📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ទីឃនិកាយេ

សីលក្ខន្ធវគ្គដីកា

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយវន្ទនា សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស បភវនិស្សយវិសុទ្ធិបដិវេទនត្ថំ, តំ បន ធម្មសំវណ្ណនាសុ វិញ្ញូនំ ពហុមានុប្បាទនត្ថំ, តំ សម្មទេវ តេសំ ឧគ្គហធារណាទិក្កមលទ្ធព្ពាយ សម្មាបដិបត្តិយា សព្ពហិតសុខនិប្ផាទនត្ថំ. អថ វា មង្គលភាវតោ, សព្ពកិរិយាសុ បុព្ពកិច្ចភាវតោ, បណ្ឌិតេហិ សម្មាចរិតភាវតោ, អាយតិំ បរេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនតោ ច សំវណ្ណនាយំ រតនត្តយបណាមកិរិយា. អថ វា រតនត្តយបណាមករណំ បូជនីយបូជាបុញ្ញវិសេសនិព្ពត្តនត្ថំ, តំ អត្តនោ យថាលទ្ធសម្បត្តិនិមិត្តកស្ស កម្មស្ស ពលានុប្បាទនត្ថំ, អន្តរា ច តស្ស អសង្កោចនត្ថំ, តទុភយំ អនន្តរាយេន អដ្ឋកថាយ បរិសមាបនត្ថំ. ឥទមេវ ច បយោជនំ អាចរិយេន ឥធាធិប្បេតំ. តថា ហិ វក្ខតិ – ‘‘ឥតិ មេ បសន្នមតិនោ…បេ… តស្សានុភាវេនា’’តិ. វត្ថុត្តយបូជា ហិ និរតិសយបុញ្ញក្ខេត្តសម្ពុទ្ធិយា អបរិមេយ្យប្បភាវោ បុញ្ញាតិសយោតិ ពហុវិធន្តរាយេបិ លោកសន្និវាសេ អន្តរាយនិពន្ធនសកលសំកិលេសវិទ្ធំសនាយ បហោតិ, ភយាទិឧបទ្ទវញ្ច និវារេតិ. យថាហ –

‘‘បូជារហេ បូជយតោ, ពុទ្ធេ យទិ វ សាវកេ’’តិអាទិ (ធ. ប. ១.១៩៥; អប. ១.១០.១), តថា –

‘‘យេ ភិក្ខវេ ពុទ្ធេ បសន្នា, អគ្គេ តេ បសន្នា. អគ្គេ ខោ បន បសន្នានំ អគ្គោ វិបាកោ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០).

‘‘ពុទ្ធោតិ កិត្តយន្តស្ស, កាយេ ភវតិ យា បីតិ;

វរមេវ ហិ សា បីតិ, កសិណេនបិ ជម្ពុទីបស្ស.

ធម្មោតិ…បេ… សង្ឃោតិ…បេ… ទីបស្សា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៦);

តថា –

‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោស…បេ… ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១),

‘‘អរញ្ញេ រុក្ខមូលេ វា…បេ…

ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា,

លោមហំសោ ន ហេស្សតី’’តិ. (សំ. និ. ១.២៤៩) ច

តត្ថ យស្ស វត្ថុត្តយស្ស វន្ទនំ កត្តុកាមោ, តស្ស គុណាតិសយយោគសន្ទស្សនត្ថំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិនា គាថត្តយមាហ. គុណាតិសយយោគេន ហិ វន្ទនារហភាវោ, វន្ទនារហេ ច កតា វន្ទនា យថាធិប្បេតប្បយោជនំ សាធេតីតិ. តត្ថ យស្សា ទេសនាយ សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, សា ន វិនយទេសនា វិយ ករុណាប្បធានា, នាបិ អភិធម្មទេសនា វិយ បញ្ញាប្បធានា, អថ ខោ ករុណាបញ្ញាប្បធានាតិ តទុភយប្បធានមេវ តាវ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ថោមនំ កាតុំ តំមូលកត្តា សេសរតនានំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

តត្ថ កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ, អបនេតីតិ អត្ថោ. អថ វា កិណាតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកំ ហិំសតិ, វិពាធតីតិ អត្ថោ, បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ករោតីតិ វា ករុណា. អថ វា កមិតិ សុខំ, តំ រុន្ធតីតិ ករុណា. ឯសា ហិ បរទុក្ខាបនយនកាមតាលក្ខណា, អត្តសុខនិរបេក្ខតាយ ការុណិកានំ សុខំ រុន្ធតិ វិពន្ធតីតិ. ករុណាយ សីតលំ ករុណាសីតលំ, ករុណាសីតលំ ហទយំ អស្សាតិ ករុណាសីតលហទយោ, តំ ករុណាសីតលហទយំ. តត្ថ កិញ្ចាបិ បរេសំ ហិតោបសំហារសុខាទិអបរិហានិច្ឆនសភាវតាយ, ព្យាបាទារតីនំ ឧជុវិបច្ចនីកតាយ ច សត្តសន្តានគតសន្តាបវិច្ឆេទនាការប្បវត្តិយា មេត្តាមុទិតានម្បិ ចិត្តសីតលភាវការណតា ឧបលព្ភតិ, តថាបិ ទុក្ខាបនយនាការប្បវត្តិយា បរូបតាបាសហនរសា អវិហិំសាភូតា ករុណា វិសេសេន ភគវតោ ចិត្តស្ស ចិត្តបស្សទ្ធិ វិយ សីតីភាវនិមិត្តន្តិ វុត្តំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ. ករុណាមុខេន វា មេត្តាមុទិតានម្បិ ហទយសីតលភាវការណតា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ វា អសាធារណញាណវិសេសនិពន្ធនភូតា សាតិសយំ និរវសេសញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វិយ សវិសយព្យាបិតាយ មហាករុណាភាវំ ឧបគតា ករុណាវ ភគវតោ អតិសយេន ហទយសីតលភាវហេតូតិ អាហ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ. អថ វា សតិបិ មេត្តាមុទិតានំ សាតិសយេ ហទយសីតីភាវនិពន្ធនត្តេ សកលពុទ្ធគុណវិសេសការណតាយ តាសម្បិ ការណន្តិ ករុណាវ ភគវតោ ហទយសីតលភាវការណំ វុត្តា. ករុណានិទានា ហិ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា. ករុណានុភាវនិព្ពាបិយមានសំសារទុក្ខសន្តាបស្ស ហិ ភគវតោ បរទុក្ខាបនយនកាមតាយ អនេកានិបិ អសង្ខេយ្យានិ កប្បានំ អកិលន្តរូបស្សេវ និរវសេសពុទ្ធករធម្មសម្ភរណនិយតស្ស សមធិគតធម្មាធិបតេយ្យស្ស ច សន្និហិតេសុបិ សត្តសង្ខារសមុបនីតហទយូបតាបនិមិត្តេសុ ន ឦសកម្បិ ចិត្តសីតីភាវស្សញ្ញថត្តមហោសីតិ. ឯតស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ តីសុបិ អវត្ថាសុ ភគវតោ ករុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បជានាតីតិ បញ្ញា, យថាសភាវំ បការេហិ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ. បញ្ញាវ ញេយ្យាវរណប្បហានតោ បការេហិ ធម្មសភាវាវជោតនដ្ឋេន បជ្ជោតោតិ បញ្ញាបជ្ជោតោ, សវាសនប្បហានតោ វិសេសេន ហតំ សមុគ្ឃាដិតំ វិហតំ, បញ្ញាបជ្ជោតេន វិហតំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតំ. មុយ្ហន្តិ តេន, សយំ វា មុយ្ហតិ, មោហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ, អវិជ្ជា, ស្វេវ វិសយសភាវបដិច្ឆាទនតោ អន្ធការសរិក្ខតាយ តមោ វិយាតិ តមោ, បញ្ញាបជ្ជោតវិហតោ មោហតមោ ឯតស្សាតិ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមោ, តំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ. សព្ពេសម្បិ ហិ ខីណាសវានំ សតិបិ បញ្ញាបជ្ជោតេន អវិជ្ជាន្ធការស្ស វិហតភាវេ សទ្ធាធិមុត្តេហិ វិយ ទិដ្ឋិប្បត្តានំ សាវកេហិ, បច្ចេកសម្ពុទ្ធេហិ ច សវាសនប្បហានេន សម្មាសម្ពុទ្ធានំ កិលេសប្បហានស្ស វិសេសោ វិជ្ជតីតិ សាតិសយេន អវិជ្ជាប្បហានេន ភគវន្តំ ថោមេន្តោ អាហ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ.

អថ វា អន្តរេន បរោបទេសំ អត្តនោ សន្តានេ អច្ចន្តំ អវិជ្ជាន្ធការវិគមស្ស និព្ពត្តិតត្តា, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតាយ, ពលេសុ ច វសីភាវស្ស សមធិគតត្តា, បរសន្តតិយញ្ច ធម្មទេសនាតិសយានុភាវេន សម្មទេវ តស្ស បវត្តិតត្តា ភគវាវ វិសេសតោ មោហតមវិគមេន ថោមេតព្ពោតិ អាហ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតោ’’តិ បទេន ភគវតោ បដិវេធបញ្ញា វិយ ទេសនាបញ្ញាបិ សាមញ្ញនិទ្ទេសេន ឯកសេសនយេន វា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ វា ភគវតោ ញាណស្ស ញេយ្យបរិយន្តិកត្តា សកលញេយ្យធម្មសភាវាពោធនសមត្ថេន អនាវរណញាណសង្ខាតេន បញ្ញាបជ្ជោតេន សព្ពញេយ្យធម្មសភាវច្ឆាទកស្ស មោហន្ធការស្ស វិធមិតត្តា អនញ្ញសាធារណោ ភគវតោ មោហតមវិនាសោតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ. ឯត្ថ ច មោហតមវិធមនន្តេ អធិគតត្តា អនាវរណញាណំ ការណូបចារេន សកសន្តានេ មោហតមវិធមនំ ទដ្ឋព្ពំ. អភិនីហារសម្បត្តិយា សវាសនប្បហានមេវ ហិ កិលេសានំ ‘‘ញេយ្យាវរណប្បហាន’’ន្តិ, បរសន្តានេ បន មោហតមវិធមនស្ស ការណភាវតោ អនាវរណញាណំ ‘‘មោហតមវិធមន’’ន្តិ វុច្ចតីតិ.

កិំ បន ការណំ អវិជ្ជាវិគ្ឃាតោ យេវេកោ បហានសម្បត្តិវសេន ភគវតោ ថោមនានិមិត្តំ គយ្ហតិ, ន បន សាតិសយនិរវសេសកិលេសប្បហានន្តិ? តប្បហានវចនេនេវ តទេកដ្ឋតាយ សកលសំកិលេសគណសមុគ្ឃាតជោតិតភាវតោ. ន ហិ សោ តាទិសោ កិលេសោ អត្ថិ, យោ និរវសេសអវិជ្ជាប្បហានេន ន បហីយតីតិ. អថ វា វិជ្ជា វិយ សកលកុសលធម្មសមុប្បត្តិយា និរវសេសាកុសលធម្មនិព្ពត្តិយា, សំសារប្បវត្តិយា ច អវិជ្ជា បធានការណន្តិ តព្ពិគ្ឃាតវចនេន សកលសំកិលេសគណសមុគ្ឃាតោ វុត្តោយេវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ.

នរា ច អមរា ច នរាមរា, សហ នរាមរេហីតិ សនរាមរោ, សនរាមរោ ច សោ លោកោ ចាតិ សនរាមរលោកោ, តស្ស គរុតិ សនរាមរលោកគរុ, តំ សនរាមរលោកគរុំ. ឯតេន ទេវមនុស្សានំ វិយ តទវសិដ្ឋសត្តានម្បិ យថារហំ គុណវិសេសាវហតោ ភគវតោ ឧបការិតំ ទស្សេតិ. ន ចេត្ថ បធានាបធានភាវោ ចោទេតព្ពោ. អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ, អញ្ញោ អត្ថក្កមោ. ឯទិសេសុ ហិ សមាសបទេសុ បធានម្បិ អប្បធានំ វិយ និទ្ទិសីយតិ យថា – ‘‘សរាជិកាយ បរិសាយា’’តិ (អប. អដ្ឋ. ១.៨២). កាមញ្ចេត្ថ សត្តសង្ខារភាជនវសេន តិវិធោ លោកោ, គរុភាវស្ស បន អធិប្បេតត្តា គរុករណសមត្ថស្សេវ យុជ្ជនតោ សត្តលោកស្សវសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ. សោ ហិ លោកិយន្តិ ឯត្ថ បុញ្ញបាបានិ តព្ពិបាកោ ចាតិ ‘‘លោកោ’’តិ វុច្ចតិ. អមរគ្គហណេន ចេត្ថ ឧបបត្តិទេវា អធិប្បេតា.

អថ វា សមូហត្ថោ លោក-សទ្ទោ សមុទាយវសេន លោកីយតិ បញ្ញាបីយតីតិ. សហ នរេហីតិ សនរា, សនរា ច តេ អមរា ចេតិ សនរាមរា, តេសំ លោកោតិ សនរាមរលោកោតិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ. អមរ-សទ្ទេន ចេត្ថ វិសុទ្ធិទេវាបិ សង្គយ្ហន្តិ. តេ ហិ មរណាភាវតោ បរមត្ថតោ អមរា. នរាមរានំយេវ ច គហណំ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសវសេន, យថា – ‘‘សត្ថា ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៥៧). តថា ហិ សព្ពានត្ថបរិហរណបុព្ពង្គមាយ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តុបការិតាយ, អបរិមិតនិរុបមប្បភាវគុណវិសេសសមង្គិតាយ ច សព្ពសត្តុត្តមោ ភគវា អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឧត្តមំ គារវដ្ឋានំ, តេន វុត្តំ – ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិ.

សោភនំ គតំ គមនំ ឯតស្សាតិ សុគតោ. ភគវតោ ហិ វេនេយ្យជនុបសង្កមនំ ឯកន្តេន តេសំ ហិតសុខនិប្ផាទនតោ សោភនំ, តថា លក្ខណានុព្យញ្ជន (ទី. និ. ២.៣៣; ៣.១៩៨-២០០; ម. និ. ២.៣៨៥, ៣៨៦) បដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយទុតវិលម្ពិត- ខលិតានុកឌ្ឍននិប្បីឡនុក្កុដិកកុដិលាកុលតាទិទោសរហិតំ វិលាសិតរាជហំសវសភវារណមិគរាជគមនំ កាយគមនំ ញាណគមនញ្ច វិបុលនិម្មលករុណាសតិវីរិយាទិគុណវិសេសសហិតមភិនីហារតោ យាវ មហាពោធិ អនវជ្ជតាយ សោភនមេវាតិ.

អថ វា សយម្ភុញាណេន សកលម្បិ លោកំ បរិញ្ញាភិសមយវសេន បរិជានន្តោ ញាណេន សម្មា គតោ អវគតោតិ សុគតោ. តថា លោកសមុទយំ បហានាភិសមយវសេន បជហន្តោ អនុប្បត្តិធម្មតំ អាបាទេន្តោ សម្មា គតោ អតីតោតិ សុគតោ. លោកនិរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន សម្មា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ. លោកនិរោធគាមិនិបដិបទំ ភាវនាភិសមយវសេន សម្មា គតោ បដិបន្នោតិ សុគតោ. សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ, ន បច្ចេតិ, ន បច្ចាគច្ឆតីតិ សុគតោតិអាទិនា នយេន អយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ. អថ វា សុន្ទរំ ឋានំ សម្មាសម្ពោធិំ និព្ពានមេវ វា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ. យស្មា វា ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសញ្ហិតំ វិនេយ្យានំ យថារហំ កាលយុត្តមេវ ច ធម្មំ ភាសតិ, តស្មា សម្មា គទតីតិ សុគតោ, ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា. ឥតិ សោភនគមនតាទីហិ សុគតោ, តំ សុគតំ.

បុញ្ញបាបកម្មេហិ ឧបបជ្ជនវសេន គន្តព្ពតោ គតិយោ, ឧបបត្តិភវវិសេសា. តា បន និរយាទិវសេន បញ្ចវិធា, តាហិ សកលស្សាបិ ភវគាមិកម្មស្ស អរិយមគ្គាធិគមេន អវិបាការហភាវករណេន និវត្តិតត្តា ភគវា បញ្ចហិបិ គតីហិ សុដ្ឋុ មុត្តោ វិសំយុត្តោតិ អាហ – ‘‘គតិវិមុត្ត’’ន្តិ. ឯតេន ភគវតោ កត្ថចិបិ គតិយា អបរិយាបន្នតំ ទស្សេតិ, យតោ ភគវា ‘‘ទេវាតិទេវោ’’តិ វុច្ចតិ, តេនេវាហ –

‘‘យេន ទេវូបបត្យស្ស, គន្ធព្ពោ វា វិហង្គមោ;

យក្ខត្តំ យេន គច្ឆេយ្យំ, មនុស្សត្តញ្ច អព្ពជេ;

តេ មយ្ហំ អាសវា ខីណា, វិទ្ធស្តា វិនឡីកតា’’តិ. (អ. និ. ៤.៣៦);

តំតំគតិសំវត្តនកានញ្ហិ កម្មកិលេសានំ អគ្គមគ្គេន ពោធិមូលេយេវ សុប្បហីនត្តា នត្ថិ ភគវតោ គតិបរិយាបន្នតាតិ អច្ចន្តមេវ ភគវា សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសសត្តនិកាយេហិ សុបរិមុត្តោ, តំ គតិវិមុត្តំ. វន្ទេតិ នមាមិ, ថោមេមីតិ វា អត្ថោ.

អថ វា គតិវិមុត្តន្តិ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុប្បត្តិយា ភគវន្តំ ថោមេតិ. ឯត្ថ ហិ ទ្វីហាការេហិ ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា – អត្តហិតសម្បត្តិតោ, បរហិតបដិបត្តិតោ ច. តេសុ អត្តហិតសម្បត្តិ អនាវរណញាណាធិគមតោ, សវាសនានំ សព្ពេសំ កិលេសានំ អច្ចន្តប្បហានតោ, អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិតោ ច វេទិតព្ពា. បរហិតបដិបត្តិ លាភសក្ការាទិនិរបេក្ខចិត្តស្ស សព្ពទុក្ខនិយ្យានិកធម្មទេសនាតោ, វិរុទ្ធេសុបិ និច្ចំ ហិតជ្ឈាសយតោ, ញាណបរិបាកកាលាគមនតោ ច. សា បនេត្ថ អាសយតោ បយោគតោ ច ទុវិធា បរហិតបដិបត្តិ, តិវិធា ច អត្តហិតសម្បត្តិ បកាសិតា ហោតិ. កថំ? ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ឯតេន អាសយតោ បរហិតបដិបត្តិ, សម្មា គទនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន បយោគតោ បរហិតបដិបត្តិ, ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ គតិវិមុត្ត’’ន្តិ ឯតេហិ ចតុសច្ចបដិវេធត្ថេន ច សុគត-សទ្ទេន តិវិធាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ, អវសិដ្ឋេន, ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន ច សព្ពាបិ អត្តហិតសម្បត្តិបរហិតបដិបត្តិ បកាសិតា ហោតីតិ.

អថ វា តីហាការេហិ ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា – ហេតុតោ, ផលតោ, ឧបការតោ ច. តត្ថ ហេតុ មហាករុណា, សា បឋមបទេន និទស្សិតា. ផលំ ចតុព្ពិធំ – ញាណសម្បទា, បហានសម្បទា, អានុភាវសម្បទា, រូបកាយសម្បទា ចាតិ. តាសុ ញាណប្បហានសម្បទា ទុតិយបទេន សច្ចប្បដិវេធត្ថេន ច សុគត-សទ្ទេន បកាសិតា ហោន្តិ. អានុភាវសម្បទា តតិយបទេន, រូបកាយសម្បទា យថាវុត្តកាយគមនសោភនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន, លក្ខណានុព្យញ្ជនបារិបូរិយា (ទី. និ. ២.៣៣; ៣.១៩៨-២០០; ម. និ. ២.៣៨៥-៣៨៦) វិនា តទភាវតោ. ឧបការោ អន្តរំ អពាហិរំ ករិត្វា តិវិធយានមុខេន វិមុត្តិធម្មទេសនា, សោ សម្មា គទនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន បកាសិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ ទស្សេតិ. មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ ហិ ភគវា សំសារបង្កតោ សត្តានំ សមុទ្ធរណត្ថំ កតាភិនីហារោ អនុបុព្ពេន បារមិយោ បូរេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគតោតិ ករុណា សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ. ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិំ ទស្សេតិ. អនាវរណញាណបទដ្ឋានញ្ហិ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតីតិ. សម្មា គទនត្ថេន សុគត-សទ្ទេន សម្មាសម្ពោធិយា បដិបត្តិំ ទស្សេតិ, លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខល្លិកត្តកិលមថានុយោគ- សស្សតុច្ឆេទាភិនិវេសាទិអន្តទ្វយរហិតាយ ករុណាបញ្ញាបរិគ្គហិតាយ មជ្ឈិមាយ បដិបត្តិយា បកាសនតោ សុគត-សទ្ទស្ស. ឥតរេហិ សម្មាសម្ពោធិយា បធានាប្បធានភេទំ បយោជនំ ទស្សេតិ. សំសារមហោឃតោ សត្តសន្តារណញ្ចេត្ថ បធានំ បយោជនំ, តទញ្ញមប្បធានំ. តេសុ បធានេន បរហិតប្បដិបត្តិំ ទស្សេតិ, ឥតរេន អត្តហិតសម្បត្តិំ, តទុភយេន អត្តហិតាយ បដិបន្នាទីសុ (បុ. ប. ២៤, ១៧៣) ចតូសុ បុគ្គលេសុ ភគវតោ ចតុត្ថបុគ្គលភាវំ ទស្សេតិ. តេន ច អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវំ ឧត្តមវន្ទនីយភាវំ, អត្តនោ ច វន្ទនកិរិយាយ ខេត្តង្គតភាវំ ទស្សេតិ.

ឯត្ថ ច ករុណាគ្គហណេន លោកិយេសុ មហគ្គតភាវប្បត្តាសាធារណគុណទីបនតោ ភគវតោ សព្ពលោកិយគុណសម្បត្តិ ទស្សិតា ហោតិ, បញ្ញាគ្គហណេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានមគ្គញាណទីបនតោ សព្ពលោកុត្តរគុណសម្បត្តិ. តទុភយគ្គហណសិទ្ធោ ហិ អត្ថោ ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិអាទិនា វិបញ្ចីយតីតិ. ករុណាគ្គហណេន ច ឧបគមនំ និរុបក្កិលេសំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគ្គហណេន អបគមនំ. តថា ករុណាគ្គហណេន លោកសមញ្ញានុរូបំ ភគវតោ បវត្តិំ ទស្សេតិ, លោកវោហារវិសយត្តា ករុណាយ, បញ្ញាគ្គហណេន សមញ្ញាយានវិធាវនំ. សភាវានវពោធេន ហិ ធម្មានំ សមញ្ញំ អតិធាវិត្វា សត្តាទិបរាមសនំ ហោតីតិ. តថា ករុណាគ្គហណេន មហាករុណាសមាបត្តិវិហារំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគ្គហណេន តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ, ចតុសច្ចញាណំ, ចតុប្បដិសម្ភិទាញាណំ, ចតុវេស្សារជ្ជញាណំ. ករុណាគ្គហណេន មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស គហិតត្តា សេសាសាធារណញាណានិ, ឆ អភិញ្ញា, អដ្ឋសុ បរិសាសុ (ម. និ. ១.១៥១) អកម្បនញាណានិ, ទស ពលានិ, ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានិ, សោឡស ញាណចរិយា, អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មា, (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៥; វិភ. មូល. ដី. គន្ថារម្ភវណ្ណនាយ) ចតុចត្តារីស ញាណវត្ថូនិ, (សំ. និ. ២.៣៤) សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនីតិ (សំ. និ. ២.៣៤) ឯវមាទីនំ អនេកេសំ បញ្ញាប្បភេទានំ វសេន ញាណចារំ ទស្សេតិ.

តថា ករុណាគ្គហណេន ចរណសម្បត្តិំ, បញ្ញាគ្គហណេន វិជ្ជាសម្បត្តិំ. ករុណាគ្គហណេន សត្តាធិបតិតា, បញ្ញាគ្គហណេន ធម្មាធិបតិតា. ករុណាគ្គហណេន លោកនាថភាវោ, បញ្ញាគ្គហណេន អត្តនាថភាវោ. តថា ករុណាគ្គហណេន បុព្ពការិភាវោ, បញ្ញាគ្គហណេន កតញ្ញុតា. តថា ករុណាគ្គហណេន អបរន្តបតា, បញ្ញាគ្គហណេន អនត្តន្តបតា. ករុណាគ្គហណេន វា ពុទ្ធករធម្មសិទ្ធិ, បញ្ញាគ្គហណេន ពុទ្ធភាវសិទ្ធិ. តថា ករុណាគ្គហណេន បរេសំ តារណំ, បញ្ញាគ្គហណេន សយំ តារណំ. តថា ករុណាគ្គហណេន សព្ពសត្តេសុ អនុគ្គហចិត្តតា, បញ្ញាគ្គហណេន សព្ពធម្មេសុ វិរត្តចិត្តតា ទស្សិតា ហោតិ. សព្ពេសញ្ច ពុទ្ធគុណានំ ករុណា អាទិ, តន្និទានភាវតោ. បញ្ញា បរិយោសានំ, តតោ ឧត្តរិករណីយាភាវតោ. ឥតិ អាទិបរិយោសានទស្សនេន សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ. តថា ករុណាគ្គហណេន សីលក្ខន្ធបុព្ពង្គមោ សមាធិក្ខន្ធោ ទស្សិតោ ហោតិ. ករុណានិទានញ្ហិ សីលំ, តតោ បាណាតិបាតាទិវិរតិប្បវត្តិតោ, សា ច ឈានត្តយសម្បយោគិនីតិ. បញ្ញាវចនេន បញ្ញាក្ខន្ធោ. សីលញ្ច សព្ពពុទ្ធគុណានមាទិ, សមាធិ មជ្ឈេ, បញ្ញា បរិយោសានន្តិ. ឯវម្បិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ, នយតោ ទស្សិតត្តា. ឯសោ ឯវ ហិ និរវសេសតោ ពុទ្ធគុណានំ ទស្សនុបាយោ, យទិទំ នយគ្គាហណំ. អញ្ញថា កោ នាម សមត្ថោ ភគវតោ គុណេ អនុបទំ និរវសេសតោ ទស្សេតុំ. តេនេវាហ –

‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;

ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤; ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៤២៥, ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៤.៤; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថាយំ, បកិណ្ណកកថាយំ; អប. អដ្ឋ. ២.៦.២០);

តេនេវ ច អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេនាបិ ពុទ្ធគុណបរិច្ឆេទនំ បតិ អនុយុត្តេន ‘‘នោ ហេតំ ភន្តេ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៥) បដិក្ខិបិត្វា, ‘‘អបិ ច មេ ភន្តេ ធម្មន្វយោ វិទិតោ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៦) វុត្តំ.

ឯវំ សង្ខេបេន សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវន្តំ អភិត្ថវិត្វា ឥទានិ សទ្ធម្មំ ថោមេតុំ ‘‘ពុទ្ធោបី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ពុទ្ធោតិ កត្តុនិទ្ទេសោ. ពុទ្ធភាវន្តិ កម្មនិទ្ទេសោ. ភាវេត្វា, សច្ឆិកត្វាតិ ច បុព្ពកាលកិរិយានិទ្ទេសោ. យន្តិ អនិយមតោ កម្មនិទ្ទេសោ. ឧបគតោតិ អបរកាលកិរិយានិទ្ទេសោ. វន្ទេតិ កិរិយានិទ្ទេសោ, តន្តិ និយមនំ. ធម្មន្តិ វន្ទនកិរិយាយ កម្មនិទ្ទេសោ. គតមលំ, អនុត្តរន្តិ ច តព្ពិសេសនំ.

តត្ថ ពុទ្ធ-សទ្ទស្ស តាវ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. ៩៥-៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២) និទ្ទេសនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អថ វា សវាសនាយ អញ្ញាណនិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមតោ, ពុទ្ធិយា វា វិកសិតភាវតោ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ, ជាគរណវិកសនត្ថវសេន. អថ វា កស្សចិបិ ញេយ្យធម្មស្ស អនវពុទ្ធស្ស អភាវេន ញេយ្យវិសេសស្ស កម្មភាវេន អគ្គហណតោ កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវេន អវគមនត្ថវសេនេវ កត្តុនិទ្ទេសោ លព្ភតីតិ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ, យថា ‘‘ទិក្ខិតោ ន ទទាតី’’តិ, អត្ថតោ បន បារមិតាបរិភាវិតោ សយម្ភូញាណេន សហ វាសនាយ វិហតវិទ្ធស្តនិរវសេសកិលេសោ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមេយ្យ គុណគណាធារោ ខន្ធសន្តានោ ពុទ្ធោ. យថាហ –

‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. ៩៥-៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២).

អបិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, តេន ‘‘ឯវំ គុណវិសេសយុត្តោ សោបិ នាម ភគវា’’តិ វក្ខមានគុណេ ធម្មេ សម្ភាវនំ ទីបេតិ. ពុទ្ធភាវន្តិ សម្មាសម្ពោធិំ. ភាវេត្វាតិ ឧប្បាទេត្វា, វឌ្ឍេត្វា ច. សច្ឆិកត្វាតិ បច្ចក្ខំ កត្វា. ឧបគតោតិ បត្តោ, អធិគតោតិ អត្ថោ, ឯតស្ស ‘‘ពុទ្ធភាវ’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. គតមលន្តិ វិគតមលំ, និទ្ទោសន្តិ អត្ថោ. វន្ទេតិ បណមាមិ, ថោមេមិ វា. អនុត្តរន្តិ ឧត្តររហិតំ, លោកុត្តរន្តិ អត្ថោ. ធម្មន្តិ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយតោ ច, សំសារតោ ច អបតមានេ កត្វា ធារយតីតិ ធម្មោ.

អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ឯវំ វិវិធគុណសមន្នាគតោ ពុទ្ធោបិ ភគវា យំ អរិយសង្ខាតំ ធម្មំ ភាវេត្វា, ផលនិព្ពានសង្ខាតំ បន សច្ឆិកត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អធិគតោ, តមេតំ ពុទ្ធានម្បិ ពុទ្ធភាវហេតុភូតំ សព្ពទោសមលរហិតំ អត្តនោ ឧត្តរិតរាភាវេន អនុត្តរំ បដិវេធសទ្ធម្មំ នមាមីតិ. បរិយត្តិសទ្ធម្មស្សាបិ តប្បកាសនត្តា ឥធ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា ‘‘អភិធម្មនយសមុទ្ទំ ភាវេត្វា អធិគច្ឆិ, តីណិ បិដកានិ សម្មសី’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា បរិយត្តិធម្មស្សាបិ សច្ឆិកិរិយាសម្មសនបរិយាយោ លព្ភតីតិ សោបិ ឥធ វុត្តោ យេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា, សច្ឆិកត្វា’’តិ ច វុត្តត្តា ពុទ្ធករធម្មភូតាហិ បារមិតាហិ សហ បុព្ពភាគេ អធិសីលសិក្ខាទយោបិ ឥធ ធម្ម-សទ្ទេន សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា. តាបិ ហិ វិគតបដិបក្ខតាយ វិគតមលា, អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរា ចាតិ. តថា ហិ សត្តានំ សកលវដ្ដទុក្ខនិស្សរណាយ កតមហាភិនីហារោ មហាករុណាធិវាសបេសលជ្ឈាសយោ បញ្ញាវិសេសបរិយោទាតនិម្មលានំ ទានទមសញ្ញមាទីនំ ឧត្តមធម្មានំ សតសហស្សាធិកានិ កប្បានំ ចត្តារិ អសង្ខេយ្យានិ សក្កច្ចំ និរន្តរំ និរវសេសំ ភាវនាបច្ចក្ខករណេហិ កម្មាទីសុ អធិគតវសីភាវោ, អច្ឆរិយាចិន្តេយ្យមហានុភាវោ, អធិសីលអធិចិត្តានំ បរមុក្កំសបារមិប្បត្តោ ភគវា បច្ចយាការេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សមុខេន មហាវជិរញាណំ បេសេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ.

ឯត្ថ ច ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន វិជ្ជាសម្បទាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘សច្ឆិកត្វា’តិ ឯតេន វិមុត្តិសម្បទាយ. តថា បឋមេន ឈានសម្បទាយ, ទុតិយេន វិមោក្ខសម្បទាយ. បឋមេន វា សមាធិសម្បទាយ, ទុតិយេន សមាបត្តិសម្បទាយ. អថ វា បឋមេន ខយញាណភាវេន, ទុតិយេន អនុប្បាទញាណភាវេន. បុរិមេន វា វិជ្ជូបមតាយ, ទុតិយេន វជិរូបមតាយ. បុរិមេន វា វិរាគសម្បត្តិយា, ទុតិយេន និរោធសម្បត្តិយា. តថា បឋមេន និយ្យានភាវេន, ទុតិយេន និស្សរណភាវេន. បឋមេន វា ហេតុភាវេន, ទុតិយេន អសង្ខតភាវេន. បឋមេន វា ទស្សនភាវេន, ទុតិយេន វិវេកភាវេន. បឋមេន វា អធិបតិភាវេន, ទុតិយេន អមតភាវេន ធម្មំ ថោមេតិ. អថ វា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា ពុទ្ធភាវំ ឧបគតោ’’តិ ឯតេន ស្វាក្ខាតតាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សន្ទិដ្ឋិកតាយ. តថា បុរិមេន អកាលិកតាយ, បច្ឆិមេន ឯហិបស្សិកតាយ. បុរិមេន វា ឱបនេយ្យិកតាយ, បច្ឆិមេន បច្ចត្តំ វេទិតព្ពតាយ ធម្មំ ថោមេតិ.

‘‘គតមល’’ន្តិ ឥមិនា សំកិលេសាភាវទីបនេន ធម្មស្ស បរិសុទ្ធតំ ទស្សេតិ, ‘‘អនុត្តរ’’ន្តិ ឯតេន អញ្ញស្ស វិសិដ្ឋស្ស អភាវទីបនេន វិបុលបរិបុណ្ណតំ. បឋមេន វា បហានសម្បទំ ធម្មស្ស ទស្សេតិ, ទុតិយេន បភាវសម្បទំ. ភាវេតព្ពតាយ វា ធម្មស្ស គតមលភាវោ យោជេតព្ពោ. ភាវនាគុណេន ហិ សោ ទោសានំ សមុគ្ឃាតកោ ហោតីតិ. សច្ឆិកាតព្ពភាវេន អនុត្តរភាវោ យោជេតព្ពោ. សច្ឆិកិរិយានិព្ពត្តិតោ ហិ តទុត្តរិករណីយាភាវតោ អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរោតិ. តថា ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន សហ បុព្ពភាគសីលាទីហិ សេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា ទស្សិតា ហោន្តិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សហ អសង្ខតាយ ធាតុយា អសេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា ទស្សិតា ហោន្តីតិ.

ឯវំ សង្ខេបេនេវ សព្ពធម្មគុណេហិ សទ្ធម្មំ អភិត្ថវិត្វា, ឥទានិ អរិយសង្ឃំ ថោមេតុំ ‘‘សុគតស្សា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុគតស្សាតិ សម្ពន្ធនិទ្ទេសោ, តស្ស ‘‘បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. ឱរសានន្តិ បុត្តវិសេសនំ. មារសេនមថនានន្តិ ឱរសបុត្តភាវេ ការណនិទ្ទេសោ, តេន កិលេសប្បហានមេវ ភគវតោ ឱរសបុត្តភាវការណំ អនុជានាតីតិ ទស្សេតិ. អដ្ឋន្នន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ, តេន ច សតិបិ តេសំ សត្តវិសេសភាវេន អនេកសតសហស្សសង្ខ្យភាវេ ឥមំ គណនបរិច្ឆេទំ នាតិវត្តន្តីតិ ទស្សេតិ, មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវានតិវត្តនតោ. សមូហន្តិ សមុទាយនិទ្ទេសោ. អរិយសង្ឃន្តិ គុណវិសិដ្ឋសង្ឃាតភាវនិទ្ទេសោ, តេន អសតិបិ អរិយបុគ្គលានំ កាយសាមគ្គិយំ អរិយសង្ឃភាវំ ទស្សេតិ, ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតភាវតោ. តត្ថ ឧរសិ ភវា ជាតា, សំវទ្ធា ច ឱរសា. យថា ហិ សត្តានំ ឱរសបុត្តា អត្តជាតតាយ បិតុសន្តកស្ស ទាយជ្ជស្ស វិសេសេន ភាគិនោ ហោន្តិ, ឯវមេតេបិ អរិយបុគ្គលា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សវនន្តេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតតាយ ភគវតោ សន្តកស្ស វិមុត្តិសុខស្ស, អរិយធម្មរតនស្ស ច ឯកន្តភាគិនោតិ ឱរសា វិយ ឱរសា. អថ វា ភគវតោ ធម្មទេសនានុភាវេន អរិយភូមិំ ឱក្កមមានា, ឱក្កន្តា ច អរិយសាវកា ភគវតោ ឧរោវាយាមជនិតាភិជាតតាយ និប្បរិយាយេន ‘‘ឱរសបុត្តា’’តិ វត្តព្ពតំ អរហន្តិ. សាវកេហិ បវត្តិយមានាបិ ហិ ធម្មទេសនា ភគវតោ ‘‘ធម្មទេសនា’’ ឥច្ចេវ វុច្ចតិ, តំមូលកត្តា, លក្ខណាទិវិសេសាភាវតោ ច.

យទិបិ អរិយសាវកានំ អរិយមគ្គាធិគមសមយេ ភគវតោ វិយ តទន្តរាយករណត្ថំ ទេវបុត្តមារោ, មារវាហិនី វា ន ឯកន្តេន អបសាទេតិ, តេហិ បន អបសាទេតព្ពតាយ ការណេ វិមថិតេ តេបិ វិមថិតា ឯវ នាម ហោន្តីតិ អាហ – ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ. ឥមស្មិំ បនត្ថេ ‘មារមារសេនមថនាន’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯកទេសសរូបេកសេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា ខន្ធាភិសង្ខារមារានំ វិយ ទេវបុត្តមារស្សាបិ គុណមារណេ សហាយភាវូបគមនតោ កិលេសពលកាយោ ‘‘សេនា’’តិ វុច្ចតិ. យថាហ – ‘‘កាមា តេ បឋមា សេនា’’តិអាទិ (សុ. និ. ៤៣៨; មហានិ. ២៨, ៦៨; ចូឡនិ. ៤៧). សា ច តេហិ ទិយឌ្ឍសហស្សភេទា, អនន្តភេទា វា កិលេសវាហិនី សតិធម្មវិចយវីរិយសមថាទិគុណបហរណេហិ ឱធិសោ វិមថិតា, វិហតា, វិទ្ធស្តា ចាតិ មារសេនមថនា, អរិយសាវកា. ឯតេន តេសំ ភគវតោ អនុជាតបុត្តតំ ទស្សេតិ.

អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ អរិយា, និរុត្តិនយេន. អថ វា សទេវកេន លោកេន ‘‘សរណ’’ន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ, ឧបគតានញ្ច តទត្ថសិទ្ធិតោ អរិយា, អរិយានំ សង្ឃោតិ អរិយសង្ឃោ, អរិយោ ច សោ, សង្ឃោ ចាតិ វា អរិយសង្ឃោ, តំ អរិយសង្ឃំ. ភគវតោ អបរភាគេ ពុទ្ធធម្មរតនានម្បិ សមធិគមោ សង្ឃរតនាធីនោតិ អស្ស អរិយសង្ឃស្ស ពហូបការតំ ទស្សេតុំ ឥធេវ ‘‘សិរសា វន្ទេ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯត្ថ ច ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស បភវសម្បទំ ទស្សេតិ, ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន បហានសម្បទំ, សកលសំកិលេសប្បហានទីបនតោ. ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន ញាណសម្បទំ, មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវទីបនតោ. ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ ឯតេន បភវសម្បទំ ទស្សេតិ, សព្ពសង្ឃានំ អគ្គភាវទីបនតោ. អថ វា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ អរិយសង្ឃស្ស វិសុទ្ធនិស្សយភាវទីបនំ, ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ សម្មាឧជុញាយសាមីចិប្បដិបន្នភាវទីបនំ, ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ អាហុនេយ្យាទិភាវទីបនំ, ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ អនុត្តរបុញ្ញក្ខេត្តភាវទីបនំ. តថា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស លោកុត្តរសរណគមនសព្ភាវំ ទីបេតិ. លោកុត្តរសរណគមនេន ហិ តេ ភគវតោ ឱរសបុត្តា ជាតា. ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន អភិនីហារសម្បទាសិទ្ធំ បុព្ពភាគេ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ. កតាភិនីហារា ហិ សម្មា បដិបន្នា មារំ, មារបរិសំ វា អភិវិជិនន្តិ. ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន វិទ្ធស្តវិបក្ខេ សេក្ខាសេក្ខធម្មេ ទស្សេតិ, បុគ្គលាធិដ្ឋានេន មគ្គផលធម្មានំ បកាសិតត្តា. ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ អគ្គទក្ខិណេយ្យភាវំ ទស្សេតិ. សរណគមនញ្ច សាវកានំ សព្ពគុណានមាទិ, សបុព្ពភាគប្បដិបទា សេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ មជ្ឈេ, អសេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ បរិយោសានន្តិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សង្ខេបតោ សព្ពេ អរិយសង្ឃគុណា បកាសិតា ហោន្តិ.

ឯវំ គាថាត្តយេន សង្ខេបតោ សកលគុណសង្កិត្តនមុខេន រតនត្តយស្ស បណាមំ កត្វា, ឥទានិ តំ និបច្ចការំ យថាធិប្បេតេ បយោជនេ បរិណាមេន្តោ ‘‘ឥតិ មេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ រតិជននដ្ឋេន រតនំ, ពុទ្ធធម្មសង្ឃា. តេសញ្ហិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា យថាភូតគុណេ អាវជ្ជន្តស្ស អមតាធិគមហេតុភូតំ អនប្បកំ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ. យថាហ –

‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោសបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតិ តថាគតំ អារព្ភ. ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន, មហានាម, អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; អ. និ. ១១.១១).

ចិត្តីកតាទិភាវោ វា រតនដ្ឋោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ. (ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦; មហានិ. អដ្ឋ. ៥០);

ចិត្តីកតភាវាទយោ ច អនញ្ញសាធារណា ពុទ្ធាទីសុ ឯវ លព្ភន្តីតិ. វន្ទនាវ វន្ទនាមយំ, យថា ‘‘ទានមយំ, សីលមយ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦០; នេត្តិ. ៣៤). វន្ទនា ចេត្ថ កាយវាចាចិត្តេហិ តិណ្ណំ រតនានំ គុណនិន្នតា, ថោមនា វា. បុជ្ជភវផលនិព្ពត្តនតោ បុញ្ញំ, អត្តនោ សន្តានំ បុណាតីតិ វា. សុវិហតន្តរាយោតិ សុដ្ឋុ វិហតន្តរាយោ, ឯតេន អត្តនោ បសាទសម្បត្តិយា, រត្តនត្តយស្ស ច ខេត្តភាវសម្បត្តិយា តំ បុញ្ញំ អត្ថប្បកាសនស្ស ឧបឃាតកឧបទ្ទវានំ វិហននេ សមត្ថន្តិ ទស្សេតិ. ហុត្វាតិ បុព្ពកាលកិរិយា, តស្ស ‘‘អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ យំ រតនត្តយវន្ទនាមយំ បុញ្ញំ, តស្ស. អានុភាវេនាតិ ពលេន.

ឯវំ រតនត្តយស្ស និបច្ចការករណេ បយោជនំ ទស្សេត្វា, ឥទានិ យស្សា ធម្មទេសនាយ អត្ថំ សំវណ្ណេតុកាមោ, តស្សា តាវ គុណាភិត្ថវនវសេន ឧបញ្ញាបនត្ថំ ‘‘ទីឃស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ទីឃសុត្តង្កិតស្សាតិ ទីឃប្បមាណសុត្តលក្ខិតស្ស, ឯតេន ‘‘ទីឃោ’’តិ អយំ ឥមស្ស អាគមស្ស អត្ថានុគតា សមញ្ញាតិ ទស្សេតិ. ននុ ច សុត្តានិយេវ អាគមោ, កស្ស បន សុត្តេហិ អង្កនន្តិ? សច្ចមេតំ បរមត្ថតោ, សុត្តានិ បន ឧបាទាយបញ្ញត្តោ អាគមោ. យថា ហិ អត្ថព្យញ្ជនសមុទាយេ ‘‘សុត្ត’’ន្តិ វោហារោ, ឯវំ សុត្តសមុទាយេ ‘‘អាគមោ’’តិ វោហារោ. បដិច្ចសមុប្បាទាទិនិបុណត្ថសព្ភាវតោ និបុណស្ស. អាគមិស្សន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន, ឯតស្មា វា អត្តត្ថបរត្ថាទយោតិ អាគមោ, អាគមោ ច សោ វរោ ចាតិ អាគមវរោ, អាគមសម្មតេហិ វា វរោតិ អាគមវរោ, តស្ស. ពុទ្ធានំ អនុពុទ្ធា ពុទ្ធានុពុទ្ធា, ពុទ្ធានំ សច្ចបដិវេធំ អនុគម្ម បដិវិទ្ធសច្ចា អគ្គសាវកាទយោ អរិយា. តេហិ អត្ថសំវណ្ណនាវសេន, គុណសំវណ្ណនាវសេន ច សំវណ្ណិតស្ស. អថ វា ពុទ្ធា ច អនុពុទ្ធា ច ពុទ្ធានុពុទ្ធាតិ យោជេតព្ពំ. សម្មាសម្ពុទ្ធេនេវ ហិ តិណ្ណម្បិ បិដកានំ អត្ថវណ្ណនាក្កមោ ភាសិតោ, យា ‘‘បកិណ្ណកទេសនា’’តិ វុច្ចតិ, តតោ សង្គាយនាទិវសេន សាវកេហីតិ អាចរិយា វទន្តិ.

សទ្ធាវហគុណស្សាតិ ពុទ្ធាទីសុ បសាទាវហសម្បត្តិកស្ស. អយញ្ហិ អាគមោ ព្រហ្មជាលាទីសុ (ទី. និ. ១.៥-៧, ២៦-២៨) សីលទិដ្ឋាទីនំ អនវសេសនិទ្ទេសាទិវសេន, មហាបទានាទីសុ (ទី. និ. ២.៣-៥) បុរិមពុទ្ធានម្បិ គុណនិទ្ទេសាទិវសេន, បាថិកសុត្តាទីសុ (ទី. និ. ៣.៣,៤) តិត្ថិយេ និមទ្ទិត្វា អប្បដិវត្តិយសីហនាទ នទនាទិវសេន, អនុត្តរិយសុត្តាទីសុ (អ. និ. ៦.៨) ច វិសេសតោ ពុទ្ធគុណវិភាវនេន រតនត្តយេ សាតិសយប្បសាទំ អាវហតិ. សំវណ្ណនាសុ ចាយំ អាចរិយស្ស បកតិ, យា តំតំសំវណ្ណនាសុ អាទិតោ តស្ស តស្ស សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស វិសេសគុណកិត្តនេន ថោមនា. តថា ហិ បបញ្ចសូទនីសារត្ថប្បកាសិនីមនោរថបូរណីសុ អដ្ឋសាលិនីអាទីសុ ច យថាក្កមំ ‘‘បរវាទមថនស្ស ញាណប្បភេទជននស្ស ធម្មកថិកបុង្គវានំ វិចិត្តប្បដិភានជននស្ស តស្ស គម្ភីរញាណេហិ ឱគាឡ្ហស្ស អភិណ្ហសោ នានានយវិចិត្តស្ស អភិធម្មស្សា’’តិអាទិនា ថោមនា កតា.

អត្ថោ កថីយតិ ឯតាយាតិ អត្ថកថា, សា ឯវ អដ្ឋកថា, ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា, យថា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ២.៨). អាទិតោ តិអាទិម្ហិ បឋមសង្គីតិយំ. ឆឡភិញ្ញតាយ បរមេន ចិត្តវសីភាវេន សមន្នាគតត្តា, ឈានាទីសុ បញ្ចវិធវសិតាសព្ភាវតោ ច វសិនោ, ថេរា មហាកស្សបាទយោ. តេសំ សតេហិ បញ្ចហិ. យាតិ យា អដ្ឋកថា. សង្គីតាតិ អត្ថំ បកាសេតុំ យុត្តដ្ឋានេ ‘‘អយំ ឯតស្ស អត្ថោ, អយំ ឯតស្ស អត្ថោ’’តិ សង្គហេត្វា វុត្តា. អនុសង្គីតា ច យសត្ថេរាទីហិ បច្ឆាបិ ទុតិយតតិយសង្គីតីសុ, ឥមិនា អត្តនោ សំវណ្ណនាយ អាគមនសុទ្ធិំ ទស្សេតិ.

សីហស្ស លានតោ គហណតោ សីហឡោ, សីហកុមារោ. តំវំសជាតតាយ តម្ពបណ្ណិទីបេ ខត្តិយានំ, តេសំ និវាសតាយ តម្ពបណ្ណិទីបស្ស ច សីហឡភាវោ វេទិតព្ពោ. អាភតាតិ ជម្ពុទីបតោ អានីតា. អថាតិ បច្ឆា. អបរភាគេ ហិ អសង្ករត្ថំ សីហឡភាសាយ អដ្ឋកថា ឋបិតាតិ. តេនស្ស មូលដ្ឋកថា សព្ពសាធារណា ន ហោតីតិ ឥទំ អត្ថប្បកាសនំ ឯកន្តេន ករណីយន្តិ ទស្សេតិ. តេនេវាហ – ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយា’’តិ. តត្ថ ទីបវាសីនន្តិ ជម្ពុទីបវាសីនំ. ទីបវាសីនន្តិ វា សីហឡទីបវាសីនំ អត្ថាយ សីហឡភាសាយ ឋបិតាតិ យោជនា.

អបនេត្វានាតិ កញ្ចុកសទិសំ សីហឡភាសំ អបនេត្វា. តតោតិ អដ្ឋកថាតោ. អហន្តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ. មនោរមំ ភាសន្តិ មាគធភាសំ. សា ហិ សភាវនិរុត្តិភូតា បណ្ឌិតានំ មនំ រមយតីតិ. តេនេវាហ – ‘‘តន្តិនយានុច្ឆវិក’’ន្តិ, បាឡិគតិយា អនុលោមិកំ បាឡិភាសាយានុវិធាយិនិន្តិ អត្ថោ. វិគតទោសន្តិ អសភាវនិរុត្តិភាសន្តររហិតំ.

សមយំ អវិលោមេន្តោតិ សិទ្ធន្តំ អវិរោធេន្តោ, ឯតេន អត្ថទោសាភាវមាហ. អវិរុទ្ធត្តា ឯវ ហិ ថេរវាទាបិ ឥធ បកាសិយិស្សន្តិ. ថេរវំសបទីបានន្តិ ថិរេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា ថេរា, មហាកស្សបាទយោ. តេហិ អាគតា អាចរិយបរម្បរា ថេរវំសោ, តប្បរិយាបន្នា ហុត្វា អាគមាធិគមសម្បន្នត្តា បញ្ញាបជ្ជោតេន តស្ស សមុជ្ជលនតោ ថេរវំសបទីបា, មហាវិហារវាសិនោ ថេរា, តេសំ. វិវិធេហិ អាការេហិ និច្ឆីយតីតិ វិនិច្ឆយោ, គណ្ឋិដ្ឋានេសុ ខីលមទ្ទនាការេន បវត្តា វិមតិច្ឆេទកថា. សុដ្ឋុ និបុណោ សណ្ហោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា. អថ វា វិនិច្ឆិនោតីតិ វិនិច្ឆយោ, យថាវុត្តវិសយំ ញាណំ. សុដ្ឋុ និបុណោ ឆេកោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា, ឯតេន មហាកស្សបាទិថេរបរម្បរាភតោ, តតោយេវ ច អវិបរីតោ សណ្ហសុខុមោ មហាវិហារវាសីនំ វិនិច្ឆយោតិ តស្ស បមាណភូតតំ ទស្សេតិ.

សុជនស្ស ចាតិ ច-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន ន កេវលំ ជម្ពុទីបវាសីនមេវ អត្ថាយ, អថ ខោ សាធុជនតោសនត្ថញ្ចាតិ ទស្សេតិ, តេន ច តម្ពបណ្ណិទីបវាសីនម្បិ អត្ថាយាតិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ, ឧគ្គហណាទិសុករតាយ តេសម្បិ ពហុបការត្តា. ចិរដ្ឋិតត្ថន្តិ ចិរដ្ឋិតិអត្ថំ, ចិរកាលដ្ឋិតិយាតិ អត្ថោ. ឥទញ្ហិ អត្ថប្បកាសនំ អវិបរីតព្យញ្ជនសុនិក្ខេបស្ស អត្ថសុនយស្ស ច ឧបាយភាវតោ សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតិយា សំវត្តតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, ធម្មា សទ្ធម្មស្ស ឋិតិយា អសម្មោសាយ អនន្តរធានាយ សំវត្តន្តិ. កតមេ ទ្វេ? សុនិក្ខត្តញ្ច បទព្យញ្ជនំ, អត្ថោ ច សុនីតោ’’តិ (អ. និ. ២.២១).

យំ អត្ថវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, តស្សា មហត្តំ បរិហរិតុំ ‘‘សីលកថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនេវាហ – ‘‘ន តំ ឥធ វិចារយិស្សាមី’’តិ. អថ វា យំ អដ្ឋកថំ កត្តុកាមោ, តទេកទេសភាវេន វិសុទ្ធិមគ្គោ ច គហេតព្ពោតិ កថិកានំ ឧបទេសំ ករោន្តោ តត្ថ វិចារិតធម្មេ ឧទ្ទេសវសេន ទស្សេតិ ‘‘សីលកថា’’ តិអាទិនា. តត្ថ សីលកថាតិ ចារិត្តវារិត្តាទិវសេន សីលវិត្ថារកថា. ធុតធម្មាតិ បិណ្ឌបាតិកង្គាទយោ (វិសុទ្ធិ. ១.២២; ថេរគា. អដ្ឋ. ២.៨៤៥, ៨៤៩) តេរស កិលេសធុននកធម្មា. កម្មដ្ឋានានិ សព្ពានីតិ បាឡិយំ អាគតានិ អដ្ឋតិំស, អដ្ឋកថាយំ ទ្វេតិ និរវសេសានិ យោគកម្មស្ស ភាវនាយ បវត្តិដ្ឋានានិ. ចរិយាវិធានសហិតោតិ រាគចរិតាទីនំ សភាវាទិវិធានេន សហិតោ. ឈានានិ ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានិ, សមាបត្តិយោ ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ. អដ្ឋបិ វា បដិលទ្ធមត្តានិ ឈានានិ, សមាបជ្ជនវសីភាវប្បត្តិយា សមាបត្តិយោ. ឈានានិ វា រូបារូបាវចរជ្ឈានានិ, សមាបត្តិយោ ផលសមាបត្តិនិរោធសមាបត្តិយោ.

លោកិយលោកុត្តរភេទា ឆ អភិញ្ញាយោ សព្ពា អភិញ្ញាយោ. ញាណវិភង្គាទីសុ អាគតនយេន ឯកវិធាទិនា បញ្ញាយ សង្កលេត្វា សម្បិណ្ឌេត្វា និច្ឆយោ បញ្ញាសង្កលននិច្ឆយោ.

បច្ចយធម្មានំ ហេតាទីនំ បច្ចយុប្បន្នធម្មានំ ហេតុបច្ចយាទិភាវោ បច្ចយាការោ, តស្ស ទេសនា បច្ចយាការទេសនា, បដិច្ចសមុប្បាទកថាតិ អត្ថោ. សា បន ឃនវិនិព្ភោគស្ស សុទុក្ករតាយ សណ្ហសុខុមា, និកាយន្តរលទ្ធិសង្កររហិតា, ឯកត្តនយាទិសហិតា ច តត្ថ វិចារិតាតិ អាហ – ‘‘សុបរិសុទ្ធនិបុណនយា’’តិ. បដិសម្ភិទាទីសុ អាគតនយំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ វិចារិតត្តា អវិមុត្តតន្តិ មគ្គា.

ឥតិ បន សព្ពន្តិ ឥតិ-សទ្ទោ បរិសមាបនេ, បន-សទ្ទោ វចនាលង្ការេ, ឯតំ សព្ពន្តិ អត្ថោ. ឥធាតិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយំ. ន វិចារយិស្សាមិ, បុនរុត្តិភាវតោតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ តស្សេវ អវិចារណស្ស ឯកន្តការណំ និទ្ធារេន្តោ ‘‘មជ្ឈេ វិសុទ្ធិមគ្គោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘មជ្ឈេ ឋត្វា’’តិ ឯតេន មជ្ឈេភាវទីបនេន វិសេសតោ ចតុន្នំ អាគមានំ សាធារណដ្ឋកថា វិសុទ្ធិមគ្គោ, ន សុមង្គលវិលាសិនីអាទយោ វិយ អសាធារណដ្ឋកថាតិ ទស្សេតិ. ‘‘វិសេសតោ’’តិ ឥទំ វិនយាភិធម្មានម្បិ វិសុទ្ធិមគ្គោ យថារហំ អត្ថវណ្ណនា ហោតិ យេវាតិ កត្វា វុត្តំ.

ឥច្ចេវាតិ ឥតិ ឯវ. តម្បីតិ វិសុទ្ធិមគ្គម្បិ. ឯតាយាតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា. ឯត្ថ ច ‘‘សីហឡទីបំ អាភតា’’តិអាទិនា អត្ថប្បកាសនស្ស និមិត្តំ ទស្សេតិ, ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយ, សុជនស្ស ច តុដ្ឋត្ថំ, ចិរដ្ឋិតត្ថញ្ច ធម្មស្សា’’តិ ឯតេន បយោជនំ, អវសិដ្ឋេន ករណប្បការំ. សីលកថាទីនំ អវិចារណម្បិ ហិ ឥធ ករណប្បការោ ឯវាតិ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និទានកថាវណ្ណនា

វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនវសេនេវ ហោតីតិ បឋមំ តាវ វគ្គសុត្តវសេន វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ទីឃាគមោ នាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ ‘‘ទីឃស្ស អាគមវរស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ យទិទំ វុត្តំ, តស្មិំ វចនេ. យស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ បដិញ្ញាតំ, សោ ទីឃាគមោ នាម វគ្គសុត្តវសេន ឯវំ វិភាគោតិ អត្ថោ. អថ វា តត្ថាតិ ‘‘ទីឃាគមនិស្សិតមត្ថ’’ន្តិ ឯតស្មិំ វចនេ. យោ ទីឃាគមោ វុត្តោ, សោ វគ្គាទិវសេន ឯទិសោតិ អត្ថោ. អត្តនោ សំវណ្ណនាយ បឋមមហាសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេនេវ បវត្តភាវទស្សនត្ថំ ‘‘តស្ស វគ្គេសុ…បេ… វុត្តំ និទានមាទី’’តិ អាហ. កស្មា បន ចតូសុ អាគមេសុ ទីឃាគមោ បឋមំ សង្គីតោ, តត្ថ ច សីលក្ខន្ធវគ្គោ អាទិតោ និក្ខិត្តោ, តស្មិញ្ច ព្រហ្មជាលន្តិ? នាយមនុយោគោ កត្ថចិបិ ន បវត្តតិ, អបិ ច សទ្ធាវហគុណតោ ទីឃនិកាយោ បឋមំ សង្គីតោ. សទ្ធា ហិ កុសលធម្មានំ ពីជំ. យថាហ – ‘‘សទ្ធា ពីជំ តបោ វុដ្ឋី’’តិ, (សំ. និ. ១.១៩៧; សុ. និ. ៧៧) សទ្ធាវហគុណតា ចស្ស ទស្សិតាយេវ. កិញ្ច កតិបយសុត្តសង្គហតោ, អប្បបរិមាណតោ ច គហណធារណាទិសុខតោ. តថាហេស ចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោ ចតុសដ្ឋិភាណវារបរិមាណោ ច. សីលកថាពាហុល្លតោ បន សីលក្ខន្ធវគ្គោ បឋមំ និក្ខិត្តោ. សីលញ្ហិ សាសនស្ស អាទិ, សីលបតិដ្ឋានត្តា សព្ពគុណានំ. តេនេវាហ – ‘‘តស្មា តិហ, ត្វំ ភិក្ខុ, អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលេសុ ធម្មេសុ. កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ? សីលញ្ច សុវិសុទ្ធ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ៥.៣៩៥). ឯតេន ចស្ស វគ្គស្ស អន្វត្ថសញ្ញតា វុត្តា ហោតិ. ទិដ្ឋិវិនិវេឋនកថាភាវតោ បន សុត្តន្តបិដកស្ស និរវសេសទិដ្ឋិវិភជនំ ព្រហ្មជាលំ បឋមំ និក្ខិត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេបិដកេ ហិ ពុទ្ធវចនេ ព្រហ្មជាលសទិសំ ទិដ្ឋិគតានិ និគ្គុម្ពំ និជ្ជដំ កត្វា វិភត្តសុត្តំ នត្ថីតិ.

បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា

យស្សា បឋមមហាសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេន សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, តំ, តស្សា ច តន្តិអារុឡ្ហាយ ឥធ វចនេ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘បឋមមហាសង្គីតិ…បេ… វេទិតព្ពា’’តិ អាហ. តត្ថ យថាបច្ចយំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតត្តា, បញ្ញត្តត្តា ច វិប្បកិណ្ណានំ ធម្មវិនយានំ សង្គហេត្វា គាយនំ កថនំ សង្គីតិ, ឯតេន តំតំសិក្ខាបទានំ សុត្តានញ្ច អាទិបរិយោសានេសុ, អន្តរន្តរា ច សម្ពន្ធវសេន ឋបិតំ សង្គីតិការវចនំ សង្គហិតំ ហោតិ. មហាវិសយត្តា, បូជនីយត្តា ច មហតី សង្គីតិ មហាសង្គីតិ, បឋមា មហាសង្គីតិ បឋមមហាសង្គីតិ, តស្សា បវត្តិកាលោ បឋមមហាសង្គីតិកាលោ, តស្មិំ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ. និទានន្តិ ច ទេសនំ ទេសកាលាទិវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ. សត្តានំ ទស្សនានុត្តរិយសរណាទិបដិលាភហេតុភូតាសុ វិជ្ជមានាសុបិ អញ្ញាសុ ភគវតោ កិរិយាសុ ‘‘ពុទ្ធោ ពោធេយ្យ’’ន្តិ (ពុ. វំ. អដ្ឋ. រតនចង្កមនកណ្ឌវណ្ណនា; ចរិយា. ឧទ្ធានគាថាវណ្ណនា) បដិញ្ញាយ អនុលោមតោ វេនេយ្យានំ មគ្គផលប្បត្តីនំ ហេតុភូតា កិរិយា និប្បរិយាយេន ពុទ្ធកិច្ចន្តិ អាហ – ‘‘ធម្មចក្កប្បវត្តនញ្ហិ អាទិំ កត្វា’’តិ. តត្ថ សទ្ធិន្ទ្រិយាទិធម្មោយេវ បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ ធម្មចក្កំ. អថ វា ចក្កន្តិ អាណា, ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មញ្ច តំ ចក្កញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មេន ញាយេន ចក្កន្តិបិ ធម្មចក្កំ. យថាហ –

‘‘ធម្មញ្ច បវត្តេតិ ចក្កញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ចក្កញ្ច បវត្តេតិ ធម្មញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មេន បវត្តេតីតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មចរិយាយ បវត្តេតីតិ ធម្មចក្ក’’ន្តិអាទិ (បដិ. ម. ២, ៣៩, ៤១).

‘‘កតពុទ្ធកិច្ចេ’’តិ ឯតេន ពុទ្ធកត្តព្ពស្ស កស្សចិបិ អសេសិតភាវំ ទស្សេតិ. ននុ ច សាវកេហិ វិនីតាបិ វិនេយ្យា ភគវតាយេវ វិនីតា ហោន្តិ, យតោ សាវកភាសិតំ សុត្តំ ‘‘ពុទ្ធវចន’’ន្តិ វុច្ចតិ, សាវកវិនេយ្យា ច ន តាវ វិនីតាតិ? នាយំ ទោសោ តេសំ វិនយនុបាយស្ស សាវកេសុ ឋបិតត្តា. តេនេវាហ –

‘‘ន តាវាហំ, បាបិម, បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, យាវ មេ ភិក្ខូ ន សាវកា ភវិស្សន្តិ វិយត្តា វិនីតា វិសារទា ពហុស្សុតា ធម្មធរា…បេ… ឧប្បន្នំ បរប្បវាទំ សហ ធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហេត្វា សប្បាដិហារិយំ ធម្មំ ទេសេស្ស’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.១៦៨; សំ. និ. ៥.៨២២; ឧទា. ៥១).

‘‘កុសិនារាយ’’ន្តិអាទិ ភគវតោ បរិនិព្ពុតទេសកាលវិសេសទស្សនំ ‘‘អបរិនិព្ពុតោ ភគវា’’តិ គាហស្ស មិច្ឆាភាវទស្សនត្ថំ, លោកេ ជាតសំវទ្ធភាវទស្សនត្ថញ្ច. តថា ហិ មនុស្សភាវស្ស សុបាកដករណត្ថំ មហាពោធិសត្តា ចរិមភវេ ទារបរិគ្គហាទីនិបិ ករោន្តីតិ. ឧបាទីយតេ កម្មកិលេសេហីតិ ឧបាទិ, វិបាកក្ខន្ធា កដត្តា ច រូបំ. សោ បន ឧបាទិ កិលេសាភិសង្ខារមារនិម្មថនេន និព្ពានប្បត្តិយំ អនោស្សដ្ឋោ, ឥធ ខន្ធមច្ចុមារនិម្មថនេន ឱស្សដ្ឋោ និស្សេសិតោតិ អយំ អនុបាទិសេសា, និព្ពានធាតុ. និព្ពានធាតូតិ ចេត្ថ និព្ពុតិមត្តំ អធិប្បេតំ, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចាយំ ករណនិទ្ទេសោ. ‘‘ធាតុភាជនទិវសេ’’តិ ឥទំ ន ‘‘សន្និបតិតាន’’ន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ, ឧស្សាហជននស្ស បន វិសេសនំ, ‘‘ធាតុភាជនទិវសេ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ. ធាតុភាជនទិវសតោ ហិ បុរិមបុរិមតរទិវសេសុ ភិក្ខូ សមាគតាតិ. អថ វា ធាតុភាជនទិវសេ សន្និបតិតានំ កាយសាមគ្គីវសេន សហិតានន្តិ អត្ថោ. សង្ឃស្ស ថេរោ សង្ឃត្ថេរោ, សោ បន សង្ឃោ កិំ បរិមាណានន្តិ អាហ – ‘‘សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សាន’’ន្តិ. និច្ចសាបេក្ខតាយ ហិ ឯទិសេសុ សមាសោ ហោតិយេវ, យថា – ‘‘ទេវទត្តស្ស គរុកុល’’ន្តិ.

អាយស្មា មហាកស្សបោ បុន ទុល្លភភាវំ មញ្ញមានោ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ធាតុភាជនទិវសេ សន្និបតិតាន’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ ឥមិនាបិ បទេន សម្ពន្ធនីយំ. សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេន វុត្តវចនមនុស្សរន្តោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អនុស្សរន្តោ ធម្មសំវេគវសេនាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘សទ្ធម្មំ អន្តរធាបេយ្យុំ សង្គាយេយ្យំ…បេ… ចិរដ្ឋិតិកំ តស្ស កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតី’’តិ ឯតេសំ បទានំ ‘‘ឥតិ ចិន្តយន្តោ’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. តថា ‘‘យញ្ចាហ’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘អនុគ្គហិតោ បសំសិតោ’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. យំ បាបភិក្ខូតិ ឯត្ថ យន្តិ និបាតមត្តំ, ការណនិទ្ទេសោ វា, យេន ការណេន អន្តរធាបេយ្យុំ, តទេតំ ការណំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ, អទ្ធនិយន្តិ អទ្ធានមគ្គគាមិ, អទ្ធានក្ខមន្តិ អត្ថោ.

យញ្ចាហន្តិ ឯត្ថ យន្តិ យស្មា, យេន ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ, កិរិយាបរាមសនំ វា ឯតំ, តេន ‘‘អនុគ្គហិតោ បសំសិតោ’’តិ ឯត្ថ អនុគ្គណ្ហនំ បសំសនញ្ច បរាមសតិ. ‘‘ចីវរេ សាធារណបរិភោគេនា’’តិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនា’’តិ ឥធ អត្តនា-សទ្ទំ អានេត្វា ចីវរេ អត្តនា សាធារណបរិភោគេនាតិ យោជេតព្ពំ. យស្ស យេន ហិ សម្ពន្ធោ ទូរដ្ឋម្បិ ច តស្ស តន្តិ អថ វា ភគវតា ចីវរេ សាធារណបរិភោគេន ភគវតា អនុគ្គហិតោតិ យោជនីយំ, ឯតស្សាបិ ហិ ករណនិទ្ទេសស្ស សហយោគកត្តុត្ថជោតកត្តសម្ភវតោ. យាវទេតិ យាវទេវ, យត្តកំ កាលំ, យត្តកេ វា សមាបត្តិវិហារេ, អភិញ្ញាវិហារេ វា អាកង្ខន្តោ វិហរាមិ ចេវ វោហរាមិ ច, តថា កស្សបោបីតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញភាវសាមញ្ញេន ថុតិមត្តំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភគវា វិយ ទេវសិកំ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជតិ, យមកបាដិហារិយាទិវសេន វា អភិញ្ញាយោ វឡញ្ជេតីតិ. តេនេវាហ – ‘‘នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេ’’តិ. តស្ស កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតិ, អញ្ញត្រ ធម្មវិនយសង្គាយនាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ននុ មំ ភគវា’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ឧបមាវសេន វិភាវេតិ.

តតោ បរន្តិ តតោ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហជននតោ បរតោ. បុរេ អធម្មោ ទិប្បតីតិ អបិនាម ទិព្ពតិ, យាវ អធម្មោ ធម្មំ បដិពាហិតុំ សមត្ថោ ហោតិ, តតោ បុរេតរមេវាតិ អត្ថោ. អាសន្នេ អនិច្ឆិតេ ហិ អយំ បុរេ-សទ្ទោ. ទិប្បតីតិ ច ទិប្បិស្សតិ. បុរេសទ្ទសន្និយោគេន ហិ អនាគតត្ថេ អយំ វត្តមានប្បយោគោ, យថា – ‘‘បុរា វស្សតិ ទេវោ’’តិ.

‘‘សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរេ…បេ… ឯកូនបញ្ចសតេ បរិគ្គហេសី’’តិ ឯតេន សុក្ខវិបស្សកខីណាសវបរិយន្តានំ យថាវុត្តបុគ្គលានំ សតិបិ អាគមាធិគមសព្ភាវេ សហ បដិសម្ភិទាហិ បន តេវិជ្ជាទិគុណយុត្តានំ អាគមាធិគមសម្បត្តិយា ឧក្កំសគតត្តា សង្គីតិយា ពហុបការតំ ទស្សេតិ. ឥទំ វុត្តំ សង្គីតិក្ខន្ធកេ, (បារា. ៤៣៧) អបច្ចក្ខំ នាម នត្ថិ បគុណប្បវត្តិភាវតោ, សមន្តបាសាទិកាយំ បន ‘‘អសម្មុខា បដិគ្គហិតំ នាម នត្ថី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. បឋមមហាសង្គីតិកថា) វុត្តំ, តំ ‘‘ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ’’តិ វុត្តម្បិ ភគវតោ សន្តិកេ បដិគ្គហិតមេវាតិ កត្វា វុត្តំ. ចតុរាសីតិសហស្សានីតិ ធម្មក្ខន្ធេ សន្ធាយាហ. បវត្តិនោតិ បគុណានិ. អានន្ទត្ថេរស្ស នវប្បាយាយ បរិសាយ វិព្ភមនេន មហាកស្សបត្ថេរោ ឯវមាហ – ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ. តត្ថ មត្តន្តិ បមាណំ. ឆន្ទា អាគមនំ វិយាតិ បទវិភាគោ. ‘‘កិញ្ចាបិ សេក្ខោ’’តិ ឥទំ ន សេក្ខានំ អគតិគមនសព្ភាវេន វុត្តំ, អសេក្ខានមេវ បន ឧច្ចិនិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បឋមមគ្គេនេវ ហិ ចត្តារិ អគតិគមនានិ បហីយន្តីតិ. ‘‘អភព្ពោ ឆន្ទា…បេ… អគតិំ គន្តុ’’ន្តិ ច ធម្មសង្គីតិយា តស្ស យោគ្យភាវទស្សនេន វិជ្ជមានគុណកថនំ. បរិយត្តោតិ អធីតោ.

គាវោ ចរន្តិ ឯត្ថាតិ គោចរោ, គោចរោ វិយ គោចរោ, ភិក្ខាចរណដ្ឋានំ. វិសភាគបុគ្គលោ សុភទ្ទសទិសោ. សត្តិបញ្ជរន្តិ សត្តិខគ្គាទិហត្ថេហិ បុរិសេហិ មល្លរាជូនំ ភគវតោ ធាតុអារក្ខករណំ សន្ធាយាហ. តំ បលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា តំ ករណីយំ ករោតូតិ សង្គាហកេន ឆិន្ទិតព្ពំ ឆិន្ទិត្វា ឯកន្តករណីយំ ករោតូតិ អត្ថោ. មហាជនន្តិ ពហុជនំ. គន្ធកុដិំ វន្ទិត្វា បរិភោគចេតិយភាវតោតិ អធិប្បាយោ. យថា តន្តិ យថា អញ្ញោបិ យថាវុត្តសភាវោ, ឯវន្តិ អត្ថោ. សំវេជេសីតិ ‘‘ននុ ភគវតា បដិកច្ចេវ អក្ខាតំ – ‘សព្ពេហេវ បិយេហិ មនាបេហិ នានាភាវោ វិនាភាវោ’’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.១៨៣; សំ. និ. ៥.៣៧៩; អ. និ. ១០.៤៨; ចូឡវ. ៤៣៧) សំវេគំ ជនេសិ. ឧស្សន្នធាតុកន្តិ ឧបចិតទោសំ. ភេសជ្ជមត្តាតិ អប្បកំ ភេសជ្ជំ. អប្បត្ថោ ហិ អយំ មត្តា-សទ្ទោ, ‘‘មត្តាសុខបរិច្ចាគោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២៩០) វិយ. ទុតិយទិវសេតិ ទេវតាយ សំវេជិតទិវសតោ, ជេតវនវិហារំ បវិដ្ឋទិវសតោ វា ទុតិយទិវសេ. អាណាវ ចក្កំ អាណាចក្កំ.

ឯតទគ្គន្តិ ឯសោ អគ្គោ. លិង្គវិបល្លាសេន ហិ អយំ និទ្ទេសោ. យទិទន្តិ ច យោ អយំ, យទិទំ ខន្ធបញ្ចកន្តិ វា យោជេតព្ពំ. ‘‘បឋមំ អាវុសោ ឧបាលិ បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ តស្ស សង្គីតិយា បុរិមកាលេ បឋមភាវោ ន យុត្តោតិ? នោ ន យុត្តោ, ភគវតា បញ្ញត្តានុក្កមេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសានុក្កមេន ច បឋមភាវស្ស សិទ្ធត្តា. យេភុយ្យេន ហិ តីណិ បិដកានិ ភគវតោ ធរមានកាលេ ឋិតានុក្កមេនេវ សង្គីតានិ, វិសេសតោ វិនយាភិធម្មបិដកានីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘វត្ថុម្បិ បុច្ឆី’’តិអាទិ ‘កត្ថ បញ្ញត្ត’ន្តិអាទិនា ទស្សិតេន សហ តទវសិដ្ឋម្បិ សង្គហេត្វា ទស្សនវសេន វុត្តំ. បឋមបារាជិកេតិ បឋមបារាជិកបាឡិយំ (បារា. ២៤), តេនេវាហ – ‘‘ន ហិ តថាគតា ឯកព្យញ្ជនម្បិ និរត្ថកំ វទន្តី’’តិ.

ជាតកាទិកេ ខុទ្ទកនិកាយបរិយាបន្នេ, យេភុយ្យេន ច ធម្មនិទ្ទេសភូតេ តាទិសេ អភិធម្មបិដកេ សង្គណ្ហិតុំ យុត្តំ, ន បន ទីឃនិកាយាទិប្បការេ សុត្តន្តបិដកេ, នាបិ បញ្ញត្តិនិទ្ទេសភូតេ វិនយបិដកេតិ ទីឃភាណកា ‘‘ជាតកាទីនំ អភិធម្មបិដកេ សង្គហោ’’តិ វទន្តិ. ចរិយាបិដកពុទ្ធវំសានញ្ចេត្ថ អគ្គហណំ, ជាតកគតិកត្តា. មជ្ឈិមភាណកា បន ‘‘អដ្ឋុប្បត្តិវសេន ទេសិតានំ ជាតកាទីនំ យថានុលោមទេសនាភាវតោ តាទិសេ សុត្តន្តបិដកេ សង្គហោ យុត្តោ, ន បន សភាវធម្មនិទ្ទេសភូតេ យថាធម្មសាសនេ អភិធម្មបិដកេ’’តិ ជាតកាទីនំ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នតំ កថយន្តិ. តត្ថ ច យុត្តំ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

ឯវំ និមិត្តបយោជនកាលទេសការកករណប្បការេហិ បឋមំ សង្គីតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ វវត្ថាបិតសិទ្ធេសុ ធម្មវិនយេសុ នានប្បការកោសល្លត្ថំ ឯកវិធាទិភេទេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ វិមុត្តិរសន្តិ វិមុត្តិគុណំ, វិមុត្តិសម្បត្តិកំ វា, អគ្គផលនិប្ផាទនតោ, វិមុត្តិកិច្ចំ វា, កិលេសានំ អច្ចន្តំ វិមុត្តិសម្បាទនតោ. កេចិ បន ‘‘វិមុត្តិអស្សាទ’’ន្តិ វទន្តិ.

កិញ្ចាបិ អវិសេសេន សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ កិលេសវិនយនេន វិនយោ, យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយបតនាទិតោ ធារណេន ធម្មោ, ឥធាធិប្បេតេ បន ធម្មវិនយេ និទ្ធារេតុំ ‘‘តត្ថ វិនយបិដក’’ន្តិអាទិមាហ. អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មោ, ខន្ធាទិវសេន សភាវធម្មទេសនាពាហុល្លតោ. អថ វា យទិបិ ធម្មោយេវ វិនយោបិ, បរិយត្តិយាទិភាវតោ, វិនយសទ្ទសន្និធានេ បន ភិន្នាធិករណភាវេន បយុត្តោ ធម្ម-សទ្ទោ វិនយតន្តិវិធុរំ តន្តិំ ទីបេតិ យថា ‘‘បុញ្ញញាណសម្ភារា, គោពលិពទ្ធ’’ន្តិ ច.

‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិ អយំ គាថា ភគវតា អត្តនោ សព្ពញ្ញុតញាណបទដ្ឋានំ អរហត្តប្បត្តិំ បច្ចវេក្ខន្តេន ឯកូនវីសតិមស្ស បច្ចវេក្ខណញាណស្ស អនន្តរំ ភាសិតា. តេនាហ ‘‘ឥទំ បឋមពុទ្ធវចន’’ន្តិ. ឥទំ កិរ សព្ពពុទ្ធេហិ អវិជហិតំ ឧទានំ. អយមស្ស សង្ខេបត្ថោ – អហំ ឥមស្ស អត្តភាវគេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន តំ ទដ្ឋុំ សក្កា, តស្ស ពោធិញាណស្សត្ថាយ ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារោ ឯត្តកំ កាលំ អនេកជាតិសំសារំ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខ្យំ សំសារវដ្ដំ អនិព្ពិសំ តំ ញាណំ អវិន្ទន្តោ អលភន្តោយេវ សន្ធាវិស្សំ សំសរិំ. យស្មា ជរាវ្យាធិមរណមិស្សតាយ ជាតិ នាមេសា បុនប្បុនំ ឧបគន្តុំ ទុក្ខា, ន ច សា តស្មិំ អទិដ្ឋេ និវត្តតិ, តស្មា តំ គវេសន្តោ សន្ធាវិស្សន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋោសីតិ ឥទានិ មយា សព្ពញ្ញុតញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេន ទិដ្ឋោ អសិ. បុន គេហន្តិ បុន ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ មម គេហំ. ន កាហសិ ន ករិស្សសិ. តវ សព្ពា អវសេសាកិលេសផាសុកា មយា ភគ្គា. ឥមស្ស តយា កតស្ស អត្តភាវគេហស្ស កូដំ អវិជ្ជាសង្ខាតំ កណ្ណិកមណ្ឌលំ វិសង្ខតំ វិទ្ធំសិតំ. វិសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន គតំ អនុបវិដ្ឋំ ឥទានិ មម ចិត្តំ, អហញ្ច តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តមគ្គំ អជ្ឈគា អធិគតោ បត្តោស្មីតិ. អយំ មនសា បវត្តិតធម្មានមាទិ. ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា’’តិ (ឧទា. ១, ២, ៣) អយំ បន វាចាយ បវត្តិតធម្មានំ អាទីតិ វទន្តិ. អន្តោជប្បនវសេន កិរ ភគវា ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទិមាហ (ធ. ប. ១៥៣). ‘‘បាដិបទទិវសេ’’តិ ឥទំ ‘‘សព្ពញ្ញុភាវប្បត្តស្សា’’តិ ន ឯតេន សម្ពន្ធិតព្ពំ, ‘‘បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នា’’តិ ឯតេន បន សម្ពន្ធិតព្ពំ. វិសាខបុណ្ណមាយមេវ ហិ ភគវា បច្ចូសសមយេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តោតិ.

វយធម្មាតិ អនិច្ចលក្ខណមុខេន ទុក្ខានត្តលក្ខណម្បិ សង្ខារានំ វិភាវេតិ ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខំ, យំ ទុក្ខំ តទនត្តា’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥; បដិ. ម. ២.១០) វចនតោ. លក្ខណត្តយវិភាវននយេនេវ ច តទារម្មណំ វិបស្សនំ ទស្សេន្តោ សព្ពតិត្ថិយានំ អវិសយភូតំ ពុទ្ធាវេណិកំ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានាធិដ្ឋានំ អវិបរីតំ និព្ពានគាមិនិប្បដិបទំ បកាសេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥទានិ តត្ថ សម្មាបដិបត្តិយំ និយោជេតិ ‘‘អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ. អថ វា ‘‘វយធម្មា សង្ខារា’’តិ ឯតេន សង្ខេបេន សំវេជេត្វា ‘‘អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ សង្ខេបេនេវ និរវសេសំ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ. អប្បមាទបទញ្ហិ សិក្ខាត្តយសង្គហិតំ កេវលបរិបុណ្ណំ សាសនំ បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតីតិ.

បឋមសង្គីតិយំ អសង្គីតំ សង្គីតិក្ខន្ធកកថាវត្ថុប្បករណាទិ. កេចិ បន ‘‘សុភសុត្តម្បិ (ទី. និ. ១.៤៤៤) បឋមសង្គីតិយំ អសង្គីត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ បន ន យុជ្ជតិ. បឋមសង្គីតិតោ បុរេតរមេវ ហិ អាយស្មតា អានន្ទេន ជេតវនេ វិហរន្តេន សុភស្ស មាណវស្ស ភាសិតន្តិ.

ទឡ្ហិកម្មសិថិលីករណប្បយោជនា យថាក្កមំ បកតិសាវជ្ជបណ្ណត្តិសាវជ្ជេសុ សិក្ខាបទេសុ. តេនាតិ វិវិធនយត្តាទិនា. ឯតន្តិ វិវិធវិសេសនយត្តាតិ គាថាវចនំ. ឯតស្សាតិ វិនយស្ស.

អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេតិ យោ តំ សុត្តំ សជ្ឈាយតិ, សុណាតិ, វាចេតិ, ចិន្តេតិ, ទេសេតិ ច, សុត្តេន សង្គហិតោ សីលាទិអត្ថោ តស្សាបិ ហោតិ, តេន បរស្ស សាធេតព្ពតោ បរស្សាបិ ហោតីតិ, តទុភយំ តំ សុត្តំ សូចេតិ ទីបេតិ. តថា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ លោកិយលោកុត្តរញ្ចាតិ ឯវមាទិភេទេ អត្ថេ អាទិ-សទ្ទេន សង្គណ្ហាតិ. អត្ថ-សទ្ទោ ចាយំ ហិតបរិយាយវចនំ, ន ភាសិតត្ថវចនំ, យទិ សិយា, សុត្តំ អត្តនោបិ ភាសិតត្ថំ សូចេតិ, បរស្សាបីតិ អយមត្ថោ វុត្តោ សិយា. សុត្តេន ច យោ អត្ថោ បកាសិតោ សោ តស្សេវ ហោតីតិ, ន តេន បរត្ថោ សូចិតោ ហោតិ, តេន សូចេតព្ពស្ស បរត្ថស្ស និវត្តេតព្ពស្ស អភាវា អត្ថគហណញ្ច ន កត្តព្ពំ. អត្តត្ថបរត្ថវិនិម្មុត្តស្ស ភាសិតត្ថស្ស អភាវា អាទិគ្គហណញ្ច ន កត្តព្ពំ. តស្មា យថាវុត្តស្ស ហិតបរិយាយស្ស អត្ថស្ស សុត្តេ អសម្ភវតោ សុត្តធារស្ស បុគ្គលស្ស វសេន អត្តត្ថបរត្ថា វុត្តា.

អថ វា សុត្តំ អនបេក្ខិត្វា យេ អត្តត្ថាទយោ អត្ថប្បភេទា វុត្តា ‘‘ន ហញ្ញទត្ថត្ថិបសំសលាភា’’តិ ឯតស្ស បទស្ស និទ្ទេសេ (មហានិ. ៦៣; ចូឡនិ. ៨៥) ‘‘អត្តត្ថោ, បរត្ថោ, ឧភយត្ថោ, ទិដ្ឋធម្មិកោ អត្ថោ, សម្បរាយិកោ អត្ថោ, ឧត្តានោ អត្ថោ, គម្ភីរោ អត្ថោ, គូឡ្ហោ អត្ថោ, បដិច្ឆន្នោ អត្ថោ, នេយ្យោ អត្ថោ, នីតោ អត្ថោ, អនវជ្ជោ អត្ថោ, និក្កិលេសោ អត្ថោ, វោទានោ អត្ថោ, បរមត្ថោ’’តិ តេ សុត្តំ សូចេតីតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ អត្ថ-សទ្ទោ ភាសិតត្ថបរិយាយោបិ ហោតិ. ឯត្ថ ហិ បុរិមកា បញ្ច អត្ថប្បភេទា ហិតបរិយាយា, តតោ បរេ ឆ ភាសិតត្ថភេទា, បច្ឆិមកា បន ឧភយសភាវា. តត្ថ ទុរធិគមតាយ វិភាវនេ អលទ្ធគាធោ គម្ភីរោ. ន វិវដោ គូឡ្ហោ. មូលុទកាទយោ វិយ បំសុនា អក្ខរសន្និវេសាទិនា តិរោហិតោ បដិច្ឆន្នោ. និទ្ធារេត្វា ញាបេតព្ពោ នេយ្យោ. យថារុតវសេន វេទិតព្ពោ នីតោ. អនវជ្ជនិក្កិលេសវោទានា បរិយាយវសេន វុត្តា, កុសលវិបាកកិរិយាធម្មវសេន វា. បរមត្ថោ និព្ពានំ, ធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ ឯវ វា. អថ វា ‘‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ ហោតី’’តិ អត្តត្ថំ, ‘‘អប្បិច្ឆាកថញ្ច បរេសំ កត្តា ហោតី’’តិ បរត្ថំ សូចេតិ. ឯវំ ‘‘អត្តនា ច បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៩៩, ២៦៥) សុត្តានិ យោជេតព្ពានិ. វិនយាភិធម្មេហិ ច វិសេសេត្វា សុត្ត-សទ្ទស្ស អត្ថោ វត្តព្ពោ. តស្មា វេនេយ្យជ្ឈាសយវសប្បវត្តាយ ទេសនាយ អត្តហិតបរហិតតាទីនិ សាតិសយំ បកាសិតានិ ហោតិ តប្បរភាវតោ, ន អាណាធម្មសភាវវសប្បវត្តាយាតិ ឥទមេវ ច ‘‘អត្ថានំ សូចនតោ សុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

សុត្តេ ច អាណាធម្មសភាវា ច វេនេយ្យជ្ឈាសយំ អនុវត្តន្តិ, ន វិនយាភិធម្មេសុ វិយ វេនេយ្យជ្ឈាសយោ អាណាធម្មសភាវេ. តស្មា វេនេយ្យានំ ឯកន្តហិតបដិលាភសំវត្តនិកា សុត្តន្តទេសនា ហោតីតិ ‘‘សុវុត្តា ចេត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. បសវតីតិ ផលតិ. ‘‘សុត្តាណា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ បកាសេតុំ ‘‘សុដ្ឋុ ច នេ តាយតី’’តិ វុត្តំ. អត្តត្ថាទិវិធានេសុ ច សុត្តស្ស បមាណភាវោ, អត្តត្ថាទីនញ្ច សង្គាហកត្តំ យោជេតព្ពំ តទត្ថប្បកាសនបធានត្តា សុត្តស្ស. វិនយាភិធម្មេហិ វិសេសនញ្ច យោជេតព្ពំ. ឯតន្តិ ‘‘អត្ថានំ សូចនតោ’’តិអាទិកំ អត្ថវចនំ. ឯតស្សាតិ សុត្តស្ស.

អភិក្កមន្តីតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ កមនកិរិយាយ វុទ្ធិភាវំ អតិរេកតំ ទីបេតិ, អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតាតិ ឯត្ថ ញាណលក្ខណកិរិយានំ សុបាកដតាវិសេសំ, អភិក្កន្តេនាតិ ឯត្ថ កន្តិយា អធិកត្តំ វិសិដ្ឋតន្តិ យុត្តំ កិរិយាវិសេសកត្តា ឧបសគ្គស្ស. អភិរាជា អភិវិនយេតិ បន បូជិតបរិច្ឆិន្នេសុ រាជវិនយេសុ អភិ-សទ្ទោ បវត្តតីតិ កថមេតំ យុជ្ជេយ្យាតិ? បូជនបរិច្ឆេទនកិរិយាទីបនតោ, តាហិ ច កិរិយាហិ រាជវិនយានំ យុត្តត្តា. ឯត្ថ ហិ អតិមាលាទីសុ អតិ-សទ្ទោ វិយ, អភិ-សទ្ទោ យថា សហ សាធនេន កិរិយំ វទតីតិ អភិរាជអភិវិនយ-សទ្ទា សិទ្ធា, ឯវំ អភិធម្មសទ្ទេ អភិ-សទ្ទោ សហ សាធនេន វុឌ្ឍិយាទិកិរិយំ ទីបេតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ភាវនាផរណវុឌ្ឍីហិ វុឌ្ឍិមន្តោបិ ធម្មា វុត្តា. អារម្មណាទីហីតិ អារម្មណសម្បយុត្តកម្មទ្វារបដិបទាទីហិ. អវិសិដ្ឋន្តិ អញ្ញមញ្ញវិសិដ្ឋេសុ វិនយសុត្តាភិធម្មេសុ អវិសិដ្ឋំ សមានំ. តំ បិដកសទ្ទន្តិ អត្ថោ. យថាវុត្តេនាតិ ‘‘ឯវំ ទុវិធត្ថេនា’’តិអាទិនា វុត្តប្បការេន.

កថេតព្ពានំ អត្ថានំ ទេសកាយត្តេន អាណាទិវិធិនា អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា. សាសិតព្ពបុគ្គលគតេន យថាបរាធាទិសាសិតព្ពភាវេន អនុសាសនំ វិនយនំ សាសនំ. កថេតព្ពស្ស សំវរាសំវរាទិនោ អត្ថស្ស កថនំ វចនបដិពទ្ធតាករណំ កថា. កថីយតិ វា ឯត្ថាតិ កថា. សំវរាសំវរស្ស កថា សំវរាសំវរកថា. ឯស នយោ ឥតរេសុបិ. ភេទ-សទ្ទោ វិសុំ វិសុំ យោជេតព្ពោ ‘‘ទេសនាភេទំ សាសនភេទំ កថាភេទញ្ច យថារហំ បរិទីបយេ’’តិ. ភេទន្តិ ច នានត្តន្តិ អត្ថោ. សិក្ខា ច បហានានិ ច គម្ភីរភាវោ ច សិក្ខាប្បហានគម្ភីរភាវំ, តញ្ច បរិទីបយេ. ឯត្ថ យថាតិ ឧបារម្ភនិស្សរណធម្មកោសរក្ខណហេតុបរិយាបុណនំ សុប្បដិបត្តិ ទុប្បដិបត្តីតិ ឯតេហិ បការេហិ. អាណំ បណេតុំ អរហតីតិ អាណារហោ សម្មាសម្ពុទ្ធត្តា. វោហារបរមត្ថានម្បិ សព្ភាវតោ អាហ អាណាពាហុល្លតោតិ. ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ. បចុរាបរាធា សេយ្យសកាទយោ. អជ្ឈាសយោ អាសយោវ អត្ថតោ ទិដ្ឋិ, ញាណញ្ច. វុត្តញ្ចេតំ –

‘‘សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិ ច, ខន្តិ ចេវានុលោមិកេ;

យថាភូតញ្ច យំ ញាណំ, ឯតំ អាសយសទ្ទិត’’ន្តិ. (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១៣៦);

អនុសយា កាមរាគភវរាគទិដ្ឋិបដិឃវិចិកិច្ឆាមានាវិជ្ជាវសេន សត្ត អនាគតា កិលេសា, អតីតា បច្ចុប្បន្នា ច តថេវ វុច្ចន្តិ. ន ហិ កាលភេទេន ធម្មានំ សភាវភេទោ អត្ថីតិ. ចរិយាតិ ឆ មូលចរិយា, អន្តរភេទេន អនេកវិធា, សំសគ្គវសេន តេសដ្ឋិ ហោន្តិ. តេ បន អម្ហេហិ អសម្មោហន្តរធានសុត្តដីកាយំ វិភាគតោ ទស្សិតា, អត្ថិកេហិ តតោ គហេតព្ពា. អថ វា ចរិយាតិ ចរិតំ, តំ សុចរិតទុច្ចរិតវសេន ទុវិធំ. អធិមុត្តិ នាម សត្តានំ បុព្ពបរិចយវសេន អភិរុចិ, សា ទុវិធា ហីនបណីតភេទេន. ឃនវិនិព្ភោគាភាវតោ ទិដ្ឋិមានតណ្ហាវសេន ‘‘អហំ មមា’’តិ សញ្ញិនោ. មហន្តោ សំវរោ អសំវរោ. ពុទ្ធិអត្ថោ ហិ អយ’មការោ យថា ‘‘អសេក្ខា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ១១).

តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនា បដិវេធាតិ ឯត្ថ តន្តិអត្ថោ តន្តិទេសនា តន្តិអត្ថបដិវេធោ ច តន្តិវិសយា ហោន្តីតិ វិនយបិដកាទីនំ អត្ថទេសនាបដិវេធាធារភាវោ យុត្តោ, បិដកានិ បន តន្តិ យេវាតិ តេសំ ធម្មាធារភាវោ កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ? តន្តិសមុទាយស្ស អវយវតន្តិយា អាធារភាវតោ. អវយវស្ស ហិ សមុទាយោ អាធារភាវេន វុច្ចតិ, យថា – ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ. ធម្មាទីនញ្ច ទុក្ខោគាហភាវតោ តេហិ វិនយាទយោ គម្ភីរាតិ វិនយាទីនញ្ច ចតុព្ពិធោ គម្ភីរភាវោ វុត្តោ. តស្មា ធម្មាទយោ ឯវ ទុក្ខោគាហត្តា គម្ភីរា, ន វិនយាទយោតិ ន ចោទេតព្ពមេតំ សមុខេន, វិសយវិសយីមុខេន ច វិនយាទីនំយេវ គម្ភីរភាវស្ស វុត្តត្តា. ធម្មោ ហិ វិនយាទយោ, តេសំ វិសយោ អត្ថោ, ធម្មត្ថវិសយា ច ទេសនាបដិវេធោតិ. តត្ថ បដិវេធស្ស ទុក្ករភាវតោ ធម្មត្ថានំ, ទេសនាញាណស្ស ទុក្ករភាវតោ ទេសនាយ ច ទុក្ខោគាហភាវោ វេទិតព្ពោ, បដិវេធស្ស បន ឧប្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា, តព្ពិសយញាណុប្បត្តិយា ច ទុក្ករភាវតោ ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា.

‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតេន វចនេន ធម្មស្ស ហេតុភាវោ កថំ ញាតព្ពោតិ? ‘‘ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស សមាសបទស្ស អវយវបទត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា. ‘‘ធម្មេ បដិសម្ភិទា’’តិ ឯត្ថ ហិ ‘‘ធម្មេ’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហី’’តិ វុត្តំ, ‘‘បដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស ច អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ញាណ’’ន្តិ. តស្មា ហេតុធម្ម-សទ្ទា ឯកត្ថា, ញាណបដិសម្ភិទា-សទ្ទា ចាតិ ឥមមត្ថំ វទន្តេន សាធិតោ ធម្មស្ស ហេតុភាវោ, អត្ថស្ស ហេតុផលភាវោ ច ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ.

យថាធម្មន្តិ ចេត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ ហេតុំ ហេតុផលញ្ច សព្ពំ សង្គណ្ហាតិ. សភាវវាចកោ ហេស, ន បរិយត្តិហេតុភាវវាចកោ, តស្មា យថាធម្មន្តិ យោ យោ អវិជ្ជាសង្ខារាទិធម្មោ, តស្មិំ តស្មិន្តិ អត្ថោ. ធម្មានុរូបំ វា យថាធម្មំ. ទេសនាបិ ហិ បដិវេធោ វិយ អវិបរីតសវិសយវិភាវនតោ ធម្មានុរូបំ បវត្តតិ, យតោ ‘អវិបរីតាភិលាបោ’តិ វុច្ចតិ. ធម្មាភិលាបោតិ អត្ថព្យញ្ជនកោ អវិបរីតាភិលាបោ, ឯតេន ‘‘តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨) ឯត្ថ វុត្តំ សភាវធម្មនិរុត្តិំ ទស្សេតិ, សទ្ទសភាវត្តា ទេសនាយ. តថា ហិ និរុត្តិបដិសម្ភិទាយ បរិត្តារម្មណាទិភាវោ បដិសម្ភិទាវិភង្គបាឡិយំ (វិភ. ៧៤៩) វុត្តោ. អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘តំ សភាវនិរុត្តិំ សទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ៦៤២) សទ្ទារម្មណតា ទស្សិតា. ‘‘ឥមស្ស អត្ថស្ស អយំ សទ្ទោ វាចកោ’’តិ វចនវចនីយេ វវត្ថបេត្វា តំតំវចនីយ វិភាវនវសេន បវត្តិតោ ហិ សទ្ទោ ទេសនាតិ. ‘‘អនុលោមាទិវសេន វា កថន’’ន្តិ ឯតេន តស្សា ធម្មនិរុត្តិយា អភិលាបំ កថនំ តស្ស វចនស្ស បវត្តនំ ទស្សេតិ. ‘‘អធិប្បាយោ’’តិ ឯតេន ‘‘ទេសនាតិ បញ្ញត្តី’’តិ ឯតំ វចនំ ធម្មនិរុត្តាភិលាបំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តព្ពិនិមុត្តំ បញ្ញត្តិំ សន្ធាយាតិ ទស្សេតិ.

ននុ ច ‘‘ធម្មោ តន្តី’’តិ ឥមស្មិំ បក្ខេ ធម្មស្ស សទ្ទសភាវត្តា ធម្មទេសនានំ វិសេសោ ន សិយាតិ? ន, តេសំ តេសំ អត្ថានំ ពោធកភាវេន ញាតោ, ឧគ្គហណាទិវសេន ច បុព្ពេ វវត្ថាបិតោ សទ្ទប្បពន្ធោ ធម្មោ, បច្ឆា បរេសំ អវពោធនត្ថំ បវត្តិតោ តទត្ថប្បកាសកោ សទ្ទោ ទេសនាតិ. អថ វា យថាវុត្តសទ្ទសមុដ្ឋាបកោ ចិត្តុប្បាទោ ទេសនា, មុសាវាទាទយោ វិយ. ‘‘វចនស្ស បវត្តន’’ន្តិ ច យថាវុត្តចិត្តុប្បាទវសេន យុជ្ជតិ. សោ ហិ វចនំ បវត្តេតិ, តញ្ច តេន បវត្តីយតិ ទេសីយតិ. ‘‘សោ ច លោកិយលោកុត្តរោ’’តិ ឯវំ វុត្តំ អភិសមយំ យេន បការេន អភិសមេតិ, យំ អភិសមេតិ, យោ ច តស្ស សភាវោ, តេហិ បាកដំ កាតុំ ‘‘វិសយតោ អសម្មោហតោ ច អត្ថានុរូបំ ធម្មេសូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ហិ វិសយតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ អវិជ្ជាទិធម្មសង្ខារាទិអត្ថតទុភយបញ្ញាបនារម្មណោ លោកិយោ អភិសមយោ, អសម្មោហតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ និព្ពានារម្មណោ មគ្គសម្បយុត្តោ យថាវុត្តធម្មត្ថបញ្ញត្តីសុ សម្មោហវិទ្ធំសនោ លោកុត្តរោ អភិសមយោតិ. អភិសមយតោ អញ្ញម្បិ បដិវេធត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តេសំ តេសំ វា’’តិអាទិមាហ. ‘បដិវេធនំ បដិវេធោ’តិ ឥមិនា ហិ វចនត្ថេន អភិសមយោ, ‘បដិវិជ្ឈីយតីតិ បដិវេធោ’តិ ឥមិនា តំតំរូបាទិធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ ច ‘‘បដិវេធោ’’តិ វុច្ចតីតិ.

យថាវុត្តេហិ ធម្មាទីហិ បិដកានំ គម្ភីរភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ យស្មា ឯតេសុ បិដកេសូ’’តិអាទិមាហ. យោ ចេត្ថាតិ ឯតេសុ តំតំបិដកគតេសុ ធម្មាទីសុ យោ បដិវេធោ, ឯតេសុ ច បិដកេសុ តេសំ តេសំ ធម្មានំ យោ អវិបរីតសភាវោតិ យោជេតព្ពំ. ទុក្ខោគាហតា ច អវិជ្ជាសង្ខារាទីនំ ធម្មត្ថានំ ទុប្បដិវិជ្ឈតាយ, តេសំ បញ្ញាបនស្ស ទុក្ករភាវតោ តំទេសនាយ, បដិវេធនសង្ខាតស្ស បដិវេធស្ស ឧប្បាទនវិសយិករណានំ អសក្កុណេយ្យត្តា, អវិបរីតសភាវសង្ខាតស្ស បដិវេធស្ស ទុវិញ្ញេយ្យតាយ ឯវ វេទិតព្ពា.

យន្តិ យំ បរិយត្តិទុគ្គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្ថន្តិ ភាសិតត្ថំ, បយោជនត្ថញ្ច. ន ឧបបរិក្ខន្តីតិ ន វិចារេន្តិ. ន និជ្ឈានំ ខមន្តីតិ និជ្ឈានបញ្ញំ នក្ខមន្តិ, និជ្ឈាយិត្វា បញ្ញាយ ទិស្វា រោចេត្វា គហេតព្ពា ន ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ. ឥតីតិ ឯវំ ឯតាយ បរិយត្តិយា. វាទប្បមោក្ខានិសំសា អត្តនោ ឧបរិ បរេហិ អារោបិតវាទស្ស និគ្គហស្ស បមោក្ខប្បយោជនា ហុត្វា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ, វាទប្បមោក្ខា វា និន្ទាបមោក្ខា. យស្ស ចត្ថាយាតិ យស្ស ច សីលាទិបូរណស្ស អនុបាទាវិមោក្ខស្ស វា អត្ថាយ ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ ញាយេន បរិយាបុណន្តីតិ អធិប្បាយោ. អស្សាតិ អស្ស ធម្មស្ស. នានុភោន្តីតិ ន វិន្ទន្តិ. តេសំ តេ ធម្មា ទុគ្គហិតត្តា ឧបារម្ភមានទព្ពមក្ខបលាសាទិហេតុភាវេន ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ. ភណ្ឌាគារេ និយុត្តោ ភណ្ឌាគារិកោ, ភណ្ឌាគារិកោ វិយ ភណ្ឌាគារិកោ, ធម្មរតនានុបាលកោ. អញ្ញត្ថំ អនបេក្ខិត្វា ភណ្ឌាគារិកស្សេវ សតោ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ.

‘‘តាសំយេវា’’តិ អវធារណំ បាបុណិតព្ពានំ ឆឡភិញ្ញាចតុប្បដិសម្ភិទាទីនំ វិនយេ បភេទវចនាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. វេរញ្ជកណ្ឌេ (បារា. ១២) ហិ តិស្សោ វិជ្ជាវ វិភត្តា. ទុតិយេ បន ‘‘តាសំយេវា’’តិ អវធារណំ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា អបេក្ខិត្វា កតំ, ន តិស្សោ វិជ្ជា. តា ហិ ឆសុ អភិញ្ញាសុ អន្តោគធាតិ សុត្តេ វិភត្តា យេវាតិ.

ទុគ្គហិតំ គណ្ហាតិ, ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, យថា តទេវិទំ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតិ អនញ្ញ’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.៣៩៦). ធម្មចិន្តន្តិ ធម្មសភាវវិចារណំ, ‘‘ចិត្តុប្បាទមត្តេនេវ ទានំ ហោតិ, សយមេវ ចិត្តំ អត្តនោ អារម្មណំ ហោតិ, សព្ពំ ចិត្តំ អសភាវធម្មារម្មណ’’ន្តិ ច ឯវមាទិ. តេសន្តិ តេសំ បិដកានំ.

ឯតន្តិ ឯតំ ពុទ្ធវចនំ. អត្ថានុលោមតោ អនុលោមិកោ. អនុលោមិកតំយេវ វិភាវេតុំ ‘‘កស្មា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯកនិកាយម្បីតិ ឯកសមូហម្បិ. បោណិកា ចិក្ខល្លិកា ច ខត្តិយា, តេសំ និវាសោ បោណិកនិកាយោ ចិក្ខល្លិកនិកាយោ ច.

នវប្បភេទន្តិ ឯត្ថ កថំ នវប្បភេទំ? សគាថកញ្ហិ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកញ្ច សុត្តំ វេយ្យាករណំ, តទុភយវិនិមុត្តញ្ច សុត្តំ ឧទានាទិវិសេសសញ្ញារហិតំ នត្ថិ, យំ សុត្តង្គំ សិយា, មង្គលសុត្តាទីនញ្ច (ខុ. បា. ៥.២; សុ. និ. ២២៥) សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា, គាថាភាវតោ, ធម្មបទាទីនំ វិយ, គេយ្យង្គសង្គហោ វា សិយា, សគាថកត្តា, សគាថវគ្គស្ស វិយ, តថា ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានន្តិ? វុច្ចតេ –

‘‘សុត្តន្តិ សាមញ្ញវិធិ, វិសេសវិធយោ បរេ;

សនិមិត្តា និរុឡ្ហត្តា សហតាញ្ញេន នាញ្ញតោ’’. (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា);

សព្ពស្សាបិ ហិ ពុទ្ធវចនស្ស សុត្តន្តិ អយំ សាមញ្ញវិធិ. តេនេវាហ អាយស្មា មហាកច្ចានោ នេត្តិយំ – ‘‘នវវិធសុត្តន្តបរិយេដ្ឋី’’តិ (នេត្តិ. សង្គហវារ). ‘‘ឯត្តកំ តស្ស ភគវតោ សុត្តាគតំ សុត្តបរិយាបន្នំ (បាចិ. ២៥៥, ១២៤២), សកវាទេ បញ្ចសុត្តសតានី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; កថា. អដ្ឋ. និទានកថា) ឯវមាទិ ច ឯតស្ស អត្ថស្ស សាធកំ.

វិសេសវិធយោ បរេ សនិមិត្តា តទេកទេសេសុ គេយ្យាទយោ វិសេសវិធយោ តេន តេន និមិត្តេន បតិដ្ឋិតា. តថា ហិ គេយ្យស្ស សគាថកត្តំ តព្ភាវនិមិត្តំ. លោកេបិ ហិ សសិលោកំ សគាថកំ (នេត្តិ. អដ្ឋ. ១៣) ចុណ្ណិយគន្ថំ ‘គេយ្យ’ន្តិ វទន្តិ. គាថាវិរហេ បន សតិ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស តព្ភាវនិមិត្តំ. បុច្ឆាវិស្សជ្ជនញ្ហិ ‘ព្យាករណ’ន្តិ វុច្ចតិ, ព្យាករណមេវ វេយ្យាករណំ. ឯវំ សន្តេ សគាថកាទីនម្បិ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជនវសេន បវត្តានំ វេយ្យាករណភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ, គេយ្យាទិសញ្ញានំ អនោកាសភាវតោ, ‘គាថាវិរហេ សតី’តិ វិសេសិតត្តា ច. តថា ហិ ធម្មបទាទីសុ កេវលំ គាថាពន្ធេសុ, សគាថកត្តេបិ សោមនស្សញាណមយិកគាថាយុត្តេសុ, ‘វុត្តញ្ហេត’ន្តិអាទិវចនសម្ពន្ធេសុ, អព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តេសុ ច សុត្តវិសេសេសុ យថាក្កមំ គាថាឧទានឥតិវុត្តកអព្ភុតធម្មសញ្ញា បតិដ្ឋិតា, តថា សតិបិ គាថាពន្ធភាវេ ភគវតោ អតីតាសុ ជាតីសុ ចរិយានុភាវប្បកាសកេសុ ជាតកសញ្ញា, សតិបិ បញ្ហាវិស្សជ្ជនភាវេ, សគាថកត្តេ ច កេសុចិ សុត្តន្តេសុ វេទស្ស លភាបនតោ វេទល្លសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ ឯវំ តេន តេន សគាថកត្តាទិនា និមិត្តេន តេសុ តេសុ សុត្តវិសេសេសុ គេយ្យាទិសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ វិសេសវិធយោ សុត្តង្គតោ បរេ គេយ្យាទយោ. យំ បនេត្ថ គេយ្យង្គាទិនិមិត្តរហិតំ, តំ សុត្តង្គំ វិសេសសញ្ញាបរិហារេន សាមញ្ញសញ្ញាយ បវត្តនតោតិ. ននុ ច សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ វេយ្យាករណន្តិ សុត្តង្គំ ន សម្ភវតីតិ ចោទនា តទវត្ថា វាតិ? ន តទវត្ថា, សោធិតត្តា. សោធិតញ្ហិ បុព្ពេ គាថាវិរហេ សតិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស តព្ភាវនិមិត្តន្តិ.

យញ្ច វុត្តំ – ‘‘គាថាភាវតោ មង្គលសុត្តាទីនំ (ខុ. បា. ៥.១, ២, ៣) សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា’’តិ, តំ ន, និរុឡ្ហត្តា. និរុឡ្ហោ ហិ មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តភាវោ. ន ហិ តានិ ធម្មបទពុទ្ធវំសាទយោ វិយ គាថាភាវេន បញ្ញាតានិ, អថ ខោ សុត្តភាវេន. តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុត្តនាមក’’ន្តិ នាមគ្គហណំ កតំ. យញ្ច បន វុត្តំ – ‘‘សគាថកត្តា គេយ្យង្គសង្គហោ សិយា’’តិ, តទបិ នត្ថិ, យស្មា សហតាញ្ញេន. សហ គាថាហីតិ ហិ សគាថកំ. សហភាវោ នាម អត្ថតោ អញ្ញេន ហោតិ, ន ច មង្គលសុត្តាទីសុ កថាវិនិមុត្តោ កោចិ សុត្តបទេសោ អត្ថិ, យោ ‘សហ គាថាហី’តិ វុច្ចេយ្យ, ន ច សមុទាយោ នាម កោចិ អត្ថិ, យទបិ វុត្តំ – ‘‘ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានំ គេយ្យង្គសង្គហោ សិយា’’តិ តទបិ ន, អញ្ញតោ. អញ្ញា ឯវ ហិ តា គាថា ជាតកាទិបរិយាបន្នត្តា. អតោ ន តាហិ ឧភតោវិភង្គាទីនំ គេយ្យង្គភាវោតិ. ឯវំ សុត្តាទីនំ អង្គានំ អញ្ញមញ្ញសង្ករាភាវោ វេទិតព្ពោ.

‘‘អយំ ធម្មោ…បេ… អយំ វិនយោ, ឥមានិ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ពុទ្ធវចនំ ធម្មវិនយាទិភេទេន វវត្ថបេត្វា សង្គាយន្តេន មហាកស្សបប្បមុខេន វសិគណេន អនេកច្ឆរិយបាតុភាវបដិមណ្ឌិតាយ សង្គីតិយា ឥមស្ស ទីឃាគមស្ស បឋមមជ្ឈិមពុទ្ធវចនាទិភាវោ វវត្ថាបិតោតិ ទស្សេតិ, ‘‘ឯវមេតំ អភេទតោ’’តិអាទិនា.

និទានកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនា

បរិព្ពាជកកថាវណ្ណនា

ឯវំ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេត្វា យទត្ថំ សា ឥធ ទស្សិតា, ឥទានិ តំ និគមនវសេន ទស្សេតុំ ‘‘ឥមិស្សា’’តិអាទិមាហ.

១. ឯត្តាវតា ច ព្រហ្មជាលស្ស សាធារណតោ ពាហិរនិទានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អព្ភន្តរនិទានំ សំវណ្ណេតុំ ‘‘តត្ថ ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អថ វា ឆហិ អាការេហិ សំវណ្ណនា កាតព្ពា សម្ពន្ធតោ បទតោ បទវិភាគតោ បទត្ថតោ អនុយោគតោ បរិហារតោ ចាតិ. តត្ថ សម្ពន្ធោ នាម ទេសនាសម្ពន្ធោ. យំ លោកិយា ‘‘ឧម្មុគ្ឃាតោ’’តិ វទន្តិ. សោ បន បាឡិយា និទានបាឡិវសេន, និទានបាឡិយា បន សង្គីតិវសេន វេទិតព្ពោតិ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេន្តេន និទានបាឡិយា សម្ពន្ធស្ស ទស្សិតត្តា បទាទិវសេន សំវណ្ណនំ ករោន្តោ ‘‘ឯវន្តិ និបាតបទ’’ន្តិអាទិមាហ. ‘‘មេតិអាទីនី’’តិ ឯត្ថ អន្តរា-សទ្ទ-ច-សទ្ទានំ និបាតបទភាវោ, វត្តព្ពោ, ន វា វត្តព្ពោ តេសំ នយគ្គហណេន គហិតត្តា, តទវសិដ្ឋានំ អាបដិ-សទ្ទានំ អាទិ-សទ្ទេន សង្គណ្ហនតោ. ‘‘បទវិភាគោ’’តិ បទានំ វិសេសោ, ន បន បទវិគ្គហោ. អថ វា បទានិ ច បទវិភាគោ ច បទវិភាគោ, បទវិគ្គហោ ច បទវិភាគោ ច បទវិភាគោតិ វា ឯកសេសវសេន បទបទវិគ្គហាបិ បទវិភាគ សទ្ទេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ បទវិគ្គហោ ‘‘ភិក្ខូនំ សង្ឃោ’’តិអាទិភេទេសុ បទេសុ ទដ្ឋព្ពោ.

អត្ថតោតិ បទត្ថតោ. តំ បន បទត្ថំ អត្ថុទ្ធារក្កមេន បឋមំ ឯវំ-សទ្ទស្ស ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំសទ្ទោ តាវា’’តិអាទិមាហ. អវធារណាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ឥទមត្ថបុច្ឆាបរិមាណាទិអត្ថានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិ ‘‘ឯវំគតានិ, ឯវំវិធោ, ឯវមាការោ’’តិអាទីសុ ឥទំ-សទ្ទស្ស អត្ថេ ឯវំ-សទ្ទោ. គត-សទ្ទោ ហិ បការបរិយាយោ, តថា វិធាការ-សទ្ទា ច. តថា ហិ វិធយុត្តគត-សទ្ទេ លោកិយា បការត្ថេ វទន្តិ. ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ន នុ ខោ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ’’តិ, ‘‘ឯវំ សុ តេ សុន្ហាតា សុវិលិត្តា កប្បិតកេសមស្សុ, អាមុត្តមាលាភរណា ឱទាតវត្ថវសនា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតា សមង្គីភូតា បរិចារេន្តិ, សេយ្យថាបិ ត្វំ ឯតរហិ សាចរិយកោតិ? នោ ហិទំ ភោ គោតមា’’តិ ច អាទីសុ បុច្ឆាយំ. ‘‘ឯវំ លហុបរិវត្តំ, ឯវំ អាយុបរិយន្តោ’’តិ ច អាទីសុ បរិមាណេ. ននុ ច ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ឯវំ សុ តេ, ឯវំ អាយុបរិយន្តោ’’តិ ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទេន បុច្ឆនាការបរិមាណាការានំ វុត្តត្តា អាការត្ថោ ឯវ ឯវំ-សទ្ទោ តិ? ន, វិសេសសព្ភាវតោ. អាការមត្តវាចកោ ហេត្ថ អាការត្ថោតិ អធិប្បេតោ, យថា ‘‘ឯវំ ព្យាខោតិអាទីសុ បន ន អាការវិសេសវាចកោ ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ឯវំ ជាតេន មច្ចេនា’’តិអាទីនិ ឧបមាទីសុ ឧទាហរណានិ ឧបបន្នានិ ហោន្តិ. តថា ហិ ‘‘យថាបិ…បេ… ពហុ’’ន្តិ? ឯត្ថ បុប្ផរាសិដ្ឋានិយតោ មនុស្សុបបត្តិសប្បុរិសូបនិស្សយសទ្ធម្មសវនយោនិសោមនសិការភោគសម្បត្តិអាទិទានាទិបុញ្ញកិរិយាហេតុសមុទាយតោ សោភាសុគន្ធតាទិគុណយោគតោ មាលាគុណសទិសិយោ បហូតា បុញ្ញកិរិយា មរិតព្ពសភាវតាយ មច្ចេន សត្តេន កត្តព្ពាតិ ជោទិតត្តា បុប្ផរាសិមាលាគុណាវ ឧបមា, តេសំ ឧបមាការោ យថា-សទ្ទេន អនិយមតោ វុត្តោតិ ឯវំ-សទ្ទោ ឧបមាការនិគមនត្ថោតិ វត្តុំ យុត្តំ. សោ បន ឧបមាការោ និយមិយមានោ អត្ថតោ ឧបមាវ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឧបមាយំ អាគតោ’’តិ.

តថា ឯវំ ឥមិនា អាការេន ‘‘អភិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិនា ឧបទិសិយមានាយ សមណសារុប្បាយ អាកប្បសម្បត្តិយា យោ តត្ថ ឧបទិសនាការោ, សោ អត្ថតោ ឧបទេសោយេវាតិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ តេ…បេ… ឧបទេសេ’’តិ. តថា ឯវមេតំ ភគវា, ឯវមេតំ សុគតាតិ ឯត្ថ ច ភគវតា យថាវុត្តមត្ថំ អវិបរីតតោ ជានន្តេហិ កតំ តត្ថ សំវិជ្ជមានគុណានំ បការេហិ ហំសនំ ឧទគ្គតាករណំ សម្បហំសនំ, យោ តត្ថ សម្បហំសនាការោតិ យោជេតព្ពំ. ឯវមេវំ បនាយន្តិ ឯត្ថ គរហណាការោតិ យោជេតព្ពំ. សោ ច គរហណាការោ ‘‘វសលី’’តិអាទិ ខុំសនសទ្ទសន្និធានតោ ឥធ ឯវំ-សទ្ទេន បកាសិតោតិ វិញ្ញាយតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបមាការាទយោបិ ឧបមាទិវសេន វុត្តានំ បុប្ផរាសិអាទិសទ្ទានំ សន្និធានតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ច វទេហីតិ ‘‘យថាហំ វទាមិ, ឯវំ សមណំ អានន្ទំ វទេហី’’តិ វទនាការោ ឥទានិ វត្តព្ពោ ឯវំ-សទ្ទេន និទស្សីយតីតិ និទស្សនត្ថោ វុត្តោ. ឯវំ នោតិ ឯត្ថាបិ តេសំ យថាវុត្តធម្មានំ អហិតទុក្ខាវហភាវេ សន្និដ្ឋានជននត្ថំ អនុមតិគ្គហណវសេន ‘‘សំវត្តន្តិ, នោ វា, កថំ វា ឯត្ថ ហោតី’’តិ បុច្ឆាយ កតាយ ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា តទាការសន្និដ្ឋានំ ឯវំ-សទ្ទេន វិភាវិតន្តិ វិញ្ញាយតិ, សោ បន តេសំ ធម្មានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តនាការោ និយមិយមានោ អវធារណត្ថោ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតីតិ អាទីសុ អវធារណេ’’តិ. ឯវំ ភន្តេតិ បន ធម្មស្ស សាធុកំ សវនមនសិការេ សន្និយោជិតេហិ ភិក្ខូហិ អត្តនោ តត្ថ ឋិតភាវស្ស បដិជាននវសេន វុត្តត្តា ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទោ វចនសម្បដិច្ឆនត្ថោ វុត្តោ, តេន ឯវំ ភន្តេ, សាធុ ភន្តេ, សុដ្ឋុ ភន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ.

នានានយនិបុណន្តិ ឯកត្តនានត្តអព្យាបារឯវំធម្មតាសង្ខាតា, នន្ទិយាវដ្ដ តិបុក្ខលសីហវិក្កីឡិតអង្កុសទិសាលោចនសង្ខាតា វា អាធារាទិភេទវសេន នានាវិធា នយា នានានយា, នយា វា បាឡិគតិយោ, តា ច បញ្ញត្តិអនុបញ្ញត្តិអាទិវសេន សំកិលេភាគិយាទិលោកិយាទិតទុភយវោមិស្សតាទិវសេន កុសលាទិវសេន ខន្ធាទិវសេន សង្គហាទិវសេន សមយវិមុត្តាទិវសេន ឋបនាទិវសេន កុសលមូលាទិវសេន តិកបដ្ឋានាទិវសេន ច នានប្បការាតិ នានានយា, តេហិ និបុណំ សណ្ហសុខុមន្តិ នានានយនិបុណំ. អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, តេ ច សស្សតាទិភេទេន, តត្ថ ច អប្បរជក្ខតាទិវសេន អនេកា, អត្តជ្ឈាសយាទយោ ឯវ វា សមុដ្ឋានំ ឧប្បត្តិហេតុ ឯតស្សាតិ អនេកជ្ឈាសយសមុដ្ឋានំ. អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នន្តិ អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណំ ឧបនេតព្ពាភាវតោ, សង្កាសនបកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ, អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សមន្នាគតន្តិ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

វិវិធបាដិហារិយន្តិ ឯត្ថ បាដិហារិយបទស្ស វចនត្ថំ ‘‘បដិបក្ខហរណតោ រាគាទិកិលេសាបនយនតោ បាដិហារិយ’’ន្តិ វទន្តិ. ភគវតោ បន បដិបក្ខា រាគាទយោ ន សន្តិ, យេ ហរិតព្ពា. បុថុជ្ជនានម្បិ វិគតូបក្កិលេសេ អដ្ឋគុណសមន្នាគតេ ចិត្តេ ហតបដិបក្ខេ ឥទ្ធិវិធំ បវត្តតិ, តស្មា តត្ថ បវត្តវោហារេន ច ន សក្កា ឥធ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វត្តុំ. សចេ បន មហាការុណិកស្ស ភគវតោ វេនេយ្យគតា ច កិលេសា បដិបក្ខា, តេសំ ហរណតោ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ យុត្តមេតំ. អថ វា ភគវតោ ច សាសនស្ស ច បដិបក្ខា តិត្ថិយា, តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយំ. តេ ហិ ទិដ្ឋិហរណវសេន, ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថភាវេន ច ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីហិ ហរិតា អបនីតា ហោន្តីតិ. ‘‘បដី’’តិ វា អយំ សទ្ទោ ‘‘បច្ឆា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ពោធេតិ ‘‘តស្មិំ បដិបវិដ្ឋម្ហិ, អញ្ញោ អាគញ្ឆិ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទីសុ វិយ, តស្មា សមាហិតេ ចិត្តេ, វិគតូបក្កិលេសេ ច កតកិច្ចេន បច្ឆា ហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ, អត្តនោ វា ឧបក្កិលេសេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមគ្គេហិ ហរិតេសុ បច្ឆា ហរណំ បដិហារិយំ. ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិយោ ច វិគតូបក្កិលេសេន, កតកិច្ចេន ច សត្តហិតត្ថំ បុន បវត្តេតព្ពា, ហរិតេសុ ច អត្តនោ ឧបក្កិលេសេសុ បរសត្តានំ ឧបក្កិលេសហរណានិ ហោន្តីតិ បដិហារិយានិ ភវន្តិ. បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ. បដិហារិយេ វា ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីសមុទាយេ ភវំ ឯកេកំ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ. បដិហារិយំ វា ចតុត្ថជ្ឈានំ មគ្គោ ច បដិបក្ខហរណតោ, តត្ថ ជាតំ, តស្មិំ វា និមិត្តភូតេ, តតោ វា អាគតន្តិ បាដិហារិយំ. តស្ស បន ឥទ្ធិអាទិភេទេន វិសយភេទេន ច ពហុវិធស្ស ភគវតោ ទេសនាយ លព្ភមានត្តា អាហ ‘‘វិវិធបាដិហារិយ’’ន្តិ.

ន អញ្ញថាតិ ភគវតោ សម្មុខា សុតាការតោ ន អញ្ញថាតិ អត្ថោ, ន បន ភគវតោ ទេសិតាការតោ. អចិន្តេយ្យានុភាវា ហិ ភគវតោ ទេសនា. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុ’’ន្តិ ឥទំ វចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ. ធារណពលទស្សនញ្ច ន វិរុជ្ឈតិ សុតាការាវិរជ្ឈនស្ស អធិប្បេតត្តា. ន ហេត្ថ អត្ថន្តរតាបរិហារោ ទ្វិន្នម្បិ អត្ថានំ ឯកវិសយត្តា, ឥតរថា ថេរោ ភគវតោ ទេសនាយ សព្ពថា បដិគ្គហណេ សមត្ថោ អសមត្ថោ ចាតិ អាបជ្ជេយ្យាតិ.

‘‘យោ បរោ ន ហោតិ, សោ អត្តា’’តិ ឯវំ វុត្តាយ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតាយ សសន្តតិយំ វត្តនតោ តិវិធោបិ មេ-សទ្ទោ កិញ្ចាបិ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ ទិស្សតិ, ករណសម្បទានសាមិនិទ្ទេសវសេន បន វិជ្ជមានភេទំ សន្ធាយាហ ‘‘មេ-សទ្ទោ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតី’’តិ.

កិញ្ចាបិ ឧបសគ្គោ កិរិយំ វិសេសេតិ, ជោតកភាវតោ បន សតិបិ តស្មិំ សុត-សទ្ទោ ឯវ តំ តមត្ថំ អនុវទតីតិ អនុបសគ្គស្ស សុត-សទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ សឧបសគ្គស្ស គហណំ ន វិរុជ្ឈតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សឧបសគ្គោ ច អនុបសគ្គោ ចា’’តិ អាហ. អស្សាតិ សុត-សទ្ទស្ស. កម្មភាវសាធនានិ ឥធ សុត-សទ្ទេ សម្ភវន្តីតិ វុត្តំ ‘‘ឧបធារិតន្តិ វា ឧបធារណន្តិ វា អត្ថោ’’តិ. មយាតិ អត្ថេ សតីតិ យទា មេសទ្ទស្ស កត្តុវសេន ករណនិទ្ទេសោ, តទាតិ អត្ថោ. មមាតិ អត្ថេ សតីតិ យទា សម្ពន្ធវសេន សាមិនិទ្ទេសោ, តទា.

សុតសទ្ទសន្និធានេ បយុត្តេន ឯវំសទ្ទេន សវនកិរិយាជោតកេន ភវិតព្ពន្តិ វុត្តំ ‘‘ឯវន្តិ សោតវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សន’’ន្តិ. អាទិ-សទ្ទេន សម្បដិច្ឆនាទីនំ បញ្ចទ្វារិកវិញ្ញាណានំ តទភិនិហដានញ្ច មនោទ្វារិកវិញ្ញាណានំ គហណំ វេទិតព្ពំ. សព្ពេសម្បិ វាក្យានំ ឯវការត្ថសហិតត្តា ‘‘សុត’’ន្តិ ឯតស្ស សុតំ ឯវាតិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ, ឯតេន អវធារណេន និរាកតំ ទស្សេតិ. យថា ច សុតំ សុតំ ឯវាតិ និយមេតព្ពំ, តំ សម្មា សុតំ ហោតីតិ អាហ ‘‘អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ. អថ វា ‘‘សទ្ទន្តរត្ថាបោហនវសេន សទ្ទោ អត្ថំ វទតី’’តិ សុតន្តិ អសុតំ ន ហោតីតិ អយមេតស្ស អត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ, ឥមិនា ទិដ្ឋាទិវិនិវត្តនំ ករោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ. ន ឥទំ មយា ទិដ្ឋំ, ន សយម្ភុញាណេន សច្ឆិកតំ, អថ ខោ សុតំ, តញ្ច ខោ សម្មទេវាតិ. តេនេវាហ ‘‘អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ. អវធារណត្ថេ វា ឯវំ-សទ្ទេ អយំ អត្ថយោជនា ករីយតីតិ តទបេក្ខស្ស សុត-សទ្ទស្ស អយមត្ថោ វុត្តោ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ. តេនេវ អាហ ‘‘អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ. សវនសទ្ទោ ចេត្ថ កម្មត្ថោ វេទិតព្ពោ សុយ្យតីតិ.

ឯវំ សវនហេតុសុណន្តបុគ្គលសវនវិសេសវសេន បទត្តយស្ស ឯកេន បការេន អត្ថយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បការន្តរេហិបិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តថា ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តស្សាតិ យា សា ភគវតោ សម្មុខា ធម្មស្សវនាការេន បវត្តា មនោទ្វារវិញ្ញាណវីថិ, តស្សា. សា ហិ នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តិតុំ សមត្ថា. តថា ច វុត្តំ ‘‘សោតទ្វារានុសារេនា’’តិ. នានប្បការេនាតិ វក្ខមានានំ អនេកវិហិតានំ ព្យញ្ជនត្ថគ្គហណានានាការេន, ឯតេន ឥមិស្សា យោជនាយ អាការត្ថោ ឯវំ-សទ្ទោ គហិតោតិ ទីបេតិ. បវត្តិភាវប្បកាសនន្តិ បវត្តិយា អត្ថិភាវប្បកាសនំ. ‘‘សុតន្តិ ធម្មប្បកាសន’’ន្តិ យស្មិំ អារម្មណេ វុត្តប្បការា វិញ្ញាណវីថិ នានប្បការេន បវត្តា, តស្ស ធម្មត្តា វុត្តំ, ន សុតសទ្ទស្ស ធម្មត្ថត្តា. វុត្តស្សេវត្ថស្ស បាកដីករណំ ‘‘អយញ្ហេត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថ វិញ្ញាណវីថិយាតិ ករណត្ថេ ករណវចនំ. មយាតិ កត្ថុអត្ថេ.

‘‘ឯវន្តិ និទ្ទិសិតព្ពប្បកាសន’’ន្តិ និទស្សនត្ថំ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា វុត្តំ និទស្សេតព្ពស្ស និទ្ទិសិតព្ពត្តាភាវាភាវតោ, តេន ឯវំ-សទ្ទេន សកលម្បិ សុត្តំ បច្ចាមដ្ឋន្តិ ទស្សេតិ. សុត-សទ្ទស្ស កិរិយាសទ្ទត្តា, សវនកិរិយាយ ច សាធារណវិញ្ញាណប្បពន្ធបដិពទ្ធត្តា តត្ថ ច បុគ្គលវោហារោតិ វុត្តំ ‘‘សុតន្តិ បុគ្គលកិច្ចប្បកាសន’’ន្តិ. ន ហិ បុគ្គលវោហាររហិតេ ធម្មប្បពន្ធេ សវនកិរិយា លព្ភតីតិ.

‘‘យស្ស ចិត្តសន្តានស្សា’’តិអាទិបិ អាការត្ថមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា បុរិមយោជនាយ អញ្ញថា អត្ថយោជនំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ អាការបញ្ញត្តីតិ ឧបាទាបញ្ញត្តិ ឯវ, ធម្មានំ បវត្តិអាការុបាទានវសេន តថា វុត្តា. ‘‘សុតន្តិ វិសយនិទ្ទេសោ’’តិ សោតព្ពភូតោ ធម្មោ សវនកិរិយាកត្តុបុគ្គលស្ស សវនកិរិយាវសេន បវត្តិដ្ឋានន្តិ កត្វា វុត្តំ. ចិត្តសន្តានវិនិមុត្តស្ស បរមត្ថតោ កស្សចិ កត្តុ អភាវេបិ សទ្ទវោហារេន ពុទ្ធិបរិកប្បិតភេទវចនិច្ឆាយ ចិត្តសន្តានតោ អញ្ញំ វិយ តំសមង្គិំ កត្វា វុត្តំ ‘‘ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គិនោ’’តិ. សវនកិរិយាវិសយោបិ សោតព្ពធម្មោ សវនកិរិយាវសេន បវត្តចិត្តសន្តានស្ស ឥធ បរមត្ថតោ កត្តុភាវតោ, សវនវសេន ចិត្តប្បវត្តិយា ឯវ វា សវនកិរិយាភាវតោ តំកិរិយាកត្តុ ច វិសយោ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘តំសមង្គិនោ កត្តុ វិសយេ’’តិ. សុតាការស្ស ច ថេរស្ស សម្មានិច្ឆិតភាវតោ អាហ ‘‘គហណសន្និដ្ឋាន’’ន្តិ, ឯតេន វា អវធារណត្ថំ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា អយំ អត្ថយោជនា កតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បុព្ពេ សុតានំ នានាវិហិតានំ សុត្តសង្ខាតានំ អត្ថព្យញ្ជនានំ ឧបធារិតរូបស្ស អាការស្ស និទស្សនស្ស អវធារណស្ស វា បកាសនសភាវោ ឯវំ-សទ្ទោតិ តទាការាទិឧបធារណស្ស បុគ្គលបញ្ញត្តិយា ឧបាទានភូតធម្មប្បពន្ធព្យាបារតាយ វុត្តំ ‘‘ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ. សវនកិរិយា បន បុគ្គលវាទិនោបិ វិញ្ញាណនិរបេក្ខា នត្ថីតិ វិសេសតោ វិញ្ញាណព្យាបារោតិ អាហ ‘‘សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ. មេតិ សទ្ទប្បវត្តិយា ឯកន្តេនេវ សត្តវិសយត្តា, វិញ្ញាណកិច្ចស្ស ច តត្ថេវ សមោទហិតព្ពតោ ‘‘មេតិ ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ. អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិវិជ្ជមានបញ្ញត្តិសភាវា យថាក្កមំ ឯវំ-សទ្ទ សុត-សទ្ទានំ អត្ថាតិ តេ តថារូបបញ្ញត្តិឧបាទានព្យាបារភាវេន ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ. សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ. ឯត្ថ ច ករណកិរិយាកត្តុកម្មវិសេសប្បកាសនវសេន បុគ្គលព្យាបាវិសយបុគ្គលព្យាបារនិទស្សនវសេន គហណាការគាហកតព្ពិសយវិសេសនិទ្ទេសវសេន កត្តុករណ ព្យាបារកត្តុនិទ្ទេសវសេន ច ទុតិយាទយោ ចតស្សោ អត្ថយោជនា ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សព្ពស្សាបិ សទ្ទាធិគមនីយស្ស អត្ថស្ស បញ្ញត្តិមុខេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពត្តា, សព្ពបញ្ញត្តីនញ្ច វិជ្ជមានាទិវសេន ឆសុ បញ្ញត្តិភេទេសុ អន្តោគធត្តា តេសុ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទីនំ បញ្ញត្តីនំ សរូបំ និទ្ធារេន្តោ អាហ ‘‘ឯវន្តិ ច មេតិ ចា’’តិអាទិ. តត្ថ ឯវន្តិ ច មេតិ ច វុច្ចមានស្ស អត្ថស្ស អាការាទិនោ, ធម្មានញ្ច អសល្លក្ខណភាវតោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោតិ អាហ ‘‘សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ. តត្ថ សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេនាតិ ភូតត្ថឧត្តមត្ថវសេន. ឥទំ វុត្តំ ហោតិយោ មាយាមរីចិអាទយោ វិយ អភូតត្ថោ, អនុស្សវាទីហិ គហេតព្ពោ វិយ អនុត្តមត្ថោ ច ន ហោតិ, សោ រូបសទ្ទាទិសភាវោ រុប្បនានុភវនាទិសភាវោ វា អត្ថោ ‘‘សច្ចិកដ្ឋោ, បរមត្ថ ចា’’តិ វុច្ចតិ, ន តថា ឯវំ មេតិ បទានមត្ថោតិ, ឯតមេវត្ថំ បាកដតរំ កាតុំ ‘‘កិញ្ហេត្ថ ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. សុតន្តិ បន សទ្ទាយតនំ សន្ធាយាហ ‘‘វិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ. តេនេវ ហិ ‘‘យញ្ហិ តមេត្ថ សោតេន ឧបលទ្ធ’’ន្តិ វុត្តំ, ‘‘សោតទ្វារានុសារេន ឧបលទ្ធ’’ន្តិ បន វុត្តេ អត្ថព្យញ្ជនាទិសព្ពំ លព្ភតិ. តំ តំ ឧបាទាយ វត្តព្ពតោតិ សោតបថំ អាគតេ ធម្មេ ឧបាទាយ តេសំ ឧបធារិតាការាទិនោ បច្ចាមសនវសេន ‘‘ឯវ’’ន្តិ, សសន្តតិបរិយាបន្នេ ខន្ធេ ឧបាទាយ ‘‘មេ’’តិ វត្តព្ពត្តាតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋាទិសភាវរហិតេ សទ្ទាយតនេ បវត្តមានោបិ សុតវោហារោ ‘‘ទុតិយំ តតិយ’’ន្តិអាទិកោ វិយ បឋមាទីនិ ទិដ្ឋមុតវិញ្ញាតេ អបេក្ខិត្វា បវត្តោតិ អាហ ‘‘ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ វត្តព្ពតោ’’តិ. អសុតំ ន ហោតីតិ ហិ ‘‘សុត’’ន្តិ បកាសិតោ យមត្ថោតិ.

អត្តនា បដិវិទ្ធា សុត្តស្ស បការវិសេសា ‘‘ឯវ’’ន្តិ ថេរេន បច្ចាមដ្ឋាតិ អាហ ‘‘អសម្មោហំ ទីបេតី’’តិ. ‘‘នានប្បការបដិវេធសមត្ថោ ហោតី’’តិ ឯតេន វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស នានប្បការតំ ទុប្បដិវិជ្ឈតញ្ច ទស្សេតិ. ‘‘សុតស្ស អសម្មោសំ ទីបេតី’’តិ សុតាការស្ស យាថាវតោ ទស្សិយមានត្តា វុត្តំ. អសម្មោហេនាតិ សម្មោហាភាវេន, បញ្ញាយ ឯវ វា សវនកាលសម្ភូតាយ តទុត្តរកាលបញ្ញាសិទ្ធិ, ឯវំ អសម្មោសេនាតិ ឯត្ថាបិ វត្តព្ពំ. ព្យញ្ជនានំ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ អាការោ នាតិគម្ភីរោ, យថាសុតធារណមេវ តត្ថ ករណីយន្តិ សតិយា ព្យាបារោ អធិកោ, បញ្ញា តត្ថ គុណីភូតាតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបុព្ពង្គមាយា’’តិអាទិ បញ្ញាយ បុព្ពង្គមាតិ កត្វា. បុព្ពង្គមតា ចេត្ថ បធានភាវោ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា’’តិអាទីសុ វិយ, បុព្ពង្គមតាយ វា ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ អាវជ្ជនាទីនំ វិយ អប្បធានត្តេ បញ្ញា បុព្ពង្គមា ឯតិស្សាតិ អយម្បិ អត្ថោ យុជ្ជតិ, ឯវំ ‘‘សតិបុព្ពង្គមាយា’’តិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយានុសារេន យថាសម្ភវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្សាតិ អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណស្ស, សង្កាសនបកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ, អក្ខរបទព្យញ្ជនាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សមន្នាគតស្សាតិ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

យោនិសោមនសិការំ ទីបេតីតិ ឯវំ-សទ្ទេន វុច្ចមានានំ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថានំ អវិបរីតសទ្ធម្មវិសយត្តាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘អវិក្ខេបំ ទីបេតី’’តិ ‘‘ព្រហ្មជាលំ កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិ បុច្ឆាវសេន បករណប្បត្តស្ស វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស សវនំ សមាធានមន្តរេន ន សម្ភវតីតិ កត្វា វុត្តំ. ‘‘វិក្ខិត្តចិត្តស្សា’’តិអាទិ តស្សេវត្ថស្ស សមត្ថនវសេន វុត្តំ. សព្ពសម្បត្តិយាតិ អត្ថព្យញ្ជនទេសកបយោជនាទិសម្បត្តិយា. អវិបរីតសទ្ធម្មវិសយេហិ វិយ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថេហិ យោនិសោមនសិការស្ស, សទ្ធម្មស្សវនេន វិយ ច អវិក្ខេបស្ស យថា យោនិសោមនសិការេន ផលភូតេន អត្តសម្មាបណិធិបុព្ពេកតបុញ្ញតានំ សិទ្ធិ វុត្តា តទវិនាភាវតោ, ឯវំ អវិក្ខេបេន ផលភូតេន ការណភូតានំ សទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយានំ សិទ្ធិ ទស្សេតព្ពា សិយា អស្សុតវតោ, សប្បុរិសូបនិស្សយរហិតស្ស ច តទភាវតោ.

‘‘ន ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ’’តិអាទិនា សមត្ថនវចនេន បន អវិក្ខេបេន ការណភូតេន សប្បុរិសូបនិស្សយេន ច ផលភូតស្ស សទ្ធម្មស្សវនស្ស សិទ្ធិ ទស្សិតា. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ យុត្តោ សិយាសទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយា ន ឯកន្តេន អវិក្ខេបស្ស ការណំ ពាហិរង្គត្តា, អវិក្ខេបោ បន សប្បុរិសូបនិស្សយោ វិយ សទ្ធម្មស្សវនស្ស ឯកន្តការណន្តិ. ឯវម្បិ អវិក្ខេបេន សប្បុរិសូបនិស្សយសិទ្ធិជោតនា ន សមត្ថិតាវ, នោ ន សមត្ថិតា វិក្ខិត្តចិត្តានំ សប្បុរិសបយិរុបាសនាភាវស្ស អត្ថសិទ្ធត្តា. ឯត្ថ ច បុរិមំ ផលេន ការណស្ស សិទ្ធិទស្សនំ នទីបូរេន វិយ ឧបរិ វុដ្ឋិសព្ភាវស្ស, ទុតិយំ ការណេន ផលស្ស សិទ្ធិទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ ឯកន្តេន វស្សិនា វិយ មេឃវុដ្ឋានេន វុដ្ឋិប្បវត្តិយា.

ភគវតោ វចនស្ស អត្ថព្យញ្ជនបភេទបរិច្ឆេទវសេន សកលសាសនសម្បត្តិឱគាហនាការោ និរវសេសបរហិតបារិបូរិការណន្តិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ ភទ្ទកោ អាការោ’’តិ. យស្មា ន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិន្តិ អត្តសម្មាបណិធិបុព្ពេកតបុញ្ញតាសង្ខាតំ គុណទ្វយំ. អបរាបរំ វុត្តិយា ចេត្ថ ចក្កភាវោ, ចរន្តិ ឯតេហិ សត្តា សម្បត្តិភវេសូតិ វា. យេ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចត្តារិមានិ ភិក្ខវេ ចក្កានិ, យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សានំ ចតុចក្កំ វត្តតី’’តិអាទិ. បុរិមបច្ឆិមភាវោ ចេត្ថ ទេសនាក្កមវសេន ទដ្ឋព្ពោ. បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយាតិ បច្ឆិមចក្កទ្វយស្ស អត្ថិតាយ. សម្មាបណិហិតត្តោ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញោ សុទ្ធាសយោ ហោតិ តទសុទ្ធិហេតូនំ កិលេសានំ ទូរីភាវតោតិ អាហ ‘‘អាសយសុទ្ធិ សិទ្ធា ហោតី’’តិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សម្មាបណិហិតំ ចិត្តំ, សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ, ‘‘កតបុញ្ញោសិ ត្វំ អានន្ទ, បធានំ អនុយុញ្ជ ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោតិ ច. តេនេវាហ ‘‘អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធី’’តិ. បយោគសុទ្ធិយាតិ យោនិសោមនសិការបុព្ពង្គមស្ស ធម្មស្សវនបយោគស្ស វិសទភាវេន. តថា ចាហ ‘‘អាគមព្យត្តិសិទ្ធី’’តិ. សព្ពស្ស វា កាយវចីបយោគស្ស និទ្ទោសភាវេន. បរិសុទ្ធកាយវចីបយោគោ ហិ វិប្បដិសារាភាវតោ អវិក្ខិត្តចិត្តោ បរិយត្តិយំ វិសារទោ ហោតីតិ.

‘‘នានប្បការបដិវេធទីបកេនា’’តិអាទិនា អត្ថព្យញ្ជនេសុ ថេរស្ស ឯវំ-សទ្ទ សុត-សទ្ទានំ អសម្មោហាសម្មោសទីបនតោ ចតុបដិសម្ភិទាវសេន អត្ថយោជនំ ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘សោតព្ពប្បភេទបដិវេធទីបកេនា’’តិ ឯតេន អយំ សុត-សទ្ទោ ឯវំ-សទ្ទសន្និធានតោ, វក្ខមានាបេក្ខាយ វា សាមញ្ញេនេវ សោតព្ពធម្មវិសេសំ អាមសតីតិ ទស្សេតិ. មនោទិដ្ឋិករណាបរិយត្តិធម្មានំ អនុបេក្ខនសុប្បដិវេធា វិសេសតោ មនសិការបដិពទ្ធាតិ តេ វុត្តនយេន យោនិសោមនសិការទីបកេន ឯវំ-សទ្ទេន យោជេត្វា, សវនធារណវចីបរិចយា បរិយត្តិធម្មានំ វិសេសេន សោតាវធានបដិពទ្ធាតិ តេ អវិក្ខេបទីបកេន សុត-សទ្ទេន យោជេត្វា ទស្សេន្តោ សាសនសម្បត្តិយា ធម្មស្សវនេ ឧស្សាហំ ជនេតិ. តត្ថ ធម្មាតិ បរិយត្តិធម្មា. មនសានុបេក្ខិតាតិ ‘‘ឥធ សីលំ កថិតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា, ឯត្តកា ឯត្ថ អនុសន្ធិយោ’’តិអាទិនា នយេន មនសា អនុបេក្ខិតា. ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធាតិ និជ្ឈានក្ខន្តិភូតាយ, ញាតបរិញ្ញាសង្ខាតាយ វា ទិដ្ឋិយា តត្ថ តត្ថ វុត្តរូបារូបធម្មេ ‘‘ឥតិ រូបំ, ឯត្តកំ រូប’’ន្តិអាទិនា សុដ្ឋុ វវត្ថបេត្វា បដិវិទ្ធា.

‘‘សកលេន វចនេនា’’តិ បុព្ពេ តីហិ បទេហិ វិសុំ វិសុំ យោជិតត្តា វុត្តំ. អសប្បុរិសភូមិន្តិ អកតញ្ញុតំ ‘‘ឥធេកច្ចោ បាបភិក្ខុ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អត្តនោ ទហតី’’តិ ឯវំ វុត្តំ អនរិយវោហារាវត្ថំ. សា ឯវ អនរិយវោហារាវត្ថា អសទ្ធម្មោ. ននុ ច អានន្ទត្ថេរស្ស ‘‘មមេទំ វចន’’ន្តិ អធិមានស្ស, មហាកស្សបត្ថេរាទីនញ្ច តទាសង្កាយ អភាវតោ អសប្បុរិសភូមិសមតិក្កមាទិវចនំ និរត្ថកំ តិ? នយិទំ ឯវំ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ វទន្តេន អយម្បិ អត្ថោ វិភាវិតោតិ ទស្សនតោ. កេចិ បន ‘‘ទេវតានំ បរិវិតក្កាបេក្ខំ តថាវចនន្តិ ឯទិសី ចោទនា អនវកាសា’’តិ វទន្តិ. តស្មិំ កិរ ខណេ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ ‘‘តថាគតោ ច បរិនិព្ពុតោ, អយញ្ច អាយស្មា ទេសនាកុសលោ, ឥទានិ ធម្មំ ទេសេតិ, សក្យកុលប្បសុតោ តថាគតស្ស ភាតា ចូឡបិតុបុត្តោ, កិំ នុ ខោ សយំ សច្ឆិកត ធម្មំ ទេសេតិ, ឧទាហុ ភគវតោយេវ វចនំ យថាសុត’’ន្តិ. ឯវំ តទាសង្កិតប្បការតោ អសប្បុរិសភូមិសមោក្កមាទិតោ អតិក្កមាទិ វិភាវិតន្តិ. អត្តនោ អទហន្តោតិ ‘‘មមេត’’ន្តិ អត្តនិ អដ្ឋបេន្តោ. អប្បេតីតិ និទស្សេតិ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេសុ យថារហំ សត្តេ នេតីតិ នេត្តិ, ធម្មោយេវ នេត្តិ ធម្មនេត្តិ.

ទឡ្ហតរនិវិដ្ឋា វិចិកិច្ឆា កង្ខា. នាតិសំសប្បនំ មតិភេទមត្តំ វិមតិ. អស្សទ្ធិយំ វិនាសេតិ ភគវតោ ទេសិតត្តា, សម្មុខា ចស្ស បដិគ្គហិតត្តា, ខលិតទុរុត្តាទិគ្គហណទោសាភាវតោ ច. ឯត្ថ ច បឋមាទយោ តិស្សោ អត្ថយោជនា អាការាទិអត្ថេសុ អគ្គហិតវិសេសមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា ទស្សិតា, តតោ បរា តិស្សោ អាការត្ថមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា វិភាវិតា. បច្ឆិមា បន តិស្សោ យថាក្កមំ អាការត្ថំ និទស្សនត្ថំ អវធារណត្ថញ្ច ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា យោជិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯក-សទ្ទោ អញ្ញសេដ្ឋាសហាយសង្ខ្យទីសុ ទិស្សតិ. តថាហេស ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ច, ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញន្តិ ឥត្ថេកេ អភិវទន្តី’’តិអាទីសុ អញ្ញត្ថេ ទិស្សតិ, ‘‘ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិអាទីសុ សេដ្ឋត្ថេ, ‘‘ឯកោ វូបកដ្ឋោ’’តិអាទីសុ អសហាយេ, ‘‘ឯកោវ ខោ ភិក្ខវេ ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ សង្ខ្យយំ, ឥធាបិ សង្ខ្យយន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ’’តិ. កាលញ្ច សមយញ្ចាតិ យុត្តកាលញ្ច បច្ចយសាមគ្គិញ្ច. ខណោតិ ឱកាសោ. តថាគតុប្បាទាទិកោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ តប្បច្ចយបដិលាភហេតុត្តា. ខណោ ឯវ ច សមយោ. យោ ‘‘ខណោ’’តិ ច ‘‘សមយោ’’តិ ច វុច្ចតិ, សោ ឯកោ វាតិ ហិ អត្ថោ. មហាសមយោតិ មហាសមូហោ. សមយោបិ ខោតិ សិក្ខាបទបូរណស្ស ហេតុបិ. សមយប្បវាទកេតិ ទិដ្ឋិប្បវាទកេ. តត្ថ ហិ និសិន្នា តិត្ថិយា អត្តនោ អត្តនោ សមយំ បវទន្តីតិ. អត្ថាភិសមយាតិ ហិតបដិលាភា. អភិសមេតព្ពោតិ អភិសមយោ, អភិសមយោ អត្ថោតិ អភិសមយដ្ឋោតិ បីឡន អាទីនិ អភិសមេតព្ពភាវេន ឯកីភាវំ ឧបនេត្វា វុត្តានិ. អភិសមយស្ស វា បដិវេធស្ស វិសយភូតភាវោ អភិសមយដ្ឋោតិ តានេវ តថា ឯកត្តេន វុត្តានិ. តត្ថ បីឡនំ ទុក្ខសច្ចស្ស តំ សមង្គីនោ ហិំសនំ អវិប្ផារិកតាករណំ. សន្តាបោទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន សន្តាបនំ បរិទហណំ.

តត្ថ សហការីការណំ សន្និជ្ឈ សមេតិ សមវេតីតិ សមយោ, សមវាយោ. សមេតិ សមាគច្ឆតិ មគ្គព្រហ្មចរិយមេត្ថ តទាធារបុគ្គលេហីតិ សមយោ, ខណោ. សមេតិ ឯត្ថ, ឯតេនវ សំគច្ឆតិ សត្តោ, សភាវធម្មោ វា សហជាតាទីហិ, ឧប្បាទាទីហិ វាតិ សមយោ, កាលោ. ធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ អត្ថតោ អភូតោបិ ហិ កាលោ ធម្មប្បវត្តិយា អធិករណំ, ករណំ វិយ ច កប្បនាមត្តសិទ្ធេន រូបេន វោហរីយតីតិ. សមំ, សហ វា អវយវានំ អយនំ បវត្តិ អវដ្ឋានន្តិ សមយោ, សមូហោ, យថា ‘‘សមុទាយោ’’តិ. អវយវសហាវដ្ឋានមេវ ហិ សមូហោតិ. អវសេសបច្ចយានំ សមាគមេ ឯតិ ផលំ ឯតស្មា ឧប្បជ្ជតិ បវត្តតិ ចាតិ សមយោ, ហេតុ យថា ‘‘សមុទយោ’’តិ. សមេតិ សំយោជនភាវតោ សម្ពន្ធោ ឯតិ អត្តនោ វិសយេ បវត្តតិ, ទឡ្ហគ្គហណភាវតោ វា សំយុត្តា អយន្តិ បវត្តន្តិ សត្តា យថាភិនិវេសំ ឯតេនាតិ សមយោ, ទិដ្ឋិ. ទិដ្ឋិសំយោជនេន ហិ សត្តា អតិវិយ ពជ្ឈន្តីតិ. សមិតិ សង្គតិ សមោធានន្តិ សមយោ, បដិលាភោ. សមស្ស យានំ, សម្មា វា យានំ អបគមោតិ សមយោ, បហានំ. អភិមុខំ ញាណេន ឯតព្ពោ អភិសមេតព្ពោតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ អវិបរីតោ សភាវោ. អភិមុខភាវេន សម្មា ឯតិ គច្ឆតិ ពុជ្ឈតីតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ យថាភូតសភាវាវពោធោ. ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ សមយ-សទ្ទស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា. សមយ-សទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ អភិសមយ-សទ្ទស្ស ឧទាហរណំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អស្សាតិ សមយ-សទ្ទស្ស. កាលោ អត្ថោ សមវាយាទីនំ អត្ថានំ ឥធ អសម្ភវតោ ទេសទេសកបរិសានំ វិយ សុត្តស្ស និទានភាវេន កាលស្ស អបទិសិតព្ពតោ ច.

កស្មា បនេត្ថ អនិយាមិតវសេនេវ កាលោ និទ្ទិដ្ឋោ, ន ឧតុសំវច្ឆរាទិវសេន និយមេត្វាតិ អាហ ‘‘តត្ថ កិញ្ចាបី’’តិអាទិ. ឧតុសំវច្ឆរាទិវសេន និយមំ អកត្វា សមយ-សទ្ទស្ស វចនេ អយម្បិ គុណោ លទ្ធោ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ វា ឥមេ’’តិអាទិមាហ. សាមញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតីតិ. តត្ថ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ ទេវសិកំ ឈានសមាបត្តីហិ វីតិនាមនកាលោ, វិសេសតោ សត្តសត្តាហានិ. បកាសាតិ ទសសហស្សិលោកធាតុយា បកម្បនឱភាសបាតុភាវាទីហិ បាកដា. យថាវុត្តប្បភេទេសុយេវ សមយេសុ ឯកទេសំ បការន្តរេហិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘យោ ចាយ’’ន្តិអាទិមាហ. តថា ហិ ញាណកិច្ចសមយោ អត្តហិតបដិបត្តិសមយោ ច អភិសម្ពោធិសមយោ. អរិយតុណ្ហិភាវសមយោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ. ករុណាកិច្ចបរហិតបដិបត្តិធម្មិកថាសមយោ ទេសនាសមយេវ.

ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ យថាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ អភិធម្មវិនយេសុ. តថាតិ ភុម្មករណេហិ. អធិករណត្ថ អាធារត្ថោ. ភាវោ នាម កិរិយា, កិរិយាយ កិរិយន្តរលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ. តត្ថ យថា កាលោ សភាវធម្មបរិច្ឆិន្នោ សយំ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ អាធារភាវេន បញ្ញាតោ តង្ខណប្បវត្តានំ តតោ បុព្ពេ បរតោ ច អភាវតោ ‘‘បុព្ពណ្ហេ ជាតោ, សាយន្ហេ គច្ឆតី’’តិ, ច អាទីសុ, សមូហោ ច អវយវវិនិមុត្តោ អវិជ្ជមានោបិ កប្បនាមត្តសិទ្ធោ អវយវានំ អាធារភាវេន បញ្ញាបីយតិ ‘‘រុក្ខេ សាខា, យវរាសិយំ សម្ភូតោ’’តិអាទីសុ, ឯវំ ឥធាបីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អធិករណញ្ហិ…បេ… ធម្មាន’’ន្តិ. យស្មិំ កាលេ, ធម្មបុញ្ជេ វា កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ កាលេ, ធម្មបុញ្ជេ ច ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ អយញ្ហិ តត្ថ អត្ថោ. យថា ច គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, ទុទ្ធាសុ អាគតោតិ ទោហនកិរិយាយ គមនកិរិយា លក្ខីយតិ, ឯវំ ឥធាបិ ‘‘យស្មិំ សមយេ, តស្មិំ សមយេ’’តិ ច វុត្តេ សតីតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយមានោ ឯវ ហោតិ បទត្ថស្ស សត្តាវិរហាភវតោតិ សមយស្ស សត្តាកិរិយាយ ចិត្តស្ស ឧប្បាទកិរិយា, ផស្សាទីនំ ភវនកិរិយា ច លក្ខីយតិ. យស្មិំ សមយេតិ យស្មិំ នវមេ ខណេ, យោនិសោមនសិការាទិហេតុម្ហិ, បច្ចយសមវាយេ វា សតិ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ ខណេ, ហេតុម្ហិ, បច្ចយសមវាយេ ច សតិ ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ ឧភយត្ថ សមយ-សទ្ទេ ភុម្មនិទ្ទេសោ កតោ លក្ខណភូតភាវយុត្តោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ខណ…បេ… លក្ខីយតី’’តិ.

ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ ‘‘អន្នេន វសតិ, អជ្ឈេនេន វសតិ, ផរសុនា ឆិន្ទតិ, កុទាលេន ខណតី’’តិអាទីសុ វិយ. វីតិក្កមញ្ហិ សុត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា ឱតិណ្ណវត្ថុកំ បុគ្គលំ បដិបុច្ឆិត្វា, វិគរហិត្វា ច តំ តំ វត្ថុំ ឱតិណ្ណកាលំ អនតិក្កមិត្វា តេនេវ កាលេន សិក្ខាបទានិ បញ្ញបេន្តោ ភគវា វិហរតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ តតិយបារាជិកាទីសុ វិយាតិ.

អច្ចន្តមេវ អារម្ភតោ បដ្ឋាយ យាវ ទេសនានិដ្ឋានំ បរហិតបដិបត្តិសង្ខាតេន ករុណាវិហារេន. តទត្ថជោតនត្ថន្តិ អច្ចន្តសំយោគត្ថជោតនត្ថំ. ឧបយោគវចននិទ្ទេសោ កតោ យថា ‘‘មាសំ អជ្ឈេតី’’តិ.

បោរាណាតិ អដ្ឋកថាចរិយា. អភិលាបមត្តភេទោតិ វចនមត្តេន វិសេសោ. តេន សុត្តវិនយេសុ វិភត្តិព្យតយោ កតោតិ ទស្សេតិ.

សេដ្ឋន្តិ សេដ្ឋវាចកំ វចនំ សេដ្ឋន្តិ វុត្តំ សេដ្ឋគុណសហចរណតោ. តថា ឧត្តមន្តិ ឯត្ថាបិ. គារវយុត្តោតិ គរុភាវយុត្តោ គរុគុណយោគតោ, គរុករណារហតាយ វា គារវយុត្តោ.

វុត្តោយេវ ន បន ឥធ វត្តព្ពោ វិសុទ្ធិមគ្គស្ស ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ ឯកទេសភាវតោតិ អធិប្បាយោ.

អបិច ភគេ វនិ, វមីតិ វា ភគវា, ភគេ សីលាទិគុណេ វនិ ភជិ សេវិ, តេ វា វិនេយ្យសន្តានេសុ ‘‘កថំ នុ ខោ ឧប្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ វនិ យាចិ បត្ថយីតិ ភគវា, ភគំ វា សិរិំ, ឥស្សរិយំ, យសញ្ច វមិ ខេលបិណ្ឌំ វិយ ឆឌ្ឌយីតិ ភគវា. តថា ហិ ភគវា ហត្ថគតំ សិរិំ, ចតុទ្ទីបិស្សរិយំ, ចក្កវត្តិសម្បត្តិសន្និស្សយញ្ច សត្តរតនសមុជ្ជលំ យសំ អនបេក្ខោ បរិច្ចជីតិ. អថ វា ភានិ នាម នក្ខត្តានិ, តេហិ សមំ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ ភគា, សិនេរុយុគន្ធរាទិគតា ភាជនលោកសោភា. តេ ភគវា វមិ តប្បដិពទ្ធឆន្ទរាគប្បហានេន បជហតីតិ ឯវម្បិ ភគេ វមីតិ ភគវា.

‘‘ធម្មសរីរំ បច្ចក្ខំ ករោតី’’តិ ‘‘យោ វោ អានន្ទ មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ វចនតោ ធម្មស្ស សត្ថុភាវបរិយាយោ វិជ្ជតីតិ កត្វា វុត្តំ.

វជិរសង្ឃាតសមានកាយោ បរេហិ អភេជ្ជសរីរត្តា. ន ហិ ភគវតោ រូបកាយេ កេនចិ អន្តរាយោ សក្កា កាតុន្តិ. ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ វក្ខមានស្ស សកលសុត្តស្ស ‘‘ឯវ’’ន្តិ និទ្ទិសនតោ. សាវកសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ បដិសម្ភិទាប្បត្តេន បញ្ចសុ ឋានេសុ ភគវតា ឯតទគ្គេ ឋបិតេន មយា មហាសាវកេន សុតំ, តញ្ច ខោ មយាវ សុតំ, ន អនុស្សវិតំ, ន បរម្បរាភតន្តិ ឥមស្សត្ថស្ស ទីបនតោ. កាលសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ ‘‘ភគវា’’តិ បទស្ស សន្និធានេ បយុត្តស្ស សមយ-សទ្ទស្ស កាលស្ស ពុទ្ធុប្បាទបដិមណ្ឌិតភាវទីបនតោ. ពុទ្ធុប្បាទបរមា ហិ កាលសម្បទា. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘កប្បកសាយេ កលិយុគេ, ពុទ្ធុប្បាទោ អហោ មហច្ឆរិយំ;

ហុតាវហមជ្ឈេ ជាតំ, សមុទិតមករន្ទមរវិន្ទ’’ន្តិ.

ភគវាតិ ទេសកសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគារវាធិវចនតោ.

វិជ្ជន្តរិកាយាតិ វិជ្ជុនិច្ឆរណក្ខណេ. អន្តរតោតិ ហទយេ. អន្តរាតិ អារព្ភ និប្ផត្តីនំ វេមជ្ឈេ. អន្តរិកាយាតិ អន្តរាឡេ. ឯត្ថ ច ‘‘តទន្តរំ កោ ជានេយ្យ, ឯតេសំ អន្តរា កប្បា, គណនាតោ អសង្ខិយា, អន្តរន្តរា កថំ ឱបាតេតី’’តិ ច អាទីសុ វិយ ការណវេមជ្ឈេសុ វត្តមានា អន្តរា-សទ្ទា ឯវ ឧទាហរិតព្ពា សិយុំ, ន បន ចិត្តខណវិវរេសុ វត្តមានា អន្តរន្តរិកា-សទ្ទា. អន្តរា-សទ្ទស្ស ហិ អយំ អត្ថុទ្ធារោតិ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ សិយា – យេសុ អត្ថេសុ អន្តរា-សទ្ទោ វត្តតិ, តេសុ អន្តរសទ្ទោបិ វត្តតីតិ សមានត្ថត្តា អន្តរា-សទ្ទត្ថេ វត្តមានោ អន្តរ-សទ្ទោ ឧទាហដោ, អន្តរា-សទ្ទោ ឯវ វា ‘‘យស្សន្តរតោ’’តិ ឯត្ថ គាថាសុខត្ថំ រស្សំ កត្វា វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អន្តរា-សទ្ទោ ឯវ បន ឥក-សទ្ទេន បទំ វឌ្ឍេត្វា ‘‘អន្តរិកា’’តិ វុត្តោតិ ឯវមេត្ថ ឧទាហរណោទាហរិតព្ពានំ វិរោធាភាវោ ទដ្ឋព្ពោ. អយោជិយមានេ ឧបយោគវចនំ ន បាបុណាតិ សាមិវចនស្ស បសង្គេ អន្តរា-សទ្ទយោគេន ឧបយោគវចនស្ស ឥច្ឆិតត្តា. តេនេវាហ ‘‘អន្តរាសទ្ទេន យុត្តត្តា ឧបយោគវចនំ កត’’ន្តិ.

‘‘និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ, អដ្ឋានមេតំ ភិក្ខវេ អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ សញ្ចិច្ច បាណំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, ‘‘នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’ តិអាទិវចនតោ ទិដ្ឋិសីលានំ និយតសភាវត្តា សោតាបន្នាបិ អញ្ញមញ្ញំ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតា, បគេវ សកទាគាមិអាទយោ. ‘‘តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតិ, តថារូបេសុ សីលេសុ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ វចនតោ បុថុជ្ជនានម្បិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតភាវោ លព្ភតិយេវ.

សុប្បិយោបិ ខោតិ ឯត្ថ ខោ-សទ្ទោ អវធារណត្ថោ ‘‘អស្សោសិ ខោ’’តិអាទីសុ វិយ. តេន អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ អហោសិយេវ, នាស្ស មគ្គបដិបត្តិយា កោចិ អន្តរាយោ អហោសីតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ ហោតិ. តត្រាតិ វា កាលស្ស បដិនិទ្ទេសោ. សោបិ ហិ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ បុព្ពេ អធិកតោ. យញ្ហិ សមយំ ភគវា អន្តរា រាជគហញ្ច នាឡន្ទញ្ច អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ, តស្មិំយេវ សមយេ សុប្បិយោបិ តំ មគ្គំ បដិបន្នោ អវណ្ណំ ភាសតិ, ព្រហ្មទត្តោ ច វណ្ណំ ភាសតីតិ. បរិយាយតិ បរិវត្តតីតិ បរិយាយោ, វារោ. បរិយាយេតិ ទេសេតព្ពមត្ថំ បដិបាទេតីតិ បរិយាយោ, ទេសនា. បរិយាយតិ អត្តនោ ផលំ បរិគ្គហេត្វា បវត្តតីតិ បរិយាយោ, ការណន្តិ ឯវំ បរិយាយ-សទ្ទស្ស វារាទីសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា. ការណេនាតិ ការណបតិរូបកេន. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘អការណមេវ ការណន្តិ វត្វា’’តិ. កស្មា បនេត្ថ ‘‘អវណ្ណំ ភាសតី’’តិ, ‘‘វណ្ណំ ភាសតី’’តិ ច វត្តមានកាលនិទ្ទេសោ កតោ, ននុ សង្គីតិកាលតោ សោ អវណ្ណវណ្ណានំ ភាសិតកាលោ អតីតោតិ? សច្ចមេតំ, ‘‘អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ ហោតី’’តិ ឯត្ថ ហោតិ-សទ្ទោ វិយ អតីតកាលត្ថោ ភាសតិ-សទ្ទោ ច ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា យស្មិំ កាលេ តេហិ អវណ្ណោ វណ្ណោ ច ភាសីយតិ, តំ អបេក្ខិត្វា ឯវំ វុត្តំ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘តត្រាតិ កាលស្ស បដិនិទ្ទេសោ’’តិ ឥទញ្ច វចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ.

អការណន្តិ អយុត្តិំ, អនុបបត្តិន្តិ អត្ថោ. ន ហិ អរសរូបតាទយោ ទោសា ភគវតិ សំវិជ្ជន្តិ, ធម្មសង្ឃានញ្ច ទុរក្ខាតទុប្បដិបន្នតាទយោតិ. អការណន្តិ វា យុត្តការណរហិតំ, បដិញ្ញាមត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថេ ការណន្តិ វត្វាតិ ការណំ វាតិ វត្វាតិ អត្ថោ. អរសរូបាទីនញ្ចេត្ថ ជាតិវុឌ្ឍេសុ អភិវាទនាទិសាមីចិកម្មាករណំ ការណំ, តថា ឧត្តរិមនុស្សធម្មាលមរិយញាណទស្សនាភាវស្ស សុន្ទរិកាមគុណាទិនវពោធោ, សំសារស្ស អាទិកោដិយា អបញ្ញាយនបដិញ្ញា, អព្យាកតវត្ថុព្យាករណន្តិ ឯវមាទយោ, តថា អសព្ពញ្ញុតាទីនំ កមាវពោធាទយោ យថារហំ និទ្ធារេតព្ពា. តថា តថាតិ ជាតិវុឌ្ឍានំ អនភិវាទនាទិអាការេន.

អវណ្ណំ ភាសមានោតិ អវណ្ណំភាសនហេតុ. ហេតុអត្ថោ ហិ អយំ មាន-សទ្ទោ. អនយព្យសនំ បាបុណិស្សតិ ឯកន្តមហាសាវជ្ជត្តា រតនត្តយោបវាទស្ស. តេនេវាហ –

‘‘យោ និន្ទិយំ បសំសតិ,

តំ វា និន្ទតិ យោ បសំសិយោ;

វិចិនាតិ មុខេន សោ កលិំ,

កលិនា តេន សុខំ ន វិន្ទតី’’តិ.

‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ’’តិអាទិនា ព្រហ្មទត្តស្ស សំវេគុប្បត្តិំ, អត្តនោ អាចរិយេ ការុញ្ញប្បវត្តិញ្ច ទស្សេត្វា កិញ្ចាបិ អន្តេវាសិនា អាចរិយស្ស អនុកូលេន ភវិតព្ពំ, អយំ បន បណ្ឌិតជាតិកត្តា ន ឯទិសេសុ តំ អនុវត្តតីតិ, ឥទានិ តស្ស កម្មស្សកតញ្ញាណប្បវត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘អាចរិយេ ខោ បនា’’តិអាទិមាហ. វណ្ណំ ភាសិតុំ អារទ្ធោ ‘‘អបិនាមាយំ ឯត្តកេនាបិ រតនត្តយាវណ្ណតោ ឱរមេយ្យា’’តិ. វណ្ណីយតីតិ វណ្ណោ, គុណោ. វណ្ណនំ គុណសង្កិត្តនន្តិ វណ្ណោ, បសំសា. សំញ្ញូឡ្ហាតិ គន្ថិតា, និពន្ធិតាតិ អត្ថោ. អតិត្ថេន បក្ខន្ទោ ធម្មកថិកោតិ ន វត្តព្ពោ អបរិមាណគុណត្តា ពុទ្ធាទីនំ, និរវសេសានញ្ច តេសំ ឥធ បកាសនំ បាឡិសំវណ្ណនាយេវ សម្បជ្ជតីតិ. អនុស្សវាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន អាការបរិវិតក្កទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិយោ សង្គណ្ហាតិ. អត្តនោ ថាមេន វណ្ណំ អភាសិ, ន បន ពុទ្ធាទីនំ គុណានុរូបន្តិ អធិប្បាយោ. អសង្ខ្យយ្យាបរិមិតប្បភេទា ហិ ពុទ្ធាទីនំ គុណា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;

ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ.

ឥធាបិ វក្ខតិ ‘‘អប្បមត្តកំ ខោ បនេត’’ន្តិអាទិ.

ឥតិ ហ តេតិ ឯត្ថ ឥតីតិ វុត្តប្បការបរាមសនំ. ហ-ការោ និបាតមត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯវំ តេ’’តិ.

ឥរិយាបថានុពន្ធនេន អនុពន្ធា ហោន្តិ, ន បន សម្មាបដិបត្តិអនុពន្ធនេនាតិ អធិប្បាយោ. តស្មិំ កាលេតិ យស្មិំ សំវច្ឆរេ ឧតុម្ហិ មាសេ បក្ខេ វា ភគវា តំ អទ្ធានមគ្គំ បដិបន្នោ, តស្មិំ កាលេ. តេនេវ ហិ កិរិយាវិច្ឆេទទស្សនវសេន ‘‘រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ វត្តមានកាលនិទ្ទេសោ កតោ. សោតិ ឯវំ រាជគហេ វសមានោ ភគវា. តំ ទិវសន្តិ យំ ទិវសំ អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ, តំ ទិវសំ. តំ អទ្ធានំ បដិបន្នោ នាឡន្ទាយំ វេនេយ្យានំ វិវិធ ហិតសុខនិប្ផត្តិំ អាកង្ខមានោ ឥមិស្សា ច អដ្ឋុប្បត្តិយា តិវិធសីលាលង្កតំ នានាវិធកុហនលបនាទិមិច្ឆាជីវវិទ្ធំសនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិជាលវិនិវេឋនំ ទសសហស្សិលោកធាតុបកម្បនំ ព្រហ្មជាលសុត្តន្តំ ទេសេស្សាមីតិ. ឯត្តាវតា ‘‘កស្មា បន ភគវា តំ អទ្ធានំ បដិបន្នោ’’តិ ចោទនា វិសោធិតា ហោតិ. ‘‘កស្មា ច សុប្បិយោ អនុពន្ធោ’’តិ អយំ បន ចោទនា ‘‘ភគវតោ តំ មគ្គំ បដិបន្នភាវំ អជានន្តោ’’តិ ឯតេន វិសោធិតា ហោតិ. ន ហិ សោ ភគវន្តំ ទដ្ឋុមេវ ឥច្ឆតីតិ. តេនេវាហ ‘‘សចេ បន ជានេយ្យ, នានុពន្ធេយ្យា’’តិ.

នីលបីតលោហិតោទាតមញ្ជិដ្ឋបភស្សរវសេន ‘‘ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ. ‘‘សមន្តា អសីតិហត្ថប្បមាណេ’’តិ តាសំ រស្មីនំ បកតិយា បវត្តិដ្ឋានវសេន វុត្តំ. ‘‘តស្មិំ កិរ សមយេ’’តិ ច តស្មិំ អទ្ធានគមនសមយេ ពុទ្ធសិរិយា អនិគូហិតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ន ហិ តទា តស្សា និគូហនេ បក្កុសាតិអភិគមនាទីសុ វិយ កិញ្ចិបិ ការណំ អត្ថីតិ. រតនាវេឡំ រតនវដំសកំ. ចីនបិដ្ឋចុណ្ណំ សិន្ធនចុណ្ណំ.

ព្យាមប្បភាបរិក្ខេបវិលាសិនី ច អស្ស ភគវតោ លក្ខណមាលាតិ មហាបុរិសលក្ខណានិ អញ្ញមញ្ញបដិពទ្ធត្តា ឯវមាហ. ទ្វត្តិំសាយ ចន្ទមណ្ឌលានំ មាលា កេនចិ គន្ថេត្វា ឋបិតា យទិ សិយាតិ បរិកប្បនវសេនាហ ‘‘គន្ថេត្វា ឋបិតទ្វត្តិំសចន្ទមាលាយា’’តិ. សិរិំ អភិភវន្តី ឥវាតិ សម្ពន្ធោ. ឯស នយោ សូរិយមាលាយាតិអាទីសុបិ. មហាថេរាតិ មហាសាវកេ សន្ធាយាហ. ឯវំ គច្ឆន្តំ ភគវន្តំ ភិក្ខូ ច ទិស្វា អថ អត្តនោ បរិសំ អវលោកេសីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘យស្មា បនេសា’’តិអាទិនា ‘‘កស្មា ច សោ រតនត្តយស្ស អវណ្ណំ ភាសតី’’តិ ចោទនំ វិសោធេតិ. ឥតីតិ ឯវំ, វុត្តប្បការេនាតិ អត្ថោ. ឥមេហិ ទ្វីហីតិ លាភបរិវារហានិំ និគមនវសេន ទស្សេតិ. ភគវតោ វិរោធានុនយាភាវវីមំសនត្ថំ ឯតេ អវណ្ណំ វណ្ណញ្ច ភាសន្តីតិ អបរេ. ‘‘មារេន អន្វាវិដ្ឋា ឯវំ ករោន្តី’’តិ ច វទន្តិ.

២. អម្ពលដ្ឋិកាយ អវិទូរេ ភវត្តា ឧយ្យានំ អម្ពលដ្ឋិកា យថា ‘‘វរុណានគរំ, គោទាគាមោ’’តិ. កេចិ បន ‘‘អម្ពលដ្ឋិកាតិ យថាវុត្តនយេនេវ ឯកគាមោ’’តិ វទន្តិ. តេសំ មតេ អម្ពលដ្ឋិកាយន្តិ សមីបត្ថេ ភុម្មវចនំ. រាជាគារកំ វេស្សវណមហារាជទេវាយតនន្តិ ឯកេ. ពហុបរិស្សយោតិ ពហុបទ្ទវោ. ‘‘សទ្ធិំ អន្តេវាសិនា ព្រហ្មទត្តេន មាណវេនា’’តិ វុត្តំ សីហឡដ្ឋកថាយំ. តញ្ច ខោ បាឡិ អារុឡ្ហវសេនេវ, ន បន តទា សុប្បិយស្ស បរិសាយ អភាវតោ. កស្មា បនេត្ថ ព្រហ្មទត្តោយេវ បាឡិ អារុឡ្ហោ, ន សុប្បិយស្ស បរិសាតិ? បយោជនាភាវតោ. យថា ចេតំ, ឯវំ អញ្ញម្បិ ឯទិសំ បយោជនាភាវតោ សង្គីតិការេហិ ន សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ បន ‘‘វុត្តន្តិ បាឡិយំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុជ្ជតិ បាឡិអារុឡ្ហវសេន បាឡិយំ វុត្តន្តិ អាបជ្ជនតោ. តស្មា យថាវុត្តនយេនេវេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោ. បរិវារេត្វា និសិន្នោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ.

៣. កថាធម្មោតិ កថាសភាវោ, កថាធម្មោ ឧបបរិក្ខាវិធីតិ កេចិ. នីយតីតិ នយោ, អត្ថោ. សទ្ទសត្ថំ អនុគតោ នយោ សទ្ទនយោ. តត្ថ ហិ អនភិណ្ហវុត្តិកេ អច្ឆរិយ-សទ្ទោ ឥច្ឆិតោ. តេនេវាហ ‘‘អន្ធស្ស បព្ពតារោហណំ វិយា’’តិ. អច្ឆរាយោគ្គន្តិ អច្ឆរិយន្តិ និរុត្តិនយោ, សោ បន យស្មា បោរាណដ្ឋកថាយំ អាគតោ, តស្មា អាហ ‘‘អដ្ឋកថានយោតិ. យាវញ្ចិទំ សុប្បដិវិទិតាតិ សម្ពន្ធោ, តស្ស យត្តកំ សុដ្ឋុ បដិវិទិតា, តំ ឯត្តកន្តិ ន សក្កា អម្ហេហិ បដិវិជ្ឈិតុំ, អក្ខាតុំ វាតិ អត្ថោ. តេនេវាហ ‘‘តេន សុប្បដិវិទិតតាយ អប្បមេយ្យតំ ទស្សេតី’’តិ.

បកតត្ថបដិនិទ្ទេសោ តំ-សទ្ទោតិ តស្ស ‘‘ភគវតា’’តិអាទីហិ បទេហិ សមានាធិករណភាវេន វុត្តស្ស យេន អភិសម្ពុទ្ធភាវេន ភគវា បកតោ សុបាកដោ ច ហោតិ, តំ អភិសម្ពុទ្ធភាវំ សទ្ធិំ អាគមនបដិបទាយ អត្ថភាវេន ទស្សេន្តោ ‘‘យោ សោ…បេ… អភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ អាហ. សតិបិ ញាណទស្សន-សទ្ទានំ ឥធ បញ្ញាវេវចនភាវេ តេន តេន វិសេសេន នេសំ សវិសយវិសេសប្បវត្តិទស្សនត្ថំ អសាធារណញាណវិសេសវសេន វិជ្ជត្តយវសេន វិជ្ជាភិញ្ញានាវរណវសេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមំសចក្ខុវសេន បដិវេធទេសនាញាណវសេន ច តទត្ថំ យោជេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តេសំ តេស’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អាសយានុសយំ ជានតាអាសយានុសយញាណេន. សព្ពញេយ្យធម្មំ បស្សតា សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណេហិ.

បុព្ពេនិវាសាទីហីតិ បុព្ពេនិវាសាសវក្ខយញាណេហិ. បដិវេធបញ្ញាយាតិ អរិយមគ្គបញ្ញាយ. អរីនន្តិ កិលេសារីនំ, បញ្ចវិធមារានំ វា, សាសនបច្ចត្ថិកានំ វា អញ្ញតិត្ថិយានំ, តេសំ ហននំ បាដិហារិយេហិ អភិភវនំ, អប្បដិភានតាករណំ, អជ្ឈុបេក្ខនញ្ច. កេសិវិនយសុត្តញ្ចេត្ថ និទស្សនំ.

តថា ឋានាឋានាទីនិ ជានតា, យថាកម្មូបគេ សត្តេ បស្សតា, សវាសនានំ អាសវានំ ខីណត្តា អរហតា, អភិញ្ញេយ្យាទិភេទេ ធម្មេ អភិញ្ញេយ្យាទិតោ អវិបរីតាវពោធតោ សម្មាសម្ពុទ្ធេន. អថ វា តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណតាយ ជានតា, តិណ្ណម្បិ កម្មានំ ញាណានុបរិវត្តិតោ និសម្មការិតាយ បស្សតា, ទវាទីនម្បិ អភាវសាធិកាយ បហានសម្បទាយ អរហតា, ឆន្ទាទីនំ អហានិហេតុភូតាយ អបរិក្ខយបដិភានសាធិកាយ សព្ពញ្ញុតាយ សម្មាសម្ពុទ្ធេនាតិ ឯវំ ទសពលដ្ឋារសាវេណិកពុទ្ធធម្មេហិបិ យោជនា វេទិតព្ពា.

យទិបិ ហីនកល្យាណភេទេន ទុវិធាវ អធិមុត្តិ បាឡិយំ វុត្តា, បវត្តិអាការវសេន បន អនេកភេទភិន្នាតិ អាហ ‘‘នានាធិមុត្តិកតា’’តិ. សា បន អធិមុត្តិ អជ្ឈាសយធាតុ, តទបិ តថា តថា ទស្សនំ ខមនំ រោចនញ្ចាតិ អាហ ‘‘នានាជ្ឈាសយតា…បេ… រុចិតា’’តិ. នានាធិមុត្តិកតញាណេនាតិ ចេត្ថ សព្ពញ្ញុតញាណំ អធិប្បេតំ, ន ទសពលញាណន្តិ អាហ ‘‘សព្ពញ្ញុតញាណេនា’’តិ. ឥតិ ហ មេតិ ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទត្ថោ ឥតិ-សទ្ទោ, ហ-ការោ និបាតមត្តំ សរលោបោ ច កតោតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឯវំ ឥមេ’’តិ.

៤. អរហត្តមគ្គេន សមុគ្ឃាតំ កតំ, យតោ ‘‘នត្ថិ អព្យាវដមនោ’’តិ ពុទ្ធធម្មេសុ វុច្ចតិ. វីតិនាមេត្វា ផលសមាបត្តីហិ. និវាសេត្វា វិហារនិវាសនបរិវត្តនវសេន. ‘‘កទាចិ ឯកកោ’’តិអាទិ តេសំ តេសំ វិនេយ្យានំ វិនយនានុកូលំ ភគវតោ ឧបសង្កមទស្សនំ. បាទនិក្ខេបសមយេ ភូមិយា សមភាវាបត្តិ សុប្បតិដ្ឋិតបាទតាយ និស្សន្ទផលំ, ន ឥទ្ធិនិម្មានំ. ‘‘ឋបិតមត្តេ ទក្ខិណបាទេ’’តិ ពុទ្ធានំ សព្ពទក្ខិណតាយ វុត្តំ. អរហត្តេ បតិដ្ឋហន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

ទុល្លភា សម្បត្តីតិ សតិបិ មនុស្សត្តបដិលាភេ បតិរូបទេសវាសឥន្ទ្រិយាវេកល្លសទ្ធាបដិលាភាទយោ គុណា ទុល្លភាតិ អត្ថោ. ចាតុមហារាជិកភវនន្តិ ចាតុមហារាជិកទេវលោកេ សុញ្ញវិមានានិ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ តាវតិំសភវនាទីសុបិ. កាលយុត្តន្តិ ឥមិស្សា វេលាយ ឥមស្ស ឯវំ វត្តព្ពន្តិ តំតំកាលានុរូបំ. សមយយុត្តន្តិ តស្សេវ វេវចនំ, អដ្ឋុប្បត្តិអនុរូបំ វា. អថ វា សមយយុត្តន្តិ ហេតូទាហរណសហិតំ. កាលេន សាបទេសញ្ហិ ភគវា ធម្មំ ទេសេតិ. ឧតុំ គណ្ហបេតិ, ន បន មលំ បក្ខាលេតីតិ អធិប្បាយោ. ន ហិ ភគវតោ កាយេ រជោជល្លំ ឧបលិម្បតីតិ.

កិលាសុភាវោ កិលមថោ. សីហសេយ្យំ កប្បេតិ សរីរស្ស កិលាសុភាវមោចនត្ថន្តិ យោជេតព្ពំ. ‘‘ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេតី’’តិ ឥទំ បច្ឆិមយាមេ ភគវតោ ពហុលអាចិណ្ណវសេន វុត្តំ. អប្បេកទា អវសិដ្ឋពលញាណេហិ សព្ពញ្ញុតញាណេន ច ភគវា តមត្ថំ សាធេតីតិ. ‘‘ឥមេ ទិដ្ឋិដ្ឋានា’’តិអាទិទេសនា សីហនាទោ. តេសំ ‘‘វេទនាបច្ចយា តណ្ហា’’ តិអាទិនា បច្ចយាការំ សមោធានេត្វា. ‘‘សិនេរុំ ឧក្ខិបន្តោ វិយ នភំ បហរន្តោ វិយ ចា’’តិ ឥទំ ព្រហ្មជាលទេសនាយ អនញ្ញសាធារណត្តា សុទុក្ករតាទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឯតន្តិ ‘‘យេន, តេនា’’តិ ឯតំ បទទ្វយំ. យេនាតិ វា ហេតុម្ហិ ករណវចនំ, យេន ការណេន សោ មណ្ឌលមាឡោ ឧបសង្កមិតព្ពោ, តេន ការណេន ឧបសង្កមីតិ អត្ថោ, ការណំ បន ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាយំ វុត្តំឯវ. កដ្ឋន្តិ និសីទនយោគ្យំ ទារុក្ខន្ធំ.

បុរិមោតិ ‘‘កតមាយ នុ ភវថា’’តិ ឯវំ វុត្តោ អត្ថោ. កា ច បន វោតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកេ. តេន យថាបុច្ឆិតាយ កថាយ វក្ខមានំ វិប្បកតភាវំ ជោតេតិ. បន-សទ្ទោ វចនាលង្ការោ. យាយ ហិ កថាយ តេ ភិក្ខូ សន្និសិន្នា, សា ឯវ អន្តរាកថាភូតា វិប្បកតា វិសេសេន បុន បុច្ឆីយតីតិ. អញ្ញាតិ អន្តរាសទ្ទស្ស អត្ថមាហ. អញ្ញត្ថេ ហិ អយំ អន្តរា-សទ្ទោ ‘‘ភូមន្តរំ សមយន្តរ’’ន្តិអាទីសុ វិយ. អន្តរាតិ វា វេមជ្ឈេតិ អត្ថោ. ននុ ច តេហិ ភិក្ខូហិ សា កថា យថាធិប្បាយំ ‘‘ឥតិ ហ មេ’’តិអាទិនា និដ្ឋបិតា យេវាតិ? ន និដ្ឋាបិតា ភគវតោ ឧបសង្កមនេន ឧបច្ឆិន្នត្តា. យទិ ហិ ភគវា តស្មិំ ខណេ ន ឧបសង្កមេយ្យ ភិយ្យោបិ តប្បដិពទ្ធាយេវ កថា បវត្តេយ្យុំ, ភគវតោ ឧបសង្កមនេន បន ន បវត្តេសុំ. តេនេវាហ អយំ ខោ…បេ… អនុប្បត្តោ’’តិ. កស្មា បនេត្ថ ធម្មវិនយសង្គហេ ករិយមានេ និទានវចនំ, ននុ ភគវតោ វចនមេវ សង្គហេតព្ពន្តិ? វុច្ចតេទេសនាយ ឋិតិអសម្មោសសទ្ធេយ្យភាវសម្បាទនត្ថំ. កាលទេសទេសកវត្ថុធម្មបដិគ្គាហកបដិពទ្ធា ហិ ទេសនា ចិរដ្ឋិតិកា ហោតិ, អសម្មោសធម្មា សទ្ធេយ្យា ច. ទេសកាលកត្តុសោតុនិមិត្តេហិ ឧបនិពន្ធោ វិយ វោហារវិនិច្ឆយោ, តេនេវ ចាយស្មតា មហាកស្សបេន ‘‘ព្រហ្មជាលំ អាវុសោ អានន្ទ កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិនា ទេសាទិបុច្ឆាសុ កតាសុ តាសំ វិស្សជ្ជនំ ករោន្តេន ធម្មភណ្ឌាគារិកេន និទានំ ភាសិតន្តិ តយិទមាហ ‘‘កាល…បេ… និទានំ ភាសិត’’ន្តិ.

អបិច សត្ថុសិទ្ធិយា និទានវចនំ. តថាគតស្ស ហិ ភគវតោ បុព្ពរចនានុមានាគមតក្កាភាវតោ សម្មាសម្ពុទ្ធត្តសិទ្ធិ. សម្មាសម្ពុទ្ធភាវេន ហិស្ស បុព្ពរចនាទីនំ អភាវោ សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណចារតាយ, ឯកប្បមាណត្តា ច ញេយ្យធម្មេសុ. តថា អាចរិយមុដ្ឋិធម្មមច្ឆរិយសត្ថុសាវកានុរោធាភាវតោ ខីណាសវត្តសិទ្ធិ. ខីណា សវតាយ ហិស្ស អាចរិយមុដ្ឋិអាទីនំ អភាវោ, វិសុទ្ធា ច បរានុគ្គហប្បវត្តិ. ឥតិ ទេសកទោសភូតានំ ទិដ្ឋិចារិត្តសម្បត្តិទូសកានំ អវិជ្ជាតណ្ហានំ អភាវសូចកេហិ, ញាណប្បហានសម្បទាភិ ព្យញ្ជនកេហិ ច សម្ពុទ្ធវិសុទ្ធភាវេហិ បុរិមវេសារជ្ជទ្វយសិទ្ធិ, តតោ ឯវ ច អន្តរាយិកនិយ្យានិកធម្មេសុ សម្មោហាភាវសិទ្ធិតោ បច្ឆិមវេសារជ្ជទ្វយសិទ្ធីតិ ភគវតោ ចតុវេសារជ្ជសមន្នាគមោ, អត្តហិតបរហិតប្បដិបត្តិ ច បកាសិតា ហោតិ និទានវចនេន សម្បត្តបរិសាយ អជ្ឈាសយានុរូបំ ឋានុប្បត្តិកប្បដិភានេន ធម្មទេសនាទីបនតោ, ‘‘ជានតា បស្សតា’’តិអាទិ វចនតោ ច. តេន វុត្តំ ‘‘សត្ថុសិទ្ធិយា និទានវចន’’ន្តិ.

តថា សត្ថុសិទ្ធិយា និទានវចនំ. ញាណករុណាបរិគ្គហិតសព្ពកិរិយស្ស ហិ ភគវតោ នត្ថិ និរត្ថិកា បវត្តិ, អត្តហិតត្ថា វា, តស្មា បរេសំយេវ អត្ថាយ បវត្តសព្ពកិរិយស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សកលម្បិ កាយវចីមនោកម្មំ សត្ថុភូតំ, ន កព្យរចនាទិសាសនភូតំ. តេន វុត្តំ ‘‘សត្ថុសិទ្ធិយា និទានវចន’’ន្តិ. អបិច សត្ថុនោ បមាណភូតតាវិភាវនេន សាសនស្ស បមាណភាវសិទ្ធិយា និទានវចនំ. ‘‘ភគវតា’’តិ ហិ ឥមិនា តថាគតស្ស គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមាទិភាវទីបនេន, ‘‘ជានតា’’តិអាទិនា អាសយានុសយញាណាទិបយោគទីបនេន ច អយមត្ថោ សាធិតោ ហោតិ. ឥទមេត្ថ និទានវចនបយោជនស្ស មុខមត្តទស្សនំ. កោ ហិ សមត្ថោ ពុទ្ធានុពុទ្ធេន ធម្មភណ្ឌាគារិកេន ភាសិតស្ស និទានស្ស បយោជនានិ និរវសេសតោ វិភាវេតុន្តិ.

និទានវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. និក្ខិត្តស្សាតិ ទេសិតស្ស. ទេសនាបិ ហិ ទេសេតព្ពស្ស សីលាទិអត្ថស្ស វិនេយ្យសន្តានេសុ និក្ខិបនតោ ‘‘និក្ខេបោ’’តិ វុច្ចតិ. តត្ថ យថា អនេកសតអនេកសហស្សភេទានិបិ សុត្តន្តានិ សំកិលេសភាគិយាទិសាសនប្បដ្ឋាននយេន សោឡសវិធតំ នាតិវត្តន្តិ, ឯវំ អត្តជ្ឈាសយាទិសុត្តនិក្ខេបវសេន ចតុព្ពិធភាវន្តិ អាហ ‘‘ចត្តារោ សុត្តនិក្ខេបា’’តិ. កាមញ្ចេត្ថ អត្តជ្ឈាសយស្ស, អដ្ឋុប្បត្តិយា ច បរជ្ឈាសយបុច្ឆាហិ សទ្ធិំ សំសគ្គភេទោ សម្ភវតិ អជ្ឈាសយបុច្ឆានុសន្ធិសព្ភាវតោ, អត្តជ្ឈាសយអដ្ឋុប្បត្តីនំ បន អញ្ញមញ្ញំ សំសគ្គោ នត្ថីតិ នយិធ និរវសេសោ វិត្ថារនយោ សម្ភវតិ, តស្មា ‘‘ចត្តារោ សុត្តនិក្ខេបា’’តិ វុត្តំ. អថ វា យទិបិ អដ្ឋុប្បត្តិយា អជ្ឈាសយេន សិយា សំសគ្គភេទោ, តទន្តោគធត្តា បន សេសនិក្ខេបានំ មូលនិក្ខេបវសេន ចត្តារោវ ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. សោ បនាយំ សុត្តនិក្ខេបោ សាមញ្ញភាវតោ បឋមំ វិចារេតព្ពោ, តស្មិំ វិចារិតេ យស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា ឥទំ សុត្តំ និក្ខិត្តំ, តស្សា វិភាគវសេន ‘‘មមំ វា ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៥, ៦), ‘‘អប្បមត្តកំ ខោ បនេត’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៧), ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៨) ច បវត្តានំ សុត្តានំ សុត្តបទេសានំ វណ្ណនា វុច្ចមានា តំតំអនុសន្ធិទស្សនសុខតាយ សុវិញ្ញេយ្យា ហោតីតិ អាហ ‘‘សុត្តនិក្ខេបំ វិចារេត្វា វុច្ចមានា បាកដា ហោតី’’តិ.

‘‘សុត្តនិក្ខេបា’’តិអាទីសុ និក្ខិបនំ និក្ខេបោ, សុត្តស្ស និក្ខេបោ សុត្តស្ស កថនំ សុត្តនិក្ខេបោ, សុត្តទេសនាតិ អត្ថោ. និក្ខិបីយតីតិ វា និក្ខេបោ, សុត្តំយេវ និក្ខេបោ សុត្តនិក្ខេបោ. អត្តនោ អជ្ឈាសយោ អត្តជ្ឈាសយោ, សោ អស្ស អត្ថិ សុត្តទេសនាការណភូតោតិ អត្តជ្ឈាសយោ. អត្តនោ អជ្ឈាសយោ ឯតស្សាតិ វា អត្តជ្ឈាសយោ. បរជ្ឈាសយោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. បុច្ឆាយ វសោ បុច្ឆាវសោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ បុច្ឆវសិកោ. អរណីយតោ អត្ថោ, សុត្តទេសនាយ វត្ថុ. អត្ថស្ស ឧប្បត្តិ អត្ថុប្បត្តិ, អត្ថុប្បត្តិយេវ អដ្ឋុប្បត្តិ, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ អដ្ឋុប្បត្តិកោ. អថ វា និក្ខិបីយតិ សុត្តំ ឯតេនាតិ សុត្តនិក្ខេបោ, អត្តជ្ឈាសយាទិ ឯវ. ឯតស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ អត្តនោ អជ្ឈាសយោ អត្តជ្ឈាសយោ, បរេសំ អជ្ឈាសយោ បរជ្ឈាសយោ, បុច្ឆីយតីតិ បុច្ឆា, បុច្ឆិតព្ពោ អត្ថោ. សោតព្ពវសប្បវត្តំ ធម្មប្បដិគ្គាហកានំ វចនំ បុច្ឆាវសិកា, តទេវ និក្ខេបសទ្ទាបេក្ខាយ បុល្លិង្គវសេន វុត្តំ ‘‘បុច្ឆាវសិកោ’’តិ. តថា អដ្ឋុប្បត្តិយេវ ‘‘អដ្ឋុប្បត្តិកោ’’តិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ច បរេសំ ឥន្ទ្រិយបរិបាកាទិការណនិរបេក្ខតា អត្តជ្ឈាសយស្ស វិសុំ និក្ខេបភាវោ យុត្តោ. តេនេវាហ ‘‘កេវលំ អត្តនោ អជ្ឈាសយេនេវ កថេតី’’តិ. បរជ្ឈាសយបុច្ឆាវសិកានំ បន បរេសំ អជ្ឈាសយបុច្ឆានំ ទេសនានិមិត្តភូតានំ ឧប្បត្តិយំ បវត្តិតានំ កថំ អដ្ឋុប្បត្តិយំ អនវរោធោ, បុច្ឆាវសិកអដ្ឋុប្បត្តិកានំ វា បរជ្ឈាសយានុរោធេន បវត្តិតទេសនត្តា កថំ បរជ្ឈាសយេ អនវរោធោតិ ន ចោទេតព្ពមេតំ. បរេសញ្ហិ អភិនីហារបរិបុច្ឆាទិវិនិមុត្តស្សេវ សុត្តទេសនាការណុប្បាទស្ស អដ្ឋុប្បត្តិភាវេន គហិតត្តា បរជ្ឈាសយបុច្ឆាវសិកានំ វិសុំ គហណំ. តថា ហិ ធម្មទាយាទសុត្តាទីនំ (ម. និ. ១.២៩) អាមិសុប្បាទាទិទេសនានិមិត្តំ ‘‘អដ្ឋុប្បត្តី’’តិ វុច្ចតិ. បរេសំ បុច្ឆំ វិនា អជ្ឈាសយមេវ និមិត្តំ កត្វា ទេសិតោ បរជ្ឈាសយោ, បុច្ឆាវសេន ទេសិតោ បុច្ឆាវសិកោតិ បាកដោ យមត្ថោតិ. អត្តនោ អជ្ឈាសយេនេវ កថេសិ ធម្មតន្តិឋបនត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សម្មប្បធានសុត្តន្តហារកោតិ អនុបុព្ពេន និទ្ទិដ្ឋានំ សំយុត្តកេ សម្មប្បធានបដិសំយុត្តានំ សុត្តានំ អាវឡិ, តថា ឥទ្ធិបាទហារកាទិ. វិមុត្តិបរិបាចនីយា ធម្មា សទ្ធិន្ទ្រិយាទយោ. អភិនីហារន្តិ បណិធានំ.

វណ្ណាវណ្ណេតិ ឯត្ថ ‘‘អច្ឆរិយំ អាវុសោ’’តិអាទិនា ភិក្ខុសង្ឃេន វុត្តោ វណ្ណោបិ សង្គហិតោ, តំ បន អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ អញ្ញេ ច ធម្មា’’តិអាទិនា ឧបរិ ទេសនំ អារភិស្សតីតិ. ‘‘មមំ វា ភិក្ខវេ បរេ វណ្ណំ ភាសេយ្យុ’’ន្តិ ឥមិស្សា ទេសនាយ ព្រហ្មទត្តេន វុត្តវណ្ណោ អដ្ឋុប្បត្តីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘អន្តេវាសី វណ្ណំ. ឥតិ ឥមំ វណ្ណាវណ្ណំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា’’តិ. វា-សទ្ទោ ឧបមានសមុច្ចយសំសយវវស្សគ្គបទបូរណវិកប្បាទីសុ ពហូសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. តថា ហេស ‘‘បណ្ឌិតោ វាបិ តេន សោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៦៣) ឧបមានេ ទិស្សតិ, សទិសភាវេតិ អត្ថោ. ‘‘តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ២០៣) សមុច្ចយេ, ‘‘កេ វា ឥមេ, កស្ស វា’’តិអាទីសុ (បារា. ២៩៦) សំសយេ, ‘‘អយំ វា ឥមេសំ សមណព្រាហ្មណានំ សព្ពពាលោ សព្ពមូឡ្ហោ’’តិអាទីសុ វវស្សគ្គេ, ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៥៤) បទបូរណេ, ‘‘យេ ហិ កេចិ ភិក្ខវេ សមណា វា ព្រាហ្មណា វា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៧០) វិកប្បេ, ឥធាយំ វិកប្បេយេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វា-សទ្ទោ វិកប្បនត្ថោ’’តិ. បរ-សទ្ទោ អត្ថេវ អញ្ញត្ថេ ‘‘អហញ្ចេវ ខោ បន ធម្មំ ទេសេយ្យំ, បរេ ច មេ ន អាជានេយ្យុ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៦៤, ៦៥; ម. និ. ១.២៨១; ម. និ. ២.២២៣; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៤, ៨) អត្ថិ អធិកេ ‘‘ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណ’’ន្តិអាទីសុ (បដិ. ម. មាតិកា ៦៨, ១.១១១) អត្ថិ បច្ឆាភាគេ ‘‘បរតោ អាគមិស្សតី’’តិអាទីសុ. អត្ថិ បច្ចនីកភាវេ ‘‘ឧប្បន្នំ បរប្បវាទំ សហ ធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហេត្វា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៦៨). ឥធាបិ បច្ចនីកភាវេតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បរេតិ បដិវិរុទ្ធា’’តិ.

ឦទិសេសុបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, តេន រតនត្តយនិមិត្តម្បិ អកុសលចិត្តប្បវត្តិ ន កាតព្ពា, បគេវ វដ្ដាមិសលោកាមិសនិមិត្តន្តិ ទស្សេតិ. សភាវធម្មតោ អញ្ញស្ស កត្តុអភាវជោតនត្ថំ អាហនតីតិ កត្តុអត្ថេ អាឃាតសទ្ទំ ទស្សេតិ, តត្ថ អាហនតីតិ ហិំសតិ វិពាធតិ, ឧបតាបេតិ ចាតិ អត្ថោ. អាហនតិ ឯតេន, អាហននមត្តំ វា អាឃាតោតិ ករណភាវត្ថាបិ សម្ភវន្តិយេវ. ឯវំ អវយវភេទនេន អាឃាត-សទ្ទស្ស អត្ថំ វត្វា ឥទានិ តត្ថ បរិយាយេនបិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘កោបស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ អាហ. អយញ្ច នយោ ‘‘អប្បច្ចយោ អនភិរទ្ធី’’តិអាទីសុបិ យថាសម្ភវំ វត្តព្ពោ. អប្បតីតា ហោន្តិ តេនាតិ បាកដបរិយាយេន អប្បច្ចយ-សទ្ទស្ស អត្ថទស្សនំ, តំមុខេន បន ន បច្ចេតិ តេនាតិ អប្បច្ចយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អភិរាធយតីតិ សាធយតិ. ទ្វីហីតិ អាឃាតអនភិរទ្ធិបទេហិ. ឯកេនាតិ អប្បច្ចយបទេន. សេសានន្តិ សញ្ញាវិញ្ញាណក្ខន្ធានំ, សញ្ញាវិញ្ញាណអវសិដ្ឋសង្ខារក្ខន្ធសង្ខាតានំ វា. ករណន្តិ ឧប្បាទនំ. អាឃាតាទីនញ្ហិ បវត្តិយា បច្ចយសមវាយនំ ឥធ ‘‘ករណ’’ន្តិ វុត្តំ, តំ បន អត្ថតោ ឧប្បាទនមេវ. អនុប្បាទនញ្ហិ សន្ធាយ ភគវតា ‘‘ន ករណីយា’’តិ វុត្តន្តិ. បដិក្ខិត្តមេវ ឯកុប្បាទេកវត្ថុកេការម្មណេកនិរោធភាវតោ.

តត្ថាតិ តស្មិំ មនោបទោសេ. តុម្ហន្តិ ‘‘តុម្ហាក’’ន្តិ ឥមិនា សមានត្ថោ ឯកោ សទ្ទោ ‘‘យថា អម្ហាក’’ន្តិ ឥមិនា សមានត្ថោ ‘‘អម្ហ’’ន្តិ អយំ សទ្ទោ. យថាហ, ‘‘តស្មា ហិ អម្ហំ ទហរា ន មិយ្យរេ’’តិ (ជា. ១.៩.៩៣, ៩៩). ‘‘អន្តរាយោ’’តិ ឥទំ មនោបទោសស្ស អករណីយតាយ ការណវចនំ. យស្មា តុម្ហាកំយេវ ច ភវេយ្យ តេន កោបាទិនា បឋមជ្ឈានាទីនំ អន្តរាយោ, តស្មា តេ កោបាទិបរិយាយេន វុត្តា អាឃាតាទយោ ន ករណីយាតិ អត្ថោ. តេន នាហំ ‘‘សព្ពញ្ញូ’’តិ ឥស្សរភាវេន តុម្ហេ តតោ និវារេមិ, អថ ខោ ឥមិនា នាម ការណេនាតិ ទស្សេតិ. តំ បន ការណវចនំ យស្មា អាទីនវវិភាវនំ ហោតិ, តស្មា អាហ ‘‘អាទីនវំ ទស្សេន្តោ’’តិ. ‘‘អបិ នុ តុម្ហេ’’តិអាទិនា មនោបទោសោ ន កាលន្តរភាវិនោយេវ ហិតសុខស្ស អន្តរាយករោ, អថ ខោ តង្ខណប្បវត្តិរហស្សបិ ហិតសុខស្ស អន្តរាយករោតិ មនោបទោសេ អាទីនវំ ទឡ្ហតរំ កត្វា ទស្សេតិ. យេសំ កេសញ្ចិ ‘‘បរេ’’តិអាទីសុ វិយ ន បដិវិរុទ្ធានំយេវាតិ អត្ថោ. តេនេវាហ ‘‘កុបិតោ’’តិអាទិ.

អន្ធតមន្តិ អន្ធភាវករតមំ. យន្តិ យត្ថ. ភុម្មត្ថេ ហិ ឯតំ បច្ចត្តវចនំ. យស្មិំ កាលេ កោធោ សហតេ នរំ, អន្ធតមំ តទា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. យន្តិ វា ការណវចនំ, យស្មា កោធោ ឧប្បជ្ជមានោ នរំ អភិភវតិ, តស្មា អន្ធតមំ តទា ហោតិ, យទា កោធោតិ អត្ថោ យំតំសទ្ទានំ ឯកន្តសម្ពន្ធិភាវតោ. អថ វា យន្តិ កិរិយាយ បរាមសនំ. កោធោ សហតេតិ យទេតំ កោធស្ស សហនំ អភិភវនំ, ឯតំ អន្ធការតមភវនន្តិ អត្ថោ. អថ វា យំ នរំ កោធោ សហតេ អភិភវតិ, តស្ស អន្ធតមំ តទា ហោតិ, តតោ ច កុទ្ធោ អត្ថំ ន ជានាតិ, កុទ្ធោ ធម្មំ ន បស្សតីតិ. អន្តរតោតិ អព្ភន្តរតោ, ចិត្តតោ វា.

‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ការណ’’ន្តិ ឥមិនា សព្ពញ្ញូ ឯវ អម្ហាកំ សត្ថា អវិបរីតធម្មទេសនត្តា, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ ឯកន្តនិយ្យានិកត្តា, សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោ សំកិលេសរហិតត្តាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ការណ’’ន្តិ ឯតេន ច ‘‘ន សព្ពញ្ញូ’’តិអាទិវចនំ អភូតំ អតច្ឆន្តិ និព្ពេឋិតំ ហោតិ. ទុតិយំ បទន្តិ ‘‘អតច្ឆ’’ន្តិ បទំ. បឋមស្សាតិ ‘‘អភូត’’ន្តិ បទស្ស. ចតុត្ថញ្ចាតិ ‘‘ន ច បនេតំ អម្ហេសុ សំវិជ្ជតី’’តិ បទំ. តតិយស្សាតិ ‘‘នត្ថិ ចេតំ អម្ហេសូ’’តិ បទស្ស. អវណ្ណេយេវាតិ ការណបតិរូបកំ វត្វា ទោសបតិដ្ឋាបនវសេន និន្ទនេ ឯវ. ន សព្ពត្ថាតិ កេវលំ អក្កោសនខុំសនវម្ភនាទីសុ ន ឯកន្តេន និព្ពេឋនំ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. វុត្តមេវត្ថំ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិនា បាកដំ កត្វា ទស្សេតិ.

៦. អានន្ទន្តិ បមោទន្តិ ឯតេន ធម្មេន តំសមង្គិនោ សត្តាតិ អានន្ទ-សទ្ទស្ស ករណត្ថតំ ទស្សេតិ. សោភនំ មនោ អស្សាតិ សុមនោ, សោភនំ វា មនោ សុមនោ, តស្ស ភាវោ សោមនស្សន្តិ តទញ្ញធម្មានម្បិ សម្បយុត្តានំ សោមនស្សភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ រុឡ្ហីសទ្ទត្តា យថា ‘‘បង្កជ’’ន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ចេតសិកសុខស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ អាហ. ឧព្ពិលយតីតិ ឧព្ពិលំ, ភិន្ទតិ បុរិមាវត្ថាយ វិសេសំ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឧព្ពិលមេវ ឧព្ពិលាវិតំ, តស្ស ភាវោ ឧព្ពិលាវិតត្តំ. យាយ ឧប្បន្នាយ កាយចិត្តំ វាតបូរិតភស្តា វិយ ឧទ្ធុមាយនាការប្បត្តំ ហោតិ, តស្សា គេហស្សិតាយ ឱទគ្គិយបីតិយា ឯតំ អធិវចនំ. តេនេវាហ ‘‘ឧទ្ធច្ចាវហាយា’’តិអាទិ. ឥធាបិ ‘‘កិញ្ចាបិ តេសំ ភិក្ខូនំ ឧព្ពិលាវិតមេវ នត្ថិ, អថ ខោ អាយតិំ កុលបុត្តានំ ឯទិសេសុបិ ឋានេសុ អកុសលុប្បត្តិំ បដិសេធេន្តោ ធម្មនេត្តិំ ឋបេតី’’តិ, ‘‘ទ្វីហិ បទេហិ សង្ខារក្ខន្ធោ, ឯកេន វេទនាក្ខន្ធោ វុត្តោ’’តិ ឯត្ថ ‘‘តេសំ វសេន សេសានម្បិ សម្បយុត្តធម្មានំ ករណំ បដិក្ខិត្តមេវា’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ, ‘‘បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ’’តិអាទិនា ឥធ ច វុត្តនយេន អត្ថោ យថាសម្ភវំ វេទិតព្ពោ. ‘‘តុម្ហំយេវស្ស តេន អន្តរាយោ’’តិ ឯត្ថាបិ ‘‘អន្តរាយោតិ ឥទ’’ន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា អវណ្ណបក្ខេ វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

កស្មា បនេតន្តិ ច វក្ខមានំយេវ អត្ថំ មនសិ កត្វា ចោទេតិ. អាចរិយោ ‘‘សច្ចំ វណ្ណិត’’ន្តិ តមត្ថំ បដិជានិត្វា ‘‘តំ បន នេក្ខម្មនិស្សិត’’ន្តិអាទិនា បរិហរតិ. តត្ថ ឯតន្តិ អានន្ទាទីនំ អករណីយតាវចនំ. ននុ ភគវតា វណ្ណិតន្តិ សម្ពន្ធោ. កសិណេនាតិ កសិណតាយ សកលភាវេន. កេចិ បន ‘‘ជម្ពុទីបស្សាតិ ករណេ សាមិវចន’’ន្តិ វទន្តិ, តេសំ មតេន កសិណជម្ពុទីប-សទ្ទានំ សមានាធិករណភាវោ ទដ្ឋព្ពោ. តស្មាតិ យស្មា គេហស្សិតបីតិសោមនស្សំ ឈានាទីនំ អន្តរាយករំ, តស្មា. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘សោមនស្សំ បាហំ ទេវានំ ឥន្ទ ទុវិធេន វទាមិ សេវិតព្ពម្បិ អសេវិតព្ពម្បី’’តិ (ទី. និ. ២.៣៥៩). ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ យេន សម្បយុត្តា បីតិ អន្តរាយករី, តំ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ឥទញ្ហិ លោភសហគតំ បីតិសោមនស្ស’’ន្តិ វត្តព្ពំ សិយា, បីតិគ្គហណេន បន សោមនស្សម្បិ គហិតមេវ ហោតិ សោមនស្សរហិតាយ បីតិយា អភាវតោតិ បីតិយេវ គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា សេវិតព្ពាសេវិតព្ពវិភាគវចនតោ សោមនស្សស្ស បាកដោ អន្តរាយករភាវោ, ន តថា បីតិយាតិ បីតិយេវ លោភសហគតត្តេន វិសេសេត្វា វុត្តា. ‘‘លុទ្ធោ អត្ថ’’ន្តិអាទិគាថានំ ‘‘កុទ្ធោ អត្ថ’’ន្តិអាទិ គាថាសុ វិយ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

‘‘មមំ វា ភិក្ខវេ បរេ វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, ធម្មស្ស វា វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, សង្ឃស្ស វា វណ្ណំ ភាសេយ្យុំ, តត្រ ចេ តុម្ហេ អស្សថ អានន្ទិនោ សុមនា ឧព្ពិលាវិតា, អបិ នុ តុម្ហេ បរេសំ សុភាសិតទុព្ភាសិតំ អាជានេយ្យាថាតិ. នោ ហេតំ ភន្តេ’’តិ អយំ តតិយវារោ, សោ ទេសនាកាលេ នីហរិត្វា ទេសេតព្ពបុគ្គលាភាវតោ ទេសនាយ អនាគតោបិ តទត្ថសម្ភវតោ អត្ថតោ អាគតោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ យថា តំ កថាវត្ថុបករណំ វិត្ថារវសេនាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘អត្ថតោ អាគតោ យេវា’’តិ ឯតេន សំវណ្ណនាកាលេ តថា ពុជ្ឈនកសត្តានំ វសេន សោ វារោ អានេត្វា វត្តព្ពោតិ ទស្សេតិ. ‘‘យថេវ ហី’’តិអាទិនា តមេវត្ថសម្ភវំ វិភាវេតិ. វុត្តនយេនាតិ ‘‘តត្រ តុម្ហេហីតិ តស្មិំ វណ្ណេ តុម្ហេហី’’តិអាទិនា, ‘‘ទុតិយំ បទំ បឋមស្ស បទស្ស, ចតុត្ថញ្ច តតិយស្ស វេវចន’’ន្តិអាទិនា ច វុត្តនយេន.

ចូឡសីលវណ្ណនា

៧. និវត្តោ អមូលកត្តា វិស្សជ្ជេតព្ពតាភាវតោ. អនុវត្តតិយេវ វិស្សជ្ជេតព្ពតាយ អធិកតភាវតោ. អនុសន្ធិំ ទស្សេស្សតិ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា. ឱរន្តិ វា អបរភាគោ ‘‘ឱរតោ ភោគំ, ឱរំ បារ’’ន្តិអាទីសុ វិយ. អថ វា ហេដ្ឋាអត្ថោ ឱរ-សទ្ទោ ‘‘ឱរំ អាគមនាយ យេ បច្ចយា, តេ ឱរម្ភាគិយានិ សំយោជនានី’’តិអាទីសុ វិយ. សីលញ្ហិ សមាធិបញ្ញាយោ អបេក្ខិត្វា អបរភាគោ, ហេដ្ឋាភូតញ្ច ហោតីតិ. សីលមត្តកន្តិ ឯត្ថ មត្ត-សទ្ទោ អប្បកត្ថោ វា ‘‘ភេសជ្ជមត្តា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤៤៧) វិយ. វិសេសនិវត្តិអត្ថោ វា ‘‘អវិតក្កវិចារមត្តា ធម្មា (ធ. ស. តិកមាតិកា ៦), មនោមត្តា ធាតុ មនោធាតូ’’តិ ច អាទីសុ វិយ. ‘‘អប្បមត្តកំ, ឱរមត្តក’’ន្តិ បទទ្វយេន សាមញ្ញតោ វុត្តោយេវ ហិ អត្ថោ សីលមត្តកន្តិ វិសេសវសេន វុត្តោ. អថ វា សីលេនបិ តទេកទេសស្សេវ សង្គហណត្ថំ អប្បកត្ថវាចកោ, វិសេសនិវត្តិអត្ថោ ឯវ វា ‘‘សីលមត្តក’’ន្តិ ឯត្ថ មត្ត-សទ្ទោ វុត្តោ. តថា ហិ ឥន្ទ្រិយសំវរបច្ចយសន្និស្សិតសីលានិ ឥធ ទេសនំ អនារុឡ្ហានិ. ន ហិ តានិ បាតិមោក្ខអាជីវបារិសុទ្ធិសីលានិ វិយ សព្ពបុថុជ្ជនេសុ បាកដានីតិ. ‘‘ឧស្សាហំ កត្វា’’តិ ឯតេន ‘‘វទមានោ’’តិ ឯត្ថ សត្តិអត្ថំ មាន-សទ្ទំ ទស្សេតិ.

អលង្ករណំ វិភូសនំ អលង្ការោ, កុណ្ឌលាទិបសាធនំ វា. ឩនដ្ឋានបូរណំ មណ្ឌនំ. មណ្ឌនេតិ មណ្ឌនហេតុ. អថ វា មណ្ឌតីតិ មណ្ឌនោ, មណ្ឌនជាតិកោ បុរិសោ. ពហុវចនត្ថេ ច ឥទំ ឯកវចនំ, មណ្ឌនសីលេសូតិ អត្ថោ. បរិបូរការីតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, បការត្ថោ វា, តេន សកលម្បិ សីលថោមន សុត្តំ ទស្សេតិ. ចន្ទនន្តិ ចន្ទនសហចរណតោ ចន្ទនគន្ធោ, តថា តគរាទីសុបិ. សតញ្ច គន្ធោតិ ឯត្ថ គន្ធោ វិយាតិ គន្ធោតិ វុត្តោ សីលនិពន្ធនោ ថុតិឃោសោ. សីលញ្ហិ កិត្តិយា និមិត្តំ. យថាហ ‘‘សីលវតោ សីលសម្បន្នស្ស កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៥០; អ. និ. ៥.២១៣; មហាវ. ២៨៥). បវាយតីតិ បកាសតិ. គន្ធាវ គន្ធជាតា.

‘‘អប្បកំ ពហុក’’ន្តិ ឥទំ បារាបារំ វិយ អញ្ញមញ្ញំ ឧបនិធាយ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘ឧបរិគុណេ ឧបនិធាយា’’តិ. សីលញ្ហីតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ ហេតុអត្ថោ, តេន ឥទំ ទស្សេតិ ‘‘យស្មា សីលំ កិញ្ចាបិ បតិដ្ឋាភាវេន សមាធិស្ស ពហុការំ, បភាវាទិគុណវិសេសេ បនស្ស ឧបនិធាយ កលម្បិ ន ឧបេតិ, តថា សមាធិ ច បញ្ញាយា’’តិ. តេនេវាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. ឥទានិ ‘‘កថ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា សមាធិស្ស អានុភាវំ វិត្ថារតោ វិភាវេតិ. ‘‘អភិ…បេ… មូលេ’’តិ ឥទំ យមកបាដិហារិយស្ស សុបាកដភាវទស្សនត្ថំ, អញ្ញេហិ ពោធិមូលញាតិសមាគមាទីសុ កតបាដិហារិយេហិ វិសេសនត្ថញ្ច វុត្តំ. យមកបាដិហារិយករណត្ថាយ ហិ ភគវតោ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ តទនុច្ឆវិកំ ឋានំ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ រតនមណ្ឌបាទិ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ អាណាយ វិស្សកម្មុនា និម្មិតន្តិ វទន្តិ, ភគវតាវ និម្មិតន្តិ អបរេ. ‘‘យោ កោចិ ឯវរូបំ បាដិហារិយំ កាតុំ សមត្ថោ អត្ថិ ចេ, អាគច្ឆតូ’’តិ ចោទនាសទិសត្តា វុត្តំ ‘‘អត្តាទានបរិទីបន’’ន្តិ. តត្ថ អត្តាទានំ អនុយោគោ, តិត្ថិយានំ តថា កាតុំ អសមត្ថត្តា, ‘‘ករិស្សាមា’’តិ បុព្ពេ ឧដ្ឋិតត្តា តិត្ថិយបរិមទ្ទនំ.

ឧបរិមកាយតោតិអាទិ បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ១.១១៦).

តត្ថាយំ បាឡិសេសោ –

‘‘ហេដ្ឋិមកាយតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, ឧបរិមកាយតោ ឧទកធារា បវត្តតិ. បុរត្ថិមកាយតោ អគ្គិ, បច្ឆិមកាយតោ ឧទកំ. បច្ឆិមកាយតោ អគ្គិ, បុរត្ថិមកាយតោ ឧទកំ. ទក្ខិណអក្ខិតោ អគ្គិ, វាមអក្ខិតោ ឧទកំ. វាមអក្ខិតោ អគ្គិ, ទក្ខិណអក្ខិតោ ឧទកំ. ទក្ខិណកណ្ណសោតតោ អគ្គិ, វាមកណ្ណសោតតោ ឧទកំ. វាមកណ្ណសោតតោ អគ្គិ, ទក្ខិណកណ្ណសោតតោ ឧទកំ. ទក្ខិណនាសិកាសោតតោ អគ្គិ, វាមនាសិកាសោតតោ ឧទកំ. វាមនាសិកាសោតតោ អគ្គិ, ទក្ខិណនាសិកាសោតតោ ឧទកំ. ទក្ខិណអំសកូដតោ អគ្គិ, វាមអំសកូដតោ ឧទកំ. វាមអំសកូដតោ អគ្គិ, ទក្ខិណអំសកូដតោ ឧទកំ. ទក្ខិណហត្ថតោ អគ្គិ, វាមហត្ថតោ ឧទកំ. វាមហត្ថតោ អគ្គិ, ទក្ខិណហត្ថតោ ឧទកំ. ទក្ខិណបស្សតោ អគ្គិ, វាមបស្សតោ ឧទកំ. វាមបស្សតោ អគ្គិ, ទក្ខិណបស្សតោ ឧទកំ. ទក្ខិណបាទតោ អគ្គិ, វាមបាទតោ ឧទកំ. វាមបាទតោ អគ្គិ, ទក្ខិណបាទតោ ឧទកំ. អង្គុលង្គុលេហិ អគ្គិ, អង្គុលន្តរិកាហិ ឧទកំ. អង្គុលន្តរិកាហិ អគ្គិ, អង្គុលង្គុលេហិ ឧទកំ. ឯកេកលោមតោ អគ្គិ, ឯកេកលោមតោ ឧទកំ. លោមកូបតោ លោមកូបតោ អគ្គិក្ខន្ធោ បវត្តតិ, លោមកូបតោ លោមកូបតោ ឧទកធារា បវត្តតី’’តិ (បដិ. ម. ១.១១៦).

អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯកេកលោមកូបតោ’’តិ អាគតំ.

‘‘ឆន្នំ វណ្ណានន្តិ អាទិនយប្បវត្ត’’ន្តិ ឯត្ថាបិ នីលានំ បីតកានំ លោហិតកានំ ឱទាតានំ មញ្ជិដ្ឋានំ បភស្សរានន្តិ អយំ បាឡិសេសោ. ‘‘សុវណ្ណវណ្ណា រស្មិយោ’’តិ ឥទំ តាសំ យេភុយ្យតាយ វុត្តំ. វិត្ថារេតព្ពន្តិ ឯត្ថាបិ ‘‘សត្ថា តិដ្ឋតិ, និម្មិតោ ចង្កមតិ វា និសីទតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតី’’តិអាទិនា ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឯកេកមូលកា សត្ថុវសេន ចត្តារោ, និម្មិតវសេន ចត្តារោតិ សព្ពេវ អដ្ឋ វារេ វិត្ថារេតព្ពំ.

មធុបាយាសន្តិ មធុសិត្តំ បាយាសំ. អត្តា មិត្តោ មជ្ឈត្តោ វេរីតិ ចតូសុ សីមសម្ភេទវសេន ចតុរង្គសមន្នាគតំ មេត្តាកម្មដ្ឋានំ. ‘‘ចតុរង្គសមន្នាគត’’ន្តិ ឥទំ បន ‘‘វីរិយាធិដ្ឋាន’’ន្តិ ឯតេនាបិ យោជេតព្ពំ. តត្ថ ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ចា’’តិអាទិបាឡិ (ម. និ. ២.១៨៤; សំ. និ. ២.២២; អ. និ. ២.៥; អ. និ. ៨.១៣; មហានិ. ១៩៦) វសេន ចតុរង្គសមន្នាគតតា វេទិតព្ពា. ‘‘កិច្ឆំ វតាយំ លោកោ អាបន្នោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៥៧; សំ. និ. ២.៤) ជរាមរណមុខេន បច្ចយាការេ ញាណំ ឱតារេត្វា. អានាបានចតុត្ថជ្ឈានន្តិ ឯត្ថាបិ ‘‘សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណ’’ន្តិ បទំ វិភត្តិវិបរិណាមំ កត្វា យោជេតព្ពំ. តម្បិ ហិ សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណមេវាតិ វទន្តិ. ឆត្តិំសកោដិសតសហស្សមុខេន មហាវជិរញាណគព្ភំ គណ្ហាបេន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា. ទ្វត្តិំសទោណគណ្ហនប្បមាណំ កុណ្ឌំ កោលម្ពោ. ទរិភាគោ កន្ទរោ. ចក្កវាឡបាទេសុ មហាសមុទ្ទោ ចក្កវាឡមហាសមុទ្ទោ.

‘‘ទុវេ បុថុជ្ជនា’’តិអាទិ បុថុជ្ជនេ លព្ភមានវិភាគទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន មូលបរិយាយវណ្ណនាទីសុ វិយ បុថុជ្ជនវិសេសនិទ្ធារណត្ថំ. សព្ពោបិ ហិ បុថុជ្ជនោ ភគវតោ ឧបរិ គុណេ វិភាវេតុំ ន សក្កោតិ, តិដ្ឋតុ បុថុជ្ជនោ, សាវកបច្ចេកពុទ្ធានម្បិ អវិសយា ពុទ្ធគុណា. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘សោតាបន្នា’’តិអាទិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៨). វាចុគ្គតករណំ ឧគ្គហោ. អត្ថបរិបុច្ឆនំ បរិបុច្ឆា. អដ្ឋកថាវសេន អត្ថស្ស សវនំ សវនំ. ព្យញ្ជនត្ថានំ សុនិក្ខេបសុទស្សនេន ធម្មស្ស បរិហរណំ ធារណំ. ឯវំ សុតធាតបរិចិតានំ មនសានុបេក្ខនំ បច្ចវេក្ខណំ. ពហូនំ នានប្បការានំ កិលេសានំ សក្កាយទិដ្ឋិយា ច អវិហតត្តា តា ជនេន្តិ, តាហិ វា ជនិតាតិ បុថុជ្ជនា. អវិឃាតមេវ វា ជន-សទ្ទោ វទតិ. បុថុ សត្ថារានំ មុខុល្លោកិកាតិ ឯត្ថ បុថូ ជនា សត្ថុបដិញ្ញា ឯតេសន្តិ បុថុជ្ជនាតិ វចនត្ថោ. បុថុ…បេ… អវុដ្ឋិតាតិ ឯត្ថ ជនេតព្ពា, ជាយន្តិ វា ឯត្ថាតិ ជនា, គតិយោ. បុថូ ជនា ឯតេសន្តិ បុថុជ្ជនា. ឥតោ បរេ ជាយន្តិ ឯតេហីតិ ជនា, អភិសង្ខារាទយោ. តេ ឯតេសំ បុថូ វិជ្ជន្តីតិ បុថុជ្ជនា. អភិសង្ខរណាទិ អត្ថោ ឯវ វា ជន-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. កាមរាគភវរាគទិដ្ឋិអវិជ្ជា ឱឃា. រាគគ្គិអាទយោ សន្តាបា. តេយេវ, សព្ពេបិ វា កិលេសា បរិឡាហា. បុថុ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ រត្តាតិ ឯត្ថ ជាយតីតិ ជនោ, រាគោ គេធោតិ ឯវំ អាទិកោ. បុថុ ជនោ ឯតេសន្តិ បុថុជ្ជនា, បុថូសុ វា ជនា ជាតា រត្តាតិ ឯវំ រាគាទិអត្ថោ ឯវ វា ជន-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. បលិពុទ្ធាតិ សម្ពុទ្ធា, ឧបទ្ទុតា វា. ‘‘បុថូនំ គណនបថមតីតាន’’ន្តិអាទិនា បុថូ ជនា បុថុជ្ជនាតិ ទស្សេតិ.

យេហិ គុណវិសេសេហិ និមិត្តភូតេហិ ភគវតិ តថាគត-សទ្ទោ បវត្តោ, តំទស្សនត្ថំ ‘‘អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ’’តិអាទិមាហ. គុណនេមិត្តកានេវ ហិ ភគវតោ សព្ពានិ នាមានិ. យថាហ –

‘‘អសង្ខ្យេយ្យានិ នាមានិ, សគុណេន មហេសិនោ;

គុណេន នាមមុទ្ធេយ្យំ, អបិ នាមសហស្សតោ’’តិ. (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣១៣; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.៧៦);

តថា អាគតោតិ ឯត្ថ អាការនិយមនវសេន ឱបម្មសម្បដិបាទនត្ថោ តថា-សទ្ទោ. សាមញ្ញជោតនាយ វិសេសាវដ្ឋានតោ បដិបទាគមនត្ថោ អាគត-សទ្ទោ, ន ញាណគមនត្ថោ ‘‘តថលក្ខណំ អាគតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១២; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.៧៨; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០; ឧទា. អដ្ឋ. ១៨; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.៣៧; ថេរគា. អដ្ឋ. ១.៣; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨; មហានិ. អដ្ឋ. ១៤) វិយ, នាបិ កាយគមនាទិអត្ថោ ‘‘អាគតោ ខោ មហាសមណោ, មាគធានំ គិរិព្ពជ’’ន្តិអាទីសុ (មហាវ. ៦២) វិយ. តត្ថ យទាការនិយមនវសេន ឱបម្មសម្បដិបាទនត្ថោ តថា-សទ្ទោ, តំ ករុណាបធានត្តា មហាករុណាមុខេន បុរិមពុទ្ធានំ អាគមនបដិបទំ ឧទាហរណវសេន សាមញ្ញតោ ទស្សេន្តោ យំតំសទ្ទានំ ឯកន្តសម្ពន្ធភាវតោ ‘‘យថា សព្ពលោក…បេ… អាគតា’’តិ អាហ. តំ បន បដិបទំ មហាបទានសុត្តាទីសុ (ទី. និ. ២.៤) សម្ពហុលនិទ្ទេសេន សុបាកដានំ អាសន្នានញ្ច វិបស្សីអាទីនំ ឆន្នំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ វសេន និទស្សេន្តោ ‘‘យថា វិបស្សី ភគវា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេន អភិនីហារេនាតិ មនុស្សត្តលិង្គសម្បត្តិហេតុសត្ថារទស្សនបព្ពជ្ជាអភិញ្ញាទិគុណសម្បត្តិអធិការឆន្ទានំ វសេន អដ្ឋង្គសមន្នាគតេន កាយប្បណិធានមហាបណិធានេន. សព្ពេសញ្ហិ ពុទ្ធានំ កាយប្បណិធានំ ឥមិនាវ អភិនីហារេន សមិជ្ឈតីតិ. ឯវំ មហាភិនីហារវសេន ‘‘តថាគតោ’’តិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បារមីបូរណវសេន ទស្សេតុំ ‘‘យថា វិបស្សី ភគវា…បេ… កស្សបោ ភគវា ទានបារមិំ បូរេត្វា’’តិអាទិមាហ.

ឯត្ថ ច សុត្តន្តិកានំ មហាពោធិយានបដិបទាយ កោសល្លជននត្ថំ បារមីសុ អយំ វិត្ថារកថា – កា បនេតា បារមិយោ? កេនដ្ឋេន បារមិយោ? កតិវិធា ចេតា? កោ តាសំ កមោ? កានិ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានិ? កោ បច្ចយោ? កោ សំកិលេសោ? កិំ វោទានំ? កោ បដិបក្ខោ? កា បដិបត្តិ? កោ វិភាគោ? កោ សង្គហោ? កោ សម្បាទនូបាយោ? កិត្តកេន កាលេន សម្បាទនំ? កោ អានិសំសោ? កិំ ចេតាសំ ផលន្តិ?

តត្រិទំ វិស្សជ្ជនំ – កា បនេតា បារមិយោតិ. តណ្ហាមានាទីហិ អនុបហតា ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតា ទានាទយោ គុណា បារមិយោ.

កេនដ្ឋេន បារមិយោតិ ទានសីលាទិគុណវិសេសយោគេន សត្តុត្តមតាយ បរមា មហាសត្តា ពោធិសត្តា, តេសំ ភាវោ, កម្មំ វា បារមី, ទានាទិកិរិយា. អថ វា បរតីតិ បរមោ, ទានាទិគុណានំ បូរកោ បាលកោ ច ពោធិសត្តោ. បរមស្ស អយំ, បរមស្ស វា ភាវោ, កម្មំ វា បារមី, ទានាទិកិរិយាវ. អថ វា បរំ សត្តំ អត្តនិ មវតិ ពន្ធតិ គុណវិសេសយោគេន, បរំ វា អធិកតរំ មជ្ជតិ សុជ្ឈតិ សំកិលេសមលតោ, បរំ វា សេដ្ឋំ និព្ពានំ វិសេសេន មយតិ គច្ឆតិ, បរំ វា លោកំ បមាណភូតេន ញាណវិសេសេន ឥធលោកំ វិយ មុនាតិ បរិច្ឆិន្ទតិ, បរំ វា អតិវិយ សីលាទិគុណគណំ អត្តនោ សន្តានេ មិនោតិ បក្ខិបតិ, បរំ វា អត្តភូតតោ ធម្មកាយតោ អញ្ញំ, បដិបក្ខំ វា តទនត្ថករំ កិលេសចោរគណំ មិនាតិ ហិំសតីតិ បរមោ, មហាសត្តោ. ‘‘បរមស្ស អយ’’ន្តិអាទិ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ. បារេ វា និព្ពានេ មជ្ជតិ សុជ្ឈតិ សត្តេ ច សោធេតិ, តត្ថ វា សត្តេ មវតិ ពន្ធតិ យោជេតិ, តំ វា មយតិ គច្ឆតិ គមេតិ ច, មុនាតិ វា តំ យាថាវតោ, តត្ថ វា សត្តេ មិនោតិ បក្ខិបតិ, កិលេសារិំ វា សត្តានំ តត្ថ មិនាតិ ហិំសតីតិ បារមី, មហាបុរិសោ. តស្ស ភាវោ, កម្មំ វា បារមិតា, ទានាទិកិរិយាវ. ឥមិនា នយេន បារមីនំ សទ្ទត្ថោ វេទិតព្ពោ.

កតិវិធាតិ សង្ខេបតោ ទសវិធា, តា បន បាឡិយំ សរូបតោ អាគតាយេវ. យថាហ –

‘‘វិចិនន្តោ តទា ទក្ខិំ, បឋមំ ទានបារមិ’’ន្តិអាទិ (ពុ. វំ. ១១៦).

យថា ចាហ –

‘‘កតិ នុ ខោ ភន្តេ ពុទ្ធការកា ធម្មា? ទស ខោ សារិបុត្ត ពុទ្ធការកា ធម្មា. កតមេ ទស? ទានំ ខោ សារិបុត្ត ពុទ្ធការកោ ធម្មោ, សីលំ នេក្ខម្មំ បញ្ញា វីរិយំ ខន្តិ សច្ចមធិដ្ឋានំ មេត្តា ឧបេក្ខា ពុទ្ធការកោ ធម្មោ, ឥមេ ខោ សារិបុត្ត ទស ពុទ្ធការកា ធម្មាតិ. ឥទមវោច ភគវា, ឥទំ វត្វាន សុគតោ អថាបរំ ឯតទវោច សត្ថា –

‘ទានំ សីលញ្ច នេក្ខម្មំ, បញ្ញា វីរិយេន បញ្ចមំ;

ខន្តិ សច្ចំ អធិដ្ឋានំ, មេត្តុបេក្ខាតិ តេ ទសា’តិ’’.

កេចិ បន ‘‘ឆព្ពិធា’’តិ វទន្តិ, តំ ឯតាសំ សង្គហវសេន វុត្តំ. សោ បន សង្គហោ បរតោ អាវិភវិស្សតិ.

កោ តាសំ កមោតិ ឯត្ថ កមោ នាម ទេសនាក្កមោ, សោ ច បឋមសមាទានហេតុកោ, សមាទានំ បវិចយហេតុកំ, ឥតិ យថា អាទិម្ហិ បវិចិតា សមាទិន្នា ច, តថា ទេសិតា. តត្ថ ច ទានំ សីលស្ស ពហូបការំ សុករញ្ចាតិ តំ អាទិម្ហិ វុត្តំ. ទានំ សីលបរិគ្គហិតំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសន្តិ ទានានន្តរំ សីលំ វុត្តំ. សីលំ នេក្ខម្មបរិគ្គហិតំ, នេក្ខម្មំ បញ្ញាបរិគ្គហិតំ, បញ្ញា វីរិយបរិគ្គហិតា, វីរិយំ ខន្តិបរិគ្គហិតំ, ខន្តិ សច្ចបរិគ្គហិតា, សច្ចំ អធិដ្ឋានបរិគ្គហិតំ, អធិដ្ឋានំ មេត្តាបរិគ្គហិតំ, មេត្តា ឧបេក្ខាបរិគ្គហិតា មហប្ផលា ហោតិ មហានិសំសាតិ មេត្តានន្តរំ ឧបេក្ខា វុត្តា. ឧបេក្ខា បន ករុណាបរិគ្គហិតា, ករុណា ច ឧបេក្ខាបរិគ្គហិតាតិ វេទិតព្ពា. កថំ បន មហាការុណិកា ពោធិសត្តា សត្តេសុ ឧបេក្ខកា ហោន្តីតិ? ឧបេក្ខិតព្ពយុត្តេសុ កញ្ចិ កាលំ ឧបេក្ខកា ហោន្តិ, ន បន សព្ពត្ថ, សព្ពទា ចាតិ កេចិ. អបរេ បន ន សត្តេសុ ឧបេក្ខកា, សត្តកតេសុ បន វិប្បការេសុ ឧបេក្ខកា ហោន្តីតិ.

អបរោ នយោ – បចុរជនេសុបិ បវត្តិយា សព្ពសត្តសាធារណត្តា, អប្បផលត្តា, សុករត្តា ច អាទិម្ហិ ទានំ វុត្តំ. សីលេនទាយកបដិគ្គាហកសុទ្ធិតោ, បរានុគ្គហំ វត្វា បរបីឡានិវត្តិវចនតោ, កិរិយធម្មំ វត្វា អកិរិយធម្មវចនតោ, ភោគសម្បត្តិហេតុំ វត្វា ភវសម្បត្តិហេតុវចនតោ ច ទានស្ស អនន្តរំ សីលំ វុត្តំ. នេក្ខម្មេន សីលសម្បត្តិសិទ្ធិតោ, កាយវចីសុចរិតំ វត្វា មនោសុចរិតវចនតោ, វិសុទ្ធសីលស្ស សុខេនេវ ឈានសមិជ្ឈនតោ, កម្មាបរាធប្បហានេន បយោគសុទ្ធិំ វត្វា កិលេសាបរាធប្បហានេន អាសយសុទ្ធិវចនតោ, វីតិក្កមប្បហានេន ចិត្តស្ស បរិយុដ្ឋានប្បហានវចនតោ ច សីលស្ស អនន្តរំ នេក្ខម្មំ វុត្តំ. បញ្ញាយ នេក្ខម្មស្ស សិទ្ធិបរិសុទ្ធិតោ, ឈានាភាវេ បញ្ញាភាវវចនតោ. សមាធិបទដ្ឋានា ហិ បញ្ញា, បញ្ញាបច្ចុបដ្ឋានោ ច សមាធិ. សមថនិមិត្តំ វត្វា ឧបេក្ខានិមិត្តវចនតោ, បរហិតជ្ឈានេន បរហិតករណូបាយកោសល្លវចនតោ ច នេក្ខម្មស្ស អនន្តរំ បញ្ញា វុត្តា. វីរិយារម្ភេន បញ្ញាកិច្ចសិទ្ធិតោ, សត្តសុញ្ញតាធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិំ វត្វា សត្តហិតាយ អារម្ភស្ស អច្ឆរិយតាវចនតោ, ឧបេក្ខានិមិត្តំ វត្វា បគ្គហនិមិត្តវចនតោ, និសម្មការិតំ វត្វា ឧដ្ឋានវចនតោ ច. និសម្មការិនោ ហិ ឧដ្ឋានំ ផលវិសេសមាវហតីតិ បញ្ញាយ អនន្តរំ វីរិយំ វុត្តំ.

វីរិយេន តិតិក្ខាសិទ្ធិតោ. វីរិយវា ហិ អារទ្ធវីរិយត្តា សត្តសង្ខារេហិ ឧបនីតំ ទុក្ខំ អភិភុយ្យ វិហរតិ វីរិយស្ស តិតិក្ខាលង្ការភាវតោ. វីរិយវតោ ហិ តិតិក្ខា សោភតិ. បគ្គហនិមិត្តំ វត្វា សមថនិមិត្តវចនតោ, អច្ចារម្ភេន ឧទ្ធច្ចទោសប្បហានវចនតោ. ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិយា ហិ ឧទ្ធច្ចទោសោ បហីយតិ. វីរិយវតោ សាតច្ចករណវចនតោ. ខន្តិពហុលោ ហិ អនុទ្ធតោ សាតច្ចការី ហោតិ. អប្បមាទវតោ បរហិតកិរិយារម្ភេ បច្ចុបការតណ្ហាភាវវចនតោ. យាថាវតោ ធម្មនិជ្ឈានេ ហិ សតិ តណ្ហា ន ហោតិ. បរហិតារម្ភេ បរមេបិ បរកតទុក្ខសហនភាវវចនតោ ច វីរិយស្ស អនន្តរំ ខន្តិ វុត្តា. សច្ចេន ខន្តិយា ចិរាធិដ្ឋានតោ, អបការិនោ អបការខន្តិំ វត្វា តទុបការករណេ អវិសំវាទវចនតោ, ខន្តិយា អបវាទវាចាវិកម្បនេន ភូតវាទិតាយ អវិជហនវចនតោ, សត្តសុញ្ញតាធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិំ វត្វា តទុបព្រូហិតញាណសច្ចវចនតោ ច ខន្តិយា អនន្តរំ សច្ចំ វុត្តំ. អធិដ្ឋានេន សច្ចសិទ្ធិតោ. អចលាធិដ្ឋានស្ស ហិ វិរតិ សិជ្ឈតិ. អវិសំវាទិតំ វត្វា តត្ថ អចលភាវវចនតោ. សច្ចសន្ធោ ហិ ទានាទីសុ បដិញ្ញានុរូបំ និច្ចលោវ បវត្តតិ. ញាណសច្ចំ វត្វា សម្ភារេសុ បវត្តិនិដ្ឋាបនវចនតោ. យថាភូតញាណវា ហិ ពោធិសម្ភារេសុ អធិតិដ្ឋតិ, តេ ច និដ្ឋាបេតិ បដិបក្ខេហិ អកម្បិយភាវតោតិ សច្ចស្ស អនន្តរំ អធិដ្ឋានំ វុត្តំ. មេត្តាយ បរហិតករណសមាទានាធិដ្ឋានសិទ្ធិតោ, អធិដ្ឋានំ វត្វា ហិតូបសំហារវចនតោ. ពោធិសម្ភារេ ហិ អធិតិដ្ឋមានោ មេត្តាវិហារី ហោតិ. អចលាធិដ្ឋានស្ស សមាទានាវិកោបនតោ, សមាទានសម្ភវតោ ច អធិដ្ឋានស្ស អនន្តរំ មេត្តា វុត្តា. ឧបេក្ខាយ មេត្តាវិសុទ្ធិតោ, សត្តេសុ ហិតូបសំហារំ វត្វា តទបរាធេសុ ឧទាសីនតាវចនតោ, មេត្តាភាវនំ វត្វា តន្និស្សន្ទភាវនាវចនតោ, ‘‘ហិតកាមសត្តេបិ ឧបេក្ខកោ’’តិ អច្ឆរិយគុណភាវវចនតោ ច មេត្តាយ អនន្តរំ ឧបេក្ខា វុត្តាតិ ឯវមេតាសំ កមោ វេទិតព្ពោ.

កានិ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានានីតិ? ឯត្ថ អវិសេសេន តាវ សព្ពាបិ បារមិយោ បរានុគ្គហលក្ខណា, បរេសំ ឧបការករណរសា, អវិកម្បនរសា វា, ហិតេសិតាបច្ចុបដ្ឋានា, ពុទ្ធត្តបច្ចុបដ្ឋានា វា, មហាករុណាបទដ្ឋានា, ករុណូបាយកោសល្លបទដ្ឋានា វា.

វិសេសេន បន យស្មា ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតា អត្តុបករណបរិច្ចាគចេតនា ទានបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតំ កាយវចីសុចរិតំ អត្ថតោ អកត្តព្ពវិរតិ, កត្តព្ពករណចេតនាទយោ ច សីលបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតោ អាទីនវទស្សនបុព្ពង្គមោ កាមភវេហិ និក្ខមនចិត្តុប្បាទោ នេក្ខម្មបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតោ ធម្មានំ សាមញ្ញវិសេសលក្ខណាវពោធោ បញ្ញាបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតោ កាយចិត្តេហិ បរហិតារម្ភោ វីរិយបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតំ សត្តសង្ខារាបរាធសហនំ អទោសប្បធានោ តទាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ ខន្តិបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតំ វិរតិចេតនាទិភេទំ អវិសំវាទនំ សច្ចបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតំ អចលសមាទានាធិដ្ឋានំ តទាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ អធិដ្ឋានបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតោ លោកស្ស ហិតូបសំហារោ អត្ថតោ អព្យាបាទោ មេត្តាបារមិតា. ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតា អនុនយបដិឃវិទ្ធំសិនី ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ សត្តសង្ខារេសុ សមប្បវត្តិ ឧបេក្ខាបារមិតា.

តស្មា បរិច្ចាគលក្ខណំ ទានំ, ទេយ្យធម្មេ លោភវិទ្ធំសនរសំ, អនាសត្តិបច្ចុបដ្ឋានំ, ភវវិភវសម្បត្តិបច្ចុបដ្ឋានំ វា, បរិច្ចជិតព្ពវត្ថុបទដ្ឋានំ. សីលនលក្ខណំ សីលំ, សមាធានលក្ខណំ, បតិដ្ឋានលក្ខណញ្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ទុស្សីល្យវិទ្ធំសនរសំ, អនវជ្ជរសំ វា, សោចេយ្យបច្ចុបដ្ឋានំ, ហិរោត្តប្បបទដ្ឋានំ. កាមតោ ភវតោ ច និក្ខមនលក្ខណំ នេក្ខម្មំ, តទាទីនវវិភាវនរសំ, តតោ ឯវ វិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, សំវេគបទដ្ឋានំ. យថាសភាវបដិវេធលក្ខណា បញ្ញា, អក្ខលិតបដិវេធលក្ខណា វា កុសលិស្សាសខិត្តឧសុបដិវេធោ វិយ, វិសយោភាសនរសា បទីបោ វិយ, អសម្មោហបច្ចុបដ្ឋានា អរញ្ញគតសុទេសកោ វិយ, សមាធិបទដ្ឋានា, ចតុសច្ចបទដ្ឋានា វា. ឧស្សាហលក្ខណំ វីរិយំ, ឧបត្ថម្ភនរសំ, អសំសីទនបច្ចុបដ្ឋានំ, វីរិយារម្ភវត្ថុ (អ. និ. ៨.៨០) បទដ្ឋានំ, សំវេគបទដ្ឋានំ វា. ខមនលក្ខណា ខន្តិ, ឥដ្ឋានិដ្ឋសហនរសា, អធិវាសនបច្ចុបដ្ឋានា, អវិរោធបច្ចុបដ្ឋានា វា, យថាភូតទស្សនបទដ្ឋានា. អវិសំវាទនលក្ខណំ សច្ចំ, យាថាវវិភាវនរសំ [យថាសភាវវិភាវនរសំ (ចរិយា. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថាយ)], សាធុតាបច្ចុបដ្ឋានំ, សោរច្ចបទដ្ឋានំ. ពោធិសម្ភារេសុ អធិដ្ឋានលក្ខណំ អធិដ្ឋានំ, តេសំ បដិបក្ខាភិភវនរសំ, តត្ថ អចលតាបច្ចុបដ្ឋានំ, ពោធិសម្ភារបទដ្ឋានំ. ហិតាការប្បវត្តិលក្ខណា មេត្តា, ហិតូបសំហាររសា, អាឃាតវិនយនរសា វា, សោម្មភាវបច្ចុបដ្ឋានា, សត្តានំ មនាបភាវទស្សនបទដ្ឋានា. មជ្ឈត្តាការប្បវត្តិលក្ខណា ឧបេក្ខា, សមភាវទស្សនរសា, បដិឃានុនយវូបសមបច្ចុបដ្ឋានា, កម្មស្សកតាបច្ចវេក្ខណបទដ្ឋានា. ឯត្ថ ច ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហិតតា ទានាទីនំ បរិច្ចាគាទិលក្ខណស្ស វិសេសនភាវេន វត្តព្ពា, យតោ តានិ បារមីសង្ខ្យំ លភន្តីតិ.

កោ បច្ចយោតិ អភិនីហារោ បច្ចយោ. យោ ហិ អយំ ‘‘មនុស្សត្តំ លិង្គសម្បត្តី’’តិអាទិ (ពុ. វំ. ២.៥៩) អដ្ឋធម្មសមោធានសម្បាទិតោ ‘‘តិណ្ណោ តារេយ្យំ, មុត្តោ មោចេយ្យំ, ពុទ្ធោ ពោធេយ្យំ, សុទ្ធោ សោធេយ្យំ, ទន្តោ ទមេយ្យំ, សន្តោ សមេយ្យំ, អស្សត្ថោ អស្សាសេយ្យំ, បរិនិព្ពុតោ បរិនិព្ពាបេយ្យ’’ន្តិអាទិនា (ចរិយា. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថាយ) បវត្តោ អភិនីហារោ, សោ អវិសេសេន សព្ពបារមីនំ បច្ចយោ. តប្បវត្តិយា ហិ ឧទ្ធំ បារមីនំ បវិចយុបដ្ឋានសមាទានាធិដ្ឋាននិប្ផត្តិយោ មហាបុរិសានំ សម្ភវន្តិ.

យថា ច អភិនីហារោ, ឯវំ មហាករុណា, ឧបាយកោសល្លញ្ច. តត្ថ ឧបាយកោសល្លំ នាម ទានាទីនំ ពោធិសម្ភារភាវស្ស និមិត្តភូតា បញ្ញា, យាហិ ករុណូបាយកោសល្លតាហិ មហាបុរិសានំ អត្តសុខនិរបេក្ខតា, និរន្តរំ បរហិតករណបសុតតា, សុទុក្ករេហិបិ មហាពោធិសត្តចរិតេហិ វិសាទាភាវោ, បសាទសម្ពុទ្ធិទស្សនសវនានុស្សរណាវត្ថាសុបិ សត្តានំ ហិតសុខបដិលាភហេតុភាវោ ច សម្បជ្ជតិ. តថា ហិ បញ្ញាយ ពុទ្ធភាវសិទ្ធិ, ករុណាយ ពុទ្ធកម្មសិទ្ធិ. បញ្ញាយ សយំ តរតិ, ករុណាយ បរេ តារេតិ. បញ្ញាយ បរទុក្ខំ បរិជានាតិ, ករុណាយ បរទុក្ខបដិការំ អារភតិ. បញ្ញាយ ច ទុក្ខេ និព្ពិន្ទតិ, ករុណាយ ទុក្ខំ សម្បដិច្ឆតិ. តថា បញ្ញាយ បរិនិព្ពានាភិមុខោ ហោតិ, ករុណាយ តំ ន បាបុណាតិ. តថា ករុណាយ សំសារាភិមុខោ ហោតិ, បញ្ញាយ តត្រ នាភិរមតិ. បញ្ញាយ ច សព្ពត្ថ វិរជ្ជតិ, ករុណានុគតត្តា ន ច ន សព្ពេសំ អនុគ្គហាយ បវត្តោ, ករុណាយ សព្ពេបិ អនុកម្បតិ, បញ្ញានុគតត្តា ន ច ន សព្ពត្ថ វិរត្តចិត្តោ. បញ្ញាយ ច អហំការមមំការាភាវោ, ករុណាយ អាលសិយទីនតាភាវោ. តថា បញ្ញាករុណាហិ យថាក្កមំ អត្តបរនាថតា, ធីរវីរភាវោ, អនត្តន្តបអបរន្តបតា, អត្តហិតបរហិតនិប្ផត្តិ, និព្ភយាភិំសនកភាវោ, ធម្មាធិបតិលោកាធិបតិតា, កតញ្ញុបុព្ពការិភាវោ, មោហតណ្ហាវិគមោ, វិជ្ជាចរណសិទ្ធិ, ពលវេសារជ្ជនិប្ផត្តីតិ សព្ពស្សាបិ បារមិតាផលស្ស វិសេសេន ឧបាយភាវតោ បញ្ញាករុណា បារមីនំ បច្ចយោ. ឥទញ្ច ទ្វយំ បារមីនំ វិយ បណិធានស្សាបិ បច្ចយោ.

តថា ឧស្សាហឧម្មង្គអវត្ថានហិតចរិយា ច បារមីនំ បច្ចយោតិ វេទិតព្ពា, យា ពុទ្ធភាវស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋានតាយ ‘‘ពុទ្ធភូមិយោ’’តិ បវុច្ចន្តិ. យថាហ –

‘‘កតិ បន ភន្តេ ពុទ្ធភូមិយោ? ចតស្សោ ខោ សារិបុត្ត ពុទ្ធភូមិយោ. កតមា ចតស្សោ? ឧស្សាហោ ច ហោតិ វីរិយំ, ឧមង្គោ ច ហោតិ បញ្ញាភាវនា, អវត្ថានញ្ច ហោតិ អធិដ្ឋានំ, មេត្តាភាវនា ច ហោតិ ហិតចរិយា. ឥមា ខោ សារិបុត្ត ចតស្សោ ពុទ្ធភូមិយោ’’តិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនាយម្បិ).

តថា នេក្ខម្មបវិវេកអលោភាទោសាមោហនិស្សរណប្បភេទា ឆ អជ្ឈាសយា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘នេក្ខម្មជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា កាមេ ទោសទស្សាវិនោ, បវិវេក…បេ… សង្គណិកាយ, អលោភ…បេ… លោភេ, អទោស…បេ… ទោសេ, អមោហ…បេ… មោហេ, និស្សរណជ្ឈាសយា ច ពោធិសត្តា សព្ពភវេសុ ទោសទស្សាវិនោ’’តិ (វិសុទ្ធិ. អដ្ឋ. ១.៤៩ វាក្យខន្ធេបិ).

តស្មា ឯតេ ពោធិសត្តានំ ឆ អជ្ឈាសយា ទានាទីនំ បច្ចយាតិ វេទិតព្ពា. ន ហិ លោភាទីសុ អាទីនវទស្សនេន, អលោភាទិអធិកភាវេន ច វិនា ទានាទិបារមិយោ សម្ភវន្តិ. អលោភាទីនញ្ហិ អធិកភាវេន បរិច្ចាគាទិនិន្នចិត្តតា អលោភជ្ឈាសយាទិតាតិ. យថា ចេតេ, ឯវំ ទានជ្ឈាសយតាទយោបិ. យថាហ –

‘‘កតិ បន ភន្តេ ពោធាយ ចរន្តានំ ពោធិសត្តានំ អជ្ឈាសយា? ទស ខោ សារិបុត្ត ពោធាយ ចរន្តានំ ពោធិសត្តានំ អជ្ឈាសយា. កតមេ ទស? ទានជ្ឈាសយា សារិបុត្ត ពោធិសត្តា មច្ឆេរេ ទោសទស្សាវិនោ, សីល…បេ… ឧបេក្ខជ្ឈាសយា សារិបុត្ត ពោធិសត្តា សុខទុក្ខេសុ ទោសទស្សាវិនោ’’តិ.

ឯតេសុ ហិ មច្ឆេរអសំវរកាមវិចិកិច្ឆាកោសជ្ជអក្ខន្តិវិសំវាទអនធិដ្ឋានព្យាបាទ- សុខទុក្ខសង្ខាតេសុ អាទីនវទស្សនបុព្ពង្គមា ទានាទិនិន្នចិត្តតាសង្ខាតា ទានជ្ឈាសយតាទយោ ទានាទិបារមីនំ និព្ពត្តិយា ការណន្តិ. តថា អបរិច្ចាគបរិច្ចាគាទីសុ យថាក្កមំ អាទីនវានិសំសបច្ចវេក្ខណា ទានាទិបារមីនំ បច្ចយោ.

តត្ថាយំ បច្ចវេក្ខណាវិធិ – ខេត្តវត្ថុហិរញ្ញសុវណ្ណគោមហិំសទាសិទាសបុត្តទារាទិបរិគ្គហព្យាសត្តចិត្តានំ សត្តានំ ខេត្តាទីនំ វត្ថុកាមភាវេន ពហុបត្ថនីយភាវតោ, រាជចោរាទិសាធារណភាវតោ, វិវាទាធិដ្ឋានតោ, សបត្តករណតោ, និស្សារតោ, បដិលាភបរិបាលនេសុ បរវិហេឋនហេតុតោ, វិនាសនិមិត្តញ្ច សោកាទិអនេកវិហិតព្យសនាវហតោ, តទាសត្តិនិទានញ្ច មច្ឆេរមលបរិយុដ្ឋិតចិត្តានំ អបាយូបបត្តិសម្ភវតោតិ ឯវំ វិវិធវិបុលានត្ថាវហា ឯតេ អត្ថា នាម, តេសំ បរិច្ចាគោយេវេកោ សោត្ថិភាវោតិ បរិច្ចាគេ អប្បមាទោ ករណីយោ.

អបិច ‘‘យាចកោ យាចមានោ អត្តនោ គុយ្ហស្ស អាចិក្ខនតោ មយ្ហំ វិស្សាសិកោ’’តិ ច ‘‘បហាយ គមនីយំ អត្តនោ សន្តកំ គហេត្វា បរលោកំ យាហីតិ មយ្ហំ ឧបទេសកោ’’តិ ច ‘‘អាទិត្តេ វិយ អគារេ មរណគ្គិនា អាទិត្តេ លោកេ តតោ មយ្ហំ សន្តកស្ស អបវាហកសហាយោ’’តិ ច ‘‘អបវាហិតស្ស ចស្ស និជ្ឈាយនិក្ខេបដ្ឋានភូតោ’’តិ ច ‘‘ទានសង្ខាតេ កល្យាណកម្មស្មិំ សហាយភាវតោ, សព្ពសម្បត្តីនំ អគ្គភូតាយ បរមទុល្លភាយ ពុទ្ធភូមិយា សម្បត្តិហេតុភាវតោ ច បរមោ កល្យាណមិត្តោ’’តិ ច បច្ចវេក្ខិតព្ពំ.

តថា ‘‘ឧឡារេ កម្មនិ អនេនាហំ សម្ភាវិតោ, តស្មា សា សម្ភាវនា អវិតថា កាតព្ពា’’តិ ច ‘‘ឯកន្តភេទិតាយ ជីវិតស្ស អយាចិតេនបិ មយា ទាតព្ពំ, បគេវ យាចិតេនា’’តិ ច ‘‘ឧឡារជ្ឈាសយេហិ គវេសិត្វាបិ ទាតព្ពោ, សយមេវាគតោ មម បុញ្ញេនា’’តិ ច ‘‘យាចកស្ស ទានាបទេសេន មយ្ហមេវាយមនុគ្គហោ’’តិ ច ‘‘អហំ វិយ អយំ សព្ពោបិ លោកោ មយា អនុគ្គហេតព្ពោ’’តិ ច ‘‘អសតិ យាចកេ កថំ មយ្ហំ ទានបារមី បូរេយ្យា’’តិ ច ‘‘យាចកានមេវត្ថាយ មយា សព្ពោ បរិគ្គហេតព្ពោ’’តិ ច ‘‘អយាចិត្វា មម សន្តកំ យាចកា សយមេវ កទា គណ្ហេយ្យុ’’ន្តិ ច ‘‘កថមហំ យាចកានំ បិយោ ចស្សំ មនាបោ’’តិ ច ‘‘កថំ វា តេ មយ្ហំ បិយា ចស្សុ មនាបា’’តិ ច ‘‘កថំ វាហំ ទទមានោ, ទត្វាបិ ច អត្តមនោ អស្សំ បមុទិតោ បីតិសោមនស្សជាតោ’’តិ ច ‘‘កថំ វា មេ យាចកា ភវេយ្យុំ, ឧឡារោ ច ទានជ្ឈាសយោ’’តិ ច ‘‘កថំ វាហមយាចិតោយេវ យាចកានំ ហទយមញ្ញាយ ទទេយ្យ’’ន្តិ ច ‘‘សតិ ធនេ យាចកេ ច អបរិច្ចាគោ មហតី មយ្ហំ វញ្ចនា’’តិ ច ‘‘កថំ វាហំ អត្តនោ អង្គានិ ជីវិតំ វាបិ យាចកានំ បរិច្ចជេយ្យ’’ន្តិ ច បច្ចវេក្ខិតព្ពំ.

អបិច ‘‘អត្ថោ នាមាយំ និរបេក្ខំ ទាយកំ អនុគច្ឆតិ យថា តំ និរបេក្ខំ ខេបកំ កិដកោ’’តិ អត្ថេ និរបេក្ខតាយ ចិត្តំ ឧប្បាទេតព្ពំ. យាចមានោ បន យទិ បិយបុគ្គលោ ហោតិ, ‘‘បិយោ មំ យាចតី’’តិ សោមនស្សំ ឧប្បាទេតព្ពំ. អថ ឧទាសីនបុគ្គលោ ហោតិ, ‘‘អយំ មំ យាចមានោ អទ្ធា ឥមិនា បរិច្ចាគេន មិត្តោ ហោតី’’តិ សោមនស្សំ ឧប្បាទេតព្ពំ. ទទន្តោបិ ហិ យាចកានំ បិយោ ហោតីតិ. អថ បន វេរីបុគ្គលោ យាចតិ, ‘‘បច្ចត្ថិកោ មំ យាចតិ, អយំ មំ យាចមានោ អទ្ធា ឥមិនា បរិច្ចាគេន វេរីបិ បិយោ មិត្តោ ហោតី’’តិ វិសេសតោ សោមនស្សំ ឧប្បាទេតព្ពំ. ឯវំ បិយបុគ្គលេ វិយ មជ្ឈត្តវេរីបុគ្គលេសុបិ មេត្តាបុព្ពង្គមំ ករុណំ ឧបដ្ឋបេត្វាវ ទាតព្ពំ.

សចេ បនស្ស ចិរកាលបរិភាវិតត្តា លោភស្ស ទេយ្យធម្មវិសយា លោភធម្មា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេន ពោធិសត្តបដិញ្ញេន ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខិតព្ពំ ‘‘ននុ តយា សប្បុរិស សម្ពោធាយ អភិនីហារំ ករោន្តេន សព្ពសត្តានំ ឧបការត្ថាយ អយំ កាយោ និស្សដ្ឋោ, តប្បរិច្ចាគមយញ្ច បុញ្ញំ, តត្ថ នាម តេ ពាហិរេបិ វត្ថុស្មិំ អតិសង្គប្បវត្តិ ហត្ថិសិនានសទិសី ហោតិ, តស្មា តយា ន កត្ថចិ សង្គោ ឧប្បាទេតព្ពោ. សេយ្យថាបិ នាម មហតោ ភេសជ្ជរុក្ខស្ស តិដ្ឋតោ មូលំ មូលត្ថិកា ហរន្តិ, បបដិកំ, តចំ, ខន្ធំ, វិដបំ, សារំ, សាខំ, បលាសំ, បុប្ផំ, ផលំ ផលត្ថិកា ហរន្តិ, ន តស្ស រុក្ខស្ស ‘មយ្ហំ សន្តកំ ឯតេ ហរន្តី’’តិ វិតក្កសមុទាចារោ ហោតិ, ឯវមេវ សព្ពលោកហិតាយ ឧស្សុក្កមាបជ្ជន្តេន មយា មហាទុក្ខេ អកតញ្ញុកេ និច្ចាសុចិម្ហិ កាយេ បរេសំ ឧបការាយ វិនិយុជ្ជមានេ អណុមត្តោបិ មិច្ឆាវិតក្កោ ន ឧប្បាទេតព្ពោ, កោ វា ឯត្ថ វិសេសោ អជ្ឈត្តិកពាហិរេសុ មហាភូតេសុ ឯកន្តភេទនវិកិរណវិទ្ធំសនធម្មេសុ, កេវលំ បន សម្មោហវិជម្ភិតមេតំ, យទិទំ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’តិ អភិនិវេសោ. តស្មា ពាហិរេសុ វិយ អជ្ឈត្តិកេសុបិ ករចរណនយនាទីសុ, មំសាទីសុ ច អនបេក្ខេន ហុត្វា ‘តំតទត្ថិកា ហរន្តូ’តិ និស្សដ្ឋចិត្តេន ភវិតព្ព’’ន្តិ. ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខតោ ចស្ស ពោធាយ បហិតត្តស្ស កាយជីវិតេសុ និរបេក្ខស្ស អប្បកសិរេនេវ កាយវចីមនោកម្មានិ សុវិសុទ្ធានិ ហោន្តិ. សោ វិសុទ្ធកាយវចីមនោកម្មន្តោ វិសុទ្ធាជីវោ ញាយបដិបត្តិយំ ឋិតោ, អាយាបាយុបាយកោសល្លសមន្នាគមេន ភិយ្យោសោ មត្តាយ ទេយ្យធម្មបរិច្ចាគេន, អភយទានសទ្ធម្មទានេហិ ច សព្ពសត្តេ អនុគ្គណ្ហិតុំ សមត្ថោ ហោតីតិ. អយំ តាវ ទានបារមិយំ បច្ចវេក្ខណានយោ.

សីលបារមិយំ បន ឯវំ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ – ឥទញ្ហិ សីលំ នាម គង្គោទកាទីហិ វិសោធេតុំ អសក្កុណេយ្យស្ស ទោសមលស្ស វិក្ខាលនជលំ, ហរិចន្ទនាទីហិ វិនេតុំ អសក្កុណេយ្យរាគាទិបរិឡាហវិនយនំ, ហារមកុដកុណ្ឌលាទីហិ បចុរជនាលង្ការេហិ អសាធារណោ សាធូនំ អលង្ការវិសេសោ, សព្ពទិសាវាយនតោ អកិត្តិមោ, សព្ពកាលានុរូបោ ច សុរភិគន្ធោ, ខត្តិយមហាសាលាទីហិ ទេវតាហិ ច វន្ទនីយាទិភាវាវហនតោ បរមោ វសីករណមន្តោ, ចាតុមហារាជិកាទិ ទេវលោការោហនសោបានបន្តិ, ឈានាភិញ្ញានំ អធិគមុបាយោ, និព្ពានមហានគរស្ស សម្បាបកមគ្គោ, សាវកពោធិបច្ចេកពោធិសម្មាសម្ពោធីនំ បតិដ្ឋានភូមិ, យំ យំ វា បនិច្ឆិតំ បត្ថិតំ, តស្ស តស្ស សមិជ្ឈនូបាយភាវតោ ចិន្តាមណិកប្បរុក្ខាទិកេ ច អតិសេតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ឥជ្ឈតិ ភិក្ខវេ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា’’តិ (អ. និ. ៨.៣៥). អបរម្បិ វុត្តំ ‘‘អាកង្ខេយ្យ ចេ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ សព្រហ្មចារីនំ បិយោ ច អស្សំ មនាបោ ច គរុ ច ភាវនីយោ ចាតិ, សីលេស្វេវស្ស បរិបូរការី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.៦១), តថា ‘‘អវិប្បដិសារត្ថានិ ខោ អានន្ទ កុសលានិ សីលានី’’តិ (អ. និ. ១០.១; ១១.១), ‘‘បញ្ចិមេ គហបតយោ អានិសំសា សីលវតោ សីលសម្បទាយា’’តិ (ទី. និ. ២.១៥០; ឧទា. ៧៦; មហាវ. ១៨៥) សុត្តានញ្ច វសេន សីលស្ស គុណា បច្ចវេក្ខិតព្ពា, តថា អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្តាទីនំ (អ. និ. ៧.៧២) វសេន សីលវិរហេ អាទីនវា.

បីតិសោមនស្សនិមិត្តតោ, អត្តានុវាទបរានុវាទទណ្ឌទុគ្គតិភយាភាវតោ, វិញ្ញូហិ បាសំសភាវតោ, អវិប្បដិសារហេតុតោ, សោត្ថិដ្ឋានតោ, អភិជនសាបតេយ្យាធិបតេយ្យាយុរូបដ្ឋានពន្ធុមិត្តសម្បត្តីនំ អតិសយនតោ ច សីលំ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ. សីលវតោ ហិ អត្តនោ សីលសម្បទាហេតុ មហន្តំ បីតិសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ ‘‘កតំ វត មយា កុសលំ, កតំ កល្យាណំ, កតំ ភីរុត្តាណ’’ន្តិ. តថា សីលវតោ អត្តា ន ឧបវទតិ, ន បរេ វិញ្ញូ, ទណ្ឌទុគ្គតិភយានំ សម្ភវោយេវ នត្ថិ, ‘‘សីលវា បុរិសបុគ្គលោ កល្យាណធម្មោ’’តិ វិញ្ញូនំ បាសំសោ ហោតិ. តថា សីលវតោ យ្វាយំ ‘‘កតំ វត មយា បាបំ, កតំ លុទ្ទំ, កតំ កិព្ពិស’’ន្តិ ទុស្សីលស្ស វិប្បដិសារោ ឧប្បជ្ជតិ, សោ ន ហោតិ. សីលញ្ច នាមេតំ អប្បមាទាធិដ្ឋានតោ, ភោគព្យសនាទិបរិហារមុខេន មហតោ អត្ថស្ស សាធនតោ, មង្គលភាវតោ ច បរមំ សោត្ថិដ្ឋានំ, និហីនជច្ចោបិ សីលវា ខត្តិយមហាសាលាទីនំ បូជនីយោ ហោតីតិ កុលសម្បត្តិំ អតិសេតិ សីលសម្បទា, ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ មហារាជ, ឥធ តេ អស្ស បុរិសោ ទាសោ កម្មករោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.១៨៣) វចនញ្ចេត្ថ សាធកំ. ចោរាទីហិ អសាធារណតោ, បរលោកានុគមនតោ, មហប្ផលភាវតោ, សមថាទិគុណាធិដ្ឋានតោ ច ពាហិរធនំ អតិសេតិ សីលំ, បរមស្ស ចិត្តិស្សរិយស្ស អធិដ្ឋានភាវតោ ខត្តិយាទីនំ ឥស្សរិយំ អតិសេតិ សីលំ. សីលនិមិត្តញ្ហិ តំតំសត្តនិកាយេសុ សត្តានំ ឥស្សរិយំ វស្សសតទីឃប្បមាណតោ ជីវិតតោ ឯកាហម្បិ សីលវតោ ជីវិតស្ស វិសិដ្ឋតាវចនតោ, សតិ ច ជីវិតេ សិក្ខានិក្ខេបស្ស មរណតាវចនតោ សីលំ ជីវិតតោ វិសិដ្ឋតរំ. វេរីនម្បិ មនុញ្ញភាវាវហនតោ, ជរារោគវិបត្តីហិ អនភិភវនីយតោ ច រូបសម្បត្តិំ អតិសេតិ សីលំ. បាសាទហម្មិយាទិដ្ឋានវិសេសេ, រាជយុវរាជសេនាបតិអាទិដ្ឋានវិសេសេ ច អតិសេតិ សីលំ សុខវិសេសាធិដ្ឋានភាវតោ. សភាវសិនិទ្ធេ សន្តិកាវចរេបិ ពន្ធុជនេ មិត្តជនេ ច អតិសេតិ ឯកន្តហិតសម្បាទនតោ, បរលោកានុគមនតោ ច. ‘‘ន តំ មាតា បិតា កយិរា’’តិអាទិ (ធ. ប. ៤៣) វចនញ្ចេត្ថ សាធកំ. តថា ហត្ថិអស្សរថាទិភេទេហិ, មន្តាគទសោត្ថានប្បយោគេហិ ច ទុរារក្ខំ អត្តានំ អារក្ខភាវេន សីលមេវ វិសិដ្ឋតរំ អត្តាធីនតោ, អបរាធីនតោ, មហាវិសយតោ ច. តេនេវាហ ‘‘ធម្មោ ហវេ រក្ខតិ ធម្មចារិ’’ន្តិអាទិ (ជា. ១.៩.១០២). ឯវមនេកគុណសមន្នាគតំ សីលន្តិ បច្ចវេក្ខន្តស្ស អបរិបុណ្ណា ចេវ សីលសម្បទា បារិបូរិំ គច្ឆតិ អបរិសុទ្ធា ច បារិសុទ្ធិំ.

សចេ បនស្ស ទីឃរត្តំ បរិចយេន សីលបដិបក្ខា ធម្មា ទោសាទយោ អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេន ពោធិសត្តបដិញ្ញេន ឯវំ បដិសញ្ចិក្ខិតព្ពំ ‘‘ននុ តយា សម្ពោធាយ បណិធានំ កតំ, សីលវិកលេន ច ន សក្កា លោកិយាបិ សម្បត្តិយោ បាបុណិតុំ, បគេវ លោកុត្តរា, សព្ពសម្បត្តីនំ បន អគ្គភូតាយ សម្មាសម្ពោធិយា អធិដ្ឋានភូតេន សីលេន បរមុក្កំសគតេន ភវិតព្ពំ. តស្មា ‘កិកីវ អណ្ឌ’ន្តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ១.១៩; ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧) វុត្តនយេន សម្មា សីលំ បរិរក្ខន្តេន សុដ្ឋុ តយា បេសលេន ភវិតព្ពំ. អបិ ច តយា ធម្មទេសនាយ យានត្តយេ សត្តានំ អវតារណបរិបាចនានិ កាតព្ពានិ, សីលវិកលស្ស ច វចនំ ន បច្ចេតព្ពំ ហោតិ អសប្បាយាហារវិចារស្ស វិយ វេជ្ជស្ស តិកិច្ឆនំ, តស្មា កថាហំ សទ្ធេយ្យោ ហុត្វា សត្តានំ អវតារណបរិបាចនានិ ករេយ្យ’’ន្តិ សភាវបរិសុទ្ធសីលេន ភវិតព្ពំ. កិញ្ច ‘‘ឈានាទិគុណវិសេសយោគេន មេ សត្តានំ ឧបការករណសមត្ថតា, បញ្ញាបារមីអាទិបរិបូរណញ្ច, ឈានាទយោ ច គុណា សីលបារិសុទ្ធិំ វិនា ន សម្ភវន្តី’’តិ សម្មទេវ សីលំ បរិសោធេតព្ពំ.

តថា ‘‘សម្ពាធោ ឃរាវាសោ រជោបថោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៩១; ម. និ. ១.២៩១; សំ. និ. ២.១៥៤; ម. និ. ២.១០) ឃរាវាសេ ‘‘អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣៤; បាចិ. ៤១៧; មហានិ. ៣, ៦;), ‘‘មាតាបិ បុត្តេន វិវទតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៦៨, ១៧៨) ច កាមេសុ ‘‘សេយ្យថាបិ បុរិសោ ឥណំ អាទាយ កម្មន្តេ បយោជេយ្យា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២១៨) កាមច្ឆន្ទាទីសុ អាទីនវទស្សនបុព្ពង្គមា វុត្តវិបរិយាយេន ‘‘អព្ភោកាសោ បព្ពជ្ជា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១.៩១; សំ. និ. ១.១៥៤) បព្ពជ្ជាទីសុ អានិសំសបដិសង្ខាវសេន នេក្ខម្មបារមិយំ បច្ចវេក្ខណា វេទិតព្ពា. អយមេត្ថ សង្ខេបត្ថោ, វិត្ថារោ បន ទុក្ខក្ខន្ធ (ម. និ. ១.១៦៣) វីមំសសុត្តាទិ (ម. និ. ១.៤៨៧) វសេន ទុក្ខក្ខន្ធអាសិវិសោបមសុត្តាទិវសេន (ចរិយា. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថាយំ) វេទិតព្ពោ.

តថា ‘‘បញ្ញាយ វិនា ទានាទយោ ធម្មា ន វិសុជ្ឈន្តិ, យថាសកំ ព្យាបារសមត្ថា ច ន ហោន្តី’’តិ បញ្ញាគុណា មនសិ កាតព្ពា. យថេវ ហិ ជីវិតេន វិនា សរីរយន្តំ ន សោភតិ, ន ច អត្តនោ កិរិយាសុ បដិបត្តិសមត្ថំ ហោតិ, យថា ច ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ វិញ្ញាណេន វិនា យថាសកំ វិសយេសុ កិច្ចំ កាតុំ នប្បហោន្តិ, ឯវំ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ បញ្ញាយ វិនា សកិច្ចបដិបត្តិយំ អសមត្ថានីតិ បរិច្ចាគាទិបដិបត្តិយំ បញ្ញា បធានការណំ. ឧម្មីលិតបញ្ញាចក្ខុកា ហិ មហាសត្តា អត្តនោ អង្គបច្ចង្គានិបិ ទត្វា អនត្តុក្កំសកា, អបរវម្ភកា ច ហោន្តិ, ភេសជ្ជរុក្ខា វិយ វិកប្បរហិតា កាលត្តយេបិ សោមនស្សជាតា. បញ្ញាវសេន ឧបាយកោសល្លយោគតោ បរិច្ចាគោ បរហិតប្បវត្តិយា ទានបារមិភាវំ ឧបេតិ. អត្តត្ថញ្ហិ ទានំ វុឌ្ឍិសទិសំ ហោតិ.

តថា បញ្ញាយ អភាវេន តណ្ហាទិសំកិលេសាវិយោគតោ សីលស្ស វិសុទ្ធិយេវ ន សម្ភវតិ, កុតោ សព្ពញ្ញុគុណាធិដ្ឋានភាវោ. បញ្ញវា ឯវ ច ឃរាវាសេ កាមគុណេសុ សំសារេ ច អាទីនវំ, បព្ពជ្ជាយ ឈានសមាបត្តិយំ និព្ពានេ ច អានិសំសំ សុដ្ឋុ សល្លក្ខេន្តោ បព្ពជិត្វា ឈានសមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា និព្ពាននិន្នោ, បរេ ច តត្ថ បតិដ្ឋបេតីតិ.

វីរិយញ្ច បញ្ញារហិតំ យទិច្ឆិតមត្ថំ ន សាធេតិ ទុរារម្ភភាវតោ. វរមេវ ហិ អនារម្ភោ ទុរារម្ភតោ, បញ្ញាសហិតេន បន វីរិយេន ន កិញ្ចិ ទុរធិគមំ ឧបាយបដិបត្តិតោ. តថា បញ្ញវា ឯវ បរាបការាទិអធិវាសកជាតិយោ ហោតិ, ន ទុប្បញ្ញោ. បញ្ញាវិរហិតស្ស ច បរេហិ ឧបនីតា អបការា ខន្តិយា បដិបក្ខមេវ អនុព្រូហេន្តិ, បញ្ញវតោ បន តេ ខន្តិសម្បត្តិយា បរិព្រូហនវសេន អស្សា ថិរភាវាយ សំវត្តន្តិ. បញ្ញវា ឯវ តីណិ សច្ចានិ តេសំ ការណានិ បដិបក្ខេ ច យថាភូតំ ជានិត្វា បរេសំ អវិសំវាទកោ ហោតិ. តថា បញ្ញាពលេន អត្តានំ ឧបត្ថម្ភេត្វា ធិតិសម្បទាយ សព្ពបារមីសុ អចលសមាទានាធិដ្ឋានោ ហោតិ, បញ្ញវា ឯវ ច បិយមជ្ឈត្តវេរីវិភាគំ អកត្វា សព្ពត្ថ ហិតូបសំហារកុសលោ ហោតិ. តថា បញ្ញាវសេន លាភាទិលោកធម្មសន្និបាតេ និព្ពិការតាយ មជ្ឈត្តោ ហោតិ. ឯវំ សព្ពាសំ បារមីនំ បញ្ញាវ បារិសុទ្ធិហេតូតិ បញ្ញាគុណា បច្ចវេក្ខិតព្ពា.

អបិច បញ្ញាយ វិនា ន ទស្សនសម្បត្តិ, អន្តរេន ច ទិដ្ឋិសម្បទំ ន សីលសម្បទា, សីលទិដ្ឋិសម្បទារហិតស្ស ន សមាធិសម្បទា, អសមាហិតេន ច ន សក្កា អត្តហិតមត្តម្បិ សាធេតុំ, បគេវ ឧក្កំសគតំ បរហិតន្តិ បរហិតាយ បដិបន្នេន ‘‘ននុ តយា សក្កច្ចំ បញ្ញាបារិសុទ្ធិយំ អាយោគោ ករណីយោ’’តិ ពោធិសត្តេន អត្តា ឱវទិតព្ពោ. បញ្ញានុភាវេន ហិ មហាសត្តោ ចតុរធិដ្ឋានាធិដ្ឋិតោ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ (ទី. និ. ៣.២១០, ៣១៣; អ. និ. ១០.៣២) លោកំ អនុគ្គណ្ហន្តោ សត្តេ និយ្យានិកមគ្គេ អវតារេតិ, ឥន្ទ្រិយានិ ច នេសំ បរិបាចេតិ. តថា បញ្ញាពលេន ខន្ធាយតនាទីសុ បវិចយពហុលោ បវត្តិនិវត្តិយោ យាថាវតោ បរិជានន្តោ ទានាទយោ គុណេ វិសេសនិព្ពេធភាគិយភាវំ នយន្តោ ពោធិសត្តសិក្ខាយ បរិបូរការី ហោតីតិ ឯវមាទិនា អនេកាការវោការេ បញ្ញាគុណេ វវត្ថបេត្វា បញ្ញាបារមី អនុព្រូហេតព្ពា.

តថា ទិស្សមានបារានិបិ លោកិយានិ កម្មានិ និហីនវីរិយេន បាបុណិតុំ អសក្កុណេយ្យានិ, អគណិតខេទេន បន អារទ្ធវីរិយេន ទុរធិគមំ នាម នត្ថិ. និហីនវីរិយោ ហិ ‘‘សំសារមហោឃតោ សព្ពសត្តេ សន្តារេស្សាមី’’តិ អារភិតុមេវ ន សក្កុណោតិ. មជ្ឈិមោ អារភិត្វា អន្តរាវោសានមាបជ្ជតិ. ឧក្កដ្ឋវីរិយោ បន អត្តសុខនិរបេក្ខោ អារម្ភបារំ អធិគច្ឆតីតិ វីរិយសម្បត្តិ បច្ចវេក្ខិតព្ពា. អបិច ‘‘យស្ស អត្តនោយេវ សំសារបង្កតោ សមុទ្ធរណត្ថមារម្ភោ, តស្សាបិ វីរិយស្ស សិថិលភាវេន មនោរថានំ មត្ថកប្បត្តិ ន សក្កា សម្ភាវេតុំ, បគេវ សទេវកស្ស លោកស្ស សមុទ្ធរណត្ថំ កតាភិនីហារេនា’’តិ ច ‘‘រាគាទីនំ ទោសគណានំ មត្តមហាគជានំ វិយ ទុន្និវារយភាវតោ, តន្និទានានញ្ច កម្មសមាទានានំ ឧក្ខិត្តាសិកវធកសទិសភាវតោ, តន្និមិត្តានញ្ច ទុគ្គតីនំ សព្ពទា វិវដមុខភាវតោ, តត្ថ និយោជកានញ្ច បាបមិត្តានំ សទា សន្និហិតភាវតោ, តទោវាទការិតាយ ច ពាលស្ស បុថុជ្ជនភាវស្ស សតិ សម្ភវេ យុត្តំ សយមេវ សំសារទុក្ខតោ និស្សរិតុ’’ន្តិ ច ‘‘មិច្ឆាវិតក្កា វីរិយានុភាវេន ទូរី ភវន្តី’’តិ ច ‘‘យទិ បន សម្ពោធិ អត្តាធីនេន វីរិយេន សក្កា សមធិគន្តុំ, កិមេត្ថ ទុក្ករ’’ន្តិ ច ឯវមាទិនា នយេន វីរិយស្ស គុណាបច្ចវេក្ខិតព្ពា.

តថា ‘‘ខន្តិ នាមាយំ និរវសេសគុណបដិបក្ខស្ស កោធស្ស វិធមនតោ គុណសម្បាទនេ សាធូនមប្បដិហតមាយុធំ, បរាភិភវនេ សមត្ថានំ អលង្ការោ, សមណព្រាហ្មណានំ ពលសម្បទា, កោធគ្គិវិនយនី ឧទកធារា, កល្យាណស្ស កិត្តិសទ្ទស្ស សញ្ជាតិទេសោ, បាបបុគ្គលានំ វចីវិសវូបសមករោ មន្តាគទោ, សំវរេ ឋិតានំ បរមា ធីរបកតិ, គម្ភីរាសយតាយ សាគរោ, ទោសមហាសាគរស្ស វេលា, អបាយទ្វារស្ស បិធានកវាដំ, ទេវព្រហ្មលោកានំ អារោហណសោបានំ, សព្ពគុណានំ អធិវាសនភូមិ, ឧត្តមា កាយវចីមនោវិសុទ្ធី’’តិ មនសិ កាតព្ពំ. អបិ ច ‘‘ឯតេ សត្តា ខន្តិសម្បត្តិយា អភាវតោ ឥធ ចេវ តបន្តិ, បរលោកេ ច តបនីយធម្មានុយោគតោ’’តិ ច ‘‘យទិបិ បរាបការនិមិត្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស បន ទុក្ខស្ស ខេត្តភូតោ អត្តភាវោ, ពីជភូតញ្ច កម្មំ មយាវ អភិសង្ខត’’ន្តិ ច ‘‘តស្ស ទុក្ខស្ស អាណណ្យការណមេត’’ន្តិ ច ‘‘អបការកេ អសតិ កថំ មយ្ហំ ខន្តិសម្បទា សម្ភវតី’’តិ ច ‘‘យទិបាយំ ឯតរហិ អបការកោ, អយំ នាម បុព្ពេ អនេន មយ្ហំ ឧបការោ កតោ’’តិ ច ‘‘អបការោ ឯវ វា ខន្តិនិមិត្តតាយ ឧបការោ’’តិ ច ‘‘សព្ពេបិមេ សត្តា មយ្ហំ បុត្តសទិសា, បុត្តកតាបរាធេសុ ច កោ កុជ្ឈិស្សតី’’តិ ច ‘‘យេន កោធភូតាវេសេន អយំ មយ្ហំ អបរជ្ឈតិ, សោ កោធភូតាវេសោ មយា វិនេតព្ពោ’’តិ ច ‘‘យេន អបការេន ឥទំ មយ្ហំ ទុក្ខំ ឧប្បន្នំ, តស្ស អហម្បិ និមិត្ត’’ន្តិ ច ‘‘យេហិ ធម្មេហិ អបរាធោ កតោ, យត្ថ ច កតោ, សព្ពេបិ តេ តស្មិំយេវ ខណេ និរុទ្ធា, កស្សិទានិ កេន កោធោ កាតព្ពោ’’តិ ច ‘‘អនត្តតាយ សព្ពធម្មានំ កោ កស្ស អបរជ្ឈតី’’តិ ច បច្ចវេក្ខន្តេន ខន្តិសម្បទា ព្រូហេតព្ពា.

យទិ បនស្ស ទីឃរត្តំ បរិចយេន បរាបការនិមិត្តកោ កោធោ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋេយ្យ, ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខិតព្ពំ ‘‘ខន្តិ នាមេសា បរាបការស្ស បដិបក្ខបដិបត្តីនំ បច្ចុបការការណ’’ន្តិ ច ‘‘អបការោ ច មយ្ហំ ទុក្ខុប្បាទនេន ទុក្ខុបនិសាយ សទ្ធាយ, សព្ពលោកេ អនភិរតិសញ្ញាយ ច បច្ចយោ’’តិ ច ‘‘ឥន្ទ្រិយបកតិរេសា, យទិទំ ឥដ្ឋានិដ្ឋវិសយសមាយោគោ, តត្ថ អនិដ្ឋវិសយសមាយោគោ មយ្ហំ ន សិយាតិ តំ កុតេត្ថ លព្ភា’’តិ ច ‘‘កោធវសិកោ សត្តោ កោធេន ឧម្មត្តោ វិក្ខិត្តចិត្តោ, តត្ថ កិំ បច្ចបការេនា’’តិ ច ‘‘សព្ពេ បិមេ សត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធេន ឱរសបុត្តា វិយ បរិបាលិតា, តស្មា ន តត្ថ មយា ចិត្តកោបោបិ កាតព្ពោ’’តិ ច ‘‘អបរាធកេ ច សតិ គុណេ គុណវតិ មយា ន កោបោ កាតព្ពោ’’តិ ច ‘‘អសតិ គុណេ វិសេសេន ករុណាយិតព្ពោ’’តិ ច ‘‘កោបេន ច មយ្ហំ គុណយសា និហីយន្តី’’តិ ច ‘‘កុជ្ឈនេន មយ្ហំ ទុព្ពណ្ណទុក្ខសេយ្យាទយោ សបត្តកន្តា អាគច្ឆន្តី’’តិ ច ‘‘កោធោ ច នាមាយំ សព្ពាហិតការកោ សព្ពហិតវិនាសកោ ពលវា បច្ចត្ថិកោ’’តិ ច ‘‘សតិ ច ខន្តិយា ន កោចិ បច្ចត្ថិកោ’’តិ ច ‘‘អបរាធកេន អបរាធនិមិត្តំ យំ អាយតិំ លទ្ធព្ពំ ទុក្ខំ, សតិ ច ខន្តិយា មយ្ហំ តទភាវោ’’តិ ច ‘‘ចិន្តនេន កុជ្ឈន្តេន ច មយា បច្ចត្ថិកោយេវ អនុវត្តិតោ ហោតី’’តិ ច ‘‘កោធេ ច មយា ខន្តិយា អភិភូតេ តស្ស ទាសភូតោ បច្ចត្ថិកោ សម្មទេវ អភិភូតោ ហោតី’’តិ ច ‘‘កោធនិមិត្តំ ខន្តិគុណបរិច្ចាគោ មយ្ហំ ន យុត្តោ’’តិ ច ‘‘សតិ ច កោធេ គុណវិរោធិនិ (គុណវិរោធបច្ចនីធម្មេ ចរិយា. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថាយំ) កិំ មេ សីលាទិធម្មា បារិបូរិំ គច្ឆេយ្យុំ, អសតិ ច តេសុ កថាហំ សត្តានំ ឧបការពហុលោ បដិញ្ញានុរូបំ ឧត្តមំ សម្បត្តិំ បាបុណិស្សាមី’’តិ ច ‘‘ខន្តិយា ច សតិ ពហិទ្ធា វិក្ខេបាភាវតោ សមាហិតស្ស សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ សព្ពេ ធម្មា អនត្តតោ និព្ពានញ្ច អសង្ខតាមតសន្តបណីតាទិភាវតោ និជ្ឈានំ ខមន្តិ ‘ពុទ្ធធម្មា ច អចិន្តេយ្យាបរិមេយ្យបភាវា’តិ’’, តតោ ច ‘‘អនុលោមិយំ ខន្តិយំ ឋិតោ ‘កេវលា ឥមេ ច អត្តត្តនិយភាវរហិតា ធម្មមត្តា យថាសកំ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជន្តិ វយន្តិ, ន កុតោចិ អាគច្ឆន្តិ, ន កុហិញ្ចិ គច្ឆន្តិ, ន ច កត្ថចិ បតិដ្ឋិតា, ន ចេត្ថ កោចិ កស្សចិ ព្យាបារោ’តិ អហំការមមំការានធិដ្ឋានតា និជ្ឈានំ ខមតិ, យេន ពោធិសត្តោ ពោធិយា និយតោ អនាវត្តិធម្មោ ហោតី’’តិ ឯវមាទិនា ខន្តិបារមិយំ បច្ចវេក្ខណា វេទិតព្ពា.

តថា ‘‘សច្ចេន វិនា សីលាទីនំ អសម្ភវតោ, បដិញ្ញានុរូបំ បដិបត្តិយា អភាវតោ ច សច្ចធម្មាតិក្កមេ ច សព្ពបាបធម្មានំ សមោសរណតោ, អសច្ចសន្ធស្ស អប្បច្ចយិកភាវតោ, អាយតិញ្ច អនាទេយ្យវចនតាវហនតោ, សម្បន្នសច្ចស្ស ច សព្ពគុណាធិដ្ឋានភាវតោ, សច្ចាធិដ្ឋានេន សព្ពពោធិសម្ភារានំ បារិសុទ្ធិបារិបូរិសមន្វាយតោ, សភាវធម្មាវិសំវាទនេន សព្ពពោធិសម្ភារកិច្ចករណតោ, ពោធិសត្តបដិបត្តិយា ច បរិនិប្ផត្តិតោ’’តិអាទិនា សច្ចបារមិយា សម្បត្តិយោ បច្ចវេក្ខិតព្ពា.

តថា ‘‘ទានាទីសុ ទឡ្ហសមាទានំ, តម្បដិបក្ខសន្និបាតេ ច នេសំ អចលាវត្ថានំ, តត្ថ ច ថិរភាវំ វិនា ន ទានាទិសម្ភារា សម្ពោធិនិមិត្តា សម្ភវន្តី’’តិអាទិនា អធិដ្ឋានេ គុណា បច្ចវេក្ខិតព្ពា.

តថា ‘‘អត្តហិតមត្តេ អវតិដ្ឋន្តេនាបិ សត្តេសុ ហិតចិត្តតំ វិនា ន សក្កា ឥធលោកបរលោកសម្បត្តិយោ បាបុណិតុំ, បគេវ សព្ពសត្តេ និព្ពានសម្បត្តិយំ បតិដ្ឋាបេតុកាមេនា’’តិ ច ‘‘បច្ឆា សព្ពសត្តានំ លោកុត្តរសម្បត្តិំ អាកង្ខន្តេន ឥទានិ លោកិយសម្បត្តិំ អាកង្ខា យុត្តរូបា’’តិ ច ‘‘ឥទានិ អាសយមត្តេន បរេសំ ហិតសុខូបសំហារំ កាតុំ អសក្កោន្តោ កទា បយោគេន តំ សាធេស្សាមី’’តិ ច ‘‘ឥទានិ មយា ហិតសុខូបសំហារេន សំវទ្ធិតា បច្ឆា ធម្មសំវិភាគសហាយា មយ្ហំ ភវិស្សន្តី’’តិ ច ‘‘ឯតេហិ វិនា ន មយ្ហំ ពោធិសម្ភារា សម្ភវន្តិ, តស្មា សព្ពពុទ្ធគុណវិភូតិនិប្ផត្តិការណត្តា មយ្ហំ ឯតេ បរមំ បុញ្ញក្ខេត្តំ អនុត្តរំ កុសលាយតនំ ឧត្តមំ គារវដ្ឋាន’’ន្តិ ច ‘‘សវិសេសំ សត្តេសុ សព្ពេសុ ហិតជ្ឈាសយតា បច្ចុបដ្ឋបេតព្ពា, កិញ្ច ករុណាធិដ្ឋានតោបិ សព្ពសត្តេសុ មេត្តា អនុព្រូហេតព្ពា. វិមរិយាទីកតេន ហិ ចេតសា សត្តេសុ ហិតសុខូបសំហារនិរតស្ស តេសំ អហិតទុក្ខាបនយនកាមតា ពលវតី ឧប្បជ្ជតិ ទឡ្ហមូលា, ករុណា ច សព្ពេសំ ពុទ្ធការកធម្មានមាទិ ចរណំ បតិដ្ឋា មូលំ មុខំ បមុខ’’ន្តិ ឯវមាទិនា មេត្តាយ គុណា បច្ចវេក្ខិតព្ពា.

តថា ‘‘ឧបេក្ខាយ អភាវេ សត្តេហិ កតា វិប្បការា ចិត្តស្ស វិការំ ឧប្បាទេយ្យុំ, សតិ ច ចិត្តវិការេ ទានាទិសម្ភារានំ សម្ភវោយេវ នត្ថី’’តិ ច ‘‘មេត្តាសិនេហេន សិនេហិតេ ចិត្តេ ឧបេក្ខាយ វិនា សម្ភារានំ បារិសុទ្ធិ ន ហោតី’’តិ ច ‘‘អនុបេក្ខកោ សម្ភារេសុ បុញ្ញសម្ភារំ តព្ពិបាកញ្ច សត្តហិតត្ថំ បរិណាមេតុំ ន សក្កោតី’’តិ ច ‘‘ឧបេក្ខាយ អភាវេ ទេយ្យបដិគ្គាហកេសុ វិភាគំ អកត្វា បរិច្ចជិតុំ ន សក្កោតី’’តិ ច ‘‘ឧបេក្ខារហិតេន ជីវិតបរិក្ខារានំ ជីវិតស្ស ច អន្តរាយំ អមនសិករិត្វា សំវរវិសោធនំ កាតុំ ន សក្កា’’តិ ច ‘‘ឧបេក្ខាវសេន អរតិរតិសហស្សេវ នេក្ខម្មពលសិទ្ធិតោ, ឧបបត្តិតោ ឥក្ខនវសេនេវ សព្ពសម្ភារកិច្ចនិប្ផត្តិតោ, អច្ចារទ្ធស្ស វីរិយស្ស អនុបេក្ខនេ បធានកិច្ចាករណតោ, ឧបេក្ខតោយេវ តិតិក្ខានិជ្ឈានសម្ភវតោ, ឧបេក្ខាវសេន សត្តសង្ខារានំ អវិសំវាទនតោ, លោកធម្មានំ អជ្ឈុបេក្ខនេន សមាទិន្នធម្មេសុ អចលាធិដ្ឋានសិទ្ធិតោ, បរាបការាទីសុ អនាភោគវសេនេវ មេត្តាវិហារនិប្ផត្តិតោតិ សព្ពពោធិសម្ភារានំ សមាទានាធិដ្ឋានបារិបូរិនិប្ផត្តិយោ ឧបេក្ខានុភាវេន សម្បជ្ជន្តី’’តិ ឯវំ អាទិនា នយេន ឧបេក្ខាបារមី បច្ចវេក្ខិតព្ពា. ឯវំ អបរិច្ចាគបរិច្ចាគាទីសុ យថាក្កមំ អាទីនវានិសំសបច្ចវេក្ខណា ទានាទិបារមីនំ បច្ចយោតិ វេទិតព្ពា.

តថា សបរិក្ខារា បញ្ចទស ចរណធម្មា បញ្ច ច អភិញ្ញាយោ. តត្ថ ចរណធម្មា នាម សីលសំវរោ, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, ជាគរិយានុយោគោ, សត្ត សទ្ធម្មា, ចត្តារិ ឈានានិ ច. តេសុ សីលាទីនំ ចតុន្នំ តេរសបិ ធុតធម្មា, អប្បិច្ឆតាទយោ ច បរិក្ខារោ. សទ្ធម្មេសុ សទ្ធាយ ពុទ្ធធម្មសង្ឃសីលចាគទេវតូបសមានុស្សតិ- លូខបុគ្គលបរិវជ្ជនសិនិទ្ធបុគ្គលសេវនបសាទនីយ- ធម្មបច្ចវេក្ខណតទធិមុត្តតា បរិក្ខារោ, ហិរោត្តប្បានំ អកុសលាទីនវបច្ចវេក្ខណអបាយាទីនវបច្ចវេក្ខណកុសលធម្មុបត្ថម្ភន- ភាវបច្ចវេក្ខណហិរោត្តប្ប រហិតបុគ្គលបរិវជ្ជនហិរោត្តប្បសម្បន្នបុគ្គលសេវនតទធិមុត្តតា, ពាហុសច្ចស្ស បុព្ពយោគបរិបុច្ឆកភាវសទ្ធម្មាភិយោគអនវជ្ជវិជ្ជាដ្ឋានាទិ- បរិចយបរិបក្កិន្ទ្រិយតាកិលេសទូរីភាវអប្បស្សុតបរិវជ្ជនពហុស្សុតសេវនតទធិមុត្តតា, វីរិយស្ស អបាយភយបច្ចវេក្ខណគមនវីថិបច្ចវេក្ខណធម្មមហត្តបច្ចវេក្ខណ- ថិនមិទ្ធវិនោទនកុសីតបុគ្គលបរិវជ្ជនអារទ្ធវីរិយបុគ្គល- សេវនសម្មប្បធានបច្ចវេក្ខណតទធិមុត្តតា, សតិយា សតិសម្បជញ្ញមុដ្ឋស្សតិបុគ្គលបរិវជ្ជនឧបដ្ឋិតស្សតិបុគ្គលសេវនតទធិមុត្តតា, បញ្ញាយ បរិបុច្ឆកភាវវត្ថុវិសទកិរិយាឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនទុប្បញ្ញ- បុគ្គលបរិវជ្ជនបញ្ញវន្តបុគ្គលសេវនគម្ភីរញាណចរិយបច្ច- វេក្ខណតទធិមុត្តតា, ចតុន្នំ ឈានានំ សីលាទិចតុក្កំ អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ បុព្ពភាគភាវនា, អាវជ្ជនាទិវសីភាវករណញ្ច បរិក្ខារោ. តត្ថ សីលាទីហិ បយោគសុទ្ធិយា សត្តានំ អភយទានេ, អាសយសុទ្ធិយា អាមិសទានេ, ឧភយសុទ្ធិយា ច ធម្មទានេ សមត្ថោ ហោតីតិអាទិនា ចរណាទីនំ ទានាទិសម្ភារានំ បច្ចយភាវោ យថារហំ និទ្ធារេតព្ពោ, អតិវិត្ថារភយេន ន និទ្ធារយិម្ហ. ឯវំ សម្បត្តិចក្កាទយោបិ ទានាទីនំ បច្ចយោតិ វេទិតព្ពា.

កោ សំកិលេសោតិ អវិសេសេន តណ្ហាទីហិ បរាមដ្ឋភាវោ បារមីនំ សំកិលេសោ, វិសេសេន ទេយ្យបដិគ្គាហកវិកប្បា ទានបារមិយា សំកិលេសោ, សត្តកាលវិកប្បា សីលបារមិយា, កាមភវតទុបសមេសុ អភិរតិអនភិរតិវិកប្បា នេក្ខម្មបារមិយា, ‘‘អហំ មមា’’តិ វិកប្បា បញ្ញាបារមិយា, លីនុទ្ធច្ចវិកប្បា វីរិយបារមិយា, អត្តបរវិកប្បា ខន្តិបារមិយា, អទិដ្ឋាទីសុ ទិដ្ឋាទិវិកប្បា សច្ចបារមិយា, ពោធិសម្ភារតព្ពិបក្ខេសុ ទោសគុណវិកប្បា អធិដ្ឋានបារមិយា, ហិតាហិតវិកប្បា មេត្តាបារមិយា, ឥដ្ឋានិដ្ឋវិកប្បា ឧបេក្ខាបារមិយា សំកិលេសោតិ វេទិតព្ពោ.

កិំ វោទានន្តិ តណ្ហាទីហិ អនុបឃាតោ, យថាវុត្តវិកប្បវិរហោ ច ឯតាសំ វោទានន្តិ វេទិតព្ពំ. អនុបហតា ហិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិកោធូបនាហមក្ខបលាសឥស្សាមច្ឆរិយមាយាសាឋេយ្យថម្ភសារម្ភ- មទបមាទាទីហិ កិលេសេហិ ទេយ្យបដិគ្គាហកវិកប្បាទិរហិតា ច ទានាទិបារមិយោ បរិសុទ្ធា បភស្សរា ភវន្តីតិ.

កោ បដិបក្ខោតិ អវិសេសេន សព្ពេបិ កិលេសា សព្ពេបិ អកុសលា ធម្មា ឯតាសំ បដិបក្ខោ, វិសេសេន បន បុព្ពេ វុត្តា មច្ឆេរាទយោតិ វេទិតព្ពា. អបិច ទេយ្យបដិគ្គាហកទានផលេសុ អលោភាទោសាមោហគុណយោគតោ លោភទោសមោហបដិបក្ខំ ទានំ, កាយាទិទោសវង្កាបគមនតោ លោភាទិបដិបក្ខំ សីលំ, កាមសុខបរូបឃាតអត្តកិលមថបរិវជ្ជនតោ ទោសត្តយបដិបក្ខំ នេក្ខម្មំ, លោភាទីនំ អន្ធីករណតោ, ញាណស្ស ច អនន្ធីករណតោ លោភាទិបដិបក្ខា បញ្ញា, អលីនានុទ្ធតញាយារម្ភវសេន លោភាទិបដិបក្ខំ វីរិយំ, ឥដ្ឋានិដ្ឋសុញ្ញតានំ ខមនតោ លោភាទិបដិបក្ខា ខន្តិ, សតិបិ បរេសំ ឧបការេ អបការេ ច យថាភូតប្បវត្តិយា លោភាទិបដិបក្ខំ សច្ចំ, លោកធម្មេ អភិភុយ្យ យថាសមាទិន្នេសុ សម្ភារេសុ អចលនតោ លោភាទិបដិបក្ខំ អធិដ្ឋានំ, នីវរណវិវេកតោ លោភាទិបដិបក្ខា មេត្តា, ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អនុនយបដិឃវិទ្ធំសនតោ, សមប្បវត្តិតោ ច លោភាទិបដិបក្ខា ឧបេក្ខាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កា បដិបត្តីតិ សុខូបករណសរីរជីវិតបរិច្ចាគេន ភយាបនូទនេន ធម្មោបទេសេន ច ពហុធា សត្តានំ អនុគ្គហករណំ ទានេ បដិបត្តិ. តត្ថាយំ វិត្ថារនយោ – ‘‘ឥមិនាហំ ទានេន សត្តានំ អាយុវណ្ណសុខពលបដិភានាទិសម្បត្តិំ រមណីយំ អគ្គផលសម្បត្តិំ និប្ផាទេយ្យ’’ន្តិ អន្នទានំ ទេតិ, តថា សត្តានំ កម្មកិលេសបិបាសវូបសមាយ បានំ ទេតិ, តថា សុវណ្ណវណ្ណតាយ, ហិរោត្តប្បាលង្ការស្ស ច និប្ផត្តិយា វត្ថានិ ទេតិ, តថា ឥទ្ធិវិធស្ស ចេវ និព្ពានសុខស្ស ច និប្ផត្តិយា យានំ ទេតិ, តថា សីលគន្ធនិប្ផត្តិយា គន្ធំ, ពុទ្ធគុណសោភានិប្ផត្តិយា មាលាវិលេបនំ, ពោធិមណ្ឌាសននិប្ផត្តិយា អាសនំ, តថាគតសេយ្យានិប្ផត្តិយា សេយ្យំ, សរណភាវនិប្ផត្តិយា អាវសថំ, បញ្ចចក្ខុបដិលាភាយ បទីបេយ្យំ ទេតិ. ព្យាមប្បភានិប្ផត្តិយា រូបទានំ, ព្រហ្មស្សរនិប្ផត្តិយា សទ្ទទានំ, សព្ពលោកស្ស បិយភាវាយ រសទានំ, ពុទ្ធសុខុមាលភាវាយ ផោដ្ឋព្ពទានំ, អជរាមរណភាវាយ ភេសជ្ជទានំ, កិលេសទាសព្យវិមោចនត្ថំ ទាសានំ ភុជិស្សតាទានំ, សទ្ធម្មាភិរតិយា អនវជ្ជខិឌ្ឌារតិហេតុទានំ, សព្ពេបិ សត្តេ អរិយាយ ជាតិយា អត្តនោ បុត្តភាវូបនយនាយ បុត្តទានំ, សកលស្ស លោកស្ស បតិភាវូបគមនាយ ទារទានំ, សុភលក្ខណសម្បត្តិយា សុវណ្ណមណិមុត្តាបវាឡាទិទានំ, អនុព្យញ្ជនសម្បត្តិយា នានាវិធវិភូសនទានំ, សទ្ធម្មកោសាធិគមាយ វិត្តកោសទានំ, ធម្មរាជភាវាយ រជ្ជទានំ, ឈានាទិសម្បត្តិយា អារាមុយ្យានាទិវនទានំ, ចក្កង្កិតេហិ បាទេហិ ពោធិមណ្ឌូបសង្កមនាយ ចរណទានំ, ចតុរោឃនិត្ថរណាយ សត្តានំ សទ្ធម្មហត្ថទានត្ថំ ហត្ថទានំ, សទ្ធិន្ទ្រិយាទិបដិលាភាយ កណ្ណនាសាទិទានំ, សមន្តចក្ខុបដិលាភាយ ចក្ខុទានំ, ‘‘ទស្សនសវនានុស្សរណបារិចរិយាទីសុ សព្ពកាលំ សព្ពសត្តានំ ហិតសុខាវហោ, សព្ពលោកេន ច ឧបជីវិតព្ពោ មេ កាយោ ភវេយ្យា’’តិ មំសលោហិតាទិទានំ, ‘‘សព្ពលោកុត្តមោ ភវេយ្យ’’ន្តិ ឧត្តមង្គទានំ ទេតិ.

ឯវំ ទទន្តោ ច ន អនេសនាយ ទេតិ, ន បរោបឃាតេន, ន ភយេន, ន លជ្ជាយ, ន ទក្ខិណេយ្យរោសនេន, ន បណីតេ សតិ លូខំ, ន អត្តុក្កំសនេន, ន បរវម្ភនេន, ន ផលាភិកង្ខាយ, ន យាចកជិគុច្ឆាយ, ន អចិត្តីការេន ទេតិ, អថ ខោ សក្កច្ចំ ទេតិ, សហត្ថេន ទេតិ, កាលេន ទេតិ, ចិត្តិំ កត្វា ទេតិ, អវិភាគេន ទេតិ, តីសុ កាលេសុ សោមនស្សិតោ ទេតិ. តតោយេវ ទត្វា ន បច្ឆានុតាបី ហោតិ, ន បដិគ្គាហកវសេន មានាវមានំ ករោតិ, បដិគ្គាហកានំ បិយសមុទាចារោ ហោតិ វទញ្ញូ យាចយោគោ សបរិវារទាយី. តញ្ច ទានសម្បត្តិំ សកលលោកហិតសុខាយ បរិណាមេតិ, អត្តនោ ច អកុប្បាយ វិមុត្តិយា, អបរិក្ខយស្ស ឆន្ទស្ស, អបរិក្ខយស្ស វីរិយស្ស, អបរិក្ខយស្ស សមាធានស្ស, អបរិក្ខយស្ស ញាណស្ស, អបរិក្ខយាយ សម្មាសម្ពោធិយា បរិណាមេតិ. ឥមញ្ច ទានបារមិំ បដិបជ្ជន្តេន មហាសត្តេន ជីវិតេ, ភោគេសុ ច អនិច្ចសញ្ញា បច្ចុបដ្ឋបេតព្ពា, សត្តេសុ ច មហាករុណា. ឯវញ្ហិ ភោគេ គហេតព្ពសារំ គណ្ហន្តោ អាទិត្តស្មា វិយ អគារស្មា សព្ពំ សាបតេយ្យំ, អត្តានញ្ច ពហិ នីហរន្តោ ន កិញ្ចិ សេសេតិ, និរវសេសតោ និស្សជ្ជតិយេវ. អយំ តាវ ទានបារមិយា បដិបត្តិក្កមោ.

សីលបារមិយា បន យស្មា សព្ពញ្ញុសីលាលង្ការេហិ សត្តេ អលង្ករិតុកាមេន អត្តនោយេវ តាវ សីលំ វិសោធេតព្ពំ, តស្មា សត្តេសុ តថា ទយាបន្នចិត្តេន ភវិតព្ពំ, យថា សុបិនន្តេនបិ ន អាឃាតោ ឧប្បជ្ជេយ្យ. បរូបការនិរតតាយ បរសន្តកោ អលគទ្ទោ វិយ ន បរាមសិតព្ពោ. អព្រហ្មចរិយតោបិ អារាចារី, សត្តវិធមេថុន សំយោគវិរតោ, បគេវ បរទារគមនតោ. សច្ចំ ហិតំ បិយំ បរិមិតមេវ ច កាលេន ធម្មិំ កថំ ភាសិតា ហោតិ, អនភិជ្ឈាលុ អព្យាបន្នោ អវិបរីតទស្សនោ សម្មាសម្ពុទ្ធេ និវិដ្ឋសទ្ធោ និវិដ្ឋបេមោ. ឥតិ ចតុរាបាយវដ្ដទុក្ខបថេហិ អកុសលកម្មបថេហិ, អកុសលធម្មេហិ ច ឱរមិត្វា សគ្គមោក្ខបថេសុ កុសលកម្មបថេសុ បតិដ្ឋិតស្ស សុទ្ធាសយបយោគតាយ យថាភិបត្ថិតា សត្តានំ ហិតសុខូបសញ្ហិតា មនោរថា សីឃំ អភិនិប្ផជ្ជន្តិ.

តត្ថ ហិំសានិវត្តិយា សព្ពសត្តានំ អភយទានំ ទេតិ, អប្បកសិរេនេវ មេត្តាភាវនំ សម្បាទេតិ, ឯកាទស មេត្តានិសំសេ អធិគច្ឆតិ, អប្បាពាធោ ហោតិ អប្បាតង្កោ ទីឃាយុកោ សុខពហុលោ, លក្ខណវិសេសេ បាបុណាតិ, ទោសវាសនញ្ច សមុច្ឆិន្ទតិ. តថា អទិន្នាទាននិវត្តិយា ចោរាទិអសាធារណេ ឧឡារេ ភោគេ អធិគច្ឆតិ, អនាសង្កនីយោ បិយោ មនាបោ វិស្សសនីយោ, វិភវសម្បត្តីសុ អលគ្គចិត្តោ បរិច្ចាគសីលោ, លោភវាសនញ្ច សមុច្ឆិន្ទតិ. អព្រហ្មចរិយនិវត្តិយា អលោភោ ហោតិ សន្តកាយចិត្តោ, សត្តានំ បិយោ ហោតិ មនាបោ អបរិសង្កនីយោ, កល្យាណោ ចស្ស កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ, អលគ្គចិត្តោ ហោតិ មាតុគាមេសុ អលុទ្ធាសយោ, នេក្ខម្មពហុលោ, លក្ខណវិសេសេ អធិគច្ឆតិ, លោភវាសនញ្ច សមុច្ឆិន្ទតិ.

មុសាវាទនិវត្តិយា សត្តានំ បមាណភូតោ ហោតិ បច្ចយិកោ ថេតោ អាទេយ្យវចនោ ទេវតានំ បិយោ មនាបោ សុរភិគន្ធមុខោ អារក្ខិយកាយវចីសមាចារោ, លក្ខណវិសេសេ ច អធិគច្ឆតិ, កិលេសវាសនញ្ច សមុច្ឆិន្ទតិ. បេសុញ្ញនិវត្តិយា បរូបក្កមេហិ អភេជ្ជកាយោ ហោតិ អភេជ្ជបរិវារោ, សទ្ធម្មេ ច អភិជ្ជនកសទ្ធោ, ទឡ្ហមិត្តោ ភវន្តរបរិចិតានម្បិ សត្តានំ ឯកន្តបិយោ, អសំកិលេសពហុលោ. ផរុសវាចានិវត្តិយា សត្តានំ បិយោ ហោតិ មនាបោ សុខសីលោ មធុរវចនោ សម្ភាវនីយោ, អដ្ឋង្គសមន្នាគតោ ចស្ស សរោ (ម. និ. ២.៣៨៧) និព្ពត្តតិ. សម្ផប្បលាបនិវត្តិយា ច សត្តានំ បិយោ ហោតិ មនាបោ គរុភាវនីយោ ច អាទេយ្យវចនោ ច បរិមិតាលាបោ, មហេសក្ខោ ច ហោតិ មហានុភាវោ, ឋានុប្បត្តិកេន បដិភានេន បញ្ហានំ ព្យាករណកុសលោ, ពុទ្ធភូមិយញ្ច ឯកាយ ឯវ វាចាយ អនេកភាសានំ សត្តានំ អនេកេសំ បញ្ហានំ ព្យាករណសមត្ថោ ហោតិ.

អនភិជ្ឈាលុតាយ ឥច្ឆិតលាភី ហោតិ, ឧឡារេសុ ច ភោគេសុ រុចិំ បដិលភតិ, ខត្តិយមហាសាលាទីនំ សម្មតោ ហោតិ, បច្ចត្ថិកេហិ អនភិភវនីយោ, ឥន្ទ្រិយវេកល្លំ ន បាបុណាតិ, អប្បដិបុគ្គលោ ច ហោតិ. អព្យាបាទេន បិយទស្សនោ ហោតិ សត្តានំ សម្ភាវនីយោ, បរហិតាភិនន្ទិតាយ ច សត្តេ អប្បកសិរេនេវ បសាទេតិ, អលូខសភាវោ ច ហោតិ មេត្តាវិហារី, មហេសក្ខោ ច ហោតិ មហានុភាវោ. មិច្ឆាទស្សនាភាវេន កល្យាណេ សហាយេ បដិលភតិ, សីសច្ឆេទម្បិ បាបុណន្តោ បាបកម្មំ ន ករោតិ, កម្មស្សកតាទស្សនតោ អកោតូហលមង្គលិកោ ច ហោតិ, សទ្ធម្មេ ចស្ស សទ្ធា បតិដ្ឋិតា ហោតិ មូលជាតា, សទ្ទហតិ ច តថាគតានំ ពោធិំ, សមយន្តរេសុ នាភិរមតិ ឧក្ការដ្ឋានេ វិយ រាជហំសោ, លក្ខណត្តយបរិជាននកុសលោ ហោតិ, អន្តេ ច អនាវរណញាណលាភី, យាវ ពោធិំ ន បាបុណាតិ, តាវ តស្មិំ តស្មិំ សត្តនិកាយេ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ ច ហោតិ, ឧឡារុឡារសម្បត្តិយោ បាបុណាតិ.

‘‘ឥតិ ហិទំ សីលំ នាម សព្ពសម្បត្តីនំ អធិដ្ឋានំ, សព្ពពុទ្ធគុណានំ បភវភូមិ, សព្ពពុទ្ធករធម្មានមាទិ ចរណំ មុខំ បមុខ’’ន្តិ ពហុមានំ ឧប្បាទេត្វា កាយវចីសំយមេ, ឥន្ទ្រិយទមនេ, អាជីវសម្បទាយ, បច្ចយបរិភោគេ ច សតិសម្បជញ្ញពលេន អប្បមត្តេន លាភសក្ការសិលោកំ មិត្តមុខបច្ចត្ថិកំ វិយ សល្លក្ខេត្វា ‘‘កិកីវ អណ្ឌ’’ន្តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ១.១៩; ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧) វុត្តនយេន សក្កច្ចំ សីលំ សម្បាទេតព្ពំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៦) វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. តញ្ច បនេតំ សីលំ ន អត្តនោ ទុគ្គតិបរិកិលេសវិមុត្តិយា, សុគតិយម្បិ, ន រជ្ជសម្បត្តិយា, នចក្កវត្តិ-នទេវ-នសក្ក-នមារ-នព្រហ្មសម្បត្តិយា, នាបិ អត្តនោ តេវិជ្ជតាទិហេតុ, ន បច្ចេកពោធិយា, អថ ខោ សព្ពញ្ញុភាវេន សព្ពសត្តានំ អនុត្តរសីលាលង្ការសម្បាទនត្ថមេវាតិ បរិណាមេតព្ពំ.

តថា សកលសំកិលេសនិវាសដ្ឋានតាយ, បុត្តទារាទីហិ មហាសម្ពាធតាយ, កសិវណិជ្ជាទិនានាវិធកម្មន្តាធិដ្ឋានព្យាកុលតាយ ច ឃរាវាសស្ស នេក្ខម្មសុខាទីនំ អនោកាសតំ, កាមានញ្ច ‘‘សត្ថធារាលគ្គមធុពិន្ទុ វិយ ច អវលេយ្ហមានា បរិត្តស្សាទា វិបុលានត្ថានុពន្ធា’’តិ ច ‘‘វិជ្ជុលតោភាសេន គហេតព្ពំ នច្ចំ វិយ បរិត្តកាលោបលព្ភា, ឧម្មត្តកាលង្ការោ វិយ វិបរីតសញ្ញាយ អនុភវិតព្ពា, ករីសាវច្ឆាទនសុខំ វិយ បដិការភូតា, ឧទកតេមិតង្គុលិយា ឧស្សាវកោទកបានំ វិយ អតិត្តិករា, ឆាតជ្ឈត្តភោជនំ វិយ សាពាធា, ពលិសាមិសំ វិយ ព្យសនសន្និបាតការណា, អគ្គិសន្តាបោ វិយ កាលត្តយេបិ ទុក្ខុប្បត្តិហេតុភូតា, មក្កដាលេបោ វិយ ពន្ធនិមិត្តា ឃាតកាវច្ឆាទនកិមិលយោ វិយ អនត្ថច្ឆាទនា, សបត្តគាមវាសោ វិយ ភយដ្ឋានភូតា, បច្ចត្ថិកបោសកោ វិយ កិលេសមារាទីនំ អាមិសភូតា, ឆណសម្បត្តិយោ វិយ វិបរិណាមទុក្ខា, កោដរគ្គិ វិយ អន្តោទាហកា, បុរាណកូបាវលម្ពពីរណមធុបិណ្ឌំ វិយ អនេកាទីនវា, លោណូទកបានំ វិយ បិបាសហេតុភូតា, សុរាមេរយំ វិយ នីចជនសេវិតា, អប្បស្សាទតាយ អដ្ឋិកង្កលូបមា’’តិអាទិនា ច នយេន អាទីនវំ សល្លក្ខេត្វា តព្ពិបរិយាយេន នេក្ខម្មេ អានិសំសំ បស្សន្តេន នេក្ខម្មបវិវេកឧបសមសុខាទីសុ និន្នបោណបព្ភារចិត្តេន នេក្ខម្មបារមី បូរេតព្ពា.

តថា យស្មា បញ្ញា អាលោកោ វិយ អន្ធការេន, មោហេន សហ ន វត្តតិ, តស្មា មោហការណានិ តាវ ពោធិសត្តេន បរិវជ្ជិតព្ពានិ. តត្ថិមានិ មោហការណានិ – អរតិ តន្ទី វិជម្ភិតា អាលសិយំ គណសង្គណិការាមតា និទ្ទាសីលតា អនិច្ឆយសីលតា ញាណស្មិំ អកុតូហលតា មិច្ឆាធិមានោ អបរិបុច្ឆកតា កាយស្ស ន សម្មាបរិហារោ អសមាហិតចិត្តតា ទុប្បញ្ញានំ បុគ្គលានំ សេវនា បញ្ញវន្តានំ អបយិរុបាសនា អត្តបរិភវោ មិច្ឆាវិកប្បោ វិបរីតាភិនិវេសោ កាយទឡ្ហីពហុលតា អសំវេគសីលតា បញ្ច នីវរណានិ. សង្ខេបតោ យេ វា បន ធម្មេ អាសេវតោ អនុប្បន្នា បញ្ញា ន ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នា បរិហាយតិ, ឥតិ ឥមានិ សម្មោហការណានិ បរិវជ្ជន្តេន ពាហុសច្ចេ ឈានាទីសុ ច យោគោ ករណីយោ.

តត្ថាយំ ពាហុសច្ចស្ស វិសយវិភាគោ – បញ្ច ខន្ធា ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ ចត្តារិ សច្ចានិ ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ ទ្វាទសបទិកោ បដិច្ចសមុប្បាទោ, តថា សតិបដ្ឋានាទយោ កុសលាទិធម្មប្បការភេទា ច. យានិ ច លោកេ អនវជ្ជានិ វិជ្ជដ្ឋានានិ, យេ ច សត្តានំ ហិតសុខវិធានយោគ្យា ព្យាករណវិសេសា. ឥតិ ឯវំ បការំ សកលមេវ សុតវិសយំ ឧបាយកោសល្លបុព្ពង្គមាយ បញ្ញាយ សតិវីរិយុបត្ថម្ភការណាយ សាធុកំ ឧគ្គហណសវនធារណបរិចយបរិបុច្ឆាហិ ឱគាហេត្វា តត្ថ ច បរេសំ បតិដ្ឋបនេន សុតមយា បញ្ញា និព្ពត្តេតព្ពា, តថា ខន្ធាទីនំ សភាវធម្មានំ អាការបរិវិតក្កនមុខេន តេ និជ្ឈានំ ខមាបេន្តេន ចិន្តាមយា, ខន្ធាទីនំយេវ បន សលក្ខណសាមញ្ញលក្ខណបរិគ្គហវសេន លោកិយំ បរិញ្ញំ និព្ពត្តេន្តេន បុព្ពភាគភាវនាបញ្ញា សម្បាទេតព្ពា. ឯវញ្ហិ ‘‘នាមរូបមត្តមិទំ យថារហំ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ និរុជ្ឈតិ ច, ន ឯត្ថ កោចិ កត្តា វា ការេតា វា, ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចំ, ឧទយព្ពយបដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខំ, អវសវត្តនដ្ឋេន អនត្តា’’តិ អជ្ឈត្តិកពាហិរេ ធម្មេ និព្ពិសេសំ បរិជានន្តោ តត្ថ អាសង្គំ បជហិត្វា, បរេ ច តត្ថ តំ ជហាបេត្វា កេវលំ ករុណាវសេនេវ យាវ ន ពុទ្ធគុណា ហត្ថតលំ អាគច្ឆន្តិ, តាវ យានត្តយេ សត្តេ អវតារណបរិបាចនេហិ បតិដ្ឋាបេន្តោ, ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តិយោ ច វសីភាវំ បាបេន្តោ បញ្ញាយ អតិវិយ មត្ថកំ បាបុណាតីតិ.

តថា សម្មាសម្ពោធិយា កតាភិនីហារេន មហាសត្តេន ‘‘កោ នុ អជ្ជ បុញ្ញញាណសម្ភារោ ឧបចិតោ, កិញ្ច មយា កតំ បរហិត’’ន្តិ ទិវសេ ទិវសេ បច្ចវេក្ខន្តេន សត្តហិតត្ថំ ឧស្សាហោ ករណីយោ, សព្ពេសម្បិ សត្តានំ ឧបការាយ អត្តនោ កាយំ ជីវិតញ្ច ឱស្សជ្ជិតព្ពំ, សព្ពេបិ សត្តា អនោធិសោ មេត្តាយ ករុណាយ ច ផរិតព្ពា, យា កាចិ សត្តានំ ទុក្ខុប្បត្តិ, សព្ពា សា អត្តនិ បាដិកង្ខិតព្ពា, សព្ពេសញ្ច សត្តានំ បុញ្ញំ អព្ភនុមោទិតព្ពំ, ពុទ្ធមហន្តតា អភិណ្ហំ បច្ចវេក្ខិតព្ពា, យញ្ច កិញ្ចិ កម្មំ ករោតិ កាយេន វាចាយ វា, តំ សព្ពំ ពោធិនិន្នចិត្តបុព្ពង្គមំ កាតព្ពំ. ឥមិនា ហិ ឧបាយេន ពោធិសត្តានំ អបរិមេយ្យោ បុញ្ញភាគោ ឧបចីយតិ. អបិច សត្តានំ បរិភោគត្ថំ បរិបាលនត្ថញ្ច អត្តនោ សរីរំ ជីវិតញ្ច បរិច្ចជិត្វា ខុប្បិបាសាសីតុណ្ហវាតាតបាទិទុក្ខបដិការោ បរិយេសិតព្ពោ. យញ្ច យថាវុត្តទុក្ខបដិការជំ សុខំ អត្តនា បដិលភតិ, តថា រមណីយេសុ អារាមុយ្យានបាសាទតលាទីសុ, អរញ្ញាយតនេសុ ច កាយចិត្តសន្តាបាភាវេន អភិនិព្ពុតត្តា សុខំ វិន្ទតិ, យញ្ច សុណាតិ ពុទ្ធានុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពោធិសត្តានំ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារភូតំ ឈានសមាបត្តិសុខំ, តំ សព្ពំ សត្តេសុ អនោធិសោ ឧបសំហរតិ. អយំ តាវ អសមាហិតភូមិយំ នយោ.

សមាហិតោ បន អត្តនា យថានុភូតំ វិសេសាធិគមនិព្ពត្តំ បីតិបស្សទ្ធិសុខំ សព្ពសត្តេសុ អធិមុច្ចតិ, តថា មហតិ សំសារទុក្ខេ, តន្និមិត្តភូតេ ច កិលេសាភិសង្ខារទុក្ខេ និមុគ្គំ សត្តនិកាយំ ទិស្វា តត្ថបិ ឆេទនភេទនផាលនបិសនគ្គិសន្តាបាទិជនិតា ទុក្ខា តិព្ពា ខរា កដុកា វេទនា និរន្តរំ ចិរកាលំ វេទិយន្តេ នារកេ, អញ្ញមញ្ញំ កុជ្ឈនសន្តាបនវិហេឋនហិំសនបរាធីនតាទីហិ ទុក្ខំ អនុភវន្តេ តិរច្ឆានេ, ជោតិមាលា’កុលសរីរេ ឧទ្ធពាហុវិរវន្តេ ឧក្កាមុខេ ខុប្បិបាសាទីហិ ឌយ្ហមានេ ច វន្តខេឡាទិអាហារេ ច មហាទុក្ខំ វេទយមានេ បេតេ ច បរិយេដ្ឋិមូលកំ មហន្តំ អនយព្យសនំ បាបុណន្តេ ហត្ថច្ឆេទាទិការណយោគេន ទុព្ពណ្ណទុទ្ទសិកទលិទ្ទតាទិភាវេន ខុប្បិបាសាទិយោគេន ពលវន្តេហិ អភិភវនីយតោ, បរេសំ វហនតោ, បរាធីនតោ ច នារកេ បេតេ តិរច្ឆានេ ច អតិសយន្តេ អបាយទុក្ខនិព្ពិសេសំ ទុក្ខំ អនុភវន្តេ មនុស្សេ ច តថា វិសយវិសបរិភោគវិក្ខិត្តចិត្តតាយ រាគាទិបរិយុដ្ឋានេន ឌយ្ហមានេ វាយុវេគសមុដ្ឋិតជាលាសមិទ្ធសុក្ខកដ្ឋសន្និបាតេ អគ្គិក្ខន្ធេ វិយ អនុបសន្តបរិឡាហវុត្តិកេ អនិហតបរាធីនេ កាមាវចរទេវេ ច មហតា វាយាមេន វិទូរមាកាសំ វិគាហិតសកុន្តា វិយ, ពលវន្តេហិ ខិត្តសរា វិយ ច ‘‘សតិបិ ចិរប្បវត្តិយំ អនច្ចន្តិកតាយ បាតបរិយោសានា អនតិក្កន្តជាតិជរាមរណា ឯវា’’តិ រូបាវចរារូបាវចរទេវេ ច បស្សន្តេន មេត្តាយ ករុណាយ ច អនោធិសោ សត្តា ផរិតព្ពា. ឯវំ កាយេន វាចាយ មនសា ច ពោធិសម្ភារេ និរន្តរំ ឧបចិនន្តេន ឧស្សាហោ បវត្តេតព្ពោ.

អបិច ‘‘អចិន្តេយ្យាបរិមិតវិបុលោឡារវិមលនិរុបមនិរុបក្កិលេសគុណនិចយនិទានភូតស្ស ពុទ្ធភាវស្ស ឧស្សក្កិត្វា សម្បហំសនយោគ្យំ វីរិយំ នាម អចិន្តេយ្យានុភាវមេវ. យំ ន បចុរជនា សោតុម្បិ សក្កុណន្តិ, បគេវ បដិបជ្ជិតុំ. តថា ហិ តិវិធា អភិនីហារចិត្តុប្បត្តិ, ចតស្សោ ពុទ្ធភូមិយោ, ចត្តារិ សង្គហវត្ថូនិ (ទី. និ. ៣.២១០, ៣១៣; អ. និ. ៤.៣២), ករុណោកាសតា, ពុទ្ធធម្មេសុ និជ្ឈានក្ខន្តិ, សព្ពធម្មេសុ និរុបលេបោ, សព្ពសត្តេសុ បុត្តសញ្ញា, សំសារទុក្ខេហិ អបរិខេទោ, សព្ពទេយ្យធម្មបរិច្ចាគោ, តេន ច និរតិមានតា, អធិសីលសិក្ខាទិអធិដ្ឋានំ, តត្ថ ច អចលតា, កុសលកិរិយាសុ បីតិបាមោជ្ជំ, វិវេកនិន្នចិត្តតា, ឈានានុយោគោ, អនវជ្ជសុតេន អតិត្តិ, យថាសុតស្ស ធម្មស្ស បរេសំ ហិតជ្ឈាសយេន ទេសនា, សត្តានំ ញាយេ និវេសនំ, អារម្ភទឡ្ហតា, ធីរវីរភាវោ, បរាបវាទបរាបការេសុ វិការាភាវោ, សច្ចាធិដ្ឋានំ, សមាបត្តីសុ វសីភាវោ, អភិញ្ញាសុ ពលប្បត្តិ, លក្ខណត្តយាវពោធោ, សតិបដ្ឋានាទីសុ អភិយោគេន លោកុត្តរមគ្គសម្ភារសម្ភរណំ, នវលោកុត្តរាវក្កន្តី’’តិ ឯវមាទិកា សព្ពា ពោធិសម្ភារបដិបត្តិ វីរិយានុភាវេនេវ សមិជ្ឈតីតិ អភិនីហារតោ យាវ មហាពោធិ អនោស្សជ្ជន្តេន សក្កច្ចំ និរន្តរំ វីរិយំ សម្បាទេតព្ពំ. សម្បជ្ជមានេ ច វីរិយេ ខន្តិអាទយោ ទានាទយោ ច សព្ពេបិ ពោធិសម្ភារា តទធីនវុត្តិតាយ សម្បន្នា ឯវ ហោន្តីតិ. ខន្តិអាទីសុបិ ឥមិនា នយេន បដិបត្តិ វេទិតព្ពា.

ឥតិ សត្តានំ សុខូបករណបរិច្ចាគេន ពហុធា អនុគ្គហករណំ ទានេន បដិបត្តិ, សីលេន តេសំ ជីវិតសាបតេយ្យទាររក្ខអភេទបិយហិតវចនាវិហិំសាទិករណានិ, នេក្ខម្មេន នេសំ អាមិសបដិគ្គហណធម្មទានាទិនា អនេកធា ហិតចរិយា, បញ្ញាយ តេសំ ហិតករណូបាយកោសល្លំ, វីរិយេន តត្ថ ឧស្សាហារម្ភអសំហីរានិ, ខន្តិយា តទបរាធសហនំ, សច្ចេន តេសំ អវញ្ចនតទុបការកិរិយាសមាទានាវិសំវាទនាទិ, អធិដ្ឋានេន តទុបការករណេ អនត្ថសម្បាតេបិ អចលនំ, មេត្តាយ តេសំ ហិតសុខានុចិន្តនំ, ឧបេក្ខាយ តេសំ ឧបការាបការេសុ វិការានាបត្តីតិ ឯវំ អបរិមាណេ សត្តេ អារព្ភ អនុកម្បិតសព្ពសត្តស្ស ពោធិសត្តស្ស បុថុជ្ជនេហិ អសាធារណោ អបរិមាណោ បុញ្ញញាណសម្ភារូបចយោ ឯត្ថ បដិបត្តីតិ វេទិតព្ពំ. យោ ចេតាសំ បច្ចយោ វុត្តោ, តស្ស ច សក្កច្ចំ សម្បាទនំ.

កោ វិភាគោតិ ទស បារមិយោ, ទស ឧបបារមិយោ, ទស បរមត្ថបារមិយោតិ សមត្តិំស បារមិយោ. តត្ថ កតាភិនីហារស្ស ពោធិសត្តស្ស បរហិតករណាភិនិន្នអាសយប្បយោគស្ស កណ្ហធម្មវោកិណ្ណា សុក្កធម្មា បារមិយោ, តេហិ អវោកិណ្ណា សុក្កា ធម្មា ឧបបារមិយោ, អកណ្ហា អសុក្កា បរមត្ថបារមិយោតិ កេចិ. សមុទាគមនកាលេសុ បូរិយមានា បារមិយោ, ពោធិសត្តភូមិយំ បុណ្ណា ឧបបារមិយោ, ពុទ្ធភូមិយំ សព្ពាការបរិបុណ្ណា បរមត្ថបារមិយោ. ពោធិសត្តភូមិយំ វា បរហិតករណតោ បារមិយោ, អត្តហិតករណតោ ឧបបារមិយោ, ពុទ្ធភូមិយំ ពលវេសារជ្ជសមធិគមេន ឧភយហិតបរិបូរណតោ បរមត្ថបារមិយោតិ ឯវំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានេសុ បណិធានារម្ភបរិនិដ្ឋានេសុ តេសំ វិភាគោតិ អបរេ. ទោសុបសមករុណាបកតិកានំ ភវសុខវិមុត្តិសុខបរមសុខប្បត្តានំ បុញ្ញូបចយភេទតោ តព្ពិភាគោតិ អញ្ញេ.

លជ្ជាសតិមានាបស្សយានំ លោកុត្តរធម្មាធិបតីនំ សីលសមាធិបញ្ញាគរុកានំ តារិតតរិតតារយិតូនំ អនុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធសម្មាសម្ពុទ្ធានំ បារមី, ឧបបារមី, បរមត្ថបារមីតិ ពោធិត្តយប្បត្តិតោ យថាវុត្តវិភាគោតិ កេចិ. ចិត្តបណិធិតោ យាវ វចីបណិធិ, តាវ បវត្តា សម្ភារា បារមិយោ, វចីបណិធិតោ យាវ កាយបណិធិ, តាវ បវត្តា ឧបបារមិយោ, កាយបណិធិតោ បភុតិ បរមត្ថបារមិយោតិ អបរេ. អញ្ញេ បន ‘‘បរបុញ្ញានុមោទនវសេន បវត្តា សម្ភារា បារមិយោ, បរេសំ ការាបនវសេន បវត្តា ឧបបារមិយោ, សយំ ករណវសេន បវត្តា បរមត្ថបារមិយោ’’តិ វទន្តិ. តថា ភវសុខាវហោ បុញ្ញញាណសម្ភារោ បារមី, អត្តនោ និព្ពានសុខាវហោ ឧបបារមី, បរេសំ តទុភយសុខាវហោ បរមត្ថបារមីតិ ឯកេ.

បុត្តទារធនាទិឧបករណបរិច្ចាគោ បន ទានបារមី, អត្តនោ អង្គបរិច្ចាគោ ទានឧបបារមី, អត្តនោ ជីវិតបរិច្ចាគោ ទានបរមត្ថបារមី. តថា បុត្តទារាទិកស្ស តិវិធស្សបិ ហេតុ អវីតិក្កមនវសេន តិស្សោ សីលបារមិយោ, តេសុ ឯវ តិវិធេសុ វត្ថូសុ អាលយំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា និក្ខមនវសេន តិស្សោ នេក្ខម្មបារមិយោ, ឧបករណង្គជីវិតតណ្ហំ សមូហនិត្វា សត្តានំ ហិតាហិតវិនិច្ឆយករណវសេន តិស្សោ បញ្ញាបារមិយោ, យថាវុត្តភេទានំ បរិច្ចាគាទីនំ វាយមនវសេន តិស្សោ វីរិយបារមិយោ, ឧបករណង្គជីវិតន្តរាយករានំ ខមនវសេន តិស្សោ ខន្តិបារមិយោ, ឧបករណង្គជីវិតហេតុ សច្ចាបរិច្ចាគវសេន តិស្សោ សច្ចបារមិយោ, ទានាទិបារមិយោ អកុប្បាធិដ្ឋានវសេនេវ សមិជ្ឈន្តីតិ ឧបករណាទិវិនាសេបិ អចលាធិដ្ឋានវសេន តិស្សោ អធិដ្ឋានបារមិយោ, ឧបករណាទិឧបឃាតកេសុបិ សត្តេសុ មេត្តាយ អវិជហនវសេន តិស្សោ មេត្តាបារមិយោ, យថាវុត្តវត្ថុត្តយស្ស ឧបការាបការេសុ សត្តសង្ខារេសុ មជ្ឈត្តតាបដិលាភវសេន តិស្សោ ឧបេក្ខាបារមិយោតិ ឯវមាទិនា ឯតាសំ វិភាគោ វេទិតព្ពោ.

កោ សង្គហោតិ ឯត្ថ បន យថា ឯតា វិភាគតោ តិំសវិធាបិ ទានបារមីអាទិភាវតោ ទសវិធា, ឯវំ ទានសីលខន្តិវីរិយឈានបញ្ញាសភាវេន ឆព្ពិធា. ឯតាសុ ហិ នេក្ខម្មបារមី សីលបារមិយា សង្គហិតា តស្សា បព្ពជ្ជាភាវេ, នីវរណវិវេកភាវេ បន ឈានបារមិយា, កុសលធម្មភាវេ ឆហិបិ សង្គហិតា. សច្ចបារមី សីលបារមិយា ឯកទេសោយេវ វចីសច្ចវិរតិសច្ចបក្ខេ, ញាណសច្ចបក្ខេ បន បញ្ញាបារមិយា សង្គហិតា. មេត្តាបារមី ឈានបារមិយា ឯវ, ឧបេក្ខាបារមី ឈានបញ្ញាបារមីហិ, អធិដ្ឋានបារមី សព្ពាហិបិ សង្គហិតាតិ.

ឯតេសញ្ច ទានាទីនំ ឆន្នំ គុណានំ អញ្ញមញ្ញំ សម្ពន្ធានំ បញ្ចទសយុគឡាទីនិ បញ្ចទសយុគឡាទិសាធកានិ ហោន្តិ – សេយ្យថិទំ? ទានសីលយុគឡេន បរហិតាហិតានំ ករណាករណយុគឡសិទ្ធិ, ទានខន្តិយុគឡេន អលោភាទោសយុគឡសិទ្ធិ, ទានវីរិយយុគឡេន ចាគសុតយុគឡសិទ្ធិ, ទានឈានយុគឡេន កាមទោសប្បហានយុគឡសិទ្ធិ, ទានបញ្ញាយុគឡេន អរិយយានធុរយុគឡសិទ្ធិ, សីលខន្តិទ្វយេន បយោគាសយសុទ្ធិទ្វយសិទ្ធិ, សីលវីរិយទ្វយេន ភាវនាទ្វយសិទ្ធិ, សីលឈានទ្វយេន ទុស្សីល្យបរិយុដ្ឋានប្បហានទ្វយសិទ្ធិ, សីលបញ្ញាទ្វយេន ទានទ្វយសិទ្ធិ, ខន្តិវីរិយយុគឡេន ខមាតេជទ្វយសិទ្ធិ, ខន្តិឈានយុគឡេន វិរោធានុរោធប្បហានយុគឡសិទ្ធិ, ខន្តិបញ្ញាយុគឡេន សុញ្ញតាខន្តិបដិវេធទុកសិទ្ធិ, វីរិយឈានទុកេន បគ្គាហាវិក្ខេបទុកសិទ្ធិ, វីរិយបញ្ញាទុកេន សរណទុកសិទ្ធិ, ឈានបញ្ញាទុកេន យានទុកសិទ្ធិ. ទានសីលខន្តិត្តិកេន លោភទោសមោហប្បហានត្តិកសិទ្ធិ, ទានសីលវីរិយត្តិកេន ភោគជីវិតកាយសារាទានត្តិកសិទ្ធិ, ទានសីលឈានត្តិកេន បុញ្ញកិរិយវត្ថុត្តិកសិទ្ធិ, ទានសីលបញ្ញាតិកេន អាមិសាភយធម្មទានត្តិកសិទ្ធីតិ ឯវំ ឥតរេហិបិ តិកេហិ ចតុក្កាទីហិ ច យថាសម្ភវំ តិកានិ ចតុក្កាទីនិ ច យោជេតព្ពានិ.

ឯវំ ឆព្ពិធានម្បិ បន ឥមាសំ បារមីនំ ចតូហិ អធិដ្ឋានេហិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. សព្ពបារមីនំ សមូហសង្គហតោ ហិ ចត្តារិ អធិដ្ឋានានិ. សេយ្យថិទំ – សច្ចាធិដ្ឋានំ, ចាគាធិដ្ឋានំ, ឧបសមាធិដ្ឋានំ, បញ្ញាធិដ្ឋានន្តិ. តត្ថ អធិតិដ្ឋតិ ឯតេន, ឯត្ថ វា អធិតិដ្ឋតិ, អធិដ្ឋានមត្តមេវ វា តន្តិ អធិដ្ឋានំ. សច្ចញ្ច តំ អធិដ្ឋានញ្ច, សច្ចស្ស វា អធិដ្ឋានំ, សច្ចំ អធិដ្ឋានំ ឯតស្សាតិ វា សច្ចាធិដ្ឋានំ. ឯវំ សេសេសុបិ. តត្ថ អវិសេសតោ តាវ លោកុត្តរគុណេ កតាភិនីហារស្ស អនុកម្បិតសព្ពសត្តស្ស មហាសត្តស្ស បរិញ្ញានុរូបំ សព្ពបារមិបរិគ្គហតោ សច្ចាធិដ្ឋានំ, តេសំ បដិបក្ខបរិច្ចាគតោ ចាគាធិដ្ឋានំ, សព្ពបារមិតាគុណេហិ ឧបសមតោ ឧបសមាធិដ្ឋានំ, តេហិយេវ បរហិតោបាយកោសល្លតោ បញ្ញាធិដ្ឋានំ. វិសេសតោ បន ‘‘អត្ថិកជនំ អវិសំវាទេត្វា ទស្សាមី’’តិ បដិជានតោ, បដិញ្ញំ អវិសំវាទេត្វា ទានតោ, ទានំ អវិសំវាទេត្វា អនុមោទនតោ, មច្ឆរិយាទិបដិបក្ខបរិច្ចាគតោ, ទេយ្យបដិគ្គាហកទានទេយ្យធម្មក្ខយេសុ លោភទោសមោហភយវូបសមតោ, យថារហំ យថាកាលំ យថាវិធានញ្ច ទានតោ, បញ្ញុត្តរតោ ច កុសលធម្មានំ ចតុរធិដ្ឋានបទដ្ឋានំ ទានំ. តថា សំវរសមាទានស្ស អវីតិក្កមតោ, ទុស្សីល្យបរិច្ចាគតោ, ទុច្ចរិតវូបសមតោ, បញ្ញុត្តរតោ ច ចតុរធិដ្ឋានបទដ្ឋានំ សីលំ. យថាបដិញ្ញំ ខមនតោ, បរាបរាធវិកប្បបរិច្ចាគតោ, កោធបរិយុដ្ឋានវូបសមតោ, បញ្ញុត្តរតោ ច ចតុរធិដ្ឋានបទដ្ឋានា ខន្តិ. បដិញ្ញានុរូបំ បរហិតករណតោ, វិសាទបរិច្ចាគតោ, អកុសលធម្មានំ វូបសមតោ, បញ្ញុត្តរតោ ច ចតុរធិដ្ឋានបទដ្ឋានំ វីរិយំ. បដិញ្ញានុរូបំ លោកហិតានុចិន្តនតោ, នីវរណបរិច្ចាគតោ, ចិត្តវូបសមតោ, បញ្ញុត្តរតោ ច ចតុរធិដ្ឋានបទដ្ឋានំ ឈានំ. យថាបដិញ្ញំ បរហិតូបាយកោសល្លតោ, អនុបាយកិរិយាបរិច្ចាគតោ, មោហជបរិឡាហវូបសមតោ, សព្ពញ្ញុតាបដិលាភតោ ច ចតុរធិដ្ឋានបទដ្ឋានា បញ្ញា.

តត្ថ ញេយ្យបដិញ្ញានុវិធានេហិ សច្ចាធិដ្ឋានំ, វត្ថុកាមកិលេសកាមបរិច្ចាគេហិ ចាគាធិដ្ឋានំ, ទោសទុក្ខវូបសមេហិ ឧបសមាធិដ្ឋានំ, អនុពោធបដិវេធេហិ បញ្ញាធិដ្ឋានំ. តិវិធសច្ចបរិគ្គហិតំ ទោសត្តយវិរោធិ សច្ចាធិដ្ឋានំ, តិវិធចាគបរិគ្គហិតំ ទោសត្តយវិរោធិ ចាគាធិដ្ឋានំ, តិវិធវូបសមបរិគ្គហិតំ ទោសត្តយវិរោធិ ឧបសមាធិដ្ឋានំ, តិវិធញាណបរិគ្គហិតំ ទោសត្តយវិរោធិ បញ្ញាធិដ្ឋានំ. សច្ចាធិដ្ឋានបរិគ្គហិតានិ ចាគូបសមបញ្ញាធិដ្ឋានានិ អវិសំវាទនតោ, បដិញ្ញានុវិធានតោ ច. ចាគាធិដ្ឋានបរិគ្គហិតានិ សច្ចូបសមបញ្ញាធិដ្ឋានានិ បដិបក្ខបរិច្ចាគតោ, សព្ពបរិច្ចាគផលត្តា ច. ឧបសមាធិដ្ឋានបរិគ្គហិតានិ សច្ចចាគបញ្ញាធិដ្ឋានានិ កិលេសបរិឡាហូបសមតោ, កាមូបសមតោ, កាមបរិឡាហូបសមតោ ច. បញ្ញាធិដ្ឋានបរិគ្គហិតានិ សច្ចចាគូបសមាធិដ្ឋានានិ ញាណបុព្ពង្គមតោ, ញាណានុបរិវត្តនតោ ចាតិ ឯវំ សព្ពាបិ បារមិយោ សច្ចប្បភាវិតា ចាគបរិព្យញ្ជិតា ឧបសមោបព្រូហិតា បញ្ញាបរិសុទ្ធា. សច្ចញ្ហិ ឯតាសំ ជនកហេតុ, ចាគោ បរិគ្គាហកហេតុ, ឧបសមោ បរិវុឌ្ឍិហេតុ, បញ្ញា បារិសុទ្ធិហេតុ. តថា អាទិម្ហិ សច្ចាធិដ្ឋានំ សច្ចបដិញ្ញត្តា, មជ្ឈេ ចាគាធិដ្ឋានំ កតបណិធានស្ស បរហិតាយ អត្តបរិច្ចាគតោ, អន្តេ ឧបសមាធិដ្ឋានំ សព្ពូបសមបរិយោសានត្តា, អាទិមជ្ឈបរិយោសានេសុ បញ្ញាធិដ្ឋានំ តស្មិំ សតិ សម្ភវតោ, អសតិ អភាវតោ, យថាបដិញ្ញញ្ច ភាវតោ.

តត្ថ មហាបុរិសា អត្តហិតបរហិតករេហិ គរុបិយភាវករេហិ សច្ចចាគាធិដ្ឋានេហិ គិហិភូតា អាមិសទានេន បរេ អនុគ្គណ្ហន្តិ. តថា អត្តហិតបរហិតករេហិ គរុបិយភាវករេហិ ឧបសមបញ្ញាធិដ្ឋានេហិ ច បព្ពជិតភូតា ធម្មទានេន បរេ អនុគ្គណ្ហន្តិ.

តត្ថ អន្តិមភវេ ពោធិសត្តស្ស ចតុរធិដ្ឋានបរិបូរណំ. បរិបុណ្ណចតុរធិដ្ឋានស្ស ហិ ចរិមកភវូបបត្តីតិ ឯកេ. តត្រ ហិ គព្ភោក្កន្តិឋិតិអភិនិក្ខមនេសុ បញ្ញាធិដ្ឋានសមុទាគមេន សតោ សម្បជានោ សច្ចាធិដ្ឋានបារិបូរិយា សម្បតិជាតោ ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន គន្ត្វា សព្ពា ទិសា ឱលោកេត្វា សច្ចានុបរិវត្តិនា វចសា ‘‘អគ្គោហមស្មិ លោកស្ស, ជេដ្ឋោ…បេ… សេដ្ឋោហមស្មិ លោកស្សា’’តិ (ទី. និ. ២.៣១; ម. និ. ៣.២០៧) តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិ, ឧបសមាធិដ្ឋានសមុទាគមេន ជិណ្ណាតុរមតបព្ពជិតទស្សាវិនោ ចតុធម្មបទេសកោវិទស្ស យោព្ពនារោគ្យជីវិតសម្បត្តិមទានំ ឧបសមោ, ចាគាធិដ្ឋានសមុទាគមេន មហតោ ញាតិបរិវដ្ដស្ស ហត្ថគតស្ស ច ចក្កវត្តិរជ្ជស្ស អនបេក្ខបរិច្ចាគោតិ.

ទុតិយេ ឋានេ អភិសម្ពោធិយំ ចតុរធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណន្តិ កេចិ. តត្ថ ហិ យថាបដិញ្ញំ សច្ចាធិដ្ឋានសមុទាគមេន ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អភិសមយោ, តតោ ហិ សច្ចាធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណំ. ចាគាធិដ្ឋានសមុទាគមេន សព្ពកិលេសោបក្កិលេសបរិច្ចាគោ, តតោ ហិ ចាគាធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណំ. ឧបសមាធិដ្ឋានសមុទាគមេន បរមូបសមសម្បត្តិ, តតោ ហិ ឧបសមាធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណំ. បញ្ញាធិដ្ឋានសមុទាគមេន អនាវរណញាណបដិលាភោ, តតោ ហិ បញ្ញាធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណន្តិ, តំ អសិទ្ធំ អភិសម្ពោធិយាបិ បរមត្ថភាវតោ.

តតិយេ ឋានេ ធម្មចក្កប្បវត្តនេ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៣; បដិ. ម. ២.៣០) ចតុរធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណន្តិ អញ្ញេ. តត្ថ ហិ សច្ចាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស ទ្វាទសហិ អាការេហិ អរិយសច្ចទេសនាយ សច្ចាធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណំ, ចាគាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស សទ្ធម្មមហាយាគករណេន ចាគាធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណំ. ឧបសមាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស សយំ ឧបសន្តស្ស បរេសំ ឧបសមនេន ឧបសមាធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណំ, បញ្ញាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស វិនេយ្យានំ អាសយាទិបរិជាននេន បញ្ញាធិដ្ឋានំ បរិបុណ្ណន្តិ, តទបិ អសិទ្ធំ អបរិយោសិតត្តា ពុទ្ធកិច្ចស្ស.

ចតុត្ថេ ឋានេ បរិនិព្ពានេ ចតុរធិដ្ឋានបរិបុណ្ណន្តិ អបរេ. តត្រ ហិ បរិនិព្ពុតត្តា បរមត្ថសច្ចសម្បត្តិយា សច្ចាធិដ្ឋានបរិបូរណំ, សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គេន ចាគាធិដ្ឋានបរិបូរណំ, សព្ពសង្ខារូបសមេន ឧបសមាធិដ្ឋានបរិបូរណំ, បញ្ញាបយោជនបរិនិដ្ឋានេន បញ្ញាធិដ្ឋានបរិបូរណន្តិ.

តត្រ មហាបុរិសស្ស វិសេសេន មេត្តាខេត្តេ អភិជាតិយំ សច្ចាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស សច្ចាធិដ្ឋានបរិបូរណមភិព្យត្តំ, វិសេសេន ករុណាខេត្តេ អភិសម្ពោធិយំ បញ្ញាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស បញ្ញាធិដ្ឋានបរិបូរណមភិព្យត្តំ, វិសេសេន មុទិតាខេត្តេ ធម្មចក្កប្បវត្តនេ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៣; បដិ. ម. ២.៣០) ចាគាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស ចាគាធិដ្ឋានបរិបូរណមភិព្យត្តំ, វិសេសេន ឧបេក្ខាខេត្តេ បរិនិព្ពានេ ឧបសមាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស ឧបសមាធិដ្ឋានបរិបូរណមភិព្យត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

តត្របិ សច្ចាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស សំវាសេន សីលំ វេទិតព្ពំ, ចាគាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស សំវោហារេន សោចេយ្យំ វេទិតព្ពំ, ឧបសមាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស អាបទាសុ ថាមោ វេទិតព្ពោ, បញ្ញាធិដ្ឋានសមុទាគតស្ស សាកច្ឆាយ បញ្ញា វេទិតព្ពា. ឯវំ សីលាជីវចិត្តទិដ្ឋិវិសុទ្ធិយោ វេទិតព្ពា.

តថា សច្ចាធិដ្ឋានសមុទាគមេន ទោសា អគតិំ ន គច្ឆតិ អវិសំវាទនតោ, ចាគាធិដ្ឋានសមុទាគមេន លោភា អគតិំ ន គច្ឆតិ អនភិសង្គតោ, ឧបសមាធិដ្ឋានសមុទាគមេន ភយា អគតិំ ន គច្ឆតិ អនបរាធតោ, បញ្ញាធិដ្ឋានសមុទាគមេន មោហា អគតិំ ន គច្ឆតិ យថាភូតាវពោធតោ.

តថា បឋមេន អទុដ្ឋោ អធិវាសេតិ, ទុតិយេន អលុទ្ធោ បដិសេវតិ, តតិយេន អភីតោ បរិវជ្ជេតិ, ចតុត្ថេន អសម្មូឡ្ហោ វិនោទេតិ. បឋមេន នេក្ខម្មសុខប្បត្តិ, ឥតរេហិ បវិវេកឧបសមសម្ពោធិសុខប្បត្តិយោ ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពា. តថា វិវេកជបីតិសុខសមាធិជបីតិសុខអប្បីតិជកាយសុខសតិបារិសុទ្ធិជឧបេក្ខាសុខប្បត្តិយោ ឯតេហិ ចតូហិ យថាក្កមំ ហោន្តីតិ. ឯវមនេកគុណានុពន្ធេហិ ចតូហិ អធិដ្ឋានេហិ សព្ពបារមិសមូហសង្គហោ វេទិតព្ពោ. យថា ច ចតូហិ អធិដ្ឋានេហិ សព្ពបារមិសង្គហោ, ឯវំ ករុណាបញ្ញាហិបីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សព្ពោបិ ហិ ពោធិសម្ភារោ ករុណាបញ្ញាហិ សង្គហិតោ. ករុណាបញ្ញាបរិគ្គហិតា ហិ ទានាទិគុណា មហាពោធិសម្ភារា ភវន្តិ ពុទ្ធត្តសិទ្ធិបរិយោសានាតិ ឯវមេតាសំ សង្គហោ វេទិតព្ពោ.

កោ សម្បាទនូបាយោតិ សកលស្សាបិ បុញ្ញាទិសម្ភារស្ស សម្មាសម្ពោធិំ, ឧទ្ទិស្ស អនវសេសសម្ភរណំ អវេកល្លការិតាយោគេន, តត្ថ ច សក្កច្ចការិតា អាទរពហុមានយោគេន, សាតច្ចការិតា និរន្តរបយោគេន, ចិរកាលាទិយោគោ ច អន្តរា អវោសានាបជ្ជនេនាតិ ចតុរង្គយោគោ ឯតាសំ សម្បាទនូបាយោ. អបិច សមាសតោ កតាភិនីហារស្ស អត្តនិ សិនេហស្ស បរិយាទានំ, បរេសុ ច សិនេហស្ស បរិវឌ្ឍនំ ឯតាសំ សម្បាទនូបាយោ. សម្មាសម្ពោធិសមធិគមាយ ហិ កតមហាបណិធានស្ស មហាសត្តស្ស យាថាវតោ បរិជាននេន សព្ពេសុ ធម្មេសុ អនុបលិត្តស្ស អត្តនិ សិនេហោ បរិក្ខយំ បរិយាទានំ គច្ឆតិ, មហាករុណាសមាយោគវសេន បន បិយេ បុត្តេ វិយ សព្ពសត្តេ សម្បស្សមានស្ស តេសុ មេត្តាសិនេហោ បរិវឌ្ឍតិ. តតោ ច តំតទាវត្ថានុរូបមត្តបរសន្តានេសុ លោភទោសមោហវិគមេន វិទូរីកតមច្ឆរិយាទិពោធិសម្ភារបដិបក្ខោ មហាបុរិសោ ទានបិយវចនអត្ថចរិយាសមានត្តតាសង្ខាតេហិ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ (ទី. និ. ៣.២១០; អ. និ. ៤.៣២) ចតុរធិដ្ឋានានុគតេហិ អច្ចន្តំ ជនស្ស សង្គហករណវសេន ឧបរិ យានត្តយេ អវតារណំ បរិបាចនញ្ច ករោតិ. មហាសត្តានញ្ហិ មហាបញ្ញា មហាករុណា ច ទានេន អលង្កតា; ទានំ បិយវចនេន; បិយវចនំ អត្ថចរិយាយ; អត្ថចរិយា សមានត្តតាយ អលង្កតា សង្គហិតា ច. សព្ពភូតត្តភូតស្ស ហិ ពោធិសត្តស្ស សព្ពត្ថ សមានសុខទុក្ខតាយ សមានត្តតាសិទ្ធិ. ពុទ្ធភូតោ បន តេហេវ សង្គហវត្ថូហិ ចតុរធិដ្ឋានបរិបូរិតាភិពុទ្ធេហិ ជនស្ស អច្ចន្តិកសង្គហករណេន អភិវិនយនំ ករោតិ. ទានញ្ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ ចាគាធិដ្ឋានេន បរិបូរិតាភិពុទ្ធំ; បិយវចនំ សច្ចាធិដ្ឋានេន; អត្ថចរិយា បញ្ញាធិដ្ឋានេន; សមានត្តតា ឧបសមាធិដ្ឋានេន បរិបូរិតាភិពុទ្ធា. តថាគតានញ្ហិ សព្ពសាវកបច្ចេកពុទ្ធេហិ សមានត្តតា បរិនិព្ពានេ. តត្រ ហិ តេសំ អវិសេសតោ ឯកីភាវោ. តេនេវាហ ‘‘នត្ថិ វិមុត្តិយា នានត្ត’’ន្តិ.

ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘សច្ចោ ចាគី ឧបសន្តោ, បញ្ញវា អនុកម្បកោ,

សម្ភតសព្ពសម្ភារោ, កំ នាមត្ថំ ន សាធយេ.

មហាការុណិកោ សត្ថា, ហិតេសី ច ឧបេក្ខកោ,

និរបេក្ខោ ច សព្ពត្ថ, អហោ អច្ឆរិយោ ជិនោ.

វិរត្តោ សព្ពធម្មេសុ, សត្តេសុ ច ឧបេក្ខកោ,

សទា សត្តហិតេ យុត្តោ, អហោ អច្ឆរិយោ ជិនោ.

សព្ពទា សព្ពសត្តានំ, ហិតាយ ច សុខាយ ច,

ឧយ្យុត្តោ អកិលាសូ ច, អហោ អច្ឆរិយោ ជិនោ’’តិ. (ចរិយា. អដ្ឋ. ៣២០ បកិណ្ណកកថា);

កិត្តកេន កាលេន សម្បាទនន្តិ ហេដ្ឋិមេន តាវ បរិច្ឆេទេន ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, មជ្ឈិមេន អដ្ឋាសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, ឧបរិមេន សោឡសាសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច, ឯតេ ច ភេទា យថាក្កមំ បញ្ញាធិកសទ្ធាធិកវីរិយាធិកវសេន ញាតព្ពា. បញ្ញាធិកានញ្ហិ សទ្ធា មន្ទា ហោតិ, បញ្ញា តិក្ខា. សទ្ធាធិកានំ បញ្ញា មជ្ឈិមា ហោតិ, វីរិយាធិកានំ បញ្ញា មន្ទា. បញ្ញានុភាវេន ច សម្មាសម្ពោធិ អភិគន្តព្ពាតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អវិសេសេន បន វិមុត្តិបរិបាចនីយានំ ធម្មានំ តិក្ខមជ្ឈិមមុទុភាវេន តយោបេតេ ភេទា យុត្តាតិ វទន្តិ. តិវិធា ហិ ពោធិសត្តា អភិនីហារក្ខណេ ភវន្តិ ឧគ្ឃដិតញ្ញូវិបញ្ចិតញ្ញូនេយ្យភេទេន. តេសុ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សម្មុខា ចតុប្បទិកំ គាថំ សុណន្តោ តតិយបទេ អបរិយោសិតេយេវ ឆអភិញ្ញាហិ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្តុំ សមត្ថុបនិស្សយោ ហោតិ, ទុតិយោ សត្ថុ សម្មុខា ចតុប្បទិកំ គាថំ សុណន្តោ អបរិយោសិតេយេវ ចតុត្ថបទេ ឆហិ អភិញ្ញាហិ អរហត្តំ បត្តុំ សមត្ថុបនិស្សយោ ហោតិ, ឥតរោ ភគវតោ សម្មុខា ចតុប្បទិកំ គាថំ សុត្វា បរិយោសិតាយ គាថាយ ឆហិ អភិញ្ញាហិ អរហត្តំ បត្តុំ សមត្ថុបនិស្សយោ ភវតិ. តយោបេតេ វិនា កាលភេទេន កតាភិនីហារលទ្ធព្យាករណា បារមិយោ បូរេន្តា យថាក្កមំ យថាវុត្តភេទេន កាលេន សម្មាសម្ពោធិំ បាបុណន្តិ. តេសុ តេសុ បន កាលភេទេសុ អបរិបុណ្ណេសុ តេ តេ មហាសត្តា ទិវសេ ទិវសេ វេស្សន្តរទានសទិសំ ទានំ ទេន្តាបិ តទនុរូបេ សីលាទិសព្ពបារមិធម្មេ អាចិនន្តាបិ អន្តរា ពុទ្ធា ភវិស្សន្តីតិ អការណមេតំ. កស្មា? ញាណស្ស អបរិបច្ចនតោ. បរិច្ឆិន្នកាលនិប្ផាទិតំ វិយ ហិ សស្សំ បរិច្ឆិន្នកាលេ បរិនិប្ផាទិតា សម្មាសម្ពោធិ. តទន្តរា បន សព្ពុស្សាហេន វាយមន្តេនាបិ ន សក្កា បាបុណិតុន្តិ បារមិបារិបូរី យថាវុត្តកាលវិសេសំ វិនា ន សម្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ.

កោ អានិសំសោតិ យេ តេ កតាភិនីហារានំ ពោធិសត្តានំ –

‘‘ឯវំ សព្ពង្គសម្បន្នា, ពោធិយា និយតា នរា;

សំសរំ ទីឃមទ្ធានំ, កប្បកោដិសតេហិបិ;

អវីចិម្ហិ នុប្បជ្ជន្តិ, តថា លោកន្តរេសុ ចា’’តិ. អាទិនា (អភិ. អដ្ឋ. ១.និទានកថា; អប. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.ទូរេនិទានកថា; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ២៧.ទូរេនិទានកថា; ចរិយា. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថា) –

អដ្ឋារស អភព្ពដ្ឋានានុបគមនប្បការា អានិសំសា សំវណ្ណិតា. យេ ច ‘‘សតោ សម្បជានោ អានន្ទ ពោធិសត្តោ តុសិតាកាយា ចវិត្វា មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមី’’តិអាទិនា (ម. និ. ៣.១៩៩) សោឡស អច្ឆរិយព្ភុតធម្មប្បការា, យេ ច ‘‘សីតំ ព្យបគតំ ហោតិ, ឧណ្ហញ្ច ឧបសម្មតី’’តិអាទិនា (ពុ. វំ. ៨៣), ‘‘ជាយមានេ ខោ សារិបុត្ត ពោធិសត្តេ អយំ ទសសហស្សិលោកធាតុ សង្កម្បតិ សម្បកម្បតិ សម្បវេធតី’’តិអាទិនា ច ទ្វត្តិំស បុព្ពនិមិត្តប្បការា, យេ វា បនញ្ញេបិ ‘‘ពោធិសត្តានំ អធិប្បាយសមិជ្ឈនំ កម្មាទីសុ វសីភាវោ’’តិ ឯវមាទយោ តត្ថ តត្ថ ជាតកពុទ្ធវំសាទីសុ ទស្សិតប្បការា អានិសំសា, តេ សព្ពេបិ ឯតាសំ អានិសំសា, តថា យថានិទស្សិតភេទា អលោភាទោសាទិគុណយុគឡាទយោ ចាតិ វេទិតព្ពា.

កិំ ផលន្តិ សមាសតោ តាវ សម្មាសម្ពុទ្ធភាវោ ឯតាសំ ផលំ, វិត្ថារតោ បន ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណ- (ទី. និ. ២.២៤ អាទយោ; ៣.១៦៨ អាទយោ; ម. និ. ២.៣៨៥) អសីតិអនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាទិអនេកគុណគណសមុជ្ជលរូបកាយសម្បត្តិអធិដ្ឋានា ទសពលចតុវេសារជ្ជឆអសាធារណញាណអដ្ឋារសាវេណិកពុទ្ធធម្ម- (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៥; មូលដី. ២.សុត្តន្តភាជនីយវណ្ណនា) -បភុតិអនេកសតសហស្សគុណសមុទយោបសោភិនី ធម្មកាយសិរី, យាវតា បន ពុទ្ធគុណា យេ អនេកេហិបិ កប្បេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេនាបិ វាចាយ បរិយោសាបេតុំ ន សក្កា, ឥទំ ឯតាសំ ផលន្តិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ពុទ្ធវំសចរិយាបិដកជាតកមហាបទានសុត្តាទីនំ វសេន វេទិតព្ពោ.

យថាវុត្តាយ បដិបទាយ យថាវុត្តវិភាគានំ បារមីនំ បូរិតភាវំ សន្ធាយាហ ‘‘សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា’’តិ. សតិបិ មហាបរិច្ចាគានំ ទានបារមិភាវេ បរិច្ចាគវិសេសភាវទស្សនត្ថញ្ចេវ សុទុក្ករភាវទស្សនត្ថញ្ច ‘‘បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ’’តិ វិសុំ គហណំ, តតោយេវ ច អង្គបរិច្ចាគតោ វិសុំ នយនបរិច្ចាគគ្គហណំ, បរិគ្គហបរិច្ចាគភាវសាមញ្ញេបិ ធនរជ្ជបរិច្ចាគតោ បុត្តទារបរិច្ចាគគ្គហណញ្ច កតំ. គតបច្ចាគតិកវត្តសង្ខាតាយ បុព្ពភាគបដិបទាយ សទ្ធិំ អភិញ្ញាសមាបត្តិនិប្ផាទនំ បុព្ពយោគោ. ទានាទីសុយេវ សាតិសយបដិបត្តិនិប្ផាទនំ បុព្ពចរិយា, យា ចរិយាបិដកសង្គហិតា. អភិនីហារោ បុព្ពយោគោ, ទានាទិបដិបត្តិ, កាយវិវេកវសេន ឯកចរិយា វា បុព្ពចរិយាតិ កេចិ. ទានាទីនញ្ចេវ អប្បិច្ឆតាទីនញ្ច សំសារនិព្ពានេសុ អាទីនវានិសំសាទីនញ្ច វិភាវនវសេន សត្តានំ ពោធិត្តយេ បតិដ្ឋាបនបរិបាចនវសេន បវត្តា កថា ធម្មក្ខានំ. ញាតីនំ អត្ថចរិយា ញាតត្ថចរិយា, សាបិ ករុណាយនវសេនេវ. អាទិ-សទ្ទេន លោកត្ថចរិយាទយោ សង្គណ្ហាតិ. កម្មស្សកតាញាណវសេន, អនវជ្ជកម្មាយតនវិជ្ជាដ្ឋានបរិចយវសេន, ខន្ធាយតនាទិបរិចយវសេន, លក្ខណត្តយតីរណវសេន ច ញាណចារោ ពុទ្ធិចរិយា, សា បន អត្ថតោ បញ្ញាបារមីយេវ, ញាណសម្ភារទស្សនត្ថំ វិសុំ គហណំ. កោដិន្តិ បរិយន្តោ, ឧក្កំសោតិ អត្ថោ. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ ភាវេត្វា ព្រូហេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ភាវេត្វាតិ ឧប្បាទេត្វា. ព្រូហេត្វាតិ វឌ្ឍេត្វា. សតិបដ្ឋានាទិគ្គហណេន អាគមនបដិបទំ មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សេតិ, វិបស្សនាសហគតា ឯវ វា សតិបដ្ឋានាទយោ ទដ្ឋព្ពា. ឯត្ថ ច ‘‘យេន អភិនីហារេនា’’តិអាទិនា អាគមនបដិបទាយ អាទិំ ទស្សេតិ, ‘‘ទានបារមី’’តិអាទិនា មជ្ឈំ, ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ’’តិអាទិនា បរិយោសានន្តិ វេទិតព្ពំ.

សម្បតិជាតោតិ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា មុហុត្តជាតោ, ន មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តោ. និក្ខន្តមត្តញ្ហិ មហាសត្តំ បឋមំ ព្រហ្មានោ សុវណ្ណជាលេន បដិគ្គណ្ហិំសុ, តេសំ ហត្ថតោ ចត្តារោ មហារាជានោ អជិនប្បវេណិយា, តេសំ ហត្ថតោ មនុស្សា ទុកូលចុម្ពដកេន បដិគ្គណ្ហិំសុ, មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុញ្ចិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋិតោតិ យថាហ ភគវា មហាបទានទេសនាយំ. សេតម្ហិ ឆត្តេតិ ទិព្ពសេតច្ឆត្តេ. អនុហីរមានេតិ ធារិយមានេ. ឯត្ថ ច ឆត្តគ្គហណេនេវ ខគ្គាទីនិ បញ្ច កកុធភណ្ឌានិបិ (ជា. ២.១៩.៧២) វុត្តានេវាតិ វេទិតព្ពំ. ខគ្គតាលវណ្ដមោរហត្ថកវាឡពីជនីឧណ្ហីសបដ្ដាបិ ហិ ឆត្តេន សហ តទា ឧបដ្ឋិតា អហេសុំ. ឆត្តាទីនិយេវ ច តទា បញ្ញាយិំសុ, ន ឆត្តាទិគាហកា. សព្ពា ច ទិសាតិ ទសបិ ទិសា. នយិទំ សព្ពទិសាវិលោកនំ សត្តបទវីតិហារុត្តរកាលំ ទដ្ឋព្ពំ. មហាសត្តោ ហិ មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បុរត្ថិមទិសំ ឱលោកេសិ, តត្ថ ទេវមនុស្សា គន្ធមាលាទីហិ បូជយមានា ‘‘មហាបុរិស ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោបិ នត្ថិ, កុតោ ឧត្តរិតរោ’’តិ អាហំសុ. ឯវំ ចតស្សោ ទិសា, ចតស្សោ អនុទិសា, ហេដ្ឋា, ឧបរីតិ សព្ពា ទិសា អនុវិលោកេត្វា សព្ពត្ថ អត្តនា សទិសំ អទិស្វា ‘‘អយំ ឧត្តរា ទិសា’’តិ តត្ថ សត្តបទវីតិហារេន អគមាសិ. អាសភិន្តិ ឧត្តមំ. អគ្គោតិ សព្ពបឋមោ. ជេដ្ឋោ សេដ្ឋោតិ ច តស្សេវ វេវចនំ. អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោតិ ឥមស្មិំ អត្តភាវេ បត្តព្ពំ អរហត្តំ ព្យាកាសិ.

‘‘អនេកេសំ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភាវេនា’’តិ សង្ខិត្តេន វុត្តមត្ថំ ‘‘យញ្ហី’’តិអាទិនា វិត្ថារតោ ទស្សេតិ. តត្ថ ឯត្ថាតិ –

‘‘អនេកសាខញ្ច សហស្សមណ្ឌលំ,

ឆត្តំ មរូ ធារយុមន្តលិក្ខេ;

សុវណ្ណទណ្ឌា វីតិបតន្តិ ចាមរា,

ន ទិស្សរេ ចាមរឆត្តគាហកា’’តិ. (សុ. និ. ៦៩៣);

ឥមិស្សា គាថាយ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ សព្ពត្ថ អប្បដិហតចារតាយ អនាវរណញាណន្តិ អាហ ‘‘សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណបដិលាភស្សា’’តិ. ‘‘តថា អយំ ភគវាបិ គតោ…បេ… បុព្ពនិមិត្តភាវេនា’’តិ ឯតេន អភិជាតិយំ ធម្មតាវសេន ឧប្បជ្ជនវិសេសា សព្ពពោធិសត្តានំ សាធារណាតិ ទស្សេតិ. បារមិតានិស្សន្ទា ហិ តេតិ.

វិក្កមីតិ អគមាសិ. មរូតិ ទេវា. សមាតិ វិលោកនសមតាយ សមា សទិសិយោ. មហាបុរិសោ ហិ យថា ឯកំ ទិសំ វិលោកេសិ, ឯវំ សេសា ទិសាបិ, ន កត្ថចិ វិលោកនេ វិពន្ធោ តស្ស អហោសីតិ. សមាតិ វា វិលោកេតុំ យុត្តាតិ អត្ថោ. ន ហិ តទា ពោធិសត្តស្ស វិរូបពីភច្ឆវិសមរូបានិ វិលោកេតុំ អយុត្តានិ ទិសាសុ ឧបដ្ឋហន្តីតិ.

‘‘ឯវំ តថាគតោ’’តិ កាយគមនដ្ឋេន គត-សទ្ទេន តថាគត-សទ្ទំ និទ្ទិសិត្វា ឥទានិ ញាណគមនដ្ឋេន តំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ នេក្ខម្មេនាតិ អលោភប្បធានេន កុសលចិត្តុប្បាទេន. កុសលា ហិ ធម្មា ឥធ នេក្ខម្មំ, ន បព្ពជ្ជាទយោ, ‘‘បឋមជ្ឈានេនា’’តិ ច វទន្តិ. បហាយាតិ បជហិត្វា. គតោ អធិគតោ, បដិបន្នោ ឧត្តរិវិសេសន្តិ អត្ថោ. បហាយាតិ វា បហានហេតុ, បហានលក្ខណំ វា. ហេតុលក្ខណត្ថោ ហិ អយំ បហាយ-សទ្ទោ. ‘‘កាមច្ឆន្ទាទិប្បហានហេតុកំ គតោ’’តិ ហេត្ថ វុត្តំ គមនំ អវពោធោ, បដិបត្តិ ឯវ វា. កាមច្ឆន្ទាទិប្បហានេន ច តំ លក្ខីយតិ. ឯស នយោ ‘‘បទាលេត្វា’’តិអាទីសុបិ. អព្យាបាទេនាតិ មេត្តាយ. អាលោកសញ្ញាយាតិ វិភូតំ កត្វា មនសិករណេន ឧបដ្ឋិតអាលោកសញ្ជាននេន. អវិក្ខេបេនាតិ សមាធិនា. ធម្មវវត្ថានេនាតិ កុសលាទិធម្មានំ យាថាវវិនិច្ឆយេន, ‘‘សប្បច្ចយនាមរូបវវត្ថានេនា’’តិបិ វទន្តិ.

ឯវំ កាមច្ឆន្ទាទិនីវរណប្បហានេន ‘‘អភិជ្ឈំ លោកេ បហាយា’’តិអាទិនា (វិភ. ៥០៨) វុត្តាយ បឋមជ្ឈានស្ស បុព្ពភាគបដិបទាយ ភគវតោ តថាគតភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សហ ឧបាយេន អដ្ឋហិ សមាបត្តីហិ, អដ្ឋារសហិ ច មហាវិបស្សនាហិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ញាណេនា’’តិអាទិមាហ. នាមរូបបរិគ្គហកង្ខាវិតរណានញ្ហិ វិពន្ធភូតស្ស មោហស្ស ទូរីករណេន ញាតបរិញ្ញាយំ ឋិតស្ស អនិច្ចសញ្ញាទយោ សិជ្ឈន្តិ, តថា ឈានសមាបត្តីសុ អភិរតិនិមិត្តេន បាមោជ្ជេន, តត្ថ អនភិរតិយា វិនោទិតាយ ឈានាទិ សមធិគមោតិ សមាបត្តិវិបស្សនានំ អរតិវិនោទនអវិជ្ជាបទាលនាទិ ឧបាយោ, ឧប្បដិបាដិនិទ្ទេសោ បន នីវរណសភាវាយ អវិជ្ជាយ ហេដ្ឋា នីវរណេសុបិ សង្គហទស្សនត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សមាបត្តិវិហារប្បវេសវិពន្ធនេន នីវរណានិ កវាដសទិសានីតិ អាហ ‘‘នីវរណកវាដំ ឧគ្ឃាដេត្វា’’តិ. ‘‘រត្តិំ វិតក្កេត្វា វិចារេត្វា ទិវា កម្មន្តេ បយោជេតី’’តិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ វិតក្កវិចារា ធូមាយនាតិ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘វិតក្កវិចារធូម’’ន្តិ. កិញ្ចាបិ បឋមជ្ឈានូបចារេយេវ ច ទុក្ខំ, ចតុត្ថជ្ឈានូបចារេយេវ សុខំ បហីយតិ, អតិសយប្បហានំ បន សន្ធាយាហ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានេន សុខទុក្ខំ បហាយា’’តិ.

អនិច្ចស្ស, អនិច្ចន្តិ អនុបស្សនា អនិច្ចានុបស្សនា, តេភូមកធម្មានំ អនិច្ចតំ គហេត្វា បវត្តាយ វិបស្សនាយេតំ នាមំ. និច្ចសញ្ញន្តិ សង្ខតធម្មេ ‘‘និច្ចា, សស្សតា’’តិ ឯវំ បវត្តមិច្ឆាសញ្ញំ, សញ្ញាសីសេន ទិដ្ឋិចិត្តានម្បិ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. ឯស នយោ ឥតោ បរេសុបិ. និព្ពិទានុបស្សនាយាតិ សង្ខារេសុ និព្ពិជ្ជនាការេន បវត្តាយ អនុបស្សនាយ. នន្ទិន្តិ សប្បីតិកតណ្ហំ. តថា វិរាគានុបស្សនាយាតិ វិរជ្ជនាការេន បវត្តាយ អនុបស្សនាយ. និរោធានុបស្សនាយាតិ សង្ខារានំ និរោធស្ស អនុបស្សនាយ. ‘‘តេ សង្ខារា និរុជ្ឈន្តិយេវ, អាយតិំ សមុទយវសេន ន ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ ឯវំ វា អនុបស្សនា និរោធានុបស្សនា. តេនេវាហ ‘‘និរោធានុបស្សនាយ និរោធេតិ, នោ សមុទេតី’’តិ. មុញ្ចិតុកម្យតា ហិ អយំ ពលប្បត្តាតិ. បដិនិស្សជ្ជនាការេន បវត្តា អនុបស្សនា បដិនិស្សគ្គានុបស្សនា. បដិសង្ខា សន្តិដ្ឋនា ហិ អយំ. អាទានន្តិ និច្ចាទិវសេន គហណំ. សន្តតិសមូហកិច្ចារម្មណានំ វសេន ឯកត្តគ្គហណំ ឃនសញ្ញា. អាយូហនំ អភិសង្ខរណំ. អវត្ថាវិសេសាបត្តិ វិបរិណាមោ. ធុវសញ្ញន្តិ ថិរភាវគ្គហណំ. និមិត្តន្តិ សមូហាទិឃនវសេន, សកិច្ចបរិច្ឆេទតាយ ច សង្ខារានំ សវិគ្គហគ្គហណំ. បណិធិន្តិ រាគាទិបណិធិំ, សា បនត្ថតោ តណ្ហានំ វសេន សង្ខារេសុ និន្នតា.

អភិនិវេសន្តិ អត្តានុទិដ្ឋិំ. អនិច្ចទុក្ខាទិវសេន សព្ពធម្មតីរណំ អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនា. សារាទានាភិនិវេសន្តិ អសារេ សារគ្គហណវិបល្លាសំ. ‘‘ឥស្សរកុត្តាទិវសេន លោកោ សមុប្បន្នោ’’តិ អភិនិវេសោ សម្មោហាភិនិវេសោ. កេចិ បន ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធានន្តិអាទិនា បវត្តសំសយាបត្តិ សម្មោហាភិនិវេសោ’’តិ វទន្តិ. សង្ខារេសុ លេណតាណភាវគ្គហណំ អាលយាភិនិវេសោ. ‘‘អាលយរតា អាលយសមុទិតា’’តិ វចនតោ អាលយោ តណ្ហា, សាយេវ ចក្ខាទីសុ រូបាទីសុ ច អភិនិវិសនវសេន បវត្តិយា អាលយាភិនិវេសោតិ កេចិ. ‘‘ឯវំវិធា សង្ខារា បដិនិស្សជ្ជីយន្តី’’តិ បវត្តំ ញាណំ បដិសង្ខានុបស្សនា. វដ្ដតោ វិគតត្តា វិវដ្ដំ និព្ពានំ, តត្ថ អារម្មណករណសង្ខាតេន អនុបស្សនេន បវត្តិយា វិវដ្ដានុបស្សនា គោត្រភុ. សំយោគាភិនិវេសន្តិ សំយុជ្ជនវសេន សង្ខារេសុ អភិនិវិសនំ. ទិដ្ឋេកដ្ឋេតិ ទិដ្ឋិយា សហជាតេកដ្ឋេ, បហានេកដ្ឋេ ច. ‘‘ឱឡារិកេ’’តិ ឧបរិមគ្គវជ្ឈេ កិលេសេ អបេក្ខិត្វា វុត្តំ, អញ្ញថា ទស្សនបហាតព្ពាបិ ទុតិយមគ្គវជ្ឈេហិ ឱឡារិកាតិ. អណុសហគតេតិ អណុភូតេ, ឥទំ ហេដ្ឋិមមគ្គវជ្ឈេ អបេក្ខិត្វា វុត្តំ. សព្ពកិលេសេតិ អវសិដ្ឋសព្ពកិលេសេ. ន ហិ បឋមាទិមគ្គេហិ បហីនា កិលេសា បុន បហីយន្តីតិ.

កក្ខឡត្តំ កឋិនភាវោ. បគ្ឃរណំ ទ្រវភាវោ. លោកិយវាយុនា ភស្តស្ស វិយ យេន តំតំកលាបស្ស ឧទ្ធុមាយនំ, ថម្ភភាវោ វា, តំ វិត្ថម្ភនំ. វិជ្ជមានេបិ កលាបន្តរភូតានំ កលាបន្តរភូតេហិ អសម្ផុដ្ឋភាវេ, តំតំភូតវិវិត្តតា រូបបរិយន្តោ អាកាសោតិ យេសំ យោ បរិច្ឆេទោ, តេហិ សោ អសម្ផុដ្ឋោវ, អញ្ញថា ភូតានំ បរិច្ឆេទសភាវោ ន សិយា ព្យាបីភាវាបត្តិតោ. អព្យាបិតា ហិ អសម្ផុដ្ឋតាតិ. យស្មិំ កលាបេ ភូតានំ បរិច្ឆេទោ, តេហិ អសម្ផុដ្ឋភាវោ អសម្ផុដ្ឋលក្ខណំ. តេនាហ ភគវា អាកាសធាតុនិទ្ទេសេ ‘‘អសម្ផុដ្ឋំ ចតូហិ មហាភូតេហី’’តិ (ធ. ស. ៦៣៧).

វិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ វិសទិសុប្បត្តិ រុប្បនំ. ចេតនាបធានត្តា សង្ខារក្ខន្ធធម្មានំ ចេតនាវសេនេតំ វុត្តំ ‘‘សង្ខារានំ អភិសង្ខរណលក្ខណ’’ន្តិ. តថា ហិ សុត្តន្តភាជនីយេ សង្ខារក្ខន្ធវិភង្គេ ‘‘ចក្ខុសម្ផស្សជា ចេតនា’’តិអាទិនា (វិភ. ៩២) ចេតនាវ វិភត្តា, អភិសង្ខរណលក្ខណា ច ចេតនា. យថាហ ‘‘តត្ថ កតមោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ? កុសលា ចេតនា កាមាវចរា’’តិអាទិ (វិភ. ២២៦). ផរណំ សវិប្ផារិកតា. អស្សទ្ធិយេតិ អស្សទ្ធិយហេតុ, និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ. ឯស នយោ ‘‘កោសជ្ជេ’’តិអាទីសុ. វូបសមលក្ខណន្តិ កាយចិត្តបរិឡាហូបសមលក្ខណំ. លីនុទ្ធច្ចរហិតេ អធិចិត្តេ បវត្តមានេ បគ្គហនិគ្គហសម្បហំសនេសុ អព្យាវដតាយ អជ្ឈុបេក្ខនំ បដិសង្ខានំ បក្ខបាតុបច្ឆេទតោ.

មុសាវាទាទីនំ វិសំវាទនាទិកិច្ចតាយ លូខានំ អបរិគ្គាហកានំ បដិបក្ខភាវតោ បរិគ្គាហិកា សម្មាវាចា សិនិទ្ធភាវតោ សម្បយុត្តធម្មេ, សម្មាវាចាបច្ចយសុភាសិតានំ សោតារញ្ច បុគ្គលំ បរិគ្គណ្ហាតីតិ សា បរិគ្គហលក្ខណា សម្មាវាចា. កាយិកកិរិយា កិញ្ចិ កត្តព្ពំ សមុដ្ឋាបេតិ. សយញ្ច សមុដ្ឋហនំ ឃដនំ ហោតីតិ សម្មាកម្មន្តសង្ខាតា វិរតិ សមុដ្ឋានលក្ខណា ទដ្ឋព្ពា, សម្បយុត្តធម្មានំ វា ឧក្ខិបនំ សមុដ្ឋាបនំ កាយិកកិរិយាយ ភារុក្ខិបនំ វិយ. ជីវមានស្ស សត្តស្ស, សម្បយុត្តធម្មានំ វា ជីវិតិន្ទ្រិយវុត្តិយា, អាជីវស្សេវ វា សុទ្ធិ វោទានំ. សសម្បយុត្តធម្មស្ស ចិត្តស្ស សំកិលេសបក្ខេ បតិតុំ អទត្វា សម្មទេវ បគ្គណ្ហនំ បគ្គហោ.

‘‘សង្ខារា’’តិ ឥធ ចេតនា អធិប្បេតាតិ វុត្តំ ‘‘សង្ខារានំ ចេតនាលក្ខណ’’ន្តិ. នមនំ អារម្មណាភិមុខភាវោ. អាយតនំបវត្តនំ. អាយតនានំ វសេន ហិ អាយសង្ខាតានំ ចិត្តចេតសិកានំ បវត្តិ. តណ្ហាយ ហេតុលក្ខណន្តិ វដ្ដស្ស ជនកហេតុភាវោ, មគ្គស្ស បន និព្ពានសម្បាបកត្តន្តិ អយមេវ តេសំ វិសេសោ.

តថលក្ខណំ អវិបរីតសភាវោ. ឯករសោ អញ្ញមញ្ញានតិវត្តនំ អនូនាធិកភាវោ. យុគនទ្ធា សមថវិបស្សនាវ, ‘‘សទ្ធាបញ្ញា បគ្គហាវិក្ខេបា’’តិបិ វទន្តិ.

ខិណោតិ កិលេសេតិ ខយោ, មគ្គោ. អនុប្បាទបរិយោសានតាយ អនុប្បាទោ, ផលំ. បស្សទ្ធិ កិលេសវូបសមោ.

ឆន្ទស្សាតិ កត្តុកម្យតាឆន្ទស្ស. មូលលក្ខណំ បតិដ្ឋាភាវោ. សមុដ្ឋាបនលក្ខណំ អារម្មណបដិបាទកតាយ សម្បយុត្តធម្មានំ ឧប្បត្តិហេតុតា. សមោធានំ វិសយាទិសន្និបាតេន គហេតព្ពាការោ, យា ‘‘សង្គតី’’តិ វុច្ចតិ. សមំ សហ ឱទហន្តិ អនេន សម្បយុត្តធម្មាតិ វា សមោធានំ, ផស្សោ. សមោសរន្តិ សន្និបតន្តិ ឯត្ថាតិ សមោសរណំ. វេទនាយ វិនា អប្បវត្តមានា សម្បយុត្តធម្មា វេទនានុភវននិមិត្តំ សមោសដា វិយ ហោន្តីតិ ឯវំ វុត្តំ. គោបានសីនំ កូដំ វិយ សម្បយុត្តានំ បាមោក្ខភាវោ បមុខលក្ខណំ. តតោ, តេសំ វា សម្បយុត្តធម្មានំ ឧត្តរិ បធានន្តិ តទុត្តរិ. បញ្ញុត្តរា ហិ កុសលា ធម្មា. វិមុត្តិយាតិ ផលស្ស. តញ្ហិ សីលាទិគុណសារស្ស បរមុក្កំសភាវេន សារំ. អយញ្ច លក្ខណវិភាគោ ឆធាតុបញ្ចឈានង្គាទិវសេន តំតំសុត្តបទានុសារេន, បោរាណដ្ឋកថាយ អាគតនយេន ច កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហិ វុត្តោបិ កោចិ ធម្មោ បរិយាយន្តរប្បកាសនត្ថំ បុន ទស្សិតោ, តតោ ឯវ ច ‘‘ឆន្ទមូលកា កុសលា ធម្មា មនសិការសមុដ្ឋានា, ផស្សសមោធានា, វេទនាសមោសរណា’’តិ, ‘‘បញ្ញុត្តរា កុសលា ធម្មា’’តិ, ‘‘វិមុត្តិសារមិទំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ, ‘‘និព្ពានោគធញ្ហិ អាវុសោ ព្រហ្មចរិយំ និព្ពានបរិយោសាន’’ន្តិ ច សុត្តបទានំ វសេន ‘‘ឆន្ទស្ស មូលលក្ខណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

តថធម្មា នាម ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ អវិបរីតសភាវត្តា. តថានិ តំសភាវត្តា. អវិតថានិ អមុសាសភាវត្តា. អនញ្ញថានិ អញ្ញាការរហិតត្តា.

ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោតិ ជាតិបច្ចយា សម្ភូតំ ហុត្វា សហិតស្ស អត្តនោ បច្ចយានុរូបស្ស ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ អាគតភាវោ, អនុបវត្តត្ថោតិ អត្ថោ. អថ វា សម្ភូតដ្ឋោ ច សមុទាគតដ្ឋោ ច សម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ, ន ជាតិតោ ជរាមរណំ ន ហោតិ, ន ច ជាតិំ វិនា អញ្ញតោ ហោតីតិ ជាតិបច្ចយសម្ភូតដ្ឋោ. ឥត្ថញ្ច ជាតិតោ សមុទាគច្ឆតីតិ ជាតិបច្ចយសមុទាគតដ្ឋោ. យា យា ជាតិ យថា យថា បច្ចយោ ហោតិ, តទនុរូបំ បាតុភាវោតិ អត្ថោ. អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោតិ ឯត្ថាបិ ន អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ ន ហោតិ, ន ច អវិជ្ជំ វិនា សង្ខារា ឧប្បជ្ជន្តិ. យា យា អវិជ្ជា យេសំ យេសំ សង្ខារានំ យថា យថា បច្ចយោ ហោតិ, អយំ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ, បច្ចយភាវោតិ អត្ថោ.

ភគវា តំ ជានាតិ បស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. តេនាតិ ភគវតា. តំ វិភជ្ជមានន្តិ យោជេតព្ពំ. តន្តិ រូបាយតនំ. ឥដ្ឋានិដ្ឋាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន មជ្ឈត្តំ សង្គណ្ហាតិ, តថា អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នបរិត្តអជ្ឈត្តពហិទ្ធាតទុភយាទិភេទំ. លព្ភមានកបទវសេនាតិ ‘‘រូបាយតនំ ទិដ្ឋំ សទ្ទាយតនំ សុតំ គន្ធាយតនំ រសាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ មុតំ, សព្ពំ រូបំ មនសា វិញ្ញាត’’ន្តិ (ធ. ស. ៩៦៦) វចនតោ ទិដ្ឋបទញ្ច វិញ្ញាតបទញ្ច រូបារម្មណេ លព្ភតិ. ‘‘រូបារម្មណំ ឥដ្ឋំ អនិដ្ឋំ មជ្ឈត្តំ បរិត្តំ អតីតំ អនាគតំ បច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ ពហិទ្ធា ទិដ្ឋំ វិញ្ញាតំ រូបំ រូបាយតនំ រូបធាតុ វណ្ណនិភា សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ នីលំ បីតក’’ន្តិ ឯវមាទីហិ អនេកេហិ នាមេហិ. ‘‘តេរសហិ វារេហី’’តិ រូបកណ្ឌេ (ធ. ស. ៦១៤ អាទយោ) អាគតេ តេរស និទ្ទេសវារេ សន្ធាយាហ. ឯកេកស្មិញ្ច វារេ ចតុន្នំ ចតុន្នំ វវត្ថាបននយានំ វសេន ‘‘ទ្វិបញ្ញាសាយ នយេហី’’តិ អាហ. តថមេវ អវិបរីតទស្សិតាយ, អប្បដិវត្តិយទេសនតាយ ច. ជានាមិ អព្ភញ្ញាសិន្តិ វត្តមានាតីតកាលេសុ ញាណប្បវត្តិទស្សនេន អនាគតេបិ ញាណប្បវត្តិ វុត្តាយេវាតិ ទដ្ឋព្ពា. វិទិត-សទ្ទោ អនាមដ្ឋកាលវិសេសោ វេទិតព្ពោ, ‘‘ទិដ្ឋំ សុតំ មុត’’ន្តិអាទីសុ (ធ. ស. ៩៦៦) វិយ. ន ឧបដ្ឋាសីតិ អត្តត្តនិយវសេន ន ឧបគច្ឆិ. យថា រូបារម្មណាទយោ ធម្មា យំសភាវា យំបការា ច, តថា នេ បស្សតិ ជានាតិ គច្ឆតីតិ តថាគតោតិ ឯវំ បទសម្ភវោ វេទិតព្ពោ. កេចិ បន ‘‘និរុត្តិនយេន បិសោទរាទិបក្ខេបេន វា ទស្សី-សទ្ទស្ស លោបំ, អាគត-សទ្ទស្ស ចាគមំ កត្វា តថាគតោ’’តិ វណ្ណេន្តិ.

និទ្ទោសតាយ អនុបវជ្ជំ. បក្ខិបិតព្ពាភាវេន អនូនំ. អបនេតព្ពាភាវេន អនធិកំ. អត្ថព្យញ្ជនាទិសម្បត្តិយា សព្ពាការបរិបុណ្ណំ. នោ អញ្ញថាតិ ‘‘តថេវា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ ព្យតិរេកេន សម្បាទេតិ. តេន យទត្ថំ ភាសិតំ, ឯកន្តេន តទត្ថនិប្ផាទនតោ យថា ភាសិតំ ភគវតា, តថេវាតិ អវិបរីតទេសនតំ ទស្សេតិ. ‘‘គទត្ថោ’’តិ ឯតេន តថំ គទតីតិ តថាគតោតិ ទ-ការស្ស ត-ការោ កតោ និរុត្តិនយេនាតិ ទស្សេតិ.

តថា គតមស្សាតិ តថាគតោ, គតន្តិ ច កាយស្ស វាចាយ វា បវត្តីតិ អត្ថោ. តថាតិ ច វុត្តេ យំតំ-សទ្ទានំ អព្យភិចារិសម្ពន្ធិតាយ ‘‘យថា’’តិ អយមត្ថោ ឧបដ្ឋិតោយេវ ហោតិ. កាយវចីកិរិយានញ្ច អញ្ញមញ្ញានុលោមេន វចនិច្ឆាយំ, កាយស្ស វាចា, វាចាយ ច កាយោ សម្ពន្ធីភាវេន ឧបតិដ្ឋតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិ. ឥមស្មិំ បន អត្ថេ តថាវាទិតាយ តថាគតោតិ អយម្បិ អត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ. សោ បន បុព្ពេ បការន្តរេន ទស្សិតោតិ អាហ ‘‘ឯវំ តថាការិតាយ តថាគតោ’’តិ.

‘‘តិរិយំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសូ’’តិ ឯតេន យទេកេ ‘‘តិរិយំ វិយ ឧបរិ អធោ ច សន្តិ លោកធាតុយោ’’តិ វទន្តិ, តំ បដិសេធេតិ. ទេសនាវិលាសោយេវ ទេសនាវិលាសមយោ យថា ‘‘បុញ្ញមយំ, ទានមយ’’ន្តិអាទីសុ.

ឧបសគ្គនិបាតានំ វាចកសទ្ទសន្និធានេ តទត្ថជោតនភាវេន បវត្តនតោ គត-សទ្ទោយេវ អវគតត្ថំ អតីតត្ថញ្ច វទតីតិ អាហ ‘‘គតោតិ អវគតោ អតីតោ’’តិ. អថ វា អភិនីហារតោ បដ្ឋាយ យាវ សម្ពោធិ, ឯត្ថន្តរេ មហាពោធិយានបដិបត្តិយា ហានឋានសំកិលេសនិវត្តីនំ អភាវតោ យថា បណិធានំ, តថា គតោ អភិនីហារានុរូបំ បដិបន្នោតិ តថាគតោ. អថ វា មហិទ្ធិកតាយ, បដិសម្ភិទានំ ឧក្កំសាធិគមេន អនាវរណតាយ ច កត្ថចិ បដិឃាតាភាវតោ យថា រុចិ, តថា កាយវចីចិត្តានំ គតានិ គមនានិ បវត្តិយោ ឯតស្សាតិ តថាគតោ. យស្មា ច លោកេ វិធយុត្តគតបការ-សទ្ទា សមានត្ថា ទិស្សន្តិ, តស្មា យថា វិធា វិបស្សីអាទយោ ភគវន្តោ, អយម្បិ ភគវា តថា វិធោតិ តថាគតោ. យថា យុត្តា ច តេ ភគវន្តោ អយម្បិ ភគវា តថា យុត្តោតិ តថាគតោ. អថ វា យស្មា សច្ចំ តច្ឆំ តថន្តិ ញាណស្សេតំ អធិវចនំ, តស្មា តថេន ញាណេន អាគតោតិ តថាគតោតិ. ឯវម្បិ តថាគត-សទ្ទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ –

‘‘បហាយ កាមាទិមលេ យថា គតា,

សមាធិញាណេហិ វិបស្សិអាទយោ;

មហេសិនោ សក្យមុនី ជុតិន្ធរោ,

តថាគតោ តេន តថាគតោ មតោ.

តថញ្ច ធាតាយតនាទិលក្ខណំ,

សភាវសាមញ្ញវិភាគភេទតោ;

សយម្ភុញាណេន ជិនោ សមាគតោ,

តថាគតោ វុច្ចតិ សក្យបុង្គវោ.

តថានិ សច្ចានិ សមន្តចក្ខុនា,

តថា ឥទប្បច្ចយតា ច សព្ពសោ;

អនញ្ញនេយ្យេន យតោ វិភាវិតា,

យាថាវតោ តេន ជិនោ តថាគតោ.

អនេកភេទាសុបិ លោកធាតុសុ,

ជិនស្ស រូបាយតនាទិគោចរេ;

វិចិត្តភេទំ តថមេវ ទស្សនំ,

តថាគតោ តេន សមន្តលោចនោ.

យតោ ច ធម្មំ តថមេវ ភាសតិ,

ករោតិ វាចាយនុលោម មត្តនោ;

គុណេហិ លោកំ អភិភុយ្យ ឥរិយតិ,

តថាគតោ តេនបិ លោកនាយកោ.

យថាភិនីហារមតោ យថារុចិ,

បវត្តវាចាតនុចិត្តភាវតោ;

យថាវិធា យេន បុរា មហេសិនោ,

តថាវិធោ តេន ជិនោ តថាគតោ’’តិ. (ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨);

សង្គហគាថា មុខមត្តមេវ. កស្មា? អប្បមាទបទំ វិយ សកលធម្មបដិបត្តិយា សព្ពពុទ្ធគុណានំ សង្គាហកត្តា. តេនេវាហ ‘‘សព្ពាការេនា’’តិអាទិ.

‘‘តំ កតមន្តិ បុច្ឆតី’’តិ ឯតេន ‘‘កតមញ្ច តំ ភិក្ខវេ’’តិអាទិវចនស្ស សាមញ្ញតោ បុច្ឆាភាវោ ទស្សិតោ អវិសេសតោ ហិ តស្ស បុច្ឆាវិសេសភាវញាបនត្ថំ មហានិទ្ទេសេ អាគតា សព្ពាវ បុច្ឆា អត្ថុទ្ធារនយេន ទស្សេតិ ‘‘តត្ថ បុច្ឆា នាមា’’តិអាទិនា. តត្ថ តត្ថាតិ ‘‘តំ កតមន្តិ បុច្ឆតី’’តិ ឯត្ថ យទេតំ សាមញ្ញតោ បុច្ឆាវចនំ, តស្មិំ.

លក្ខណន្តិ ញាតុំ ឥច្ឆិតោ យោ កោចិ សភាវោ. ‘‘អញ្ញាត’’ន្តិ យេន កេនចិ ញាណេន អញ្ញាតភាវមាហ, ‘‘អទិដ្ឋ’’ន្តិ ទស្សនភូតេន ញាណេន បច្ចក្ខំ វិយ អទិដ្ឋតំ. ‘‘អតុលិត’’ន្តិ ‘‘ឯត្តកមេត’’ន្តិ តុលនភូតេន អតូលិតតំ, ‘‘អតីរិត’’ន្តិ តីរណភូតេន អកតញាណកិរិយាសមាបនតំ, ‘‘អវិភូត’’ន្តិ ញាណស្ស អបាកដភាវំ, ‘‘អវិភាវិត’’ន្តិ ញាណេន អបាកដីកតភាវំ. អទិដ្ឋំ ជោតីយតិ ឯតាយាតិ អទិដ្ឋជោតនា. ទិដ្ឋំ សំសន្ទីយតិ ឯតាយាតិ ទិដ្ឋសំសន្ទនា, សាកច្ឆាវសេន វិនិច្ឆយករណំ. វិមតិ ឆិជ្ជតិ ឯតាយាតិ វិមតិច្ឆេទនា. អនុមតិយា បុច្ឆា អនុមតិបុច្ឆា. ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ ភិក្ខវេ’’តិអាទិ បុច្ឆាយ ហិ ‘‘កា តុម្ហាកំ អនុមតី’’តិ អនុមតិ បុច្ឆិតា ហោតិ. កថេតុកម្យតាតិ កថេតុកម្យតាយ.

៨. សរសេនេវ បតនសភាវស្ស អន្តរា ឯវ អតីវ បាតនំ អតិបាតោ, សណិកំ បតិតុំ អទត្វា សីឃំ បាតនន្តិ អត្ថោ. អតិក្កម្ម វា សត្ថាទីហិ អភិភវិត្វា បាតនំ អតិបាតោ. សត្តោតិ ខន្ធសន្តានោ. តត្ថ ហិ សត្តបញ្ញត្តិ. ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ រូបារូបជីវិតិន្ទ្រិយំ. រូបជីវិតិន្ទ្រិយេ ហិ វិកោបិតេ ឥតរម្បិ តំសម្ពន្ធតាយ វិនស្សតិ. កស្មា បនេត្ថ ‘‘បាណស្ស អតិបាតោ, បាណោតិ ចេត្ថ វោហារតោ សត្តោ’’តិ ច ឯកវចននិទ្ទេសោ កតោ, ននុ និរវសេសានំ បាណានំ អតិបាតតោ វិរតិ ឥធ អធិប្បេតា. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បីតិ សព្ពេ បាណភូតេ’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.ចូឡសីលវណ្ណនា) ពហុវចននិទ្ទេសន្តិ? សច្ចមេតំ, បាណភាវសាមញ្ញវសេន បនេត្ថ ឯកវចននិទ្ទេសោ កតោ, សព្ពសទ្ទសន្និធានេន តត្ថ បុថុត្តំ វិញ្ញាយមានមេវាតិ សាមញ្ញនិទ្ទេសំ អកត្វា ភេទវចនិច្ឆាវសេន ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោតិ. កិញ្ច ភិយ្យោសាមញ្ញតោ សំវរសមាទានំ, តព្ពិសេសតោ សំវរភេទោតិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ញាបនត្ថំ អយំ វចនភេទោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. យាយ ចេតនាយ វត្តមានស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស និស្សយភូតេសុ មហាភូតេសុ ឧបក្កមករណហេតុ តំ មហាភូតប្បច្ចយា ឧប្បជ្ជនកមហាភូតា នុប្បជ្ជិស្សន្តិ, សា តាទិសប្បយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា បាណាតិបាតោ. លទ្ធុបក្កមានិ ហិ ភូតានិ ឥតរភូតានិ វិយ ន វិសទានីតិ សមានជាតិយានំ ការណំ ន ហោន្តីតិ. ‘‘កាយវចីទ្វារាន’’ន្តិ ឯតេន មនោទ្វារេ បវត្តាយ វធកចេតនាយ បាណាតិបាតភាវំ បដិក្ខិបតិ.

បយោគវត្ថុមហន្តតាទីហិ មហាសាវជ្ជតា តេហិ បច្ចយេហិ ឧប្បជ្ជមានាយ ចេតនាយ ពលវភាវតោ វេទិតព្ពា. យថាធិប្បេតស្ស ហិ បយោគស្ស សហសា និប្ផាទនវសេន កិច្ចសាធិកាយ ពហុក្ខត្តុំ បវត្តជវនេហិ លទ្ធាសេវនាយ ច សន្និដ្ឋាបកចេតនាយ វសេន បយោគស្ស មហន្តភាវោ. សតិបិ កទាចិ ខុទ្ទកេ ចេវ មហន្តេ ច បាណេ បយោគស្ស សមភាវេ មហន្តំ ហនន្តស្ស ចេតនា តិព្ពតរា ឧប្បជ្ជតីតិ វត្ថុស្ស មហន្តភាវោ. ឥតិ ឧភយំ បេតំ ចេតនាយ ពលវភាវេនេវ ហោតិ. តថា ហិ ហន្តព្ពស្ស មហាគុណភាវេន តត្ថ បវត្តឧបការចេតនា វិយ ខេត្តវិសេសនិព្ពត្តិយា អបការចេតនាបិ ពលវតី, តិព្ពតរា ច ឧប្បជ្ជតីតិ តស្សា មហាសាវជ្ជតា ទដ្ឋព្ពា. តស្មា បយោគវត្ថុអាទិបច្ចយានំ អមហត្តេបិ មហាគុណតាទិបច្ចយេហិ ចេតនាយ ពលវភាវាទិវសេនេវ មហាសាវជ្ជភាវោ វេទិតព្ពោ.

សម្ភរីយន្តិ ឯតេហីតិ សម្ភារា, អង្គានិ. តេសុ បាណសញ្ញិតាវធកចិត្តានិ បុព្ពភាគិយានិបិ ហោន្តិ. ឧបក្កមោ វធកចេតនាសមុដ្ឋាបិតោ. បញ្ចសម្ភារវតី បាណាតិបាតចេតនាតិ សា បញ្ចសម្ភារវិនិមុត្តា ទដ្ឋព្ពា. វិជ្ជាមយោ មន្តបរិជប្បនបយោគោ អាថព្ពណិកាទីនំ វិយ. ឥទ្ធិមយោ កម្មវិបាកជិទ្ធិមយោ ទាឋាកោដកាទីនំ វិយ. អតិវិយ បបញ្ចោតិ អតិមហាវិត្ថារោ.

ឯត្ថាហ – ខណេ ខណេ និរុជ្ឈនសភាវេសុ សង្ខារេសុ កោ ហន្តិ, កោ វា ហញ្ញតិ, យទិ ចិត្តចេតសិកសន្តានោ, សោ អរូបតាយ ន ឆេទនភេទនាទិវសេន វិកោបនសមត្ថោ, នាបិ វិកោបនីយោ, អថ រូបសន្តានោ, សោ អចេតនតាយ កដ្ឋកលិង្គរូបមោតិ ន តត្ថ ឆេទនាទិនា បាណាតិបាតោ លព្ភតិ យថា មតសរីរេ, បយោគោបិ បាណាតិបាតស្ស បហរណប្បការាទិ អតីតេសុ វា សង្ខារេសុ ភវេយ្យ អនាគតេសុ វា បច្ចុប្បន្នេសុ វា, តត្ថ ន តាវ អតីតានាគតេសុ សម្ភវតិ តេសំ អភាវតោ, បច្ចុប្បន្នេសុ ច សង្ខារានំ ខណិកត្តា សរសេនេវ និរុជ្ឈនសភាវតាយ វិនាសាភិមុខេសុ និប្បយោជនោ បយោគោ សិយា, វិនាសស្ស ច ការណរហិតត្តា ន បហរណប្បការាទិបយោគហេតុកំ មរណំ, និរីហកតាយ ច សង្ខារានំ កស្ស សោ បយោគោ, ខណិកត្តា វធាធិប្បាយសមកាលភិជ្ជនកស្ស កិរិយាបរិយោសានកាលានវដ្ឋានតោ កស្ស វា បាណាតិបាតកម្មពទ្ធោតិ.

វុច្ចតេ – យថាវុត្តវធកចេតនាសហិតោ សង្ខារានំ បុញ្ជោ សត្តសង្ខាតោ ហន្តា, តេន បវត្តិតវធកបយោគនិមិត្តំ អបគតុស្មាវិញ្ញាណជីវិតិន្ទ្រិយោ មតវោហារប្បវត្តិនិពន្ធោ យថាវុត្តវធប្បយោគាករណេ ឧប្បជ្ជនារហោ រូបារូបធម្មសមូហោ ហញ្ញតិ, កេវលោ វា ចិត្តចេតសិកសន្តានោ. វធប្បយោគាវិសយភាវេបិ តស្ស បញ្ចវោការភវេ រូបសន្តានាធីនវុត្តិតាយ រូបសន្តានេ បរេន បយោជិតជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកបយោគវសេន តន្និព្ពត្តិវិពន្ធកវិសទិសរូបុប្បត្តិយា វិហតេ វិច្ឆេទោ ហោតីតិ ន បាណាតិបាតស្ស អសម្ភវោ, នាបិ អហេតុកោ បាណាតិបាតោ, ន ច បយោគោ និប្បយោជនោ បច្ចុប្បន្នេសុ សង្ខារេសុ កតបយោគវសេន តទនន្តរំ ឧប្បជ្ជនារហស្ស សង្ខារកលាបស្ស តថា អនុប្បត្តិតោ, ខណិកានំ សង្ខារានំ ខណិកមរណស្ស ឥធ មរណភាវេន អនធិប្បេតត្តា, សន្តតិមរណស្ស ច យថាវុត្តនយេន សហេតុកភាវតោ ន អហេតុកំ មរណំ, ន ច កត្តុរហិតោ បាណាតិបាតប្បយោគោ និរីហកេសុបិ សង្ខារេសុ សន្និហិតតាមត្តេន ឧបការកេសុ អត្តនោ អនុរូបផលុប្បាទននិយតេសុ ការណេសុ កត្តុវោហារសិទ្ធិតោ យថា ‘‘បទីបោ បកាសេតិ និសាករោ ចន្ទិមា’’តិ ច, ន ច កេវលស្ស វធាធិប្បាយសហភុនោ ចិត្តចេតសិកកលាបស្ស បាណាតិបាតោ ឥច្ឆិតោ សន្តានវសេន អវដ្ឋិតស្សេវ បដិជាននតោ, សន្តានវសេន បវត្តមានានញ្ច បទីបាទីនំ អត្ថកិរិយាសិទ្ធិ ទិស្សតីតិ អត្ថេវ បាណាតិបាតេន កម្មពទ្ធោ. អយញ្ច វិចារោ អទិន្នាទានាទីសុបិ យថាសម្ភវំ វិភាវេតព្ពោ.

‘‘បហីនកាលតោ បដ្ឋាយ វិរតោវា’’តិ ឯតេន បហានហេតុកា ឥធាធិប្បេតា សមុច្ឆេទវិរតីតិ ទស្សេតិ. កម្មក្ខយញាណេន ហិ បាណាតិបាតទុស្សីល្យស្ស បហីនត្តា ភគវា អច្ចន្តមេវ តតោ បដិវិរតោតិ វុច្ចតិ សមុច្ឆេទវសេន បហានវិរតីនំ អធិប្បេតត្តា. កិញ្ចាបិ បហានវិរមណានំ បុរិមបច្ឆិមកាលតា នត្ថិ, មគ្គធម្មានំ បន សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ សម្មាវាចាទីនញ្ច បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវេ អបេក្ខិតេ សហជាតានម្បិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវេន គហណំ បុរិមបច្ឆិមភាវេនេវ ហោតីតិ គហណប្បវត្តិអាការវសេន បច្ចយភូតេសុ សម្មាទិដ្ឋិអាទីសុ បហាយកធម្មេសុ បហានកិរិយាយ បុរិមកាលវោហារោ, បច្ចយុប្បន្នាសុ ច វិរតីសុ វិរមណកិរិយាយ អបរកាលវោហារោ ច ហោតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បហានំ វា សមុច្ឆេទវសេន, វិរតិ បដិប្បស្សទ្ធិវសេន យោជេតព្ពា. អថ វា បាណោ អតិបាតីយតិ ឯតេនាតិ បាណាតិបាតោ, បាណឃាតហេតុភូតោ ធម្មសមូហោ. កោ បនេសោ? អហិរិកានោត្តប្បទោសមោហវិហិំសាទយោ កិលេសា. តេ ហិ ភគវា អរិយមគ្គេន បហាយ សមុគ្ឃាដេត្វា បាណាតិបាតទុស្សីល្យតោ អច្ចន្តមេវ បដិវិរតោតិ វុច្ចតិ កិលេសេសុ បហីនេសុ កិលេសនិមិត្តស្ស កម្មស្ស អនុប្បជ្ជនតោ. ‘‘អទិន្នាទានំ បហាយា’’តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វិរតោវាតិ អវធារណេន តស្សា វិរតិយា កាលាទិវសេន អបរិយន្តតំ ទស្សេតិ. យថា ហិ អញ្ញេ សមាទិន្នវិរតិកាបិ អនវដ្ឋិតចិត្តតាយ លាភជីវិតាទិហេតុ សមាទានំ ភិន្ទន្តិ, ន ឯវំ ភគវា. ភគវា បន សព្ពសោ បហីនបាណាតិបាតត្តា អច្ចន្តវិរតោ ឯវាតិ. វីតិក្កមិស្សាមីតិ អនវជ្ជធម្មេហិ វោកិណ្ណា អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជនកា ទុព្ពលាកុសលា. យស្មា បន កាយវចីបយោគំ ឧបលភិត្វា ‘‘ឥមស្ស កិលេសា ឧប្បន្នា’’តិ វិញ្ញុនា សក្កា ញាតុំ, តស្មា តេ ឥមិនា បរិយាយេន ‘‘ចក្ខុសោតវិញ្ញេយ្យា’’តិ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា. កាយិកាតិ បាណាតិបាតាទិនិប្ផាទកេ ពលវាកុសលេ សន្ធាយាហ.

គោត្តវសេន លទ្ធវោហារោតិ សម្ពន្ធោ. ទីបេតុំ វដ្ដតិ ព្រហ្មទត្តេន ភាសិតវណ្ណស្ស អនុសន្ធិទស្សនវសេន ឥមិស្សា ទេសនាយ អារទ្ធត្តា. តត្ថាយំ ទីបនា – ‘‘បាណាតិបាតំ បហាយ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ សមណស្ស គោតមស្ស សាវកសង្ឃោ និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោ’’តិ វិត្ថារេតព្ពំ. ននុ ច ធម្មស្សាបិ វណ្ណោ ព្រហ្មទត្តេន ភាសិតោ? សច្ចំ ភាសិតោ, សោ បន សម្មាសម្ពុទ្ធបភវត្តា, អរិយសង្ឃាធារត្តា ច ធម្មស្ស ធម្មានុភាវសិទ្ធត្តា ច តេសំ តទុភយទីបនេនេវ ទីបិតោ ហោតីតិ វិសុំ ន ឧទ្ធដោ. សទ្ធម្មានុភាវេនេវ ហិ ភគវា ភិក្ខុសង្ឃោ ច បាណាតិបាតាទិប្បហានសមត្ថោ អហោសិ, ទេសនា បន អាទិតោ បដ្ឋាយ ឯវំ អាគតាតិ.

ឯត្ថាយំ អធិប្បាយោ – ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ អញ្ញេ ច ធម្មា’’តិអាទិនា អនញ្ញសាធារណេ ពុទ្ធគុណេ អារព្ភ ឧបរិ ទេសនំ វឌ្ឍេតុកាមោ ភគវា អាទិតោ បដ្ឋាយ ‘‘តថាគតស្ស វណ្ណំ វទមានោ វទេយ្យា’’តិអាទិនា ពុទ្ធគុណវសេនេវ ទេសនំ អារភិ, ន ភិក្ខុសង្ឃវសេនាតិ. ឯសា ហិ ភគវតោ ទេសនាយ បកតិ, យំ ឯករសេនេវ ទេសនំ ទស្សេតុំ លព្ភមានស្សាបិ កស្សចិ អគ្គហណំ. តថា ហិ រូបកណ្ឌេ ទុកាទីសុ តន្និទ្ទេសេសុ ច ហទយវត្ថុ ន គហិតំ. ឥតរវត្ថូហិ អសមានគតិកត្តា ទេសនាភេទោ ហោតីតិ. យថា ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ឯកន្តតោ ចក្ខាទិនិស្សយានិ, ន ឯវំ មនោវិញ្ញាណំ ឯកន្តេន ហទយវត្ថុនិស្សយំ, និស្សិតវសេន ច វត្ថុទុកាទិទេសនា បវត្តា ‘‘អត្ថិ រូបំ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វត្ថុ, អត្ថិ រូបំ ន ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វត្ថូ’’តិអាទិនា. យម្បិ ឯកន្តតោ ហទយវត្ថុនិស្សយំ, តស្ស វសេន ‘‘អត្ថិ រូបំ មនោវិញ្ញាណស្ស វត្ថូ’’តិអាទិនា ទុកាទីសុ វុច្ចមានេសុបិ ន តទនុរូបា អារម្មណទុកាទយោ សម្ភវន្តិ. ន ហិ ‘‘អត្ថិ រូបំ មនោវិញ្ញាណស្ស អារម្មណំ, អត្ថិ រូបំ ន មនោវិញ្ញាណស្ស អារម្មណ’’ន្តិ សក្កា វត្តុន្តិ វត្ថារម្មណទុកា ភិន្នគតិកា សិយុន្តិ ន ឯករសា ទេសនា ភវេយ្យាតិ. តថា និក្ខេបកណ្ឌេ ចិត្តុប្បាទវិភាគេន អវុច្ចមានត្តា អវិតក្កអវិចារបទវិស្សជ្ជនេ ‘‘វិចារោ ចា’’តិ វត្តុំ ន សក្កាតិ អវិតក្កវិចារមត្តបទវិស្សជ្ជនេ លព្ភមានោបិ វិតក្កោ ន ឧទ្ធដោ, អញ្ញថា ‘‘វិតក្កោ ចា’’តិ វត្តព្ពំ សិយា.

ទណ្ឌនសង្ខាតស្ស ទណ្ឌស្ស បរវិហេឋនស្ស វិវជ្ជិតភាវទីបនត្ថំ ទណ្ឌសត្ថានំ និក្ខេបវចនន្តិ អាហ ‘‘បរូបឃាតត្ថាយា’’តិអាទិ. វិហេឋនភាវតោតិ វិហិំសនភាវតោ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃវសេនាបិ ទីបេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា តម្បិ ឯកទេសេន ទីបេន្តោ ‘‘យំ បន ភិក្ខូ’’តិអាទិមាហ.

លជ្ជីតិ ឯត្ថ វុត្តលជ្ជាយ ឱត្តប្បម្បិ វុត្តមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ បាបជិគុច្ឆនំ បាបុត្តាសនរហិតំ, បាបភយំ វា អលជ្ជនំ អត្ថីតិ. ធម្មគរុតាយ វា ពុទ្ធានំ, ធម្មស្ស ច អត្តាធីនត្តា អត្តាធិបតិភូតា លជ្ជាវ វុត្តា, ន បន លោកាធិបតិ ឱត្តប្បំ. ‘‘ទយំ មេត្តចិត្តតំ អាបន្នោ’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ ទយា-សទ្ទោ ‘‘ទយាបន្នោ’’តិអាទីសុ ករុណាយ បវត្តតីតិ? សច្ចមេតំ, អយំ បន ទយា-សទ្ទោ អនុរក្ខណមត្ថំ អន្តោនីតំ កត្វា បវត្តមានោ មេត្តាយ ករុណាយ ច បវត្តតីតិ ឥធ មេត្តាយ បវត្តមានោ វុត្តោ. មិទតិ សិនិយ្ហតីតិ មេត្តា, មេត្តា ឯតស្ស អត្ថីតិ មេត្តំ, មេត្តំ ចិត្តំ ឯតស្សាតិ មេត្តចិត្តោ, តស្ស ភាវោ មេត្តចិត្តតា, មេត្តា ឥច្ចេវ អត្ថោ. ‘‘សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បី’’តិ ឯតេន តស្សា វិរតិយា សត្តវសេន អបរិយន្តតំ ទស្សេតិ. បាណភូតេតិ បាណជាតេ. អនុកម្បកោតិ ករុណាយនកោ. យស្មា បន មេត្តា ករុណាយ វិសេសបច្ចយោ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘តាយ ឯវ ទយាបន្នតាយា’’តិ. ឯវំ យេហិ ធម្មេហិ បាណាតិបាតា វិរតិ សម្បជ្ជតិ, តេហិ លជ្ជាមេត្តាករុណាហិ សមង្គីភាវោ ទស្សិតោ. វិហរតីតិ ឯវំភូតោ ហុត្វា ឯកស្មិំ ឥរិយាបថេ ឧប្បន្នំ ទុក្ខំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា ហរតិ បវត្តេតិ, អត្តភាវំ វា យាបេតីតិ អត្ថោ. តេនេវាហ ‘‘ឥរិយតិ យបេតិ យាបេតិ បាលេតី’’តិ.

អាចារសីលមត្តកន្តិ សាធុជនាចារសីលមត្តកំ, តេន ឥន្ទ្រិយសំវរាទិគុណេហិបិ លោកិយបុថុជ្ជនោ តថាគតស្ស វណ្ណំ វត្តុំ ន សក្កោតីតិ ទស្សេតិ. តថា ហិ ឥន្ទ្រិយសំវរបច្ចយបរិភោគសីលានិ ឥធ សីលកថាយំ ន វិភត្តានិ.

បរសំហរណន្តិ បរស្ស សន្តកហរណំ. ថេនោ វុច្ចតិ ចោរោ, តស្ស ភាវោ ថេយ្យំ. ឥធាបិ ខុទ្ទកេ បរសន្តកេ អប្បសាវជ្ជំ, មហន្តេ មហាសាវជ្ជំ. កស្មា? បយោគមហន្តតាយ, វត្ថុគុណានំ បន សមភាវេ សតិ កិលេសានំ ឧបក្កមានញ្ច មុទុតាយ អប្បសាវជ្ជំ, តិព្ពតាយ មហាសាវជ្ជន្តិ អយម្បិ នយោ យោជេតព្ពោ.

សាហត្ថិកាទយោតិ ឯត្ថ មន្តបរិជប្បនេន បរសន្តកហរណំ វិជ្ជាមយោ, វិនា មន្តេន កាយវចីបយោគេន បរសន្តកស្ស អាកឌ្ឍនំ តាទិសឥទ្ធានុភាវេន ឥទ្ធិមយោ បយោគោ.

សេសន្តិ ‘‘បហាយ បដិវិរតោ’’តិ ឯវមាទិកំ. តញ្ហិ បុព្ពេ វុត្តនយំ. កិញ្ចាបិ នយិធ សិក្ខាបទវោហារេន វិរតិ វុត្តា, ឥតោ អញ្ញេសុ បន សុត្តបទេសេសុ វិនយាភិធម្មេសុ ច បវត្តវោហារេន វិរតិយោ ចេតនា ច អធិសីលសិក្ខាទីនំ អធិដ្ឋានភាវតោ, តេសុ អញ្ញតរកោដ្ឋាសភាវតោ ច សិក្ខាបទន្តិ អាហ ‘‘បឋមសិក្ខាបទេ’’តិ. កាមញ្ចេត្ថ ‘‘លជ្ជី ទយាបន្នោ’’តិ ន វុត្តំ, អធិការវសេន បន អត្ថតោ វា វុត្តមេវាតិ វេទិតព្ពំ. យថា ហិ លជ្ជាទយោ បាណាតិបាតប្បហានស្ស វិសេសប្បច្ចយោ, ឯវំ អទិន្នាទានប្បហានស្សាបីតិ, តស្មា សាបិ បាឡិ អានេត្វា វត្តព្ពា. ឯសេវ នយោ ឥតោ បរេសុបិ. អថ វា ‘‘សុចិភូតេនា’’តិ ឯតេន ហិរោត្តប្បាទីហិ សមន្នាគមោ, អហិរិកាទីនញ្ច បហានំ វុត្តមេវាតិ ‘‘លជ្ជី’’តិអាទិ ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

អសេដ្ឋចរិយន្តិ អសេដ្ឋានំ ហីនានំ, អសេដ្ឋំ វា លាមកំ និហីនំ វុត្តិំ, មេថុនន្តិ អត្ថោ. ‘‘ព្រហ្មំ សេដ្ឋំ អាចារ’’ន្តិ មេថុនវិរតិមាហ. ‘‘អារាចារី មេថុនា’’តិ ឯតេន ‘‘ឥធ ព្រាហ្មណ ឯកច្ចោ…បេ… ន ហេវ ខោ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, អបិច ខោ មាតុគាមស្ស ឧច្ឆាទនបរិមទ្ទនន្ហាបនសម្ពាហនំ សាទិយតិ, សោ តំ អស្សាទេតិ, តំ និកាមេតិ, តេន ច វិត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៧.៥០) វុត្តា សត្តវិធមេថុនសំយោគាបិ បដិវិរតិ ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. ឥធាបិ អសទ្ធម្មសេវនាធិប្បាយេន កាយទ្វារប្បវត្តា មគ្គេនមគ្គបដិបត្តិសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា អព្រហ្មចរិយំ, មិច្ឆាចារេ បន អគមនីយដ្ឋានវីតិក្កមចេតនាតិ យោជេតព្ពំ. តត្ថ អគមនីយដ្ឋានំ នាម បុរិសានំ មាតុរក្ខិតាទយោ ទស, ធនក្កីតាទយោ ទសាតិ វីសតិ ឥត្ថិយោ. ឥត្ថីសុ បន ទសន្នំ ធនក្កិតាទីនំ សារក្ខសបរិទណ្ឌានញ្ច វសេន ទ្វាទសន្នំ អញ្ញេ បុរិសា. គុណវិរហិតេ វិប្បដិបត្តិ អប្បសាវជ្ជា, មហាគុណេ មហាសាវជ្ជា. គុណរហិតេបិ ច អភិភវិត្វា បវត្តិ មហាសាវជ្ជា, ឧភិន្នំ សមានច្ឆន្ទភាវេបិ កិលេសានំ ឧបក្កមានញ្ច មុទុតាយ អប្បសាវជ្ជា, តិព្ពតាយ មហាសាវជ្ជាតិ វេទិតព្ពា. តស្ស ទ្វេ សម្ភារា សេវេតុកាមតាចិត្តំ, មគ្គេនមគ្គបដិបត្តីតិ. មិច្ឆាចារេ បន អគមនីយដ្ឋានតា, សេវនាចិត្តំ មគ្គេនមគ្គបដិបត្តិ, សាទិយនញ្ចាតិ ចត្តារោ. ‘‘អភិភវិត្វា វីតិក្កមនេ មគ្គេនមគ្គបដិបត្តិអធិវាសនេ សតិបិ បុរិមុប្បន្នសេវនាភិសន្ធិបយោគាភាវតោ អភិភុយ្យមានស្ស មិច្ឆាចារោ ន ហោតី’’តិ វទន្តិ. សេវនាចិត្តេ សតិ បយោគាភាវោ ន បមាណំ ឥត្ថិយា សេវនាបយោគស្ស យេភុយ្យេន អភាវតោ, ឥត្ថិយា បុរេតរំ ឧបដ្ឋាបិតសេវនាចិត្តាយបិ មិច្ឆាចារោ ន សិយាតិ អាបជ្ជតិ បយោគាភាវតោ. តស្មា បុរិសស្ស វសេន ឧក្កំសតោ ចត្តារោ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ, អញ្ញថា ឥត្ថិយា បុរិសកិច្ចករណកាលេ បុរិសស្សបិ សេវនាបយោគាភាវតោ មិច្ឆាចារោ ន សិយាតិ ឯកេ. ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ – អត្តនោ រុចិយា បវត្តិតស្ស តយោ, ពលក្ការេន បវត្តិតស្ស តយោ, អនវសេសគ្គហណេន បន ចត្តារោតិ. ឯកោ បយោគោ សាហត្ថិកោវ.

៩. កម្មបថប្បត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘អត្ថភញ្ជនកោ’’តិ វុត្តំ. វចីបយោគោ កាយបយោគោ វាតិ មុសា-សទ្ទស្ស កិរិយាបធានតំ ទស្សេតិ. វិសំវាទនាធិប្បាយោ បុព្ពភាគក្ខណេ តង្ខណេ ច. វុត្តញ្ហិ ‘‘បុព្ពេវស្ស ហោតិ ‘មុសា ភណិស្ស’ន្តិ, ភណន្តស្ស ហោតិ ‘មុសា ភណាមី’តិ’’ (បារា. ២០៥). ឯតញ្ហិ ទ្វយំ អង្គភូតំ, ឥតរំ បន ហោតុ វា មា វា, អការណមេតំ. អស្សាតិ វិសំវាទកស្ស. យថាវុត្តំ បយោគភូតំ មុសា វទតិ វិញ្ញាបេតិ, សមុដ្ឋាបេតិ វា ឯតាយាតិ ចេតនា មុសាវាទោ.

បុរិមនយេ លក្ខណស្ស អព្យាបិតតាយ, មុសា-សទ្ទស្ស ច វិសំវទិតព្ពត្ថវាចកត្តសម្ភវតោ បរិបុណ្ណំ កត្វា មុសាវាទលក្ខណំ ទស្សេតុំ ‘‘មុសាតិ អភូតំ អតច្ឆំ វត្ថូ’’តិអាទិនា ទុតិយនយោ អារទ្ធោ. ឥមស្មិញ្ច នយេ មុសា វទីយតិ វុច្ចតិ ឯតាយាតិ ចេតនា មុសាវាទោ. ‘‘យមត្ថំ ភញ្ជតី’’តិ វត្ថុវសេន មុសាវាទស្ស អប្បសាវជ្ជមហាសាវជ្ជតមាហ. យស្ស អត្ថំ ភញ្ជតិ, តស្ស អប្បគុណតាយ អប្បសាវជ្ជោ, មហាគុណតាយ មហាសាវជ្ជោតិ អទិន្នាទានេ វិយ គុណវសេនាបិ យោជេតព្ពំ. កិលេសានំ មុទុតិព្ពតាវសេនាបិ អប្បសាវជ្ជមហាសាវជ្ជតា លព្ភតិយេវ.

អត្តនោ សន្តកំ អទាតុកាមតាយ, បូរណកថានយេន ច វិសំវាទនបុរេក្ខារស្សេវ មុសាវាទោ. តត្ថ បន ចេតនា ពលវតី ន ហោតីតិ អប្បសាវជ្ជតា វុត្តា. អប្បតាយ ឩនស្ស អត្ថស្ស បូរណវសេន បវត្តា កថា បូរណកថា.

តជ្ជោតិ តស្សារុប្បោ, វិសំវាទនានុរូបោតិ អត្ថោ. ‘‘វាយាមោ’’តិ វាយាមសីសេន បយោគមាហ. វិសំវាទនាធិប្បាយេន បយោគេ កតេបិ បរេន តស្មិំ អត្ថេ អវិញ្ញាតេ វិសំវាទនស្ស អសិជ្ឈនតោ បរស្ស តទត្ថវិជាននំ ឯកោ សម្ភារោ វុត្តោ. កេចិ បន ‘‘អភូតវចនំ វិសំវាទនចិត្តំ បរស្ស តទត្ថវិជាននន្តិ តយោ សម្ភារា’’តិ វទន្តិ. កិរិយាសមុដ្ឋាបកចេតនាក្ខណេយេវ មុសាវាទកកម្មុនា ពជ្ឈតិ សន្និដ្ឋាបកចេតនាយ និព្ពត្តត្តា, សចេបិ ទន្ធតាយ វិចារេត្វា បរោ តមត្ថំ ជានាតីតិ អធិប្បាយោ.

‘‘សច្ចតោ ថេតតោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៩) វិយ ថេត-សទ្ទោ ថិរបរិយាយោ, ថិរភាវោ ច សច្ចវាទិតាយ អធិកតត្តា កថាវសេន វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘ថិរកថោតិ អត្ថោ’’តិ. នថិរកថោតិ យថា ហលិទ្ទិរាគាទយោ អនវដ្ឋិតសភាវតាយ ន ថិរា, ឯវំ ន ថិរា កថា យស្ស សោ ន ថិរកថោតិ ហលិទ្ទិរាគាទយោ យថា កថាយ ឧបមា ហោន្តិ, ឯវំ យោជេតព្ពំ. ឯស នយោ ‘‘បាសាណលេខា វិយា’’តិអាទីសុបិ.

សទ្ធា អយតិ បវត្តតិ ឯត្ថាតិ សទ្ធាយោ, សទ្ធាយោ ឯវ សទ្ធាយិកោ យថា ‘‘វេនយិកោ’’តិ (អ. និ. ៨.១១; បារា. ៨). សទ្ធាយ វា អយិតព្ពោ សទ្ធាយិកោ, សទ្ធេយ្យោតិ អត្ថោ. វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ វិសំវាទនតោតិ អធិប្បាយោ.

សុញ្ញភាវន្តិ បីតិវិរហិតតាយ រិត្តតំ. សា បិសុណវាចាតិ យាយំ យថាវុត្តា សទ្ទសភាវា វាចា, សា បិយសុញ្ញករណតោ បិសុណវាចាតិ និរុត្តិនយេន អត្ថមាហ. បិសតីតិ វា បិសុណា, សមគ្គេ សត្តេ អវយវភូតេ វគ្គេ ភិន្នេ ករោតីតិ អត្ថោ.

ផរុសន្តិ សិនេហាភាវេន លូខំ. សយម្បិ ផរុសាតិ ទោមនស្សសមុដ្ឋិតត្តា សភាវេនបិ កក្កសា. ឯត្ថ ច ផរុសំ ករោតីតិ ផលូបចារេន, ផរុសយតីតិ វា វាចាយ ផរុស-សទ្ទប្បវត្តិ វេទិតព្ពា. សយម្បិ ផរុសាតិ បរេសំ មម្មច្ឆេទវសេន បវត្តិយា ឯកន្តនិដ្ឋុរតាយ សភាវេន, ការណវោហារេន ច វាចាយ ផរុស-សទ្ទប្បវត្តិ ទដ្ឋព្ពា. តតោយេវ ច នេវ កណ្ណសុខា. អត្ថវិបន្នតាយ ន ហទយង្គមា.

យេន សម្ផំ បលបតីតិ យេន បលាបសង្ខាតេន និរត្ថកវចនេន សុខំ ហិតញ្ច ផលតិ វិទរតិ វិនាសេតីតិ ‘‘សម្ផ’’ន្តិ លទ្ធនាមំ អត្តនោ បរេសញ្ច អនុបការកំ យំ កិញ្ចិ បលបតិ.

សំកិលិដ្ឋចិត្តស្សាតិ លោភេន ទោសេន វា វិពាធិតចិត្តស្ស, ឧបតាបិតចិត្តស្ស វា, ទូសិតចិត្តស្សាតិ អត្ថោ. ចេតនា បិសុណវាចា បិសុណំ វទន្តិ ឯតាយាតិ. យស្ស យតោ ភេទំ ករោតិ, តេសុ អភិន្នេសុ អប្បសាវជ្ជំ, ភិន្នេសុ មហាសាវជ្ជំ, តថា កិលេសានំ មុទុតិព្ពតាវិសេសេសុ.

យស្ស បេសុញ្ញំ ឧបសំហរតិ, សោ ភិជ្ជតុ វា មា វា, តស្ស អត្ថស្ស វិញ្ញាបនមេវ បមាណន្តិ អាហ ‘‘តទត្ថវិជានន’’ន្តិ, កម្មបថប្បត្តិ បន ភិន្នេ ឯវ.

អនុប្បទាតាតិ អនុពលប្បទាតា, អនុវត្តនវសេន វា បទាតា. កស្ស បន អនុវត្តនំ បទានញ្ច? ‘‘សហិតាន’’ន្តិ វុត្តត្តា ‘‘សន្ធានស្សា’’តិ វិញ្ញាយតិ. តេនេវាហ ‘‘សន្ធានានុប្បទាតា’’តិ. យស្មា បន អនុវត្តនវសេន សន្ធានស្ស បទានំ អាធានំ, រក្ខណំ វា ទឡ្ហីករណំ ហោតិ, តេន វុត្តំ ‘‘ទឡ្ហីកម្មំ កត្តាតិ អត្ថោ’’តិ. អារមន្តិ ឯត្ថាតិ អារាមោ, រមិតព្ពដ្ឋានំ. យស្មា បន អាការេន វិនាបិ អយមេវត្ថោ លព្ភតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សមគ្គរាមោតិបិ បាឡិ, អយមេវេត្ថ អត្ថោ’’តិ.

មម្មានិ វិយ មម្មានិ, យេសុ ផរុសវាចាយ ឆុបិតមត្តេសុ ទុដ្ឋារូសុ វិយ ឃដ្ដិតេសុ ចិត្តំ អធិមត្តំ ទុក្ខប្បត្តំ ហោតិ. កានិ បន តានិ? ជាតិអាទីនិ អក្កោសវត្ថូនិ. តានិ ឆិជ្ជន្តិ, ភិជ្ជន្តិ វា យេន កាយវចីបយោគេន, សោ មម្មច្ឆេទកោ. ឯកន្តេន ផរុសចេតនា ផរុសវាចា ផរុសំ វទតិ ឯតាយាតិ. កថំ បន ឯកន្តផរុសចេតនា ហោតិ? ទុដ្ឋចិត្តតាយ. តស្សាតិ ឯកន្តផរុសចេតនាយ ឯវ ផរុសវាចាភាវស្ស. មម្មច្ឆេទកោ សវនផរុសតាយាតិ អធិប្បាយោ. ចិត្តសណ្ហតាយ ផរុសវាចា ន ហោតិ កម្មបថ’ប្បត្តត្តា, កម្មភាវំ បន ន សក្កា វារេតុន្តិ. ឯវំ អន្វយវសេន ចេតនាផរុសតាយ ផរុសវាចំ សាធេត្វា ឥទានិ តមេវ បដិបក្ខនយេន សាធេតុំ ‘‘វចនសណ្ហតាយា’’តិអាទិ វុត្តំ. សា ផរុសវាចា. យន្តិ យំ បុគ្គលំ. ឯត្ថាបិ កម្មបថភាវំ អប្បត្តា អប្បសាវជ្ជា, ឥតរា មហាសាវជ្ជា, តថា កិលេសានំ មុទុតិព្ពតាភាវេ. កេចិ បន ‘‘យំ ឧទ្ទិស្ស ផរុសវាចា បយុជ្ជន្តិ, តស្ស សម្មុខាវ សីសំ ឯតី’’តិ, ឯកេ ‘‘បរម្មុខាបិ ផរុសវាចា ហោតិយេវា’’តិ វទន្តិ. តត្ថាយមធិប្បាយោ យុត្តោ សិយា – សម្មុខា បយោគេ អគារវាទីនំ ពលវភាវតោ សិយា ចេតនា ពលវតី, បរស្ស ច តទត្ថជាននំ, ន តថា អសម្មុខាតិ. យថា បន អក្កោសិតេ មតេ អាឡហនេ កតា ខមនា ឧបវាទន្តរាយំ និវត្តេតិ, ឯវំ ‘‘បរម្មុខា បយុត្តាបិ ផរុសវាចា ហោតិយេវា’’តិ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ. កុបិតចិត្តន្តិ អក្កោសាធិប្បាយេនេវ កុបិតចិត្តំ, ន មរណាធិប្បាយេន. មរណាធិប្បាយេន ហិ ចិត្តកោបេ សតិ ព្យាបាទោយេវ ហោតីតិ. ឯត្ថាតិ –

‘‘នេលង្គោ សេតបច្ឆាទោ, ឯការោ វត្តតី រថោ;

អនីឃំ បស្ស អាយន្តំ, ឆិន្នសោតំ អពន្ធន’’ន្តិ. (សំ. និ. ៤.៣៤៧; ឧទា. ៦៥);

ឥមិស្សា គាថាយ. សីលញ្ហេត្ថ ‘‘នេលង្គ’’ន្តិ វុត្តំ. តេនេវាហ ចិត្តោ គហបតិ ‘‘នេលង្គន្តិ ខោ ភន្តេ សីលានមេតំ អធិវចន’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.៣៤៧). សុកុមារាតិ អផរុសតាយ មុទុកា. បុរស្សាតិ ឯត្ថ បុរ-សទ្ទោ តន្និវាសីវាចកោ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘គាមោ អាគតោ’’តិអាទីសុ វិយ. តេនេវាហ ‘‘នគរវាសីន’’ន្តិ. មនំ អប្បាយតិ វឌ្ឍេតីតិ មនាបា. តេន វុត្តំ ‘‘ចិត្តវុឌ្ឍិករា’’តិ. អាសេវនំ ភាវនំ ពហុលីករណំ. យំ គាហយិតុំ បវត្តិតោ, តេន អគ្គហិតេ អប្បសាវជ្ជោ គហិតេ មហាសាវជ្ជោតិ, ឥធាបិ កិលេសានំ មុទុតិព្ពតាវសេនាបិ អប្បសាវជ្ជមហាសាវជ្ជតា លព្ភតិយេវ.

‘‘កាលវាទី’’តិអាទិ សម្ផប្បលាបា បដិវិរតស្ស បដិបត្តិទស្សនំ. យថា ហិ ‘‘បាណាតិបាតា បដិវិរតោ’’តិអាទិ បាណាតិបាតប្បហានបដិបត្តិទស្សនំ. ‘‘បាណាតិបាតំ បហាយ វិហរតី’’តិ ហិ វុត្តេ កថំ បាណាតិបាតប្បហានំ ហោតីតិ? អបេក្ខាសព្ភាវតោ ‘‘បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, សា បន វិរតិ កថន្តិ អាហ ‘‘និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោ’’តិ, តញ្ច ទណ្ឌសត្ថនិធានំ កថន្តិ វុត្តំ ‘‘លជ្ជី’’តិអាទិ, ឯវំ ឧត្តរុត្តរំ បុរិមស្ស បុរិមស្ស ឧបាយសន្ទស្សនំ, តថា អទិន្នាទានាទីសុ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘‘កាលវាទីតិអាទិ សម្ផប្បលាបា បដិវិរតស្ស បដិបត្តិទស្សន’’ន្តិ. អត្ថសញ្ហិតាបិ ហិ វាចា អយុត្តកាលប្បយោគេន អត្ថាវហា ន សិយាតិ អនត្ថវិញ្ញាបនវាចំ អនុលោមេតិ, តស្មា សម្ផប្បលាបំ បជហន្តេន អកាលវាទិតា បរិវជ្ជេតព្ពាតិ វុត្តំ ‘‘កាលវាទី’’តិ. កាលេន វទន្តេនាបិ ឧភយានត្ថសាធនតោ អភូតំ បរិវជ្ជេតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ភូតវាទី’’តិ. ភូតញ្ច វទន្តេន យំ ឥធលោកបរលោកហិតសម្បាទកំ, តទេវ វត្តព្ពន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អត្ថវាទី’’តិ វុត្តំ. អត្ថំ វទន្តេនាបិ ន លោកិយធម្មសន្និស្សិតមេវ វត្តព្ពំ, អថ ខោ លោកុត្តរធម្មសន្និស្សិតំ បីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ធម្មវាទី’’តិ វុត្តំ. យថា ច អត្ថោ លោកុត្តរធម្មសន្និស្សិតោ ហោតិ, តំ ទស្សនត្ថំ ‘‘វិនយវាទី’’តិ វុត្តំ. បាតិមោក្ខសំវរោ សតិសំវរោ ញាណសំវរោ ខន្តិសំវរោ វីរិយសំវរោតិ ហិ បញ្ចន្នំ សំវរានំ, តទង្គវិនយោ វិក្ខម្ភនវិនយោ សមុច្ឆេទវិនយោ បដិប្បស្សទ្ធិវិនយោ និស្សរណវិនយោតិ បញ្ចន្នំ វិនយានញ្ច វសេន វុច្ចមានោ អត្ថោ និព្ពានាធិគមហេតុភាវតោ លោកុត្តរធម្មសន្និស្សិតោ ហោតីតិ.

ឯវំ គុណវិសេសយុត្តោ ច អត្ថោ វុច្ចមានោ ទេសនាកោសល្លេ សតិ សោភតិ, កិច្ចករោ ច ហោតិ, នាញ្ញថាតិ ទស្សេតុំ ‘‘និធានវតិំ វាចំ ភាសិតា’’តិ វុត្តំ. ឥទានិ តំ ទេសនាកោសល្លំ វិភាវេតុំ ‘‘កាលេនា’’តិអាទិមាហ. អជ្ឈាសយដ្ឋុប្បត្តីនំ បុច្ឆាយ ច វសេន ឱតិណ្ណេ ទេសនាវិសយេ ឯកំសាទិព្យាករណវិភាគំ សល្លក្ខេត្វា ឋបនាហេតុទាហរណសំសន្ទនានិ តំតំកាលានុរូបំ វិភាវេន្តិយា បរិមិតបរិច្ឆិន្នរូបាយ វិបុលតរគម្ភីរុទារបហូតត្ថវិត្ថារសង្គាហកាយ ទេសនាយ បរេ យថាជ្ឈាសយំ បរមត្ថសិទ្ធិយំ បតិដ្ឋាបេន្តោ ‘‘ទេសនាកុសលោ’’តិ វុច្ចតីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា.

១០. ឯវំ បដិបាដិយា សត្ត មូលសិក្ខាបទានិ វិភជិត្វា សតិបិ អភិជ្ឈាទិប្បហានស្ស សំវរសីលសិក្ខាសង្គហេ ឧបរិគុណសង្គហតោ, លោកិយបុថុជ្ជនាវិសយតោ ច ឧត្តរទេសនាយ សង្គណ្ហិតុំ តំ បរិហរិត្វា បចុរជនបាកដំ អាចារសីលមេវ វិភជន្តោ ភគវា ‘‘ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ គាមោតិ សមូហោ. ននុ ច រុក្ខាទយោ ចិត្តរហិតតាយ ន ជីវា, ចិត្តរហិតតា ច បរិប្ផន្ទាភាវតោ, ឆិន្នេ វិរុហនតោ, វិសទិសជាតិកភាវតោ, ចតុយោនិអប្បរិយាបន្នតោ ច វេទិតព្ពា, វុឌ្ឍិ បន បវាឡសិលាលវណានម្បិ វិជ្ជតីតិ ន តេសំ ជីវភាវេ ការណំ, វិសយគ្គហណញ្ច បរិកប្បនាមត្តំ សុបនំ វិយ ចិញ្ចាទីនំ, តថា ទោហឡាទយោ, តត្ថ កស្មា ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា បដិវិរតិ ឥច្ឆិតាតិ? សមណសារុប្បតោ, សន្និស្សិតសត្តានុរក្ខណតោ ច. តេនេវាហ ‘‘ជីវសញ្ញិនោ ហិ មោឃបុរិសា មនុស្សា រុក្ខស្មិ’’ន្តិអាទិ (បាចិ. ៨៩). នីលតិណរុក្ខាទិកស្សាតិ អល្លតិណស្ស ចេវ អល្លរុក្ខាទិកស្ស ច. អាទិ-សទ្ទេន ឱសធិគច្ឆលតាទយោ វេទិតព្ពា.

ឯកំ ភត្តំ ឯកភត្តំ, តំ អស្ស អត្ថីតិ ឯកភត្តិកោ, ឯកស្មិំ ទិវសេ ឯកវារមេវ ភុញ្ជនកោ. តយិទំ រត្តិភោជនោបិ សិយាតិ តន្និវត្តនត្ថមាហ ‘‘រត្តូបរតោ’’តិ. ឯវម្បិ អបរណ្ហភោជីបិ សិយា ឯកភត្តិកោតិ តទាសង្កានិវត្តនត្ថំ ‘‘វិរតោ វិកាលភោជនា’’តិ វុត្តំ. អរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ យាវ មជ្ឈន្ហិកា, អយំ ពុទ្ធានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណោ ភោជនស្ស កាលោ នាម, តទញ្ញោ វិកាលោ. អដ្ឋកថាយំ បន ទុតិយបទេន រត្តិភោជនស្ស បដិក្ខិត្តត្តា អបរណ្ហោ ‘‘វិកាលោ’’តិ វុត្តោ.

សង្ខេបតោ ‘‘សព្ពបាបស្ស អករណ’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.៩០; ធ. ប. ១៨៣; នេត្តិ. ៣០, ៥០, ១១៦, ១២៤) នយប្បវត្តំ ភគវតោ សាសនំ អច្ចន្តឆន្ទរាគប្បវត្តិតោ នច្ចាទីនំ ទស្សនំ ន អនុលោមេតីតិ អាហ ‘‘សាសនស្ស អននុលោមត្តា’’តិ. អត្តនា បយោជិយមានំ, បរេហិ បយោជាបិយមានញ្ច នច្ចំ នច្ចភាវសាមញ្ញតោ បាឡិយំ ឯកេនេវ នច្ច-សទ្ទេន គហិតំ, តថា គីតវាទិត-សទ្ទេន ចាតិ អាហ ‘‘នច្ចននច្ចាបនាទិវសេនា’’តិ. អាទិ-សទ្ទេន គាយនគាយាបនវាទនវាទាបនានិ សង្គណ្ហាតិ. ទស្សនេន ចេត្ថ សវនម្បិ សង្គហិតំ វិរូបេកសេសនយេន. អាលោចនសភាវតាយ វា បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ សវនកិរិយាយបិ ទស្សនសង្ខេបសព្ភាវតោ ‘‘ទស្សនា’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ. អវិសូកភូតស្ស គីតស្ស សវនំ កទាចិ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘វិសូកភូតា ទស្សនា’’តិ. តថា ហិ វុត្តំ បរមត្ថជោតិកាយ ខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាយ (ខុ. បា. អដ្ឋ. បច្ឆិមបញ្ចសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ធម្មូបសំហិតម្បិ ចេត្ថ គីតំ វដ្ដតិ, គីតូបសំហិតោ ធម្មោ ន វដ្ដតី’’តិ.

ឧច្ចាតិ ឧច្ចសទ្ទេន សមានត្ថំ ឯកំ សទ្ទន្តរំ, សេតិ ឯត្ថាតិ សយនំ. ឧច្ចាសយនំ មហាសយនញ្ច សមណសារុប្បរហិតំ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘បមាណាតិក្កន្តំ, អកប្បិយត្ថរណ’’ន្តិ. អាសន្ទាទិអាសនញ្ចេត្ថ សយនេន សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យស្មា បន អាធារេ បដិក្ខិត្តេ តទាធារកិរិយា បដិក្ខិត្តាវ ហោតិ, តស្មា ‘‘ឧច្ចាសយនមហាសយនា’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ, អត្ថតោ បន តទុបភោគភូត និសជ្ជានិបជ្ជនេហិ វិរតិ ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. ឧច្ចាសយនសយនមហាសយនសយនាតិ វា ឯតស្មិំ អត្ថេ ឯកសេសនយេន អយំ និទ្ទេសោ កតោ យថា ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិ (ម. និ. ៣.១២៦; សំ. និ. ២.១; ឧទា. ១). អាសនកិរិយាបុព្ពកត្តា សយនកិរិយាយ សយនគ្គហណេនេវ អាសនំ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

អញ្ញេហិ គាហាបនេ ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនេ ច បដិគ្គហណត្ថោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘ន ឧគ្គណ្ហាបេតិ, ន ឧបនិក្ខិត្តំ សាទីយតី’’តិ. អថ វា តិវិធំ បដិគ្គហណំ កាយេន វាចាយ មនសា. តត្ថ កាយេន បដិគ្គហណំ ឧគ្គណ្ហនំ, វាចាយ បដិគ្គហណំ ឧគ្គហាបនំ, មនសា បដិគ្គហណំ សាទិយនន្តិ តិវិធម្បិ បដិគ្គហណំ សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសនយេន វា គហេត្វា ‘‘បដិគ្គហណា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘នេវ នំ ឧគ្គណ្ហាតី’’តិអាទិ. ឯស នយោ ‘‘អាមកធញ្ញបដិគ្គហណា’’តិអាទីសុបិ. នីវារាទិឧបធញ្ញស្ស សាលិយាទិមូលធញ្ញន្តោគធត្តា វុត្តំ ‘‘សត្តវិធស្សា’’តិ. ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ បញ្ច វសានិ ភេសជ្ជានិ អច្ឆវសំ មច្ឆវសំ សុសុកាវសំ សូករវសំ គទ្រភវស’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២) វុត្តត្តា ឥទំ ឱទិស្ស អនុញ្ញាតំ នាម, តស្ស បន ‘‘កាលេ បដិគ្គហិត’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២) វុត្តត្តា បដិគ្គហណំ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘អញ្ញត្រ ឱទិស្ស អនុញ្ញាតា’’តិ.

អក្កមតីតិ និប្បីឡេតិ. បុព្ពភាគេ អក្កមតីតិ សម្ពន្ធោ. ហទយន្តិ នាឡិអាទិមានភាជនានំ អព្ភន្តរំ. តិលាទីនំ នាឡិអាទីហិ មិននកាលេ ឧស្សាបិតសិខាយេវ សិខា, តស្សា ភេទោ ហាបនំ. កេចីតិ សារសមាសាចរិយា, ឧត្តរវិហារវាសិនោ ច.

វធោតិ មុដ្ឋិប្បហារកសាតាឡនាទីហិ ហិំសនំ, វិហេឋនន្តិ អត្ថោ. វិហេឋនត្ថោបិ ហិ វធសទ្ទោ ទិស្សតិ ‘‘អត្តានំ វធិត្វា វធិត្វា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៨៨០). យថា ហិ អប្បដិគ្គហភាវសាមញ្ញេ សតិបិ បព្ពជិតេហិ អប្បដិគ្គហិតព្ពវត្ថុវិសេសភាវសន្ទស្សនត្ថំ ឥត្ថិកុមារិទាសិទាសាទយោ វិភាគេន វុត្តា, ឯវំ បរស្សហរណភាវតោ អទិន្នាទានភាវសាមញ្ញេ សតិបិ តុលាកូដាទយោ អទិន្នាទានវិសេសភាវទស្សនត្ថំ វិភាគេន វុត្តា, ន ឯវំ បាណាតិបាតបរិយាយស្ស វធស្ស បុនគ្គហណេ បយោជនំ អត្ថិ. ‘‘តត្ថ សយង្ការោ, ឥធ បរំការោ’’តិ ច ន សក្កា វត្តុំ ‘‘កាយវចីបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា ឆប្បយោគា’’តិ ច វុត្តត្តា. តស្មា យថាវុត្តោយេវ អត្ថោ សុន្ទរតរោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘វធោតិ មារណ’’ន្តិ វុត្តំ, តម្បិ បោថនមេវ សន្ធាយាតិ ច សក្កា វិញ្ញាតុំ មារណ-សទ្ទស្ស វិហិំសនេបិ ទិស្សនតោ.

ឯត្តាវតាតិ ‘‘បាណាតិបាតំ បហាយា’’តិអាទិនា ‘‘ឆេទន…បេ… សហសាការា បដិវិរតោ’’តិ ឯតបរិមាណេន បាឋេន. អន្តរាភេទំ អគ្គហេត្វា បាឡិយំ អាគតនយេន ឆព្ពីសតិសិក្ខាបទសង្គហំ យេភុយ្យេន សិក្ខាបទានំ អវិភត្តត្តា ចូឡសីលំ នាម. ទេសនាវសេន ហិ ឥធ ចូឡមជ្ឈិមាទិភាវោ អធិប្បេតោ, ន ធម្មវសេន. តថា ហិ ឥធ សង្ខិត្តេន ឧទ្ទិដ្ឋានំ សិក្ខាបទានំ អវិភត្តានំ វិភជនវសេន មជ្ឈិមសីលទេសនា បវត្តា. តេនេវាហ ‘‘មជ្ឈិមសីលំ វិត្ថារេន្តោ’’តិ.

ចូឡសីលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មជ្ឈិមសីលវណ្ណនា

១១. តត្ថ យថាតិ ឱបម្មត្ថេ និបាតោ. វាតិ វិកប្បនត្ថេ. បនាតិ វចនាលង្ការេ. ឯកេតិ អញ្ញេ. ភោន្តោតិ សាធូនំ បិយសមុទាហារោ. សាធវោ ហិ បរេ ‘‘ភោន្តោ’’តិ វា, ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ វា ‘‘អាយស្មន្តោ’’តិ វា សមាលបន្តិ. យំ កិញ្ចិ បព្ពជ្ជំ ឧបគតា សមណា. ជាតិមត្តេន ព្រាហ្មណា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឧស្សាហំ កត្វា មម វណ្ណំ វទមានោបិ បុថុជ្ជនោ ‘‘បាណាតិបាតំ បហាយ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ’’តិអាទិនា បរានុទ្ទេសិកនយេន វា យថា បនេកេ ភោន្តោ សមណព្រាហ្មណភាវំ បដិជានមានា, បរេហិ ច តថាសម្ភាវិយមានា តទនុរូបបដិបត្តិំ អជាននតោ, អសមត្ថតោ ច ន អភិសម្ភុណន្តិ, ន ឯវមយំ, អយំ បន សមណោ គោតមោ សព្ពថាបិ សមណសារុប្បបដិបទំ បូរេសិយេវាតិ ឯវំ អញ្ញុទ្ទេសិកនយេន វា សព្ពថាបិ អាចារសីលមត្តមេវ វទេយ្យុំ, ន តទុត្តរិន្តិ.

ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភបទេ សទ្ទក្កមេន អប្បធានភូតោបិ ពីជគាមភូតគាមោ និទ្ទិសិតព្ពតាយ បធានភាវំ បដិលភតិ. អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ អញ្ញោ អត្ថក្កមោតិ អាហ ‘‘កតមោ សោ ពីជគាមភូតគាមោ’’តិ. តស្មិញ្ហិ វិភត្តេ តព្ពិសយតាយ សមារម្ភោបិ វិភត្តោវ ហោតីតិ. តេនេវាហ ភគវា ‘‘មូលពីជ’’ន្តិអាទិ. មូលមេវ ពីជំ មូលពីជំ, មូលំ ពីជំ ឯតស្សាតិបិ មូលពីជំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ផឡុពីជន្តិ បព្ពពីជំ. បច្ចយន្តរសមវាយេ សទិសផលុប្បត្តិយា វិសេសការណភាវតោ វិរុហណសមត្ថេ សារផលេ និរុឡ្ហោ ពីជ-សទ្ទោ តទត្ថសំសិទ្ធិយា មូលាទីសុបិ កេសុចិ បវត្តតីតិ មូលាទិតោ និវត្តនត្ថំ ឯកេន ពីជ-សទ្ទេន វិសេសេត្វា វុត្តំ ‘‘ពីជពីជ’’ន្តិ. ‘‘រូបរូបំ, ទុក្ខទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.៣២៧) ច យថា. កស្មា បនេត្ថ ពីជគាមភូតគាមំ បុច្ឆិត្វា ពីជគាមោ ឯវ វិភត្តោតិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ អវោចុម្ហ ‘‘មូលមេវ ពីជំ មូលពីជំ, មូលំ ពីជំ ឯតស្សាតិបិ មូលពីជន្តិ’’. តត្ថ បុរិមេន ពីជគាមោ និទ្ទិដ្ឋោ, ទុតិយេន ភូតគាមោ, ទុវិធោបេស សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, មូលពីជញ្ច មូលពីជញ្ច មូលពីជន្តិ ឯកសេសនយេន វា បាឡិយំ និទ្ទិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ. តេនេវាហ ‘‘សព្ពញ្ហេត’’ន្តិអាទិ.

១២. ‘‘សន្និធិកតស្សា’’តិ ឯតេន ‘‘សន្និធិការបរិភោគ’’ន្តិ ឯត្ថ ការ-សទ្ទស្ស កម្មត្ថតំ ទស្សេតិ. យថា វា ‘‘អាចយំគមិនោ’’តិ វត្តព្ពេ អនុនាសិកលោបេន ‘‘អាចយគាមិនោ’’តិ (ធ. ស. ១០) និទ្ទេសោ កតោ, ឯវំ ‘‘សន្និធិការំ បរិភោគ’’ន្តិ វត្តព្ពេ អនុនាសិកលោបេន ‘‘សន្និធិការបរិភោគ’’ន្តិ វុត្តំ, សន្និធិំ កត្វា បរិភោគន្តិ អត្ថោ.

សម្មា កិលេសេ លិខតីតិ សល្លេខោ, សុត្តន្តនយេន បដិបត្តិ. បរិយាយតិ កប្បីយតីតិ បរិយាយោ, កប្បិយវាចានុសារេន បដិបត្តិ. កិលេសេហិ អាមសិតព្ពតោ អាមិសំ, យំ កិញ្ចិ ឧបភោគារហំ វត្ថុ. តេនេវាហ ‘‘អាមិសន្តិ វុត្តាវសេស’’ន្តិ. នយទស្សនញ្ហេតំ សន្និធិវត្ថូនំ. ឧទកកទ្ទមេតិ ឧទកេ ច កទ្ទមេ ច. អច្ឆថាតិ និសីទថ. គីវាយាមកន្តិ គីវំ អាយមិត្វា, យថា ច ភុត្តេ អតិភុត្តតាយ គីវា អាយមិតព្ពាវ ហោតិ, ឯវន្តិ អត្ថោ. ចតុភាគមត្តន្តិ កុឌុពមត្តំ. ‘‘កប្បិយកុដិយ’’ន្តិអាទិ វិនយវសេន វុត្តំ.

១៣. ឯត្តកម្បីតិ វិនិច្ឆយវិចារណាវត្ថុកិត្តនម្បិ. បយោជនមត្តមេវាតិ បទត្ថយោជនមត្តមេវ. យស្ស បន បទស្ស វិត្ថារកថំ វិនា ន សក្កា អត្ថោ វិញ្ញាតុំ, តត្ថ វិត្ថារកថាបិ បទត្ថសង្គហមេវ គច្ឆតិ. កុតូហលវសេន បេក្ខិតព្ពតោ បេក្ខា, នដសត្ថវិធិនា នដានញ្ច បយោគោ. នដសមូហេន បន ជនសមូហេ ករណវសេន ‘‘នដសមជ្ជ’’ន្តិ វុត្តំ, សារសមាសេ ‘‘បេក្ខា មហ’’ន្តិ វុត្តំ. ឃនតាឡំ នាម ទណ្ឌមយតាឡំ, សិលាសលាកតាឡំ វា. ឯកេតិ សារសមាសាចរិយា, ឧត្តរវិហារវាសិនោ ច. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឥតោ បរេសុបិ ‘‘ឯកេ’’តិ អាគតដ្ឋានេសុ. ចតុរស្សអម្ពណកតាឡំ នាម រុក្ខសារទណ្ឌាទីសុ យេន កេនចិ ចតុរស្សអម្ពណកំ កត្វា ចតូសុ បស្សេសុ ចម្មេន ឱនន្ធិត្វា កតវាទិតំ. អព្ភោក្កិរណំ រង្គពលីករណំ, យា ‘‘នន្ទី’’តិ វុច្ចតិ. សោភនករន្តិ សោភនករណំ, ‘‘សោភនឃរក’’ន្តិ សារសមាសេ វុត្តំ. ចណ្ឌាលានមិទន្តិ ចណ្ឌាលំ. សាណេ ឧទកេន តេមេត្វា អញ្ញមញ្ញំ អាកោដនកីឡា សាណធោវនំ. ឥន្ទជាលេនាតិ អដ្ឋិធោវនមន្តំ បរិជប្បិត្វា យថា បរេ អដ្ឋីនិយេវ បស្សន្តិ, ឯវំ តចាទីនំ អន្តរធាបនមាយាយ. សកដព្យូហាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ចក្កបទុមកឡីរព្យូហាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

១៤. បទានីតិ សារីនំ បតិដ្ឋានដ្ឋានានិ. ទសបទំ នាម ទ្វីហិ បន្តីហិ វីសតិយា បទេហិ កីឡនជូតំ. បាសកំ វុច្ចតិ ឆសុ បស្សេសុ ឯកេកំ យាវ ឆក្កំ ទស្សេត្វា កតកីឡនកំ, តំ វឌ្ឍេត្វា យថាលទ្ធំ ឯកកាទិវសេន សារិយោ អបនេន្តា ឧបនេន្តា ច កីឡន្តិ. ឃដេន កីឡា ឃដិកាតិ ឯកេ. ពហូសុ សលាកាសុ វិសេសរហិតំ ឯកំ សលាកំ គហេត្វា តាសុ បក្ខិបិត្វា បុន តស្សេវ ឧទ្ធរណំ សលាកហត្ថន្តិ ឯកេ. បណ្ណេន វំសាការេន កតា នាឡិកា. តេនេវាហ ‘‘តំ ធមន្តា’’តិ. ‘‘បុច្ឆន្តស្ស មុខាគតំ អក្ខរំ គហេត្វា នដ្ឋមុត្តិ លាភាលាភាទិជាននកីឡា អក្ខរិកា’’តិបិ វទន្តិ. ‘‘វាទិតានុរូបំ នច្ចនំ គាយនំ វា យថាវជ្ជំ’’ តិបិ វទន្តិ. ‘‘ឯវំ កតេ ជយោ ភវិស្សតិ, អញ្ញថា បរាជយោ’’តិ ជយបរាជយេ បុរក្ខត្វា បយោគករណវសេន បរិហារបថាទីនម្បិ ជូតបមាទដ្ឋានភាវោ វេទិតព្ពោ. បង្គចីរាទីហិបិ វំសាទីហិ កាតព្ពកិច្ចសិទ្ធិអសិទ្ធិជយបរាជយាវហោ បយោគោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘យថាវជ្ជ’’ន្តិ ច កាណាទីហិ សទិសតាការទស្សនេហិ ជយបរាជយវសេន ជូតកីឡិតភាវេន វុត្តំ.

១៥. វាឡរូបានីតិ អាហរិមានិ វាឡរូបានិ. ‘‘អកប្បិយមញ្ចោវ បល្លង្កោ’’តិ សារសមាសេ. វានវិចិត្តន្តិ ភិត្តិច្ឆទាទិវសេន វានេន វិចិត្រំ. រុក្ខតូលលតាតូលបោដកីតូលានំ វសេន តិណ្ណំ តូលានំ. ឧទ្ទលោមិយំ កេចីតិ សារសមាសាចរិយា, ឧត្តរវិហារវាសិនោ ច. តថា ឯកន្តលោមិយំ. កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយន្តិ កោសេយ្យកស្សដមយំ. សុទ្ធកោសេយ្យន្តិ រតនបរិសិព្ពនរហិតំ. ‘‘ឋបេត្វា តូលិក’’ន្តិ ឯតេន រតនបរិសិព្ពនរហិតាបិ តូលិកា ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ‘‘រតនបរិសិព្ពិតានី’’តិ ឥមិនា យានិ រតនបរិសិព្ពិតានិ, តានិ ភូមត្ថរណវសេន, យថានុរូបំ មញ្ចបីឋាទីសុ ច ឧបនេតុំ វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. អជិនចម្មេហីតិ អជិនមិគចម្មេហិ. តានិ កិរ ចម្មានិ សុខុមានិ, តស្មា ទុបដ្ដតិបដ្ដានិ កត្វា សិព្ពន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘អជិនប្បវេណី’’តិ. វុត្តនយេនាតិ វិនយេ វុត្តនយេន.

១៦. អលង្ការញ្ជនមេវ ន ភេសជ្ជំ មណ្ឌនានុយោគស្ស អធិប្បេតត្តា. មាលា-សទ្ទោ សាសនេ សុទ្ធបុប្ផេសុបិ និរុឡ្ហោតិ អាហ ‘‘ពទ្ធមាលា វា’’តិ. មត្តិកកក្កន្តិ ឱសធេហិ អភិសង្ខតំ យោគមត្តិកកក្កំ. ចលិតេតិ កុបិតេ. លោហិតេ សន្និសិន្នេតិ ទុដ្ឋលោហិតេ ខីណេ.

១៧. ទុគ្គតិតោ សំសារតោ ច និយ្យាតិ ឯតេនាតិ និយ្យានំ, សគ្គមគ្គោ មោក្ខមគ្គោ ច. តំ និយ្យានំ អរហតិ, និយ្យានេ វា និយុត្តា, និយ្យានំ វា ផលភូតំ ឯតិស្សា អត្ថីតិ និយ្យានិកា, វចីទុច្ចរិតសំកិលេសតោ និយ្យាតីតិ វា ឦ-ការស្ស រស្សត្តំ, យ-ការស្ស ច ក-ការំ កត្វា និយ្យានិកា, ចេតនាយ សទ្ធិំ សម្ផប្បលាបា វេរមណិ. តប្បដិបក្ខតោ អនិយ្យានិកា, តស្សា ភាវោ អនិយ្យានិកត្តំ, តស្មា អនិយ្យានិកត្តា. តិរច្ឆានភូតាតិ តិរោករណភូតា. កម្មដ្ឋានភាវេតិ អនិច្ចតាបដិសំយុត្តចតុសច្ចកម្មដ្ឋានភាវេ. សហ អត្ថេនាតិ សាត្ថកំ, ហិតបដិសំយុត្តន្តិ អត្ថោ. វិសិខាតិ ឃរសន្និវេសោ, វិសិខាគហណេន ច តន្និវាសិនោ គហិតា ‘‘គាមោ អាគតោ’’តិអាទីសុ វិយ. តេនេវាហ ‘‘សូរា សមត្ថា’’តិ, ‘‘សទ្ធា បសន្នា’’តិ ច. កុម្ភដ្ឋានាបទេសេន កុម្ភទាសិយោ វុត្តាតិ អាហ ‘‘កុម្ភទាសីកថា វា’’តិ. ឧប្បត្តិឋិតិសម្ភារាទិវសេន លោកំ អក្ខាយតីតិ លោកក្ខាយិកា.

១៨. សហិតន្តិ បុព្ពាបរាវិរុទ្ធំ.

១៩. ទូតស្ស កម្មំ ទូតេយ្យំ, តស្ស កថា ទូតេយ្យកថា.

២០. តិវិធេនាតិ សាមន្តជប្បនឥរិយាបថសន្និស្សិតបច្ចយបដិសេវនភេទតោ តិប្បការេន. វិម្ហាបយន្តីតិ ‘‘អហោ អច្ឆរិយបុរិសោ’’តិ អត្តនិ បរេសំ វិម្ហយំ ឧប្បាទេន្តិ. លបន្តីតិ អត្តានំ, ទាយកំ វា ឧក្ខិបិត្វា យថា សោ កិញ្ចិ ទទាតិ, ឯវំ ឧក្កាចេត្វា កថេន្តិ. និមិត្តេន ចរន្តិ, និមិត្តំ វា ករោន្តីតិ នេមិត្តិកា និមិត្តន្តិ ច បរេសំ បច្ចយ ទានសញ្ញុប្បាទកំ កាយវចីកម្មំ វុច្ចតិ. និប្បិំសន្តីតិ និប្បេសា, និប្បេសាយេវ និប្បេសិកា, និប្បេសោតិ ច សឋបុរិសោ វិយ លាភសក្ការត្ថំ អក្កោសខុំសនុប្បណ្ឌនបរបិដ្ឋិមំសិកតាទិ.

មជ្ឈិមសីលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មហាសីលវណ្ណនា

២១. អង្គានិ អារព្ភ បវត្តត្តា អង្គសហចរិតំ សត្ថំ ‘‘អង្គ’’ន្តិ វុត្តំ. និមិត្តន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. កេចិ បន ‘‘អង្គន្តិ អង្គវិការ’’ន្តិ វទន្តិ, បរេសំ អង្គវិការទស្សនេនាបិ លាភាលាភាទិវិជ្ជាតិ. បណ្ឌុរាជាតិ ទក្ខិណាមធុរាធិបតិ. ‘‘មហន្តាន’’ន្តិ ឯតេន អប្បកំ និមិត្តំ, មហន្តំ និមិត្តំ ឧប្បាតោតិ ទស្សេតិ. ឥទំ នាម បស្សតីតិ យោ វសភំ កុញ្ជរំ បាសាទំ បព្ពតំ វា អារុឡ្ហំ សុបិនេ អត្តានំ បស្សតិ, តស្ស ឥទំ នាម ផលំ ហោតីតិ. សុបិនកន្តិ សុបិនសត្ថំ. អង្គសម្បត្តិវិបត្តិទស្សនមត្តេន អាទិសនំ វុត្តំ ‘‘អង្គ’’ន្តិ ឥមិនា, ‘‘លក្ខណ’’ន្តិ ឥមិនា បន មហានុភាវតានិប្ផាទកអង្គលក្ខណវិសេសទស្សនេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោតិ. អហតេតិ នវេ. ឥតោ បដ្ឋាយាតិ ទេវរក្ខសមនុស្សាទិភេទេន វិវិធវត្ថភាគេ ឥតោ វា ឯត្តោ វា សញ្ឆិន្នេ ឥទំ នាម ភោគាទិ ហោតីតិ. ទព្ពិហោមទីនិ ហោមស្សុបករណាទិវិសេសេហិ ផលវិសេសទស្សនវសេន បវត្តានិ. អគ្គិហោមំ វុត្តាវសេសសាធនវសេន បវត្តំ ហោមំ. អង្គលដ្ឋិន្តិ សរីរំ. អព្ភិនោ សត្ថំ អព្ភេយ្យំ, មាសុរក្ខេន កតោ គន្ថោ មាសុរក្ខោ. ភូរិវិជ្ជា សស្សពុទ្ធិករណវិជ្ជាតិ សារសមាសេ. សបក្ខក…បេ… ចតុប្បទានន្តិ បិង្គលមក្ខិកាទិសបក្ខក ឃរគោលិកាទិអបក្ខកទេវមនុស្សកោញ្ចាទិទ្វិបទកកណ្ដកជម្ពុកាទិចតុប្បទានំ.

២៣. ‘‘អសុកទិវសេ’’តិ ‘‘បក្ខស្ស ទុតិយេ តតិយេ’’តិអាទិ តិថិវសេន វុត្តំ. អសុកនក្ខត្តេនាតិ រោហិណីអាទិនក្ខត្តយោគវសេន.

២៤. ឧក្កានំ បតនន្តិ ឧក្កោភាសានំ បតនំ. វាតសង្ឃាតេសុ ហិ វេគេន អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដេន្តេសុ ទីបកោភាសោ វិយ ឱភាសោ ឧប្បជ្ជិត្វា អាកាសតោ បតតិ, តត្ថាយំ ឧក្កាបាតវោហារោ. អវិសុទ្ធតា អព្ភមហិកាទីហិ.

២៥. ធារានុបវេច្ឆនំ វស្សនំ. ហត្ថេន អធិប្បេតវិញ្ញាបនំ ហត្ថមុទ្ទា, តំ បន អង្គុលិសង្កោចនេន គណនាយេវ. បារសិក មិលក្ខកាទយោ វិយ នវន្តវសេន គណនា អច្ឆិទ្ទកគណនា. សដុប្បាទនាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន វោកលនភាគហារាទិកេ សង្គណ្ហាតិ. ចិន្តាវសេនាតិ វត្ថុំ អនុសន្ធិញ្ច សយមេវ ចិរេន ចិន្តេត្វា ករណវសេន ចិន្តាកវិ វេទិតព្ពោ, កិញ្ចិ សុត្វា សុតេន អស្សុតំ អនុសន្ធេត្វា ករណវសេន សុតកវិ, កញ្ចិ អត្ថំ ឧបធារេត្វា តស្ស សង្ខិបនវិត្ថារណាទិវសេន អត្ថកវិ, យំ កិញ្ចិ បរេន កតំ កព្ពំ នាដកំ វា ទិស្វា តំ សទិសមេវ អញ្ញំ អត្តនោ ឋានុប្បត្តិកបដិភានេន ករណវសេន បដិភានកវិ វេទិតព្ពោ.

២៦. បរិគ្គហភាវេន ទារិកាយ គណ្ហាបនំ អាវាហនំ. តថា ទាបនំ វិវាហនំ. ទេសន្តរេ ទិគុណតិគុណាទិគហណវសេន ភណ្ឌប្បយោជនំ បយោគោ. តត្ថ វា អញ្ញត្ថ វា យថាកាលបរិច្ឆេទំ វឌ្ឍិគហណវសេន បយោជនំ ឧទ្ធារោ. ‘‘ភណ្ឌមូលរហិតានំ វាណិជ្ជំ កត្វា ឯត្តកេនុទយេន សហ មូលំ ទេថាតិ ធនទានំ បយោគោ, តាវកាលិកទានំ ឧទ្ធារោ’’តិ ច វទន្តិ. តីហិ ការណេហីតិ ឯត្ថ វាតេន, បាណកេហិ វា គព្ភេ វិនស្សន្តេ ន បុរិមកម្មុនា ឱកាសោ កតោ, តប្បច្ចយា កម្មំ វិបច្ចតិ. សយមេវ បន កម្មុនា ឱកាសេ កតេ ន ឯកន្តេន វាតោ បាណកា វា អបេក្ខិតព្ពាតិ កម្មស្ស វិសុំ ការណភាវោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. និព្ពាបនីយន្តិ ឧបសមករំ. បដិកម្មន្តិ យថា តេ ន ខាទន្តិ, តថា បដិករណំ. បរិវត្តនត្ថន្តិ អាវុធាទិនា សហ ឧក្ខិត្តហត្ថស្ស ឧក្ខិបនវសេន បរិវត្តនត្ថំ. ឥច្ឆិតត្ថស្ស ទេវតាយ កណ្ណេ កថនវសេន ជប្បនំ កណ្ណជប្បនន្តិ. អាទិច្ចបារិចរិយាតិ ករវីរមាលាហិ បូជំ កត្វា សកលទិវសំ អាទិច្ចាភិមុខាវដ្ឋានេន អាទិច្ចស្ស បរិចរណំ. ‘‘សិរវ្ហាយន’’ន្តិ កេចិ បឋន្តិ, តស្សត្ថោមន្តំ បរិជប្បិត្វា សិរសា ឥច្ឆិតស្ស អត្ថស្ស អវ្ហាយនន្តិ.

២៧. សមិទ្ធិកាលេតិ អាយាចិតស្ស អត្ថស្ស សិទ្ធិកាលេ. សន្តិបដិស្សវកម្មន្តិ ទេវតាយាចនាយ យា សន្តិ បដិកត្តព្ពា, តស្សា បដិញ្ញាបដិស្សវកម្មករណំ, សន្តិយា អាយាចនប្បយោគោតិ អត្ថោ. តស្មិន្តិ បដិស្សវផលភូតេ យថាភិបត្ថិតកម្មស្មិំ, យំ ‘‘សចេ មេ ឥទំ នាម សមិជ្ឈិស្សតី’’តិ វុត្តំ. តស្សាតិ សន្តិបដិស្សវស្ស, យោ ‘‘បណិធី’’តិ ច វុត្តោ. យថាបដិស្សវញ្ហិ ឧបហារេ កតេ បណិធិ អាយាចនា កតា និយ្យាតិតា ហោតីតិ. អច្ឆន្ទិកភាវមត្តន្តិ ឥត្ថិយា អកាមកភាវមត្តំ. លិង្គន្តិ បុរិសលិង្គំ. ពលិកម្មករណំ ឧបទ្ទវបដិពាហនត្ថញ្ចេវ វឌ្ឍិអាវហនត្ថញ្ច. ទោសានន្តិ បិត្តាទិទោសានំ. ឯត្ថ ច វមនន្តិ បច្ឆដ្ដនំ អធិប្បេតំ. ឧទ្ធំវិរេចនន្តិ វមនំ ‘‘ឧទ្ធំ ទោសានំ នីហរណ’’ន្តិ វុត្តត្តា. តថា វិរេចនន្តិ វិរេចនមេវ. អធោវិរេចនន្តិ បន សុទ្ធិវត្ថិកសាវត្ថិអាទិ វត្ថិកិរិយាបិ អធិប្បេតា ‘‘អធោ ទោសានំ នីហរណ’’ន្តិ វុត្តត្តា. សីសវិរេចនំ សេម្ហនីហរណាទិ. បដលានីតិ អក្ខិបដលានិ. សលាកវេជ្ជកម្មន្តិ អក្ខិវេជ្ជកម្មំ, ឥទំ វុត្តាវសេសសាលាកិយសង្គហណត្ថំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. តប្បនាទយោបិ ហិ សាលាកិយានេវាតិ. មូលានិ បធានានិ រោគូបសមេ សមត្ថានិ ភេសជ្ជានិ មូលភេសជ្ជានិ, មូលានំ វា ព្យាធីនំ ភេសជ្ជានិ មូលភេសជ្ជានិ. មូលានុពន្ធវសេន ហិ ទុវិធោ ព្យាធិ. មូលរោគេ ច តិកិច្ឆិតេ យេភុយ្យេន ឥតរំ វូបសមតីតិ. ‘‘កាយតិកិច្ឆនំ ទស្សេតី’’តិ ឥទំ កោមារភច្ចសល្លកត្តសាលាកិយាទិករណវិសេសភូតតន្តីនំ តត្ថ តត្ថ វុត្តត្តា បារិសេសវសេន វុត្តំ, តស្មា តទវសេសាយ តន្តិយាបិ ឥធ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. សព្ពានិ ចេតានិ អាជីវហេតុកានិយេវ ឥធាធិប្បេតានិ ‘‘មិច្ឆាជីវេន ជីវិកំ កប្បេន្តី’’តិ វុត្តត្តា. យំ បន តត្ថ តត្ថ បាឡិយំ ‘‘ឥតិ វា’’តិ វុត្តំ, តត្ថ ឥតីតិ បការត្ថេ និបាតោ, វា-ឥតិ វិកប្បនត្ថេ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ឥមិនា បការេន, ឥតោ អញ្ញេ ន វាតិ. តេន យានិ ឥតោ ពាហិរកបព្ពជិតា សិប្បាយតនវិជ្ជាដ្ឋានាទីនិ ជីវិកោបាយភូតានិ អាជីវបកតា ឧបជីវន្តិ, តេសំ បរិគ្គហោ កតោតិ វេទិតព្ពោ.

មហាសីលវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បុព្ពន្តកប្បិកសស្សតវាទវណ្ណនា

២៨. ភិក្ខុសង្ឃេន វុត្តវណ្ណោ នាម ‘‘យាវញ្ចិទំ តេន ភគវតា’’តិអាទិនា វុត្តវណ្ណោ. ឯត្ថាយំ សម្ពន្ធោ – ន ភិក្ខវេ ឯត្តកា ឯវ ពុទ្ធគុណា, យេ តុម្ហាកំ បាកដា, អបាកដា បន ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ អញ្ញេ ធម្មា’’តិ វិត្ថារោ. តត្ថ ‘‘ឥមេ ទិដ្ឋិដ្ឋានា ឯវំ គហិតា’’តិអាទិនា សស្សតាទិទិដ្ឋិដ្ឋានានំ យថាគហិតាការសុញ្ញតភាវប្បកាសនតោ, ‘‘តញ្ច បជាននំ ន បរាមសតី’’តិ សីលាទីនញ្ច អបរាមាសនិយ្យានិកភាវទីបនេន និច្ចសារាទិវិរហប្បកាសនតោ, យាសុ វេទនាសុ អវីតរាគតាយ ពាហិរកានំ ឯតានិ ទិដ្ឋិវិប្ផន្ទិតានិ សម្ភវន្តិ, តេសំ បច្ចយភូតានញ្ច សម្មោហាទីនំ វេទកការកសភាវាភាវទស្សនមុខេន សព្ពធម្មានំ អត្តត្តនិយតាវិរហទីបនតោ, អនុបាទាបរិនិព្ពានទីបនតោ ច អយំ ទេសនា សុញ្ញតាវិភាវនប្បធានាតិ អាហ ‘‘សុញ្ញតាបកាសនំ អារភី’’តិ. បរិយត្តីតិ វិនយាទិភេទភិន្នា តន្តិ. ទេសនាតិ តស្សា តន្តិយា មនសាវវត្ថាបិតាយ វិភាវនា, យថាធម្មំ ធម្មាភិលាបភូតា វា បញ្ញាបនា, អនុលោមាទិវសេន វា កថនន្តិ បរិយត្តិទេសនានំ វិសេសោ បុព្ពេយេវ វវត្ថាបិតោតិ អាហ ‘‘ទេសនាយំ បរិយត្តិយ’’ន្តិ. ឯវំ អាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន សច្ចសភាវសមាធិបញ្ញាបកតិបុញ្ញអាបត្តិញេយ្យាទយោ សង្គយ្ហន្តិ. តថា ហិ អយំ ធម្ម-សទ្ទោ ‘‘ចតុន្នំ ភិក្ខវេ ធម្មានំ អននុពោធា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៨៦; អ. និ. ៤.១) សច្ចេ វត្តតិ, ‘‘កុសលា ធម្មា អកុសលា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១) សភាវេ, ‘‘ឯវំធម្មា តេ ភគវន្តោ អហេសុ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.៣៧៨) សមាធិម្ហិ, ‘‘សច្ចំ ធម្មោ ធិតិ ចាគោ, ស វេ បេច្ច ន សោចតី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ១៩០) បញ្ញាយ, ‘‘ជាតិធម្មានំ ភិក្ខវេ សត្តានំ ឯវំ ឥច្ឆា ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៧៣; បដិ. ម. ១.៣៣) បកតិយំ, ‘‘ធម្មោ សុចិណ្ណោ សុខមាវហាតី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ១៨៤; ថេរគា. ៣០៣; ជា. ១.១០.១០២) បុញ្ញេ, ‘‘ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មា’’តិអាទីសុ (បារា. ២៣៣) អាបត្តិយំ, ‘‘សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេន ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណមុខេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តី’’តិអាទីសុ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៦) ញេយ្យេ វត្តតិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.សុត្តនិក្ខេបវណ្ណនា; អភិ. អដ្ឋ. ១.តិកមាតិកាបទវណ្ណនា; ពុ. វំ. អដ្ឋ. រតនចង្កមនកណ្ឌវណ្ណនា). ធម្មា ហោន្តីតិ សុញ្ញា ធម្មមត្តា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

‘‘ទុទ្ទសា’’តិ ឯតេនេវ តេសំ ធម្មានំ ទុក្ខោគាហតា បកាសិតា ហោតិ. សចេ បន កោចិ អត្តនោ បមាណំ អជានន្តោ ញាណេន តេ ធម្មេ ឱគាហិតុំ ឧស្សាហំ ករេយ្យ, តស្ស តំ ញាណំ អប្បតិដ្ឋមេវ មកសតុណ្ឌសូចិ វិយ មហាសមុទ្ទេតិ អាហ ‘‘អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋា’’តិ. អលព្ភនេយ្យា បតិដ្ឋា ឯត្ថាតិ អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋាតិ បទវិគ្គហោ វេទិតព្ពោ. អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋានំ ឱគាហិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ‘‘ឯត្តកា ឯតេ ឦទិសា ចា’’តិ បស្សិតុំ ន សក្កាតិ វុត្តំ ‘‘គម្ភីរត្តា ឯវ ទុទ្ទសា’’តិ. យេ បន ទដ្ឋុមេវ ន សក្កា, តេសំ ឱគាហិត្វា អនុពុជ្ឈនេ កថា ឯវ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ទុទ្ទសត្តា ឯវ ទុរនុពោធា’’តិ. សព្ពបរិឡាហបដិប្បស្សទ្ធិមត្ថកេ សមុប្បន្នត្តា, និព្ពុតសព្ពបរិឡាហសមាបត្តិសមោកិណ្ណត្តា ច និព្ពុតសព្ពបរិឡាហា. សន្តារម្មណានិ មគ្គផលនិព្ពានានិ អនុបសន្តសភាវានំ កិលេសានំ សង្ខារានញ្ច អភាវតោ. អថ វា សមូហតវិក្ខេបតាយ និច្ចសមាហិតស្ស មនសិការស្ស វសេន តទារម្មណធម្មានំ សន្តភាវោ វេទិតព្ពោ កសិណុគ្ឃាដិមាកាសតព្ពិសយវិញ្ញាណានំ អនន្តភាវោ វិយ. អវិរជ្ឈិត្វា និមិត្តបដិវេធោ វិយ ឥស្សាសានំ អវិរជ្ឈិត្វា ធម្មានំ យថាភូតសភាវពោធោ សាទុរសោ មហារសោ ច ហោតីតិ អាហ អតិត្តិករណដ្ឋេនាតិ. បដិវេធប្បត្តានំ, តេសុ ច ពុទ្ធានំយេវ សព្ពាការេន វិសយភាវូបគមនតោ ន តក្កពុទ្ធិយា គោចរាតិ អាហ ‘‘ឧត្តមញាណវិសយត្តា’’តិអាទិ. ‘‘និបុណា’’តិ ញេយ្យេសុ តិក្ខវិសទវុត្តិយា ឆេកា. យស្មា បន សោ ឆេកភាវោ អារម្មណេ អប្បដិហតវុត្តិតាយ សុខុមញេយ្យគហណសមត្ថតាយ សុបាកដោ ហោតិ, តេន វុត្តំ ‘‘សណ្ហសុខុមសភាវត្តា’’តិ.

អបរោ នយោ – វិនយបណ្ណត្តិអាទិគម្ភីរនេយ្យវិភាវនតោ គម្ភីរា. កទាចិ អសង្ខ្យេយ្យមហាកប្បេ អតិក្កមិត្វាបិ ទុល្លភទស្សនតាយ ទុទ្ទសា. ទស្សនញ្ចេត្ថ បញ្ញាចក្ខុវសេនេវ វេទិតព្ពំ. ធម្មន្វយសង្ខាតស្ស អនុពោធស្ស កស្សចិទេវ សម្ភវតោ ទុរនុពោធា. សន្តសភាវតោ, វេនេយ្យានញ្ច គុណសម្បទានំ បរិយោសានត្តា សន្តា. អត្តនោ ច បច្ចយេហិ បធានភាវំ នីតតាយ បណីតា. សមធិគតសច្ចលក្ខណតាយ អតក្កេហិ, អតក្កេន វា ញាណេន អវចរិតព្ពតាយ អតក្កាវចរា. និបុណំ, និបុណេ វា អត្ថេ សច្ចប្បច្ចយាការាទិវសេន វិភាវនតោ និបុណា. លោកេ អគ្គបណ្ឌិតេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន វេទីយន្តិ បកាសីយន្តីតិ បណ្ឌិតវេទនីយា. អនាវរណញាណបដិលាភតោ ហិ ភគវា ‘‘សព្ពវិទូ ហំ អស្មិ, (ធ. ប. ៣៥៣; មហាវ. ១១; កថា. ៤០៥) ទសពលសមន្នាគតោ ភិក្ខវេ តថាគតោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.២១) អត្តនោ សព្ពញ្ញុតាទិគុណេ បកាសេតិ. តេនេវាហ ‘‘សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទេតី’’តិ.

តត្ថ កិញ្ចាបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ផលនិព្ពានានិ វិយ សច្ឆិកាតព្ពសភាវំ ន ហោតិ, អាសវក្ខយញាណេ បន អធិគតេ អធិគតមេវ ហោតីតិ តស្ស បច្ចក្ខករណំ សច្ឆិកិរិយាតិ អាហ ‘‘អភិវិសិដ្ឋេន ញាណេន បច្ចក្ខំ កត្វា’’តិ. អភិវិសិដ្ឋេន ញាណេនាតិ ច ហេតុអត្ថេ ករណវចនំ, អភិវិសិដ្ឋញាណាធិគមហេតូតិ អត្ថោ. អភិវិសិដ្ឋញាណន្តិ វា បច្ចវេក្ខណញាណេ អធិប្បេតេ ករណវចនម្បិ យុជ្ជតិយេវ. បវេទនញ្ចេត្ថ អញ្ញាវិសយានំ សច្ចាទីនំ ទេសនាកិច្ចសាធនតោ, ‘‘ឯកោម្ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ១១; កថា. ៤០៥) បដិជាននតោ ច វេទិតព្ពំ. វទមានាតិ ឯត្ថ សត្តិអត្ថោ មាន-សទ្ទោ, វត្តុំ ឧស្សាហំ ករោន្តោតិ អត្ថោ. ឯវំភូតា ច វត្តុកាមា នាម ហោន្តីតិ អាហ ‘‘វណ្ណំ វត្តុកាមា’’តិ. សាវសេសំ វទន្តោបិ វិបរីតំ វទន្តោ វិយ ‘‘សម្មា វទតី’’តិ ន វត្តព្ពោតិ អាហ ‘‘អហាបេត្វា’’តិ, តេន អនវសេសត្ថោ ឥធ សម្មា-សទ្ទោតិ ទស្សេតិ. ‘‘វត្តុំ សក្កុណេយ្យុ’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘វទេយ្យុ’’ន្តិ សកត្ថទីបនភាវមាហ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ភគវតោ ទសពលាទិញាណានិបិ អនញ្ញសាធារណានិ, សប្បទេសវិសយត្តា បន តេសំ ញាណានំ ន តេហិ ពុទ្ធគុណា អហាបេត្វា គហិតា នាម ហោន្តិ, និប្បទេសវិសយត្តា បន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស តស្មិំ គហិតេ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា គហិតា ឯវ នាម ហោន្តីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘យេហិ…បេ… វទេយ្យុ’’ន្តិ. បុថូនិ អារម្មណានិ ឯតស្សាតិ បុថុអារម្មណំ, សព្ពារម្មណត្តាតិ អធិប្បាយោ. អថ វា បុថុអារម្មណារម្មណតោតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ ‘‘បុថុអារម្មណតោ’’តិ វុត្តំ, ឯកស្ស អារម្មណ-សទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘ឱដ្ឋមុខោ កាមាវចរ’’ន្តិ អាទីសុ វិយ, តេនស្ស បុថុញាណកិច្ចសាធកតំ ទស្សេតិ. តថា ហេតំ តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ, ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ, បញ្ចគតិបរិច្ឆេទកញាណំ, ឆសុ អសាធារណញាណេសុ សេសាសាធារណញាណានិ, សត្តអរិយបុគ្គលវិភាវកញាណំ, អដ្ឋសុបិ បរិសាសុ អកម្បនញាណំ, នវសត្តាវាសបរិជាននញាណំ, ទសពលញាណន្តិ ឯវមាទីនំ អនេកសតសហស្សភេទានំ ញាណានំ យថាសម្ភវំ កិច្ចំ សាធេតីតិ. ‘‘បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិវសេនា’’តិ ឯតេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស កមវុត្តិតំ ទស្សេតិ. កមេនាបិ ហិ តំ វិសយេសុ បវត្តតិ, ន សកិំយេវ យថា ពាហិរកា វទន្តិ ‘‘សកិំយេវ សព្ពញ្ញូ សព្ពំ ជានាតិ, ន កមេនា’’តិ.

យទិ ឯវំ អចិន្តេយ្យាបរិមេយ្យភេទស្ស ញេយ្យស្ស បរិច្ឆេទវតា ឯកេន ញាណេន និរវសេសតោ កថំ បដិវេធោតិ, កោ វា ឯវមាហ ‘‘បរិច្ឆេទវន្តំ ពុទ្ធញាណ’’ន្តិ. អនន្តញ្ហិ តំ ញាណំ ញេយ្យំ វិយ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យាវតកំ ញេយ្យំ តាវតកំ ញាណំ. យាវតកំ ញាណំ, តាវតកំ ញេយ្យ’’ន្តិ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥). ឯវម្បិ ជាតិភូមិសភាវាទិវសេន ទិសាទេសកាលាទិវសេន ច អនេកភេទភិន្នេ ញេយ្យេ កមេន គយ្ហមានេ អនវសេសបដិវេធោ ន សម្ភវតិ យេវាតិ, នយិទមេវំ. កស្មា? យំ កិញ្ចិ ភគវតា ញាតុំ ឥច្ឆិតំ សកលំ ឯកទេសោ វា. តត្ថ អប្បដិហតចារតាយ បច្ចក្ខតោ ញាណំ បវត្តតិ, វិក្ខេបាភាវតោ ច ភគវា សព្ពកាលំ សមាហិតោវ ញាតុំ, ឥច្ឆិតស្ស បច្ចក្ខភាវោ ន សក្កា និវារេតុំ ‘‘អាកង្ខាបដិពទ្ធំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណ’’ន្តិអាទិ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥) វចនតោ, ន ចេត្ថ ទូរតោ ចិត្តបដំ បស្សន្តានំ វិយ, ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ វិបស្សន្តានំ វិយ ច អនេកធម្មាវពោធកាលេ អនិរូបិតរូបេន ភគវតោ ញាណំ បវត្តតីតិ គហេតព្ពំ អចិន្តេយ្យានុភាវតាយ ពុទ្ធញាណស្ស. តេនេវាហ ‘‘ពុទ្ធវិសយោ អចិន្តេយ្យោ’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧). ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំសព្ពាការេន សព្ពធម្មាវពោធនសមត្ថស្ស អាកង្ខាបដិពទ្ធវុត្តិនោ អនាវរណញាណស្ស បដិលាភេន ភគវា សន្តានេន សព្ពធម្មបដិវេធសមត្ថោ អហោសិ សព្ពនេយ្យាវរណស្ស បហានតោ, តស្មា សព្ពញ្ញូ, ន សកិំយេវ សព្ពធម្មាវពោធតោ, យថា សន្តានេន សព្ពឥន្ធនស្ស ទហនសមត្ថតាយ បាវកោ ‘‘សព្ពភូ’’តិ វុច្ចតីតិ.

វវត្ថាបនវចនន្តិ សន្និដ្ឋាបនវចនំ, អវធារណវចនន្តិ អត្ថោ. អញ្ញេ វាតិ ឯត្ថ អវធារណេន និវត្តិតំ ទស្សេតិ ‘‘ន បាណាតិបាតា វេរមណិអាទយោ’’តិ, អយញ្ច ឯវ-សទ្ទោ អនិយតទេសតាយ ច-សទ្ទោ វិយ យត្ថ វុត្តោ, តតោ អញ្ញត្ថាបិ វចនិច្ឆាវសេន ឧបតិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘គម្ភីរា វា’’តិអាទិ. សព្ពបទេហីតិ យាវ ‘‘បណ្ឌិតវេទនីយា’’តិ ឥទំ បទំ, តាវ សព្ពបទេហិ. សាវកបារមិញាណន្តិ សាវកានំ ទានាទិបារិបូរិយា និប្ផន្នំ វិជ្ជត្តយឆឡភិញ្ញាចតុប្បដិសម្ភិទាទិភេទំ ញាណំ. តតោតិ សាវកបារមិញាណតោ. តត្ថាតិ សាវកបារមិញាណេ. តតោបីតិ អនន្តរនិទ្ទិដ្ឋតោ បច្ចេកពុទ្ធញាណតោបិ, កោ បន វាទោ សាវកបារមិញាណតោតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថាយំ អត្ថយោជនា – កិញ្ចាបិ សាវកបារមិញាណំ ហេដ្ឋិមសេក្ខញាណំ បុថុជ្ជនញាណញ្ច ឧបាទាយ គម្ភីរំ, បច្ចេកពុទ្ធញាណំ ឧបាទាយ ន តថា គម្ភីរន្តិ ‘‘គម្ភីរមេវា’’តិ ន សក្កា វត្តុំ. តថា បច្ចេកពុទ្ធញាណម្បិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ឧបាទាយាតិ តត្ថ វវត្ថានំ ន លព្ភតិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណធម្មា បន សាវកបារមិញាណាទីនំ វិយ កិញ្ចិ ឧបាទាយ អគម្ភីរភាវាភាវតោ គម្ភីរា វាតិ. យថា ចេត្ថ វវត្ថានំ ទស្សិតំ, ឯវំ សាវកបារមិញាណំ ទុទ្ទសំ, បច្ចេកពុទ្ធញាណំ បន តតោ ទុទ្ទសតរន្តិ តត្ថ វវត្ថានំ នត្ថីតិអាទិនា វវត្ថានសព្ភាវោ នេតព្ពោ. តេនេវាហ ‘‘តថា ទុទ្ទសាវ…បេ… វេទិតព្ព’’ន្តិ.

កស្មា បនេតំ ឯវំ អារទ្ធំតិ ឯត្ថាយំ អធិប្បាយោ – ភវតុ តាវ និរវសេសពុទ្ធគុណវិភាវនូបាយភាវតោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ឯកម្បិ បុថុនិស្សយារម្មណញាកិច្ចសិទ្ធិយា ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ អញ្ញេវ ធម្មា’’តិអាទិនា ពហុវចនេន ឧទ្ទិដ្ឋំ, តស្ស បន វិស្សជ្ជនំ សច្ចបច្ចយាការាទិវិសេសវសេន អនញ្ញសាធារណេន វិភជននយេន អនារភិត្វា សនិស្សយានំ ទិដ្ឋីនំ វិភជនវសេន កស្មា អារទ្ធន្តិ. តត្ថ យថា សច្ចបច្ចយាការាទីនំ វិភជនំ អនញ្ញសាធារណំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សេវ វិសយោ, ឯវំ និរវសេសេន ទិដ្ឋិគតវិភជនម្បីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ពុទ្ធានញ្ហី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ឋានានីតិ ការណានិ. គជ្ជិតំ មហន្តំ ហោតីតិ ទេសេតព្ពស្ស អត្ថស្ស អនេកវិធតាយ, ទុវិញ្ញេយ្យតាយ ច នានានយេហិ បវត្តមានំ ទេសនាគជ្ជិតំ មហន្តំ វិបុលំ, ពហុភេទញ្ច ហោតិ. ញាណំ អនុបវិសតីតិ តតោ ឯវ ច ទេសនាញាណំ ទេសេតព្ពធម្មេ វិភាគសោ កុរុមានំ អនុបវិសតិ, តេ អនុបវិស្ស ឋិតំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ.

ពុទ្ធញាណស្ស មហន្តភាវោ បញ្ញាយតីតិ ឯវំវិធស្ស នាម ធម្មស្ស ទេសកំ បដិវេធកញ្ចាតិ ពុទ្ធានំ ទេសនាញាណស្ស បដិវេធញាណស្ស ច ឧឡារភាវោ បាកដោ ហោតិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ‘‘សព្ពំ វចីកម្មំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្តី’’តិ (មហានិ. ៦៩; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥; នេត្តិ. ១៤) វចនតោ សព្ពាបិ ភគវតោ ទេសនា ញាណរហិតា នត្ថិ, សីហសមានវុត្តិតាយ ច សព្ពត្ថ សមានុស្សាហប្បវត្តិ ទេសេតព្ពធម្មវសេន បន ទេសនា វិសេសតោ ញាណេន អនុបវិដ្ឋា គម្ភីរតរា ច ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កថំ បន វិនយបណ្ណត្តិំ បត្វា ទេសនា តិលក្ខណាហតា សុញ្ញតាបដិសំយុត្តា ហោតីតិ? តត្ថាបិ ច សន្និសិន្នបរិសាយ អជ្ឈាសយានុរូបំ បវត្តមានា ទេសនា សង្ខារានំ អនិច្ចតាទិវិភាវនី, សព្ពធម្មានំ អត្តត្តនិយតាភាវប្បកាសនី ច ហោតិ. តេនេវាហ ‘‘អនេកបរិយាយេន ធម្មិំ កថំ កត្វា’’តិអាទិ.

ភូមន្តរន្តិ ធម្មានំ អវត្ថាវិសេសញ្ច ឋានវិសេសញ្ច. តត្ថ អវត្ថាវិសេសោសតិអាទិធម្មានំ សតិបដ្ឋានិន្ទ្រិយពលពោជ្ឈង្គមគ្គង្គាទិភេទោ. ឋានវិសេសោ កាមាវចរាទិភេទោ. បច្ចយាការបទស្ស អត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ. សមយន្តរន្តិ ទិដ្ឋិវិសេសា, នានាវិហិតា ទិដ្ឋិយោតិ អត្ថោ, អញ្ញសមយំ វា. ឯវំ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិន្តិ ឯវំ លហុកគរុកាទិវសេន តទនុរូបេ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ សិក្ខាបទបញ្ញាបនំ.

យទិបិ កាយានុបស្សនាទិវសេន សតិបដ្ឋានាទយោ សុត្តន្តបិដកេបិ (ទី. និ. ២.៣៧៤; ម. និ. ១.១០៧) វិភត្តា, សុត្តន្តភាជនីយាទិវសេន បន អភិធម្មេយេវ តេ សវិសេសំ វិភត្តាតិ អាហ ‘‘ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា…បេ… អភិធម្មបិដកំ វិភជិត្វា’’តិ. តត្ថ ‘‘សត្ត ផស្សា’’តិ សត្តវិញ្ញាណធាតុសម្បយោគវសេន វុត្តំ. តថា ‘‘សត្ត វេទនា’’តិអាទីសុបិ. លោកុត្តរា ធម្មា នាមាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, បការត្ថោ វា, តេន វុត្តាវសេសំ អភិធម្មេ អាគតំ ធម្មានំ វិភជិតព្ពាការំ សង្គណ្ហាតិ. ចតុវីសតិ សមន្តបដ្ឋានានិ ឯត្ថាតិ ចតុវីសតិសមន្តបដ្ឋានំ, អភិធម្មបិដកំ. ឯត្ថ បច្ចយនយំ អគ្គហេត្វា ធម្មវសេនេវ សមន្តបដ្ឋានស្ស ចតុវីសតិវិធតា វុត្តា. យថាហ –

‘‘តិកញ្ច បដ្ឋានវរំ ទុកុត្តមំ,

ទុកតិកញ្ចេវ តិកទុកញ្ច;

តិកតិកញ្ចេវ ទុកទុកញ្ច,

ឆ អនុលោមម្ហិ នយា សុគម្ភីរា. (បដ្ឋា. ១.បច្ចយនិទ្ទេស ៤១, ៤៤, ៤៨, ៥២);

តថា –

តិកញ្ច…បេ… ឆ បច្ចនីយម្ហិ នយា សុគម្ភីរា;

តិកញ្ច…បេ… ឆ អនុលោមបច្ចនីយម្ហិ នយា សុគម្ភីរា;

តិកញ្ច…បេ… បច្ចនីយានុលោមម្ហិ នយា សុគម្ភីរា’’តិ. (បដ្ឋា. ១.បច្ចយនិទ្ទេស ៤៤, ៥២);

ឯវំ ធម្មវសេន ចតុវីសតិភេទេសុ តិកបដ្ឋានាទីសុ ឯកេកំ បច្ចយនយេន អនុលោមាទិវសេន ចតុព្ពិធំ ហោតីតិ ឆន្នវុតិ សមន្តបដ្ឋានានិ. តត្ថ បន ធម្មានុលោមេ តិកបដ្ឋានេ កុសលត្តិកេ បដិច្ចវារេ បច្ចយានុលោមេ ហេតុមូលកេ ហេតុបច្ចយវសេន ឯកូនបញ្ញាស បុច្ឆានយា សត្ត វិស្សជ្ជននយាតិ អាទិនា ទស្សិយមានា អនន្តភេទា នយាតិ អាហ ‘‘អនន្តនយ’’ន្តិ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘បដ្ឋានំ នាម បច្ចេកំ ធម្មានំ អនុលោមាទិម្ហិ តិកទុកាទីសុ យា បច្ចយមូលវិសិដ្ឋា ចតុនយតោ សត្តធា គតី’’តិ.

នវហាការេហីតិ ឧប្បាទាទីហិ នវហិ បច្ចយាការេហិ. តត្ថ ឧប្បជ្ជតិ ឯតស្មា ផលន្តិ ឧប្បាទោ, ឧប្បត្តិយា ការណភាវោ. សតិ ច អវិជ្ជាយ សង្ខារា ឧប្បជ្ជន្តិ, ន អសតិ, តស្មា អវិជ្ជា សង្ខារានំ ឧប្បាទោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ. តថា អវិជ្ជាយ សតិ សង្ខារា បវត្តន្តិ ធរន្តិ, និវិសន្តិ ច, តេ អវិជ្ជាយ សតិ ផលំ ភវាទីសុ ខិបន្តិ, អាយូហន្តិ ផលុប្បត្តិយា ឃដន្តិ, សំយុជ្ជន្តិ អត្តនោ ផលេន, យស្មិំ សន្តានេ សយញ្ច ឧប្បន្នា, តំ បលិពុន្ធន្តិ, បច្ចយន្តរសមវាយេ ឧទយន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ហិនោតិ ច សង្ខារានំ ការណភាវំ គច្ឆតិ, បដិច្ច អវិជ្ជំ សង្ខារា អយន្តិ បវត្តន្តីតិ ឯវំ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ ការណភាវូបគមនវិសេសា ឧប្បាទាទយោ វេទិតព្ពា. តថា សង្ខារាទីនំ វិញ្ញាណាទីសុ.

ឧប្បាទដ្ឋិតីតិអាទីសុ ច តិដ្ឋតិ ឯតេនាតិ ឋិតិ, ការណំ. ឧប្បាទោ ឯវ ឋិតិ ឧប្បាទដ្ឋិតិ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. យស្មា អយោនិសោមនសិការោ, ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) វចនតោ អាសវា ច អវិជ្ជាយ បច្ចយោ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ឧភោបេតេ ធម្មា បច្ចយសមុប្បន្នា’’តិ. បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញាតិ សង្ខារានំ អវិជ្ជាយ ច ឧប្បាទាទិកេ បច្ចយាការេ បរិច្ឆិន្ទិត្វា គហណវសេន បវត្តា បញ្ញា. ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិ ធម្មានំ បច្ចយុប្បន្នានំ បច្ចយភាវតោ ធម្មដ្ឋិតិសង្ខាតេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ញាណំ. បច្ចយធម្មា ហិ បដិច្ចសមុប្បាទេ ‘‘ទ្វាទស បដិច្ចសមុប្បាទា’’តិ វចនតោ ទ្វាទស បច្ចយា. អយញ្ច នយោ ន បច្ចុប្បន្នេ ឯវ, អថ ខោ អតីតានាគតកាលេបិ, ន ច អវិជ្ជាយ ឯវ សង្ខារេសុ, អថ ខោ សង្ខារាទីនម្បិ វិញ្ញាណាទីសុ លព្ភតីតិ បរិបុណ្ណំ កត្វា បច្ចយាការស្ស វិភត្តភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អតីតម្បិ អទ្ធាន’’ន្តិអាទិ បាឡិំ អារភិ. បដ្ឋានេ (បដ្ឋា. ១.បច្ចយនិទ្ទេស ១) ទស្សិតា ហេតាទិបច្ចយា ឯវេត្ថ ឧប្បាទាទិបច្ចយាការេហិ គហិតាតិ តេ យថាសម្ភវំ នីហរិត្វា យោជេតព្ពា, អតិវិត្ថារភយេន បន ន យោជយិម្ហ.

តស្ស តស្ស ធម្មស្សាតិ តស្ស តស្ស សង្ខារាទិបច្ចយុប្បន្នធម្មស្ស. តថា តថា បច្ចយភាវេនាតិ ឧប្បាទាទិហេតាទិបច្ចយភាវេន. អតីតបច្ចុប្បន្នានាគតវសេន តយោ អទ្ធា កាលា ឯតស្សាតិ តិយទ្ធំ. ហេតុផលផលហេតុហេតុផលវសេន តយោ សន្ធី ឯតស្សាតិ តិសន្ធិំ. សង្ខិប្បន្តិ ឯត្ថ អវិជ្ជាទយោ វិញ្ញាណាទយោ ចាតិ សង្ខេបោ, កម្មំ វិបាកោ ច. សង្ខិប្បន្តិ ឯត្ថាតិ វា សង្ខេបោ, អវិជ្ជាទយោ វិញ្ញាណាទយោ ច. កោដ្ឋាសបរិយាយោ វា សង្ខេប-សទ្ទោ. អតីតេ កម្មសង្ខេបាទិវសេន ចត្តារោ សង្ខេបា ឯតស្សាតិ ចតុសង្ខេបំ. សរូបតោ អវុត្តាបិ តស្មិំ តស្មិំ សង្ខេបេ អាកិរីយន្តិ អវិជ្ជាសង្ខារាទិគ្គហណេហិ បកាសីយន្តីតិ អាការា, អតីតេ ហេតុអាទីនំ វា បការា អាការា, តេ សង្ខេបេ បញ្ច បញ្ច កត្វា វីសតិអាការា ឯតស្សាតិ វីសតាការំ.

ខត្តិយាទិភេទេន អនេកភេទភិន្នាបិ សស្សតវាទិនោ ជាតិសតសហស្សានុស្សរណាទិនោ អភិនិវេសហេតុនោ វសេន ចត្តារោវ ហោន្តិ, ន តតោ ឧទ្ធំ អធោតិ សស្សតវាទាទីនំ បរិមាណបរិច្ឆេទស្ស អនញ្ញវិសយតំ ទស្សេតុំ ‘‘ចត្តារោ ជនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ចត្តារោ ជនាតិ ចត្តារោ ជនសមូហា. ឥទំ និស្សាយាតិ ឥទំ ឥទប្បច្ចយតាយ សម្មា អគ្គហណំ, តត្ថាបិ ច ហេតុផលភាវេន សម្ពន្ធានំ សន្តតិឃនស្ស អភេទិតត្តា បរមត្ថតោ វិជ្ជមានម្បិ ភេទនិពន្ធនំ នានត្តនយំ អនុបធារេត្វា គហិតំ ឯកត្តគ្គហណំ និស្សាយ. ឥទំ គណ្ហន្តីតិ ឥទំ សស្សតគ្គហណំ អភិនិវិស្ស វោហរន្តិ, ឥមិនា នយេន ឯកច្ចសស្សតវាទាទយោបេត្ថ យថាសម្ភវំ យោជេត្វា វត្តព្ពា. ភិន្ទិត្វាតិ ‘‘អាតប្បមន្វាយា’’តិអាទិនា វិភជិត្វា ‘‘តយិទំ ភិក្ខវេ តថាគតោ បជានាតី’’តិអាទិនា វិមទ្ទិត្វា និជ្ជដំ និគុម្ពំ កត្វា ទិដ្ឋិជដាវិជដនេន ទិដ្ឋិគុម្ពវិវរណេន ច.

‘‘តស្មា’’តិអាទិនា ពុទ្ធគុណេ អារព្ភ ទេសនាយ សមុដ្ឋិតត្តា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ឧទ្ទិសិត្វា ទេសនាកុសលោ ភគវា សមយន្តរវិគ្គាហណវសេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ វិស្សជ្ជេតីតិ ទស្សេតិ. ‘‘សន្តី’’តិ ឥមិនា តេសំ ទិដ្ឋិគតិកានំ វិជ្ជមានតាយ អវិច្ឆិន្នតំ, តតោ ច នេសំ មិច្ឆាគាហតោ សិថិលករណវិវេចនេហិ អត្តនោ ទេសនាយ កិច្ចការិតំ, អវិតថតញ្ច ទីបេតិ ធម្មរាជា.

២៩. អត្ថីតិ ‘‘សំវិជ្ជន្តី’’តិ ឥមិនា សមានត្ថោ បុថុវចនវិសយោ ឯកោ និបាតោ ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ កេសា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣៧៧; ម. និ. ១.១១០; ម. និ. ៣.១៥៤; សំ. និ. ៤.១២៧; ខុ. បា. ៣.១) វិយ. សស្សតាទិវសេន បុព្ពន្តំ កប្បេន្តីតិ បុព្ពន្តកប្បិកា. យស្មា បន តេ តំ បុព្ពន្តំ បុរិមសិទ្ធេហិ តណ្ហាទិដ្ឋិកប្បេហិ កប្បេត្វា, អាសេវនពលវតាយ វិចិត្តវុត្តិតាយ ច វិកប្បេត្វា អបរភាគសិទ្ធេហិ អភិនិវេសភូតេហិ តណ្ហាទិដ្ឋិគ្គាហេហិ គណ្ហន្តិ អភិនិវិសន្តិ បរាមសន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘បុព្ពន្តំ កប្បេត្វា វិកប្បេត្វា គណ្ហន្តី’’តិ. តណ្ហុបាទានវសេន វា កប្បនគ្គហណានិ វេទិតព្ពានិ. តណ្ហាបច្ចយា ហិ ឧបាទានំ. កោដ្ឋាសេសូតិ ឯត្ថ កោដ្ឋាសាទីសូតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បទបូរណសមីបឧម្មគ្គាទីសុបិ ហិ អន្ត-សទ្ទោ ទិស្សតិ. តថា ហិ ‘‘ឥង្ឃ ត្វំ សុត្តន្តេ វា គាថាយោ វា អភិធម្មំ វា បរិយាបុណស្សុ (បាចិ. ៤៤២), សុត្តន្តេ ឱកាសំ ការាបេត្វា’’តិ (បាចិ. ១២២១) ច អាទីសុ បទបូរណេ អន្ត-សទ្ទោ វត្តតិ, គាមន្តំ ឱសរេយ្យ, (បារា. ៤០៩; ចូឡវ. ៣៤៣) គាមន្តសេនាសន’’ន្តិអាទីសុ សមីបេ, ‘‘កាមសុខល្លិកានុយោគោ ឯកោ អន្តោ, អត្ថីតិ ខោ កច្ចាន អយមេកោ អន្តោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៥; ៣.៩០) ឧម្មគ្គេតិ.

កប្ប-សទ្ទោ មហាកប្បសមន្តភាវកិលេសកាមវិតក្កកាលបញ្ញត្តិសទិសភាវាទីសុ វត្តតីតិ អាហ ‘‘សម្ពហុលេសុ អត្ថេសុ វត្តតី’’តិ. តថា ហេស ‘‘ចត្តារិមានិ ភិក្ខវេ កប្បស្ស អសង្ខ្យេយ្យានី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.១៥៦) មហាកប្បេ វត្តតិ, ‘‘កេវលកប្បំ វេឡុវនំ ឱភាសេត្វា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.៩៤) សមន្តភាវេ, ‘‘សង្កប្បោ កាមោ, រាគោ កាមោ, សង្កប្បរាគោ កាមោ’’តិអាទីសុ (មហានិ. ១; ចូឡនិ. ៨) កិលេសកាមេ, ‘‘តក្កោ វិតក្កោ សង្កប្បោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៧) វិតក្កេ, ‘‘យេន សុទំ និច្ចកប្បំ វិហរាមី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៨៧) កាលេ, ‘‘ឥច្ចាយស្មា កប្បោ’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ១០៩០; ចូឡនិ. ១១៣) បញ្ញត្តិយំ, ‘‘សត្ថុកប្បេន វត កិរ ភោ សាវកេន សទ្ធិំ មន្តយមានា ន ជានិម្ហា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៦០) សទិសភាវេ វត្តតីតិ. វុត្តម្បិ ចេតន្តិ មហានិទ្ទេសំ (មហានិ. ២៨) សន្ធាយាហ. តណ្ហាទិដ្ឋិវសេនាតិ ទិដ្ឋិយា ឧបនិស្សយភូតាយ សហជាតាយ អភិនន្ទនភូតាយ ច តណ្ហាយ, សស្សតាទិអាការេន អភិនិវិសន្តស្ស មិច្ឆាគាហស្ស ច វសេន. បុព្ពេនិវុត្ថធម្មវិសយាយ កប្បនាយ អធិប្បេតត្តា អតីតកាលវាចកោ ឥធ បុព្ព-សទ្ទោ, រូបាទិខន្ធវិនិមុត្តស្ស កប្បនាវត្ថុនោ អភាវា អន្ត-សទ្ទោ ច ភាគវាចកោតិ អាហ ‘‘អតីតំ ខន្ធកោដ្ឋាស’’ន្តិ. ‘‘កប្បេត្វា’’តិ ច តស្មិំ បុព្ពន្តេ តណ្ហាយនាភិនិវេសានំ សមត្ថនំ បរិនិដ្ឋាបនមាហ. ឋិតាតិ តស្សា លទ្ធិយា អវិជហនំ. អារព្ភាតិ អាលម្ពិត្វា. វិសយោ ហិ តស្សា ទិដ្ឋិយា បុព្ពន្តោ. វិសយភាវតោ ឯវ ហិ សោ តស្សា អាគមនដ្ឋានំ, អារម្មណបច្ចយោ ចាតិ វុត្តំ ‘‘អាគម្ម បដិច្ចា’’តិ.

អធិវចនបទានីតិ បញ្ញត្តិបទានិ. ទាសាទីសុ សិរិវឌ្ឍកាទិ-សទ្ទា វិយ វចនមត្តមេវ អធិការំ កត្វា បវត្តិយា អធិវចនំ បញ្ញត្តិ. អថ វា អធិ-សទ្ទោ ឧបរិភាវេ, វុច្ចតីតិ វចនំ, ឧបរិ វចនំ អធិវចនំ, ឧបាទាភូតរូបាទីនំ ឧបរិ បញ្ញាបិយមានា ឧបាទាបញ្ញត្តីតិ អត្ថោ, តស្មា បញ្ញត្តិទីបកបទានីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បញ្ញត្តិមត្តញ្ហេតំ វុច្ចតិ, យទិទំ ‘‘អត្តា, លោកោ’’តិ ច, ន រូបវេទនាទយោ វិយ បរមត្ថោ. អធិកវុត្តិតាយ វា អធិវុត្តិយោតិ ទិដ្ឋិយោ វុច្ចន្តិ. អធិកញ្ហិ សភាវធម្មេសុ សស្សតាទិំ បកតិអាទិទព្ពាទិំ ជីវាទិំ កាយាទិញ្ច អភូតមត្ថំ អជ្ឈារោបេត្វា ទិដ្ឋិយោ បវត្តន្តីតិ.

៣០. អភិវទន្តីតិ ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៨៧, ២០៣, ៤២៧; ម. និ. ៣.២៧, ២៩) អភិនិវិសិត្វា វទន្តិ ‘‘អយំ ធម្មោ, នាយំ ធម្មោ’’តិអាទិនា វិវទន្តិ. អភិវទនកិរិយាយ អជ្ជាបិ អវិច្ឆេទភាវទស្សនត្ថំ វត្តមានកាលវចនំ. ទិដ្ឋិ ឯវ ទិដ្ឋិគតំ ‘‘មុត្តគតំ, (ម. និ. ២.១១៩; អ. និ. ៩.១១) សង្ខារគត’’ន្តិអាទីសុ (មហានិ. ៤១) វិយ. គន្តព្ពាភាវតោ វា ទិដ្ឋិយា គតមត្តំ, ទិដ្ឋិយា គហណមត្តន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិប្បការោ វា ទិដ្ឋិគតំ. លោកិយា ហិ វិធយុត្តគតបការ-សទ្ទេ សមានត្ថេ ឥច្ឆន្តិ. ឯកេកស្មិញ្ច ‘‘អត្តា’’តិ, ‘‘លោកោ’’តិ ច គហណវិសេសំ ឧបាទាយ បញ្ញាបនំ ហោតីតិ អាហ ‘‘រូបាទីសុ អញ្ញតរំ អត្តា ច លោកោ ចាតិ គហេត្វា’’តិ. អមរំ និច្ចំ ធុវន្តិ សស្សតវេវចនានិ. មរណាភាវេន វា អមរំ, ឧប្បាទាភាវេន សព្ពថាបិ អត្ថិតាយ និច្ចំ, ថិរដ្ឋេន វិការាភាវេន ធុវំ. ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា យថាវុត្តមត្ថំ និទ្ទេសបដិសម្ភិទាបាឡីហិ វិភាវេតិ. អយញ្ច អត្ថោ ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, វេទនំ, សញ្ញំ, សង្ខារេ, វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិ ឥមិស្សា បញ្ចវិធាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា វសេន វុត្តោ. ‘‘រូបវន្តំ អត្តាន’’ន្តិអាទិកាយ បន បញ្ចទសវិធាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា វសេន ចត្តារោ ចត្តារោ ខន្ធេ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តទញ្ញំ ‘‘លោកោ’’តិ បញ្ញបេន្តីតិ អយម្បិ អត្ថោ លព្ភតិ. តថា ឯកំ ខន្ធំ ’’អត្តា’’តិ គហេត្វា តទញ្ញេ អត្តនោ ឧបភោគភូតោ លោកោតិ, សសន្តតិបតិតេ វា ខន្ធេ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តទញ្ញេ ‘‘លោកោ’’តិ បញ្ញបេន្តីតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថាហ – សស្សតោ វាទោ ឯតេសន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ តេសំ អត្តា លោកោ ច សស្សតោតិ អធិប្បេតោ, ន វាទោ តិ? សច្ចមេតំ, សស្សតសហចរិតតាយ បន ‘‘វាទោ សស្សតោ’’តិ វុត្តំ យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ. សស្សតោ ឥតិ វាទោ ឯតេសន្តិ វា ឥតិ-សទ្ទលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា សស្សតំ វទន្តិ ‘‘ឥទមេវ សច្ច’’ន្តិ អភិនិវិស្ស វោហរន្តីតិ សស្សតវាទា, សស្សតទិដ្ឋិនោតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

៣១. អាតាបនំ កិលេសានំ វិពាធនំ បហានំ. បទហនំ កោសជ្ជបក្ខេ បតិតុំ អទត្វា ចិត្តស្ស ឧស្សហនំ. អនុយោគោ យថា សមាធិ វិសេសភាគិយតំ បាបុណាតិ, ឯវំ វីរិយស្ស ពហុលីករណំ. ឥធ ឧបចារប្បនាចិត្តបរិទមនវីរិយានំ អធិប្បេតត្តា អាហ ‘‘តិប្បភេទំ វីរិយ’’ន្តិ. នប្បមជ្ជតិ ឯតេនាតិ អប្បមាទោ, អសម្មោសោ. សម្មា ឧបាយេន មនសិ ករោតិ កម្មដ្ឋានំ ឯតេនាតិ សម្មាមនសិការោ ញាណន្តិ អាហ ‘‘វីរិយញ្ច សតិញ្ច ញាណញ្ចា’’តិ. ឯត្ថាតិ ‘‘អាតប្ប…បេ… មនសិការំ អន្វាយា’’តិ ឥមស្មិំ បាឋេ. សីលវិសុទ្ធិយា សទ្ធិំ ចតុន្នំ រូបាវចរជ្ឈានានំ អធិគមនបដិបទា វត្តព្ពា, សា បន វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារតោ វុត្តាតិ អាហ ‘‘សង្ខេបត្ថោ’’តិ. ‘‘តថារូប’’ន្តិ ចុទ្ទសវិធេហិ ចិត្តទមនេហិ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានស្ស ទមិតតំ វទតិ.

សមាធានាទិអដ្ឋង្គសមន្នាគតរូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានស្ស យោគិនោ សមាធិវិជម្ភនភូតា លោកិយាភិញ្ញា ឈានានុភាវោ. ‘‘ឈានាទីន’’ន្តិ ឥទំ ឈានលាភិស្ស វិសេសេន ឈានធម្មា អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ, តំមុខេន សេសធម្មាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. ជនកភាវំ បដិក្ខិបតិ. សតិ ហិ ជនកភាវេ រូបាទិធម្មានំ វិយ សុខាទិធម្មានំ វិយ, ច បច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ ឧប្បាទវន្តតា វិញ្ញាយតិ, ឧប្បាទេ ច សតិ អវស្សម្ភាវី និរោធោតិ អនវកាសាវ និច្ចតា សិយាតិ. កូដដ្ឋ-សទ្ទោ វា លោកេ អច្ចន្តនិច្ចេ និរុឡ្ហោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘ឯសិកដ្ឋាយិដ្ឋិតោ’’តិ ឯតេន យថា ឯសិកា វាតប្បហារាទីហិ ន ចលតិ, ឯវំ ន កេនចិ វិការំ អាបជ្ជតីតិ វិការាភាវមាហ, ‘‘កូដដ្ឋោ’’តិ ឥមិនា បន អនិច្ចតាភាវំ. វិការោបិ វិនាសោយេវាតិ អាហ, ‘‘ឧភយេនបិ លោកស្ស វិនាសាភាវំ ទីបេតី’’តិ. ‘‘វិជ្ជមានមេវា’’តិ ឯតេន ការណេ ផលស្ស អត្ថិភាវទស្សនេន អភិព្យត្តិវាទំ ទីបេតិ. និក្ខមតីតិ ច អភិព្យត្តិំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. កថំ បន វិជ្ជមានោយេវ បុព្ពេ អនភិព្យត្តោ អភិព្យត្តិំ គច្ឆតីតិ? យថា អន្ធការេន បដិច្ឆន្នោ ឃដោ អាលោកេន អភិព្យត្តិំ គច្ឆតិ.

ឥទមេត្ថ វិចារេតព្ពំ – កិំ ករោន្តោ អាលោកោ ឃដំ បកាសេតីតិ វុច្ចតិ, យទិ ឃដវិសយំ ពុទ្ធិំ ករោន្តោ, ពុទ្ធិយា អនុប្បន្នាយ ឧប្បត្តិទីបនតោ អភិព្យត្តិវាទោ ហាយតិ. អថ ឃដពុទ្ធិយា អាវរណភូតំ អន្ធការំ វិធមន្តោ, ឯវម្បិ អភិព្យត្តិវាទោ ហាយតិយេវ. សតិ ហិ ឃដពុទ្ធិយា អន្ធការោ កថំ តស្សា អាវរណំ ហោតីតិ, យថា ឃដស្ស អភិព្យត្តិ ន យុជ្ជតិ, ឯវំ អត្តនោបិ. តត្ថាបិ ហិ យទិ ឥន្ទ្រិយវិសយាទិសន្និបាតេន អនុប្បន្នាយ ពុទ្ធិយា ឧប្បត្តិ, ឧប្បត្តិវចនេនេវ អភិព្យត្តិវាទោ ហាយតិ, តថា សស្សតវាទោ. អថ ពុទ្ធិប្បវត្តិយា អាវរណភូតស្ស អន្ធការដ្ឋានិយស្ស មោហស្ស វិធមនេន. សតិ ពុទ្ធិយា កថំ មោហោ អាវរណន្តិ, កិញ្ចិ ភេទសម្ភវតោ. ន ហិ អភិព្យញ្ជនកានំ ចន្ទសូរិយមណិបទីបាទីនំ ភេទេន អភិព្យញ្ជិតព្ពានំ ឃដាទីនំ ភេទោ ហោតិ, ហោតិ ច វិសយភេទេន ពុទ្ធិភេទោតិ ភិយ្យោបិ អភិព្យត្តិ ន យុជ្ជតិយេវ, ន ចេត្ថ វុត្តិកប្បនា យុត្តា វុត្តិយា វុត្តិមតោ ច អនញ្ញថានុជាននតោតិ. តេ ច សត្តា សន្ធាវន្តីតិ យេ ឥធ មនុស្សភាវេន អវដ្ឋិតា, តេយេវ ទេវភាវាទិឧបគមនេន ឥតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តិ, អញ្ញថា កតស្ស កម្មស្ស វិនាសោ, អកតស្ស ច អព្ភាគមោ អាបជ្ជេយ្យាតិ អធិប្បាយោ.

អបរាបរន្តិ អបរស្មា ភវា អបរំ ភវំ. ឯវំ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តីតិ អត្តនោ និច្ចសភាវត្តា ន ចុតូបបត្តិយោ, សព្ពព្យាបិតាយ នាបិ សន្ធាវនសំសរណានិ, ធម្មានំយេវ បន បវត្តិវិសេសេន ឯវំ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ, ឯវំ វោហរីយន្តីតិ អធិប្បាយោ. ឯតេន អវដ្ឋិតសភាវស្ស អត្តនោ, ធម្មិនោ ច ធម្មមត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ វិនស្សតិ ចាតិ ឥមំ វិបរិណាមវាទំ ទស្សេតិ. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ វក្ខាម. អត្តនោ វាទំ ភិន្ទតីតិ សន្ធាវនាទិវចនសិទ្ធាយ អនិច្ចតាយ បុព្ពេ បដិញ្ញាតំ សស្សតវាទំ ភិន្ទតិ, វិទ្ធំសេតីតិ អត្ថោ. សស្សតិសមន្តិ វា ឯតស្ស សស្សតំ ថាវរំ និច្ចកាលន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ហេតុំ ទស្សេន្តោតិ យេសំ ‘‘សស្សតោ’’តិ អត្តានញ្ច លោកញ្ច បញ្ញបេតិ អយំ ទិដ្ឋិគតិកោ, តេសំ ហេតុំ ទស្សេន្តោតិ អត្ថោ. ន ហិ អត្តនោ ទិដ្ឋិយា បច្ចក្ខកតមត្ថំ អត្តនោយេវ សាធេតិ, អត្តនោ បន បច្ចក្ខកតេន អត្ថេន អត្តនោ អប្បច្ចក្ខភូតម្បិ អត្ថំ សាធេតិ. អត្តនា ហិ យថានិច្ឆិតំ បរេហិ វិញ្ញាបេតិ, ន អនិច្ឆិតំ. ‘‘ហេតុំ ទស្សេន្តោ’’តិ ឯត្ថ ឥទំ ហេតុទស្សនំ – ឯតេសុ អនេកេសុ ជាតិសតសហស្សេសុ ឯកោវាយំ មេ អត្តា, លោកោ ច អនុស្សរណសព្ភាវតោ. យោ ហិ យមត្ថំ អនុភវតិ, សោ ឯវ តំ អនុស្សរតិ, ន អញ្ញោ. ន ហិ អញ្ញេន អនុភូតមត្ថំ អញ្ញោ អនុស្សរិតុំ សក្កោតិ យថា តំ ពុទ្ធរក្ខិតេន អនុភូតំ ធម្មរក្ខិតោ. យថា ចេតាសុ, ឯវំ ឥតោ បុរិមតរាសុបិ ជាតីសូតិ. កស្មា សស្សតោ មេ អត្តា ច លោកោ ច. យថា ច មេ, ឯវំ អញ្ញេសម្បិ សត្តានំ សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចាតិ? សស្សតវសេន ទិដ្ឋិគហនំ បក្ខន្ទោ ទិដ្ឋិគតិកោ បរេបិ តត្ថ បតិដ្ឋបេតិ, បាឡិយំ បន ‘‘អនេកវិហិតានិ អធិវុត្តិបទានិ អភិវទន្តិ. សោ ឯវំ អាហា’’តិ ច វចនតោ បរានុមានវសេន ឥធ ហេតុទស្សនំ អធិប្បេតន្តិ វិញ្ញាយតិ. ការណន្តិ តិវិធំ ការណំ សម្បាបកំ និព្ពត្តកំ ញាបកន្តិ. តត្ថ អរិយមគ្គោ និព្ពានស្ស សម្បាបកំ ការណំ, ពីជំ អង្កុរស្ស និព្ពត្តកំ ការណំ, បច្ចយុប្បន្នតាទយោ អនិច្ចតាទីនំ ញាបកំ ការណំ, ឥធាបិ ញាបកការណមេវ អធិប្បេតំ. ញាបកោ ហិ ញាបេតព្ពត្ថវិសយស្ស ញាណស្ស ហេតុភាវតោ ការណន្តិ. តទាយត្តវុត្តិតាយ តំ ញាណំ តិដ្ឋតិ តត្ថាតិ ‘‘ឋាន’’ន្តិ, វសតិ តត្ថ បវត្តតីតិ ‘‘វត្ថូ’’តិ ច វុច្ចតិ. តថា ហិ ភគវតា វត្ថុ-សទ្ទេន ឧទ្ទិសិត្វាបិ ឋានសទ្ទេន និទ្ទិដ្ឋន្តិ.

៣២-៣៣. ទុតិយតតិយវាទានំ បឋមវាទតោ នត្ថិ វិសេសោ ឋបេត្វា កាលវិសេសន្តិ អាហ ‘‘ឧបរិ វាទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ. យទិ ឯវំ កស្មា សស្សតវាទោ ចតុធា វិភត្តោ, ននុ អធិច្ចសមុប្បន្និកវាទោ វិយ ទុវិធេនេវ វិភជិតព្ពោ សិយាតិ អាហ ‘‘មន្ទបញ្ញោ ហិ តិត្ថិយោ’’តិអាទិ.

៣៤. តក្កយតីតិ ឩហយតិ, សស្សតាទិអាការេន តស្មិំ តស្មិំ អារម្មណេ ចិត្តំ អភិនិរោបេតីតិ អត្ថោ. តក្កោតិ អាកោដនលក្ខណោ វិនិច្ឆយលក្ខណោ វា ទិដ្ឋិដ្ឋានភូតោ វិតក្កោ. វីមំសា នាម វិចារណា, សា បនេត្ថ អត្ថតោ បញ្ញាបតិរូបកោ លោភសហគតចិត្តុប្បាទោ, មិច្ឆាភិនិវេសោ វា អយោនិសោមនសិការោ, បុព្ពភាគេ វា ទិដ្ឋិវិប្ផន្ទិតន្តិ ទដ្ឋព្ពា. តេនេវាហ ‘‘តុលនា រុច្ចនា ខមនា’’តិ. បរិយាហននំ វិតក្កស្ស អារម្មណឩហនំ ឯវាតិ អាហ ‘‘តេន តេន បការេន តក្កេត្វា’’តិ. អនុវិចរិតន្តិ វីមំសាយ អនុបវត្តិតំ, វីមំសានុគតេន វា វិចារេន អនុមជ្ជិតំ. បដិ បដិ ភាតីតិ បដិភានំ, យថាសមិហិតាការវិសេសវិភាវកោ ចិត្តុប្បាទោ. បដិភានតោ ជាតំ បដិភានំ, សយំ អត្តនោ បដិភានំ សយំ បដិភានំ. តេនេវាហ ‘‘អត្តនោ បដិភានមត្តសញ្ជាត’’ន្តិ. មត្ត-សទ្ទេន វិសេសាធិគមាទយោ និវត្តេតិ.

‘‘អនាគតេបិ ឯវំ ភវិស្សតី’’តិ ឥទំ ន ឥធាធិប្បេតតក្កីវសេនេវ វុត្តំ, លាភីតក្កិនោ ឯវម្បិ សម្ភវតីតិ សម្ភវទស្សនវសេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យំ កិញ្ចិ អត្តនា បដិលទ្ធំ រូបាទិ សុខាទិ ច ឥធ លព្ភតីតិ លាភោ, ន ឈានាទិវិសេសោ. ‘‘ឯវំ សតិ ឥទំ ហោតី’’តិ អនិច្ចេសុ ភាវេសុ អញ្ញោ ករោតិ, អញ្ញោ បដិសំវេទេតីតិ អាបជ្ជតិ, តថា ច សតិ កតស្ស វិនាសោ, អកតស្ស ច អព្ភាគមោ សិយា. និច្ចេសុ បន ភាវេសុ យោ ករោតិ, សោ បដិសំវេទេតីតិ ន ទោសោ អាបជ្ជតីតិ តក្កិកស្ស យុត្តិគវេសនាការំ ទស្សេតិ.

តក្កមត្តេនេវាតិ អាគមាធិគមាទីនំ អនុស្សវាទីនញ្ច អភាវា សុទ្ធតក្កេនេវ. ននុ ច វិសេសលាភិនោបិ សស្សតវាទិនោ អត្តនោ វិសេសាធិគមហេតុ អនេកេសុ ជាតិសតសហស្សេសុ ទសសុ សំវដ្ដវិវដ្ដេសុ ចត្តាលីសាយ សំវដ្ដវិវដ្ដេសុ យថានុភូតំ អត្តនោ សន្តានំ តប្បដិពទ្ធញ្ច ‘‘អត្តា, លោកោ’’តិ ច អនុស្សរិត្វា តតោ បុរិមបុរិមតរាសុបិ ជាតីសុ តថាភូតស្ស អត្ថិតានុវិតក្កនមុខេន សព្ពេសម្បិ សត្តានំ តថាភាវានុវិតក្កនវសេនេវ សស្សតាភិនិវេសិនោ ជាតា, ឯវញ្ច សតិ សព្ពោបិ សស្សតវាទី អនុស្សុតិជាតិស្សរតក្កិកា វិយ អត្តនោ ឧបលទ្ធវត្ថុនិពន្ធនេន តក្កនេន បវត្តវាទត្តា តក្កីបក្ខេយេវ តិដ្ឋេយ្យ, អវស្សញ្ច វុត្តប្បការំ តក្កនមិច្ឆិតព្ពំ, អញ្ញថា វិសេសលាភី សស្សតវាទី ឯកច្ចសស្សតិកបក្ខំ, អធិច្ចសមុប្បន្និកបក្ខំ វា ភជេយ្យាតិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, យស្មា វិសេសលាភីនំ ខន្ធសន្តានស្ស ទីឃទីឃតរទីឃតមកាលានុស្សរណំ សស្សតគ្គាហស្ស អសាធារណការណំ. តថា ហិ ‘‘អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរាមិ. ឥមិនាមហមេតំ ជានាមី’’តិ អនុស្សរណមេវ បធានការណភាវេន ទស្សិតំ. យំ បន តស្ស ‘‘ឥមិនាមហមេតំ ជានាមី’’តិ បវត្តំ តក្កនំ, ន តំ ឥធ បធានំ អនុស្សរណំ បតិ តស្ស អប្បធានភូតត្តា. យទិ ឯវំ អនុស្សវាទីនម្បិ បធានភាវោ អាបជ្ជតីតិ ចេ? ន, តេសំ សច្ឆិកិរិយាយ អភាវេន តក្កបធានត្តា, បធានការណេន ច និទ្ទេសោ និរុឡ្ហោ សាសនេ លោកេ ច យថា ‘‘ចក្ខុវិញ្ញាណំ, យវង្កុរោ’’តិ ច.

អថ វា វិសេសាធិគមនិពន្ធនរហិតស្ស តក្កនស្ស វិសុំ សស្សតគ្គាហេ ការណភាវទស្សនត្ថំ វិសេសាធិគមោ វិសុំ សស្សតគ្គាហការណំ វត្តព្ពោ, សោ ច មន្ទមជ្ឈតិក្ខបញ្ញាវសេន តិវិធោតិ ភគវតា សព្ពតក្កិនោ តក្កីភាវសាមញ្ញេន ឯកជ្ឈំ គហេត្វា ចតុធា វវត្ថាបិតោ សស្សតវាទោ. យទិបិ អនុស្សវាទិវសេន តក្កិកានំ វិយ មន្ទបញ្ញាទីនម្បិ ហីនាទិវសេន អនេកភេទសព្ភាវតោ វិសេសលាភីនម្បិ ពហុធា ភេទោ សម្ភវតិ, សព្ពេ បន វិសេសលាភិនោ មន្ទបញ្ញាទិវសេន តយោ រាសី កត្វា តត្ថ ឧក្កដ្ឋវសេន អនេកជាតិសតសហស្សទសសំវដ្ដវិវដ្ដចត្តារីសសំវដ្ដវិវដ្ដានុស្សរណេន អយំ វិភាគោ វុត្តោ. តីសុបិ រាសីសុ យេ ហីនមជ្ឈបញ្ញា, តេ វុត្តបរិច្ឆេទតោ ឩនកមេវ អនុស្សរន្តិ. យេ បន តត្ថ ឧក្កដ្ឋបញ្ញា, តេ វុត្តបរិច្ឆេទំ អតិក្កមិត្វា នានុស្សរន្តីតិ ឯវំ បនាយំ ទេសនា. តស្មា អញ្ញតរភេទសង្គហវសេនេវ ភគវតា ចត្តារិដ្ឋានានិ វិភត្តានីតិ វវត្ថិតា សស្សតវាទីនំ ចតុព្ពិធតា. ន ហិ ឥធ សាវសេសំ ធម្មំ ទេសេតិ ធម្មរាជា.

៣៥. ‘‘អញ្ញតរេនា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកេនា’’តិ វុត្តំ. វា-សទ្ទស្ស បន អនិយមត្ថតំ ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វីហិ វា តីហិ វា’’តិ វុត្តំ. តេន ចតូសុ ឋានេសុ យថារហំ ឯកច្ចំ ឯកច្ចស្ស បញ្ញាបនេ សហការីការណន្តិ ទស្សេតិ. កិំ បនេតានិ វត្ថូនិ អភិនិវេសស្ស ហេតុ, ឧទាហុ បតិដ្ឋាបនស្ស. កិញ្ចេត្ថ យទិ តាវ អភិនិវេសស្ស, កស្មា អនុស្សរណតក្កនានិយេវ គហិតានិ, ន សញ្ញាវិបល្លាសាទយោ. តថាហិ វិបរីតសញ្ញា អយោនិសោមនសិការអសប្បុរិសូបនិស្សយអសទ្ធម្មស្សវនាទីនិ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា បវត្តនដ្ឋានានិ. អថ បតិដ្ឋាបនស្ស អធិគមយុត្តិយោ វិយ អាគមោបិ វត្ថុភាវេន វត្តព្ពោ, ឧភយត្ថាបិ ‘‘នត្ថិ ឥតោ ពហិទ្ធា’’តិ វចនំ ន យុជ្ជតីតិ? ន. កស្មា? អភិនិវេសបក្ខេ តាវ អយំ ទិដ្ឋិគតិកោ អសប្បុរិសូបនិស្សយអសទ្ធម្មស្សវនេហិ អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជិត្វា វិបល្លាសសញ្ញោ រូបាទិធម្មានំ ខណេ ខណេ ភិជ្ជនសភាវស្ស អនវពោធតោ ធម្មយុត្តិំ អតិធាវន្តោ ឯកត្តនយំ មិច្ឆា គហេត្វា យថាវុត្តានុស្សរណតក្កេហិ ខន្ធេសុ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ (ទី. និ. ១.៣១) អភិនិវេសំ ជនេសិ. ឥតិ អាសន្នការណត្តា, បធានការណត្តា, តគ្គហណេនេវ ច ឥតរេសម្បិ គហិតត្តា អនុស្សរណតក្កនានិយេវ ឥធ គហិតានិ. បតិដ្ឋាបនបក្ខេ បន អាគមោបិ យុត្តិបក្ខេយេវ ឋិតោ វិសេសតោ ពាហិរកានំ តក្កគាហិភាវតោតិ អនុស្សរណតក្កនានិយេវ ទិដ្ឋិយា វត្ថុភាវេន គហិតានិ. កិញ្ច ភិយ្យោ ទុវិធំ លក្ខណំ បរមត្ថធម្មានំ សភាវលក្ខណំ សាមញ្ញលក្ខណញ្ចាតិ. តត្ថ សភាវលក្ខណាវពោធោ បច្ចក្ខញាណំ, សាមញ្ញលក្ខណាវពោធោ អនុមានញាណំ, អាគមោ ច សុតមយាយ បញ្ញាយ សាធនតោ អនុមានញាណមេវ អាវហតិ, សុតានំ បន ធម្មានំ អាការបរិវិតក្កនេន និជ្ឈានក្ខន្តិយំ ឋិតោ ចិន្តាមយំ បញ្ញំ និព្ពត្តេត្វា អនុក្កមេន ភាវនាយ បច្ចក្ខញាណំ អធិគច្ឆតីតិ ឯវំ អាគមោបិ តក្កវិសយំ នាតិក្កមតីតិ តគ្គហណេន គហិតោវាតិ វេទិតព្ពោ. សោ អដ្ឋកថាយំ អនុស្សុតិតក្កគ្គហណេន វិភាវិតោតិ យុត្តំ ឯវិទំ ‘‘នត្ថិ ឥតោ ពហិទ្ធា’’តិ. ‘‘អនេកវិហិតានិ អធិវុត្តិបទានិ អភិវទន្តិ, សស្សតំ អត្តានញ្ច លោកញ្ច បញ្ញបេន្តី’’តិ (ទី. និ. ១.៣០) ច វចនតោ បតិដ្ឋាបនវត្ថូនិ ឥធាធិប្បេតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៦. ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ បរមវជ្ជតាយ អនេកវិហិតានំ អនត្ថានំ ហេតុភាវតោ. យថាហ ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមាហំ ភិក្ខវេ វជ្ជំ វទាមី’’តិ (អ. និ. ១.៣១០) ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា បដិសម្ភិទាបាឡិយា (បដិ. ម. ១.១២៤) ទិដ្ឋិយា ឋានវិភាគំ ទស្សេតិ. តត្ថ ខន្ធាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ អារម្មណដ្ឋេន ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៣.៨១, ៣៤៥) វចនតោ. អវិជ្ជាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ ឧបនិស្សយាទិភាវេន បវត្តនតោ. យថាហ ‘‘អស្សុតវា ភិក្ខវេ បុថុជ្ជនោ អរិយានំ អទស្សាវី អរិយធម្មស្ស អកោវិទោ’’តិអាទិ (ម. និ. ១.២; បដិ. ម. ១.១៣០). ផស្សោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ. យថា ចាហ ‘‘តទបិ ផស្សបច្ចយា, (ទី. និ. ១.១១៨ អាទយោ) ផុស្ស ផុស្ស បដិសំវេទេន្តី’’តិ (ទី. និ. ១.១៤៤) ច. សញ្ញាបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ. វុត្តញ្ចេតំ ‘‘សញ្ញានិទានា ហិ បបញ្ចសង្ខា, (សុ. និ. ៨៨០; មហានិ. ១០៩) បថវិតោ សញ្ញត្វា’’តិ (ម. និ. ១.២) ច អាទិ. វិតក្កោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘តក្កញ្ច ទិដ្ឋីសុ បកប្បយិត្វា, សច្ចំ មុសាតិ ទ្វយធម្មមាហូ’’តិ (សុ. និ. ៨៩២) ‘‘តក្កី ហោតិ វីមំសី’’តិ (ទី. និ. ១.៣៤) ច អាទិ. អយោនិសោមនសិការោបិ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ. តេនាហ ភគវា ‘‘តស្ស ឯវំ អយោនិសោ មនសិ ករោតោ ឆន្នំ ទិដ្ឋីនំ អញ្ញតរា ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតិ. ‘អត្ថិ មេ អត្តា’តិ វា អស្ស សច្ចតោ ថេតតោ ទិដ្ឋិ ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិ (ម. និ. ១.១៩). សមុដ្ឋាតិ ឯតេនាតិ សមុដ្ឋានំ សមុដ្ឋានភាវោ សមុដ្ឋានដ្ឋោ. បវត្តិតាតិ បរសន្តានេសុ ឧប្បាទិតា. បរិនិដ្ឋាបិតាតិ អភិនិវេសស្ស បរិយោសានំ មត្ថកំ បាបិតាតិ អត្ថោ. ‘‘អារម្មណវសេនា’’តិ អដ្ឋសុ ទិដ្ឋិដ្ឋានេសុ ខន្ធេ សន្ធាយាហ. បវត្តនវសេនាតិ អវិជ្ជាទយោ. អាសេវនវសេនាតិ បាបមិត្តបរតោឃោសាទីនម្បិ សេវនំ លព្ភតិយេវ. អថ វា ឯវំគតិកាតិ ឯវំគមនា, ឯវំនិដ្ឋាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥមេ ទិដ្ឋិសង្ខាតា ទិដ្ឋិដ្ឋានា ឯវំ បរមត្ថតោ អសន្តំ អត្តានំ សស្សតភាវញ្ចស្ស អជ្ឈារោបេត្វា គហិតា, បរាមដ្ឋា ច ពាលលបនា យាវ បណ្ឌិតា ន សមនុយុញ្ជន្តិ, តាវ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តិ. បណ្ឌិតេហិ សមនុយុញ្ជិយមានា បន អនវដ្ឋិតវត្ថុកា អវិមទ្ទក្ខមា សូរិយុគ្គមនេ ឧស្សាវពិន្ទូ វិយ ខជ្ជោបនកា វិយ ច ភិជ្ជន្តិ វិនស្សន្តិ ចាតិ.

តត្ថាយំ អនុយុញ្ជនេ សង្ខេបកថា – យទិ ហិ បរេន បរិកប្បិតោ អត្តា លោកោ វា សស្សតោ សិយា, តស្ស និព្ពិការតាយ បុរិមរូបាវិជហនតោ កស្សចិ វិសេសាធានស្ស កាតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អហិតតោ និវត្តនត្ថំ, ហិតេ ច បដិបត្តិអត្ថំ ឧបទេសោ ឯវ និប្បយោជនោ សិយា សស្សតវាទិនោ, កថំ វា សោ ឧបទេសោ បវត្តីយតិ វិការាភាវតោ, ឯវញ្ច អត្តនោ អជដាកាសស្ស វិយ ទានាទិកិរិយា ហិំសាទិកិរិយា ច ន សម្ភវតិ. តថា សុខស្ស ទុក្ខស្ស អនុភវននិពន្ធោ ឯវ សស្សតវាទិនោ ន យុជ្ជតិ កម្មពទ្ធាភាវតោ, ជាតិអាទីនញ្ច អសម្ភវតោ កុតោ វិមោក្ខោ, អថ បន ធម្មមត្តំ តស្ស ឧប្បជ្ជតិ ចេវ វិនស្សតិ ច, យស្ស វសេនាយំ កិរិយាទិវោហារោតិ វទេយ្យ, ឯវម្បិ បុរិមរូបាវិជហនេន អវដ្ឋិតស្ស អត្តនោ ធម្មមត្តន្តិ ន សក្កា សម្ភាវេតុំ, តេ វា បនស្ស ធម្មា អវត្ថាភូតា អញ្ញេ វា សិយុំ អនញ្ញេ វា. យទិ អញ្ញេ, ន តាហិ តស្ស ឧប្បន្នាហិបិ កោចិ វិសេសោ អត្ថិ. យាហិ ករោតិ បដិសំវេទេតិ ចវតិ ឧបបជ្ជតិ ចាតិ ឥច្ឆិតំ, តស្មា តទវត្ថោ ឯវ យថាវុត្តទោសោ. កិញ្ច ធម្មកប្បនាបិ និរត្ថិកា សិយា, អថានញ្ញេ ឧប្បាទវិនាសវន្តីហិ អវត្ថាហិ អនញ្ញស្ស អត្តនោ តាសំ វិយ ឧប្បាទវិនាសសព្ភាវតោ កុតោ និច្ចតាវកាសោ, តាសម្បិ វា អត្តនោ វិយ និច្ចតាតិ ពន្ធវិមោក្ខានំ អសម្ភវោ ឯវាតិ ន យុជ្ជតិយេវ សស្សតវាទោ. ន ចេត្ថ កោចិ វាទី ធម្មានំ សស្សតភាវេ បរិសុទ្ធំ យុត្តិំ វត្តុំ សមត្ថោ, យុត្តិរហិតញ្ច វចនំ ន បណ្ឌិតានំ ចិត្តំ អារាធេតីតិ. តេន វុត្តំ ‘‘យាវ បណ្ឌិតា ន សមនុយុញ្ជន្តិ, តាវ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តី’’តិ. កម្មវសេន អភិមុខោ សម្បរេតិ ឯត្ថាតិ អភិសម្បរាយោ, បរោលោកោ.

‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ចា’’តិ ឥទំ ឥធ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វិភជិយមានត្តា វុត្តំ, តស្មិំ វា វុត្តេ តទធិដ្ឋានតោ អាសវក្ខយញាណំ, តទវិនាភាវតោ សព្ពម្បិ វា ភគវតោ ទសពលាទិញាណំ គហិតមេវ ហោតីតិ កត្វា. បជានន្តោបីតិ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, តេន ‘‘តញ្ចា’’តិ ឯត្ថ វុត្តំ ច-សទ្ទត្ថមាហ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តំ ទិដ្ឋិគតតោ ឧត្តរិតរំ សារភូតំ សីលាទិគុណវិសេសម្បិ តថាគតោ នាភិនិវិសតិ, កោ បន វាទោ វដ្ដាមិសេតិ. ‘‘អហ’’ន្តិ ទិដ្ឋិវសេន វា តំ បរាមសនាការមាហ. បជានាមីតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ បការត្ថោ, តេន ‘‘មម’’ន្តិ តណ្ហាវសេន បរាមសនាការំ ទស្សេតិ. ធម្មសភាវំ អតិក្កមិត្វា បរតោ អាមសនំ បរាមាសោ. ន ហិ តំ អត្ថិ, ខន្ធេសុ យំ ‘‘អហ’’ន្តិ វា, ‘‘មម’’ន្តិ វា គហេតព្ពំ សិយា. យោ បន បរាមាសោ តណ្ហាទយោវ, តេ ច ភគវតោ ពោធិមូលេយេវ បហីនាតិ អាហ ‘‘បរាមាសកិលេសាន’’ន្តិអាទិ. អបរាមាសតោតិ វា និព្ពុតិវេទនស្ស ហេតុវចនំ, ‘‘វិទិតា’’តិ ឥទំ បទំ អបេក្ខិត្វា កត្តរិ សាមិវចនំ, អបរាមសនហេតុ បរាមាសរហិតាយ បដិបត្តិយា តថាគតេន សយមេវ អសង្ខតធាតុ អធិគតាតិ ឯវំ វា ឯត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

‘‘យាសុ វេទនាសូ’’តិអាទិនា ភគវតោ ទេសនាវិលាសំ ទស្សេតិ. តថា ហិ ខន្ធាយតនាទិវសេន អនេកវិធាសុ ចតុសច្ចទេសនាសុ សម្ភវន្តីសុបិ អយំ តថាគតានំ ទេសនាសុ បដិបត្តិ, យំ ទិដ្ឋិគតិកា មិច្ឆាបដិបត្តិយា ទិដ្ឋិគហនំ បក្ខន្ទាតិ ទស្សនត្ថំ វេទនាយេវ បរិញ្ញាយ ភូមិទស្សនត្ថំ ឧទ្ធដា. កម្មដ្ឋានន្តិ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ. យថាភូតំ វិទិត្វាតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ វេទនាយ សមុទយាទីនិ អារម្មណបដិវេធវសេន មគ្គបញ្ញាយ អសម្មោហបដិវេធវសេន ជានិត្វា, បដិវិជ្ឈិត្វាតិ អត្ថោ. បច្ចយសមុទយដ្ឋេនាតិ ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ, ឥមស្សុប្បាទា ឥទំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (ម. និ. ១.៤០៤; សំ. និ. ២.២១; ឧទា. ១) វុត្តលក្ខណេន អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយានំ ឧប្បាទេន ចេវ មគ្គេន អសមុគ្ឃាតេន ច. និព្ពត្តិលក្ខណន្តិ ឧប្បាទលក្ខណំ, ជាតិន្តិ អត្ថោ. បញ្ចន្នំ លក្ខណានន្តិ ឯត្ថ ចតុន្នំ បច្ចយានម្បិ ឧប្បាទលក្ខណមេវ គហេត្វា វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ, យស្មា បច្ចយលក្ខណម្បិ លព្ភតិយេវ, តថា ចេវ សំវណ្ណិតំ. បច្ចយនិរោធដ្ឋេនាតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយានុសារេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. យន្តិ យស្មា, យំ វា សុខំ សោមនស្សំ. បដិច្ចាតិ អារម្មណបច្ចយាទិភូតំ វេទនំ លភិត្វា. អយន្តិ សុខសោមនស្សានំ បច្ចយភាវោ, សុខសោមនស្សមេវ វា, ‘‘អស្សាទោ’’តិ បទំ បន អបេក្ខិត្វា បុល្លិង្គនិទ្ទេសោ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – បុរិមុប្បន្នំ វេទនំ អារព្ភ សោមនស្សុប្បត្តិយំ យោ បុរិមវេទនាយ អស្សាទេតព្ពាការោ សោមនស្សស្សាទនាការោ, អយំ អស្សាទោតិ. កថំ បន វេទនំ អារព្ភ សុខំ ឧប្បជ្ជតីតិ? ចេតសិកសុខស្ស អធិប្បេតត្តា នាយំ ទោសោ. វិសេសនំ ហេត្ថ សោមនស្សគ្គហណំ សុខំ សោមនស្សន្តិ ‘‘រុក្ខោ សិំសបា’’តិ យថា.

‘‘អនិច្ចា’’តិ ឥមិនា សង្ខារទុក្ខតាវសេន ឧបេក្ខាវេទនាយ, សព្ពវេទនាសុយេវ វា អាទីនវមាហ, ឥតរេហិ ឥតរទុក្ខតាវសេន យថាក្កមំ ទុក្ខសុខវេទនានំ, អវិសេសេន វា តីណិបិ បទានិ សព្ពាសម្បិ វេទនានំ វសេន យោជេតព្ពានិ. អយន្តិ យោ វេទនាយ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន អនិច្ចភាវោ, ឧទយព្ពយបដិបីឡនដ្ឋេន ទុក្ខភាវោ, ជរាយ មរណេន ចាតិ ទ្វេធា វិបរិណាមេតព្ពភាវោ ច, អយំ វេទនាយ អាទីនវោ, យតោ វា អាទីនំ បរមការុញ្ញំ វាតិ បវត្តតីតិ. វេទនាយ និស្សរណន្តិ ឯត្ថ វេទនាយាតិ និស្សក្កវចនំ, យាវ វេទនាបដិពទ្ធំ ឆន្ទរាគំ ន បជហតិ, តាវាយំ បុរិសោ វេទនំ អល្លីនោយេវ ហោតិ. យទា បន តំ ឆន្ទរាគំ បជហតិ, តទាយំ បុរិសោ វេទនាយ និស្សដោ វិសំយុត្តោ ហោតីតិ ឆន្ទរាគប្បហានំ វេទនាយ និស្សរណំ វុត្តំ. ឯត្ថ ច វេទនាគ្គហណេន វេទនាយ សហជាតនិស្សយារម្មណភូតា ច រូបារូបធម្មា គហិតា ឯវ ហោន្តីតិ បញ្ចន្នម្បិ ឧបាទានក្ខន្ធានំ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. វេទនាសីសេន បន ទេសនា អាគតា, តត្ថ ការណំ វុត្តមេវ, លក្ខណហារនយេន វា អយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ. តត្ថ វេទនាគ្គហណេន គហិតា បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចំ, វេទនានំ សមុទយគ្គហណេន គហិតា អវិជ្ជាទយោ សមុទយសច្ចំ, អត្ថង្គមនិស្សរណបរិយាយេហិ និរោធសច្ចំ, ‘‘យថាភូតំ វិទិត្វា’’តិ ឯតេន មគ្គសច្ចន្តិ ឯវមេត្ថ ចត្តារិ សច្ចានិ វេទិតព្ពានិ. កាមុបាទានមូលកត្តា សេសុបាទានានំ, បហីនេ ច កាមុបាទានេ ឧបាទានសេសាភាវតោ ‘‘វិគតឆន្ទរាគតាយ អនុបាទានោ’’តិ វុត្តំ. អនុបាទាវិមុត្តោតិ អត្តនោ មគ្គផលប្បត្តិំ ភគវា ទស្សេតិ. ‘‘វេទនាន’’ន្តិអាទិនា ហិ យស្សា ធម្មធាតុយា សុប្បដិវិទ្ធត្តា ឥមំ ទិដ្ឋិគតំ សការណំ សគតិកំ បភេទតោ វិភជិតុំ សមត្ថោ អហោសិ, តស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស សទ្ធិំ បុព្ពភាគបដិបទាយ ឧប្បត្តិភូមិំ ទស្សេតិ ធម្មរាជា.

បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯកច្ចសស្សតវាទវណ្ណនា

៣៨. សត្តេសុ សង្ខារេសុ ច ឯកច្ចំ សស្សតំ ឯតស្សាតិ ឯកច្ចសស្សតោ, ឯកច្ចសស្សតវាទោ. សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ ឯកច្ចសស្សតិកា. តេ បន យស្មា ឯកច្ចសស្សតោ វាទោ ទិដ្ឋិ ឯតេសន្តិ ឯកច្ចសស្សតវាទា នាម ហោន្តិ, តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯកច្ចសស្សតវាទា’’តិ. ឥមិនា នយេន ឯកច្ចអសស្សតិកា ទិបទស្សបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ននុ ច ‘‘ឯកច្ចសស្សតិកា’’តិ វុត្តេ តទញ្ញស្ស ឯកច្ចស្ស អសស្សតតាសន្និដ្ឋានំ សិទ្ធមេវ ហោតីតិ? សច្ចំ សិទ្ធមេវ ហោតិ អត្ថតោ, ន បន សទ្ទតោ. តស្មា សុបាកដំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឯកច្ចអសស្សតិកា’’តិ វុត្តំ. ន ហិ ឥធ សាវសេសំ កត្វា ធម្មំ ទេសេតិ ធម្មស្សាមី. ឥធាតិ ‘‘ឯកច្ចសស្សតិកា’’តិ ឥមស្មិំ បទេ. គហិតាតិ វុត្តា, តថា ចេវ អត្ថោ ទស្សិតោ. ឥធាតិ វា ឥមិស្សា ទេសនាយ. តថា ហិ បុរិមកា តយោ វាទា សត្តវសេន, ចតុត្ថោ សង្ខារវសេន វិភត្តោ. ‘‘សង្ខារេកច្ចសស្សតិកា’’តិ ឥទំ តេហិ សស្សតភាវេន គយ្ហមានានំ ធម្មានំ យាថាវសភាវទស្សនវសេន វុត្តំ, ន បនេកច្ចសស្សតិកមតទស្សនវសេន. តស្ស ហិ សស្សតាភិមតំ អសង្ខតមេវាតិ លទ្ធិ. តេនេវាហ ‘‘ចិត្តន្តិ វា…បេ… ឋស្សតី’’តិ. ន ហិ យស្ស ភាវស្ស បច្ចយេហិ អភិសង្ខតភាវំ បដិជានាតិ, តស្សេវ និច្ចធុវាទិភាវោ អនុម្មត្តកេន សក្កា បដិញ្ញាតុំ. ឯតេន ‘‘ឧប្បាទវយធុវតាយុត្តភាវា សិយា និច្ចា, សិយា អនិច្ចា សិយា ន វត្តព្ពា’’តិអាទិនា បវត្តស្ស សត្តភង្គវាទស្ស អយុត្តតា វិភាវិតា ហោតិ.

តត្ថាយំ អយុត្តតាវិភាវនា – យទិ ‘‘យេន សភាវេន យោ ធម្មោ អត្ថីតិ វុច្ចតិ, តេនេវ សភាវេន សោ ធម្មោ នត្ថី’’តិអាទិនា វុច្ចេយ្យ, សិយា អនេកន្តវាទោ. អថ អញ្ញេន, សិយា ន អនេកន្តវាទោ. ន ចេត្ថ ទេសន្តរាទិសម្ពន្ធភាវោ យុត្តោ វត្តុំ តស្ស សព្ពលោកសិទ្ធត្តា, វិវាទាភាវតោ. យេ បន វទន្តិ ‘‘យថា សុវណ្ណឃដេន មកុដេ កតេ ឃដភាវោ នស្សតិ, មកុដភាវោ ឧប្បជ្ជតិ, សុវណ្ណភាវោ តិដ្ឋតិយេវ, ឯវំ សព្ពភាវានំ កោចិ ធម្មោ នស្សតិ, កោចិ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ, សភាវោ បន តិដ្ឋតី’’តិ. តេ វត្តព្ពា ‘‘កិំ តំ សុវណ្ណំ, យំ ឃដេ មកុដេ ច អវដ្ឋិតំ, យទិ រូបាទិ, សោ សទ្ទោ វិយ អនិច្ចោ. អថ រូបាទិ សមូហោ, សមូហោ នាម សម្មុតិមត្តំ. ន តស្ស អត្ថិតា នត្ថិតា និច្ចតា វា លព្ភតី’’តិ អនេកន្តវាទោ ន សិយា. ធម្មានញ្ច ធម្មិនោ អញ្ញថានញ្ញថាសុ ទោសោ វុត្តោយេវ សស្សតវាទវិចារណាយំ. តស្មា សោ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អបិច និច្ចានិច្ចនវត្តព្ពរូបោ អត្តា លោកោ ច បរមត្ថតោ វិជ្ជមានតាបដិជាននតោ យថា និច្ចាទីនំ អញ្ញតរំ រូបំ, យថា វា ទីបាទយោ. ន ហិ ទីបាទីនំ ឧទយព្ពយសភាវានំ និច្ចានិច្ចនវត្តព្ពសភាវតា សក្កា វិញ្ញាតុំ, ជីវស្ស និច្ចាទីសុ អញ្ញតរំ រូបំ វិយាតិ ឯវំ សត្តភង្គស្ស វិយ សេសភង្គានម្បិ អសម្ភវោយេវាតិ សត្តភង្គវាទស្ស អយុត្តតា វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ច ‘‘ឥស្សរោ និច្ចោ, អញ្ញេ សត្តា អនិច្ចា’’តិ ឯវំ បវត្តវាទា សត្តេកច្ចសស្សតិកា សេយ្យថាបិ ឥស្សរវាទា. ‘‘បរមាណវោ និច្ចា ធុវា, អណុកាទយោ អនិច្ចា’’តិ ឯវំ បវត្តវាទា សង្ខារេកច្ចសស្សតិកា សេយ្យថាបិ កាណាទា. ននុ ‘‘ឯកច្ចេ ធម្មា សស្សតា, ឯកច្ចេ អសស្សតា’’តិ ឯតស្មិំ វាទេ ចក្ខាទីនំ អសស្សតតាសន្និដ្ឋានំ យថាសភាវាវពោធោ ឯវ, តយិទំ កថំ មិច្ឆាទស្សនន្តិ, កោ វា ឯវមាហ ‘‘ចក្ខាទីនំ អសស្សតភាវសន្និដ្ឋានំ មិច្ឆាទស្សន’’ន្តិ? អសស្សតេសុយេវ បន កេសញ្ចិ ធម្មានំ សស្សតភាវាភិនិវេសោ ឥធ មិច្ឆាទស្សនំ. តេន បន ឯកវារេ បវត្តមានេន ចក្ខាទីនំ អសស្សតភាវាវពោធោ វិទូសិតោ សំសដ្ឋភាវតោ វិសសំសដ្ឋោ វិយ សប្បិមណ្ឌោ សកិច្ចករណាសមត្ថតាយ សម្មាទស្សនបក្ខេ ឋបេតព្ពតំ នារហតីតិ. អសស្សតភាវេន និច្ឆិតាបិ វា ចក្ខុអាទយោ សមារោបិតជីវសភាវា ឯវ ទិដ្ឋិគតិកេហិ គយ្ហន្តីតិ តទវពោធស្ស មិច្ឆាទស្សនភាវោ ន សក្កា និវារេតុំ. តេនេវាហ ‘‘ចក្ខុំ ឥតិបិ…បេ… កាយោ ឥតិបិ អយំ មេ អត្តា’’តិអាទិ. ឯវញ្ច កត្វា អសង្ខតាយ សង្ខតាយ ច ធាតុយា វសេន យថាក្កមំ ‘‘ឯកច្ចេ ធម្មា សស្សតា, ឯកច្ចេ អសស្សតា’’តិ ឯវំ បវត្តោ វិភជ្ជវាទោបិ ឯកច្ចសស្សតវាទោ អាបជ្ជតីតិ ឯវំបការា ចោទនា អនវកាសា ហោតិ អវិបរីតធម្មសភាវសម្បដិបត្តិភាវតោ.

កាមញ្ចេត្ថ បុរិមវាទេបិ អសស្សតានំ ធម្មានំ ‘‘សស្សតា’’តិ គហណំ វិសេសតោ មិច្ឆាទស្សនំ, សស្សតានំ បន ‘‘សស្សតា’’តិ គាហោ ន មិច្ឆាទស្សនំ យថាសភាវគ្គហណភាវតោ. អសស្សតេសុយេវ បន ‘‘កេចិទេវ ធម្មា សស្សតា, កេចិ អសស្សតា’’តិ គហេតព្ពធម្មេសុ វិភាគប្បវត្តិយា ឥមស្ស វាទស្ស វាទន្តរតា វុត្តា, ន ចេត្ថ ‘‘សមុទាយន្តោគធត្តា ឯកទេសស្ស សប្បទេសសស្សតគ្គាហោ និប្បទេសសស្សតគ្គាហេ សមោធានំ គច្ឆតី’’តិ សក្កា វត្តុំ វាទី តព្ពិសយវិសេសវសេន វាទទ្វយស្ស បវត្តត្តា. អញ្ញេ ឯវ ហិ ទិដ្ឋិគតិកា ‘‘សព្ពេ ធម្មា សស្សតា’’តិ អភិនិវិដ្ឋា, អញ្ញេ ‘‘ឯកច្ចសស្សតា’’តិ. សង្ខារានំ អនវសេសបរិយាទានំ, ឯកទេសបរិគ្គហោ ច វាទទ្វយស្ស បរិព្យត្តោយេវ. កិញ្ច ភិយ្យោ អនេកវិធសមុស្សយេ ឯកវិធសមុស្សយេ ច ខន្ធបពន្ធេ អភិនិវេសភាវតោ. ចតុព្ពិធោបិ ហិ សស្សតវាទី ជាតិវិសេសវសេន នានាវិធរូបកាយសន្និស្សយេ ឯវ អរូបធម្មបុញ្ជេ សស្សតាភិនិវេសី ជាតោ អភិញ្ញាណេន អនុស្សវាទីហិ ច រូបកាយភេទគ្គហណតោ. តថា ច វុត្តំ ‘‘តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិ’’ន្តិ (ទី. និ. ១.៣២) ‘‘ចវន្តិ ឧបបជ្ជន្តី’’តិ ច អាទិ. វិសេសលាភី ឯកច្ចសស្សតិកោ អនុបធារិតភេទសមុស្សយេវ ធម្មបពន្ធេ សស្សតាការគ្គហណេន អភិនិវិសនំ ជនេសិ ឯកភវបរិយាបន្នខន្ធសន្តានវិសយត្តា តទភិនិវេសស្ស. តថា ច តីសុបិ វាទេសុ ‘‘តំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ, តតោ បរំ នានុស្សរតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, តក្កីនំ បន សស្សតេកច្ចសស្សតវាទីនំ សស្សតាភិនិវេសវិសេសោ រូបារូបធម្មវិសយតាយ សុបាកដោយេវាតិ.

៣៩. ទីឃស្ស កាលស្ស អតិក្កមេនាតិ វិវដ្ដវិវដ្ដដ្ឋាយីនំ អបគមេន. អនេកត្ថត្តា ធាតូនំ សំ-សទ្ទេន យុត្តោ វដ្ដ-សទ្ទោ វិនាសវាចីតិ អាហ ‘‘វិនស្សតី’’តិ, សង្ខយវសេន វត្តតីតិ អត្ថោ. វិបត្តិករមហាមេឃសមុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ ហិ យាវ អណុសហគតោបិ សង្ខារោ ន ហោតិ, តាវ លោកោ សំវដ្ដតីតិ វុច្ចតិ. លោកោតិ ចេត្ថ បថវីអាទិភាជនលោកោ អធិប្បេតោ. ឧបរិព្រហ្មលោកេសូតិ បរិត្តសុភាទីសុ រូបីព្រហ្មលោកេសុ. អគ្គិនា ហិ កប្បវុដ្ឋានំ ឥធាធិប្បេតំ ពហុលំ បវត្តនតោ. តេនេវាហ ភគវា ‘‘អាភស្សរសំវត្តនិកា ហោន្តី’’តិ. អរូបេសុ វាតិ វា-សទ្ទេន សំវដ្ដមានលោកធាតូហិ អញ្ញលោកធាតូសុ វាតិ វិកប្បនំ វេទិតព្ពំ. ន ហិ ‘‘សព្ពេ អបាយសត្តា តទា រូបារូបភវេសុ ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ សក្កា វិញ្ញាតុំ អបាយេសុ ទីឃតមាយុកានំ មនុស្សលោកូបត្តិយា អសម្ភវតោ. សតិបិ សព្ពសត្តានំ អភិសង្ខារមនសា និព្ពត្តភាវេ ពាហិរបច្ចយេហិ វិនា មនសាវ និព្ពត្តត្តា ‘‘មនោមយា’’តិ វុច្ចន្តិ រូបាវចរសត្តា. យទិ ឯវំ កាមភវេ ឱបបាតិកសត្តានម្បិ មនោមយភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ អធិចិត្តភូតេន អតិសយមនសា និព្ពត្តសត្តេសុ មនោមយវោហារតោតិ ទស្សន្តោ អាហ ‘‘ឈានមនេន និព្ពត្តត្តា មនោមយា’’តិ. ឯវំ អរូបាវចរសត្តានម្បិ មនោមយភាវោ អាបជ្ជតីតិ ចេ? ន, តត្ថ ពាហិរបច្ចយេហិ និព្ពត្តេតព្ពតាសង្កាយ ឯវ អភាវតោ, ‘‘មនសាវ និព្ពត្តា’’តិ អវធារណាសម្ភវតោ. និរុឡ្ហោ វាយំ លោកេ មនោមយវោហារោ រូបាវចរសត្តេសុ. តថា ហិ ‘‘អន្នមយោ បានមយោ មនោមយោ អានន្ទមយោ វិញ្ញាណមយោ’’តិ បញ្ចធា អត្តានំ វេទវាទិនោ វទន្តិ. ឧច្ឆេទវាទេបិ វក្ខតិ ‘‘ទិព្ពោ រូបី មនោមយោ’’តិ (ទី. និ. ១.៨៦). សោភនា បភា ឯតេសុ សន្តីតិ សុភា. ‘‘ឧក្កំសេនា’’តិ អាភស្សរទេវេ សន្ធាយាហ, បរិត្តាភា អប្បមាណាភា បន ទ្វេ ចត្តារោ ច កប្បេ តិដ្ឋន្តិ. អដ្ឋកប្បេតិ អដ្ឋ មហាកប្បេ.

៤០. សណ្ឋាតីតិ សម្បត្តិករមហាមេឃសមុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ បថវីសន្ធារកុទកតំសន្ធារកវាយុមហាបថវីអាទីនំ សមុប្បត្តិវសេន ឋាតិ, ‘‘សម្ភវតិ’’ ឥច្ចេវ វា អត្ថោ អនេកត្ថត្តា ធាតូនំ. បកតិយាតិ សភាវេន, តស្ស ‘‘សុញ្ញ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘និព្ពត្តសត្តានំ នត្ថិតាយា’’តិ, អនុប្បន្នត្តាតិ អត្ថោ, តេន យថា ឯកច្ចានិ វិមានានិ តត្ថ និព្ពត្តសត្តានំ ចុតត្តា សុញ្ញានិ ហោន្តិ, ន ឯវមិទន្តិ ទស្សេតិ. ព្រហ្មបារិសជ្ជព្រហ្មបុរោហិតមហាព្រហ្មានោ ព្រហ្មកាយិកា, តេសំ និវាសោ ភូមិបិ ‘‘ព្រហ្មកាយិកា’’តិ វុត្តា. កម្មំ ឧបនិស្សយវសេន បច្ចយោ ឯតិស្សាតិ កម្មបច្ចយា. អថ វា តត្ថ និព្ពត្តសត្តានំ វិបច្ចនកកម្មស្ស សហការីបច្ចយភាវតោ, កម្មស្ស បច្ចយាតិ កម្មបច្ចយា. ឧតុ សមុដ្ឋានំ ឯតិស្សាតិ ឧតុសមុដ្ឋានា. ‘‘កម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានា’’តិ វា បាឋោ, កម្មសហាយោ បច្ចយោ, កម្មស្ស វា សហាយភូតោ បច្ចយោ កម្មបច្ចយោ, សោវ ឧតុ កម្មបច្ចយឧតុ, សោ សមុដ្ឋានំ ឯតិស្សាតិ យោជេតព្ពំ. ឯត្ថាតិ ‘‘ព្រហ្មវិមាន’’ន្តិ វុត្តាយ ព្រហ្មកាយិកភូមិយា. កថំ បណីតាយ ទុតិយជ្ឈានភូមិយំ ឋិតានំ ហីនាយ បឋមជ្ឈានភូមិយា ឧបបត្តិ ហោតីតិ អាហ ‘‘អថ សត្តាន’’ន្តិអាទិ. ឱតរន្តីតិ ឧបបជ្ជនវសេន ហេដ្ឋាភូមិំ គច្ឆន្តិ.

អប្បាយុកេតិ យំ ឧឡារំ បុញ្ញកម្មំ កតំ, តស្ស ឧប្បជ្ជនារហវិបាកបពន្ធតោ អប្បបរិមាណាយុកេ. អាយុប្បមាណេនេវាតិ បរមាយុប្បមាណេនេវ. កិំ បនេតំ បរមាយុ នាម, កថំ វា តំ បរិច្ឆិន្នបមាណន្តិ? វុច្ចតេ – យោ តេសំ តេសំ សត្តានំ តស្មិំ តស្មិំ ភវវិសេសេ បុរិមសិទ្ធភវបត្ថនូបនិស្សយវសេន សរីរាវយវវណ្ណសណ្ឋានបមាណាទិវិសេសា វិយ តំតំគតិនិកាយាទីសុ យេភុយ្យេន និយតបរិច្ឆេទោ គព្ភសេយ្យកកាមាវចរទេវរូបាវចរសត្តានំ សុក្កសោណិតឧតុភោជនាទិ ឧតុអាទិបច្ចយុប្បន្នបច្ចយូបត្ថម្ភិតោ វិបាកបពន្ធស្ស ឋិតិកាលនិយមោ, សោ យថាសកំ ខណមត្តាវដ្ឋាយីនម្បិ អត្តនោ សហជាតានំ រូបារូបធម្មានំ ឋបនាការវុត្តិតាយ បវត្តកានិ រូបារូបជីវិតិន្ទ្រិយានិ យស្មា ន កេវលំ នេសំ ខណឋិតិយា ឯវ ការណភាវេន អនុបាលកានិ, អថ ខោ យាវ ភវង្គុបច្ឆេទា អនុបពន្ធស្ស អវិច្ឆេទហេតុភាវេនាបិ, តស្មា អាយុហេតុកត្តា ការណូបចារេន អាយុ, ឧក្កំសបរិច្ឆេទវសេន បរមាយូតិ ច វុច្ចតិ. តំ បន ទេវានំ នេរយិកានំ ឧត្តរកុរុកានញ្ច និយតបរិច្ឆេទំ, ឧត្តរកុរុកានំ បន ឯកន្តនិយតបរិច្ឆេទមេវ, អវសិដ្ឋមនុស្សបេតតិរច្ឆានានំ បន ចិរដ្ឋិតិសំវត្តនិកកម្មពហុលេ កាលេ តំកម្មសហិតសន្តានជនិតសុក្កសោណិតប្បច្ចយានំ តំមូលកានញ្ច ចន្ទសូរិយសមវិសមបរិវត្តនាទិជនិតឧតុអាហារាទិសមវិសម បច្ចយានំ វសេន ចិរាចិរកាលតោ អនិយតបរិច្ឆេទំ, តស្ស ច យថា បុរិមសិទ្ធភវបត្ថនាវសេន តំតំគតិនិកាយាទីសុ វណ្ណសណ្ឋានាទិវិសេសនិយមោ សិទ្ធោ ទស្សនានុស្សវាទីហិ, តថា អាទិតោ គហណសិទ្ធិយា. ឯវំ តាសុ តាសុ ឧបបត្តីសុ និព្ពត្តសត្តានំ យេភុយ្យេន សមប្បមាណដ្ឋិតិកាលំ ទស្សនានុស្សវេហិ លភិត្វា តំ បរមតំ អជ្ឈោសាយ បវត្តិតភវបត្ថនាវសេន អាទិតោ បរិច្ឆេទនិយមោ វេទិតព្ពោ. យស្មា បន កម្មំ តាសុ តាសុ ឧបបត្តីសុ យថា តំតំឧបបត្តិនិយតវណ្ណាទិនិព្ពត្តនេ សមត្ថំ, ឯវំ និយតាយុបរិច្ឆេទាសុ ឧបបត្តីសុ បរិច្ឆេទាតិក្កមេន វិបាកនិព្ពត្តនេ សមត្ថំ ន ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អាយុប្បមាណេនេវ ចវន្តី’’តិ. យស្មា បន ឧបត្ថម្ភកសហាយេហិ អនុបាលកប្បច្ចយេហិ ឧបាទិន្នកក្ខន្ធានំ បវត្តេតព្ពាការោ អត្ថតោ បរមាយុ, តស្ស យថាវុត្តបរិច្ឆេទានតិក្កមនតោ សតិបិ កម្មាវសេសេ ឋានំ ន សម្ភវតិ, តេន វុត្តំ ‘‘អត្តនោ បុញ្ញពលេនេវ ឋាតុំ ន សក្កោតី’’តិ. កប្បំ វាតិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បំ វា តស្ស ឧបឌ្ឍំ វា ឧបឌ្ឍកប្បតោ ឩនមធិកំ វាតិ វិកប្បនត្ថោ វា-សទ្ទោ.

៤១. អនភិរតីតិ ឯកវិហារេន អនភិរតិ. សា បន យស្មា អញ្ញេហិ សមាគមិច្ឆា ហោតិ, តេន វុត្តំ ‘‘អបរស្សាបិ សត្តស្ស អាគមនបត្ថនា’’តិ. បិយវត្ថុវិរហេន បិយវត្ថុអលាភេន វា ចិត្តវិឃាតោ ឧក្កណ្ឋិតា, សា អត្ថតោ ទោមនស្សចិត្តុប្បាទោ យេវាតិ អាហ ‘‘បដិឃសម្បយុត្តា’’តិ. ទីឃរត្តំ ឈានរតិយា រមមានស្ស វុត្តប្បការំ អនភិរតិនិមិត្តំ ឧប្បន្នា ‘‘មម’’ន្តិ ច ‘‘អហ’’ន្តិ ច គហណស្ស ការណភូតា តណ្ហាទិដ្ឋិយោ ឥធ បរិតស្សនា. តា បន ចិត្តស្ស បុរិមាវត្ថាយ ចលនំ កម្បនន្តិ អាហ ‘‘ឧព្ពិជ្ជនា ផន្ទនា’’តិ. តេនេវាហ ‘‘តណ្ហាតស្សនាបិ ទិដ្ឋិតស្សនាបិ វដ្ដតី’’តិ. យំ បន អត្ថុទ្ធារេ ‘‘អហោ វត អញ្ញេបិ សត្តា ឥត្ថត្តំ អាគច្ឆេយ្យុន្តិ អយំ តណ្ហាតស្សនា នាមា’’តិ វុត្តំ, តំ ទិដ្ឋិតស្សនាយ វិសុំ ឧទាហរណំ ទស្សេន្តេន តណ្ហាតស្សនំយេវ តតោ និទ្ធារេត្វា វុត្តំ, ន បន តត្ថ ទិដ្ឋិតស្សនាយ អភាវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តាសតស្សនា ចិត្តុត្រាសោ. ភយានកន្តិ ភេរវារម្មណនិមិត្តំ ពលវភយំ. តេន សរីរស្ស ថទ្ធភាវោ ឆម្ភិតត្តំ ភយំ សំវេគន្តិ ឯត្ថ ភយន្តិ ភង្គានុបស្សនាយ ចិណ្ណន្តេ សព្ពសង្ខារតោ ភាយនវសេន ឧប្បន្នំ ភយញាណំ. សំវេគន្តិ សហោត្តប្បញាណំ, ឱត្តប្បមេវ វា. សន្តាសន្តិ អាទីនវនិព្ពិទានុបស្សនាហិ សង្ខារេហិ សន្តស្សនញាណំ. សហ ព្យាយតិ បវត្តតិ, ទោសំ វា ឆាទេតីតិ សហព្យោ, សហាយោ, តស្ស ភាវំ សហព្យតំ.

៤២. អភិភវិត្វា ឋិតោ ឥមេ សត្តេតិ អធិប្បាយោ. យស្មា បន សោ បាសំសភាវេន ឧត្តមភាវេន ច ‘‘តេ សត្តេ អភិភវិត្វា ឋិតោ’’តិ អត្តានំ មញ្ញតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ជេដ្ឋកោហមស្មី’’តិ. អញ្ញទត្ថុ ទសោតិ ទស្សនេ អន្តរាយាភាវវចនេន, ញេយ្យវិសេសបរិគ្គាហិកភាវេន ច អនាវរណទស្សាវិតំ បដិជានាតីតិ អាហ ‘‘សព្ពំ បស្សាមីតិ អត្ថោ’’តិ. ភូតភព្យានន្តិ អហេសុន្តិ ភូតា, ភវន្តិ ភវិស្សន្តីតិ ភព្យា, អដ្ឋកថាយំ បន វត្តមានកាលវសេនេវ ភព្យ-សទ្ទស្ស អត្ថោ ទស្សិតោ. បឋមចិត្តក្ខណេតិ បដិសន្ធិចិត្តក្ខណេ. កិញ្ចាបិ សោ ព្រហ្មា អនវដ្ឋិតទស្សនត្តា បុថុជ្ជនស្ស បុរិមតរជាតិបរិចិតម្បិ កម្មស្សកតញ្ញាណំ វិស្សជ្ជេត្វា វិកុព្ពនិទ្ធិវសេន ចិត្តុប្បត្តិមត្តបដិពទ្ធេន សត្តនិម្មានេន វិបល្លដ្ឋោ ‘‘អហំ ឥស្សរោ កត្តា និម្មាតា’’តិអាទិនា ឥស្សរកុត្តទស្សនំ បក្ខន្ទមានោ អភិនិវិសនវសេនេវ បតិដ្ឋិតោ, ន បតិដ្ឋាបនវសេន ‘‘តស្ស ឯវំ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា, បតិដ្ឋាបនក្កមេនេវ បន តស្ស សោ អភិនិវេសោ ជាតោតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ការណតោ សាធេតុកាមោ’’តិ, ‘‘បដិញ្ញំ កត្វា’’តិ ច វុត្តំ. តេនាហ ភគវា ‘‘តំ កិស្ស ហេតូ’’តិអាទិ. តត្ថ មនោបណិធីតិ មនសា ឯវ បត្ថនា, តថា ចិត្តប្បវត្តិមត្តមេវាតិ អត្ថោ, ឥត្ថភាវន្តិ ឥទប្បការតំ. យស្មា បន ឥត្ថន្តិ ព្រហ្មត្តភាវោ ឥធាធិប្បេតោ, តស្មា ‘‘ព្រហ្មភាវន្តិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ននុ ច ទេវានំ ឧបបត្តិសមនន្តរំ ‘‘ឥមិស្សា នាម គតិយា ចវិត្វា ឥមិនា នាម កម្មុនា ឥធូបបន្នា’’តិ បច្ចវេក្ខណា ហោតីតិ? សច្ចំ ហោតិ, សា បន បុរិមជាតីសុ កម្មស្សកតញ្ញាណេ សម្មទេវ និវិដ្ឋជ្ឈាសយានំ. ឥមេ បន សត្តា បុរិមាសុបិ ជាតីសុ ឥស្សរកុត្តទស្សនវសេន វិនិពន្ធាភិនិវេសា អហេសុន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘‘ឥមិនា មយ’’ន្តិអាទិ.

៤៣. ឦសតីតិ ឦសោ, អភិភូតិ អត្ថោ. មហា ឦសោ មហេសោ, សុប្បតិដ្ឋមហេសតាយ បន បរេហិ ‘‘មហេសោ’’តិ អក្ខាតព្ពតាយ មហេសក្ខោ, អតិសយេន មហេសក្ខោ មហេសក្ខតរោតិ វចនត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យស្មា បន សោ មហេសក្ខភាវោ អាធិបតេយ្យបរិវារសម្បត្តិយា វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘ឥស្សរិយបរិវារវសេន មហាយសតរោ’’តិ វុត្តំ.

៤៤. ឥធេវ អាគច្ឆតីតិ ឥមស្មិំ មនុស្សលោកេ ឯវ បដិសន្ធិវសេន អាគច្ឆតិ. យំ អញ្ញតរោ សត្តោតិ ឯត្ថ យន្តិ និបាតមត្តំ, ករណេ វា បច្ចត្តនិទ្ទេសោ, យេន ឋានេនាតិ អត្ថោ, កិរិយាបរាមសនំ វា. ឥត្ថត្តំ អាគច្ឆតីតិ ឯត្ថ យទេតំ ឥត្ថត្តស្ស អាគមនំ, ឯតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ‘‘បព្ពជតិ, ចេតោសមាធិំ ផុសតិ, បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតី’’តិ ឯតេសុបិ បទេសុ. ‘‘ឋានំ ខោ បនេតំ ភិក្ខវេ វិជ្ជតិ, យំ អញ្ញតរោ សត្តោ’’តិ ឥមញ្ហិ បទំ ‘‘បព្ពជតី’’តិអាទីហិ បទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពន្តិ.

៤៥. ខិឌ្ឌាយ បទុស្សន្តីតិ ខិឌ្ឌាបទោសិនោ, ខិឌ្ឌាបទោសិនោ ឯវ ខិឌ្ឌាបទោសិកា, ខិឌ្ឌាបទោសោ វា ឯតេសំ អត្ថីតិ ខិឌ្ឌាបទោសិកា. អតិក្កន្តវេលំ អតិវេលំ, អាហារូបភោគកាលំ អតិក្កមិត្វាតិ អត្ថោ. មេថុនសម្បយោគេន ឧប្បជ្ជនកសុខំ កេឡិហស្សសុខំ រតិធម្មោ រតិសភាវោ. អាហារន្តិ ឯត្ថ កោ ទេវានំ អាហារោ, កា អាហារវេលាតិ? សព្ពេសម្បិ កាមាវចរទេវានំ សុធា អាហារោ, សា ហេដ្ឋិមេហិ ឧបរិមានំ បណីតតមា ហោតិ, តំ យថាសកំ ទិវសវសេន ទិវសេ ទិវសេ ភុញ្ជន្តិ. កេចិ បន ‘‘ពិឡារបទប្បមាណំ សុធាហារំ ភុញ្ជន្តិ, សោ ជិវ្ហាយ ឋបិតមត្តោ យាវ កេសគ្គនខគ្គា កាយំ ផរតិ, តេសំយេវ ទិវសវសេន សត្តទិវសេ យាបនសមត្ថោ ច ហោតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘និរន្តរំ ខាទន្តា បិវន្តា’’តិ ឥទំ បរិកប្បនវសេន វុត្តំ. កម្មជតេជស្ស ពលវភាវោ ឧឡារបុញ្ញនិព្ពត្តត្តា, ឧឡារគរុសិនិទ្ធសុធាហារជីរណតោ ច. ករជកាយស្ស មន្ទភាវោ មុទុសុខុមាលភាវតោ. តេនេវ ហិ ភគវា ឥន្ទសាលគុហាយំ បកតិបថវិយំ សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តំ សក្កំ ទេវរាជានំ ‘‘ឱឡារិកំ កាយំ អធិដ្ឋេហី’’តិ អាហ. តេសន្តិ មនុស្សានំ. វត្ថុន្តិ ករជកាយំ. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ.

៤៧. មនេនាតិ ឥស្សាបកតត្តា បទុដ្ឋេន មនសា. ឧសូយាវសេន មនសោវ បទោសោ មនោបទោសោ, សោ ឯតេសំ អត្ថិ វិនាសហេតុភូតោតិ មនោបទោសិកាតិ ឯវំ វា ឯត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អកុទ្ធោ រក្ខតីតិ កុទ្ធស្ស សោ កោធោ ឥតរស្មិំ អកុជ្ឈន្តេ អនុបាទានោ ឯកវារមេវ ឧប្បត្តិយា អនាសេវនោ ចាវេតុំ ន សក្កោតិ ឧទកន្តំ បត្វា អគ្គិ វិយ និព្ពាយតិ, តស្មា អកុទ្ធោ តំ ចវនតោ រក្ខតិ, ឧភោសុ បន កុទ្ធេសុ ភិយ្យោ ភិយ្យោ អញ្ញមញ្ញម្ហិ បរិវឌ្ឍនវសេន តិខិណសមុទាចារោ និស្សយទហនរសោ កោធោ ឧប្បជ្ជមានោ ហទយវត្ថុំ និទហន្តោ អច្ចន្តសុខុមាលករជកាយំ វិនាសេតិ, តតោ សកលោបិ អត្តភាវោ អន្តរធាយតិ. តេនាហ ‘‘ឧភោសុ បនា’’តិអាទិ. តថា ចាហ ភគវា ‘‘អញ្ញមញ្ញំ បទុដ្ឋចិត្តា កិលន្តកាយា…បេ… ចវន្តី’’តិ. ធម្មតាតិ ធម្មនិយាមោ. សោ ច តេសំ ករជកាយស្ស មន្ទតាយ, តថាឧប្បជ្ជនកកោធស្ស ច ពលវតាយ ឋានសោ ចវនំ, តេសំ រូបារូបធម្មានំ សភាវោតិ អធិប្បាយោ.

៤៩. ចក្ខាទីនំ ភេទំ បស្សតីតិ វិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ វិការាបត្តិទស្សនតោ, អន្តេ ច អទស្សនូបគមនតោ វិនាសំ បស្សតិ ឱឡារិកត្តា រូបធម្មភេទស្ស. បច្ចយំ ទត្វាតិ អនន្តរបច្ចយាទិវសេន បច្ចយោ ហុត្វា. ‘‘ពលវតរ’’ន្តិ ចិត្តស្ស លហុតរំ ភេទំ សន្ធាយ វុត្តំ. តថា ហិ ឯកស្មិំ រូបេ ធរន្តេយេវ សោឡស ចិត្តានិ ភិជ្ជន្តិ. ភេទំ ន បស្សតីតិ ខណេ ខណេ ភិជ្ជន្តម្បិ ចិត្តំ បរស្ស អនន្តរបច្ចយភាវេនេវ ភិជ្ជតីតិ បុរិមចិត្តស្ស អភាវំ បដិច្ឆាទេត្វា វិយ បច្ឆិមចិត្តស្ស ឧប្បត្តិតោ ភាវបក្ខោ ពលវតរោ បាកដោ ច ហោតិ, ន អភាវបក្ខោតិ ចិត្តស្ស វិនាសំ ន បស្សតិ, អយញ្ច អត្ថោ អលាតចក្កទស្សនេន សុបាកដោ វិញ្ញាយតិ. យស្មា បន តក្កីវាទី នានត្តនយស្ស ទូរតរតាយ ឯកត្តនយស្សបិ មិច្ឆាគហិតត្តា ‘‘យទេវិទំ វិញ្ញាណំ សព្ពទាបិ ឯករូបេន បវត្តតិ, អយមេវ អត្តា និច្ចោ’’តិអាទិនា អភិនិវេសំ ជនេតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សោ តំ អបស្សន្តោ’’តិអាទិ.

អន្តានន្តវាទវណ្ណនា

៥៣. អន្តានន្តិកាតិ ឯត្ថ អមតិ គច្ឆតិ ឯត្ថ សភាវោ ឱសានន្តិ អន្តោ, មរិយាទា. តប្បដិសេធេន អនន្តោ, អន្តោ ច អនន្តោ ច អន្តានន្តោ ច នេវន្តានានន្តោ ច អន្តានន្តា សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសេន វា ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១៧៦; សំ. និ. ២.១; ឧទា. ១) វិយ. កស្ស បន អន្តានន្តោតិ? លោកីយតិ សំសារនិស្សរណត្ថិកេហិ ទិដ្ឋិគតិកេហិ, លោកីយន្តិ វា ឯត្ថ តេហិ បុញ្ញាបុញ្ញំ តព្ពិបាកោ ចាតិ លោកោតិ សង្ខ្យំ គតស្ស អត្តនោ. តេនាហ ភគវា ‘‘អន្តានន្តំ លោកស្ស បញ្ញបេន្តី’’តិ. កោ បន ឯសោ អត្តាតិ? ឈានវិសយភូតកសិណនិមិត្តំ. តត្ថ ហិ អយំ ទិដ្ឋិគតិកោ លោកសញ្ញី. តថា ច វុត្តំ ‘‘តំ លោកោតិ គហេត្វា’’តិ. កេចិ បន ‘‘ឈានំ តំសម្បយុត្តធម្មា ច ឥធ ‘អត្តា, លោកោ’តិ ច គហិតា’’តិ វទន្តិ. អន្តានន្តសហចរិតវាទោ អន្តានន្តោ, យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ អន្តានន្តសន្និស្សយោ វា យថា ‘‘មញ្ចា ឃោសន្តី’’តិ. សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ អន្តានន្តិកា. តេ បន យស្មា យថាវុត្តនយេន អន្តានន្តោ វាទោ ទិដ្ឋិ ឯតេសន្តិ ‘‘អន្តានន្តវាទា’’តិ វុច្ចន្តិ. តស្មា អដ្ឋកថាយំ ‘‘អន្តានន្តវាទា’’តិ វត្វា ‘‘អន្តំ វា’’តិអាទិនា អត្ថោ វិភត្តោ.

ឯត្ថាហ – យុត្តំ តាវ បុរិមានំ តិណ្ណំ វាទីនំ អន្តត្តញ្ច អនន្តត្តញ្ច អន្តានន្តត្តញ្ច អារព្ភ បវត្តវាទត្តា អន្តានន្តិកត្តំ, បច្ឆិមស្ស បន តទុភយបដិសេធនវសេន បវត្តវាទត្តា កថ អន្តានន្តិកត្តន្តិ? តទុភយបដិសេធនវសេន បវត្តវាទត្តា ឯវ. យស្មា អន្តានន្តបដិសេធវាទោបិ អន្តានន្តវិសយោ ឯវ តំ អារព្ភ បវត្តត្តា. ឯតទត្ថំយេវ ហិ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អារព្ភ បវត្តវាទា’’តិ វុត្តំ. អថ វា យថា តតិយវាទេ ទេសភេទវសេន ឯកស្សេវ អន្តវន្តតា អនន្តតា ច សម្ភវតិ, ឯវំ តក្កីវាទេបិ កាលភេទវសេន ឧភយសម្ភវតោ អញ្ញមញ្ញបដិសេធេន ឧភយញ្ញេវ វុច្ចតិ. កថំ? អន្តវន្តតាបដិសេធេន ហិ អនន្តតា វុច្ចតិ, អនន្តតាបដិសេធេន ច អន្តវន្តតា, អន្តានន្តានញ្ច ន តតិយវាទភាវោ កាលភេទស្ស អធិប្បេតត្តា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា អយំ លោកសញ្ញិតោ អត្តា អធិគតវិសេសេហិ មហេសីហិ អនន្តោ កទាចិ សក្ខិទិដ្ឋោតិ អនុសុយ្យតិ, តស្មា នេវន្តវា. យស្មា បន តេហិយេវ កទាចិ អន្តវា សក្ខិទិដ្ឋោតិ អនុសុយ្យតិ, តស្មា ន បន អនន្តោតិ. យថា ច អនុស្សុតិតក្កីវសេន, ឯវំ ជាតិស្សរតក្កី អាទីនញ្ច វសេន យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពំ. អយញ្ហិ តក្កិកោ អវឌ្ឍិតភាវបុព្ពកត្តា បដិភាគនិមិត្តានំ វឌ្ឍិតភាវស្ស វឌ្ឍិតកាលវសេន អប្បច្ចក្ខការិតាយ អនុស្សវាទិមត្តេ ឋត្វា ‘‘នេវន្តវា’’តិ បដិក្ខិបតិ. អវឌ្ឍិតកាលវសេន បន ‘‘ន បនានន្តោ’’តិ, ន បន អន្តតានន្តតានំ អច្ចន្តមភាវេន យថា តំ ‘‘នេវសញ្ញិនាសញ្ញី’’តិ. បុរិមវាទត្តយបដិក្ខេបោ ច អត្តនា យថាធិប្បេតប្បការវិលក្ខណតាយ តេសំ, អវស្សញ្ចេតំ ឯវំ វិញ្ញាតព្ពំ, អញ្ញថា វិក្ខេបបក្ខំយេវ ភជេយ្យ ចតុត្ថវាទោ. ន ហិ អន្តតាអនន្តតាតទុភយវិនិមុត្តោ អត្តនោ បការោ អត្ថិ, តក្កីវាទី ច យុត្តិមគ្គកោ, កាលភេទវសេន ច តទុភយំ ឯកស្មិម្បិ ន ន យុជ្ជតីតិ.

កេចិ បន យទិ បនាយំ អត្តា អន្តវា សិយា, ទូរទេសេ ឧបបជ្ជនានុស្សរណាទិ កិច្ចនិប្ផត្តិ ន សិយា. អថ អនន្តោ, ឥធ ឋិតស្ស ទេវលោកនិរយាទីសុ សុខទុក្ខានុភវនម្បិ សិយា. សចេ បន អន្តវា ច អនន្តោ ច, តទុភយទោសសមាយោគោ. តស្មា ‘‘អន្តវា, អនន្តោ’’តិ ច អព្យាករណីយោ អត្តាតិ ឯវំ តក្កនវសេន ចតុត្ថវាទប្បវត្តិំ វណ្ណេន្តិ. ឯវម្បិ យុត្តំ តាវ បច្ឆិមវាទីទ្វយស្ស អន្តានន្តិកត្តំ អន្តានន្តានំ វសេន ឧភយវិសយត្តា តេសំ វាទស្ស. បុរិមវាទីទ្វយស្ស បន កថំ វិសុំ អន្តានន្តិកត្តន្តិ? ឧបចារវុត្តិយា. សមុទិតេសុ ហិ អន្តានន្តវាទីសុ បវត្តមានោ អន្តានន្តិក-សទ្ទោ តត្ថ និរុឡ្ហតាយ បច្ចេកម្បិ អន្តានន្តិកវាទីសុ បវត្តតិ, យថា អរូបជ្ឈានេសុ បច្ចេកំ អដ្ឋវិមោក្ខបរិយាយោ, យថា ច លោកេ សត្តាសយោតិ. អថ វា អភិនិវេសតោ បុរិមកាលប្បវត្តិវសេន អយំ តត្ថ វោហារោ កតោ. តេសញ្ហិ ទិដ្ឋិគតិកានំ តថារូបចេតោសមាធិសមធិគមតោ បុព្ពកាលំ ‘‘អន្តវា នុ អយំ លោកោ, អនន្តោ នូ’’តិ ឧភយាការាវលម្ពិនោ បរិវិតក្កស្ស វសេន និរុឡ្ហោ អន្តានន្តិកភាវោ វិសេសលាភេន តត្ថ ឧប្បន្នេបិ ឯកំសគ្គាហេ បុរិមសិទ្ធរុឡ្ហិយា វោហរីយតីតិ.

៥៤-៦០. វុត្តនយេនាតិ ‘‘តក្កយតីតិ តក្កី’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣៤) សទ្ទតោ, ‘‘ចតុព្ពិធោ តក្កី’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣៤) អត្ថតោ ច សស្សតវាទេ វុត្តវិធិនា. ទិដ្ឋបុព្ពានុសារេនាតិ ទស្សនភូតេន វិញ្ញាណេន ឧបលទ្ធបុព្ពស្ស អន្តវន្តាទិនោ អនុស្សរណេន. ឯវញ្ច កត្វា អនុស្សុតិតក្កីសុទ្ធតក្កីនម្បិ ឥធ សង្គហោ សិទ្ធោ ហោតិ. អថ វា ទិដ្ឋគ្គហណេនេវ ‘‘នច្ចគីតវាទិតវិសូកទស្សនា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១០, ១៩៤) វិយ សុតាទីនម្បិ គហិតតា វេទិតព្ពា. ‘‘អន្តវា’’តិអាទិនា ឥច្ឆិតស្ស អត្តនោ សព្ពទា ភាវបរាមសនវសេនេវ ឥមេសំ វាទានំ បវត្តនតោ សស្សតទិដ្ឋិសង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘សេសា សស្សតទិដ្ឋិយោ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៩៧-៩៨).

អមរាវិក្ខេបវាទវណ្ណនា

៦១. ន មរតីតិ ន ឧច្ឆិជ្ជតិ. ‘‘ឯវម្បិ មេ នោ’’តិអាទិនា វិវិធោ នានប្បការោ ខេបោ បរេន បរវាទីនំ ខិបនំ វិក្ខេបោ. អមរាយ ទិដ្ឋិយា វាចាយ ច វិក្ខិបន្តីតិ វា អមរាវិក្ខេបិនោ. អមរាវិក្ខេបិនោ ឯវ អមរាវិក្ខេបិកា. ឥតោ ចិតោ ច សន្ធាវតិ ឯកស្មិំ សភាវេ អនវដ្ឋានតោ. អមរា វិយ វិក្ខិបន្តីតិ វា បុរិមនយេនេវ សទ្ទត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

៦២. វិក្ខេបវាទិនោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ, អកុសលធម្មេបិ សភាវភេទវសេនេវ ញាតុំ ញាណពលំ នត្ថីតិ កុសលាកុសលបទានំ កុសលាកុសលកម្មបថវសេនេវ អត្ថោ. បឋមនយវសេនេវ អបរិយន្តវិក្ខេបតាយ អមរាវិក្ខេបំ វិភាវេតុំ ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោតិ អនិយមិតវិក្ខេបោ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ អនិយមិតវិក្ខេបោតិ សស្សតាទីសុ ឯកស្មិម្បិ បការេ អដ្ឋត្វា វិក្ខេបករណំ, បរវាទិនា យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ បុច្ឆិតេ បការេ តស្ស បដិក្ខេបោតិ អត្ថោ. ទុតិយនយវសេន អមរាសទិសាយ អមរាយ វិក្ខេបំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទំ កុសលន្តិ វា បុដ្ឋោ’’តិអាទិមាហ. អថ វា ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោ’’តិអាទិនា អនិយមតោវ សស្សតេកច្ចសស្សតុច្ឆេទតក្កីវាទានំ បដិសេធនេន តំ តំ វាទំ បដិក្ខិបតេវ អបរិយន្តវិក្ខេបវាទត្តា អមរាវិក្ខេបិនោ. អត្តនា បន អនវដ្ឋិតវាទត្តា ន កិស្មិញ្ចិ បក្ខេ អវតិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘សយំ បន…បេ… ព្យាករោតី’’តិ. ឥទានិ កុសលាទីនំ អព្យាករណេន តមេវ អនវដ្ឋានំ វិភាវេតិ ‘‘ឥទំ កុសលន្តិ វា បុដ្ឋោ’’តិអាទិនា. តេនេវាហ ‘‘ឯកស្មិម្បិ បក្ខេ ន តិដ្ឋតី’’តិ.

៦៣. កុសលាកុសលំ យថាភូតំ អប្បជានន្តោបិ យេសមហំ សមយេន កុសលមេវ ‘‘កុសល’’ន្តិ, អកុសលមេវ ច ‘‘អកុសល’’ន្តិ ព្យាករេយ្យំ, តេសុ តថា ព្យាករណហេតុ ‘‘អហោ វត រេ បណ្ឌិតោ’’តិ សក្ការសម្មានំ ករោន្តេសុ មម ឆន្ទោ វា រាគោ វា អស្សាតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ សម្ភវតិ. ទោសោ វា បដិឃោ វាតិ ឯត្ថ វុត្តវិបរិយាយេន យោជេតព្ពំ. អដ្ឋកថាយំ បន អត្តនោ បណ្ឌិតភាវវិសយានំ រាគាទីនំ វសេន យោជនា កតា. ‘‘ឆន្ទរាគទ្វយំ ឧបាទាន’’ន្តិ អភិធម្មនយេន វុត្តំ. អភិធម្មេ ហិ តណ្ហាទិដ្ឋិយោវ ‘‘ឧបាទាន’’ន្តិ អាគតា, សុត្តន្តេ បន ទោសោបិ ‘‘ឧបាទាន’’ន្តិ វុត្តោ ‘‘កោធុបាទានវិនិពន្ធា វិឃាតំ អាបជ្ជន្តី’’តិអាទីសុ. តេន វុត្តំ ‘‘ឧភយម្បិ វា ទឡ្ហគ្គហណវសេន ឧបាទាន’’ន្តិ. ទឡ្ហគ្គហណំ អមុញ្ចនំ. បដិឃោបិ ហិ ឧបនាហាទិវសេន បវត្តោ អារម្មណំ ន មុញ្ចតិ. វិហននំ ហិំសនំ វិពាធនំ. រាគោបិ ហិ បរិឡាហវសេន សារទ្ធវុត្តិតាយ និស្សយំ វិពាធតីតិ. វិនាសេតុកាមតាយ អារម្មណំ គណ្ហាតីតិ សម្ពន្ធោ.

៦៤. បណ្ឌិច្ចេនាតិ បញ្ញាយ. យេន ហិ ធម្មេន យុត្តោ ‘‘បណ្ឌិតោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ ធម្មោ បណ្ឌិច្ចំ, តេន សុតចិន្តាមយំ បញ្ញំ ទស្សេតិ, ន បាកតិកកម្មនិព្ពត្តំ សាភាវិកបញ្ញំ. កត-សទ្ទស្ស កិរិយាសាមញ្ញវាចកត្តា ‘‘កតវិជ្ជោ’’តិអាទីសុ វិយ កត-សទ្ទោ ញាណានុយុត្តតំ វទតីតិ អាហ ‘‘វិញ្ញាតបរប្បវាទា’’តិ. សត្តធា ភិន្នស្ស វាលគ្គស្ស អំសុកោដិវេធកោ ‘‘វាលវេធី’’តិ អធិប្បេតោ.

៦៥-៦. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ បុរិមានម្បិ តិណ្ណំ កុសលាទិធម្មសភាវានវពោធតោ អត្ថេវ មន្ទភាវោ, តេសំ បន អត្តនោ កុសលាទិធម្មានវពោធស្ស អវពោធវិសេសោ អត្ថិ, តទភាវា បច្ឆិមោយេវ មន្ទមោមូហភាវេន វុត្តោ. ននុ ច បច្ឆិមស្សាបិ ‘‘អត្ថិ បរោលោកោ’តិ ឥតិ ចេ មេ អស្ស, ‘អត្ថិ បរោលោកោ’តិ ឥតិ តេ នំ ព្យាករេយ្យំ, ឯវន្តិបិ មេ នោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.៦៥) វចនតោ អត្តនោ ធម្មានវពោធស្ស អវពោធោ អត្ថិយេវាតិ? កិញ្ចាបិ អត្ថិ, ន តស្ស បុរិមានំ វិយ អបរិញ្ញាតធម្មព្យាករណនិពន្ធនមុសាវាទាទិភយបរិជិគុច្ឆនការោ អត្ថិ, អថ ខោ មហាមូឡ្ហោយេវ. អថ វា ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោ’’តិអាទិនា បុច្ឆាយ វិក្ខេបករណត្ថំ ‘‘អត្ថិ បរោលោកោ’តិ ឥតិ ចេ មំ បុច្ឆសី’’តិ បុច្ឆាឋបនមេវ តេន ទស្សីយតិ, ន អត្តនោ ធម្មានវពោធោតិ អយមេវ វិសេសេន ‘‘មន្ទោ ចេវ មោមូហោ ចា’’តិ វុត្តោ. តេនេវ ហិ តថាវាទិនំ សញ្ជយំ ពេលដ្ឋបុត្តំ អារព្ភ ‘‘អយំ វា ឥមេសំ សមណព្រាហ្មណានំ សព្ពមន្ទោ សព្ពមូឡ្ហោ’’តិ (ទី. និ. ១.១៨១) វុត្តំ. តត្ថ ‘‘អត្ថិ បរោលោកោ’’តិ សស្សតទស្សនវសេន សម្មាទិដ្ឋិវសេន វា បុច្ឆា. ‘‘នត្ថិ បរោលោកោ’’តិ នត្ថិកទស្សនវសេន សម្មាទស្សនវសេន វា បុច្ឆា. ‘‘អត្ថិ ច នត្ថិ ច បរោលោកោ’’តិ ឧច្ឆេទទស្សនវសេន សម្មាទិដ្ឋិវសេន ឯវ វា បុច្ឆា. ‘‘នេវ អត្ថិ ន នត្ថិ បរោលោកោ’’តិ វុត្តប្បការត្តយបដិក្ខេបេ សតិ បការន្តរស្ស អសម្ភវតោ អត្ថិតានត្ថិតាហិ នវត្តព្ពាការោ បរោលោកោតិ វិក្ខេបញ្ញេវ បុរេក្ខារេន សម្មាទិដ្ឋិវសេន វា បុច្ឆា. សេសចតុក្កត្តយេបិ វុត្តនយានុសារេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បុញ្ញសង្ខារត្តិកោ វិយ ហិ កាយសង្ខារត្តិកេន បុរិមចតុក្កសង្គហិតោ ឯវ អត្ថោ. សេសចតុក្កត្តយេន អត្តបរាមាសបុញ្ញាទិ ផលតាចោទនានយេន សង្គហិតោតិ.

អមរាវិក្ខេបិកោ សស្សតាទីនំ អត្តនោ អរុច្ចនតាយ សព្ពត្ថ ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោ’’តិអាទិនា វិក្ខេបញ្ញេវ ករោតិ. តត្ថ ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោ’’តិអាទិ តត្ថ តត្ថ បុច្ឆិតាការបដិសេធនវសេន វិក្ខិបនាការទស្សនំ. ននុ ច វិក្ខេបវាទិនោ វិក្ខេបបក្ខស្ស អនុជាននំ វិក្ខេបបក្ខេ អវដ្ឋានំ យុត្តរូបន្តិ? ន, តត្ថាបិ តស្ស សម្មូឡ្ហត្តា, បដិក្ខេបវសេនេវ ច វិក្ខេបវាទស្ស បវត្តនតោ. តថា ហិ សញ្ចយោ ពេលដ្ឋបុត្តោ រញ្ញា អជាតសត្តុនា សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ បុដ្ឋោ បរលោកត្តិកាទីនំ បដិសេធនមុខេន វិក្ខេបំ ព្យាកាសិ.

ឯត្ថាហ – ននុ ចាយំ សព្ពោបិ អមរាវិក្ខេបិកោ កុសលាទយោ ធម្មេ, បរលោកត្តិកាទីនិ ច យថាភូតំ អនវពុជ្ឈមានោ តត្ថ តត្ថ បញ្ហំ បុដ្ឋោ បុច្ឆាយ វិក្ខេបនមត្តំ អាបជ្ជតិ, តស្ស កថំ ទិដ្ឋិគតិកភាវោ. ន ហិ អវត្តុកាមស្ស វិយ បុច្ឆិតមត្ថមជានន្តស្ស វិក្ខេបករណមត្តេន ទិដ្ឋិគតិកតា យុត្តាតិ? វុច្ចតេ – ន ហេវ ខោ បុច្ឆាយ វិក្ខេបករណមត្តេន តស្ស ទិដ្ឋិគតិកតា, អថ ខោ មិច្ឆាភិនិវេសវសេន. សស្សតាភិនិវេសេន មិច្ឆាភិនិវិដ្ឋោយេវ ហិ បុគ្គលោ មន្ទពុទ្ធិតាយ កុសលាទិធម្មេ បរលោកត្តិកាទីនិ ច យាថាវតោ អប្បដិបជ្ជមានោ អត្តនា អវិញ្ញាតស្ស អត្ថស្ស បរំ វិញ្ញាបេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ មុសាវាទាទិភយេន ច វិក្ខេបំ អាបជ្ជតីតិ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘យាសំ សត្តេវ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយោ, សេសា សស្សតទិដ្ឋិយោ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៩៧-៩៨) អថ វា បុញ្ញបាបានំ តព្ពិបាកានញ្ច អនវពោធេន អសទ្ទហនេន ច តព្ពិសយាយ បុច្ឆាយ វិក្ខេបករណំយេវ សុន្ទរន្តិ ខន្តិំ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា អភិនិវិសន្តស្ស ឧប្បន្នា វិសុំយេវេសា ឯកា ទិដ្ឋិ សត្តភង្គទិដ្ឋិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ច វុត្តំ ‘‘បរិយន្តរហិតា ទិដ្ឋិគតិកស្ស ទិដ្ឋិ ចេវ វាចា ចា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៦១). កថំ បនស្សា សស្សតទិដ្ឋិសង្គហោ? ឧច្ឆេទវសេន អនភិនិវេសតោ. នត្ថិ កោចិ ធម្មានំ យថាភូតវេទី វិវាទពហុលត្តា លោកស្ស, ‘‘ឯវមេវ’’ន្តិ បន សទ្ទន្តរេន ‘‘ធម្មនិជ្ឈាននា អនាទិកាលិកា លោកេ’’តិ គាហវសេន សស្សតលេសោបេត្ថ លព្ភតិយេវ.

អធិច្ចសមុប្បន្នវាទវណ្ណនា

៦៧. អធិច្ច យទិច្ឆកំ យំ កិញ្ចិ ការណំ, កស្សចិ វុទ្ធិបុព្ពំ វា វិនា សមុប្បន្នោតិ អត្តលោកសញ្ញិតានំ ខន្ធានំ អធិច្ចុប្បត្តិអាការារម្មណំ ទស្សនំ តទាការសន្និស្សយេន បវត្តិតោ, តទាការសហចរិតតាយ ច ‘‘អធិច្ចសមុប្បន្ន’’ន្តិ វុច្ចតិ យថា ‘‘មញ្ចា ឃោសន្តិ, កុន្តា បចរន្តី’’តិ ច ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អធិច្ចសមុប្បន្នោ អត្តា ច លោកោ ចាតិ ទស្សនំ អធិច្ចសមុប្បន្ន’’ន្តិ.

៦៨-៧៣. ទេសនាសីសន្តិ ទេសនាយ ជេដ្ឋកភាវេន គហណំ, តេន សញ្ញំយេវ ធុរំ កត្វា ភគវតា អយំ ទេសនា កតា, ន បន តត្ថ អញ្ញេសំ អរូបធម្មានំ អត្ថិភាវតោតិ ទស្សេតិ. តេនេវាហ ‘‘អចិត្តុប្បាទា’’តិអាទិ. ភគវា ហិ យថា លោកុត្តរធម្មំ ទេសេន្តោ សមាធិំ បញ្ញំ វា ធុរំ ករោតិ, ឯវំ លោកិយធម្មំ ទេសេន្តោ ចិត្តំ សញ្ញំ វា ធុរំ ករោតិ. តត្ថ ‘‘យស្មិំ សមយេ លោកុត្តរំ ឈានំ ភាវេតិ (ធ. ស. ២៧៧) បញ្ចង្គិកោ សម្មាសមាធិ [ទី. និ. ៣.៣៥៥ (ខ)] បញ្ចញាណិកោ សម្មាសមាធិ, [ទី. និ. ៣.៣៥៥ (ជ); វិភ. ២.៨០៤] បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តី’’តិ (ម. និ. ១.២៧១) តថា ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, (ធ. ស. ១) កិំចិត្តោ ត្វំ ភិក្ខុ (បារា. ១៤៦, ១៨០) មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, (ធ. ប. ១, ២; នេត្តិ. ៩០; បេដកោ. ៨៣) សន្តិ ភិក្ខវេ សត្តា នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ, (ទី. និ. ៣.៣៣២, ៣៤២, ៣៥៧; អ. និ. ៩.២៤; ចូឡនិ. ៨៣) ន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតន’’ន្តិអាទីនិ សុត្តានិ (ទី. និ. ៣.៣៥៨) ឯតស្ស អត្ថស្ស សាធកានិ ទដ្ឋព្ពានិ. តិត្ថាយតនេតិ អញ្ញតិត្ថិយសមយេ. តិត្ថិយា ហិ ឧបបត្តិវិសេសេ វិមុត្តិសញ្ញិនោ, សញ្ញាវិរាគាវិរាគេសុ អាទីនវានិសំសទស្សិនោ វា ហុត្វា អសញ្ញសមាបត្តិំ និព្ពត្តេត្វា អក្ខណភូមិយំ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន សាសនិកា. វាយោកសិណេ បរិកម្មំ កត្វាតិ វាយោកសិណេ បឋមាទីនិ តីណិ ឈានានិ និព្ពត្តេត្វា តតិយជ្ឈានេ ចិណ្ណវសី ហុត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ចតុត្ថជ្ឈានាធិគមាយ បរិកម្មំ កត្វា. តេនេវាហ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា’’តិ.

កស្មា បនេត្ថ វាយោកសិណេយេវ បរិកម្មំ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – យថេវ ហិ រូបបដិភាគភូតេសុ កសិណវិសេសេសុ រូបវិភាវនេន រូបវិរាគភាវនាសង្ខាតោ អរូបសមាបត្តិវិសេសោ សច្ឆិករីយតិ, ឯវំ អបរិព្យត្តវិគ្គហតាយ អរូបបដិភាគភូតេ កសិណវិសេសេ អរូបវិភាវនេន អរូបវិរាគភាវនាសង្ខាតោ រូបសមាបត្តិវិសេសោ អធិគមីយតីតិ ឯត្ថ ‘‘សញ្ញា រោគោ សញ្ញា គណ្ឌោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ៣.២៤) ‘‘ធិ ចិត្តំ, ធិព្ពតេ តំ ចិត្ត’’ន្តិអាទិនា ច នយេន អរូបប្បវត្តិយា អាទីនវទស្សនេន, តទភាវេ ច សន្តបណីតភាវសន្និដ្ឋានេន រូបសមាបត្តិយា អភិសង្ខរណំ, រូបវិរាគភាវនា បន សទ្ធិំ ឧបចារេន អរូបសមាបត្តិយោ, តត្ថាបិ វិសេសេន បឋមារុប្បជ្ឈានំ. យទិ ឯវំ ‘‘បរិច្ឆិន្នាកាសកសិណេបី’’តិ វត្តព្ពំ. តស្សាបិ ហិ អរូបបដិភាគតា លព្ភតីតិ? ឥច្ឆិតមេវេតំ កេសញ្ចិ អវចនំ បនេត្ថ បុព្ពាចរិយេហិ អគ្គហិតភាវេន. យថា ហិ រូបវិរាគភាវនា វិរជ្ជនីយធម្មភាវមត្តេន បរិនិប្ផន្នា, វិរជ្ជនីយធម្មបដិភាគភូតេ ច វិសយវិសេសេ បាតុភវតិ, ឯវំ អរូបវិរាគភាវនាបីតិ វុច្ចមានេ ន កោចិ វិរោធោ, តិត្ថិយេហេវ បន តស្សា សមាបត្តិយា បដិបជ្ជិតព្ពតាយ, តេសញ្ច វិសយបថេសុបនិពន្ធនស្សេវ តស្ស ឈានស្ស បដិបត្តិតោ ទិដ្ឋិវន្តេហិ បុព្ពាចរិយេហិ ចតុត្ថេយេវ ភូតកសិណេ អរូបវិរាគភាវនាបរិកម្មំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កិញ្ច វណ្ណកសិណេសុ វិយ បុរិមភូតកសិណត្តយេបិ វណ្ណបដិច្ឆាយាវ បណ្ណត្តិ អារម្មណំ ឈានស្ស លោកវោហារានុរោធេនេវ បវត្តិតោ. ឯវញ្ច កត្វា វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៥៧) បថវីកសិណស្ស អាទាសចន្ទមណ្ឌលូបមាវចនញ្ច សមត្ថិតំ ហោតិ, ចតុត្ថំ បន ភូតកសិណំ ភូតប្បដិច្ឆាយមេវ ឈានស្ស គោចរភាវំ គច្ឆតីតិ តស្សេវ អរូបបដិភាគតា យុត្តាតិ វាយោកសិណេយេវ បរិកម្មំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥធេវាតិ បញ្ចវោការភវេយេវ. តត្ថាតិ អសញ្ញភវេ. យទិ រូបក្ខន្ធមត្តមេវ អសញ្ញភវេ បាតុភវតិ, កថមរូបសន្និស្សយេន វិនា តត្ថ រូបំ បវត្តតិ, កថំ បន រូបសន្និស្សយេន វិនា អរូបធាតុយំ អរូបំ បវត្តតិ, ឥទម្បិ តេន សមានជាតិយមេវ. កស្មា? ឥធេវ អទស្សនតោ. យទិ ឯវំ កពឡីការាហារេន វិនា រូបធាតុយំ រូបេន ន បវត្តិតព្ពំ, កិំ ការណំ? ឥធេវ អទស្សនតោ. អបិ ច យថា យស្ស ចិត្តសន្តានស្ស និព្ពត្តិការណំ រូបេ អវិគតតណ្ហំ, តស្ស សហ រូបេន សម្ភវតោ រូបំ និស្សាយ បវត្តិ, យស្ស បន និព្ពត្តិការណំ រូបេ វិគតតណ្ហំ, តស្ស វិនា រូបេន រូបនិរបេក្ខតាយ ការណស្ស, ឯវំ យស្ស រូបប្បពន្ធស្ស និព្ពត្តិការណំ វិគតតណ្ហំ អរូបេ, តស្ស វិនា អរូបេន បវត្តិ ហោតីតិ អសញ្ញភវេ រូបក្ខន្ធមត្តមេវ និព្ពត្តតិ. កថំ បន តត្ថ កេវលោ រូបប្បពន្ធោ បច្ចុប្បន្នបច្ចយរហិតោ ចិរកាលំ បវត្តតីតិ បច្ចេតព្ពំ, កិត្តកំ វា កាលំ បវត្តតីតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘យថា នាម ជិយាវេគុក្ខិត្តោ សរោ’’តិអាទិ, តេន ន កេវលមាគមោយេវ អយមេត្ថ យុត្តីតិ ទស្សេតិ. តត្តកមេវ កាលន្តិ ឧក្កំសតោ បញ្ច មហាកប្បសតានិបិ តិដ្ឋន្តិ អសញ្ញសត្តា. ឈានវេគេតិ អសញ្ញសមាបត្តិបរិក្ខតេ កម្មវេគេ. អន្តរធាយតីតិ បច្ចយនិរោធេន និរុជ្ឈតិ នប្បវត្តតិ.

ឥធាតិ កាមភវេ. កថំ បន អនេកកប្បសតសមតិក្កមេន ចិរនិរុទ្ធតោ វិញ្ញាណតោ ឥធ វិញ្ញាណំ សមុប្បជ្ជតិ. ន ហិ និរុទ្ធេ ចក្ខុម្ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណមុប្បជ្ជមានំ ទិដ្ឋន្តិ? នយិទមេកន្តតោ ទដ្ឋព្ពំ. ចិរនិរុទ្ធម្បិ ហិ ចិត្តំ សមានជាតិកស្ស អន្តរានុប្បជ្ជនតោ អនន្តរបច្ចយមត្តំ ហោតិយេវ, ន ពីជំ, ពីជំ បន កម្មំ. តស្មា កម្មតោ ពីជភូតតោ អារម្មណាទីហិ បច្ចយេហិ អសញ្ញភវតោ ចុតានំ កាមធាតុយា ឧបបត្តិវិញ្ញាណំ ហោតិយេវ. តេនាហ ‘‘ឥធ បដិសន្ធិសញ្ញា ឧប្បជ្ជតី’’តិ. ឯត្ថ ច យថា នាម ឧតុនិយាមេន បុប្ផគ្គហណេ និយតកាលានំ រុក្ខានំ វេខេ ទិន្នេ វេខពលេន ន យថា និយាមតា ហោតិ បុប្ផគ្គហណស្ស, ឯវមេវ បញ្ចវោការភវេ អវិប្បយោគេន វត្តមានេសុ រូបារូបធម្មេសុ រូបារូបវិរាគភាវនាវេខេ ទិន្នេ តស្ស សមាបត្តិវេខពលស្ស អនុរូបតោ អរូបភវេ អសញ្ញាភវេ ច យថាក្កមំ រូបរហិតា អរូបរហិតា ច ខន្ធានំ បវត្តិ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ននុ ឯត្ថ ជាតិសតសហស្សទសសំវដ្ដាទីនំ មត្ថកេ, អព្ភន្តរតោ វា បវត្តាយ អសញ្ញូបវត្តិយា វសេន លាភីអធិច្ចសមុប្បន្និកវាទោ លាភីសស្សតវាទោ វិយ អនេកភេទោ សម្ភវតីតិ? សច្ចំ សម្ភវតិ, អនន្តរត្តា បន អាបន្នាយ អសញ្ញូបបត្តិយា វសេន លាភីអធិច្ចសមុប្បន្និកវាទោ នយទស្សនវសេន ឯកោវ ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា សស្សតទិដ្ឋិសង្គហតោ អធិច្ចសមុប្បន្និកវាទស្ស សស្សតវាទេ អាគតោ សព្ពោ ទេសនានយោ យថាសម្ភវំ អធិច្ចសមុប្បន្និកវាទេបិ គហេតព្ពោតិ ឥមស្ស វិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ ភគវតា លាភីអធិច្ចសមុប្បន្និកវាទោ អវិភជិត្វា ទេសិតោ. អវស្សញ្ច សស្សតទិដ្ឋិសង្គហោ អធិច្ចសមុប្បន្និកវាទស្ស ឥច្ឆិតព្ពោ សំកិលេសបក្ខេ សត្តានំ អជ្ឈាសយស្ស ទុវិធត្តា. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិ ចា’’តិ. តថា ច វក្ខតិ ‘‘យាសំ សត្តេវ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយោ, សេសា សស្សតទិដ្ឋិយោ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៩៧-៩៨).

ននុ ច អធិច្ចសមុប្បន្និកវាទស្ស សស្សតទិដ្ឋិសង្គហោ ន យុត្តោ. ‘‘អហញ្ហិ បុព្ពេ នាហោសិ’’ន្តិអាទិវសេន បវត្តនតោ, អបុព្ពសត្តបាតុភាវគ្គាហត្តា, អត្តនោ លោកស្ស ច សទាភាវគាហិនី ច សស្សតទិដ្ឋិ ‘‘អត្ថិត្វេវ សស្សតិសម’’ន្តិ បវត្តនតោ? នោ ន យុត្តោ អនាគតេ កោដិអទស្សនតោ. យទិបិ ហិ អយំ វាទោ ‘‘សោម្ហិ ឯតរហិ អហុត្វា សន្តតាយ បរិណតោ’’តិ (ទី. និ. ១.៦៨) អត្តនោ លោកស្ស ច អតីតកោដិបរាមសនវសេន បវត្តោ, តថាបិ វត្តមានកាលតោ បដ្ឋាយ ន តេសំ កត្ថចិ អនាគតេ បរិយន្តំ បស្សតិ, វិសេសេន ច បច្ចុប្បន្នានាគតកាលេសុ បរិយន្តាទស្សនបភាវិតោ សស្សតវាទោ. យថាហ ‘‘សស្សតិសមំ តថេវ ឋស្សតី’’តិ. យទិ ឯវំ ឥមស្ស វាទស្ស, សស្សតវាទាទីនញ្ច បុព្ពន្តកប្បិកេសុ សង្គហោ ន យុត្តោ អនាគតកាលបរាមសនវសេន បវត្តត្តាតិ? ន, សមុទាគមស្ស អតីតកោដ្ឋាសិកត្តា. តថា ហិ នេសំ សមុប្បត្តិ អតីតំសបុព្ពេនិវាសញាណេហិ, តប្បដិរូបកានុស្សវាទិប្បភាវិតតក្កនេហិ ច សង្គហិតាតិ, តថា ចេវ សំវណ្ណិតំ. អថ វា សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណេន វាទិវរេន ធម្មស្សាមិនា និរវសេសតោ អគតិញ្ច គតិញ្ច យថាភូតំ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទិតា ឯតា ទិដ្ឋិយោ, តស្មា យាវតិកា ទិដ្ឋិយោ ភគវតា ទេសិតា, យថា ច ទេសិតា, តថា តថាវ សន្និដ្ឋានតោ សម្បដិច្ឆិតព្ពា, ន ឯត្ថ យុត្តិវិចារណា កាតព្ពា ពុទ្ធវិសយត្តា. អចិន្តេយ្យោ ហិ ពុទ្ធវិសយោតិ.

ទុតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អបរន្តកប្បិកវាទវណ្ណនា

៧៤. ‘‘អបរន្តេ ញាណំ, អបរន្តានុទិដ្ឋិនោ’’តិអាទីសុ វិយ អបរ-សទ្ទោ ឥធ អនាគតកាលវាចកោតិ អាហ ‘‘អនាគតកោដ្ឋាសសង្ខាត’’ន្តិ. អបរន្តំ កប្បេត្វាតិអាទីសុ ‘‘បុព្ពន្តំ កប្បេត្វា’’តិអាទីសុ វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. វិសេសមត្តមេវ វក្ខាម.

សញ្ញីវាទវណ្ណនា

៧៥. ឧទ្ធមាឃាតនាតិ បវត្តោ វាទោ ឧទ្ធមាឃាតនោ, សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ ឧទ្ធមាឃាតនិកា. យស្មា បន តេ ទិដ្ឋិគតិកា ‘‘ឧទ្ធំ មរណា អត្តា និព្ពិការោ’’តិ វទន្តិ, តស្មា ‘‘ឧទ្ធមាឃាតនា អត្តានំ វទន្តីតិ ឧទ្ធមាឃាតនិកា’’តិ វុត្តំ. សញ្ញីវាទោ ឯតេសំ អត្ថីតិ សញ្ញីវាទា ‘‘ពុទ្ធំ អស្ស អត្ថីតិ ពុទ្ធោ’’តិ យថា. អថ វា សញ្ញីតិ បវត្តោ វាទោ សញ្ញី សហចរណនយេន, សញ្ញី វាទោ ឯតេសន្តិ សញ្ញីវាទា.

៧៦-៧៧. រូបី អត្តាតិ ឯត្ថ ននុ រូបវិនិមុត្តេន អត្តនា ភវិតព្ពំ សញ្ញាយ វិយ រូបស្សបិ អត្តនិយត្តា. ន ហិ ‘‘សញ្ញី អត្តា’’តិ ឯត្ថ សញ្ញា អត្តា. តេនេវ ហិ ‘‘តត្ថ បវត្តសញ្ញញ្ចស្ស សញ្ញាតិ គហេត្វា’’តិ វុត្តំ. ឯវំ សតិ កស្មា កសិណរូបំ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា វុត្តន្តិ? ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ ‘‘រូបំ អស្ស អត្ថីតិ រូបី’’តិ, អថ ខោ ‘‘រុប្បនសីលោ រូបី’’តិ. រុប្បនញ្ចេត្ថ រូបសរិក្ខតាយ កសិណរូបស្ស វឌ្ឍិតាវឌ្ឍិតកាលវសេន វិសេសាបត្តិ, សា ច ‘‘នត្ថី’’តិ ន សក្កា វត្តុំ បរិត្តវិបុលតាទិវិសេសសព្ភាវតោ. យទិ ឯវំ ឥមស្ស វាទស្ស សស្សតទិដ្ឋិសង្គហោ ន យុជ្ជតីតិ? នោ ន យុជ្ជតិ កាយភេទតោ ឧទ្ធំ អត្តនោ និព្ពិការតាយ តេន អធិប្បេតត្តា. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘អរោគោ បរំ មរណា’’តិ. អថ វា ‘‘រូបំ អស្ស អត្ថីតិ រូបី’’តិ វុច្ចមានេបិ ន ទោសោ. កប្បនាសិទ្ធេនបិ ហិ ភេទេន អភេទស្សាបិ និទ្ទេសទស្សនតោ, យថា ‘‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរ’’ន្តិ. រុប្បនំ វា រូបសភាវោ រូបំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ រូបី, អត្តា ‘‘រូបិនោ ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ១១) វិយ. ឯវញ្ច កត្វា រូបសភាវត្តា អត្តនោ ‘‘រូបី អត្តា’’តិ វចនំ ញាយាគតមេវាតិ ‘‘កសិណរូបំ ‘អត្តា’តិ គហេត្វា’’តិ វុត្តំ. និយតវាទិតាយ កម្មផលបដិក្ខេបតោ នត្ថិ អាជីវកេសុ ឈានសមាបត្តិលាភោតិ អាហ ‘‘អាជីវកាទយោ វិយ តក្កមត្តេនេវ វា រូបី អត្តា’’តិ. តថា ហិ កណ្ហាភិជាតិអាទីសុ ឆឡាភិជាតីសុ អញ្ញតរំ អត្តានំ ឯកច្ចេ អាជីវកា បដិជានន្តិ. នត្ថិ ឯតស្ស រោគោ ភង្គោតិ អរោគោតិ អរោគ-សទ្ទស្ស និច្ចបរិយាយតា វេទិតព្ពា, រោគរហិតតាសីសេន វា និព្ពិការតាយ និច្ចតំ បដិជានាតិ ទិដ្ឋិគតិកោតិ អាហ ‘‘អរោគោតិ និច្ចោ’’តិ.

កសិណុគ្ឃាដិមាកាសបឋមារុប្បវិញ្ញាណនត្ថិភាវអាកិញ្ចញ្ញាយតនានិ អរូបសមាបត្តិនិមិត្តំ និម្ពបណ្ណេ តិត្តករសោ វិយ សរីរបរិមាណោ អរូបី អត្តា តត្ថ តិដ្ឋតីតិ និគណ្ឋាតិ អាហ ‘‘និគណ្ឋាទយោ វិយា’’តិ. មិស្សកគាហវសេនាតិ រូបារូបសមាបត្តីនំ និមិត្តានិ ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘ឯកោ អត្តា’’តិ, តត្ថ បវត្តសញ្ញញ្ចស្ស ‘‘សញ្ញា’’តិ គហណវសេន. អយញ្ហិ ទិដ្ឋិគតិកោ រូបារូបសមាបត្តិលាភិតាយ តន្និមិត្តំ រូបភាវេន អរូបភាវេន ច អត្តា ឧបតិដ្ឋតិ, តស្មា ‘‘រូបី ច អរូបី ចា’’តិ អភិនិវេសំ ជនេសិ អជ្ឈត្តវាទិនោ វិយ, តក្កមត្តេនេវ វា រូបារូបធម្មានំ មិស្សកគ្គហណវសេន ‘‘រូបី អរូបី ច អត្តា ហោតី’’តិ.

តក្កគាហេនេវាតិ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តធម្មា វិយ អច្ចន្តសុខុមភាវប្បត្តិយា សកិច្ចសាធនាសមត្ថតាយ ថម្ភកុដ្ដហត្ថបាទាទិសង្ឃាតោ វិយ នេវ រូបី, រូបសភាវានតិវត្តនតោ ន អរូបីតិ ឯវំ បវត្តតក្កគាហេន. អថ វា អន្តានន្តិកចតុក្កវាទេ វិយ អញ្ញមញ្ញបដិក្ខេបវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កេវលំ បន តត្ថ ទេសកាលភេទវសេន តតិយចតុត្ថវាទា ទស្សិតា, ឥធ កាលវត្ថុភេទវសេនាតិ អយមេវ វិសេសោតិ. កាលភេទវសេន ចេត្ថ តតិយវាទស្ស បវត្តិ រូបារូបនិមិត្តានំ សហ អនុបដ្ឋានតោ. ចតុត្ថវាទស្ស បន វត្ថុភេទវសេន បវត្តិ រូបារូបធម្មានំ សមូហតោ ‘‘ឯកោ អត្តា’’តិ តក្កនវសេនាតិ តត្ថ វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ.

ទុតិយចតុក្កេ យំ វត្តព្ពំ, តំ ‘‘អមតិ គច្ឆតិ ឯត្ថ ភាវោ ឱសាន’’ន្តិអាទិនា អន្តានន្តិកវាទេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ.

យទិបិ អដ្ឋសមាបត្តិលាភិនោ ទិដ្ឋិគតិកស្ស វសេន សមាបត្តិភេទេន សញ្ញាភេទសម្ភវតោ ‘‘នានត្តសញ្ញី អត្តា’’តិ អយម្បិ វាទោ សមាបន្នកវសេន លព្ភតិ. តថាបិ សមាបត្តិយំ ឯករូបេនេវ សញ្ញាយ ឧបដ្ឋានតោ សមាបន្នកវសេន ‘‘ឯកត្តសញ្ញី’’តិ អាហ. តេនេវេត្ថ សមាបន្នកគ្គហណំ កតំ. ឯកសមាបត្តិលាភិនោ ឯវ វា វសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សមាបត្តិភេទេន សញ្ញាភេទសម្ភវេបិ ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណេ សញ្ញានានត្តេន ឱឡារិកេន នានត្តសញ្ញិតំ ទស្សេតុំ ‘‘អសមាបន្នកវសេន នានត្តសញ្ញី’’តិ វុត្តំ. ‘‘បរិត្តកសិណវសេន បរិត្តសញ្ញី’’តិ ឥមិនា សតិបិ សញ្ញាវិនិមុត្តេ ធម្មេ ‘‘សញ្ញាយេវ អត្តា’’តិ វទតីតិ ទស្សិតំ ហោតិ. កសិណគ្គហណញ្ចេត្ថ សញ្ញាយ វិសយទស្សនំ, ឯវំ វិបុលកសិណវសេនាតិ ឯត្ថាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវញ្ច កត្វា អន្តានន្តិកវាទេ, ឥធ ច អន្តានន្តិកចតុក្កេ បឋមទុតិយវាទេហិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ វាទានំ វិសេសោ សិទ្ធោ ហោតិ, អញ្ញថា វុត្តប្បការេសុ វាទេសុ បុព្ពន្តាបរន្តកប្បនភេទេន សតិបិ កេហិចិ វិសេសេ កេហិចិ នត្ថិ យេវាតិ. អថ វា ‘‘អង្គុដ្ឋប្បមាណោ អត្តា, យវប្បមាណោ, អណុមត្តោ វា អត្តា’’តិ អាទិទស្សនវសេន បរិត្តោ សញ្ញី ចាតិ បរិត្តសញ្ញី, កបិលកណាទាទយោ វិយ អត្តនោ សព្ពគតភាវបដិជាននវសេន អប្បមាណោ សញ្ញី ចាតិ អប្បមាណសញ្ញីតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ទិព្ពចក្ខុបរិភណ្ឌតាយ យថាកម្មូបគញាណស្ស ទិព្ពចក្ខុបភាវជនិតេន យថាកម្មូបគញាណេន ទិស្សមានាបិ សត្តានំ សុខាទិសមង្គិតា ទិព្ពចក្ខុនាវ ទិដ្ឋា ហោតីតិ អាហ ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា’’តិអាទិ. ននុ ច ‘‘ឯកន្តសុខី អត្តា’’តិអាទិវាទានំ អបរន្តទិដ្ឋិភាវតោ ‘‘និព្ពត្តមានំ ទិស្វា’’តិ វចនំ អនុបន្នន្តិ? នានុបបន្នំ, អនាគតស្ស ឯកន្តសុខិភាវាទិកស្ស បកប្បនំ បច្ចុប្បន្នាយ និព្ពត្តិយា ទស្សនេន អធិប្បេតន្តិ. តេនេវាហ ‘‘និព្ពត្តមានំ ទិស្វា ‘ឯកន្តសុខី’តិ គណ្ហាតី’’តិ. ឯត្ថ ច តស្សំ តស្សំ ភូមិយំ ពហុលំ សុខាទិសហិតធម្មប្បវត្តិទស្សនេន តេសំ ‘‘ឯកន្តសុខី’’តិ គាហោ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា ហត្ថិទស្សកអន្ធា វិយ ទិដ្ឋិគតិកា យំ យទេវ បស្សន្តិ, តំ តទេវ អភិនិវិស្ស វោហរន្តីតិ ន ឯត្ថ យុត្តិ មគ្គិតព្ពា.

អសញ្ញី នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទវណ្ណនា

៧៨-៨៣. អសញ្ញីវាទេ អសញ្ញភវេ និព្ពត្តសត្តវសេន បឋមវាទោ, ‘‘សញ្ញំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេន សញ្ញំយេវ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តស្ស កិញ្ចនភាវេន ឋិតាយ អញ្ញាយ សញ្ញាយ អភាវតោ ‘‘អសញ្ញី’’តិ បវត្តោ ទុតិយវាទោ, តថា សញ្ញាយ សហ រូបធម្មេ, សព្ពេ ឯវ វា រូបារូបធម្មេ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា បវត្តោ តតិយវាទោ, តក្កគាហវសេនេវ ចតុត្ថវាទោ បវត្តោ. តស្ស បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ទុតិយចតុក្កេបិ កសិណរូបស្ស អសញ្ជាននសភាវតាយ អសញ្ញីតិ កត្វា អន្តានន្តិកវាទេ វុត្តនយេនេវ ចត្តារោបិ វេទិតព្ពា. តថា នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទេបិ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីភវេ និព្ពត្តសត្តស្សេវ ចុតិបដិសន្ធីសុ, សព្ពត្ថ វា បដុសញ្ញាកិច្ចំ កាតុំ អសមត្ថាយ សុខុមាយ សញ្ញាយ អត្ថិភាវបដិជាននវសេន បឋមវាទោ, អសញ្ញីវាទេ វុត្តនយេន សុខុមាយ សញ្ញាយ វសេន, សញ្ជាននសភាវតាបដិជានេន ច ទុតិយវាទាទយោ បវត្តាតិ ឯវំ ឯកេន បការេន សតិបិ ការណបរិយេសនស្ស សម្ភវេ ទិដ្ឋិគតិកវាទានំ អនាទរណីយភាវទស្សនត្ថំ ‘‘តត្ថ ន ឯកន្តេន ការណំ បរិយេសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯតេសញ្ច សញ្ញីអសញ្ញីនេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទានំ ‘‘អរោគោ បរំ មរណា’’តិ វចនតោ សស្សតទិដ្ឋិសង្គហោ បាកដោយេវ.

ឧច្ឆេទវាទវណ្ណនា

៨៤. អសតោ វិនាសាសម្ភវតោ អត្ថិភាវនិពន្ធនោ ឧច្ឆេទោតិ វុត្តំ ‘‘សតោ’’តិ. យថា ហេតុផលភាវេន បវត្តមានានំ សភាវធម្មានំ សតិបិ ឯកសន្តានបរិយាបន្នានំ ភិន្នសន្តតិបតិតេហិ វិសេសេ ហេតុផលានំ បរមត្ថតោ ភិន្នសភាវត្តា ភិន្នសន្តានបតិតានំ វិយ អច្ចន្តភេទសន្និដ្ឋានេន នានត្តនយស្ស មិច្ឆាគហណំ ឧច្ឆេទាភិនិវេសស្ស ការណំ, ឯវំ ហេតុផលភូតានំ ធម្មានំ វិជ្ជមានេបិ សភាវភេទេ ឯកសន្តតិបរិយាបន្នតាយ ឯកត្តនយេន អច្ចន្តមភេទគ្គហណម្បិ ការណំ ឯវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សត្តស្សា’’តិ វុត្តំ បាឡិយំ. សន្តានវសេន ហិ វត្តមានេសុ ខន្ធេសុ ឃនវិនិព្ភោគាភាវេន សត្តគាហោ, សត្តស្ស ច អត្ថិភាវគាហនិពន្ធនោ ឧច្ឆេទគាហោ យាវាយំ អត្តា ន ឧច្ឆិជ្ជតិ, តាវាយំ វិជ្ជតិយេវាតិ គហណតោ, និរុទយវិនាសោ វា ឥធ ឧច្ឆេទោតិ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ឧបច្ឆេទ’’ន្តិ. វិសេសេន នាសោ វិនាសោ, អភាវោ. សោ បន មំសចក្ខុបញ្ញាចក្ខូនំ ទស្សនបថាតិក្កមោយេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘អទស្សន’’ន្តិ. អទស្សនេ ហិ នាស-សទ្ទោ លោកេ និរុឡ្ហោតិ. ភាវវិគមន្តិ សភាវាបគមំ. យោ ហិ និរុទយវិនាសវសេន ឧច្ឆិជ្ជតិ, ន សោ អត្តនោ សភាវេន តិដ្ឋតីតិ. លាភីតិ ទិព្ពចក្ខុញាណលាភី. ចុតិមត្តមេវាតិ សេក្ខបុថុជ្ជនានម្បិ ចុតិមត្តមេវ. ន ឧបបាតន្តិ បុព្ពយោគាភាវេន, បរិកម្មាករណេន វា ឧបបាតំ ទដ្ឋុំ ន សក្កោតិ. ‘‘អលាភី ច កោ បរលោកំ ន ជានាតី’’តិ នត្ថិកវាទវសេន, មហាមូឡ្ហភាវេនេវ វា ‘‘ឥតោ អញ្ញោ បរលោកោ អត្ថី’’តិ អនវពោធមាហ. ឯត្តកោយេវ វិសយោ, យោ យំ ឥន្ទ្រិយគោចរោតិ. អត្តនោ ធីតុយា ហត្ថគណ្ហនករាជាទិ វិយ កាមសុខគិទ្ធតាយ វា. ‘‘ន បុន វិរុហន្តី’’តិ បតិតបណ្ណានំ វណ្ដេន អប្បដិសន្ធិកភាវមាហ. ឯវមេវ សត្តាតិ យថា បណ្ឌុបលាសោ ពន្ធនា បវុត្តោ ន បដិសន្ធិយតិ, ឯវំ សព្ពេ សត្តា អប្បដិសន្ធិកមរណមេវ និគច្ឆន្តីតិ. ជលបុព្ពូឡកូបមា ហិ សត្តាតិ តស្ស លទ្ធិ. តថាតិ វុត្តប្បការេន. លាភិនោបិ ចុតិតោ ឧទ្ធំ អទស្សនេនេវ ឥមា ទិដ្ឋិយោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ អាហ ‘‘វិកប្បេត្វា វា’’តិ.

ឯត្ថាហ – យថា អមរាវិក្ខេបិកវាទា ឯកន្តអលាភីវសេនេវ ទស្សិតា, យថា ច ឧទ្ធមាឃាតនិកសញ្ញីវាទចតុក្កោ ឯកន្តលាភីវសេនេវ, ន ឯវមយំ. អយំ បន សស្សតេកច្ចសស្សតវាទាទយោ វិយ លាភីអលាភីវសេន បវត្តោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តត្ថ ទ្វេ ជនា’’តិអាទិ. យទិ ឯវំ កស្មា សស្សតវាទាទិទេសនាហិ ឥធ អញ្ញថា ទេសនា បវត្តាតិ? វុច្ចតេ – ទេសនាវិលាសប្បត្តិតោ. ទេសនាវិលាសប្បត្តា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ, តេ វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ វិវិធេនាការេន ធម្មំ ទេសេន្តិ, អញ្ញថា ឥធាបិ ច ឯវំ ភគវា ទេសេយ្យ ‘‘ឥធ ភិក្ខវេ ឯកច្ចោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អាតប្បមន្វាយ…បេ… យថាសមាហិតេ ចិត្តេ សត្តានំ ចុតូបបាតញាណាយ ចិត្តំ អភិនិន្នាមេតិ, សោ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន អរហតោ ចុតិចិត្តំ បស្សតិ, បុថូនំ វា បរសត្តានំ, ន ហេវ ខោ តទុទ្ធំ ឧបបត្តិំ, សោ ឯវមាហ ‘យថា ខោ ភោ អយំ អត្តា’’’ តិអាទិនា វិសេសលាភិនោ, តក្កិនោ ច វិសុំ កត្វា, តស្មា ទេសនាវិលាសេន វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ សស្សតវាទាទិទេសនាហិ អញ្ញថាយំ ទេសនា បវត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ វា ឯកច្ចសស្សតវាទាទីសុ វិយ ន ឥធ តក្កីវាទិតោ វិសេសលាភីវាទោ ភិន្នាការោ, អថ ខោ សមានភេទតាយ សមានាការោយេវាតិ ឥមស្ស វិសេសស្ស បកាសនត្ថំ ភគវតា អយមុច្ឆេទវាទោ បុរិមវាទេហិ វិសិដ្ឋាការោ ទេសិតោ. សម្ភវតិ ហិ តក្កិនោបិ អនុស្សវាទិវសេន អធិគមវតោ វិយ ឥធ អភិនិវេសោ. អថ វា ន ឥមា ទិដ្ឋិយោ ភគវតា អនាគតេ ឯវំ ភាវីវសេន ទេសិតា, នាបិ បរិកប្បវសេន, អថ ខោ យថា យថា ទិដ្ឋិគតិកេហិ ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញ’’ន្តិ បញ្ញត្តា, តថា តថា យថាភុច្ចំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា បកាសិតា. យេហិ គម្ភីរាទិប្បការា អបុថុជ្ជនគោចរា ពុទ្ធធម្មា បកាសន្តិ, យេសញ្ច បរិកិត្តនេន តថាគតា សម្មទេវ ថោមិតា ហោន្តិ. ឧច្ឆេទវាទីហិ ច ទិដ្ឋិគតិកេហិ យថា ឧត្តរុត្តរភវទស្សីហិ អបរភវទស្សីនំ តេសំ វាទបដិសេធវសេន សកសកវាទា បតិដ្ឋាបិតា, តថាយំ ទេសនា បវត្តាតិ បុរិមទេសនាហិ ឥមិស្សា ទេសនាយ បវត្តិភេទោ ន ចោទេតព្ពោ. ឯវញ្ច កត្វា អរូបភវភេទវសេន វិយ កាមរូបភវភេទវសេនាបិ ឧច្ឆេទវាទោ វិភជិត្វា ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា បច្ចេកំ កាមរូបភវភេទវសេន វិយ អរូបភវវសេនាបិ ន វិភជិត្វា វត្តព្ពោ, ឯវញ្ច សតិ ភគវតា វុត្តសត្តកតោ ពហុតរភេទោ, អប្បតរភេទោ វា ឧច្ឆេទវាទោ អាបជ្ជតីតិ ឯវំ បការាបិ ចោទនា អនវកាសាវាតិ.

ឯត្ថាហ – យុត្តំ តាវ បុរិមេសុ តីសុ វាទេសុ ‘‘កាយស្ស ភេទា’’តិ វុត្តំ បញ្ចវោការភវបរិយាបន្នំ អត្តភាវំ អារព្ភ បវត្តត្តា តេសំ វាទានំ, ចតុវោការភវបរិយាបន្នំ បន អត្តភាវំ និស្សាយ បវត្តេសុ ចតុត្ថាទីសុ ចតូសុ វាទេសុ កស្មា ‘‘កាយស្ស ភេទា’’តិ វុត្តំ. ន ហិ អរូបីនំ កាយោ វិជ្ជតីតិ? សច្ចមេតំ, រូបត្តភាវេ បវត្តវោហារេនេវ បន ទិដ្ឋិគតិកោ អរូបត្តភាវេបិ កាយវោហារំ អារោបេត្វា អាហ ‘‘កាយស្ស ភេទា’’តិ. យថា ច ទិដ្ឋិគតិកា ទិដ្ឋិយោ បញ្ញាបេន្តិ, តថា ច ភគវា ទស្សេតីតិ, អរូបកាយភាវតោ វា ផស្សាទិធម្មសមូហភូតេ អរូបត្តភាវេ កាយនិទ្ទេសោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថ ច កាមទេវត្តភាវាទិនិរវសេសវិភវបតិដ្ឋាបកានំ ទុតិយវាទាទីនំ យុត្តោ អបរន្តកប្បិកភាវោ អនាគតទ្ធវិសយត្តា តេសំ វាទានំ, ន បន ទិដ្ឋិគតិកបច្ចក្ខភូតមនុស្សត្តភាវសមុច្ឆេទបតិដ្ឋាបកស្ស បឋមវាទស្ស បច្ចុប្បន្នវិសយត្តា. ទុតិយវាទាទីនញ្ហិ បុរិមបុរិមវាទសង្គហិតស្សេវ អត្តនោ តទុត្តរុត្តរិភវោបបន្នស្ស សមុច្ឆេទតោ យុជ្ជតិ អបរន្តកប្បិកតា, តថា ច ‘‘នោ ច ខោ ភោ អយំ អត្តា ឯត្តាវតា សម្មា សមុច្ឆិន្នោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ, យំ បន តត្ថ វុត្តំ ‘‘អត្ថិ ខោ ភោ អញ្ញោ អត្តា’’តិ, តំ មនុស្សកាយវិសេសាបេក្ខាយ វុត្តំ, ន សព្ពថា អញ្ញភាវតោតិ? នោ ន យុត្តោ, ឥធលោកបរិយាបន្នត្តេបិ ច បឋមវាទវិសយស្ស អនាគតកាលស្សេវ តស្ស អធិប្បេតត្តា បឋមវាទិនោបិ អបរន្តកប្បិកតាយ ន កោចិ វិរោធោតិ.

ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទវណ្ណនា

៩៣. ទិដ្ឋធម្មោតិ ទស្សនភូតេន ញាណេន ឧបលទ្ធធម្មោ. តត្ថ យោ អនិន្ទ្រិយវិសយោ, សោបិ សុបាកដភាវេន ឥន្ទ្រិយវិសយោ វិយ ហោតីតិ អាហ ‘‘ទិដ្ឋធម្មោតិ បច្ចក្ខធម្មោ វុច្ចតី’’តិ. តេនេវ ច ‘‘តត្ថ តត្ថ បដិលទ្ធត្តភាវស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ វុត្តំ.

៩៥. អន្តោនិជ្ឈាយនលក្ខណោតិ ញាតិភោគរោគសីលទិដ្ឋិព្យសនេហិ ផុដ្ឋស្ស ចេតសោ អន្តោ អព្ភន្តរំ និជ្ឈាយនំ សោចនំ អន្តោនិជ្ឈាយនំ, តំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ អន្តោនិជ្ឈាយនលក្ខណោ. តន្និស្សិតលាលប្បនលក្ខណោតិ តំ សោកំ សមុដ្ឋានហេតុំ និស្សិតំ តន្និស្សិតំ, ភុសំ វិលាបនំ លាលប្បនំ, តន្និស្សិតញ្ច លាលប្បនញ្ច តន្និស្សិតលាលប្បនំ, តំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ តន្និស្សិតលាលប្បនលក្ខណោ. ញាតិព្យសនាទិនា ផុដ្ឋស្ស បរិទេវេនាបិ អសក្កុណន្តស្ស អន្តោគតសោកសមុដ្ឋិតោ ភុសោ អាយាសោ ឧបាយាសោ. សោ បន យស្មា ចេតសោ អប្បសន្នាការោ ហោតិ, តស្មា ‘‘វិសាទលក្ខណោ’’តិ វុត្តោ.

៩៦. វិតក្កនំ វិតក្កិតំ, តំ បន អភិនិរោបនសភាវោ វិតក្កោយេវាតិ អាហ ‘‘អភិ…បេ… វិតក្កោ’’តិ. ឯស នយោ វិចារិតន្តិ ឯត្ថាបិ. ខោភករសភាវត្តា វិតក្កវិចារានំ តំសហិតំ ឈានំ សឧព្ពិលនំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘សកណ្ឌកំ វិយ ខាយតី’’តិ.

៩៧. យាយ ឧព្ពិលាបនបីតិយា ឧប្បន្នាយ ចិត្តំ ‘‘ឧព្ពិលាវិត’’ន្តិ វុច្ចតិ, សា បីតិ ឧព្ពិលាវិតត្តំ យស្មា បន ចិត្តស្ស ឧព្ពិលភាវោ តស្សា បីតិយា សតិ ហោតិ, នាសតិ, តស្មា សា ‘‘ឧព្ពិលភាវការណ’’ន្តិ វុត្តា.

៩៨. អាភោគោតិ វា ចិត្តស្ស អាភុគ្គភាវោ, អារម្មណេ ឱណតភាវោតិ អត្ថោ. សុខេន ហិ ចិត្តំ អារម្មណេ អភិនតំ ហោតិ, ន ទុក្ខេន វិយ អបនតំ, នាបិ អទុក្ខមសុខេន វិយ អនភិនតំ អនបនតញ្ច. តត្ថ ‘‘ខុប្បិបាសាទិអភិភូតស្ស វិយ មនុញ្ញភោជនាទីសុ កាមេហិ វិវេចិយមានស្សុបាទារម្មណបត្ថនា វិសេសតោ អភិវឌ្ឍតិ, ឧឡារស្ស បន កាមរសស្ស យាវទត្ថំ តិត្តស្ស មនុញ្ញរសភោជនំ ភុត្តាវិនោ វិយ សុហិតស្ស ភោត្តុកាមតា កាមេសុ បាតព្យតា ន ហោតិ, វិសយស្សាគិទ្ធតាយ វិសយេហិ ទុម្មោចិយេហិបិ ជលូកា វិយ សយមេវ មុញ្ចតី’’តិ ច អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជិត្វា កាមគុណសន្តប្បិតតាយ សំសារទុក្ខវូបសមំ ព្យាកាសិ បឋមវាទី. កាមាទីនំ អាទីនវទស្សិតាយ, បឋមាទិជ្ឈានសុខស្ស សន្តភាវទស្សិតាយ ច បឋមាទិជ្ឈានសុខតិត្តិយា សំសារទុក្ខុបច្ឆេទំ ព្យាកំសុ ទុតិយាទិវាទិនោ, ឥធាបិ ឧច្ឆេទវាទេ វុត្តប្បការោ វិចារោ យថាសម្ភវំ អានេត្វា វត្តព្ពោ. អយំ បនេត្ថ វិសេសោ – ឯកស្មិញ្ហិ អត្តភាវេ បញ្ច វាទា លព្ភន្តិ. តេនេវ ហិ បាឡិយំ ‘‘អញ្ញោ អត្តា’’តិ អញ្ញគ្គហណំ ន កតំ. កថំ បនេត្ថ អច្ចន្តនិព្ពានបញ្ញាបកស្ស អត្តនោ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទស្ស សស្សតទិដ្ឋិយា សង្គហោ, ន បន ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយាតិ? តំតំសុខវិសេសសមង្គិតាបដិលទ្ធេន ពន្ធវិមោក្ខេន សុទ្ធស្ស អត្តនោ សករូបេ អវដ្ឋានទីបនតោ.

សេសាតិ សេសា បញ្ចបញ្ញាស ទិដ្ឋិយោ. តាសុ អន្តានន្តិកវាទាទីនំ សស្សតទិដ្ឋិភាវោ តត្ថ តត្ថ បកាសិតោយេវ.

១០១-៣. កិំ បន ការណំ បុព្ពន្តាបរន្តា ឯវ ទិដ្ឋាភិនិវេសស្ស វិសយភាវេន ទស្សិតា, ន បន តទុភយមេកជ្ឈន្តិ? អសម្ភវតោ. ន ហិ បុព្ពន្តាបរន្តេសុ វិយ តទុភយវិនិមុត្តេ មជ្ឈន្តេ ទិដ្ឋិកប្បនា សម្ភវតិ ឥត្តរកាលត្តា, អថ បន បច្ចុប្បន្នភវោ តទុភយវេមជ្ឈំ, ឯវំ សតិ ទិដ្ឋិកប្បនក្ខមោ តស្ស ឧភយសភាវោ បុព្ពន្តាបរន្តេសុយេវ អន្តោគធោតិ កថមទស្សិតំ. អថ វា បុព្ពន្តាបរន្តវន្តតាយ ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តោ’’តិ មជ្ឈន្តោ វុច្ចតិ, សោ ច ‘‘បុព្ពន្តាបរន្តកប្បិកា វា បុព្ពន្តាបរន្តានុទិដ្ឋិនោ’’តិ វទន្តេន បុព្ពន្តាបរន្តេហិ វិសុំ កត្វា វុត្តោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ. អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘សព្ពេបិ តេ អបរន្តកប្បិកេ បុព្ពន្តាបរន្តកប្បិកេ’’តិ ឯតេន សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសេន វា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ, អញ្ញថា សង្កឌ្ឍិត្វា វុត្តវចនស្ស អនត្ថកតា អាបជ្ជេយ្យាតិ. កេ បន តេ បុព្ពន្តាបរន្តកប្បិកា? យេ អន្តានន្តិកា ហុត្វា ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទាតិ ឯវំ បការា វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ច ‘‘សព្ពេ តេ ឥមេហេវ ទ្វាសដ្ឋិយា វត្ថូហិ, ឯតេសំ វា អញ្ញតរេន, នត្ថិ ឥតោ ពហិទ្ធា’’តិ វចនតោ, បុព្ពន្តកប្បិកាទិត្តយវិនិមុត្តស្ស ច កស្សចិ ទិដ្ឋិគតិកស្ស អភាវតោ យានិ តានិ សាមញ្ញផលាទិ (ទី. និ. ១.១៦៦) សុត្តន្តរេសុ វុត្តប្បការានិ អកិរិយាហេតុកនត្ថិកវាទាទីនិ, យានិ ច ឥស្សរបជាបតិបុរិសកាលសភាវនិយតិយទិច្ឆាវាទាទិប្បភេទានិ ទិដ្ឋិគតានិ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៥៦៣; វិភ. អនុដី. ១៨៩ បស្សិតព្ពំ) ពហិទ្ធាបិ ទិស្សមានានិ, តេសំ ឯត្ថេវ សង្គហោ, អន្តោគធតា ច វេទិតព្ពា. កថំ? អកិរិយវាទោ តាវ ‘‘វញ្ឈោ កូដដ្ឋោ’’តិអាទិនា កិរិយាភាវទីបនតោ សស្សតវាទេ អន្តោគធោ, តថា ‘‘សត្តិមេ កាយា’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.១៧៤) នយប្បវត្តោ បកុធវាទោ, ‘‘នត្ថិ ហេតុ នត្ថិ បច្ចយោ សត្តានំ សំកិលេសាយា’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.១៦៨) វចនតោ អហេតុកវាទោ អធិច្ចសមុប្បន្និកវាទេ អន្តោគធោ. ‘‘នត្ថិ បរោ លោកោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.១៧១) វចនតោ នត្ថិកវាទោ ឧច្ឆេទវាទេ អន្តោគធោ. តថា ហិ តត្ថ ‘‘កាយស្ស ភេទា ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.៨៦) វុត្តំ. បឋមេន អាទិ-សទ្ទេន និគណ្ឋវាទាទយោ សង្គហិតា.

យទិបិ បាឡិយំ នាដបុត្តវាទ (ទី. និ. ១.១៧៨) ភាវេន ចាតុយាមសំវរោ អាគតោ, តថាបិ សត្តវតាតិក្កមេន វិក្ខេបវាទិតាយ នាដបុត្តវាទោបិ សញ្ចយវាទោ វិយ អមរាវិក្ខេបវាទេសុ អន្តោគធោ. ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរំ, អញ្ញំ ជីវំ អញ្ញំ សរីរ’’ន្តិ (ទី. និ. ១.៣៧៧; ម. និ. ២.១២២; សំ. និ. ២.៣៥) ឯវំ បការា វាទា ‘‘រូបី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា’’តិអាទិវាទេសុ សង្គហំ គច្ឆន្តិ, ‘‘ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា, ‘‘អត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា’’តិ ឯវំ បការា សស្សតវាទេ. ‘‘ន ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា, នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា’’តិ ឯវំ បការា ឧច្ឆេទវាទេន សង្គហិតា. ‘‘ហោតិ ច ន ហោតិ ច តថាគតោ បរំ មរណា, អត្ថិ ច នត្ថិ ច សត្តា ឱបបាតិកា’’តិ ឯវំ បការា ឯកច្ចសស្សតវាទេ អន្តោគធា. ‘‘នេវ ហោតិ ន ន ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា, នេវត្ថិ ន នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា’’តិ ច ឯវំ បការា អមរាវិក្ខេបវាទេ អន្តោគធា. ឥស្សរបជាបតិបុរិសកាលវាទា ឯកច្ចសស្សតវាទេ អន្តោគធា, តថា កណាទវាទោ. សភាវនិយតិយទិច្ឆាវាទា អធិច្ចសមុប្បន្និកវាទេន សង្គហិតា. ឥមិនា នយេន សុត្តន្តរេសុ, ពហិទ្ធា ច ទិស្សមានានំ ទិដ្ឋិគតានំ ឥមាសុ ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋីសុ អន្តោគធតា វេទិតព្ពា.

អជ្ឈាសយន្តិ ទិដ្ឋិជ្ឈាសយំ. សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិវសេន ហិ សត្តានំ សំកិលេសបក្ខេ ទុវិធោ អជ្ឈាសយោ, តញ្ច ភគវា អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ អបរិមាណេ ឯវ ញេយ្យវិសេសេ ឧប្បជ្ជនវសេន អនេកភេទភិន្នានម្បិ ‘‘ចត្តារោ ជនា សស្សតវាទា’’តិអាទិនា ទ្វាសដ្ឋិយា បភេទេហិ សង្គណ្ហនវសេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទស្សេន្តោ បមាណភូតាយ តុលាយ ធារយមានោ វិយ ហោតីតិ អាហ ‘‘តុលាយ តុលយន្តោ វិយា’’តិ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘អន្តោ ជាលីកតា’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.១៤៦). ‘‘សិនេរុបាទតោ វាលុកំ ឧទ្ធរន្តោ វិយា’’តិ ឯតេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណតោ អញ្ញស្ស ឥមិស្សា ទេសនាយ អសក្កុណេយ្យតំ ទស្សេតិ.

អនុសន្ធានំ អនុសន្ធិ, បុច្ឆាយ កតោ អនុសន្ធិ បុច្ឆានុសន្ធិ. អថ វា អនុសន្ធយតីតិ អនុសន្ធិ, បុច្ឆា អនុសន្ធិ ឯតស្សាតិ បុច្ឆានុសន្ធិ. បុច្ឆាយ អនុសន្ធិយតីតិ វា បុច្ឆានុសន្ធិ. អជ្ឈាសយានុសន្ធិម្ហិបិ ឯសេវ នយោ. យថានុសន្ធីតិ ឯត្ថ បន អនុសន្ធីយតីតិ អនុសន្ធិ, យា យា អនុសន្ធិ យថានុសន្ធិ, អនុសន្ធិអនុរូបំ វា យថានុសន្ធីតិ សទ្ទត្ថោ វេទិតព្ពោ, សោ ‘‘យេន បន ធម្មេន អាទិម្ហិ ទេសនា ឧដ្ឋិតា, តស្ស ធម្មស្ស អនុរូបធម្មវសេន វា បដិបក្ខវសេន វា យេសុ សុត្តេសុ ឧបរិ ទេសនា អាគច្ឆតិ, តេសំ វសេន យថានុសន្ធិ វេទិតព្ពោ. សេយ្យថិទំ? អាកង្ខេយ្យសុត្តេ (ម. និ. ១.៦៤-៦៩) ហេដ្ឋា សីលេន ទេសនា ឧដ្ឋិតា, ឧបរិ ឆ អភិញ្ញា អាគតា…បេ… កកចូបមេ (ម. និ. ១.២២២) ហេដ្ឋា អក្ខន្តិយា ឧដ្ឋិតា, ឧបរិ កកចូបមា អាគតា’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១០០-១០៤) វុត្តោ.

ឥតិ កិរាតិ ភគវតោ យថាទេសិតាយ អត្តសុញ្ញតាយ អត្តនោ អរុច្ចនភាវទីបនំ. ភោតិ ធម្មាលបនំ. អនត្តកតានីតិ អត្តនា ន កតានិ, អនត្តកេហិ វា ខន្ធេហិ កតានិ. កមត្តានំ ផុសិស្សន្តីតិ អសតិ អត្តនិ ខន្ធានញ្ច ខណិកត្តា កម្មានិ កំ អត្តានំ អត្តនោ ផលេន ផុសិស្សន្តិ, កោ កម្មផលំ បដិសំវេទេតីតិ អត្ថោ. អវិទ្វាតិ សុតាទិវិរហេន អរិយធម្មស្ស អកោវិទតាយ ន វិទ្វា. អវិជ្ជាគតោតិ អវិជ្ជាយ ឧបគតោ, អរិយធម្មេ អវិនីតតាយ អប្បហីនាវិជ្ជោតិ អត្ថោ. តណ្ហាធិបតេយ្យេន ចេតសាតិ ‘‘យទិ អហំ នាម កោចិ នត្ថិ, មយា កតស្ស កម្មស្ស កោ ផលំ បដិសំវេទេតិ, សតិ បន តស្មិំ សិយា ផលូបភោគោ’’តិ តណ្ហាធិបតិតោ អាគតោ តណ្ហាធិបតេយ្យោ, តេន. អត្តវាទុបាទានសហគត ចេតសា. អតិធាវិតព្ពន្តិ ខណិកត្តេបិ សង្ខារានំ យស្មិំ សន្តានេ កម្មំ កតំ, តត្ថេវ ផលុប្បត្តិតោ ធម្មបុញ្ជមត្តស្សេវ ច សិទ្ធេ កម្មផលសម្ពន្ធេ ឯកត្តនយំ មិច្ឆា គហេត្វា ឯកេន ការកវេទកភូតេន ភវិតព្ពំ, អញ្ញថា ‘‘កម្មផលានំ សម្ពន្ធោ ន សិយា’’តិ អត្តត្តនិយសុញ្ញតាបកាសនំ សត្ថុសាសនំ អតិក្កមិតព្ពំ មញ្ញេយ្យាតិ អត្ថោ.

‘‘ឧបរិ ឆ អភិញ្ញា អាគតា’’តិ អនុរូបធម្មវសេន យថានុសន្ធិំ ទស្សេតិ, ឥតរេហិ បដិបក្ខវសេន. កិលេសេនាតិ ‘‘លោភោ ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោ’’តិអាទិនា កិលេសវសេន. ឥមស្មិម្បីតិ បិ-សទ្ទេន យថា វុត្តសុត្តាទីសុ បដិបក្ខវសេន យថានុសន្ធិ, ឯវំ ឥមស្មិម្បិ សុត្តេតិ ទស្សេតិ. តថា ហិ និច្ចសារាទិបញ្ញាបកានំ ទិដ្ឋិគតានំ វសេន ឧដ្ឋិតា អយំ ទេសនា និច្ចសារាទិសុញ្ញតាបកាសនេន និដ្ឋាបិតាតិ.

បរិតស្សិតវិប្ផន្ទិតវារវណ្ណនា

១០៥-១១៧. មរិយាទវិភាគទស្សនត្ថន្តិ សស្សតាទិទិដ្ឋិទស្សនស្ស សម្មាទស្សនេន សង្ករាភាវវិភាវនត្ថំ. តទបិ វេទយិតន្តិ សម្ពន្ធោ. អជានតំ អបស្សតន្តិ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ ‘‘ឥទំ ទិដ្ឋិដ្ឋានំ ឯវំគហិកំ ឯវំបរាមដ្ឋំ ឯវំគហិតំ ហោតិ ឯវំអភិសម្បរាយ’’ន្តិ យថាភូតំ អជានន្តានំ អបស្សន្តានំ. តថា យស្មិំ វេទយិតេ អវីតតណ្ហតាយ ឯវំ ទិដ្ឋិគតំ ឧបាទិយន្តិ, តំ វេទយិតំ សមុទយាទិតោ យថាភូតំ អជានន្តានំ អបស្សន្តានំ, ឯតេន អនាវរណញាណសមន្តចក្ខូហិ យថា តថាគតានំ យថាភូតមេត្ថ ញាណទស្សនំ, ន ឯវំ ទិដ្ឋិគតិកានំ, អថ ខោ តណ្ហាទិដ្ឋិបរាមាសោយេវាតិ ទស្សេតិ. តេនេវ ចាយំ ទេសនា មរិយាទវិភាគទស្សនត្ថា ជាតា. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យថាភូតំ ធម្មានំ សភាវំ អជានន្តានំ អបស្សន្តាន’’ន្តិ អវិសេសេន វុត្តំ. ន ហិ សង្ខតធម្មសភាវំ អជាននមត្តេន មិច្ឆា អភិនិវិសន្តីតិ. សាមញ្ញជោតនា វិសេសេ អវតិដ្ឋតីតិ អយំ វិសេសយោជនា កតា. វេទយិតន្តិ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ ទិដ្ឋិបញ្ញាបនវសេន បវត្តំ ទិដ្ឋិយា អនុភូតំ អនុភវនំ. តណ្ហាគតានន្តិ តណ្ហាយ គតានំ ឧបគតានំ, បវត្តានំ វា. តញ្ច ខោ បនេតន្តិ ច យថាវុត្តំ វេទយិតំ បច្ចាមសតិ. តញ្ហិ វដ្ដាមិសភូតំ ទិដ្ឋិតណ្ហាសល្លានុវិទ្ធតាយ សឧព្ពិលត្តា ចញ្ចលំ, ន មគ្គផលសុខំ វិយ ឯករូបេន អវតិដ្ឋតីតិ. តេនេវាហ ‘‘បរិតស្សិតេនា’’តិអាទិ.

អថ វា ឯវំ វិសេសការណតោ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ វិភជិត្វា ឥទានិ អវិសេសការណតោ តានិ ទស្សេតុំ ‘‘តត្រ ភិក្ខវេ’’តិអាទិកា ទេសនា អារទ្ធា. សព្ពេសញ្ហិ ទិដ្ឋិគតិកានំ វេទនា អវិជ្ជា តណ្ហា ច អវិសិដ្ឋការន្តិ. តត្ថ តទបីតិ ‘‘សស្សតំ អត្តានញ្ច លោកញ្ច បញ្ញបេន្តិ’’តិ ឯត្ថ យទេតំ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិ បញ្ញាបនំ, តទបិ. សុខាទិភេទំ តិវិធវេទយិតំ យថាក្កមំ ទុក្ខសល្លានិច្ចតោ, អវិសេសេន សមុទយត្ថង្គមស្សាទាទីនវនិស្សរណតោ វា យថាភូតំ អជានន្តានំ អបស្សន្តានំ, តតោ ឯវ ច សុខាទិបត្ថនាសម្ភវតោ តណ្ហាយ ឧបគតត្តា តណ្ហាគតានំ តណ្ហាបរិតស្សិតេន ទិដ្ឋិវិប្ផន្ទិតមេវ ទិដ្ឋិចលនមេវ, ‘‘អសតិ អត្តនិ កោ វេទនំ អនុភវតី’’តិ កាយវចីទ្វារេសុ ទិដ្ឋិយា ចោបនប្បត្តិមត្តមេវ វា, ន បន ទិដ្ឋិយា បញ្ញាបេតព្ពោ សស្សតោ កោចិ ធម្មោ អត្ថីតិ អត្ថោ. ឯកច្ចសស្សតវាទាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

ផស្សបច្ចយវារវណ្ណនា

១១៨. យេន តណ្ហាបរិតស្សិតេន ឯតានិ ទិដ្ឋិគតានិ បវត្តន្តិ, តស្ស វេទយិតំ បច្ចយោ, វេទយិតស្សាបិ ផស្សោ បច្ចយោតិ ទេសនា ទិដ្ឋិយា បច្ចយបរម្បរនិទ្ធារណន្តិ អាហ ‘‘បរម្បរបច្ចយទស្សនត្ថ’’ន្តិ, តេន យថា បញ្ញាបនធម្មោ ទិដ្ឋិ, តប្បច្ចយធម្មា ច យថាសកំ បច្ចយវសេនេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន បច្ចយេហិ វិនា, ឯវំ បញ្ញាបេតព្ពា ធម្មាបិ រូបវេទនាទយោ, ន ឯត្ថ កោចិ អត្តា វា លោកោ វា សស្សតោតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

នេតំឋានំវិជ្ជតិវារវណ្ណនា

១៣១. តស្ស បច្ចយស្សាតិ ផស្សបច្ចយស្ស ទិដ្ឋិវេទយិតេតិ ទិដ្ឋិយា បច្ចយភូតេ វេទយិតេ, ផស្សបធានេហិ អត្តនោ បច្ចយេហិ និប្ផាទេតព្ពេតិ អត្ថោ. វិនាបិ ចក្ខាទិវត្ថូហិ, សម្បយុត្តធម្មេហិ ច កេហិចិ វេទនា ឧប្បជ្ជតិ, ន បន កទាចិ ផស្សេន វិនាតិ ផស្សោ វេទនាយ ពលវការណន្តិ អាហ ‘‘ពលវភាវទស្សនត្ថ’’ន្តិ. សន្និហិតោបិ ហិ វិសយោ សចេ ផុសនាការរហិតោ ហោតិ ចិត្តុប្បាទោ, ន តស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតីតិ ផស្សោវ សម្បយុត្តធម្មានំ វិសេសបច្ចយោ. តថា ហិ ភគវតា ចិត្តុប្បាទំ វិភជន្តេន ផស្សោយេវ បឋមំ ឧទ្ធដោ, វេទនាយ បន អធិដ្ឋានមេវ.

ទិដ្ឋិគតិកាធិដ្ឋានវដ្ដកថាវណ្ណនា

១៤៤. ហេដ្ឋា តីសុបិ វារេសុ អធិកតត្តា, ឧបរិ ច ‘‘បដិសំវេទេន្តី’’តិ វក្ខមានត្តា វេទយិតមេត្ថ បធានន្តិ អាហ ‘‘សព្ពទិដ្ឋិវេទយិតានិ សម្បិណ្ឌេតី’’តិ. សម្បិណ្ឌេតីតិ ច ‘‘យេបិ តេ’’តិ តត្ថ តត្ថ អាគតស្ស បិ-សទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ. វេទយិតស្ស ផស្សេ បក្ខិបនំ ផស្សបច្ចយតាទស្សនមេវ ‘‘ឆហិ អជ្ឈត្តិកាយតនេហិ ឆឡារម្មណបដិសំវេទនំ ឯកន្តតោ ឆផស្សហេតុកមេវា’’តិ. សញ្ជាយន្តិ ឯត្ថាតិ អធិករណត្ថោ សញ្ជាតិ-សទ្ទោតិ អាហ ‘‘សញ្ជាតិដ្ឋានេ’’តិ. ឯវំ សមោសរណសទ្ទោបិ ទដ្ឋព្ពោ. អាយតតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយ, អាយភូតំ វា អត្តនោ ផលំ តនោតិ បវត្តេតីតិ អាយតនំ, ការណំ. រុក្ខគច្ឆសមូហេ អរញ្ញវោហារោ អរញ្ញមេវ អរញ្ញាយតនន្តិ អាហ ‘‘បណ្ណត្តិមត្តេ’’តិ. អត្ថត្តយេបីតិ បិ-សទ្ទេន អវុត្តត្ថសម្បិណ្ឌនំ ទដ្ឋព្ពំ, តេន អាការនិវាសាធិដ្ឋានត្ថេ សង្គណ្ហាតិ. ហិរញ្ញាយតនំ សុវណ្ណាយតនំ, វាសុទេវាយតនំ កម្មាយតនន្តិ អាទីសុ អាករនិវាសាធិដ្ឋានេសុ អាយតនសទ្ទោ. ចក្ខាទីសុ ច ផស្សាទយោ អាកិណ្ណា, តានិ ច នេសំ និវាសោ, អធិដ្ឋានញ្ច និស្សយបច្ចយភាវតោតិ. តិណ្ណម្បិ វិសយិន្ទ្រិយវិញ្ញាណានំ សង្គតិភាវេន គហេតព្ពោ ផស្សោតិ ‘‘សង្គតី’’តិ វុត្តោ. តថា ហិ សោ ‘‘សន្និបាតបច្ចុបដ្ឋានោ’’តិ វុច្ចតិ. ឥមិនា នយេនាតិ វិជ្ជមានេសុបិ អញ្ញេសុ សម្បយុត្តធម្មេសុ យថា ‘‘ចក្ខុញ្ច…បេ… ផស្សោ’’តិ (ម. និ. ១.២០៤; ម. និ. ៣.៤២១, ៤២៥, ៤២៦; សំ. និ. ២.៤៣-៤៥; សំ. និ. ៤.៦០; កថា. ៤៦៥) ឯតស្មិំ សុត្តេ វេទនាយ បធានការណភាវទស្សនត្ថំ ផស្សសីសេន ទេសនា កតា, ឯវមិធាបិ ព្រហ្មជាលេ ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិអាទិនា ផស្សំ អាទិំ កត្វា អបរន្តបដិច្ចសមុប្បាទទីបនេន បច្ចយបរម្បរំ ទស្សេតុំ ‘‘ផស្សាយតនេហិ ផុស្ស ផុស្សា’’តិ ផស្សមុខេន វុត្តំ.

ផស្សោ អរូបធម្មោបិ សមានោ ឯកទេសេន អារម្មណេ អនល្លីយមានោបិ ផុសនាការេន បវត្តតិ ផុសន្តោ វិយ ហោតីតិ អាហ ‘‘ផស្សោវ តំ តំ អារម្មណំ ផុសតី’’តិ, យេន សោ ‘‘ផុសនលក្ខណោ, សង្ឃដ្ដនរសោ’’តិ ច វុច្ចតិ. ‘‘ផស្សាយតនេហិ ផុស្ស ផុស្សា’’តិ អផុសនកិច្ចានិបិ អាយតនានិ ‘‘មញ្ចា ឃោសន្តី’’តិអាទីសុ វិយ និស្សិតវោហារេន ផុសនកិច្ចានិ កត្វា ទស្សិតានីតិ អាហ ‘‘ផស្សេ ឧបនិក្ខិបិត្វា’’តិ, ផស្សគតិកានិ កត្វា ផស្សូបចារំ អារោបេត្វាតិ អត្ថោ. ឧបចារោ ហិ នាម វោហារមត្តំ, ន តេន អត្ថសិទ្ធិ ហោតីតិ អាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ.

អត្តនោ បច្ចយភូតានំ ឆន្នំ ផស្សានំ វសេន ចក្ខុសម្ផស្សជា យាវ មនោសម្ផស្សជាតិ សង្ខេបតោ ឆព្ពិធា វេទនា, វិត្ថារតោ បន អដ្ឋសតបរិយាយេន អដ្ឋសតភេទា. រូបតណ្ហាទិភេទាយាតិ រូបតណ្ហា យាវ ធម្មតណ្ហាតិ សង្ខេបតោ ឆប្បភេទាយ, វិត្ថារតោ អដ្ឋសតភេទាយ. ឧបនិស្សយកោដិយាតិ ឧបនិស្សយសីសេន. កស្មា បនេត្ថ ឧបនិស្សយបច្ចយោវ ឧទ្ធដោ, ននុ សុខា វេទនា, អទុក្ខមសុខា វេទនា ច តណ្ហាយ អារម្មណមត្តអារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយបកតូបនិស្សយវសេន ចតុធា បច្ចយោ, ទុក្ខា ច អារម្មណមត្តបកតូបនិស្សយវសេន ទ្វិធាតិ? សច្ចមេតំ, ឧបនិស្សយេ ឯវ បន តំ សព្ពំ អន្តោគធំ. យុត្តំ តាវ អារម្មណូបនិស្សយស្ស ឧបនិស្សយសាមញ្ញតោ ឧបនិស្សយេន សង្គហោ, អារម្មណមត្តអារម្មណាធិបតីនំ បន កថន្តិ? តេសម្បិ អារម្មណសាមញ្ញតោ អារម្មណូបនិស្សយេន សង្គហោវ កតោ, ន បកតូបនិស្សយេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯតទត្ថមេវេត្ថ ‘‘ឧបនិស្សយកោដិយា’’តិ វុត្តំ, ន ‘‘ឧបនិស្សយេនា’’តិ.

ចតុព្ពិធស្សាតិ កាមុបាទានំ យាវ អត្តវាទុបាទានន្តិ ចតុព្ពិធស្ស. ននុ ច តណ្ហាវ កាមុបាទានន្តិ? សច្ចមេតំ. តត្ថ ទុព្ពលា តណ្ហា តណ្ហាវ, ពលវតី តណ្ហា កាមុបាទានំ. អថ វា អប្បត្តវិសយបត្ថនា តណ្ហា តមសិ ចោរានំ ករបសារណំ វិយ. សម្បត្តវិសយគ្គហណំ ឧបាទានំ, ចោរានំ ករប្បត្តធនគ្គហណំ វិយ. អប្បិច្ឆតាបដិបក្ខា តណ្ហា, សន្តោសបដិបក្ខា ឧបាទានំ. បរិយេសនទុក្ខមូលំ តណ្ហា, អារក្ខទុក្ខមូលំ ឧបាទានន្តិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ឧបាទានស្សាតិ អសហជាតស្ស ឧបាទានស្ស ឧបនិស្សយកោដិយា, ឥតរស្ស សហជាតកោដិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ អនន្តរស្ស អនន្តរសមនន្តរអនន្តរូបនិស្សយនត្ថិវិគតាសេវនបច្ចយេហិ, អនានន្តរស្ស ឧបនិស្សយេន, អារម្មណភូតា បន អារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយេហិ, អារម្មណមត្តេនេវ វាតិ តំ សព្ពំ ឧបនិស្សយេនេវ គហេត្វា ‘‘ឧបនិស្សយកោដិយា’’តិ វុត្តំ. យស្មា ច តណ្ហាយ រូបាទីនិ អស្សាទេត្វា កាមេសុ បាតព្យតំ អាបជ្ជតិ, តស្មា តណ្ហា កាមុបាទានស្ស ឧបនិស្សយោ. តថា រូបាទិភេទេវ សម្មូឡ្ហោ ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៧១; ម. និ. ១.៤៤៥; ម. និ. ២.៩៤, ៩៥, ២២៥; ម. និ. ៣.៩១, ១១៦, ១៣៦; សំ. និ. ៣.២១០; ធ. ស. ១២២១; វិភ. ៩៣៨) មិច្ឆាទស្សនំ, សំសារតោ មុច្ចិតុកាមោ អសុទ្ធិមគ្គេ សុទ្ធិមគ្គបរាមសនំ, ខន្ធេសុ អត្តត្តនិយគាហភូតំ សក្កាយទស្សនំ គណ្ហាតិ, តស្មា ឥតរេសម្បិ តណ្ហា ឧបនិស្សយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. សហជាតស្ស បន សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតហេតុវសេន តណ្ហា បច្ចយោ ហោតិ. តំ សព្ពំ សន្ធាយ ‘‘សហជាតកោដិយា’’តិ វុត្តំ.

តថាតិ ឧបនិស្សយកោដិយា ចេវ សហជាតកោដិយា ចាតិ អត្ថោ. ភវស្សាតិ កម្មភវស្ស ចេវ ឧបបត្តិភវស្ស ច. តត្ថ ចេតនាទិសង្ខា តំ សព្ពំ ភវគាមិកម្មំ កម្មភវោ, កាមភវាទិកោ នវវិធោ ឧបបត្តិភវោ, តេសំ ឧបបត្តិភវស្ស ចតុព្ពិធម្បិ ឧបាទានំ ឧបបត្តិភវការណកម្មភវការណភាវតោ, តស្ស ច សហាយភាវូបគមនតោ បកតូបនិស្សយវសេន បច្ចយោ ហោតិ. កម្មារម្មណករណកាលេ បន កម្មសហជាតកាមុបាទានំ ឧបបត្តិភវស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ ហោតិ. កម្មភវស្ស បន សហជាតស្ស សហជាតំ ឧបាទានំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ចេវ ហេតុមគ្គវសេន ច អនេកធា បច្ចយោ ហោតិ, អសហជាតស្ស អនន្តរសមនន្តរអនន្តរូបនិស្សយនត្ថិវិគតាសេវនវសេន, ឥតរស្ស បកតូបនិស្សយវសេន, សម្មសនាទិកាលេសុ អារម្មណវសេន ច បច្ចយោ ហោតិ. តត្ថ អនន្តរាទិកេ ឧបនិស្សយបច្ចយេ, សហជាតាទិកេ សហជាតបច្ចយេ បក្ខិបិត្វា វុត្តំ ‘‘ឧបនិស្សយកោដិយា ចេវ សហជាតកោដិយា ចា’’តិ.

ភវោ ជាតិយាតិ ឯត្ថ ភវោតិ កម្មភវោ អធិប្បេតោ. សោ ហិ ជាតិយា បច្ចយោ, ន ឧបបត្តិភវោ. ឧបបត្តិភវោ ហិ បឋមាភិនិព្ពត្តា ខន្ធា ជាតិយេវ. តេន វុត្តំ ‘‘ជាតីតិ បនេត្ថ សវិការា បញ្ចក្ខន្ធា ទដ្ឋព្ពា’’តិ. សវិការាតិ ច និព្ពត្តិវិការេន សវិការា, តេ ច អត្ថតោ ឧបបត្តិភវោយេវ. ន ហិ តទេវ តស្ស ការណំ ភវិតុំ យុត្តន្តិ. កម្មភវោ ច ឧបបត្តិភវស្ស កម្មបច្ចយេន ចេវ ឧបនិស្សយបច្ចយេន ច បច្ចយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘ភវោ ជាតិយា ឧបនិស្សយកោដិយា បច្ចយោ’’តិ.

យស្មា ច សតិ ជាតិយា ជរាមរណំ, ជរាមរណាទិនា ផុដ្ឋស្ស ពាលស្ស សោកាទយោ ច សម្ភវន្តិ, នាសតិ, តស្មា ‘‘ជាតិ…បេ… បច្ចយោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. សហជាតូបនិស្សយសីសេន បច្ចយវិចារណាយ ទស្សិតត្តា, អង្គវិចារណាយ ច អនាមដ្ឋត្តា អាហ ‘‘អយមេត្ថ សង្ខេបោ’’តិ. មហាវិសយត្តា បដិច្ចសមុប្បាទវិចារណាយ សា និរវសេសា កុតោ លទ្ធព្ពាតិ អាហ ‘‘វិត្ថារតោ’’តិអាទិ. ឯកទេសេន ចេត្ថ កថិតស្ស បដិច្ចសមុប្បាទស្ស តថា កថនេ សទ្ធិំ ឧទាហរណេន ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កោដិ ន បញ្ញាយតីតិ អសុកស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស, ចក្កវត្តិនោ វា កាលេ អវិជ្ជា ឧប្បន្នា, ន តតោ បុព្ពេតិ អវិជ្ជាយ អាទិមរិយាទា អប្បដិហតស្ស មម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សាបិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជមានត្តាយេវាតិ អត្ថោ. អយំ បច្ចយោ ឥទប្បច្ចយោ, តស្មា ឥទប្បច្ចយា, ឥមស្មា ការណា អាសវបច្ចយាតិ អត្ថោ. ភវតណ្ហាយាតិ ភវសំយោជនភូតាយ តណ្ហាយ. ភវទិដ្ឋិយាតិ សស្សតទិដ្ឋិយា. ‘‘ឥតោ ឯត្ថ ឯត្តោ ឥធា’’តិ អបរិយន្តំ អបរាបរុប្បត្តិំ ទស្សេតិ.

វិវដ្ដកថាទិវណ្ណនា

១៤៥. ‘‘វេទនានំ សមុទយ’’ន្តិអាទិបាឡិ វេទនាកម្មដ្ឋានន្តិ ទដ្ឋព្ពា. តន្តិ ‘‘ផស្សសមុទយា ផស្សនិរោធា’’តិ វុត្តផស្សដ្ឋានំ. អាហារោតិ កពឡីការោ អាហារោ វេទិតព្ពោ. សោ ហិ ‘‘កពឡីការោ អាហារោ ឥមស្ស កាយស្ស អាហារបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ១.បច្ចយនិទ្ទេស ៤២៩) វចនតោ កម្មសមុដ្ឋានានម្បិ ឧបត្ថម្ភកបច្ចយោ ហោតិយេវ. យទិបិ សោតាបន្នាទយោ យថាភូតំ បជានន្តិ, ឧក្កំសគតិវិជាននវសេន បន ទេសនា អរហត្តនិកូដេន និដ្ឋាបិតា. ឯត្ថ ច ‘‘យតោ ខោ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ…បេ… យថាភូតំ បជានាតី’’តិ ឯតេន ធម្មស្ស និយ្យានិកភាវេន សទ្ធិំ សង្ឃស្ស សុប្បដិបត្តិំ ទស្សេតិ. តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយមេត្ថ ‘‘កោ ឯវំ ជានាតីតិ? ខីណាសវោ ជានាតិ, យាវ អារទ្ធវិបស្សកោ ជានាតី’’តិ បរិបុណ្ណំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃោ ទស្សិតោ, តេន យំ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃវសេនបិ ទីបេតុំ វដ្ដតី’’តិ, (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៨) តំ យថារុតវសេនេវ ទីបិតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៤៦. អន្តោ ជាលស្សាតិ អន្តោជាលំ, អន្តោជាលេ កតាតិ អន្តោជាលីកតា. អបាយូបបត្តិវសេន អធោ ឱសីទនំ, សម្បត្តិភវវសេន ឧទ្ធំ ឧគ្គមនំ. តថា បរិត្តភូមិមហគ្គតភូមិវសេន, ឱលីនតា’តិធាវនវសេន, បុព្ពន្តានុទិដ្ឋិអបរន្តានុទិដ្ឋិវសេន ច យថាក្កមំ អធោ ឱសីទនំ ឧទ្ធំ ឧគ្គមនំ យោជេតព្ពំ. ‘‘ទសសហស្សិលោកធាតូ’’តិ ជាតិខេត្តំ សន្ធាយាហ.

១៤៧. អបណ្ណត្តិកភាវន្តិ ធរមានកបណ្ណត្តិយា អបណ្ណត្តិកភាវំ. អតីតភាវេន បន តថា បណ្ណត្តិ យាវ សាសនន្តរធានា, តតោ ឧទ្ធម្បិ អញ្ញពុទ្ធុប្បាទេសុ វត្តតិ ឯវ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘វោហារមត្តមេវ ភវិស្សតី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៧). កាយោតិ អត្តភាវោ, យោ រូបារូបធម្មសមូហោ. ឯវំ ហិស្ស អម្ពរុក្ខសទិសតា, តទវយវានញ្ច រូបក្ខន្ធចក្ខាទីនំ អម្ពបក្កសទិសតា យុជ្ជតីតិ. ឯត្ថ ច វណ្ដច្ឆេទេ វណ្ដូបនិពន្ធានំ អម្ពបក្កានំ អម្ពរុក្ខតោ វិច្ឆេទោ វិយ ភវនេត្តិឆេទេ តទុបនិពន្ធានំ រូបក្ខន្ធាទីនំ សន្តានតោ វិច្ឆេទោតិ ឯត្តាវតា ឱបម្មំ ទដ្ឋព្ពំ.

១៤៨. ធម្មបរិយាយេតិ បាឡិយំ. ឥធត្ថោតិ ទិដ្ឋធម្មហិតំ. បរត្ថោតិ សម្បរាយហិតំ. សង្គាមំ វិជិនាតិ ឯតេនាតិ សង្គាមវិជយោ. អត្ថសម្បត្តិយា អត្ថជាលំ. ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា, សីលាទិអនវជ្ជធម្មនិទ្ទេសតោ ច ធម្មជាលំ. សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មភូតានំ មគ្គផលនិព្ពានានំ វិភត្តត្តា ព្រហ្មជាលំ. ទិដ្ឋិវិវេចនមុខេន សុញ្ញតាបកាសនេន សម្មាទិដ្ឋិយា វិភាវិតត្តា ទិដ្ឋិជាលំ. តិត្ថិយវាទនិម្មទ្ទនូបាយត្តា អនុត្តរោ សង្គាមវិជយោតិ ឯវម្បេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.

១៤៩. អត្តមនាតិ បីតិយា គហិតចិត្តា. តេនេវាហ ‘‘ពុទ្ធគតាយា’’តិអាទិ. យថា បន អនត្តមនា អត្តនោ អនត្ថចរតាយ បរមនា វេរិមនា នាម ហោន្តិ. យថាហ ‘‘ទិសោ ទិស’’ន្តិ (ធ. ប. ៤២; ឧទា. ៣៣) គាថា, ន ឯវំ អត្តមនា. ឥមេ បន អត្តនោ អត្ថចរតាយ សកមនា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘អត្តមនាតិ សកមនា’’តិ. អថ វា អត្តមនាតិ សមត្តមនា, ឥមាយ ទេសនាយ បរិបុណ្ណមនសង្កប្បាតិ អត្ថោ. អភិនន្ទតីតិ តណ្ហាយតីតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘តណ្ហាយម្បិ អាគតោ’’តិ. អនេកត្ថត្តា ធាតូនំ អភិនន្ទន្តីតិ ឧបគច្ឆន្តិ សេវន្តីតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘ឧបគមនេបិ អាគតោ’’តិ. តថា អភិនន្ទន្តីតិ សម្បដិច្ឆន្តីតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘សម្បដិច្ឆនេបិ អាគតោ’’តិ. ‘‘អភិនន្ទិត្វា’’តិ ឥមិនា បទេន វុត្តោយេវ អត្ថោ ‘‘អនុមោទិត្វា’’តិ ឥមិនា បកាសីយតីតិ អភិនន្ទនសទ្ទោ ឥធ អនុមោទនសទ្ទត្ថោតិ អាហ ‘‘អនុមោទនេបិ អាគតោ’’តិ. ‘‘កតមញ្ច តំ ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៧) តត្ថ តត្ថ បវត្តាយ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាយ វិស្សជ្ជនវសេន បវត្តត្តា ឥទំ សុត្តំ វេយ្យាករណំ ហោតិ. យស្មា បន បុច្ឆាវិស្សជ្ជនវសេន បវត្តម្បិ សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ នាម ហោតិ, និគ្គាថកត្តមេវ បន អង្គន្តិ គាថារហិតំ វេយ្យាករណំ, តស្មា វុត្តំ ‘‘និគ្គាថកត្តា ហិ ឥទំ វេយ្យាករណន្តិ វុត្ត’’ន្តិ.

អបរេសុបីតិ ឯត្ថ បិសទ្ទេន បារមិបរិចយម្បិ សង្គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហិ ពុទ្ធវំសេ –

‘‘ឥមេ ធម្មេ សម្មសតោ, សភាវសរសលក្ខណេ;

ធម្មតេជេន វសុធា, ទសសហស្សី បកម្បថា’’តិ. (ពុ. វំ. ២.១៦៦);

វីរិយពលេនាតិ មហាភិនិក្ខមនេ ចក្កវត្តិសិរិបរិច្ចាគហេតុភូតវីរិយប្បភាវេន, ពោធិមណ្ឌូបសង្កមនេ ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច, អដ្ឋិ ច អវសិស្សតូ’’តិអាទិនា (ម. និ. ២.១៨៤; សំ. និ. ២.២២; មហានិ. ១៩៦) វុត្តចតុរង្គសមន្នាគតវីរិយានុភាវេន. អច្ឆរិយវេគាភិហតាតិ វិម្ហយាវហកិរិយានុភាវឃដ្ដិតា. បំសុកូលធោវនេ កេចិ ‘‘បុញ្ញតេជេនា’’តិ វទន្តិ, អច្ឆរិយវេគាភិហតាតិ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វេស្សន្តរជាតកេ បារមិបរិបូរណបុញ្ញតេជេន អនេកក្ខត្តុំ កម្បិតត្តា ‘‘អកាលកម្បនេនា’’តិ វុត្តំ. សាធុការទានវសេន អកម្បិត្ថ យថា តំ ធម្មចក្កប្បវត្តនេ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៣; បដិ. ម. ២.៣០). សង្គីតិកាលាទីសុបិ សាធុការទានវសេន អកម្បិត្ថាតិ វេទិតព្ពំ. អយំ តាវេត្ថ អដ្ឋកថាយ លីនត្ថវណ្ណនា.

បករណនយវណ្ណនា

អយំ បន បករណនយេន បាឡិយា អត្ថវណ្ណនា – សា បនាយំ អត្ថវណ្ណនា យស្មា ទេសនាយ សមុដ្ឋានប្បយោជនភាជនេសុ បិណ្ឌត្ថេសុ ច និទ្ធារិតេសុ សុករា ហោតិ សុវិញ្ញេយ្យា ច, តស្មា សុត្តទេសនាយ សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមំ និទ្ធារយិស្សាម. តត្ថ សមុដ្ឋានំ តាវ វុត្តំ ‘‘វណ្ណាវណ្ណភណន’’ន្តិ. អបិច និន្ទាបសំសាសុ វិនេយ្យាឃាតានន្ទាទិភាវានាបត្តិ, តត្ថ ច អាទីនវទស្សនំ សមុដ្ឋានំ. តថា និន្ទាបសំសាសុ បដិបជ្ជនក្កមស្ស, បសំសាវិសយស្ស ខុទ្ទកាទិវសេន អនេកវិធស្ស សីលស្ស, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស សស្សតាទិទិដ្ឋិដ្ឋានេសុ តតុត្តរិ ច អប្បដិហតចារតាយ, តថាគតស្ស ច កត្ថចិ អបរិយាបន្នតាយ អនវពោធោ សមុដ្ឋានំ.

វុត្តវិបរិយាយេន បយោជនំ វេទិតព្ពំ. វិនេយ្យាឃាតានន្ទាទិភាវាបត្តិ អាទិកញ្ហិ ឥមំ ទេសនំ បយោជេតីតិ. តថា កុហនលបនាទិនានាវិធមិច្ឆាជីវវិទ្ធំសនំ, ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិជាលវិនិវេឋនំ, ទិដ្ឋិសីសេន បច្ចយាការវិភាវនំ, ឆផស្សាយតនវសេន ចតុសច្ចកម្មដ្ឋាននិទ្ទេសោ, សព្ពទិដ្ឋិគតានំ អនវសេសបរិយាទានំ, អត្តនោ អនុបាទាបរិនិព្ពានទីបនញ្ច បយោជនានិ.

វណ្ណាវណ្ណនិមិត្តំ អនុរោធវិរោធវន្តចិត្តា កុហនាទិវិវិធមិច្ឆាជីវនិរតា សស្សតាទិទិដ្ឋិបង្កំ និមុគ្គា, សីលក្ខន្ធាទីសុ អបរិបូរការិតាយ អនវពុទ្ធគុណវិសេសញាណា វិនេយ្យា ឥមិស្សា ធម្មទេសនាយ ភាជនំ.

បិណ្ឌត្ថា បន អាឃាតាទីនំ អករណីយតាវចនេន បដិញ្ញានុរូបំ សមណសញ្ញាយ និយោជនំ, ខន្តិសោរច្ចានុដ្ឋានំ, ព្រហ្មវិហារភាវនានុយោគោ, សទ្ធាបញ្ញាសមាយោគោ, សតិសម្បជញ្ញាធិដ្ឋានំ, បដិសង្ខានភាវនាពលសិទ្ធិ, បរិយុដ្ឋានានុសយប្បហានំ, ឧភយហិតបដិបត្តិ, លោកធម្មេហិ អនុបលេបោ ច ទស្សិតា ហោន្តិ. តថា បាណាតិបាតាទីហិ បដិវិរតិវចនេន សីលវិសុទ្ធិ ទស្សិតា, តាយ ច ហិរោត្តប្បសម្បត្តិ, មេត្តាករុណាសមង្គិតា, វីតិក្កមប្បហានំ, តទង្គបហានំ, ទុច្ចរិតសំកិលេសប្បហានំ, វិរតិត្តយសិទ្ធិ, បិយមនាបគរុភាវនីយតានិប្ផត្តិ, លាភសក្ការសិលោកសមុទាគមោ, សមថវិបស្សនានំ អធិដ្ឋានភាវោ, អកុសលមូលតនុករណំ, កុសលមូលរោបនំ, ឧភយានត្ថទូរីករណំ, បរិសាសុ វិសារទតា, អប្បមាទវិហារោ,បរេហិ ទុប្បធំសិយតា, អវិប្បដិសារាទិសមង្គិតា ច ទស្សិតា ហោន្តិ.

‘‘គម្ភីរា’’តិអាទិវចនេហិ គម្ភីរធម្មវិភាវនំ, អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋតា, កប្បានំ អសង្ខ្យេយ្យេនាបិ ទុល្លភបាតុភាវតា, សុខុមេនបិ ញាណេន បច្ចក្ខតោ បដិវិជ្ឈិតុំ អសក្កុណេយ្យតា, ធម្មន្វយសង្ខាតេន អនុមានញាណេនាបិ ទុរធិគមនីយតា, បស្សទ្ធសព្ពទរថតា, សន្តធម្មវិភាវនំ, សោភនបរិយោសានតា, អតិត្តិករភាវោ, បធានភាវប្បត្តិ, យថាភូតញាណគោចរតា, សុខុមសភាវតា, មហាបញ្ញាវិភាវនា ច ទស្សិតា ហោន្តិ. ទិដ្ឋិទីបកបទេហិ សមាសតោ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិយោ បកាសិតាតិ ឱលីនតាតិធាវនវិភាវនំ, ឧបាយវិនិពទ្ធនិទ្ទេសោ, មិច្ឆាភិនិវេសកិត្តនំ, កុម្មគ្គបដិបត្តិយា បកាសនា, វិបរិយេសគ្គាហបញ្ញាបនំ, បរាមាសបរិគ្គហោ, បុព្ពន្តាបរន្តានុទិដ្ឋិបតិដ្ឋាបនំ, ភវវិភវទិដ្ឋិវិភាគោ, តណ្ហាវិជ្ជាបវត្តិ, អន្តវានន្តវាទិដ្ឋិនិទ្ទេសោ, អន្តទ្វយាវតារណំ, អាសវោឃយោគកិលេសគន្ថសំយោជនូបាទានវិសេសវិភជ្ជនញ្ច ទស្សិតានិ ហោន្តិ. តថា ‘‘វេទនានំ សមុទយ’’ន្តិអាទិវចនេហិ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អនុពោធបដិវេធសិទ្ធិ, វិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទប្បហានំ, តណ្ហាវិជ្ជាវិគមោ, សទ្ធម្មដ្ឋិតិនិមិត្តបរិគ្គហោ, អាគមាធិគមសម្បត្តិ, ឧភយហិតបដិបត្តិ, តិវិធបញ្ញាបរិគ្គហោ, សតិសម្បជញ្ញានុដ្ឋានំ, សទ្ធាបញ្ញាសមាយោគោ, សម្មាវីរិយសមថានុយោជនំ, សមថវិបស្សនានិប្ផត្តិ ច ទស្សិតា ហោន្តិ.

‘‘អជានតំ អបស្សត’’ន្តិ អវិជ្ជាសិទ្ធិ, ‘‘តណ្ហាគតានំ បរិតស្សិតវិប្ផន្ទិតន្តិ តណ្ហាសិទ្ធិ, តទុភយេន ច នីវរណសំយោជនទ្វយសិទ្ធិ, អនមតគ្គសំសារវដ្ដានុច្ឆេទោ, បុព្ពន្តាហរណអបរន្តបដិសន្ធានានិ, អតីតបច្ចុប្បន្នកាលវសេន ហេតុវិភាគោ, អវិជ្ជាតណ្ហានំ អញ្ញមញ្ញានតិវត្តនដ្ឋេន អញ្ញមញ្ញូបការិតា, បញ្ញាវិមុត្តិចេតោវិមុត្តីនំ បដិបក្ខនិទ្ទេសោ ច ទស្សិតា ហោន្តិ. ‘‘តទបិ ផស្សបច្ចយា’’តិ សស្សតាទិបញ្ញាបនស្ស បច្ចយាធីនវុត្តិតាកថនេន ធម្មានំ និច្ចតាបដិសេធោ, អនិច្ចតាបតិដ្ឋាបនំ, បរមត្ថតោ ការកាទិបដិក្ខេបោ, ឯវំធម្មតាទិនិទ្ទេសោ, សុញ្ញតាបកាសនំ, សមត្តនិយាមបច្ចយលក្ខណវិភាវនញ្ច ទស្សិតានិ ហោន្តិ.

‘‘ឧច្ឆិន្នភវនេត្តិកោ’’តិអាទិនា ភគវតោ បហានសម្បត្តិ, វិជ្ជាធិមុត្តិ, វសីភាវោ, សិក្ខត្តយនិប្ផត្តិ, និព្ពានធាតុទ្វយវិភាគោ, ចតុរធិដ្ឋានបរិបូរណំ, ភវយោនិអាទីសុ អបរិយាបន្នតា ច ទស្សិតា ហោន្តិ. សកលេន បន សុត្តបទេន ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ ភគវតោ តាទិភាវោ, តត្ថ ច បរេសំ បតិដ្ឋាបនំ, កុសលធម្មានំ អាទិភូតធម្មទ្វយស្ស និទ្ទេសោ, សិក្ខត្តយូបទេសោ, អត្តន្តបាទិបុគ្គលចតុក្កសិទ្ធិ, កណ្ហាកណ្ហវិបាកាទិកម្មចតុក្កវិភាគោ, ចតុរប្បមញ្ញាវិសយនិទ្ទេសោ, សមុទយាទិបញ្ចកស្ស យថាភូតាវពោធោ, ឆសារណីយធម្មវិភាវនា, ទសនាថករធម្មបតិដ្ឋាបន្តិ ឯវមាទយោ និទ្ធារេតព្ពា.

សោឡសហារវណ្ណនា

ទេសនាហារវណ្ណនា

តត្ថ ‘‘អត្តា, លោកោ’’តិ ច ទិដ្ឋិយា អធិដ្ឋានភាវេន, វេទនាផស្សាយតនាទិមុខេន ច គហិតេសុ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ តណ្ហាវជ្ជា បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចំ. តណ្ហា សមុទយសច្ចំ. សា បន បរិតស្សនាគ្គហណេន ‘‘តណ្ហាគតាន’’ន្តិ, ‘‘វេទនាបច្ចយា តណ្ហា’’តិ ច សរូបេនេវ សមុទយគ្គហណេន, ភវនេត្តិគ្គហណេន ច បាឡិយំ គហិតាវ. អយំ តាវ សុត្តន្តនយោ. អភិធម្មនយេន បន អាឃាតានន្ទាទិវចនេហិ, អាតប្បាទិបទេហិ, ចិត្តប្បទោសវចនេន, សព្ពទិដ្ឋិទីបកបទេហិ, កុសលាកុសលគ្គហណេន, ភវគ្គហណេន, សោកាទិគ្គហណេន, តត្ថ តត្ថ សមុទយគ្គហណេន ចាតិ សង្ខេបតោ សព្ពលោកិយកុសលាកុសលធម្មវិភាវនបទេហិ គហិតា កម្មកិលេសា សមុទយសច្ចំ. ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ. តស្ស តត្ថ តត្ថ វេទនានំ អត្ថង្គមនិស្សរណបរិយាយេហិ, បច្ចត្តំ និព្ពុតិវចនេន, អនុបាទាវិមុត្តិវចនេន ច បាឡិយំ គហណំ វេទិតព្ពំ. និរោធបជាននា បដិបទា មគ្គសច្ចំ. តស្សាបិ តត្ថ តត្ថ វេទនានំ សមុទយាទិយថាភូតវេទនាបទេសេន, ឆន្នំ ផស្សាយតនានំ សមុទយាទិយថាភូតបជាននបរិយាយេន, ភវនេត្តិយា ឧច្ឆេទបរិយាយេន ច គហណំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ សមុទយេន អស្សាទោ, ទុក្ខេន អាទីនវោ, មគ្គនិរោធេហិ និស្សរណន្តិ ឯវំ ចតុសច្ចវសេន, យានិ បាឡិយំ (នេត្តិ. ៩) សរូបេនេវ អាគតានិ អស្សាទាទីនវនិស្សរណានិ, តេសញ្ច វសេន ឥធ អស្សាទាទយោ វេទិតព្ពា. វិនេយ្យានន្តាទិភាវាបត្តិអាទិកំ យថាវុត្តវិភាគំ បយោជនមេវ ផលំ. អាឃាតាទីនំ អករណីយតា, អាឃាតាទិផលស្ស ច អនញ្ញសន្តានភាវិតា, និន្ទាបសំសាសុ យថាសភាវបដិជានននិព្ពេឋនាតិ ឯវំ តំតំបយោជនាធិគមហេតុ ឧបាយោ. អាឃាតាទីនំ ករណបដិសេធនាទិអបទេសេន ធម្មរាជស្ស អាណត្តិ វេទិតព្ពាតិ អយំ ទេសនាហារោ.

វិចយហារវណ្ណនា

កប្បនាភាវេបិ វោហារវសេន, អនុវាទវសេន ច ‘‘មម’’ន្តិ វុត្តំ, និយមាភាវតោ វិកប្បនត្ថំ វាគ្គហណំ កតំ, គុណសមង្គិតាយ, អភិមុខីករណាយ ច ‘‘ភិក្ខវេ’’តិ អាមន្តនំ. អញ្ញភាវតោ, បដិវិរុទ្ធភាវតោ ច ‘‘បរេ’’តិ វុត្តំ, វណ្ណបដិបក្ខតោ, អវណ្ណនីយតោ ច ‘‘អវណ្ណ’’ន្តិ វុត្តំ. ព្យត្តិវសេន, វិត្ថារវសេន ច ‘‘ភាសេយ្យុ’’ន្តិ វុត្តំ, ធារណភាវតោ, អធម្មបដិបក្ខតោ ច ‘‘ធម្មស្សា’’តិ វុត្តំ, ទិដ្ឋិសីលេហិ សំហតភាវតោ, កិលេសានំ សង្ឃាតករណតោ ច ‘‘សង្ឃស្សា’’តិ វុត្តំ. វុត្តបដិនិទ្ទេសតោ, វចនុបន្យាសនតោ ច ‘‘តត្រា’’តិ វុត្តំ, សម្មុខភាវតោ, បុថុភាវតោ ច ‘‘តុម្ហេហី’’តិ វុត្តំ. ចិត្តស្ស ហននតោ, អារម្មណាភិឃាតតោ ច ‘‘អាឃាតោ’’តិ វុត្តំ, អារម្មណេ សង្កោចវុត្តិយា, អតុដ្ឋាការតាយ ច ‘‘អប្បច្ចយោ’’តិ វុត្តំ, អារម្មណចិន្តនតោ, និស្សយតោ ច ‘‘ចេតសោ’’តិ វុត្តំ, អត្ថាសាធនតោ, អនុ អនុ ‘‘អនត្ថសាធនតោ’’ ច ‘‘អនភិរទ្ធី’’តិ វុត្តំ, ការណានរហត្តា, សត្ថុសាសនេ ឋិតេហិ កាតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ច ‘‘ន ករណីយា’’តិ វុត្តន្តិ. ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោ. ឥតិ អនុបទវិចយតោ វិចយោ ហារោ អតិវិត្ថារភយេន, សក្កា ច អដ្ឋកថំ តស្សា លីនត្ថវណ្ណនញ្ច អនុគន្ត្វា អយមត្ថោ វិញ្ញុនា វិភាវេតុន្តិ ន វិត្ថារយិម្ហ.

យុត្តិហារវណ្ណនា

សព្ពេន សព្ពំ អាឃាតាទីនំ អករណំ តាទិភាវាយ សំវត្តតីតិ យុជ្ជតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ សមប្បវត្តិសព្ភាវតោ. យស្មិំ សន្តានេ អាឃាតាទយោ ឧប្បន្នា, តន្និមិត្តកោ អន្តរាយោ តស្សេវ សម្បត្តិវិពន្ធាយ សំវត្តតីតិ យុជ្ជតិ. កស្មា? សន្តានន្តរេសុ អសង្កមនតោ. ចិត្តំ អភិភវិត្វា ឧប្បន្នា អាឃាតាទយោ សុភាសិតាទិសល្លក្ខណេបិ អសមត្ថតាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ សកោធលោភានំ អន្ធតមសព្ភាវតោ. បាណាតិបាតាទិទុស្សីល្យតោ វេរមណិ សព្ពសត្តានំ បាមោជ្ជបាសំសភាវាយ សំវត្តតីតិ យុជ្ជតិ. សីលសម្បត្តិយា ហិ មហតោ កិត្តិសទ្ទស្ស អព្ភុគ្គមោ ហោតីតិ. គម្ភីរតាទិវិសេសយុត្តេន គុណេន តថាគតស្ស វណ្ណនា ឯកទេសភូតាបិ សកលសព្ពញ្ញុគុណគ្គហណាយ សំវត្តតីតិ យុជ្ជតិ អនញ្ញសាធារណត្តា. តជ្ជាអយោនិសោមនសិការបរិក្ខតានិ អធិគមតក្កនានិ សស្សតវាទាទិអភិនិវេសាយ សំវត្តន្តីតិ យុជ្ជតិ កប្បនាជាលស្ស អសមុគ្ឃាដិតត្តា. វេទនាទីនវានវពោធេន វេទនាយ តណ្ហា បវឌ្ឍតីតិ យុជ្ជតិ អស្សាទានុបស្សនាសព្ភាវតោ. សតិ ច វេទយិតរាគេ តត្ថ អត្តត្តនិយគាហោ, សស្សតាទិគាហោ ច វិបរិផន្ទតីតិ យុជ្ជតិ ការណស្ស សន្និហិតត្តា. តណ្ហាបច្ចយា ហិ ឧបាទានំ សស្សតាទិវាទេ បញ្ញបេន្តានំ, តទនុច្ឆវិកំ វា វេទនំ វេទយន្តានំ ផស្សោ ហេតូតិ យុជ្ជតិ វិសយិន្ទ្រិយវិញ្ញាណសង្គតិយា វិនា តទភាវតោ. ឆផស្សាយតននិមិត្តវដ្ដស្ស អនុបច្ឆេទោតិ យុជ្ជតិ តត្ថ អវិជ្ជាតណ្ហានំ អប្បហីនត្តា. ឆន្នំ ផស្សាយតនានំ សមុទយាទិបជាននា សព្ពទិដ្ឋិគតិកសញ្ញំ អតិច្ច តិដ្ឋតីតិ យុជ្ជតិ ចតុសច្ចបដិវេធភាវតោ. ឥមាហេវ ទ្វាសដ្ឋិយា ទិដ្ឋីហិ សព្ពទិដ្ឋិគតានំ អន្តោជាលីកតភាវោតិ យុជ្ជតិ អកិរិយវាទាទីនំ ឥស្សរវាទាទីនញ្ច តទន្តោគធត្តា. តថា ចេវ សំវណ្ណិតំ. ឧច្ឆិន្នភវនេត្តិកោ តថាគតស្ស កាយោតិ យុជ្ជតិ, យស្មា ភគវា អភិនីហារសម្បត្តិយា ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ បតិដ្ឋិតចិត្តោ សត្តពោជ្ឈង្គេយេវ យថាភូតំ ភាវេសិ. កាយស្ស ភេទា បរិនិព្ពុតំ ន ទក្ខន្តីតិ យុជ្ជតិ អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិយំ រូបាទីសុ កស្សចិបិ អនវសេសតោតិ អយំ យុត្តិហារោ.

បទដ្ឋានហារវណ្ណនា

អវណ្ណារហអវណ្ណានុរូបសម្បត្តានាទេយ្យវចនតាទិវិបត្តីនំ បទដ្ឋានំ. វណ្ណារហវណ្ណានុរូសម្បត្តសទ្ធេយ្យវចនតាទិសម្បត្តីនំ បទដ្ឋានំ. តថា អាឃាតាទយោ និរយាទិទុក្ខស្ស បទដ្ឋានំ. អាឃាតាទីនំ អករណំ សគ្គសម្បត្តិអាទិសព្ពសម្បត្តីនំ បទដ្ឋានំ. បាណាតិបាតាទីហិ បដិវិរតិ អរិយស្ស សីលក្ខន្ធស្ស បទដ្ឋានំ. អរិយោ សីលក្ខន្ធោ អរិយស្ស សមាធិក្ខន្ធស្ស បទដ្ឋានំ. អរិយោ សមាធិក្ខន្ធោ អរិយស្ស បញ្ញាក្ខន្ធស្ស បទដ្ឋានំ. គម្ភីរតាទិវិសេសយុត្តំ ភគវតោ បដិវេធប្បការញាណំ ទេសនាញាណស្ស បទដ្ឋានំ. ទេសនាញាណំ វិនេយ្យានំ សកលវដ្ដទុក្ខនិស្សរណស្ស បទដ្ឋានំ. សព្ពាបិ ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋុបាទាន្តិ សា យថារហំ នវវិធស្សាបិ ភវស្ស បទដ្ឋានំ. ភវោ ជាតិយា, ជាតិ ជរាមរណស្ស, សោកាទីនញ្ច បទដ្ឋានំ. វេទនានំ សមុទយាទិយថាភូតវេទនំ ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ អនុពោធបដិវេធោ. តត្ថ អនុពោធោ បដិវេធស្ស បទដ្ឋានំ, បដិវេធោ ចតុព្ពិធស្ស សាមញ្ញផលស្ស បទដ្ឋានំ. ‘‘អជានតំ អបស្សត’’ន្តិ អវិជ្ជាគហណំ, តត្ថ អវិជ្ជា សង្ខារានំ បទដ្ឋាន្តិ យាវ វេទនា តណ្ហាយ បទដ្ឋាន្តិ នេតព្ពំ. ‘‘តណ្ហាគតានំ បរិតស្សិតវិប្ផន្ទិត’’ន្តិ ឯត្ថ តណ្ហា ឧបាទានស្ស បទដ្ឋានំ. ‘‘តទបិ ផស្សបច្ចយា’’តិ ឯត្ថ សស្សតាទិបញ្ញាបនំ បរេសំ មិច្ឆាភិនិវេសស្ស បទដ្ឋានំ, មិច្ឆាភិនិវេសោ សទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបស្សយយោនិសោមនសិការធម្មានុធម្មបដិបត្តីហិ វិមុខតាយ, អសទ្ធម្មស្សវនាទីនញ្ច បទដ្ឋានំ, ‘‘អញ្ញត្រ ផស្សា’’តិអាទីសុ ផស្សោ វេទនាយ បទដ្ឋានំ, ឆ ផស្សាយតនានិ ផស្សស្ស, សកលវដ្ដទុក្ខស្ស ច បទដ្ឋានំ, ឆន្នំ ផស្សាយតនានំ សមុទយាទិយថាភូតប្បជាននំ និព្ពិទាយ បទដ្ឋានំ, និព្ពិទា វិរាគស្សាតិ យាវ អនុបាទាបរិនិព្ពានំ នេតព្ពំ. ភគវតោ ភវនេត្តិសមុច្ឆេទោ សព្ពញ្ញុតាយ បទដ្ឋានំ. តថា អនុបាទាបរិនិព្ពានស្សាតិ អយំ បទដ្ឋានហារោ.

លក្ខណហារវណ្ណនា

អាឃាតាទិគ្គហណេន កោធុបនាហមក្ខបលាសឥស្សាមច្ឆរិយសារម្ភបរវម្ភនាទីនំ សង្គហោ បដិឃចិត្តុប្បាទបរិយាបន្នតាយ ឯកលក្ខណត្តា. អានន្ទាទិគ្គហណេន អភិជ្ឈាវិសមលោភមានាតិមានមទប្បមាទាទីនំ សង្គហោ លោភចិត្តុប្បាទបរិយាបន្នតាយ សមានលក្ខណត្តា. តថា អាឃាតគ្គហណេន អវសិដ្ឋគន្ថនីវរណានំ សង្គហោ កាយគន្ថនីវរណលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តា. អានន្ទគ្គហណេន ផស្សាទីនំ សង្គហោ សង្ខារក្ខន្ធលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តា. សីលគ្គហណេន អធិចិត្តអធិបញ្ញាសិក្ខានម្បិ សង្គហោ សិក្ខាលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តា. ឥធ បន សីលស្សេវ ឥន្ទ្រិយសំវរាទិកស្ស ទដ្ឋព្ពំ. ទិដ្ឋិគ្គហណេន អវសិដ្ឋឧបាទានានម្បិ សង្គហោ ឧបាទានលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តា. ‘‘វេទនាន’’ន្តិ ឯត្ថ វេទនាគ្គហណេន អវសិដ្ឋឧបាទានក្ខន្ធានម្បិ សង្គហោ ខន្ធលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តា. តថា វេទនាយ ធម្មាយតនធម្មធាតុបរិយាបន្នត្តា សម្មសនូបគានំ សព្ពេសំ អាយតនានំ ធាតូនញ្ច សង្គហោ អាយតនលក្ខណេន, ធាតុលក្ខណេន ច ឯកលក្ខណត្តា. ‘‘អជានតំ អបស្សត’’ន្តិ ឯត្ថ អវិជ្ជាគ្គហណេន ហេតុអាសវោឃយោគនីវរណាទិសង្គហោ ហេតាទិលក្ខណេន ឯកលក្ខណត្តា អវិជ្ជាយ, តថា ‘‘តណ្ហាគតានំ បរិតស្សិតវិប្ផន្ទិត’’ន្តិ ឯត្ថ តណ្ហាគ្គហណេនាបិ. ‘‘តទបិ ផស្សបច្ចយា’’តិ ឯត្ថ ផស្សគ្គហណេន សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណានំ សង្គហោ វិបល្លាសហេតុភាវេន, ខន្ធលក្ខណេន ច ឯកលក្ខណត្តា. ឆផស្សាយតនគ្គហណេន ខន្ធិន្ទ្រិយធាតាទីនំ សង្គហោ ផស្សុប្បត្តិនិមិត្តតាយ, សម្មសនសភាវេន ច ឯកលក្ខណត្តា. ភវនេត្តិគ្គហណេន អវិជ្ជាទីនម្បិ សំកិលេសធម្មានំ សង្គហោ វដ្ដហេតុភាវេន ឯកលក្ខណត្តាតិ អយំ លក្ខណហារោ.

ចតុព្យូហហារវណ្ណនា

និន្ទាបសំសាហិ សម្មាកម្បិតចេតសា មិច្ឆាជីវតោ អនោរតា សស្សតាទិមិច្ឆាភិនិវេសិនោ សីលាទិធម្មក្ខន្ធេសុ អប្បតិដ្ឋិតតាយ សម្មាសម្ពុទ្ធគុណរសស្សាទវិមុខា វេនេយ្យា ឥមិស្សា ទេសនាយ និទានំ. តេ យថាវុត្តទោសវិនិមុត្តា កថំ នុ ខោ សម្មាបដិបត្តិយា ឧភយហិតបរា ភវេយ្យុន្តិ អយមេត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ. បទនិព្ពចនំ និរុត្តិ. តំ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនិទានបទានំ, ‘‘មម’’ន្តិអាទិបាឡិបទានញ្ច អដ្ឋកថាវសេន សុវិញ្ញេយ្យត្តា អតិវិត្ថារភយេន ន វិត្ថារយិម្ហ. បទបទត្ថនិទ្ទេសនិក្ខេបសុត្តទេសនាសន្ធិវសេន ឆព្ពិធា សន្ធិ. តត្ថ បទស្ស បទន្តរេន សម្ពន្ធោ បទសន្ធិ. តថា បទត្ថស្ស បទត្ថន្តរេន សម្ពន្ធោ បទត្ថសន្ធិ. នានានុសន្ធិកស្ស សុត្តស្ស តំតំអនុសន្ធីហិ សម្ពន្ធោ, ឯកានុសន្ធិកស្ស ច បុព្ពាបរសម្ពន្ធោ និទ្ទេសសន្ធិ, យា អដ្ឋកថាយំ បុច្ឆានុសន្ធិអជ្ឈាសយានុសន្ធិយថានុសន្ធិវសេន តិវិធា វិភត្តា, តា បនេតា តិស្សោបិ សន្ធិយោ អដ្ឋកថាយំ វិចារិតា ឯវ. សុត្តសន្ធិ ច បឋមំ និក្ខេបវសេន អម្ហេហិ បុព្ពេ ទស្សិតាយេវ. ឯកិស្សា ទេសនាយ ទេសនាន្តរេន សទ្ធិំ សំសន្ទនំ ទេសនាសន្ធិ, សា ឯវំ វេទិតព្ពា – ‘‘មមំ វា ភិក្ខវេ…បេ… ន ចេតសោ អនភិរទ្ធិ ករណីយា’’តិ អយំ ទេសនា ‘‘ឧភតោទណ្ឌកេន ចេបិ ភិក្ខវេ កកចេន ចោរា ឱចរកា អង្គមង្គានិ ឱក្កន្តេយ្យុំ, តត្របិ យោ មនោ បទូសេយ្យ, ន មេ សោ តេន សាសនករោ’’តិ (ម. និ. ១.២៣២) ឥមាយ ទេសនាយ សទ្ធិំ សំសន្ទតិ. ‘‘តុម្ហំ យេវស្ស តេន អន្តរាយោ’’តិ ‘‘កម្មស្សកា មាណវ សត្តា…បេ… ទាយាទា ភវិស្សន្តី’’តិ (អ. និ. ១០.២១៦) ឥមាយ ទេសនាយ សំសន្ទតិ. ‘‘អបិ តុម្ហេ…បេ… អាជានេយ្យាថា’’តិ ‘‘កុទ្ធោ អត្ថំ…បេ… សហតេ នរ’’ន្តិ (អ. និ. ៧.៦៤; មហានិ. ៥, ១៥៦, ១៩៥) ឥមាយ ទេសនាយ សំសន្ទតិ.

‘‘មមំ វា ភិក្ខវេ បរេ វណ្ណំ…បេ… ន ចេតសោ ឧព្ពិល្លាវិតត្តំ ករណីយ’’ន្តិ ‘‘ធម្មាបិ វោ ភិក្ខវេ បហាតព្ពា, បគេវ អធម្មា (ម. និ. ១.២៤០). កុល្លូបមំ វោ ភិក្ខវេ ធម្មំ ទេសេស្សាមិ, និត្ថរណត្ថាយ, នោ គហណត្ថាយា’’តិ (ម. និ. ១.២៤០) ឥមាយ ទេសនាយ សំសន្ទតិ. ‘‘តត្រ ចេ តុម្ហេហិ…បេ… ឧព្ពិលាវិតា, តុម្ហំ យេវស្ស តេន អន្តរាយោ’’តិ ‘‘លុទ្ធោអត្ថំ…បេ… សហតេ នរ’’ន្តិ (ឥតិវុ. ៨៨; មហានិ. ៥.១៥៦, ១៩៥; ចូឡនិ. ១២៨) ‘‘កាមន្ធា ជាលសញ្ឆន្នា, តណ្ហាឆទនឆាទិតា’’តិ (ឧទា. ៦៤; នេត្តិ. ២៧, ៩០; បេដកោ. ១៤) ឥមាហិ ទេសនាហិ សំសន្ទតិ.

‘‘អប្បមត្តកំ…បេ… សីលមត្តក’’ន្តិ ‘‘បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. អយំ ខោ ព្រាហ្មណ យញ្ញោ បុរិមេហិ យញ្ញេហិ អប្បដ្ឋតរោ ច អប្បសមារម្ភតរោ ច មហប្ផលតរោ ច មហានិសំសតរោ ចា’’តិអាទិកាយ (ទី. និ. ១.៣៥៣) ទេសនាយ សំសន្ទតិ, បឋមជ្ឈានស្ស សីលតោ មហប្ផលមហានិសំសតរភាវវចនេន ឈានតោ សីលស្ស អប្បភាវទីបនតោ.

‘‘បាណាតិបាតំ បហាយា’’តិអាទិ ‘‘សមណោ ខលុ ភោ គោតមោ សីលវា…បេ… កុសលសីលេន សមន្នាគតោ’’តិអាទិកាហិ (ទី. និ. ១.៣០៤) ទេសនាហិ សំសន្ទតិ.

‘‘អញ្ញេវ ធម្មា គម្ភីរា’’តិអាទិ ‘‘អធិគតោ ខោ ម្យាយំ ធម្មោ គម្ភីរោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.៦៧; ម. និ. ១.២៨១; ២.៣៣៧; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៧, ៨) បាឡិយា សំសន្ទតិ. គម្ភីរតាទិវិសេសយុត្តធម្មបដិវេធេន ហិ ញាណស្ស គម្ភីរាទិភាវោ វិញ្ញាយតីតិ.

‘‘សន្តិ ភិក្ខវេ ឯកេ សមណព្រាហ្មណា’’តិអាទិ ‘‘សន្តិ ភិក្ខវេ ឯកេ សមណព្រាហ្មណា បុព្ពន្តកប្បិកា…បេ… អភិវទន្តិ, សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ច, ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញន្តិ ឥត្ថេកេ អភិវទន្តិ, អសស្សតោ, សស្សតោ ច អសស្សតោ ច, នេវ សស្សតោ ច នាសស្សតោ ច, អន្តវា, អនន្តវា, អន្តវា ច អនន្តវា ច, នេវន្តវា នានន្តវា ច អត្តា ច លោកោ ច ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញន្តិ ឥត្ថេកេ អភិវទន្តី’’តិអាទិកាហិ (ម. និ. ៣.២៧) ទេសនាហិ សំសន្ទតិ.

‘‘សន្តិ ភិក្ខវេ ឯកេ សមណព្រាហ្មណា អបរន្តកប្បិកា’’តិអាទិ ‘‘សន្តិ ភិក្ខវេ ឯកេ សមណព្រាហ្មណា អបរន្តកប្បិកា…បេ… អភិវទន្តិ, សញ្ញី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា. ឥត្ថេកេ អភិវទន្តិ អសញ្ញី, នេវសញ្ញីនាសញ្ញី ច អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា. ឥត្ថេកេ អភិវទន្តិ សតោ វា បន សត្តស្ស ឧច្ឆេទំ វិនាសំ វិភវំ បញ្ញបេន្តិ, ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ វា បនេកេ អភិវទន្តី’’តិអាទិកាហិ (ម. និ. ៣.២១) ទេសនាហិ សំសន្ទតិ. ‘‘វេទនានំ…បេ… តថាគតោ’’តិ ‘‘តយិទំ សង្ខតំ ឱឡារិកំ, អត្ថិ ខោ បន សង្ខារានំ និរោធោ, អត្ថេតន្តិ ឥតិ វិទិត្វា តស្ស និស្សរណទស្សាវី តថាគតោ តទុបាតិវត្តោ’’តិអាទិកាហិ (ម. និ. ៣.២៨) ទេសនាហិ សំសន្ទតិ.

‘‘តទបិ តេសំ…បេ… វិប្ផន្ទិតមេវា’’តិ ឥទំ ‘‘តេសំ ភវតំ អញ្ញត្រេវ ឆន្ទាយ អញ្ញត្រ រុចិយា អញ្ញត្រ អនុស្សវា អញ្ញត្រ អាការបរិវិតក្កា អញ្ញត្រ ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិយា បច្ចត្តំយេវ ញាណំ ភវិស្សតិ បរិសុទ្ធំ បរិយោទាតន្តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. បច្ចត្តំ ខោ បន ភិក្ខវេ ញាណេ អសតិ បរិសុទ្ធេ បរិយោទាតេ យទបិ តេ ភោន្តោ សមណព្រាហ្មណា តត្ថ ញាណភាគមត្តមេវ បរិយោទាបេន្តិ, តទបិ តេសំ ភវតំ សមណព្រាហ្មណានំ ឧបាទានមក្ខាយតី’’តិអាទិកាហិ (ម. និ. ៣.២៩) ទេសនាហិ សំសន្ទតិ.

‘‘តទបិ ផស្សបច្ចយា’’តិ ឥទញ្ច ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា, វេទនាបច្ចយា តណ្ហា, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិ, (សំ. និ. ២.៤៤) ‘‘ឆន្ទមូលកា ឥមេ អាវុសោ ធម្មា មនសិការសមុដ្ឋានា ផស្សសមោធានា វេទនាសមោសរណា’’តិ (អ. និ. ៨.៨៣) ច អាទិកាហិ ទេសនាហិ សំសន្ទតិ.

‘‘យតោ ខោ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ ឆន្នំ ផស្សាយតនាន’’ន្តិអាទិ ‘‘យតោ ខោ អានន្ទ ភិក្ខុ នេវ វេទនំ អត្តានំ សមនុបស្សតិ, ន សញ្ញំ, ន សង្ខារេ, ន វិញ្ញាណំ អត្តានំ សមនុបស្សតិ, សោ ឯវំ អសមនុបស្សន្តោ ន កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតិ, អនុបាទិយំ ន បរិតស្សតិ, អបរិតស្សំ បច្ចត្តំយេវ បរិនិព្ពាយតី’’តិអាទិកាហិ ទេសនាហិ សំសន្ទតិ.

‘‘សព្ពេ តេ ឥមេហេវ ទ្វាសដ្ឋិយា វត្ថូហិ អន្តោជាលីកតា’’តិអាទិ ‘‘យេ ហិ កេចិ ភិក្ខវេ…បេ… អភិវទន្តិ, សព្ពេ តេ ឥមានេវ បញ្ច កាយានិ អភិវទន្តិ ឯតេសំ វា អញ្ញតរ’’ន្តិអាទិកាហិ (ម. និ. ៣.២៦) ទេសនាហិ សំសន្ទតិ. ‘‘កាយស្ស ភេទា…បេ… ទេវមនុស្សា’’តិ –

‘‘អច្ចី យថា វាតវេគេន ខិត្តា, (ឧបសិវាតិ ភគវា)

អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខំ;

ឯវំ មុនី នាមកាយា វិមុត្តោ,

អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខ’’ន្តិ. (សុ. និ. ១០៨០; ចូឡនិ. ៤៣);

អាទិកាហិ ទេសនាហិ សំសន្ទតីតិ អយំ ចាតុព្យូហោ ហារោ.

អាវត្តហារវណ្ណនា

អាឃាតាទីនំ អករណីយតាវចនេន ខន្តិសោរច្ចានុដ្ឋានំ. តត្ថ ខន្តិយា សទ្ធាបញ្ញាបរាបការទុក្ខសហគតានំ សង្គហោ, សោរច្ចេន សីលស្ស. សទ្ធាទិគ្គហណេន ច សទ្ធិន្ទ្រិយាទិសកលពោធិបក្ខិយធម្មា អាវត្តន្តិ. សីលគ្គហណេន អវិប្បដិសារាទយោ សព្ពេបិ សីលានិសំសធម្មា អាវត្តន្តិ. បាណាតិបាតាទីហិ បដិវិរតិវចនេន អប្បមាទវិហារោ, តេន សកលំ សាសនព្រហ្មចរិយំ អាវត្តតិ. គម្ភីរតាទិវិសេសយុត្តធម្មគ្គហណេន មហាពោធិបកិត្តនំ. អនាវរណញាណបទដ្ឋានញ្ហិ អាសវក្ខយញាណំ, អាសវក្ខយញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ មហាពោធិ, តេន ទសពលាទយោ សព្ពេ ពុទ្ធគុណា អាវត្តន្តិ. សស្សតាទិទិដ្ឋិគ្គហណេន តណ្ហាវិជ្ជាយ សង្គហោ, តាហិ អនមតគ្គសំសារវដ្ដំ អាវត្តតិ. វេទនានំ សមុទយាទិយថាភូតវេទនេន ភគវតោ បរិញ្ញាត្តយវិសុទ្ធិ, តាយ បញ្ញាបារមិមុខេន សព្ពបារមិយោ អាវត្តន្តិ. ‘‘អជានតំ អបស្សត’’ន្តិ អវិជ្ជាគ្គហណេន អយោនិសោមនសិការបរិគ្គហោ, តេន ច អយោនិសោមនសិការមូលកា ធម្មា អាវត្តន្តិ. ‘‘តណ្ហាគតានំ បរិតស្សិតវិប្ផន្ទិត’’ន្តិ តណ្ហាគ្គហណេន នវ តណ្ហាមូលកា ធម្មា អាវត្តន្តិ, ‘‘តទបិ ផស្សបច្ចយា’’តិអាទិ សស្សតាទិបញ្ញាបនស្ស បច្ចយាធីនវុត្តិទស្សនំ, តេន អនិច្ចតាទិលក្ខណត្តយំ អាវត្តតិ. ឆន្នំ ផស្សាយតនានំ យថាភូតំ បជាននេន វិមុត្តិសម្បទានិទ្ទេសោ, តេន សត្តបិ វិសុទ្ធិយោ អាវត្តន្តិ. ‘‘ឧច្ឆិន្នភវនេត្តិកោ តថាគតស្ស កាយោ’’តិ តណ្ហាបហានំ, តេន ភគវតោ សកលសំកិលេសប្បហានំ អាវត្តតីតិ អយំ អាវត្តោ ហារោ.

វិភត្តិហារវណ្ណនា

អាឃាតានន្ទាទយោ អកុសលា ធម្មា, តេសំ អយោនិសោមនសិការាទិ បទដ្ឋានំ. យេហិ បន ធម្មេហិ អាឃាតានន្ទាទីនំ អករណំ អប្បវត្តិ, តេ អព្យាបាទាទយោ កុសលា ធម្មា, តេសំ យោនិសោមនសិការាទិ បទដ្ឋានំ. តេសុ អាឃាតាទយោ កាមាវចរាវ, អព្យាបាទាទយោ ចតុភូមកា. តថា បាណាតិបាតាទីហិ បដិវិរតិ កុសលា វា អព្យាកតា វា, តស្សា ហិរោត្តប្បាទយោ ធម្មា បទដ្ឋានំ. តត្ថ កុសលា សិយា កាមាវចរា, សិយា លោកុត្តរា, អព្យាកតា លោកុត្តរាវ. ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ អញ្ញេវ ធម្មា គម្ភីរា’’តិ វុត្តធម្មា សិយា កុសលា, សិយា អព្យាកតា, តត្ថ កុសលានំ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា បទដ្ឋានំ. អព្យាកតានំ មគ្គធម្មា, វិបស្សនា, អាវជ្ជនា វា បទដ្ឋានំ. តេសុ កុសលា លោកុត្តរា, អព្យាកតា សិយា កាមាវចរា, សិយា លោកុត្តរា, សព្ពាបិ ទិដ្ឋិយោ អកុសលាវ កាមាវចរាវ, តាសំ អវិសេសេន មិច្ឆាភិនិវេសេ អយោនិសោមនសិការោ បទដ្ឋានំ. វិសេសតោ បន សន្តតិឃនវិនិព្ភោគាភាវតោ ឯកត្តនយស្ស មិច្ឆាគាហោ អតីតជាតិអនុស្សរណតក្កសហិតោ សស្សតទិដ្ឋិយា បទដ្ឋានំ. ហេតុផលភាវេន សម្ពន្ធភាវស្ស អគ្គហណតោ នានត្តនយស្ស មិច្ឆាគាហោ តជ្ជាសមន្នាហារសហិតោ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា បទដ្ឋានំ. ឯវំ សេសទិដ្ឋីនម្បិ យថាសម្ភវំ វត្តព្ពំ. ‘‘វេទនាន’’ន្តិ ឯត្ថ វេទនា សិយា កុសលា, សិយា អព្យាកតា, សិយា កាមាវចរា, សិយា រូបាវចរា, សិយា អរូបាវចរា, ផស្សោ តាសំ បទដ្ឋានំ. វេទនានំ សមុទយាទិយថាភូតវេទនំ មគ្គញាណំ, អនុបាទាវិមុត្តិ ផលំ, តេសំ ‘‘អញ្ញេវ ធម្មា គម្ភីរា’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេន ធម្មាទិវិភាគោ នេតព្ពោ. ‘‘អជានតំ អបស្សត’’ន្តិអាទីសុ អវិជ្ជា តណ្ហា អកុសលា កាមាវចរា, តាសុ អវិជ្ជាយ អាសវា, អយោនិសោមនសិការោ ឯវ វា បទដ្ឋានំ. តណ្ហាយ សំយោជនិយេសុ ធម្មេសុ អស្សាទទស្សនំ បទដ្ឋានំ. ‘‘តទបិ ផស្សបច្ចយា’’តិ ឯត្ថ ផស្សស្ស វេទនាយ វិយ ធម្មាទិវិភាគោ វេទិតព្ពោ. ឥមិនា នយេន ផស្សាយតនាទីនម្បិ យថារហំ ធម្មាទិវិភាគោ នេតព្ពោតិ អយំ វិភត្តិហារោ.

បរិវត្តហារវណ្ណនា

អាឃាតាទីនំ អករណំ ខន្តិសោរច្ចានិ អនុព្រូហេត្វា បដិសង្ខានភាវនាពលសិទ្ធិយា ឧភយហិតបដិបត្តិំ អាវហតិ. អាឃាតាទយោ បន បវត្តិយមានា ទុព្ពណ្ណតំ ទុក្ខសេយ្យំ ភោគហានិំ អកិត្តិំ បរេហិ ទុរុបសង្កមនតញ្ច និប្ផាទេន្តា និរយាទីសុ មហាទុក្ខំ អាវហន្តិ. បាណាតិបាតាទីហិ បដិវិរតិ អវិប្បដិសារាទិកល្យាណំ បរម្បរំ អាវហតិ. បាណាតិបាតាទិ បន វិប្បដិសារាទិអកល្យាណំ បរម្បរំ, គម្ភីរតាទិវិសេសយុត្តំ ញាណំ វិនេយ្យានំ យថារហំ វិជ្ជាភិញ្ញាទិគុណវិសេសំ អាវហតិ សព្ពញេយ្យំ យថាសភាវាវពោធតោ. តថា គម្ភីរតាទិវិសេសរហិតំ បន ញាណំ ញេយ្យេសុ សាវរណតោ យថាវុត្តគុណវិសេសំ នាវហតិ. សព្ពាបិ ចេតា ទិដ្ឋិយោ យថារហំ សស្សតុច្ឆេទភាវតោ អន្តទ្វយភូតា សក្កាយតីរំ នាតិវត្តន្តិ អនិយ្យានិកសភាវត្តា. និយ្យានិកសភាវត្តា បន សម្មាទិដ្ឋិ សបរិក្ខារា មជ្ឈិមបដិបទាភូតា អតិក្កម្ម សក្កាយតីរំ បារំ អាគច្ឆតិ. វេទនានំ សមុទយាទិយថាភូតវេទនំ អនុបាទាវិមុត្តិំ អាវហតិ មគ្គភាវតោ. វេទនានំ សមុទយាទិអសម្បដិវេធោ សំសារចារកាវរោធំ អាវហតិ សង្ខារានំ បច្ចយភាវតោ. វេទយិតសភាវបដិច្ឆាទកោ សម្មោហោ តទភិនន្ទនំ អាវហតិ. យថាភូតាវពោធោ បន តត្ថ និព្ពេទំ វិរាគញ្ច អាវហតិ. មិច្ឆាភិនិវេសេ អយោនិសោមនសិការសហិតា តណ្ហា អនេកវិហិតំ ទិដ្ឋិជាលំ បសារេតិ. យថាវុត្តតណ្ហាសមុច្ឆេទោ បឋមមគ្គោ តំ ទិដ្ឋិជាលំ សង្កោចេតិ. សស្សតវាទាទិបញ្ញាបនស្ស ផស្សោ បច្ចយោ ហោតិ អសតិ ផស្សេ តទភាវតោ. ទិដ្ឋិពន្ធនពន្ធានំ ផស្សាយតនាទីនំ អនិរោធេន ផស្សាទិអនិរោធោ សំសារទុក្ខស្ស អនិវត្តិយេវ, យាថាវតោ ផស្សាយតនាទិបរិញ្ញា សព្ពទិដ្ឋិទស្សនានិ អតិវត្តតិ, ផស្សាយតនាទិអបរិញ្ញា តំទិដ្ឋិគហនំ នាតិវត្តតិ, ភវនេត្តិសមុច្ឆេទោ អាយតិំ អត្តភាវស្ស អនិព្ពត្តិយា សំវត្តតិ, អសមុច្ឆិន្នាយ ភវនេត្តិយា អនាគតេ ភវប្បពន្ធោ បរិវត្តតិយេវាតិ អយំ បរិវត្តោ ហារោ.

វេវចនហារវណ្ណនា

‘‘មម មយ្ហំ មេ’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘ភិក្ខវេ សមណា តបស្សិនោ’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘បរេ អញ្ញេ បដិវិរុទ្ធា’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘អវណ្ណំ អកិត្តិំ និន្ទ’’ន្តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘ភាសេយ្យុំ ភណេយ្យុំ ករេយ្យុ’’ន្តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘ធម្មស្ស វិនយស្ស សត្ថុសាសនស្សា’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘សង្ឃស្ស សមូហស្ស គណស្សា’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘តត្រ តត្ថ តេសូ’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘តុម្ហេហិ វោ ភវន្តេហី’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘អាឃាតោ ទោសោ ព្យាបាទោ’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘អប្បច្ចយោ ទោមនស្សំ ចេតសិកទុក្ខ’’ន្តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘ចេតសោ អនភិរទ្ធិ ចិត្តស្ស ព្យាបត្តិ មនោបទោសោ’’តិ បរិយាយវចនំ. ‘‘ន ករណីយា ន ឧប្បាទេតព្ពា ន បវត្តេតព្ពា’’តិ បរិយាយវចនំ. ឥតិ ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ វេវចនំ វត្តព្ពន្តិ អយំ វេវចនោ ហារោ.

បញ្ញត្តិហារវណ្ណនា

អាឃាតោ វត្ថុវសេន ទសវិធេន ឯកូនវីសតិវិធេន វា បញ្ញត្តោ. អប្បច្ចយោ ឧបវិចារវសេន ឆធា បញ្ញត្តោ. អានន្ទោបីតិអាទិវសេន នវធា បញ្ញត្តោ. បីតិ សាមញ្ញតោ ខុទ្ទិកាទិវសេន បញ្ចធា បញ្ញត្តា. សោមនស្សំ ឧបវិចារវសេន ឆធា បញ្ញត្តំ. សីលំ វារិត្តចារិត្តាទិវសេន អនេកធា បញ្ញត្តំ. គម្ភីរតាទិវិសេសយុត្តំ ញាណំ ចិត្តុប្បាទវសេន ចតុធា, ទ្វាទសវិធេន វា, វិសយភេទតោ អនេកធា ច បញ្ញត្តំ. ទិដ្ឋិសស្សតាទិវសេន ទ្វាសដ្ឋិយា ភេទេហិ, តទន្តោគធវិភាគេន អនេកធា ច បញ្ញត្តា. វេទនា ឆធា អដ្ឋសតធា អនេកធា ច បញ្ញត្តា. តស្សា សមុទយោ បញ្ចធា បញ្ញត្តោ, តថា អត្ថង្គមោ. អស្សាទោ ទុវិធេន បញ្ញត្តោ. អាទីនវោ តិវិធេន បញ្ញត្តោ. និស្សរណំ ឯកធា ចតុធា ច បញ្ញត្តំ…បេ… អនុបាទាវិមុត្តិ ទុវិធេន បញ្ញត្តា.

‘‘អជានតំ អបស្សត’’ន្តិ វុត្តា អវិជ្ជា វិសយភេទេន ចតុធា អដ្ឋធា ច បញ្ញត្តា. ‘‘តណ្ហាគតាន’’ន្តិអាទិនា វុត្តា តណ្ហា ឆធា អដ្ឋសតធា អនេកធា ច បញ្ញត្តា. ផស្សោ និស្សយវសេន ឆធា បញ្ញត្តោ. ឧបាទានំ ចតុធា បញ្ញត្តំ. ភវោ ទ្វិធា អនេកធា ច បញ្ញត្តោ. ជាតិ វេវចនវសេន ឆធា បញ្ញត្តា. តថា ជរា សត្តធា បញ្ញត្តា. មរណំ អដ្ឋធា នវធា ច បញ្ញត្តំ. សោកោ បញ្ចធា បញ្ញត្តោ. បរិទេវោ ឆធា បញ្ញត្តោ. ទុក្ខំ ចតុធា បញ្ញត្តំ, តថា ទោមនស្សំ. ឧបាយាសោ ចតុធា បញ្ញត្តោ. ‘‘សមុទយោ ហោតី’’តិ បភវបញ្ញត្តិ, ‘‘យថាភូតំ បជានាតី’’តិ ទុក្ខស្ស បរិញ្ញាបញ្ញត្តិ, សមុទយស្ស បហានបញ្ញត្តិ, និរោធស្ស សច្ឆិកិរិយាបញ្ញត្តិ, មគ្គស្ស ភាវនាបញ្ញត្តិ.

‘‘អន្តោជាលីកតា’’តិអាទិ សព្ពទិដ្ឋីនំ សង្គហបញ្ញត្តិ. ‘‘ឧច្ឆិន្នភវនេត្តិកោ’’តិអាទិ ទុវិធេន បរិនិព្ពានបញ្ញត្តិ. ឯវំ អាឃាតាទីនំ អកុសលកុសលាទិធម្មានំ យថាបភវបញ្ញត្តិអាទិវសេន, តថា ‘‘អាឃាតោ’’តិ ព្យាបាទស្ស វេវចនបញ្ញត្តិ, ‘‘អប្បច្ចយោ’’តិ ទោមនស្សស្ស វេវចនបញ្ញត្តីតិអាទិនា នយេន បញ្ញត្តិភេទោ វិភជិតព្ពោតិ អយំ បញ្ញត្តិហារោ.

ឱតរណហារវណ្ណនា

អាឃាតគ្គហណេន សង្ខារក្ខន្ធសង្គហោ, តថា អនភិរទ្ធិគហណេន. អប្បច្ចយគ្គហណេន វេទនាក្ខន្ធសង្គហោតិ ឥទំ ខន្ធមុខេន ឱតរណំ. តថា អាឃាតាទិគ្គហណេន ធម្មាយតនំ ធម្មធាតុ ទុក្ខសច្ចំ សមុទយសច្ចំ វា គហិតន្តិ ឥទំ អាយតនមុខេន ធាតុមុខេន សច្ចមុខេន ច ឱតរណំ. តថា អាឃាតាទីនំ សហជាតា អវិជ្ជា ហេតុសហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ, អសហជាតា បន អនន្តរសមនន្តរអនន្តរូបនិស្សយនត្ថិវិគតាសេវនបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ, អនន្តរា ឧបនិស្សយវសេនេវ បច្ចយោ ហោតិ. តណ្ហាឧបាទានាទីនំ, ផស្សាទីនម្បិ តេសំ សហជាតានំ អសហជាតានញ្ច យថារហំ បច្ចយភាវោ វត្តព្ពោ. កោចិ បនេត្ថ អធិបតិវសេន, កោចិ កម្មវសេន, កោចិ អាហារវសេន, កោចិ ឥន្ទ្រិយវសេន, កោចិ ឈានវសេន, កោចិ មគ្គវសេនបិ បច្ចយោ ហោតីតិ. អយម្បិ វិសេសោ វេទិតព្ពោតិ ឥទំ បដិច្ចសមុប្បាទមុខេន ឱតរណំ. អានន្ទាទីនម្បិ ឥមិនាវ នយេន ខន្ធាទិមុខេន ឱតរណំ វិភាវេតព្ពំ.

តថា សីលំ បាណាតិបាតាទីហិ វិរតិចេតនា, អព្យាបាទាទិចេតសិកធម្មា ច, បាណាតិបាតាទយោ ចេតនាវ, តេសំ តទុបការកធម្មានញ្ច លជ្ជាទយាទីនំ សង្ខារក្ខន្ធធម្មាយតនាទិសង្គហោ, បុរិមនយេនេវ ខន្ធាទិមុខេន ច ឱតរណំ វិភាវេតព្ពំ. ឯស នយោ ញាណទិដ្ឋិវេទនាអវិជ្ជាតណ្ហាទិគ្គហណេសុ. និស្សរណអនុបាទាវិមុត្តិគហណេសុ អសង្ខតធាតុវសេនបិ ធាតុមុខេន ឱតរណំ វិភាវេតព្ពំ. តថា ‘‘វេទនានំ…បេ… អនុបាទាវិមុត្តោ’’តិ ឯតេន ភគវតោ សីលាទយោ បញ្ច ធម្មក្ខន្ធា, សតិបដ្ឋានាទយោ ច ពោធិបក្ខិយធម្មា បកាសិតា ហោន្តីតិ តំ មុខេនបិ ឱតរណំ វេទិតព្ពំ. ‘‘តទបិ ផស្សបច្ចយា’’តិ ទិដ្ឋិបញ្ញាបនស្ស បច្ចយាធីនវុត្តិតាទីបនេន អនិច្ចតាមុខេន ឱតរណំ, តថា ឯវំធម្មតាយ បដិច្ចសមុប្បាទមុខេន ឱតរណំ, អនិច្ចស្ស ទុក្ខានត្តភាវតោ អប្បណិហិតមុខេន សុញ្ញតាមុខេន ច ឱតរណំ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោតិ អយំ ឱតរណោ ហារោ.

សោធនហារវណ្ណនា

‘‘មមំ វា…បេ… ភាសេយ្យុ’’ន្តិ អារម្ភោ. ‘‘ធម្មស្ស…បេ… សង្ឃស្ស…បេ… ភាសេយ្យុ’’ន្តិ បទសុទ្ធិ, នោ អារម្ភសុទ្ធិ. ‘‘តត្រ តុម្ហេហិ…បេ… ករណីយា’’តិ បទសុទ្ធិ ចេវ អារម្ភសុទ្ធិ ច. ទុតិយនយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តថា ‘‘អប្បមត្តកំ ខោ បនេត’’ន្តិអាទិ អារម្ភោ. ‘‘កតម’’ន្តិអាទិ បុច្ឆា. ‘‘បាណាតិបាតំ បហាយា’’តិអាទិ បទសុទ្ធិ, នោ អារម្ភសុទ្ធិ, នោ ច បុច្ឆាសុទ្ធិ. ‘‘ឥទំ ខោ’’តិអាទិ បុច្ឆាសុទ្ធិ ចេវ បទសុទ្ធិ ច អារម្ភសុទ្ធិ ច.

តថា ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិ អារម្ភោ. ‘‘កតមេ ច តេ’’តិអាទិ បុច្ឆា. ‘‘សន្តិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិ អារម្ភោ. ‘‘កិ’’ន្តិអាទិ អារម្ភ បុច្ឆា. ‘‘យថាសមាហិតេ’’តិអាទិ បទសុទ្ធិ, នោ អារម្ភសុទ្ធិ នោ ច បុច្ឆាសុទ្ធិ. ‘‘ឥមេ ខោ តេ’’តិអាទិ បទសុទ្ធិ ចេវ បុច្ឆាសុទ្ធិ ច អារម្ភសុទ្ធិ ច. ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ អារម្ភាទយោ វេទិតព្ពាតិ. អយំ សោធនោ ហារោ.

អធិដ្ឋានហារវណ្ណនា

‘‘អវណ្ណ’’ន្តិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ តំ, អវិកប្បេត្វា វិសេសវចនំ ‘‘មមំ វា ធម្មស្ស វា សង្ឃស្ស វា’’តិ. សុក្កបក្ខេបិ ឯសេវ នយោ.

តថា ‘‘សីល’’ន្តិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ, តំ អវិកប្បេត្វា វិសេសវចនំ ‘‘បាណាតិបាតា បដិវិរតោ’’តិអាទិ.

‘‘អញ្ញេវ ធម្មា’’តិអាទិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ, តំ អវិកប្បេត្វា វិសេសវចនំ ‘‘តយិទំ ភិក្ខវេ តថាគតោ បជានាតី’’តិអាទិ.

តថា ‘‘បុព្ពន្តកប្បិកា’’តិអាទិ សាមញ្ញតោ អធិដ្ឋានំ, តំ អវិកប្បេត្វា វិសេសវចនំ ‘‘សស្សតវាទា’’តិអាទិ. ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ សាមញ្ញវិសេសោ និទ្ធារេតព្ពោតិ អយំ អធិដ្ឋានោ ហារោ.

បរិក្ខារហារវណ្ណនា

អាឃាតាទីនំ ‘‘អនត្ថំ មេ អចរី’’តិអាទីនិ (ធ. ស. ១២៣៧; វិភ. ៩០៩) ច ឯកូនវីសតិ អាឃាតវត្ថូនិ ហេតុ. អានន្ទាទីនំ អារម្មណេ អភិសិនេហោ ហេតុ. សីលស្ស ហិរិឱត្តប្បំ អប្បិច្ឆតាទយោ ច ហេតុ. ‘‘គម្ភីរា’’តិអាទិនា វុត្តធម្មស្ស សព្ពាបិ បារមិយោ ហេតុ, វិសេសេន បញ្ញាបារមី. ទិដ្ឋីនំ អសប្បុរិសូបស្សយោ, អសទ្ធម្មស្សវនំ, មិច្ឆាភិនិវេសេន អយោនិសោមនសិការោ ច អវិសេសេន ហេតុ, វិសេសេន បន សស្សតវាទាទីនំ អតីតជាតិអនុស្សរណាទិ ហេតុ. វេទនានំ អវិជ្ជាតណ្ហាកម្មានិ ផស្សោ ច ហេតុ. អនុបាទាវិមុត្តិយា អរិយមគ្គោ ហេតុ. បញ្ញាបនស្ស អយោនិសោមនសិការោ ហេតុ. តណ្ហាយ សំយោជនិយេសុ អស្សាទានុបស្សនា ហេតុ. ផស្សស្ស ឆឡាយតនានិ, ឆឡាយតនស្ស នាមរូបំ ហេតុ. ភវនេត្តិសមុច្ឆេទស្ស វិសុទ្ធិភាវនា ហេតូតិ អយំ បរិក្ខារោ ហារោ.

សមារោបនហារវណ្ណនា

អាឃាតាទីនំ អករណីយតាវចនេន ខន្តិសម្បទា ទស្សិតា ហោតិ. ‘‘អប្បមត្តកំ ខោ បនេត’’ន្តិអាទិនា សោរច្ចសម្បទា, ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា ញាណសម្បទា, ‘‘អបរាមសតោ ចស្ស បច្ចត្តញ្ញេវ និព្ពុតិ វិទិតា’’តិ, ‘‘វេទនានំ…បេ… យថាភូតំ វិទិត្វា អនុបាទាវិមុត្តោ’’តិ ឯតេហិ សមាធិសម្បទាយ សទ្ធិំ វិជ្ជាវិមុត្តិវសីភាវសម្បទា ទស្សិតា ហោតិ. តត្ថ ខន្តិសម្បទា បដិសង្ខានពលសិទ្ធិតោ សោរច្ចសម្បទាយ បទដ្ឋានំ. សោរច្ចសម្បទា បន អត្ថតោ សីលមេវ, តថា បាណាតិបាតាទីហិ បដិវិរតិវចនំ សីលស្ស បរិយាយវិភាគទស្សនត្ថំ. តត្ថ សីលំ សមាធិស្ស បទដ្ឋានំ, សមាធិ បញ្ញាយ បទដ្ឋានំ. តេសុ សីលេន វីតិក្កមប្បហានំ ទុច្ចរិតសំកិលេសប្បហានញ្ច សិជ្ឈតិ, សមាធិនា បរិយុដ្ឋានប្បហានំ, វិក្ខម្ភនប្បហានំ, តណ្ហាសំកិលេសប្បហានញ្ច សិជ្ឈតិ. បញ្ញាយ ទិដ្ឋិសំកិលេសប្បហានំ, សមុច្ឆេទប្បហានំ, អនុសយប្បហានញ្ច សិជ្ឈតីតិ សីលាទីហិ តីហិ ធម្មក្ខន្ធេហិ សមថវិបស្សនាភាវនាបារិបូរី, បហានត្តយសិទ្ធិ ចាតិ អយំ សមារោបនោ ហារោ.

សោឡសហារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ចវិធនយវណ្ណនា

នន្ទិយាវដ្ដនយវណ្ណនា

អាឃាតាទីនំ អករណវចនេន តណ្ហាវិជ្ជាសង្កោចោ ទស្សិតោ ហោតិ. សតិ ហិ អត្តត្តនិយវត្ថូសុ សិនេហេ សម្មោសេ ច ‘‘អនត្ថំ មេ អចរី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១២៣៧, វិភ. ៩០៩) អាឃាតោ ជាយតីតិ, តថា ‘‘បាណាតិបាតា បដិវិរតោ’’តិអាទិវចនេហិ, ‘‘បច្ចត្តញ្ញេវ និព្ពុតិ វិទិតា, អនុបាទាវិមុត្តោ, ឆន្នំ ផស្សាយតនានំ…បេ… យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទីហិ វចនេហិ ច តណ្ហាវិជ្ជានំ អច្ចន្តប្បហានំ ទស្សិតំ ហោតិ. តាសំ បន បុព្ពន្តកប្បិកាទិបទេហិ ‘‘អជានតំ អបស្សត’’ន្តិអាទិបទេហិ ច សរូបតោ ទស្សិតានំ តណ្ហាវិជ្ជានំ រូបធម្មា អរូបធម្មា ច អធិដ្ឋានំ. យថាក្កមំ សមថោ ច វិបស្សនា ច បដិបក្ខោ. តេសំ ចេតោវិមុត្តិ បញ្ញាវិមុត្តិ ច ផលំ. តត្ថ តណ្ហា, តណ្ហាវិជ្ជា វា សមុទយសច្ចំ, តទធិដ្ឋានភូតា រូបារូបធម្មា ទុក្ខសច្ចំ, តេសំ អប្បវត្តិ និរោធសច្ចំ, និរោធបជាននា សមថវិបស្សនា មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ ចតុសច្ចយោជនា វេទិតព្ពា. តណ្ហាគ្គហណេន ចេត្ថ មាយាសាឋេយ្យមានាតិមានមទប្បមាទបាបិច្ឆតាបាបមិត្តតាអហិរិកានោត្តប្បាទិវសេន សព្ពោ អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ. តថា អវិជ្ជាគ្គហណេន វិបរីតមនសិការកោធុបនាហមក្ខបលាសឥស្សាមច្ឆរិយសារម្ភទោវចស្សតា- ភវទិដ្ឋិវិភវទិដ្ឋាទិវសេន អកុសលបក្ខោ នេតព្ពោ. វុត្តវិបរិយាយេន អមាយាអសាឋេយ្យាទិអវិបរីតមនសិការាទិវសេន, តថា សមថបក្ខិយានំ សទ្ធិន្ទ្រិយាទីនំ, វិបស្សនាបក្ខិយានញ្ច អនិច្ចសញ្ញាទីនំ វសេន កុសលបក្ខោ នេតព្ពោតិ. អយំ នន្ទិយាវដ្ដស្ស នយស្ស ភូមិ.

តិបុក្ខលនយវណ្ណនា

អាឃាតាទីនំ អករណវចនេន អទោសសិទ្ធិ, តថា បាណាតិបាតផរុសវាចាហិ បដិវិរតិវចនេន. អានន្ទាទីនំ អករណវចនេន អលោភសិទ្ធិ, តថា អព្រហ្មចរិយតោ បដិវិរតិវចនេន. អទិន្នាទានាទីហិ បន បដិវិរតិវចនេន ឧភយសិទ្ធិ. ‘‘តយិទំ ភិក្ខវេ តថាគតោ បជានាតី’’តិអាទិនា អមោហសិទ្ធិ. ឥតិ តីហិ អកុសលមូលេហិ គហិតេហិ តប្បដិបក្ខតោ, អាឃាតាទិអករណវចនេន ច តីណិ កុសលមូលានិ សិទ្ធានិយេវ ហោន្តិ. តត្ថ តីហិ អកុសលមូលេហិ តិវិធទុច្ចរិតសំកិលេសមលវិសមាកុសលសញ្ញាវិតក្កាសទ្ធម្មាទិវសេន សព្ពោ អកុសលបក្ខោ វិត្ថារេតព្ពោ. តថា តីហិ កុសលមូលេហិ តិវិធសុចរិតវោទានសមកុសលសញ្ញាវិតក្កបញ្ញាសទ្ធម្មសមាធិ- វិមោក្ខមុខវិមោក្ខាទិវសេន សព្ពោ កុសលបក្ខោ វិភាវេតព្ពោ. ឯត្ថាបិ ច សច្ចយោជនា វេទិតព្ពា. កថំ? លោភោ សព្ពានិ វា កុសលាកុសលមូលានិ សមុទយសច្ចំ, តេហិ បន និព្ពត្តា តេសំ អធិដ្ឋានគោចរភូតា ឧបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចន្តិអាទិនា នយេន សច្ចយោជនា វេទិតព្ពាតិ អយំ តិបុក្ខលស្ស នយស្ស ភូមិ.

សីហវិក្កីឡិតនយវវណ្ណនា

អាឃាតានន្ទនាទីនំ អករណវចនេន សតិសិទ្ធិ. សតិយា ហិ សាវជ្ជានវជ្ជេ, តត្ថ ច អាទីនវានិសំសេ សល្លក្ខេត្វា សាវជ្ជំ បហាយ អនវជ្ជំ សមាទាយ វត្តតីតិ. តថា មិច្ឆាជីវា បដិវិរតិវចនេន វីរិយសិទ្ធិ. វីរិយេន ហិ កាមព្យាបាទវិហិំសាវិតក្កេ វិនោទេតិ, វីរិយសាធនញ្ច អាជីវបារិសុទ្ធិសីលន្តិ. បាណាតិបាតាទីហិ បដិវិរតិវចនេន សតិសិទ្ធិ. សតិយា ហិ សាវជ្ជានវជ្ជេ, តត្ថ ច អាទីនវានិសំសេ សល្លក្ខេត្វា សាវជ្ជំ បហាយ អនវជ្ជំ សមាទាយ វត្តតិ. តថា ហិ សា ‘‘វិសយាភិមុខភាវបច្ចុបដ្ឋានា’’តិ ច វុច្ចតិ. ‘‘តយិទំ ភិក្ខវេ តថាគតោ បជានាតី’’តិអាទិនា សមាធិបញ្ញាសិទ្ធិ. បញ្ញាយ ហិ យថាភូតាវពោធោ, សមាហិតោ ច យថាភូតំ បជានាតីតិ. តថា ‘‘និច្ចោ ធុវោ’’តិអាទិនា អនិច្ចេ ‘‘និច្ច’’ន្តិ វិបល្លាសោ, ‘‘អរោគោ បរំ មរណា, ឯកន្តសុខី អត្តា ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានប្បត្តោ’’តិ ច ឯវមាទីហិ អសុខេ ‘‘សុខ’’ន្តិ វិបល្លាសោ, ‘‘បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ’’តិអាទិនា អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ វិបល្លាសោ, សព្ពេហេវ ច ទិដ្ឋិទីបកបទេហិ អនត្តនិ ‘‘អត្តា’’តិ វិបល្លាសោតិ ឯវមេត្ថ ចត្តារោ វិបល្លាសា សិទ្ធា ហោន្តិ, តេសំ បដិបក្ខតោ ចត្តារិ សតិបដ្ឋានានិ សិទ្ធានេវ ហោន្តិ. តត្ថ ចតូហិ ឥន្ទ្រិយេហិ ចត្តារោ បុគ្គលា និទ្ទិសិតព្ពា.

កថំ? ទុវិធោ ហិ តណ្ហាចរិតោ មុទិន្ទ្រិយោ ច តិក្ខិន្ទ្រិយោ ចាតិ, តថា ទិដ្ឋិចរិតោ. តេសុ បឋមោ អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ វិបល្លត្តទិដ្ឋិ សតិពលេន យថាភូតំ កាយសភាវំ សល្លក្ខេត្វា សម្មត្តនិយាមំ ឱក្កមតិ. ទុតិយ