📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស.

សុពោធាលង្ការដីកា

គន្ថារម្ភកថា

យោ ¶ បាទនីរជវរោទររាធិតេន […រាទិកេន (ក.)],

លោកត្តយេន’វិកលេន និរាកុលេន;

វិញ្ញាបយី និរុបមេយ្យតមត្តនោ តំ,

វន្ទេ មុនិន្ទមភិវន្ទិយ វន្ទនីយំ.

បត្តោ សបត្តវិជយោ ជយពោធិមូលេ,

សទ្ធម្មរាជបទវិំ យទនុគ្គហេន;

សត្តាបសត្ត [សត្តប្បសត្ថ (ក.)] វិបុលាមលសគ្គុណស្ស,

សទ្ធម្មសាររតនស្ស នមត្ថុ តស្ស.

យោ ភាជនត្តមភិសម្ភុណិ សគ្គុណស្ស,

តស្សាបិ ធម្មរតនស្ស មហារហស្ស;

សម្ភាវិតំ សសិរសាហិតសន្នតេហិ,

សម្ភាវយាមិ សិរសា គណមុត្តមំ តំ.

យេ’នន្តតន្តរតនាករមន្ថនេន,

មន្ថា’ចលោល្លសិតញាណវរេន លទ្ធា;

សារា មតាតិ សុខិតា សុខយន្តិ ចញ្ញេ,

តេ មេ ជយន្តិ គុរវោ គុរវោ គុណេហិ.

១. ទោសាវពោធ បឋមបរិច្ឆេទ

រតនត្តយប្បណាមវណ្ណនា

១.

មុនិន្ទវទនម្ភោជ-គព្ភសម្ភវសុន្ទរី;

សរណំ បាណិនំ វាណី, មយ្ហំ បីណយតំ មនំ.

១. អថាយំ ¶ គន្ថការោ គន្ថារម្ភេ បុព្ពបយោគានុពន្ធសភាវសិទ្ធិកវិគុណោបេតានំ យតិបោតានំ តទុបាយន្តរវិរតា កមន្តរាបេតបរក្កមសម្ភវេនាធិគតព្យសនសតមុបលព្ភ ទយាសញ្ជាតរសរសហទយតាយ តទុបាយភូតំ ពន្ធលក្ខណំ វិរចយិតុកាមោភិមតសិទ្ធិនិមិត្តមត្តនោធិគតសទ្ធម្មទេវតានុស្សរណំ តាវ ទស្សេតុមាហ ‘‘មុនិន្ទេ’’ច្ចាទិ. ននុ ‘‘ពន្ធលក្ខណំ វិរចយិតុកាមោ’’តិ វុត្តំ, កិមេត្ថ លក្ខណករណេន អទិដ្ឋលក្ខណាបិ ទិស្សន្តិ ពន្ធន្តាតិ? សច្ចំ, តថាបិ តេ ឃុណក្ខរប្បកាសា តព្ពិទូនំ បយោគានុសារិនោ វា សិយុំ, បុព្ពេ កតសត្ថបរិចយា វា សិយុន្តិ វិញ្ញេយ្យំ. វាណី មយ្ហំ មនំ បីណយតន្តិ សម្ពន្ធោ. វាណីតិ វា សរស្សត្យបរនាមធេយ្យា កាចិ ទេវតា, សា សព្ពាវទាតា យថិច្ឆិតត្ថសាធនបុណ្ឌរីកគព្ភេ និសីទតីតិ លោកវាទោ. វាណីតិ បន បច្ចុហវិរហេនាភិមតសិទ្ធិនិពន្ធនេកតាណោ សម្មាសម្ពុទ្ធភាសិតោ សទ្ធម្មោ, តតោយេវាយំ ទេវតា រុប្បតេ. តត្ថ សរស្សតិយា យថា’សត្តា ជាតាយ មនោសម្បីណនន្តិ លោកោ, សទ្ធម្មទេវតាយ តុ មនោបីណនំ, តស្សា សព្ពវជ្ជរហិតាយច្ចន្តនិម្មលាយ និរន្តរត្ថនេកតាណប្បវត្តិយា មនសោ សម្បីណនំ. តេន ច បស្សទ្ធិ, តាយ បន សុខំ, តេនាបិ សមាធិ, សមាធិសម្ភវេន យថាភូតាវពោធសម្ភវតោ វិចិត្តានេកសទ្ទត្ថវិសេសា បដិភន្ត្យនាយាសេន, តតោ ច យថិច្ឆិតសិទ្ធិនិប្ផត្តីតិ វង្កវុត្តិយា តប្បសាទមាសីសតិ.

កិំវិសិដ្ឋោច្ចាហ ¶ ‘‘មុនិន្ទេ’’ច្ចាទិ. ឧភោ លោកេ មុនាតិ ជានាតីតិ មុនិ, ឥន្ទតិ បរមិស្សរិយំ បវត្តេតិ សព្ពត្ថាតិ ឥន្ទោ, មុនិ ច សោ ឥន្ទោ ច, មុនីនំ ឥន្ទោតិ វា មុនិន្ទោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ. តតោយំ តស្ស និមិត្តកសញ្ញា. វិជ្ជមានេសុបិ បរិយាយសទ្ទេស្វញ្ញេសុ កវិកាមិតស្សត្ថស្សេកន្តវាចកត្តេនោ’ ចិត្យសម្បោសកោយំ មុនិន្ទសទ្ទោ, តថា ហិ យោ ឧភយលោកជាននេន មុនីនំ បរមិស្សរិយបុគ្គលានម្បិ បរមិស្សរិយំ វត្តេតិ, សោ បរំ បីណេតិ ហេតុភាវេន’ត្រេ’ត្យុ’ចិតមេវ, តថា បទន្តរានម្បិ ឱចិត្យំ បោសេតិ. តថា ហិ តាទិសស្ស វទនារវិន្ទោទរេ សម្ភវា សុន្ទរី, តតោយេវ បដិសរណំ, តស្មា ច មនោ បីណេតីតិ. តស្ស វទនំ, តមិវ មុនិន្ទវទនំ, អម្ភោជំ. តមេវ វា លក្ខិសំយោគិតាទិសធម្មេន’ម្ភោជំ, បទុមំ. តស្ស គព្ភោ. តត្ថ សម្ភវេន បវត្តិយា, ឧប្បត្តិយា វា សុន្ទរី និរវជ្ជា ទេវតា. វាចា បន ទោសលេសេនាប’សម្ផុដ្ឋាវ និរវជ្ជា, តថា ច វក្ខតិ ‘‘គុណាលង្ការសំយុត្តា’’ [សុពោធាលង្ការ ១៤ គាថា] ឥច្ចាទិ. តតោវាយំ សរណំ បាណិនំ សត្តានំ បដិភានាទិគុណវិសេសាវហត្តមត្តេន បដិសរណភូតា ទេវតា. វាចា បន សព្ពុបទ្ទវនិវារណេន សព្ពហិតសុខសម្បទាសម្បាទនេនច្ចន្តបដិសរណភូតា. សភាវនបុំសកត្តា ចេត្ថ ន លិង្គបរិវត្តនំ. មយ្ហន្តិ ឯកវចនេនត្តនោ និរភិមានត’មានេតិ សជ្ជនមាចារំ. អភិន្នបទសិលេសោ ចាយំ, សព្ពត្ថេវាវីកតសទ្ទប្បយោគតោ. សិលេសោ ចាយំ វង្កវុត្តិយា សព្ពត្ថ សិរិំ បោសេតិ. តថា ច វក្ខតិ ‘‘វង្កវុត្តីសុ បោសេតិ, សិលេសោ តុ សិរិំ បរ’’ន្តិ [សុពោធាលង្ការ ១៧២ គាថា]. អយមេត្ថ សង្ខេបេន នយេន អត្ថវណ្ណនា. វិត្ថារនយេន បន នានប្បការេនត្ថោ សំវណ្ណេតុំ សក្កា. តថា សតិ គន្ថគារវោបិ សិយាតិ បការោយមេវព្ភុបគតោ.

១. សុបរិសុទ្ធពុទ្ធិគោចរបរមវិចិត្តគន្ថការកោយមាចរិយ- សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិបាទោ ¶ សបិដកត្តយសព្ពសត្ថបារាវតរណេន សញ្ជាតានប្បកបីតិសុខមនុភវំ បដិបត្តិបដិវេធសាសនទ្វយស្ស បរិយត្តិមូលកត្តា យេន កេនចិ បរិយាយេន តស្សា បរិយត្តិយា អត្ថាវពោធេន ‘‘អប្បេវ នាម សាធុជនំ បរិតោសេយ្យ’’មិតិ តទធិគមោបាយភូតមិទំ បករណមារភន្តោ គន្ថារម្ភេ ឥដ្ឋទេវតាយ បណាមករណំ សតាចារានុរក្ខណត្ថំ [សទាចារានុរក្ខណត្ថំ (ក.)], វិសេសតោ អភិមតគន្ថស្សានន្តរាយេន បរិសមត្តិយា ច ការណមិតិ ឥដ្ឋទេវតានុស្សរណំ, គន្ថន្តរារម្ភបដិក្ខេបកជនបដិពាហនបុព្ពកានិ អភិធានាភិធេយ្យករណប្បការបយោជនានិ ច ទស្សេន្តោ ‘‘មុនិន្ទវទនម្ភោជ…បេ… បរិស្សមោ’’តិ គាថត្តយមាហ. ឯត្ថ បឋមគាថាយ ឥដ្ឋទេវតាសង្ខាតរតនត្តយប្បណាមោ ទស្សិតោ, ទុតិយគាថាយ អារម្ភបដិក្ខេបកជនា និសេធិតា, តតិយគាថាយ អភិធានាទិកំ ទស្សិតំ. តថា ហិ លោកុត្តរធម្មនិស្សិតបរិយត្តិសង្ខាតសព្ពញ្ញុភារតិយា មនោសម្បីណនាសីសនាបទេសេន អត្តនោ និស្សេសធម្មរតនេ បសាទោ បកាសិតោ. សោ បន ធម្មប្បសាទោ តទវិនាភាវតោ ពុទ្ធសង្ឃេសុបិ សិទ្ធោតិ រតនត្តយវិសយំ បណាមំ វង្កវុត្តិយា ទស្សេតិ. សោ ហិ អត្ថតោ បណាមក្រិយាភិនិប្ផាទិកា កុសលចេតនា. ឯត្ថ ផលំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

បុន សន្តេសុ រាមសម្មាទ្យលង្ការេសុ បិដ្ឋបិសនំ វិយ ហោតីទំ អលង្ការករណន្តិ វទន្តា វិរុទ្ធវាទិនោ រាមសម្មាទីនមត្ថិភាវំ ឧព្ភាវេត្វា [អភ្យុបគមេត្វា (ក.)] តេ សុទ្ធមាគធិកា ន វឡញ្ជេន្តីតិ ឥមិនា បដិសិទ្ធា. និរាករណផលញ្ហិ គន្ថស្ស និទ្ទោសភាវោវ. អបិច សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការទីបកេន អលង្ការសទ្ទេន ¶ គន្ថសរីរសង្ខាតសញ្ញិនោ សញ្ញាសង្ខាតអភិធានញ្ច អលង្ការសទ្ទស្ស សទ្ទាលង្ការាទ្យភិធេយ្យញ្ច សុទ្ធមាគធិកត្តំ វត្វា អលង្ការសទ្ទស្ស វិសេសនភូតអនុរូបសទ្ទោបាទានេន ពុទ្ធវចនស្ស ឧបយោគត្តំ មាគធិកវោហារេន ភវតីតិ គម្យមានត្តា ករណប្បការញ្ច អលង្ការគន្ថប្បវត្តិយា អត្ថាលង្ការាទិនិស្សិតត្តា ឥមិនា អលង្ការសទ្ទេនេវ អលង្ការសង្ខរណសង្ខាតប្បយោជនញ្ច ទស្សេតិ.

សត្ថប្បយោជនានំ សាធ្យសាធនលក្ខណោ សម្ពន្ធោ បន សម្ពន្ធស្ស និស្សយភូតសត្ថប្បយោជនានំ ទស្សនេនេវ តន្និស្សិតត្តា សយម្បិ វុត្តោ ហោតិ. វុត្តំ ហិ–

‘‘សត្ថំ បយោជនញ្ចេវ, ឧភោ សម្ពន្ធនិស្សយា;

វុត្តា តំវុត្តិយាយេវ, វុត្តោ តន្និស្សិតោបិ សោ’’តិ.

តស្សត្ថោ– សម្ពន្ធនិស្សយា សម្ពន្ធស្ស អាធារភូតា សត្ថំ, បយោជនញ្ច ឧភោ វុត្តា, តំវុត្តិយាយេវ តេសំ ឧភិន្នំ កថនេនេវ តន្និស្សិតោ តេ និស្សាយ បវត្តោ សោបិ សម្ពន្ធោ វុត្តោ ភវតីតិ.

ឯត្ថ អភិធានកថនំ វោហារសុខត្ថំ, អភិធេយ្យាទិកថនំ បន តេហិ យុត្តានំយេវ គន្ថានំ សុពុទ្ធិបុព្ពកាទីនំ ឧបាទេយ្យត្តញ្ច តព្ពិបរីតានំ ឧម្មត្តកវចនាទីនមិវអនុបាទេយ្យត្តញ្ច បកាសនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘សម្ពន្ធានុគុណោបាយំ [សម្ពន្ធ្យនុគុណោបាយំ (ក.)], បុរិសត្ថាភិធាយកំ;

វីមំសាធិគតំ [វីមំសាធិកតំ (សី.)] វាក្យ-មតោនធិគតំ […នធិកតំ (សី.)] បរ’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ– សម្ពន្ធានុគុណោបាយំ សាធិយសាធនលក្ខណសម្ពន្ធស្ស និស្សយភូតវាច្ចវាចកានំ សម្ពន្ធិភូតានំ អញ្ញមញ្ញានុរូបគុណបរិជាននេ ការណភូតំ បុរិសត្ថាភិធាយកំ ចតុព្ពិធធម្មអត្ថកាមមោក្ខសង្ខាតានំ បុរិសត្ថានំ វាចកភូតំ ¶ វាក្យំ ‘‘ឯកាខ្យាតោ បទច្ចយោ, សិយា វាក្យំ សការកោ’’តិ [អភិធានប្បទីបិកា ១០៦ គាថា] វុត្តលក្ខណមជ្ឈបតិតវាក្យសមុទាយោបេតំ មហាវាក្យសរូបសត្ថំ វីមំសាធិគតំ ញាណគតិលក្ខណឧបបរិក្ខាយ អធិគតំ អធិប្បេតំ, អតោ បរំ វុត្តលក្ខណសត្ថតោ អញ្ញំ អនធិគតំ នាធិប្បេតន្តិ. ឥទំ បនេត្ថ គាថានំ និក្ខេបប្បយោជនំ.

លោកេ បទុមគព្ភេ វសន្តិយា សព្ពង្គធវលាយ យថិច្ឆិតត្ថសាធិកាយ សរស្សតីនាមិកាយ ទេវតាយ ‘‘វាណី’’តិ វោហារតោ ឥមិនា អត្ថេន យោជេត្វា អភិន្នបទសិលេសាលង្ការវសេន វុត្តត្តា បទត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – មុនិន្ទស្ស សោភាសុគន្ធាទិគុណយោគតោ មុខសទិសស្ស, នោ ចេ មុខសង្ខាតអម្ភោជស្ស គព្ភេ ឧទរេ សម្ភវេន បវត្តិយា ឧប្បត្តិយា វា សុន្ទរី និទ្ទោសា, សោភនា វា បាណិនំ សរណំ អតោយេវ អហិតាបនយនហិតាវហត្ថេន សព្ពសត្តានំ បដិស្សរណភូតា វាណី យថាវុត្តគុណោបេតា សរស្សតីទេវតា, នោ ចេ សព្ពញ្ញុភារតីតិ វុត្តសទ្ធម្មរតនំ មយ្ហំ មនំ គន្ថវិរចនេ ព្យាវដស្ស មេ ចិត្តំ បីណយតំ អភិមតត្ថសម្បាទនេន បីណយតូតិ.

ឧភយលោកជាននតោ មុនិ ច សោ ឥន្ទភាវបវត្តនតោ ឥន្ទោ ចេតិ កម្មធារយេន វា, អគារិយមុនិអនគារិយមុនិសេខមុនិអសេខមុនីនំ ចតុន្នំ បញ្ចមោ ហុត្វា ឥន្ទោតិ ឆដ្ឋីតប្បុរិសេន វា មុនិន្ទោ. ទេវតាបក្ខេ វទនមិវ វទនន្តិ អម្ភោជេ, សទ្ធម្មបក្ខេ អម្ភោជមិវ អម្ភោជន្តិ វទនេ ច ឧបចារេន គហិតេ កម្មធារយោ. មុនិន្ទស្ស វទនម្ភោជមិតិ ច, តស្ស គព្ភោតិ ច, តស្មិំ សម្ភវោតិ ច, តេន សុន្ទរីតិ ច វាក្យំ. វាណិយា វិសេសនត្តេបិ ឯកន្តនបុំសកត្តា សរណសទ្ទស្ស ន លិង្គបរិវត្តនភាវោ. បាណិនន្តិ រស្សត្តំ, ទីឃស្ស ព្យភិចារត្តា. មយ្ហន្តិ ឯកវចនេន អត្តនោ សាធុគុណោទយការណំ ¶ និរតិមានតំ ទីបេតិ. សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ ជិនបរិយាយេសុ មុនិន្ទសទ្ទោ ឥដ្ឋមនោសម្បីណនអម្ភោជតុល្យតាសុន្ទរិត្តសរណត្តសង្ខាតានំ អត្ថន្តរានំ ឱចិត្យំ បោសេតីតិ បយុត្តោ. តថា ហិ តាទិសស្ស មុខំ អម្ភោជតុល្យំ, តស្មិំ មុខោទរេ សម្ភវា សុន្ទរី, តតោយេវ បាណិនំ សរណំ. តស្មាយេវ មនោសម្បីណនេ បដុត្តំ សុព្យត្តមិតិ ឱចិត្យំ ហោតិ. លោកេ បត្ថដមិទមោចិត្យមាទរណីយំ ហោតិ. តស្មិញ្ហិ ឧត្តមកវយោយេវ ឧបទេសកាតិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ឱចិត្យំ នាម វិញ្ញេយ្យំ, លោកេ វិខ្យាតមាទរា;

តត្ថោបទេសប្បភវា, សុជនា កវិបុង្គវា’’តិ [សុពោធាលង្ការ ១០៤ គាថា].

និមិត្តវណ្ណនា

២.

រាមសម្មាទ្យលង្ការា, សន្តិ សន្តោ បុរាតនា;

តថាបិ តុ វឡញ្ជេន្តិ, សុទ្ធមាគធិកា ន តេ.

២. អថេវមភិគតាមិតសិទ្ធិសម្បទាបាទនេកចតុរបរមិដ្ឋទេវតា- ភាវរូបិតសទ្ធម្មរតនស្សោ’ បទស្សិតនិបច្ចការេន ឥដ្ឋទេវតាបូជំ ទស្សេត្វា ‘‘ននុ ពន្ធលក្ខណមត្ថិយេវ បុព្ពកំ, តស្មា កិមនេន បិដ្ឋបិសនេនេ’’តិ លក្ខណន្តរារម្ភបដិក្ខេបកជនបដិពាហនបុព្ពកមភិធេយ្យប្បយោជន- សម្ពន្ធេ ទស្សេតុមាហ ‘‘រាមសម្មេ’’ច្ចាទិ. រាមសម្មាទីនំ រាមសម្មបភុតីនំ បុព្ពាចរិយានំ, រាមសម្មាទយោ វា តំសម្ពន្ធតោ. ភវតិ ហិ តំសម្ពន្ធតោ តព្ពោហារោ យថា កិញ្ចិបិ វេជ្ជសត្ថំ ‘‘ពិម្ពិសារោ’’តិ. អលង្ការា ភូសាវិសេសា, ពន្ធាលង្ការបដិបាទកត្ថេន អលង្ការខ្យា គន្ថវិសេសា វា. សន្តោ សោភនា. ទ្វេបិ បុរា បុព្ពកាលេ ភវា បុរាតនា, បោរាណិកា. ឧភោបិ សន្តិ. យជ្ជបិ សំវិជ្ជន្តិ. តថាបិ តូតិ និបាតសមុទាយោយំ ¶ វិសេសាភិធានារម្ភេ. ឯវំ សន្តេបីតិ អត្ថោ. សុទ្ធមាគធិកាតិ មគធេសុ ភវា, តត្ថ វិទិតា វា មគធា, សទ្ទា. តេ ឯតេសំ សន្តិ, តេសុ វា និយុត្តាតិ មាគធិកា. សុទ្ធា ច សក្កដាទិភាសិតកាលុសិយាភាវេន វិសុទ្ធា, អសម្មិស្សា វា អបរិចិតត្តា តេ មាគធិកា ចាតិ សុទ្ធមាគធិកា, យតិបោតា. តេ យថាវុត្តេ អលង្ការេ អាភរណវិសេសេ ន វឡញ្ជេន្តិ, បសាធនវិសេសេ នានុភវន្តិ. គន្ថវិសេសេ បន ឧគ្គហណធារណាទិវសេន អត្តនោ សុទ្ធមាគធិកត្តា, រាមសម្មាទីនញ្ច សក្កដាទិភាវតោតិ អយមេត្ថ សទ្ទត្ថោ. ភាវត្ថលេសោបេត្ថ បរិបូរតិ, តថាវិធបតីតិយោគតោ. សុទ្ធមាគធិកា អត្តនោ បរិសុទ្ធភាវេន បុព្ពេ សោភនាបិ តេ អលង្ការា ឥទានិ មលគ្គហិតភាវប្បត្តា ‘‘កិំ តេហិ មលគ្គហិតេហិ អម្ហាទិសានំ សុទ្ធសត្តាន’’ន្តិ ន វឡញ្ជេន្តីតិ.

‘‘បតីយមានំ បន កិញ្ចិ វត្ថុ,

អត្ថេវ វាណីសុ មហាកវីនំ;

យំ តំ បសិទ្ធាវយវាតិរិត្ត-

មាភាតិ លាវណ្យមិវង្គនាសូ’’តិ.

ហិ វុត្តំ.

២. សន្តោ វិញ្ញូហិ បសត្ថត្តា សោភនា បុរាតនា បុព្ពកាលសម្ភូតា រាមសម្មាទ្យលង្ការា រាមសម្មាទីហិ អាចរិយេហិ វិរចិតត្តា, តេសំ តំសម្ពន្ធតោ តព្ពោហារសទិសនាមត្តា វា រាមសម្មាទយោ នាម អលង្ការា កិស្មិញ្ចិ វេជ្ជសត្ថេ ‘‘ពិម្ពិសារោ’’តិ វោហារោ វិយ. អលង្ការា ភូសាវិសេសា, អលង្ការត្តបដិបាទនតោ អលង្ការនាមិកា គន្ថវិសេសា វា សន្តិ កិញ្ចាបិ វិជ្ជន្តិ, តថាបិ តុ ឯវំ សន្តេបិ សុទ្ធមាគធិកា សក្កដបាកតាទីសុ អញ្ញភាសាសុ បរិចយាភាវតោ កេវលមាគធិកា តេ រាមសម្មាទិកេ អលង្ការេ ន វឡញ្ជេន្តិ បសាធនវសេន, ឧគ្គហណធារណាទិវសេន ¶ ន សេវន្តិ. មគធេសុ ភវា, តេសុ វា វិទិតា មគធា, សទ្ទា. តេ ឯតេសំ អត្ថិ, តេសុ និយុត្តាតិ វា មាគធិកា. សុទ្ធសទ្ទោ មគធវិសេសនោ, មាគធិកវិសេសនោ វា ហោតិ. សទ្ទានំ តាទិសបតីតិវិសេសយោគតោ ភាវត្ថលេសោបិ ឥធ ទិប្បតិ. តថា ហិ សុទ្ធមាគធិកា អត្តនោ សុទ្ធត្តា តេសំ វិន្យាសេន សោភនត្តេ សតិបិ ភាសាយ បុរាតនត្តា អបរិសុទ្ធោតិ អវមញ្ញមានា ន វឡញ្ជេន្តីតិ. វត្តិច្ឆិតស្សត្ថស្ស ឧបត្ថម្ភកភូតោ ភាវត្ថលេសោបិ មហាកវីនំ វចនេសុយេវ លព្ភតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. វុត្តំ ហិ–

‘‘បតីយមានំ បន កិញ្ចិ វត្ថុ,

អត្ថេវ វាណីសុ មហាកវីនំ;

យំ តំ បសិទ្ធាវយវាតិរិត្ត-

មាភាតិ លាវណ្យមិវង្គនាសូ’’តិ.

តស្សត្ថោ – មហាកវីនំ បូជិតកវីនំ វាណីសុ វចនវិសេសេសុ បតីយមានំ គម្មមានំ យំ កិញ្ចិ វត្ថុ យោ កោចិ អត្ថលេសោ អត្ថេវ អត្ថិ ឯវ, តំ វត្ថុ អង្គនាសុ វនិតាសុ បសិទ្ធាវយវាតិរិត្តំ ហត្ថបាទាទិបាកដសរីរាវយវតោ អធិកំ លាវណ្យមិវ មនោគោចរីភូតសុន្ទរត្តំ វិយ បសិទ្ធាវយវាតិរិត្តំ បកាសសទ្ទាវយវតោ អធិកំ ហុត្វា អាភាតិ ទិប្បតីតិ.

អភិធានាទិវណ្ណនា

៣.

តេនាបិ នាម តោសេយ្យ-មេតេ’លង្ការវជ្ជិតេ;

អនុរូបេនា’លង្ការេ-នេ’សមេសោ បរិស្សមោ.

៣. តេនេច្ចាទិ. យេន តេ អលង្ការេ ន វឡញ្ជេន្តិ, តេន ការណេន អលង្ការវជ្ជិតេ អាភរណេហិ, គន្ថវិសេសេហិ វា រហិតេ, អលង្ការា វា យថាវុត្តវជ្ជិតា យេហិ ¶ តេ, ឯតេ យតិបោតេ ឯសំ យតិបោតានំ អនុរូបេន ឥទានិ វិរចិយមានត្តាភិនវភាវតោ, ទសពលវទនកមលមជ្ឈវាសិតភាសិតវិរចិតភាវតោ ច អនុច្ឆវិកេន អលង្ការេន អាភរណេន, អលង្ការសត្ថេន វា តោសេយ្យំ អបិនាម យថិច្ឆិតបសាធនវសេន, សវនធារណាទិវសេន វា វឡញ្ជនេន សន្តុដ្ឋេ ករេយ្យំ អប្បេវ នាម យន្នូនាតិ ឯសោ បរិស្សមោ អយំ អម្ហាកំ តាទិសសន្តុដ្ឋិជនកាលង្ការបករណប្បយោគោ.

អលង្ករោន្តិ អត្តភាវមនេនាតិ អលង្ការោ, អាភរណំ ហារកេយូរាទិ. អលង្ករោន្តិ ពន្ធសរីរមនេនាតិ អលង្ការោតិមិនា បន អលង្ការសទ្ទេន បសាទាទយោ សទ្ទាលង្ការា, សភាវវុត្យាទយោ ច អត្ថាលង្ការា នានប្បការា សង្គហិតា, យេហិ សទ្ទត្ថសង្ខាតំ ពន្ធសរីរំ សោភតេ, យថា ហិ បុរិសសរីរេ ហារកេយូរាទ្យលង្ការោ ន្យស្យតេ, យេន សោភតេ, តថា ពន្ធសរីរេបិ សទ្ទាលង្ការា, អត្ថាលង្ការា ច និក្ខិបីយន្តិ, យតោ សោភតេ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘តំ តុ បាបេន្តុលង្ការា, វិន្ទនីយតរត្តន’’ន្តិ [សុពោធាលង្ការ ៩ គាថា] ច, ‘‘អត្ថាលង្ការសហិតេ’’ច្ចាទិកញ្ច [សុពោធាលង្ការ ១៦៤ គាថា].

អលង្ការវិធានភាវេន តុ ពន្ធសរីរម្បិ តទត្ថិយា អលង្ការោ, តថា តប្បដិបាទកំ សុពោធាលង្ការនាមធេយ្យសត្ថំ អលង្កតបដិបាទកត្តេន មង្គលសុត្តន្តិ វិយ. វក្ខតិ ហិ ‘‘គន្ថោបិ កវិវាចាន-មលង្ការប្បកាសកោ’’ [សុពោធាលង្ការ ១២ គាថា] ច្ចាទិ. អត្រ ឧច្ចតេ –

‘‘មុខ្យោលង្ការសទ្ទោយំ, សទ្ទត្ថាលង្កតិស្សិតោ;

សាមត្ថិយា ត្វធិដ្ឋានេ, តថា សត្ថេបិ តព្ពតី’’តិ.

អនេនស្សាភិធេយ្យាទីនិ ¶ វុច្ចន្តិ. អភិធីយតេ ឥតិ អភិធេយ្យំ, សមុទិតេន សត្ថេន វចនីយត្ថោ. សោ ច សរីរាលង្ការវិភាគកប្បនាយ តេសំ បដិបាទនំ. សុពោធាលង្ការេន ហិ តេ បដិបាទីយន្តិ. យេន ច យោ បដិបាទីយតិ, តស្សាយមត្ថោ ភវតីតិ អភិធេយ្យសត្ថោបិ. ទស្សិតមេវ តុ សរីរាលង្ការសង្ខរណំ បយោជនំ, តំ និស្សាយ សុពោធាលង្ការប្បវត្តិតោ. យស្ស ហិ យមុទ្ទិស្ស បវត្តិ ហោតិ, តំ តស្ស បយោជនំ, តំ បន កវិត្តកិត្តិបសិទ្ធាទិលក្ខណំ, បរម្បរាយ តទត្ថតាយ សុពោធាលង្ការសង្ខរណស្ស. សត្ថបយោជនានំ, សាធិយសាធនលក្ខណោ សម្ពន្ធោ តុ និស្សយបទស្សិនា ទស្សិតោយេវ. យថាហ –

‘‘សត្ថំ បយោជនញ្ចេវ, ឧភោ សម្ពន្ធនិស្សយា;

វុត្តាតំវុត្តិយាយេវ, វុត្តោ តន្និស្សិតោបិ សោ’’តិ.

អភិធេយ្យាទិកថនញ្ច តំសមង្គិស្សេវ ច វីមំសាវិសេសសមង្គីនមុបាទីយមានត្តា, អញ្ញាទិសស្ស បន ឧម្មត្តកវចនាទិនោ វិយ ហេយ្យត្តា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘សម្ពន្ធានុគុណោបាយំ, បុរិសត្ថាភិធាយកំ;

វីមំសាធិគតំ វាក្យ-មតោនធិគតំ បរ’’ន្តិ.

វាក្យន្តិ ចេត្ថ វាក្យលក្ខណោបេតមន្តរវាក្យសន្និចយំ មហាវាក្យសរូបំ សត្ថមេវាធិប្បេតំ.

៣. យេន តេ តេ អលង្ការេន វឡញ្ជេន្តិ, តេន ការណេន អលង្ការវជ្ជិតេ អាភរណវិសេសេហិ, គន្ថវិសេសេហិ វា វជ្ជិតេ, តេ វិរហិតេ យេហិ ឯតេ សុទ្ធមាគធិកេ ឯសំ សុទ្ធមាគធិកានំ អនុរូបេន អភិនវភាវតោ មាគធិកសរូបំ អនុគតរូបេន, ទសពលភាសិតវិរចិតត្តា វា អនុកូលេន អលង្ការេន អាភរណវិសេសេន, គន្ថវិសេសេន វា តោសេយ្យំ អលង្ការវឡញ្ជាបនេន, គន្ថវិសេសេ [គន្ថវិសយេ (ក.)] ឧគ្គហណធារណាទិការាបនេន ¶ វា សន្តុដ្ឋេ ករេយ្យំ អបិនាម យំនូន សុន្ទរមិតិ, ឯសោ បរិស្សមោ អយំ មម អលង្ការបករណប្បយោគោ. អបិនាមាតិ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ គម្យមានោ.

អលង្ការេហិ វជ្ជិតា, អលង្ការា វជ្ជិតា យេហិ វាតិ ច. រូបស្ស អនុ អនុរូបំ, រូបំ អនុគតំ អនុរូបំ វា, តេន អនុរូបេន. អលង្ករោន្តិ អត្តភាវមនេនេតិ អលង្ការោ, ហារកេយូរាទិ អាភរណបក្ខេ, គន្ថបក្ខេ តុ អលង្ករោន្តិ ពន្ធសរីរមនេនេតិ អលង្ការោ. ឥមិនា មុខ្យភាវេន បសាទាទិសទ្ទាលង្ការា ច សភាវវុត្យាទិអត្ថាលង្ការា ច បវុច្ចន្តិ. អមុខ្យតោ បន ឥមេសំ ទ្វិន្នំ អលង្ការានមធិដ្ឋានភូតពន្ធសរីរម្បិ, តថា មង្គលសុត្តរតនសុត្តាទិវោហារោ វិយ អលង្ការបកាសកំ ‘‘សម្មា ពុជ្ឈន្តិ ទ្វិប្បការា អលង្ការា អនេនេ’’តិ ឥមិនា អត្ថេន លទ្ធសុពោធាលង្ការវរនាមធេយ្យសត្ថម្បិ វុច្ចតិ. វុត្តមិទមេវ –

‘‘មុខ្យោលង្ការសទ្ទោយំ, សទ្ទត្ថាលង្កតិស្សិតោ;

សាមត្ថិយា ត្វធិដ្ឋានេ, តថា សត្ថេបិ តព្ពតី’’តិ.

ឯត្ថ សាមត្ថិយំ នាម តទាធារតប្បដិបាទកត្តវោហារតោ តទាធេយ្យតប្បដិបាទនីយំ ន ភវតិ ចេ, អញ្ញំ កិំ ភវតីតិ អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណមេវាតិ.

៤.

យេសំ ន សញ្ចិតា បញ្ញា-នេកសត្ថន្តរោចិតា;

សម្មោហព្ភាហតាវេ’តេ, នាវពុជ្ឈន្តិ កិញ្ចិបិ.

៥.

កិំ តេហិ បាទសុស្សូសា, យេសំ នត្ថិ គុរូនី’ហ [គរូនិហ (ក.)];

យេ តប្បាទរជោកិណ្ណា, តេ’វ សាធូវិវេកិនោ.

៤-៥. ឯវំ លក្ខណារម្ភបដិក្ខេបកជនបដិពាហនបុព្ពកមភិធេយ្យាទិកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សត្ថតោវ សព្ពត្ថ គុណទោសវិវេចនំ. អតោយេវ វុច្ចតិ –

‘‘សព្ពត្ថ ¶ សត្ថតោយេវ, គុណទោសវិវេចនំ;

យំ ករោតិ វិនា សត្ថំ, សាហសំ កិមតោធិក’’ន្តិ.

តស្មា គុណទោសវិភាគវិចារណំ នាម តព្ពិទូនំយេវ, នាសត្ថញ្ញូនំ បុរិសបសូនំ. តថា ចាហ –

‘‘គុណទោសមសត្ថញ្ញូ, ជនោ វិភជតេ កថំ;

អធិការោ កិមន្ធស្ស, រូបភេទោបលទ្ធិយ’’ន្តិ [កាព្យាទាស ១.៨].

យេនេវំ, តេនេត្ថ គុណទោសទស្សនេ បសន្នានេកសត្ថចក្ខុយេវាធិគតោ, នញ្ញោ តព្ពិបរីតោត្យន្វយព្យតិរេកវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘យេស’’ន្តិអាទិគាថាទ្វយមាហ. តត្ថ យេសន្តិ អនិយមុទ្ទេសោ, យេហីតិ អត្ថោ. យេហិ ន សញ្ចិតា ន រាសិកតា, នានាសន្តានវុត្តិនីបិ ឯកត្តនយេន ឯកស្មិំ សន្តានេ ន វាសិតា នបរិភាវិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. កា សា? បញ្ញា ហេយ្យោបាទេយ្យវិវេករូបា. កីទិសីតិ អាហ ‘‘អនេកសត្ថន្តរោចិតា’’តិ. អនេកស្មិំ តិបិដកតក្កព្យាករណាលង្ការសត្ថាទិកេ សត្ថន្តរេ ឧចិតា សវនធារណាទិវសេន បរិចិតា សាយំ បញ្ញា យេសំ ន សញ្ចិតាតិ បកតំ. ឯតេតិ យថាឧទ្ទិដ្ឋានំ និយមវចនំ. សម្មោហព្ភាហតាតិ យថាវុត្តាយាតិសយវតិយា បញ្ញាយាភាវតោ ពលប្បត្តេន មោហេន អព្ភាហតា វិសេសេន បហតា, ឯវសទ្ទិតា ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ. យតោ ឯវំ, តស្មាបិ កិញ្ចិបិ ហេយ្យោបាទេយ្យរូបំ យំ កិញ្ចិទេវ អដ្ឋានានិយោជកតាទិសគុរុបាទសុស្សូសានិស្សយបដិលទ្ធវិវេកបញ្ញាតិ- សយាលាភេន នាវពុជ្ឈន្តិ, ន ជានន្តីត្យត្ថោ. យតោ អាលសិយាទិទោសលេសបរិគ្គហោបិ សតតាចរិយសេវនវសេន សិរោវិកិណ្ណតាទិសគុរុបាទបង្កជម្ពុជបរាយនោ ចិរេនបិ កាលេន នានាវិធសត្ថន្តរកតបរិចយពលេន បប្បោតិ តាទិសំ បញ្ញាវេយត្តិយំ. តេនេវាហ ភគវា –

‘‘និហីយតិ ¶ បុរិសោ និហីនសេវី,

ន ច ហាយេថ កទាចិ តុល្យសេវី;

សេដ្ឋមុបនមំ ឧទេតិ ខិប្បំ,

តស្មា’ត្តនោ ឧត្តរិតរំ ភជេថា’’តិ [អ. និ. ៣.២៦].

តតោ ឯតាទិសោ បញ្ញវាយេវេត្ថ គុណទោសវិភាគវិវេចនេ អធិការី, នញ្ញោ តព្ពិបរីតោ បុរិសបសូតិ អយមេត្ថាធិប្បាយោ. រុឡ្ហោ អត្ថវិសេសោ. តេនាហ ‘‘កិំ តេហិ បាទសុស្សូសា, យេសំ នត្ថិ គុរូនិហា’’តិ. ឥហាតិ ឥមស្មិំ លោកេ យេសំ ជនានំ គុរូនំ កាតព្ពា បាទសុស្សូសា បាទបរិចរិយា នត្ថិ, តេហិ ជនេហិ យថាវុត្តនយេន បញ្ញាវេយត្តិយរសានភិញ្ញេហិ កិំ បយោជនំ, លេសមត្តម្បិ នត្ថិ, អនធិគតាយេវេត្ថ ឯតេតិ អធិប្បាយោ. ឥទានិ ព្យតិរេកមុខេន អាហ ‘‘យេ’’តិអាទិ. យេ បុព្ពេ កតបុញ្ញតាទិសម្បត្តិសម្បន្នា តប្បាទរជេហិ តេសំ គុរូនំ បាទធូលីហិ ឱកិណ្ណា ឱនទ្ធា គវច្ឆិតា, តេវ សាធូ យថាវុត្តនយេន បញ្ញាវេយត្តិយេន អភិញ្ញាតា សជ្ជនា ឯវ វិវេកិនោ ហេយ្យោបាទេយ្យគុណទោសវិភាគនិយមនបញ្ញាសម្បត្តិសមង្គិនោ ហោន្តិ, តេយេវេត្ថ គុណទោសវិវេចនេ អធិគតាតិ អធិប្បាយោ. សា ចាយំ គុរុបាទសុស្សូសា វិសិដ្ឋាទរេន ករណីយាតិ វង្កវុត្តិយា តទភ្យាសេ សាធុជនេ និយោជេតិ.

៤-៥. យេ សកលសត្ថបរិចិតញ្ញាណបាដវា យទិ ទោសមារោបយន្តិ, តេសំ តទ្ទោសនិរាករណំ វិនា បទេសាវពោធនមត្តេន បណ្ឌិតមានីនំ វចនស្សាគុរុករណំ វង្កវុត្តិយា ទស្សេន្តោ ច តំទ្វារេនេវ អត្តនោ អនញ្ញសាធារណគុរុគារវតំ សាធុជនេហិ បរមាទរេន សម្បាទេតព្ពមិតិ ទស្សេតុំ ‘‘យេសំ…បេ… កិនោ’’តិ គាថាទ្វយមាហ. អនេកសត្ថានំ ¶ តិបិដកតក្កព្យាករណាទីនំ អនេកេសំ គន្ថានំ អន្តរេ តត្វត្ថសង្ខាតអព្ភន្តរេ ឧចិតា សវនឧគ្គហណធារណាទិវសេន បរិចិតា បញ្ញា សុតមយា បញ្ញា យេសំ យេហិ ន សញ្ចិតា, ទ្វិន្នមេកក្ខណេ បវត្តិយាភាវេបិ ឧបចិតសមូហភាវតោ, បុព្ពកាលិកបញ្ញាយ អបរកាលិកបញ្ញាយ អនន្តរអាសេវនាទិបច្ចយលាភតោ អវត្ថពាហុល្លបវត្តិតោ វា សញ្ចិតព្ពាបិ ន រាសិកតា. ឯតេ ឦទិសបញ្ញាបាដវរហិតា ឥមេ សម្មោហព្ភាហតា បញ្ញាបាដវាភាវតោ ពលប្បត្តេន មោហេន វិសេសេន បហតា ឯវ កិញ្ចិបិ ហេយ្យោបាទេយ្យំ នាវពុជ្ឈន្តិ. ន ឯកេ អនេកេតិ ច, តេ ច តេ សត្ថា ចេតិ ច, តេសមន្តរមិតិ ច, តស្មិំ ឧចិតាតិ ច សម្មោហេន អព្ភាហតាតិ ច វិគ្គហោ. តេន វុត្តំ–

‘‘គុណទោសមសត្ថញ្ញូ, ជនោ វិភជតេ កថំ;

អធិការោ កិមន្ធស្ស, រូបភេទោបលទ្ធិយ’’ន្តិ [កាព្យាទាស ១.៨].

តស្សត្ថោ – អសត្ថញ្ញូ ជនោ គុណទោសំ កថំ វិភជតេ. តថា ហិ រូបភេទោបលទ្ធិយំ នីលបីតាទិរូបវិសេសាវពោធនេ អន្ធស្ស អធិការោ អភិមុខករណំ កិំ ហោតិ, ន ភវត្យេវ, តស្មា អនេកសត្ថន្តរគតសុប្បសន្នបញ្ញាចក្ខុនា ឯវ គុណទោសវិវេចនំ ភវតិ, តទភាវេ ន ភវត្យេវ. ឥទមេវ វុច្ចតេ–

‘‘សព្ពត្ថ សត្ថតោយេវ, គុណទោសវិវេចនំ;

យំ ករោតិ វិនា សត្ថំ, សាហសំ កិមតោធិក’’ន្តិ.

តស្សត្ថោ – សព្ពត្ថ គុណទោសវិវេចនំ សត្ថតោយេវ ហោតិ, សត្ថំ វិនា សត្ថោចិតតាទិសបញ្ញំ វិនា យំ ករោតិ គុណាគុណវិភាគំ ករោតិ, យំ ករណំ អត្ថិ, អតោធិកំ សាហសំ កិំ អាសុំ កិរិយា អនុបបរិក្ខនកិរិយា នត្ថេវ.

ឥហ ¶ ឥមស្មិំ លោកេ យេសំ អកតបុញ្ញានំ ជនានំ គុរូនំ

‘‘បិយោ គរុ ភាវនីយោ,

វត្តា ច វចនក្ខមោ;

គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា,

នោ ចា’ដ្ឋានេ និយោជកោ’’តិ [អ. និ. ៧.៣៧].

និទ្ទិដ្ឋគុណោបេតានំ អាចរិយានំ កាតព្ពា បាទសុស្សូសា បាទបរិចរិយា នត្ថិ, តេហិ កិំ បយោជនំ. យេ កតបុញ្ញា ជនា តប្បាទរជោកិណ្ណា តេសំ គុរូនំ បាទរជេហិ គវច្ឆិតា, តេវ សាធូ ជនា ឯវ វិវេកិនោ កល្យាណមិត្តគុរុបាសនាហិ អធិគតវិសិដ្ឋវិវេកពុទ្ធិនោ ភវន្តិ, តេ ឯវ វិវេកំ ជានន្តីតិ ភាវោ. សោតុមិច្ឆា សុស្សូសា, តំ និស្សាយ កត្តព្ពបាទបរិចរិយាបិ តទត្ថិយា សុស្សូសា នាម ហោតិ. បាទេសុ សុស្សូសាតិ ច, តេសំ បាទាតិ ច, តេសុ រជានីតិ ច, តេហិ ឱកិណ្ណាតិ ច វិគ្គហោ. សិស្សានំ សកលាភិពុទ្ធិយា គុរុបដិពទ្ធត្តា អត្តនោ គុណតោ អធិកតរាយេវ សេវិតព្ពា. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘និហីយតិ បុរិសោ និហីនសេវី,

ន ច ហាយេថ កទាចិ តុល្យសេវី;

សេដ្ឋមុបនមំ ឧទេតិ ខិប្បំ,

តស្មា’ត្តនោ ឧត្តរិតរំ ភជេថា’’តិ [អ. និ. ៣.២៦].

៦.

កព្ពនាដកនិក្ខិត្ត-នេត្តចិត្តា កវិជ្ជនា;

យំកិញ្ចិ រចយន្តេ’តំ, ន វិម្ហយករំ បរំ.

៧.

តេយេ’វ បដិភាវន្តោ, សោ’វ ពន្ធោ សវិម្ហយោ;

យេន តោសេន្តិ វិញ្ញូយេ, តត្ថាប្យ’វិហិតាទរា.

៦-៧. ឯវមេត្ថាន្វយព្យតិរេកវសេនាធិគតេ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘កិំ អម្ហាកំ កព្ពនាដកបរិចយាភាវេរចនាវិសេសាភិយោគោបជនិតបរិស្សមេនា’’តិ ឱលីនវុត្តិនោ សោតុជនេ សមុស្សាហេតិ ¶ ‘‘កព្ពនាដកា’’តិអាទិនា. កវិប្បយោគសង្ខាតោ ពន្ធោវ កវិនោ ឥទន្តិ កព្ពំ. មុត្តកាទិវាក្យស្វមុត្តិកាទ្យវយវសភាវា អន្តរវាក្យសមុទាយសម្បន្នំ វុត្តជាតិភេទភិន្នំ បជ្ជមយំ គជ្ជមយំ បជ្ជគជ្ជមយំ ចម្បូនាមកញ្ច, មហាវាក្យរូបំ មហាកព្ពញ្ច, តំ បន មហាកព្ពំ សគ្គេហិ សគ្គនាមកេហិ បរិច្ឆេទវិសេសេហិ ពន្ធ្យតេ ករីយតីតិ សគ្គពន្ធោតិ បវុច្ចតិ. តស្ស តុ លក្ខណំ ‘‘សគ្គពន្ធស្ស មុខំ ឥដ្ឋាសីសនំ សិយា បណាមោ វា ពន្ធសម្ពន្ធិនោ កស្សចិ អត្ថស្ស និទ្ទេសោ វា’’តិអាទិនា អនេកធា វណ្ណេន្តិ. តំ យថា?

‘‘សគ្គពន្ធោ មហាកព្ព-មុច្ចតេ ត្វស្ស លក្ខណំ;

បណាមោ វត្ថុនិទ្ទេសោ, អាសីសាបិ ច តម្មុខំ.

ឥតិហាសកថុព្ភូតំ, សន្តសន្និស្សយម្បិ វា;

ចតុវគ្គផលាយត្តំ, ចតុរោទាត្តនាយកំ.

បុរណ្ណវុតុសេលិន្ទុ-សវិតូទយវណ្ណនំ;

ឧយ្យានសលិលក្កីឡា, មធុបានរតុស្សវំ.

វិប្បលម្ភវិវាហេហិ, កុមារោទយវឌ្ឍិហិ;

មន្តទូតប្បយានាជិ-នាយកាភ្យូទយេហិបិ.

អលង្កតមសំខិត្ត-រសភាវនិរន្តរំ;

នាតិវិត្ថិណ្ណសគ្គេហិ, បិយវុត្តសុសន្ធិភិ.

សព្ពត្ថ ភិន្នសគ្គន្តេ-ហុបេតំ លោករញ្ជកំ;

កព្ពំ កប្បន្តរដ្ឋាយិ, ជាយតេ សាធ្វលង្កតី’’តិ [កាព្យាទាស ១.១៤ – ១៩ គាថា].

តត្ថ ឥតិហាសកថុព្ភូតន្តិ បុរាវុត្តកថាសន្និស្សយំ. សន្តសន្និស្សយន្តិ ឥតរសោភនាធិករណគុណរាជចរិតាទិនិស្សយំ វា. ចតុវគ្គផលាយត្តន្តិ ធម្មាទិចតុវគ្គផលាយត្តំ. ធម្មោ ¶ នាម អព្ភូទយនិព្ពានហេតុកោ. អត្ថោ នាម វិជ្ជាភុម្យាទីនំ យថាញ្ញាយមជ្ជនំ, អជ្ជិតានញ្ច រក្ខណំ. កាមោ នាម និរយោ វិសយោ បយោគោ. មោក្ខោ នាម សព្ពសំសារទុក្ខនិវត្តិ. ចតុរោទាត្តនាយកន្តិ ឧស្សាហសត្តិមន្តសត្តិបភូសត្តិយោគេន ចតុរោ កុសលោ ចាគាតិសយាទិយោគេន ឧទាត្តោ ឧទារោ នាយកោ វិបក្ខោ, បដិបក្ខោ ច យត្ថ, តំ. មធុ នាម សុរា. វិប្បលម្ភោ វិរហោ. មន្តោ នីតិវេទីហិ សហ ការីយនិច្ឆយោ. ទូតោ សន្ធានប្បវត្តោ បុរិសោ. បយានំ សង្គាមាទិនិមិត្តគមនំ. អាជិ សន្ធ្យាភាវេ វិគ្គហោ. អសង្ខត្តរសភាវនិរន្តរន្តិ អសំខិត្តា ពហុត្តា រសា សិង្គារវីរាទយោ, ភាវា រតិឧស្សាហាទយោ, តេហិ និរន្តរំ បត្ថដំ. បិយវុត្តសុសន្ធិភីតិ បិយានិ សុតិសុភគានិ វុត្តានិ ឥន្ទវជិរាទីនិ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធសំសគ្គតាយ សោភនោ សន្ធិ អញ្ញមញ្ញសង្គហា យេសំ សគ្គានំ, តេហីតិ.

បុនបិ យថាវុត្តេសុ អង្គេសុ នគរវណ្ណនាទីសុ កិញ្ច យថាសម្ភវំ មធុបានាទិរហិតម្បិ តញ្ញូនំ មនោ រញ្ជេតិ ឧបាទិយតេវ សព្ភីតិ ទស្សេតុមាហ–

‘‘កព្ពំ ន ទុស្សតង្គេហិ, ន្យូនមប្យត្រ កេហិចិ;

ពន្ធង្គសម្បទា តញ្ញូ, កាមមារាធយន្តិ ចេ’’តិ [កាព្យាទាស ១.២០].

បុនបិ –

‘‘គុណតោ បឋមំ វត្វា, នាយកំ តេន សត្តុនោ;

និរាករណមិច្ចេស, មគ្គោ បកតិសុន្ទរោ.

វំសវីរសុតាទីនិ, វណ្ណយិត្វា រិបុស្សបិ;

តជ្ជយា នាយកុក្កំស-កថនញ្ច សុខេតិ នោ’’តិ [កាព្យាទាស ១.២១ ២២ គាថា] អាហុ.

សព្ពម្បេតំ ¶ សទ្ធម្មាមតរសបានសរសហទយានំ សម្ផប្បលាបវិបុលវិសប្បវេសោបទ្ទុតកព្ពនាដកបរម្មុខានំ សតតចរិតសញ្ចរិតរតនភាជនានំ សប្បុរិសានំ កិំ ហទយខេទោបជនិតបរិស្សមេនេតិ តទនុរូបមេវោបទស្សិតន្តិ.

នាដកំ នាម ភរតាទិនាដ្យសត្ថេ នានប្បការនិរូបិតរូបំ កប្បំ, តំលក្ខណេកទេសភូតលក្ខណានិ បករណាទីនិ នវ រូបកានិ. នាដិកា ច ឯត្ថេវាវរុម្ភន្តិ. កព្ពញ្ច នាដកញ្ច, តេសុ និក្ខិត្តំ ឋបិតំ នេត្តញ្ច ចិត្តញ្ច យេហីតិ វិគ្គហោ. កេ តេ? កវិនោ. តត្ថ និក្ខិត្តនេត្តចិត្តវចនេន សុតស្ស ចិន្តនញ្ច ឩហាបោហមុខេន យថុគ្គហិតនិយាមំ, អវិបរីតត្ថនិច្ឆយនំ, និច្ឆិតស្ស ភាវនា, និរន្តរាភិយោគោ ច ទស្សិតោ. កព្ពនាដកវចនេន សុតំ, ចិន្តិតំ, ភាវិតញ្ច ទស្សិតំ. សុតេ ទស្សិតេ តន្និស្សយំ សុតមយញាណម្បិ ទស្សិតមេវ សិយាតិ. ‘‘កព្ពនាដកនិក្ខិត្តនេត្តចិត្តា’’តិ ឥមិនា សុតចិន្តាភាវនានុក្កមេន សម្បាទិតបញ្ញាបាដវានំ កព្ពរចនាយ សាមត្ថិយំ ទស្សេតិ. ហោតិ ហិ តាទិសានំ តំសុតាទិ ពន្ធនការណំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘សាភាវិកី ច បដិភា,

សុតញ្ច ពហុ និម្មលំ;

អមន្ទោ ចាភិយោគោយំ,

ហេតុ ហោតិហ ពន្ធនេ’’តិ [កាព្យាទាស ១.១០៣ គាថា].

យំកិញ្ចីតិ អត្តនោ ចិត្តារុឡ្ហំ យំកិញ្ចិ ពន្ធជាតំ. ឥមិនា បន អនិយមវចនេន អត្តនោ តត្ថ អាទរាភាវំ ទីបេតិ. រចយន្តិ ករោន្តិ. ឯតំ តេហិ រចិតំ ពន្ធជាតំ បរំ អច្ចន្តមេវ វិម្ហយករំ ន ហោតិ, តាទិសោបាយសម្បត្តិសម្បន្នស្ស ឧបេយ្យសម្បត្តិសព្ភាវតោ អនច្ឆរិយមេវាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ តេសុ កព្ពនាដកេសុ រចនាវិសេសឯកន្តោបាយភូតេសុ អវិហិតាទរាអបិ សុតាទិវសេន អកតាទរាបិ ¶ យេ សប្បុរិសា បញ្ញវន្តោ យេន ពន្ធវិសេសេន វិញ្ញូ គុណទោសវិទុនោ សត្ថញ្ញុនោ បណ្ឌិតជនេ តោសេន្តិ បីណេន្តិ. តោសេន្តិយេវ ហិ តេ តាទិសេ សាភាវិកិបដិភាវិរហេបិ ឯតាទិសេសុ អត្ថេសុ សុតចិន្តាភាវនាវសេន វាយមន្តា. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ន វិជ្ជតី យជ្ជបិ បុព្ពវាសនា-

គុណានុពន្ធិ បដិភានមព្ភុតំ;

សុតេន វាចុ’ស្សហនេនុបាសិតា,

ធុវំ ករោត្យេវ កមប្យនុគ្គហ’’ន្តិ [កាព្យាទាស ១.១០៤ គាថា].

បដិភាវន្តោ ហេយ្យោបាទេយ្យបរិច្ឆេទលក្ខណបញ្ញាយ បញ្ញវន្តោ នាម, តេយេវ សប្បុរិសា. សវិម្ហយោ ‘‘កីទិសាយំ, តាទិសោបាយន្តររហិតានម្បិ ឯតាទិសោ ពន្ធោ សិយា’’តិ វិម្ហយេន សហ វត្តមានោបិ. សោវ ពន្ធោ តមេវ ពន្ធនំ តាទិសោបាយសម្បត្តិវិរហេនោបេយ្យសម្បត្តិយា សព្ភាវតោ, នាញ្ញោតិ.

៦-៧. ឥទានិ កព្ពនាដកេសុ អបរិចិតានមម្ហាកំ គន្ថរចនាសភាវាវពោធោវ កុតោតិ ឱសក្កន្តេ ‘‘កព្ពនាដកា’’ទិគាថាទ្វយេន សមុស្សាហេតិ. កព្ពនាដកនិក្ខិត្តនេត្តចិត្តា កព្ពនាដកេសុ សុតានុលោកនចិន្តាភាវនាវសេន ឋបិតនេត្តចិត្តា កវិជ្ជនា កព្ពការកា យំ កិញ្ចិ អត្តនោ អភិមតំ រចយន្តិ ករោន្តិ, ឯតំ ពន្ធនំ បរំ អតិសយេន ន វិម្ហយករំ អច្ឆរិយករំ ន ហោតិ, និរន្តរាភិយោគតោ សិទ្ធោបាយមូលបញ្ញាសម្បទាយ ឧបេយ្យភូតគន្ថសង្ខរណំ ភវត្យេវាតិ អធិប្បាយោ. កវិនោ ឥទំ កព្ពន្តិ ច, នដកស្ស ឥទំ នាដកំ, នច្ចគីតាទិ. ឥធ បន តប្បដិបាទកកថាបកាសកគន្ថោ នាដកំ នាម. កព្ពញ្ច នាដកញ្ចាតិ ច, កព្ពនាដកេសុ និក្ខិត្តំ នេត្តចិត្តំ យេហីតិ ច ¶ វិគ្គហោ. យេ ជនា តត្ថ តេសុ កព្ពនាដកេសុ អវិហិតាទរាបិ សវនធារណាទិវសេន អកតសម្ភមា ឯវ វិញ្ញូ យេន គន្ថរចនាវិសេសេន តោសេន្តិ បីណេន្តិ, តេយេវ បដិភាវន្តោ បដិភានសង្ខាតបញ្ញវន្តោ ភវន្តិ. សោវ ពន្ធោ សវិម្ហយោ អញ្ញេសំ ឧប្បជ្ជមានវិម្ហយេន សហិតោ. បដិភា ឯតេសំ អត្ថីតិ ច, សហ វិម្ហយេន វត្តតីតិ ច, អវិហិតោ អាទរោ យេហីតិ ច វិគ្គហោ. ពាហិរសត្ថាភិយោគាភាវេបិ បុព្ពវាសនាភាវេបិ ឥហ និរន្តរាភិយោគំ ករោន្តោ តាទិសសាមត្ថិយំ សាធេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ន វិជ្ជតី យជ្ជបិ បុព្ពវាសនា-

គុណានុពន្ធិ បដិភានមព្ភុតំ;

សុតេន វាចុ’ស្សហនេនុបាសិតា,

ធុវំ ករោត្យេវ កមប្យនុគ្គហ’’ន្តិ [កាព្យាទាស ១.១០៤ គាថា].

តស្សត្ថោ – យទិ បុព្ពវាសនាគុណានុពន្ធី អតីតជាតិយា បរិចយវាសនាគុណស្ស អនុពលប្បទានវសេន អនុពន្ធោ យស្សត្ថិ, តាទិសំ អព្ភុតំ បដិភានំ ន វិជ្ជតិបិ, តថាបិ សុតេន សវនេន ឧស្សហនេន បគុណករណាទិវាចុស្សហនេន វា ឧបាសិតា កតគុរុបាសនា វាចា កមបិ អនុគ្គហំ កិញ្ចិបិ បញ្ញាបាដវំ ធុវំ ឯកន្តេន ករោតិ ឯវាតិ.

ឯត្ថ កព្ពំ នាម មុត្តកកុលកាទិវាក្យវសេន ច អវយវសភាវេហិ តេសំយេវ អន្តរវាក្យាវយវសមូហេហិ បរិបុណ្ណំ វុត្តវិសេសេហិ បភេទគតំ កេវលំ បជ្ជមយំ វា គជ្ជមយំ វា ចម្បូតិខ្យាតបជ្ជគជ្ជមយំ វាតិ មហាវាក្យសភាវេន ច តិដ្ឋតិ. នាដកំ នាម ភរតាទិនដសត្ថគតនានប្បការទស្សិតសភាវំ. កព្ពញ្ច ឥធេវ ទស្សិតលក្ខណតោ ឯកទេសយុត្តប្បករណាទិនវរូបកានិ ច នាដិកា ច ភវន្តិ. កព្ពលក្ខណំ បន ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ–

‘‘សគ្គពន្ធោ ¶ មហាកព្ព-មុច្ចតេ ត្វស្ស លក្ខណំ;

បណាមោ វត្ថុនិទ្ទេសោ, អាសីសាបិ ច តម្មុខំ.

ឥតិហាសកថុព្ភូតំ, សន្តសន្និស្សយម្បិ វា;

ចតុវគ្គផលាយត្តំ, ចតុរោទាត្តនាយកំ.

បុរណ្ណវុតុសេលិន្ទុ-សវិតូទយវណ្ណនំ;

ឧយ្យានសលិលក្កីឡា, មធុបានរតុស្សវំ.

វិប្បលម្ភវិវាហេហិ, កុមារោទយវឌ្ឍិហិ;

មន្តទូតប្បយានាជិ-នាយកាភ្យូទយេហិបិ.

អលង្កតមសំខិត្ត-រសភាវនិរន្តរំ;

នាតិវិត្ថិណ្ណសគ្គេហិ, បិយវុត្តសុសន្ធិភិ.

សព្ពត្ថ ភិន្នសគ្គន្តេ-ហុបេតំ លោករញ្ជកំ;

កព្ពំ កប្បន្តរដ្ឋាយិ, ជាយតេ សាធ្វលង្កតី’’តិ [កាព្យាទាស ១.១៤ – ១៩ គាថា].

តស្សត្ថោ – សគ្គពន្ធោ សគ្គសង្ខាតេហិ បរិច្ឆេទវិសេសេហិ ពន្ធោ ‘‘មហាកព្ព’’ន្តិ ឧច្ចតេ. អស្ស លក្ខណំ តុ វុច្ចតេតិ សម្ពន្ធោ កាកក្ខិគោឡកនយេន តម្មុខំ តស្ស កព្ពស្ស អាទិ បន បណាមោ ទេវតានមស្សនំ វា, វត្ថុនិទ្ទេសោ –

‘‘អស្ត្យុត្តរស្យាំ ទិគិ ទេវតាត្ម,

ហិមាលយោ នាម នគាធិរាជ?;

បូវាបរេង វារិនិធី វិគាហ្យ,

ស្ថិត? បថិឈា ឥវ មានទណ្ឌ?’’ [កុមារសម្ភវ ១.១.].

ឥច្ចាទិពន្ធសម្ពន្ធិនោ កស្សចិ វត្ថុនោ ទស្សនំ, អាសីសាបិ ‘‘មយ្ហំ បីណយតំ មន’’ មិច្ចាទិឥដ្ឋាសីសនំ វា ភវតិ.

ឥតិហាសកថុព្ភូតំ បុរាវុត្តកថាសន្និស្សយំ វា សន្តសន្និស្សយម្បិ សោភនានម្បិ រាជចរិយាទិនិស្សយំ វា ចតុវគ្គផលាយត្តំ ¶ លោកិយលោកុត្តរសុខការណំ ធម្មោ, វិជ្ជាភូមិអាទីនំ សញ្ចយោ, សញ្ចិតានំ រក្ខា ច អត្ថោ, អបាយសំវត្តនិកបញ្ចកាមគុណសង្ខាតោ កាមោ, សព្ពទុក្ខា និវត្តិហេតុ មោក្ខោ ចាតិ ចតុវគ្គផលាធីនំ ចតុរោទាត្តនាយកំ ឧស្សាហសត្តិមន្តសត្តិបភូសត្តិយោគតោ ចតុរោ ទក្ខោ ចាគាតិសយាទិយោគេន ឧទាត្តោ ឧឡារោ សបក្ខោ, វិបក្ខោ វា នាយកោ យត្ថ, តំ យថាវុត្តំ បុរណ្ណវុតុសេលិន្ទុ-សវិតូទយវណ្ណនំ បុរំ នគរំ, អណ្ណវំ សាគរំ, ឧតុ ហេមន្តវសន្តាទិឧតុ, សេលំ បព្ពតោ, ឥន្ទុសវិតូទយោ ចន្ទសូរិយានំ ឧទយោ ចាតិ ឥមេសំ វណ្ណនំ យត្ថ, តំ. សវិតាតិ ឯត្ថ តុបច្ចយន្តោ. ឧយ្យានសលិលក្កីឡាមធុបានរតុស្សវំ ឧយ្យានកីឡាសុរាបានរតិកីឡាសង្ខាតោ ឧស្សវោ យត្ថ, តំ វិប្បលម្ភវិវាហេហិ ទារាវិយោគទារបរិគ្គហេហិ ច កុមារោទយវឌ្ឍិហិ កុមារុប្បត្តិកុមារវឌ្ឍីហិ ច មន្តទូតប្បយានាជិនាយកាភ្យូទយេហិ នីតិជាននបញ្ញា មន្តោ, សន្ធានការកោ ទូតោ, យុទ្ធាភិគមនំ បយានំ, យុទ្ធសង្ខាតោ អាជិ, សបក្ខនាយកស្ស អភិវឌ្ឍិសង្ខាតោ អភ្យូទយោ ចាតិ ឥមេហិ អលង្កតំ សជ្ជិតំ អសំខិត្ត…បេ… ន្តរំ អសំខិត្តា វិត្ថារា រសា សិង្គារាទយោ អដ្ឋ ភាវា រតិឧស្សាហាទយោ ចាតិ ឥមេហិ និរន្តរំ វិត្ថិណ្ណំ បិយវុត្តសុសន្ធិភិ សុតិសុភគេហិ ឥន្ទវជិរាទីហិ វុត្តេហិ បុព្ពាបរសម្ពន្ធបរិច្ឆេទតាយ សោភនា សន្ធិ យេសំ សគ្គានំ, តេហិ សព្ពត្ថ សព្ពស្មិំ បរិច្ឆេទេ ភិន្នសគ្គន្តេហិ ភិន្នសគ្គា បរិយោសានា យេសំ, តេហិ នាតិវិត្ថិណ្ណសគ្គេហិ នាតិវិត្ថារសគ្គសង្ខាតេហិ បរិច្ឆេទេហិ ឧបេតំ យុត្តំ សាធ្វលង្កតិ សោភនាលង្ការវន្តំ កព្ពំ លោករញ្ជកំ តំ សមានំ កប្បន្តរដ្ឋាយិ កប្បនិរន្តរដ្ឋាយិ កប្បន្តរេ ឋាយិ វា ជាយតេ. ឯត្ថ មធុបានាទិរហិតបុរវណ្ណនាទយោបិ តញ្ញូនំ ចិត្តំ អារាធេតិ ចេ, តំប្យទុដ្ឋំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘កព្ពំ ¶ ន ទុស្សតង្គេហិ, ន្យូនមប្យត្រ កេហិចិ;

ពន្ធង្គសម្បទា តញ្ញូ, កាមមារាធយន្តិ ចេ’’តិ.

តស្សត្ថោ – អត្រ ឥមេសុ កព្ពង្គេសុ មជ្ឈេ កេហិចិ អង្គេហិ កេហិចិ អវយវេហិ ន្យូនមបិ ឩនមបិ, និសទ្ទោត្រតព្ភាវេ. កព្ពំ ន ទុស្សតិ, តំ បន អទុស្សនំ ពន្ធង្គសម្បទា រចិតបុរវណ្ណនាទិអង្គសម្បទា តញ្ញូ កព្ពញ្ញូ ជនេ កាមំ ឥច្ឆានុរូបំ ចេ អារាធយន្តិ, ឯវំ សន្តេ ភវតិ. បុនបិ នាយកវណ្ណនាសុ សបក្ខនាយកំ វណ្ណេត្វា តេន និរាករណភាវម្បិ. នោ ចេ, បច្ចត្ថិកំ វណ្ណេត្វា អត្តនោ នាយកេន តស្សាភិភវនម្បិ វណ្ណេតុំ វដ្ដតិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘គុណតោ បឋមំ វត្វា, នាយកំ តេន សត្តុនោ;

និរាករណមិច្ចេស, មគ្គោ បកតិសុន្ទរោ.

វំសវីរសុតាទីនិ, វណ្ណយិត្វា រិបុស្សបិ;

តជ្ជយា នាយកុក្កំស-កថនញ្ច សុខេតិ នោ’’តិ.

៨.

ពន្ធោ ច នាម សទ្ទត្ថា, សហិតា ទោសវជ្ជិតា;

បជ្ជគជ្ជវិមិស្សានំ, ភេទេនា’យំ តិធា ភវេ.

៨. ឯវមេតេហិ សោតុជនសមុស្សាហនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កត្តុមិច្ឆិតពន្ធោតិ វុត្តំ ពន្ធស្ស លក្ខណំ កត្តុមារភតេ ‘‘ពន្ធោ ចា’’តិអាទិ. ទោសវជ្ជិតា ទោសេហិ សទ្ទនិស្សិតេហិ, អត្ថនិស្សិតេហិ ច វិរោធេហិ វជ្ជិតា បរិច្ចត្តា, តេ វា វជ្ជិតា យេហិ, សទ្ទត្ថា សហិតា ឯកីភូតា. វុត្តលក្ខណា យេហិ តេ បុព្ពាចរិយេហិ សហិតា វុច្ចន្តិ. សហិតានំ ភាវោ សហទយហិលាទការណំ សាធ្យំ សាហិច្ចំ. ឥតិ ទោសវជ្ជិតេ សហិតេ សទ្ទត្ថេ បសិទ្ធភាវេន អនុវទិត្វា ពន្ធោ នាម សភាវវុត្តិវង្កវុត្តិអលង្ការវុត្តិវសេន តិវិធោបីតិ អប្បសិទ្ធំ ពន្ធសរីរំ វិធីយតេ យថា ‘‘យោ កុណ្ឌលី, សោ ទេវទត្តោ’’តិ. ចសទ្ទោវត្តព្ពន្តរស្ស សមុច្ចយោ, កិញ្ចីតិ អត្ថោ.

តត្ថ ¶ ជាតិគុណក្រិយាទព្ពលក្ខណោ សទ្ទានមត្ថោ មុខ្យោ ចតុព្ពិធោ ហោតិ. មុខ្យស្សត្ថស្ស ចតុព្ពិធត្តា តិវិធេសុ សទ្ទេសុ តព្ពាចកោ ចតុព្ពិធោ ហោតិ ជាតិសទ្ទោ គុណសទ្ទោ ក្រិយាសទ្ទោ ទព្ពសទ្ទោតិ. តិវិធោ ហិ សទ្ទោ វាចកោ លក្ខណិកោ ព្យញ្ជកោតិ ព្យាបារភេទេន. ព្យាបារោ ច នាម សទ្ទស្ស’ត្ថប្បតីតិការិត្តមេវ. សោ ហិ តិវិធោ មុខ្យោ លក្ខណោ ព្យញ្ជនសភាវោ ចេតិ. តត្ថ ជាត្យាទិនិរន្តរត្ថវិសយោ សទ្ទព្យាបារោ មុខ្យោ. សោយេវ អភិធាតិ ឧច្ចតេ. តំព្យាបារវា អព្យវហិតជាត្យាទិសកេហិ តមត្ថំ មុខ្យភាវេន យោ វទតិ គោអាទិកោ, សោ វាចកោ. សទ្ទន្តរត្ថវិសយនិទ្ទិដ្ឋោ សទ្ទព្យាបារោ លក្ខណោ. សា ទុវិធា សុទ្ធា, ឧបចារមិស្សា ចេតិ. តត្ថ សុទ្ធា យថា ‘‘គោ មុច្ចតុ, មញ្ចា ឧគ្ឃោសេន្តិ, គង្គាយំ ឃោសោ’’តិ. ឯត្ថ គោសទ្ទេន វិសេសនំ គោត្តសាមញ្ញមេវោច្ចតេ, ន តុ គោព្យត្តិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘វិសេស្យំនាភិធា គច្ឆេ, ខីណសត្តិ វិសេសនេ’’តិ [កាព្យប្បកាសេ ទុតិយឧល្លាសេ អាគតន្យាយោ’យំ].

សាមញ្ញស្ស ព្យាបកត្តា, អសរីរត្តា ច. តត្ថ ពន្ធនមោចនានិ ន សម្ភវន្តីតិ អត្តនោ និស្សយភូតា គោព្យត្តិ អាកឌ្ឍីយតេ, តថា មញ្ចានមុគ្ឃោសនំ ន សម្ភវតីតិ អត្តនោ ឧគ្ឃោសនក្រិយាសិទ្ធ្យត្ថំ មញ្ចសមង្គិនោ បុរិសា អាកឌ្ឍីយន្តិ. តថា គង្គាសទ្ទវាច្ចស្ស ជលប្បវាហស្ស ឃោសប្បត្យាករតា ន សម្ភវតីតិ គង្គាសទ្ទោ អត្តនោភិធេយ្យស្សោទកប្បវាហស្ស និកដំ តដំ លក្ខេតិ. ឧបចារស្សានេកប្បការត្តា ឧបចារមិស្សា លក្ខណាប្យនេកធា សិយា. យថា កត្ថចិ ការណេ ការីយមុបចរិយតេ, យថា ‘‘អាយុ ឃត’’ន្តិ. កត្ថចិ ការណការិយានមភេទោ យថា ‘‘អាយុយេវេទ’’ន្តិ. កត្ថចិ ¶ ឧបមានេ ឧបមេយ្យមុបចរីយតេ, យថា ‘‘គោ ពាហិកោ’’តិ. កត្ថចិ អភេទោ តេសំ, យថា ‘‘គោយេវាយ’’ន្តិ. កត្ថចិ តទាធារតាយ [តទត្ថតាយ (ក.)] តំព្យបទេសោ, យថា ‘‘បទីបដ្ឋា កបល្លិកា បទីបោ’’តិ. កត្ថចិ តំកម្មសម្ពន្ធា តំព្យបទេសោ, យថា ‘‘អវឌ្ឍកីបិ វឌ្ឍកី អយ’’ន្តិ. កត្ថចិ សំសាមិសម្ពន្ធា, យថា ‘‘រាជសម្ពន្ធី បុរិសោ រាជាយ’’ន្តិ. កត្ថចិ អវយវេ សមុទាយព្យបទេសោ, យថា ‘‘បដេកទេសេ បដសទ្ទោ’’ ឥច្ចាទិ.

លក្ខណាយ និស្សយោ សទ្ទោ លក្ខណិកោ. ព្យញ្ជនសភាវោ បន បរបរិយាយោ សទ្ទស្ស តតិយោ ព្យាបារោ. តស្ស និស្សយោ សទ្ទោ ព្យញ្ជនកោ. ឥច្ចេតំ តិណ្ណំ សទ្ទានំ វសេន អត្ថោបិ តិវិធោ ហោតិ វាច្ចោ លក្ខណិយោ ព្យង្គ្យោតិ. តត្ថ ព្យង្គ្យោយេវត្ថោ ពន្ធសត្ថា វុច្ចតេ. តេនេវ បធានព្យង្គ្យោ ពន្ធោ ឧត្តមោ, អបធានព្យង្គ្យោ មជ្ឈិមោ, អព្យង្គ្យោ អធមោ, ព្យង្គ្យេន វិនា ពន្ធោ និជ្ជីវោ សិយាតិ បុព្ពាចរិយានំ បវត្តិ, សភាវវុត្តិ ពន្ធោបិ តុ និជ្ជីវោតិ នាសង្កនីយោ. យស្មា កវីនំ លោកវោហារកោសល្លំ សភាវវុត្តិយេវ គមេតិ. យោ ហិ សកលលោកដ្ឋិតិំ ន ជានាតិ, សោ កវិយេវ ន ហោតីតិ.

អថេត្ថ តិវិធម្បិ អត្ថំ តាទិសជនាវពោធត្ថំ សមុទាហរិស្សាម ‘‘មុនិន្ទវទនម្ភោជេ’’ត្យាទិ. ឯត្ថ វាណីសទ្ទស្ស សទ្ធម្មសង្ខាតោ អត្ថោ វាច្ចត្ថោ. វាណី នាម ចេតនា, តស្សំ យាវ ទេវតត្ថំ នារោប្យតេ, តាវ តប្បតី អត្តនោ មនោសម្បីណនអាសីសនា ន សំគច្ឆតីតិ វាក្យសាមត្ថិយាយេវ វាណិយំ សាយមោចិត្យភេទេន ទេវតាសទ្ទស្ស អារោបិតោត្ថោ លក្ខណិយោ. តថា វទនសទ្ទស្សាបិ មុខំ វាច្ចត្ថោ. អម្ភោជសទ្ទស្ស សមារោបិតោត្ថោ លក្ខណិយោ. មនោសម្បីណនស្ស តុ អញ្ញថា អនុបបត្តិយា បស្សទ្ធ្យាទិក្កមេន យថាភូតាវពោធសម្ភវា អនាយាសេន ¶ វិចិត្តានេកសទ្ទត្ថបដិភានេន គន្ថបរិសមត្តិសង្ខាតា យថិច្ឆិតត្ថនិប្ផត្តិ ហោតេវ, អយំ ព្យង្គ្យត្ថោ. តព្ពាចកា សទ្ទា វាចកលក្ខណិកព្យញ្ជកា ហោន្តីតិ ឯវំ សព្ពត្ថ សទ្ទត្ថវិចារោ គន្តព្ពោ.

តមេវំ យថាវុត្តពន្ធសរីរំ កតិវិធមិច្ចាហ ‘‘បជ្ជេ’’ច្ចាទិ. អយំ យថាវុត្តោ ពន្ធោ ពន្ធសរីរំ តិធា ភវេ តិប្បការេន សិយា, នាធិកំ នាប្យូនំ. កថំ? បជ្ជគជ្ជវិមិស្សានំ ភេទេន បជ្ជសភាវាទីនំ វិសេសេន តិធា ភវេតិ បកតំ. តត្ថ បជ្ជំ នាម អម្ហេហិយេវ វិរចិតវុត្តោទយាខ្យេ ឆន្ទសិ និរូបិតា វុត្តជាតិប្បភេទា ចតុប្បទិកត្ថា និរូបិតោ មុត្តកាទិបិ វុត្តជាតិប្បការោយេវ. តេនេវេត្ថ តេសមទស្សនំ. តេសុ ឯកគាថា និដ្ឋិតត្ថា សប្បធានា គាថន្តរានិរបេក្ខា មុត្តកំ, ឯកក្រិយាទានេន អញ្ញមញ្ញសាបេក្ខា និដ្ឋិតត្ថា បច្ចេកំ អនិដ្ឋិតត្ថា គាថា កុលកំ, នានាភិត្តិយោ ភិន្នកិរិយោ សប្បធានា គាថា កោសោ វិយ ឋបិតា កោសោ, ឯកភិត្តិបទោសាទិកំ វណ្ណេតុំ សមុទាយេន បវត្តា ភិន្នក្រិយា គាថា សង្ឃាតោ, សោបិ ចតុព្ពិធោ បជ្ជប្បការោ យថាវុត្តសគ្គពន្ធោវាតិ វិញ្ញាតព្ពំ. គជ្ជំ នាម បាទសន្និដ្ឋានរហិតោ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តប្បពន្ធោ. តស្ស តុ ទ្វេ បការា អាខ្យាយិកា, កថាតិ. វិមិស្សំ បជ្ជគជ្ជមយំ នាដកប្បករណាទិ, ចម្បូ ជាតកមាលាទិកា ច.

៨. ឥទានិ សញ្ជាននាភិលាសីនំ អលង្ការនិស្សិតំ ពន្ធសរីរំ, សោវ ពន្ធោតិ អធិកតំ, ‘‘យោ កុណ្ឌលី, សោ ទេវទត្តោ’’តិ បសិទ្ធកុណ្ឌលិត្តានុវាទេន អប្បសិទ្ធស្ស ទេវទត្តត្តវិធានំ វិយ ទស្សេន្តោ ‘‘ពន្ធោ’’ច្ចាទិមាហ. តត្ថ ពន្ធោ នាម ច ពន្ធនំ បន. ទោសវជ្ជិតា សទ្ទត្ថនិស្សិតទោសេហិ បរិច្ចត្តា, តេ វា វជ្ជិតា ឯតេហិ តាទិសា. សហិតា អញ្ញមញ្ញានុរូបត្ថេន សហភាវំ គតា. សទ្ទត្ថា សទ្ទោ, ¶ អត្ថោ ច. ឯវំបការេហិ តុ ឦទិសសទ្ទត្ថានំ វិញ្ញូនំ តុដ្ឋិជនកអញ្ញមញ្ញានុរូបគុណសហិតានំ ភាវោតិ វចនត្ថេន ‘‘សាហិច្ច’’មិតិ វទន្តិ. សទ្ទត្ថាតិ ឯត្ថ សទ្ទត្ថានំ កិំ នានាករណន្តិ? សទ្ទោ បន អត្ថប្បតីតិយំ អត្តនោ មុខ្យព្យាបារំ លក្ខណព្យាបារំ ព្យញ្ជនសភាវព្យាបារញ្ចេតិ តិវិធំ ព្យាបារភេទេន. កមតោ វាចកោ លក្ខណិកោ ព្យញ្ជនកោ ចេតិ តិវិធោ. តថា អត្ថោបិ វាច្ចោ លក្ខណិយោ ព្យង្គ្យោ ចេភិ តិវិធោ. អត្រ តុ វាចកោ សទ្ទោ អត្តនា ទីបេតព្ពមុខ្យត្ថស្ស ជាតិគុណក្រិយាទព្ពភេទេន ចតុព្ពិធត្តា សយម្បិ ជាតិគុណក្រិយាទព្ពសទ្ទវសេន ចតុព្ពិធោ. វាចកសទ្ទស្ស មុខ្យព្យាបារោ ‘‘អភិធា’’តិ ច វោហរីយតិ. សោ មុខ្យព្យាបារោ ជាត្យាទីហិ អព្យវហិតត្ថេវ វត្តតេ. តថា ហិ ‘‘គោ នីលំ បាចកោ វិសាណិ’’ច្ចាទោ គោអាទិសទ្ទានំ មុខ្យព្យាបារោ គោបិណ្ឌនីលបដបាចកកត្តុសិង្គីតិ ទព្ពានំ វិសេសនភូតជាតិគុណក្រិយាទព្ពេស្វេវ បវត្តតិ, ន បន ជាត្យាទីនំ និស្សយភូតគោបិណ្ឌាទីសូតិ. វុត្តំ ហិ–

‘‘វិសេស្យំ នាភិធា គច្ឆេ, ខីណសត្តិ វិសេសនេ’’តិ [កាព្យប្បកាសេ ទុតិយឧល្លាសេ អាគតន្យាយោ’យំ].

តស្សត្ថោ – វិសេសនេ វិសេសនភូតជាត្យាទិម្ហិ ខីណសត្តិ ខីណព្យាបារវតី អភិធា មុខ្យព្យាបារោវ វិសេស្យំ ទព្ពំ ន គច្ឆេ ន បាបុណាតីតិ.

ជាត្យាទីនំ និស្សយគោបិណ្ឌាទិកំ អភិធា ន វទតិ ចេ, ឯវញ្ច សតិ ‘‘គោ គច្ឆតិ, នីលំ និវាសេតិ, បាចកោ អាគច្ឆតិ, សិង្គី ធាវតិ’’ច្ចាទីសុ ជាត្យាទិវិសិដ្ឋគោបិណ្ឌាទីនំ គោអាទិសទ្ទស្ស កថំ វាចកត្តំ យុជ្ជតីតិ? ទព្ពាធីនជាតិគុណាទីសុ វុត្តេសុ តព្ពិសិដ្ឋស្ស ទព្ពស្ស បរិយាយតោ វាចកត្តា. និប្បរិយាយតោ បន សុទ្ធលក្ខណព្យាបារស្សេវ វិសយោ. លក្ខណព្យាបារោបិ សុទ្ធោ ឧបចារមិស្សោតិ ទុវិធោ. ¶ តត្ថ សុទ្ធោ លក្ខណព្យាបារោ ជាត្យាទិវជ្ជិតត្ថវិសយោ. តថា ហិ ‘‘គោ គច្ឆតិ, នីលំ និវាសេតិ, បាចកោ អាគច្ឆតិ, សិង្គី ធាវតិ, មញ្ចា ឧគ្ឃោសេន្តិ, គង្គាយំ ឃោសោ’’ត្យាទីសុ ជាតិគុណក្រិយាសិង្គទព្ពមញ្ចគង្គាទីនំ គមនាទីហិ យោគាសម្ភវតោ ជាតិគុណាទយោ អតិក្កម្ម យថាក្កមំ គមននិវាសនអាគមនធាវនឧគ្ឃោសនឃោសាទីនំ និស្សយភូតគោបិណ្ឌាទយោ បរាមសតិ.

មិស្សោ តុ ឧបចារភេទេន ពហុវិធោ. តថា ហិ កត្ថចិ ការណេ ការិយមុបចរីយតេ, យថា ‘‘អាយុឃត’’ន្តិ, ឯត្ថ អាយុវឌ្ឍនការណភូតេ ឃតេ ការិយភូតអាយុនោ វោហារោ អារោបិតោ ហោតិ. ឧបរិបិ ឧបចារោ យថាយោគំ យោជេតព្ពោ. អតំសភាវេ ហិ តំសភាវារោបនំ ឧបចារោ. កត្ថចិ ការណការិយានមភេទោ, យថា ‘‘អាយុយេវ ឃត’’ន្តិ. កត្ថចិ ឧបមេយ្យឧបមានោបចារោ, យថា ‘‘គោ ពាហិកោ’’តិ. កត្ថចិ ឧបមានឧបមេយ្យានមភេទោ, យថា ‘‘គោយេវាយំ ពាហិកោ’’តិ. កត្ថចិ តទាធារតាយ តទូបចារោ, យថា ‘‘បទីបដ្ឋា កបល្លិកា បទីបោ’’តិ. កត្ថចិ ក្រិយាសម្ពន្ធេន តំព្យបទេសោ, យថា ‘‘អវឌ្ឍកីបិ វឌ្ឍកី អយ’’ន្តិ. កត្ថចិ សំសាមិសម្ពន្ធេន តំព្យបទេសោ, យថា ‘‘រាជវល្លភោបិ រាជា អយ’’ន្តិ. កត្ថចិ អវយវេ សមុទាយព្យបទេសោ, យថា ‘‘បដោ ទឌ្ឍោ’’តិ. ឥមិនា មុខេន ឧបចារភេទោ ទដ្ឋព្ពោ. ព្យញ្ជនសភាវព្យាបារោ ឯវ ‘‘ធន’’ន្តិ ច វុច្ចតិ, តស្ស តតិយព្យាបារស្ស វិសយោ តាទិសវាក្យមេវ វាតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯត្ថ ព្យង្គ្យត្ថំ ពន្ធស្ស ជីវិតមិតិ ច, ព្យង្គ្យត្ថបធានំ ពន្ធមុត្តមន្តិ ច, ព្យង្គ្យត្ថបធានរហិតំ មជ្ឈិមន្តិ ច, អព្យង្គ្យពន្ធំ អធមមិតិ ច វទន្តិ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

អត្ថប្បតីតិយំ សទ្ទ-ព្យាបារោ តិវិធោ ភវេ;

មុខ្យោ លក្ខណព្យញ្ជន-សភាវោ ចាតិ ឯត្ថ តុ.

អភិធាបរបរិយាយោ, ¶ ព្យាបារោ បឋមោ ភវេ;

ធនន្តាបរបរិយាយោ, ព្យាបារោ តតិយោ បុន.

មុខ្យោ និរន្តរត្ថេសុ, លក្ខណា តុ តិរោហិតេ;

អត្ថេ’តរោ តុ វាក្យស្ស, អត្ថេយេវ បវត្តតិ.

ព្យាបារស្ស បភេទេន, តិធា សទ្ទោបិ វាចកោ;

លក្ខណិកោ ព្យញ្ជកោតិ, តទត្ថោបិ តិធា មតោ.

វាច្ចោ លក្ខណិយោ ព្យង្គ្យោ-ច្ចេវំ សទ្ទេសុ វាចកោ;

ជាតិគុណក្រិយាទព្ព-ភេទេន សោ ចតុព្ពិធោ.

វាច្ចត្ថស្ស ចតុទ្ធាវ, ភិន្នត្តា ជាតិអាទិតោ;

ជាត្យាទីនំ បភេទេន, តថា លក្ខណិកោ មតោ.

ឧបចារពហុត្តេន, ភេទេ សតិបិ តស្ស តុ;

ព្យញ្ជកោ តុ អនញ្ញត្តា, វិសុំ តេហិ ន វុច្ចតីតិ.

លក្ខណតោ ឯវំ វេទិតព្ពំ – ‘‘មុនិន្ទវទនម្ភោជេ’’ ត្យាទិគាថាយំ វទនសទ្ទស្ស មុខត្ថោ វាច្ចត្ថោ, អារោបិតអម្ភោជត្ថោ លក្ខណិយត្ថោ. អម្ភោជសទ្ទស្ស បទុមត្ថោ វាច្ចត្ថោ, ឧបចរិតមុខត្ថោ លក្ខណិយត្ថោ. វាណិសទ្ទស្ស សទ្ធម្មសង្ខាតោ អត្ថោ វាច្ចត្ថោ, អារោបិតទេវតាអត្ថោ លក្ខណិយត្ថោ. ឯត្ថ អាសីសនា នាម យថាវុត្តនយេន បុញ្ញាតិសយតា, តតោ ឥធ អភិមតត្ថពាធកាកុសលនិវារណញ្ច កុសលានមនុពលប្បទានញ្ច តតោ កាយចិត្តបីឡាវិគមោ ច តតោ សុខប្បដិលាភោ ច តតោ ចិត្តសមាធានញ្ច តតោយេវ អនេកវិធត្ថាវពោធោ ច តតោ អភិមតគន្ថបរិសមត្តិ ច ភវតីត្យយំ វាក្យសាមត្ថិយតោ លទ្ធត្ថោ ព្យង្គ្យត្តោ. តំតំអត្ថប្បកាសកា សទ្ទា វាចកលក្ខណិកព្យញ្ជនកា នាម ភវន្តិ. ឯវំ សទ្ទសទ្ទត្ថវិចារោ វេទិតព្ពោ.

ឥទានិ ¶ បកាសិតពន្ធស្ស ភេទំ វទតិ ‘‘បជ្ជា’’ទិនា. អយំ វុត្តលក្ខណោ ពន្ធោ បជ្ជគជ្ជវិមិស្សានំ ភេទេន គាថាចុណ្ណិយតទុភយមិស្សានំ វសេន តិធា ភវេ. សទ្ទោ ច អត្ថោ ចេតិ ច, សហភាវំ ឥតា បត្តាតិ ច, ទោសេហិ វជ្ជិតា, ទោសេ វា វជ្ជិតា យេហីតិ ច, បជ្ជញ្ច គជ្ជញ្ច វិមិស្សញ្ចេតិ ច វិគ្គហោ. ឥហ បជ្ជំ នាម មុត្តកកុលកកោសកសង្ឃាតវសេន ចតុប្បភេទំ ឆន្ទសិ និទ្ទិដ្ឋវុត្តវិសេសវិរចិតំ ចតុប្បទិកគាថាពន្ធំ. តត្ថ មុត្តកំ នាម និដ្ឋិតត្ថា សប្បធានា ឯកា គាថា, កុលកំ នាម បច្ចេកមនិដ្ឋិតត្ថា អញ្ញមញ្ញសាបេក្ខា ឯកក្រិយាទ្វារិកា នានាគាថា, កោសកោ នាម នានាវិធវណ្ណនាភូមិកា ភិន្នក្រិយាទ្វារប្បវត្តា សប្បធានា គាថារាសិ, សង្ឃាតោ នាម សញ្ច្យាកាលាទិឯកវណ្ណនាភូមិនិស្សិតា ភិន្នក្រិយាសមុទាយេន បវត្តា គាថា. គជ្ជំ នាម អនិយតបទោ អាខ្យាយិកាកថាវសេន ទ្វិប្បភេទោ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តោ វចនប្បពន្ធោ. មិស្សោ បន ឥមេហិ ទ្វីហិ សំមិស្សោ នាដកបករណាទិ ច ជាតកមាលាទិចម្បូ ច.

៩.

និពន្ធោ ចា’និពន្ធោ ច, បុន ទ្វិធា និរុប្បតេ;

តំ តុ បាបេន្ត្យ’លង្ការា, វិន្ទនីយតរត្តនំ.

៩. ឯវំ តិប្បការំ ពន្ធសរីរំ វត្វា ឥទានិ អញ្ញថាបិ ទស្សេតុមាហ ‘‘និពន្ធោចា’និពន្ធោ ច, បុន ទ្វិធា និរុប្បតេ’’ ឥតិ. បុន ភិយ្យោ យថាវុត្តោ បជ្ជមយពន្ធោ ទ្វិធា ទ្វិប្បការេន និរុប្បតេ និច្ឆីយតេ. កថំ? និពន្ធោ ច តទេកទេសភូតេហិ មុត្តកាទីហិ ចតូហិ សគ្គពន្ធាទិវសេន ពន្ធោ ច អនិពន្ធោ ច កេវលំ មុត្តកវសេនាតិ ឯវំ ទ្វិធា និរុប្បតេ ឥតិ បកតំ. ននុ តស្សេតស្ស យថាវុត្តវាតិមយស្ស សក្កដំ បាកតំ អបព្ភំសោ បេសាចិកំ មិស្សញ្ចេតិ បញ្ចវិធត្តំ វត្វា ‘‘សក្កដំ នាម ទេវតាភាសា. បាកតំ ចតុព្ពិធំ សក្កដេហិ វណ្ណញ្ញត្តមត្តេន ឧប្បន្នត្តា ¶ មហិន្ទសិន្ធវាទិ តព្ភវំ, តស្សមំ ហិរិហរកមលាទិ, មហារដ្ឋាទិទេសបសិទ្ធំ ទេសីយំ, តព្ភវាទីហិ សម្មិស្សំ មិស្សំ. អាភីរាទីនំ វាចា អបព្ភំសោ, សោ ច បាកតំ វិយ ចតុព្ពិធោ, តិវិធោ ច នាគរឧបនាគរវុទ្ធភេទេន. បិសាចានំ វចនំ បេសាចិកំ. សព្ពេសំ វសេន មិស្ស’’ន្តិ សក្កដាទីនំ លក្ខណំ វុត្តំ. តថា ‘‘សិង្គារប្បធាននច្ចសង្ខាតលាស្យាទីនំ បដិបាទកត្ថេន លាស្យាទិកមភិនយប្បធានត្តា ទស្សនីយំ, ឥតរំ កព្ពំ សវនីយ’’ន្តិ ទុវិធំ វុត្តំ, ឯវំ បុព្ពាចរិយេហិ ភាសាភេទេន វុត្តំ បញ្ចវិធត្តំ, វិនិយោគភេទេន វុត្តំ ទុវិធត្តញ្ច ឥធ កស្មា ន វុត្តន្តិ? សច្ចំ, តថាបិ តទេវមិធានុបយោគិតាយ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯវមលង្ការាធិដ្ឋានភាវេន បឋមំ ពន្ធសរីរំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ហារកេយូរាទិនា បុរិសសរីរមិវ ពន្ធសរីរំ សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការេហិ វិន្ទនីយតរំ ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘តំ តុ’’ ឥច្ចាទិ. តុសទ្ទោ វិសេសវចនិច្ឆាយំ. តំ ពន្ធសរីរំ តុ អលង្ការា អលង្ករិយតិ តំ ពន្ធសរីរមេតេហីតិ បសាទាទយោ សទ្ទាលង្ការា, សភាវវុត្យាទយោ អត្ថាលង្ការា ច វិន្ទនីយតរត្តនំ អតិសយេន វិន្ទនីយភាវំ អស្សាទនីយភាវំ បាបេន្តិ នយន្តិ. សព្ពថា និទ្ទោសភូតានំ សទ្ទត្ថានំ អញ្ញមញ្ញានុរូបតោ សហិតភាវេន បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតំ តាទិសបុរិសសរីរមិវ វិន្ទនីយម្បិ សមានំ អលង្ការេហិ បសាធិតេ សតិ អច្ចន្តមេវ វិន្ទនីយំ សិយាតិ អធិប្បាយោ.

៩. បុនបិ តស្សេវ ពន្ធស្ស ភេទំ កថេតុំ ‘‘និពន្ធោ ចា’’ទិមាហ. បុន និពន្ធោ ច មុត្តកាទីហិ ចតូហិ អវិនាភាវតោ មហាកព្ពាទិសភាវេន និរន្តរំ កត្វា ពន្ធោ ច អនិពន្ធោ ច កេវលំ មហាកព្ពាទិសភាវេន មុត្តកត្តា អនិរន្តរំ កត្វា ពន្ធោ ចាតិ សោវ ពន្ធោ ទ្វិធា និរុប្បតេ និច្ឆីយតេ. ¶ បុនបិ សោ ពន្ធោ សក្កដបាកតអបព្ភំ សបេសាចិកមិស្សភាសាភេទេន បញ្ចវិធោ. សិង្គារបធាននច្ចសង្ខាតលាស្យាទីនំ ទស្សនប្បធានត្តា តាទិសំ នច្ចំទស្សនីយំ, តទញ្ញំ កព្ពំ សវនីយមិតិ វឡញ្ជនភេទតោ ទុវិធោ ច ហោតិ. សោ សព្ពោបិ បយោជនាភាវតោ ឥហ ន គហិតោ. តត្ថ សក្កដំ នាម ទេវតាភាសា. តតោ កេហិចិ អក្ខរេហិ ភិន្នំ បាកតំ នាម. តំ បន តព្ភវតស្សមទេសិយមិស្សវសេន ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ សក្កដតោ វណ្ណញ្ញត្តមត្តេន និព្ពត្តំ តព្ភវំ នាម, តំ មហិន្ទសិន្ធវាទិ. តស្សមំ ហិរិហរកមលាទិ. ទេសេ បសិទ្ធំ ទេសិយំ. មិស្សំ នាម តព្ភវាទីហិ សម្មិស្សំ. អបព្ភំសោ នាម គោបាលកាទីនំ វាចា, សោ ច តព្ភវាទីហិ ចតុព្ពិធោ, នាគរឧបនាគរវុទ្ធភេទេន តិវិធោ ច ហោតិ. បិសាចានំ វចនំ បេសាចិកំ. តេហិ សក្កដាទីហិ សម្មិស្សំ មិស្សំ នាម ហោតិ. ឥទានិ ឦទិសប្បភេទវន្តពន្ធស្ស អលង្ការេន សោភនត្តំ វត្តុំ ‘‘តំ តុ’’ច្ចាទិមាហ. តំ តុ តំ បន វុត្តប្បការំ ពន្ធសរីរំ អលង្ការា បសាទាទិសទ្ទាលង្ការា, សភាវវុត្យាទិអត្ថាលង្ការា ច វិន្ទនីយតរត្តនំ អតិសយបសាទនីយត្តំ បាបេន្តិ. និរន្តរំ ពន្ធោ និពន្ធោតិ ច, ន និពន្ធោ អនិពន្ធោតិ ច, អតិសយេន វិន្ទនីយោ វិន្ទនីយតរោ, តស្ស ភាវោ វិន្ទនីយតរត្តនន្តិ ច វិគ្គហោ.

១០.

អនវជ្ជំ មុខម្ភោជ-មនវជ្ជា ច ភារតី;

អលង្កតាវ សោភន្តេ, កិំ នុ’តេ និរលង្កតា?

១០. តមេវ សមត្ថេតិ ‘‘អនវជ្ជ’’ មិច្ចាទិនា. អនវជ្ជំ អញ្ញមញ្ញានុរូបាធិកតនេត្តកណ្ណាទិអវយវេន បិឡកតិលកកាឡកាទ្យនាហតាយ ច សុន្ទរភាវតោ អគរហិតំ មុខម្ភោជំ វទនារវិន្ទញ្ច តថា អនវជ្ជា បទាទិទោសានភិភូតាយ សុន្ទរភាវេន អគរហិតា ភារតី ច វាណី ឧបចារតោ តប្បដិបាទនីយោ អត្ថោ ចាតិ ឯតេ អលង្កតាវ ¶ មុខំ តិលកតាឌង្កាទិនាលង្ការេន, សទ្ទត្ថា សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការេហិ បសាធិតា សជ្ជិតា ឯវ, និរលង្កតា តថា អបសាធិតា អសជ្ជិតា សោភន្តេ កិំ នុ, ន សោភន្តេវាតិ វិតក្កេមីតិ អត្ថោ. នុឥតិ វិតក្កេ.

១០. តមេវ ‘‘អនវជ្ជ’’ មិច្ចាទិនា សមត្ថេតិ. វណ្ណសណ្ឋានាទិអវយវសម្បត្តិយា ច បិឡកតិលកកាឡកាទិទោសរហិតត្តា ច អនិន្ទិតំ មុខម្ភោជញ្ច អនវជ្ជា បទទោសវាក្យទោសអត្ថទោសេហិ អមិស្សត្តា អគរហិតា ភារតី វាណី ច អភេទោបចារេន តប្បដិបាទនីយត្ថោ ចាតិ ឥមេ អលង្កតាវ កុណ្ឌលតិលកាទិអាភរណេហិ ច សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការេហិ ច សជ្ជិតា ឯវ, និរលង្កតា តេហិ អវិភូសិតា សោភន្តេ កិំ នុ, ន សោភន្តេតិ មញ្ញេ. នត្ថិ អវជ្ជមស្សាតិ ច, មុខមេវ អម្ភោជមិតិ ច វិគ្គហោ. កិមិតិ បដិសេធេ, នុឥតិ វិតក្កេតិ.

១១.

វិនា គុរូបទេសំ តំ, ពាលោ’លង្កត្តុមិច្ឆតិ;

សម្បាបុណេ ន វិញ្ញូហិ, ហស្សភាវំ កថំ នុ សោ?

១១. អលង្ករណញ្ច តេសំ វិនា គុរូបទេសេន ករោន្តោ វិនា បហាសំ នាបរំ វិសេសមធិគច្ឆតីតិ ទស្សេតុំ សិលេសាលង្ការមាហ ‘‘វិនា’’តិអាទិ. គុរូនំ បសាធនោបាយោបទេសកានំ, អលង្ការការណោបាយោបទេសកានំ វា ឧបទេសំ ‘‘ឯត្ថ ឯវំ កតេ សោភេយ្យា’’តិ ឧបទិសនំ វិនា បរិច្ចជ្ជ មុខស្ស, ពន្ធស្ស ច អលង្ករណានភិញ្ញតាយ ពាលោ អញ្ញាណកោ យោ កោចិ បុគ្គលោ តំ មុខំ, ពន្ធំ វា អលង្កត្តុំ អនុរូបវសេន សជ្ជេតុំ ឥច្ឆតិ អធិប្បេតិ, សោ តាទិសោ អញ្ញាណបុគ្គលោ វិញ្ញូហិ តព្ពិទូហិ បណ្ឌិតជនេហិ ហស្សភាវំ អវហាសំ កថំ កេន ¶ បការេន ន សម្បាបុណេយ្យ. ‘‘កិមិទំ អញ្ញាណបុរិសេន ករិយតី’’តិ ហសន្តេវាតិ អធិប្បាយោ. នុឥតិ វិតក្កេ.

១១. ឥទានិ បទាទិទោសរហិតពន្ធសរីរស្ស អលង្ការេហិ ភូសនមបិ គុរូបទេសសហិតមេវ សេដ្ឋន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘វិនា គុរូបទេស’’ មិច្ចាទិសិលេសាលង្ការមាហ. ពាលោ មុខាទិសរីរាលង្ការេ, ពន្ធាលង្ការេ វា អសមត្ថោ យោ កោចិ គុរូបទេសំ វិនា សរីរាលង្ការករណស្ស, ពន្ធាលង្ការករណស្ស វា អនុរូបោបទេសមន្តរេន តំ សរីរំ, ពន្ធំ វា អលង្កត្តុំ តិលកតាឌង្កាទីហិ, សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការេហិ វា សជ្ជេតុំ ឥច្ឆតិ ចេ, សោ វិញ្ញូហិ តទុភយញ្ញូហិ ហស្សភាវំ អវហសិតព្ពតំ កថំ ន សម្បាបុណេ, បាបុណាត្យេវ, តស្មា គុរូហិ សាទរតោ ឧគ្គណ្ហិត្វា កត្តព្ពន្តិ ភាវោ.

១២.

គន្ថោបិ កវិវាចាន-មលង្ការប្បកាសកោ;

យាតិ តព្ពចនីយត្តំ, តព្ពោហារូបចារតោ.

១២. ននុ សទ្ទគម្មា, អត្ថគម្មា ច អលង្ការាតិ គន្ថោ កថន្តិ អាហ ‘‘គន្ថោបី’’តិអាទិ. កវិវាចានំ កវិប្បយោគានំ សមុទាយរូបានំ, បដិបាទនីយតាយ តព្ពចនីយានញ្ច អត្ថានំ អលង្ការប្បកាសកោ អលង្ការានំ យថាវុត្តានំ វិភាវិតោ គន្ថោបិ កិរិយាកប្បសង្ខាតំ សត្ថម្បិ តព្ពចនីយត្តំ តេន អលង្ការសទ្ទេន វាច្ចតំ យាតិ ឧបគច្ឆតិ. កិន្តិ អាហ ‘‘តព្ពោហារូបចារតោ’’តិ. តស្ស កតវោហារស្ស អលង្ការសទ្ទស្ស, តស្មិំ វា មណ្ឌនវិសេសេ បវត្តស្ស អលង្ការវោហារស្ស ឧបចរណំ សោយមិត្យភេទេន បរិកប្បនំ ឧបចារោ. កស្មា? បដិបាទនីយបដិបាទកានំ អភេទវសេន ការណេ ការីយស្ស ឧបចរិយតោតិ អធិប្បាយោ.

១២. ឥទានិ ¶ សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការគន្ថោ កថមលង្ការោតិ អាហ ‘‘គន្ថោ’’ច្ចាទិ. កវិវាចានំ កវីហិ វុត្តវាក្យសង្ខាតានំ, ឧបចារតោ តប្បដិបាទនីយអត្ថសង្ខាតានញ្ច កវិប្បយោគានំ អលង្ការប្បកាសកោ សទ្ទត្ថាលង្ការប្បកាសកោ គន្ថោអបិ កិរិយាកប្បសង្ខាតំ សត្ថម្បិ តព្ពោហារូបចារតោ តស្ស អលង្ការោតិ កតវោហារស្ស អលង្ការសទ្ទស្ស ការណេ ការីយូបចារេន តព្ពចនីយត្តំ តេន អលង្ការសទ្ទេន វត្តព្ពតំ យាតិ. អបិសទ្ទោ អលង្ការមបេក្ខតិ. អលង្ការេ បកាសេតិ, អលង្ការានំ វា បកាសកោតិ ច, តេន វចនីយោ, តស្ស ភាវោតិ ច វិគ្គហោ. ឯត្ថ ភាវោតិ វាច្ចវាចកសម្ពន្ធោ. តស្ស សទ្ទាទិអលង្ការស្ស វោហារោតិ ច, តព្ពោហារស្ស អលង្ការសទ្ទស្ស ឧបចារោតិ ច វាក្យន្តិ.

១៣.

ទ្វិប្បការា អលង្ការា, តត្ថ សទ្ទត្ថភេទតោ;

សទ្ទត្ថា ពន្ធនាមាវ, តំសជ្ជិតតទាវលិ.

១៣. ឥទានិ យថាវុត្តអលង្ការានំ បភេទំ, តប្បសង្កញ្ច តំពន្ធសរីរញ្ច ហេដ្ឋា វុត្តម្បិ ឯកតោ សម្ពន្ធេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វិប្បការា’’ទិ អារទ្ធំ. តត្ថ តស្មិំ កិរិយាកប្បសង្ខាតេ គន្ថេ, តស្មិំ វា ពន្ធាលង្ការាធិការេ អលង្ការា យថាវុត្តា ទ្វិប្បការា ហោន្តិ. កថំ? សទ្ទភេទតោ, អត្ថភេទតោ ច, សទ្ទាលង្ការា អត្ថាលង្ការាតិ អលង្ការា ទ្វិប្បការា ហោន្តីតិ អត្ថោ. យេសំ ភេទេន តេ ទ្វិប្បការា, តេ សទ្ទា, អត្ថា ច. ‘‘ពន្ធោ’’ ឥតិ វុត្តំ នាមំ យស្សា អាវលិយា សា ពន្ធនាមា ឯវ. តំសជ្ជិតតទាវលិ តេហិ អលង្ការេហិ សជ្ជិតា បកាសិតា តំសជ្ជិតា, តេសំ សទ្ទត្ថានំ អាវលិ សមុទាយា, មហាវាក្យំ, អន្តរវាក្យំ វា. បរិបុណ្ណោ ពន្ធោ មហាវាក្យំ, មុត្តកាទយោវយវា អន្តរវាក្យានិ, តំសជ្ជិតតទាវលិកំ បសិទ្ធភាវេន អនុវទិត្វា អប្បសិទ្ធា សទ្ទត្ថា វិធីយន្តេ.

១៣. ឥទានិ ¶ យថាវុត្តអលង្ការានំ អវុត្តភេទញ្ច តទាធារាធិកតំ យថាវុត្តពន្ធសរីរញ្ច ឯកតោ ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វិប្បការេ’’ច្ចាទិមាហ. តត្ថ តស្មិំ កិរិយាកប្បសង្ខាតេ អលង្ការគន្ថេ, នោ ចេ, អលង្ការាធិការេ វា អលង្ការា វក្ខមានាលង្ការា សទ្ទត្ថភេទតោ សទ្ទាលង្ការអត្ថាលង្ការភេទេន ទ្វិប្បការា ហោន្តិ, យេសំ ភេទេន អលង្ការា ភិន្នា, តេ សទ្ទត្ថា ពន្ធនាមាវ. តំសជ្ជិតតទាវលិ តេហិ សទ្ទត្ថាលង្ការេហិ អលង្កតា, តេសំ សទ្ទត្ថានំ មហាកព្ពាទិសមុទាយរូបា បដិបាដិពន្ធោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ពន្ធោ’’ ឥតិ នាមំ យស្សេតិ ច, តេហិ សទ្ទត្ថាលង្ការេហិ សជ្ជិតាតិ ច, តេសំ សទ្ទត្ថានំ អាវលីតិ ច សមាសោ.

១៤.

គុណាលង្ការសំយុត្តា, អបិ ទោសលវង្កិតា;

បសំសិយា ន វិញ្ញូហិ, សា កញ្ញា វិយ តាទិសី.

១៤. ឯវំ គុណេន អលង្ការេន សជ្ជិតាបិ សា សទ្ទត្ថាវលិ អប្បកេនបិ ទោសេន សំយុត្តា សតី អសម្ផុសិតព្ពាវ វិញ្ញូហិ សិយាតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘គុណ’’ ឥច្ចាទិ. សទ្ទាលង្ការាខ្យេន គុណេន, អត្ថាលង្ការេន ច សំយុត្តាបិ វិសេសេន សជ្ជិតាបិ សទ្ទត្ថាវលិ ទោសលវេន ទោសលេសេនាបិ អង្កិតា អភិលញ្ឆិតា សតី វិញ្ញូហិ គុណទោសវិភាគវិទូហិ បណ្ឌិតបុរិសេហិ ន បសំសិយា នេវ បសំសិតព្ពា. កាវិយាតិ អាហ ‘‘កញ្ញា វិយតាទិសី’’តិ. យថា ហិ កញ្ញា ទសវស្សិកា សន្នទ្ធយោព្ពនាភិមុខភាវេន ជននយនមនោវិលុព្ភិនីគុណេន, អាភរណវិសេសេន ចាលង្កតា កេនចិ កុដ្ឋទោសលេសេន អង្កិតា វិញ្ញូនំ អសម្ផុសនីយា សិយា, បគេវាបរា, ឯវមេវ សទ្ទត្ថាវលិបិ អប្បកេនបិ សទ្ទរូបេន, អត្ថលក្ខណេន ច ទោសេន កុដ្ឋកប្បេន វជ្ជនីយា ឯវ វិញ្ញូនំ, បគេវ ពហុនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៤. ឯវំ ¶ សទ្ទត្ថានំ គុណីភូតេហិ អលង្ការេហិ សជ្ជិតា សទ្ទត្ថាវលិ កេនចិ បទាទិទោសេន អភិលក្ខិតា ចេ, អប្បសត្ថាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘គុណាលង្ការិ’’ច្ចាទិមាហ. គុណាលង្ការសំយុត្តា អបិ សទ្ទាលង្ការសង្ខាតគុណេន, អត្ថាលង្ការេន ច វិសេសេន យុត្តាបិ សា សទ្ទត្ថាវលិ ទោសលវង្កិតា បទទោសាទិនា អណុមត្តេនបិ ទោសេន អង្កិតា យុត្តា សហិតា តាទិសី គុណាលង្ការសំយុត្តាបិ ទោសលវង្កិតា កញ្ញា វិយ ទសវស្សិកា យោព្ពនប្បត្តា វនិតាវ វិញ្ញូហិ គុណទោសបរិក្ខកេហិ ន បសំសិយា ន បសំសិតព្ពា. យថា ហិ ទសវស្សិកា ឥត្ថី បិយសភាវសណ្ឋិតា មនុញ្ញេហិ គុណេហិ, សោភនានុរូបគីវេយ្យាទិអាភរណវិសេសេហិ យុត្តាបិ ទិស្សមានេន កេនចិ សេតកុដ្ឋលវេន យុត្តា សមានា គុណទោសបរិក្ខកេហិ ទស្សនីយា ន ហោតិ, ឯវំ វុត្តប្បការាបិ ពន្ធបទ្ធតិ កុដ្ឋតុល្យេន កេនចិ បទាទិទោសេន យុត្តា វិញ្ញូហិ អស្សាទនីយាតិ អធិប្បាយោ. ទោសានំ លវោ, តេន អង្កិតាតិ ច, សា វិយ ទិស្សតីតិ តាទីសីតិ ច វិគ្គហោ.

១៥.

តេន ទោសនិរាសោវ, មហុស្សាហេន សាធិយោ;

និទ្ទោសា សព្ពថា សា’យំ, សគុណា ន ភវេយ្យ កិំ.

១៥. យតោ ឯវំ, តេន តស្មា ការណា មហុស្សាហេន មហតា វាយាមេន ទោសានំ បទទោសាទីនមនត្ថនិមិត្តានំ និរាសោវ សត្ថទិដ្ឋិយា សត្ថប្បភាវតោ បរិច្ចាគោយេវ សាធិយោ សាធេតព្ពោ, ‘‘វិញ្ញូហី’’តិ សេសោ. ឯវំ ទោសនិរាសេ កោ គុណោ ឧបលព្ភតីតិ ចេ. សព្ពថា សព្ពប្បការេន និទ្ទោសា ទោសេហិ និគ្គតា សាយំ សទ្ទត្ថាវលិ សគុណា សទ្ទាលង្ការសង្ខាតេហិ គុណេហិ សហិតា ន ភវេយ្យ កិំ, ភវត្យេវ, គុណរហិតំ តំអលង្កតមនុបាទេយ្យំ សិយាតិ អធិប្បាយោ.

១៥. តេន ¶ យតោ ទោសយុត្តា វិញ្ញូហិ អនុបាទេយ្យា, តស្មា មហុស្សាហេន អធិកវាយាមេន ទោសនិរាសោវ បទទោសាទីនំ និរាករណមេវ សាធិយោ អនេកសត្ថវិសយាយ បញ្ញាយ វិញ្ញូហិ សាធេតព្ពោ, ឯវំ សតិ សព្ពថា សព្ពាការេន និទ្ទោសា ទោសរហិតា សា អយំ សទ្ទត្ថាវលិ សគុណា សទ្ទាលង្ការសង្ខាតេហិ គុណេហិ យុត្តា ន ភវេយ្យ កិំ, គុណយុត្តា ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. ទោសានំ និរាសោតិ ច, នត្ថិ ទោសា ឯតិស្សា, និគ្គតា ទោសេហិ វាតិ ច, សហ គុណេហិ វត្តមានាតិ ច វិគ្គហោ.

១៦.

សា’លង្ការវិយុត្តាបិ, គុណយុត្តា មនោហរា;

និទ្ទោសា ទោសរហិតា, គុណយុត្តា វធូ វិយ.

១៦. កិំការណមេវំភូតោ ទោសបរិច្ចាគេន គុណាទានេន ពន្ធោតិ អាហ ‘‘សា’លង្ការេ’’ច្ចាទិ. សា សទ្ទត្ថាវលិ អលង្ការេហិ វិយុត្តាបិ សតី និទ្ទោសា សព្ពប្បការេន ទោសេហិ និគ្គតា គុណេហិ សទ្ទាលង្ការសង្ខាតេហិ សំយុត្តា ជនានមានន្ទសន្ទោហាភិសន្ទនេកហេតុតាយ មនោ ហរតិ អត្តនោ សន្តិកមាកឌ្ឍតីតិ មនោហរា ហោតីតិ. តត្ថោទាហរណមាហ ‘‘ទោសរហិតា គុណយុត្តា វធូ វិយា’’តិ. យថា យេន កេនចិបិ ទោសេន វិរហិតា វធូ មនាបចារិតាទីហិ គុណវិសេសេហិ សំយុត្តា សតី កេនចិ អាភរណេន អមណ្ឌិតា អបសាធិតាបិ កិន្នាម មធុរា កវីនំ បសាធនំ កិន្នាម មនោហរា ហោតិ, ឯវមយំ សទ្ទត្ថាវលិបិ មនោហរា ហោតីតិ អត្ថោ.

១៦. ឥទានិ ទោសបរិច្ចាគេន គុណាទានេ បយោជនំ ទស្សេតិ ‘‘សា’លង្ការវិយុត្តេ’’ច្ចាទិនា. សា សទ្ទត្ថាវលិ អលង្ការេហិ វិយុត្តា សតីបិ និទ្ទោសា សព្ពប្បការេន ទោសរហិតា គុណយុត្តា តតោយេវ គុណីភូតា សទ្ទាលង្ការេន យុត្តា ទោសរហិតា ទុព្ពណ្ណទុស្សណ្ឋានាទិទោសេហិ ¶ បរិច្ចត្តា គុណយុត្តា ហទយង្គមគុណយុត្តា វធូ វិយ អង្គនា វិយ មនោហរា សាធុជនេ អារាធេតិ.

១៧.

បទេ វាក្យេ តទត្ថេ ច, ទោសា យេ វិវិធា មតា;

សោទាហរណមេតេសំ, លក្ខណំ កថយាម្យ’ហំ.

១៧. យតោ ឯវំ គុណាលង្ការសំយុត្តាយបិ ទោសលវង្កិតាយ វិញ្ញូនមនាទរណីយតា, អលង្ការវិយុត្តាបិ ទោសាភាវេន គុណយុត្តាយ មនោហរតា, ឯវមនត្ថាវហស្សាបិ ទោសស្ស បរិហរិតព្ពតា សត្ថទិដ្ឋិយា, តស្មា តេ ទោសេ ទស្សេតុំ បដិជានាតិ ‘‘បទេ’’តិអាទិនា. តេសំ បទានំ វាក្យានំ អត្ថោ តទត្ថោ, តស្មិំ. ឧទាហរីយតិ លក្ខ្យភាវេនាតិ ឧទាហរណំ, សហ ឧទាហរណេហីតិ សោទាហរណំ. លក្ខិយតិ លក្ខិយមនេនាតិ លក្ខណំ.

១៧. ឯវំ អលង្ការយុត្តាបិ អប្បកេន ទោសេន យុត្តពន្ធស្ស អនុបាទេយ្យត្តា, អលង្ការអលង្ករណេ អសតិបិ ទោសរហិតេ វិញ្ញូហិ ឧបាទេយ្យត្តា ច មុខ្យស្ស ទោសបរិហារស្ស អវស្សំ កត្តព្ពត្តា ឥទានិ អធិគតទោសេ ទស្សេតុំ បដិជានាតិ ‘‘បទេ វាក្យេ’’ច្ចាទិនា. បទេ នាមាទិចតុព្ពិធបទេ ច, វាក្យេ ‘‘ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តានំ ចយោ វាក្យំ សការកកិរិយា’’តិ វុត្តលក្ខណេ វាក្យេ ច, តទត្ថេ ច តេសំ បទវាក្យានំ អត្ថេ ច វិវិធា អនេកប្បការា យេ ទោសា វិញ្ញូហិ ទោសភាវេន មតា ញេយ្យា, ឯតេសំ បទាទិទោសានំ សោទាហរណំ ឧទាហរណសហិតំ លក្ខណំ អហំ កថយាមិ. ឯត្ថ ច–

‘‘បទំ ចតុព្ពិធំ វុត្តំ, នាមាខ្យាតោបសគ្គិកំ;

និបាតកញ្ច តញ្ញូហិ, អស្សោ ខល្វាភិធាវតី’’តិ [រូបភិទ្ធិដីកាយំ នាមកណ្ឌេ].

វុត្តនិយាមេន បទំ តាវ ទដ្ឋព្ពំ. ឧទាហរីយន្តិ លក្ខិយភាវេនាតិ ឧទាហរណានីតិ ច, សហ ឧទាហរណេនាតិ សោទាហរណន្តិ ¶ ច, លក្ខីយតិ លក្ខិយមនេនាតិ ច វិគ្គហោ.

បទទោសឧទ្ទេស

១៨.

វិរុទ្ធត្ថន្តរាឈត្ថ-កិលិដ្ឋានិ វិរោធិ ច;

នេយ្យំ វិសេសនាបេក្ខំ, ហីនត្ថកមនត្ថកំ.

វាក្យទោសឧទ្ទេស

១៩.

ទោសា បទាន, វាក្យាន-មេកត្ថំ ភគ្គរីតិកំ;

តថា ព្យាកិណ្ណគាម្មានិ, យតិហីនំ កមច្ចុតំ;

អតិវុត្តមបេតត្ថំ, សពន្ធផរុសំ តថា

វាក្យត្ថទោសឧទ្ទេស

២០.

អបក្កមោ’ចិត្យហីនំ, ភគ្គរីតិ សសំសយំ;

គាម្មំ ទុដ្ឋាលង្កតីតិ, ទោសា វាក្យត្ថនិស្សិតា.

បទទោសាទិឧទ្ទេសវណ្ណនា

១៨-១៩-២០. ឥទានិ យថាបដិញ្ញាតេ ទោសេ ឧទ្ទិសតិ ‘‘វិរុទ្ធត្ថន្តរ’’ ឥច្ចាទិនា. វិរុទ្ធំ អត្ថន្តរំ យស្ស តំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ. កិំ តំ? បទំ. ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ. អធិកោ អត្ថោ វិសេស្យស្ស យេន តំ អធ្យត្ថំ. នីយតិ អវុត្តោ ហេតុ ឯត្ថ អានីយតីតិ នេយ្យំ. ទោសា បទានន្តិ យេហិ ទោសេហិ បទានិ ទុដ្ឋានិ, តេ វិរុទ្ធត្ថន្តរតាទយោ បទានំ ទោសាតិ អត្ថោ. ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ. វាក្យានំ ទោសាតិ សម្ពន្ធោ. ភគ្គា រីតិ កមោ យស្មិំ តំ ភគ្គរីតិកំ, វាក្យំ. អបក្កមតាទយោ វាក្យត្ថទោសា, វាក្យត្ថានំ ទោសតោ. វាក្យំ ទុដ្ឋំ សិយាតិ វាក្យមេវ វិសេស្យតេ. តេន សព្ពត្ថ នបុំសកលិង្គេន និទ្ទេសោ.

១៨-១៩-២០. ឥទានិ កថេតព្ពភាវេន បដិញ្ញាតេ ទោសេ ឧទ្ទិសន្តោ ‘‘វិរុទ្ធ…បេ… និស្សិតា’’តិ អាហ. កវីហិ ឥច្ឆិតត្ថតោ ¶ វិរុទ្ធោ អញ្ញត្ថោ យស្ស បទស្សាតិ តំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ នាម. វិសេស្យស្ស អធិកត្ថភាវករណតោ អឈត្ថំ នាម. កវីហិ ឥច្ឆិតត្ថស្សាវីករណេ អវិសទត្តា កិលិដ្ឋំ នាម. ទេសកាលកលាទីនំ វិរុទ្ធត្តា វិរោធិ នាម. អញ្ញមាហរិត្វា វត្តព្ពតោ នេយ្យំ នាម. វិសេសនំ បត្វាវ សាត្ថកភាវប្បត្តិតោ វិសេសនាបេក្ខំ នាម. វិសេស្យស្ស ហីនតាបាទនតោ ហីនត្ថកំ នាម. អត្ថរហិតត្តា អនត្ថកំ នាមាតិ ឥមេ អដ្ឋ បទនិស្សិតត្តា បទទោសា នាម.

វុត្តត្ថស្សេវ បុន វចនតោ ឯកត្ថំ នាម. ភិន្នក្កមត្តា ភគ្គរីតិកំ នាម. តថា សម្មោហការណត្តា ព្យាកិណ្ណំ នាម. វិសិដ្ឋវចនវិរហតោ គាម្មំ នាម. យតិសម្បត្តិវិរហតោ យតិហីនំ នាម. បទត្ថក្កមតោ ចុតត្តា កមច្ចុតំ នាម. លោកិយំ វោហារមតិក្កម្ម វុត្តត្តា អតិវុត្តំ នាម. សមុទាយត្ថតោ អបគតត្តា អបេតត្ថំ នាម. ពន្ធផរុសយុត្តត្តា ពន្ធផរុសំ នាម, តេន សហិតំ សពន្ធផរុសន្តិ ឥមេ នវ វាក្យានំ តថា ទោសា នាម. ឯត្ថ តថាសទ្ទោ ‘‘ទោសា’’តិ បទំ ឧបសំហរតិ.

អបគតក្កមត្តា អបក្កមំ នាម. ឧចិតភាវស្ស បរិហីនត្តា ឱចិត្យហីនំ នាម. ភិន្នវិភត្តិក្កមត្តា ភគ្គរីតិ នាម. សំសយជននតោ សសំសយំ នាម. ទុប្បតីតិករត្តា គាម្មំ នាម. ទូសិតាលង្ការត្តា ទុដ្ឋាលង្កតិ នាមាតិមេ ឆ វាក្យត្ថនិស្សិតត្តា វាក្យត្ថទោសា នាម.

អញ្ញោ អត្ថោ អត្ថន្តរោ. វិរុទ្ធោ អត្ថន្តរោ យស្សាតិ វិគ្គហោ. ទោសបកាសកបទម្បិ ទោសតោ អព្យតិរិត្តត្តា ទោសោ នាម. ឯវំ សន្តេបិ សមាសេន បទស្ស គហិតត្តា នបុំសកំ ហោតិ. ឯសេវនយោ ឥតោ បរេសុបិ. វិសេស្យស្ស អធិកោ អត្ថោ យស្ស តំ, កិលិដ្ឋំ វិយ កិលិដ្ឋំ. យថា ហិ មលគ្គហិតោ អាទាសោ អត្តនោ កិលិដ្ឋត្តា ¶ មុខាទីនំ បកាសនេ អវិសទោ ហោតិ, ឯវមធិប្បេតត្ថប្បកាសនេ អសមត្ថំ បទំ កិលិដ្ឋំ នាម. វិរោធោ អស្ស អត្ថីតិ វិរោធិ. នីយតិ អវុត្តោ ហេតុ ឯត្ថាតិ នេយ្យំ. វិសេសនេ អបេក្ខា យស្ស តំ. ហីនោ វិសេស្យស្ស អត្ថោ យេន តំ. នត្ថិ អត្ថោ យស្ស តន្តិ វិគ្គហោ.

បទទោសានំ អនញ្ញត្តេបិ វិកប្បនាភេទតោ ‘‘បទានំ ទោសា’’តិ វុត្តំ, យថា ‘‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរ’’ន្តិ. វាក្យានំ ទោសាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឯកោ អត្ថោ យស្ស តំ. ភគ្គារីតិ កមោ យស្ស តំ. វិសុំ វិសុំ អាកិណ្ណំ ព្យាកិណ្ណំ. គាមេ ភវោ គាម្មោ, អព្យត្តានំ វោហារោ. តប្បកាសកបទម្បិ ឧបចារតោ គាម្មំ នាម. យតិ ហីនា ឯត្ថាតិ យតិហីនំ. កមតោ ចុតំ កមច្ចុតំ. អតិក្កម្ម វុត្តំ អតិវុត្តំ. អត្ថតោ អបេតំ អបេតត្ថំ. ពន្ធេ ផរុសំ ផរុសតា យត្ថ តំ. អបគតោ កមោ យស្មា តំ. ឱចិត្យំ ហីនំ យត្ថ តំ. ភគ្គា រីតិ យត្ថ តំ. សហ សំសយេន វត្តតីតិ តំ. គាម្មំ វុត្តនយមេវ. ទុដ្ឋា ទូសិតា អលង្កតិ អលង្ការោ យត្ថ តំ. វាក្យានំ អត្ថោ, តន្និស្សិតា វាក្យត្ថនិស្សិតាតិ វិគ្គហោ. ឯត្ថ អនត្ថកាបេតត្ថទោសទ្វយំ បទវាក្យតោ ភិន្នំ, អញ្ញំ ភគ្គរីតិទោសទ្វយំ, គាម្មទ្វយំ, កមច្ចុតអបក្កមទ្វយញ្ច វាក្យវាក្យត្ថតោ ភិន្នំ.

បទទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា

២១.

វិរុទ្ធត្ថន្តរំ តញ្ហិ, យស្ស’ញ្ញត្ថោ វិរុជ្ឈតិ;

អធិប្បេតេ យថា មេឃោ, វិសទោ សុខយេ ជនំ.

២១. អថោទ្ទេសក្កមេន បទាទិទោសេ ឧទាហរតិ ‘‘វិរុទ្ធិ’’ ច្ចាទិនា. ហិ យស្មា ការណា, បសិទ្ធិយំ វា ហិសទ្ទោ. យស្ស បទស្ស អញ្ញោ អធិប្បេតតោ អបរោ អត្ថោ អធិប្បេតេ វត្តុមិច្ឆិតេ អត្ថេ វិរុជ្ឈតីតិ អនុវទិត្វា តស្មា ¶ តំ ‘‘វិរុទ្ធត្ថន្តរ’’ន្តិ វិធីយតេ. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ. យថា ឥទំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ, តថា អញ្ញម្បិ តាទិសំ ទដ្ឋព្ពំ. ន ត្វិទមេវេតិ យថាសទ្ទស្ស អត្ថោ. មេឃោ វិសទោ សុខយេ ជនន្តិ. វិសំ ឧទកំ, តំ ទទាតីតិ វិសទោ មេឃោ វារិវហោ ជនំ លោកំ សុខយេ សុខយតីតិ កវិច្ឆិតត្ថោ. វិសសទ្ទោ គរឡស្ស ច វាចកោ សិយាតិ គរឡទោ មេឃោ មារយតិ, ន បន សុខយតីតិ ‘‘វិសទោ’’តិ វិសេសនបទស្ស វិរុទ្ធតា.

២១. ឥទានិ ឧទ្ទិដ្ឋានុក្កមេន វិរុទ្ធត្ថន្តរាទីនំ សលក្ខណលក្ខិយំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិរុទ្ធិ’’ច្ចាទិមាហ. យស្ស បទស្ស អញ្ញត្ថោ កវិច្ឆិតត្ថតោ អញ្ញោ អត្ថោ អធិប្បេតេ ឥច្ឆិតត្ថេ ហិ យស្មា វិរុជ្ឈតិ, តស្មា តំ បទំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ នាម. បសិទ្ធិយំ វា ហិសទ្ទោ. តថា ហេស អប្បសិទ្ធំ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ ‘‘យស្ស អញ្ញត្ថោ អធិប្បេតេ វិរុជ្ឈតី’’តិ បកាសេត្វា តស្មិំ បកាសិតត្ថវិសយេ វត្តតិ. ‘‘តំ ហី’’តិ យោជិតត្តា ‘‘យស្ស អញ្ញត្ថោ អធិប្បេតេ វិរុជ្ឈតី’’តិ លក្ខណំ បសិទ្ធភាវេន អនុវទិត្វា តំ វិរុទ្ធត្ថន្តរន្តិ អនុវទិតព្ពអប្បសិទ្ធវិរុទ្ធត្ថន្តរំ វិធីយតេ, យថា ‘‘យោ កុណ្ឌលី, សោ ទេវទត្តោ’’តិ. ឧបរិ បសិទ្ធានុវាទេន អប្បសិទ្ធវិធានមេវ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘យថា…បេ… ជន’’ន្តិ ឧទាហរណំ លក្ខិយំ ទស្សេតិ. យថា ‘‘មេឃោ វិសទោ’’ច្ចាទិ វិរុទ្ធត្ថន្តរស្ស ឧទាហរណំ, ឯវមីទិសមញ្ញម្បិ ឥមស្សុទាហរណំ, ន កេវលំ ‘‘មេឃោ’’ច្ចាទិមេវ ភវតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាសទ្ទោ ចេត្ថ ឥវសទ្ទបរិយាយត្ថេបិ ឧទាហរណត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ឧបរិប្យេវំ. មេឃោ អម្ពុធរោ វិសទោ វិសសង្ខាតំ ជលំ ទទន្តោ ជនំ សុខយេ សុខយតីតិ កវីហិ អធិប្បេតត្ថោ. ឯត្ថ វិសសទ្ទស្ស គរឡសង្ខាតសប្បវិសវាចកត្តា, ‘‘វិសំ ទទាតីតិ វិសទោ’’តិ ឯត្ថ វិសស្ស ឧទកវិសានំ សាធារណត្តា វិសទាយកោ មេឃោ នាសេតិយេវ, ន សុខយតីតិ កវិនា ¶ អធិប្បេតស្ស សុខការណស្ស មេឃវិសេសនវិសសទ្ទស្ស វិរុទ្ធអញ្ញត្ថតាតិ វិសបទំ វិរុទ្ធត្ថន្តរទោសេន ទុដ្ឋន្តិ.

២២.

វិសេស្យមធិកំ យេនា’-

ធ្យត្ថមេតំ ភវេ យថា;

ឱភាសិតាសេសទិសោ,

ខជ្ជោតោ’យំ វិរាជតេ.

២២. យេន បទេន វិសេស្យំ វិសេសិតព្ពំ អបរំ បទំ អត្ថវសេន អធិកំ ភវតីត្យនុវទិត្វា ឯតំ អឈត្ថំ ភវេតិ វិធីយតេ. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ ‘‘ឱភាសិតេ’’ច្ចាទិ. ឯវមុបរិបិ សុវិញ្ញេយ្យំ. ឱភាសិតា ទីបិតា អសេសា និខិលា ទិសាយេន សោយំ ខជ្ជោតោ វិរាជតេ ទិប្បតិ. ឯត្ថ ខជ្ជោតស្សាខិលទិសាភាគាវភាសនមតិវុត្តីតិ អធិកត្ថំ.

២២. យេន វិសេសនបទេន វិសេស្យំ វិសេសិតព្ពំ បទំ អត្ថវសេន អធិកំ ហោតិ, ឯតំ យថាវុត្តលក្ខណោបេតំ បទំ អឈត្ថំ ភវេ អឈត្ថំ នាម បទទោសោ ភវេ. យថា តស្សុទាហរណមេវំ. ឱភាសិតាសេសទិសោ ជោតិតសព្ពទិសោ អយំ ខជ្ជោតោ អយំ ជោតិរិង្គណោ វិរាជតេ ទិប្បតិ. ឯត្ថ វិសេស្យស្ស ខជ្ជោតស្ស សកលទិសោភាសនស្ស អឈត្ថត្តា [អត្យុត្តត្តា (ក.)] ‘‘ឱភាសិតាសេសទិសោ’’តិ វិសេសនបទំ អឈត្ថបទទោសោ នាម. ឱភាសិតា អសេសទិសា យេនាតិ វិគ្គហោ.

២៣.

យស្ស’ត្ថាវគមោ ទុក្ខោ,

បកត្យាទិវិភាគតោ;

កិលិដ្ឋំ តំ យថា តាយ,

សោ’យមាលិង្គ្យតេ បិយា.

២៣. បកត្យាទិវិភាគតោតិ ¶ បច្ចយា បឋមំ ករីយតីតិ បកតិ. អាទិសទ្ទេន បច្ចយាទីនំ បរិគ្គហោ. បកត្យាទីនំវិភាគតោ វិភជនតោ, ‘‘អយំ បកតិ, អយំ បច្ចយោ, អយមាទេសោ’’តិអាទិនា បកតិបច្ចយវិភាគកប្បនតោតិ វុត្តំ ហោតិ. បីណេតីតិ បី, តាយ បិយា វល្លភាយ សោយំ សាមី អាលិង្គ្យតេ សិលិស្សតេ. ឯត្ថ ‘‘បិយា’’តិ កិលិដ្ឋំ.

២៣. យស្ស បទស្ស អត្ថាវគមោ អត្ថាវពោធោ បកត្យាទិវិភាគតោ ‘‘អយំ បកតិ, អយំ បច្ចយោ, អយមាទេសោ’’តិអាទិនា បកត្យាទីនំ វិភជនជាននេន, ‘‘បកត្យាទិ នាម កិ’’ន្តិ គវេសនតោ វា ទុក្ខោ, តំ កិលិដ្ឋំ នាម. យថា តស្សុទាហរណមេវំ. តាយ បិយា វនិតាយ សោ អយំ វល្លភោ អាលិង្គ្យតេ សិលិស្សតេ. បច្ចយា បឋមំ ករីយតីតិ បកតិ. សា អាទិ យេសំ បច្ចយានំ, តេសំ វិភាគោតិ វាក្យំ. បីណេតីតិ បី, នារី. តាយ បិយា ឯត្ថ បិយាសង្ខាតាយ វល្លភាយ កថនេ បីសទ្ទស្ស អវិសទត្តា ‘‘បិយា’’តិ បទំ កិលិដ្ឋំ.

២៤.

យំ កិលិដ្ឋបទំ មន្ទា-ភិធេយ្យំ យមកាទិកំ;

កិលិដ្ឋបទទោសេវ, តម្បិ អន្តោ ករីយតិ.

២៤. ឥទានិ យមកាទិកមនធិប្បេតម្បិ កិលិដ្ឋេយេវ អន្តោគធំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ យន្តិ អនិយមវចនំ, តស្ស និយមវចនំ យមកាទិកន្តិ. យមកមាទិ យស្ស បហេឡិកាជាតស្ស តំ យមកាទិកំ. កីទិសន្តិ អាហ ‘‘កិលិដ្ឋបទ’’ន្តិអាទិ. កិលិដ្ឋានិ អប្បតីតទោសសភាវេ ឋិតតាយ មលិតាន្យវិសទានិ បទានិ យស្ស តំ កិលិដ្ឋបទំ. មន្ទោ អប្បកោ អភិធេយ្យោ អត្ថោ យស្ស តំ មន្ទាភិធេយ្យំ, តាទិសំ តម្បិ យមកាទិកំ កិលិដ្ឋបទទោសេយេវ យថាវុត្តេ អន្តោ អព្ភន្តរេ ករីយតិ វិធីយតិ ¶ តត្ថេវ បក្ខិបីយតិ, កិលិដ្ឋបទទោសតោ ន ព្យតិរិច្ចតីតិ អធិប្បាយោ.

២៤. ឥទានិ អនធិប្បេតមបិ យមកាទិំ កិលិដ្ឋទោសេយេវ អន្តោករណព្យាជេន អាវីករោន្តោ អាហ ‘‘យំ កិលិដ្ឋេ’’ច្ចាទិ. កិលិដ្ឋបទំ អប្បតីតទោសេន មិស្សកត្តា អវិសទបទំ មន្ទាភិធេយ្យំ អប្បកាភិធេយ្យំ យំ យមកាទិកំ យំ យមកប្បហេឡិកាជាតមត្ថិ, តម្បិ កិលិដ្ឋបទទោសេយេវ យថាវុត្តកិលិដ្ឋបទទោសេយេវ អន្តោ ករីយតិ អព្ភន្តរេ ករីយតិ, កិលិដ្ឋបទទោសតោ អព្យតិរិត្តន្តិ អធិប្បាយោ. កិលិដ្ឋានិ បទានិ យស្ស, មន្ទោ អភិធេយ្យោ យស្ស, យមកំ អាទិ យស្ស បហេឡិកាជាតស្ស, កិលិដ្ឋបទានំ ទោសោតិ វិគ្គហោ.

២៥.

បតីតសទ្ទរចិតំ, សិលិដ្ឋបទសន្ធិកំ;

បសាទគុណសំយុត្តំ, យមកំ មត’មេទិសំ.

២៥. ហោតុ កាមមនភិមតមេទិសំ យមកាទិកំ, កិញ្ចរហិ អភិមតន្តិ អាហ ‘‘បតីតិ’’ច្ចាទិ. អត្តនោ វចនីយត្ថប្បតីតវសេន វាចកាបិ សទ្ទា បតីតាយេវ នាមាតិ បតីតេហិ បសិទ្ធេហិ សទ្ទេហិ បាដិបទិកេហិ រចិតំ កតំ បតីតសទ្ទរចិតំ. សិលិដ្ឋា អញ្ញមញ្ញាលិង្គនេន មដ្ឋា បទានំ ស្យាទ្យន្តាទីនំ សន្ធយោ សន្ធនា យស្ស តំ សិលិដ្ឋបទសន្ធិកំ. បតីតសទ្ទរចិតត្តាយេវ បសាទសង្ខាតេន គុណេន សទ្ទាលង្ការេន សំយុត្តំ សម្មទេវោបេតំ ឯទិសំ យថាវុត្តគុណាសយំ រមណីយំ យមកំ មតំ អភិមតន្តិ អត្ថោ.

២៥. ឥទានិ អធិគតេសុ យមកេសុ ឦទិសំ យមកមិដ្ឋមិតិ សិស្សានំ ឧបទិសន្តោ អាហ ‘‘បតីតេ’’ច្ចាទិ. បតីតសទ្ទរចិតំ ‘‘ឥមស្សត្ថស្សាយំ វាចកោ’’តិ បតីតេហិ បសិទ្ធេហិ សទ្ទេហិ រចិតំ បាដិបទិកេហិ កតំ សិលិដ្ឋបទសន្ធិកំ សិលិដ្ឋា ស្យាទ្យន្តាទិបទានំ សន្ធយោ យស្ស តំ ¶ បសាទគុណសំយុត្តំ បតីតសទ្ទរចិតត្តាយេវ បសាទសង្ខាតេន សទ្ទាលង្ការគុណេន សំយុត្តំ ឦទិសំ ឯវំភូតំ គុណាធិកតោ រមណីយំ ឧបរិ វក្ខមានយមកសទិសំ យមកំ មតំ វិញ្ញូហិ អភិមតំ. បតីតា ច តេ សទ្ទា ច, តេហិ រចិតំ, សិលិដ្ឋា បទានំ សន្ធយោ យស្ស, បសាទោតិ គុណោ សទ្ទាលង្ការោ, តេន សំយុត្តន្តិ វិគ្គហោ.

២៦.

អព្យបេតំ ព្យបេត’ញ្ញ-មាវុត្តានេកវណ្ណជំ;

យមកំ តញ្ច បាទាន-មាទិមជ្ឈន្តគោចរំ.

២៦. ឥទានិ តំ យថាវុត្តមភិមតំ ទស្សេតុមុបក្កមតេ ‘‘អព្យបេតេ’’ច្ចាទិនា. អាវុត្តា អធិវុត្តា បុនប្បុនុច្ចារណុបេតា អនេកេសំ បតិរូបត្តា, ពហុវណ្ណា សរព្យញ្ជនរូបា, ន ឯកោ វណ្ណោ តស្សានុប្បាសត្តា, តថា ច វក្ខតិ ‘‘វណ្ណាវុត្តិ បរោ យថា’’តិ [សុពោធាលង្ការ ១២៧ គាថា], តេហិ ជាតំ យមកន្តិ វិញ្ញាយតេ. កតិវិធំ តំ វិកប្បីយតីតិ អាហ ‘‘អព្យបេតំ ព្យបេតញ្ញ’’ន្តិ. តត្ថ យំ វណ្ណន្តរាព្យវហិតំ វណ្ណសមុទាយេន វុត្តំ. តទព្យបេតំ យមកំ. យំ តុ ព្យវហិតំ, តំ ព្យបេតំ. យំ បន ឧភយមិស្សំ, តំ អញ្ញំ អបរំ អព្យបេតព្យបេតន្តិ តិធា យមកំ តាវ វិកប្បីយតេ. តមេតំ តិវិធំ យមកំ វិសយវិភាគនិរូបនាយំ អាទិ ច មជ្ឈោ ច អន្តោ ច គោចរោ វិសយោ យស្សេតិ អាទិមជ្ឈន្តគោចរំ វិញ្ញេយ្យំ. កេសំ បាទានំ? បច្ចេកំ ចតុន្នំគាថាវយវានំ. សាបេក្ខត្តេបិ សមាសោ គម្មកត្តា.

តត្ថ បាទចតុក្កស្ស អាទិមជ្ឈន្តភាវីនំ យមកានំ យាវន្តោ បការា សម្ភវន្តិ, តេ មូលា សត្ត. កថំ? ឯកស្មិំយេវ បាទេ ក្វចិ អាទិយមកំ, ក្វចិ មជ្ឈយមកំ, ក្វចិ អន្តយមកំ, ក្វចិ មជ្ឈន្តយមកំ, ក្វចិ មជ្ឈាទិយមកំ, ក្វចិ អាទ្យន្តយមកំ, ក្វចិ សព្ពយមកន្តិ. ឯវំ បច្ចេកំ មូលភូតា សត្តាតិ ¶ ចតូសុ អដ្ឋវីសតិ ហោន្តិ. បាទាទិយមកញ្ច បឋមបាទាទិយមកមព្យបេតំ តថា ទុតិយតតិយចតុត្ថបាទាទិយមកមព្យបេតំ បឋមទុតិយបាទាទិយមកមព្យបេតំ បឋមតតិយបាទាទិយមកមព្យបេតំ បឋមចតុត្ថបាទាទិយមកមព្យបេតន្តិអាទិនា អនេកធា បសំសន្តិ. យទា ច សព្ពតោយមកំ, តទា មហាយមកាទយោ វិកប្បា ជាយន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

២៦. ឥទានិ អភិមតយមកំ ទីបេតិ ‘‘អព្យបេតេ’’ច្ចាទិនា. អាវុត្តេហិ បុនប្បុនំ វុត្តេហិ អនេកវណ្ណេហិ សមុទាយរូបត្តា អនេកេហិ សរព្យញ្ជនសរីរេហិ វណ្ណេហិ ជាតំ យមកំ អញ្ញេហិ វណ្ណេហិ អព្យវហិតត្តា អព្យបេតំ, វណ្ណន្តរេហិ ព្យវហិតត្តា ព្យបេតំ, ឧភយមិស្សកត្តា តេហិ អញ្ញំ អព្យបេតព្យបេតញ្ចាតិ តិវិធំ ហោតិ. តញ្ច យមកំ វិសយវិភាគនិយមេន គាថាបាទានំ អាទិគោចរំ មជ្ឈគោចរំ អន្តគោចរមិតិ តិវិធំ ហោតិ. ឯត្ថ ចសទ្ទោ វត្តព្ពន្តរេ បវត្តតិ, វត្តព្ពន្តរំ នាម យថាវុត្តអព្យបេតាទិភេទតោ អញ្ញំ វត្តព្ពតាយ សមុខីភូតំ បាទានំ អាទិមជ្ឈាវសានន្តរំ, ឧបន្យាសោ វាក្យារម្ភោតិ ច ឯតស្សេវ នាមំ. វិសទិសេន វណ្ណេន អបេតំ ព្យបេតំ. តព្ពិបរីតមព្យបេតំ. អព្យបេតញ្ច ព្យបេតញ្ច អញ្ញញ្ចាតិ សមាហារទ្វន្ទោ. អនេកេ ច តេ វណ្ណា ច, អាវុត្តាយេវ អនេកវណ្ណា, តេហិ ជាតំ, អាទិ ច មជ្ឈោ ច អន្តោ ច, តេ គោចរា យស្សាតិ វិគ្គហោ.

តត្ថ បាទចតុក្កស្ស អាទិមជ្ឈាវសានេសុ លព្ភមានយមកភេទា ឯកេកស្មិំ បាទេ សត្ត សត្ត ភវន្តិ. កថំ? បាទាទិយមកំ បាទមជ្ឈយមកំ បាទន្តយមកំ មជ្ឈន្តយមកំ មជ្ឈាទិយមកំ អាទ្យន្តយមកំ សព្ពតោយមកន្តិ ឯវំ បច្ចេកំ សត្ត សត្ត កត្វា ចតូសុ មូលភូតយមកា អដ្ឋវីស ¶ ភវន្តិ. ឯត្ថ បាទាទិយមកាទិកម្បិ អព្យបេតបឋមបាទាទិយមកំ តថា ទុតិយតតិយចតុត្ថបាទាទិយមកមិតិ ច អព្យបេតបឋមទុតិយបាទាទិយមកំ តថា បឋមតតិយបាទាទិយមកំ បឋមចតុត្ថបាទាទិយមកមិតិ ច អព្យបេតទុតិយតតិយបាទាទិយមកំ តថា ទុតិយចតុត្ថបាទាទិយមកមិតិ ច អព្យបេតតតិយចតុត្ថបាទាទិយមកមិតិ ច ឯវមព្យបេតបាទាទិយមកា ទស ហោន្តិ. តថា ព្យបេតាបិ ទសាតិ វីសតិ, អព្យបេតបឋមបាទមជ្ឈយមកំ តថា ទុតិយបាទមជ្ឈយមកមិច្ចាទិនា មជ្ឈយមកម្បិ វីសតិវិធំ ហោតិ. អព្យបេតបឋមបាទន្តយមកំ តថា ទុតិយបាទន្តយមកមិច្ចាទិនា អន្តយមកម្បិ វីសតិវិធំ. សំសគ្គភេទតោ បន អនេកវិធំ ហោតិ.

អព្យបេតបឋមបាទាទិយមកវណ្ណនា

២៧.

សុជនា’សុជនា សព្ពេ, គុណេនាបិ វិវេកិនោ;

វិវេកំ ន សមាយន្តិ, អវិវេកិជនន្តិកេ.

២៧. ‘‘សុជនា’’ឥច្ចាទិ. សុជនា សជ្ជនា, អសុជនា អសជ្ជនាតិ ឯតេ សព្ពេ ឧភយបក្ខបាតិនោ វិសេសា ជនា គុណេន សីលាទិនា ករណភូតេន, ហេតុភូតេន វា វិវេកិនោបិ សាធូសុ លព្ភមានានមសាធូស្វនុបលព្ភនតោ បុថុភូតាបិ អវិវេកីនំ ជនានំ អន្តិកេ សមីបេ តេសំ សន្និធានេ វិវេកំ វិភាគំ ន សមាយន្តិ នបាបុណន្តិ, វិភាគវិជាននបញ្ញាវេកល្លេន ច វិវេកិនោបិ ជនា តេ ឯកតោ កត្វា បស្សន្តីតិ. ឥទំ បឋមបាទាទិយមកមព្យបេតំ.

២៧. ឥទានិ អព្យបេតបឋមបាទាទិយមកស្ស មុខមត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សុជនិ’’ច្ចាទិ. សុជនា សាធុជនា, អសុជនា អសាធុជនា ចេតិ សព្ពេ ឧភយបក្ខិកា សីលាទិនា, បាណាតិបាតាទិនា គុណេន ហេតុនា វិវេកិនោ អបិ សាធូសុ ¶ បាណាតិបាតាទីនំ, អសាធូសុ សីលាទីនំ អប្បវត្តិតោ គុណេន បុថុភូតាបិ អវិវេកិជនន្តិកេ វិវេកញាណរហិតានំ ជនានំ សន្តិកេ វិវេកំ វិភាគំ ន សមាយន្តិ ន បាបុណន្តិ. វិវេកោ វិនាភវនមេតេសមត្ថីតិ វិវេកិនោ. ឯត្ថ វិសយោបចារេន វិវេកោតិ បញ្ញា, ន វិវេកិនោតិ អវិវេកិនោ, តេយេវ ជនា, តេសំ អន្តិកមិតិ ច វិគ្គហោ. ឥទំ អព្យបេតបឋមបាទាទិយមកំ.

អព្យបេតបឋមទុតិយបាទាទិយមកវណ្ណនា

២៨.

កុសលា’កុសលា សព្ពេ, បពលា’បពលា’ថវា;

នោ យាតា យាវ’ហោសិត្តំ, សុខទុក្ខប្បទា សិយុំ.

២៨. ‘‘កុសលា’’ឥច្ចាទិ. បពលា អាសេវនប្បដិលាភវសេន ពលវន្តោ ច. អថាតិ អនន្តរត្ថេ និបាតោ. អបពលា តទភាវតោ ទុព្ពលា ច សព្ពេ កុសលាកុសលា ធម្មា យាវ យត្តកំ កាលំ អហោសិត្តំ វិនា ឧប្បត្តិមត្តំ ផលទានាសម្ភវតោ កេវលំ ‘‘អហោសី’’តិ វចនីយត្ថនិមិត្តមត្តកម្មភាវេន អហោសិកម្មត្តំ នោ យាតា ន សម្បត្តា, តាវ តត្តកំ កាលំ សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច តំ បទន្តីតិ សុខទុក្ខប្បទា សិយុំ. យាវ សំសារបវត្តិ, តាវ សុខទុក្ខទាយកា ហោន្តីតិ. ឥទំ បឋមទុតិយបាទាទិយមកមព្យបេតំ.

២៨. បពលា អាសេវនាទិបច្ចយលាភេន ពលវន្តោ វា អថ អបពលា តទភាវេន ទុព្ពលា វា សព្ពេ កុសលាកុសលា អហោសិត្តំ ផលទានាភាវតោ បវត្តិមត្តតំ យាវ យត្តកំ កាលំ នោ យាតា អប្បត្តា, តាវ តត្តកំ សុខទុក្ខប្បទា យថាក្កមំ សុខទុក្ខបទាយិនោ សិយុំ ភវន្តិ. ឥទំ អព្យបេតបឋមទុតិយបាទាទិយមកំ. កុសលបដិបក្ខា អកុសលា. ‘‘អហោសី’’តិ វត្តព្ពស្ស ភាវោ អហោសិត្តំ. ‘‘ឯហិបស្សិកោ’’តិអាទីសុ វិយ ក្រិយាបទតោបិ ណាទិបច្ចយា ហោន្តិ.

អព្យបេតបឋមទុតិយតតិយបាទាទិយមកវណ្ណនា

២៩.

សាទរំ សា ទរំ ហន្តុ, វិហិតា វិហិតា មយា;

វន្ទនា វន្ទនាមាន-ភាជនេ រតនត្តយេ.

២៩. ‘‘សាទរ’’មិច្ចាទិ. ¶ វន្ទនា ទ្វារត្តយោបទស្សិយមានា មានោ ច បូជា, តេសំ ភាជនេ អាធារភូតេ រតិជននាទិនា អត្ថេន រតនសង្ខាតានំ ពុទ្ធាទីនំ តយេ សមូហភូតេ រតនត្តយេ សាទរំ អាទរសហិតំ កត្វា មយា វិហិតា កតា, វិហិតា អលំសំសារទុក្ខវិសដនិរាករណតោ វិសេសេន ហិតា បធ្យា សា វន្ទនា សោ បណាមោ ទរំ ទរថំ កាយចិត្តបរិឡាហំ ហន្តុ ហិំសតុ. មយាតិ វុត្តត្តា មេតិ អត្ថតោ វិញ្ញាយតិ. ឥទំ បន បឋមទុតិយតតិយបាទាទិយមកមព្យបេតំ.

២៩. វន្ទនាមានភាជនេ ទ្វារត្តយេន វិធិយមានបណាមបូជានំ អាធារភូតេ រតនត្តយេ រតិជននាទិអត្ថេន រតនសង្ខាតានំ ពុទ្ធាទីនំ តយេ មយា យា វន្ទនា សាទរំ អាទរសហិតំ វិហិតា កតា, វិហិតា លោកិយ លោកុត្តរ សម្បត្តិសាធនតោ វិសេសេន ហិតា សា វន្ទនា ទរំ មយ្ហំ កាយចិត្តទរថំ ហន្តុ វិនាសេតុ. ឥទំ អព្យបេតបឋមទុតិយតតិយបាទាទិយមកំ. សហ អាទរេន វត្តមានំ សាទរំ, ក្រិយាវិសេសនំ. ឯត្ថ ក្រិយា នាម វិហិតាសទ្ទេន និទ្ទិដ្ឋករណំ. ករណញ្ហិ វិហិតាសទ្ទស្ស វុត្តកម្មត្តេបិ អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណសាមត្ថិយតោ ភិជ្ជិត្វា វិជ្ជមានំ ‘‘អកាសិ’’ន្តិ ក្រិយាយ សម្ពន្ធមុបេន្តំ កម្មញ្ច ហោតិ, ភាវេ វិហិតស្ស យុបច្ចយន្តស្ស នបុំសកត្តា នបុំសកញ្ច, សត្តាយ ឯកត្តា ឯកវចនញ្ច តព្ពិសេសនត្តា សាទរសទ្ទោបិ នបុំសកទុតិយេកវចនោ ហោតិ.

‘‘វិសេស្យេ ¶ ទិស្សមានា យា,

លិង្គសង្ខ្យាវិភត្តិយោ;

តុល្យាធិករណេ ភិយ្យោ,

កាតព្ពា តា វិសេសនេ’’តិ [សម្ពន្ធចិន្តោ ១៥ គាថា ភេទចិន្តា ១៩៤ គាថា].

ហិ វុត្តំ. ឯវំ ក្រិយាវិសេសនេ គហិតេ សាមត្ថិយតោ ‘‘មយា’’តិ តតិយន្តស្ស បឋមន្តត្តំ, ‘‘វន្ទនា’’តិ បឋមន្តស្ស ឆដ្ឋុន្តញ្ច ហោតិ. វន្ទនា ច មានោ ច, តេសំ ភាជនំ. តិណ្ណំ សមូហោ តយំ, រតនានំ តយន្តិ ច វិគ្គហោ.

អព្យបេតចតុក្កបាទាទិយមកវណ្ណនា

៣០.

កមលំ ក’មលំ កត្តុំ-វនទោ វនទោ’ម្ពរំ;

សុគតោ សុគតោ លោកំ, សហិតំ សហិតំ ករំ.

៣០. ‘‘កមល’’មិច្ចាទិ. កមលំ អរវិន្ទំ កំ ជលំ អលង្កត្តុំ សជ្ជនត្ថាយ ហោតិ, វិកសិតារវិន្ទសន្ទោហសម្ភាវិតោទកស្ស វាបាទីសុ តាទិសរមណីយត្តសម្បត្តិសម្ភវតោ, អវនំ រក្ខំ ទទាតិ សស្សសម្បត្យាទិការណភាវេនាតិ អវនទោ. វនំ ជលំ ទទាតិ ន តុច្ឆោតិ វនទោ មេឃោ អម្ពរំ អាកាសំ ជលធារភារភរិតម្ពរកុហរស្ស ទស្សនីយតាគុណយោគតោ អលំកត្តុន្តិ អធិកតំ. សហិតំ សម្បុណ្ណំ ហិតំ អភិវុទ្ធិំ ករំ ករោន្តោ សុដ្ឋុ គទតីតិ សុគតោ មញ្ជុភាណី បុព្ពពុទ្ធា វិយ នេក្ខម្មាទិនា កាមច្ឆន្ទាទិកេ បជហន្តោ គន្ត្វា អរហត្តមគ្គេន សវាសនសកលកិលេសេ សមុច្ឆិន្ទិត្វា សោភនំ និព្ពានបុរំ គតោតិ វា សុគតោតិ វុត្តោ សោ មហាមុនិ អត្តនោ អបរិមិតបារមិតាសិម្បកចគលិតតិលកភាវេន លោកំ លោកត្តយំ, សហិតំ លោកន្តិ វា យោជនីយំ អលង្កត្តុំ អលំករណាយាតិ. ឥទំ បាទចតុក្កាទិយមកមព្យបេតំ.

៣០. កមលំ ¶ បទុមំ កំ ជលំ អលង្កត្តុំ បញ្ចវិធបទុមសញ្ឆន្នស្ស ឧទកស្ស រមណីយត្តា សជ្ជេតុំ ហោតិ. អវនទោ កាលេ វុដ្ឋិសម្បទាយ សស្សសម្បទាទីនំ ការណត្តា អារក្ខំ ទេន្តោ វនទោ មេឃោ អម្ពរំ អាកាសំ អលង្កត្តុំ ជលធារភារភរិតម្ពរកុច្ឆិយា ទស្សនីយត្តា សជ្ជេតុំ ហោតិ, សហិតំ សម្បុណ្ណំ ហិតំ អភិវុឌ្ឍិំ ករំ ករោន្តោ សុគតោ ចិត្រកថី សុន្ទរំ និព្ពានំ គតោ វា សោ សុគតោ សោ តថាគតោ លោកំ លោកត្តយំ, សហិតំ លោកំ វា អលង្កត្តុំ ចិត្រកថាទិការណេហិ តាទិសស្ស អញ្ញស្ស ច លោករាមណេយ្យស្សាភាវា សជ្ជេតុំ ហោតិ. សព្ពបទត្ថានំ សត្តាព្យភិចារិត្តា ហោតីតិ គម្មំ. តតោយេវ សព្ពេ បឋមន្តភវនក្រិយាយ យុជ្ជន្តីតិ វទន្តិ. ឥទំ អព្យបេតចតុក្កបាទាទិយមកំ.

៣១.

អព្យបេតាទិយមក-ស្សេសោ លេសោ និទស្សិតោ;

ញេយ្យានិ’មាយេវ ទិសា-យ’ញ្ញានិ យមកានិបិ.

៣១. ឥច្ចេវមភិមតយមកេ អព្យបេតបាទាទិយមកស្ស ទិសាមត្តំ ទស្សេត្វា ឧបសំហរតិ ‘‘អព្យបេតេ’’ច្ចាទិនា. អព្យបេតស្ស អព្យវហិតស្ស ចតុន្នំ បាទានំ អាទោ, អាទិភូតស្ស វា យមកស្ស ឯសោ យថាវុត្តោ លេសោ កោចិទេវ ភេទោ និទស្សិតោ វិកប្បិតោ. អបរានិបិ កិំ ន វិកប្បិយន្តីតិចេតិ អាហ ‘‘ញេយ្យានិ’’ច្ចាទិ. ឥមាយ ទិសាយ ឥមិនា ឧបាយេន មគ្គេនេវ អញ្ញានិ វុត្តតោ អបរានិ ទុតិយបាទាទិយមកតតិយបាទាទិយមកចតុត្ថបាទាទិយមកាទីនិ អព្យបេតានិបិ បឋមទុតិយបាទាទិយមកបឋមតតិយបាទាទិយមកានិបិ ព្យបេតានិ, បឋមចតុត្ថទុតិយតតិយបាទាទិយមកាទីនិបិ អព្យបេតព្យបេតានិ, តថា មជ្ឈន្តបាទយមកានិ ញេយ្យានិ ជានិតព្ពានិ, វិញ្ញូនំ តាទិសាយ ទិសាយ ទស្សិតត្តាតិ. តត្ថ ច –

‘‘គុណាគុណេន ¶ សហ តេ, សាធវោ’សាធវោ ជនា;

វិគាហន្តេ សមំ នាថ, ចិត្តំ ចិត្តេ កថំ នុ តេ’’.

ឥច្ចាទិនា ទុតិយបាទាទិយមកាទីនិ អព្យបេតានិ,

‘‘បិយេន វចសា សព្ពេ,

បិយេន’ប្បិយភាណិនោ;

បាទានតេ ជិនោកាសិ,

សោ ធម្មោ ហន្តុ វោ’ប្បិយំ’’.

ឥច្ចាទិនា បឋមទុតិយបាទាទិយមកាទីនិ អព្យបេតានិ,

‘‘ស’មលំ សមលំ កត្តុំ, សុចិរំសុចិ រំជយេ;

សុចិរំ សុចិរំគំ តំ, ស’មលំ សមលំភិ យោ’’.

ឥច្ចាទិនា បឋមចតុត្ថទុតិយតតិយបាទាទិយមកាទីនិ អព្យបេតព្យបេតានិ,

‘‘មនោហរ ហរ ក្លេសំ, ជិន ចេតោភវំ មម;

ននុ ត្វំ បារមីសារា-មតភាវិតមោសធំ’’.

ឥច្ចាទិនា មជ្ឈបាទយមកានិ,

‘‘សាធុនា រំជយ ជយ-ទ្ធនិនា’បូរយិ មហិំ;

យោ តំ ជិនវរំ ធីរ-មត្ថកាមោសិ ចេ តុវំ’’.

ឥច្ចាទិនា អន្តបាទយមកានិ ជានិតព្ពានិ.

៣១. ឯវំ អភិមតយមកេន អព្យបេតយមកានមុបាយាទីនិ និគមេន្តោ អាហ ‘‘អព្យបេតិ’’ច្ចាទិ. អព្យបេតាទិយមកស្ស វិសទិសវណ្ណេហិ អព្យវហិតាទិយមកស្ស, អព្យបេតបាទាទិយមកស្ស វា ឯសោ លេសោ ‘‘សុជនិ’’ច្ចាទិកោ អប្បកោទាហរណនយោ និទស្សិតោ និទ្ទិដ្ឋោ. អញ្ញានិ យមកានិបិ ឥមាយេវ ទិសាយ ឥមិនា នយេនេវ ញេយ្យានិ វិញ្ញូហិ ញាតព្ពានិ. អាទោ យមកំ, អាទិភូតំ វា យមកំ, អព្យបេតញ្ច តំ អាទិយមកញ្ចាតិ វាក្យំ. ឯវំ ទស្សិតេន ¶ ឥមិនា កមេន អព្យបេតទុតិយបាទាទិយមកាទយោ ញាតព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

តត្ថ អព្យបេតទុតិយបាទាទិយមកមេវំ វេទិតព្ពំ –

គុណាគុណេន សហ តេ, សាធវោ’សាធវោ ជនា;

វិគាហន្តេ សមំ នាថ, ចិត្តំ ចិត្តេ កថំ នុ តេ.

ភោ នាថ តេ តុយ្ហំ ចិត្តេ សាធវោ អសាធវោ តេ ជនា គុណាគុណេន សកសកគុណេន អគុណេន ច សហ សមំ ឯកជ្ឈំ កថំ នុ វិគាហន្តេ, ចិត្តំ អច្ឆរិយំ សុជនទុជ្ជនេសុ សមមេត្តា អច្ឆរិយាតិ អធិប្បាយោ.

អព្យបេតបឋមទុតិយបាទាទិយមកមេវំ ទដ្ឋព្ពំ –

បិយេន វចសា សព្ពេ, បិយេន’ប្បិយភាណិនោ;

បាទានតេ ជិនោកាសិ, សោ ធម្មោ ហន្តុ វោ’ប្បីយំ.

ជិនោ អប្បិយភាណិនោបិ សព្ពេ ជនេ បិយេន យេន វចសា បាទានតេ អកាសិ, សោ ធម្មោ វោ អប្បិយំ ហន្តុ. ឯត្ថ អបិសទ្ទបរិយាយស្ស បិសទ្ទស្ស គហិតត្តា យតិភង្គោ នត្ថិ.

បឋមចតុត្ថទុតិយតតិយបាទាទិអព្យបេតព្យបេតយមកមេវំ ទដ្ឋព្ពំ –

ស’មលំ សមលំ កត្តុំ, សុចិរំសុចិ រំជយេ;

សុចិរំ សុចិរំគំ តំ, ស’មលំ សមលំភិ យោតិ.

ឯត្ថ ‘‘សមលំ សមលំ, សុចិរំ សុចិរ’’ន្តិ វិសទិសវណ្ណេហិ អព្យវហិតត្តា អព្យបេតំ, ‘‘សមលំ សមល’’ន្តិ បុព្ពបរយុគឡំ [បុព្ពបរយុគឡទ្វយំ (ក.)] ‘‘កត្តុ’’មិតិ ភិន្នវណ្ណេហិ, ‘‘សុចិរំ សុចិរ’’ន្តិ បុព្ពបរយុគឡំ [បុព្ពបរយុគឡទ្វយំ (ក.)] ‘‘ជយេ’’តិ ភិន្នវណ្ណេហិ ច ព្យវហិតត្តា ព្យបេតញ្ច ហោតិ. សុចិរំសុចិ សោភនរំសិនា ឧចិ យុត្តោ យោ ជិនោ សំ ¶ សន្តិំ និព្ពានំ សមលំភិ អលភិ, អលំ អច្ចន្តំ អតិសយេន សុចិរំគំ វិសុទ្ធទេហំ តំ ជិនំ សមលំ ជល្លិកាសង្ខាតេន, រាគាទិកុច្ឆិតសង្ខាតេន វា មលេន សហិតំ សំ អត្តានំ អលំកត្តុំ និម្មលំ កត្វា សជ្ជេតុំ សុចិរំ សុចិរកាលំ រំជយេ អត្តនិ អភិរមាបេយ្យ.

បាទមជ្ឈយមកមេវំ ទដ្ឋព្ពំ –

មនោហរ ហរ ក្លេសំ, ជិន ចេតោភវំ មម;

ននុ ត្វំ បារមីសារា-មតភាវិតមោសធន្តិ.

មនោហរ ជិន មម ចេតោភវំ ក្លេសំ សន្តាបំ ហរ អបនយ, ត្វំ បារមីសារាមតភាវិតំ ឱសធំ ទិព្ពោសធំ ននុ.

បាទន្តយមកមេវំ ទដ្ឋព្ពំ –

សាធុនា រំជយ ជយ-ទ្ធនិនា’បូរយិ មហិំ;

យោ តំ ជិនវរំ ធីរ-មត្ថកាមោសិ ចេ តុវន្តិ.

យោ ជិនវរោ សាធុនា ជយទ្ធនិនា វេនេយ្យជយឃោសេន មហិំ អាបូរយិ, ធីរំ តំ ជិនវរំ តុវំ សប្បុរិស ចេ អត្ថកាមោ អសិ, រំជយ អភិរមាបេហិ. ឥមិនា និទ្ទិដ្ឋយមកេហេវ អវសេសា តតិយបាទាទិយមកាទយោ វិញ្ញេយ្យា.

៣២.

អច្ចន្តពហវោ តេសំ,

ភេទា សម្ភេទយោនិយោ;

តត្ថាបិ កេចិ សុករា,

កេចិ អច្ចន្តទុក្ករា.

៣២. កិំ បន សាកល្លេន ន វិកប្បិតានីតិ អាហ ‘‘អច្ចន្តិ’’ច្ចាទិ. តេសំ វិកប្បានំ សម្ភេទោ សង្ករោ មិស្សត្តមុច្ចារណប្បការោ យោនិ បភវោ យេសំ តេ សម្ភេទយោនិយោ, ភេទា បការា អច្ចន្តពហវោ អតិសយេន ពហុលា យថាវុត្តនយេន សម្ភវន្តិ, តត្ថាបិ តេសុ វិកប្បេសុបិ កេចិ វិកប្បា សុខេន ករីយន្តិ បយុជ្ជន្តីតិ ¶ សុករា, តព្ពិបរីតោ ច កេចិ វិកប្បា អច្ចន្តទុក្ករា. ឥតិ ទ្វិធា សង្គយ្ហន្តិ, តេសុ សុករានំ កេសញ្ចិ អភិមតយមកានំ មុខមត្តំ ទស្សិតំ. ឥទានិ ទុក្ករានំ កេសញ្ចិ មុខមត្តំ ន សព្ពមេវំ វេទិតព្ពំ.

សមុន្នតេន តេ សតា,

កថំ ន តេ ន តេ សិយុំ;

យតោ នតេនតេបិ’តោ,

សិយុំ ន តេ នតេ សុភា.

ឥទំ បាទចតុក្កមជ្ឈយមកមព្យបេតព្យបេតមេករូបំ ទុក្ករំ.

ន ភាសុរា តេបិ សុរា វិភូសិតា,

តថាសុរា ភូរិ សុរាបរាជិតា;

សភាសុ រាជាបិ តថា សុរាជិតោ,

យថា សុរាជន្តិ សុរាវិនិស្សដា.

ឥទំ ចតុក្កបាទមជ្ឈយមកមេករូបព្យបេតំ.

៣២. សព្ពមិទមនុទ្ទិសិត្វា លក្ខណាតិទេសេន និគមនំ កិមត្ថមិច្ចាសង្កាយមាហ ‘‘អច្ចន្តេ’’ច្ចាទិ. តេសំ យមកានំ សម្ភេទយោនិយោ បភេទុប្បត្តិការណភូតា ភេទា ឧច្ចាវចបការា អច្ចន្តពហវោ, តត្ថាបិ តេសុបិ កេចិ យមកា សុករា សុសាធិយា, កេចិ អច្ចន្តទុក្ករា អតិសយេន ទុស្សាធិយា. សម្ភេទោ យោនិ យេសន្តិ វិគ្គហោ.

ឥហ សុករស្ស ឧបទិសិតត្តា ទុក្ករយមកបវេសោបាយមត្តមុបទិសីយតេ –

‘‘មនំ មនំ សត្ថុ ទទេយ្យ ចេ យោ,

មនំ មនំ បីណយត’ស្ស សត្ថុ;

មនំ មនំ តេន ទទេយ្យ ចេ ន,

មនំ មនំប’ស្ស ន សាធុបុជ្ជ’’ន្តិ.

ឥទំ បាទចតុក្កាទិយមកមេករូបំ អព្យបេតព្យបេតំ.

យោ ¶ បុគ្គលោ មនំ អត្តនោ ចិត្តំ សត្ថុ ជិនស្ស មនំ ខណមត្តម្បិ ទទេយ្យ ចេ, សត្ថុ មុនិន្ទស្ស មនំ ចិត្តំ អស្ស បុគ្គលស្ស មនំ ចិត្តំ បីណយតិ សម្បីណេតិ, តេន តស្មា មនំ មនំ ចិត្តំ ចិត្តំ ទទេយ្យ ចេ ន យទិ នោ ទទេយ្យ, អស្ស បុគ្គលស្ស មនំ ចិត្តំ មនំបិ មុហុត្តម្បិ សាធុបុជ្ជំ សាធូហិ បូជិតព្ពំ ន ភវតិ.

‘‘សមុន្នតេន តេ សតា,

កថំ ន តេ ន តេ សិយុំ;

យតោ នតេ’នតេបិ’តោ,

សិយុំ ន តេ នតេ សុភា’’តិ.

ឥទំ បាទចតុក្កមជ្ឈយមកមេករូបមព្យបេតព្យបេតំ.

យតោ យេន ការណេន តេ តុយ្ហំ សតា សោភនេន សមុន្នតេន សម្មា ឧន្នតេន ហេតុនា នតេបិ អវនតេបិ អនតេបិ អនវនតេបិ តេ តេ សុភា តេ តេ សោភនា ន ន សិយុំ, ភវន្តេវ, អតោ តេន ការណេន តេ សុភា តេ សោភនា នតេ អវនតេ កថំ ន សិយុំ, ភវន្តេវ.

‘‘ជិនំ បណាមោនតសជ្ជនំ ជនំ,

គុណេ និវេសេន្តមសជ្ជនំ’ជនំ;

វេនេយ្យនេត្តេ គុណភាជនំ ជនំ,

នមេ មមេន្តំ ខលុ សជ្ជនំជន’’ន្តិ.

ឥទំ បាទចតុក្កន្តយមកមេករូបមព្យបេតព្យបេតយមកំ ទុក្ករំ.

បណាមោនតសជ្ជនំ បណាមិតុកាមោនតសាធុជនវន្តំ ជនំ វេនេយ្យជនំ អសជ្ជ បមាទមកត្វា គុណេ សីលាទិគុណេ និវេសេន្តំ និយោជេន្តំ វេនេយ្យនេត្តេ អញ្ជនំ អញ្ជនភូតំ គុណភាជនំ គុណានមាធារភូតំ សជ្ជនំជនំ ឥមិនា ការណេន សាធុជនានំ អញ្ជនភូតំ ជនំ សាធុជនំ ខលុ ឯកន្តេន មមេន្តំ មមាយន្តំ នំ ជិនំ នមេ នមាមិ.

‘‘សាភាសុ ¶ សាភា ភុវនេ ជិនស្ស,

សាភាយ សា ភាសតិយេវ ជាតុ;

សាភាយ សា ភាតិ ន ចេ កថំ ន,

សាភា សសាភានមតិច្ច ភាតី’’តិ.

ឥទំ បាទចតុក្កាទិយមកេករូបព្យបេតំ.

ភុវនេ សត្តលោកេ សាភាសុ វិជ្ជមានាភាសុ ជិនស្ស សាភា សោភនា អាភា សាភាយ វិជ្ជមានាយ, សោភនាយ វា អាភាយ អាភាតោ ជាតុ ឯកន្តេន ភាសតិយេវ ទិប្បតេវ, សា ជិនាភា សាភាយ វិជ្ជមានាភាតោ អធិកា ហុត្វា ចេ ន ភាតិ យទិ ន ភាសតិ, សសាភានំ វិជ្ជមានសោភនាភានំ ព្រហ្មាទីនំ សាភា សោភនាភាយោ អតិច្ច អតិក្កម្ម កថំ ន ភាតិ, ភាសតិយេវ.

‘‘ន ភាសុរា តេបិ សុរា វិភូសិតា,

តថាសុរា ភូរិ សុរាបរាជិតា;

សភាសុ រាជាបិ តថា សុរាជិតោ,

យថា សុរាជន្តិ សុរាវិនិស្សដា’’តិ.

ឥទំ បាទចតុក្កមជ្ឈយមកេករូបព្យបេតំ.

សុរាវិនិស្សដា សុរាបានតោ អបគតា ជនា យថា សុរាជន្តិ, តថា វិភូសិតា វិសេសេន អលង្កតា តេបិ សុរា តេ ទេវា អបិ ន ភាសុរា សោភមានា ន ហោន្តិ, តថា ឯវំ សុរាបរាជិតា សុរាបានហេតុ បរាជិតភាវំ បត្តា ភូរិ អសុរា ពហវោ វេបចិត្តិអាទយោ អសុរាបិ ន ភាសុរា ន សោភន្តិ, តថា ឯវំ សុរាជិតោ សុដ្ឋុ អលង្កតោ រាជាបិ សភាសុ ន ភាសុរោ.

‘‘ជិនាណត្តិយំ ¶ យោ’ហិតាសា សិតាសា,

អវស្សំវ តេ ហោន្ត្យ’តាសា ហតាសា;

អតោ សព្ពបាបេ សតាសា វតាសា,

ករោន្តេវ សន្តិស្សិតា សាមិតាសា’’តិ.

ឥទំ បាទចតុក្កន្តយមកមេករូបព្យបេតំ.

យេ សប្បុរិសា ជិនាណត្តិយំ ពុទ្ធស្ស វិនយបញ្ញត្តិសង្ខាតាណត្តិយំ ឱហិតាសា អវីតិក្កមវសេន បតិដ្ឋិតអាសា ហោន្តិ សិតាសា បរិសុទ្ធាសា, តេ សាធវោ ហតាសា អនុក្កមេន ហតតណ្ហា អវស្សំវ ឯកន្តេនេវ អតាសា ភយរហិតា យតោ ហោន្តិ, អតោ តស្មា សព្ពបាបេ សព្ពាកុសលេ សតាសា ភយសហិតា វតាសាវ និរវជ្ជវតាភិលាសវន្តោ សាធុជនា សន្តិស្សិតា សន្តិនិស្សិតាយោ សាមិតាសា សាមិភាវាសាយោ ករោន្តេវ.

៣៣.

យមកំ តំ បហេឡី ច, នេកន្តមធុរានិ’តិ;

ឧបេក្ខិយន្តិ សព្ពានិ, សិស្សខេទភយា មយា.

៣៣. ននុ យមកំ នាម កវីនំ សាមត្ថិយវិសេសសូចកន្តិ តត្ថ តំ សោបយោគំ, បហេឡិកា ច សោបយោគា កីឡាវិនោទនេ សម្ពាធដ្ឋានមន្តនេ បរព្យាមោហនេ [បរមព្យាមោហនេ (ក.), កាព្យាទាស ៣.៩៧] ច, តស្មា តត្ថ កថមុបេក្ខា ភវតោតិ អាហ ‘‘យមក’’ន្តិអាទិ. តំ យថាវុត្តំ យមកញ្ច សុករទុក្ករប្បភេទំ. បហេឡិកា បន បុព្ពាចរិយេហិ សោឡស និទ្ទិដ្ឋា សមាគតាវញ្ចិតាទិកា. តត្ថិទំ លក្ខណំ –

សមាគតា នាម សិយា, គុឡ្ហត្ថា បទសន្ធិនា;

វញ្ចិតាញ្ញត្ថ រុឡ្ហេន, យត្ថ សទ្ទេន វញ្ចនា.

ឧក្កន្តាតិព្យវហិត-ប្បយោគា ¶ មោហការិនី;

សិយា បមុស្សិតា យស្សា, ទុព្ពោធត្ថា បទាវលិ.

សមានរូបា’មុខ្យត្ថា-រោបាហិតបទា សិយា;

ផរុសា បច្ចយាទីហិ, ជាតសទ្ទា កថញ្ចិបិ.

សង្ខ្យាតា នាម សង្ខ្យានំ, យត្ថ ព្យាមោហការណំ;

អញ្ញថា’ភាសតេ យត្ថ, វាក្យត្ថោ សា បកប្បិតា.

សា នាមន្តរិកា យស្សា, នាមេ នានត្ថកប្បនា;

និភូតា’វដ្ឋិតញ្ញត្ថា, តុល្យត្ថសុតិហេតុតោ.

សមានសទ្ទា សា ឥដ្ឋ-សទ្ទបរិយាយសាធិតា;

សម្មុឡ្ហា មូឡ្ហតាយេវ, និទ្ទិដ្ឋត្ថាបិ សាធុកំ.

យស្សា សម្ពន្ធពាហុល្យា, នាមំ សា បារិហារិកី;

ឯកច្ឆន្នា ភវេ ព្យញ្ជា-ធេយ្យំ និស្សយគោបនា.

សា ភវេ ឧភយច្ឆន្នា, យស្សា ឧភយគោបនា;

សំកិណ្ណា នាម សា យស្សា, នានាលក្ខណសង្ករោតិ.

ទោសត្តេបិ ចេសំ សព្ពេសំ ឧក្កន្តាទីសុ ទោសភាវេ នារោបិតព្ពា. ឯសា ហិ [មនសោតិ (ក.)] ‘‘ពហុគុណេ បណមតិ’’ច្ចាទិនា [សុពោធាលង្ការ ៤៤ គាថា] វាក្យសំកិណ្ណនាមេន ន វុត្តា, បកប្បិតា ច សំសយទោសបរិហារេន ‘‘យាតេ ទុតិយំ និលយ’’ន្តិ [សុពោធាលង្ការ ១១២ គាថា] អាទិនា និទ្ទិដ្ឋា.

‘‘បភវា’នតវិត្តិណ្ណា, តវា’ណា មហតី សតិ;

ចិរាយ ជយតំ នាថ, បហុតផលសាធនី’’តិ.

អយំ សមាគតា.

‘‘ភទ្ទមេវោ’បសេវេយ្យ, ¶ វិធូតមទកិព្ពិសំ;

សម្បាបយេ បុរំ ខេមំ, ស ទន្តោ’ត្តនិសេវិន’’ន្តិ.

អយំ វញ្ចិតា.

បមុស្សិតាទយោ តុ លក្ខណានុសារេន, តត្ថោទាហរណានុសារេន ច វេទិតព្ពា.

ឯវំ បុព្ពាចរិយេហិ បរិកប្បិតា បហេឡិកា ចេតិ ឯតានិ សព្ពានិ ឯកន្តេន និយមេន ន មធុរានិ អត្ថរសស្ស វា សទ្ទរសស្ស វា កស្សចិ អភាវេន អស្សាទិតព្ពានិ ន ហោន្តីតិ ឥមិនា ការណេន សិស្សានមុប្បន្នោ ខេទោយេវ ភយំ តតោ តេសំ ខេទតោ វា ឧប្បន្នភយតោ មយា ឧបេក្ខិយន្តីតិ សម្ពន្ធនីយំ.

៣៣. ឯវំ សុករទុក្ករវសេន ទុវិធត្តំ វត្វា កវីនំ សាមត្ថិយប្បកាសនេ សប្បយោជនយមកានញ្ច, កីឡាវិនោទនេ សម្ពាធដ្ឋានសម្មន្តនេ បរព្យាមោហនេ ចាតិ ឥមេសុ សប្បយោជនានញ្ច បហេឡិកានមវចនេ ការណំ និទ្ទិសតិ ‘‘យមក’’មិច្ចាទិនា. តំ យមកំ យថាវុត្តំ សុករទុក្ករាទិភេទំ យមកជាតញ្ច បហេឡិ ច បុព្ពាចរិយេហិ និទ្ទិដ្ឋា សមាគភាទិកា បហេឡិកា ច ឥតិ ឥមានិ សព្ពានិ ឯកន្តមធុរានិ ន ឥតិ អស្សាទេតព្ពស្ស អត្ថរសស្ស, សទ្ទរសស្ស វា និយមតោ អភាវា ឯកន្តេន អមធុរានិ, ឥតិ ឥមិនា ការណេន ច សិស្សខេទភយា សិស្សានំ អសហនសង្ខាតាយ អសហនេន ជាតាយ វា ភីតិយា ច មយា ឧបេក្ខីយន្តិ. សិស្សានំ ខេទោយេវ ភយំ, សិស្សខេទតោ ឧប្បន្នំ វា ភយំ, តតោតិ វិគ្គហោ.

ឯត្ថ បហេឡិកា ឯវំ ទដ្ឋព្ពា –

សមាគតា ច វញ្ចិតុ-ក្កន្តា បមុស្សិតាបិ ច;

សមានរូបា ផរុសា, សង្ខ្យាតា ច បកប្បិតា.

អថោបិ ¶ នាមន្តរិកា, និភូតា ច បហេឡិកា;

អថោ សមានសទ្ទា ច, សម្មុឡ្ហា បារិហារិកី;

ឯកច្ឆន្នោភយច្ឆន្នា, សំកិណ្ណាតិ ច សោឡសាតិ.

តត្រិទំ លក្ខណំ –

សមាគតា នាម សិយា, គុឡ្ហត្ថា បទសន្ធិនា;

វញ្ចិតាញ្ញត្ថ រុឡ្ហេន, យត្ថ សទ្ទេន វញ្ចនា.

ឧក្កន្តាតិព្យវហិត-ប្បយោគា មោហការិនី;

សិយា បមុស្សិតា យស្សា, ទុព្ពោធត្ថា បទាវលិ.

សមានរូបា’មុខ្យត្ថា-រោបាហិតបទា សិយា;

ផរុសា បច្ចយាទីហិ, ជាតសទ្ទា កថញ្ចិបិ.

សង្ខ្យាតា នាម សង្ខ្យានំ, យត្ថ ព្យាមោហការណំ;

អញ្ញថា’ភាសតេ យត្ថ, វាក្យត្ថោ សា បកប្បិតា.

សា នាមន្តរិកា យស្សា, នាមេ នានត្ថកប្បនា;

និភូតា’វដ្ឋិតញ្ញត្ថា, តុល្យត្ថសុតិហេតុតោ.

សមានសទ្ទា សា ឥដ្ឋ-សទ្ទបរិយាយសាធិតា;

សម្មុឡ្ហា មូឡ្ហតាយេវ, និទ្ទិដ្ឋត្ថាបិ សាធុកំ.

យស្សា សម្ពន្ធពាហុល្យា, នាមំ សា បារិហារិកី;

ឯកច្ឆន្នា ភវេ ព្យញ្ជា-ធេយ្យំ និស្សយគោបនា.

សា ភវេ ឧភយច្ឆន្នា, យស្សា ឧភយគោបនា;

សំកិណ្ណា នាម សា យស្សា, នានាលក្ខណសង្ករោតិ.

អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – បទសន្ធិនា បទានំ សន្ធានតោ គុឡ្ហត្ថា អបាកដត្ថា សមាគតា នាម សិយា. គុឡ្ហត្ថាតិ បសិទ្ធានុវាទេន អបសិទ្ធា សមាគតា វិធីយតេ. ឥតោ បរម្បិ អនុវាទានុវាទ្យភាវោ ឯវំ វេទិតព្ពោ. យត្ថ បហេឡិកាយំ អញ្ញត្ថ រុឡ្ហេន សទ្ទេន អញ្ញស្មិំ អត្ថេ បសិទ្ធេន រុឡ្ហិសទ្ទេន វញ្ចនា វញ្ចិតា នាម សិយា.

អតិព្យវហិតប្បយោគា ¶ អតិសយេន អន្តរិតបយុជ្ជមានបទយុត្តា តតោយេវ មោហការិនី សម្មោហការិកា បហេឡិកា ឧក្កន្តា នាម. យស្សា បហេឡិកាយ បទាវលិ បទបន្តិ ទុព្ពោធត្ថា ទុរនុពោធាភិធេយ្យា, សា បមុស្សិតា នាម.

អមុខ្យត្ថារោបាហិតបទា អប្បធានត្ថេ មុខ្យត្ថបកាសកសទ្ទានំ កិញ្ចិ សធម្មំ និស្សាយ អារោបនតោ ឧបដ្ឋិតបទយុត្តា សមានរូបា នាម សិយា. បច្ចយាទីហិ បច្ចយាទេសាទីហិ កថញ្ចិបិ យេន កេនចិ បការេន ជាតសទ្ទា និប្ផន្នសទ្ទា ផរុសា នាម.

យត្ថ យស្សំ បហេឡិកាយំ សង្ខ្យានំ គណនំ វុត្តមបិ ព្យាមោហការណំ ហោតិ, សា បហេឡិកា សង្ខ្យាតា នាម សិយា. យត្ថ យស្សំ បហេឡិកាយំ វាក្យត្ថោ សមុទាយត្ថោ អញ្ញថា អញ្ញេន បការេន អាភាសតេ វិញ្ញាយតេ, សា បកប្បិតា នាម.

យស្សា បហេឡិកាយ នាមេ បយុត្តាភិធានេ នានត្ថកប្បនា វិវិធាភិធេយ្យកប្បនា សម្ភវតិ, សា បហេឡិកា នាមន្តរិកា នាម. តុល្យត្ថសុតិហេតុតោ សមានត្ថសទ្ទានំ បយោគហេតុយា អវដ្ឋិតញ្ញត្ថា បតិដ្ឋិតអញ្ញត្ថា ហោតិ, សា និភូតា នាម.

យា បហេឡិកា ឥដ្ឋសទ្ទបរិយាយសាធិតា ឥច្ឆិតត្ថសទ្ទស្ស វេវចនេហិ និប្ផាទិតា ហោតិ, សា សមានសទ្ទា នាម. សាធុកំ និទ្ទិដ្ឋត្ថាបិ ទស្សិតអត្ថយុត្តាបិយា មូឡ្ហតាយេវ សម្មោហភាវត្ថំ ឯវ ភវតិ, សា សម្មុឡ្ហា នាម.

យស្សា បហេឡិកាយ វិរចនេ នាមំ ទស្សិយមានំ នាមំ សម្ពន្ធពាហុល្យា សម្ពន្ធស្ស ពហុលភាវតោ ភវតិ, សា បារិហារិកី នាម. យស្សា អាធេយ្យំ ព្យញ្ជ អភិព្យញ្ជិយ បកាសេត្វា ¶ និស្សយគោបនា អាធារគុត្តិ ភវតិ, សា ឯកច្ឆន្នា នាម.

យស្សា បយោគេ ឧភយគោបនា ឧភិន្នមាធារាធេយ្យានំ គោបនា ភវតិ, សា ឧភយច្ឆន្នា នាម. យស្សា នានាលក្ខណសង្ករោ សមាគតាទិនានាវិធលក្ខណានំ សង្ករោ ហោតិ, សា សំកិណ្ណា នាម សិយា.

ឥទានិ សមាគតាទីនំ លក្ខិយំ កមេន ឯវំ ញាតព្ពំ –

‘‘បភវា’នតវិត្តិណ្ណា, តវា’ណា មហតី សតី;

ចិរាយ ជយតំ នាថ, បហុតផលសាធិនី’’តិ.

អយំ សមាគតា.

នាថ តវ បភវតោ បដ្ឋាយ នតវិត្តិណ្ណា ឱណតវសេន បត្ថដា, ឯវំ សតិ នទី វិយ ទិស្សតិ. បភវ បកដ្ឋត្ត សោភាវន្ត. ភោ នាថ តវ តុយ្ហំ មហតី សតី មហន្តី សមានា អាណា អានតវិត្តិណ្ណា អត្តនិ នតេសុ ជនេសុ បត្ថដា បហុតផលសាធិនី ពហុលត្ថនិប្ផាទនី ចិរាយ ចិរកាលំ ជយតំ ឧក្កំសភាវេន បវត្តតុ. ឯត្ថ បភវអានតឥតិសន្ធិនា អត្ថោ គុឡ្ហោ.

‘‘ភទ្ទមេវោ’បសេវេយ្យ, វិធូតមទកិព្ពិសំ;

សម្បាបយេ បុរំ ខេមំ, ស ទន្តោ’ត្តនិសេវិត’’ន្តិ.

អយំ វញ្ចិតា.

វិធូតមទកិព្ពិសំ វិនាសិតមទទោសំ ភទ្ទមេវ មន្ទបិយ [បិន្ទបិស្ស (ក.)] – ភទ្ទជាតិកេសុ ហត្ថីសុ ភទ្ទជាតិកហត្ថិមេវ ឧបសេវេយ្យាតិ វុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. ភទ្ទមេវ ឧត្តមបុរិសមេវ សេវេយ្យាតិ អត្ថោ. សេវនំ កិមត្ថន្តិ ចេ? ហត្ថិបក្ខេ ទន្តោ សិក្ខិតោ សោ ហត្ថិ អត្តនិសេវិតំ អត្តានំ ភជិតំ ជនំ ខេមំ និព្ភយំ បុរំ នគរំ សម្បាបេតិ. បុរិសបក្ខេ បន ¶ ទន្តោ ទមិតោ សោ អរិយបុគ្គលោ អត្តនិសេវិតំ អត្តានមុបសេវិតំ ជនំ ខេមំ និទ្ទុក្ខំ បុរំ និព្ពានបុរំ បាបេតិ. ឯត្ថ កវិច្ឆិតឧត្តមត្ថតោ អញ្ញេន ហត្ថិអត្ថេ រុឡ្ហេន សទ្ទេន វញ្ចនា នាម.

‘‘ពហុគុណេ បណមតិ, ទុជ្ជនានំប្យយំ ជនោ;

ហិតំ បមុទិតោ និច្ចំ, សុគតំ សមនុស្សរ’’ន្តិ.

អយំ ឧក្កន្តា. ឥមស្សត្ថោ ឧបរិ អាគមិស្សតិ.

ព្យាកិណ្ណទោសត្តេ សតិបិ បហេឡិការុឡ្ហត្តា ឯសា ឥដ្ឋា. វុត្តញ្ហិ ‘‘បហេឡិកាយមារុឡ្ហា, ន ហិ ទុដ្ឋា កិលិដ្ឋតា’’តិ. ឥហ សម្ពន្ធីបទានំ អដ្ឋានដ្ឋាបនេន ព្យវហិតត្តំ ហោតិ.

‘‘មុខផុល្លំ គិង្គមកំ, និយុរុគ្គត្ថនុន្នតំ;

បដច្ចរី វរំ បោសោ, ភីរុយា ធារយន្តិយា’’តិ.

អយំ បមុស្សិតា.

មុខផុល្លំ តិលកាទិំ គិង្គមកំ ឯវំនាមកំ បសាធនំ និយុរុគ្គត្ថនុន្នតំ និយុរំ វលយំ, ឧគ្គត្ថនំ បយោធរបដំ, ឧន្នតំ នលាដបដាទិកំ, មុខតោ ឧន្នតាភរណញ្ច ធារយន្តិយា ភីរុយា ឥត្ថិយា បដច្ចរី ជិណ្ណវត្ថនិវាសី បោសោ បុរិសោ វរំ ឧត្តមោ. ឯត្ថ ពហុបយោគរហិតេហិ សទ្ទេហិ រចិតត្តា អត្ថស្ស ទុរវពោធតា.

‘‘នវ’គ្គរតនាន’ស្មិំ, ទិស្សន្តិ រតនាករេ;

បុរិសានេត្ថ អដ្ឋន្នំ, អដ្ឋា’សាធារណា’បរ’’ន្តិ.

អយំ សមានរូបា.

អស្មិំ រតនាករេ អគ្គរតនានិ នវ ទិស្សន្តិ, ឯត្ថ ឥមេសុ រតនេសុ អដ្ឋ រតនានិ អដ្ឋន្នំ បុរិសានំ អសាធារណានិ, អបរំ រតនំ សាធារណំ. ឥមានិ នវ លោកុត្តរានិ ចិត្តីកតាទិអត្ថេន ‘‘រតនានី’’តិ ច តប្បភវោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ¶ ‘‘អាករោ’’តិ ច កប្បិតោតិ អមុខ្យត្ថេសុ រតនាទិសទ្ទានមារោបនំ ហោតិ.

‘‘វិន្ទន្តិ ទេវគន្ធព្ពា, ហិមវន្តមហាតលេ;

រសវន្តេ សរេ សត្ត, ន នាគាបិ ឧបោសថា’’តិ.

អយំ ផរុសា.

ហិមវន្តមហាតលេ ហិមាលយស្ស មត្ថកេ រសវន្តេ សោទកេ សត្ត សរេ អនោតត្តាទិកេ ទេវគន្ធព្ពា វិន្ទន្តិ សេវន្តិ, ឧបោសថា នាគាបិ ន វិន្ទន្តិ. អយមបរត្ថោ. ហិមវន្តមហាតលេ ចន្ទរំសិយុត្តេ មហាបាសាទតលេ ទេវគន្ធព្ពា កីឡមានា គន្ធព្ពា រសវន្តេ មធុរគុណយុត្តេ សត្ត សរេ វីណាយ ឆជ្ជាទិកេ សត្ត សរេ វិន្ទន្តិ, នាគាបិ អរិយាបិ ឧបោសថាបិ ឧបវុត្ថាបិ ន វិន្ទន្តិ នានុភវន្តិ. ឯត្ថ ទិព្ពន្តីតិ ទេវា. ឧបោសថោ ឯតេសមត្ថីតិ ឧបោសថាតិ វិគ្គហោ. លក្ខណក្កមតោ បសិទ្ធបចុរបយោគតោ អញ្ញទត្ថា យេន កេនចិ លេសេន បច្ចយាទីនំ ជាតសទ្ទស្ស អត្ថិតា.

‘‘គីតសទ្ទេ សរា ទ្វេ ទ្វេ, ទ្វេ ឆជ្ជញ្ញត្រ ឆស្សរា;

បញ្ចវណ្ណំ យថា ចក្ខុ, ឆព្ពណ្ណា នាសិកា តថា’’តិ.

អយំ សង្ខ្យាតា.

គីតសទ្ទេ សរា ទ្វេ ហោន្តិ, ឆជ្ជ’ញ្ញត្រ ឆជ្ជតោ អញ្ញត្រ ឆជ្ជំ វជ្ជេត្វា ឧសភោ គន្ធារោ មជ្ឈិមោ បញ្ចមោ ធេវតោ និសាទោតិ. ឯត្ថ យុគឡតោ ទ្វេ ទ្វេ ឆស្សរា ឆសរវន្តោ. យថា ចក្ខុ បញ្ចវណ្ណំ ហោតិ, តថា ឯវំ នាសិកា ឆព្ពណ្ណា ហោតិ, គីតសទ្ទេ ឦការអការសរទ្វយសព្ភាវតោ ច ឆជ្ជំ ឋបេត្វា ឧសភាទីសុ សរានំ តិវិធត្តា ច ‘‘ចក្ខូ’’តិ សរព្យញ្ជនវសេន បញ្ចវណ្ណានំ សព្ភាវតោ ច ‘‘នាសិកា’’តិ ឆន្នំ សព្ភាវតោ ច ឯវំ វុត្តំ. ឯត្ថ វុត្តសង្ខ្យាគីតាទិសទ្ទសន្និដ្ឋានតោ សម្មោហការិនី ហោតិ.

‘‘បាតុ ¶ វោ ឧទិតោ រាជា, សិរិមា រត្តមណ្ឌលោ;

សកន្តិគហនក្ខត្ត-សង្ឃយុត្តោ សុលក្ខណោ’’តិ.

អយំ បកប្បិតា.

សិរិមា សិរិមន្តោ រត្តមណ្ឌលោ អនុរត្តជនបទមណ្ឌលោ, អនុរត្តអមច្ចមណ្ឌលោ វា សកន្តិគហនក្ខត្តសង្ឃយុត្តោ សកស្ស អត្តនោ អន្តេ សមីបេ គហនេហិ អវិរឡេហិ ខត្តសង្ឃេហិ ខត្តិយសមូហេហិ យុត្តោ សំយុត្តោ សុលក្ខណោ បសត្ថបុរិសលក្ខណោ ឧទិតោ បសិទ្ធោ រាជា នរិន្ទោ វោ តុម្ហេ បាតុ រក្ខតូតិ អយំ អនធិប្បេតត្ថោ. សិរិមា ‘‘លក្ខិយា វាសដ្ឋានត្តា’’តិ វុត្តត្តា សិរិមន្តោ រត្តមណ្ឌលោ ឧគ្គមនេ រត្តមណ្ឌលោ សកន្តិគហនក្ខត្តសង្ឃយុត្តោ កន្តិសហិតេហិ គហនក្ខត្តតារគណេហិ យុត្តោ សុលក្ខណោ សុដ្ឋុ សសលក្ខណោ ឧទិតោ ឧគ្គតោ រាជា ចន្ទោ វោ តុម្ហេ បាតូតិ ឧភយបក្ខស្ស សាធារណគុណគុណីបទបរិគ្គហេន ឥធ វាក្យត្ថស្ស អញ្ញថា ទិស្សមានតា ហោតិ.

‘‘វុច្ចតា’ទោ ឥសិត្យេ’កោ, សុមហន្តោបការវា;

សនាតនោ ច ន ឥសិ, ន សខា ន សនាតនោ’’តិ.

អយំ នាមន្តរិកា.

ឯកោ អាទោ បុព្ពេ ‘‘ឥសី’’តិ វុច្ចតិ, សុមហន្តោបការវា អតិមហន្តោបការសមន្នាគតោ សនាតនោ ច សស្សតោ ច ហោតិ, តថាបិ ន ឥសិ ឥសិ នាម ន ហោតិ, ន សខា មិត្តោបិ ន ហោតិ, ន សនាតនោ សស្សតោបិ ន ហោតិ, អយំ គម្យមានត្ថោ. សុមហា អតិមហន្តោ ឯកោ អាទោ នាមាទិម្ហិ ឥសីតិ វុច្ចតិ, អន្តោ មជ្ឈេ បការវា ប-ការេន សមន្នាគតោ, សនាតនោ ច សស្សតោ ច ហោតិ, ឥសិបិ នាម ន ហោតិ, មិត្តោបិ ន ហោតិ, សោ នាតនោ តនឥតិ អក្ខរទ្វយរហិតោ ន ¶ ហោតិ. អាទិមជ្ឈានំ វុត្តត្តា អន្តេតិ ញាយតិ, ‘‘ឥសិបតនវិហារោ’’តិ គហេតព្ពំ. តត្ថ ឥសិបតននាមេន ឥសិអាទីនំ គម្យមានត្ថត្តា នានត្ថកប្បនា ហោតិ.

‘‘ធាវន្តំ ឧទយា អត្ថំ, មុហុត្តំ ន និវត្តតិ;

ន ចន្ទមណ្ឌលំ ឯតំ, នាបិ អាទិច្ចមណ្ឌល’’ន្តិ.

អយំ និភូតា.

ឧទយា ឧទយតោ បភុតិ អត្ថំ យាវ អត្ថំ ធាវន្តំ ជវន្តំ មុហុត្តំ មុហុត្តកាលំ ន និវត្តតិ ន បុនាវត្តតិ. ឯតំ ចន្ទមណ្ឌលម្បិ ន ហោតិ, អាទិច្ចមណ្ឌលម្បិ ន ហោតិ. ឧទយា បដិសន្ធិតោ អត្ថំ យាវចុតិ. ធាវន្តន្តិ អាយុកិច្ចតោ អាយុចន្ទាទីនមត្ថានំ, តប្បកាសកសទ្ទានញ្ច តុល្យត្តា ឯត្ថ បតិដ្ឋិតចន្ទាទិអត្ថន្តរានំ សម្ភវោ.

‘‘ទេវិំ កិត្តិមហីនាមំ, កឡារត្ថវ្ហយំ បុរិំ;

ហិត្វា ន សរិ សោ ធីរោ, ករោន្តោប្យុ’យ្យមវ្ហយ’’ន្តិ [ករោន្តោមុត្តមវ្ហយន្តិ (ក.)].

អយំ សមានសទ្ទា.

កិត្តិមហីនាមំ កិត្តិមហីនំ ទ្វិន្នំ នាមេន សមន្នាគតំ ទេវិំ អគ្គមហេសិំ កឡារត្ថវ្ហយំ បុរិំ កឡារអត្ថានំ ទ្វិន្នំ នាមេន សមន្នាគតំ បុរិំ នគរញ្ច សោ ធីរោ ហិត្វា បរិច្ចជិត្វា ឧយ្យមវ្ហយំ ឧយ្យមនាមេន សមន្នាគតំ ករោន្តោ អបិ ន សរិ សម្បត្តិំ នានុសរិ, យសោធរាទេវិញ្ច កបិលវត្ថុបុរិញ្ច ហិត្វា វីរិយសង្ខាតបធានំ ករោន្តោ មហាសត្តោ សម្បត្តិំ ន សរិ, ឯត្ថាភិមតយសោធរាទិសទ្ទានំ បរិយាយេហិ កិត្តិមហីសទ្ទាទីហិ រចិតតា.

‘‘ចតុទ្ទិសាមុខា ពន្ធា, ចត្តារោ សិន្ធវា សយំ;

បរិភុញ្ជន្តិ និក្ខិត្តំ, តិណំ មជ្ឈេ យថាសុខ’’ន្តិ.

អយំ សម្មុឡ្ហា.

សិន្ធវា ¶ ចត្តារោ អស្សា ចតុទ្ទិសាមុខា យថា ចតុទ្ទិសាសម្មុខា ហោន្តិ, តថា ពន្ធា មជ្ឈេ និក្ខិត្តំ តិណំ សយំ យថាសុខំ បរិភុញ្ជន្តិ, អញ្ញមញ្ញំ បិដ្ឋិំ កត្វា ពន្ធា វិយ ខាយតិ, តេ បន សម្មុខំ កត្វា ពន្ធា ហោន្តិ. ឯត្ថ ‘‘ចតុទ្ទិសាមុខាពន្ធា’’តិ និទ្ទិដ្ឋត្តា បិដ្ឋិំ កត្វា ពន្ធាតិ សម្មុឡ្ហតា ហោតិ.

‘‘ជនោ ជីវនជានន្ទ-ករពន្ធុស្ស ភាសិតំ;

សក្ករោន្តោវ បប្បោតិ, បុញ្ញារិក្ខយគោចរេ’’តិ.

អយំ បារិហារិកី.

ជីវនជានន្ទករពន្ធុស្ស ជីវនតោ ឧទកតោ ជាតានំ បទុមានំ អានន្ទករស្ស សូរិយស្ស ពន្ធុស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ភាសិតំ វចនំ សក្ករោន្តោ បូជេន្តោ ជនោ បុញ្ញារិក្ខយគោចរេ បុញ្ញានំ បដិបក្ខត្តា បុញ្ញារិសង្ខាតានំ អកុសលានំ ខយស្ស និមិត្តភូតំ និព្ពានមារម្មណំ កត្វា ឧប្បន្នេ មគ្គផលេ បប្បោតិ បាបុណាតិ. ឯត្ថ ជីវនជានំ អានន្ទករស្ស ពន្ធុស្សេតិ ច, បុញ្ញារីនំ ខយនិមិត្តំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តេតិ ច ឥមិនា ពុទ្ធោ មគ្គផលា ច បារម្បរិយេន សម្ពន្ធេន វុត្តាតិ សម្ពន្ធានំ ពាហុល្លភាវោ.

‘‘ន គណ្ហាតិ មហន្តម្បិ, សទ្ទំ ន ច វិភូសនំ;

ចតុប្បទស្ស កស្សាបិ, កណ្ណោយំ ន កិលាផលោ’’តិ.

អយំ ឯកច្ឆន្នា.

កស្សាបិ ចតុប្បទស្ស កណ្ណោ មហន្តម្បិ សទ្ទំ ន គណ្ហាតិ, អារម្មណំ ន ករោតិ, វិភូសនម្បិ ន គណ្ហាតិ. តថាបិ អយំ កណ្ណោ អផលោ ន កិល, សផលតោ និប្ផលោ ន ហោតិ កិរ. អស្សកណ្ណោ រុក្ខោ. ឯត្ថ កណ្ណោតិ អាធេយ្យំ កត្វា តទាធារស្ស អវចនតោ និស្សយគុត្តិ.

‘‘អលង្ករោន្តោ ¶ ភុវនំ, សស្សិរិកោ សទេវកំ;

កស្មិំ សញ្ជាតសំវទ្ធោ, កោ កេន នុបលិម្បតី’’តិ.

អយំ ឧភយច្ឆន្នា.

សស្សិរិកោ សទេវកំ ភុវនំ អលង្ករោន្តោតិ ពុទ្ធោ វិយ ខាយតិ. ភុវនំ ភុវនសង្ខាតំ កំ ជលំ សទា ឯវ អលង្ករោន្តោ សស្សិរិកោ លក្ខិយសមន្នាគតោ កស្មិំ ជលេ សញ្ជាតសំវទ្ធោ កោ កតរោ កេន ជលេន ន ឧបលិម្បតិ ន លិម្បតិ. បទុមោតិ វិសជ្ជនំ. បទុមោ ហិ បុំនបុំសកលិង្គោ. ឥហ ជលបទុមានំ ទ្វិន្នម្បិ ឆាទិតត្តា ឧភយច្ឆន្នា នាម.

‘‘អាទោ សោយេវ យោ អន្តេ, មជ្ឈិមស្សាទិ មជ្ឈិមោ;

សិទ្ធន្តាទីសុ វត្តន្តំ, អសង្ខតបទំ វទា’’តិ.

អយំ សំកិណ្ណា.

អន្តេ អវសានេ យោ ហោតិ, អាទោបិ សោយេវ ហោតិ, មជ្ឈិមស្ស អាទិភូតោ មជ្ឈិមោ ឯវ ហោតិ, សិទ្ធំ និប្ផន្នំ តាទីសុ អរិយេសុ វត្តន្តំ អសង្ខតបទំ វទ កថេហីតិ អយមបរត្ថោ. អាទោ អាទិម្ហិ សោយេវ សការោ ឯវ អន្តេ បរិយោសានេ យោ យការោយេវ, មជ្ឈិមោ មជ្ឈិមវណ្ណោ មជ្ឈិមស្ស សទ្ទស្ស អាទិ មការោ, សិទ្ធន្តាទីសុ មតសមយកាលាទីសុ វត្តន្តំ វាចកភាវេន បវត្តន្តំ អសង្ខតបទំ សង្ខតតោ អញ្ញត្តា អសង្ខតភូតំ បញ្ញត្តិំ វទ កថេហីតិ. សមយសទ្ទោ ហិ នាមបញ្ញត្តិ. ឯត្ថ សិទ្ធន្តសទ្ទេន អាទិសទ្ទស្ស សង្គហិតត្តា តាទិអត្ថោ លព្ភតីតិ អត្ថស្ស គុឡ្ហតាយ សមាគតាលក្ខណេន ច ‘‘សោ’’តិ ‘‘យោ’’តិ ‘‘អសង្ខតបទ’’ន្តិ អញ្ញត្ថរុឡ្ហសទ្ទេន វញ្ចិតត្តា វញ្ចិតាលក្ខណេន ច សមយសទ្ទេ នានត្ថកប្បនតោ នាមន្តរិកាលក្ខណេន ចាតិ តីហិបិ លក្ខណេហិ មិស្សិតោតិ. សេសេសុបិ សំកិណ្ណត្តំ ឯវមេវ ¶ វេទិតព្ពំ. តត្ថ តត្ថ វុត្តលក្ខណានុសារេនេវ សមាគតាទីនំ អន្វត្ថសញ្ញតា វេទិតព្ពា.

៣៤.

ទេសកាលកលាលោក-ញាយាគមវិរោធិ យំ;

តំ វិរោធិបទំ ចេ’ត-មុទាហរណតោ ផុដំ.

៣៤. ‘‘ទេសិ’’ច្ចាទិ. ទេសោ ថលជលទេសាទិ. កាលោ រត្តិន្ទិវោ. កលា នច្ចគីតាទយោ. លោកោ ចរាចរភូតប្បវត្តិ. ញាយោ យុត្តិ. អាគមោ ឥធ ពុទ្ធវចនំ. អញ្ញត្ថ តុ សុតិធម្មសំហិតា, តេ ច. តេហិ វិរោធោ អស្ស អត្ថីតិ ទេស…បេ… វិរោធិ. យន្តិ អនុវទិត្វា. តំ វិរោធិបទន្តិ វិធីយតេ. ឯតញ្ច បទំ ឧទាហរណតោ លក្ខិយតោ ផុដំ បាកដំ. យតោ ជលជាទីនំ ថលាទីសុ បាតុភាវាទិ, រត្យាទីសុ សម្ភវន្តានំ កុសុមាទីនំ ទិវាទីសុ សម្ភវោ ច, ‘‘នច្ចគីតាទិចតុសដ្ឋិយា កលាសុ ភិន្នឆជ្ជោ នាម សត្តសរោ’’តិអាទិនា កលាសត្ថាភិហិតលក្ខណាតិក្កមវិរោធោ ច, ‘‘អគ្គិសីតលោ, និស្សារោ ខទិរោ’’តិអាទិនា លោកសីមាតិក្កមោ ច, វុត្តាយបា’នរុប្បត្តសមុប្បត្តិយា មិទ្ធស្ស រូបភាវាបាទនាទិញាយវិរោធោ ច, យថាសកមាគមេន វិរោធោ ច សុខេន ច សក្កា បាកដត្តា វិញ្ញាតុំ, តតោ សព្ពមេតំ នោទាហដន្តិ អធិប្បាយោ.

៣៤. ឯវំ យមកបហេឡិកានមទស្សនេ ការណំ វត្វា ឥទានិ ឧទ្ទេសក្កមេន សម្បត្តវិរោធិទោសំ ‘‘ទេសកាលិ’’ច្ចាទិនា វទតិ. យំ បទំ ទេសោ ថលជលបព្ពតាទិ. កាលោ រត្តិន្ទិវោ ហេមន្តាទិវសេន តិវិធោ, វសន្តាទិវសេន ឆព្ពិធោ. កលា នច្ចគីតាទិចតុសដ្ឋិ. លោកោ ថាវរជង្គមភូតបវត្តិសង្ខាតោ. ញាយោ យុត្តិ. អាគមោ ឥហ ពុទ្ធវចនំ, អញ្ញត្ថ បន សុតិធម្មសំហិតោ ច. តេហិ វិរោធោ អស្ស អត្ថីតិ ទេស…បេ… វិរោធិ. តំ វិរោធិបទំ នាម. ¶ ឯតំ វិរោធិបទំ ឧទាហរណតោ លក្ខិយតោ ផុដំ បរិព្យត្តំ. វស្សិកជាតិសុមនាទីនំ ជលជាទិភាវោ ច, បទុមកុមុទាទីនំ ថលជាទិភាវោ ច, រត្តិអាទីសុ លព្ភមានានំ កុមុទាទីនំ ទិវាទីសុ សម្ភវោ ច, នច្ចគីតាទិចតុសដ្ឋិយា កលាសុ ‘‘ឆជ្ជោ ឧសភោ គន្ធារោ មជ្ឈិមោ បញ្ចមោ ធេវតោ និសាទោ’’តិ ទស្សិតសត្តសរានមេកទេសស្ស ឆជ្ជស្ស ភិន្នសត្តសរោ ឆជ្ជោ នាមាតិ សមុទាយវសេន វោហារករណាទីហិ សត្ថាគតតំ, លក្ខណាតិក្កមញ្ច, ‘‘អគ្គិ សីតលោ, ចន្ទនំ ឧណ្ហំ, ខទិររុក្ខោ និស្សារោ, ឯរណ្ឌោ សសារោ’’ ឥច្ចាទិនា លោកមរិយាទាតិក្កមោ ច, មិទ្ធស្ស អរូបភាវុបបត្តិយា វុត្តាយបិ រូបភាវសាធនសទិសយុត្តិវិរោធិកថនញ្ច, យថាសកមាគមមតិក្កម្ម កថនញ្ចាតិ សព្ពេសំ វិរុទ្ធសភាវស្ស បាកដត្តា ឧទាហរណំ ន ទស្សយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. ឥមេសមេវ ទេសាទិវិរោធីនមវិរុទ្ធត្តំ ឯត្ថេវ វិរោធិបទទោសបរិហារេ ‘‘ពោធិសត្តប្បភាវេនា’’តិច្ចាទិនា ទិស្សតិ. ទេស…បេ… គមេហិ វិរោធោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ ទេស…បេ… វិរោធិ. និន្ទាយំ អយមស្សត្ថីតិ វិវច្ឆិតា.

៣៥.

យ’ទប្បតីត’មានីយ, វត្តព្ពំ នេយ្យមាហុ តំ;

យថា សព្ពាបិ ធវលា, ទិសា រោចន្តិ រត្តិយំ.

៣៥. ‘‘យ’’មិច្ចាទិ. អប្បតីតំ សទ្ទតោ, អត្ថតោ វា អនធិគតំ នហ្យញ្ញថាវគមោ គន្ថន្តរាភាវតោ. វក្ខតិ ហិ ‘‘ទុល្លភាវគតី សទ្ទ-សាមត្ថិយវិលង្ឃិនី’’តិ. យំ កិញ្ចិ បទំ សមានីយ អានេត្វា វត្តព្ពំ, តំ នេយ្យមាហុ. យថេត្យុទាហរតិ. សព្ពាបិ សកលាបិ ទិសា បុព្ពទិសាទយោ ទស ទិសា រត្តិយំ រជន្យំ ធវលា ឧជ្ជលា រោចន្តិ ទិប្បន្តីតិ ឯត្តកេ និទ្ទិដ្ឋេ ចន្ទមរីចិនោ ឯត្ថ នេយ្យត្តំ.

៣៥. ឥទានិ នេយ្យទោសមុទាហរតិ ‘‘យ’’មិច្ចាទិនា. យំ បទំ អប្បតីតំ បទន្តរេន, តេនាភិហិតត្ថេន វា ‘‘ឥមស្សត្ថោយ’’មិតិ ¶ អវិញ្ញាតំ អានីយ វត្តព្ពំ, តតោយេវ បទន្តរមានីយ វត្តព្ពំ ហោតិ, តំ នេយ្យមាហុ ‘‘នេយ្យទោសោ’’តិ បោរាណា អាហុ. យថា តត្ថោទាហរណមីទិសំ ‘‘សព្ពាបិ ធវលា ទិសា រោចន្តិ រត្តិយ’’ន្តិ. សព្ពាបិ ទិសា បុព្ពទក្ខិណាទយោ ទស ទិសា ធវលា សេតា រត្តិយំ រជន្យំ រោចន្តិ ទិប្បន្តិ. ឯត្ថ ទិសាយ វិសេសនំ ធវលគុណំ កេលាសកូដសុធាភិត្តិចន្ទរំសិអាទីសុ កុតោ សញ្ជាតមិតិ អនិច្ឆិតត្តា អញ្ញនិវត្តនត្ថំ ចន្ទកិរណាទិវាចកបទំ អានេត្វា ធវលតា ឥមិនេតិ វត្តព្ពត្តា ធវល បទំ នេយ្យទោសេន ទុដ្ឋំ ហោតិ. បតីតំ វិញ្ញាតំ, ន បតីតំ អប្បតីតំ. ឯត្ថ អការោ បសជ្ជបដិសេធេ.

៣៦.

នេទិសំ ពហុ មញ្ញន្តិ, សព្ពេ សព្ពត្ថ វិញ្ញុនោ;

ទុល្លភា’វគតី សទ្ទ-សាមត្ថិយវិលង្ឃិនី.

៣៦. អប្បតីតំ និច្ឆន្តិ វិញ្ញូតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘នេ’’តិអាទិ. ឦទិសំ អនន្តរេ វុត្តប្បការំ នេយ្យំ សព្ពេបិ វិញ្ញុនោ ញេយ្យវិទូ សព្ពត្ថ គជ្ជាទិកេ ន ពហុ មញ្ញន្តិ ន សម្ភាវេន្តិ នប្បយុជ្ជន្តិ. កិំ ន ពហុមញ្ញន្តីតិ ចេ អាហ ‘‘ទុល្លភា’’តិអាទិ. តថា ហិ អវគតី អត្ថាវគមោ សទ្ទំ វាចកំ, សាមត្ថិយញ្ច ញាយំ វិលង្ឃយតិ ចជតិ អនុបទស្សនតោតិ សទ្ទសាមត្ថិយវិលង្ឃិនី ទុល្លភា ន លភ្យតេ. ញាយោបត្ថោ វា សទ្ទោបត្ថោ វា យោត្ថោ ន ហោតិ. សោ នប្បតីយតេ យថា មនសិ អវដ្ឋិតមត្តេនាតិ អត្ថោ. តស្មា សទ្ទតោ, អត្ថតោ វា បតីតព្ពមនេយ្យំ, តព្ពិបរីតំ នេយ្យន្តិ វិញ្ញេយ្យំ.

៣៦. ឥមំ អប្បតីតបទំ វិញ្ញូហិ នាភិមតន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘នេទិស’’មិច្ចាទិ. ឦទិសំ យថាវុត្តប្បការំ នេយ្យំ សព្ពេ វិញ្ញុនោ សព្ពត្ថ គជ្ជបជ្ជាទិកេ ន ពហុ មញ្ញន្តិ ន សម្ភាវេន្តិ នប្បយោជេន្តិ. អវគតី អត្ថាវពោធោ សទ្ទសាមត្ថិយវិលង្ឃិនី ¶ សទ្ទសង្ខាតវាចកញ្ច សាមត្ថិយសង្ខាតញាយញ្ច អតិក្កម្ម បវត្តិនី ទុល្លភា តាទិសបយោគាភាវតោ ទុល្លភា ហោតិ. យោ អត្ថោ សទ្ទាគតោ, ញាយាគតោ វា ន ហោតិ, សោ កត្តុនោ មនសិ បតិដ្ឋិតមត្តេន បតីតោ ន ហោតីតិ តំ បទំ នេយ្យទោសមិតិ សព្ពេ កវិនោ បរិហរន្តីតិ អធិប្បាយោ. ពហុមានំ ករោន្តីតិ វាក្យេ ពហុមញ្ញន្តីតិ នាមធាតុ. សទ្ទសាមត្ថិយំ វិលង្ឃយតិ សីលេនាតិ សទ្ទសាមត្ថិយវិលង្ឃិនី.

៣៧.

សិយា វិសេសនាបេក្ខំ,

យំ តំ បត្វា វិសេសនំ;

សាត្ថកំ តំ យថា តំ សោ,

ភិយ្យោ បស្សតិ ចក្ខុនា.

៣៧. ‘‘សិយា’’ឥច្ចាទិ. យំ បទំ វិសេសនំ បត្វា អត្ថេន សហ វត្តតីតិ សាត្ថកំ. និព្ពិសេសនន្តុ វុត្តត្ថមេវ ហោតិ. តំ វិសេសនាបេក្ខំ សិយា. ‘‘តំ យថេ’’ត្យាទិនា ឧទាហរតិ. ‘‘បស្សតី’’តិ វុត្តេ ‘‘ចក្ខុនា’’តិ លព្ភតេវ.

៣៧. ‘‘សិយា’’មិច្ចាទិ. យំ បទំ វិសេសនំ បត្វា សាត្ថកំ អត្ថសហិតំ, តទភាវេ និរត្ថកំ ហោតិ, តំ វិសេសនាបេក្ខំ នាម សិយា. តំ យថា តស្សោទាហរណមេវំ ‘‘តំ សោ ភិយ្យោ បស្សតិ ចក្ខុនា’’តិ. សោ បុរិសោ តំ បុរិសំ ភិយ្យោ យេភុយ្យសា ចក្ខុនា បស្សតិ. ឯត្ថ ‘‘បស្សតី’’តិ វុត្តេយេវ ‘‘ចក្ខុនា’’តិ ញាយតិ. ចក្ខុនាតិ វិសេស្យបទំ វិសេសនំ លទ្ធាវ សាត្ថកំ ហោតិ. វិសេសនេ អបេក្ខា អស្សាតិ ច, សហ អត្ថេន វត្តមានំ សាត្ថកមិតិ ច សមាសោ.

៣៨.

ហីនំ ករេ វិសេស្យំ យំ, តំ ហីនត្ថំ ភវេ យថា;

និប្បភីកតខជ្ជោតោ, សមុទេតិ ទិវាករោ.

៣៨. ‘‘ហីន’’មិច្ចាទិ ¶ . យំ វិសេសនបទំ វិសេស្យំ វិសេសិតព្ពំ ហីនំ លាមកំ ករេ ករេយ្យ, តំ វិសេសនបទំ ហីនត្ថំ ហីនោ អត្ថោ យស្ស តំ ហីនត្ថំ នាម ភវេយ្យ. ‘‘យថា’’ឥត្យាទិនា ឧទាហរតិ. និប្បភីកតោ ខជ្ជោតោ យេន សោ ទិវាករោ បភាករោ សមុទេតិ ឧបគច្ឆតីតិ. ឯត្ថ ខជ្ជោតប្បភាបហរណេ ន ថុតិ ទិវាករស្សាតិ.

៣៨. ‘‘ហីនំ ករេ’’ច្ចាទិ. យំ បទំ វិសេស្យំ ហីនំ ករោតិ, តំ ហីនត្ថំ ភវេ. យថា តត្ថោទាហរណមេវំ ‘‘និប្បភីកតខជ្ជោតោ, សមុទេតិ ទិវាករោ’’តិ. បភារហិតកតា ខជ្ជោតា យេន សោ ទិវាករោ សូរិយោ សមុទេតិ ឧគ្គច្ឆតិ. ‘‘និប្បភីកតខជ្ជោតោ’’តិ ឥមិនា វិសេសនេន លាមកាលោកលទ្ធយុត្តស្ស ខជ្ជោបនកស្ស អភិភវនប្បកាសនំ សហស្សរំសិនោ និន្ទាយេវ, ន ថុតីតិ វិសេស្យំ ហីនត្ថំ ហោតិ. ហីនោ អត្ថោ យស្សេតិ ច, នត្ថិ បភា ឯតេសន្តិ ច, និប្បភា កតាតិ ច, និប្បភីកតា ខជ្ជោតា យេនាតិ ច វិគ្គហោ.

៣៩.

បាទបូរណមត្តំ យំ, អនត្ថមិតិ តំ មតំ;

យថា ហិ វន្ទេ ពុទ្ធស្ស, បាទបង្កេរុហម្បិច.

៣៩. ហិ អបិ ចសទ្ទានំ បាទបូរណមត្តត្តា អនត្ថកត្តំ. វិសេសនវិសេស្យបទទោសោ.

៣៩. ‘‘បាទបូរណិ’’ច្ចាទិ. យំ បទំ បាទបូរណមត្តំ ចតុត្ថំសសង្ខាតស្ស បាទស្ស បូរណមត្តមេវ ហោតិ, តំ អនត្ថមិតិ មតំ ញាតំ. យថាសទ្ទោ វុត្តត្ថោ. ពុទ្ធស្ស បាទបង្កេរុហំ បាទម្ពុជំ វន្ទេតិ. ឯត្ថ ហិ អបិចាតិ ឥមេសំ សមត្តនាទិអត្ថេសុ អប្បវត្តិតោ កេវលំ បាទបូរណមត្តតោ អនត្ថកត្តំ. មត្តសទ្ទោ អវធារណេ. វិសេសនវិសេស្យបទទោសោ.

បទទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វាក្យទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា

៤០.

សទ្ទតោ អត្ថតោ វុត្តំ, យត្ថ ភិយ្យោបិ វុច្ចតិ;

តមេកត្ថំ យថា’ភាតិ, វារិទោវារិទោ អយំ.

៤០. ‘‘សទ្ទតោ’’ឥច្ចាទិ. សទ្ទតោ វាចកេន តស្មិំយេវត្ថេ តស្សេវ សទ្ទស្ស បុន បយោគតោ អត្ថតោ អភិធេយ្យេន បុព្ពបដិបាទិកស្សេវ វត្ថុស្សាវិសេសេន បុន បដិបាទនតោ វុត្តំ បយុត្តំ យំ បទត្ថរូបំ យត្ថ យស្មិំ វាក្យេ ភិយ្យោបិ វុច្ចតិ បុនបិ បយុជ្ជតេ, តមេកត្ថន្តិ អនុវទិត្វា ‘‘យថេ’’ច្ចាទិនា វិធីយតេ. វារិំ ទទាតីតិ វារិទោ. អយំ វារិទោ មេឃោ អាភាតិ ទិប្បតីតិ. ជលទានមត្តាបេក្ខាយ ឥទំ សទ្ទតោ ឯកត្ថំ.

៤០. ឥទានិ ឧទ្ទិដ្ឋក្កមេន វាក្យទោសំ និទ្ទិសតិ ‘‘សទ្ទតោ’’ច្ចាទិនា. សទ្ទតោ វាចកេន អត្ថតោ អភិធេយ្យេន វុត្តំ បយុត្តំ យំ បទត្ថរូបំ យត្ថ យស្មិំ វាក្យេ ភិយ្យោបិ បុនបិ វុច្ចតិ យុជ្ជតេ, តំ វាក្យំ ឯកត្ថំ នាម ទោសោ. ឧទាហរណំ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ. វារិទោ ជលទាយកោ អយំ វារិទោ មេឃោ អាភាតិ ទិប្បតិ. សម្បត្តិសាធកំ ‘‘ជលទាយកោ’’ច្ចាទិវិសេសនំ វិនា ជលទានមត្តស្ស វុត្តត្តា សទ្ទតោ ឯកត្ថំ នាម ហោតិ.

យថា ច

៤១.

តិត្ថិយង្កុរពីជានិ, ជហំ ទិដ្ឋិគតានិ’ហ;

បសាទេតិ បសន្នេ សោ, មហាមុនិ មហាជនេ.

៤១. តិត្ថិយសង្ខាតានំ អង្កុរានំ ពីជានិ ឧប្បត្តិហេតុភូតានិ ទិដ្ឋិគតានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ជហំ ជហន្តោ ទូរីករោន្តោ សោ មហាមុនិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឥហ លោកេ អត្តនិ បសន្នេ បសាទពហុលេ មហាជនេ បសាទេតីតិ អបរមុទាហរណំ. ¶ បសាទសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស ‘‘បសន្នេ បសាទេតី’’តិ វុត្តត្តា ឥទមត្ថតោ ឯកត្ថំ.

៤១. ‘‘តិត្ថិយិ’’ច្ចាទិ. សោ មហាមុនិ តិត្ថិយង្កុរពីជានិ តិត្ថិយសង្ខាតានំ អង្កុរានំ ឧប្បត្តិការណភូតានិ ទិដ្ឋិគតានិ សស្សតាទិភេទភិន្នា ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិយោ ជហំ ជហន្តោ អបនេន្តោ ឥហ លោកេ បសន្នេ អត្តនិ បសន្នេ មហាជនេ បសាទេតិ. បសន្នសទ្ទេន វុត្តប្បសាទសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស បសាទេតីតិ ក្រិយាបទេនបិ វុត្តត្តា សទ្ទេ ភិន្នេបិ អត្ថតោ ឯកន្តិ អត្ថតោ ឯកត្ថស្សុទាហរណំ. តិត្ថិយា ឯវ អង្កុរានិ, តេសំ ពីជានិ, ទិដ្ឋីសុ គតានិ, ទិដ្ឋិយោ ឯវ គតានីតិ វា វិគ្គហោ.

៤២.

អារទ្ធក្កមវិច្ឆេទា, ភគ្គរីតិ ភវេ យថា;

កាបិ បញ្ញា, កោបិ គុណោ, បកតីបិ អហោ តវ.

៤២. អារទ្ធោ វត្តុមុបក្កមន្តោ, កមោ វចនបដិបាដិ. តស្ស វិច្ឆេទោ ភង្គោ, តតោ. ‘‘យថេ’’តិអាទិនា ឧទាហរតិ. អវុត្តស្សបិ បសាទវសា អជ្ឈាហារោតិ. មហាមុនិ តវ តេ បញ្ញា កាបិ សាតិសយត្តា អនិទ្ធារិតំ សភាវវិសេសា កាចិយេវ, អហោ បវត្តមានាយបិ វសភាវស្សានិទ្ធារិតត្តា អច្ឆរិយន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ កាបិ កោបីតិ សព្ពនាមបទក្កមស្ស បកតីតិ ឯត្ថ វិច្ឆិន្នត្តា ភគ្គរីតិ.

៤២. ‘‘អារទ្ធក្កមិ’’ច្ចាទិ. អារទ្ធក្កមវិច្ឆេទា វត្ថុមារទ្ធបទក្កមស្ស វិច្ឆេទហេតុ ភគ្គរីតិ ភវេ ភគ្គរីតិវាក្យទោសោ ភវតិ. ឧទាហរតិ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ. មហាមុនិ តវ តុយ្ហំ បញ្ញា សាតិសយភូតា បញ្ញា កាបិ វចនវិសយាតិក្កន្តត្តា កាបិយេវ. គុណោ សីលសមាធិអាទិអនញ្ញសាធារណគុណសមូហោ កោបិ បមាណបរិគ្គហស្ស កេនចិ ¶ លេសេនបិ កត្តុមសក្កុណេយ្យត្តា កោបិយេវ. បកតីបិ អចិន្តេយ្យភូតា បកតីបិ ឯវមេវ អហោ វិជ្ជមានានំយេវ បញ្ញាទីនំ សភាវាវពោធស្ស ទុក្ករតា អច្ឆរិយា. កាបិ កោបីតិ បទក្កមស្ស ‘‘បកតី’’តិ ឯត្ថ សុញ្ញត្តា រីតិភង្គោ. អារទ្ធោយេវ កមោ, តស្ស វិច្ឆេទោ, ភគ្គា រីតិ អស្ស, ឯត្ថ វាតិ វិគ្គហោ.

៤៣.

បទានំ ទុព្ពិនិក្ខេបា, ព្យាមោហោ យត្ថ ជាយតិ;

តំ ព្យាកិណ្ណន្តិ វិញ្ញេយ្យំ, តទុទាហរណំ យថា.

៤៣. ‘‘បទាន’’មិច្ចាទិ. យត្ថ យស្មិំ វាក្យេ បទានំ ស្យាទ្យន្តាខ្យាតិកានំ ទុព្ពិនិក្ខេបា ទុដ្ឋបនតោ ព្យាមោហោ សំមុឡ្ហតា ជាយតិ ឧប្បជ្ជតិ, តំ វាក្យំ ព្យាកិណ្ណន្តិ វិញ្ញេយ្យំ ញាតព្ពំ. តស្ស ព្យាកិណ្ណស្ស ឧទាហរណំ លក្ខិយំ ‘‘យថេ’’តិ ទស្សេតិ. យថា ឥទំ, តថា អញ្ញម្បីតិ អត្ថោ.

៤៣. ‘‘បទានិ’’ច្ចាទិ. បទានំ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តបទានំ ទុព្ពិនិក្ខេបា ទុដ្ឋបនតោ យត្ថ វាក្យេ ព្យាមោហោ សំមោហោ ជាយតិ, តំ ព្យាកិណ្ណទោសោតិ វិញ្ញេយ្យំ. តទុទាហរណំ តស្ស ព្យាកិណ្ណទោសស្ស លក្ខិយំ យថា ឥមិនា វក្ខមាននយេន.

៤៤.

ពហុគុណេ បណមតិ, ទុជ្ជនានំ ប្យយំ ជនោ;

ហិតំ បមុទិតោ និច្ចំ, សុគតំ សមនុស្សរំ.

៤៤. ពហុអនន្តត្តា ពហុភូតេ គុណេ សីលាទិកេ សមនុស្សរំ សម្មទេវ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ អនុស្សរន្តោ គុណវិសយសតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេន្តោ តេនេវ ការណេន បមុទិតោ ហដ្ឋបហដ្ឋោ អយំ ជនោ សព្ពោបិ លោកោ ទុជ្ជនានំ សុជនេតរានម្បិ ទេវទត្តាទីនំ និច្ចំ កាលំ ហិតំ សុគតំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ បណមតិ នមស្សតីតិ អយំ អត្ថោ កវិវញ្ចិតោ. តត្ថ ‘‘ពហុគុណេ បណមតី’’ត្យាទិ ព្យវហិតបទប្បយោគា មោហោ ជាយតីតិ ព្យាកិណ្ណំ.

៤៤. ‘‘ពហុគុណេ’’ច្ចាទិ. ¶ ពហុគុណេ អនន្តត្តា ពហុភូតេ សីលសមាធិអាទិគុណេ សមនុស្សរំ វិសេសតោ អនុស្សរន្តោ បមុទិតោ តតោយេវ បហដ្ឋោ អយំ ជនោ សត្តនិកាយោ ទុជ្ជនានម្បិ អសប្បុរិសានម្បិ និច្ចំ សតតំ ហិតំ មិត្តភូតំ សុគតំ សព្ពញ្ញុំ បណមតិ វន្ទតិ. ឯត្ថ បទានំ អដ្ឋានបយោគតោ ព្យាកិណ្ណត្តំ បទត្ថានុសារេនេវ គម្យតេ.

៤៥.

វិសិដ្ឋវចនា’បេតំ, គាម្មំ’ត្យ’ភិមតំ យថា;

កញ្ញេ កាមយមានំ មំ, ន កាមយសិ កិំ ន្វិ’ទំ.

៤៥. វិសិដ្ឋស្ស កស្សចិ អត្ថស្ស វចនតោ កថនតោ អបេតំ បរិច្ចត្តំ. កញ្ញេឥត្យាមន្តនំ. អហំ តំ ឥច្ឆាមិ, តាទិសំ មំ ត្វំ កស្មា និច្ឆសិ, ឥទំ កិំ នុ ឥតិ គាមិកជនវចនត្តា ‘‘កញ្ញិ’’ច្ចាទិកំ គាម្មំ.

៤៥. ‘‘វិសិដ្ឋេ’’ច្ចាទិ. វិសិដ្ឋវចនាបេតំ បិយភូតេន ឧត្តិវិសេសេន វិសេសិតព្ពស្ស កថនតោ បរិហីនំ វាក្យំ ‘‘គាម្មទោស’’ន្តិ កវីហិ អភិមតំ. ឧទាហរតិ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ. កញ្ញេ ហេ កញ្ញេ កាមយមានំ មំ តុវំ ឥច្ឆយមានំ មំ ន កាមយសិ ត្វំ ន ឥច្ឆសិ, ឥទំ កិំ នុ. ឦទិសេ ឥច្ឆាវិឃាតេ វុច្ចមានេ ឯវំ–

‘‘យាចនា មទីយា តវ ការណាយំ,

ទិនេ ទិនេ និប្ផលតំ ឧបេតិ;

ទក្ខោ សទា មានិនិមានភង្គេ,

ស មន្មថោន្យត្រ គតោ មតោ នុ’’ឥតិ វិយ.

បិយត្ថស្ស កថនាភាវតោ ‘‘កញ្ញេ’’ត្យាទិកំ វចនំ មិលក្ខុកានំ វចនត្តា គាម្មំ. ឯត្ថ កញ្ញាសទ្ទោ ទសវស្សិកាយ វត្តតីតិ និយមោ នត្ថិ. វិសិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស វចនតោ អបេតន្តិ វាក្យំ.

៤៦.

បទសន្ធានតោ កិញ្ចិ, ទុប្បតីតិករំ ភវេ;

តម្បិ គាម្មំត្យ’ភិមតំ, យថា យាភវតោ បិយា.

៤៦. ‘‘បទេ’’ច្ចាទិ. បទសន្ធានតោ បុព្ពាបរានំ បទានំ សន្ធិវសេន យំ កិញ្ចិ វាក្យំ ទុដ្ឋុ អសុតិសុភគំ បតីតិមវពោធំ ករោតីតិ ករំ ភវេ, តម្បិ យថាវុត្តំ គាម្មន្ត្យភិមតំ. យថាត្យុទាហរតិ. ភវតោ យា កាចិ វនិតា បិយា ហោតីតិ ឯកោត្ថោ. យភ មេថុនេ. យភនំ យាភោ. សោ វិជ្ជតេ យស្ស សោ យាភវា. តស្ស យាភវតោ បិយាឥត្យបិ ភវតិ.

៤៦. ‘‘បទសន្ធានិ’’ច្ចាទិ. កិញ្ចិ វាក្យំ បទសន្ធានតោ បុព្ពាបរបទានំ ឃដនតោ ទុប្បតីតិករំ ភវេ អសព្ភភូតទុដ្ឋត្ថស្ស បកាសកោ ហោតិ, តម្បិ គាម្មន្តិ យថាវុត្តគាម្មទោសេន ទូសិតន្តិ [ទុប្បសិតន្តិ (ក.)] សព្ពេហិ កវីហិ អភិមតំ ញាតំ. យថាតិ ឧទាហរតិ. ភវតោ ភវន្តស្ស យា កាចិ ឥត្ថី បិយា ភវតីតិ អយំ កវិនា ឥច្ឆិតត្ថោ. យាភវតោ មេថុនវន្តស្ស បិយាតិបិ អត្ថោ. ‘‘យភ មេថុនេ’’តិ ហិ ធាតុ. យភនំ យាភោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ យាភវា, តស្ស យាភវតោតិ គហិតេ អសោតព្ពត្តា ទុប្បតីតិករតា. ទុដ្ឋាយេវ បតីតិ អវពោធោ, តំ ករោតីតិ វិគ្គហោ.

៤៧.

វុត្តេសុ សូចិតេ ឋានេ, បទច្ឆេទោ ភវេ យតិ;

យំ តាយ ហីនំ តំ វុត្តំ, យតិហីនន្តិ សា បន.

៤៧. ‘‘វុត្តេស្វិ’’ច្ចាទិ. វុត្តេសុ ឆន្ទោសត្ថបរិនិទ្ទិដ្ឋេសុ អនុដ្ឋុភាទីសុ សូចិតេ ឋានេ ‘‘ឯត្ថយតី’’តិ ឆន្ទោវិចិតិយា បកាសិតដ្ឋានេ បទានំ ស្យាទ្យន្តានំ ឆេទោ វិច្ឆិតិ វិភាគោ អនុវាទោ យំ យតិ ភវេតិ វិធីយតិ. តាយ ¶ យតិយា ហីនំ បរិហីនំ វិរុទ្ធំ យំ វាក្យំ, តំ យតិហីនន្តិ វុត្តំ, ‘‘យមនំ វិរាមោ យតិ, សា ហីនា ឯត្ថា’’តិ កត្វា. បនាតិ វិសេសេ, សា យតិ បនាតិ សម្ពន្ធោ.

៤៧. ‘‘វុត្តេស្វ’’ច្ចាទិ. វុត្តេសុ ឆន្ទោសត្ថេ និទ្ទិដ្ឋអនុដ្ឋុភាទីសុ សូចិតេ ឋានេ ‘‘អយមេត្ថ យតី’’តិ បកាសិតេ ឋានេ បទច្ឆេទោ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តាទីនំ បទានំ វិច្ឆេទោ យតិ នាម ភវេ, តាយ យតិយា យំ វាក្យំ ហីនំ អភិមតដ្ឋានេ វណ្ណវិច្ឆេទេន បរិហីនំ, តំ វាក្យំ យតិហីនន្តិ យតិហីនទោសេន ទុដ្ឋន្តិ វិញ្ញូហិ វុត្តំ.

៤៨.

យតិ សព្ពត្ថ បាទន្តេ, វុត្តឌ្ឍេ ច វិសេសតោ;

បុព្ពាបរានេកវណ្ណ-បទមជ្ឈេបិ កត្ថចិ.

៤៨. ‘‘យតិ’’ច្ចាទិ. សព្ពត្ថ បាទន្តេ សព្ពស្មិំ ចតុត្ថំសសង្ខាតានំ គាថាបាទានំ អន្តេ អវសានេ ច វិសេសតោ វិសេសេន ឯកន្តេន វុត្តឌ្ឍេ ច វុត្តានំ បាទទ្វយសង្ខាតេ អឌ្ឍេ ច, តទវសានេ ចាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘សិយា’’តិ សេសោ. ននុ ‘‘បទច្ឆេទោ’’តិ វុត្តត្តា បទមជ្ឈេ យតិ ន ហោតេវាតិ ចេតិ អាហ ‘‘បុព្ព’’ឥច្ចាទិ. កត្ថចិ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ, ន សព្ពត្ថ. បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈេបិ យតីតិ សម្ពន្ធោ. បុព្ពេ ច អបរេ ច បុព្ពាបរេ. អនេកេ វណ្ណា អនេកវណ្ណា. បុព្ពាបរេ អនេកវណ្ណា យស្ស តំ តថា. តញ្ច តំ បទញ្ច, តស្ស មជ្ឈេបិ.

៤៨. ឥទានិ យតិម្ហិ លព្ភមានំ សព្ពវិសយំ ទស្សេតិ ‘‘យតិ’’ច្ចាទិនា. សា បន យតិ សព្ពត្ថ បាទន្តេ ចតុត្ថំសសង្ខាតគាថាបាទានំ អន្តេ ច វិសេសតោ និយមតោ វុត្តឌ្ឍេ ច វុត្តានំ បាទទ្វយសង្ខាតេ អឌ្ឍេ ច, តទវសានេ ចាតិ អធិប្បាយោ. កត្ថចិ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈេបិ បុព្ពាបរភូតអនេកវណ្ណសមន្នាគតបទានំ មជ្ឈេ ¶ ច សិយា. បទច្ឆេទស្ស ‘‘យតី’’តិ វុត្តត្តា បទមជ្ឈេ ន ហោតីតិ សង្កាបរិហរណត្ថំ ‘‘បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈេ’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បាទន្តោ, វុត្តឌ្ឍោ, បទមជ្ឈញ្ច យតិដ្ឋានន្តិ. បទមជ្ឈេយេវ លព្ភមានា យតិ កត្ថចិ ហោតិ, ទ្វក្ខរត្យក្ខរបទមជ្ឈេ បន ន ហោតិ.

តត្ថោទាហរណបច្ចុទាហរណានិ យថា –

៤៩.

តំ នមេ សិរសា ចាមី-ករវណ្ណំ តថាគតំ;

សកលាបិ ទិសា សិញ្ច-តីវ សោណ្ណរសេហិយោ.

៤៩. ឧទាហរីយតីតិ ឧទាហរណំ. បដិបក្ខមុទាហរណំ បច្ចុទាហរណំ. ចាមីករស្សេវ សុវណ្ណស្ស វិយ វណ្ណោ យស្ស តំ តថាគតំ សិរសា នមាមិ. កីទិសំ? យោ តថាគតោ សកលាបិ ទិសា សព្ពាយេវ ទស ទិសា សោណ្ណរសេហិ ចាមីករវណ្ណត្តា រសេហិ សុវណ្ណរសេហិ សិញ្ចតីវ សិញ្ចតីតិ មញ្ញេ, តំ តថាគតន្តិ អបេក្ខតេ. ឯត្ថ បុព្ពបាទន្តេ វុត្តឌ្ឍេ ច និយតា យតិ. ចាមីករសទ្ទោ ចេត្ថ ចតុរក្ខរោ. តត្ថ ចាមីឥតិ បុព្ពភាគោ, ករឥតិ បរោ. ឯត្ថ បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈេ យតិ. សិញ្ចតីតិ ឯត្ថ បន បុព្ពាបរានេកវណ្ណបទមជ្ឈត្តាភាវា សិញ្ចឥត្យត្រ យតិ ទុដ្ឋាតិ. ឥទំ បច្ចុទាហរណំ.

៤៩. តត្ថ បាទន្តវុត្តឌ្ឍេសុ យតិយា បាកដត្តា តស្មិំ បទមជ្ឈេ យតិយា ឧទាហរណបច្ចុទាហរណានិ ឥដ្ឋោទាហរណបដិបក្ខោទាហរណានិ យថា. ‘‘តំ នមេ’’ច្ចាទិ. យោ តថាគតោ សកលាបិ ទិសា សោណ្ណរសេហិ សុវណ្ណរសធារាហិ សិញ្ចតីវ សិញ្ចតិ មញ្ញេ, ឥវសទ្ទោ វិតក្កេ. ចាមីករវណ្ណំ សុវណ្ណវណ្ណសទិសឆវិវណ្ណំ តំ តថាគតំ សិរសា នមេ. ឯត្ថ ‘‘ចាមីករវណ្ណ’’ន្តិ យតិយា ចាមីតិ អក្ខរទ្វយមតិក្កម្ម ឋិតត្តា អន្តេបិ ករឥតិ អក្ខរទ្វយេនានូនត្តា ¶ បទច្ឆេទស្ស បុព្ពាបរវណ្ណានមនេកត្តមិតិដ្ឋោទាហរណំ. សិញ្ចតីតិ បទេ សិញ្ចាតិ វណ្ណទ្វយមតិក្កម្ម យតិយា ទិស្សមានត្តេបិ តិឥតិ បរភាគេ ឯកវណ្ណត្តា អនេកវណ្ណាភាវោតិ បច្ចុទាហរណំ. ឯត្ថ អនេកវណ្ណត្តំ បទវសេនេវ ញាតព្ពំ. ចាមីករស្ស វណ្ណោ វិយ វណ្ណោ យស្ស សោតិ វិគ្គហោ.

៥០.

សរោ សន្ធិម្ហិ បុព្ពន្តោ, វិយ លោបេ វិភត្តិយា;

អញ្ញថា ត្វ’ញ្ញថា តត្ថ, យាទេសាទិ បរាទិ’វ.

៥០. ‘‘សរោ’’ច្ចាទិ. វិភត្តិយា លោបេ សតិ សន្ធិម្ហិ សំហិតាយំ កតាយំ សរោ បរបទាទិភូតោ បុព្ពន្តោ វិយ បុព្ពបទស្ស អន្តភូតោ យោ សរោ, សោ វិយ ហោតិ, អនេកវណ្ណត្តាភាវេបិ តតោ វិហិតយតិយា នេវត្ថិ ភង្គោតិ អធិប្បាយោ. អញ្ញថា តុ វិភត្តិយា អលោបេ តុ សតិ សំហិតាយំ កតាយំ បុព្ពបទន្តភូតោ សរោ ចេ, អញ្ញថា អញ្ញេន បការេន ហោតិ, បរបទស្សាទិសរោ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ. តំ វិភត្តិយា សទ្ធិំ វិហាយ កតយតិយា នត្ថិ ភង្គោតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ តស្សំ យតិយំ យាទេសាទិ ឥវណ្ណាទីនំ កាតព្ពោ យការាទេសាទិ បរាទិវ បរបទស្ស អាទិសរោ វិយ ហោតិ. កតយាទេសាទិសហិតំ ព្យញ្ជនំ វិហាយ កតាយ យតិយា នត្ថិ ភង្គោតិ អធិប្បាយោ.

៥០. ឥទានិ ហេដ្ឋា វុត្តស្ស វិរុទ្ធត្តេបិ យតិភង្គាភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សរោ’’ច្ចាទិ. វិភត្តិយា លោបេ សន្ធិម្ហិ សតិ សរោ សន្ធិសរោ បុព្ពន្តោ វិយ បុព្ពបទស្ស អន្តោ វិយ ហោតិ, អញ្ញថា តុ វិភត្តិយា អលោបេ សំហិតាយំ កតាយំ អញ្ញថា ហោតិ, បុព្ពបទន្តភូតោ សរោ បរបទស្ស អាទិសរោ វិយ ហោតិ. តត្ថ យតិយំ យាទេសាទិ ¶ ឥវណ្ណាទីនំ កត្តព្ពយការាទេសាទិ បរាទិវ បរបទស្ស អាទិសរោ វិយ ហោតិ, បុព្ពន្តសទិសសរមតិក្កមិត្វាបិ បរបទាទិសរសទិសវណ្ណមាគម្ម តំ អនតិក្កមិត្វាបិ បរបទាទិសរសទិសយាទេសាទិមតិក្កមិត្វាបិ យតិយា បយុត្តាយ សតិ អនេកវណ្ណត្តាភាវេបិ យតិភង្គោ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. បុព្ពស្ស អន្តោតិ ច, យោ ច សោ អាទេសោ ច, សោ អាទិ យស្ស មការាទិនោតិ ច, បរស្ស អាទីតិ ច វាក្យំ.

៥១.

ចាទី បុព្ពបទន្តាវ, និច្ចំ បុព្ពបទស្សិតា;

បាទយោ និច្ចសម្ពន្ធា, បរាទីវ បរេន តុ.

៥១. និច្ចំ អនវរតំ បុព្ពបទំ សិតា និស្សិតា ចាទី ចការាទយោ និបាតា បុព្ពស្ស បទស្ស អន្តា អវយវា វិយ ហោន្តិ, តេ អន្តោ កត្វា យតិ កាតព្ពាតិ អធិប្បាយោ. បរេន បរបទេន និច្ចសម្ពន្ធា សតតយោគិនោ, តុសទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ, បាទយោ តុ បរាទីវ បរបទស្ស អាទី អវយវា វិយ ហោន្តិ, តំ វិហាយ បុព្ពបទន្តេ យតិ កាតព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

៥១. ‘‘ចាទិ’’ច្ចាទិ. និច្ចំ សតតំ បុព្ពបទស្សិតា បុព្ពបទំ និស្សាយ បវត្តា ចាទី ចការាទិនិបាតា បុព្ពបទន្តាវ បុព្ពបទស្ស អន្តា អវយវា វិយ ហោន្តិ, បរេន បរបទេន និច្ចសម្ពន្ធា និរន្តរយោគិនោ បាទយោ តុ បាទិឧបសគ្គា បន បរាទីវ បរបទស្ស អាទី អវយវាវិយ ហោន្តិ. ចាទយោ អាគម្ម តេ ពហិ កត្វាបិ បាទយោ អាគម្ម តេ អន្តោ កត្វាបិ បវត្តោ វិរាមោ យតិភង្គោតិ អធិប្បាយោ. ចោអាទិ យេសន្តិ ច, បុព្ពបទំ សិតាតិ ច, បោ អាទិ យេសន្តិ ច, និច្ចំ សម្ពន្ធាតិ ច វិគ្គហោ. ឯត្ថ ច តគ្គុណសំវិញ្ញាណត្តា ចការបការាទីនម្បិ បរិគ្គហោ.

សព្ពត្ថោទាហរណានិ យថា

៥២.

នមេ តំ សិរសា សព្ពោ-បមាតីតំ តថាគតំ;

យស្ស លោកគ្គតំ បត្ត-ស្សោ’បមា ន ហិ យុជ្ជតិ.

៥៣.

មុនិន្ទំ តំ សទា វន្ទា-ម្យ’នន្តមតិ’មុត្តមំ;

យស្ស បញ្ញា ច មេត្តា ច, និស្សីមាតិ វិជម្ភតិ.

៥២-៥៣. សព្ពត្ថាតិ ¶ បុព្ពន្តសទិសាទីសុ. ‘‘នមេត’’ន្តិអាទិគាថាទ្វយេ បទត្ថោ បាកដោ, អធិប្បាយោ តុ យតោ លោកគ្គតំ បត្តោ, តតោ សព្ពោបមាតីតោ, យតោ បញ្ញាមេត្តា លោកេ និរន្តរមិវ វត្តន្តិ, តតោ អនន្តមតិ, ឧត្តមោ ចាតិ. ឯត្ថ ‘‘សព្ពា ឧបមា’’តិ សមាសំ កត្វា វិភត្តិលោបេ សំហិតាយញ្ច កតាយំ បរបទាទិឧការោ បុព្ពបទន្តព្ពការដ្ឋអការោ វិយ ហោតីតិ សព្ពោ ឥច្ចត្រ បាទន្តយតិ. បត្តស្សោបមា ឥច្ចត្រ យការាទេសស្ស បរាទិសទិសភាវោ វិយ ហោតិ, វិភត្តិយា អលោបេ សំហិតាយំ កតាយំ សវិភត្តិយា អការោ បរបទាទិ ឧការោ វិយ ហោតីតិ តំវិភត្តិយា បសិទ្ធំ វិហាយ បត្តឥច្ចត្រ បាទន្តយតិ. តថា វន្ទាម្យនន្តឥច្ចត្រ យការាទេសស្ស បរាទិសទិសភាវោ វិហិតោតិ ម្យសទ្ទំ វជ្ជេត្វា វន្ទាឥច្ចត្រ បាទន្តយតិ. បុព្ពបទស្សិតានំ ចាទីនំ បុព្ពបទន្តសទិសតា វុត្តាតិ មេត្តា ចាតិ ចសទ្ទតោ យតិ, អបរបទសម្ពន្ធា បាទយោ បរបទាទិសទិសា ហោន្តីតិ និស្សីមាតិ ឯត្ថ និសទ្ទំ វិហាយ តតោ អាទិម្ហិ យតិ.

៥២-៥៣. សព្ពត្ថ យថាវុត្តបុព្ពន្តសទិសសរាទីសុ បញ្ចសុ ឧទាហរណានិយថា. ‘‘នមេ ត’’មិច្ចាទិ, លោកគ្គតំ បត្តស្ស យស្ស ពុទ្ធស្ស ឧបមា ន ហិ យុជ្ជតិ សកលបទត្ថានំ អតិក្កម្ម ឋិតត្តា ន ហិ យុជ្ជតិ. សព្ពោបមាតីតំ តំ តថាគតំ សិរសា នមេ នមាមិ. សព្ពោតិ ឯត្ថ ឱការស្ស បុព្ពបទន្តសរសទិសត្តា តតោ បរាយ យតិយា ច ស្សោបមាតិ បរបទាទិសទិសំ ¶ វណ្ណមនតិក្កម្ម ឋិតាយ យតិយា ច ឧទាហរណំ.

‘‘មុនិន្ទេ’’ច្ចាទិ. យស្ស សម្ពុទ្ធស្ស បញ្ញា ច មេត្តា ចនិស្សីមា អនន្តសត្តអនន្តញេយ្យវិសយករណតោ សីមារហិតា អតិវិជម្ភតិ. អនន្តមតិំ ឧទយព្ពយសម្ភវេបិ ញេយ្យស្សានន្តត្តា វិសយិម្ហិ វិសយវោហារេន អនន្តបញ្ញាយ សមន្នាគតំ ឧត្តមំ តតោ ឯវ បវរំ តំ មុនិន្ទំ សទា វន្ទាមិ, យាទេសស្ស បរាទិសទិសត្តា តមនាគម្ម យតិ ភវតិ. មេត្តាចនិស្សីមាតិ ឯត្ថ ចាទីនំ បុព្ពបទន្តសទិសត្តាច បាទីនំ បរបទាទិសទិសត្តា ច ‘‘ចា’’តិ ‘‘នី’’តិ ឥមេសម្បិ យតិ ភវតិ.

ចាទិបាទីសុ បច្ចុទាហរណានិ យថា

៥៤.

មហាមេត្តា មហាបញ្ញា, ច យត្ថ បរមោទយា;

បណមាមិ ជិនំ តំ ប-វរំ វរគុណាលយំ.

៥៤. ‘‘មហា’’ឥច្ចាទិ. យត្ថាតិ យស្មិំ ជិនេ. បរមោទយាតិ មហាមេត្តាទយោ ឧក្កដ្ឋាភិវុឌ្ឍិយោ. តតោយេវ វរគុណាលយំ, តេនេវ បវរំ ឧត្តមំ តំ ជិនន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ បុព្ពបទនិស្សិតំ ចការំ បរបទាទិភូតំ កត្វា តតោ បុព្ពេ កតា យតិ ច, បរបទាទិសម្ពន្ធបការំ បុព្ពបទន្តភូតំ កត្វា បការតោ បរំ កតា យតិ ច វិរុទ្ធាតិ ឧភយត្ថ បច្ចុទាហរណំ.

៥៤. ចាទិបាទីសុ វិសយភូតេសុ បច្ចុទាហរណំ យថា. ‘‘មហាមេត្តិ’’ច្ចាទិ. យត្ថ យស្មិំ ជិនេ មហាមេត្តា ច មហាបញ្ញា ច ឥមា បរមោទយា ឧក្កដ្ឋាភិវុឌ្ឍិយោ ហោន្តិ. វរគុណាលយំ ឧត្តមគុណាករំ បវរំ តតោយេវ ឧត្តមំ តំ ជិនំ បណមាមិ. ឯត្ថ ចការំ បរបទាទិំ កត្វា បការំ បុព្ពបទន្តំ កត្វា យតិយា បវត្តត្តា ‘‘ច យត្ថ, តំ បា’’តិទ្វយមបិ បច្ចុទាហរណំ.

៥៥.

បទត្ថក្កមតោ ¶ មុត្តំ, កមច្ចុតមិទំ យថា;

ខេត្តំ វា ទេហិ គាមំ វា, ទេសំ វា មម សោភនំ.

៥៥. ‘‘បទ’’ឥច្ចាទិ. បទានំ អត្ថក្កមតោ មុត្តំ គឡិតំ កមច្ចុតមិទន្តិ វិធីយតេ. ខេត្តំ វា ឥច្ចាទិនា អរុចិតោយំ យាចនក្កមោ វត្តុនោ អវិញ្ញុតំ គមេតិ. យោ ហិ ខេត្តម្បិ ទាតុំ និច្ឆតិ, កថំ សោ គាមាទិកំ ទស្សតីតិ.

៥៥. ‘‘បទត្ថិ’’ច្ចាទិ. បទត្ថក្កមតោ បទានំ អត្ថក្កមតោ មុត្តំ គឡិតំ ឥទំ វាក្យំ កមច្ចុតំ នាម. ឧទាហរតិ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ. មម សោភនំ ខេត្តំ វា គាមំ វា ទេសំ វា ជនបទំ វា ទេហិ. ឯត្ថ ខេត្តមិច្ចាទិ យាចនក្កមោ វត្តុនោ អវិញ្ញុភាវំ វិនា ឧចិតបទត្ថក្កមំ នប្បកាសេតិ, តថា ហិ ខេត្តមបិ ទាតុមនិច្ឆន្តោ គាមនិគមជនបទាទិំ កថំ ទស្សតីតិ កមហានិ.

៥៦.

លោកិយត្ថ’មតិក្កន្តំ, អតិវុត្តំ មតំ យថា;

អតិសម្ពាធ’មាកាស-មេតិស្សា ថនជម្ភនេ [ថនជុម្ភនេ (សី.)].

៥៦. ‘‘លោកិ’’ច្ចាទិ. លោកេ វិទិតោ លោកិយោ, តំ លោកិយត្ថមភិធេយ្យំ អតិក្កន្តំ អននុវុត្តំ យំ តំ អតិវុត្តំ មតន្តិ វិធីយតេ. យថេត្យាទិនា ឧទាហរតិ. ឯតិស្សា វនិតាយ ថនានំ បយោធរានំ ជម្ភនេ ព្យាបនេ អាកាសំ គគនំ អតិសម្ពាធំ អច្ចន្តប្បកំ.

៥៦. ‘‘លោកិយត្ថិ’’ច្ចាទិ. លោកិយត្ថំ លោកេ បសិទ្ធមភិធេយ្យំ អតិក្កន្តំ កថនាការេន អតិក្កមិតំ វាក្យំ អតិវុត្តមិតិ មតំ. ឧទាហរតិ ‘‘យថិ’’ច្ចាទិ. ឯតិស្សា ថនជម្ភនេ ថនានំ វិជម្ភនេ អាកាសំ អតិសម្ពាធំ អនោកាសំ. ឯត្ថ បយោធរានំ មហន្តត្តំ វទាមាតិ លោកេ មហន្តន្តិ ¶ បសិទ្ធំ គគនមបិ អតិក្កន្តត្តា វាក្យមតិវុត្តទោសេន ទូសិតំ.

៥៧.

សមុទាយត្ថតោ’បេតំ, តំ អបេតត្ថកំ យថា;

គាវិបុត្តោ ពលីពទ្ធោ, តិណំ ខាទី បិវី ជលំ.

៥៧. ‘‘សមុទាយិ’’ច្ចាទិ. សមុទាយស្ស បករណតោ បទសន្ធិនោ វាក្យស្ស អត្ថោ អភិធេយ្យំ អង្គង្គិភូតំ ក្រិយាការកសម្ពន្ធីវិសេសលក្ខណំ សំវោហារិកំ, តតោ អបេតំ អបគតំ សុញ្ញំ, វិនា [ន (ក.)] បទត្ថមត្តេន តស្ស កត្ថចិ ព្យភិចារាភាវតោ ឯតាទិសំ យំ តមបេតត្ថកន្តិ វិធិ. ន ហិ ‘‘គាវិបុត្តោ’’ច្ចាទីសុ សមុទាយត្ថោ សម្ភវតិ.

៥៧. ‘‘សមុទាយិ’’ច្ចាទិ. សមុទាយត្ថតោ វិសេសនវិសេស្យភូតក្រិយាការកសម្ពន្ធេហិ យុត្តវាក្យសង្ខាតបទសមុទាយស្ស សម្ពន្ធបទត្តា វោហារានុរូបអត្ថតោ អបេតំ អបគតំ, អវយវត្ថមត្តស្ស វា សព្ពត្ថ លព្ភមានត្តា សមុទាយត្ថតោ សុញ្ញំ, តំ វាក្យំ អបេតត្ថកំ នាម. យថិច្ចាទិនា ឧទាហរតិ ‘‘គាវិបុត្តោ ពលីពទ្ធោ ឧសភោ តិណំ ខាទិ, ជលំ បិវី’’តិ. ឯត្ថ អវយវត្ថមត្តេន វិនា សមុទាយេន គម្យមានស្ស កស្សចិ វិសេសត្ថស្ស អភាវា សមុទាយត្ថតោ អបគតំ នាម ហោតិ.

៥៨.

ពន្ធេ ផរុសតា យត្ថ, តំ ពន្ធផរុសំ យថា;

ខរា ខិលា បរិក្ខីណា, ខេត្តេ ខិត្តំ ផលត្យ’លំ.

៥៨. ‘‘ពន្ធេ’’ច្ចាទិ. ¶ ខរាឥច្ចាទិកំ ពន្ធផរុសំ សុតិសុភគត្តាភាវតោ ខរា កក្កសា ខិលា ខាណុកាទយោ បរិក្ខីណា ខយំ បត្តា យតោ, តស្មា ខេត្តេ កេទារេ ខិត្តំ វុត្តំ អលមច្ចន្តំ ផលតិ និប្ផជ្ជតិ. វាក្យទោសោ.

៥៨. ‘‘ពន្ធេ’’ច្ចាទិ. ពន្ធេ ពន្ធសរីរេ ផរុសតា សុតិសុខតាភាវតោ ផរុសភាវោ យត្ថ វាក្យេ ភវតិ, តំ វាក្យំ ពន្ធផរុសំ នាម ហោតិ. យថាតិ ឧទាហរតិ. ខរា កក្កសា ខិលា ខាណុកាទយោ បរិក្ខីណា យស្មា ខីណា ហោន្តិ, តស្មា ខេត្តេ ខិត្តំ វុត្តំ ពីជំ អលំ អតិសយេន ផលតិ និប្ផជ្ជតិ.

វាក្យទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វាក្យត្ថទោសនិទ្ទេសវណ្ណនា

៥៩.

ញេយ្យំ លក្ខណមន្វត្ថ-វសេនា’បក្កមាទិនំ;

ឧទាហរណមេតេសំ, ទានិ សន្ទស្សយាម្យ’ហំ.

៥៩. ‘‘ញេយ្យ’’មិច្ចាទិ. អបក្កមាទីនំ យថាឧទ្ទិដ្ឋានំ លក្ខីយតិ ឧទាហរណមនេនាតិ អត្ថេន លក្ខណំ អន្វត្ថវសេន អបគតោ កមោ យត្ថ តំ អបក្កមន្តិអាទិនា អត្ថានុគមនវសេន ញេយ្យំ វិញ្ញាតព្ពំ. ឥទានិ វាក្យទោសេ និទ្ទិសិត្វា អវសរប្បត្តេ ឥមស្មិំ កាលេ ឯតេសំ អបក្កមាទីនំ ឧទាហរណំ លក្ខិយំ អហំ សន្ទស្សយាមិ បកាសេស្សាមិ.

៥៩. ឥទានិ ឧទ្ទិដ្ឋានុក្កមេន អបក្កមាទិអត្ថទោសានិ វិភាវេតិ ‘‘ញេយ្យ’’មិច្ចាទិនា. អបក្កមាទីនំ អបក្កមោចិត្យហីនាទីនំ លក្ខណំ អបក្កមាទិវិសយពុទ្ធិយា អវិបរីតវុត្តិយា បវត្តិការណំ អន្វត្ថវសេន អបគតោ កមោ យត្ថិច្ចាទិវចនត្ថានុគតញាណវសេន ញេយ្យំ ញាតព្ពំ, វិសុំ លក្ខណំ ន វទាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទានិ អហំ ឯតេសំ អបក្កមាទីនំ ឧទាហរណំ លក្ខិយំ សន្ទស្សយាមិ. អត្ថានុគតមន្វត្ថំ អន្វត្ថស្ស ញាណស្ស វសោតិ វិគ្គហោ.

តត្ថាបក្កមំ យថា

៦០.

ភាវនាទានសីលានិ, សម្មា សម្បាទិតានិ’ហ;

ភោគសគ្គាទិនិព្ពាន-សាធនានិ ន សំសយោ.

៦០. ‘‘ភាវនា’’ឥច្ចាទិ. ¶ សម្មា អលោភាទិហេតុសម្បត្តិយា សក្កច្ចំ សម្បាទិតានិ និប្ផាទិតានិ. ឯត្ថ ភោគសគ្គាទិនិព្ពានានំ ហេតវោ យថាក្កមំ ទានសីលភាវនាយោ, ន តុ ភាវនាទានសីលានិ.

៦០. តត្ថ តេសុ អបក្កមាទីសុ អបក្កមំ យថា អបក្កមស្សោទាហរណមេវំ. ឱចិត្យហីនំ យថាត្យាទីសុបិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. ‘‘ភាវនិ’’ច្ចាទិ. ឥហ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ សម្មា សម្បាទិតានិ អលោភាទិហេតុសម្បត្តិយា សក្កច្ចំ សម្បាទិតានិ រាសិកតានិ ភាវនាទានសីលានិ ភោគសគ្គាទិនិព្ពានសាធនានិ ឧបភោគបរិភោគានិ, សគ្គុប្បត្តិអាយុអារោគ្យាទីនិ, និព្ពានញ្ចេតិ ឯតេសំ សាធកានិ. ន សំសយោ សទិសវិសទិសវិបាកទានេ សំសយោ នាម នត្ថិ. ឯត្ថ ភោគសគ្គនិព្ពានានំ ហេតុភូតា បន កមតោ ទានសីលភាវនាយោ ភវន្តីតិ ផលក្កមស្ស ហេតុក្កមំ វិរុទ្ធមិតិ កមាបេតំ នាម ហោតិ.

ឱចិត្យហីនំ យថា

៦១. បូជនីយតរោ លោកេ, អហ’មេកោ និរន្តរំ.

មយេកស្មិំ គុណា សព្ពេ, យតោ សមុទិតា អហុំ.

៦១. ‘‘បូជនីយិ’’ច្ចាទិ. យតោ យស្មា ការណា សព្ពេ គុណា សីលាទយោ ឯកស្មិំ កេវលេ មយិ ឯវ សមុទិតា រាសិភូតា អហុំ អហេសុំ, តស្មា ការណា ឥមស្មិំ សត្តលោកេ ឯកោ កេវលោ អហមេវ និរន្តរំ សតតំ បូជនីយតរោ អតិសយេន បុជ្ជោតិ. ឯវមត្តបសំសនមរុចិតំ សប្បុរិសស្ស.

៦១. ‘‘បូជនីយតរេ’’ច្ចាទិ. ¶ យតោ យស្មា សព្ពេ គុណា សីលាទយោ ឯកស្មិំ មយិ អទុតិយេ មយិ ឯវ សមុទិតា រាសិភូតា អហុំ អហេសុំ, តស្មា លោកេ សត្តលោកេ ឯកោ អទុតិយោ អហមេវ និរន្តរំ សតតំ បូជនីយតរោ អតិសយេន បូជនីយោ. ឯវំ អត្តប្បសំសនតោ ឧចិតតាយ បរិហានីតិ ឱចិត្យហីនំ នាម.

យថា ច

៦២.

យាចិតោហំ កថំ នាម, ន ទជ្ជាម្យបិ ជីវិតំ;

តថាបិ បុត្តទានេន, វេធតេ ហទយំ មម.

៦២. ‘‘យាចិតោ’’ឥច្ចាទិ. ឯត្ថ ‘‘យទិ យាចិំសុ, ជីវិតម្បិ យាចកានំ ទជ្ជាមី’’តិ ទស្សិតោទារតាយានុចិតំ បុត្តទានេ ហទយបវេធនកថនំ វេស្សន្តរស្ស យជ្ជេវមវោច.

៦២. យថា ច, ឯវម្បិ ឱចិត្យហីនស្ស ឧទាហរណំ ទដ្ឋព្ពំ ‘‘យាចិតោ’’ច្ចាទិ. យាចិតោ យាចកេហិ យាចិតោ អហំ ជីវិតមបិ កថំ នាម ន ទជ្ជាមិ, តថាបិ ឯវំ ទានជ្ឈាសយេ សតិបិ បុត្តទានេន មម ហទយំ វេធតេ កម្បតេ. ឯត្ថ វេស្សន្តរស្ស ‘‘យទិ យាចេយ្យុំ, ជីវិតមបិ យាចកានំ ទជ្ជាមី’’តិ កតបដិញ្ញាយ បុត្តទានេន ហទយកម្បនស្ស កថនំ ចាគាតិសយយោគសង្ខាតឧទារគុណស្ស អននុច្ឆវិកន្តិ ឱចិត្យហីនំ.

ភគ្គរីតិ យថា

៦៣.

ឥត្ថីនំ ទុជ្ជនានញ្ច, វិស្សាសោ នោបបជ្ជតេ;

វិសេ សិង្គិម្ហិ នទិយំ, រោគេ រាជកុលម្ហី ច.

៦៣. ‘‘ឥត្ថីន’’មិច្ចាទិ. នោបបជ្ជតេ ន យុជ្ជតិ. ឯត្ថ សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋិយា បរិច្ចាគេន វិសេឥច្ចាទិនា អាធារេ សត្តមីនិទ្ទេសោ ¶ អត្ថរីតិយា ភង្គោ. អាទោ មជ្ឈេ ច ចការបរិច្ចាគា សទ្ទរីតិយា ភង្គោ, រីតីនំ អនន្តត្តា ភង្គាប្យនន្តា. ឧទាហរណំ តុ ទិសាមត្តំ.

៦៣. ‘‘ឥត្ថីន’’មិច្ចាទិ. ឥត្ថីនញ្ច ទុជ្ជនានញ្ច វិស្សាសោ សហវាសាទីហិ វិស្សាសោ នោបបជ្ជតេ អនត្ថសំសយានិវត្តិការណត្តា ន យុជ្ជតិ. វិសេ គរឡេ ច សិង្គិម្ហិ សិង្គវតិ មហិំ សាទោ ច នទិយញ្ច រោគេ វឌ្ឍមានកេ រោគេ ច រាជកុលម្ហិ ច វធពន្ធនាទិការកេ រាជកុលេ ច វិស្សាសោ នោបបជ្ជតេ. ឯត្ថ អាទោ សម្ពន្ធេ ឆដ្ឋិយា អារភិត្វា តំ បហាយ សត្តមិយា វុត្តត្តា អត្ថរីតិ ច, អាទិមជ្ឈេសុ ចសទ្ទបរិច្ចាគតោ សទ្ទរីតិ ច ភិន្នា. ចសទ្ទំ បយុញ្ជន្តេន អាទោ ឯវ វា អន្តេ ឯវ វា បច្ចេកំ វា យោជេតព្ពំ ហោតិ. ឦទិសោ បយោគោ រីតិភង្គោ នាម ហោតិ. រីតីនំ ពហុត្តា រីតិភង្គទោសាបិ ពហុវិធា. ឥទំ បន មុខមត្តនិទស្សនំ.

សសំសយំ យថា

៦៤.

មុនិន្ទចន្ទិមាលោក-រសលោលវិលោចនោ;

ជនោ’វក្កន្តបន្ថោ’វ, គោបទស្សនបីណិតោ.

៦៤. ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិ. ¶ ចន្ទិមា វិយ ចន្ទិមា, មុនិន្ទោយេវ ចន្ទិមា, តស្ស អាលោកនំ ទស្សនំ, អាលោកោ បកាសោ វា, តស្មិំ រសោ អនុរាគោ, តេន លោលានិ ចបលានិ លោចនានិ អក្ខីនិ យស្ស សោ ជនោ អវក្កន្តោ ឱក្កន្តោ បវិដ្ឋោ បន្ថោ មគ្គោ យេន អវក្កន្តបន្ថោ ឯវ គុន្នំ រំសីនំ, ឥដ្ឋត្ថនិប្ផត្តិសូចកភាវេន គោបទត្ថស្ស វា បទស្សនេន បីណិតោ មុទិតោតិ ឯត្ថ គោរូបស្ស បទស្សនេនាតិបិ វិញ្ញាយតីតិ សន្ទេហោ.

៦៤. ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិ. មុនិន្ទចន្ទិមាលោករសលោលវិលោចនោ មុនិន្ទសង្ខាតស្ស ចន្ទិមស្ស អាលោកេ ទស្សនេ បាតុភាវេ វា រសេន អាលយេន ចញ្ចលនេត្តោ ជនោ អវក្កន្តបន្ថោវ ឱតិណ្ណមគ្គោវ ពុទ្ធស្ស ទស្សនត្ថាយ មគ្គមោតិណ្ណោតិ អធិប្បាយោ. គោបទស្សនបីណិតោ គោសង្ខាតរំសិបទស្សនេន, អភិមង្គលសម្មតគោបទស្សនេន វា សន្តុដ្ឋោ ហោតិ. ឯត្ថ គោបទស្សនេនាតិ ច អត្ថស្ស គម្យមានត្តា វិញ្ញាតុំ សំសយោ ឧប្បជ្ជតីតិ សសំសយំ នាម. អវក្កន្តោ បន្ថោ យេនាតិ ច, គុន្នំ រំសីនំ, គាវស្ស វា បទស្សនន្តិ ច, គោបទស្សនេន បីណិតោតិ ច វិគ្គហោ.

៦៥.

វាក្យត្ថតោ ទុប្បតីតិ-ករំ គាម្មំ មតំ យថា;

បោសោ វីរិយវាសោ’យំ, បរំ ហន្ត្វាន វិស្សមិ.

៦៥. ‘‘វាក្យ’’ឥច្ចាទិ. បរំ សត្តុំ ហន្ត្វាន បហរិត្វា វីរិយវា សូរោ សោយំ បោសោ បុរិសោ វិស្សមិ វិស្សត្ថោ. អយមត្ថោ តាវ ន ទុប្បតីតោ. បរំ អច្ចន្តំ ហន្ត្វាន វីរិយវា ឧចិតសម្ភវោ សោយំ បោសោ វិស្សមីតិ ទុប្បតីតោយមត្ថោ.

៦៥. អន្វត្ថវសេន លក្ខណស្ស អបាកដត្តា សលក្ខណំ លក្ខិយមុទាហរតិ ‘‘វាក្យត្ថតោ’’ច្ចាទិនា. វាក្យត្ថតោ ទុប្បតីតិករំ វិរុទ្ធប្បកាសកំ គាម្មន្តិ មតំ. យថាតិ ឧទាហរតិ. បរំ សត្តុំ ហន្ត្វាន មារេត្វាន វីរិយវា សូរោ សោ អយំ បោសោ វិស្សមិ វិគតបរិស្សមោ អហោសិ, អយមត្ថោ ឥដ្ឋោ. បរំ អតិសយេន ហន្ត្វាន វីតិក្កមំ កត្វា វីរិយវា ឧបចិតសម្ភវោ ឧបចិតសុក្កោ សោ អយំ បុរិសោ វាយាមេន វិស្សមិ វិគតវាយាមោ អហោសីតិ. ឥមស្សត្ថស្ស អសព្ភារហត្តា គាម្មត្តំ. វីរិយំ ឧស្សាហោ សម្ភវោ វា អស្ស អត្ថីតិ វិគ្គហោ.

៦៦.

ទុដ្ឋាលង្ករណំ ¶ តេតំ, យត្ថាលង្ការទូសនំ;

តស្សាលង្ការនិទ្ទេសេ, រូបមាវីភវិស្សតិ.

៦៦. ‘‘ទុដ្ឋា’’ឥច្ចាទិ. យត្ថ យស្មិំ វាក្យេ អលង្ការានំ ទូសនំ វិកដតា, ឯតន្តុ ទុដ្ឋាលង្ករណំ ទុដ្ឋាលង្ករណំ នាម, តស្ស ទុដ្ឋាលង្ការស្ស រូបំ សរូបំ អលង្ការនិទ្ទេសេ តំនាមកេ បរិច្ឆេទេ អាវីភវិស្សតិ បកាសិស្សតិ, តត្ថេវ តំ ទស្សយិស្សាមីតិ អធិប្បាយោ.

៦៦. ‘‘ទុដ្ឋាលង្ករិ’’ច្ចាទិ. យត្ថ វាក្យេ អលង្ការទូសនំ អលង្ការានំ វិរោធោ ហោតិ, ឯតំ វាក្យត្ថនិស្សិតំ ឯតំ វាក្យំ ទុដ្ឋាលង្ករណំ ទុដ្ឋាលង្ការោ នាម, តស្ស ទុដ្ឋាលង្ករណទោសោបលក្ខិតវាក្យស្ស រូបំ សរូបំ លក្ខិយំ អលង្ការនិទ្ទេសេ អលង្ការានំ និទស្សនដ្ឋានភូតេ បរិច្ឆេទេ អាវីភវិស្សតិ. ឯត្ថ វុត្តេបិ បុន តត្ថាបិ វត្តព្ពំ សិយាតិ ន វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ឧទ្ទេសេ ‘‘ទុដ្ឋាលង្កតី’’តិ វត្វា ឥទានិ ‘‘ទុដ្ឋាលង្ករណ’’ន្តិ វចនំ អលង្កតិ អលង្ករណអលង្ការសទ្ទានំ តុល្យត្ថត្តា ន វិរុជ្ឈតិ.

៦៧.

កតោ’ត្រ សង្ខេបនយា មយា’យំ,

ទោសានមេសំ បវរោ វិភាគោ;

ឯសោ’វ’លំ ពោធយិតុំ កវីនំ,

តមត្ថិ ចេ ខេទករំ បរម្បិ.

ឥតិ សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិបាទវិរចិតេ សុពោធាលង្ការេ

ទោសាវពោធោ នាម

បឋមោ បរិច្ឆេទោ.

៦៧. ឯវំ ‘‘សោទាហរណមេតេសំ, លក្ខណំ កថយាម្យហ’’ន្តិ កតបដិញ្ញានុរូបំ បដិបជ្ជ ទានិ ‘‘កតោត្រិ’’ច្ចាទិនា និក្ខិបននយំ សង្ខិបតិ. អត្រ ឥមស្មិំ អធិការេ, បរិច្ឆេទេ ¶ វា ឯសំ យថាវុត្តានំ ទោសានំ បទទោសាទីនំ បវរោ ឧត្តមោ វិភាគោ វិភជនំ សង្ខេបនយា សង្ខេបក្កមេន, ន វិត្ថារតោ, យតោ អបរិសង្ខ្យេយ្យានំ នត្ថិ បរិយន្តោ មយា កតោ និដ្ឋាបិតោ. ននុ ‘‘សង្ខេបនយា’’តិ វុត្តត្តា បុរាតនេហិ [បុរាតរេហិ (ក.)] ទីបិតា សន្តិ ពហូ ទោសា, តេ បរិច្ចត្តា សិយុន្តិ? ឯត្ថ វុច្ចតេ, វិត្ថារក្កមស្ស អនធិប្បេតត្តា ‘‘សង្ខេបនយា’’តិ វុត្តំ, ន បន សព្ពថា បរិច្ចាគេន. តថា ហិ–

‘‘និហន្តុ សោយំ ជលិតំ, បតង្គោ អរិបាវក’’ន្តិអាទីនំ

អក្ខមត្ថន្តរាទិកំ វិរុទ្ធត្ថន្តរានុគតន្តិ ច. ឯត្ថ ហិ បតង្គសទ្ទេន ជោតិរិង្គណសង្ខាតមត្ថន្តរមសមត្ថមិច្ឆិតត្ថេ ‘‘វចន្តិ គណ្ឌា’’ត្យេវមាទិកំ អមង្គលអបយុត្តបទាទិកំ កិលិដ្ឋេ អន្តោគធន្តិ ច.

គជហេសាទិ សម្ពន្ធទូសិតំ លោកវិរោធិ, សោគតាគមាទីសុ បសិទ្ធំ រូបក្ខន្ធាទិកមញ្ញត្រ វុត្តំ អប្បតីតំ នាម. ឥទំ អាគមវិរោធិឥតិ, សម្ពន្ធទូសិតប្បតីតាទិកំ វិរោធិម្ហិ បវិដ្ឋន្តិ ច, អានេតព្ពហេតុត្តា ហេត្វបេក្ខំ នេយ្យតោ ន ព្យតិរិច្ចតីតិ ច.

‘‘ទេវោ វោហរតុ ក្លេសំ, រាហុខិន្នោ ទិវាករោ’’

ឥច្ចាទិកំ អសាមត្ថ្យាភិធេយ្យាទិកំ ឱចិត្យហីនេ សង្គហិតន្តិ ច. ជិគុច្ឆអសព្ភសំសូចកអត្ថន្តរកញ្ច គាម្មំ ទុប្បតីតិករេ សង្គយ្ហតីតិ ច. ( ) [(ទុរុច្ចារណំ)?] សពន្ធផរុសមេវេតិ ច.

ឯត្ថ បន ឱចិត្យហីនទុប្បតីតិករានំ វាក្យត្ថទោសត្តេបិ ផន្ធផរុសស្ស ច វាក្យទោសត្តេ បទបទត្ថានំ ទោសតោ វាក្យមេវ ទុដ្ឋំ សិយា, វាក្យញ្ច បទេហិ វិរិច្ចតេ, បទេ ទុដ្ឋេ វាក្យត្ថោ ច ទុដ្ឋោ សិយា. បទទោសតោ វាក្យវាក្យត្ថានំ នានាភាវាភាវញាបនត្ថំ អសាមត្ថិយាភិធេយ្យាទិកំ បទំ ឱចិត្យហីនាទិវាក្យត្ថទោសាទីសុ ¶ អន្តោ កថិតំ. តថា ហិ បុរាតនេហិ វិរុទ្ធត្ថន្តរាទីហិ បទេហិ វិរចិតំ វាក្យំ វិរុទ្ធន្តិអាទិនា ពហូនិ ទុដ្ឋានិ វាក្យានិ ទស្សិតានិ. ‘‘ហរិសមានយី’’តិ ឯត្ថ ហបុព្ពំ រិស’មានយីតិ ឥច្ឆិតត្ថា បរិ ភដ្ឋំ ភដ្ឋំ. នានត្ថមប្បសិទ្ធេហិ យុត្តំ គុឡ្ហំ, យថា ‘‘សក្កោ សហស្សគូ’’តិ. ឥតិ ភដ្ឋគុឡ្ហត្ថាទយោ បសាទាលង្ការវិរុទ្ធាតិ ច.

វាក្យេបិ វិសន្ធិកមិហានុបយោគីតិ ច, វាក្យន្តរោបគតំ វាក្យំ វាក្យគព្ភំ, វាក្យន្តរបទសម្មិស្សំ ‘‘អបាថ្យមេសោ ទិស្សតិ, វេជ្ជំ ខាទត្យនារត’’មិច្ចាទិកំ វាក្យសំកិណ្ណញ្ច ព្យាកិណ្ណេ សមោហិតន្តិ ច.

‘‘កាចុយ្យានេ មយា ទិដ្ឋា, វល្លរី បញ្ចបល្លវា;

បល្លវេ បល្លវេ មុធា, យស្សា កុសុមមញ្ចរី’’តិ.

ឥទមវាចកំ បហេឡិកាយ បមុស្សិតាសន្និស្សិតន្តិ ច, តត្ថ ច កវិនា ឧយ្យានសទ្ទេន គេហំ, លតាវាចិនា វល្លរីសទ្ទេន អង្គនា, បល្លវសទ្ទេន ករចរណទសនច្ឆទា, មញ្ចរីសទ្ទេន នខសោភា ទន្តកន្តិយោ ច វត្តុមិច្ឆិតា, វាក្យត្ថេបិ បទុមិនីនំ រត្តិយមុន្និទ្ទតាទិកំ វិរុទ្ធំ វិរោធិនិលីនន្តិ ច នាត្យនុញ្ញាតា, ន តុ សព្ពថា បរិច្ចាគេន. ឯសោវ ឯវំ យថាវុត្តនយេន និដ្ឋាបិតោ អយំ សង្ខេបនយោ ឯវ កវីនំ បណ្ឌិតជនានំ ខេទករំ ‘‘កថំ នាម ពន្ធេបីទិសំ សតិ សន្តី’’តិ ឯវមាសុហនោបជនំ បរំ បទទោសេ អសាធុសន្ទិទ្ធបរិយាយ ញេយ្យអប្បតីតត្ថអប្បយោជក ទុព្ពោធទេសិយាទិកំ, វាក្យទោសេ អធិកឩនភគ្គច្ឆន្ទាទិកំ, វាក្យត្ថទោសេ ឧបក្កមោបសំហារវិសមញ្ចេតិ ឥច្ចេវមាទិកមបរម្បិ ទូសនំ អត្ថិ ចេ យទិ ភវេយ្យ, តម្បិ ពោធយិតុមវគមេតុំ អលំ សមត្ថំ យថាវុត្តទោសានុសារេន ពុទ្ធិមន្តេហិ សក្កា ឩហិតុន្តិ.

ឯវំ ¶ វទតោ ច គន្ថការស្សាយមធិប្បាយោ – យេ ទោសា វិភាគសោ ន វុត្តា, តេ មយា គន្ថគារវភយា សង្ខេបិតា, លក្ខណតោ តុ សង្គហិតា. ន ហិ តេសមន្តំ កោ ជហាបេតិ.

តត្ថ សទ្ទសត្ថវិរុទ្ធមសាធុ. យំ ក្រិយាទិនិមិត្តមុបាទាយ អត្ថន្តរេបិ វត្តតេ, តំ សញ្ញាភាវេនេវ បយុត្តំ សន្ទិទ្ធំ, យថា ‘‘រវិម្ហិហិមហា’’តិ, ឥទំ បន វិសេសនត្ថេ សាធុ ហោតិ. បសិទ្ធសញ្ញាសទ្ទស្ស បរិយាយន្តរេន បរិកប្បិតបទំ បរិយាយញេយ្យំ, យថា ‘‘វឡវាមុខេនេ’’តិ ឯត្ថ ‘‘អស្សវនិតាននេន’’ ឥតិ. យំ អច្ចន្តាព្យភិចារីភាវេន វិសេស្យស្ស គុណំ វទតិ, តំ អប្បតីតត្ថំ, យថា ‘‘កណ្ហមសី’’តិ. អធិគតត្ថានុបយោគំ អប្បយោជកំ, យថា ‘‘អតិផេនិលំ សាគរមលង្ឃី’’តិ. ‘‘មនុញ្ញទ្ធនយោ បាទេ, ខាទយោ កនិ ភន្តិ តេ’’ ឥច្ចាទិកោ ទុព្ពោធោ, កនិ កញ្ញេ ខាទយោ គគ្ឃរិកា. ‘‘ឥមេ លាវណ្យតល្លា តេ, គល្លា លោលវិលោចនេ’’ឥច្ចាទិកោ ទេសិយោ, តល្លោ ជលាសយវិសេសោ, គល្លោ កបោលោ. ‘‘សគ្គសេវីនំ រិបូនមិត្ថីនមកង្កណោ បាណិ. នេត្តមនញ្ជន’’ន្តិអាទិកំ អធិកំ. ‘‘អកង្កណោ បាណី’’តិអាទិនា វេធព្យស្ស គម្មមានត្តា ‘‘សគ្គសេវីន’’ន្តិ អធិកន្តិ. យត្ថ វត្តព្ពស្ស ឩនតា, តំ ឩនំ, យថា ‘‘តិលោកតិលកំ មុនិ’’ន្តិអាទិ. ឯត្ថ ‘‘វន្ទាមី’’តិ ឩនំ, ឆន្ទោភង្គាន្វិតំ វចោ ភគ្គច្ឆន្ទំ បាកដំ. អារម្ភាវសានេន វិសមំ ឧបក្កមោបសំហារវិសមំ, តំ បន អារទ្ធក្កមបរិច្ចាគេនាបរេន និក្ខិបនំ វេទិតព្ពំ.

ឥតិ សុពោធាលង្ការេ មហាសាមិនាមិកាដីកាយំ

ទោសាវពោធបរិច្ឆេទោ.

៦៧. ឯវំ ‘‘សោទាហរណមេតេសំ, លក្ខណំ កថយាម្យហ’’ន្តិ កតបដិញ្ញានុរូបំ សម្បាទេត្វា ឥទានិ ‘‘កតោត្រេ’’ច្ចាទិនា និគមេន្តោ ទោសេ សង្ខិបតិ. អត្រ ឥមស្មិំ អធិការេ, ¶ បរិច្ឆេទេ វា ឯសំ ទោសានំ យថាវុត្តបទទោសាទីនំ បវរោ លក្ខណាវិរោធលក្ខិយតោ ឧត្តមោ វិភាគោ អសង្ករតោ វិភជនំ សង្ខេបនយា វិត្ថារាបនិយសង្ខេបក្កមេន មយា កតោ វុត្តោ ឯសោវ យថាវុត្តោ ឯសោ សង្ខេបក្កមោ ឯវ កវីនំ វិរចយន្តានំ ខេទករំ ពន្ធសរីរេ ឦទិសំ ឦទិសប្បយោគំ កថំ នាម ករោមីតិ ឯវំ បវត្តខេទមុប្បាទយន្តំ បរម្បិ អសាធុសន្ទិទ្ធាទិ អញ្ញម្បិ ទូសនមត្ថិ ចេ, តំ សព្ពំ ពោធយិតុំ ពោធេតុំ អលំ សមត្ថោ ហោតិ. និយតិ អវុត្តោបិ អត្ថោ ឯតេនាតិ ច, សង្ខេបោ ច សោ នយោ ចាតិ វិគ្គហោ.

ឥហានិទ្ទិដ្ឋំ

‘‘និហន្តុ សោយំ ជលិតំ, បតង្គោ អរិបាវក’’ន្តិអាទិកំ

អក្ខមត្ថន្តរាទិកំ វិរុទ្ធត្ថន្តរេ អនុបតត្តា ន វុត្តំ, ឯត្ថ សូរិយវាចកោ បតង្គសទ្ទោ ជោតិរិង្គណវាចកោបិ ហោតីតិ វត្តុមិច្ឆិតអមិត្តគ្គិវិនាសេ អសមត្ថញ្ញត្ថោ ហោតិ.

‘‘វចន្តិ គណ្ឌិ’’ច្ចាទិកំ អាគមេ អប្បសិទ្ធំ លក្ខណមត្តេន សាធិយំ. អប្បយុត្តបទាទិទោសោ កិលិដ្ឋបទទោសេ អន្តោគធោ ហោតីតិ ន វុត្តោ.

គជហេសាតុរង្គកោញ្ចនាទាទិសម្ពន្ធទូសិតញ្ច. ជិនាគមាទីសុ បសិទ្ធរូបក្ខន្ធាទិកមញ្ញត្រ បយុត្តមប្បតីតន្នាមាតីទំ ទ្វយំ យថាក្កមំ លោកវិរោធមាគមវិរោធញ្ច ហោតីតិ វិរោធិបទេ អន្តោគធំ ហោតិ. ហេត្វបេក្ខំ អានេតព្ពហេតុត្តា នេយ្យេ អន្តោគធន្តិ ន វុត្តំ.

‘‘ទេវោ វោហរតុ ក្លេសំ, រាហុខិន្នោ ទិវាករោ’’

ឥច្ចាទិកំ អសមត្ថាភិធាយិច្ចាទិ ឱចិត្យហីនេ អន្តោគធន្តិ ន វុត្តំ. ឯត្ថ ទិវាករោ សយំ រាហុគហិតោ អញ្ញេសំ កិលេសាបនយនេ ¶ អសមត្ថោតិ តមសាមត្ថិយំ វិសេសនភូតេន ‘‘រាហុខិន្នោ’’តិ បទេន ញាយតិ.

ជិគុច្ឆាវមង្គលអសព្ភានំ តិណ្ណមញ្ញត្រស្ស ជោតកំ វាចកំ វា អត្ថន្តរំ វា គាម្មំ ទុប្បតីតិករត្តា វាក្យត្ថគាម្មទោសេយេវ អន្តោគធន្តិ ន វុត្តំ. ទុរុច្ចារណភូតលក្ខណំ កដ្ឋំ ពន្ធផរុសតោ អព្យតិរិត្តន្តិ ន វុត្តន្តិ. ‘‘ហរិសមានយី’’តិ វត្តព្ពេ ហបុព្ពំ រិស’មានយិឥច្ចាទិកំ ឥច្ឆិតត្ថតោ បរិភដ្ឋត្តា ភដ្ឋញ្ច ‘‘សក្កោ សហស្សគូ’’ឥច្ចាទិកំ អបសិទ្ធវិសយេ បរិយុត្តគុឡ្ហញ្ចេតិ ឥមេ អត្ថគុឡ្ហាទយោ បសាទាលង្ការវិរុទ្ធត្តា បសាទគុណាទានេនេវ បរិច្ចត្តាតិ ន វុត្តំ. ឯត្ថ ហិ សហស្សំ គាវោ ចក្ខូនិ អស្សាតិ សហស្សគូតិ សក្កស្ស នាមំ គុឡ្ហំ នាម ហោតិ.

វាក្យទោសេបិ វិសន្ធិវាក្យំ ឥធ អនុបយោគិត្តា ន វុត្តំ. វាក្យមជ្ឈបតិតវាក្យយុត្តំ វាក្យគព្ភញ្ច, វាក្យន្តរបទសម្មិស្សំ.

‘‘អបាថ្យមេសោ ទិស្សតិ, វេជ្ជំ ខាទត្យនារតំ’’

ឥច្ចាទិកំ វាក្យសំកិណ្ណញ្ច ព្យាកិណ្ណេ អន្តោគធន្តិ ន វុត្តំ. ឯត្ថ ឯសោ ភិសក្កោ អនារតំ និច្ចំ អបាថ្យំ រោគស្ស អហិតំ ទិស្សតិ វទតិ. ឯសោ រោគី អនារតំ សតតំ អបាថ្យំ អហិតំ ខាទតិ. វេជ្ជំ ភិសក្កំ ទិស្សតិ កុជ្ឈតិ. ឯវំ អនេកវាក្យេហិបិ សន្ធិវាក្យំ សំកិណ្ណំ នាម.

‘‘កាចុយ្យានេ មយា ទិដ្ឋា, វល្លរី បញ្ចបល្លវា;

បល្លវេ បល្លវេ មុធា, យស្សា កុសុមមញ្ចរី’’តិ.

ឥទមវាចកំ បហេឡិកាសុ បមុស្សិតាសន្និស្សិតមិតិ ន វុត្តំ. ននុ ចេត្ថ អត្តនា បហេឡិកាយ អទស្សិតត្តា អវាចកស្ស បមុស្សិតាយ អន្តោគធករណំ អសិទ្ធេន អសិទ្ធសាធនន្តិ? នយិទមេវំ, ‘‘ឧបេក្ខិយន្តិ សព្ពានិ, សិស្សខេទភយា មយា’’តិ ច ឧបរិ កិលិដ្ឋបទទោសបរិហារេ ‘‘បហេឡិកាយមារុឡ្ហា, ន ហិ ទុដ្ឋា កិលិដ្ឋតា’’តិ ចេតិ ឥមិនា ¶ បុរាតនេហិ និទ្ទិដ្ឋសោឡសបហេឡិកាយោបិ ទស្សិតាតិ សិទ្ធេន អសិទ្ធសាធនំ ហោតិ. តត្ថ កវិនា ឧយ្យានសទ្ទេន គេហញ្ច លតាបរិយាយវល្លរីសទ្ទេន អង្គនា ច បល្លវសទ្ទេន ករចរណាធរា ច មញ្ចរីសទ្ទេន នខទន្តកន្តិយោ ច វត្តុមិច្ឆិតា.

វាក្យត្ថទោសេបិ បទុមិនីនំ រត្តិយំ បពុជ្ឈនាទិកំ វិរុទ្ធំ វិរោធិបទេយេវ អន្តោគធត្តា ន វុត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘កតោត្រ សង្ខេបនយា’’តិ វុត្តំ, ន បន តេសំ សព្ពថា បរិច្ចត្តត្តាតិ. ឯត្ថ ឱចិត្យហីនទុប្បតីតិករានំ ទ្វិន្នំ វាក្យត្ថទោសត្តេ សតិ ពន្ធផរុសស្ស វាក្យទោសត្តេ សតិ វិរោធិនោ បទទោសត្តេ សតិ ‘‘អសមត្ថាភិធាយិ’’អាទិបទំ, ‘‘ជិគុច្ឆាទិត្តយបកាសកា’’ទិបទំ, កដ្ឋបទំ, បទុមិនីនំ រត្តិយំ ផុល្លតាទិ [ទុន្និទ្ទតាទិ (ក.)] វាក្យត្ថញ្ចេតិ ឥមេ ចត្តារោ ទោសា ភិន្នជាតិកេសុ ឱចិត្យាទីសុ កថំ សង្គហិតាតិ? សច្ចំ, តថាបិ បទានំ ទុដ្ឋត្តេ សតិ វាក្យវាក្យត្ថានមទុដ្ឋតា នាម នត្ថីតិ បទទោសេន សន្ធិវាក្យវាក្យត្ថទោសានមនញ្ញត្តំ សិស្សានំ ញាបនត្ថំ បទទោសាទិកំ វាក្យត្ថទោសាទីសុ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥមិនាយេវ បុរាតនេហិ វិរុទ្ធត្ថន្តរាទិបទេហិ វិចរិតំ វាក្យំ វិរុទ្ធន្តិអាទិនា ទុដ្ឋានិ ពហូនិ វាក្យានិ ទស្សិតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥមាយេវ [ឥមិស្សាយេវ (ក.)] គាថាយ ‘‘តមត្ថិ ចេ ខេទករំ បរម្បី’’តិ ឯត្ថ បរសទ្ទេនអសាធុសន្ទិទ្ធបរិយាយញេយ្យាប្បតីតត្ថអប្បយោជក- ទុព្ពោធទេសិយាទិបទទោសេ ច អធិកឩនភគ្គច្ឆន្ទាទិវាក្យទោសេ ច ឧបក្កមោបសំហារវិសមសង្ខាតេ វាក្យត្ថទោសេ ច បរិគ្គណ្ហាតិ. ឯត្ថ សទ្ទសត្ថវិរុទ្ធមសាធុ នាម. ក្រិយានិប្ផត្តិការណមុបាទាយ អត្ថន្តរេ បវត្តនាមំ វិសេសនត្ថេន វិនា សញ្ញាភាជនេ បយុត្តំ សន្ទិទ្ធំ នាម, យថា ‘‘រវិម្ហិ ហិមហា’’តិ. ឯត្ថ ហិមហា រវីតិ វិសេសនេ កតេ ទោសោ ¶ នត្ថិ. បសិទ្ធសញ្ញាសទ្ទស្ស បរិយាយនាមេន កប្បិតបទំ បរិយាយញេយ្យំ នាម, យថា ‘‘វឡវាមុខស្ស អស្សវនិតានន’’ន្តិ. អតិសយា វិនា ភាវិតត្ថេន វិសេស្យស្ស គុណវាចកំ បទំ អប្បតីតត្ថំ នាម, យថា ‘‘កណ្ហមសី’’តិ. អធិគតត្តានុបយោគិបទំ អប្បយោជកំ នាម, យថា ‘‘អតិផេនិលំ សាគរមលង្ឃី’’តិ. អប្បសិទ្ធវចនំ ទុព្ពោធំ នាម, យថា–

‘‘មនុញ្ញទ្ធនយោ បាទេ, ខាទយោ កនិ ភន្តិ តេ’’តិ.

កនិ ហេ កញ្ញេ តេ តវបាទេ មនុញ្ញទ្ធនយោ មនោហរសទ្ទសមន្នាគតា ខាទយោ គគ្ឃរិកា ភន្តិ ទិព្ពន្តីតិ. កិស្មិញ្ចិ ទេសេយេវ សិទ្ធនាមំ ទេសិយំ នាម. យថា–

‘‘ឥមេ លាវណ្យតល្លា តេ, គល្លា លោលវិលោចនេ’’តិ.

ហេ លោលវិលោចនេ តេ តវ ឥមេ គល្លា កបោលា លាវណ្យតល្លា មនុញ្ញតល្លា ជលាសយវិសេសា ភវន្តិ. កេនចិ លេសេន បកាសិតមត្ថមុបាទាយ បយុត្តមធិកំ នាម. យថា–

‘‘ត្វយិ រាជតិ រាជិន្ទ, រិបូនំ សគ្គសេវិនំ;

ថីនំ អកង្កណោ បាណិ, សិយា នេត្តមនញ្ជន’’ន្តិ.

ឯត្ថ ‘‘អកង្កណោ បាណិ, នេត្តមនញ្ជន’’ន្តិ ឥមិនាយេវថីនំ វិធវត្តំ គម្យមានំ ហោតីតិ តប្បកាសនត្ថំ បយុត្តំ ‘‘សគ្គសេវិន’’ន្តិ ឥទំ អធិកំ នាម. វត្តព្ពយុត្តតោ ឩនំ វាក្យំ ឩនំ នាម. ‘‘តិលោកតិលកំ មុនិ’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘វន្ទាមី’’តិ វត្តព្ពស្ស អវុត្តត្តា ឩនំ. ឆន្ទោហានិសំយុត្តំ ភគ្គច្ឆន្ទំ នាម. ឥទំ តេសំ តេសំ ឆន្ទានំ អក្ខរគណនតោ ឩនាធិកវសេន បាកដំ ហោតិ. អាទ្យន្តតោ វិសមំ ឧបក្កមោបសំហារវិសមំ នាម. ឥទំ អារទ្ធក្កមំ បរិច្ចជិត្វា កមន្តរេន និយមន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥតិ សុពោធាលង្ការនិស្សយេ

បឋមោ បរិច្ឆេទោ.

២. ទោសបរិហារាវពោធបរិច្ឆេទវណ្ណនា

៦៨.

កទាចិ កវិកោសល្លា, វិរោធោ សកលោប្យ’យំ;

ទោសសង្ខ្យមតិក្កម្ម, គុណវីថិំ វិគាហតេ.

៦៩.

តេន វុត្តវិរោធាន-មវិរោធោ យថា សិយា;

តថា ទោសបរិហារា-វពោធោ ទានិ នីយតេ.

៦៨-៦៩. ឥច្ចេវំ ¶ ទោសវិភាគំ បរិច្ឆិជ្ជ ឥទានិ យថាវុត្តទោសបរិហារក្កមមុបទិសិតុមាហ ‘‘កទាចី’’ត្យាទិ. សកលោបិ អយំ វិរោធោ វិរុទ្ធត្ថន្តរាទិកតោ ន កោចិ ឯកោ ឯវ ទោសេសុ, ទោសានំ វា សង្ខ្យំ គណនំ ទោសភាវំ អតិក្កម្ម បរិច្ឆិជ្ជ គុណានំ វីថិំ បទវិំ គុណសភាវតំ វិគាហតេ អព្ភុបគច្ឆតិ កទាចិ, ន សព្ពទា. កវិនោ បយុជ្ជកស្ស កោសល្លា តាទិសវិសយបរិគ្គហលក្ខណនេបុញ្ញការណា, ន តុ យថា តថា ចេតិ. ‘‘តេនេ’’ច្ចាទិ. យេនេវំ, តេន ការណេន វុត្តានំ វិរុទ្ធត្ថន្តរាទីនំ វិរោធានំ យថា យេន បការេន អវិរោធោ និទ្ទោសតា សិយា ភវេយ្យ, តថា តេន បការេន ទោសានំ បរិហារោ ទូរីករណំ អវពុជ្ឈតិ ញាយតិ ឯតេនាតិ អវពោធោ, តស្ស អវពោធោ, តន្នាមិកោ បរិច្ឆេទោ ឥទានិ នីយតេ អានីយតេ វុច្ចតេតិ អត្ថោ.

៦៨-៦៩. ឯវំ ទោសវិភាគំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឥទានិ យថាវុត្តទោសានំ បរិហារត្ថមារភន្តោ ‘‘កទាចី’’ត្យាទិមាហ. សកលោបិ អយំ វិរោធោ បទទោសាទិកោ ទោសសង្ខ្យំ ទោសានំ, ទោសេសុ វា គណនំ ទោសភាវំ អតិក្កម្ម កទាចិ កវិកោសល្លា កវិនោ ព្យាករណាភិធានឆន្ទោអលង្កតិអាទីសុ បរិចយលក្ខណេន បញ្ញាបាដវេន យតោ គុណវីថិំ គុណបទវិំ កេវលំ គុណសភាវំ វិគាហតេ អព្ភុបគច្ឆតិ, តេន ការណេន វុត្តវិរោធានំ យថាវុត្តបទទោសាទិវិរោធានំ អវិរោធោ អវិរុទ្ធតា យថា ¶ សិយា យេន បការេន ភវេយ្យ, តថា តេន បការេន ទោសបរិហារាវពោធោ យថាវុត្តបទទោសាទិសម្ពន្ធិនោ បរិហរណក្កមស្ស អវពោធការណត្តា តន្នាមិកបរិច្ឆេទោ ឥទានិ លទ្ធាវសរេ នីយតេ វុច្ចតេ. យថាវុត្តទោសា កវិសាមត្ថិយេន និទ្ទោសត្តំ ភជន្តិ, តស្ស សាមត្ថិយស្ស ឧបទេសំ ទស្សាមាតិ អធិប្បាយោ.

បទទោសបរិហារវណ្ណនា

តត្ថ វិរុទ្ធត្ថន្តរស្ស បរិហារោ យថា –

៧០.

វិន្ទន្តំ បាកសាលីនំ, សាលីនំ ទស្សនា សុខំ;

តំ កថំ នាម មេឃោ’យំ, វិសទោ សុខយេ ជនំ.

៧០. ‘‘វិន្ទន្ត’’មិច្ចាទិ. បាកេន បរិណតភាវេន សាលីនំ យុត្តានំ, មនុញ្ញានំ វា សាលីនំ រត្តសាលិអាទីនំ សាលិជាតីនំ ទស្សនា សុខំ ចេតសិកំ សោមនស្សំ វិន្ទន្តំ តំ ជនំ វិសទោ អយំ មេឃោ អម្ពុទោ កថំ នាម សុខយេតិ. ឯត្ថ តាទិសស្ស ជនស្ស អសុខប្បទានំ គរឡស្ស មេឃស្សានុរូបន្តិ វិរុទ្ធត្ថន្តរតា បរិហដា.

៧០. តត្ថ វិរុទ្ធត្ថន្តរស្ស បរិហារោ យថា ឯវំ. ‘‘វិន្ទន្តិ’’ច្ចាទិ. បាកសាលីនំ បរិណាមេន យុត្តានំ, មនុញ្ញានំ វា សាលីនំ រត្តសាលិអាទីនំ ទស្សនា ទស្សនហេតុ សុខំ ចេតសិកសោមនស្សំ វិន្ទន្តំ អនុភោន្តំ តំ ជនំ តំ កស្សកជនំ វិសទោ ជលទាយកោ អយំ មេឃោ កថំ នាម សុខយេ, ន សុខយតេវ. តាទិសស្ស ជនស្ស ទុក្ខទានំ គរឡទាយកស្ស មេឃស្សាបិ អនុរូបមិតិ វិរុទ្ធញ្ញត្ថោ អបនីតោ ហោតិ. បាកេន សាលិនោតិ វិគ្គហោ. សុខំ ករោតីតិ សុខយេតិ នាមធាតុ.

យថា វា –

៧១.

វិនាយកោបិ ¶ នាគោសិ,

គោតមោបិ មហាមតិ;

បណីតោបិ រសាបេតោ,

ចិត្តា មេ សាមិ តេ គតិ.

៧១. ‘‘វិនាយកោបិ’’ច្ចាទិ. វីនំ បក្ខីនំ នាយកោ, គរុឡោ, សត្តេ វិនេតីតិ វិនាយកោ, វុទ្ធោ, ភគវា ច. តត្ថ យទា វិនាយកោ គរុឡោ, តទា តុ នាគោ បន្នគោសីតិ វិរុទ្ធំ, បក្ខន្តរេ ត្វវិរុទ្ធំ ភគវតោ អាគុស្ស រាគាទិនោ អភាវតោ. ឥមេសំ គុន្នំ អតិសយេន គោ គោតមោ ហីនបសុ, គោតមវំសាវតិណ្ណត្តា គោតមោ ភគវា ច. ហីនបសុ ច ត្វំ មហាមតិ អសីតិ វិរុទ្ធំ អច្ចន្តហីនបសុនោ មហតិយា បញ្ញាយ អភាវតោ. បក្ខន្តរេ តុ ន ព្យាឃាតោ. បណីតោ មធុរោ រសោ, ឧត្តមោ ច សុគតោ. តត្ថ មធុររសតោ អបេតោ អបគតោសីតិ វិរុជ្ឈតិ, ភគវតោ តុ រសេហិ សិង្គារាទីហិ អបេតោតិ យុជ្ជតិ. មេ មម. សាមីតិ អាមន្តនំ. តេ តវ គតិ បវត្តិ ចិត្តា អព្ភុតាតិ. ឯត្ថ វិរុទ្ធត្ថន្តរំ វិរោធាលង្ការំ សិលាឃនីយន្តិ តេន តំ បរិហដំ.

៧១. យថា វា ឧត្តទោសស្ស បរិហារោ ឦទិសោ វា. ‘‘វិនាយកោ’’ច្ចាទិ. ហេ សាមិ ត្វំ វិនាយកោបិ គរុឡោបិ នាគោសិ បន្នគោ អសិ. នោ ចេ, វិនាយកោបិ សត្តេ វិនេន្តោ ឯវ នាគោសិ និក្កិលេសោ អសិ. គោតមោបិ បសុតមោបិ មហាមតិ មហាបញ្ញវាសិ. នោ ចេ, គោតមោបិ គោត្តតោ គោតមោយេវ មហាមតិ មហាបញ្ញវាសិ. បណីតោបិ មធុរោបិ រសាបេតោ មធុររសតោ អបគតោសិ. នោ ចេ, បណីតោបិ ឧត្តមោ ឯវ រសាបេតោ សិង្គារាទិរសតោ អបគតោសិ. តេ តុយ្ហំ គតិ បវត្តិ មេ មយ្ហំ ចិត្តា អច្ឆរិយា. ¶ ឯត្ថ គរុឡស្ស នាគត្តញ្ច បសុតមស្ស បញ្ញវន្តត្តញ្ច បណីតស្ស និរសត្តញ្ច វិរុទ្ធំ, តថាបិ អញ្ញបក្ខស្ស អវិរុទ្ធត្តា វិរុទ្ធត្ថន្តរទោសោ បសត្ថេន វិរុទ្ធាលង្ការេន និរាកតោ. វីនំ បក្ខីនំ នាយកោ, គរុឡោ. សត្តេ វិនេតីតិ វិនាយកោ, ពុទ្ធោ. នត្ថិ អាគុ [អគោ (ក.)] ឯតស្សាតិ នាគោ, ពុទ្ធោ. គុន្នមតិសយេន គោតមោ, បសុ. មហតី មតិ អស្សាតិ មហាមតិ, ពុទ្ធោ. បធានត្តំ នីតោ បណីតោ, មធុរោ រសោ. រសតោ អបេតោតិ រសាបេតោ, ពុទ្ធោតិ វិគ្គហោ.

អឈត្ថស្ស យថា –

៧២.

កថំ តាទិគុណាភាវេ,

លោកំ តោសេតិ ទុជ្ជនោ;

ឱភាសិតាសេសទិសោ,

ខជ្ជោតោ នាម កិំ ភវេ.

៧២. ‘‘កថ’’មិច្ចាទិ. ទុជ្ជនោ តាទិនោ គុណា លោកំ តោសេន្តិ, តាទីនំ គុណានំ អត្តនិ អភាវេ សតិ លោកំ សត្តលោកំ កថំ តោសេតិ, ន តោសេតីតិ អត្ថោ. វុត្តមេវត្ថន្តរេន សាធេតិ ‘‘ខជ្ជោតោ នាម ឱភាសិតា ទីបិតា អសេសទិសា យេន តថាវិធោ កិំ ភវេ, ន ភវេយ្យ តាទិនោ គុណស្ស អភាវតោ’’តិ. ឯត្ថ ខជ្ជោតស្ស អធិកត្ថភាវេន សិតោ ឱភាសិតាសេសទិសត្តទោសោ ‘‘កថំ តាទិគុណាភាវេ’’តិអាទិវចោភង្គិយា បរិហដោ.

៧២. អឈត្ថស្ស យថាតិ ឯត្ថ បរិហារោ អជ្ឈាហារោ, ឯវមុបរិបិ. ‘‘កថិ’’ច្ចាទិ. ទុជ្ជនោ គុណហីនជនោ តាទិគុណាភាវេ សន្តោសជននការណានំ តាទិសានំ សីលាទិគុណានំ ¶ អត្តនិ អវិជ្ជមានត្តេ សតិ លោកំ សត្តលោកំ កថំ តោសេតិ, ន តោសេតិយេវ, តថា ហិ ខជ្ជោតោ នាម ឱភាសិតាសេសទិសោ កិំ ភវេ, ន ភវត្យេវ. ឯត្ថ ខជ្ជោតស្ស សកលទិសោភាសនសង្ខាតមធិកត្ថទោសោ ‘‘កថំ តាទិគុណាភាវេ’’ច្ចាទិវាក្យលីលាយ និរាកតោ. តាទី ច តេ គុណា ចេតិ វិគ្គហោ.

៧៣.

បហេឡិកាយមារុឡ្ហា, ន ហិ ទុដ្ឋា កិលិដ្ឋតា;

បិយា សុខា’លិង្គិតំ ក-មាលិង្គតិ នុ នោ ឥតិ.

៧៣. ‘‘បហេឡិកាយំ’’ឥច្ចាទិ. កិលិដ្ឋតា កិលិដ្ឋបទទោសោ បហេឡិកាយ វិសយេ អារុឡ្ហា សហី ន ហិ នោ ទុដ្ឋោ សិយា. កីទិសីតិ អាហ ‘‘បិយេ’’ច្ចាទិ. ឥតីតិ និទស្សនេ. បិយា វល្លភាយ អាលិង្គិតំ កំ ជនំ សុខំ កាយិកំ ចេតសិកញ្ច នោ អាលិង្គតិ ន សំយុជ្ជតិ នុ. នុឥតិ បរិវិតក្កេ និបាតោ. ឯត្ថ បិយាតិ កិលិដ្ឋំ បហេឡិកាយ សមារោបេន បរិហដំ.

៧៣. ‘‘បហេឡិកេ’’ច្ចាទិ. កិលិដ្ឋតា កិលិដ្ឋបទទោសសង្ខាតា បហេឡិកាយំ វិសយេ អារុឡ្ហា ចេ, ន ហិ ទុដ្ឋា ទុដ្ឋា ន ហោតិ. កិមុទាហរណំ? បិយា សុខាលិង្គិតំ កមាលិង្គតិ នុ នោ ឥតិ, ឥតិសទ្ទស្ស និទស្សនត្ថត្តា សេសឧទាហរណានមេតមុបលក្ខណន្តិ ញាតព្ពំ. នោ ចេ, ឯវំបការានមុទាហរណានមបរិគ្គហេតព្ពត្តា ឥតិសទ្ទោ បការត្ថោតិ. បិយា វល្លភាយ អាលិង្គិតំ ឧបគុហិតំ កំ នាម ជនំ សុខំ កាយិកមានសិកំ នោ អាលិង្គតិ នុ, អាលិង្គតេវាតិ. ឯត្ថ បិយាតិ កិលិដ្ឋបទំ បហេឡិកាយមារោបនេន និរាកតំ ហោតិ.

៧៤.

យមកេ នោ បយោជេយ្យ, កិលិដ្ឋបទ’មិច្ឆិតេ;

តតោ យមក’មញ្ញំ តុ, សព្ពមេតំមយំ វិយ.

៧៤. ‘‘យមកេ’’ច្ចាទិ. ¶ តតោ អញ្ញន្តិ ឥច្ឆិតយមកតោ អញ្ញំ. តុឥតិ វិសេសជោតកោ. ឯតំមយំ វិយាតិ ឯតេន កិលិដ្ឋបទេន និព្ពត្តំ វិយ.

៧៤. ‘‘យមកេ’’ច្ចាទិ. កិលិដ្ឋបទំ ឥច្ឆិតេ យមកេ ឥដ្ឋយមកេ នោ បយោជេយ្យ នប្បយុជ្ជេយ្យ, តតោ ឥដ្ឋយមកតោ អញ្ញំ សព្ពំ យមកំ បន ឯតំមយំ វិយ ឥមិនា កិលិដ្ឋបទទោសេន កតំ វិយ ហោតិ. ឯត្ថ ឥដ្ឋយមកំ វុត្តនយេន ញាតព្ពំ, ឯតេន និព្ពត្តំ ឯតំមយន្តិ វិគ្គហោ.

ទេសវិរោធិនោ យថា –

៧៥.

ពោធិសត្តប្បភាវេន, ថលេបិ ជលជាន្យ’ហុំ;

នុទន្តានិ’វ សុចិរា-វាសក្លេសំ តហិំ ជលេ.

៧៥. ‘‘ពោធិសត្តេ’’ច្ចាទិ. ពោធិសត្តស្ស មាយាទេវិយា សុតស្ស វក្ខមានស្ស វិសេសស្ស តទុប្បន្នទិនេ សម្ភវា បភាវេន បុញ្ញប្បភាវតោ ជលជានិ អម្ពុជានិ ថលេបិ អហុំ អហេសុំ អចិន្តនីយត្តា បុញ្ញប្បភាវស្ស. កិំ បន វាប្យាទីសុ កិំ ករោន្តាវ តហិំ តស្មិញ្ច ជលេ សុចិរំ សព្ពទាវ អាវសនមាវាសោ តេន ជាតោ ក្លេសោ តំ នុទន្តានិវ ទូរតោ ជហន្តានិវេតិ. អចិន្តនីយត្តា បុញ្ញប្បភាវស្ស ឦទិសម្បិ អច្ឆរិយមហោសីតិ ន ទេសវិរោធោ.

៧៥. ពោធិសត្តប្បភាវេន ពោធិសត្តស្ស អចិន្តេយ្យានុភាវេន ជលជានិ ជលជសទិសត្តា តន្នាមកានិ បទុមកេរវាទីនិ តហិំ ជលេ វិសយត្តេន បសិទ្ធេ តស្មិំ ឧទកេ សុចិរាវាសក្លេសំ អតិចិរំ និវាសតោ ជាតអាយាសំ នុទន្តានិ ឥវ ចជន្តានិ ឥវ ថលេបិ អហុំ អហេសុំ, វាបិអាទីសុ កា កថា. ឯត្ថ ជលជានំ ថលុប្បត្តិកថនសង្ខាតំ ទេសវិរោធំ អចិន្តេយ្យបុញ្ញប្បភាវេន ឦទិសានំ ¶ អច្ឆរិយានំ បាតុភាវតោ ‘‘ពោធិសត្តប្បភាវេនា’’តិ ឥមិនា និរាករោតិ. ពោធិយំ ចតុមគ្គបញ្ញាយំ សត្តោតិ ច, តស្ស បភាវោតិ ច, សុចិរំ អាវាសោតិ ច, តេន ភូតោ ក្លេសោតិ ច វាក្យំ.

កាលវិរោធិនោ យថា –

៧៦.

មហានុភាវបិសុនោ, មុនិនោ មន្ទមារុតោ;

សព្ពោតុកមយំ វាយិ, ធុនន្តោ កុសុមំ សមំ.

៧៦. ‘‘មហា’’ឥច្ចាទិ. មន្ទោ មុទុភូតោ មារុតោ អយំ សព្ពោតុកំ សព្ពេសុ ឧតូសុ បុប្ផនកំ កុសុមំ បុប្ផំ សមំ ឯកតោ កត្វា ធុនន្តោ វិកិរន្តោ មុនិនោ មុនិសទិសត្តា ភវិស្សន្តមុនិភាវេន ច ពោធិសត្តស្ស, មុនិនោយេវ វា សម្មាសម្ពោធិសមធិគមសមយេ មហានុភាវស្ស បិសុនោ សូចកោ វាយិ បវាយតីតិ. ឯត្ថ យទ្យបេកទា សព្ពោតុកាសម្ភវោ នានាឧតូសុ នានាកុសុមស្ស សម្ភវា, តថាបិ ភគវតោ មហានុភាវបិសុនមីទិសមេកបទិកំ សម្ភវតីតិ កាលវិរោធោ ឥមិនា បរិហដោ.

៧៦. ‘‘មហានុភាវេ’’ច្ចាទិ. អយំ មន្ទមារុតោ អចណ្ឌសមីរណោ សព្ពោតុកំ វសន្តាទីសុ សព្ពឧតូសុ វិកសន្តំ កុសុមំ បុប្ផជាតំ សមំ ឯកតោ កត្វា ធុនន្តោ កម្បេន្តោ មុនិនោ ឯកន្តភាវិត្តា មុនិសង្ខាតស្ស ពោធិសត្តស្ស, សម្មាសម្ពោធិសមធិគមសមយេ ភូតត្តា មុនិនោ សព្ពញ្ញុនោ វា មហានុភាវបិសុនោ មហន្តំ បុញ្ញប្បភាវំ បកាសេន្តោ វាយិ សម្បវាយីតិ. ឯត្ថ នានាកាលេ សម្ភវន្តានម្បិ កុសុមានំ ឯកកាលេ សម្ភវស្ស កាលវិរោធត្តេបិ ភគវតោ បុញ្ញានុភាវោ តាទិសមច្ឆរិយមេកក្ខណេ ជនេតុំ សមត្ថោតិ កាលវិរោធំ ‘‘មហានុភាវបិសុនោ’’តិ ឥមិនា និរាករោតិ. មហានុភាវស្ស, មហានុភាវំ វា បិសុនោតិ វាក្យំ.

កលាវិរោធិនោ យថា –

៧៧.

និមុគ្គមនសោ ¶ ពុទ្ធ-គុណេ បញ្ចសិខស្សបិ;

តន្តិស្សរវិរោធោ សោ, ន សម្បីណេតិ កំ ជនំ.

៧៧. ‘‘និមុគ្គិ’’ច្ចាទិ. ពុទ្ធស្ស គុណេ សីលាទិកេ អបរិមាណេ និមុគ្គំ ឱគាឡ្ហំ មនំ ចិត្តំ យស្ស តស្ស បញ្ចសិខស្ស គន្ធព្ពទេវបុត្តស្សបិ វីណាយ តន្តិយា សរោ កិរិយាកាលមានលក្ខណវិលម្ពិតទុតមជ្ឈភេទភិន្នោ ឆជ្ជាទិកោ តស្ស វិរោធោ កលាសត្ថបរិនិទ្ទិដ្ឋកមវេសមំ កំ ជនំ ន សម្បីណេតិ, បីណេតិយេវ. សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស លោកិយគុណានុពន្ធពុទ្ធីនំ វិក្ខេបប្បវត្តិបិ តថាវិធំ បីណេតីតិ. ‘‘ពុទ្ធគុណេ និមុគ្គមនសោ’’តិ ឥមិនា កលាវិរោធោ បរិហដោ.

៧៧. ‘‘និមុគ្គិ’’ច្ចាទិ. ពុទ្ធគុណេ សព្ពញ្ញុនោ វិម្ហយជនកសីលាទិគុណសម្ភារេ និមុគ្គមនសោ ឱតិណ្ណចិត្តស្ស បញ្ចសិខស្សបិ គន្ធព្ពទេវបុត្តស្សាបិ សោ តន្តិស្សរវិរោធោ វីណាយ តន្តិយា ឃដ្ដនកិរិយា, អទ្ធមត្តិកាទិកាលោ, ហត្ថាទីនំ សន្និវេសលក្ខណោ មានោតិ ឥមេហិ តីហិ លក្ខណេហិ យុត្តស្ស មន្ទសីឃមជ្ឈិមប្បមាណេហិ ភិន្នស្ស ឆជ្ជាទិសត្តសរស្ស កលាសត្ថាគតក្កមស្ស វិនាសសង្ខាតោ វិរោធោ កំ ជនំ ន សម្បីណេតិ, សម្បីណេតិ ឯវ. ឯត្ថ អកន្តិយា ការណភូតោ កលាសត្ថាគតក្កមភង្គោ លោកុត្តរពុទ្ធគុណានុគតពុទ្ធិយា ជាតោតិ សោ ភង្គោ ‘‘និមុគ្គមនសោ ពុទ្ធគុណេ’’តិ វុត្តត្តា បីតិយា ការណមេវេតិ ន វិរោធោ. និមុគ្គោ មនោ អស្សាតិ ច, តន្តិយា សរោតិ ច, តេសំ វិរោធោតិ ច វាក្យំ.

លោកវិរោធិនោ យថា –

៧៨.

គណយេ ¶ ចក្កវាឡំ សោ, ចន្ទនាយបិ សីតលំ;

សម្ពោធិសត្តហទយោ, បទិត្តង្គារបូរិតំ.

៧៨. ‘‘គណយេ’’ច្ចាទិ. ចន្ទនាយ អបិ សីតលំ គណយេ ចិន្តេសិ. កិន្តំ? បទិត្តង្គារបូរិតំ ចក្កវាឡំ. កោ សោ? សម្ពោធិយំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេ សត្តំ បរិពទ្ធំ ហទយំ ចិត្តំ យស្ស សោ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណានុពន្ធពុទ្ធិនោ ហិ តាទិសោ មនោពន្ធោតិ ន លោកវិរោធោ.

៧៨. ‘‘គណយេ’’ច្ចាទិ. សម្ពោធិសត្តហទយោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេ អាសត្តចិត្តោ សោ ពោធិសត្តោ បទិត្តង្គារបូរិតំ អាទិត្តង្គារេហិ បរិបុណ្ណំ ចក្កវាឡំ ចក្កវាឡគព្ភំ ចន្ទនាយបិ ចន្ទនតោ អបិ សីតលំ អតិសីតលំ កត្វា គណយេ ចិន្តេយ្យាតិ. ឥដ្ឋត្ថលុទ្ធស្ស ចិត្តប្បវត្តិយា ឦទិសត្តា អគ្គិនោ ចន្ទនតោបិ អធិកសីតត្តកប្បនា ‘‘ចន្ទនំ សីតលំ, អគ្គិ ឧណ្ហោ’’តិ បវត្តលោកសីមាយ វិរុទ្ធា ន ហោតិ. សម្ពោធិយំ សត្តហទយំ យស្សេតិ ច, បទិត្តានិ អង្គារានីតិ ច, តេហិ បូរិតន្តិ ច វិគ្គហោ.

ញាយវិរោធិនោ យថា –

៧៩.

បរិច្ចត្តភវោបិ ត្វ-មុបនីតភវោ អសិ;

អចិន្ត្យគុណសារាយ, នមោ តេ មុនិបុង្គវ.

៧៩. ‘‘បរិច្ចត្តេ’’ច្ចាទិ. មុនិបុង្គវ មុនីនំ ឧត្តម បរិច្ចត្តោ វិសដ្ឋោ ភវោ សុគតិទុគ្គតិសង្ខាតោ យេនាតិ បរិច្ចត្តភវោបិ ត្វំ ឧបនីតោ អានីតោ បវត្តិតោ ភវោ វុឌ្ឍិ យេនាតិ ឧបនីតភវោ អសិ. តស្មា ការណា អចិន្ត្យគុណសារាយ តេ នមោ អត្ថូតិ សេសោ. ឦទិសំ ន ញាយវិរុទ្ធមេវំវិធត្តា មុនិបុង្គវស្ស.

៧៩. ‘‘បរិច្ចត្តេ’’ច្ចាទិ. មុនិបុង្គវ មុនិសេដ្ឋ ត្វំ បរិច្ចត្តភវោបិ អបនីតសុគតិទុគ្គតិភវោបិ ឧបនីតភវោ លោកស្សានីតអភិវុទ្ធិកោ អសិ ភវសិ, អចិន្ត្យគុណសារាយ តតោ ឯវ ចិន្តាវិសយាតិក្កន្តសារគុណស្ស តេ តុយ្ហំ នមោ អត្ថូតិ សព្ពាការតោ ភវស្ស បរិច្ចត្តត្តា អត្តនិ អវិជ្ជមានំ ¶ សុគតិភវំ លោកស្ស ទេតីតិ ឯតំ ញាយាគតំ ន ហោតីតិ បដិភាតិ, តថាបិ ច សព្ពញ្ញូនំ បវត្តិ ឦទិសាយេវាតិ ញាយវិរោធោ និរាកតោ. អចិន្ត្យា គុណសារា យស្មិន្តិ វិគ្គហោ.

អាគមវិរោធិនោ យថា –

៨០.

នេវាលបតិ កេនាបិ, វចីវិញ្ញត្តិតោ យតិ;

សម្បជានមុសាវាទា, ផុសេយ្យាបត្តិទុក្កដំ.

៨០. ‘‘នេវេ’’តិអាទិ. យតីតិ ភិក្ខុ កេនាបិ សហ នេវាលបតិ ន វទត្យេវ, តថាបិ វចីវិញ្ញត្តិតោ ចោបនវាចាសង្ខាតេន វចីវិញ្ញត្តិហេតុនា បវត្តិតោ សម្បជានន្តស្ស មុសាវាទតោ ការណា អាបត្តិទុក្កដំ ‘‘សម្បជានមុសាវាទស្ស ហោតី’’តិ វុត្តទុក្កដាបត្តិ ផុសេយ្យ អាបជ្ជតីតិ. ឯត្ថ អនាលបតោ វចីវិញ្ញត្តិយា កថំ មុសាវាទោតិ អភិធម្មាបន្នវិរោធោ នត្ថិ, អបរវចនត្ថេ ត្វីទិសោ វិរុជ្ឈតីតិ.

៨០. ‘‘នេវិ’’ច្ចាទិ. យតិ សមណោ កេនាបិ កេនចិ សទ្ធិំ នេវាលបតិ នោ ភាសតិ, តថាបិ វចីវិញ្ញត្តិតោ ចោបនវាចាសង្ខាតវិញ្ញត្តិការណា បវត្តនតោ សម្បជានមុសាវាទា សម្បជានន្តស្ស មុសាភណនតោ អាបត្តិទុក្កដំ ទុក្កដាបត្តិំ ផុសេយ្យ អាបជ្ជេយ្យាតិ. ឯត្ថ អនាលបន្តស្ស វចីវិញ្ញត្តិតោ មុសាវាទោ កថំ សម្ភវតីតិ អភិធម្មាបន្នវិរោធោ, ‘‘សន្តិំ អាបត្តិំ នាវិករេយ្យ, សម្បជានមុសាវាទ’ស្ស ហោតី’’តិ និទានុទ្ទេសេ និទ្ទិដ្ឋវចីទ្វារេ អកិរិយសមុដ្ឋានា ទុក្កដាបត្តិ ហោតីតិ អាគមវិរោធោ និរាកតោ. មុសាភណនំ វិនា អាបត្តិ កថំ ភវតីតិ? យថា កាលេ អវស្សមានមេឃតោ សញ្ជាតទុព្ភិក្ខំ ‘‘មេឃកតំ ទុព្ភិក្ខ’’ន្តិ វត្តព្ពំ ហោតិ, ឯវំ កថេតព្ពកាលេ អកថនតោ សញ្ជាតា វចីទ្វារេ អកិរិយសមុដ្ឋានា ទុក្កដាបត្តិបិ ¶ តតោ សញ្ជាតាតិ វត្តព្ពា ហោតិ. សម្បជានន្តស្ស មុសាវាទោតិ ច, អាបត្តិយេវ ទុក្កដន្តិ ច វាក្យំ.

នេយ្យស្ស យថា –

៨១.

មរីចិចន្ទនាលេប-លាភា សីតមរីចិនោ [សិតមរីចិនោ (សី.)];

ឥមា សព្ពាបិ ធវលា, ទិសា រោចន្តិ និព្ភរំ.

៨១. ‘‘មរីចី’’ត្យាទិ. សីតមរីចិនោ ចន្ទស្ស មរីចិយោ ទីធិតិយោ ឯវ ចន្ទនំ, តស្ស អាលេបោ ឧបទេហោ, តស្ស លាភេន ឥមា សព្ពាបិ ទិសា និព្ភរមតិសយំ ធវលា សេតា រោចន្តីតិ នត្ថេត្ថ នេយ្យតា មរីចិយា សទ្ទោបាត្តត្ថាយ តុ.

៨១. ‘‘មរីចិ’’ច្ចាទិ. សីតមរីចិនោ ចន្ទស្ស មរីចិចន្ទនាលេបលាភា មរីចិសង្ខាតចន្ទនាលេបស្ស បដិលាភតោ ឥមា សព្ពាបិ ទិសា និព្ភរមតិសយំ ធវលា សេតា រោចន្តិ ទិព្ពន្តីតិ. ទិសានំ ធវលការណស្ស ‘‘មរីចិចន្ទនាលេបលាភា សីតមរីចិនោ’’តិ វុត្តត្តា នេយ្យទោសោ ន បតិដ្ឋាតិ, ចន្ទនមិវ ចន្ទនំ, មរីចិយោយេវ ចន្ទនមិតិ ច, តស្ស អាលេបោតិ ច, តស្ស លាភោតិ ច វិគ្គហោ.

យថា វា –

៨១.

មនោនុរញ្ជនោ មារ-ង្គនាសិង្គារវិព្ភមោ;

ជិនេនា’សមនុញ្ញាតោ, មារស្ស ហទយានលោ.

៨២. ‘‘មនោ’’ច្ចាទិ. មនំ បស្សន្តានមនុស្សរន្តានញ្ច ចិត្តំ អនុរញ្ជេតីតិ មនោនុរញ្ជនោ, មារង្គនានំ សិង្គារកតោ វិព្ភមោ វិលាសោ ជិនេន អសមនុញ្ញាតោ អព្ភុបគតោ មារស្ស វសវត្តិនោ ហទយានលោ ហទយគ្គិ ជាតោ. សោកោ ចេត្ថ អនលត្ថេ និរុប្បិតោ តស្ស ¶ តាទិសត្ថានតិវត្តនតោ, ការណន្តុបចារេនាតិ. ឯត្ថ យជ្ជបិ មារង្គនាបរាជយោ ន សទ្ទោបាត្តត្ថោ, តថាបិ ‘‘សិង្គារវិព្ភមោ មារស្ស ហទយគ្គី’’តិ វុត្តេ សាមត្ថិយា មារង្គនាបរាជយោ គម្យតេ, តថាវិធស្ស មារសោកស្ស មារង្គនាបរាជយាព្យភិចារតោ. នេវេទិសស្ស នេយ្យតា, វង្កវុត្តីទិសី គុណោយេវ ពន្ធស្ស.

៨២. វត្តព្ពស្ស ញាយោបាត្តត្តា នេយ្យទោសបរិហារត្ថមុទាហរតិ ‘‘មនោ’’ច្ចាទិ. មនោនុរញ្ជនោ ទស្សនសវនានុស្សរណំ ករោន្តានំ ជនានំ ចិត្តមត្តនិ អនុរញ្ជន្តោ មារង្គនាសិង្គារវិព្ភមោ មារវធូនំ រតិកីឡាហេតុភូតកាមបត្ថនាសង្ខាតសិង្គារេន កតលីលា ជិនេន ជិតបញ្ចមារេន សត្ថុនា អសមនុញ្ញាតោ អនព្ភុបគតោ អសម្បដិច្ឆិតោ មារស្ស វសវត្តិនោ ហទយានលោ ហទយគ្គិ អហោសីតិ. អនលត្តេន កប្បិតការិយភូតោ សោកោ មារង្គនាសិង្គារវិព្ភមសង្ខាតការណេន សទ្ធិំ អភេទកប្បនាយ [អនលត្តកប្បនាយ (ក.)] ‘‘គុឡោ សេម្ហំ, តិបុសំ ជរោ’’តិអាទីសុ វិយ តុល្យាធិករណភាវេន វុត្តោ ហោតិ. ឯត្ថ កិញ្ចាបិ មារង្គនានំ បរាជយវាចកោ សទ្ទោ នត្ថិ, តថាបិ ‘‘សិង្គារវិព្ភមោ មារស្ស ហទយានលោ’’តិ វុត្តេ មារង្គនាបរាជយំ វិនា តាទិសសោកុប្បត្តិការណស្ស អនធិគតត្តា អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណសាមត្ថិយេន តាសំ បរាជយោ បកាសិតោ ហោតីតិ ឦទិសវង្កវុត្តិយា ពន្ធគុណត្តា នេយ្យទោសោ និរាកតោ ហោតីតិ. មនោ អនុរញ្ជេតីតិ ច, មារង្គនានំ សិង្គារោតិ ច, តេន កតោ វិព្ភមោតិ ច វាក្យំ.

វិសេសនាបេក្ខស្ស យថា –

៨៣.

អបយាតាបរាធម្បិ, អយំ វេរី ជនំ ជនោ;

កោធបាដលភូតេន, ភិយ្យោ បស្សតិ ចក្ខុនា.

៨៣. ‘‘អបយាតេ’’ច្ចាទិ. ¶ អយំ វេរី ជនោ អបយាតាបរាធម្បិ ជនន្តិ សម្ពន្ធោ. អបយាតោ អបគតោ អបរាធោ យស្ស តំ, កោធេន បាដលភូតេន សេតរត្តេន. ឥមិនា វិសេសនាបេក្ខទោសោ បរិហដោ.

៨៣. ‘‘អបយាតិ’’ច្ចាទិ. អយំ វេរី ជនោ អបយាតាបរាធម្បិ អបគតាបរាធម្បិ ជនំ កោធបាដលភូតេន កោធេន ភូតសេតលោហិតវណ្ណយុត្តេន ចក្ខុនា ភិយ្យោ យេភុយ្យេន បស្សតីតិ. ‘‘បស្សតី’’តិ វចនស្ស វិជ្ជមានត្តេបិ ‘‘ចក្ខុនា’’តិ វិសេស្យវចនំ ‘‘កោធបាដលភូតេនា’’តិ វិសេសនស្ស លព្ភមានត្តា សាត្ថកំ ហោតីតិ វិសេសនាបេក្ខទោសោ និរាកតោតិ. អបយាតោ អបគតោ អបរាធោ អស្មាតិ ច, កោធេន បាដលភូតន្តិ ច វិគ្គហោ.

ហីនត្ថស្ស យថា –

៨៤.

អប្បកានម្បិ បាបានំ,

បភាវំ នាសយេ ពុធោ;

អបិ និប្បភតានីត-

ខជ្ជោតោ ហោតិ ភាណុមា.

៨៤. ‘‘អប្បកាន’’មិច្ចាទិ. ពុធោ បណ្ឌិតបោសោ អប្បកានំ បាបានម្បិ កិមុតមធិកានំ បភាវំ អានុភាវំ នាសយេ អប្បវត្តិំ បាបេយ្យ. តំ អត្ថន្តរន្យាសេន សាធេតិ. ភាណុមា សូរិយោ និប្បភតំ អានីតោ ខជ្ជោតោ យេន តថាវិធោ អបិ ហោតិ. ‘‘មន្ទប្បភោ អយ’’ន្តិ ជោតិរិង្គណម្បិ នោបេក្ខតិ ចក្កវាឡកុហរានុចរិតមហានុភាវោបីតិ. ឯត្ថ អបីត្យាទិនា វចោភង្គិយា ហីនត្ថទោសោ បរិហដោ.

៨៤. ‘‘អប្បកានិ’’ច្ចាទិ. ពុធោ បញ្ញវា អប្បកានម្បិ អតិមន្ទានម្បិ បាបានំ អកុសលានំ បភាវំ វិបាកទានសាមត្ថិយសង្ខាតានុភាវំ នាសយេ អហោសិកម្មតាបាទនេន នាសេយ្យ, ¶ ពហូនំ បាបានំ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តមត្ថមត្ថន្តរន្យាសាលង្ការេន សមត្ថេតិ អបិច្ចាទិ. ភាណុមា សូរិយោ និប្បភតានីតខជ្ជោតោ អបិ និប្បភតមាបាទិតជោតិរិង្គណេហិ សមន្នាគតោបិ ហោតីតិ. ហីនបភាវោ ហោតិ ខជ្ជោបនកេ បហាយ អត្តនោ អាលោកំ ករោន្តោ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថ អបិ និប្បភតិច្ចាទិវចនវិលាសវសេន ហីនបក្ខំ គហេត្វាបិ សូរិយឧទារត្តស្សេវ បោសិតត្តា ‘‘និប្បភតានីតខជ្ជោតោ’’តិ វិសេសនបទំ ហីនត្ថទោសំ ន និស្សយតិ. នត្ថិ បភា យេសន្តិ ច, តេសំ ភាវោតិ ច, តំ អានីតា ខជ្ជោតា យេនេតិ ច វិគ្គហោ.

អនត្ថស្ស យថា –

៨៥.

ន បាទបូរណត្ថាយ, បទំ យោជេយ្យ កត្ថចិ;

យថា វន្ទេ មុនិន្ទស្ស, បាទបង្កេរុហំ វរំ.

៨៥. ‘‘ន បាទេ’’ច្ចាទិ. ឯត្ថ វន្ទេឥច្ចាទោ ហេដ្ឋា វិយ បាទបូរណស្ស កស្សចិ អភាវេន អនត្ថាភាវោ.

៨៥. ‘‘ន បាទិ’’ច្ចាទិ. បាទបូរណត្ថាយ គាថាបាទានំ បូរណសង្ខាតបយោជនត្ថាយ បទំ នាមាទិកំ កត្ថចិ ន យោជេយ្យ វិញ្ញូតិ, យថា និរត្ថកបទាយោជនេ ឧទាហរណមេវំ ‘‘មុនិន្ទស្ស វរំ បាទបង្កេរុហំ វន្ទេ’’តិ. ហេដ្ឋា ទុដ្ឋោទាហរណេ វិយ បាទបូរណត្ថំ កស្សចិ បទស្ស អយោជិតត្តា សាត្ថកបទេហិ និរត្ថកទោសោ និរាកតោតិ. មុទុនិម្មលសោភាទិសាធារណគុណយោគតោ បង្កេរុហសទិសំ ឧបចារតោ បង្កេរុហំ នាម. បាទមេវ បង្កេរុហន្តិ វិគ្គហោ. វិសេសនវិសេស្យបទទោសបរិហារោ.

៨៦.

ភយកោធបសំសាទិ-

វិសេសោ តាទិសោ យទិ;

វត្តុំ កាមីយតេ ទោសោ,

ន តត្ថេ’កត្ថតាកតោ.

៨៦. ‘‘ភយេ’’ច្ចាទិ. ¶ ភយញ្ច ចិត្តុត្រាសោ កោធោ ច ទោសោ បសំសា ច ថុតិ, តា អាទិ យស្ស តុរិតាទិនោ សោ តាទិសោ វិសេសោ យទិ វត្តុំ កាមីយតេ ឥច្ឆីយតេ, តត្ថ តស្មិំ ភយាទិវិសេសេ វិសយេ ឯកត្ថតាយ ឯកត្ថភាវេន កតោ ទោសោ នត្ថិ.

៨៦. ឥទានិ វាក្យទោសបរិហារត្ថមារភតិ ‘‘ភយកោធេ’’ច្ចាទិ. ភយកោធបសំសាទិ ចិត្តុត្រាសបដិឃថុតិអាទីហិ សមន្នាគតោ តាទិសោ វិសេសោ វត្តុំ យទិ កាមីយតេ ចេ វិញ្ញូហិ ឥច្ឆីយតេ, តត្ថ ភយកោធាទិកេ វិសេសេ ឯកត្ថតាកតោ ឯកត្ថភាវេន កតោ ទោសោ វាក្យទោសោ ន ភវតិ. ភយាទិវិសេសេ វត្តុមិច្ឆិតេ បុព្ពុច្ចារិតបទស្ស បុនុច្ចារណេ ឯកត្ថទោសោ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ភយញ្ច កោធោ ច បសំសា ចាតិ ច, តា អាទិ យស្ស តុរិតកោតូហលអច្ឆរាហាសសោកបសាទសង្ខាតស្ស អត្ថវិសេសស្សេតិ ច វិគ្គហោ. តគ្គុណសំវិញ្ញាណអញ្ញបទត្ថសមាសត្តា ភយាទីសុ កថិតមបិ គហេត្វា បុនប្បុនំ កថនមវិរោធំ. ឯកោ អត្ថោ យេសំ បទាទីនំ តេ ឯកត្ថា, តេសំ ភាវោ ឯកត្ថតា, តាយ កតោតិ វិគ្គហោ.

យថា –

៨៧.

សប្បោ សប្បោ អយំ ហន្ទ, និវត្តតុ ភវំ តតោ;

យទិ ជីវិតុកាមោ’សិ, កថំ តមុបសប្បសិ.

៨៧. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ ‘‘សប្បោ’’ឥច្ចាទិ. ‘‘អយំ សប្បោ សប្បោ’’តិ ភយេនាមេឌិតំ ហន្ទាតិ ខេទេ តតោ តម្ហា ឋានា, សប្បតោ វា ភវំ ភវន្តោ និវត្តតុ គតមគ្គាភិមុខោ អាវត្តតុ. តំ ឋានំ, សប្បំ វា. នត្ថេត្ថ ឯកត្ថតាទោសោ ភយេនាមេឌិតប្បយោគតោ.

៨៧. ‘‘សប្បោ’’ច្ចាទិ. ¶ ហន្ទ នដ្ឋោ វត, អយំ សប្បោ សប្បោ ភវំ តតោ ឋានតោ, សប្បតោ វា និវត្តតុ អាវត្តតុ យទិ ជីវិតុកាមោ អសិ, តំ ឋានំ, សប្បំ វា កថមុបសប្បសិ កថមុបគច្ឆសីតិ. ភយេ អាមេឌិតវចនត្តា ឯកត្ថតាទោសោ នត្ថិ, ជីវិតុកាមោសីតិ ឯត្ថ ពិន្ទុលោបោ.

បទទោសបរិហារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វាក្យទោសបរិហារវណ្ណនា

ភគ្គរីតិនោ យថា –

៨៨.

យោ កោចិ រូបាតិសយោ,

កន្តិ កាបិ មនោហរា;

វិលាសាតិសយោ កោបិ,

អហោ ពុទ្ធមហោទយោ.

៨៨. ‘‘យោ’’ឥច្ចាទិ. រូបស្ស អនុព្យញ្ជនេហិ អនុព្យញ្ជិតពាត្តិំសវរបុរិសលក្ខណោបសោភិតស្ស ព្យាមប្បភាកេតុមាលាវិរាជិតស្ស អតិសយោ អាធិក្កំ វាចាគោចរភាវាតិក្កមេន អវចនីយត្តា យោ កោចិយេវ. មនោ អនេកលោកស្ស ចិត្តំ ហរតីតិ មនោហរា ចិត្តមវហរន្តី កន្តិ សោភា កាបិ អវចនបថា កាបិយេវ. វិលាសស្ស គត្យាទិនោ អតិសយោ វចនបថាតិក្កន្តោ កោបិយេវ, តស្មា ពុទ្ធស្ស មហន្តោ ឧទយោ អភិវុឌ្ឍិ អហោ អព្ភុតោតិ. ឯត្ថ កិំសទ្ទេនារទ្ធា រីតិ ន កត្ថចិ ភគ្គា.

៨៨. ‘‘យោ កោចិ’’ច្ចាទិ. រូបាតិសយោ សុប្បហិដ្ឋិតបាទតាទិទ្វត្តិំសបុរិសលក្ខណេហិ សោភិតស្ស ចិត្តង្គុលិតាទិអសីតិអនុព្យញ្ជនេហិ ¶ អលង្កតស្ស ព្យាមប្បភាកេតុមាលាហិ ឧជ្ជលស្ស រូបកាយស្ស អាធិក្យំ យោ កោចិយេវ មនោគោចរភាវំ វិនា វចនវិសយាតិក្កន្តត្តា យោ កោចិយេវ. មនោហរា លោកស្ស ចិត្តំ ហរន្តី កន្តិ សោភា កាបិយេវ វចីវិសយាតិក្កន្តត្តា កាបិយេវ. វិលាសាតិសយោ វិសយភូតបិយភាវសង្ខាតស្ស គមនាទិវិលាសស្ស អាធិក្យម្បិ កោបិយេវ វុត្តការណេនេវកោបិយេវ. តតោ ពុទ្ធមហោទយោ ពុទ្ធស្ស មហាភិវុទ្ធិសង្ខាតោ ឧទយោ អហោ អច្ឆរិយោតិ. ឯត្ថ សព្ពនាមិកេន កិំ សទ្ទេន វត្តុមារទ្ធក្កមោ ន កត្ថចិ ភិន្នោតិ ភគ្គរីតិទោសោ នត្ថីតិ.

៨៩.

អព្យាមោហករំ ពន្ធំ, អព្យាកិណ្ណំ មនោហរំ;

អទូរបទវិន្យាសំ, បសំសន្តិ កវិស្សរា.

៨៩. ‘‘អព្យាមោហ’’ឥច្ចាទិ. នត្ថិ ទូរមេសន្តិ អទូរានិ, តានិយេវ បទានិ, តេសំ វិន្យាសោ យាថាវតោ ឋបនំ យស្ស តំ. តតោយេវ អព្យាកិណ្ណោ អសម្មិស្សោ ច. សោ អព្យាកិណ្ណតាយ ឯវ មនោហរោ ចាតិ អព្យាកិណ្ណំ មនោហរំ. តេនេវ ‘‘អយមេត្ថ អត្ថោ អយំ វា’’តិ ឯវំ ព្យាមោហំ ន ករោតីតិ អព្យាមោហករោ, តំ. បសាទាលង្ការាលង្កិតំ ពន្ធំ. កវីនំ ឥស្សរា បធានា. យេ កនិដ្ឋង្គុលិគណនានិដ្ឋា, តេ បសំសន្តិ ថុវន្តិ តាទិសពន្ធគុណស្សាតិសយបសំសារហភាវេន.

៨៩. ‘‘អព្យាមោហេ’’ច្ចាទិ. អទូរបទវិន្យាសំ នាមាទិបទានំ វោហារកាលេ អទូរសម្ពន្ធោ យថា សិយា, តថា បដិបាដិយា បទដ្ឋបនេន សមន្នាគតំ អព្យាកិណ្ណំ, តតោយេវ អញ្ញសម្ពន្ធីបទេហិ អសម្មិស្សំ មនោហរំ, តតោយេវ វិញ្ញូនំ ចិត្តមារាធេន្តំ អព្យាមោហករំ ‘‘ឥមស្សត្ថោ ឥមស្សត្ថោ ឯសោ ឯសោ វា’’តិ សំសយមនុប្បាទេន្តំ ពន្ធំ បសាទាលង្ការសំយុត្តំ ពន្ធនំ កវិស្សរា កវីនំ ¶ បធានា បណ្ឌិភជនា, កនិដ្ឋង្គុលិយា គណិតព្ពា អគ្គកវិនោតិ អធិប្បាយោ. បសំសន្តិ ថោមេន្តិ. ព្យាមោហំ ន ករោតីតិ អព្យាមោហករោ. វិ អាកិណ្ណោ ព្យាកិណ្ណោ, ន ព្យាកិណ្ណោ អព្យាកិណ្ណោ. នត្ថិ ទូរំ យេសំ, តានិយេវ បទានិ, តេសំ វិន្យាសោ ឋបនំ យស្ស ពន្ធស្សាតិ វិគ្គហោ.

យថា –

៩០.

នីលុប្បលាភំ នយនំ,

ពន្ធុករុចិរោ’ធរោ;

នាសា ហេមង្កុសោ តេន,

ជិនោយំ បិយទស្សនោ.

៩០. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ ‘‘នីលុប្បលាភ’’មិច្ចាទិ. យស្ស ជិនស្ស នយនំ នេត្តំ នីលុប្បលាភំ ឥន្ទីវរទ្វយនិភំ, អធរោ អធរោដ្ឋោ ពន្ធុកមិវ ពន្ធុកកុសុមមិវ រុចិរោ កន្តោ, នាសា នាសិកា សយំ ហេមង្កុសោ សុវណ្ណង្កុសោយេវ, តេន ការណេន អយំ ជិនោ បិយំ មធុរំ ទស្សនមស្សាតិ បិយទស្សនោ. ឦទិសោ ន ព្យាកិណ្ណទោសោ, អព្យាកិណ្ណោ បសាទោយេវាតិ.

៩០. ឥទានិ ព្យាកិណ្ណទោសបរិហារំ បរិហរតិ ‘‘នីលុប្បលិ’’ច្ចាទិនា. នយនំ យស្ស នេត្តយុគឡំ នីលុប្បលាភំ នីលុប្បលទលសទិសំ, អធរោ អធរោដ្ឋោ ពន្ធុករុចិរោ ពន្ធុកបុប្ផមិវ មនុញ្ញោ, នាសា នាសិកា ហេមង្កុសោ សុវណ្ណង្កុសោយេវ, តេន ការណេន អយំ ជិនោ បិយទស្សនោ មនុញ្ញទស្សនោ ហោតីតិ. ឯត្ថ បសាទាលង្ការេន យុត្តត្តា ន ព្យាកិណ្ណទោសោ. អាភាសទ្ទោ និភាសទ្ទោ វិយ ឥវត្ថោ. នោ ចេ, បភាបរិយាយោ វា ហោតិ. ពន្ធុកមិវ រុចិរោតិ ច, បិយំ ទស្សនំ យស្សេតិ ច វិគ្គហោ. ឥហ ទស្សនស្ស កត្តុភូតសាធុជនសម្ពន្ធត្តេបិ វិសយត្តេនេវ ¶ ជិនសម្ពន្ធោ ហោតីតិ អញ្ញបទត្ថេន តថាគតោ គហិតោតិ.

៩១.

សមតិក្កន្តគាម្មត្ត-កន្តវាចាភិសង្ខតំ;

ពន្ធនំ រសហេតុត្តា, គាម្មត្តំ អតិវត្តតិ.

៩១. ‘‘សមតិក្កន្តិ’’ច្ចាទិ. សម្មា អតិក្កន្តំ និគ្គតំ. គាម្មស្ស ភាវោ គាម្មត្តំ. យាសំ កន្តានំ មធុរានំ វាចានំ តាហិ អភិសង្ខតំ រចិតំ ពន្ធនំ រសស្ស មាធុរិយស្ស ហេតុត្តា ការណភាវេន គាម្មត្តំ យថាវុត្តំ អតិវត្តតិ អតិក្កមតិ.

៩១. ‘‘សមតិ’’ច្ចាទិ. សមតិក្កន្តគាម្មត្តកន្តវាចាភិសង្ខតំ វិសេសតោ អតិក្កន្តគាម្មភាវាហិ កន្តវាចាហិ រចិតំ ពន្ធនំ មុត្តកាទិពន្ធនំ រសហេតុត្តា បណ្ឌិតានំ បីតិរសស្ស ការណត្តា យថាវុត្តគាម្មទោសំ អតិវត្តតិ អតិក្កម្ម បវត្តតីតិ. សម្មា អតិក្កន្តំ គាម្មត្តំ យាសំ, តាហិយេវ កន្តវាចាហិ អភិសង្ខតន្តិ ច, រសស្ស ហេតុ, តស្ស ភាវោតិ ច វិគ្គហោ.

យថា –

៩២.

ទុនោតិ កាមចណ្ឌាលោ,

សោ មំ សទយ និទ្ទយោ;

ឦទិសំ ព្យសនាបន្នំ,

សុខីបិ កិមុបេក្ខសេ.

៩២. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ. កាមាតុរា កាចិ វនិតា អត្តនោ បិយំ បតិំ វិរវតិ ‘‘ទុនោតិ’’ច្ចាទិនា. ទយាយ សហ បវត្តីតិ សទយឥតិ អនុនយវសេន បិយស្ស អាមន្តនំ, សានុនយាមន្តនញ្ហិ តតោនុគ្គហាភិកង្ខាយមច្ចន្តមុចិតំ, សោ កាមោ កន្ទប្បោ ឯវ ចណ្ឌាលោ អកណ្ឌោ ¶ វា អសយ្ហោបតាបាវហត្តា. កាមេ ចណ្ឌាលត្តារោបនញ្ច ឧចិតមេវ យតោនេន កយិរមានមសហនមុបតាបមសហមានា តំ បរិភវន្តំ វិប្បលបតិ, និទ្ទយោ និក្ករុណោ, ឥទមបិ ឧចិតមុបតាបេ និក្ករុណានំ តាទិសី គតីតិ. មំ ទុនោតិ អធិកមុបតាបេតិ និទ្ទយត្តា, ន ភវន្តំ, តេនេវ ភវំ សុខី. ឥមិនា អញ្ញាសត្តតំ តស្ស ទីបេតិ. យទិ នាញ្ញាសត្តោសិ, នាហមេកាកិនី ភវាមិ. អសហាយានញ្ហិ បដិសត្តវោ ហោន្តិ. ឯកាកិត្តាយេវាហមប្បដិសរណត្តានេន ទុសាមីតិ [ទុញ្ញាមីតិ (?)] តវ កាមំ ត្វំ សុខី ហោសិ. សនាថានំ តាទិសី វុត្តីតិ ឯវំ សុខីបិ ត្វំ ឦទិសំ ព្យសនមាបន្នំ កិំ កស្មា ឧបេក្ខសេតិ. ឯវមយំ វង្កវុត្តិយា អត្តនោ, តំ វិសយមនុភវន្តស្ស ច វិមុខត្តំ និទស្សេតីតីទិសំ ន គាម្មំ.

៩២. គាម្មទោសបរិហារេ លក្ខិយំ ទស្សេតិ ‘‘ទុនោតិ’’ច្ចាទិ. កាមតណ្ហាភិភូតា អង្គនា អត្តនោ វល្លភំ និស្សាយ ឯវំ វិលបតិ ‘‘សទយ ហេ ការុណិក សោ កាមចណ្ឌាលោ សោ អនង្គនីចោ និទ្ទយោ និក្ការុណិកោ មំ ទុនោតិ បីឡេតិ, សុខីបិ មម វិយ អនាថភាវាភាវតោ សុខិតោបិ ត្វំ ឦទិសំ ព្យសនាបន្នំ ឯវំ កាមចណ្ឌាលេន អការុណេន កតអសយ្ហសន្តាបសង្ខាតព្យសនមនុប្បត្តំ មំ កិមុបេក្ខសេ កស្មា ឧទាសីនោសី’’តិ. អត្តនោ ទុក្ខាតុរត្តា ទុក្ខទូរីករណំ ការុណិកានំយេវ វិសយន្តិ ‘‘សទយេ’’តិ អនុនយវសេន អាមន្តនុចិតំ អត្តនោ ទុក្ខាតុរតំ បោសេតុំ បីឡាការកេ កាមេ ចណ្ឌាលត្តារោបនញ្ច និទ្ទយត្តកថនញ្ច ឧចិតមេវ អត្តនិ ឧបេក្ខកត្តា. សុខីបីតិ ឥមិនា តស្ស បរវិសយាសត្តតាយ អតិចារំ អព្ភុបគមេតិ. ឯវំ វង្កវុត្តិយា អត្តនោ វល្លភេ សានុរាគត្តញ្ច អត្តនិ តស្ស តទភាវត្តញ្ច ទស្សេតីតិ. ‘‘កញ្ញេ កាមយមានំ មំ, ន កាមយសិ កិំន្វិទ’’ន្តិ ឯត្ថ វិយ ឥហ គាម្មទោសោ នត្ថីតិ ¶ គាម្មទោសបរិហារមិទំ. កាមោយេវ ចណ្ឌាលោ កាមចណ្ឌាលោ, សហ ទយាយ យោ វត្តតីតិ ច, នត្ថិ ទយា អស្សេតិ ច, សុខមស្ស អត្ថីតិ ច វិគ្គហោ. អបិសទ្ទោ អក្ខមេ.

៩៣.

យតិហីនបរិហារោ, ន បុនេ’ទានិ នីយតេ;

យតោ ន សវនុព្ពេគំ, ហេដ្ឋា យេតំ វិចារិតំ.

៩៣. ‘‘យតិ’’ច្ចាទិ. វិចារិតន្តិ ‘‘តំ នមេ សិរសា ចាមី-ករវណ្ណំ តថាគត’’ន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា បកាសិតន្តិ អត្ថោ.

៩៣. ‘‘យតិហីនិ’’ច្ចាទិ. យតោ យស្មា សវនុព្ពេគំ ‘‘ទោសានមុទ្ទេសក្កមេន ទោសបរិហារក្កមោ ន វុត្តោ’’តិ ឯវំ វិញ្ញូនមុប្បជ្ជមានំ ឥមស្ស គន្ថស្ស សវនាសហនំ នត្ថិ, តតោ យតិហីនបរិហារោ យតិហីនទោសស្ស បរិហរណវសេន បវត្តមុទាហរណំ ឥទានិ បុន ន នីយតេ នាហរីយតេតិ. ឥមិនាធិគតមាទោ វុត្តត្ថមេវ សមត្ថេតិ. ហេដ្ឋា យេតំ វិចារិតន្តិ ឯវំ យតិហីនទោសបរិហរណំ ហេដ្ឋា អនន្តរបរិច្ឆេទេ វិចារិតំ ‘‘តំ នមេ សិរសា ចាមី-ករវណ្ណំ តថាគត’’ន្តិអាទិនា បកាសិតន្តិ. អាទោ យតិហីនទោសបាតុភាវេយេវ បរិហារក្កមស្សាបិ ទស្សិតត្តា ឥហាទស្សនេបិ គន្ថស្ស ឩនតា នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. យតិ ហីនា ឯត្ថេតិ ច, តស្ស បរិហារោតិ ច, សវនេ ឧព្ពេគន្តិ ច វិគ្គហោ.

កមច្ចុតស្ស យថា –

៩៤.

ឧទារចរិតោ’សិ ត្វំ, តេនេវា’រាធនា ត្វយិ;

ទេសំ វា ទេហិ គាមំ វា, ខេត្តំ វា មម សោភនំ.

៩៤. ‘‘ឧទារ’’ឥច្ចាទិ. ឧទារំ ឧទារត្តំ ចាគាតិសយសម្ពន្ធតោ ចរិតំ អតិគុណបវត្តិ យស្សាតិ វិគ្គហោ. ឯត្ថ ឧចិតត្តា ¶ ទេសាទីនំ យាចនក្កមស្ស កមច្ចុតស្ស បរិហារោយំ.

៩៤. ‘‘ឧទារិ’’ច្ចាទិ. ត្វំ បុញ្ញវន្ត ឧទារចរិតោសិ ចាគាតិសយយោគតោ វិសារទបវត្តិយុត្តោសិ, តេនេវ តេន ការណេនេវ អារាធនា មម យាចនា ត្វយិ ហោតិ. ទេសំ វាជនបទំ វា, នោ ចេ, គាមំ វា សំវសថំ វា, នោ ចេ, សោភនំ ខេត្តំ វា កេទារំ វា មម ទេហីតិ អនុបុព្ពំ ហីនបទត្ថយាចនា ទាយកស្ស ទានស្សាបិ យាចកស្ស ឥច្ឆិតត្ថបដិលាភស្សាបិ អនុរូបត្តា កមច្ចុតទោសមបនេតិ. ឧទារំ ចរិតំ អស្សាតិ វិគ្គហោ.

អតិវុត្តស្ស យថា –

៩៥.

មុនិន្ទចន្ទសម្ភូត-

យសោរាសិមរីចិនំ;

សកលោប្យ’យមាកាសោ,

នា’វកាសោ វិជម្ភនេ.

៩៥. ‘‘មុនិន្ទ’’ឥច្ចាទិ. មុនិន្ទោយេវ ចន្ទោ, តតោ សម្ភូតា បាតុភូតា, យសោរាសី ឯវ មរីចិយោ, តាសំ. អយំ សកលោ អាកាសោបិ គគនមេវ, ន តស្សេកោ បទេសោ. វិជម្ភនេ ព្យាបនេ នាវកាសោ តាទិសត្តា តាសំ មរីចិនន្តិ នាតិវុត្តំ.

៩៥. ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិ. មុនិន្ទចន្ទសម្ភូតយសោរាសិមរីចិនំ មុនិន្ទសង្ខាតចន្ទតោ បាតុភូតានំ កិត្តិសមូហសង្ខាតកិរណានំ វិជម្ភនេ ព្យាបនេ អយំ សកលោបិ អាកាសោ នាវកាសោ ន ឱកាសោ ហោតីតិ. ហេតុផលាទិឯកេកការណេនាបិ អប្បមេយ្យានំ សព្ពញ្ញុគុណានំ បវត្តិយា អប្បមេយ្យសាមញ្ញភូតាកាសស្ស និរវកាសស្ស ឥវ កថនមុចិតន្តិ អតិវុត្តទោសោ ឥហ ន ភវតិ. ចន្ទោ ឥវ ¶ ចន្ទោ, មុនិន្ទោ ឯវ ចន្ទោ, តតោ សម្ភូតានំយេវ យសានំ រាសី ច តា មរីចិយោ ចាតិ វិគ្គហោ.

៩៦.

វាក្យំ ព្យាបន្នចិត្តានំ, អបេតត្ថំ អនិន្ទិតំ;

តេនុ’ម្មត្តាទិកានំ តំ, វចនា’ញ្ញត្រ ទុស្សតិ.

៩៦. ‘‘វាក្យ’’មិច្ចាទិ. ព្យាបន្នំ នដ្ឋំ អយថាបវត្តំ ចិត្តំ យេសំ, តេសំ. វាក្យំ វាក្យលក្ខណោបេតំ. អបេតោ អបគតោ សុញ្ញោ អត្ថោ អភិធេយ្យំ សំវោហារិកំ យស្ស, តំ. អនិន្ទិតំ អហីឡិតំ. តេន យថាវុត្តេន ការណេន. តំ វាក្យំ ឧម្មត្តោ ធាតុក្ខោភាទិនា ខិត្តចិត្តោ, សោ អាទិ យេសំ ពាលាទីនំ តេសំ វចនា អសង្គតាយ វាចាយ អញ្ញត្រ អញ្ញស្មិំ អព្យាបន្នចិត្តវិសយេ ទុស្សតិ ទុដ្ឋំ ជាយតេ, ឧម្មត្តាទីនំយេវ តថាវិធាយ វាចាយ ឧចិតត្តាតិ.

៩៦. ‘‘វាក្យ’’មិច្ចាទិ. ព្យាបន្នចិត្តានំ វិរុទ្ធភាវមាបន្នចិត្តានំ វាក្យំ ស្យាទ្យន្តត្យាទ្យន្តបទសមុទាយរូបំ វាក្យំ អបេតត្ថំ អបគតសមុទាយត្ថំ អនិន្ទិតំ វិញ្ញូហិ គរហិតំ ន ហោតិ, តេន ការណេន ឧម្មត្តាទិកានំ ឧម្មត្តវេទនដ្ដាទីនំ វចនាញ្ញត្រ វចនំ វិនា អនុម្មត្តាទិវចនេ តំ សមុទាយត្ថសម្ពន្ធរហិតំ វចនំ ទុស្សតិ ទោសទុដ្ឋំ ហោតិ. ព្យាបន្នំ ចិត្តំ យេសន្តិ ច, អបេតោ អត្ថោ អស្សាតិ ច, ឧម្មត្តោ អាទិ យេសន្តិ ច វិគ្គហោ.

យថា –

៩៧.

សមុទ្ទោ បីយតេ សោ’យ-មហ’មជ្ជ ជរាតុរោ;

ឥមេ គជ្ជន្តិ ជីមូតា, សក្កស្សេ’រាវណោ បិយោ.

៩៧. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ ‘‘សមុទ្ទោ’’ឥច្ចាទិ. ន ហេត្ថ ‘‘សមុទ្ទោ បីយតេ’’ឥច្ចាទិនោ បទសមុទាយស្ស កោចិ ឯកោ អត្ថោ គយ្ហតិ, យោ សោ ពន្ធត្ថោ សិយា. អវយវត្ថា ¶ ឯវ តុ អយោសលាកាកប្បាបដិភន្តីតិ ឦទិសមបេតត្ថមនិន្ទិតំ វិញ្ញេយ្យំ ព្យាបន្នចិត្តានំ.

៩៧. ‘‘សមុទ្ទោ’’ច្ចាទិ. សោ អយំ សមុទ្ទោ បីយតេ យេន កេនចិ បីយតេ, អហំ អជ្ជ ជរាតុរោ ជររោគាភិភូតោ, ឥមេ ជីមូតា មេឃា គជ្ជន្តិ ថនយន្តិ. សក្កស្ស ឯរាវណោ បិយោតិ. ឥទំ និន្ទិតានិន្ទិតានំ ទ្វិន្នមុទាហរណំ. ឥទំ វាក្យំ អវយវត្ថមន្តរេន សមុទាយតោ គម្យមានត្ថស្សាភាវា អបេតត្ថំ នាម ហោតិ. ឦទិសំ វាក្យំ ឧម្មត្តកាទីហិ វុត្តមប្បីតិករំ ន ហោតិ, អញ្ញេហិ វុត្តំ បន កណ្ណេ អយោសលាកា វិយ អប្បីតិករំ. ជរាយ អាតុរោតិ វាក្យំ.

៩៨.

សុខុមាលាវិរោធិត្ត-ទិត្តភាវប្បភាវិតំ;

ពន្ធនំ ពន្ធផរុស-ទោសំ សំទូសយេយ្យ តំ.

៩៨. ‘‘សុខុមាលិ’’ច្ចាទិ. ន វិរុជ្ឈតិ សីលេនាតិ អវិរោធី, តស្ស ភាវោ អវិរោធិត្តំ. សុខុមាលស្ស អវិរោធិត្តំ យស្ស សោ ទិត្តភាវោ, តេន បភាវិតំ វឌ្ឍិតំ សំយុត្តំ តំ ពន្ធនំ ពន្ធផរុសទោសំ សំទូសយេយ្យ នាសយេតិ អត្ថោ.

៩៨. ‘‘សុខុមាលិ’’ច្ចាទិ. សុខុមាលាវិរោធិត្តទិត្តភាវប្បភាវិតំ ‘‘អនិដ្ឋុរក្ខរប្បាយេ’’ច្ចាទិនា វុច្ចមានសុខុមាលគុណស្ស អវិរុទ្ធភាវសមន្នាគតេន វណ្ណានំ អញ្ញមញ្ញសង្គភិលក្ខណេន ទិត្តភាវេន បិយភាវេន អនុព្រូហិតំ តំ ពន្ធនំ ពន្ធផរុសទោសំ ពន្ធផរុសសង្ខាតទោសំ សំទូសយេយ្យ នាសេយ្យ, តំ ពន្ធផរុសទោសន្តិ វា សម្ពន្ធោតិ. ន វិរុជ្ឈតិ សីលេនាតិ អវិរោធី, តស្ស ភាវោតិ ច, សុខុមាលស្ស អវិរោធិត្តំ យស្សាតិ ច, សោយេវ ទិត្តស្ស ភាវោតិ ច, តេន បភាវិតន្តិ ច វាក្យំ.

យថា –

៩៩.

បស្សន្តា ¶ រូបវិភវំ, សុណន្តា មធុរំ គិរំ;

ចរន្តិ សាធូ សម្ពុទ្ធ-កាលេ កេឡិបរម្មុខា.

៩៩. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ ‘‘បស្សន្តា’’ឥច្ចាទិ. កេឡិយា កីឡាយ បរម្មុខា វិគតច្ឆន្ទា ចរន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

៩៩. ‘‘បស្សន្តេ’’ច្ចាទិ. សាធូ សជ្ជនា សម្ពុទ្ធកាលេ សម្ពុទ្ធស្ស ធរមានកាលេ រូបវិភវំ តស្ស រូបសម្បត្តិំ បស្សន្តា ចក្ខុំ សន្តប្បេត្វា ឱលោកេន្តា មធុរំ គិរំ តស្សេវ ភគវតោ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ មធុរវចនំ សុណន្តា កេឡិបរម្មុខា កីឡាយ វិមុខា កីឡាភិរតិរហិតា ចរន្តិ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ. កេវលំ ផរុសសិថិលវណ្ណេហិ វិនា សុខុច្ចារណីយវណ្ណេហិ សម្ភូតសុខុមាលគុណាវិរោធអញ្ញមញ្ញសង្គតវណ្ណវិសទប្បវត្តគុណយុត្តត្តា ឯត្ថ ពន្ធផរុសទោសោ នត្ថិ. កេឡិយា បរានិ បរិវត្តិតានិ មុខានិ ឯតេសន្តិ វិគ្គហោ. ឯត្ថ កាលោតិ កិរិយា. សា ច អត្ថតោ តទាការប្បវត្តសម្ពន្ធោយេវ. លោកោ បន វិសុំ ឯកោ បទត្ថោយេវាតិ វោហរតិ. វាក្យទោសបរិហារោ.

វាក្យទោសបរិហារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វាក្យត្ថទោសបរិហារវណ្ណនា

អបក្កមស្ស យថា –

១០០.

ភាវនាទានសីលានិ, សម្មា សម្បាទិតានិ’ហ;

និព្ពានភោគសគ្គាទិ-សាធនានិ ន សំសយោ.

១០០. ‘‘ភាវនា’’ឥច្ចាទិ. ឯត្ថ ភាវនាទីនិ និទ្ទិសិត្វា យថាក្កមំ និព្ពានាទីនំ និទ្ទេសេន អបក្កមទោសោ បរិហដោ.

១០០. ‘‘ភាវនេ’’ច្ចាទិ. ¶ ឥហ មនុស្សលោកេ សម្មា សម្បាទិតានិ កម្មផលំ សទ្ទហិត្វា យថាវិធិ សម្បាទិតានិ អត្តនោ សន្តានេ បវត្តាបិតានិ ភាវនាទានសីលានិ និព្ពានភោគសគ្គាទិសាធនានិ យថាក្កមំ និព្ពានឧបភោគបរិភោគសម្បត្តិសគ្គុប្បត្តិអាទីនំ ហេតុភាវេន សាធកានិ ហោន្តិ, ឯត្ថ សាធនេ ន សំសយោ ហោតីតិ. ឥហ ភាវនាទយោ ឧទ្ទិសិត្វា ឧទ្ទេសក្កមំ អនតិក្កម្ម និព្ពានាទីនមនុទ្ទេសស្ស កតត្តា អបក្កមវាក្យត្ថទោសស្ស ឱកាសោ ន ហោតិ.

១០១.

ឧទ្ទិដ្ឋវិសយោ កោចិ [កោបិ (ក. សី.)], វិសេសោ តាទិសោ យទិ;

អនុទ្ទិដ្ឋេសុ [អនុទិដ្ឋេសុ (?)] នេវ’ត្ថិ, ទោសោ កមវិលង្ឃនេ.

១០១. ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋេ’’ច្ចាទិ. ឧទ្ទិដ្ឋា បឋមំ យុត្តា អត្ថា វិសយោ គោចរោ យស្ស ឧទ្ទេសានុទ្ទេសសម្ពន្ធវិជាននលក្ខណស្ស វិសេសស្ស សោ តាទិសោ កោចិ វិសេសោ អនុទ្ទិដ្ឋេសុ យថាក្កមមុទ្ទេសកមានមតិក្កមេន បុន អត្ថន្តរនិស្សយេន បរាមដ្ឋេសុ យទិ ភវេយ្យ, កមស្ស យថោទ្ទិដ្ឋេសុ អនុក្កមស្ស វិលង្ឃនេ អតិក្កមេ ទោសោ នេវត្ថិ.

១០១. ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋេ’’ច្ចាទិ. ឧទ្ទិដ្ឋវិសយោ បឋមំ បយុត្តត្ថវិសយោ តាទិសោ កោចិ វិសេសោ ឧទ្ទេសានុទ្ទេសានំ ‘‘ឥទមស្ស បុព្ពកថនំ, ឥទមស្ស បច្ឆាកថន’’ន្តិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញាបេក្ខលក្ខណសម្ពន្ធបរិជាននលក្ខណោ វិសេសោ អនុទ្ទិដ្ឋេសុ អត្ថន្តរំ និស្សាយ បុន វុត្តេសុ យទិ ‘‘ភវេយ្យា’’តិ សេសោ. កមវិលង្ឃនេ ឧទ្ទេសានុទ្ទេសានំ កមាតិក្កមេ ទោសោ សត្ថញ្ញូនំ សុតិកាលេ អសហនការណំ នេវត្ថីតិ. ឧទ្ទិដ្ឋា បឋមុច្ចារិតា អត្ថា វិសយោ គោចរោ អស្សេតិ ច, កមស្ស វិលង្ឃនន្តិ ច វាក្យំ.

យថា –

១០២.

កុសលាកុសលំ ¶ អព្យា-កត’មិច្ចេសុ បច្ឆិមំ;

អព្យាកតំ បាកទំ ន, បាកទំ បឋមទ្វយំ.

១០២. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ ‘‘កុសលេ’’ច្ចាទិ. កុសលំ កាមាវចរាទិកមេកវីសតិវិធំ, អកុសលញ្ច ទ្វាទសវិធំ, អព្យាកតំ វិបាកក្រិយាសង្ខាតមិតិ ឯតេសុ តីសុ បច្ឆិមំ អព្យាកតំ, បាកំ វិបាកំ ទទាតីតិ បាកទំ. នេតិ និបាតបទំ. បឋមទ្វយំ កុសលាកុសលំ បាកំ ទទាតីតិ បាកទន្តិ. ឯត្ថ អបាកទត្តំ អព្យាកតស្សេវ, បាកទត្តំ តេសមេវ ទ្វិន្នន្តិ វិសេសោ ទដ្ឋព្ពោ.

១០២. ‘‘កុសលេ’’ច្ចាទិ. កុសលំ កាមាវចរាទិឯកវីសតិកុសលញ្ច អកុសលំ ទ្វាទសវិធំ អកុសលញ្ច អព្យាកតំ វិបាកក្រិយារូបនិព្ពានវសេន ចតុព្ពិធមព្យាកតញ្ច ឥច្ចេសុ ឯវមេតេសុ តីសុ បច្ឆិមំ ឧទ្ទេសក្កមេន បច្ឆិមមព្យាកតំ បាកទំ ន វិបាកទាយកំ ន ហោតិ, បឋមទ្វយំ កុសលាកុសលំ បាកទំ យថាសកំ វិបាកទាយកំ ហោតីតិ. ‘‘យថាសង្ខ្យមនុទេសោ សមាន’’ន្តិ [បាណិនិ ១.៣.១០ សុត្តមិទំ. អនុទិស្សតេ ឥតិ អនុទេសោ, បច្ឆា ឧច្ចារិតោ ឥច្ចត្ថោ ‘‘សមានំ’’ឥតិ សម្ពន្ធេឆដ្ឋី (កត្វពោធិនី)] វុត្តត្តា ឧទ្ទិដ្ឋេហិ សមានមនុទ្ទិដ្ឋានមេវ សមសង្ខ្យាយ លព្ភមានត្តា សង្ខ្យាយានតិក្កមោ ហោតិ. ឯត្ថ បន កុសលាទិសភាវតោ តិវិធត្តេបិ វិបាកទានាទានវសេន ទុវិធកុសលាកុសលាទិវិសយភូតវិសេសស្ស បវត្តិយា វត្តិច្ឆាតោ បឋមំ វត្តព្ពតំ វិនា កមេន និស្សយនំ នាម នត្ថីតិ អបក្កមទោសោ ន ហោតីតិ.

១០៣.

សគុណានា’វិករណេ, ការណេ សតិ តាទិសេ;

ឱចិត្យហីនតាបត្តិ, នត្ថិ ភូតត្ថសំសិនោ.

១០៣. ‘‘សគុណាន’’មិច្ចាទិ. ¶ សោតូនំ អត្តត្ថនិប្ផាទនាទិកេ តាទិសេ ការណេ ហេតុម្ហិ សតិ ភូតំ យថាបវត្តំ អត្ថំ អត្តនោ ចរិតលក្ខណំ សំសិនោ វទន្តស្ស សស្ស អត្តនោ, សានំ វា គុណានំ អាវិករណេ អធិការវសេន ‘‘បូជនីយតរោ លោកេ’’ឥច្ចាទិកថនេ ឱចិក្យហីនតាយ អាបត្តិ បាបុណនំ សម្ភវោ នត្ថិ.

១០៣. ‘‘សគុណិ’’ច្ចាទិ. តាទិសេ ការណេ សតិ សោតូនំ អត្តត្ថនិប្ផាទនាទិកេ តាទិសេ ហេតុម្ហិ វិជ្ជមានេ ភូតត្ថសំសិនោ អត្តនិ វិជ្ជមានកាយាទិសំវរលក្ខណគុណសង្ខាតមត្ថំ ‘‘បូជនីយតរោ លោកេ អហមេកោ’’ឥច្ចាទិនា តាទិសាវសរេ វទន្តស្ស សគុណានំ សស្ស អត្តនោ, សានំ វា សកានំ គុណានំ អាវិករណេ បាកដីករណេ ឱចិត្យហីនតាបត្តិ ឱចិត្យហីនសង្ខាតទោសស្សាបត្តិ នត្ថីតិ. សសទ្ទស្ស អត្តអត្តនិយវាចកត្តា សស្ស អត្តនោ គុណា សេ ច តេ គុណា ចេតិ វា វិគ្គហោ. ភូតោយេវ អត្ថោ, តំ សំសតិ វទតិ សីលេនាតិ វិគ្គហោ.

១០៤.

ឱចិត្យំ នាម វិញ្ញេយ្យំ, លោកេ វិខ្យាតមាទរា;

តត្ថោ’បទេសបភវា, សុជនា កវិបុង្គវា.

១០៤. ‘‘ឱចិត្យ’’មិច្ចាទិ. លោកេ សត្តលោកេ វិខ្យាតំ បសិទ្ធំ អាពាលជនំ [អាពាលជនានំ (ក.)] យថាសកមនុរូបំ វិជាននតោ ឱចិត្យំ ឧចិតភាវោ នាមេតិ បសិទ្ធិយំ អាទរា អាទរេន ឧស្សាហេន តតោ បរមាទរណីយស្សាភាវតោ, ន ហិ អនុចិតំ កិញ្ចិ កេនាប្យាទរណីយំ សព្ពថា អនស្សាទនីយត្តា, វិញ្ញេយ្យំ ‘‘សោតូន’’ន្តិ សេសោ. តត្ថ តស្មិំ ឱចិត្យេ ឧបទេសស្ស បឋមុច្ចារណស្ស ឧគ្គណ្ហាបនវសេន បវត្តស្ស បភវា ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតា សុជនា សុដ្ឋុជនា កវិបុង្គវា ឧត្តមា, [កវិឧត្តមា (?)] កវិសេដ្ឋាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១០៤. ‘‘ឱចិត្យេ’’ច្ចាទិ. ¶ លោកេ សត្តលោកេ វិខ្យាតំ អាពាលបសិទ្ធំ ឱចិត្យំ នាម អាទរា គារវេន វិញ្ញេយ្យំ វិញ្ញូហិ ញាតព្ពំ ហោតិ, តត្ថ ឱចិត្យវិសយេ ឧបទេសបភវា បឋមុច្ចារណស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតា សុជនា សាធុជនភូតា កវិបុង្គវា ឧត្តមកវយោ ភវន្តីតិ, បសិទ្ធឱចិត្យបទេន យុត្តត្តា ឯត្ថ នាមសទ្ទោ បសិទ្ធិយំ. ឧបទេសស្ស បភវាតិ ច, បុមានោ ច តេ គាវោ ចេតិ ច, កវីនំ បុង្គវាតិ ច វាក្យំ.

១០៥.

វិញ្ញាតោចិត្យវិភវោ-

ចិត្យហីនំ បរិហរេ;

តតោ’ចិត្យស្ស សម្បោសេ,

រសបោសោ សិយា កតេ.

១០៥. ‘‘វិញ្ញាត’’មិច្ចាទិ. វិញ្ញាតោ អវពុទ្ធោ យថាវុត្តកវិវរបសាទា ឱចិត្យមេវ វិភវោ សម្បត្តិ យេន សោ ឱចិត្យហីនំ នាម ទូសនំ បរិហរេ បរិវជ្ជេយ្យ. តតោ តស្មា បរិហារតោ ហេតុតោ ឱចិត្យស្ស សម្បោសេ សុដ្ឋុ វឌ្ឍិភាវេ វឌ្ឍនេ កតេ រសស្ស អស្សាទិតព្ពតាសង្ខាតស្ស មាធុរិយស្ស សម្បោសោ សិយា ភវេយ្យ.

១០៥. ‘‘វិញ្ញាតេ’’ច្ចាទិ. វិញ្ញាតោចិត្យវិភវោ តាទិសកវីនមនុគ្គហេន វិញ្ញាតឱចិត្យសង្ខាតសម្បត្តិសមន្នាគតោ កវិ ឱចិត្យហីនំ នាម ទូសនំ បរិហរេ និរាករេយ្យ, តតោ ទោសបរិហារតោ ឱចិត្យស្ស សម្បោសេ ឧបព្រូហនេ កតេ សតិ រសបោសោ មាធុរិយសង្ខតស្ស អស្សាទេតព្ពស្ស បូរណំ សិយា ភវេយ្យាតិ. ឱចិត្យមេវ វិភវោតិ ច, វិញ្ញាតោ ឱចិត្យវិភវោ យេនេតិ ច, រសស្ស បោសោ បុដ្ឋភាវោ [វុទ្ធភាវោ (ក.)] បោសេតព្ពភាវោតិ ច វាក្យំ.

យថា –

១០៦.

យោ ¶ មារសេនមាសន្ន-មាសន្នវិជយុស្សវោ;

តិណាយបិ ន មញ្ញិត្ថ, សោ វោ ទេតុ ជយំ ជិនោ.

១០៦. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ ‘‘យោ’’ឥច្ចាទិ. វិជយោ បរាភិភវោ អាសន្នោ វិជយោ ឯវ ឧស្សវោ អព្ភុទយោ និប្បដិបក្ខា បវត្តិ យស្ស ឯទិសោ យោ អាសន្នំ អត្តនោ សមីបមុបគតំ មារសេនំ តិណាយបិ ន មញ្ញិត្ថ តិណម្បិ ន មញ្ញិត្ថ, តិណតោបិ ហីនំ មញ្ញិត្ថ, សោ ជិនោ មារជិ វោ តុម្ហាកំ ជយំ ទេតូតិ វិទធាតុ. ឯត្ថ ជយាសីសនា ‘‘ជិនោ’’តិ អច្ចន្តមុចិតំ, យោ អជិនិ បញ្ចមារេតិ ជិនោ បរាភិភវេករសោ, តស្ស បរេសំ វិជយប្បទានេ សាមត្ថិយេកយោគោ សិយាតិ. ‘‘មារសេនមាសន្នំ តិណាយបិ ន មញ្ញិត្ថា’’តិ ឥទំ បនេត្ថ អតិសមុចិតំ យតោ សមីបមុបគតម្បិ តាទិសំ មារសេនំ តិណតោបិ ហីនំ មញ្ញិ, តេនស្ស បរេសំ វិជយប្បទានេករសតា វិសេសតោ យុត្តាតិ.

១០៦. ឥហ សត្ថេ សព្ពត្ថ សង្ខេបក្កមមិច្ឆន្តោបិ អាចរិយោ ឱចិត្យំ នាម អាទរេន សគ្គរូហិ ឧគ្គណ្ហិត្វា បយុជ្ជិតព្ពមិច្ចេវំ វិត្ថារេន សិស្សេ អនុសាសិត្វា ឥទានិ ឱចិត្យហីនបរិហរណត្ថំ ‘‘យោ មារសេនមាសន្នេ’’ច្ចាទិនា លក្ខិយមុទាហរតិ. អាសន្នវិជយុស្សវោ អទូរសត្តុវិជយសង្ខាតឧស្សវោ, អថ វា អច្ចាសន្នបដិបក្ខវិរហប្បវត្តិសង្ខាតអភិវុទ្ធិយា សមន្នាគតោ យោ ជិនោ អាសន្នំ អនេកប្បការភិំសនករូបេន អត្តនោ សមីបមាគតំ មារសេនំ មារពលំ តិណាយបិ តិណលវំ កត្វាបិ ន មញ្ញិត្ថ សល្លក្ខណំ នាកាសិ, សោ ជិនោ សោ ជិតបញ្ចមារោ វោ តុម្ហាកំ ជយំ ទេតូតិ. ឯត្ថ យោ បញ្ចមារេ ជិតត្តា ជិនោ នាម ហោតិ, សោ បរាភិភវនេ អសហាយកិច្ចត្តា បរេសំ ជយទានេ សាមត្ថិយយុត្តោតិ ‘‘ជយំ ទេតូ’’តិ កតំ ជយាសីសនមតិឧចិតំ ¶ ហោតិ, ជយទានេ សាមត្ថិយស្សេវ បោសកត្តា. ‘‘មារសេនមាសន្នំ តិណាយបិ ន មញ្ញិត្ថា’’តិ ឥទំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ. ឯវំ អច្ចន្តឧចិតបយោគេន ឱចិត្យហីនទោសោ និរាកតោតិ. វិជយោ ឯវ ឧស្សវោ, អាសន្នោ វិជយុស្សវោ យស្សេតិ វិគ្គហោ.

១០៧.

អារទ្ធកត្តុកម្មាទិ-កមាតិក្កមលង្ឃនេ;

ភគ្គរីតិវិរោធោ’យំ, គតិំ ន ក្វាបិ វិន្ទតិ.

១០៧. ‘‘អារទ្ធ’’ឥច្ចាទិ. កត្តា ច កម្មញ្ច តានិ អាទីនិ យេសំ ករណាទីនំ អារទ្ធានិ វត្តុំ បដ្ឋបិតានិ កត្តុកម្មាទីនិ តេសំ កមោ តស្ស អតិក្កមោ បរិច្ចាគោ តស្ស លង្ឃនេ សតិ, វត្តុមារទ្ធកត្តុកម្មាទិកមានតិក្កមេតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ យថាវុត្តោ ភគ្គរីតិវិរោធោ ក្វាបិ កត្ថចិបិ ឋានេ គតិំ ន វិន្ទតិ បតិដ្ឋំ ន លភតេ.

១០៧. ‘‘អារទ្ធិ’’ច្ចាទិ. អារទ្ធកត្តុកម្មាទិកមាតិក្កមលង្ឃនេ វត្តុមារទ្ធកត្តុកម្មាទីនំ កមបរិច្ចាគស្សាតិក្កមេ អយំ យថាវុត្តភគ្គរីតិវិរោធោ ក្វាបិ កត្ថចិបិ ឋានេ គតិំ បតិដ្ឋំ ន វិន្ទតិ ន លភតេតិ. អារទ្ធានិ ច តានិ កត្តុកម្មាទីនិ យេសំ ករណាទីនំ តេសំ កមស្ស អតិក្កមោ តស្ស លង្ឃនន្តិ វិគ្គហោ.

យថា –

១០៨.

សុជនញ្ញាន’មិត្ថីនំ, វិស្សាសោ នោ’បបជ្ជតេ;

វិសស្ស សិង្គិនោ រោគ-នទីរាជកុលស្ស ច.

១០៩.

ភេសជ្ជេ វិហិតេ សុទ្ធ-ពុទ្ធាទិរតនត្តយេ;

បសាទ’មាចរេ និច្ចំ, សជ្ជនេ សគុណេបិ ច.

១០៨-១០៩. ឯត្ថ ច ‘‘សុជន’’មិច្ចាទិកេ ‘‘ភេសជ្ជេ’’ឥច្ចាទិកេ ច គាថាទ្វយេ ឆដ្ឋិយា, សត្តមិយា ច អបរិច្ចាគេន នាត្ថរីតិយា ភង្គោ, ចការស្សេកស្ស កតត្តា ន សទ្ទរីតិយា ¶ ភង្គោ. ពហូនមត្ថានញ្ហិ សមុច្ចយត្ថំ វាក្យេ ឯកោ វា ចការោ កាតព្ពោ បដិបទំ វា.

១០៨. ‘‘សុជនេ’’ច្ចាទិ. សុជនញ្ញានំ សជ្ជនេហិ អញ្ញេសំ ទុជ្ជនានញ្ច ឥត្ថីនញ្ច វិសស្ស ជីវិតហរណសមត្ថស្ស សិង្គិនោ វិសាណវតោ ច រោគនទីរាជកុលស្ស ច វិស្សាសោ សំសគ្គោ ន ឧបបជ្ជតេ កិញ្ចិកាលេ វិរុជ្ឈនតោ ន យុជ្ជតេតិ. ឯត្ថ អារទ្ធស្ស ឆដ្ឋុន្តក្កមស្ស សព្ពត្ថ អបរិច្ចាគតោ អត្ថរីតិភង្គោ ច, យុត្តដ្ឋានេ ឯកស្សេវ ចការស្ស យុត្តត្តា សទ្ទរីតិភង្គោ ច នត្ថិ. ចសទ្ទស្ស អនេកត្ថសមុច្ចយត្តា ‘‘សុជនញ្ញានញ្ចា’’តិអាទិម្ហិ វា, ឥហ វុត្តនិយាមេន អវសានេ វា, សព្ពត្ថ វា យោជនមរហតិ.

១០៩. ‘‘ភេសជ្ជេ’’ច្ចាទិគាថាយម្បិ ឯសេវ នយោ សត្តមីមត្តមេវ វិសេសោ. វិហិតេ បថ្យេ ភេសជ្ជេ ឱសធេ ច សុទ្ធពុទ្ធាទិរតនត្តយេ ច សជ្ជនេ សាធុជនេ ច អបិ បុនបិ សគុណេ វិជ្ជមានគុណេ ច បសាទំ អត្តនោ ចិត្តបសាទំ និច្ចំ សតតំ អាចរេ សប្បុរិសោ ករេយ្យ សេវេយ្យាតិ.

សសំសយស្ស យថា –

១១០.

មុនិន្ទចន្ទិមាលោក-

រសលោលវិលោចនោ;

ជនោ’វក្កន្តបន្ថោ’វ,

រំសិទស្សនបីណិតោ.

១១០. ‘‘មុនិន្ទេ’’ច្ចាទិ. ឯត្ថ រំសិសទ្ទោ សសំសយំ បរិហរតិ.

១១០. សសំសយបរិហារលក្ខិយភូតា ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិគាថា អនន្តរបរិច្ឆេទេ វុត្តត្ថាវ. រំសិសទ្ទោយេវ ហិ វិសេសោ, ឯត្ថ រំសិសទ្ទេន សុណន្តានំ ឧប្បជ្ជមានសំសយេន សសំសយភូតំ ពន្ធទោសមោហតីតិ.

១១១.

សំសយាយេវ ¶ យំ កិញ្ចិ, យទិ កីឡាទិហេតុនា;

បយុជ្ជតេ ន ទោសោ’វ, សសំសយសមប្បិតោ.

១១១. ‘‘សំសយេ’’ច្ចាទិ. កីឡាទីតិ អាទិសទ្ទេន អាកិណ្ណសម្មន្តនាទិំ សង្គណ្ហាតិ, កីឡាទិហេតុនា យំ កិញ្ចិ សំសយាយេវ យទិ បយុជ្ជតេតិ សម្ពន្ធោ.

១១១. ‘‘សំសយាយេវេ’’ច្ចាទិ. កីឡាទិហេតុនា កីឡាសម្ពាធសម្មន្តនាទិការណេន យំ កិញ្ចិ សំសយុប្បាទនសមត្ថំ យំ កិញ្ចិ បទំ សំសយាយ ឯវ សោតូនំ ឧប្បជ្ជមានសំសយត្ថមេវ យទិ បយុជ្ជតេ តស្មិំ ពន្ធនេ វត្តារេហិ បយុជ្ជតេ ចេ, សសំសយសមប្បិតោ សសំសយទោសសហិតោ ពន្ធោ ន ទោសោវ អទុដ្ឋោវាតិ. សសំសយេន សមប្បិតោតិ វិគ្គហោ.

យថា –

១១២.

យាតេ ទុតិយំនិលយំ, គុរុម្ហិ សកគេហតោ;

បាបុណេយ្យាម និយតំ, សុខ’មជ្ឈយនាទិនា.

១១២. ‘‘យាតេ’’ច្ចាទិ. គុរុម្ហិ អជ្ឈាបកេ សកគេហតោ អត្តនោ មូលនិលយតោ ទុតិយំ និលយំ ទុតិយំ ឃរំ យាតេ សតិ និយតមេកន្តមជ្ឈយនាទិនា សុខំ បាបុណេយ្យាមាតិ អយមនិច្ឆិតត្ថោ. គុរុម្ហិ សុរាចរិយេ [សុរច្ចាចរិយេ (ក.)] សកគេហតោ អត្តនោ ជាតរាសិតោ ទុតិយំ និលយំ ទុតិយំ រាសិំ យាតេ សតិ និយតមជ្ឈយនាទិនា សុខំ បាបុណេយ្យាមាតិ អយមេត្ថ ឥច្ឆិតត្ថោ.

១១២. ‘‘យាតេ’’ច្ចាទិ. គុរុម្ហិ អាចរិយេ សកគេហតោ អត្តនោ វាសាគារតោ ទុតិយំ និលយំ ទុតិយំ ឃរំយាតេ សតិ, អយមនិច្ឆិតត្ថោ. គុរុម្ហិ សុរាចរិយេ សកគេហតោ អត្តនោ ជាតរាសិតោ ទុតិយំ និលយំ ទុតិយំ ¶ រាសិំ យាតេ គតេ សតិ អនុកូលត្តា និយតមេកន្តេន អជ្ឈយនាទិនា ឧគ្គហណាទិនា សុខំ មានសិកសុខំ, នោ ចេ សុខការណំ គន្ថបរិសមត្តិំ បាបុណេយ្យាមាតិ. ឧភយបក្ខស្សាបិ អបរត្ថេ អត្ថោ សាធារណោ ហោតិ. ឯត្ថ អជ្ឈយនសទ្ទសន្និធានេន បយុត្តគុរុសទ្ទស្ស អាចរិយត្ថវាចកត្តេបិ ឥច្ឆិតត្ថគោបនត្ថំ បយុត្តត្តា អទុដ្ឋោតិ.

១១៣.

សុភគា ភគិនី សា’យំ, ឯតស្សិ’ច្ចេវមាទិកំ;

ន ‘‘គាម្ម’’មិតិ និទ្ទិដ្ឋំ, កវីហិ សកលេហិបិ.

១១៣. ‘‘សុភគា’’ឥច្ចាទិ. ឥច្ចេវមាទិកំ ភគិនីឥច្ចេវមាទិកំ.

១១៣. ‘‘សុភគេ’’ច្ចាទិ. ឯតស្ស បុរិសស្ស សា អយំ ភគិនី សុភគា សុន្ទរាតិ ឥច្ចេវមាទិកំ សកលេហិ កវីហិ អបិ ន គាម្មមិតិ គាម្មទោសេន ន ទុដ្ឋមិតិ និទ្ទិដ្ឋន្តិ. សុភំ សុន្ទរភាវំ គតាតិ ‘‘សុភគា’’តិ អគ្គហេត្វា ពហុព្ពីហិសមាសេ កតេ លព្ភមានត្ថស្ស អសព្ភភាវេបិ កវីនំ ចិត្តខេទំ ន ជនេតីតិ អធិប្បាយោ. ឥតិ ឯវំ អយំ បការោ អាទិ អស្ស ឦទិសស្ស វាក្យស្សាតិ វាក្យំ.

១១៤.

ទុដ្ឋាលង្ការវិគមេ, សោភនាលង្កតិក្កមោ;

អលង្ការបរិច្ឆេទេ, អាវិភាវំ គមិស្សតិ.

១១៤. ‘‘ទុដ្ឋ’’ឥច្ចាទិ. ទុដ្ឋាលង្ការស្ស ទោសទូសិតស្ស អលង្ការស្ស វិគមេ អបគមេ សតិ.

១១៤. ‘‘ទុដ្ឋិ’’ច្ចាទិ. ទុដ្ឋាលង្ការវិគមេ ទោសទុដ្ឋស្ស អលង្ការស្ស អបគមេ សតិ សោភនាលង្កតិក្កមោ បសត្ថានមលង្ការានំ បវត្តិអាការោ អលង្ការបរិច្ឆេទេ អលង្ការបកាសកត្តា តន្នាមកេ បរិច្ឆេទេ អាវិភាវំ បកាសត្តំ គមិស្សតិ បាបុណិស្សតីតិ. បរិច្ឆិជ្ជតីតិ បរិច្ឆេទោ. អលង្ការបកាសកត្តា តទត្ថេន អលង្ការោ ច សោ បរិច្ឆេទោ ចេតិ វិគ្គហោ.

១១៥.

ទោសេ ¶ បរីហរិតុមេស វរោ’បទេសោ,

សត្ថន្តរានុសរណេន កតោ មយេវំ;

វិញ្ញាយិ’មំ គុរុវរាន’ធិកប្បសាទា,

ទោសេ បរំ បរិហរេយ្យ យសោភិលាសី.

ឥតិ សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិបាទវិរចិតេ

សុពោធាលង្ការេ

ទោសបរិហារាវពោធោ នាម

ទុតិយោ បរិច្ឆេទោ.

១១៥. ‘‘ទោសេ’’ឥច្ចាទិ. ទោសេ យថាវុត្តេ បទទោសាទិកេ បរិហរិតុំ បរិច្ចជិតុំ ឯសោ វរោ ឧត្តមោ ឧបទេសោ សត្ថន្តរានំ ពហូនំ អនុសរណេន អនុគមេន [អនុបគមេន (ក.)] មយា ឯវំ កតោ និប្ផាទិតោ, ឥមំ ឧបទេសំ គុរុវរានំ អធិកប្បសាទា មហតា បសាទេន ន អប្បកេន, តថាវិធេន តាទិសស្ស មហតោ អត្ថស្ស អបសិជ្ឈនតោ, វិញ្ញាយ ជានិត្វា អាទរតោ ករេយ្យ ទោសេ យថាវុត្តេ ទោសេ យសោ បរិសុទ្ធពន្ធនំ ក្រិយាលក្ខណតោ ឯកន្តេន កិត្តិហេតុត្តា, តំសព្ភាវា កិត្តិ វា, តំ អភិលសតិ សីលេនេតិ យសោភិលាសី បរំ អច្ចន្តមេវ បរិហរេយ្យ ទូរតោ ករេយ្យ.

ឥតិ សុពោធាលង្ការេ មហាសាមិនាមិកាយំ ដីកាយំ

ទោសបរិហារាវពោធបរិច្ឆេទោ ទុតិយោ.

១១៥. ‘‘ទោសេ’’ច្ចាទិ. ទោសេ យថាវុត្តបទទោសាទិកេ បរិហរិតុមបនេតុំ វរោ ឧត្តមោ ឯសោ ឧបទេសោ សត្ថន្តរានុសរណេន ពហូនំ ពាហិរសត្ថានំ អនុស្សតិយា មយា ឯវំ អនន្តរុទ្ទិដ្ឋក្កមេន កតោ វិរចិតោ, ឥមំ ឧបទេសំ គុរុវរានំ អធិកប្បសាទា អធិកប្បសាទេន វិញ្ញាយ សភាវតោ ញត្វា យសោភិលាសី យសបដិលាភការណត្តា ¶ ការណេ ការិយោបចារេន ទោសាបគមេន បរិសុទ្ធពន្ធនំ វា តាទិសពន្ធនហេតុ ឧប្បជ្ជមានកិត្តិំ វា ឥច្ឆន្តោ បញ្ញវា ទោសេ យថាវុត្តទោសេ បរំ អតិសយេន បរិហរេយ្យ ទូរតោ ករេយ្យាតិ. ឯត្ថ បុព្ពទ្ធេន ទោសបរិហារបរិច្ឆេទស្ស បសត្ថភាវោ ទស្សិតោ, អបរទ្ធេន សិស្សជនានុសាសនំ ទស្សិតំ ហោតិ. តថា បុព្ពទ្ធេន ករុណាបុព្ពង្គមបញ្ញាកិច្ចំ ទស្សិតំ, អបរទ្ធេន បញ្ញាបុព្ពង្គមករុណាកិច្ចំ ទស្សិតំ. តថា បុព្ពទ្ធេន អត្តហិតសម្បត្តិ, អបរទ្ធេន បរហិតសម្បត្តិ ទស្សិតាតិ. ឯវមនេកាការទីបិកាយ ឥមាយ គាថាយ បរិច្ឆេទំ និគមេតិ. អញ្ញេ សត្ថា សត្ថន្តរា, អន្តរសទ្ទោ ហិ អញ្ញសទ្ទបរិយាយោ. យថា ‘‘គាមន្តរំ ន គច្ឆេយ្យា’’តិ. យសំ អភិលសតិ សីលេនាតិ វាក្យំ.

ឥតិ សុពោធាលង្ការនិស្សយេ

ទុតិយោ បរិច្ឆេទោ.

៣. គុណាវពោធបរិច្ឆេទ

អនុសន្ធិវណ្ណនា

១១៦.

សម្ភវន្តិ គុណា យស្មា,

ទោសានេ’វ’មតិក្កមេ;

ទស្សេស្សំ តេ តតោ ទានិ,

សទ្ទេ សម្ភូសយន្តិ យេ.

១១៦. ឯវំ ទោសបរិហារោបទេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទោសបរិហារា សមុបគតគុណំ ឧបទស្សិតុមធិការំ វិរចយន្តោ អាហ ‘‘សម្ភវន្តិ’’ឥច្ចាទិ. ទោសានំ យថាវុត្តានំ បទទោសាទីនំ ឯវំ យថាវុត្តនយេន អតិក្កមេ សតិ គុណា ធម្មា ¶ សទ្ទាលង្ការសភាវា បសាទាទយោ យស្មា ការណា សម្ភវន្តិ សិជ្ឈន្តិ, តញ្ច ‘‘បសាទោ កិលិដ្ឋាទីនំ វជ្ជនា សម្ភវតី’’ត្យាទិនា យថាយោគំ វិញ្ញេយ្យំ, តតោ តស្មា ការណា យេ គុណា សទ្ទេ សម្ភូសយន្តិ អលង្ករោន្តិ, តេ សទ្ទាលង្ការសង្ខាតេ គុណេ ឥទានិ ទស្សេស្សំ ឧបទិសិស្សាមិ.

១១៦. ឯវំ ទោសបរិហារបវេសោបាយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យថាវុត្តទោសានំ បរិហារេន ‘‘ពន្ធនិស្សិតគុណា ឯតេ’’តិ ទស្សេតុំ បុព្ពាបរបរិច្ឆេទានំ សម្ពន្ធំ ឃដេន្តោ ‘‘សម្ភវន្តិ’’ច្ចាទិគាថមាហ. ទោសានំ និទ្ទិដ្ឋបទទោសាទីនំ ឯវំ អនន្តរបរិច្ឆេទេ និទ្ទិដ្ឋក្កមេន អតិក្កមេ សតិ គុណា បសាទាទិសទ្ទាលង្ការសង្ខាតា បសាទាទយោ សទ្ទធម្មា យស្មា សម្ភវន្តិ, តតោ យេ សទ្ទធម្មា សទ្ទេ សម្ភូសយន្តិ សជ្ជន្តិ, តេ សទ្ទធម្មេ ទស្សេស្សំ បកាសិស្សាមីតិ. ឯត្ថ កិលិដ្ឋទោសព្យាកិណ្ណទោសបរិហារេហិ បសាទាលង្ការោ សិជ្ឈតិ, សេសាបិ យថាលាភតោ ញាតព្ពា.

សទ្ទាលង្ការឧទ្ទេសវណ្ណនា

១១៧.

បសាទោ’ជោ មធុរតា,

សមតា សុខុមាលតា;

សិលេសោ’ទារតា កន្តិ,

អត្ថព្យត្តិសមាធយោ.

១១៧. ឥទានិ តេ វិភជតិ ‘‘បសាទោ’’ឥច្ចាទិនា បសត្ថិ បសាទោ បកាសត្ថតា, ឱជោ សមាសវុត្តិពាហុល្លំ អត្ថបារិណត្យញ្ច, មធុរតា សទ្ទានំ រសវន្តតា, សមតា បជ្ជាបេក្ខាយ ចតុន្នំ បាទានមេកជាតិយសម្ពន្ធតា, គជ្ជាបេក្ខាយ តុ បទានំ, សុខុមាលតា អផរុសក្ខរពាហុល្លំ, សិលេសនំ សិលេសោ ពន្ធគារវំ, ឧទារតា ឧក្កំសតា កេនចិ អត្ថេន សនាថតា វិសិដ្ឋវិសេសនយុត្តតា ច, កន្តិ សព្ពលោកមនោហរតា, អត្ថព្យត្តិ សិទ្ធេន ¶ ញាយេន វា អភិធេយ្យស្ស គហណំ, សមាធិ លោកប្បតីត្យនុសារិអមុខ្យត្ថតា, តេសុ ឱជឧទារតា សទ្ទត្ថគុណា, សមាធិ អត្ថគុណោ, អត្ថានុគាមិត្តា ឯត្ថ សទ្ទានំ, អញ្ញេ តុ សទ្ទគុណាវ.

១១៧. ឥទានិ ‘‘បសាទោជោ’’ឥច្ចាទិនា តេ សទ្ទាលង្ការេ កមេន វិភជិតុំ ឧទ្ទិសតិ. បសាទោ បសន្នផឡិកាវលិ អត្តនិ អាវុនិតរត្តកម្ពលសុត្តមិវ សទ្ទានំ អត្ថស្ស បសាទនសង្ខាតោ បសាទាលង្ការោ ច, ឱជោ សមាសវុត្តិពាហុល្យអត្ថបារិណត្យសង្ខតោ សទ្ទត្ថានំ គុណោ ច, មធុរតា សទ្ទានំ រសវន្តភាវសង្ខាតកណ្ណមធុរតា ច, សមតា បជ្ជេ បាទស្ស សុតិតោ សទិសតា ច, គជ្ជេ បទានំ តថេវ សទិសតាតិ ឯវំ បាទានំ បទានញ្ច តុល្យគុណតា ច, សុខុមាលតា វណ្ណានំ អតិផរុសអតិសិថិលភាវំ វិនា សមប្បមាណមុទុគុណោ ច, សិលេសោ ឋានករណាទិសម្ភូតសភាគវណ្ណសុតីហិ អច្ឆិទ្ទគុរុគុណោ ច, ឧទារតា ឧក្កដ្ឋេន កេនចិ អត្ថេន ពន្ធស្ស សជ្ជិតភាវោ ច, វិសិដ្ឋវិសេសនបទេន យុត្តតា ច, កន្តិ សព្ពេសំ បិយគុណតា ច, អត្ថព្យត្តិ ឥច្ឆិតត្ថស្ស សិទ្ធេន វា ន្យាយេន វា សុបាកដភាវោ ច, សមាធយោ លោកប្បតីតិអនតិក្កន្តអញ្ញធម្មារោបនេន អមុខ្យត្ថតា ចាតិ ឥមេ សទ្ទត្ថគុណា ទស ហោន្តិ. ‘‘សមាធយោ’’តិ តស្សេវ ពហុត្តំ ទីបេតិ, ឥមេសុ ទសសុ ឱជោទារតាតិ ទ្វេ សទ្ទត្ថគុណា, សមាធិ អត្ថគុណោ បរិយាយេន តទត្ថជោតកសទ្ទគុណោបិ, សេសា សត្ត សទ្ទគុណា ឯវ, ឯតេ សព្ពេបិ អលង្ករោន្តិ ពន្ធមនេនាតិ វាក្យេន អលង្ការា នាម.

សទ្ទាលង្ការបយោជនវណ្ណនា

១១៨.

គុណេហេ’តេហិ សម្បន្នោ, ពន្ធោ កវិមនោហរោ;

សម្បាទយតិ កត្តូនំ, កិត្តិមច្ចន្តនិម្មលំ.

១១៨. ‘‘គុណេហិ’’ច្ចាទិ. ¶ ឯតេហិយេវ វុត្តេហិ ទសហិ គុណេហិ ធម្មេហិ សទ្ទាលង្ការសព្ភាវេហិ សម្បន្នោ យុត្តោ សមិទ្ធោ វា កវីនំ មនោ ហរតិ សវសេ វត្តេតីតិ កវិមនោហរោ កវិហទយហិលាទការី ពន្ធោ កត្តូនំ ពន្ធន្តានំ កវីនំ អច្ចន្តនិម្មលំ អតិសយបរិសុទ្ធំ អគុណលេសេនាប’នាលិម្បត្តា កិត្តិំ គុណឃោសំ សម្បាទយតិ និប្ផាទេតិ.

១១៨. ‘‘គុណេ’’ច្ចាទិ. ឯតេហិ គុណេហិ ឥមេហិ សទ្ទាលង្ការសង្ខាតទសវិធសទ្ទធម្មេហិ សម្បន្នោ សមន្នាគតោ សមិទ្ធោ វា ពន្ធោ បជ្ជាទិពន្ធោ កវិមនោហរោ អត្តនោ និរវជ្ជត្តា កវីនំ ចិត្តំ បីណេន្តោ កត្តូនំ រចយន្តានំ អច្ចន្តនិម្មលំ អប្បកទោសេនាបិ អសម្មិស្សត្តា អតិបរិសុទ្ធំ កិត្តិំ ពន្ធនវិសយភូតយសោរាសិំ សម្បាទយតិ និប្ផាទេតីតិ. ឥមិនា ការណេន ពន្ធស្ស យថាវុត្តទសវិធគុណបរិគ្គហោ សឧស្សាហំ កាតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. មនោ ហរតីតិ មនោហរោ, កវីនំ មនោហរោ កវិមនោហរោតិ វិគ្គហោ.

សទ្ទាលង្ការនិទ្ទេសវណ្ណនា

១១៩.

អទូរាហិតសម្ពន្ធ-សុភគា យា បទាវលិ;

សុបសិទ្ធាភិធេយ្យា’យំ, បសាទំ ជនយេ យថា.

១១៩. ឥទានិ យថោទ្ទេសានមេសំ និទ្ទេសំ សោទាហរណំ ករោន្តោ អាហ ‘‘អទូរ’’ឥច្ចាទិ. អទូរេ អាសន្នេ អទូរេន វា អទូរាហិតក្រិយាកត្តុកម្មាទិបទវសេន អាហិតោ ឋបិតោ កតោ សម្ពន្ធោ អន្វយោ, តេន សុភគា មនោហរា សុបសិទ្ធោ សុប្បកាសោ សុគម្មោ អភិធេយ្យោ អត្ថោ យស្សា សាតិ តថា, ន តុ ភាវត្ថោ តស្ស សភាវគម្ភីរត្តា. វុត្តញ្ហិ –

‘‘កវីន’ធិប្បាយ’មសទ្ទគោចរំ,

¶ បទេ ផុរន្តំ មុទុកម្ហិ កេវលំ;

វិសន្តិ ភាវាវគមា កតស្សមា,

បកាសយន្ត្យា’កតិយោ តុ តាទិសា’’តិ.

តាទិសា យា បទាវលិ បទបន្តិ អយំ បសាទំ តន្នាមកំ គុណំ ជនយេ ឧប្បាទយតិ. យថាតិ តមុទាហរតិ.

១១៩. ឥទានិ ឧទ្ទេសក្កមេន ឯតេសំ សទ្ទាលង្ការាទីនំ និទ្ទេសំ សោទាហរណំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អទូរាហិតេ’’ច្ចាទិ. អទូរេ អាសន្នបទេសេ តទុបចារេន អាសន្នេ វា អាហិតោ ក្រិយាយ, លទ្ធក្រិយាយោគកត្តុកម្មាទិបទានំ វសេន ច កតោ, នោ ចេ វិន្យាសវសេន ឋបិតោ វា សម្ពន្ធោ ឥច្ឆិតត្ថបតីតិក្កមេន អញ្ញមញ្ញាបេក្ខលក្ខណក្រិយាការកយោគោ តេន សុភគា មនោហរា, សុបសិទ្ធោ បសិទ្ធត្ថវិសយេ សទ្ទបយោគតោ អតិបាកដោ អភិធេយ្យោ សទ្ទត្ថោ យស្សា សា អយំ បទាវលិ បទបន្តិ បសាទំ បសាទនាមកំ គុណំ ជនយេ ឧប្បាទយតិ. យថាតិ លក្ខិយំ ទស្សេតិ. អទូរេ អាហិតោតិ វា, ឧបចរិតត្តា អទូរោ ច សោ អាហិតោ ចាតិ វា, សោ ច សោ សម្ពន្ធោ ចេតិ ច, តេន សុភគាតិ ច, សុ អតិសយេន បសិទ្ធោតិ ច, សោ អភិធេយ្យោ អស្សេតិ ច វាក្យំ. ឯត្ថ សុបសិទ្ធោ នាម សទ្ទត្ថោ, អធិប្បាយត្ថោ បន បកតិគម្ភីរោ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘កវីន’ធិប្បាយ’មសទ្ទគោចរំ,

បទេ ផុរន្តំ មុទុកម្ហិ កេវលំ;

វិសន្តិ ភាវាវគមា កតស្សមា,

បកាសយន្ត្យា’កតិយោ តុ តាទិសា’’តិ.

តស្សត្ថោ – អសទ្ទគោចរំ សទ្ទស្ស អវិសយំ ហុត្វា មុទុកម្ហិ បទេ កេវលំ វិសុំ ផុរន្តំ ចាបេន្តំ កវីនធិប្បាយំ កវីនមជ្ឈាសយំ ¶ កតស្សមា សទ្ទត្ថវិសយេ កតបរិចយា បណ្ឌិតា ភាវាវគមា បទត្ថាវពោធេន វិសន្តិ បវិសន្តិ, តាទិសា អាកតិយោ តុ សទ្ទសទ្ទត្ថានំ អាការា បកាសយន្តិ អធិប្បាយត្ថំ ជោតេន្តីតិ.

១២០.

អលង្ករោន្តា វទនំ, មុនិនោ’ធររំសិយោ;

សោភន្តេ’រុណរំសី’វ, សម្បតន្តា’ម្ពុជោទរេ.

១២០. ‘‘អលង្ករោន្តា’’ឥច្ចាទិ. មុនិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វទនំ សភាវមធុរបកតិមុខំ អលង្ករោន្តា សជ្ជន្តា សោភយមានា អធរានំ រំសិយោ សុបក្កពិម្ពផលោបមឱដ្ឋយុគឡវិនិស្សដពហុតរកន្តិច្ឆិតាភា មុនិនោតិ វិញ្ញាយតិ សុតត្តា. អម្ពុជោទរេ តា កាលោបនតបុប្ផកាសរមណីយេ បទុមព្ភន្តរេ សម្បតន្តា បវត្តមានា អរុណរំសីវ ពាលសូរិយរំសិយោ វិយ សោភន្តេ វិរាជន្តិ.

១២០. ‘‘អលង្ករោន្តេ’’ច្ចាទិ. មុនិនោ វទនំ បកតិសុន្ទរមុខំ អលង្ករោន្តា សជ្ជន្តា អធររំសិយោ តស្សេវ មុនិនោ ឱដ្ឋទ្វយតោ និក្ខន្តកន្តិសមូហា អម្ពុជោទរេ វិកសនានុរូបកាលាភិមុខេ បទុមគព្ភេ ឧបឌ្ឍវិកសិតេតិ វុត្តំ ហោតិ. សម្បតន្តា បវត្តមានា អរុណរំសី ឥវ ពាលសូរិយរំសីវ សោភន្តេ ទិព្ពន្តីតិ. ឯត្ថ អទូរសម្ពន្ធំ បសិទ្ធត្ថញ្ច និស្សាយ បសាទគុណោ បាកដោ. អធររំសីនំ មុនិសម្ពន្ធោ សុតានុមិតសម្ពន្ធេសុ សុតសម្ពន្ធស្ស ពលវត្តា [សុតានុមិតេសុ សុតសម្ពន្ធោ ពលវា (បរិភាសេន្ទុសេរេ ១១២)], កាកក្ខិគោឡកនយេន វា លព្ភតីតិ. អធរេ រំសីតិ ច, អម្ពុជស្ស ឧទរន្តិ ច វាក្យំ.

១២១.

ឱជោ សមាសពាហុល្យ-

មេសោ គជ្ជស្ស ជីវិតំ;

បជ្ជេប្យ’នាកុលោ សោ’យំ,

កន្តោ កាមីយតេ យថា.

១២១. ‘‘ឱជោ’’ឥច្ចាទិ. ¶ សមាសស្ស ឯកត្ថវុត្តិយា ពាហុល្យំ ភិយ្យោភាវោ ឥត្យនុវទិត្វា បុន ឱជោ វិធីយតេ, ឯសោ ឱជោ សមាសពាហុល្លលក្ខណោ គជ្ជស្ស វុត្តិរូបស្ស ជីវិតំ ហទយំ សារំ តប្បធានត្តា គជ្ជស្ស, ន បជ្ជស្ស, សោយំ ឱជោ អនាកុលោ អគហនោ អតោយេវ កន្តោ ហទយង្គមោ, បជ្ជេបិ ន កេវលំ គជ្ជេ កាមីយតេ បយុជ្ជតេ. យថេត្យុទាហរតិ.

១២១. ឥទានិ ឱជគុណំ ទស្សេតិ ‘‘ឱជោ’’ច្ចាទិនា. ឱជោ នាម សមាសពាហុល្យំ ភិន្នត្ថេសុ បវត្តសទ្ទានំ ឯកត្ថបវត្តិលក្ខណស្ស សមាសស្ស ពហុលតា, ឯសោ ឱជោ គជ្ជស្ស គជ្ជពន្ធស្ស ជីវិតំ ហទយំ, ជីវិតសីសេន ហទយសង្ខតំ ចិត្តំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សោ អយំ ឱជោ អនាកុលោ និព្យាកុលោ កន្តោ តតោយេវ វិញ្ញូនំ បិយភូតោ បជ្ជេបិ បជ្ជពន្ធេបិ កាមីយតេ កវីហិ បយុជ្ជតេតិ. ពហុលស្ស ភាវោ ពាហុល្យំ, សមាសស្ស ពាហុល្យន្តិ វិគ្គហោ. គជ្ជពន្ធាធិការស្សាភាវា បជ្ជវិសយស្ស ឱជគុណស្ស លក្ខិយំ ទស្សេតិ ‘‘យថេ’’ច្ចាទិនា.

១២២.

មុនិន្ទមន្ទសញ្ជាត-ហាសចន្ទនលិម្បិតា;

បល្លវា ធវលា តស្សេ-វេកោនា’ធរបល្លវោ.

១២២. ‘‘មុនិន្ទ’’ឥច្ចាទិ. មុនិន្ទស្ស មន្ទំ ឦសកំ សញ្ជាតោ បវត្តោ តំសភាវត្តា ភគវតោ ហាសស្ស [យសស្ស (ក.)] ហាសោ ហសិតំ សោវ ចន្ទនមិវ ចន្ទនំ ធវលត្តរូបត្តា, តេន លិម្បិតា ឧបទេហិតា បល្លវា សព្ពានិ កិលសយានិ ‘‘ឥទមេវេ’’តិ និយមាភាវតោ, ធវលា បកតិវណ្ណបរិច្ចាគេន សុក្កា អហេសុំ គាហាបិតត្តា សគុណស្ស តាទិសវិសិដ្ឋស្ស បដិលាភតោ, ឯវំ សន្តេបិ តស្ស មុនិន្ទស្សេវ ឯកោ អញ្ញស្ស តាទិសស្សាភាវា អធរបល្លវោ ន ធវលោ ¶ ធវលោ នាហោសិ. អច្ចាសន្នទេសិយោបិ ពហុមន្តព្ពោ’យ’មស្សានុភាវោតិ.

‘‘បេមាវពន្ធហទយេ សទយេ ជិនស្មិំ,

តស្មិំ នុ កិំ កុមតយោ ភវថ’ប្បសន្នា;

កិំ តេន វោ ន វិហិតំ ហិត’មុគ្គទុគ្គ-

សំសារសាគរសមុត្តរណាវសានំ’’.

ឥច្ចបរមុទាហរណំ. ឯវមេតាទិសោ អនាកុលោ កន្តោ ឱជោ ជានិតព្ពោតិ. ននុ ច យ-តសទ្ទានំ និច្ចោ សម្ពន្ធោ, តស្មា កថំ ‘‘តស្សេវេកោ នាធរបល្លវោ’’តិ ឯត្ថ យសទ្ទាភាវោតិ? សច្ចំ, កិន្តុ បក្កន្តវិសយោ, តថា បសិទ្ធវិសយោ, អនុភូតវិសយោ ច តសទ្ទោ យសទ្ទំ នាបេក្ខតេ. យថា –

‘‘សវាសនេ កិលេសេ សោ, ឯកោ សព្ពេ និឃាតិយ;

អហុ សុសុទ្ធសន្តានោ, បូជានញ្ច សទារហោ’’.

ឥច្ចាទិ. ឯត្ថ ពុទ្ធោ ‘‘ពុទ្ធានុស្សតិមាទិតោ’’តិ បក្កន្តោ.

បសិទ្ធវិសយោ យថា –

‘‘អគ្គិំ បក្ខន្ទ’ អថ វា, ‘បព្ពតគ្គា បតេ’តិ វា;

យទិ វក្ខតិ កត្តព្ពំ, ញាតការីហិ សោ ជិនោ’’.

ឥច្ចាទិ.

អនុភូតវិសយោ យថា –

‘‘អតីតំ នានុសោចាមិ, នប្បជប្បាម’នាគតំ;

បច្ចុប្បន្នេន យាបេមិ, តេន វណ្ណោ បសីទតិ’’.

ឥច្ចាទិ.

យសទ្ទោ តុត្តរវាក្យដ្ឋោ បុព្ពវាក្យេ តសទ្ទមេវ គមយតិ. យថា –

‘‘ពោធិំ ¶ នមាមិ នតិភាជនមច្ចុឡារំ,

បុញ្ញាករំ ភុវនមណ្ឌលសោត្ថិភូតំ;

យោ ចក្ខុសោតសតិគោចរតំ សមេតោ,

ទោសារិទប្បមថនេ’ករសោ ពុធានំ’’.

ឥច្ចាទិ.

បុព្ពវាក្យោបាត្តោ តុ យសទ្ទោ ឧត្តរវាក្យេតសទ្ទោបាទានំ វិនា សាកង្ខេ វាក្យស្ស ឩនត្តំ ជនេតិ. ឯត្ថ បក្កន្តវិសយោ តសទ្ទោ.

១២២. មុនិន្ទស្ស មន្ទំ ឦសកំ សញ្ជាតោ បវត្តោ ហាសោយេវ សិតំ ចន្ទនចុណ្ណមិវ តេន លិម្បិតា អាលេបិតា បល្លវា រុក្ខលតាទីនំ បកតិរត្តានិ កិសលយានិ ធវលា សគុណបរិច្ចាគេន សេតា អហេសុំ, តថាបិ តស្សេវ តថាគតស្ស ឯកោ អតុលោ អសហាយោ វា អធរបល្លវោ ទន្តាវរណសង្ខាតបល្លវោ ន រំសិសំសដ្ឋោបិ សមីបដ្ឋោបិ ធវលោ សេតោ នាហោសិ. ឯវមេត្ថ អគហនសមាសពាហុល្យំ ទីបិតំ ហោតិ.

‘‘បេមាវពន្ធហទយេ សទយេ ជិនស្មិំ,

តស្មិំ នុ កិំ កុមតយោ ភវថ’ប្បសន្នា;

កិំ តេន វោ ន វិហិតំ ហិត’មុគ្គទុគ្គ-

សំសារសាគរសមុត្តរណាវសាន’’ន្តិ.

អបរមុទាហរណំ. តស្សត្ថោ – កុមតយោ ហេ អញ្ញាណា! បេមាវពន្ធហទយេ សព្ពេសុ តុម្ហេសុ និច្ចំ បវត្តិតទឡ្ហបេមានុពន្ធចិត្តេ សទយេ តតោយេវ ទយាសហិតេ តស្មិំ ជិនស្មិំ វិសយភូតេ កិំ នុ កស្មា អប្បសន្នា ភវថ, តថា ហិ វោ តុម្ហាកំ តេន ជិនេន ឧគ្គោ ទារុណោ ច, ទុគ្គោ គន្តុមសក្កុណេយ្យោ ច, សោយេវ សំសារសាគរោ តស្ស សមុត្តរណំ បរិយន្តប្បត្តិយេវ អវសានំ យស្ស តំ ន វិហិតំ អកតំ ហិតំ វុទ្ធិ នាម កិំ ហោតិ, ន ¶ ហោតេវ. ឯត្ថាបិ សមាសស្ស បាកដត្តា ឱជោ គុណោ កន្តោ ហោតីតិ.

ននុ យ-តសទ្ទានំ និច្ចសម្ពន្ធោតិ កថំ ‘‘តស្សេវេកោ’’តិ ច ‘‘តស្មិំ នុ កិំ កុមតយោ’’តិ ច ឥច្ចាទីសុ ហេដ្ឋា វុត្តយសទ្ទោ នត្ថីតិ? សច្ចំ, តថាបិ បក្កន្តត្ថវិសយោ, បសិទ្ធត្ថវិសយោ, អនុភូតត្ថវិសយោ វា តសទ្ទោ យសទ្ទំ នាបេក្ខតិ. តថា ហិ –

‘‘សវាសនេ កិលេសេ សោ, ឯកោ សព្ពេ និឃាតិយ;

អហុ សុសុទ្ធសន្តានោ, បូជានញ្ច សទារហោ’’តិ.

ឯវមាទីសុ ‘‘សោ’’តិ និទ្ទិដ្ឋតសទ្ទោ ‘‘ពុទ្ធានុស្សតិមាទិតោ’’តិ ឯត្ថ អតីតេន ពុទ្ធសទ្ទេន វចនីយវិសយោ ហោតិ.

‘‘អគ្គិំ បក្ខន្ទ’ អថវា, ‘បព្ពតគ្គា បតេ’តិ វា;

យទិ វក្ខតិ កត្តព្ពំ, ញាតការីហិ សោ ជិនោ’’តិ.

ឯវមាទីសុ តសទ្ទោ ញាតការីហិ កត្តព្ពត្តា បសិទ្ធពុទ្ធបទត្ថវិសយោ.

‘‘អតីតំ នានុសោចាមិ, នប្បជប្បាម’នាគតំ;

បច្ចុប្បន្នេន យាបេមិ, តេន វណ្ណោ បសីទតី’’តិ.

ឯវមាទីសុ តសទ្ទោ អននុសោចននប្បជប្បនយាបនសង្ខាតវិជាននវសេន អនុភូតត្ថវិសយោ, តស្មា តីសុបិ ឋានេសុ តសទ្ទោ យសទ្ទំ នាបេក្ខតេ. ឯត្ថ បន បក្កន្តវិសយោ តសទ្ទោ អធិប្បេតោ. អបិច ឧត្តរវាក្យេ ឋិតោ យសទ្ទោ បុព្ពវាក្យេ តសទ្ទេ អសតិបិ តមេវ ទីបេតិ. តថា ហិ –

ពោធិំ នមាមិ នតិភាជនមច្ចុឡារំ,

បុញ្ញាករំ ភុវនមណ្ឌលសោត្ថិភូតំ;

យោ ចក្ខុសោតសតិគោចរតំ សមេតោ,

ទោសារិទប្បមថនេ’ករសោ ពុធានន្តិ.

យោ ¶ ពុធានំ ចក្ខុសោតសតីនំ គោចរតំ វិសយភាវំ សមេតោ បត្តោ, តេសំយេវ ទោសារីនំ កិលេសបច្ចត្ថិកានំ ទប្បមថនេ ទប្បមទ្ទនេ ឯករសោ បធានកិច្ចោ សមិទ្ធិវន្តោ វា ហោតិ, តំ ពោធិំ នមាមីតិ សម្ពន្ធោ. បុព្ពវាក្យេ បយោជិតោ យសទ្ទោ ឧត្តរវាក្យេ តសទ្ទោបាទានេ អសតិ សំសយមុប្បាទយមានោ វាក្យស្ស ឩនត្តំ ករោតិ. ឧទាហរណំ បន បាកដំ.

១២៣.

បទាភិធេយ្យវិសយំ,

សមាសព្យាសសម្ភវំ;

យំ បារិណត្យំ ហោតិ’ហ,

សោបិ ឱជោវ តំ យថា.

១២៣. ‘‘បទិ’’ច្ចាទិ. បទស្ស អភិធេយ្យោ អត្ថោ សោ វិសយោ យស្ស. យត្ថ បចុរសទ្ទាភិធេយ្យោ អត្ថោ សំខិត្តបទេហិ វុច្ចតេ, សោ សមាសោ. យត្ថប្បកេហិ បទេហិ អភិធេយ្យត្ថោ បចុរបទេហិ វុច្ចតេ, សោ ព្យាសោ. តតោ សមាសព្យាសតោ សម្ភវោ យស្ស. តំ តថាវិធំ យំ បារិណត្យំ បរិណតភាវោ ហោតីតិ អនុវទិត្វា សោបិ ឥហ សសត្ថេ ឱជោវាតិ វិធីយតេ. តំ យថេត្យុភយម្បិ ឧទាហរតិ.

១២៣. ‘‘បទេ’’ច្ចាទិ. បទានំ ពហូនំ អប្បកានំ វា បទានំ អភិធេយ្យវិសយំ វិត្ថារសំខិត្តត្ថវិសយវន្តំ សមាសព្យាសសម្ភវំ យថាក្កមំ សង្ខេបវិត្ថារទ្វយេន និប្ផន្នំ និប្ផត្តិវន្តំ វា យំ បារិណត្យំ កត្តូនំ គន្ថវិសយេ បរិណតិប្បកាសកោ យោ សទ្ទធម្មោ អត្ថធម្មោ ហោតិ, សទ្ទគុណោ អត្ថគុណោតិ វុត្តំ ហោតិ, សោបិ ឥហ សុពោធាលង្ការេ ឱជោ នាម សទ្ទគុណោ អត្ថគុណោ. តំ យថាតិ ទ្វីសុ លក្ខិយំ ទស្សេតិ, បទានំ អភិធេយ្យោ វិសយោ យស្ស បារិណត្យស្សេតិ ច, សមាសោ ច ព្យាសោ ចាតិ ច, តតោ សម្ភវន្តិ ច, តតោ សម្ភវោ អស្សាតិ ច, បរិណតស្ស ¶ កត្តុនោ គន្ថស្ស ឯវ វា ភាវោតិ ច វិគ្គហោ. កត្តុ បារិណត្យបក្ខេ តប្បកាសកគន្ថស្ស តទត្ថេន បារិណត្យំ សិទ្ធំ.

១២៤.

ជោតយិត្វាន សទ្ធម្មំ,

សន្តារេត្វា សទេវកេ;

ជលិត្វា អគ្គិខន្ធោ’វ,

និព្ពុតោ សោ សសាវកោ.

១២៤. ‘‘ជោតយិត្វានេ’’ច្ចាទិ. ឥមិនា ហេដ្ឋា បចុរបទាភិហិតោ ពុទ្ធវំសោ សង្ខេបរូបេន វុត្តោ.

១២៤. ‘‘ជោតយិ’’ច្ចាទិ. សោ តថាគតោ សទ្ធម្មំ សបរិយត្តិកំ នវលោកុត្តរសទ្ធម្មំ ជោតយិត្វាន ញាណាលោកេន ឱភាសេត្វា សទេវកេ សត្តេ សន្តារេត្វា សំសារសាគរបរិយន្តមុបនេត្វា អគ្គិខន្ធោវ មហាតេជេន អគ្គិក្ខន្ធោ វិយ ជលិត្វា អនញ្ញសាធារណរូបកាយសម្បត្តិយា បជ្ជលិត្វា អន្តេ សសាវកោ សាវកេហិ សហ និព្ពុតោ ខន្ធបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោតិ. ឥមិនា សកលពុទ្ធវំសេ ពហូហិ បទេហិ វុត្តត្ថោ សង្ខេបក្កមេន វុត្តោ. សតំ ធម្មោ, សន្តោ សំវិជ្ជមានោ វា ធម្មោតិ ច, សហ ទេវេហិ វត្តមានាតិ ច, សហ សាវកេហិ វត្តមានោតិ ច វិគ្គហោ.

១២៥.

មត្ថកដ្ឋី មតស្សាបិ, រជោភាវំ វជន្តុ មេ;

យតោ បុញ្ញេន តេ សេន្តិ [សេន្តុ (ក.)], ជេនបាទម្ពុជទ្វយេ.

១២៥. ‘‘មត្ថកដ្ឋី’’ឥច្ចាទិ. មតស្សាបិ មរណមាបន្នស្សាបិ មេ មត្ថកេ មុទ្ធនិ អដ្ឋី រជោភាវំ ធូលិត្តំ វជន្តុ បាបុណន្តុ. កស្មាតិ ចេ? យតោ យស្មា ការណា បុញ្ញេន កុសលេន កម្មេន ហេតុនា តេ រជា ជិនស្ស ឥមេ ជេនា, បាទា, តេយេវ អម្ពុជានិវ អម្ពុជានិ, តេសំ ទ្វយេ ¶ សេន្តិ បវត្តន្តិ, តថា ហោតុ វា មា វា, បណតិគេធេនេវ វទតិ. ឯត្ថ ‘‘កថមហំ ភគវតោ បាទេ និច្ចំ សិរសា បណមាមី’’ត្យធិប្បាយោ វិត្ថារេន វុត្តោ.

១២៥. ‘‘មត្ថកិ’’ច្ចាទិ, មតស្សាបិ មេ មយ្ហំ មត្ថកដ្ឋី មុទ្ធនិ អដ្ឋីនិ រជោភាវំ អតិសុខុមរជត្តំ វជន្តុ បាបុណន្តុ. កស្មា អាសីសនំ ករោតីតិ ចេ? យតោ យស្មា ការណា បុញ្ញេន មយ្ហំ តថាវិធេន កុសលកម្មេន ហេតុនា តេ រជា ជេនបាទម្ពុជទ្វយេ ជិនបដិពទ្ធចរណបទុមយុគឡេ សេន្តិ បវត្តន្តិ, ពុទ្ធស្ស សិរិបាទេ កិញ្ចិបិ រជោជល្លំ ន ឧបលិម្បតេវ, តថាបិ វន្ទនាភិលាសេន ឯវំ វុត្តំ. ឯត្ថ ‘‘កថមហំ ភគវតោ សិរិបាទេ មុទ្ធនា និច្ចំ បណមាមី’’ត្យភិលាសោ វិត្ថារេន វុត្តោ. មត្ថកេ អដ្ឋីតិ ច, រជសោ ភាវោតិ ច, ជិនស្ស ឥមេតិ ច, ជេនា ច តេ បាទា ចេតិ ច, តេយេវ អម្ពុជានីតិ ច, តេសំ ទ្វយន្តិ ច វិគ្គហោ.

១២៦.

ឥច្ចត្រ និច្ចំបណតិ-គេធោ សាធុ បទិស្សតិ;

ជាយតេ’យំ គុណោ តិក្ខ-បញ្ញាន’មភិយោគតោ.

១២៦. ព្យាសត្តមេវស្ស វិវរតិ ‘‘ឥច្ចត្រិ’’ច្ចាទិនា. ឥច្ចេវំ អត្រ គាថាយំ បណតិយំ បណាមេ គេធោ អធិកច្ឆន្ទោ សាធុ សុន្ទរំ បទិស្សតិ វិញ្ញាយតេ, អយំ យថាវុត្តោ ឱជោ គុណោ បរិណតភាវសង្ខាតោ តិក្ខបញ្ញានំ សាតិសយមតីនំ ឯវំ សន្តេបិ អភិយោគតោ បុនប្បុនប្បវត្តិតបរិចយពលេន ជាយតេ ឧប្បជ្ជតិ.

១២៦. ឥទានិ សំខិត្តស្សត្ថស្ស វិត្ថារេន បកាសិតភាវំ ‘‘ឥច្ចត្រ’’ឥច្ចាទិនា និទ្ទិសតិ. ឥតិ ឥមិនា អនន្តរគាថាយំ វុត្តក្កមេន អត្រ ឥមិស្សំ គាថាយំ និច្ចំបណតិគេធោ និរន្តរបណាមេ អធិកកត្តុកាមតាកុសលច្ឆន្ទោ សាធុ វិភូតោ វិភូតំ វា បទិស្សតិ បញ្ញាយតិ, អយំ ¶ គុណោ យថាវុត្តោ អយំ បរិណតភាវសង្ខាតោ ឱជោ នាម សទ្ទត្ថគុណោ តិក្ខបញ្ញានំ សុខុមពុទ្ធិមន្តានំ អភិយោគតោ គន្ថវិសយភូតេន និរន្តរាភ្យាសេនេវ ជាយតេ សិជ្ឈតិ, វត្តុ បារិណត្យេនេវ ភវនតោ យេសំ កេសញ្ចិ យេន កេនចិ បការេន ន សិជ្ឈតីតិ. និច្ចំ បវត្តា បណតីតិ ច, តស្សំ គេធោតិ ច, តិក្ខា បញ្ញា យេសន្តិ ច, អភិ បុនប្បុនំ យោគោ យុញ្ជនន្តិ ច វិគ្គហោ.

១២៧.

មធុរត្តំ បទាសត្តិ-រនុប្បាសវសា ទ្វិធា;

សិយា សមសុតិ បុព្ពា, វណ្ណាវុត្តិ បរោ យថា.

១២៧. មាធុរិយមវធារយមាហ ‘‘មធុរត្ត’’មិច្ចាទិ. សវនីយត្តេន មនោហរត្តំ មធុរត្តំ. តំ បទានិ វាក្យាលង្ការានិ សមានានិ ឧត្តរុត្តរេហិ, តេសំ អាសត្តិ ឋានាទិនាយថាកថញ្ចិ សមសុតីនំ អាសន្នតា បទាសត្តិ, បឋមប្បយុត្តស្សក្ខរស្ស បច្ឆា បាសោ បក្ខេបោ អនុប្បាសោ, បទាសត្តិ ច អនុប្បាសោ ច, តេសំ វសេន ទ្វិធា ហោតិ. ‘‘កីទិសា តេ’’តិ អាហ ‘‘សិយា’’តិអាទិ. បុព្ពា បឋមាភិហិតា បទាសត្តិ សមា យេន កេនចិ ឋានមត្តាសំយោគាទិនា បទន្តរេន សុតិ វណ្ណោ យស្សា សា សិយា ភវេយ្យ, បរោ បច្ឆិមោ អនុប្បាសោ តុ វណ្ណស្ស សរព្យញ្ជនលក្ខណស្ស អាវុត្តិ បុនប្បុនុច្ចារណំ សិយាតិ. ឯវំ កត្ថចិ ពន្ធេ សមានបទាសត្តិ កត្ថចិ អនុប្បាសោ កត្ថចិ តទុភយំ, ទ្វយេន រហិតោ វិរសោ ពន្ធោ នស្សាទីយតេ កវីហិ, តាទិសំ មធុរត្តំ ទុវិធំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, សិលេសសមតាន្វិតន្តុច្ចន្តមេវ រមណីយំ សិយាតិ លក្ខណំ ទស្សេត្វា ‘‘យថេ’’តិ លក្ខិយមុភយត្ថោទាហរតិ ‘‘យទេ’’ច្ចាទិនា, ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិនា ច.

១២៧. ឥទានិ មធុរគុណំ ទស្សេតិ ‘‘មធុរិ’’ច្ចាទិនា. មធុរត្តំ សវនីយភាវតោ មនោហរត្តំ មធុរគុណំ, បទានំ វាក្យាវយវសង្ខាតានំ ស្យាទ្យន្តាទីនំ ឧបរូបរិបទេហិ សមានានំ ¶ អាសត្តិ ឋានករណាទិនា យេន កេនចិ បការេន អញ្ញមញ្ញំ អាសន្នតា, អនុប្បាសោ បុព្ពុច្ចារិតវណ្ណានំ បុន បក្ខិបនញ្ចាតិ ទ្វិន្នំ វសា វិភាគេន ទ្វិធា ហោតិ. តត្ថ បុព្ពា បទាសត្តិ សមសុតិ សិយា, បុព្ពាបរវណ្ណានំ ឋានមត្តាករណាទីហិ អាសន្នសុតិសង្ខតវណ្ណវុត្តិ ហោតិ, បរោ អនុប្បាសោ បន វណ្ណាវុត្តិ សរព្យញ្ជនសភាវានំ បុព្ពុច្ចារិតវណ្ណានំ បុនប្បុនុច្ចារណំ សិយាតិ. យថាតិ ទ្វីសុ ឧទាហរណមាទិសតិ. ឯវំ កត្ថចិ ពន្ធេ បទាសត្តិ កត្ថចិ អនុប្បាសោ កត្ថចិ តទុភយំ, ទ្វីហិ វិនិមុត្តោ បន ពន្ធោ វិញ្ញូហិ អស្សាទនីយោ ន ហោតិ. ឧបរិ វក្ខមានាហិ សិលេសសមតាហិ យុត្តំ មធុរត្តំ បន វិសេសតោ អស្សាទនីយំ ហោតីតិ. មធុរស្ស ពន្ធស្ស ភាវោតិ ច, បទានំ អាសត្តីតិ ច, អនុ បច្ឆា បាសោ បក្ខេបោតិ ច, បទាសត្តិ ច អនុប្បាសោ ចាតិ ច, តេសំ វសោ ភេទោតិ ច, សមា សុតិ វណ្ណោ យស្សាតិ ច, វណ្ណស្ស អាវុត្តីតិ ច វិគ្គហោ.

១២៨.

យទា ឯសោ’ភិសម្ពោធិំ,

សម្បត្តោ មុនិបុង្គវោ;

តទា បភុតិ ធម្មស្ស,

លោកេ ជាតោ មហុស្សវោ.

១២៨. ឯសោ មុនិបុង្គវោ យទា យតោ បភុតិ អភិសម្ពោធិំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ សម្បត្តោ សមធិគតោ, តទា បភុតិ តតោ អារព្ភ ធម្មស្ស ចតុសតិបដ្ឋានាទិភេទស្ស សត្តតិំសពោធិបក្ខិយសង្ខាតស្ស មហុស្សវោ មហន្តោ អព្ភុទយោ និប្បដិបក្ខា បវត្តិ លោកេ តិវិធេ ជាតោ អហោសីតិ. ឥហ ក្វចិ ទីឃតាកតំ សទិសត្តំ, ក្វចិ ឋានកតំ, ក្វចិ សំយោគកតំ, ក្វចិ អញ្ញថា, តេនាហ ‘‘សិយា សមសុតិ បុព្ពា’’តិ.

១២៨. ‘‘យទិ’’ច្ចាទិ. ¶ ឯសោ មុនិបុង្គវោ យទា អភិសម្ពោធិំ សព្ពញ្ញុតំ សម្បត្តោ សសន្តានេ ឧប្បាទនវសេន សម្បាបុណិ, តទា បភុតិ តតោ បដ្ឋាយ ធម្មស្ស កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានាទិបភេទស្ស សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មស្ស មហុស្សវោ មហាភិវុទ្ធិ លោកេ កាមាទិលោកត្តយេ ជាតោតិ. ឥហ ‘‘យទា ឯសោ’’តិ ទីឃកាលវសេន អាសន្នតា, ‘‘យ ឯ’’តិ ឋានវសេន អាសន្នតា, ‘‘អភិសម្ពោធិំ សម្បត្តោ’’តិ សំយោគវសេន អាសន្នតា, ‘‘ភិ ធិ’’ន្តិ ធនិតតោ អាសន្នតាតិ ឥច្ចាទិនា បទាសត្តិ ទដ្ឋព្ពា. អភិសម្ពុជ្ឈតិ ឯតាយាតិ ច, បុមា ច សោ គោចេតិ ច, មុនីនំ បុង្គវោតិ ច, មហន្តោ ច សោ ឧស្សវោ ចាតិ ច វិគ្គហោ.

១២៩.

មុនិន្ទមន្ទហាសា តេ, កុន្ទសន្ទោហវិព្ភមា;

ទិសន្ត’មនុធាវន្តិ, ហសន្តា ចន្ទកន្តិយោ.

១២៩. កុន្ទានំ កុសុមានំ សន្ទោហោ សមូហោ, តស្ស វិព្ភមោ យេសំ តេ, មុនិន្ទស្ស មន្ទហាសា មនុញ្ញា ហសិតានិ ចន្ទស្ស កន្តិយោ សោភាយោ ហសន្តា វិឌម្ពយន្តា ទិសន្តមនុធាវន្តិ អនុវិចរន្តិ. ឥច្ចត្រ នការសហិតស្ស ទការស្ស, តការស្ស ចានុវត្តនំ.

‘‘ឥន្ទនីលទលទ្វន្ទ-សុន្ទរំ សិរិមន្ទិរំ;

មុនិន្ទនយនទ្វន្ទំ, វិន្ទតិ’ន្ទីវរជ្ជុតិំ’’.

ឥច្ចបរមុទាហរណំ.

១២៩. ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិ. កុន្ទសន្ទោហវិព្ភមា សុបុប្ផិតកុន្ទកុសុមរាសិសទិសលីលាវន្តា តេ មុនិន្ទមន្ទហាសា ពុទ្ធស្ស មនុញ្ញា ហសិតា ចន្ទកន្តិយោ និម្មលចន្ទកិរណេ ហសន្តា និន្ទន្តា ទិសន្តំ តំ តំ ទិសំ, ទិសាបរិយន្តំ វា អនុធាវន្តិ វិធាវន្តីតិ. ឯត្ថ នការសហិតទការស្ស, នការសហិតតការស្ស ច អាវុត្តិ ទដ្ឋព្ពា. មន្ទា ច តេ ហាសា ចេតិ ¶ ច, មុនិន្ទស្ស មន្ទហាសាតិ ច, កុន្ទានំ សន្ទោហោតិ ច, តស្ស វិព្ភមោ យេសន្តិ ច, ទិសាយេវ ទិសន្តំ, ទិសានំ វា អន្តន្តិ ច វិគ្គហោ.

‘‘ឥន្ទនីលទលទ្វន្ទ-សុន្ទរំ សិរិមន្ទិរំ;

មុនិន្ទនយនទ្វន្ទំ, វិន្ទតិ’ន្ទីវរជ្ជុតិ’’ន្តិ.

ឥទម្បិ នការសហិតទការវណ្ណាវុត្តិយា អបរមុទាហរណំ.

តត្ថ ឥន្ទនីលទលទ្វន្ទសុន្ទរំ ឥន្ទនីលមណិសកលិកាយុគឡមិវ មនោហរំ សិរិមន្ទិរំ តតោយេវ សោភាយ និវាសដ្ឋានភូតំ មុនិន្ទនយនទ្វន្ទំ ឥន្ទីវរជ្ជុតិំ នីលុប្បលកន្តិំ វិន្ទតិ អនុភោតិ, ឥន្ទីវរជ្ជុតិសមានាតិ អធិប្បាយោ.

១៣០.

សព្ពកោមលវណ្ណេហិ, នា’នុប្បាសោ បសំសិយោ;

យថា’យំ មាលតីមាលា, លិនលោលាលិមាលិនី.

១៣០. យេហិ កេហិចិ អាវុត្តិតោ អនុប្បាសោតិ ចេ? នេត្យាហ ‘‘សព្ព’’ឥច្ចាទិ. សព្ពេហិ កោមលេហិ សុកុមារេហិ វណ្ណេហិ អក្ខរេហិ អនុប្បាសោ ន បសំសិយោ សិលាឃនីយោ ន ហោតិ សិលេសវិរោធិត្តា. ‘‘យថេ’’តិ តំ ឧទាហរតិ. អយំ មាលតីមាលា ជាតិកុសុមទាមំ លិនានំ ព្យាធិតានំ លោលានំ ¶ កុសុមរសារព្ភ លោលុបានំ អលីនំ ភមរានំ មាលា បន្តិ សា អស្សា អត្ថីតិ លិនលោលាលិមាលិនី.

១៣០. វុត្តានុប្បាសោបិ សព្ពកោមលវណ្ណេហិ វិរចិតោ ន បសំសិយោតិ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពកោមលវណ្ណេហី’’តិអាទិមាហ. សព្ពកោមលវណ្ណេហិ សព្ពេហិ សុកុមារក្ខរេហិ កតោ អនុប្បាសោ វណ្ណាវុត្តិលក្ខណោ ន បសំសិយោ សិលេសាលង្ការវិរុទ្ធត្តា បសត្ថោ ន ហោតិ. ‘‘យថា’’តិ តមុទាហរតិ. អយំ មាលតីមាលា ឯសា ជាតិសុមនមាលិកា លិនានំ ព្យាវដានំ បតន្តានំ លោលានំ គន្ធលុទ្ធានំ អលីនំ ភមរានំ មាលិនី បន្តិយុត្តាតិ. ឯត្ថ លការស្សេវ បុនប្បុនប្បយោគេន កោមលវណ្ណាវុត្តិ. មាលតីនំ មាលាតិ ច, លោលា ច តេ អលយោ ចាតិ ច, លិនា ច តេ លោលាលយោ ចាតិ ច, តេសំ មាលាតិ ច, សា អស្ស អត្ថីតិ ច វិគ្គហោ.

១៣១.

មុទូហិ វា កេវលេហិ,

កេវលេហិ ផុដេហិ វា;

មិស្សេហិ វា តិធា ហោតិ,

វណ្ណេហិ សមតា យថា.

១៣១. សមតំ សម្ភាវេតិ ‘‘មុទូហិ’’ច្ចាទិនា. កេវលេហិ កេវលផុដាទិភាវាបវត្តេហិ សកលេហិ មុទូហិ ចតូសុបិ បាទេសុ សជាតិយេហិ អសិថិលកោមលេហិ វា កការាទីហិ វា សិថិលកោមលស្ស សិលេសបដិបក្ខត្តា កេវលេហិ ផុដេហិ វា អធិមត្តសុតីហិ ភការាទីហិ [រាគាទីហិ (ក.)] វា អកិច្ឆវចនីយេ កិច្ឆវចនីយស្ស សុខុមាលវិបរិយយត្តា មិស្សេហិ វា មជ្ឈិមសុតីហិ មុទុភូតសំសដ្ឋេហិ វា វណ្ណេហិ អក្ខរេហិ ករណភូតេហិ សមតា តិធា ហោតិ គជ្ជេ បជ្ជេ វា. ‘‘យថេ’’តិ តិវិធមុទាហរតិ.

១៣១. ឥទានិ សមតំ វិភាវេតុំ ‘‘មុទូហិ’’ច្ចាទិមាហ. កេវលេហិ ផុដមិស្សេហិ អញ្ញត្តា សកលេហិ មុទូហិ សិថិលកោមលេហិ វណ្ណេហិ កការាទីហិ វា កេវលេហិ ផុដេហិ កេវលកោមលវណ្ណរហិតត្តា សកលេហិ អកិច្ឆុច្ចារណីយេហិ អធិមត្តសុតីហិ ភការាទីហិ វណ្ណេហិ វា មិស្សេហិ យថាវុត្តមុទុផុដសម្មិស្សេហិ វណ្ណេហិ វា ករណភូតេហិ សមតា គជ្ជេ វា បជ្ជេ វា តិធា ហោតីតិ. យទិ សិថិលកោមលវណ្ណេហិ វិចរិតំ សិលេសាលង្ការស្ស, កិច្ឆុច្ចារណីយេហិ ផុដវណ្ណេហិ កតំ សុខុមាលាលង្ការស្ស ¶ ច វិរុជ្ឈតីតិ. ‘‘យថា’’តិ តិវិធមុទាហរតិ.

កេវលមុទុសមតា

១៣២.

កោកិលាលាបសំវាទី,

មុនិន្ទាលាបវិព្ភមោ;

ហទយង្គមតំ យាតិ,

សតំ ទេតិ ច និព្ពុតិំ.

១៣២. ‘‘កោកិលេ’’ច្ចាទិ. កោកិលានំ ករវីកសកុណានំ អាលាបោ កូជិតំ, តំ សំវទតិ បកាសតិ សីលេនាតិ កោកិលាលាបសំវាទី, តំសទិសោតិ អត្ថោ, មុនិន្ទស្ស អាលាបោ វិសដ្ឋាទិអដ្ឋង្គិកោ សរោ តស្ស វិព្ភមោ វិលាសោ សតំ សប្បុរិសានំ ហទយង្គមតំ មនោនុសារិតំ មធុរភាវំ យាតិ, និព្ពុតិំ និព្ពានញ្ច តេសំ ទេតិ.

១៣២. ‘‘កោកិលិ’’ច្ចាទិ. កោកិលានំ ករវីកសកុណានំ អាលាបំ នាទលីលំ សំវាទី បកាសនសីលោ, តំសទិសោតិ អធិប្បាយោ, មុនិន្ទស្ស សព្ពញ្ញុនោ អាលាបស្ស វិសដ្ឋាទិអដ្ឋង្គិកនាទស្ស វិព្ភមោ វិលាសោ សតំ សប្បុរិសានំ ហទយង្គមតំ ចិត្តារាធិតភាវំ យាតិ ច, និព្ពុតិំ សុតសម្ពន្ធេន តេសំយេវ សាធូនំ និព្ពានំ ទេតិ ច ទេន្តោបិ ហោតីតិ. ឯត្ថ កោកិលាលាបសទ្ទេន និស្សិតេ និស្សយវោហារេន លីលា គហិតា.

កេវលផុដសមតា

១៣៣.

សម្ភាវនីយសម្ភាវំ,

ភគវន្តំ ភវន្តគុំ;

ភវន្តសាធនាកង្ខី,

កោ ន សម្ភាវយេ វិភុំ.

១៣៣. ‘‘សម្ភាវនីយេ’’ច្ចាទិ. ¶ សម្ភាវនីយោ អាទរណីយោ. សទេវកេ លោកេ សន្តោ សោភនោ ភាវោ អធិប្បាយោ យស្ស តំ. ភវន្តំ និព្ពានំ គតោតិ ភវន្តគុ, តំ វិភុំ. ភគវន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ. ភវស្ស សំសារស្ស អន្តោ អវសានំ និព្ពានំ, តស្ស សាធនំ សម្បាទនមាកង្ខតិ សីលេនាតិ ភវន្តសាធនាកង្ខី, កោ នាម សំសារវត្តិជនោ. ន សម្ភាវយេ អាទរំ ន ករេយ្យ, ករោត្យេវាតិ អត្ថោ.

១៣៣. ‘‘សម្ភាវនីយិ’’ច្ចាទិ. សម្ភាវនីយសម្ភាវំ សទេវកេន លោកេន អាទរណីយសោភនាធិប្បាយំ ភវន្តគុំ ភវស្ស អន្តសង្ខាតំ និព្ពានំ គតំ វិភុំ បភុំ ភគវន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ភវន្តសាធនាកង្ខី និព្ពានសាធនាភិលាសី កោ កតមោ សំសារវត្តិជនោ ន សម្ភាវយេ អាទរំ ន ករេយ្យ, ករោត្យេវ. សន្តោ ច សោ ភាវោ ចាតិ ច, សម្ភាវនីយោ សម្ភាវោ យស្សេតិ ច, ភវស្ស អន្តន្តិ ច, ភវន្តំ គតោតិ ច, តស្ស សាធនន្តិ ច, តំ អាកង្ខតិ សីលេនាតិ ច វិគ្គហោ.

មិស្សកសមតា

១៣៤.

លទ្ធចន្ទនសំសគ្គ-សុគន្ធិមលយានិលោ;

មន្ទ’មាយាតិ ភីតោវ, មុនិន្ទមុខមារុតា.

១៣៤. ‘‘លទ្ធិ’’ច្ចាទិ. លទ្ធោ ចន្ទនតរូនំ សំសគ្គោ បរិចយោ តេន សោភនោ គន្ធោ អស្សាតិ សុគន្ធី សុរភិ មលយានិលោទក្ខិណបវមានោ មុនិន្ទស្ស មុខមារុតា ភីតោវ តាទិសមុទុត្តសីតលត្តសុគន្ធសម្បត្តិយា អត្តនោ ទូរតរត្តា អាយាតិ អនុវត្តតិ. មន្ទន្តិ អាគមនក្រិយាវិសេសនំ.

១៣៤. ‘‘លទ្ធិ’’ច្ចាទិ. ¶ លទ្ធចន្ទនសំសគ្គសុគន្ធិមលយានិលោ បដិលទ្ធចន្ទនតរុសារសមវាយេន សោភនគន្ធសមន្នាគតោ មលយទេសតោ អាគច្ឆមានមាលុតោ មុនិន្ទមុខមារុតា ពុទ្ធស្ស មុខសុរភិវាសិតបវនតោ ភីតោ ឥវ តាទិសមុទុសុរភិសីតលត្តស្ស អត្តនិ អសម្ភវតោ ភីតោវ មន្ទំ សណិកំ យាតិ អភិមុខមេតីតិ. ចន្ទនានំ សំសគ្គោតិ ច, លទ្ធោ ច សោ ចន្ទនសំសគ្គោតិ ច, សោភនោ គន្ធោ យស្សាតិ ច, លទ្ធចន្ទនសំសគ្គេន សុគន្ធីតិ ច, មលយតោ អាគតោ អនិលោតិ ច, មុនិន្ទមុខតោ និក្ខន្តោ មារុតោតិ ច វិគ្គហោ. មន្ទន្តិ ក្រិយាវិសេសនំ. ឯត្ថ តិវិធសមតាយំ ‘‘កោកិលាលាបសំវាទិ’’ច្ចាទិតិវិធលក្ខិយស្សាបិ ‘‘មុទូហិ វា កេវលេហិ’’ច្ចាទិនា ទស្សិតលក្ខណត្តយេន តុល្យតា សុបាកដាវាតិ.

១៣៥.

អនិដ្ឋុរក្ខរប្បាយា, សព្ពកោមលនិស្សដា;

កិច្ឆមុច្ចារណាបេត-ព្យញ្ជនា សុខុមាលតា.

១៣៥. សុខុមាលតា កថីយតិ ‘‘អនិដ្ឋុរក្ខរេ’’ច្ចាទិនា. អនិដ្ឋុរានិ អផរុសានិ អក្ខរានិ វណ្ណានិ បាយានិ ពហូនិ យស្សា សា តថា, ‘‘និដ្ឋុរានិ អប្បកានី’’តិ បាយគ្គហណេន សូចិតំ, តតោយេវ សព្ពេហិ កេវលេហិ កោមលេហិ សិថិលេហិ លឃូហិ អក្ខរេហិ និស្សដា និគ្គតា កិច្ឆេន ទុក្ខេន ឧច្ចារណា តតោ អបេតានិ អបគតានិ ព្យញ្ជនានិ យស្សា សាតិ អនុវទិត្វា សុខុមាលតា វិធីយតេ.

១៣៥. ឥទានិ សុខុមាលតំ ទស្សេតិ ‘‘អនិដ្ឋុរេ’’ច្ចាទិនា. អនិដ្ឋុរក្ខរប្បាយា អកក្កសវណ្ណពហុលា សព្ពកោមលនិស្សដា អនិដ្ឋុរក្ខរានំ យេភុយ្យគ្គហណតោយេវ សកលសិថិលវណ្ណវិរហិតា កិច្ឆមុច្ចារណាបេតព្យញ្ជនា ទុក្ខុច្ចារណីយវណ្ណេហិ វិគតអក្ខរសមន្នាគតា សុខុមាលតា នាមាតិ. អនិដ្ឋុរានិ អក្ខរានិ បាយានិ ពហូនិ យស្សន្តិ ច, សព្ពេ ច តេ កោមលា ចេតិ ច, តេហិ និស្សដាតិ ¶ ច, កិច្ឆេន ឧច្ចារណាតិ ច, តេហិ អបេតានីតិ ច, តានិ ព្យញ្ជនានិ យស្សាតិ ច វិគ្គហោ. និគ្គហីតាគមោ.

១៣៦.

បស្សន្តា រូបវិភវំ, សុណន្តា មធុរំ គិរំ;

ចរន្តិ សាធូ សម្ពុទ្ធ-កាលេ កេឡិបរម្មុខា.

១៣៦. ឧទាហរតិ ‘‘បស្សន្តា’’ឥច្ចាទិ. រូបវិភវំ រូបសម្បត្តិំ បស្សន្តា មធុរំ គិរំ វាចំ សុណន្តា សាធវោ កេឡិបរម្មុខា កីឡាយ និច្ឆន្តា ចរន្តីតិ សម្ពន្ធោ. កត្ថាតិ អាហ ‘‘សម្ពុទ្ធកាលេ’’តិ.

១៣៦. ‘‘បស្សន្តិ’’ច្ចាទិនា លក្ខិយមុទាហរតិ, តំ វុត្តត្ថមេវ.

១៣៧.

អលង្ការវិហីនាបិ, សតំ សម្មុខតេ’ទិសី;

អារោហតិ វិសេសេន, រមណីយា តទុជ្ជលា.

១៣៧. វិសិដ្ឋស្សាញ្ញធម្មស្ស អភាវេបិមិនាវោបាទេយោ ពន្ធោតិ អាហ ‘‘អលង្ការេ’’ច្ចាទិ. អលង្ការេហិ វិហីនាបិ ឯទិសី សុខុមាលតា សតំ បណ្ឌិតជនានំ សម្មុខតំ អភិមុខភាវំ វាចាគោចរត្តំ អារោហតិ ឧបគច្ឆតិ, កិមុតអត្ថាលង្ការាលង្កិតេត្យបិសទ្ទោ. តេន សភាវវុត្យាទិនា អលង្ការេន ឧជ្ជលា ទិត្តា បន វិសេសេនាតិសយេន រមណីយា មនុញ្ញាតិ.

១៣៧. ‘‘អលង្ការេ’’ច្ចាទិ. ឯទិសី ឯវំវិធា សុខុមាលតា អលង្ការវិហីនាបិ អត្ថាលង្ការវិរហិតាបិ សតំ បញ្ញវន្តានំ សម្មុខតំ អភិមុខភាវំ តេសំ វចនវិសយភាវន្តិ អត្ថោ អារោហតិ បាបុណាតិ. តទុជ្ជលា តេន សភាវវុត្តិវង្កវុត្តិសម្ភូតេន អត្ថាលង្ការេន ជោតមានា វិសេសេន អតិសយេន រមណីយា មនុញ្ញា ហោតិ. អលង្ការេហិ វិហីនាតិ ច, តេន ឧជ្ជលាតិ ច វិគ្គហោ.

១៣៨.

រោមញ្ចបិញ្ឆរចនា, ¶ សាធុវាទាហិតទ្ធនី;

លឡន្តិ’មេ មុនីមេឃុ-ម្មទា សាធុ សិខាវលា.

១៣៨. តមុទាហរតិ ‘‘រោមញ្ចេ’’ច្ចាទិនា. រោមញ្ចា លោមហំសា ឥវ រោមញ្ចា ឯវ វា, បិញ្ឆានិ ពរិហានិ [បរិហារានិ (ក.)] តេសំ រចនា ឆត្តាការេន វិធានំ យេសំ តេ តថា, ‘‘សាធូ’’តិ វាទោ វចនំ តំសទិសោយេវ វា, អាហិតោ ធនិ កេកាសង្ខាតោ យេសំ តេ តថា, មុនិមេឃេន មុនិសទិសេន មុនិសង្ខាតេន វា វារិទេន ឧម្មទា មត្តា សាធុសទិសា សាធុ ឯវ វា សិខាវលា មយូរា លឡន្តិ លីលោបេតា វិចរន្តិ, អញ្ញមញ្ញំ រមន្តីតិ អត្ថោ.

១៣៨. អត្ថាលង្ការយុត្តសុខុមាលតមុទាហរតិ ‘‘រោមេ’’ច្ចាទិនា. រោមញ្ចបិញ្ឆរចនា លោមហំសសទិសា រោមា ឯវ វា បិញ្ឆានំ ពរិហានំ រចនា ឆត្តាការេន វិត្ថារវន្តា សាធុវាទាហិតទ្ធនី ‘‘សាធូ’’តិ វចនសទិសេហិ សាធុវាទេហិ វា បវត្តកេកានិន្នាទេហិ សមន្នាគតា មុនិមេឃុម្មទា មុនិសទិសេន មុនិសង្ខាតេន វា មេឃេន សញ្ជាតមទា ឥមេ សាធុសិខាវលា សជ្ជនសទិសា សាធុនោ ឯវ វា មយូរា លឡន្តិ លីលោបេតា ភវន្តីតិ. ឥទំ អសេសវត្ថុវិសយំ សមាសរូបកំ អមុខ្យបក្ខេ ‘‘រោមញ្ចា វិយ សាធុវាទោ វិយ មុនិ វិយ សាធវោ វិយា’’តិ ច, មុខ្យបក្ខេ ‘‘បិញ្ឆរចនា វិយ អាហិតទ្ធនី វិយ មេឃោ វិយ សិខាវលា វិយា’’តិ ឧបចរិតព្ពំ. រោមញ្ចា ឯវ បិញ្ឆានីតិ ច, តេសំ រចនា យេសន្តិ ច, ‘‘សាធុ’’ឥតិ វាទោតិ ច, អាហិតោ ច សោ ធនិ ចេតិ ច, សាធុវាទោ អាហិតទ្ធនិ យេសន្តិ ច, មុនិ ឯវ មេឃោតិ ច, តេន ឧម្មទាតិ ច, សាធវោ ឯវ សិខាវលាតិ ច វាក្យំ. ‘‘មុនីមេឃោ’’តិ ឯត្ថ ទីឃត្តំ ឆន្ទានុរក្ខណត្ថំ.

១៣៩.

សុខុមាលត្តមត្ថេវ, បទត្ថវិសយម្បិ ច;

យថា មតាទិសទ្ទេសុ, កិត្តិសេសាទិកិត្តនំ.

១៣៩. ន ¶ កេវលំ សុខុមាលតា សទ្ទេវ, អត្ថេបីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘សុខុមាលត្ត’’មិច្ចាទិ. អត្ថេវាតិ វិជ្ជតេវ, តំ តុ អនោចិត្យគាម្មាទិវជ្ជនា សម្ភវតិ. ‘‘យថេ’’តិ តមុទាហរតិ. មតាទិសទ្ទេសុ វត្តព្ពេសុ កិត្តិសេសាទីនំ សទ្ទានំ កិត្តនំ កថនំ.

១៣៩. អយំ សុខុមាលតា ន កេវលំ សទ្ទេវ, អត្ថេបីតិ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘សុខុមាលត្ត’’មិច្ចាទិ. សុខុមាលត្តមត្ថេវ បទត្ថវិសយម្បិ ច បទាភិធេយ្យគោចរម្បិ សុខុមាលត្តំ អត្ថេវ, តញ្ច ឱចិត្យហីនគាម្មទោសបរិហារេន សិជ្ឈតិ. ‘‘យថា’’តិ តមុទាហរតិ. មតាទិសទ្ទេសុ វត្តព្ពេសុ កិត្តិសេសាទិសទ្ទានំ កិត្តនំ កថនន្តិ. មតោ ឥតិអាទិ យេសំ ‘‘ជីវិតក្ខយំ បត្តោ’’ ឥច្ចាទីនមិតិ ច, កិត្តិសេសោ ឥតិអាទិយេសំ ‘‘ទេវត្តំ គតោ, សគ្គកាយមលង្ករី’’ត្យាទីនមិតិ ច វិគ្គហោ.

១៤០.

សិលិដ្ឋបទសំសគ្គ-

រមណីយគុណាលយោ;

សពន្ធគារវោ សោ’យំ,

សិលេសោ នាម តំ យថា.

១៤០. សិលេសំ ទស្សេតិ ‘‘សិលិដ្ឋេ’’ច្ចាទិនា. សិលិដ្ឋានំ ពន្ធលាឃវាភាវេន អញ្ញមញ្ញំ សិលិដ្ឋានំ បទានំ សំសគ្គេន រមណីយោ មនុញ្ញោ គុណោ តស្ស អាលយោ បវត្តិដ្ឋានំ. ពន្ធស្ស រចនាយ គារវោ អសិថិលតា, សហ តេន វត្តតីតិ សពន្ធគារវោតិ អនុវទិត្វា សោយំ សិលេសោ នាមាតិ វិធីយតេ. ‘‘តំ យថេ’’ត្យុទាហរតិ. យថា អយំ សិលេសោ, តថា អញ្ញោបិ តាទិសោ ទដ្ឋព្ពោ, ន ត្វយមេវេតិ ‘‘តំ យថា’’ សទ្ទស្សត្ថោ.

១៤០. ឥទានិ សិលេសំ និទ្ទិសតិ ‘‘សិលិដ្ឋេ’’ច្ចាទិនា. សិលិដ្ឋបទសំសគ្គរមណីយគុណាលយោ ឋានករណាទីហិ អាសន្នវណ្ណានំ ¶ វិន្យាសហេតុ អញ្ញមញ្ញនិស្សិតានំ បទានំ សមវាយេន មនុញ្ញគុណស្ស បវត្តិដ្ឋានភូតោ សពន្ធគារវោ ពន្ធគារវសង្ខាតរចនាយ អសិថិលភាវេន សហ បវត្តោ សោ អយំ ពន្ធោ សិលេសោ នាមាតិ. សិលេសោ នាម ពន្ធគារវោ, តប្បដិបាទកពន្ធោប្យេត្ថ សិលេសោតិ វុច្ចតិ. សិលិដ្ឋា ច តេ បទា ចេតិ ច, តេសំ សំសគ្គោតិ ច, តេន រមណីយោតិ ច, សោ ឯវ គុណោតិ ច, តស្ស អាលយោតិ ច, ពន្ធស្ស គុរុនោ ភាវោតិ ច, តេន សហ បវត្តតីតិ ច វាក្យំ. តំ យថា ‘‘ពាលិន្ទុ’’ឥច្ចាទិ.

១៤១.

ពាលិន្ទុវិព្ភមច្ឆេទិ-នខរាវលិកន្តិភិ;

សា មុនិន្ទបទម្ភោជ-កន្តិ វោ វលិតា’វតំ.

១៤១. ‘‘ពាលិន្ទុ’’ឥច្ចាទិ. ពាលិន្ទុនោ បញ្ចមី [បញ្ចមីចន្ទស្ស (?)] បញ្ចទសកលស្ស វិព្ភមោ មនោហរត្តំ, តំ ឆិន្ទតិ សីលេនាតិ ពាលិន្ទុវិព្ភមច្ឆេទិយោ បញ្ចមីចន្ទស្ស កលាសន្និភានំ នខរានំ នខានំ អាវលិយោ តាសំ កន្តិភិ សោភាហិ សហ វលិតា សំយុត្តា សា, មុនិន្ទស្ស បទានិយេវ អម្ភោជានិ បទុមានិ តេសំ កន្តិ. វោ តុម្ហេ សាមញ្ញេន វទតិ. អវតំ បាលយតុ.

១៤១. ពាលិន្ទុ…បេ… កន្តិភិ តរុណចន្ទវិលាសវិនាសនសភាវសមន្នាគតនខបន្តិសោភាហិ សហ វលិតា សំយុត្តា សា មុនិន្ទបទម្ភោជកន្តិ សា សម្ពុទ្ធបាទបទុមសោភា វោ តុម្ហេ អវតំ រក្ខតូតិ. ពាលោ ច សោ ឥន្ទុ ចាតិ ច, តស្ស វិព្ភមោតិ ច, តំ ឆិន្ទតិ សីលេនាតិ ច, នខានំ អាវលិយោតិ ច, តាសំ កន្តីតិ ច, ពាលិន្ទុវិព្ភមច្ឆេទិយោ ច តា នខរាវលិកន្តិយោ ចាតិ ច, មុនិន្ទស្ស បទានីតិ ច, តានិយេវ អម្ភោជានីតិ ច, តេសំ កន្តីតិ ច វិគ្គហោ.

១៤២.

ឧក្កំសវន្តោ ¶ យោ កោចិ,

គុណោ យទិ បតីយតេ;

ឧទារោ’យំ ភវេ តេន,

សនាថា ពន្ធបទ្ធតិ.

១៤២. ឧទារត្តមវធារយមាហ ‘‘ឧក្កំសវន្តោ’’ឥច្ចាទិ. យោ កោចិ ‘‘ឥទមេវេ’’តិ និយមាភាវា គុណោ ចាគាតិសយាទិកោ ឧក្កំសវន្តោ អធិមត្តោ យទិ បតីយតេ វិញ្ញាយតេ ពន្ធេតិ វិញ្ញាយតិ ‘‘ពន្ធបទ្ធតី’’តិ វក្ខមានត្តា, អយំ ឧទារោ ភវេតិ វិធិ. ឧទារោយំ ហោតុ, កិំ តតោ សិយាតិ អាហ ‘‘តេនិ’’ច្ចាទិ. តេន ឧក្កំសវតា គុណេន ពន្ធបទ្ធតិ រចនក្កមោ នាថភូតេន ឧទារគុណេន សហ វត្តតីតិ សនាថា, សម្បទាវាតិ [សម្បទាវតីតិ (?)] វុត្តំ ហោតិ.

១៤២. ឥទានិ ឧទារត្តមុទ្ទិសតិ ‘‘ឧក្កំសេ’’ច្ចាទិនា. ឧក្កំសវន្តោ អតិសយវា យោកោចិ គុណោ ចាគាតិសយាទិកោ សទ្ទាវលិយា បដិបាទនីយោ អានុភាវោ យទិ បតីយតេ សចេ កត្ថចិ ពន្ធេ វិញ្ញាយតេ, អយំ យថាវុត្តគុណោ ឧទារោ នាម ភវេ. តេន កិំ បយោជនន្តិ ចេ? ពន្ធពន្ធតិ បទាវលិ តេន ឧក្កំសវតា គុណេន សនាថា សប្បតិដ្ឋា ហោតិ. ឧក្កំសោ អស្ស អត្ថីតិ ច, នាថេន សហ វត្តតីតិ ច, ពន្ធស្ស បទ្ធតីតិ ច វិគ្គហោ.

១៤៣.

បាទម្ភោជរជោលិត្ត-គត្តា យេតវ គោតម;

អហោ តេ ជន្តវោ យន្តិ, សព្ពថា និរជត្តនំ.

១៤៣. តមុទាហរតិ ‘‘បាទេ’’ច្ចាទិនា. គោតមាតិ ភគវន្តំ គោត្តេន អាលបតិ. តវ ភគវតោ បាទម្ភោជានំ រជានិ រេណវោ, តេហិ លិត្តានិ ឧបទេហិតានិ គត្តានិ យេសន្តិ វិគ្គហោ. យេ ជនា តេ ជន្តវោ សព្ពប្បការេន រជោលវេនាប្យនុបលិត្តត្តា រជេហិ កិលេសសង្ខាតេហិ ¶ និគ្គតា និរជា, តេសំ ភាវោ និរជត្តនំ និក្កិលេសភាវំ យន្តិ បាបុណន្តិ. អហោ អច្ឆរិយំ យតោ រជសា លិត្តា នាម សំកិលិដ្ឋាយេវ សិយុំ, ភវំ បន បាទរជសា វិលេបនេ ជនេ និរជេ ករោតិ. អច្ឆរិយំ ភវតោ ឥទន្តិ អត្ថោ.

១៤៣. ឥទានិ ឧទាហរតិ ‘‘បាទម្ភោជេ’’ច្ចាទិនា. ភោ គោតម យេ សត្តា តវ តុយ្ហំ បាទម្ភោជរជោលិត្តគត្តា បាទបទុមរេណុលិត្តមត្ថកនលាដាទិសរីរាវយវយុត្តា តេ ជន្តវោ សត្តា សព្ពថា កិលេសសង្ខាតរជោជល្លេហិ អនុបលិត្តត្តា សព្ពប្បការេន និរជត្តនំ វិគតកិលេសរជោភាវំ យន្តិ បាបុណន្តិ, អហោ អច្ឆរិយំ. រជោលិត្តា នាម សំកិលិដ្ឋា សិយុំ, ត្វំ បន បាទរជសា ឧបលិត្តេបិ សត្តេ និរជេ ករោសីតិ ភាវោ. ឥហ ភគវតោ ឧក្កំសគុណោ ទីបិតោ ហោតិ. បាទានិយេវ អម្ភោជានីតិ ច, តេសំ រជានីតិ ច, តេហិ លិត្តានិ គត្តានិ យេសន្តិ ច, រជេហិ កិលេសេហិ និគ្គតាតិ ច, តេសំ ភាវោតិ ច វាក្យំ.

១៤៤.

ឯវំ ជិនានុភាវស្ស, សមុក្កំសោ’ត្រទិស្សតិ;

បញ្ញវា វិធិនា’នេន, ចិន្តយេ បរមីទិសំ.

១៤៤. កោ បនេត្ថ ឧក្កំសវន្តោ គុណោ យេន ពន្ធោ សនាថោ សិយាតិ ចេ? អាហ ‘‘ឯវ’’មិច្ចាទិ. ឯវមិតិ ជិនានុភាវស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធបភាវស្ស សមុក្កំសោ អតិសយោ ទិស្សតិ បទិស្សតេ អត្រ ពន្ធេ, តស្មា ជិនានុភាវេន ឧក្កំសវតា គុណេន ពន្ធោ សនាថោ សិយាតិ. បការមិមមញ្ញត្របិអតិទិសន្តោ អាហ ‘‘បញ្ញវា’’តិអាទិ. បញ្ញវា បញ្ញាសម្បន្នោ អនេន វិធិនា ឥមិនា បការេន ឯទិសំ ឯវរូបំ បរំ អញ្ញំ ចិន្តយេ វិតក្កេយ្យ.

១៤៤. ឥទានិ ¶ យថាវុត្តគុណនិទស្សនញ្ច សិស្សានុសាសនញ្ច ទស្សេតិ ‘‘ឯវ’’មិច្ចាទិនា. អត្រ ឥមិស្សំ អនន្តរគាថាយំ ឯវំ យថាវុត្តក្កមេន ជិនានុភាវស្ស តថាគតប្បភាវស្ស សមុក្កំសោ អាធិក្កំ ទិស្សតិ បទិស្សតេ, តស្មា ជិនានុភាវសង្ខាតេន ឧក្កំសវតា គុណេន ពន្ធោ សនាថោ ភវេយ្យ. បញ្ញវា បសត្ថញាណវន្តោ អនេន វិធិនា ឥមិនា កមេន ឦទិសំ បរំ អញ្ញំ ចិន្តយេ កប្បេយ្យ.

១៤៥.

ឧទារោ សោបិ វិញ្ញេយ្យោ,

យំ បសត្ថវិសេសនំ;

យថា កីឡាសរោ លីលា-

ហាស [ហាសោ (ក.)] ហេមង្គទាទយោ.

១៤៥. អបរមុទារប្បការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧទារោ’’ឥច្ចាទិ. យំ បសត្ថំ សិលាឃនីយំ វិសេសនំ ឧបាទិយតិ, សោបិ ន បន យថាវុត្តោវ ឧទារោ វិញ្ញេយ្យោ. ‘‘យថេ’’ត្យុទាហរតិ. កីឡាយ កីឡត្ថំ សរោ, លីលាយ យុត្តោ ហាសោ, ហេមំ ហេមមយមង្គទន្តិ សមាសោ, តំ អាទិ យេសន្តិ ពាហិរត្ថោ. អាទិសទ្ទេន កុសុមទាមមណិមេខលាទីនំ សង្គហោ. អយំ តុ ពន្ធផរុសគាម្មបរិច្ចាគា សម្ភវតិ.

១៤៥. អញ្ញមបិ ឧទារំ ទស្សេតិ ‘‘ឧទារោ’’ច្ចាទិនា. យំ បសត្ថវិសេសនំ បសំសនីយវិសេសនំ ហោតិ, សោបិ ឧទារោតិ វិញ្ញេយ្យោ. ‘‘យថា’’តិ តមុទាហរតិ. កីឡាសរោ កីឡាយ កតោ សរោ. លីលាហាសោ លីលាយ យុត្តោ ហាសោ. ហេមង្គទាទយោ សុវណ្ណកេយូរាឥច្ចាទយោតិ. កីឡត្ថាយ សរោតិ ច, លីលាយ យុត្តោ ហាសោតិ ច, ហេមំ ហេមមយំ អង្គទន្តិ ច, លីលាហាសោ ច ហេមង្គទញ្ចាតិ ច, តានិ អាទីនិ យេសំ កុសុមទាមមណិមេខលាទីនន្តិ ច វិគ្គហោ. អយមុទារោ ពន្ធផរុសគាម្មាទិទោសបរិច្ចាគេន សិជ្ឈតិ.

១៤៦.

លោកិយត្ថានតិក្កន្តា,

¶ កន្តា សព្ពជនានបិ;

កន្តិ នាមា’តិវុត្តស្ស,

វុត្តា សា បរិហារតោ.

យថា ‘‘មុនិន្ទ’’ឥច្ចាទិ.

១៤៦. កន្តិំ កថយតិ ‘‘លោកិយិ’’ច្ចាទិនា. លោកេ វិទិតោ លោកិយោ, តំ លោកិយំ អត្ថំ អភិធេយ្យំ អនតិក្កន្តា អនតីតា សព្ពេសំ កវីនមិតរេសំ វា ជនានំ ឯវ កន្តា មនោហរា កន្តិ នាមាតិ វុច្ចតិ. អយំ បន សទ្ទគុណោ អតិវុត្តស្ស វាក្យទោសស្ស បរិច្ចាគេន សម្ភវតិ. តេនាហ ‘‘អតិវុត្តស្សា’’តិអាទិ. ឧទាហរណត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ.

១៤៦. ឥទានិ កន្តិំ ទស្សេតិ ‘‘លោកិយិ’’ច្ចាទិនា. លោកិយត្ថានតិក្កន្តា លោកេ បសិទ្ធសទ្ទត្ថមនតិក្កន្តា សព្ពជនានំ សកលកវីនំ កន្តា មនុញ្ញា កន្តិ នាម វុច្ចតេ, សា អតិវុត្តស្ស អតិវុត្តទោសស្ស បរិហារតោ វុត្តា ទោសបរិហារបរិច្ឆេទេ កថិតា ហោតិ. អតិវុត្តទោសបរិហារតោ ឯវ កន្តិយា សិទ្ធត្តា តស្ស លក្ខិយោ ឯវ ឯតិស្សា ហោតីតិ អធិប្បាយោ. លោកេ វិទិតោតិ ច, សោ ច សោ អត្ថោ ចេតិ ច វិគ្គហោ. ‘‘យថា’’តិ កន្តិយា ឧទាហរណំ ទស្សេតិ ‘‘មុនិន្ទ’’ឥច្ចាទិ. តំ វុត្តមេវ.

១៤៧.

អត្ថព្យត្តា’ភិធេយ្យស្សា-

នេយ្យតា សទ្ទតោ’ត្ថតោ;

សា’យំ តទុភយា នេយ្យ-

បរិហារេ បទស្សិតា.

យថា ‘‘មរីចិ’’ច្ចាទិ ច, ‘‘មនោនុរញ្ជនោ’’ច្ចាទិ ច.

១៤៧. អត្ថព្យត្តិំ ¶ ព្យញ្ជយតិ ‘‘អត្ថព្យត្តាភិធេយ្យិ’’ច្ចាទិនា. អភិធេយ្យស្ស សម្ពន្ធអត្ថស្ស សទ្ទតោ អត្ថតោ វា សាមត្ថិយតោ វា អនេយ្យតា បតីតិ អញ្ញថា វគមោ គត្យន្តរាភាវា, យតោ វុត្តំ ‘‘ទុល្លភាវគតី សទ្ទ-សាមត្ថិយវិលង្ឃិនី’’តិ. តមនុវទិត្វា អត្ថព្យត្តិ វិធីយតេ. សា បន ព្យាកិណ្ណនេយ្យាទិទោសវជ្ជនាយ ជាយតេ. តទុភយា ជាតា សាយំ អនេយ្យតា នេយ្យបរិហារេ បទស្សិតា បកាសិតា. បឋមទុតិយោទាហរណស្សត្ថោ វុត្តោ.

១៤៧. ឥទានិ អត្ថព្យត្តិំ ទស្សេតិ ‘‘អត្ថព្យត្តិ’’ច្ចាទិនា. អភិធេយ្យស្ស អត្ថស្ស សទ្ទតោ អត្ថតោ អត្ថសាមត្ថិយតោ ច អនេយ្យតា តត្ថេវ វិជ្ជមានត្តា សទ្ទស្ស អត្ថស្ស វា អាហរិត្វា វត្តព្ពស្ស អភាវោ អត្ថព្យត្តិ នាម, តទុភយា តេហិ ទ្វីហិ ជាតា សា អយំ អនេយ្យតាសង្ខតា អត្ថព្យត្តិ នេយ្យបរិហារេ នេយ្យទោសបរិហារបទេសេ បទស្សិតា បកាសិតាតិ. ‘‘ទុល្លភាវគតី សទ្ទ-សាមត្ថិយវិលង្ឃិនី’’តិ វុត្តត្តា អត្ថបតីតិ បន វិនា សទ្ទញ្ច សាមត្ថិយញ្ច អញ្ញថានុបលព្ភតីតិ ឥហ ‘‘សទ្ទតោ អត្ថតោ’’តិ វុត្តំ. អត្ថស្ស ព្យត្តិ បតីតីតិ ច, នត្ថិ នេយ្យំ អាហរិតព្ពំ អស្ស អភិធេយ្យស្សាតិ ច, តស្ស ភាវោតិ ច, តេ ច តេ ឧភោ សទ្ទត្ថា ចាតិ ច, តេ អវយវា ឯតិស្សាតិ ច, នេយ្យស្ស បរិហារោតិ ច វាក្យំ. ឥទានិ ‘‘យថេ’’ច្ចាទិនា ទ្វិប្បការាយ អត្ថព្យត្តិយា យថាក្កមំ ឧទាហរណមនុស្សារេតិ ‘‘មរិ’’ច្ចាទិគាថាទ្វយេន, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

បុន អត្ថេន យថា –

១៤៨.

សភាវាមលតា ធីរ,

មុធា បាទនខេសុ តេ;

យតោ តេ’វនតានន្ត-

មោឡិច្ឆាយា ជហន្តិ នោ.

១៤៨. បុន ¶ ទុតិយេ តុ ធីរាតិ អាមន្តនំ. តេ តវ បាទនខេសុ សភាវាមលតា បកតិបរិសុទ្ធតា មុធា តុច្ឆា. កស្មាតិ ចេ? យតោ យស្មា ការណា តេ បាទនខា អវនតស្ស សន្នតស្ស អនន្តស្ស នាគរាជស្ស មោឡិនោ កិរីដស្ស អវនតានំ វា នរមរានំ អនន្តានំ មោឡីនំ ឆាយា ឆវិយោ នោ ជហន្តិ ន បរិច្ចជន្តិ, សញ្ឆវិយោ បន ជហន្តីតិ. ឯត្ថ នខេសុ សញ្ឆវិត្តា បាទនខស្ស មោឡីនំ និរន្តរប្បណាមាព្យភិចារានរមរាទីនំ ភគវតោ បាទារវិន្ទវន្ទនំ សាមត្ថិយា ផុដំ គម្យតេ.

១៤៨. ‘‘បុន អត្ថេន យថា សភាវិ’’ច្ចាទិ. ធីរ តេ តវ បាទនខេសុ សភាវាមលតា បកតិបរិសុទ្ធតា មុធា តុច្ឆា. កស្មាតិ ចេ? យតោ យស្មា តេ ចរណនខា អវនតានន្តមោឡិច្ឆាយា បាទានតស្ស អនន្តនាគរាជស្ស កិរីដស្ស សម្ពន្ធិនី, អវនតានំ វា អនន្តានំ ទេវមនុស្សានំ មោឡីនំ ឆាយា កន្តិយោ នោ ជហន្តិ ន វិជហន្តិ, បកតិវណ្ណំ បហាយ កិរីដកន្តិសទិសា តេ ហោន្តិ, តស្មា ឯត្ថ ចន្ទកិរណសន្និភានំ នខរំសីនំ សមីបេ មោឡីនំ នខរំសីហិ អមទ្ទិតសកកន្តិយុត្តភាវមាបជ្ជនំ តាទិសានំ និរន្តរប្បណាមាភាវាភាវតោ ខត្តិយាទីនំ មុនិន្ទបាទារវិន្ទទ្វន្ទេ និរន្តរប្បណាមោ សាមត្ថិយា វិភូតំ គម្យតេ. សស្ស ភាវោតិ ច, តេន អមលាតិ ច, តេសំ ភាវោតិ ច, បឋមបក្ខេ អវនតោ ច សោ អនន្តោ ចាតិ ច, តស្ស មោឡីតិ ច, តស្ស ឆាយាយោតិ ច, ទុតិយបក្ខេ អនន្តា ច តេ មោឡី ចេតិ ច, អវនតានំ អនន្តមោឡីតិ ច, តេសំ ឆាយាយោតិ ច វាក្យំ.

១៤៩.

‘‘ពន្ធសារោ’’តិ មញ្ញន្តិ, យំ សមគ្គាបិ វិញ្ញុនោ;

ទស្សនាវសរំ បត្តោ, សមាធិ នាម’យំ គុណោ.

១៤៩. សមាធិផលំ កិច្ចាហ ‘‘ពន្ធេ’’ច្ចាទិ. យន្តិ យំ សមាធិំ ពន្ធស្ស គជ្ជបជ្ជមិស្សភាវស្ស សារោតិ សព្ពស្ស ជីវិតំ ¶ តប្បរាយត្តា ពន្ធស្ស សមគ្គាបិ វិញ្ញុនោ សព្ពេបិ កវិនោ មញ្ញន្តិ ចិន្តេន្តិ ជានន្តិ, អយំ សមាធិ នាម សមាធិខ្យោ គុណោ ទស្សនេ បកាសនេ អវសរំ ឱកាសំ អនោត្តរត្តា បរស្ស សម្បត្តោ ឧទ្ទិដ្ឋានុក្កមេនាតិ.

១៤៩. ឥទានិ សមាធយោ និទ្ទិសតិ ‘‘ពន្ធិ’’ច្ចាទិនា. សមគ្គា អបិ វិញ្ញុនោ សព្ពេបិ កវយោ យំ សមាធិំ ‘‘ពន្ធសារោ’’តិ បជ្ជគជ្ជវិមិស្សសង្ខាតស្ស ពន្ធស្ស ជីវិតមិតិ មញ្ញន្តិ, អយំ សមាធិ នាម គុណោ ទស្សនាវសរំ បត្តោ ឧទ្ទិដ្ឋានុក្កមេន ទស្សនោកាសំ បត្តោ ហោតិ. ពន្ធស្ស សារោតិ ច, ទស្សនេ អវសរន្តិ ច, តំ បត្តោតិ ច វិគ្គហោ.

១៥០.

អញ្ញធម្មោ តតោ’ញ្ញត្ថ,

លោកសីមានុរោធតោ;

សម្មា អាធីយតេ’ច្ចេ’សោ,

សមាធីតិ និរុច្ចតិ.

១៥០. កថមយំ សទ្ទវោហារោ ពន្ធេ ‘‘សមាធី’’តិ វុច្ចតីត្យាហ ‘‘អញ្ញេ’’ច្ចាទិ. អញ្ញស្ស វត្ថុនោ បកតាបេក្ខាយ ធម្មោ គុណោ បសិទ្ធោ, តតោ តស្មា មុខ្យវិសយា អញ្ញត្ថ អមុខ្យេ វិសយេ លោកសីមានុរោធតោ លោកប្បតីត្យនុវត្តនេន សម្មា សាធុ លោកសីមានុវត្តនមេវេហ សាធុត្តំ អាធីយតេ អារោប្យតេ, ឥតិ ឥមិនា ការណេន ឯសោ ឯវំវិធោ ធម្មោ ‘‘សមាធី’’តិ និរុច្ចតីតិធ សម្មា អាធីយតីតិ ឯវំ នីហរិត្វា វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

១៥០. ‘‘សមាធី’’តិ អយំ វោហារោ ពន្ធវិសយេ កថំ បវត្តតីតិ អាសង្កាយំ បឋមំ និព្ពចនំ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘អញ្ញិ’’ច្ចាទិ. យស្មា អញ្ញធម្មោ សមាធានស្ស វិសយភូតអមុខ្យតោ អញ្ញស្ស មុខ្យវត្ថុនោ បសិទ្ធគុណោ, តតោ ¶ មុខ្យវិសយតោ អញ្ញត្ថ អមុខ្យវិសយេ លោកសីមានុរោធតោ លោកវោហារមរិយាទាវិរោធភាវេន លោកប្បតីត្យនុវត្តនេនេវ សម្មា អាធីយតិ ឋបីយតិ, ឥតិ ឥមិនា ការណេន ឯសោ យថាវុត្តគុណោ ‘‘សមាធី’’តិ និរុច្ចតិ វុច្ចតីតិ. អញ្ញស្ស ធម្មោតិ ច, លោកស្ស សីមាតិ ច, តស្សា អនុរោធោតិ ច វិគ្គហោ.

សមាធិឧទ្ទេស

១៥១.

អបាណេ បាណិនំ ធម្មោ, សម្មា អាធីយតេ ក្វចិ;

និរូបេ រូបយុត្តស្ស, និរសេ សរសស្ស ច.

១៥២.

អទ្រវេ ទ្រវយុត្តស្ស, អកត្តរិបិ កត្តុតា;

កឋិនស្សា’សរីរេបិ, រូបំ តេសំ កមា សិយា.

១៥១-១៥២. សមាធានវិសយមាហ ‘‘អបាណេ’’ឥច្ចាទិ. ក្វចិ ឋានេ បាណិនំ បាណវន្តានំ បទត្ថានំ ធម្មោ គុណោ អបាណេ បាណវិរហិតេ វត្ថុនិ សម្មា លោកបតីត្យនុវត្តនេន អាធីយតេ អារោប្យតេ, ឯវមុបរិបិ យថានុរូបំ. និរូបេតិ រូបវិរហិតេ វត្ថុនិ, ក្វចីតិ សព្ពត្ថ អនុវត្តតិ. អសរីរេ អឃនេ អសំហតេ វត្ថុនិ កឋិនស្ស ទឡ្ហស្ស, តេសំ យថាវុត្តានំ សមាធីនំ រូបំ ឧទាហរណំ កមា ឧទ្ទិដ្ឋានុក្កមេន.

១៥១-១៥២. ឧទ្ទេសេ ‘‘សមាធយោ’’តិ ពហុវចនេន និទ្ទិដ្ឋានំ សមាធីនំ វិសយមុបទស្សេតិ ‘‘អបាណេ’’ច្ចាទិនា. ក្វចិ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ បាណិនំ ធម្មោ ឥន្ទ្រិយពទ្ធានំ គុណោ អបាណេ បាណរហិតវត្ថុម្ហិ សម្មា លោកបតីតិអនុសារេន អាធីយតេ អារោប្យតេ, ក្វចិ រូបយុត្តស្ស រូបវន្តវត្ថុនោ ធម្មោ និរូបេ រូបរហិតវត្ថុម្ហិ, ក្វចិ សរសស្ស រសវន្តស្ស វត្ថុនោ ធម្មោ និរសេ រសរហិតេ ច, ក្វចិ ទ្រវយុត្តស្ស ទ្រវវន្តវត្ថុនោ ធម្មោ អទ្រវេ ទ្រវរហិតេ ច, ¶ ក្វចិ កត្តុតា កត្តុគុណោ អកត្តរិបិ, ក្វចិ កឋិនស្ស ថទ្ធស្ស វត្ថុនោ ធម្មោ អសរីរេបិ សរីររហិតេបិ សម្មា អាធីយតេ. តេសំ ឆន្នំ សមាធីនំ រូបំ ឧទាហរណំ កមា ‘‘អបាណេ បាណិន’’ន្តិ ឧទ្ទិដ្ឋានុក្កមេន សិយា ភវេយ្យាតិ. ន សន្តិ បាណា អស្សេតិ ច, រូបា និគ្គតោតិ ច, រូបេន យុត្តោតិ ច, រសា និគ្គតោតិ ច, រសេន សហ វត្តមានោតិ ច, ទ្រវាអញ្ញោតិ ច, ទ្រវេន ទ្រវភាវេន យុត្តោតិ ច, កត្តុតោ អញ្ញោតិ ច, កត្តុនោ ភាវោតិ ច, នត្ថិ សរីរំ អស្សាតិ ច វិគ្គហោ.

សមាធិនិទ្ទេស

អបាណេ បាណិនំ ធម្មោ

១៥៣.

ឧណ្ណាបុណ្ណិន្ទុនា នាថ, ទិវាបិ សហ សង្គមា;

វិនិទ្ទា សម្បមោទន្តិ, មញ្ញេ កុមុទិនី តវ.

១៥៣. ‘‘ឧណ្ណា’’ឥច្ចាទិ. នាថាតិ លោកត្តយេកបដិសរណភូតតាយ ភគវន្តំ អាលបតិ. តវ ឧណ្ណារោមធាតុសង្ខាតេន បុណ្ណិន្ទុនា សហ សង្គមា សំយោគេន កុមុទិនី កុមុទិនិយោ កុមុទាករា ទិវាបិ វិនិទ្ទា វិគតសោប្បា សម្បមោទន្តិ មញ្ញេ សុដ្ឋុយេវ បមោទន្តីតិ បរិកប្បេមីតិ. ឯត្ថ បាណិធម្មស្ស សុរតរូបស្ស សង្គមស្ស វិនិទ្ទាយ សម្បីណនស្ស ច អបាណិនិ អារោបិតបុម្ភាវេ ឧណ្ណាបុណ្ណិន្ទុម្ហិ, តថា អារោបិតឥត្ថិភាវាសុ កុមុទិនីសុ លោកសីមានុរោធេន សមាធានតោ សោយំ បសិទ្ធោ ធម្មោ ‘‘សមាធី’’តិ វុច្ចតិ. តទភិធាយី សទ្ទោ ច ឧបចារតោ អត្ថានុគាមិត្តា សទ្ទិកវោហារំ ទស្សេតិ, ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ.

១៥៣. តេសុ បាណិធម្មសមាធិនោ ឧទាហរណមាទិសតិ ‘‘ឧណ្ណា’’ឥច្ចាទិនា. នាថ តវ តុយ្ហំ ឧណ្ណាបុណ្ណិន្ទុនា ឧណ្ណារោមមណ្ឌលសង្ខាតបុណ្ណចន្ទេន សហ សង្គមា អញ្ញមញ្ញសមវាយហេតុនា កុមុទិនី កេរវាករសង្ខាតា កុមុទិនិយោ ទិវាបិ ¶ វិនិទ្ទា វិកសិតា សម្បមោទន្តិ មញ្ញេ អតិសន្តុដ្ឋា ហោន្តីតិ កប្បេមីតិ ឥន្ទុសម្បមោទោ សហសទ្ទេន ញាយតេ. ឯត្ថ បាណិធម្មសង្ខាតោ សុរតសង្គមោ ច និទ្ទាបគមោ ច សម្បមោទនញ្ចាតិ តិណ្ណំ ឧណ្ណាបុណ្ណិន្ទុកុមុទិនីសង្ខាតេសុ អបាណេសុ លោកវោហារានតិក្កម្ម ពុទ្ធិយា អារោបនេន បាណិធម្មតោ បសិទ្ធា តយោ អត្ថា ឥធ សមាធយោ នាម, តប្បដិបាទកគន្ថោបិ អត្ថានុគាមិត្តា តទុបចារេន សមាធីតិ ទដ្ឋព្ពោ. បុណ្ណោ ច សោ ឥន្ទុ ចេតិ ច, ឧណ្ណា ឯវ បុណ្ណិន្ទុ ចាតិ ច, វិគតា និទ្ទា យេហីតិ ច វិគ្គហោ.

និរូបេ រូបយុត្តស្ស

១៥៤.

ទយារសេសុ មុជ្ជន្តា, ជនា’មតរសេស្វិ’វ;

សុខិតា ហតទោសា តេ, នាថ បាទម្ពុជានតា.

១៥៤. ‘‘ទយា’’ឥច្ចាទិ. នាថ តេ បាទម្ពុជេសុ អានតា បណាមវសេន ជនា តិលោកកុហរបវត្តិនោ សត្តា អមតរសេស្វិវ បីយូសរសេសុ វិយ ទយារសេសុ ករុណារសេសុ គុណេសុ. ‘‘សិង្គារាទោ វិសេ វីរិយេ, គុណេ រាគេ ទ្រវេ រសោ’’តិ [អមរកោស ៣.៣.២២៦] ហិ និឃណ្ដុ. មុជ្ជន្តា និមុជ្ជមានា ហតា នដ្ឋា ទោសា វាតាទយោ អមតបក្ខេ, អញ្ញត្ថ តុ ហតា នដ្ឋា ទោសា រាគាទយោ យេសន្តិ វិគ្គហោ, តតោយេវ សុខិតា សុខំ កាយិកចេតសិកសុខំ ឥតា បត្តា គតាតិ អត្ថោ.

១៥៤. ឥទានិ រូបធម្មសមាធិនោ ឧទាហរណំ ឧទ្ទិសតិ ‘‘ទយា’’ឥច្ចាទិនា. នាថ តេ តវ បាទម្ពុជានតា ចរណបទុមេ បណតា ជនា ទេវមនុស្សា អមតរសេសុ ឥវ សុធាជលេសុ វិយ ទយារសេសុ អនញ្ញសាធារណករុណាគុណេសុ មុជ្ជន្តា និមុជ្ជមានា ហតទោសា វិនដ្ឋវាតបិត្តាទយោ វិនដ្ឋរាគាទិទោសា វា សុខិតា តតោយេវ អជរាមរសង្ខាតសុខំ ¶ ឥតា បត្តាតិ. ឯត្ថ រូបយុត្តជលេ លព្ភមានំ មុជ្ជនំ និរូបេ ទយាគុណេ អារោបិតំ ហោតិ. ទយា ឯវ រសា គុណាតិ ច, អមតា ឯវ រសាតិ ច, ហតា វាតាទយោ រាគាទយោ វា ទោសា យេសន្តិ ច, បាទានិ ឯវ អម្ពុជានីតិ ច, តេសុ អានតាតិ ច វិគ្គហោ.

‘‘សិង្គារាទោវិសេ វីរិយេ, គុណេ រាគេ ទ្រវេរសោ’’តិ [អមរកោស ៣.៣.២២៦] ឯត្ថ រសសទ្ទោ គុណជលេសុ វត្តតិ.

និរសេ សរសស្ស

១៥៥.

មធុរេបិ គុណេ ធីរ, នប្បសីទន្តិ យេ តវ;

កីទិសីមនសោ វុត្តិ, តេសំ ខារគុណានភោ [ហេ (សី.)].

១៥៥. ‘‘មធុរេ’’ច្ចាទិ. ធិយា ឦរតីតិ ធីរោ, ភោ ធីរ តវ មធុរេបិ មនោហរេបិ គុណេ ករុណាទិកេ យេ នប្បសីទន្តិ បសាទំ ន ករោន្តិ, ខារគុណានំ អមធុរគុណានំ តេសំ ជនានំ មនសោ វុត្តិ ចិត្តប្បវត្តិ កីទិសីតិ កិមិវ ទិស្សតិ, ន វិញ្ញាយតេ ‘‘ឦទិសី’’តិ. យតោ តាទិសគុណាវពោធបរម្មុខា មោហន្ធការសម្ពន្ធិតាតិ.

១៥៥. ឥទានិ សរសធម្មសមាធិនោ ឧទាហរណមុទ្ទិសតិ ‘‘មធុរិ’’ច្ចាទិនា. ភោ ធីរ តវ តេ មធុរេ អបិ គុណេ បកតិសុន្ទរេ ករុណាបញ្ញាគុណេបិ យេ ហីនាធិមុត្តិកា ជនា នប្បសីទន្តិ, ខារគុណានំ អមធុរគុណានំ តេសំ ជនានំ មនសោ វុត្តិ ចិត្តប្បវត្តិ កីទិសី កថំ រុហតិ. ធិយា ឦរតិ បវត្តតីតិ ច, កា វិយ សា ទិស្សតីតិ ច, ខារា គុណា យេសន្តិ ច វិគ្គហោ. ឯត្ថ សមាធិ នាម រសហីនេ អារោបិតរសយុត្តធម្មភូតំ មធុរខារគុណទ្វយំ.

អទ្រវេ ទ្រវយុត្តស្ស

១៥៦.

សព្ពត្ថសិទ្ធ ¶ ចូឡក-បុដបេយ្យា មហាគុណា;

ទិសា សមន្តា ធាវន្តិ, កុន្ទសោភាសលក្ខណា.

១៥៦. ‘‘សព្ពត្ថសិទ្ធិ’’ច្ចាទិ. សព្ពត្ថសិទ្ធស្ស មហាមុនិនោ ចូឡកបុដេន បេយ្យា បាតព្ពា កុន្ទសោភាសលក្ខណា កុន្ទកុសុមស្ស សោភាសវន្តា ជុតិវិជម្ភិនោ មហាគុណា សមន្តា បរិតោ ទិសា ទិសន្តានិ ធាវន្តិ.

១៥៦. ឥទានិ ទ្រវយុត្តសមាធិនោ ឧទាហរណមុទ្ទិសតិ ‘‘សព្ពត្ថិ’’ច្ចាទិនា. សព្ពត្ថសិទ្ធ សព្ពកិច្ចេ បរិនិប្ផន្ន, និប្ផន្នេហិ សព្ពត្ថេហិ វា សមន្នាគត ហេ តថាគត តវ ចូឡកបុដបេយ្យា ចូឡកបុដេន បាតព្ពា កុន្ទសោភាសលក្ខណា កុន្ទសោភាហិ សមានលក្ខណា កុន្ទសោភាសទិសា វា មហាគុណា សង្ខ្យាមហន្តត្តា អានុភាវមហន្តត្តា វា មហន្តា វា អរហត្តាទយោ គុណា សមន្តា សមន្តតោ ទិសា ទសទិសាសុ ធាវន្តីតិ. ឯត្ថ ទ្រវយុត្តគុណភូតោ ចូឡកបុដបេយ្យភាវោ ទ្រវរហិតេ គុណេ អារោបិតោ សមាធិ នាម ហោតិ. សព្ពេ ច តេ អត្ថា ចេតិ ច, តេ សិទ្ធា យស្សេតិ ច, ចូឡកមេវ បុដមិតិ ច, តេន បេយ្យាតិ ច, មហន្តា ច តេ គុណា ចេតិ ច, កុន្ទានំ សោភាតិ ច, តាហិ សមានំ លក្ខណំ យេសន្តិ ច វិគ្គហោ.

អកត្តរិ កត្តុតា

១៥៧.

មារារិពលវិស្សដ្ឋា, កុណ្ឋា នានាវិធា’យុធា;

លជ្ជមានា’ញ្ញវេសេន, ជិន បាទានតា តវ.

១៥៧. ‘‘មារា’’ឥច្ចាទិ. មារោយេវ អរិ សត្តូតិ មារារី, តេន, ពលេន អត្តនោ សត្តិយា, តស្ស វា ពលេន សេនាយ វិស្សដ្ឋា អភិមុខំ ឆឌ្ឌិតា នានាវិធា អនេកប្បការា ¶ អាយុធា ភិន្ទិវាឡាទយោ កុណ្ឋា [ភេណ្ឌិវាលាទយោ (ក.)] បរិច្ចត្តតិខិណភាវា តាយេវ កុណ្ឋភាវប្បត្តិយា លជ្ជមានា ‘‘លោកប្បតីតានុភាវានមម្ហាកម្បិ ឯវរូបំ ជាត’’ន្តិ លជ្ជន្តា អញ្ញវេសេន ‘‘កថំ នាម បរេ អម្ហេ ន ជានេយ្យុ’’ន្តិ អត្តនោ អាវុធវេសំ បរិវត្តិត្វា កុសុមវេសេន, ជិនាតិ អាមន្តនំ, តវ បាទានតា បាទេសុ សន្នតា.

១៥៧. ឥទានិ កត្តុធម្មសមាធិនោ ឧទាហរណមុទ្ទិសតិ ‘‘មារារិ’’ច្ចាទិនា. ហេ ជិន មារារិពលវិស្សដ្ឋា មារសត្តុនា អត្តនោ សត្តិយា វិស្សដ្ឋា, មារារិនោ វា សេនាយ វិស្សដ្ឋា អភិមុខេ បាតិតា នានាវិធាយុធា អនេកប្បការភិន្ទិវាឡឧសុសត្តិតោមរាទយោ អាវុធា កុណ្ឋា អតិខិណា លជ្ជមានា ‘‘កស្មា ឯវំ លោកបសិទ្ធានុភាវានមម្ហាកម្បិ ឦទិសំ វិប្បការមហោសី’’តិ លជ្ជន្តា អញ្ញវេសេន ‘‘កថមម្ហេ បរេ ន ជានេយ្យុ’’ន្តិ អាវុធវេសំ ហិត្វា តទញ្ញភូតេន បុប្ផវេសេន តវ បាទានតា បាទសមីបេ នតា អហេសុន្តិ. ឯត្ថ កត្តុធម្មភូតំ លជ្ជនញ្ច អញ្ញវេសេន បរិវត្តនញ្ច អានតញ្ចេតិ ឥមេ លជ្ជនាទីនំ អកត្តុភូតេសុ វិសយេសុ អារោបិតា សមាធយោ នាម ហោន្តិ. មារោ ឯវ អរីតិ ច, ពលេន វិស្សដ្ឋាតិ ច, មារារិនា ពលវិស្សដ្ឋាតិ ច មារារិនោ ពលំ សេនាតិ ច, តេន វិស្សដ្ឋាតិ ច, នានា អនេកវិធា បការា យេសន្តិ ច, អញ្ញេសំ វេសោតិ ច, អញ្ញោ ច សោ វេសោ ចាតិ ច, បាទេសុ អានតាតិ ច វិគ្គហោ.

កឋិនស្ស អសរីរេ

១៥៨.

មុនិន្ទភាណុមា កាលោ-

ទិតោ ពោធោទយាចលេ;

សទ្ធម្មរំសិនា ភាតិ,

ឥន្ទមន្ធតមំ បរំ.

១៥៨. ‘‘មុនិន្ទ’’ឥច្ចាទិ. ¶ ពោធោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសទិសោ សោយេវ វា ឧទយាចលោ ឧទយបព្ពតោ តស្មិំ កាលេ រត្តិបរិយន្តេ អភិនិក្ខន្តសមយេ ឧទិតោ បាតុភូតោ មុនិន្ទោ មុនិន្ទសទិសោ សោយេវ វា ភាណុមា សូរិយោ អន្ធតមំ អន្ធការំ មោហំ វា បរំ អច្ចន្តមេវ សទ្ធម្មរំសិនា សទ្ធម្មសទិសេន សទ្ធម្មសង្ខតេន វា រំសិនា ភិន្ទំ បទាលេន្តោ ភាតិ សោភតីតិ.

១៥៨. ឥទានិ កឋិនធម្មសមាធិនោ ឧទាហរណមុទ្ទិសតិ ‘‘មុនិន្ទិ’’ច្ចាទិនា. ពោធោទយាចលេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសទិសេ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសង្ខាតេ វា ឧទយបព្ពតេ កាលោទិតោ រត្តិក្ខយេ មារបរាជិតសមយេ វា ឧទិតោ បាតុភូតោ មុនិន្ទភានុមា មុនិន្ទសទិសោ មុនិន្ទោយេវ វា សូរិយោ អន្ធតមំ បកតិឃនន្ធការំ ពហលមោហន្ធការំ សទ្ធម្មរំសិនា សទ្ធម្មសទិសេន សទ្ធម្មភូតេន វា កិរណេន បរមតិសយេន ភិន្ទំ បទាលេន្តោ ភាតិ សោភតីតិ. ឯត្ថ ថទ្ធធម្មភូតំ ភេទនំ អសរីរភូតេ អន្ធការេ ពុទ្ធិយា អារោបិតំ សមាធិ នាម ហោតិ. មុនីនំ ឥន្ទោតិ ច, សោយេវ ភានុមាតិ ច, ពោធោ ឯវ ឧទយាចលោតិ ច, សទ្ធម្មោ ឯវ រំសីតិ ច វិគ្គហោ.

១៥៩.

វមនុគ្គិរនាទ្យេ’តំ, គុណវុត្យបរិច្ចុតំ;

អតិសុន្ទរមញ្ញំ តុ, កាមំ វិន្ទតិ គាម្មតំ.

១៥៩. កោចិ ធម្មោ អមុខ្យវិសយេ ពន្ធេ សោភតេ, ន មុខ្យវិសយេតិ ទស្សន្តោ អាហ ‘‘វមនំ’’ឥច្ចាទិ. វមនញ្ច ឧគ្គិរនញ្ច, អាទិសទ្ទេន វិរេចនាទិបរិគ្គហោ. ឯតំ យថាវុត្តំ គុណា បធានេតរា បសិទ្ធវិសយា វិសយន្តរបរិគ្គហលក្ខណា វុត្តិ បយោគរូបា, តតោ អបរិច្ចុតំ អបរិគឡិតំ សន្តំ អមុខ្យភូតំ អតិសុន្ទរំ អច្ចន្តមនោហរមលង្ការរូបត្តា, អញ្ញំ តុ ឥតរំ បន មុខ្យន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កាមំ ឯកន្តេន ¶ គាម្មតំ អសព្ភសភាវំ ពន្ធេ តស្សានុចិតភាវតោ វិន្ទតិ បដិលភតិ បសវតីតិ អត្ថោ.

១៥៩. ឥទានិ ឥមេសុយេវ បាណិធម្មាទីសុ កោចិ ធម្មោ អមុខ្យវិសយេ បយុត្តោ បសត្ថោ, មុខ្យវិសយេ បយុត្តោ អបសត្ថោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វមនុគ្គិ’’ច្ចាទិមាហ. ឯតំ វមនុគ្គិរនាទិ វមនឧគ្គិរនវិរេចនាទិកំ គុណវុត្យបរិច្ចុតំ អមុខ្យបយោគតោ អគឡិតំ អមុខ្យភូតំ អតិសុន្ទរំ សព្ពេសំ អតិបិយំ ហោតិ, អញ្ញំ តុ ឧត្តតោ ព្យតិរេកំ មុខ្យវិសយេ បយុត្តំ វមនុគ្គិរនាទិកំ បន កាមំ ឯកន្តេន គាម្មតំ សភាវអប្បិយគាម្មទោសតំ វិន្ទតិ សេវតីតិ. វមនញ្ច ឧគ្គិរនញ្ចេតិ ច, តានិ អាទីនិ យស្សេតិ ច, គុណា អប្បធានា វុត្តីតិ ច, តតោ អបរិច្ចុតន្តិ ច វិគ្គហោ.

១៦០.

កន្តីនំ វមនព្យាជា, មុនិបាទនខាវលី;

ចន្ទកន្តី បិវន្តីវ, និប្បភំ តំ ករោន្តិយោ.

១៦០. ឧទាហរតិ ‘‘កន្តីន’’មិច្ចាទិ. មុនិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បាទនខានំ អាវលី សេណិយោ កន្តីនំ អត្តនោ និរន្តរំ និស្សរន្តីនំ សោភាវិសេសានំ វមនព្យាជា ឧគ្គិរនលេសេន ចន្ទកន្តី ចន្ទច្ឆវិយោ សព្ពត្ថ បត្ថដត្តា បិវន្តីវ បានំ ករោន្តីតិ តក្កេមិ. កីទិសី វិយាតិ បរិកប្បនាពីជមាហ ‘‘និប្បភ’’ន្តិអាទិ. តំ ចន្ទំ និប្បភំ បភាវិរហិតំ ករោន្តិយោ វិទហមានា. ឥទញ្ហិ កប្បនាពីជំ យតោ នខសោភាលិង្គនេន ចន្ទស្ស សោភាវតោ និប្បភត្តំ បស្សិត្វា មហត្តញ្ច តស្សា នខាវលិយោ ចន្ទកន្តី បិវន្តីតិ បរិកប្បេតិ កន្តីនញ្ច វមនព្យាជំ.

១៦០. ឥដ្ឋវិសយេ បយុត្តវមនុគ្គិរនាទីនមុទាហរណមុទ្ទិសតិ ‘‘កន្តីន’’មិច្ចាទិនា. មុនិបាទនខាវលី មុនិបាទនខសេណិយោ កន្តីនំ អត្តនោ ចន្ទមរីចិសទិសសោភានំ វមនព្យាជា ឧគ្គិរនលេសេន តំ និម្មលចន្ទំ និប្បភំ ករោន្តិយោ អត្តនោ សព្ពត្ថ បត្ថដត្តា និប្បភំ ករោន្តិយោ ចន្ទកន្តី ចន្ទរំសិយោ ¶ បិវន្តិ មញ្ញេ. នខរំសីនំ សព្ពត្ថ បត្ថដត្តា សប្បភស្សាបិ ចន្ទស្ស និប្បភត្តញ្ច នខរំសីនំ អធិកត្តញ្ច ទិស្វា ចន្ទកន្តី បិវន្តិ ឥវេតិ នខាវលីនំ ចន្ទកន្តិបិវនញ្ច សកកន្តិវមនញ្ច បកតិ ន ហោតិ, ព្យាជមិតិ កវិនា បរិកប្បិតំ ហោតិ. ឯត្ថ ភត្តសិត្ថាទិមុខ្យវិសយតោ អញ្ញកន្តិសង្ខតអមុខ្យវិសយេ បយុត្តំ វមនំ គុណវុត្តីតិ ញាតព្ពំ. វមនមេវ ព្យាជមិតិ ច, មុនិនោ បាទាតិ ច, តេសុ នខាតិ ច, តេសំ អាវលិយោតិ ច, ចន្ទស្ស កន្តិយោតិ ច, និគ្គតោ បភាហីតិ ច វិគ្គហោ.

១៦១.

អចិត្តកត្តុកំ រុឈ-មិច្ចេវំ គុណកម្ម តំ [គុណកម្មកំ (សី.)];

សចិត្តកត្តុកំ បេ’តំ, គុណកម្មំ យទុ’ត្តមំ.

១៦១. យថាវុត្តំ និគមេតិ ‘‘អចិត្ត’’ឥច្ចាទិនា. ឥច្ចេវំ អចិត្តោ កត្តា យស្ស តំ អចិត្តកត្តុកំ. គុណោ កម្មំ យស្ស តំ គុណកម្មំ. តញ្ច វមនាទិ រុឈមតិមនោហរំ ភវតិ ពន្ធោចិតត្តា. នខាវលិយោ ហិ អចិត្តកត្តារោ, កន្តិយោ គុណកម្មន្តិ វមនមត្រាតិសុន្ទរំ. នេទមេវ រុឈន្តិ អាហ ‘‘សចិត្ត’’ឥច្ចាទិ. ឯតំ វមនាទិកំ សចិត្តកត្តុកម្បិយទិគុណកម្មំ, ឧត្តមំ សេដ្ឋំ ពន្ធោចិតត្តា.

១៦១. អនន្តរោទាហរណស្ស បសត្ថត្តញ្ច កម្មនិ គុណេ សតិ សចិត្តកត្តុកវមនាទិកញ្ច ឥដ្ឋមិតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អចិត្តកត្តុក’’មិច្ចាទិមាហ. ឥច្ចេវំ ឥមិនា បការេន អចិត្តកត្តុកំ នខាវលិសង្ខាតអវិញ្ញាណកកត្តុវន្តំ គុណកម្មំ នខកន្តិសង្ខាតអប្បធានកម្មវន្តំ វមនាទិកំ រុឈំ រចនាយ ឧចិតត្តា រុចិជនកំ ហោតិ, ឯតំ វមនាទិកំ សចិត្តកត្តុកម្បិ សវិញ្ញាណកកត្តុវន្តម្បិ យទិ គុណកម្មំ អមុខ្យកម្មំ ចេ, ឧត្តមំ វិសិដ្ឋមេវ, ‘‘កន្តីន’’ន្តិ ភាវសម្ពន្ធេ ឆដ្ឋិយា សតិបិ វមនក្រិយាយ កម្មត្តំ នាតិវត្តតិ. នត្ថិ ចិត្តំ យេសន្តិ ច, អចិត្តា កត្តារោ យស្សាតិ ច, គុណោ កម្មំ យស្សេតិ ច, សហ ¶ ចិត្តេន វត្តមានោតិ ច វាក្យំ. ឥតិ និទស្សនេ ឯវំ បការេ និបាតោ, អថ វា វចនវចនីយានំ [វចនវចនីយាទីនំ (ក.)] និគមារម្ភេ និបាតសមុទាយោ.

១៦២.

ឧគ្គិរន្តោវ ស ស្នេហ-រសំ ជិនវរោ ជនេ;

ភាសន្តោ មធុរំ ធម្មំ, កំ ន សម្បីណយេ ជនំ.

១៦២. តទុទាហរតិ ‘‘ឧគ្គិរន្តោវា’’តិអាទិនា. សោ ជិនវរោ ជនេ សកលសត្តនិកាយេ ស្នេហរសំ អត្តនោ បេមសង្ខាតំ អនុរាគំ ឧគ្គិរន្តោវ វមន្តោ វិយ មធុរំ អតិបណីតំ ធម្មំ ភាសន្តោ កំ ជនំ ន សម្បីណយេ, សព្ពមេវ សម្បីណេតិ. ឯត្ថ ជិនវរោ កត្តា សចិត្តោ, ស្នេហរសោ គុណកម្មំ.

១៦២. ឥទានិ សចិត្តកកត្តុបក្ខេ ឧទាហរណមុទ្ទិសតិ ‘‘ឧគ្គិរន្តោ’’ច្ចាទិនា. សោ ជិនវរោ ជនេ សកលសត្តនិកាយេ ស្នេហរសំ អត្តនោ បេមសង្ខាតអនុរាគំ ឧគ្គិរន្តោ ឥវ វមន្តោ វិយ មធុរំ អាទិកល្យាណាទិភាវេន បណីតំ ធម្មំ សទ្ធម្មំ ភាសន្តោ ទេសេន្តោ យថាសយំ វទន្តោ កំ ជនំ កីទិសំ បុគ្គលំ ន សម្បីណយេ, បីណេតិ ឯវាតិ. ឯត្ថ ឧគ្គិរនំ ជិនវរសង្ខតសចិត្តកកត្តុវន្តម្បិ ស្នេហរសសង្ខាតអមុខ្យកម្មយុត្តត្តា បសត្ថំ ហោតិ. ស្នេហោ ឯវ រសោ អនុរាគោតិ វិគ្គហោ.

១៦៣.

យោ សទ្ទសត្ថកុសលោ កុសលោ និឃណ្ដុ-

ឆន្ទោអលង្កតិសុ និច្ចកតាភិយោគោ;

សោ’យំ កវិត្តវិកលោបិ កវីសុ សង្ខ្យ-

មោគយ្ហ វិន្ទតិ ហិ កិត្តិ’មមន្ទរូបំ.

ឥតិ សង្ឃរក្ខិតមហាសាមិបាទវិរចិតេ

សុពោធាលង្ការេ

គុណាវពោធោ នាម តតិយោ បរិច្ឆេទោ.

១៦៣. គន្ថន្តរាហិតវាសនាយ, ¶ តទនុពន្ធបដិភានេ ចាវិជ្ជមានេបិ សុតេន អភិយោគពលេន កវិតា កិត្តិ ច តទនុគតា សមុបលព្ភតីតិ សមនុសាសតិ ‘‘យោ’’ឥច្ចាទិនា. សទ្ទសត្ថេ ព្យាករណេ កិស្មិញ្ចិ ‘‘ឥទមេវេ’’តិ និយមាភាវា កុសលោ ឆេកោ និឃណ្ដុម្ហិ អភិធានសត្ថេ ច ឆន្ទសិ វុត្តិជាតិប្បបញ្ចបកាសកឆន្ទោវិចិតិសត្ថេ ច អលង្កតិសុ អលង្ការសត្ថេ ច កុសលោ ន កេវលំ សទ្ទសត្ថេយេវ, អថ ច បន និច្ចមនវរតំ ទិវា ច រត្តោ ច កតោ អភិយោគោ វាយាមោ រចនាវិសយេ យស្ស សោយំ កវិត្តវិកលោបិ ពន្ធករណសង្ខាតកវិគុណបរិហីនោបិ កវីសុ កវិគុណោបេតេសុ សង្ខ្យំ គណនំ ឱគយ្ហ បដិលភិត្វា អមន្ទរូបំ អតិពហុំ កិត្តិំ បរិសុទ្ធពន្ធរចនាលក្ខណំ តប្បភវំ ខ្យាតំ វិន្ទតិ បដិលភតេវាតិ.

ឥតិ សុពោធាលង្ការេ មហាសាមិនាមិកាយំ

សុពោធាលង្ការដីកាយំ

គុណាវពោធបរិច្ឆេទោ តតិយោ.

១៦៣. ឥទានិ ឧទ្ទេសក្កមេន សទ្ទាលង្ការេ និទ្ទិសិត្វា ព្យាករណនិឃណ្ដុឆន្ទោបរិវារិតេ ឥមស្មិំ និរន្តរាភិយោគោ ឥហលោកិយាទិមហន្តយសស្ស ការណមិតិ សិស្សានមនុសាសន្តោ ‘‘យោ សទ្ទសត្ថកុសលោ’’ច្ចាទិមាហ. យោ ថេរនវមជ្ឈិមេសុ កោចិ សទ្ទសត្ថកុសលោ សទ្ទានុសាសនព្យាករណវិសយេ បកតិបច្ចយាទិវិភាគកប្បនាយ ឆេកោ និឃណ្ដុឆន្ទោអលង្កតីសុ អភិធានឆន្ទោអលង្ការសត្ថេសុបិ កុសលោ តំតំវិភាគពុទ្ធីនំ បដិបាទនេន ឆេកោ និច្ចកតាភិយោគោ ធារណមនសិការវសេន និច្ចំ កតុស្សាហោ ហោតិ. សោ អយំ អប្បមាទី កវិត្តវិកលោបិ បកតិសិទ្ធកព្ពរចនគុណរហិតោបិ កវីសុ សង្ខ្យំ កព្ពកត្តូសុ គណនំ ឱគយ្ហ កព្ពករណដីកាករណាទិបការេន ឱគាហេត្វា តំ គណនំ បាបុណិត្វា ¶ អមន្ទរូបំ អនប្បកសភាវំ អតិពហុំ កិត្តិំ និទ្ទោសំ សត្ថរចនលក្ខណំ បុញ្ញសញ្ចយំ, តប្បភវំ បសិទ្ធិំ វា វិន្ទតិ លភតេវាតិ. យថាវុត្តសត្ថេសុ អភិយោគោ ពន្ធស្ស ឯកន្តការណមេវ. វុត្តំ ហិ–

‘‘សាភាវិកី ច បដិភា,

សុតញ្ច ពហុនិម្មលំ;

អមន្ទោ ចាភិយោគោ’យំ,

ហេតុ ហោតិ’ហ ពន្ធនេ’’តិ [កាព្យាទាស ១.១០៣].

តត្ថ សាភាវិកី សភាវសិទ្ធា បដិភា ច បញ្ញា ច ពហុ និម្មលំ អនប្បកំ និជ្ជដំ សុតញ្ច អមន្ទោ អភិយោគោ ច អនប្បកោ អភ្យាសោ ចេតិ អយមេសោ សព្ពោបិ ឥហ ពន្ធនេ ឥមិស្សំ កព្ពរចនាយំ ហេតុ ហោតិ ការណំ ភវតីតិ. សទ្ទេ សាសតិ ឯត្ថ ឯតេនាតិ ឥមស្មិំ អត្ថេ តប្បច្ចយញ្ច តស្ស ថាទេសញ្ច កត្វា សទ្ទសត្ថន្តិ ញាតព្ពំ, សទ្ទសត្ថេ កុសលោតិ ច, និឃណ្ដុ ច ឆន្ទោ ច អលង្កតិ អលង្ការញ្ចេតិ ច វិគ្គហោ, ឯត្ថ អលង្កតិសទ្ទោ សត្ថាបេក្ខាយ នបុំសកោ ហោតិ, និច្ចំ កតោ អភិយោគោ អស្សេតិ ច, កវិនោ ភាវោតិ ច, តេន វិកលោតិ ច, អមន្ទំ រូបំ សភាវោ យស្សេតិ ច វាក្យំ.

ឥតិ សុពោធាលង្ការនិស្សយេ

តតិយោ បរិច្ឆេទោ.

៤. អត្ថាលង្ការាវពោធបរិច្ឆេទ

១៦៤.

អត្ថាលង្ការសហិតា, សគុណា ពន្ធបទ្ធតិ;

អច្ចន្តកន្តា កន្តាវ [យតោអច្ចន្តកន្តាវ (ក.)], វុច្ចន្តេតេ តតោ’ធុនា.

១៦៤. ឯវំ ¶ សទ្ទាលង្ការេ បរិច្ឆិជ្ជ សម្បត្យត្ថាលង្ការំ ពោធយិតុមាហ ‘‘អត្ថាលង្ការ’’ឥច្ចាទិ. សគុណា យថាវុត្តេហិ បសាទាទីហិ សទ្ទគុណេហិ សហិតា ពន្ធបទ្ធតិ កព្ពរចនំ. អលង្ករីយតិ កន្តិំ នីយតិ ពន្ធោ ឯតេហិ សរីរមិវ ហារាទីហីតិ អលង្ការា, តេហិ អត្ថាលង្ការេហិ ជាត្យាទិលក្ខណេហិ សហិតា សំយុត្តា សតី សគុណា បតិព្ពតាទិគុណោបេតា អត្ថេន ធនេន អលង្ការេន អាភរណេន សហិតា យុត្តា កន្តាវ អង្គនា វិយ. យតោ អច្ចន្តកន្តា អតិសយរមណីយា សិយា, តតោ តេន ការណេន យេ អត្ថាលង្ការា អវសរំ បត្តា, តេ អធុនា ឥទានិ វុច្ចន្តេ កថីយន្តិ.

១៦៤. ឯវំ សទ្ទាលង្ការវិភាគំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តន្និស្សយំយេវ អត្ថាលង្ការពន្ធមារភន្តោ ‘‘អត្ថាលង្ការិ’’ច្ចាទិមាហ. សគុណា យថាវុត្តបសាទាទិសទ្ទគុណយុត្តា ពន្ធបទ្ធតិ បជ្ជគជ្ជាទិបភេទា រចនាវលិ អត្ថាលង្ការសហិតា សភាវវុត្តិវង្កវុត្តិសង្ខាតេន អត្ថាលង្ការេន សំយុត្តា សគុណា អត្ថាលង្ការសហិតា កន្តា ឥវ បតិព្ពតាទីហិ គុណេហិ យុត្តា សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាទិធនេហិ គីវេយ្យកដកនូបុរាទីហិ អាភរណេហិ ច យុត្តា អង្គនាវ អច្ចន្តកន្តា យតោ អតិសយេន រមណីយា, តតោ តស្មា តេ អត្ថាលង្ការា អធុនា ទានិ វុច្ចន្តេ. អលង្ករោន្តិ ពន្ធំ សរីរំ វា ឯតេហីតិ ច, អត្ថស្ស អលង្ការាតិ ច, តេហិ សហិតាតិ ច, គុណេហិ សហ វត្តតីតិ ច, ពន្ធស្ស បទ្ធតីតិ ច, អច្ចន្តំ អតិសយេន កន្តាតិ ច វិគ្គហោ.

១៦៥.

សភាវវង្កវុត្តីនំ, ភេទា ទ្វិធា អលំក្រិយា;

បឋមា តត្ថ វត្ថូនំ, នានាវត្ថាវិភាវិនី.

១៦៥. កតិប្បភេទា តេ ឥច្ចាហ ‘‘សភាវ’’ឥច្ចាទិ. សភាវវុត្តិ វង្កវុត្តីតិ ឥមេសំ ភេទា បភេទេន អលំក្រិយា អត្ថាលង្ការាទ្វិធាទ្វិប្បការា. ¶ តេសុ សភាវវុត្តិ កីទិសីតិ អាហ ‘‘បឋមា’’តិអាទិ. តត្ថ តាសុ បឋមា សភាវវុត្តិ វត្ថូនំ បទត្ថានំ ជាតិគុណក្រិយាទព្ពសភាវានំ នានា វិចិត្តា, ន ទ្វេកាវ អវត្ថា អវសរា វិភាវិនី បកាសិកា វិញ្ញេយ្យា. ជាត្យាទីនំ បទត្ថានំ យថាសភាវមនេកប្បការំ សម្មទេវ វិវរន្តី សភាវំ បទត្ថានំ វិចិត្តំ វទតីតិ សភាវវុត្តិ នាមាតិ អធិប្បាយោ, សាវ ជាតិយា បទត្ថសរូបស្ស តថាតថាបដិបាទកត្តេន វុត្តិយា [ទត្តិយា (ក.)] ជាតិបិ វុច្ចតិ.

១៦៥. បសត្ថាលង្ការា [បសត្ថាទិអលង្ការា (ក.)] បភេទតោ ឯត្តកាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សភាវិ’’ច្ចាទិមាហ. អលំក្រិយា អត្ថាលង្ការា សភាវវង្កវុត្តីនំ ភេទា បភេទតោ ទ្វិធា ទ្វិប្បការា ហោន្តិ. តត្ថ តាសុទ្វីសុ បឋមា សភាវវុត្តិ វត្ថូនំ ជាតិគុណក្រិយាទព្ពលក្ខណានំ បទត្ថានំ នានាវត្ថាវិភាវិនី អនេកប្បការស្ស បកាសិនី ហោតិ. ឯត្ថ ជាត្យាទីនំ បទត្ថានំ អនេកប្បការសភាវបកាសិនី សភាវវុត្តិ នាម. ឯសាវ ជាតិ គុណាទិចតុព្ពិធបទត្ថានំ សរូបសង្ខាតជាតិយា តេហិ អាការេហិ បដិបាទនតោ ឧបចារតោ ជាតិ នាម ហោតិ. ជាត្យាទិបទត្ថានំយេវ យថាសភាវំ ហិត្វា វត្ថុបរិកប្បិតអតិសយោបមារូបកាទិសរូបសង្ខាតំ វង្កសភាវំ បកាសេន្តី វង្កវុត្តិ នាម. យភាវោ ច វង្កោ ចាតិ ច, តេសំ វុត្តីតិ ច, អលំករោន្តិ ឯតាហីតិ ច, នានា អនេកា ច សា អវត្ថា ចាតិ ច វាក្យំ.

យថា –

១៦៦.

លីលាវិកន្តិសុភគោ,

ទិសាថិរវិលោកនោ;

ពោធិសត្តង្កុរោ ភាសំ,

វិរោចិ វាចមាសភិំ.

១៦៦. ‘‘យថេ’’តិ តំ ឧទាហរតិ. លីលាយ វិលាសេន វិហិតាយ វិកន្តិយា គមនេន សត្តបទវីតិហារសង្ខាតេន សុភគោ សុន្ទរោ ទិសាសុ ទសសុ ថិរមចលំ វិលោកនំ យស្ស សោ ពោធិសត្តង្កុរោ តទហុជាតោ មហាពោធិសត្តោ អាសភិំ វាចំ ‘‘អគ្គោហមស្មី’’តិអាទិកមុត្តមំ និព្ភយវចនំ ភាសំ វទន្តោ វិរោចិ វិសេសេន រមណីយត្តំ បត្តោ. អយំ សភាវវុត្តិ. ឯវំ ជាតិសភាវវុត្យាទយោបិ បរិកប្បនីយា.

១៦៦. ឥទានិ សភាវវុត្តិយា ឧទាហរណំ អាហ ‘‘យថា – លីលាវិកន្តិ’’ច្ចាទិ. លីលាវិកន្តិសុភគោ វិលាសគមនេន សត្តបទវីតិហារេន សុន្ទរោ ទិសាថិរវិលោកនោ ទសទិសាសុ អចលឱលោកនោ ពោធិសត្តង្កុរោ មហាពោធិសត្តង្កុរោ អាសភិំ វាចំ ‘‘អគ្គោហមស្មី’’តិអាទិនា អភីតវចនំ ភាសំ វទន្តោ វិរោចិ អសោភីតិ. ឥហ ពោធិសត្តសង្ខាតស្ស ទព្ពស្ស លីលាវិកន្តិទិសាថិរវិលោកនវចោនិច្ឆារណសង្ខតានំ អវត្ថានំ បកាសិតត្តា ទព្ពសភាវវុត្តីតិ ញាតព្ពា. ឯសាយេវ ទព្ពគតគត្យាទិវិចិត្រសរូបំ អលង្ករណតោ អលង្ការោ នាម, ទព្ពគតគត្យាទយោ បន អលំកិរិយមានត្តា អលំកិរិយា នាម. ជាតិគុណក្រិយាសភាវវុត្តិយោបិ ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពា. លីលាយ យុត្តា វិកន្តីតិ ច, តាយ សុភគោតិ ច, ទិសាសុ ថិរំ វិលោកនំ យស្សេតិ ច, ពោធិយា បញ្ញាយ សត្តោតិ ច, សោយេវ អង្កុរោតិ ច, ឧសភស្ស ភាវោតិ ច វាក្យំ. ឧសភស្ស ភាវសង្ខាតា អកម្បនីយា ឋិតិ អាសភំ នាម, អកម្បភាវតោ តេន សមាបិ វាចា ឧបចារតោ អាសភី នាម ហោតិ.

១៦៧.

វុត្តិ វត្ថុសភាវស្ស, យា’ញ្ញថា សា បរាភវេ;

តស្សា’នន្តវិកប្បត្តា, ហោតិ ពីជោបទស្សនំ.

១៦៧. ទុតិយមាហ ¶ ‘‘វុត្តិ’’ច្ចាទិនា. វត្ថុនោ ជាត្យាទិរូបស្ស បទត្ថស្ស សភាវោ យស្សំ អវត្ថាយំ យាទិសំ រូបំ តស្ស អញ្ញថាភាវេន តស្ស រូបស្ស តថេតំ ទព្ពាបនេន វុត្តិ វចនំ. បរា ភវេ អញ្ញា វង្កវុត្តិ នាម សិយា. កិំ សា សាកល្លេន វត្តុំ សក្កាតិ អាហ ‘‘តស្សា’’ឥច្ចាទិ. តស្សា វង្កវុត្តិយា អនន្តវិកប្បត្តា អបរិមិតភេទកត្តា ពីជស្ស ការណត្តា សកលព្យត្តិព្យាបិសាមញ្ញរូបស្ស យតោ បរេ វិចិត្តាលង្ការា បសវន្តិ, ឧបទស្សនំ កថនំ ហោតិ និរវសេសាភិធានស្ស កេនាប្យសក្កុណេយ្យត្តា.

១៦៧. ឥទានិ វង្កវុត្តិំ ទស្សេតិ ‘‘វុត្តិ’’ច្ចាទិនា. វត្ថុសភាវស្ស ជាត្យាទិបទត្ថសម្ពន្ធិនោ តាសុ តាសុ អវត្ថាសុ យោ សភាវោ វិជ្ជតិ, តស្ស សភាវស្ស អញ្ញថា វិជ្ជមានាការំ ហិត្វា វត្តុបរិកប្បិតេន អតិសយឧបមារូបកាទិអញ្ញបការេន យា វុត្តិ យំ កថនំ អត្ថិ, សា បរាភវេ សភាវវុត្តិតោ អញ្ញា វង្កវុត្តិ នាម សិយា. តស្សា វង្កវុត្តិយា អនន្តវិកប្បត្តា អប្បមាណបក្ខត្តា កថនេន បរិសមាបេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា នយតោ តស្ស អនន្តបក្ខស្ស បរិគ្គហណត្ថំ ពីជោបទស្សនំ ការណមត្តស្ស និទស្សនំ ហោតិ. វក្ខមានភេទតោ ឯកមេកម្បិ អត្តនា សទិសំ អនន្តភេទបរិគ្គហជាននត្ថំ បហោតីតិ អធិប្បាយោ. វត្ថូនំ សភាវោតិ ច, អនន្តា វិកប្បា យស្ស សភាវស្សេតិ ច, តស្ស ភាវោតិ ច, ពីជស្ស ឧបទស្សនន្តិ ច វិគ្គហោ.

វង្កវុត្តិអត្ថាលង្ការឧទ្ទេសវណ្ណនា

១៦៨.

តត្ថា’តិសយឧបមា-

រូបកាវុត្តិទីបកំ;

អក្ខេបោ’ត្ថន្តរន្យាសោ,

ព្យតិរេកោ វិភាវនា.

១៦៩.

ហេតុក្កមោ ¶ បិយតរំ, សមាសបរិកប្បនា;

សមាហិតំ បរិយាយ-វុត្តិព្យាជោបវណ្ណនំ.

១៧០.

វិសេស រុឡ្ហាហង្ការា,

សិលេសោ តុល្យយោគិតា;

និទស្សនំ មហន្តត្តំ,

វញ្ចនា’ប្បកតត្ថុតិ.

១៧១.

ឯកាវលិ អញ្ញមញ្ញំ, សហវុត្តិ វិរោធិតា;

បរិវុត្តិព្ភមោភាវោ, មិស្ស’មាសី រសី ឥតិ.

១៧២.

ឯតេ ភេទា សមុទ្ទិដ្ឋា, ភាវោ ជីវិតមុច្ចតេ;

វង្កវុត្តីសុ បោសេតិ, សិលេសោ តុ សិរិំ បរំ.

១៦៨-១៧២. យថោទ្ទេសំ និទ្ទិសិតុកាមោ ឧទ្ទិសតិ ‘‘តត្ថេ’’ច្ចាទិ. តត្ថាតិ តស្សំ វង្កវុត្តិយំ ‘‘ឯតេ ភេទា សមុទ្ទិដ្ឋា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. សមុទ្ទិដ្ឋាតិ សង្ខេបនយេន វុត្តា. អតិសយោ ឧបមា រូបកំ អាវុត្តិ ទីបកញ្ច, សមាសោ សមាសវុត្តិ បរិកប្បនា ច, វិសេសោ រុឡ្ហាហង្ការោ ច, ជីវិតមុច្ចតេតិ តទភាវេ ពន្ធស្ស ឆវស្សេវ ហេយ្យត្តា វុត្តំ, សិលេសោ តុ វង្កវុត្តីសុ សភាវវុត្តិំ ហិត្វា វត្ថុសភាវតោ អញ្ញថា យថា តថា បរិកប្បនរូបាសុ អតិសយាទីសុ វុត្តីសុ បរំ សិរិំ កន្តិំ បោសេតិ តំ បូរេតិ អាវហតីតិ.

១៦៨-១៧២. ភេទវន្តានំ បទត្ថានំ សភាវកថនំ ឧទ្ទេសក្កមេន បាកដំ ហោតីតិ វត្តមានេហិ អលង្ការេហិ ឧទ្ទិសន្តោ ‘‘តត្ថាតិសយ…បេ… រសី’’តិ គាថាចតុក្កមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តិស្សំ វង្កវុត្តិយំ ឥតិ ឯវំ ឯតេ បញ្ចតិំស ភេទា សមុទ្ទិដ្ឋា សង្ខេបេន វុត្តាតិ. ឯតេសំ បន បទានំ អត្ថោ និទ្ទេសេ អាវិភវិស្សតិ. ឥមិនា ភាវោ ច សិលេសោ ច អតិប្បសត្ថោតិ ទីបេតិ. ភាវោ ភាវាលង្ការោ ជីវិតំ ពន្ធស្ស បាណភូតោតិ វុច្ចតេ, ¶ ភាវរហិតស្ស ពន្ធស្ស ឆវសរីរស្ស វិយ អនុបាទេយ្យត្តា, សិលេសោ តុ សិលេសាលង្ការោ បន វង្កវុត្តីសុ អតិសយោបមាទិវង្កវុត្តីសុ បរមុក្កំសភូតំ សិរិំ សោភំ បោសេតិ បូរេតិ.

និទ្ទេសវណ្ណនា

១៧៣.

បកាសិកា វិសេសស្ស,

សិយា’តិសយវុត្តិ យា;

លោកាតិក្កន្តវិសយា,

លោកិយាតិ ច សា ទ្វិធា.

១៧៣. តត្ថាតិសយវុត្តីនំ តាវ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘បកាសិកា’’ឥច្ចាទិ. វិសេសស្ស វត្ថុគតស្សាតិមត្តស្ស បកាសិកាយាតិ អនុវទិត្វា សា អតិសយវុត្តិ សិយាតិ វិធីយតេ, អតិសយស្ស វត្ថុនោ ឧក្កំសស្ស បដិបាទិកា វុត្តិ អតិសយវុត្តិ. សា ច ទុវិធាតិ អាហ ‘‘លោក’’ឥច្ចាទិ. លោកំ លោកប្បតីតិំ អតិក្កន្តោ វិសយោ គោចរោ យស្សា សា លោកាតិក្កន្តវិសយា ច លោកេ ភវា លោកឋិតិមនតិក្កន្តត្តាតិ លោកិយា ចាតិ អតិសយវុត្តិ ទ្វិធា ទ្វិប្បការា ភវតិ.

១៧៣. ឥទានិ ឧទ្ទេសក្កមេន អតិសយវុត្តិំ ទស្សេតិ ‘‘បកាសិ’’ច្ចាទិនា. វិសេសស្ស ជាត្យាទិបទត្ថគតអធិកវិសេសស្ស យា វុត្តិ បកាសិកា, សា អតិសយវុត្តិ នាម សិយា, សា អតិសយវុត្តិ លោកាតិក្កន្តវិសយា ច ជាត្យាទិបទត្ថានំ យថាសភាវសង្ខតលោកឋិត្យាតិក្កន្តវិសយត្តា លោកាតិក្កន្ត វិសយាតិ ច លោកិយាតិ ច យថាវុត្តលោកមនតិក្កម្ម បវត្តនតោ លោកិយាតិ ចេវំ ទ្វិធា ទ្វិប្បការា ហោន្តិ. វទតីតិ វុត្តិ, អតិសយស្ស វុត្តីតិ ច, លោកំ អតិក្កន្តោ វិសយោ ឯតិស្សាតិ ច, លោកេ ភវាតិ ច វិគ្គហោ. ‘‘វិសេសស្ស បកាសិកា’’តិ បសិទ្ធគុណានុវាទេន ¶ សា អតិសយវុត្តិ សិយាតិ អបសិទ្ធំ អតិសយវុត្តិវិធានំ ករោតិ, យថា ‘‘យោ កុណ្ឌលី, សោ ទេវទត្តោ’’តិ. អនុវាទកអនុវាទនីយភេទោ ឧបរិប្យេវមេវ ទដ្ឋព្ពោ.

១៧៤.

លោកិយាតិសយស្សេ’តេ,

ភេទា យេ ជាតិអាទយោ;

បដិបាទីយតេ ត្វ’ជ្ជ,

លោកាតិក្កន្តគោចរា.

១៧៤. អយំ ទ្វិប្បការា អតិសយវុត្តិ សភាវវុត្យាទីហិ ភិន្នាតិ ចេ? អាហ ‘‘លោក’’ឥច្ចាទិ. ជាតិអាទយោ យតោ បទត្ថស្ស វិចិត្តំ សរូបំ វទតីតិ វិចិត្តសរូបបដិបាទិកា សភាវវុត្តិបិ អលង្ការោ, អលង្ការិយំ តុ វត្ថុមត្តំ, តតោ សភាវវុត្យាទយោ យេ ភេទា វិសេសា, ឯតេ លោកិយាតិសយស្ស ភេទា, យថា សរីរេ យំ សហជំ សុន្ទរត្តំ, តស្ស បោសកាបិ មុត្តាវលិប្បភុតិ អលង្ការោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ ពន្ធេប្យលង្ការិយវត្ថុនិមិត្តំ ធម្មត្តំ យាយ ឧក្កំសីយតិ, សា ឧក្កំសោតិ វុច្ចតិ. សា ច វុត្តិ អលង្ការសទ្ទេន វុច្ចតេ. សា បន អតិសយវុត្តិយេវ. តេនេវាហ ‘‘លោកិយាតិសយស្សេតេ, ភេទា យេ ជាតិអាទយោ’’តិ. យតោ ឯវំ, តតោ លោកាតិក្កន្តវិសយា ច វិសុំ ទស្សនីយាតិ អាហ ‘‘បដី’’តិអាទិ. តុសទ្ទោ ភេទេ. អជ្ជ តុ ឥទានិ បន លោកាតិក្កន្តគោចរា បដិបាទីយតេតិ សម្ពន្ធោ.

១៧៤. ឥទានិ ឯសា ទ្វិប្បការាបិ អតិសយវុត្តិសភាវវុត្យាទីហិ អនញ្ញាតិ ទស្សេតុំ ‘‘លោកិយេ’’ច្ចាទិមាហ. ជាតិអាទយោ ជាតិគុណាទិបទត្ថគតវិចិត្តសរូបស្ស បកាសនតោ និស្សយវោហារេន ‘‘ជាត្យាទយោ’’តិ និទ្ទិដ្ឋា ជាតិសភាវវុត្តិគុណសភាវវុត្យាទយោ យេ ភេទា ¶ វិសេសា, ឯតេ លោកិយាតិសយស្ស លោកិយាតិសយវុត្តិយាយេវ ភេទា អវយវា. តត្ថ លោកិយាតិសយវុត្តិ នាម ជាតិសភាវវុត្តិគុណសភាវវុត្យាទយោយេវាតិ. ឯសាយេវ វិចិត្ររូបបដិបាទិកា ឧក្កំសាតិ ច វុច្ចតិ. ឯវំ លោកិយាតិសយវុត្តិយា ‘‘លីលាវិកន្តិសុភគោ’’តិ ឧទាហរណស្ស គម្យមានត្តា វក្ខមានំ បដិជានាតិ ‘‘បដិបាទីយតេ’’ច្ចាទិនា. អជ្ជ តុ ឥទានិ បន លោកាតិក្កន្តគោចរា អតិសយវុត្តិ បដិបាទីយតេ ឧទាហរណតោ និប្ផាទីយតិ. លោកេ ភវោតិ ច, តស្ស អតិសយោ អាធិក្កមិតិ ច វាក្យំ.

១៧៥.

បិវន្តិ ទេហកន្តី យេ,

នេត្តញ្ជលិបុដេន តេ;

នា’លំ ហន្តុំ ជិនេ’សំ ត្វំ,

តណ្ហំ តណ្ហាហរោបិ កិំ.

១៧៥. តមុទាហរតិ ‘‘បិវន្តិ’’ច្ចាទិនា. ជិន តេ ទេហកន្តី សរីរសោភាយោ យេ ជនា នេត្តញ្ជលិបុដេន អត្តនោ នយនទ្វន្ទសង្ខាតេន អញ្ជលិបុដេន បិវន្តិ, ឯសំ ជនានំ តណ្ហំ បិបាសំ លោភមេវ វា ហរតិ អនុបតតិ [អបនយតិ (?)]. តណ្ហាហរោបិ សមានោ ត្វំ ហន្តុំ និវត្តិតុំ កិំ នាលំ កស្មា អសមត្ថោសិ. តណ្ហាហរា នាម តណ្ហមេវ នុទន្តិ. អត្រ ហនន្តាមបិហ សម្បនុទតិ លោកឋិតិំ អតិក្កម្ម ទេហកន្តិយា ពហុត្តនធម្មោ វុត្តោ.

១៧៥. ឥទានិ បដិញ្ញាតានុសារេន បដិបាទេតិ ‘‘បិវន្តិ’’ច្ចាទិនា. ភោ ជិន តេ តុយ្ហំ ទេហកន្តី សរីរសោភាយោ យេ ជនា នេត្តញ្ជលិបុដេន នេត្តសង្ខាតេន ហត្ថបុដេន បិវន្តិ, ឯសំ សាធុជនានំ តណ្ហំ បិបាសំ លោភមេវ ¶ វា តណ្ហាហរោបិ ត្វំ សព្ពេសំ តណ្ហាវិនាសកោបិ ហន្តុំ និវារេតុំ កិំ នាលំ កស្មា អសមត្ថោសីតិ. ឯត្ថ បិវនំ នាម បិបាសំ វិនេតីតិ លោកសភាវោ. តណ្ហំ ហន្តុំ នាលមិតិ លោកសភាវមតិក្កន្តត្ថោ. កន្តីនំ អធិកបិយតា អតិសយធម្មោ, តស្ស វុត្តិ បន តណ្ហំ ហន្តុំ នាលមិតិ លោកាតិក្កន្តអត្ថំ វិសយំ កត្វា បវត្តោ ហោតិ. សា បន កថេតុមិច្ឆិតំ កន្តីនំ អធិកបិយតំ តណ្ហាហននេ អសមត្ថំ វត្វា ទីបេតីតិ វង្កវុត្តិ នាម. វុច្ចមានានំ ឧបមារូបកាទីនម្បិ វង្កវុត្តិតា ឥច្ឆិតត្ថស្ស បការន្តរេន បកាសនតោយេវ. យថា នាម សរីរសហជំ បីនត្តាទិសុន្ទរត្តំ ឧទ្ទីបនាការេន ឋិតា កដកឧណ្ហីសហារាទយោ អលង្ការា នាម ភវន្តិ, ឯវំ ពន្ធសរីរសង្ខាតេ អលង្ករណីយវត្ថុម្ហិ វិជ្ជមានអតិបិយតាទិមេវ ឧទ្ទីបេត្វា អលង្កុរុមានា ‘‘តណ្ហាហរោសិ ត្វំ ឯសំ កន្តី បិវន្តានំ តណ្ហំ ហន្តុំ នាល’’មិតិ វាចាភង្គី អលង្ការោ នាម. អលង្ការិយំ នាម អលង្កាតព្ពកន្តិបិយតាយ ពហុត្តន្តិ. ឧត្តរិបិ អលង្ការអលង្ការិយវិភាគោ ច អនុរូបតោ យោជនក្កមោ ច ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ. ទេហេ កន្តីតិ ច, អញ្ជលីយេវ បុដោតិ ច, នេត្តានិយេវ អញ្ជលិបុដោតិ ច, តណ្ហំ ហរតីតិ ច វិគ្គហោ.

១៧៦.

ឧបមានោបមេយ្យានំ, សធម្មត្តំ សិយោ’បមា;

សទ្ទត្ថគម្មា វាក្យត្ថ-វិសយាតិ ច សា តិធា.

១៧៦. ឧបមំ និទ្ទិសតិ ‘‘ឧបមានេ’’ច្ចាទិនា. ឧបមីយតេ អនេនាតិ ឧបមានំ, បទុមាទិកវត្ថុ. បទុមាទិកោ តុ សទ្ទោ ឧបមានវាចកោ. ឧបមីយតីតិ ឧបមេយ្យំ, មុខាទិកវត្ថុ. មុខាទិកោ សទ្ទោ តុ ឧបមេយ្យវាចកោ. តេសំ ឧបមានោបមេយ្យានំ បទុមាទិមុខាទិវត្ថូនញ្ច. សធម្មត្តន្តិ សមានោ ធម្មោ កន្តិមន្តតា យស្ស សោ សធម្មោ, តស្ស ភាវោ សធម្មសទ្ទស្ស បវត្តិនិមិត្តសមានេន ធម្មេន សហ សម្ពន្ធោ សធម្មត្តំ ¶ ឧបមានោបមេយ្យបតិដ្ឋិតំ ឧបមា សិយា, ឧបមីយតិ យថាវុត្តោ សម្ពន្ធោតិ កត្វា. សា បនាលង្ការិយស្ស ធម្មស្សាតិសយបដិបាទនប្បការោ. កតិវិធា សាតិ អាហ ‘‘សទ្ទ’’ឥច្ចាទិ. សទ្ទោ ច អត្ថោ ច, តេហិ គម្មា បតីយមានា សទ្ទត្ថគម្មា. វាក្យំ បទសមុទាយោ. តស្ស អត្ថោ វិសយោ គោចរោ យស្សា វាក្យត្ថវិសយាតិ ច សា ឧបមា តិវិធា សទ្ទគម្មអត្ថគម្មវាក្យត្ថវិសយាតិ តិធា ហោតិ.

១៧៦. ឥទានិ ឧបមាលង្ការំ និទ្ទិសតិ ‘‘ឧបមានោ’’ច្ចាទិនា. ឧបមានោបមេយ្យានំ ចន្ទនីលុប្បលទលាភាទីនំ អានននយនាទីនញ្ច បទត្ថានំ សធម្មត្តំ កន្តិមន្តតាបីនតាទិតុល្យធម្មសម្ពន្ធោ ឧបមា នាម សិយា, សា អលង្ករណីយវត្ថុនោ អាធិក្កបដិបាទនប្បការា ឧបមា សទ្ទត្ថគម្មា សទ្ទគម្មា ច អត្ថគម្មា ច វាក្យត្ថវិសយា ច, ឥតិ ឯវំ តិធា តិប្បការា ហោតិ. ឯត្ថ ឧបមានោបមេយ្យភូតានំ ចន្ទាននាទិបទត្ថានំ សធម្មសង្ខតោ អញ្ញមញ្ញតុល្យកន្តិមន្តតាបីនតាទិធម្មយោគោ បទត្ថានំ ឧបមត្ថស្ស បតិដ្ឋិតត្តា ឧបដ្ឋានតាយ ឧបមា នាម ហោតិ, តន្និស្សយចន្ទាទយោ បន និស្សិតវោហារេន ឧបមា នាម ហោតិ, ឧបមានភូតចន្ទាទិអត្ថបដិបាទកោ ចន្ទិមាទិសទ្ទោបិ តទត្ថេន ឧបមា នាម ហោតិ, ឧបមេយ្យុបមេយ្យនិស្សយតប្បដិបាទកានម្បិ ឧបមេយ្យភាវោ ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ. ឧបមីយតេ អនេនាតិ ឧបមានន្តិ កត្វា ចន្ទាទិ ឧបមានំ វុច្ចតិ, ឧបមីយតីតិ ឧបមេយ្យំ, អាននាទិ, ឧបមានញ្ច ឧបមេយ្យញ្ចាតិ ច, សមានោ ច សោ ធម្មោ ចេតិ ច, តស្ស ភាវោតិ ច, សទ្ទោ ច អត្ថោ ចាតិ ច, តេហិ គម្មាតិ ច, វាក្យស្ស អត្ថោតិ ច, សោ វិសយោ យស្សា ឧបមាយាតិ ច វាក្យំ.

១៧៧.

សមាសបច្ចយេវាទី, សទ្ទា តេសំ វសា តិធា;

សទ្ទគម្មា សមាសេន, មុនិន្ទោ ចន្ទិមាននោ.

១៧៧. តត្ថ ¶ សទ្ទគម្មាបិ តិធា សិយាតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘សមាស’’ឥច្ចាទិ. សមាសោ ច បច្ចយោ ច ឥវាទិ ច, តេ សទ្ទា នាម, សទ្ទសទ្ទេន សមាសាទយោ វត្តុមធិប្បេតាតិ អត្ថោ. តេសំ សមាសាទីនំ វសា សទ្ទគម្មា តិធា ហោតិ សមាសសទ្ទគម្មា បច្ចយសទ្ទគម្មា ឥវាទិសទ្ទគម្មាតិ, សមាសេន សមាសសទ្ទេន គម្មា ឧបមា វុច្ចតីតិ សេសោ. ឧទាហរតិ ‘‘មុនិន្ទោ ចន្ទិមាននោ’’តិ, ចន្ទិមា វិយ រុចិរមាននំ មុខំ យស្ស សោ ចន្ទិមាននោ. ឯត្ថ ច ចន្ទិមំ ឧបមានំ, អាននំ ឧបមេយ្យំ, រុចិរត្តំ ធម្មោ, ចន្ទិមាននានំ សមានធម្មសម្ពន្ធិជោតកោ វិយសទ្ទោ, តេសុ សាធារណធម្មវាចកស្ស វិយសទ្ទស្ស ចោបមាជោតកស្សាប្បយោគោ សមាសេនេវ វុត្តត្តា, ឯត្ថ បន វិយសទ្ទោ ចន្ទិមាសទ្ទេន ឧបមានវាចកេន សម្ពន្ធមុបគតោ ចន្ទគតមេវ សទិសត្តំ វទតិ, មុខគតំ បន សាមត្ថិយា បទីយតេ, ឯវមីទិសំ ទដ្ឋព្ពំ.

១៧៧. តេសុ យថាវុត្តេសុ សទ្ទគម្មស្ស តិវិធត្តំ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘សមាសេ’’ច្ចាទិ. សមាសបច្ចយេវាទី សមាសោ, អាយាទិបច្ចយា, ឥវាទយោ ច សទ្ទា នាម, តេសំ សមាសាទីនំ វសា ភេទេន សទ្ទគម្មា តិធា សមាសសទ្ទគម្មា បច្ចយសទ្ទគម្មា ឥវាទិសទ្ទគម្មាតិ តិវិធា ហោតិ. សមាសេន សមាសសទ្ទេន គម្មោបមា វុច្ចតិ ‘‘មុនិន្ទោ ចន្ទិមាននោ’’តិ. មុនិន្ទោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ចន្ទិមាននោ ចន្ទសមានមនោហរមុខមណ្ឌលេន យុត្តោ ហោតិ, សមាសោ ច បច្ចយោ ច ឥវឥតិ ឥទំ អាទិ យេសំ វាទីនន្តិ ច, សទ្ទេន គម្មាតិ ច, មុនីនំ ឥន្ទោតិ ច, ចន្ទិមា វិយ រុចិរំ អាននំ មុខំ យស្សេតិ ច វិគ្គហោ. ឯត្ថ ‘‘ចន្ទិមា’’តិ ឧបមានំ, ‘‘អានន’’ន្តិ ឧបមេយ្យំ, រុចិរត្តំ ឧបមានោបមេយ្យានំ សាធារណធម្មោ, ‘‘វិយា’’តិ សទ្ទោ ចន្ទាននានំ ទ្វិន្នំ អាននគតរុចិរត្តំ ចន្ទេ ច, ចន្ទគតរុចិរត្តំ អាននេ ច អត្ថីតិ សមានធម្មសម្ពន្ធំ ¶ ជោតេតិ, ឥហ សាធារណធម្មវាចកស្ស រុចិរសទ្ទស្ស, តុល្យធម្មសង្ខាតោបមាជោតកស្ស វិយសទ្ទស្ស ច អប្បយោគោ តេសំ អត្ថានំ សមាសេន វុត្តត្តា. ឯត្ថ ឧបមានវាចកេន ចន្ទិមាសទ្ទេន យុត្តោ វិយ សទ្ទោ ចន្ទគតសទិសត្តំ ជោតេតិ, មុខគតសទិសត្តំ បន សាមត្ថិយា បតីយតេ. តថា ហិ មុខំ ចន្ទសមានមាគច្ឆន្តំ ចន្ទស្ស មុខសទិសត្តំ វិនា ន ភវតីតិ អញ្ញថានុបបត្តិ សាមត្ថិយន្តិ.

១៧៨.

អាយាទី បច្ចយា តេហិ, វទនំ បង្កជាយតេ;

មុនិន្ទនយនទ្វន្ទំ, នីលុប្បលទលីយតិ.

១៧៨. ឥទានិ បច្ចយសទ្ទគម្មំ ទស្សេតិ ‘‘អាយាទិ’’ច្ចាទិនា. អាយាទីតិ អាយឦយកបច្ចយាទយោ បច្ចយា បច្ចយសទ្ទា នាម, តេហិ បច្ចយសទ្ទេហិ គម្មា ឧបមា វុច្ចតិ. ឧទាហរតិ ‘‘វទន’’មិច្ចាទិ. បង្កជមិវ រុចិរមាចរតិ បង្កជាយតេ. ឯត្ថាបិ បង្កជមុបមានំ, អាចរណក្រិយាយ កត្តុភូតំ អាននមុបមេយ្យំ, រុចិរត្តំ សធម្មោ, បង្កជាននានំ សមានធម្មសម្ពន្ធជោតកោ ឥវសទ្ទោ. តត្ថ រុចិរ ឥវសទ្ទានំ បុព្ពេ វិយាប្បយោគោ បច្ចយេន វុត្តត្តាតិ សព្ពត្ថ វិញ្ញេយ្យំ. ឯវមុបរិបិ.

១៧៨. ឥទានិ បច្ចយសទ្ទគម្មោបមំ និទស្សេតិ ‘‘អាយាទិ’’ច្ចាទិនា. អាយាទី ‘‘អាយ ឦយ ក’’ឥតិអាទយោ បច្ចយា បច្ចយសទ្ទា នាម, តេហិ បច្ចយសទ្ទេហិ គម្មោបមា វុច្ចតិ ‘‘វទនំ…បេ… ទលីយតី’’តិ. វទនំ មុខំ បង្កជាយតេ បទុមមិវ រុចិរំ អាចរតិ. មុនិន្ទនយនទ្វន្ទំ សព្ពញ្ញុនោ នេត្តយុគឡំ នីលុប្បលទលីយតិ នីលុប្បលបត្តមិវ រុចិរមាចរតិ. អាយោ អាទិ យេសំ ឦយាទីនន្តិ ច, បង្កជមិវ រុចិរមាចរតិ បវត្តតីតិ ច, មុនិន្ទស្ស នយនទ្វន្ទមិតិ ច, នីលុប្បលស្ស ទលមិតិ ច, តមិវ រុចិរមាចរតីតិ ច វាក្យំ. ឯត្ថ ‘‘បង្កជ’’មិតិ ច ‘‘នីលុប្បល’’មិតិ ច ឧបមានំ, អាចរណក្រិយាយ កត្តុភូតំ វទនំ ¶ នយនទ្វន្ទញ្ច ឧបមេយ្យំ, រុចិរត្តំ ឧបមានោបមេយ្យានំ សធម្មោ, ឧបមានោបមេយ្យានំ សមានធម្មជោតកោ ឥវសទ្ទោ, តេសំ អត្ថានំ បច្ចយេន វុត្តត្តា តេសមប្បយោគោ. ឯវរូបេសុ អញ្ញេសុបិ ឯវមេវ វេទិតព្ពោ.

១៧៩.

ឥវាទី ឥវ វា តុល្យ-សមាន និភ សន្និភា;

យថាសង្កាស តុលិត-ប្បកាស បតិរូបកា.

១៨០.

សរីសរិក្ខ សំវាទី, វិរោធី សទិសា វិយ;

បដិបក្ខបច្ចនីក-សបក្ខោ’បមិតោ’បមា.

១៨១.

បដិពិម្ព បដិច្ឆន្ន-សរូប សម សម្មិតា;

សវណ្ណា’ភា បដិនិធិ, សធម្មាទិ សលក្ខណា.

១៨២.

ជយត្យ’ក្កោសតិ ហសតិ, បតិគជ្ជតិ ទូភតិ;

ឧសូយត្យ’វជានាតិ, និន្ទតិ’ស្សតិ រុន្ធតិ.

១៨៣.

តស្ស ចោរេតិ សោភគ្គំ, តស្ស កន្តិំ វិលុម្បតិ;

តេន សទ្ធិំ វិវទតិ, តុល្យំ តេនាធិរោហតិ.

១៨៤.

កច្ឆំវិគាហតេ តស្ស, តមន្វេត្យ’នុពន្ធតិ;

តំសីលំ, តំ និសេធេតិ, តស្ស ចានុករោតិ’មេ.

១៧៩-១៨៤. ឥវាទី ឥវាទយោ នាម ឥមេតិ សម្ពន្ធោ. ឥវោ ច វា ច តុល្យោ ច សមានោ ច និភោ ច សន្និភោ ចាតិ ទ្វន្ទេ ឥវ…បេ… សន្និភា. សទ្ទមបេក្ខិយ បុល្លិង្គតា. ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ. ‘‘សធម្មាទី’’តិ អាទិសទ្ទេន សាធារណសច្ឆាយាទីនំ បរិគ្គហោ. ជយតិច្ចាទីសុ កម្មំ.

១៧៩- ១៨៤. ឥវាទិសទ្ទគម្មោបមាធិការេ បឋមំ តាវ ‘‘ឥវាទយោ នាម ឯតេ’’តិ ទស្សេតិ ‘‘ឥវាទិ’’ច្ចាទិនា. ឥវាទីតិ បទស្ស ឆដ្ឋមគាថាយ ឥមេតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, តស្ស ចាតិ ចសទ្ទំ យុជ្ជនដ្ឋានេ យោជេត្វា សន្និភា ចាតិអាទយោ យោជេតព្ពា. ‘‘សធម្មាទី’’តិអាទិសទ្ទេន សាធារណសច្ឆាយាទយោ គហិតា. និន្ទតិ ឥស្សតីតិ បទច្ឆេទោ, ឥមេ ¶ ទ្វេបញ្ញាស ឥវាទយោ នាម. ‘‘ជយតិ អក្កោសតិ ហសតិ’’ឥច្ចាទិកំ តំតំក្រិយាបទសង្ខតអនុការិយានំ អនុករណន្តិ កត្វា ទ្វន្ទោយេវ, ‘‘សន្ធិសមាសា អទ្ធស្សា’’តិ [សន្ធិសមាសោ តទទ្ធស្សាតិ (ក.)] វុត្តត្តា សន្ធិសមាសានំ គាថទ្ធស្ស វិនា ឧភយទ្ធមជ្ឈេ អលព្ភនតោ ទូភតិបទតោ បុព្ពេយេវ សមាសោ កាតព្ពោ, នោ ចេ, អសមាសោតិ គហេតព្ពោ. តស្ស ចោរេតិ សោភគ្គមិច្ចាទិកម្បិ វាក្យានុករណន្តិ កត្វា តត្ថ សមាសោ, វាក្យេ កេវលបទានីតិ វា គហេតព្ពោ. ឥមេសំ សព្ពេសម្បិ ឥវ សទ្ទបរិយាយត្តា សទិសត្ថាតិ សព្ពត្ថ ភាវត្ថោ, អវយវត្ថោ បន បាកដោយេវ.

១៨៥.

ឧបមានោបមេយ្យានំ, សធម្មត្តំ វិភាវិហិ;

ឥមេហិ ឧបមាភេទា, កេចិ និយ្យន្តិ សម្បតិ.

១៨៥. ឥវាទីនំ វិនិយោគវិសយំ ទស្សេត្វា ឧបមាភេទំ ទស្សេតុំ បដិជានាតិ ‘‘ឧបមាន’’ឥច្ចាទិ. កេចីតិ ឥមិនា អបរិយន្តត្តមេសំ [អបរិយន្តបភេទំ (ក.)] ទស្សេតិ. តថា ច វក្ខតិ ‘‘បរិយន្តោ វិកប្បាន’’ន្តិអាទិ. និយ្យន្តិ ឧទាហរីយន្តិ.

១៨៥. ឥទានិ ឥវាទិសទ្ទគម្មោបមំ ទស្សេតុំ បដិជានាតិ ‘‘ឧបមានោ’’ច្ចាទិនា. ឧបមានោបមេយ្យានំ សធម្មត្តំ សមានធម្មសម្ពន្ធោ. វិភាវិហិ បកាសកេហិ. ឥមេហិ ឥវាទីហិ សទ្ទេហិ ជានិតព្ពា កេចិ ឧបមាភេទា អបរិយន្តត្តា សម្បតិ ទានិ លទ្ធាវសរេ និយ្យន្តិ ឧទាហរណមត្តេន បដិបាទីយន្តិ.

១៨៦.

វិកាសិបទុមំ’វា’តិ-សុន្ទរំ សុគតាននំ;

ឥតិ ធម្មោបមា នាម, តុល្យធម្មនិទស្សនា.

១៨៦. ‘‘វិកាសិ’’ច្ចាទិ. សុគតាននំ មុនិន្ទស្ស វទនំ អតិសុន្ទរំ អច្ចន្តរមណីយំ. កិមិវ? វិកាសិបទុមំវ បពុជ្ឈមានបទុមំវិយ. ឥតិ អយមេវំវិធា ធម្មោបមា នាម ហោតិ. កស្មា? ¶ អាននបទុមានំ សមានស្ស ធម្មស្ស គុណស្ស សុន្ទរស្ស លក្ខណស្ស និទស្សនា សុន្ទរត្តន្តិ បដិបាទនតោ.

១៨៦. ឧទាហរណមាហ ‘‘វិកាសិ’’ច្ចាទិនា. សុគតាននំ ភគវតោ មុខំ វិកាសិបទុមំវ ពុជ្ឈមានបង្កជមិវ អតិសុន្ទរំ ហោតិ. ឥតិ ឦទិសា ឧបមា តុល្យធម្មនិទស្សនា អតិសុន្ទរមិតិ សមានគុណទស្សនេន ធម្មោបមា នាម ហោតិ. បទុមាននានំ សាធារណគុណស្ស បកាសនតោ អតិសុន្ទរមិតិ តុល្យធម្មោ នាម ហោតិ. ឯត្ថ បទុមគតតុល្យធម្មសម្ពន្ធសង្ខាតាយ ឧបមាយ ឥវសទ្ទេន ជោតិយមានត្តេបិ អតិសុន្ទរន្តិ វុត្តត្តា យថាវុត្តោបមាយ ធម្មេន យុត្តត្តា ធម្មោបមា នាម ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

១៨៧.

ធម្មហីនា មុខ’ម្ភោជ-សទិសំ មុនិនោ ឥតិ;

វិបរីតោបមា តុល្យ-មាននេន’ម្ពុជំ តវ.

១៨៧. ‘‘ធម្ម’’ឥច្ចាទិ. មុនិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស មុខំ អម្ភោជេន បទុមេន សទិសំ សមានំ. ឥតិ អយំ ធម្មហីនោបមា នាម សុន្ទរសង្ខាតស្ស គុណស្ស អនិទ្ទិដ្ឋត្តា, សា តុ អត្ថវសា គម្យតេ. កថមញ្ញថា យុជ្ជតីតិ? ឯត្ថ បន សទិសសទ្ទោ ឧបមេយ្យស្ស មុខស្ស វិសេសនន្តិ មុខគតមេវ សទិសត្តំ វទតិ, អម្ភោជគតំ តុ សាមត្ថិយា គម្យតេ. ឯវមីទិសំ ញេយ្យំ. ‘‘វិបរីតេ’’ច្ចាទិ. មុនីតិ គម្យតេ សុតត្តា, ភោ មុនិ តវ អាននេន មុខេន អម្ពុជំ តុល្យន្តិ អយំ វិបរីតោបមា. ធម្មហីនត្តេបិ បសិទ្ធិវិបរិយយេនាភិហិតត្តា តន្នាមេនេវ វុត្តា. ឯវមុបរិបិ.

១៨៧. ‘‘ធម្មហីនេ’’ច្ចាទិ. ‘‘មុខម្ភោជសទិសំ មុនិនោ’’ត្យយំ ឧបមា. ធម្មហីនា តុល្យធម្មបកាសកសុន្ទរាទិសទ្ទហីនត្តា ធម្មហីនា នាម. វាចកាភាវេ តុល្យធម្មោ កថំ បតីយតីតិ ចេ? មុនិនោ មុខំ វទនំ អម្ភោជសទិសំ បទុមសទិសមិតិ. ឯត្ថ មុខស្ស អម្ភោជសមានត្តំ មុខម្ភោជានំ សាធារណធម្មេ អសតិ ¶ កថំ ភវតីតិ? អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណសាមត្ថិយាតិ, ឥវបរិយាយោ សទិសសទ្ទោ មុខស្ស វិសេសនំ យស្មា ហោតិ, តស្មា មុខគតសទិសត្តំ វទតិ, អម្ភោជគតសទិសត្តំ បន សាមត្ថិយា ឯវ វិញ្ញាយតេ. ហេ មុនិ តវ តុយ្ហំ អាននេន អម្ភោជំ តុល្យំ សមានន្តិ អយំ វិបរីតោបមា. ‘‘អម្ពុជេន អាននំ តុល្យ’’ន្តិ លោកប្បសិទ្ធិយា វិបរិយយេន ‘‘អាននេន អម្ពុជំ តុល្យ’’ន្តិ វុត្តត្តា ធម្មហីនត្តេ សតិបិ វិបរីតោបមា នាម ហោតិ. ‘‘សុតានុមិតេសុ សុតសម្ពន្ធោ ពលវា’’តិ [បរិភាសេន្ទុសេខរ ១១២] វុត្តត្តា ឯត្ថ ‘‘មុនី’’តិ អវិជ្ជមានេបិ បុព្ពទ្ធេ ‘‘មុនិនោ’’តិ សុតត្តា លព្ភមានោ ‘‘តវា’’តិ តុម្ហសទ្ទសន្និធានេន អាមន្តនត្ថោ វិញ្ញាយតិ. ឯត្ថ ឥវបរិយាយោ តុល្យសទ្ទោ អម្ពុជវិសេសនភូតោ អម្ពុជគតសទិសត្តំ វទតិ, អាននគតសទិសត្តញ្ច អម្ពុជាននានំ សាធារណធម្មោ ច សាមត្ថិយា ញាយតិច្ចាទិកំ វុត្តនយេន ញាតព្ពំ. ឧបរិបិ បាកដដ្ឋានំ យថារហំ យោជេតព្ពំ.

១៨៨.

តវានន’មិវ’ម្ភោជំ, អម្ភោជ’មិវ តេ មុខំ;

អញ្ញមញ្ញោបមា សា’យំ, អញ្ញមញ្ញោបមានតោ.

១៨៨. ‘‘តវ’’ឥច្ចាទិ. អញ្ញមញ្ញោបមានតោតិ អញ្ញមញ្ញស្ស មុខស្ស អម្ភោជស្ស ច អញ្ញមញ្ញេន តំទ្វយេន ឧបមានតោ.

១៨៨. ‘‘តវាននិ’’ច្ចាទិ. ‘‘អម្ភោជំ តវាននមិវ, តេ មុខំ អម្ភោជមិវា’’តិ អយមុបមា. អញ្ញមញ្ញោបមានតោ អញ្ញមញ្ញស្ស ឧបមានត្តា អញ្ញមញ្ញោបមា នាម ហោតិ. អញ្ញមញ្ញស្ស ឧបមាតិ ច, អញ្ញមញ្ញស្ស ឧបមានន្តិ ច វិគ្គហោ. វិគ្គហទ្វយេបិ បុព្ពវិភត្តិលោបោ. សព្ពាទីនំ ព្យតិហារលក្ខណេន ឧត្តរវិភត្តិលោបោ. សមាសលក្ខណេន អញ្ញត្ថស្ស អបេក្ខាសិទ្ធត្តា ¶ មុខាបេក្ខាយ អញ្ញំ អម្ភោជញ្ច, អម្ភោជាបេក្ខាយ អញ្ញំ មុខញ្ច កមេន ឧបមេយ្យា នាម. អម្ភោជាបេក្ខាយ អញ្ញំ មុខញ្ច, មុខាបេក្ខាយ អញ្ញំ អម្ភោជញ្ច ឧបមានំ នាម.

១៨៩.

យទិ កិញ្ចិ ភវេ’ម្ភោជំ,

លោចនព្ភមុវិព្ភមំ;

ធារេតុំ មុខសោភំ តំ,

តវេ’តិ អព្ភុតោបមា.

១៨៩. ‘‘យទិ’’ច្ចាទិ. លោចនានិ ច ភមុយោ ច, តាសំ វិព្ភមោ យស្មិំ, តំ, តាទិសមម្ភោជំ កិញ្ចិ កិមបិ យទិ ភវេ. តមីទិសមម្ភោជំ តវ មុខសោភំ វទនកន្តិំ ធារេតុំ និសិជ្ឈតេ. កិំ ន្វច្ឆរិយមីទិសន្តិ អព្ភុតត្ថវិភាវនេន វទនមម្ពុជេនោបមីយតីតិ អយមព្ភុតោបមា ញាតព្ពាតិ.

១៨៩. ‘‘យទិ’’ច្ចាទិ. លោចនព្ភមុវិព្ភមំ លោចនភមូនំ លីលាវន្តំ កិញ្ចិ អម្ភោជំ កិញ្ចិ អច្ឆរិយំ បទុមំ យទិ ភវេ ចេ សិយា, តមម្ភោជំ តវ មុខសោភំ វទនកន្តិំ ធារេតុំ សមត្ថោ ហោតិ. ឥតិ ឦទិសី ឧបមា អព្ភុតោបមា អព្ភុតធម្មបកាសកត្តា អព្ភុតោបមា នាម. ឯត្ថ អវិជ្ជមានោបិ វិជ្ជមានត្តេន បរិកប្បិតោ បទុមគតោ លោចនព្ភមុវិព្ភមសម្ពន្ធោ អម្ភោជវិសេសនេន ‘‘លោចនព្ភមុវិព្ភម’’ន្តិ ឥមិនា ជោតិតោ. តស្មា អម្ភោជំ លោចនព្ភមុវិព្ភមសម្ពន្ធសង្ខតឧបមាយ ជោតកត្តា និស្សិតវោហារេន ឧបមា, មុខំ ឧបមេយ្យន្តិ មុខគតោ លោចនព្ភមុវិព្ភមសម្ពន្ធោ យទិ មុខេ ន ភវេយ្យ, តាទិសំ មុខសោភំ ធារេតុំ កថំ សមត្ថោតិ សាមត្ថិយា ញាយតិ. លោចនព្ភមុវិព្ភមសង្ខាតសាធារណធម្មោ បន ‘‘លោចនានិ ច ភមុយោ ចេតិ ច, តាសំ វិព្ភមោ យស្មិ’’ន្តិ ច វិគ្គហេ និប្ផន្នេន ¶ ភិន្នាធិករណអញ្ញបទត្ថសមាសេន គុណីភូតស្សបិ គហិតត្តា វិញ្ញាយតិ [គហណស្ស វិញ្ញាយមានត្តា (ក.)].

១៩០.

សុគន្ធិ សោភសម្ពន្ធិ, សិសិរំសុវិរោធិ ច;

មុខំ តវ’ម្ពុជំវេ’តិ, សា សិលេសោបមា មតា.

១៩០. ‘‘សុគន្ធិ’’ច្ចាទិ. តវ មុខំ អម្ភោជមិវ សិសិរំសុនោចន្ទស្ស វិរោធិ បច្ចនីកំ, មុខំ តំសមានកន្តិត្តា អម្ពុជញ្ច តទុទយេ សង្កោចភជនតោ. សោភសម្ពន្ធិ កន្តិយុត្តំ, មុខមម្ពុជញ្ច. សុគន្ធោ អស្ស អត្ថីតិ សុគន្ធិ ច ទ្វយមបីតិ ឯវំ សិលេសបរិគ្គហេន មុខម្ពុជានំ ឧបមាយោគតោ សា យថាវុត្តា សិលេសោបមា មតា.

១៩០. ‘‘សុគន្ធិ’’ច្ចាទិ. តវ មុខំ អម្ភោជមិវ សិសិរំសុវិរោធិ ចន្ទស្ស វិរុទ្ធំ ហោតិ តុល្យត្តា. បទុមំ បន ចន្ទោទយេន អត្តនោ សង្កោចនត្តា តស្ស វិរុទ្ធំ ហោតិ. សោភសម្ពន្ធិ ច អនញ្ញសាធារណមុខគតកន្តិសម្ពន្ធយុត្តញ្ច ហោតិ. បទុមំ បន បទុមគតកន្តិសម្ពន្ធិនា យុត្តំ ហោតិ. សុគន្ធិ ច ចតុជ្ជាតិសុគន្ធវហនតោ […វមនតោ (ក.)] សុគន្ធិ ច ហោតិ. អម្ពុជំ បន បទុមសុគន្ធេនេវ យុត្តំ ហោតិ. ឥតិ ឦទិសី ឧបមា សិលេសោបមា ឯកបទាតិហិតឧភយត្ថលក្ខណេន សិលេសវសេន វុត្តត្តា សិលេសោបមា នាម ហោតិ. សិសិរា សីតលា អំសុ កន្តិ អស្សេតិ ច, តស្ស វិរុជ្ឈតិ សីលេនេតិ ច, បច្ចយសាមត្ថិយវសេន ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ អត្ថានំ លព្ភនតោ សិលិស្សតិ អបរោបិ អត្ថោ ឯត្ថ អលង្ការេតិ ច, សិលេសវសេន វុត្តា ឧបមាតិ ច វិគ្គហោ. ឯត្ថ សុគន្ធោ ច សោតសម្ពន្ធោ ច សិសិរំសុវិរោធិត្តញ្ចេតិ ឥមេ ឧបមានោបមេយ្យានមម្ពុជមុខានំ តុល្យធម្មោ, តេសុ អម្ពុជគតតុល្យធម្មសម្ពន្ធោ សធម្មត្តា ឧបមា នាម ហោតិ, សា អម្ពុជសម្ពន្ធិនា ឥវសទ្ទេន ជោតិតា, ¶ មុខគតតុល្យធម្មោ បន អស្សត្ថិតស្សីលត្ថេ កតបច្ចយេ សតិបិ សាមត្ថិយាយេវ គម្យតេ.

១៩១.

សរូបសទ្ទវាច្ចត្តា, សា សន្តានោបមា យថា;

ពាលា’វុ’យ្យានមាលា’យំ, សាលកាននសោភិនី.

១៩១. ‘‘សរូប’’ឥច្ចាទិ. អយមុយ្យានមាលា ពាលាវ ឥត្ថី វិយ. កថំ? សាលកាននសោភិនី ពាលា តាវ សហាលកេន កេសសន្និវេសវិសេសេន វត្តតេ សាលកមាននំ តេន សោភតេ. សាលកាននសោភិនី ឧយ្យានមាលាបិ សាលានំ រុក្ខវិសេសានំ កាននេន គហនេន សោភតេ, ឯវរូបា សា តាទិសី សន្តានោបមា អាខ្យាយតេ, កស្មា? សិលេសោបមត្តសភាវេបិ សរូបេន សទិសេន សទ្ទេន ‘‘សាលកាននសោភិនី’’ត្វេវំវិធេន សទ្ទសន្តានេន វិសេសភូតេន វាច្ចត្តា បកាសិយត្តា តស្សាឥតិ គម្យតេ. យថេតិ និទស្សនេ.

១៩១. ‘‘សរូបេ’’ច្ចាទិ. សរូបសទ្ទវាច្ចត្តា តុល្យសុតិយា អច្ឆិន្នសម្ពន្ធវចនមាលាយ វុច្ចមានត្តា សា ឧបមា សន្តានោបមា នាម ហោតិ, សិលេសត្តេ សតិបិ កតសមាសេហិ បទសន្តានេហិ វុច្ចមានត្តា សន្តានោបមា នាម ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘យថេ’’តិ ឧទាហរតិ. អយំ ឧយ្យានមាលា ឯសា ឧយ្យានបន្តិ សាលកាននសោភិនី អលកសង្ខាតកេសសន្និវេសសហិតេន មុខេន សោភមានា ពាលាវ អង្គនា ឥវ សាលកាននសោភិនី សាលវនេហិ សោភមានា ហោតិ. ឧបមានោបមេយ្យានំ សមានំ រូបំ យេសន្តិ ច, សរូបា ច តេ សទ្ទា ចេតិ ច, តេហិ វាច្ចា ឧបមាតិ ច, តស្សា ភាវោតិ ច, សន្តានេន យុត្តា ឧបមាតិ ច, ឧយ្យានានំ មាលាតិ ច, សហ អលកេន វត្តមានន្តិ ច, តញ្ច តំ អាននញ្ចាតិ ច, តេន សោភតិ សីលេនាតិ ច, សាលានំ កាននន្តិ ច, តេន សោភតិ សីលេនាតិ ច វាក្យំ.

១៩២.

ខយី ¶ ចន្ទោ ពហុរជំ, បទុមំ តេហិ តេ មុខំ;

សមានម្បិ សមុក្កំសី-ត្យ’យំ និន្ទោបមា មតា.

១៩២. ‘‘ខយី’’ឥច្ចាទិ. ចន្ទោ ខយី ខយោ អច្ចយោ យស្សេតិ, បទុមំ ពហុរជំ ពហូនិ រជានិ បរាគាវយវា យស្មិន្តិ, តេហិ ឯវំភូតេហិ ចន្ទបទុមេហិ កន្តិអាទិនា សមានម្បិ សទិសម្បិ សន្តំ តវ មុខំ សមុក្កំសិ បរមុក្កំសវន្តំ, ខយសទ្ទស្ស ច រជស្ស ច ទោសេបិ វត្តនតោ, សទ្ទច្ឆលេន ខយស្ស ទោសរូបស្ស ពហុរជត្តស្ស ច តត្ថាភាវតោតិ. ឥតិ ឯវរូបា អយំ និន្ទោបមា មតា និន្ទិតេន ចន្ទាទិនា ខយស្សោបមិតត្តា.

១៩២. ‘‘ខយិ’’ច្ចាទិ. ចន្ទោ ខយី បាដិបទតោ បដ្ឋាយ ទិនេ ទិនេ ឯកមេកាយ កលាយ សូរិយស្ស អាសន្នហេតុ ខីយនសភាវយុត្តោ ហោតិ, បទុមំ ពហុរជំ ពហុរេណុសមន្នាគតំ ហោតិ, តេហិ ចន្ទបទុមេហិ សមានម្បិ កន្តិសុគន្ធាទីហិ សទិសម្បិ តេ មុខំ តវាននំ សមុក្កំសិ ខយរជសទ្ទេហិ ទោសស្សាបិ វាច្ចត្តា សទ្ទច្ឆលេហិ គម្យមានស្ស តាទិសស្ស ទោសស្ស មុខេ អវិជ្ជមានត្តា អធិកុក្កំសគុណវន្តំ ហោតិ, ឥតិ ឦទិសី អយំ ឧបមា និន្ទោបមា និន្ទិតានំ ចន្ទបទុមានំ មុខស្ស ឧបមិតាតិ និន្ទោបមា នាម ហោតិ, មុខវិសេសនេន ឥវសទ្ទបរិយាយេន សមានសទ្ទេន មុខគតសធម្មោ ជោតិតោ ហោតិ, ឧបមាសង្ខតចន្ទបទុមគតសធម្មោបិ ទ្វីសុ តុល្យធម្មោបិ សាមត្ថិយា គម្យតេ, អបិសទ្ទោ ចេត្ថ វត្តព្ពន្តរសមុច្ចយេ, សមុក្កំសោតិ វត្តព្ពន្តរោ.

១៩៣.

អសមត្ថោ មុខេនិ’ន្ទុ, ជិន តេ បដិគជ្ជិតុំ;

ជឡោ កលង្កី’តិ អយំ, បដិសេធោបមា សិយា.

១៩៣. ‘‘អសមត្ថោ’’ឥច្ចាទិ. ជិន តេ មុខេន ជឡោ សីតោ អកុសលោ ច កលង្កោ មិគលញ្ឆនលក្ខណោ ទោសោ ¶ អស្ស អត្ថីតិ កលង្កី. សទ្ទច្ឆលេន ទោសកថនំ. តាទិសោ ឥន្ទុ ចន្ទោ បដិគជ្ជិតុំ វិវទិតុំ អសមត្ថោ, មុខន្តុ វិសទំ អលង្កតញ្ចេតិ កថមនេនាយំ សទិសោតិ និសេធទ្វារេន សធម្មតាវ គម្មតេ, អយំ បដិសេធោបមា សិយា.

១៩៣. ‘‘អសមត្ថោ’’ច្ចាទិ. ហេ ជិន តេ តុយ្ហំ មុខេន បដិគជ្ជិតុំ វិវទិតុំ ជឡោ សីតលោ អវិសទោ កលង្កី សសលក្ខណោ វា សទោសោ វា ឥន្ទុ ចន្ទោ អសមត្ថោ ហោតីតិ, អយំ ឯទិសី ឧបមា បដិសេធោបមា នាម. កលង្កោ អស្ស អត្ថីតិ វាក្យំ. ឯត្ថ វិសទេន កលង្ករហិតេន មុខេន សីតលោ អវិសទោ សទោសោ ចន្ទោ សមានោ ភវិតុមសមត្ថោតិ ឯវំ បដិសេធទ្វយេន ឥន្ទមុខសង្ខាតានំ ឧបមានោបមេយ្យានំ តុល្យធម្មសម្ពន្ធស្ស បកាសិតត្តា សតិបិ និន្ទោបមាភាវេ បដិសេធោបមា នាម ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘បដិគជ្ជិតុ’’ន្តិ ឥទំ ចន្ទស្ស វិសេសនត្តា ចន្ទគតសធម្មំ ជោតេតិ.

១៩៤.

កច្ឆំ ចន្ទារវិន្ទានំ, អតិក្កម្ម មុខំ តវ;

អត្តនាវ សមំ ជាត-មិត្យ’សាធារណោបមា.

១៩៤. ‘‘កច្ឆ’’មិច្ចាទិ. ចន្ទស្ស អរវិន្ទស្ស ច កច្ឆំ បទវិំ អតិក្កម្ម អវត្ថរិយ តេស’មវកំសតោ [អវត្ថុយតេសមណំសតោ (ក.)], តវ មុខំ អត្តនោ សរូបេនេវ សមំ ជាតមិតិ ឯវរូបា អសាធារណតាភិធានេន សទិសត្តបតីតិយា អសាធារណោបមេតិ និគទ្យតេ.

១៩៤. ‘‘កច្ឆ’’មិច្ចាទិ. ហេ មុនិ តវ មុខំ ចន្ទារវិន្ទានំ លោកបូជិតានំ សសិអម្ពុជានំ កច្ឆំ បទវិំ អវត្ថំ វា អតិក្កម្ម អត្តនោ អតុល្យត្តេន អត្តនា ឯវ សមានត្តវត្ថុនោ អភាវា សមំ ជាតំ, ឥតិ ឦទិសា ឧបមា អសាធារណោបមា ¶ អតុល្យធម្មភាវស្ស បកាសនតោ អសាធារណោបមា នាម ហោតិ. ឥហ ឧបមាភូតានំ ចន្ទារវិន្ទានំ មុខស្ស ហីនភាវបដិបាទនទ្វារេន ចន្ទារវិន្ទេហិ មុខំ តុល្យន្តិ បញ្ញាបនតោ ចន្ទារវិន្ទា អសាធារណោបមា នាម ហោតិ. សមសទ្ទោ មុខគតស្ស សាធារណធម្មំ ជោតេតិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យំ.

១៩៥.

សព្ពម្ភោជប្បភាសារោ, រាសិភូតោវ កត្ថចិ;

តវា’ននំ វិភាតីតិ, ហោតា’ភូតោបមា អយំ.

១៩៥. ‘‘សព្ព’’ឥច្ចាទិ. កត្ថចិ ឯកដ្ឋានេ រាសិភូតោ សព្ពេសមម្ភោជានំ បភាសារោវ តវាននំ វិភាតីតិ ឯវំភូតា អយំ អភូតោបមា ហោតិ.

១៩៥. ‘‘សព្ព’’មិច្ចាទិ. កត្ថចិ ឋានេ រាសិភូតោ សព្ពម្ភោជប្បភាសារោវ សកលបទុមានំ ឧត្តមកន្តិបុញ្ជោ វិយ តវាននំ វិភាតិ វិសេសេន បភាតិ, ឥតិ ឦទិសី ឧបមា អភូតោបមា អវិជ្ជមានវត្ថុនោ ឧបមិតត្តា អភូតោបមា នាម ហោតិ. អរាសិ រាសិភូតោតិ វិគ្គហោ. ឯត្ថ យោជនាវិភូតោ តាទិសបភាសារាភាវតោ អវិជ្ជមានត្ថេន បរិកប្បិតោ.

១៩៦.

បតីយតេ’ត្ថគម្មា តុ, សទ្ទសាមត្ថិយា ក្វចិ;

សមាសប្បច្ចយេវាទិ-សទ្ទយោគំ វិនា អបិ.

១៩៦. អត្ថគម្មោបមំ ទស្សេតិ ‘‘បតីយតេ’’ឥច្ចាទិ. អត្ថគម្មា តុ’បមា ក្វចិ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ សមាសាទិសទ្ទានំ យោគំ វិនា អបិ សទ្ទានំ បយោគវិសេសាទិគាឡ្ហេន អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណេន សាមត្ថិយេន បតីយតេ.

១៩៦. តិវិធំ សទ្ទគម្មោបមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្ថគម្មោបមំ ទស្សេតិ ‘‘បតីយតេ’’ត្យាទិនា. អត្ថគម្មា តុ អត្ថគម្មោបមា ¶ បន ក្វចិ ឋានេ សមាសបច្ចយេវាទិសទ្ទយោគំ វិនាបិ តេសំ សទ្ទានំ សម្ពន្ធំ ហិត្វាបិ សទ្ទសាមត្ថិយា សម្ពន្ធេ បយុត្តាវសេសសទ្ទានំ អត្ថសត្តិយា បតីយតេ. សទ្ទានំ សាមត្ថិយន្តិ វិគ្គហោ.

១៩៧.

ភិង្គានេ’មានិ ចក្ខូនិ, នា’ម្ពុជំ មុខ’មេវិ’ទំ;

សុព្យត្តសទិសត្តេន, សា សរូបោបមា មតា.

១៩៧. ឧទាហរតិ ‘‘ភិង្គេ’’ច្ចាទិនា. ន ភិង្គា ឯតេ, កិញ្ចរហិ ចក្ខូនិមានិ, នម្ពុជមេតំ, កិន្តុ មុខមេវិទន្តិ ឯវរូបា សា សរូបោបមា មតា ភិង្គាទីនមវិបរីតសរូបស្ស ទីបនតោ. តេនាហ ‘‘សុព្យត្តេ’’ត្យាទិ. សុព្យត្តេន ភិង្គចក្ខូនំ អម្ពុជមុខានញ្ច បរិផុដេន សទិសត្តេន ចញ្ចលត្តកន្ត្យាទិលក្ខណេន តេនេវាភេទសង្កាបុព្ពមេវ វិវេចិតំ អញ្ញត្រ ចក្ខាទីសុ យំ ភិង្គាទិញ្ញាណមុប្បន្នំ, តស្ស បច្ចក្ខានតោ ឧបមាជោតកានមិវាទីនមភាវេបិ ភិង្គលោចនាទីនំ សទិសត្តំ បតីយតេ សាមត្ថិយតោ. ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ.

១៩៧. ឥទានិ ឧទាហរណមាហរតិ ‘‘ភិង្គានិ’’ច្ចាទិនា. ឥមានិ ភិង្គានិ ភមរា ន ភវន្តិ, កិញ្ចរហិ ចក្ខូនិ. អម្ពុជំ ន ឥទំ បទុមំ ន ហោតិ, កិន្តុ មុខមេវាតិ. ឦទិសី សា ឧបមា សុព្យត្តសទិសត្តេន សុបាកដេន ភិង្គលោចនានំ អម្ពុជមុខានញ្ច តុល្យភាវេន សរូបោបមា នាម ហោតិ. ឯត្ថ សមាសបច្ចយឥវាទិសទ្ទបយោគាភាវេបិ ‘‘ភិង្គានេមានិ ចក្ខូនិ’’ច្ចាទិនា ចក្ខុមុខេសុ ភិង្គអម្ពុជន្តិ វិបរីតបវត្តពុទ្ធិំ បដិសេធេត្វា ចក្ខុមុខវិធានតោ ចញ្ចលត្តកន្តិមត្តាទីសុ សុព្យត្តំ តុល្យត្តំ វិនា ចក្ខុមុខេសុ ភិង្គម្ពុជពុទ្ធិំ កីទិសមុប្បជ្ជតីតិ អញ្ញថានុបបត្តិលក្ខណសាមត្ថិយា ឧបមានភូតានំ ភិង្គម្ពុជានំ ឧបមេយ្យភូតានំ ចក្ខុមុខានញ្ច សទិសត្តំ ញាយតិ. សុដ្ឋុ ព្យត្តំ បាកដន្តិ ច, តញ្ច តំ សទិសត្តញ្ចាតិ ច, សមានំ រូបំ សភាវោ យស្សា ឧបមាយាតិ ច, សា ច សា ឧបមា ចាតិ ច វាក្យំ.

១៩៨.

មយេវ ¶ មុខសោភា’ស្សេ-ត្យល’មិន្ទុ វិកត្ថនា;

យតោ’ម្ពុជេបិសា’ត្ថីតិ, បរិកប្បោបមា អយំ.

១៩៨. ‘‘មយេវិ’’ច្ចាទិ. ឥន្ទុ ចន្ទ, អស្ស មុនិនោ មុខសោភា វទនជុតិ មយេវ, នាញ្ញត្រាតិ ឯវរូបា វិកត្ថនា អត្ថបសំសនេន អលមិតិ បដិសេធោ. កិមិតិ? យតោ យស្មា ការណា សា មុខសោភា អម្ពុជេបិ ន កេវលមិន្ទុម្ហិ អត្ថិ, នោ នត្ថីតិ អសតោបិ តថា វិកត្ថនស្ស បរិកប្បនតោ វទនមិន្ទុនោបមីយតីតិ ឯវរូបា អយំ បរិកប្បោបមា.

១៩៨. ‘‘មយេ’’ច្ចាទិ. ហេ ឥន្ទុ អស្ស ឥមស្ស លោកសាមិនោ មុខសោភា វទនកន្តិ ឯកកេ មយិ ឯវ, ឦទិសី វិកត្ថនា អត្តសិលាឃេន អលំ និប្បយោជនំ. កស្មាតិ ចេ? យតោ សា មុខសោភា អម្ពុជេបិ អត្ថិ, តស្មាតិ. ឥតិ ឦទិសា អយំ ឧបមា បរិកប្បោបមា នាម ហោតិ. យតោតិ អនិយមនិទ្ទិដ្ឋការណំ បន អម្ពុជេបិ សា អត្ថីតិ ទស្សិយមានំ បទុមេបិ តស្ស អត្ថិត្តមេវ. បរិកប្បនាយ វុត្តា ឧបមាតិ វិគ្គហោ. ឥធ ចន្ទស្ស អវិជ្ជមានវិកត្ថនស្ស វិជ្ជមានត្តេន បរិកប្បនតោ សធម្មជោតកសទ្ទន្តរេ អសតិបិ ឧបមានភូតឥន្ទុនោ ច ឧបមេយ្យភូតមុខស្ស ច សទិសត្តំ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ សទិសត្តំ វិនា វត្តុនោ តាទិសកប្បនា កថំ ហោតីតិ ឥមាយ អត្ថសត្តិយា គម្យតេ.

១៩៩.

កិំ វា’ម្ពុជ’ន្តោភន្តាលិ,

កិំ លោលនយនំ មុខំ;

មម ទោលាយតេ ចិត្ត-

មិច្ច’យំ សំសយោបមា.

១៩៩. ‘‘កិំ វា’’ឥច្ចាទិ. អន្តោ ភន្តា អលី ភមរា យស្មិំ, តមីទិសមម្ពុជំ កិំ វា. លោលានិ ចបលានិ នយនានិ យស្មិំ, តាទិសំ វា. ជិន តវេទំ មុខំ កិន្តិ មម ចិត្តំ ទោលាយតេ ¶ ទោលេវាចរតិ. ឯវំ បក្ខទ្វយបរិគ្គហេន សំសយតីតិ អត្ថោ. ឥច្ចយមីទិសី សំសយវេសេន អម្ពុជមុខានមោបមាវគមា សំសយោបមា.

១៩៩. ‘‘កិំ វា’ម្ពុជេ’’ច្ចាទិ. អន្តោភន្តាលិ អព្ភន្តរេ ភមមានភមរវន្តំ អម្ពុជំ កិំ វា, តុយ្ហំ លោលនយនំ ចញ្ចលនេត្តំ មុខំ កិំ វាតិ មម ចិត្តំ ទោលាយតេ ឧភយសម្ភមជននតោ ទោលា វិយ ហោតិ. ឥតិ អយំ ឯវរូបា ឧបមា សំសយោបមា ទ្វិន្នំ សទិសត្តស្ស សំសយេន បកាសិតត្តា សំសយោបមា នាម ហោតិ. អន្តោ ភន្តា អលី យស្មិន្តិ ច, លោលានិ នយនានិ យស្មិន្តិ ច, ទោលា វិយ អាចរតីតិ ច, សំសយេន វុត្តា ឧបមាតិ ច វិគ្គហោ. ឥហាបិ សធម្មបកាសកេ សទ្ទន្តរេ អសតិបិ យថាវុត្តវិសេសនទ្វយេន វិសិដ្ឋានំ ទ្វិន្នំ អម្ពុជមុខានំ សំសយនិមិត្តេ តុល្យត្តេ អសតិ កថំ សំសយោ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥមិនា សាមត្ថិយេនេវ តុល្យធម្មសម្ពន្ធោ គម្យតេ.

២០០.

កិញ្ចិ វត្ថុំ បទស្សេត្វា,

សធម្មស្សា’ភិធានតោ;

សាម្យប្បតីតិសព្ភាវា,

បតិវត្ថូបមា យថា.

២០០. ‘‘កិញ្ចិ’’ឥច្ចាទិ. កិញ្ចិ វត្ថុមិច្ឆិតំ សម្ពុទ្ធាទិកំ ឧបទស្សេត្វា សធម្មស្ស តេន វត្ថុនា កេនចិ អាការេន សទិសស្ស អញ្ញស្ស វត្ថុនោ អភិធានតោ សាម្យស្ស តេសំ ទ្វិន្នំ សទិសត្តស្ស បតីតិយា អវសាយស្ស សម្ភាវា វិជ្ជមានត្តេន បតិវត្ថូបមា វុច្ចតេ. បតិវត្ថុនា តថាវិធេនាធិគតស្ស វត្ថុនោ តុល្យតា បដិបាទិតា. យថេត្យុទាហរតិ.

២០០. ‘‘កិញ្ចិ’’ច្ចាទិ. កិញ្ចិ វត្ថុមិច្ឆិតំ ជិនាទិកិញ្ចិបទត្ថំ ឧបទស្សេត្វា បឋមំ និទស្សេត្វា សធម្មស្ស បដិបាទនីយអត្ថេន សហ ¶ កិញ្ចិ អាការេន សទិសភាវស្ស កស្សចិ វត្ថុនោ អភិធានតោ កថនតោ សាម្យប្បតីតិសព្ភាវា សទិសតាសម្ពន្ធិនោ បរិជាននស្ស វិជ្ជមានត្តា បតិវត្ថូបមា វត្ថុនោ ឧបដ្ឋិតស្ស ជិនាទិបទត្ថស្ស តុល្យត្ថបកាសនតោ នាមេន បតិវត្ថូបមា នាម. សមានោ ធម្មោ យស្ស វា បារិជាតាទិនោ ឥតិ ច, សមានានំ តុល្យានំ ឧបមានោបមេយ្យានំ ភាវោតិ ច, សាម្យស្ស បតីតិ ច, សាម្យប្បតីតិយា សព្ភាវោតិ ច, បតិវត្ថុនា វុត្តា ឧបមាតិ ច វាក្យំ. យថាតិ ឧទាហរតិ.

២០១.

ជនេសុ ជាយមានេសុ,

នេ’កោបិ ជិនសាទិសោ;

ទុតិយោ ននុ នត្ថេវ,

បារិជាតស្ស បាទបោ.

២០១. ‘‘ជនេសុ’’ច្ចាទិ. ជាយមានេសុ ជនេសុ មជ្ឈេ ឯកោបិ ជនោ គុណវា ជិនសាទិសោ សម្មាសម្ពុទ្ធសមានោ ន វិជ្ជតីត្យេកំ តាវ វត្ថុ ឧបទស្សិតំ, ទុតិយោ ឥច្ចាទិ បតិវត្ថូបមទស្សនំ, ននូត្យនុមតិយំ, បារិជាតស្ស ទិព្ពរុក្ខវិសេសស្ស ទុតិយោ សមានោ បាទបោ នត្ថេវ. បារិជាតោយេវ រុក្ខជាតីសុ ឧត្តមោ, តថា ជិនោ ជនេសូតិ.

២០១. ‘‘ជនេសុ’’ច្ចាទិ. ជាយមានេសុ ជនេសុ ឯកោបិ ជិនសាទិសោ សម្ពុទ្ធសទិសោ នត្ថិ, បារិជាតស្ស រុក្ខស្ស ទុតិយោ តេន សមោ ទុតិយោ បាទបោ រុក្ខោ នត្ថិ ឯវ ននុ, ននូតិ អនុញ្ញាយំ. តេន សព្ពញ្ញុនោ អញ្ញេន អតុល្យភាវំ អនុជានាតិ. ឥហ បារិជាតរុក្ខស្ស អញ្ញេហិ រុក្ខេហិ ឧត្តមត្តញ្ច ពុទ្ធស្ស អញ្ញេសុ សត្តេសុ ឧត្តមត្តញ្ចាតិ ឥទំ ទ្វយំ ឧបមានោបមេយ្យភូតានំ ទ្វិន្នំ វត្ថូនំ សាម្យំ នាម, ឯតំ សាម្យំ វុត្តត្ថស្ស សមត្ថនវសេន បតិវត្ថុភូតបារិជាតស្ស រុក្ខេហិ អសមានត្តកថនេនេវ ជោតិតំ ហោតិ.

២០២.

វាក្យត្ថេនេវ ¶ វាក្យត្ថោ,

យទិ កោច្យុ’បមីយតេ;

ឥវយុត្តវិយុត្តត្តា,

សា វាក្យត្ថោបមា ទ្វិធា.

២០២. វាក្យត្ថវិសយោបមំ ទស្សេតិ ‘‘វាក្យត្ថេនេវិ’’ច្ចាទិនា. វាក្យត្ថោ ក្រិយាការកសម្ពន្ធវិសេសោ, តេនេវ, ន បទត្ថមត្តេន វាក្យត្ថោ វុត្តលក្ខណោ កោចិ វត្តុមិច្ឆិតោ កោចិ យទិ ឧបមីយតេ សទិសោ កថ្យតេ, សា វាក្យត្ថោបមា ទ្វិធា ភិជ្ជតេ. កថំ? យុត្តា ច វិយុត្តា ច យុត្តវិយុត្តា, ឥវេន អត្ថនិទ្ទេសោយំ យុត្តវិយុត្តា ឧបមា, តស្សា ភាវា ការណា ទ្វិធាតិ អធិកតំ.

២០២. ឥទានិ វាក្យត្ថវិសយោបមំ ទស្សេតិ ‘‘វាក្យត្ថេ’’ច្ចាទិនា. វាក្យត្ថេនេវ ក្រិយាការកសម្ពន្ធវិសេសសង្ខតសមុទាយភូតេន វាក្យត្ថេន កោចិ វត្តុមិច្ឆិតោ យោ កោចិ វាក្យត្ថោ វុត្តលក្ខណោ យទិ ឧបមីយតេ សទិសភាវេន កថីយតេ, សា ឧបមា វាក្យត្ថោបមា នាម ហោតិ. ឥវយុត្តវិយុត្តត្តា ឥវយុត្តវិយុត្តវសេន ទ្វិធា ទ្វិប្បការា. ឯត្ថ ‘‘ឥវា’’តិ ឥវាទីនមត្ថស្ស គហិតត្តា ឥវសទ្ទោបិ តប្បរិយាយសទ្ទាបិ គយ្ហន្តេ.

ឥវយុត្ត

២០៣.

ជិនោ សំក្លេសតត្តានំ,

អាវិភូតោ ជនាន’យំ;

ឃម្មសន្តាបតត្តានំ,

ឃម្មកាលេ’ម្ពុទោ វិយ.

២០៣. ឧទាហរតិ ‘‘ជិនោ’’ឥច្ចាទិ. សំក្លេសេហិ ទសវិធេហិ តត្តានំ សន្តាបំ អនុប្បត្តានំ ជនានំ អយំ ជិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ¶ អាវិភូតោ កតកិច្ចត្តា សម្មាសម្ពោធាធិគមេន លោកេ បាតុភូតោ. ឯកំ តាវ វាក្យមុបមេយ្យភូតំ. កិមិវេត្យាហ ‘‘ឃម្មេ’’ច្ចាទិ. ឃម្មសន្តាបេន តត្តានំ ជនានំ ឃម្មកាលេ គិម្ហានសមយេ អម្ពុទោ មេឃោ វិយាតិ ទុតិយវាក្យមុបមានភូតមិត្យយមិវយុត្តា វាក្យត្ថោបមា. ឯត្ថ បុព្ពុត្តរវាក្យត្ថានំ វិសេស្យវិសេសនភាវោ ឯកវាក្យត្ថត្តាវ វេទិតព្ពោ. ឯវមុបរិបិ.

២០៣. ឧទាហរតិ ‘‘ជិនោ’’ច្ចាទិនា. អយំ ជិនោ ឯសោ ជិតបញ្ចមារោ សត្ថា សំក្លេសតត្តានំ អនេកប្បការ កិលេសសន្តាបតត្តានំ ជនានំ អាវិភូតោ កតកិច្ចោ ហុត្វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាធិគមេន លោកេ ឧបដ្ឋិតោ. កេន សន្តត្តស្ស កស្សចិ កិមិវេតិ ចេ? ឃម្មសន្តាបតត្តានំ ជនានំ ឃម្មកាលេ គិម្ហសមយេ អម្ពុទោវិយ មេឃោ ឥវ. ឥហ ឧត្តរវាក្យត្ថោ ភេទកត្តា វិសេសនំ ហោតិ, បុព្ពវាក្យត្ថោ បន ភេទ្យត្តា វិសេស្យោ ហោតិ. ឯវំ វាក្យភេទេ សតិបិ វាក្យត្ថោ ឯកោវេតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវមុត្តរត្រាបិ. ឧត្តរវាក្យេ ឥវសទ្ទោ តស្មិំយេវ គុណគុណីបទត្ថានំ សទិសត្តំ ទីបេតិ, បុព្ពវាក្យេ គុណគុណីនំ សទិសត្តំ បន ឧត្តរវាក្យត្ថស្ស បុព្ពវាក្យេន សមានត្តំ វិនា អញ្ញថានុបបត្តិយា ញាយតិ. សំក្លេសេហិ តត្តាតិ ច, ឃម្មោ ឯវ សន្តាបោតិ ច, តេន តត្តាតិ ច, ឃម្មោ ឯវ កាលោតិ ច វាក្យំ.

ឥវវិយុត្ត

២០៤.

មុនិន្ទានន’មាភាតិ, វិលាសេកមនោហរំ;

ឧទ្ធំ សមុគ្គតស្សាបិ, កិំ តេ ចន្ទ វិជម្ភនា.

២០៤. ទុតិយមាហ ‘‘មុនិន្ទ’’ឥច្ចាទិនា. វិលាសេន ឯកមតុល្យំ មនោហរំ ទុតិយស្ស តាទិសស្សាភាវតោ មុនិន្ទាននំ ¶ អាភាតិ អតិសយេន សោភតេតិ ឯកំ តាវ វាក្យមុបមេយ្យភូតំ. ភោ ចន្ទ ឧទ្ធំ គគនតលំ សមុគ្គតស្សាបិ អព្ភុដ្ឋិតស្សាបិ តេ តវ វិជម្ភនា សាហំការបរិព្ភមនេន កិំ បយោជនំ ន កិំបិ, តំសទិសសោភាសម្បត្តិយាភាវតោ. អសទិសត្តំ មុនិន្ទាននស្ស តស្ស តតោបិ ឧទ្ធមុគ្គច្ឆតោ វិលាសមត្តមេវ [បិយាសមត្តមេវ (ក.)] ផលសម្ភវតោតិ ទុតិយវាក្យមុបមានភូតំ. តថា ហេត្ថ សព្ពថា សទិសតាបតីតិយា ករិយមានានមុគ្គមនវិជម្ភនានំ បដិក្ខេបេន កថញ្ចិបិ មុខចន្ទានំ សាធម្មបតីតិ ឧបមាវគមោតិ អយមិវវិយុត្តវាក្យត្ថោបមា.

២០៤. ឥទានិ ឥវវិយុត្តវាក្យត្ថោបមំយេវ ឧទាហរតិ ‘‘មុនិន្ទាននិ’’ច្ចាទិនា. វិលាសេកមនោហរំ លីលាយ អតុល្យំ តតោយេវ មនោហរំ មុនិន្ទាននំ សព្ពញ្ញុនោ វទនំ អាភាតិ អតិទិព្ពតិ, តស្មា ហេ ចន្ទ ឧទ្ធំ ឧច្ចំ នភំ សមុគ្គតស្សាបិ តេ តុយ្ហំ វិជម្ភនា អហំការេន បរិព្ភមនេន កិំ បយោជនំ. ឥហ បុព្ពវាក្យត្ថស្ស ឧត្តរវាក្យត្ថោ ឥវវិយុត្តោបមា នាម ហោតិ. តថា ហិ ‘‘សព្ពថា មុខេន សទិសោ ភវាមី’’តិ មានំ ករោន្តស្ស ចន្ទស្ស គគនតលារោហោបិ វិជម្ភនញ្ចេតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បដិក្ខេបេន មុខចន្ទានំ វិលាសេកមនោហរត្តំ កន្តិមត្តសង្ខាតសទិសត្តំ ឥវាទីនមភាវេបិ វិញ្ញាយតីតិ កត្វា ឧត្តរវាក្យត្ថោ បុព្ពវាក្យត្ថស្ស ឧបមា ច វិសេសនញ្ច ហោតិ. វិលាសេន ឯកមតុល្យន្តិ ច, តញ្ច តំ មនោហរញ្ចាតិ ច វិគ្គហោ. អបិសទ្ទោ សម្ភាវនត្ថោ.

២០៥.

សមុព្ពេជេតិ ធីមន្តំ, ភិន្នលិង្គាទិកំ តុ យំ;

ឧបមាទូសនាយា’ល-មេតំ កត្ថចិ តំ យថា.

២០៥. ទោសបរិច្ឆេទេ ¶ ទុដ្ឋាលង្កតីតិមុបមាលង្ការទូសនំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សមុព្ពេជេតិ’’ច្ចាទិ. យំ ភិន្នលិង្គាទិកំ តុ, អាទិសទ្ទេន ភិន្នវចនហីនតាអធិកតាទីនំ បរិគ្គហោ. តុសទ្ទោ អត្ថជោតកោ, តថាបីតិ អត្ថោ. ធីមន្តំ មេធាវិំ សមុព្ពេជេតិ ន បីណេតិ, ឯតំ ភិន្នលិង្គទិកំ កត្ថចិ ន សព្ពត្ថ ឧបមាទូសនាយ វិរោធត្ថំ អលំ សមត្ថំ. ‘‘តំ យថេ’’តិ ឧទាហរតិ.

២០៥. ទោសបរិច្ឆេទេ ទោសានមនុទ្ទេសាវសានេ និទ្ទិដ្ឋាយ ទុដ្ឋាលង្កតិយា ទស្សេតព្ពឧទាហរណេ –

‘‘ទុដ្ឋាលង្ករណំ តេតំ, យត្ថាលង្ការទូសនំ;

តស្សាលង្ការនិទ្ទេសេ, រូបមាវិភវិស្សតី’’តិ.

កតបដិញ្ញានុសារេន ឥទានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘សមុព្ពេជេតិ’’ច្ចាទិ. យំ ភិន្នលិង្គាទិកំ តុ វក្ខមានំ យំ ភិន្នលិង្គវចនាទិកំ បន ធីមន្តំ បញ្ញវន្តំ កវិំ សមុព្ពេជេតិ ‘‘ឯវំ នាម វត្តព្ពំ សិយា’’តិ ឧព្ពេគំ ជនេតិ, ឯតំ ភិន្នលិង្គាទិកំ ឧបមាទូសនាយ យថាវុត្តឧបមាវិនាសនត្ថំ កត្ថចិ ‘‘ឥត្ថីវាយំ ជនោ យាតិ’’ឥច្ចាទិវត្តព្ពវិសយតោ អញ្ញត្ថ អលំ សមត្ថំ. ‘‘តំ យថា’’តិ ឧទាហរតិ. ភិន្នំ វិសទិសញ្ច តំ លិង្គញ្ចេតិ ច, តំ អាទិ យស្ស វិសទិសវចនាទិនោតិ ច, ឧបមាយ ទូសនមិតិ ច វាក្យំ.

២០៦.

ហំសីវា’យំ សសី ភិន្ន-

លិង្គា’កាសំ សរានិវ;

វិជាតិវចនា ហីនា,

សា’វ ភត្តោ ភដោ’ធិបេ.

២០៦. ‘‘ហំសីវាយ’’ន្តិ អយំ សសី ចន្ទោ ហំសីវ ហំសីសទិសោ. ភិន្នលិង្គា ភិន្នលិង្គោបមា. ‘‘អាកាសំ សរានិវា’’តិ វិជាតិវចនា វិសទិសវចនោបមា. ‘‘ភដោ អធិបេ សាមិនិ សាវ ¶ ភត្តោ’’តិ ហីនា ហីនោបមា កុក្កុរស្ស ហីនេន ជាត្យាទិនា អធិកស្ស ឧបមិតត្តា.

២០៦. ‘‘ហំសិ’’ច្ចាទិ. អយំ សសី ចន្ទោ ហំសី ឥវ ហំសិធេនូវ ហោតិ. ឥច្ចាទិកោបមា ភិន្នលិង្គា ឧបមេយ្យតោ ភិន្នលិង្គត្តា ភិន្នលិង្គោបមា នាម ហោតិ. អាកាសំ នភំ សរានិវាតិ អយំ វិជាតិវចនា ឧបមេយ្យេន វិសទិសវចនត្តា វិជាតិវចនោបមា នាម ហោតិ. អធិបេ សាមិនិ ភដោ សេវកោ សាវ សុនខោ ឥវ ភត្តោតិ អយំ ហីនា ជាតិហីនេន សុនខេន ឧត្តមស្ស បុរិសស្ស ឧបមិតត្តា ហីនោបមា នាម ហោតិ. ភិន្នំ លិង្គមេតិស្សាតិ ច, វិវិធា ជាតិ សភាវោ អស្សេតិ ច, វិជាតិ វចនំ អស្សា ឧបមាយាតិ ច វិគ្គហោ.

២០៧.

ខជ្ជោតោ ភានុមាលីវ,

វិភាតីត្យធិកោបមា;

អផុដ្ឋត្ថា ពលម្ភោធិ,

សាគរោ វិយ សំខុភិ.

២០៧. ‘‘ខជ្ជោតោ’’ឥច្ចាទិ. ខជ្ជោតោ ភានុមាលីវ សូរិយោ វិយ វិភាតីត្យធិកោបមា អធិកេន ហីនស្ស ឧបមិតត្តា. ពលម្ភោធិ សេនាសាគរោ សាគរោ វិយ សំខុភីតិ អផុដ្ឋត្ថោបមា ‘‘ពលម្ភោធី’’តិ រូបកេន សេនាយ មហន្តត្តាវគមតោ បុន ‘‘សាគរោ វិយា’’តិ ឧបមាយ កស្សចិ វិសេសត្ថស្ស អសំផុដ្ឋត្តា.

២០៧. ‘‘ខជ្ជោតោ’’ច្ចាទិ. ‘‘ខជ្ជោតោ ភានុមាលីវ វិភាតី’’តិ អយំ អធិកោបមា អធិកាយ ឧបមាយ ឧបមិតត្តា អធិកោបមា នាម ហោតិ. ‘‘ពលម្ភោធិ សេនាសមុទ្ទោ សាគរោ វិយ សំខុភី’’តិ អយំ អផុដ្ឋត្ថា សេនាយ មហត្តំ ‘‘ពលម្ភោធី’’តិ តិរោភូតឧបមាយេវ អវគតំ, ¶ តស្មា បុន ‘‘សាគរោ វិយា’’តិ ឧបមាយ ផុសិតព្ពត្ថស្សាភាវា អផុដ្ឋត្ថោបមា នាម ហោតិ. អផុដ្ឋោ អត្ថោ ឯតិស្សាតិ ច, ពលំ ឯវ អម្ភោធីតិ ច វាក្យំ.

២០៨.

ចន្ទេ កលង្កោ ភិង្គោវេ-

ត្យុ’បមាបេក្ខិនី អយំ;

ខណ្ឌិតា កេរវាការោ,

សកលង្កោ និសាករោ.

២០៨. ‘‘ចន្ទេ’’ឥច្ចាទិ. កលង្កោ ភិង្គោ វិយាត្យយមុបមា ‘‘ចន្ទេ កុសុមគច្ឆសទិសេ’’ ឥត្យុបមន្តរមបេក្ខតេតិ យតោ ចន្ទេ ភិង្គោ ន សម្ភវតិ, បុប្ផគច្ឆេ តុ សម្ភវតីតិ អយមុបមា ឧបមាបេក្ខិនី. សកលង្កោ សសលក្ខណោ និសាករោ ចន្ទោ កេរវាការោ កុមុទសន្និភោតិ ខណ្ឌិតោបមា កេរវស្ស អន្តោកណ្ហត្តំ បដិបាទេតុំ ‘‘សភិង្គកេរវាការោ’’តិ វត្តព្ពត្តា.

២០៨. ‘‘ចន្ទេ’’ច្ចាទិ. ‘‘ចន្ទេ កលង្កោ ភិង្គោ ឥវា’’តិ អយំ ឧបមាបេក្ខិនី ចន្ទស្សឧបមាភូតបុប្ផគច្ឆកាទិអបេក្ខនតោ ឧបមាបេក្ខិនី នាម ហោតិ. ចន្ទេ ភិង្គបវត្តិយា អភាវតោ តស្ស វិសយភូតបុប្ផគច្ឆកាទិ ចន្ទស្ស ឧបមត្តេន គហេត្វា អវុត្តត្តា ទុដ្ឋាតិ អធិប្បាយោ. សកលង្កោ កលង្កសហិតោ និសាករោ ចន្ទោ កេរវាការោ កុមុទសទិសោតិ អយំ ខណ្ឌិតា ចន្ទគតំ កណ្ហត្តំ បកាសេតុំ ‘‘សភិង្គកេរវាការោ’’តិ វត្តព្ពេ ភិង្គោបមាភាវស្ស ខណ្ឌិតត្តា ខណ្ឌិតោបមា នាម ហោតិ. ឧបមំ អបេក្ខតីតិ ច, ខណ្ឌំ ឥតា គតាតិ ច, ខណ្ឌេន ឥតា យុត្តា វាតិ ច, កេរវស្សាការោ អស្សេតិ ច, សហ កលង្កេន វត្តតីតិ ច វាក្យំ.

២០៩.

ឥច្ចេវមាទិរូបេសុ, ភវន្តិ វិគតាទរា;

ករោន្តិ ចា’ទរំ ធីរា, បយោគេ ក្វចិទេវ តុ.

២០៩. វុត្តំ ¶ និគមេតិ ‘‘ឥច្ចេវ’’មាទិនា. រូបេសុ បយោគេសុ. វិគតោ អបគតោ អាទរោ សម្ភាវនា យេសំ តថា ភវន្តិ. កិំ ភិន្នលិង្គាទិកំ និយមេនានាទរណីយមេវ, អនិយមេនេតិ [និយមេនេតិ (ក.)] ចេ គយ្ហូបគម្បិ អត្ថីតិ អាហ ‘‘ករោន្តិ’’ច្ចាទិំ. ក្វចិទេវ តុ បយោគេ ធីរា កវយោ អាទរំ ករោន្តិ ចាតិ. ចសទ្ទោ វត្តព្ពន្តរត្ថំ សមុច្ចិនោតិ.

២០៩. ‘‘ឥច្ចេ’’ច្ចាទិ. ឥតិ អនន្តរំ និទ្ទិដ្ឋេសុ ឯវមាទិរូបេសុ បយោគេសុ ធីរា វិគតាទរា ភវន្តិ. ឥមេយេវ ធីរា ក្វចិទេវ តុ បយោគេ ភិន្នលិង្គាទិកេ អាទរំ ករោន្តិ ច. ឥតិ ឯវំ អយំ បការោ អាទិ យេសមិតិ ច, តានិ ច តានិ រូបានិ ចេតិ ច, វិគតោ អាទរោ យេសមិតិ ច វិគ្គហោ. ចសទ្ទោ វាក្យន្តរសមុច្ចយេ. តស្មា វិគតាទរត្ថេន អញ្ញមាទរករណំ វុច្ចមានកថាសន្តតិំ អាកឌ្ឍតិ.

២១០.

ឥត្ថីវា’យំ ជនោ យាតិ,

វទត្យេសា បុមា វិយ;

បិយោ បាណា ឥវា’យំ មេ,

វិជ្ជា ធនមិវ’ច្ចិតា.

២១០. ឧទាហរតិ ‘‘ឥត្ថិ’’ច្ចាទិ. អយំ ជនោ ឥត្ថីវ យាតិ ក្រិយានុវត្តិតោ. ឯសា ឥត្ថី បុមាវ បុរិសោ វិយ វទតិ តាទិសស្ស បាគព្ភិយយោគតោ. ឯត្ថ លិង្គនានត្តមុបមានោបមេយ្យានំ. អយមិច្ឆិតោ កោចិ មេ បាណា ឥវ បិយោ ឥដ្ឋោ, វិជ្ជា ព្យាករណាទយោ ធនមិវ អច្ចិតា រាសិកតាតិ វចនភេទោ.

២១០. ឥទានិ ភិន្នលិង្គានំ គហេតព្ពវិសយំ ទស្សេតិ ‘‘ឥត្ថីវា’យ’’មិច្ចាទិនា. អយំ ជនោ ឥត្ថីវ អវិសទគមនេន មហិលា ¶ វិយ យាតិ. ឯសា ឥត្ថី បុមា វិយ តាទិសបាគព្ភិយយុត្តត្តា បុរិសោ វិយ វទតីតិ. ឥហ ទ្វិន្នំ ឧបមានោបមេយ្យានំ លិង្គភេទេ សតិបិ កវយោ អាទរំ ករោន្តិ. អយំ បុរិសោ មេ មម បាណា ឥវ [បាណា ឥវ ជីវោ ឥវ (ក.)] អាយវោវ បិយោ. អច្ចិតា សញ្ចិតា វិជ្ជា ព្យាករណនិឃណ្ដុអាទយោ ធនមិវ ហោន្តីតិ. ឯត្ថ ឧបមានោបមេយ្យានំ វចនតោ វិសេសត្តេ សតិបិ ឥដ្ឋមេវ.

២១១.

ភវំ វិយ មហីបាល, ទេវរាជា វិរាជតេ;

អល’មំសុមតោ កច្ឆំ, តេជសា រោហិតុំ អយំ.

២១១. ហីនាធិកមុត្តមុទាហរណមាហ ‘‘ភវំ វិយិ’’ច្ចាទិ. មហីបាលេត្យាមន្តនំ, ទេវរាជា ភវំ វិយ វិរាជតេ. ឥតិ ហីនេនាបិ ហោតិ. ឯវំវិធេ សមុចិតេ វិសយេ លិង្គវចនភេទាទិកំ នោបមំ ទូសេតីតិ [ទស្សេតីតិ (ក.)].

២១១. ‘‘ភវ’’មិច្ចាទិ. មហីបាល ភោ រាជ, ទេវរាជា សក្កោ ទេវរាជា ភវំ វិយ វិរាជតេតិ. ឯត្ថ សក្កមុបាទាយ ‘‘ភវំ វិយា’’តិ ហីនត្តេបិ ឥដ្ឋមេវ. អយំ រាជា អំសុមតោ សូរិយស្ស កច្ឆំ បទវិំ តេជសា អារោហិតុំ បត្តុំ អលំ សមត្ថោតិ. ឯត្ថ តេជសា អធិកោបិ សូរិយោ ឧបមាភូតោ ឥដ្ឋោវ, ‘‘កច្ឆំ អារោហិតុ’’ន្តិ ឥវសទ្ទបរិយាយោ. ឦទិសំ ភិន្នលិង្គាទិកោបមាទិកំ ឧបមាទូសនំ ន ករោតិ.

២១២.

ឧបមានោបមេយ្យានំ, អភេទស្ស និរូបនា;

ឧបមេវ [ឧបមាវ (សី. ក.)] តិរោភូត-ភេទា រូបកមុច្ចតេ.

២១២. រូបកំ និរូបយតិ ‘‘ឧបមានេ’’ច្ចាទិនា. ឧបមានោបមេយ្យានំ យថាវុត្តានំ អភេទស្ស នានត្តាភាវស្ស និរូបនា អារោបនេន ឧបមានោបមេយ្យានមភេទំ រូបយតិ ទស្សេតីតិ ¶ រូបកមុច្ចតេ. ឧបមានស្ស ឧបមានោបមេយ្យានមភេទារោបនេន តិរោភូតោ អបាកដោ ភេទោ នានត្តំ យស្សាតិ តាទិសី ឧបមេវ យថាវុត្តលក្ខណា រូបកមុច្ចតេ ‘‘រូបក’’ន្តិ. ‘‘បទម្ពុជ’’ន្តិ ឯត្ថ បទមេវ អម្ពុជសទិសត្តា អម្ពុជំ រុប្យតេ. ឥត្យុបមេយ្យោបមានភូតានំ បទម្ពុជានមភេទារោបនេន ឧបមានោបមេយ្យគតសាធម្មសង្ខាតាយបិ ឧបមាយ ភេទោ វិជ្ជមានោបិ តិរោហិតោ. ន តុ អាវិភូតោ [អព្ភុតោ (ក.)] ‘‘បទំ អម្ពុជមិវេ’’តិ. សា ចោបមា តថាវិធា ឧបមានោបមេយ្យានមភេទមាយាតិ នាមាតិ រូបកមុច្ចតេតិ អធិប្បាយោ.

២១២. ឥទានិ ឧទ្ទិដ្ឋក្កមេន រូបកាលង្ការំ ទស្សេតិ ‘‘ឧបមានោ’’ច្ចាទិនា. ឧបមានោបមេយ្យានំ អនន្តរនិទ្ទិដ្ឋឧបមានោបមេយ្យានំ អភេទស្ស សភាវតោ ភេទេ សតិបិ វិភូតសទិសត្តំ និស្សាយ ‘‘សោ ឯសោ, ឯសោ សោ’’តិ វត្តារេហិ បរិកប្បិតស្ស អភេទស្ស និរូបនា ឧបមានោបមេយ្យបទត្ថេសុ ពុទ្ធិយា អារោបនំ និស្សាយ តិរោភូតភេទា ‘‘បទំ អម្ពុជមិវា’’តិ ឯវំ បាកដនានត្តំ វិនា ‘‘បទម្ពុជ’’ន្តិ តិរោហិតភេទា ឧបមេវ បទត្ថានំ សាធម្មសង្ខាតា ឧបមា ឯវ រូបកំ ឥតិ វុច្ចតេ. វិភូតសទិសត្តំ និស្សាយ ឧបមានោបមេយ្យវត្ថូនិ អភេទេន គយ្ហន្តិ. តេសមភេទគ្គហណេនេវ តេ និស្សាយ បវត្តមានភិន្នសាធម្មសង្ខាតាយ ឧបមាយបិ ភេទោ តិរោហិតោ ហោតិ. ឯវំ តិរោភូតនានត្តវន្តសាធម្មសង្ខាតា ឧបមា ឯវ វត្ថូនមភេទំ ទីបេតីតិ រូបកំ នាម ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តិរោភូតោ ភេទោ យស្សេតិ ច, អភេទំ រូបយតិ បកាសេតីតិ ច វាក្យំ.

២១៣.

អសេសវត្ថុវិសយំ, ឯកទេសវិវត្តិ ច;

តំ ទ្វិធា បុន បច្ចេកំ, សមាសាទិវសា តិធា.

២១៣. តស្ស ¶ ភេទំ និទ្ទិសតិ ‘‘អសេស’’ឥច្ចាទិនា. អសេសវត្ថុ វិសយោ យស្ស តំ តថាវិធញ្ច, ឯកទេសេ អវយវេ វិវត្តតីតិ ឯកទេសវិវត្តិ ចេតិ តំ រូបកំ ទ្វិធា, បុន បច្ចេកំ វិសុំ វិសុំ សមាសាទិវសា ឧបមានោបមេយ្យានំ កតសមាសត្តា សមាសរូបក អសមាសរូបក សមាសាសមាសរូបកវសេន តិធា សិយា.

២១៣. ‘‘អសេសិ’’ច្ចាទិ. តំ រូបកំ អសេសវត្ថុវិសយំ ឯកទេសវិវត្តិ ចាតិ ទ្វិធា ហោតិ, បុន បច្ចេកំ តំ ទ្វយម្បិ សមាសាទិវសា សមាសរូបកំ អសមាសរូបកំ សមាសាសមាសរូបកញ្ចេតិ ឥមេសំ ភេទេន តិធា ហោតិ. អសេសំ វត្ថុ វិសយោ អស្សេតិ ច, ឯកទេសេ វិវត្តតីតិ ច, ឯកំ ឯកំ បតីតិ ច, សមាសោ សមាសរូបកំ អាទិ យេសមិតិ ច, តេសំ វសោ ភេទោតិ ច, តីហិ បការេហីតិ ច វិគ្គហោ.

អសេសវត្ថុវិសយសមាស

២១៤.

អង្គុលីទលសំសោភិំ, នខទីធិតិកេសរំ;

សិរសា ន បិឡន្ធន្តិ, កេ មុនិន្ទបទម្ពុជំ.

២១៤. ឧទាហរតិ ‘‘អង្គុលិ’’ច្ចាទិ. អង្គុលីហិយេវ ឧបមានគម្មត្តា សិនិទ្ធតម្ពាហិ ទលេហិ បត្តេហិ សំសោភិំ អច្ចន្តំ វិរោចមានំ នខានំ ទីធិតិយោ កិរណា ឯវ កេសរានិ យត្ថ តាទិសំ មុនិន្ទស្ស បទមេវ អម្ពុជំ សិរសា មុទ្ធនា កេ នាម ជនា ន បិឡន្ធន្តិ បសាធនវសេន ន ធារេន្តីតិ. ឥទមសេសវត្ថុវិសយំ សមាសរូបកំ អង្គិនោ បទស្ស អង្គានមង្គុល្យាទីនមសេសានំ រូបនតោ. ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ.

២១៤. ឥទានិ ឧទាហរតិ ‘‘អង្គុលិ’’ច្ចាទិ. អង្គុលីទលសំសោភិំ អង្គុលិសង្ខតេហិ បត្តេហិ សំសោភិំ នខទីធិតិកេសរំ នខរំសិសង្ខតកេសរំ មុនិន្ទបទម្ពុជំ សិរសា កេ ¶ ន បិឡន្ធន្តិ. វិសេស្យភូតំ ចរណំ វិសេសនភូតា អង្គុលី នខទីធិតិ ចេតិ ឥមេសំ ឧបមាភូតេហិ អម្ពុជទលកេសរេហិ អភេទកប្បនាយ ឯកត្តំ គហេត្វា សមាសេនេវ និទ្ទិដ្ឋត្តា ឥទំ អសេសវត្ថុវិសយសមាសរូបកំ នាម. អង្គុលិយោ ឯវ ទលានីតិ ច, តេហិ សំសោភីតិ ច, នខេសុ ទីធិតិយោតិ ច, តា ឯវ កេសរានិ អស្សេតិ ច វាក្យំ.