📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ទីឃនិកាយេ

មហាវគ្គដ្ឋកថា

១. មហាបទានសុត្តវណ្ណនា

បុព្ពេនិវាសបដិសំយុត្តកថា

១. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតំ…បេ… ករេរិកុដិកាយន្តិ មហាបទានសុត្តំ. តត្រាយំ អបុព្ពបទវណ្ណនា – ករេរិកុដិកាយន្តិ ករេរីតិ វរុណរុក្ខស្ស នាមំ, ករេរិមណ្ឌបោ តស្សា កុដិកាយ ទ្វារេ ឋិតោ, តស្មា ‘‘ករេរិកុដិកា’’តិ វុច្ចតិ, យថា កោសម្ពរុក្ខស្ស ទ្វារេ ឋិតត្តា ‘‘កោសម្ពកុដិកា’’តិ. អន្តោជេតវនេ កិរ ករេរិកុដិ កោសម្ពកុដិ គន្ធកុដិ សលឡាគារន្តិ ចត្តារិ មហាគេហានិ, ឯកេកំ សតសហស្សបរិច្ចាគេន និប្ផន្នំ. តេសុ សលឡាគារំ រញ្ញា បសេនទិនា ការិតំ, សេសានិ អនាថបិណ្ឌិកេន ការិតានិ. ឥតិ ភគវា អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា ថម្ភានំ ឧបរិ ការិតាយ ទេវវិមានកប្បាយ ករេរិកុដិកាយំ វិហរតិ ¶ . បច្ឆាភត្តន្តិ ឯកាសនិកខលុបច្ឆាភត្តិកានំ បាតោវ ភុត្តានំ អន្តោមជ្ឈន្ហិកេបិ បច្ឆាភត្តមេវ. ឥធ បន បកតិភត្តស្ស បច្ឆតោ ‘‘បច្ឆាភត្ត’’ន្តិ អធិប្បេតំ. បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តានន្តិ បិណ្ឌបាតតោ បដិក្កន្តានំ, ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋបេត្វា ឧដ្ឋិតានន្តិ អត្ថោ.

ករេរិមណ្ឌលមាឡេតិ តស្សេវ ករេរិមណ្ឌបស្ស អវិទូរេ កតាយ និសីទនសាលាយ. សោ កិរ ករេរិមណ្ឌបោ គន្ធកុដិកាយ ច សាលាយ ច ¶ អន្តរេ ហោតិ, តស្មា គន្ធកុដីបិ ករេរិកុដិកាបិ សាលាបិ – ‘‘ករេរិមណ្ឌលមាឡោ’’តិ វុច្ចតិ. បុព្ពេនិវាសបដិសំយុត្តាតិ ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ, ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិ ឯវំ វិភត្តេន បុព្ពេនិវុត្ថក្ខន្ធសន្តានសង្ខាតេន បុព្ពេនិវាសេន សទ្ធិំ យោជេត្វា បវត្តិតា. ធម្មីតិ ធម្មសំយុត្តា.

ឧទបាទីតិ អហោ អច្ឆរិយំ ទសពលស្ស បុព្ពេនិវាសញាណំ ¶ , បុព្ពេនិវាសំ នាម កេ អនុស្សរន្តិ, កេ នានុស្សរន្តីតិ. តិត្ថិយា អនុស្សរន្តិ, សាវកា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច ពុទ្ធា ច អនុស្សរន្តិ. កតរតិត្ថិយា អនុស្សរន្តិ? យេ អគ្គប្បត្តកម្មវាទិនោ, តេបិ ចត្តាលីសំយេវ កប្បេ អនុស្សរន្តិ, ន តតោ បរំ. សាវកា កប្បសតសហស្សំ អនុស្សរន្តិ. ទ្វេ អគ្គសាវកា អសង្ខ្យេយ្យញ្ចេវ កប្បសតសហស្សញ្ច. បច្ចេកពុទ្ធា ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ កប្បសតសហស្សញ្ច. ពុទ្ធានំ បន ឯត្តកន្តិ បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, យាវតកំ អាកង្ខន្តិ, តាវតកំ អនុស្សរន្តិ.

តិត្ថិយា ខន្ធបដិបាដិយា អនុស្សរន្តិ, បដិបាដិំ មុញ្ចិត្វា ន សក្កោន្តិ. បដិបាដិយា អនុស្សរន្តាបិ អសញ្ញភវំ បត្វា ខន្ធប្បវត្តិំ ន បស្សន្តិ, ជាលេ បតិតា កុណ្ឋា វិយ, កូបេ បតិតា បង្គុឡា វិយ ច ហោន្តិ. តេ តត្ថ ឋត្វា ‘‘ឯត្តកមេវ, ឥតោ បរំ នត្ថី’’តិ ទិដ្ឋិំ គណ្ហន្តិ. ឥតិ តិត្ថិយានំ បុព្ពេនិវាសានុស្សរណំ អន្ធានំ យដ្ឋិកោដិគមនំ វិយ ហោតិ. យថា ហិ អន្ធា យដ្ឋិកោដិគ្គាហកេ សតិយេវ គច្ឆន្តិ, អសតិ តត្ថេវ និសីទន្តិ, ឯវមេវ តិត្ថិយា ខន្ធបដិបាដិយាវ អនុស្សរិតុំ សក្កោន្តិ, បដិបាដិំ វិស្សជ្ជេត្វា ន សក្កោន្តិ.

សាវកាបិ ខន្ធបដិបាដិយាវ អនុស្សរន្តិ, អសញ្ញភវំ បត្វា ខន្ធប្បវត្តិំ ន បស្សន្តិ. ឯវំ សន្តេបិ តេ វដ្ដេ សំសរណកសត្តានំ ខន្ធានំ អភាវកាលោ នាម នត្ថិ. អសញ្ញភវេ បន បញ្ចកប្បសតានិ បវត្តន្តីតិ តត្តកំ កាលំ អតិក្កមិត្វា ពុទ្ធេហិ ទិន្ននយេ ឋត្វា បរតោ អនុស្សរន្តិ; សេយ្យថាបិ អាយស្មា សោភិតោ. ទ្វេ អគ្គសាវកា បន បច្ចេកពុទ្ធា ច ¶ ចុតិបដិសន្ធិំ ឱលោកេត្វា អនុស្សរន្តិ. ពុទ្ធានំ ចុតិបដិសន្ធិកិច្ចំ នត្ថិ, យំ យំ ឋានំ បស្សិតុកាមា ហោន្តិ, តំ តទេវ បស្សន្តិ.

តិត្ថិយា ¶ ច បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរមានា អត្តនា ទិដ្ឋកតសុតមេវ អនុស្សរន្តិ. តថា សាវកា ច បច្ចេកពុទ្ធា ¶ ច. ពុទ្ធា បន អត្តនា វា បរេហិ វា ទិដ្ឋកតសុតំ សព្ពមេវ អនុស្សរន្តិ.

តិត្ថិយានំ បុព្ពេនិវាសញាណំ ខជ្ជោបនកឱភាសសទិសំ, សាវកានំ បទីបោភាសសទិសំ, អគ្គសាវកានំ ឱសធិតារកោភាសសទិសំ, បច្ចេកពុទ្ធានំ ចន្ទោភាសសទិសំ, ពុទ្ធានំ សរទសូរិយមណ្ឌលោភាសសទិសំ. តស្ស ឯត្តកានិ ជាតិសតានិ ជាតិសហស្សានិ ជាតិសតសហស្សានីតិ វា ឯត្តកានិ កប្បសតានិ កប្បសហស្សានិ កប្បសតសហស្សានីតិ វា នត្ថិ, យំ កិញ្ចិ អនុស្សរន្តស្ស នេវ ខលិតំ, ន បដិឃាតំ ហោតិ, អាវជ្ជនបដិពទ្ធមេវ អាកង្ខមនសិការចិត្តុប្បាទបដិពទ្ធមេវ ហោតិ. ទុព្ពលបត្តបុដេ វេគក្ខិត្តនារាចោ វិយ, សិនេរុកូដេ វិស្សដ្ឋឥន្ទវជិរំ វិយ ច អសជ្ជមានមេវ គច្ឆតិ. ‘‘អហោ មហន្តំ ភគវតោ បុព្ពេនិវាសញាណ’’ន្តិ ឯវំ ភគវន្តំយេវ អារព្ភ កថា ឧប្បន្នា, ជាតា បវត្តាតិ អត្ថោ. តំ សព្ពម្បិ សង្ខេបតោ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតិបិ បុព្ពេនិវាសោ, ឥតិបិ បុព្វេនិវាសោ’’តិ ឯត្តកមេវ បាឡិយំ វុត្តំ. តត្ថ ឥតិបីតិ ឯវម្បិ.

២-៣. អស្សោសិ ខោ…បេ… អថ ភគវា អនុប្បត្តោតិ ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនាយំ វុត្តមេវ. អយមេវ ហិ វិសេសោ – តត្ថ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន អស្សោសិ, ឥធ ទិព្ពសោតេន. តត្ថ ច វណ្ណាវណ្ណកថា វិប្បកតា, ឥធ បុព្ពេនិវាសកថា. តស្មា ភគវា – ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ មម បុព្ពេនិវាសញាណំ អារព្ភ គុណំ ថោមេន្តិ, បុព្ពេនិវាសញាណស្ស បន មេ និប្ផត្តិំ ន ជានន្តិ; ហន្ទ នេសំ តស្ស និប្ផត្តិំ កថេត្វា ទស្សាមី’’តិ អាគន្ត្វា បកតិយាបិ ពុទ្ធានំ និសីទិត្វា ធម្មទេសនត្ថមេវ ឋបិតេ តង្ខណេ ភិក្ខូហិ បប្ផោដេត្វា ទិន្នេ វរពុទ្ធាសនេ និសីទិត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ’’តិ បុច្ឆាយ ច ‘‘ឥធ ¶ , ភន្តេ’’តិអាទិបដិវចនស្ស ច បរិយោសានេ តេសំ បុព្ពេនិវាសបដិសំយុត្តំ ធម្មិំ កថំ កថេតុកាមោ ឥច្ឆេយ្យាថ នោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឥច្ឆេយ្យាថ នោតិ ឥច្ឆេយ្យាថ នុ. អថ នំ បហដ្ឋមានសា ភិក្ខូ យាចមានា ឯតស្ស ភគវាតិអាទិមាហំសុ. តត្ថ ឯតស្សាតិ ឯតស្ស ធម្មិកថាករណស្ស.

៤. អថ ¶ ភគវា តេសំ យាចនំ គហេត្វា កថេតុកាមោ ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, សុណាថា’’តិ តេ ¶ សោតាវធារណសាធុកមនសិការេសុ និយោជេត្វា អញ្ញេសំ អសាធារណំ ឆិន្នវដុមកានុស្សរណំ បកាសេតុកាមោ ឥតោ សោ, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ យំ វិបស្សីតិ យស្មិំ កប្បេ វិបស្សី. អយញ្ហិ ‘យ’ន្តិ សទ្ទោ ‘‘យំ មេ, ភន្តេ, ទេវានំ តាវតិំសានំ សម្មុខា សុតំ សម្មុខា បដិគ្គហិតំ, អារោចេមិ តំ, ភគវតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២០៣) បច្ចត្តវចនេ ទិស្សតិ. ‘‘យំ តំ អបុច្ឆិម្ហ អកិត្តយី នោ, អញ្ញំ តំ បុច្ឆាម តទិង្ឃ ព្រូហី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៨៨១) ឧបយោគវចនេ. ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ឯកិស្សា លោកធាតុយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ១.២៧៧) ករណវចនេ. ឥធ បន ភុម្មត្ថេតិ ទដ្ឋព្ពោ. តេន វុត្តំ – ‘‘យស្មិំ កប្បេ’’តិ. ឧទបាទីតិ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឧន្នាទេន្តោ ឧប្បជ្ជិ.

ភទ្ទកប្បេតិ បញ្ចពុទ្ធុប្បាទបដិមណ្ឌិតត្តា សុន្ទរកប្បេ សារកប្បេតិ ភគវា ឥមំ កប្បំ ថោមេន្តោ ឯវមាហ. យតោ បដ្ឋាយ កិរ អម្ហាកំ ភគវតា អភិនីហារោ កតោ, ឯតស្មិំ អន្តរេ ឯកកប្បេបិ បញ្ច ពុទ្ធា និព្ពត្តា នាម នត្ថិ. អម្ហាកំ ភគវតោ អភិនីហារស្ស បុរតោ បន តណ្ហង្ករោ, មេធង្ករោ, សរណង្ករោ, ទីបង្ករោតិ ចត្តារោ ពុទ្ធា ឯកស្មិំ កប្បេ និព្ពត្តិំសុ. តេសំ ឱរភាគេ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ ពុទ្ធសុញ្ញមេវ អហោសិ.

អសង្ខ្យេយ្យកប្បបរិយោសានេ បន កោណ្ឌញ្ញោ នាម ពុទ្ធោ ឯកោវ ឯកស្មិំ កប្បេ ឧប្បន្នោ. តតោបិ អសង្ខ្យេយ្យំ ពុទ្ធសុញ្ញមេវ អហោសិ. អសង្ខ្យេយ្យកប្បបរិយោសានេ មង្គលោ, សុមនោ, រេវតោ, សោភិតោតិ ចត្តារោ ពុទ្ធា ឯកស្មិំ កប្បេ ឧប្បន្នា ¶ . តតោបិ អសង្ខ្យេយ្យំ ពុទ្ធសុញ្ញមេវ អហោសិ. អសង្ខ្យេយ្យកប្បបរិយោសានេ បន ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកស្ស អសង្ខ្យេយ្យស្ស ឧបរិ អនោមទស្សី, បទុមោ, នារទោតិ តយោ ពុទ្ធា ឯកស្មិំ កប្បេ ឧប្បន្នា. តតោបិ អសង្ខ្យេយ្យំ ពុទ្ធសុញ្ញមេវ អហោសិ. អសង្ខ្យេយ្យកប្បបរិយោសានេ បន ឥតោ កប្បសតសហស្សានំ ឧបរិ បទុមុត្តរោ ភគវា ឯកោវ ឯកស្មិំ កប្បេ ឧប្បន្នោ. តស្ស ឱរភាគេ ឥតោ តិំសកប្បសហស្សានំ ឧបរិ សុមេធោ, សុជាតោតិ ទ្វេ ពុទ្ធា ឯកស្មិំ កប្បេ ឧប្បន្នា. តតោ ឱរភាគេ ឥតោ អដ្ឋារសន្នំ កប្បសហស្សានំ ឧបរិ បិយទស្សី, អត្ថទស្សី, ធម្មទស្សីតិ តយោ ពុទ្ធា ¶ ឯកស្មិំ កប្បេ ឧប្បន្នា. អថ ឥតោ ចតុនវុតិកប្បេ សិទ្ធត្ថោ នាម ពុទ្ធោ ឯកោវ ឯកស្មិំ កប្បេ ឧប្បន្នោ. ឥតោ ទ្វេ នវុតិកប្បេ តិស្សោ, ផុស្សោតិ ទ្វេ ពុទ្ធា ឯកស្មិំ កប្បេ ឧប្បន្នា. ឥតោ ឯកនវុតិកប្បេ វិបស្សី ភគវា ឧប្បន្នោ. ឥតោ ឯកតិំសេ កប្បេ សិខី, វេស្សភូតិ ទ្វេ ពុទ្ធា ឧប្បន្នា. ឥមស្មិំ ភទ្ទកប្បេ កកុសន្ធោ, កោណាគមនោ, កស្សបោ, គោតមោ អម្ហាកំ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ ចត្តារោ ពុទ្ធា ឧប្បន្នា, មេត្តេយ្យោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. ឯវមយំ កប្បោ បញ្ចពុទ្ធុប្បាទបដិមណ្ឌិតត្តា សុន្ទរកប្បោ សារកប្បោតិ ភគវា ឥមំ កប្បំ ថោមេន្តោ ឯវមាហ.

កិំ ¶ បនេតំ ពុទ្ធានំយេវ បាកដំ ហោតិ – ‘‘ឥមស្មិំ កប្បេ ឯត្តកា ពុទ្ធា ឧប្បន្នា វា ឧប្បជ្ជិស្សន្តីតិ វា’’តិ, ឧទាហុ អញ្ញេសម្បិ បាកដំ ហោតីតិ? អញ្ញេសម្បិ បាកដំ ហោតិ. កេសំ? សុទ្ធាវាសព្រហ្មានំ. កប្បសណ្ឋានកាលស្មិញ្ហិ ឯកមសង្ខ្យេយ្យំ ឯកង្គណំ ហុត្វា ឋិតេ លោកសន្និវាសេ លោកស្ស សណ្ឋានត្ថាយ ទេវោ វស្សិតុំ អារភតិ. អាទិតោវ អន្តរដ្ឋកេ ហិមបាតោ វិយ ហោតិ. តតោ តិលមត្តា កណមត្តា តណ្ឌុលមត្តា មុគ្គ-មាស-ពទរ-អាមលក-ឯឡាលុក-កុម្ភណ្ឌ-អលាពុមត្តា ឧទកធារា ហុត្វា អនុក្កមេន ឧសភទ្វេឧសភអឌ្ឍគាវុតគាវុតទ្វេគាវុតអឌ្ឍយោជនយោជនទ្វិយោជន…បេ… យោជនសតយោជនសហស្សយោជនសតសហស្សមត្តា ¶ ហុត្វា កោដិសតសហស្សចក្កវាឡព្ភន្តរេ យាវ អវិនដ្ឋព្រហ្មលោកា បូរេត្វា តិដ្ឋន្តិ. អថ តំ ឧទកំ អនុបុព្ពេន ភស្សតិ, ភស្សន្តេ ឧទកេ បកតិទេវលោកដ្ឋានេសុ ទេវលោកា សណ្ឋហន្តិ, តេសំ សណ្ឋហនវិធានំ វិសុទ្ធិមគ្គេ បុព្ពេនិវាសកថាយំ វុត្តមេវ.

មនុស្សលោកសណ្ឋហនដ្ឋានំ បន បត្តេ ឧទកេ ធមករណមុខេ បិហិតេ វិយ វាតវសេន តំ ឧទកំ សន្តិដ្ឋតិ, ឧទកបិដ្ឋេ ឧប្បលិនិបណ្ណំ វិយ បថវី សណ្ឋហតិ. មហាពោធិបល្លង្កោ វិនស្សមានេ លោកេ បច្ឆា វិនស្សតិ, សណ្ឋហមានេ បឋមំ សណ្ឋហតិ. តត្ថ បុព្ពនិមិត្តំ ហុត្វា ឯកោ បទុមិនិគច្ឆោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស សចេ តស្មិំ កប្បេ ពុទ្ធោ និព្ពត្តិស្សតិ, បុប្ផំ ឧប្បជ្ជតិ. នោ ចេ, នុប្បជ្ជតិ. ឧប្បជ្ជមានញ្ច សចេ ឯកោ ពុទ្ធោ និព្ពត្តិស្សតិ, ឯកំ ឧប្បជ្ជតិ. សចេ ទ្វេ, តយោ, ចត្តារោ, បញ្ច ពុទ្ធា និព្ពត្តិស្សន្តិ, បញ្ច ឧប្បជ្ជន្តិ. តានិ ច ខោ ឯកស្មិំយេវ នាឡេ កណ្ណិកាពទ្ធានិ ហុត្វា. សុទ្ធាវាសព្រហ្មានោ ‘‘អាយាម ¶ , មយំ មារិសា, បុព្ពនិមិត្តំ បស្សិស្សាមា’’តិ មហាពោធិបល្លង្កដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តិ, ពុទ្ធានំ អនិព្ពត្តនកប្បេ បុប្ផំ ន ហោតិ. តេ បន អបុប្ផិតគច្ឆំ ទិស្វា – ‘‘អន្ធការោ វត ភោ លោកោ ភវិស្សតិ, មតា មតា សត្តា អបាយេ បូរេស្សន្តិ, ឆ ទេវលោកា នវ ព្រហ្មលោកា សុញ្ញា ភវិស្សន្តី’’តិ អនត្តមនា ហោន្តិ. បុប្ផិតកាលេ បន បុប្ផំ ទិស្វា – ‘‘សព្ពញ្ញុពោធិសត្តេសុ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តេសុ និក្ខមន្តេសុ សម្ពុជ្ឈន្តេសុ ធម្មចក្កំ បវត្តេន្តេសុ យមកបាដិហារិយំ ករោន្តេសុ ទេវោរោហនំ ករោន្តេសុ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជ្ជន្តេសុ បរិនិព្ពាយន្តេសុ ទសសហស្សចក្កវាឡកម្បនាទីនិ បាដិហារិយានិ ទក្ខិស្សាមា’’តិ ច ‘‘ចត្តារោ អបាយា បរិហាយិស្សន្តិ, ឆ ទេវលោកា នវ ព្រហ្មលោកា បរិបូរេស្សន្តី’’តិ ច អត្តមនា ឧទានំ ឧទានេន្តា អត្តនោ អត្តនោ ព្រហ្មលោកំ គច្ឆន្តិ. ឥមស្មិំ ភទ្ទកប្បេ បញ្ច បទុមានិ ឧប្បជ្ជិំសុ. តេសំ និមិត្តានំ អានុភាវេន ចត្តារោ ពុទ្ធា ឧប្បន្នា, បញ្ចមោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. សុទ្ធាវាសព្រហ្មានោបិ ¶ តានិ បទុមានិ ទិស្វា ឥមមត្ថំ ជានិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘អញ្ញេសម្បិ បាកដំ ហោតី’’តិ.

អាយុបរិច្ឆេទវណ្ណនា

៥-៧. ឥតិ ¶ ភគវា – ‘‘ឥតោ សោ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា នយេន កប្បបរិច្ឆេទវសេន បុព្ពេនិវាសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសំ ពុទ្ធានំ ជាតិបរិច្ឆេទាទិវសេន ទស្សេតុំ វិបស្សី, ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ អាយុបរិច្ឆេទេ បរិត្តំ លហុកន្តិ ឧភយមេតំ អប្បកស្សេវ វេវចនំ. យញ្ហិ អប្បកំ, តំ បរិត្តញ្ចេវ លហុកញ្ច ហោតិ.

អប្បំ វា ភិយ្យោតិ វស្សសតតោ វា ឧបរិ អប្បំ, អញ្ញំ វស្សសតំ អបត្វា វីសំ វា តិំសំ វា ចត្តាលីសំ វា បណ្ណាសំ វា សដ្ឋិ វា វស្សានិ ជីវតិ. ឯវំ ទីឃាយុកោ បន អតិទុល្លភោ, អសុកោ កិរ ឯវំ ចិរំ ជីវតីតិ តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា ទដ្ឋព្ពោ ហោតិ. តត្ថ វិសាខា ឧបាសិកា វីសវស្សសតំ ជីវតិ, តថា បោក្ខរសាតិ ព្រាហ្មណោ, ព្រហ្មាយុ ព្រាហ្មណោ, សេលោ ព្រាហ្មណោ, ពាវរិយព្រាហ្មណោ, អានន្ទត្ថេរោ, មហាកស្សបត្ថេរោតិ. អនុរុទ្ធត្ថេរោ បន វស្សសតញ្ចេវ បណ្ណាសញ្ច វស្សានិ, ពាកុលត្ថេរោ វស្សសតញ្ចេវ សដ្ឋិ ច វស្សានិ. អយំ សព្ពទីឃាយុកោ. សោបិ ទ្វេ វស្សសតានិ ន ជីវតិ.

វិបស្សីអាទយោ ¶ បន សព្ពេបិ ពោធិសត្តា មេត្តាបុព្ពភាគេន សោមនស្សសហគតញាណសម្បយុត្តអសង្ខារិកចិត្តេន មាតុកុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិំសុ. តេន ចិត្តេន គហិតាយ បដិសន្ធិយា អសង្ខ្យេយ្យំ អាយុ, ឥតិ សព្ពេ ពុទ្ធា អសង្ខ្យេយ្យាយុកា. តេ កស្មា អសង្ខ្យេយ្យំ ន អដ្ឋំសុ? ឧតុភោជនវិបត្តិយា. ឧតុភោជនវសេន ហិ អាយុ ហាយតិបិ វឌ្ឍតិបិ.

តត្ថ យទា រាជានោ អធម្មិកា ហោន្តិ, តទា ឧបរាជានោ, សេនាបតិ, សេដ្ឋិ, សកលនគរំ, សកលរដ្ឋំ អធម្មិកមេវ ហោតិ; អថ តេសំ អារក្ខទេវតា, តាសំ ទេវតានំ មិត្តា ភូមដ្ឋទេវតា, តាសំ ទេវតានំ មិត្តា អាកាសដ្ឋកទេវតា, អាកាសដ្ឋកទេវតានំ មិត្តា ឧណ្ហវលាហកា ទេវតា, តាសំ មិត្តា អព្ភវលាហកា ទេវតា, តាសំ មិត្តា សីតវលាហកា ទេវតា, តាសំ មិត្តា វស្សវលាហកា ទេវតា, តាសំ មិត្តា ចាតុមហារាជិកា ¶ ទេវតា, តាសំ មិត្តា តាវតិំសា ទេវតា, តាសំ មិត្តា យាមា ទេវតាតិ ឯវមាទិ. ឯវំ យាវ ភវគ្គា ឋបេត្វា អរិយសាវកេ សព្ពា ទេវព្រហ្មបរិសាបិ អធម្មិកាវ ហោន្តិ. តាសំ អធម្មិកតាយ វិសមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តិ, វាតោ យថាមគ្គេន ន វាយតិ, អយថាមគ្គេន វាយន្តោ អាកាសដ្ឋកវិមានានិ ខោភេតិ, វិមានេសុ ខោភិតេសុ ទេវតានំ កីឡនត្ថាយ ចិត្តានិ ន នមន្តិ, ទេវតានំ កីឡនត្ថាយ ចិត្តេសុ អនមន្តេសុ ¶ សីតុណ្ហភេទោ ឧតុ យថាកាលេន ន សម្បជ្ជតិ, តស្មិំ អសម្បជ្ជន្តេ ន សម្មា ទេវោ វស្សតិ, កទាចិ វស្សតិ, កទាចិ ន វស្សតិ; កត្ថចិ វស្សតិ, កត្ថចិ ន វស្សតិ, វស្សន្តោបិ វប្បកាលេ អង្កុរកាលេ នាឡកាលេ បុប្ផកាលេ ខីរគ្គហណាទិកាលេសុ យថា យថា សស្សានំ ឧបការោ ន ហោតិ, តថា តថា វស្សតិ ច វិគច្ឆតិ ច, តេន សស្សានិ វិសមបាកានិ ហោន្តិ, វិគតគន្ធវណ្ណរសាទិសម្បន្នានិ. ឯកភាជនេ បក្ខិត្តតណ្ឌុលេសុបិ ឯកស្មិំ បទេសេ ភត្តំ ឧត្តណ្ឌុលំ ហោតិ, ឯកស្មិំ អតិកិលិន្នំ, ឯកស្មិំ សមបាកំ. តំ បរិភុត្តំ កុច្ឆិយម្បិ តីហាការេហិ បច្ចតិ. តេន សត្តា ពហ្វាពាធា ចេវ ហោន្តិ, អប្បាយុកា ច. ឯវំ តាវ ឧតុភោជនវសេន អាយុ ហាយតិ.

យទា ¶ បន រាជានោ ធម្មិកា ហោន្តិ, តទា ឧបរាជានោបិ ធម្មិកា ហោន្តីតិ បុរិមនយេនេវ យាវ ព្រហ្មលោកា សព្ពេបិ ធម្មិកា ហោន្តិ. តេសំ ធម្មិកត្តា សមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តិ, យថាមគ្គេន វាតោ វាយតិ, យថាមគ្គេន វាយន្តោ អាកាសដ្ឋកវិមានានិ ន ខោភេតិ, តេសំ អខោភា ទេវតានំ កីឡនត្ថាយ ចិត្តានិ នមន្តិ. ឯវំ កាលេន ឧតុ សម្បជ្ជតិ, ទេវោ សម្មា វស្សតិ, វប្បកាលតោ បដ្ឋាយ សស្សានំ ឧបការំ ករោន្តោ កាលេ វស្សតិ, កាលេ វិគច្ឆតិ, តេន សស្សានិ សមបាកានិ សុគន្ធានិ សុវណ្ណានិ សុរសានិ ឱជវន្តានិ ហោន្តិ, តេហិ សម្បាទិតំ ភោជនំ បរិភុត្តម្បិ សម្មា បរិបាកំ គច្ឆតិ ¶ , តេន សត្តា អរោគា ទីឃាយុកា ហោន្តិ. ឯវំ ឧតុភោជនវសេន អាយុ វឌ្ឍតិ.

តត្ថ វិបស្សី ភគវា អសីតិវស្សសហស្សាយុកកាលេ និព្ពត្តោ, សិខី សត្តតិវស្សសហស្សាយុកកាលេតិ ឥទំ អនុបុព្ពេន បរិហីនសទិសំ កតំ, ន បន ឯវំ បរិហីនំ, វឌ្ឍិត្វា វឌ្ឍិត្វា បរិហីនន្តិ វេទិតព្ពំ. កថំ? ឥមស្មិំ តាវ កប្បេ កកុសន្ធោ ភគវា ចត្តាលីសវស្សសហស្សាយុកកាលេ និព្ពត្តោ, អាយុប្បមាណំ បញ្ច កោដ្ឋាសេ កត្វា ចត្តារិ ឋត្វា បញ្ចមេ វិជ្ជមានេយេវ បរិនិព្ពុតោ. តំ អាយុ បរិហាយមានំ ទសវស្សកាលំ បត្វា បុន វឌ្ឍមានំ អសង្ខ្យេយ្យំ ហុត្វា តតោ បរិហាយមានំ តិំសវស្សសហស្សកាលេ ឋិតំ; តទា កោណាគមនោ ភគវា និព្ពត្តោ. តស្មិម្បិ តថេវ បរិនិព្ពុតេ តំ អាយុ ទសវស្សកាលំ បត្វា បុន វឌ្ឍមានំ អសង្ខ្យេយ្យំ ហុត្វា បរិហាយិត្វា វីសតិវស្សសហស្សកាលេ ឋិតំ; តទា កស្សបោ ភគវា និព្ពត្តោ. តស្មិម្បិ តថេវ បរិនិព្ពុតេ តំ អាយុ ទសវស្សកាលំ បត្វា បុន វឌ្ឍមានំ អសង្ខ្យេយ្យំ ហុត្វា បរិហាយិត្វា វស្សសតកាលំ បត្តំ, អថ អម្ហាកំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ និព្ពត្តោ. ឯវំ អនុបុព្ពេន បរិហាយិត្វា បរិហាយិត្វា វឌ្ឍិត្វា វឌ្ឍិត្វា បរិហីនន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ យំ យំ អាយុបរិមាណេសុ ¶ មនុស្សេសុ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តិ, តេសម្បិ តំ តទេវ អាយុបរិមាណំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

អាយុបរិច្ឆេទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ពោធិបរិច្ឆេទវណ្ណនា

៨. ពោធិបរិច្ឆេទេ ¶ បន បាដលិយា មូលេតិ បាដលិរុក្ខស្ស ហេដ្ឋា. តស្សា បន បាដលិយា ខន្ធោ តំ ទិវសំ បណ្ណាសរតនោ ហុត្វា អព្ភុគ្គតោ, សាខា បណ្ណាសរតនាតិ ឧព្ពេធេន រតនសតំ អហោសិ. តំ ទិវសញ្ច សា បាដលិ កណ្ណិកាពទ្ធេហិ វិយ បុប្ផេហិ មូលតោ បដ្ឋាយ ឯកសញ្ឆន្នា អហោសិ, ទិព្ពគន្ធំ វាយតិ. ន កេវលញ្ច តទា អយមេវ បុប្ផិតា, ទសសហស្សចក្កវាឡេ សព្ពបាដលិយោ បុប្ផិតា. ន កេវលញ្ច បាដលិយោ, ទសសហស្សចក្កវាឡេ សព្ពរុក្ខានំ ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, លតាសុ លតាបទុមានិ, អាកាសេ អាកាសបទុមានិ បុប្ផិតានិ, បថវិតលំ ¶ ភិន្ទិត្វាបិ មហាបទុមានិ ឧដ្ឋិតានិ. មហាសមុទ្ទោបិ បញ្ចវណ្ណេហិ បទុមេហិ នីលុប្បលរត្តុប្បលេហិ ច សញ្ឆន្នោ អហោសិ. សកលទសសហស្សចក្កវាឡំ ធជមាលាកុលំ តត្ថ តត្ថ និពទ្ធបុប្ផទាមវិស្សដ្ឋមាលាគុឡវិប្បកិណ្ណំ នានាវណ្ណកុសុមសមុជ្ជលំ នន្ទនវនចិត្តលតាវនមិស្សកវនផារុសកវនសទិសំ អហោសិ. បុរត្ថិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សិតទ្ធជា បច្ឆិមចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ អភិហនន្តិ. បច្ឆិមទក្ខិណឧត្តរចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ ឧស្សិតទ្ធជា ទក្ខិណចក្កវាឡមុខវដ្ដិំ អភិហនន្តិ. ឯវំ អញ្ញមញ្ញសិរីសម្បត្តានិ ចក្កវាឡានិ អហេសុំ. អភិសម្ពុទ្ធោតិ សកលំ ពុទ្ធគុណវិភវសិរិំ បដិវិជ្ឈមានោ ចត្តារិ សច្ចានិ អភិសម្ពុទ្ធោ.

‘‘សិខី, ភិក្ខវេ, ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ បុណ្ឌរីកស្ស មូលេ អភិសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេន បទវណ្ណនា វេទិតព្ពា. ឯត្ថ បន បុណ្ឌរីកោតិ សេតម្ពរុក្ខោ. តស្សាបិ តទេវ បរិមាណំ. តំ ទិវសញ្ច សោបិ ទិព្ពគន្ធេហិ បុប្ផេហិ សុសញ្ឆន្នោ អហោសិ. ន កេវលញ្ច បុប្ផេហិ, ផលេហិបិ សញ្ឆន្នោ អហោសិ. តស្ស ឯកតោ តរុណានិ ផលានិ, ឯកតោ មជ្ឈិមានិ ផលានិ, ឯកតោ នាតិបក្កានិ ផលានិ, ឯកតោ សុបក្កានិ បក្ខិត្តទិព្ពោជានិ វិយ សុរសានិ ឱលម្ពន្តិ. យថា សោ, ឯវំ សកលទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ¶ បុប្ផូបគរុក្ខា បុប្ផេហិ, ផលូបគរុក្ខា ផលេហិ បដិមណ្ឌិតា អហេសុំ.

សាលោតិ សាលរុក្ខោ. តស្សាបិ តទេវ បរិមាណំ, តថេវ បុប្ផសិរីវិភវោ វេទិតព្ពោ. សិរីសរុក្ខេបិ ឯសេវ នយោ. ឧទុម្ពររុក្ខេ បុប្ផានិ ¶ នាហេសុំ, ផលវិភូតិ បនេត្ថ អម្ពេ វុត្តនយាវ, តថា និគ្រោធេ, តថា អស្សត្ថេ. ឥតិ សព្ពពុទ្ធានំ ឯកោវ បល្លង្កោ, រុក្ខា បន អញ្ញេបិ ហោន្តិ. តេសុ យស្ស យស្ស រុក្ខស្ស មូលេ ចតុមគ្គញាណសង្ខាតពោធិំ ពុទ្ធា បដិវិជ្ឈន្តិ, សោ សោ ពោធីតិ វុច្ចតិ. អយំ ពោធិបរិច្ឆេទោ នាម.

សាវកយុគបរិច្ឆេទវណ្ណនា

៩. សាវកយុគបរិច្ឆេទេ បន ខណ្ឌតិស្សន្តិ ខណ្ឌោ ច តិស្សោ ច. តេសុ ខណ្ឌោ ឯកបិតិកោ កនិដ្ឋភាតា, តិស្សោ បុរោហិតបុត្តោ ¶ . ខណ្ឌោ បញ្ញាបារមិយា មត្ថកំ បត្តោ, តិស្សោ សមាធិបារមិយា មត្ថកំ បត្តោ. អគ្គន្តិ ឋបេត្វា វិបស្សិំ ភគវន្តំ អវសេសេហិ សទ្ធិំ អសទិសគុណតាយ ឧត្តមំ. ភទ្ទយុគន្តិ អគ្គត្តាយេវ ភទ្ទយុគំ. អភិភូសម្ភវន្តិ អភិភូ ច សម្ភវោ ច. តេសុ អភិភូ បញ្ញាបារមិយា មត្ថកំ បត្តោ. សិខិនា ភគវតា សទ្ធិំ អរុណវតិតោ ព្រហ្មលោកំ គន្ត្វា ព្រហ្មបរិសាយ វិវិធានិ បាដិហារិយានិ ទស្សេន្តោ ធម្មំ ទេសេត្វា ទសសហស្សិលោកធាតុំ អន្ធការេន ផរិត្វា – ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ សញ្ជាតសំវេគានំ ឱភាសំ ផរិត្វា – ‘‘សព្ពេ មេ រូបញ្ច បស្សន្តុ, សទ្ទញ្ច សុណន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា – ‘‘អារម្ភថា’’តិ គាថាទ្វយំ (សំ. និ. ១.១៨៥) ភណន្តោ សទ្ទំ សាវេសិ. សម្ភវោ សមាធិបារមិយា មត្ថកំ បត្តោ អហោសិ.

សោណុត្តរន្តិ សោណោ ច ឧត្តរោ ច. តេសុបិ សោណោ បញ្ញាបារមិំ បត្តោ, ឧត្តរោ សមាធិបារមិំ បត្តោ អហោសិ. វិធុរសញ្ជីវន្តិ វិធុរោ ច សញ្ជីវោ ច. តេសុ វិធុរោ បញ្ញាបារមិំ បត្តោ អហោសិ, សញ្ជីវោ សមាធិបារមិំ បត្តោ. សមាបជ្ជនពហុលោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានកុដិលេណមណ្ឌបាទីសុ សមាបត្តិពលេន ឈាយន្តោ ឯកទិវសំ អរញ្ញេ និរោធំ សមាបជ្ជិ, អថ នំ វនកម្មិកាទយោ ‘‘មតោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា ឈាបេសុំ. សោ យថាបរិច្ឆេទេន សមាបត្តិតោ ឧដ្ឋាយ ចីវរានិ បប្ផោដេត្វា គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ. តទុបាទាយេវ ច នំ ‘‘សញ្ជីវោ’’តិ សញ្ជានិំសុ. ភិយ្យោសុត្តរន្តិ ភិយ្យោសោ ច ឧត្តរោ ច. តេសុ ភិយ្យោសោ បញ្ញាយ ឧត្តរោ, ឧត្តរោ សមាធិនា អគ្គោ អហោសិ. តិស្សភារទ្វាជន្តិ តិស្សោ ច ភារទ្វាជោ ច ¶ . តេសុ តិស្សោ បញ្ញាបារមិំ បត្តោ, ភារទ្វាជោ សមាធិបារមិំ បត្តោ អហោសិ ¶ . សារិបុត្តមោគ្គល្លានន្តិ សារិបុត្តោ ច មោគ្គល្លានោ ច. តេសុ សារិបុត្តោ បញ្ញាវិសយេ, មោគ្គល្លានោ សមាធិវិសយេ អគ្គោ អហោសិ. អយំ សាវកយុគបរិច្ឆេទោ នាម.

សាវកសន្និបាតបរិច្ឆេទវណ្ណនា

១០. សាវកសន្និបាតបរិច្ឆេទេ ¶ វិបស្សិស្ស ភគវតោ បឋមសន្និបាតោ ចតុរង្គិកោ អហោសិ, សព្ពេ ឯហិភិក្ខូ, សព្ពេ ឥទ្ធិយា និព្ពត្តបត្តចីវរា, សព្ពេ អនាមន្តិតាវ អាគតា, ឥតិ តេ ច ខោ បន្នរសេ ឧបោសថទិវសេ. អថ សត្ថា ពីជនិំ គហេត្វា និសិន្នោ ឧបោសថំ ឱសារេសិ. ទុតិយតតិយេសុបិ ឯសេវ នយោ. តថា សេសពុទ្ធានំ សព្ពសន្និបាតេសុ. យស្មា បន អម្ហាកំ ភគវតោ បឋមពោធិយាវ សន្និបាតោ អហោសិ, ឥទញ្ច សុត្តំ អបរភាគេ វុត្តំ, តស្មា ‘‘មយ្ហំ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ ឯកោ សាវកានំ សន្និបាតោ’’តិ អនិដ្ឋបេត្វា ‘‘អហោសី’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ អឌ្ឍតេឡសានិ ភិក្ខុសតានីតិ បុរាណជដិលានំ សហស្សំ, ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ បរិវារានិ អឌ្ឍតេយ្យសតានីតិ អឌ្ឍតេឡសានិ ភិក្ខុសតានិ. តត្ថ ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ អភិនីហារតោ បដ្ឋាយ វត្ថុំ កថេត្វា បព្ពជ្ជា ទីបេតព្ពា. បព្ពជិតានំ បន តេសំ មហាមោគ្គល្លានោ សត្តមេ ទិវសេ អរហត្តំ បត្តោ. ធម្មសេនាបតិ បន្នរសមេ ទិវសេ គិជ្ឈកូដបព្ពតមជ្ឈេ សូករខតលេណបព្ភារេ ភាគិនេយ្យស្ស ទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស សជ្ជិតេ ធម្មយាគេ វេទនាបរិគ្គហសុត្តន្តេ (ម. និ. ២.២០១) ទេសិយមានេ ទេសនំ អនុពុជ្ឈមានំ ញាណំ បេសេត្វា សាវកបារមិញាណំ បត្តោ. ភគវា ថេរស្ស អរហត្តប្បត្តិំ ញត្វា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា វេឡុវនេយេវ បច្ចុដ្ឋាសិ. ថេរោ – ‘‘កុហិំ នុ ខោ ភគវា គតោ’’តិ អាវជ្ជន្តោ វេឡុវនេ បតិដ្ឋិតភាវំ ញត្វា សយម្បិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា វេឡុវនេយេវ បច្ចុដ្ឋាសិ. អថ ភគវា បាតិមោក្ខំ ឱសារេសិ. តំ សន្និបាតំ សន្ធាយ ភគវា – ‘‘អឌ្ឍតេឡសានិ ភិក្ខុសតានី’’តិ អាហ. អយំ សាវកសន្និបាតបរិច្ឆេទោ នាម.

ឧបដ្ឋាកបរិច្ឆេទវណ្ណនា

១១. ឧបដ្ឋាកបរិច្ឆេទេ ¶ បន អានន្ទោតិ និពទ្ធុបដ្ឋាកភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ភគវតោ ហិ បឋមពោធិយំ អនិពទ្ធា ឧបដ្ឋាកា អហេសុំ. ឯកទា នាគសមាលោ បត្តចីវរំ គហេត្វា វិចរិ, ឯកទា នាគិតោ, ឯកទា ឧបវានោ, ឯកទា សុនក្ខត្តោ, ឯកទា ចុន្ទោ សមណុទ្ទេសោ, ឯកទា សាគតោ ¶ , ឯកទា មេឃិយោ. តត្ថ ¶ ឯកទា ភគវា នាគសមាលត្ថេរេន សទ្ធិំ អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ ទ្វេធាបថំ បត្តោ. ថេរោ មគ្គា ឱក្កម្ម – ‘‘ភគវា, អហំ ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆាមី’’តិ អាហ. អថ នំ ភគវា – ‘‘ឯហិ ភិក្ខុ, ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆាមា’’តិ អាហ. សោ – ‘‘ហន្ទ, ភគវា, តុម្ហាកំ បត្តចីវរំ គណ្ហថ, អហំ ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆាមី’’តិ វត្វា បត្តចីវរំ ឆមាយំ ឋបេតុំ អារទ្ធោ. អថ នំ ភគវា – ‘‘អាហរ, ភិក្ខូ’’តិ វត្វា បត្តចីវរំ គហេត្វា គតោ. តស្សបិ ភិក្ខុនោ ឥតរេន មគ្គេន គច្ឆតោ ចោរា បត្តចីវរញ្ចេវ ហរិំសុ, សីសញ្ច ភិន្ទិំសុ. សោ – ‘‘ភគវា ឥទានិ មេ បដិសរណំ, ន អញ្ញោ’’តិ ចិន្តេត្វា លោហិតេន គឡិតេន ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. ‘‘កិមិទំ ភិក្ខូ’’តិ ច វុត្តេ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. អថ នំ ភគវា – ‘‘មា ចិន្តយិ, ភិក្ខុ, ឯតំយេវ តេ ការណំ សល្លក្ខេត្វា និវារយិម្ហា’’តិ វត្វា នំ សមស្សាសេសិ.

ឯកទា បន ភគវា មេឃិយត្ថេរេន សទ្ធិំ បាចីនវំសមិគទាយេ ជន្តុគាមំ អគមាសិ. តត្រាបិ មេឃិយោ ជន្តុគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា នទីតីរេ បាសាទិកំ អម្ពវនំ ទិស្វា – ‘‘ភគវា, តុម្ហាកំ បត្តចីវរំ គណ្ហថ, អហំ តស្មិំ អម្ពវនេ សមណធម្មំ ករោមី’’តិ វត្វា ភគវតា តិក្ខត្តុំ និវារិយមានោបិ គន្ត្វា អកុសលវិតក្កេហិ ឧបទ្ទុតោ អន្វាសត្តោ (អ. និ. ៩.៣; ឧទាន បរិច្ឆេទោ ៣១ ទដ្ឋព្ពោ). បច្ចាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. តម្បិ ភគវា – ‘‘ឥទមេវ តេ ការណំ សល្លក្ខេត្វា និវារយិម្ហា’’តិ វត្វា អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ អគមាសិ. តត្ថ គន្ធកុដិបរិវេណេ បញ្ញត្តវរពុទ្ធាសនេ និសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘ភិក្ខវេ, ឥទានិម្ហិ មហល្លកោ, ‘ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆាមា’តិ វុត្តេ អញ្ញេន គច្ឆន្តិ, ឯកច្ចេ មយ្ហំ បត្តចីវរំ និក្ខិបន្តិ, មយ្ហំ និពទ្ធុបដ្ឋាកំ ឯកំ ភិក្ខុំ ជានាថា’’តិ. ភិក្ខូនំ ធម្មសំវេគោ ឧទបាទិ. អថាយស្មា សារិបុត្តោ ឧដ្ឋាយាសនា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា – ‘‘អហំ ¶ , ភន្តេ, តុម្ហេយេវ បត្ថយមានោ សតសហស្សកប្បាធិកំ អសង្ខ្យេយ្យំ បារមិយោ បូរយិំ, ននុ មាទិសោ មហាបញ្ញោ ឧបដ្ឋាកោ នាម វដ្ដតិ, អហំ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ អាហ. តំ ភគវា – ‘‘អលំ សារិបុត្ត, យស្សំ ¶ ទិសាយំ ត្វំ វិហរសិ, អសុញ្ញាយេវ មេ សា ទិសា, តវ ឱវាទោ ពុទ្ធានំ ឱវាទសទិសោ, ន មេ តយា ឧបដ្ឋាកកិច្ចំ អត្ថី’’តិ បដិក្ខិបិ. ឯតេនេវុបាយេន មហាមោគ្គល្លានំ អាទិំ កត្វា អសីតិមហាសាវកា ឧដ្ឋហិំសុ. តេ សព្ពេបិ ភគវា បដិក្ខិបិ.

អានន្ទត្ថេរោ បន តុណ្ហីយេវ និសីទិ. អថ នំ ភិក្ខូ ឯវមាហំសុ – ‘‘អាវុសោ, អានន្ទ, ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ យាចតិ, ត្វម្បិ យាចាហី’’តិ. សោ អាហ – ‘‘យាចិត្វា លទ្ធុបដ្ឋានំ ¶ នាម អាវុសោ កីទិសំ ហោតិ, កិំ មំ សត្ថា ន បស្សតិ, សចេ រោចិស្សតិ, អានន្ទោ មំ ឧបដ្ឋាតូតិ វក្ខតី’’តិ. អថ ភគវា – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អានន្ទោ អញ្ញេន ឧស្សាហេតព្ពោ, សយមេវ ជានិត្វា មំ ឧបដ្ឋហិស្សតី’’តិ អាហ. តតោ ភិក្ខូ – ‘‘ឧដ្ឋេហិ, អាវុសោ អានន្ទ, ឧដ្ឋេហិ អាវុសោ អានន្ទ, ទសពលំ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ យាចាហី’’តិ អាហំសុ. ថេរោ ឧដ្ឋហិត្វា ចត្តារោ បដិក្ខេបេ, ចតស្សោ ច អាយាចនាតិ អដ្ឋ វរេ យាចិ.

ចត្តារោ បដិក្ខេបា នាម – ‘‘សចេ មេ, ភន្តេ, ភគវា អត្តនា លទ្ធំ បណីតំ ចីវរំ ន ទស្សតិ, បិណ្ឌបាតំ ន ទស្សតិ, ឯកគន្ធកុដិយំ វសិតុំ ន ទស្សតិ, និមន្តនំ គហេត្វា ន គមិស្សតិ, ឯវាហំ ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ វត្វា – ‘‘កិំ បនេត្ថ, អានន្ទ, អាទីនវំ បស្សសី’’តិ វុត្តេ – ‘‘សចាហំ, ភន្តេ, ឥមានិ វត្ថូនិ លភិស្សាមិ, ភវិស្សន្តិ វត្តារោ – ‘អានន្ទោ ទសពលេន លទ្ធំ បណីតំ ចីវរំ បរិភុញ្ជតិ, បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជតិ, ឯកគន្ធកុដិយំ វសតិ, ឯកតោ និមន្តនំ គច្ឆតិ, ឯតំ លាភំ លភន្តោ តថាគតំ ឧបដ្ឋាតិ, កោ ឯវំ ឧបដ្ឋហតោ ភារោ’តិ’’ ឥមេ ចត្តារោ បដិក្ខេបេ យាចិ.

ចតស្សោ អាយាចនា នាម – ‘‘សចេ, ភន្តេ, ភគវា មយា គហិតនិមន្តនំ គមិស្សតិ, សចាហំ តិរោរដ្ឋា តិរោជនបទា ភគវន្តំ ទដ្ឋុំ អាគតំ បរិសំ អាគតក្ខណេ ឯវ ភគវន្តំ ទស្សេតុំ លច្ឆាមិ, យទា មេ កង្ខា ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំយេវ ខណេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិតុំ លច្ឆាមិ, យំ ភគវា មយ្ហំ បរម្មុខា ធម្មំ ទេសេតិ, តំ អាគន្ត្វា មយ្ហំ កថេស្សតិ, ឯវាហំ ភគវន្តំ ¶ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ វត្វា – ‘‘កំ បនេត្ថ, អានន្ទ, អានិសំសំ បស្សសី’’តិ ¶ វុត្តេ – ‘‘ឥធ, ភន្តេ, សទ្ធា កុលបុត្តា ភគវតោ ឱកាសំ អលភន្តា មំ ឯវំ វទន្តិ – ‘ស្វេ, ភន្តេ អានន្ទ, ភគវតា សទ្ធិំ អម្ហាកំ ឃរេ ភិក្ខំ គណ្ហេយ្យាថា’តិ, សចេ ភន្តេ ភគវា តត្ថ ន គមិស្សតិ, ឥច្ឆិតក្ខណេយេវ បរិសំ ទស្សេតុំ, កង្ខញ្ច វិនោទេតុំ ឱកាសំ ន លច្ឆាមិ, ភវិស្សន្តិ វត្តារោ – ‘កិំ អានន្ទោ ទសពលំ ឧបដ្ឋាតិ, ឯត្តកម្បិស្ស អនុគ្គហំ ភគវា ន ករោតី’តិ. ភគវតោ ច បរម្មុខា មំ បុច្ឆិស្សន្តិ – ‘អយំ, អាវុសោ អានន្ទ, គាថា, ឥទំ សុត្តំ, ឥទំ ជាតកំ, កត្ថ ទេសិត’ន្តិ. សចាហំ តំ ន សម្បាទយិស្សាមិ, ភវិស្សន្តិ វត្តារោ – ‘ឯត្តកម្បិ, អាវុសោ, ន ជានាសិ, កស្មា ត្វំ ឆាយា វិយ ភគវន្តំ អវិជហន្តោ ទីឃរត្តំ វិចរសី’តិ. តេនាហំ បរម្មុខា ទេសិតស្សបិ ធម្មស្ស បុន កថនំ ឥច្ឆាមី’’តិ ឥមា ចតស្សោ អាយាចនា យាចិ. ភគវាបិស្ស អទាសិ.

ឯវំ ឥមេ អដ្ឋ វរេ គហេត្វា និពទ្ធុបដ្ឋាកោ អហោសិ. តស្សេវ ឋានន្តរស្សត្ថាយ កប្បសតសហស្សំ ¶ បូរិតានំ បារមីនំ ផលំ បាបុណីតិ ឥមស្ស និពទ្ធុបដ្ឋាកភាវំ សន្ធាយ – ‘‘មយ្ហំ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ អានន្ទោ ភិក្ខុ ឧបដ្ឋាកោ អគ្គុបដ្ឋាកោ’’តិ អាហ. អយំ ឧបដ្ឋាកបរិច្ឆេទោ នាម.

១២. បិតិបរិច្ឆេទោ ឧត្តានត្ថោយេវ.

វិហារំ បាវិសីតិ កស្មា វិហារំ បាវិសិ? ភគវា កិរ ឯត្តកំ កថេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ន តាវ មយា សត្តន្នំ ពុទ្ធានំ វំសោ និរន្តរំ មត្ថកំ បាបេត្វា កថិតោ, អជ្ជ មយិ បន វិហារំ បវិដ្ឋេ ឥមេ ភិក្ខូ ភិយ្យោសោ មត្តាយ បុព្ពេនិវាសញាណំ អារព្ភ វណ្ណំ កថយិស្សន្តិ. អថាហំ អាគន្ត្វា និរន្តរំ ពុទ្ធវំសំ កថេត្វា មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សាមី’’តិ ភិក្ខូនំ កថាវារស្ស ឱកាសំ ទត្វា ឧដ្ឋាយាសនា វិហារំ បាវិសិ.

យញ្ចេតំ ភគវា តន្តិំ កថេសិ, តត្ថ កប្បបរិច្ឆេទោ, ជាតិបរិច្ឆេទោ, គោត្តបរិច្ឆេទោ, អាយុបរិច្ឆេទោ, ពោធិបរិច្ឆេទោ, សាវកយុគបរិច្ឆេទោ, សាវកសន្និបាតបរិច្ឆេទោ, ឧបដ្ឋាកបរិច្ឆេទោ, បិតិបរិច្ឆេទោតិ នវិមេ វារា អាគតា, សម្ពហុលវារោ អនាគតោ, អានេត្វា បន ទីបេតព្ពោ.

សម្ពហុលវារកថាវណ្ណនា

សព្ពពោធិសត្តានញ្ហិ ¶ ¶ ឯកស្មិំ កុលវំសានុរូបេ បុត្តេ ជាតេ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតព្ពន្តិ អយមេវ វំសោ, អយំ បវេណី. កស្មា? សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានញ្ហិ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមនតោ បដ្ឋាយ បុព្ពេ វុត្តប្បការានិ អនេកានិ បាដិហារិយានិ ហោន្តិ, តត្រ នេសំ យទិ នេវ ជាតនគរំ, ន បិតា, ន មាតា, ន ភរិយា, ន បុត្តោ បញ្ញាយេយ្យ, ‘‘ឥមស្ស នេវ ជាតនគរំ, ន បិតា, ន ភរិយា, ន បុត្តោ បញ្ញាយតិ, ទេវោ វា សក្កោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា ឯស មញ្ញេ, ទេវានញ្ច ឦទិសំ បាដិហារិយំ អនច្ឆរិយ’’ន្តិ មញ្ញមានោ ជនោ នេវ សោតព្ពំ, ន សទ្ធាតព្ពំ មញ្ញេយ្យ. តតោ អភិសមយោ ន ភវេយ្យ, អភិសមយេ អសតិ និរត្ថកោវ ពុទ្ធុប្បាទោ, អនិយ្យានិកំ សាសនំ ហោតិ. តស្មា សព្ពពោធិសត្តានំ – ‘‘ឯកស្មិំ កុលវំសានុរូបេ បុត្តេ ជាតេ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតព្ព’’ន្តិ អយមេវ វំសោ អយំ បវេណី. តស្មា បុត្តាទីនំ វសេន សម្ពហុលវារោ អានេត្វា ទីបេតព្ពោ.

សម្ពហុលបរិច្ឆេទវណ្ណនា

តត្ថ ¶ –

សមវត្តក្ខន្ធោ អតុលោ, សុប្បពុទ្ធោ ច ឧត្តរោ;

សត្ថវាហោ វិជិតសេនោ, រាហុលោ ភវតិ សត្តមោតិ.

ឯតេ តាវ សត្តន្នម្បិ ពោធិសត្តានំ អនុក្កមេនេវ សត្ត បុត្តា វេទិតព្ពា.

តត្ថ រាហុលភទ្ទេ តាវ ជាតេ បណ្ណំ អាហរិត្វា មហាបុរិសស្ស ហត្ថេ ឋបយិំសុ. អថស្ស តាវទេវ សកលសរីរំ ខោភេត្វា បុត្តសិនេហោ អដ្ឋាសិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘ឯកស្មិំ តាវ ជាតេ ឯវរូបោ បុត្តសិនេហោ, បរោសហស្សំ កិរ មេ បុត្តា ភវិស្សន្តិ, តេសុ ឯកេកស្មិំ ជាតេ ឥទំ សិនេហពន្ធនំ ឯវំ វឌ្ឍន្តំ ទុព្ភេជ្ជំ ភវិស្សតិ, រាហុ ជាតោ, ពន្ធនំ ជាត’’ន្តិ អាហ. តំ ទិវសមេវ ច រជ្ជំ បហាយ និក្ខន្តោ. ឯស នយោ សព្ពេសំ បុត្តុប្បត្តិយន្តិ. អយំ បុត្តបរិច្ឆេទោ.

សុតនា ¶ សព្ពកាមា ច, សុចិត្តា អថ រោចិនី;

រុចគ្គតី សុនន្ទា ច, ពិម្ពា ភវតិ សត្តមាតិ.

ឯតា តេសំ សត្តន្នម្បិ បុត្តានំ មាតរោ អហេសុំ. ពិម្ពាទេវី បន រាហុលកុមារេ ជាតេ រាហុលមាតាតិ បញ្ញាយិត្ថ. អយំ ភរិយបរិច្ឆេទោ.

វិបស្សី ¶ កកុសន្ធោតិ ឥមេ បន ទ្វេ ពោធិសត្តា បយុត្តអាជញ្ញរថមារុយ្ហ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិំសុ. សិខី កោណាគមនោតិ ឥមេ ទ្វេ ហត្ថិក្ខន្ធវរគតា ហុត្វា និក្ខមិំសុ. វេស្សភូ សុវណ្ណសិវិកាយ និសីទិត្វា និក្ខមិ. កស្សបោ ឧបរិបាសាទេ មហាតលេ និសិន្នោវ អានាបានចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា ឈានា ឧដ្ឋាយ តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា – ‘‘បាសាទោ ឧគ្គន្ត្វា ពោធិមណ្ឌេ ឱតរតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. បាសាទោ អាកាសេន គន្ត្វា ពោធិមណ្ឌេ ឱតរិ. មហាបុរិសោបិ តតោ ឱតរិត្វា ភូមិយំ ឋត្វា – ‘‘បាសាទោ យថាឋានេយេវ បតិដ្ឋាតូ’’តិ ចិន្តេសិ. សោ យថាឋានេ បតិដ្ឋាសិ. មហាបុរិសោបិ សត្ត ទិវសានិ បធានមនុយុញ្ជិត្វា ពោធិបល្លង្កេ ¶ និសីទិត្វា សព្ពញ្ញុតំ បដិវិជ្ឈិ. អម្ហាកំ បន ពោធិសត្តោ កណ្ដកំ អស្សវរមារុយ្ហ និក្ខន្តោតិ. អយំ យានបរិច្ឆេទោ.

វិបស្សិស្ស បន ភគវតោ យោជនប្បមាណេ បទេសេ វិហារោ បតិដ្ឋាសិ, សិខិស្ស តិគាវុតេ, វេស្សភុស្ស អឌ្ឍយោជនេ, កកុសន្ធស្ស គាវុតេ, កោណាគមនស្ស អឌ្ឍគាវុតេ, កស្សបស្ស វីសតិឧសភេ. អម្ហាកំ ភគវតោ បកតិមានេន សោឡសករីសេ, រាជមានេន អដ្ឋករីសេ បទេសេ វិហារោ បតិដ្ឋិតោតិ. អយំ វិហារបរិច្ឆេទោ.

វិបស្សិស្ស បន ភគវតោ ឯករតនាយាមា វិទត្ថិវិត្ថារា អដ្ឋង្គុលុព្ពេធា សុវណ្ណិដ្ឋកា ការេត្វា ចូឡំសេន ឆាទេត្វា វិហារដ្ឋានំ កិណិំសុ. សិខិស្ស សុវណ្ណយដ្ឋិផាលេហិ ឆាទេត្វា កិណិំសុ. វេស្សភុស្ស សុវណ្ណហត្ថិបាទានិ ការេត្វា តេសំ ចូឡំសេន ឆាទេត្វា កិណិំសុ. កកុសន្ធស្ស វុត្តនយេនេវ សុវណ្ណិដ្ឋកាហិ ឆាទេត្វា កិណិំសុ. កោណាគមនស្ស វុត្តនយេនេវ សុវណ្ណកច្ឆបេហិ ឆាទេត្វា កិណិំសុ. កស្សបស្ស ¶ សុវណ្ណកដ្ដីហិយេវ ឆាទេត្វា កិណិំសុ. អម្ហាកំ ភគវតោ សលក្ខណានំ កហាបណានំ ចូឡំសេន ឆាទេត្វា កិណិំសុ. អយំ វិហារភូមិគ្គហណធនបរិច្ឆេទោ.

តត្ថ ¶ វិបស្សិស្ស ភគវតោ តថា ភូមិំ កិណិត្វា វិហារំ កត្វា ទិន្នុបដ្ឋាកោ បុនព្ពសុមិត្តោ នាម អហោសិ, សិខិស្ស សិរិវឌ្ឍនោ នាម, វេស្សភុស្ស សោត្ថិយោ នាម, កកុសន្ធស្ស អច្ចុតោ នាម, កោណាគមនស្ស ឧគ្គោ នាម, កស្សបស្ស សុមនោ នាម, អម្ហាកំ ភគវតោ សុទត្តោ នាម. សព្ពេ ចេតេ គហបតិមហាសាលា សេដ្ឋិនោ អហេសុន្តិ. អយំ ឧបដ្ឋាកបរិច្ឆេទោ នាម.

អបរានិ ចត្តារិ អវិជហិតដ្ឋានានិ នាម ហោន្តិ. សព្ពពុទ្ធានញ្ហិ ពោធិបល្លង្កោ អវិជហិតោ, ឯកស្មិំយេវ ឋានេ ហោតិ. ធម្មចក្កប្បវត្តនំ ឥសិបតនេ មិគទាយេ អវិជហិតមេវ ហោតិ. ទេវោរោហនកាលេ សង្កស្សនគរទ្វារេ បឋមបទគណ្ឋិកា អវិជហិតាវ ហោតិ. ជេតវនេ គន្ធកុដិយា ចត្តារិ មញ្ចបាទដ្ឋានានិ អវិជហិតានេវ ហោន្តិ. វិហារោ បន ខុទ្ទកោបិ មហន្តោបិ ហោតិ, វិហារោបិ ន វិជហិតោយេវ, នគរំ បន វិជហតិ. យទា នគរំ បាចីនតោ ហោតិ, តទា វិហារោ បច្ឆិមតោ; យទា នគរំ ទក្ខិណតោ, តទា វិហារោ ឧត្តរតោ. យទា នគរំ បច្ឆិមតោ, តទា វិហារោ បាចីនតោ; យទា នគរំ ឧត្តរតោ, តទា វិហារោ ទក្ខិណតោ. ឥទានិ បន នគរំ ឧត្តរតោ, វិហារោ ទក្ខិណតោ.

សព្ពពុទ្ធានញ្ច ¶ អាយុវេមត្តំ, បមាណវេមត្តំ, កុលវេមត្តំ, បធានវេមត្តំ, រស្មិវេមត្តន្តិ បញ្ច វេមត្តានិ ហោន្តិ. អាយុវេមត្តំ នាម កេចិ ទីឃាយុកា ហោន្តិ, កេចិ អប្បាយុកា. តថា ហិ ទីបង្ករស្ស វស្សសតសហស្សំ អាយុប្បមាណំ អហោសិ, អម្ហាកំ ភគវតោ វស្សសតំ អាយុប្បមាណំ.

បមាណវេមត្តំ នាម កេចិ ទីឃា ហោន្តិ កេចិ រស្សា. តថា ហិ ទីបង្ករោ អសីតិហត្ថោ អហោសិ, សុមនោ នវុតិហត្ថោ, អម្ហាកំ ភគវា អដ្ឋារសហត្ថោ.

កុលវេមត្តំ ¶ នាម កេចិ ខត្តិយកុលេ និព្ពត្តន្តិ, កេចិ ព្រាហ្មណកុលេ. បធានវេមត្តំ នាម កេសញ្ចិ បធានំ ឥត្តរកាលមេវ ហោតិ, យថា កស្សបស្ស ភគវតោ. កេសញ្ចិ អទ្ធនិយំ, យថា អម្ហាកំ ភគវតោ.

រស្មិវេមត្តំ នាម មង្គលស្ស ភគវតោ សរីររស្មិ ទសសហស្សិលោកធាតុប្បមាណា អហោសិ. អម្ហាកំ ភគវតោ សមន្តា ព្យាមមត្តា ¶ . តត្រ រស្មិវេមត្តំ អជ្ឈាសយប្បដិពទ្ធំ, យោ យត្តកំ ឥច្ឆតិ, តស្ស តត្តកំ សរីរប្បភា ផរតិ. មង្គលស្ស បន និច្ចម្បិ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរតូតិ អជ្ឈាសយោ អហោសិ. បដិវិទ្ធគុណេសុ បន កស្សចិ វេមត្តំ នាម នត្ថិ.

អបរំ អម្ហាកំយេវ ភគវតោ សហជាតបរិច្ឆេទញ្ច នក្ខត្តបរិច្ឆេទញ្ច ទីបេសុំ. សព្ពញ្ញុពោធិសត្តេន កិរ សទ្ធិំ រាហុលមាតា, អានន្ទត្ថេរោ, ឆន្នោ, កណ្ដកោ, និធិកុម្ភោ, មហាពោធិ, កាឡុទាយីតិ ឥមានិ សត្ត សហជាតានិ. មហាបុរិសោ ច ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេនេវ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមិ, មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិ, ធម្មចក្កំ បវត្តេសិ, យមកបាដិហារិយំ អកាសិ. វិសាខានក្ខត្តេន ជាតោ ច អភិសម្ពុទ្ធោ ច បរិនិព្ពុតោ ច. មាឃនក្ខត្តេនស្ស សាវកសន្និបាតោ ច អហោសិ, អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនញ្ច, អស្សយុជនក្ខត្តេន ទេវោរោហនន្តិ ឯត្តកំ អាហរិត្វា ទីបេតព្ពំ. អយំ សម្ពហុលបរិច្ឆេទោ នាម.

១៣. ឥទានិ អថ ខោ តេសំ ភិក្ខូនន្តិអាទីសុ តេ ភិក្ខូ – ‘‘អាវុសោ, បុព្ពេនិវាសស្ស នាម អយំ គតិ, យទិទំ ចុតិតោ បដ្ឋាយ បដិសន្ធិអារោហនំ. យំ បន ឥទំ បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ បច្ឆាមុខំ ញាណំ បេសេត្វា ចុតិ គន្តព្ពំ, ឥទំ អតិគរុកំ. អាកាសេ បទំ ទស្សេន្តោ វិយ ភគវា កថេសី’’តិ អតិវិម្ហយជាតា ហុត្វា – ‘‘អច្ឆរិយំ, អាវុសោ,’’តិអាទីនិ វត្វា បុន អបរម្បិ ការណំ ទស្សេន្តោ – ‘‘យត្រ ហិ នាម តថាគតោ’’តិអាទិមាហំសុ ¶ . តត្ថ យត្រ ហិ នាមាតិ អច្ឆរិយត្ថេ និបាតោ, យោ នាម តថាគតោតិ អត្ថោ. ឆិន្នបបញ្ចេតិ ឯត្ថ បបញ្ចា នាម តណ្ហា មានោ ទិដ្ឋីតិ ឥមេ តយោ កិលេសា. ឆិន្នវដុមេតិ ឯត្ថ វដុមន្តិ កុសលាកុសលកម្មវដ្ដំ វុច្ចតិ. បរិយាទិន្នវដ្ដេតិ តស្សេវ វេវចនំ, បរិយាទិន្នសព្ពកម្មវដ្ដេតិ អត្ថោ. សព្ពទុក្ខវីតិវត្តេតិ សព្ពំ វិបាកវដ្ដសង្ខាតំ ទុក្ខំ វីតិវត្តេ ¶ . អនុស្សរិស្សតីតិ ឥទំ យត្រាតិ និបាតវសេន អនាគតវចនំ, អត្ថោ បនេត្ថ អតីតវសេន វេទិតព្ពោ. ភគវា ហិ តេ ពុទ្ធេ អនុស្សរិ, ន ឥទានិ អនុស្សរិស្សតិ. ឯវំសីលាតិ ¶ មគ្គសីលេន ផលសីលេន លោកិយលោកុត្តរសីលេន ឯវំសីលា. ឯវំធម្មាតិ ឯត្ថ សមាធិបក្ខា ធម្មា អធិប្បេតា, មគ្គសមាធិនា ផលសមាធិនា លោកិយលោកុត្តរសមាធិនា, ឯវំសមាធយោតិ អត្ថោ. ឯវំបញ្ញាតិ មគ្គបញ្ញាទិវសេនេវ ឯវំបញ្ញា. ឯវំវិហារីតិ ឯត្ថ បន ហេដ្ឋា សមាធិបក្ខានំ ធម្មានំ គហិតត្តា វិហារោ គហិតោវ បុន កស្មា គហិតមេវ គណ្ហាតីតិ ចេ; ន ឥទំ គហិតមេវ, ឥទញ្ហិ និរោធសមាបត្តិទីបនត្ថំ វុត្តំ. តស្មា ឯវំ និរោធសមាបត្តិវិហារី តេ ភគវន្តោ អហេសុន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯវំវិមុត្តាតិ ឯត្ថ វិក្ខម្ភនវិមុត្តិ, តទង្គវិមុត្តិ, សមុច្ឆេទវិមុត្តិ, បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិ, និស្សរណវិមុត្តីតិ បញ្ចវិធា វិមុត្តិ. តត្ថ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ សយំ វិក្ខម្ភិតេហិ នីវរណាទីហិ វិមុត្តត្តា វិក្ខម្ភនវិមុត្តីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ. អនិច្ចានុបស្សនាទិកា សត្តានុបស្សនា សយំ តស្ស តស្ស បច្ចនីកង្គវសេន បរិច្ចត្តាហិ និច្ចសញ្ញាទីហិ វិមុត្តត្តា តទង្គវិមុត្តីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ. ចត្តារោ អរិយមគ្គា សយំ សមុច្ឆិន្នេហិ កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា សមុច្ឆេទវិមុត្តីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ. ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ មគ្គានុភាវេន កិលេសានំ បដិប្បស្សទ្ធន្តេ ឧប្បន្នត្តា បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ. និព្ពានំ សព្ពកិលេសេហិ និស្សដត្តា អបគតត្តា ទូរេ ឋិតត្តា និស្សរណវិមុត្តីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ឥតិ ឥមាសំ បញ្ចន្នំ វិមុត្តីនំ វសេន – ‘‘ឯវំ វិមុត្តា’’តិ ឯត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

១៤. បដិសល្លានា វុដ្ឋិតោតិ ឯកីភាវា វុដ្ឋិតោ.

១៦. ‘‘ឥតោ សោ, ភិក្ខវេ’’តិ កោ អនុសន្ធិ? ឥទញ្ហិ សុត្តំ – ‘‘តថាគតស្សេវេសា, ភិក្ខវេ, ធម្មធាតុ សុប្បដិវិទ្ធា’’តិ ច ‘‘ទេវតាបិ តថាគតស្ស ឯតមត្ថំ អារោចេសុ’’ន្តិ ច ឥមេហិ ទ្វីហិ បទេហិ អាពទ្ធំ. តត្ថ ទេវតារោចនបទំ សុត្តន្តបរិយោសានេ ទេវចារិកកោលាហលំ ទស្សេន្តោ វិចារេស្សតិ ¶ . ធម្មធាតុបទានុសន្ធិវសេន បន អយំ ទេសនា ¶ អារទ្ធា. តត្ថ ខត្តិយោ ជាតិយាតិអាទីនិ ឯកាទសបទានិ និទានកណ្ឌេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

ពោធិសត្តធម្មតាវណ្ណនា

១៧. អថ ¶ ខោ, ភិក្ខវេ, វិបស្សី ពោធិសត្តោតិអាទីសុ បន វិបស្សីតិ តស្ស នាមំ, តញ្ច ខោ វិវិធេ អត្ថេ បស្សនកុសលតាយ លទ្ធំ. ពោធិសត្តោតិ បណ្ឌិតសត្តោ ពុជ្ឈនកសត្តោ. ពោធិសង្ខាតេសុ វា ចតូសុ មគ្គេសុ សត្តោ អាសត្តោ លគ្គមានសោតិ ពោធិសត្តោ. សតោ សម្បជានោតិ ឯត្ថ សតោតិ សតិយេវ. សម្បជានោតិ ញាណំ. សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមីតិ អត្ថោ. ឱក្កមីតិ ឥមិនា ចស្ស ឱក្កន្តភាវោ បាឡិយំ ទស្សិតោ, ន ឱក្កមនក្កមោ. សោ បន យស្មា អដ្ឋកថំ អារូឡ្ហោ, តស្មា ឯវំ វេទិតព្ពោ –

សព្ពពោធិសត្តា ហិ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា, បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជិត្វា, ញាតត្ថចរិយលោកត្ថចរិយពុទ្ធចរិយានំ កោដិំ បត្វា, វេស្សន្តរសទិសេ តតិយេ អត្តភាវេ ឋត្វា, សត្ត មហាទានានិ ទត្វា, សត្តក្ខត្តុំ បថវិំ កម្បេត្វា, កាលង្កត្វា, ទុតិយចិត្តវារេ តុសិតភវនេ និព្ពត្តន្តិ. វិបស្សី ពោធិសត្តោបិ តថេវ កត្វា តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា សដ្ឋិសតសហស្សាធិកា សត្តបញ្ញាស វស្សកោដិយោ តត្ថ អដ្ឋាសិ. អញ្ញទា បន ទីឃាយុកទេវលោកេ និព្ពត្តា ពោធិសត្តា ន យាវតាយុកំ តិដ្ឋន្តិ. កស្មា? តត្ថ បារមីនំ ទុប្បូរណីយត្តា. តេ អធិមុត្តិកាលកិរិយំ កត្វា មនុស្សបថេយេវ និព្ពត្តន្តិ. បារមីនំ បូរេន្តោ បន យថា ឥទានិ ឯកេន អត្តភាវេន សព្ពញ្ញុតំ ឧបនេតុំ សក្កោន្តិ, ឯវំ សព្ពសោ បូរិតត្តា តទា វិបស្សី ពោធិសត្តោ តត្ថ យាវតាយុកំ អដ្ឋាសិ.

ទេវតានំ បន – ‘‘មនុស្សានំ គណនាវសេន ឥទានិ សត្តហិ ទិវសេហិ ចុតិ ភវិស្សតី’’តិ បញ្ច បុព្ពនិមិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ – មាលា មិលាយន្តិ, វត្ថានិ កិលិស្សន្តិ, កច្ឆេហិ សេទា មុច្ចន្តិ, កាយេ ទុព្ពណ្ណិយំ ឱក្កមតិ, ទេវោ ទេវាសនេ ន សណ្ឋាតិ. តត្ថ ¶ មាលាតិ បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ បិឡន្ធនមាលា ¶ , តា កិរ សដ្ឋិសតសហស្សាធិកា សត្តបណ្ណាស វស្សកោដិយោ អមិលាយិត្វា តទា មិលាយន្តិ. វត្ថេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្តកំ បន កាលំ ទេវានំ នេវ សីតំ ន ឧណ្ហំ ហោតិ, តស្មិំ កាលេ សរីរា ពិន្ទុពិន្ទុវសេន សេទា មុច្ចន្តិ. ឯត្តកញ្ច កាលំ តេសំ សរីរេ ខណ្ឌិច្ចបាលិច្ចាទិវសេន វិវណ្ណតា ន បញ្ញាយតិ, ទេវធីតា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា វិយ ខាយន្តិ, ទេវបុត្តា វីសតិវស្សុទ្ទេសិកា វិយ ខាយន្តិ, មរណកាលេ បន តេសំ កិលន្តរូបោ អត្តភាវោ ហោតិ. ឯត្តកញ្ច តេសំ កាលំ ទេវលោកេ ឧក្កណ្ឋិតា នាម នត្ថិ, មរណកាលេ បន និស្សសន្តិ វិជម្ភន្តិ, សកេ អាសនេ នាភិរមន្តិ.

ឥមានិ ¶ បន បុព្ពនិមិត្តានិ យថា លោកេ មហាបុញ្ញានំ រាជរាជមហាមត្តាទីនំយេវ ឧក្កាបាតភូមិចាលចន្ទគ្គាហាទីនិ និមិត្តានិ បញ្ញាយន្តិ, ន សព្ពេសំ; ឯវំ មហេសក្ខទេវតានំយេវ បញ្ញាយន្តិ, ន សព្ពេសំ. យថា ច មនុស្សេសុ បុព្ពនិមិត្តានិ នក្ខត្តបាឋកាទយោវ ជានន្តិ, ន សព្ពេ; ឯវំ តានិបិ ន សព្ពទេវតា ជានន្តិ, បណ្ឌិតា ឯវ បន ជានន្តិ. តត្ថ យេ មន្ទេន កុសលកម្មេន និព្ពត្តា ទេវបុត្តា, តេ តេសុ ឧប្បន្នេសុ – ‘‘ឥទានិ កោ ជានាតិ, ‘កុហិំ និព្ពត្តេស្សាមា’តិ’’ ភាយន្តិ. យេ មហាបុញ្ញា, តេ ‘‘អម្ហេហិ ទិន្នំ ទានំ, រក្ខិតំ សីលំ, ភាវិតំ ភាវនំ អាគម្ម ឧបរិ ទេវលោកេសុ សម្បត្តិំ អនុភវិស្សាមា’’តិ ន ភាយន្តិ. វិបស្សី ពោធិសត្តោបិ តានិ បុព្ពនិមិត្តានិ ទិស្វា ‘‘ឥទានិ អនន្តរេ អត្តភាវេ ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ ន ភាយតិ. អថស្ស តេសុ និមិត្តេសុ បាតុភូតេសុ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិត្វា – ‘‘មារិស, តុម្ហេហិ ទស បារមិយោ បូរេន្តេហិ ន សក្កសម្បត្តិំ, ន មារសម្បត្តិំ, ន ព្រហ្មសម្បត្តិំ, ន ចក្កវត្តិសម្បត្តិំ បត្ថេន្តេហិ បូរិតា, លោកនិត្ថរណត្ថាយ បន ពុទ្ធត្តំ បត្ថយមានេហិ បូរិតា. សោ វោ, ឥទានិ កាលោ, មារិស, ពុទ្ធត្តាយ, សមយោ, មារិស, ពុទ្ធត្តាយា’’តិ យាចន្តិ.

អថ មហាសត្តោ តាសំ ទេវតានំ បដិញ្ញំ អទត្វាវ កាលទីបទេសកុលជនេត្តិអាយុបរិច្ឆេទវសេន បញ្ចមហាវិលោកនំ នាម វិលោកេសិ. តត្ថ ‘‘កាលោ នុ ខោ, ន កាលោ’’តិ បឋមំ កាលំ វិលោកេសិ. តត្ថ ¶ វស្សសតសហស្សតោ ឧទ្ធំ វឌ្ឍិតអាយុកាលោ កាលោ នាម ន ហោតិ. កស្មា? តទា ហិ សត្តានំ ជាតិជរាមរណានិ ន ¶ បញ្ញាយន្តិ, ពុទ្ធានញ្ច ធម្មទេសនា នាម តិលក្ខណមុត្តា នត្ថិ. តេ តេសំ – ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា’’តិ កថេន្តានំ – ‘‘កិំ នាមេតំ កថេន្តី’’តិ នេវ សោតុំ, ន សទ្ទហិតុំ មញ្ញន្តិ, តតោ អភិសមយោ ន ហោតិ, តស្មិំ អសតិ អនិយ្យានិកំ សាសនំ ហោតិ. តស្មា សោ អកាលោ. វស្សសតតោ ឩនអាយុកាលោបិ កាលោ ន ហោតិ. កស្មា? តទា ហិ សត្តា ឧស្សន្នកិលេសា ហោន្តិ, ឧស្សន្នកិលេសានញ្ច ទិន្នោ ឱវាទោ ឱវាទដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, ឧទកេ ទណ្ឌរាជិ វិយ ខិប្បំ វិគច្ឆតិ. តស្មា សោបិ អកាលោវ. វស្សសតសហស្សតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, វស្សសតតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ អាយុកាលោ កាលោ នាម, តទា ច អសីតិវស្សសហស្សាយុកា មនុស្សា. អថ មហាសត្តោ – ‘‘និព្ពត្តិតព្ពកាលោ’’តិ កាលំ បស្សិ.

តតោ ទីបំ វិលោកេន្តោ សបរិវារេ ចត្តារោ ទីបេ ឱលោកេត្វា – ‘‘តីសុ ទីបេសុ ពុទ្ធា ន និព្ពត្តន្តិ, ជម្ពុទីបេយេវ និព្ពត្តន្តី’’តិ ទីបំ បស្សិ.

តតោ ¶ – ‘‘ជម្ពុទីបោ នាម មហា, ទសយោជនសហស្សបរិមាណោ, កតរស្មិំ នុ ខោ បទេសេ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តី’’តិ ទេសំ វិលោកេន្តោ មជ្ឈិមទេសំ បស្សិ. មជ្ឈិមទេសោ នាម – ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ២៥៩) នយេន វិនយេ វុត្តោវ. សោ អាយាមតោ តីណិ យោជនសតានិ, វិត្ថារតោ អឌ្ឍតេយ្យានិ, បរិក្ខេបតោ នវយោជនសតានីតិ. ឯតស្មិញ្ហិ បទេសេ ពុទ្ធា បច្ចេកពុទ្ធា អគ្គសាវកា អសីតិ មហាសាវកា ចក្កវត្តិរាជានោ អញ្ញេ ច មហេសក្ខា ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិមហាសាលា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឥទញ្ចេត្ថ ពន្ធុមតី នាម នគរំ, តត្ថ មយា និព្ពត្តិតព្ពន្តិ និដ្ឋំ អគមាសិ.

តតោ កុលំ វិលោកេន្តោ – ‘‘ពុទ្ធា នាម លោកសម្មតេ កុលេ និព្ពត្តន្តិ. ឥទានិ ច ខត្តិយកុលំ លោកសម្មតំ, តត្ថ និព្ពត្តិស្សាមិ, ពន្ធុមា នាម មេ រាជា បិតា ភវិស្សតី’’តិ កុលំ បស្សិ.

តតោ ¶ មាតរំ វិលោកេន្តោ – ‘‘ពុទ្ធមាតា នាម លោលា សុរាធុត្តា ន ហោតិ, កប្បសតសហស្សំ បូរិតបារមី, ជាតិតោ បដ្ឋាយ អខណ្ឌបញ្ចសីលា ហោតិ, អយញ្ច ពន្ធុមតី នាម ទេវី ឦទិសា, អយំ មេ មាតា ភវិស្សតិ ¶ , ‘‘កិត្តកំ បនស្សា អាយូ’’តិ អាវជ្ជន្តោ ‘‘ទសន្នំ មាសានំ ឧបរិ សត្ត ទិវសានី’’តិ បស្សិ.

ឥតិ ឥមំ បញ្ចមហាវិលោកនំ វិលោកេត្វា ‘‘កាលោ, មេ មារិសា, ពុទ្ធភាវាយា’’តិ ទេវតានំ សង្គហំ ករោន្តោ បដិញ្ញំ ទត្វា – ‘‘គច្ឆថ, តុម្ហេ’’តិ តា ទេវតា ឧយ្យោជេត្វា តុសិតទេវតាហិ បរិវុតោ តុសិតបុរេ នន្ទនវនំ បាវិសិ. សព្ពទេវលោកេសុ ហិ នន្ទនវនំ អត្ថិយេវ. តត្រ នំ ទេវតា ឥតោ ចុតោ សុគតិំ គច្ឆាតិ បុព្ពេកតកុសលកម្មោកាសំ សារយមានា វិចរន្តិ. សោ ឯវំ ទេវតាហិ កុសលំ សារយមានាហិ បរិវុតោ តត្ថ វិចរន្តោយេវ ចវិ.

ឯវំ ចុតោ ច ‘ចវាមី’តិ ជានាតិ, ចុតិចិត្តំ ន ជានាតិ. បដិសន្ធិំ គហេត្វាបិ ជានាតិ, បដិសន្ធិចិត្តមេវ ន ជានាតិ. ‘‘ឥមស្មិំ មេ ឋានេ បដិសន្ធិំ គហិតា’’តិ ឯវំ បន ជានាតិ. កេចិ បន ថេរា – ‘‘អាវជ្ជនបរិយាយោ នាម លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ទុតិយតតិយចិត្តវារេ ឯវ ជានិស្សតី’’តិ វទន្តិ. តិបិដកមហាសីវត្ថេរោ បន អាហ – ‘‘មហាសត្តានំ បដិសន្ធិ ន អញ្ញេសំ បដិសន្ធិសទិសា, កោដិប្បត្តំ បន តេសំ សតិសម្បជញ្ញំ. យស្មា បន តេនេវ ចិត្តេន តំ ចិត្តំ ញាតុំ ន សក្កា, តស្មា ចុតិចិត្តំ ន ជានាតិ. ចុតិក្ខណេបិ ‘ចវាមី’តិ ជានាតិ. បដិសន្ធិចិត្តំ ន ជានាតិ. ‘អសុកស្មិំ មេ ឋានេ បដិសន្ធិ គហិតា’តិ ជានាតិ, តស្មិំ ¶ កាលេ ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បតី’’តិ. ឯវំ សតោ សម្បជានោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តោ បន ឯកូនវីសតិយា បដិសន្ធិចិត្តេសុ មេត្តាបុព្ពភាគស្ស សោមនស្សសហគតញាណសម្បយុត្តអសង្ខារិកកុសលចិត្តស្ស សទិសមហាវិបាកចិត្តេន បដិសន្ធិ គណ្ហិ. មហាសីវត្ថេរោ បន ឧបេក្ខាសហគតេនាតិ អាហ. យថា ¶ ច អម្ហាកំ ភគវា, ឯវំ សោបិ អាសាឡ្ហីបុណ្ណមាយំ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេនេវ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសិ.

តទា កិរ បុរេ បុណ្ណមាយ សត្តមទិវសតោ បដ្ឋាយ វិគតសុរាបានំ មាលាគន្ធាទិវិភូតិសម្បន្នំ នក្ខត្តកីឡំ អនុភវមានា ពោធិសត្តមាតា សត្តមេ ទិវសេ បាតោ ឧដ្ឋាយ គន្ធោទកេន នហាយិត្វា សព្ពាលង្ការវិភូសិតា វរភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា សិរិសយនេ និបន្នា និទ្ទំ ឱក្កមមានា ឥទំ សុបិនំ អទ្ទស – ‘‘ចត្តារោ កិរ ¶ នំ មហារាជានោ សយនេនេវ សទ្ធិំ ឧក្ខិបិត្វា អនោតត្តទហំ នេត្វា នហាបេត្វា ទិព្ពវត្ថំ និវាសេត្វា ទិព្ពគន្ធេហិ វិលិម្បេត្វា ទិព្ពបុប្ផានិ បិឡន្ធិត្វា, តតោ អវិទូរេ រជតបព្ពតោ, តស្ស អន្តោ កនកវិមានំ អត្ថិ, តស្មិំ បាចីនតោ សីសំ កត្វា និបជ្ជាបេសុំ. អថ ពោធិសត្តោ សេតវរវារណោ ហុត្វា តតោ អវិទូរេ ឯកោ សុវណ្ណបព្ពតោ, តត្ថ ចរិត្វា តតោ ឱរុយ្ហ រជតបព្ពតំ អភិរុហិត្វា កនកវិមានំ បវិសិត្វា មាតរំ បទក្ខិណំ កត្វា ទក្ខិណបស្សំ ផាលេត្វា កុច្ឆិំ បវិដ្ឋសទិសោ អហោសិ’’.

អថ បពុទ្ធា ទេវី តំ សុបិនំ រញ្ញោ អារោចេសិ. រាជា វិភាតាយ រត្តិយា ចតុសដ្ឋិមត្តេ ព្រាហ្មណបាមោក្ខេ បក្កោសាបេត្វា ហរិតូបលិត្តាយ លាជាទីហិ កតមង្គលសក្ការាយ ភូមិយា មហារហានិ អាសនានិ បញ្ញបេត្វា តត្ថ និសិន្នានំ ព្រាហ្មណានំ សប្បិមធុសក្ករាភិសង្ខតស្ស វរបាយាសស្ស សុវណ្ណរជតបាតិយោ បូរេត្វា សុវណ្ណរជតបាតីហេវ បដិកុជ្ជិត្វា អទាសិ, អញ្ញេហិ ច អហតវត្ថកបិលគាវីទានាទីហិ នេសំ សន្តប្បេសិ. អថ នេសំ សព្ពកាមសន្តប្បិតានំ តំ សុបិនំ អារោចេត្វា – ‘‘កិំ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ. ព្រាហ្មណា អាហំសុ – ‘‘មា ចិន្តយិ, មហារាជ, ទេវិយា តេ កុច្ឆិម្ហិ គព្ភោ បតិដ្ឋិតោ, សោ ច ខោ បុរិសគព្ភោ ន ឥត្ថិគព្ភោ, បុត្តោ តេ ភវិស្សតិ. សោ សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតិ, រាជា ភវិស្សតិ ចក្កវត្តី. សចេ អគារា និក្ខម្ម បព្ពជិស្សតិ, ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ លោកេ វិវដ្ដច្ឆទោ’’តិ. អយំ តាវ – ‘‘មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមី’’តិ ឯត្ថ វណ្ណនាក្កមោ.

អយមេត្ថ ¶ ធម្មតាតិ អយំ ឯត្ថ មាតុកុច្ឆិឱក្កមនេ ធម្មតា, អយំ សភាវោ, អយំ និយាមោតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. និយាមោ ច នាមេស កម្មនិយាមោ, ឧតុនិយាមោ, ពីជនិយាមោ, ចិត្តនិយាមោ, ធម្មនិយាមោតិ បញ្ចវិធោ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៤៩៨).

តត្ថ កុសលស្ស ឥដ្ឋវិបាកទានំ, អកុសលស្ស អនិដ្ឋវិបាកទានន្តិ អយំ កម្មនិយាមោ. តស្ស ទីបនត្ថំ – ‘‘ន អន្តលិក្ខេ’’តិ (ខុ. បា. ១២៧) គាថាយ វត្ថូនិ វត្តព្ពានិ. អបិច ឯកា កិរ ឥត្ថី សាមិកេន សទ្ធិំ ភណ្ឌិត្វា ឧព្ពន្ធិត្វា មរិតុកាមា ¶ រជ្ជុបាសេ គីវំ បវេសេសិ. អញ្ញតរោ បុរិសោ វាសិំ និសេន្តោ តំ ឥត្ថិកម្មំ ទិស្វា រជ្ជុំ ឆិន្ទិតុកាមោ – ‘‘មា ភាយិ, មា ភាយី’’តិ តំ សមស្សាសេន្តោ ឧបធាវិ. រជ្ជុ អាសីវិសោ ហុត្វា អដ្ឋាសិ. សោ ភីតោ បលាយិ. ឥតរា តត្ថេវ មរិ. ឯវមាទីនិ ចេត្ថ វត្ថូនិ ទស្សេតព្ពានិ.

តេសុ តេសុ ជនបទេសុ តស្មិំ តស្មិំ កាលេ ឯកប្បហារេនេវ រុក្ខានំ បុប្ផផលគហណាទីនិ, វាតស្ស វាយនំ អវាយនំ, អាតបស្ស តិក្ខតា មន្ទតា, ទេវស្ស វស្សនំ អវស្សនំ, បទុមានំ ទិវា វិកសនំ រត្តិំ មិលាយនន្តិ ឯវមាទិ ឧតុនិយាមោ.

យំ បនេតំ សាលិពីជតោ សាលិផលមេវ, មធុរតោ មធុរសំយេវ, តិត្តតោ តិត្តរសំយេវ ផលំ ហោតិ, អយំ ពីជនិយាមោ.

បុរិមា បុរិមា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា បច្ឆិមានំ បច្ឆិមានំ ចិត្តចេតសិកានំ ធម្មានំ ឧបនិស្សយបច្ចយេន បច្ចយោតិ ឯវំ យទេតំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ អនន្តរា សម្បដិច្ឆនាទីនំ និព្ពត្តនំ, អយំ ចិត្តនិយាមោ.

យា បនេសា ពោធិសត្តានំ មាតុកុច្ឆិឱក្កមនាទីសុ ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បនាទីនំ បវត្តិ, អយំ ធម្មនិយាមោ នាម. តេសុ ឥធ ធម្មនិយាមោ អធិប្បេតោ. តស្មា តមេវត្ថំ ទស្សេន្តោ ធម្មតា ឯសា ភិក្ខវេតិអាទិមាហ.

១៨. តត្ថ កុច្ឆិំ ឱក្កមតីតិ ឯត្ថ កុច្ឆិំ ឱក្កន្តោ ហោតីតិ អយមេវត្ថោ ¶ . ឱក្កន្តេ ហិ តស្មិំ ឯវំ ហោតិ, ន ឱក្កមមានេ. អប្បមាណោតិ វុឌ្ឍិប្បមាណោ, វិបុលោតិ អត្ថោ. ឧឡារោតិ តស្សេវ វេវចនំ. ឧឡារានិ ឧឡារានិ ខាទនីយានិ ខាទន្តីតិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៩៩) ហិ មធុរំ ឧឡារន្តិ វុត្តំ. ឧឡារាយ ខលុ ភវំ វច្ឆាយនោ សមណំ គោតមំ បសំសាយ បសំសតីតិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៨៨) សេដ្ឋំ ឧឡារន្តិ វុត្តំ. ឥធ បន វិបុលំ ¶ អធិប្បេតំ. ទេវានំ ទេវានុភាវន្តិ ឯត្ថ ទេវានំ អយមានុភាវោ និវត្ថវត្ថស្ស បភា ទ្វាទសយោជនានិ ផរតិ, តថា សរីរស្ស, តថា អលង្ការស្ស, តថា វិមានស្ស, តំ អតិក្កមិត្វាតិ អត្ថោ.

លោកន្តរិកាតិ ¶ តិណ្ណំ តិណ្ណំ ចក្កវាឡានំ អន្តរា ឯកេកោ លោកន្តរិកោ ហោតិ, តិណ្ណំ សកដចក្កានំ វា តិណ្ណំ បត្តានំ វា អញ្ញមញ្ញំ អាហច្ច ឋបិតានំ មជ្ឈេ ឱកាសោ វិយ. សោ បន លោកន្តរិកនិរយោ បរិមាណតោ អដ្ឋយោជនសហស្សោ ហោតិ. អឃាតិ និច្ចវិវដា. អសំវុតាតិ ហេដ្ឋាបិ អប្បតិដ្ឋា. អន្ធការាតិ តមភូតា. អន្ធការតិមិសាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិនិវារណតោ អន្ធភាវករណតិមិសេន សមន្នាគតា. តត្ថ កិរ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ន ជាយតិ. ឯវំមហិទ្ធិកាតិ ចន្ទិមសូរិយា កិរ ឯកប្បហារេនេវ តីសុ ទីបេសុ បញ្ញាយន្តិ, ឯវំ មហិទ្ធិកា. ឯកេកាយ ទិសាយ នវ នវ យោជនសតសហស្សានិ អន្ធការំ វិធមិត្វា អាលោកំ ទស្សេន្តិ, ឯវំមហានុភាវា. អាភាយ នានុភោន្តីតិ អត្តនោ បភាយ នប្បហោន្តិ. តេ កិរ ចក្កវាឡបព្ពតស្ស វេមជ្ឈេន វិចរន្តិ, ចក្កវាឡបព្ពតញ្ច អតិក្កម្ម លោកន្តរិកនិរយា. តស្មា តេ តត្ថ អាភាយ នប្បហោន្តិ.

យេបិ តត្ថ សត្តាតិ យេបិ តស្មិំ លោកន្តរិកមហានិរយេ សត្តា ឧប្បន្នា. កិំ បន កម្មំ កត្វា តត្ថ ឧប្បជ្ជន្តីតិ. ភារិយំ ទារុណំ មាតាបិតូនំ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណានញ្ច ឧបរិ អបរាធំ, អញ្ញញ្ច ទិវសេ ទិវសេ បាណវធាទិសាហសិកកម្មំ កត្វា ឧប្បជ្ជន្តិ, តម្ពបណ្ណិទីបេ អភយចោរនាគចោរាទយោ វិយ. តេសំ អត្តភាវោ តិគាវុតិកោ ហោតិ, វគ្គុលីនំ វិយ ទីឃនខា ហោន្តិ. តេ រុក្ខេ វគ្គុលិយោ វិយ នខេហិ ចក្កវាឡបព្ពតេ លគ្គន្តិ. យទា ¶ សំសប្បន្តា អញ្ញមញ្ញស្ស ហត្ថបាសំ គតា ហោន្តិ, អថ ‘‘ភក្ខោ នោ លទ្ធោ’’តិ មញ្ញមានា តត្ថ វាវដា វិបរិវត្តិត្វា លោកសន្ធារកឧទកេ បតន្តិ, វាតេ បហរន្តេបិ មធុកផលានិ វិយ ឆិជ្ជិត្វា ឧទកេ បតន្តិ, បតិតមត្តាវ អច្ចន្តខារេ ឧទកេ បិដ្ឋបិណ្ឌិ វិយ វិលីយន្តិ.

អញ្ញេបិ កិរ ភោ សន្តិ សត្តាតិ ភោ យថា មយំ មហាទុក្ខំ អនុភវាម, ឯវំ អញ្ញេ កិរ សត្តាបិ ឥមំ ទុក្ខមនុភវនត្ថាយ ឥធូបបន្នាតិ តំ ទិវសំ បស្សន្តិ. អយំ បន ឱភាសោ ឯកយាគុបានមត្តម្បិ ន តិដ្ឋតិ, អច្ឆរាសង្ឃាដមត្តមេវ វិជ្ជោភាសោ វិយ និច្ឆរិត្វា – ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ ភណន្តានំយេវ អន្តរធាយតិ. សង្កម្បតីតិ សមន្តតោ កម្បតិ. ឥតរទ្វយំ បុរិមបទស្សេវ វេវចនំ. បុន អប្បមាណោ ចាតិអាទិ និគមនត្ថំ វុត្តំ.

១៩. ចត្តារោ ¶ ¶ នំ ទេវបុត្តា ចាតុទ្ទិសំ រក្ខាយ ឧបគច្ឆន្តីតិ ឯត្ថ ចត្តារោតិ ចតុន្នំ មហារាជានំ វសេន វុត្តំ. ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ បន ចត្តារោ ចត្តារោ កត្វា ចត្តាលីសសហស្សានិ ហោន្តិ. តត្ថ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ មហារាជានោ ខគ្គហត្ថា ពោធិសត្តស្ស អារក្ខត្ថាយ ឧបគន្ត្វា សិរិគព្ភំ បវិដ្ឋា, ឥតរេ គព្ភទ្វារតោ បដ្ឋាយ អវរុទ្ធកេ បំសុបិសាចកាទិយក្ខគណេ បដិក្កមាបេត្វា យាវ ចក្កវាឡា អារក្ខំ គណ្ហិំសុ.

កិមត្ថាយ បនាយំ រក្ខា? ននុ បដិសន្ធិក្ខណេ កលលកាលតោ បដ្ឋាយ សចេបិ កោដិសតសហស្សមារា កោដិសតសហស្សសិនេរុំ ឧក្ខិបិត្វា ពោធិសត្តស្ស វា ពោធិសត្តមាតុយា វា អន្តរាយករណត្ថំ អាគច្ឆេយ្យុំ, សព្ពេ អន្តរាវ អន្តរធាយេយ្យុំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា រុហិរុប្បាទវត្ថុស្មិំ – ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ បរុបក្កមេន តថាគតំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ. អនុបក្កមេន, ភិក្ខវេ, តថាគតា បរិនិព្ពាយន្តិ. គច្ឆថ, តុម្ហេ ភិក្ខវេ, យថាវិហារំ, អរក្ខិយា, ភិក្ខវេ តថាគតា’’តិ (ចូឡវ. ៣៤១). ឯវមេវ, តេន បរុបក្កមេន ន តេសំ ជីវិតន្តរាយោ ¶ អត្ថិ, សន្តិ ខោ បន អមនុស្សា វិរូបា ទុទ្ទសិកា ភេរវរូបា មិគបក្ខិនោ, យេសំ រូបំ វា ទិស្វា សទ្ទំ វា សុត្វា ពោធិសត្តមាតុ ភយំ វា សន្តាសោ វា ឧប្បជ្ជេយ្យ, តេសំ និវារណត្ថាយ រក្ខំ អគ្គហេសុំ. អបិច ពោធិសត្តស្ស បុញ្ញតេជេន សញ្ជាតគារវា អត្តនោ គារវចោទិតាបិ តេ ឯវមកំសុ.

កិំ បន តេ អន្តោគព្ភំ បវិសិត្វា ឋិតា ចត្តារោ មហារាជានោ ពោធិសត្តស្ស មាតុយា អត្តានំ ទស្សេន្តិ, ន ទស្សេន្តីតិ? នហានមណ្ឌនភោជនាទិសរីរកិច្ចកាលេ ន ទស្សេន្តិ, សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា វរសយនេ និបន្នកាលេ បន ទស្សេន្តិ. តត្ថ កិញ្ចាបិ អមនុស្សទស្សនំ នាម មនុស្សានំ សប្បដិភយំ ហោតិ, ពោធិសត្តស្ស មាតា បន អត្តនោ ចេវ បុត្តស្ស ច បុញ្ញានុភាវេន តេ ទិស្វា ន ភាយតិ, បកតិអន្តេបុរបាលកេសុ វិយ អស្សា ឯតេសុ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ.

២០. បកតិយា សីលវតីតិ សភាវេនេវ សីលសម្បន្នា. អនុប្បន្នេ កិរ ពុទ្ធេ មនុស្សា តាបសបរិព្ពាជកានំ សន្តិកេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា សីលំ គណ្ហន្តិ. ពោធិសត្តមាតាបិ កាលទេវិលស្ស ឥសិនោ សន្តិកេ ¶ សីលំ គណ្ហាតិ. ពោធិសត្តេ បន កុច្ឆិគតេ អញ្ញស្ស បាទមូលេ និសីទិតុំ នាម ន សក្កា, សមានាសនេ និសីទិត្វា គហិតសីលម្បិ អាវជ្ជនករណមត្តំ ហោតិ. តស្មា សយមេវ សីលំ អគ្គហេសីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២១. បុរិសេសូតិ ¶ ពោធិសត្តស្ស បិតរំ អាទិំ កត្វា កេសុចិ មនុស្សេសុ បុរិសាធិប្បាយចិត្តំ នុប្បជ្ជតិ. ពោធិសត្តមាតុរូបំ បន កុសលា សិប្បិកា បោត្ថកម្មាទីសុបិ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. តំ ទិស្វា បុរិសស្ស រាគោ នុប្បជ្ជតីតិ ន សក្កា វត្តុំ, សចេ បន តំ រត្តចិត្តោ ឧបសង្កមិតុកាមោ ហោតិ, បាទា ន វហន្តិ, ទិព្ពសង្ខលិកា វិយ ពជ្ឈន្តិ. តស្មា ‘‘អនតិក្កមនីយា’’តិអាទិ វុត្តំ.

២២. បញ្ចន្នំ កាមគុណានន្តិ បុព្ពេ កាមគុណូបសញ្ហិតន្តិ ឥមិនា បុរិសាធិប្បាយវសេន វត្ថុបដិក្ខេបោ កតោ, ឥធ អារម្មណប្បដិលាភោ ទស្សិតោ. តទា កិរ ទេវិយា ឯវរូបោ បុត្តោ កុច្ឆិំ ឧបបន្នោតិ សុត្វា សមន្តតោ រាជានោ ¶ មហគ្ឃអាភរណតូរិយាទិវសេន បញ្ចទ្វារារម្មណវត្ថុភូតំ បណ្ណាការំ បេសេន្តិ. ពោធិសត្តស្ស ច ពោធិសត្តមាតុ ច កតកម្មស្ស ឧស្សន្នត្តា លាភសក្ការស្ស បមាណបរិច្ឆេទោ នត្ថិ.

២៣. អកិលន្តកាយាតិ យថា អញ្ញា ឥត្ថិយោ គព្ភភារេន កិលមន្តិ ហត្ថបាទា ឧទ្ធុមាតតាទីនិ បាបុណន្តិ, ឯវំ តស្សា កោចិ កិលមថោ នាហោសិ. តិរោកុច្ឆិគតន្តិ អន្តោកុច្ឆិគតំ. បស្សតីតិ កលលាទិកាលំ អតិក្កមិត្វា សញ្ជាតអង្គបច្ចង្គអហីនិន្ទ្រិយភាវំ ឧបគតំយេវ បស្សតិ. កិមត្ថំ បស្សតិ? សុខវាសត្ថំយេវ. យថេវ ហិ មាតា បុត្តេន សទ្ធិំ និបន្នា វា និសិន្នា វា – ‘‘ហត្ថំ វាស្ស បាទំ វា ឱលម្ពន្តំ ឧក្ខិបិត្វា សណ្ឋបេស្សាមី’’តិ សុខវាសត្ថំ បុត្តំ ឱលោកេតិ, ឯវំ ពោធិសត្តមាតាបិ យំ តំ មាតុ ឧដ្ឋានគមនបរិវត្តននិសជ្ជាទីសុ ឧណ្ហសីតលោណិកតិត្តកកដុកាហារអជ្ឈោហរណកាលេសុ ច គព្ភស្ស ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មេ តំ បុត្តស្សា’’តិ សុខវាសត្ថំ ឱលោកយមានា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នំ ពោធិសត្តំ បស្សតិ. យថា ហិ អញ្ញេ អន្តោកុច្ឆិគតា បក្កាសយំ អវត្ថរិត្វា អាមាសយំ ឧក្ខិបិត្វា ឧទរបដលំ បិដ្ឋិតោ កត្វា បិដ្ឋិកណ្ឌកំ និស្សាយ ឧក្កុដិកំ ទ្វីសុ មុដ្ឋីសុ ហនុកំ ឋបេត្វា ទេវេ ¶ វស្សន្តេ រុក្ខសុសិរេ មក្កដា វិយ និសីទន្តិ, ន ឯវំ ពោធិសត្តោ, ពោធិសត្តោ បន បិដ្ឋិកណ្ឌកំ បិដ្ឋិតោ កត្វា ធម្មាសនេ ធម្មកថិកោ វិយ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា បុរត្ថាភិមុខោ និសីទតិ. បុព្ពេកតកម្មំ បនស្សា វត្ថុំ សោធេតិ, សុទ្ធេ វត្ថុម្ហិ សុខុមច្ឆវិលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. អថ នំ កុច្ឆិតចោ បដិច្ឆាទេតុំ ន សក្កោតិ, ឱលោកេន្តិយា ពហិឋិតោ វិយ បញ្ញាយតិ. តមត្ថំ ឧបមាយ វិភាវេន្តោ ភគវា សេយ្យថាបីតិអាទិមាហ. ពោធិសត្តោ បន អន្តោកុច្ឆិគតោ មាតរំ ន បស្សតិ. ន ហិ អន្តោកុច្ឆិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ.

២៤. កាលង្ករោតីតិ ¶ ន វិជាតភាវបច្ចយា, អាយុបរិក្ខយេនេវ. ពោធិសត្តេន វសិតដ្ឋានញ្ហិ ចេតិយកុដិសទិសំ ហោតិ, អញ្ញេសំ អបរិភោគារហំ, ន ច សក្កា ពោធិសត្តមាតរំ ¶ អបនេត្វា អញ្ញំ អគ្គមហេសិដ្ឋានេ ឋបេតុន្តិ តត្តកំយេវ ពោធិសត្តមាតុ អាយុប្បមាណំ ហោតិ, តស្មា តទា កាលង្ករោតិ. កតរស្មិំ បន វយេ កាលំ ករោតីតិ? មជ្ឈិមវយេ. បឋមវយស្មិញ្ហិ សត្តានំ អត្តភាវេ ឆន្ទរាគោ ពលវា ហោតិ, តេន តទា សញ្ជាតគព្ភា ឥត្ថី គព្ភំ អនុរក្ខិតុំ ន សក្កោតិ, គព្ភោ ពហ្វាពាធោ ហោតិ. មជ្ឈិមវយស្ស បន ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អតិក្កម្ម តតិយេ កោដ្ឋាសេ វត្ថុ វិសទំ ហោតិ, វិសទេ វត្ថុម្ហិ និព្ពត្តទារកា អរោគា ហោន្តិ, តស្មា ពោធិសត្តមាតាបិ បឋមវយេ សម្បត្តិំ អនុភវិត្វា មជ្ឈិមវយស្ស តតិយេ កោដ្ឋាសេ វិជាយិត្វា កាលំ ករោតីតិ អយមេត្ថ ធម្មតា.

២៥. នវ វា ទស វាតិ ឯត្ថ វា សទ្ទស្ស វិកប្បនវសេន សត្ត វា អដ្ឋ វា ឯកាទស វា ទ្វាទស វាតិ ឯវមាទីនំ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សត្តមាសជាតោ ជីវតិ, សីតុណ្ហក្ខមោ បន ន ហោតិ. អដ្ឋមាសជាតោ ន ជីវតិ, អវសេសា ជីវន្តិ.

២៧. ទេវា បឋមំ បដិគ្គណ្ហន្តីតិ ខីណាសវា សុទ្ធាវាសព្រហ្មានោ បដិគ្គណ្ហន្តិ. កថំ បដិគ្គណ្ហន្តិ? ‘‘សូតិវេសំ គណ្ហិត្វា’’តិ ឯកេ. តំ បន បដិក្ខិបិត្វា ឥទំ វុត្តំ – ‘តទា ពោធិសត្តមាតា សុវណ្ណខចិតំ វត្ថំ និវាសេត្វា មច្ឆក្ខិសទិសំ ទុកូលបដំ យាវ បាទន្តា បារុបិត្វា អដ្ឋាសិ. អថស្សា សល្លហុកគព្ភវុដ្ឋានំ អហោសិ, ធមករណតោ ឧទកនិក្ខមនសទិសំ. អថ តេ បកតិព្រហ្មវេសេនេវ ឧបសង្កមិត្វា បឋមំ សុវណ្ណជាលេន ¶ បដិគ្គហេសុំ. តេសំ ហត្ថតោ ចត្តារោ មហារាជានោ អជិនប្បវេណិយា បដិគ្គហេសុំ. តតោ មនុស្សា ទុកូលចុម្ពដកេន បដិគ្គហេសុំ’. តេន វុត្តំ – ‘‘ទេវា បឋមំ បដិគ្គណ្ហន្តិ, បច្ឆា មនុស្សា’’តិ.

២៨. ចត្តារោ នំ ទេវបុត្តាតិ ចត្តារោ មហារាជានោ. បដិគ្គហេត្វាតិ អជិនប្បវេណិយា បដិគ្គហេត្វា. មហេសក្ខោតិ មហាតេជោ មហាយសោ លក្ខណសម្បន្នោ.

២៩. វិសទោវ និក្ខមតីតិ យថា អញ្ញេ សត្តា យោនិមគ្គេ លគ្គន្តា ភគ្គវិភគ្គា និក្ខមន្តិ, ន ឯវំ និក្ខមតិ, អលគ្គោ ¶ ហុត្វា និក្ខមតីតិ អត្ថោ ឧទេនាតិ ឧទកេន. កេនចិ អសុចិនាតិ យថា អញ្ញេ សត្តា កម្មជវាតេហិ ឧទ្ធំបាទា អធោសិរា យោនិមគ្គេ បក្ខិត្តា សតបោរិសំ នរកបបាតំ បតន្តា វិយ, តាឡច្ឆិទ្ទេន និក្កឌ្ឍិយមានា ហត្ថី វិយ មហាទុក្ខំ អនុភវន្តា នានាអសុចិមក្ខិតាវ និក្ខមន្តិ, ន ឯវំ ពោធិសត្តោ. ពោធិសត្តញ្ហិ កម្មជវាតា ¶ ឧទ្ធបាទំ អធោសិរំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. សោ ធម្មាសនតោ ឱតរន្តោ ធម្មកថិកោ វិយ, និស្សេណិតោ ឱតរន្តោ បុរិសោ វិយ ច ទ្វេ ហត្ថេ ច ទ្វេ បាទេ ច បសារេត្វា ឋិតកោវ មាតុកុច្ឆិសម្ភវេន កេនចិ អសុចិនា អមក្ខិតោវ និក្ខមតិ.

ឧទកស្ស ធារាតិ ឧទកវដ្ដិយោ. តាសុ សីតា សុវណ្ណកដាហេ បតតិ ឧណ្ហា រជតកដាហេ. ឥទញ្ច បថវិតលេ កេនចិ អសុចិនា អសម្មិស្សំ តេសំ បានីយបរិភោជនីយឧទកញ្ចេវ អញ្ញេហិ អសាធារណំ កីឡាឧទកញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ, អញ្ញស្ស បន សុវណ្ណរជតឃដេហិ អាហរិយមានឧទកស្ស ចេវ ហំសវត្តកាទិបោក្ខរណីគតស្ស ច ឧទកស្ស បរិច្ឆេទោ នត្ថិ.

៣១. សម្បតិជាតោតិ មុហុត្តជាតោ. បាឡិយំ បន មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខន្តមត្តោ វិយ ទស្សិតោ, ន ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. និក្ខន្តមត្តញ្ហិ នំ បឋមំ ព្រហ្មានោ សុវណ្ណជាលេន បដិគ្គណ្ហិំសុ, តេសំ ហត្ថតោ ចត្តារោ មហារាជានោ អជិនប្បវេណិយា, តេសំ ហត្ថតោ មនុស្សា ទុកូលចុម្ពដកេន. មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋិតោ. សេតម្ហិ ឆត្តេ អនុធារិយមានេតិ ទិព្ពសេតច្ឆត្តេ អនុធារិយមានម្ហិ. ឯត្ថ ច ឆត្តស្ស បរិវារានិ ខគ្គាទីនិ ¶ បញ្ច រាជកកុធភណ្ឌានិបិ អាគតានេវ. បាឡិយំ បន រាជគមនេ រាជា វិយ ឆត្តមេវ វុត្តំ. តេសុ ឆត្តមេវ បញ្ញាយតិ, ន ឆត្តគ្គាហកោ. តថា ខគ្គតាលវណ្ដមោរហត្ថកវាឡពីជនីឧណ្ហីសមត្តាយេវ បញ្ញាយន្តិ, ន តេសំ គាហកា. សព្ពានិ កិរ តានិ អទិស្សមានរូបា ទេវតា គណ្ហិំសុ. វុត្តញ្ចេតំ –

‘‘អនេកសាខញ្ច ¶ សហស្សមណ្ឌលំ,

ឆត្តំ មរូ ធារយុមន្តលិក្ខេ;

សុវណ្ណទណ្ឌា វិបតន្តិ ចាមរា,

ន ទិស្សរេ ចាមរឆត្តគាហកា’’តិ. (សុ. និ. ៦៩៣);

សព្ពា ច ទិសាតិ ឥទំ សត្តបទវីតិហារូបរិ ឋិតស្ស វិយ សព្ពទិសានុវិលោកនំ វុត្តំ, ន ខោ បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. មហាសត្តោ ហិ មនុស្សានំ ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា បឋវិយំ បតិដ្ឋិតោ បុរត្ថិមំ ទិសំ ឱលោកេសិ. អនេកានិ ចក្កវាឡសហស្សានិ ឯកង្គណានិ អហេសុំ. តត្ថ ទេវមនុស្សា គន្ធមាលាទីហិ បូជយមានា – ‘‘មហាបុរិស, ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោបិ នត្ថិ, កុតោ ឧត្តរិតរោ’’តិ អាហំសុ. ឯវំ ចតស្សោ ទិសា, ចតស្សោ អនុទិសា, ហេដ្ឋា, ឧបរីតិ ទស ទិសា អនុវិលោកេត្វា អត្តនា សទិសំ អទិស្វា – ‘‘អយំ ឧត្តរា ទិសា’’តិ ឧត្តរាភិមុខោ សត្តបទវីតិហារេន អគមាសីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អាសភិន្តិ ឧត្តមំ. អគ្គោតិ គុណេហិ សព្ពបឋមោ. ឥតរានិ ¶ ទ្វេ បទានិ ឯតស្សេវ វេវចនានិ. អយមន្តិមា ជាតិ, នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោតិ បទទ្វយេន ឥមស្មិំ អត្តភាវេ បត្តព្ពំ អរហត្តំ ព្យាកាសិ.

ឯត្ថ ច សមេហិ បាទេហិ បថវិយា បតិដ្ឋានំ ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ឧត្តរាភិមុខភាវោ មហាជនំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អភិភវិត្វា គមនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សត្តបទគមនំ សត្តពោជ្ឈង្គរតនបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ទិព្ពសេតច្ឆត្តធារណំ វិមុត្តិវរឆត្តបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, បញ្ចរាជកកុធភណ្ឌានំ បដិលាភោ បញ្ចហិ វិមុត្តីហិ វិមុច្ចនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, សព្ពទិសានុវិលោកនំ អនាវរណញាណបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, អាសភិវាចាភាសនំ អប្បដិវត្តិយធម្មចក្កប្បវត្តនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ, ‘‘អយមន្តិមា ជាតី’’តិ សីហនាទោ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពានស្ស បុព្ពនិមិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ ¶ . ឥមេ ¶ វារា បាឡិយំ អាគតា, សម្ពហុលវារោ បន នាគតោ, អាហរិត្វា ទីបេតព្ពោ.

មហាបុរិសស្ស ហិ ជាតទិវសេ ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បិ. ទសសហស្សិលោកធាតុម្ហិ ទេវតា ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិំសុ. បឋមំ ទេវា បដិគ្គណ្ហិំសុ, បច្ឆា មនុស្សា. តន្តិពទ្ធា វីណា ចម្មពទ្ធា ភេរិយោ ច កេនចិ អវាទិតា សយមេវ វជ្ជិំសុ. មនុស្សានំ អន្ទុពន្ធនាទីនិ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ឆិជ្ជិំសុ. សព្ពរោគា វូបសមិំសុ, អម្ពិលេន ធោតតម្ពមលំ វិយ វិគច្ឆិំសុ. ជច្ចន្ធា រូបានិ បស្សិំសុ. ជច្ចពធិរា សទ្ទំ សុណិំសុ. បីឋសប្បី ជវសម្បន្នា អហេសុំ. ជាតិជឡានម្បិ ឯឡមូគានំ សតិ បតិដ្ឋាសិ. វិទេសបក្ខន្ទា នាវា សុបដ្ដនំ បាបុណិំសុ. អាកាសដ្ឋកភូមដ្ឋករតនានិ សកតេជោភាសិតានិ អហេសុំ. វេរិនោ មេត្តចិត្តំ បដិលភិំសុ. អវីចិម្ហិ អគ្គិ និព្ពាយិ. លោកន្តរេសុ អាលោកោ ឧទបាទិ. នទីសុ ជលំ នប្បវត្តតិ. មហាសមុទ្ទេ មធុរសំ ឧទកំ អហោសិ. វាតោ ន វាយិ. អាកាសបព្ពតរុក្ខគតា សកុណា ភស្សិត្វា បថវិគតា អហេសុំ. ចន្ទោ អតិវិរោចិ. សូរិយោ ន ឧណ្ហោ, ន សីតលោ, និម្មលោ ឧតុសម្បន្នោ អហោសិ. ទេវតា អត្តនោ អត្តនោ វិមានទ្វារេ ឋត្វា អប្ផោដនសេឡនចេលុក្ខេបាទីហិ មហាកីឡកំ កីឡិំសុ. ចាតុទ្ទីបិកមហាមេឃោ វស្សិ. មហាជនំ នេវ ខុទា ន បិបាសា បីឡេសិ. ទ្វារកវាដានិ សយមេវ វិវរិំសុ. បុប្ផូបគផលូបគា រុក្ខា បុប្ផផលានិ គណ្ហិំសុ. ទសសហស្សិលោកធាតុ ឯកទ្ធជមាលា អហោសិ.

តត្រាបិ ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ទេវតានំ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបាតោ ធម្មចក្កប្បវត្តនកាលេ ឯកប្បហារេនេវ សន្និបតិត្វា ធម្មំ បដិគ្គណ្ហនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. បឋមំ ទេវតានំ បដិគ្គហណំ ចតុន្នំ រូបាវចរជ្ឈានានំ បដិលាភស្ស ¶ បុព្ពនិមិត្តំ. បច្ឆា មនុស្សានំ បដិគ្គហណំ ¶ ចតុន្នំ អរូបាវចរជ្ឈានានំ បដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. តន្តិពទ្ធវីណានំ សយំ វជ្ជនំ អនុបុព្ពវិហារបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ចម្មពទ្ធភេរីនំ វជ្ជនំ មហតិយា ធម្មភេរិយា អនុស្សាវនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. អន្ទុពន្ធនាទីនំ ឆេទោ អស្មិមានសមុច្ឆេទស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. មហាជនស្ស រោគវិគមោ ចតុសច្ចបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ជច្ចន្ធានំ រូបទស្សនំ ទិព្ពចក្ខុបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ ¶ . ពធិរានំ សទ្ទស្សវនំ ទិព្ពសោតធាតុបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. បីឋសប្បីនំ ជវសម្បទា ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ជឡានំ សតិបតិដ្ឋានំ ចតុសតិបដ្ឋានបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. វិទេសបក្ខន្ទនាវានំ សុបដ្ដនសម្បាបុណនំ ចតុបដិសម្ភិទាធិគមស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. រតនានំ សកតេជោភាសិតត្តំ យំ លោកស្ស ធម្មោភាសំ ទស្សេស្សតិ, តស្ស បុព្ពនិមិត្តំ.

វេរីនំ មេត្តចិត្តបដិលាភោ ចតុព្រហ្មវិហារបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. អវីចិម្ហិ អគ្គិនិព្ពាយនំ ឯកាទសអគ្គិនិព្ពាយនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. លោកន្តរិកាលោកោ អវិជ្ជន្ធការំ វិធមិត្វា ញាណាលោកទស្សនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. មហាសមុទ្ទស្ស មធុរតា និព្ពានរសេន ឯករសភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. វាតស្ស អវាយនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតភិន្ទនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. សកុណានំ បថវិគមនំ មហាជនស្ស ឱវាទំ សុត្វា បាណេហិ សរណគមនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ចន្ទស្ស អតិវិរោចនំ ពហុជនកន្តតាយ បុព្ពនិមិត្តំ. សូរិយស្ស ឧណ្ហសីតវិវជ្ជនឧតុសុខតា កាយិកចេតសិកសុខប្បត្តិយា បុព្ពនិមិត្តំ. ទេវតានំ វិមានទ្វារេសុ ឋត្វា អប្ផោដនាទីហិ កីឡនំ ពុទ្ធភាវំ បត្វា ឧទានំ ឧទានស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ចាតុទ្ទីបិកមហាមេឃវស្សនំ មហតោ ធម្មមេឃវស្សនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ខុទាបីឡនស្ស អភាវោ កាយគតាសតិអមតបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. បិបាសាបីឡនស្ស អភាវោ វិមុត្តិសុខេន ¶ សុខិតភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ទ្វារកវាដានំ សយមេវ វិវរណំ អដ្ឋង្គិកមគ្គទ្វារវិវរណស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. រុក្ខានំ បុប្ផផលគ្គហណំ វិមុត្តិបុប្ផេហិ បុប្ផិតស្ស ច សាមញ្ញផលភារភរិតភាវស្ស ច បុព្ពនិមិត្តំ. ទសសហស្សិលោកធាតុយា ឯកទ្ធជមាលិតា អរិយទ្ធជមាលមាលិតាយ បុព្ពនិមិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អយំ សម្ពហុលវារោ នាម.

ឯត្ថ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ – ‘‘យទា មហាបុរិសោ បថវិយំ បតិដ្ឋហិត្វា ឧត្តរាភិមុខោ បទសា គន្ត្វា អាសភិំ វាចំ អភាសិ, តទា កិំ បថវិយា គតោ, ឧទាហុ អាកាសេន; ទិស្សមានោ គតោ, ឧទាហុ អទិស្សមានោ; អចេលកោ គតោ, ឧទាហុ អលង្កតបដិយត្តោ; ទហរោ ហុត្វា គតោ ¶ , ឧទាហុ មហល្លកោ; បច្ឆាបិ កិំ តាទិសោវ អហោសិ, ឧទាហុ បុន ពាលទារកោ’’តិ? អយំ បន បញ្ហោ ហេដ្ឋាលោហបាសាទេ សមុដ្ឋិតោ តិបិដកចូឡាភយត្ថេរេន វិស្សជ្ជិតោវ. ថេរោ កិរ ឯត្ថ និយតិបុព្ពេកតកម្មឥស្សរនិម្មានវាទវសេន ¶ តំ តំ ពហុំ វត្វា អវសានេ ឯវំ ព្យាករិ – ‘‘មហាបុរិសោ បថវិយា គតោ, មហាជនស្ស បន អាកាសេន គច្ឆន្តោ វិយ អហោសិ. ទិស្សមានោ គតោ, មហាជនស្ស បន អទិស្សមានោ វិយ អហោសិ. អចេលកោ គតោ, មហាជនស្ស បន អលង្កតបដិយត្តោ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. ទហរោវ គតោ, មហាជនស្ស បន សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ វិយ អហោសិ. បច្ឆា បន ពាលទារកោវ អហោសិ, ន តាទិសោ’’តិ. បរិសា ចស្ស – ‘‘ពុទ្ធេន វិយ ហុត្វា ភោ ថេរេន បញ្ហោ កថិតោ’’តិ អត្តមនា អហោសិ. លោកន្តរិកវារោ វុត្តនយោ ឯវ.

ឥមា ច បន អាទិតោ បដ្ឋាយ កថិតា សព្ពធម្មតា សព្ពពោធិសត្តានំ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណវណ្ណនា

៣៣. អទ្ទស ខោតិ ទុកូលចុម្ពដកេ និបជ្ជាបេត្វា អានីតំ អទ្ទស. មហាបុរិសស្សាតិ ជាតិគោត្តកុលបទេសាទិវសេន មហន្តស្ស បុរិសស្ស. ទ្វេ គតិយោតិ ទ្វេ និដ្ឋា, ទ្វេ និប្ផត្តិយោ. អយញ្ហិ គតិសទ្ទោ – ‘‘បញ្ច ខោ ឥមា, សារិបុត្ត, គតិយោ’’តិ (ម. និ. ១.១៥៣) ឯត្ថ និរយាទិភេទាយ សត្តេហិ គន្តព្ពគតិយា ¶ វត្តតិ. ‘‘ឥមេសំ ខោ អហំ ភិក្ខូនំ សីលវន្តានំ កល្យាណធម្មានំ នេវ ជានាមិ អាគតិំ វា គតិំ វា’’តិ (ម. និ. ១.៥០៨) ឯត្ថ អជ្ឈាសយេ. ‘‘និព្ពានំ អរហតោ គតី’’តិ (បរិ. ៣៣៩) ឯត្ថ បដិស្សរណេ. ‘‘អបិ ច ត្យាហំ ព្រហ្មេ គតិញ្ច បជានាមិ, ជុតិញ្ច បជានាមិ ឯវំមហិទ្ធិកោ ពកោ ព្រហ្មា’’តិ (ម. និ. ១.៥០៣) ឯត្ថ និប្ផត្តិយំ វត្តតិ. ស្វាយមិធាបិ និប្ផត្តិយំ វត្តតីតិ វេទិតព្ពោ. អនញ្ញាតិ អញ្ញា គតិ និប្ផត្តិ នាម នត្ថិ.

ធម្មិកោតិ ទសកុសលធម្មសមន្នាគតោ អគតិគមនវិរហិតោ. ធម្មរាជាតិ ឥទំ បុរិមបទស្សេវ វេវចនំ. ធម្មេន វា លទ្ធរជ្ជត្តា ធម្មរាជា. ចាតុរន្តោតិ ¶ បុរត្ថិមសមុទ្ទាទីនំ ចតុន្នំ សមុទ្ទានំ វសេន ចតុរន្តាយ បថវិយា ឥស្សរោ. វិជិតាវីតិ វិជិតសង្គាមោ. ជនបទោ អស្មិំ ថាវរិយំ ថិរភាវំ បត្តោតិ ជនបទត្ថាវរិយប្បត្តោ. ចណ្ឌស្ស ហិ រញ្ញោ ពលិទណ្ឌាទីហិ លោកំ បីឡយតោ មនុស្សា មជ្ឈិមជនបទំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពតសមុទ្ទតីរាទីនិ និស្សាយ បច្ចន្តេ វាសំ កប្បេន្តិ. អតិមុទុកស្ស រញ្ញោ ចោរេហិ សាហសិកធនវិលោបបីឡិតា មនុស្សា បច្ចន្តំ បហាយ ជនបទមជ្ឈេ វាសំ កប្បេន្តិ, ឥតិ ឯវរូបេ រាជិនិ ជនបទោ ថិរភាវំ ន បាបុណាតិ. ឥមស្មិំ បន ¶ កុមារេ រជ្ជំ ការយមានេ ឯតស្ស ជនបទោ បាសាណបិដ្ឋិយំ ឋបេត្វា អយោបដ្ដេន បរិក្ខិត្តោ វិយ ថិរោ ភវិស្សតីតិ ទស្សេន្តោ – ‘‘ជនបទត្ថាវរិយប្បត្តោ’’តិ អាហំសុ.

សត្តរតនសមន្នាគតោតិ ឯត្ថ រតិជននដ្ឋេន រតនំ. អបិច –

‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតិ’’.

ចក្ករតនស្ស ច និព្ពត្តកាលតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ ទេវដ្ឋានំ នាម ន ហោតិ, សព្ពេ គន្ធបុប្ផាទីហិ តស្សេវ បូជញ្ច អភិវាទនាទីនិ ច ករោន្តីតិ ចិត្តីកតដ្ឋេន រតនំ. ចក្ករតនស្ស ច ឯត្តកំ នាម ធនំ អគ្ឃតីតិ ¶ អគ្ឃោ នត្ថិ, ឥតិ មហគ្ឃដ្ឋេនាបិ រតនំ. ចក្ករតនញ្ច អញ្ញេហិ លោកេ វិជ្ជមានរតនេហិ អសទិសន្តិ អតុលដ្ឋេនាបិ រតនំ. យស្មា ច បន យស្មិំ កប្បេ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មិំយេវ ចក្កវត្តិនោ ឧប្បជ្ជន្តិ, ពុទ្ធា ច កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា ទុល្លភទស្សនដ្ឋេនាបិ រតនំ. តទេតំ ជាតិរូបកុលឥស្សរិយាទីហិ អនោមស្ស ឧឡារសត្តស្សេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន អញ្ញស្សាតិ អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេនាបិ រតនំ. យថា ចក្ករតនំ, ឯវំ សេសានិបីតិ. ឥមេហិ សត្តហិ រតនេហិ បរិវារភាវេន ចេវ សព្ពភោគូបករណភាវេន ច សមន្នាគតោតិ សត្តរតនសមន្នាគតោ.

ឥទានិ តេសំ សរូបតោ ទស្សនត្ថំ តស្សិមានីតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ចក្ករតនន្តិអាទីសុ អយំ សង្ខេបាធិប្បាយោ – ទ្វេសហស្សទីបបរិវារានំ ចតុន្នំ មហាទីបានំ សិរិវិភវំ គហេត្វា ទាតុំ សមត្ថំ ចក្ករតនំ បាតុភវតិ. តថា បុរេភត្តមេវ សាគរបរិយន្តំ បថវិំ អនុសំយាយនសមត្ថំ វេហាសង្គមំ ហត្ថិរតនំ, តាទិសមេវ អស្សរតនំ, ចតុរង្គសមន្នាគតេ អន្ធការេ ¶ យោជនប្បមាណំ អន្ធការំ វិធមិត្វា អាលោកទស្សនសមត្ថំ មណិរតនំ, ឆព្ពិធទោសវិវជ្ជិតំ មនាបចារិ ឥត្ថិរតនំ, យោជនប្បមាណេ អន្តោបថវិគតំ និធិំ ទស្សនសមត្ថំ គហបតិរតនំ, អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តិត្វា សកលរជ្ជមនុសាសនសមត្ថំ ជេដ្ឋបុត្តសង្ខាតំ បរិណាយករតនំ បាតុភវតិ.

បរោសហស្សន្តិ អតិរេកសហស្សំ. សូរាតិ អភីរុកា. វីរង្គរូបាតិ វីរានំ អង្គំ វីរង្គំ, វីរិយស្សេតំ នាមំ, វីរង្គំ រូបមេតេសន្តិ វីរង្គរូបា, វីរិយជាតិកា វីរិយសភាវា វីរិយមយា អកិលាសុនោ អហេសុំ. ទិវសម្បិ យុជ្ឈន្តា ន កិលមន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. សាគរបរិយន្តន្តិ ចក្កវាឡបព្ពតំ សីមំ កត្វា ឋិតសមុទ្ទបរិយន្តំ. អទណ្ឌេនាតិ យេ កតាបរាធេ សត្តេ សតម្បិ សហស្សម្បិ ¶ គណ្ហន្តិ, តេ ធនទណ្ឌេន រជ្ជំ ការេន្តិ. យេ ឆេជ្ជភេជ្ជំ អនុសាសន្តិ, តេ សត្ថទណ្ឌេន. អយំ បន ទុវិធម្បិ ទណ្ឌំ បហាយ អទណ្ឌេន អជ្ឈាវសតិ. អសត្ថេនាតិ ¶ យេ ឯកតោធារាទិនា សត្ថេន បរំ វិហេសន្តិ, តេ សត្ថេន រជ្ជំ ការេន្តិ នាម. អយំ បន សត្ថេន ខុទ្ទមក្ខិកាយបិ បិវនមត្តំ លោហិតំ កស្សចិ អនុប្បាទេត្វា ធម្មេនេវ – ‘‘ឯហិ ខោ មហារាជា’’តិ ឯវំ បដិរាជូហិ សម្បដិច្ឆិតាគមនោ វុត្តប្បការំ បថវិំ អភិវិជិនិត្វា អជ្ឈាវសតិ, អភិភវិត្វា សាមី ហុត្វា វសតីតិ អត្ថោ.

ឯវំ ឯកំ និប្ផត្តិំ កថេត្វា ទុតិយំ កថេតុំ សចេ ខោ បនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិកិលេសតណ្ហាសង្ខាតំ ឆទនំ អាវរណំ វិវដំ វិទ្ធំសិតំ វិវដកំ ឯតេនាតិ វិវដច្ឆទោ. ‘‘វិវដ្ដច្ឆទា’’តិបិ បាឋោ, អយមេវ អត្ថោ.

៣៥. ឯវំ ទុតិយំ និប្ផត្តិំ កថេត្វា តាសំ និមិត្តភូតានិ លក្ខណានិ ទស្សេតុំ អយញ្ហិ, ទេវ, កុមារោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុប្បតិដ្ឋិតបាទោតិ យថា អញ្ញេសំ ភូមិយំ បាទំ ឋបេន្តានំ អគ្គបាទតលំ វា បណ្ហិ វា បស្សំ វា បឋមំ ផុសតិ, វេមជ្ឈេ វា បន ឆិទ្ទំ ហោតិ, ឧក្ខិបន្តានំ អគ្គតលាទីសុ ឯកកោដ្ឋាសោវ បឋមំ ឧដ្ឋហតិ, ន ឯវមស្ស. អស្ស បន សុវណ្ណបាទុកតលមិវ ឯកប្បហារេនេវ សកលំ បាទតលំ ភូមិំ ផុសតិ, ឯកប្បហារេនេវ ភូមិតោ ឧដ្ឋហតិ. តស្មា អយំ សុប្បតិដ្ឋិតបាទោ.

ចក្កានីតិ ¶ ទ្វីសុ បាទតលេសុ ទ្វេ ចក្កានិ, តេសំ អរា ច នេមិ ច នាភិ ច បាឡិយំ វុត្តាវ. សព្ពាការបរិបូរានីតិ ឥមិនា បន អយំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ, តេសំ កិរ ចក្កានំ បាទតលស្ស មជ្ឈេ នាភិ ទិស្សតិ, នាភិបរិច្ឆិន្នា វដ្ដលេខា ទិស្សតិ, នាភិមុខបរិក្ខេបបដ្ដោ ទិស្សតិ, បនាឡិមុខំ ទិស្សតិ, អរា ទិស្សន្តិ, អរេសុ វដ្ដិលេខា ទិស្សន្តិ, នេមិមណិកា ទិស្សន្តិ. ឥទំ តាវ បាឡិយំ អាគតមេវ. សម្ពហុលវារោ បន អនាគតោ, សោ ឯវំ ទដ្ឋព្ពោ – សត្តិ, សិរិវច្ឆោ, នន្ទិ, សោវត្តិកោ, វដំសកោ, វឌ្ឍមានកំ, មច្ឆយុគឡំ, ភទ្ទបីឋំ, អង្កុសកោ, បាសាទោ, តោរណំ, សេតច្ឆត្តំ, ខគ្គោ, តាលវណ្ដំ, មោរហត្ថកោ, វាឡពីជនី, ឧណ្ហីសំ, មណិ, បត្តោ, សុមនទាមំ, នីលុប្បលំ, រត្តុប្បលំ, សេតុប្បលំ, បទុមំ, បុណ្ឌរីកំ, បុណ្ណឃដោ ¶ , បុណ្ណបាតិ, សមុទ្ទោ, ចក្កវាឡោ, ហិមវា, សិនេរុ, ចន្ទិមសូរិយា, នក្ខត្តានិ, ចត្តារោ មហាទីបា, ទ្វិបរិត្តទីបសហស្សានិ, អន្តមសោ ចក្កវត្តិរញ្ញោ បរិសំ ឧបាទាយ សព្ពោ ចក្កលក្ខណស្សេវ បរិវារោ.

អាយតបណ្ហីតិ ¶ ទីឃបណ្ហិ, បរិបុណ្ណបណ្ហីតិ អត្ថោ. យថា ហិ អញ្ញេសំ អគ្គបាទោ ទីឃោ ហោតិ, បណ្ហិមត្ថកេ ជង្ឃា បតិដ្ឋាតិ, បណ្ហិំ តច្ឆេត្វា ឋបិតា វិយ ហោតិ, ន ឯវំ មហាបុរិសស្ស. មហាបុរិសស្ស បន ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសា អគ្គបាទោ ហោតិ, តតិយេ កោដ្ឋាសេ ជង្ឃា បតិដ្ឋាតិ, ចតុត្ថកោដ្ឋាសេ អារគ្គេន វដ្ដេត្វា ឋបិតា វិយ រត្តកម្ពលគេណ្ឌុកសទិសា បណ្ហិ ហោតិ.

ទីឃង្គុលីតិ យថា អញ្ញេសំ កាចិ អង្គុលិយោ ទីឃា ហោន្តិ, កាចិ រស្សា, ន ឯវំ មហាបុរិសស្ស. មហាបុរិសស្ស បន មក្កដស្សេវ ទីឃា ហត្ថបាទង្គុលិយោ មូលេ ថូលា, អនុបុព្ពេន គន្ត្វា អគ្គេ តនុកា, និយ្យាសតេលេន មទ្ទិត្វា វដ្ដិតហរិតាលវដ្ដិសទិសា ហោន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ទីឃង្គុលី’’តិ.

មុទុតលុនហត្ថបាទោតិ សប្បិមណ្ឌេ ឱសារេត្វា ឋបិតំ សតវារវិហតកប្បាសបដលំ វិយ មុទុ. យថា ច ឥទានិ ជាតមត្តស្ស, ឯវំ វុឌ្ឍកាលេបិ មុទុតលុនាយេវ ភវិស្សន្តិ, មុទុតលុនា ហត្ថបាទា ឯតស្សាតិ មុទុតលុនហត្ថបាទោ.

ជាលហត្ថបាទោតិ ន ចម្មេន បដិពទ្ធអង្គុលន្តរោ. ឯទិសោ ហិ ផណហត្ថកោ បុរិសទោសេន ឧបហតោ បព្ពជ្ជំ ន បដិលភតិ. មហាបុរិសស្ស បន ¶ ចតស្សោ ហត្ថង្គុលិយោ បញ្ចបិ បាទង្គុលិយោ ឯកប្បមាណា ហោន្តិ, តាសំ ឯកប្បមាណតាយ យវលក្ខណំ អញ្ញមញ្ញំ បដិវិជ្ឈិត្វា តិដ្ឋតិ. អថស្ស ហត្ថបាទា កុសលេន វឌ្ឍកិនា យោជិតជាលវាតបានសទិសា ហោន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ជាលហត្ថបាទោ’’តិ.

ឧទ្ធំ បតិដ្ឋិតគោប្ផកត្តា ឧស្សង្ខា បាទា អស្សាតិ ឧស្សង្ខបាទោ. អញ្ញេសញ្ហិ បិដ្ឋិបាទេ គោប្ផកា ហោន្តិ, តេន តេសំ បាទា អាណិពទ្ធា វិយ ពទ្ធា ហោន្តិ, ន យថាសុខំ បរិវដ្ដន្តិ, គច្ឆន្តានំ បាទតលានិបិ ន ទិស្សន្តិ. មហាបុរិសស្ស បន អារុហិត្វា ឧបរិ គោប្ផកា បតិដ្ឋហន្តិ, តេនស្ស នាភិតោ បដ្ឋាយ ឧបរិមកាយោ នាវាយ ឋបិតសុវណ្ណបដិមា វិយ និច្ចលោ ហោតិ, អធោកាយោវ ឥញ្ជតិ, សុខេន បាទា ¶ បរិវដ្ដន្តិ, បុរតោបិ បច្ឆតោបិ ឧភយបស្សេសុបិ ឋត្វា បស្សន្តានំ បាទតលានិ បញ្ញាយន្តិ, ន ហត្ថីនំ វិយ បច្ឆតោយេវ.

ឯណិជង្ឃោតិ ឯណិមិគសទិសជង្ឃោ មំសុស្សទេន បរិបុណ្ណជង្ឃោ, ន ឯកតោ ពទ្ធបិណ្ឌិកមំសោ ¶ , សមន្តតោ សមសណ្ឋិតេន មំសេន បរិក្ខិត្តាហិ សុវដ្ដិតាហិ សាលិគព្ភយវគព្ភសទិសាហិ ជង្ឃាហិ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ.

អនោនមន្តោតិ អនមន្តោ, ឯតេនស្ស អខុជ្ជអវាមនភាវោ ទីបិតោ. អវសេសជនា ហិ ខុជ្ជា វា ហោន្តិ វាមនា វា. ខុជ្ជានំ ឧបរិមកាយោ អបរិបុណ្ណោ ហោតិ, វាមនានំ ហេដ្ឋិមកាយោ. តេ អបរិបុណ្ណកាយត្តា ន សក្កោន្តិ អនោនមន្តា ជណ្ណុកានិ បរិមជ្ជិតុំ. មហាបុរិសោ បន បរិបុណ្ណឧភយកាយត្តា សក្កោតិ.

កោសោហិតវត្ថគុយ្ហោតិ ឧសភវារណាទីនំ វិយ សុវណ្ណបទុមកណ្ណិកសទិសេហិ កោសេហិ ឱហិតំ បដិច្ឆន្នំ វត្ថគុយ្ហំ អស្សាតិ កោសោហិតវត្ថគុយ្ហោ. វត្ថគុយ្ហន្តិ វត្ថេន គុហិតព្ពំ អង្គជាតំ វុច្ចតិ.

សុវណ្ណវណ្ណោតិ ជាតិហិង្គុលកេន មជ្ជិត្វា ទីបិទាឋាយ ឃំសិត្វា គេរុកបរិកម្មំ កត្វា ឋបិតឃនសុវណ្ណរូបសទិសោតិ អត្ថោ. ឯតេនស្ស ឃនសិនិទ្ធសណ្ហសរីរតំ ទស្សេត្វា ឆវិវណ្ណទស្សនត្ថំ កញ្ចនសន្និភត្តចោតិ វុត្តំ. បុរិមស្ស វា វេវចនមេតំ.

រជោជល្លន្តិ ¶ រជោ វា មលំ វា. ន ឧបលិម្បតីតិ ន លគ្គតិ បទុមបលាសតោ ឧទកពិន្ទុ វិយ វិវដ្ដតិ. ហត្ថធោវនាទីនិ បន ឧតុគ្គហណត្ថាយ ចេវ ទាយកានំ បុញ្ញផលត្ថាយ ច ពុទ្ធា ករោន្តិ, វត្តសីសេនាបិ ច ករោន្តិយេវ. សេនាសនំ បវិសន្តេន ហិ ភិក្ខុនា បាទេ ធោវិត្វា បវិសិតព្ពន្តិ វុត្តមេតំ.

ឧទ្ធគ្គលោមោតិ អាវដ្ដបរិយោសានេ ឧទ្ធគ្គានិ ហុត្វា មុខសោភំ ឧល្លោកយមានានិ វិយ ឋិតានិ លោមានិ អស្សាតិ ឧទ្ធគ្គលោមោ.

ព្រហ្មុជុគត្តោតិ ព្រហ្មា វិយ ឧជុគត្តោ, ឧជុមេវ ឧគ្គតទីឃសរីរោ ភវិស្សតិ. យេភុយ្យេន ហិ សត្តា ខន្ធេ កដិយំ ¶ ជាណូសូតិ តីសុ ឋានេសុ នមន្តិ, តេ កដិយំ នមន្តា បច្ឆតោ នមន្តិ, ឥតរេសុ ទ្វីសុ ឋានេសុ បុរតោ. ទីឃសរីរា បន ឯកេ បស្សវង្កា ហោន្តិ, ឯកេ មុខំ ឧន្នមេត្វា នក្ខត្តានិ គណយន្តា វិយ ចរន្តិ, ឯកេ អប្បមំសលោហិតា សូលសទិសា ហោន្តិ, ឯកេ បុរតោ បព្ភារា ហោន្តិ, បវេធមានា គច្ឆន្តិ. អយំ បន ឧជុមេវ ឧគ្គន្ត្វា ទីឃប្បមាណោ ទេវនគរេ ឧស្សិតសុវណ្ណតោរណំ វិយ ភវិស្សតីតិ ទីបេន្តិ. យថា ចេតំ, ឯវំ យំ យំ ជាតមត្តស្ស ¶ សព្ពសោ អបរិបុណ្ណំ មហាបុរិសលក្ខណំ ហោតិ, តំ តំ អាយតិំ តថាភាវិតំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

សត្តុស្សទោតិ ទ្វេ ហត្ថបិដ្ឋិយោ ទ្វេ បាទបិដ្ឋិយោ ទ្វេ អំសកូដានិ ខន្ធោតិ ឥមេសុ សត្តសុ ឋានេសុ បរិបុណ្ណោ មំសុស្សទោ អស្សាតិ សត្តុស្សទោ. អញ្ញេសំ បន ហត្ថបាទបិដ្ឋាទីសុ សិរាជាលំ បញ្ញាយតិ, អំសកូដក្ខន្ធេសុ អដ្ឋិកោដិយោ. តេ មនុស្សា បេតា វិយ ខាយន្តិ, ន តថា មហាបុរិសោ, មហាបុរិសោ បន សត្តសុ ឋានេសុ បរិបុណ្ណមំសុស្សទត្តា និគូឡ្ហសិរាជាលេហិ ហត្ថបិដ្ឋាទីហិ វដ្ដេត្វា សុដ្ឋបិតសុវណ្ណាឡិង្គសទិសេន ខន្ធេន សិលារូបកំ វិយ ខាយតិ, ចិត្តកម្មរូបកំ វិយ ច ខាយតិ.

សីហស្ស បុព្ពទ្ធំ វិយ កាយោ អស្សាតិ សីហបុព្ពទ្ធកាយោ. សីហស្ស ហិ បុរត្ថិមកាយោវ បរិបុណ្ណោ ហោតិ, បច្ឆិមកាយោ អបរិបុណ្ណោ. មហាបុរិសស្ស បន សីហស្ស បុព្ពទ្ធកាយោ វិយ សព្ពោ កាយោ បរិបុណ្ណោ. សោបិ សីហស្សេវ តត្ថ តត្ថ វិនតុន្នតាទិវសេន ទុស្សណ្ឋិតវិសណ្ឋិតោ ¶ ន ហោតិ, ទីឃយុត្តដ្ឋានេ បន ទីឃោ, រស្សថូលកិសបុថុលអនុវដ្ដិតយុត្តដ្ឋានេសុ តថាវិធោវ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘មនាបិយេវ ខោ, ភិក្ខវេ, កម្មវិបាកេ បច្ចុបដ្ឋិតេ យេហិ អង្គេហិ ទីឃេហិ សោភតិ, តានិ អង្គានិ ទីឃានិ សណ្ឋន្តិ. យេហិ អង្គេហិ រស្សេហិ សោភតិ, តានិ អង្គានិ រស្សានិ សណ្ឋន្តិ. យេហិ អង្គេហិ ថូលេហិ សោភតិ, តានិ អង្គានិ ថូលានិ សណ្ឋន្តិ. យេហិ អង្គេហិ កិសេហិ សោភតិ, តានិ អង្គានិ កិសានិ សណ្ឋន្តិ. យេហិ អង្គេហិ បុថុលេហិ សោភតិ, តានិ អង្គានិ ¶ បុថុលានិ សណ្ឋន្តិ. យេហិ អង្គេហិ វដ្ដេហិ សោភតិ, តានិ អង្គានិ វដ្ដានិ សណ្ឋន្តី’’តិ.

ឥតិ នានាចិត្តេន បុញ្ញចិត្តេន ចិត្តិតោ ទសហិ បារមីហិ សជ្ជិតោ មហាបុរិសស្ស អត្តភាវោ, លោកេ សព្ពសិប្បិនោ វា សព្ពឥទ្ធិមន្តោ វា បតិរូបកម្បិ កាតុំ ន សក្កោន្តិ.

ចិតន្តរំសោតិ អន្តរំសំ វុច្ចតិ ទ្វិន្នំ កោដ្ដានំ អន្តរំ, តំ ចិតំ បរិបុណ្ណំ អន្តរំសំ អស្សាតិ ចិតន្តរំសោ. អញ្ញេសញ្ហិ តំ ឋានំ និន្នំ ហោតិ, ទ្វេ បិដ្ឋិកោដ្ដា បាដិយេក្កា បញ្ញាយន្តិ. មហាបុរិសស្ស បន កដិតោ បដ្ឋាយ មំសបដលំ យាវ ខន្ធា ឧគ្គម្ម សមុស្សិតសុវណ្ណផលកំ វិយ បិដ្ឋិំ ឆាទេត្វា បតិដ្ឋិតំ.

និគ្រោធបរិមណ្ឌលោតិ ¶ និគ្រោធោ វិយ បរិមណ្ឌលោ. យថា បញ្ញាសហត្ថតាយ វា សតហត្ថតាយ វា សមក្ខន្ធសាខោ និគ្រោធោ ទីឃតោបិ វិត្ថារតោបិ ឯកប្បមាណោវ ហោតិ, ឯវំ កាយតោបិ ព្យាមតោបិ ឯកប្បមាណោ. យថា អញ្ញេសំ កាយោ ទីឃោ វា ហោតិ ព្យាមោ វា, ន ឯវំ វិសមប្បមាណោតិ អត្ថោ. តេនេវ យាវតក្វស្ស កាយោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យាវតកោ អស្សាតិ យាវតក្វស្ស.

សមវដ្ដក្ខន្ធោតិ សមវដ្ដិតក្ខន្ធោ. យថា ឯកេ កោញ្ចា វិយ ច ពកា វិយ ច វរាហា វិយ ច ទីឃគលា វង្កគលា បុថុលគលា ច ហោន្តិ ¶ , កថនកាលេ សិរាជាលំ បញ្ញាយតិ, មន្ទោ សរោ និក្ខមតិ, ន ឯវំ មហាបុរិសស្ស. មហាបុរិសស្ស បន សុវដ្ដិតសុវណ្ណាឡិង្គសទិសោ ខន្ធោ ហោតិ, កថនកាលេ សិរាជាលំ ន បញ្ញាយតិ, មេឃស្ស វិយ គជ្ជិតោ សរោ មហា ហោតិ.

រសគ្គសគ្គីតិ ឯត្ថ រសំ គសន្តិ ហរន្តីតិ រសគ្គសា. រសហរណីនមេតំ អធិវចនំ, តា អគ្គា អស្សាតិ រសគ្គសគ្គី. មហាបុរិសស្ស កិរ សត្តរសហរណីសហស្សានិ ឧទ្ធគ្គានិ ហុត្វា គីវាយមេវ បដិមុក្កានិ. តិលផលមត្តោបិ អាហារោ ជិវ្ហគ្គេ ឋបិតោ សព្ពកាយំ អនុផរតិ. តេនេវ មហាបធានំ បទហន្តស្ស ឯកតណ្ឌុលាទីហិបិ កឡាយយូសបសតមត្តេនាបិ កាយស្ស យាបនំ អហោសិ. អញ្ញេសំ បន តថា អភាវា ន សកលំ កាយំ ឱជា ផរតិ. តេន តេ ពហ្វាពាធា ហោន្តិ.

សីហស្សេវ ¶ ហនុ អស្សាតិ សីហហនុ. តត្ថ សីហស្ស ហេដ្ឋិមហនុមេវ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, ន ឧបរិមំ. មហាបុរិសស្ស បន សីហស្ស ហេដ្ឋិមំ វិយ ទ្វេបិ បរិបុណ្ណានិ ទ្វាទសិយា បក្ខស្ស ចន្ទសទិសានិ ហោន្តិ. អថ នេមិត្តកា ហនុកបរិយន្តំ ឱលោកេន្តាវ ឥមេសុ ហនុកេសុ ហេដ្ឋិមេ វីសតិ ឧបរិមេ វីសតីតិ ចត្តាលីសទន្តា សមា អវិរឡា បតិដ្ឋហិស្សន្តីតិ សល្លក្ខេត្វា អយញ្ហិ ទេវ, កុមារោ ចត្តាលីសទន្តោ ហោតីតិអាទិមាហំសុ. តត្រាយមត្ថោ, អញ្ញេសញ្ហិ បរិបុណ្ណទន្តានម្បិ ទ្វត្តិំស ទន្តា ហោន្តិ. ឥមស្ស បន ចត្តាលីសំ ភវិស្សន្តិ. អញ្ញេសញ្ច កេចិ ទន្តា ឧច្ចា, កេចិ នីចាតិ វិសមា ហោន្តិ, ឥមស្ស បន អយបដ្ដកេន ឆិន្នសង្ខបដលំ វិយ សមា ភវិស្សន្តិ. អញ្ញេសំ កុម្ភិលានំ វិយ ទន្តា វិរឡា ហោន្តិ, មច្ឆមំសានិ ខាទន្តានំ ទន្តន្តរំ បូរេន្តិ. ឥមស្ស បន កនកផលកាយំ សមុស្សិតវជិរបន្តិ វិយ អវិរឡា តូលិកាយ ទស្សិតបរិច្ឆេទា វិយ ទន្តា ភវិស្សន្តិ. អញ្ញេសញ្ច បូតិទន្តា ឧដ្ឋហន្តិ. តេន កាចិ ទាឋា កាឡាបិ វិវណ្ណាបិ ហោន្តិ. អយំ បន សុដ្ឋុ សុក្កទាឋោ ឱសធិតារកម្បិ អតិក្កម្ម វិរោចមានាយ បភាយ សមន្នាគតទាឋោ ភវិស្សតិ.

បហូតជិវ្ហោតិ ¶ បុថុលជិវ្ហោ. អញ្ញេសំ ជិវ្ហា ថូលាបិ ហោន្តិ កិសាបិ រស្សាបិ ថទ្ធាបិ វិសមាបិ, មហាបុរិសស្ស បន ជិវ្ហា មុទុ ទីឃា បុថុលា វណ្ណសម្បន្នា ហោតិ. សោ ហិ ឯតំ លក្ខណំ បរិយេសិតុំ អាគតានំ កង្ខាវិនោទនត្ថំ មុទុកត្តា តំ ជិវ្ហំ កថិនសូចិំ វិយ វដ្ដេត្វា ឧភោ នាសិកសោតានិ បរាមសតិ, ទីឃត្តា ឧភោ កណ្ណសោតានិ បរាមសតិ ¶ , បុថុលត្តា កេសន្តបរិយោសានំ កេវលម្បិ នលាដំ បដិច្ឆាទេតិ. ឯវមស្ស មុទុទីឃបុថុលភាវំ បកាសេន្តោ តេសំ កង្ខំ វិនោទេតិ. ឯវំ តិលក្ខណសម្បន្នំ ជិវ្ហំ សន្ធាយ ‘‘បហូតជិវ្ហោ’’តិ វុត្តំ.

ព្រហ្មស្សរោតិ អញ្ញេ ឆិន្នស្សរាបិ ភិន្នស្សរាបិ កាកស្សរាបិ ហោន្តិ, អយំ បន មហាព្រហ្មុនោ សរសទិសេន សរេន សមន្នាគតោ ភវិស្សតិ, មហាព្រហ្មុនោ ហិ បិត្តសេម្ហេហិ អបលិពុទ្ធត្តា សរោ វិសទោ ហោតិ. មហាបុរិសេនាបិ កតកម្មំ តស្ស វត្ថុំ សោធេតិ. វត្ថុនោ សុទ្ធត្តា នាភិតោ ¶ បដ្ឋាយ សមុដ្ឋហន្តោ សរោ វិសទោ អដ្ឋង្គសមន្នាគតោវ សមុដ្ឋាតិ. ករវីកោ វិយ ភណតីតិ ករវីកភាណី, មត្តករវីករុតមញ្ជុឃោសោតិ អត្ថោ.

អភិនីលនេត្តោតិ ន សកលនីលនេត្តោ, នីលយុត្តដ្ឋានេ បនស្ស ឧមាបុប្ផសទិសេន អតិវិសុទ្ធេន នីលវណ្ណេន សមន្នាគតានិ នេត្តានិ ហោន្តិ, បីតយុត្តដ្ឋានេ កណិការបុប្ផសទិសេន បីតវណ្ណេន, លោហិតយុត្តដ្ឋានេ ពន្ធុជីវកបុប្ផសទិសេន លោហិតវណ្ណេន, សេតយុត្តដ្ឋានេ ឱសធិតារកសទិសេន សេតវណ្ណេន, កាឡយុត្តដ្ឋានេ អទ្ទារិដ្ឋកសទិសេន កាឡវណ្ណេន សមន្នាគតានិ. សុវណ្ណវិមានេ ឧគ្ឃាដិតមណិសីហបញ្ជរសទិសានិ ខាយន្តិ.

គោបខុមោតិ ឯត្ថ បខុមន្តិ សកលចក្ខុភណ្ឌំ អធិប្បេតំ, តំ កាឡវច្ឆកស្ស ពហលធាតុកំ ហោតិ, រត្តវច្ឆកស្ស វិប្បសន្នំ, តំមុហុត្តជាតតរុណរត្តវច្ឆកសទិសចក្ខុភណ្ឌោតិ អត្ថោ. អញ្ញេសញ្ហិ ចក្ខុភណ្ឌា អបរិបុណ្ណា ហោន្តិ, ហត្ថិមូសិកាទីនំ អក្ខិសទិសេហិ វិនិគ្គតេហិបិ គម្ភីរេហិបិ អក្ខីហិ សមន្នាគតា ហោន្តិ. មហាបុរិសស្ស បន ធោវិត្វា មជ្ជិត្វា ឋបិតមណិគុឡិកា វិយ មុទុសិនិទ្ធនីលសុខុមបខុមាចិតានិ អក្ខីនិ.

ឧណ្ណាតិ ឧណ្ណលោមំ. ភមុកន្តរេតិ ទ្វិន្នំ ភមុកានំ វេមជ្ឈេ នាសិកមត្ថកេយេវ ជាតា, ឧគ្គន្ត្វា បន នលាដវេមជ្ឈេ ជាតា. ឱទាតាតិ បរិសុទ្ធា, ឱសធិតារកសមានវណ្ណា. មុទូតិ សប្បិមណ្ឌេ ឱសារេត្វា ឋបិតសតវារវិហតកប្បាសបដលសទិសា. តូលសន្និភាតិ សិម្ពលិតូលលតាតូលសមានា, អយមស្ស ឱទាតតាយ ឧបមា. សា បនេសា កោដិយំ គហេត្វា អាកឌ្ឍិយមានា ឧបឌ្ឍពាហុប្បមាណា ហោតិ, វិស្សដ្ឋា ¶ ទក្ខិណាវដ្ដវសេន អាវដ្ដិត្វា ឧទ្ធគ្គា ហុត្វា ¶ សន្តិដ្ឋតិ. សុវណ្ណផលកមជ្ឈេ ឋបិតរជតបុព្ពុឡកំ វិយ, សុវណ្ណឃដតោ និក្ខមមានា ខីរធារា វិយ, អរុណប្បភារញ្ជិតេ គគនប្បទេសេ ឱសធិតារកា វិយ ច អតិមនោហរាយ សិរិយា វិរោចតិ.

ឧណ្ហីសសីសោតិ ¶ ឥទំ បរិបុណ្ណនលាដតញ្ច បរិបុណ្ណសីសតំ ចាតិ ទ្វេ អត្ថវសេ បដិច្ច វុត្តំ. មហាបុរិសស្ស ហិ ទក្ខិណកណ្ណចូឡិកតោ បដ្ឋាយ មំសបដលំ ឧដ្ឋហិត្វា សកលនលាដំ ឆាទយមានំ បូរយមានំ គន្ត្វា វាមកណ្ណចូឡិកាយំ បតិដ្ឋិតំ, តំ រញ្ញោ ពន្ធឧណ្ហីសបដ្ដោ វិយ វិរោចតិ. មហាបុរិសស្ស កិរ ឥមំ លក្ខណំ ទិស្វា រាជូនំ ឧណ្ហីសបដ្ដំ អកំសុ. អយំ តាវ ឯកោ អត្ថោ. អញ្ញេ បន ជនា អបរិបុណ្ណសីសា ហោន្តិ, កេចិ កបិសីសា, កេចិ ផលសីសា, កេចិ អដ្ឋិសីសា, កេចិ ហត្ថិសីសា, កេចិ តុម្ពសីសា, កេចិ បព្ភារសីសា. មហាបុរិសស្ស បន អារគ្គេន វដ្ដេត្វា ឋបិតំ វិយ សុបរិបុណ្ណំ ឧទកបុព្ពុឡសទិសំ សីសំ ហោតិ. តត្ថ បុរិមនយេ ឧណ្ហីសវេឋិតសីសោ វិយាតិ ឧណ្ហីសសីសោ. ទុតិយនយេ ឧណ្ហីសំ វិយ សព្ពត្ថ បរិមណ្ឌលសីសោតិ ឧណ្ហីសសីសោ.

វិបស្សីសមញ្ញាវណ្ណនា

៣៧. សព្ពកាមេហីតិ ឥទំ លក្ខណានិ បរិគ្គណ្ហាបេត្វា បច្ឆា កតំ វិយ វុត្តំ, ន បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. បឋមញ្ហិ តេ នេមិត្តកេ សន្តប្បេត្វា បច្ឆា លក្ខណបរិគ្គណ្ហនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. តស្ស វិត្ថារោ គព្ភោក្កន្តិយំ វុត្តោយេវ. បាយេន្តីតិ ថញ្ញំ បាយេន្តិ. តស្ស កិរ និទ្ទោសេន មធុរេន ខីរេន សមន្នាគតា សដ្ឋិ ធាតិយោ ឧបដ្ឋាបេសិ, តថា សេសាបិ តេសុ តេសុ កម្មេសុ កុសលា សដ្ឋិសដ្ឋិយេវ. តាសំ បេសនការកេ សដ្ឋិ បុរិសេ, តស្ស តស្ស កតាកតភាវំ សល្លក្ខណេ សដ្ឋិ អមច្ចេ ឧបដ្ឋាបេសិ. ឯវំ ចត្តារិ សដ្ឋិយោ ឥត្ថីនំ, ទ្វេ សដ្ឋិយោ បុរិសានន្តិ ឆ សដ្ឋិយោ ឧបដ្ឋកានំយេវ អហេសុំ. សេតច្ឆត្តន្តិ ទិព្ពសេតច្ឆត្តំ. កុលទត្តិយំ បន សិរិគព្ភេយេវ តិដ្ឋតិ. មា នំ សីតំ វាតិអាទីសុ មា អភិភវីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ស្វាស្សុទន្តិ សោ អស្សុទំ. អង្កេនេវ អង្កន្តិ អញ្ញស្ស ពាហុនាវ អញ្ញស្ស ពាហុំ. អញ្ញស្ស ច អំសកូដេនេវ ¶ អញ្ញស្ស អំសកូដំ. បរិហរិយតីតិ នីយតិ, សម្បាបិយតីតិ អត្ថោ.

៣៨. មញ្ជុស្សរោតិ អខរស្សរោ. វគ្គុស្សរោតិ ឆេកនិបុណស្សរោ. មធុរស្សរោតិ សាតស្សរោ. បេមនិយស្សរោតិ បេមជនកស្សរោ. តត្រិទំ ¶ ករវីកានំ មធុរស្សរតាយ – ករវីកសកុណេ កិរ មធុររសំ អម្ពបក្កំ មុខតុណ្ឌកេន បហរិត្វា បគ្ឃរិតរសំ បិវិត្វា បក្ខេន ¶ តាលំ ទត្វា វិកូជមានេ ចតុប្បទា មត្តា វិយ លឡិតុំ អារភន្តិ. គោចរបសុតាបិ ចតុប្បទា មុខគតានិ តិណានិ ឆឌ្ឌេត្វា តំ សទ្ទំ សុណន្តិ. វាឡមិគា ខុទ្ទកមិគេ អនុពន្ធមានា ឧក្ខិត្តំ បាទំ អនិក្ខិបិត្វាវ តិដ្ឋន្តិ. អនុពទ្ធមិគា ច មរណភយំ ជហិត្វា តិដ្ឋន្តិ. អាកាសេ បក្ខន្ទា បក្ខិនោបិ បក្ខេ បសារេត្វា តំ សទ្ទំ សុណមានាវ តិដ្ឋន្តិ. ឧទកេ មច្ឆាបិ កណ្ណបដលំ បប្ផោដេត្វា តំ សទ្ទំ សុណមានាវ តិដ្ឋន្តិ. ឯវំ មធុរស្សរា ករវីកា.

អសន្ធិមិត្តាបិ ធម្មាសោកស្ស ទេវី – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, ភន្តេ, ពុទ្ធស្សរេន សទិសោ កស្សចិ សរោ’’តិ សង្ឃំ បុច្ឆិ. អត្ថិ ករវីកសកុណស្សាតិ. កុហិំ, ភន្តេ, តេ សកុណាតិ? ហិមវន្តេតិ. សា រាជានំ អាហ – ‘‘ទេវ, អហំ ករវីកសកុណំ បស្សិតុកាមាម្ហី’’តិ. រាជា – ‘‘ឥមស្មិំ បញ្ជរេ និសីទិត្វា ករវីកោ អាគច្ឆតូ’’តិ សុវណ្ណបញ្ជរំ វិស្សជ្ជេសិ. បញ្ជរោ គន្ត្វា ឯកស្ស ករវីកស្ស បុរតោ អដ្ឋាសិ. សោ – ‘‘រាជាណាយ អាគតោ បញ្ជរោ, ន សក្កា ន គន្តុ’’ន្តិ តត្ថ និសីទិ. បញ្ជរោ អាគន្ត្វា រញ្ញោ បុរតោ អដ្ឋាសិ. ន ករវីកសទ្ទំ ការាបេតុំ សក្កោន្តិ. អថ រាជា – ‘‘កថំ, ភណេ, ឥមេ សទ្ទំ ន ករោន្តី’’តិ អាហ. ញាតកេ អទិស្វា ទេវាតិ. អថ នំ រាជា អាទាសេហិ បរិក្ខិបាបេសិ. សោ អត្តនោ ឆាយំ ទិស្វា – ‘‘ញាតកា មេ អាគតា’’តិ មញ្ញមានោ បក្ខេន តាលំ ទត្វា មធុរស្សរេន មណិវំសំ ធមមានោ វិយ វិរវិ. សកលនគរេ មនុស្សា មត្តា វិយ លឡិំសុ. អសន្ធិមិត្តា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមស្ស តាវ តិរច្ឆានគតស្ស ឯវំ មធុរោ សទ្ទោ, កីទិសោ នុ ខោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសិរិបត្តស្ស ភគវតោ សទ្ទោ អហោសី’’តិ បីតិំ ឧប្បាទេត្វា តំ បីតិំ អវិជហិត្វា សត្តហិ ជង្ឃសតេហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. ឯវំ មធុរោ កិរ ¶ ករវីកសទ្ទោតិ. តតោ បន សតភាគេន សហស្សភាគេន ច មធុរតរោ វិបស្សិស្ស កុមារស្ស សទ្ទោ អហោសីតិ វេទិតព្ពោ.

៣៩. កម្មវិបាកជន្តិ ន ភាវនាមយំ, កម្មវិបាកវសេន បន ទេវតានំ ចក្ខុសទិសមេវ មំសចក្ខុ អហោសិ ¶ , យេន និមិត្តំ កត្វា តិលវាហេ បក្ខិត្តំ ឯកតិលម្បិ អយំ សោតិ ឧទ្ធរិត្វា ទាតុំ សក្កោតិ.

៤០. វិបស្សីតិ ឯត្ថ អយំ វចនត្ថោ, អន្តរន្តរា និមីលជនិតន្ធការវិរហេន វិសុទ្ធំ បស្សតិ, វិវដេហិ ច អក្ខីហិ បស្សតីតិ វិបស្សី; ទុតិយវារេ វិចេយ្យ វិចេយ្យ បស្សតីតិ វិបស្សី; វិចិនិត្វា វិចិនិត្វា បស្សតីតិ អត្ថោ.

អត្ថេ បនាយតីតិ អត្ថេ ជានាតិ បស្សតិ, នយតិ វា បវត្តេតីតិ អត្ថោ. ឯកទិវសំ កិរ ¶ វិនិច្ឆយដ្ឋានេ និសីទិត្វា អត្ថេ អនុសាសន្តស្ស រញ្ញោ អលង្កតបដិយត្តំ មហាបុរិសំ អានេត្វា ហត្ថេ ឋបយិំសុ. តស្ស តំ អង្កេកត្វា ឧបលាឡយមានស្សេវ អមច្ចា សាមិកំ អស្សាមិកំ អកំសុ. ពោធិសត្តោ អនត្តមនសទ្ទំ និច្ឆារេសិ. រាជា – ‘‘កិមេតំ, ឧបធារេថា’’តិ អាហ. ឧបធារិយមានា អញ្ញំ អទិស្វា – ‘‘អឌ្ឌស្ស ទុព្ពិនិច្ឆិតត្តា ឯវំ កតំ ភវិស្សតី’’តិ បុន សាមិកំយេវ សាមិកំ កត្វា ‘‘ញត្វា នុ ខោ កុមារោ ឯវំ ករោតី’’តិ វីមំសន្តា បុន សាមិកំ អស្សាមិកំ អកំសុ. បុនបិ ពោធិសត្តោ តថេវ សទ្ទំ និច្ឆារេសិ. អថ រាជា – ‘‘ជានាតិ មហាបុរិសោ’’តិ តតោ បដ្ឋាយ អប្បមត្តោ អហោសិ. ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘វិចេយ្យ វិចេយ្យ កុមារោ អត្ថេ បនាយតី’’តិ.

៤២. វស្សិកន្តិអាទីសុ យត្ថ សុខំ ហោតិ វស្សកាលេ វសិតុំ, អយំ វស្សិកោ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បនេត្ថ វចនត្ថោ វស្សាវាសោ វស្សំ, វស្សំ អរហតីតិ វស្សិកោ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ វស្សិកោ បាសាទោ នាតិឧច្ចោ ហោតិ, នាតិនីចោ, ទ្វារវាតបានានិបិស្ស នាតិពហូនិ នាតិតនូនិ, ភូមត្ថរណបច្ចត្ថរណខជ្ជភោជ្ជានិបេត្ថ មិស្សកានេវ វដ្ដន្តិ. ហេមន្តិកេ ថម្ភាបិ ភិត្តិយោបិ នីចា ហោន្តិ, ទ្វារវាតបានានិ តនុកានិ សុខុមច្ឆិទ្ទានិ, ឧណ្ហប្បវេសនត្ថាយ ភិត្តិនិយូហានិ នីហរិយន្តិ. ភូមត្ថរណបច្ចត្ថរណនិវាសនបារុបនានិ បនេត្ថ ឧណ្ហវិរិយានិ ¶ កម្ពលាទីនិ វដ្ដន្តិ. ខជ្ជភោជ្ជំ សិនិទ្ធំ កដុកសន្និស្សិតំ និរុទកសន្និស្សិតញ្ច. គិម្ហិកេ ថម្ភាបិ ភិត្តិយោបិ ឧច្ចា ហោន្តិ, ទ្វារវាតបានានិ បនេត្ថ ពហូនិ វិបុលជាតានិ ហោន្តិ, ភូមត្ថរណាទីនិ ទុកូលមយានិ វដ្ដន្តិ. ខជ្ជភោជ្ជានិ មធុរសសន្និស្សិតភរិតានិ. វាតបានសមីបេសុ ចេត្ថ ¶ នវ ចាដិយោ ឋបេត្វា ឧទកស្ស បូរេត្វា នីលុប្បលាទីហិ សញ្ឆាទេន្តិ. តេសុ តេសុ បទេសេសុ ឧទកយន្តានិ ករោន្តិ, យេហិ ទេវេ វស្សន្តេ វិយ ឧទកធារា និក្ខមន្តិ.

និប្បុរិសេហីតិ បុរិសវិរហិតេហិ. ន កេវលញ្ចេត្ថ តូរិយានេវ និប្បុរិសានិ, សព្ពដ្ឋានានិបិ និប្បុរិសានេវ, ទោវារិកាបិ ឥត្ថិយោវ, នហាបនាទិបរិកម្មករាបិ ឥត្ថិយោវ. រាជា កិរ – ‘‘តថារូបំ ឥស្សរិយសុខសម្បត្តិំ អនុភវមានស្ស បុរិសំ ទិស្វា បុរិសាសង្កា ឧប្បជ្ជតិ, សា មេ បុត្តស្ស មា អហោសី’’តិ សព្ពកិច្ចេសុ ឥត្ថិយោវ ឋបេសីតិ.

បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ជិណ្ណបុរិសវណ្ណនា

៤៣. ទុតិយភាណវារេ ¶ គោបានសិវង្កន្តិ គោបានសី វិយ វង្កំ. ភោគ្គន្តិ ខន្ធេ, កដិយំ, ជាណូសូតិ តីសុ ឋានេសុ ភោគ្គវង្កំ. ទណ្ឌបរាយនន្តិ ទណ្ឌគតិកំ ទណ្ឌបដិសរណំ. អាតុរន្តិ ជរាតុរំ. គតយោព្ពនន្តិ អតិក្កន្តយោព្ពនំ បច្ឆិមវយេ ឋិតំ. ទិស្វាតិ អឌ្ឍយោជនប្បមាណេន ពលកាយេន បរិវុតោ សុសំវិហិតារក្ខោបិ គច្ឆន្តោ យទា រថោ បុរតោ ហោតិ, បច្ឆា ពលកាយោ, តាទិសេ ឱកាសេ សុទ្ធាវាសខីណាសវព្រហ្មេហិ អត្តនោ អានុភាវេន រថស្ស បុរតោវ ទស្សិតំ, តំ បុរិសំ បស្សិត្វា. សុទ្ធាវាសា កិរ – ‘‘មហាបុរិសោ បង្កេ គជោ វិយ បញ្ចសុ កាមគុណេសុ លគ្គោ, សតិមស្ស ឧប្បាទេស្សាមា’’តិ តំ ទស្សេសុំ. ឯវំ ទស្សិតញ្ច តំ ពោធិសត្តោ ចេវ បស្សតិ សារថិ ច. ព្រហ្មានោ ហិ ពោធិសត្តស្ស អប្បមាទត្ថំ សារថិស្ស ច កថាសល្លាបត្ថំ តំ ទស្សេសុំ. កិំ បនេសោតិ ‘‘ឯសោ ជិណ្ណោតិ កិំ វុត្តំ ហោតិ, នាហំ, ភោ ឥតោ បុព្ពេ ឯវរូបំ អទ្ទស’’ន្តិ បុច្ឆិ.

តេន ¶ ហីតិ យទិ មយ្ហម្បិ ឯវរូបេហិ កេសេហិ ឯវរូបេន ច កាយេន ភវិតព្ពំ, តេន ហិ សម្ម សារថិ. អលំ ទានជ្ជ ឧយ្យានភូមិយាតិ – ‘‘អជ្ជ ឧយ្យានភូមិំ បស្សិស្សាមា’’តិ គច្ឆាម, អលំ តាយ ឧយ្យានភូមិយាតិ សំវិគ្គហទយោ សំវេគានុរូបមាហ. អន្តេបុរំ គតោតិ ឥត្ថិជនំ វិស្សជ្ជេត្វា សិរិគព្ភេ ឯកកោវ និសិន្នោ. យត្រ ហិ នាមាតិ យាយ ជាតិយា សតិ ជរា បញ្ញាយតិ, សា ជាតិ ធិរត្ថុ ¶ ធិក្កតា អត្ថុ, ជិគុច្ឆាមេតំ ជាតិន្តិ, ជាតិយា មូលំ ខណន្តោ និសីទិ, បឋមេន សល្លេន ហទយេ វិទ្ធោ វិយ.

៤៥. សារថិំ អាមន្តាបេត្វាតិ រាជា កិរ នេមិត្តកេហិ កថិតកាលតោ បដ្ឋាយ ឱហិតសោតោ វិចរតិ, សោ ‘‘កុមារោ ឧយ្យានំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ និវត្តោ’’តិ សុត្វា សារថិំ អាមន្តាបេសិ. មា ហេវ ខោតិអាទីសុ រជ្ជំ ការេតុ, មា បព្ពជតុ, ព្រាហ្មណានំ វចនំ មា សច្ចំ ហោតូតិ ឯវំ ចិន្តេសីតិ អត្ថោ.

ព្យាធិបុរិសវណ្ណនា

៤៧. អទ្ទស ខោតិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សុទ្ធាវាសេហិ ទស្សិតំ អទ្ទស. អាពាធិកន្តិ ឥរិយាបថភញ្ជនកេន វិសភាគពាធេន អាពាធិកំ. ទុក្ខិតន្តិ រោគទុក្ខេន ទុក្ខិតំ. ពាឡ្ហគិលានន្តិ អធិមត្តគិលានំ. បលិបន្នន្តិ និមុគ្គំ. ជរា បញ្ញាយិស្សតិ ព្យាធិ បញ្ញាយិស្សតីតិ ¶ ឥធាបិ យាយ ជាតិយា សតិ ឥទំ ទ្វយំ បញ្ញាយតិ, ធិក្កតា សា ជាតិ, អជាតំ ខេមន្តិ ជាតិយា មូលំ ខណន្តោ និសីទិ, ទុតិយេន សល្លេន វិទ្ធោ វិយ.

កាលង្កតបុរិសវណ្ណនា

៥០. វិលាតន្តិ សិវិកំ. បេតន្តិ ឥតោ បដិគតំ. កាលង្កតន្តិ កតកាលំ, យត្តកំ តេន កាលំ ជីវិតព្ពំ, តំ សព្ពំ កត្វា និដ្ឋបេត្វា មតន្តិ អត្ថោ. ឥមម្បិស្ស បុរិមនយេនេវ ព្រហ្មានោ ទស្សេសុំ. យត្រ ហិ នាមាតិ ឥធាបិ យាយ ជាតិយា សតិ ឥទំ តយំ បញ្ញាយតិ, ធិក្កតា សា ជាតិ, អជាតំ ខេមន្តិ ជាតិយា មូលំ ខណន្តោ និសីទិ, តតិយេន សល្លេន វិទ្ធោ វិយ.

បព្ពជិតវណ្ណនា

៥២. ភណ្ឌុន្តិ ¶ មុណ្ឌំ. ឥមម្បិស្ស បុរិមនយេនេវ ព្រហ្មានោ ទស្សេសុំ. សាធុ ធម្មចរិយាតិអាទីសុ អយំ ទេវ ធម្មចរណភាវោ សាធូតិ ចិន្តេត្វា បព្ពជិតោតិ ឯវំ ឯកមេកស្ស បទស្ស យោជនា វេទិតព្ពា. សព្ពានិ ចេតានិ ទសកុសលកម្មបថវេវចនានេវ. អវសានេ បន អវិហិំសាតិ ករុណាយ បុព្ពភាគោ. អនុកម្បាតិ មេត្តាយ បុព្ពភាគោ. តេនហីតិ ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោ. បព្ពជិតំ ហិស្ស ទិស្វា ចិត្តំ បព្ពជ្ជាយ និន្នំ ជាតំ. អថ តេន សទ្ធិំ កថេតុកាមោ ហុត្វា សារថិំ ឧយ្យោជេន្តោ តេន ហីតិអាទិមាហ.

ពោធិសត្តបព្ពជ្ជាវណ្ណនា

៥៤. អថ ¶ ខោ, ភិក្ខវេតិ – ‘‘បព្ពជិតស្ស សាធុ ធម្មចរិយា’’តិអាទីនិ ច អញ្ញញ្ច ពហុំ មហាជនកាយេន រក្ខិយមានស្ស បុត្តទារសម្ពាធេ ឃរេ វសតោ អាទីនវបដិសំយុត្តញ្ចេវ មិគភូតេន ចេតសា យថាសុខំ វនេ វសតោ បព្ពជិតស្ស វិវេកានិសំសបដិសំយុត្តញ្ច ធម្មិំ កថំ សុត្វា បព្ពជិតុកាមោ ហុត្វា – អថ ខោ, ភិក្ខវេ, វិបស្សី កុមារោ សារថិំ អាមន្តេសិ.

ឥមានិ ចត្តារិ ទិស្វា បព្ពជិតំ នាម សព្ពពោធិសត្តានំ វំសោវ តន្តិយេវ បវេណីយេវ. អញ្ញេបិ ច ពោធិសត្តា យថា អយំ វិបស្សី កុមារោ, ឯវំ ចិរស្សំ ចិរស្សំ បស្សន្តិ. អម្ហាកំ បន ពោធិសត្តោ ចត្តារិបិ ឯកទិវសំយេវ ទិស្វា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា អនោមានទីតីរេ ¶ បព្ពជិតោ. តេនេវ រាជគហំ បត្វា តត្ថ រញ្ញា ពិម្ពិសារេន – ‘‘កិមត្ថំ, បណ្ឌិត, បព្ពជិតោសីតិ’’ បុដ្ឋោ អាហ –

‘‘ជិណ្ណញ្ច ទិស្វា ទុខិតញ្ច ព្យាធិតំ,

មតញ្ច ទិស្វា គតមាយុសង្ខយំ;

កាសាយវត្ថំ បព្ពជិតញ្ច ទិស្វា,

តស្មា អហំ បព្ពជិតោម្ហិ រាជា’’តិ.

មហាជនកាយអនុបព្ពជ្ជាវណ្ណនា

៥៥. សុត្វាន តេសន្តិ តេសំ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ សុត្វា ឯតទហោសិ. ឱរកោតិ ឩនកោ លាមកោ. អនុបព្ពជិំសូតិ អនុបព្ពជិតានិ ¶ . កស្មា បនេត្ថ យថា បរតោ ខណ្ឌតិស្សានំ អនុបព្ពជ្ជាយ – ‘‘ពន្ធុមតិយា រាជធានិយា និក្ខមិត្វា’’តិ វុត្តំ, ឯវំ ន វុត្តន្តិ? និក្ខមិត្វា សុតត្តា. ឯតេ កិរ សព្ពេបិ វិបស្សិស្ស កុមារស្ស ឧបដ្ឋាកបរិសាវ, តេ បាតោវ ឧបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា កុមារំ អទិស្វា បាតរាសត្ថាយ គន្ត្វា ភុត្តបាតរាសា អាគម្ម ‘‘កុហិំ កុមារោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឧយ្យានភូមិំ គតោ’’តិ សុត្វា ‘‘តត្ថេវ នំ ទក្ខិស្សាមា’’តិ និក្ខមន្តា និវត្តមានំ សារថិំ ទិស្វា – ‘‘កុមារោ បព្ពជិតោ’’តិ ចស្ស វចនំ សុត្វា សុតដ្ឋានេយេវ សព្ពាភរណានិ ឱមុញ្ចិត្វា អន្តរាបណតោ កាសាវបីតានិ វត្ថានិ អាហរាបេត្វា កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា បព្ពជិំសុ. ឥតិ នគរតោ និក្ខមិត្វា ពហិនគរេ សុតត្តា ឯត្ថ – ‘‘ពន្ធុមតិយា រាជធានិយា និក្ខមិត្វា’’តិ ន វុត្តំ.

ចារិកំ ¶ ចរតីតិ គតគតដ្ឋានេ មហាមណ្ឌបំ កត្វា ទានំ សជ្ជេត្វា អាគម្ម ស្វាតនាយ និមន្តិតោ ជនស្ស អាយាចិតភិក្ខមេវ បដិគ្គណ្ហន្តោ ចត្តារោ មាសេ ចារិកំ ចរិ.

អាកិណ្ណោតិ ឥមិនា គណេន បរិវុតោ. អយំ បន វិតក្កោ ពោធិសត្តស្ស កទា ឧប្បន្នោតិ? ស្វេ វិសាខបុណ្ណមា ភវិស្សតីតិ ចាតុទ្ទសីទិវសេ. តទា កិរ សោ – ‘‘យថេវ មំ ឥមេ បុព្ពេ គិហិភូតំ បរិវារេត្វា ចរន្តិ, ឥទានិបិ តថេវ, កិំ ឥមិនា គណេនា’’តិ គណសង្គណិកាយ ឧក្កណ្ឋិត្វា ‘‘អជ្ជេវ គច្ឆាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បុន ‘‘អជ្ជ អវេលា, សចេ ឥទានិ គមិស្សាមិ, សព្ពេវ ឥមេ ជានិស្សន្តិ, ស្វេវ គមិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. តំ ទិវសញ្ច ឧរុវេលគាមសទិសេ គាមេ គាមវាសិនោ ស្វាតនាយ និមន្តយិំសុ. តេ ចតុរាសីតិសហស្សានម្បិ តេសំ ¶ បព្ពជិតានំ មហាបុរិសស្ស ច បាយាសមេវ បដិយាទយិំសុ. អថ មហាបុរិសោ បុនទិវសេ តស្មិំយេវ គាមេ តេហិ បព្ពជិតេហិ សទ្ធិំ ភត្តកិច្ចំ កត្វា វសនដ្ឋានមេវ អគមាសិ. តត្ថ តេ បព្ពជិតា មហាបុរិសស្ស វត្តំ ទស្សេត្វា អត្តនោ អត្តនោ រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ បវិដ្ឋា. ពោធិសត្តោបិ បណ្ណសាលំ បវិសិត្វា និសិន្នោ.

‘‘ឋិតេ មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ, សន្និសីវេសុ បក្ខិសុ;

សណតេវ ព្រហារញ្ញំ, តំ ភយំ បដិភាតិ ម’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១៥);

ឯវរូបេ ¶ អវិវេការាមានំ ភយកាលេ សព្ពសត្តានំ សទរថកាលេយេវ – ‘‘អយំ កាលោ’’តិ និក្ខមិត្វា បណ្ណសាលាយ ទ្វារំ បិទហិត្វា ពោធិមណ្ឌាភិមុខោ បាយាសិ. អញ្ញទាបិ ច តស្មិំ ឋានេ វិចរន្តោ ពោធិមណ្ឌំ បស្សតិ, និសីទិតុំ បនស្ស ចិត្តំ ន នមិតបុព្ពំ. តំ ទិវសំ បនស្ស ញាណំ បរិបាកគតំ, តស្មា អលង្កតំ ពោធិមណ្ឌំ ទិស្វា អារោហនត្ថាយ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ. សោ ទក្ខិណទិសាភាគេន ឧបគម្ម បទក្ខិណំ កត្វា បុរត្ថិមទិសាភាគេ ចុទ្ទសហត្ថំ បល្លង្កំ បញ្ញបេត្វា ចតុរង្គវីរិយំ អធិដ្ឋហិត្វា – ‘‘យាវ ពុទ្ធោ ន ហោមិ, ន តាវ ឥតោ វុដ្ឋហាមី’’តិ បដិញ្ញំ កត្វា និសីទិ. ឥទមស្ស វូបកាសំ សន្ធាយ – ‘‘ឯកោវ គណម្ហា វូបកដ្ឋោ វិហាសី’’តិ វុត្តំ.

អញ្ញេនេវ ¶ តានីតិ តេ កិរ សាយំ ពោធិសត្តស្ស ឧបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា បណ្ណសាលំ បរិវារេត្វា និសិន្នា ‘‘អតិវិកាលោ ជាតោ, ឧបធារេថា’’តិ វត្វា បណ្ណសាលំ វិវរិត្វា តំ អបស្សន្តាបិ ‘‘កុហិំ គតោ’’តិ នានុពន្ធិំសុ, ‘‘គណវាសេ និព្ពិន្នោ ឯកោ វិហរិតុកាមោ មញ្ញេ មហាបុរិសោ, ពុទ្ធភូតំយេវ នំ បស្សិស្សាមា’’តិ វត្វា អន្តោជម្ពុទីបាភិមុខា ចារិកំ បក្កន្តា.

ពោធិសត្តអភិវេសវណ្ណនា

៥៧. វាសូបគតស្សាតិ ពោធិមណ្ឌេ ឯករត្តិវាសំ ឧបគតស្ស. រហោគតស្សាតិ រហសិ គតស្ស. បដិសល្លីនស្សាតិ ឯកីភាវវសេន និលីនស្ស. កិច្ឆន្តិ ទុក្ខំ. ចវតិ ច ឧបបជ្ជតិ ចាតិ ឥទំ ទ្វយំ បន អបរាបរំ ចុតិបដិសន្ធិំ សន្ធាយ វុត្តំ. ជរាមរណស្សាតិ ឯត្ថ យស្មា បព្ពជន្តោ ជិណ្ណព្យាធិមត្តេយេវ ទិស្វា បព្ពជិតោ, តស្មាស្ស ជរាមរណមេវ ឧបដ្ឋាតិ. តេនេវាហ ¶ – ‘‘ជរាមរណស្សា’’តិ. ឥតិ ជរាមរណំ មូលំ កត្វា អភិនិវិដ្ឋស្ស ភវគ្គតោ ឱតរន្តស្ស វិយ – អថ ខោ, ភិក្ខវេ, វិបស្សិស្ស ពោធិសត្តស្ស ឯតទហោសិ.

យោនិសោមនសិការាតិ ឧបាយមនសិការា បថមនសិការា. អនិច្ចាទីនិ ហិ អនិច្ចាទិតោវ មនសិករោតោ យោនិសោមនសិការោ នាម ហោតិ. អយញ្ច – ‘‘កិស្មិំ នុ ខោ សតិជាតិអាទីនិ ហោន្តិ, កិស្មិំ អសតិ ន ហោន្តី’’តិ ឧទយព្ពយានុបស្សនាវសេន បវត្តត្តា តេសំ អញ្ញតរោ ¶ . តស្មាស្ស ឥតោ យោនិសោមនសិការា ឥមិនា ឧបាយមនសិការេន អហុ បញ្ញាយ អភិសមយោ, ពោធិសត្តស្ស បញ្ញាយ យស្មិំ សតិ ជរាមរណំ ហោតិ, តេន ជរាមរណការណេន សទ្ធិំ សមាគមោ អហោសិ. កិំ បន តន្តិ? ជាតិ. តេនាហ – ‘‘ជាតិយា ខោ សតិ ជរាមរណំ ហោតី’’តិ. យា ចាយំ ជរាមរណស្ស ការណបរិគ្គាហិកា បញ្ញា, តាយ សទ្ធិំ ពោធិសត្តស្ស សមាគមោ អហោសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ឯតេនុបាយេន សព្ពបទានិ វេទិតព្ពានិ.

នាមរូបេ ខោ សតិ វិញ្ញាណន្តិ ឯត្ថ បន សង្ខារេសុ សតិ វិញ្ញាណន្តិ ច, អវិជ្ជាយ សតិ សង្ខារាតិ ច វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, តទុភយម្បិ ន គហិតំ. កស្មា? អវិជ្ជាសង្ខារា ហិ អតីតោ ភវោ តេហិ សទ្ធិំ អយំ វិបស្សនា ន ឃដិយតិ. មហាបុរិសោ ហិ បច្ចុប្បន្នវសេន អភិនិវិដ្ឋោតិ. ននុ ច អវិជ្ជាសង្ខារេហិ អទិដ្ឋេហិ ន សក្កា ពុទ្ធេន ភវិតុន្តិ. សច្ចំ ន សក្កា, ឥមិនា បន តេ ភវឧបាទានតណ្ហាវសេនេវ ទិដ្ឋាតិ. ឥមស្មិំ ឋានេ ¶ វិត្ថារតោ បដិច្ចសមុប្បាទកថា កថេតព្ពា. សា បនេសា វិសុទ្ធិមគ្គេ កថិតាវ.

៥៨. បច្ចុទាវត្តតីតិ បដិនិវត្តតិ. កតមំ បនេត្ថ វិញ្ញាណំ បច្ចុទាវត្តតីតិ? បដិសន្ធិវិញ្ញាណម្បិ វិបស្សនាញាណម្បិ. តត្ថ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ បច្ចយតោ បដិនិវត្តតិ, វិបស្សនាញាណំ អារម្មណតោ. ឧភយម្បិ នាមរូបំ នាតិក្កមតិ, នាមរូបតោ បរំ ន គច្ឆតិ. ឯត្តាវតា ជាយេថ វាតិអាទីសុ វិញ្ញាណេ នាមរូបស្ស បច្ចយេ ហោន្តេ, នាមរូបេ ច វិញ្ញាណស្ស បច្ចយេ ហោន្តេ, ទ្វីសុបិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេសុ ហោន្តេសុ ឯត្តកេន ជាយេថ វា…បេ… ឧបបជ្ជេថ វា, ឥតោ ហិ បរំ កិំ អញ្ញំ ជាយេយ្យ វា…បេ… ឧបបជ្ជេយ្យ វា. ននុ ឯតទេវ ជាយតិ ច…បេ… ឧបបជ្ជតិ ចាតិ? ឯវំ សទ្ធិំ អបរាបរចុតិបដិសន្ធីហិ បញ្ច បទានិ ទស្សេត្វា បុន តំ ឯត្តាវតាតិ វុត្តមត្ថំ និយ្យាតេន្តោ – ‘‘យទិទំ នាមរូបបច្ចយា វិញ្ញាណំ, វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូប’’ន្តិ វត្វា តតោ បរំ អនុលោមបច្ចយាការវសេន វិញ្ញាណបច្ចយា នាមរូបមូលំ ¶ អាយតិម្បិ ជាតិជរាមរណំ ទស្សេតុំ នាមរូបបច្ចយា សឡាយតនន្តិអាទិមាហ. តត្ថ កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតីតិ សកលស្ស ជាតិជរាមរណសោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសាទិភេទស្ស ទុក្ខរាសិស្ស និព្ពត្តិ ហោតិ. ឥតិ មហាបុរិសោ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស និព្ពត្តិំ អទ្ទស.

៥៩. សមុទយោ ¶ សមុទយោតិ ខោតិ និព្ពត្តិ និព្ពត្តីតិ ខោ. បុព្ពេ អននុស្សុតេសូតិ ន អនុស្សុតេសុ អស្សុតបុព្ពេសុ. ចក្ខុំ ឧទបាទីតិអាទីសុ ឧទយទស្សនបញ្ញាវេសា. ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខុ, ញាតករណដ្ឋេន ញាណំ, បជាននដ្ឋេន បញ្ញា, និព្ពិជ្ឈិត្វា បដិវិជ្ឈិត្វា ឧប្បន្នដ្ឋេន វិជ្ជា, ឱភាសដ្ឋេន ច អាលោកោតិ វុត្តា. យថាហ – ‘‘ចក្ខុំ ឧទបាទីតិ ទស្សនដ្ឋេន. ញាណំ ឧទបាទីតិ ញាតដ្ឋេន. បញ្ញា ឧទបាទីតិ បជាននដ្ឋេន. វិជ្ជា ឧទបាទីតិ បដិវេធដ្ឋេន. អាលោកោ ឧទបាទីតិ ឱភាសដ្ឋេន. ចក្ខុធម្មោ ទស្សនដ្ឋោ អត្ថោ. ញាណធម្មោ ញាតដ្ឋោ អត្ថោ. បញ្ញាធម្មោ បជាននដ្ឋោ អត្ថោ. វិជ្ជាធម្មោ បដិវេធដ្ឋោ អត្ថោ. អាលោកោ ធម្មោ ឱភាសដ្ឋោ អត្ថោ’’តិ (បដិ. ម. ២.៣៩). ឯត្តកេហិ បទេហិ កិំ ¶ កថិតន្តិ? ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតីតិ បច្ចយសញ្ជាននមត្តំ កថិតំ. អថវា វីថិបដិបន្នា តរុណវិបស្សនា កថិតាតិ.

៦១. អធិគតោ ខោ ម្យាយន្តិ អធិគតោ ខោ មេ អយំ. មគ្គោតិ វិបស្សនាមគ្គោ. ពោធាយាតិ ចតុសច្ចពុជ្ឈនត្ថាយ, និព្ពានពុជ្ឈនត្ថាយ ឯវ វា. អបិ ច ពុជ្ឈតីតិ ពោធិ, អរិយមគ្គស្សេតំ នាមំ, តទត្ថាយាតិបិ វុត្តំ ហោតិ. វិបស្សនាមគ្គមូលកោ ហិ អរិយមគ្គោតិ. ឥទានិ តំ មគ្គំ និយ្យាតេន្តោ – ‘‘យទិទំ នាមរូបនិរោធាតិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច វិញ្ញាណនិរោធោតិអាទីហិ បច្ចត្តបទេហិ និព្ពានមេវ កថិតំ. ឥតិ មហាបុរិសោ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស អនិព្ពត្តិនិរោធំ អទ្ទស.

៦២. និរោធោ និរោធោតិ ខោតិ អនិព្ពត្តិ អនិព្ពត្តិតិ ខោ. ចក្ខុន្តិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. ឥធ បន សព្ពេហេវ ឯតេហិ បទេហិ – ‘‘ឥមស្មិំ អសតិ ឥទំ ន ហោតី’’តិ និរោធសញ្ជាននមត្តមេវ កថិតំ, អថវា វុដ្ឋានគាមិនី ពលវវិបស្សនា កថិតាតិ.

៦៣. អបរេន សមយេនាតិ ឯវំ បច្ចយញ្ច បច្ចយនិរោធញ្ច វិទិត្វា តតោ អបរភាគេ. ឧបាទានក្ខន្ធេសូតិ ឧបាទានស្ស បច្ចយភូតេសុ ខន្ធេសុ. ឧទយព្ពយានុបស្សីតិ តមេវ បឋមំ ទិដ្ឋំ ឧទយញ្ច វយញ្ច អនុបស្សមានោ. វិហាសីតិ សិខាបត្តំ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនំ វហន្តោ វិហរិ. ឥទំ កស្មា វុត្តំ? សព្ពេយេវ ហិ បូរិតបារមិនោ ពោធិសត្តា បច្ឆិមភវេ បុត្តស្ស ជាតទិវសេ ¶ ¶ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិត្វា បព្ពជិត្វា បធានមនុយុញ្ជិត្វា ពោធិបល្លង្កមារុយ្ហ មារពលំ វិធមិត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តិ, ទុតិយយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេន្តិ, តតិយយាមេ បច្ចយាការំ សម្មសិត្វា អានាបានចតុត្ថជ្ឈានតោ ឧដ្ឋាយ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អភិនិវិសិត្វា ឧទយព្ពយវសេន សមបញ្ញាស លក្ខណានិ ទិស្វា យាវ គោត្រភុញាណា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរិយមគ្គេន សកលេ ពុទ្ធគុណេ បដិវិជ្ឈន្តិ. អយម្បិ មហាបុរិសោ បូរិតបារមី. សោ យថាវុត្តំ សព្ពំ អនុក្កមំ កត្វា បច្ឆិមយាមេ អានាបានចតុត្ថជ្ឈានតោ ឧដ្ឋាយ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អភិនិវិសិត្វា វុត្តប្បការំ ឧទយព្ពយវិបស្សនំ អារភិ. តំ ទស្សេតុំ ឥទំ វុត្តំ.

តត្ថ ¶ ឥតិ រូបន្តិ ឥទំ រូបំ, ឯត្តកំ រូបំ, ឥតោ ឧទ្ធំ រូបំ នត្ថីតិ រុប្បនសភាវញ្ចេវ ភូតុបាទាយភេទញ្ច អាទិំ កត្វា លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានវសេន អនវសេសរូបបរិគ្គហោ វុត្តោ. ឥតិ រូបស្ស សមុទយោតិ ឥមិនា ឯវំ បរិគ្គហិតស្ស រូបស្ស សមុទយទស្សនំ វុត្តំ. តត្ថ ឥតីតិ ឯវំ សមុទយោ ហោតីតិ អត្ថោ. តស្ស វិត្ថារោ – ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា រូបសមុទយោ, តណ្ហាសមុទយា រូបសមុទយោ, កម្មសមុទយា រូបសមុទយោ, អាហារសមុទយា រូបសមុទយោតិ, និព្ពត្តិលក្ខណំ បស្សន្តោបិ រូបក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សតី’’តិ ឯវំ វេទិតព្ពោ. អត្ថង្គមេបិ ‘‘អវិជ្ជានិរោធា រូបនិរោធោ…បេ… វិបរិណាមលក្ខណំ បស្សន្តោបិ រូបក្ខន្ធស្ស និរោធំ បស្សតី’’តិ (បដិ. ម. ១.៥០) អយមស្ស វិត្ថារោ.

ឥតិ វេទនាតិអាទីសុបិ អយំ វេទនា, ឯត្តកា វេទនា, ឥតោ ឧទ្ធំ វេទនា នត្ថិ. អយំ សញ្ញា, ឥមេ សង្ខារា, ឥទំ វិញ្ញាណំ, ឯត្តកំ វិញ្ញាណំ, ឥតោ ឧទ្ធំ វិញ្ញាណំ នត្ថីតិ វេទយិតសញ្ជាននអភិសង្ខរណវិជាននសភាវញ្ចេវ សុខាទិរូបសញ្ញាទិ ផស្សាទិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិ ភេទញ្ច អាទិំ កត្វា លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានវសេន អនវសេសវេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណបរិគ្គហោ វុត្តោ. ឥតិ វេទនាយ សមុទយោតិអាទីហិ បន ឯវំ បរិគ្គហិតានំ វេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណានំ សមុទយទស្សនំ វុត្តំ. តត្រាបិ ឥតីតិ ឯវំ សមុទយោ ហោតីតិ អត្ថោ. តេសម្បិ វិត្ថារោ – ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា វេទនាសមុទយោ’’តិ (បដិ. ម. ១.៥០) រូបេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – តីសុ ខន្ធេសុ ‘‘អាហារសមុទយា’’តិ អវត្វា ‘‘ផស្សសមុទយា’’តិ វត្តព្ពំ. វិញ្ញាណក្ខន្ធេ ‘‘នាមរូបសមុទយា’’តិ ¶ អត្ថង្គមបទម្បិ តេសំយេវ វសេន យោជេតព្ពំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ឧទយព្ពយវិនិច្ឆយោ សព្ពាការបរិបូរោ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តោ. តស្ស បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ ឧទយព្ពយានុបស្សិនោ វិហរតោតិ តស្ស វិបស្សិស្ស ពោធិសត្តស្ស ឥមេសុ រូបាទីសុ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សមបញ្ញាសលក្ខណវសេន ឧទយព្ពយានុបស្សិនោ វិហរតោ យថានុក្កមេន វឌ្ឍិតេ វិបស្សនាញាណេ អនុប្បាទនិរោធេន និរុជ្ឈមានេហិ ¶ អាសវសង្ខាតេហិ កិលេសេហិ អនុបាទាយ អគ្គហេត្វាវ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, តទេតំ ¶ មគ្គក្ខណេ វិមុច្ចតិ នាម, ផលក្ខណេ វិមុត្តំ នាម; មគ្គក្ខណេ វា វិមុត្តញ្ចេវ វិមុច្ចតិ ច, ផលក្ខណេ វិមុត្តមេវ.

ឯត្តាវតា ច មហាបុរិសោ សព្ពពន្ធនា វិប្បមុត្តោ សូរិយរស្មិសម្ផុដ្ឋមិវ បទុមំ សុវិកសិតចិត្តសន្តានោ ចត្តារិ មគ្គញាណានិ, ចត្តារិ ផលញាណានិ, ចតស្សោ បដិសម្ភិទា, ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ, បញ្ចគតិបរិច្ឆេទកញាណំ, ឆ អសាធារណញាណានិ, សកលេ ច ពុទ្ធគុណេ ហត្ថគតេ កត្វា បរិបុណ្ណសង្កប្បោ ពោធិបល្លង្កេ និសិន្នោវ –

‘‘អនេកជាតិសំសារំ, សន្ធាវិស្សំ អនិព្ពិសំ;

គហការំ គវេសន្តោ, ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនំ.

គហការក ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសិ;

សព្ពា តេ ផាសុកា ភគ្គា, គហកូដំ វិសង្ខតំ;

វិសង្ខារគតំ ចិត្តំ, តណ្ហានំ ខយមជ្ឈគា’’តិ. (ធ. ប. ១៥៣, ១៥៤);

‘‘អយោឃនហតស្សេវ, ជលតោ ជាតវេទសោ;

អនុបុព្ពូបសន្តស្ស, យថា ន ញាយតេ គតិ.

ឯវំ សម្មាវិមុត្តានំ, កាមពន្ធោឃតារិនំ;

បញ្ញាបេតុំ គតិ នត្ថិ, បត្តានំ អចលំ សុខ’’ន្តិ. (ឧទា. ៨០);

ឯវំ មនសិ ករោន្តោ សរទេ សូរិយោ វិយ, បុណ្ណចន្ទោ វិយ ច វិរោចិត្ថាតិ.

ទុតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ព្រហ្មយាចនកថាវណ្ណនា

៦៤. តតិយភាណវារេ ¶ ¶ យំនូនាហំ ធម្មំ ទេសេយ្យន្តិ យទិ បនាហំ ធម្មំ ទេសេយ្យំ. អយំ បន វិតក្កោ កទា ឧប្បន្នោតិ? ពុទ្ធភូតស្ស អដ្ឋមេ សត្តាហេ. សោ កិរ ពុទ្ធោ ហុត្វា សត្តាហំ ពោធិបល្លង្កេ និសីទិ, សត្តាហំ ពោធិបល្លង្កំ ឱលោកេន្តោ អដ្ឋាសិ, សត្តាហំ រតនចង្កមេ ចង្កមិ, សត្តាហំ រតនគព្ភេ ធម្មំ វិចិនន្តោ និសីទិ, សត្តាហំ អជបាលនិគ្រោធេ និសីទិ, សត្តាហំ មុចលិន្ទេ និសីទិ, សត្តាហំ រាជាយតនេ និសីទិ. តតោ ឧដ្ឋាយ អដ្ឋមេ សត្តាហេ បុន អាគន្ត្វា អជបាលនិគ្រោធេ និសិន្នមត្តស្សេវ ¶ សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណោ អយញ្ចេវ ឥតោ អនន្តរោ ច វិតក្កោ ឧប្បន្នោតិ.

តត្ថ អធិគតោតិ បដិវិទ្ធោ. ធម្មោតិ ចតុសច្ចធម្មោ. គម្ភីរោតិ ឧត្តានភាវបដិក្ខេបវចនមេតំ. ទុទ្ទសោតិ គម្ភីរត្តាវ ទុទ្ទសោ ទុក្ខេន ទដ្ឋព្ពោ, ន សក្កា សុខេន ទដ្ឋុំ. ទុទ្ទសត្តាវ ទុរនុពោធោ ទុក្ខេន អវពុជ្ឈិតព្ពោ, ន សក្កា សុខេន អវពុជ្ឈិតុំ. សន្តោតិ និព្ពុតោ. បណីតោតិ អតប្បកោ. ឥទំ ទ្វយំ លោកុត្តរមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. អតក្កាវចរោតិ តក្កេន អវចរិតព្ពោ ឱគាហិតព្ពោ ន ហោតិ, ញាណេនេវ អវចរិតព្ពោ. និបុណោតិ សណ្ហោ. បណ្ឌិតវេទនីយោតិ សម្មាបដិបទំ បដិបន្នេហិ បណ្ឌិតេហិ វេទិតព្ពោ. អាលយរាមាតិ សត្តា បញ្ចសុ កាមគុណេសុ អល្លីយន្តិ, តស្មា តេ អាលយាតិ វុច្ចន្តិ. អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ អាលយន្តិ, តស្មា អាលយាតិ វុច្ចន្តិ. តេហិ អាលយេហិ រមន្តីតិ អាលយរាមា. អាលយេសុ រតាតិ អាលយរតា. អាលយេសុ សុដ្ឋុ មុទិតាតិ អាលយសម្មុទិតា. យថេវ ហិ សុសជ្ជិតំ បុប្ផផលភរិតរុក្ខាទិសម្បន្នំ ឧយ្យានំ បវិដ្ឋោ រាជា តាយ តាយ សម្បត្តិយា រមតិ, បមុទិតោ អាមោទិតោ ហោតិ, ន ឧក្កណ្ឋតិ, សាយំ និក្ខមិតុំ ន ឥច្ឆតិ, ឯវមិមេហិបិ កាមាលយតណ្ហាលយេហិ សត្តា រមន្តិ, សំសារវដ្ដេ បមុទិតា អនុក្កណ្ឋិតា វសន្តិ. តេន នេសំ ភគវា ទុវិធម្បិ អាលយំ ឧយ្យានភូមិំ វិយ ទស្សេន្តោ – ‘‘អាលយរាមា’’តិអាទិមាហ.

យទិទន្តិ និបាតោ, តស្ស ឋានំ សន្ធាយ – ‘‘យំ ឥទ’’ន្តិ, បដិច្ចសមុប្បាទំ សន្ធាយ – ‘‘យោ អយ’’ន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បាទោតិ ឥមេសំ បច្ចយា ឥទប្បច្ចយា, ឥទប្បច្ចយា ឯវ ឥទប្បច្ចយតា, ឥទប្បច្ចយតា ច សា បដិច្ចសមុប្បាទោ ចាតិ ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បាទោ. សង្ខារាទិបច្ចយានំ ¶ អវិជ្ជាទីនំ ឯតំ អធិវចនំ. សព្ពសង្ខារសមថោតិអាទិ សព្ពំ និព្ពានមេវ. យស្មា ហិ តំ អាគម្ម សព្ពសង្ខារវិប្ផន្ទិតានិ សម្មន្តិ ¶ វូបសម្មន្តិ តស្មា – ‘‘សព្ពសង្ខារសមថោ’’តិ វុច្ចតិ. យស្មា ច តំ អាគម្ម សព្ពេ ឧបធយោ បដិនិស្សដ្ឋា ហោន្តិ, សព្ពា តណ្ហា ខីយន្តិ ¶ , សព្ពេ កិលេសរាគា វិរជ្ជន្តិ, សព្ពំ ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ, តស្មា ‘‘សព្ពូបធិបដិនិស្សគ្គោ តណ្ហាក្ខយោ វិរាគោ និរោធោ’’តិ វុច្ចតិ. សា បនេសា តណ្ហា ភវេន ភវំ, ផលេន វា សទ្ធិំ កម្មំ វិនតិ សំសិព្ពតីតិ កត្វា វានន្តិ វុច្ចតិ. តតោ វានតោ និក្ខន្តន្តិ និព្ពានំ. សោ មមស្ស កិលមថោតិ យា អជានន្តានំ ទេសនា នាម, សោ មម កិលមថោ អស្ស, សា មម វិហេសា អស្សាតិ អត្ថោ. កាយកិលមថោ ចេវ កាយវិហេសា ច អស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ, ចិត្តេ បន ឧភយម្បេតំ ពុទ្ធានំ នត្ថិ.

៦៥. អបិស្សូតិ អនុព្រូហនត្ថេ និបាតោ. សោ – ‘‘ន កេវលំ ឯតទហោសិ, ឥមាបិ គាថា បដិភំសូ’’តិ ទីបេតិ. វិបស្សិន្តិអាទីសុ វិបស្សិស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សាតិ អត្ថោ. អនច្ឆរិយាតិ អនុអច្ឆរិយា. បដិភំសូតិ បដិភានសង្ខាតស្ស ញាណស្ស គោចរា អហេសុំ, បរិវិតក្កយិតព្ពតំ បាបុណិំសុ.

កិច្ឆេនាតិ ទុក្ខេន, ន ទុក្ខាយ បដិបទាយ. ពុទ្ធានញ្ហិ ចត្តារោបិ មគ្គា សុខបដិបទាវ ហោន្តិ. បារមីបូរណកាលេ បន សរាគសទោសសមោហស្សេវ សតោ អាគតាគតានំ យាចកានំ អលង្កតបដិយត្តំ សីសំ ឆិន្ទិត្វា គលលោហិតំ នីហរិត្វា សុអញ្ជិតានិ អក្ខីនិ ឧប្បាដេត្វា កុលវំសបទីបកំ បុត្តំ មនាបចារិនិំ ភរិយន្តិ ឯវមាទីនិ ទេន្តស្ស អញ្ញានិ ច ខន្តិវាទិសទិសេសុ អត្តភាវេសុ ឆេជ្ជភេជ្ជាទីនិ បាបុណន្តស្ស អាគមនីយបដិបទំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ហលន្តិ ឯត្ថ ហការោ និបាតមត្តោ, អលន្តិ អត្ថោ. បកាសិតុន្តិ ទេសេតុំ; ឯវំ កិច្ឆេន អធិគតស្ស ធម្មស្ស អលំ ទេសេតុំ; កោ អត្ថោ ទេសិតេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. រាគទោសបរេតេហីតិ រាគទោសផុដ្ឋេហិ រាគទោសានុគតេហិ វា.

បដិសោតគាមិន្តិ និច្ចាទីនំ បដិសោតំ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តាសុភន្តិ ឯវំ គតំ ចតុសច្ចធម្មំ. រាគរត្តាតិ កាមរាគេន ភវរាគេន ទិដ្ឋិរាគេន ច រត្តា. ន ទក្ខន្តីតិ អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា អសុភន្តិ ឥមិនា សភាវេន ន បស្សិស្សន្តិ ¶ , តេ អបស្សន្តេ កោ សក្ខិស្សតិ ឯវំ គាហាបេតុំ? តមោខន្ធេន អាវុដាតិ ¶ អវិជ្ជារាសិនា អជ្ឈោត្ថដា.

អប្បោស្សុក្កតាយាតិ និរុស្សុក្កភាវេន, អទេសេតុកាមតាយាតិ អត្ថោ. កស្មា បនស្ស ឯវំ ចិត្តំ នមិ? ននុ ឯស – ‘‘មុត្តោ មោចេស្សាមី, តិណ្ណោ តារេស្សាមិ’’,

‘‘កិំ ¶ មេ អញ្ញាតវេសេន, ធម្មំ សច្ឆិកតេនិធ;

សព្ពញ្ញុតំ បាបុណិត្វា, សន្តារេស្សំ សទេវក’’ន្តិ.

បត្ថនំ កត្វា បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពញ្ញុតំ បត្តោតិ. សច្ចមេតំ, បច្ចវេក្ខណានុភាវេន បនស្ស ឯវំ ចិត្តំ នមិ. តស្ស ហិ សព្ពញ្ញុតំ បត្វា សត្តានំ កិលេសគហនតំ ធម្មស្ស ច គម្ភីរតំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស សត្តានំ កិលេសគហនតា ច ធម្មគម្ភីរតា ច សព្ពាការេន បាកដា ជាតា. អថស្ស – ‘‘ឥមេ សត្តា កញ្ជិកបុណ្ណលាពុ វិយ តក្កភរិតចាដិ វិយ វសាតេលបីតបិលោតិកា វិយ អញ្ជនមក្ខិតហត្ថា វិយ កិលេសភរិតា អតិសំកិលិដ្ឋា រាគរត្តា ទោសទុដ្ឋា មោហមូឡ្ហា, តេ កិំ នាម បដិវិជ្ឈិស្សន្តី’’តិ ចិន្តយតោ កិលេសគហនបច្ចវេក្ខណានុភាវេនាបិ ឯវំ ចិត្តំ នមិ.

‘‘អយញ្ច ធម្មោ បថវីសន្ធារកឧទកក្ខន្ធោ វិយ គម្ភីរោ, បព្ពតេន បដិច្ឆាទេត្វា ឋបិតោ សាសបោ វិយ ទុទ្ទសោ, សតធា ភិន្នស្ស វាលស្ស កោដិយា កោដិំ បដិបាទនំ វិយ ទុរនុពោធោ, ននុ មយា ហិ ឥមំ ធម្មំ បដិវិជ្ឈិតុំ វាយមន្តេន អទិន្នំ ទានំ នាម នត្ថិ, អរក្ខិតំ សីលំ នាម នត្ថិ, អបរិបូរិតា កាចិ បារមី នាម នត្ថិ. តស្ស មេ និរុស្សាហំ វិយ មារពលំ វិធមន្តស្សាបិ បថវី ន កម្បិត្ថ, បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តស្សាបិ ន កម្បិត្ថ, មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ វិសោធេន្តស្សាបិ ន កម្បិត្ថ, បច្ឆិមយាមេ បន បដិច្ចសមុប្បាទំ បដិវិជ្ឈន្តស្សេវ មេ ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បិត្ថ. ឥតិ មាទិសេនាបិ តិក្ខញាណេន កិច្ឆេនេវាយំ ធម្មោ បដិវិទ្ធោ តំ លោកិយមហាជនា កថំ បដិវិជ្ឈិស្សន្តី’’តិ ធម្មគម្ភីរតាបច្ចវេក្ខណានុភាវេនាបិ ឯវំ ចិត្តំ នមីតិ វេទិតព្ពំ.

អបិច ¶ ព្រហ្មុនា យាចិតេ ទេសេតុកាមតាយបិស្ស ឯវំ ចិត្តំ ¶ នមិ. ជានាតិ ហិ ភគវា – ‘‘មម អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តេ នមមានេ មំ មហាព្រហ្មា ធម្មទេសនំ យាចិស្សតិ, ឥមេ ច សត្តា ព្រហ្មគរុកា, តេ ‘សត្ថា កិរ ធម្មំ ន ទេសេតុកាមោ អហោសិ, អថ នំ មហាព្រហ្មា យាចិត្វា ទេសាបេសិ, សន្តោ វត ភោ ធម្មោ, បណីតោ វត ភោ ធម្មោ’តិ មញ្ញមានា សុស្សូសិស្សន្តី’’តិ. ឥមម្បិស្ស ការណំ បដិច្ច អប្បោស្សុក្កតាយ ចិត្តំ នមិ, នោ ធម្មទេសនាយាតិ វេទិតព្ពំ.

៦៦. អញ្ញតរស្សាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ‘‘អញ្ញតរោ’’តិ វុត្តំ, អថ ខោ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ ជេដ្ឋកមហាព្រហ្មា ឯសោតិ វេទិតព្ពោ. នស្សតិ វត ភោ លោកោតិ សោ កិរ ឥមំ សទ្ទំ តថា និច្ឆារេសិ, យថា ទសសហស្សិលោកធាតុព្រហ្មានោ សុត្វា សព្ពេ សន្និបតិំសុ. យត្រ ហិ នាមាតិ ¶ យស្មិំ នាម លោកេ. បុរតោ បាតុរហោសីតិ តេហិ ទសហិ ព្រហ្មសហស្សេហិ សទ្ធិំ បាតុរហោសិ. អប្បរជក្ខជាតិកាតិ បញ្ញាមយេ អក្ខិម្ហិ អប្បំ បរិត្តំ រាគទោសមោហរជំ ឯតេសំ, ឯវំ សភាវាតិ អប្បរជក្ខជាតិកា. អស្សវនតាតិ អស្សវនតាយ. ភវិស្សន្តីតិ បុរិមពុទ្ធេសុ ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេន កតាធិការា បរិបាកគតា បទុមានិ វិយ សូរិយរស្មិសម្ផស្សំ, ធម្មទេសនំយេវ អាកង្ខមានា ចតុប្បទិកគាថាវសានេ អរិយភូមិំ ឱក្កមនារហា ន ឯកោ, ន ទ្វេ, អនេកសតសហស្សា ធម្មស្ស អញ្ញាតារោ ភវិស្សន្តីតិ ទស្សេតិ.

៦៩. អជ្ឈេសនន្តិ ឯវំ តិក្ខត្តុំ យាចនំ. ពុទ្ធចក្ខុនាតិ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណេន ច អាសយានុសយញាណេន ច. ឥមេសញ្ហិ ទ្វិន្នំ ញាណានំ ‘‘ពុទ្ធចក្ខូ’’តិ នាមំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស ‘‘សមន្តចក្ខូ’’តិ, តិណ្ណំ មគ្គញាណានំ ‘‘ធម្មចក្ខូ’’តិ. អប្បរជក្ខេតិអាទីសុ យេសំ វុត្តនយេនេវ បញ្ញាចក្ខុម្ហិ រាគាទិរជំ អប្បំ, តេ អប្បរជក្ខា. យេសំ តំ មហន្តំ, តេ មហារជក្ខា. យេសំ សទ្ធាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ តិក្ខានិ, តេ តិក្ខិន្ទ្រិយា. យេសំ តានិ មុទូនិ, តេ មុទិន្ទ្រិយា. យេសំ តេយេវ សទ្ធាទយោ អាការា សុន្ទរា, តេ ស្វាការា. យេ កថិតការណំ សល្លក្ខេន្តិ, សុខេន សក្កា ហោន្តិ វិញ្ញាបេតុំ, តេ សុវិញ្ញាបយា. យេ បរលោកញ្ចេវ វជ្ជញ្ច ភយតោ បស្សន្តិ, តេ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវិនោ នាម.

អយំ ¶ ¶ បនេត្ថ បាឡិ – ‘‘សទ្ធោ បុគ្គលោ អប្បរជក្ខោ, អស្សទ្ធោ បុគ្គលោ មហារជក្ខោ.… អារទ្ធវីរិយោ…បេ… កុសីតោ… ឧបដ្ឋិតស្សតិ… មុដ្ឋស្សតិ… សមាហិតោ… អសមាហិតោ… បញ្ញវា… ទុប្បញ្ញោ បុគ្គលោ មហារជក្ខោ. តថា សទ្ធោ បុគ្គលោ តិក្ខិន្ទ្រិយោ…បេ… បញ្ញវា បុគ្គលោ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវី, ទុប្បញ្ញោ បុគ្គលោ ន បរលោកវជ្ជភយទស្សាវី. លោកោតិ ខន្ធលោកោ, ធាតុលោកោ, អាយតនលោកោ, សម្បត្តិភវលោកោ, វិបត្តិភវលោកោ, សម្បត្តិសម្ភវលោកោ, វិបត្តិសម្ភវលោកោ. ឯកោ លោកោ – សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា. ទ្វេ លោកា – នាមញ្ច រូបញ្ច. តយោ លោកា – តិស្សោ វេទនា. ចត្តារោ លោកា – ចត្តារោ អាហារា. បញ្ច លោកា – បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា. ឆ លោកា – ឆ អជ្ឈត្តិកានិ អាយតនានិ. សត្ត លោកា – សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ. អដ្ឋ លោកា – អដ្ឋ លោកធម្មា. នវ លោកា – នវ សត្តាវាសា. ទស លោកា – ទសាយតនានិ. ទ្វាទស លោកា – ទ្វាទសាយតនានិ. អដ្ឋារស លោកា – អដ្ឋារស ធាតុយោ. វជ្ជន្តិ សព្ពេ កិលេសា វជ្ជំ, សព្ពេ ទុច្ចរិតា វជ្ជំ, សព្ពេ អភិសង្ខារា វជ្ជំ, សព្ពេ ភវគាមិកម្មា វជ្ជំ. ឥតិ ឥមស្មិញ្ច លោកេ ឥមស្មិញ្ច វជ្ជេ តិព្ពា ភយសញ្ញា បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ, សេយ្យថាបិ ឧក្ខិត្តាសិកេ វធកេ ¶ . ឥមេហិ បញ្ញាសាយ អាការេហិ ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ជានាតិ បស្សតិ អញ្ញាតិ បដិវិជ្ឈតិ, ឥទំ តថាគតស្ស ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តេ ញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.១១២).

ឧប្បលិនិយន្តិ ឧប្បលវនេ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. អន្តោនិមុគ្គបោសីនីតិ យានិ អញ្ញានិបិ បទុមានិ អន្តោនិមុគ្គានេវ បោសយន្តិ. ឧទកំ អច្ចុគ្គម្ម ឋិតានីតិ ឧទកំ អតិក្កមិត្វា ឋិតានិ. តត្ថ យានិ អច្ចុគ្គម្ម ឋិតានិ, តានិ សូរិយរស្មិសម្ផស្សំ អាគមយមានានិ ឋិតានិ អជ្ជ បុប្ផនកានិ. យានិ សមោទកំ ឋិតានិ, តានិ ស្វេ បុប្ផនកានិ. យានិ ឧទកានុគ្គតានិ អន្តោឧទកបោសីនិ, តានិ តតិយទិវសេ បុប្ផនកានិ. ឧទកា បន អនុគ្គតានិ អញ្ញានិបិ សរោជឧប្បលាទីនិ នាម ¶ អត្ថិ, យានិ នេវ បុប្ផិស្សន្តិ, មច្ឆកច្ឆបភក្ខានេវ ភវិស្សន្តិ, តានិ បាឡិំ នារូឡ្ហានិ. អាហរិត្វា បន ទីបេតព្ពានីតិ ទីបិតានិ. យថេវ ហិ តានិ ចតុព្ពិធានិ បុប្ផានិ, ឯវមេវ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ, វិបញ្ចិតញ្ញូ, នេយ្យោ, បទបរមោតិ ចត្តារោ បុគ្គលា. តត្ថ យស្ស ¶ បុគ្គលស្ស សហ ឧទាហដវេលាយ ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ. យស្ស បុគ្គលស្ស សង្ខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថេ វិភជិយមានេ ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ វិបញ្ចិតញ្ញូ. យស្ស បុគ្គលស្ស ឧទ្ទេសតោ បរិបុច្ឆតោ យោនិសោមនសិករោតោ កល្យាណមិត្តេ សេវតោ ភជតោ បយិរុបាសតោ អនុបុព្ពេន ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ នេយ្យោ. យស្ស បុគ្គលស្ស ពហុម្បិ សុណតោ ពហុម្បិ ភណតោ ពហុម្បិ គណ្ហតោ ពហុម្បិ ធារយតោ ពហុម្បិ វាចយតោ ន តាយ ជាតិយា ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ បទបរមោ (បុ. ប. ១៤៨, ១៤៩, ១៥០, ១៥១).

តត្ថ ភគវា ឧប្បលវនាទិសទិសំ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ឱលោកេន្តោ – ‘‘អជ្ជ បុប្ផនកានិ វិយ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ, ស្វេ បុប្ផនកានិ វិយ វិបញ្ចិតញ្ញូ, តតិយទិវសេ បុប្ផនកានិ វិយ នេយ្យោ, មច្ឆកច្ឆបភក្ខានិ វិយ បទបរមោ’’តិ អទ្ទស. បស្សន្តោ ច – ‘‘ឯត្តកា អប្បរជក្ខា, ឯត្តកា មហារជក្ខា. តត្រាបិ ឯត្តកា ឧគ្ឃដិតញ្ញូ’’តិ ឯវំ សព្ពាការតោ អទ្ទស. តត្ថ តិណ្ណំ បុគ្គលានំ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ភគវតោ ធម្មទេសនា អត្ថំ សាធេតិ, បទបរមានំ អនាគតេ វាសនត្ថាយ ហោតិ.

អថ ភគវា ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អត្ថាវហំ ធម្មទេសនំ វិទិត្វា ទេសេតុកម្យតំ ឧប្បាទេត្វា បុន តេ សព្ពេសុបិ តីសុ ភវេសុ សព្ពេ សត្តេ ភព្ពាភព្ពវសេន ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អកាសិ. យេ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘យេ តេ សត្តា កម្មាវរណេន សមន្នាគតា, វិបាកាវរណេន សមន្នាគតា, កិលេសាវរណេន ¶ សមន្នាគតា, អស្សទ្ធា អច្ឆន្ទិកា ទុប្បញ្ញា អភព្ពា និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តំ, ឥមេ តេ សត្តា អភព្ពា. កតមេ សត្តា ភព្ពា? យេ តេ សត្តា ន កម្មាវរណេន…បេ…ឥមេ តេ សត្តា ភព្ពា’’តិ (វិភ. ៨២៧; បដិ. ម. ១.១១៤).

តត្ថ សព្ពេបិ អភព្ពបុគ្គលេ ¶ បហាយ ភព្ពបុគ្គលេយេវ ញាណេន បរិគ្គហេត្វា – ‘‘ឯត្តកា រាគចរិតា, ឯត្តកា ទោសមោហវិតក្កសទ្ធាពុទ្ធិចរិតា’’តិ ឆ កោដ្ឋាសេ អកាសិ. ឯវំ កត្វា – ‘‘ធម្មំ ទេសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ ¶ . ព្រហ្មា តំ ញត្វា សោមនស្សជាតោ ភគវន្តំ គាថាហិ អជ្ឈភាសិ. ឥទំ សន្ធាយ – ‘‘អថ ខោ សោ, ភិក្ខវេ, មហាព្រហ្មា’’តិអាទិ វុត្តំ.

៧០. តត្ថ អជ្ឈភាសីតិ អធិអភាសិ, អធិកិច្ច អារព្ភ អភាសីតិ អត្ថោ.

សេលេ យថា បព្ពតមុទ្ធនិដ្ឋិតោតិ សេលមយេ ឯកគ្ឃនេ បព្ពតមុទ្ធនិ យថាឋិតោវ, ន ហិ តត្ថ ឋិតស្ស ទស្សនត្ថំ គីវុក្ខិបនបសារណាទិកិច្ចំ អត្ថិ. តថូបមន្តិ តប្បដិភាគំ សេលបព្ពតូបមំ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបត្ថោ, យថា សេលបព្ពតមុទ្ធនិ យថាឋិតោវ ចក្ខុមា បុរិសោ សមន្តតោ ជនតំ បស្សេយ្យ, តថា ត្វម្បិ សុមេធ, សុន្ទរបញ្ញសព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សមន្តចក្ខុ ភគវា ធម្មមយំ បញ្ញាមយំ បាសាទមារុយ្ហ សយំ អបេតសោកោ សោកាវតិណ្ណំ ជាតិជរាភិភូតំ ជនតំ អបេក្ខស្សុ, ឧបធារយ ឧបបរិក្ខ.

អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – យថា ហិ បព្ពតបាទេ សមន្តា មហន្តំ ខេត្តំ កត្វា តត្ថ កេទារបាឡីសុ កុដិកាយោ កត្វា រត្តិំ អគ្គិំ ជាលេយ្យុំ. ចតុរង្គសមន្នាគតញ្ច អន្ធការំ អស្ស. អថស្ស បព្ពតស្ស មត្ថកេ ឋត្វា ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស ភូមិំ ឱលោកយតោ នេវ ខេត្តំ, ន កេទារបាឡិយោ, ន កុដិយោ, ន តត្ថ សយិតមនុស្សា បញ្ញាយេយ្យុំ, កុដិកាសុ បន អគ្គិជាលមត្តមេវ បញ្ញាយេយ្យ. ឯវំ ធម្មបាសាទមារុយ្ហ សត្តនិកាយំ ឱលោកយតោ តថាគតស្ស យេ តេ អកតកល្យាណា សត្តា, តេ ឯកវិហារេ ទក្ខិណជាណុបស្សេ និសិន្នាបិ ពុទ្ធចក្ខុស្ស អាបាថំ នាគច្ឆន្តិ, រត្តិំ ខិត្តសរា វិយ ហោន្តិ. យេ បន កតកល្យាណា វេនេយ្យបុគ្គលា, តេ តស្ស ទូរេ ឋិតាបិ អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ, សោ អគ្គិ វិយ ហិមវន្តបព្ពតោ វិយ ច. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ទូរេ សន្តោ បកាសេន្តិ, ហិមវន្តោវ បព្ពតោ;

អសន្តេត្ថ ន ទិស្សន្តិ, រត្តិំ ខិត្តា យថា សរា’’តិ. (ធ. ប. ៣០៤);

ឧដ្ឋេហីតិ ¶ ¶ ភគវតោ ធម្មទេសនត្ថំ ចារិកចរណំ យាចន្តោ ភណតិ. វីរាតិអាទីសុ ភគវា វីរិយវន្តតាយ វីរោ, ទេវបុត្តមច្ចុកិលេសមារានំ វិជិតត្តា ¶ វិជិតសង្គាមោ, ជាតិកន្តរាទិនិត្ថរណត្ថាយ វេនេយ្យសត្ថវាហនសមត្ថតាយ សត្ថវាហោ, កាមច្ឆន្ទឥណស្ស អភាវតោ អណណោតិ វេទិតព្ពោ.

៧១. អបារុតាតិ វិវដា. អមតស្ស ទ្វារាតិ អរិយមគ្គោ. សោ ហិ អមតសង្ខាតស្ស និព្ពានស្ស ទ្វារំ. សោ មយា វិវរិត្វា ឋបិតោតិ ទស្សេតិ. បមុញ្ចន្តុ សទ្ធន្តិ សព្ពេ អត្តនោ សទ្ធំ បមុញ្ចន្តុ វិស្សជ្ជេន្តុ. បច្ឆិមបទទ្វយេ អយមត្ថោ, អហញ្ហិ អត្តនោ បគុណំ សុប្បវត្តិតម្បិ ឥមំ បណីតំ ឧត្តមំ ធម្មំ កាយវាចាកិលមថសញ្ញី ហុត្វា ន ភាសិំ, ឥទានិ បន សព្ពេ ជនា សទ្ធាភាជនំ ឧបនេន្តុ, បូរេស្សាមិ តេសំ សង្កប្បន្តិ.

អគ្គសាវកយុគវណ្ណនា

៧៣. ពោធិរុក្ខមូលេតិ ពោធិរុក្ខស្ស អវិទូរេ អជបាលនិគ្រោធេ អន្តរហិតោតិ អត្ថោ. ខេមេ មិគទាយេតិ ឥសិបតនំ តេន សមយេន ខេមំ នាម ឧយ្យានំ ហោតិ, មិគានំ បន អភយវាសត្ថាយ ទិន្នត្តា មិគទាយោតិ វុច្ចតិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ខេមេ មិគទាយេ’’តិ. យថា ច វិបស្សី ភគវា, ឯវំ អញ្ញេបិ ពុទ្ធា បឋមំ ធម្មទេសនត្ថាយ គច្ឆន្តា អាកាសេន គន្ត្វា តត្ថេវ ឱតរន្តិ. អម្ហាកំ បន ភគវា ឧបកស្ស អាជីវកស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា – ‘‘ឧបកោ ឥមំ អទ្ធានំ បដិបន្នោ, សោ មំ ទិស្វា សល្លបិត្វា គមិស្សតិ. អថ បុន និព្ពិន្ទន្តោ អាគម្ម អរហត្តំ សច្ឆិករិស្សតី’’តិ ញត្វា អដ្ឋារសយោជនមគ្គំ បទសាវ អគមាសិ. ទាយបាលំ អាមន្តេសីតិ ទិស្វាវ បុនប្បុនំ ឱលោកេត្វា – ‘‘អយ្យោ នោ, ភន្តេ, អាគតោ’’តិ វត្វា ឧបគតំ អាមន្តេសិ.

៧៥-៦. អនុបុព្ពិំ កថន្តិ ទានកថំ, ទានានន្តរំ សីលំ, សីលានន្តរំ សគ្គំ, សគ្គានន្តរំ មគ្គន្តិ ឯវំ អនុបដិបាដិកថំ កថេសិ. តត្ថ ទានកថន្តិ ឥទំ ទានំ នាម សុខានំ និទានំ, សម្បត្តីនំ មូលំ, ភោគានំ បតិដ្ឋា, វិសមគតស្ស តាណំ លេណំ គតិ បរាយណំ, ឥធលោកបរលោកេសុ ទានសទិសោ អវស្សយោ ¶ បតិដ្ឋា អារម្មណំ តាណំ លេណំ គតិ បរាយណំ នត្ថិ. ឥទញ្ហិ អវស្សយដ្ឋេន រតនមយសីហាសនសទិសំ, បតិដ្ឋានដ្ឋេន មហាបថវីសទិសំ, អារម្មណដ្ឋេន ¶ អាលម្ពនរជ្ជុសទិសំ. ឥទញ្ហិ ទុក្ខនិត្ថរណដ្ឋេន នាវា, សមស្សាសនដ្ឋេន សង្គាមសូរោ, ភយបរិត្តាណដ្ឋេន សុសង្ខតនគរំ, មច្ឆេរមលាទីហិ អនុបលិត្តដ្ឋេន បទុមំ, តេសំ និទហនដ្ឋេន អគ្គិ, ទុរាសទដ្ឋេន ¶ អាសីវិសោ, អសន្តាសនដ្ឋេន សីហោ, ពលវន្តដ្ឋេន ហត្ថី, អភិមង្គលសម្មតដ្ឋេន សេតឧសភោ, ខេមន្តភូមិសម្បាបនដ្ឋេន វលាហកអស្សរាជា. ទានញ្ហិ លោកេ សក្កសម្បត្តិំ មារសម្បត្តិំ ព្រហ្មសម្បត្តិំ ចក្កវត្តិសម្បត្តិំ សាវកបារមិញាណំ បច្ចេកពោធិញាណំ អភិសម្ពោធិញាណំ ទេតីតិ ឯវមាទិទានគុណបដិសំយុត្តំ កថំ.

យស្មា បន ទានំ ទទន្តោ សីលំ សមាទាតុំ សក្កោតិ, តស្មា តទនន្តរំ សីលកថំ កថេសិ. សីលកថន្តិ សីលំ នាមេតំ អវស្សយោ បតិដ្ឋា អារម្មណំ តាណំ លេណំ គតិ បរាយណំ. ឥធលោកបរលោកសម្បត្តីនញ្ហិ សីលសទិសោ អវស្សយោ បតិដ្ឋា អារម្មណំ តាណំ លេណំ គតិ បរាយណំ នត្ថិ, សីលសទិសោ អលង្ការោ នត្ថិ, សីលបុប្ផសទិសំ បុប្ផំ នត្ថិ, សីលគន្ធសទិសោ គន្ធោ នត្ថិ, សីលាលង្ការេន ហិ អលង្កតំ សីលកុសុមបិឡន្ធនំ សីលគន្ធានុលិត្តំ សទេវកោបិ លោកោ ឱលោកេន្តោ តិត្តិំ ន គច្ឆតីតិ ឯវមាទិសីលគុណបដិសំយុត្តំ កថំ.

ឥទំ បន សីលំ និស្សាយ អយំ សគ្គោ លព្ភតីតិ ទស្សេតុំ សីលានន្តរំ សគ្គកថំ កថេសិ. សគ្គកថន្តិ អយំ សគ្គោ នាម ឥដ្ឋោ កន្តោ មនាបោ, និច្ចមេត្ថ កីឡា, និច្ចំ សម្បត្តិយោ លព្ភន្តិ, ចាតុមហារាជិកា ទេវា នវុតិវស្សសតសហស្សានិ ទិព្ពសុខំ ទិព្ពសម្បត្តិំ បដិលភន្តិ, តាវតិំសា តិស្សោ ច វស្សកោដិយោ សដ្ឋិ ច វស្សសតសហស្សានីតិ ឯវមាទិសគ្គគុណបដិសំយុត្តំ កថំ. សគ្គសម្បត្តិំ កថយន្តានញ្ហិ ពុទ្ធានំ មុខំ នប្បហោតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘អនេកបរិយាយេន ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, សគ្គកថំ កថេយ្យ’’ន្តិអាទិ.

ឯវំ សគ្គកថាយ បលោភេត្វា បុន ហត្ថិំ អលង្ករិត្វា តស្ស សោណ្ឌំ ឆិន្ទន្តោ វិយ – ‘‘អយម្បិ សគ្គោ អនិច្ចោ អទ្ធុវោ, ន ឯត្ថ ឆន្ទរាគោ ¶ កាតព្ពោ’’តិ ទស្សនត្ថំ – ‘‘អប្បស្សាទា កាមា ពហុទុក្ខា ពហុបាយាសា, អាទីនវោ ឯត្ថ ភិយ្យោ’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣៥; ២.៤២) នយេន កាមានំ អាទីនវំ ¶ ឱការំ សំកិលេសំ កថេសិ. តត្ថ អាទីនវោតិ ទោសោ. ឱការោតិ អវការោ លាមកភាវោ. សំកិលេសោតិ តេហិ សត្តានំ សំសារេ សំកិលិស្សនំ. យថាហ – ‘‘កិលិស្សន្តិ វត ភោ សត្តា’’តិ (ម. និ. ២.៣៥១). ឯវំ កាមាទីនវេន តេជ្ជត្វា នេក្ខម្មេ អានិសំសំ បកាសេសិ, បព្ពជ្ជាយ គុណំ បកាសេសីតិ អត្ថោ. សេសំ អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនាយំ វុត្តនយញ្ចេវ ឧត្តានត្ថញ្ច.

៧៧. អលត្ថុន្តិ កថំ អលត្ថុំ? ឯហិភិក្ខុភាវេន. ភគវា កិរ តេសំ ឥទ្ធិមយបត្តចីវរស្សូបនិស្សយំ ឱលោកេន្តោ អនេកាសុ ជាតីសុ ចីវរទានាទីនិ ទិស្វា ឯថ ភិក្ខវោតិអាទិមាហ ¶ . តេ តាវទេវ ភណ្ឌូ កាសាយវសនា អដ្ឋហិ ភិក្ខុបរិក្ខារេហិ សរីរបដិមុក្កេហេវ វស្សសតិកត្ថេរា វិយ ភគវន្តំ នមស្សមានាវ និសីទិំសុ.

សន្ទស្សេសីតិអាទីសុ ឥធលោកត្ថំ សន្ទស្សេសិ, បរលោកត្ថំ សន្ទស្សេសិ. ឥធលោកត្ថំ ទស្សេន្តោ អនិច្ចន្តិ ទស្សេសិ, ទុក្ខន្តិ ទស្សេសិ, អនត្តាតិ ទស្សេសិ, ខន្ធេ ទស្សេសិ, ធាតុយោ ទស្សេសិ, អាយតនានិ ទស្សេសិ, បដិច្ចសមុប្បាទំ ទស្សេសិ, រូបក្ខន្ធស្ស ឧទយំ ទស្សេន្តោ បញ្ច លក្ខណានិ ទស្សេសិ, តថា វេទនាក្ខន្ធាទីនំ, តថា វយំ ទស្សេន្តោបិ ឧទយព្ពយវសេន បញ្ញាសលក្ខណានិ ទស្សេសិ, បរលោកត្ថំ ទស្សេន្តោ និរយំ ទស្សេសិ, តិរច្ឆានយោនិំ, បេត្តិវិសយំ, អសុរកាយំ, តិណ្ណំ កុសលានំ វិបាកំ, ឆន្នំ ទេវលោកានំ, នវន្នំ ព្រហ្មលោកានំ សម្បត្តិំ ទស្សេសិ.

សមាទបេសីតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលតេរសធុតង្គទសកថាវត្ថុអាទិកេ កល្យាណធម្មេ គណ្ហាបេសិ.

សមុត្តេជេសីតិ សុដ្ឋុ ឧត្តេជេសិ, អព្ភុស្សាហេសិ. ឥធលោកត្ថញ្ចេវ បរលោកត្ថញ្ច តាសេត្វា តាសេត្វា អធិគតំ វិយ កត្វា កថេសិ. ទ្វត្តិំសកម្មការណបញ្ចវីសតិមហាភយប្បភេទញ្ហិ ឥធលោកត្ថំ ពុទ្ធេ ភគវតិ តាសេត្វា តាសេត្វា កថយន្តេ បច្ឆាពាហំ, គាឡ្ហពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ចាតុមហាបថេ បហារសតេន តាឡេត្វា ទក្ខិណទ្វារេន ¶ និយ្យមានោ វិយ អាឃាតនភណ្ឌិកាយ ឋបិតសីសោ វិយ សូលេ ឧត្តាសិតោ វិយ មត្តហត្ថិនា មទ្ទិយមានោ វិយ ច សំវិគ្គោ ហោតិ. បរលោកត្ថញ្ច ¶ កថយន្តេ និរយាទីសុ និព្ពត្តោ វិយ ទេវលោកសម្បត្តិំ អនុភវមានោ វិយ ច ហោតិ.

សម្បហំសេសីតិ បដិលទ្ធគុណេន ចោទេសិ, មហានិសំសំ កត្វា កថេសីតិ អត្ថោ.

សង្ខារានំ អាទីនវន្តិ ហេដ្ឋា បឋមមគ្គាធិគមត្ថំ កាមានំ អាទីនវំ កថេសិ, ឥធ បន ឧបរិមគ្គាធិគមត្ថំ – ‘‘អនិច្ចា, ភិក្ខវេ, សង្ខារា អទ្ធុវា អនស្សាសិកា, យាវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, អលមេវ សព្ពសង្ខារេសុ និព្ពិន្ទិតុំ អលំ វិរជ្ជិតុំ អលំ វិមុច្ចិតុ’’ន្តិអាទិនា (អ. និ. ៧.៦៦; សំ. និ. ២.១៣៤) នយេន សង្ខារានំ អាទីនវញ្ច លាមកភាវញ្ច តប្បច្ចយញ្ច កិលមថំ បកាសេសិ. យថា ច តត្ថ នេក្ខម្មេ, ឯវមិធ – ‘‘សន្តមិទំ, ភិក្ខវេ, និព្ពានំ នាម បណីតំ តាណំ លេណ’’ន្តិអាទិនា នយេន និព្ពានេ អានិសំសំ បកាសេសិ.

មហាជនកាយបព្ពជ្ជាវណ្ណនា

៧៨. មហាជនកាយោតិ ¶ តេសំយេវ ទ្វិន្នំ កុមារានំ ឧបដ្ឋាកជនកាយោតិ.

៨០. ភគវន្តំ សរណំ គច្ឆាម, ធម្មញ្ចាតិ សង្ឃស្ស អបរិបុណ្ណត្តា ទ្វេវាចិកមេវ សរណមគមំសុ.

៨១. អលត្ថុន្តិ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ អលត្ថុំ. ឥតោ អនន្តរេ បព្ពជិតវារេបិ ឯសេវ នយោ.

ចារិកាអនុជាននវណ្ណនា

៨៥. បរិវិតក្កោ ឧទបាទីតិ កទា ឧទបាទិ? សម្ពោធិតោ សត្ត សំវច្ឆរានិ សត្ត មាសេ សត្ត ទិវសេ អតិក្កមិត្វា ឧទបាទិ. ភគវា កិរ បិតុសង្គហំ ករោន្តោ វិហាសិ. រាជាបិ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ ជេដ្ឋបុត្តោ និក្ខមិត្វា ពុទ្ធោ ជាតោ, ទុតិយបុត្តោ មេ និក្ខមិត្វា អគ្គសាវកោ ជាតោ, បុរោហិតបុត្តោ ទុតិយអគ្គសាវកោ, ឥមេ ច អវសេសា ភិក្ខូ គិហិកាលេបិ មយ្ហំ បុត្តមេវ បរិវារេត្វា វិចរិំសុ. ឥមេ សព្ពេ ឥទានិបិ ¶ មយ្ហំយេវ ភារោ, អហមេវ ច នេ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិស្សាមិ, អញ្ញេសំ ឱកាសំ ន ទស្សាមី’’តិ វិហារទ្វារកោដ្ឋកតោ បដ្ឋាយ យាវ រាជគេហទ្វារា ឧភយតោ ខទិរបាការំ ការាបេត្វា កិលញ្ជេហិ ឆាទាបេត្វា វត្ថេហិ បដិច្ឆាទាបេត្វា ឧបរិ ច ឆាទាបេត្វា សុវណ្ណតារកវិចិត្តំ សមោលម្ពិតតាលក្ខន្ធមត្តំ វិវិធបុប្ផទាមវិតានំ ការាបេត្វា ហេដ្ឋា ភូមិយំ ចិត្តត្ថរណេហិ ¶ សន្ថរាបេត្វា អន្តោ ឧភោសុ បស្សេសុ មាលាវច្ឆកេ បុណ្ណឃដេ, សកលមគ្គវាសត្ថាយ ច គន្ធន្តរេ បុប្ផានិ បុប្ផន្តរេ គន្ធេ ច ឋបាបេត្វា ភគវតោ កាលំ អារោចាបេសិ.

ភគវា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ អន្តោសាណិយាវ រាជគេហំគន្ត្វា ភត្តកិច្ចំ កត្វា វិហារំ បច្ចាគច្ឆតិ. អញ្ញោ កោចិ ទដ្ឋុម្បិ ន លភតិ, កុតោ បន ភិក្ខំ វា ទាតុំ, បូជំ វា កាតុំ, ធម្មំ វា សោតុំ. នាគរា ចិន្តេសុំ – ‘‘អជ្ជ សត្ថុ លោកេ ឧប្បន្នស្ស សត្តមាសាធិកានិ សត្តសំវច្ឆរានិ, មយញ្ច ទដ្ឋុម្បិ ន លភាម, បគេវ ភិក្ខំ វា ទាតុំ, បូជំ វា កាតុំ, ធម្មំ វា សោតុំ. រាជា – ‘មយ្ហមេវ ពុទ្ធោ, មយ្ហមេវ ធម្មោ, មយ្ហមេវ សង្ឃោ’តិ មមាយិត្វា សយមេវ ឧបដ្ឋហិ. សត្ថា ច ឧប្បជ្ជមានោ សទេវកស្ស លោកស្ស អត្ថាយ ហិតាយ ឧប្បន្នោ. ន ហិ រញ្ញោយេវ ¶ និរយោ ឧណ្ហោ អស្ស, អញ្ញេសំ នីលុប្បលវនសទិសោ. តស្មា រាជានំ វទាម. សចេ នោ សត្ថារំ ទេតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ទេតិ, រញ្ញា សទ្ធិំ យុជ្ឈិត្វាបិ សង្ឃំ គហេត្វា ទានាទីនិ បុញ្ញានិ ករោម. ន សក្កា ខោ បន សុទ្ធនាគរេហេវ ឯវំ កាតុំ, ឯកំ ជេដ្ឋបុរិសម្បិ គណ្ហាមា’’តិ.

តេ សេនាបតិំ ឧបសង្កមិត្វា តស្សេតមត្ថំ អារោចេត្វា – ‘‘សាមិ, កិំ អម្ហាកំ បក្ខោ ហោសិ, ឧទាហុ រញ្ញោ’’តិ អាហំសុ. សោ – ‘‘អហំ តុម្ហាកំ បក្ខោ ហោមិ, អបិ ច ខោ បន បឋមទិវសោ មយ្ហំ ទាតព្ពោ’’តិ. តេ សម្បដិច្ឆិំសុ. សោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា – ‘‘នាគរា, ទេវ, តុម្ហាកំ កុបិតា’’តិ អាហ. កិមត្ថំ តាតាតិ? សត្ថារំ កិរ តុម្ហេយេវ ឧបដ្ឋហថ, អម្ហេ ន លភាមាតិ. សចេ ឥទានិបិ លភន្តិ, ន កុប្បន្តិ, អលភន្តា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ យុជ្ឈិតុកាមា ទេវាតិ. យុជ្ឈាមិ, តាត, នាហំ ភិក្ខុសង្ឃំ ទេមីតិ. ទេវ តុម្ហាកំ ទាសា តុម្ហេហិ សទ្ធិំ យុជ្ឈាមាតិ វទន្តិ, តុម្ហេ កំ គណ្ហិត្វា យុជ្ឈិស្សថាតិ? ននុ ត្វំ សេនាបតីតិ? នាគរេហិ វិនា ន ¶ សមត្ថោ អហំ ទេវាតិ. តតោ រាជា – ‘‘ពលវន្តោ នាគរា, សេនាបតិបិ តេសញ្ញេវ បក្ខោ’’តិ ញត្វា ‘‘អញ្ញានិបិ សត្តមាសាធិកានិ សត្តសំវច្ឆរានិ មយ្ហំ ភិក្ខុសង្ឃំ ទទន្តូ’’តិ អាហ. នាគរា ¶ ន សម្បដិច្ឆិំសុ. រាជា – ‘‘ឆ វស្សានិ, បញ្ច, ចត្តារិ, តីណិ, ទ្វេ, ឯកវស្ស’’ន្តិ ហាបេសិ. ឯវំ ហាបេន្តេបិ ន សម្បដិច្ឆិំសុ. អញ្ញេ សត្ត ទិវសេ យាចិ. នាគរា – ‘‘អតិកក្ខឡំ ទានិ រញ្ញា សទ្ធិំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អនុជានិំសុ.

រាជា សត្តមាសាធិកានំ សត្តន្នំ សំវច្ឆរានំ សជ្ជិតំ ទានមុខំ សត្តន្នមេវ ទិវសានំ វិស្សជ្ជេត្វា ឆ ទិវសេ កេសញ្ចិ អបស្សន្តានំយេវ ទានំ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ នាគរេ បក្កោសាបេត្វា – ‘‘សក្ខិស្សថ, តាត, ឯវរូបំ ទានំ ទាតុ’’ន្តិ អាហ. តេបិ – ‘‘ននុ អម្ហេយេវ និស្សាយ តំ ទេវស្ស ឧប្បន្ន’’ន្តិ វត្វា – ‘‘សក្ខិស្សាមា’’តិ អាហំសុ. រាជា បិដ្ឋិហត្ថេន អស្សូនិ បុញ្ឆមានោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា – ‘‘ភន្តេ, អហំ អដ្ឋសដ្ឋិភិក្ខុសតសហស្សំ អញ្ញស្ស វារំ អកត្វា យាវជីវំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិស្សាមីតិ ចិន្តេសិំ. នាគរា ន ទានិ មេ អនុញ្ញាតា, នាគរា ហិ ‘មយំ ទានំ ទាតុំ ន លភាមា’តិ កុប្បន្តិ. ភគវា ស្វេ បដ្ឋាយ តេសំ អនុគ្គហំ ករោថា’’តិ អាហ.

អថ ទុតិយទិវសេ សេនាបតិ មហាទានំ សជ្ជេត្វា – ‘‘អជ្ជ យថា អញ្ញោ កោចិ ឯកភិក្ខម្បិ ន ទេតិ, ឯវំ រក្ខថា’’តិ សមន្តា បុរិសេ ឋបេសិ. តំ ទិវសំ សេដ្ឋិភរិយា រោទមានា ធីតរំ អាហ – ‘‘សចេ, អម្ម, តវ បិតា ជីវេយ្យ, អជ្ជាហំ បឋមំ ទសពលំ ភោជេយ្យ’’ន្តិ ¶ . សា តំ អាហ – ‘‘អម្ម, មា ចិន្តយិ, អហំ តថា ករិស្សាមិ យថា ពុទ្ធប្បមុខោ ភិក្ខុសង្ឃោ បឋមំ អម្ហាកំ ភិក្ខំ បរិភុញ្ជិស្សតី’’តិ. តតោ សតសហស្សគ្ឃនិកាយ សុវណ្ណបាតិយា និរុទកបាយាសស្ស បូរេត្វា សប្បិមធុសក្ករាទីហិ អភិសង្ខរិត្វា អញ្ញាយ បាតិយា បដិកុជ្ជិត្វា តំ សុមនមាលាគុឡេហិ បរិក្ខិបិត្វា មាលាគុឡសទិសំ កត្វា ភគវតោ គាមំ បវិសនវេលាយ សយមេវ ឧក្ខិបិត្វា ទាសិគណបរិវុតា នគរា និក្ខមិ. អន្តរាមគ្គេ សេនាបតិឧបដ្ឋាកា – ‘‘អម្ម, មា ឥតោ អគមា’’តិ វទន្តិ. មហាបុញ្ញា នាម មនាបកថា ហោន្តិ, ន ច តេសំ បុនប្បុនំ ភណន្តានំ កថា បដិក្ខិបិតុំ សក្កា ហោតិ. សា – ‘‘ចូឡបិតា មហាបិតា មាតុលា កិស្ស តុម្ហេ គន្តុំ ន ទេថា’’តិ អាហ. សេនាបតិនា ¶ – ‘‘អញ្ញស្ស កស្សចិ ខាទនីយភោជនីយំ ទាតុំ មា ទេថា’’តិ ឋបិតម្ហ អម្មាតិ. កិំ បន មេ ហត្ថេ ខាទនីយំ ភោជនីយំ បស្សថាតិ? មាលាគុឡំ បស្សាមាតិ ¶ . កិំ តុម្ហាកំ សេនាបតិ មាលាគុឡបូជម្បិ កាតុំ ន ទេតីតិ? ទេតិ, អម្មាតិ. តេន ហិ, អបេថ, អបេថាតិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា មាលាគុឡំ គណ្ហាបេថ ភគវាតិ អាហ. ភគវា ឯកំ សេនាបតិស្សុបដ្ឋាកំ ឱលោកេត្វា មាលាគុឡំ គណ្ហាបេសិ. សា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា – ‘‘ភគវា, ភវាភវេ និព្ពត្តិយំ មេ សតិ បរិតស្សនជីវិតំ នាម មា ហោតុ, អយំ សុមនមាលា វិយ និព្ពត្តនិព្ពត្តដ្ឋានេ បិយាវ ហោមិ, នាមេន ច សុមនា យេវា’’តិ បត្ថនំ កត្វា សត្ថារា – ‘‘សុខិនី ហោហី’’តិ វុត្តា វន្ទិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា បក្កាមិ.

ភគវា សេនាបតិស្ស គេហំ គន្ត្វា បញ្ញត្តាសនេ និសីទិ. សេនាបតិ យាគុំ គហេត្វា ឧបគញ្ឆិ, សត្ថា បត្តំ បិទហិ. និសិន្នោ, ភន្តេ, ភិក្ខុសង្ឃោតិ. អត្ថិ នោ ឯកោ អន្តរា បិណ្ឌបាតោ លទ្ធោតិ. សោ មាលំ អបនេត្វា បិណ្ឌបាតំ អទ្ទស. ចូឡុបដ្ឋាកោ អាហ – ‘‘សាមិ, មាលាតិ មំ វត្វា មាតុគាមោ វញ្ចេសី’’តិ. បាយាសោ ភគវន្តំ អាទិំ កត្វា សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ បហោតិ. សេនាបតិបិ អត្តនោ ទេយ្យធម្មំ អទាសិ. សត្ថា ភត្តកិច្ចំ កត្វា មង្គលំ វត្វា បក្កាមិ. សេនាបតិ – ‘‘កា នាម សា បិណ្ឌបាតមទាសី’’តិ បុច្ឆិ. សេដ្ឋិធីតា, សាមីតិ. សប្បញ្ញា សា ឥត្ថី, ឯវរូបាយ ឃរេ វសន្តិយា បុរិសស្ស សគ្គសម្បត្តិ នាម ន ទុល្លភាតិ តំ អានេត្វា ជេដ្ឋិកដ្ឋានេ ឋបេសិ.

បុនទិវសេ នាគរា ទានមទំសុ, បុនទិវសេ រាជាតិ ឯកន្តរិកាយ ទានំ ទាតុំ អារភិំសុ. រាជាបិ ចរបុរិសេ ឋបេត្វា នាគរេហិ ទិន្នទានតោ អតិរេកតរំ ទេតិ, នាគរាបិ តថេវ កត្វា រញ្ញា ទិន្នទានតោ អតិរេកតរំ. រាជគេហេ នាដកិត្ថិយោ ទហរសាមណេរេ វទន្តិ – ‘‘គណ្ហថ, តាតា, ន គហបតិកានំ គត្តវត្ថាទីសុ បុញ្ឆិត្វា ពាឡទារកានំ ខេឡសិង្ឃាណិកាទិធោវនហត្ថេហិ កតំ ¶ , សុចិំ បណីតំ កត’’ន្តិ. បុនទិវសេ នាគរាបិ ទទមានា វទន្តិ – ‘‘គណ្ហថ, តាតា, ន នគរគាមនិគមាទីសុ សង្កឌ្ឍិតតណ្ឌុលខីរទធិសប្បិអាទីហិ, ន អញ្ញេសំ ជង្ឃសីសបិដ្ឋិអាទីនិ ¶ ភញ្ជិត្វា អាហរាបិតេហិ កតំ, ជាតិសប្បិខីរាទីហិយេវ កត’’ន្តិ. ឯវំ សត្តសុ សំវច្ឆរេសុ សត្តសុ មាសេសុ សត្តសុ ទិវសេសុ ច អតិក្កន្តេសុ អថ ភគវតោ អយំ វិតក្កោ ឧទបាទិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សម្ពោធិតោ សត្ត សំវច្ឆរានិ សត្ត មាសានិ សត្ត ទិវសានិ អតិក្កមិត្វា ឧទបាទី’’តិ.

៨៧. អញ្ញតរោ ¶ មហាព្រហ្មាតិ ធម្មទេសនំ អាយាចិតព្រហ្មាវ.

៨៩. ចតុរាសីតិ អាវាសសហស្សានីតិ ចតុរាសីតិ វិហារសហស្សានិ. តេ សព្ពេបិ ទ្វាទសសហស្សភិក្ខុគណ្ហនកា មហាវិហារា អភយគិរិចេតិយបព្ពតចិត្តលបព្ពតមហាវិហារសទិសាវ អហេសុំ.

៩០. ខន្តី បរមំ តបោតិ អធិវាសនខន្តិ នាម បរមំ តបោ. តិតិក្ខាតិ ខន្តិយា ឯវ វេវចនំ. តិតិក្ខា សង្ខាតា អធិវាសនខន្តិ ឧត្តមំ តបោតិ អត្ថោ. និព្ពានំ បរមន្តិ សព្ពាការេន បន និព្ពានំ បរមន្តិ វទន្តិ ពុទ្ធា. ន ហិ បព្ពជិតោ បរូបឃាតីតិ យោ អធិវាសនខន្តិវិរហិតត្តា បរំ ឧបឃាតេតិ ពាធេតិ ហិំសតិ, សោ បព្ពជិតោ នាម ន ហោតិ. ចតុត្ថបាទោ បន តស្សេវ វេវចនំ. ‘‘ន ហិ បព្ពជិតោ’’តិ ឯតស្ស ហិ ន សមណោ ហោតីតិ វេវចនំ. បរូបឃាតីតិ ឯតស្ស បរំ វិហេឋយន្តោតិ វេវចនំ. អថ វា បរូបឃាតីតិ សីលូបឃាតី. សីលញ្ហិ ឧត្តមដ្ឋេន បរន្តិ វុច្ចតិ. យោ ច សមណោ បរំ យំ កញ្ចិ សត្តំ វិហេឋយន្តោ បរូបឃាតី ហោតិ, អត្តនោ សីលំ វិនាសកោ, សោ បព្ពជិតោ នាម ន ហោតីតិ អត្ថោ. អថវា យោ អធិវាសនខន្តិយា អភាវតោ បរូបឃាតី ហោតិ, បរំ អន្តមសោ ឌំសមកសម្បិ សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបេតិ, សោ ន ហិ បព្ពជិតោ. កិំ ការណា? មលស្ស អបព្ពាជិតត្តា. ‘‘បព្ពាជយមត្តនោ មលំ, តស្មា បព្ពជិតោតិ វុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ៣៨៨) ឥទញ្ហិ បព្ពជិតលក្ខណំ. យោបិ ន ហេវ ខោ ឧបឃាតេតិ, ន មារេតិ, អបិ ច ទណ្ឌាទីហិ វិហេឋេតិ, សោ បរំ វិហេឋយន្តោ សមណោ ន ហោតិ. កិំ ការណា? វិហេសាយ អសមិតត្តា. ‘‘សមិតត្តា ហិ បាបានំ ¶ , សមណោតិ បវុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ២៦៥) ឥទញ្ហិ សមណលក្ខណំ.

ទុតិយគាថាយ សព្ពបាបស្សាតិ សព្ពាកុសលស្ស. អករណន្តិ អនុប្បាទនំ. កុសលស្សាតិ ចតុភូមិកកុសលស្ស. ឧបសម្បទាតិ បដិលាភោ. សចិត្តបរិយោទបនន្តិ អត្តនោ ចិត្តជោតនំ, តំ បន ¶ អរហត្តេន ហោតិ. ឥតិ សីលសំវរេន សព្ពបាបំ បហាយ សមថវិបស្សនាហិ កុសលំ សម្បាទេត្វា អរហត្តផលេន ចិត្តំ បរិយោទាបេតព្ពន្តិ ឯតំ ពុទ្ធានំ សាសនំ ឱវាទោ អនុសិដ្ឋី តិ.

តតិយគាថាយ ¶ អនូបវាទោតិ វាចាយ កស្សចិ អនុបវទនំ. អនូបឃាតោតិ កាយេន ឧបឃាតស្ស អករណំ. បាតិមោក្ខេតិ យំ តំ បអតិមោក្ខំ, អតិបមោក្ខំ, ឧត្តមសីលំ, បាតិ វា អគតិវិសេសេហិ មោក្ខេតិ ទុគ្គតិភយេហិ, យោ វា នំ បាតិ, តំ មោក្ខេតីតិ ‘‘បាតិមោក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ. មត្តញ្ញុតាតិ បដិគ្គហណបរិភោគវសេន បមាណញ្ញុតា. បន្តញ្ច សយនាសនន្តិ សយនាសនញ្ច សង្ឃដ្ដនវិរហិតន្តិ អត្ថោ. តត្ថ ទ្វីហិយេវ បច្ចយេហិ ចតុបច្ចយសន្តោសោ ទីបិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនន្តិ ឯតំ បរស្ស អនុបវទនំ អនុបឃាតនំ បាតិមោក្ខសំវរោ បដិគ្គហណបរិភោគេសុ មត្តញ្ញុតា អដ្ឋសមាបត្តិវសិភាវាយ វិវិត្តសេនាសនសេវនញ្ច ពុទ្ធានំ សាសនំ ឱវាទោ អនុសិដ្ឋីតិ. ឥមា បន សព្ពពុទ្ធានំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសគាថា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

ទេវតារោចនវណ្ណនា

៩១. ឯត្តាវតា ច ឥមិនា វិបស្សិស្ស ភគវតោ អបទានានុសារេន វិត្ថារកថនេន – ‘‘តថាគតស្សេវេសា, ភិក្ខវេ, ធម្មធាតុ សុប្បដិវិទ្ធា’’តិ ឯវំ វុត្តាយ ធម្មធាតុយា សុប្បដិវិទ្ធភាវំ បកាសេត្វា ឥទានិ – ‘‘ទេវតាបិ តថាគតស្ស ឯតមត្ថំ អារោចេសុ’’ន្តិ វុត្តំ ទេវតារោចនំ បកាសេតុំ ឯកមិទាហន្តិអាទិមាហ.

តត្ថ សុភគវនេតិ ឯវំនាមកេ វនេ. សាលរាជមូលេតិ វនប្បតិជេដ្ឋកស្ស មូលេ. កាមច្ឆន្ទំ វិរាជេត្វាតិ អនាគាមិមគ្គេន មូលសមុគ្ឃាតវសេន វិរាជេត្វា. យថា ច វិបស្សិស្ស, ឯវំ សេសពុទ្ធានម្បិ សាសនេ វុត្ថព្រហ្មចរិយា ទេវតា អារោចយិំសុ, បាឡិ បន វិបស្សិស្ស ¶ ចេវ អម្ហាកញ្ច ភគវតោ វសេន អាគតា.

តត្ថ អត្តនោ សម្បត្តិយា ន ហាយន្តិ, ន វិហាយន្តីតិ អវិហា. ន កញ្ចិ សត្តំ តបន្តីតិ អតប្បា. សុន្ទរទស្សនា អភិរូបា បាសាទិកាតិ សុទស្សា. សុដ្ឋុ បស្សន្តិ, សុន្ទរមេតេសំ វា ទស្សនន្តិ សុទស្សី. សព្ពេហេវ ច សគុណេហិ ភវសម្បត្តិយា ច ជេដ្ឋា, នត្ថេត្ថ កនិដ្ឋាតិ អកនិដ្ឋា.

ឥធ ¶ ¶ ឋត្វា ភាណវារា សមោធានេតព្ពា. ឥមស្មិញ្ហិ សុត្តេ វិបស្សិស្ស ភគវតោ អបទានវសេន តយោ ភាណវារា វុត្តា. យថា ច វិបស្សិស្ស, ឯវំ សិខីអាទីនម្បិ អបទានវសេន វុត្តាវ. បាឡិ បន សង្ខិត្តា. ឥតិ សត្តន្នំ ពុទ្ធានំ វសេន អម្ហាកំ ភគវតា ឯកវីសតិ ភាណវារា កថិតា. តថា អវិហេហិ. តថា អតប្បេហិ. តថា សុទស្សេហិ. តថា សុទស្សីហិ. តថា អកនិដ្ឋេហីតិ សព្ពម្បិ ឆព្ពីសតិភាណវារសតំ ហោតិ. តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ អញ្ញំ សុត្តំ ឆព្ពីសតិភាណវារសតបរិមាណំ នាម នត្ថិ, សុត្តន្តរាជា នាម អយំ សុត្តន្តោតិ វេទិតព្ពោ. ឥតោ បរំ អនុសន្ធិទ្វយម្បិ និយ្យាតេន្តោ ឥតិ ខោ ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ ឧត្តានមេវាតិ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ

មហាបទានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. មហានិទានសុត្តវណ្ណនា

និទានវណ្ណនា

៩៥. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតំ…បេ… កុរូសូតិ មហានិទានសុត្តំ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា. កុរូសុ វិហរតីតិ កុរូ នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទេន ‘‘កុរូ’’តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ កុរូសុ ជនបទេ. អដ្ឋកថាចរិយា បនាហុ – មន្ធាតុកាលេ តីសុ ទីបេសុ មនុស្សា ‘‘ជម្ពុទីបោ នាម ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធមហាសាវកចក្កវត្តិប្បភុតីនំ ឧត្តមមនុស្សានំ ឧប្បត្តិភូមិ ឧត្តមទីបោ អតិរមណីយោ’’តិ សុត្វា រញ្ញា មន្ធាតុចក្កវត្តិនា ចក្ករតនំ បុរក្ខត្វា ចត្តារោ ទីបេ អនុសំយាយន្តេន សទ្ធិំ អាគមំសុ. តតោ រាជា បរិណាយករតនំ បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ មនុស្សលោកតោ រមណីយតរំ ឋាន’’ន្តិ. កស្មា ទេវ ឯវំ ភណសិ? កិំ ន បស្សសិ ចន្ទិមសូរិយានំ អានុភាវំ, ននុ ឯតេសំ ឋានំ ឥតោ រមណីយតរន្តិ? រាជា ចក្ករតនំ បុរក្ខត្វា តត្ថ អគមាសិ. ចត្តារោ មហារាជានោ – ‘‘មន្ធាតុមហារាជា អាគតោ’’តិ សុត្វាវ ‘‘មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ រាជា, ន សក្កា យុទ្ធេន បដិពាហិតុ’’ន្តិ សកំ រជ្ជំ និយ្យាតេសុំ. សោ តំ គហេត្វា បុន បុច្ឆិ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ ឥតោ រមណីយតរំ ឋាន’’ន្តិ?

អថស្ស តាវតិំសភវនំ កថយិំសុ. ‘‘តាវតិំសភវនំ, ទេវ, ឥតោ រមណីយតរំ. តត្ថ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ ឥមេ ចត្តារោ មហារាជានោ បរិចារកា ទោវារិកភូមិយំ តិដ្ឋន្តិ, សក្កោ ទេវរាជា មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោ, តស្សិមានិ ឧបភោគដ្ឋានានិ – យោជនសហស្សុព្ពេធោ វេជយន្តោ បាសាទោ, បញ្ចយោជនសតុព្ពេធា សុធម្មា ទេវសភា, ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ វេជយន្តរថោ តថា ឯរាវណោ ហត្ថី ¶ , ទិព្ពរុក្ខសហស្សប្បដិមណ្ឌិតំ នន្ទនវនំ, ចិត្តលតាវនំ, ផារុសកវនំ, មិស្សកវនំ, យោជនសតុព្ពេធោ បារិច្ឆត្តកោ កោវិឡារោ, តស្ស ហេដ្ឋា សដ្ឋិយោជនាយាមា បញ្ញាសយោជនវិត្ថតា ¶ បញ្ចទសយោជនុព្ពេធា ជយកុសុមបុប្ផវណ្ណា បណ្ឌុកម្ពលសិលា, យស្សា មុទុតាយ សក្កស្ស និសីទតោ ឧបឌ្ឍកាយោ អនុបវិសតី’’តិ.

តំ ¶ សុត្វា រាជា តត្ថ គន្តុកាមោ ចក្ករតនំ អព្ភុក្កិរិ. តំ អាកាសេ បតិដ្ឋាសិ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ. អថ ទ្វិន្នំ ទេវលោកានំ វេមជ្ឈតោ ចក្ករតនំ ឱតរិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋាសិ សទ្ធិំ បរិណាយករតនបមុខាយ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ. រាជា ឯកកោវ តាវតិំសភវនំ អគមាសិ. សក្កោ – ‘‘មន្ធាតា អាគតោ’’តិ សុត្វាវ តស្ស បច្ចុគ្គមនំ កត្វា – ‘‘ស្វាគតំ, តេ មហារាជ, សកំ តេ មហារាជ, អនុសាស មហារាជា’’តិ វត្វា សទ្ធិំ នាដកេហិ រជ្ជំ ទ្វេ ភាគេ កត្វា ឯកំ ភាគមទាសិ. រញ្ញោ តាវតិំសភវនេ បតិដ្ឋិតមត្តស្សេវ មនុស្សភាវោ វិគច្ឆិ, ទេវភាវោ បាតុរហោសិ. តស្ស កិរ សក្កេន សទ្ធិំ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ និសិន្នស្ស អក្ខិនិមិសមត្តេន នានត្តំ បញ្ញាយតិ. តំ អសល្លក្ខេន្តា ទេវា សក្កស្ស ច តស្ស ច នានត្តេ មុយ្ហន្តិ. សោ តត្ថ ទិព្ពសម្បត្តិំ អនុភវមានោ យាវ ឆត្តិំស សក្កា ឧប្បជ្ជិត្វា ចុតា, តាវ រជ្ជំ ការេត្វា អតិត្តោវ កាមេហិ តតោ ចវិត្វា អត្តនោ ឧយ្យានេ បតិដ្ឋិតោ វាតាតបេន ផុដ្ឋគត្តោ កាលមកាសិ.

ចក្ករតនេ បន បុន បថវិយំ បតិដ្ឋិតេ បរិណាយករតនំ សុវណ្ណបដ្ដេ មន្ធាតុ ឧបាហនំ លិខាបេត្វា ឥទំ មន្ធាតុ រជ្ជន្តិ រជ្ជមនុសាសិ. តេបិ តីហិ ទីបេហិ អាគតមនុស្សា បុន គន្តុំ អសក្កោន្តា បរិណាយករតនំ ឧបសង្កមិត្វា – ‘‘ទេវ, មយំ រញ្ញោ អានុភាវេន អាគតា, ឥទានិ គន្តុំ ន សក្កោម, វសនដ្ឋានំ នោ ទេហី’’តិ យាចិំសុ. សោ តេសំ ឯកមេកំ ជនបទមទាសិ. តត្ថ បុព្ពវិទេហតោ អាគតមនុស្សេហិ អាវសិតបទេសោ តាយេវ បុរិមសញ្ញាយ – ‘‘វិទេហរដ្ឋ’’ន្តិ នាមំ លភិ, អបរគោយានតោ អាគតមនុស្សេហិ អាវសិតបទេសោ ‘‘អបរន្តជនបទោ’’តិ នាមំ លភិ, ឧត្តរកុរុតោ អាគតមនុស្សេហិ អាវសិតបទេសោ ‘‘កុរុរដ្ឋ’’ន្តិ នាមំ ¶ លភិ, ពហុកេ បន គាមនិគមាទយោ ឧបាទាយ ពហុវចនេន វោហរិយតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘កុរូសុ វិហរតី’’តិ.

កម្មាសធម្មំ នាម កុរូនំ និគមោតិ កម្មាសធម្មន្តិ ឯត្ថ កេចិ ធ-ការស្ស ទ-ការេន អត្ថំ វណ្ណយន្តិ. កម្មាសោ ឯត្ថ ទមិតោតិ កម្មាសទម្មោ. កម្មាសោតិ កម្មាសបាទោ បោរិសាទោ វុច្ចតិ. តស្ស កិរ បាទេ ខាណុកេន វិទ្ធដ្ឋានេ វណោ រុហន្តោ ចិត្តទារុសទិសោ ហុត្វា រុហិ. តស្មា កម្មាសបាទោតិ បញ្ញាយិត្ថ. សោ ច តស្មិំ ឱកាសេ ទមិតោ បោរិសាទភាវតោ ¶ បដិសេធិតោ ¶ . កេន? មហាសត្តេន. កតរស្មិំ ជាតកេតិ? មហាសុតសោមជាតកេតិ ឯកេ. ឥមេ បន ថេរា ជយទ្ទិសជាតកេតិ វទន្តិ. តទា ហិ មហាសត្តេន កម្មាសបាទោ ទមិតោ. យថាហ –

‘‘បុត្តោ យទា ហោមិ ជយទ្ទិសស្ស;

បញ្ចាលរដ្ឋធិបតិស្ស អត្រជោ.

ចជិត្វាន បាណំ បិតរំ បមោចយិំ;

កម្មាសបាទម្បិ ចហំ បសាទយិ’’ន្តិ.

កេចិ បន ធ-ការេនេវ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ. កុរូរដ្ឋវាសីនំ កិរ កុរុវត្តធម្មោ, តស្មិំ កម្មាសោ ជាតោ, តស្មា តំ ឋានំ កម្មាសោ ឯត្ថ ធម្មោ ជាតោតិ កម្មាសធម្មន្តិ វុច្ចតិ. តត្ថ និវិដ្ឋនិគមស្សាបិ ឯតទេវ នាមំ. ភុម្មវចនេន កស្មា ន វុត្តន្តិ. អវសនោកាសតោ. ភគវតោ កិរ តស្មិំ និគមេ វសនោកាសោ កោចិ វិហារោ នាម នាហោសិ. និគមតោ បន អបក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ ឧទកសម្បន្នេ រមណីយេ ភូមិភាគេ មហាវនសណ្ឌោ អហោសិ តត្ថ ភគវា វិហាសិ, តំ និគមំ គោចរគាមំ កត្វា. តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ – ‘‘កុរូសុ វិហរតិ កម្មាសធម្មំ នាម កុរូនំ និគមោ, តំ គោចរគាមំ កត្វា’’តិ.

អាយស្មាតិ បិយវចនមេតំ, គារវវចនមេតំ. អានន្ទោតិ តស្ស ថេរស្ស នាមំ. ឯកមន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ – ‘‘វិសមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិវត្តន្តី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៤.៧០) វិយ. តស្មា យថា និសិន្នោ ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតិ, តថា និសីទីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ភុម្មត្ថេ វា ឯតំ ឧបយោគវចនំ និសីទីតិ ¶ ឧបាវិសិ. បណ្ឌិតា ហិ គរុដ្ឋានិយំ ឧបសង្កមិត្វា អាសនកុសលតាយ ឯកមន្តំ និសីទន្តិ. អយញ្ច តេសំ អញ្ញតរោ, តស្មា ឯកមន្តំ និសីទិ.

កថំ និសិន្នោ ខោ បន ឯកមន្តំ និសិន្នោ ហោតីតិ? ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា. សេយ្យថិទំ – អតិទូរំ, អច្ចាសន្នំ, ឧបរិវាតំ, ឧន្នតប្បទេសំ, អតិសម្មុខំ, អតិបច្ឆាតិ. អតិទូរេ និសិន្នោ ហិ សចេ កថេតុកាមោ ហោតិ, ឧច្ចាសទ្ទេន កថេតព្ពំ ហោតិ. អច្ចាសន្នេ និសិន្នោ សង្ឃដ្ដនំ ករោតិ. ឧបរិវាតេ និសិន្នោ សរីរគន្ធេន ពាធតិ. ឧន្នតប្បទេសេ និសិន្នោ ¶ អគារវំ បកាសេតិ. អតិសម្មុខា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ, ចក្ខុនា ចក្ខុំ អាហច្ច ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. អតិបច្ឆា និសិន្នោ សចេ ទដ្ឋុកាមោ ហោតិ, គីវំ បរិវត្តេត្វា ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ. តស្មា អយម្បិ តិក្ខត្តុំ ភគវន្តំ បទក្ខិណំ កត្វា សក្កច្ចំ វន្ទិត្វា ឯតេ ឆ និសជ្ជទោសេ វជ្ជេត្វា ¶ ទក្ខិណជាណុមណ្ឌលស្ស អភិមុខដ្ឋានេ ឆព្ពណ្ណានំ ពុទ្ធរស្មីនំ អន្តោ បវិសិត្វា បសន្នលាខារសំ វិគាហន្តោ វិយ សុវណ្ណបដំ បារុបន្តោ វិយ រត្តុប្បលមាលាវិតានមជ្ឈំ បវិសន្តោ វិយ ច ធម្មភណ្ឌាគារិកោ អាយស្មា អានន្ទោ និសីទិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯកមន្តំ និសីទី’’តិ.

កាយ បន វេលាយ, កេន ការណេន អយមាយស្មា ភគវន្តំ ឧបសង្កមន្តោតិ? សាយន្ហវេលាយំ បច្ចយាការបញ្ហបុច្ឆនការណេន. តំ ទិវសំ កិរាយមាយស្មា កុលសង្គហត្ថាយ ឃរទ្វារេ ឃរទ្វារេ សហស្សភណ្ឌិកំ និក្ខិបន្តោ វិយ កម្មាសធម្មគាមំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ សត្ថុ វត្តំ ទស្សេត្វា សត្ថរិ គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អត្តនោ ទិវាដ្ឋានំ គន្ត្វា អន្តេវាសិកេសុ វត្តំ ទស្សេត្វា បដិក្កន្តេសុ ទិវាដ្ឋានំ បដិសម្មជ្ជិត្វា ចម្មក្ខណ្ឌំ បញ្ញបេត្វា ឧទកតុម្ពតោ ឧទកំ គហេត្វា ឧទកេន ហត្ថបាទេ សីតលេ កត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ សោតាបត្តិផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ. អថ បរិច្ឆិន្នកាលវសេន សមាបត្តិតោ ឧដ្ឋាយ បច្ចយាការេ ញាណំ ឱតារេសិ. សោ – ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិតោ បដ្ឋាយ អន្តំ, អន្តតោ បដ្ឋាយ អាទិំ, ឧភយន្តតោ បដ្ឋាយ មជ្ឈំ, មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ ឧភោ អន្តេ បាបេន្តោ តិក្ខត្តុំ ទ្វាទសបទំ បច្ចយាការំ សម្មសិ. តស្សេវំ សម្មសន្តស្ស បច្ចយាការោ វិភូតោ ¶ ហុត្វា ឧត្តានកុត្តានកោ វិយ ឧបដ្ឋាសិ.

តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ បច្ចយាការោ សព្ពពុទ្ធេហិ – ‘គម្ភីរោ ចេវ គម្ភីរាវភាសោ ចា’តិ កថិតោ, មយ្ហំ ខោ បន បទេសញាណេ ឋិតស្ស សាវកស្ស សតោ ឧត្តានោ វិភូតោ បាកដោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, មយ្ហំយេវ នុ ខោ ឯស ឧត្តានកោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, ឧទាហុ អញ្ញេសម្បី’’តិ? អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ហន្ទាហំ ឥមំ បញ្ហំ គហេត្វា ភគវន្តំ បុច្ឆាមិ, អទ្ធា មេ ភគវា ឥមំ អត្ថុប្បត្តិំ កត្វា សាលិន្ទំ សិនេរុំ ឧក្ខិបន្តោ វិយ ឯកំ សុត្តន្តកថំ កថេត្វា ទស្សេស្សតិ. ពុទ្ធានញ្ហិ វិនយបញ្ញត្តិំ, ភុម្មន្តរំ, បច្ចយាការំ, សមយន្តរន្តិ ឥមានិ ចត្តារិ ឋានានិ បត្វា គជ្ជិតំ មហន្តំ ហោតិ, ញាណំ អនុបវិសតិ, ពុទ្ធញាណស្ស មហន្តភាវោ ¶ បញ្ញាយតិ, ទេសនា គម្ភីរា ហោតិ តិលក្ខណព្ភាហតា សុញ្ញតបដិសំយុត្តា’’តិ.

សោ កិញ្ចាបិ បកតិយាវ ឯកទិវសេ សតវារម្បិ សហស្សវារម្បិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមន្តោ ន អហេតុអការណេន ឧបសង្កមតិ, តំ ទិវសំ បន ឥមំ បញ្ហំ គហេត្វា – ‘‘ឥមំ ពុទ្ធគន្ធហត្ថិំ អាបជ្ជ ញាណកោញ្ចនាទំ សោស្សាមិ, ពុទ្ធសីហំ អាបជ្ជ ញាណសីហនាទំ សោស្សាមិ, ពុទ្ធសិន្ធវំ អាបជ្ជ ញាណបទវិក្កមំ បស្សិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទិវាដ្ឋានា ឧដ្ឋាយ ចម្មក្ខណ្ឌំ បប្ផោដេត្វា ¶ អាទាយ សាយន្ហសមយេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សាយន្ហវេលាយំ បច្ចយាការបញ្ហបុច្ឆនការណេន ឧបសង្កមន្តោ’’តិ.

យាវ គម្ភីរោតិ ឯត្ថ យាវសទ្ទោ បមាណាតិក្កមេ, អតិក្កម្ម បមាណំ គម្ភីរោ, អតិគម្ភីរោតិ អត្ថោ. គម្ភីរាវភាសោតិ គម្ភីរោវ ហុត្វា អវភាសតិ, ទិស្សតីតិ អត្ថោ. ឯកញ្ហិ ឧត្តានមេវ គម្ភីរាវភាសំ ហោតិ បូតិបណ្ណាទិវសេន កាឡវណ្ណបុរាណឧទកំ វិយ. តញ្ហិ ជាណុប្បមាណម្បិ សតបោរិសំ វិយ ទិស្សតិ. ឯកំ គម្ភីរំ ¶ ឧត្តានាវភាសំ ហោតិ មណិគង្គាយ វិប្បសន្នឧទកំ វិយ. តញ្ហិ សតបោរិសម្បិ ជាណុប្បមាណំ វិយ ខាយតិ. ឯកំ ឧត្តានំ ឧត្តានាវភាសំ ហោតិ ចាដិអាទីសុ ឧទកំ វិយ. ឯកំ គម្ភីរំ គម្ភីរាវភាសំ ហោតិ សិនេរុបាទកមហាសមុទ្ទេ ឧទកំ វិយ. ឯវំ ឧទកមេវ ចត្តារិ នាមានិ លភតិ. បដិច្ចសមុប្បាទេ បនេតំ នត្ថិ. អយញ្ហិ គម្ភីរោ ចេវ គម្ភីរាវភាសោ ចាតិ ឯកមេវ នាមំ លភតិ. ឯវរូបោ សមានោបិ អថ ច បន មេ ឧត្តានកុត្តានកោ វិយ ខាយតិ, យទិទំ អច្ឆរិយំ, ភន្តេ, អព្ភុតំ ភន្តេតិ. ឯវំ អត្តនោ វិម្ហយំ បកាសេន្តោ បញ្ហំ បុច្ឆិត្វា តុណ្ហីភូតោ និសីទិ.

ភគវា តស្ស វចនំ សុត្វា – ‘‘អានន្ទោ ភវគ្គគ្គហណាយ ហត្ថំ បសារេន្តោ វិយ, សិនេរុំ ឆិន្ទិត្វា មិញ្ជំ នីហរិតុំ វាយមមានោ វិយ, វិនា នាវាយ មហាសមុទ្ទំ តរិតុកាមោ វិយ, បថវិំ បរិវត្តេត្វា បថវោជំ គហេតុំ វាយមមានោ វិយ ពុទ្ធវិសយបញ្ហំ អត្តនោ ឧត្តានំ វទតិ. ហន្ទស្ស គម្ភីរភាវំ អាចិក្ខិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា មា ហេវន្តិអាទិមាហ.

តត្ថ មា ហេវន្តិ ហ-ការោ និបាតមត្តំ. ឯវំ មា ភណីតិ អត្ថោ. មា ហេវន្តិ ច ឥទំ វចនំ ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ ឧស្សាទេន្តោបិ ភណតិ អបសាទេន្តោបិ.

ឧស្សាទនាវណ្ណនា

តត្ថ ¶ ឧស្សាទេន្តោ – អានន្ទ, ត្វំ មហាបញ្ញោ វិសទញាណោ, តេន តេ គម្ភីរោបិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានកោ វិយ ខាយតិ. អញ្ញេសំ បនេស ឧត្តានកោតិ ន សល្លក្ខេតព្ពោ, គម្ភីរោយេវ ច គម្ភីរាវភាសោ ច. តត្ថ ចតស្សោ ឧបមា វទន្តិ. ឆមាសេ សុភោជនរសបុដ្ឋស្ស កិរ កតយោគស្ស មហាមល្លស្ស សមជ្ជសមយេ កតមល្លបាសាណបរិចយស្ស យុទ្ធភូមិំ គច្ឆន្តស្ស អន្តរា មល្លបាសាណំ ទស្សេសុំ, សោ – កិំ ឯតន្តិ អាហ. មល្លបាសាណោតិ. អាហរថ នន្តិ. ឧក្ខិបិតុំ ¶ ន សក្កោមាតិ វុត្តេ សយំ គន្ត្វា កុហិំ ឥមស្ស ភារិយដ្ឋានន្តិ វត្វា ទ្វីហិ ហត្ថេហិ ទ្វេ បាសាណេ ឧក្ខិបិត្វា កីឡាគុឡេ វិយ ខិបិត្វា អគមាសិ. តត្ថ មល្លស្ស មល្លបាសាណោ លហុកោបិ ន អញ្ញេសំ លហុកោតិ វត្តព្ពោ. ឆមាសេ សុភោជនរសបុដ្ឋោ មល្លោ វិយ ហិ កប្បសតសហស្សំ អភិនីហារសម្បន្នោ អាយស្មា អានន្ទោ, យថា មល្លស្ស មហាពលតាយ មល្លបាសាណោ លហុកោ, ឯវំ ថេរស្ស មហាបញ្ញតាយ ¶ បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានោ, សោ អញ្ញេសំ ឧត្តានោតិ ន វត្តព្ពោ.

មហាសមុទ្ទេ ច តិមិនាម មច្ឆោ ទ្វិយោជនសតិកោ តិមិង្គលោ តិយោជនសតិកោ, តិមិបិង្គលោ ចតុយោជនសតិកោ តិមិរបិង្គលោ បញ្ចយោជនសតិកោ, អានន្ទោ តិមិនន្ទោ អជ្ឈារោហោ មហាតិមីតិ ឥមេ ចត្តារោ យោជនសហស្សិកា. តត្ថ តិមិរបិង្គលេនេវ ទីបេន្តិ. តស្ស កិរ ទក្ខិណកណ្ណំ ចាលេន្តស្ស បញ្ចយោជនសតេ បទេសេ ឧទកំ ចលតិ. តថា វាមកណ្ណំ. តថា នង្គុដ្ឋំ, តថា សីសំ. ទ្វេ បន កណ្ណេ ចាលេត្វា នង្គុដ្ឋេន ឧទកំ បហរិត្វា សីសំ អបរាបរំ កត្វា កីឡិតុំ អារទ្ធស្ស សត្តដ្ឋយោជនសតេ បទេសេ ភាជនេ បក្ខិបិត្វា ឧទ្ធនេ អារោបិតំ វិយ ឧទកំ បក្កុថតិ, តិយោជនសតមត្តេ បទេសេ ឧទកំ បិដ្ឋិំ ឆាទេតុំ ន សក្កោតិ. សោ ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘អយំ មហាសមុទ្ទោ គម្ភីរោ គម្ភីរោតិ វទន្តិ កុតស្ស គម្ភីរតា, មយំ បិដ្ឋិបដិច្ឆាទនមត្តម្បិ ឧទកំ ន លភាមា’’តិ. តត្ថ កាយុបបន្នស្ស តិមិរបិង្គលស្ស មហាសមុទ្ទោ ឧត្តានោតិ, អញ្ញេសំ ខុទ្ទកមច្ឆានំ ឧត្តានោតិ ន វត្តព្ពោ, ឯវមេវ ញាណុបបន្នស្ស ថេរស្ស បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានោតិ, អញ្ញេសម្បិ ឧត្តានោតិ ន វត្តព្ពោ.

សុបណ្ណរាជា ¶ ច ទិយឌ្ឍយោជនសតិកោ, តស្ស ទក្ខិណបក្ខោ បញ្ញាសយោជនិកោ ហោតិ តថា វាមបក្ខោ, បិញ្ឆវដ្ដិ សដ្ឋិយោជនិកា, គីវា តិំសយោជនិកា, មុខំ នវយោជនំ, បាទា ទ្វាទសយោជនិកា. តស្មិំ សុបណ្ណវាតំ ទស្សេតុំ អារទ្ធេ សត្តដ្ឋយោជនសតំ ឋានំ នប្បហោតិ. សោ ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘អយំ អាកាសោ អនន្តោ អនន្តោតិ វទន្តិ, កុតស្ស អនន្តតា, មយំ បក្ខវាតប្បសារណោកាសម្បិ ន លភាមា’’តិ. តត្ថ កាយុបបន្នស្ស សុបណ្ណរញ្ញោ អាកាសោ បរិត្តោតិ, អញ្ញេសំ ខុទ្ទកបក្ខីនំ បរិត្តោតិ ន វត្តព្ពោ, ឯវមេវ ញាណុបបន្នស្ស ថេរស្ស បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានោតិ, អញ្ញេសម្បិ ឧត្តានោតិ ន វត្តព្ពោ.

រាហុ អសុរិន្ទោ បន បាទន្តតោ យាវ កេសន្តា យោជនានំ ចត្តារិ សហស្សានិ អដ្ឋ ច សតានិ ហោតិ. តស្ស ទ្វិន្នំ ពាហានំ អន្តរំ ទ្វាទសយោជនសតិកំ. ពហលត្តេន ឆយោជនសតិកំ ¶ . ហត្ថបាទតលានិ ¶ តិយោជនសតិកានិ, តថា មុខំ. ឯកេកំ អង្គុលិបព្ពំ បញ្ញាសយោជនំ, តថា ភមុកន្តរំ. នលាដំ តិយោជនសតិកំ. សីសំ នវយោជនសតិកំ. តស្ស មហាសមុទ្ទំ ឱតិណ្ណស្ស គម្ភីរំ ឧទកំ ជាណុប្បមាណំ ហោតិ. សោ ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘អយំ មហាសមុទ្ទោ គម្ភីរោ គម្ភីរោតិ វទន្តិ, កុតស្ស គម្ភីរតា, មយំ ជាណុប្បដិច្ឆាទនមត្តម្បិ ឧទកំ ន លភាមា’’តិ. តត្ថ កាយុបបន្នស្ស រាហុនោ មហាសមុទ្ទោ ឧត្តានោតិ, អញ្ញេសំ ឧត្តានោតិ ន វត្តព្ពោ, ឯវមេវ ញាណុបបន្នស្ស ថេរស្ស បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានោតិ, អញ្ញេសម្បិ ឧត្តានោតិ ន វត្តព្ពោ. ឯតមត្ថំ សន្ធាយ ភគវា – ‘‘មា ហេវំ, អានន្ទ, អវច; មា ហេវំ, អានន្ទ អវចា’’តិ អាហ.

ថេរស្ស ហិ ចតូហិ ការណេហិ គម្ភីរោបិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានោតិ ឧបដ្ឋាតិ. កតមេហិ ចតូហិ? បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិយា, តិត្ថវាសេន, សោតាបន្នតាយ, ពហុស្សុតភាវេនាតិ.

បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិកថា

ឥតោ កិរ សតសហស្សិមេ កប្បេ បទុមុត្តរោ នាម សត្ថា លោកេ ឧប្បជ្ជិ. តស្ស ហំសវតី នាម នគរំ អហោសិ, អានន្ទោ នាម រាជា បិតា ¶ , សុមេធា នាម ទេវី មាតា, ពោធិសត្តោ ឧត្តរកុមារោ នាម អហោសិ. សោ បុត្តស្ស ជាតទិវសេ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខម្ម បព្ពជិត្វា បធានមនុយុញ្ជន្តោ អនុក្កមេន សព្ពញ្ញុតំ បត្វា – ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិ ឧទានំ ឧទានេត្វា សត្តាហំ ពោធិបល្លង្កេ វីតិនាមេត្វា បថវិយំ ឋបេស្សាមីតិ បាទំ អភិនីហរិ. អថ បថវិំ ភិន្ទិត្វា មហន្តំ បទុមំ ឧដ្ឋាសិ. តស្ស ធុរបត្តានិ នវុតិហត្ថានិ, កេសរំ តិំសហត្ថំ, កណ្ណិកា ទ្វាទសហត្ថា, នវឃដប្បមាណោ រេណុ អហោសិ.

សត្ថា បន ឧព្ពេធតោ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថុព្ពេធោ អហោសិ. តស្ស ឧភិន្នំ ពាហានមន្តរំ អដ្ឋារសហត្ថំ, នលាដំ បញ្ចហត្ថំ, ហត្ថបាទា ឯកាទសហត្ថា. តស្ស ឯកាទសហត្ថេន បាទេន ទ្វាទសហត្ថាយ កណ្ណិកាយ អក្កន្តមត្តាយ នវឃដប្បមាណោ រេណុ ឧដ្ឋាយ អដ្ឋបណ្ណាសហត្ថំ បទេសំ ឧគ្គន្ត្វា ឱកិណ្ណមនោសិលាចុណ្ណំ វិយ បច្ចោកិណ្ណោ. តទុបាទាយ ភគវា បទុមុត្តរោត្វេវ បញ្ញាយិត្ថ. តស្ស ទេវិលោ ¶ ច សុជាតោ ច ទ្វេ អគ្គសាវកា អហេសុំ. អមិតា ច អសមា ច ទ្វេ អគ្គសាវិកា. សុមនោ នាម ឧបដ្ឋាកោ. បទុមុត្តរោ ភគវា បិតុសង្គហំ កុរុមានោ ភិក្ខុសតសហស្សបរិវារោ ហំសវតិយា រាជធានិយា វសតិ.

កនិដ្ឋភាតា ¶ បនស្ស សុមនកុមារោ នាម. តស្ស រាជា ហំសវតិតោ វីសតិយោជនសតេ ឋានេ ភោគគាមំ អទាសិ. សោ កទាចិ អាគន្ត្វា បិតរញ្ច សត្ថារញ្ច បស្សតិ. អថេកទិវសំ បច្ចន្តោ កុបិតោ. សុមនោ រញ្ញោ បេសេសិ – ‘‘បច្ចន្តោ កុបិតោ’’តិ. រាជា ‘‘មយា ត្វំ តត្ថ កស្មា ឋបិតោ’’តិ បដិបេសេសិ. សោ និក្ខម្ម ចោរេ វូបសមេត្វា – ‘‘ឧបសន្តោ, ទេវ, ជនបទោ’’តិ រញ្ញោ បេសេសិ. រាជា តុដ្ឋោ – ‘‘សីឃំ មម បុត្តោ អាគច្ឆតូ’’តិ អាហ. តស្ស សហស្សមត្តា អមច្ចា ហោន្តិ. សោ តេហិ សទ្ធិំ អន្តរាមគ្គេ មន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ បិតា តុដ្ឋោ, សចេ មេ វរំ ទេតិ, កិំ គណ្ហាមី’’តិ. អថ នំ ឯកច្ចេ ‘‘ហត្ថិំ គណ្ហថ, អស្សំ គណ្ហថ, រថំ គណ្ហថ, ជនបទំ គណ្ហថ, សត្តរតនានិ គណ្ហថា’’តិ អាហំសុ. អបរេ – ‘‘តុម្ហេ បថវិស្សរស្ស បុត្តា, តុម្ហាកំ ធនំ ន ទុល្លភំ, លទ្ធម្បិ ចេតំ សព្ពំ បហាយ គមនីយំ, បុញ្ញមេវ ឯកំ អាទាយ គមនីយំ; តស្មា តេ ទេវេ វរំ ទទមានេ តេមាសំ បទុមុត្តរំ ភគវន្តំ ឧបដ្ឋាតុំ វរំ គណ្ហថា’’តិ. សោ – ‘‘តុម្ហេ មយ្ហំ កល្យាណមិត្តា, ន មមេតំ ចិត្តំ អត្ថិ, តុម្ហេហិ បន ឧប្បាទិតំ, ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា បិតរំ វន្ទិត្វា ¶ បិតរាបិ អាលិង្គេត្វា តស្ស មត្ថកេ ចុម្ពិត្វា – ‘‘វរំ តេ បុត្ត, ទេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ មហារាជ, ឥច្ឆាមហំ មហារាជ ភគវន្តំ តេមាសំ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហន្តោ ជីវិតំ អវញ្ឈំ កាតុំ, ឥមមេវ វរំ ទេហី’’តិ អាហ. ‘‘ន សក្កា តាត, អញ្ញំ វរេហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ទេវ, ខត្តិយានំ នាម ទ្វេ កថា នត្ថិ, ឯតមេវ ទេហិ, ន មេ អញ្ញេនត្ថោ’’តិ. តាត ពុទ្ធានំ នាម ចិត្តំ ទុជ្ជានំ, សចេ ភគវា ន ឥច្ឆិស្សតិ, មយា ទិន្នេបិ កិំ ភវិស្សតីតិ? សោ – ‘‘សាធុ, ទេវ, អហំ ភគវតោ ចិត្តំ ជានិស្សាមី’’តិ វិហារំ គតោ.

តេន ច សមយេន ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋបេត្វា ភគវា គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋោ ហោតិ. សោ មណ្ឌលមាឡេ សន្និសិន្នានំ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ អគមាសិ. តេ តំ អាហំសុ – ‘‘រាជបុត្ត, កស្មា អាគតោសី’’តិ? ភគវន្តំ ទស្សនាយ, ទស្សេថ មេ ភគវន្តន្តិ. ន ¶ មយំ, រាជបុត្ត, ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ សត្ថារំ ទដ្ឋុំ លភាមាតិ. កោ បន, ភន្តេ, លភតីតិ? សុមនត្ថេរោ នាម រាជបុត្តាតិ. ‘‘សោ កុហិំ, ភន្តេ, ថេរោ’’តិ. ថេរស្ស និសិន្នដ្ឋានំ បុច្ឆិត្វា គន្ត្វា វន្ទិត្វា – ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ បស្សិតុំ, ទស្សេថ មេ’’តិ អាហ. ថេរោ – ‘‘ឯហិ រាជបុត្តា’’តិ តំ គហេត្វា តំ គន្ធកុដិបរិវេណេ ឋបេត្វា គន្ធកុដិំ អភិរុហិ. អថ នំ ភគវា – ‘‘សុមន, កស្មា អាគតោសី’’តិ អាហ. រាជបុត្តោ, ភន្តេ, ភគវន្តំ ទស្សនាយ អាគតោតិ. តេន ហិ ភិក្ខុ អាសនំ បញ្ញាបេហីតិ. ថេរោ អាសនំ បញ្ញាបេសិ, និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ. រាជបុត្តោ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា បដិសន្ថារំ អកាសិ. កទា អាគតោសិ រាជបុត្តាតិ? ភន្តេ, តុម្ហេសុ គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋេសុ. ភិក្ខូ បន – ‘‘ន មយំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ ភគវន្តំ ទដ្ឋុំ លភាមា’’តិ មំ ¶ ថេរស្ស សន្តិកំ បាហេសុំ. ថេរោ បន ឯកវចនេនេវ ទស្សេសិ. ថេរោ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ សាសនេ វល្លភោ មញ្ញេតិ. អាម រាជកុមារ, វល្លភោ ឯស ភិក្ខុ មយ្ហំ សាសនេតិ. ភន្តេ, ពុទ្ធានំ សាសនេ កិំ កត្វា វល្លភោ ហោតីតិ? ទានំ ទត្វា សីលំ សមាទិយិត្វា ឧបោសថកម្មំ កត្វា កុមារាតិ. ភគវា, អហំ ថេរោ វិយ ពុទ្ធសាសនេ វល្លភោ ហោតុកាមោ, តេមាសំ មេ វស្សាវាសំ អធិវាសេថាតិ. ភគវា – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ តត្ថ គតេន អត្ថោ’’តិ ឱលោកេត្វា អត្ថីតិ ទិស្វា ‘‘សុញ្ញាគារេ, ខោ រាជកុមារ តថាគតា អភិរមន្តី’’តិ ¶ អាហ. កុមារោ ‘‘អញ្ញាតំ ភគវា, អញ្ញាតំ សុគតា’’តិ វត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, បុរិមតរំ គន្ត្វា វិហារំ ការេមិ, មយា បេសិតេ ភិក្ខុសតសហស្សេន សទ្ធិំ អាគច្ឆថា’’តិ បដិញ្ញំ គហេត្វា បិតុសន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘ទិន្នា មេ, ទេវ, ភគវតា បដិញ្ញា, មយា បហិតេ ភគវន្តំ បេសេយ្យាថា’’តិ បិតរំ វន្ទិត្វា និក្ខមិត្វា យោជនេ យោជនេ វិហារំ ការេត្វា វីសយោជនសតំ អទ្ធានំ គន្ត្វា អត្តនោ នគរេ វិហារដ្ឋានំ វិចិនន្តោ សោភនំ នាម កុដុម្ពិកស្ស ឧយ្យានំ ទិស្វា សតសហស្សេន កិណិត្វា សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា វិហារំ ការេសិ. តត្ថ ភគវតោ គន្ធកុដិំ សេសភិក្ខូនញ្ច រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានត្ថាយ កុដិលេណមណ្ឌបេ ការាបេត្វា ¶ បាការបរិក្ខេបេ កត្វា ទ្វារកោដ្ឋកញ្ច និដ្ឋបេត្វា បិតុសន្តិកំ បេសេសិ – ‘‘និដ្ឋិតំ មយ្ហំ កិច្ចំ, សត្ថារំ បហិណថា’’តិ.

រាជា ភគវន្តំ ភោជេត្វា – ‘‘ភគវា, សុមនស្ស កិច្ចំ និដ្ឋិតំ, តុម្ហាកំ គមនំ បច្ចាសីសតី’’តិ អាហ. ភគវា សតសហស្សភិក្ខុបរិវារោ យោជនេ យោជនេ វិហារេសុ វសមានោ អគមាសិ. កុមារោ ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សុត្វា យោជនំ បច្ចុគ្គន្ត្វា មាលាទីហិ បូជយមានោ វិហារំ បវេសេត្វា –

‘‘សតសហស្សេន មេ កីតំ, សតសហស្សេន មាបិតំ;

សោភនំ នាម ឧយ្យានំ, បដិគ្គណ្ហ មហាមុនី’’តិ.

វិហារំ និយ្យាតេសិ. សោ វស្សូបនាយិកទិវសេ ទានំ ទត្វា អត្តនោ បុត្តទារេ ច អមច្ចេ ច បក្កោសាបេត្វា អាហ – ‘‘អយំ សត្ថា អម្ហាកំ សន្តិកំ ទូរតោ អាគតោ, ពុទ្ធា ច នាម ធម្មគរុនោ ន អាមិសគរុកា. តស្មា អហំ តេមាសំ ទ្វេ សាដកេ និវាសេត្វា ទស សីលានិ សមាទិយិត្វា ឥធេវ វសិស្សាមិ, តុម្ហេ ខីណាសវសតសហស្សស្ស ឥមិនាវ នីហារេន តេមាសំ ទានំ ទទេយ្យាថា’’តិ.

សោ សុមនត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានសភាគេយេវ ឋានេ វសន្តោ យំ ថេរោ ភគវតោ វត្តំ ករោតិ, តំ ¶ សព្ពំ ទិស្វា ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ ឯកន្តវល្លភោ ឯស ថេរោ, ឯតស្សេវ មេ ឋានន្តរំ បត្ថេតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧបកដ្ឋាយ បវារណាយ គាមំ បវិសិត្វា សត្តាហំ មហាទានំ ទត្វា សត្តមេ ទិវសេ ភិក្ខុសតសហស្សស្ស បាទមូលេ តិចីវរំ ឋបេត្វា ភគវន្តំ ¶ វន្ទិត្វា – ‘‘ភន្តេ, យទេតំ មយា មគ្គេ យោជនន្តរិកំ យោជនន្តរិកំ វិហារំ ការាបនតោ បដ្ឋាយ បុញ្ញំ កតំ, តំ នេវ សក្កសម្បត្តិំ, ន មារសម្បត្តិំ, ន ព្រហ្មសម្បត្តិំ បត្ថយន្តេន, ពុទ្ធស្ស បន ឧបដ្ឋាកភាវំ បត្ថយន្តេន កតំ. តស្មា អហម្បិ, ភគវា, អនាគតេ សុមនត្ថេរោ វិយ ពុទ្ធស្ស ឧបដ្ឋាកោ ភវេយ្យ’’ន្តិ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន និបតិត្វា វន្ទិ.

ភគវា – ‘‘មហន្តំ កុលបុត្តស្ស ចិត្តំ, សមិជ្ឈិស្សតិ នុ ខោ នោ’’តិ ឱលោកេន្តោ – ‘‘អនាគតេ ឥតោ សតសហស្សិមេ កប្បេ គោតមោ នាម ¶ ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្សេវ ឧបដ្ឋាកោ ភវិស្សតី’’តិ ញត្វា –

‘‘ឥច្ឆិតំ បត្ថិតំ តុយ្ហំ, សព្ពមេវ សមិជ្ឈតុ;

សព្ពេ បូរេន្តុ សង្កប្បា, ចន្ទោ បន្នរសោ យថា’’តិ.

អាហ. កុមារោ តំ សុត្វា – ‘‘ពុទ្ធា នាម អទ្វេជ្ឈកថា ហោន្តី’’តិ ទុតិយទិវសេយេវ តស្ស ភគវតោ បត្តចីវរំ គហេត្វា បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ គច្ឆន្តោ វិយ អហោសិ. សោ តស្មិំ ពុទ្ធុប្បាទេ វស្សសតសហស្សំ ទានំ ទត្វា សគ្គេ និព្ពត្តិត្វា កស្សបពុទ្ធកាលេបិ បិណ្ឌាយ ចរតោ ថេរស្ស បត្តគ្គហណត្ថំ ឧត្តរិសាដកំ ទត្វា បូជមកាសិ. បុន សគ្គេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ ពារាណសិរាជា ហុត្វា អដ្ឋន្នំ បច្ចេកពុទ្ធានំ បណ្ណសាលាយោ ការេត្វា មណិអាធារកេ ឧបដ្ឋបេត្វា ចតូហិ បច្ចយេហិ ទសវស្សសហស្សានិ ឧបដ្ឋានំ អកាសិ. ឯតានិ បាកដដ្ឋានានិ.

កប្បសតសហស្សំ បន ទានំ ទទមានោវ អម្ហាកំ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ អមិតោទនសក្កស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា អនុបុព្ពេន កតាភិនិក្ខមនោ សម្មាសម្ពោធិំ បត្វា បឋមគមនេន កបិលវត្ថុំ អាគន្ត្វា តតោ និក្ខមន្តេ ភគវតិ ភគវតោ បរិវារត្ថំ រាជកុមារេសុ បព្ពជិតេសុ ភទ្ទិយាទីហិ សទ្ធិំ និក្ខមិត្វា ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា នចិរស្សេវ អាយស្មតោ បុណ្ណស្ស មន្តាណិបុត្តស្ស សន្តិកេ ធម្មកថំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិ (សំ. និ. ៣.៨៣). ឯវមេស អាយស្មា បុព្ពូបនិស្សយសម្បន្នោ តស្សិមាយ បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិយា គម្ភីរោបិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានកោ វិយ ឧបដ្ឋាសិ.

តិត្ថវាសាទិវណ្ណនា

តិត្ថវាសោតិ ¶ ¶ បុនប្បុនំ គរូនំ សន្តិកេ ឧគ្គហណសវនបរិបុច្ឆនធារណានិ វុច្ចន្តិ. សោ ថេរស្ស អតិវិយ បរិសុទ្ធោ, តេនាបិស្សាយំ គម្ភីរោបិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានកោ វិយ ឧបដ្ឋាសិ.

សោតាបន្នានញ្ច នាម បច្ចយាការោ ឧត្តានកោវ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, អយញ្ច អាយស្មា សោតាបន្នោ. ពហុស្សុតានញ្ច ចតុហត្ថេ ឱវរកេ បទីបេ ជលមានេ មញ្ចបីឋំ វិយ នាមរូបបរិច្ឆេទោ ¶ បាកដោ ហោតិ, អយញ្ច អាយស្មា ពហុស្សុតានំ អគ្គោ ហោតិ, ពាហុសច្ចានុភាវេនបិស្ស គម្ភីរោបិ បច្ចយាការោ ឧត្តានកោ វិយ ឧបដ្ឋាសិ.

បដិច្ចសមុប្បាទគម្ភីរតា

តត្ថ អត្ថគម្ភីរតាយ, ធម្មគម្ភីរតាយ, ទេសនាគម្ភីរតាយ, បដិវេធគម្ភីរតាយាតិ ចតូហិ អាការេហិ បដិច្ចសមុប្បាទោ គម្ភីរោ នាម.

តត្ថ ជរាមរណស្ស ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ គម្ភីរោ…បេ… សង្ខារានំ អវិជ្ជាបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ គម្ភីរោតិ អយំ អត្ថគម្ភីរតា.

អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោ គម្ភីរោ…បេ… ជាតិយា ជរាមរណស្ស បច្ចយដ្ឋោ គម្ភីរោតិ អយំ ធម្មគម្ភីរតា.

កត្ថចិ សុត្តេ បដិច្ចសមុប្បាទោ អនុលោមតោ ទេសិយតិ, កត្ថចិ បដិលោមតោ, កត្ថចិ អនុលោមបដិលោមតោ, កត្ថចិ មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ អនុលោមតោ វា បដិលោមតោ វា អនុលោមបដិលោមតោ វា, កត្ថចិ តិសន្ធិ ចតុសង្ខេបោ, កត្ថចិ ទ្វិសន្ធិ តិសង្ខេបោ, កត្ថចិ ឯកសន្ធិ ទ្វិសង្ខេបោតិ អយំ ទេសនាគម្ភីរតា.

អវិជ្ជាយ បន អញ្ញាណអទស្សនសច្ចាបដិវេធដ្ឋោ គម្ភីរោ, សង្ខារានំ អភិសង្ខរណាយូហនសរាគវិរាគដ្ឋោ, វិញ្ញាណស្ស សុញ្ញតអព្យាបារអសង្កន្តិបដិសន្ធិបាតុភាវដ្ឋោ, នាមរូបស្ស ឯកុប្បាទវិនិព្ភោគាវិនិព្ភោគនមនរុប្បនដ្ឋោ, សឡាយតនស្ស អធិបតិលោកទ្វារក្ខេត្តវិសយិភាវដ្ឋោ ¶ , ផស្សស្ស ¶ ផុសនសង្ឃដ្ដនសង្គតិសន្និបាតដ្ឋោ, វេទនាយ អារម្មណរសានុភវនសុខទុក្ខមជ្ឈត្តភាវនិជ្ជីវវេទយិតដ្ឋោ, តណ្ហាយ អភិនន្ទិតអជ្ឈោសានសរិតាលតាតណ្ហានទីតណ្ហាសមុទ្ទទុប្បូរណដ្ឋោ, ឧបាទានស្ស អាទានគ្គហណាភិនិវេសបរាមាសទុរតិក្កមដ្ឋោ, ភវស្ស អាយូហនាភិសង្ខរណយោនិគតិឋិតិនិវាសេសុ ខិបនដ្ឋោ, ជាតិយា ជាតិសញ្ជាតិឱក្កន្តិនិព្ពត្តិបាតុភាវដ្ឋោ, ជរាមរណស្ស ខយវយភេទវិបរិណាមដ្ឋោ គម្ភីរោតិ. ឯវំ យោ អវិជ្ជាទីនំ សភាវោ, យេន បដិវេធេន អវិជ្ជាទយោ សរសលក្ខណតោ បដិវិទ្ធា ហោន្តិ; សោ គម្ភីរោតិ អយំ បដិវេធគម្ភីរតាតិ វេទិតព្ពា. សា សព្ពាបិ ថេរស្ស ឧត្តានកា វិយ ឧបដ្ឋាសិ. តេន ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ ឧស្សាទេន្តោ – ‘‘មា ហេវ’’ន្តិអាទិមាហ. អយញ្ចេត្ថ ¶ អធិប្បាយោ – អានន្ទ, ត្វំ មហាបញ្ញោ វិសទញាណោ, តេន តេ គម្ភីរោបិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានកោ វិយ ខាយតិ, តស្មា – ‘‘មយ្ហមេវ នុ ខោ ឯស ឧត្តានកោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, ឧទាហុ អញ្ញេសម្បី’’តិ មា ឯវំ អវចាតិ.

អបសាទនាវណ្ណនា

យំ បន វុត្តំ – ‘‘អបសាទេន្តោ’’តិ, តត្ថ អយំ អធិប្បាយោ – អានន្ទ, ‘‘អថ ច បន មេ ឧត្តានកុត្តានកោ វិយ ខាយតី’’តិ មា ហេវំ អវច. យទិ ហិ តេ ឯស ឧត្តានកុត្តានកោ វិយ ខាយតិ, កស្មា ត្វំ អត្តនោ ធម្មតាយ សោតាបន្នោ នាហោសិ, មយា ទិន្ននយេវ ឋត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បដិវិជ្ឈសិ. អានន្ទ, ឥទំ និព្ពានមេវ គម្ភីរំ, បច្ចយាការោ បន តវ ឧត្តានកោ ជាតោ, អថ កស្មា ឱឡារិកំ កាមរាគសំយោជនំ បដិឃសំយោជនំ, ឱឡារិកំ កាមរាគានុសយំ បដិឃានុសយន្តិ ឥមេ ចត្តារោ កិលេសេ សមុគ្ឃាដេត្វា សកទាគាមិផលំ ន សច្ឆិករោសិ? តេយេវ អណុសហគតេ ចត្តារោ កិលេសេ សមុគ្ឃាដេត្វា អនាគាមិផលំ ន សច្ឆិករោសិ? រូបរាគាទីនិ បញ្ច សំយោជនានិ, ភវរាគានុសយំ, មានានុសយំ, អវិជ្ជានុសយន្តិ ឥមេ អដ្ឋ កិលេសេ សមុគ្ឃាដេត្វា អរហត្តំ ន សច្ឆិករោសិ?

កស្មា ¶ ច សតសហស្សកប្បាធិកំ ឯកំ អសង្ខ្យេយ្យំ បូរិតបារមិនោ សារិបុត្តមោគ្គល្លានា វិយ សាវកបារមិញាណំ នប្បដិវិជ្ឈសិ? សតសហស្សកប្បាធិកានិ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ បូរិតបារមិនោ បច្ចេកពុទ្ធា វិយ ច បច្ចេកពោធិញាណំ នប្បដិវិជ្ឈសិ? យទិ វា តេ សព្ពថាវ ឯស ឧត្តានកោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, អថ កស្មា សតសហស្សកប្បាធិកានិ ចត្តារិ អដ្ឋ សោឡស វា អសង្ខ្យេយ្យានិ បូរិតបារមិនោ ពុទ្ធា វិយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ន សច្ឆិករោសិ? កិំ អនត្ថិកោសិ ឯតេហិ វិសេសាធិគមេហិ, បស្ស យាវញ្ច តេ អបរទ្ធំ, ត្វំ នាម សាវកោ បទេសញាណេ ¶ ឋិតោ អតិគម្ភីរំ បច្ចយាការំ – ‘‘ឧត្តានកោ មេ ឧបដ្ឋាតី’’តិ វទសិ, តស្ស តេ ឥទំ វចនំ ពុទ្ធានំ កថាយ បច្ចនីកំ ហោតិ, ន តាទិសេន នាម ភិក្ខុនា ពុទ្ធានំ កថាយ បច្ចនីកំ កថេតព្ពន្តិ យុត្តមេតំ.

ននុ មយ្ហំ, អានន្ទ, ឥទំ បច្ចយាការំ បដិវិជ្ឈិតុំ វាយមន្តស្សេវ សតសហស្សកប្បាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ អតិក្កន្តានិ? បច្ចយាការំ បដិវិជ្ឈនត្ថាយ ច បន មេ អទិន្នំ ទានំ នាម នត្ថិ, អបូរិតបារមី នាម នត្ថិ. បច្ចយាការំ ¶ បដិវិជ្ឈស្សាមីតិ បន មេ និរុស្សាហំ វិយ មារពលំ វិធមន្តស្ស អយំ មហាបថវី ទ្វង្គុលមត្តម្បិ ន កម្បិ តថា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ, មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ សម្បាទេន្តស្ស. បច្ឆិមយាមេ បន មេ ពលវបច្ចូសសមយេ – ‘‘អវិជ្ជា សង្ខារានំ នវហិ អាការេហិ បច្ចយោ ហោតី’’តិ ទិដ្ឋមត្តេវ ទសសហស្សិលោកធាតុ អយទណ្ឌកេន អាកោដិតកំសតាលំ វិយ វិរវសតំ វិរវសហស្សំ មុញ្ចមានា វាតាហតេ បទុមិនិបណ្ណេ ឧទកពិន្ទុ វិយ កម្បិត្ថ. ឯវំ គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ, គម្ភីរាវភាសោ ច. ឯតស្ស អានន្ទ, ធម្មស្ស អននុពោធា…បេ… នាតិវត្តតីតិ.

ឯតស្ស ធម្មស្សាតិ ឯតស្ស បច្ចយធម្មស្ស. អននុពោធាតិ ញាតបរិញ្ញាវសេន អននុពុជ្ឈនា. អប្បដិវេធាតិ តីរណប្បហានបរិញ្ញាវសេន អប្បដិវិជ្ឈនា. តន្តាកុលកជាតាតិ តន្តំ វិយ អាកុលកជាតា. យថា នាម ទុន្និក្ខិត្តំ មូសិកច្ឆិន្នំ បេសការានំ តន្តំ តហិំ តហិំ អាកុលំ ហោតិ, ឥទំ អគ្គំ ឥទំ មូលន្តិ អគ្គេន វា អគ្គំ មូលេន វា មូលំ សមានេតុំ ទុក្ករំ ហោតិ; ឯវមេវ សត្តា ឥមស្មិំ បច្ចយាការេ ខលិតា អាកុលា ព្យាកុលា ហោន្តិ, ន សក្កោន្តិ តំបច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុំ. តត្ថ តន្តំ បច្ចត្តបុរិសការេ ឋត្វា សក្កាបិ ភវេយ្យ ឧជុំ កាតុំ, ឋបេត្វា បន ¶ ទ្វេ ពោធិសត្តេ អញ្ញេ សត្តា អត្តនោ ធម្មតាយ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុំ សមត្ថា នាម នត្ថិ. យថា បន អាកុលំ តន្តំ កញ្ជិយំ ទត្វា កោច្ឆេន បហតំ តត្ថ តត្ថ គុឡកជាតំ ហោតិ គណ្ឋិពទ្ធំ, ឯវមិមេ សត្តា បច្ចយេសុ បក្ខលិត្វា បច្ចយេ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តា ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតវសេន អាកុលកជាតា ហោន្តិ, គណ្ឋិពទ្ធា. យេ ហិ កេចិ ទិដ្ឋិគតនិស្សិតា, សព្ពេ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តាយេវ.

កុលាគណ្ឋិកជាតាតិ កុលាគណ្ឋិកំ វុច្ចតិ បេសការកញ្ជិយសុត្តំ. កុលា នាម សកុណិកា, តស្សា កុលាវកោតិបិ ឯកេ. យថា ហិ តទុភយម្បិ អាកុលំ អគ្គេន វា អគ្គំ មូលេន វា មូលំ សមានេតុំ ទុក្ករន្តិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

មុញ្ជបព្ពជភូតាតិ ¶ ¶ មុញ្ជតិណំ វិយ បព្ពជតិណំ វិយ ច ភូតា. យថា តានិ តិណានិ កោដ្ដេត្វា កតរជ្ជុ ជិណ្ណកាលេ កត្ថចិ បតិតំ គហេត្វា តេសំ តិណានំ ឥទំ អគ្គំ, ឥទំ មូលន្តិ អគ្គេន វា អគ្គំ មូលេន វា មូលំ សមានេតុំ ទុក្ករន្តិ. តម្បិ បច្ចត្តបុរិសការេ ឋត្វា សក្កា ភវេយ្យ ឧជុំ កាតុំ, ឋបេត្វា បន ទ្វេ ពោធិសត្តេ អញ្ញេ សត្តា អត្តនោ ធម្មតាយ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុំ សមត្ថា នាម នត្ថិ. ឯវមយំ បជា បច្ចយាការេ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តី ទិដ្ឋិគតវសេន គណ្ឋិកជាតា ហុត្វា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ សំសារំ នាតិវត្តតិ.

តត្ថ អបាយោតិ និរយតិរច្ឆានយោនិបេត្តិវិសយអសុរកាយា. សព្ពេបិ ហិ តេ វឌ្ឍិសង្ខាតស្ស អយស្ស អភាវតោ – ‘‘អបាយោ’’តិ វុច្ចន្តិ. តថា ទុក្ខស្ស គតិភាវតោ ទុគ្គតិ. សុខសមុស្សយតោ វិនិបតិតត្តា វិនិបាតោ. ឥតរោ បន –

‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;

អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, សំសារោតិ បវុច្ចតី’’តិ.

តំ សព្ពម្បិ នាតិវត្តតិ នាតិក្កមតិ. អថ ខោ ចុតិតោ បដិសន្ធិំ, បដិសន្ធិតោ ចុតិន្តិ ឯវំ បុនប្បុនំ ចុតិបដិសន្ធិយោ គណ្ហន្តា តីសុ ភវេសុ ចតូសុ យោនីសុ បញ្ចសុ គតីសុ សត្តសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ នវសុ សត្តាវាសេសុ មហាសមុទ្ទេ វាតុក្ខិត្តនាវា វិយ យន្តេសុ យុត្តគោណោ វិយ ច បរិព្ភមតិយេវ ¶ . ឥតិ សព្ពំ បេតំ ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អបសាទេន្តោ អាហាតិ វេទិតព្ពំ.

បដិច្ចសមុប្បាទវណ្ណនា

៩៦. ឥទានិ យស្មា ឥទំ សុត្តំ – ‘‘គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ ច ‘‘តន្តាកុលកជាតា’’តិ ច ទ្វីហិយេវ បទេហិ អាពទ្ធំ, តស្មា – ‘‘គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ ឥមិនា តាវ អនុសន្ធិនា បច្ចយាការស្ស គម្ភីរភាវទស្សនត្ថំ ទេសនំ អារភន្តោ អត្ថិ ឥទប្បច្ចយា ជរាមរណន្តិអាទិមាហ. តត្រាយមត្ថោ – ឥមស្ស ជរាមរណស្ស បច្ចយោ ឥទប្បច្ចយោ, តស្មា ឥទប្បច្ចយា អត្ថិ ជរាមរណំ, អត្ថិ នុ ខោ ជរាមរណស្ស បច្ចយោ, យម្ហា បច្ចយា ជរាមរណំ ភវេយ្យាតិ ¶ ឯវំ បុដ្ឋេន សតា, អានន្ទ, បណ្ឌិតេន បុគ្គលេន យថា – ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’’ន្តិ វុត្តេ ឋបនីយត្តា បញ្ហស្ស តុណ្ហី ភវិតព្ពំ ហោតិ, ‘‘អព្យាកតមេតំ ¶ តថាគតេនា’’តិ វា វត្តព្ពំ ហោតិ, ឯវំ អប្បដិបជ្ជិត្វា, យថា – ‘‘ចក្ខុ សស្សតំ អសស្សត’’ន្តិ វុត្តេ អសស្សតន្តិ ឯកំសេនេវ វត្តព្ពំ ហោតិ, ឯវំ ឯកំសេនេវ អត្ថីតិស្ស វចនីយំ. បុន កិំ បច្ចយា ជរាមរណំ, កោ នាម សោ បច្ចយោ, យតោ ជរាមរណំ ហោតីតិ វុត្តេ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ឥច្ចស្ស វចនីយំ, ឯវំ វត្តព្ពំ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពបទេសុ.

នាមរូបបច្ចយា ផស្សោតិ ឥទំ បន យស្មា សឡាយតនបច្ចយាតិ វុត្តេ ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ ឆន្នំ វិបាកសម្ផស្សានំយេវ គហណំ ហោតិ, ឥធ ច ‘‘សឡាយតនបច្ចយា’’តិ ឥមិនា បទេន គហិតម្បិ អគហិតម្បិ បច្ចយុប្បន្នវិសេសំ ផស្សស្ស ច សឡាយតនតោ អតិរិត្តំ អញ្ញម្បិ វិសេសបច្ចយំ ទស្សេតុកាមោ, តស្មា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥមិនា បន វារេន ភគវតា កិំ កថិតន្តិ? បច្ចយានំ និទានំ កថិតំ. ឥទញ្ហិ សុត្តំ បច្ចយេ និជ្ជដេ និគ្គុម្ពេ កត្វា កថិតត្តា មហានិទានន្តិ វុច្ចតិ.

៩៨. ឥទានិ តេសំ តេសំ បច្ចយានំ តថំ អវិតថំ អនញ្ញថំ បច្ចយភាវំ ទស្សេតុំ ជាតិបច្ចយា ជរាមរណន្តិ ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្តន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បរិយាយេនាតិ ការណេន. សព្ពេនសព្ពំ សព្ពថាសព្ពន្តិ និបាតទ្វយមេតំ. តស្សត្ថោ – ‘‘សព្ពាការេន សព្ពា សព្ពេន សភាវេន ¶ សព្ពា ជាតិ នាម យទិ ន ភវេយ្យា’’តិ. ភវាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កស្សចីតិ អនិយមវចនមេតំ, ទេវាទីសុ យស្ស កស្សចិ. កិម្ហិចីតិ ឥទម្បិ អនិយមវចនមេវ, កាមភវាទីសុ នវសុ ភវេសុ យត្ថ កត្ថចិ. សេយ្យថិទន្តិ អនិយមិតនិក្ខិត្តអត្ថវិភជនត្ថេ និបាតោ, តស្សត្ថោ – ‘‘យំ វុត្តំ ‘កស្សចិ កិម្ហិចី’តិ, តស្ស តេ អត្ថំ វិភជិស្សាមី’’តិ. អថ នំ វិភជន្តោ – ‘‘ទេវានំ វា ទេវត្តាយា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ទេវានំ វា ទេវត្តាយាតិ យា អយំ ទេវានំ ទេវភាវាយ ខន្ធជាតិ, យាយ ខន្ធជាតិយា ទេវា ‘‘ទេវា’’តិ វុច្ចន្តិ. សចេ ¶ ហិ ជាតិ សព្ពេន សព្ពំ នាភវិស្សាតិ ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច ទេវាតិ ឧបបត្តិទេវា. គន្ធព្ពាតិ មូលខន្ធាទីសុ អធិវត្ថទេវតាវ. យក្ខាតិ អមនុស្សា. ភូតាតិ យេ កេចិ និព្ពត្តសត្តា. បក្ខិនោតិ យេ កេចិ អដ្ឋិបក្ខា វា ចម្មបក្ខា វា លោមបក្ខា វា. សរីសបាតិ យេ កេចិ ភូមិយំ សរន្តា គច្ឆន្តិ. តេសំ តេសន្តិ តេសំ តេសំ ទេវគន្ធព្ពាទីនំ. តទត្ថាយាតិ ទេវគន្ធព្ពាទិភាវាយ. ជាតិនិរោធាតិ ជាតិវិគមា, ជាតិអភាវាតិ អត្ថោ.

ហេតូតិអាទីនិ សព្ពានិបិ ការណវេវចនានិ ឯវ. ការណញ្ហិ យស្មា អត្តនោ ផលត្ថាយ ហិនោតិ ¶ បវត្តតិ, តស្មា ‘‘ហេតូ’’តិ វុច្ចតិ. យស្មា តំ ផលំ និទេតិ – ‘‘ហន្ទ, នំ គណ្ហថា’’តិ អប្បេតិ វិយ តស្មា និទានំ. យស្មា ផលំ តតោ សមុទេតិ ឧប្បជ្ជតិ, តញ្ច បដិច្ច ឯតិ បវត្តតិ, តស្មា សមុទយោតិ ច បច្ចយោតិ ច វុច្ចតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. អបិ ច យទិទំ ជាតីតិ ឯត្ថ យទិទន្តិ និបាតោ. តស្ស សព្ពបទេសុ លិង្គានុរូបតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥធ បន – ‘‘យា ឯសា ជាតី’’តិ អយមស្ស អត្ថោ. ជរាមរណស្ស ហិ ជាតិ ឧបនិស្សយកោដិយា បច្ចយោ ហោតិ.

៩៩. ភវបទេ – ‘‘កិម្ហិចី’’តិ ឥមិនា ឱកាសបរិគ្គហោ កតោ. តត្ថ ហេដ្ឋា អវីចិបរិយន្តំ កត្វា ឧបរិ បរនិម្មិតវសវត្តិទេវេ អន្តោករិត្វា កាមភវោ វេទិតព្ពោ. អយំ នយោ ឧបបត្តិភវេ. ឥធ បន កម្មភវេ យុជ្ជតិ. សោ ហិ ជាតិយា ឧបនិស្សយកោដិយាវ បច្ចយោ ហោតិ. ឧបាទានបទាទីសុបិ – ‘‘កិម្ហិចី’’តិ ឥមិនា ឱកាសបរិគ្គហោវ កតោតិ វេទិតព្ពោ.

១០០. ឧបាទានបច្ចយា ¶ ភវោតិ ឯត្ថ កាមុបាទានំ តិណ្ណម្បិ កម្មភវានំ តិណ្ណញ្ច ឧបបត្តិភវានំ បច្ចយោ, តថា សេសានិបីតិ ឧបាទានបច្ចយា ចតុវីសតិភវា វេទិតព្ពា. និប្បរិយាយេនេត្ថ ទ្វាទស កម្មភវា លព្ភន្តិ. តេសំ ឧបាទានានិ សហជាតកោដិយាបិ ឧបនិស្សយកោដិយាបិ បច្ចយោ.

១០១. រូបតណ្ហាតិ រូបារម្មណេ តណ្ហា. ឯស នយោ សទ្ទតណ្ហាទីសុ. សា បនេសា តណ្ហា ឧបាទានស្ស សហជាតកោដិយាបិ ឧបនិស្សយកោដិយាបិ បច្ចយោ ហោតិ.

១០២. ឯស បច្ចយោ តណ្ហាយ, យទិទំ ¶ វេទនាតិ ឯត្ថ វិបាកវេទនា តណ្ហាយ ឧបនិស្សយកោដិយា បច្ចយោ ហោតិ, អញ្ញា អញ្ញថាបីតិ.

១០៣. ឯត្តាវតា បន ភគវា វដ្ដមូលភូតំ បុរិមតណ្ហំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទេសនំ, បិដ្ឋិយំ បហរិត្វា កេសេសុ វា គហេត្វា វិរវន្តំ វិរវន្តំ មគ្គតោ ឱក្កមេន្តោ វិយ នវហិ បទេហិ សមុទាចារតណ្ហំ ទស្សេន្តោ – ‘‘ឥតិ ខោ បនេតំ, អានន្ទ, វេទនំ បដិច្ច តណ្ហា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តណ្ហាតិ ទ្វេ តណ្ហា ឯសនតណ្ហា ច, ឯសិតតណ្ហា ច. យាយ តណ្ហាយ អជបថសង្កុបថាទីនិ បដិបជ្ជិត្វា ភោគេ ឯសតិ គវេសតិ, អយំ ឯសនតណ្ហា នាម. យា តេសុ ឯសិតេសុ គវេសិតេសុ បដិលទ្ធេសុ តណ្ហា, អយំ ឯសិតតណ្ហា នាម. តទុភយម្បិ សមុទាចារតណ្ហាយ ឯវ អធិវចនំ. តស្មា ¶ ទុវិធាបេសា វេទនំ បដិច្ច តណ្ហា នាម. បរិយេសនា នាម រូបាទិអារម្មណបរិយេសនា, សា ហិ តណ្ហាយ សតិ ហោតិ. លាភោតិ រូបាទិអារម្មណបដិលាភោ, សោ ហិ បរិយេសនាយ សតិ ហោតិ. វិនិច្ឆយោ បន ញាណតណ្ហាទិដ្ឋិវិតក្កវសេន ចតុព្ពិធោ. តត្ថ – ‘‘សុខវិនិច្ឆយំ ជញ្ញា, សុខវិនិច្ឆយំ ញត្វា អជ្ឈត្តំ សុខមនុយុញ្ជេយ្យា’’តិ (ម. និ. ៣.៣២៣) អយំ ញាណវិនិច្ឆយោ. ‘‘វិនិច្ឆយោតិ ទ្វេ វិនិច្ឆយា – តណ្ហាវិនិច្ឆយោ ច ទិដ្ឋិវិនិច្ឆយោ ចា’’តិ (មហានិ. ១០២). ឯវំ អាគតានិ អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ តណ្ហាវិនិច្ឆយោ. ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ទិដ្ឋិវិនិច្ឆយោ. ‘‘ឆន្ទោ ខោ, ទេវានមិន្ទ, វិតក្កនិទានោ’’តិ (ទី. និ. ២.៣៥៨) ឥមស្មិំ បន សុត្តេ ឥធ វិនិច្ឆយោតិ វុត្តោ វិតក្កោយេវ អាគតោ. លាភំ លភិត្វា ហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋំ សុន្ទរាសុន្ទរញ្ច វិតក្កេនេវ វិនិច្ឆិនាតិ ¶ – ‘‘ឯត្តកំ មេ រូបារម្មណត្ថាយ ភវិស្សតិ, ឯត្តកំ សទ្ទាទិអារម្មណត្ថាយ, ឯត្តកំ មយ្ហំ ភវិស្សតិ, ឯត្តកំ បរស្ស, ឯត្តកំ បរិភុញ្ជិស្សាមិ, ឯត្តកំ និទហិស្សាមី’’តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘លាភំ បដិច្ច វិនិច្ឆយោ’’តិ.

ឆន្ទរាគោតិ ឯវំ អកុសលវិតក្កេន វិតក្កិតវត្ថុស្មិំ ទុព្ពលរាគោ ច ពលវរាគោ ច ឧប្បជ្ជតិ, ឥទញ្ហិ ឥធ តណ្ហា. ឆន្ទោតិ ទុព្ពលរាគស្សាធិវចនំ. អជ្ឈោសានន្តិ អហំ មមន្តិ ពលវសន្និដ្ឋានំ. បរិគ្គហោតិ តណ្ហាទិដ្ឋវសេន បរិគ្គហណករណំ. មច្ឆរិយន្តិ បរេហិ សាធារណភាវស្ស អសហនតា. តេនេវស្ស បោរាណា ឯវំ ¶ វចនត្ថំ វទន្តិ – ‘‘ឥទំ អច្ឆរិយំ មយ្ហមេវ ហោតុ, មា អញ្ញេសំ អច្ឆរិយំ ហោតូតិ បវត្តត្តា មច្ឆរិយន្តិ វុច្ចតី’’តិ. អារក្ខោតិ ទ្វារបិទហនមញ្ជូសគោបនាទិវសេន សុដ្ឋុ រក្ខណំ. អធិករោតីតិ អធិករណំ, ការណស្សេតំ នាមំ. អារក្ខាធិករណន្តិ ភាវនបុំសកំ, អារក្ខហេតូតិ អត្ថោ. ទណ្ឌាទានាទីសុ បរនិសេធនត្ថំ ទណ្ឌស្ស អាទានំ ទណ្ឌាទានំ. ឯកតោ ធារាទិនោ សត្ថស្ស អាទានំ សត្ថាទានំ. កលហោតិ កាយកលហោបិ វាចាកលហោបិ. បុរិមោ បុរិមោ វិរោធោ វិគ្គហោ. បច្ឆិមោ បច្ឆិមោ វិវាទោ. តុវំតុវន្តិ អគារវវចនំ តុវំតុវំ.

១១២. ឥទានិ បដិលោមនយេនាបិ តំសមុទាចារតណ្ហំ ទស្សេតុំ បុន – ‘‘អារក្ខាធិករណ’’ន្តិ អារភន្តោ ទេសនំ និវត្តេសិ. តត្ថ កាមតណ្ហាតិ បញ្ចកាមគុណិករាគវសេន ឧប្បន្នា រូបាទិតណ្ហា. ភវតណ្ហាតិ សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ. វិភវតណ្ហាតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ. ឥមេ ទ្វេ ធម្មាតិ វដ្ដមូលតណ្ហា ច សមុទាចារតណ្ហា ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា. ទ្វយេនាតិ តណ្ហាលក្ខណវសេន ឯកភាវំ គតាបិ វដ្ដមូលសមុទាចារវសេន ទ្វីហិ កោដ្ឋាសេហិ វេទនាយ ឯកសមោសរណា ភវន្តិ, វេទនាបច្ចយេន ឯកបច្ចយាតិ អត្ថោ. តិវិធញ្ហិ សមោសរណំ ឱសរណសមោសរណំ, សហជាតសមោសរណំ, បច្ចយសមោសរណញ្ច. តត្ថ – ‘‘អថ ¶ ខោ សព្ពានិ តានិ កាមសមោសរណានិ ភវន្តី’’តិ ឥទំ ឱសរណសមោសរណំ នាម. ‘‘ឆន្ទមូលកា, អាវុសោ, ឯតេ ធម្មា ផស្សសមុទយា វេទនាសមោសរណា’’តិ (អ. និ. ៨.៨៣) ឥទំ សហជាតសមោសរណំ នាម. ‘‘ទ្វយេន វេទនាយ ឯកសមោសរណា’’តិ ឥទំ បន បច្ចយសមោសរណន្តិ វេទិតព្ពំ.

១១៣. ចក្ខុសម្ផស្សោតិ ¶ អាទយោ សព្ពេ វិបាកផស្សាយេវ. តេសុ ឋបេត្វា ចត្តារោ លោកុត្តរវិបាកផស្សេ អវសេសា ទ្វត្តិំស ផស្សា ហោន្តិ. យទិទំ ផស្សោតិ ឯត្ថ បន ផស្សោ ពហុធា វេទនាយ បច្ចយោ ហោតិ.

១១៤. យេហិ, អានន្ទ, អាការេហីតិអាទីសុ អាការា វុច្ចន្តិ វេទនាទីនំ អញ្ញមញ្ញំ អសទិសសភាវា. តេយេវ សាធុកំ ទស្សិយមានា តំ តំ លីនមត្ថំ គមេន្តីតិ លិង្គានិ. តស្ស តស្ស សញ្ជាននហេតុតោ និមិត្តានិ. តថា តថា ឧទ្ទិសិតព្ពតោ ឧទ្ទេសា ¶ . តស្មា អយមេត្ថ អត្ថោ – ‘‘អានន្ទ, យេហិ អាការេហិ…បេ… យេហិ ឧទ្ទេសេហិ នាមកាយស្ស នាមសមូហស្ស បញ្ញត្តិ ហោតិ, យា ឯសា ច វេទនាយ វេទយិតាការេ វេទយិតលិង្គេ វេទយិតនិមិត្តេ វេទនាតិ ឧទ្ទេសេ សតិ, សញ្ញាយ សញ្ជាននាការេ សញ្ជាននលិង្គេ សញ្ជានននិមិត្តេ សញ្ញាតិ ឧទ្ទេសេ សតិ, សង្ខារានំ ចេតនាការេ ចេតនាលិង្គេ ចេតនានិមិត្តេ ចេតនាតិ ឧទ្ទេសេ សតិ, វិញ្ញាណស្ស វិជាននាការេ វិជាននលិង្គេ វិជានននិមិត្តេ វិញ្ញាណន្តិ ឧទ្ទេសេ សតិ – ‘អយំ នាមកាយោ’តិ នាមកាយស្ស បញ្ញត្តិ ហោតិ. តេសុ នាមកាយប្បញ្ញត្តិហេតូសុ វេទនាទីសុ អាការាទីសុ អសតិ អបិ នុ ខោ រូបកាយេ អធិវចនសម្ផស្សោ បញ្ញាយេថ? យ្វាយំ ចត្តារោ ខន្ធេ វត្ថុំ កត្វា មនោទ្វារេ អធិវចនសម្ផស្សវេវចនោ មនោសម្ផស្សោ ឧប្បជ្ជតិ, អបិ នុ ខោ សោ រូបកាយេ បញ្ញាយេថ, បញ្ច បសាទេ វត្ថុំ កត្វា កត្វា ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ. អថ អាយស្មា អានន្ទោ អម្ពរុក្ខេ អសតិ ជម្ពុរុក្ខតោ អម្ពបក្កស្ស ឧប្បត្តិំ វិយ រូបកាយតោ តស្ស ឧប្បត្តិំ អសម្បដិច្ឆន្តោ នោ ហេតំ ភន្តេតិ អាហ.

ទុតិយបញ្ហេ រុប្បនាការរុប្បនលិង្គរុប្បននិមិត្តវសេន រូបន្តិ ឧទ្ទេសវសេន ច អាការាទីនំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បដិឃសម្ផស្សោតិ សប្បដិឃំ រូបក្ខន្ធំ វត្ថុំ កត្វា ឧប្បជ្ជនកសម្ផស្សោ. ឥធាបិ ថេរោ ជម្ពុរុក្ខេ អសតិ អម្ពរុក្ខតោ ជម្ពុបក្កស្ស ឧប្បត្តិំ វិយ នាមកាយតោ តស្ស ឧប្បត្តិំ អសម្បដិច្ឆន្តោ ‘‘នោ ហេតំ ភន្តេ’’តិ អាហ.

តតិយបញ្ហោ ¶ ¶ ឧភយវសេនេវ វុត្តោ. តត្រ ថេរោ អាកាសេ អម្ពជម្ពុបក្កានំ ឧប្បត្តិំ វិយ នាមរូបាភាវេ ទ្វិន្នម្បិ ផស្សានំ ឧប្បត្តិំ អសម្បដិច្ឆន្តោ ‘‘នោ ហេតំ ភន្តេ’’តិ អាហ.

ឯវំ ទ្វិន្នំ ផស្សានំ វិសុំ វិសុំ បច្ចយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទ្វិន្នម្បិ តេសំ អវិសេសតោ នាមរូបបច្ចយតំ ទស្សេតុំ – ‘‘យេហិ អានន្ទ អាការេហី’’តិ ចតុត្ថំ បញ្ហំ អារភិ. យទិទំ នាមរូបន្តិ យំ ឥទំ នាមរូបំ, យំ ឥទំ ឆសុបិ ទ្វារេសុ នាមរូបំ, ឯសេវ ហេតុ ឯសេវ បច្ចយោតិ អត្ថោ. ចក្ខុទ្វារាទីសុ ហិ ចក្ខាទីនិ ចេវ រូបារម្មណាទីនិ ច រូបំ, សម្បយុត្តកា ខន្ធា នាមន្តិ ឯវំ បញ្ចវិធោបិ សោ ផស្សោ នាមរូបបច្ចយាវ ¶ ផស្សោ. មនោទ្វារេបិ ហទយវត្ថុញ្ចេវ យញ្ច រូបំ អារម្មណំ ហោតិ, ឥទំ រូបំ. សម្បយុត្តធម្មា ចេវ យញ្ច អរូបំ អារម្មណំ ហោតិ, ឥទំ អរូបំ នាម. ឯវំ មនោសម្ផស្សោបិ នាមរូបបច្ចយា ផស្សោតិ វេទិតព្ពោ. នាមរូបំ បនស្ស ពហុធា បច្ចយោ ហោតិ.

១១៥. ន ឱក្កមិស្សថាតិ បវិសិត្វា បវត្តមានំ វិយ បដិសន្ធិវសេន ន វត្តិស្សថ. សមុច្ចិស្សថាតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេ អសតិ អបិ នុ ខោ សុទ្ធំ អវសេសំ នាមរូបំ អន្តោមាតុកុច្ឆិស្មិំ កលលាទិភាវេន សមុច្ចិតំ មិស្សកភូតំ ហុត្វា វត្តិស្សថ. ឱក្កមិត្វា វោក្កមិស្សថាតិ បដិសន្ធិវសេន ឱក្កមិត្វា ចុតិវសេន វោក្កមិស្សថ, និរុជ្ឈិស្សថាតិ អត្ថោ. សោ បនស្ស និរោធោ ន តស្សេវ ចិត្តស្ស និរោធេន, ន តតោ ទុតិយតតិយានំ និរោធេន ហោតិ. បដិសន្ធិចិត្តេន ហិ សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតានិ សមតិំស កម្មជរូបានិ និព្ពត្តន្តិ. តេសុ បន ឋិតេសុយេវ សោឡស ភវង្គចិត្តានិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ. ឯតស្មិំ អន្តរេ គហិតបដិសន្ធិកស្ស ទារកស្ស វា មាតុយា វា បនស្ស អន្តរាយោ នត្ថិ. អយញ្ហិ អនោកាសោ នាម. សចេ បន បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានិ សត្តរសមស្ស ភវង្គស្ស បច្ចយំ ទាតុំ សក្កោន្តិ, បវត្តិ បវត្តតិ, បវេណី ឃដិយតិ. សចេ បន ន សក្កោន្តិ, បវត្តិ នប្បវត្តតិ, បវេណី ន ឃដិយតិ, វោក្កមតិ នាម ហោតិ. តំ សន្ធាយ ‘‘ឱក្កមិត្វា វោក្កមិស្សថា’’តិ វុត្តំ.

ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថភាវាយ, ឯវំ បរិបុណ្ណបញ្ចក្ខន្ធភាវាយាតិ អត្ថោ. ទហរស្សេវ សតោតិ មន្ទស្ស ពាលស្សេវ សន្តស្ស. វោច្ឆិជ្ជិស្សថាតិ ឧបច្ឆិជ្ជិស្សថ ¶ វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លន្តិ វិញ្ញាណេ ឧបច្ឆិន្នេ សុទ្ធំ នាមរូបមេវ ឧដ្ឋហិត្វា បឋមវយវសេន វុឌ្ឍិំ, មជ្ឈិមវយវសេន វិរូឡ្ហិំ, បច្ឆិមវយវសេន វេបុល្លំ អបិ នុ ខោ អាបជ្ជិស្សថាតិ. ទសវស្សវីសតិវស្សវស្សសតវស្សសហស្សសម្បាបនេន ¶ វា អបិ នុ ខោ វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជិស្សថាតិ អត្ថោ.

តស្មាតិហានន្ទាតិ យស្មា មាតុកុច្ឆិយំ បដិសន្ធិគ្គហណេបិ ¶ កុច្ឆិវាសេបិ កុច្ឆិតោ និក្ខមនេបិ, បវត្តិយំ ទសវស្សាទិកាលេបិ វិញ្ញាណមេវស្ស បច្ចយោ, តស្មា ឯសេវ ហេតុ ឯស បច្ចយោ នាមរូបស្ស, យទិទំ វិញ្ញាណំ. យថា ហិ រាជា អត្តនោ បរិសំ និគ្គណ្ហន្តោ ឯវំ វទេយ្យ – ‘‘ត្វំ ឧបរាជា, ត្វំ សេនាបតីតិ កេន កតោ ននុ មយា កតោ, សចេ ហិ មយិ អករោន្តេ ត្វំ អត្តនោ ធម្មតាយ ឧបរាជា វា សេនាបតិ វា ភវេយ្យាសិ, ជានេយ្យាម វោ ពល’’ន្តិ; ឯវមេវ វិញ្ញាណំ នាមរូបស្ស បច្ចយោ ហោតិ. អត្ថតោ ឯវំ នាមរូបំ វទតិ វិយ ‘‘ត្វំ នាមំ, ត្វំ រូបំ, ត្វំ នាមរូបំ នាមាតិ កេន កតំ, ននុ មយា កតំ, សចេ ហិ មយិ បុរេចារិកេ ហុត្វា មាតុកុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ អគណ្ហន្តេ ត្វំ នាមំ វា រូបំ វា នាមរូបំ វា ភវេយ្យាសិ, ជានេយ្យាម វោ ពល’’ន្តិ. តំ បនេតំ វិញ្ញាណំ នាមរូបស្ស ពហុធា បច្ចយោ ហោតិ.

១១៦. ទុក្ខសមុទយសម្ភវោតិ ទុក្ខរាសិសម្ភវោ. យទិទំ នាមរូបន្តិ យំ ឥទំ នាមរូបំ, ឯសេវ ហេតុ ឯស បច្ចយោ. យថា ហិ រាជបុរិសា រាជានំ និគ្គណ្ហន្តោ ឯវំ វទេយ្យុំ – ‘‘ត្វំ រាជាតិ កេន កតោ, ននុ មយា កតោ, សចេ ហិ មយិ ឧបរាជដ្ឋានេ, មយិ សេនាបតិដ្ឋានេ អតិដ្ឋន្តេ ត្វំ ឯកកោវ រាជា ភវេយ្យាសិ, បស្សេយ្យាម តេ រាជភាវ’’ន្តិ; ឯវមេវ នាមរូបម្បិ អត្ថតោ ឯវំ វិញ្ញាណំ វទតិ វិយ ‘‘ត្វំ បដិសន្ធិវិញ្ញាណន្តិ កេន កតំ, ននុ អម្ហេហិ កតំ, សចេ ហិ ត្វំ តយោ ខន្ធេ ហទយវត្ថុញ្ច អនិស្សាយ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ នាម ភវេយ្យាសិ, បស្សេយ្យាម តេ បដិសន្ធិវិញ្ញាណភាវ’’ន្តិ. តញ្ច បនេតំ នាមរូបំ វិញ្ញាណស្ស ពហុធា បច្ចយោ ហោតិ.

ឯត្តាវតា ខោតិ វិញ្ញាណេ នាមរូបស្ស បច្ចយេ ហោន្តេ, នាមរូបេ វិញ្ញាណស្ស បច្ចយេ ហោន្តេ, ទ្វីសុ អញ្ញមញ្ញបច្ចយវសេន បវត្តេសុ ឯត្តកេន ¶ ជាយេថ វា…បេ… ឧបបជ្ជេថ វា, ជាតិអាទយោ បញ្ញាយេយ្យុំ អបរាបរំ វា ចុតិបដិសន្ធិយោតិ.

អធិវចនបថោតិ ‘‘សិរិវឌ្ឍកោ ធនវឌ្ឍកោ’’តិអាទិកស្ស អត្ថំ អទិស្វា វចនមត្តមេវ អធិកិច្ច បវត្តស្ស វោហារស្ស បថោ. និរុត្តិបថោតិ សរតីតិ សតោ, សម្បជានាតីតិ សម្បជានោតិអាទិកស្ស ¶ ការណាបទេសវសេន បវត្តស្ស វោហារស្ស បថោ. បញ្ញត្តិបថោតិ – ‘‘បណ្ឌិតោ ¶ ព្យត្តោ មេធាវី និបុណោ កតបរប្បវាទោ’’តិអាទិកស្ស នានប្បការតោ ញាបនវសេន បវត្តស្ស វោហារស្ស បថោ. ឥតិ តីហិ បទេហិ អធិវចនាទីនំ វត្ថុភូតា ខន្ធាវ កថិតា. បញ្ញាវចរន្តិ បញ្ញាយ អវចរិតព្ពំ ជានិតព្ពំ. វដ្ដំ វត្តតីតិ សំសារវដ្ដំ វត្តតិ. ឥត្ថត្តន្តិ ឥត្ថំភាវោ, ខន្ធបញ្ចកស្សេតំ នាមំ. បញ្ញាបនាយាតិ នាមបញ្ញត្តត្ថាយ. ‘‘វេទនា សញ្ញា’’តិអាទិនា នាមបញ្ញត្តត្ថាយ, ខន្ធបញ្ចកម្បិ ឯត្តាវតា បញ្ញាយតីតិ អត្ថោ. យទិទំ នាមរូបំ សហ វិញ្ញាណេនាតិ យំ ឥទំ នាមរូបំ សហ វិញ្ញាណេន អញ្ញមញ្ញបច្ចយតាយ បវត្តតិ, ឯត្តាវតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទញ្ហេត្ថ និយ្យាតិតវចនំ.

អត្តបញ្ញត្តិវណ្ណនា

១១៧. ឥតិ ភគវា – ‘‘គម្ភីរោ ចាយំ, អានន្ទ, បដិច្ចសមុប្បាទោ, គម្ភីរាវភាសោ ចា’’តិ បទស្ស អនុសន្ធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘តន្តាកុលកជាតា’’តិ បទស្ស អនុសន្ធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘កិត្តាវតា ចា’’តិអាទិកំ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ រូបិំ វា ហិ, អានន្ទ, បរិត្តំ អត្តានន្តិអាទីសុ យោ អវឌ្ឍិតំ កសិណនិមិត្តំ អត្តាតិ គណ្ហាតិ, សោ រូបិំ បរិត្តំ បញ្ញបេតិ. យោ បន នានាកសិណលាភី ហោតិ, សោ តំ កទាចិ នីលោ, កទាចិ បីតកោតិ បញ្ញបេតិ. យោ វឌ្ឍិតំ កសិណនិមិត្តំ អត្តាតិ គណ្ហាតិ, សោ រូបិំ អនន្តំ បញ្ញបេតិ. យោ វា បន អវឌ្ឍិតំ កសិណនិមិត្តំ ឧគ្ឃាដេត្វា និមិត្តផុដ្ឋោកាសំ វា តត្ថ បវត្តេ ចត្តារោ ខន្ធេ វា តេសុ វិញ្ញាណមត្តមេវ វា អត្តាតិ គណ្ហាតិ, សោ អរូបិំ បរិត្តំ បញ្ញបេតិ. យោ វឌ្ឍិតំ និមិត្តំ ឧគ្ឃាដេត្វា និមិត្តផុដ្ឋោកាសំ វា តត្ថ បវត្តេ ចត្តារោ ខន្ធេ វា តេសុ វិញ្ញាណមត្តមេវ វា អត្តាតិ គណ្ហាតិ, សោ អរូបិំ អនន្តំ បញ្ញបេតិ.

១១៨. តត្រានន្ទាតិ ¶ ឯត្ថ តត្រាតិ តេសុ ចតូសុ ទិដ្ឋិគតិកេសុ. ឯតរហិ វាតិ ឥទានេវ, ន ឥតោ បរំ. ឧច្ឆេទវសេនេតំ វុត្តំ. តត្ថភាវិំ វាតិ តត្ថ វា បរលោកេ ភាវិំ. សស្សតវសេនេតំ វុត្តំ. អតថំ វា បន សន្តន្តិ អតថសភាវំ សមានំ. តថត្តាយាតិ តថភាវាយ. ឧបកប្បេស្សាមីតិ សម្បាទេស្សាមិ. ឥមិនា វិវាទំ ទស្សេតិ. ឧច្ឆេទវាទី ហិ ‘‘សស្សតវាទិនោ អត្តានំ អតថំ អនុច្ឆេទសភាវម្បិ សមានំ តថត្ថាយ ¶ ឧច្ឆេទសភាវាយ ឧបកប្បេស្សាមិ, សស្សតវាទញ្ច ជានាបេត្វា ឧច្ឆេទវាទមេវ នំ គាហេស្សាមី’’តិ ចិន្តេតិ. សស្សតវាទីបិ ‘‘ឧច្ឆេទវាទិនោ អត្តានំ អតថំ អសស្សតសភាវម្បិ សមានំ តថត្ថាយ សស្សតភាវាយ ឧបកប្បេស្សាមិ, ឧច្ឆេទវាទញ្ច ជានាបេត្វា សស្សតវាទមេវ នំ គាហេស្សាមី’’តិ ចិន្តេតិ.

ឯវំ ¶ សន្តំ ខោតិ ឯវំ សមានំ រូបិំ បរិត្តំ អត្តានំ បញ្ញបេន្តន្តិ អត្ថោ. រូបិន្តិ រូបកសិណលាភិំ. បរិត្តត្តានុទិដ្ឋិ អនុសេតីតិ បរិត្តោ អត្តាតិ អយំ ទិដ្ឋិ អនុសេតិ, សា បន ន វល្លិ វិយ ច លតា វិយ ច អនុសេតិ. អប្បហីនដ្ឋេន អនុសេតីតិ វេទិតព្ពោ. ឥច្ចាលំ វចនាយាតិ តំ បុគ្គលំ ឯវរូបា ទិដ្ឋិ អនុសេតីតិ វត្តុំ យុត្តំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

អរូបិន្តិ ឯត្ថ បន អរូបកសិណលាភិំ, អរូបក្ខន្ធគោចរំ វាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្តាវតា លាភិនោ ចត្តារោ, តេសំ អន្តេវាសិកា ចត្តារោ, តក្កិកា ចត្តារោ, តេសំ អន្តេវាសិកា ចត្តារោតិ អត្តតោ សោឡស ទិដ្ឋិគតិកា ទស្សិតា ហោន្តិ.

នអត្តបញ្ញត្តិវណ្ណនា

១១៩. ឯវំ យេ អត្តានំ បញ្ញបេន្តិ, តេ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេ ន បញ្ញបេន្តិ, តេ ទស្សេតុំ – ‘‘កិត្តាវតា ច អានន្ទា’’តិអាទិមាហ. កេ បន ន បញ្ញបេន្តិ? សព្ពេ តាវ អរិយបុគ្គលា ន បញ្ញបេន្តិ. យេ ច ពហុស្សុតា តិបិដកធរា ទ្វិបិដកធរា ឯកបិដកធរា, អន្តមសោ ឯកនិកាយម្បិ សាធុកំ វិនិច្ឆិនិត្វា ឧគ្គហិតធម្មកថិកោបិ អារទ្ធវិបស្សកោបិ បុគ្គលោ, តេ ន បញ្ញបេន្តិយេវ. ឯតេសញ្ហិ បដិភាគកសិណេ បដិភាគកសិណមិច្ចេវ ញាណំ ហោតិ. អរូបក្ខន្ធេសុ ច អរូបក្ខន្ធា ឥច្ចេវ.

អត្តសមនុបស្សនាវណ្ណនា

១២១. ឯវំ ¶ យេ ន បញ្ញបេន្តិ, តេ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេ តេ បញ្ញបេន្តិ, តេ យស្មា ទិដ្ឋិវសេន សមនុបស្សិត្វា បញ្ញបេន្តិ, សា ច នេសំ សមនុបស្សនា វីសតិវត្ថុកាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា អប្បហីនត្តា ហោតិ, តស្មា តំ វីសតិវត្ថុកំ សក្កាយទិដ្ឋិំ ទស្សេតុំ បុន កិត្តាវតា ច អានន្ទាតិអាទិមាហ.

តត្ថ វេទនំ វា ហីតិ ឥមិនា វេទនាក្ខន្ធវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ កថិតា. អប្បដិសំវេទនោ មេ អត្តាតិ ឥមិនា រូបក្ខន្ធវត្ថុកា. អត្តា មេ វេទិយតិ, វេទនាធម្មោ ហិ មេ អត្តាតិ ឥមិនា សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណក្ខន្ធវត្ថុកា ¶ . ឥទញ្ហិ ខន្ធត្តយំ វេទនាសម្បយុត្តត្តា វេទិយតិ. ឯតស្ស ច វេទនាធម្មោ អវិប្បយុត្តសភាវោ.

១២២. ឥទានិ ¶ តត្ថ ទោសំ ទស្សេន្តោ – ‘‘តត្រានន្ទា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្រាតិ តេសុ តីសុ ទិដ្ឋិគតិកេសុ. យស្មិំ, អានន្ទ, សមយេតិអាទិ យោ យោ យំ យំ វេទនំ អត្តាតិ សមនុបស្សតិ, តស្ស តស្ស អត្តនោ កទាចិ ភាវំ, កទាចិ អភាវន្តិ ឯវមាទិទោសទស្សនត្ថំ វុត្តំ.

១២៣. អនិច្ចាទីសុ ហុត្វា អភាវតោ អនិច្ចា. តេហិ តេហិ ការណេហិ សង្គម្ម សមាគម្ម កតាតិ សង្ខតា. តំ តំ បច្ចយំ បដិច្ច សម្មា ការណេនេវ ឧប្បន្នាតិ បដិច្ចសមុប្បន្នា. ខយោតិអាទិ សព្ពំ ភង្គស្ស វេវចនំ. យញ្ហិ ភិជ្ជតិ, តំ ខិយតិបិ វយតិបិ វិរជ្ឈតិបិ និរុជ្ឈតិបិ, តស្មា ខយធម្មាតិអាទិ វុត្តំ.

ព្យគា មេតិ វិអគាតិ ព្យគា, វិគតោ និរុទ្ធោ មេ អត្តាតិ អត្ថោ. កិំ បន ឯកស្សេវ តីសុបិ កាលេសុ – ‘‘ឯសោ មេ អត្តា’’តិ ហោតីតិ, កិំ បន ន ភវិស្សតិ? ទិដ្ឋិគតិកស្ស ហិ ថុសរាសិម្ហិ និក្ខិត្តខាណុកស្សេវ និច្ចលតា នាម នត្ថិ, វនមក្កដោ វិយ អញ្ញំ គណ្ហាតិ, អញ្ញំ មុញ្ចតិ. អនិច្ចសុខទុក្ខវោកិណ្ណន្តិ វិសេសេន តំ តំ វេទនំ អត្តាតិ សមនុបស្សន្តោ អនិច្ចញ្ចេវ សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច អត្តានំ សមនុបស្សតិ អវិសេសេន វេទនំ អត្តាតិ សមនុបស្សន្តោ វោកិណ្ណំ ឧប្បាទវយធម្មំ ¶ អត្តានំ សមនុបស្សតិ. វេទនា ហិ តិវិធា ចេវ ឧប្បាទវយធម្មា ច, តញ្ចេស អត្តាតិ សមនុបស្សតិ. ឥច្ចស្ស អនិច្ចោ ចេវ អត្តា អាបជ្ជតិ, ឯកក្ខណេ ច ពហូនំ វេទនានំ ឧប្បាទោ. តំ ខោ បនេស អនិច្ចំ អត្តានំ អនុជានាតិ, ន ឯកក្ខណេ ពហូនំ វេទនានំ ឧប្បត្តិ អត្ថិ. ឥមមត្ថំ សន្ធាយ – ‘‘តស្មាតិហានន្ទ, ឯតេនបេតំ នក្ខមតិ ‘វេទនា មេ អត្តា’តិ សមនុបស្សិតុ’’ន្តិ វុត្តំ.

១២៤. យត្ថ បនាវុសោតិ យត្ថ សុទ្ធរូបក្ខន្ធេ សព្ពសោ វេទយិតំ នត្ថិ. អបិ នុ ខោ តត្ថាតិ អបិ នុ ខោ តស្មិំ វេទនាវិរហិតេ តាលវណ្ដេ វា វាតបានេ វា អស្មីតិ ឯវំ អហំការោ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ. តស្មាតិហានន្ទាតិ យស្មា សុទ្ធរូបក្ខន្ធោ ឧដ្ឋាយ អហមស្មីតិ ន វទតិ, តស្មា ឯតេនបិ ឯតំ នក្ខមតីតិ អត្ថោ. អបិ នុ ខោ តត្ថ អយមហមស្មីតិ សិយាតិ អបិ នុ ខោ តេសុ ¶ វេទនាធម្មេសុ តីសុ ខន្ធេសុ ឯកធម្មោបិ អយំ នាម អហមស្មីតិ ឯវំ វត្តព្ពោ សិយា. អថ វា វេទនានិរោធា សហេវ វេទនាយ និរុទ្ធេសុ តេសុ តីសុ ខន្ធេសុ អបិ នុ ខោ អយមហមស្មីតិ វា អហមស្មីតិ វា ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ. អថាយស្មា អានន្ទោ សសវិសាណស្ស តិខិណភាវំ វិយ តំ អសម្បដិច្ឆន្តោ នោ ហេតំ ភន្តេតិ អាហ.

ឯត្តាវតា ¶ កិំ កថិតំ ហោតិ? វដ្ដកថា កថិតា ហោតិ. ភគវា ហិ វដ្ដកថំ កថេន្តោ កត្ថចិ អវិជ្ជាសីសេន កថេសិ, កត្ថចិ តណ្ហាសីសេន, កត្ថចិ ទិដ្ឋិសីសេន. តត្ថ ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ នប្បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយ, ‘ឥតោ បុព្ពេ អវិជ្ជា នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’តិ. ឯវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ. អថ ច បន បញ្ញាយតិ ឥទប្បច្ចយា អវិជ្ជា’’តិ (អ. និ. ១០.៦១) ឯវំ អវិជ្ជាសីសេន កថិតា. ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ នប្បញ្ញាយតិ ភវតណ្ហាយ, ‘ឥតោ បុព្ពេ ភវតណ្ហា នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’តិ. ឯវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ. អថ ច បន បញ្ញាយតិ ឥទប្បច្ចយា ភវតណ្ហា’’តិ (អ. និ. ១០.៦២) ឯវំ តណ្ហាសីសេន កថិតា. ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ នប្បញ្ញាយតិ ភវទិដ្ឋិយា, ‘ឥតោ បុព្ពេ ភវទិដ្ឋិ នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’តិ, ឯវញ្ចិទំ, ភិក្ខវេ, វុច្ចតិ. អថ ច បន បញ្ញាយតិ ឥទប្បច្ចយា ភវទិដ្ឋី’’តិ ឯវំ ទិដ្ឋិសីសេន កថិតា. ឥធាបិ ទិដ្ឋិសីសេនេវ កថិតា.

ទិដ្ឋិគតិកោ ¶ ហិ សុខាទិវេទនំ អត្តាតិ គហេត្វា អហង្ការមមង្ការបរាមាសវសេន សព្ពភវយោនិគតិ – វិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ តតោ តតោ ចវិត្វា តត្ថ តត្ថ ឧបបជ្ជន្តោ មហាសមុទ្ទេ វាតុក្ខិត្តនាវា វិយ សតតំ សមិតំ បរិព្ភមតិ, វដ្ដតោ សីសំ ឧក្ខិបិតុំយេវ ន សក្កោតិ.

១២៦. ឥតិ ភគវា បច្ចយាការមូឡ្ហស្ស ទិដ្ឋិគតិកស្ស ឯត្តកេន កថាមគ្គេន វដ្ដំ កថេត្វា ឥទានិ វិវដ្ដំ កថេន្តោ យតោ ខោ បន, អានន្ទ, ភិក្ខូតិអាទិមាហ.

តញ្ច បន វិវដ្ដកថំ ភគវា ទេសនាសុ កុសលត្តា វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានំ នវកម្មាទិវសេន វិក្ខិត្តបុគ្គលំ អនាមសិត្វា ការកស្ស សតិបដ្ឋានវិហារិនោ បុគ្គលស្ស វសេន អារភន្តោ នេវ វេទនំ អត្តានំ សមនុបស្សតីតិអាទិមាហ. ឯវរូបោ ហិ ភិក្ខុ – ‘‘យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ឱឡារិកំ វា សុខុមំ ¶ វា ហីនំ វា បណីតំ វា យំ ទូរេ វា សន្តិកេ វា, សព្ពំ រូបំ អនិច្ចតោ វវត្ថបេតិ, ឯកំ សម្មសនំ. ទុក្ខតោ វវត្ថបេតិ, ឯកំ សម្មសនំ. អនត្តតោ វវត្ថបេតិ, ឯកំ សម្មសន’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តស្ស សម្មសនញាណស្ស វសេន សព្ពធម្មេសុ បវត្តត្តា នេវ វេទនំ អត្តាតិ សមនុបស្សតិ, ន អញ្ញំ, សោ ឯវំ អសមនុបស្សន្តោ ន កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតីតិ ខន្ធលោកាទិភេទេ លោកេ រូបាទីសុ ធម្មេសុ កិញ្ចិ ឯកធម្មម្បិ អត្តាតិ វា អត្តនិយន្តិ វា ន ឧបាទិយតិ.

អនុបាទិយំ ¶ ន បរិតស្សតីតិ អនុបាទិយន្តោ តណ្ហាទិដ្ឋិមានបរិតស្សនាយាបិ ន បរិតស្សតិ. អបរិតស្សន្តិ អបរិតស្សមានោ. បច្ចត្តំយេវ បរិនិព្ពាយតីតិ អត្តនាវ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយតិ. ឯវំ បរិនិព្ពុតស្ស បនស្ស បច្ចវេក្ខណាបវត្តិទស្សនត្ថំ ខីណា ជាតីតិអាទិ វុត្តំ.

ឥតិ សា ទិដ្ឋីតិ យា តថាវិមុត្តស្ស អរហតោ ទិដ្ឋិ, សា ឯវំ ទិដ្ឋិ. ‘‘ឥតិស្ស ទិដ្ឋី’’តិបិ បាឋោ. យោ តថាវិមុត្តោ អរហា, ឯវមស្ស ទិដ្ឋីតិ អត្ថោ. តទកល្លន្តិ តំ ន យុត្តំ. កស្មា? ឯវញ្ហិ សតិ – ‘‘អរហា ន កិញ្ចិ ជានាតី’’តិ វុត្តំ ភវេយ្យ, ឯវំ ញត្វា វិមុត្តញ្ច អរហន្តំ ‘‘ន កិញ្ចិ ជានាតី’’តិ វត្តុំ ¶ ន យុត្តំ. តេនេវ ចតុន្នម្បិ នយានំ អវសានេ – ‘‘តំ កិស្ស ហេតូ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ យាវតា អានន្ទ អធិវចនន្តិ យត្តកោ អធិវចនសង្ខាតោ វោហារោ អត្ថិ. យាវតា អធិវចនបថោតិ យត្តកោ អធិវចនស្ស បថោ, ខន្ធា អាយតនានិ ធាតុយោ វា អត្ថិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. បញ្ញាវចរន្តិ បញ្ញាយ អវចរិតព្ពំ ខន្ធបញ្ចកំ. តទភិញ្ញាតិ តំ អភិជានិត្វា. ឯត្តកេន ភគវតា កិំ ទស្សិតំ? តន្តាកុលបទស្សេវ អនុសន្ធិ ទស្សិតោ.

សត្តវិញ្ញាណដ្ឋិតិវណ្ណនា

១២៧. ឥទានិ យោ – ‘‘ន បញ្ញបេតី’’តិ វុត្តោ, សោ យស្មា គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម ហោតិ. យោ ច – ‘‘ន សមនុបស្សតី’’តិ វុត្តោ, សោ យស្មា គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោ បញ្ញាវិមុត្តោ នាម ហោតិ. តស្មា តេសំ ហេដ្ឋា វុត្តានំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខូនំ និគមនញ្ច នាមញ្ច ទស្សេតុំ សត្ត ខោ ឥមានន្ទ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោតិអាទិមាហ.

តត្ថ សត្តាតិ បដិសន្ធិវសេន វុត្តា, អារម្មណវសេន សង្គីតិសុត្តេ (ទី. និ. ៣.៣១១) វុត្តា ចតស្សោ អាគមិស្សន្តិ. វិញ្ញាណំ តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ ¶ វិញ្ញាណដ្ឋិតិ, វិញ្ញាណបតិដ្ឋានស្សេតំ អធិវចនំ. ទ្វេ ច អាយតនានីតិ ទ្វេ និវាសដ្ឋានានិ. និវាសដ្ឋានញ្ហិ ឥធាយតនន្តិ អធិប្បេតំ. តេនេវ វក្ខតិ – ‘‘អសញ្ញសត្តាយតនំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនមេវ ទុតិយ’’ន្តិ. កស្មា បនេតំ សព្ពំ គហិតន្តិ? វដ្ដបរិយាទានត្ថំ. វដ្ដញ្ហិ ន សុទ្ធវិញ្ញាណដ្ឋិតិវសេន សុទ្ធាយតនវសេន វា បរិយាទានំ គច្ឆតិ, ភវយោនិគតិសត្តាវាសវសេន បន គច្ឆតិ, តស្មា សព្ពមេតំ គហិតំ.

ឥទានិ ¶ អនុក្កមេន តមត្ថំ វិភជន្តោ កតមា សត្តាតិអាទិមាហ. តត្ថ សេយ្យថាបីតិ និទស្សនត្ថេ និបាតោ, យថា មនុស្សាតិ អត្ថោ. អបរិមាណេសុ ហិ ចក្កវាឡេសុ អបរិមាណានំ មនុស្សានំ វណ្ណសណ្ឋានាទិវសេន ទ្វេបិ ឯកសទិសា នត្ថិ. យេបិ ហិ កត្ថចិ យមកភាតរោ វណ្ណេន វា សណ្ឋានេន វា ឯកសទិសា ហោន្តិ, តេសម្បិ អាលោកិតវិលោកិតកថិតហសិតគមនឋានាទីហិ វិសេសោ ហោតិយេវ. តស្មា ¶ នានត្តកាយាតិ វុត្តា. បដិសន្ធិសញ្ញា បន នេសំ តិហេតុកាបិ ទ្វិហេតុកាបិ អហេតុកាបិ ហោន្តិ, តស្មា នានត្តសញ្ញិនោតិ វុត្តា. ឯកច្ចេ ច ទេវាតិ ឆ កាមាវចរទេវា. តេសុ ហិ កេសញ្ចិ កាយោ នីលោ ហោតិ, កេសញ្ចិ បីតកាទិវណ្ណោ. សញ្ញា បន នេសំ ទ្វិហេតុកាបិ តិហេតុកាបិ ហោន្តិ, អហេតុកា នត្ថិ. ឯកច្ចេ ច វិនិបាតិកាតិ ចតុអបាយវិនិមុត្តា ឧត្តរមាតា យក្ខិនី, បិយង្ករមាតា, ផុស្សមិត្តា, ធម្មគុត្តាតិ ឯវមាទិកា អញ្ញេ ច វេមានិកា បេតា. ឯតេសញ្ហិ បីតឱទាតកាឡមង្គុរច្ឆវិសាមវណ្ណាទិវសេន ចេវ កិសថូលរស្សទីឃវសេន ច កាយោ នានា ហោតិ, មនុស្សានំ វិយ ទ្វិហេតុកតិហេតុកអហេតុកវសេន សញ្ញាបិ. តេ បន ទេវា វិយ ន មហេសក្ខា, កបណមនុស្សា វិយ អប្បេសក្ខា, ទុល្លភឃាសច្ឆាទនា ទុក្ខបីឡិតា វិហរន្តិ. ឯកច្ចេ កាឡបក្ខេ ទុក្ខិតា ជុណ្ហបក្ខេ សុខិតា ហោន្តិ, តស្មា សុខសមុស្សយតោ វិនិបតិតត្តា វិនិបាតិកាតិ វុត្តា. យេ បនេត្ថ តិហេតុកា តេសំ ធម្មាភិសមយោបិ ហោតិ, បិយង្ករមាតា ហិ យក្ខិនី បច្ចូសសមយេ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ធម្មំ សជ្ឈាយតោ សុត្វា –

‘‘មា ¶ សទ្ទមករិ បិយង្ករ, ភិក្ខុ ធម្មបទានិ ភាសតិ;

អបិ ធម្មបទំ វិជានិយ, បដិបជ្ជេម ហិតាយ នោ សិយា;

បាណេសុ ច សំយមាមសេ, សម្បជានមុសា ន ភណាមសេ;

សិក្ខេម សុសីល្យមត្តនោ, អបិ មុច្ចេម បិសាចយោនិយា’’តិ. (សំ. និ. ២.៤០);

ឯវំ បុត្តកំ សញ្ញាបេត្វា តំ ទិវសំ សោតាបត្តិផលំ បត្តា. ឧត្តរមាតា បន ភគវតោ ធម្មំ សុត្វាវ សោតាបន្នា ជាតា.

ព្រហ្មកាយិកាតិ ព្រហ្មបារិសជ្ជព្រហ្មបុរោហិតមហាព្រហ្មានោ. បឋមាភិនិព្ពត្តាតិ តេ សព្ពេបិ បឋមេន ឈានេន អភិនិព្ពត្តា. តេសុ ព្រហ្មបារិសជ្ជា បន បរិត្តេន អភិនិព្ពត្តា, តេសំ កប្បស្ស តតិយោ ភាគោ អាយុប្បមាណំ. ព្រហ្មបុរោហិតា មជ្ឈិមេន, តេសំ ឧបឌ្ឍកប្បោ អាយុប្បមាណំ, កាយោ ¶ ច តេសំ វិប្ផារិកតរោ ហោតិ. មហាព្រហ្មានោ បណីតេន, តេសំ កប្បោ អាយុប្បមាណំ, កាយោ បន តេសំ អតិវិប្ផារិកោ ហោតិ. ឥតិ តេ កាយស្ស នានត្តា, បឋមជ្ឈានវសេន សញ្ញាយ ឯកត្តា នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោតិ វេទិតព្ពា.

យថា ¶ ច តេ, ឯវំ ចតូសុ អបាយេសុ សត្តា. និរយេសុ ហិ កេសញ្ចិ គាវុតំ, កេសញ្ចិ អឌ្ឍយោជនំ, កេសញ្ចិ យោជនំ អត្តភាវោ ហោតិ, ទេវទត្តស្ស បន យោជនសតិកោ ជាតោ. តិរច្ឆានេសុបិ កេចិ ខុទ្ទកា, កេចិ មហន្តា. បេត្តិវិសយេបិ កេចិ សដ្ឋិហត្ថា, កេចិ សត្តតិហត្ថា, កេចិ អសីតិហត្ថា ហោន្តិ, កេចិ សុវណ្ណា, កេចិ ទុព្ពណ្ណា ហោន្តិ. តថា កាលកញ្ជិកា អសុរា. អបិ ចេត្ថ ទីឃបិដ្ឋិកបេតា នាម សដ្ឋិយោជនិកាបិ ហោន្តិ. សញ្ញា បន សព្ពេសម្បិ អកុសលវិបាកអហេតុកាវ ហោន្តិ. ឥតិ អាបាយិកាបិ នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ.

អាភស្សរាតិ ទណ្ឌឧក្កាយ អច្ចិ វិយ ឯតេសំ សរីរតោ អាភា ឆិជ្ជិត្វា ឆិជ្ជិត្វា បតន្តី វិយ សរតិ វិស្សរតីតិ អាភស្សរា. តេសុ បញ្ចកនយេន ទុតិយតតិយជ្ឈានទ្វយំ បរិត្តំ ភាវេត្វា ឧបបន្នា បរិត្តាភា នាម ហោន្តិ, តេសំ ទ្វេ កប្បា អាយុប្បមាណំ. មជ្ឈិមំ ភាវេត្វា ឧបបន្នា អប្បមាណាភា នាម ហោន្តិ, តេសំ ចត្តារោ កប្បា អាយុប្បមាណំ. បណីតំ ភាវេត្វា ឧបបន្នា អាភស្សរា ¶ នាម ហោន្តិ, តេសំ អដ្ឋ កប្បា អាយុប្បមាណំ. ឥធ បន ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន សព្ពេបិ តេ គហិតា. សព្ពេសញ្ហិ តេសំ កាយោ ឯកវិប្ផារោវ ហោតិ, សញ្ញា បន អវិតក្កវិចារមត្តា វា អវិតក្កអវិចារា វាតិ នានា.

សុភកិណ្ហាតិ សុភេន ឱកិណ្ណា វិកិណ្ណា, សុភេន សរីរប្បភាវណ្ណេន ឯកគ្ឃនាតិ អត្ថោ. ឯតេសញ្ហិ អាភស្សរានំ វិយ ន ឆិជ្ជិត្វា ឆិជ្ជិត្វា បភា គច្ឆតិ. បញ្ចកនយេ បន បរិត្តមជ្ឈិមបណីតស្ស ចតុត្ថជ្ឈានស្ស វសេន សោឡសទ្វត្តិំសចតុសដ្ឋិកប្បាយុកា បរិត្តសុភអប្បមាណសុភសុភកិណ្ហា នាម ហុត្វា និព្ពត្តន្តិ. ឥតិ សព្ពេបិ តេ ឯកត្តកាយា ចេវ ចតុត្ថជ្ឈានសញ្ញាយ ឯកត្តសញ្ញិនោ ចាតិ វេទិតព្ពា. វេហប្ផលាបិ ចតុត្ថវិញ្ញាណដ្ឋិតិមេវ ភជន្តិ. អសញ្ញសត្តា វិញ្ញាណាភាវា ឯត្ថ សង្គហំ ន គច្ឆន្តិ, សត្តាវាសេសុ គច្ឆន្តិ.

សុទ្ធាវាសា វិវដ្ដបក្ខេ ឋិតា ន សព្ពកាលិកា, កប្បសតសហស្សម្បិ អសង្ខ្យេយ្យម្បិ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ នុប្បជ្ជន្តិ. សោឡសកប្បសហស្សព្ភន្តរេ ពុទ្ធេសុ ឧប្បន្នេសុយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ធម្មចក្កប្បវត្តស្ស ភគវតោ ខន្ធវារដ្ឋានសទិសា ហោន្តិ. តស្មា នេវ វិញ្ញាណដ្ឋិតិំ ន សត្តាវាសំ ¶ ភជន្តិ. មហាសីវត្ថេរោ បន – ‘‘ន ខោ បន សោ សារិបុត្ត សត្តាវាសោ សុលភរូបោ ¶ យោ មយា អនិវុត្ថបុព្ពោ ឥមិនា ទីឃេន អទ្ធុនា អញ្ញត្រ សុទ្ធាវាសេហិ ទេវេហី’’តិ (ម. និ. ១.១៦០) ឥមិនា សុត្តេន សុទ្ធាវាសាបិ ចតុត្ថវិញ្ញាណដ្ឋិតិំ ចតុត្ថសត្តាវាសំយេវ ភជន្តីតិ វទតិ, តំ អប្បដិពាហិយត្តា សុត្តស្ស អនុញ្ញាតំ.

សព្ពសោ រូបសញ្ញានន្តិអាទីនំ អត្ថោ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តោ. នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ បន យថេវ សញ្ញាយ, ឯវំ វិញ្ញាណស្សបិ សុខុមត្តា នេវ វិញ្ញាណំ នាវិញ្ញាណំ. តស្មា វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ អវត្វា អាយតនេសុ វុត្តំ.

១២៨. តត្រាតិ តាសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ. តញ្ច បជានាតីតិ តញ្ច វិញ្ញាណដ្ឋិតិំ បជានាតិ. តស្សា ច សមុទយន្តិ ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា រូបសមុទយោ’’តិអាទិនា (បដិ. ម. ១.៤៩) នយេន តស្សា សមុទយញ្ច បជានាតិ. តស្សា ច អត្ថង្គមន្តិ – ‘‘អវិជ្ជានិរោធា ¶ រូបនិរោធោ’’តិអាទិនា នយេន តស្សា អត្ថង្គមញ្ច បជានាតិ. អស្សាទន្តិ យំ រូបំ បដិច្ច…បេ… យំ វិញ្ញាណំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខំ សោមនស្សំ, អយំ វិញ្ញាណស្ស អស្សាទោតិ, ឯវំ តស្សា អស្សាទញ្ច បជានាតិ. អាទីនវន្តិ យំ រូបំ…បេ… យំ វិញ្ញាណំ អនិច្ចំ ទុក្ខំ វិបរិណាមធម្មំ, អយំ វិញ្ញាណស្ស អាទីនវោតិ, ឯវំ តស្សា អាទីនវញ្ច បជានាតិ. និស្សរណន្តិ យោ រូបស្មិំ…បេ… យោ វិញ្ញាណេ ឆន្ទរាគវិនយោ, ឆន្ទរាគប្បហានំ, ឥទំ វិញ្ញាណស្ស និស្សរណន្តិ (សំ. និ. ២.២៦) ឯវំ តស្សា និស្សរណញ្ច បជានាតិ. កល្លំ នុ តេនាតិ យុត្តំ នុ តេន ភិក្ខុនា តំ វិញ្ញាណដ្ឋិតិំ តណ្ហាមានទិដ្ឋីនំ វសេន អហន្តិ វា មមន្តិ វា អភិនន្ទិតុន្តិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពត្ថ វេទិតព្ពោ. យត្ថ បន រូបំ នត្ថិ, តត្ថ ចតុន្នំ ខន្ធានំ វសេន, យត្ថ វិញ្ញាណំ នត្ថិ, តត្ថ ឯកស្ស ខន្ធស្ស វសេន សមុទយោ យោជេតព្ពោ. អាហារសមុទយា អាហារនិរោធាតិ ឥទញ្ចេត្ថ បទំ យោជេតព្ពំ.

យតោ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខូតិ យទា ខោ អានន្ទ, ភិក្ខុ. អនុបាទា វិមុត្តោតិ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អគ្គហេត្វា វិមុត្តោ. បញ្ញាវិមុត្តោតិ បញ្ញាយ វិមុត្តោ. អដ្ឋ វិមោក្ខេ អសច្ឆិកត្វា បញ្ញាពលេនេវ នាមកាយស្ស ច រូបកាយស្ស ច អប្បវត្តិំ កត្វា វិមុត្តោតិ អត្ថោ. សោ សុក្ខវិបស្សកោ ច បឋមជ្ឈានាទីសុ អញ្ញតរស្មិំ ឋត្វា អរហត្តំ បត្តោ ¶ ចាតិ បញ្ចវិធោ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ បញ្ញាវិមុត្តោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ ន ហេវ ខោ អដ្ឋ វិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតិ, បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ បញ្ញាវិមុត្តោ’’តិ (បុ. ប. ១៥).

អដ្ឋវិមោក្ខវណ្ណនា

១២៩. ឯវំ ¶ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ និគមនញ្ច នាមញ្ច ទស្សេត្វា ឥតរស្ស ទស្សេតុំ អដ្ឋ ខោ ឥមេតិអាទិមាហ. តត្ថ វិមោក្ខោតិ កេនដ្ឋេន វិមោក្ខោ? អធិមុច្ចនដ្ឋេន. កោ បនាយំ អធិមុច្ចនដ្ឋោ នាម? បច្ចនីកធម្មេហិ ច សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋោ, អារម្មណេ ច អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ មុច្ចនដ្ឋោ, បិតុអង្កេ វិស្សដ្ឋង្គបច្ចង្គស្ស ទារកស្ស សយនំ វិយ អនិគ្គហិតភាវេន និរាសង្កតាយ អារម្មណេ បវត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ បនត្ថោ បច្ឆិមេ ¶ វិមោក្ខេ នត្ថិ, បុរិមេសុ សព្ពេសុ អត្ថិ.

រូបី រូបានិ បស្សតីតិ ឯត្ថ អជ្ឈត្តំ កេសាទីសុ នីលកសិណាទីសុ នីលកសិណាទិវសេន ឧប្បាទិតំ រូបជ្ឈានំ រូបំ, តទស្សត្ថីតិ រូបី. ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ ពហិទ្ធាបិ នីលកសិណាទីនិ រូបានិ ឈានចក្ខុនា បស្សតិ. ឥមិនា អជ្ឈត្តពហិទ្ធាវត្ថុកេសុ កសិណេសុ ឧប្បាទិតជ្ឈានស្ស បុគ្គលស្ស ចត្តារិ រូបាវចរជ្ឈានានិ ទស្សិតានិ. អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អជ្ឈត្តំ ន រូបសញ្ញី, អត្តនោ កេសាទីសុ អនុប្បាទិតរូបាវចរជ្ឈានោតិ អត្ថោ. ឥមិនា ពហិទ្ធា បរិកម្មំ កត្វា ពហិទ្ធាវ ឧប្បាទិតជ្ឈានស្ស បុគ្គលស្ស រូបាវចរជ្ឈានានិ ទស្សិតានិ.

សុភន្ត្វេវ អធិមុត្តោ ហោតីតិ ឥមិនា សុវិសុទ្ធេសុ នីលាទីសុ វណ្ណកសិណេសុ ឈានានិ ទស្សិតានិ. តត្ថ កិញ្ចាបិ អន្តោអប្បនាយំ សុភន្តិ អាភោគោ នត្ថិ, យោ បន វិសុទ្ធំ សុភំ កសិណមារម្មណំ ករិត្វា វិហរតិ, សោ យស្មា សុភន្តិ អធិមុត្តោ ហោតីតិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ, តស្មា ឯវំ ទេសនា កតា. បដិសម្ភិទាមគ្គេ បន – ‘‘កថំ សុភន្ត្វេវ អធិមុត្តោ ហោតីតិ វិមោក្ខោ? ឥធ ភិក្ខុ មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ…បេ… មេត្តាយ ភាវិតត្តា សត្តា អប្បដិកូលា ហោន្តិ. ករុណា, មុទិតា, ឧបេក្ខាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ…បេ… ឧបេក្ខាយ ភាវិតត្តា សត្តា អប្បដិកូលា ¶ ហោន្តិ. ឯវំ សុភំ ត្វេវ អធិមុត្តោ ហោតីតិ វិមោក្ខោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២១២) វុត្តំ.

សព្ពសោ រូបសញ្ញានន្តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តមេវ. អយំ អដ្ឋមោ វិមោក្ខោតិ អយំ ចតុន្នំ ខន្ធានំ សព្ពសោ វិសុទ្ធត្តា វិមុត្តត្តា អដ្ឋមោ ឧត្តមោ វិមោក្ខោ នាម.

១៣០. អនុលោមន្តិ ¶ អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា. បដិលោមន្តិ បរិយោសានតោ បដ្ឋាយ យាវ អាទិតោ. អនុលោមបដិលោមន្តិ ឥទំ អតិបគុណត្តា សមាបត្តីនំ អដ្ឋត្វាវ ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចរណវសេន វុត្តំ. យត្ថិច្ឆកន្តិ ឱកាសបរិទីបនំ, យត្ថ យត្ថ ឱកាសេ ឥច្ឆតិ. យទិច្ឆកន្តិ សមាបត្តិទីបនំ, យំ យំ សមាបត្តិំ ឥច្ឆតិ. យាវតិច្ឆកន្តិ អទ្ធានបរិច្ឆេទទីបនំ ¶ , យាវតកំ អទ្ធានំ ឥច្ឆតិ. សមាបជ្ជតីតិ តំ តំ សមាបត្តិំ បវិសតិ. វុដ្ឋាតីតិ តតោ ឧដ្ឋាយ តិដ្ឋតិ.

ឧភតោភាគវិមុត្តោតិ ទ្វីហិ ភាគេហិ វិមុត្តោ, អរូបសមាបត្តិយា រូបកាយតោ វិមុត្តោ, មគ្គេន នាមកាយតោ វិមុត្តោតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘អច្ចី យថា វាតវេគេន ខិត្តា, (ឧបសិវាតិ ភគវា)

អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខំ;

ឯវំ មុនី នាមកាយា វិមុត្តោ,

អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខ’’ន្តិ. (សុ. និ. ១០៨០);

សោ បនេស ឧភតោភាគវិមុត្តោ អាកាសានញ្ចាយតនាទីសុ អញ្ញតរតោ ឧដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោ ច អនាគាមី ហុត្វា និរោធា ឧដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោ ចាតិ បញ្ចវិធោ. កេចិ បន – ‘‘យស្មា រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានម្បិ ទុវង្គិកំ ឧបេក្ខាសហគតំ, អរូបាវចរជ្ឈានម្បិ តាទិសមេវ. តស្មា រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានតោ ឧដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តោបិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ.

អយំ បន ឧភតោភាគវិមុត្តបញ្ហោ ហេដ្ឋា លោហបាសាទេ សមុដ្ឋហិត្វា តិបិដកចូឡសុមនត្ថេរស្ស វណ្ណនំ និស្សាយ ចិរេន វិនិច្ឆយំ បត្តោ ¶ . គិរិវិហារេ កិរ ថេរស្ស អន្តេវាសិកោ ឯកស្ស បិណ្ឌបាតិកស្ស មុខតោ តំ បញ្ហំ សុត្វា អាហ – ‘‘អាវុសោ, ហេដ្ឋាលោហបាសាទេ អម្ហាកំ អាចរិយស្ស ធម្មំ វណ្ណយតោ ន កេនចិ សុតបុព្ព’’ន្តិ. កិំ បន, ភន្តេ, ថេរោ អវចាតិ? រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ កិញ្ចាបិ ទុវង្គិកំ ឧបេក្ខាសហគតំ កិលេសេ វិក្ខម្ភេតិ, កិលេសានំ បន អាសន្នបក្ខេ វិរូហនដ្ឋានេ សមុទាចរតិ. ឥមេ ហិ កិលេសា នាម បញ្ចវោការភវេ នីលាទីសុ អញ្ញតរំ អារម្មណំ ឧបនិស្សាយ សមុទាចរន្តិ, រូបាវចរជ្ឈានញ្ច តំ អារម្មណំ ន សមតិក្កមតិ. តស្មា សព្ពសោ រូបំ និវត្តេត្វា អរូបជ្ឈានវសេន កិលេសេ វិក្ខម្ភេត្វា អរហត្តំ បត្តោវ ឧភតោភាគវិមុត្តោតិ, ឥទំ អាវុសោ ថេរោ អវច. ឥទញ្ច បន វត្វា ឥទំ សុត្តំ អាហរិ – ‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ. ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ អដ្ឋវិមោក្ខេ ¶ ¶ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតិ, បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ’’តិ (បុ. ប. ២៤).

ឥមាយ ច អានន្ទ ឧភតោភាគវិមុត្តិយាតិ អានន្ទ ឥតោ ឧភតោភាគវិមុត្តិតោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ

មហានិទានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មហាបរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនា

១៣១. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ មហាបរិនិព្ពានសុត្តំ. តត្រាយមនុបុព្ពបទវណ្ណនា – គិជ្ឈកូដេតិ គិជ្ឈា តស្ស កូដេសុ វសិំសុ, គិជ្ឈសទិសំ វា តស្ស កូដំ អត្ថីតិ គិជ្ឈកូដោ, តស្មិំ គិជ្ឈកូដេ. អភិយាតុកាមោតិ អភិភវនត្ថាយ យាតុកាមោ. វជ្ជីតិ វជ្ជិរាជានោ. ឯវំមហិទ្ធិកេតិ ឯវំ មហតិយា រាជិទ្ធិយា សមន្នាគតេ, ឯតេន នេសំ សមគ្គភាវំ កថេសិ. ឯវំមហានុភាវេតិ ឯវំ មហន្តេន អានុភាវេន សមន្នាគតេ, ឯតេន នេសំ ហត្ថិសិប្បាទីសុ កតសិក្ខតំ កថេសិ, យំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សិក្ខិតា វតិមេ លិច្ឆវិកុមារកា, សុសិក្ខិតា វតិមេ លិច្ឆវិកុមារកា, យត្រ ហិ នាម សុខុមេន តាឡច្ឆិគ្គលេន អសនំ អតិបាតយិស្សន្តិ បោង្ខានុបោង្ខំ អវិរាធិត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១១១៥). ឧច្ឆេច្ឆាមីតិ ឧច្ឆិន្ទិស្សាមិ. វិនាសេស្សាមីតិ នាសេស្សាមិ, អទស្សនំ បាបេស្សាមិ. អនយព្យសនន្តិ ឯត្ថ ន អយោតិ អនយោ, អវឌ្ឍិយា ឯតំ នាមំ. ហិតញ្ច សុខញ្ច វិយស្សតិ វិក្ខិបតីតិ ព្យសនំ, ញាតិបារិជុញ្ញាទីនំ ឯតំ នាមំ. អាបាទេស្សាមីតិ បាបយិស្សាមិ.

ឥតិ កិរ សោ ឋាននិសជ្ជាទីសុ ឥមំ យុទ្ធកថមេវ កថេតិ, គមនសជ្ជា ហោថាតិ ឯវំ ពលកាយំ អាណាបេតិ. កស្មា? គង្គាយំ កិរ ឯកំ បដ្ដនគាមំ និស្សាយ អឌ្ឍយោជនំ អជាតសត្តុនោ អាណា, អឌ្ឍយោជនំ លិច្ឆវីនំ. ឯត្ថ បន អាណាបវត្តិដ្ឋានំ ហោតីតិ អត្ថោ. តត្រាបិ ច បព្ពតបាទតោ មហគ្ឃភណ្ឌំ ឱតរតិ. តំ សុត្វា – ‘‘អជ្ជ យាមិ, ស្វេ យាមី’’តិ អជាតសត្តុនោ សំវិទហន្តស្សេវ លិច្ឆវិរាជានោ សមគ្គា សម្មោទមានា បុរេតរំ គន្ត្វា សព្ពំ គណ្ហន្តិ. អជាតសត្តុ បច្ឆា អាគន្ត្វា តំ បវត្តិំ ញត្វា ¶ កុជ្ឈិត្វា គច្ឆតិ. តេ បុនសំវច្ឆរេបិ តថេវ ករោន្តិ. អថ សោ ពលវាឃាតជាតោ តទា ឯវមកាសិ.

តតោ ចិន្តេសិ – ‘‘គណេន សទ្ធិំ យុទ្ធំ នាម ភារិយំ, ឯកោបិ មោឃប្បហារោ នាម នត្ថិ, ឯកេន ខោ បន បណ្ឌិតេន សទ្ធិំ មន្តេត្វា ករោន្តោ និប្បរាធោ ហោតិ, បណ្ឌិតោ ច សត្ថារា សទិសោ ¶ នត្ថិ, សត្ថា ច អវិទូរេ ធុរវិហារេ វសតិ, ហន្ទាហំ បេសេត្វា បុច្ឆាមិ ¶ . សចេ មេ គតេន កោចិ អត្ថោ ភវិស្សតិ, សត្ថា តុណ្ហី ភវិស្សតិ, អនត្ថេ បន សតិ កិំ រញ្ញោ តត្ថ គមនេនាតិ វក្ខតី’’តិ. សោ វស្សការព្រាហ្មណំ បេសេសិ. ព្រាហ្មណោ គន្ត្វា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ រាជា…បេ… អាបាទេស្សាមី’’តិ.

រាជអបរិហានិយធម្មវណ្ណនា

១៣៤. ភគវន្តំ ពីជយមានោតិ ថេរោ វត្តសីសេ ឋត្វា ភគវន្តំ ពីជតិ, ភគវតោ បន សីតំ វា ឧណ្ហំ វា នត្ថិ. ភគវា ព្រាហ្មណស្ស វចនំ សុត្វា តេន សទ្ធិំ អមន្តេត្វា ថេរេន សទ្ធិំ មន្តេតុកាមោ កិន្តិ តេ, អានន្ទ, សុតន្តិអាទិមាហ. អភិណ្ហំ សន្និបាតាតិ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ សន្និបតន្តាបិ អន្តរន្តរា សន្និបតន្តាបិ អភិណ្ហំ សន្និបាតាវ. សន្និបាតពហុលាតិ ហិយ្យោបិ សន្និបតិម្ហា, បុរិមទិវសម្បិ សន្និបតិម្ហា, បុន អជ្ជ កិមត្ថំ សន្និបតិតា ហោមាតិ វោសានំ អនាបជ្ជន្តា សន្និបាតពហុលា នាម ហោន្តិ. យាវកីវញ្ចាតិ យត្តកំ កាលំ. វុទ្ធិយេវ, អានន្ទ, វជ្ជីនំ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានីតិ – អភិណ្ហំ អសន្និបតន្តា ហិ ទិសាវិទិសាសុ អាគតំ សាសនំ ន សុណន្តិ, តតោ – ‘‘អសុកគាមសីមា វា និគមសីមា វា អាកុលា, អសុកដ្ឋានេ ចោរា វា បរិយុដ្ឋិតា’’តិ ន ជានន្តិ, ចោរាបិ ‘‘បមត្តា រាជានោ’’តិ ញត្វា គាមនិគមាទីនិ បហរន្តា ជនបទំ នាសេន្តិ. ឯវំ រាជូនំ បរិហានិ ហោតិ. អភិណ្ហំ សន្និបតន្តា បន តំ តំ បវត្តិំ សុណន្តិ, តតោ ពលំ បេសេត្វា អមិត្តមទ្ទនំ ករោន្តិ, ចោរាបិ – ‘‘អប្បមត្តា រាជានោ, ន សក្កា អម្ហេហិ វគ្គពន្ធេហិ វិចរិតុ’’ន្តិ ភិជ្ជិត្វា បលាយន្តិ. ឯវំ រាជូនំ វុទ្ធិ ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘វុទ្ធិយេវ, អានន្ទ, វជ្ជីនំ បាដិកង្ខា នោ បរិហានី’’តិ. តត្ថ បាដិកង្ខាតិ ឥច្ឆិតព្ពា, អវស្សំ ភវិស្សតីតិ ឯវំ ទដ្ឋព្ពាតិ អត្ថោ.

សមគ្គាតិអាទីសុ សន្និបាតភេរិយា និគ្គតាយ – ‘‘អជ្ជ មេ កិច្ចំ អត្ថិ, មង្គលំ អត្ថី’’តិ វិក្ខេបំ ¶ ករោន្តា ន សមគ្គា សន្និបតន្តិ នាម. ភេរិសទ្ទំ បន សុត្វាវ ភុញ្ជន្តាបិ អលង្ករិយមានាបិ វត្ថានិ និវាសេន្តាបិ អឌ្ឍភុត្តា វា អឌ្ឍាលង្កតា វា វត្ថំ និវាសយមានា វា សន្និបតន្តា សមគ្គា សន្និបតន្តិ នាម. សន្និបតិតា បន ចិន្តេត្វា មន្តេត្វា កត្តព្ពំ កត្វា ឯកតោវ អវុដ្ឋហន្តា ¶ ន សមគ្គា វុដ្ឋហន្តិ នាម. ឯវំ វុដ្ឋិតេសុ ហិ យេ បឋមំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ឯវំ ហោតិ – ‘‘អម្ហេហិ ពាហិរកថាវ សុតា, ឥទានិ វិនិច្ឆយកថា ភវិស្សតី’’តិ. ឯកតោ វុដ្ឋហន្តា បន សមគ្គា វុដ្ឋហន្តិ នាម. អបិច – ‘‘អសុកដ្ឋានេសុ គាមសីមា ¶ វា និគមសីមា វា អាកុលា, ចោរា បរិយុដ្ឋិតា’’តិ សុត្វា – ‘‘កោ គន្ត្វា ឥមំ អមិត្តមទ្ទនំ ករិស្សតី’’តិ វុត្តេ – ‘‘អហំ បឋមំ, អហំ បឋម’’ន្តិ វត្វា គច្ឆន្តាបិ សមគ្គា វុដ្ឋហន្តិ នាម. ឯកស្ស បន កម្មន្តេ ឱសីទមានេ សេសា រាជានោ បុត្តភាតរោ បេសេត្វា តស្ស កម្មន្តំ ឧបត្ថម្ភយមានាបិ, អាគន្តុករាជានំ – ‘‘អសុកស្ស គេហំ គច្ឆតុ, អសុកស្ស គេហំ គច្ឆតូ’’តិ អវត្វា សព្ពេ ឯកតោ សង្គណ្ហន្តាបិ, ឯកស្ស មង្គលេ វា រោគេ វា អញ្ញស្មិំ វា បន តាទិសេ សុខទុក្ខេ ឧប្បន្នេ សព្ពេ តត្ថ សហាយភាវំ គច្ឆន្តាបិ សមគ្គា វជ្ជិករណីយានិ ករោន្តិ នាម.

អបញ្ញត្តន្តិអាទីសុ បុព្ពេ អកតំ សុង្កំ វា ពលិំ វា ទណ្ឌំ វា អាហរាបេន្តា អបញ្ញត្តំ បញ្ញបេន្តិ នាម. បោរាណបវេណិយា អាគតមេវ បន អនាហរាបេន្តា បញ្ញត្តំ សមុច្ឆិន្ទន្តិ នាម. ចោរោតិ គហេត្វា ទស្សិតេ អវិចិនិត្វាវ ឆេជ្ជភេជ្ជំ អនុសាសេន្តា បោរាណំ វជ្ជិធម្មំ សមាទាយ ន វត្តន្តិ នាម. តេសំ អបញ្ញត្តំ បញ្ញបេន្តានំ អភិនវសុង្កាទីហិ បីឡិតា មនុស្សា – ‘‘អតិឧបទ្ទុតម្ហ, កោ ឥមេសំ វិជិតេ វសិស្សតី’’តិ បច្ចន្តំ បវិសិត្វា ចោរា វា ចោរសហាយា វា ហុត្វា ជនបទំ បហរន្តិ. បញ្ញត្តំ សមុច្ឆិន្ទន្តានំ បវេណីអាគតានិ សុង្កាទីនិ អគណ្ហន្តានំ កោសោ បរិហាយតិ. តតោ ហត្ថិអស្សពលកាយឱរោធាទយោ យថានិពទ្ធំ វដ្ដំ អលភមានា ថាមេន ពលេន បរិហាយន្តិ. តេ នេវ យុទ្ធក្ខមា ហោន្តិ, ន បារិចរិយក្ខមា. បោរាណំ វជ្ជិធម្មំ សមាទាយ អវត្តន្តានំ វិជិតេ មនុស្សា – ‘‘អម្ហាកំ បុត្តំ បិតរំ ភាតរំ អចោរំយេវ ចោរោតិ ¶ កត្វា ឆិន្ទិំសុ ភិន្ទិំសូ’’តិ កុជ្ឈិត្វា បច្ចន្តំ បវិសិត្វា ចោរា វា ចោរសហាយា វា ហុត្វា ជនបទំ បហរន្តិ, ឯវំ រាជូនំ បរិហានិ ហោតិ, បញ្ញត្តំ បញ្ញបេន្តានំ បន ‘‘បវេណីអាគតមេវ រាជានោ ករោន្តី’’តិ មនុស្សា ហដ្ឋតុដ្ឋា កសិវាណិជ្ជាទិកេ កម្មន្តេ សម្បាទេន្តិ. បញ្ញត្តំ អសមុច្ឆិន្ទន្តានំ បវេណីអាគតានិ សុង្កាទីនិ គណ្ហន្តានំ ¶ កោសោ វឌ្ឍតិ, តតោ ហត្ថិអស្សពលកាយឱរោធាទយោ យថានិពទ្ធំ វដ្ដំ លភមានា ថាមពលសម្បន្នា យុទ្ធក្ខមា ចេវ បារិចរិយក្ខមា ច ហោន្តិ.

បោរាណំ វជ្ជិធម្មន្តិ ឯត្ថ បុព្ពេ កិរ វជ្ជិរាជានោ ‘‘អយំ ចោរោ’’តិ អានេត្វា ទស្សិតេ ‘‘គណ្ហថ នំ ចោរ’’ន្តិ អវត្វា វិនិច្ឆយមហាមត្តានំ ទេន្តិ. តេ វិនិច្ឆិនិត្វា សចេ អចោរោ ហោតិ, វិស្សជ្ជេន្តិ. សចេ ចោរោ, អត្តនា កិញ្ចិ អវត្វា វោហារិកានំ ទេន្តិ. តេបិ អចោរោ ចេ, វិស្សជ្ជេន្តិ. ចោរោ ចេ, សុត្តធរានំ ទេន្តិ. តេបិ វិនិច្ឆិនិត្វា អចោរោ ចេ, វិស្សជ្ជេន្តិ. ចោរោ ចេ, អដ្ឋកុលិកានំ ទេន្តិ. តេបិ តថេវ កត្វា សេនាបតិស្ស, សេនាបតិ ឧបរាជស្ស, ឧបរាជា រញ្ញោ, រាជា វិនិច្ឆិនិត្វា អចោរោ ចេ, វិស្សជ្ជេតិ. សចេ ¶ បន ចោរោ ហោតិ, បវេណីបោត្ថកំ វាចាបេតិ. តត្ថ – ‘‘យេន ឥទំ នាម កតំ, តស្ស អយំ នាម ទណ្ឌោ’’តិ លិខិតំ. រាជា តស្ស កិរិយំ តេន សមានេត្វា តទនុច្ឆវិកំ ទណ្ឌំ ករោតិ. ឥតិ ឯតំ បោរាណំ វជ្ជិធម្មំ សមាទាយ វត្តន្តានំ មនុស្សា ន ឧជ្ឈាយន្តិ, ‘‘រាជានោ បោរាណបវេណិយា កម្មំ ករោន្តិ, ឯតេសំ ទោសោ នត្ថិ, អម្ហាកំយេវ ទោសោ’’តិ អប្បមត្តា កម្មន្តេ ករោន្តិ. ឯវំ រាជូនំ វុទ្ធិ ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘វុទ្ធិយេវ, អានន្ទ, វជ្ជីនំ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានី’’តិ.

សក្ករោន្តីតិ យំកិញ្ចិ តេសំ សក្ការំ ករោន្តា សុន្ទរមេវ ករោន្តិ. គរុំ ករោន្តីតិ គរុភាវំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វាវ ករោន្តិ. មានេន្តីតិ មនេន បិយាយន្តិ. បូជេន្តីតិ និបច្ចការំ ទស្សេន្តិ. សោតព្ពំ មញ្ញន្តីតិ ទិវសស្ស ទ្វេ តយោ វារេ ឧបដ្ឋានំ គន្ត្វា តេសំ កថំ សោតព្ពំ សទ្ធាតព្ពំ មញ្ញន្តិ. តត្ថ យេ ឯវំ មហល្លកានំ រាជូនំ សក្ការាទីនិ ន ករោន្តិ, ឱវាទត្ថាយ ច នេសំ ឧបដ្ឋានំ ន គច្ឆន្តិ, តេ តេហិ វិស្សដ្ឋា អនោវទិយមានា កីឡាបសុតា រជ្ជតោ បរិហាយន្តិ. យេ បន តថា បដិបជ្ជន្តិ, តេសំ មហល្លករាជានោ – ‘‘ឥទំ កាតព្ពំ, ឥទំ ន កាតព្ព’’ន្តិ ¶ បោរាណំ បវេណិំ អាចិក្ខន្តិ. សង្គាមំ បត្វាបិ – ‘‘ឯវំ បវិសិតព្ពំ, ឯវំ និក្ខមិតព្ព’’ន្តិ ឧបាយំ ទស្សេន្តិ. តេ តេហិ ឱវទិយមានា យថាឱវាទំ បដិបជ្ជន្តា សក្កោន្តិ រាជប្បវេណិំ សន្ធារេតុំ. តេន វុត្តំ – ‘‘វុទ្ធិយេវ, អានន្ទ, វជ្ជីនំ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានី’’តិ.

កុលិត្ថិយោតិ ¶ កុលឃរណិយោ. កុលកុមារិយោតិ អនិវិទ្ធា តាសំ ធីតរោ. ឱក្កស្ស បសយ្ហាតិ ឯត្ថ ‘‘ឱក្កស្សា’’តិ វា ‘‘បសយ្ហា’’តិ វា បសយ្ហាការស្សេវេតំ នាមំ. ‘‘ឧក្កស្សា’’តិបិ បឋន្តិ. តត្ថ ឱក្កស្សាតិ អវកស្សិត្វា អាកឌ្ឍិត្វា. បសយ្ហាតិ អភិភវិត្វា អជ្ឈោត្ថរិត្វាតិ អយំ វចនត្ថោ. ឯវញ្ហិ ករោន្តានំ វិជិតេ មនុស្សា – ‘‘អម្ហាកំ គេហេ បុត្តមាតរោបិ, ខេឡសិង្ឃាណិកាទីនិ មុខេន អបនេត្វា សំវឌ្ឍិតធីតរោបិ ឥមេ រាជានោ ពលក្ការេន គហេត្វា អត្តនោ ឃរេ វាសេន្តី’’តិ កុបិតា បច្ចន្តំ បវិសិត្វា ចោរា វា ចោរសហាយា វា ហុត្វា ជនបទំ បហរន្តិ. ឯវំ អករោន្តានំ បន វិជិតេ មនុស្សា អប្បោស្សុក្កា សកានិ កម្មានិ ករោន្តា រាជកោសំ វឌ្ឍេន្តិ. ឯវមេត្ថ វុទ្ធិហានិយោ វេទិតព្ពា.

វជ្ជីនំ វជ្ជិចេតិយានីតិ វជ្ជិរាជូនំ វជ្ជិរដ្ឋេ ចិត្តីកតដ្ឋេន ចេតិយានីតិ លទ្ធនាមានិ យក្ខដ្ឋានានិ. អព្ភន្តរានីតិ អន្តោនគរេ ឋិតានិ. ពាហិរានីតិ ពហិនគរេ ឋិតានិ ¶ . ទិន្នបុព្ពន្តិ បុព្ពេ ទិន្នំ. កតបុព្ពន្តិ បុព្ពេ កតំ. នោ បរិហាបេស្សន្តីតិ អបរិហាបេត្វា យថាបវត្តមេវ ករិស្សន្តិ ធម្មិកំ ពលិំ បរិហាបេន្តានញ្ហិ ទេវតា អារក្ខំ សុសំវិហិតំ ន ករោន្តិ, អនុប្បន្នំ ទុក្ខំ ជនេតុំ អសក្កោន្តាបិ ឧប្បន្នំ កាសសីសរោគាទិំ វឌ្ឍេន្តិ, សង្គាមេ បត្តេ សហាយា ន ហោន្តិ. អបរិហាបេន្តានំ បន អារក្ខំ សុសំវិហិតំ ករោន្តិ, អនុប្បន្នំ សុខំ ឧប្បាទេតុំ អសក្កោន្តាបិ ឧប្បន្នំ កាសសីសរោគាទិំ ហនន្តិ, សង្គាមសីសេ សហាយា ហោន្តីតិ ឯវមេត្ថ វុទ្ធិហានិយោ វេទិតព្ពា.

ធម្មិកា រក្ខាវរណគុត្តីតិ ឯត្ថ រក្ខា ឯវ យថា អនិច្ឆិតំ ន គច្ឆតិ, ឯវំ អាវរណតោ អាវរណំ. យថា ឥច្ឆិតំ ន វិនស្សតិ, ឯវំ គោបាយនតោ គុត្តិ. តត្ថ ពលកាយេន បរិវារេត្វា រក្ខណំ បព្ពជិតានំ ធម្មិកា រក្ខាវរណគុត្តិ ¶ នាម ន ហោតិ. យថា បន វិហារស្ស ឧបវនេ រុក្ខេ ន ឆិន្ទន្តិ, វាជិកា វជ្ឈំ ន ករោន្តិ, បោក្ខរណីសុ មច្ឆេ ន គណ្ហន្តិ, ឯវំ ករណំ ធម្មិកា រក្ខាវរណគុត្តិ នាម. កិន្តិ អនាគតា ចាតិ ឥមិនា បន នេសំ ឯវំ បច្ចុបដ្ឋិតចិត្តសន្តានោតិ ចិត្តប្បវត្តិំ បុច្ឆតិ.

តត្ថ ¶ យេ អនាគតានំ អរហន្តានំ អាគមនំ ន ឥច្ឆន្តិ, តេ អស្សទ្ធា ហោន្តិ អប្បសន្នា. បព្ពជិតេ ច សម្បត្តេ បច្ចុគ្គមនំ ន ករោន្តិ, គន្ត្វា ន បស្សន្តិ, បដិសន្ថារំ ន ករោន្តិ, បញ្ហំ ន បុច្ឆន្តិ, ធម្មំ ន សុណន្តិ, ទានំ ន ទេន្តិ, អនុមោទនំ ន សុណន្តិ, និវាសនដ្ឋានំ ន សំវិទហន្តិ. អថ នេសំ អវណ្ណោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ – ‘‘អសុកោ នាម រាជា អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ, បព្ពជិតេ សម្បត្តេ បច្ចុគ្គមនំ ន ករោតិ…បេ… និវាសនដ្ឋានំ ន សំវិទហតី’’តិ. តំ សុត្វា បព្ពជិតា តស្ស នគរទ្វារេន ន គច្ឆន្តិ, គច្ឆន្តាបិ នគរំ ន បវិសន្តិ. ឯវំ អនាគតានំ អរហន្តានំ អនាគមនមេវ ហោតិ. អាគតានម្បិ ផាសុវិហារេ អសតិ យេបិ អជានិត្វា អាគតា, តេ – ‘‘វសិស្សាមាតិ តាវ ចិន្តេត្វា អាគតម្ហា, ឥមេសំ បន រាជូនំ ឥមិនា នីហារេន កោ វសិស្សតី’’តិ និក្ខមិត្វា គច្ឆន្តិ. ឯវំ អនាគតេសុ អនាគច្ឆន្តេសុ, អាគតេសុ ទុក្ខំ វិហរន្តេសុ សោ ទេសោ បព្ពជិតានំ អនាវាសោ ហោតិ. តតោ ទេវតារក្ខា ន ហោតិ, ទេវតារក្ខាយ អសតិ អមនុស្សា ឱកាសំ លភន្តិ. អមនុស្សា ឧស្សន្នា អនុប្បន្នំ ព្យាធិំ ឧប្បាទេន្តិ, សីលវន្តានំ ទស្សនបញ្ហាបុច្ឆនាទិវត្ថុកស្ស បុញ្ញស្ស អនាគមោ ហោតិ. វិបរិយាយេន បន យថាវុត្តកណ្ហបក្ខវិបរីតស្ស សុក្កបក្ខស្ស សម្ភវោ ហោតីតិ ឯវមេត្ថ វុទ្ធិហានិយោ វេទិតព្ពា.

១៣៥. ឯកមិទាហន្តិ ឥទំ ភគវា បុព្ពេ វជ្ជីនំ ឥមស្ស វជ្ជិសត្តកស្ស ទេសិតភាវប្បកាសនត្ថមាហ ¶ . តត្ថ សារន្ទទេ ចេតិយេតិ ឯវំនាមកេ វិហារេ. អនុប្បន្នេ កិរ ពុទ្ធេ តត្ថ សារន្ទទស្ស យក្ខស្ស និវាសនដ្ឋានំ ចេតិយំ អហោសិ. អថេត្ថ ភគវតោ វិហារំ ការាបេសុំ, សោ សារន្ទទេ ចេតិយេ កតត្តា សារន្ទទចេតិយន្ត្វេវ សង្ខ្យំ គតោ.

អករណីយាតិ អកាតព្ពា, អគ្គហេតព្ពាតិ អត្ថោ. យទិទន្តិ ¶ និបាតមត្តំ. យុទ្ធស្សាតិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, អភិមុខយុទ្ធេន គហេតុំ ន សក្កាតិ អត្ថោ. អញ្ញត្រ ឧបលាបនាយាតិ ឋបេត្វា ឧបលាបនំ. ឧបលាបនា នាម – ‘‘អលំ វិវាទេន, ឥទានិ សមគ្គា ហោមា’’តិ ហត្ថិអស្សរថហិរញ្ញសុវណ្ណាទីនិ បេសេត្វា សង្គហករណំ. ឯវញ្ហិ សង្គហំ កត្វា កេវលំ វិស្សាសេន សក្កា គណ្ហិតុន្តិ អត្ថោ. អញ្ញត្រ មិថុភេទាយាតិ ឋបេត្វា មិថុភេទំ. ឥមិនា អញ្ញមញ្ញភេទំ កត្វាបិ សក្កា ឯតេ គហេតុន្តិ ¶ ទស្សេតិ. ឥទំ ព្រាហ្មណោ ភគវតោ កថាយ នយំ លភិត្វា អាហ.

កិំ បន ភគវា ព្រាហ្មណស្ស ឥមាយ កថាយ នយលាភំ ន ជានាតីតិ? អាម, ជានាតិ. ជានន្តោ កស្មា កថេសីតិ? អនុកម្បាយ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘មយា អកថិតេបិ កតិបាហេន គន្ត្វា សព្ពេ គណ្ហិស្សតិ, កថិតេ បន សមគ្គេ ភិន្ទន្តោ តីហិ សំវច្ឆរេហិ គណ្ហិស្សតិ, ឯត្តកម្បិ ជីវិតមេវ វរំ, ឯត្តកញ្ហិ ជីវន្តា អត្តនោ បតិដ្ឋានភូតំ បុញ្ញំ ករិស្សន្តី’’តិ.

អភិនន្ទិត្វាតិ ចិត្តេន អភិនន្ទិត្វា. អនុមោទិត្វាតិ ‘‘យាវ សុភាសិតញ្ចិទំ ភោតា គោតមេនា’’តិ វាចាយ អនុមោទិត្វា. បក្កាមីតិ រញ្ញោ សន្តិកំ គតោ. តតោ នំ រាជា – ‘‘កិំ អាចរិយ, ភគវា អវចា’’តិ បុច្ឆិ. សោ – ‘‘យថា ភោ សមណស្ស គោតមស្ស វចនំ ន សក្កា វជ្ជី កេនចិ គហេតុំ, អបិ ច ឧបលាបនាយ វា មិថុភេទេន វា សក្កា’’តិ អាហ. តតោ នំ រាជា – ‘‘ឧបលាបនាយ អម្ហាកំ ហត្ថិអស្សាទយោ នស្សិស្សន្តិ, ភេទេនេវ តេ គហេស្សាមិ, កិំ ករោមា’’តិ បុច្ឆិ. តេន ហិ, មហារាជ, តុម្ហេ វជ្ជិំ អារព្ភ បរិសតិ កថំ សមុដ្ឋាបេថ. តតោ អហំ – ‘‘កិំ តេ មហារាជ តេហិ, អត្តនោ សន្តកេហិ កសិវាណិជ្ជាទីនិ កត្វា ជីវន្តុ ឯតេ រាជានោ’’តិ វត្វា បក្កមិស្សាមិ. តតោ តុម្ហេ – ‘‘កិន្នុ ខោ ភោ ឯស ព្រាហ្មណោ វជ្ជិំ អារព្ភ បវត្តំ កថំ បដិពាហតី’’តិ វទេយ្យាថ, ទិវសភាគេ ចាហំ តេសំ បណ្ណាការំ បេសេស្សាមិ, តម្បិ គាហាបេត្វា តុម្ហេបិ មម ទោសំ អារោបេត្វា ពន្ធនតាលនាទីនិ អកត្វាវ កេវលំ ខុរមុណ្ឌំ មំ កត្វា នគរា នីហរាបេថ. អថាហំ – ‘‘មយា តេ នគរេ បាការោ បរិខា ច ការិតា, អហំ កិរ ទុព្ពលដ្ឋានញ្ច ឧត្តានគម្ភីរដ្ឋានញ្ច ជានាមិ, ន ចិរស្សេវ ទានិ ¶ ឧជុំ ករិស្សាមី’’តិ ¶ វក្ខាមិ. តំ សុត្វា តុម្ហេ – ‘‘គច្ឆតូ’’តិ វទេយ្យាថាតិ. រាជា សព្ពំ អកាសិ.

លិច្ឆវី តស្ស និក្ខមនំ សុត្វា – ‘‘សឋោ ព្រាហ្មណោ, មា តស្ស គង្គំ ឧត្តរិតុំ អទត្ថា’’តិ អាហំសុ. តត្រ ឯកច្ចេហិ – ‘‘អម្ហេ អារព្ភ កថិតត្តា កិរ សោ ឯវំ កតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ, ភណេ, ឯតូ’’តិ ភណិំសុ. សោ គន្ត្វា លិច្ឆវី ទិស្វា ‘‘កិំ អាគតត្ថា’’តិ បុច្ឆិតោ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ, លិច្ឆវិនោ – ‘‘អប្បមត្តកេន នាម ឯវំ គរុំ ទណ្ឌំ កាតុំ ន យុត្ត’’ន្តិ ¶ វត្វា – ‘‘កិំ តេ តត្រ ឋានន្តរ’’ន្តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘វិនិច្ឆយាមច្ចោហមស្មី’’តិ. តទេវ តេ ឋានន្តរំ ហោតូតិ. សោ សុដ្ឋុតរំ វិនិច្ឆយំ ករោតិ, រាជកុមារា តស្ស សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហន្តិ.

សោ បតិដ្ឋិតគុណោ ហុត្វា ឯកទិវសំ ឯកំ លិច្ឆវិំ គហេត្វា ឯកមន្តំ គន្ត្វា – ទារកា កសន្តីតិ បុច្ឆិ. អាម, កសន្តិ. ទ្វេ គោណេ យោជេត្វាតិ? អាម, ទ្វេ គោណេ យោជេត្វាតិ. ឯត្តកំ វត្វា និវត្តោ. តតោ តំ អញ្ញោ – ‘‘កិំ អាចរិយោ អាហា’’តិ បុច្ឆិត្វា តេន វុត្តំ អសទ្ទហន្តោ ‘‘ន មេ ឯស យថាភូតំ កថេតី’’តិ តេន សទ្ធិំ ភិជ្ជិ. ព្រាហ្មណោ អញ្ញស្មិំ ទិវសេ ឯកំ លិច្ឆវិំ ឯកមន្តំ នេត្វា – ‘‘កេន ព្យញ្ជនេន ភុត្តោសី’’តិ បុច្ឆិត្វា និវត្តោ. តម្បិ អញ្ញោ បុច្ឆិត្វា អសទ្ទហន្តោ តថេវ ភិជ្ជិ. ព្រាហ្មណោ អបរម្បិ ទិវសំ ឯកំ លិច្ឆវិំ ឯកមន្តំ នេត្វា – ‘‘អតិទុគ្គតោសិ កិរា’’តិ បុច្ឆិ. កោ ឯវមាហាតិ បុច្ឆិតោ អសុកោ នាម លិច្ឆវីតិ. អបរម្បិ ឯកមន្តំ នេត្វា – ‘‘ត្វំ កិរ ភីរុកជាតិកោ’’តិ បុច្ឆិ. កោ ឯវមាហាតិ? អសុកោ នាម លិច្ឆវីតិ. ឯវំ អញ្ញេន អកថិតមេវ អញ្ញស្ស កថេន្តោ តីហិ សំវច្ឆរេហិ តេ រាជានោ អញ្ញមញ្ញំ ភិន្ទិត្វា យថា ទ្វេ ឯកមគ្គេន ន គច្ឆន្តិ, តថា កត្វា សន្និបាតភេរិំ ចរាបេសិ. លិច្ឆវិនោ – ‘‘ឥស្សរា សន្និបតន្តុ, សូរា សន្និបតន្តូ’’តិ វត្វា ន សន្និបតិំសុ.

ព្រាហ្មណោ – ‘‘អយំ ទានិ កាលោ, សីឃំ អាគច្ឆតូ’’តិ រញ្ញោ សាសនំ បេសេសិ. រាជា សុត្វាវ ពលភេរិំ ចរាបេត្វា និក្ខមិ. វេសាលិកា សុត្វា – ‘‘រញ្ញោ គង្គំ ឧត្តរិតុំ ន ទស្សាមា’’តិ ភេរិំ ចរាបេសុំ. តម្បិ សុត្វា – ‘‘គច្ឆន្តុ សូររាជានោ’’តិអាទីនិ វត្វា ន ¶ សន្និបតិំសុ. ‘‘នគរប្បវេសនំ ន ទស្សាម, ទ្វារានិ បិទហិត្វា ឋស្សាមា’’តិ ភេរិំ ចរាបេសុំ. ឯកោបិ ន សន្និបតិ. យថាវិវដេហេវ ទ្វារេហិ បវិសិត្វា សព្ពេ អនយព្យសនំ បាបេត្វា គតោ.

ភិក្ខុអបរិហានិយធម្មវណ្ណនា

១៣៦. អថ ¶ ខោ ភគវា អចិរបក្កន្តេតិអាទិម្ហិ សន្និបាតេត្វាតិ ទូរវិហារេសុ ឥទ្ធិមន្តេ បេសេត្វា សន្តិកវិហារេសុ សយំ គន្ត្វា – ‘‘សន្និបតថ, អាយស្មន្តោ; ភគវា វោ សន្និបាតំ ឥច្ឆតី’’តិ សន្និបាតេត្វា. អបរិហានិយេតិ ¶ អបរិហានិករេ, វុទ្ធិហេតុភូតេតិ អត្ថោ. ធម្មេ ទេសេស្សាមីតិ ចន្ទសហស្សំ សូរិយសហស្សំ ឧដ្ឋបេន្តោ វិយ ចតុកុដ្ដកេ គេហេ អន្តោ តេលទីបសហស្សំ ឧជ្ជាលេន្តោ វិយ បាកដេ កត្វា កថយិស្សាមីតិ.

តត្ថ អភិណ្ហំ សន្និបាតាតិ ឥទំ វជ្ជិសត្តកេ វុត្តសទិសមេវ. ឥធាបិ ច អភិណ្ហំ អសន្និបតិតា ទិសាសុ អាគតសាសនំ ន សុណន្តិ. តតោ – ‘‘អសុកវិហារសីមា អាកុលា, ឧបោសថបវារណា ឋិតា, អសុកស្មិំ ឋានេ ភិក្ខូ វេជ្ជកម្មទូតកម្មាទីនិ ករោន្តិ, វិញ្ញត្តិពហុលា បុប្ផទានាទីហិ ជីវិកំ កប្បេន្តី’’តិអាទីនិ ន ជានន្តិ, បាបភិក្ខូបិ ‘‘បមត្តោ ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ ញត្វា រាសិភូតា សាសនំ ឱសក្កាបេន្តិ. អភិណ្ហំ សន្និបតិតា បន តំ តំ បវត្តិំ សុណន្តិ, តតោ ភិក្ខុសង្ឃំ បេសេត្វា សីមំ ឧជុំ ករោន្តិ, ឧបោសថបវារណាទយោ បវត្តាបេន្តិ, មិច្ឆាជីវានំ ឧស្សន្នដ្ឋានេ អរិយវំសកេ បេសេត្វា អរិយវំសំ កថាបេន្តិ, បាបភិក្ខូនំ វិនយធរេហិ និគ្គហំ ការាបេន្តិ, បាបភិក្ខូបិ ‘‘អប្បមត្តោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ន សក្កា អម្ហេហិ វគ្គពន្ធេន វិចរិតុ’’ន្តិ ភិជ្ជិត្វា បលាយន្តិ. ឯវមេត្ថ ហានិវុទ្ធិយោ វេទិតព្ពា.

សមគ្គាតិអាទីសុ ចេតិយបដិជគ្គនត្ថំ វា ពោធិគេហឧបោសថាគារច្ឆាទនត្ថំ វា កតិកវត្តំ វា ឋបេតុកាមតាយ ឱវាទំ វា ទាតុកាមតាយ – ‘‘សង្ឃោ សន្និបតតូ’’តិ ភេរិយា វា ឃណ្ដិយា វា អាកោដិតាយ – ‘‘មយ្ហំ ចីវរកម្មំ អត្ថិ, មយ្ហំ បត្តោ បចិតព្ពោ, មយ្ហំ នវកម្មំ អត្ថី’’តិ វិក្ខេបំ ករោន្តា ន សមគ្គា សន្និបតន្តិ នាម. សព្ពំ បន តំ កម្មំ ឋបេត្វា – ‘‘អហំ បុរិមតរំ, អហំ បុរិមតរ’’ន្តិ ឯកប្បហារេនេវ សន្និបតន្តា សមគ្គា សន្និបតន្តិ នាម. សន្និបតិតា បន ចិន្តេត្វា មន្តេត្វា កត្តព្ពំ ¶ កត្វា ឯកតោ អវុដ្ឋហន្តា សមគ្គា ន វុដ្ឋហន្តិ នាម. ឯវំ វុដ្ឋិតេសុ ហិ យេ បឋមំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ឯវំ ហោតិ – ‘‘អម្ហេហិ ពាហិរកថាវ សុតា, ឥទានិ វិនិច្ឆយកថា ភវិស្សតី’’តិ. ឯកប្បហារេនេវ វុដ្ឋហន្តា បន សមគ្គា វុដ្ឋហន្តិ នាម. អបិច ‘‘អសុកដ្ឋានេ វិហារសីមា អាកុលា, ឧបោសថបវារណា ឋិតា, អសុកដ្ឋានេ វេជ្ជកម្មាទិការកា បាបភិក្ខូ ឧស្សន្នា’’តិ សុត្វា – ‘‘កោ គន្ត្វា ¶ តេសំ និគ្គហំ ករិស្សតី’’តិ ¶ វុត្តេ – ‘‘អហំ បឋមំ, អហំ បឋម’’ន្តិ វត្វា គច្ឆន្តាបិ សមគ្គា វុដ្ឋហន្តិ នាម.

អាគន្តុកំ បន ទិស្វា – ‘‘ឥមំ បរិវេណំ យាហិ, ឯតំ បរិវេណំ យាហិ, អយំ កោ’’តិ អវត្វា សព្ពេ វត្តំ ករោន្តាបិ, ជិណ្ណបត្តចីវរកំ ទិស្វា តស្ស ភិក្ខាចារវត្តេន បត្តចីវរំ បរិយេសមានាបិ, គិលានស្ស គិលានភេសជ្ជំ បរិយេសមានាបិ, គិលានមេវ អនាថំ – ‘‘អសុកបរិវេណំ យាហិ, អសុកបរិវេណំ យាហី’’តិ អវត្វា អត្តនោ អត្តនោ បរិវេណេ បដិជគ្គន្តាបិ, ឯកោ ឱលិយមានកោ គន្ថោ ហោតិ, បញ្ញវន្តំ ភិក្ខុំ សង្គណ្ហិត្វា តេន តំ គន្ថំ ឧក្ខិបាបេន្តាបិ សមគ្គា សង្ឃំ ករណីយានិ ករោន្តិ នាម.

អបញ្ញត្តន្តិអាទីសុ នវំ អធម្មិកំ កតិកវត្តំ វា សិក្ខាបទំ វា ពន្ធន្តា អបញ្ញត្តំ បញ្ញបេន្តិ នាម, បុរាណសន្ថតវត្ថុស្មិំ សាវត្ថិយំ ភិក្ខូ វិយ. ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សាសនំ ទីបេន្តា បញ្ញត្តំ សមុច្ឆិន្ទន្តិ នាម, វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ វេសាលិកា វជ្ជិបុត្តកា វិយ. ខុទ្ទានុខុទ្ទកា បន អាបត្តិយោ សញ្ចិច្ច វីតិក្កមន្តា យថាបញ្ញត្តេសុ សិក្ខាបទេសុ សមាទាយ ន វត្តន្តិ នាម, អស្សជិបុនព្ពសុកា វិយ. នវំ បន កតិកវត្តំ វា សិក្ខាបទំ វា អពន្ធន្តា, ធម្មវិនយតោ សាសនំ ទីបេន្តា, ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ អសមូហនន្តា អបញ្ញត្តំ ន បញ្ញបេន្តិ, បញ្ញត្តំ ន សមុច្ឆិន្ទន្តិ, យថាបញ្ញត្តេសុ សិក្ខាបទេសុ សមាទាយ វត្តន្តិ នាម, អាយស្មា ឧបសេនោ វិយ, អាយស្មា យសោ កាកណ្ឌកបុត្តោ វិយ ច.

‘‘សុណាតុ, មេ អាវុសោ សង្ឃោ, សន្តម្ហាកំ សិក្ខាបទានិ គិហិគតានិ, គិហិនោបិ ជានន្តិ, ‘ឥទំ វោ សមណានំ សក្យបុត្តិយានំ កប្បតិ, ឥទំ វោ ន កប្បតី’តិ. សចេ ហិ មយំ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ ¶ សមូហនិស្សាម, ភវិស្សន្តិ វត្តារោ – ‘ធូមកាលិកំ សមណេន គោតមេន សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, យាវិមេសំ សត្ថា អដ្ឋាសិ, តាវិមេ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខិំសុ. យតោ ឥមេសំ សត្ថា បរិនិព្ពុតោ, ន ទានិមេ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខន្តី’តិ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ អបញ្ញត្តំ ¶ ន បញ្ញបេយ្យ, បញ្ញត្តំ ន សមុច្ឆិន្ទេយ្យ, យថាបញ្ញត្តេសុ សិក្ខាបទេសុ សមាទាយ វត្តេយ្យា’’តិ (ចុឡវ. ៤៤២) –

ឥមំ តន្តិំ ឋបយន្តោ អាយស្មា មហាកស្សបោ វិយ ច. វុទ្ធិយេវាតិ សីលាទីហិ គុណេហិ វុឌ្ឍិយេវ, នោ បរិហានិ.

ថេរាតិ ¶ ថិរភាវប្បត្តា ថេរការកេហិ គុណេហិ សមន្នាគតា. ពហូ រត្តិយោ ជានន្តីតិ រត្តញ្ញូ. ចិរំ បព្ពជិតានំ ឯតេសន្តិ ចិរបព្ពជិតា. សង្ឃស្ស បិតុដ្ឋានេ ឋិតាតិ សង្ឃបិតរោ. បិតុដ្ឋានេ ឋិតត្តា សង្ឃំ បរិនេន្តិ បុព្ពង្គមា ហុត្វា តីសុ សិក្ខាសុ បវត្តេន្តីតិ សង្ឃបរិណាយកា.

យេ តេសំ សក្ការាទីនិ ន ករោន្តិ, ឱវាទត្ថាយ ទ្វេ តយោ វារេ ឧបដ្ឋានំ ន គច្ឆន្តិ, តេបិ តេសំ ឱវាទំ ន ទេន្តិ, បវេណីកថំ ន កថេន្តិ, សារភូតំ ធម្មបរិយាយំ ន សិក្ខាបេន្តិ. តេ តេហិ វិស្សដ្ឋា សីលាទីហិ ធម្មក្ខន្ធេហិ សត្តហិ ច អរិយធនេហីតិ ឯវមាទីហិ គុណេហិ បរិហាយន្តិ. យេ បន តេសំ សក្ការាទីនិ ករោន្តិ, ឧបដ្ឋានំ គច្ឆន្តិ, តេបិ តេសំ ឱវាទំ ទេន្តិ. ‘‘ឯវំ តេ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ តេ បដិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ តេ អាលោកិតព្ពំ, ឯវំ តេ វិលោកិតព្ពំ, ឯវំ តេ សមិញ្ជិតព្ពំ, ឯវំ តេ បសារិតព្ពំ, ឯវំ តេ សង្ឃាដិបត្តចីវរំ ធារេតព្ព’’ន្តិ បវេណីកថំ កថេន្តិ, សារភូតំ ធម្មបរិយាយំ សិក្ខាបេន្តិ, តេរសហិ ធុតង្គេហិ ទសហិ កថាវត្ថូហិ អនុសាសន្តិ. តេ តេសំ ឱវាទេ ឋត្វា សីលាទីហិ គុណេហិ វឌ្ឍមានា សាមញ្ញត្ថំ អនុបាបុណន្តិ. ឯវមេត្ថ ហានិវុទ្ធិយោ វេទិតព្ពា.

បុនព្ភវទានំ បុនព្ភវោ, បុនព្ភវោ សីលមស្សាតិ បោនោព្ភវិកា, បុនព្ភវទាយិកាតិ អត្ថោ, តស្មា បោនោព្ភវិកាយ. ន វសំ គច្ឆន្តីតិ ឯត្ថ យេ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ការណា ឧបដ្ឋាកានំ បទានុបទិកា ហុត្វា គាមតោ គាមំ វិចរន្តិ, តេ តស្សា តណ្ហាយ វសំ គច្ឆន្តិ នាម, ឥតរេ ន គច្ឆន្តិ ¶ នាម. តត្ថ ហានិវុទ្ធិយោ បាកដាយេវ.

អារញ្ញកេសូតិ បញ្ចធនុសតិកបច្ឆិមេសុ. សាបេក្ខាតិ សតណ្ហា សាលយា. គាមន្តសេនាសនេសុ ហិ ឈានំ អប្បេត្វាបិ តតោ វុដ្ឋិតមត្តោវ ឥត្ថិបុរិសទារិកាទិសទ្ទំ សុណាតិ, យេនស្ស អធិគតវិសេសោបិ ហាយតិយេវ. អរញ្ញេ បន និទ្ទាយិត្វា បដិពុទ្ធមត្តោ សីហព្យគ្ឃមោរាទីនំ សទ្ទំ ¶ សុណាតិ, យេន អារញ្ញកំ បីតិំ លភិត្វា តមេវ សម្មសន្តោ អគ្គផលេ បតិដ្ឋាតិ. ឥតិ ភគវា គាមន្តសេនាសនេ ឈានំ អប្បេត្វា និសិន្នភិក្ខុនោ អរញ្ញេ និទ្ទាយន្តមេវ បសំសតិ. តស្មា តមេវ អត្ថវសំ បដិច្ច – ‘‘អារញ្ញកេសុ សេនាសនេសុ សាបេក្ខា ភវិស្សន្តី’’តិ អាហ.

បច្ចត្តញ្ញេវ សតិំ ឧបដ្ឋបេស្សន្តីតិ អត្តនាវ អត្តនោ អព្ភន្តរេ សតិំ ឧបដ្ឋបេស្សន្តិ. បេសលាតិ បិយសីលា. ឥធាបិ សព្រហ្មចារីនំ អាគមនំ អនិច្ឆន្តា នេវាសិកា អស្សទ្ធា ហោន្តិ អប្បសន្នា ¶ . សម្បត្តភិក្ខូនំ បច្ចុគ្គមនបត្តចីវរប្បដិគ្គហណអាសនបញ្ញាបនតាលវណ្ដគ្គហណាទីនិ ន ករោន្តិ, អថ នេសំ អវណ្ណោ ឧគ្គច្ឆតិ – ‘‘អសុកវិហារវាសិនោ ភិក្ខូ អស្សទ្ធា អប្បសន្នា វិហារំ បវិដ្ឋានំ វត្តបដិវត្តំ ន ករោន្តី’’តិ. តំ សុត្វា បព្ពជិតា វិហារទ្វារេន គច្ឆន្តាបិ វិហារំ ន បវិសន្តិ. ឯវំ អនាគតានំ អនាគមនមេវ ហោតិ. អាគតានំ បន ផាសុវិហារេ អសតិ យេបិ អជានិត្វា អាគតា, តេ – ‘‘វសិស្សាមាតិ តាវ ចិន្តេត្វា អាគតាម្ហ, ឥមេសំ បន នេវាសិកានំ ឥមិនា នីហារេន កោ វសិស្សតី’’តិ និក្ខមិត្វា គច្ឆន្តិ. ឯវំ សោ វិហារោ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អនាវាសោវ ហោតិ. តតោ នេវាសិកា សីលវន្តានំ ទស្សនំ អលភន្តា កង្ខាវិនោទនំ វា អាចារសិក្ខាបកំ វា មធុរធម្មស្សវនំ វា ន លភន្តិ, តេសំ នេវ អគ្គហិតធម្មគ្គហណំ, ន គហិតសជ្ឈាយករណំ ហោតិ. ឥតិ នេសំ ហានិយេវ ហោតិ, ន វុទ្ធិ.

យេ បន សព្រហ្មចារីនំ អាគមនំ ឥច្ឆន្តិ, តេ សទ្ធា ហោន្តិ បសន្នា, អាគតានំ សព្រហ្មចារីនំ បច្ចុគ្គមនាទីនិ កត្វា សេនាសនំ បញ្ញបេត្វា ទេន្តិ, តេ គហេត្វា ភិក្ខាចារំ បវិសន្តិ, កង្ខំ វិនោទេន្តិ, មធុរធម្មស្សវនំ លភន្តិ. អថ នេសំ កិត្តិសទ្ទោ ឧគ្គច្ឆតិ – ‘‘អសុកវិហារភិក្ខូ ឯវំ សទ្ធា បសន្នា វត្តសម្បន្នា សង្គាហកា’’តិ. តំ សុត្វា ភិក្ខូ ទូរតោបិ ឯន្តិ, តេសំ នេវាសិកា វត្តំ ករោន្តិ ¶ , សមីបំ អាគន្ត្វា វុឌ្ឍតរំ អាគន្តុកំ វន្ទិត្វា និសីទន្តិ, នវកតរស្ស សន្តិកេ អាសនំ គហេត្វា និសីទន្តិ. និសីទិត្វា – ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ វសិស្សថ គមិស្សថា’’តិ បុច្ឆន្តិ. ‘គមិស្សាមី’តិ វុត្តេ – ‘‘សប្បាយំ សេនាសនំ, សុលភា ភិក្ខា’’តិអាទីនិ វត្វា គន្តុំ ន ទេន្តិ. វិនយធរោ ចេ ហោតិ, តស្ស សន្តិកេ វិនយំ សជ្ឈាយន្តិ. សុត្តន្តាទិធរោ ចេ, តស្ស សន្តិកេ តំ តំ ធម្មំ សជ្ឈាយន្តិ. អាគន្តុកានំ ថេរានំ ឱវាទេ ឋត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណន្តិ. អាគន្តុកា ‘‘ឯកំ ¶ ទ្វេ ទិវសានិ វសិស្សាមាតិ អាគតាម្ហ, ឥមេសំ បន សុខសំវាសតាយ ទសទ្វាទសវស្សានិ វសិស្សាមា’’តិ វត្តារោ ហោន្តិ. ឯវមេត្ថ ហានិវុទ្ធិយោ វេទិតព្ពា.

១៣៧. ទុតិយសត្តកេ កម្មំ អារាមោ ឯតេសន្តិ កម្មារាមាតិ. កម្មេ រតាតិ កម្មរតា. កម្មារាមតមនុយុត្តាតិ យុត្តា បយុត្តា អនុយុត្តា. តត្ថ កម្មន្តិ ឥតិកាតព្ពកម្មំ វុច្ចតិ. សេយ្យថិទំ – ចីវរវិចារណំ, ចីវរករណំ, ឧបត្ថម្ភនំ, សូចិឃរំ, បត្តត្ថវិកំ, អសំពទ្ធកំ, កាយពន្ធនំ, ធមករណំ, អាធារកំ, បាទកថលិកំ, សម្មជ្ជនីអាទីនំ ករណន្តិ. ឯកច្ចោ ហិ ឯតានិ ករោន្តោ សកលទិវសំ ឯតានេវ ករោតិ. តំ សន្ធាយេស បដិក្ខេបោ. យោ បន ឯតេសំ ករណវេលាយមេវ ឯតានិ ករោតិ, ឧទ្ទេសវេលាយំ ឧទ្ទេសំ គណ្ហាតិ, សជ្ឈាយវេលាយំ សជ្ឈាយតិ, ចេតិយង្គណវត្តវេលាយំ ¶ ចេតិយង្គណវត្តំ ករោតិ, មនសិការវេលាយំ មនសិការំ ករោតិ, ន សោ កម្មារាមោ នាម.

ន ភស្សារាមាតិ ឯត្ថ យោ ឥត្ថិវណ្ណបុរិសវណ្ណាទិវសេន អាលាបសល្លាបំ ករោន្តោយេវ ទិវសញ្ច រត្តិញ្ច វីតិនាមេតិ, ឯវរូបេ ភស្សេ បរិយន្តការី ន ហោតិ, អយំ ភស្សារាមោ នាម. យោ បន រត្តិន្ទិវំ ធម្មំ កថេតិ, បញ្ហំ វិស្សជ្ជេតិ, អយំ អប្បភស្សោវ ភស្សេ បរិយន្តការីយេវ. កស្មា? ‘‘សន្និបតិតានំ វោ, ភិក្ខវេ, ទ្វយំ ករណីយំ – ធម្មី វា កថា, អរិយោ វា តុណ្ហីភាវោ’’តិ (ម. និ. ១.២៧៣) វុត្តត្តា.

ន និទ្ទារាមាតិ ឯត្ថ យោ គច្ឆន្តោបិ និសិន្នោបិ និបន្នោបិ ថិនមិទ្ធាភិភូតោ និទ្ទាយតិយេវ, អយំ និទ្ទារាមោ នាម. យស្ស បន ករជកាយគេលញ្ញេន ចិត្តំ ភវង្គេ ឱតរតិ ¶ , នាយំ និទ្ទារាមោ. តេនេវាហ – ‘‘អភិជានាមហំ អគ្គិវេស្សន, គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេ បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតប្បដិក្កន្តោ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ បញ្ញបេត្វា ទក្ខិណេន បស្សេន សតោ សម្បជានោ និទ្ទំ ឱក្កមិតា’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧).

ន សង្គណិការាមាតិ ឯត្ថ យោ ឯកស្ស ទុតិយោ ទ្វិន្នំ តតិយោ តិណ្ណំ ចតុត្ថោតិ ឯវំ សំសដ្ឋោវ វិហរតិ, ឯកកោ អស្សាទំ ន លភតិ, អយំ សង្គណិការាមោ. យោ បន ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ ឯកកោ អស្សាទំ លភតិ, នាយំ សង្គណិការាមោតិ វេទិតព្ពោ.

ន ¶ បាបិច្ឆាតិ ឯត្ថ អសន្តសម្ភាវនាយ ឥច្ឆាយ សមន្នាគតា ទុស្សីលា បាបិច្ឆា នាម.

ន បាបមិត្តាទីសុ បាបា មិត្តា ឯតេសន្តិ បាបមិត្តា. ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ សហ អយនតោ បាបា សហាយា ឯតេសន្តិ បាបសហាយា. តន្និន្នតប្បោណតប្បព្ភារតាយ បាបេសុ សម្បវង្កាតិ បាបសម្បវង្កា.

ឱរមត្តកេនាតិ អវរមត្តកេន អប្បមត្តកេន. អន្តរាតិ អរហត្តំ អបត្វាវ ឯត្ថន្តរេ. វោសានន្តិ បរិនិដ្ឋិតភាវំ – ‘‘អលមេត្តាវតា’’តិ ឱសក្កនំ ឋិតកិច្ចតំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘យាវ សីលបារិសុទ្ធិមត្តេន វា វិបស្សនាមត្តេន វា ឈានមត្តេន វា សោតាបន្នភាវមត្តេន វា សកទាគាមិភាវមត្តេន វា អនាគាមិភាវមត្តេន វា វោសានំ ន អាបជ្ជិស្សន្តិ, តាវ វុទ្ធិយេវ ភិក្ខូនំ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានី’’តិ.

១៣៨. តតិយសត្តកេ ¶ សទ្ធាតិ សទ្ធាសម្បន្នា. តត្ថ អាគមនីយសទ្ធា, អធិគមសទ្ធា, បសាទសទ្ធា, ឱកប្បនសទ្ធាតិ ចតុព្ពិធា សទ្ធា. តត្ថ អាគមនីយសទ្ធា សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ ហោតិ. អធិគមសទ្ធា អរិយបុគ្គលានំ. ពុទ្ធោ ធម្មោ សង្ឃោតិ វុត្តេ បន បសាទោ បសាទសទ្ធា. ឱកប្បេត្វា បកប្បេត្វា បន សទ្ទហនំ ឱកប្បនសទ្ធា. សា ទុវិធាបិ ឥធាធិប្បេតា. តាយ ហិ សទ្ធាយ សមន្នាគតោ សទ្ធាវិមុត្តោ, វក្កលិត្ថេរសទិសោ ហោតិ. តស្ស ហិ ចេតិយង្គណវត្តំ វា, ពោធិយង្គណវត្តំ វា កតមេវ ហោតិ. ឧបជ្ឈាយវត្តអាចរិយវត្តាទីនិ សព្ពវត្តានិ បូរេតិ. ហិរិមនាតិ បាបជិគុច្ឆនលក្ខណាយ ហិរិយា យុត្តចិត្តា. ឱត្តប្បីតិ បាបតោ ភាយនលក្ខណេន ឱត្តប្បេន សមន្នាគតា.

ពហុស្សុតាតិ ឯត្ថ បន បរិយត្តិពហុស្សុតោ, បដិវេធពហុស្សុតោតិ ¶ ទ្វេ ពហុស្សុតា. បរិយត្តីតិ តីណិ បិដកានិ. បដិវេធោតិ សច្ចប្បដិវេធោ. ឥមស្មិំ បន ឋានេ បរិយត្តិ អធិប្បេតា. សា យេន ពហុ សុតា, សោ ពហុស្សុតោ. សោ បនេស និស្សយមុច្ចនកោ, បរិសុបដ្ឋាកោ, ភិក្ខុនោវាទកោ, សព្ពត្ថកពហុស្សុតោតិ ចតុព្ពិធោ ហោតិ. តត្ថ តយោ ពហុស្សុតា សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ ឱវាទវគ្គេ វុត្តនយេន គហេតព្ពា. សព្ពត្ថកពហុស្សុតា បន អានន្ទត្ថេរសទិសា ហោន្តិ. តេ ឥធ អធិប្បេតា.

អារទ្ធវីរិយាតិ ¶ យេសំ កាយិកញ្ច ចេតសិកញ្ច វីរិយំ អារទ្ធំ ហោតិ. តត្ថ យេ កាយសង្គណិកំ វិនោទេត្វា ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ អដ្ឋអារព្ភវត្ថុវសេន ឯកកា ហោន្តិ, តេសំ កាយិកវីរិយំ អារទ្ធំ នាម ហោតិ. យេ ចិត្តសង្គាណិកំ វិនោទេត្វា អដ្ឋសមាបត្តិវសេន ឯកកា ហោន្តិ, គមនេ ឧប្បន្នកិលេសស្ស ឋានំ បាបុណិតុំ ន ទេន្តិ, ឋានេ ឧប្បន្នកិលេសស្ស និសជ្ជំ, និសជ្ជាយ ឧប្បន្នកិលេសស្ស សយនំ បាបុណិតុំ ន ទេន្តិ, ឧប្បន្នុប្បន្នដ្ឋានេយេវ កិលេសេ និគ្គណ្ហន្តិ, តេសំ ចេតសិកវីរិយំ អារទ្ធំ នាម ហោតិ.

ឧបដ្ឋិតស្សតីតិ ចិរកតាទីនំ សរិតា អនុស្សរិតា មហាគតិម្ពយអភយត្ថេរទីឃភាណអភយត្ថេរតិបិដកចូឡាភយត្ថេរា វិយ. មហាគតិម្ពយអភយត្ថេរោ កិរ ជាតបញ្ចមទិវសេ មង្គលបាយាសេ តុណ្ឌំ បសារេន្តំ វាយសំ ទិស្វា ហុំ ហុន្តិ សទ្ទមកាសិ. អថ សោ ថេរកាលេ – ‘‘កទា បដ្ឋាយ, ភន្តេ, សរថា’’តិ ភិក្ខូហិ បុច្ឆិតោ ‘‘ជាតបញ្ចមទិវសេ កតសទ្ទតោ បដ្ឋាយ អាវុសោ’’តិ អាហ.

ទីឃភាណកអភយត្ថេរស្ស ជាតនវមទិវសេ មាតា ចុម្ពិស្សាមីតិ ឱនតា តស្សា មោឡិ មុច្ចិត្ថ ¶ . តតោ តុម្ពមត្តានិ សុមនបុប្ផានិ ទារកស្ស ឧរេ បតិត្វា ទុក្ខំ ជនយិំសុ. សោ ថេរកាលេ – ‘‘កទា បដ្ឋាយ, ភន្តេ, សរថា’’តិ បុច្ឆិតោ – ‘‘ជាតនវមទិវសតោ បដ្ឋាយា’’តិ អាហ.

តិបិដកចូឡាភយត្ថេរោ – ‘‘អនុរាធបុរេ តីណិ ទ្វារានិ បិទហាបេត្វា មនុស្សានំ ឯកេន ទ្វារេន និក្ខមនំ កត្វា – ‘ត្វំ កិន្នាមោ, ត្វំ កិន្នាមោ’តិ បុច្ឆិត្វា សាយំ បុន អបុច្ឆិត្វាវ តេសំ នាមានិ សម្បដិច្ឆាបេតុំ – ‘‘សក្កា អាវុសោ’’តិ អាហ. ឯវរូបេ ភិក្ខូ សន្ធាយ – ‘‘ឧបដ្ឋិតស្សតី’’តិ វុត្តំ.

បញ្ញវន្តោតិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយព្ពយបរិគ្គាហិកាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតា. អបិ ច ទ្វីហិបិ ឯតេហិ បទេហិ វិបស្សកានំ ¶ ភិក្ខូនំ វិបស្សនាសម្ភារភូតា សម្មាសតិ ចេវ វិបស្សនាបញ្ញា ច កថិតា.

១៣៩. ចតុត្ថសត្តកេ សតិយេវ សម្ពោជ្ឈង្គោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. តត្ថ ឧបដ្ឋានលក្ខណោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, បវិចយលក្ខណោ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គោ, បគ្គហលក្ខណោ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គោ, ផរណលក្ខណោ ¶ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គោ, ឧបសមលក្ខណោ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, អវិក្ខេបលក្ខណោ សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គោ, បដិសង្ខានលក្ខណោ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គោ. ភាវេស្សន្តីតិ សតិសម្ពោជ្ឈង្គំ ចតូហិ ការណេហិ សមុដ្ឋាបេន្តា, ឆហិ ការណេហិ ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គំ សមុដ្ឋាបេន្តា, នវហិ ការណេហិ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គំ សមុដ្ឋាបេន្តា, ទសហិ ការណេហិ បីតិសម្ពោជ្ឈង្គំ សមុដ្ឋាបេន្តា, សត្តហិ ការណេហិ បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គំ សមុដ្ឋាបេន្តា, ទសហិ ការណេហិ សមាធិសម្ពោជ្ឈង្គំ សមុដ្ឋាបេន្តា, បញ្ចហិ ការណេហិ ឧបេក្ខាសម្ពោជ្ឈង្គំ សមុដ្ឋាបេន្តា វឌ្ឍេស្សន្តីតិ អត្ថោ. ឥមិនា វិបស្សនាមគ្គផលសម្បយុត្តេ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកេ សម្ពោជ្ឈង្គេ កថេសិ.

១៤០. បញ្ចមសត្តកេ អនិច្ចសញ្ញាតិ អនិច្ចានុបស្សនាយ សទ្ធិំ ឧប្បន្នសញ្ញា. អនត្តសញ្ញាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមា សត្ត លោកិយវិបស្សនាបិ ហោន្តិ. ‘‘ឯតំ សន្តំ, ឯតំ បណីតំ, យទិទំ សព្ពសង្ខារសមថោ វិរាគោ និរោធោ’’តិ (អ. និ. ៩.៣៦) អាគតវសេនេត្ថ ទ្វេ លោកុត្តរាបិ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា.

១៤១. ឆក្កេ មេត្តំ កាយកម្មន្តិ មេត្តចិត្តេន កត្តព្ពំ កាយកម្មំ. វចីកម្មមនោកម្មេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមានិ បន ភិក្ខូនំ វសេន អាគតានិ គិហីសុបិ លព្ភន្តិ ¶ . ភិក្ខូនញ្ហិ មេត្តចិត្តេន អាភិសមាចារិកធម្មបូរណំ មេត្តំ កាយកម្មំ នាម. គិហីនំ ចេតិយវន្ទនត្ថាយ ពោធិវន្ទនត្ថាយ សង្ឃនិមន្តនត្ថាយ គមនំ, គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ ភិក្ខុំ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនំ, បត្តប្បដិគ្គហណំ, អាសនបញ្ញាបនំ, អនុគមនន្តិ ឯវមាទិកំ មេត្តំ កាយកម្មំ នាម.

ភិក្ខូនំ មេត្តចិត្តេន អាចារបញ្ញត្តិសិក្ខាបទបញ្ញាបនំ, កម្មដ្ឋានកថនំ, ធម្មទេសនា, តេបិដកម្បិ ពុទ្ធវចនំ មេត្តំ វចីកម្មំ នាម. គិហីនំ ចេតិយវន្ទនត្ថាយ គច្ឆាម ¶ , ពោធិវន្ទនត្ថាយ គច្ឆាម, ធម្មស្សវនំ ករិស្សាម, ទីបមាលបុប្ផបូជំ ករិស្សាម, តីណិ សុចរិតានិ សមាទាយ វត្តិស្សាម, សលាកភត្តាទីនិ ទស្សាម, វស្សវាសិកំ ទស្សាម, អជ្ជ សង្ឃស្ស ចត្តារោ បច្ចយេ ទស្សាម, សង្ឃំ និមន្តេត្វា ខាទនីយាទីនិ សំវិទហថ, អាសនានិ បញ្ញាបេថ, បានីយំ ឧបដ្ឋបេថ, សង្ឃំ បច្ចុគ្គន្ត្វា អានេថ, បញ្ញត្តាសនេ ¶ និសីទាបេថ, ឆន្ទជាតា ឧស្សាហជាតា វេយ្យាវច្ចំ ករោថាតិអាទិកថនកាលេ មេត្តំ វចីកម្មំ នាម.

ភិក្ខូនំ បាតោវ ឧដ្ឋាយ សរីរប្បដិជគ្គនំ, ចេតិយង្គណវត្តាទីនិ ច កត្វា វិវិត្តាសនេ និសីទិត្វា ឥមស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ សុខី ហោន្តុ អវេរា អព្យាបជ្ជាតិ ចិន្តនំ មេត្តំ មនោកម្មំ នាម. គិហីនំ ‘អយ្យា សុខី ហោន្តុ, អវេរា អព្យាបជ្ជា’តិ ចិន្តនំ មេត្តំ មនោកម្មំ នាម.

អាវិ ចេវ រហោ ចាតិ សម្មុខា ច បរម្មុខា ច. តត្ថ នវកានំ ចីវរកម្មាទីសុ សហាយភាវគមនំ សម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម. ថេរានំ បន បាទធោវនវន្ទនពីជនទានាទិភេទំ សព្ពំ សាមីចិកម្មំ សម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម. ឧភយេហិបិ ទុន្និក្ខិត្តានំ ទារុភណ្ឌាទីនំ តេសុ អវមញ្ញំ អកត្វា អត្តនា ទុន្និក្ខិត្តានំ វិយ បដិសាមនំ បរម្មុខា មេត្តំ កាយកម្មំ នាម.

ទេវត្ថេរោ តិស្សត្ថេរោតិ ឯវំ បគ្គយ្ហ វចនំ សម្មុខា មេត្តំ វចីកម្មំ នាម. វិហារេ អសន្តំ បន បដិបុច្ឆន្តស្ស កុហិំ អម្ហាកំ ទេវត្ថេរោ, កុហិំ អម្ហាកំ តិស្សត្ថេរោ, កទា នុ ខោ អាគមិស្សតីតិ ឯវំ មមាយនវចនំ បរម្មុខា មេត្តំ វចីកម្មំ នាម.

មេត្តាសិនេហសិនិទ្ធានិ បន នយនានិ ឧម្មីលេត្វា បសន្នេន មុខេន ឱលោកនំ សម្មុខា មេត្តំ ¶ មនោកម្មំ នាម. ទេវត្ថេរោ តិស្សត្ថេរោ អរោគោ ហោតុ, អប្បាពាធោតិ សមន្នាហរណំ បរម្មុខា មេត្តំ មនោកម្មំ នាម.

លាភាតិ ចីវរាទយោ លទ្ធបច្ចយា. ធម្មិកាតិ កុហនាទិភេទំ មិច្ឆាជីវំ វជ្ជេត្វា ធម្មេន សមេន ភិក្ខាចារវត្តេន ឧប្បន្នា. អន្តមសោ បត្តបរិយាបន្នមត្តម្បីតិ បច្ឆិមកោដិយា បត្តេ បរិយាបន្នំ បត្តស្ស អន្តោគតំ ទ្វិតិកដច្ឆុភិក្ខាមត្តម្បិ ¶ . អប្បដិវិភត្តភោគីតិ ឯត្ថ ទ្វេ បដិវិភត្តា នាម – អាមិសប្បដិវិភត្តញ្ច, បុគ្គលប្បដិវិភត្តញ្ច. តត្ថ – ‘‘ឯត្តកំ ទស្សាមិ, ឯត្តកំ ន ទស្សាមី’’តិ ឯវំ ចិត្តេន វិភជនំ អាមិសប្បដិវិភត្តំ នាម. ‘‘អសុកស្ស ទស្សាមិ, អសុកស្ស ន ទស្សាមី’’តិ ឯវំ ចិត្តេន វិភជនំ បន បុគ្គលប្បដិវិភត្តំ នាម. តទុភយម្បិ អកត្វា យោ អប្បដិវិភត្តំ ភុញ្ជតិ, អយំ អប្បដិវិភត្តភោគី នាម.

សីលវន្តេហិ ¶ សព្រហ្មចារីហិ សាធារណភោគីតិ ឯត្ថ សាធារណភោគិនោ ឥទំ លក្ខណំ, យំ យំ បណីតំ លព្ភតិ, តំ តំ នេវ លាភេន លាភំ និជិគីសនតាមុខេន គិហីនំ ទេតិ, ន អត្តនា ភុញ្ជតិ, បដិគ្គណ្ហន្តោ ច – ‘‘សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូ’’តិ គហេត្វា ឃណ្ដិំ បហរិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ សង្ឃសន្តកំ វិយ បស្សតិ.

ឥមំ បន សារណីយធម្មំ កោ បូរេតិ, កោ ន បូរេតីតិ? ទុស្សីលោ តាវ ន បូរេតិ. ន ហិ តស្ស សន្តកំ សីលវន្តា គណ្ហន្តិ. បរិសុទ្ធសីលោ បន វត្តំ អខណ្ឌេន្តោ បូរេតិ. តត្រិទំ វត្តំ – យោ ហិ ឱទិស្សកំ កត្វា មាតុ វា បិតុ វា អាចរិយុបជ្ឈាយាទីនំ វា ទេតិ, សោ ទាតព្ពំ ទេតិ, សារណីយធម្មោ បនស្ស ន ហោតិ, បលិពោធជគ្គនំ នាម ហោតិ. សារណីយធម្មោ ហិ មុត្តបលិពោធស្សេវ វដ្ដតិ. តេន បន ឱទិស្សកំ ទេន្តេន គិលានគិលានុបដ្ឋាកអាគន្តុកគមិកានញ្ចេវ នវបព្ពជិតស្ស ច សង្ឃាដិបត្តគ្គហណំ អជានន្តស្ស ទាតព្ពំ. ឯតេសំ ទត្វា អវសេសំ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ថោកំ អទត្វា យោ យត្តកំ គណ្ហាតិ, តស្ស តត្តកំ ទាតព្ពំ. អវសិដ្ឋេ អសតិ បុន បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ យំ យំ បណីតំ, តំ ទត្វា សេសំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. ‘‘សីលវន្តេហី’’តិ វចនតោ ទុស្សីលស្ស អទាតុម្បិ វដ្ដតិ.

អយំ បន សារណីយធម្មោ សុសិក្ខិតាយ បរិសាយ សុបូរោ ហោតិ, នោ អសិក្ខិតាយ បរិសាយ. សុសិក្ខិតាយ ហិ បរិសាយ យោ អញ្ញតោ លភតិ, សោ ន គណ្ហាតិ. អញ្ញតោ អលភន្តោបិ បមាណយុត្តមេវ គណ្ហាតិ, នាតិរេកំ. អយំ បន សារណីយធម្មោ ឯវំ បុនប្បុនំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធំ លទ្ធំ ទេន្តស្សាបិ ទ្វាទសហិ វស្សេហិ បូរតិ, ន តតោ ឱរំ. សចេ ហិ ទ្វាទសមេ ¶ វស្សេ សារណីយធម្មបូរកោ បិណ្ឌបាតបូរំ បត្តំ អាសនសាលាយំ ឋបេត្វា នហាយិតុំ គច្ឆតិ សង្ឃត្ថេរោ ច កស្សេសោ បត្តោតិ, ‘‘សារណីយធម្មបូរកស្សា’’តិ ¶ វុត្តេ ‘‘អាហរថ ន’’ន្តិ សព្ពំ បិណ្ឌបាតំ វិចារេត្វា ភុញ្ជិត្វា ច រិត្តំ បត្តំ ឋបេតិ, អថ សោ ភិក្ខុ រិត្តំ បត្តំ ទិស្វា ‘‘មយ្ហំ អនវសេសេត្វាវ បរិភុញ្ជិំសូ’’តិ ទោមនស្សំ ឧប្បាទេតិ, សារណីយធម្មោ ភិជ្ជតិ, បុន ទ្វាទសវស្សានិ បូរេតព្ពោ ហោតិ. តិត្ថិយបរិវាសសទិសោ ហេស, សកិំ ខណ្ឌេ ជាតេ បុន បូរេតព្ពោវ. យោ បន – ‘‘លាភា វត ¶ មេ, សុលទ្ធំ វត មេ, យស្ស មេ បត្តគតំ អនាបុច្ឆាវ សព្រហ្មចារី បរិភុញ្ជន្តី’’តិ សោមនស្សំ ជនេតិ, តស្ស បុណ្ណោ នាម ហោតិ.

ឯវំ បូរិតសារណីយធម្មស្ស បន នេវ ឥស្សា, ន មច្ឆរិយំ ហោតិ. សោ មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, សុលភបច្ចយោ ច, បត្តគតមស្ស ទិយ្យមានម្បិ ន ខីយតិ, ភាជនីយភណ្ឌដ្ឋានេ អគ្គភណ្ឌំ លភតិ, ភយេ វា ឆាតកេ វា សម្បត្តេ ទេវតា ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តិ.

តត្រិមានិ វត្ថូនិ – សេនគិរិវាសី តិស្សត្ថេរោ កិរ មហាគិរិគាមំ ឧបនិស្សាយ វិហរតិ. បញ្ញាស មហាថេរា នាគទីបំ ចេតិយវន្ទនត្ថាយ គច្ឆន្តា គិរិគាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កិញ្ចិ អលទ្ធា និក្ខមិំសុ. ថេរោ បន បវិសន្តោ តេ ទិស្វា បុច្ឆិ – ‘‘លទ្ធំ, ភន្តេ’’តិ? វិចរិម្ហ អាវុសោតិ. សោ តេសំ អលទ្ធភាវំ ញត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ យាវាហំ អាគច្ឆាមិ, តាវ ឥធេវ ហោថា’’តិ. មយំ, អាវុសោ, បញ្ញាស ជនា បត្តតេមនមត្តម្បិ ន លភិម្ហាតិ. ភន្តេ, នេវាសិកា នាម បដិពលា ហោន្តិ, អលភន្តាបិ ភិក្ខាចារមគ្គសភាគំ ជានន្តីតិ. ថេរា អាគមេសុំ. ថេរោ គាមំ បាវិសិ. ធុរគេហេយេវ មហាឧបាសិកា ខីរភត្តំ សជ្ជេត្វា ថេរំ ឱលោកយមានា ឋិតា. អថ ថេរស្ស ទ្វារំ សម្បត្តស្សេវ បត្តំ បូរេត្វា អទាសិ, សោ តំ អាទាយ ថេរានំ សន្តិកំ គន្ត្វា គណ្ហថ, ភន្តេតិ, សង្ឃត្ថេរំ អាហ. ថេរោ – ‘‘អម្ហេហិ ឯត្តកេហិ កិញ្ចិ ន លទ្ធំ, អយំ សីឃមេវ គហេត្វា អាគតោ, កិំ នុ ខោ’’តិ សេសានំ មុខំ ឱលោកេសិ. ថេរោ ឱលោកនាការេនេវ ញត្វា ‘‘ភន្តេ, ធម្មេន សមេន លទ្ធបិណ្ឌបាតោ, និក្កុក្កុច្ចា គណ្ហថា’’តិអាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពេសំ យាវទត្ថំ ទត្វា អត្តនាបិ យាវទត្ថំ ភុញ្ជិ.

អថ នំ ភត្តកិច្ចាវសានេ ថេរា បុច្ឆិំសុ – ‘‘កទា, អាវុសោ, លោកុត្តរធម្មំ បដិវិជ្ឈី’’តិ? នត្ថិ មេ, ភន្តេ, លោកុត្តរធម្មោតិ. ឈានលាភីសិ, អាវុសោតិ? ឯតម្បិ ¶ មេ, ភន្តេ, នត្ថីតិ. ននុ, អាវុសោ, បាដិហារិយន្តិ? សារណីយធម្មោ មេ, ភន្តេ, បូរិតោ, តស្ស មេ ធម្មស្ស បូរិតកាលតោ បដ្ឋាយ សចេបិ ភិក្ខុសតសហស្សំ ហោតិ, បត្តគតំ ន ខីយតីតិ. តេ សុត្វា ¶ – ‘‘សាធុ សាធុ សប្បុរិស, អនុច្ឆវិកមិទំ តុយ្ហ’’ន្តិ អាហំសុ. ឥទំ តាវ – ‘‘បត្តគតំ ន ខីយតី’’តិ ឯត្ថ វត្ថុ.

អយមេវ បន ថេរោ ចេតិយបព្ពតេ គិរិភណ្ឌមហាបូជាយ ទានដ្ឋានំ គន្ត្វា ឥមស្មិំ ឋានេ កិំ វរភណ្ឌន្តិ បុច្ឆិ. ទ្វេ សាដកា, ភន្តេតិ. ឯតេ មយ្ហំ ¶ បាបុណិស្សន្តីតិ. តំ សុត្វា អមច្ចោ រញ្ញោ អារោចេសិ – ‘‘ឯកោ ទហរោ ឯវំ វទតី’’តិ. ទហរស្ស ឯវំ ចិត្តំ, មហាថេរានំ បន សុខុមសាដកា វដ្ដន្តីតិ វត្វា មហាថេរានំ ទស្សាមីតិ ឋបេតិ. តស្ស ភិក្ខុសង្ឃេ បដិបាដិយា ឋិតេ ទេន្តស្ស មត្ថកេ ឋបិតាបិ តេ សាដកា ហត្ថំ នារោហន្តិ. អញ្ញេ អារោហន្តិ. ទហរស្ស ទានកាលេ បន ហត្ថំ អារុឡ្ហា. សោ តស្ស ហត្ថេ បាតេត្វា អមច្ចស្ស មុខំ ឱលោកេត្វា ទហរំ និសីទាបេត្វា ទានំ ទត្វា សង្ឃំ វិស្សជ្ជេត្វា ទហរស្ស សន្តិកេ និសីទិត្វា – ‘‘ភន្តេ, ឥមំ ធម្មំ កទា បដិវិជ្ឈិត្ថា’’តិ អាហ. សោ បរិយាយេនាបិ អសន្តំ អវទន្តោ – ‘‘នត្ថិ មយ្ហំ មហារាជ លោកុត្តរធម្មោ’’តិ អាហ. ននុ, ភន្តេ, បុព្ពេ អវចុត្ថាតិ. អាម, មហារាជ, សារណីយធម្មបូរកោ អហំ, តស្ស មេ ធម្មស្ស បូរិតកាលតោ បដ្ឋាយ ភាជនីយភណ្ឌដ្ឋានេ អគ្គភណ្ឌំ បាបុណាតីតិ. ‘‘សាធុ សាធុ, ភន្តេ, អនុច្ឆវិកមិទំ តុយ្ហ’’ន្តិ វន្ទិត្វា បក្កាមិ. ឥទំ – ‘‘ភាជនីយភណ្ឌដ្ឋានេ អគ្គភណ្ឌំ បាបុណាតី’’តិ ឯត្ថ វត្ថុ.

ព្រាហ្មណតិស្សភយេ បន ភាតរគាមវាសិនោ នាគត្ថេរិយា អនារោចេត្វាវ បលាយិំសុ. ថេរី បច្ចូសសមយេ – ‘‘អតិវិយ អប្បនិគ្ឃោសោ គាមោ, ឧបធារេថ តាវា’’តិ ទហរភិក្ខុនិយោ អាហ. តា គន្ត្វា សព្ពេសំ គតភាវំ ញត្វា អាគម្ម ថេរិយា អារោចេសុំ. សា សុត្វា ‘‘មា តុម្ហេ តេសំ គតភាវំ ចិន្តយិត្ថ, អត្តនោ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាយោនិសោមនសិការេសុយេវ យោគំ ករោថា’’តិ វត្វា ភិក្ខាចារវេលាយំ បារុបិត្វា អត្តទ្វាទសមា គាមទ្វារេ និគ្រោធមូលេ អដ្ឋាសិ. រុក្ខេ អធិវត្ថាទេវតា ទ្វាទសន្នម្បិ ភិក្ខុនីនំ បិណ្ឌបាតំ ទត្វា ‘‘អយ្យេ, មា អញ្ញត្ថ គច្ឆថ, និច្ចំ ¶ ឥធេវ ឯថា’’តិ អាហ. ថេរិយា បន កនិដ្ឋភាតា នាគត្ថេរោ នាម អត្ថិ, សោ – ‘‘មហន្តំ ភយំ, ន សក្កា ឥធ យាបេតុំ, បរតីរំ គមិស្សាមី’’តិ អត្តទ្វាទសមោវ អត្តនោ វសនដ្ឋានា និក្ខន្តោ ថេរិំ ទិស្វា គមិស្សាមីតិ ភាតរគាមំ អាគតោ. ថេរី – ‘‘ថេរា អាគតា’’តិ សុត្វា តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា កិំ អយ្យាតិ បុច្ឆិ. សោ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិ. សា – ‘‘អជ្ជ ឯកទិវសំ វិហារេយេវ វសិត្វា ស្វេ គមិស្សថា’’តិ អាហ. ថេរា វិហារំ អគមំសុ.

ថេរី ¶ បុនទិវសេ រុក្ខមូលេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឥមំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជថា’’តិ អាហ. ថេរោ – ‘‘វដ្ដិស្សតិ ថេរី’’តិ វត្វា តុណ្ហី អដ្ឋាសិ. ធម្មិកោ តាត បិណ្ឌបាតោ ¶ , កុក្កុច្ចំ អកត្វា បរិភុញ្ជថាតិ. ‘‘វដ្ដិស្សតិ ថេរី’’តិ. សា បត្តំ គហេត្វា អាកាសេ ខិបិ. បត្តោ អាកាសេ អដ្ឋាសិ. ថេរោ – ‘‘សត្តតាលមត្តេ ឋិតម្បិ ភិក្ខុនិភត្តមេវ ថេរី’’តិ វត្វា – ‘‘ភយំ នាម សព្ពកាលំ ន ហោតិ, ភយេ វូបសន្តេ អរិយវំសំ កថយមានោ, ‘ភោ បិណ្ឌបាតិក, ភិក្ខុនិភត្តំ ភុញ្ជិត្វា វីតិនាមយិត្ថា’តិ ចិត្តេន អនុវទិយមានោ សន្ថម្ភេតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, អប្បមត្តា ហោថ ថេរិយោ’’តិ មគ្គំ អារុហិ.

រុក្ខទេវតាបិ – ‘‘សចេ ថេរោ ថេរិយា ហត្ថតោ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិស្សតិ, ន នំ និវត្តេស្សាមិ. សចេ ន បរិភុញ្ជិស្សតិ, និវត្តេស្សាមី’’តិ ចិន្តយមានា ឋត្វា ថេរស្ស គមនំ ទិស្វា រុក្ខា ឱរុយ្ហ បត្តំ, ភន្តេ, ទេថាតិ បត្តំ គហេត្វា ថេរំ រុក្ខមូលំយេវ អានេត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា បិណ្ឌបាតំ ទត្វា កតភត្តកិច្ចំ បដិញ្ញំ ការេត្វា ទ្វាទស ភិក្ខុនិយោ ទ្វាទស ភិក្ខូ ច សត្តវស្សានិ ឧបដ្ឋហិ. ឥទំ – ‘‘ទេវតា ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តី’’តិ ឯត្ថ វត្ថុ. តត្រ ហិ ថេរី សារណីយធម្មបូរិកា អហោសិ.

អខណ្ឌានីតិអាទីសុ យស្ស សត្តសុ អាបត្តិក្ខន្ធេសុ អាទិម្ហិ វា អន្តេ វា សិក្ខាបទំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស សីលំ បរិយន្តេ ឆិន្នសាដកោ វិយ ខណ្ឌំ នាម. យស្ស បន វេមជ្ឈេ ភិន្នំ, តស្ស មជ្ឈេ ឆិទ្ទសាដកោ វិយ ឆិទ្ទំ នាម ហោតិ. យស្ស បន បដិបាដិយា ទ្វេ តីណិ ភិន្នានិ, តស្ស បិដ្ឋិយំ វា កុច្ឆិយំ វា ឧដ្ឋិតេន វិសភាគវណ្ណេន កាឡរត្តាទីនំ អញ្ញតរវណ្ណា គាវី វិយ សពលំ នាម ហោតិ. យស្ស បន អន្តរន្តរា វិសភាគពិន្ទុចិត្រា គាវី ¶ វិយ កម្មាសំ នាម ហោតិ. យស្ស បន សព្ពេនសព្ពំ អភិន្នានិ, តស្ស តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានិ នាម ហោន្តិ. តានិ បនេតានិ តណ្ហាទាសព្យតោ មោចេត្វា ភុជិស្សភាវករណតោ ភុជិស្សានិ. ពុទ្ធាទីហិ វិញ្ញូហិ បសត្ថត្តា វិញ្ញុបសត្ថានិ, តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អបរាមដ្ឋត្តា – ‘‘ឥទំ នាម ត្វំ អាបន្នបុព្ពោ’’តិ កេនចិ បរាមដ្ឋុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ច អបរាមដ្ឋានិ, ឧបចារសមាធិំ វា អប្បនាសមាធិំ វា សំវត្តយន្តីតិ សមាធិសំវត្តនិកានីតិ វុច្ចន្តិ.

សីលសាមញ្ញគតា ¶ វិហរិស្សន្តីតិ តេសុ តេសុ ទិសាភាគេសុ វិហរន្តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សមានភាវូបគតសីលា វិហរិស្សន្តិ. សោតាបន្នាទីនញ្ហិ សីលំ សមុទ្ទន្តរេបិ ទេវលោកេបិ វសន្តានំ អញ្ញេសំ សោតាបន្នាទីនំ សីលេន សមានមេវ ហោតិ, នត្ថិ មគ្គសីលេ នានត្តំ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

យាយំ ¶ ទិដ្ឋីតិ មគ្គសម្បយុត្តា សម្មាទិដ្ឋិ. អរិយាតិ និទ្ទោសា. និយ្យាតីតិ និយ្យានិកា. តក្ករស្សាតិ យោ តថាការី ហោតិ. សព្ពទុក្ខក្ខយាយាតិ សព្ពទុក្ខក្ខយត្ថំ. ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតាតិ សមានទិដ្ឋិភាវំ ឧបគតា ហុត្វា វិហរិស្សន្តិ. វុទ្ធិយេវាតិ ឯវំ វិហរន្តានំ វុទ្ធិយេវ ភិក្ខូនំ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានីតិ.

១៤២. ឯតទេវ ពហុលន្តិ អាសន្នបរិនិព្ពានត្តា ភិក្ខុ ឱវទន្តោ បុនប្បុនំ ឯតំយេវ ធម្មិំ កថំ ករោតិ. ឥតិ សីលន្តិ ឯវំ សីលំ, ឯត្តកំ សីលំ. ឯត្ថ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ សីលំ ចិត្តេកគ្គតា សមាធិ, វិបស្សនាបញ្ញា បញ្ញាតិ វេទិតព្ពា. សីលបរិភាវិតោតិ អាទីសុ យស្មិំ សីលេ ឋត្វាវ មគ្គសមាធិំ ផលសមាធិំ និព្ពត្តេន្តិ. ឯសោ តេន សីលេន បរិភាវិតោ មហប្ផលោ ហោតិ, មហានិសំសោ. យម្ហិ សមាធិម្ហិ ឋត្វា មគ្គបញ្ញំ ផលបញ្ញំ និព្ពត្តេន្តិ, សា តេន សមាធិនា បរិភាវិតា មហប្ផលា ហោតិ, មហានិសំសា. យាយ បញ្ញាយ ឋត្វា មគ្គចិត្តំ ផលចិត្តំ និព្ពត្តេន្តិ, តំ តាយ បរិភាវិតំ សម្មទេវ អាសវេហិ វិមុច្ចតិ.

យថាភិរន្តន្តិ ពុទ្ធានំ អនភិរតិបរិតស្សិតំ នាម នត្ថិ, យថារុចិ យថាអជ្ឈាសយន្តិ បន វុត្តំ ហោតិ. អាយាមាតិ ឯហិ យាម. ‘‘អយាមា’’តិបិ បាឋោ, គច្ឆាមាតិ ¶ អត្ថោ. អានន្ទាតិ ភគវា សន្តិកាវចរត្តា ថេរំ អាលបតិ. ថេរោ បន – ‘‘គណ្ហថាវុសោ បត្តចីវរានិ, ភគវា អសុកដ្ឋានំ គន្តុកាមោ’’តិ ភិក្ខូនំ អារោចេតិ.

១៤៤. អម្ពលដ្ឋិកាគមនំ ឧត្តានមេវ. អថ ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោតិអាទិ (ទី. និ. ៣.១៤១) សម្បសាទនីយេ វិត្ថារិតំ.

ទុស្សីលអាទីនវវណ្ណនា

១៤៨. បាដលិគមនេ ¶ អាវសថាគារន្តិ អាគន្តុកានំ អាវសថគេហំ. បាដលិគាមេ កិរ និច្ចកាលំ ទ្វិន្នំ រាជូនំ សហាយកា អាគន្ត្វា កុលានិ គេហតោ នីហរិត្វា មាសម្បិ អឌ្ឍមាសម្បិ វសន្តិ. តេ មនុស្សា និច្ចុបទ្ទុតា – ‘‘ឯតេសំ អាគតកាលេ វសនដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ នគរមជ្ឈេ មហតិំ សាលំ ករិត្វា តស្សា ឯកស្មិំ បទេសេ ភណ្ឌបដិសាមនដ្ឋានំ, ឯកស្មិំ បទេសេ និវាសដ្ឋានំ អកំសុ. តេ – ‘‘ភគវា អាគតោ’’តិ សុត្វាវ – ‘‘អម្ហេហិ គន្ត្វាបិ ភគវា អានេតព្ពោ សិយា, សោ សយមេវ អម្ហាកំ វសនដ្ឋានំ សម្បត្តោ, អជ្ជ ភគវន្តំ អាវសថេ មង្គលំ វទាបេស្សាមា’’តិ ឯតទត្ថមេវ ឧបសង្កមន្តា. តស្មា ឯវមាហំសុ. យេន អាវសថាគារន្តិ តេ កិរ ¶ – ‘‘ពុទ្ធា នាម អរញ្ញជ្ឈាសយា អរញ្ញារាមា អន្តោគាមេ វសិតុំ ឥច្ឆេយ្យុំ វា នោ វា’’តិ ភគវតោ មនំ អជានន្តា អាវសថាគារំ អប្បដិជគ្គិត្វាវ អាគមំសុ. ឥទានិ ភគវតោ មនំ ញត្វា បុរេតរំ គន្ត្វា បដិជគ្គិស្សាមាតិ យេនាវសថាគារំ, តេនុបសង្កមិំសុ. សព្ពសន្ថរិន្តិ យថា សព្ពំ សន្ថតំ ហោតិ, ឯវំ សន្ថរិំ.

១៤៩. ទុស្សីលោតិ អសីលោ និស្សីលោ. សីលវិបន្នោតិ វិបន្នសីលោ ភិន្នសំវរោ. បមាទាធិករណន្តិ បមាទការណា.

ឥទញ្ច សុត្តំ គហដ្ឋានំ វសេន អាគតំ បព្ពជិតានម្បិ បន លព្ភតេវ. គហដ្ឋោ ហិ យេន យេន សិប្បដ្ឋានេន ជីវិតំ កប្បេតិ – យទិ កសិយា, យទិ វណិជ្ជាយ, បាណាតិបាតាទិវសេន បមត្តោ តំ តំ យថាកាលំ សម្បាទេតុំ ន សក្កោតិ, អថស្ស មូលម្បិ វិនស្សតិ. មាឃាតកាលេ បាណាតិបាតំ បន អទិន្នាទានាទីនិ ច ករោន្តោ ទណ្ឌវសេន មហតិំ ភោគជានិំ និគច្ឆតិ. បព្ពជិតោ ទុស្សីលោ ច បមាទការណា សីលតោ ពុទ្ធវចនតោ ឈានតោ សត្តអរិយធនតោ ច ជានិំ និគច្ឆតិ.

គហដ្ឋស្ស – ‘‘អសុកោ នាម អសុកកុលេ ជាតោ ទុស្សីលោ បាបធម្មោ ¶ បរិច្ចត្តឥធលោកបរលោកោ សលាកភត្តមត្តម្បិ ន ទេតី’’តិ ចតុបរិសមជ្ឈេ បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ. បព្ពជិតស្ស វា – ‘‘អសុកោ នាម នាសក្ខិ សីលំ រក្ខិតុំ, ន ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេតុំ, វេជ្ជកម្មាទីហិ ¶ ជីវតិ, ឆហិ អគារវេហិ សមន្នាគតោ’’តិ ឯវំ អព្ភុគ្គច្ឆតិ.

អវិសារទោតិ គហដ្ឋោ តាវ – ‘‘អវស្សំ ពហូនំ សន្និបាតដ្ឋានេ កេចិ មម កម្មំ ជានិស្សន្តិ, អថ មំ និគ្គណ្ហិស្សន្តី’’តិ វា, ‘‘រាជកុលស្ស វា ទស្សន្តី’’តិ សភយោ ឧបសង្កមតិ, មង្កុភូតោ បត្តក្ខន្ធោ អធោមុខោ អង្គុលិកេន ភូមិំ កសន្តោ និសីទតិ, វិសារទោ ហុត្វា កថេតុំ ន សក្កោតិ. បព្ពជិតោបិ – ‘‘ពហូ ភិក្ខូ សន្និបតិតា, អវស្សំ កោចិ មម កម្មំ ជានិស្សតិ, អថ មេ ឧបោសថម្បិ បវារណម្បិ ឋបេត្វា សាមញ្ញតោ ចាវេត្វា និក្កឌ្ឍិស្សន្តី’’តិ សភយោ ឧបសង្កមតិ, វិសារទោ ហុត្វា កថេតុំ ន សក្កោតិ. ឯកច្ចោ បន ទុស្សីលោបិ ទប្បិតោ វិយ វិចរតិ, សោបិ អជ្ឈាសយេន មង្កុ ហោតិយេវ.

សម្មូឡ្ហោ កាលង្ករោតីតិ តស្ស ហិ មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស ទុស្សីលកម្មេ សមាទាយ បវត្តិតដ្ឋានំ អាបាថមាគច្ឆតិ, សោ ឧម្មីលេត្វា ឥធលោកំ បស្សតិ, និមីលេត្វា បរលោកំ បស្សតិ ¶ , តស្ស ចត្តារោ អបាយា ឧបដ្ឋហន្តិ, សត្តិសតេន សីសេ បហរិយមានោ វិយ ហោតិ. សោ – ‘‘វារេថ, វារេថា’’តិ វិរវន្តោ មរតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘សម្មូឡ្ហោ កាលំ ករោតី’’តិ. បញ្ចមបទំ ឧត្តានមេវ.

១៥០. អានិសំសកថា វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពា.

១៥១. ពហុទេវ រត្តិំ ធម្មិយា កថាយាតិ អញ្ញាយ បាឡិមុត្តកាយ ធម្មិកថាយ ចេវ អាវសថានុមោទនាយ ច អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ វិយ យោជនប្បមាណំ មហាមធុំ បីឡេត្វា មធុបានំ បាយេន្តោ វិយ ពហុទេវ រត្តិំ សន្ទស្សេត្វា សម្បហំសេត្វា ឧយ្យោជេសិ. អភិក្កន្តាតិ អតិក្កន្តា ខីណា ខយវយំ ឧបេតា. សុញ្ញាគារន្តិ បាដិយេក្កំ សុញ្ញាគារំ នាម នត្ថិ, តត្ថេវ បន ឯកបស្សេ សាណិបាការេន បរិក្ខិបិត្វា – ‘‘ឥធ សត្ថា វិស្សមិស្សតី’’តិ មញ្ចកំ បញ្ញបេសុំ. ភគវា – ‘‘ចតូហិបិ ឥរិយាបថេហិ បរិភុត្តំ ឯតេសំ មហប្ផលំ ភវិស្សតី’’តិ តត្ថ សីហសេយ្យំ ¶ កប្បេសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘សុញ្ញាគារំ បាវិសី’’តិ.

បាដលិបុត្តនគរមាបនវណ្ណនា

១៥២. សុនិធវស្សការាតិ ¶ សុនិធោ ច វស្សការោ ច ទ្វេ ព្រាហ្មណា. មគធមហាមត្តាតិ មគធរញ្ញោ មហាមត្តា មហាអមច្ចា, មគធរដ្ឋេ វា មហាមត្តា មហតិយា ឥស្សរិយមត្តាយ សមន្នាគតាតិ មគធមហាមត្តា. បាដលិគាមេ នគរន្តិ បាដលិគាមំ នគរំ កត្វា មាបេន្តិ. វជ្ជីនំ បដិពាហាយាតិ វជ្ជិរាជកុលានំ អាយមុខបច្ឆិន្ទនត្ថំ. សហស្សេវាតិ ឯកេកវគ្គវសេន សហស្សំ សហស្សំ ហុត្វា. វត្ថូនីតិ ឃរវត្ថូនិ. ចិត្តានិ នមន្តិ និវេសនានិ មាបេតុន្តិ រញ្ញញ្ច រាជមហាមត្តានញ្ច និវេសនានិ មាបេតុំ វត្ថុវិជ្ជាបាឋកានំ ចិត្តានិ នមន្តិ. តេ កិរ អត្តនោ សិប្បានុភាវេន ហេដ្ឋា បថវិយំ តិំសហត្ថមត្តេ ឋានេ – ‘‘ឥធ នាគគ្គាហោ, ឥធ យក្ខគ្គាហោ, ឥធ ភូតគ្គាហោ, បាសាណោ វា ខាណុកោ វា អត្ថី’’តិ បស្សន្តិ. តេ តទា សិប្បំ ជប្បិត្វា ទេវតាហិ សទ្ធិំ មន្តយមានា វិយ មាបេន្តិ. អថវា នេសំ សរីរេ ទេវតា អធិមុច្ចិត្វា តត្ថ តត្ថ និវេសនានិ មាបេតុំ ចិត្តំ នាមេន្តិ. តា ចតូសុ កោណេសុ ខាណុកេ កោដ្ដេត្វា វត្ថុម្ហិ គហិតមត្តេ បដិវិគច្ឆន្តិ. សទ្ធានំ កុលានំ សទ្ធា ទេវតា តថា ករោន្តិ, អស្សទ្ធានំ កុលានំ អស្សទ្ធា ទេវតាវ. កិំ ការណា? សទ្ធានញ្ហិ ឯវំ ហោតិ – ‘‘ឥធ មនុស្សា និវេសនំ មាបេត្វា បឋមំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា មង្គលំ វឌ្ឍាបេស្សន្តិ. អថ មយំ សីលវន្តានំ ទស្សនំ, ធម្មកថំ, បញ្ហាវិស្សជ្ជនំ ¶ , អនុមោទនញ្ច សោតុំ លភិស្សាម, មនុស្សា ទានំ ទត្វា អម្ហាកំ បត្តិំ ទស្សន្តី’’តិ.

តាវតិំសេហីតិ យថា ហិ ឯកស្មិំ កុលេ ឯកំ បណ្ឌិតមនុស្សំ, ឯកស្មិំ វា វិហារេ ឯកំ ពហុស្សុតភិក្ខុំ ឧបាទាយ – ‘‘អសុកកុលេ មនុស្សា បណ្ឌិតា, អសុកវិហារេ ភិក្ខូ ពហុស្សុតា’’តិ សទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ, ឯវមេវ សក្កំ ទេវរាជានំ វិស្សកម្មញ្ច ទេវបុត្តំ ឧបាទាយ – ‘‘តាវតិំសា បណ្ឌិតា’’តិ សទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ. តេនាហ – ‘‘តាវតិំសេហី’’តិ. តាវតិំសេហិ សទ្ធិំ មន្តេត្វាបិ វិយ មាបេន្តីតិ អត្ថោ.

យាវតា អរិយំ អាយតនន្តិ យត្តកំ អរិយកមនុស្សានំ ឱសរណដ្ឋានំ ¶ នាម អត្ថិ. យាវតា វណិប្បថោតិ យត្តកំ វាណិជានំ អាភតភណ្ឌស្ស ¶ រាសិវសេនេវ កយវិក្កយដ្ឋានំ នាម, វាណិជានំ វសនដ្ឋានំ វា អត្ថិ. ឥទំ អគ្គនគរន្តិ តេសំ អរិយាយតនវណិប្បថានំ ឥទំ អគ្គនគរំ ជេដ្ឋកំ បាមោក្ខំ ភវិស្សតីតិ. បុដភេទនន្តិ ភណ្ឌបុដភេទនដ្ឋានំ, ភណ្ឌភណ្ឌិកានំ មោចនដ្ឋានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សកលជម្ពុទីបេ អលទ្ធភណ្ឌម្បិ ហិ ឥធេវ លភិស្សន្តិ, អញ្ញត្ថ វិក្កយេន អគច្ឆន្តម្បិ ច ឥធេវ គមិស្សតិ. តស្មា ឥធេវ បុដំ ភិន្ទិស្សន្តីតិ អត្ថោ. ចតូសុ ហិ ទ្វារេសុ ចត្តារិ សភាយំ ឯកន្តិ ឯវំ ទិវសេ ទិវសេ បញ្ចសតសហស្សានិ ឧដ្ឋហិស្សន្តីតិ ទស្សេតិ.

អគ្គិតោ វាតិអាទីសុ ចការត្ថោ វា-សទ្ទោ. អគ្គិនា ច ឧទកេន ច មិថុភេទេន ច នស្សិស្សតីតិ អត្ថោ. ឯកកោដ្ឋាសោ អគ្គិនា នស្សិស្សតិ, និព្ពាបេតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. ឯកំ គង្គា គហេត្វា គមិស្សតិ. ឯកោ – ‘‘ឥមិនា អកថិតំ អមុស្ស, អមុនា អកថិតំ ឥមស្សា’’តិ វទន្តានំ បិសុណវាចានំ វសេន ភិន្នានំ មនុស្សានំ អញ្ញមញ្ញភេទេនេវ នស្សិស្សតីតិ អត្ថោ. ឥតិ វត្វា ភគវា បច្ចូសកាលេ គង្គាយ តីរំ គន្ត្វា កតមុខធោវនោ ភិក្ខាចារវេលំ អាគមយមានោ និសីទិ.

១៥៣. សុនិធវស្សការាបិ – ‘‘អម្ហាកំ រាជា សមណស្ស គោតមស្ស ឧបដ្ឋាកោ, សោ អម្ហេ បុច្ឆិស្សតិ, ‘សត្ថា កិរ បាដលិគាមំ អគមាសិ, តស្ស សន្តិកំ ឧបសង្កមិត្ថ, ន ឧបសង្កមិត្ថា’តិ. ឧបសង្កមិម្ហាតិ ច វុត្តេ – ‘និមន្តយិត្ថ, ន និមន្តយិត្ថា’តិ ច បុច្ឆិស្សតិ. ន និមន្តយិម្ហាតិ ច វុត្តេ អម្ហាកំ ទោសំ អារោបេត្វា និគ្គណ្ហិស្សតិ. ឥទំ ចាបិ មយំ អាគតដ្ឋានេ នគរំ មាបេម, សមណស្ស ខោ បន គោតមស្ស គតគតដ្ឋានេ កាឡកណ្ណិសត្តា ¶ បដិក្កមន្តិ, តំ មយំ នគរមង្គលំ វទាបេស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា និមន្តយិំសុ. តស្មា – ‘‘អថ ខោ សុនិធវស្សការា’’តិអាទិ វុត្តំ.

បុព្ពណ្ហសមយន្តិ បុព្ពណ្ហកាលេ. និវាសេត្វាតិ គាមប្បវេសននីហារេន និវាសនំ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ¶ ពន្ធិត្វា. បត្តចីវរមាទាយាតិ បត្តញ្ច ចីវរញ្ច អាទិយិត្វា កាយប្បដិពទ្ធំ កត្វា.

សីលវន្តេត្ថាតិ សីលវន្តេ ឯត្ថ. សញ្ញតេតិ កាយវាចាមនេហិ សញ្ញតេ.

តាសំ ¶ ទក្ខិណមាទិយេតិ សង្ឃស្ស ទិន្នេ ចត្តារោ បច្ចយេ តាសំ ឃរទេវតានំ អាទិសេយ្យ, បត្តិំ ទទេយ្យ. បូជិតា បូជយន្តីតិ – ‘‘ឥមេ មនុស្សា អម្ហាកំ ញាតកាបិ ន ហោន្តិ, ឯវម្បិ នោ បត្តិំ ទេន្តី’’តិ អារក្ខំ សុសំវិហិតំ ករោថាតិ សុដ្ឋុ អារក្ខំ ករោន្តិ. មានិតា មានយន្តីតិ កាលានុកាលំ ពលិកម្មករណេន មានិតា ‘‘ឯតេ មនុស្សា អម្ហាកំ ញាតកាបិ ន ហោន្តិ, ចតុមាសឆមាសន្តរេ នោ ពលិកម្មំ ករោន្តី’’តិ មានេន្តិ, មានេន្តិយោ ឧប្បន្នំ បរិស្សយំ ហរន្តិ.

តតោ នន្តិ តតោ នំ បណ្ឌិតជាតិកំ មនុស្សំ. ឱរសន្តិ ឧរេ ឋបេត្វា សំវឌ្ឍិតំ, យថា មាតា ឱរសំ បុត្តំ អនុកម្បតិ, ឧប្បន្នបរិស្សយហរណត្ថមេវ តស្ស វាយមតិ, ឯវំ អនុកម្បន្តីតិ អត្ថោ. ភទ្រានិ បស្សតីតិ សុន្ទរានិ បស្សតិ.

១៥៤. ឧឡុម្បន្តិ បារគមនត្ថាយ អាណិយោ កោដ្ដេត្វា កតំ. កុល្លន្តិ វល្លិអាទីហិ ពន្ធិត្វា កតំ.

‘‘យេ តរន្តិ អណ្ណវ’’ន្តិ គាថាយ អណ្ណវន្តិ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន យោជនមត្តំ គម្ភីរស្ស ច បុថុលស្ស ច ឧទកដ្ឋានស្សេតំ អធិវចនំ. សរន្តិ ឥធ នទី អធិប្បេតា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, យេ គម្ភីរវិត្ថតំ តណ្ហាសរំ តរន្តិ, តេ អរិយមគ្គសង្ខាតំ សេតុំ កត្វាន. វិសជ្ជ បល្លលានិ អនាមសិត្វា ឧទកភរិតានិ និន្នដ្ឋានានិ. អយំ បន ឥទំ អប្បមត្តកំ តរិតុកាមោបិ កុល្លញ្ហិ ជនោ បពន្ធតិ. ពុទ្ធា ច ពុទ្ធសាវកា ច វិនាយេវ កុល្លេន តិណ្ណា មេធាវិនោ ជនាតិ.

បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អរិយសច្ចកថាវណ្ណនា

១៥៥. កោដិគាមោតិ ¶ មហាបនាទស្ស បាសាទកោដិយំ កតគាមោ. អរិយសច្ចានន្តិ អរិយភាវករានំ សច្ចានំ. អននុពោធាតិ អពុជ្ឈនេន អជាននេន. អប្បដិវេធាតិ អប្បដិវិជ្ឈនេន. សន្ធាវិតន្តិ ភវតោ ភវំ គមនវសេន ¶ សន្ធាវិតំ. សំសរិតន្តិ បុនប្បុនំ គមនាគមនវសេន សំសរិតំ. មមញ្ចេវ ¶ តុម្ហាកញ្ចាតិ មយា ច តុម្ហេហិ ច. អថ វា សន្ធាវិតំ សំសរិតន្តិ សន្ធាវនំ សំសរណំ មមញ្ចេវ តុម្ហាកញ្ច អហោសីតិ ឯមមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ភវនេត្តិ សមូហតាតិ ភវតោ ភវំ នយនសមត្ថា តណ្ហារជ្ជុ សុដ្ឋុ ហតា ឆិន្នា អប្បវត្តិកតា.

អនាវត្តិធម្មសម្ពោធិបរាយណវណ្ណនា

១៥៦. នាតិកាតិ ឯកំ តឡាកំ និស្សាយ ទ្វិន្នំ ចូឡបិតុមហាបិតុបុត្តានំ ទ្វេ គាមា. នាតិកេតិ ឯកស្មិំ ញាតិគាមកេ. គិញ្ជកាវសថេតិ ឥដ្ឋកាមយេ អាវសថេ.

១៥៧. ឱរម្ភាគិយានន្តិ ហេដ្ឋាភាគិយានំ, កាមភវេយេវ បដិសន្ធិគ្គាហាបកានន្តិ អត្ថោ. ឱរន្តិ លទ្ធនាមេហិ វា តីហិ មគ្គេហិ បហាតព្ពានីតិបិ ឱរម្ភាគិយានិ. តត្ថ កាមច្ឆន្ទោ, ព្យាបាទោតិ ឥមានិ ទ្វេ សមាបត្តិយា វា អវិក្ខម្ភិតានិ, មគ្គេន វា អសមុច្ឆិន្នានិ និព្ពត្តវសេន ឧទ្ធំ ភាគំ រូបភវញ្ច អរូបភវញ្ច គន្តុំ ន ទេន្តិ. សក្កាយទិដ្ឋិអាទីនិ តីណិ តត្ថ និព្ពត្តម្បិ អានេត្វា បុន ឥធេវ និព្ពត្តាបេន្តីតិ សព្ពានិបិ ឱរម្ភាគិយានេវ. អនាវត្តិធម្មាតិ បដិសន្ធិវសេន អនាគមនសភាវា.

រាគទោសមោហានំ តនុត្តាតិ ឯត្ថ កទាចិ ករហចិ ឧប្បត្តិយា ច, បរិយុដ្ឋានមន្ទតាយ ចាតិ ទ្វេធាបិ តនុភាវោ វេទិតព្ពោ. សកទាគាមិស្ស ហិ បុថុជ្ជនានំ វិយ អភិណ្ហំ រាគាទយោ នុប្បជ្ជន្តិ, កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឧប្បជ្ជមានា ច បុថុជ្ជនានំ វិយ ពហលពហលា នុប្បជ្ជន្តិ, មក្ខិកាបត្តំ វិយ តនុកតនុកា ឧប្បជ្ជន្តិ. ទីឃភាណកតិបិដកមហាសីវត្ថេរោ បនាហ – ‘‘យស្មា សកទាគាមិស្ស បុត្តធីតរោ ហោន្តិ, ឱរោធា ច ហោន្តិ, តស្មា ពហលា កិលេសា. ឥទំ បន ភវតនុកវសេន កថិត’’ន្តិ. តំ អដ្ឋកថាយំ – ‘‘សោតាបន្នស្ស សត្តភវេ ឋបេត្វា អដ្ឋមេ ភវេ ភវតនុកំ នត្ថិ. សកទាគាមិស្ស ទ្វេ ភវេ ឋបេត្វា បញ្ចសុ ភវេសុ ភវតនុកំ នត្ថិ. អនាគាមិស្ស រូបារូបភវេ ឋបេត្វា កាមភវេ ភវតនុកំ នត្ថិ. ខីណាសវស្ស កិស្មិញ្ចិ ភវេ ភវតនុកំ នត្ថី’’តិ វុត្តត្តា បដិក្ខិត្តំ ហោតិ.

ឥមំ ¶ លោកន្តិ ឥមំ កាមាវចរលោកំ សន្ធាយ វុត្តំ. អយញ្ចេត្ថ ¶ អធិប្បាយោ, សចេ ហិ មនុស្សេសុ សកទាគាមិផលំ បត្តោ ទេវេសុ និព្ពត្តិត្វា ¶ អរហត្តំ សច្ឆិករោតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. អសក្កោន្តោ បន អវស្សំ មនុស្សលោកំ អាគន្ត្វា សច្ឆិករោតិ. ទេវេសុ សកទាគាមិផលំ បត្តោបិ សចេ មនុស្សេសុ និព្ពត្តិត្វា អរហត្តំ សច្ឆិករោតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. អសក្កោន្តោ បន អវស្សំ ទេវលោកំ គន្ត្វា សច្ឆិករោតីតិ.

អវិនិបាតធម្មោតិ ឯត្ថ វិនិបតនំ វិនិបាតោ, នាស្ស វិនិបាតោ ធម្មោតិ អវិនិបាតធម្មោ. ចតូសុ អបាយេសុ អវិនិបាតធម្មោ ចតូសុ អបាយេសុ អវិនិបាតសភាវោតិ អត្ថោ. និយតោតិ ធម្មនិយាមេន និយតោ. សម្ពោធិបរាយណោតិ ឧបរិមគ្គត្តយសង្ខាតា សម្ពោធិ បរំ អយនំ អស្ស គតិ បដិសរណំ អវស្សំ បត្តព្ពាតិ សម្ពោធិបរាយណោ.

ធម្មាទាសធម្មបរិយាយវណ្ណនា

១៥៨. វិហេសាតិ តេសំ តេសំ ញាណគតិំ ញាណូបបត្តិំ ញាណាភិសម្បរាយំ ឱលោកេន្តស្ស កាយកិលមថោវ ឯស, អានន្ទ, តថាគតស្សាតិ ទីបេតិ, ចិត្តវិហេសា បន ពុទ្ធានំ នត្ថិ. ធម្មាទាសន្តិ ធម្មមយំ អាទាសំ. យេនាតិ យេន ធម្មាទាសេន សមន្នាគតោ. ខីណាបាយទុគ្គតិវិនិបាតោតិ ឥទំ និរយាទីនំយេវ វេវចនវសេន វុត្តំ. និរយាទយោ ហិ វឌ្ឍិសង្ខាតតោ អយតោ អបេតត្តា អបាយា. ទុក្ខស្ស គតិ បដិសរណន្តិ ទុគ្គតិ. យេ ទុក្កដការិនោ, តេ ឯត្ថ វិវសា និបតន្តីតិ វិនិបាតា.

អវេច្ចប្បសាទេនាតិ ពុទ្ធគុណានំ យថាភូតតោ ញាតត្តា អចលេន អច្ចុតេន បសាទេន. ឧបរិ បទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ឥតិបិ សោ ភគវាតិអាទីនំ បន វិត្ថារោ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តោ.

អរិយកន្តេហីតិ អរិយានំ កន្តេហិ បិយេហិ មនាបេហិ. បញ្ច សីលានិ ហិ អរិយសាវកានំ កន្តានិ ហោន្តិ, ភវន្តរេបិ អវិជហិតព្ពតោ. តានិ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. សព្ពោបិ បនេត្ថ សំវរោ លព្ភតិយេវ.

សោតាបន្នោហមស្មីតិ ឥទំ ទេសនាសីសមេវ. សកទាគាមិអាទយោបិ បន សកទាគាមីហមស្មីតិអាទិនា នយេន ព្យាករោន្តិ យេវាតិ. សព្ពេសម្បិ ហិ សិក្ខាបទាវិរោធេន យុត្តដ្ឋានេ ព្យាករណំ អនុញ្ញាតមេវ ហោតិ.

អម្ពបាលីគណិកាវត្ថុវណ្ណនា

១៦១. វេសាលិយំ ¶ ¶ វិហរតីតិ ឯត្ថ តេន ខោ បន សមយេន វេសាលី ឥទ្ធា ចេវ ហោតិ ផីតាចាតិអាទិនា ខន្ធកេ វុត្តនយេន ¶ វេសាលិយា សម្បន្នភាវោ វេទិតព្ពោ. អម្ពបាលិវនេតិ អម្ពបាលិយា គណិកាយ ឧយ្យានភូតេ អម្ពវនេ. សតោ ភិក្ខវេតិ ភគវា អម្ពបាលិទស្សនេ សតិបច្ចុបដ្ឋានត្ថំ វិសេសតោ ឥធ សតិបដ្ឋានទេសនំ អារភិ. តត្ថ សរតីតិ សតោ. សម្បជានាតីតិ សម្បជានោ. សតិយា ច សម្បជញ្ញេន ច សមន្នាគតោ ហុត្វា វិហរេយ្យាតិ អត្ថោ. កាយេ កាយានុបស្សីតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ មហាសតិបដ្ឋានេ វក្ខាម.

នីលាតិ ឥទំ សព្ពសង្គាហកំ. នីលវណ្ណាតិអាទិ តស្សេវ វិភាគទស្សនំ. តត្ថ ន តេសំ បកតិវណ្ណោ នីលោ, នីលវិលេបនវិលិត្តត្តា បនេតំ វុត្តំ. នីលវត្ថាតិ បដទុកូលកោសេយ្យាទីនិបិ តេសំ នីលានេវ ហោន្តិ. នីលាលង្ការាតិ នីលមណីហិ នីលបុប្ផេហិ អលង្កតា, រថាបិ តេសំ នីលមណិខចិតា នីលវត្ថបរិក្ខិត្តា នីលទ្ធជា នីលវម្មិកេហិ នីលាភរណេហិ នីលអស្សេហិ យុត្តា, បតោទលដ្ឋិយោបិ នីលា យេវាតិ. ឥមិនា នយេន សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បរិវដ្ដេសីតិ បហរិ. កិំ ជេ អម្ពបាលីតិ ជេតិ អាលបនវចនំ, ភោតិ អម្ពបាលិ, កិំ ការណាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘កិញ្ចា’’តិបិ បាឋោ, អយមេវេត្ថ អត្ថោ. សាហារន្តិ សជនបទំ. អង្គុលិំ ផោដេសុន្តិ អង្គុលិំ ចាលេសុំ. អម្ពកាយាតិ ឥត្ថិកាយ.

យេសន្តិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ, យេហិ អទិដ្ឋាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឱលោកេថាតិ បស្សថ. អវលោកេថាតិ បុនប្បុនំ បស្សថ. ឧបសំហរថាតិ ឧបនេថ. ឥមំ លិច្ឆវិបរិសំ តុម្ហាកំ ចិត្តេន តាវតិំសសទិសំ ឧបសំហរថ ឧបនេថ អល្លីយាបេថ. យថេវ តាវតិំសា អភិរូបា បាសាទិកា នីលាទិនានាវណ្ណា, ឯវមិមេ លិច្ឆវិរាជានោបីតិ តាវតិំសេហិ សមកេ កត្វា បស្សថាតិ អត្ថោ.

កស្មា បន ភគវា អនេកសតេហិ សុត្តេហិ ចក្ខាទីនំ រូបាទីសុ និមិត្តគ្គាហំ បដិសេធេត្វា ឥធ មហន្តេន ឧស្សាហេន និមិត្តគ្គាហេ ឧយ្យោជេតីតិ? ហិតកាមតាយ. តត្រ កិរ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ឱសន្នវីរិយា, តេសំ ¶ សម្បត្តិយា បលោភេន្តោ – ‘‘អប្បមាទេន សមណធម្មំ ករោន្តានំ ឯវរូបា ឥស្សរិយសម្បត្តិ សុលភា’’តិ សមណធម្មេ ឧស្សាហជននត្ថំ អាហ. អនិច្ចលក្ខណវិភាវនត្ថញ្ចាបិ ¶ ឯវមាហ. នចិរស្សេវ ហិ សព្ពេបិមេ អជាតសត្តុស្ស វសេន វិនាសំ បាបុណិស្សន្តិ. អថ នេសំ រជ្ជសិរិសម្បត្តិំ ទិស្វា ឋិតភិក្ខូ – ‘‘តថារូបាយបិ នាម ¶ សិរិសម្បត្តិយា វិនាសោ បញ្ញាយិស្សតី’’តិ អនិច្ចលក្ខណំ ភាវេត្វា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តីតិ អនិច្ចលក្ខណវិភាវនត្ថំ អាហ.

អធិវាសេតូតិ អម្ពបាលិយា និមន្តិតភាវំ ញត្វាបិ កស្មា និមន្តេន្តីតិ? អសទ្ទហនតាយ ចេវ វត្តសីសេន ច. សា ហិ ធុត្តា ឥត្ថី អនិមន្តេត្វាបិ និមន្តេមីតិ វទេយ្យាតិ តេសំ ចិត្តំ អហោសិ, ធម្មំ សុត្វា គមនកាលេ ច និមន្តេត្វា គមនំ នាម មនុស្សានំ វត្តមេវ.

វេឡុវគាមវស្សូបគមនវណ្ណនា

១៦៣. វេឡុវគាមកោតិ វេសាលិយា សមីបេ វេឡុវគាមោ. យថាមិត្តន្តិអាទីសុ មិត្តា មិត្តាវ. សន្ទិដ្ឋាតិ តត្ថ តត្ថ សង្គម្ម ទិដ្ឋមត្តា នាតិទឡ្ហមិត្តា. សម្ភត្តាតិ សុដ្ឋុ ភត្តា សិនេហវន្តោ ទឡ្ហមិត្តា. យេសំ យេសំ យត្ថ យត្ថ ឯវរូបា ភិក្ខូ អត្ថិ, តេ តេ តត្ថ តត្ថ វស្សំ ឧបេថាតិ អត្ថោ. កស្មា ឯវមាហ? តេសំ ផាសុវិហារត្ថាយ. តេសញ្ហិ វេឡុវគាមកេ សេនាសនំ នប្បហោតិ, ភិក្ខាបិ មន្ទា. សមន្តា វេសាលិយា បន ពហូនិ សេនាសនានិ, ភិក្ខាបិ សុលភា, តស្មា ឯវមាហ. អថ កស្មា – ‘‘យថាសុខំ គច្ឆថា’’តិ ន វិស្សជ្ជេសិ? តេសំ អនុកម្បាយ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អហំ ទសមាសមត្តំ ឋត្វា បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, សចេ ឥមេ ទូរំ គច្ឆិស្សន្តិ, មម បរិនិព្ពានកាលេ ទដ្ឋុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. អថ នេសំ – ‘‘សត្ថា បរិនិព្ពាយន្តោ អម្ហាកំ សតិមត្តម្បិ ន អទាសិ, សចេ ជានេយ្យាម, ឯវំ ន ទូរេ វសេយ្យាមា’’តិ វិប្បដិសារោ ភវេយ្យ. វេសាលិយា សមន្តា បន វសន្តា មាសស្ស អដ្ឋ វារេ អាគន្ត្វា ធម្មំ សុណិស្សន្តិ, សុគតោវាទំ លភិស្សន្តី’’តិ ន វិស្សជ្ជេសិ.

១៦៤. ខរោតិ ផរុសោ. អាពាធោតិ វិសភាគរោគោ. ពាឡ្ហាតិ ពលវតិយោ. មារណន្តិកាតិ មរណន្តំ មរណសន្តិកំ បាបនសមត្ថា. សតោ សម្បជានោ អធិវាសេសីតិ សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អធិវាសេសិ. អវិហញ្ញមានោតិ វេទនានុវត្តនវសេន អបរាបរំ ¶ បរិវត្តនំ អករោន្តោ អបីឡិយមានោ អទុក្ខិយមានោវ អធិវាសេសិ ¶ . អនាមន្តេត្វាតិ អជានាបេត្វា. អនបលោកេត្វាតិ ន អបលោកេត្វា ឱវាទានុសាសនិំ អទត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វីរិយេនាតិ បុព្ពភាគវីរិយេន ចេវ ផលសមាបត្តិវីរិយេន ច. បដិបណាមេត្វាតិ វិក្ខម្ភេត្វា. ជីវិតសង្ខារន្តិ ឯត្ថ ជីវិតម្បិ ជីវិតសង្ខារោ. យេន ជីវិតំ សង្ខរិយតិ ឆិជ្ជមានំ ឃដេត្វា ឋបិយតិ, សោ ផលសមាបត្តិធម្មោបិ ជីវិតសង្ខារោ. សោ ឥធ អធិប្បេតោ. អធិដ្ឋាយាតិ ¶ អធិដ្ឋហិត្វា បវត្តេត្វា, ជីវិតដ្ឋបនសមត្ថំ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជេយ្យន្តិ អយមេត្ថ សង្ខេបត្ថោ.

កិំ បន ភគវា ឥតោ បុព្ពេ ផលសមាបត្តិំ ន សមាបជ្ជតីតិ? សមាបជ្ជតិ. សា បន ខណិកសមាបត្តិ. ខណិកសមាបត្តិ ច អន្តោសមាបត្តិយំយេវ វេទនំ វិក្ខម្ភេតិ, សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតមត្តស្ស កដ្ឋបាតេន វា កឋលបាតេន វា ឆិន្នសេវាលោ វិយ ឧទកំ បុន សរីរំ វេទនា អជ្ឈោត្ថរតិ. យា បន រូបសត្តកំ អរូបសត្តកញ្ច និគ្គុម្ពំ និជ្ជដំ កត្វា មហាវិបស្សនាវសេន សមាបន្នា សមាបត្តិ, សា សុដ្ឋុ វិក្ខម្ភេតិ. យថា នាម បុរិសេន បោក្ខរណិំ ឱគាហេត្វា ហត្ថេហិ ច បាទេហិ ច សុដ្ឋុ អបព្យូឡ្ហោ សេវាលោ ចិរេន ឧទកំ ឱត្ថរតិ; ឯវមេវ តតោ វុដ្ឋិតស្ស ចិរេន វេទនា ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ភគវា តំ ទិវសំ មហាពោធិបល្លង្កេ អភិនវវិបស្សនំ បដ្ឋបេន្តោ វិយ រូបសត្តកំ អរូបសត្តកំ និគ្គុម្ពំ និជ្ជដំ កត្វា ចុទ្ទសហាការេហិ សន្នេត្វា មហាវិបស្សនាយ វេទនំ វិក្ខម្ភេត្វា – ‘‘ទសមាសេ មា ឧប្បជ្ជិត្ថា’’តិ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ. សមាបត្តិវិក្ខម្ភិតា វេទនា ទសមាសេ ន ឧប្បជ្ជិ យេវ.

គិលានា វុដ្ឋិតោតិ គិលានោ ហុត្វា បុន វុដ្ឋិតោ. មធុរកជាតោ វិយាតិ សញ្ជាតគរុភាវោ សញ្ជាតថទ្ធភាវោ សូលេ ឧត្តាសិតបុរិសោ វិយ. ន បក្ខាយន្តីតិ នប្បកាសន្តិ, នានាការតោ ន ឧបដ្ឋហន្តិ. ធម្មាបិ មំ ន បដិភន្តីតិ សតិបដ្ឋានាទិធម្មា មយ្ហំ បាកដា ន ហោន្តីតិ ទីបេតិ. តន្តិធម្មា បន ថេរស្ស សុបគុណា. ន ឧទាហរតីតិ បច្ឆិមំ ឱវាទំ ន ទេតិ. តំ សន្ធាយ វទតិ.

១៦៥. អនន្តរំ ¶ អពាហិរន្តិ ធម្មវសេន វា បុគ្គលវសេន វា ឧភយំ អកត្វា. ‘‘ឯត្តកំ ធម្មំ បរស្ស ន ទេសេស្សាមី’’តិ ¶ ហិ ចិន្តេន្តោ ធម្មំ អព្ភន្តរំ ករោតិ នាម. ‘‘ឯត្តកំ បរស្ស ទេសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ ធម្មំ ពាហិរំ ករោតិ នាម. ‘‘ឥមស្ស បុគ្គលស្ស ទេសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ បន បុគ្គលំ អព្ភន្តរំ ករោតិ នាម. ‘‘ឥមស្ស ន ទេសេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ បុគ្គលំ ពាហិរំ ករោតិ នាម. ឯវំ អកត្វា ទេសិតោតិ អត្ថោ. អាចរិយមុដ្ឋីតិ យថា ពាហិរកានំ អាចរិយមុដ្ឋិ នាម ហោតិ. ទហរកាលេ កស្សចិ អកថេត្វា បច្ឆិមកាលេ មរណមញ្ចេ និបន្នា បិយមនាបស្ស អន្តេវាសិកស្ស កថេន្តិ, ឯវំ តថាគតស្ស – ‘‘ឥទំ មហល្លកកាលេ បច្ឆិមដ្ឋានេ កថេស្សាមី’’តិ មុដ្ឋិំ កត្វា ‘‘បរិហរិស្សាមី’’តិ ឋបិតំ កិញ្ចិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

អហំ ¶ ភិក្ខុសង្ឃន្តិ អហមេវ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមីតិ វា មមុទ្ទេសិកោតិ អហំ ឧទ្ទិសិតព្ពដ្ឋេន ឧទ្ទេសោ អស្សាតិ មមុទ្ទេសិកោ. មំយេវ ឧទ្ទិសិត្វា មម បច្ចាសីសមានោ ភិក្ខុសង្ឃោ ហោតុ, មម អច្ចយេន វា មា អហេសុំ, យំ វា តំ វា ហោតូតិ ឥតិ វា យស្ស អស្សាតិ អត្ថោ. ន ឯវំ ហោតីតិ ពោធិបល្លង្កេយេវ ឥស្សាមច្ឆរិយានំ វិហតត្តា ឯវំ ន ហោតិ. ស កិន្តិ សោ កិំ. អាសីតិកោតិ អសីតិសំវច្ឆរិកោ. ឥទំ បច្ឆិមវយអនុប្បត្តភាវទីបនត្ថំ វុត្តំ. វេឋមិស្សកេនាតិ ពាហពន្ធចក្កពន្ធាទិនា បដិសង្ខរណេន វេឋមិស្សកេន. មញ្ញេតិ ជិណ្ណសកដំ វិយ វេឋមិស្សកេន មញ្ញេ យាបេតិ. អរហត្តផលវេឋនេន ចតុឥរិយាបថកប្បនំ តថាគតស្ស ហោតីតិ ទស្សេតិ.

ឥទានិ តមត្ថំ បកាសេន្តោ យស្មិំ, អានន្ទ, សមយេតិអាទិមាហ. តត្ថ សព្ពនិមិត្តានន្តិ រូបនិមិត្តាទីនំ. ឯកច្ចានំ វេទនានន្តិ លោកិយានំ វេទនានំ. តស្មាតិហានន្ទាតិ យស្មា ឥមិនា ផលសមាបត្តិវិហារេន ផាសុ ហោតិ, តស្មា តុម្ហេបិ តទត្ថាយ ឯវំ វិហរថាតិ ទស្សេតិ. អត្តទីបាតិ មហាសមុទ្ទគតទីបំ វិយ អត្តានំ ទីបំ បតិដ្ឋំ កត្វា វិហរថ. អត្តសរណាតិ អត្តគតិកាវ ហោថ, មា អញ្ញគតិកា. ធម្មទីបធម្មសរណបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. តមតគ្គេតិ តមអគ្គេ. មជ្ឈេ តការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ឥមេ អគ្គតមាតិ តមតគ្គា’’តិ. ឯវំ សព្ពំ តមយោគំ ឆិន្ទិត្វា អតិវិយ អគ្គេ ឧត្តមភាវេ ឯតេ ¶ , អានន្ទ ¶ , មម ភិក្ខូ ភវិស្សន្តិ. តេសំ អតិអគ្គេ ភវិស្សន្តិ, យេ កេចិ សិក្ខាកាមា, សព្ពេបិ តេ ចតុសតិបដ្ឋានគោចរាវ ភិក្ខូ អគ្គេ ភវិស្សន្តីតិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ សង្គណ្ហាតិ.

ទុតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និមិត្តោភាសកថាវណ្ណនា

១៦៦. វេសាលិំ បិណ្ឌាយ បាវិសីតិ កទា បាវិសិ? ឧក្កចេលតោ និក្ខមិត្វា វេសាលិំ គតកាលេ. ភគវា កិរ វុដ្ឋវស្សោ វេឡុវគាមកា និក្ខមិត្វា សាវត្ថិំ គមិស្សាមីតិ អាគតមគ្គេនេវ បដិនិវត្តន្តោ អនុបុព្ពេន សាវត្ថិំ បត្វា ជេតវនំ បាវិសិ. ធម្មសេនាបតិ ភគវតោ វត្តំ ទស្សេត្វា ទិវាដ្ឋានំ គតោ. សោ តត្ថ អន្តេវាសិកេសុ វត្តំ ទស្សេត្វា បដិក្កន្តេសុ ទិវាដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា ចម្មក្ខណ្ឌំ បញ្ញបេត្វា បាទេ បក្ខាលេត្វា បល្លង្កំ អាភុជិត្វា ផលសមាបត្តិំ ¶ បាវិសិ. អថស្ស យថាបរិច្ឆេទេន តតោ វុដ្ឋិតស្ស អយំ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ – ‘‘ពុទ្ធា នុ ខោ បឋមំ បរិនិព្ពាយន្តិ, អគសាវកា នុ ខោ’’តិ? តតោ – ‘‘អគ្គសាវកា បឋម’’ន្តិ ញត្វា អត្តនោ អាយុសង្ខារំ ឱលោកេសិ. សោ – ‘‘សត្តាហមេវ មេ អាយុសង្ខារោ បវត្តតី’’តិ ញត្វា – ‘‘កត្ថ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ ចិន្តេសិ. តតោ – ‘‘រាហុលោ តាវតិំសេសុ បរិនិព្ពុតោ, អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ ឆទ្ទន្តទហេ, អហំ កត្ថ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ បុន ចិន្តេន្តោ មាតរំ អារព្ភ សតិំ ឧប្បាទេសិ – ‘‘មយ្ហំ មាតា សត្តន្នំ អរហន្តានំ មាតា ហុត្វាបិ ពុទ្ធធម្មសង្ឃេសុ អប្បសន្នា, អត្ថិ នុ ខោ តស្សា ឧបនិស្សយោ, នត្ថិ នុ ខោ’’តិ អាវជ្ជេត្វា សោតាបត្តិមគ្គស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា – ‘‘កស្ស ទេសនាយ អភិសមយោ ភវិស្សតី’’តិ ឱលោកេន្តោ – ‘‘មមេវ ធម្មទេសនាយ ភវិស្សតិ, ន អញ្ញស្ស. សចេ ខោ បនាហំ អប្បោស្សុក្កោ ភវេយ្យំ, ភវិស្សន្តិ មេ វត្តារោ – ‘សារិបុត្តត្ថេរោ អវសេសជនានម្បិ អវស្សយោ ហោតិ. តថា ហិស្ស សមចិត្តសុត្តទេសនាទិវសេ (អ. និ. ១.៣៧) កោដិសតសហស្សទេវតា អរហត្តំ បត្តា ¶ . តយោ មគ្គេ បដិវិទ្ធទេវតានំ គណនា នត្ថិ. អញ្ញេសុ ច ឋានេសុ អនេកា អភិសមយា ¶ ទិស្សន្តិ. ថេរេវ ចិត្តំ បសាទេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តានេវ អសីតិកុលសហស្សានិ. សោ ទានិ សកមាតុមិច្ឆាទស្សនមត្តម្បិ ហរិតុំ នាសក្ខី’តិ. តស្មា មាតរំ មិច្ឆាទស្សនា មោចេត្វា ជាតោវរកេយេវ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា – ‘‘អជ្ជេវ ភគវន្តំ អនុជានាបេត្វា និក្ខមិស្សាមី’’តិ ចុន្ទត្ថេរំ អាមន្តេសិ. ‘‘អាវុសោ, ចុន្ទ, អម្ហាកំ បញ្ចសតាយ ភិក្ខុបរិសាយ សញ្ញំ ទេហិ – ‘គណ្ហថាវុសោ បត្តចីវរានិ, ធម្មសេនាបតិ នាឡកគាមំ គន្តុកាមោ’តិ’’. ថេរោ តថា អកាសិ. ភិក្ខូ សេនាសនំ សំសាមេត្វា បត្តចីវរមាទាយ ថេរស្ស សន្តិកំ អាគមំសុ. ថេរោ សេនាសនំ សំសាមេត្វា ទិវាដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាដ្ឋានទ្វារេ ឋត្វា ទិវាដ្ឋានំ ឱលោកេន្តោ – ‘‘ឥទំ ទានិ បច្ឆិមទស្សនំ, បុន អាគមនំ នត្ថី’’តិ បញ្ចសតភិក្ខុបរិវុតោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯតទវោច –

‘‘ឆិន្នោ ទានិ ភវិស្សាមិ, លោកនាថ មហាមុនិ;

គមនាគមនំ នត្ថិ, បច្ឆិមា វន្ទនា អយំ.

ជីវិតំ អប្បកំ មយ្ហំ, ឥតោ សត្តាហមច្ចយេ;

និក្ខិបេយ្យាមហំ ទេហំ, ភារវោរោបនំ យថា.

អនុជានាតុ មេ ភន្តេ, ភគវា, អនុជានាតុ សុគតោ;

បរិនិព្ពានកាលោ មេ, ឱស្សដ្ឋោ អាយុសង្ខារោ’’តិ.

ពុទ្ធា ¶ បន យស្មា ‘‘បរិនិព្ពាហី’’តិ វុត្តេ មរណសំវណ្ណនំ សំវណ្ណេន្តិ នាម, ‘‘មា បរិនិព្ពាហី’’តិ វុត្តេ វដ្ដស្ស គុណំ កថេន្តីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ទោសំ អារោបេស្សន្តិ, តស្មា តទុភយម្បិ ន វទន្តិ. តេន នំ ភគវា អាហ – ‘‘កត្ថ បរិនិព្ពាយិស្សសិ សារិបុត្តា’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ, មគធេសុ នាឡកគាមេ ជាតោវរកោ, តត្ថាហំ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘យស្ស ទានិ ត្វំ, សារិបុត្ត, កាលំ មញ្ញសិ, ឥទានិ បន តេ ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតិកានំ តាទិសស្ស ភិក្ខុនោ ទស្សនំ ទុល្លភំ ភវិស្សតីតិ ទេសេហិ តេសំ ធម្ម’’ន្តិ អាហ.

ថេរោ – ‘‘សត្ថា មយ្ហំ ឥទ្ធិវិកុព្ពនបុព្ពង្គមំ ធម្មទេសនំ បច្ចាសីសតី’’តិ ញត្វា ភគវន្តំ វន្ទិត្វា តាលប្បមាណំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បុន ឱរុយ្ហ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ¶ សត្តតាលប្បមាណេ ¶ អន្តលិក្ខេ ឋិតោ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ ទស្សេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. សកលនគរំ សន្និបតិ. ថេរោ ឱរុយ្ហ ភគវន្តំ វន្ទិត្វា ‘‘គមនកាលោ មេ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ភគវា ‘‘ធម្មសេនាបតិំ បដិបាទេស្សាមី’’តិ ធម្មាសនា ឧដ្ឋាយ គន្ធកុដិអភិមុខោ គន្ត្វា មណិផលកេ អដ្ឋាសិ. ថេរោ តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា ចតូសុ ឋានេសុ វន្ទិត្វា – ‘‘ភគវា ឥតោ កប្បសតសហស្សាធិកស្ស អសង្ខ្យេយ្យស្ស ឧបរិ អនោមទស្សិសម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បាទមូលេ និបតិត្វា តុម្ហាកំ ទស្សនំ បត្ថេសិំ. សា មេ បត្ថនា សមិទ្ធា, ទិដ្ឋា តុម្ហេ, តំ បឋមទស្សនំ, ឥទំ បច្ឆិមទស្សនំ. បុន តុម្ហាកំ ទស្សនំ នត្ថី’’តិ – វត្វា ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ យាវ ទស្សនវិសយោ, តាវ អភិមុខោវ បដិក្កមិត្វា ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ចុតិបដិសន្ធិវសេន កិស្មិញ្ចិ ឋានេ គមនាគមនំ នាម នត្ថី’’តិ វន្ទិត្វា បក្កាមិ. ឧទកបរិយន្តំ កត្វា មហាភូមិចាលោ អហោសិ. ភគវា បរិវារេត្វា ឋិតេ ភិក្ខូ អាហ – ‘‘អនុគច្ឆថ, ភិក្ខវេ, តុម្ហាកំ ជេដ្ឋភាតិក’’ន្តិ. ភិក្ខូ យាវ ទ្វារកោដ្ឋកា អគមំសុ. ថេរោ – ‘‘តិដ្ឋថ, តុម្ហេ អាវុសោ, អប្បមត្តា ហោថា’’តិ និវត្តាបេត្វា អត្តនោ បរិសាយេវ សទ្ធិំ បក្កាមិ. មនុស្សា – ‘‘បុព្ពេ អយ្យោ បច្ចាគមនចារិកំ ចរតិ, ឥទំ ទានិ គមនំ ន បុន បច្ចាគមនាយា’’តិ បរិទេវន្តា អនុពន្ធិំសុ. តេបិ ‘‘អប្បមត្តា ហោថ អាវុសោ, ឯវំភាវិនោ នាម សង្ខារា’’តិ និវត្តាបេសិ.

អថ ខោ អាយស្មា សារិបុត្តោ អន្តរាមគ្គេ សត្តាហំ មនុស្សានំ អនុគ្គហំ ករោន្តោ សាយំ នាឡកគាមំ បត្វា គាមទ្វារេ និគ្រោធរុក្ខមូលេ អដ្ឋាសិ. អថ ឧបរេវតោ នាម ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោ ពហិគាមំ គច្ឆន្តោ ថេរំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. ថេរោ តំ អាហ – ‘‘អត្ថិ គេហេ តេ អយ្យិកា’’តិ? អាម, ភន្តេតិ. គច្ឆ អម្ហាកំ ឥធាគតភាវំ អារោចេហិ. ‘‘កស្មា អាគតោ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘អជ្ជ កិរ ឯកទិវសំ អន្តោគាមេ ភវិស្សតិ, ជាតោវរកំ បដិជគ្គថ, បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ និវាសនដ្ឋានំ ជានាថា’’តិ. សោ គន្ត្វា ‘‘អយ្យិកេ, មយ្ហំ មាតុលោ ¶ អាគតោ’’តិ អាហ. ឥទានិ កុហិន្តិ? គាមទ្វារេតិ. ឯកកោវ, អញ្ញោបិ កោចិ អត្ថីតិ ¶ ? អត្ថិ បញ្ចសតា ភិក្ខូតិ. កិំ ការណា អាគតោតិ? សោ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. ព្រាហ្មណី – ‘‘កិំ នុ ខោ ឯត្តកានំ វសនដ្ឋានំ បដិជគ្គាបេតិ ¶ , ទហរកាលេ បព្ពជិត្វា មហល្លកកាលេ គិហី ហោតុកាមោ’’តិ ចិន្តេន្តី ជាតោវរកំ បដិជគ្គាបេត្វា បញ្ចសតានំ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានំ ការេត្វា ទណ្ឌទីបិកាយោ ជាលេត្វា ថេរស្ស បាហេសិ.

ថេរោ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បាសាទំ អភិរុហិ. អភិរុហិត្វា ច ជាតោវរកំ បវិសិត្វា និសីទិ. និសជ្ជេវ – ‘‘តុម្ហាកំ វសនដ្ឋានំ គច្ឆថា’’តិ ភិក្ខូ ឧយ្យោជេសិ. តេសុ គតមត្តេសុយេវ ថេរស្ស ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជិ, លោហិតបក្ខន្ទិកា មារណន្តិកា វេទនា វត្តន្តិ, ឯកំ ភាជនំ បវិសតិ, ឯកំ និក្ខមតិ. ព្រាហ្មណី – ‘‘មម បុត្តស្ស បវត្តិ មយ្ហំ ន រុច្ចតី’’តិ អត្តនោ វសនគព្ភទ្វារំ និស្សាយ អដ្ឋាសិ. ចត្តារោ មហារាជានោ ‘‘ធម្មសេនាបតិ កុហិំ វិហរតី’’តិ ឱលោកេន្តា ‘‘នាឡកគាមេ ជាតោវរកេ បរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នោ, បច្ឆិមទស្សនំ គមិស្សាមា’’តិ អាគម្ម វន្ទិត្វា អដ្ឋំសុ. ថេរោ – កេ តុម្ហេតិ? មហារាជានោ, ភន្តេតិ. កស្មា អាគតត្ថាតិ? គិលានុបដ្ឋាកា ភវិស្សាមាតិ. ហោតុ, អត្ថិ គិលានុបដ្ឋាកោ, គច្ឆថ តុម្ហេតិ ឧយ្យោជេសិ. តេសំ គតាវសានេ តេនេវ នយេន សក្កោ ទេវានមិន្ទោ, តស្មិំ គតេ សុយាមាទយោ មហាព្រហ្មា ច អាគមិំសុ. តេបិ តថេវ ថេរោ ឧយ្យោជេសិ.

ព្រាហ្មណី ទេវតានំ អាគមនញ្ច គមនញ្ច ទិស្វា – ‘‘កេ នុ ខោ ឯតេ មម បុត្តំ វន្ទិត្វា គច្ឆន្តី’’តិ ថេរស្ស គព្ភទ្វារំ គន្ត្វា – ‘‘តាត, ចុន្ទ, កា បវត្តី’’តិ បុច្ឆិ. សោ តំ បវត្តិំ អាចិក្ខិត្វា – ‘‘មហាឧបាសិកា, ភន្តេ អាគតា’’តិ អាហ. ថេរោ កស្មា អវេលាយ អាគតត្ថាតិ បុច្ឆិ. សា តុយ្ហំ តាត ទស្សនត្ថាយាតិ វត្វា ‘‘តាត កេ បឋមំ អាគតា’’តិ បុច្ឆិ. ចត្តារោ មហារាជានោ, ឧបាសិកេតិ. តាត, ត្វំ ចតូហិ មហារាជេហិ មហន្តតរោតិ? អារាមិកសទិសា ឯតេ ឧបាសិកេ, អម្ហាកំ សត្ថុ បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ ខគ្គហត្ថា ហុត្វា អារក្ខំ អកំសូតិ. តេសំ តាត, គតាវសានេ កោ អាគតោតិ? សក្កោ ទេវានមិន្ទោតិ. ទេវរាជតោបិ ត្វំ តាត, មហន្តតរោតិ? ភណ្ឌគាហកសាមណេរសទិសោ ¶ ឯស ឧបាសិកេ, អម្ហាកំ សត្ថុ តាវតិំសតោ ឱតរណកាលេ បត្តចីវរំ គហេត្វា ឱតិណ្ណោតិ. តស្ស តាត គតាវសានេ ជោតមានោ វិយ កោ អាគតោតិ? ឧបាសិកេ តុយ្ហំ ភគវា ច សត្ថា ច មហាព្រហ្មា នាម ឯសោតិ. មយ្ហំ ភគវតោ មហាព្រហ្មតោបិ ត្វំ តាត មហន្តតរោតិ? អាម ឧបាសិកេ, ឯតេ នាម កិរ អម្ហាកំ សត្ថុ ¶ ជាតទិវសេ ចត្តារោ មហាព្រហ្មានោ មហាបុរិសំ សុវណ្ណជាលេន បដិគ្គណ្ហិំសូតិ.

អថ ¶ ព្រាហ្មណិយា – ‘‘បុត្តស្ស តាវ មេ អយំ អានុភាវោ, កីទិសោ វត មយ្ហំ បុត្តស្ស ភគវតោ សត្ថុ អានុភាវោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តយន្តិយា សហសា បញ្ចវណ្ណា បីតិ ឧប្បជ្ជិត្វា សកលសរីរេ ផរិ. ថេរោ – ‘‘ឧប្បន្នំ មេ មាតុ បីតិសោមនស្សំ, អយំ ទានិ កាលោ ធម្មទេសនាយា’’តិ ចិន្តេត្វា – ‘‘កិំ ចិន្តេសិ មហាឧបាសិកេ’’តិ អាហ. សា – ‘‘បុត្តស្ស តាវ មេ អយំ គុណោ, សត្ថុ បនស្ស កីទិសោ គុណោ ភវិស្សតីតិ ឥទំ, តាត, ចិន្តេមី’’តិ អាហ. មហាឧបាសិកេ, មយ្ហំ សត្ថុ ជាតក្ខណេ, មហាភិនិក្ខមនេ, សម្ពោធិយំ, ធម្មចក្កប្បវត្តនេ ច ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បិត្ថ, សីលេន សមាធិនា បញ្ញាយ វិមុត្តិយា វិមុត្តិញាណទស្សនេន សមោ នាម នត្ថិ, ឥតិបិ សោ ភគវាតិ វិត្ថារេត្វា ពុទ្ធគុណប្បដិសំយុត្តំ ធម្មទេសនំ កថេសិ.

ព្រាហ្មណី បិយបុត្តស្ស ធម្មទេសនាបរិយោសានេ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ បុត្តំ អាហ – ‘‘តាត, ឧបតិស្ស, កស្មា ឯវមកាសិ, ឯវរូបំ នាម អមតំ មយ្ហំ ឯត្តកំ កាលំ ន អទាសី’’តិ. ថេរោ – ‘‘ទិន្នំ ទានិ មេ មាតុ រូបសារិយា ព្រាហ្មណិយា បោសាវនិកមូលំ, ឯត្តកេន វដ្ដិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘គច្ឆ មហាឧបាសិកេ’’តិ ព្រាហ្មណិំ ឧយ្យោជេត្វា ‘‘ចុន្ទ កា វេលា’’តិ អាហ. ពលវបច្ចូសកាលោ, ភន្តេតិ. តេន ហិ ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតេហីតិ. សន្និបតិតោ, ភន្តេ, សង្ឃោតិ. មំ ឧក្ខិបិត្វា និសីទាបេហិ ចុន្ទាតិ ឧក្ខិបិត្វា និសីទាបេសិ. ថេរោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ‘‘អាវុសោ ចតុចត្តាលីសំ វោ វស្សានិ មយា សទ្ធិំ វិចរន្តានំ យំ មេ កាយិកំ វា វាចសិកំ វា ន រោចេថ, ខមថ តំ អាវុសោតិ. ឯត្តកំ, ភន្តេ, អម្ហាកំ ឆាយា វិយ តុម្ហេ អមុញ្ចិត្វា វិចរន្តានំ អរុច្ចនកំ នាម នត្ថិ, តុម្ហេ បន អម្ហាកំ ខមថាតិ. អថ ¶ ថេរោ អរុណសិខាយ បញ្ញាយមានាយ មហាបថវិំ ឧន្នាទយន្តោ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិ. ពហូ ទេវមនុស្សា ថេរស្ស បរិនិព្ពានេ សក្ការំ ករិំសុ.

អាយស្មា ¶ ចុន្ទោ ថេរស្ស បត្តចីវរញ្ច ធាតុបរិស្សាវនញ្ច គហេត្វា ជេតវនំ គន្ត្វា អានន្ទត្ថេរំ គហេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិ. ភគវា ធាតុបរិស្សាវនំ គហេត្វា បញ្ចហិ គាថាសតេហិ ថេរស្ស គុណំ កថេត្វា ធាតុចេតិយំ ការាបេត្វា រាជគហគមនត្ថាយ អានន្ទត្ថេរស្ស សញ្ញំ អទាសិ. ថេរោ ភិក្ខូនំ អារោចេសិ. ភគវា មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ រាជគហំ អគមាសិ. តត្ថ គតកាលេ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរោ បរិនិព្ពាយិ. ភគវា តស្ស ធាតុយោ គហេត្វា ចេតិយំ ការាបេត្វា រាជគហតោ និក្ខមិត្វា អនុបុព្ពេន គង្គាភិមុខោ គន្ត្វា ឧក្កចេលំ អគមាសិ. តត្ថ គង្គាតីរេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ និសីទិត្វា តត្ថ សារិបុត្តមោគ្គល្លានានំ បរិនិព្ពានប្បដិសំយុត្តំ សុត្តំ ទេសេត្វា ឧក្កចេលតោ និក្ខមិត្វា វេសាលិំ អគមាសិ. ឯវំ គតេ អថ ខោ ភគវា បុព្ពណ្ហសមយំ ¶ និវាសេត្វា បត្តចីវរមាទាយ វេសាលិំ បិណ្ឌាយ បាវិសីតិ អយមេត្ថ អនុបុព្ពី កថា.

និសីទនន្តិ ឯត្ថ ចម្មក្ខណ្ឌំ អធិប្បេតំ. ឧទេនចេតិយន្តិ ឧទេនយក្ខស្ស ចេតិយដ្ឋានេ កតវិហារោ វុច្ចតិ. គោតមកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ភាវិតាតិ វឌ្ឍិតា. ពហុលីកតាតិ បុនប្បុនំ កតា. យានីកតាតិ យុត្តយានំ វិយ កតា. វត្ថុកតាតិ បតិដ្ឋានដ្ឋេន វត្ថុ វិយ កតា. អនុដ្ឋិតាតិ អធិដ្ឋិតា. បរិចិតាតិ សមន្តតោ ចិតា សុវឌ្ឍិតា. សុសមារទ្ធាតិ សុដ្ឋុ សមារទ្ធា.

ឥតិ អនិយមេន កថេត្វា បុន និយមេត្វា ទស្សេន្តោ តថាគតស្ស ខោតិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច កប្បន្តិ អាយុកប្បំ. តស្មិំ តស្មិំ កាលេ យំ មនុស្សានំ អាយុប្បមាណំ ហោតិ, តំ បរិបុណ្ណំ ករោន្តោ តិដ្ឋេយ្យ. កប្បាវសេសំ វាតិ – ‘‘អប្បំ វា ភិយ្យោ’’តិ (ទី. និ. ២.៧; អ. និ. ៦.៧៤) វុត្តវស្សសតតោ អតិរេកំ វា. មហាសីវត្ថេរោ បនាហ – ‘‘ពុទ្ធានំ អដ្ឋានេ គជ្ជិតំ នាម នត្ថិ. យថេវ ហិ វេឡុវគាមកេ ឧប្បន្នំ មារណន្តិកំ វេទនំ ទស មាសេ វិក្ខម្ភេតិ, ឯវំ បុនប្បុនំ ¶ តំ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា ទស ទស មាសេ វិក្ខម្ភេន្តោ ឥមំ ភទ្ទកប្បមេវ តិដ្ឋេយ្យ, កស្មា បន ន ឋិតោតិ? ឧបាទិន្នកសរីរំ នាម ខណ្ឌិច្ចាទីហិ អភិភុយ្យតិ, ពុទ្ធា ច ខណ្ឌិច្ចាទិភាវំ អបត្វា បញ្ចមេ អាយុកោដ្ឋាសេ ពហុជនស្ស បិយមនាបកាលេយេវ បរិនិព្ពាយន្តិ. ពុទ្ធានុពុទ្ធេសុ ច មហាសាវកេសុ បរិនិព្ពុតេសុ ឯកកេនេវ ខាណុកេន វិយ ¶ ឋាតព្ពំ ហោតិ, ទហរសាមណេរបរិវារិតេន វា. តតោ – ‘អហោ ពុទ្ធានំ បរិសា’តិ ហីឡេតព្ពតំ អាបជ្ជេយ្យ. តស្មា ន ឋិតោ’’តិ. ឯវំ វុត្តេបិ សោ ន រុច្ចតិ, ‘‘អាយុកប្បោ’’តិ ឥទមេវ អដ្ឋកថាយំ និយមិតំ.

១៦៧. យថា តំ មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តោតិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ. យថា មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តោ អជ្ឈោត្ថដចិត្តោ អញ្ញោបិ កោចិ បុថុជ្ជនោ បដិវិជ្ឈិតុំ ន សក្កុណេយ្យ, ឯវមេវ នាសក្ខិ បដិវិជ្ឈិតុន្តិ អត្ថោ. កិំ ការណា? មារោ ហិ យស្ស សព្ពេន សព្ពំ ទ្វាទស វិបល្លាសា អប្បហីនា, តស្ស ចិត្តំ បរិយុដ្ឋាតិ. ថេរស្ស ចត្តារោ វិបល្លាសា អប្បហីនា, តេនស្ស មារោ ចិត្តំ បរិយុដ្ឋាតិ. សោ បន ចិត្តបរិយុដ្ឋានំ ករោន្តោ កិំ ករោតីតិ? ភេរវំ រូបារម្មណំ វា ទស្សេតិ, សទ្ទារម្មណំ វា សាវេតិ, តតោ សត្តា តំ ទិស្វា វា សុត្វា វា សតិំ វិស្សជ្ជេត្វា វិវដមុខា ហោន្តិ. តេសំ មុខេន ហត្ថំ បវេសេត្វា ហទយំ មទ្ទតិ. តតោ វិសញ្ញាវ ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ. ថេរស្ស បនេស មុខេន ហត្ថំ បវេសេតុំ កិំ សក្ខិស្សតិ ¶ ? ភេរវារម្មណំ បន ទស្សេតិ. តំ ទិស្វា ថេរោ និមិត្តោភាសំ ន បដិវិជ្ឈិ. ភគវា ជានន្តោយេវ – ‘‘កិមត្ថំ យាវតតិយំ អាមន្តេសី’’តិ? បរតោ ‘‘តិដ្ឋតុ, ភន្តេ, ភគវា’’តិ យាចិតេ ‘‘តុយ្ហេវេតំ ទុក្កដំ, តុយ្ហេវេតំ អបរទ្ធ’’ន្តិ ទោសារោបនេន សោកតនុករណត្ថំ.

មារយាចនកថាវណ្ណនា

១៦៨. មារោ បាបិមាតិ ឯត្ថ មារោតិ សត្តេ អនត្ថេ និយោជេន្តោ មារេតីតិ មារោ. បាបិមាតិ តស្សេវ វេវចនំ. សោ ហិ បាបធម្មសមន្នាគតត្តា ‘‘បាបិមា’’តិ វុច្ចតិ. កណ្ហោ, អន្តកោ, នមុចិ, បមត្តពន្ធូតិបិ តស្សេវ នាមានិ. ភាសិតា ខោ បនេសាតិ អយញ្ហិ ភគវតោ សម្ពោធិបត្តិយា អដ្ឋមេ សត្តាហេ ពោធិមណ្ឌេយេវ អាគន្ត្វា – ‘‘ភគវា យទត្ថំ តុម្ហេហិ បារមិយោ បូរិតា, សោ វោ អត្ថោ អនុប្បត្តោ, បដិវិទ្ធំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, កិំ តេ លោកវិចារណេនា’’តិ វត្វា, យថា អជ្ជ ¶ , ឯវមេវ ‘‘បរិនិព្ពាតុ ទានិ, ភន្តេ, ភគវា’’តិ យាចិ. ភគវា ចស្ស – ‘‘ន ¶ តាវាហ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា បដិក្ខិបិ. តំ សន្ធាយ ‘‘ភាសិតា ខោ បនេសា ភន្តេ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ វិយត្តាតិ មគ្គវសេន វិយត្តា. តថេវ វិនីតា តថា វិសារទា. ពហុស្សុតាតិ តេបិដកវសេន ពហុ សុតមេតេសន្តិ ពហុស្សុតា. តមេវ ធម្មំ ធារេន្តីតិ ធម្មធរា. អថវា បរិយត្តិពហុស្សុតា ចេវ បដិវេធពហុស្សុតា ច. បរិយត្តិបដិវេធធម្មានំយេវ ធារណតោ ធម្មធរាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ធម្មានុធម្មបដិបន្នាតិ អរិយធម្មស្ស អនុធម្មភូតំ វិបស្សនាធម្មំ បដិបន្នា. សាមីចិប្បដិបន្នាតិ អនុច្ឆវិកបដិបទំ បដិបន្នា. អនុធម្មចារិនោតិ អនុធម្មចរណសីលា. សកំ អាចរិយកន្តិ អត្តនោ អាចរិយវាទំ. អាចិក្ខិស្សន្តីតិអាទីនិ សព្ពានិ អញ្ញមញ្ញស្ស វេវចនានិ. សហធម្មេនាតិ សហេតុកេន សការណេន វចនេន. សប្បាដិហារិយន្តិ យាវ ន និយ្យានិកំ កត្វា ធម្មំ ទេសេស្សន្តិ.

ព្រហ្មចរិយន្តិ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ សកលំ សាសនព្រហ្មចរិយំ. ឥទ្ធន្តិ សមិទ្ធំ ឈានស្សាទវសេន. ផីតន្តិ វុទ្ធិប្បត្តំ សព្ពផាលិផុល្លំ វិយ អភិញ្ញាយ សម្បត្តិវសេន. វិត្ថារិកន្តិ វិត្ថតំ តស្មិំ តស្មិំ ទិសាភាគេ បតិដ្ឋិតវសេន. ពាហុជញ្ញន្តិ ពហុជនេហិ ញាតំ បដិវិទ្ធំ មហាជនាភិសមយវសេន. បុថុភូតន្តិ សព្ពាការវសេន បុថុលភាវប្បត្តំ. កថំ? យាវ ទេវមនុស្សេហិ ¶ សុប្បកាសិតន្តិ យត្តកា វិញ្ញុជាតិកា ទេវា ចេវ មនុស្សា ច អត្ថិ សព្ពេហិ សុដ្ឋុ បកាសិតន្តិ អត្ថោ.

អប្បោស្សុក្កោតិ និរាលយោ. ត្វញ្ហិ បាបិម, អដ្ឋមសត្តាហតោ បដ្ឋាយ – ‘‘បរិនិព្ពាតុ ទានិ, ភន្តេ, ភគវា បរិនិព្ពាតុ, សុគតោ’’តិ វិរវន្តោ អាហិណ្ឌិត្ថ. អជ្ជ ទានិ បដ្ឋាយ វិគតុស្សាហោ ហោហិ; មា មយ្ហំ បរិនិព្ពានត្ថំ វាយាមំ ករោហីតិ វទតិ.

អាយុសង្ខារឱស្សជ្ជនវណ្ណនា

១៦៩. សតោ សម្បជានោ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជីតិ សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាយុសង្ខារំ វិស្សជ្ជិ, បជហិ. តត្ថ ន ភគវា ហត្ថេន លេឌ្ឌុំ វិយ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជិ, តេមាសមត្តមេវ បន សមាបត្តិំ ¶ សមាបជ្ជិត្វា តតោ បរំ ន សមាបជ្ជិស្សាមីតិ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ឱស្សជី’’តិ. ‘‘ឧស្សជ្ជី’’តិ បិ បាឋោ. មហាភូមិចាលោតិ ¶ មហន្តោ បថវីកម្បោ. តទា កិរ ទសសហស្សី លោកធាតុ កម្បិត្ថ. ភិំសនកោតិ ភយជនកោ. ទេវទុន្ទុភិយោ ច ផលិំសូតិ ទេវភេរិយោ ផលិំសុ, ទេវោ សុក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជិ, អកាលវិជ្ជុលតា និច្ឆរិំសុ, ខណិកវស្សំ វស្សីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឧទានំ ឧទានេសីតិ កស្មា ឧទានេសិ? កោចិ នាម វទេយ្យ – ‘‘ភគវា បច្ឆតោ បច្ឆតោ អនុពន្ធិត្វា – ‘បរិនិព្ពាយថ, ភន្តេ, បរិនិព្ពាយថ, ភន្តេ’តិ ឧបទ្ទុតោ ភយេន អាយុសង្ខារំ វិស្សជ្ជេសី’’តិ. ‘‘តស្សោកាសោ មា ហោតុ, ភីតស្ស ឧទានំ នាម នត្ថី’’តិ ឯតស្ស ទីបនត្ថំ បីតិវេគវិស្សដ្ឋំ ឧទានំ ឧទានេសិ.

តត្ថ សព្ពេសំ សោណសិង្គាលាទីនម្បិ បច្ចក្ខភាវតោ តុលិតំ បរិច្ឆិន្នន្តិ តុលំ. កិំ តំ? កាមាវចរកម្មំ. ន តុលំ, ន វា តុលំ សទិសមស្ស អញ្ញំ លោកិយំ កម្មំ អត្ថីតិ អតុលំ. កិំ តំ? មហគ្គតកម្មំ. អថវា កាមាវចររូបាវចរំ តុលំ, អរូបាវចរំ អតុលំ. អប្បវិបាកំ វា តុលំ, ពហុវិបាកំ អតុលំ. សម្ភវន្តិ សម្ភវស្ស ហេតុភូតំ, បិណ្ឌការកំ រាសិការកន្តិ អត្ថោ. ភវសង្ខារន្តិ បុនព្ភវសង្ខារណកំ. អវស្សជីតិ វិស្សជ្ជេសិ. មុនីតិ ពុទ្ធមុនិ. អជ្ឈត្តរតោតិ និយកជ្ឈត្តរតោ. សមាហិតោតិ ឧបចារប្បនាសមាធិវសេន សមាហិតោ. អភិន្ទិ កវចមិវាតិ កវចំ វិយ អភិន្ទិ. អត្តសម្ភវន្តិ អត្តនិ សញ្ជាតំ កិលេសំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សវិបាកដ្ឋេន សម្ភវំ, ភវាភិសង្ខារណដ្ឋេន ភវសង្ខារន្តិ ច លទ្ធនាមំ តុលាតុលសង្ខាតំ ¶ លោកិយកម្មញ្ច ឱស្សជិ. សង្គាមសីសេ មហាយោធោ កវចំ វិយ អត្តសម្ភវំ កិលេសញ្ច អជ្ឈត្តរតោ សមាហិតោ ហុត្វា អភិន្ទី’’តិ.

អថ វា តុលន្តិ តុលេន្តោ តីរេន្តោ. អតុលញ្ច សម្ភវន្តិ និព្ពានញ្ចេវ សម្ភវញ្ច. ភវសង្ខារន្តិ ភវគាមិកម្មំ. អវស្សជិ មុនីតិ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា អនិច្ចា, បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ និរោធោ និព្ពានំ និច្ច’’ន្តិអាទិនា (បដិ. ម. ៣.៣៨) នយេន តុលយន្តោ ពុទ្ធមុនិ ភវេ អាទីនវំ, និព្ពានេ ច អានិសំសំ ទិស្វា តំ ខន្ធានំ មូលភូតំ ភវសង្ខារកម្មំ – ‘‘កម្មក្ខយាយ សំវត្តតី’’តិ (ម. និ. ២.៨១) ឯវំ វុត្តេន កម្មក្ខយករេន អរិយមគ្គេន ¶ អវស្សជិ. កថំ? អជ្ឈត្តរតោ សមាហិតោ អភិន្ទិ កវចមិវ អត្តនិ ¶ សម្ភវំ. សោ ហិ វិបស្សនាវសេន អជ្ឈត្តរតោ សមថវសេន សមាហិតោតិ ឯវំ បុព្ពភាគតោ បដ្ឋាយ សមថវិបស្សនាពលេន កវចមិវ អត្តភាវំ បរិយោនន្ធិត្វា ឋិតំ, អត្តនិ សម្ភវត្តា ‘‘អត្តសម្ភវ’’ន្តិ លទ្ធនាមំ សព្ពកិលេសជាលំ អភិន្ទិ. កិលេសាភាវេន ច កតកម្មំ អប្បដិសន្ធិកត្តា អវស្សដ្ឋំ នាម ហោតីតិ ឯវំ កិលេសប្បហានេន កម្មំ បជហិ, បហីនកិលេសស្ស ច ភយំ នាម នត្ថិ, តស្មា អភីតោវ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជិ, អភីតភាវញាបនត្ថញ្ច ឧទានំ ឧទានេសីតិ វេទិតព្ពោ.

មហាភូមិចាលវណ្ណនា

១៧១. យំ មហាវាតាតិ យេន សមយេន យស្មិំ វា សមយេ មហាវាតា វាយន្តិ, មហាវាតា វាយន្តាបិ ឧក្ខេបកវាតា នាម ឧដ្ឋហន្តិ, តេ វាយន្តា សដ្ឋិសហស្សាធិកនវយោជនសតសហស្សពហលំ ឧទកសន្ធារកំ វាតំ ឧបច្ឆិន្ទន្តិ, តតោ អាកាសេ ឧទកំ ភស្សតិ, តស្មិំ ភស្សន្តេ បថវី ភស្សតិ. បុន វាតោ អត្តនោ ពលេន អន្តោធមករណេ វិយ ឧទកំ អាពន្ធិត្វា គណ្ហាតិ, តតោ ឧទកំ ឧគ្គច្ឆតិ, តស្មិំ ឧគ្គច្ឆន្តេ បថវី ឧគ្គច្ឆតិ. ឯវំ ឧទកំ កម្បិតំ បថវិំ កម្បេតិ. ឯតញ្ច កម្បនំ យាវ អជ្ជកាលាបិ ហោតិយេវ, ពហលភាវេន បន ន ឱគច្ឆនុគ្គច្ឆនំ បញ្ញាយតិ.

មហិទ្ធិកោ មហានុភាវោតិ ឥជ្ឈនស្ស មហន្តតាយ មហិទ្ធិកោ, អនុភវិតព្ពស្ស មហន្តតាយ មហានុភាវោ. បរិត្តាតិ ទុព្ពលា. អប្បមាណាតិ ពលវា. សោ ឥមំ បថវិំ កម្បេតីតិ សោ ឥទ្ធិំ និព្ពត្តេត្វា សំវេជេន្តោ មហាមោគ្គល្លានោ វិយ, វីមំសន្តោ វា មហានាគត្ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោ សង្ឃរក្ខិតសាមណេរោ វិយ បថវិំ កម្បេតិ. សោ កិរាយស្មា ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បត្វា ចិន្តេសិ ¶ – ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ ភិក្ខុ, យេន បព្ពជិតទិវសេយេវ អរហត្តំ បត្វា វេជយន្តោ បាសាទោ កម្បិតបុព្ពោ’’តិ? តតោ – ‘‘នត្ថិ កោចី’’តិ ញត្វា – ‘‘អហំ កម្បេស្សាមី’’តិ អភិញ្ញាពលេន វេជយន្តមត្ថកេ ឋត្វា បាទេន បហរិត្វា កម្បេតុំ នាសក្ខិ. អថ នំ សក្កស្ស នាដកិត្ថិយោ អាហំសុ – ‘‘បុត្ត សង្ឃរក្ខិត, ត្វំ បូតិគន្ធេនេវ សីសេន វេជយន្តំ កម្បេតុំ ឥច្ឆសិ, សុប្បតិដ្ឋិតោ តាត បាសាទោ, កថំ កម្បេតុំ ¶ សក្ខិស្សសី’’តិ?

សាមណេរោ ¶ – ‘‘ឥមា ទេវតា មយា សទ្ធិំ កេឡិំ ករោន្តិ, អហំ ខោ បន អាចរិយំ នាលត្ថំ, កហំ នុ ខោ មេ អាចរិយោ សាមុទ្ទិកមហានាគត្ថេរោ’’តិ អាវជ្ជេន្តោ មហាសមុទ្ទេ ឧទកលេណំ មាបេត្វា ទិវាវិហារំ និសិន្នោតិ ញត្វា តត្ថ គន្ត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. តតោ នំ ថេរោ – ‘‘កិំ, តាត សង្ឃរក្ខិត, អសិក្ខិត្វាវ យុទ្ធំ បវិដ្ឋោសី’’តិ វត្វា ‘‘នាសក្ខិ, តាត, វេជយន្តំ កម្បេតុ’’ន្តិ បុច្ឆិ. អាចរិយំ, ភន្តេ, នាលត្ថន្តិ. អថ នំ ថេរោ – ‘‘តាត តុម្ហាទិសេ អកម្បេន្តេ កោ អញ្ញោ កម្បេស្សតិ. ទិដ្ឋបុព្ពំ តេ, តាត, ឧទកបិដ្ឋេ គោមយខណ្ឌំ បិលវន្តំ, តាត, កបល្លកបូវំ បចន្តា អន្តន្តេន បរិច្ឆិន្ទន្តិ, ឥមិនា ឱបម្មេន ជានាហី’’តិ អាហ. សោ – ‘‘វដ្ដិស្សតិ, ភន្តេ, ឯត្តកេនា’’តិ វត្វា បាសាទេន បតិដ្ឋិតោកាសំ ឧទកំ ហោតូតិ អធិដ្ឋាយ វេជយន្តាភិមុខោ អគមាសិ.

ទេវធីតរោ តំ ទិស្វា – ‘‘ឯកវារំ លជ្ជិត្វា គតោ, បុនបិ សាមណេរោ ឯតិ, បុនបិ ឯតី’’តិ វទិំសុ. សក្កោ ទេវរាជា – ‘‘មា មយ្ហំ បុត្តេន សទ្ធិំ កថយិត្ថ, ឥទានិ តេន អាចរិយោ លទ្ធោ, ខណេន បាសាទំ កម្បេស្សតី’’តិ អាហ. សាមណេរោបិ បាទង្គុដ្ឋេន បាសាទថូបិកំ បហរិ. បាសាទោ ចតូហិ ទិសាហិ ឱណមតិ. ទេវតា – ‘‘បតិដ្ឋាតុំ ទេហិ, តាត, បាសាទស្ស បតិដ្ឋាតុំ ទេហិ, តាត, បាសាទស្សា’’តិ វិរវិំសុ. សាមណេរោ បាសាទំ យថាឋានេ ឋបេត្វា បាសាទមត្ថកេ ឋត្វា ឧទានំ ឧទានេសិ –

‘‘អជ្ជេវាហំ បព្ពជិតោ, អជ្ជ បត្តាសវក្ខយំ;

អជ្ជ កម្បេមិ បាសាទំ, អហោ ពុទ្ធស្សុឡារតា.

អជ្ជេវាហំ បព្ពជិតោ…បេ… អហោ ធម្មស្សុឡារតា.

អជ្ជេវាហំ បព្ពជិតោ…បេ… អហោ សង្ឃស្សុឡារតាតិ.

ឥតោ ¶ បរេសុ ឆសុ បថវីកម្បេសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ មហាបទានេ វុត្តមេវ.

ឥតិ ឥមេសុ អដ្ឋសុ បថវីកម្បេសុ បឋមោ ធាតុកោបេន, ទុតិយោ ឥទ្ធានុភាវេន, តតិយចតុត្ថា បុញ្ញតេជេន, បញ្ចមោ ញាណតេជេន, ឆដ្ឋោ សាធុការទានវសេន, សត្តមោ ការុញ្ញភាវេន, អដ្ឋមោ អារោទនេន. មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តេ ច តតោ និក្ខមន្តេ ច មហាសត្តេ តស្ស បុញ្ញតេជេន បថវី អកម្បិត្ថ. អភិសម្ពោធិយំ ញាណតេជេន អភិហតា ¶ ហុត្វា អកម្បិត្ថ. ធម្មចក្កប្បវត្តនេ ¶ សាធុការភាវសណ្ឋិតា សាធុការំ ទទមានា អកម្បិត្ថ. អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនេ ការុញ្ញសភាវសណ្ឋិតា ចិត្តសង្ខោភំ អសហមានា អកម្បិត្ថ. បរិនិព្ពានេ អារោទនវេគតុន្នា ហុត្វា អកម្បិត្ថ. អយំ បនត្ថោ បថវីទេវតាយ វសេន វេទិតព្ពោ, មហាភូតបថវិយា បនេតំ នត្ថិ អចេតនត្តាតិ.

ឥមេ ខោ, អានន្ទ, អដ្ឋ ហេតូតិ ឯត្ថ ឥមេតិ និទ្ទិដ្ឋនិទស្សនំ. ឯត្តាវតា ច បនាយស្មា អានន្ទោ – ‘‘អទ្ធា អជ្ជ ភគវតា អាយុសង្ខារោ ឱស្សដ្ឋោ’’តិ សល្លក្ខេសិ. ភគវា បន សល្លក្ខិតភាវំ ជានន្តោបិ ឱកាសំ អទត្វាវ អញ្ញានិបិ អដ្ឋកានិ សម្បិណ្ឌេន្តោ – ‘‘អដ្ឋ ខោ ឥមា’’តិអាទិមាហ.

អដ្ឋបរិសវណ្ណនា

១៧២. តត្ថ អនេកសតំ ខត្តិយបរិសន្តិ ពិម្ពិសារសមាគមញាតិសមាគលិច្ឆវីសមាគមាទិសទិសំ, សា បន អញ្ញេសុ ចក្កវាឡេសុបិ លព្ភតេយេវ. សល្លបិតបុព្ពន្តិ អាលាបសល្លាបោ កតបុព្ពោ. សាកច្ឆាតិ ធម្មសាកច្ឆាបិ សមាបជ្ជិតបុព្ពា. យាទិសកោ តេសំ វណ្ណោតិ តេ ឱទាតាបិ ហោន្តិ កាឡាបិ មង្គុរច្ឆវីបិ, សត្ថា សុវណ្ណវណ្ណោវ. ឥទំ បន សណ្ឋានំ បដិច្ច កថិតំ. សណ្ឋានម្បិ ច កេវលំ តេសំ បញ្ញាយតិយេវ, ន បន ភគវា មិលក្ខុសទិសោ ហោតិ, នាបិ អាមុត្តមណិកុណ្ឌលោ, ពុទ្ធវេសេនេវ និសីទតិ. តេ បន អត្តនោ សមានសណ្ឋានមេវ បស្សន្តិ. យាទិសកោ តេសំ សរោតិ តេ ឆិន្នស្សរាបិ ហោន្តិ គគ្គរស្សរាបិ កាកស្សរាបិ, សត្ថា ព្រហ្មស្សរោវ. ឥទំ បន ភាសន្តរំ សន្ធាយ កថិតំ. សចេបិ ហិ សត្ថា រាជាសនេ និសិន្នោ កថេតិ, ‘‘អជ្ជ រាជា មធុរេន សរេន កថេតី’’តិ តេសំ ហោតិ. កថេត្វា បក្កន្តេ បន ភគវតិ បុន រាជានំ អាគតំ ទិស្វា – ‘‘កោ នុ ខោ អយ’’ន្តិ វីមំសា ឧប្បជ្ជតិ. តត្ថ កោ នុ ខោ អយន្តិ ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទានេវ មាគធភាសាយ សីហឡភាសាយ មធុរេនាការេន កថេន្តោ កោ នុ ខោ អយំ អន្តរហិតោ, កិំ ទេវោ, ឧទាហុ មនុស្សោតិ ឯវំ វីមំសន្តាបិ ¶ ន ជានន្តីតិ អត្ថោ. កិមត្ថំ បនេវំ អជានន្តានំ ធម្មំ ទេសេតីតិ? វាសនត្ថាយ ¶ . ឯវំ សុតោបិ ហិ ធម្មោ អនាគតេ បច្ចយោ ហោតិ យេវាតិ អនាគតំ បដិច្ច ទេសេតិ. អនេកសតំ ព្រាហ្មណបរិសន្តិអាទីនម្បិ សោណទណ្ឌកូដទណ្ឌសមាគមាទិវសេន ¶ ចេវ អញ្ញចក្កវាឡវសេន ច សម្ភវោ វេទិតព្ពោ.

ឥមា បន អដ្ឋ បរិសា ភគវា កិមត្ថំ អាហរិ? អភីតភាវទស្សនត្ថមេវ. ឥមា កិរ អាហរិត្វា ឯវមាហ – ‘‘អានន្ទ, ឥមាបិ អដ្ឋ បរិសា ឧបសង្កមិត្វា ធម្មំ ទេសេន្តស្ស តថាគតស្ស ភយំ វា សារជ្ជំ វា នត្ថិ, មារំ បន ឯកកំ ទិស្វា តថាគតោ ភាយេយ្យាតិ កោ ឯវំ សញ្ញំ ឧប្បាទេតុមរហតិ. អភីតោ, អានន្ទ, តថាគតោ អច្ឆម្ភី, សតោ សម្បជានោ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជី’’តិ.

អដ្ឋអភិភាយតនវណ្ណនា

១៧៣. អភិភាយតនានីតិ អភិភវនការណានិ. កិំ អភិភវន្តិ? បច្ចនីកធម្មេបិ អារម្មណានិបិ. តានិ ហិ បដិបក្ខភាវេន បច្ចនីកធម្មេ អភិភវន្តិ, បុគ្គលស្ស ញាណុត្តរិយតាយ អារម្មណានិ.

អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញីតិអាទីសុ បន អជ្ឈត្តរូបេ បរិកម្មវសេន អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី នាម ហោតិ. អជ្ឈត្តញ្ហិ នីលបរិកម្មំ ករោន្តោ កេសេ វា បិត្តេ វា អក្ខិតារកាយ វា ករោតិ. បីតបរិកម្មំ ករោន្តោ មេទេ វា ឆវិយា វា ហត្ថបាទបិដ្ឋេសុ វា អក្ខីនំ បីតកដ្ឋានេ វា ករោតិ. លោហិតបរិកម្មំ ករោន្តោ មំសេ វា លោហិតេ វា ជិវ្ហាយ វា អក្ខីនំ រត្តដ្ឋានេ វា ករោតិ. ឱទាតបរិកម្មំ ករោន្តោ អដ្ឋិម្ហិ វា ទន្តេ វា នខេ វា អក្ខីនំ សេតដ្ឋានេ វា ករោតិ. តំ បន សុនីលំ សុបីតំ សុលោហិតកំ សុឱទាតកំ ន ហោតិ, អវិសុទ្ធមេវ ហោតិ.

ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ យស្សេវំ បរិកម្មំ អជ្ឈត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, និមិត្តំ បន ពហិទ្ធា, សោ ឯវំ អជ្ឈត្តំ បរិកម្មស្ស ពហិទ្ធា ច អប្បនាយ វសេន – ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ វុច្ចតិ. បរិត្តានីតិ អវឌ្ឍិតានិ. សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានីតិ សុវណ្ណានិ វា ហោន្តិ, ទុព្ពណ្ណានិ វា. បរិត្តវសេនេវ ឥទំ អភិភាយតនំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តានិ អភិភុយ្យាតិ យថា នាម សម្បន្នគហណិកោ កដច្ឆុមត្តំ ភត្តំ លភិត្វា – ‘‘កិំ ¶ ឯត្ថ ភុញ្ជិតព្ពំ អត្ថី’’តិ សង្កឌ្ឍិត្វា ឯកកពឡមេវ ករោតិ, ឯវមេវ ញាណុត្តរិកោ បុគ្គលោ វិសទញាណោ ¶ – ‘‘កិំ ឯត្ថ បរិត្តកេ អារម្មណេ សមាបជ្ជិតព្ពំ អត្ថិ, នាយំ មម ភារោ’’តិ តានិ រូបានិ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតិ, សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតីតិ អត្ថោ. ជានាមិ ¶ បស្សាមីតិ ឥមិនា បនស្ស អាភោគោ កថិតោ. សោ ច ខោ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស, ន អន្តោសមាបត្តិយំ. ឯវំសញ្ញី ហោតីតិ អាភោគសញ្ញាយបិ ឈានសញ្ញាយបិ ឯវំសញ្ញី ហោតិ. អភិភវនសញ្ញា ហិស្ស អន្តោសមាបត្តិយម្បិ អត្ថិ, អាភោគសញ្ញា បន សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្សេវ.

អប្បមាណានីតិ វឌ្ឍិតប្បមាណានិ, មហន្តានីតិ អត្ថោ. អភិភុយ្យាតិ ឯត្ថ បន យថា មហគ្ឃសោ បុរិសោ ឯកំ ភត្តវឌ្ឍិតកំ លភិត្វា – ‘‘អញ្ញម្បិ ហោតុ, កិំ ឯតំ មយ្ហំ ករិស្សតី’’តិ តំ ន មហន្តតោ បស្សតិ, ឯវមេវ ញាណុត្តរោ បុគ្គលោ វិសទញាណោ ‘‘កិំ ឯត្ថ សមាបជ្ជិតព្ពំ, នយិទំ អប្បមាណំ, ន មយ្ហំ ចិត្តេកគ្គតាករណេ ភារោ អត្ថី’’តិ តានិ អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតិ, សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតីតិ អត្ថោ.

អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញីតិ អលាភិតាយ វា អនត្ថិកតាយ វា អជ្ឈត្តរូបេ បរិកម្មសញ្ញាវិរហិតោ.

ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតីតិ យស្ស បរិកម្មម្បិ និមិត្តម្បិ ពហិទ្ធាវ ឧប្បន្នំ, សោ ឯវំ ពហិទ្ធា បរិកម្មស្ស ចេវ អប្បនាយ ច វសេន – ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ វុច្ចតិ. សេសមេត្ថ ចតុត្ថាភិភាយតនេ វុត្តនយមេវ. ឥមេសុ បន ចតូសុ បរិត្តំ វិតក្កចរិតវសេន អាគតំ, អប្បមាណំ មោហចរិតវសេន, សុវណ្ណំ ទោសចរិតវសេន, ទុព្ពណ្ណំ រាគចរិតវសេន. ឯតេសញ្ហិ ឯតានិ សប្បាយានិ. សា ច នេសំ សប្បាយតា វិត្ថារតោ វិសុទ្ធិមគ្គេ ចរិតនិទ្ទេសេ វុត្តា.

បញ្ចមអភិភាយតនាទីសុ នីលានីតិ សព្ពសង្គាហកវសេន វុត្តំ. នីលវណ្ណានីតិ វណ្ណវសេន. នីលនិទស្សនានីតិ និទស្សនវសេន, អបញ្ញាយ មានវិវរានិ អសម្ភិន្នវណ្ណានិ ឯកនីលានេវ ហុត្វា ទិស្សន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. នីលនិភាសានីតិ ឥទំ បន ឱភាសវសេន វុត្តំ, នីលោភាសានិ នីលប្បភាយុត្តានីតិ អត្ថោ. ឯតេន នេសំ វិសុទ្ធតំ ទស្សេតិ. វិសុទ្ធវណ្ណវសេនេវ ¶ ហិ ឥមានិ ចត្តារិ អភិភាយតនានិ វុត្តានិ. ឧមាបុប្ផន្តិ ឯតញ្ហិ បុប្ផំ សិនិទ្ធំ មុទុ, ទិស្សមានម្បិ នីលមេវ ហោតិ. គិរិកណ្ណិកបុប្ផាទីនិ បន ទិស្សមានានិ សេតធាតុកានេវ ហោន្តិ. តស្មា ឥទមេវ គហិតំ, ន ¶ តានិ. ពារាណសេយ្យកន្តិ ពារាណសិសម្ភវំ. តត្ថ កិរ កប្បាសោបិ ¶ មុទុ, សុត្តកន្តិកាយោបិ តន្តវាយាបិ ឆេកា, ឧទកម្បិ សុចិ សិនិទ្ធំ. តស្មា តំ វត្ថំ ឧភតោភាគវិមដ្ឋំ ហោតិ; ទ្វីសុបិ បស្សេសុ មដ្ឋំ មុទុ សិនិទ្ធំ ខាយតិ.

បីតានីតិអាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ‘‘នីលកសិណំ ឧគ្គណ្ហន្តោ នីលស្មិំ និមិត្តំ គណ្ហាតិ បុប្ផស្មិំ វា វត្ថស្មិំ វា វណ្ណធាតុយា វា’’តិអាទិកំ បនេត្ថ កសិណករណញ្ច បរិកម្មញ្ច អប្បនាវិធានញ្ច សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារតោ វុត្តមេវ. ឥមានិបិ អដ្ឋ អភិភាយតនានិ អភីតភាវទស្សនត្ថមេវ អានីតានិ. ឥមានិ កិរ វត្វា ឯវមាហ – ‘‘អានន្ទ, ឯវរូបាបិ សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជន្តស្ស ច វុដ្ឋហន្តស្ស ច តថាគតស្ស ភយំ វា សារជ្ជំ វា នត្ថិ, មារំ បន ឯកកំ ទិស្វា តថាគតោ ភាយេយ្យាតិ កោ ឯវំ សញ្ញំ ឧប្បាទេតុមរហតិ. អភីតោ, អានន្ទ, តថាគតោ អច្ឆម្ភី, សតោ សម្បជានោ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជី’’តិ.

អដ្ឋវិមោក្ខវណ្ណនា

១៧៤. វិមោក្ខកថា ឧត្តានត្ថាយេវ. ឥមេបិ អដ្ឋ វិមោក្ខា អភីតភាវទស្សនត្ថមេវ អានីតា. ឥមេបិ កិរ វត្វា ឯវមាហ – ‘‘អានន្ទ, ឯតាបិ សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជន្តស្ស ច វុដ្ឋហន្តស្ស ច តថាគតស្ស ភយំ វា សារជ្ជំ វា នត្ថិ…បេ… ឱស្សជី’’តិ.

១៧៥. ឥទានិបិ ភគវា អានន្ទស្ស ឱកាសំ អទត្វាវ ឯកមិទាហន្តិអាទិនា នយេន អបរម្បិ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ បឋមាភិសម្ពុទ្ធោតិ អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា បឋមមេវ អដ្ឋមេ សត្តាហេ.

១៧៧. ឱស្សដ្ឋោតិ វិស្សជ្ជិតោ បរិច្ឆិន្នោ, ឯវំ កិរ វត្វា – ‘‘តេនាយំ ទសសហស្សី លោកធាតុ កម្បិត្ថា’’តិ អាហ.

អានន្ទយាចនកថា

១៧៨. អលន្តិ បដិក្ខេបវចនមេតំ. ពោធិន្តិ ចតុមគ្គញាណបដិវេឃំ. សទ្ទហសិ ត្វន្តិ ឯវំ វុត្តភាវំ តថាគតស្ស សទ្ទហសីតិ វទតិ. តស្មាតិហានន្ទាតិ ¶ យស្មា ឥទំ វចនំ សទ្ទហសិ, តស្មា តុយ្ហេវេតំ ទុក្កដន្តិ ទស្សេតិ.

១៧៩. ឯកមិទាហន្តិ ¶ ឥទំ ភគវា – ‘‘ន កេវលំ អហំ ឥធេវ តំ អាមន្តេសិំ, អញ្ញទាបិ អាមន្តេត្វា ឱឡារិកំ និមិត្តំ អកាសិំ, តម្បិ ¶ តយា ន បដិវិទ្ធំ, តវេវាយំ អបរាធោ’’តិ ឯវំ សោកវិនោទនត្ថាយ នានប្បការតោ ថេរស្សេវ ទោសារោបនត្ថំ អារភិ.

១៨៣. បិយេហិ មនាបេហីតិ មាតាបិតាភាតាភគិនិអាទិកេហិ ជាតិយា នានាភាវោ, មរណេន វិនាភាវោ, ភវេន អញ្ញថាភាវោ. តំ កុតេត្ថ លព្ភាតិ តន្តិ តស្មា, យស្មា សព្ពេហេវ បិយេហិ មនាបេហិ នានាភាវោ, តស្មា ទស បារមិយោ បូរេត្វាបិ, សម្ពោធិំ បត្វាបិ, ធម្មចក្កំ បវត្តេត្វាបិ, យមកបាដិហារិយំ ទស្សេត្វាបិ, ទេវោរោហណំ កត្វាបិ, យំ តំ ជាតំ ភូតំ សង្ខតំ បលោកធម្មំ, តំ វត តថាគតស្សាបិ សរីរំ មា បលុជ្ជីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ, រោទន្តេនាបិ កន្ទន្តេនាបិ ន សក្កា តំ ការណំ លទ្ធុន្តិ. បុន បច្ចាវមិស្សតីតិ យំ ចត្តំ វន្តំ, តំ វត បុន បដិខាទិស្សតីតិ អត្ថោ.

១៨៤. យថយិទំ ព្រហ្មចរិយន្តិ យថា ឥទំ សិក្ខាត្តយសង្គហំ សាសនព្រហ្មចរិយំ. អទ្ធនិយន្តិ អទ្ធានក្ខមំ. ចិរដ្ឋិតិកន្តិ ចិរប្បវត្តិវសេន ចិរដ្ឋិតិកំ. ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិអាទិ សព្ពំ លោកិយលោកុត្តរវសេនេវ កថិតំ. ឯតេសំ បន ពោធិបក្ខិយានំ ធម្មានំ វិនិច្ឆយោ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិនិទ្ទេសេ វុត្តោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

តតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នាគាបលោកិតវណ្ណនា

១៨៦. នាគាបលោកិតន្តិ យថា ហិ មហាជនស្ស អដ្ឋីនិ កោដិយា កោដិំ អាហច្ច ឋិតានិ បច្ចេកពុទ្ធានំ, អង្កុសកលគ្គានិ វិយ, ន ឯវំ ពុទ្ធានំ. ពុទ្ធានំ ¶ បន សង្ខលិកានិ វិយ ឯកាពទ្ធានិ ហុត្វា ឋិតានិ, តស្មា បច្ឆតោ អបលោកនកាលេ ន សក្កា ហោតិ គីវំ បរិវត្តេតុំ. យថា បន ហត្ថិនាគោ បច្ឆាភាគំ អបលោកេតុកាមោ សកលសរីរេនេវ បរិវត្តតិ, ឯវំ បរិវត្តិតព្ពំ ហោតិ. ភគវតោ បន នគរទ្វារេ ឋត្វា – ‘‘វេសាលិំ អបលោកេស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេ – ‘‘ភគវា អនេកានិ កប្បកោដិសហស្សានិ បារមិយោ បូរេន្តេហិ តុម្ហេហិ ន គីវំ បរិវត្តេត្វា ¶ អបលោកនកម្មំ កត’’ន្តិ អយំ បថវី កុលាលចក្កំ វិយ បរិវត្តេត្វា ភគវន្តំ ¶ វេសាលិនគរាភិមុខំ អកាសិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

ននុ ច ន កេវលំ វេសាលិយាវ, សាវត្ថិរាជគហនាឡន្ទបាដលិគាមកោដិគាមនាតិកគាមកេសុបិ តតោ តតោ និក្ខន្តកាលេ តំ តំ សព្ពំ បច្ឆិមទស្សនមេវ, តត្ថ តត្ថ កស្មា នាគាបលោកិតំ នាបលោកេសីតិ? អនច្ឆរិយត្តា. តត្ថ តត្ថ ហិ និវត្តេត្វា អបលោកេន្តស្សេតំ ន អច្ឆរិយំ ហោតិ, តស្មា នាបលោកេសិ. អបិ ច វេសាលិរាជានោ អាសន្នវិនាសា, តិណ្ណំ វស្សានំ ឧបរិ វិនស្សិស្សន្តិ. តេ តំ នគរទ្វារេ នាគាបលោកិតំ នាម ចេតិយំ កត្វា គន្ធមាលាទីហិ បូជេស្សន្តិ, តំ នេសំ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ ភវិស្សតីតិ តេសំ អនុកម្បាយ អបលោកេសិ.

ទុក្ខស្សន្តករោតិ វដ្ដទុក្ខស្ស អន្តករោ. ចក្ខុមាតិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមា. បរិនិព្ពុតោតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ.

ចតុមហាបទេសវណ្ណនា

១៨៧. មហាបទេសេតិ មហាឱកាសេ, មហាអបទេសេ វា, ពុទ្ធាទយោ មហន្តេ មហន្តេ អបទិសិត្វា វុត្តានិ មហាការណានីតិ អត្ថោ.

១៨៨. នេវ អភិនន្ទិតព្ពន្តិ ហដ្ឋតុដ្ឋេហិ សាធុការំ ទត្វា បុព្ពេវ ន សោតព្ពំ, ឯវំ កតេ ហិ បច្ឆា ‘‘ឥទំ ន សមេតី’’តិ វុច្ចមានោ – ‘‘កិំ បុព្ពេវ អយំ ធម្មោ, ឥទានិ ន ធម្មោ’’តិ វត្វា លទ្ធិំ ន វិស្សជ្ជេតិ. នប្បដិក្កោសិតព្ពន្តិ – ‘‘កិំ ឯស ពាលោ វទតី’’តិ ឯវំ បុព្ពេវ ន វត្តព្ពំ, ឯវំ វុត្តេ ហិ វត្តុំ យុត្តម្បិ ន វក្ខតិ. តេនាហ – ‘‘អនភិនន្ទិត្វា អប្បដិក្កោសិត្វា’’តិ. បទព្យញ្ជនានីតិ បទសង្ខាតានិ ព្យញ្ជនានិ. សាធុកំ ឧគ្គហេត្វាតិ ឥមស្មិំ ¶ ឋានេ បាឡិ វុត្តា, ឥមស្មិំ ឋានេ អត្ថោ វុត្តោ, ឥមស្មិំ ឋានេ អនុសន្ធិ កថិតោ, ឥមស្មិំ ឋានេ បុព្ពាបរំ កថិតន្តិ សុដ្ឋុ គហេត្វា. សុត្តេ ឱសារេតព្ពានីតិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពានិ. វិនយេ សន្ទស្សេតព្ពានីតិ វិនយេ សំសន្ទេតព្ពានិ.

ឯត្ថ ច សុត្តន្តិ វិនយោ. យថាហ – ‘‘កត្ថ បដិក្ខិត្តំ? សាវត្ថិយំ សុត្តវិភង្គេ’’តិ (ចុឡវ. ៤៥៧). វិនយោតិ ខន្ធកោ. យថាហ – ‘‘វិនយាតិសារេ’’តិ. ឯវំ វិនយបិដកម្បិ ន ¶ បរិយាទិយតិ. ឧភតោវិភង្គា បន សុត្តំ, ខន្ធកបរិវារា វិនយោតិ ឯវំ វិនយបិដកំ បរិយាទិយតិ. អថវា សុត្តន្តបិដកំ សុត្តំ, វិនយបិដកំ វិនយោតិ ឯវំ ទ្វេយេវ បិដកានិ បរិយាទិយន្តិ. សុត្តន្តាភិធម្មបិដកានិ ¶ វា សុត្តំ, វិនយបិដកំ វិនយោតិ ឯវម្បិ តីណិ បិដកានិ ន តាវ បរិយាទិយន្តិ. អសុត្តនាមកញ្ហិ ពុទ្ធវចនំ នាម អត្ថិ. សេយ្យថិទំ – ជាតកំ, បដិសម្ភិទា, និទ្ទេសោ, សុត្តនិបាតោ, ធម្មបទំ, ឧទានំ, ឥតិវុត្តកំ, វិមានវត្ថុ, បេតវត្ថុ, ថេរគាថា, ថេរីគាថា, អបទានន្តិ.

សុទិន្នត្ថេរោ បន – ‘‘អសុត្តនាមកំ ពុទ្ធវចនំ ន អត្ថី’’តិ តំ សព្ពំ បដិបក្ខិបិត្វា – ‘‘តីណិ បិដកានិ សុត្តំ, វិនយោ បន ការណ’’ន្តិ អាហ. តតោ តំ ការណំ ទស្សេន្តោ ឥទំ សុត្តមាហរិ –

‘‘យេ ខោ ត្វំ, គោតមិ, ធម្មេ ជានេយ្យាសិ, ឥមេ ធម្មា សរាគាយ សំវត្តន្តិ នោ វិរាគាយ, សញ្ញោគាយ សំវត្តន្តិ នោ វិសញ្ញោគាយ, អាចយាយ សំវត្តន្តិ នោ អបចយាយ, មហិច្ឆតាយ សំវត្តន្តិ នោ អប្បិច្ឆតាយ, អសន្តុដ្ឋិយា សំវត្តន្តិ នោ សន្តុដ្ឋិយា, សង្គណិកាយ សំវត្តន្តិ នោ បវិវេកាយ, កោសជ្ជាយ សំវត្តន្តិ នោ វីរិយារម្ភាយ, ទុព្ភរតាយ សំវត្តន្តិ នោ សុភរតាយ. ឯកំសេន, គោតមិ, ធារេយ្យាសិ – ‘នេសោ ធម្មោ, នេសោ វិនយោ, នេតំ សត្ថុសាសន’ន្តិ. យេ ច ខោ ត្វំ, គោតមិ, ធម្មេ ជានេយ្យាសិ, ឥមេ ធម្មា វិរាគាយ សំវត្តន្តិ នោ សរាគាយ, វិសញ្ញោគាយ សំវត្តន្តិ នោ សញ្ញោគាយ, អបចយាយ សំវត្តន្តិ នោ អាចយាយ, អប្បិច្ឆតាយ សំវត្តន្តិ នោ មហិច្ឆតាយ, សន្តុដ្ឋិយា សំវត្តន្តិ នោ អសន្តុដ្ឋិយា, បវិវេកាយ សំវត្តន្តិ នោ សង្គណិកាយ ¶ , វីរិយារម្ភាយ សំវត្តន្តិ នោ កោសជ្ជាយ, សុភរតាយ សំវត្តន្តិ នោ ទុព្ភរតាយ. ឯកំសេន, គោតមិ, ធារេយ្យាសិ – ‘ឯសោ ធម្មោ, ឯសោ វិនយោ, ឯតំ សត្ថុសាសន’ន្តិ’’ (អ. និ. ៨.៥៣).

តស្មា សុត្តេតិ តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ ឱតារេតព្ពានិ. វិនយេតិ ឯតស្មិំ រាគាទិវិនយការណេ សំសន្ទេតព្ពានីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. ន ចេវ សុត្តេ ឱសរន្តីតិ សុត្តបដិបាដិយា កត្ថចិ អនាគន្ត្វា ឆល្លិំ ឧដ្ឋបេត្វា គុឡ្ហវេស្សន្តរ-គុឡ្ហឧម្មគ្គ-គុឡ្ហវិនយ-វេទល្លបិដកានំ អញ្ញតរតោ អាគតានិ បញ្ញាយន្តីតិ អត្ថោ. ឯវំ អាគតានិ ហិ រាគាទិវិនយេ ច ន បញ្ញាយមានានិ ឆឌ្ឌេតព្ពានិ ហោន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឥតិ ហេតំ, ភិក្ខវេ, ឆឌ្ឌេយ្យាថា’’តិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឥទំ ¶ , ភិក្ខវេ, ចតុត្ថំ មហាបទេសំ ធារេយ្យាថាតិ ឥទំ ¶ ចតុត្ថំ ធម្មស្ស បតិដ្ឋានោកាសំ ធារេយ្យាថ.

ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឥមំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ. សុត្តេ ចត្តារោ មហាបទេសា, ខន្ធកេ ចត្តារោ មហាបទេសា, ចត្តារិ បញ្ហព្យាករណានិ, សុត្តំ, សុត្តានុលោមំ, អាចរិយវាទោ, អត្តនោមតិ, តិស្សោ សង្គីតិយោតិ.

តត្ថ – ‘‘អយំ ធម្មោ, អយំ វិនយោ’’តិ ធម្មវិនិច្ឆយេ បត្តេ ឥមេ ចត្តារោ មហាបទេសា បមាណំ. យំ ឯត្ថ សមេតិ តទេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ វិរវន្តស្សបិ ន គហេតព្ពំ.

‘‘ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ កប្បិយាកប្បិយវិនិច្ឆយេ បត្តេ – ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, មយា ឥទំ ន កប្បតីតិ អប្បដិក្ខិត្តំ, តំ ចេ អកប្បិយំ អនុលោមេតិ, កប្បិយំ បដិពាហតិ, តំ វោ ន កប្បតី’’តិអាទិនា (មហាវ. ៣០៥) នយេន ខន្ធកេ វុត្តា ចត្តារោ មហាបទេសា បមាណំ. តេសំ វិនិច្ឆយកថា សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តា. តត្ថ វុត្តនយេន យំ កប្បិយំ អនុលោមេតិ, តទេវ កប្បិយំ, ឥតរំ អកប្បិយន្តិ ឯវំ សន្និដ្ឋានំ កាតព្ពំ.

ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ, វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ, បដិបុច្ឆាព្យាករណីយោ បញ្ហោ, ឋបនីយោ បញ្ហោតិ ឥមានិ ចត្តារិ បញ្ហព្យាករណានិ នាម. តត្ថ ‘‘ចក្ខុំ អនិច្ច’’ន្តិ បុដ្ឋេន – ‘‘អាម អនិច្ច’’ន្តិ ឯកំសេនេវ ព្យាកាតព្ពំ ¶ . ឯស នយោ សោតាទីសុ. អយំ ឯកំសព្យាករណីយោ បញ្ហោ. ‘‘អនិច្ចំ នាម ចក្ខុ’’ន្តិ បុដ្ឋេន – ‘‘ន ចក្ខុមេវ, សោតម្បិ អនិច្ចំ ឃានម្បិ អនិច្ច’’ន្តិ ឯវំ វិភជិត្វា ព្យាកាតព្ពំ. អយំ វិភជ្ជព្យាករណីយោ បញ្ហោ. ‘‘យថា ចក្ខុ តថា សោតំ, យថា សោតំ តថា ចក្ខុ’’ន្តិ បុដ្ឋេន ‘‘កេនដ្ឋេន បុច្ឆសី’’តិ បដិបុច្ឆិត្វា ‘‘ទស្សនដ្ឋេន បុច្ឆាមី’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ហី’’តិ ព្យាកាតព្ពំ, ‘‘អនិច្ចដ្ឋេន បុច្ឆាមី’’តិ វុត្តេ អាមាតិ ព្យាកាតព្ពំ. អយំ បដិបុច្ឆាព្យាករណីយោ បញ្ហោ. ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’’ន្តិអាទីនិ បុដ្ឋេន បន ‘‘អព្យាកតមេតំ ភគវតា’’តិ ឋបេតព្ពោ, ឯស បញ្ហោ ន ព្យាកាតព្ពោ. អយំ ឋបនីយោ បញ្ហោ. ឥតិ តេនាការេន បញ្ហេ សម្បត្តេ ឥមានិ ចត្តារិ បញ្ហព្យាករណានិ បមាណំ. ឥមេសំ វសេន សោ បញ្ហោ ព្យាកាតព្ពោ.

សុត្តាទីសុ បន សុត្តំ នាម តិស្សោ សង្គីតិយោ អារូឡ្ហានិ តីណិ បិដកានិ. សុត្តានុលោមំ នាម អនុលោមកប្បិយំ. អាចរិយវាទោ នាម អដ្ឋកថា. អត្តនោមតិ នាម នយគ្គាហេន ¶ អនុពុទ្ធិយា អត្តនោ បដិភានំ. តត្ថ សុត្តំ អប្បដិពាហិយំ, តំ បដិពាហន្តេន ពុទ្ធោវ បដិពាហិតោ ហោតិ. អនុលោមកប្បិយំ ¶ បន សុត្តេន សមេន្តមេវ គហេតព្ពំ, ន ឥតរំ. អាចរិយវាទោបិ សុត្តេន សមេន្តោយេវ គហេតព្ពោ, ន ឥតរោ. អត្តនោមតិ បន សព្ពទុព្ពលា, សាបិ សុត្តេន សមេន្តាយេវ គហេតព្ពា, ន ឥតរា. បញ្ចសតិកា, សត្តសតិកា, សហស្សិកាតិ ឥមា បន តិស្សោ សង្គីតិយោ. សុត្តម្បិ តាសុ អាគតមេវ បមាណំ, ឥតរំ គារយ្ហសុត្តំ ន គហេតព្ពំ. តត្ថ ឱតរន្តានិបិ ហិ បទព្យញ្ជនានិ ន ចេវ សុត្តេ ឱតរន្តិ, ន ច វិនយេ សន្ទិស្សន្តីតិ វេទិតព្ពានិ.

កម្មារបុត្តចុន្ទវត្ថុវណ្ណនា

១៨៩. កម្មារបុត្តស្សាតិ សុវណ្ណការបុត្តស្ស. សោ កិរ អឌ្ឍោ មហាកុដុម្ពិកោ ភគវតោ បឋមទស្សនេនេវ សោតាបន្នោ ហុត្វា អត្តនោ អម្ពវនេ វិហារំ ការាបេត្វា និយ្យាតេសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘អម្ពវនេ’’តិ.

សូករមទ្ទវន្តិ នាតិតរុណស្ស នាតិជិណ្ណស្ស ឯកជេដ្ឋកសូករស្ស បវត្តមំសំ. តំ កិរ មុទុ ចេវ សិនិទ្ធញ្ច ហោតិ, តំ បដិយាទាបេត្វា សាធុកំ បចាបេត្វាតិ ¶ អត្ថោ. ឯកេ ភណន្តិ – ‘‘សូករមទ្ទវន្តិ បន មុទុឱទនស្ស បញ្ចគោរសយូសបាចនវិធានស្ស នាមេតំ, យថា គវបានំ នាម បាកនាម’’ន្តិ. កេចិ ភណន្តិ – ‘‘សូករមទ្ទវំ នាម រសាយនវិធិ, តំ បន រសាយនសត្ថេ អាគច្ឆតិ, តំ ចុន្ទេន – ‘ភគវតោ បរិនិព្ពានំ ន ភវេយ្យា’តិ រសាយនំ បដិយត្ត’’ន្តិ. តត្ថ បន ទ្វិសហស្សទីបបរិវារេសុ ចតូសុ មហាទីបេសុ ទេវតា ឱជំ បក្ខិបិំសុ.

នាហំ តន្តិ ឥមំ សីហនាទំ កិមត្ថំ នទតិ? បរូបវាទមោចនត្ថំ. អត្តនា បរិភុត្តាវសេសំ នេវ ភិក្ខូនំ, ន មនុស្សានំ ទាតុំ អទាសិ, អាវាដេ និខណាបេត្វា វិនាសេសីតិ ហិ វត្តុកាមានំ ឥទំ សុត្វា វចនោកាសោ ន ភវិស្សតីតិ បរេសំ ឧបវាទមោចនត្ថំ សីហនាទំ នទតីតិ.

១៩០. ភុត្តស្ស ច សូករមទ្ទវេនាតិ ភុត្តស្ស ឧទបាទិ, ន បន ភុត្តបច្ចយា. យទិ ហិ អភុត្តស្ស ឧប្បជ្ជិស្សថ, អតិខរោ ភវិស្សតិ. សិនិទ្ធភោជនំ ភុត្តត្តា បនស្ស តនុវេទនា អហោសិ. តេនេវ បទសា គន្តុំ អសក្ខិ. វិរេចមានោតិ អភិណ្ហំ បវត្តលោហិតវិរេចនោវ សមានោ ¶ . អវោចាតិ អត្តនា បត្ថិតដ្ឋានេ បរិនិព្ពានត្ថាយ ឯវមាហ. ឥមា បន ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ ឋបិតគាថាយោតិ វេទិតព្ពា.

បានីយាហរណវណ្ណនា

១៩១. ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ. អច្ឆោទកាតិ ¶ បសន្នោទកា. សាតោទកាតិ មធុរោទកា. សីតោទកាតិ តនុសីតលសលិលា. សេតកាតិ និក្កទ្ទមា. សុប្បតិត្ថាតិ សុន្ទរតិត្ថា.

បុក្កុសមល្លបុត្តវត្ថុវណ្ណនា

១៩២. បុក្កុសោតិ តស្ស នាមំ. មល្លបុត្តោតិ មល្លរាជបុត្តោ. មល្លា កិរ វារេន រជ្ជំ ការេន្តិ. យាវ នេសំ វារោ ន បាបុណាតិ, តាវ វណិជ្ជំ ករោន្តិ. អយម្បិ វណិជ្ជមេវ ករោន្តោ បញ្ច សកដសតានិ យោជាបេត្វា ធុរវាតេ វាយន្តេ បុរតោ គច្ឆតិ, បច្ឆា វាតេ វាយន្តេ សត្ថវាហំ បុរតោ បេសេត្វា សយំ បច្ឆា គច្ឆតិ. តទា បន បច្ឆា វាតោ វាយិ, តស្មា ឯស បុរតោ សត្ថវាហំ បេសេត្វា សព្ពរតនយានេ ¶ និសីទិត្វា កុសិនារតោ និក្ខមិត្វា ‘‘បាវំ គមិស្សាមី’’តិ មគ្គំ បដិបជ្ជិ. តេន វុត្តំ – ‘‘កុសិនារាយ បាវំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ ហោតី’’តិ.

អាឡារោតិ តស្ស នាមំ. ទីឃបិង្គលោ កិរេសោ, តេនស្ស អាឡារោតិ នាមំ អហោសិ. កាលាមោតិ គោត្តំ. យត្រ ហិ នាមាតិ យោ នាម. នេវ ទក្ខតីតិ ន អទ្ទស. យត្រសទ្ទយុត្តត្តា បនេតំ អនាគតវសេន វុត្តំ. ឯវរូបញ្ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ សទ្ទលក្ខណំ.

១៩៣. និច្ឆរន្តីសូតិ វិចរន្តីសុ. អសនិយា ផលន្តិយាតិ នវវិធាយ អសនិយា ភិជ្ជមានាយ វិយ មហារវំ រវន្តិយា. នវវិធា ហិ អសនិយោ – អសញ្ញា, វិចក្កា, សតេរា, គគ្គរា, កបិសីសា, មច្ឆវិលោលិកា, កុក្កុដកា, ទណ្ឌមណិកា, សុក្ខាសនីតិ. តត្ថ អសញ្ញា អសញ្ញំ ករោតិ. វិចក្កា ឯកំ ចក្កំ ករោតិ. សតេរា សតេរសទិសា ហុត្វា បតតិ. គគ្គរា គគ្គរាយមានា បតតិ. កបិសីសា ភមុកំ ឧក្ខិបេន្តោ មក្កដោ វិយ ហោតិ. មច្ឆវិលោលិកា វិលោលិតមច្ឆោ វិយ ហោតិ. កុក្កុដកា កុក្កុដសទិសា ហុត្វា បតតិ. ទណ្ឌមណិកា នង្គលសទិសា ហុត្វា បតតិ. សុក្ខាសនី បតិតដ្ឋានំ សមុគ្ឃាដេតិ.

ទេវេ ¶ វស្សន្តេតិ សុក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជិត្វា អន្តរន្តរា វស្សន្តេ. អាតុមាយន្តិ អាតុមំ និស្សាយ វិហរាមិ. ភុសាគារេតិ ខលសាលាយំ. ឯត្ថេសោតិ ឯតស្មិំ ការណេ ឯសោ មហាជនកាយោ សន្និបតិតោ. ក្វ អហោសីតិ កុហិំ អហោសិ. សោ តំ ភន្តេតិ សោ ត្វំ ភន្តេ.

១៩៤. សិង្គីវណ្ណន្តិ សិង្គីសុវណ្ណវណ្ណំ. យុគមដ្ឋន្តិ ¶ មដ្ឋយុគំ, សណ្ហសាដកយុគឡន្តិ អត្ថោ. ធារណីយន្តិ អន្តរន្តរា មយា ធារេតព្ពំ, បរិទហិតព្ពន្តិ អត្ថោ. តំ កិរ សោ តថារូបេ ឆណទិវសេយេវ ធារេត្វា សេសកាលេ និក្ខិបតិ. ឯវំ ឧត្តមំ មង្គលវត្ថយុគំ សន្ធាយាហ. អនុកម្បំ ឧបាទាយាតិ មយិ អនុកម្បំ បដិច្ច. អច្ឆាទេហីតិ ឧបចារវចនមេតំ – ឯកំ មយ្ហំ ទេហិ, ឯកំ អានន្ទស្សាតិ អត្ថោ. កិំ បន ថេរោ តំ គណ្ហីតិ? អាម គណ្ហិ. កស្មា? មត្ថកប្បត្តកិច្ចត្តា. កិញ្ចាបិ ហេស ឯវរូបំ លាភំ បដិក្ខិបិត្វា ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ បដិបន្នោ. តំ បនស្ស ឧបដ្ឋាកកិច្ចំ មត្ថកំ បត្តំ. តស្មា អគ្គហេសិ. យេ ចាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ – ‘‘អនារាធកោ មញ្ញេ អានន្ទោ ¶ បញ្ចវីសតិ វស្សានិ ឧបដ្ឋហន្តេន ន កិញ្ចិ ភគវតោ សន្តិកា តេន លទ្ធបុព្ព’’ន្តិ. តេសំ វចនោកាសច្ឆេទនត្ថម្បិ អគ្គហេសិ. អបិ ច ជានាតិ ភគវា – ‘‘អានន្ទោ គហេត្វាបិ អត្តនា ន ធារេស្សតិ, មយ្ហំយេវ បូជំ ករិស្សតិ. មល្លបុត្តេន បន អានន្ទំ បូជេន្តេន សង្ឃោបិ បូជិតោ ភវិស្សតិ, ឯវមស្ស មហាបុញ្ញរាសិ ភវិស្សតី’’តិ ថេរស្ស ឯកំ ទាបេសិ. ថេរោបិ តេនេវ ការណេន អគ្គហេសីតិ. ធម្មិយា កថាយាតិ វត្ថានុមោទនកថាយ.

១៩៥. ភគវតោ កាយំ ឧបនាមិតន្តិ និវាសនបារុបនវសេន អល្លីយាបិតំ. ភគវាបិ តតោ ឯកំ និវាសេសិ, ឯកំ បារុបិ. ហតច្ចិកំ វិយាតិ យថា ហតច្ចិកោ អង្គារោ អន្តន្តេនេវ ជោតតិ, ពហិ បនស្ស បភា នត្ថិ, ឯវំ ពហិ បដិច្ឆន្នប្បភំ ហុត្វា ខាយតីតិ អត្ថោ.

ឥមេសុ ខោ, អានន្ទ, ទ្វីសុបិ កាលេសូតិ កស្មា ឥមេសុ ទ្វីសុ កាលេសុ ឯវំ ហោតិ? អាហារវិសេសេន ចេវ ពលវសោមនស្សេន ច. ឯតេសុ ហិ ទ្វីសុ កាលេសុ សកលចក្កវាឡេ ទេវតា អាហារេ ឱជំ បក្ខិបន្តិ, តំ បណីតភោជនំ កុច្ឆិំ បវិសិត្វា បសន្នរូបំ សមុដ្ឋាបេតិ. អាហារសមុដ្ឋានរូបស្ស បសន្នត្តា មនច្ឆដ្ឋានិ ឥន្ទ្រិយានិ អតិវិយ វិរោចន្តិ. សម្ពោធិទិវសេ ចស្ស – ‘‘អនេកកប្បកោដិសតសហស្សសញ្ចិតោ វត មេ កិលេសរាសិ អជ្ជ បហីនោ’’តិ អាវជ្ជន្តស្ស ពលវសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តំ បសីទតិ, ចិត្តេ បសន្នេ លោហិតំ បសីទតិ, លោហិតេ បសន្នេ មនច្ឆដ្ឋានិ ឥន្ទ្រិយានិ អតិវិយ វិរោចន្តិ. បរិនិព្ពានទិវសេបិ – ‘‘អជ្ជ, ទានាហំ, អនេកេហិ ¶ ពុទ្ធសតសហស្សេហិ បវិដ្ឋំ អមតមហានិព្ពានំ នាម នគរំ បវិសិស្សាមី’’តិ អាវជ្ជន្តស្ស ¶ ពលវសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តំ បសីទតិ, ចិត្តេ បសន្នេ លោហិតំ បសីទតិ, លោហិតេ បសន្នេ មនច្ឆដ្ឋានិ ឥន្ទ្រិយានិ អតិវិយ វិរោចន្តិ. ឥតិ អាហារវិសេសេន ចេវ ពលវសោមនស្សេន ច ឥមេសុ ទ្វីសុ កាលេសុ ឯវំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ឧបវត្តនេតិ បាចីនតោ និវត្តនសាលវនេ. អន្តរេន យមកសាលានន្តិ យមកសាលរុក្ខានំ មជ្ឈេ.

សិង្គីវណ្ណន្តិ គាថា សង្គីតិកាលេ ឋបិតា.

១៩៦. ន្ហត្វា ¶ ច បិវិត្វា ចាតិ ឯត្ថ តទា កិរ ភគវតិ នហាយន្តេ អន្តោនទិយំ មច្ឆកច្ឆបា ច ឧភតោតីរេសុ វនសណ្ឌោ ច សព្ពំ សុវណ្ណវណ្ណមេវ ហោតិ. អម្ពវនន្តិ តស្សាយេវ នទិយា តីរេ អម្ពវនំ. អាយស្មន្តំ ចុន្ទកន្តិ តស្មិំ កិរ ខណេ អានន្ទត្ថេរោ ឧទកសាដកំ បីឡេន្តោ ឱហីយិ, ចុន្ទត្ថេរោ សមីបេ អហោសិ. តំ ភគវា អាមន្តេសិ.

គន្ត្វាន ពុទ្ធោ នទិកំ កកុធន្តិ ឥមាបិ គាថា សង្គីតិកាលេយេវ ឋបិតា. តត្ថ បវត្តា ភគវា ឥធ ធម្មេតិ ភគវា ឥធ សាសនេ ធម្មេ បវត្តា, ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ បវត្តានីតិ អត្ថោ. បមុខេ និសីទីតិ សត្ថុ បុរតោវ និសីទិ. ឯត្តាវតា ច ថេរោ អនុប្បត្តោ. ឯវំ អនុប្បត្តំ អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ.

១៩៧. អលាភាតិ យេ អញ្ញេសំ ទានានិសំសសង្ខាតា លាភា ហោន្តិ, តេ អលាភា. ទុល្លទ្ធន្តិ បុញ្ញវិសេសេន លទ្ធម្បិ មនុស្សត្តំ ទុល្លទ្ធំ. យស្ស តេតិ យស្ស តវ. ឧត្តណ្ឌុលំ វា អតិកិលិន្នំ វា កោ ជានាតិ, កីទិសម្បិ បច្ឆិមំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា តថាគតោ បរិនិព្ពុតោ, អទ្ធា តេ យំ វា តំ វា ទិន្នំ ភវិស្សតីតិ. លាភាតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកទានានិសំសសង្ខាតា លាភា. សុលទ្ធន្តិ តុយ្ហំ មនុស្សត្តំ សុលទ្ធំ. សមសមផលាតិ សព្ពាការេន សមានផលា.

ននុ ច យំ សុជាតាយ ទិន្នំ បិណ្ឌបាតំ ភុញ្ជិត្វា តថាគតោ អភិសម្ពុទ្ធោ, សោ សរាគសទោសសមោហកាលេ បរិភុត្តោ, អយំ បន ចុន្ទេន ទិន្នោ វីតរាគវីតទោសវីតមោហកាលេ បរិភុត្តោ, កស្មា ឯតេ សមផលាតិ? បរិនិព្ពានសមតាយ ច សមាបត្តិសមតាយ ច អនុស្សរណសមតាយ ច. ភគវា ¶ ហិ សុជាតាយ ទិន្នំ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា សឧបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតោ, ចុន្ទេន ទិន្នំ បរិភុញ្ជិត្វា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតោតិ ឯវំ បរិនិព្ពានសមតាយបិ សមផលា. អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ ច ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា ¶ សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិ, បរិនិព្ពានទិវសេបិ សព្ពា តា សមាបជ្ជីតិ ឯវំ សមាបត្តិសមតាយបិ សមផលា. សុជាតា ច អបរភាគេ អស្សោសិ – ‘‘ន កិរេសា រុក្ខទេវតា, ពោធិសត្តោ កិរេស, តំ កិរ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ ¶ , សត្តសត្តាហំ កិរស្ស តេន យាបនំ អហោសី’’តិ. តស្សា ឥទំ សុត្វា – ‘‘លាភា វត មេ’’តិ អនុស្សរន្តិយា ពលវបីតិសោមនស្សំ ឧទបាទិ. ចុន្ទស្សាបិ អបរភាគេ – ‘‘អវសានបិណ្ឌបាតោ កិរ មយា ទិន្នោ, ធម្មសីសំ កិរ មេ គហិតំ, មយ្ហំ កិរ បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា សត្ថា អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពុតោ’’តិ សុត្វា ‘‘លាភា វត មេ’’តិ អនុស្សរតោ ពលវសោមនស្សំ ឧទបាទីតិ ឯវំ អនុស្សរណសមតាយបិ សមផលាតិ វេទិតព្ពា.

យសសំវត្តនិកន្តិ បរិវារសំវត្តនិកំ. អាធិបតេយ្យសំវត្តនិកន្តិ ជេដ្ឋកភាវសំវត្តនិកំ.

សំយមតោតិ សីលសំយមេន សំយមន្តស្ស, សំវរេ ឋិតស្សាតិ អត្ថោ. វេរំ ន ចីយតីតិ បញ្ចវិធំ វេរំ ន វឌ្ឍតិ. កុសលោ ច ជហាតិ បាបកន្តិ កុសលោ បន ញាណសម្បន្នោ អរិយមគ្គេន អនវសេសំ បាបកំ លាមកំ អកុសលំ ជហាតិ. រាគទោសមោហក្ខយា ស និព្ពុតោតិ សោ ឥមំ បាបកំ ជហិត្វា រាគាទីនំ ខយា កិលេសនិព្ពានេន និព្ពុតោតិ. ឥតិ ចុន្ទស្ស ច ទក្ខិណំ, អត្តនោ ច ទក្ខិណេយ្យសម្បត្តិំ សម្បស្សមានោ ឧទានំ ឧទានេសីតិ.

ចតុត្ថភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យមកសាលាវណ្ណនា

១៩៨. មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិន្តិ ឥធ ភិក្ខូនំ គណនបរិច្ឆេទោ នត្ថិ. វេឡុវគាមេ វេទនាវិក្ខម្ភនតោ បដ្ឋាយ ហិ – ‘‘ន ចិរេន ភគវា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ សុត្វា តតោ តតោ អាគតេសុ ភិក្ខូសុ ឯកភិក្ខុបិ បក្កន្តោ នាម នត្ថិ. តស្មា គណនវីតិវត្តោ សង្ឃោ អហោសិ. ឧបវត្តនំ មល្លានំ សាលវនន្តិ យថេវ ហិ កលម្ពនទីតីរតោ រាជមាតុវិហារទ្វារេន ថូបារាមំ គន្តព្ពំ ¶ ហោតិ, ឯវំ ហិរញ្ញវតិយា បារិមតីរតោ សាលវនុយ្យានំ, យថា អនុរាធបុរស្ស ថូបារាមោ, ឯវំ តំ កុសិនារាយំ ហោតិ. យថា ថូបារាមតោ ទក្ខិណទ្វារេន នគរំ បវិសនមគ្គោ បាចីនមុខោ ¶ គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តោ, ឯវំ ឧយ្យានតោ សាលវនំ បាចីនមុខំ គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តំ. តស្មា តំ – ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អន្តរេន យមកសាលានំ ¶ ឧត្តរសីសកន្តិ តស្ស កិរ មញ្ចកស្ស ឯកា សាលបន្តិ សីសភាគេ ហោតិ, ឯកា បាទភាគេ. តត្រាបិ ឯកោ តរុណសាលោ សីសភាគស្ស អាសន្នោ ហោតិ, ឯកោ បាទភាគស្ស. អបិ ច យមកសាលា នាម មូលខន្ធវិដបបត្តេហិ អញ្ញមញ្ញំ សំសិព្ពិត្វា ឋិតសាលាតិ វុត្តំ. មញ្ចកំ បញ្ញបេហីតិ តស្មិំ កិរ ឧយ្យានេ រាជកុលស្ស សយនមញ្ចោ អត្ថិ, តំ សន្ធាយ បញ្ញបេហីតិ អាហ. ថេរោបិ តំយេវ បញ្ញបេត្វា អទាសិ.

កិលន្តោស្មិ, អានន្ទ, និបជ្ជិស្សាមីតិ តថាគតស្ស ហិ –

‘‘គោចរិ កឡាបោ គង្គេយ្យោ, បិង្គលោ បព្ពតេយ្យកោ;

ហេមវតោ ច តម្ពោ ច, មន្ទាកិនិ ឧបោសថោ;

ឆទ្ទន្តោយេវ ទសមោ, ឯតេ នាគានមុត្តមា’’តិ. –

ឯត្ថ យំ ទសន្នំ គោចរិសង្ខាតានំ បកតិហត្ថីនំ ពលំ, តំ ឯកស្ស កឡាបស្សាតិ. ឯវំ ទសគុណវឌ្ឍិតាយ គណនាយ បកតិហត្ថីនំ កោដិសហស្សពលប្បមាណំ ពលំ, តំ សព្ពម្បិ ចុន្ទស្ស បិណ្ឌបាតំ បរិភុត្តកាលតោ បដ្ឋាយ ចង្គវារេ បក្ខិត្តឧទកំ វិយ បរិក្ខយំ គតំ. បាវានគរតោ តីណិ គាវុតានិ កុសិនារានគរំ, ឯតស្មិំ អន្តរេ បញ្ចវីសតិយា ឋានេសុ និសីទិត្វា មហតា ឧស្សាហេន អាគច្ឆន្តោបិ សូរិយស្ស អត្ថង្គមិតវេលាយំ សញ្ឈាសមយេ ភគវា សាលវនំ បវិដ្ឋោ. ឯវំ រោគោ សព្ពំ អារោគ្យំ មទ្ទន្តោ អាគច្ឆតិ. ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ វិយ សព្ពលោកស្ស សំវេគករំ វាចំ ភាសន្តោ – ‘‘កិលន្តោស្មិ, អានន្ទ, និបជ្ជិស្សាមី’’តិ អាហ.

កស្មា បន ភគវា ឯវំ មហន្តេន ឧស្សាហេន ឥធាគតោ, កិំ អញ្ញត្ថ ន សក្កា បរិនិព្ពាយិតុន្តិ? បរិនិព្ពាយិតុំ នាម ន កត្ថចិ ន សក្កា, តីហិ បន ការណេហិ ឥធាគតោ, ឥទញ្ហិ ភគវា ឯវំ បស្សតិ – ‘‘មយិ អញ្ញត្ថ បរិនិព្ពាយន្តេ មហាសុទស្សនសុត្តស្ស អត្ថុប្បត្តិ ន ភវិស្សតិ, កុសិនារាយំ ¶ បន បរិនិព្ពាយន្តេ យមហំ ទេវលោកេ អនុភវិតព្ពំ សម្បត្តិំ មនុស្សលោកេយេវ អនុភវិំ, តំ ទ្វីហិ ភាណវារេហិ មណ្ឌេត្វា ទេសេស្សាមិ, តំ មេ សុត្វា ពហូ ជនា កុសលំ កាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តី’’តិ.

អបរម្បិ ¶ បស្សតិ – ‘‘មំ អញ្ញត្ថ បរិនិព្ពាយន្តំ សុភទ្ទោ ន បស្សិស្សតិ, សោ ច ពុទ្ធវេនេយ្យោ ¶ , ន សាវកវេនេយ្យោ; ន តំ សាវកា វិនេតុំ សក្កោន្តិ. កុសិនារាយំ បរិនិព្ពាយន្តំ បន មំ សោ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិស្សតិ, បញ្ហាវិស្សជ្ជនបរិយោសានេ ច សរណេសុ បតិដ្ឋាយ មម សន្តិកេ បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច លភិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា មយិ ធរមានេយេវ អរហត្តំ បត្វា បច្ឆិមសាវកោ ភវិស្សតី’’តិ.

អបរម្បិ បស្សតិ – ‘‘មយិ អញ្ញត្ថ បរិនិព្ពាយន្តេ ធាតុភាជនីយេ មហាកលហោ ភវិស្សតិ, លោហិតំ នទី វិយ សន្ទិស្សតិ. កុសិនារាយំ បរិនិព្ពុតេ ទោណព្រាហ្មណោ តំ វិវាទំ វូបសមេត្វា ធាតុយោ វិភជិស្សតី’’តិ. ឥមេហិ តីហិ ការណេហិ ភគវា ឯវំ មហន្តេន ឧស្សាហេន ឥធាគតោតិ វេទិតព្ពោ.

សីហសេយ្យន្តិ ឯត្ថ កាមភោគីសេយ្យា, បេតសេយ្យា, សីហសេយ្យា, តថាគតសេយ្យាតិ ចតស្សោ សេយ្យា.

តត្ថ – ‘‘យេភុយ្យេន, ភិក្ខវេ, កាមភោគី សត្តា វាមេន បស្សេន សេន្តី’’តិ អយំ កាមភោគីសេយ្យា. តេសុ ហិ យេភុយ្យេន ទក្ខិណេន បស្សេន សយន្តា នាម នត្ថិ.

‘‘យេភុយ្យេន, ភិក្ខវេ, បេតា ឧត្តានា សេន្តី’’តិ អយំ បេតសេយ្យា. អប្បមំសលោហិតត្តា ហិ បេតា អដ្ឋិសង្ឃាដជដិតា ឯកេន បស្សេន សយិតុំ ន សក្កោន្តិ, ឧត្តានាវ សេន្តិ.

‘‘សីហោ, ភិក្ខវេ, មិគរាជា ទក្ខិណេន បស្សេន សេយ្យំ កប្បេតិ…បេ… អត្តមនោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤៦) អយំ សីហសេយ្យា. តេជុស្សទត្តា ហិ សីហោ មិគរាជា ទ្វេ បុរិមបាទេ ឯកស្មិំ ឋានេ, បច្ឆិមបាទេ ឯកស្មិំ ឋានេ ឋបេត្វា នង្គុដ្ឋំ អន្តរសត្ថិម្ហិ បក្ខិបិត្វា បុរិមបាទបច្ឆិមបាទនង្គុដ្ឋានំ ឋិតោកាសំ សល្លក្ខេត្វា ទ្វិន្នំ បុរិមបាទានំ មត្ថកេ សីសំ ឋបេត្វា សយតិ. ទិវសំ សយិត្វាបិ បពុជ្ឈមានោ ន ឧត្រសន្តោ បពុជ្ឈតិ, សីសំ បន ឧក្ខិបិត្វា បុរិមបាទាទីនំ ឋិតោកាសំ សល្លក្ខេតិ. សចេ កិញ្ចិ ឋានំ វិជហិត្វា ឋិតំ ហោតិ – ‘‘ន យិទំ តុយ្ហំ ជាតិយា សូរភាវស្ស ច អនុរូប’’ន្តិ អនត្តមនោ ហុត្វា តត្ថេវ សយតិ, ន គោចរាយ បក្កមតិ. អវិជហិត្វា ឋិតេ បន ¶ – ‘‘តុយ្ហំ ជាតិយា ច សូរភាវស្ស ច អនុរូបមិទ’’ន្តិ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឧដ្ឋាយ សីហវិជម្ភិតំ ¶ វិជម្ភិត្វា កេសរភារំ វិធុនិត្វា តិក្ខត្តុំ សីហនាទំ នទិត្វា គោចរាយ បក្កមតិ.

‘‘ចតុត្ថជ្ឈានសេយ្យា ¶ បន តថាគតស្ស សេយ្យាតិ វុច្ចតិ’’ (អ. និ. ៤.២៤៦). តាសុ ឥធ សីហសេយ្យា អាគតា. អយញ្ហិ តេជុស្សទឥរិយាបថត្តា ឧត្តមសេយ្យា នាម.

បាទេ បាទន្តិ ទក្ខិណបាទេ វាមបាទំ. អច្ចាធាយាតិ អតិអាធាយ, ឦសកំ អតិក្កម្ម ឋបេត្វា. គោប្ផកេន ហិ គោប្ផកេ, ជាណុនា វា ជាណុម្ហិ សង្ឃដ្ដិយមានេ អភិណ្ហំ វេទនា ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ហោតិ, សេយ្យា អផាសុកា ហោតិ. យថា បន ន សង្ឃដ្ដេតិ, ឯវំ អតិក្កម្ម ឋបិតេ វេទនា នុប្បជ្ជតិ, ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, សេយ្យា ផាសុ ហោតិ. តស្មា ឯវំ និបជ្ជិ. អនុដ្ឋានសេយ្យំ ឧបគតត្តា បនេត្ថ – ‘‘ឧដ្ឋានសញ្ញំ មនសិ ករិត្វា’’តិ ន វុត្តំ. កាយវសេន ចេត្ថ អនុដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ, និទ្ទាវសេន បន តំ រត្តិំ ភគវតោ ភវង្គស្ស ឱកាសោយេវ នាហោសិ. បឋមយាមស្មិញ្ហិ មល្លានំ ធម្មទេសនា អហោសិ, មជ្ឈិមយាមេ សុភទ្ទស្ស បច្ឆិមយាមេ ភិក្ខុសង្ឃំ ឱវទិ, ពលវបច្ចូសេ បរិនិព្ពាយិ.

សព្ពផាលិផុល្លាតិ សព្ពេ សមន្តតោ បុប្ផិតា មូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គា ឯកច្ឆន្នា អហេសុំ, ន កេវលញ្ច យមកសាលាយេវ, សព្ពេបិ រុក្ខា សព្ពបាលិផុល្លាវ អហេសុំ. ន កេវលញ្ហិ តស្មិំយេវ ឧយ្យានេ, សកលញ្ហិបិ ទសសហស្សចក្កវាឡេ បុប្ផូបគា បុប្ផំ គណ្ហិំសុ, ផលូបគា ផលំ គណ្ហិំសុ, សព្ពរុក្ខានំ ខន្ធេសុ ខន្ធបទុមានិ, សាខាសុ សាខាបទុមានិ, វល្លីសុ វល្លិបទុមានិ, អាកាសេសុ អាកាសបទុមានិ បថវីតលំ ភិន្ទិត្វា ទណ្ឌបទុមានិ បុប្ផិំសុ. សព្ពោ មហាសមុទ្ទោ បញ្ចវណ្ណបទុមសញ្ឆន្នោ អហោសិ. តិយោជនសហស្សវិត្ថតោ ហិមវា ឃនពទ្ធមោរបិញ្ឆកលាបោ វិយ, និរន្តរំ មាលាទាមគវច្ឆិកោ វិយ, សុដ្ឋុ បីឡេត្វា អាពទ្ធបុប្ផវដំសកោ វិយ, សុបូរិតំ បុប្ផចង្កោដកំ វិយ ច អតិរមណីយោ អហោសិ.

តេ តថាគតស្ស សរីរំ ឱកិរន្តីតិ តេ យមកសាលា ភុម្មទេវតាហិ សញ្ចលិតខន្ធសាខវិដបា តថាគតស្ស សរីរំ អវកិរន្តិ, សរីរស្ស ឧបរិ បុប្ផានិ វិកិរន្តីតិ អត្ថោ. អជ្ឈោកិរន្តីតិ អជ្ឈោត្ថរន្តា វិយ កិរន្តិ. អភិប្បកិរន្តីតិ អភិណ្ហំ បុនប្បុនំ បកិរន្តិយេវ. ទិព្ពានីតិ ¶ ទេវលោកេ នន្ទបោក្ខរណីសម្ភវានិ, តានិ ហោន្តិ ¶ សុវណ្ណវណ្ណានិ បណ្ណច្ឆត្តប្បមាណបត្តានិ, មហាតុម្ពមត្តំ រេណុំ គណ្ហន្តិ. ន កេវលញ្ច មន្ទារវបុប្ផានេវ, អញ្ញានិបិ បន ទិព្ពានិ បារិច្ឆត្តកកោវិឡារបុប្ផាទីនិ សុវណ្ណចង្កោដកានិ បូរេត្វា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយម្បិ តិទសបុរេបិ ព្រហ្មលោកេបិ ឋិតាហិ ទេវតាហិ បវិដ្ឋានិ, អន្តលិក្ខា បតន្តិ. តថាគតស្ស សរីរន្តិ អន្តរា អវិកិណ្ណានេវ អាគន្ត្វា បត្តកិញ្ជក្ខរេណុចុណ្ណេហិ តថាគតស្ស សរីរមេវ ឱកិរន្តិ.

ទិព្ពានិបិ ¶ ចន្ទនចុណ្ណានីតិ ទេវតានំ ឧបកប្បនចន្ទនចុណ្ណានិ. ន កេវលញ្ច ទេវតានំយេវ, នាគសុបណ្ណមនុស្សានម្បិ ឧបកប្បនចន្ទនចុណ្ណានិ. ន កេវលញ្ច ចន្ទនចុណ្ណានេវ, កាឡានុសារិកលោហិតចន្ទនាទិសព្ពទិព្ពគន្ធជាលចុណ្ណានិ, ហរិតាលអញ្ជនសុវណ្ណរជតចុណ្ណានិ សព្ពទិព្ពគន្ធវាសវិកតិយោ សុវណ្ណរជតាទិសមុគ្គេ បូរេត្វា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិអាទីសុ ឋិតាហិ ទេវតាហិ បវិដ្ឋានិ អន្តរា អវិប្បកិរិត្វា តថាគតស្សេវ សរីរំ ឱកិរន្តិ.

ទិព្ពានិបិ តូរិយានីតិ ទេវតានំ ឧបកប្បនតូរិយានិ. ន កេវលញ្ច តានិយេវ, សព្ពានិបិ តន្តិពទ្ធចម្មបរិយោនទ្ធឃនសុសិរភេទានិ ទសសហស្សចក្កវាឡេសុ ទេវនាគសុបណ្ណមនុស្សានំ តូរិយានិ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិត្វា អន្តលិក្ខេ វជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពានិ.

ទិព្ពានិបិ សង្គីតានីតិ វរុណវារណទេវតា កិរ នាមេតា ទីឃាយុកា ទេវតា – ‘‘មហាបុរិសោ មនុស្សបថេ និព្ពត្តិត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ សុត្វា ‘‘បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ នំ គហេត្វា គមិស្សាមា’’តិ មាលំ គន្ថេតុមារភិំសុ. តា គន្ថមានាវ – ‘‘មហាបុរិសោ មាតុកុច្ឆិយំ និព្ពត្តោ’’តិ សុត្វា ‘‘តុម្ហេ កស្ស គន្ថថា’’តិ វុត្តា ‘‘ន តាវ និដ្ឋាតិ, កុច្ឆិតោ និក្ខមនទិវសេ គណ្ហិត្វា គមិស្សាមា’’តិ អាហំសុ. បុនបិ ‘‘និក្ខន្តោ’’តិ សុត្វា ‘‘មហាភិនិក្ខមនទិវសេ គមិស្សាមា’’តិ. ឯកូនតិំសវស្សានិ ឃរេ វសិត្វា ‘‘អជ្ជ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខន្តោ’’តិបិ សុត្វា ‘‘អភិសម្ពោធិទិវសេ គមិស្សាមា’’តិ. ឆព្ពស្សានិ បធានំ កត្វា ‘‘អជ្ជ អភិសម្ពុទ្ធោ’’តិបិ សុត្វា ‘‘ធម្មចក្កប្បវត្តនទិវសេ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘សត្តសត្តាហានិ ពោធិមណ្ឌេ វីតិនាមេត្វា ¶ ឥសិបតនំ គន្ត្វា ធម្មចក្កំ បវត្តិត’’ន្តិបិ សុត្វា ‘‘យមកបាដិហារិយទិវសេ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘អជ្ជ យមកបាដិហារិយំ ករី’’តិបិ ¶ សុត្វា ‘‘ទេវោរោហណទិវសេ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘អជ្ជ ទេវោរោហណំ ករី’’តិបិ សុត្វា ‘‘អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនេ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘អជ្ជ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជី’’តិបិ សុត្វា ‘‘ន តាវ និដ្ឋាតិ, បរិនិព្ពានទិវសេ គមិស្សាមា’’តិ. ‘‘អជ្ជ ភគវា យមកសាលានមន្តរេ ទក្ខិណេន បស្សេន សតោ សម្បជានោ សីហសេយ្យំ ឧបគតោ ពលវបច្ចូសសមយេ បរិនិព្ពាយិស្សតិ. តុម្ហេ កស្ស គន្ថថា’’តិ សុត្វា បន – ‘‘កិន្នាមេតំ, ‘អជ្ជេវ មាតុកុច្ឆិយំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ, អជ្ជេវ មាតុកុច្ឆិតោ និក្ខមិ, អជ្ជេវ មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិ, អជ្ជេវ ពុទ្ធោ អហោសិ, អជ្ជេវ ធម្មចក្កំ បវត្តយិ, អជ្ជេវ យមកបាដិហារិយំ អកាសិ, អជ្ជេវ ទេវលោកា ឱតិណ្ណោ, អជ្ជេវ អាយុសង្ខារំ ឱស្សជិ, អជ្ជេវ កិរ បរិនិព្ពាយិស្សតី’តិ. ននុ នាម ទុតិយទិវសេ យាគុបានកាលមត្តម្បិ ឋាតព្ពំ អស្ស. ទស បារមិយោ បូរេត្វា ពុទ្ធត្តំ បត្តស្ស នាម អននុច្ឆវិកមេត’’ន្តិ អបរិនិដ្ឋិតាវ មាលាយោ គហេត្វា អាគម្ម អន្តោ ចក្កវាឡេ ¶ ឱកាសំ អលភមានា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយំ លម្ពិត្វា ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយាវ អាធាវន្តិយោ ហត្ថេន ហត្ថំ គីវាយ គីវំ គហេត្វា តីណិ រតនានិ អារព្ភ ទ្វត្តិំស មហាបុរិសលក្ខណានិ ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ ទស បារមិយោ អឌ្ឍឆដ្ឋានិ ជាតកសតានិ ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានិ អារព្ភ គាយិត្វា តស្ស តស្ស អវសានេ ‘‘មហាយសោ, មហាយសោ’’តិ វទន្តិ. ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្តំ – ‘‘ទិព្ពានិបិ សង្គីតានិ អន្តលិក្ខេ វត្តន្តិ តថាគតស្ស បូជាយា’’តិ.

១៩៩. ភគវា បន យមកសាលានំ អន្តរា ទក្ខិណេន បស្សេន និបន្នោយេវ បថវីតលតោ យាវ ចក្កវាឡមុខវដ្ដិយា, ចក្កវាឡមុខវដ្ដិតោ ច យាវ ព្រហ្មលោកា សន្និបតិតាយ បរិសាយ មហន្តំ ឧស្សាហំ ទិស្វា អាយស្មតោ អានន្ទស្ស អារោចេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ…បេ… តថាគតស្ស បូជាយា’’តិ. ឯវំ មហាសក្ការំ ទស្សេត្វា តេនាបិ អត្តនោ អសក្កតភាវមេវ ទស្សន្តោ ន ខោ, អានន្ទ, ឯត្តាវតាតិអាទិមាហ.

ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អានន្ទ, មយា ទីបង្ករបាទមូលេ និបន្នេន អដ្ឋ ធម្មេ សមោធានេត្វា អភិនីហារំ ករោន្តេន ¶ ន មាលាគន្ធតូរិយសង្គីតានំ អត្ថាយ អភិនីហារោ កតោ, ន ឯតទត្ថាយ បារមិយោ បូរិតា. តស្មា ន ខោ អហំ ឯតាយ បូជាយ បូជិតោ នាម ហោមី’’តិ.

កស្មា ¶ បន ភគវា អញ្ញត្ថ ឯកំ ឧមាបុប្ផមត្តម្បិ គហេត្វា ពុទ្ធគុណេ អាវជ្ជេត្វា កតាយ បូជាយ ពុទ្ធញាណេនាបិ អបរិច្ឆិន្នំ វិបាកំ វណ្ណេត្វា ឥធ ឯវំ មហន្តំ បូជំ បដិក្ខិបតីតិ? បរិសានុគ្គហេន ចេវ សាសនស្ស ច ចិរដ្ឋិតិកាមតាយ. សចេ ហិ ភគវា ឯវំ ន បដិក្ខិបេយ្យ, អនាគតេ សីលស្ស អាគតដ្ឋានេ សីលំ ន បរិបូរេស្សន្តិ, សមាធិស្ស អាគតដ្ឋានេ សមាធិំ ន បរិបូរេស្សន្តិ, វិបស្សនាយ អាគតដ្ឋានេ វិបស្សនាគព្ភំ ន គាហាបេស្សន្តិ. ឧបដ្ឋាកេ សមាទបេត្វា បូជំយេវ ការេន្តា វិហរិស្សន្តិ. អាមិសបូជា ច នាមេសា សាសនំ ឯកទិវសម្បិ ឯកយាគុបានកាលមត្តម្បិ សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិ. មហាវិហារសទិសញ្ហិ វិហារសហស្សំ មហាចេតិយសទិសញ្ច ចេតិយសហស្សម្បិ សាសនំ ធារេតុំ ន សក្កោន្តិ. យេន កម្មំ កតំ, តស្សេវ ហោតិ. សម្មាបដិបត្តិ បន តថាគតស្ស អនុច្ឆវិកា បូជា. សា ហិ តេន បត្ថិតា ចេវ, សក្កោតិ សាសនញ្ច សន្ធារេតុំ, តស្មា តំ ទស្សេន្តោ យោ ខោ អានន្ទាតិអាទិមាហ.

តត្ថ ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នោតិ នវវិធស្ស លោកុត្តរធម្មស្ស អនុធម្មំ បុព្ពភាគបដិបទំ បដិបន្នោ ¶ . សាយេវ បន បដិបទា អនុច្ឆវិកត្តា ‘‘សាមីចី’’តិ វុច្ចតិ. តំ សាមីចិំ បដិបន្នោតិ សាមីចិប្បដិបន្នោ. តមេវ បុព្ពភាគបដិបទាសង្ខាតំ អនុធម្មំ ចរតិ បូរេតីតិ អនុធម្មចារី.

បុព្ពភាគបដិបទាតិ ច សីលំ អាចារបញ្ញត្តិ ធុតង្គសមាទានំ យាវ គោត្រភុតោ សម្មាបដិបទា វេទិតព្ពា. តស្មា យោ ភិក្ខុ ឆសុ អគារវេសុ បតិដ្ឋាយ បញ្ញត្តិំ អតិក្កមតិ, អនេសនាយ ជីវិកំ កប្បេតិ, អយំ ន ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នោ. យោ បន សព្ពំ អត្តនោ បញ្ញត្តំ សិក្ខាបទំ ជិនវេលំ ជិនមរិយាទំ ជិនកាឡសុត្តំ អណុមត្តម្បិ ន វីតិក្កមតិ, អយំ ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នោ នាម. ភិក្ខុនិយាបិ ឯសេវ នយោ. យោ ឧបាសកោ បញ្ច វេរានិ ទស អកុសលកម្មបថេ សមាទាយ វត្តតិ អប្បេតិ, អយំ ន ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នោ. យោ បន តីសុ សរណេសុ, បញ្ចសុបិ សីលេសុ, ទសសុ សីលេសុ បរិបូរការី ហោតិ, មាសស្ស អដ្ឋ ឧបោសថេ ករោតិ, ទានំ ទេតិ, គន្ធបូជំ មាលាបូជំ ករោតិ, មាតរំ បិតរំ ¶ ឧបដ្ឋាតិ, ធម្មិកេ សមណព្រាហ្មណេ ឧបដ្ឋាតិ, អយំ ធម្មានុធម្មប្បដិបន្នោ នាម. ឧបាសិកាយបិ ឯសេវ នយោ.

បរមាយ ¶ បូជាយាតិ ឧត្តមាយ បូជាយ. អយញ្ហិ និរាមិសបូជា នាម សក្កោតិ មម សាសនំ សន្ធារេតុំ. យាវ ហិ ឥមា ចតស្សោ បរិសា មំ ឥមាយ បូជេស្សន្តិ, តាវ មម សាសនំ មជ្ឈេ នភស្ស បុណ្ណចន្ទោ វិយ វិរោចិស្សតីតិ ទស្សេតិ.

ឧបវាណត្ថេរវណ្ណនា

២០០. អបសារេសីតិ អបនេសិ. អបេហីតិ អបគច្ឆ. ថេរោ ឯកវចនេនេវ តាលវណ្ដំ និក្ខិបិត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋាសិ. ឧបដ្ឋាកោតិអាទិ បឋមពោធិយំ អនិពទ្ធុបដ្ឋាកភាវំ សន្ធាយាហ. អយំ, ភន្តេ, អាយស្មា ឧបវាណោតិ ឯវំ ថេរេន វុត្តេ អានន្ទោ ឧបវាណស្ស សទោសភាវំ សល្លក្ខេតិ, ‘ហន្ទស្ស និទ្ទោសភាវំ កថេស្សាមី’តិ ភគវា យេភុយ្យេន អានន្ទាតិអាទិមាហ. តត្ថ យេភុយ្យេនាតិ ឥទំ អសញ្ញសត្តានញ្ចេវ អរូបទេវតានញ្ច ឱហីនភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. អប្ផុដោតិ អសម្ផុដ្ឋោ អភរិតោ វា. ភគវតោ កិរ អាសន្នបទេសេ វាលគ្គមត្តេ ឱកាសេ សុខុមត្តភាវំ មាបេត្វា ទស ទស មហេសក្ខា ទេវតា អដ្ឋំសុ. តាសំ បរតោ វីសតិ វីសតិ. តាសំ បរតោ តិំសតិ តិំសតិ. តាសំ បរតោ ចត្តាលីសំ ចត្តាលីសំ. តាសំ បរតោ បញ្ញាសំ បញ្ញាសំ. តាសំ បរតោ សដ្ឋិ សដ្ឋិ ទេវតា អដ្ឋំសុ. តា អញ្ញមញ្ញំ ហត្ថេន វា បាទេន វា វត្ថេន វា ន ព្យាពាធេន្តិ. ‘‘អបេហិ មំ, មា ឃដ្ដេហី’’តិ វត្តព្ពាការំ នាម នត្ថិ. ‘‘តា ¶ ខោ បន ទេវតាយោ ទសបិ ហុត្វា វីសតិបិ ហុត្វា តិំសម្បិ ហុត្វា ចត្តាលីសម្បិ ហុត្វា បញ្ញាសម្បិ ហុត្វា អារគ្គកោដិនិតុទនមត្តេបិ តិដ្ឋន្តិ, ន ច អញ្ញមញ្ញំ ព្យាពាធេន្តី’’តិ (អ. និ. ១.៣៧) វុត្តសទិសាវ អហេសុំ. ឱវារេន្តោតិ អាវារេន្តោ. ថេរោ កិរ បកតិយាបិ មហាសរីរោ ហត្ថិបោតកសទិសោ. សោ បំសុកូលចីវរំ បារុបិត្វា អតិមហា វិយ អហោសិ.

តថាគតំ ទស្សនាយាតិ ភគវតោ មុខំ ទដ្ឋុំ អលភមានា ឯវំ ឧជ្ឈាយិំសុ. កិំ បន តា ថេរំ វិនិវិជ្ឈ បស្សិតុំ ន សក្កោន្តីតិ? អាម, ន សក្កោន្តិ. ទេវតា ហិ បុថុជ្ជនេ វិនិវិជ្ឈ បស្សិតុំ សក្កោន្តិ, ន ខីណាសវេ. ថេរស្ស ច មហេសក្ខតាយ ¶ តេជុស្សទតាយ ឧបគន្តុម្បិ ន សក្កោន្តិ. កស្មា ¶ បន ថេរោវ តេជុស្សទោ, ន អញ្ញេ អរហន្តោតិ? យស្មា កស្សបពុទ្ធស្ស ចេតិយេ អារក្ខទេវតា អហោសិ.

វិបស្សិម្ហិ កិរ សម្មាសម្ពុទ្ធេ បរិនិព្ពុតេ ឯកគ្ឃនសុវណ្ណក្ខន្ធសទិសស្ស ធាតុសរីរស្ស ឯកមេវ ចេតិយំ អកំសុ, ទីឃាយុកពុទ្ធានញ្ហិ ឯកមេវ ចេតិយំ ហោតិ. តំ មនុស្សា រតនាយាមាហិ វិទត្ថិវិត្ថតាហិ ទ្វង្គុលពហលាហិ សុវណ្ណិដ្ឋកាហិ ហរិតាលេន ច មនោសិលាយ ច មត្តិកាកិច្ចំ តិលតេលេនេវ ឧទកកិច្ចំ សាធេត្វា យោជនប្បមាណំ ឧដ្ឋបេសុំ. តតោ ភុម្មា ទេវតា យោជនប្បមាណំ, តតោ អាកាសដ្ឋកទេវតា, តតោ ឧណ្ហវលាហកទេវតា, តតោ អព្ភវលាហកទេវតា, តតោ ចាតុមហារាជិកា ទេវតា, តតោ តាវតិំសា ទេវតា យោជនប្បមាណំ ឧដ្ឋបេសុន្តិ ឯវំ សត្តយោជនិកំ ចេតិយំ អហោសិ. មនុស្សេសុ មាលាគន្ធវត្ថាទីនិ គហេត្វា អាគតេសុ អារក្ខទេវតា គហេត្វា តេសំ បស្សន្តានំយេវ ចេតិយំ បូជេសិ.

តទា អយំ ថេរោ ព្រាហ្មណមហាសាលោ ហុត្វា ឯកំ បីតកំ វត្ថំ អាទាយ គតោ. ទេវតា តស្ស ហត្ថតោ វត្ថំ គហេត្វា ចេតិយំ បូជេសិ. ព្រាហ្មណោ តំ ទិស្វា បសន្នចិត្តោ ‘‘អហម្បិ អនាគតេ ឯវរូបស្ស ពុទ្ធស្ស ចេតិយេ អារក្ខទេវតា ហោមី’’តិ បត្ថនំ កត្វា តតោ ចុតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តិ. តស្ស ទេវលោកេ ច មនុស្សលោកេ ច សំសរន្តស្សេវ កស្សបោ ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិ. តស្សាបិ ឯកមេវ ធាតុសរីរំ អហោសិ. តំ គហេត្វា យោជនិកំ ចេតិយំ ការេសុំ. សោ តត្ថ អារក្ខទេវតា ហុត្វា សាសនេ អន្តរហិតេ សគ្គេ និព្ពត្តិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ តតោ ចុតោ មហាកុលេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា និក្ខម្ម បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បត្តោ. ឥតិ ចេតិយេ អារក្ខទេវតា ហុត្វា អាគតត្តា ថេរោ តេជុស្សទោតិ វេទិតព្ពោ.

ទេវតា ¶ , អានន្ទ, ឧជ្ឈាយន្តីតិ ឥតិ អានន្ទ, ទេវតា ឧជ្ឈាយន្តិ, ន មយ្ហំ បុត្តស្ស អញ្ញោ កោចិ ទោសោ អត្ថីតិ ទស្សេតិ.

២០១. កថំភូតា បន, ភន្តេតិ កស្មា អាហ? ភគវា តុម្ហេ – ‘‘ទេវតា ឧជ្ឈាយន្តី’’តិ វទថ, កថំ ភូតា បន តា តុម្ហេ មនសិ ករោថ ¶ , កិំ តុម្ហាកំ បរិនិព្ពានំ អធិវាសេន្តីតិ បុច្ឆតិ. អថ ភគវា – ‘‘នាហំ អធិវាសនការណំ វទាមី’’តិ តាសំ អនធិវាសនភាវំ ទស្សេន្តោ សន្តានន្ទាតិអាទិមាហ.

តត្ថ ¶ អាកាសេ បថវីសញ្ញិនិយោតិ អាកាសេ បថវិំ មាបេត្វា តត្ថ បថវីសញ្ញិនិយោ. កន្ទន្តីតិ រោទន្តិ. ឆិន្នបាតំ បបតន្តីតិ មជ្ឈេ ឆិន្នា វិយ ហុត្វា យតោ វា តតោ វា បបតន្តិ. អាវដ្ដន្តីតិ អាវដ្ដន្តិយោ បតិតដ្ឋានមេវ អាគច្ឆន្តិ. វិវដ្ដន្តីតិ បតិតដ្ឋានតោ បរភាគំ វដ្ដមានា គច្ឆន្តិ. អបិច ទ្វេ បាទេ បសារេត្វា សកិំ បុរតោ សកិំ បច្ឆតោ សកិំ វាមតោ សកិំ ទក្ខិណតោ សំបរិវត្តមានាបិ – ‘‘អាវដ្ដន្តិ វិវដ្ដន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ. សន្តានន្ទ, ទេវតា បថវិយំ បថវីសញ្ញិនិយោតិ បកតិបថវី កិរ ទេវតា ធារេតុំ ន សក្កោតិ. តត្ថ ហត្ថកោ ព្រហ្មា វិយ ទេវតា ឱសីទន្តិ. តេនាហ ភគវា – ‘‘ឱឡារិកំ ហត្ថក, អត្តភាវំ អភិនិម្មិនាហី’’តិ (អ. និ. ៣.១២៨). តស្មា យា ទេវតា បថវិយំ បថវិំ មាបេសុំ, តា សន្ធាយេតំ វុត្តំ – ‘‘បថវិយំ បថវីសញ្ញិនិយោ’’តិ.

វីតរាគាតិ បហីនទោមនស្សា សិលាថម្ភសទិសា អនាគាមិខីណាសវទេវតា.

ចតុសំវេជនីយឋានវណ្ណនា

២០២. វស្សំវុដ្ឋាតិ ពុទ្ធកាលេ កិរ ទ្វីសុ កាលេសុ ភិក្ខូ សន្និបតន្តិ ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ កម្មដ្ឋានគ្គហណត្ថំ, វុដ្ឋវស្សា ច គហិតកម្មដ្ឋានានុយោគេន និព្ពត្តិតវិសេសារោចនត្ថំ. យថា ច ពុទ្ធកាលេ, ឯវំ តម្ពបណ្ណិទីបេបិ អបារគង្គាយ ភិក្ខូ លោហបាសាទេ សន្និបតិំសុ, បារគង្គាយ ភិក្ខូ តិស្សមហាវិហារេ. តេសុ អបារគង្គាយ ភិក្ខូ សង្ការឆឌ្ឌកសម្មជ្ជនិយោ គហេត្វា អាគន្ត្វា មហាវិហារេ សន្និបតិត្វា ចេតិយេ សុធាកម្មំ កត្វា – ‘‘វុដ្ឋវស្សា អាគន្ត្វា លោហបាសាទេ សន្និបតថា’’តិ វត្តំ កត្វា ផាសុកដ្ឋានេសុ វសិត្វា វុដ្ឋវស្សា អាគន្ត្វា លោហបាសាទេ បញ្ចនិកាយមណ្ឌលេ, យេសំ បាឡិ បគុណា, តេ បាឡិំ សជ្ឈាយន្តិ. យេសំ អដ្ឋកថា បគុណា, តេ អដ្ឋកថំ សជ្ឈាយន្តិ. ¶ យោ បាឡិំ វា អដ្ឋកថំ វា វិរាធេតិ ¶ , តំ – ‘‘កស្ស សន្តិកេ តយា គហិត’’ន្តិ វិចារេត្វា ឧជុំ កត្វា គាហាបេន្តិ. បារគង្គាវាសិនោបិ តិស្សមហាវិហារេ ឯវមេវ ករោន្តិ. ឯវំ ទ្វីសុ កាលេសុ សន្និបតិតេសុ ភិក្ខូសុ យេ បុរេ វស្សូបនាយិកាយ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា គតា វិសេសារោចនត្ថំ អាគច្ឆន្តិ, ឯវរូបេ សន្ធាយ ‘‘បុព្ពេ ភន្តេ វស្សំវុដ្ឋា’’តិអាទិមាហ.

មនោភាវនីយេតិ មនសា ភាវិតេ សម្ភាវិតេ. យេ វា មនោ មនំ ភាវេន្តិ វឌ្ឍេន្តិ រាគរជាទីនិ បវាហេន្តិ, ឯវរូបេតិ អត្ថោ. ថេរោ ¶ កិរ វត្តសម្បន្នោ មហល្លកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា ថទ្ធោ ហុត្វា ន និសីទតិ, បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ហត្ថតោ ឆត្តញ្ច បត្តចីវរញ្ច គហេត្វា បីឋំ បប្ផោដេត្វា ទេតិ, តត្ថ និសិន្នស្ស វត្តំ កត្វា សេនាសនំ បដិជគ្គិត្វា ទេតិ. នវកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា តុណ្ហីភូតោ ន និសីទតិ, សមីបេ ឋត្វា វត្តំ ករោតិ. សោ តាយ វត្តបដិបត្តិយា អបរិហានិំ បត្ថយមានោ ឯវមាហ.

អថ ភគវា – ‘‘អានន្ទោ មនោភាវនីយានំ ទស្សនំ ន លភិស្សាមី’’តិ ចិន្តេតិ, ហន្ទស្ស, មនោភាវនីយានំ ទស្សនដ្ឋានំ អាចិក្ខិស្សាមិ, យត្ថ វសន្តោ ឥតោ ចិតោ ច អនាហិណ្ឌិត្វាវ លច្ឆតិ មនោភាវនីយេ ភិក្ខូ ទស្សនាយាតិ ចិន្តេត្វា ចត្តារិមានីតិអាទិមាហ.

តត្ថ សទ្ធស្សាតិ ពុទ្ធាទីសុ បសន្នចិត្តស្ស វត្តសម្បន្នស្ស, យស្ស បាតោ បដ្ឋាយ ចេតិយង្គណវត្តាទីនិ សព្ពវត្តានិ កតានេវ បញ្ញាយន្តិ. ទស្សនីយានីតិ ទស្សនារហានិ ទស្សនត្ថាយ គន្តព្ពានិ. សំវេជនីយានីតិ សំវេគជនកានិ. ឋានានីតិ ការណានិ, បទេសឋានានេវ វា.

យេ ហិ កេចីតិ ឥទំ ចេតិយចារិកាយ សត្ថកភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តត្ថ ចេតិយចារិកំ អាហិណ្ឌន្តាតិ យេ ច តាវ តត្ថ តត្ថ ចេតិយង្គណំ សម្មជ្ជន្តា, អាសនានិ ធោវន្តា ពោធិម្ហិ ឧទកំ សិញ្ចន្តា អាហិណ្ឌន្តិ, តេសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ អសុកវិហារេ ‘‘ចេតិយំ វន្ទិស្សាមា’’តិ និក្ខមិត្វា បសន្នចិត្តា អន្តរា កាលង្ករោន្តាបិ អនន្តរាយេន សគ្គេ បតិដ្ឋហិស្សន្តិ យេវាតិ ទស្សេតិ.

អានន្ទបុច្ឆាកថាវណ្ណនា

២០៣. អទស្សនំ ¶ ¶ , អានន្ទាតិ យទេតំ មាតុគាមស្ស អទស្សនំ, អយមេត្ថ ឧត្តមា បដិបត្តីតិ ទស្សេតិ. ទ្វារំ បិទហិត្វា សេនាសនេ និសិន្នោ ហិ ភិក្ខុ អាគន្ត្វា ទ្វារេ ឋិតម្បិ មាតុគាមំ យាវ ន បស្សតិ, តាវស្ស ឯកំសេនេវ ន លោភោ ឧប្បជ្ជតិ, ន ចិត្តំ ចលតិ. ទស្សនេ បន សតិយេវ តទុភយម្បិ អស្ស. តេនាហ – ‘‘អទស្សនំ អានន្ទា’’តិ. ទស្សនេ ភគវា សតិ កថន្តិ ភិក្ខំ គហេត្វា ឧបគតដ្ឋានាទីសុ ទស្សនេ សតិ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ បុច្ឆតិ. អថ ភគវា យស្មា ខគ្គំ គហេត្វា – ‘‘សចេ មយា សទ្ធិំ អាលបសិ, ឯត្ថេវ តេ សីសំ បាតេស្សាមី’’តិ ឋិតបុរិសេន វា, ‘‘សចេ មយា សទ្ធិំ អាលបសិ, ឯត្ថេវ តេ មំសំ មុរុមុរាបេត្វា ខាទិស្សាមី’’តិ ¶ ឋិតយក្ខិនិយា វា អាលបិតុំ វរំ. ឯកស្សេវ ហិ អត្តភាវស្ស តប្បច្ចយា វិនាសោ ហោតិ, ន អបាយេសុ អបរិច្ឆិន្នទុក្ខានុភវនំ. មាតុគាមេន បន អាលាបសល្លាបេ សតិ វិស្សាសោ ហោតិ, វិស្សាសេ សតិ ឱតារោ ហោតិ, ឱតិណ្ណចិត្តោ សីលព្យសនំ បត្វា អបាយបូរកោ ហោតិ; តស្មា អនាលាបោតិ អាហ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘សល្លបេ អសិហត្ថេន, បិសាចេនាបិ សល្លបេ;

អាសីវិសម្បិ អាសីទេ, យេន ទដ្ឋោ ន ជីវតិ;

ន ត្វេវ ឯកោ ឯកាយ, មាតុគាមេន សល្លបេ’’តិ. (អ. និ. ៥.៥៥);

អាលបន្តេន បនាតិ សចេ មាតុគាមោ ទិវសំ វា បុច្ឆតិ, សីលំ វា យាចតិ, ធម្មំ វា សោតុកាមោ ហោតិ, បញ្ហំ វា បុច្ឆតិ, តថារូបំ វា បនស្ស បព្ពជិតេហិ កត្តព្ពកម្មំ ហោតិ, ឯវរូបេ កាលេ អនាលបន្តំ ‘‘មូគោ អយំ, ពធិរោ អយំ, ភុត្វាវ ពទ្ធមុខោ និសីទតី’’តិ វទតិ, តស្មា អវស្សំ អាលបិតព្ពំ ហោតិ. ឯវំ អាលបន្តេន បន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ បុច្ឆតិ. អថ ភគវា – ‘‘ឯថ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, មាតុមត្តីសុ មាតុចិត្តំ ឧបដ្ឋបេថ, ភគិនិមត្តីសុ ភគិនិចិត្តំ ឧបដ្ឋបេថ, ធីតុមត្តីសុ ធីតុចិត្តំ ឧបដ្ឋបេថា’’តិ (សំ. និ. ៤.១២៧) ឥមំ ឱវាទំ សន្ធាយ សតិ, អានន្ទ, ឧបដ្ឋបេតព្ពាតិ អាហ.

២០៤. អព្យាវដាតិ អតន្តិពទ្ធា និរុស្សុក្កា ហោថ. សារត្ថេ ឃដថាតិ ឧត្តមត្ថេ អរហត្តេ ឃដេថ. អនុយុញ្ជថាតិ តទធិគមាយ អនុយោគំ ¶ ករោថ. អប្បមត្តាតិ តត្ថ អវិប្បមុដ្ឋសតី. វីរិយាតាបយោគេន អាតាបិនោ. កាយេ ច ជីវិតេ ច និរបេក្ខតាយ បហិតត្តា បេសិតចិត្តា វិហរថ.

២០៥. កថំ ¶ បន, ភន្តេតិ តេហិ ខត្តិយបណ្ឌិតាទីហិ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. អទ្ធា មំ តេ បដិបុច្ឆិស្សន្តិ – ‘‘កថំ, ភន្តេ, អានន្ទ តថាគតស្ស សរីរេ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ; ‘‘តេសាហំ កថំ បដិវចនំ ទេមី’’តិ បុច្ឆតិ. អហតេន វត្ថេនាតិ នវេន កាសិកវត្ថេន. វិហតេន កប្បាសេនាតិ សុបោថិតេន កប្បាសេន. កាសិកវត្ថញ្ហិ សុខុមត្តា តេលំ ន គណ្ហាតិ, កប្បាសោ បន គណ្ហាតិ. តស្មា ‘‘វិហតេន កប្បាសេនា’’តិ អាហ. អាយសាយាតិ សោវណ្ណាយ. សោវណ្ណញ្ហិ ឥធ ‘‘អយស’’ន្តិ អធិប្បេតំ.

ថូបារហបុគ្គលវណ្ណនា

២០៦. រាជា ចក្កវត្តីតិ ឯត្ថ កស្មា ភគវា អគារមជ្ឈេ វសិត្វា កាលង្កតស្ស រញ្ញោ ថូបារហតំ អនុជានាតិ, ន សីលវតោ បុថុជ្ជនស្ស ភិក្ខុស្សាតិ? អនច្ឆរិយត្តា. បុថុជ្ជនភិក្ខូនញ្ហិ ¶ ថូបេ អនុញ្ញាយមានេ តម្ពបណ្ណិទីបេ តាវ ថូបានំ ឱកាសោ ន ភវេយ្យ, តថា អញ្ញេសុ ឋានេសុ. តស្មា ‘‘អនច្ឆរិយា តេ ភវិស្សន្តី’’តិ នានុជានាតិ. រាជា ចក្កវត្តី ឯកោវ និព្ពត្តតិ, តេនស្ស ថូបោ អច្ឆរិយោ ហោតិ. បុថុជ្ជនសីលវតោ បន បរិនិព្ពុតភិក្ខុនោ វិយ មហន្តម្បិ សក្ការំ កាតុំ វដ្ដតិយេវ.

អានន្ទអច្ឆរិយធម្មវណ្ណនា

២០៧. វិហារន្តិ ឥធ មណ្ឌលមាលោ វិហារោតិ អធិប្បេតោ, តំ បវិសិត្វា. កបិសីសន្តិ ទ្វារពាហកោដិយំ ឋិតំ អគ្គឡរុក្ខំ. រោទមានោ អដ្ឋាសីតិ សោ កិរាយស្មា ចិន្តេសិ – ‘‘សត្ថារា មម សំវេគជនកំ វសនដ្ឋានំ កថិតំ, ចេតិយចារិកាយ សាត្ថកភាវោ កថិតោ, មាតុគាមេ បដិបជ្ជិតព្ពបញ្ហោ វិស្សជ្ជិតោ, អត្តនោ សរីរេ បដិបត្តិ អក្ខាតា, ចត្តារោ ថូបារហា កថិតា, ធុវំ អជ្ជ ភគវា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ, តស្សេវំ ចិន្តយតោ ពលវទោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ភគវតោ សន្តិកេ រោទនំ នាម អផាសុកំ, ឯកមន្តំ គន្ត្វា ¶ សោកំ តនុកំ ករិស្សាមី’’តិ, សោ តថា អកាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘រោទមានោ អដ្ឋាសី’’តិ.

អហញ្ច វតម្ហីតិ អហញ្ច វត អម្ហិ, អហំ វតម្ហីតិបិ បាឋោ. យោ មម អនុកម្បកោតិ យោ មំ អនុកម្បតិ អនុសាសតិ, ស្វេ ទានិ បដ្ឋាយ កស្ស មុខធោវនំ ទស្សាមិ, កស្ស បាទេ ធោវិស្សាមិ, កស្ស សេនាសនំ បដិជគ្គិស្សាមិ, កស្ស បត្តចីវរំ គហេត្វា វិចរិស្សាមីតិ ពហុំ វិលបិ. អាមន្តេសីតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អន្តរេ ថេរំ អទិស្វា អាមន្តេសិ.

មេត្តេន ¶ កាយកម្មេនាតិ មេត្តចិត្តវសេន បវត្តិតេន មុខធោវនទានាទិកាយកម្មេន. ហិតេនាតិ ហិតវុទ្ធិយា កតេន. សុខេនាតិ សុខសោមនស្សេនេវ កតេន, ន ទុក្ខិនា ទុម្មនេន ហុត្វាតិ អត្ថោ. អទ្វយេនាតិ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ កត្វា អកតេន. យថា ហិ ឯកោ សម្មុខាវ ករោតិ ន បរម្មុខា, ឯកោ បរម្មុខាវ ករោតិ ន សម្មុខា ឯវំ វិភាគំ អកត្វា កតេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. អប្បមាណេនាតិ បមាណវិរហិតេន. ចក្កវាឡម្បិ ហិ អតិសម្ពាធំ, ភវគ្គម្បិ អតិនីចំ, តយា កតំ កាយកម្មមេវ ¶ ពហុន្តិ ទស្សេតិ.

មេត្តេន វចីកម្មេនាតិ មេត្តចិត្តវសេន បវត្តិតេន មុខធោវនកាលារោចនាទិនា វចីកម្មេន. អបិ ច ឱវាទំ សុត្វា – ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ វចនម្បិ មេត្តំ វចីកម្មមេវ. មេត្តេន មនោកម្មេនាតិ កាលស្សេវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា វិវិត្តាសនេ និសីទិត្វា – ‘‘សត្ថា អរោគោ ហោតុ, អព្យាបជ្ជោ សុខី’’តិ ឯវំ បវត្តិតេន មនោកម្មេន. កតបុញ្ញោសីតិ កប្បសតសហស្សំ អភិនីហារសម្បន្នោសីតិ ទស្សេតិ. កតបុញ្ញោសីតិ ច ឯត្តាវតា វិស្សត្ថោ មា បមាទមាបជ្ជិ, អថ ខោ បធានមនុយុញ្ជ. ឯវញ្ហិ អនុយុត្តោ ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោ, ធម្មសង្គីតិកាលេ អរហត្តំ បាបុណិស្សសិ. ន ហិ មាទិសស្ស កតបារិចរិយា និប្ផលា នាម ហោតីតិ ទស្សេតិ.

២០៨. ឯវញ្ច បន វត្វា មហាបថវិំ បត្ថរន្តោ វិយ អាកាសំ វិត្ថារេន្តោ វិយ ចក្កវាឡគិរិំ ឱសារេន្តោ វិយ សិនេរុំ ឧក្ខិបេន្តោ វិយ មហាជម្ពុំ ខន្ធេ គហេត្វា ចាលេន្តោ វិយ អាយស្មតោ អានន្ទស្ស គុណកថំ អារភន្តោ អថ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ. តត្ថ ‘‘យេបិ ¶ តេ, ភិក្ខវេ, ឯតរហី’’តិ កស្មា ន វុត្តំ? អញ្ញស្ស ពុទ្ធស្ស នត្ថិតាយ. ឯតេនេវ ចេតំ វេទិតព្ពំ – ‘‘យថា ចក្កវាឡន្តរេបិ អញ្ញោ ពុទ្ធោ នត្ថី’’តិ. បណ្ឌិតោតិ ព្យត្តោ. មេធាវីតិ ខន្ធធាតុអាយតនាទីសុ កុសលោ.

២០៩. ភិក្ខុបរិសា អានន្ទំ ទស្សនាយាតិ យេ ភគវន្តំ បស្សិតុកាមា ថេរំ ឧបសង្កមន្តិ, យេ ច ‘‘អាយស្មា កិរានន្ទោ សមន្តបាសាទិកោ អភិរូបោ ទស្សនីយោ ពហុស្សុតោ សង្ឃសោភនោ’’តិ ថេរស្ស គុណេ សុត្វា អាគច្ឆន្តិ, តេ សន្ធាយ ‘‘ភិក្ខុបរិសា អានន្ទំ ទស្សនាយ ឧបសង្កមន្តី’’តិ វុត្តំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. អត្តមនាតិ សវនេន នោ ទស្សនំ សមេតីតិ សកមនា តុដ្ឋចិត្តា. ធម្មន្តិ ‘‘កច្ចិ, អាវុសោ, ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ យោនិសោ មនសិការេន កម្មំ ករោថ, អាចរិយុបជ្ឈាយេ វត្តំ បូរេថា’’តិ ឯវរូបំ បដិសន្ថារធម្មំ. តត្ថ ភិក្ខុនីសុ – ‘‘កច្ចិ, ភគិនិយោ, អដ្ឋ គរុធម្មេ សមាទាយ វត្តថា’’តិ ឥទម្បិ នានាករណំ ហោតិ. ឧបាសកេសុ អាគតេសុ ‘‘ឧបាសក, ន តេ កច្ចិ សីសំ វា អង្គំ វា ¶ រុជ្ជតិ, អរោគា តេ បុត្តភាតរោ’’តិ ន ឯវំ បដិសន្ថារំ ករោតិ. ឯវំ បន ករោតិ – ‘‘កថំ ឧបាសកា តីណិ សរណានិ បញ្ច សីលានិ រក្ខថ, មាសស្ស អដ្ឋ ¶ ឧបោសថេ ករោថ, មាតាបិតូនំ ឧបដ្ឋានវត្តំ បូរេថ, ធម្មិកសមណព្រាហ្មណេ បដិជគ្គថា’’តិ. ឧបាសិកាសុបិ ឯសេវ នយោ.

ឥទានិ អានន្ទត្ថេរស្ស ចក្កវត្តិនា សទ្ធិំ ឧបមំ ករោន្តោ ចត្តារោមេ ភិក្ខវេតិអាទិមាហ. តត្ថ ខត្តិយាតិ អភិសិត្តា ច អនភិសិត្តា ច ខត្តិយជាតិកា. តេ កិរ – ‘‘រាជា ចក្កវត្តី នាម អភិរូបោ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ អាកាសេន វិចរន្តោ រជ្ជំ អនុសាសតិ ធម្មិកោ ធម្មរាជា’’តិ តស្ស គុណកថំ សុត្វា ‘‘សវនេន ទស្សនម្បិ សម’’ន្តិ អត្តមនា ហោន្តិ. ភាសតីតិ កថេន្តោ – ‘‘កថំ, តាតា, រាជធម្មំ បូរេថ, បវេណិំ រក្ខថា’’តិ បដិសន្ថារំ ករោតិ. ព្រាហ្មណេសុ បន – ‘‘កថំ អាចរិយា មន្តេ វាចេថ, កថំ អន្តេវាសិកា មន្តេ គណ្ហន្តិ, ទក្ខិណំ វា វត្ថានិ វា កបិលំ វា អលត្ថា’’តិ បដិសន្ថារំ ករោតិ. គហបតីសុ – ‘‘កថំ តាតា, ន វោ រាជកុលតោ ទណ្ឌេន វា ពលិនា វា បីឡា អត្ថិ, សម្មា ¶ ទេវោ ធារំ អនុបវេច្ឆតិ, សស្សានិ សម្បជ្ជន្តី’’តិ ឯវំ បដិសន្ថារំ ករោតិ. សមណេសុ – ‘‘កថំ, ភន្តេ, បព្ពជិតបរិក្ខារា សុលភា, សមណធម្មេ ន បមជ្ជថា’’តិ ឯវំ បដិសន្ថារំ ករោតិ.

មហាសុទស្សនសុត្តទេសនាវណ្ណនា

២១០. ខុទ្ទកនគរកេតិ នគរបតិរូបកេ សម្ពាធេ ខុទ្ទកនគរកេ. ឧជ្ជង្គលនគរកេតិ វិសមនគរកេ. សាខានគរកេតិ យថា រុក្ខានំ សាខា នាម ខុទ្ទកា ហោន្តិ, ឯវមេវ អញ្ញេសំ មហានគរានំ សាខាសទិសេ ខុទ្ទកនគរកេ. ខត្តិយមហាសាលាតិ ខត្តិយមហាសារប្បត្តា មហាខត្តិយា. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

តេសុ ខត្តិយមហាសាលា នាម យេសំ កោដិសតម្បិ កោដិសហស្សម្បិ ធនំ និខណិត្វា ឋបិតំ, ទិវសបរិព្ពយោ ឯកំ កហាបណសកដំ និគច្ឆតិ, សាយំ ទ្វេ បវិសន្តិ. ព្រាហ្មណមហាសាលា នាម យេសំ អសីតិកោដិធនំ និហិតំ ហោតិ, ទិវសបរិព្ពយោ ឯកោ កហាបណកុម្ភោ និគច្ឆតិ, សាយំ ឯកសកដំ បវិសតិ. គហបតិមហាសាលា នាម យេសំ ចត្តាលីសកោដិធនំ និហិតំ ហោតិ, ទិវសបរិព្ពយោ បញ្ច កហាបណម្ពណានិ និគច្ឆន្តិ, សាយំ កុម្ភោ បវិសតិ.

មា ¶ ហេវំ, អានន្ទ, អវចាតិ អានន្ទ, មា ឯវំ អវច, ន ឥមំ ‘‘ខុទ្ទកនគរ’’ន្តិ ¶ វត្តព្ពំ. អហញ្ហិ ឥមស្សេវ នគរស្ស សម្បត្តិំ កថេតុំ – ‘‘អនេកវារំ តិដ្ឋំ និសីទំ មហន្តេន ឧស្សាហេន, មហន្តេន បរក្កមេន ឥធាគតោ’’តិ វត្វា ភូតបុព្ពន្តិអាទិមាហ. សុភិក្ខាតិ ខជ្ជភោជ្ជសម្បន្នា. ហត្ថិសទ្ទេនាតិ ឯកស្មិំ ហត្ថិម្ហិ សទ្ទំ ករោន្តេ ចតុរាសីតិហត្ថិសហស្សានិ សទ្ទំ ករោន្តិ, ឥតិ ហត្ថិសទ្ទេន អវិវិត្តា, ហោតិ, តថា អស្សសទ្ទេន. បុញ្ញវន្តោ បនេត្ថ សត្តា ចតុសិន្ធវយុត្តេហិ រថេហិ អញ្ញមញ្ញំ អនុពន្ធមានា អន្តរវីថីសុ វិចរន្តិ, ឥតិ រថសទ្ទេន អវិវិត្តា ហោតិ. និច្ចំ បយោជិតានេវ បនេត្ថ ភេរិអាទីនិ តូរិយានិ, ឥតិ ភេរិសទ្ទាទីហិបិ អវិវិត្តា ហោតិ. តត្ថ សម្មសទ្ទោតិ កំសតាឡសទ្ទោ. បាណិតាឡសទ្ទោតិ បាណិនា ចតុរស្សអម្ពណតាឡសទ្ទោ. កុដភេរិសទ្ទោតិបិ វទន្តិ.

អស្នាថ ¶ បិវថ ខាទថាតិ អស្នាថ បិវថ ខាទថ. អយំ បនេត្ថ សង្ខេបោ, ភុញ្ជថ ភោតិ ឥមិនា ទសមេន សទ្ទេន អវិវិត្តា ហោតិ អនុបច្ឆិន្នសទ្ទា. យថា បន អញ្ញេសុ នគរេសុ ‘‘កចវរំ ឆឌ្ឌេថ, កុទាលំ គណ្ហថ, បច្ឆិំ គណ្ហថ, បវាសំ គមិស្សាម, តណ្ឌុលបុដំ គណ្ហថ, ភត្តបុដំ គណ្ហថ, ផលកាវុធាទីនិ សជ្ជានិ ករោថា’’តិ ឯវរូបា សទ្ទា ហោន្តិ, ន យិធ ឯវំ អហោសីតិ ទស្សេតិ.

‘‘ទសមេន សទ្ទេនា’’តិ ច វត្វា ‘‘កុសាវតី, អានន្ទ, រាជធានី សត្តហិ បាការេហិ បរិក្ខិត្តា អហោសី’’តិ សព្ពំ មហាសុទស្សនសុត្តំ និដ្ឋាបេត្វា គច្ឆ ត្វំ អានន្ទាតិអាទិមាហ. តត្ថ អភិក្កមថាតិ អភិមុខា កមថ, អាគច្ឆថាតិ អត្ថោ. កិំ បន តេ ភគវតោ អាគតភាវំ ន ជានន្តីតិ? ជានន្តិ. ពុទ្ធានំ គតគតដ្ឋានំ នាម មហន្តំ កោលាហលំ ហោតិ, កេនចិទេវ ករណីយេន និសិន្នត្តា ន អាគតា. ‘‘តេ អាគន្ត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឋាននិសជ្ជោកាសំ សំវិទហិត្វា ទស្សន្តី’’តិ តេសំ សន្តិកេ អវេលាយម្បិ ភគវា បេសេសិ.

មល្លានំ វន្ទនាវណ្ណនា

២១១. អម្ហាកញ្ច នោតិ ឯត្ថ នោ ការោ និបាតមត្តំ. អឃាវិនោតិ ឧប្បន្នទុក្ខា. ទុម្មនាតិ អនត្តមនា. ចេតោទុក្ខសមប្បិតាតិ ទោមនស្សសមប្បិតា. កុលបរិវត្តសោ កុលបរិវត្តសោ ឋបេត្វាតិ ឯកេកំ ¶ កុលបរិវត្តំ កុលសង្ខេបំ វីថិសភាគេន ចេវ រច្ឆាសភាគេន ច វិសុំ វិសុំ ឋបេត្វា.

សុភទ្ទបរិព្ពាជកវត្ថុវណ្ណនា

២១២. សុភទ្ទោ ¶ នាម បរិព្ពាជកោតិ ឧទិច្ចព្រាហ្មណមហាសាលកុលា បព្ពជិតោ ឆន្នបរិព្ពាជកោ. កង្ខាធម្មោតិ វិមតិធម្មោ. កស្មា បនស្ស អជ្ជ ឯវំ អហោសីតិ? តថាវិធឧបនិស្សយត្តា. បុព្ពេ កិរ បុញ្ញករណកាលេ ទ្វេ ភាតរោ អហេសុំ. តេ ឯកតោវ សស្សំ អកំសុ. តត្ថ ជេដ្ឋកស្ស – ‘‘ឯកស្មិំ សស្សេ នវវារេ អគ្គសស្សទានំ មយា ទាតព្ព’’ន្តិ អហោសិ. សោ វប្បកាលេ ពីជគ្គំ នាម ទត្វា គព្ភកាលេ កនិដ្ឋេន សទ្ធិំ ¶ មន្តេសិ – ‘‘គព្ភកាលេ គព្ភំ ផាលេត្វា ទស្សាមា’’តិ កនិដ្ឋោ – ‘‘តរុណសស្សំ នាសេតុកាមោសី’’តិ អាហ. ជេដ្ឋោ កនិដ្ឋស្ស អននុវត្តនភាវំ ញត្វា ខេត្តំ វិភជិត្វា អត្តនោ កោដ្ឋាសតោ គព្ភំ ផាលេត្វា ខីរំ នីហរិត្វា សប្បិនវនីតេន សំយោជេត្វា អទាសិ, បុថុកកាលេ បុថុកំ ការេត្វា អទាសិ, លាយនកាលេ លាយនគ្គំ, វេណិករណេ វេណគ្គំ, កលាបាទីសុ កលាបគ្គំ, ខលគ្គំ, ខលភណ្ឌគ្គំ, កោដ្ឋគ្គន្តិ ឯវំ ឯកសស្សេ នវវារេ អគ្គទានំ អទាសិ. កនិដ្ឋោ បន ឧទ្ធរិត្វា អទាសិ.

តេសុ ជេដ្ឋកោ អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ ជាតោ. ភគវា – ‘‘កស្ស នុ ខោ អហំ បឋមំ ធម្មំ ទេសេយ្យ’’ន្តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ ឯកស្មិំ សស្សេ នវ អគ្គទានានិ អទាសិ, ឥមំ អគ្គធម្មំ តស្ស ទេសេស្សាមី’’តិ សព្ពបឋមំ ធម្មំ ទេសេសិ. សោ អដ្ឋារសហិ ព្រហ្មកោដីហិ សទ្ធិំ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាសិ. កនិដ្ឋោ បន ឱហីយិត្វា បច្ឆា ទានស្ស ទិន្នត្តា សត្ថុ បរិនិព្ពានកាលេ ឯវំ ចិន្តេត្វា សត្ថារំ ទដ្ឋុកាមោ អហោសិ.

មា តថាគតំ វិហេឋេសីតិ ថេរោ កិរ – ‘‘ឯតេ អញ្ញតិត្ថិយា នាម អត្តនោ គហណមេវ គណ្ហន្តិ, តស្ស វិស្សជ្ជាបនត្ថាយ ភគវតោ ពហុំ ភាសមានស្ស កាយវាចាវិហេសា ភវិស្សតិ, បកតិយាបិ ច កិលន្តោយេវ ភគវា’’តិ មញ្ញមានោ ឯវមាហ. បរិព្ពាជកោ – ‘‘ន មេ អយំ ភិក្ខុ ឱកាសំ ករោតិ, អត្ថិកេន បន អនុវត្តិត្វា ការេតព្ពោ’’តិ ថេរំ អនុវត្តន្តោ ទុតិយម្បិ តតិយម្បិ អាហ.

២១៣. អស្សោសិ ¶ ខោតិ សាណិទ្វារេ ឋិតស្ស ភាសតោ បកតិសោតេនេវ អស្សោសិ, សុត្វា ច បន សុភទ្ទស្សេវ អត្ថាយ មហតា ឧស្សាហេន អាគតត្តា អលំ អានន្ទាតិអាទិមាហ. តត្ថ អលន្តិ បដិក្ខេបត្ថេ និបាតោ. អញ្ញាបេក្ខោវាតិ អញ្ញាតុកាមោវ ហុត្វា. អព្ភញ្ញិំសូតិ យថា តេសំ បដិញ្ញា, តថេវ ជានិំសុ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ នេសំ សា បដិញ្ញា និយ្យានិកា, សព្ពេ អព្ភញ្ញំសុ, នោ ចេ, ន អព្ភញ្ញំសុ. តស្មា កិំ តេសំ បដិញ្ញា និយ្យានិកា, អនិយ្យានិកាតិ ¶ អយមេវ ¶ តស្ស បញ្ហស្ស អត្ថោ. អថ ភគវា តេសំ អនិយ្យានិកភាវកថនេន អត្ថាភាវតោ ចេវ ឱកាសាភាវតោ ច ‘‘អល’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ធម្មមេវ ទេសេសិ. បឋមយាមស្មិញ្ហិ មល្លានំ ធម្មំ ទេសេត្វា មជ្ឈិមយាមេ សុភទ្ទស្ស, បច្ឆិមយាមេ ភិក្ខុសង្ឃំ ឱវទិត្វា ពលវបច្ចូសសមយេ បរិនិព្ពាយិស្សាមិច្ចេវ ភគវា អាគតោ.

២១៤. សមណោបិ តត្ថ ន ឧបលព្ភតីតិ បឋមោ សោតាបន្នសមណោបិ តត្ថ នត្ថិ, ទុតិយោ សកទាគាមិសមណោបិ, តតិយោ អនាគាមិសមណោបិ, ចតុត្ថោ អរហត្តសមណោបិ តត្ថ នត្ថីតិ អត្ថោ. ‘‘ឥមស្មិំ ខោ’’តិ បុរិមទេសនាយ អនិយមតោ វត្វា ឥទានិ អត្តនោ សាសនំ និយមេន្តោ អាហ. សុញ្ញា បរប្បវាទា សមណេភីតិ ចតុន្នំ មគ្គានំ អត្ថាយ អារទ្ធវិបស្សកេហិ ចតូហិ, មគ្គដ្ឋេហិ ចតូហិ, ផលដ្ឋេហិ ចតូហីតិ ទ្វាទសហិ សមណេហិ សុញ្ញា បរប្បវាទា តុច្ឆា រិត្តកា. ឥមេ ច សុភទ្ទាតិ ឥមេ ទ្វាទស ភិក្ខូ. សម្មា វិហរេយ្យុន្តិ ឯត្ថ សោតាបន្នោ អត្តនោ អធិគតដ្ឋានំ អញ្ញស្ស កថេត្វា តំ សោតាបន្នំ ករោន្តោ សម្មា វិហរតិ នាម. ឯស នយោ សកទាគាមិអាទីសុ. សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋោ អញ្ញម្បិ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋំ ករោន្តោ សម្មា វិហរតិ នាម. ឯស នយោ សេសមគ្គដ្ឋេសុ. សោតាបត្តិមគ្គត្ថាយ អារទ្ធវិបស្សកោ អត្តនោ បគុណំ កម្មដ្ឋានំ កថេត្វា អញ្ញម្បិ សោតាបត្តិមគ្គត្ថាយ អារទ្ធវិបស្សកំ ករោន្តោ សម្មា វិហរតិ នាម. ឯស នយោ សេសមគ្គត្ថាយ អារទ្ធវិបស្សកេសុ. ឥទំ សន្ធាយាហ – ‘‘សម្មា វិហរេយ្យុ’’ន្តិ. អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សាតិ នឡវនំ សរវនំ វិយ និរន្តរោ ¶ អស្ស.

ឯកូនតិំសោ វយសាតិ វយេន ឯកូនតិំសវស្សោ ហុត្វា. យំ បព្ពជិន្តិ ឯត្ថ យន្តិ និបាតមត្តំ. កិំ កុសលានុឯសីតិ ‘‘កិំ កុសល’’ន្តិ អនុឯសន្តោ បរិយេសន្តោ. តត្ថ – ‘‘កិំ កុសល’’ន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អធិប្បេតំ, តំ គវេសន្តោតិ អត្ថោ. យតោ អហន្តិ យតោ បដ្ឋាយ អហំ បព្ពជិតោ, ឯត្ថន្តរេ សមធិកានិ បញ្ញាស វស្សានិ ហោន្តីតិ ទស្សេតិ. ញាយស្ស ធម្មស្សាតិ អរិយមគ្គធម្មស្ស. បទេសវត្តីតិ បទេសេ វិបស្សនាមគ្គេ បវត្តន្តោ. ឥតោ ពហិទ្ធាតិ មម សាសនតោ ពហិទ្ធា. សមណោបិ ¶ នត្ថីតិ បទេសវត្តិវិបស្សកោបិ នត្ថិ, បឋមសមណោ សោតាបន្នោបិ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ.

យេ ឯត្ថាតិ យេ តុម្ហេ ឯត្ថ សាសនេ សត្ថារា សម្មុខា អន្តេវាសិកាភិសេកេន អភិសិត្តា, តេសំ វោ លាភា តេសំ វោ សុលទ្ធន្តិ. ពាហិរសមយេ កិរ យំ អន្តេវាសិកំ អាចរិយោ – ‘‘ឥមំ បព្ពាជេហិ ¶ , ឥមំ ឱវទ, ឥមំ អនុសាសា’’តិ វទតិ, សោ តេន អត្តនោ ឋានេ ឋបិតោ ហោតិ, តស្មា តស្ស – ‘‘ឥមំ បព្ពជេហិ, ឥមំ ឱវទ, ឥមំ អនុសាសា’’តិ ឥមេ លាភា ហោន្តិ. ថេរម្បិ សុភទ្ទោ តមេវ ពាហិរសមយំ គហេត្វា ឯវមាហ.

អលត្ថ ខោតិ កថំ អលត្ថ? ថេរោ កិរ នំ ឯកមន្តំ នេត្វា ឧទកតុម្ពតោ បានីយេន សីសំ តេមេត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ កថេត្វា កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទាបេត្វា សរណានិ ទត្វា ភគវតោ សន្តិកំ អានេសិ. ភគវា ឧបសម្បាទេត្វា កម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិ. សោ តំ គហេត្វា ឧយ្យានស្ស ឯកមន្តេ ចង្កមំ អធិដ្ឋាយ ឃដេន្តោ វាយមន្តោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តោ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បត្វា អាគម្ម ភគវន្តំ វន្ទិត្វា និសីទិ. តំ សន្ធាយ – ‘‘អចិរូបសម្បន្នោ ខោ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ.

សោ ច ភគវតោ បច្ឆិមោ សក្ខិសាវកោ អហោសីតិ សង្គីតិការកានំ វចនំ. តត្ថ យោ ភគវតិ ធរមានេ បព្ពជិត្វា អបរភាគេ ឧបសម្បទំ លភិត្វា កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, ឧបសម្បទម្បិ វា ធរមានេយេវ លភិត្វា អបរភាគេ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ, កម្មដ្ឋានម្បិ វា ធរមានេយេវ គហេត្វា អបរភាគេ អរហត្តមេវ បាបុណាតិ, សព្ពោបិ សោ បច្ឆិមោ សក្ខិសាវកោ. អយំ បន ធរមានេយេវ ភគវតិ ¶ បព្ពជិតោ ច ឧបសម្បន្នោ ច កម្មដ្ឋានញ្ច គហេត្វា អរហត្តំ បត្តោតិ.

បញ្ចមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តថាគតបច្ឆិមវាចាវណ្ណនា

២១៦. ឥទានិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឱវាទំ អារភិ, តំ ទស្សេតុំ អថ ខោ ភគវាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ទេសិតោ បញ្ញត្តោតិ ធម្មោបិ ទេសិតោ ចេវ ¶ បញ្ញត្តោ ច, វិនយោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ច. បញ្ញត្តោ ច នាម ឋបិតោ បដ្ឋបិតោតិ អត្ថោ. សោ វោ មមច្ចយេនាតិ សោ ធម្មវិនយោ តុម្ហាកំ មមច្ចយេន សត្ថា. មយា ហិ វោ ឋិតេនេវ – ‘‘ឥទំ លហុកំ, ឥទំ គរុកំ, ឥទំ សតេកិច្ឆំ, ឥទំ អតេកិច្ឆំ, ឥទំ លោកវជ្ជំ, ឥទំ បណ្ណត្តិវជ្ជំ, អយំ អាបត្តិ បុគ្គលស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋាតិ, អយំ អាបត្តិ គណស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋាតិ, អយំ សង្ឃស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋាតី’’តិ ¶ សត្តាបត្តិក្ខន្ធវសេន ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ សខន្ធកបរិវារោ ឧភតោវិភង្គោ វិនយោ នាម ទេសិតោ, តំ សកលម្បិ វិនយបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ.

ឋិតេនេវ ច មយា – ‘‘ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, បញ្ច ឥន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ តេន តេនាការេន ឥមេ ធម្មេ វិភជិត្វា វិភជិត្វា សុត្តន្តបិដកំ ទេសិតំ, តំ សកលម្បិ សុត្តន្តបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ. ឋិតេនេវ ច មយា – ‘‘ឥមេ បញ្ចក្ខន្ធា, ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ, ចត្តារិ សច្ចានិ, ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ, នវ ហេតូ, ចត្តារោ អាហារា, សត្ត ផស្សា, សត្ត វេទនា, សត្ត សញ្ញា, សត្ត សញ្ចេតនា, សត្ត ចិត្តានិ. តត្រាបិ ‘ឯត្តកា ធម្មា កាមាវចរា, ឯត្តកា រូបាវចរា, ឯត្តកា អរូបាវចរា, ឯត្តកា បរិយាបន្នា, ឯត្តកា អបរិយាបន្នា, ឯត្តកា លោកិយា, ឯត្តកា លោកុត្តរា’តិ’’ ឥមេ ធម្មេ វិភជិត្វា វិភជិត្វា ចតុវីសតិសមន្តបដ្ឋានអនន្តនយមហាបដ្ឋានបដិមណ្ឌិតំ អភិធម្មបិដកំ ទេសិតំ, តំ សកលម្បិ អភិធម្មបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ.

ឥតិ សព្ពម្បេតំ អភិសម្ពោធិតោ យាវ បរិនិព្ពានា បញ្ចចត្តាលីសវស្សានិ ភាសិតំ លបិតំ – ‘‘តីណិ បិដកានិ, បញ្ច និកាយា, នវង្គានិ, ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ឯវំ មហាបភេទំ ហោតិ. ឥតិ ¶ ឥមានិ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ តិដ្ឋន្តិ, អហំ ឯកោវ បរិនិព្ពាយាមិ. អហញ្ច ខោ បន ទានិ ឯកកោវ ឱវទាមិ អនុសាសាមិ, មយិ បរិនិព្ពុតេ ឥមានិ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ តុម្ហេ ឱវទិស្សន្តិ អនុសាសិស្សន្តីតិ ឯវំ ភគវា ពហូនិ ការណានិ ទស្សេន្តោ – ‘‘សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ ឱវទិត្វា បុន អនាគតេ ចារិត្តំ ទស្សេន្តោ យថា ខោ បនាតិអាទិមាហ.

តត្ថ ¶ សមុទាចរន្តីតិ កថេន្តិ វោហរន្តិ. នាមេន វា គោត្តេន វាតិ នវកាតិ អវត្វា ‘‘តិស្ស, នាគា’’តិ ឯវំ នាមេន វា, ‘‘កស្សប, គោតមា’’តិ ឯវំ គោត្តេន វា, ‘‘អាវុសោ តិស្ស, អាវុសោ កស្សបា’’តិ ឯវំ អាវុសោវាទេន វា សមុទាចរិតព្ពោ. ភន្តេតិ វា អាយស្មាតិ វាតិ ភន្តេ តិស្ស, អាយស្មា តិស្សាតិ ឯវំ សមុទាចរិតព្ពោ. សមូហនតូតិ អាកង្ខមានោ សមូហនតុ, យទិ ឥច្ឆតិ សមូហនេយ្យាតិ អត្ថោ. កស្មា បន សមូហនថាតិ ឯកំសេនេវ អវត្វា វិកប្បវចនេនេវ ឋបេសីតិ? មហាកស្សបស្ស ពលំ ទិដ្ឋត្តា. បស្សតិ ហិ ភគវា ¶ – ‘‘សមូហនថាតិ វុត្តេបិ សង្គីតិកាលេ កស្សបោ ន សមូហនិស្សតី’’តិ. តស្មា វិកប្បេនេវ ឋបេសិ.

តត្ថ – ‘‘ឯកច្ចេ ថេរា ឯវមាហំសុ – ចត្តារិ បារាជិកានិ ឋបេត្វា អវសេសានិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានី’’តិអាទិនា នយេន បញ្ចសតិកសង្គីតិយំ ខុទ្ទានុខុទ្ទកកថា អាគតាវ វិនិច្ឆយោ បេត្ថ សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តោ. កេចិ បនាហុ – ‘‘ភន្តេ, នាគសេន, កតមំ ខុទ្ទកំ, កតមំ អនុខុទ្ទក’’ន្តិ មិលិន្ទេន រញ្ញា បុច្ឆិតោ. ‘‘ទុក្កដំ, មហារាជ, ខុទ្ទកំ, ទុព្ភាសិតំ អនុខុទ្ទក’’ន្តិ វុត្តត្តា នាគសេនត្ថេរោ ខុទ្ទានុខុទ្ទកំ ជានាតិ. មហាកស្សបោ បន តំ អជានន្តោ –

‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ, សង្ឃោ សន្តម្ហាកំ សិក្ខាបទានិ គិហិគតានិ, គិហិនោបិ ជានន្តិ – ‘‘ឥទំ វោ សមណានំ សក្យបុត្តិយានំ កប្បតិ, ឥទំ វោ ន កប្បតី’’តិ. សចេ មយំ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមូហនិស្សាម, ភវិស្សន្តិ វត្តារោ – ‘‘ធូមកាលិកំ សមណេន គោតមេន សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, យាវ នេសំ សត្ថា អដ្ឋាសិ, តាវិមេ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខិំសុ, យតោ ឥមេសំ សត្ថា បរិនិព្ពុតោ, ន ទានិមេ សិក្ខាបទេសុ សិក្ខន្តី’’តិ. យទិ សង្ឃស្ស ¶ បត្តកល្លំ, សង្ឃោ អបញ្ញត្តំ ន បញ្ញបេយ្យ, បញ្ញត្តំ ន សមុច្ឆិន្ទេយ្យ, យថាបញ្ញត្តេសុ សិក្ខាបទេសុ សមាទាយ វត្តេយ្យ. ឯសា ញត្តីតិ –

កម្មវាចំ សាវេសីតិ. ន តំ ឯវំ គហេតព្ពំ. នាគសេនត្ថេរោ ហិ – ‘‘បរវាទិនោ ឱកាសោ មា អហោសី’’តិ ឯវមាហ. មហាកស្សបត្ថេរោ ‘‘ខុទ្ទានុខុទ្ទកាបត្តិំ ន សមូហនិស្សាមី’’តិ កម្មវាចំ សាវេសិ.

ព្រហ្មទណ្ឌកថាបិ ¶ សង្គីតិយំ អាគតត្តាសមន្តបាសាទិកាយំ វិនិច្ឆិតា.

កង្ខាតិ ទ្វេឡ្ហកំ. វិមតីតិ វិនិច្ឆិតុំ អសមត្ថតា, ពុទ្ធោ នុ ខោ, ន ពុទ្ធោ នុ ខោ, ធម្មោ នុ ខោ, ន ធម្មោ នុ ខោ, សង្ឃោ នុ ខោ, ន សង្ឃោ នុ ខោ, មគ្គោ នុ ខោ, ន មគ្គោ នុ ខោ, បដិបទា នុ ខោ, ន បដិបទា នុ ខោតិ យស្ស សំសយោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តំ វោ វទាមិ ‘‘បុច្ឆថ ភិក្ខវេ’’តិ អយមេត្ថ សង្ខេបត្ថោ. សត្ថុគារវេនាបិ ន បុច្ឆេយ្យាថាតិ មយំ សត្ថុសន្តិកេ បព្ពជិម្ហ, ចត្តារោ បច្ចយាបិ នោ សត្ថុ សន្តកាវ, តេ មយំ ឯត្តកំ កាលំ កង្ខំ អកត្វា ¶ ន អរហាម អជ្ជ បច្ឆិមកាលេ កង្ខំ កាតុន្តិ សចេ ឯវំ សត្ថរិ គារវេន ន បុច្ឆថ. សហាយកោបិ ភិក្ខវេ សហាយកស្ស អារោចេតូតិ តុម្ហាកំ យោ យស្ស ភិក្ខុនោ សន្ទិដ្ឋោ សម្ភត្តោ, សោ តស្ស អារោចេតុ, អហំ ឯតស្ស ភិក្ខុស្ស កថេស្សាមិ, តស្ស កថំ សុត្វា សព្ពេ និក្កង្ខា ភវិស្សថាតិ ទស្សេតិ.

ឯវំ បសន្នោតិ ឯវំ សទ្ទហាមិ អហន្តិ អត្ថោ. ញាណមេវាតិ និក្កង្ខភាវបច្ចក្ខករណញាណំយេវ, ឯត្ថ តថាគតស្ស ន សទ្ធាមត្តន្តិ អត្ថោ. ឥមេសញ្ហិ, អានន្ទាតិ ឥមេសំ អន្តោសាណិយំ និសិន្នានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ. យោ បច្ឆិមកោតិ យោ គុណវសេន បច្ឆិមកោ. អានន្ទត្ថេរំយេវ សន្ធាយាហ.

២១៨. អប្បមាទេន សម្បាទេថាតិ សតិអវិប្បវាសេន សព្ពកិច្ចានិ សម្បាទេយ្យាថ. ឥតិ ភគវា បរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នោ បញ្ចចត្តាលីស វស្សានិ ទិន្នំ ឱវាទំ សព្ពំ ឯកស្មិំ អប្បមាទបទេយេវ បក្ខិបិត្វា អទាសិ. អយំ តថាគតស្ស បច្ឆិមា វាចាតិ ឥទំ បន សង្គីតិការកានំ ¶ វចនំ.

បរិនិព្ពុតកថាវណ្ណនា

២១៩. ឥតោ បរំ យំ បរិនិព្ពានបរិកម្មំ កត្វា ភគវា បរិនិព្ពុតោ, តំ ទស្សេតុំ អថ ខោ ភគវា បឋមំ ឈានន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ បរិនិព្ពុតោ ភន្តេតិ និរោធំ សមាបន្នស្ស ភគវតោ អស្សាសបស្សាសានំ អភាវំ ទិស្វា បុច្ឆតិ. ន អាវុសោតិ ថេរោ កថំ ជានាតិ? ថេរោ កិរ សត្ថារា សទ្ធិំយេវ តំ តំ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជន្តោ យាវ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនា វុដ្ឋានំ, តាវ គន្ត្វា ឥទានិ ភគវា ¶ និរោធំ សមាបន្នោ, អន្តោនិរោធេ ច កាលង្កិរិយា នាម នត្ថីតិ ជានាតិ.

អថ ខោ ភគវា សញ្ញាវេទយិតនិរោធសមាបត្តិយា វុដ្ឋហិត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមាបជ្ជិ…បេ… តតិយជ្ឈានា វុដ្ឋហិត្វា ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជីតិ ឯត្ថ ភគវា ចតុវីសតិយា ឋានេសុ បឋមជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ, តេរសសុ ឋានេសុ ទុតិយជ្ឈានំ, តថា តតិយជ្ឈានំ, បន្នរសសុ ឋានេសុ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ. កថំ? ទសសុ អសុភេសុ, ទ្វត្តិំសាការេ អដ្ឋសុ កសិណេសុ, មេត្តាករុណាមុទិតាសុ, អានាបានេ, បរិច្ឆេទាកាសេតិ ឥមេសុ តាវ ចតុវីសតិយា ឋានេសុ បឋមជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ. ឋបេត្វា បន ទ្វត្តិំសាការញ្ច ទស អសុភានិ ច សេសេសុ តេរសសុ ទុតិយជ្ឈានំ ¶ , តេសុយេវ ច តតិយជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ. អដ្ឋសុ បន កសិណេសុ, ឧបេក្ខាព្រហ្មវិហារេ, អានាបានេ, បរិច្ឆេទាកាសេ, ចតូសុ អរូបេសូតិ ឥមេសុ បន្នរសសុ ឋានេសុ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិ. អយម្បិ ច សង្ខេបកថាវ. និព្ពានបុរំ បវិសន្តោ បន ភគវា ធម្មស្សាមី សព្ពាបិ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា សមាបត្តិយោ បវិសិត្វា វិទេសំ គច្ឆន្តោ ញាតិជនំ អាលិង្គេត្វា វិយ សព្ពសមាបត្តិសុខំ អនុភវិត្វា បវិដ្ឋោ.

ចតុត្ថជ្ឈានា វុដ្ឋហិត្វា សមនន្តរា ភគវា បរិនិព្ពាយីតិ ឯត្ថ ឈានសមនន្តរំ, បច្ចវេក្ខណាសមនន្តរន្តិ ទ្វេ សមនន្តរានិ. តត្ថ ឈានា វុដ្ឋាយ ភវង្គំ ឱតិណ្ណស្ស តត្ថេវ បរិនិព្ពានំ ឈានសមនន្តរំ នាម. ឈានា វុដ្ឋហិត្វា បុន ឈានង្គានិ បច្ចវេក្ខិត្វា ភវង្គំ ឱតិណ្ណស្ស តត្ថេវ បរិនិព្ពានំ បច្ចវេក្ខណាសមនន្តរំ នាម. ឥមានិបិ ទ្វេ សមនន្តរានេវ. ភគវា បន ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ឈានា វុដ្ឋាយ ឈានង្គានិ បច្ចវេក្ខិត្វា ភវង្គចិត្តេន អព្យាកតេន ទុក្ខសច្ចេន បរិនិព្ពាយិ. យេ ¶ ហិ កេចិ ពុទ្ធា វា បច្ចេកពុទ្ធា វា អរិយសាវកា វា អន្តមសោ កុន្ថកិបិល្លិកំ ឧបាទាយ សព្ពេ ភវង្គចិត្តេនេវ អព្យាកតេន ទុក្ខសច្ចេន កាលង្ករោន្តីតិ. មហាភូមិចាលាទីនិ វុត្តនយានេវាតិ.

២២០. ភូតាតិ សត្តា. អប្បដិបុគ្គលោតិ បដិភាគបុគ្គលវិរហិតោ. ពលប្បត្តោតិ ទសវិធញាណពលំ បត្តោ.

២២១. ឧប្បាទវយធម្មិនោតិ ¶ ឧប្បាទវយសភាវា. តេសំ វូបសមោតិ តេសំ សង្ខារានំ វូបសមោ, អសង្ខតំ និព្ពានមេវ សុខន្តិ អត្ថោ.

២២២. នាហុ អស្សាសបស្សាសោតិ ន ជាតោ អស្សាសបស្សាសោ. អនេជោតិ តណ្ហាសង្ខាតាយ ឯជាយ អភាវេន អនេជោ. សន្តិមារព្ភាតិ អនុបាទិសេសំ និព្ពានំ អារព្ភ បដិច្ច សន្ធាយ. យំ កាលមករីតិ យោ កាលំ អករិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អាវុសោ, យោ មម សត្ថា ពុទ្ធមុនិ សន្តិំ គមិស្សាមីតិ, សន្តិំ អារព្ភ កាលមករិ, តស្ស ឋិតចិត្តស្ស តាទិនោ ឥទានិ អស្សាសបស្សាសោ ន ជាតោ, នត្ថិ, នប្បវត្តតី’’តិ.

អសល្លីនេនាតិ អលីនេន អសង្កុដិតេន សុវិកសិតេនេវ ចិត្តេន. វេទនំ អជ្ឈវាសយីតិ វេទនំ អធិវាសេសិ, ន វេទនានុវត្តី ហុត្វា ឥតោ ចិតោ ច សម្បរិវត្តិ. វិមោក្ខោតិ កេនចិ ធម្មេន អនាវរណវិមោក្ខោ សព្ពសោ អបញ្ញត្តិភាវូបគមោ បជ្ជោតនិព្ពានសទិសោ ជាតោ.

២២៣. តទាសីតិ ¶ ‘‘សហ បរិនិព្ពានា មហាភូមិចាលោ’’តិ ឯវំ ហេដ្ឋា វុត្តំ ភូមិចាលមេវ សន្ធាយាហ. តញ្ហិ លោមហំសនញ្ច ភិំសនកញ្ច អាសិ. សព្ពាការវរូបេតេតិ សព្ពវរការណូបេតេ.

២២៤. អវីតរាគាតិ បុថុជ្ជនា ចេវ សោតាបន្នសកទាគាមិនោ ច. តេសញ្ហិ ទោមនស្សំ អប្បហីនំ. តស្មា តេបិ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តិ. ឧភោបិ ហត្ថេ សីសេ ឋបេត្វា រោទន្តីតិ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

២២៥. ឧជ្ឈាយន្តីតិ ‘‘អយ្យា អត្តនាបិ អធិវាសេតុំ ន សក្កោន្តិ, សេសជនំ កថំ សមស្សាសេស្សន្តី’’តិ វទន្តិយោ ឧជ្ឈាយន្តិ. កថំភូតា បន ភន្តេ អាយស្មា អនុរុទ្ធោ ទេវតា មនសិករោតីតិ ទេវតា, ភន្តេ, កថំភូតា អាយស្មា អនុរុទ្ធោ សល្លក្ខេតិ, កិំ តា សត្ថុ បរិនិព្ពានំ អធិវាសេន្តីតិ?

អថ តាសំ បវត្តិទស្សនត្ថំ ថេរោ សន្តាវុសោតិអាទិមាហ. តំ វុត្តត្ថមេវ. រត្តាវសេសន្តិ ¶ ពលវបច្ចូសេ បរិនិព្ពុតត្តា រត្តិយា អវសេសំ ¶ ចុល្លកទ្ធានំ. ធម្មិយា កថាយាតិ អញ្ញា បាដិយេក្កា ធម្មកថា នាម នត្ថិ, ‘‘អាវុសោ សទេវកេ នាម លោកេ អប្បដិបុគ្គលស្ស សត្ថុនោ អយំ មច្ចុរាជា ន លជ្ជតិ, កិមង្គំ បន លោកិយមហាជនស្ស លជ្ជិស្សតី’’តិ ឯវរូបាយ បន មរណបដិសំយុត្តាយ កថាយ វីតិនាមេសុំ. តេសញ្ហិ តំ កថំ កថេន្តានំ មុហុត្តេនេវ អរុណំ ឧគ្គច្ឆិ.

២២៦. អថ ខោតិ អរុណុគ្គំ ទិស្វាវ ថេរោ ថេរំ ឯតទវោច. តេនេវ ករណីយេនាតិ កីទិសេន នុ ខោ បរិនិព្ពានដ្ឋានេ មាលាគន្ធាទិសក្ការេន ភវិតព្ពំ, កីទិសេន ភិក្ខុសង្ឃស្ស និសជ្ជដ្ឋានេន ភវិតព្ពំ, កីទិសេន ខាទនីយភោជនីយេន ភវិតព្ពន្តិ, ឯវំ យំ ភគវតោ បរិនិព្ពុតភាវំ សុត្វា កត្តព្ពំ តេនេវ ករណីយេន.

ពុទ្ធសរីរបូជាវណ្ណនា

២២៧. សព្ពញ្ច តាឡាវចរន្តិ សព្ពំ តូរិយភណ្ឌំ. សន្និបាតេថាតិ ភេរិំ ចរាបេត្វា សមាហរថ. តេ តថេវ អកំសុ. មណ្ឌលមាឡេតិ ទុស្សមណ្ឌលមាឡេ. បដិយាទេន្តាតិ សជ្ជេន្តា.

ទក្ខិណេន ទក្ខិណន្តិ នគរស្ស ទក្ខិណទិសាភាគេនេវ ទក្ខិណទិសាភាគំ. ពាហិរេន ពាហិរន្តិ ¶ អន្តោនគរំ អប្បវេសេត្វា ពាហិរេនេវ នគរស្ស ពាហិរបស្សំ ហរិត្វា. ទក្ខិណតោ នគរស្សាតិ អនុរាធបុរស្ស ទក្ខិណទ្វារសទិសេ ឋានេ ឋបេត្វា សក្ការសម្មានំ កត្វា ជេតវនសទិសេ ឋានេ ឈាបេស្សាមាតិ អត្ថោ.

២២៨. អដ្ឋ មល្លបាមោក្ខាតិ មជ្ឈិមវយា ថាមសម្បន្នា អដ្ឋមល្លរាជានោ. សីសំ ន្ហាតាតិ សីសំ ធោវិត្វា នហាតា. អាយស្មន្តំ អនុរុទ្ធន្តិ ថេរោវ ទិព្ពចក្ខុកោតិ បាកដោ, តស្មា តេ សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ មហាថេរេសុ – ‘‘អយំ នោ បាកដំ កត្វា កថេស្សតី’’តិ ថេរំ បុច្ឆិំសុ. កថំ បន, ភន្តេ, ទេវតានំ អធិប្បាយោតិ ភន្តេ, អម្ហាកំ តាវ អធិប្បាយំ ជានាម. ទេវតានំ កថំ អធិប្បាយោតិ បុច្ឆន្តិ. ថេរោ បឋមំ តេសំ អធិប្បាយំ ទស្សេន្តោ តុម្ហាកំ ខោតិអាទិមាហ. មកុដពន្ធនំ នាម មល្លានំ ចេតិយន្តិ មល្លរាជូនំ បសាធនមង្គលសាលាយ ឯតំ នាមំ. ចិត្តីកតដ្ឋេន បនេសា ‘‘ចេតិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

២២៩. យាវ ¶ ¶ សន្ធិសមលសង្កដីរាតិ ឯត្ថ សន្ធិ នាម ឃរសន្ធិ. សមលំ នាម គូថរាសិនិទ្ធមនបនាឡិ. សង្កដីរំ នាម សង្ការដ្ឋានំ. ទិព្ពេហិ ច មានុសកេហិ ច នច្ចេហីតិ ឧបរិ ទេវតានំ នច្ចានិ ហោន្តិ, ហេដ្ឋា មនុស្សានំ. ឯស នយោ គីតាទីសុ. អបិច ទេវតានំ អន្តរេ មនុស្សា, មនុស្សានំ អន្តរេ ទេវតាតិ ឯវម្បិ សក្ករោន្តា បូជេន្តា អគមំសុ. មជ្ឈេន មជ្ឈំ នគរស្ស ហរិត្វាតិ ឯវំ ហរិយមានេ ភគវតោ សរីរេ ពន្ធុលមល្លសេនាបតិភរិយា មល្លិកា នាម – ‘‘ភគវតោ សរីរំ អាហរន្តី’’តិ សុត្វា អត្តនោ សាមិកស្ស កាលំ កិរិយតោ បដ្ឋាយ អបរិភុញ្ជិត្វា ឋបិតំ វិសាខាយ បសាធនសទិសំ មហាលតាបសាធនំ នីហរាបេត្វា – ‘‘ឥមិនា សត្ថារំ បូជេស្សាមី’’តិ តំ មជ្ជាបេត្វា គន្ធោទកេន ធោវិត្វា ទ្វារេ ឋិតា.

តំ កិរ បសាធនំ តាសញ្ច ទ្វិន្នំ ឥត្ថីនំ, ទេវទានិយចោរស្ស គេហេតិ តីសុយេវ ឋានេសុ អហោសិ. សា ច សត្ថុ សរីរេ ទ្វារំ សម្បត្តេ – ‘‘ឱតារេថ, តាតា, សត្ថុសរីរ’’ន្តិ វត្វា តំ បសាធនំ សត្ថុសរីរេ បដិមុញ្ចិ. តំ សីសតោ បដ្ឋាយ បដិមុក្កំ យាវបាទតលាគតំ. សុវណ្ណវណ្ណំ ភគវតោ សរីរំ សត្តរតនមយេន មហាបសាធនេន បសាធិតំ អតិវិយ វិរោចិត្ថ. តំ សា ទិស្វា បសន្នចិត្តា បត្ថនំ អកាសិ – ‘‘ភគវា យាវ វដ្ដេ សំសរិស្សាមិ, តាវ មេ បាដិយេក្កំ បសាធនកិច្ចំ មា ហោតុ, និច្ចំ បដិមុក្កបសាធនសទិសមេវ សរីរំ ហោតូ’’តិ.

អថ ភគវន្តំ សត្តរតនមយេន មហាបសាធនេន ឧក្ខិបិត្វា បុរត្ថិមេន ទ្វារេន នីហរិត្វា បុរត្ថិមេន នគរស្ស មកុដពន្ធនំ មល្លានំ ចេតិយំ, ឯត្ថ ភគវតោ សរីរំ និក្ខិបិំសុ.

មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុវណ្ណនា

២៣១. បាវាយ ¶ កុសិនារន្តិ បាវានគរេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ‘‘កុសិនារំ គមិស្សាមី’’តិ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ ហោតិ. រុក្ខមូលេ និសីទីតិ ឯត្ថ កស្មា ទិវាវិហារន្តិ ន វុត្តំ? ទិវាវិហារត្ថាយ អនិសិន្នត្តា. ថេរស្ស ហិ បរិវារា ភិក្ខូ សព្ពេ សុខសំវទ្ធិតា មហាបុញ្ញា. តេ មជ្ឈន្ហិកសមយេ តត្តបាសាណសទិសាយ ភូមិយា បទសា គច្ឆន្តា កិលមិំសុ. ថេរោ តេ ទិស្វា – ‘‘ភិក្ខូ កិលមន្តិ, គន្តព្ពដ្ឋានញ្ច ន ទូរំ, ថោកំ វិស្សមិត្វា ទរថំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា សាយន្ហសមយេ កុសិនារំ គន្ត្វា ទសពលំ បស្សិស្សាមី’’តិ មគ្គា ¶ ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ ¶ សង្ឃាដិំ បញ្ញបេត្វា ឧទកតុម្ពតោ ឧទកេន ហត្ថបាទេ សីតលេ កត្វា និសីទិ. បរិវារភិក្ខូបិស្ស រុក្ខមូលេ និសីទិត្វា យោនិសោ មនសិការេ កម្មំ កុរុមានា តិណ្ណំ រតនានំ វណ្ណំ ភណមានា និសីទិំសុ. ឥតិ ទរថវិនោទនត្ថាយ និសិន្នត្តា ‘‘ទិវាវិហារ’’ន្តិ ន វុត្តំ.

មន្ទារវបុប្ផំ គហេត្វាតិ មហាបាតិប្បមាណំ បុប្ផំ អាគន្តុកទណ្ឌកេ ឋបេត្វា ឆត្តំ វិយ គហេត្វា. អទ្ទស ខោតិ អាគច្ឆន្តំ ទូរតោ អទ្ទស. ទិស្វា ច បន ចិន្តេសិ –

‘‘ឯតំ អាជីវកស្ស ហត្ថេ មន្ទារវបុប្ផំ បញ្ញាយតិ, ឯតញ្ច ន សព្ពទា មនុស្សបថេ បញ្ញាយតិ, យទា បន កោចិ ឥទ្ធិមា ឥទ្ធិំ វិកុព្ពតិ, តទា សព្ពញ្ញុពោធិសត្តស្ស ច មាតុកុច្ឆិឱក្កមនាទីសុ ហោតិ. ន ខោ បន អជ្ជ កេនចិ ឥទ្ធិវិកុព្ពនំ កតំ, ន មេ សត្ថា មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កន្តោ, ន កុច្ឆិតោ និក្ខមន្តោ, នាបិស្ស អជ្ជ អភិសម្ពោធិ, ន ធម្មចក្កប្បវត្តនំ, ន យមកបាដិហារិយំ, ន ទេវោរោហណំ, ន អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនំ. មហល្លកោ បន មេ សត្ថា ធុវំ បរិនិព្ពុតោ ភវិស្សតី’’តិ.

តតោ – ‘‘បុច្ឆាមិ ន’’ន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា – ‘‘សចេ ខោ បន និសិន្នកោវ បុច្ឆាមិ, សត្ថរិ អគារវោ កតោ ភវិស្សតី’’តិ ឧដ្ឋហិត្វា ឋិតដ្ឋានតោ អបក្កម្ម ឆទ្ទន្តោ នាគរាជា មណិចម្មំ វិយ ទសពលទត្តិយំ មេឃវណ្ណំ បំសុកូលចីវរំ បារុបិត្វា ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ សិរស្មិំ បតិដ្ឋបេត្វា សត្ថរិ កតេន គារវេន អាជីវកស្ស អភិមុខោ ហុត្វា – ‘‘អាវុសោ, អម្ហាកំ សត្ថារំ ជានាសី’’តិ អាហ. កិំ បន សត្ថុ បរិនិព្ពានំ ជានន្តោ បុច្ឆិ អជានន្តោតិ? អាវជ្ជនបដិពទ្ធំ ខីណាសវានំ ជាននំ, អនាវជ្ជិតត្តា បនេស អជានន្តោ បុច្ឆីតិ ¶ ឯកេ. ថេរោ សមាបត្តិពហុលោ, រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានលេណមណ្ឌបាទីសុ និច្ចំ សមាបត្តិពលេនេវ យាបេតិ, កុលសន្តកម្បិ គាមំ បវិសិត្វា ទ្វារេ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតោវ ភិក្ខំ គណ្ហាតិ. ថេរោ កិរ ឥមិនា បច្ឆិមេន អត្តភាវេន មហាជនានុគ្គហំ ករិស្សាមិ – ‘‘យេ មយ្ហំ ភិក្ខំ វា ទេន្តិ គន្ធមាលាទីហិ វា សក្ការំ ករោន្តិ, តេសំ តំ មហប្ផលំ ហោតូ’’តិ ឯវំ ¶ ករោតិ. តស្មា សមាបត្តិពហុលតាយ ន ជានាតិ. ឥតិ អជានន្តោវ បុច្ឆតីតិ វទន្តិ, តំ ¶ ន គហេតព្ពំ.

ន ហេត្ថ អជាននការណំ អត្ថិ. អភិលក្ខិតំ សត្ថុ បរិនិព្ពានំ អហោសិ, ទសសហស្សិលោកធាតុកម្បនាទីហិ និមិត្តេហិ. ថេរស្ស បន បរិសាយ កេហិចិ ភិក្ខូហិ ភគវា ទិដ្ឋបុព្ពោ, កេហិចិ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, តត្ថ យេហិបិ ទិដ្ឋបុព្ពោ, តេបិ បស្សិតុកាមាវ, យេហិបិ អទិដ្ឋបុព្ពោ, តេបិ បស្សិតុកាមាវ. តត្ថ យេហិ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, តេ អតិទស្សនកាមតាយ គន្ត្វា ‘‘កុហិំ ភគវា’’តិ បុច្ឆន្តា ‘‘បរិនិព្ពុតោ’’តិ សុត្វា សន្ធារេតុំ នាសក្ខិស្សន្តិ. ចីវរញ្ច បត្តញ្ច ឆឌ្ឌេត្វា ឯកវត្ថា វា ទុន្និវត្ថា វា ទុប្បារុតា វា ឧរានិ បដិបិសន្តា បរោទិស្សន្តិ. តត្ថ មនុស្សា – ‘‘មហាកស្សបត្ថេរេន សទ្ធិំ អាគតា បំសុកូលិកា សយម្បិ ឥត្ថិយោ វិយ បរោទន្តិ, តេ កិំ អម្ហេ សមស្សាសេស្សន្តី’’តិ មយ្ហំ ទោសំ ទស្សន្តិ. ឥទំ បន សុញ្ញំ មហាអរញ្ញំ, ឥធ យថា តថា រោទន្តេសុ ទោសោ នត្ថិ. បុរិមតរំ សុត្វា នាម សោកោបិ តនុកោ ហោតីតិ ភិក្ខូនំ សតុប្បាទនត្ថាយ ជានន្តោវ បុច្ឆិ.

អជ្ជ សត្តាហបរិនិព្ពុតោ សមណោ គោតមោតិ អជ្ជ សមណោ គោតមោ សត្តាហបរិនិព្ពុតោ. តតោ មេ ឥទន្តិ តតោ សមណស្ស គោតមស្ស បរិនិព្ពុតដ្ឋានតោ.

២៣២. សុភទ្ទោ នាម វុឌ្ឍបព្ពជិតោតិ ‘‘សុភទ្ទោ’’តិ តស្ស នាមំ. វុឌ្ឍកាលេ បន បព្ពជិតត្តា ‘‘វុឌ្ឍបព្ពជិតោ’’តិ វុច្ចតិ. កស្មា បន សោ ឯវមាហ? ភគវតិ អាឃាតេន. អយំ កិរេសោ ខន្ធកេ អាគតេ អាតុមាវត្ថុស្មិំ នហាបិតបុព្ពកោ វុឌ្ឍបព្ពជិតោ ភគវតិ កុសិនារតោ និក្ខមិត្វា អឌ្ឍតេឡសេហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ អាតុមំ អាគច្ឆន្តេ ភគវា អាគច្ឆតីតិ សុត្វា – ‘‘អាគតកាលេ យាគុបានំ ករិស្សាមី’’តិ សាមណេរភូមិយំ ឋិតេ ទ្វេ បុត្តេ ឯតទវោច – ‘‘ភគវា កិរ, តាតា, អាតុមំ អាគច្ឆតិ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អឌ្ឍតេឡសេហិ ភិក្ខុសតេហិ; គច្ឆថ តុម្ហេ, តាតា, ខុរភណ្ឌំ អាទាយ នាឡិយាវាបកេន អនុឃរកំ អនុឃរកំ អាហិណ្ឌថ លោណម្បិ តេលម្បិ តណ្ឌុលម្បិ ខាទនីយម្បិ ¶ សំហរថ ¶ ភគវតោ អាគតស្ស យាគុបានំ ករិស្សាមា’’តិ (មហាវ. ៣០៣). តេ តថា អកំសុ.

មនុស្សា ¶ តេ ទារកេ មញ្ជុកេ បដិភានេយ្យកេ ទិស្វា ការេតុកាមាបិ អការេតុកាមាបិ ការេន្តិយេវ. កតកាលេ – ‘‘កិំ គណ្ហិស្សថ តាតា’’តិ បុច្ឆន្តិ. តេ វទន្តិ – ‘‘ន អម្ហាកំ អញ្ញេន កេនចិ អត្ថោ, បិតា បន នោ ភគវតោ, អាគតកាលេ យាគុទានំ ទាតុកាមោ’’តិ. តំ សុត្វា មនុស្សា អបរិគណេត្វាវ យំ តេ សក្កោន្តិ អាហរិតុំ, សព្ពំ ទេន្តិ. យម្បិ ន សក្កោន្តិ, មនុស្សេហិ បេសេន្តិ. អថ ភគវតិ អាតុមំ អាគន្ត្វា ភុសាគារំ បវិដ្ឋេ សុភទ្ទោ សាយន្ហសមយំ គាមទ្វារំ គន្ត្វា មនុស្សេ អាមន្តេសិ – ‘‘ឧបាសកា, នាហំ តុម្ហាកំ សន្តិកា អញ្ញំ កិញ្ចិ បច្ចាសីសាមិ, មយ្ហំ ទារកេហិ អាភតានិ តណ្ឌុលាទីនិយេវ សង្ឃស្ស បហោន្តិ. យំ ហត្ថកម្មំ, តំ មេ ទេថា’’តិ. ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច គណ្ហថា’’តិ សព្ពូបករណានិ គាហេត្វា វិហារេ ឧទ្ធនានិ ការេត្វា ឯកំ កាឡកំ កាសាវំ និវាសេត្វា តាទិសមេវ បារុបិត្វា – ‘‘ឥទំ ករោថ, ឥទំ ករោថា’’តិ សព្ពរត្តិំ វិចារេន្តោ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា ភោជ្ជយាគុញ្ច មធុគោឡកញ្ច បដិយាទាបេសិ. ភោជ្ជយាគុ នាម ភុញ្ជិត្វា បាតព្ពយាគុ, តត្ថ សប្បិមធុផាណិតមច្ឆមំសបុប្ផផលរសាទិ យំ កិញ្ចិ ខាទនីយំ នាម សព្ពំ បក្ខិបតិ កីឡិតុកាមានំ សីសមក្ខនយោគ្គា ហោតិ សុគន្ធគន្ធា.

អថ ភគវា កាលស្សេវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ អាតុមនគរាភិមុខោ បាយាសិ. មនុស្សា តស្ស អារោចេសុំ – ‘‘ភគវា បិណ្ឌាយ គាមំ បវិសតិ, តយា កស្ស យាគុ បដិយាទិតា’’តិ. សោ យថានិវត្ថបារុតេហេវ តេហិ កាឡកកាសាវេហិ ឯកេន ហត្ថេន ទព្ពិញ្ច កដច្ឆុញ្ច គហេត្វា ព្រហ្មា វិយ ទក្ខិណជាណុមណ្ឌលំ ភូមិយំ បតិដ្ឋបេត្វា វន្ទិត្វា – ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា យាគុ’’ន្តិ អាហ.

តតោ ‘‘ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តី’’តិ ខន្ធកេ អាគតនយេន ភគវា បុច្ឆិត្វា ច សុត្វា ច តំ វុឌ្ឍបព្ពជិតំ វិគរហិត្វា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ អកប្បិយសមាទានសិក្ខាបទញ្ច, ខុរភណ្ឌបរិហរណសិក្ខាបទញ្ចាតិ ទ្វេ សិក្ខាបទានិ ¶ បញ្ញបេត្វា – ‘‘ភិក្ខវេ, អនេកកប្បកោដិយោ ភោជនំ បរិយេសន្តេហេវ ¶ វីតិនាមិតា, ឥទំ បន តុម្ហាកំ អកប្បិយំ អធម្មេន ឧប្បន្នំ ភោជនំ, ឥមំ បរិភុត្តានំ អនេកានិ អត្តភាវសហស្សានិ អបាយេស្វេវ និព្ពត្តិស្សន្តិ, អបេថ មា គណ្ហថា’’តិ ភិក្ខាចារាភិមុខោ អគមាសិ. ឯកភិក្ខុនាបិ ន កិញ្ចិ គហិតំ.

សុភទ្ទោ អនត្តមនោ ហុត្វា អយំ ‘‘សព្ពំ ជានាមី’’តិ អាហិណ្ឌតិ. សចេ ន គហិតុកាមោ, បេសេត្វា អារោចេតព្ពំ. អយំ បក្កាហារោ នាម សព្ពចិរំ តិដ្ឋន្តោ សត្តាហមត្តំ តិដ្ឋេយ្យ. ឥទញ្ហិ មម យាវជីវំ បរិយត្តំ អស្ស. សព្ពំ តេន នាសិតំ, អហិតកាមោ អយំ មយ្ហន្តិ ¶ ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ទសពលេ ធរន្តេ កិញ្ចិ វត្តុំ នាសក្ខិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘អយំ ឧច្ចា កុលា បព្ពជិតោ មហាបុរិសោ, សចេ កិញ្ចិ វក្ខាមិ, មំយេវ សន្តជ្ជេស្សតី’’តិ. ស្វាយំ អជ្ជ ‘‘បរិនិព្ពុតោ ភគវា’’តិ សុត្វា លទ្ធស្សាសោ វិយ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឯវមាហ.

ថេរោ តំ សុត្វា ហទយេ បហារទានំ វិយ មត្ថកេ បតិតសុក្ខាសនិ វិយ មញ្ញិ, ធម្មសំវេគោ ចស្ស ឧប្បជ្ជិ – ‘‘សត្តាហមត្តបរិនិព្ពុតោ ភគវា, អជ្ជាបិស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ធរតិយេវ, ទុក្ខេន ភគវតា អារាធិតសាសនេ នាម ឯវំ លហុ មហន្តំ បាបកសដំ កណ្ដកោ ឧប្បន្នោ, អលំ ខោ បនេស បាបោ វឌ្ឍមានោ អញ្ញេបិ ឯវរូបេ សហាយេ លភិត្វា សក្កា សាសនំ ឱសក្កាបេតុ’’ន្តិ. តតោ ថេរោ ចិន្តេសិ –

‘‘សចេ ខោ បនាហំ ឥមំ មហល្លកំ ឥធេវ បិលោតិកំ និវាសាបេត្វា ឆារិកាយ ឱកិរាបេត្វា នីហរាបេស្សាមិ, មនុស្សា ‘សមណស្ស គោតមស្ស សរីរេ ធរមានេយេវ សាវកា វិវទន្តី’តិ អម្ហាកំ ទោសំ ទស្សេស្សន្តិ អធិវាសេមិ តាវ.

ភគវតា ហិ ទេសិតោ ធម្មោ អសង្គហិតបុប្ផរាសិសទិសោ. តត្ថ យថា វាតេន បហដបុប្ផានិ យតោ វា តតោ វា គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ ឯវរូបានំ បាបបុគ្គលានំ វសេន គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ វិនយេ ឯកំ ទ្វេ សិក្ខាបទានិ នស្សិស្សន្តិ, សុត្តេ ឯកោ ទ្វេ បញ្ហាវារា នស្សិស្សន្តិ, អភិធម្មេ ឯកំ ទ្វេ ភូមន្តរានិ នស្សិស្សន្តិ, ឯវំ អនុក្កមេន មូលេ នដ្ឋេ បិសាចសទិសា ភវិស្សាម; តស្មា ធម្មវិនយសង្គហំ ករិស្សាម. ឯវញ្ហិ សតិ ទឡ្ហំ ¶ សុត្តេន សង្គហិតានិ បុប្ផានិ វិយ អយំ ធម្មវិនយោ និច្ចលោ ភវិស្សតិ.

ឯតទត្ថញ្ហិ ភគវា ¶ មយ្ហំ តីណិ គាវុតានិ បច្ចុគ្គមនំ អកាសិ, តីហិ ឱវាទេហិ ឧបសម្បទំ អទាសិ, កាយតោ អបនេត្វា កាយេ ចីវរបរិវត្តនំ អកាសិ, អាកាសេ បាណិំ ចាលេត្វា ចន្ទូបមំ បដិបទំ កថេន្តោ មំ កាយសក្ខិំ កត្វា កថេសិ, តិក្ខត្តុំ សកលសាសនទាយជ្ជំ បដិច្ឆាបេសិ. មាទិសេ ភិក្ខុម្ហិ តិដ្ឋមានេ អយំ បាបោ សាសនេ វុឌ្ឍិំ មា អលត្ថ. យាវ អធម្មោ ន ទិប្បតិ, ធម្មោ ន បដិពាហិយតិ. អវិនយោ ន ទិប្បតិ វិនយោ ន បដិពាហិយតិ. អធម្មវាទិនោ ន ពលវន្តោ ហោន្តិ, ធម្មវាទិនោ ន ទុព្ពលា ហោន្តិ; អវិនយវាទិនោ ន ពលវន្តោ ហោន្តិ, វិនយវាទិនោ ន ទុព្ពលា ហោន្តិ. តាវ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិស្សាមិ. តតោ ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ បហោនកំ គហេត្វា កប្បិយាកប្បិយំ ¶ កថេស្សន្តិ. អថាយំ បាបោ សយមេវ និគ្គហំ បាបុណិស្សតិ, បុន សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន សក្ខិស្សតិ, សាសនំ ឥទ្ធញ្ចេវ ផីតញ្ច ភវិស្សតី’’តិ.

សោ ឯវំ នាម មយ្ហំ ចិត្តំ ឧប្បន្នន្តិ កស្សចិ អនារោចេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សមស្សាសេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ…បេ… នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ.

២៣៣. ចិតកន្តិ វីសរតនសតិកំ ចន្ទនចិតកំ. អាឡិម្បេស្សាមាតិ អគ្គិំ គាហាបេស្សាម. ន សក្កោន្តិ អាឡិម្បេតុន្តិ អដ្ឋបិ សោឡសបិ ទ្វត្តិំសបិ ជនា ជាលនត្ថាយ យមកយមកឧក្កាយោ គហេត្វា តាលវណ្ដេហិ ពីជន្តា ភស្តាហិ ធមន្តា តានិ តានិ ការណានិ ករោន្តាបិ ន សក្កោន្តិយេវ អគ្គិំ គាហាបេតុំ. ទេវតានំ អធិប្បាយោតិ ឯត្ថ តា កិរ ទេវតា ថេរស្ស ឧបដ្ឋាកទេវតាវ. អសីតិមហាសាវកេសុ ហិ ចិត្តានិ បសាទេត្វា តេសំ ឧបដ្ឋាកានិ អសីតិកុលសហស្សានិ សគ្គេ និព្ពត្តានិ. តត្ថ ថេរេ ចិត្តំ បសាទេត្វា សគ្គេ និព្ពត្តា ទេវតា តស្មិំ សមាគមេ ថេរំ អទិស្វា – ‘‘កុហិំ នុ ខោ អម្ហាកំ កុលូបកត្ថេរោ’’តិ អន្តរាមគ្គេ បដិបន្នំ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ កុលូបកត្ថេរេន អវន្ទិតេ ចិតកោ មា បជ្ជលិត្ថា’’តិ អធិដ្ឋហិំសុ.

មនុស្សា ¶ តំ សុត្វា – ‘‘មហាកស្សបោ កិរ នាម ភោ ភិក្ខុ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ ‘ទសពលស្ស បាទេ វន្ទិស្សាមី’តិ អាគច្ឆតិ. តស្មិំ កិរ អនាគតេ ចិតកោ ន បជ្ជលិស្សតិ. កីទិសោ ភោ សោ ភិក្ខុ កាឡោ ឱទាតោ ទីឃោ រស្សោ, ឯវរូបេ នាម ភោ ភិក្ខុម្ហិ ឋិតេ កិំ ទសពលស្ស បរិនិព្ពានំ នាមា’’តិ កេចិ ¶ គន្ធមាលាទិហត្ថា បដិបថំ គច្ឆិំសុ. កេចិ វីថិយោ វិចិត្តា កត្វា អាគមនមគ្គំ ឱលោកយមានា អដ្ឋំសុ.

២៣៤. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ យេន កុសិនារា…បេ… សិរសា វន្ទីតិ ថេរោ កិរ ចិតកំ បទក្ខិណំ កត្វា អាវជ្ជន្តោវ សល្លក្ខេសិ – ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ សីសំ, ឥមស្មិំ ឋានេ បាទា’’តិ. តតោ បាទានំ សមីបេ ឋត្វា អភិញ្ញាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ – ‘‘អរាសហស្សបដិមណ្ឌិតចក្កលក្ខណបតិដ្ឋិតា ទសពលស្ស បាទា សទ្ធិំ កប្បាសបដលេហិ បញ្ច ទុស្សយុគសតានិ សុវណ្ណទោណិំ ចន្ទនចិតកញ្ច ទ្វេធា កត្វា មយ្ហំ ឧត្តមង្គេ សិរស្មិំ បតិដ្ឋហន្តូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. សហ អធិដ្ឋានចិត្តេន តានិ បញ្ច ទុស្សយុគសតានិ ទ្វេធា កត្វា វលាហកន្តរា បុណ្ណចន្ទោ វិយ បាទា និក្ខមិំសុ. ថេរោ វិកសិតរត្តបទុមសទិសេ ហត្ថេ បសារេត្វា សុវណ្ណវណ្ណេ សត្ថុបាទេ យាវ គោប្ផកា ទឡ្ហំ គហេត្វា អត្តនោ សិរវរេ បតិដ្ឋបេសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ភគវតោ បាទេ សិរសា វន្ទី’’តិ.

មហាជនោ ¶ តំ អច្ឆរិយំ ទិស្វា ឯកប្បហារេនេវ មហានាទំ នទិ, គន្ធមាលាទីហិ បូជេត្វា យថារុចិ វន្ទិ. ឯវំ បន ថេរេន ច មហាជនេន ច តេហិ ច បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ វន្ទិតមត្តេ បុន អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ. បកតិអធិដ្ឋានវសេនេវ ថេរស្ស ហត្ថតោ មុច្ចិត្វា អលត្តកវណ្ណានិ ភគវតោ បាទតលានិ ចន្ទនទារុអាទីសុ កិញ្ចិ អចាលេត្វាវ យថាឋានេ បតិដ្ឋហិំសុ, យថាឋានេ ឋិតានេវ អហេសុំ. ភគវតោ ហិ បាទេសុ និក្ខមន្តេសុ វា បវិសន្តេសុ វា កប្បាសអំសុ វា ទសិកតន្តំ វា តេលពិន្ទុ វា ទារុក្ខន្ធំ វា ឋានា ចលិតំ នាម នាហោសិ. សព្ពំ យថាឋានេ ឋិតមេវ អហោសិ. ឧដ្ឋហិត្វា បន អត្ថង្គតេ ចន្ទេ វិយ សូរិយេ វិយ ច តថាគតស្ស បាទេសុ អន្តរហិតេសុ មហាជនោ មហាកន្ទិតំ កន្ទិ. បរិនិព្ពានកាលតោ អធិកតរំ ការុញ្ញំ អហោសិ.

សយមេវ ¶ ភគវតោ ចិតកោ បជ្ជលីតិ ឥទំ បន កស្សចិ បជ្ជលាបេតុំ វាយមន្តស្ស អទស្សនវសេន វុត្តំ. ទេវតានុភាវេន បនេស សមន្តតោ ឯកប្បហារេនេវ បជ្ជលិ.

២៣៥. សរីរានេវ អវសិស្សិំសូតិ បុព្ពេ ឯកគ្ឃនេន ឋិតត្តា សរីរំ នាម អហោសិ. ឥទានិ វិប្បកិណ្ណត្តា សរីរានីតិ វុត្តំ សុមនមកុឡសទិសា ¶ ច ធោតមុត្តសទិសា ច សុវណ្ណសទិសា ច ធាតុយោ អវសិស្សិំសូតិ អត្ថោ. ទីឃាយុកពុទ្ធានញ្ហិ សរីរំ សុវណ្ណក្ខន្ធសទិសំ ឯកមេវ ហោតិ. ភគវា បន – ‘‘អហំ ន ចិរំ ឋត្វា បរិនិព្ពាយាមិ, មយ្ហំ សាសនំ តាវ សព្ពត្ថ ន វិត្ថារិតំ, តស្មា បរិនិព្ពុតស្សាបិ មេ សាសបមត្តម្បិ ធាតុំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ ចេតិយំ កត្វា បរិចរន្តោ មហាជនោ សគ្គបរាយណោ ហោតូ’’តិ ធាតូនំ វិកិរណំ អធិដ្ឋាសិ. កតិ, បនស្ស ធាតុយោ វិប្បកិណ្ណា, កតិ ន វិប្បកិណ្ណាតិ. ចតស្សោ ទាឋា, ទ្វេ អក្ខកា, ឧណ្ហីសន្តិ ឥមា សត្ត ធាតុយោ ន វិប្បកិរិំសុ, សេសា វិប្បកិរិំសូតិ. តត្ថ សព្ពខុទ្ទកា ធាតុ សាសបពីជមត្តា អហោសិ, មហាធាតុ មជ្ឈេ ភិន្នតណ្ឌុលមត្តា, អតិមហតី មជ្ឈេ ភិន្នមុគ្គមត្តាតិ.

ឧទកធារាតិ អគ្គពាហុមត្តាបិ ជង្ឃមត្តាបិ តាលក្ខន្ធមត្តាបិ ឧទកធារា អាកាសតោ បតិត្វា និព្ពាបេសិ. ឧទកសាលតោតិ បរិវារេត្វា ឋិតសាលរុក្ខេ សន្ធាយេតំ វុត្តំ, តេសម្បិ ហិ ខន្ធន្តរវិដបន្តរេហិ ឧទកធារា និក្ខមិត្វា និព្ពាបេសុំ. ភគវតោ ចិតកោ មហន្តោ. សមន្តា បថវិំ ភិន្ទិត្វាបិ នង្គលសីសមត្តា ឧទកវដ្ដិ ផលិកវដំសកសទិសា ឧគ្គន្ត្វា ចិតកមេវ គណ្ហន្តិ. គន្ធោទកេនាតិ សុវណ្ណឃដេ រជតឃដេ ច បូរេត្វា អាភតនានាគន្ធោទកេន. និព្ពាបេសុន្តិ សុវណ្ណមយរជតមយេហិ អដ្ឋទណ្ឌកេហិ វិកិរិត្វា ចន្ទនចិតកំ និព្ពាបេសុំ.

ឯត្ថ ¶ ច ចិតកេ ឈាយមានេ បរិវារេត្វា ឋិតសាលរុក្ខានំ សាខន្តរេហិ វិដបន្តរេហិ បត្តន្តរេហិ ជាលា ឧគ្គច្ឆន្តិ, បត្តំ វា សាខា វា បុប្ផំ វា ទឌ្ឍា នាម នត្ថិ, កិបិល្លិកាបិ មក្កដកាបិ ជាលានំ អន្តរេនេវ វិចរន្តិ ¶ . អាកាសតោ បតិតឧទកធារាសុបិ សាលរុក្ខេហិ និក្ខន្តឧទកធារាសុបិ បថវិំ ភិន្ទិត្វា និក្ខន្តឧទកធារាសុបិ ធម្មកថាវ បមាណំ. ឯវំ ចិតកំ និព្ពាបេត្វា បន មល្លរាជានោ សន្ថាគារេ ចតុជ្ជាតិយគន្ធបរិភណ្ឌំ ការេត្វា លាជបញ្ចមានិ បុប្ផានិ វិកិរិត្វា ឧបរិ ចេលវិតានំ ពន្ធិត្វា សុវណ្ណតារកាទីហិ ខចិត្វា តត្ថ គន្ធទាមមាលាទាមរតនទាមានិ ឱលម្ពេត្វា ¶ សន្ថាគារតោ យាវ មកុដពន្ធនសង្ខាតា សីសបសាធនមង្គលសាលា, តាវ ឧភោហិ បស្សេហិ សាណិកិលញ្ជបរិក្ខេបំ ការេត្វា ឧបរិ ចេលវិតានំ ពន្ធាបេត្វា សុវណ្ណតារកាទីហិ ខចិត្វា តត្ថបិ គន្ធទាមមាលាទាមរតនទាមានិ ឱលម្ពេត្វា មណិទណ្ឌវណ្ណេហិ វេណូហិ ច បញ្ចវណ្ណទ្ធជេ ឧស្សាបេត្វា សមន្តា វាតបដាកា បរិក្ខិបិត្វា សុសម្មដ្ឋាសុ វីថីសុ កទលិយោ ច បុណ្ណឃដេ ច ឋបេត្វា ទណ្ឌកទីបិកា ជាលេត្វា អលង្កតហត្ថិក្ខន្ធេ សហ ធាតូហិ សុវណ្ណទោណិំ ឋបេត្វា មាលាគន្ធាទីហិ បូជេន្តា សាធុកីឡិតំ កីឡន្តា អន្តោនគរំ បវេសេត្វា សន្ថាគារេ សរភមយបល្លង្កេ ឋបេត្វា ឧបរិ សេតច្ឆត្តំ ធារេសុំ. ឯវំ កត្វា – ‘‘អថ ខោ កោសិនារកា មល្លា ភគវតោ សរីរានិ សត្តាហំ សន្ថាគារេ សត្តិបញ្ជរំ ករិត្វា’’តិ សព្ពំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ សត្តិបញ្ជរំ ករិត្វាតិ សត្តិហត្ថេហិ បុរិសេហិ បរិក្ខិបាបេត្វា. ធនុបាការន្តិ បឋមំ តាវ ហត្ថិកុម្ភេន កុម្ភំ បហរន្តេ បរិក្ខិបាបេសុំ, តតោ អស្សេ គីវាយ គីវំ បហរន្តេ, តតោ រថេ អាណិកោដិយា អាណិកោដិំ បហរន្តេ, តតោ យោធេ ពាហុនា ពាហុំ បហរន្តេ. តេសំ បរិយន្តេ កោដិយា កោដិំ បហរមានានិ ធនូនិ បរិក្ខិបាបេសុំ. ឥតិ សមន្តា យោជនប្បមាណំ ឋានំ សត្តាហំ សន្នាហគវច្ឆិកំ វិយ កត្វា អារក្ខំ សំវិទហិំសុ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘ធនុបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា’’តិ.

កស្មា បនេតេ ឯវមកំសូតិ? ឥតោ បុរិមេសុ ហិ ទ្វីសុ សត្តាហេសុ តេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឋាននិសជ្ជោកាសំ ករោន្តា ខាទនីយំ ភោជនីយំ សំវិទហន្តា សាធុកីឡិកាយ ឱកាសំ ន លភិំសុ. តតោ នេសំ អហោសិ – ‘‘ឥមំ សត្តាហំ សាធុកីឡិតំ កីឡិស្សាម, ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ យំ អម្ហាកំ បមត្តភាវំ ញត្វា កោចិទេវ អាគន្ត្វា ធាតុយោ គណ្ហេយ្យ, តស្មា អារក្ខំ ឋបេត្វា កីឡិស្សាមា’’តិ. តេ តថា ឯវមកំសុ.

សរីរធាតុវិភជនវណ្ណនា

២៣៦. អស្សោសិ ¶ ¶ ខោ រាជាតិ កថំ អស្សោសិ? បឋមមេវ កិរស្ស អមច្ចា សុត្វា ចិន្តយិំសុ – ‘‘សត្ថា នាម បរិនិព្ពុតោ, ន សោ សក្កា បុន អាហរិតុំ. បោថុជ្ជនិកសទ្ធាយ បន អម្ហាកំ រញ្ញា សទិសោ នត្ថិ, សចេ ឯស ឥមិនាវ និយាមេន សុណិស្សតិ, ហទយមស្ស ផលិស្សតិ. រាជា ខោ បន អម្ហេហិ អនុរក្ខិតព្ពោ’’តិ តេ តិស្សោ សុវណ្ណទោណិយោ អាហរិត្វា ចតុមធុរស្ស បូរេត្វា រញ្ញោ សន្តិកំ គន្ត្វា ឯតទវោចុំ – ‘‘ទេវ ¶ , អម្ហេហិ សុបិនកោ ទិដ្ឋោ, តស្ស បដិឃាតត្ថំ តុម្ហេហិ ទុកូលទុបដ្ដំ និវាសេត្វា យថា នាសាបុដមត្តំ បញ្ញាយតិ, ឯវំ ចតុមធុរទោណិយា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ. រាជា អត្ថចរានំ អមច្ចានំ វចនំ សុត្វា ‘‘ឯវំ ហោតុ តាតា’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តថា អកាសិ.

អថេកោ អមច្ចោ អលង្ការំ ឱមុញ្ចិត្វា កេសេ បកិរិយ យាយ ទិសាយ សត្ថា បរិនិព្ពុតោ, តទភិមុខោ ហុត្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ រាជានំ អាហ – ‘‘ទេវ, មរណតោ មុច្ចនកសត្តោ នាម នត្ថិ, អម្ហាកំ អាយុវឌ្ឍនោ ចេតិយដ្ឋានំ បុញ្ញក្ខេត្តំ អភិសេកសិញ្ចកោ សោ ភគវា សត្ថា កុសិនារាយ បរិនិព្ពុតោ’’តិ. រាជា សុត្វាវ វិសញ្ញីជាតោ ចតុមធុរទោណិយំ ឧសុមំ មុញ្ចិ. អថ នំ ឧក្ខិបិត្វា ទុតិយាយ ទោណិយា និបជ្ជាបេសុំ. សោ បុន សញ្ញំ លភិត្វា – ‘‘តាតា, កិំ វទេថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សត្ថា, មហារាជ, បរិនិព្ពុតោ’’តិ. រាជា បុនបិ វិសញ្ញីជាតោ ចតុមធុរទោណិយា ឧសុមំ មុញ្ចិ. អថ នំ តតោបិ ឧក្ខិបិត្វា តតិយាយ ទោណិយា និបជ្ជាបេសុំ. សោ បុន សញ្ញំ លភិត្វា ‘‘តាតា, កិំ វទេថា’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘សត្ថា, មហារាជ, បរិនិព្ពុតោ’’តិ. រាជា បុនបិ វិសញ្ញីជាតោ, អថ នំ ឧក្ខិបិត្វា នហាបេត្វា មត្ថកេ ឃដេហិ ឧទកំ អាសិញ្ចិំសុ.

រាជា សញ្ញំ លភិត្វា អាសនា វុដ្ឋាយ គន្ធបរិភាវិតេ មណិវណ្ណេ កេសេ វិកិរិត្វា សុវណ្ណផលកវណ្ណាយ បិដ្ឋិយំ បកិរិត្វា បាណិនា ឧរំ បហរិត្វា បវាឡង្កុរវណ្ណាហិ សុវដ្ដិតង្គុលីហិ សុវណ្ណពិម្ពិសកវណ្ណំ ឧរំ សិព្ពន្តោ វិយ គហេត្វា បរិទេវមានោ ឧម្មត្តកវេសេន អន្តរវីថិំ ឱតិណ្ណោ, សោ អលង្កតនាដកបរិវុតោ នគរតោ និក្ខម្ម ជីវកម្ពវនំ គន្ត្វា យស្មិំ ឋានេ និសិន្នេន ភគវតា ធម្មោ ទេសិតោ តំ ឱលោកេត្វា ¶ – ‘‘ភគវា សព្ពញ្ញុ, ននុ ឥមស្មិំ ឋានេ និសីទិត្វា ធម្មំ ទេសយិត្ថ, សោកសល្លំ មេ វិនោទយិត្ថ, តុម្ហេ មយ្ហំ សោកសល្លំ នីហរិត្ថ, អហំ តុម្ហាកំ សរណំ គតោ, ឥទានិ បន មេ បដិវចនម្បិ ន ទេថ, ភគវា’’តិ បុនប្បុនំ បរិទេវិត្វា ‘‘ននុ ភគវា អហំ អញ្ញទា ឯវរូបេ កាលេ ‘តុម្ហេ មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារា ¶ ជម្ពុទីបតលេ ចារិកំ ចរថា’តិ សុណោមិ, ឥទានិ បនាហំ តុម្ហាកំ អននុរូបំ អយុត្តំ បវត្តិំ សុណោមី’’តិ ឯវមាទីនិ ច វត្វា សដ្ឋិមត្តាហិ គាថាហិ ¶ ភគវតោ គុណំ អនុស្សរិត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘មម បរិទេវិតេនេវ ន សិជ្ឈតិ, ទសពលស្ស ធាតុយោ អាហរាបេស្សាមី’’តិ ឯវំ អស្សោសិ. សុត្វា ច ឥមិស្សា វិសញ្ញិភាវាទិបវត្តិយា អវសានេ ទូតំ បាហេសិ. តំ សន្ធាយ អថ ខោ រាជាតិអាទិ វុត្តំ.

តត្ថ ទូតំ បាហេសីតិ ទូតញ្ច បណ្ណញ្ច បេសេសិ. បេសេត្វា ច បន – ‘‘សចេ ទស្សន្តិ, សុន្ទរំ. នោ ចេ ទស្សន្តិ, អាហរណុបាយេន អាហរិស្សាមី’’តិ ចតុរង្គិនិំ សេនំ សន្នយ្ហិត្វា សយម្បិ និក្ខន្តោយេវ. យថា ច អជាតសត្តុ, ឯវំ លិច្ឆវីអាទយោបិ ទូតំ បេសេត្វា សយម្បិ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ និក្ខមិំសុយេវ. តត្ថ បាវេយ្យកា សព្ពេហិ អាសន្នតរា កុសិនារតោ តិគាវុតន្តរេ នគរេ វសន្តិ, ភគវាបិ បាវំ បវិសិត្វាវ កុសិនារំ គតោ. អថ កស្មា បឋមតរំ ន អាគតាតិ ចេ? មហាបរិវារា បនេតេ រាជានោ មហាបរិវារំ ករោន្តាវ បច្ឆតោ ជាតា.

តេ សង្ឃេ គណេ ឯតទវោចុន្តិ សព្ពេបិ តេ សត្តនគរវាសិនោ អាគន្ត្វា – ‘‘អម្ហាកំ ធាតុយោ វា ទេន្តុ, យុទ្ធំ វា’’តិ កុសិនារានគរំ បរិវារេត្វា ឋិតេ – ‘‘ឯតំ ភគវា អម្ហាកំ គាមក្ខេត្តេ’’តិ បដិវចនំ អវោចុំ. តេ កិរ ឯវមាហំសុ – ‘‘ន មយំ សត្ថុ សាសនំ បហិណិម្ហ, នាបិ គន្ត្វា អានយិម្ហ. សត្ថា បន សយមេវ អាគន្ត្វា សាសនំ បេសេត្វា អម្ហេ បក្កោសាបេសិ. តុម្ហេបិ ខោ បន យំ តុម្ហាកំ គាមក្ខេត្តេ រតនំ ឧប្បជ្ជតិ, ន តំ អម្ហាកំ ទេថ. សទេវកេ ច លោកេ ពុទ្ធរតនសមំ រតនំ នាម នត្ថិ, ឯវរូបំ ឧត្តមរតនំ លភិត្វា មយំ ន ទស្សាម. ន ខោ បន តុម្ហេហិយេវ មាតុថនតោ ខីរំ បីតំ, អម្ហេហិបិ មាតុថនតោ ខីរំ បីតំ. ន តុម្ហេយេវ បុរិសា, អម្ហេបិ បុរិសា ហោតូ’’តិ អញ្ញមញ្ញំ អហំការំ កត្វា សាសនបដិសាសនំ បេសេន្តិ, អញ្ញមញ្ញំ មានគជ្ជិតំ គជ្ជន្តិ. យុទ្ធេ បន សតិ កោសិនារកានំយេវ ជយោ អភវិស្ស. កស្មា? យស្មា ធាតុបាសនត្ថំ ¶ អាគតា ទេវតា នេសំ បក្ខា អហេសុំ. បាឡិយំ បន – ‘‘ភគវា អម្ហាកំ គាមក្ខេត្តេ បរិនិព្ពុតោ, ន មយំ ទស្សាម ភគវតោ សរីរានំ ភាគ’’ន្តិ ឯត្តកមេវ អាគតំ.

២៣៧. ឯវំ វុត្តេ ទោណោ ព្រាហ្មណោតិ ទោណព្រាហ្មណោ ឥមំ តេសំ វិវាទំ សុត្វា – ‘‘ឯតេ រាជានោ ភគវតោ បរិនិព្ពុតដ្ឋានេ វិវាទំ ករោន្តិ, ន ខោ បនេតំ បតិរូបំ, អលំ ឥមិនា កលហេន, វូបសមេស្សាមិ ន’’ន្តិ សោ គន្ត្វា តេ សង្ឃេ គណេ ឯតទវោច. កិមវោច? ឧន្នតប្បទេសេ ¶ ¶ ឋត្វា ទ្វិភាណវារបរិមាណំ ទោណគជ្ជិតំ នាម អវោច. តត្ថ បឋមភាណវារេ តាវ ឯកបទម្បិ តេ ន ជានិំសុ. ទុតិយភាណវារបរិយោសានេ – ‘‘អាចរិយស្ស វិយ ភោ សទ្ទោ, អាចរិយស្ស វិយ ភោ សទ្ទោ’’តិ សព្ពេ និរវា អហេសុំ. ជម្ពុទីបតលេ កិរ កុលឃរេ ជាតា យេភុយ្យេន តស្ស ន អន្តេវាសិកោ នាម នត្ថិ. អថ សោ តេ អត្តនោ វចនំ សុត្វា និរវេ តុណ្ហីភូតេ វិទិត្វា បុន ឯតទវោច – ‘‘សុណន្តុ ភោន្តោ’’តិ ឯតំ គាថាទ្វយំ អវោច.

តត្ថ អម្ហាកំ ពុទ្ធោតិ អម្ហាកំ ពុទ្ធោ. អហុ ខន្តិវាទោតិ ពុទ្ធភូមិំ អប្បត្វាបិ បារមិយោ បូរេន្តោ ខន្តិវាទិតាបសកាលេ ធម្មបាលកុមារកាលេ ឆទ្ទន្តហត្ថិកាលេ ភូរិទត្តនាគរាជកាលេ ចម្បេយ្យនាគរាជកាលេ សង្ខបាលនាគរាជកាលេ មហាកបិកាលេ អញ្ញេសុ ច ពហូសុ ជាតកេសុ បរេសុ កោបំ អកត្វា ខន្តិមេវ អកាសិ. ខន្តិមេវ វណ្ណយិ. កិមង្គំ បន ឯតរហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ តាទិលក្ខណំ បត្តោ, សព្ពថាបិ អម្ហាកំ ពុទ្ធោ ខន្តិវាទោ អហោសិ, តស្ស ឯវំវិធស្ស. ន ហិ សាធុ យំ ឧត្តមបុគ្គលស្ស, សរីរភាគេ សិយា សម្បហារោតិ ន ហិ សាធុយន្តិ ន ហិ សាធុ អយំ. សរីរភាគេតិ សរីរវិភាគនិមិត្តំ, ធាតុកោដ្ឋាសហេតូតិ អត្ថោ. សិយា សម្បហារោតិ អាវុធសម្បហារោ សាធុ ន សិយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

សព្ពេវ ភោន្តោ សហិតាតិ សព្ពេវ ភោន្តោ សហិតា ហោថ, មា ភិជ្ជថ. សមគ្គាតិ កាយេន ច វាចាយ ច ឯកសន្និបាតា ឯកវចនា សមគ្គា ហោថ. សម្មោទមានាតិ ចិត្តេនាបិ អញ្ញមញ្ញំ សម្មោទមានា ហោថ. ករោមដ្ឋភាគេតិ ភគវតោ សរីរានិ អដ្ឋ ភាគេ ករោម ¶ . ចក្ខុមតោតិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមតោ ពុទ្ធស្ស. ន កេវលំ តុម្ហេយេវ, ពហុជនោបិ បសន្នោ, តេសុ ឯកោបិ លទ្ធុំ អយុត្តោ នាម នត្ថីតិ ពហុំ ការណំ វត្វា សញ្ញាបេសិ.

២៣៨. តេសំ សង្ឃានំ គណានំ បដិស្សុត្វាតិ តេសំ តេសំ តតោ តតោ សមាគតសង្ឃានំ សមាគតគណានំ បដិស្សុណិត្វា. ភគវតោ ¶ សរីរានិ អដ្ឋធា សមំ សុវិភត្តំ វិភជិត្វាតិ ឯត្ថ អយមនុក្កមោ – ទោណោ កិរ តេសំ បដិស្សុណិត្វា សុវណ្ណទោណិំ វិវរាបេសិ. រាជានោ អាគន្ត្វា ទោណិយំយេវ ឋិតា សុវណ្ណវណ្ណា ធាតុយោ ទិស្វា – ‘‘ភគវា សព្ពញ្ញុ បុព្ពេ មយំ តុម្ហាកំ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ ឆព្ពណ្ណពុទ្ធរស្មិខចិតំ អសីតិអនុព្យញ្ជនសមុជ្ជលិតសោភំ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ អទ្ទសាម, ឥទានិ បន សុវណ្ណវណ្ណាវ ធាតុយោ អវសិដ្ឋា ជាតា, ន យុត្តមិទំ ភគវា តុម្ហាក’’ន្តិ បរិទេវិំសុ.

ព្រាហ្មណោបិ តស្មិំ សមយេ តេសំ បមត្តភាវំ ញត្វា ទក្ខិណទាឋំ គហេត្វា វេឋន្តរេ ឋបេសិ, អថ ¶ បច្ឆា អដ្ឋធា សមំ សុវិភត្តំ វិភជិ, សព្ពាបិ ធាតុយោ បាកតិកនាឡិយា សោឡស នាឡិយោ អហេសុំ, ឯកេកនគរវាសិនោ ទ្វេ ទ្វេ នាឡិយោ លភិំសុ. ព្រាហ្មណស្ស បន ធាតុយោ វិភជន្តស្សេវ សក្កោ ទេវានមិន្ទោ – ‘‘កេន នុ ខោ សទេវកស្ស លោកស្ស កង្ខច្ឆេទនត្ថាយ ចតុសច្ចកថាយ បច្ចយភូតា ភគវតោ ទក្ខិណទាឋា គហិតា’’តិ ឱលោកេន្តោ ‘‘ព្រាហ្មណេន គហិតា’’តិ ទិស្វា – ‘‘ព្រាហ្មណោបិ ទាឋាយ អនុច្ឆវិកំ សក្ការំ កាតុំ ន សក្ខិស្សតិ, គណ្ហាមិ ន’’ន្តិ វេឋន្តរតោ គហេត្វា សុវណ្ណចង្កោដកេ ឋបេត្វា ទេវលោកំ នេត្វា ចូឡាមណិចេតិយេ បតិដ្ឋបេសិ.

ព្រាហ្មណោបិ ធាតុយោ វិភជិត្វា ទាឋំ អបស្សន្តោ ចោរិកាយ គហិតត្តា – ‘‘កេន មេ ទាឋា គហិតា’’តិ បុច្ឆិតុម្បិ នាសក្ខិ. ‘‘ននុ តយាវ ធាតុយោ ភាជិតា, កិំ ត្វំ បឋមំយេវ អត្តនោ ធាតុយា អត្ថិភាវំ ន អញ្ញាសី’’តិ អត្តនិ ទោសារោបនំ សម្បស្សន្តោ – ‘‘មយ្ហម្បិ កោដ្ឋាសំ ទេថា’’តិ វត្តុម្បិ នាសក្ខិ. តតោ – ‘‘អយម្បិ សុវណ្ណតុម្ពោ ធាតុគតិកោវ, យេន តថាគតស្ស ធាតុយោ មិតា, ឥមស្សាហំ ថូបំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឥមំ មេ ភោន្តោ តុម្ពំ ទទន្តូតិ អាហ.

បិប្បលិវនិយា ¶ មោរិយាបិ អជាតសត្តុអាទយោ វិយ ទូតំ បេសេត្វា យុទ្ធសជ្ជាវ និក្ខមិំសុ.

ធាតុថូបបូជាវណ្ណនា

២៣៩. រាជគហេ ភគវតោ សរីរានំ ថូបញ្ច មហញ្ច អកាសីតិ កថំ អកាសិ? កុសិនារតោ យាវ រាជគហំ បញ្ចវីសតិ យោជនានិ, ឯត្ថន្តរេ អដ្ឋឧសភវិត្ថតំ សមតលំ មគ្គំ ¶ ការេត្វា យាទិសំ មល្លរាជានោ មកុដពន្ធនស្ស ច សន្ថាគារស្ស ច អន្តរេ បូជំ ការេសុំ. តាទិសំ បញ្ចវីសតិយោជនេបិ មគ្គេ បូជំ ការេត្វា លោកស្ស អនុក្កណ្ឋនត្ថំ សព្ពត្ថ អន្តរាបណេ បសារេត្វា សុវណ្ណទោណិយំ បក្ខិត្តធាតុយោ សត្តិបញ្ជរេន បរិក្ខិបាបេត្វា អត្តនោ វិជិតេ បញ្ចយោជនសតបរិមណ្ឌលេ មនុស្សេ សន្និបាតាបេសិ. តេ ធាតុយោ គហេត្វា កុសិនារតោ សាធុកីឡិតំ កីឡន្តា និក្ខមិត្វា យត្ថ យត្ថ សុវណ្ណវណ្ណានិ បុប្ផានិ បស្សន្តិ, តត្ថ តត្ថ ធាតុយោ សត្តិអន្តរេ ឋបេត្វា បូជំ អកំសុ. តេសំ បុប្ផានំ ខីណកាលេ គច្ឆន្តិ, រថស្ស ធុរដ្ឋានំ បច្ឆិមដ្ឋានេ សម្បត្តេ សត្ត ទិវសេ សាធុកីឡិតំ កីឡន្តិ. ឯវំ ធាតុយោ គហេត្វា អាគច្ឆន្តានំ សត្ត វស្សានិ សត្ត មាសានិ សត្ត ទិវសានិ វីតិវត្តានិ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិកា ¶ – ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស បរិនិព្ពុតកាលតោ បដ្ឋាយ ពលក្ការេន សាធុកីឡិតាយ ឧបទ្ទុតម្ហ សព្ពេ នោ កម្មន្តា នដ្ឋា’’តិ ឧជ្ឈាយន្តា មនំ បទោសេត្វា ឆឡាសីតិសហស្សមត្តា អបាយេ និព្ពត្តា. ខីណាសវា អាវជ្ជិត្វា ‘‘មហាជនោ មនំ បទោសេត្វា អបាយេ និព្ពត្តី’’តិ ទិស្វា – ‘‘សក្កំ ទេវរាជានំ ធាតុអាហរណូបាយំ ការេស្សាមា’’តិ តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេត្វា – ‘‘ធាតុអាហរណូបាយំ ករោហិ មហារាជា’’តិ អាហំសុ. សក្កោ អាហ – ‘‘ភន្តេ, បុថុជ្ជនោ នាម អជាតសត្តុនា សមោ សទ្ធោ នត្ថិ, ន សោ មម វចនំ ករិស្សតិ, អបិច ខោ មារវិភិំសកសទិសំ វិភិំសកំ ទស្សេស្សាមិ, មហាសទ្ទំ សាវេស្សាមិ, យក្ខគាហកខិបិតកអរោចកេ ករិស្សាមិ, តុម្ហេ ‘អមនុស្សា មហារាជ កុបិតា ធាតុយោ អាហរាបេថា’តិ វទេយ្យាថ, ឯវំ សោ អាហរាបេស្សតី’’តិ. អថ ខោ សក្កោ តំ សព្ពំ អកាសិ.

ថេរាបិ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា – ‘‘មហារាជ, អមនុស្សា កុបិតា, ធាតុយោ អាហរាបេហី’’តិ ភណិំសុ. រាជា – ‘‘ន តាវ, ភន្តេ, មយ្ហំ ចិត្តំ ¶ តុស្សតិ, ឯវំ សន្តេបិ អាហរន្តូ’’តិ អាហ. សត្តមទិវសេ ធាតុយោ អាហរិំសុ. ឯវំ អាហតា ធាតុយោ គហេត្វា រាជគហេ ថូបញ្ច មហញ្ច អកាសិ. ឥតរេបិ អត្តនោ អត្តនោ ¶ ពលានុរូបេន អាហរិត្វា សកសកដ្ឋានេសុ ថូបញ្ច មហញ្ច អកំសុ.

២៤០. ឯវមេតំ ភូតបុព្ពន្តិ ឯវំ ឯតំ ធាតុភាជនញ្ចេវ ទសថូបករណញ្ច ជម្ពុទីបេ ភូតបុព្ពន្តិ បច្ឆា សង្គីតិការកា អាហំសុ. ឯវំ បតិដ្ឋិតេសុ បន ថូបេសុ មហាកស្សបត្ថេរោ ធាតូនំ អន្តរាយំ ទិស្វា រាជានំ អជាតសត្តុំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘មហារាជ, ឯកំ ធាតុនិធានំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ អាហ. សាធុ, ភន្តេ, និធានកម្មំ តាវ មម ហោតុ, សេសធាតុយោ បន កថំ អាហរាមីតិ? ន, មហារាជ, ធាតុអាហរណំ តុយ្ហំ ភារោ, អម្ហាកំ ភារោតិ. សាធុ, ភន្តេ, តុម្ហេ ធាតុយោ អាហរថ, អហំ ធាតុនិធានំ ករិស្សាមីតិ. ថេរោ តេសំ តេសំ រាជកុលានំ បរិចរណមត្តមេវ ឋបេត្វា សេសធាតុយោ អាហរិ. រាមគាមេ បន ធាតុយោ នាគា បរិគ្គណ្ហិំសុ, តាសំ អន្តរាយោ នត្ថិ. ‘‘អនាគតេ លង្កាទីបេ មហាវិហារេ មហាចេតិយម្ហិ និទហិស្សន្តី’’តិ តា ន អាហរិត្វា សេសេហិ សត្តហិ នគរេហិ អាហរិត្វា រាជគហស្ស បាចីនទក្ខិណទិសាភាគេ ឋត្វា – ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ យោ បាសាណោ អត្ថិ, សោ អន្តរធាយតុ, បំសុ សុវិសុទ្ធា ហោតុ, ឧទកំ មា ឧដ្ឋហតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ.

រាជា តំ ឋានំ ខណាបេត្វា តតោ ឧទ្ធតបំសុនា ឥដ្ឋកា ការេត្វា អសីតិមហាសាវកានំ ចេតិយានិ ¶ ការេតិ. ‘‘ឥធ រាជា កិំ ការេតី’’តិ បុច្ឆន្តានម្បិ ‘‘មហាសាវកានំ ចេតិយានី’’តិ វទន្តិ, ន កោចិ ធាតុនិធានភាវំ ជានាតិ. អសីតិហត្ថគម្ភីរេ បន តស្មិំ បទេសេ ជាតេ ហេដ្ឋា លោហសន្ថារំ សន្ថរាបេត្វា តត្ថ ថូបារាមេ ចេតិយឃរប្បមាណំ តម្ពលោហមយំ គេហំ ការាបេត្វា អដ្ឋ អដ្ឋ ហរិចន្ទនាទិមយេ ករណ្ឌេ ច ថូបេ ច ការាបេសិ. អថ ភគវតោ ធាតុយោ ហរិចន្ទនករណ្ឌេ បក្ខិបិត្វា តំ ហរិចន្ទនករណ្ឌកម្បិ អញ្ញស្មិំ ហរិចន្ទនករណ្ឌកេ, តម្បិ អញ្ញស្មិន្តិ ឯវំ អដ្ឋ ហរិចន្ទនករណ្ឌេ ឯកតោ កត្វា ឯតេនេវ ឧបាយេន តេ អដ្ឋ ករណ្ឌេ អដ្ឋសុ ហរិចន្ទនថូបេសុ, អដ្ឋ ហរិចន្ទនថូបេ អដ្ឋសុ លោហិតចន្ទនករណ្ឌេសុ, អដ្ឋ លោហិតចន្ទនករណ្ឌេ អដ្ឋសុ លោហិតចន្ទនថូបេសុ, អដ្ឋ លោហិតចន្ទនថូបេ អដ្ឋសុ ទន្តករណ្ឌេសុ ¶ , អដ្ឋ ទន្តករណ្ឌេ ¶ អដ្ឋសុ ទន្តថូបេសុ, អដ្ឋ ទន្តថូបេ អដ្ឋសុ សព្ពរតនករណ្ឌេសុ, អដ្ឋ សព្ពរតនករណ្ឌេ អដ្ឋសុ សព្ពរតនថូបេសុ, អដ្ឋ សព្ពរតនថូបេ អដ្ឋសុ សុវណ្ណករណ្ឌេសុ, អដ្ឋ សុវណ្ណករណ្ឌេ, អដ្ឋសុ សុវណ្ណថូបេសុ, អដ្ឋ សុវណ្ណថូបេ អដ្ឋសុ រជតករណ្ឌេសុ, អដ្ឋ រជតករណ្ឌេ អដ្ឋសុ រជតថូបេសុ, អដ្ឋ រជតថូបេ, អដ្ឋសុ មណិករណ្ឌេសុ, អដ្ឋ មណិករណ្ឌេ អដ្ឋសុ មណិថូបេសុ, អដ្ឋ មណិថូបេ អដ្ឋសុ លោហិតង្កករណ្ឌេសុ, អដ្ឋ លោហិតង្កករណ្ឌេ អដ្ឋសុ លោហិតង្កថូបេសុ, អដ្ឋ លោហិតង្កថូបេ អដ្ឋសុ មសារគល្លករណ្ឌេសុ, អដ្ឋ មសារគល្លករណ្ឌេ អដ្ឋសុ មសារគល្លថូបេសុ, អដ្ឋ មសារគល្លថូបេ អដ្ឋសុ ផលិកករណ្ឌេសុ, អដ្ឋ ផលិកករណ្ឌេ អដ្ឋសុ ផលិកមយថូបេសុ បក្ខិបិ.

សព្ពេសំ ឧបរិមំ ផលិកចេតិយំ ថូបារាមចេតិយប្បមាណំ អហោសិ, តស្ស ឧបរិ សព្ពរតនមយំ គេហំ ការេសិ, តស្ស ឧបរិ សុវណ្ណមយំ, តស្ស ឧបរិ រជតមយំ, តស្ស ឧបរិ តម្ពលោហមយំ គេហំ. តត្ថ សព្ពរតនមយំ វាលិកំ ឱកិរិត្វា ជលជថលជបុប្ផានំ សហស្សានិ វិប្បកិរិត្វា អឌ្ឍឆដ្ឋានិ ជាតកសតានិ អសីតិមហាថេរេ សុទ្ធោទនមហារាជានំ មហាមាយាទេវិំ សត្ត សហជាតេតិ សព្ពានេតានិ សុវណ្ណមយានេវ ការេសិ. បញ្ចបញ្ចសតេ សុវណ្ណរជតមយេ បុណ្ណឃដេ ឋបាបេសិ, បញ្ច សុវណ្ណទ្ធជសតេ ឧស្សាបេសិ. បញ្ចសតេ សុវណ្ណទីបេ, បញ្ចសតេ រជតទីបេ ការាបេត្វា សុគន្ធតេលស្ស បូរេត្វា តេសុ ទុកូលវដ្ដិយោ ឋបេសិ.

អថាយស្មា មហាកស្សបោ – ‘‘មាលា មា មិលាយន្តុ, គន្ធា មា វិនស្សន្តុ, ទីបា មា វិជ្ឈាយន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា សុវណ្ណបដ្ដេ អក្ខរានិ ឆិន្ទាបេសិ –

‘‘អនាគតេ បិយទាសោ នាម កុមារោ ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា អសោកោ ធម្មរាជា ភវិស្សតិ. សោ ឥមា ធាតុយោ វិត្ថារិកា ករិស្សតី’’តិ.

រាជា ¶ សព្ពបសាធនេហិ បូជេត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ ទ្វារំ បិទហន្តោ និក្ខមិ, សោ តម្ពលោហទ្វារំ បិទហិត្វា អាវិញ្ឆនរជ្ជុយំ កុញ្ចិកមុទ្ទិកំ ពន្ធិត្វា ¶ តត្ថេវ មហន្តំ មណិក្ខន្ធំ ឋបេត្វា – ‘‘អនាគតេ ទលិទ្ទរាជា ឥមំ មណិំ គហេត្វា ¶ ធាតូនំ សក្ការំ ករោតូ’’តិ អក្ខរំ ឆិន្ទាបេសិ.

សក្កោ ទេវរាជា វិស្សកម្មំ អាមន្តេត្វា – ‘‘តាត, អជាតសត្តុនា ធាតុនិធានំ កតំ, ឯត្ថ អារក្ខំ បដ្ឋបេហី’’តិ បហិណិ. សោ អាគន្ត្វា វាឡសង្ឃាដយន្តំ យោជេសិ, កដ្ឋរូបកានិ តស្មិំ ធាតុគព្ភេ ផលិកវណ្ណខគ្គេ គាហេត្វា វាតសទិសេន វេគេន អនុបរិយាយន្តំ យន្តំ យោជេត្វា ឯកាយ ឯវ អាណិយា ពន្ធិត្វា សមន្តតោ គិញ្ជកាវសថាការេន សិលាបរិក្ខេបំ កត្វា ឧបរិ ឯកាយ បិទហិត្វា បំសុំ បក្ខិបិត្វា ភូមិំ សមំ កត្វា តស្ស ឧបរិ បាសាណថូបំ បតិដ្ឋបេសិ. ឯវំ និដ្ឋិតេ ធាតុនិធានេ យាវតាយុកំ ឋត្វា ថេរោបិ បរិនិព្ពុតោ, រាជាបិ យថាកម្មំ គតោ, តេបិ មនុស្សា កាលង្កតា.

អបរភាគេ បិយទាសោ នាម កុមារោ ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា អសោកោ នាម ធម្មរាជា ហុត្វា តា ធាតុយោ គហេត្វា ជម្ពុទីបេ វិត្ថារិកា អកាសិ. កថំ? សោ និគ្រោធសាមណេរំ និស្សាយ សាសនេ លទ្ធប្បសាទោ ចតុរាសីតិ វិហារសហស្សានិ ការេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆិ – ‘‘ភន្តេ, មយា ចតុរាសីតិ វិហារសហស្សានិ ការិតានិ, ធាតុយោ កុតោ លភិស្សាមី’’តិ? មហារាជ, – ‘‘ធាតុនិធានំ នាម អត្ថី’’តិ សុណោម, ន បន បញ្ញាយតិ – ‘‘អសុកស្មិំ ឋានេ’’តិ. រាជា រាជគហេ ចេតិយំ ភិន្ទាបេត្វា ធាតុំ អបស្សន្តោ បដិបាកតិកំ ការេត្វា ភិក្ខុភិក្ខុនិយោ ឧបាសកឧបាសិកាយោតិ ចតស្សោ បរិសា គហេត្វា វេសាលិំ គតោ. តត្រាបិ អលភិត្វា កបិលវត្ថុំ. តត្រាបិ អលភិត្វា រាមគាមំ គតោ. រាមគាមេ នាគា ចេតិយំ ភិន្ទិតុំ ន អទំសុ, ចេតិយេ និបតិតកុទាលោ ខណ្ឌាខណ្ឌំ ហោតិ. ឯវំ តត្រាបិ អលភិត្វា អល្លកប្បំ វេឋទីបំ បាវំ កុសិនារន្តិ សព្ពត្ថ ចេតិយានិ ភិន្ទិត្វា ធាតុំ អលភិត្វាវ បដិបាកតិកានិ កត្វា បុន រាជគហំ គន្ត្វា ចតស្សោ បរិសា សន្និបាតាបេត្វា – ‘‘អត្ថិ កេនចិ សុតបុព្ពំ ‘អសុកដ្ឋានេ នាម ធាតុនិធាន’ន្តិ’’ បុច្ឆិ.

តត្រេកោ វីសវស្សសតិកោ ថេរោ – ‘‘អសុកដ្ឋានេ ធាតុនិធាន’’ន្តិ ន ជានាមិ, មយ្ហំ បន បិតា មហាថេរោ មំ សត្តវស្សកាលេ ¶ មាលាចង្កោដកំ គាហាបេត្វា – ‘‘ឯហិ សាមណេរ, អសុកគច្ឆន្តរេ បាសាណថូបោ ¶ អត្ថិ, តត្ថ គច្ឆាមា’’តិ គន្ត្វា បូជេត្វា – ‘‘ឥមំ ឋានំ ឧបធារេតុំ វដ្ដតិ សាមណេរា’’តិ អាហ. អហំ ឯត្តកំ ជានាមិ មហារាជាតិ អាហ. រាជា ‘‘ឯតទេវ ឋាន’’ន្តិ ¶ វត្វា គច្ឆេ ហារេត្វា បាសាណថូបញ្ច បំសុញ្ច អបនេត្វា ហេដ្ឋា សុធាភូមិំ អទ្ទស. តតោ សុធញ្ច ឥដ្ឋកាយោ ច ហារេត្វា អនុបុព្ពេន បរិវេណំ ឱរុយ្ហ សត្តរតនវាលុកំ អសិហត្ថានិ ច កដ្ឋរូបកានិ សម្បរិវត្តកានិ អទ្ទស. សោ យក្ខទាសកេ បក្កោសាបេត្វា ពលិកម្មំ ការេត្វាបិ នេវ អន្តំ ន កោដិំ បស្សន្តោ ទេវតានំ នមស្សមានោ – ‘‘អហំ ឥមា ធាតុយោ គហេត្វា ចតុរាសីតិយា វិហារសហស្សេសុ និទហិត្វា សក្ការំ ករោមិ, មា មេ ទេវតា អន្តរាយំ ករោន្តូ’’តិ អាហ.

សក្កោ ទេវរាជា ចារិកំ ចរន្តោ តំ ទិស្វា វិស្សកម្មំ អាមន្តេសិ – ‘‘តាត, អសោកោ ធម្មរាជា ‘ធាតុយោ នីហរិស្សាមី’តិ បរិវេណំ ឱតិណ្ណោ, គន្ត្វា កដ្ឋរូបកានិ ហារេហី’’តិ. សោ បញ្ចចូឡគាមទារកវេសេន គន្ត្វា រញ្ញោ បុរតោ ធនុហត្ថោ ឋត្វា – ‘‘ហរាមិ មហារាជា’’តិ អាហ. ‘‘ហរ, តាតា’’តិ សរំ គហេត្វា សន្ធិម្ហិយេវ វិជ្ឈិ, សព្ពំ វិប្បកិរិយិត្ថ. អថ រាជា អាវិញ្ឆនេ ពន្ធំ កុញ្ចិកមុទ្ទិកំ គណ្ហិ, មណិក្ខន្ធំ បស្សិ. ‘‘អនាគតេ ទលិទ្ទរាជា ឥមំ មណិំ គហេត្វា ធាតូនំ សក្ការំ ករោតូ’’តិ បុន អក្ខរានិ ទិស្វា កុជ្ឈិត្វា – ‘‘មាទិសំ នាម រាជានំ ទលិទ្ទរាជាតិ វត្តុំ អយុត្ត’’ន្តិ បុនប្បុនំ ឃដេត្វា ទ្វារំ វិវរាបេត្វា អន្តោគេហំ បវិដ្ឋោ.

អដ្ឋារសវស្សាធិកានំ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ អារោបិតទីបា តថេវ បជ្ជលន្តិ. នីលុប្បលបុប្ផានិ តង្ខណំ អាហរិត្វា អារោបិតានិ វិយ, បុប្ផសន្ថារោ តង្ខណំ សន្ថតោ វិយ, គន្ធា តំ មុហុត្តំ បិសិត្វា ឋបិតា វិយ រាជា សុវណ្ណបដ្ដំ គហេត្វា – ‘‘អនាគតេ បិយទាសោ នាម កុមារោ ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា អសោកោ នាម ធម្មរាជា ភវិស្សតិ សោ ឥមា ធាតុយោ វិត្ថារិកា ករិស្សតី’’តិ វាចេត្វា – ‘‘ទិដ្ឋោ ភោ, អហំ អយ្យេន មហាកស្សបត្ថេរេនា’’តិ វត្វា វាមហត្ថំ អាភុជិត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន អប្ផោដេសិ. សោ តស្មិំ ឋានេ បរិចរណធាតុមត្តមេវ ឋបេត្វា សេសា ធាតុយោ គហេត្វា ¶ ធាតុគេហំ បុព្ពេ បិហិតនយេនេវ បិទហិត្វា សព្ពំ យថាបកតិយាវ កត្វា ឧបរិ បាសាណចេតិយំ បតិដ្ឋាបេត្វា ចតុរាសីតិយា វិហារសហស្សេសុ ធាតុយោ ¶ បតិដ្ឋាបេត្វា មហាថេរេ វន្ទិត្វា បុច្ឆិ – ‘‘ទាយាទោម្ហិ, ភន្តេ, ពុទ្ធសាសនេ’’តិ. កិស្ស ទាយាទោ ត្វំ, មហារាជ, ពាហិរកោ ត្វំ សាសនស្សាតិ. ភន្តេ, ឆន្នវុតិកោដិធនំ វិស្សជ្ជេត្វា ចតុរាសីតិ វិហារសហស្សានិ ការេត្វា អហំ ន ទាយាទោ, អញ្ញោ កោ ទាយាទោតិ? បច្ចយទាយកោ នាម ត្វំ មហារាជ, យោ បន អត្តនោ បុត្តញ្ច ធីតរញ្ច បព្ពាជេតិ, អយំ សាសនេ ទាយាទោ នាមាតិ. សោ បុត្តញ្ច ធីតរញ្ច បព្ពាជេសិ. អថ នំ ថេរា អាហំសុ – ‘‘ឥទានិ, មហារាជ, សាសនេ ទាយាទោសី’’តិ.

ឯវមេតំ ¶ ភូតបុព្ពន្តិ ឯវំ ឯតំ អតីតេ ធាតុនិធានម្បិ ជម្ពុទីបតលេ ភូតបុព្ពន្តិ. តតិយសង្គីតិការាបិ ឥមំ បទំ ឋបយិំសុ.

អដ្ឋទោណំ ចក្ខុមតោ សរីរន្តិអាទិគាថាយោ បន តម្ពបណ្ណិទីបេ ថេរេហិ វុត្តាតិ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ

មហាបរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. មហាសុទស្សនសុត្តវណ្ណនា

កុសាវតីរាជធានីវណ្ណនា

២៤១. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ មហាសុទស្សនសុត្តំ. តត្រាយំ អបុព្ពបទវណ្ណនា – សព្ពរតនមយោតិ ឯត្ថ ឯកា ឥដ្ឋកា សោវណ្ណមយា, ឯកា រូបិយមយា, ឯកា វេឡុរិយមយា, ឯកា ផលិកមយា, ឯកា លោហិតង្កមយា, ឯកា មសារគល្លមយា, ឯកា សព្ពរតនមយា, អយំ បាការោ សព្ពបាការានំ អន្តោ ឧព្ពេធេន សដ្ឋិហត្ថោ អហោសិ. ឯកេ បន ថេរា – ‘‘នគរំ នាម អន្តោ ឋត្វា ឱលោកេន្តានំ ទស្សនីយំ វដ្ដតិ, តស្មា សព្ពពាហិរោ សដ្ឋិហត្ថោ, សេសា អនុបុព្ពនីចា’’តិ វទន្តិ. ឯកេ – ‘‘ពហិ ឋត្វា ឱលោកេន្តានំ ទស្សនីយំ វដ្ដតិ, តស្មា សព្ពអព្ភន្តរិមោ សដ្ឋិហត្ថោ, សេសា អនុបុព្ពនីចា’’តិ. ឯកេ – ‘‘អន្តោ ច ពហិ ច ឋត្វា ឱលោកេន្តានំ ទស្សនីយំ វដ្ដតិ, តស្មា មជ្ឈេ បាការោ សដ្ឋិហត្ថោ, អន្តោ ច ពហិ ច តយោ តយោ អនុបុព្ពនីចា’’តិ.

ឯសិកាតិ ឯសិកត្ថម្ភោ. តិបោរិសង្គាតិ ឯកំ បោរិសំ មជ្ឈិមបុរិសស្ស អត្តនោ ហត្ថេន បញ្ចហត្ថំ, តេន តិបោរិសបរិក្ខេបា បន្នរសហត្ថបរិមាណាតិ អត្ថោ. តេ បន កថំ ឋិតាតិ? នគរស្ស ពាហិរបស្សេ ឯកេកំ មហាទ្វារពាហំ និស្សាយ ឯកេកោ, ឯកេកំ ខុទ្ទកទ្វារពាហំ និស្សាយ ឯកេកោ, មហាទ្វារខុទ្ទកទ្វារានំ អន្តរា តយោ តយោតិ. តាលបន្តីសុ សព្ពរតនមយានំ តាលានំ ឯកំ សោវណ្ណមយន្តិ បាការេ វុត្តលក្ខណមេវ វេទិតព្ពំ, បណ្ណផលេសុបិ ឯសេវ នយោ. តា បន តាលបន្តិយោ អសីតិហត្ថា ឧព្ពេធេន, វិប្បកិណ្ណវាលុកេ សមតលេ ភូមិភាគេ បាការន្តរេ ឯកេកា ហុត្វា ឋិតា.

វគ្គូតិ ឆេកោ សុន្ទរោ. រជនីយោតិ រញ្ជេតុំ សមត្ថោ. ខមនីយោតិ ទិវសម្បិ សុយ្យមានោ ខមតេវ, ន ពីភច្ឆេតិ. មទនីយោតិ ¶ មានមទបុរិសមទជននោ. បញ្ចង្គិកស្សាតិ អាតតំ វិតតំ អាតតវិតតំ ¶ សុសិរំ ឃនន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស. តត្ថ អាតតំ នាម ចម្មបរិយោនទ្ធេសុ ភេរីអាទីសុ ឯកតលំ តូរិយំ. វិតតំ នាម ឧភយតលំ. អាតតវិតតំ នាម សព្ពតោ បរិយោនទ្ធំ. សុសិរំ ¶ នាម វំសាទិ. ឃនំ នាម សម្មាទិ. សុវិនីតស្សាតិ អាកឌ្ឍនសិថិលករណាទីហិ សុមុច្ឆិតស្ស. សុប្បដិតាឡិតស្សាតិ បមាណេ ឋិតភាវជាននត្ថំ សុដ្ឋុ បដិតាឡិតស្ស. សុកុសលេហិ សមន្នាហតស្សាតិ យេ វាទិតុំ ឆេកា កុសលា, តេហិ វាទិតស្ស. ធុត្តាតិ អក្ខធុត្តា,. សោណ្ឌាតិ សុរាសោណ្ឌា. តេយេវ បុនប្បុនំ បាតុកាមតាវសេន បិបាសា. បរិចារេសុន្តិ (ទី. និ. ២.១៣២) ហត្ថំ វា បាទំ វា ចាលេត្វា នច្ចន្តា កីឡិំសុ.

ចក្ករតនវណ្ណនា

២៤៣. សីសំ ន្ហាតស្សាតិ សីសេន សទ្ធិំ គន្ធោទកេន នហាតស្ស. ឧបោសថិកស្សាតិ សមាទិន្នឧបោសថង្គស្ស. ឧបរិបាសាទវរគតស្សាតិ បាសាទវរស្ស ឧបរិ គតស្ស, សុភោជនំ ភុញ្ជិត្វា បាសាទវរស្ស ឧបរិមហាតលេ សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា សីលានិ អាវជ្ជន្តស្ស. តទា កិរ រាជា បាតោវ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា មហាទានំ ទត្វា សោឡសហិ គន្ធោទកឃដេហិ សីសំ នហាយិត្វា កតបាតរាសោ សុទ្ធំ ឧត្តរាសង្គំ ឯកំសំ ករិត្វា ឧបរិបាសាទស្ស សិរិសយនេ បល្លង្កំ អាភុជិត្វា និសិន្នោ អត្តនោ ទានាទិមយំ បុញ្ញសមុទាយំ អាវជ្ជន្តោ និសីទិ. អយំ សព្ពចក្កវត្តីនំ ធម្មតា.

តេសំ តំ អាវជ្ជន្តានំយេវ វុត្តប្បការបុញ្ញកម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានំ នីលមណិសង្ឃាតសទិសំ បាចីនសមុទ្ទជលតលំ ភិន្ទមានំ វិយ, អាកាសំ អលង្កុរុមានំ វិយ ទិព្ពំ ចក្ករតនំ បាតុភវតិ. តំ មហាសុទស្សនស្សាបិ តថេវ បាតុរហោសិ. តយិទំ ទិព្ពានុភាវយុត្តត្តា ទិព្ពន្តិ វុត្តំ. សហស្សំ អស្ស អរានន្តិ សហស្សារំ. សហ នេមិយា, សហ នាភិយា ចាតិ សនេមិកំ សនាភិកំ. សព្ពេហិ អាការេហិ បរិបុណ្ណន្តិ សព្ពាការបរិបូរំ.

តត្ថ ចក្កញ្ច តំ រតិជននដ្ឋេន រតនញ្ចាតិ ចក្ករតនំ. យាយ បន តំ នាភិយា ‘‘សនាភិក’’ន្តិ វុត្តំ, សា ឥន្ទនីលមយា ហោតិ, មជ្ឈេ បនស្សា សាររជតមយា បនាឡិ, យាយ ¶ សុទ្ធសិនិទ្ធទន្តបន្តិយា ហសមានា វិយ វិរោចតិ, មជ្ឈេ ឆិទ្ទេន វិយ ចន្ទមណ្ឌលេន, ឧភោសុបិ ពាហិរន្តេសុ រជតបដ្ដេន កតបរិក្ខេបា ហោតិ. តេសុ បនស្ស នាភិបនាឡិបរិក្ខេបបដ្ដេសុ ¶ យុត្តយុត្តដ្ឋានេសុ បរិច្ឆេទលេខា សុវិភត្តាវ ហុត្វា បញ្ញាយន្តិ. អយំ តាវ អស្ស នាភិយា សព្ពាការបរិបូរតា.

យេហិ ¶ បន តំ – ‘‘អរេហិ សហស្សារ’’ន្តិ វុត្តំ, តេ សត្តរតនមយា សូរិយរស្មិយោ វិយ បភាសម្បន្នា ហោន្តិ, តេសម្បិ ឃដកមណិកបរិច្ឆេទលេខាទីនិ សុវិភត្តានេវ ហុត្វា បញ្ញាយន្តិ. អយមស្ស អរានំ សព្ពាការបរិបូរតា.

យាយ បន តំ នេមិយា – ‘‘សនេមិក’’ន្តិ វុត្តំ, សា ពាលសូរិយរស្មិកលាបសិរិំ អវហសមានា វិយ សុរត្តសុទ្ធសិនិទ្ធបវាឡមយា ហោតិ. សន្ធីសុ បនស្សា សញ្ឈារាគសស្សិរិកា រត្តជម្ពុនទបដ្ដា វដ្ដបរិច្ឆេទលេខា សុវិភត្តា ហុត្វា បញ្ញាយន្តិ. អយមស្ស នេមិយា សព្ពាការបរិបូរតា.

នេមិមណ្ឌលបិដ្ឋិយំ បនស្ស ទសន្នំ ទសន្នំ អរានំ អន្តរេ ធមនវំសោ វិយ អន្តោ សុសិរោ ឆិទ្ទមណ្ឌលខចិតោ វាតគាហី បវាឡទណ្ឌោ ហោតិ, យស្ស វាតេរិតស្ស សុកុសលសមន្នាហតស្ស បញ្ចង្គិកតូរិយស្ស វិយ សទ្ទោ វគ្គុ ច រជនីយោ ច កមនីយោ ច មទនីយោ ច ហោតិ. តស្ស ខោ បន បវាឡទណ្ឌស្ស ឧបរិ សេតច្ឆត្តំ ឧភោសុ បស្សេសុ សមោសរិតកុសុមទាមានំ ទ្វេ បន្តិយោតិ ឯវំ សមោសរិតកុសុមទាមបន្តិសតទ្វយបរិវារសេតច្ឆត្តសតធារិនា បវាឡទណ្ឌសតេន សមុបសោភិតនេមិបរិក្ខេបស្ស ទ្វិន្នម្បិ នាភិបនាឡីនំ អន្តោ ទ្វេ សីហមុខានិ ហោន្តិ, យេហិ តាលក្ខន្ធប្បមាណា បុណ្ណចន្ទកិរណកលាបសស្សិរីកា តរុណរវិសមានរត្តកម្ពលគេណ្ឌុកបរិយន្តា អាកាសគង្គាគតិសោភំ អវហសមានា វិយ ទ្វេ មុត្តកលាបា ឱលម្ពន្តិ. យេហិ ចក្ករតនេន សទ្ធិំ អាកាសេ សម្បរិវត្តមានេហិ តីណិ ចក្កានិ ឯកតោ បរិវត្តន្តានិ វិយ ខាយន្តិ. អយមស្ស សព្ពសោ សព្ពាការបរិបូរតា.

តំ បនេតំ ឯវំ សព្ពាការបរិបូរំ បកតិយា សាយមាសភត្តំ ភុញ្ជិត្វា អត្តនោ អត្តនោ ឃរទ្វារេ បញ្ញត្តាសនេសុ និសីទិត្វា បវត្តកថាសល្លាបេសុ មនុស្សេសុ វីថិចតុក្កាទីសុ ¶ កីឡមានេ ទារកជនេ នាតិឧច្ចេន នាតិនីចេន វនសណ្ឌមត្ថកាសន្នេន អាកាសប្បទេសេន ឧបសោភយមានំ វិយ, រុក្ខសាខគ្គានិ ទ្វាទសយោជនតោ បដ្ឋាយ សុយ្យមានេន មធុរស្សរេន ¶ សត្តានំ សោតានិ ឱធាបយមានំ យោជនតោ បដ្ឋាយ នានប្បភាសមុទយសមុជ្ជលេន វណ្ណេន នយនានិ សមាកឌ្ឍន្តំ វិយ, រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស បុញ្ញានុភាវំ ឧគ្ឃោសយន្តំ វិយ, រាជធានិយា អភិមុខំ អាគច្ឆតិ.

អថស្ស ចក្ករតនស្ស សទ្ទសវនេនេវ – ‘‘កុតោ នុ ខោ, កស្ស នុ ខោ អយំ សទ្ទោ’’តិ អាវជ្ជិតហទយានំ បុរត្ថិមទិសំ អាលោកយមានានំ តេសំ មនុស្សានំ អញ្ញតរោ អញ្ញតរំ ឯវមាហ ¶ – ‘‘បស្សថ, ភោ, អច្ឆរិយំ, អយំ បុណ្ណចន្ទោ បុព្ពេ ឯកោ ឧគ្គច្ឆតិ, អជ្ជេវ បន អត្តទុតិយោ ឧគ្គតោ, ឯតញ្ហិ រាជហំសមិថុនមិវ បុណ្ណចន្ទមិថុនំ បុព្ពាបរិយេន គគនតលំ អភិលង្ឃតី’’តិ. តមញ្ញោ អាហ – ‘‘កិំ កថេសិ, សម្ម, កុហិំ នាម តយា ទ្វេ បុណ្ណចន្ទា ឯកតោ ឧគ្គច្ឆន្តា ទិដ្ឋបុព្ពា, ននុ ឯស តបនីយរំសិធារោ បិញ្ឆរកិរណោ ទិវាករោ ឧគ្គតោ’’តិ, តមញ្ញោ ហសិតំ កត្វា ឯវមាហ – ‘‘កិំ ឧម្មត្តោសិ, ននុ ឥទានេវ ទិវាករោ អត្ថង្គតោ, សោ កថំ ឥមំ បុណ្ណចន្ទំ អនុពន្ធមានោ ឧគ្គច្ឆិស្សតិ? អទ្ធា បនេតំ អនេករតនប្បភាសមុទយុជ្ជលំ ឯកស្សាបិ បុញ្ញវតោ វិមានំ ភវិស្សតី’’តិ. តេ សព្ពេបិ អបសារយន្តា អញ្ញេ ឯវមាហំសុ – ‘‘ភោ, កិំ ពហុំ វិលបថ, នេវាយំ បុណ្ណចន្ទោ, ន សូរិយោ ន ទេវវិមានំ. ន ហេតេសំ ឯវរូបា សិរិសម្បត្តិ អត្ថិ, ចក្ករតនេន បន ឯតេន ភវិតព្ព’’ន្តិ.

ឯវំ បវត្តសល្លាបស្សេវ តស្ស ជនស្ស ចន្ទមណ្ឌលំ ឱហាយ តំ ចក្ករតនំ អភិមុខំ ហោតិ. តតោ តេហិ – ‘‘កស្ស នុ ខោ ឥទំ និព្ពត្ត’’ន្តិ វុត្តេ ភវន្តិ វត្តារោ – ‘‘ន កស្សចិ អញ្ញស្ស, ននុ អម្ហាកំ មហារាជា បូរិតចក្កវត្តិវត្តោ, តស្សេតំ និព្ពត្ត’’ន្តិ. អថ សោ ច មហាជនោ, យោ ច អញ្ញោ បស្សតិ, សព្ពោ ចក្ករតនមេវ អនុគច្ឆតិ. តំ ចាបិ ចក្ករតនំ រញ្ញោយេវ អត្ថាយ អត្តនោ អាគតភាវំ ញាបេតុកាមំ វិយ សត្តក្ខត្តុំ បាការមត្ថកេនេវ ¶ នគរំ អនុសំយាយិត្វា, អថ រញ្ញោ អន្តេបុរំ បទក្ខិណំ កត្វា, អន្តេបុរស្ស ច ឧត្តរសីហបញ្ជរសទិសេ ឋានេ យថា គន្ធបុប្ផាទីហិ សុខេន សក្កា ហោតិ បូជេតុំ, ឯវំ អក្ខាហតំ វិយ តិដ្ឋតិ.

ឯវំ ឋិតស្ស បនស្ស វាតបានឆិទ្ទាទីហិ បវិសិត្វា នានាវិរាគរតនប្បភាសមុជ្ជលំ អន្តោបាសាទំ អលង្កុរុមានំ បភាសមូហំ ទិស្វា ទស្សនត្ថាយ សញ្ជាតាភិលាសោ ¶ រាជា ហោតិ. បរិជនោបិស្ស បិយវចនបាភតេន អាគន្ត្វា តមត្ថំ និវេទេតិ. អថ រាជា ពលវបីតិបាមោជ្ជផុដសរីរោ បល្លង្កំ មោចេត្វា ឧដ្ឋាយាសនា សីហបញ្ជរសមីបំ គន្ត្វា តំ ចក្ករតនំ ទិស្វា ‘‘សុតំ ខោ បន មេត’’ន្តិអាទិកំ ចិន្តនំ ចិន្តយតិ. មហាសុទស្សនស្សាបិ សព្ពំ តំ តថេវ អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ទិស្វា រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស…បេ… អស្សំ នុ ខោ អហំ រាជា ចក្កវត្តី’’តិ. តត្ថ សោ ហោតិ រាជា ចក្កវត្តីតិ កិត្តាវតា ចក្កវត្តី ហោតីតិ? ឯកង្គុលទ្វង្គុលមត្តម្បិ ចក្ករតនេ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បវត្តេ ឥទានិ តស្ស បវត្តាបនត្ថំ យំ កាតព្ពំ, តំ ទស្សេន្តោ អថ ខោ អានន្ទាតិអាទិមាហ.

២៤៤. តត្ថ ¶ ឧដ្ឋាយាសនាតិ និសិន្នាសនតោ ឧដ្ឋហិត្វា ចក្ករតនសមីបំ អាគន្ត្វា. សុវណ្ណភិង្ការំ គហេត្វាតិ ហត្ថិសោណ្ឌសទិសបនាឡិំ សុវណ្ណភិង្ការំ ឧក្ខិបិត្វា. អន្វទេវ រាជា មហាសុទស្សនោ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយាតិ សព្ពចក្កវត្តីនញ្ហិ ឧទកេន អព្ភុក្កិរិត្វា – ‘‘អភិវិជិនាតុ ភវំ ចក្ករតន’’ន្តិ វចនសមនន្តរមេវ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា ចក្ករតនំ បវត្តតិ. យស្ស បវត្តិ សមកាលមេវ សោ រាជា ចក្កវត្តី នាម ហោតិ. បវត្តេ បន ចក្ករតនេ តំ អនុពន្ធមានោវ រាជា ចក្កវត្តិយានវរំ អារុយ្ហ វេហាសំ អព្ភុគ្គច្ឆតិ. អថស្ស ឆត្តចាមរាទិហត្ថោ បរិជនោ ចេវ អន្តេបុរជនោ ច តតោ នានាការកញ្ចុកកវចាទិសន្នាហវិភូសិតេន វិវិធាភរណប្បភាសមុជ្ជលេន សមុស្សិតទ្ធជបដាកបដិមណ្ឌិតេន អត្តនោ អត្តនោ ពលកាយេន សទ្ធិំ ឧបរាជសេនាបតិបភុតយោបិ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា រាជានមេវ បរិវារេន្តិ.

រាជយុត្តា បន ជនសង្គហត្ថំ នគរវីថីសុ ភេរិយោ ចរាបេន្តិ – ‘‘តាតា, អម្ហាកំ រញ្ញោ ចក្ករតនំ និព្ពត្តំ, អត្តនោ វិភវានុរូបេន មណ្ឌិតបសាធិកា សន្និបតថា’’តិ. មហាជនោ ¶ បន បកតិយា ចក្ករតនសទ្ទេនេវ សព្ពកិច្ចានិ បហាយ គន្ធបុប្ផាទីនិ អាទាយ សន្និបតិតោវ សោបិ សព្ពោ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា រាជានមេវ បរិវារេតិ. យស្ស យស្ស ហិ រញ្ញា សទ្ធិំ គន្តុកាមតាចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, សោ សោ អាកាសគតោវ ហោតិ. ឯវំ ទ្វាទសយោជនាយាមវិត្ថារា បរិសា ហោតិ. តត្ថ ឯកបុរិសោបិ ឆិន្នភិន្នសរីរោ វា កិលិដ្ឋវត្ថោ វា ¶ នត្ថិ. សុចិបរិវារោ ហិ រាជា ចក្កវត្តី. ចក្កវត្តិបរិសា នាម វិជ្ជាធរបុរិសា វិយ អាកាសេ គច្ឆមានា ឥន្ទនីលមណិតលេ វិប្បកិណ្ណរតនសទិសា ហោតិ. មហាសុទស្សនស្សាបិ តថេវ អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘អន្វទេវ រាជា មហាសុទស្សនោ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយា’’តិ.

តំ បន ចក្ករតនំ រុក្ខគ្គានំ ឧបរូបរិ នាតិឧច្ចេន នាតិនីចេន គគនប្បទេសេន បវត្តតិ. យថា រុក្ខានំ បុប្ផផលបល្លវេហិ អត្ថិកា, តានិ សុខេន គហេតុំ សក្កោន្តិ. យថា ច ភូមិយំ ឋិតា ‘‘ឯស រាជា, ឯស ឧបរាជា, ឯស សេនាបតី’’តិ សល្លក្ខេតុំ សក្កោន្តិ. ឋានាទីសុ ច ឥរិយាបថេសុ យោ យេន ឥច្ឆតិ, សោ តេនេវ គច្ឆតិ. ចិត្តកម្មាទិសិប្បបសុតា ចេត្ថ អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ ករោន្តាយេវ គច្ឆន្តិ. យថេវ ហិ ភូមិយំ, តថា តេសំ សព្ពកិច្ចានិ អាកាសេវ ឥជ្ឈន្តិ. ឯវំ ចក្កវត្តិបរិសំ គហេត្វា តំ ចក្ករតនំ វាមបស្សេន សិនេរុំ បហាយ មហាសមុទ្ទស្ស ឧបរិភាគេន សត្តសហស្សយោជនប្បមាណំ បុព្ពវិទេហំ គច្ឆតិ.

តត្ថ យោ វិនិព្ពេធេន ទ្វាទសយោជនាយ, បរិក្ខេបតោ ឆត្តិំសយោជនាយ បរិសាយ សន្និវេសក្ខមោ ¶ សុលភាហារូបករណោ ឆាយុទកសម្បន្នោ សុចិសមតលោ រមណីយោ ភូមិភាគោ, តស្ស ឧបរិភាគេ តំ ចក្ករតនំ អក្ខាហតំ វិយ តិដ្ឋតិ. អថ តេន សញ្ញាណេន សោ មហាជនោ ឱតរិត្វា យថារុចិ នហានភោជនាទីនិ សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តោ វាសំ កប្បេតិ. មហាសុទស្សនស្សាបិ សព្ពំ តថេវ អហោសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘យស្មិំ ខោ បនានន្ទ, បទេសេ ចក្ករតនំ បតិដ្ឋាតិ, តត្ថ សោ រាជា មហាសុទស្សនោ វាសំ ឧបគច្ឆិ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយា’’តិ.

ឯវំ វាសំ ឧបគតេ ចក្កវត្តិម្ហិ យេ តត្ថ រាជានោ, តេ ‘‘បរចក្កំ អាគត’’ន្តិ សុត្វាបិ ន ពលកាយំ សន្និបាតេត្វា យុទ្ធសជ្ជា ហោន្តិ. ចក្ករតនស្ស ហិ ឧប្បត្តិសមនន្តរមេវ នត្ថិ សោ សត្តោ នាម, យោ បច្ចត្ថិកសញ្ញាយ តំ រាជានំ អារព្ភ ¶ អាវុធំ ឧក្ខិបិតុំ វិសហេយ្យ. អយមានុភាវោ ចក្ករតនស្ស.

ចក្កានុភាវេន ¶ ហិ តស្ស រញ្ញោ,

អរី អសេសា ទមថំ ឧបេន្តិ;

អរិន្ទមំ នាម នរាធិបស្ស,

តេនេវ តំ វុច្ចតិ តស្ស ចក្កន្តិ.

តស្មា សព្ពេបិ តេ រាជានោ អត្តនោ អត្តនោ រជ្ជសិរិវិភវានុរូបំ បាភតំ គហេត្វា តំ រាជានំ ឧបគម្ម ឱនតសិរា អត្តនោ មោឡិមណិប្បភាភិសេកេន តស្ស បាទបូជំ ករោន្តា – ‘‘ឯហិ ខោ, មហារាជា’’តិអាទីហិ វចនេហិ តស្ស កិំការបដិសាវិតំ អាបជ្ជន្តិ. មហាសុទស្សនស្សាបិ តថេវ អកំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘យេ ខោ, បនានន្ទ, បុរត្ថិមាយ ទិសាយ…បេ… អនុសាស, មហារាជា’’តិ.

តត្ថ ស្វាគតន្តិ សុ អាគតំ. ឯកស្មិញ្ហិ អាគតេ សោចន្តិ, គតេ