📜
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
សុពោធាលង្ការោ
១. ទោសាវពោធ-បឋមបរិច្ឆេទ
រតនត្តយប្បណាម
មុនិន្ទវទនម្ភោជ, គព្ភសម្ភវសុន្ទរី;
សរណំ បាណិនំ វាណី, មយ្ហំ បីណយតំ មនំ.
និមិត្ត
រាម, សម្មា’ទ្យ’លង្ការា, សន្តិ សន្តោ បុរាតនា;
តថាបិ តុ វឡញ្ជេន្តិ, សុទ្ធមាគធិកា ន តេ.
អភិធានាទិកំ
តេនា’បិ នាម តោសេយ្យ, មេតេ លង្ការវជ្ជិតេ;
អនុរូបេនា’លង្ការេ, នេ’ស មេសោ បរិស្សមោ.
យេសំ ន សញ្ចិតា បញ្ញា, នេកសត្ថន្តរោ’ចិតា;
សម្មោហ’ព្ភាហតា វេ’តេ, នាវពុជ្ឈន្តិ កិញ្ចិបិ.
កិំ តេហិ បាទសុស្សូសា, យេសំ នត្ថិ គរូនិ’ហ;
យេ តប្បាទរជោកិណ្ណា, តេ’វ សាធូ វិវេកិនោ.
កព្ព, នាដកនិក្ខិត្ត, នេត្តចិត្តា កវិជ្ជនា;
យំកិញ្ចិ រចយន្តេ’តំ, ន វិម្ហយករំ បរំ.
តេយេ’វ បដិភាវេន្តោ, សោ’វ ពន្ធោ សវិម្ហយោ;
យេន តោសេន្តិ វិញ្ញូ យេ, តត្ថ ប្យ’វិហិតា’ទរា.
ពន្ធោ ¶ ច នាម សទ្ទ,ត្ថា, សហិតា ទោសវជ្ជិតា;
បជ្ជ គជ្ជ វិមិស្សានំ, ភេទេនា’យំ តិធា ភវេ.
និពន្ធោ ចា’និពន្ធោ ច, បុន ទ្វិធា និរុប្បតេ;
តំ តុ បាបេន្ត្យ’លង្ការា, វិន្ទនីយតរត្តនំ.
អនវជ្ជំ មុខម្ភោជ [‘‘អម្ភោជ’’ន្តិ បទំ បាឡិយំ នត្ថិ, វារិជវាចកំ, សក្កដគន្ថតោ អនីតំ], មនវជ្ជា ច ភារតី;
អលង្កតា’វ សោភន្តេ, កិំ នុ តេ និរ’លង្កតា?
វិនា គរូបទេសំ តំ, ពាលោ’លង្កត្តុ មិច្ឆតិ;
សម្បាបុណេ ន វិញ្ញូហិ, ហស្សភាវំ កថំ នុ សោ?
គន្ថោបិ កវិវាចាន, មលង្ការ’ប្បកាសកោ;
យាតិ តព្ពចនីយត្តំ, ត’ព្ពោហារូ’បចារតោ.
ទ្វិប្បការា អលង្ការា, តត្ថ សទ្ទ, ត្ថភេទតោ;
សទ្ទត្ថា ពន្ធនាមា’វ, តំសជ្ជិត តទាវលិ.
គុណាលង្ការសំយុត្តា, អបិ ទោសលវ’ង្កិតា;
បសំសិយា ន វិញ្ញូហិ, សា កញ្ញា វិយ តាទិសី.
តេន ទោសនិរាសោ’វ, មហុស្សាហេន សាធិយោ;
និទ្ទោសា សព្ពថា សា’យំ, សគុណា ន ភវេយ្យ កិំ?
សា’លង្ការវិយុត្តា’បិ, គុណយុត្តា មនោហរា;
និទ្ទោសា ទោសរហិតា, គុណយុត្តា វធូ វិយ.
បទេ វាក្យេ តទត្ថេ ច, ទោសា យេ វិវិធា មតា;
សោ’ទាហរណ មេតេសំ, លក្ខណំ កថយាម្យ’ហំ.
បទទោស ឧទ្ទេស
វិរុទ្ធត្ថន្តរា, ឈត្ថ, កិលិដ្ឋានិ, វិរោធិ ច;
នេយ្យំ, វិសេសនាបេក្ខំ, ហីនត្ថក មនត្ថកំ.
វាក្យទោស ឧទ្ទេស
ទោសា បទាន វាក្យាន, មេកត្ថំ ភគ្គរីតិកំ;
តថា ព្យាកិណ្ណ គាម្មានិ, យតិហីនំ កមច្ចុតំ;
អតិវុត្ត មបេតត្ថំ, សពន្ធផរុសំ តថា.
វាក្យត្ថទោសឧទ្ទេស
អបក្កមោ’ ¶ , ចិត្យហីនំ, ភគ្គរីតិ, សសំសយំ;
គាម្មំ ទុដ្ឋាលង្កតីតិ, ទោសា វាក្យត្ថនិស្សិតា.
បទទោសនិទ្ទេស
វិរុទ្ធត្ថន្តរំ តញ្ហិ, យស្ស’ញ្ញត្ថោ វិរុជ្ឈតិ;
អធិប្បេតេ យថា មេឃោ, វិសទោ សុខយេ ជនំ.
វិសេស្យ មធិកំ យេនា, ឈត្ថ មេតំ ភវេ យថា;
ឱភាសិតា’សេសទិសោ, ខជ្ជោតោ’យំ វិរាជតេ.
យស្ស’ត្ថា’វគមោ ទុក្ខោ, បកត្យា’ទិវិភាគតោ;
កិលិដ្ឋំ តំ យថា តាយ, សោ’យ មាលិង្គ្យតេ បិយា.
យំ កិលិដ្ឋបទំ មន្ទា, ភិធេយ្យំ យមកាទិកំ;
កិលិដ្ឋបទទោសេ’វ, តម្បិ អន្តោ ករីយតិ.
បតីតសទ្ទរចិតំ, សិលិដ្ឋបទសន្ធិកំ;
បសាទគុណសំយុត្តំ, យមកំ មត មេទិសំ.
អព្យបេតំ ព្យបេត’ញ្ញ, មាវុត្តា’នេកវណ្ណជំ;
យមកំ តញ្ច បាទាន, មាទិ, មជ្ឈ, ន្ត, គោចរំ.
អព្យបេត បឋមបាទាទិ យមកំ
សុជនា’សុជនា សព្ពេ, គុណេនាបិ វិវេកិនោ;
វិវេកំ ន សមាយន្តិ, អវិវេកិជនន្តិកេ.
អព្យបេត បឋម ទុតិយ បាទាទិ យមកំ
កុសលា’កុសលា សព្ពេ, បពលា’បពលា ថវា;
នោ យាតា យាវ’ហោសិត្តំ, សុខទុក្ខប្បទា សិយុំ;
អព្យបេត បឋម ទុតិយ តតិយបាទាទិ យមកំ.
សាទរំ សា ទរំ ហន្តុ, វិហិតា វិហិតា មយា;
វន្ទនា វន្ទនាមាន, ភាជនេ រតនត្តយេ.
អព្យបេត ចតុក្កបាទាទិ យមកំ
កមលំ ក’មលំ កត្តុំ, វនទោ វនទោ’ម្ពរំ;
សុគតោ សុគតោ លោកំ, សហិតំ ស ហិតំ ករំ.
អព្យបេតាទិយមក ¶ , ស្សេសោ លេសោ និទស្សិតោ;
ញេយ្យានិ’មាយេវ ទិសា, យ’ញ្ញានិ យមកានិបិ.
អច្ចន្តពហវោ តេសំ, ភេទា សម្ភេទយោនិយោ;
តថាបិ កេចិ សុករា, កេចិ អច្ចន្តទុក្ករា.
យមកំ តំ បហេលី [បហេឡិ (ក.)] ច, នេកន្តមធុរានិ’តិ;
ឧបេក្ខិយន្តិ សព្ពានិ, សិស្សខេទភយា មយា.
ទេសកាលកលាលោក, ញាយាគមវិរោធិ យំ;
តំ វិរោធិបទំ ចេ’ត, មុទាហរណតោ ផុដំ.
យ ទប្បតីត មានីយ, វត្តព្ពំ នេយ្យ មាហុ តំ;
យថា សព្ពាបិ ធវលា, ទិសា រោចន្តិ រត្តិយំ.
នេទិសំ ពហុ មញ្ញន្តិ, សព្ពេ សព្ពត្ថ វិញ្ញុនោ;
ទុល្លភា’វគតី សទ្ទ, សាមត្ថិយវិលង្ឃិនី.
សិយា វិសេសនាបេក្ខំ, យំ តំ បត្វា វិសេសនំ;
សាត្ថកំ តំ យថា តំ សោ, ភិយ្យោ បស្សតិ ចក្ខុនា.
ហីនំ ករេ វិសេស្យំ យំ, តំ ហីនត្ថំ ភវេ យថា;
និប្បភី កត ខជ្ជោតោ, សមុទេតិ ទិវាករោ.
បាទបូរណមត្តំ យំ, អនត្ថមិតិ តំ មតំ;
យថា ហិ វន្ទេ ពុទ្ធស្ស, បាទបង្កេរុហំ បិ ច.
វាក្យទោស និទ្ទេស
សទ្ទតោ អត្ថតោ វុត្តំ, យត្ថ ភិយ្យោបិ វុច្ចតិ;
ត មេកត្ថំ យថា’ភាតិ, វារិទោ វារិទោ អយំ.
យថា ច
តិត្ថិយង្កុរពីជានិ, ជហំ ទិដ្ឋិគតានិ’ហ;
បសាទេតិ បសន្នេ’សោ, មហាមុនិ មហាជនេ.
អារទ្ធក្កមវិច្ឆេទា, ភគ្គរីតិ ភវេ យថា;
កាបិ បញ្ញា, កោបិ បគុណោ, បកតីបិ អហោ តវ.
បទានំ ¶ ទុព្ពិនិក្ខេបា, ព្យាមោហោ យត្ថ ជាយតិ;
តំ ព្យាកិណ្ណន្តិ វិញ្ញេយ្យំ, តទុទាហរណំ យថា.
ពហុគុណេ បណមតិ, ទុជ្ជនានំ ប្យយំ ជនោ;
ហិតំ បមុទិតោ និច្ចំ, សុគតំ សមនុស្សរំ.
វិសិដ្ឋវចនា’បេតំ, គាម្មំ’ត្យ’ភិមតំ យថា;
កញ្ញេ កាមយមានំ មំ, ន កាមយសិ កិំន្វិ’ទំ?
បទសន្ធានតោ កិញ្ចិ, ទុប្បតីតិករំ ភវេ;
តម្បិ គាម្មំ ត្យ’ភិមតំ, យថា យាភវតោ បិយា.
វុត្តេសុ សូចិតេ ដ្ឋានេ, បទច្ឆេទោ ភវេ យតិ;
យំ តាយ ហីនំ តំ វុត្តំ, យតិហីនន្តិ សា បន.
យតិ សព្ពត្ថបាទន្តេ, វុត្តឌ្ឍេ ច វិសេសតោ;
បុព្ពាបរានេកវណ្ណ, បទមជ្ឈេបិ កត្ថចិ.
តត្ថោទាហរណបច្ចុទាហរណានិ យថា
តំ នមេ សិរសា ចាមិ, ករវណ្ណំ តថាគតំ;
សកលាបិ ទិសា សិញ្ច, តិវ សោណ្ណរសេហិ យោ.
សរោ សន្ធិម្ហិ បុព្ពន្តោ, វិយ លោបេ វិភត្តិយា;
អញ្ញថា ត្វ’ញ្ញថា តត្ថ, យា’ទេសាទិ បរា’ទិ’វ.
ចាទី បុព្ពបទន្តា’វ, និច្ចំ បុព្ពបទស្សិតា;
បាទយោ និច្ចសម្ពន្ធា, បរាទីវ បរេន តុ.
សព្ពត្ថោទាហរណានិ យថា
នមេ តំ សិរសា សព្ពោ, បមា’តីតំ តថាគតំ;
យស្ស លោកគ្គតំ បត្ត, ស្សោ’បមា ន ហិ យុជ្ជតិ.
មុនិន្ទំ តំ សទា វន្ទា, ម្យ’នន្តមតិ មុត្តមំ;
យស្ស បញ្ញា ច មេត្តា ច, និស្សីមាតិ វិជម្ភតិ.
ចាទិបាទីសុ បច្ចុទាហរណានិ យថា
មហាមេត្តា មហាបញ្ញា, ច យត្ថ បរមោទយា;
បណមាមិ ជិនំ តំ ប, វរំ វរគុណា’លយំ.
បទត្ថក្កមតោ មុត្តំ, កមច្ចុត មិទំ យថា;
ខេត្តំ វា ទេហិ គាមំ វា, ទេសំ វា មម សោភនំ.
លោកិយត្ថ ¶ មតិក្កន្តំ, អតិវុត្តំ មតំ យថា;
អតិសម្ពាធ មាកាស, មេតិស្សា ថនជម្ភនេ.
សមុទាយត្ថតោ’បេតំ, តំ អបេតត្ថកំ យថា;
គាវិបុត្តោ ពលិពទ្ធោ, តិណំ ខាទី បិវី ជលំ.
ពន្ធេ ផរុសតា យត្ថ, តំ ពន្ធផរុសំ យថា;
ខរា ខិលា បរិក្ខីណា, ខេត្តេ ខិត្តំ ផលត្យ’លំ.
វាក្យត្ថទោស និទ្ទេស
ញេយ្យំ លក្ខណ មន្វត្ថ, វសេនា’បក្កមាទិនំ;
ឧទាហរណ មេតេសំ, ទានិ សន្ទស្សយាម្យ’ហំ.
តត្ថា’បក្កមំ យថា
ភាវនា, ទាន, សីលានិ, សម្មា សម្បាទិតានិ’ហ;
ភោគ, សគ្គាទិ, និព្ពាន, សាធនានិ ន សំសយោ.
ឱចិត្យហីនំ យថា
បូជនីយតរោ លោកេ, អហ មេកោ និរន្តរំ;
មយេកស្មិំ គុណា សព្ពេ, យតោ សមុទិតា អហុំ.
យថា ច
យាចិតោ’ហំ កថំ នាម, ន ទជ្ជាម្យ’បិ ជីវិតំ;
តថាបិ បុត្តទានេន, វេធតេ ហទយំ មម.
ភគ្គរីតិ យថា
ឥត្ថីនំ ទុជ្ជនានញ្ច, វិស្សាសោ នោបបជ្ជតេ;
វិសេ សិង្គិម្ហិ នទិយំ, រោគេ រាជកុលម្ហិ ច.
សសំសយំ យថា
មុនិន្ទចន្ទិមា លោក, សរលោលវិលោចនោ;
ជនោ’ វក្កន្តបន្ថោ’វ, គោបទស្សនបីណិតោ.
វាក្យត្ថតោ ទុប្បតីតិ, ករំ គាម្មំ មតំ យថា;
បោសោ វីរិយវា សោ’យំ, បរំ ហន្ត្វា ន វិស្សមី.
ទុដ្ឋាលង្ករណំ តេតំ [ត្វេថំ (?)], យត្ថា’លង្ការទូសនំ;
តស្សា’លង្ការនិទ្ទេសេ, រូប មាវិ ភវិស្សតិ.
កតោ’ត្រ ¶ សង្ខេបនយា មយា’យំ,
ទោសាន មេសំ បវរោ វិភាគោ;
ឯសោ’វ’លំ ពោធយិតុំ កវីនំ,
តមត្ថិ ចេ ខេទករំ បរម្បិ.
ឥតិ សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិវិរចិតេ សុពោធាលង្ការេ
ទោសាវពោធោ នាម
បឋមោ បរិច្ឆេទោ.
២. ទោសបរិហារាវពោធ-ទុតិយបរិច្ឆេទ
កទាចិ កវិកោសល្លា, វិរោធោ សកលោ ប្យ’យំ;
ទោសសង្ខ្យ មតិក្កម្ម, គុណវីថិំ វិគាហតេ.
តេន វុត្តវិរោធាន, មវិរោធោ យថា សិយា;
តថា ទោសបរិហារា, វពោធោ ទានិ នីយតេ.
តត្ថ វិរុទ្ធត្ថន្តរស្ស បរិហារោ យថា
វិន្ទន្តំ បាកសាលីនំ, សាលីនំ ទស្សនា សុខំ;
តំ កថំ នាម មេឃោ’យំ, វិសទោ សុខយេ ជនំ?
យថា វា
វិនាយកោបិ នាគោ សិ, គោតមោបិ មហាមតិ;
បណីតោបិ រសា’បេតោ, ចិត្តា មេ សាមិ តេ គតិ.
អឈ’ត្ថស្ស យថា
កថំ តាទិគុណាភាវេ, លោកំ តោសេតិ ទុជ្ជនោ?
ឱភាសិតាសេសទិសោ, ខជ្ជោតោ នាម កិំ ភវេ?
បហេលិកាយ [បហេឡិកាយ (ក.)] មារុឡ្ហា, ន ហិ ទុដ្ឋា កិលិដ្ឋតា;
បិយា សុខា’លិង្គិតំ ក, មាលិង្គតិ នុ នោ ឥតិ.
យមកេ នោ បយោជេយ្យ, កិលិដ្ឋបទ មិច្ឆិតេ;
តតោ យមក មញ្ញំ តុ, សព្ព មេតំមយំ វិយ.
ទេសវិរោធិនោ យថា
ពោធិសត្តប្បភាវេន ¶ , ថលេបិ ជលជាន្យ’ហុំ;
នុទន្តានិ’វ សុចិរា, វាសក្លេសំ តហិំ ជលេ.
កាលវិរោធិនោ យថា
មហានុភាវ បិសុនោ, មុនិនោ មន្ទ មារុតោ;
សព្ពោតុកមយំ វាយិ, ធុនន្តោ កុសុមំ សមំ.
កលាវិរោធិនោ យថា
និមុគ្គមានសោ ពុទ្ធ, គុណេ បញ្ចសិខស្សបិ;
តន្តិស្សរ វិរោធោ សោ, ន សម្បីណេតិ កំ ជនំ?
លោកវិរោធិនោ យថា
គណយេ ចក្កវាឡំ សោ, ចន្ទនាយបិ សីតលំ;
សម្ពោធិ សត្ត ហទយោ, បទិត្ត’ង្គារបូរិតំ.
ញាយវិរោធិនោ យថា
បរិច្ចត្តភវោបិ ត្វ, មុបនីតភវោ អសិ;
អចិន្ត្យគុណសារាយ, នមោ តេ មុនិបុង្គវ.
អាគមវិរោធិនោ យថា
នេវា’លបតិ កេនា’បិ, វចីវិញ្ញត្តិតោ យតិ;
សម្បជានមុសាវាទា, ផុសេយ្យា’បត្តិទុក្កដំ.
នេយ្យស្ស យថា
មរីចិចន្ទនា’លេប, លាភា សីតមរីចិនោ;
ឥមា សព្ពាបិ ធវលា, ទិសា រោចន្តិ និព្ភរំ.
យថា វា
មនោនុរញ្ជនោ មារ, ង្គនាសិង្គារវិព្ភមោ;
ជិនេនា’សមនុញ្ញាតោ, មារស្ស ហទយា’នលោ.
វិសេសនាបេក្ខស្ស យថា
អបយាតា’បរាធម្បិ, អយំ វេរី ជនំ ជនោ;
កោធបាដលភូតេន, ភិយ្យោ បស្សតិ ចក្ខុនា.
ហីនត្ថស្ស យថា
អប្បកានម្បិ បាបានំ, បភាវំ នាសយេ ពុធោ;
អបិ និប្បភាតា’នីត, ខជ្ជោតោ ហោតិ ភាណុមា.
អនត្ថស្ស យថា
ន ¶ បាទបូរណត្ថាយ, បទំ យោជេយ្យ កត្ថចិ,
យថា វន្ទេ មុនិន្ទស្ស, បាទបង្កេរុហំ វរំ.
ភយកោធបសំសាទិ, វិសេសោ តាទិសោ យទិ;
វត្តុំ កាមីយតេ ទោសោ, ន តត្ថេ’កត្ថតាកតោ.
យថា
សប្បោ សប្បោ! អយំ ហន្ទ, និវត្តតុ ភវំ តតោ,
យទិ ជីវិតុកាមោ’សិ, កថំ ត មុបសប្បសិ?
ភគ្គរីតិនោ យថា
យោកោចិ រូបា’តិសយោ, កន្តិ កាបិ មនោហរា;
វិលាសា’តិសយោ កោបិ,
អហោ! ពុទ្ធមហោ’ទយោ.
អព្យាមោហករំ ពន្ធំ, អព្យាកិណ្ណំ មនោហរំ;
អទូរបទ វិន្យាសំ, បសំសន្តិ កវិស្សរា.
យថា
នីលុប្បលា’ភំ នយនំ, ពន្ធុករុចិរោ’ធរោ;
នាសា ហេម’ង្កុសោ តេន, ជិនោ’យំ បិយទស្សនោ.
សមតិក្កន្ត គាម្មត្តំ, កន្ត វាចា’ភិសង្ខតំ;
ពន្ធនំ រសហេតុត្តា, គាម្មត្តំ អតិវត្តតិ.
យថា
ទុនោតិ កាមចណ្ឌាលោ, សោ មំ សទយ និទ្ទយោ;
ឦទិសំ ព្យសនា’បន្នំ, សុខីបិ កិ មុបេក្ខសេ?
យតិហីនបរិហារោ, ន បុនេ’ទានិ នីយតេ;
យតោ ន សវនុ’ព្ពេគំ, ហេដ្ឋា យេសំ វិចារិតំ.
កមច្ចុតស្ស យថា
ឧទារចរិតោ’សិ ត្វំ, តេនេ’វា’រាធនា ត្វយិ;
ទេសំ វា ទេហិ គាមំ វា, ខេត្តំ វា មម សោភនំ.
អតិវុត្តស្ស យថា
មុនិន្ទចន្ទសម្ភូត, យសោរាសិមរីចិនំ;
សកលោប្យ’យ មាកាសោ, នា’វកាសោ វិជម្ភនេ.
វាក្យំ ¶ ព្យាបន្នចិត្តានំ, អបេតត្ថំ អនិន្ទិតំ;
តេនុ’ម្មត្តាទិកានំ តំ, វចនា’ញ្ញត្រ ទុស្សតិ.
យថា
សមុទ្ទោ បីយតេ សោ’យ, មហ’មជ្ជ ជរាតុរោ;
ឥមេ គជ្ជន្តិ ជីមូតា, សក្កស្សេ’រាវណោ បិយោ.
សុខុមាលា’វិរោធិត្ត, ទិត្តភាវប្បភាវិតំ;
ពន្ធនំ ពន្ធផរុស, ទោសំ សំទូសយេយ្យ តំ.
យថា
បស្សន្តា រូបវិភវំ, សុណន្តា មធុរំ គិរំ;
ចរន្តិ សាធូ សម្ពុទ្ធ, កាលេ កេឡិបរម្មុខា.
អបក្កមស្ស យថា
ភាវនា, ទាន, សីលានិ, សម្មា សម្បាទិតានិ’ហ;
និព្ពាន, ភោគ, សគ្គាទិ, សាធនានិ ន សំសយោ.
ឧទ្ទិដ្ឋវិសយោ កោចិ, វិសេសោ តាទិសោ យទិ;
អនុ’ទ្ទិដ្ឋេសុ នេវ’ត្ថិ, ទោសោ កមវិលង្ឃនេ.
យថា
កុសលា’កុសលំ អព្យា, កត’មិច្ចេសុ បច្ឆិមំ;
អព្យាកតំ បាកទំ ន, បាកទំ បឋមទ្វយំ.
សគុណានា’វិករណេ, ការណេ សតិ តាទិសេ;
ឱចិត្យហីនតា’បត្តិ, នត្ថិ ភូតត្ថសំសិនោ.
ឱចិត្យំ នាម វិញ្ញេយ្យំ, លោកេ វិខ្យាត មាទរា;
តត្ថោ’បទេសបភវា, សុជនា កវិបុង្គវា.
វិញ្ញាតោចិត្យវិភវោ, ចិត្យហីនំ បរិហរេ;
តតោ’ចិត្យស្ស សម្បោសេ,
រសបោសោ សិយា កតេ.
យថា
យោ មារសេន មាសន្ន, មាសន្នវិជយុ’ស្សវោ;
តិណាយបិ ន មញ្ញិត្ថ, សោ វោ ទេតុ ជយំ ជិនោ.
អារទ្ធកត្តុកម្មាទិ, កមា’តិក្កមលង្ឃនេ;
ភគ្គរីតិវិរោធោ’យំ, គតិំ ន ក្វា’បិ វិន្ទតិ.
យថា
សុជន’ញ្ញាន មិត្ថីនំ, ¶ វិស្សាសោ នោ’បបជ្ជតេ;
វិសស្ស សិង្គិនោ រោគ, នទីរាជកុលស្ស ច.
យថា
ភេសជ្ជេ វិហិតេ សុទ្ធ, ពុទ្ធាទិរតនត្តយេ;
បសាទ មាចរេ និច្ចំ, សជ្ជនេ សគុណេបិ ច.
សសំសយស្ស យថា
មុនិន្ទចន្ទិមា’លោក, រស លោល វិលោចនោ;
ជនោ’វក្កន្តបន្ថោ’វ, រំសិទស្សនបីណិតោ.
សំសយាយេ’វ យំកិញ្ចិ, យទិ កីឡាទិហេតុនា;
បយុជ្ជតេ ន ទោសោ’វ, សសំសយសមប្បិតោ.
យថា
យាតេ ទុតិយំ និលយំ, គរុម្ហិ សកគេហតោ;
បាបុណេយ្យាម និយតំ, សុខ’មជ្ឈយនា’ទិនា.
សុភគា ភគិនី សា’យំ, ឯតស្សិ’ច្ចេវមាទិកំ;
ន ‘គាម្ម’មិតិ និទ្ទិដ្ឋំ, កវីហិ សកលេហិបិ.
ទុដ្ឋា’លង្ការវិគមេ, សោភនា’លង្កតិក្កមោ;
អលង្ការបរិច្ឆេទេ, អាវិភាវំ គមិស្សតិ.
ទោសេ បរីហរិតុ មេស វរោ’បទេសោ,
សត្ថន្តរានុសរណេន កតោ មយេវំ;
វិញ្ញាយិ’មំ គរុវរាន’ធិក’ប្បសាទា,
ទោសេ បរំ បរិហរេយ្យ យសោភិលាសី.
ឥតិ សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិវិរចិតេ សុពោធាលង្ការេ
ទោសបរិហារាវពោធោ នាម
ទុតិយោ បរិច្ឆេទោ.
៣. គុណាវពោធ-តតិយបរិច្ឆេទ
អនុសន្ធិ
សម្ភវន្តិ ¶ គុណា យស្មា, ទោសានេ’វ’មតិក្កមេ;
ទស្សេស្សំ តេ តតោ ទានិ, សទ្ទេ សម្ភូសយន្តិ យេ.
សទ្ទាលង្ការ ឧទ្ទេស
បសាទោ’ជោ, មធុរតា, សមតា, សុខុមាលតា;
សិលេសោ’ទរតា, កន្តិ, អត្ថព្យត្តិ, សមាធយោ.
សទ្ទាលង្ការ បយោជន
គុណេហេ’តេហិ សម្បន្នោ, ពន្ធោ កវិមនោហរោ;
សម្បាទិយតិ កត្តូនំ, កិត្តិ មច្ចន្តនិម្មលំ.
សទ្ទាលង្ការ និទ្ទេស
អទូរាហិតសម្ពន្ធ, សុភគា យា បទា’វលិ;
សុបសិទ្ធា’ភិធេយ្យា’យំ, បសាទំ ជនយេ យថា.
អលង្ករោន្តា វទនំ, មុនិនោ’ធររំសិយោ;
សោភន្តេ’រុណរំសី’វ, សម្បតន្តា’ម្ពុជោ’ទរេ.
ឱជោ សមាសពាហុល្យ, មេសោ គជ្ជស្ស ជីវិតំ;
បជ្ជេប្យ’នា’កុលោ សោ’យំ,
កន្តោ កាមីយតេ យថា.
មុនិន្ទ មន្ទ សញ្ជាត, ហាស ចន្ទន លិម្បិតា;
បល្លវា ធវលា តស្សេ, វេកោ នា’ធរបល្លវោ.
បទា’ភិធេយ្យវិសយំ, សមាស ព្យាស សម្ភវំ;
យំ បារិណត្យំ ហោតី’ហ, សោបិ ឱជោ’វ តំ យថា.
ជោតយិត្វាន សទ្ធម្មំ, សន្តារេត្វា សទេវកេ;
ជលិត្វា អគ្គិខន្ធោ’វ, និព្ពុតោ សោ សសាវកោ.
មត្ថកដ្ឋី មតស្សា’បិ, រជោភាវំ វជន្តុ មេ;
យតោ បុញ្ញេន តេ សេន្តុ, ជិន បាទ’ម្ពុជទ្វយេ.
ឥច្ចត្រ ¶ និច្ចប្បណតិ, គេធោ សាធុ បទិស្សតិ;
ជាយតេ’យំ គុណោ តិក្ខ, បញ្ញានមភិយោគតោ.
មធុរត្តំ បទាសត្តិ, រ’នុប្បាសវសា ទ្វិធា;
សិយា សមសុតិ បុព្ពា, វណ្ណា’វុត្តិ បរោ យថា.
យទា ឯសោ’ភិសម្ពោធិំ, សម្បត្តោ មុនិបុង្គវោ;
តទា បភុតិ ធម្មស្ស, លោកេ ជាតោ មហុ’ស្សវោ.
មុនិន្ទមន្ទហាសា តេ, កុន្ទ សន្ទោហវិព្ភមា;
ទិសន្ត មនុធាវន្តិ, ហសន្តា ចន្ទកន្តិយោ.
សព្ពកោមលវណ្ណេហិ, នា’នុប្បាសោ បសំសិយោ;
យថា’យំ មាលតីមាលា, លិន លោលា’លិមាលិនី.
មុទូហិ វា កេវលេហិ, កេវលេហិ ផុដេហិ វា,
មិស្សេហិ វា តិធា ហោតិ, វណ្ណេហិ សមតា យថា.
កេវលមុទុសមតា
កោកិលា’លាបសំវាទី, មុនិន្ទា’លាបវិព្ភមោ;
ហទយង្គមតំ យាតិ, សតំ ទេតិ ច និព្ពុតិំ.
កេវលផុដសមតា
សម្ភាវនីយសម្ភាវំ, ភគវន្តំ ភវន្តគុំ;
ភវន្តសាធនា’កង្ខី, កោ ន សម្ភាវយេ វិភុំ.
មិស្សកសមតា
លទ្ធចន្ទនសំសគ្គ, សុគន្ធិ មលយា’និលោ;
មន្ទ មាយាតិ ភីតោ’វ, មុនិន្ទមុខមារុតា.
អនិដ្ឋុរ’ក្ខរ’ប្បាយា, សព្ពកោមល និស្សដា;
កិច្ឆមុច្ចារណា’បេត, ព្យញ្ជនា សុខុមាលតា.
បស្សន្តា រូបវិភវំ, សុណន្តា មធុរំ គិរំ;
ចរន្តិ សាធូ [សាធុ (សី-ឆន្ធានុរក្ខណត្ថំ)] សម្ពុទ្ធ, កាលេ កេឡិបរម្មុខា.
អលង្ការវិហីនា’បិ, សតំ សម្មុខតេ’ទិសី;
អារោហតិ វិសេសេន, រមណីយា ត’ទុជ្ជលា.
រោមញ្ច ¶ បិញ្ឆ រចនា, សាធុ វាទាហិតទ្ធនី;
លឡន្តិ’មេ មុនិមេឃុ, ម្មទា សាធុ សិខាវលា.
សុខុមាលត្ត មត្ថេ’វ, បទត្ថវិសយម្បិ ច;
យថា មតាទិសទ្ទេសុ, កិត្តិសេសាទិកិត្តនំ.
សិលិដ្ឋ បទ សំសគ្គ, រមណីយ គុណា’លយោ;
សពន្ធគារវោ សោ’យំ, សិលេសោ នាម តំ យថា.
ពាលិ’ន្ទុវិព្ភម’ច្ឆេទិ, នខរា’វលិ កន្តិភិ;
សា មុនិន្ទបទ’ម្ភោជ, កន្តិ វោ វលិតា’វតំ.
ឧក្កំសវន្តោ យោកោចិ, គុណោ យទិ បតីយតេ;
ឧទារោ’យំ ភវេ តេន, សនាថា ពន្ធបទ្ធតិ.
បាទម្ភោជ រជោ លិត្ត, គត្តា យេ តវ គោតម;
អហោ! តេ ជន្តវោ យន្តិ, សព្ពថា និរជត្តនំ.
ឯវំ ជិនា’នុភាវស្ស, សមុក្កំសោ’ត្រ ទិស្សតិ;
បញ្ញវា វិធិនា’នេន, ចិន្តយេ បរ មីទិសំ.
ឧទារោ សោបិ វិញ្ញេយ្យោ, យំ បសត្ថ វិសេសនំ;
យថា កីឡាសរោ លីលា, ហាសោ ហេមង្គទា’ទយោ.
លោកិយ’ត្ថា’ន’តិក្កន្តា, កន្តា សព្ពជនានបិ;
កន្តិ នាមា’តិវុត្តស្ស, វុត្តា សា បរិហារតោ.
យថា មុនិន្ទ ឥច្ចាទិ.
អត្ថព្យត្តា’ភិធេយ្យស្សា,
នេយ្យតា សទ្ទតោ’ត្ថតោ;
សា’យំ តទុភយា នេយ្យ, បរិហារេ បទស្សិតា;
យថា មរីចិច្ចាទិ ច, មនោនុរញ្ជនោច្ចាទិ.
បុន អត្ថេន យថា
សភាវា’មលតា ធីរ, មុធា បាទនខេសុ តេ;
យតោ តេ’វនតា’នន្ត, មោឡិច្ឆាយា ជហន្តិ នោ.
‘ពន្ធសារោ’តិ មញ្ញន្តិ, យំ សមគ្គាបិ វិញ្ញុនោ;
ទស្សនា’វសរំ បត្តោ, សមាធិ នាម’យំ គុណោ.
អញ្ញធម្មោ តតោ’ញ្ញត្ថ, លោកសីមា’នុរោធតោ;
សម្មា អាធីយតេ’ច្ចេ’សោ, ‘សមាធី’តិ និរុច្ចតិ.
សមាធិ ឧទ្ទេស
អបាណេ ¶ បាណីនំ ធម្មោ, សម្មា អាធីយតេ ក្វចិ,;
និរូបេ រូបយុត្តស្ស, និរសេ សរសស្ស, ច.
អទ្រវេ ទ្រវយុត្តស្ស, អកត្តរិបិ កត្តុតា,;
កឋិនស្សា’សរីរេ,បិ, រូបំ តេសំ កមា សិយា.
សមាធិនិទ្ទេស
អបាណេ បាណីនំ ធម្មោ
ឧណ្ណា បុណ្ណិ’ន្ទុនា នាថ! ទិវាបិ សហ សង្គមា;
វិនិទ្ទា សម្បមោទន្តិ, មញ្ញេ កុមុទិនី តវ.
និរុបេ រូបយុត្តស្ស
ទយារសេសុ មុជ្ជន្តា, ជនា’មតរសេស្វិ’វ;
សុខិតា ហតទោសា តេ, នាថ! បាទ’ម្ពុជា’នតា.
និរសេ សរសស្ស
មធុរេបិ គុណេ ធីរ, ន’ប្បសីទន្តិ យេ តវ;
កីទិសី មនសោវុត្តិ, តេសំ ខារគុណាន ភោ’.
អទ្រវេ ទ្រវយុត្តស្ស
សព្ពត្ថសិទ្ធ! ចូឡក, បុដបេយ្យា មហាគុណា;
ទិសា សមន្តា ធាវន្តិ, កុន្ទសោភា ស លក្ខណា.
អកត្តរិបិ កត្តុតា
មារា’រិពលវិស្សដ្ឋា, កុណ្ឋា នានាវិធា’យុធា;
លជ្ជមានា’ញ្ញវេសេន, ជិន! បាទា’នតា តវ.
កឋិនស្សា សរីរេ
មុនិន្ទភាណុមា កាលោ,
ទិតោ ពោធោ’ទយា’ចលេ;
សទ្ធម្មរំសិនា ភាតិ, ភិន្ទ មន្ទតមំ បរំ.
វមនុ’គ្គិរនាទ្យេ’តំ, គុណវុត្យ’បរិច្ចុតំ;
អតិសុន្ទរ មញ្ញំ តុ, កាមំ វិន្ទតិ គាម្មតំ.
កន្តីនំ វមនព្យាជា, មុនិបាទនខា’វលី;
ចន្ទកន្តី បិវន្តី’វ, និប្បភំ តំ ករោន្តិយោ.
អចិត្តកត្តុកំ ¶ រុច្យ [រុច្ច (សី.)], មិច្ចេវំ គុណកម្មតំ;
សចិត្តកត្តុកំ បេ’តំ, គុណកម្មំ យទុ’ត្តមំ.
ឧគ្គិរន្តោ’វ សស្នេហ, រសំ ជិនវរោ ជនេ;
ភាសន្តោ មធុរំ ធម្មំ, កំ ន សប្បីណយេ ជនំ.
យោ សទ្ទសត្ថកុសលោ កុសលោ និឃណ្ឌុ,
ឆន្ទោអលង្កតិសុ និច្ចកតា’ភិយោគោ;
សោ’យំ កវិត្តវិកលោបិ កវីសុ សង្ខ្យ,
មោគ្គយ្ហ វិន្ទតិ ហិ កិត្តិ’ មមន្ទរូបំ.
ឥតិ សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិវិរចិតេ សុពោធាលង្ការេ
គុណាវពោធោ នាម
តតិយោ បរិច្ឆេទោ.
៤. អត្ថាលង្ការាវពោធ-ចតុត្ថបរិច្ឆេទ
អត្ថាលង្ការសហិតា, សគុណា ពន្ធបទ្ធតិ;
អច្ចន្តកន្តា កន្តា [យតោ អច្ចន្តកន្តា (ក.)] វ វុច្ចន្តេ តេ តតោ’ធុនា.
សភាវ, វង្កវុត្តីនំ, ភេទា ទ្វិធា អលំក្រិយា;
បឋមា តត្ថ វត្ថូនំ, នានាវត្ថា’វិភាវិនី.
យថា
លីលា វិកន្តិ សុភគោ, ទិសា ថិរ វិលោកនោ;
ពោធិសត្តង្កុរោ ភាសំ, វិរោចិ វាច មាសភិំ.
វុត្តិ វត្ថុសភាវស្ស, យា’ញ្ញថា សា’បរា ភវេ;
តស្សា’នន្តវិកប្បត្តា, ហោតិ ពីជោ’បទស្សនំ.
វង្កវុត្តិ អត្ថាលង្ការ
ឧទ្ទេស
តត្ថា’តិសយ, ឧបមា, រូបកា, វុត្តិ, ទីបកំ,;
អក្ខេបោ, ត្ថន្តរន្យាសោ, ព្យតិរេកោ, វិភាវនា.
ហេតុ ¶ , ក្កមោ, បិយតរំ, សមាស, បរិកប្បនា;
សមាហិតំ, បរិយាយ, វុត្តិ, ព្យាជោបវណ្ណនំ.
វិសេស, រុឡ្ហាហង្ការា, សិលេសោ, តុល្យយោគិតា;
និទស្សនំ, មហន្តត្តំ, វញ្ចនា, ប្បកតត្ថុតិ,.
ឯកាវលិ, អញ្ញមញ្ញំ, សហវុត្តិ, វិរោធិតា;
បរិវុត្តិ, ព្ភមោ, ភាវោ, មិស្ស, មាសី, រសី, ឥតិ.
ឯតេ ភេទា សមុទ្ទិដ្ឋា, ភាវោ ជីវិត មុច្ចតេ;
វង្កវុត្តីសុ បោសេសិ, សិលេសោ តុ សិរិំ បរំ.
និទ្ទេស
បកាសកា វិសេសស្ស, សិយា’តិសយវុត្តិ យា;
លោកា’តិក្កន្តវិសយា, លោកិយា,តិ ច សា ទ្វិធា.
លោកិយាតិសយស្សេ’តេ,
ភេទា យេ ជាតិអាទយោ;
បដិបាទីយតេ ត្វ’ជ្ជ, លោកាតិក្កន្តគោចរា.
បិវន្តិ ទេហកន្តី យេ, នេត្តញ្ជលិបុដេន តេ;
នា’លំ ហន្តុំ ជិនេ’សំ ត្វំ, តណ្ហំ តណ្ហាហរោបិ កិំ?
ឧបមានោ’បមេយ្យានំ, សធម្មត្តំ សិយោ’បមា;
សទ្ទ, ត្ថគម្មា, វាក្យត្ថ, វិសយា,តិ ច សា ភិធា.
សមាស, បច្ចយេ, វា’ទី, សទ្ទា តេសំ វសា តិធា;
សទ្ទគម្មា សមាសេន, មុនិន្ទោ ចន្ទិមា’ននោ.
អាយាទី បច្ចយា តេហិ, វទនំ បង្កជាយតេ;
មុនិន្ទនយន ទ្វន្ទំ, នីលុប្បលទលីយតិ.
ឥវាទី ឥវ, វា, តុល្យ, សមាន, និភ, សន្និភា;
យថា, សង្កាស, តុលិត, ប្បកាស, បតិរូបកា.
សរី, សរិក្ខ, សំវាទី, វិរោធិ, សទិសា, វិយ;
បដិបក្ខ, បច្ចនីកា, សបក្ខោ, បមិតោ, បមា.
បដិពិម្ព, បដិច្ឆន្ន, សរូប, សម, សមិតា;
សវណ្ណា, ភា, បដិនិធិ, សធម្មា, ទិ សលក្ខណា.
ជយត្យ ¶ , ក្កោសតិ, ហសតិ, បតិគជ្ជតិ, ទូភតិ;
ឧសូយត្យ, វជានាតិ, និន្ទតិ, ស្សតិ, រុន្ធតិ.
តស្ស ចោរេតិ សោភគ្គំ, តស្ស កន្តិំ វិលុម្បតិ;
តេន សទ្ធិំ វិវទតិ, តុល្យំ តេនា’ធិរោហតិ.
កច្ឆំ វិគាហតេ, តស្ស, ត មន្វេត្យ, នុពន្ធតិ;
តំសីលំ, តំនិសេធេតិ, តស្ស ចា’នុករោតិ, មេ.
ឧបមានោ’បមេយ្យានំ, សធម្មត្តំ វិភាវិភិ;
ឥមេហិ ឧបមាភេទា, កេចិ និយ្យន្តិ សម្បតិ.
វិកាសិបទុមំ’វា’តិ, សុន្ទរំ សុគតា’ននំ;
ឥតិ ធម្មោបមា នាម, តុល្យធម្មនិទស្សនា.
ធម្មហីនា ‘‘មុខ’ម្ភោជ, សទិសំ មុនិនោ’’ឥតិ;
វិបរីតោ’បមា ‘‘តុល្យ, មាននេន’ម្ពុជំ តវ’’.
តវា’នន’មិវ’ម្ភោជំ, អម្ភោជ’មិវ តេ មុខំ;
អញ្ញមញ្ញោបមា សា’យំ, អញ្ញមញ្ញោបមានតោ.
‘‘យទិ កិញ្ចិ ភវេ’ម្ភោជំ, លោចន’ព្ភមុវិព្ភមំ;
ធារេតុំ មុខសោភំ តំ, តវេ’’តិ អព្ភុតោបមា.
‘‘សុគន្ធិ សោភា សម្ពន្ធី, សិសិរំ’សុ វិរោធិ ច;
មុខំ តវ’ម្ពុជំវេ’តិ’’, សា សិលេសោបមា មតា.
សរូបសទ្ទវាច្ចត្តា, សា សន្តានោបមា យថា;
ពាលា’វុ’យ្យានមាលា’យំ, សា’លកា’ននសោភិនី.
ខយី ចន្ទោ, ពហុរជំ, បទុមំ, តេហិ តេ មុខំ;
សមានម្បិ សមុក្កំសិ, ត្យ’យំ និន្ទោបមា មតា.
អសមត្ថោ មុខេនិ’ន្ទុ, ជិន! តេ បដិគជ្ជិតុំ;
ជឡោ កលង្កី’តិ អយំ, បដិសេធោបមា សិយា.
‘‘កច្ឆំ ចន្ទារវិន្ទានំ, អតិក្កម្ម មុខំ តវ;
អត្តនា’វ សមំ ជាត’’, មិត្យ’សាធារណោបមា.
‘‘សព្ព’ម្ភោជ’ប្បភាសារោ, រាសិភូតោ’វ កត្ថចិ;
តវា’ននំ វិភាតី’’តិ, ហោតា’ភូតោបមា អយំ.
បតីយតេ’ត្ថគម្មា តុ, សទ្ទសាមត្ថិយា ក្វចិ;
សមាស, ប្បច្ចយេ, វាទិ, សទ្ទយោគំ វិនា អបិ.
ភិង្គានេ’មានិ ¶ ចក្ខូនិ, នា’ម្ពុជំ មុខ’មេវិ’ទំ;
សុព្យត្តសទិសត្តេន, សា សរូបោបមា មតា.
‘‘មយេ’វ មុខសោភា’ស្សេ, ត្យល’មិន្ទុ! វិកត្ថនា;
យតោ’ម្ពុជេបិ សា’ត្ថីតិ’’, បរិកប្បោបមា អយំ.
‘‘កិំ វា’ម្ពុជ’ន្តោភន្តាលិ, កិំ លោលនយនំ មុខំ;
មម ទោលាយតេ ចិត្ត’’, មិច្ច’យំ សំសយោបមា.
កិញ្ចិ វត្ថុំ បទស្សេត្វា, សធម្មស្សា’ភិធានតោ;
សាម្យប្បតីតិសព្ភាវា, បតិវត្ថុបមា យថា.
ជនេសុ ជាយមានេសុ, នេ’កោបិ ជិនសាទិសោ;
ទុតិយោ ននុ នត្ថេ’វ, បារិជាតស្ស បាទបោ.
វាក្យត្ថេនេ’វ វាក្យត្ថោ, យទិ កោចូ’បមីយតេ;
ឥវយុត្តា, វិយុត្តត្តា, សា វាក្យត្ថោបមា ទ្វិធា.
ឥវយុត្តា
ជិនោ សំក្លេសតត្តានំ, អាវិភូតោ ជនាន’យំ;
ឃម្មសន្តាបតត្តានំ, ឃម្មកាលេ’ម្ពុទោ វិយ.
ឥវវិយុត្តា
មុនិន្ទានន មាភាតិ, វិលាសេកមនោហរំ;
ឧទ្ធំ សមុគ្គតស្សា’បិ, កិំ តេ ចន្ទ វិជម្ភនា.
សមុព្ពេជេតិ ធីមន្តំ, ភិន្នលិង្គាទិកំ តុ យំ;
ឧបមាទូសនាយា’ល, មេតំ កត្ថចិ តំ យថា.
ហំសី’វា’យំ សសី ភិន្ន, លិង្គា, កាសំ សរានិ’វ;
វិជាតិ វចនា, ហីនា, សា’វ ភត្តោ ភដោ’ធិបេ.
‘‘ខជ្ជោតោ ភាណុមាលី’វ, វិភាតិ’’ត្យធិកោបមា;
អផុដ្ឋត្ថា ‘‘ពលម្ពោធិ, សាគរោ វិយ សំខុភិ.’’
‘‘ចន្ទេ កលង្កោ ភិង្គោ’វេ’, ត្យុ’បមាបេក្ខិនី អយំ;
ខណ្ឌិតា កេរវា’ការោ, សកលង្កោ និសាករោ.
ឥច្ចេវមាទិរូបេសុ, ភវន្តិ វិគតា’ទរា;
ករោន្តិ ចា’ទរំ ធីរា, បយោគេ ក្វចិ ទេ’វ តុ.
ឥត្ថីយំ’វា’ជនោ យាតិ, វទត្យេ’សា បុមា វិយ;
បិយោ បាណា ឥវា’យំ មេ, វិជ្ជា ធន’មិវ’ច្ចិតា.
ភវំ ¶ វិយ មហីបាល, ទេវរាជា វិរោចតេ;
អល’មំសុមតោ កច្ឆំ, តេជសា រោហិតុំ អយំ.
ឧបមានោ’បមេយ្យានំ, អភេទស្ស និរូបនា;
ឧបមា’វ តិរោភូត, ភេទា រូបក មុច្ចតេ.
អសេស វត្ថុ វិសយំ, ឯកទេស វិវុត្តិ [វិវត្តិ (ដីកា)], ច;
តំ ទ្វិធា បុន បច្ចេកំ, សមាសាទិវសា តិធា.
អសេសវត្ថុវិសយសមាស
អង្គុលិទល សំសោភិំ, នខទីធិតិ កេសរំ;
សិរសា ន បិលន្ធន្តិ, កេ មុនិន្ទ បទ’ម្ពុជំ.
អសេសវត្ថុវិសយអសមាស
រតនានិ គុណា ភូរី, ករុណា សីតលំ ជលំ;
គម្ភីរត្ត មគាធត្តំ, បច្ចក្ខោ’យំ ជិនោ’ម្ពុធិ.
អសេសវត្ថុវិសយមិស្សក
ចន្ទិកា មន្ទហាសា តេ, មុនិន្ទ! វទនិ’ន្ទុនោ;
បពោធយត្យ’យំ សាធុ, មនោ កុមុទ កាននំ.
អសេសវត្ថុវិសយេ, បភេទោ រូបកេ អយំ;
ឯកទេសវិវុត្តិម្ហិ, ភេទោ ទានិ បវុច្ចតិ.
ឯកទេសវិវុត្តិសមាស
វិលាស ហាស កុសុមំ, រុចិរា’ធរ បល្លវំ;
សុខំ កេ វា ន វិន្ទន្តិ, បស្សន្តា មុនិនោ មុខំ.
ឯកទេសវិវុត្តិអសមាស
បាទទ្វន្ទំ មុនិន្ទស្ស, ទទាតុ វិជយំ តវ;
នខរំសី បរំ កន្តា, យស្ស បាបជយទ្ធជា.
ឯកទេសវិវុត្តិមិស្សក
សុនិម្មលកបោលស្ស, មុនិន្ទ វទនិ’ន្ទុនោ;
សាធុ’ប្បពុទ្ធ ហទយំ, ជាតំ កេរវ កាននំ.
រូបកានិ ¶ ពហូន្យេ’វ [ដីកាយំ ឧទ្ធដំ យុត្តរូបកំ សិតបុប្ផុជលំ លោល, នេត្តភិង្គ តវា’ននំ; កស្ស នាម មនោ ធីរ, នាកឌ្ឍតិ មនោហរំ;], យុត្តា, យុត្តាទិភេទតោ;
វិសុំ ន តានិ វុត្តានិ, ឯត្ថេ’វ’ន្តោគធានិ’តិ.
‘‘ចន្ទិមា’កាសបទុម’’, មិច្ចេតំ ខណ្ឌរូបកំ;
ទុដ្ឋ, ‘‘មម្ពោរុហវនំ, នេត្តានិ’ច្ចា’’ទិ សុន្ទរំ.
បរិយន្តោ វិកប្បានំ, រូបកស្សោ’បមាយ ច;
នត្ថិ យំ តេន វិញ្ញេយ្យំ, អវុត្ត មនុមានតោ.
បុនប្បុន មុច្ចារណំ [បុនប្បុនុច្ចារណំ យំ (សី. ក.)], យមត្ថស្ស, បទស្ស ច;
ឧភយេសញ្ច វិញ្ញេយ្យា, សា’យ’មាវុត្តិ នាមតោ.
អត្ថាវុត្តិ
មនោ ហរតិ សព្ពេសំ, អាទទាតិ ទិសា ទស;
គណ្ហាតិ និម្មលត្តញ្ច, យសោរាសិ ជិនស្ស’យំ.
បទាវុត្តិ
វិភាសេន្តិ ទិសា សព្ពា, មុនិនោ ទេហកន្តិយោ;
វិភា សេន្តិ ច សព្ពាបិ, ចន្ទាទីនំ ហតា វិយ.
ឧភយាវុត្តិ
ជិត្វា វិហរតិ ក្លេស, រិបុំ លោកេ ជិនោ អយំ;
វិហរត្យ’រិវគ្គោ’យំ, រាសិភូតោ’វ ទុជ្ជនេ.
ឯកត្ថ វត្តមានម្បិ, សព្ពវាក្យោ’បការកំ;
ទីបកំ នាម តំ ចាទិ, មជ្ឈ, ន្តវិសយំ តិធា.
អាទិ ទីបក
អកាសិ ពុទ្ធោ វេនេយ្យ, ពន្ធូន មមិតោ’ទយំ;
សព្ពបាបេហិ ច សមំ, នេកតិត្ថិយមទ្ទនំ.
មជ្ឈេ ទីបក
ទស្សនំ មុនិនោ សាធុ, ជនានំ ជាយតេ’មតំ;
តទ’ញ្ញេសំ តុ ជន្តូនំ, វិសំ និច្ចោ’បតាបនំ.
អន្តទីបក
អច្ចន្ត ¶ កន្ត លាវណ្យ, ចន្ទា’តប មនោហរោ;
ជិនា’ននិ’ន្ទុ ឥន្ទុ ច, កស្ស នា’នន្ទកោ ភវេ.
មាលាទីបក
ហោតា’វិប្បដិសារាយ, សីលំ, បាមោជ្ជហេតុ សោ;
តំ បីតិហេតុ, សា ចា’យំ, បស្សទ្ធ្យា’ទិ បសិទ្ធិយា.
ឥច្ចា’ទិទីបកត្តេបិ, បុព្ពំ បុព្ព មបេក្ខិនី;
វាក្យមាលា បវត្តាតិ, តំ មាលាទីបកំ មតំ.
អនេនេ’វ’ប្បការេន, សេសាន មបិ ទីបកេ;
វិកប្បានំ វិធាតព្ពា, នុគតិ សុទ្ធពុទ្ធិភិ.
វិសេស វចនិ’ច្ឆាយំ, និសេធវចនំ តុ យំ;
អក្ខេបោ នាម សោយញ្ច, តិធា កាលប្បភេទតោ.
ឯកាកី’ នេកសេនំ តំ, មារំ ស វិជយី ជិនោ;
កថំ ត មថវា តស្ស, បារមីពល មីទិសំ.
អតីតក្ខេបោ.
កិំ ចិត្តេ’ជាសមុគ្ឃាតំ, អបត្តោ’ស្មីតិ ខិជ្ជសេ;
បណាមោ ននុ សោ យេ’វ, សកិម្បិ សុគតេ គតោ.
វត្តមានក្ខេបោ.
សច្ចំ ន តេ គមិស្សន្តិ, សិវំ សុជនគោចរំ;
មិច្ឆាទិដ្ឋិ បរិក្កន្ត [បរិកន្ត (ក.)], មានសា យេ សុទុជ្ជនា.
អនាគតក្ខេបោ.
ញេយ្យោ អត្ថន្តរន្យាសោ, យោ, ញ្ញវាក្យត្ថសាធនោ;
សព្ពព្យាបី វិសេសដ្ឋោ, ហិវិសិដ្ឋ’ស្ស ភេទតោ.
ហិ រហិត សព្ពព្យាបី
តេបិ លោកហិតា សត្តា, សូរិយោ ចន្ទិមា អបិ;
អត្ថំ បស្ស គមិស្សន្តិ, និយមោ កេន លង្ឃ្យតេ.
ហិ សហិត សព្ពព្យាបី
សត្ថា ទេវមនុស្សានំ, វសី សោបិ មុនិស្សរោ;
គតោ’វ និព្ពុតិំ សព្ពេ, សង្ខារា ន ហិ សស្សតា.
ហិ រហិត វិសេសដ្ឋ
ជិនោ ¶ សំសារកន្តារា, ជនំ បាបេតិ [បាបេសិ (ក.)] និព្ពុតិំ;
ននុ យុត្តា គតិ សា’យំ, វេសារជ្ជ សមង្គិនំ.
ហិ សហិត វិសេសដ្ឋ
សុរត្តំ តេ’ធរផុដំ, ជិន! រញ្ជេតិ មានសំ;
សយំ រាគបរីតា ហិ, បរេ រញ្ជេន្តិ សង្គតេ.
វាច្ចេ គម្មេ ថ វត្ថូនំ, សទិសត្តេ បភេទនំ;
ព្យតិរេកោ’យ’មប្យេ’កោ, ភយភេទា ចតុព្ពិធោ.
វាច្ចឯកព្យតិរេក
គម្ភីរត្ត មហត្តាទិ, គុណា ជលធិនា ជិន!;
តុល្យោ ត្វ មសិ ភេទោ តុ, សរីរេនេ’ទិសេន តេ.
វាច្ច ឧភយព្យតិរេក
មហាសត្តា’តិគម្ភីរា, សាគរោ សុគតោបិ ច;
សាគរោ’ញ្ជនសង្កាសោ, ជិនោ ចាមីករជ្ជុតិ.
គម្ម ឯកព្យតិរេក
ន សន្តាបាបហំ នេវិ, ច្ឆិតទំ មិគលោចនំ;
មុនិន្ទ! នយនទ្វន្ទំ, តវ តគ្គុណ ភូសិតំ.
គម្មឧភយព្យតិរេក
មុនិន្ទានន មម្ភោជ, មេសំ នានត្ត មីទិសំ;
សុវុត្តា’មតសន្ទាយី, វទនំ នេ’ទិស’ម្ពុជំ.
បសិទ្ធំ ការណំ យត្ថ, និវត្តេត្វា’ ញាការណំ;
សាភាវិកត្ត មថវា, វិភាព្យំ សា វិភាវនា.
ការណន្តរវិភាវនា
អនញ្ជិតា’សិតំ នេត្តំ, អធរោ រញ្ជិតា’រុណោ;
សមានតា ភមុ ចា’យំ, ជិនា’នាវញ្ចិតា តវ.
សាភាវិក វិភាវនា
ន ហោតិ ខលុ ទុជ្ជន្យ, មបិ ទុជ្ជនសង្គមេ;
សភាវនិម្មលតរេ, សាធុជន្តូន ចេតសិ.
ជនកោ ¶ , ញាបកោ ចេតិ, ទុវិធា ហេតវោ សិយុំ;
បដិសង្ខរណំ តេសំ, អលង្ការតាយោ’ទិតំ.
ភាវា’ភាវ កិច្ចវសា, ចិត្តហេតុវសាបិ ច;
ភេទា’នន្តា ឥទំ តេសំ, មុខមត្ត និទស្សនំ.
បរមត្ថបកាសេ’ក, រសា សព្ពមនោហរា;
មុនិនោ ទេសនា’យំ មេ, កាមំ តោសេតិ មានសំ.
ភាវកិច្ចោ ការកហេតុ.
ធីរេហិ សហ សំវាសា, សទ្ធម្មស្សា’ភិយោគតោ;
និគ្គហេនិ’ន្ទ្រិយានញ្ច, ទុក្ខស្សុ’បសមោ សិយា.
អភាវកិច្ចោ ការកហេតុ.
មុនិន្ទ’ចន្ទ សំវាទិ, កន្តភាវោ’បសោភិនា;
មុខេនេ’វ សុពោធំ តេ, មនំ បាបា’ភិនិស្សដំ.
ភាវកិច្ចោ ញាបកហេតុ.
សាធុហត្ថា’រវិន្ទានិ, សង្កោចយតិ តេ កថំ;
មុនិន្ទ! ចរណទ្វន្ទ, រាគពាលា’តបោ ផុសំ?
អយុត្តការី ចិត្តហេតុ.
សង្កោចយន្តិ ជន្តូនំ, បាណិបង្កេរុហានិ’ហ;
មុនិន្ទ! ចរណទ្វន្ទ, នខ ចន្ទាន’ មំសវោ.
យុត្តការី ចិត្តហេតុ.
ឧទ្ទិដ្ឋានំ បទត្ថានំ, អនុទ្ទេសោ យថាក្កមំ;
‘សង្ខ្យាន’មិតិ និទ្ទិដ្ឋំ, យថាសង្ខ្យំ កមោបិ ច.
អាលាប ហាស លីឡាហិ, មុនិន្ទ! វិជយា តវ;
កោកិលា កុមុទានិ ចោ, បសេវន្តេ វនំ ជលំ.
សិយា បិយតរំ នាម, អត្ថរូបស្ស កស្សចិ;
បិយស្សា’តិសយេនេ’តំ, យំ ហោតិ បដិបាទនំ.
បីតិយា មេ សមុប្បន្នា, សន្ត! សន្ទស្សនា តវ;
កាលេនា’យំ ភវេ បីតិ, តវេ’វ បុន ទស្សនា.
វណ្ណិតេនោ’បមានេន, វុត្យា’ធិប្បេត វត្ថុនោ;
សមាសវុត្តិ នាមា’យំ, អត្ថ សង្ខេប រូបតោ.
សា’យំ ¶ វិសេស្យមត្តេន, ភិន្នា’ភិន្នវិសេសនា;
អត្ថេ’វ អបរា ប្យ’ត្ថិ, ភិន្នា’ភិន្នវិសេសនា.
អភិន្នវិសេសន
វិសុទ្ធា’មតសន្ទាយី, បសត្ថរតនា’លយោ;
គម្ភីរោ ចា’យ’ មម្ពោធិ, បុញ្ញេនា’បាទិតោ មយា.
ភិន្នាភិន្នវិសេសន
ឥច្ឆិត’ត្ថបទោ សារោ, ផលបុប្ផោ’បសោភិតោ;
សច្ឆាយោ’យ’មបុព្ពោវ កប្បរុក្ខោ សមុដ្ឋិតោ.
សាគរត្តេន សទ្ធម្មោ, រុក្ខត្តេនោ’ទិតោ ជិនោ;
សព្ពេ សាធារណា ធម្មា, បុព្ពត្រា’ញ្ញត្រ តុ’ត្តយំ.
វត្ថុនោ’ញ្ញប្បការេន, ឋិតា វុត្តិ តទ’ញ្ញថា;
បរិកប្បីយតេ យត្ថ, សា ហោតិ បរិកប្បនា.
ឧបមា’ព្ភន្តរត្តេន, កិរិយាទិវសេន ច;
កមេនោ’ទាហរិស្សាមិ, វិវិធា បរិកប្បនា.
ឧបមាព្ភន្តរបរិកប្បនា
ឥច្ឆាភង្គា’តុរា’សីនា, តា’តិនិច្ចល មច្ឆរា;
វសំ នេន្តិ’វ ធីរំ តំ, តទា យោគា’ភិយោគតោ.
ក្រិយាបរិកប្បនា
គជំ មារោ សមារុឡ្ហោ, យុទ្ធាយ’ច្ចន្ត’មុន្នតំ;
មគ្គ មន្វេសតី នូន, ជិនភីតោ បលាយិតុំ.
គុណបរិកប្បនា
មុនិន្ទ! បាទទ្វន្ទេ តេ, ចារុ រាជិវ សុន្ទរេ;
មញ្ញេ បាបា’ភិ’សម្មទ្ទ, ជាតសោណេន សោណិមា.
មញ្ញេ, សង្កេ, ធុវំ, នូន, មិវ, មិច្ចេវ មាទិហិ;
សា’យំ ព្យញ្ជីយតេ ក្វា’បិ, ក្វា’បិ វាក្យេន គម្យតេ.
គម្មបរិកប្បនា
ទយា សញ្ជាត សរសា, ទេហា និក្ខន្តកន្តិយោ;
បីណេន្តា ជិន! តេ សាធុ, ជនំ សរសតំ នយុំ.
អារព្ភន្តស្ស ¶ យំកិញ្ចិ, កត្តុំ បុញ្ញវសា បុន;
សាធន’ន្តរលាភោ យោ, តំ វទន្តិ សមាហិតំ.
មារា’រិភង្គា’ភិមុខ, មានសោ តស្ស សត្ថុនោ;
មហាមហី មហារវំ, រវី’យ’មុបការិកា.
អវត្វា’ភិមតំ តស្ស, សិទ្ធិយា ទស្សន’ញ្ញថា;
វទន្តិ តំ ‘បរិយាយ, វុត្តី’តិ សុចិពុទ្ធយោ.
វិវដ’ង្គណនិក្ខិត្តំ, ធន’មារក្ខ វជ្ជិតំ;
ធនកាម! យថាកាមំ, តុវំ គច្ឆ យទិច្ឆសិ.
ថុតិំ ករោតិ និន្ទន្តោ, វិយ តំ ព្យាជវណ្ណនំ;
ទោសា’ភាសា គុណា ឯវ, យន្តិ សន្និធិ មត្រ ហិ.
សញ្ចាលេតុ មលំ ត្វំ’សិ, ភុសំ កុវលយា’ខិលំ;
វិសេសំ តាវតា នាថ!, គុណានំ តេ វទាម កិំ?
វិសេសិ’ច្ឆាយំ ទព្ពស្ស, ក្រិយា, ជាតិ, គុណស្ស ច;
វេកល្លទស្សនំ យត្រ, វិសេសោ នាម យំ ភវេ.
ន រថា, ន ច មាតង្គា, ន ហយា, ន បទាតយោ;
ជិតោ មារារិ មុនិនា, សម្ភារាវជ្ជនេន ហិ.
ទព្ពវិសេសវុត្តិ.
ន ពទ្ធា ភូកុដិ, នេវ, ផុរិតោ ទសនច្ឆទោ;
មារារិភង្គំ ចា’កាសិ, មុនិ វីរោ វរោ សយំ.
ក្រិយាវិសេសវុត្តិ.
ន ទិសាសុ ព្យាត្តា [តតា (ក.)] រំសិ,
នា’លោកោ លោកបត្ថដោ;
តថាប្យ’ន្ធតមហរំ, បរំ សាធុសុភាសិតំ.
ជាតិវិសេសវុត្តិ.
ន ខរំ, ន ហិ វា ថទ្ធំ, មុនិន្ទ! វចនំ តវ;
តថាបិ គាឡ្ហំ ខណតិ, និម្មូលំ ជនតាមទំ.
គុណវិសេសវុត្តិ
ទស្សីយតេ’តិរិត្តំ ¶ តុ, សូរវីរត្តនំ យហិំ;
វទន្តិ វិញ្ញូវចនំ, រុឡ្ហាហង្ការ មីទិសំ.
ទមេ នន្ទោបនន្ទស្ស, កិំ មេ ព្យាបារទស្សនា?
បុត្តា មេ បាទសម្ភត្តា, សជ្ជា សន្តេ’វ តាទិសេ.
សិលេសោ វចនា’នេកា, ភិធេយ្យេ’កបទាយុតំ;
អភិន្នបទវាក្យាទិ, វសា តេធា’យ មីរិតោ.
អន្ធតមហរោ ហារី, សមារុឡ្ហោ មហោទយំ;
រាជតេ រំសិមាលី’យំ, ភគវា ពោធយំ ជនេ.
អភិន្នបទវាក្យសិលេសោ.
សារទា’មលកា’ភាសោ, សមានីត បរិក្ខយោ;
កុមុទា’ករសម្ពោធោ, បីណេតិ ជនតំ សុធី.
ភិន្នបទវាក្យសិលេសោ.
សមាហិត’ត្តវិនយោ, អហីន មទ មទ្ទនោ;
សុគតោ វិសទំ បាតុ, បាណិនំ សោ វិនាយកោ.
ភិន្នាភិន្នបទវាក្យសិលេសោ.
វិរុទ្ធា, វិរុទ្ធា, ភិន្ន, កម្មា, និយមវា, បរោ;
និយម’ក្ខេបវចនោ, អវិរោធិ, វិរោធ្យ’បិ.
ឱចិត្យ សម្បោសកាទិ, សិលេសោ, បទជា’ទិ [បទជាតិ (ក.)] បិ;
ឯសំ និទស្សនេស្វេ’វ, រូប មាវិ ភវិស្សតិ.
វិរុទ្ធកម្មសិលេស
សវសេ វត្តយំ លោកំ, អខិលំ កល្លវិគ្គហោ;
បរាភវតិ មារារិ, ធម្មរាជា វិជម្ភតេ.
អវិរុទ្ធកម្មសិលេស
សភាវមធុរំ បុញ្ញ វិសេសោ’ទយ សម្ភវំ;
សុណន្តិ វាចំ មុនិនោ, ជនា បស្សន្តិ ចា’មតំ.
អភិន្នកម្មសិលេស
អន្ធការា’បហារាយ ¶ , សភាវ មធុរាយ ច;
មនោ បីណេតិ ជន្តូនំ, ជិនោ វាចាយ ភាយ ច.
និយមវន្តសិលេស
កេស’ក្ខីនំ’វ កណ្ហត្តំ, ភមូនំយេវ វង្កតា;
បាណិបាទា’ធរានំ’វ, មុនិន្ទស្សា’ភិរត្តតា.
និយមក្ខេបសិលេស
បាណិបាទា’ធរេស្វេ’វ, សារាគោ តវ ទិស្សតិ;
ទិស្សតេ សោ’យ មថវា, នាថ! សាធុគុណេស្វ’បិ.
អវិរោធិសិលេស
សលក្ខណោ’តិសុភគោ, តេជស្សី និយតោ’ទយោ;
លោកេសោ ជិតសំក្លេសោ,
វិភាតិ សមណិស្សរោ.
វិរោធិសិលេស
អសមោបិ សមោ លោកេ,
លោកេសោបិ នរុត្តមោ;
សទយោ ប្យ’ទយោ បាបេ, ចិត្តា’យំ មុនិនោ គតិ.
ឱចិត្យសម្បោសកបទសិលេស
សំសារទុក្ខោ’បហតា, វនតា ជនតា ត្វយិ;
សុខ មិច្ឆិត មច្ចន្តំ, អមតន្ទទ! វិន្ទតិ.
គុណយុត្តេហិ វត្ថូហិ, សមំ កត្វាន កស្សចិ;
សំកិត្តនំ ភវតិ យំ, សា មតា តុល្យយោគិតា.
សម្បត្តសម្មទោ លោកោ, សម្បត្តា’លោកសម្បទោ;
ឧភោហិ រំសិមាលី ច, ភគវា ច តមោនុទោ.
អត្ថន្តរំ សាធយតា, កិញ្ចិ តំ សទិសំ ផលំ;
ទស្សីយតេ អសន្តំ វា, សន្តំ វា តំ និទស្សនំ.
អសន្តផលនិទស្សន
ឧទយា ¶ សមណិន្ទស្ស, យន្តិ បាបា បរាភវំ;
ធម្មរាជវិរុទ្ធានំ, សូចយន្តា ទុរ’ន្តតំ.
សន្តផលនិទស្សន
សិរោ និក្ខិត្ត ចរណោ, ច្ឆរិយាន’ម្ពុជាន’យំ;
បរម’ព្ភុតតំ លោកេ, វិញ្ញាបេត’ត្តនោ ជិនោ.
វិភូតិយា មហន្តត្តំ, អធិប្បាយស្ស វា សិយា;
បរមុក្កំសតំ យាតំ, តំ មហន្តត្ត មីរិតំ.
វិភូតិមហន្តត្ត
កិរីដ រតន’ច្ឆាយា, នុវិទ្ធា’តប វារណោ;
បុរា បរំ សិរិំ វិន្ទិ, ពោធិសត្តោ’ ភិនិក្ខមា.
អធិប្បាយមហន្តត្ត
សត្តោ សម្ពោធិយំ ពោធិ, សត្តោ សត្តហិតាយ សោ;
ហិត្វា ស្នេហរសាពន្ធ, មបិ រាហុលមាតរំ.
គោបេត្វា វណ្ណនីយំ យំ, កិញ្ចិ ទស្សីយតេ បរំ;
អសមំ វា សមំ តស្ស, យទិ សា វញ្ចនា មតា.
អសមវញ្ចនា
បុរតោ ន សហស្សេសុ, ន បញ្ចេសុ ច តាទិនោ;
មារោ បរេសុ តស្សេ’សំ, សហស្សំ ទសវឌ្ឍិតំ.
សមវញ្ចនា
វិវាទ មនុយុញ្ជន្តោ, មុនិន្ទវទនិ’ន្ទុនា;
សម្បុណ្ណោ ចន្ទិមា នា’យំ, ឆត្ត មេតំ មនោភុនោ.
បរានុវត្តនាទីហិ, និព្ពិន្ទេនិ’ហ យា កតា;
ថុតិ រ’ប្បកតេ សា’យំ, សិយា អប្បកតត្ថុតិ.
សុខំ ជីវន្តិ ហរិណា, វនេស្វ’បរសេវិនោ;
អនាយាសោ បលាភេហិ, ជលទព្ភង្កុរាទិភិ.
ឧត្តរំ ឧត្តរំ យត្ថ, បុព្ពបុព្ពវិសេសនំ;
សិយា ឯកាវលិ សា’យំ, ទ្វិធា វិធិ, និសេធតោ.
វិធិឯកាវលិ
បាទា ¶ នខាលិ រុចិរា, នខាលិ រំសិ ភាសុរា;
រំសីតមោបហានេ’ក, រសា សោភន្តិ សត្ថុនោ.
និសេធឯកាវលិ
អសន្តុដ្ឋោ យតិ នេវ,
សន្តោសោ នា’លយាហតោ;
នា’លយោ យោ ស ជន្តូនំ, នា’នន្ត ព្យសនា វហោ.
យហិំ ភូសិយ ភូសត្តំ, អញ្ញមញ្ញំ តុ វត្ថុនំ;
វិនា’វ សទិសត្តំ តំ, អញ្ញមញ្ញវិភូសនំ.
ព្យាមំ’សុ មណ្ឌលំ តេន, មុនិនា លោកពន្ធុនា;
មហន្តិំ វិន្ទតី កន្តិំ, សោបិ តេនេវ តាទិសិំ.
កថនំ សហភាវស្ស, ក្រិយាយ ច, គុណស្ស ច;
‘សហវុត្តី’តិ វិញ្ញេយ្យំ, ត’ទុទាហរណំ យថា.
ក្រិយាសហវុត្តិ
ជលន្តិ ចន្ទរំសីហិ, សមំ សត្ថុ នខំ សវោ;
វិជម្ភតិ ច ចន្ទេន, សមំ តម្មុខចន្ទិមា.
គុណសហវុត្តិ
ជិនោ’ទយេន មលីនំ, សហ ទុជ្ជន ចេតសា;
បាបំ ទិសា សុវិមលា, សហ សជ្ជន ចេតសា.
វិរោធីនំ បទ’ត្ថានំ, យត្ថ សំសគ្គទស្សនំ;
សមុក្កំសា’ភិធានត្ថំ, មតា សា’យំ វិរោធិតា.
គុណា សភាវ មធុរា, អបិ លោកេ’ក ពន្ធុនោ;
សេវិតា បាប សេវីនំ, សម្បទូសេន្តិ មានសំ.
យស្ស កស្ស ចិ ទានេន, យស្ស កស្ស ចិ វត្ថុនោ;
វិសិដ្ឋស្ស យ មាទានំ, ‘បរិវុត្តី’តិ សា មតា.
បុរា បរេសំ ទត្វាន, មនុញ្ញំ នយនាទិកំ;
មុនិនា សមនុប្បត្តា, ទានិ សព្ពញ្ញុតាសិរី [មុនិន្ទ! សមនុប្បត្តោ, ទានិ សព្ពញ្ញុតាសិរិំ (ក.)].
កិញ្ចិ ¶ ទិស្វាន វិញ្ញាតា, បដិបជ្ជតិ តំសមំ;
សំសយា’បគតំ វត្ថុំ, យត្ថ សោ’យំ ភមោ មតោ.
សមំ ទិសាសុ’ជ្ជលាសុ, ជិន បាទ នខំ’សុនា;
បស្សន្តា អភិនន្ទន្តិ, ចន្ទា’តប មនា ជនា.
បវុច្ចតេ យំ នាមាទិ, កវីនំ ភាវពោធនំ;
យេន កេនចិ វណ្ណេន, ភាវោ នាមា’យ មីរិតោ.
ននុ តេយេ’វ សន្តានោ, សាគរា ន កុលាចលា;
មនម្បិ មរិយាទំ យេ, សំវដ្ដេបិ ជហន្តិ នោ.
អង្គង្គិ ភាវា សទិស, ពលភាវា ច ពន្ធនេ;
សំសគ្គោ’លង្កតីនំ យោ, តំ ‘មិស្ស’ន្តិ បវុច្ចតិ.
អង្គង្គីភាវមិស្ស
បសត្ថា មុនិនោ បាទ, នខ រំសិ មហានទី;
អហោ! គាឡ្ហំ និមុគ្គេបិ, សុខយត្យេ’វ តេ ជនេ.
សទិស ពល ភាវ មិស្ស
វេសោ សភាវ មធុរោ, រូបំ នេត្ត រសាយនំ;
មធូ’វ មុនិនោ វាចា, ន សម្បីណេតិ កំ ជនំ.
អាសី នាម សិយា’ត្ថស្ស, ឥដ្ឋស្សា’សីសនំ យថា;
តិលោកេ’កគតិ នាថោ,
បាតុ លោក មបាយតោ.
រស’ប្បតីតិ ជនកំ, ជាយតេ យំ វិភូសនំ;
‘រសវន្ត’ន្តិ តំ ញេយ្យំ, រសវន្ត វិធានតោ.
រាគា’នត’ព្ភុត សរោជ មុខំ ធរាយ,
បាទា តិលោកគរុនោ’ធិក ពន្ធរាគា;
អាទាយ និច្ចសរសេន ករេន គាឡ្ហំ,
សញ្ចុម្ពយន្តិ សតតា’ហិត សម្ភមេន.
ឥច្ចា’នុគម្ម ¶ បុរិមាចរិយា’នុភាវំ,
សង្ខេបតោ និគទិតោ’យ មលង្កតីនំ;
ភេទោ’បរូបរិ កវីហិ វិកប្បិយានំ,
កោ នាម បស្សិតុ មលំ ខលុ តាស មន្តំ.
ឥតិ សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិ វិរចិតេ សុពោធាលង្ការេ
អត្ថាលង្ការាវពោធោ នាម
ចតុត្ថោ បរិច្ឆេទោ.
៥. ភាវាវពោធ-បញ្ចមបរិច្ឆេទ
បដិភានវតា លោក, វោហារ’មនុសារិនា;
តតោ’ចិត្យ សមុល្លាស, វេទិនា កវិនា បរំ.
ឋាយិសម្ពន្ធិនោ ភាវ, វិភាវា សា’នុភាវកា;
សម្ពជ្ឈន្តិ និពន្ធា តេ, រស’ស្សាទាយ សាធុនំ.
ភាវអធិប្បាយ
ចិត្ត វុត្តិ វិសេសា តុ, ភាវយន្តិ រសេ យតោ;
រត្យាទយោ តតោ ភាវ, សទ្ទេន បរិកិត្តិតា.
ឋាយីភាវអធិប្បាយ
វិរោធិនា’ញ្ញភាវេន, យោ ភាវោ ន តិរោហិតោ;
សីលេន តិដ្ឋតិ’ច្ចេសោ, ‘ឋាយីភាវោ’តិ សទ្ទិតោ.
ឋាយីភាវប្បភេទឧទ្ទេស
រតិ, ហស្សោ, ច សោកោ, ច,
កោធុ, ស្សាហា, ភយំ,បិ ច;
ជិគុច្ឆា, វិម្ហយោ, ចេវ, សមោ ច នវ ឋាយិនោ.
ព្យភិចារីភាវអធិប្បាយ
តិរោភាវា, វិភាវា’ទិ, វិសេសនា’ភិមុខ្យតោ;
យេ តេ ចរន្តិ សីលេន, តេ ហោន្តិ ព្យភិចារិនោ.
ព្យភិចារិភាវបភេទ
និព្ពេទោ ¶ , តក្ក, សង្កា, សម,
ធិតិ, ជឡតា, ទីនតុ, គ្គា, លសត្តំ,
សុត្តំ, តាសោ, គិលានុ, ស្សុក, ហរិស,
សតិ, ស្សា, វិសាទា, ពហិត្ថា [ពហិទ្ធា (ក.)];
ចិន្តា, គព្ពា, បមារោ, មរិស, មទ,
មតុ, ម្មាទ, មោហា, វិពោធោ,
និទ្ទា, វេគា, សពិលំ, មរណ,
ចបលតា [សចបលា (ក.)], ព្យាធិ, តេត្តិំស មេតេ.
សត្តិកភាវអធិប្បាយ
សមាហិត’ត្ត’ប្បភវំ, សត្តំ [សត្វំ (ក.)] តេនោ’បបាទិតា;
សត្តិកា [សាត្វិកា (ក.)] ប្យ’នុភាវត្តេ, វិសុំ ភាវា ភវន្តិ តេ.
សត្តិកភាវប្បភេទ
ថម្ភោ, បឡយ, រោមញ្ចា, តថា សេទ, ស្សុ, វេបថុ;
វេវណ្ណិយំ, វិសរតា, ភាវា’ដ្ឋេ’តេ តុ សត្តិកា.
យទា រត្យាទយោ ភាវា, ឋិតិសីលា ន ហោន្តិ ចេ;
តទា សព្ពេបិ តេ ភាវា, ភវន្តិ ព្យភិចារិនោ.
វិភាវោ ការណំ តេសុ, ប្បត្តិយុ’ទ្ទីបនេ តថា;
យោ សិយា ពោធកោ តេសំ,
អនុភាវោ’យ មីរិតោ.
នេកហេតុំ មនោវុត្តិ, វិសេសញ្ច វិភាវិតុំ;
ភាវំ វិភាវា’នុភាវា, វណ្ណិយា ពន្ធនេ ផុដំ.
សវិភាវា’នុភាវេហិ, ភាវា តេ តេ យថារហំ;
វណ្ណនីយា យថោ’ចិត្យំ, លោករូបា’នុគាមិនា.
ចិត្ត ¶ វុត្តិ វិសេសត្តា, មានសា សត្តិកា’ង្គតោ;
ពហិ និស្សដ សេទាទិ, អនុភាវេហិ វណ្ណិយា.
រសអធិប្បាយ
សាមាជិកាន មានន្ទោ, យោ ពន្ធត្ថា’នុសារិនំ;
រសីយតីតិ តញ្ញូហិ, រសោ នាមា’យ’មីរិតោ.
រសប្បភេទ
សវិភាវា, នុភាវេហិ, សត្តិក,ព្យភិចារិភិ;
អស្សាទិយត្ត មានីយ, មានោ ឋាយេ’វ សោ រសោ.
សិង្គារ,ហស្ស,ករុណា, រុទ្ទ,វីរ,ភយានកា;
ពីភច្ឆ,ព្ភុត,សន្តា, ច, រសា ឋាយីន នុក្កមា.
ទុក្ខរូបេ’យ’ មានន្ទោ, កថំ នុ ករុណាទិកេ?
សិយា សោតូនមានន្ទោ,
សោកោ វេស្សន្តរស្ស ហិ.
ឋាយីភាវ និទ្ទេស រតិដ្ឋាយីភាវ
រម្ម,ទេស, កលា, កាល, វេសាទិ, បដិសេវនា;
យុវាន’ញ្ញោញ្ញរត្តានំ, បមោទោ រតិ រុច្ចតេ.
យុត្យា ភាវានុភាវា តេ, និពន្ធា បោសយន្តិ នំ;
សោប្យ’យោគ, វិប្បយោគ, សម្ភោគានំ វសា តិធា.
ហស្សដ្ឋាយីភាវ
វិការា’កតិអាទីហិ, អត្តនោ ថ បរស្ស វា;
ហស្សោ និទ្ទា, សមា’លស្យ, មុច្ឆាទិ,ព្យភិចារិភិ;
បរិបោសេ សិយា ហស្សោ, ភិយ្យោ’ត្ថិបភុតីនំ សោ.
ហស្សប្បភេទ
សិត មិហ វិកាសិ នយនំ,
កិញ្ចា’លក្ខិយ ទិជំ តុ តំ ហសិតំ;
មធុរស្សរំ វិហសិតំ, អំសសិរោកម្បមុបហសិតំ.
អបហសិតំ ¶ សជល’ក្ខិ, វិក្ខិត្តង្គំ ភវត្យ’តិហសិតំ;
ទ្វេ ទ្វេ កថិតា ចេ’សំ,
ជេដ្ឋេ [មជ្ឈេ’ធមេតិ ឯត្ថ មជ្ឈេ អធមេតិ បទច្ឆេទោ] មជ្ឈេ’ធមេ ច កមសោ.
ករុណដ្ឋាយីភាវ
សោករូបោ តុ ករុណោ, និដ្ឋប្បត្តិ’ដ្ឋ នាសតោ;
តត្ថា’នុភាវា រុទិត, បឡយ,ត្ថម្ភកាទយោ;
វិសាទា,លស្យ,មរណ, ចិន្តា’ទី ព្យភិចារិនោ.
រុទ្ទដ្ឋាយីភាវ
កោធោ មច្ឆរិយា’ទីហិ, បោសេ តាស, មទាទិភិ;
នយនា’រុណតាទីហិ, រុទ្ទោ នាម រសោ ភវេ.
វីរដ្ឋាយីភាវ
បតាប, វិក្កមា’ទីហុ, ស្សាហោ ‘វីរោ’តិ សញ្ញិតោ;
រណ,ទាន,ទយាយោគា, វីរោ’យំ តិវិធោ ភវេ;
តេវា’នុភាវា ធិតិ,ម, ត្យា’ទយោ ព្យភិចារិនោ.
ភយដ្ឋាយីភាវ
វិការា,សនិ,សត្តា’ទិ, ភយុ’ក្កំសោ ភយានកោ;
សេទា’ទយោ នុភាវេ’ត្ថ, តាសា’ទី ព្យភិចារិនោ.
ជិគុច្ឆាដ្ឋាយីភាវ
ជិគុច្ឆា រុធិរា’ទីហិ, បូត្យា’ទីហិ វិរាគតោ;
ពីភច្ឆោ ខោភនុ’ព្ពេគី, កមេន ករុណាយុតោ;
នាសា វិកូណនាទីហិ, សង្កាទីហិ’ស្ស បោសនំ.
វិម្ហយដ្ឋាយីភាវ
អតិ លោក បទត្ថេហិ, វិម្ហយោ’យំ រសោ’ព្ភុតោ;
តស្សា’នុភាវា សេទ,ស្សុ, សាធុវាទា’ទយោ សិយុំ;
តាសា,វេគ,ធិតិ,ប្បញ្ញា, ហោន្តេ’ត្ថ ព្យភិចារិនោ.
សមដ្ឋាយីភាវ
ឋាយីភាវោ សមោ មេត្តា, ទយា,មោទា’ទិ សម្ភវោ;
ភាវាទីហិ ត’ទុក្កំសោ, សន្តោ សន្ត និសេវិតោ.
ឥតិ សង្ឃរក្ខិត មហាសាមិវិរចិតេ សុពោធាលង្ការេ
រសភាវា’វពោធោ នាម
បញ្ចមោ បរិច្ឆេទោ.
សុពោធាលង្ការោ សមត្តោ.