណោ, កុច្ឆិតំ អសតីតិ វា កាសោ, កុអាបុព្ពោ. សស បាណនេ, សសនំ សាសោ, ភុសំ សសនមេតស្សត្ថីតិ វា សាសោ, កុដ ឆេទនេ, ឋោ, កុដ្ឋំ. សាមញ្ញេន តចោវិការេ. សុក្កេ តុ សិត្តំ. សូល រុជាយំ, ភូវាទិ, សូលំ. វិទ្ទធិ, អស្មរី, មុត្តកិច្ឆាទយោប្យនេកា រោគភេទា.

បជ្ជទ្ធំ វេជ្ជេ. អាយុព្ពេទសង្ខាតំ វិជ្ជំ ជានាតីតិ វេជ្ជោ, ‘‘ណ រាគា តស្សេទមញ្ញត្ថេសុ ចា’’តិ ណោ, វិទ ញាណេ វា, វិន្ទតីតិ វេជ្ជោ, ណ្យោ, ទ្យស្ស ជោ. ភិសជ្ជតិ ចិកិច្ឆតីតិ ភិសក្កោ, អ, ជស្ស កោ. រោគំ ហរតិ សីលេនាតិ រោគហារី, ណី. ហរសទ្ទោយំ កេវលោបិ អានយនាបនយនេសុ វត្តតិ ‘‘មនោហរោ, ទុក្ខហរោ’’ឥច្ចាទីសុ, ឥធ អបនយនេ. កិត រោគាបនយនេ, ភូវាទិ. តិកិច្ឆតីតិ តិកិច្ឆកោ, ឆបច្ចយោ, ណ្វុ, ទ្វិត្តាទិ. អគទករោប្យត្រ, អគទំ អរោគំ បាណីនំ ករោតីតិ អគទករោ, កម្មាទិម្ហិ ណោ.

៣៣០. ទ្វយំ ¶ សល្លនីហរណេ វេជ្ជេ. កាយេ បវិដ្ឋសរាទិសល្លស្ស នីហរណោ វេជ្ជោ សល្លវេជ្ជោ. យថាវុត្តំ សល្លំ នីហរណវសេន កន្តតិ ឆិន្ទតីតិ សល្លកត្តោ, កតិ ឆេទនេ, តោ. ទ្វយំ បដិការេ. តិកិច្ឆនំ តិកិច្ឆា, ភាវេ អ. បតិបុព្ពោ ករោតិ តិកិច្ឆាយំ, ករតោ រិរិយា.

ចតុក្កំ ឱសធេ. ភិសជានមិទំ ភេសជ្ជំ, ណ្យ. ន វិជ្ជតេ គទោ យស្មិន្តិ អគទោ. ភិសជានមិទំ ភេសជំ, ណោ. ឧស ទាហេ. រោគមោសាបេតីតិ ឱសធំ, ធោ, អថ វា ឱសធី នាម អសំយោគទព្ពំ, តេហិ សំយោជិតំ ឱសធំ. ជាយុប្យត្រ. ជិ ជយេ, ណុ.

៣៣១. តិកំ អារោគ្យេ. អនត្ថការកត្តា កុច្ឆិតាការេន សរីរេ សេន្តីតិ កុសា, រោគា, តេ លុនាតិ ឆិន្ទតីតិ កុសលំ. អាមយស្សាភាវោ អនាមយំ, អព្យយីភាវោ. អរោគស្ស ភាវោ អារោគ្យំ. កុសលានាមយារោគ្យន្តិ សមាហារទ្វន្ទោ. ទ្វយំ អនាមយជនេ. កល គតិសង្ខ្យានេសុ. កលតិ យថាសុខំ សព្ពិរិយាបថេសូតិ កល្លោ, លោ. ‘‘កាលំ ខមតីតិ កល្យំ, អរោគតា, តស្សំ និយុត្តោ កល្យោ’’តិ អង្គុត្តរនិកាយដីកាយំ. នត្ថិ អាមយោ យស្មិំ និរាមយោ. វុត្តោប្យត្រ. វុត្តិ ជីវិតវុត្តិ បសត្ថា អស្សត្ថីតិ វុត្តោ. រោគតោ និគ្គតជនេ បន ឧល្លាឃោ, លាឃ សាមត្ថិយេ, ឧសទ្ទោយំ រោគវិមុត្យត្ថោ. នរាទិត្តា, នរប្បធានត្តា ច នរវគ្គោ.

នរវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុព្ពណ្ណវគ្គវណ្ណនា

៣៣២. សន្តតិបរិយន្តំ វំសេ. កុល សន្តានពន្ធូសុ, ភូវាទិ, ណោ, កុលំ, វន សម្ភត្តិយំ, សោ. សំតនុ វិត្ថារេ, ណោ. អភិមុខំ ជនេតីតិ អភិជនោ, ណោ. គោ វុច្ចតិ អភិធានំ, ពុទ្ធិ ច, តេ តាយតីតិ គោត្តំ. គោត្រម្បិ. គវំ សទ្ទំ តាយតីតិ វា គោត្តំ, តា បាលនេ. អនុបុព្ពោ ឥ គតិយំ, ករណេ អ. តនោតិស្មាតិ, សន្តតិ, នលោបោ, ឥត្ថិយំ.

សន្តតិ បន្តិវិត្ថារ-គោត្តេសុ កវិភី មតា;

បរម្បរា ភវេ ចាបិ, បុត្តកញ្ញាសុ សន្តតិ.

ខត្តិយាទយោ ខត្តិយព្រាហ្មណវេស្សសុទ្ទា ចត្តារោ វណ្ណា កុលានិ ភវន្តិ, ឯតេ ហិ អញ្ញមញ្ញមសង្ករតោ វណ្ណេតព្ពតោ ឋបេតព្ពតោ វណ្ណាតិ វុច្ចន្តេ. វណ្ណ ឋបនេ.

៣៣៣-៣៣៤. ឆក្កំ ¶ កុលីនេ. កុលស្សាបច្ចំ កុលិនោ, ឥនោ អបច្ចេ. សោភនោ ជនោ សជ្ជនោ. សបរត្ថំ សាធេតីតិ សាធុ, សាធ សំសិទ្ធិម្ហិ, ឧ. សភាយំ សាធុ សភ្យោ. សាធ្វត្ថេ យោ. អយ គតិយំ. អយិតព្ពោ ឧបគន្តព្ពោតិ អយ្យោ, កម្មនិ យោ. មហាកុលស្សាបច្ចំ មហាកុលោ, ណោ.

ភូភុជន្តំ រាជសាមញ្ញេ. អតិតេជវន្តតាយ វិសេសេន រាជតេ ទិព្ពតេតិ រាជា, រាជ ទិត្តិយំ. ភុយា ភូមិយា បតិ ភូបតិ, ភុំ បាលេតីតិ វា ភូបតិ, បា រក្ខណេ,តិ, រស្សោ. បថវិយា ឥស្សរោ បត្ថិវោ, ណោ, ទ្វិត្តំ, ឥត្តញ្ច. ជគតិំ ភូមិំ បាលេតីតិ ជគតិបាលោ, កម្មនិ ណោ. ទិសានំ បតិ ទិសម្បតិ, ទិសា, ទិសដ្ឋេ វា បាលេតីតិ ទិសម្បតិ, រស្សត្តំ, និគ្គហីតាគមោ ច. ភុំ ភូមិំ ភុញ្ជតីតិ ភូភុជោ, ភុជ បាលនជ្ឈោហរណេសុ, ឥធ បាលនេ, រុធាទិ. មហិខិតោប្យត្រ. ខិ និវាសគតីសុ, មហិំ អខិ គតវា មហីខិតោ.

៣៣៥. បជ្ជទ្ធំ មុទ្ធាភិសិត្តេ ជាតិខត្តិយេ, ‘‘រាជជច្ចេ ច ខត្តិយេ’’តិ វចនតោ. រញ្ញោ ខត្តិយស្សាបច្ចំ រាជញ្ញោ, ញ្ញោ ¶ អបច្ចេ. ‘‘ខត្តិយោ តុ វិរា ខត្តំ, រាជញ្ញទ្វិជលិង្គនោ’’តិ រភស, រតនកោសេសុ បរិយាយា. ខត្តស្សាបច្ចំ ខត្តិយោ, អបច្ចេ ឥយបច្ចយោ ទិស្សតេ, ខេត្តានំ អធិបតិភូតត្តា វា ខត្តិយោតិអាទិកប្បិករាជា វុច្ចតិ, តប្បភវត្តា បន មុទ្ធាភិសិត្តេស្វបិ តំសមញ្ញា, ឯស្សត្តំ. ខត្តស្សាបច្ចំ ខត្តំ, ណោ. រជ្ជារោបនសមយេ ទក្ខិណាវដ្ដសង្ខោទកេន គង្គានីតេន មុទ្ធនិ ខត្តិយកញ្ញាទីហិ អភិសិត្តត្តា មុទ្ធាភិសិត្តោ, បឋមខត្តិយោ. តប្បភវតាយ បន អនភិសិត្តា ច មុទ្ធាភិសិត្តាខ្យា, យថា – ព្រហ្មពាហុជស្ស វំសេ ជាតស្សាបិ ព្រហ្មពាហុជោ. ព្រហ្មពាហុតោ ជាតត្តា ពាហុជោតិ ហិ និកាយន្តរិកានំ លទ្ធិ. យស្មិំ បន រាជិនិ អសេសា សាមន្តា បណមន្តិ, សោ អធិស្សរាខ្យោ [អមរ ១៨.២]. សំ សត្តោ លគ្គោ អន្តោ យស្សា សា សមន្តា, សវិសយានន្តរា ភូមិ, សមន្តាយ ឥមេ សាមន្តា, អនន្តររាជានោ.

ទ្វយំ ចក្កវត្តិនិ. សព្ពភូមិយា ឥស្សរោ សព្ពភុម្មោ, ណ្យោ. បុញ្ញោបនីតេន ចក្ករតនេន វត្តតេ អសាធុទមនិកាទិរាជវត្តំ អនុតិដ្ឋតីតិ ចក្កវត្តី, ណី, ចក្ករតនំ វត្តេតិ អាកាសេ អត្តនោ បុរតោ គមយតីតិ វា ចក្កវត្តី, បុញ្ញចក្កំ, ចតុចក្កំ វា សត្តេសុ វត្តេតិ, តេ វា អស្មិំ វត្តេតីតិ ចក្កវត្តី, ចក្ករតនុប្បាទនត្ថំ ទ្វាទសវស្សចរិតំ ទសរាជធម្មំ វត្តមេតស្សត្ថីតិ វា ចក្កវត្តី. តត្ថ អន្តោជនស្មិំ ពលកាយេ ធម្មិការក្ខាវរណគុត្តិយា សំវិធានំ, ខត្តិយេសុ, អនុយុត្តេសុ, ព្រាហ្មណគហបតិកេសុ, នេគមជានបទេសុ, សមណព្រាហ្មណេសុ, មិគបក្ខីសុ, អធម្មការបដិក្ខេបោ, អធនានំ ធនុប្បាទនំ, សមណព្រាហ្មណេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហបុច្ឆនន្តិ ឥទំ ទសវិធំ ចក្កវត្តិវត្តំ, ឥទមេវ ច គហបតិកេ, បក្ខិជាតេ ច វិសុំ កត្វា គហណវសេន ទ្វាទសវិធម្បិ ទីបេសុ. ចតូស្វបិ ទីបេសុ អាណាធម្មចក្កានិ សត្តេសុ ¶ បវត្តេតីតិ វា ចក្កវត្តី. អញ្ញោ អសព្ពភុម្មោ អនវកាសោ សាមន្តោ ភូបោ មណ្ឌលិស្សរោ នាម. សយមាណាបវត្តិដ្ឋានវសេន បរិច្ឆិន្នស្សេវ មណ្ឌលស្ស ឥស្សរោ, ន សព្ពមណ្ឌលស្សាតិ មណ្ឌលិស្សរោតិបិ. ឯត្ថ ច ‘‘សព្ពភុម្មោ, ចក្កវត្តី’’តិ ទ្វីហិ នាមេហិ ចតុទីបិស្សរោ រាជា ទីបិតោ, ឥធានាគតេបិ សង្គហេត្វា កថិតេន អធិស្សរបទេន ឯកទីបិស្សរោ រាជា, មណ្ឌលិស្សរបទេន បទេសិស្សរោ រាជា ទីបិតោ. អថ វា មណ្ឌលិស្សរបទេន ឯកទីបិស្សរោ រាជា, សេសេហិ រាជរាជញ្ញាទីហិ ពាហុជបរិយន្តេហិ បទេសិស្សរោ ទីបិតោ.

៣៣៦. ទ្វយំ រាជភេទេ. សុខុមតាយ លីនា អបាកដា ឆវិយោ យេសំ តេ លិច្ឆវិនោ. លិច្ឆវី ច វជ្ជី ចាតិ ទ្វន្ទោ. ទ្វយំ សម្មាសម្ពុទ្ធកុលេ រាជិនិ. បុរិមតរសម្ភូតេ សក្យកុលេ សញ្ជាតត្តា សក្យោ, ណោ. សក្កោបិ. សក្យេ ភវោ សាកិយោ, ឥយោ, យលោបោ, ទីឃោ ច.

បញ្ចកំ ពុទ្ធបុត្តស្សាយស្មតោ រាហុលស្ស មាតរិ. ភទ្ទ កល្យាណេ, សោខ្យេ ច. កុលាចាររូបាទិវសេន កល្យាណត្តា ភទ្ទា. កច្ចស្សាបច្ចំ កច្ចានា, អបច្ចសទ្ទោយំ និច្ចំ នបុំសកេ បុត្តេ, បុត្តិយញ្ច ភវតីតិ. ‘‘រាហុ វិយ ចន្ទំ មម និក្ខមនំ លាតុកាមោ ចាយំ មេ បុត្តោតិ រាហុលោតិ នាមេន ភវិតព្ព’’ន្តិ មនសិ កត្វា ‘‘រាហុ ជាតោ, ពន្ធនំ ជាត’’ន្តិ បិតរា វុត្តោ សិក្ខាកាមោ អាយស្មា រាហុលោយេវេត្ថ រាហុលោ, តស្ស មាតា រាហុលមាតា, ពិម្ពំ វុច្ចតិ សរីរំ, អតិសយវណ្ណសរីរយុត្តតាយ ពិម្ពា, វមិធាតុម្ហា វា ¶ ពោ, វស្ស ពត្តំ. យសោ វុច្ចតិ បរិវារោ, កិត្តិ ច, តេ ធារេតីតិ យសោធរា, មនាទិត្តា អស្សោ.

៣៣៧-៣៣៩. យេសំ ខត្តិយានំ ធនំ សតំ ហោតិ, កីទិសំ តំ ធនំ? និធានគំ បថវាទីសុ និធានវសេន គតំ បវត្តំ, តេសំ ធនានំ សតំ កហាបណានំ, កិត្តកប្បមាណានំ? កោដីនំ សតំ. កេន បរិច្ឆេទេន? ហេដ្ឋិមន្តេន ហេដ្ឋិមកោដ្ឋាសេន, ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន វា កោដីនំ សតំ ហោតិ. ទិវសវឡញ្ជោ ទិវសេ ទិវសេ វឡញ្ជិតព្ពោ បន កហាបណោ វីសតម្ពណមត្តំ ហោតិ, តេ ខត្តិយា ‘‘ខត្តិយមហាសាលា’’ត្យុច្ចន្តេ. មហន្តោ ធនសារោ យេសន្តេ មហាសាលា, លត្តំ, អម្ពណមត្រ ឯកាទសទោណមត្តំ.

យេសំ ទ្វិជានំ ព្រាហ្មណានំ និធានគានិ និធានវសេន បវត្តានិ អសីតិកោដិធនានិ ហោន្តិ, ទិវសវឡញ្ជោ បន កហាបណោ ទសម្ពណមត្តំ ហោតិ, តេ ទ្វិជា ‘‘ទ្វិជមហាសាលា’’ត្យុច្ចន្តេ.

និធានគេ, វឡញ្ជេ ច ធនេ តទុបឌ្ឍេ តេសំ ទ្វិជមហាសាលានំ ធនស្ស ឧបឌ្ឍភាគេ សតិ គហបតិមហាសាលា នាម សិយុំ, ឧភយត្រាបិ ហេដ្ឋិមន្តេនេវ ធនបរិច្ឆេទោ.

៣៤០. យោ ¶ ន ហីនោ, ន ចុក្កដ្ឋោ, មជ្ឈិមាធិការព្យវដ្ឋិតោ រាជបុត្តសេនាបតិមហាកណិត្ថរាទិ, សោ មហាមត្តោ. មហតី មត្តា បរិច្ឆេទោ យស្ស មហាមត្តោ, រូបភេទេន បដ្ឋានំ ក្លីវំ.

‘‘បកតិយំ មហាមត្តេ, បញ្ញាយំ បរមត្តនិ;

នបុំសកំ បធានំ តំ, ឯកត្តេ តុ’ត្តមេ សទា’’តិ.

រភសោ ច. ‘‘មហាមត្តោ, បដ្ឋានោ ចា’’តិ តុ បុំសកណ្ឌេ វោបាលិតោ. បកដ្ឋេ តិដ្ឋតីតិ បដ្ឋានំ, យុ [អភិធានប្បទីបិកា ដីកា ៩៨៣, ១១២៣ គាថាសុបិ បស្សិតព្ពំ].

បញ្ចកំ មន្តិនិម្ហិ. មតិប្បធានោ សចិវោ សហាយោ. ឥតិកត្តព្ពតាវធារណំ មន្តោ, តំយោគា មន្តិនី. អស្សត្ថ្យត្ថេ ឥនី, អថ វា មន្តេន នយតីតិ មន្តិនី, អថ វា មន្តយោគា មន្តិ, នេតីតិ នី, មន្តិ ច នី ចាតិ មន្តិនី. ‘‘មតិសចិវមន្តិនី’’តិបិ បាឋោ, តទា ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ វា ទ្វន្ទោ. រញ្ញា សហ ជីវតីតិ សជីវោ. សចតេ សមវេតោ ភវតីតិ សចិវោ. សច សមវាយេ, វោ, ឥការាគមោ ច. សព្ពកិច្ចេសុ រញ្ញា មន្តេន អមា សហ ភវតីតិ អមច្ចោ, អមាសទ្ទោយំ និបាតោ សហត្ថេ ច្ចបច្ចយោ. សជីវមត្តេ ចាមច្ចសទ្ទោ វត្តតិ. ទ្វយំ សេនាបតិម្ហិ. សេនំ នយតីតិ សេនានី. ចមូនំ សេនានំ បតិ ចមូបតិ.

៣៤១. ន្យាសាទីនំ ¶ ឥណាទានទាយវិភាគាទីនំ វិវាទានំ វោហារានំ ឧបទដ្ឋរិ ឧបទស្សិតេ អក្ខទស្សោ, អក្ខេ វោហារេ បស្សតីតិ អក្ខទស្សោ, ណោ, ធម្មាធិករណិយោ. បុច្ឆាវិវាកោ, បញ្ហវិវាកោប្យត្រ.

បជ្ជឌ្ឍំ បដិហារេ. ទ្វារេ និយុត្តោ ទោវារិកោ, ណិកោ, ឱការាគមោ. បដិហរតិ វិញ្ញាយតិ តេនាតិ បដិហារោ, ណោ. ទ្វារេ តិដ្ឋតីតិ ទ្វារដ្ឋោ, សកត្ថេ កោ. ទ្វារបាលកោ. ទ្វារដ្ឋិតោ, ទស្សកោប្យត្រ.

៣៤២. រាជូនំ អង្គរក្ខគណោ អនីកដ្ឋោតិ មតោ. ‘‘រក្ខិវគ្គោ តុ យោ រញ្ញំ, សោ’នីកដ្ឋោ’ភិធីយតេ’’តិ អមរមាលាយញ្ច, អនីកេន សមូហេន តិដ្ឋតីតិ អនីកដ្ឋោ, ណោ.

ទ្វយំ មហល្លកេ. កញ្ចុកំ ចោឡំ, តំយោគា កញ្ចុកី. សោកំ វិន្ទតីតិ សោវិទល្លោ. វិទ លោភេ, លោ, កលោបោ. ថាបតិ, សោវិទោប្យត្រ. ទ្វយំ សេវកេ. បភុនោ បច្ឆា ជីវតីតិ អនុជីវី, ណី. សេវ សេវនេ, ភូ, ណ្វុ. អត្ថីប្យត្រ. អត្ថ យាចនាយំ. អត្ថនមត្ថោ, អាសីសោ, តំយោគា អត្ថី.

៣៤៣. ទ្វយំ ¶ អធិកមត្តេ. គាមេសុ អធិកត្តា អធិកា ឥក្ខា អនុភវនមេតស្ស អជ្ឈក្ខោ, ឥស្សត្តំ. អធិកំ ករោតីតិ អធិកតោ. ឥទំ ទ្វយំ ថាយុកគោបានំ ទ្វិន្នម្បិ នាមំ. តត្រ ឯកគាមេ អធិកតោ ថាយុកោ, ពហូសុ គាមេស្វធិកតោ គោបោ. វុត្តញ្ចាមរកោសេ ‘‘ថាយុកោធិកតោ គាមេ, គោបោ គាមេសុ ភូរិសូ’’តិ. [អមរ ១៨.៧] រុទ្ទេនាបិ វុត្តំ ‘‘គាមេស្វធិកតេ គោបោ, គោដ្ឋជ្ឈក្ខេបិ វល្លភោ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៨.៧].

ទ្វយំ សុវណ្ណរជតជ្ឈក្ខានំ ទ្វិន្នម្បិ នាមំ. ហិរញ្ញំ វុច្ចតិ អកតសុវណ្ណាទិ, តត្រ និយុត្តោ ហេរញ្ញិកោ. កន ទិត្តិគតិកន្តីសុ, និបុព្ពោ, ខោ, និក្ខោ, សុវណ្ណាទិវិការោ, តត្រ និយោគោ និក្ខិកោ. វិសេសតោ បន សុវណ្ណជ្ឈក្ខេ ភោរិកោ. ភូរិសទ្ទោ សុវណ្ណេ, តំយោគា ភោរិកោ. រូប្យាជ្ឈក្ខេនិក្ខិកោ, តស្មា’យ’មុភយត្រាបិ ហេរញ្ញិកោតិ សាមញ្ញស្មិំយេវ. វុត្តញ្ច –

‘‘ភោរិកោ កនកាជ្ឈក្ខោ,

រូប្យា’ជ្ឈក្ខោ តុ និក្ខិកោ’’តិ [អមរ ១៨.៧].

សស្ស អត្តនោ វិជិគីសភូតស្ស ទេសានន្តរោ សមន្តតោ មណ្ឌលីភូតោ រាជា សត្តុរុច្ចតេ ឯកត្ថាភិនិវេសិតត្តា. តតោ បរំ វិជិគីសភូម្យេកន្តរិកោ មិត្តោ ឯកត្ថការិត្តនោបការត្តា. អរិវិជិគីសមិត្តានំ បន មណ្ឌលានំ ពហិភូតោ ទូរមណ្ឌលដ្ឋោ វិជិគីសភូមិយា អច្ចន្តព្យវហិតោ ពលាធិកោបិ យោ នាបករោត្យុបការោតិ វា, ស ឧទាសីនោ ទូរមណ្ឌលត្តេនោបការត្តា. ទូរមណ្ឌលេ ¶ អាសតីតិ ឧទាសីនោ, ឧបុព្ពោ អាស ឧបសេវនេ, យុ, អស្សិ, ទាគមោ ច. សត្តុមភិយុញ្ជមានស្ស វិជិគីសស្ស សត្តុហិតាយ យោ បណ្ហិំ គណ្ហតិ បិដ្ឋិតោ វត្តតិ, សោ បណ្ហិគ្គាហោ. ‘‘បណ្ហិ បច្ឆា បទំ វិជិគីសស្សា’’តិ រតនកោសេ. ‘‘បណ្ហិបាទេ ព្យូហបិដ្ឋេ’’តិ [តិកណ្ឌសេស ៣.៣.១៣៤] តិកណ្ឌសេសោ. ‘‘បណ្ហិ បច្ឆិមភាគេ ច, បាទមូលោមទិដ្ឋិសុ. សេនាបិដ្ឋេ កុម្ភិយញ្ចេ’’តិ តុ នានត្ថសង្គហេ.

៣៤៤-៣៤៥. ទិដ្ឋន្តំ រិបុម្ហិ. មិត្តបដិបក្ខត្តា អមិត្តោ, របត្យវណ្ណំ រជតេតិ រិបុ, ឧ, ឥត្តំ, រប, លប, ជប, ជប្ប វចនេ វា. វេរំ វិរោធោ យស្សត្ថីតិ វេរី, ឦ, ទុក្ខហេតុត្តា សបត្តិ ឥវ សបត្តោ, ឥវត្ថេ អការបច្ចយោ. អរ គមនេ,តិ, ភូវាទិត្តា អាគមោ. សទ សាទនេ, តុ, ភូវាទិ, សត្តុ, យវាទិចុណ្ណេបិ. អរ គមនេ, វេរមរតីតិ អរិ, រស្សន្តោ ឥ. សបត្តាទីនំ ចតុន្នំ ទ្វន្ទោ, ‘‘ព្យញ្ជនោ ច វិសំយោគោ’’តិ សុត្តេ ចគ្គហណេន ឯកតការស្ស លោបោ ច. បតិយមត្ថនំ បច្ចត្ថោ, តំយោគា បច្ចត្ថិកោ, បតិយំ វិបរីតគមនំ. បន្ថ គតិយំ, ចុរាទិ. បរិបន្ថោ បរិស្សវដ្ឋានំ, តំយោគា បរិបន្ថី. បដិវិរុទ្ធោ បក្ខោ សហាយោ បដិបក្ខោ, តថា វិបក្ខោ. ន ហិតោ អហិតោ. ហិំសាយំ រមតីតិ [បរតីតិ (?)] បរោ, ក្វិ. បដិបក្ខភាវេន អមតិ គច្ឆតីតិ បច្ចាមិត្តោ, អម គមនេ, តោ, ទ្វិត្តំ. នត្ថិ ឯតស្មា ឦតិ ឧបទ្ទវោតិ អនីតោ ¶ , មិត្តោ, តប្បដិបក្ខោ បច្ចនីតោ, សោ ឯវ បច្ចនីកោ, តស្ស កោ, យថា និយកោ. វិរោធោស្សត្ថីតិ វិរោធី, ឦ. ទិស, ទុស អប្បីតិយំ, ទិវាទិ. វិទុស្សនសីលតាយ វិទ្ទេសី, ទ្វិត្តំ, ឥស្សេត្តំ. ទុស្សតីតិ ទិសោ, អ. តបច្ចយេ ទិដ្ឋោ, ធាត្វន្តេន សហ ដ្ឋាទេសោ. ទ្វេសណោ, ទុហទយោ, ទស្សុ, សាត្តវោ, អភិឃាតីប្យត្រ.

ទ្វយំ អនុកូលនេ. អនុរោធនំ អនុរោធោ, ណោ. រុធ អាវរណេ. អនុរូបំ បវត្តនំ អនុវត្តនំ, វតុ វត្តនេ, ភូ, យុ.

៣៤៦. បញ្ចកំ មិត្តសាមញ្ញេ. មិទ ស្នេហេ, ភូវាទិ, តោ, វយសា តុល្យោ វយសោ, មូលវយោសទ្ទេហិ សញ្ញាយំ សបច្ចយោ [យបច្ចយោ (?) បាណិនិ ៤.៤.៩១ សុត្តំ បស្សិតព្ពំ], សព្ពការិយេសុ សហ វយតីតិ វា វយសោ, វយ គមនេ, សហស្ស សោ វណ្ណវិបរិយយោ. សហ អយតិ កិច្ចេសូតិ សហាយោ, អយ គមនេ, សហស្ស សាភាវោ, យថា សហធម្មិកោ. សហ វា ហានិ, អយោ វា វុឌ្ឍិ យស្ស សហាយោ, តិបទពហុព្ពីហិ, យថា បរក្កមាធិគតសម្បទា. អថ វា ហានិ ច អាយោ ច ហាយា, និលោបោ, តេ យស្ស អត្ថិ, សោ សហាយោ, ‘‘សបក្ខកោ, សលោមកោ’’ត្យាទីសុ វិយ សសទ្ទស្ស វិជ្ជមានត្ថត្តា. សុន្ទរំ ហទយមេតស្សាតិ សុហទយោ, អលោបោ, ទ្យស្ស ជោ, សោវ សុហជ្ជោ. សហ បរិសហនេ. បរិសហនំ អទុស្សនំ, ខោ, ហលោបោ, សខា, រាជាទិ, សមានោ ខ្យាតោ បតីតោ វា សខា, យលោបោ, សមានស្ស ¶ ច សភាវោ. សិនិទ្ធោ, ស្និទ្ធោ, សវយោប្យត្រ. សខ្យសត្តបទិនា បន មេត្តិយំ វត្តន្តិ. សខិម្ហិ ភវំ សខ្យំ. សត្តហិ បទេហិ អវគម្យតេតិ សត្តបទិនំ [សត្តបទីន (អមរ ១៨.១២)], ឥនោ.

ទ្វយំ អភេជ្ជមិត្តេ. សព្ពកាលំ ភជតីតិ សម្ភត្តោ, ភជ សេវាយំ, ភូវាទិ. ទឡ្ហោ ថិរោ មិត្តោ ទឡ្ហមិត្តោ. ទ្វយំ ទិដ្ឋមត្តមិត្តេ. កិញ្ចិ កាលំ បស្សិតព្ពោតិ សន្ទិដ្ឋោ. សំសទ្ទោយមប្បត្ថោ. ទិស បេក្ខនេ, ទស្សនំ ទិដ្ឋំ, តំ មត្តា បមាណមេតស្ស ទិដ្ឋមត្តកោ, សកត្ថេ កោ.

៣៤៧. ទ្វយំ ចរបុរិសេ តាបសាទិរូបេន ចរមត្តេ. ចរតិ ជានាតិ បរចក្កន្តិ ចរោ, អ, ចារោបិ, ណោ. គុឡ្ហបុរិសោ គុត្តបុរិសោ. យថារហវណ្ណោ, បណិធិ, អប្បសបោ, ផស្សោប្យត្រ. តត្រាទិទ្វយំ វាណិជកសិពលលិង្គភិក្ខុកច្ចាយនាទិលេសេន ថាយិនិចរេ. ឥតរេ ឥធាគតសទិសត្ថេ. វណ្ណោ បការោ, យថារហវណ្ណោ យថារហប្បការោ. យេន បរចក្កំ សក្កា ញាតុំ តប្បការវា ឥច្ចត្ថោ. បណិធិយ្យតេ ញេយ្យមស្មិំ បណិធិ, ឥ. អបកដ្ឋំ សប្បតិ ចរតីតិ អបសប្បោ, អ. ផុស ពាធនផុសនេសុ, អ, ផស្សោ.

តិកំ បថិកេ. បថេ គច្ឆតីតិ បថាវី, វី, ទីឃោ. ឥកោ, បថិកោ. អទ្ធនិ មគ្គេ គច្ឆតិ សីលេនាតិ អទ្ធគូ. អទ្ធគោប្យត្រ.

ទ្វយំ ទូតេ. ទុ បរិតាបេ, តោ. សន្ទេសំ វាចិកំ ហរត្យនេនេតិ [ហរតីតិ (?)].

ទ្វយំ ¶ ជោតិសិកេ. គណយតីតិ គណកោ, ណ្វុ. មុហុត្តំ កាលវិសេសំ ជានាតីតិ មុហុត្តិកោ, វាគ្គហណេន ន វុទ្ធិ. សំវច្ឆរោ, ជោតិសិកោ, ទេវញ្ញូ, មោហុត្តោ, ញាណិកោ, កាតន្តិកោប្យត្រ. កតន្តោ ទេវមត្តំ, តំ ជានាតីតិ កាតន្តិកោ.

៣៤៨. ទ្វយំ លេខកេ. លិខ លេខនេ, ភូ, ណ្វុ. លិបេន មស្យោបទេសេន ភវតីតិ លិបិ, ឥ, វណ្ណសណ្ឋានោ, តំ ករោតីតិ លិបិការោ. អក្ខរចណោ, អក្ខរចុញ្ចុប្យត្រ. ចន ទានេ, ភូ. ចញ្ចុ គតិយំ.

មេលានន្ទា មសិមណិ, មេលន្ធុ វណ្ណកូបិកា;

មសិជលន្តុ មេលា ច, បត្តញ្ជនំ មសិ ទ្វិសុ.

លេខនី វណ្ណតូលី ច, វណ្ណកក្ខរតូលិកា;

វណ្ណទូតោ សោត្ថិមុខោ, លេខោ វាចិកហារកោ.

កាចនកិតលិកោ ច, កាចនំ តន្និពន្ធនំ;

លេខ្យដ្ឋានំ គន្ថកុដិ, មុទ្ទា បច្ចយការិនី [តិកណ្ឌសេស ២.៨.២៧, ២៨, ២៩].

ទ្វយំ វណ្ណេ. វណ្ណីយតិ បកាសីយតិ អត្ថោ យេន, សោ វណ្ណោ, វណ្ណ បកាសនេ. ន ខរតិ ន ខីយតីតិ អក្ខរោ, ខរ វិនាសេ, ខិ ខយេ វា, តទា អរោ. លិខនំ, លិបិ, លិខិ ឥមេ វណ្ណសណ្ឋានេ វត្តន្តិ. លិបិលិខិយោ ឥត្ថិយំ.

ភេទាទយោ ឥមេ ចតុរោ ឧបាយា សត្តុវិជយការណានិ. សត្តុវិជយមុបគច្ឆន្តិ ឯតេហីតិ ឧបាយា. បរស្មា វិសិលេសនំ ភេទោ.

ស្នេហរាគាបនយនំ ¶ , សំហាសោប្បាទនំ តថា;

សន្តជ្ជនញ្ច ភេទោយំ, វិញ្ញូហិ តិវិធោ មតោ [កាមន្ទកីយនីតិសារ ១៧.៨].

តត្រាយំ តវានុគ្គតេន បវុទ្ធោ បាសាទតរវោ វិយ អត្តានញ្ចោច្ឆិន្ទិស្សតីតិ សង្កាយំ ជនិតាយំ ស្នេហភត្តិញ្ចាបនយតិ. អភិភវនញ្ចោបាទយតិ [បទ្ធញ្ចោបាទយតិ (ក.)]. អញ្ញស្ស ច បរិយបច្ចាមិត្តានុគ្គហណស្ស មរណមេវន្តោ ភវិស្សតីត្យេវំបការមភិភយនំ សន្តជ្ជនំ.

វធោត្ថគ្គហណញ្ចេវ, បរិក្លេសោ តថេវ ច;

ឥតិ ទណ្ឌវិធញ្ញូហិ, ទណ្ឌោបិ តិវិធោ មតោ [កាមន្ទកីយនីតិសារ ១៧.៩].

បរិក្លេសោ ពន្ធនតាឡនាទិ.

អញ្ញមញ្ញោបការានំ, ទស្សនំ គុណកិត្តនំ;

សម្ពន្ធស្ស សមក្ខានំ, អាយតិំ សម្បកាសនំ.

វាចា បេសលយា សាធុ, តវាហមិតិ ចប្បណំ;

ឥតិ សាមវិធញ្ញូហិ, សាមំ បញ្ចវិធំ មតំ [កាមន្ទកីយនីតិសារ ១៧.៤-៥].

‘‘អស្មិំ ឯវំ កតេ ឥទំ អម្ហាកំ ភវិស្សតី’’តិ អាសាទស្សនំ អាយតិសម្បកាសនំ. អប្បណមិត្យង្គស្ស ទានំ.

ទានញ្ច បញ្ចធា សារស្សាសារស្ស ច ទព្ពស្ស គហិតស្ស សមប្បណំ, តថាគហិតស្សានុមោទនំ, តថា អបុព្ពទានំ, តថា ‘‘អមុស្ស ទព្ពំ គណ្ហាហិ, តថេវ ភវិស្សតី’’តិ បរសេសុ សយំ គាហប្បវត្តនំ, តថា ឥណប្បមោចនញ្ចេតិ. យថាហ –

‘‘យោ សម្បត្តធនោស្សគ្គោ, ឧត្តមមជ្ឈិមាធមោ;

បតិទានំ តថា តស្ស, គហិតស្សានុមោទនំ.

ទព្ពទាន’មបុព្ពញ្ច ¶ , សយំ គាហប្បវត្តនំ;

ទេយ្យស្ស បដិមោក្ខោ ច, ទានំ បញ្ចវិធំ មត’’ន្តិ [កាមន្ទកីយនីតិសារ ១៧.៦-៧].

ឯតេ ចត្តារោ ឧបាយា មាយាទីស្វេវន្តោគធា, តថា ហិ មាយោបេក្ខា ច ទណ្ឌន្តោគធា. ឥន្ទជាលញ្ច ភេទេ អន្តោគធំ. កេចិ បនាហុ

‘‘សាមំ ទានញ្ច ភេទោ ច, ទណ្ឌោ ចេតិ ចតុក្កកំ;

មាយោបេក្ខិន្ទជាលញ្ច, សត្តោបាយា បកិត្តិតា’’តិ [កាមន្ទកីយនីតិសារ ១៧.៣].

៣៤៩. នាមមត្តេន វុត្តានំ ភេទាទីនមិទានិ បរិយាយាន្យាហ. តត្រ ទ្វយំ ភេទេ. ជប មានសេ ច [ជបោ ចិន្តនវាចាសុ (ធាត្វត្ថសង្គហ, ១៣៥ គាថា)], ភូ, ណោ. ភិទិ ទ្វិធាករណេ, ណោ.

តិកំ ទណ្ឌេ. ទណ្ឌ និបាតនេ, ចុរាទិ. សហោ វុច្ចតិ ពលំ, តព្ភវំ សាហសំ. ទមនំ ទមោ, ទីឃបដិសេធោ.

៣៥០. សាមំ សុទ្ទវគ្គេ, ទានញ្ច ព្រាហ្មណវគ្គេ កថេស្សតិ. សាម្យាទយោ សត្តរេវាចរិយមតេ. បរម្បរោបការិត្តា រជ្ជស្សង្គានិ. បកដ្ឋមុបកុព្ពន្តិ រជ្ជន្តិ បកតិយោតិ ចោច្ចន្តេ. វុត្តញ្ច កាមន្ទកីយេ –

‘‘សាម្យ’មច្ចញ្ច រដ្ឋញ្ច, ទុគ្គំ កោសោ ពលំ សខា;

បរម្បរោបការីទំ, សត្តង្គំ រជ្ជមុច្ចតេ [កាមន្ទកីយនីតិសារ ៤.១].

អមច្ចរដ្ឋទុគ្គានិ ¶ , កោសោ ទណ្ឌោ ច បញ្ចមោ;

ឯតា បកតិយោ វុត្តា, វិជិគីសស្ស រាជិនោ.

ឯតា បញ្ច តថា មិត្តំ, សត្តមោ បថវីបតិ;

សត្តប្បកតិកំ រជ្ជំ, ឥច្ចាហ សូរបូជិតោ’’តិ.

តត្រ បោរសេណីនំ បធានភាវេបិ សតិ រដ្ឋគ្គហណេន, ពលគ្គហណេន វា គហណសិទ្ធន្តិ នេហ វិសុំ គហណំ កតំ, អមរកោសេ បន ទ្វីហិ គហណេ សិទ្ធេបិ បធានត្តាខ្យាបនត្ថំ វិសុំ គហិតា. វុត្តញ្ហិ តត្រ –

‘‘សាម្យ’មច្ចោ សខា កោសោ, រជ្ជទុគ្គពលានិ ច;

រជ្ជង្គានិ បកតយោ, បោរានំ សេណិយោបិ ចេ’’តិ [អមរ ១៨.១៧].

ឯសញ្ច សាម្យមច្ចរដ្ឋទុគ្គកោសពលសខីនំ បុព្ពតរស្ស គរុត្តំ វិញ្ញេយ្យំ, ឥហ តុ នាមលិង្គានុសាសនេ អភិធានសត្ថេ អនុបយោគតោ យថាក្កមំ គរុត្តំ ន វត្តុមិច្ឆតីតិ ព្យតិក្កមេនោបញ្ញាសោ កតោ.

សុវណ្ណាទិមយភណ្ឌាគារំ កោសោ, បព្ពតោទករុក្ខាទីហិ ទុគ្គមំ បុរំ ទុគ្គំ, វិជិតំ ជនបទវតី ភូមិ, ពលំ ចក្កំ, តញ្ច មោលភតសេណិសហាយាមិត្តាដវិកភេទេន ឆព្ពិធំ. តត្រ កមាគតំ មោលំ, វេតនសម្ពន្ធំ ភតំ, បោរំ ពលំ សេណី, សហាយភូតំ សហាយោ, អមិត្តភូតំ អមិត្តំ, អដវិកំ អដវិសហាយោ មិត្តំ. តទបិ សហជ្ជំ, បាកតំ, កិត្តិមញ្ចេតិ តិវិធំ. ‘‘លិង្គេ សភាវេ បកតិ, បោរាមច្ចាទិយោនិសុ. តិលិង្គំ គុណសាម្យេបី’’តិ [ព្យាខ្យាសុធា ១.៤.២៩] រុទ្ទោ.

៣៥១. បភាវាទីនំ ¶ វសា សត្តិយោ នាម តិស្សោ ភវន្តិ. សក សត្តិយំ,តិ. តត្រ យំ សន្ធាទីនំ, ភេទាទីនញ្ច យាថាវតោ អវដ្ឋាបនំ, តំ ញាណពលំ មន្តសត្តិ, សកសម្បត្តុប្បត្តិយំ កោសទណ្ឌា បភូសត្តិ, តេសំយេវ បភុត្តសម្បាទនេ សាមត្ថិយតោ. វុត្តញ្ច ‘‘កោសទណ្ឌពលំ បភូសត្តិ’’រិតិ [ចិន្តាមណិដីកាយម្បិ]. ពលវតី ឧស្សាហចេដ្ឋា ឧស្សាហសត្តិ. វុត្តញ្ច ‘‘វិក្កមពលមុស្សាហសត្តិ’’រិតិ [ព្យាខ្យាសុធា ២.៨.១៩ ចិន្តាមណិដីកាយម្បិ].

បភាវាទីនំ សការណំ សរូបំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បភាវោ’’ច្ចាទិ. ទមនំ ទណ្ឌោ, តទត្ថិយា ពលម្បិ ទណ្ឌោ. តតោ ជាតំ យំ តេជោ, តំ បភាវោ. តតោ ជាតោ យោ តេជោ, សោ ‘‘បភាវោ’’តិបិ បុល្លិង្គេន យោជនីយំ. បភវន្តិ តេជស្សិនោ អនេនេតិ បភាវោ, ណោ. បកដ្ឋោ វា ភាវោ បភាវោ. កោសោ ធនំ, តតោ ជាតោ យោ តេជោ, សោ បភាវោ នាម. តថា កោសជោ តេជោ ធនេន សត្តូនមុបករណំ. បតបន្តិ តេជស្សិនោ ភវន្ត្យនេនេតិ បតាបោ, ណោ.

៣៥២. ទ្វយំ មន្តេ. មន្តា វុច្ចតិ បញ្ញា, សា ឯតស្មិំ វិជ្ជតិ តាយ និប្ផាទេតព្ពត្តាតិ មន្តោ, អថ វា មន្ត គុត្តភាសនេ, ភាវេ ណោ. ឥតរត្រ ភាវេ យុ.

សោ ¶ មន្តោ ទ្វិគោចរោ ទ្វិន្នំ ជនានំ វិសយភូតោ ចតុក្កណ្ណោ នាម. ចត្តារោ កណ្ណា ឯត្ថ ចតុក្កណ្ណោ. សោ មន្តោ តិគោចរោ តិណ្ណំ ជនានំ វិសយភូតោ ឆក្កណ្ណោ នាម. មន្តោ នាម ចតុក្កណ្ណោ វា ឆក្កណ្ណោ វា កត្តព្ពោ, ន តតោ បរន្តិ ទ្វិន្នមេវេត្ថ គហណំ. អមរកោសេ បន ឆក្កណ្ណោបិ បដិក្ខិត្តោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘អឆក្កណ្ណោ, យោ តតិយាទ្យគោចរោ’’តិ [អមរ ១៨.២២].

សព្ពបារិសទត្តា [សព្ពបាឋិបទត្តា (ក.)] ព្យាករណស្ស សោតូនំ សមយន្តរេស្វបិ បដុភាវជននត្ថំ ឥធានាគតាបិ ឆគ្គុណាទយោ អានេត្វា កថេតព្ពា. វុត្តញ្ហិ –

‘‘សព្ពបារិសទំ [សព្ពបាដិបទំ (ក.)] ហិទំ, សព្ពសត្ថ’មតោ មតំ;

និស្សីយតេ ក្វចិ កិញ្ចិ, សព្ពេស’មត្រ វាទិន’’ន្តិ.

យថា ឆគ្គុណា សន្ធិ វិគ្គហយានាសនទ្វេធាសយា [អមរ ១៨.១៨-៩]. តត្រ សន្ធិ ឧបហារលក្ខណោ តិវិធោ កោសទណ្ឌភូមិប្បទានហេតុកោ. អបហារលក្ខណោ វិគ្គហោ, សោបិ តិវិធោ បកាសយុទ្ធំ កូដយុទ្ធំ តុណ្ហិយុទ្ធន្តិ.

បរព្យសនតាសបត្តិទេសកាលាត្យុទយាវាបយានមត្តេន សាទ្ធេ បរស្មិំ កតាចរស្ស គុណានុរត្តបកតិស្ស វិជិគីសស្ស យាត្រា យានំ [កាមន្ទកីយនីតិសារេ ១១ សគ្គេ បស្សិតព្ពំ], តញ្ច វិគ្គយ្ហយានំ សន្ធាយយានំ សម្ភូយយានំ បសង្គយានំ ឧបេក្ខិយយានមិតិ បញ្ចវិធំ. បតិគ្គាហីនំ និគ្គយ្ហ, សន្ធាយ, ឧបេក្ខិយ វា យំ យានំ, តំ វិគ្គយ្ហយានាទិ. យទា ន សក្កោតិ, តទា សាមន្តេហិ សហេកីភូយ យានំ សម្ភូយយានំ. អញ្ញត្រ គន្តព្ពេ អញ្ញស្មិំ បសង្គតោ គមនំ បសង្គយានំ.

‘‘ន មំ បរោ ហន្តុំ សមត្ថោ, នាហម្បិ បរ’’មិតិ កាលាទិកេ បរិក្ខិត្វា វិជិគីសស្ស ទុគ្គាទីនិ វឌ្ឍយតោ ឋិតិ អាសនំ, តទបិ វិគ្គយ្ហាសនសន្ធាយាសនាទិភេទេន បញ្ចវិធំ. ពលីនំ ¶ សត្តូនំ មជ្ឈេ កាកក្ខិវា’លក្ខិតស្សោ’ភយត្រ វចនេនត្តនោ សមប្បណំ ទ្វេធំ. អញ្ញតរេន វា ពលវតរេន សន្ធិ, អញ្ញតរេន អពលេន វិគ្គហោ ទ្វេធំ. សត្តុនោ វា បកតីហិ សន្ធាយ យោ តេន វិគ្គហោ, សត្តុនេវ វា យោ សន្ធិវិគ្គហសមុទាយហេតុកោ [សត្តុនោវ វា សន្ធិវិគ្គហសមុទាយហេតុនោ (ព្យាខ្យាសុធា ១.៨.១៨)] ទុគ្គាសយស្ស ព្យាបារោ, សោបិ ទ្វេធំ. បរសន្តានមប្យោភយវេទនានំ ឧភយតោ វុត្តិ ទ្វេធមុច្ចតេ.

‘‘ឧច្ឆិជ្ជមានោ រិបុនា និរុបាយ បតិក្រិយោ. សត្តិហីនោ សមាសិយតេ’’តិ [ព្យាខ្យាសុធា ១.៨.១៨] ហីនេនាញ្ញស្ស ពលវតរស្ស ធម្មវិជយិនោ សមាសយនំ [ពលវតា អរិនា ឧច្ឆិជ្ជមានស្ស ហីនសត្តិនោ យំ ពលវធម្មវិជយិសមាសយនំ (ព្យាខ្យាសុធា ១.៨.១៨)], តស្សេវ វា ពលិនោ សត្តុនោ កោសាទិប្បទានេន អាសយនំ អាសយោ វុច្ចតេ. ឯតេ ឆគ្គុណា.

យស្មិញ្ច គុណេ ឋិតោ វិជិគីសោ សក្កោត្យត្តនោ អដ្ឋវគ្គិយកម្មានិ បវត្តយិតុំ, បរស្ស ចេតាន្យុបហន្តុំ, គុណមាធិដ្ឋេយ្យ, សា វុឌ្ឍិ.

កសិ វណិជ្ជំ បថោ ទុគ្គំ, សេតុ កុញ្ជរពន្ធនំ;

ខន្យាករធនាទានំ, សុញ្ញានញ្ច និវេសនំ [កាមន្ទកីយនីតិសារ ៥.៧៨].

ឥត្យេសោ អដ្ឋវគ្គោ.

យស្មិំ វា គុណេ ឋិតោ សកម្មានំ វុឌ្ឍិ, ខយំ វា នាភិបស្សតិ, តំ ឋានំ, យស្មិំ វា គុណេ ឋិតោ សកម្មានមុបឃាតំ បស្សតិ, តស្មិំ ន តិដ្ឋេយ្យ, សោ ខយោ, អយំ នីតិវេទីនំ តិវគ្គោ [អមរ ១៨.១៩]. ឥតរេសំ ធម្មត្ថកាមា តិវគ្គោ.

ទ្វយំ ¶ គុយ្ហេ. រហសិ ភវំ រហស្សំ, សោ, រហេ វា ភវំ រហស្សំ. គុហ សំវរណេ, កម្មនិ យោ. ឥទំ ទ្វយំ តីសុ. រហស្សោ មន្តោ, រហស្សា វាចា, រហស្សំ មន្តនំ.

៣៥៣. បញ្ចកំ វិជនេ. វិជិ បុថភាវេ, ភូ, តោ ច. វិចិ វិវេចនេ, បុថុភាវេ ច វា. ‘‘វិវិត្តំ តីសុ វិជនេ, អសំបក្កបវិត្តេសូ’’តិ រុទ្ទោ. វិគតោ ជនោ អស្មាតិ វិជនោ. ឆាទេតីតិ ឆន្នោ. ឆទ សំវរណេ. វិត្តមរហតីតិ រហោ, រហ ចាគេ, រមន្តេ អស្មិន្តិ វា រហោ, វណ្ណវិការោ. ‘‘រហោ និធុវនេ ចាបិ, រហោ គុយ្ហេ នបុំសក’’ន្តិ [ព្យាខ្យាសុធា ២.៨.២២] រភសោ. ទុតិយោ រហោសទ្ទោ អព្យយំ. និស្សលាកា, ឧបាសុប្យត្រ. និស្សលាកា ថី, ឧបាសុ អព្យយំ.

ទ្វយំ វិស្សាសេ. សស បាលនេ, ណោ. សម្ភ វិស្សាសេ. ‘‘វិស្សម្ភោ កេលិកលហេ, វិស្សាសេ’បណយេបិ ចេ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកាយម្បិ] រុទ្ទោ.

ទ្វយំ ន្យាយេ. យុជ សមាធិម្ហិ, សមាធិ អភ្យុបគមោ, តោ. ឧបគន្តព្ពត្តា ឧបាយិកំ. ឧបាយា សកត្ថេ ឥកោ, ឱបាយិកំ, ឱបយិកម្បិ [បាណិនិ ៥.៤.៣៤ (គណ)], លព្ភំ, ភជមានំ, អភិនីតំ, ន្យាយំ, ញាយំប្យត្រ.

៣៥៤. សិលោកំ ឱវាទេ. អវបុព្ពោ វទ វិយត្តិយំ វាចាយំ, ភាវេ ណោ. សាស អនុសិដ្ឋិម្ហិ,តិ, អាស្សិ, អនុសិដ្ឋិ ¶ . អនុសាសតេ អនុសាសនំ. បុមវជ្ជេ ឥត្ថិយំ, នបុំសកេ ច. ឯត្ថ ច ឯកស្សេវត្ថស្ស ភិន្នលិង្គេហិ តីហិ នាមេហិ កថនំ ន កេវលំ វាច្ចលិង្គោយេវ សទ្ទោ, អថ ខោ វាចកលិង្គោប្យត្ថីតិ ទីបនត្ថំ.

ទ្វយំ អាណាយំ. អាណ បេសនេ, ភាវេ អ, អាណា, ឥត្ថី. អវវាទោ, និទ្ទេសោ, សិដ្ឋិប្យត្រ. ទ្វយំ ពន្ធនេ. ទា ទានេ, ភាវេ យុ, ទា អវខណ្ឌនេ វា, វិយោគទានតោ ឧទ្ទានំ.

៣៥៥-៣៥៦. ទ្វយំ អបរាធេ. អបគច្ឆន្ត្យនេនាតិ អាគុ, ណុ, បលោបោ, រស្សស្ស ទីឃតា, នបុំសកេ អាគុ. អបគតោ រាធោ យេន អបរាធោ, រាធ សំសិទ្ធិម្ហិ. ទ្វយំ រាជគយ្ហេ. កិរ វិកិរណេ, កត្តរិ អ, អត្តំ. ពល បាណនេ, ឥ. ករសាហចរិយតោ ពលិ បុល្លិង្គេ. ភាគធេយ្យោប្យត្រ. ភាគាសកត្ថេ ធេយ្យោ [បាណិនិ ៥.៤.៣៦ (វា.)], ភាគត្តេន តិដ្ឋតីតិ វា ភាគធេយ្យោ, ឥយោ.

ទ្វយំ តុដ្ឋិទាយេ. មនោរថបុណ្ណត្តា បត្តព្ពោ ភាគោ បុណ្ណបត្តោ. តុស្សនំ តុដ្ឋោ, សោស្សត្ថីតិ តុដ្ឋី, តេន ទាតព្ពោ ទាយោ តុដ្ឋិទាយោ, អាការន្តានមាយោ.

ឆក្កំ ¶ បាភតេ. តថា ហិ –

‘‘ហេមំ សីហាសនំ វេសំ, វុត្តំ ភទ្ទាសនំ តថា;

ឧបាយន’មុបគ្គយ្ហំ, បាភតញ្ចោ’បទា ថិយ’’ន្តិ.

សិលោកាទ្ធំ នាម អមរមាលា.

ឧបគន្ត្វាទាតព្ពាតិ ឧបទា, អ, ឥត្ថី, តំ តមត្ថំ បត្ថេន្តេហិ អាភរីយតេ អានីយតេតិ បាភតំ, បត្ថនត្ថជោតកោយំ បសទ្ទោ. ឧបេយ្យតេតិ ឧបាយនំ, ឥតោ យុ, ឧបគច្ឆតិ យេនាតិ វា ឧបាយនំ. កុច សង្កោចនេ, ណោ, វិគតោ កោចោ យេន ឧក្កោចោ. បណ្ណេន សត្ថបណ្ណេន សទ្ធិំ អាករីយតេ អានីយតេតិ បណ្ណាការោ, អញ្ញត្រ ឧបចារា. បហិណន្ត្យនេនេតិ បហេណកំ, ហិ គតិយំ, យុ, សកត្ថេ កោ. បទេសនំ, ឧបគ្គយ្ហំ, ឧបហារោប្យត្រ.

គុម្ពាទិទេយ្យោ គុម្ពឃដាទិកោ [គុម្ពឃដាទិតោ (?)] ទេយ្យោសុង្កំ, អនិត្ថី, គុម្ពោ នាម ជលថលមគ្គាទីសុ លទ្ធព្ពភាគោ, តថា ឃដ្ដោបិ, សមានត្ថា ហេតេ. អាទិនា បាភតម្បិ សង្គណ្ហាតិ. សុង្ក គមនេ, សុង្កតិ យេន, តំ សុង្កំ. គមុ គមនេ, ពោ, អស្សុ, គុម្ពោ. ទ្វយំ គាមជនបទាទិតោ លទ្ធព្ពភាគេ. អយ គមនេ, ណោ, អាយោ. អបច្ចយេ អយោ. ធនានំ សម្បត្តកាលេ អាគមោ ធនាគមោ.

៣៥៧. ទ្វយំ ឆត្តសាមញ្ញេ. អាតបតោ សូរិយាលោកតោ តាយតីតិ អាតបត្តំ, តោ. ឆាទយតីតិ ឆត្តំ, ឆទ ¶ អបវារណេ, តោ, ត្រណបច្ចយេ ឆត្រំ, ហេមំ សុវណ្ណខចិតំ រញ្ញំ រាជូនំ អាសនំ សីហាសនាខ្យំ. សីហាកតិប្បធានត្តា សីហាកតិប្បធានំ អាសនន្តិ វិគ្គហោ.

ទ្វយំ ចាមរេ. វាលេន កតា ពីជនី វាលពីជនី. ចមរោ មិគោ តស្សេទំ ចាមរី. ‘‘ចាមរា ចាមរំ រោមំ, គុច្ឆកញ្ចាវចូលក’’ន្តិ [តិកណ្ឌសេស ២.៨.៤០៦] តិកណ្ឌសេសោ. បកិណ្ណកំប្យត្រ. បករីយតេ វិក្ខិបតេ បកិណ្ណកំ, សកត្ថេ កោ.

៣៥៨. ខគ្គាទយោ ឥមេ បញ្ច រាជូនំ កកុធភណ្ឌានិ ភវន្តិ. កុក អាទានេ, ធោ, វណ្ណវិបរិយយោ. រញ្ញោ គមនកាលេ សទា អាទាតព្ពតោ កកុធានិ ច តានិ រាជធនត្តា ភណ្ឌានិ ចេតិ កកុធភណ្ឌានិ.

៣៥៩. ទ្វយំ បុណ្ណឃដេ. ជលបុណ្ណត្តា ភទ្ទោ កល្យាណោ កុម្ភោ ភទ្ទកុម្ភោ. ទ្វយំ ហេមភាជនេ. ភរ ភរណេ, ភរណំ ធារណំ បោសនញ្ច, ធារណត្ថស្ស ភរតិស្ស ភិង្គាទេសោ, ភរតិ ទធាតិ ឧទកន្តិ ភិង្គារោ, អារោ. ករកោ, កុណ្ឌិកាប្យត្រ.

ហត្ថី ¶ ច អស្សោ ច រថោ ច បត្តិ ច, តេសំ សមូហោ ហត្ថិស្សរថបត្តិ ចតុរង្គិនី សេនាត្យុច្ចតេ, សេនង្គត្តា សមាហារទ្វន្ទោយំ. ចត្តារិ អង្គានិ យស្សំ សំវិជ្ជន្តិ, សា ចតុរង្គិនី, ឦ, ឥនី.

៣៦០. ទន្ត្យន្តំ ហត្ថិនិ. កុញ្ជោ ហនុ, ទន្តោ ច, តំយោគា កុញ្ជរោ, អតិសយេ រោ, កុំ បថវិំ ជរាបេតីតិ វា កុញ្ជរោ, អលុត្តសមាសោ, កុញ្ជេ វា គិរិកូដេ រមតិ, កោញ្ចនាទំ នទន្តោ វា ចរតិ, កុំ វា បថវិំ តទាឃាតេន ជរយតីតិ កុញ្ជរោ. វារយតិ បរពលំ វារណោ, នន្ទាទីហិ យុ. ហត្ថយោគា ហត្ថី. មតង្គស្ស ឥសិនោ អបច្ចំ មាតង្គោ, មហន្តំ អង្គំ សរីរមេតស្សាតិ វា មាតង្គោ, ហ នលោបោ, អស្សាការោ ច. ទ្វេ រទា ទន្តា យស្ស ទ្វិរទោ, ‘‘រទ វិលេខនេ ទន្តេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ. គជ សទ្ទេ, គជតីតិ, អ. នគោ បព្ពតោ, សោ វិយ ទិស្សតីតិ នាគោ, ណោ. ករេន, មុខេន ចាតិ ទ្វីហិ បិវតីតិ ទ្វិបោ. ឥ គមនេ, ភោ. ទន្តយោគា ទន្តី. សដ្ឋិហាយនោ, ទន្តាវលោ, អនេកបោ, មតង្គជោ, ករី, ថម្ភេរមោ, បទ្មី, មហាមិគោ, បីលុ, សិន្ធុរោ, ទីឃមារុតោ, រាជីវោ, ជលកក្ខោ, និល្លុរោ, ករដី, វរង្គោ, សុប្បកណ្ណោ ឥច្ចាទីនិបិ ហត្ថិនោ នាមានិ. សដ្ឋិវស្សិកត្តា, ជាតិយា សដ្ឋិវស្សកាលេ ថាមេន ហាយនតោ វា សដ្ឋិហាយនោ.

វនករីនំ យោ យូថជេដ្ឋោ, សោ សយូថានំ ជេដ្ឋត្តា យូថជេដ្ឋោ. សយូថេ បាតិ រក្ខតីតិ យូថបោតិ ចោច្ចតេ.

៣៦១. កាឡាវកាទីនិ ¶ ឯតានិ ហត្ថិរាជានំ កុលានិ. កលម្ពតេ សទ្ទាយតេតិ កាឡាវកោ, ណ្វុ, មលោបោ. គង្គាយំ ជាតោ គង្គេយ្យោ, ឋានវសេន សា សញ្ញា. បណ្ឌរវណ្ណតាយ បណ្ឌរោ. វណ្ណវសេន តម្ពវណ្ណតាយ តម្ពោ. បិង្គលវណ្ណតាយ បិង្គលោ. គន្ធយុត្តតាយ គន្ធោ. មង្គ គមនត្ថោ, សោភនគមនយុត្តតាយ មង្គលោ, អតិសាយនេ, បសំសាយំ វា លោ. ហេមវណ្ណតាយ ហេមោ. ឧបោសថកុលេ ជាតត្តា ឧបោសថោ, ឧបគន្ត្វា អរយោ ឧសតីតិ វា ឧបោសថោ, ថោ, ឧស ទាហេ, ឧបបុព្ពោ វស និវាសេ វា, វស្សោ, ឧបោសថោ, តិថីវិសេសោ ច. ឆព្ពណ្ណទន្តតាយ ឆទ្ទន្តោ. ឯតេសញ្ច កាឡាវកោ ទសន្នំ បុរិសានំ ពលំ ធារេតិ, គង្គេយ្យោ ទសន្នំ កាឡាវកានំ, ឯវំ យាវឆទ្ទន្តា នេតព្ពោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ បន ទសន្នំ ឆទ្ទន្តានំ ពលំ ធារេតិ, តេនេវ ភគវា កាឡាវកហត្ថិគណនាយ កោដិសហស្សពលំ ធារេតិ, បុរិសគណនាយ ទសន្នំ បុរិសកោដិសហស្សានំ ពលំ.

៣៦២. បាទោ ករិបោតេ. បញ្ចវស្សានិ យាវ កលភោ, កល សង្ខ្យានេ, អភោ, កលភោ, ឡត្តេ កឡភោ, មាតាបិតូហិ ¶ ភរិតព្ពត្តា ភិង្កោ, ភរតិស្ស ភិង្កោ. ករិសាវកោប្យត្រ. បាទោ មត្តមាតង្គេ. ទានំ បភិន្នោ យស្ស បភិន្នោ. មជ្ជតីតិ មត្តោ, មទ ឧម្មាទេ. គជេ ជាយតីតិ គជ្ជោ, ណ្យោ, មទោ. សោ សញ្ជាតោ យស្ស គជ្ជិតោ.

ទ្វយំ ហត្ថិសមូហេ. ហត្ថីនំ សមូហោ ហត្ថិឃដា. គជានំ សមូហោ គជតា, គាមជនពន្ធុសហាយាទីហិ តា. បាទោ ហត្ថិនិយំ. ហត្ថយោគា ហត្ថិនី, ឦ, ឥនី. កណ សទ្ទេ, ឥរុ, សកត្ថេ កោ. ករេណុកាតិបិ, តទា ករយោគា ករេណុកា, ឥណុ. ករិណី, ធេនុកា, វសា, ករេណុប្យត្រ.

៣៦៣. ហត្ថិសិរោបិណ្ឌា ហត្ថិនោ សិរសិ ទ្វេ បិណ្ឌា កុម្ភាខ្យា. កេ សិរសិ ភវតីតិ កុម្ភោ, អស្សុ, និគ្គហីតាគមោ ច. ទ្វិន្នំ បន កុម្ភានំ មជ្ឈិមំ វិទុ នាម [អមរ ១៨.៣៧]. អង្កុសសង្ឃាតំ វិន្ទត្យស្មិន្តិ វិទុ, បុមេ, ឧ. ទ្វយំ កណ្ណមូលេ. ចូឡ និមជ្ជនេ, ណ្វុ, ចូឡិកា, ចុទ សញ្ចោទនេ វា, ចោទេន្តិ ឯត្ថ អង្កុសាទីហិ អទន្តន្តិ ចូឡិកា, ទស្ស ឡោ, ណ្វុ.

អាសតេ អស្មិន្តិ អាសនំ, ខន្ធទេសោ. ខន្ធោ ឯវ ទេសោ ខន្ធទេសោ, តស្មិំ. ទ្វយំ បុច្ឆមូលេ. បុច្ឆស្ស មូលំ ហេដ្ឋិមភាគោ.

៣៦៤. តិកំ គជពន្ធនថម្ភេ. អាលន្ត្យស្មិំ, អនេន វា ពន្ធន្តិ អាលានំ, យុ. អាបុព្ពោ ពន្ធនត្ថោ លាធាតុ. អាហនន្តិ ¶ ពន្ធន្ត្យស្មិំ, អនេន វា អាឡ្ហកោ, ហនធាតុ, នស្ស ឡោ, វណ្ណវិបរិយយោ ច, ណ្វុ. ថម្ភ បដិពន្ធនេ. ពន្ធោប្យត្រ.

តិកំ សង្ខលេ. អនិត្ថី តូតិ ត្វន្តំ លិង្គបទំ. គល សេចនេ. និគឡតិ ពន្ធតិ យេនាតិ និគឡោ, អ, កត្តុសាធនំ វា. អទិ ពន្ធនេ, អន្ទតីតិ អន្ទុកោ. ណ្វុ, អស្សុ. ភុសំ ខលត្យនេន សង្ខលំ, កដិ វត្ថពន្ធនេបិ, ‘‘ថីកដីវត្ថពន្ធេបិ, និគឡេ សង្ខលំ តិសូ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៨.៤១] រភសោ. សង្ខលិកាប្យត្រ.

ទ្វយំ គជគណ្ឌេ. គណ្ឌ វទនេកទេសេ, អធាតូនម្បិ ធាតូសុ បាឋោ, ធាតុ ហិ ក្រិយត្ថោ. គណ្ឌោ កបោលសាមញ្ញេបិ. កដ វស្សាវរណេសុ, អ. ទ្វយំ ករិមទជលេ. ទីយតេតិ ទានំ. មទ ឧម្មាទេ, ករណេ អ.

៣៦៥. ទ្វយំ ហត្ថិករេ. សោណ វណ្ណគតីសុ, ឌោ, សោឌ គព្ពេ វា, និគ្គហីតាគមោ, ណោ ច. ទ្វីសុ ទ្វេបិ.

ទ្វយំ សោណ្ឌគ្គេ. ករស្ស សោណ្ឌស្ស អគ្គំ. បុស បោសនេ. ខរោ, សស្ស កោ, ឧស្សោត្តំ, បុស វុឌ្ឍិម្ហិ វា, ភូ, បុស ស្នេហសេចនបូរណេសុ វា, កិយាទិ, បុស ធារណេ វា, ចុរាទិ.

ហត្ថិស្ស កាយមជ្ឈម្ហិ ពន្ធនរជ្ជុ កច្ឆា នាម. កច ពន្ធនេ, ឆោ. ទូសា, វរត្រាប្យត្រ. កុថោ នាម ហត្ថិបិដ្ឋត្ថរិតចិត្រកម្ពលំ, សោ អាទិ យេសន្តេ កុថាទយោ. កុថាទយោ ឯវ កប្បនោ នាម ភវន្តិ. កប្ប សាមត្ថិយេ, សជ្ជនាយញ្ច ¶ , ករណេ យុ. កប្បនាបិ. កច សជ្ជនាយំ, ថោ, កុថោ, តីសុ. ‘‘នបុំសកមត្ថរណំ, ថី បវេណី កុថំ តិសូ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៨.៤២] ហិ វោបាលិតោ. បវេណី, អត្ថរណំ, វណ្ណោ, បរិត្ថោមោតិ ឯតេ កុថបរិយាយា.

៣៦៦. ទ្វយំ រាជារហេ ហត្ថិនិ. រាជានមុបគន្ត្វា វហិតុមរហតីតិ ឱបវយ្ហោ, អរហត្ថេ ណ្យោ. រាជានំ វហិតុំ អរហតីតិ រាជវយ្ហោ, ណ្យោ. ទ្វយំ កប្បិតហត្ថិនិ. សជ្ជា សជ្ជនា សញ្ជាតា យស្មិំ សជ្ជិតោ. កប្បា កប្បនា សញ្ជាតា យស្មិំ កប្បិតោ. ឯតស្មាយេវ បាឋា សជ្ជកប្បា សជ្ជនាកប្បនានំ បរិយាយាតិ ញេយ្យា.

ហត្ថិនោ បាទេ វិជ្ឈនកណ្ដកោ ‘‘តោមរោ’’ត្យុច្ចតេ. តុជ្ជតេនេនេតិ តោមរោ, តុទ ព្យថនេ, អរោ, ទស្ស មោ, ឱត្តំ. វេណុកំប្យត្រ [កោត្រំ វេណុកមាលានំ (អមរ ១៨.៤១)], ក្វចិ វេឡុកន្តិបិ បាឋោ.

៣៦៧. ហត្ថិនោ កណ្ណមូលម្ហិ វិជ្ឈនកណ្ដកោ ‘‘តុត្ត’’មិត្យុច្ចតេ. តុជ្ជតេនេនេតិ តុត្តំ, តោ. ហត្ថិនោ មត្ថកម្ហិ វិជ្ឈនកណ្ដកោ ‘‘អង្កុសោ’’ត្យុច្ចតេ. អង្កតេ អនេនេតិ អង្កុសោ, អង្ក លក្ខណេ, សោ, អស្សុ.

បជ្ជទ្ធំ ¶ ហត្ថារោហេ. មឌិ ភូសាយំ, ហត្ថិំ មណ្ឌយតិ រក្ខតីតិ ហត្ថិមណ្ឌោ, សោវ ហត្ថិមេណ្ឌោ, មិ ហិំសាយំ វា, ឌោ, និគ្គហីតាគមោ. ហត្ថិំ បាតិ រក្ខតីតិ ហត្ថិបោ, កម្មនិ ណោ. ហត្ថិំ គោបយតិ រក្ខតីតិ ហត្ថិគោបកោ. គុប រក្ខណេ, សកត្ថេ កោ. អាធោរណោ, និសាទិនោប្យត្រ.

៣៦៨. មាតង្គហយាទីនំ គមនាទិក្រិយាសិក្ខាបកោ អាចរិយោ ‘‘គាមណីយោ’’ត្យុច្ចតេ. គមនំ គាមោ, ភាវេ ណោ. ហត្ថាទីនំ គមនក្រិយា គាមោ, តំ នេតិ សិក្ខាបេតីតិ គាមណីយោ, អញ្ញក្រិយាសិក្ខាបនេតូបចារា, គាមំ វា ហត្ថាទិសមូហំ នេតីតិ គាមណីយោ, គមនំ វា សិក្ខាបេតីតិ គាមណីយោ, សព្ពត្រ នស្ស ណត្តំ.

បាទទ្វយំ អស្សេ. ហយ គតិយំ, អ. តុរំ សីឃំ គច្ឆតីតិ តុរង្គោ, ក្វិ, ពិន្ទាលោបោ, លោបេ សតិ តុរគោ. វាហ បយតនេ, អ. អស ភក្ខនេ, អ. សិន្ធូនមទូរភវោ ជនបទោបិ សិន្ធវោ, តត្រ ភវោ សិន្ធវោ, សំយោគន្តត្តា ន វុទ្ធិ. ឃោដកោ, បីតិ, តុរង្គមោ, វាជី, គន្ធព្ពោ, សត្តិរិច្ចាទីនិបិ អស្សេ. ឃុដ បរិវត្តនេ, ណ្វុ. បា បានេ,តិ. ‘‘បានេ ថី បីតិ អស្សេ សោ’’តិ រុទ្ទោ. វាជយោគា វាជី, ឦ. ‘‘ឯសញ្ច បុព្ពំ បក្ខោ អាសិ, ស តុ ទេវេត្យត្យត្ថិតេន សាលីភូតមុនិនា សក្កំ បយោជេត្វា វជិរឆេទិតោ’’តិ និកាយន្តរិយា. សប សមវាយេ,តិ, សត្តិ, សាមត្ថិយេបិ.

៣៦៩. តស្ស ¶ អស្សស្ស ភេទោ វិសេសោ អស្សតរោ, អស្សំ តរតីតិ អស្សតរោ, តរ អតិក្កមនេ, តរបច្ចយេនាបិ សិទ្ធំ. បធានស្សភូមិភវោ សុជាតិកោ អវិការី កុលីនកោ អស្សោ អាជានីយោ នាម, អា ភុសោ ការណាការណំ ជានាតីតិ អាជានីយោ, អនីយោ, ណ្យបច្ចយេន វា សិទ្ធំ, តទា ‘‘កិយាទិតោ នា’’តិ នាគមោ, ឦការាគមោ ច [ចិន្តាមណិដីកា ១៨.៤៤ គាថាយម្បិ បស្សិតព្ពំ]. កុលេ សម្ភូតោ កុលីនកោ, ឦនោ, សកត្ថេ កោ. សង្គាមេ គរុសត្ថប្បហារេន និហតោ សន្តោ បិយោ សាមិកំ ន ជហតិ សុខំ វហនសីលោ យោ អស្សោ, សោ វិនីតសទ្ទេនោច្ចតេ. វិសេសេន ទម្មតំ នេតិ យន្តិ វិនីតោ.

ទ្វយំ អស្សបោតេ. កស គមនេ, ឱរោ, អស្សិ, កិញ្ចិ សរតីតិ វា កិសោរោ, ពិន្ទុលោបោ, អស្សោ ច, ហយោ ឯវ ពាលត្តា ហយបោតកោ, អប្បត្ថេ កោ.

៣៧០. ទ្វយំ អថាមស្សេ. ឃុដ បរិវត្តនេ, ណ្វុ, ឃោដកោ, អស្សសាមញ្ញេប្យយំ, ខរំ គច្ឆតីតិ ខលុង្គោ, សោ ឯវ ខឡុង្កោ, គការស្ស កការំ កត្វា, រស្ស លោ, ឡត្តមុត្តញ្ច, ខឡុកោតិបិ. ជវេន សព្ពេសមធិកោ អស្សោ ជវនោ, យុ.

ទ្វយំ ¶ កវីតិខ្យាតេ មុខពន្ធនេ. មុខមាតិដ្ឋតីតិ មុខាឋានំ. ខេ មុខវិវរេ លីនោ ខលីនោ. ‘‘កវិកា តុ ខលីនោតិ [ខលីនេ ថី (?)], កវិយំ កថនំត្យបី’’តិ រភសោ. កវិ, កវិកាប្យត្រ. កុ សទ្ទេ. ឥ, ឦ ច, សកត្ថេ កោ. វាសទ្ទេន នបុំសកត្តំ សមុច្ចិនោតិ. វុត្តញ្ច អមរកោសេ ‘‘កវិកា តុ ខលីនោ’និត្ថី’’តិ [អមរ ១៨.៤៩].

អស្សាភិតាឡិនី វេត្តវិកតាទិ កសា នាម. កស គមនេ, អ, ករណសាធនំ.

៣៧១. អស្សស្ស នាសាគតរជ្ជុម្ហិ កុសា, កុស សិលេសនេ. ទ្វយំ អស្សាយំ. វល សំវរណេ, វោ, ឡត្តំ, អា, វឡវា. អសតីតិ អស្សា, ‘‘ឥត្ថិយមតិយវោ វា’’តិ អ, អា ច, អស្សា. វាមីប្យត្រ. ទ្វយំ ខុរេ. ខុរ ឆេទនេ. សំ សុខំ ផរត្យនេន សផំ, នេរុត្តោ. ‘‘សផំ ក្លីវេ ខុរោ បុមា’’តិ [អមរ ១៨.៤៩] អមរកោសោ.

ទ្វយំ បុច្ឆមត្តេ. បុច្ឆ បមាទេ. ន គច្ឆតីតិ នង្គុដ្ឋោ, អង្គ គមនេ, ឋោ, អស្សុ, ទ្វេបិ អនិត្ថិយំ. លូមំប្យត្រ. ទ្វយំ កេសវតិ នង្គុដ្ឋមត្តេ, ន តុ ហត្ថិនោ ឯវ. វាលសមូហយោគា វាលហត្ថោ, យថា កេសហត្ថោ ចយេ, តថាត្រាបិ. វាលោ ធិយ្យតេ អស្មិន្តិ វាលធិ, ឥ.

ឯត្ថានាគតាបិ អស្សស្ស ធារាខ្យា [ធាវាខ្យា (ក.)] បញ្ច គតិយោ កថេតព្ពា. យថា –

អក្កន្ទិតំ ¶ ធោរិតកំ, រេចិតំ វគ្គិតំ ប្លុតំ;

គតិយោមេ បញ្ច ធារា [ធាវា (ក.)], អស្សានំ វិញ្ញុនា មតា [អមរ ១៨.៤៨-៩].

តត្ថ វិត្ថម្ភា សមាវគតិ អក្កន្ទិតំ, កន្ទិ គតិសោសនេសុ, តោ. តតោ អធិកា ចតុរាគតិ ធោរិតកំ, ធោរ គតិចាតុរិយេ, តោ, សកត្ថេ កោ. មណ្ឌលិកាយានេន គមនំ រេចិតំ, រិច វិយោជនសម្ពជ្ឈនេសុ, សម្ពជ្ឈនំ មិស្សនំ. វេគេន បរិក្ខិត្តោ បរិចរណំ វគ្គិតំ, វគ្គ គមនត្ថោ. តុរំ សមេន គមនំ ប្លុតំ, ប្លុ គតិយំ. ត’ទុត្ត’មស្សសត្ថេ ‘‘សមោ’ធិកោ លយោ វេគី, តុរិតស្សោ ភវេ កមា’’តិ.

៣៧២. ទ្វយំ យុទ្ធត្ថេ ចក្កយុត្តយានេ. សន្ទ គមនេ, សន្ទតេ គម្យតេនេនេតិ សន្ទនោ, យុ. រមតេនេនេតិ រថោ, ថោ, មលោបោ. សតង្គោប្យត្រ. សតមង្គាន្យស្ស.

យំ ន រណាយ យុទ្ធត្ថំ ចក្កយុត្តំ យានំ, អបិ តុ កីឡាភមនាទ្យត្ថំ, សោ បុស្សរថោ. វុត្តញ្ច អមរកោសេ ‘‘អយំ បុស្សរថោ ចក្ក-យានំ ន សមរាយ យ’’ន្តិ [អមរ ១៨.៥១]. បុស បាសនេ, សោ, បុសនាមកេន ផលវិសេសេន យុត្តោ រថោ បុស្សរថោ, បុស្សនក្ខត្តេន កតោ, សជ្ជិតោ វា រថោតិ បុស្សរថោ.

ព្យគ្ឃស្ស ចម្មាវុតោ បរិក្ខិត្តោ រថោ វេយ្យគ្ឃោ នាម, ព្យគ្ឃស្ស វិការោ ចម្មំ វេយ្យគ្ឃំ, ណោ, តេន បរិវុតោ រថោ វេយ្យគ្ឃោ, ណោ, ឧភយត្រាបិ វុឌ្ឍាគមោ. ‘‘បច្ចត្តំ [បច្ចត្ថំ (ក.)] អយន្តិ ¶ គច្ឆន្តីតិ បច្ចយា’’តិ វចនត្ថតោ បច្ចត្តមេវ [បច្ចត្ថមេវ (?)] បច្ចយា ភវន្តិ, យថា ការិតន្តស្មាបិ បយោជកវសេន អនេកការិតបច្ចយា. ទីបិនោ ចម្មាវុតោ រថោ ទីបោ នាម, ទីបិនោ វិការោ ចម្មំ ទីបំ, ណោ, តេន បរិវុតោ រថោ ទីបោ, ណោ.

៣៧៣. ទ្វយំ បុរិសយុត្តយានេ. សិ សេវាយំ. សុខត្ថិកេហិ សេវីយតេតិ សិវិកា, ណ្វុ, វាគមោ, ឥត្តំ, កិតបច្ចយា ហិ យេភុយ្យេន កម្មាទីសុបិ វត្តន្តិ, កិច្ចបច្ចយា ច កត្តរិបិ, យថា ‘‘វិនយោ, និស្សយោ, តបនីយា ធម្មា’’ត្យាទីសុ, មហាបទេសេន វា កិតកិច្ចបច្ចយានំ កត្តុកម្មាទីស្វបិ បវត្តិ វេទិតព្ពា, សិវំ ករោតីតិ វា សិវិកា, ឥកោ. យាប្យេហិ អធមេហិ យាយតេ និយ្យតេតិ យាប្យយានំ. ‘‘យាប្យ បានីយកេ និន្ទ្យេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ.

ទ្វយំ សកដេ. អនិត្ថី តូតិ ត្វន្តំ លិង្គបទំ. សក សត្តិយំ, អដោ. អន បាណនេ, ករណសាធនំ, នត្ថិ នាសា យស្សាតិ វា អនំ, សាលោបោ, រស្សោ ច. ក្លីវេ’នំ, សកដោ, និត្ថីត្យមរកោសោ [អមរ ១៨.៥២].

ទ្វយំ ចក្កេ. ករោតិ គមនមនេនេតិ ចក្កំ, ទ្វិត្តំ, ចក្កាទិ. រថស្ស អង្គំ រថង្គំ. តស្ស ចក្កស្ស អន្តោ អវសានំ នេមិ, សា នារិយំ ឥត្ថិយំ. នយតិ ចក្កំ នេមិ. យា ភូមិំ ផុសតិ, នី នយេ, មិ, ឦបច្ចយេ នេមី ច. បធិប្យត្រ.

៣៧៤. តម្មជ្ឈេ ¶ តស្ស រថស្ស, ចក្កស្ស វា មជ្ឈេ ចក្កាការោ បិណ្ឌិកា, យស្សំ សព្ពានិ កដ្ឋានិ អាសជ្ជន្តេ. បិណ្ឌិកាសាហចរិយា នាភិ ឥត្ថី, ឦបច្ចយេ នាភី ច. សព្ពានិ កដ្ឋានិ បិណ្ឌេតីតិ បិណ្ឌិកា, បិណ្ឌ សង្ឃាតេ, អ, សកត្ថេ កោ. បិណ្ឌីបិ, នាភិ វិយាតិ នាភិ.

រថស្ស យុគកដ្ឋំ យត្រ អាសជ្ជតេ, ស យុគន្ធរោ. កុំ បថវិំ វុណោតិ អច្ឆាទយតីតិ កុព្ពរោ, វុ សំវរណេ, រោ, ឧស្សត្តំ. យុគំ ធារេតីតិ យុគន្ធរោ, សញ្ញាយំ អ, អភិធានា រស្សោ.

អក្ខោ សកដំ, តទវយវោ វា, តថា ចាហាជយាចរិយោ –

‘‘អក្ខោ វិភីដកេ និម្ពេ, សកដេ ច ព្យវហារេ;

រថស្សាវយវេ កស្សេ, បាសកេប្យ’ក្ខ’មិន្ទ្រិយេ’’តិ.

តស្សគ្គគតេ កីលេ អាណី, ឥត្ថី. អណិបិ, ‘‘សីមាស្សិក្ខគ្គកីលេសុ, អណី អាណី ឥមេ ទ្វិសូ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៨.៥៦] ហិ រុទ្ទោ ទ្វិធា បឋតិ. ‘‘អណី អាណី ច អក្ខគ្គកីលេ សីមាស្សិសុ មតា’’តិ ច នានត្ថសង្គហោបិ. អស្សិ កោណោ. អណ សទ្ទេ, ណិ. បុព្ពបក្ខេ ន វុឌ្ឍិ, អន បាណនេ វា, ណត្តំ. កណ្ឌកាទិសត្ថេហិ បរិរក្ខណត្ថំ កតោ រថាវរណោ វរុថោ, យោ ‘‘រថគុត្តី’’តិ ខ្យាតោ. វរ វរណេ, វរណមេត្ថាវរណំ, យថា រថំ ថិរត្ថំ តដ្ឋញ្ច គោបតីតិ រថគុត្តិ, ឥត្ថី, ‘‘គុត្តិ ការាគារេ វុត្តា, ភូគតេ រក្ខណេ យមេ’’តិ នានត្ថសង្គហេ.

៣៧៥. រថាទីនំ ¶ បុរោភាគសង្ខាតេ មុខេ ធុរោ. ធរ ធារណេ, អស្សុ, យានមុខំប្យត្រ. អក្ខោបក្ខរាទយោ រថស្ស អង្គា នាម. អក គមនេ, ខោ, អក្ខោ, ទ្វិន្នំ រថចក្កានំ អន្តរគតោ កដ្ឋវិសេសោ. ឧបរិ ករីយតេតិ ឧបក្ខរោ, អក្ខស្សោបរិ កដ្ឋវិសេសោ. អមរកោសេ បន ឧបក្ខរសទ្ទស្ស សព្ពរថាវយវវាចកត្តំ វុត្តំ ‘‘រថង្គន្តុ ឧបក្ខរោ’’តិ [អមរ ១៨.៥៥]. ‘‘អបក្ខរោ’’តិបិ បាឋោ.

សព្ពស្មិំ ហត្ថាទិកេ វាហនេ យានាទិត្តយំ, សព្ពត្រ ករណសាធនំ. យោជនីយំ យុជ្ជតេនេនាតិ យោគ្គំ, ណ្យោ. បត្តំ ធោរណញ្ចាត្រ. បត គតិយំ. ធោរ គតិចាតុរិយេ, ឯត្ថាបិ ករណសាធនំ.

៣៧៦. ចតុក្កំ សារថិម្ហិ. រថេន ចរតិ សីលេនាតិ រថចារី. សវតិ បេរយតីតិ សូតោ, សូ បេរណេ, តោ. អជ គមនេ. បាជេតីតិ បាជិតា, រិតុ, ទីឃាទិ. សរ គតិយំ, ថិ, រថេន សហ គច្ឆតីតិ វា សារថិ, ឥណ, អញ្ញត្រោបចារា. និយន្តា, យន្តា, ខត្តា, សព្យដ្ឋោ, ទក្ខិណត្ថោ, រថកុដុម្ពីប្យត្រ.

‘‘និយន្តា បាជិតា យន្តា, សូតោ ខត្តា ច សារថិ;

សព្យដ្ឋោ ទក្ខិណត្ថោ ច, សញ្ញា រថកុដុម្ពិនោ’’តិ [អមរ ១៨.៥៦-៦០]. –

វុត្តំ ¶ . អត្ថតោ សារថិនោ រថកុដុម្ពី ច នាមំ. រថនាយកេ តុ ‘‘រថារោហោ ច រថិកោ រថី’’តិ បច្ឆា វក្ខតិ. ខុទិ សំបេសនេ, តុ, ទស្ស តោ, ឧស្សត្តញ្ច, ខត្តា.

តិកំ រថេ បាជិតតរា អញ្ញេ យោធា, អត្រ យេ ‘‘រថនាយកា’’តិប្យុច្ចន្តេ. រថមារោហតីតិ រថិកោ, រថី ច. រថេន យុជ្ជតីតិ វា រថិកោ, រថី ច. រថិនោ, សន្ទនារោហោប្យត្រ. ទ្វយំ យោធេ. យុធ សម្បហារេ, ណោ. ភដតិ យុជ្ជតីតិ ភដោ, អ. ក្វចិ យោទ្ធោបិ.

៣៧៧-៣៧៩. ចតុក្កំ បទាតិកេ. បទេហិ អតតិ អជតីតិ បទាតិ, អត សាតច្ចគមនេ, ឥ. បទ គមនេ. បទតីតិ បត្តិ, ឥ, ទ្វិត្តំ. បទេន អទតីតិ វា បត្តិ, អលោបោ, ទស្ស តោ, ឥមេ ទ្វេ, វក្ខមានា ទ្វេ ច បុមេ. បទេហិ គច្ឆតីតិ បទគោ, បទិកោ. បាទាតិកោ, បទាជយោប្យត្រ [បាទេហិ អជតិ ឦ, រស្សោ ច បទាជិំ (ចិន្តាមណិដីកា ១៨.៦៦)].

ឆក្កំ ¶ កវចេ. នហ ពន្ធនេ, ករណេ ណោ. កង្ក គត្យត្ថោ, អដោ. វរីយតេ តន្តិ វម្មំ, វរ វរណេ, វរ ឥច្ឆាយំ វា, មោ, រស្ស មោ. កច ពន្ធនេ, អ, វការវណ្ណាគមោ. ឧរោ ឆាទយន្ត្យនេនាតិ ឧរច្ឆទោ. វាសទ្ទោ ទ្វិន្នំ បុន្នបុំសកត្តំ សម្បិណ្ឌេតិ. ជល ទិត្តិយំ, ណ្វុ. តនុត្តំ, ទំសនំ, ជគរោប្យត្រ. ‘‘ជគរោ កង្កដោ យោគោ, សន្នាហោ ច ឧរច្ឆទោ’’តិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៨.៦៤ ព្យាខ្យាសុធា ២.៨.៦៤] វោបាលិតោ.

តិកំ កតសន្នាហេ. ចម្មេន សម្មា នទ្ធវាតិ សន្នទ្ធោ, ធោ. សជ្ជុ គតិយំ, អ. វម្មេន នទ្ធវា វម្មិកោ. ទំសិតោ, ឧរច្ឆទិកោ, ព្យូឡ្ហកង្កដោ, ជគរិកោប្យត្រ.

ទ្វយំ បរិទហិតេ វត្ថាទោ. អាបតិបុព្ពោ មុចធាតុ បរិទហនេ, ឧភយត្ថ តោ, ភូជាទិ. បក្ខេ ‘‘សុសបចសកតោ ក្ខក្កា ចេ’’តិ សុត្តេ ចការេន តបច្ចយស្ស ក្កោ, ធាត្វន្តលោបោ ច. បិនទ្ធោ, អបិនទ្ធោប្យត្រ. បុព្ពបក្ខេ អបិស្សាការលោបោ.

ចតុក្កំ អភិចារបទាតិម្ហិ. បុរេ ចរណសីលោ, សត្តមិយា អលោបោ ឧភយត្រាបិ. បុព្ពេ ណី. បរបក្ខេ អ, បុព្ពំ, បុព្ពេ វា គច្ឆតីតិ បុព្ពង្គមោ, ទុតិយាយាលោបោ. បុរោគោ, អគ្គេសរោ, បដ្ឋោ, អគ្គតោសរោ, បុរស្សរោ, បុរោគមោប្យត្រ.

ទ្វយំ អសីឃគាមិនិ. មន្ទំ គច្ឆតិ សីលេនាតិ មន្ទគាមី, ណី. មន្ថ វិលោឡនេ, អនេកត្ថត្តា សំកិលេសេ ច. សំកិលិស្សតេតិ មន្ថរោ, អរោ.

តិកំ វេគិនិ. តុរមេតិ គច្ឆតីតិ តុរិតោ, ឥ គតិយំ, តោ. តុរស្សិ, បជវី, ជវោប្យត្រ. ទ្វយំ ជេតុយោគ្គតាមត្តេ. ជិ ជយេ, តព្ពោ, ជេតព្ពំ, ណ្យបច្ចយេ ជេយ្យំ.

៣៨០. តិកំ ¶ សូរេ. សុរ វីរ វិក្កន្តេតិ ចុរាទិធាតុ. សុរយតិ, វីរយតីតិ សូរោ, វីរោ ច, អ, ទីឃាទិ, កន្ត ឆេទនេ. វិក្កន្តោ. ទ្វយំ សហាយមត្តេ. សហ ឯតិ គច្ឆតីតិ សហាយោ, សព្ពត្រ កត្តរិ ច អ. អនុសទ្ទោ បច្ឆាត្ថោ. សមាតិ ឯតេ ទ្វេ តុល្យត្ថា. អនុប្លបោ, អភិសរោបិ. សន្នទ្ធប្បភុតី សន្នទ្ធសទ្ទាទយោ អនុចរន្តា តីសុ.

បាថេយ្យំ នាម រាជាទីនំ យាត្រាស្វេវ ពហុលំ បវត្តតីតិ ឥធ តំ វុត្តំ, បថេ ហិតំ បាថេយ្យំ, ឯយ្យោ. សម្ព មណ្ឌលេ, អលោ, សមេតិ អទ្ធានបរិស្សមមេតេនាតិ វា សម្ពលំ, អលោ, ពាគមោ ច.

៣៨១. ចតុក្កំ សេនាយំ. វាហយោគា វាហិនី. ធជយោគា ធជិនី. សិ ពន្ធនេ, នោ, សេនា. ចមុ អទនេ, ឩ. ចមតិ ភីរុន្តិ ចមូ. បុតនា, អនីកិនី, វរូថិនីប្យត្រ. ឯត្ថ ច បុតនា អនីកិនី វាហិនី ចមូ សេនាភេទេបិ. ‘‘បុតនា’នីកិនី ចមូ, សេនា សេនាន្តរេបិ ចេ’’តិ រុទ្ទោ, ‘‘សេនាបភេទេ សេនាយំ, សវន្ត្យមបិ វាហិនី’’តិ រភសោ ច. ចក្កាទិតិកំ សាមញ្ញេន សេនាយំ, សេនង្គេ ច. ចាណក្យេ តុ សេនាវិសេសេ អនីកោ វុត្តោ ‘‘តីណិ តិកាន្យនីក’’ន្តិ.

អស្សេវ ¶ កាមន្ទកីយេ វិវរណំ, យថា –

‘‘អស្សស្ស បត្តិយោធា យេ, ភវេយ្យុំ បុរិសា តយោ;

ឥតិ កប្បា តុ បញ្ចស្សា, វិធេយ្យា កុញ្ជរស្ស តុ;

បាទង្គោ បាជិតាវន្តោ, បុរិសា ទស បញ្ច ច;

វិធានមិតិ នាគស្ស, ចតុក្កំ សន្ទនស្ស ច;

អនីកមិតិ វិញ្ញេយ្យ-មិតិ កប្បា នវ ទ្វិបា’’តិ.

ករីយតេ វិគ្គហោ យេនេតិ ចក្កំ. ពល សំវរណេ, អ. អណ សទ្ទេ, ឥកោ. វាការោ នបុំសកត្តំ សមុច្ចិនោតិ.

ចតុរង្គពលាយ សុសន្នទ្ធាយ សេនាយ យុទ្ធត្ថំ ទេសវិទេសេ វិន្យាសោ វិភជិត្វា ន្យសនំ ឋបនំ ព្យូហោ កថ្យតេ. វិភជិត្វា ឩហនំ ឋបនំ ព្យូហោ. តព្ភេទា ទណ្ឌភោគមណ្ឌលាសំហតា ចត្តារោ បកតិព្យូហា. តត្រ អនីកានំ តិរិយតោ វុត្តិ ទណ្ឌោ. សមត្ថានមនីកានមន្វាវុត្តិ អញ្ញោញ្ញតោ វុត្តិ ភោគោ. មណ្ឌលរចនាយ សរន្តានមនីកានំ សព្ពតោ វុត្តិ សប្បសរីរមិវ មណ្ឌលោ. ឋិតានមិតរេតរាសំ ហតានំ វិសិលិដ្ឋតរានំ អនីកានំ បុថុវុត្តិ អសំហតោ. តទុត្តំ កាមន្ទកេន –

‘‘តិរិយតោ វុត្តិ ទណ្ឌាខ្យា, ភោគោន្វាវុត្តិរេវ ច;

មណ្ឌលោ សព្ពតោវុត្តិ, បុថុវុត្តិ អសំហតោ’’តិ.

ព្យូហសមវេតោ ឯវ ព្យូហស្សេកទេសោ បច្ឆាភាគោ ព្យូហបណ្ហិ, ព្យូហស្ស បច្ឆា, ព្យូហន្តរមេវ វា. យត្រ ឋិតោ រាជា សសេនំ បដិគ្គណ្ហតិ, តំ សេនាយ បច្ឆា ធនុសតទ្វយន្តរេន ឋិតបរិសសហិតំ អនីកំ ‘‘បដិគ្គហោ’’ត្យុច្ចតេ.

៣៨២-៣៨៣. ឯកោ ¶ ហត្ថី ទ្វាទសបុរិសសហិតោ ‘‘ឯកោ ហត្ថី’’ត្យុច្ចតេ, ឯតេន លក្ខណេន អធមន្តតោ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន តយោ ហត្ថិនោ ហត្ថានីកំ នាម, តថា ឯកោ តុរង្គោ តិបុរិសសហិតោ, ឯកោ ច រថោ ចតុបុរិសសហិតោ ឯកោ ហយោ, ឯកោ រថោតិ ឯតេន លក្ខណេន អធមន្តតោ តយោ ហយា ច តយោ រថា ច ហយានីកំ, រថានីកំ នាម, តេនាហ ‘‘តយោ តយោ គជាទយោ’’តិ. សសត្ថា ខគ្គាទិសត្ថហត្ថា ចតុជ្ជនា ចត្តារោ បុរិសា បត្តានីកំ នាម វុត្តា. ហេដ្ឋិមន្តតោយេវេត្ថាបិ បរិច្ឆេទោ. អមរកោសេ ត្វញ្ញថា កថិតា –

‘‘ឯកកេភរថា ត្យស្សា, បត្តិ បញ្ចបទាតិកា;

បត្យង្គេហិ តិគុណេហិ, កមា សញ្ញា យថោត្តរំ.

សេនាមុខំ គុម្ពគណា, វាហិនី បុតនា ចមូ;

អនីកិនី ច តាសន្តុ, ទស អក្ខោភិនី មត’’ន្តិ [អមរ ១៨.៨០-១].

តស្សត្ថោ – តីហិ អស្សេហិ គជេនេកេន រថេន ច បទាតីភិ ច បញ្ចហិ បត្តិ នាម សេនន្តរំ. បត្យង្គេហិ សព្ពេហិ គជាទីហិ ¶ យថាបុព្ពំ គុណេហិ យថោត្តរំ កមេន សេនាមុខាទិកា សញ្ញា ភវតិ. យថោត្តរន្តិ វចនេន យថាបុព្ពមិត្យត្ថមាហ, តេនេទំ វុត្តំ ‘‘ភវតិ តយោ បត្តិនោ សេនាមុខំ. តីហិ សេនាមុខេហិ គុម្ពោ. គុម្ពត្តយេន គណោ. គណត្តយំ វាហិនី. វាហិនិត្តយំ បុតនា. បុតនត្តយំ ចមូ. ចមុត្តយំ អនីកិនី. តាសំ អនីកិនីនំ ទស អក្ខោភិនី’’តិ.

តត្រ រថានំ សង្ខ្យា សត្តតិសហិតេហិ អដ្ឋសតេហាធិកាន្យេកវីសតិសហស្សានិ, ឯវមេវ គជានម្បិ សង្ខ្យា, តថា ច –

បញ្ចសដ្ឋិសហស្សានិ, ឆសតានិ ទសេវ តុ;

សង្ខ្យា តា តុរង្គានញ្ហិ, វិនា រថេ តុរង្គមេ.

នរានំ សតសហស្សំ, សហស្សានិ នវេវ ច;

សតានិ តីណិ ច’ញ្ញានិ, បញ្ញាសញ្ច បទាតយោតិ [ព្យាខ្យាសុធា ២.៨.៨០].

៣៨៤. ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន សេនំ ទស្សេត្វា ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន ទស្សេតុមាហ ‘‘សដ្ឋិ…បេ… យន្តិ’’ច្ចាទិ. យន្តិយា យានំ កុព្ពន្តិយា សេនាយ កត្តុភូតាយ ធូលីកតេសុ សន្តេសុ. កេសុ? សដ្ឋិវំសកលាបេសុ. កិត្តកប្បមាណេសុ? បច្ចេកំ សដ្ឋិទណ្ឌវន្តេសុ, ឯសា អក្ខោភិនី នាម សេនា ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន. កេនចិ ខោភេតុមសក្កុណេយ្យតាយ អក្ខោភិនី, យុ, នទាទិ. ខុភ ចលនេ.

៣៨៥. ចតុក្កំ ¶ សម្បត្តិយំ. ធនុក្កំសោ សម្បត្តិ. បទ គមនេ, ភាវេតិ. យុបក្ខេ ‘‘ឥត្ថិយមតិយវោ វា’’តិ អ. លក្ខ ទស្សនង្កេសុ, ឦ, លក្ខី, សិរី ច បុព្ពេ ទេវតាវសេន វុត្តា, ឥធ ធនុក្កំសវសេន.

ទ្វយំ សម្បត្តិវិបរីតាយំ. វិរូបំ បជ្ជតីតិ វិបត្តិ, បទិម្ហា កត្តរិតិ. វិរូបំ បជ្ជនំ វា វិបត្តិ, ភាវេតិ. អាបទាសហចរណតោ វិបត្តិ ថិយំ.

ចតុក្កំ សត្ថមត្តេ. អាទាយ យុជ្ឈន្តេ យន្តិ អាវុធំ, យស្ស វោ. អាយុធំ វា. ហរ ហរណេ. ហរតិ ជីវិតន្តិ ហេតិ,តិ, អស្សេ, រលោបោ, ហនតិវសេន វា សិទ្ធំ. សស ហិំសាយំ, ថោ. អត្ថំប្យត្រ. អសុ ខេបនេ.

៣៨៦-៣៨៧. សង្ខេបេនាយុធំ ទស្សេតុមាហ. មុត្តាមុត្តញ្ច អមុត្តញ្ច បាណិតោ មុត្តញ្ច យន្តមុត្តញ្ចេតិ សកលំ តំ អាយុធំ ចតុព្ពិធំ ពហូនម្បិ តព្ភេទានតិវត្តនតោ.

ចតុន្នំ សរូបមាហ ‘‘មុត្តាមុត្តញ្ចា’’ទិ. យដ្ឋិ នាម សត្ថវិសេសោ, ន កត្តរទណ្ឌោ.

‘‘យដ្ឋិ ហារលតាសត្ថ-ភេទេសុ ធនុទណ្ឌកេ’’តិ ហិ នានត្ថសង្គហេ.

តទាទិ ¶ អាយុធំ មុត្តញ្ច តំ អមុត្តញ្ចេតិ មុត្តាមុត្តំ, កម្មធារយោ, យថា កតាកតំ. ឆុរិកា អសិបុត្តិ, តទាទិកំ អមុត្តំ. យន្ត សង្កោចនេ, យន្តំ, ធន្វាទិ.

៣៨៨-៣៨៩. បញ្ចកំ ធនុម្ហិ. ឧសុំ អសតិ ខិបតីតិ, កម្មនិ ណោ, ឧស្សិ. ធន ធញ្ញេ, ឧ, ហន ហិំសាយំ វា, ឧ, ហស្ស ធោ, ធនុ. ‘‘ធនុ វំសវិសុទ្ធោបិ, និគ្គុណោ កិំ ករិស្សតី’’តិ [ហិតោបទេស កថាមុខ ២៣] បុមេ បយោគោ. ‘‘សរា វាបោ ធនុ ឥត្ថី, តុណតា តិណតាបិចេ’’តិ [តិកណ្ឌសេស ២.៨.៥១] តិកណ្ឌសេសោ. កិំ នាមេន ទណ្ឌយតីតិ កោទណ្ឌំ, ទណ្ឌ និបាតនេ, កិំ នាមេន ទម្យតីតិ វា កោទណ្ឌំ, ទមុធាតុម្ហា ឌោ, កិំ នាមេន ទុនោតីតិ វា កោទណ្ឌំ, ទុ បរិតាបេ, ឌោ និបាតិតោ, កុដិលត្តា វា កុច្ឆិតោ ទណ្ឌោ យស្សត្ថីតិ កោទណ្ឌំ. ចប សន្តាបេ, អ, ចបោ, វំសភេទោ, តព្ពិការោ ចាបោ, ណោ. សរមសតិ ខិបតីតិ សរាសនំ. កម្មុកម្បិ. កម្មាយ បភវតីតិ កម្មុកំ.

តិកំ គុណេ. គច្ឆតិ សរោ យេនាតិ គុណោ, មស្ស ណោ, អស្សុ, គុ សទ្ទេ វា, គវតិ ឯតេនាតិ គុណោ, យុ, ណត្តំ. ជរ វយោហានិម្ហិ, អ, ជិយាទេសោ. បក្ខេ ឥការលោបោ, ជយា. ‘‘ជិយា ចាថា’’តិបិ បាឋោ, តទា ទ្វយំ ¶ គុណេ. មុព្ពី, សិញ្ជិនីប្យត្រ. មុព្ពវិការោ មុព្ពី. សិញ្ជ អព្យត្តសទ្ទេ, ឥនី.

តិបាទោ កណ្ឌេ. សរ ហិំសាយំ. សរន្ត្យនេនាតិ, បុមេ, សញ្ញាយំ ណោ. បត្តំ វាជោ, តំយោគា បត្តី, ឦ. សា តនុករណាវសានេសុ, ទិវាទិ, ណ្វុ, យស្សាលោបោ. វណ្យតេ សទ្ទាយតេនេនេតិ វាណោ, ណោ, វណ សទ្ទេ. កណ្យតេនេនេតិ កណ្ឌំ, កណ សទ្ទេ, ឌោ, កណ្ឌ ភេទេ វា. ឥស គមនេ, ឧ, ឥស្សុ, ឧស ទាហេ វា. ខុរ ឆេទនេ, អបោ, អថ វា ខេ អរតិ គច្ឆតីតិ ខុរោ, អស្សុ, តំ បាតីតិ ខុរប្បោ. តិជ និសានេ, យុ. អស ខិបនេ, កម្មេ យុ. វិសិខោ, អជិម្ហគោ, ខគោ, អាសុគោ, កលម្ពោ, មគ្គណោ, រោបោប្យត្រ. វិសន្តោ ខណតីតិ វិសិខោ. កល មទេ, អម្ពោ. មគ្គ អន្វេសនេ, យុ. រុប វិមោហនេ, ទិវាទិ, អ, រោបោ. ‘‘ថូលខេឌោ វិបាដោ ច, ចិត្របុង្ខោ សរោបិ ចេ’’តិ [តិកណ្ឌសេស ២.៨.៥២] តិកណ្ឌសេសេ.

បញ្ចកំ កលាបេ. តូណ បូរណេ, ចុរាទិ, នទាទិ. ‘‘តូណោ និសង្គោ តូណិរោ, ឧបាសង្គោ ច វាណធិ’’រិតិ [ចិន្តាមណិដីកា ១៨.៨៨] អមរមាលាយំ បុំសកណ្ឌេ. ‘‘តូណា’’តិបិ ឥត្ថិលិង្គប្បករណេ វុត្តោ, ឥធ បន ‘‘តុណី, តូណោ’’តិ ទ្វីសុ, សរសមូហានំ ឋានត្តា កលាបោ. ឥរបច្ចយេ តូណិរោ. វាណា សរា ធិយន្តេត្រេតិ វាណធិ. ‘‘តូណោ បសង្គ តូណិរ-និសង្គា វាណធិ ទ្វិសូ’’ត្យមរសីហេ.

៣៩០. ទ្វយំ វាជេ, យំ ‘‘កណ្ឌបត្ត’’មិត្យុច្ចតេ. បត គមនេ, ករណេ ខោ, តស្ស កោ, បក្ខេន កតត្តា វា បក្ខោ ¶ . វជត្យនេនាតិ វាជោ, ណោ. វិសមបិវិត្ថាតិ វិសប្បីតោ សរោ ទិទ្ធោ នាម. ទិស អប្បីតិយំ, តោ. លិត្តោប្យត្រ.

តិកំ វិជ្ឈិតព្ពេ. វិជ្ឈនត្ថំ លក្ខ្យតេតិ លក្ខំ. វិជ្ឈិតព្ពន្តិ វេជ្ឈំ, ណ្យោ, ឈស្ស ជ្ឈោ, ឥស្សេ. សរោ វយតិ គច្ឆតិ យស្មិំ សរព្យំ, វស្សាការលោបោ. និច្ចំ សរានមភ្យាសនំ វសីករណំ សរាភ្យាសោ. ‘‘ព្យាធេប្យុបាសនាយញ្ច, វាណាភ្យាសេប្យុបាសន’’ន្តិ រុទ្ទោ. លក្ខមុបគន្ត្វា អសនំ ខិបនំ ឧបាសនំ.

៣៩១. បញ្ចកំ ខគ្គេ. មណ្ឌលំ អគ្គំ យស្ស. និគ្គតោ តិំសតោ’ង្គុលិតោ នេត្តិំសោ. អស ខេបនេ, អសតេ ខិប្បតេតិ អសិ, ឥ. ខគ្គ ខណ្ឌភេទេ. សាយកោ សរេបិ. ចន្ទហាសោ, រិដ្ឋិ, កក្ខលកោ, ករវាលោប្យត្រ. តស្ស ខគ្គស្ស បិធានេ កោសិ, ឥត្ថី. កុស សិលេសនេ, ឥ, កោសិ, រស្សន្តោ. ខគ្គឆុរិកាទីនំ មុដ្ឋិយំ ថរុសទ្ទោ. ថរ សត្ថគតិយំ, ឧ.

៣៩២. តិកំ ខគ្គាទីនំ សត្ថានំ វារណផលកេ. ខេដ ភក្ខនេ, ណ្វុ. ផល វិសារណេ, ណ្វុ. ផលតីតិ ផលកំ, អនិត្ថី. ចរ គតិភក្ខនេសុ, មោ, ចមុ អទនេ វា, អ. ផលម្បិ.

វណ្ដានិហារស្សាខគ្គាកតិ ¶ ហត្ថកុណ្ឌាទិ ឥល្លី, ឥលីបិ, ឥល គតិយំ, នទាទិ. ករំ បាលយតីតិ ករបាលិកា, ណ្វុ.

ទ្វយំ អសិបុត្តិយំ. ឆុរ ឆេទនេ, ណ្វុ. សសុ ហិំសាយំ,តិ, នទាទិ. អសិនោ បុត្តី, អសិធេនុកាបិ.

ទ្វយំ វឌ្ឍកីនំ មុគ្គរេហិ សមានាការាយុធភេទេ. លគ សង្គេ, អលោ, អស្សុ, ឡត្តញ្ច. មុរំ គិរតីតិ មុគ្គរោ, រស្ស គោ, គិរ និគ្គិរណេ, មុច្ចតីតិ វា មុគ្គរោ, អរោ. ទុឃណោ, ឃនោបិ.

៣៩៣. ទ្វយំ សល្លេ. សល អាសុគតិយំ, អ, សរ ហិំសាយំ វា, លោ, រស្ស លោ. សង្ក សង្កាយំ, ឧ. សូលម្បិ. សូល រុជាយំ.

ទ្វយំ វាសិយំ. វស ឆេទនស្នេហាវហារណេសុ, ណី. តច្ឆ តនុករណេ, យុ, នទាទិ.

ទ្វយំ ផរសុម្ហិ. ឆេទកត្តា កុច្ឆិតា ធារា យស្សាតិ កុធារី. កុធារោបិ. បរំ សសតិ ហិំសតីតិ ផរសុ. ឧ, បស្ស ផោ, សលោបោ ច. បរសុបិ, សោ បរសុសទ្ទោ នបុំសកោ. បរសុធោប្យត្រ.

ទ្វយំ បាសាណវិទារណេ. ដង្ក ពន្ធនេ. ទរ វិទារណេ. បាសាណំ ទារយតីតិ បាសាណទារណោ, យុ. បាសាណទារកោបិ.

៣៩៤. ទ្វយំ ¶ ហត្ថប្បមាណេ កណយេ [កណ្ឌេ (ចិន្តាមណិដីកា)]. ចក្កបូរណាទិវាយុវសេន ខិប្បតេ. កណ សទ្ទេ, អយោ. ភិន្ទនសីលតាយ ភិន្ទី, វាតិ គច្ឆតិ តេនាតិ វាលោ, អលោ, ភិន្ទី ច សោ វាលោ ចាតិ ភិន្ទិវាលោ, ឡត្តេ ភិន្ទិវាឡោ, រស្សោ.

ចក្កាទយោ សត្ថភេទា. តត្រ ចក្កាការោ អាយុធវិសេសោ ចក្កំ. កន្ត ឆេទនេ, អស្សុ, កុន្តោ ទីឃទណ្ឌោ. គទា, សត្តិ ច បសិទ្ធា.

តិកំ កោណភាគេ. កុណ សទ្ទោបករណេសុ, កុណ សង្កោចនេ វា, ណោ. សិ សេវាយំ, អ, រស្សោ, អស្សោ. កុដ កោដិល្លេ, ឥណ.

៣៩៥. ទ្វិបាទំ វិជិគីសស្ស យាត្រាយំ, សព្ពត្រ ភាវសាធនំ. យា បាបុណេ, និក្ខមិត្វា យាយតេ និយ្យានំ, យុ. ‘‘ឆទាទីហិ តត្រណ’’តិ ត្រណ. យាត្រា, អា. នទាទិនោ អាកតិគណត្តា ឦបច្ចយាភាវោ. ឋា គតិនិវត្តិយំ, បបុព្ពោ យានេ, យុ, បតិដ្ឋីយតេ បដ្ឋានំ, បុរេចារិម្ហិ បដ្ឋោ.

បញ្ចកំ ធូលីមត្តេ. តថា ច ‘‘បំសុ ខោទោ មតោ រេណុ, ចុណ្ណោ ធូលិ’ត្ថិយំ ភវេ’’ត្យមរមាលា. ចុណ្ណ បិសនេ, ចុណ្ណ សញ្ចុណ្ណនេ វា. បំស នាសនេ, ឧ. រន្ជ រាគេ, រជោ, មនោគណោបិ នបុំសកេ, តំសហចរណតោ បំសុបិ. ‘‘ក្លិវំ’បរាធេ រេណុម្ហី’’តិ ¶ រភសោ. អថ វា ចុណ្ណរជោសហចរណតោ បំសុ នបុំសកេ. ធូ វិធុននេ, ធូ កម្បនេ វា, លិ, នទាទិ. រិ គតិយំ, ណុ, ឥស្សេ.

៣៩៦. វំសក្កមវេទីវំសថុតិំ យោ កុព្ពតិ, សោ មាគធោ. តស្មិំ មធុកោ វុត្តោ. សោ ច ខត្តិយាវេស្សសម្ភវោ ភវតិ, វំសមគ្គំ ថវតីតិ មាគធោ, ថស្ស ធោ. មគ្គំ ធវតីតិ មធុកោ, ណ្វុ, គ្គលោបោ.