📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ទីឃនិកាយេ

មហាវគ្គដីកា

១. មហាបទានសុត្តវណ្ណនា

បុព្ពេនិវាសបដិសំយុត្តកថាវណ្ណនា

១. យថាជាតានំ ករេរិរុក្ខានំ ឃនបត្តសាខាវិដបេហិ មណ្ឌបសង្ខេបេហិ សញ្ឆន្នោ បទេសោ ‘‘ករេរិមណ្ឌបោ’’តិ អធិប្បេតោ. ទ្វារេតិ ទ្វារសមីបេ. ទ្វារេ ឋិតរុក្ខវសេន អញ្ញត្ថាបិ សមញ្ញា អត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘យថា’’តិអាទិ វុត្តំ. កថំ បន ភគវា មហាគន្ធកុដិយំ អវសិត្វា តទា ករេរិកុដិកាយំ វិហាសីតិ? សាបិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វសនគន្ធកុដិ ឯវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អន្តោជេតវនេ’’តិអាទិមាហ. សលឡាគារន្តិ ទេវទារុរុក្ខេហិ កតគេហំ. បកតិភត្តស្ស បច្ឆតោតិ ភិក្ខូនំ បាកតិកភត្តកាលតោ បច្ឆា, ឋិតមជ្ឈន្ហិកតោ ឧបរីតិ អត្ថោ. បិណ្ឌបាតតោ បដិក្កន្តានន្តិ បិណ្ឌបាតភោជនតោ អបេតានំ. តេនាហ ‘‘ភត្តកិច្ច’’ន្តិអាទិ.

មណ្ឌលសណ្ឋានា មាឡសង្ខេបេន កតា និសីទនសាលា ‘‘មណ្ឌលមាឡ’’ន្តិ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘និសីទនសាលាយា’’តិ. បុព្ពេនិវាសបដិសំយុត្តាតិ ឯត្ថ បុព្ព-សទ្ទោ អតីតវិសយោ, និវាស-សទ្ទោ កម្មសាធនោ, ខន្ធវិនិមុត្តោ ច និវសិតធម្មោ នត្ថិ, ខន្ធា ច សន្តានវសេនេវ បវត្តន្តីតិ អាហ ‘‘បុព្ពេនិវុត្ថក្ខន្ធសន្តានសង្ខាតេន បុព្ពេនិវាសេនា’’តិ. យោជេត្វាតិ វិសយភាវេន យោជេត្វា. បវត្តិតាតិ កថិតា. ធម្មូបសំហិតត្តា ធម្មតោ អនបេតាតិ ធម្មី. តេនាហ ‘‘ធម្មសំយុត្តា’’តិ.

ឧទបាទីតិ បទុទ្ធារោ, តស្ស ឧប្បន្នា ជាតាតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តំ បនស្សា ឧប្បន្នាការំ បាឡិយំ សង្ខេបតោវ ទស្សិតំ, វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘អហោ អច្ឆរិយ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ កេ អនុស្សរន្តិ, កេ នានុស្សរន្តីតិ បទទ្វយេ បឋមំយេវ សប្បបញ្ចនំ, ន ឥតរន្តិ តទេវ បុគ្គលភេទតោ, កាលវិភាគតោ, អនុស្សរណាការតោ, ឱបម្មតោ និទ្ទិសន្តេន ‘‘តិត្ថិយា អនុស្សរន្តី’’តិអាទិ វុត្តំ. អគ្គប្បត្តកម្មវាទិនោតិ សិខាប្បត្តកម្មវាទិនោ ‘‘អត្ថិ កម្មំ អត្ថិ កម្មវិបាកោ’’តិ (បដិ. ម. ១.២៣៤) ឯវំ កម្មស្សកតាញាណេ ឋិតា តាបសបរិព្ពាជកា. ចត្តាលីសំយេវ កប្បេ អនុស្សរន្តីតិ ព្រហ្មជាលាទីសុ (ទី. និ. ១.៣៣) ភគវតា តថា បរិច្ឆិជ្ជ វុត្តត្តា. តតោ បរំ ន អនុស្សរន្តីតិ តថាវចនញ្ច ទិដ្ឋិគតោបដ្ឋកស្ស តេសំ ញាណស្ស បរិទុព្ពលភាវតោ.

សាវកាតិ មហាសាវកា តេសញ្ហិ កប្បសតសហស្សំ បុព្ពាភិនីហារោ. បកតិសាវកា បន តតោ ឩនកមេវ អនុស្សរន្តិ. យស្មា ‘‘កប្បានំ លក្ខាធិកំ ឯកំ, ទ្វេ ច អសង្ខ្យេយ្យានី’’តិ កាលវសេន ឯវំ បរិមាណោ យថាក្កមំ អគ្គសាវកបច្ចេកពុទ្ធានំ បុញ្ញញាណាភិនីហារោ, សាវកពោធិបច្ចេកពោធិបារមិតាសម្ភរណញ្ច, តស្មា វុត្តំ ‘‘ទ្វេ អគ្គសាវកា…បេ… កប្បសតសហស្សញ្ចា’’តិ. យទិ ពោធិសម្ភារសម្ភរណកាលបរិច្ឆិន្នោ តេសំ តេសំ អរិយានំ អភិញ្ញាញាណវិភវោ, ឯវំ សន្តេ ពុទ្ធានម្បិស្ស សបរិច្ឆេទតា អាបន្នាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ពុទ្ធានំ បន ឯត្តកន្តិ បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, យាវតកំ អាកង្ខន្តិ, តាវតកំ អនុស្សរន្តី’’តិ ‘‘យាវតកំ នេយ្យំ, តាវតកំ ញាណ’’ន្តិ (មហានិ. ១៥៦; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣, ៥) វចនតោ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស វិយ ហិ ពុទ្ធានំ អភិញ្ញាញាណានម្បិ សវិសយេ បរិច្ឆេទោ នាម នត្ថិ, តស្មា យំ យំ ញាតុំ ឥច្ឆន្តិ, តេ តំ តំ ជានន្តិ ឯវ. អថ វា សតិបិ កាលបរិច្ឆេទេ ករុណូបាយកោសល្លបរិគ្គហាទិនា សាតិសយត្តា មហាពោធិសម្ភារានំ បញ្ញាបារមិតាយ បវត្តិអានុភាវស្ស បរិច្ឆេទោ នាម នត្ថិ, កុតោ តន្និមិត្តកានំ អភិញ្ញាញាណានន្តិ វុត្តំ ‘‘ពុទ្ធានំ…បេ… នត្ថី’’តិ.

ខន្ធបដិបាដិយាតិ យថាបច្ចយំ អនុបុព្ពបវត្តមានានំ ខន្ធានំ អនុបុព្ពិយា. ខន្ធប្បវត្តិន្តិ វេទនាទិក្ខន្ធប្បវត្តិំ. តេសញ្ហិ អនុភវនាទិអាការគ្គហណមស្ស សាតិសយំ, តំ សញ្ញាភវេ តត្ថ តត្ថ អនុស្សរណវសេន គហេត្វា គច្ឆន្តា ឯកវោការភវេ អលភន្តា ‘‘ន បស្សន្តី’’តិ វុត្តា, ជាលេ បតិតា វិយ សកុណា, មច្ឆា វិយ ចាតិ អធិប្បាយោ. កុណ្ឋា វិយាតិ ទន្ធា វិយ. បង្គុឡា វិយាតិ បីឋសប្បិនោ វិយ. ទិដ្ឋិំ គណ្ហន្តីតិ អធិច្ចសមុប្បន្និកទិដ្ឋិំ គណ្ហន្តិ. យដ្ឋិកោដិហេតុកំ គមនំ យដ្ឋិកោដិគមនំ ខន្ធបដិបាដិយា អមុញ្ចនតោ.

ឯវំ សន្តេបីតិ កាមំ ពុទ្ធសាវកាបិ អសញ្ញភវេ ខន្ធប្បវត្តិំ ន បស្សន្តិ, ឯវំ សន្តេបិ តេ ពុទ្ធសាវកា អសញ្ញភវំ លង្ឃិត្វា បរតោ អនុស្សរន្តិ. ‘‘វដ្ដេ’’តិអាទិ តថា តេសំ អនុស្សរណាការទស្សនំ. ពុទ្ធេហិ ទិន្ននយេ ឋត្វាតិ ‘‘យត្ថ បញ្ចកប្បសតានិ រូបប្បវត្តិយេវ, ន អរូបប្បវត្តិ, សោ អសញ្ញភវោ’’តិ ឯវំ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ ទេសិតាយំ ធម្មនេត្តិយំ ឋត្វា. ឯវញ្ហិ អន្តរា ចុតិបដិសន្ធិយោ អបស្សន្តា បរតោ អនុស្សរន្តិ សេយ្យថាបិ អាយស្មា សោភិតោតិ (ថេរគា. អដ្ឋ. ១.២.១៦៤ សោភិតត្ថេរគាថាវណ្ណនា). សោ កិរ បុព្ពេនិវាសេ ចិណ្ណវសី ហុត្វា អនុបដិបាដិយា អត្តនោ និព្ពត្តដ្ឋានំ អនុស្សរន្តោ យាវ អសញ្ញភវេ អត្តនោ អចិត្តកបដិសន្ធិ តាវ អទ្ទស, តតោ បរំ បញ្ចកប្បសតបរិមាណេ កាលេ ចុតិបដិសន្ធិយោ អទិស្វា អវសានេ ចុតិំ ទិស្វា ‘‘កិំ នាមេត’’ន្តិ អាវជ្ជយមានោ នយវសេន ‘‘អសញ្ញភវោ ភវិស្សតី’’តិ និដ្ឋំ អគមាសិ. អថ នំ ភគវា តំ ការណំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តានំ អគ្គដ្ឋានេ ឋបេសិ. ‘‘ចុតិបដិសន្ធិំ ឱលោកេត្វា’’តិ ឥទំ ចុតិបដិសន្ធិវសេន តេសំ ញាណស្ស សង្កមនទស្សនំ, តេន សព្ពសោ ភវេ អនាមសិត្វា គន្តុំ ន សក្កោន្តីតិ ទស្សេតិ.

តំ តទេវ បស្សន្តីតិ យថា នាម សរទសមយេ ឋិតមជ្ឈន្ហិកវេលាយ ចតុរតនិកេ គេហេ ចក្ខុមតោ បុរិសស្ស រូបគតំ សុបាកដមេវ ហោតីតិ លោកសិទ្ធមេតំ, សិយា បន តស្ស សុខុមតរតិរោហិតាទិភេទស្ស រូបគតស្ស អគោចរតា. ន ត្វេវ ពុទ្ធានំ ញាតុំ ឥច្ឆិតស្ស ញេយ្យស្ស អគោចរតា, អថ ខោ តំ ញាណាលោកេន ឱភាសិតំ ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ សុបាកដំ សុវិភូតមេវ ហោតិ តថា ញេយ្យាវរណស្ស សុប្បហីនត្តា. តេនាហ ‘‘ពុទ្ធា បន អត្តនា វា បរេហិ វា ទិដ្ឋកតសុតំ, សូរិយមណ្ឌលោភាសសទិស’’ន្តិ ច អាទិ.

តថា សាវកា ច បច្ចេកពុទ្ធា ចាតិ. ឯត្ថ តថា-សទ្ទេន ‘‘អត្តនា ទិដ្ឋកតសុតមេវ អនុស្សរន្តី’’តិ ឥទំ ឧបសំហរតិ, តេន សប្បទេសមេវ នេសំ អនុស្សរណំ, ន និប្បទេសន្តិ និទស្សេតិ.

ខជ្ជោបនកឱភាសសទិសំ ញាណស្ស អតិវិយ អប្បានុភាវតាយ. សាវកានន្តិ ឯត្ថ បកតិសាវកានំ បាកតិកបទីបោភាសសទិសំ. មហាសាវកានំ (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.២១ វង្គីសេត្ថរគាថាវណ្ណនាយ វិត្ថារោ) មហាបទីបោភាសសទិសំ. តេនាហ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៤០២) ‘‘ឧក្កាបភាសទិស’’ន្តិ. ឱសធិតារកោភាសសទិសន្តិ ឧស្សន្នា បភា ឯតាយ ធីយតិ, ឱសធីនំ វា អនុពលប្បទាយកត្តា ‘‘ឱសធី’’តិ ឯវំ លទ្ធនាមាយ តារកាយ បភាសទិសំ. សរទសូរិយមណ្ឌលោភាសសទិសំ សព្ពសោ អន្ធការវិធមនតោ. អបដុភាវហេតុកោ វិសយគ្គហណេ ចញ្ចលភាវោ ខលិតំ, កុណ្ឋិភាវហេតុកោ វិសយស្ស អនភិសមយោ បដិឃាតោ. អាវជ្ជនបដិពទ្ធមេវាតិ អាវជ្ជនមត្តាធីនំ, អាវជ្ជិតមត្តេ ឯវ យថិច្ឆិតស្ស បដិវិជ្ឈនកន្តិ អត្ថោ. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ.

អសង្គអប្បដិហតំ បវត្តមានំ ភគវតោ ញាណំ លហុតរេបិ វិសយេ, គរុតរេ ច ឯកសទិសមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ទុព្ពលបត្តបុដេ’’តិអាទិនា ឧបមាទ្វយំ វុត្តំ. ធម្មកាយត្តា ភគវតោ គុណំ អារព្ភ បវត្តា ‘‘ភគវន្តំយេវ អារព្ភ ឧប្បន្នា’’តិ វុត្តំ. តំ សព្ពម្បីតិ តំ យថាវុត្តំ សព្ពម្បិ បុព្ពេនិវាសបដិសំយុត្តំ កថំ. តិត្ថិយានំ, សាវកានញ្ច បុព្ពេនិវាសានុស្សរណំ ភគវតោ បុព្ពេនិវាសានុស្សរណស្ស ហីនុទាហរណទស្សនវសេនេត្ថ កថិតំ. ឯវញ្ហិ ភគវតោ មហន្តភាវោ វិសេសតោ បកាសិតោ ហោតីតិ. សង្ខេបតោតិ សមាសតោ. យត្តកោបិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណស្ស បវត្តិភេទោ អត្តនោ ញាណស្ស វិសយភូតោ, តំ សព្ពំ តទា យថាកថិតំ តេ ភិក្ខូ សង្ខិបិត្វា ‘‘ឥតិបី’’តិ អាហំសុ. តស្ស ច អនេកាការតាយ អាមេឌិតវចនំ, បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, ‘‘ឥតិ ខោ ភិក្ខវេ សប្បដិភយោ ពាលោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១២៤; អ. និ. ៣.១) វិយ អាការត្ថោ ឥតិ-សទ្ទោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវម្បី’’តិ តទត្ថមាហ.

២-៣. វុត្តមេវាតិ ឯត្ថ ច ឥធ បាឋេ យំ វត្តព្ពំ តេន បាឋេន សាធារណំ, តំ វុត្តមេវាតិ អធិប្បេតំ, ន អសាធារណំ អបុព្ពបទវណ្ណនាយ អធិកតត្តាតិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘អយមេវ ហិ វិសេសោ’’តិអាទិមាហ. ‘‘អស្សោសី’’តិ ឥទំ សវនកិច្ចនិប្ផត្តិយា វុត្តំ សទ្ទគ្គហណមុខេន តទត្ថាវពោធស្ស សិទ្ធត្តា. តត្ថ បន បាឡិយំ ‘‘ឥមំ សំខិយធម្មំ វិទិត្វា’’ ឥច្ចេវ (ទី. និ. ១.២) វុត្តំ. ឥមេ ភិក្ខូ មម គុណេ ថោមេន្តិ, កថំ? មម បុព្ពេនិវាសញាណំ អារព្ភាតិ យោជនា. និប្ផត្តិន្តិ កិច្ចនិប្ផត្តិំ, តេន កាតព្ពកិច្ចសិទ្ធន្តិ អត្ថោ. នោតិ បុច្ឆាវាចី នុ-ឥតិ ឥមិនា សមានត្ថោ និបាតោតិ វុត្តំ ‘‘ឥច្ឆេយ្យាថ នូ’’តិ. នន្តិ ភគវន្តំ. ‘‘យំ ភគវា’’តិ ឯត្ថ យំ-សទ្ទេន កិរិយាបរាមសនភូតេន ‘‘ធម្មិំ កថំ កថេយ្យា’’តិ ឯវំ វុត្តំ. ធម្មិកថាករណំ បរាមដ្ឋំ ‘‘ឯតស្សា’’តិ បទស្ស អត្ថោតិ អាហ ‘‘ឯតស្ស ធម្មិកថាករណស្សា’’តិ, អាទរវសេន បន តំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តំ.

៤. សុណាថាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, បការត្ថោ វា, ឯតេន ‘‘មនសិ ករោថា’’តិ បទំ សង្គណ្ហាតិ. សោតាវធានំ សោតស្ស ឱទហនំ, សុស្សូសាតិ អត្ថោ. ឆិន្នំ ឧបច្ឆិន្នំ វដុមំ សំសារវដ្ដំ ឯតេសន្តិ ឆិន្នវដុមកា, សម្មាសម្ពុទ្ធា, អញ្ញេ ច ខីណាសវា, ឥធ បន សម្មាសម្ពុទ្ធា អធិប្បេតា. តេសញ្ហិ សព្ពសោ អនុស្សរណំ ឥតរេសំ អវិសយោ. តេនាហ ‘‘អញ្ញេសំ អសាធារណ’’ន្តិ. បច្ចត្តវចនេ ទិស្សតិ យំ-សទ្ទោ កម្មត្ថទីបនតោ. ឧបយោគវចនេ ទិស្សតិ យំ-សទ្ទោ បុច្ឆនកិរិយាយ កម្មត្ថទីបនតោ. តន្តិ ច ឧបយោគវចនមេវ បុច្ឆតិ-សទ្ទស្ស ទ្វិកម្មកភាវតោ. យន្តិ យេន ការណេនាតិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ អាហ ‘‘ករណវចនេ ទិស្សតី’’តិ. ភុម្មេតិ ទដ្ឋព្ពោតិ យថា យំ-សទ្ទោ ន កេវលំ បច្ចត្តឧបយោគេសុ ឯវ, អថ ខោ ករណេបិ ទិស្សតិ, ឯវំ ឥធ ភុម្មេតិ ទដ្ឋព្ពោ. ទសសហស្សិលោកធាតុន្តិ ជាតិក្ខេត្តភូតំ ទសសហស្សចក្កវាឡំ. ឧន្នាទេន្តោ ឧប្បជ្ជិ អនេកច្ឆរិយបាតុភាវបដិមណ្ឌិតត្តា ពុទ្ធុប្បាទស្ស.

កាលស្ស ភទ្ទតា នាម តត្ថ សត្តានំ គុណវិភូតិយា, ពុទ្ធុប្បាទបរមា ច គុណវិភូតីតិ តព្ពហុលតា យស្ស កប្បស្ស ភទ្ទតាតិ អាហ ‘‘បញ្ចពុទ្ធុប្បាទបដិមណ្ឌិតត្តា សុន្ទរកប្បេ’’តិ, តថា សារភូតគុណវសេន ‘‘សារកប្បេ’’តិ. ‘‘ឥមំ កប្បំ ថោមេន្តោ ឯវមាហា’’តិ វត្វា ឥមស្ស កប្បស្ស តថា ថោមេតព្ពតា អនញ្ញសាធារណាតិ ទស្សេតុំ ‘‘យតោ បដ្ឋាយា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យតោ បដ្ឋាយាតិ យតោ បភុតិ អភិនីហារោ កតោតិ មនុស្សត្តាទិអដ្ឋង្គសមន្នាគតោ អភិនីហារោ បវត្តិតោ. សំសារស្ស អនាទិភាវតោ ឥមស្ស ភគវតោ អភិនីហារតោ បុរេតរំ ឧប្បន្នា សម្មាសម្ពុទ្ធា អនន្តា អបរិមេយ្យាតិ តេហិ ឧប្បន្នកប្បេ និវត្តេន្តោ ‘‘ឯតស្មិំ អន្តរេ’’តិ អាហ. កាមំ ទីបង្ករពុទ្ធុប្បាទេ អយំ ភគវា អភិនីហារមកាសិ, តស្ស បន ភគវតោ និព្ពត្តិ ឥមស្ស អភិនីហារតោ បុរិមតរាតិ វុត្តំ ‘‘អម្ហាកំ…បេ… និព្ពត្តិំសូ’’តិ.

អសង្ខ្យេយ្យកប្បបរិយោសានេតិ មហាកប្បានំ អសង្ខ្យេយ្យបរិយោសានេ. ឯស នយោ ឥតោ បរេសុបិ. ‘‘ឥតោ តិំសកប្បសហស្សានំ ឧបរី’’តិ ឯតេន បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ, សុមេធស្ស ច ភគវតោ អន្តរេ ឯកូនសត្តតិកប្បសហស្សានិ ពុទ្ធសុញ្ញានិ អហេសុន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘ឥតោ អដ្ឋារសន្នំ កប្បសហស្សានំ ឧបរី’’តិ ឥមិនា សុជាតស្ស ភគវតោ, អត្ថទស្សិស្ស ច ភគវតោ អន្តរេ ឯកេនូនានិ ទ្វាទសកប្បសហស្សានិ ពុទ្ធសុញ្ញានិ អហេសុន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘ឥតោ ចតុនវុតេ កប្បេ’’តិ ឥមិនា ធម្មទស្សិស្ស ភគវតោ, សិទ្ធត្ថស្ស ច ភគវតោ អន្តរេ ឆាធិកនវសតុត្តរានិ សត្តរសកប្បសហស្សានិ ពុទ្ធសុញ្ញានិ អហេសុន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘ឯកតិំសេ កប្បេ’’តិ ឥមិនា វិបស្សិស្ស ភគវតោ, សិខិស្ស ច ភគវតោ អន្តរេ សដ្ឋិ កប្បានិ ពុទ្ធសុញ្ញានិ អហេសុន្តិ ទស្សេតិ. តេ សព្ពេបិ បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ ឱរំ សុមេធាទីហិ ឧប្បន្នកប្បេហិ សទ្ធិំ សមោធានិយមានា សតសហស្សា កប្បា ហោន្តិ, យត្ថ មហាសាវកាទយោ (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.២១ វង្គីសត្ថេរគាថាវណ្ណនា) វិវដ្ដូ បនិស្សយានិ កុសលានិ សម្ភរិំសុ. ពុទ្ធសុញ្ញេបិ លោកេ បច្ចេកពុទ្ធា ឧប្បជ្ជិត្វា តេសំ បុរិសវិសេសានំ បុញ្ញាភិសន្ទាភិពុទ្ធិយា បច្ចយា ហោន្តិ. ‘‘ឯវមយ’’ន្តិអាទិ វុត្តមេវត្ថំ និគមនវសេន វទតិ.

‘‘កិំ បនេត’’ន្តិអាទិ បុព្ពនិមិត្តវិភាវនត្ថាយ អារទ្ធំ. តត្ថ ឯតន្តិ ពុទ្ធានំ ឧប្បជ្ជនំ. កប្បសណ្ឋានកាលស្មិន្តិ វិវដ្ដកប្បស្ស សណ្ឋហនកាលេ. ឯកមសង្ខ្យេយ្យន្តិ សំវដ្ដដ្ឋាយិំ សន្ធាយាហ. ឯកង្គណំ ហុត្វា ឋិតេតិ បព្ពតរុក្ខគច្ឆាទីនំ, មេឃាទីនញ្ច អភាវេន វិវដំអង្គណំ ហុត្វា ឋិតេ. លោកសន្និវាសេតិ ភាជនលោកេន សន្និវិសិតព្ពដ្ឋានេ. វីសតិ យដ្ឋិយោ ឧសភំ. ‘‘ឧសភមត្តា, ទ្វេ ឧសភមត្តា’’តិអាទិនា បច្ចេកំ មត្តា-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ. យោជនសហស្សមត្តា ហុត្វាតិ បតមានាវ ឧទកធារា យោជនសហស្សមត្តំ អាកាសដ្ឋានំ ផរិត្វា បវត្តិយា យោជនសហស្សមត្តា ហុត្វា. យាវ អវិនដ្ឋព្រហ្មលោកាតិ យាវ អាភស្សរព្រហ្មលោកា, យាវ សុភកិណ្ហព្រហ្មលោកា, យាវ វេហប្ផលព្រហ្មលោកាតិ អត្ថោ.

វាតវសេនាតិ សដ្ឋិសហស្សាធិកនវយោជនសតសហស្សុព្ពេធស្ស សន្ធារកវាតមណ្ឌលស្ស វសេន. មហាពោធិបល្លង្កោតិ មហាពោធិបល្លង្កប្បទេសមាហ. តស្ស បច្ឆា វិនាសោ, បឋមំ សណ្ឋហនញ្ច ធម្មតាវសេន វេទិតព្ពំ. តត្ថាតិ តស្មិំ បទេសេ. បុព្ពនិមិត្តំ ហុត្វាតិ ពុទ្ធប្បាទស្ស បុព្ពនិមិត្តំ ហុត្វា. បុព្ពនិមិត្តសន្និស្សយោ ហិ គច្ឆោ និស្សិតវោហារេន តថា វុត្តោ. តេនាហ ‘‘តស្សា’’តិអាទិ. កណ្ណិកាពទ្ធានិ ហុត្វាតិ អាពទ្ធកណ្ណិកា វិយ ហុត្វា. សុទ្ធាវាសព្រហ្មានោ អត្តមនា…បេ… គច្ឆន្តីតិ យោជនា. វេហប្ផលេបិ សុភកិណ្ហេ សង្គហេត្វា ‘‘នវ ព្រហ្មលោកា’’តិ វុត្តំ. តថា ហិ តេ ចតុត្ថិំយេវ វិញ្ញាណដ្ឋិតិំ ភជន្តិ. និក្ខមន្តេសូតិ មហាភិនិក្ខមនំ អភិនិក្ខមន្តេសុ. អភិជាតិ បនេត្ថ ជាតិភាវសាមញ្ញេន គព្ភោក្កន្តិយាវ សង្គហិតា. និមីយតិ អនុមីយតិ ផលំ ឯតេនាតិ និមិត្តំ, ការណំ. ញាបកម្បិ ហិ ការណំ ទិស្វា តស្ស អព្យភិចារីភាវេន ផលំ សិទ្ធមេវ កត្វា គណ្ហិ, យថា តំ អសិតោ ឥសិ អភិជាតិយំ មហាបុរិសស្ស លក្ខណានិ ទិស្វា តេសំ អព្យភិចារីភាវេន ពុទ្ធគុណេ សិទ្ធេ ឯវ កត្វា គណ្ហិ, ឯវំ បន គយ្ហមានំ តន្និមិត្តកំ ផលំ តទានុភាវេន សិទ្ធំ វិយ វោហរីយតិ តព្ភាវេ ភាវតោ. តេនាហ ‘‘តេសំ និមិត្តានំ អានុភាវេនា’’តិអាទិ. តថា ចាហ ភគវា ‘‘សោ តេន លក្ខណេន សមន្នាគតោ…បេ… រាជា សមានោ កិំ លភតិ, ពុទ្ធោ សមានោ កិំ លភតី’’តិ (ទី. និ. ៣.២០២, ២០៤) ច ឯវមាទិ. ឥមមត្ថន្តិ បញ្ច ពុទ្ធា ឥមស្មិំ កប្បេ ឧប្បជ្ជិស្សន្តីតិ ឥមមត្ថំ យាថាវតោ ជានិំសុ.

ជាតិបរិច្ឆេទាទិវណ្ណនា

៥-៧. កប្បបរិច្ឆេទវសេនាតិ ‘‘ឥតោ សោ ឯកនវុតេ កប្បេ’’តិអាទិនា យត្ថ យត្ថ កប្បេ តេ តេ ពុទ្ធា ឧប្បន្នា, តស្ស តស្ស កប្បស្ស បរិច្ឆិន្ទនវសេន បរិជាននវសេន. ‘‘ឥទំ ត’’ន្តិ ហិ និយមេត្វា បរិច្ឆិជ្ជ ជាននំ បរិច្ឆិន្ទនំ បរិច្ឆេទោ. បរិត្តន្តិ ឥត្តរំ. លហុកន្តិ សល្លហុកំ, អាយុនោ អធិប្បេតត្តា រស្សន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘ឧភយមេតំ អប្បកស្សេវ វេវចន’’ន្តិ.

‘‘អប្បំ វា ភិយ្យោ’’តិ អវិសេសជោតនំ ‘‘វីសំ វា តិំសំ វា’’តិអាទិនា អនិយមិតវសេនេវ យថាលាភតោ វវត្ថបេត្វា អយញ្ច នយោ អបចុរោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ ទីឃាយុកោ បន អតិទុល្លភោ’’តិ អាហ. ឥទំ តំ វិសេសវវត្ថាបនំ បុគ្គលេសុ បក្ខិបិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ វិសាខា’’តិអាទិមាហ.

យទិ ឯវំ កស្មា អម្ហាកំ ភគវា តត្តកម្បិ កាលំ ន ជីវិ, ននុ មហាពោធិសត្តា ចរិមភវេ អតិវិយឧឡារតមេន បុញ្ញាភិសង្ខារេន បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តីតិ? សច្ចមេតន្តិ. តត្ថ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘វិបស្សីអាទយោ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អភិជាតិយា មេត្តាឋានតាយ អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្ស មេត្តាបុព្ពភាគតា. តទនុគុណញ្ហិ តេសំ វិសេសតោ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ. តស្ស វិសេសតោ ពហុលំ ខេមវិតក្កូបនិស្សយតាយ សោមនស្សសហគតតា, អនញ្ញសាធារណបរោបទេសរហិតញាណវិសេសូបនិស្សយតាយ ញាណសម្បយុត្តតា, អសង្ខារិកតា ច វេទិតព្ពា, អសង្ខ្យេយ្យំ អាយុ អាធារវិសេសតោ, និស្សយវិសេសតោ, បដិបក្ខទូរីភាវតោ, បវត្តិអាការវិសេសតោ ច អបរិមេយ្យានុភាវតាយ ការណស្ស. តត្ថ ចិរតរំ កាលំ សន្តានស្ស បារមិតាបរិភាវិតតា អាធារវិសេសតា. អលោភជ្ឈាសយាទិអាសយសម្បទា និស្សយវិសេសតា. លាភមច្ឆរិយាទិបាបធម្មវិក្ខម្ភនំ បដិបក្ខទូរីភាវោ. សព្ពសត្តានំ សកលវដ្ដទុក្ខនិស្សរណត្ថាយ អាយូហនា បវត្តិអាការវិសេសោ វេទិតព្ពោ.

អយញ្ច នយោ សព្ពេសំ មហាពោធិសត្តានំ ចរិមភវាភិនិព្ពត្តកកម្មាយូហនេ សាធារណោតិ តស្ស ផលេនាបិ ឯកសទិសេនេវ ភវិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ឥតិ សព្ពេ ពុទ្ធា អសង្ខ្យេយ្យាយុកា’’តិ, អសង្ខ្យេយ្យកាលាវត្ថានាយុកាតិ អត្ថោ. អសង្ខ្យេយ្យាយុកសំវត្តនសមត្ថំ បរិចិតំ កម្មំ ហោតិ, ពុទ្ធា បន តទា មនុស្សានំ បរមាយុប្បមាណានុរូបមេវ កាលំ ឋត្វា បរិនិព្ពាយន្តិ តតោ បរំ ឋត្វា សាធេតព្ពបយោជនាភាវតោ, ធម្មតាវេសាតិ វា វេទិតព្ពា. អដ្ឋកថាយំ បន តតោ បរំ បន អដ្ឋានស្ស ‘‘ឧតុភោជនវិបត្តិយា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៥) ការណំ វុត្តំ, ‘‘តំ លោកសាធារណំ លោកេ ជាតសំវុទ្ធានំ តថាគតានំ ន ហោតី’’តិ ន សក្កា វត្តុំ. តថា ហិ នេសំ រោគកិលមថាទយោ ហោន្តិយេវ. ឧតុភោជនវសេនាតិ អសម្បន្នស្ស, សម្បន្នស្ស ច ឧតុនោ, ភោជនស្ស ច វសេន យថាក្កមំ អាយុ ហាយតិបិ វឌ្ឍតិបិ. អាយូតិ ច បរមាយុ អធិប្បេតំ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ព្រហ្មជាលាទិដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.៤០) វុត្តមេវ.

ឥទានិ តមត្ថំ សមុទាគមតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ យទា’’តិអាទិ វុត្តំ. ធម្មេ និយុត្តា ធម្មិកា, ន ធម្មិកា អធម្មិកា, ហិំសាទិអធម្មបសុតា. អធម្មិកមេវ ហោតិ ឥស្សរជនានំ អនុវត្តនេន, បរេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនេន ច. ឧណ្ហវលាហកា ទេវតាតិ ឧណ្ហឧតុនោ បច្ចយភូតមេឃមាលាសមុដ្ឋាបកា ទេវបុត្តា. តេសំ កិរ តថា ចិត្តុប្បាទសមកាលមេវ យថិច្ឆិតដ្ឋានំ ឧណ្ហំ ផរមានា វលាហកមាលា នាតិពហលា ឥតោ ចិតោ នភំ ឆាទេន្តី វិតនោតិ. ឯស នយោ សីតវលាហកវស្សវលាហកាសុ. អព្ភវលាហកា បន ទេវតា សីតុណ្ហវស្សេហិ វិនា កេវលំ អព្ភបដលស្សេវ សមុដ្ឋាបកា វេទិតព្ពា. តាសន្តិ ឯត្ថ ‘‘មិត្តា’’តិ បទំ អានេត្វា យោជនា. កាមំ ហេដ្ឋា វុត្តា សត្តវិធាបិ ទេវតា ចាតុមហារាជិកាវ តា បន តេន តេន វិសេសេន វត្វា ឥទានិ តទញ្ញេ បឋមភូមិកេ កាមាវចរទេវេ សាមញ្ញតោ គណ្ហន្តោ ‘‘ចាតុមហារាជិកា’’តិ អាហ. តាសំ អធម្មិកតាយាតិ រាជូនំ អធម្មិកភាវមូលកេន ឧបរាជាទិអធម្មិកភាវបរម្បរាភតេន តាសំ ទេវតានំ អធម្មិកភាវេន. វិសមំ ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តីតិ ពហ្វាពាធតាទិ អនិដ្ឋផលូបនិស្សយភូតស្ស យថាវុត្តអធម្មិកតាសញ្ញិតស្ស សាធារណស្ស បាបកម្មស្ស ពលេន វិសមំ វាយន្តេន វាយុនា បីឡិយមានា ចន្ទិមសូរិយា សិនេរុំ បរិក្ខិបន្តា វិសមំ បរិវត្តន្តិ យថាមគ្គេន នប្បវត្តន្តីតិ. អស្សិទំ យថា ចន្ទិមសូរិយានំ វិសមបរិវត្តនំ វិសមវាតសង្ខោភហេតុកំ, ឯវំ ឧតុវស្សាទិវិសមប្បវត្តីតិ ទស្សេតុំ ‘‘វាតោ យថាមគ្គេន ន វាយតី’’តិអាទិ វុត្តំ. ទេវតានន្តិ សីតវលាហកទេវតាទិទេវតានំ. តេនាហ ‘‘សីតុណ្ហភេទោ ឧតូ’’តិអាទិ. តស្មិំ អសម្បជ្ជន្តេតិ តស្មិំ យថាវុត្តេ វស្សពីជភូតេ ឧតុម្ហិ យថាកាលំ សម្បត្តិំ អនុបគច្ឆន្តេ.

‘‘ន សម្មា ទេវោ វស្សតី’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘កទាចី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កទាចិ វស្សតីតិ កទាចិ អវស្សនកាលេ វស្សតិ. កទាចិ ន វស្សតីតិ កទាចិ វស្សិតព្ពកាលេ ន វស្សតិ. កត្ថចិ វស្សតិ, កត្ថចិ ន វស្សតីតិ បទេសមាហ. ‘‘វស្សន្តោបី’’តិអាទិ ‘‘កទាចិ វស្សតិ, កទាចិ ន វស្សតី’’តិ បទទ្វយស្សេវ អត្ថវិវរណំ. វិគតគន្ធវណ្ណរសាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន និរោជតំ សង្គណ្ហាតិ. ឯកស្មិំ បទេសេតិ ភត្តបចនភាជនស្ស ឯកបស្សេ. ឧត្តណ្ឌុលន្តិ បាកតោ ឧក្កន្តតណ្ឌុលំ. តីហាការេហីតិ សព្ពសោ អបរិណតំ, ឯកទេសេន បរិណតំ, ទុបរិណតញ្ចាតិ ឯវំ តីហាការេហិ. បច្ចតិ បក្កាសយំ ឧបគច្ឆតិ. អប្បាយុកាតិ ឯត្ថ ‘‘ទុព្ពណ្ណា ចា’’តិបិ វត្តព្ពំ. ឯវំ ឧតុភោជនវសេន អាយុ ហាយតិ ហេតុម្ហិ អបរិក្ខីណេបិ បច្ចយស្ស បរិទុព្ពលត្តា.

‘‘យទា បនា’’តិអាទិ សុក្កបក្ខស្ស អត្ថោ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពោ.

វឌ្ឍិត្វា វឌ្ឍិត្វា បរិហីនន្តិ វេទិតព្ពំ. កស្មា? ន ហិ ឯកស្មិំ អន្តរកប្បេ អនេកេ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯកោ ឯវ បន ឧប្បជ្ជតីតិ. ឥទានិ តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘កថ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ចត្តារិ ឋត្វាតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. យំយំអាយុបរិមាណេសូតិ យត្តកយត្តកបរមាយុប្បមាណេសុ. តេសម្បីតិ ពុទ្ធានំ. តំ តទេវ អាយុបរិមាណំ ហោតិ, តត្ថ ការណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

ជាតិបរិច្ឆេទាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា

ពោធិបរិច្ឆេទវណ្ណនា

៨. មូលេតិ មូលាវយវស្ស សមីបេ. តំ បន តស្សា ហេដ្ឋាបទេសោ ហោតីតិ អាហ ‘‘បាដលិរុក្ខស្ស ហេដ្ឋា’’តិ. តំទិវសន្តិ អត្តនា ជាតទិវសេ, តំទិវសន្តិ វា តំ ភគវតោ អភិសម្ពោធិទិវសេ. សោ កិរ ពោធិរុក្ខោ សាលកល្យាណី វិយ បថវិយា អព្ភន្តរេ ឯវ បុរេតរំ វឌ្ឍេន្តោ អភិសម្ពោធិទិវសេ បថវិំ ឧព្ភិជ្ជិត្វា ឧដ្ឋិតោ រតនសតំ ឧច្ចោ, តាវទេវ ច វិត្ថតោ ហុត្វា នភំ បូរេន្តោ អដ្ឋាសិ. អយម្បិ កិរេតស្ស រុក្ខភាវេន វិយ អញ្ញេហិ វេមត្តតា. ឃនសំហតនាឡវណ្ដតាយ កណ្ណិកពទ្ធេហិ វិយ បុប្ផេហិ. ឯកសញ្ឆន្នាតិ បុប្ផានំ និរន្តរតាយ ឯកជ្ឈំ សញ្ឆន្នា, តត្ថ តត្ថ និពទ្ធ…បេ… សមុជ្ជលន្តិ តហំ តហំ ឱលម្ពិតកុសុមទាមេហិ ចេវ តហំ តហំ ខិត្តមាលាបិណ្ឌីហិ ច ឥតោ ចិតោ វិប្បកិណ្ណវិវិធវណ្ដមុត្តបុប្ផេហិ ច សម្មទេវ ឧជ្ជលំ. អញ្ញមញ្ញំ សិរីសម្បត្តានីតិ អញ្ញមញ្ញស្ស សិរិយា សោភាយ សម្បន្នានិ. ពុទ្ធគុណវិភវសិរិន្តិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ អភិគន្តព្ពគុណវិភូតិសោភំ. បដិវិជ្ឈមានោតិ អធិគច្ឆន្តោ.

សេតម្ពរុក្ខោតិ សេតវណ្ណផលោ អម្ពរុក្ខោ. តទេវាតិ បាដលិយា វុត្តប្បមាណមេវ. ឯកតោតិ ឯកបស្សេ. សុរសានីតិ សុមធុររសានិ.

ឯកោវ បល្លង្កោតិ ឯកោវ បល្លង្កប្បទេសោ. សោ សោ រុក្ខោ ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ ពុជ្ឈន្តិ ឯត្ថាតិ កត្វា.

សាវកយុគបរិច្ឆេទវណ្ណនា

៩. សាវកបរិច្ឆេទេតិ សាវកយុគបរិច្ឆេទេ. ‘‘ខណ្ឌតិស្ស’’ន្តិ ទ្វេបិ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា ឯកត្តវសេន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ខណ្ឌោ ច តិស្សោ ចា’’តិ, ពុទ្ធានំ សហោទរោ, វេមាតិកោបិ វា ជេដ្ឋភាតា ន ហោតីតិ ‘‘ឯកបិតិកោ កនិដ្ឋភាតា’’តិ វុត្តំ. អវសេសេហិ បុត្តេហិ. ‘‘បញ្ញាបារមិយា មត្ថកំ បត្តោ’’តិ វត្វា តស្ស មត្ថកប្បត្តំ គុណវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘សិខិនា ភគវតា’’តិអាទិ វុត្តំ.

ឧត្តរោតិ ឧត្តមោ. បុន ឧត្តរោតិ ថេរំ នាមេន វទតិ. បារន្តិ បរកោដិមត្ថកំ. បញ្ញាវិសយេតិ បញ្ញាធិការេ. បវត្តិដ្ឋានវសេន ហិ បវត្តិំ វទតិ.

សាវកសន្និបាតបរិច្ឆេទវណ្ណនា

១០. ឧបោសថន្តិ អាណាបាតិមោក្ខំ. ទុតិយតតិយេសូតិ ទុតិយេ, តតិយេ ច សាវកសន្និបាតេ. ឯសេវ នយោតិ ចតុរង្គិកតំ អតិទិសតិ. អភិនីហារតោ បដ្ឋាយ វត្ថុំ កថេត្វា បព្ពជ្ជា ទីបេតព្ពា, សា បន យស្មា មនោរថបូរណិយំ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២១១) វិត្ថារតោ អាគតា, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ.

ឧបដ្ឋាកបរិច្ឆេទវណ្ណនា

១១. និពទ្ធុបដ្ឋាកភាវន្តិ អារម្ភតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិនិព្ពានា និយតឧបដ្ឋាកភាវំ. អនិយតុឧបដ្ឋាកា បន ភគវតោ បឋមពោធិយំ ពហូ អហេសុំ. តេនាហ ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិ. ឥទានិ អានន្ទត្ថេរោ យេន ការណេន សត្ថុ និពទ្ធុបដ្ឋាកភាវំ ឧបគតោ, យថា ច ឧបគតោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ឯកទា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘អហំ ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆាមី’’តិ អាហ អនយព្យសនាបាទកេន កម្មុនា ចោទិយមានោ. អថ នំ ភគវា តមត្ថំ អនារោចេត្វាវ ខេមំ មគ្គំ សន្ធាយ ‘‘ឯហិ ភិក្ខុ ឥមិនា គច្ឆាមា’’តិ អាហ. កស្មា បនស្ស ភគវា តមត្ថំ នារោចេសីតិ? អារោចិតេបិ អសទ្ទហន្តោ នាទិយិស្សតិ. តញ្ហិ តស្ស ហោតិ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយាតិតិ. តេតិ តេ គមនំ, ‘‘ត’’ន្តិ វា បាឋោ.

អន្វាសត្តោតិ អនុពទ្ធោ, ឧបទ្ទុតោ វា. ធម្មគារវនិស្សិតោ សំវេគោ ធម្មសំវេគោ ‘‘អម្ហេសុ នាម តិដ្ឋន្តេសុ ភគវតោបិ ឦទិសំ ជាត’’ន្តិ. ‘‘អហំ ឧបដ្ឋហិស្សាមី’’តិ វទន្តោ ធម្មសេនាបតិ អត្ថតោ ឯវំ វទន្តោ នាម ហោតីតិ ‘‘អហំ ភន្តេ តុម្ហេ’’តិអាទិ វុត្តំ. អសុញ្ញាយេវ មេ សា ទិសាតិ អសុញ្ញាយេវ មម សា ទិសា. តត្ថ ការណមាហ ‘‘តវ ឱវាទោ ពុទ្ធានំ ឱវាទសទិសោ’’តិ.

វសិតុំ ន ទស្សតីតិ ឯកគន្ធកុដិយំ វាសំ ន លភិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. បរម្មុខា ទេសិតស្សាបិ ធម្មស្សាតិ សុត្តន្តទេសនំ សន្ធាយ វុត្តំ. អភិធម្មទេសនា បនស្ស បរម្មុខាវ បវត្តា បគេវ យាចនាយ. តស្សា វាចនាមគ្គោបិ សារិបុត្តត្ថេរប្បភវោ. កស្មា? សោ និទ្ទេសបដិសម្ភិទា វិយ ថេរស្ស ភិក្ខុតោ គហិតធម្មក្ខន្ធបក្ខិយោ. អបរេ បន ‘‘ធម្មភណ្ឌាគារិកោ បដិបាដិយា តិកទុកេសុ ទេវសិកំ កតោកាសោ ភគវន្តំ បញ្ហំ បុច្ឆិ, ភគវាបិស្ស បុច្ឆិតបុច្ឆិតំ នយទានវសេន វិស្សជ្ជេសិ. ឯវំ អភិធម្មោបិ សត្ថារា បរម្មុខា ទេសិតោបិ ថេរេន សម្មុខា បដិគ្គហិតោវ អហោសី’’តិ វទន្តិ. សព្ពំ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

អគ្គុបដ្ឋាកោតិ ឧបដ្ឋានេ សក្កច្ចការិតាយ អគ្គភូតោ ឧបដ្ឋាកោ. ថេរោ ហិ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ភគវន្តំ ទុវិធេន ឧទកេន, តិវិធេន ទន្តកដ្ឋេន, បាទបរិកម្មេន, គន្ធកុដិបរិវេណសម្មជ្ជនេនាតិ ឯវមាទីហិ កិច្ចេហិ ឧបដ្ឋហន្តោ ‘‘ឥមាយ នាម វេលាយ សត្ថុ ឥទំ នាម លទ្ធុំ វដ្ដតិ, ឥទំ នាម កាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា តំ តំ និប្ផាទេន្តោ មហតិំ ទណ្ឌទីបិកំ គហេត្វា ឯករត្តិំ គន្ធកុដិបរិវេណំ នវ វារេ អនុបរិយាយតិ. ឯវំ ហិស្ស អហោសិ ‘‘សចេ មេ ថិនមិទ្ធំ ឱក្កមេយ្យ, ភគវតិ បក្កោសន្តេ បដិវចនំ ទាតុំ នាហំ សក្កុណេយ្យ’’ន្តិ, តស្មា សព្ពរត្តិំ ទណ្ឌទីបិកំ ហត្ថេន ន មុញ្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អគ្គុបដ្ឋាកោ’’តិ.

១២. បិតុមាតុជាតនគរបរិច្ឆេទោ បិតុមុខេន អាគតត្តា ‘‘បិតិបរិច្ឆេទោ’’តិ វុត្តោ.

វិហារំ បាវិសីតិ គន្ធកុដិំ បាវិសិ. ឯត្តកំ កថេត្វាតិ កប្បបរិច្ឆេទាទិនវវារបដិមណ្ឌិតំ វិបស្សីអាទីនំ សត្តន្នំ ពុទ្ធានំ បុព្ពេនិវាសបដិសំយុត្តំ ឯត្តាវតា ទេសនំ ទេសេត្វា. កស្មា បនេត្ថ ភគវា វិបស្សីអាទីនំ សត្តន្នំយេវ ពុទ្ធានំ បុព្ពេនិវាសំ កថេសិ, ន ពុទ្ធវំសទេសនាយំ (ពុ. វំ. ៦៤ គាថាទយោ) វិយ បញ្ចវីសតិយា ពុទ្ធានំ, តតោ វា បន ភិយ្យោតិ? អនធិការតោ, បយោជនាភាវតោ ច. ពុទ្ធវំសទេសនាយញ្ហិ (ពុ. វំ. ៧៥) –

‘‘កីទិសោ តេ មហាវីរ, អភិនីហារោ នរុត្តម;

កម្ហិ កាលេ តយា វីរ, បត្ថិតា ពោធិមុត្តមា’’តិ. អាទិនា –

បវត្តំ តំ បុច្ឆំ អធិការំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា យស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បាទមូលេ អត្តនា មហាភិនីហារោ កតោ, តំ ទីបង្ករំ ភគវន្តំ អាទិំ កត្វា យេសំ ចតុវីសតិយា ពុទ្ធានំ សន្តិកា ពោធិយា លទ្ធព្យាករណោ ហុត្វា តត្ថ តត្ថ បារមិយោ បូរេសិ, តេសំ បដិបត្តិសង្ខាតោ បុព្ពេនិវាសោ, អត្តនោ ច បដិបត្តិ កថិតា, ឥធ បន តាទិសោ អធិការោ នត្ថិ, យេន ទីបង្ករតោ បដ្ឋាយ, តតោ វា បន បុរតោ ពុទ្ធេ អារព្ភ បុព្ពេនិវាសំ កថេយ្យ. តស្មា ន ឯត្ថ ពុទ្ធវំសទេសនាយំ វិយ បុព្ពេនិវាសោ វិត្ថារិតោ. យស្មា ច ពុទ្ធានំ ទេសនា នាម ទេសនាយ ភាជនភូតានំ បុគ្គលានំ ញាណពលានុរូបា, ន អត្តនោ ញាណពលានុរូបា, តស្មា តត្ថ អគ្គសាវកានំ, មហាសាវកានំ, (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.២១ វង្គីសត្ថេរគាថាវណ្ណនា) តាទិសានញ្ច ទេវព្រហ្មានំ វសេន ទេសនា វិត្ថារិតា. ឥធ បន បកតិសាវកានំ, តាទិសានញ្ច ទេវតានំ វសេន បុព្ពេនិវាសំ កថេន្តោ សត្តន្នមេវ ពុទ្ធានំ បុព្ពេនិវាសំ កថេសិ. តថា ហិ នេ ភគវា បលោភនវសេន សមុត្តេជេតុំ សប្បបញ្ចតាយ កថាយ ទេសនំ មត្ថកំ អបាបេត្វាវ គន្ធកុដិំ បាវិសិ. តថា ច ឥមិស្សា ឯវ ទេសនាយ អនុសារតោ អាដានាដិយបរិត្ត- (ទី. និ. ៣.២៧៥) ទេសនាទយោ បវត្តា.

អបិចេត្ថ ភគវា អត្តនោ សុទ្ធាវាសចារិកាវិភាវិនិយា ឧបរិទេសនាយ សង្គហត្ថំ វិបស្សីអាទីនំ ឯវ សត្តន្នំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ បុព្ពេនិវាសំ កថេសិ. តេសំយេវ ហិ សាវកា តទា ចេវ ឯតរហិ ច សុទ្ធាវាសភូមិយំ ឋិតា, ន អញ្ញេសំ បរិនិព្ពុតត្តា. ‘‘សិទ្ធត្ថតិស្សផុស្សានំ កិរ ពុទ្ធានំ សាវកា សុទ្ធាវាសេសុ ឧបបន្នា ឧបបត្តិសមនន្តរមេវ ឥមស្មិំ សាសនេ ឧបកាទយោ វិយ អរហត្តំ អធិគន្ត្វា នចិរស្សេវ បរិនិព្ពាយិំសុ, ន តត្ថ តត្ថ យាវតាយុកំ អដ្ឋំសូ’’តិ វទន្តិ. តថា យេសំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ បដិវេធសាសនំ ឯកំសតោ និច្ឆយេ ន អជ្ជាបិ ធរតិ, ន អន្តរហិតំ, តេ ឯវ កិត្តេន្តោ វិបស្សីអាទីនំយេវ ភគវន្តានំ បុព្ពេនិវាសំ ឥមស្មិំ សុត្តេ កថេសិ វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន. អបុព្ពាចរិមនិយមោ បន អបរាបរំ សំសរណកសត្តវាសវសេន ឯកិស្សា លោកធាតុយា ឥច្ឆិតោតិ ន តេនេតំ វិរុជ្ឈតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. និរន្តរំ មត្ថកំ បាបេត្វាតិ អភិជាតិតោ បដ្ឋាយ យាវ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ យាវ តា ពុទ្ធកិច្ចសិទ្ធិ, តាវ មត្ថកំ សិខំ បាបេត្វា. ន តាវ កថិតោតិ យោជនា.

តន្តិន្តិ ធម្មតន្តិំ, បរិយត្តិន្តិ អត្ថោ. បុត្តបុត្តមាតុយានវិហារធនវិហារទាយកាទីនំ សម្ពហុលានំ អត្ថានំ វិភាវនវសេន បវត្តវារោ សម្ពហុលវារោ.

សម្ពហុលវារវណ្ណនា

កាមញ្ចាយំ បាឡិយំ អនាគតោ, អដ្ឋកថាសុ អាគតត្តា បន អានេត្វា ទីបេតព្ពោតិ តំ ទីបេន្តោ ‘‘សព្ពពោធិសត្តានញ្ហី’’តិអាទិមាហ. កុលវំសោ កុលានុក្កមោ. បវេណីតិ បរម្បរា. ‘‘កស្មា’’តិ បុត្តុប្បត្តិយា ការណំ បុច្ឆិត្វា តំ វិស្សជ្ជេន្តោ ‘‘សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានញ្ហី’’តិអាទិមាហ, តេន តេសំ ជាតនគរាទិ បញ្ញាយមានំ ឯកំសតោ មនុស្សភាវសញ្ជាននត្ថំ ឥច្ឆិតព្ពំ, អញ្ញថា យថាធិប្បេតពុទ្ធកិច្ចសិទ្ធិ ឯវ ន សិយាតិ ទស្សេតិ, យតោ មហាសត្តានំ ចរិមភវេ មនុស្សលោកេ ឯវ បាតុភាវោ, ន អញ្ញត្ថ.

សម្ពហុលបរិច្ឆេទវណ្ណនា

ចន្ទាទីនំ សោភាវិសេសំ រហេតិ ចជាបេតីតិ រាហុ, រាហុគ្គហោ, ឥធ បន រាហុ វិយាតិ រាហុ. ពន្ធនន្តិ ច អនត្ថុប្បត្តិដ្ឋានតំ សន្ធាយ វុត្តំ. តថា មហាសត្តេន វុត្តវចនមេវ គហេត្វា កុមារស្ស ‘‘រាហុលោ’’តិ នាមំ អកំសុ. អថាតិ និបាតមត្តំ. រោចិនីតិ រោចនសីលា, ឧជ្ជលរូបាតិ អត្ថោ. រុចគ្គតីតិ រុចំ បភាតំ អាគតិភូតា, គ-ការាគមំ កត្វា វុត្តំ. ឥត្ថិរតនភាវតោ មនុស្សលោកេ សព្ពាសំ ឥត្ថីនំ ពិម្ពបដិច្ឆន្នភូតាតិ ពិម្ពា.

ឈានា វុដ្ឋាយាតិ បាទកជ្ឈានតោ ឧដ្ឋាយ.

អដ្ឋង្គុលុព្ពេធាតិ អដ្ឋង្គុលប្បមាណពហលភាវា. ចូឡំសេន ឆាទេត្វាតិ តិរិយភាគេន ឋបនវសេន សព្ពំ វិហារដ្ឋានំ ឆាទេត្វា. សុវណ្ណយដ្ឋិផាលេហីតិ ផាលប្បមាណាហិ សុវណ្ណយដ្ឋីហិ. សុវណ្ណហត្ថិបាទានីតិ បកតិហត្ថិបាទបរិមាណានិ សុវណ្ណខណ្ឌានិ. វុត្តនយេនេវាតិ ចូឡំសេនេវ. សុវណ្ណកដ្ដីហីតិ សុវណ្ណខណ្ឌេហិ. សលក្ខណានន្តិ លក្ខណសម្បន្នានំ សហស្សារានំ.

ពោធិបល្លង្កោតិ អភិសម្ពុជ្ឈនកាលេ និសជ្ជដ្ឋានំ. អវិជហិតោតិ ពុទ្ធានំ តថានិសជ្ជាយ អនញ្ញត្ថភាវីភាវតោ អបរិច្ចត្តោ. តេនាហ ‘‘ឯកស្មិំយេវ ឋានេ ហោតី’’តិ. បឋមបទគណ្ឋិកាតិ បច្ឆិមេ សោបានផលកេ ឋត្វា ឋបិយមានស្ស ទក្ខិណបាទស្ស បតិដ្ឋហនដ្ឋានំ. តំ បន យស្មា ទឡ្ហំ ថិរំ កេនចិ អភេជ្ជំ ហោតិ, តស្មា ‘‘បទគណ្ឋី’’តិ វុត្តំ. យស្មិំ ភូមិភាគេ ឥទានិ ជេតវនមហាវិហារោ, តត្ថ យស្មិំ ឋានេ បុរិមានំ សព្ពពុទ្ធានំ មញ្ចា បញ្ញត្តា, តស្មិំយេវ បទេសេ អម្ហាកម្បិ ភគវតោ មញ្ចោ បញ្ញត្តោតិ កត្វា ‘‘ចត្តារិ មញ្ចបាទដ្ឋានានិ អវិជហិតានេវ ហោន្តី’’តិ វុត្តំ. មញ្ចានំ បន មហន្តខុទ្ទកភាវេន មញ្ចបញ្ញាបនបទេសស្ស មហន្តាមហន្តតា អប្បមាណំ, ពុទ្ធានុភាវេន បន សោ បទេសោ សព្ពទា ឯកប្បមាណោយេវ ហោតីតិ ‘‘ចត្តារិ មញ្ចបាទដ្ឋានានិ អវិជហិតានេវ ហោន្តី’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វិហារោបិ ន វិជហិតោ យេវាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. បុរិមំ វិហារដ្ឋានំ ន បរិច្ចជតីតិ ហិ អត្ថោ.

វិសិដ្ឋា មត្តា វិមត្តា, វិមត្តាវ វេមត្តំ, វិសទិសតាតិ អត្ថោ. បមាណំ អារោហោ. បធានំ ទុក្ករកិរិយា. រស្មីតិ សរីរប្បភា.

‘‘សត្តានំ បាកតិកហត្ថេន ឆហត្ថោ មជ្ឈិមបុរិសោ, តតោ តិគុណំ ភគវតោ សរីរប្បមាណន្តិ ភគវា អដ្ឋារសហត្ថោ’’តិ វទន្តិ. អបរេ បន ភណន្តិ ‘‘មនុស្សានំ បាកតិកហត្ថេន ចតុហត្ថោ មជ្ឈិមបុរិសោ, តតោ តិគុណំ ភគវតោ សរីរប្បមាណន្តិ ភគវា ទ្វាទសហត្ថោ ឧបាទិន្នករូបធម្មវសេន, សមន្តតោ បន ព្យាមមត្តំ ព្យាមប្បភា ផរតីតិ ឧបរិ ឆហត្ថំ អព្ភុគ្គតោ, ពហលតរប្បភា រូបេន សទ្ធិំ អដ្ឋារសហត្ថោ ហោតី’’តិ.

អទ្ធនិយន្តិ ទីឃកាលំ.

អជ្ឈាសយបដិពទ្ធន្តិ ពោធិសម្ភារសម្ភរណកាលេ តថាបវត្តជ្ឈាសយាធីនំ, តថាបវត្តបត្ថនានុរូបំ វិបុលំ, វិបុលតរញ្ច ហោតីតិ អត្ថោ. ស្វាយមត្ថោ ចរិយាបិដកវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច យស្មា សរីរប្បមាណំ, បធានំ, សរីរប្បភា ច ពុទ្ធានំ វិសទិសាតិ ឥធ បាឡិយំ អនាគតា, តស្មា តេហិ សទ្ធិំ វេមត្តតាសាមញ្ញេន អាយុកុលានិបិ ឥធ អាហរិត្វា ទីបិតានិ. បដិវិទ្ធគុណេសូតិ អធិគតសព្ពញ្ញុគុណេសុ. ននុ ច ពោធិសម្ភារេសុ, វេនេយ្យបុគ្គលបរិមាណេ ច វេមត្តំ នត្ថីតិ? សច្ចំ នត្ថិ, តទុភយំ បន ពុទ្ធគុណគ្គហណេន គហិតមេវ ហោតីតិ ន ឧទ្ធដំ. យទគ្គេន ហិ សព្ពពុទ្ធានំ ពុទ្ធគុណេសុ វេមត្តំ នត្ថិ, តទគ្គេន នេសំ សម្ពោធិសម្ភារេសុបិ វេមត្តំ នត្ថីតិ. កស្មា? ហេតុអនុរូបតាយ ផលស្ស, ឯកន្តេនេវ វេនេយ្យបុគ្គលបរិមាណេ វេមត្តភាវោ វិភាវិតោ. មហាពោធិសត្តានញ្ហិ ហេតុអវត្ថាយំ សម្ភតូបនិស្សយិន្ទ្រិយបរិបាកា វេនេយ្យបុគ្គលា ចរិមភវេ អរហត្តសម្បត្តិយា បរិបោសិតានិ កមលវនានិ សូរិយរស្មិសម្ផស្សេន វិយ តថាគតគុណានុភាវសម្ផស្សេន វិពោធំ ឧបគច្ឆន្តីតិ ទីបេសុំ អដ្ឋកថាចរិយា.

និធិកុម្ភោតិ ចត្តារោ មហានិធយោ សន្ធាយ វទតិ. ជាតោ ចាតិ. ច-សទ្ទេន កតមហាភិនីហារោ ចាតិ អយម្បិ អត្ថោ សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. វុត្តំ ហេតំ ពុទ្ធវំសេ –

‘‘តារាគណា វិរោចន្តិ, នក្ខត្តា គគនមណ្ឌលេ;

វិសាខា ចន្ទិមាយុត្តា, ធុវំ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ. (ពុ. វំ. ៦៥);

‘‘ឯតេនេវ ច សព្ពពុទ្ធានំ វិសាខានក្ខត្តេនេវ មហាភិនីហារោ ហោតី’’តិ ច វទន្តិ.

១៣. អយំ គតីតិ អយំ បវត្តិ បវត្តនាការោ, អញ្ញេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តា ឥមិនា អាការេន អនុស្សរន្តីតិ អត្ថោ, យស្មា ចុតិតោ បដ្ឋាយ យាវ បដិសន្ធិ, តាវ អនុស្សរណំ អារោហនំ អតីតអតីតតរអតីតតមាទិជាតិសង្ខាតេ បុព្ពេនិវាសេ ញាណស្ស អភិមុខភាវេន បវត្តីតិ កត្វា. តស្មា បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ យាវ ចុតិ, តាវ អនុស្សរណំ ឱរោហនំ បុព្ពេនិវាសេ បដិមុខភាវេន ញាណស្ស បវត្តីតិ អាហ ‘‘បច្ឆាមុខំ ញាណំ បេសេត្វា’’តិ. ចុតិគន្តព្ពន្តិ យំ បនិទំ ចុតិយា ញាណគតិយា គន្តព្ពំ, តំ គមនំ ពុជ្ឈនន្តិ អត្ថោ. គរុកន្តិ ភារិយំ ទុក្ករំ. តេនាហ ‘‘អាកាសេ បទំ ទស្សេន្តោ វិយា’’តិ. អបរម្បិ ការណន្តិ ឆិន្នវដុមានុស្សរណំ បច្ឆាមុខំ ញាណំ បេសនតោ អបរំ អច្ឆរិយព្ភុតការណំ. យត្រាតិ បច្ចត្តត្ថេ, នាមាតិ អច្ឆរិយត្ថេ និបាតោ, ហិ-សទ្ទោ អនត្ថកោ. តេនាហ ‘‘យោ នាម តថាគតោ’’តិ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘យត្រា’’តិ និបាតវសេន វិសុំ យត្រ-សទ្ទគ្គហណំ សមត្ថិតំ ហោតិ. បបញ្ចេន្តិ សត្តសន្តានំ សំសារេ វិត្ថារេន្តីតិ បបញ្ចំ. កម្មវដ្ដំ វុច្ចតីតិ កិលេសវដ្ដស្ស បបញ្ចគ្គហណេន, វិបាកវដ្ដស្ស ទុក្ខគ្គហណេន គហិតត្តា. បរិយាទិន្នវដ្ដេតិ សព្ពសោ ខេបិតវដ្ដេ. ‘‘មគ្គសីលេន ផលសីលេនា’’តិ វត្វា តយិទំ មគ្គផលសីលំ លោកិយសីលបុព្ពកំ, ពុទ្ធានញ្ច លោកិយសីលម្បិ លោកុត្តរសីលំ វិយ អនញ្ញសាធារណំ ឯវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘លោកិយលោកុត្តរសីលេនា’’តិ វុត្តំ. សមាធិបញ្ញាសុបិ ឯសេវ នយោ. សមាធិបក្ខាតិ សមាធិ ច សមាធិបក្ខា ច សមាធិបក្ខា, ឯកទេសសរូបេកសេសោ ទដ្ឋព្ពោ. តេនាហ ‘‘មគ្គសមាធិនា’’តិអាទិ, ‘‘វិហារោ គហិតោ វា’’តិ ច. សមាធិបក្ខា នាម វីរិយសតិអាទយោ.

សយន្តិ អត្តនា. នីវរណាទីហីតិ នីវរណេហិ ចេវ តទេកដ្ឋេហិ ច បាបធម្មេហិ, វិតក្កវិចារាទីហិ ច. ‘‘វិមុត្តត្តា វិមុត្តីតិ សង្ខ្យំ គច្ឆន្តី’’តិ ឥមិនា វិមុត្តិ-សទ្ទស្ស កម្មសាធនតំ អាហ អដ្ឋសមាបត្តិអាទិវិសយត្តា តស្ស. វិមុត្តត្តាតិ ច ‘‘វិក្ខម្ភនវសេន វិមុត្តត្តា’’តិអាទិនា យោជេតព្ពំ. តស្ស តស្សាតិ អនិច្ចានុបស្សនាទិកស្ស. បច្ចនីកង្គវសេនាតិ បហាតព្ពបដិបក្ខអង្គវសេន. បដិប្បស្សទ្ធន្តេ ឧប្បន្នត្តាតិ កិលេសានំ បដិប្បស្សម្ភនំ បដិប្បស្សទ្ធំ, សោ ឯវ អន្តោ បរិយោសានភាវតោ, តស្មិំ សាធេតព្ពេ និព្ពត្តត្តា, តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសានំ បដិប្បស្សម្ភនវសេន បវត្តត្តាតិ អត្ថោ. កិលេសេហិ និស្សដតា, អបគមោ ច និព្ពានស្ស តេហិ វិវិត្តត្តា ឯវាតិ អាហ ‘‘ទូរេ ឋិតត្តា’’តិ.

១៦. ធម្មធាតូតិ ធម្មានំ សភាវោ, អត្ថតោ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ. សុប្បដិវិទ្ធាតិ សុដ្ឋុ បដិវិទ្ធា សវាសនានំ សព្ពេសំ កិលេសានំ បជហនតោ. ឯវញ្ហិ សព្ពញ្ញុតា, ទសពលញាណាទយោ ចាតិ សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ភគវតា អធិគតា អហេសុំ. អរហត្តំ ធម្មធាតូតិ កេចិ. សព្ពញ្ញុតញាណន្តិ អបរេ. ទ្វីហិ បទេហីតិ ទ្វីហិ វាក្យេហិ. អាពទ្ធន្តិ បដិពទ្ធំ តំមូលកត្តា ឧបរិទេសនាយ. ទេវចារិកកោលាហលន្តិ អត្តនោ ទេវលោកេ ចារិកាយំ សុទ្ធាវាសទេវានំ កុតូហលប្បវត្តិំ ទស្សេន្តោ សុត្តន្តបរិយោសានេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩១) វិចារេស្សតិ, អត្ថតោ វិភាវេស្សតីតិ យោជនា. អយំ ទេសនាតិ ‘‘ឥតោ សោ ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៤) វិត្ថារតោ បវត្តិតទេសនមាហ. និទានកណ្ឌេតិអាទិតោ ទេសិតំ ឧទ្ទេសទេសនមាហ. សា ហិ ឥមិស្សា ទេសនាយ និទានដ្ឋានិយត្តា តថា វុត្តា.

ពោធិសត្តធម្មតាវណ្ណនា

១៧. ‘‘វិបស្សីតិ តស្ស នាម’’ន្តិ វត្វា តស្ស អន្វត្ថតំ ទស្សេតុំ ‘‘តញ្ច ខោ’’តិអាទិ វុត្តំ. វិវិធេ អត្ថេតិ តិរោហិតវិទូរទេសគតាទិកេ នីលាទិវសេន នានាវិធេ, តទញ្ញេ ច ឥន្ទ្រិយគោចរភូតេ តេ ច យថូបគតេ, វោហារវិនិច្ឆយេ ចាតិ នានាវិធេ អត្ថេ. បស្សនកុសលតាយាតិ ទស្សនេ និបុណភាវេន. យាថាវតោ ញេយ្យំ ពុជ្ឈតីតិ ពោធិ, សោ ឯវ សត្តយោគតោ ពោធិសត្តោតិ អាហ ‘‘បណ្ឌិតសត្តោ ពុជ្ឈនកសត្តោ’’តិ. សុចិន្តិតចិន្តិតាទិនា បន បណ្ឌិតភាវេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. យទា ច បនានេន មហាភិនីហារោ កតោ, តតោ បដ្ឋាយ មហាពោធិយំ ឯកន្តនិន្នត្តា ពោធិម្ហិ សត្តោ ពោធិសត្តោតិ អាហ ‘‘ពោធិសង្ខាតេសូ’’តិអាទិ. មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ហិ សព្ពញ្ញុតញាណំ, សព្ពញ្ញុតញាណបទដ្ឋានញ្ច មគ្គញាណំ ‘‘ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘សតោ សម្បជានោ’’តិ ឥមិនា ចតុត្ថាយ គព្ភាវក្កន្តិយា ឱក្កមីតិ ទស្សេតិ. ចតស្សោ ហិ គព្ភាវក្កន្តិយោ ឥធេកច្ចោ គព្ភោ មាតុកុច្ឆិយំ ឱក្កមនេ, ឋានេ, និក្ខមនេតិ តីសុ ឋានេសុ អសម្បជានោ ហោតិ, ឯកច្ចោ បឋមេ ឋានេ សម្បជានោ, ន ឥតរេសុ, ឯកច្ចោ បឋមេ, ទុតិយេ ច ឋានេ សម្បជានោ, ន តតិយេ, ឯកច្ចោ តីសុបិ ឋានេសុ សម្បជានោ ហោតិ. តត្ថ បឋមា គព្ភាវក្កន្តិ លោកិយមហាជនស្ស វសេន វុត្តា, ទុតិយា អសីតិមហាសាវកានំ (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.២១ វង្គីសត្ថេរគាថាវណ្ណនាយ វិត្ថារោ) វសេន, តតិយា ទ្វិន្នំ អគ្គសាវកានំ, បច្ចេកពុទ្ធានញ្ច វសេន. តេ កិរ កម្មជវាតេហិ ឧទ្ធំបាទា អធោសិរា អនេកសតបោរិសេ បបាតេ វិយ យោនិមុខេ ខិត្តា តាឡច្ឆិគ្គឡេន ហត្ថី វិយ សម្ពាធេន យោនិមុខេន និក្ខមន្តា មហន្តំ ទុក្ខំ បាបុណន្តិ, តេន នេសំ ‘‘មយំ និក្ខមាមា’’តិ សម្បជញ្ញំ ន ហោតិ. ចតុត្ថា សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ វសេន. តេ ហិ មាតុកុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តាបិ បជានន្តិ, តត្ថ វសន្តាបិ បជានន្តិ, និក្ខមនកាលេបិ បជានន្តិ. ន ហិ តេ កម្មជវាតា ឧទ្ធំបាទេ អធោសិរេ កត្វា ខិបិតុំ សក្កោន្តិ, ទ្វេ ហត្ថេ បសារិត្វា អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឋិតកាវ និក្ខមន្តីតិ. ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វាតិ បុព្ពភាគេ បញ្ចមហាវិលោកនញាណេហិ ចេវ ‘‘ឥទានិ ចវាមី’’តិ ចុតិបរិច្ឆិន្ទនញាណេន ច អបរភាគេ ‘‘ឥធ មយា បដិសន្ធិ គហិតា’’តិ បដិសន្ធិបរិច្ឆិន្ទនញាណេន ច បរិច្ឆិជ្ជ ជានិត្វា.

បញ្ចន្នំ មហាបរិច្ចាគានំ, ញាតត្ថចរិយាទីនញ្ច សតិបិ បារមិយា បរិយាបន្នភាវេ សម្ភារវិសេសភាវទស្សនត្ថំ វិសុំ គហណំ. តត្ថ អង្គបរិច្ចាគោ, នយនបរិច្ចាគោ, អត្តបរិច្ចាគោ, រជ្ជបរិច្ចាគោ, បុត្តទារបរិច្ចាគោតិ ឥមេ បញ្ច មហាបរិច្ចាគា. តត្ថាបិ កាមំ អង្គបរិច្ចាគាទយោបិ ទានបារមីយេវ, តថាបិ បរិច្ចាគវិសេសភាវទស្សនត្ថញ្ចេវ សុទុក្ករភាវទស្សនត្ថញ្ច មហាបរិច្ចាគានំ វិសុំ គហណំ. តតោ ឯវ ច អង្គបរិច្ចាគតោបិ វិសុំ នយនបរិច្ចាគគ្គហណំ, បរិច្ចាគភាវសាមញ្ញេបិ រជ្ជបរិច្ចាគបុត្តទារបរិច្ចាគគ្គហណញ្ច កតំ. ញាតីនំ អត្ថចរិយា ញាតត្ថចរិយា, សា ច ខោ ករុណាយនវសេន. តថា សត្តលោកស្ស ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថានំ វសេន ហិតចរិយា លោកត្ថចរិយា. កម្មស្សកតាញាណវសេន, អនវជ្ជកម្មាយតនសិប្បាយតនវិជ្ជាឋានវសេន, ខន្ធាយតនាទិវសេន, លក្ខណត្តយាទិតីរណវសេន ច អត្តនោ, បរេសញ្ច តត្ថ សតិបដ្ឋានេន ញាណចារោ ពុទ្ធចរិយា, សា បនត្ថតោ បញ្ញាបារមីយេវ, ញាណសម្ភារវិសេសតាទស្សនត្ថំ បន វិសុំ គហណំ. ពុទ្ធចរិយានន្តិ ពហុវចននិទ្ទេសេន បុព្ពយោគបុព្ពចរិយាធម្មក្ខានាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ គតបច្ចាគតវត្តសង្ខាតាយ បុព្ពភាគបដិបទាយ សទ្ធិំ អភិញ្ញាសមាបត្តិនិប្ផាទនំ បុព្ពយោគោ. ទានាទីសុយេវ សាតិសយបដិបត្តិ បុព្ពចរិយា. ‘‘យាវ ចរិយាបិដកេ សង្គហិតា អភិនីហារោ បុព្ពយោគោ, កាយាទិវិវេកវសេន ឯកចរិយា បុព្ពចរិយា’’តិ កេចិ. ទានាទីនញ្ចេវ អប្បិច្ឆតាទីនញ្ច សំសារនិព្ពានេសុ អាទីនវានិសំសានញ្ច វិភាវនវសេន, សត្តានំ ពោធិត្តយេ បតិដ្ឋាបនបរិបាចនវសេន ច បវត្តកថា ធម្មក្ខានំ. កោដិំ បត្វាតិ បរំ បរិយន្តំ បរមុក្កំសំ បាបុណិត្វា. សត្តមហាទានានីតិ អដ្ឋវស្សិកកាលេ ‘‘ហទយមំសាទីនិបិ យាចកានំ ទទេយ្យ’’ន្តិ អជ្ឈាសយំ ឧប្បាទេត្វា ទិន្នទានំ, មង្គលហត្ថិទានំ, គមនកាលេ ទិន្នំ សត្តសត្តកមហាទានំ, មគ្គំ គច្ឆន្តេន ទិន្នំ អស្សទានំ, រថទានំ, បុត្តទានំ, ភរិយាទានន្តិ ឥមានិ សត្ត មហាទានានិ (ចរិយា. ៧៩) ទត្វា.

‘‘ឥទានេវ មេ មរណំ ហោតូ’’តិ អធិមុច្ចិត្វា កាលករណំ អធិមុត្តិកាលកិរិយា, តំ ពោធិសត្តានំយេវ, ន អញ្ញេសំ. ពោធិសត្តា កិរ ទីឃាយុកទេវលោកេ ឋិតា ‘‘ឥធ ឋិតស្ស មេ ពោធិសម្ភារសម្ភរណំ ន សម្ភវតី’’តិ កត្វា តត្ថ វាសតោ និព្ពិន្ទមានសា ហោន្តិ, តទា វិមានំ បវិសិត្វា អក្ខីនិ និមីលេត្វា ‘‘ឥតោ ឧទ្ធំ មេ ជីវិតំ នប្បវត្តតូ’’តិ ចិត្តំ អធិដ្ឋាយ និសីទន្តិ, ចិត្តាធិដ្ឋានសមនន្តរមេវ មរណំ ហោតិ. បារមីធម្មានញ្ហិ ឧក្កំសប្បវត្តិយា តស្មិំ តស្មិំ អត្តភាវេ អភិញ្ញាសមាបត្តីហិ សន្តានស្ស វិសេសិតត្តា អត្តសិនេហស្ស តនុភាវេន, សត្តេសុ ច មហាករុណាយ ឧឡារភាវេន អធិដ្ឋានស្ស តិក្ខវិសទភាវាបត្តិយា ពោធិសត្តានំ អធិប្បាយា សមិជ្ឈន្តិ. ចិត្តេ, វិយ កម្មេសុ ច នេសំ វសីភាវោ, តស្មា យត្ថ ឧបបន្នានំ បារមិយោ សម្មទេវ បរិព្រូហន្តិ. វុត្តនយេន កាលំ កត្វា តត្ថ ឧបបជ្ជន្តិ. តថា ហិ អម្ហាកំ មហាសត្តោ ឥមស្មិំយេវ កប្បេ នានាជាតីសុ អបរិហីនជ្ឈានោ កាលំ កត្វា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ, អប្បកមេវ កាលំ តត្ថ ឋត្វា តតោ ចវិត្វា មនុស្សលោកេ និព្ពត្តោ, បារមីសម្ភរណបសុតោ អហោសិ. តេន វុត្តំ ‘‘ពោធិសត្តានំយេវ, ន អញ្ញេស’’ន្តិ. ‘‘ឯកេនអត្តភាវេន អន្តរេន បារមីនំ សព្ពសោ បូរិតត្តា’’តិ ឥមិនា បយោជនាភាវតោ តត្ថ ឋត្វា អធិមុត្តិកាលកិរិយា នាម នាហោសីតិ ទស្សេតិ. អបិ ច តត្ថ យាវតាយុកដ្ឋានំ ចរិមភវេ អនេកមហានិធិសមុដ្ឋានបុព្ពិកាយ ទិព្ពសម្បត្តិសទិសាយ មហាសម្បត្តិយា និព្ពត្តិ វិយ, ពុទ្ធភូតស្ស អសទិសទានាទិវសេន អនញ្ញសាធារណលាភុប្បត្តិ វិយ ច ‘‘ឥតោ បរំ មហាបុរិសស្ស ទិព្ពសម្បត្តិអនុភវនំ នាម នត្ថី’’តិ ឧស្សាហជាតស្ស បុញ្ញសម្ភារស្ស វសេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយញ្ហេត្ថ ធម្មតា.

មនុស្សគណនាវសេន, ន ទេវគណនាវសេន. បុព្ពនិមិត្តានីតិ ចុតិយា បុព្ពនិមិត្តានិ. អមិលាយិត្វាតិ ឯត្ថ អមិលាតគ្គហណេនេវ តាសំ មាលានំ វណ្ណសម្បទាយបិ គន្ធសម្បទាយបិ សោភាសម្បទាយបិ អវិនាសោ ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ពាហិរព្ភន្តរានំ រជោជល្លានំ លេបស្សបិ អភាវតោ ទេវានំ សរីរគតានិ វត្ថានិ សព្ពកាលំ បរិសុទ្ធប្បភស្សរានេវ ហុត្វា តិដ្ឋន្តីតិ អាហ ‘‘វត្ថេសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ. នេវ សីតំ ន ឧណ្ហន្តិ យស្ស សីតស្ស បដិការវសេន អធិកំ សេវិយមានំ ឧណ្ហំ, សយមេវ វា ខរតរំ ហុត្វា អភិភវន្តំ សរីរេ សេទំ ឧប្បាទេយ្យ, តាទិសំ នេវ សីតំ, ន ឧណ្ហំ ហោតិ. តស្មិំ កាលេតិ យថាវុត្តមរណាសន្នកាលេ. ពិន្ទុពិន្ទុវសេនាតិ ឆិន្នសុត្តាយ អាមុត្តមុត្តាវលិយា និបតន្តា មុត្តគុឡិកា វិយ ពិន្ទុ ពិន្ទុ ហុត្វា. សេទាតិ សេទធារា មុច្ចន្តិ. ទន្តានំ ខណ្ឌិតភាវោ ខណ្ឌិច្ចំ. កេសានំ បលិតភាវោ បាលិច្ចំ. អាទិ-សទ្ទេន វលិត្តចតំ សង្គណ្ហាតិ. កិលន្តរូបោ អត្តភាវោ ហោតិ, ន បន ខណ្ឌិច្ចបាលិច្ចាទីតិ អធិប្បាយោ. ឧក្កណ្ឋិតាតិ អនភិរតិ. សា នត្ថិ ឧបរូបរិ ឧឡារឧឡារានមេវ ភោគានំ វិសេសតោ ទុវិជាននានំ ឧបតិដ្ឋហនតោ. និស្សសន្តីតិ ឧណ្ហំ និស្សសន្តិ. វិជម្ភន្តីតិ អនភិរតិវសេន វិជម្ភនំ ករោន្តិ.

បណ្ឌិតា ឯវាតិ ពុទ្ធិសម្បន្នា ឯវ ទេវតា. យថា ទេវតា សម្បតិជាតា ‘‘កីទិសេន បុញ្ញកម្មេន ឥធ និព្ពត្តា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ឥមិនា នាម បុញ្ញកម្មេន ឥធ និព្ពត្តា’’តិ ជានន្តិ, ឯវំ អតីតភវេ អត្តនា កតំ, អញ្ញទាបិ វា ឯកច្ចំ បុញ្ញកម្មំ ជានន្តិយេវ មហាបុញ្ញាតិ អាហ ‘‘យេ មហាបុញ្ញា’’តិអាទិ.

ន បញ្ញាយន្តិ ចិរតរកាលត្តា បរមាយុនោ. អនិយ្យានិកន្តិ ន និយ្យានាវហំ សត្តានំ អភាជនភាវតោ. សត្តា ន បរមាយុនោ ហោន្តិ នាម បាបុស្សន្នតាយាតិ អាហ ‘‘តទា ហិ សត្តា ឧស្សន្នកិលេសា ហោន្តី’’តិ. ឯត្ថាហ – កស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធា មនុស្សលោកេ ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន ទេវព្រហ្មលោកេសូតិ? ទេវលោកេ តាវ នុប្បជ្ជន្តិ ព្រហ្មចរិយវាសស្ស អនោកាសភាវតោ, តថា អនច្ឆរិយភាវតោ. អច្ឆរិយធម្មា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ, តេសំ សា អច្ឆរិយធម្មតា ទេវត្តភាវេ ឋិតានំ ន បាកដា ហោតិ យថា មនុស្សភូតានំ, ទេវភូតេ ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេ ទិស្សមានំ ពុទ្ធានុភាវំ ទេវានុភាវតោ លោកោ ទហតិ, ន ពុទ្ធានុភាវតោ, តថា សតិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ នាធិមុច្ចតិ ន សម្បសីទតិ, ឥស្សរគុត្តគ្គាហំ ន វិស្សជ្ជេតិ, ទេវត្តភាវស្ស ច ចិរកាលាធិដ្ឋានតោ ឯកច្ចសស្សតវាទតោ ន បរិមុច្ចតិ. ព្រហ្មលោកេ នុប្បជ្ជន្តីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សត្តានំ តាទិសគ្គាហវិនិមោចនត្ថញ្ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ មនុស្សសុគតិយំយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន ទេវសុគតិយំ. មនុស្សសុគតិយំ ឧប្បជ្ជន្តាបិ ឱបបាតិកា ន ហោន្តិ, សតិ ច ឱបបាតិកូបបត្តិយំ វុត្តទោសានតិវត្តនតោ, ធម្មវេនេយ្យានំ ធម្មតន្តិយា ឋបនស្ស វិយ ធាតុវេនេយ្យានំ ធាតូនំ ឋបនស្ស ឥច្ឆិតព្ពត្តា ច. ន ហិ ឱបបាតិកានំ បរិនិព្ពានតោ ឧទ្ធំ សរីរធាតុយោ តិដ្ឋន្តិ. មនុស្សលោកេ ឧប្បជ្ជន្តាបិ មហាពោធិសត្តា ចរិមភវេ មនុស្សភាវស្ស បាកដភាវករណាយ បន ទារបរិគ្គហម្បិ ករោន្តា យាវ បុត្តមុខទស្សនា អគារមជ្ឈេ តិដ្ឋន្តិ, បរិបាកគតសីលនេក្ខម្មបញ្ញាទិបារមិកាបិ ន អភិនិក្ខមន្តីតិ. កិំ វា ឯតាយ ការណចិន្តាយ ‘‘សព្ពពុទ្ធេហិ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណា, យទិទំ មនុស្សភូតានំយេវ អភិសម្ពុជ្ឈនា, ន ទេវភូតាន’’ន្តិ. អយមេត្ថ ធម្មតា. តថា ហិ តទត្ថោ មហាភិនីហារោបិ មនុស្សភូតានំយេវ ឥជ្ឈតិ, ន ទេវភូតានំ.

កស្មា បន សម្មាសម្ពុទ្ធា ជម្ពុទីបេ ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន សេសទីបេសុ? កេចិ តាវ អាហុ ‘‘យស្មា បថវិយា នាភិភូតា, ពុទ្ធានុភាវសហិតា អចលដ្ឋានភូតា ពោធិមណ្ឌភូមិ ជម្ពុទីបេ ឯវ, តស្មា ជម្ពុទីបេ ឯវ ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ, តថា ‘‘ឥតរេសម្បិ អវិជហិតដ្ឋានានំ តត្ថេវ លព្ភនតោ’’តិ. អយំ បនេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ – យស្មា បុរិមពុទ្ធានំ, មហាពោធិសត្តានំ, បច្ចេកពុទ្ធានញ្ច និព្ពត្តិយា សាវកពោធិសត្តានំ សាវកពោធិយា អភិនីហារោ, សាវកបារមិយា សម្ភរណំ, បរិបាចនញ្ច ពុទ្ធខេត្តភូតេ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ ជម្ពុទីបេ ឯវ ឥជ្ឈតិ, ន អញ្ញត្ថ. វេនេយ្យានំ វិនយនត្ថោ ច ពុទ្ធុប្បាទោតិ អគ្គសាវកមហាសាវកាទិ វេនេយ្យវិសេសាបេក្ខាយ ឯតស្មិំ ជម្ពុទីបេ ឯវ ពុទ្ធា និព្ពត្តន្តិ, ន សេសទីបេសុ. អយញ្ច នយោ សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណោតិ. តេសំ ឧត្តមបុរិសានំ តត្ថេវ ឧប្បត្តិ សម្បត្តិចក្កានំ វិយ អញ្ញមញ្ញូបនិស្សយតោ អបរាបរំ វត្តតីតិ ទដ្ឋព្ពំ, ឯតេនេវ ឥមំ ចក្កវាឡំ មជ្ឈេ កត្វា ឥមិនា សទ្ធិំ ចក្កវាឡានំ ទសសហស្សស្សេវ ខេត្តភាវោ ទីបិតោ ឥតោ អញ្ញស្ស ពុទ្ធានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានស្ស តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ អនុបលព្ភនតោ. តេនាហ ‘‘តីសុ ទីបេសុ ពុទ្ធា ន និព្ពត្តន្តិ, ជម្ពុទីបេយេវ និព្ពត្តន្តីតិ ទីបំ បស្សី’’តិ. ឥមិនា នយេន ទេសនិយាមេបិ ការណំ នីហរិត្វា វត្តព្ពំ.

ឥទានិ ច ខត្តិយកុលំ លោកសម្មតំ ព្រាហ្មណានម្បិ បូជនីយភាវតោ. ‘‘រាជា បិតា ភវិស្សតី’’តិ កុលំ បស្សិ បិតុវសេន កុលស្ស និទ្ទិសិតព្ពតោ.

‘‘ទសន្នំ មាសានំ ឧបរិ សត្ត ទិវសានី’’តិ បស្សិ, តេន អត្តនោ អន្តរាយាភាវំ អញ្ញាសិ, តស្សា ច តុសិតភវេ ទិព្ពសម្បត្តិបច្ចនុភវនំ.

តា ទេវតាតិ ទសសហស្សិចក្កវាឡទេវតា. កថំ បន តា ទេវតា តទា ពោធិសត្តស្ស បូរិតបារមិភាវំ, កថំ ចស្ស ពុទ្ធភាវំ ជានន្តីតិ? មហេសក្ខានំ ទេវតានំ វសេន, យេភុយ្យេន ច តា ទេវតា អភិសមយភាគិនោ. តថា ហិ ភគវតោ ធម្មទានសំវិភាគេ អនេកវារំ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតាសន្និបាតោ អហោសិ.

‘‘ចវាមី’’តិ ជានាតិ ចុតិអាសន្នជវនេហិ ញាណសហិតេហិ ចុតិយា ឧបដ្ឋិតភាវស្ស បដិសំវិទិតត្តា. ចុតិចិត្តំ ន ជានាតិ ចុតិចិត្តក្ខណស្ស ឥត្តរភាវតោ. តថា ហិ តំ ចុតូបបាតញាណស្សបិ អវិសយោវ. បដិសន្ធិចិត្តេបិ ឯសេវ នយោ. អាវជ្ជនបរិយាយោតិ អាវជ្ជនក្កមោ. យស្មា ឯកវារំ អាវជ្ជិតមត្តេន អារម្មណំ និច្ឆិនិតុំ ន សក្កា, តស្មា តំ ឯវារម្មណំ ទុតិយំ, តតិយញ្ច អាវជ្ជិត្វា និច្ឆយតិ. អាវជ្ជនសីសេន ចេត្ថ ជវនវារោ គហិតោ. តេនាហ ‘‘ទុតិយតតិយចិត្តវារេ ឯវ ជានិស្សតី’’តិ. ចុតិយា បុរេតរំ កតិបយចិត្តវារតោ បដ្ឋាយ ‘‘មរណំ មេ អាសន្ន’’ន្តិ ជាននតោ ‘‘ចុតិក្ខណេបិ ចវាមីតិ ជានាតី’’តិ វុត្តំ. បដិសន្ធិយា បន អបុព្ពភាវតោ បដិសន្ធិចិត្តំ ន ជានាតិ. និកន្តិយា ឧប្បត្តិតោ បរតោ ‘‘អសុកស្មិំ មេ ឋានេ បដិសន្ធិ គហិតា’’តិ ជានាតិ. តស្មិំ កាលេតិ បដិសន្ធិគ្គហណកាលេ. ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បតីតិ ឯត្ថ កម្បនការណំ ហេដ្ឋា ព្រហ្មជាលវណ្ណនាយំ (ទី. និ. ដី. ១.១៤៩) វុត្តមេវ. អត្ថតោ បនេត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ មហាបរិនិព្ពានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១៧១) អាគមិស្សតិ. មហាការុណិកា ពុទ្ធា ភគវន្តោ សត្តានំ ហិតសុខវិធានតប្បរតាយ ពហុលំ សោមនស្សិកាវ ហោន្តីតិ តេសំ បឋមមហាវិបាកចិត្តេន បដិសន្ធិគ្គហណំ អដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១៧; ធ. ស. អដ្ឋ. ៤៩៨; ម. និ. អដ្ឋ. ៤.២០០) វុត្តំ. មហាសិវត្ថេរោបន យទិបិ មហាការុណិកា ពុទ្ធា ភគវន្តោ សត្តានំ ហិតសុខវិធានតប្បរាវ, វិវេកជ្ឈាសយា បន វិសង្ខារនិន្នា សព្ពសង្ខារេសុ អជ្ឈុបេក្ខនពហុលាតិ បញ្ចមមហាវិបាកចិត្តេន បដិសន្ធិគ្គហណមាហ.

បុរេ បុណ្ណមាយ សត្តមទិវសតោ បដ្ឋាយាតិ បុណ្ណមាយ បុរេ សត្តមទិវសតោ បដ្ឋាយ, សុក្កបក្ខេ នវមិតោ បដ្ឋាយាតិ អត្ថោ. សត្តមេ ទិវសេតិ នវមិតោ សត្តមេ ទិវសេ អាសឡ្ហិបុណ្ណមាយំ. ឥទំ សុបិនន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានាការំ. មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អនោតត្តទហំ នេត្វា ឯកមន្តំ អដ្ឋំសុ. អថ នេសំ ទេវិយោ អាគន្ត្វា មនុស្សមលហរណត្ថំ ន្ហាបេត្វា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៤.២០០) វុត្តំ. តត្ថ នេសំ ទេវិយោតិ មហារាជូនំ ទេវិយោ. ចរិត្វាតិ គោចរំ ចរិត្វា.

ហរិតូបលិត្តាយាតិ ហរិតេន គោមយេន កតបរិភណ្ឌាយ. ‘‘សោ ច ខោ បុរិសគព្ភោ, ន ឥត្ថិគព្ភោ, បុត្តោ តេ ភវិស្សតី’’តិ ឯត្តកមេវ តេ ព្រាហ្មណា អត្តនោ សុបិនសត្ថនយេន កថេសុំ. ‘‘សចេ អគារំ អជ្ឈាវសិស្សតី’’តិអាទិ បន ទេវតាវិគ្គហេន តមត្ថំ យាថាវតោ បវេទេសុំ.

ធម្មតាតិ ឯត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ ‘‘ជាតិធម្មានំ ភិក្ខវេ សត្តាន’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៣១; ៣.៣៧៣; បដិ. ម. ១.៣៣) វិយ បកតិបរិយាយោ, ធម្មោ ឯវ ធម្មតា យថា ទេវោ ឯវ ទេវតាតិ អាហ ‘‘អយំ សភាវោ’’តិ, អយំ បកតីតិ អត្ថោ. ស្វាយំ សភាវោ អត្ថតោ តថា និយតភាវោតិ អាហ ‘‘អយំ និយាមោតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ. និយាមោ បន ពហុវិធោតិ តេ សព្ពេ អត្ថុទ្ធារនយេន ឧទ្ធរិត្វា ឥធាធិប្បេតនិយាមមេវ ទស្សេតុំ ‘‘និយាមោ ច នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កម្មានំ និយាមោ កម្មនិយាមោ. ឯស នយោ ឧតុនិយាមាទីសុ តីសុ. ឥតរោ បន ធម្មោ ឯវ និយាមោ ធម្មនិយាមោ, ធម្មតា.

កុសលស្ស កម្មស្ស. និសេន្តោ តិខិណំ ករោន្តោ.

អរូបាទិភូមិភាគវិសេសវសេន ឧតុវិសេសទស្សនតោ ឧតុវិសេសេន សិជ្ឈមានានំ រុក្ខាទីនំ បុប្ផផលាទិគ្គហណំ ‘‘តេសុ តេសុ ជនបទេសូ’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តំ. តស្មិំ តស្មិំ កាលេតិ តស្មិំ តស្មិំ វសន្តាទិកាលេ.

មធុរតោ ពីជតោ តិត្តតោ ពីជតោតិ យោជនា.

១៨. វត្តមានសមីបេ វត្តមានេ វិយ វោហរិតព្ពន្តិ ‘‘ឱក្កមតី’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឱក្កន្តោ ហោតីតិ អយមេវត្ថោ’’តិ. ឯវំ ហោតីតិ ឯវំ វុត្តប្បការេនស្ស សម្បជាននា ហោតិ. ន ឱក្កមមានេ បដិសន្ធិក្ខណស្ស ទុវិញ្ញេយ្យតាយ. យថា ច វុត្តំ ‘‘បដិសន្ធិចិត្តំ ន ជានាតី’’តិ. ទសសហស្សចក្កវាឡបត្ថរណេន វា អប្បមាណោ. អតិវិយ សមុជ្ជលនភាវេន ឧឡារោ. ទេវានុភាវន្តិ ទេវានំ បភានុភាវំ. ទេវានញ្ហិ បភំ សោ ឱភាសោ អភិភវតិ, ន តេសំ អាធិបច្ចំ. តេនាហ ‘‘និវត្ថវត្ថស្សា’’តិអាទិ.

លោកានំ លោកធាតូនំ អន្តរោ វិវរោ លោកន្តរោ, សោ ឯវ ឥត្ថិលិង្គវសេន ‘‘លោកន្តរិកា’’តិ វុត្តោ. រុក្ខគច្ឆាទិនា កេនចិ ន ហញ្ញន្តីតិ អឃា, អសម្ពាធា. តេនាហ ‘‘និច្ចវិវដា’’តិ. អសំវុតាតិ ហេដ្ឋា, ឧបរិ ច កេនចិ ន បិហិតា. តេន វុត្តំ ‘‘ហេដ្ឋាបិ អប្បតិដ្ឋា’’តិ. តត្ថ បិ-សទ្ទេន យថា ហេដ្ឋា ឧទកស្ស បិធាយិកា បថវី នត្ថីតិ អសំវុតា លោកន្តរិកា, ឯវំ ឧបរិបិ ចក្កវាឡេសុ វិយ ទេវវិមានានំ អភាវតោ អសំវុតា អប្បតិដ្ឋាតិ ទស្សេតិ. អន្ធការោ ឯត្ថ អត្ថីតិ អន្ធការា. ចក្ខុវិញ្ញាណំ ន ជាយតិ អាលោកស្ស អភាវតោ, ន ចក្ខុនោ. តថា ហិ ‘‘តេន ឱភាសេន អញ្ញមញ្ញំ សញ្ជានន្តី’’តិ វុត្តំ. ជម្ពុទីបេ ឋិតមជ្ឈន្ហិកវេលាយំ បុព្ពវិទេហវាសីនំ អត្ថង្គមនវសេន ឧបឌ្ឍំ សូរិយមណ្ឌលំ បញ្ញាយតិ, អបរគោយានវាសីនំ ឧគ្គមនវសេន, ឯវំ សេសទីបេសុ បីតិ អាហ ‘‘ឯកប្បហារេនេវ តីសុ ទីបេសុ បញ្ញាយន្តី’’តិ. ឥតោ អញ្ញថា បន ទ្វីសុ ឯវ ទីបេសុ ឯកប្បហារេន បញ្ញាយន្តីតិ. ឯកេកាយ ទិសាយ នវ នវ យោជនសតសហស្សានិ អន្ធការវិធមនម្បិ ឥមិនាវ នយេន ទដ្ឋព្ពំ. បភាយ នប្បហោន្តីតិ អត្តនោ បភាយ ឱភាសិតុំ អនភិសម្ភុនន្តិ. យុគន្ធរបព្ពតប្បមាណេ អាកាសេ វិចរណតោ ‘‘ចក្កវាឡបព្ពតស្ស វេមជ្ឈេន វិចរន្តី’’តិ វុត្តំ.

វាវដាតិ ខាទនត្ថំ គណ្ហិតុំ ឧបក្កមន្តា. វិបរិវត្តិត្វាតិ វិវត្តិត្វា. ឆិជ្ជិត្វាតិ មុច្ឆាបត្តិយា ឋិតដ្ឋានតោ មុច្ចិត្វា, អង្គបច្ចង្គឆេទនេន វា ឆិជ្ជិត្វា. អច្ចន្តខារេតិ អាតបសន្តាបាភាវេន អតិសីតភាវមេវ សន្ធាយ អច្ចន្តខារតា វុត្តា សិយា. ន ហិ តំ កប្បសណ្ឋហនឧទកំ សម្បត្តិករមហាមេឃវុដ្ឋំ បថវិសន្ធារកំ កប្បវិនាសកំ ឧទកំ វិយ ខារំ ភវិតុំ អរហតិ. តថា ហិ សតិ បថវីបិ វិលីយេយ្យ, តេសំ វា បាបកម្មពលេន បេតានំ ឧទកស្ស បុព្ពខេឡភាវាបត្តិ វិយ តស្ស ឧទកស្ស តទា ខារភាវាបត្តិ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អច្ចន្តខារេ ឧទកេ’’តិ.

ឯកយាគុបានមត្តម្បីតិ បត្តាទិភាជនគតំ យាគុំ គឡោចិអាទិឧទ្ធរណិយា គហេត្វា បិវនមត្តម្បិ កាលំ. សមន្តតោតិ សព្ពភាគតោ ឆប្បការម្បិ.

១៩. ចតុន្នំ មហារាជានំ វសេនាតិ វេស្សវណាទិចតុមហារាជភាវសាមញ្ញេន.

យថាវិហារន្តិ យថាសកំ វិហារំ.

២០. បកតិយាតិ អត្តនោ បកតិយា ឯវ. តេនាហ ‘‘សភាវេនេវា’’តិ. បរស្ស សន្តិកេ គហណេន វិនា អត្តនោ សភាវេនេវ សយមេវ អធិដ្ឋហិត្វា សីលសម្បន្នា. ពោធិសត្តមាតាបីតិ អម្ហាកំ ពោធិសត្តមាតាបិ. កាលទេវិលស្សាតិ យថា កាលទេវិលស្ស សន្តិកេ អញ្ញទា គណ្ហាតិ, ពោធិសត្តេ បន…បេ… សយមេវ សីលំ អគ្គហេសិ, តថា វិបស្សីពោធិសត្តមាតាបីតិ អធិប្បាយោ.

២១. ‘‘មនុស្សេសូ’’តិ ឥទំ បកតិចារិត្តវសេន វុត្តំ, ‘‘មនុស្សិត្ថិយា នាម មនុស្សបុរិសេសុ បុរិសាធិប្បាយចិត្តំ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ. ពោធិសត្តស្ស មាតុយា បន ទេវេសុបិ តាទិសំ ចិត្តំ នុប្បជ្ជតេវ. យថា ពោធិសត្តស្ស អានុភាវេន ពោធិសត្តមាតុ បុរិសាធិប្បាយចិត្តំ នុប្បជ្ជតិ, ឯវំ តស្ស អានុភាវេនេវ សា កេនចិ បុរិសេន អនភិភវនីយាតិ អាហ ‘‘បាទា ន វហន្តិ ទិព្ពសង្ខលិកា វិយ ពជ្ឈន្តី’’តិ.

២២. បុព្ពេ ‘‘កាមគុណូបសំហិតំ ចិត្តំ នុប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ, បុន ‘‘បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតា សមង្គីភូតា បរិចារេតី’’តិ ច វុត្តំ. កថមិទំ អញ្ញមញ្ញំ ន វិរុជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘បុព្ពេ’’តិអាទិ. វត្ថុបដិក្ខេបោតិ អព្រហ្មចរិយវត្ថុបដិសេធោ. តេនាហ ‘‘បុរិសាធិប្បាយវសេនា’’តិ. អារម្មណបដិលាភោតិ រូបាទិបញ្ចកាមគុណារម្មណស្សេវ បដិលាភោ.

២៣. កិលមថោតិ ខេទោ, កាយស្ស គរុភាវកថិនភាវាទយោបិ តស្សា តទា ន ហោន្តិ ឯវ. ‘‘តិរោកុច្ឆិគតំ បស្សតី’’តិ វុត្តំ. កទា បដ្ឋាយ បស្សតីតិ អាហ ‘‘កលលាទិកាលំ អតិក្កមិត្វា’’តិអាទិ. ទស្សនេ បយោជនំ សយមេវ វទតិ. តស្ស អភាវតោ កលលាទិកាលេ ន បស្សតិ. បុត្តេន ទហរេន មន្ទេន ឧត្តានសេយ្យកេន សទ្ធិំ. ‘‘យំ តំ មាតូ’’តិអាទិ បកតិចារិត្តវសេន វុត្តំ. ចក្កវត្តិគព្ភតោបិ ហិ សវិសេសំ ពោធិសត្តគព្ភោ បរិហារំ លភតិ បុញ្ញសម្ភារស្ស សាតិសយត្តា, តស្មា ពោធិសត្តមាតា អតិវិយ សប្បាយាហារាចារា ច ហុត្វា សក្កច្ចំ បរិហរតិ. សុខវាសត្ថន្តិ ពោធិសត្តស្ស សុខវាសត្ថំ. បុរត្ថាភិមុខោតិ មាតុ បុរិមភាគាភិមុខោ. ឥទានិ តិរោកុច្ឆិគតស្ស ទិស្សមានតាយ អព្ភន្តរំ, ពាហិរញ្ច ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘បុព្ពេ កតកម្ម’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អស្សាតិ ទេវិយា. វត្ថុន្តិ កុច្ឆិំ. ផលិកអព្ភបដលាទិនោ វិយ ពោធិសត្តមាតុកុច្ឆិតចស្ស បតនុភាវេន អាលោកស្ស វិពន្ធាភាវតោ យថា ពោធិសត្តមាតា កុច្ឆិគតំ ពោធិសត្តំ បស្សតិ, កិំ ឯវំ ពោធិសត្តោបិ មាតរំ, អញ្ញញ្ច បុរតោ ឋិតំ រូបគតំ បស្សតិ, នោតិ អាហ ‘‘ពោធិសត្តោ បនា’’តិអាទិ. កស្មា បន សតិ ចក្ខុម្ហិ, អាលោកេ ច ន បស្សតីតិ អាហ ‘‘ន ហិ អន្តោកុច្ឆិយំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតី’’តិ. អស្សាសបស្សាសា វិយ ហិ តត្ថ ចក្ខុវិញ្ញាណម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ តជ្ជស្ស សមន្នាហារស្ស អភាវតោ.

២៤. យថា អញ្ញា ឥត្ថិយោ វិជាតប្បច្ចយា តាទិសេន រោគេន អភិភូតាបិ ហុត្វា មរន្តិ, ពោធិសត្តមាតុ បន ពោធិសត្តេ កុច្ឆិគតេ តស្ស វិជាយននិមិត្តំ, ន កោចិ រោគោ ឧប្បជ្ជតិ, កេវលំ អាយុបរិក្ខយេនេវ កាលំ ករោតិ, ស្វាយមត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោ ឯវ. ‘‘ពោធិសត្តេន វសិតដ្ឋានញ្ហី’’តិអាទិ តស្ស ការណវចនំ. អញ្ញេសំ អបរិភោគន្តិ អញ្ញេហិ ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ, ន បរិភោគយោគ្យន្តិ អត្ថោ. តថា សតិ ពោធិសត្តបិតុ អញ្ញាយ អគ្គមហេសិយា ភវិតព្ពំ, តថាបិ ពោធិសត្តមាតរិ ធរន្តិយា អយុជ្ជមានកន្តិ អាហ ‘‘ន ច សក្កា’’តិអាទិ. អបនេត្វាតិ អគ្គមហេសិឋានតោ នីហរិត្វា. អត្តនិ ឆន្ទរាគវសេនេវ ពហិទ្ធា អារម្មណបរិយេសនាតិ វិសយិនិសារាគោ សត្តានំ វិសយេសុ សារាគស្ស ពលវការណន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សត្តានំ អត្តភាវេ ឆន្ទរាគោ ពលវា ហោតី’’តិ. អនុរក្ខិតុំ ន សក្កោតីតិ សម្មា គព្ភបរិហារំ នានុយុញ្ជតិ. តេន គព្ភោ ពហ្វាពាធោ ហោតិ. វត្ថុ វិសទំ ហោតីតិ គព្ភាសយោ វិសុទ្ធោ ហោតិ. មាតុ មជ្ឈិមវយស្ស តតិយកោដ្ឋាសេ ពោធិសត្តគព្ភោក្កមនម្បិ តស្សា អាយុបរិមាណវិលោកនេនេវ សង្គហិតំ វយោវសេន ឧប្បជ្ជនកវិការស្ស បរិវជ្ជនតោ. ឥត្ថិសភាវេន ឧប្បជ្ជនកវិការោ បន ពោធិសត្តស្ស អានុភាវេនេវ វូបសមតិ.

២៥. សត្តមាសជាតោតិ បដិសន្ធិគ្គហណតោ សត្តមេ មាសេ ជាតោ. សោ សីតុណ្ហក្ខមោ ន ហោតិ អតិវិយ សុខុមាលតាយ. អដ្ឋមាសជាតោ កាមំ សត្តមាសជាតតោ ពុទ្ធិវយវា, ឯកច្ចេ បន ចម្មបទេសា វុទ្ធិំ បាបុណន្តា ឃដ្ដនំ ន សហន្តិ, តេន សោ ន ជីវតិ. ‘‘សត្តមាសជាតស្ស បន ន តាវ តេ ជាតា’’តិ វទន្តិ.

២៧. ទេវា បឋមំ បដិគ្គណ្ហន្តីតិ ‘‘លោកនាថំ មហាបុរិសំ សយមេវ បឋមំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ សញ្ជាតគារវពហុមានា អត្តនោ បីតិំ បវេទេន្តា ខីណាសវា សុទ្ធាវាសព្រហ្មានោ អាទិតោ បដិគ្គណ្ហន្តិ. សូតិវេសន្តិ សូតិជគ្គនធាតិវេសំ. ឯកេតិ អភយគិរិវាសិនោ. មច្ឆក្ខិសទិសំ ឆវិវសេន. អដ្ឋាសិ ន និសីទិ, ន និបជ្ជិ វា. តេន វុត្តំ ‘‘ឋិតាវ ពោធិសត្តំ ពោធិសត្តមាតា វិជាយតី’’តិ. និទ្ទុក្ខតាយ ឋិតា ឯវ ហុត្វា វិជាយតិ. ទុក្ខស្ស ហិ ពលវភាវតោ តំ ទុក្ខំ អសហមានា អញ្ញា ឥត្ថិយោ និសិន្នា វា និបន្នា វា វិជាយន្តិ.

២៨. អជិនប្បវេណិយាតិ អជិនចម្មេហិ សិព្ពិត្វា កតបវេណិយា. មហាតេជោតិ មហានុភាវោ. មហាយសោតិ មហាបរិវារោ, វិបុលកិត្តិឃោសោ ច.

២៩. ភគ្គវិភគ្គាតិ សម្ពាធដ្ឋានតោ និក្ខមនេន វិភាវិតត្តា ភគ្គា, វិភគ្គា វិយ ច ហុត្វា, តេន នេសំ អវិសទភាវមេវ ទស្សេតិ. អលគ្គោ ហុត្វាតិ គព្ភាសយេ, យោនិបទេសេ ច កត្ថចិ អលគ្គោ អសត្តោ ហុត្វា, យតោ ‘‘ធមករណតោ ឧទកនិក្ខមនសទិស’’ន្តិ វុត្តំ. ឧទកេនាតិ គព្ភាសយគតេន ឧទកេន. អមក្ខិតោវ និក្ខមតិ សម្មក្ខិតស្ស តាទិសស្ស ឧទកសេម្ហាទិកស្សេវ តត្ថ អភាវតោ. ពោធិសត្តស្ស ហិ បុញ្ញានុភាវតោ បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ តំ ឋានំ បុព្ពេបិ វិសុទ្ធំ វិសេសតោ បរមសុគន្ធគន្ធកុដិ វិយ ចន្ទនគន្ធំ វាយន្តំ តិដ្ឋតិ.

ឧទកវដ្ដិយោតិ ឧទកក្ខន្ធា.

៣១. មុហុត្តជាតោតិ មុហុត្តេន ជាតោ ហុត្វា មុហុត្តមត្តោវ. អនុធារិយមានេតិ អនុកូលវសេន នីយមានេ. អាគតានេវាតិ តំ ឋានំ ឧបគតានិ ឯវ. អនេកសាខន្តិ រតនមយានេកសតបតិដ្ឋានហីរកំ. សហស្សមណ្ឌលន្តិ តេសំ ឧបរិដ្ឋិតំ អនេកសហស្សមណ្ឌលហីរកំ. មរូតិ ទេវា. ន ខោ បន ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ បទវីតិហារតោ បគេវ ទិសាវិលោកនស្ស កតត្តា. តេនាហ ‘‘មហាសត្តោ ហី’’តិអាទិ. ឯកង្គណានីតិ វិវដភាវេន វិហារង្គណបរិវេណង្គណានិ វិយ ឯកង្គណសទិសានិ អហេសុំ. សទិសោបិ នត្ថីតិ តុម្ហាកំ ឥទំ វិលោកនំ វិសិដ្ឋេ បស្សិតុំ ‘‘ឥធ តុម្ហេហិ សទិសោបិ នត្ថិ, កុតោ ឧត្តរិតរោ’’តិ អាហំសុ. អគ្គោតិ បធានោ, កេន បនស្ស បធានតាតិ អាហ ‘‘គុណេហី’’តិ. បឋម-សទ្ទោ ចេត្ថ បធានបរិយាយោ. ពោធិសត្តស្ស បន បធានតា អនញ្ញសាធារណាតិ អាហ ‘‘សព្ពបឋមោ’’តិ, សព្ពបធានោតិ អត្ថោ. ឯតស្សេវាតិ អគ្គសទ្ទស្សេវ. ឯត្ថ ច មហេសក្ខា តាវ ទេវា តថា ច វទន្តិ, ឥតរេ បន កថន្តិ? មហាសត្តស្ស អានុភាវទស្សនាទិនា. មហេសក្ខានញ្ហិ ទេវានំ មហាសត្តស្ស អានុភាវោ វិយ តេន សទិសានម្បិ អានុភាវោ បច្ចក្ខោ អហោសីតិ, ឥតរេ បន តេសំ វចនំ សុត្វា សទ្ទហន្តា អនុមិនន្តា តថា អាហំសុ. បរិបាកគតបុព្ពហេតុសំសិទ្ធាយ ធម្មតាយ ចោទិយមានោ ឥមស្មិំ…បេ… ព្យាកាសិ.

ជាតមត្តស្សេវ ពោធិសត្តស្ស ឋានាទីនិ យេសំ វិសេសាធិគមានំ បុព្ពនិមិត្តភូតានីតិ តេ និទ្ធារេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បតិដ្ឋានំ ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ ឥទ្ធិបាទវសេន លោកុត្តរធម្មេសុ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសមិជ្ឈនតោ. ឧត្តរាភិមុខភាវោ លោកស្ស ឧត្តរណវសេន គមនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. តេន ហិ ភគវា សទេវកស្ស លោកស្ស អភិភូតោ, កេនចិ អនភិភូតោ អហោសិ. តេនាហ ‘‘មហាជនំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អភិភវិត្វា គមនស្ស បុព្ពនិមិត្ត’’ន្តិ. តថា សត្តបទគមនំ សត្តបទពោជ្ឈង្គសម្បន្នអរិយមគ្គគមនស្ស. សុវិសុទ្ធសេតច្ឆត្តធារណំ សុវិសុទ្ធវិមុត្តិឆត្តធារណស្ស. បញ្ចរាជកកុធភណ្ឌសមាយោគោ បញ្ចវិធវិមុត្តិគុណសមាយោគស្ស. អនាវដទិសានុវិលោកនំ អនាវដញាណតាយ. ‘‘អគ្គោហមស្មី’’តិអាទិនា អឆម្ភិតវាចាភាសនំ កេនចិ អវិពន្ធនីយតាយ អប្បវត្តិយស្ស សទ្ធម្មចក្កប្បវត្តនស្ស. ‘‘អយមន្តិមា ជាតី’’តិ អាយតិំ ជាតិយា អភាវកិត្តនា អនុបាទិ…បេ… បុព្ពនិមិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ តស្ស តស្ស អនាគតេ លទ្ធព្ពវិសេសស្ស តំ តំ និមិត្តំ អព្យភិចារីតិ កត្វា. ន អាគតោតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ, អញ្ញត្ថ ច វក្ខមានាយ អនុបុព្ពិយា ន អាគតោ. អាហរិត្វាតិ តស្មិំ តស្មិំ សុត្តេ, អដ្ឋកថាសុ ច អាគតនយេន អាហរិត្វា ទីបេតព្ពោ.

‘‘ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បី’’តិ ឥទំ សតិបិ ឥធ បាឡិយំ អាគតត្តេ វក្ខមានានំ អច្ឆរិយានំ មូលភូតំ ទស្សេតុំ វុត្តំ, ឯវំ អញ្ញម្បិ ឯវរូបំ ទដ្ឋព្ពំ. តន្តិពទ្ធា វីណា ចម្មពទ្ធា ភេរិយោតិ បញ្ចង្គិកតូរិយស្ស និទស្សនមត្តំ, ច-សទ្ទេន វា ឥតរេសម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘អន្ទុពន្ធនាទីនិ តង្ខណេ ឯវ ឆជ្ជិត្វា បុន បាកតិកានេវ ហោន្តិ, តថា ជច្ចន្ធាទីនំ ចក្ខុសោតាទីនិ តថារូបកម្មបច្ចយា តស្មិំយេវ ខណេ ឧប្បជ្ជិត្វា តាវទេវ វិគច្ឆន្តី’’តិ វទន្តិ. ឆិជ្ជិំសូតិ ច បាទេសុ ពន្ធដ្ឋានេសុ ឆិជ្ជិំសុ. វិគច្ឆិំសូតិ វូបសមិំសុ. អាកាសដ្ឋករតនានិ នាម តំតំវិមានគតមណិរតនាទីនិ. សកតេជោភាសិតានីតិ អតិវិយ សមុជ្ជលាយ អត្តនោ បភាយ ឱភាសិតានិ អហេសុំ. នប្បវត្តីតិ ន សន្និបាតោ. ន វាយីតិ ខរោ វាតោ ន វាយិ. មុទុសុខោ បន សត្តានំ សុខាវហោ វាយិ. បថវិគតា អហេសុំ ឧច្ចដ្ឋានេ ឋាតុំ អវិសហន្តា. ឧតុសម្បន្នោតិ អនុណ្ហាសីតតាសង្ខាតេន ឧតុនា សម្បន្នោ. អប្ផោដនំ វុច្ចតិ ភុជហត្ថសង្ឃដ្ដនសទ្ទោ, អត្ថតោ បន វាមហត្ថំ ឧរេ ឋបេត្វា ទក្ខិណេន បុថុបាណិនា ហត្ថតាឡនេន សទ្ទករណំ. មុខេន ឧស្សេឡនំ សទ្ទស្ស មុញ្ចនំ សេឡនំ. ឯកទ្ធជមាលា អហោសិ និរន្តរំ ធជមាលាសមោធានគតាយ. ន កេវលញ្ច ឯតានិ ឯវ, អថ ខោ អញ្ញានិបិ ‘‘វិចិត្តបុប្ផសុគន្ធបុប្ផវស្សទេវោបវស្សិ សូរិយេ ទិស្សមានេ ឯវ តារកា ឱភាសិំសុ, អច្ឆំ វិប្បសន្នំ ឧទកំ បថវិតោ ឧព្ភិជ្ជិ, ពិលាសយា ច តិរច្ឆានា អាសយតោ និក្ខមិំសុ, រាគទោសមោហាបិ តនុ ភវិំសុ, បថវិយំ រជោ វូបសមិ, អនិដ្ឋគន្ធោ វិគច្ឆិ, ទិព្ពគន្ធោ វាយិ, រូបិនោ ទេវា សរូបេនេវ មនុស្សានំ អាបាថំ អគមំសុ, សត្តានំ ចុតូបបាតា នាហេសុ’’ន្តិ ឯវមាទីនិ យានិ មហាភិនីហារសមយេ ឧប្បន្នានិ ទ្វត្តិំសបុព្ពនិមិត្តានិ, តានិ អនវសេសតោ តទា អហេសុន្តិ.

តត្រាបីតិ តេសុបិ បថវិកម្បាទីសុ ឯវំ បុព្ពនិមិត្តភាវោ វេទិតព្ពោ. ន កេវលំ សម្បតិជាតស្ស ឋានាទីសុ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ សព្ពស្ស ញេយ្យស្ស, តិត្ថករមតស្ស ច ចាលនតោ. កេនចិ អនុស្សាហិតានំយេវ ឥមស្មិំយេវ ឯកចក្កវាឡេ សន្និបាតោ កេនចិ អនុស្សាហិតានំយេវ ឯកប្បហារេនេវ សន្និបតិត្វា ធម្មបដិគ្គណ្ហនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. បឋមំ ទេវតានំ បដិគ្គហណំ ទិព្ពវិហារបដិលាភស្ស, បច្ឆា មនុស្សានំ បដិគ្គហណំ តត្ថេវ ឋានស្ស និច្ចលសភាវតោ អានេញ្ជវិហារបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. វីណានំ សយំ វជ្ជនំ បរូបទេសេន វិនា សយមេវ អនុបុព្ពវិហារបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ភេរីនំ វជ្ជនំ ចក្កវាឡបរិយន្តាយ បរិសាយ បវេទនសមត្ថស្ស ធម្មភេរិយា អនុសាវនស្ស អមតទុន្ទុភិឃោសនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. អន្ទុពន្ធនាទីនំ ឆេទោ មានវិនិពន្ធភេទនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. មហាជនស្ស រោគវិគមោ តស្សេវ សកលវដ្ដទុក្ខរោគវិគមភូតស្ស សច្ចបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ‘‘មហាជនស្សា’’តិ បទំ ‘‘មហាជនស្ស ទិព្ពចក្ខុបដិលាភស្ស, មហាជនស្ស ទិព្ពសោតធាតុបដិលាភស្សា’’តិអាទិនា តត្ថ តត្ថ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឥទ្ធិបាទភាវនាវសេន សាតិសយញាណជវសម្បត្តិសិទ្ធីតិ អាហ ‘‘បីឋសប្បីនំ ជវសម្បទា ចតុរិទ្ធិបាទបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្ត’’ន្តិ. សុបដ្ដនសម្បាបុណនំ ចតុបដិសម្ភិទាធិគមស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. អត្ថាទិអនុរូបំ អត្ថាទីសុ សម្បដិបត្តិភាវតោ. រតនានំ សកតេជោភាសិតត្តំ យំ លោកស្ស ធម្មោភាសំ ទស្សេស្សតិ, តេន តស្ស សកតេជោភាសិតត្តស្ស បុព្ពនិមិត្តំ.

ចតុព្រហ្មវិហារបដិលាភស្ស បុព្ពនិមិត្តំ តស្ស សព្ពសោ វេរវូបសមនតោ. ឯកាទសអគ្គិនិព្ពាបនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ ទុន្និព្ពាបននិព្ពានភាវតោ. ញាណាលោកាទស្សនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ អនាលោកេ អាលោកទស្សនភាវតោ. និព្ពានរសេនាតិ កិលេសានំ និព្ពាយនរសេន. ឯករសភាវស្សាតិ សាសនស្ស សព្ពត្ថ ឯករសភាវស្ស, តញ្ច ខោ អមធុរស្ស លោកស្ស សព្ពសោ មធុរភាវាបាទនេន. ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិគតភិន្ទនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ សព្ពសោ ទិដ្ឋិគតវាតាបនយនវសេន. អាកាសាទិអប្បតិដ្ឋវិសមចញ្ចលដ្ឋានំ បហាយ សកុណានំ បថវិគមនំ តាទិសំ មិច្ឆាគាហំ បហាយ សត្តានំ បាណេហិ រតនត្តយសរណគមនស្ស បុព្ពនិត្តំ. ពហុជនកន្តតាយាតិ ចន្ទស្ស វិយ ពហុជនស្ស កន្តតាយ. សូរិយស្ស ឧណ្ហសីតវិវជ្ជិតឧតុសុខតា បរិឡាហវិវជ្ជិតកាយិកចេតសិកសុខប្បត្តិយា បុព្ពនិមិត្តំ. ទេវតានំ អប្ផោដនាទីហិ កីឡនំ បមោទុប្បត្តិ ភវន្តគមនេន, ធម្មសភាវពោធនេន ច ឧទានវសេន បមោទវិភាវនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. ធម្មវេគវស្សនស្សាតិ ទេសនាញាណវេគេន ធម្មាមតស្ស វស្សនស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. កាយគតាសតិវសេន លទ្ធំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បាទិតមគ្គផលសុខានុភវោ កាយគតាសតិអមតបដិលាភោ, តស្ស បន កាយស្សាបិ អតប្បកសុខាវហត្តា ខុទាបិបាសាបីឡនាភាវោ បុព្ពនិមិត្តំ វុត្តោ. អដ្ឋកថាយំបន ខុទំ, បិបាសញ្ច ភិន្ទិត្វា វុត្តំ. តត្ថ បុព្ពនិមិត្តានំ ភេទោ វិសេសសាមញ្ញវិភាគេន, គោពលីពទ្ទញាយេន ច គហេតព្ពោ. ‘‘សយមេវា’’តិ បទំ ‘‘អដ្ឋង្គិកមគ្គទ្វារវិវរណស្សា’’តិ ឯត្ថាបិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ភរិតភាវស្សាតិ បរិបុណ្ណភាវស្ស. ‘‘អរិយទ្ធជមាលាមាលិតាយាតិ កាសាយទ្ធជមាលាវន្តតាយា’’តិ កេចិ, សទេវកស្ស លោកស្ស បន អរិយមគ្គពោជ្ឈង្គទ្ធជមាលាហិ មាលិភាវស្ស បុព្ពនិមិត្តំ. យំ បនេត្ថ អនុទ្ធដំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឯត្ថាតិ ‘‘សម្បតិជាតោ’’តិអាទិនា អាគតេ ឥមស្មិំ វារេ. វិស្សជ្ជិតោវ, តស្មា អម្ហេហិ ឥធ អបុព្ពំ វត្តព្ពំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. តទា បថវិយំ គច្ឆន្តោបិ មហាសត្តោ អាកាសេន គច្ឆន្តោ វិយ មហាជនស្ស តថា ឧបដ្ឋាសីតិ អយមេត្ថ និយតិ ធម្មនិយាមោ ពោធិសត្តានំ ធម្មតា តិ ឥទំ និយតិវាទវសេន កថនំ. បុព្ពេ បុរិមជាតីសុ តាទិសស្ស បុញ្ញសម្ភារកម្មស្ស កតត្តា ឧបចិតត្តា មហាជនស្ស តថា ឧបដ្ឋាសីតិ ឥទំ បុព្ពេកតកម្មវាទវសេន កថនំ. ឥមេសំ សត្តានំ ឧបរិ ឦសនសីលតាយ យថាសកំ កម្មមេវ ឥស្សរោ នាម, តស្ស និម្មានំ អត្តនោ ផលស្ស និព្ពត្តនំ មហាបុរិសោបិ សទេវកំ លោកំ អភិភវិតុំ សមត្ថេន ឧឡារេន បុញ្ញកម្មេន និព្ពត្តិតោ, តេន ឥស្សរេន និម្មិតោ នាម, តស្ស ចាយំ និម្មានវិសេសោ, យទិទំ មហានុភាវតា, យាយ មហាជនស្ស តថា ឧបដ្ឋាសីតិ ឥទំ ឥស្សរនិម្មានវសេន កថនំ. ឯវំ តំ តំ ពហុលំ វត្វា កិំ ឥមាយ បរិយាយកថាយាតិ អវសានេ ឧជុកមេវ ព្យាករិ. សម្បតិជាតោ បថវិយំ កថំ បទសា គច្ឆតិ, ឯវំ មហានុភាវោ អាកាសេន មញ្ញេ គច្ឆតីតិ បរិកប្បនវសេន អាកាសេន គច្ឆន្តោ វិយ អហោសិ. សីឃតរំ បន សត្តបទវីតិហារេន គតត្តា ទិស្សមានរូបោបិ មហាជនស្ស អទិស្សមានោ វិយ អហោសិ. អចេលកភាវោ, ខុទ្ទកសរីរតា ច តាទិសស្ស ឥរិយាបថស្ស ន អនុច្ឆវិកាតិ កម្មានុភាវសញ្ជនិតបាដិហារិយវសេន អលង្កតបដិយត្តោ វិយ, សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ វិយ ច មហាជនស្ស ឧបដ្ឋាសីតិ វេទិតព្ពំ. មហាសត្តស្ស បុញ្ញានុភាវេន តទា តថា ឧបដ្ឋានមត្តមេវេតន្តិ. បច្ឆា ពាលទារកោវ អហោសិ, ន តាទិសោតិ. ពុទ្ធភាវានុច្ឆវិកស្ស ពោធិសត្តានុភាវស្ស យាថាវតោ បវេទិតត្តា បរិសា ចស្ស ព្យាករណេន ពុទ្ធេន វិយ…បេ… អត្តមនា អហោសិ.

សព្ពធម្មតាតិ សព្ពា សោឡសវិធាបិ យថាវុត្តា ធម្មតា សព្ពពោធិសត្តានំ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា បុញ្ញញាណសម្ភារទស្សនេន នេសំ ឯកសទិសត្តា.

ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណវណ្ណនា

៣៣. ទុកូលចុម្ពដកេតិ ទហរស្ស និបជ្ជនយោគ្យតាវសេន បដិសំហដទុកូលសុខុមេ. ‘‘ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ’’តិ ឯវមាទិ ជាតិ. ‘‘កោណ្ឌញ្ញោ គោតមោ’’តិ ឯវមាទិ គោត្តំ. ‘‘បោណិកា ចិក្ខល្លិកា សាកិយា កោឡិយា’’តិ ឯវមាទិ កុលបទេសោ. អាទិ-សទ្ទេន រូបិស្សរិយបរិវារាទិសព្ពសម្បត្តិយោ សង្គណ្ហាតិ. មហន្តស្សាតិ វិបុលស្ស, ឧឡារស្សាតិ អត្ថោ. និប្ផត្តិយោតិ សិទ្ធិយោ. គន្តព្ពគតិយាតិ គតិ-សទ្ទស្ស កម្មសាធនតមាហ. ឧបបជ្ជនវសេន ហិ សុចរិតទុច្ចរិតេហិ គន្តព្ពាតិ គតិយោ, ឧបបត្តិភវវិសេសោ. គច្ឆតិ យថារុចិ បវត្តតីតិ គតិ, អជ្ឈាសយោ. បដិសរណេតិ បរាយណេ អវស្សយេ. សព្ពសង្ខតវិសំយុត្តស្ស ហិ អរហតោ និព្ពានមេវ តំបដិសរណំ. ត្យាហន្តិ តេ អហំ.

ទសវិធេ កុសលធម្មេ, អគរហិតេ ច រាជធម្មេ (ជា. ២ មហាមំសជាតកេ វិត្ថារោ) និយុត្តោតិ ធម្មិកោ. តេន ច ធម្មេន សកលំ លោកំ រញ្ជេតីតិ ធម្មរាជា. យស្មា ចក្កវត្តី ធម្មេន ញាយេន រជ្ជំ អធិគច្ឆតិ, ន អធម្មេន, តស្មា វុត្តំ ‘‘ធម្មេន លទ្ធរជ្ជត្តា ធម្មរាជា’’តិ. ចតូសុ ទិសាសុ សមុទ្ទបរិយោសានតាយ ចតុរន្តា នាម តត្ថ តត្ថ ទីបេ មហាបថវីតិ អាហ ‘‘បុរត្ថិម…បេ… ឥស្សរោ’’តិ. វិជិតាវីតិ វិជេតព្ពស្ស វិជិតវា, កាមកោធាទិកស្ស អព្ភន្តរស្ស, បដិរាជភូតស្ស ពាហិរស្ស ច អរិគណស្ស វិជយិ, វិជេត្វា ឋិតោតិ អត្ថោ. កាមំ ចក្កវត្តិនោ កេនចិ យុទ្ធំ នាម នត្ថិ, យុទ្ធេន បន សាធេតព្ពស្ស វិជយស្ស សិទ្ធិយា ‘‘វិជិតសង្គាមោ’’តិ វុត្តំ. ជនបទោវ ចតុព្ពិធអច្ឆរិយធម្មាទិសមន្នាគតេ អស្មិំ រាជិនិ ថាវរិយំ កេនចិ អសំហារិយំ ទឡ្ហំ ភត្តភាវំ បត្តោ, ជនបទេ វា អត្តនោ ធម្មិកាយ បដិបត្តិយា ថាវរិយំ ថិរភាវំ បត្តោតិ ជនបទត្ថាវរិយប្បត្តោ. មនុស្សានំ ឧរេ សត្ថំ ឋបេត្វា ឥច្ឆិតធនហរណាទិនា បរសាហសការិតាយ សាហសិកា.

រតិជននដ្ឋេនាតិ អតប្បកបីតិសោមនស្សុប្បាទនេន. សទ្ទត្ថតោ បន រមេតីតិ រតនំ. ‘‘អហោ មនោហរ’’ន្តិ ចិត្តេ កត្តព្ពតាយ ចិត្តីកតំ. ‘‘ស្វាយំ ចិត្តីការោ តស្ស បូជនីយតាយា’’តិ ចិត្តីកតន្តិ បូជនីយន្តិ អត្ថំ វទន្តិ. មហន្តំ វិបុលំ អបរិមិតំ មូលំ អគ្ឃតីតិ មហគ្ឃំ. នត្ថិ ឯតស្ស តុលា ឧបមាតិ អតុលំ, អសទិសំ. កទាចិ ឯវ ឧប្បជ្ជនតោ ទុក្ខេន លទ្ធព្ពត្តា ទុល្លភទស្សនំ. អនោមេហិ ឧឡារគុណេហេវ សត្តេហិ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ អនោមសត្តបរិភោគំ. ឥទានិ នេសំ ចិត្តីកតាទិអត្ថានំ សវិសេសំ ចក្ករតនេ លព្ភមានតំ ទស្សេត្វា ឥតរេសុបិ តេ អតិទិសិតុំ ‘‘ចក្ករតនស្ស ចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. អញ្ញំ ទេវដ្ឋានំ នាម ន ហោតិ រញ្ញោ អនញ្ញសាធារណិស្សរិយាទិសម្បត្តិបដិលាភហេតុតោ, សត្តានញ្ច យថិច្ឆិតត្ថបដិលាភហេតុតោ. អគ្ឃោ នត្ថិ អតិវិយ ឧឡារសមុជ្ជលសត្តរតនមយត្តា, អច្ឆរិយព្ភុតមហានុភាវតាយ ច. យទគ្គេន មហគ្ឃំ, តទគ្គេន អតុលំ. សត្តានំ បាបជិគុច្ឆនេន វិគតកាឡកោ បុញ្ញបសុតតាយ មណ្ឌភូតោ យាទិសោ កាលោ ពុទ្ធុប្បាទារហោ, តាទិសេ ឯវ ចក្កវត្តីនម្បិ សម្ភវោតិ អាហ ‘‘យស្មា ច បនា’’តិអាទិ. ឧបមាវសេន ចេតំ វុត្តំ, ឧបមោបមេយ្យានញ្ច ន អច្ចន្តមេវ សទិសតា. តស្មា យថា ពុទ្ធា កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន តថា ចក្កវត្តិនោ, ឯវំ សន្តេបិ ចក្កវត្តិវត្តបរិបូរណស្សាបិ ទុក្ករភាវតោបិ ទុល្លភុប្បាទាយេវាតិ, ឥមិនា ទុល្លភុប្បាទតាសាមញ្ញេន តេសំ ទុល្លភទស្សនតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. កាមំ ចក្ករតនានុភាវេន សិជ្ឈមានោ គុណោ ចក្កវត្តិបរិវារសាធារណោ, តថាបិ ‘‘ចក្កវត្តី ឯវ នំ សាមិភាវេន វិសវិតាយ បរិភុញ្ជតី’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ តទត្ថំ ឧប្បជ្ជនតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តទេត’’ន្តិអាទិមាហ. យថាវុត្តានំ បញ្ចន្នំ, ឆន្នម្បិ វា អត្ថានំ ឥតររតនេសុបិ លព្ភនតោ ‘‘ឯវំ សេសានិបី’’តិ វុត្តំ. ហត្ថិអស្ស-បរិណាយករតនេហិ អជិតវិជយតោ, ចក្ករតនេន ច បរិវារភាវេន, សេសេហិ បរិភោគូបករណភាវេន សមន្នាគតោ. ហត្ថិអស្សមណិឥត្ថិរតនេហិ បរិភោគូបករណភាវេន សេសេហិ បរិវារភាវេនាតិ យោជនា.

ចតុន្នំ មហាទីបានំ សិរិវិភវន្តិ តត្ថ លទ្ធំ សិរិសម្បត្តិញ្ចេវ ភោគសម្បត្តិញ្ច. តាទិសមេវាតិ ‘‘បុរេភត្តមេវា’’តិអាទិនា វុត្តានុភាវមេវ. យោជនប្បមាណំ បទេសំ ព្យាបនេន យោជនប្បមាណំ អន្ធការំ. អតិទីឃតាទិឆព្ពិធទោសបរិវជ្ជិតំ.

សូរាតិ សត្តិវន្តោ, និព្ភយាតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘អភីរុកា’’តិ. អង្គន្តិ ការណំ. យេន ការណេន ‘‘វីរា’’តិ វុច្ចេយ្យុំ, តំ វីរង្គំ. តេនាហ ‘‘វីរិយស្សេតំ នាម’’ន្តិ. យាវ ចក្កវាឡបព្ពតា ចក្កស្ស វត្តនតោ ‘‘ចក្កវាឡបព្ពតំ សីមំ កត្វា ឋិតសមុទ្ទបរិយន្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អទណ្ឌេនា’’តិ ឥមិនាវ ធនទណ្ឌស្ស, សរីរទណ្ឌស្ស ច អករណំ វុត្តំ. ‘‘អសត្ថេនា’’តិ ឥមិនា បន សេនាយ យុជ្ឈនស្សាតិ តទុភយំ ទស្សេតុំ ‘‘យេ កតាបរាធេ’’តិអាទិ វុត្តំ. វុត្តប្បការន្តិ សាគរបរិយន្តំ.

‘‘រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ, តណ្ហាយនដ្ឋេន តណ្ហា’’តិ បវត្តិអាការភេទេន លោភោ ឯវ ទ្វិធា វុត្តោ. តថា ហិស្ស ទ្វិធាបិ ឆទនដ្ឋោ ឯកន្តិកោ. យថាហ ‘‘អន្ធតមំ តទា ហោតិ, យំ រាគោ សហតេ នរ’’ន្តិ, (នេត្តិ. ១១, ២៧) ‘‘តណ្ហាឆទនឆាទិតា’’តិ (ឧទា. ៦៤) ច. ឥមិនា នយេន ទោសាទីនម្បិ ឆទនដ្ឋោ វត្តព្ពោ. កិលេសគ្គហណេន វិចិកិច្ឆាទយោ សេសកិលេសា វុត្តា. យស្មា តេ សព្ពេ បាបធម្មា ឧប្បជ្ជមានា សត្តសន្តានំ ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា តិដ្ឋន្តិ កុសលប្បវត្តិំ និវារេន្តិ, តស្មា តេ ‘‘ឆទនា, ឆទា’’តិ ច វុត្តា. វិវដ្ដច្ឆទាតិ ច ឱ-ការស្ស អា-ការំ កត្វា និទ្ទេសោ.

៣៥. តាសន្តិ ទ្វិន្នម្បិ និប្ផត្តីនំ. និមិត្តភូតានីតិ ញាបកការណភូតានិ. តថា ហិ លក្ខីយតិ មហាបុរិសភាវោ ឯតេហីតិ លក្ខណានិ. ឋានគមនាទីសុ ភូមិយំ សុដ្ឋុ សមំ បតិដ្ឋិតា បាទា ឯតស្សាតិ សុប្បតិដ្ឋិតបាទោ. តំ បនស្ស សុប្បតិដ្ឋិតបាទតំ ព្យតិរេកមុខេន វិភាវេតុំ ‘‘យថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អគ្គតលន្តិ អគ្គបាទតលំ. បណ្ហីតិ បណ្ហិតលំ. បស្សន្តិ បាទតលស្ស ទ្វីសុ បស្សេសុ ឯកេកំ, ឧភយមេវ វា បរិយន្តំ បស្សំ. ‘‘អស្ស បនា’’តិអាទិ អន្វយតោ អត្ថវិភាវនំ. សុវណ្ណបាទុកតលមិវ ឧជុកំ និក្ខិបិយមានំ. ឯកប្បហារេនេវាតិ ឯកក្ខណេយេវ. សកលំ បាទតលំ ភូមិំ ផុសតិ និក្ខិបនេ. ឯកប្បហារេនេវ សកលំ បាទតលំ ភូមិតោ ឧដ្ឋហតីតិ យោជនា. តស្មា អយំ សុប្បតិដ្ឋិតបាទោតិ និគមនំ. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ អនុបុព្ពនិន្នាទិអច្ឆរិយព្ភុតំ និស្សន្ទផលំ, តំ បរតោ លក្ខណសុត្តវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២០១) អាវិភវិស្សតីតិ.

នាភិ ទិស្សតីតិ លក្ខណចក្កស្ស នាភិ បរិមណ្ឌលសណ្ឋានា សុបរិព្យត្តា ហុត្វា ទិស្សតិ, លព្ភតីតិ អធិប្បាយោ. នាភិបរិច្ឆិន្នាតិ តស្សំ នាភិយំ បរិច្ឆិន្នា បរិច្ឆេទវសេន ឋិតា. នាភិមុខបរិក្ខេបបដ្ដោតិ បកតិចក្កស្ស អក្ខព្ភាហតបរិហរណត្ថំ នាភិមុខេ ឋបេតព្ពំ បរិក្ខេបបដ្ដោ, តប្បដិច្ឆន្នោ ឥធ អធិប្បេតោ. នេមិមណិកាតិ នេមិយំ អាវលិភាវេន ឋិតមណិកាលេខា. សម្ពហុលវារោតិ ពហុវិធលេខង្គវិភាវនវារោ. សត្តីតិ អាវុធសត្តិ. សិរិវច្ឆោតិ សិរិអង្គា. នន្ទីតិ ទក្ខិណាវត្តំ. សោវត្តិកោតិ សោវត្តិអង្គោ. វដំសកោតិ អាវេឡំ. វឌ្ឍមានកន្តិ បុរិមហាទីសុ ទីបង្កំ. មោរហត្ថកោតិ មោរបិញ្ឆកលាបោ, មោរបិញ្ឆបដិសិព្ពិតោ វា ពីជនីវិសេសោ. វាឡពីជនីតិ ចាមរិវាលំ. សិទ្ធត្ថាទិ បុណ្ណឃដបុណ្ណបាតិយោ. ‘‘ចក្កវាឡោ’’តិ វត្វា តស្ស បធានាវយវេ ទស្សេតុំ ‘‘ហិមវា សិនេរុ…បេ… សហស្សានី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ចក្កវត្តិរញ្ញោ បរិសំ ឧបាទាយា’’តិ ឥទំ ហត្ថិរតនាទីនម្បិ តត្ថ លព្ភមានភាវទស្សនំ. សព្ពោតិសត្តិអាទិកោ យថាវុត្តោ អង្គវិសេសោ ចក្កលក្ខណស្សេវ បរិវារោតិ វេទិតព្ពោ.

‘‘អាយតបណ្ហី’’តិ ឥទំ អញ្ញេសំ បណ្ហិតោ ទីឃតំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន អតិទីឃតន្តិ អាហ ‘‘បរិបុណ្ណបណ្ហី’’តិ. យថា បន បណ្ហិលក្ខណំ បរិបុណ្ណំ នាម ហោតិ, តំ ព្យតិរេកមុខេន ទស្សេតុំ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. អារគ្គេនាតិ មណ្ឌលាយ សិខាយ. វដ្ដេត្វាតិ យថា សុវដ្ដំ ហោតិ, ឯវំ វដ្ដេត្វា. រត្តកម្ពលគេណ្ឌុកសទិសាតិ រត្តកម្ពលមយគេណ្ឌុកសទិសា.

‘‘មក្កដស្សេវា’’តិ ទីឃភាវំ, សមតញ្ច សន្ធាយេតំ វុត្តំ. និយ្យាសតេលេនាតិ ឆត្តិរិតនិយ្យាសាទិនិយ្យាសសម្មិស្សេន តេលេន, យំ ‘‘សុរភិនិយ្យាស’’ន្តិបិ វទន្តិ. និយ្យាសតេលគ្គហណញ្ចេត្ថ ហរិតាលវដ្ដិយា ឃនសិនិទ្ធភាវទស្សនត្ថំ.

យថា សតក្ខត្តុំ វិហតំ កប្បាសបដលំ សប្បិមណ្ឌេ ឱសារិតំ អតិវិយ មុទុ ហោតិ, ឯវំ មហាបុរិសស្ស ហត្ថបាទាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សប្បិមណ្ឌេ’’តិអាទិមាហ. តលុនាតិ សុខុមាលា.

ចម្មេនាតិ អង្គុលន្តរវេឋិតចម្មេន. បដិពទ្ធអង្គុលន្តរោតិ ឯកតោ សម្ពទ្ធអង្គុលន្តរោ ន ហោតិ. ឯកប្បមាណាតិ ទីឃតោ សមានប្បមាណា. យវលក្ខណន្តិ អព្ភន្តរតោ អង្គុលិបព្ពេ ឋិតំ យវលក្ខណំ. បដិវិជ្ឈិត្វាតិ តំតំបព្ពានំ សមានទេសតាយ អង្គុលីនំ បសារិតកាលេបិ អញ្ញមញ្ញំ វិជ្ឈិតានិ វិយ ផុសិត្វា តិដ្ឋន្តិ.

សង្ខា វុច្ចន្តិ គោប្ផកា, ឧទ្ធំ សង្ខា ឯតេសន្តិ ឧស្សង្ខា, បាទា. បិដ្ឋិបាទេតិ បិដ្ឋិបាទសមីបេ. តេនាតិ បិដ្ឋិបាទេ ឋិតគោប្ផកភាវេន ពទ្ធា ហោន្តីតិ យោជនា. តយិទំ ‘‘តេនា’’តិ បទំ ឧបរិបទទ្វយេបិ យោជេតព្ពំ ‘‘តេន ពទ្ធភាវេន ន យថាសុខំ បរិវដ្ដន្តិ, តេន យថាសុខំ នបរិវដ្ដនេន គច្ឆន្តានំ បាទតលានិបិ ន ទិស្សន្តី’’តិ. ឧបរីតិ បិដ្ឋិបាទតោ ទ្វិតិអង្គុលិមត្តំ ឧទ្ធំ, ‘‘ចតុរង្គុលមត្ត’’ន្តិ ច វទន្តិ. និគូឡ្ហានិ ច ហោន្តិ, ន អញ្ញេសំ វិយ បញ្ញាយមានានិ. តេនាតិ គោប្ផកានំ ឧបរិ បតិដ្ឋិតភាវេន. អស្សាតិ មហាបុរិសស្ស. សតិបិ ទេសន្តរប្បវត្តិយំ និច្ចលោតិ ទស្សនត្ថំ នាភិគ្គហណំ. ‘‘អធោកាយោវ ឥញ្ជតី’’តិ ឥទំ បុរិមបទស្ស ការណវចនំ. យស្មា អធោកាយោវ ឥញ្ជតិ, តស្មា នាភិតោ…បេ… និច្ចលោ ហោតិ. ‘‘សុខេន បាទា បរិវដ្ដន្តី’’តិ ឥទំ បន បុរិមស្ស, បច្ឆិមស្ស ច ការណវចនំ. យស្មា សុខេន បាទា បរិវដ្ដន្តិ, តស្មា អធោកាយោវ ឥញ្ជតិ, យស្មា សុខេន បាទា បរិវដ្ដន្តិ, តស្មា បុរតោបិ…បេ… បច្ឆតោយេវាតិ.

យស្មា ឯណិមិគស្ស សមន្តតោ ឯកសទិសមំសា អនុក្កមេន ឧទ្ធំ ថូលា ជង្ឃា ហោន្តិ, តថា មហាបុរិសស្សាបិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ឯណិមិគសទិសជង្ឃោ’’តិ. បរិបុណ្ណជង្ឃោតិ សមន្តតោ មំសូបចយេន បរិបុណ្ណជង្ឃោ. តេនាហ ‘‘ន ឯកតោ’’តិអាទិ.

ឯតេនាតិ ‘‘អនោនមន្តោ’’តិអាទិវចនេន, ជាណុផាសុភាវទីបនេនាតិ អត្ថោ. អវសេសជនាតិ ឥមិនា លក្ខណេន រហិតជនា. ខុជ្ជា វា ហោន្តិ ហេដ្ឋិមកាយតោ ឧបរិមកាយស្ស រស្សតាយ, វាមនា វា ឧបរិមកាយតោ ហេដ្ឋិមកាយស្ស រស្សតាយ, ឯតេន ឋបេត្វា សម្មាសម្ពុទ្ធំ, ចក្កវត្តិនញ្ច ឥតរេ សត្តា ខុជ្ជបក្ខិកា, វាមនបក្ខិកា ចាតិ ទស្សេតិ.

កាមំ សព្ពាបិ បទុមកណ្ណិកា សុវណ្ណវណ្ណាវ, កញ្ចនបទុមកណ្ណិកា បន បភស្សរភាវេន តតោ សាតិសយាតិ អាហ ‘‘សុវណ្ណបទុមកណ្ណិកសទិសេហី’’តិ. ឱហិតន្តិ សមោហិតំ អន្តោគធំ. តថាភូតំ បន តំ តេន ឆន្នំ ហោតីតិ អាហ ‘‘បដិច្ឆន្ន’’ន្តិ.

សុវណ្ណវណ្ណោតិ សុវណ្ណវណ្ណវណ្ណោតិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ អាហ ‘‘ជាតិហិង្គុលកេនា’’តិអាទិ, ស្វាយមត្ថោ អាវុត្តិញាយេន ច វេទិតព្ពោ. សរីរបរិយាយោ ឥធ វណ្ណ-សទ្ទោតិ អធិប្បាយោ. បឋមវិកប្បំ វត្វា តថារូបាយ បន រុឡ្ហិយា អភាវំ មនសិ កត្វា វណ្ណធាតុបរិយាយមេវ វណ្ណ-សទ្ទំ គហេត្វា ទុតិយវិកប្បោ វុត្តោ. តស្មា បទទ្វយេនាបិ សុនិទ្ធន្តសុវណ្ណសទិសឆវិវណ្ណោតិ វុត្តំ ហោតិ.

រជោតិ សុខុមរជោ. ជល្លន្តិ មលីនភាវាវហោ រេណុសញ្ចយោ. តេនាហ ‘‘មលំ វា’’តិ. យទិ វិវត្តតិ, កថំ ន្ហានាទីនីតិ អាហ ‘‘ហត្ថធោវនាទីនី’’តិអាទិ.

អាវដ្ដបរិយោសានេតិ បទក្ខិណាវដ្ដនវសេន បវត្តស្ស អាវដ្ដស្ស អន្តេ.

ព្រហ្មុនោ សរីរំ បុរតោ វា បច្ឆតោ វា អនោនមិត្វា ឧជុកមេវ ឧគ្គតន្តិ អាហ ‘‘ព្រហ្មា វិយ ឧជុគត្តោ’’តិ. សា បនាយំ ឧជុគត្តតា អវយវេសុ ពុទ្ធិប្បត្តេសុ ទដ្ឋព្ពា, ន ទហរកាលេតិ វុត្តំ ‘‘ឧគ្គតទីឃសរីរោ ភវិស្សតី’’តិ. ឥតរេសូតិ ‘‘ខន្ធជាណូសូ’’តិ ឥមេសុ ទ្វីសុ ឋានេសុ នមន្តា បុរតោ នមន្តីតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ. បស្សវង្កាតិ ទក្ខិណបស្សេន វា វាមបស្សេន វា វង្កា. សូលសទិសាតិ បោត្ថករូបករណេ ឋបិតសូលបាទសទិសា.

ហត្ថបិដ្ឋិអាទិវសេន សត្ត សរីរាវយវា ឧស្សទា ឧបចិតមំសា ឯតស្សាតិ សត្តុស្សទោ. អដ្ឋិកោដិយោ បញ្ញាយន្តីតិ យោជនា. និគូឡ្ហសិរាជាលេហីតិ លក្ខណវចនមេតន្តិ តេន និគូឡ្ហអដ្ឋិកោដីហីតិបិ វុត្តមេវ ហោតីតិ. ហត្ថបិដ្ឋាទីហីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន អំសកូដខន្ធកូដានំ សង្គហេ សិទ្ធេ តំ ឯកទេសេន ទស្សេន្តោ ‘‘វដ្ដេត្វា…បេ… ខន្ធេនា’’តិ អាហ. ‘‘សិលារូបកំ វិយា’’តិអាទិនា វា និគូឡ្ហអំសកូដតាបិ វិភាវិតា យេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សីហស្ស បុព្ពទ្ធំ សីហបុព្ពទ្ធំ, បរិបុណ្ណាវយវតាយ សីហបុព្ពទ្ធំ វិយ សកលោ កាយោ អស្សាតិ សីហបុព្ពទ្ធកាយោ. តេនាហ ‘‘សីហស្ស បុព្ពទ្ធកាយោ វិយ សព្ពោ កាយោ បរិបុណ្ណោ’’តិ. សីហស្សេវាតិ សីហស្ស វិយ. ទុស្សណ្ឋិតវិសណ្ឋិតោ ន ហោតីតិ ទុដ្ឋុ សណ្ឋិតោ, វិរូបសណ្ឋិតោ ច ន ហោតិ, តេសំ តេសំ អវយវានំ អយុត្តភាវេន, វិរូបភាវេន ច សណ្ឋិតិ ឧបគតោ ន ហោតីតិ អត្ថោ. សណ្ឋន្តីតិ សណ្ឋហន្តិ. ទីឃេហីតិ អង្គុលិនាសាទីហិ. រស្សេហីតិ គីវាទីហិ. ថូលេហីតិ ឩរុពាហុអាទីហិ. កិសេហីតិ កេសលោមមជ្ឈាទីហិ. បុថុលេហីតិ អក្ខិហត្ថតលាទីហិ. វដ្ដេហីតិ ជង្ឃហត្ថាទីហិ.

សតបុញ្ញលក្ខណតាយ នានាចិត្តេន បុញ្ញចិត្តេន ចិត្តិតោ សញ្ជាតចិត្តភាវោ ‘‘ឦទិសោ ឯវ ពុទ្ធានំ ធម្មកាយស្ស អធិដ្ឋានំ ភវិតុំ យុត្តោ’’តិ ទសបារមីហិ សជ្ជិតោ អភិសង្ខតោ, ‘‘ទានចិត្តេន បុញ្ញចិត្តេនា’’តិ វា បាឋោ, ទានវសេន, សីលាទិវសេន ច បវត្តបុញ្ញចិត្តេនាតិ អត្ថោ.

ទ្វិន្នំ កោដ្ដានំ អន្តរន្តិ ទ្វិន្នំ បិដ្ឋិពាហានំ វេមជ្ឈំ បិដ្ឋិមជ្ឈស្ស ឧបរិភាគោ. ចិតំ បរិបុណ្ណន្តិ អនិន្នភាវេន ចិតំ, ទ្វីហិ កោដ្ដេហិ សមតលតាយ បរិបុណ្ណំ. ឧគ្គម្មាតិ ឧគ្គន្ត្វា, អនិន្នំ សមតលំ ហុត្វាតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘សុវណ្ណផលកំ វិយា’’តិ.

និគ្រោធោ វិយ បរិមណ្ឌលោតិ បរិមណ្ឌលនិគ្រោធោ វិយ បរិមណ្ឌលោ, ‘‘និគ្រោធបរិមណ្ឌលបរិមណ្ឌលោ’’តិ វត្តព្ពេ ឯកស្ស បរិមណ្ឌល-សទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘និគ្រោធបរិមណ្ឌលោ’’តិ វុត្តោ. តេនាហ ‘‘សមក្ខន្ធសាខោ និគ្រោធោ’’តិអាទិ. ន ហិ សព្ពោ និគ្រោធោ បរិមណ្ឌលោតិ, បរិមណ្ឌលសទ្ទសន្និធានេន វា បរិមណ្ឌលោវ និគ្រោធោ គយ្ហតីតិ ឯកស្ស បរិមណ្ឌលសទ្ទស្ស លោបេន វិនាបិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘និគ្រោធោ វិយ បរិមណ្ឌលោ’’តិ. យាវតកោ អស្សាតិ យាវតក្វស្ស ឱ-ការស្ស វ-ការាទេសំ កត្វា.

សមវដ្ដិតក្ខន្ធោតិ សមំ សុវដ្ដិតក្ខន្ធោ. កោញ្ចា វិយ ទីឃគលា, ពកា វិយ វង្កគលា, វរាហា វិយ បុថុលគលាតិ យោជនា. សុវណ្ណាឡិង្គសទិសោតិ សុវណ្ណមយខុទ្ទកមុទិង្គសទិសោ.

រសគ្គសគ្គីតិ មធុរាទិភេទំ រសំ គសន្តិ អន្តោ បវេសន្តីតិ រសគ្គសា រសគ្គសានំ អគ្គា រសគ្គសគ្គា, តា ឯតស្ស សន្តីតិ រសគ្គសគ្គី. តេនាតិ ឱជាយ អផរណេន ហីនធាតុកត្តា តេ ពហ្វាពាធា ហោន្តិ.

ហនូតិ សន្និស្សយទន្តាធារស្ស សមញ្ញា, តំ ភគវតោ សីហស្ស ហនុ វិយ, តស្មា ភគវា សីហហនុ. តត្ថ យស្មា ពុទ្ធានំ រូបកាយស្ស, ធម្មកាយស្ស ច ឧបមា នាម ហីនូបមាវ, នត្ថិ សមានូបមា, កុតោ អធិកូបមា, តស្មា អយម្បិ ហីនូបមាតិ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. យស្មា មហាបុរិសស្ស ហេដ្ឋិមានុរូបវសេនេវ ឧបរិមម្បិ សណ្ឋិតំ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ទ្វេបិ បរិបុណ្ណានី’’តិ, តញ្ច ខោ ន សព្ពសោ បរិមណ្ឌលតាយ, អថ ខោ តិភាគាវសេសមណ្ឌលតាយាតិ អាហ ‘‘ទ្វាទសិយា បក្ខស្ស ចន្ទសទិសានី’’តិ. សល្លក្ខេត្វាតិ អត្តនោ លក្ខណសត្ថានុសារេន ឧបធារេត្វា. ទន្តានំ ឧច្ចនីចតា អព្ភន្តរពាហិរបស្សវសេនបិ វេទិតព្ពា, ន អគ្គវសេនេវ. តេនាហ ‘‘អយបដ្ដកេន ឆិន្នសង្ខបដលំ វិយា’’តិ. អយបដ្ដកន្តិ កកចំ អធិប្បេតំ. សមា ភវិស្សន្តិ, ន វិសមា, សមសណ្ឋានាតិ អត្ថោ.

សាតិសយំ មុទុទីឃបុថុលតាទិប្បការគុណា ហុត្វា ភូតា ជាតាតិ បភូតា, ភ-ការស្ស ហ-ការំ កត្វា បហូតា ជិវ្ហា ឯតស្សាតិ បហូតជិវ្ហោ.

វិច្ឆិន្ទិត្វា វិច្ឆិន្ទិត្វា បវត្តសរតាយ ឆិន្នស្សរាបិ. អនេកាការតាយ ភិន្នស្សរាបិ. កាកស្ស វិយ អមនុញ្ញសរតាយ កាកស្សរាបិ. អបលិពុទ្ធត្តាតិ អនុបទ្ទុតវត្ថុកត្តា, វត្ថូតិ ច អក្ខរុប្បត្តិដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ. អដ្ឋង្គសមន្នាគតោតិ ឯត្ថ អង្គានិ បរតោ អាគមិស្សន្តិ. មញ្ជុឃោសោតិ មធុរស្សរោ.

អភិនីលនេត្តោតិ អធិកនីលនេត្តោ, អធិកតា ច សាតិសយំ នីលភាវេន វេទិតព្ពា, ន នេត្តនីលភាវស្សេវ អធិកភាវតោតិ អាហ ‘‘ន សកលនីលនេត្តោ’’តិអាទិ. បីតលោហិតវណ្ណា សេតមណ្ឌលគតរាជិវសេន. នីលសេតកាឡវណ្ណា បន តំតំមណ្ឌលវសេនេវ វេទិតព្ពា.

‘‘ចក្ខុភណ្ឌន្តិ អក្ខិទល’’ន្តិ កេចិ. ‘‘អក្ខិទលវដុម’’ន្តិ អញ្ញេ. អក្ខិទលេហិ បន សទ្ធិំ អក្ខិពិម្ពន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ វិនិគ្គតគម្ភីរជោតនាបិ យុត្តា ហោតិ. ‘‘អធិប្បេត’’ន្តិ ឥមិនា អយមេត្ថ អធិប្បាយោ ឯកទេសេន សមុទាយុបលក្ខណញាយេនាតិ ទស្សេតិ. យស្មា បខុម-សទ្ទោ លោកេ អក្ខិទលលោមេសុ និរុឡ្ហោ, តេនេវាហ ‘‘មុទុសិនិទ្ធនីលសុខុមបខុមាចិតានិ អក្ខីនី’’តិ.

កិញ្ចាបិ ឧណ្ណា-សទ្ទោ លោកេ អវិសេសតោ លោមបរិយាយោ, ឥធ បន លោមវិសេសវាចកោតិ អាហ ‘‘ឧណ្ណា លោម’’ន្តិ. នលាដវេមជ្ឈេ ជាតាតិ នលាដមជ្ឈគតា ជាតា. ឱទាតតាយ ឧបមា, ន មុទុតាយ. ឧណ្ណា ហិ តតោបិ សាតិសយំ មុទុតរា. តេនាហ‘‘សប្បិ មណ្ឌេ’’តិអាទិ. រជតបុព្ពុឡកន្តិ រជតមយតារកមាហ.

ទ្វេ អត្ថវសេ បដិច្ច វុត្តន្តិ យស្មា ពុទ្ធា, ចក្កវត្តិនោ ច បរិបុណ្ណនលាដតាយ, បរិបុណ្ណសីសពិម្ពតាយ ច ‘‘ឧណ្ហីសសីសា’’តិ វុច្ចន្តិ, តស្មា តេ ទ្វេ អត្ថវសេ បដិច្ច ‘‘ឧណ្ហីសសីសោ’’តិ ឥទំ វុត្តំ. ឥទានិ តំ អត្ថទ្វយំ មហាបុរិសេ សុប្បតិដ្ឋិតន្តិ ‘‘មហាបុរិសស្ស ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. សណ្ហតមតាយ, សុវណ្ណវណ្ណតាយ, បភស្សរតាយ, បរិបុណ្ណតាយ ច រញ្ញោ ពន្ធឧណ្ហីសបដ្ដោ វិយ វិរោចតិ. កបិសីសាតិ ទ្វិធាភូតសីសា. ផលសីសាតិ ផលិតសីសា. អដ្ឋិសីសាតិ មំសស្ស អភាវតោ អតិវិយ អដ្ឋិតាយ, បតនុភាវតោ វា តចោនទ្ធអដ្ឋិមត្តសីសា. តុម្ពសីសាតិ លាពុសទិសសីសា. បព្ភារសីសាតិ បិដ្ឋិភាគេន ឱលម្ពមានសីសា. បុរិមនយេនាតិ បរិបុណ្ណនលាដតាបក្ខេន. ឧណ្ហីសវេឋិតសីសោ វិយាតិ ឧណ្ហីសបដ្ដេន វេឋិតសីសបទេសោ វិយ. ឧណ្ហីសំ វិយាតិ ឆេកេន សិប្បិនា វិរចិតឧណ្ហីសមណ្ឌលំ វិយ.

វិបស្សីសមញ្ញាវណ្ណនា

៣៧. តស្ស វិត្ថារោតិ តស្ស លក្ខណបរិគ្គណ្ហនេ នេមិត្តកានំ សន្តប្បនស្ស វិត្ថារោ វិត្ថារកថា. គព្ភោក្កន្តិយំ និមិត្តភូត សុបិនបដិគ្គាហកសន្តប្បនេ វុត្តោយេវ. និទ្ទោសេនាតិ ខារិកលោណិកាទិទោសរហិតេន. ធាតិយោតិ ថញ្ញបាយិកា ធាតិយោ. តា ហិ ធាបេន្តិ ថញ្ញំ បាយេន្តីតិ ធាតិយោ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘សដ្ឋិ’’ន្តិ បទំ ឧបសំហរតិ, សេសាបីតិ ន្ហាបិកា, ធារិកា, បរិហារិកាតិ ឥមា តិវិធា. តាបិ ទហន្តិ វិទហន្តិ ន្ហានំ ទហន្តិ ធារេន្តីតិ ‘‘ធាតិយោ’’ ត្វេវ វុច្ចន្តិ. តត្ថ ធារណំ ឧរសា, ឩរុនា, ហត្ថេហិ វា សុចិរំ វេលំ សន្ធារណំ. បរិហរណំ អញ្ញស្ស អង្កតោ អត្តនោ អង្កំ, អញ្ញស្ស ពាហុតោ អត្តនោ ពាហុំ ឧបសំហរន្តេហិ ហរណំ សម្បាបនំ.

៣៨. មញ្ជុស្សរោតិ សណ្ហស្សរោ. យោ ហិ សណ្ហោ, សោ ខរោ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘អខរស្សរោ’’តិ. វគ្គុស្សរោតិ មនោរម្មស្សរោ, មនោរម្មតា ចស្ស ចាតុរិយនេ បុញ្ញយោគតោតិ អាហ ‘‘ឆេកនិបុណស្សរោ’’តិ. មធុរស្សរោតិ សោតសុខស្សរោ, សោតសុខតា ចស្ស អតិវិយ ឥដ្ឋភាវេនាតិ អាហ ‘‘សាតស្សរោ’’តិ. បេមនីយស្សរោតិ បិយាយិតព្ពស្សរោ, បិយាយិតព្ពតា ចស្ស សុណន្តានំ អត្តនិ ភត្តិសមុប្បាទនេនាតិ អាហ ‘‘បេមជនកស្សរោ’’តិ. ករវីកស្សរោតិ. ករវីកសទ្ទោ យេសំ សត្តានំ សោតបថំ ឧបគច្ឆតិ, តេ អត្តនោ សរសម្បត្តិយា បកតិំ ជហាបេត្វា អវសេ ករោន្តោ អត្តនោ វសេ វត្តេតិ, ឯវំ មធុរោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្រិទ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘ករវីកសកុណេ’’តិអាទិ តស្ស សភាវកថនំ. លឡិតន្តិ បីតិវេគសមុដ្ឋិតំ លីឡំ. ឆឌ្ឌេត្វាតិ ‘‘សង្ខរណម្បិ មធុរសទ្ទសវនន្តរាយករ’’ន្តិ តិណានិ អបនេត្វា. អនិក្ខិបិត្វាតិ ភូមិយំ អនិក្ខិបិត្វា អាកាសគតមេវ កត្វា. អនុពទ្ធមិគា វាឡមិគេហិ. តតោ មរណភយំ ហិត្វា. បក្ខេ បសារេត្វាតិ បក្ខេ យថាបសារិតេ កត្វា អបតន្តា តិដ្ឋន្តិ.

សុវណ្ណបញ្ជរំ វិស្សជ្ជេសិ យោជនប្បមាណេ អាកាសេ អត្តនោ អាណាយ បវត្តនតោ. តេនាហ ‘‘សោ រាជាណាយា’’តិអាទិ. លឡិំសូតិ លឡិតំ កាតុំ អារភិំសុ. តំ បីតិន្តិ តំ ពុទ្ធគុណារម្មណំ បីតិំ តេនេវ នីហារេន បុនប្បុនំ បវត្តំ បីតិំ អវិជហិត្វា វិក្ខម្ភិតកិលេសា ថេរានំ សន្តិកេ លទ្ធធម្មស្សវនសប្បាយា ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា បរិបក្កញាណតាយ សត្តហិ…បេ… បតិដ្ឋាសិ. សត្តសតមត្តេន ឱរោធជនេន សទ្ធិំ បទសាវ ថេរានំ សន្តិកំ ឧបគតត្តា ‘‘សត្តហិ ជង្ឃសតេហិ សទ្ធិ’’ន្តិ វុត្តំ. តតោតិ ករវីកសទ្ទតោ. សតភាគេន…បេ… វេទិតព្ពោ អនេកកប្បកោដិសតសម្ភូតបុញ្ញសម្ភារសមុទាគតវត្ថុសម្បត្តិភាវតោ.

៣៩. កម្មវិបាកជន្តិ សាតិសយសុចរិតកម្មនិព្ពត្តំ បិត្តសេម្ហរុហិរាទីហិ អបលិពុទ្ធំ ទូរេបិ អារម្មណំ សម្បដិច្ឆនសមត្ថំ កម្មវិបាកេន សហជាតំ, កម្មស្ស វា វិបាកភាវេន ជាតំ បសាទចក្ខុ. ទុវិធញ្ហិ ទិព្ពចក្ខុំ កម្មមយំ, ភាវនាមយន្តិ. តត្រិទំ កម្មមយន្តិ អាហ ‘‘ន ភាវនាមយ’’ន្តិ. ភាវនាមយំ បន ពោធិមូលេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. អយំ ‘‘សោ’’តិ សល្លក្ខណំ កាមំ មនោវិញ្ញាណេន ហោតិ, ចក្ខុវិញ្ញាណេន បន តស្ស តថា វិភាវិតត្តា មនោវិញ្ញាណស្ស តត្ថ តថាបវត្តីតិ អាហ ‘‘យេន និមិត្តំ…បេ… សក្កោតី’’តិ.

៤០. វចនត្ថោតិ សទ្ទត្ថោ. និមីលនន្តិ និមីលនទស្សនំ នវិសុទ្ធំ, តថា ច អក្ខីនិ អវិវដានិ និមីលទស្សនស្ស ន វិសុទ្ធិភាវតោ. តព្ពិបរិយាយតោ បន ទស្សនំ វិសុទ្ធំ, វិវដញ្ចាតិ អាហ ‘‘អន្តរន្តរា’’តិអាទិ.

៤១. នី-ឥតិ – ជាននត្ថំ ធាតុំ គហេត្វា អាហ ‘‘បនយតិ ជានាតី’’តិ. យតោ វុត្តំ ‘‘អនិមិត្តា ន នាយរេ’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.១៧៤; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២០), ‘‘វិទូភិ នេយ្យំ នរវរស្សា’’តិ (នេត្តិ. សង្គហវារ) ច. នី-ឥតិ បន បវត្តនត្ថំ ធាតុំ គហេត្វា ‘‘នយតិ បវត្តេតី’’តិ. អប្បមត្តោ អហោសិ តេសុ តេសុ កិច្ចករណីយេសុ.

៤២. វស្សាវាសោ វស្សំ ឧត្តរបទលោបេន, តស្មា វស្សំ, វស្សេ វា, សន្និវាសផាសុតាយ អរហតីតិ វស្សិកោ, បាសាទោ. មាសា បន វស្សេ ឧតុម្ហិ ភវាតិ វស្សិកា. ឥតរេសូតិ ហេមន្តិកំ គិម្ហិកន្តិ ឥមេសុ. ឯសេវ នយោតិ ឧត្តរបទលោបេន និទ្ទេសំ អតិទិសតិ.

នាតិឧច្ចោ ហោតិ នាតិនីចោតិ គិម្ហិកោ វិយ ឧច្ចោ, ហេមន្តិកោ វិយ នីចោ ន ហោតិ, អថ ខោ តទុភយវេមជ្ឈលក្ខណតាយ នាតិឧច្ចោ ហោតិ, នាតិនីចោ. អស្សាតិ បាសាទស្ស. នាតិពហូនីតិ គិម្ហិកស្ស វិយ ន អតិពហូនិ. នាតិតនូនីតិ ហេមន្តិកស្ស វិយ ន ខុទ្ទកានិ, តនុតរជាលានិ ច. មិស្សកានេវាតិ ហេមន្តិកេ វិយ ន ឧណ្ហនិយានេវ, គិម្ហិកេ វិយ ច ន សីតនិយានេវ, អថ ខោ ឧភយមិស្សកានេវ. តនុកានីតិ ន បុថុលានិ. ឧណ្ហប្បវេសនត្ថាយាតិ សូរិយសន្តាបានុប្បវេសាយ. ភិត្តិនិយូហានីតិ ទក្ខិណបស្សេ ភិត្តីសុ និយូហានិ. សិនិទ្ធន្តិ សិនេហវន្តំ, សិនិទ្ធគ្គហណេនេវ ចស្ស គរុកតាបិ វុត្តា ឯវ. កដុកសន្និស្សិតន្តិ តិកដុកាទិកដុកទ្រព្ពូបសញ្ហិតំ. ឧទកយន្តានីតិ ឧទកធារាវិស្សន្ទយន្តានិ. យថា ជលយន្តានិ, ឯវំ ហិមយន្តានិបិ តត្ថ ករោន្តិ ឯវ. តស្មា ហេមន្តេ វិយ ហិមានិ បតន្តានិយេវ ហោន្តីតិ ច វេទិតព្ពំ.

សព្ពដ្ឋានានិបីតិ សព្ពានិ បដិកិរិយាន្ហានភោជនកីឡាសញ្ចរណាទិដ្ឋានានិបិ, ន និវាសដ្ឋានានិយេវ. តេនាហ ‘‘ទោវារិកាបី’’តិអាទិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘រាជា កិរា’’តិអាទិ.

បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ជិណ្ណបុរិសវណ្ណនា

៤៤. គោបានសិវង្កន្តិ វង្កគោបានសី វិយ. វង្កានញ្ហិ វង្កភាវស្ស និទស្សនត្ថំ អវង្កគោបានសីបិ គយ្ហតិ. អាភោគ្គវង្កន្តិ អាទិតោ បដ្ឋាយ អព្ភុគ្គតាយ កុដិលសរីរតាយ វង្កំ. តេនាហ ‘‘ខន្ធេ’’តិអាទិ. ទណ្ឌបរំ ទណ្ឌគ្គហណបរំ អយនំ គមនំ ឯតស្សាតិ ទណ្ឌបរាយនំ, ទណ្ឌោ វា បរំ អាយនំ គមនការណំ ឯតស្សាតិ ទណ្ឌបរាយនំ. ឋានាទីសុ ទណ្ឌោ គតិ អវស្សយោ ឯតស្ស តេន វិនា អប្បវត្តនតោតិ ទណ្ឌគតិកំ, គច្ឆតិ ឯតេនាតិ វា គតិ, ទណ្ឌោ គតិ គមនការណំ ឯតស្សាតិ ទណ្ឌគតិកំ. ទណ្ឌបដិសរណន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ជរាតុរន្តិ ជរាយ កិលន្តំ អស្សវសំ. យទា រថោ បុរតោ ហោតីតិ ទ្វេធាបថេ សម្បត្តេ បុរតោ គច្ឆន្តេ ពលកាយេ តត្ថ ឯកំ សណ្ឋានំ អារុឡ្ហោ មជ្ឈេ គច្ឆន្តោ ពោធិសត្តេន អារុឡ្ហោ រថោ ឥតរំ សណ្ឋានំ គច្ឆន្តោ យទា បុរតោ ហោតិ. បច្ឆា ពលកាយោតិ តទា បច្ឆា ហោតិ សព្ពោ ពលកាយោ. តាទិសេ ឱកាសេតិ តាទិសេ វុត្តប្បការេ មគ្គប្បទេសេ. តំ បុរិសន្តិ តំ ជិណ្ណបុរិសំ. សុទ្ធាវាសាតិ សិទ្ធត្ថាទីនំ តិណ្ណំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ សាសនេ ព្រហ្មចរិយំ ចរិត្វា សុទ្ធាវាសភូមិយំ និព្ពត្តព្រហ្មានោ. តេ ហិ តទា តត្ថ តិដ្ឋន្តិ. ‘‘កិំ បនេសោ ជិណ្ណោ នាមា’’តិ ឯសោ តយា វុច្ចមានោ កិំ អត្ថតោ, តំ មេ និទ្ធារេត្វា កថេហីតិ ទស្សេតិ. អនិទ្ធារិតសរូបត្តា ហិ តស្ស អត្តនោ ពោធិសត្តោ លិង្គសព្ពនាមេន តំ វទន្តោ ‘‘កិ’’ន្តិ អាហ. ‘‘យថា កិំ តេ ជាត’’ន្តិ ទ្វយមេវ ហិ លោកេ យេភុយ្យតោ ជាយតិ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា, តថាបិ តំ លិង្គសព្ពនាមេន វុច្ចតិ, ឯវំ សម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ. ‘‘កិំ វុត្តំ ហោតី’’តិអាទិ តស្ស អនិទ្ធារិតសរូបតំយេវ វិភាវេតិ.

‘‘តេន ហី’’តិអាទិ ‘‘អយញ្ច ជិណ្ណភាវោ សព្ពសាធារណត្តា មយ្ហម្បិ ឧបរិ អាបត្តិតោ ឯវា’’តិ មហាសត្តស្ស សំវិជ្ជនាការវិភាវនំ. រថំ សារេតីតិ សារថិ. កីឡាវិហារត្ថំ ឧយ្យុត្តា យន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ ឯតន្តិ ឧយ្យានំ. អលន្តិ បដិក្ខេបវចនំ. នាមាតិ គរហណេ និបាតោ ‘‘កថញ្ហិនាមា’’តិអាទីសុ (បារា. ៣៩, ៤២, ៨៧, ៨៨, ៩០, ១៦៦, ១៧០; បាចិ. ១, ១៣, ៣៦) វិយ. ជាតិយា អាទីនវទស្សនត្ថំ តំមូលស្ស ឧម្មូលនំ វិយ ហោតីតិ, តស្ស ច អវស្សិតភាវតោ ‘‘ជាតិយា មូលំ ខណន្តោ និសីទី’’តិ អាហ. សិទ្ធេ ហិ ការណេ ផលំ សិទ្ធមេវ ហោតីតិ. បីឡំ ជនេត្វា អន្តោតុទនវសេន សព្ពបឋមំ ហទយំ អនុបវិស្ស ឋិតត្តា បឋមេន សល្លេន ហទយេ វិទ្ធោ វិយ និសីទីតិ យោជនា.

ព្យាធិបុរិសវណ្ណនា

៤៧. បុព្ពេ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘សុទ្ធាវាសា កិរា’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តេនេវ នយេន. អាពាធិកន្តិ អាពាធវន្តំ. ទុក្ខិតន្តិ សញ្ជាតទុក្ខំ. អជាតន្តិ អជាតភាវោ, និព្ពានំ វា.

កាលកតបុរិសវណ្ណនា

៥០. ភន្តនេត្តកុប្បលាទិ វិវិធំ កត្វា លាតព្ពតោ វិលាតោ, វយ្ហំ, សិវិកា ចាតិ អាហ ‘‘វិលាតន្តិ សិវិក’’ន្តិ. សិវិកាយ ទិដ្ឋបុព្ពត្តា មហាសត្តោ ចិតកបញ្ជរំ ‘‘សិវិក’’ន្តិ អាហ. ឥតោ បដិគតន្តិ ឥតោ ភវតោ អបគតំ. កតកាលន្តិ បរិយោសាបិតជីវនកាលំ. តេនាហ ‘‘យត្តក’’ន្តិអាទិ.

បព្ពជិតវណ្ណនា

៥៣. ធម្មំ ចរតីតិ ធម្មចរណោ, តស្ស ភាវោ ធម្មចរណភាវោតិ ធម្មចរិយមេវ វទតិ. ឯវំ ឯកេកស្ស បទស្សាតិ យថា ‘‘សាធុធម្មចរិយាតិ បព្ពជិតោ’’តិ យោជនា, ឯវំ ‘‘សាធុសមចរិយាតិ បព្ពជិតោ’’តិអាទិនា ឯកេកស្ស បទស្ស យោជនា វេទិតព្ពា. សព្ពានីតិ ‘‘សាធុធម្មចរិយា’’តិអាទីសុ អាគតានិ សព្ពានិ ធម្មសមកុសលបុញ្ញបទានិ. ទសកុសលកម្មបថវេវចនានីតិ ទានាទីនិ ទសកុសលធម្មបរិយាយបទានិ.

ពោធិសត្តបព្ពជ្ជាវណ្ណនា

៥៤. បព្ពជិតស្ស ធម្មិំ កថំ សុត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញញ្ច សង្គីតិអនារុឡ្ហំ តេន តទា វុត្តំ ធម្មិំ កថន្តិ យោជនា. ‘‘វំសោវា’’តិ បទត្តយេន ធម្មតា ឯសាតិ ទស្សេតិ. ចិរស្សំ ចិរស្សំ បស្សន្តិ ទីឃាយុកភាវតោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ពហូនំ វស្សានំ…បេ… អច្ចយេនា’’តិ. តេនេវាតិ ន ចិរស្សំ ទិដ្ឋភាវេនេវ. អចិរកាលន្តរិកមេវ បុព្ពកាលកិរិយំ ទស្សេន្តោ ‘‘ជិណ្ណញ្ច ទិស្វា…បេ… បព្ពជិតញ្ច ទិស្វា, តស្មា អហំ បព្ពជិតោម្ហិ រាជា’’តិ អាហ យថា ‘‘ន្ហត្វា វត្ថំ បរិទហិត្វា គន្ធំ វិលិម្បិត្វា មាលំ បិឡន្ធិត្វា ភុត្តោ’’តិ.

មហាជនកាយអនុបព្ពជ្ជាវណ្ណនា

៥៥. ‘‘កស្មា បនេត្ថា’’តិអាទិនា តេសំ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ មហាសត្តេ សំភត្តតំ, សំវេគពហុលតញ្ច ទស្សេតិ, យតោ សុតដ្ឋានេយេវ ឋត្វា ញាតិមិត្តាទីសុ កិញ្ចិ អនាមន្តេត្វា មត្តវរវារណោ វិយ អយោមយពន្ធនំ ឃនពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា បព្ពជ្ជំ ឧបគច្ឆិំសុ.

ចត្តារោ មាសេ ចារិកំ ចរិ ន តាវ ញាណស្ស បរិបាកំ គតត្តា.

យទា បន ញាណំ បរិបាកំ គតំ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិមាហ. សព្ពេវ ឥមេ បព្ពជិតា មម គមនំ ជានិស្សន្តិ, ជានន្តា ច មំ អនុពន្ធិស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ. សន្និសីវេសូតិ សន្និសិន្នេសុ. សណតេវាតិ សណតិ វិយ សទ្ទំ ករោតិ វិយ.

អវិវេការាមានន្តិ អនភិរតិវិវេកានំ. អយំ កាលោតិ អយំ តេសំ បព្ពជិតានំ មម គមនស្ស អជាននកាលោ. និក្ខមិត្វាតិ បណ្ណសាលាយ និគ្គន្ត្វា, មហាភិនិក្ខមនំ បន បគេវ និក្ខន្តោ. បារមិតានុភាវេន ឧដ្ឋិតំ ឧបរិ ទេវតាហិ ទិព្ពបច្ចត្ថរណេហិ សុបញ្ញត្តម្បិ មហាសត្តស្ស បុញ្ញានុភាវេន សិទ្ធត្តា តេន បញ្ញត្តំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘បល្លង្កំ បញ្ញបេត្វា’’តិ. ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច, អដ្ឋិ ច អវសិស្សតូ’’តិអាទិ (ម. និ. ២.១៨៤; សំ. និ. ២.២២, ២៣៧; អ. និ. ២.៥; ៨.១៣; មហានិ. ១៧, ១៩៦) នយប្បវត្តំ ចតុរង្គវីរិយំ អធិដ្ឋហិត្វា. វូបកាសន្តិ វិវេកវាសំ.

អញ្ញេនេវាតិ យត្ថ មហាបុរិសោ តទា វិហរតិ, តតោ អញ្ញេនេវ ទិសាភាគេន. កាមំ ពោធិមណ្ឌោ ជម្ពុទីបស្ស មជ្ឈេ នាភិដ្ឋានិយោ, តទា បន ព្រហារញ្ញេ វិវិត្តេ យោគីនំ បដិសល្លានសារុប្បោ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, តទញ្ញោ បន ជម្ពុទីបប្បទេសោ យេភុយ្យេន ពហុជនោ អាកិណ្ណមនុស្សោ ឥទ្ធោ ផីតោ អហោសិ. តេន តេ តំ តំ ជនបទទេសំ ឧទ្ទិស្ស គតា ‘‘អន្តោ ជម្ពុទីបាភិមុខា ចារិកំ បក្កន្តា’’តិ វុត្តា អន្តោ ជម្ពុទីបាភិមុខា, ន ហិមវន្តាទិបព្ពតាភិមុខាតិ អត្ថោ.

ពោធិសត្តអភិនិវេសវណ្ណនា

៥៧. កាមំ ភគវា ពុទ្ធោ ហុត្វា សត្តសត្តាហានិ តត្ថេវ វសិ, សព្ពបឋមំ បន វិសាខបុណ្ណមំ សន្ធាយ ‘‘ឯករត្តិវាសំ ឧបគតស្សា’’តិ វុត្តំ. រហោគតស្សាតិ រហោ ជនវិវិត្តំ ឋានំ ឧបគតស្ស, តេន គណសង្គណិកាភាវេន មហាសត្តស្ស កាយវិវេកមាហ. បដិសល្លីនស្សាតិ នានារម្មណចារតោ ចិត្តស្ស និវត្តិយា បតិ សម្មទេវ និលីនស្ស តត្ថ អវិសដចិត្តស្ស, តេន ចិត្តសង្គណិកាភាវេនស្ស បុព្ពភាគិយំ ចិត្តវិវេកមាហ. ទុក្ខន្តិ ជាតិអាទិមូលកំ ទុក្ខំ. កាមំ ចុតូបបាតាបិ ជាតិមរណានិ ឯវ, មរណជាតិយោវ ‘‘ជាយតិ មីយតី’’តិ បន វត្វា ‘‘ចវតិ ឧបបជ្ជតី’’តិ វចនំ ន ឯកភវបរិយាបន្នានំ នេសំ គហណំ, អថ ខោ នានាភវបរិយាបន្នានំ ឯកជ្ឈំ គហណន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥទំ ទ្វយំ…បេ… វុត្ត’’ន្តិ. កស្មា បន លោកស្ស កិច្ឆាបត្តិបរិវិតក្កនេ ‘‘ជរាមរណស្សា’’តិ ជរាមរណវសេន និយមនំ កតន្តិ អាហ ‘‘យស្មា’’តិអាទិ. ជរាមរណមេវ ឧបដ្ឋាតិ អាទិតោតិ អធិប្បាយោ. អភិនិវិដ្ឋស្សាតិ អារទ្ធស្ស. បដិច្ចសមុប្បាទមុខេន វិបស្សនារម្ភេ តស្ស ជរាមរណតោ បដ្ឋាយ អភិនិវេសោ អគ្គតោ យាវ មូលំ ឱតរណំ វិយាតិ អាហ ‘‘ភវគ្គតោ ឱតរន្តស្ស វិយា’’តិ.

ឧបាយមនសិការាតិ ឧបាយេន មនសិករណតោ មនសិការស្ស បវត្តនតោ. ឥទានិ តំ ឧបាយមនសិការបរិយាយំ យោនិសោមនសិការំ សរូបតោ, បវត្តិអាការតោ ច ទស្សេតុំ ‘‘អនិច្ចាទីនិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. យោនិសោមនសិការោ នាម ហោតីតិ យាថាវតោ មនសិការភាវតោ. អនិច្ចាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន ទុក្ខានត្តអសុភាទីនំ គហណំ. អយន្តិ ‘‘ឯតទហោសី’’តិ ឯវំ វុត្តោ ‘‘កិម្ហិ នុ ខោ សតី’’តិអាទិនយប្បវត្តោ មនសិការោ. តេសំ អញ្ញតរោតិ តេសុ អនិច្ចាទិមនសិការេសុ អញ្ញតរោ ឯកោ. កោ បន សោតិ? អនិច្ចមនសិការោវ, តត្ថ ការណមាហ ‘‘ឧទយព្ពយានុបស្សនាវសេន បវត្តត្តា’’តិ. យញ្ហិ ឧប្បជ្ជតិ ចេវ ចវតិ ច, តំ អនិច្ចំ ឧទយវយបរិច្ឆិន្នត្តា អទ្ធុវន្តិ កត្វា. តស្ស បន តព្ភាវទស្សនំ យាថាវមនសិការតាយ យោនិសោមនសិការោ. ឥតោ យោនិសោមនសិការាតិ ហេតុម្ហិ និស្សក្កវចនន្តិ តស្ស ឥមិនា ‘‘ឧបាយមនសិការេនា’’តិ ហេតុម្ហិ ករណវចនេន អត្ថមាហ. សមាគមោ អហោសីតិ យាថាវតោ បដិវិជ្ឈនវសេន សង្គមោ អហោសិ. កិំ បន តន្តិ កិំ បន តំ ជរាមរណការណន្តិ អាហ ‘‘ជាតី’’តិ. ‘‘ជាតិយា ខោ’’តិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – កិម្ហិ នុ ខោ សតិ ជរាមរណំ ហោតិ, កិំ បច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ជរាមរណការណំ បរិគ្គណ្ហន្តស្ស ពោធិសត្តស្ស ‘‘យស្មិំ សតិ យំ ហោតិ, អសតិ ច ន ហោតិ, តំ តស្ស ការណ’’ន្តិ ឯវំ អព្យភិចារិការណបរិគ្គណ្ហនេ ‘‘ជាតិយា ខោ សតិ ជរាមរណំ ហោតិ, ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ យា ជរាមរណស្ស ការណបរិគ្គាហិកា បញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, តាយ ឧប្បជ្ជន្តិយា សមាគមោ អហោសីតិ. សព្ពបទានីតិ ‘‘កិម្ហិ នុ ខោ សតិ ជាតិ ហោតី’’តិអាទិនា អាគតានិ ជាតិអាទីនិ វិញ្ញាណបរិយោសានានិ នវ បទានិ.

ទ្វាទសបទិកេ បដិច្ចសមុប្បាទេ ឥធ យានិ ទ្វេ បទានិ អគ្គហិតានិ, តេសំ អគ្គហណេ ការណំ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជេតុកាមោ តេសំ គហេតព្ពាការំ តាវ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯត្ថ បនា’’តិអាទិមាហ. បច្ចក្ខភូតំ បច្ចុប្បន្នភវំ បឋមំ គហេត្វា តទនន្តរំ អនាគតំ ‘‘ទុតិយ’’ន្តិ គហណេ អតីតោ តតិយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘អវិជ្ជា សង្ខារា ហិ អតីតោ ភវោ’’តិ. ននុ ចេត្ថ អនាគតស្សាបិ ភវស្ស គហណំ ន សម្ភវតិ បច្ចុប្បន្នវសេន អភិនិវេសស្ស ជោតិតត្តាតិ? សច្ចមេតំ, ការណេ បន គហិតេ ផលំ គហិតមេវ ហោតីតិ តថា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អបិ ចេត្ថ អនាគតោបិ អទ្ធា អត្ថតោ សង្គហិតោ ឯវ, យតោ បរតោ ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិអាទិនា អនាគតទ្ធសង្គហិកា ទេសនា បវត្តា. តេហីតិ អវិជ្ជាសង្ខារេហិ អារម្មណភូតេហិ. ន ឃដិយតិ ន សម្ពជ្ឈតិ. មហាបុរិសោ ហិ បច្ចុប្បន្នវសេន អភិនិវិដ្ឋោតិ អឃដនេ ការណមាហ. អទិដ្ឋេហីតិ អនវពុទ្ធេហិ, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចេតំ ករណវចនំ. សតិ អនុពោធេ បដិវេធេន ភវិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ន សក្កា ពុទ្ធេន ភវិតុ’’ន្តិ. ឥមិនាតិ មហាសត្តេន. តេតិ អវិជ្ជាសង្ខារា. ភវឧបាទានតណ្ហាវសេនេវាតិ ភវឧបាទានតណ្ហាទស្សនវសេនេវ. ទិដ្ឋា តំសភាវតំសហគតេហិ តេហិ សមានយោគក្ខមត្តា. វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៥៧០) កថិតាវ, តស្មា ន ឥធ កថេតព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

៥៨. បច្ចយតោតិ ហេតុតោ, សង្ខារតោតិ អត្ថោ. ‘‘កិម្ហិ នុ ខោ សតិ ជរាមរណំ ហោតី’’តិអាទិនា ហិ ហេតុបរម្បរាវសេន ផលបរម្បរាយ វុច្ចមានាយ ‘‘កិម្ហិ នុ ខោ សតិ វិញ្ញាណំ ហោតី’’តិ វិចារណាយ ‘‘សង្ខារេ ខោ សតិ វិញ្ញាណំ ហោតី’’តិ វិញ្ញាណស្ស វិសេសការណភូតេ សង្ខារេ អគ្គហិតេ តតោ វិញ្ញាណំ បដិនិវត្តតិ នាម, ន សព្ពបច្ចយតោ. តេនេវាហ ‘‘នាមរូបេ ខោ សតិ វិញ្ញាណំ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ២.៥៨), នាមម្បិ ចេត្ថ សហជាតាទិវសេនេវ បច្ចយភូតំ អធិប្បេតំ, ន កម្មូបនិស្សយវសេន បច្ចុប្បន្នវសេន អភិនិវិសស្ស ជោតិតត្តា. អារម្មណតោតិ អវិជ្ជាសង្ខារសង្ខាតអារម្មណតោ, អតីតភវសង្ខាតអារម្មណតោ វា. អតីតទ្ធបរិយាបន្នា ហិ អវិជ្ជាសង្ខារា. យតោ បដិនិវត្តមានំ វិញ្ញាណំ អតីតភវតោបិ បដិនិវត្តតិ នាម. ឧភយម្បីតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណម្បិ វិបស្សនាវិញ្ញាណម្បិ. នាមរូបំ នាតិក្កមតីតិ បច្ចយភូតំ, អារម្មណភូតញ្ច នាមរូបំ នាតិក្កមតិ តេន វិនា អវត្តនតោ. តេនាហ ‘‘នាមរូបតោ បរំ ន គច្ឆតី’’តិ.

វិញ្ញាណេ នាមរូបស្ស បច្ចយេ ហោន្តេតិ វិញ្ញាណេ នាមស្ស, រូបស្ស, នាមរូបស្ស ច បច្ចយេ ហោន្តេ. នាមរូបេ ច វិញ្ញាណស្ស បច្ចយេ ហោន្តេតិ តថា នាមេ, រូបេ, នាមរូបេ ច វិញ្ញាណស្ស បច្ចយេ ហោន្តេតិ ចតុវោការឯកវោការបញ្ចវោការភវវសេន យថារហំ យោជនា វេទិតព្ពា, ទ្វីសុបិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយេសុ ហោន្តេសូតិ បន បញ្ចវោការភវវសេនេវ. ឯត្តកេនាតិ ឯវំ វិញ្ញាណ នាមរូបានំ អញ្ញមញ្ញំ ឧបត្ថម្ភនវសេន បវត្តិយា. ជាយេថ វា…បេ… ឧបបជ្ជេថ វាតិ ‘‘សត្តោ ជាយតិ…បេ… ឧបបជ្ជតិ វា’’តិ សមញ្ញា ហោតិ វិញ្ញាណនាមរូបវិនិមុត្តស្ស សត្តបញ្ញត្តិយា ឧបាទានភូតស្ស ធម្មស្ស អភាវតោ. តេនាហ ‘‘ឥតោ ហី’’តិអាទិ. ឯតទេវាតិ វិញ្ញាណំ, នាមរូបន្តិ ឯតំ ទ្វយមេវ.

បញ្ច បទានីតិ ‘‘ជាយេថ វា’’តិអាទីនិ បញ្ច បទានិ. ននុ តត្ថ បឋមតតិយេហិ ចតុត្ថបញ្ចមានិ អត្ថតោ អភិន្នានីតិ អាហ ‘‘សទ្ធិំ អបរាបរំ ចុតិបដិសន្ធីហី’’តិ. បុន តំ ឯត្តាវតាតិ វុត្តមត្ថន្តិ យោ ‘‘ឯត្តាវតា’’តិ បទេន បុព្ពេ វុត្តោ, តមេវ យថាវុត្តមត្ថំ ‘‘យទិទ’’ន្តិអាទិនា និយ្យាតេន្តោ និទស្សេន្តោ បុន វត្វា. អនុលោមបច្ចយាការវសេនាតិ បច្ចយធម្មទស្សនបុព្ពកំ បច្ចយុប្បន្នធម្មទស្សនវសេន. បច្ចយធម្មានញ្ហិ អត្តនោ បច្ចយុប្បន្នស្ស បច្ចយភាវោ ឥទប្បច្ចយតា បច្ចយាការោ, សោ ច ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា វុត្តោ. សំសារប្បវត្តិយា អនុលោមនតោ អនុលោមបច្ចយាការោ. ជាតិអាទិកំ សព្ពំ វដ្ដទុក្ខំ ចិត្តេន សមិហិតេន កតំ សមូហវសេន គហេត្វា បាឡិយំ ‘‘ទុក្ខក្ខន្ធស្សា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ជាតិ…បេ… ទុក្ខរាសិស្សា’’តិ.

៥៩. ទុក្ខក្ខន្ធស្ស អនេកវារំ សមុទយទស្សនវសេន វិញ្ញាណស្ស បវត្តត្តា ‘‘សមុទយោ សមុទយោ’’តិ អាមេឌិតវចនំ អវោច. អថ វា ‘‘ឯវំ សមុទយោ ហោតី’’តិ ឥទំ ន កេវលំ និព្ពត្តិនិទស្សនបទំ, អថ ខោ បដិច្ចសមុប្បាទ-សទ្ទោ វិយ សមុប្បាទមុខេន ឥធ សមុទយ-សទ្ទោ និព្ពត្តិមុខេន បច្ចយត្តំ វទតិ. វិញ្ញាណាទយោ ភវន្តា ឥធ បច្ចយធម្មា និទ្ទិដ្ឋា, តេ សាមញ្ញរូបេន ព្យាបនិច្ឆាវសេន គណ្ហន្តោ ‘‘សមុទយោ សមុទយោ’’តិ អាហ, ឯវញ្ច កត្វា យំ វក្ខតិ ‘‘ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតីតិ បច្ចយសញ្ជាននមត្តំ កថិត’’ន្តិ, (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៥៩) តំ សមត្ថិតំ ហោតិ. យទិ ឯវំ ‘‘ឧទយទស្សនបញ្ញា វេសា’’តិ ឥទំ កថន្តិ? នាយំ ទោសោ បច្ចយតោ ឧទយទស្សនមុខេន និព្ពត្តិលក្ខណទស្សនស្ស សម្ភវតោ. ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខូតិ សមុទយស្ស បច្ចក្ខតោ ទស្សនភាវេន ចក្ខុ វិយាតិ ចក្ខុ. ញាតករណដ្ឋេនាតិ យថា សមុទយោ សម្មទេវ ញាតោ ហោតិ អវពុទ្ធោ, ឯវំ ករណដ្ឋេន. បជាននដ្ឋេនាតិ ‘‘វិញ្ញាណាទិតំតំបច្ចយុប្បត្តិយា ឯតស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតី’’តិ បការតោ ជាននដ្ឋេន. និព្ពិជ្ឈិត្វា បដិវិជ្ឈិត្វា ឧប្បន្នដ្ឋេនាតិ អនិព្ពិជ្ឈិត្វា បុព្ពេ ឧទយទស្សនបញ្ញាយ បដិបក្ខធម្មេ និព្ពិជ្ឈិត្វា ‘‘អយំ សមុទយោ’’តិ បច្ចយតោ, ខណតោ ច, សរូបតោ បដិវិជ្ឈិត្វា ឧប្បន្នភាវេន, និព្ពិជ្ឈនដ្ឋេន បដិវិជ្ឈនដ្ឋេន វិជ្ជាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឱភាសដ្ឋេនាតិ សមុទយសភាវបដិច្ឆាទនកស្ស មោហន្ធការស្ស ច កិលេសន្ធការស្ស ច វិធមនវសេន អវភាសកភាវេន.

ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ បដិបាដិយា វិភាវេតុំ ‘‘យថាហា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ចក្ខុំ ឧទបាទីតិ បាឡិយំ បទុទ្ធារោ. កថំ ឧទបាទីតិ ចេតិ អាហ ‘‘ទស្សនដ្ឋេនា’’តិ. ‘‘សមុទយស្ស បច្ចក្ខតោ ទស្សនភាវេនាតិ វុត្តោ វាយមត្ថោ. ឥមិនា នយេន សេសបទេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ចក្ខុធម្មោតិ ចក្ខូតិ បាឡិធម្មោ. ទស្សនដ្ឋោ អត្ថោតិ ទស្សនសភាវោ តេន បកាសេតព្ពោ អត្ថោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្តកេហិ បទេហីតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ បទេហិ. ‘‘កិំ កថិត’’ន្តិ បិណ្ឌត្ថំ បុច្ឆតិ. បច្ចយសញ្ជាននមត្តន្តិ វិញ្ញាណាទីនំ បច្ចយធម្មានំ នាមរូបាទិបច្ចយុប្បន្នស្ស បច្ចយសភាវសញ្ជាននមត្តំ កថិតំ អវិសេសតោ បច្ចយសភាវសល្លក្ខណស្ស ជោតិតត្តា. សង្ខារានំ សម្មទេវ ឧទយទស្សនស្ស ជោតិតត្តា ‘‘វីថិបដិបន្នា តរុណវិបស្សនា កថិតា’’តិ ច វុត្តំ.

៦១. អត្តនា អធិគតត្តា អាសន្នបច្ចក្ខតាយ ‘‘អយ’’ន្តិ វុត្តំ, អរិយមគ្គាទីនំ មគ្គនដ្ឋេន មគ្គោតិ. បុព្ពភាគវិបស្សនា ហេសា. តេនាហ ‘‘ពោធាយា’’តិ. ពោធបទស្ស ភាវសាធនតំ សន្ធាយាហ ‘‘ចតុសច្ចពុជ្ឈនត្ថាយា’’តិ. បរិញ្ញាបហានភាវនាភិសមយា យាវទេវ សច្ឆិកិរិយាភិសមយត្ថា និព្ពានាធិគមត្ថត្តា ព្រហ្មចរិយវាសស្សាតិ វុត្តំ ‘‘និព្ពានពុជ្ឈនត្ថាយ ឯវ វា’’តិ. ‘‘និព្ពានំ បរមំ សុខ’’ន្តិ (ម. និ. ២.២១៥, ២១៧; ធ. ប. ២០៤) ហិ វុត្តំ. ពុជ្ឈតីតិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ ឯកបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ, តេន ពោធ-សទ្ទស្ស កត្តុសាធនត្តមាហ. បច្ចត្តបទេហីតិ បឋមាវិភត្តិទីបកេហិ បទេហិ. និព្ពានមេវ កថិតំ វិញ្ញាណាទិ និរុជ្ឈតិ ឯត្ថាតិ កត្វា. អនិព្ពត្តិនិរោធន្តិ សព្ពសោ បច្ចយនិរោធេន អនុប្បាទនិរោធំ អច្ចន្តនិរោធំ.

៦២. សព្ពេហេវ ឯតេហិ បទេហីតិ ‘‘ចក្ខូ’’តិអាទីហិ បញ្ចហិ បទេហិ. និរោធសញ្ជាននមត្តមេវាតិ ‘‘និរោធោ និរោធោតិ ខោ’’តិអាទិនា និរោធស្ស សញ្ជាននមត្តមេវ កថិតំ បុព្ពារម្ភភាវតោ, ន តស្ស បដិវិជ្ឈនវសេន បច្ចក្ខតោ ទស្សនំ អរិយមគ្គស្ស អនធិគតត្តា. សង្ខារានំ សម្មទេវ និរោធទស្សនំ នាម សិខាប្បត្តាយ វិបស្សនាយ វសេន ឥច្ឆិតព្ពន្តិ ‘‘វុដ្ឋានគាមិនី ពលវវិបស្សនា កថិតា’’តិ ច វុត្តំ.

៦៣. វិទិត្វាតិ បុព្ពភាគិយេន ញាណេន ជានិត្វា. តតោ អបរភាគេតិ វុត្តនយេន បច្ចយនិរោធជាននតោ បច្ឆាភាគេ. ឧបាទានស្ស បច្ចយភូតេសូតិ ចតុព្ពិធស្សបិ ឧបាទានស្ស អារម្មណបច្ចយាទិនា បច្ចយភូតេសុ, ឧបាទានិយេសូតិ អត្ថោ. វហន្តោតិ បវត្តេន្តោ. ឥទន្តិ ‘‘អបរេន សមយេនា’’តិអាទិ វចនំ. កស្មា វុត្តន្តិ ‘‘យាយ បដិបត្តិយា សព្ពេបិ មហាពោធិសត្តា ចរិមភវេ ពោធាយ បដិបជ្ជន្តិ, វិបស្សនាយ មហាពោធិសត្តេន តថេវ បដិបន្ន’’ន្តិ កថេតុកម្យតាវសេន បុច្ឆាវចនំ. តេនាហ ‘‘សព្ពេយេវ ហី’’តិអាទិ. តត្ថ បុត្តស្ស ជាតទិវសេ មហាភិនិក្ខមនំ, បធានានុយោគោ ច ធម្មតាវសេន វេទិតព្ពោ, ឥតរំ ឥតិកត្តព្ពតាវសេន. តត្ថាបិ ចិរកាលបរិភាវនាយ លទ្ធាសេវនាយ មហាករុណាយ សញ្ចោទិតមានសត្តា ‘‘កិច្ឆំ វតាយំ លោកោ អាបន្នោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៥៧; សំ. និ. ២.៤, ១០) សំសារទុក្ខតោ មោចេតុំ ឥច្ឆិតស្ស សត្តលោកស្ស កិច្ឆាបត្តិទស្សនមុខេន ជរាមរណតោ បដ្ឋាយ បច្ចយាការសម្មសនម្បិ ធម្មតាវ. តថា អត្តាធីនតាយ, កេនចិ អនុបខតត្តា, អសេចនកសុខវិហារតាយ, ចតុត្ថជ្ឈានិកតាយ ច អានាបានកម្មដ្ឋានានុយោគោ. បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អភិនិវិសិត្វាតិ វិញ្ញាណនាមរូបាទិបរិយាយេន គហិតេសុ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ វិបស្សនាភិនិវេសវសេន អភិនិវិសិត្វា បដិបត្តិំ អារភិត្វា. អនុក្កមន្តិ អនុ អនុ គាមិតព្ពតោ បដិបជ្ជិតព្ពតោ ‘‘អនុក្កម’’ន្តិ លទ្ធនាមំ អនុបុព្ពបដិបត្តិំ. កត្វាតិ បដិបជ្ជិត្វា.

ឥតិ រូបន្តិ ឯត្ថ ទុតិយោ ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនត្ថោ, តេន បឋមោ ឥតិ-សទ្ទោ សរូបស្ស, បរិមាណស្ស ច ពោធកោ អនេកត្ថត្តា និបាតានំ,អាវុត្តិអាទិវសេន វាយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. អន្តោគធាវធារណញ្ច វាក្យំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទំ រូបំ, ឯត្តកំ រូបំ, ឥតោ ឧទ្ធំ រូបំ នត្ថី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘រុប្បនសភាវ’’ន្តិ ឥមិនា សាមញ្ញតោ រូបស្ស សភាវោ ទស្សិតោ, ‘‘ភូតុបាទាយភេទ’’ន្តិអាទិនា វិសេសតោ, តទុភយេនបិ ‘‘ឥទំ រូប’’ន្តិ បទស្ស អត្ថោ និទ្ទិដ្ឋោ. តត្ថ លក្ខណំ នាម តស្ស តស្ស រូបវិសេសស្ស អនញ្ញសាធារណោ សភាវោ. រសោ តស្សេវ អត្តនោ ផលំ បតិ បច្ចយភាវោ. បច្ចុបដ្ឋានំ តស្ស បរមត្ថតោ វិជ្ជមានត្តា យាថាវតោ ញាណស្ស គោចរភាវោ. បទដ្ឋានំ អាសន្នការណំ, តេនស្ស បច្ចយាយត្តវុត្តិតា ទស្សិតា. ‘‘អនវសេសរូបបរិគ្គហោ’’តិ ឥមិនា បន ‘‘ឯត្តកំ រូបំ, ឥតោ ឧទ្ធំ’’ រូបំ នត្ថីតិ បទទ្វយស្សាបិ អត្ថោ និទ្ទិដ្ឋោ រូបស្ស សព្ពសោ បរិយាទានវសេន និយាមនតោ. ‘‘ឥតិ រូបស្ស សមុទយោ’’តិ ឯត្ថ បន ឥតិ-សទ្ទោ ‘‘ឥតិ ខោ ភិក្ខវេ សប្បដិភយោ ពាលោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.១២៤; អ. និ. ៣.១) វិយ បការត្ថោតិ អាហ ‘‘ឥតីតិ ឯវ’’ន្តិ.

អវិជ្ជាសមុទយាតិ អវិជ្ជាយ ឧប្បាទា, អត្ថិភាវាតិ អត្ថោ. និរោធនិរោធី ហិ ឧប្បាទោ អត្ថិភាវវាចកោបិ ហោតិ, តស្មា បុរិមភវសិទ្ធាយ អវិជ្ជាយ សតិ ឥមស្មិំ ភវេ រូបសមុទយោ, រូបស្ស ឧប្បាទោ ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘តណ្ហាសមុទយា’’តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អាហារសមុទយាតិ ឯត្ថ បន បវត្តិបច្ចយេសុ កពឡីការាហារស្ស ពលវតាយ សោ ឯវ គហិតោ. តស្មិំ បន គហិតេ បវត្តិបច្ចយតាសាមញ្ញេន ឧតុចិត្តានិ គហិតានេវ ហោន្តីតិ ចតុសមុដ្ឋានិករូបស្ស បច្ចយតោ ឧទយទស្សនំ វិភាវិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘និព្ពត្តិលក្ខណ’’ន្តិអាទិនា កាលវសេន ឧទយទស្សនមាហ. តត្ថ និព្ពត្តិលក្ខណន្តិ រូបស្ស ឧប្បាទសង្ខាតំ សង្ខតលក្ខណំ. បស្សន្តោបីតិ ន កេវលំ បច្ចយសមុទយមេវ, អថ ខោ ខណតោ ឧទយំ បស្សន្តោបិ. អទ្ធាវសេន ហិ បឋមំ ឧទយំ បស្សិត្វា ឋិតោ បុន សន្តតិវសេន ទិស្វា អនុក្កមេន ខណវសេន បស្សតិ. អវិជ្ជានិរោធា រូបនិរោធោតិ អគ្គមគ្គេន អវិជ្ជាយ អនុប្បាទនិរោធតោ អនាគតស្ស រូបស្ស អនុប្បាទនិរោធោ ហោតិ បច្ចយាភាវេ អភាវតោ. តណ្ហានិរោធា កម្មនិរោធោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អាហារនិរោធាតិ បវត្តិបច្ចយស្ស កពឡីការាហារស្ស អភាវេន. រូបនិរោធោតិ តំសមុដ្ឋានរូបស្ស អភាវោ ហោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ‘‘វិបរិណាមលក្ខណ’’ន្តិ ភង្គកាលវសេន ហេតំ វយទស្សនំ, តស្មា តំ អទ្ធាវសេន បឋមំ បស្សិត្វា បុន សន្តតិវសេន ទិស្វា អនុក្កមេន ខណវសេន បស្សតិ. អយញ្ច នយោ បាកតិកវិបស្សកវសេន វុត្តោ, ពោធិសត្តានំ បនេតំ នត្ថិ. ឯស នយោ ឧទយទស្សនេបិ.

‘‘ឥតិ វេទនា’’តិអាទីសុបិ ហេដ្ឋា រូបេ វុត្តនយានុសារេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តេនាហ ‘‘អយំ វេទនា, ឯត្តកា វេទនា’’តិអាទិ. តត្ថ វេទយិត…បេ… សភាវន្តិ ឯត្ថ ‘‘វេទយិតសភាវំ…បេ… វិជាននសភាវ’’ន្តិ បច្ចេកំ សភាវ- សទ្ទោ យោជេតព្ពោ. វេទយិតសភាវន្តិ អនុភវនសភាវំ. សញ្ជាននសភាវន្តិ ‘‘នីលំ បីត’’ន្តិអាទិនា អារម្មណស្ស សល្លក្ខណសភាវំ. អភិសង្ខរណសភាវន្តិ អាយូហនសភាវំ. វិជាននសភាវន្តិ អារម្មណស្ស ឧបលទ្ធិសភាវំ. សុខាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ទុក្ខសោមនស្សទោមនស្សុបេក្ខាវេទនានំ សង្គហោ រូបសញ្ញាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន សទ្ទសញ្ញាទីនំ, ផស្សាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ចេតនា វិតក្កាទីនំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន សព្ពេសំ លោកិយវិញ្ញាណានំ សង្គហោ. យថា ច វិញ្ញាណេ, ឯស នយោ វេទនាទីសុបិ. តេសន្តិ ‘‘សមុទយោ’’តិ វុត្តធម្មានំ. តីសុ ខន្ធេសូតិ វេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធេសុ. ‘‘ផុដ្ឋោ វេទេតិ, ផុដ្ឋោ សញ្ជានាតិ, ផុដ្ឋោ ចេតេតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៩៣) វចនតោ ‘‘ផស្សសមុទយា’’តិ វត្តព្ពំ. ‘‘នាមរូបបច្ចយាបិ វិញ្ញាណ’’ន្តិ (វិភ. ២៤៦; ទី. និ. ២.៩៧) វចនតោ វិញ្ញាណក្ខន្ធេ ‘‘នាមរូបសមុទយា’’តិ វត្តព្ពំ. តេសំ យេវាតិ តីសុ ខន្ធេសុ ‘‘ផស្សស្ស វិញ្ញាណក្ខន្ធេ នាមរូបស្សា’’តិ ផស្សនាមរូបានំយេវ វសេន អត្ថង្គមបទម្បិ យោជេតព្ពំ, អវិជ្ជាទយោ បន រូបេ វុត្តសទិសា ឯវាតិ អធិប្បាយោ.

សមបញ្ញាសលក្ខណវសេនាតិ បច្ចយតោ វីសតិ ខណតោ បញ្ចាតិ បញ្ចវីសតិយា ឧទយលក្ខណានំ, បច្ចយតោ វីសតិ ខណតោ បញ្ចាតិ បញ្ចវីសតិយា ឯវ វយលក្ខណានំ ចាតិ សមបញ្ញាសាយ ឧទយវយលក្ខណានំ វសេន. តត្ថ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ឧទយោ លក្ខីយតិ ឯតេហីតិ លក្ខណានីតិ វុច្ចន្តិ អវិជ្ជាទិសមុទយោតិ, តថា តេសំ អនុប្បាទនិរោធោ លក្ខីយតិ ឯតេហីតិ លក្ខណានីតិ វុច្ចន្តិ អវិជ្ជាទីនំ អច្ចន្តនិរោធោ. និព្ពត្តិវិបរិណាមលក្ខណានិ បន សង្ខតលក្ខណមេវាតិ. ឯវំ ឯតានិ សមបញ្ញាសលក្ខណានិ សរូបតោ វេទិតព្ពានិ. យថានុក្កមេន វឌ្ឍិតេតិ យថាវុត្តឧទយព្ពយញាណេ តិក្ខេ សូរេ បសន្នេ ហុត្វា វហន្តេ តតោ បរំ វត្តព្ពានំ ភង្គញាណាទីនំ ឧប្បត្តិបដិបាដិយា ពុទ្ធិប្បត្តេ បរមុក្កំសគតេ វិបស្សនាញាណេ. បគេវ ហិ ឆត្តិំសកោដិសតសហស្សមុខេន បវត្តេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណានុច្ឆវិកេន មហាវជិរញាណសង្ខាតេន សម្មសនញាណេន សម្ភតានុភាវំ គព្ភំ គណ្ហន្តំ បរិបាកំ គច្ឆន្តំ បដិបទាវិសុទ្ធិញាណំ អបរិមិតកាលេ សម្ភតាយ បញ្ញាបារមិយា អានុភាវេន ឧក្កំសបារមិប្បត្តំ អនុក្កមេន វុដ្ឋានគាមិនិភាវំ ឧបគន្ត្វា យទា អរិយមគ្គេន ឃដេតិ, តទា អរិយមគ្គចិត្តំ សព្ពកិលេសេហិ មគ្គបដិបាដិយា វិមុច្ចតិ, វិមុច្ចន្តញ្ច តថា វិមុច្ចតិ, យថា សព្ពញេយ្យាវរណប្បហានំ ហោតិ. យំ កិលេសានំ ‘‘សវាសនប្បហាន’’ន្តិ វុច្ចតិ, តយិទំ បហានំ អត្ថតោ អនុប្បត្តិនិរោធោតិ អាហ ‘‘អនុប្បាទនិរោធេនា’’តិ. អាសវសង្ខាតេហិ កិលេសេហីតិ ភវតោ អាភវគ្គំ, ធម្មតោ អាគោត្រភុំ សវនតោ បវត្តនតោ អាសវសញ្ញិតេហិ រាគោ, ទិដ្ឋិ, មោហោតិ ឥមេហិ កិលេសេហិ. លក្ខណវចនញ្ចេតំ, បាឡិយំ យទិទំ ‘‘អាសវេហី’’តិ, តទេកដ្ឋតាយ បន សព្ពេហិបិ កិលេសេហិ សព្ពេហិបិ បាបធម្មេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ. អគ្គហេត្វាតិ តេសំ កិលេសានំ លេសមត្តម្បិ អគ្គហេត្វា.

មគ្គក្ខណេ វិមុច្ចតិ នាម តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសេហិ ផលក្ខណេ វិមុត្តំ នាម. មគ្គក្ខណេ វា វិមុត្តញ្ចេវ វិមុច្ចតិ ចាតិ ឧបរិមគ្គក្ខណេ ហេដ្ឋិមមគ្គវជ្ឈេហិ វិមុត្តញ្ចេវ យថាសកំ បហាតព្ពេហិ វិមុច្ចតិ ច. ផលក្ខណេ វិមុត្តមេវាតិ សព្ពស្មិម្បិ ផលក្ខណេ វិមុត្តមេវ, ន វិមុច្ចតិ នាម.

សព្ពពន្ធនាតិ ឱរម្ភាគិយុទ្ធម្ភាគិយសង្គហិតា សព្ពស្មាបិ ភវសញ្ញោជនា, វិប្បមុត្តោ វិសេសតោ បការេហិ មុត្តោ. សុវិកសិតចិត្តសន្តានោតិ សាតិសយំ ញាណរស្មិសម្ផស្សេន សុដ្ឋុ សម្មទេវ សម្ផុល្លចិត្តសន្តានោ. ‘‘ចត្តារិ មគ្គញាណានី’’តិអាទិ យេហិ ញាណេហិ សុវិកសិតចិត្តសន្តានោ, តេសំ ឯកទេសេន ទស្សនំ. និប្បទេសតោ ទស្សនំ បន បរតោ អាគមិស្សតិ, តស្មា តត្ថេវ តានិ វិភជិស្សាម. សកលេ ច ពុទ្ធគុណេតិ អតីតំសេ អប្បដិហតញាណាទិកេ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណេ. យទា ហិ លោកនាថោ អគ្គមគ្គំ អធិគច្ឆតិ, តទា សព្ពេ គុណេ ហត្ថគតេ ករោតិ នាម. តតោ បរំ ‘‘ហត្ថគតេ កត្វា ឋិតោ’’តិ វុច្ចតិ.

‘‘បរិបុណ្ណសង្កប្បោ’’តិ វត្វា បរិបុណ្ណសង្កប្បតាបរិទីបនំ ឧទានំ ទស្សេតុំ ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាទិតោ ទ្វិន្នំ គាថានមត្ថោ ហេដ្ឋា ព្រហ្មជាលនិទានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តោ ឯវ. បរតោ បន អយោឃនហតស្សាតិ អយោ ហញ្ញតិ ឯតេនាតិ អយោឃនំ, កម្មារានំ អយោកូដំ, អយោមុដ្ឋិ ច, តេន អយោឃនេន ហតស្ស បហតស្ស. ឯវ-សទ្ទោ ចេត្ថ និបាតមត្តំ. ជលតោ ជាតវេទសោតិ ជលយមានស្ស អគ្គិស្ស, អនាទរេ វា ឯតំ សាមិវចនំ. អនុបុព្ពូបសន្តស្សាតិ អនុក្កមេន ឧបសន្តស្ស វិក្ខម្ភន្តស្ស និរុទ្ធស្ស. យថា ន ញាយតេ គតីតិ យថា តស្ស គតិ ន ញាយតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អយោមុដ្ឋិកូដាទិនា បហតត្តា អយោឃនេន ហតស្ស បហតស្ស អយោគតស្ស, កំសភាជនាទិគតស្ស វា ជលមានស្ស អគ្គិស្ស អនុក្កមេន ឧបសន្តស្ស ទសសុ ទិសាសុ ន កត្ថចិ គតិ បញ្ញាយតិ បច្ចយនិរោធេន អប្បដិសន្ធិកនិរុទ្ធត្តាតិ. ឯវំ សម្មាវិមុត្តានន្តិ សម្មា ហេតុនា ញាយេន តទង្គវិក្ខម្ភនវិមុត្តិបុព្ពង្គមាយ សមុច្ឆេទវិមុត្តិយា អរិយមគ្គេន ចតូហិបិ ឧបាទានេហិ, អាសវេហិ ច មុត្តត្តា សម្មា វិមុត្តានំ, តតោ ឯវ កាមពន្ធនសង្ខាតំ កាមោឃភវោឃាទិភេទំ អវសិដ្ឋឱឃញ្ច តរិត្វា ឋិតត្តា កាមពន្ធោឃតារីនំ សុដ្ឋុ បដិបស្សម្ភិតសព្ពកិលេសវិប្ផន្ទិតត្តា កិលេសាភិសង្ខារវាតេហិ អកម្បនីយតាយ អចលំ និព្ពានសង្ខាតំ សង្ខារូបសមំ សុខំ បត្តានំ អធិគតានំ ខីណាសវានំ គតិ ទេវមនុស្សាទិភេទាសុ គតីសុ ‘‘អយំ នាមា’’តិ បញ្ញាបេតព្ពតាយ អភាវតោ បញ្ញាបេតុំ នត្ថិ ន ឧបលព្ភតិ, យថាវុត្តជាតវេទោ វិយ អបញ្ញត្តិកភាវមេវ តេ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. ឯវំ មនសិ ករោន្តោតិ ‘‘ឯវំ អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទិនា (ធ. ប. ១៥៣) អត្តនោ កតកិច្ចត្តំ មនសិ ករោន្តោ ពោធិបល្លង្កេ និសិន្នោវ វិរោចិត្ថាតិ យោជនា.

ទុតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ព្រហ្មយាចនកថាវណ្ណនា

៦៤. យន្នូនាតិ បរិវិតក្កនត្ថេ និបាតោ, អហន្តិ ភគវា អត្តានំ និទ្ទិសតីតិ អាហ ‘‘យទិ បនាហ’’ន្តិ. ‘‘អដ្ឋមេ សត្តាហេ’’តិអាទិ យថា អម្ហាកំ ភគវា អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វា វិមុត្តិសុខបដិសំវេទនាទិវសេន សត្តសុ សត្តាហេសុ បដិបជ្ជិ, តតោ បរញ្ច ធម្មគម្ភីរតាបច្ចវេក្ខណាទិវសេន, ឯវមេវ សព្ពេបិ សម្មាសម្ពុទ្ធា អភិសម្ពុទ្ធកាលេ បដិបជ្ជិំសុ, តេ ច សត្តាហាទយោ តថេវ វវត្ថបីយន្តីតិ អយំ សព្ពេសម្បិ ពុទ្ធានំ ធម្មតា. តស្មា វិបស្សី ភគវា អភិសម្ពុទ្ធកាលេ តថា បដិបជ្ជីតិ ទស្សេតុំ អារទ្ធំ. តត្ថ ‘‘អដ្ឋមេ សត្តាហេ’’តិ ឥទំ សត្តមសត្តាហតោ បរំ, សត្តាហតោ ឱរិមេ ច បវត្តាយ បដិបត្តិយា វសេន វុត្តំ, ន បល្លង្កសត្តាហស្ស វិយ អដ្ឋមស្ស នាម សត្តាហស្ស វវត្ថិតស្ស លព្ភមានត្តា. អនន្តរោតិ ‘‘អធិគតោ ខោ ម្យាយំ ធម្មោ’’តិអាទិកោ វិតក្កោ (ទី. និ. ២.៦៧; ម. និ. ១.២៨១; ២.៣៣៧; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៧, ៨).

បដិវិទ្ធោតិ សយម្ភុញាណេន ‘‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិអាទិនា បដិមុខំ បដិវិជ្ឈនវសេន បវត្តោ, យថាភូតំ អវពុទ្ធោតិ អត្ថោ. ធម្មោតិ ចតុសច្ចធម្មោ តព្ពិនិមុត្តស្ស បដិវិជ្ឈិតព្ពធម្មស្ស អភាវតោ. គម្ភីរោតិ មហាសមុទ្ទោ វិយ មកសតុណ្ឌសូចិយា អញ្ញត្រ សមុបចិតបរិបក្កញាណសម្ភារេហិ អញ្ញេសំ ញាណេន អលព្ភនេយ្យប្បតិដ្ឋោ. តេនាហ ‘‘ឧត្តានភាវបដិក្ខេបវចនមេត’’ន្តិ. អលព្ភនេយ្យប្បតិដ្ឋោ ឱគាហិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ សរូបតោ វិសេសតោ ច បស្សិតុំ ន សក្កាតិ អាហ ‘‘គម្ភីរត្តាវ ទុទ្ទសោ’’តិ. ទុក្ខេន ទដ្ឋព្ពោតិ កិច្ឆេន កេនចិ កទាចិទេវ ទដ្ឋព្ពោ. យំ បន ទដ្ឋុមេវ ន សក្កា, តស្ស ឱគាហេត្វា អនុ អនុ ពុជ្ឈនេ កថា ឯវ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ទុទ្ទសត្តាវ ទុរនុពោធោ’’តិ. ទុក្ខេន អវពុជ្ឈិតព្ពោ អវពោធស្ស ទុក្ករភាវតោ. ឥមស្មិំ ឋានេ ‘‘តំ កិំ មញ្ញថ ភិក្ខវេ ទុក្ករតរំ វា ទុរភិសម្ភវតរំ វា’’តិ (សំ. និ. ៥.១១១៥) សុត្តបទំ វត្តព្ពំ. សន្តារម្មណតាយ វា សន្តោ. និព្ពុតសព្ពបរិឡាហតាយ និព្ពុតោ. បធានភាវំ នីតោតិ វា បណីតោ. អតិត្តិករដ្ឋេន អតប្បកោ សាទុរសភោជនំ វិយ. ឯត្ថ ច និរោធសច្ចំ សន្តំ អារម្មណន្តិ សន្តារម្មណំ, មគ្គសច្ចំ សន្តំ, សន្តារម្មណញ្ចាតិ សន្តារម្មណំ អនុបសន្តសភាវានំ កិលេសានំ, សង្ខារានញ្ច អភាវតោ សន្តោ និព្ពុតសព្ពបរិឡាហត្តា និព្ពុតោ, សន្តបណីតភាវេនេវ តទត្ថាយ អសេចនកតាយ អតប្បកតា ទដ្ឋព្ពា. តេនាហ ‘‘ឥទំ ទ្វយំ លោកុត្តរមេវ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ. ឧត្តមញាណស្ស វិសយត្តា ន តក្កេន អវចរិតព្ពោ, តតោ ឯវ និបុណញាណគោចរតាយ, សណ្ហសុខុមសភាវត្តា ច និបុណោ. ពាលានំ អវិសយត្តា បណ្ឌិតេហិ ឯវ វេទិតព្ពោតិ បណ្ឌិតវេទនីយោ. អាលីយន្តិ អភិរមិតព្ពដ្ឋេន សេវីយន្តីតិ អាលយា, បញ្ច កាមគុណា. អាលយន្តិ អភិរមណវសេន សេវន្តីតិ អាលយា, តណ្ហាវិចរិតានិ. អាលយរតាតិ អាលយនិរតា. សុដ្ឋុ មុទិតា អតិវិយ មុទិតា អនុក្កណ្ឋនតោ. រមតីតិ រតិំ វិន្ទតិ កីឡតិ លឡតិ. ឥមេ សត្តា យថា កាមគុណេ, ឯវំ រាគម្បិ អស្សាទេន្តិ អភិនន្ទន្តិ យេវាតិ វុត្តំ ‘‘ទុវិធម្បី’’តិអាទិ.

ឋានំ សន្ធាយាតិ ឋាន-សទ្ទំ សន្ធាយ. អត្ថតោ បន ‘‘ឋាន’’ន្តិ ច បដិច្ចសមុប្បាទោ ឯវ អធិប្បេតោ. តិដ្ឋតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ឋានំ, សង្ខារាទីនំ បច្ចយភូតា អវិជ្ជាទយោ. ឥមេសំ សង្ខារាទីនំ បច្ចយាតិ ឥទប្បច្ចយា, អវិជ្ជាទយោវ. ឥទប្បច្ចយា ឯវ ឥទប្បច្ចយតា យថា ទេវោ ឯវ ទេវតា, ឥទប្បច្ចយានំ វា អវិជ្ជាទីនំ អត្តនោ ផលំ បដិច្ច បច្ចយភាវោ ឧប្បាទនសមត្ថតា ឥទប្បច្ចយតា, តេន បរមត្ថបច្ចយលក្ខណោ បដិច្ចសមុប្បាទោ ទស្សិតោ ហោតិ. បដិច្ច សមុប្បជ្ជតិ ផលំ ឯតស្មាតិ បដិច្ចសមុប្បាទោ. បទទ្វយេនាបិ ធម្មានំ បច្ចយដ្ឋោ ឯវ វិភាវិតោ. តេនាហ ‘‘សង្ខារាទិបច្ចយានំ អវិជ្ជាទីនមេតំ អធិវចន’’ន្តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាសុ (វិសុទ្ធិ. ២.៥៧០) វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

សព្ពសង្ខារសមថោតិអាទិ សព្ពន្តិ សព្ពសង្ខារសមថាទិបទាភិធេយ្យំ សព្ពំ, អត្ថតោ និព្ពានមេវ. ឥទានិ តស្ស និព្ពានភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្មា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តន្តិ និព្ពានំ. អាគម្មាតិ បដិច្ច អរិយមគ្គស្ស អារម្មណបច្ចយហេតុ. សម្មន្តីតិ អប្បដិសន្ធិកូបសមវសេន សម្មន្តិ. តថា សន្តា ច សវិសេសំ ឧបសន្តា នាម ហោន្តីតិ អាហ ‘‘វូបសម្មន្តី’’តិ, ឯតេន សព្ពេ សង្ខារា សម្មន្តិ ឯត្ថាតិ សព្ពសង្ខារសមថោ, និព្ពានន្តិ ទស្សេតិ. សព្ពសង្ខារវិសំយុត្តេ ហិ និព្ពានេ សព្ពសង្ខារវូបសមបរិយាយោ ញាយាគតោ យេវាតិ. សេសេបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឧបធីយតិ ឯត្ថ ទុក្ខន្តិ ឧបធិ, ខន្ធាទយោ. បដិនិស្សដ្ឋាតិ សមុច្ឆេទវសេន បរិច្ចត្តា ហោន្តិ. សព្ពា តណ្ហាតិ អដ្ឋសតប្បភេទា សព្ពាបិ តណ្ហា. សព្ពេ កិលេសរាគាតិ កាមរាគរូបរាគាទិភេទា សព្ពេបិ កិលេសភូតា រាគា, សព្ពេបិ វា កិលេសា ឥធ កិលេសរាគាតិ វេទិតព្ពា, ន លោភវិសេសា ឯវ ចិត្តស្ស វិបរីតភាវាបាទនតោ. យថាហ ‘‘រត្តម្បិ ចិត្តំ វិបរិណតំ, ទុដ្ឋម្បិ ចិត្តំ វិបរិណតំ, មូឡ្ហម្បិ ចិត្តំ វិបរិណត’’ន្តិ (បារា. ២៧១) វិរជ្ជន្តីតិ អត្តនោ សភាវំ វិជហន្តិ. សព្ពំ ទុក្ខន្តិ ជរាមរណាទិភេទំ សព្ពំ វដ្ដទុក្ខំ. ភវេន ភវន្តិ តេន តេន ភវេន ភវន្តរំ. ភវនិកន្តិភាវេន សំសិព្ពតិ, ផលេន វា សទ្ធិំ កម្មំ សតណ្ហស្សេវ អាយតិំ បុនព្ភវភាវតោ. តតោ វានតោ និក្ខន្តំ តត្ថ តស្ស សព្ពសោ អភាវតោ. ចិរនិសជ្ជាចិរភាសនេហិ បិដ្ឋិអាគិលាយនតាលុគលសោសាទិវសេន កាយកិលមថោ ចេវ កាយវិហេសា ច វេទិតព្ពា. សា ច ខោ ទេសនាយ អត្ថំ អជានន្តានំ, អប្បដិបជ្ជន្តានញ្ច វសេន, ជានន្តានំ, បន បដិបជ្ជន្តានញ្ច ទេសនាយ កាយបរិស្សមោបិ សត្ថុ អបរិស្សមោវ. តេនាហ ភគវា ‘‘ន ច មំ ធម្មាធិករណំ វិហេសេសី’’តិ (ឧទា. ១០). តថា ហិ វុត្តំ ‘‘យា អជានន្តានំ ទេសនា នាម, សោ មម កិលមថោ អស្សា’’តិ. ឧភយន្តិ ចិត្តកិលមថោ, ចិត្តវិហេសា ចាតិ ឧភយំ បេតំ ពុទ្ធានំ នត្ថិ, ពោធិមូលេយេវ សមុច្ឆិន្នត្តា.

៦៥. អនុព្រូហនំ សម្បិណ្ឌនំ. សោតិ ‘‘អបិស្សូ’’តិ និបាតោ. វិបស្សិន្តិ បដិ-សទ្ទយោគេន សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘វិបស្សិស្សា’’តិ. វុទ្ធិប្បត្តា អច្ឆរិយា វា អនច្ឆរិយា. វុទ្ធិអត្ថោបិ ហិ អការោ ហោតិ យថា‘‘អសេក្ខា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកាយ ១១). កប្បានំ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ សតសហស្សញ្ច សទេវកស្ស លោកស្ស ធម្មសំវិភាគករណត្ថមេវ បារមិយោ បូរេត្វា ឥទានិ សមធិគតធម្មរាជស្ស តត្ថ អប្បោស្សុក្កតាបត្តិទីបនតា, គាថាត្ថស្ស អច្ឆរិយតា, តស្ស វុទ្ធិប្បត្តិ ចាតិ វេទិតព្ពា. អត្ថទ្វារេន ហិ គាថានំ អនច្ឆរិយតា. គោចរា អហេសុន្តិ ឧបដ្ឋហិំសុ. ឧបដ្ឋានញ្ច វិតក្កេតព្ពតាវាតិ អាហ ‘‘បរិវិតក្កយិតព្ពតំ បាបុណិំសូ’’តិ.

យទិ សុខាបដិបទាវ កថំ កិច្ឆតាតិ អាហ ‘‘បារមីបូរណកាលេ’’តិអាទិ. ឯវមាទីនិ ទុប្បរិច្ចជានិ ទេន្តស្ស. ហ-ឥតិ វា ព្យត្តន្តិ ឯតស្មិំ អត្ថេ និបាតោ, ‘‘ឯកំសត្ថេ’’តិ កេចិ. ហ ព្យត្តំ, ឯកំសេន វា អលំ និប្បយោជនំ ឯវំ កិច្ឆេន អធិគតស្ស ធម្មស្ស ទេសេតុន្តិ យោជនា. ហលន្តិ ‘‘អល’’ន្តិ ឥមិនា សមានត្ថំ បទំ ‘‘ហលន្តិ វទាមី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ដី. ១.១៧២) វិយ. រាគទោសផុដ្ឋេហីតិ ផុដ្ឋវិសេន វិយ សប្បេន រាគេន, ទោសេន ច សម្ផុដ្ឋេហិ អភិភូតេហិ. រាគទោសានុគតេហីតិ រាគទោសេហិ អនុពន្ធេហិ.

និច្ចាទីនន្តិ និច្ចគ្គាហាទីនំ. ឯវំ គតន្តិ ឯវំ បវត្តំ អនិច្ចាទិអាការេន បវត្តំ. ‘‘ចតុសច្ចធម្ម’’ន្តិ ឥទំ អនិច្ចាទីសុ, សច្ចេសុ ច យថាលាភវសេន គហេតព្ពំ. ឯវំ គតន្តិ វា ឯវំ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិអាទិនា អភិនិវិសិត្វា មយា, អញ្ញេហិ ច សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ គតំ, ញាតំ បដិវិទ្ធន្តិ អត្ថោ. កាមរាគេន, ភវរាគេន ច រត្តា នីវរណេហិ និវុតចិត្តតាយ, ទិដ្ឋិរាគេន រត្តា វិបរីតាភិនិវេសេន ន ទក្ខន្តិ យាថាវតោ ឥមំ ធម្មំ នប្បដិវិជ្ឈិស្សន្តិ. ឯវំ គាហាបេតុន្តិ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិអាទិនា សភាវេន យាថាវតោ ធម្មេ ជានាបេតុំ. រាគទោសបរេតតាបិ នេសំ សម្មូឡ្ហភាវេនេវាតិ អាហ ‘‘តមោខន្ធេន អាវុដា’’តិ.

ធម្មទេសនាយ អប្បោស្សុក្កតាបត្តិយា ការណំ វិភាវេតុំ ‘‘កស្មា បនា’’តិអាទិនា សយមេវ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេតិ. តត្ថ យថាយំ ឥទានិ ធម្មទេសនាយ អប្បោស្សុក្កតាបត្តិ សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណធម្មតាវសេន, សព្ពពោធិសត្តានំ អាទិតោ ‘‘កិំ មេ អញ្ញាតវេសេនា’’តិអាទិនា (ពុ. វំ. ២.៩៩) មហាភិនីហារេ អត្តនោ ចិត្តស្ស សមុស្សាហនំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណធម្មតា វាតិ អាហ ‘‘កិំ មេ’’តិអាទិ. តត្ថ អញ្ញាតវេសេនាតិ សទេវកំ លោកំ ឧន្នាទេន្តោ ពុទ្ធោ អហុត្វា កេវលំ ពុទ្ធានំ សាវកភាវូបគមនវសេន អញ្ញាតរូបេន. តិវិធំ ការណំ អប្បោស្សុក្កតាបត្តិយា បដិបក្ខស្ស ពលវភាវោ, ធម្មស្ស បរមគម្ភីរតា, តត្ថ ច ភគវតោ សាតិសយំ គារវន្តិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តស្ស ហី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ បដិបក្ខា នាម រាគាទយោ កិលេសា សម្មាបដិបត្តិយា អន្តរាយករត្តា. តេសំ ពលវភាវតោ ចិរបរិភាវនាយ សត្តសន្តានតោ ទុព្ពិសោធិយតាយ តេ សត្តេ មត្តហត្ថិនោ វិយ ទុព្ពលំ បុរិសំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អនយព្យសនំ អាបាទេន្តា អនេកសតយោជនាយាមវិត្ថារំ សុនិចិតំ ឃនសន្និវេសំ កណ្ដកទុគ្គម្បិ អធិសេន្តិ. ទូរប្បភេទ ទុច្ឆេជ្ជតាហិ ទុព្ពិសោធិយតំ បន ទស្សេតុំ ‘‘អថស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ច អន្តោ អាមដ្ឋតាយ កញ្ជិកបុណ្ណលាពុ ចិរបរិវាសិកតាយ តក្កភរិតចាដិ ស្នេហតិន្តទុព្ពលភាវេន វសាតេលបីតបិលោតិកា; តេលមិស្សិតតាយ អញ្ជនមក្ខិតហត្ថា ទុព្ពិសោធនីយា វុត្តា. ហីនូបមា ចេតា រូបប្បពន្ធភាវតោ, អចិរកាលិកត្តា ច មលីនតាយ, កិលេសសំកិលេសោ ឯវ បន ទុព្ពិសោធនីយតរោ អនាទិកាលិកត្តា, អនុសយិតត្តា ច. តេនាហ ‘‘អតិសំកិលិដ្ឋា’’តិ. យថា ច ទុព្ពិសោធនីយតាយ ឯវំ គម្ភីរទុទ្ទសទុរនុពោធានម្បិ វុត្តឧបមា ហីនូបមាវ.

គម្ភីរោបិ ធម្មោ បដិបក្ខវិធមនេន សុបាកដោ ភវេយ្យ, បដិបក្ខវិធមនំ បន សម្មាបដិបត្តិបដិពទ្ធំ, សា សទ្ធម្មសវនាធីនា, តំ សត្ថរិ, ធម្មេ ច បសាទាយត្តំ. សោ វិសេសតោ លោកេ សម្ភាវនីយស្ស គរុកាតព្ពស្ស អភិបត្ថនាហេតុកោតិ បនាឡិកាយ សត្តានំ ធម្មសម្បដិបត្តិយា ព្រហ្មយាចនាទិនិមិត្តន្តិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ.

៦៦. ‘‘អញ្ញតរោ’’តិ អប្បញ្ញាតោ វិយ កិញ្ចាបិ វុត្តំ, អថ ខោ បាកដោ បញ្ញាតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ ជេដ្ឋកមហាព្រហ្មា’’តិ វុត្តំ. មហាព្រហ្មភវនេ ជេដ្ឋកមហាព្រហ្មា. សោ ហិ សក្កោ វិយ កាមទេវលោកេ, ព្រហ្មលោកេ ច បាកដោ បញ្ញាតោ. ឧបក្កិលេសភូតំ អប្បំ រាគាទិរជំ ឯតស្សាតិ អប្បរជំ, អប្បរជំ អក្ខិ បញ្ញាចក្ខុ យេសំ តេ តំសភាវាតិ កត្វា អប្បរជក្ខជាតិកាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ញាមយេ’’តិអាទិមាហ. អប្បំ រាគាទិរជំ យេសំ តេ តំសភាវា អប្បរជក្ខជាតិកាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អស្សវនតាតិ ‘‘សយំ អភិញ្ញា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៨, ៤០៥; ម. និ. ១.១៥៤, ៤៤៤) វិយ ករណេ បច្ចត្តវចនន្តិ អាហ ‘‘អស្សវនតាយា’’តិ. ទសបុញ្ញកិរិយវត្ថុវសេនាតិ ទានាទិទសវិធវិមុត្តិបរិបាចនីយបុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ វសេន. តេនាហ ‘‘កតាធិការា’’តិអាទិ. បបញ្ចសូទនិយំ បន ‘‘ទ្វាទសបុញ្ញកិរិយវសេនា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.២៨២) វុត្តំ, តំ ទានាទីសុ សរណគមនបរហិតបរិណាមនទ្វយ បក្ខិបនវសេន វុត្តំ.

៦៩. គរុដ្ឋានិយេសុ គារវវសេន គរុករបត្ថនា អជ្ឈេសនា, សាបិ អត្ថតោ បត្ថនា ឯវាតិ វុត្តំ ‘‘យាចន’’ន្តិ. បទេសវិសយញាណទស្សនំ ហុត្វា ពុទ្ធានំយេវ អាវេណិកភាវតោ ឥទំ ញាណទ្វយំ ‘‘ពុទ្ធចក្ខូ’’តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘ឥមេសញ្ហិ ទ្វិន្នំ ញាណានំ ពុទ្ធចក្ខូតិ នាម’’ន្តិ. តិណ្ណំ មគ្គញាណានន្តិ ហេដ្ឋិមានំ តិណ្ណំ មគ្គញាណានំ ‘‘ធម្មចក្ខូ’’តិ នាមំ, ចតុសច្ចធម្មទស្សនន្តិ កត្វា ទស្សនមត្តភាវតោ. យតោ តានិ ញាណានិ វិជ្ជូបមាភាវេន វុត្តានិ, អគ្គមគ្គញាណំ បន ញាណកិច្ចស្ស សិខាប្បត្តិយា ទស្សនមត្តំ ន ហោតីតិ ‘‘ធម្មចក្ខូ’’តិ ន វុច្ចតីតិ. យតោ តំ វជិរូបមាភាវេន វុត្តំ. វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘អប្បរជក្ខជាតិកា’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ. យស្មា មន្ទកិលេសា ‘‘អប្បរជក្ខា’’តិ វុត្តា, តស្មា ពហលកិលេសា ‘‘មហារជក្ខា’’តិ វេទិតព្ពា. បដិបក្ខវិធមនសមត្ថតាយ តិក្ខានិ សូរានិ វិសទានិ, វុត្តវិបរិយាយេន មុទូនិ. សទ្ធាទយោ អាការាតិ សទ្ទហនាទិប្បការេ វទតិ. សុន្ទរាតិ កល្យាណា. សម្មោហវិនោទនិយំ បន ‘‘យេសំ អាសយាទយោ កោដ្ឋាសា សុន្ទរា, តេ ស្វាការា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៨១៤) វុត្តំ, តំ ឥមាយ អត្ថវណ្ណនាយ អញ្ញទត្ថុ សំសន្ទតិ សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យតោ សទ្ធាសម្បទាទិវសេន អជ្ឈាសយស្ស សុន្ទរតាតិ, តព្ពិបរិយាយតោ អសុន្ទរតាតិ. ការណំ នាម បច្ចយាការោ, សច្ចានិ វា. បរលោកន្តិ សម្បរាយំ. តំ ទុក្ខាវហំ វជ្ជំ វិយ ភយតោ បស្សិតព្ពន្តិ វុត្តំ ‘‘បរលោកញ្ចេវ វជ្ជញ្ច ភយតោ បស្សន្តី’’តិ. សម្បត្តិភវតោ វា អញ្ញត្តា វិបត្តិភវោ ‘‘បរលោកោ’’តិ វុត្តំ ‘‘បរ…បេ… បស្សន្តី’’តិ.

អយំ បនេត្ថ បាឡីតិ ឯត្ថ ‘‘អប្បរជក្ខា’’ទិបទានំ អត្ថវិភាវនេ អយំ តស្ស តថាភាវសាធកបាឡិ. សទ្ធាទីនញ្ហិ វិមុត្តិបរិបាចកធម្មានំ ពលវភាវោ តប្បដិបក្ខានំ បាបធម្មានំ ទុព្ពលភាវេនេវ ហោតិ, តេសញ្ច ពលវភាវោ សទ្ធាទីនំ ទុព្ពលភាវេនាតិ វិមុត្តិបរិបាចកធម្មានំ សវិសេសំ អត្ថិតានត្ថិតាវសេន ‘‘អប្បរជក្ខា មហារជក្ខា’’តិ អាទយោ បាឡិយំ (បដិ. ម. ១.១១១) វិភជិត្វា ទស្សិតា. ឥតិ សទ្ធាទីនំ វសេន បញ្ច អប្បរជក្ខា, អសទ្ធិយាទីនំ វសេន បញ្ច មហារជក្ខា. ឯវំ តិក្ខិន្ទ្រិយមុទិន្ទ្រិយាទយោតិ វិភាវិតា បញ្ញាស បុគ្គលា. សទ្ធាទីនំ បន អន្តរភេទេន អនេកភេទា វេទិតព្ពា. ខន្ធាទយោ ឯវ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោ, សម្បត្តិភវភូតោ លោកោ សម្បត្តិភវលោកោ, សុគតិសង្ខាតោ ឧបបត្តិភវោ, សម្បត្តិ សម្ភវតិ ឯតេនាតិ សម្បត្តិសម្ភវលោកោ សុគតិសំវត្តនិយោ កម្មភវោ. ទុគ្គតិសង្ខាតឧបបត្តិភវទុគ្គតិសំវត្តនិយកម្មភវា វិបត្តិភវលោកវិបត្តិសម្ភវលោកា.

បុន ឯកកទុកាទិវសេន លោកំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឯកោ លោកោ’’តិអាទិ វុត្តំ. អាហារាទយោ ហិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោតិ. តត្ថ ‘‘ឯកោ លោកោ សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៣; អ. និ. ១០.២៧, ២៨; បដិ. ម. ១.២, ១១២, ២០៨) យាយំ បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ កថាយ សព្ពសង្ខារានំ បច្ចយាយត្តវុត្តិតា វុត្តា, តាយ សព្ពោ សង្ខារលោកោ ឯកោ ឯកវិធោ បការន្តរស្សាភាវតោ. ‘‘ទ្វេ លោកា’’តិអាទីសុបិ ឥមិនា នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. នាមគ្គហណេន ចេត្ថ និព្ពានស្ស អគ្គហណំ តស្ស អលោកសភាវត្តា. ននុ ច ‘‘អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ ឯត្ថ បច្ចយាយត្តវុត្តិតាយ មគ្គផលានម្បិ លោកតា អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ បរិញ្ញេយ្យានំ ទុក្ខសច្ចធម្មានំ ‘‘ឥធ លោកោ’’តិ អធិប្បេតត្តា. អថ វា ន លុជ្ជតិ ន បលុជ្ជតីតិ យោ គហិតោ, តថា ន ហោតិ, សោ លោកោតិ តំគហណរហិតានំ លោកុត្តរានំ នត្ថិ លោកតា. ឧបាទានានំ អារម្មណភូតា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា. អនុរោធាទិវត្ថុភូតា លាភាទយោ អដ្ឋ លោកធម្មា. ទសាយតនានីតិ ទស រូបាយតនានិ វិវដ្ដជ្ឈាសយស្ស អធិប្បេតត្តា. តស្ស ច សព្ពំ តេភូមកកម្មំ គរហិតព្ពំ, វជ្ជិតព្ពញ្ច ហុត្វា ឧបដ្ឋាតីតិ វុត្តំ ‘‘សព្ពេ អភិសង្ខារា វជ្ជំ, សព្ពេ ភវគាមិកម្មា វជ្ជ’’ន្តិ. យេសំ បុគ្គលានំ សទ្ធាទយោ មន្ទា, តេ ឥធ ‘‘អស្សទ្ធា’’តិអាទិនា វុត្តា. ន បន សព្ពេន សព្ពំ សទ្ធាទីនំ អភាវតោតិ អប្បរជក្ខទុកាទីសុ បញ្ចសុ ទុកេសុ ឯកេកស្មិំ ទស ទស កត្វា ‘‘បញ្ញាសាយ អាការេហិ ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ជានាតី’’តិ វុត្តំ. អថ វា អន្វយតោ, ព្យតិរេកតោ ច សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ បរោបរិយត្តំ ជានាតីតិ កត្វា តថា វុត្តំ. ឯត្ថ ច អប្បរជក្ខាទិវសេន អាវជ្ជន្តស្ស ភគវតោ តេ សត្តា បុញ្ជបុញ្ជាវ ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ, ន ឯកេកា.

ឧប្បលានិ ឯត្ថ សន្តីតិ ឧប្បលិនី, គច្ឆោបិ ជលាសយោបិ, ឥធ បន ជលាសយោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ឧប្បលវនេ’’តិ. យានិ ឧទកស្ស អន្តោ និមុគ្គានេវ ហុត្វា បុសន្តិ វឌ្ឍន្តិ, តានិ អន្តោនិមុគ្គបោសីនី. ទីបិតានីតិ អដ្ឋកថាយំ បកាសិតានិ, ឥធេវ វា ‘‘អញ្ញានិបី’’តិអាទិនា ទីបិតានិ. ឧគ្ឃដិតញ្ញូតិ ឧគ្ឃដនំ នាម ញាណុគ្ឃដនំ, ញាណេ ឧគ្ឃដិតមត្តេ ឯវ ជានាតីតិ អត្ថោ. វិបញ្ចិតំ វិត្ថារមេវមត្ថំ ជានាតីតិ វិបញ្ចិតញ្ញូ. ឧទ្ទេសាទីហិ នេតព្ពោតិ នេយ្យោ. សហ ឧទាហដវេលាយាតិ ឧទាហារេ ធម្មស្ស ឧទ្ទេសេ ឧទាហដមត្តេ ឯវ. ធម្មាភិសមយោតិ ចតុសច្ចធម្មស្ស ញាណេន សទ្ធិំ អភិសមយោ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិអាទិនា នយេន សង្ខិត្តេន មាតិកាយ ទីបិយមានាយ ទេសនានុសារេន ញាណំ បេសេត្វា អរហត្តំ គណ្ហិតុំ សមត្ថោ ‘‘បុគ្គលោ ឧគ្ឃដិតញ្ញូ’’តិ វុច្ចតិ. អយំ វុច្ចតីតិ អយំ សង្ខិត្តេន មាតិកំ ឋបេត្វា វិត្ថារេន អត្ថេ វិភជិយមានេ អរហត្តំ បាបុណិតុំ សមត្ថោ ‘‘បុគ្គលោ វិបញ្ចិតញ្ញូ’’តិ វុច្ចតិ. ឧទ្ទេសតោតិ ឧទ្ទេសហេតុ, ឧទ្ទិសន្តស្ស, ឧទ្ទិសាបេន្តស្ស វាតិ អត្ថោ. បរិបុច្ឆតោតិ អត្ថំ បរិបុច្ឆន្តស្ស. អនុបុព្ពេន ធម្មាភិសមយោ ហោតីតិ អនុក្កមេន អរហត្តប្បត្តោ ហោតិ. ន តាយ ជាតិយា ធម្មាភិសមយោ ហោតីតិ តេន អត្តភាវេន មគ្គំ វា ផលំ វា អន្តមសោ ឈានំ វា វិបស្សនំ វា និព្ពត្តេតុំ ន សក្កោតិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ បទបរមោតិ អយំ បុគ្គលោ ព្យញ្ជនបទមេវ បរមំ អស្សាតិ ‘‘បទបរមោ’’តិ វុច្ចតិ.

យេតិ យេ ទុវិធេ បុគ្គលេ សន្ធាយ វុត្តំ វិភង្គេ កម្មាវរណេនាតិ បញ្ចវិធេន អានន្តរិយកម្មេន. វិបាកាវរណេនាតិ អហេតុកបដិសន្ធិយា. យស្មា ទុហេតុកានម្បិ អរិយមគ្គបដិវេធោ នត្ថិ, តស្មា ទុហេតុកបដិសន្ធិបិ ‘‘វិបាកាវរណមេវា’’តិ វេទិតព្ពា. កិលេសាវរណេនាតិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយា. អស្សទ្ធាតិ ពុទ្ធាទីសុ សទ្ធា រហិតា. អច្ឆន្ទិកាតិ កត្តុកម្យតាកុសលច្ឆន្ទរហិតា, ឧត្តរកុរុកា មនុស្សា អច្ឆន្ទិកដ្ឋានំ បវិដ្ឋា. ទុប្បញ្ញាតិ ភវង្គបញ្ញាយ បរិហីនា, ភវង្គបញ្ញាយ បន បរិបុណ្ណាយបិ យស្ស ភវង្គំ លោកុត្តរស្ស បច្ចយោ ន ហោតិ, សោបិ ទុប្បញ្ញោ ឯវ នាម. អភព្ពា និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តន្តិ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តនិយាមសង្ខាតំ អរិយមគ្គំ ឱក្កមិតុំ អធិគន្តុំ អភព្ពា. ‘‘ន កម្មាវរណេនា’’តិអាទីនិ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពានិ.

‘‘រាគចរិតា’’តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរមត្ថទីបនិយំ [បរមត្ថមញ្ជូសាយំ វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាយន្តិ ភវិតព្ពំ –

‘‘សា ឯសា បរមត្ថានំ, តត្ថ តត្ថ យថារហំ;

និធានតោ បរមត្ថ-មញ្ជូសា នាម នាមតោ’’តិ. (វិសុទ្ធិមគ្គមហាដីកាយ និគមនេ សយមេវ វុត្តត្តា)] វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាយំ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ;

៧០. អារព្ភាតិ អត្តនោ អធិប្បេតស្ស អត្ថស្ស ភគវតោ ជានាបនំ ឧទ្ទិស្សាតិ អត្ថោ. សេលោ បព្ពតោ ឧច្ចោ ហោតិ ថិរោ ច, ន បំសុបព្ពតោ, មិស្សកបព្ពតោ វាតិ អាហ ‘‘សេលេ យថា បព្ពតមុទ្ធនី’’តិ. ធម្មមយំ បាសាទន្តិ លោកុត្តរធម្មមាហ. សោ ហិ បព្ពតសទិសោ ច ហោតិ សព្ពធម្មេ អតិក្កម្ម អព្ភុគ្គតដ្ឋេន បាសាទសទិសោ ច, បញ្ញាបរិយាយោ វា ឥធ ធម្ម-សទ្ទោ. សា ហិ អព្ភុគ្គតដ្ឋេន បាសាទោតិ អភិធម្មេ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៦) និទ្ទិដ្ឋា. តថា ចាហ –

‘‘បញ្ញាបាសាទមារុយ្ហ, អសោកោ សោកិនិំ បជំ;

បព្ពតដ្ឋោវ ភូមដ្ឋេ, ធីរោ ពាលេ អវេក្ខតី’’តិ. (ធ. ប. ២៨);

‘‘យថា ហី’’តិអាទីសុ យថា បព្ពតេ ឋត្វា រត្តន្ធការេ ហេដ្ឋា ឱលោកេន្តស្ស បុរិសស្ស ខេត្តេ កេទារបាឡិកុដិយោ, តត្ថ សយិតមនុស្សា ច ន បញ្ញាយន្តិ អនុជ្ជលភាវតោ. កុដិកាសុ បន អគ្គិជាលា បញ្ញាយតិ ឧជ្ជលភាវតោ ឯវំ ធម្មបាសាទមារុយ្ហ សត្តលោកំ ឱលោកយតោ ភគវតោ ញាណស្ស អាបាថំ នាគច្ឆន្តិ អកតកល្យាណា សត្តា ញាណគ្គិនា អនុជ្ជលភាវតោ, អនុឡារភាវតោ ច រត្តិំ ខិត្តា សរា វិយ ហោន្តិ. កតកល្យាណា បន ភព្ពបុគ្គលា ទូរេ ឋិតាបិ ភគវតោ ញាណស្ស អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ បរិបក្កញាណគ្គិតាយ សមុជ្ជលភាវតោ, ឧឡារសន្តានតាយ ហិមវន្តបព្ពតោ វិយ ចាតិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា.

ឧដ្ឋេហីតិ ត្វំ ធម្មទេសនាយ អប្បោស្សុក្កតាសង្ខាតសង្កោចាបត្តិតោ កិលាសុភាវតោ ឧដ្ឋហ. វីរិយវន្តតាយាតិ សាតិសយ ចតុព្ពិធសម្មប្បធានវីរិយវន្តតាយ. វីរស្ស ហិ ភាវោ, កម្មំ វា វីរិយំ. កិលេសមារស្ស វិយ មច្ចុមារស្សបិ អាយតិំ អសម្ភវតោ ‘‘មច្ចុកិលេសមារាន’’ន្តិ វុត្តំ. អភិសង្ខារមារវិជយស្ស អគ្គហណំ កិលេសមារវិជយេនេវ តព្ពិជយស្ស ជោតិតភាវតោ. វាហនសមត្ថតាយាតិ សំសារមហាកន្តារតោ និព្ពានសង្ខាតំ ខេមប្បទេសំ សម្បាបនសមត្ថតាយ.

៧១. ‘‘អបារុតំ តេសំ អមតស្ស ទ្វារ’’ន្តិ កេចិ បឋន្តិ. និព្ពានស្ស ទ្វារំ បវិសនមគ្គោ វិវរិត្វា ឋបិតោ មហាករុណូបនិស្សយេន សយម្ភុញាណេន អធិគតត្តា. សទ្ធំ បមុញ្ចន្តូតិ សទ្ធំ បវេទេន្តុ, អត្តនោ សទ្ទហនាការំ ឧបដ្ឋាបេន្តូតិ អត្ថោ. សុខេន អកិច្ឆេន បវត្តនីយតាយ សុប្បវត្តិតំ. ន ភាសិំ ន ភាសិស្សាមីតិ ចិន្តេសិ.

អគ្គសាវកយុគវណ្ណនា

៧៣. សល្លបិត្វាតិ ‘‘វិប្បសន្នានិ ខោ តេ អាវុសោ ឥន្ទ្រិយានី’’តិអាទិនា (មហាវ. ៦០) អាលាបសល្លាបំ កត្វា. តញ្ហិស្ស អបរភាគេ សត្ថុ សន្តិកំ ឧបសង្កមនស្ស បច្ចយោ អហោសិ.

៧៥-៦. អនុបុព្ពិំ កថន្តិ អនុបុព្ពិយា អនុបុព្ពំ កថេតព្ពំ កថំ. កា បន សាតិ? ទានាទិកថា. តត្ថ ទានកថា តាវ បចុរជនេសុ បវត្តិយា សព្ពសាធារណត្តា, សុករត្តា, សីលេ បតិដ្ឋានស្ស ឧបាយភាវតោ ច អាទិតោ កថិតា. បរិច្ចាគសីលោ ហិ បុគ្គលោ បរិគ្គហវត្ថូសុ និស្សង្គភាវតោ សុខេនេវ សីលានិ សមាទិយតិ, តត្ថ ច សុប្បតិដ្ឋិតោ ហោតិ. សីលេន ទាយកបដិគ្គាហកវិសុទ្ធិតោ បរានុគ្គហំ វត្វា បរបីឡានិវត្តិវចនតោ, កិរិយធម្មំ វត្វា អកិរិយធម្មវចនតោ, ភោគសម្បត្តិហេតុំ វត្វា ភវសម្បត្តិហេតុវចនតោ ច ទានកថានន្តរំ សីលកថា កថិតា, តញ្ចេ ទានសីលំ វដ្ដនិស្សិតំ, អយំ ភវសម្បត្តិ តស្ស ផលន្តិ ទស្សនត្ថំ, ឥមេហិ ច ទានសីលមយេហិ បណីតបណីតតរាទិភេទភិន្នេហិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូហិ ឯតា ចាតុមហារាជិកាទីសុ បណីតបណីតតរាទិភេទភិន្នា អបរិមេយ្យា ទិព្ពភោគភវសម្បត្តិយោ ហោន្តីតិ ទស្សនត្ថំ តទនន្តរំ សគ្គកថំ. វត្វា អយំ សគ្គោ រាគាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋោ, សព្ពទា អនុបក្កិលិដ្ឋោ អរិយមគ្គោតិ ទស្សនត្ថំ សគ្គានន្តរំ មគ្គកថា កថេតព្ពា. មគ្គញ្ច កថេន្តេន តទធិគមុបាយទស្សនត្ថំ សគ្គបរិយាបន្នាបិ, បគេវ ឥតរេ សព្ពេបិ កាមា នាម ពហ្វាទីនវា, អនិច្ចា អធុវា, វិបរិណាមធម្មាតិ កាមានំ អាទីនវោ, ហីនា, គម្មា, បោថុជ្ជនិកា, អនរិយា, អនត្ថសញ្ហិតាតិ តេសំ ឱការោ លាមកភាវោ, សព្ពេបិ ភវា កិលេសានំ វត្ថុភូតាតិ តត្ថ សំកិលេសោ, សព្ពសោ កិលេសវិប្បមុត្តំ និព្ពានន្តិ នេក្ខម្មេ អានិសំសោ ច កថេតព្ពោតិ អយមត្ថោ មគ្គន្តីតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទេន អាទិអត្ថជោតកេន ពោធិតោតិ វេទិតព្ពំ.

សុខានំ និទានន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកានំ, សម្បរាយិកានំ, និព្ពានបដិសំយុត្តានញ្ចាតិ សព្ពេសម្បិ សុខានំ ការណំ. យញ្ហិ កិញ្ចិ លោកេ ភោគសុខំ នាម, តំ សព្ពំ ទាននិទានន្តិ បាកដោ យមត្ថោ. យំ បន តំ ឈានវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានបដិសំយុត្តំ សុខំ, តស្សាបិ ទានំ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតិយេវ. សម្បត្តីនំ មូលន្តិ យា ឥមា លោកេ បទេសរជ្ជំ សិរិស្សរិយំ សត្តរតនសមុជ្ជលចក្កវត្តិសម្បទាតិ ឯវំបភេទា មានុសិកា សម្បត្តិយោ, យា ច ចាតុមហារាជិកចាតុមហារាជាទិភេទា ទិព្ពសម្បត្តិយោ, យា វា បនញ្ញាបិ សម្បត្តិយោ, តាសំ សព្ពាសំ ឥទំ ទានំ នាម មូលំ ការណំ. ភោគានន្តិ ភុញ្ជិតព្ពដ្ឋេន ‘‘ភោគោ’’តិ លទ្ធនាមានំ មនាបិយរូបាទីនំ, តន្និស្សយានញ្ច ឧបភោគសុខានំ. អវស្សយដ្ឋេន បតិដ្ឋា. វិសមគតស្សាតិ ព្យសនប្បត្តស្ស. តាណន្តិ រក្ខា តតោ បរិបាលនតោ. លេណន្តិ ព្យសនេហិ បរិបាចិយមានស្ស ឱលីយនបទេសោ. គតីតិ គន្តព្ពដ្ឋានំ. បរាយណន្តិ បដិសរណំ. អវស្សយោតិ វិនិបតិតុំ អទេន្តោ និស្សយោ. អារម្មណន្តិ ឱលុព្ភារម្មណំ.

រតនមយសីហាសនសទិសន្តិ សព្ពរតនមយសត្តង្គមហាសីហាសនសទិសំ មហគ្ឃំ ហុត្វា សព្ពសោ វិនិបតិតុំ អប្បទានតោ. មហាបថវិសទិសំ គតគតដ្ឋានេ បតិដ្ឋាយ លភាបនតោ. អាលម្ពនរជ្ជុសទិសន្តិ យថា ទុព្ពលស្ស បុរិសស្ស អាលម្ពនរជ្ជុ ឧត្តិដ្ឋតោ, តិដ្ឋតោ ច ឧបត្ថម្ភោ, ឯវំ ទានំ សត្តានំ សម្បត្តិភវេ ឧប្បត្តិយា, ឋិតិយា ច បច្ចយភាវតោ. ទុក្ខនិត្ថរណដ្ឋេនាតិ ទុគ្គតិទុក្ខនិត្ថរណដ្ឋេន. សមស្សាសនដ្ឋេនាតិ លោភមច្ឆរិយាទិបដិសត្តុបទ្ទវតោ សម្មទេវ អស្សាសនដ្ឋេន. ភយបរិត្តាណដ្ឋេនាតិ ទាលិទ្ទិយភយតោ បរិបាលនដ្ឋេន. មច្ឆេរមលាទីហីតិ មច្ឆេរលោភទោសឥស្សាវិចិកិច្ឆាទិដ្ឋិ អាទិចិត្តមលេហិ. អនុបលិត្តដ្ឋេនាតិ អនុបក្កិលិដ្ឋតាយ. តេសន្តិ មច្ឆេរមលាទិកចវរានំ. ឯតេហិ ឯវ ទុរាសទដ្ឋេន. អសន្តាសនដ្ឋេនាតិ អនភិភវនីយតាយ សន្តាសាភាវេន. យោ ហិ ទាយកោ ទានបតិ, សោ សម្បតិបិ កុតោចិ ន ភាយតិ, បគេវ អាយតិំ. ធម្មសីសេន បុគ្គលោ វុត្តោ. ពលវន្តដ្ឋេនាតិ មហាពលវតាយ. ទាយកោ ហិ ទានបតិ សម្បតិ បក្ខពលេន ពលវា ហោតិ, អាយតិំ បន កាយពលាទីហិបិ. អភិមង្គលសម្មតដ្ឋេនាតិ ‘‘វឌ្ឍិការណ’’ន្តិ អភិសម្មតភាវេន. វិបត្តិភវតោ សម្បត្តិភវូបនយនំ ខេមន្តភូមិសម្បាបនំ, ភវសង្គាមតោ យោគក្ខេមសម្បាបនញ្ច ខេមន្តភូមិសម្បាបនដ្ឋោ.

ឥទានិ ទានំ វដ្ដគតា ឧក្កំសប្បត្តា សម្បត្តិយោ វិយ វិវដ្ដគតាបិ តា សម្បាទេតីតិ ពោធិចរិយភាវេនបិ ទានគុណេ ទស្សេតុំ ‘‘ទានញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សក្កមារព្រហ្មសម្បត្តិយោ អត្តហិតាយ ឯវ, ចក្កវត្តិសម្បត្តិ បន អត្តហិតាយ, បរហិតាយ ចាតិ ទស្សេតុំ សា តាសំ បរតោ វុត្តា, ឯតា លោកិយា, ឥមា បន លោកុត្តរាតិ ទស្សេតុំ តតោ បរំ ‘‘សាវកបារមីញាណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថាបិ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋតរុក្កដ្ឋតមាតិ ទស្សេតុំ កមេន ញាណត្តយំ វុត្តំ. តេសំ បន ទានស្ស បច្ចយភាវោ ហេដ្ឋា វុត្តោ ឯវ. ឯតេនេវស្ស ព្រហ្មសម្បត្តិយាបិ បច្ចយភាវោ ទីបិតោតិ វេទិតព្ពោ.

ទានញ្ច នាម ទក្ខិណេយ្យេសុ ហិតជ្ឈាសយេន វា បូជនជ្ឈាសយេន វា អត្តនោ សន្តកស្ស បរេសំ បរិច្ចជនំ, តស្មា ទាយកោ សត្តេសុ ឯកន្តហិតជ្ឈាសយោ បុរិសបុគ្គលោ, សោ ‘‘បរេសំ ហិំសតិ, បរេសំ វា សន្តកំ ហរតី’’តិ អដ្ឋានមេតន្តិ អាហ ‘‘ទានំ ទទន្តោ សីលំ សមាទាតុំ សក្កោតី’’តិ. សីលសទិសោ អលង្ការោ នត្ថីតិ អកិត្តិមំ ហុត្វា សព្ពកាលំ សោភាវិសេសាវហត្តា. សីលបុប្ផសទិសំ បុប្ផំ នត្ថីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សីលគន្ធសទិសោ គន្ធោ នត្ថីតិ ឯត្ថ ‘‘ចន្ទនំ តគរំ វាបី’’តិអាទិកា (ធ. ប. ៥៥) គាថា, ‘‘គន្ធោ ឥសីនំ ចិរទិក្ខិតានំ, កាយា ចុតោ គច្ឆតិ មាលុតេនា’’តិអាទិកា (ជា. ២.១៧.៥៥) ច វត្តព្ពា. សីលញ្ហិ សត្តានំ អាភរណញ្ចេវ អលង្ការោ ច គន្ធវិលេបនញ្ច បរស្ស ទស្សនីយភាវាវហញ្ច. តេនាហ ‘‘សីលាលង្ការេន ហី’’តិអាទិ.

‘‘អយំ សគ្គោ លព្ភតី’’តិ ឥទំ មជ្ឈិមេហិ ឆន្ទាទីហិ អារទ្ធំ សីលំ សន្ធាយាហ. តេនាហ សក្កោ ទេវរាជា –

‘‘ហីនេន ព្រហ្មចរិយេន, ខត្តិយេ ឧបបជ្ជតិ;

មជ្ឈិមេន ច ទេវត្តំ, ឧត្តមេន វិសុជ្ឈតី’’តិ. (ជា. ២.២២.៤២៩);

ឥដ្ឋោតិ សុខោ, កន្តោតិ កមនីយោ, មនាបោតិ មនវឌ្ឍនកោ, តំ បនស្ស ឥដ្ឋាទិភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘និច្ចមេត្ថ កីឡា’’តិអាទិ វុត្តំ. និច្ចន្តិ សព្ពកាលំ កីឡាតិ កាមូបសំហិតា សុខវិហារា. សម្បត្តិយោតិ ភោគសម្បត្តិយោ. ទិព្ពន្តិ ទិព្ពភវំ ទេវលោកបរិយាបន្នំ. សុខន្តិ កាយិកំ, ចេតសិកញ្ច សុខំ. ទិព្ពសម្បត្តិន្តិ ទិព្ពភវំ អាយុសម្បត្តិំ, វណ្ណយសឥស្សរិយសម្បត្តិំ, រូបាទិសម្បត្តិញ្ច. ឯវមាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន យាមាទីហិ អនុភវិតព្ពំ ទិព្ពសម្បត្តិំ វទតិ.

អប្បស្សាទាតិ និរស្សាទា បណ្ឌិតេហិ យថាភូតំ បស្សន្តេហិ តត្ថ អស្សាទេតព្ពតាភាវតោ. ពហុទុក្ខាតិ មហាទុក្ខា សម្បតិ, អាយតិញ្ច វិបុលទុក្ខានុពន្ធត្តា. ពហុបាយាសាតិ អនេកវិធបរិស្សយា. ឯត្ថាតិ កាមេសុ. ភិយ្យោតិ ពហុំ. ទោសោតិ អនិច្ចតាទិនា, អប្បស្សាទតាទិនា ច ទូសិតភាវោ, យតោ តេ វិញ្ញូនំ ចិត្តំ នារាធេន្តិ. អថ វា អាទីនំ វាតិ បវត្តតីតិ អាទីនវោ, បរមកបណតា, តថា ច កាមា យថាភូតំ បច្ចវេក្ខន្តានំ បច្ចុបតិដ្ឋន្តិ. លាមកភាវោតិ និហីនភាវោ អសេដ្ឋេហិ សេវិតព្ពត្តា, សេដ្ឋេហិ ន សេវិតព្ពត្តា ច. សំកិលិស្សនន្តិ វិពាធេតព្ពតា ឧបតាបេតព្ពតា. នេក្ខម្មេ អានិសំសន្តិ ឯត្ថ យត្តកា កាមេសុ អាទីនវា, តប្បដិបក្ខតោ តត្តកា នេក្ខម្មេ អានិសំសា. អបិ ច ‘‘នេក្ខម្មំ នាមេតំ អសម្ពាធំ អសំកិលិដ្ឋំ, និក្ខន្តំ កាមេហិ, និក្ខន្តំ កាមសញ្ញាយ, និក្ខន្តំ កាមវិតក្កេហិ, និក្ខន្តំ កាមបរិឡាហេហិ, និក្ខន្តំ ព្យាបាទតោ’’តិអាទិនា (សារត្ថ. ដី. ៣.២៦ មហាវគ្គេ) នយេន នេក្ខម្មេ អានិសំសេ បកាសេសិ, បព្ពជ្ជាយ, ឈានាទីសុ ច គុណេ វិភាវេសិ វណ្ណេសិ.

វុត្តនយន្តិ ឯត្ថ យំ អវុត្តនយំ ‘‘កល្លចិត្តេ’’តិអាទិ, តត្ថ កល្លចិត្តេតិ កម្មនិយចិត្តេ, ហេដ្ឋា បវត្តិតទេសនាយ អស្សទ្ធិយាទីនំ ចិត្តទោសានំ វិគតត្តា ឧបរិទេសនាយ ភាជនភាវូបគមនេន កម្មក្ខមចិត្តេតិ អត្ថោ. អស្សទ្ធិយាទយោ ហិ យស្មា ចិត្តស្ស រោគភូតា តទា តេ វិគតា, តស្មា អរោគចិត្តេតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិមានាទិកិលេសវិគមនេន មុទុចិត្តេ. កាមច្ឆន្ទាទិវិគមេន វិនីវរណចិត្តេ. សម្មាបដិបត្តិយំ ឧឡារបីតិបាមោជ្ជយោគេន ឧទគ្គចិត្តេ. តត្ថ សទ្ធាសម្បត្តិយា បសន្នចិត្តេ. យទា ច ភគវា អញ្ញាសីតិ សម្ពន្ធោ. អថ វា កល្លចិត្តេតិ កាមច្ឆន្ទវិគមេន អរោគចិត្តេ. មុទុចិត្តេតិ ព្យាបាទវិគមេន មេត្តាវសេន អកថិនចិត្តេ. វិនីវរណចិត្តេតិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចវិគមេន វិក្ខេបស្ស វិគតត្តា តេន អបិហិតចិត្តេ. ឧទគ្គចិត្តេតិ ថិនមិទ្ធវិគមេន សម្បគ្គហិតវសេន អលីនចិត្តេ. បសន្នចិត្តេតិ វិចិកិច្ឆាវិគមេន សម្មាបដិបត្តិយំ អធិមុត្តចិត្តេ, ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

‘‘សេយ្យថាបី’’តិអាទិនា ឧបមាវសេន នេសំ សំកិលេសប្បហានំ, អរិយមគ្គុប្បាទញ្ច ទស្សេតិ. អបគតកាឡកន្តិ វិគតកាឡកំ. សម្មទេវាតិ សុដ្ឋុ ឯវ. រជនន្តិ នីលបីតាទិរង្គជាតំ. បដិគ្គណ្ហេយ្យាតិ គណ្ហេយ្យ បភស្សរំ ភវេយ្យ. តស្មិំយេវ អាសនេតិ តិស្សមេវ និសជ្ជាយំ, ឯតេន នេសំ លហុវិបស្សកតា, តិក្ខបញ្ញតា, សុខបដិបទាខិប្បាភិញ្ញតា ច ទស្សិតា ហោតិ. វិរជន្តិ អបាយគមនីយរាគរជាទីនំ វិគមេន វិរជំ. អនវសេសទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាមលាបគមនេន វីតមលំ. បឋមមគ្គវជ្ឈកិលេសរជាភាវេន វា វិរជំ. បញ្ចវិធទុស្សីល្យមលាបគមនេន វីតមលំ. ធម្មចក្ខុន្តិ ព្រហ្មាយុសុត្តេ (ម. និ. ២.៣៨៣) ហេដ្ឋិមា តយោ មគ្គា វុត្តា, ចូឡរាហុលោវាទេ (ម. និ. ៣.៤១៦) អាសវក្ខយោ, ឥធ បន សោតាបត្តិមគ្គោ អធិប្បេតោ. ‘‘យំ កិញ្ចិ សមុទយធម្មំ, សព្ពំ តំ និរោធធម្ម’’ន្តិ តស្ស ឧប្បត្តិអាការទស្សនន្តិ. ននុ ច មគ្គញាណំ អសង្ខតធម្មារម្មណំ, ន សង្ខតធម្មារម្មណន្តិ? សច្ចមេតំ. យស្មា តំ និរោធំ អារម្មណំ កត្វា កិច្ចវសេន សព្ពសង្ខតំ បដិវិជ្ឈន្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា តថា វុត្តំ.

‘‘សុទ្ធំ វត្ថ’’ន្តិ និទស្សិតឧបមាយំ ឥទំ ឧបមាសំសន្ទនំ វត្ថំ វិយ ចិត្តំ, វត្ថស្ស អាគន្តុកមលេហិ កិលិដ្ឋភាវោ វិយ ចិត្តស្ស រាគាទិមលេហិ សំកិលិដ្ឋភាវោ, ធោវនសិលា វិយ អនុបុព្ពិកថា, ឧទកំ វិយ សទ្ធា, ឧទកេ តេមេត្វា ឩសគោមយឆារិកាភរេហិ កាឡកបទេសេ សមុច្ឆិន្ទិត្វា វត្ថស្ស ធោវនបយោគោ វិយ សទ្ធាសិនេហេន តេមេត្វា តេមេត្វា សតិសមាធិបញ្ញាហិ ទោសេ សិថិលី កត្វា សុតាទិវិធិនា ចិត្តស្ស សោធនេ វីរិយារម្ភោ, តេន បយោគេន វត្ថេ នានាកាឡកាបគមោ វិយ វីរិយារម្ភេន កិលេសវិក្ខម្ភនំ, រង្គជាតំ វិយ អរិយមគ្គោ, តេន សុទ្ធស្ស វត្ថស្ស បភស្សរភាវោ វិយ វិក្ខម្ភិតកិលេសស្ស ចិត្តស្ស មគ្គេន បរិយោទបនន្តិ. ‘‘ទិដ្ឋធម្មា’’តិ វត្វា ទស្សនំ នាម ញាណទស្សនតោ អញ្ញម្បិ អត្ថីតិ តំ និវត្តនត្ថំ ‘‘បត្តធម្មា’’តិ វុត្តំ. បត្តិ ច ញាណសម្បត្តិតោ អញ្ញម្បិ វិជ្ជតីតិ តតោ វិសេសទស្សនត្ថំ ‘‘វិទិតធម្មា’’តិ វុត្តំ. សា បន វិទិតធម្មតា ធម្មេសុ ឯកទេសេនាបិ ហោតីតិ និប្បទេសតោ វិទិតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិយោគាឡ្ហធម្មា’’តិ វុត្តំ, តេន នេសំ សច្ចាភិសម្ពោធិំយេវ វិភាវេតិ. មគ្គញាណញ្ហិ ឯកាភិសមយវសេន បរិញ្ញាទិកិច្ចំ សាធេន្តំ និប្បទេសតោវ ចតុសច្ចធម្មំ សមន្តតោ ឱគាហន្តំ បដិវិជ្ឈតីតិ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

៧៧. ចីវរទានាទីនីតិ ចីវរាទិបរិក្ខារទានំ សន្ធាយាហ. យោ ហិ ចីវរាទិកេ អដ្ឋ បរិក្ខារេ, បត្តចីវរមេវ វា សោតាបន្នាទិអរិយស្ស, បុថុជ្ជនស្សេវ វា សីលសម្បន្នស្ស ទត្វា ‘‘ឥទំ បរិក្ខារទានំ អនាគតេ ឯហិភិក្ខុភាវាយ បច្ចយោ ហោតូ’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ, តស្ស ច សតិ អធិការសម្បត្តិយំ ពុទ្ធានំ សម្មុខីភាវេ ឥទ្ធិមយបរិក្ខារលាភាយ សំវត្តតីតិ វេទិតព្ពំ. វស្សសតិកត្ថេរា វិយ អាកប្បសម្បន្នាតិ អធិប្បាយោ.

សន្ទស្សេសីតិ សុដ្ឋុ បច្ចក្ខំ កត្វា ទស្សេសិ. ឥធលោកត្ថន្តិ ឥធលោកភូតំ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតមត្ថំ. បរលោកត្ថន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ទស្សេសីតិ សាមញ្ញលក្ខណតោ, សលក្ខណតោ ច ទស្សេសិ. តេនាហ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ហុត្វា អភាវតោ អនិច្ចន្តិ ទស្សេសិ. ឧទយព្ពយបដិបីឡនតោ ទុក្ខន្តិ ទស្សេសិ. អវសវត្តនតោ អនត្តាតិ ទស្សេសិ. ឥមេ រុប្បនាទិលក្ខណា បញ្ចក្ខន្ធាតិ រាសដ្ឋេន ខន្ធេ ទស្សេសិ. ឥមេ ចក្ខាទិសភាវា និស្សត្តនិជ្ជីវដ្ឋេន អដ្ឋារស ធាតុយោតិ ទស្សេសិ. ឥមានិ ចក្ខាទិសភាវានេវ ទ្វារារម្មណភូតានិ ទ្វាទស អាយតនានីតិ ទស្សេសិ. ឥមេ អវិជ្ជាទយោ ជរាមរណបរិយោសានា ទ្វាទស បច្ចយធម្មា បដិច្ចសមុប្បាទោតិ ទស្សេសិ. រូបក្ខន្ធស្ស ហេដ្ឋា វុត្តនយេន បច្ចយតោ ចត្តារិ, ខណតោ ឯកន្តិ ឥមានិ បញ្ច លក្ខណានិ ទស្សេសិ. តថាតិ ឥមិនា ‘‘បញ្ច លក្ខណានី’’តិ បទំ អាកឌ្ឍតិ. ទស្សេន្តោតិ ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនត្ថោ, ឯវន្តិ អត្ថោ. និរយន្តិ អដ្ឋមហានិរយសោឡសឧស្សទនិរយប្បភេទំ សព្ពសោ និរយំ ទស្សេសិ. តិរច្ឆានយោនិន្តិ អបទទ្វិបទចតុប្បទពហុប្បទាទិភេទំ មិគបសុបក្ខិសរីសបាទិវិភាគំ នានាវិធំ តិរច្ឆានលោកំ. បេត្តិវិសយន្តិ ខុប្បិបាសិកវន្តាសិកបរទត្តូបជីវិនិជ្ឈាមតណ្ហិកាទិភេទភិន្នំ នានាវិធំ បេតសត្តលោកំ. អសុរកាយន្តិ កាលកញ្ចិកាសុរនិកាយំ. ឯវំ តាវ ទុគ្គតិភូតំ បរលោកត្ថំ វត្វា ឥទានិ សុគតិភូតំ វត្តុំ ‘‘តិណ្ណំ កុសលានំ វិបាក’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. វេហប្ផលេ សុភកិណ្ណេយេវ សង្គហេត្វា អសញ្ញីសុ, អរូបីសុ ច សម្បត្តិយា ទស្សេតព្ពាយ អភាវតោ ទុវិញ្ញេយ្យតាយ ‘‘នវន្នំ ព្រហ្មលោកាន’’ន្ត្វេវ វុត្តំ.

គណ្ហាបេសីតិ តេ ធម្មេ សមាទិន្នេ ការាបេសិ.

សមុត្តេជនំ នាម សមាទិន្នធម្មានំ យថា អនុបការកា ធម្មា បរិហាយន្តិ, បហីយន្តិ ច, ឧបការកា ធម្មា បរិវឌ្ឍន្តិ, វិសុជ្ឈន្តិ ច, តថា នេសំ ឧស្សាហុប្បាទនន្តិ អាហ ‘‘អព្ភុស្សាហេសី’’តិ. យថា បន តំ ឧស្សាហុប្បាទនំ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥធលោកត្ថញ្ចេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. តាសេត្វា តាសេត្វាតិ បរិព្យត្តភាវាបាទនេន តេជេត្វា តេជេត្វា. អធិគតំ វិយ កត្វាតិ យេសំ កថេតិ, តេហិ តមត្ថំ បច្ចក្ខតោ អនុភុយ្យមានំ វិយ កត្វា. វេនេយ្យានញ្ហិ ពុទ្ធេហិ បកាសិយមានោ អត្ថោ បច្ចក្ខតោបិ បាកដតរោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ. តថា ហិ ភគវា ឯវំ ថោមីយតិ –

‘‘អាទិត្តោបិ អយំ លោកោ, ឯកាទសហិ អគ្គិភិ;

ន តថា យាតិ សំវេគំ, សម្មោហបលិគុណ្ឋិតោ.

សុត្វាទីនវសញ្ញុត្តំ, យថា វាចំ មហេសិនោ;

បច្ចក្ខតោបិ ពុទ្ធានំ, វចនំ សុដ្ឋុ បាកដ’’ន្តិ.

តេនាហ ‘‘ទ្វត្តិំសកម្មការណបញ្ចវីសតិមហាភយប្បភេទញ្ហី’’តិអាទិ. ទ្វត្តិំសកម្មការណានិ ‘‘ហត្ថម្បិ ឆិន្ទន្តី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៧៨) ទុក្ខក្ខន្ធសុត្តេ អាគតនយេន វេទិតព្ពានិ. បញ្ចវីសតិមហាភយានិ ‘‘ជាតិភយំ ជរាភយំ ព្យាធិភយំ មរណភយ’’ន្តិអាទិនា (ចូឡនិ. ១២៣) តត្ថ តត្ថ សុត្តេ អាគតនយេន វេទិតព្ពានិ. អាឃាតនភណ្ឌិកា អធិកុដ្ដនកឡិង្គរំ, យំ ‘‘អច្ចាធាន’’ន្តិបិ វុច្ចតិ.

បដិលទ្ធគុណេន ចោទេសីតិ ‘‘តំតំគុណាធិគមេន អយម្បិ តុម្ហេហិ បដិលទ្ធោ, អានិសំសោ អយម្បី’’តិ បច្ចក្ខតោ ទស្សេន្តោ ‘‘កិំ ឥតោ បុព្ពេ ឯវរូបំ អត្ថី’’តិ ចោទេន្តោ វិយ អហោសិ. តេនាហ ‘‘មហានិសំសំ កត្វា កថេសី’’តិ.

តប្បច្ចយញ្ច កិលមថន្តិ សង្ខារបវត្តិហេតុកំ តស្មិំ តស្មិំ សត្តសន្តានេ ឧប្បជ្ជនកបរិស្សមំ សំវិឃាតំ វិហេសំ. ឥធាតិ ហេដ្ឋា បឋមមគ្គាធិគមត្ថាយ កថាយ. សព្ពសង្ខារូបសមភាវតោ សន្តំ. អតិត្តិករបរមសុខតាយ បណីតំ. សកលសំសារព្យសនតោ តាយនត្ថេន តាណំ. តតោ និព្ពិន្ទហទយានំ និលីយនដ្ឋានតាយ លេណំ. អាទិ-សទ្ទេន គតិបដិសរណំ បរមស្សាសោតិ ឯវមាទីនំ សង្គហោ.

មហាជនកាយបព្ពជ្ជាវណ្ណនា

៨០. សង្ឃប្បហោនកានំ ភិក្ខូនំ អភាវា ‘‘សង្ឃស្ស អបរិបុណ្ណត្តា’’តិ វុត្តំ. ទ្វេ អគ្គសាវកា ឯវ ហិ តទា អហេសុំ.

ចារិកាអនុជាននវណ្ណនា

៨៦. ‘‘កទា ឧទបាទី’’តិ បុច្ឆំ ‘‘សម្ពោធិតោ’’តិអាទិនា សង្ខេបតោ វិស្សជ្ជេត្វា បុន តំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘ភគវា កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. បិតុ សង្គហំ ករោន្តោ វិហាសិ សម្ពោធិតោ ‘‘សត្ត សំវច្ឆរានិ សត្ត មាសេ សត្ត ទិវសេ’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ, តញ្ច ខោ វេនេយ្យានំ តទា អភាវតោ. កិលញ្ជេហិ ពហិ ឆាទាបេត្វា, វត្ថេហិ អន្តោ បដិច្ឆាទាបេត្វា, ឧបរិ ច វត្ថេហិ ឆាទាបេត្វា, តស្ស ហេដ្ឋា សុវណ្ណ…បេ… វិតានំ ការាបេត្វា. មាលាវច្ឆកេតិ បុប្ផមាលាហិ វច្ឆាការេន វេឋិតេ. គន្ធន្តរេតិ ចាដិភរិតគន្ធស្ស អន្តរេ. បុប្ផានីតិ ចាដិអាទិភរិតានិ ជលជបុប្ផានិ ចេវ ចង្កោតកាទិភរិតានិ ថលជបុប្ផានិ ច.

កាមញ្ចាយំ រាជា ពុទ្ធបិតា, តថាបិ ពុទ្ធា នាម លោកគរុនោ, ន តេ កេនចិ វសេ វត្តេតព្ពា, អថ ខោ តេ ឯវ បរេ អត្តនោ វសេ វត្តេន្តិ, តស្មា រាជា ‘‘នាហំ ភិក្ខុសង្ឃំ ទេមី’’តិ អាហ.

ទានមុខន្តិ ទានករណូបាយំ, ទានវត្តន្តិ អត្ថោ. ន ទានិ មេ អនុញ្ញាតាតិ ឥទានិ មេ ទានំ ន អនុញ្ញាតា, នោ ន អនុជានន្តីតិ អត្ថោ.

បរិតស្សនជីវិតន្តិ ទុក្ខជីវិកា ទាលិទ្ទិយន្តិ អត្ថោ.

សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ បហោសីតិ ភគវតោ អដ្ឋសដ្ឋិ ច ភិក្ខុសតសហស្សានំ ភាគតោ ទាតុំ បហោសិ, ន សព្ពេសំ បរិយត្តភាវេន. តេនាហ ‘‘សេនាបតិបិ អត្តនោ ទេយ្យធម្មំ អទាសី’’តិ. ជេដ្ឋិកដ្ឋានេតិ ជេដ្ឋិកទេវិដ្ឋានេ.

តថេវ កត្វាតិ ចរបុរិសេ ឋបេត្វា. សុចិន្តិ សុទ្ធំ. បណីតន្តិ ឧឡារំ, ភាវនបុំសកញ្ចេតំ ‘‘ឯកមន្ត’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ២) វិយ. ភញ្ជិត្វាតិ មទ្ទិត្វា, បីឡេត្វាតិ អត្ថោ. ជាតិសប្បិខីរាទីហិយេវាតិ អន្តោជាតសប្បិខីរាទីហិយេវ, អម្ហាកមេវ គាវិអាទិតោ គហិតសប្បិអាទីហិយេវាតិ អត្ថោ.

៩០. បរាបវាទំ, បរាបការំ, សីតុណ្ហាទិភេទញ្ច គុណាបរាធំ ខមតិ សហតិ អធិវាសេតីតិ ខន្តិ. សា បន យស្មា សីលាទីនំ បដិបក្ខធម្មេ សវិសេសំ តបតិ សន្តបតិ វិធមតីតិ បរមំ ឧត្តមំ តបោ. តេនាហ ‘‘អធិវាសនខន្តិ នាម បរមំ តបោ’’តិ. ‘‘អធិវាសនខន្តី’’តិ ឥមិនា ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិតោ វិសេសេតិ. តិតិក្ខនំ ខមនំ តិតិក្ខា.អក្ខរចិន្តកា ហិ ខមាយំ តិតិក្ខា-សទ្ទំ វណ្ណេន្តិ. តេនេវាហ ‘‘ខន្តិយា ឯវ វេវចន’’ន្តិអាទិ. សព្ពាការេនាតិ សន្តបណីតនិបុណសិវខេមាទិនា សព្ពប្បការេន. សោ បព្ពជិតោ នាម ន ហោតិ បព្ពាជិតព្ពធម្មស្ស អបព្ពាជនតោ. តស្សេវ តតិយបទស្ស វេវចនំ អនត្ថន្តរត្តា.

‘‘ន ហី’’តិអាទិនា តំ ឯវត្ថំ វិវរតិ. ឧត្តមត្ថេន បរមន្តិ វុច្ចតិ បរ-សទ្ទស្ស សេដ្ឋវាចកត្តា, ‘‘បុគ្គលបរោបរញ្ញូ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៧.៦៨; នេត្តិ. ១១៨) វិយ. បរន្តិ អញ្ញំ. ឥទានិ បរ-សទ្ទំ អញ្ញបរិយាយមេវ គហេត្វា អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. មលស្សាតិ បាបមលស្ស. អបព្ពាជិតត្តាតិ អនីហដត្តា អនិរាកតត្តា. សមិតត្តាតិ និរោធិតត្តា តេសំ បាបធម្មានំ. ‘‘សមិតត្តា ហិ បាបានំ សមណោតិ បវុច្ចតី’’តិ ហិ វុត្តំ.

អបិច ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តោ បាតិមោក្ខកថាយ ច សីលបធានត្តា សីលស្ស ច វិសេសតោ ទោសោ បដិបក្ខោតិ តស្ស និគ្គណ្ហនវិធិំ ទស្សេតុំ អាទិតោ ‘‘ខន្តី បរមំ តបោ’’តិ អាហ, តេន អនិដ្ឋស្ស បដិហននូបាយោ វុត្តោ, តិតិក្ខាគហណេន បន ឥដ្ឋស្ស, តទុភយេនបិ ឧប្បន្នំ រតិំ អភិភុយ្យ វិហរតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ. តណ្ហាវានស្ស វូបសមនតោ និព្ពានំ បរមំ វទន្តិ ពុទ្ធា. តត្ថ ខន្តិគ្គហណេន បយោគវិបត្តិយា អភាវោ ទស្សិតោ, តិតិក្ខាគហណេន អាសយវិបត្តិយា អភាវោ. តថា ខន្តិគ្គហណេន បរាបរាធសហតា, តិតិក្ខាគហណេន បរេសុ អនបរជ្ឈនា ទស្សិតា. ឯវំ ការណមុខេន អន្វយតោ បាតិមោក្ខំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ព្យតិរេកតោ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ, តេន យថា សត្តានំ ជីវិតា វោរោបនំ, បាណិលេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ វិពាធនញ្ច ‘‘បរូបឃាតោ, បរវិហេឋន’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវំ តេសំ មូលសាបតេយ្យាវហរណំ, ទារបរាមសនំ, វិសំវាទនំ, អញ្ញមញ្ញភេទនំ, ផរុសវចនេន មម្មឃដ្ដនំ, និរត្ថកវិប្បលាបោ, បរសន្តកគិជ្ឈនំ, ឧច្ឆេទវិន្ទនំ, មិច្ឆាភិនិវេសនញ្ចឧបឃាតោ, វិហេឋនញ្ច ហោតីតិ យស្ស កស្សចិ អកុសលស្ស កម្មបថស្ស, កម្មស្ស ច ករណេន បព្ពជិតោ, សមណោ ច ន ហោតីតិ ទស្សេតិ.

សព្ពាកុសលស្សាតិ សព្ពស្សាបិ ទ្វាទសាកុសលចិត្តុប្បាទសង្គហិតស្ស សាវជ្ជធម្មស្ស. ករណំ នាម តស្ស អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទនន្តិ តប្បដិក្ខេបតោ អករណំ ‘‘អនុប្បាទន’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘កុសលស្សា’’តិ ឥទំ ‘‘ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ វក្ខមានត្តា អរិយមគ្គធម្មេ, តេសញ្ច សម្ភារភូតេ តេភូមកកុសលធម្មេ សម្ពោធេតីតិ អាហ ‘‘ចតុភូមកកុសលស្សា’’តិ. ឧបសម្បទាតិ ឧបសម្បាទនំ, តំ បន តស្ស សមធិគមោតិ អាហ ‘‘បដិលាភោ’’តិ. ចិត្តជោតនន្តិ ចិត្តស្ស បភស្សរភាវករណំ សព្ពសោ បរិសោធនំ. យស្មា អគ្គមគ្គសមង្គិនោ ចិត្តំ សព្ពសោ បរិយោទបីយតិ នាម, អគ្គផលក្ខណេ បន បរិយោទបិតំ ហោតិ បុន បរិយោទបេតព្ពតាយ អភាវតោ, ឥតិ បរិនិដ្ឋិតបរិយោទបនតំ សន្ធាយាហ ‘‘តំ បន អរហត្តេន ហោតី’’តិ. សព្ពបាបំ បហាយ តទង្គាទិវសេនេវាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘សីលសំវរេនា’’តិ ហិ ឥមិនា តេភូមកស្សាបិ សង្គហេ ឥតរប្បហានានម្បិ សង្គហោ ហោតីតិ, ឯវញ្ច កត្វា សព្ពគ្គហណំ សមត្ថិតំ ហោតិ. សមថវិបស្សនាហីតិ លោកិយលោកុត្តរាហិ សមថវិបស្សនាហិ. សម្បាទេត្វាតិ និប្ផាទេត្វា. សម្បាទនញ្ចេត្ថ ហេតុភូតាហិ ផលភូតស្ស សហជាតាហិបិ, បគេវ បុរិមសិទ្ធាហីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កស្សចីតិ ហីនាទីសុ កស្សចិ សត្តស្ស កស្សចិ ឧបវាទស្ស, តេន ទវកម្យតាយបិ ឧបវទនំ បដិក្ខិបតិ. ឧបឃាតស្ស អករណន្តិ ឯត្ថាបិ ‘‘កស្សចី’’តិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ. កាយេនាតិ ច និទស្សនមត្តមេតំ មនសាបិ បរេសំ អនត្ថចិន្តនាទិវសេន ឧបឃាតករណស្ស វជ្ជេតព្ពត្តា. កាយេនាតិ វា ឯត្ថ អរូបកាយស្សាបិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ, ន ចោបនកាយករជកាយានមេវ. ប អតិមោក្ខន្តិ បការតោ អតិវិយ សីលេសុ មុខ្យភូតំ. ‘‘អតិបមោក្ខ’’ន្តិ តមេវ បទំ ឧបសគ្គព្យត្តយេន វទតិ. ឯវំ ភេទតោ បទវណ្ណនំ កត្វា តត្វតោ វទតិ ‘‘ឧត្តមសីល’’ន្តិ. ‘‘បាតិ វា’’តិអាទិនា បាលនតោ រក្ខណតោ អតិវិយ មោក្ខនតោ អតិវិយ មោចនតោ បាតិមោក្ខន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘បាបា អតិ មោក្ខេតីតិ អតិមោក្ខោ’’តិ និមិត្តស្ស កត្តុភាវេន ឧបចរិតព្ពតោ. យោ វា នន្តិ យោ វា បុគ្គលោ នំ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ បាតិ សមាទិយិត្វា អវិកោបេន្តោ រក្ខតិ, តំ ‘‘បាតី’’តិ លទ្ធនាមំ បាតិមោក្ខសំវរសីលេ ឋិតំ មោក្ខេតីតិ បាតិមោក្ខន្តិ អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន បាតិមោក្ខបទស្ស អត្ថោ វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១៤) វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

មត្តញ្ញុតាតិ ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, សា បន វិសេសតោ បច្ចយសន្និស្សិតសីលវសេន គហេតព្ពាតិ អាហ ‘‘បដិគ្គហណបរិភោគវសេន បមាណញ្ញុតា’’តិ. អាជីវបារិសុទ្ធិសីលវសេនាបិ គយ្ហមានេ ‘‘បរិយេសនវិស្សជ្ជនវសេនា’’តិបិ វត្តព្ពំ. សង្ឃដ្ដនវិរហិតន្តិ ជនសង្ឃដ្ដនវិរហិតំ, និរជនសម្ពាធំ វិវិត្តន្តិ អត្ថោ. ចតុបច្ចយសន្តោសោ ទីបិតោ បច្ចយសន្តោសតាសាមញ្ញេន ឥតរទ្វយស្សាបិ លក្ខណហារនយេន ជោតិតភាវតោ. ‘‘អដ្ឋសមាបត្តិវសិភាវាយា’’តិ ឥមិនា បយោជនទស្សនវសេន យទត្ថំ វិវិត្តសេនាសនសេវនំ ឥច្ឆិតំ, សោ អធិចិត្តានុយោគោ វុត្តោ. អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ចេត្ថ វិបស្សនាយ បាទកភូតា អធិប្បេតា, ន យា កាចីតិ សកលស្សាបិ អធិចិត្តានុយោគស្ស ជោតិតភាវោ វេទិតព្ពោ.

ទេវតារោចនវណ្ណនា

៩១. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន សុត្តបទេសេន. តត្ថាបិ ច ឥមិនា…បេ… កថនេន សុប្បដិវិទ្ធភាវំ បកាសេត្វាតិ យោជនា. ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកត្ថោ, តេន ឥទានិ វុច្ចមានត្ថំ ឧល្លង្គេតិ. ឯកមិទាហន្តិ ឯកំ អហំ. ឥទំ-សទ្ទោ និបាតមត្តំ. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ភិក្ខវេ សមយ’’ន្តិ ឯវមាទិ បាឋោ សង្គហិតោ. អហំ ភិក្ខវេ ឯកំ សមយន្តិ ឯវំ បេត្ថ បទយោជនា.

សុភគវនេតិ សុភគត្តា សុភគំ, សុន្ទរសិរិកត្តា, សុន្ទរកាមត្តា វាតិ អត្ថោ. សុភគញ្ហិ តំ សិរិសម្បត្តិយា, សុន្ទរេ ចេត្ថ កាមេ មនុស្សា បត្ថេន្តិ. ពហុជនកន្តតាយបិ តំ សុភគំ. វនយតីតិ វនំ, អត្តសម្បត្តិយា អត្តនិ សិនេហំ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. វនុតេ ឥតិ វា វនំ, អត្តសម្បត្តិយា ឯវ ‘‘មំ បរិភុញ្ជថា’’តិ សត្តេ យាចតិ វិយាតិ អត្ថោ. សុភគញ្ច តំ វនញ្ចាតិ សុភគវនំ, តស្មិំ សុភគវនេ. អដ្ឋកថាយំបន កិំ ឥមិនា បបញ្ចេនាតិ ‘‘ឯវំ នាមកេ វនេ’’តិ វុត្តំ. កាមំ សាលរុក្ខោបិ ‘‘សាលោ’’តិ វុច្ចតិ, យោ កោចិ រុក្ខោបិ វនប្បតិ ជេដ្ឋករុក្ខោបិ. ឥធ បន បច្ឆិមោ ឯវ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘វនប្បតិជេដ្ឋកស្ស មូលេ’’តិ. មូលសមុគ្ឃាតវសេនាតិ អនុសយសមុច្ឆិន្ទនវសេន.

ន វិហាយន្តីតិ អកុប្បធម្មតាយ ន វិជហន្តិ. ‘‘ន កញ្ចិ សត្តំ តបន្តីតិ អតប្បា’’តិ ឥទំ តេសុ តស្សា សមញ្ញាយ និរុឡ្ហតាយ វុត្តំ, អញ្ញថា សព្ពេបិ សុទ្ធាវាសា ន កញ្ចិ សត្តំ តបន្តីតិ អតប្បា នាម សិយុំ. ‘‘ន វិហាយន្តី’’តិអាទិនិព្ពចនេសុបិ ឯសេវ នយោ. សុន្ទរទស្សនាតិ ទស្សនីយាតិ អយមត្ថោតិ អាហ ‘‘អភិរូបា’’តិអាទិ. សុន្ទរមេតេសំ ទស្សនន្តិ សោភនមេតេសំ ចក្ខុនា ទស្សនំ, វិញ្ញាណេន ទស្សនំ បីតិ អត្ថោ. សព្ពេ ហេវ…បេ… ជេដ្ឋា បញ្ចវោការភវេ តតោ វិសិដ្ឋានំ អភាវតោ.

សត្តន្នំ ពុទ្ធានំ វសេនាតិ សត្តន្នំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ អបទានវសេន. អវិហេហិ អជ្ឈិដ្ឋេន ឯកេន អវិហាព្រហ្មុនា កថិតា តេហិ សព្ពេហិ កថិតា នាម ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘តថា អវិហេហី’’តិ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. តេនាហ ភគវា ‘‘ទេវតា មំ ឯតទវោចុ’’ន្តិ. យំ បន បាឡិយំ ‘‘អនេកានិ ទេវតាសតានី’’តិ វុត្តំ, តំ សព្ពំ បច្ឆា អត្តនោ សាសនេ វិសេសំ អធិគន្ត្វា តត្ថ ឧប្បន្នានំ វសេន វុត្តំ. អនុសន្ធិទ្វយម្បីតិ ធម្មធាតុបទានុសន្ធិ, ទេវតារោចនបទានុសន្ធីតិ ទុវិធំ អនុសន្ធិំ. និយ្យាតេន្តោតិ និគមេន្តោ. យំ បនេត្ថ អត្ថតោ អវិភត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.

មហាបទានសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា.

២. មហានិទានសុត្តវណ្ណនា

និទានវណ្ណនា

៩៥. ជនបទិនោតិ ជនបទវន្តោ, ជនបទស្ស វា ឥស្សរសាមិនោ រាជកុមារា គោត្តវសេន កុរូ នាម. តេសំ និវាសោ យទិ ឯកោ ជនបទោ, កថំ ពហុវចនន្តិ អាហ ‘‘រុឡ្ហិសទ្ទេនា’’តិ. អក្ខរចិន្តកា ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ យុត្តេ វិយ ឦទិសលិង្គវចនានិ ឥច្ឆន្តិ. អយមេត្ថ រុឡ្ហិ យថា អញ្ញត្ថាបិ ‘‘អង្គេសុ វិហរតិ, មល្លេសុ វិហរតី’’តិ ច. តព្ពិសេសនេបិ ជនបទសទ្ទេ ជាតិសទ្ទេ ឯកវចនមេវ. អដ្ឋកថាចរិយា បនាតិ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតនោ, តេន ‘‘បុថុអត្ថវិសយតាយ ឯវេតំ បុថុវចន’’ន្តិ ‘‘ពហុកេ បនា’’តិអាទិនា វក្ខមានំ វិសេសំ ជោតេតិ. សុត្វាតិ មន្ធាតុមហារាជស្ស អានុភាវទស្សនានុសារេន បរម្បរានុគតំ កថំ សុត្វា. អនុសំយាយន្តេនាតិ អនុវិចរន្តេន. ឯតេសំ ឋានន្តិ ចន្ទិមសូរិយមុខេន ចាតុមហារាជិកភវនមាហ. តេនាហ ‘‘តត្ថ អគមាសី’’តិអាទិ. សោតិ មន្ធាតុមហារាជា. តន្តិ ចាតុមហារាជិករជ្ជំ. គហេត្វាតិ សម្បដិច្ឆិត្វា. បុន បុច្ឆិ បរិណាយករតនំ.

ទោវារិកភូមិយំ តិដ្ឋន្តិ សុធម្មាយ ទេវសភាយ, ទេវបុរស្ស ច ចតូសុ ទ្វារេសុ អារក្ខាយ អធិគតត្តា. ‘‘ទិព្ពរុក្ខសហស្សបដិមណ្ឌិត’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ចិត្តលតាវន’’ន្តិអាទីសុបិ យោជេតព្ពំ.

បថវិយំ បតិដ្ឋាសីតិ ភស្សិត្វា បថវិយា អាសន្នដ្ឋានេ អដ្ឋាសិ. ន ហិ ចក្ករតនំ ភូមិយំ បតតិ, តថាឋិតញ្ច នចិរស្សេវ អន្តរធាយិ តេនត្តភាវេន ចក្កវត្តិឥស្សរិយស្ស អភាវតោ. ‘‘ចិរតរំ កាលំ ឋត្វា’’តិ អបរេ. រាជា ឯកកោវ អគមាសិ អត្តនោ អានុភាវេន. មនុស្សភាវោតិ មនុស្សគន្ធសរីរនិស្សន្ទាទិមនុស្សភាវោ. បាតុរហោសីតិ ទេវលោកេ បវត្តិវិបាកទាយិនោ អបរាបរិយាយ វេទនីយស្ស កម្មស្ស កតោកាសត្តា សព្ពទា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកតា មាលាមិលាយនាទិ ទិព្ពភាវោ បាតុរហោសិ. តទា មនុស្សានំ អសង្ខេយ្យាយុកតាយ សក្ករជ្ជំ ការេត្វា. ‘‘កិំ មេ ឥមិនា ឧបទ្ធរជ្ជេនា’’តិ អត្រិច្ឆតាយ អតិត្តោវ. មនុស្សលោកេ ឧតុនោ កក្ខឡតាយ វាតាតបេន ផុដ្ឋគត្តោ កាលមកាសិ.

អវយវេសុ សិទ្ធោ វិសេសោ សមុទាយស្ស វិសេសកោ ហោតីតិ ឯកម្បិ រដ្ឋំ ពហុវចនេន វោហរិយតិ.

ទ-ការេន អត្ថំ វណ្ណយន្តិ និរុត្តិនយេន. កម្មាសោតិ កម្មាសបាទោ វុច្ចតិ ឧត្តរបទលោបេន យថា ‘‘រូបភវោ រូប’’ន្តិ. កថំ បន សោ ‘‘កម្មាសបាទោ’’តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘តស្ស កិរា’’តិអាទិ. ទមិតោតិ ឯត្ថ កីទិសំ ទមនំ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘បោរិសាទភាវតោ បដិសេធិតោ’’តិ. ‘‘ឥមេ បន ថេរាតិ មជ្ឈិមភាណកា’’តិ កេចិ. អបរេ បន ‘‘អដ្ឋកថាចរិយា’’តិ, ‘‘ទីឃភាណកា’’តិ វទន្តិ. ឧភយថាបិ ចូឡកម្មាសទម្មំ សន្ធាយ តថា វទន្តិ. យក្ខិនិបុត្តោ ហិ កម្មាសបាទោ អលីនសត្តុកុមារកាលេ (ចរិយា. ២.៧៥) ពោធិសត្តេន តត្ថ ទមិតោ. សុតសោមកាលេ (ជា. ២.២១.៣៧១) បន ពារាណសិរាជា បោរិសាទភាវបដិសេធនេន យត្ថ ទមិតោ, តំ មហាកម្មាសទម្មំ នាម. ‘‘បុត្តោ’’តិ វត្វា ‘‘អត្រជោ’’តិ វចនំ ឱរសបុត្តភាវទស្សនត្ថំ.

យេហិ អាវសិតប្បទេសោ ‘‘កុរុរដ្ឋ’’ន្តិ នាមំ លភិ, តេ ឧត្តរកុរុតោ អាគតមនុស្សា តត្ថ រក្ខិតនិយាមេនេវ បញ្ច សីលានិ រក្ខិំសុ. តេសំ ទិដ្ឋានុគតិយា បច្ឆិមជនតាតិ សោ ទេសធម្មវសេន អវិច្ឆេទតោ បវត្តមានោ កុរុវត្តធម្មោតិ បញ្ញាយិត្ថ. អយញ្ច អត្ថោ កុរុធម្មជាតកេន ទីបេតព្ពោ. សោ អបរភាគេ បឋមំ យត្ថ សំកិលិដ្ឋោ ជាតោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘កុរុរដ្ឋវាសីន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យត្ថ ភគវតោ វសនោកាសភូតោ កោចិ វិហារោ ន ហោតិ, តត្ថ កេវលំ គោចរគាមកិត្តនំ និទានកថាយ បកតិ យថា តំ សក្កេសុ វិហរតិ ទេវទហំ នាម សក្យានំ និគមោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អវសនោកាសតោ’’តិអាទិមាហ.

‘‘អាយស្មា’’តិ វា ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ វា ‘‘តត្រ ភវ’’ន្តិ វា បិយសមុទាហារោ ឯសោតិ អាហ ‘‘អាយស្មាតិ បិយវចនមេត’’ន្តិ. តយិទំ បិយវចនំ គរុគារវវសេន វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘គារវវចនមេត’’ន្តិ.

អតិទូរអច្ចាសន្នវជ្ជនេន នាតិទូរនាច្ចាសន្នំ នាម គហិតំ, តំ បន អវកំសតោ ឧភិន្នំ បសារិតហត្ថានំ សង្ឃដ្ដនេន វេទិតព្ពំ. ចក្ខុនា ចក្ខុំ អាហច្ច ទដ្ឋព្ពំ ហោតិ, តេនាបិ អគារវមេវ កតំ ហោតិ. គីវំ បរិវត្តេត្វាតិ បរិវត្តនវសេន គីវំ បសារេត្វា.

កុលសង្គហត្ថាយាតិ កុលានុទ្ទយតាវសេន កុលានំ អនុគ្គណ្ហនត្ថាយ សហស្សភណ្ឌិកំ និក្ខិបន្តោ វិយ ភិក្ខបដិគ្គណ្ហនេន តេសំ មហតោ បុញ្ញាភិសន្ទស្ស ជននេន. បដិសម្មជ្ជិត្វាតិ អន្តេវាសិកេហិ សម្មជ្ជនដ្ឋានំ សក្កច្ចការិតាយ បុន សម្មជ្ជិត្វា. តិក្ខត្តុន្តិ ‘‘អាទិតោ បដ្ឋាយ អន្ត’’ន្តិអាទិនា វុត្តចតុរាការូបសញ្ហិតេ តយោ វារេ, តេនស្ស ទ្វាទសក្ខត្តុំ សម្មសិតភាវមាហ.

អម្ហាកំ ភគវតោ គម្ភីរភាវេនេវ កថិតត្តា សេសពុទ្ធេហិបិ ឯវមេវ កថិតោតិ ធម្មន្វយេ ឋត្វា វុត្តំ ‘‘សព្ពពុទ្ធេហិ…បេ… កថិតោ’’តិ. សាលិន្ទន្តិ សបរិភណ្ឌំ. ‘‘សិនេរុំ ឧក្ខិបន្តោ វិយា’’តិ ឥមិនា តាទិសាយ ទេសនាយ សុទុក្ករភាវមាហ. សុត្តមេវ ‘‘សុត្តន្តកថ’’ន្តិ អាហ ធម្មក្ខន្ធភាវតោ. យថា វិនយបណ្ណត្តិភូមន្តរសមយន្តរានំ វិជាននំ អនញ្ញសាធារណំ សព្ពញ្ញុតញាណស្សេវ វិសយោ, ឯវំ អន្តទ្វយវិនិមុត្តស្ស ការកវេទករហិតស្ស បច្ចយាការស្ស វិភជនំ បីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ពុទ្ធានញ្ហី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ឋានានីតិ ការណានិ. គជ្ជិតំ មហន្តំ ហោតីតិ តំ ទេសេតព្ពស្សេវ អនេកវិធតាយ, ទុវិញ្ញេយ្យតាយ ច នានានយេហិ បវត្តមានំ ទេសនាគជ្ជិតំ មហន្តំ វិបុលំ, ពហុភេទញ្ច ហោតិ. ញាណំ អនុបវិសតីតិ តតោ ឯវ ទេសនាញាណំ ទេសេតព្ពធម្មេ វិភាគសោ កុរុមានំ អនុ អនុ បវិសតិ, តេន អនុបវិស្ស ឋិតំ វិយ ហោតីតិ អត្ថោ. ពុទ្ធញាណស្ស មហន្តភាវោ បញ្ញាយតីតិ ឯវំវិធស្ស នាម ធម្មស្ស ទេសកំ, បដិវេធកញ្ចាតិ ពុទ្ធានំ ទេសនាញាណស្ស, បដិវេធញាណស្ស ច ឧឡារភាវោ បាកដោ ហោតិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ‘‘សព្ពំ វចីកម្មំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណបុព្ពង្គមំ ញាណានុបរិវត្ត’’ន្តិ (មហានិ. ៦៩, ១៦៩; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥; នេត្តិ. ១៤) វចនតោ សព្ពាបិ ភគវតោ ទេសនា ញាណរហិតា នត្ថិ, សីហសមានវុត្តិតាយ សព្ពត្ថ សមានប្បវត្តិ. ទេសេតព្ពវសេន បន ទេសនា វិសេសតោ ញាណេន អនុបវិដ្ឋា, គម្ភីរតរា ច ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កថំ បន វិនយបញ្ញត្តិំ បត្វា ទេសនា តិលក្ខណព្ភាហតា សុញ្ញតបដិសំយុត្តា ហោតីតិ? តត្ថាបិ សន្និសិន្នបរិសាយ អជ្ឈាសយានុរូបំ បវត្តមានា ទេសនា សង្ខារានំ អនិច្ចតាទិវិភាវនំ, សព្ពធម្មានំ អត្តត្តនិយតាភាវប្បកាសនញ្ច ហោតិ. តេនេវាហ ‘‘អនេកបរិយាយេន ធម្មិំ កថំ កត្វា’’តិអាទិ.

អាបជ្ជាតិ បត្វា យថា ញាណកោញ្ចនាទំ វិស្សជ្ជេតិ, ឯវំ បាបុណិត្វា.

បមាណាតិក្កមេតិ អបរិមាណត្ថេ ‘‘យាវញ្ចិទំ តេន ភគវតា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤) វិយ. អបរិមេយ្យភាវជោតនោ ហិ អយំ យាវ-សទ្ទោ. តេនាហ ‘‘អតិគម្ភីរោ អត្ថោ’’តិ. អវភាសតីតិ ញាយតិ ឧបដ្ឋាតិ. ញាណស្ស តថា ឧបដ្ឋានញ្ហិ សន្ធាយ ‘‘ទិស្សតី’’តិ វុត្តំ. ននុ ឯស បដិច្ចសមុប្បាទោ ឯកន្តគម្ភីរោវ, តត្ថ កស្មា គម្ភីរាវភាសតា ជោតិតាតិ? សច្ចមេតំ, ឯកន្តគម្ភីរតាទស្សនត្ថមេវ បនស្ស គម្ភីរាវភាសគ្គហណំ. តស្មា អញ្ញត្ថ លព្ភមានំ ចតុកោដិកំ ព្យតិរេកមុខេន និទស្សេត្វា តំ ឯវស្ស ឯកន្តគម្ភីរតំ វិភាវេតុំ ‘‘ឯកញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯតំ នត្ថីតិ អគម្ភីរោ, អគម្ភីរាវភាសោ ចាតិ ឯតំ ទ្វយំ នត្ថិ, តេន យថាទស្សិតេ ចតុកោដិកេ បច្ឆិមា ឯក កោដិ លព្ភតីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ.

យេហិ គម្ភីរភាវេហិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ‘‘គម្ភីរោ’’តិ វុច្ចតិ, តេ ចតូហិ ឧបមាហិ ឧល្លិង្គេន្តោ ‘‘ភវគ្គគ្គហណាយា’’តិអាទិមាហ. យថា ភវគ្គំ ហត្ថំ បសារេត្វា គហេតុំ ន សក្កា ទូរភាវតោ, ឯវំ សង្ខារាទីនំ អវិជ្ជាទិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ បាកតិកញាណេន គហេតុំ ន សក្កា. យថា សិនេរុំ ភិន្ទិត្វា មិញ្ជំ បព្ពតរសំ បាកតិកបុរិសេន នីហរិតុំ ន សក្កា, ឯវំ បដិច្ចសមុប្បាទគតេ ធម្មត្ថាទិកេ បាកតិកញាណេន ភិន្ទិត្វា វិភជ្ជ បដិវិជ្ឈនវសេន ជានិតុំ ន សក្កា. យថា មហាសមុទ្ទំ បាកតិកបុរិសស្ស ពាហុទ្វយេន បធារិតុំ ន សក្កា, ឯវំ វេបុល្លដ្ឋេន មហាសមុទ្ទសទិសំ បដិច្ចសមុប្បាទំ បាកតិកញាណេន ទេសនាវសេន បធារិតុំ ន សក្កា. យថា មហាបថវិំ បរិវត្តេត្វា បាកតិកបុរិសស្ស បថវោជំ គហេតុំ ន សក្កា, ឯវំ ‘‘ឥត្ថំ អវិជ្ជាទយោ សង្ខារាទីនំ បច្ចយា ហោន្តី’’តិ តេសំ បច្ចយភាវោ បាកតិកញាណេន នីហរិត្វា គហេតុំ ន សក្កាតិ. ឯវំ ចតុព្ពិធគម្ភីរតាវសេន ចតស្សោ ឧបមា យោជេតព្ពា. បាកតិកញាណវសេន ចាយមត្ថយោជនា កតា ទិដ្ឋសច្ចានំ តត្ថ បដិវេធសភាវតោ, តថាបិ យស្មា សាវកានំ, បច្ចេកពុទ្ធានញ្ច តត្ថ សប្បទេសមេវ ញាណំ, ពុទ្ធានំយេវ និប្បទេសំ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ពុទ្ធវិសយំ បញ្ហ’’ន្តិអាទិ.

ឧស្សាទេន្តោតិ បញ្ញាយ ឧក្កំសេន្តោ, ឧគ្គណ្ហន្តោតិ អត្ថោ. អបសាទេន្តោតិ និព្ភច្ឆន្តោ, និគ្គណ្ហន្តោតិ អត្ថោ.

ឧស្សាទនាវណ្ណនា

តេនាតិ មហាបញ្ញាភាវេន. តត្ថាតិ ថេរស្ស សតិបិ ឧត្តានភាវេ, បដិច្ចសមុប្បាទស្សអញ្ញេសំ គម្ភីរភាវេ. សុភោជនរសបុដ្ឋស្សាតិ សុន្ទរេន ភោជនរសេន បោសិតស្ស. កតយោគស្សាតិ និពទ្ធបយោគេន កតបរិចយស្ស. មល្លបាសាណន្តិ មល្លេហិ មហព្ពលេហេវ ឧក្ខិបិតព្ពបាសាណំ. កុហិំ ឥមស្ស ភារិយដ្ឋានន្តិ កស្មិំ បស្សេ ឥមស្ស បាសាណស្ស គរុតរប្បទេសោតិ តស្ស សល្លហុកភាវំ ទីបេន្តោ វទតិ.

តិមិរបិង្គលេនេវ ទីបេន្តិ តស្ស មហាវិប្ផារភាវតោ. តេនាហ ‘‘តស្ស កិរា’’តិអាទិ. បក្កុថតីតិ បក្កុថន្តំ វិយ បរិវត្តតិ បរិតោ វិវត្តតិ. លក្ខណវចនញ្ហេតំ. បិដ្ឋិយំ សកលិនបទកាបិដ្ឋំ. កាយូបបន្នស្សាតិ មហតា កាយេន ឧបេតស្ស, មហាកាយស្សាតិ អត្ថោ.

បិញ្ឆវដ្ដីតិ បិញ្ឆកលាបោ. សុបណ្ណវាតន្តិ នាគគ្គហណាទីសុ បក្ខបប្ផោដនវសេន ឧប្បជ្ជនកវាតំ.

បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិកថាវណ្ណនា

‘‘បុព្ពូបនិស្សយសម្បត្តិយា’’តិអាទិនា ឧទ្ទិដ្ឋការណានិ វិត្ថារតោ វិវរិតុំ ‘‘ឥតោ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥតោតិ ឥតោ កប្បតោ. សតសហស្សិមេតិ សតសហស្សមេ. ហំសាវតី នាម នគរំ អហោសិ ជាតនគរំ. ធុរបត្តានីតិ ពាហិរបត្តានិ, យានិ ទីឃតមានិ.

កនិដ្ឋភាតាតិ វេមាតិកភាតា កនិដ្ឋោ យថា អម្ហាកំ ភគវតោ នន្ទត្ថេរោ. ពុទ្ធានញ្ហិ សហោទរា ភាតរោ នាម ន ហោន្តិ. កថំ ជេដ្ឋា តាវ ន ឧប្បជ្ជន្តិ, កនិដ្ឋានំ បន អសម្ភវោ ឯវ. ភោគន្តិ វិភវំ. ឧបសន្តោតិ ចោរជនិតសង្ខោភវូបសមេន ឧបសន្តោ ជនបទោ.

ទ្វេ សាដកេ និវាសេត្វាតិ សាដកទ្វយមេវ អត្តនោ កាយបរិហារិកំ កត្វា ឥតរំ សព្ពសម្ភារំ អត្តតោ មោចេត្វា.

បត្តគ្គហណត្ថន្តិ អន្តោបក្ខិត្តឧណ្ហភោជនត្តា អបរាបរំ ហត្ថេ បរិវត្តេន្តស្ស បត្តគ្គហណត្ថំ. ឧត្តរិសាដកន្តិ អត្តនោ ឧត្តរិសាដកំ. ឯតានិ បាកដដ្ឋានានីតិ ឯតានិ យថាវុត្តានិ ភគវតោ ទេសនាយ បាកដានិ ថេរស្ស បុញ្ញករណដ្ឋានានិ.

បដិសន្ធិំ គហេត្វាតិ អម្ហាកំ មហាពោធិសត្តស្ស បដិសន្ធិគ្គហណទិវសេ ឯវ បដិសន្ធិំ គហេត្វា.

តិត្ថវាសាទិវណ្ណនា

ឧគ្គហណំ បាឡិយា ឧគ្គណ្ហនំ. សវនំ អត្ថសវនំ. បរិបុច្ឆនំ គណ្ឋិដ្ឋានេសុ អត្ថបរិបុច្ឆនំ. ធារណំ បាឡិយាបិ បាឡិអត្ថស្សបិ ចិត្តេ ឋបនំ. សព្ពញ្ចេតំ ឥធ បដិច្ចសមុប្បាទវសេន វេទិតព្ពំ.

សោតាបន្នានញ្ច…បេ... ឧបដ្ឋាតិតត្ថ សម្មោហវិទ្ធំសនេន ‘‘យំ កិញ្ចិ សមុទយធម្មំ, សព្ពំ តំ និរោធធម្ម’’ន្តិ (ទី. និ. ១.២៩៨; សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៦; ចូឡនិ. ៤, ៧, ៨) អត្តបច្ចក្ខវសេន ឧបដ្ឋានតោ. នាមរូបបរិច្ឆេទោតិ សហ បច្ចយេន នាមរូបស្ស បរិច្ឆិជ្ជ អវពោធោ.

បដិច្ចសមុប្បាទគម្ភីរតាវណ្ណនា

‘‘អត្ថគម្ភីរតាយា’’តិអាទិនា សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ជាតិបច្ចយសម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោតិ ជាតិបច្ចយតោ សម្ភូតំ ហុត្វា សហិតស្ស អត្តនោ បច្ចយានុរូបស្ស ជរាមរណស្ស ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ អាគតភាវោ, អនុបវត្តត្ថោតិ អត្ថោ. អថ វា សម្ភូតដ្ឋោ ច សមុទាគតដ្ឋោ ច សម្ភូតសមុទាគតដ្ឋោ. ‘‘ន ជាតិតោ ជរាមរណំ ន ហោតិ,’’ ន ច ជាតិំ វិនា ‘‘អញ្ញតោ ហោតី’’តិ ហិ ជាតិបច្ចយសម្ភូតដ្ឋោ វុត្តោ, ឥត្ថញ្ច ជាតិតោ សមុទាគច្ឆតីតិ ជាតិបច្ចយសមុទាគតដ្ឋោ, យា យា ជាតិ យថា យថា បច្ចយោ ហោតិ, តទនុរូបបាតុភាវោតិ អត្ថោ. សោ អនុបចិតកុសលសម្ភារានំ ញាណស្ស តត្ថ អប្បតិដ្ឋតាយ អគាធដ្ឋេន គម្ភីរោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ បច្ចយដ្ឋោតិ យេនាការេន យទវត្ថា អវិជ្ជា សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ. យេន ហិ បវត្តិអាការេន, យាយ ច អវត្ថាយ អវត្ថិតា អវិជ្ជា តេសំ តេសំ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតិ, តទុភយស្សបិ ទុរវពោធនីយតោ អវិជ្ជា សង្ខារានំ នវហិ អាការេហិ បច្ចយដ្ឋោ អនុបចិតកុសលសម្ភារានំ ញាណស្ស តត្ថ អប្បតិដ្ឋតាយ អគាធដ្ឋេន គម្ភីរោ. ឯស នយោ សេសបទេសុបិ.

កត្ថចិ អនុលោមតោ ទេសីយតិ, កត្ថចិ បដិលោមតោតិ ឥធ បន បច្ចយុប្បាទា បច្ចយុប្បន្នុប្បាទសង្ខាតោ អនុលោមោ, បច្ចយនិរោធា បច្ចយុប្បន្ននិរោធសង្ខាតោ ច បដិលោមោ អធិប្បេតោ. អាទិតោ បន បដ្ឋាយ អន្តគមនំ អនុលោមោ, អន្តតោ ច អាទិគមនំ បដិលោមោតិ អធិប្បេតោ. អាទិតោ បដ្ឋាយ អនុលោមទេសនាយ, អន្តតោ បដ្ឋាយ បដិលោមទេសនាយ ច តិសន្ធិ ចតុសង្ខេបោ. ‘‘ឥមេ ភិក្ខវេ ចត្តារោ អាហារា កិំ និទានា’’តិអាទិកាយ (សំ. និ. ២.១១) ច វេមជ្ឈតោ បដ្ឋាយ បដិលោមទេសនាយ, ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ, ផស្សបច្ចយា វេទនា’’តិអាទិកាយ (សំ. និ. ២.៤៣, ៤៥) អនុលោមទេសនាយ ច ទ្វិសន្ធិ តិសង្ខេបោ. ‘‘សំយោជនិយេសុ ភិក្ខវេ ធម្មេសុ អស្សាទានុបស្សិនោ វិហរតោ តណ្ហា បវឌ្ឍតិ, តណ្ហាបច្ចយា ឧបាទាន’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៥៣, ៥៧) ឯកសន្ធិ ទ្វិសង្ខេបោ. ឯកង្គោ ហិ បដិច្ចសមុប្បាទោ ទេសិតោ. លព្ភតេវ ហិ សោ ‘‘តត្រ ភិក្ខវេ សុតវា អរិយសាវកោ បដិច្ចសមុប្បាទំយេវ សាធុកំ យោនិសោ មនសិ ករោតិ ‘ឥតិ ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតិ…បេ… និរុជ្ឈតី’តិ. សុខវេទនិយំ ភិក្ខវេ ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ សុខវេទនា’’តិ (សំ. និ. ២.៦២) ឥមស្ស សុត្តស្ស វសេន វេទិតព្ពោ. ឥតិ តេន តេន ការណេន តថា តថា បវត្តេតព្ពត្តា បដិច្ចសមុប្បាទោ ទេសនាយ គម្ភីរោ. តេនាហ ‘‘អយំ ទេសនាគម្ភីរតា’’តិ. ន ហិ តត្ថ សព្ពញ្ញុតញាណតោ អញ្ញំ ញាណំ បតិដ្ឋំ លភតិ.

‘‘អវិជ្ជាយ បនា’’តិអាទីសុ ជាននលក្ខណស្ស ញាណស្ស បដិបក្ខភូតោ អវិជ្ជាយ អញ្ញាណដ្ឋោ. អារម្មណស្ស បច្ចក្ខករណេន ទស្សនភូតស្ស បដិបក្ខភូតោ អទស្សនដ្ឋោ. យេនេសា អត្តនោ សភាវេន ទុក្ខាទីនំ យាថាវសរសំ បដិវិជ្ឈិតុំ ន ទេតិ ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា តិដ្ឋតិ, សោ តស្សា សច្ចាសម្បដិវេធដ្ឋោ. អភិសង្ខរណំ សំវិធានំ, បកប្បនន្តិ អត្ថោ. អាយូហនំ សម្បិណ្ឌនំ, សម្បយុត្តធម្មានំ អត្តនោ កិច្ចានុរូបតាយ រាសីករណន្តិ អត្ថោ. អបុញ្ញាភិសង្ខារេកទេសោ សរាគោ. អញ្ញោ វិរាគោ. រាគស្ស វា អប្បដិបក្ខភាវតោ រាគប្បវឌ្ឍកោ, រាគុប្បត្តិបច្ចយោ ច សព្ពោបិ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ សរាគោ. ឥតរោ តព្ពិទូរភាវតោ វិរាគោ. ‘‘ទីឃរត្តំ ហេតំ ភិក្ខវេ អស្សុតវតោ បុថុជ្ជនស្ស អជ្ឈោសិតំ មមាយិតំ បរាមដ្ឋំ ‘ឯតំ មម, ឯសោហមស្មិ, ឯសោ មេ អត្តា’តិ’’ (សំ. និ. ២.៦១) អត្តបរាមាសស្ស វិញ្ញាណំ វិសេសតោ វត្ថុ វុត្តន្តិ វិញ្ញាណស្ស សុញ្ញតដ្ឋោ គម្ភីរោ. អត្តា វិជានាតិ សំសរតីតិ សព្យាបារតាសង្កន្តិអភិនិវេសពលវតាយ អព្យាបារអសង្កន្តិបដិសន្ធិបាតុភាវដ្ឋា ច គម្ភីរា. នាមរូបស្ស បដិសន្ធិក្ខណេ ឯកតោវ ឧប្បាទោ ឯកុប្បាទោ, បវត្តិយំ វិសុំ វិសុំ យថារហំ ឯកុប្បាទោ. នាមស្ស រូបេន, រូបស្ស ច នាមេន អសម្បយោគតោ វិនិព្ភោគោ នាមស្ស នាមេន, រូបស្ស ច រូបេន ឯកច្ចស្ស ឯកច្ចេន អវិនិព្ភោគោ (នាមស្ស នាមេន អវិនិព្ភោគោ វិភ. មូលដី. ២៤២) យោជេតព្ពោ. ឯកុប្បាទេកនិរោធេហិ អវិនិព្ភោគេ អធិប្បេតេ សោ រូបស្ស ច ឯកកលាបបវត្តិនោ រូបេន លព្ភតីតិ. អថ វា ឯកចតុវោការភវេសុ នាមរូបានំ អសហវត្តនតោ អញ្ញមញ្ញំ វិនិព្ភោគោ, បញ្ចវោការភវេ សហវត្តនតោ អវិនិព្ភោគោ ច វេទិតព្ពោ.

នាមស្ស អារម្មណាភិមុខំ នមនំ នមនដ្ឋោ. រូបស្ស វិរោធិបច្ចយសមវាយេ វិសទិសុប្បត្តិ រុប្បនដ្ឋោ. ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវោ អធិបតិយដ្ឋោ. ‘‘លោកោបេសោ, ទ្វារាបេសា, ខេត្តំ បេត’’ន្តិ វុត្តលោកាទិអត្ថោ ចក្ខាទីសុ បញ្ចសុ យោជេតព្ពោ. មនាយតនស្ស បន លុជ្ជនតោ, មនោសម្ផស្សាទីនំ ទ្វារខេត្តភាវតោ ច ឯតេ អត្ថា វេទិតព្ពា. អាបាថគតានំ រូបាទីនំ បកាសនយោគ្យតាលក្ខណំ ឱភាសនំ ចក្ខាទីនំ វិសយិភាវោ, មនាយតនស្ស វិជាននំ. សង្ឃដ្ដនដ្ឋោ វិសេសតោ ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ បញ្ចន្នំ, ឥតរេ ឆន្នម្បិ យោជេតព្ពា. ផុសនញ្ច ផស្សស្ស សភាវោ. សង្ឃដ្ដនំ រសោ, ឥតរេ ឧបដ្ឋានាការា. អារម្មណរសានុភវនដ្ឋោ រសវសេន វុត្តោ, វេទយិតដ្ឋោ លក្ខណវសេន. សុខទុក្ខម អជ្ឈត្តភាវោ យថាក្កមំ តិស្សន្នំ វេទនានំ សភាវវសេន វុត្តោ. ‘‘អត្តា វេទយតី’’តិ អភិនិវេសស្ស ពលវភាវតោ និជ្ជីវដ្ឋោ វេទនាយ គម្ភីរោ. និជ្ជីវាយ វា វេទនាយ វេទយិតំ និជ្ជីវវេទយិតំ, សោ ឯវ អត្ថោតិ និជ្ជីវវេទយិតដ្ឋោ.

សប្បីតិកតណ្ហាយ អភិនន្ទិតដ្ឋោ. ពលវតរតណ្ហាយ គិលិត្វា បរិនិដ្ឋាបនំ អជ្ឈោសានដ្ឋោ. ឥតរេ បន ជេដ្ឋភាវឱសារណសមុទ្ទទុរតិក្កមអបារិបូរិវសេន វេទិតព្ពា. អាទានគ្គហណាភិនិវេសដ្ឋា ចតុន្នម្បិ ឧបាទានានំ សមានា, បរាមាសដ្ឋោ ទិដ្ឋុបាទានាទីនមេវ, តថា ទុរតិក្កមដ្ឋោ. ‘‘ទិដ្ឋិកន្តារោ’’តិ (ធ. ស. ៣៩២) ហិ វចនតោ ទិដ្ឋីនំ ទុរតិក្កមតា. ទឡ្ហគ្គហណត្តា វា ចតុន្នម្បិ ទុរតិក្កមដ្ឋោ យោជេតព្ពោ. យោនិគតិឋិតិនិវាសេសុខិបនន្តិ សមាសេ ភុម្មវចនស្ស អលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ហិ តេន អាយូហនាភិសង្ខរណបទានំ សមាសោ ហោតិ. យថា តថា ជាយនំ ជាតិអត្ថោ. តស្សា បន សន្និបាតតោ ជាយនំ សញ្ជាតិអត្ថោ. មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមិត្វា វិយ ជាយនំ ឱក្កន្តិអត្ថោ. សោ ជាតិតោ និព្ពត្តនំ និព្ពត្តិអត្ថោ. កេវលំ បាតុភវនំ បាតុភាវដ្ឋោ.

ជរាមរណង្គំ មរណប្បធានន្តិ តស្ស មរណដ្ឋា ឯវ ខយាទយោ គម្ភីរាតិ ទស្សិតា. ឧប្បន្នឧប្បន្នានញ្ហិ នវនវានំ ខយេន កមេន ខណ្ឌិច្ចាទិបរិបក្កបវត្តិយំ លោកេ ជរាវោហារោតិ. ខយដ្ឋោ វា ជរាយ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ. នវភាវាបគមោ ហិ ‘‘ខយោ’’តិ វត្តុំ យុត្តោតិ វិបរិណាមដ្ឋោ ទ្វិន្នម្បិ វសេន យោជេតព្ពោ, សន្តតិវសេន វា ជរាយ ខយវយភាវា, សម្មុតិខណិកវសេន មរណស្ស ភេទវិបរិណាមដ្ឋា យោជេតព្ពា. អវិជ្ជាទីនំ សភាវោ បដិវិជ្ឈីយតីតិ បដិវេធោ. វុត្តញ្ហេតំ និទានកថាយំ ‘‘តេសំ តេសំ វា តត្ថ តត្ថ វុត្តធម្មានំ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ សលក្ខណសង្ខាតោ អវិបរីតសភាវោ បដិវេធោ’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. បឋមមហាសង្គីតិកថា; អភិ. អដ្ឋ. និទានកថា) សោ ហិ អវិជ្ជាទីនំ សភាវោ មគ្គញាណេនេវ អសម្មោហបដិវេធវសេន បដិវិជ្ឈិតព្ពតោ អញ្ញាណស្ស អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋតាយ អគាធដ្ឋេន គម្ភីរោ. សា សព្ពាបីតិ សា យថាវុត្តា សង្ខេបតោ ចតុព្ពិធា វិត្ថារតោ អនេកប្បភេទា សព្ពាបិ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស គម្ភីរតា ថេរស្ស ឧត្តានកា វិយ ឧបដ្ឋាសិ ចតូហិ អង្គេហិ សមន្នាគតត្តា. ឧទាហុ អញ្ញេសម្បីតិ ‘‘មយ្ហំ តាវ ឯស បដិច្ចសមុប្បាទោ ឧត្តានកោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ, កិំ នុ ខោ អញ្ញេសម្បិ ឯវំ ឧត្តានកោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតី’’តិ មា ឯវំ អវច មយាវ ទិន្ននយេ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានវិធិម្ហិ ឋត្វា.

អបសាទនាវណ្ណនា

ឱឡារិកន្តិ វត្ថុវីតិក្កមសមត្ថតាវសេន ថូលំ. កាមំ កាមរាគបដិឃាយេវ អត្ថតោ កាមរាគបដិឃសំយោជនានិ, កាមរាគបដិឃានុសយា ច, តថាបិ អញ្ញោយេវ សំយោជនដ្ឋោ ពន្ធនភាវតោ, អញ្ញោ អនុសយនដ្ឋោ អប្បហីនភាវេន សន្តានេ ថាមគមនន្តិ កត្វា, ឥតិ កិច្ចវិសេសវិសិដ្ឋភេទេ គហេត្វា ‘‘ចត្តារោ កិលេសេ’’តិ ច វុត្តំ. ឯសេវ នយោ ឥតរេសុបិ. អណុសហគតេតិ អណុសភាវំ ឧបគតេ. តព្ភាវត្ថោ ហិ អយំ សហគត-សទ្ទោ ‘‘នន្ទិរាគសហគតា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.៩១, ១៣៣, ៤៦០; ៣.៣៧៤; សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៤; វិភ. ២០៣; បដិ. ម. ១.៣៤; ២.៣០) វិយ.

យថា ឧបរិមគ្គាធិគមនវសេន សច្ចសម្បដិវេធោ បច្ចយាការបដិវេធវសេន, ឯវំ សាវកពោធិបច្ចេកពោធិសម្មាសម្ពោធិអធិគមនវសេនបិ សច្ចសម្បដិវេធោ បច្ចយាការបដិវេធវសេនេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘កស្មា ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. សព្ពថាវាតិ សព្ពប្បការេនេវ កិញ្ចិបិ បការំ អសេសេត្វាតិ អត្ថោ. យេ កតាភិនីហារានំ មហាពោធិសត្តានំ វីរិយស្ស ឧក្កដ្ឋមជ្ឈិមមុទុតាវសេន ពោធិសម្ភារសម្ភរណេ កាលភេទា ឥច្ឆិតា, តេ ទស្សេន្តោ ‘‘ចត្តារិ, អដ្ឋ, សោឡស វា អសង្ខ្យេយ្យានី’’តិ អាហ, ស្វាយមត្ថោ ចរិយាបិដកវណ្ណនាយ គហេតព្ពោ. សាវកោ បទេសញាណេ ឋិតោតិ សាវកោ ហុត្វា សេក្ខភាវតោ តត្ថាបិ បទេសញាណេ ឋិតោ. ពុទ្ធានំ កថាយ ‘‘តំ តថាគតោ អភិសមេតី’’តិអាទិកាយ បច្ចនីកំ ហោតិ. អនញ្ញសាធារណស្ស ហិ វសេន ពុទ្ធានំ សីហនាទោ, ន អញ្ញសាធារណស្ស.

‘‘វាយមន្តស្សេវា’’តិ ឥមិនា វិសេសតោ ញាណសម្ភារសម្ភរណំ បញ្ញាបារមិតាបូរណំ វទតិ. តស្ស ច សព្ពម្បិ បុញ្ញំ ឧបនិស្សយោ.

‘‘ឯស ទេវមនុស្សានំ, សព្ពកាមទទោ និធិ;

យំ យទេវាភិបត្ថេន្តិ, សព្ពមេតេន លព្ភតី’’តិ. (ខុ. បា. ៨.១០) –

ហិ វុត្តំ. តស្មា មហាពោធិសត្តានំ សព្ពេសម្បិ បុញ្ញសម្ភារោ យាវទេវ ញាណសម្ភារត្ថោ សម្មាសម្ពោធិសមធិគមសមត្ថត្តាតិ អាហ ‘‘បច្ចយាការំ …បេ… នត្ថី’’តិ. ឥទានិ បច្ចយាការបដិវេធស្សេវ វា មហានុភាវតាទស្សនមុខេន បដិច្ចសមុប្បាទស្សេវ បរមគម្ភីរតំ ទស្សេតុំ ‘‘អវិជ្ជា’’តិអាទិ វុត្តំ. នវហិ អាការេហីតិ ឧប្បាទាទីហិ នវហិ អាការេហិ. អវិជ្ជា ហិ សង្ខារានំ ឧប្បាទោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ, បវត្តំ ហុត្វា និមិត្តំ, អាយូហនំ, សំយោគោ, បលិពោធោ, សមុទយោ, ហេតុ, បច្ចយោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ. ឯវំ សង្ខារាទយោ វិញ្ញាណាទីនំ. វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាមគ្គេ ‘‘កថំ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណំ? អវិជ្ជា សង្ខារានំ ឧប្បាទដ្ឋិតិ ច បវត្តដ្ឋិតិ ច និមិត្តដ្ឋិតិ ច អាយូហនដ្ឋិតិ ច សញ្ញោគដ្ឋិតិ ច បលិពោធដ្ឋិតិ ច សមុទយដ្ឋិតិ ច ហេតុដ្ឋិតិ ច បច្ចយដ្ឋិតិ ច ឥមេហិ នវហាការេហិ អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា បច្ចយសមុប្បន្នា’’តិអាទិ (បដិ. ម. ១.៤៥).

តត្ថ នវហាការេហីតិ នវហិ បច្ចយភាវូបគមនាការេហិ. ឧប្បជ្ជតិ ឯតស្មា ផលន្តិ ឧប្បាទោ, ផលុប្បត្តិយា ការណភាវោ. សតិ ច អវិជ្ជាយ សង្ខារា ឧប្បជ្ជន្តិ, នាសតិ, តស្មា អវិជ្ជា សង្ខារានំ ឧប្បាទោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ. តថា អវិជ្ជាយ សតិ សង្ខារា បវត្តន្តិ, នីយន្តិ ច. យថា ច ភវាទីសុ ខិបន្តិ, ឯវំ តេសំ អវិជ្ជា បច្ចយោ ហោតិ. តថា អាយូហន្តិ ផលុប្បត្តិយា ឃដេន្តិ, សំយុជ្ជន្តិ អត្តនោ ផលេន. យស្មិំ សន្តានេ សយំ ឧប្បន្នា, តំ បលិពុន្ធន្តិ. បច្ចយន្តរសមវាយេ ឧទយន្តិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ហិនោតិ ច សង្ខារានំ ការណភាវំ គច្ឆតិ. បដិច្ច អវិជ្ជំ សង្ខារា អយន្តិ បវត្តន្តីតិ ឯវំ អវិជ្ជាយ សង្ខារានំ ការណភាវូបគមនវិសេសា ឧប្បាទាទយោ វេទិតព្ពា. តត្ថ តថា សង្ខារាទីនំ វិញ្ញាណាទីសុ ឧប្បាទដ្ឋិតិអាទីសុបិ. តិដ្ឋតិ ឯតេនាតិ ឋិតិ, ការណំ. ឧប្បាទោ ឯវ ឋិតិ ឧប្បាទដ្ឋិតិ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. ‘‘បច្ចយោ ហោតី’’តិ ឥទំ ឥធ លោកនាថេន តទា បច្ចយបរិគ្គហស្ស អារទ្ធភាវទស្សនំ. សោ ច អារម្ភោ ញាយារុឡ្ហោ ‘‘យថា ច បុរិមេហិ មហាពោធិសត្តេហិ ពោធិមូលេ បវត្តិតោ, តថេវ ច បវត្តិតោ’’តិ. អច្ឆរិយវេគាភិហតា ទសសហស្សិលោកធាតុ សង្កម្បិ សម្បកម្បីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ទិដ្ឋមត្តេវា’’តិអាទិមាហ.

ឯតស្ស ធម្មស្សាតិ ឯតស្ស បដិច្ចសមុប្បាទសញ្ញិតស្ស ធម្មស្ស. សោ បន យស្មា អត្ថតោ ហេតុបភវានំ ហេតុ. តេនាហ ‘‘ឯតស្ស បច្ចយធម្មស្សា’’តិ, ជាតិអាទីនំ ជរាមរណាទិបច្ចយតាយាតិ អត្ថោ. នាមរូបបរិច្ឆេទោ, តស្ស ច បច្ចយបរិគ្គហោ ន បឋមាភិនិវេសមត្តេន ហោតិ, អថ ខោ តត្ថ អបរាបរំ ញាណុប្បត្តិសញ្ញិតេន អនុ អនុ ពុជ្ឈនេន, តទុភយាភាវំ បន ទស្សេន្តោ ‘‘ញាតបរិញ្ញាវសេន អននុពុជ្ឈនា’’តិ អាហ. និច្ចសញ្ញាទីនំ បជហនវសេន វត្តមានា វិបស្សនា ធម្មេ ច បដិវិជ្ឈន្តី ឯវ នាម ហោតិ បដិបក្ខវិក្ខម្ភនេន តិក្ខវិសទភាវាបត្តិតោ, តទធិដ្ឋានភូតា ច តីរណបរិញ្ញា, អរិយមគ្គោ ច បរិញ្ញាបហានាភិសមយវសេន បវត្តិយា តីរណបហានបរិញ្ញាសង្គហោ ចាតិ តទុភយបដិវេធាភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘តីរណ…បេ… អប្បដិវិជ្ឈនា’’តិ អាហ. តន្តំ វុច្ចតិ វត្ថវីននត្ថំ តន្តវាយេហិ ទណ្ឌកេ អាសញ្ជិត្វា បសារិតសុត្តបដ្ដី តនីយតីតិ កត្វា. តំ បន សុត្តសន្តានាកុលតាយ និទស្សនភាវេន អាកុលមេវ គហិតន្តិ អាហ ‘‘តន្តំ វិយ អាកុលកជាតា’’តិ. សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘យថា នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ. សមានេតុន្តិ បុព្ពេន បរំ សមំ កត្វា អានេតុំ, អវិសមំ ឧជុំ កាតុន្តិ អត្ថោ. តន្តមេវ វា អាកុលំ តន្តាកុលំ, តន្តាកុលំ វិយ ជាតា ភូតាតិ តន្តាកុលជាតា. មជ្ឈិមំ បដិបទំ អនុបគន្ត្វា អន្តទ្វយបតនេន បច្ចយាការេ ខលិតា អាកុលា ព្យាកុលា ហោន្តិ. តេនេវ អន្តទ្វយបតនេន តំតំទិដ្ឋិគាហវសេន បរិព្ភមន្តា ឧជុកំ ធម្មដ្ឋិតិ កថំ បដិបជ្ជិតុំ ន ជានន្តិ. តេនាហ ‘‘ន សក្កោន្តិ តំ បច្ចយាការំ ឧជុំ កាតុ’’ន្តិ. ទ្វេ ពោធិសត្តេតិ បច្ចេកពោធិសត្តមហាពោធិសត្តេ. អត្តនោ ធម្មតាយាតិ អត្តនោ សភាវេន, បរោបទេសេន វិនាតិ អត្ថោ. តត្ថ តត្ថ គុឡកជាតន្តិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ ជាតគុឡកម្បិ គណ្ឋីតិ សុត្តគណ្ឋិ. តតោ ឯវ គណ្ឋិពទ្ធំ ពទ្ធគណ្ឋិកំ. បច្ចយេសុ បក្ខលិត្វាតិ អនិច្ចទុក្ខានត្តាទិសភាវេសុ បច្ចយធម្មេសុ និច្ចាទិគ្គាហវសេន បក្ខលិត្វា. បច្ចយេ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តាតិ តស្សេវ និច្ចាទិគ្គាហស្ស អវិស្សជ្ជនតោ បច្ចយធម្មនិមិត្តំ អត្តនោ ទស្សនំ ឧជុំ កាតុំ អសក្កោន្តា ឥទំសច្ចាភិនិវេសកាយគន្ថវសេន គណ្ឋិកជាតា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ទ្វាសដ្ឋិ…បេ… គណ្ឋិពទ្ធា’’តិ. យេ ហិ កេចិ សមណា វា ព្រាហ្មណា វា សស្សតទិដ្ឋិអាទិទិដ្ឋិយោ និស្សិតា អល្លីនា.

វិននតោ ‘‘កុលា’’តិ ឥត្ថិលិង្គវសេន លទ្ធនាមស្ស តន្តវាយស្ស គណ្ឋិកំ នាម អាកុលភាវេន អគ្គតោ វា មូលតោ វា ទុវិញ្ញេយ្យាយេវ ខលិតតន្តសុត្តន្តិ អាហ ‘‘កុលាគណ្ឋិកំ វុច្ចតិ បេសការកញ្ជិយសុត្ត’’ន្តិ. សកុណិកាតិ កុលាវកសកុណិកា. សា ហិ រុក្ខសាខាសុ ឱលម្ពនកុលាវកា ហោតិ. តញ្ហិ សា កុលាវកំ តតោ តតោ តិណហីរាទិកេ អានេត្វា តថា វិនន្ធតិ, យថា តេសំ បេសការកញ្ជិយសុត្តំ វិយ អគ្គេន វា អគ្គំ មូលេន វា មូលំ សមានេតុំ វិវេចេតុំ វា ន សក្កា. តេនាហ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ. តទុភយម្បីតិ ‘‘កុលាគណ្ឋិក’’ន្តិ វុត្តំ កញ្ជិយសុត្តំ, កុលាវកញ្ច. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘ឯវមេវ សត្តា’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ.

កាមំ មុញ្ជបព្ពជតិណានិ យថាជាតានិបិ ទីឃភាវេន បតិត្វា អរញ្ញដ្ឋានេ អញ្ញមញ្ញំ វិនន្ធិត្វា អាកុលព្យាកុលានិ ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ, តានិ បន ន តថា ទុព្ពិវេចិយានិ, យថា រជ្ជុភូតានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘យថា តានី’’តិអាទិ វុត្តំ. សេសមេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយមេវ.

អបាយាតិ អវឌ្ឍិតា, សុខេន, សុខហេតុនា វា វិរហិតាតិ អត្ថោ. ទុក្ខស្ស គតិភាវតោតិ អាបាយិកស្ស ទុក្ខស្ស បវត្តិដ្ឋានភាវតោ. សុខសមុស្សយតោតិ អព្ភុទយតោ. វិនិបតិតត្តាតិ វិរូបំ និបតិតត្តា យថា តេនត្តភាវេន សុខសមុស្សយោ ន ហោតិ, ឯវំ និបតិតត្តា. ឥតរោតិ សំសារោ. ននុ ‘‘អបាយ’’ន្តិអាទិនា វុត្តោបិ សំសារោ ឯវាតិ? សច្ចមេតំ, និរយាទីនំ បន អធិមត្តទុក្ខភាវទស្សនត្ថំ អបាយាទិគ្គហណំ. គោពលីពទ្ទញាយេនាយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. ខន្ធានញ្ច បដិបាដីតិ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ ហេតុផលភាវេន អបរាបរំ បវត្តិ. អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានាតិ អវិច្ឆេទេន បវត្តមានា. តំ សព្ពម្បីតិ តំ ‘‘អបាយ’’ន្តិអាទិនា វុត្តំ សព្ពំ អបាយទុក្ខញ្ចេវ វដ្ដទុក្ខញ្ច. ‘‘មហាសមុទ្ទេ វាតុក្ខិត្តនាវា វិយា’’តិ ឥទំ បរិព្ភមដ្ឋានស្ស មហន្តទស្សនត្ថញ្ចេវ បរិព្ភមនស្ស អនវដ្ឋិតតាទស្សនត្ថញ្ច ‘‘ឧបមាយ. យន្តេសុ យុត្តគោណោ វិយា’’តិ ឥទំ បន អវសភាវទស្សនត្ថញ្ចេវ ទុប្បមោក្ខភាវទស្សនត្ថញ្ចាតិ វេទិតព្ពំ.

បដិច្ចសមុប្បាទវណ្ណនា

ឥមិនា តាវាតិ ឯត្ថ តាវ-សទ្ទោ កមត្ថោ, តេន ‘‘តន្តាកុលកជាតា’’តិ បទស្ស អនុសន្ធិ បរតោ អាវិភវិស្សតីតិ ទីបេតិ. អត្ថិ ឥទប្បច្ចយាតិ ឯត្ថ អយំ បច្ចយោតិ ឥទប្បច្ចយោ, តស្មា ឥទប្បច្ចយា, ឥមស្មា បច្ចយាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ឥមស្មា នាម បច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ឯវំ វត្តព្ពោ អត្ថិ នុ ខោ ជរាមរណស្ស បច្ចយោតិ. តេនាហ ‘‘អត្ថិ នុ ខោ…បេ… ភវេយ្យា’’តិ. ឯត្ថ ហិ ‘‘កិំ បច្ចយា ជរាមរណំ? ជាតិបច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ឧបរិ ជាតិសទ្ទបច្ចយសទ្ទសមានាធិករណេន កិំ-សទ្ទេន ឥទំ-សទ្ទស្ស សមានាធិករណតាទស្សនតោ កម្មធារយសមាសតា ឥទប្បច្ចយសទ្ទស្ស យុជ្ជតិ. ន ហេត្ថ ‘‘ឥមស្ស បច្ចយា ឥទប្បច្ចយា’’តិ ជរាមរណស្ស, អញ្ញស្ស វា បច្ចយតោ ជរាមរណសម្ភវបុច្ឆា សម្ភវតិ វិញ្ញាតភាវតោ, អសម្ភវតោ ច, ជរាមរណស្ស បន បច្ចយបុច្ឆា សម្ភវតិ. បច្ចយសទ្ទសមានាធិករណតាយញ្ច ឥទំ-សទ្ទស្ស ‘‘ឥមស្មា បច្ចយា’’តិ បច្ចយបុច្ឆា យុជ្ជតិ.

សា បន សមានាធិករណតា យទិបិ អញ្ញបទត្ថសមាសេបិ លព្ភតិ, អញ្ញបទត្ថវចនិច្ឆាភាវតោ បនេត្ថ កម្មធារយសមាសោ វេទិតព្ពោ. សាមិវចនសមាសបក្ខេ បន នត្ថេវ សមានាធិករណតាសម្ភវោតិ. ននុ ច ‘‘ឥទប្បច្ចយតា បដិច្ចសមុប្បាទោ’’តិ ឯត្ថ ឥទប្បច្ចយ-សទ្ទោ សាមិវចនសមាសោ ឥច្ឆិតោតិ? សច្ចំ ឥច្ឆិតោ ឧជុកមេវ តត្ថ បដិច្ចសមុប្បាទវចនិច្ឆាតិ កត្វា, ឥធ បន កេវលំ ជរាមរណស្ស បច្ចយបរិបុច្ឆា អធិប្បេតា, តស្មា យថា តត្ថ ឥទំ-សទ្ទស្ស បដិច្ចសមុប្បាទវិសេសនតា, ឥធ ច ‘‘បុច្ឆិតព្ពបច្ចយត្ថតា សម្ភវតិ, តថា តត្ថ, ឥធ ច សមាសកប្បនា វេទិតព្ពា. កស្មា បន តត្ថ កម្មធារយសមាសោ ន ឥច្ឆិតោតិ? ហេតុប្បភវានំ ហេតុ បដិច្ចសមុប្បាទោតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស កម្មធារយសមាសេ អសម្ភវតោតិ ឥមស្ស, អត្តនោ បច្ចយានុរូបស្ស អនុរូបោ បច្ចយោ ឥទប្បច្ចយោតិ ឯតស្ស ច អត្ថស្ស ឥច្ឆិតត្តា. យោ បនេត្ថ ឥទំ-សទ្ទេន គហិតោ អត្ថោ, សោ ‘‘អត្ថិ ឥទប្បច្ចយា ជរាមរណ’’ន្តិ ជរាមរណគ្គហណេនេវ គហិតោតិ ឥទំ-សទ្ទោ បដិច្ចសមុប្បាទតោ បរិច្ចជនតោ អញ្ញស្ស អសម្ភវតោ បច្ចយេ អវតិដ្ឋតិ, តេនេត្ថ កម្មធារយសមាសោ. តត្ថ បន ឥទំ-សទ្ទស្ស តតោ បរិច្ចជនការណំ នត្ថីតិ សាមិវចនសមាសោ ឯវ ឥច្ឆិតោ. អដ្ឋកថាយំបន យស្មា ជរាមរណាទីនំ បច្ចយបុច្ឆាមុខេនាយំ បដិច្ចសមុប្បាទទេសនា អារទ្ធា, បដិច្ចសមុប្បាទោ ច នាម អត្ថតោ ហេតុប្បភវានំ ហេតូតិ វុត្តោ វាយមត្ថោ, តស្មា ‘‘ឥមស្ស ជរាមរណស្ស បច្ចយោ’’តិ ឯវមត្ថវណ្ណនា កតា.

បណ្ឌិតេនាតិ ឯកំសព្យាករណីយាទិបញ្ហាវិសេសជាននសមត្ថាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតេន. តមេវ ហិស្ស បណ្ឌិច្ចំ ទស្សេតុំ ‘‘យថា’’តិអាទិ វុត្តំ. យាទិសស្ស ជីវស្ស ទិដ្ឋិគតិកោ សរីរតោ អនញ្ញត្តំ បុច្ឆតិ ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’’ន្តិ, សោ ឯវំ បរមត្ថតោ នុបលព្ភតិ, កថំ តស្ស វញ្ឈាតនយស្ស វិយ ទីឃរស្សតា សរីរតោ អញ្ញតា វា អនញ្ញតា វា ព្យាកាតព្ពា សិយា, តស្មាស្ស បញ្ហស្ស ឋបនីយតា វេទិតព្ពា. តុណ្ហីភាវោ នាមេស បុច្ឆតោ អនាទរោ វិហេសា វិយ ហោតីតិ ‘‘អព្យាកតមេត’’ន្តិ បការន្តរមាហ. ឯវំ អព្យាករណការណំ ញាតុកាមស្ស កថេតព្ពំ ហោតិ, កថិតេ ច ជានន្តស្ស បមាទោបិ ឯវំ សិយា, កថនវិធិ បន ‘‘យាទិសស្សា’’តិអាទិនា ទស្សិតោ ឯវ. ឯវំ អប្បដិបជ្ជិត្វាតិ ឯវំ ឋបនីយបញ្ហេ វិយ តុណ្ហីភាវាទិំ អនាបជ្ជិត្វា ឯវ. ‘‘អប្បដិបជ្ជិត្វា’’តិ វចនំ និទស្សនមត្តមេតំ. ‘‘កិំ សព្ពំ អនិច្ច’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘កិំ សង្ខតំ សន្ធាយ បុច្ឆសិ, ឧទាហុ អសង្ខត’’ន្តិ បដិបុច្ឆិត្វា ព្យាកាតព្ពំ ហោតិ ‘‘កិំ ខន្ធបញ្ចកំ បរិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ បុដ្ឋេ ‘‘អត្ថិ តត្ថ បរិញ្ញេយ្យំ, អត្ថិ ន បរិញ្ញេយ្យ’’ន្តិ វិភជ្ជ ព្យាកាតព្ពំ ហោតិ, ឯវំ អប្បដិបជ្ជិត្វាតិ ច អយមេត្ថ អត្ថោ ឥច្ឆិតោតិ. បុព្ពេ យស្ស បច្ចយស្ស អត្ថិតាមត្តំ ចោទិតន្តិ អត្ថិតាមត្តំ វិស្សជ្ជិតំ. បុច្ឆាសភាគេន ហិ វិស្សជ្ជនន្តិ. ឥទានិ តស្សេវ សរូបបុច្ឆា ករីយតីតិ ‘‘បុន កិ’’ន្តិ វុត្តំ. ឥធាបិ ‘‘យថា’’តិអាទិ សព្ពំ អានេត្វា វត្តព្ពំ.

‘‘ឯស នយោ សព្ពបទេសូ’’តិ អតិទេសវសេន ឧស្សុក្កំ កត្វា ‘‘នាមរូបបច្ចយា’’តិអាទិនា តត្ថ អបវាទោ អារទ្ធោ. យស្មា ទស្សេតុកាមោ, តស្មា ឥទំ វុត្តន្តិ យោជនា. ឆន្នំ វិបាកសម្ផស្សានំយេវ គហណំ ហោតិ វិញ្ញាណាទិ វេទនាបរិយោសានា វិបាកវិធីតិ កត្វា អនេកេសុ សុត្តបទេសុ, (ម. និ. ៣.១២៦; ឧទា. ១) អភិធម្មេ (វិភ. ២២៥) ច យេភុយ្យេន តេសំយេវ គហណស្ស និរុឡ្ហត្តា. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ. ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកត្ថោ, តេនេត្ថ ‘‘គហិតម្បី’’តិអាទិនា វុច្ចមានំយេវ វិសេសំ ជោតេតិ. បច្ចយភាវោ នាម បច្ចយុប្បន្នាបេក្ខោ តេន វិនា តស្ស អសម្ភវតោ. តស្មា សឡាយតនប្បច្ចយាតិ ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ឥមិនា បទេនាតិ យោជនា. អវយវេន វា សមុទាយោបលក្ខណមេតំ ‘‘សឡាយតនបច្ចយា’’តិ, តស្មា ‘‘សឡាយតនបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ឥមិនា បទេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. គហិតម្បីតិ ឆព្ពិធំ វិបាកផស្សម្បិ. អគ្គហិតម្បីតិ អវិបាកផស្សម្បិ កុសលាកុសលកិរិយាផស្សម្បិ. បច្ចយុប្បន្នវិសេសំ ទស្សេតុកាមោតិ យោជនា. ន ចេត្ថ បច្ចយុប្បន្នោវ ឧបាទិន្នោ ឥច្ឆិតោ, អថ ខោ បច្ចយោបិ ឧបាទិន្នោ ឥច្ឆិតោតិ អជ្ឈត្តិកាយតនស្សេវ សឡាយតនគ្គហណេន គហណន្តិ កត្វា វុត្តំ ‘‘សឡាយតនតោ…បេ… ទស្សេតុកាមោ’’តិ. ន ហិ ផស្សស្ស ចក្ខាទិសឡាយតនមេវ បច្ចយោ, អថ ខោ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តិណ្ណំ សង្គតិ ផស្សោ’’តិអាទិ (ម. និ. ៣.៤២១, ៤២៥, ៤២៦; សំ. និ. ២.៤៤, ៤៥; ២.៤.៦០; កថា. ៤៦៥, ៤៦៧) វចនតោ រូបាយតនាទិរូបញ្ច ចក្ខុវិញ្ញាណាទិនាមញ្ច បច្ចយោ, តស្មា ឥមំ ចក្ខាទិសឡាយតនតោ អតិរិត្តំ អាវជ្ជនាទិ វិយ សាធារណំ អហុត្វា, តស្ស តស្ស ផស្សស្ស សាធារណតាយ អញ្ញំ វិសេសបច្ចយំ បិ-សទ្ទេន អវិសិដ្ឋំ សាធារណបច្ចយំ បិទស្សេតុកាមោ ភគវា, ‘‘នាមរូបបច្ចយា ផស្សោ’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ យោជនា. អភិធម្មភាជនីយេបិ ឥមមេវ បច្ចយំ សន្ធាយ ‘‘នាមរូបបច្ចយា ផស្សោ’’តិ វុត្តន្តិ តទដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ២៤៣) ‘‘បច្ចយវិសេសទស្សនត្ថញ្ចេវ មហានិទានទេសនាសង្គហត្ថញ្ចា’’តិ អត្ថវណ្ណនា កតា. បច្ចយានន្តិ ជាតិអាទីនំ បច្ចយធម្មានំ. និទានំ កថិតន្តិ ជរាមរណាទិកស្ស និទានត្តំ កថិតំ ឯកំសិកោ បច្ចយភាវោ កថិតោ. តញ្ហិ តេសំ បច្ចយភាវេ អព្យភិចារីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតិ ខោ បនេត’’ន្តិអាទិនា ឧបរិ ទេសនា បវត្តា. និជ្ជដេតិ និជ្ជាលកេ. និគ្គុម្ពេតិ និក្ខេបេ. បទទ្វយេនាបិ អាកុលាភាវមេវ ទស្សេតិ, តស្មា អនាកុលំ អព្យាកុលំ មហន្តំ បច្ចយនិទានមេត្ថ កថិតន្តិ មហានិទានំ សុត្តំ អញ្ញថាភាវស្ស អភាវតោ.

៩៨. តេសំ តេសំ បច្ចយានន្តិ តេសំ តេសំ ជាតិអាទីនំ បច្ចយានំ. យស្មា បច្ចយភាវោ នាម តេហិ តេហិ បច្ចយេហិ អនូនាធិកេហេវ តស្ស តស្ស ផលស្ស សម្ភវតោ តថោ តច្ឆោ, តប្បការោ វា សាមគ្គិឧបគតេសុ បច្ចយេសុ មុហុត្តម្បិ តថោ និព្ពត្តនធម្មានំ អសម្ភវាភាវតោ. អវិតថោ អវិសំវាទនកោ វិសំវាទនាការវិរហិតោ អញ្ញធម្មបច្ចយេហិ អញ្ញធម្មានុប្បត្តិតោ. ‘‘អនញ្ញថា’’តិ វុច្ចតិ អញ្ញថាភាវស្ស អភាវតោ. តស្មា ‘‘តថំ អវិតថំ អនញ្ញថំ បច្ចយភាវំ ទស្សេតុ’’ន្តិ វុត្តំ. បរិយាយតិ អត្តនោ ផលំ បរិគ្គហេត្វា វត្តតីតិ បរិយាយោ, ហេតូតិ អាហ ‘‘បរិយាយេនាតិ ការណេនា’’តិ. សព្ពេន សព្ពន្តិ ទេវត្តាទិនា សព្ពភាវេន សព្ពា ជាតិ. សព្ពថា សព្ពន្តិ តត្ថាបិ ចាតុមហារាជិកាទិសព្ពាការេន សព្ពា, និបាតទ្វយមេតំ, និបាតញ្ច អព្យយំ, តញ្ច សព្ពលិង្គវិភត្តិវចនេសុ ឯកាការមេវ ហោតីតិ បាឡិយំ ‘‘សព្ពេន សព្ពំ សព្ពថា សព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អត្ថវចនេ បន តស្ស តស្ស ជាតិសទ្ទាបេក្ខាយ ឥត្ថិអត្ថវុត្តិតំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពាការេន សព្ពា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥមិនាវ នយេនាតិ ឥមិនា ជាតិវារេ វុត្តេនេវ នយេន. ទេវាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន គន្ធព្ពយក្ខាទិកេ បាឡិយំ (ទី. និ. ២.៩៨) អាគតេ, តទន្តរភេទេ ច សង្គណ្ហាតិ.

ឥធ និក្ខិត្តអត្ថវិភជនត្ថេតិ ឥមស្មិំ ‘‘កស្សចិ កិម្ហិចី’’តិ អនិយមតោ ឧទ្ទេសវសេន វុត្តត្ថស្ស និទ្ទិសនត្ថេ ជោតេតព្ពេ និបាតោ, តទត្ថជោតនំ និបាតបទន្តិ អត្ថោ. តស្សាតិ តស្ស បទស្ស. តេតិ ធម្មទេសនាយ សម្បទានភូតំ ថេរំ វទតិ. សេយ្យថិទន្តិ វា តេ កតមេតិ ចេតិ អត្ថោ. យេ ហិ ‘‘កស្សចី’’តិ, ‘‘កិម្ហិចី’’តិ ច អនិយមតោ វុត្តោ អត្ថោ, តេ កតមេតិ. កថេតុកម្យតាបុច្ឆា ហេសា. ទេវភាវាយាតិ ទេវភាវត្ថំ. ខន្ធជាតីតិ ខន្ធបាតុភាវោ, យថា ខន្ធេសុ ឧប្បន្នេសុ ‘‘ទេវា’’តិ សមញ្ញា ហោតិ, តថា តេសំ ឧប្បាទោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘យាយា’’តិ អាហ. សព្ពបទេសូតិ ‘‘គន្ធព្ពានំ គន្ធព្ពត្ថាយា’’តិអាទីសុ សព្ពេសុ ជាតិនិទ្ទេសបទេសុ, ភវាទិបទេសុ ច. យេន ហិ នយេន សចេ ហិ ជាតីតិ អយមត្ថយោជនា កតា, ជាតិនិទ្ទេសបទេសោវ ‘‘ភវោ’’តិអាទិនា ភវាទិបទេសុបិ សោ កាតព្ពោតិ. ទេវាតិ ឧបបត្តិទេវា ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ យាវ ភវគ្គា ទិព្ពន្តិ កាមគុណាទីហិ កីឡន្តិ លឡន្តិ វិហរន្តិ ជោតន្តីតិ កត្វា. គន្ធំ អព្ពន្តិ បរិភុញ្ជន្តីតិ គន្ធព្ពា, ធតរដ្ឋស្ស មហារាជស្ស បរិវារភូតា. យជន្តិ វេស្សវណសក្កាទិកេ បូជេន្តីតិ យក្ខា, តេន តេន វា បណិធិកម្មាទិនា យជិតព្ពា បូជេតព្ពាតិ យក្ខា, វេស្សវណស្ស មហារាជស្ស បរិវារភូតា. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អមនុស្សា’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ. ភូតាតិ កុម្ភណ្ឌា, វិរូឡ្ហកស្ស មហារាជស្ស បរិវារភូតា. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យេ កេចិ និព្ពត្តសត្តា’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ. អដ្ឋិបក្ខា ភមរតុប្បឡាទយោ. ចម្មបក្ខា ជតុសិង្គាលាទយោ. លោមបក្ខា ហំសមោរាទយោ. សរីសបា អហិវិច្ឆិកសតបទិអាទយោ.

‘‘តេសំ តេស’’ន្តិ ឥទំ ន យេវាបនកនិទ្ទេសោ វិយ អវុត្តសង្គហត្ថំ វចនំ, អថ ខោ អយេវាបនកនិទ្ទេសោ វិយ វុត្តសង្គហត្ថន្តិ. អាទិ-សទ្ទេនេវ ច អាមេឌិតត្ថោ សង្គយ្ហតីតិ អាហ ‘‘តេសំ តេសំ ទេវគន្ធព្ពាទីន’’ន្តិ. តទត្តាយាតិ តំភាវាយ, យថារូបេសុ ខន្ធេសុ បវត្តមានេសុ ‘‘ទេវា គន្ធព្ពា’’តិ លោកសមញ្ញា ហោតិ, តថារូបតាយាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ទេវគន្ធព្ពាទិភាវាយា’’តិ. ‘‘និរោធោ, វិគមោ’’តិ ច បដិលទ្ធត្តាលាភស្ស ភាវោ វុច្ចតិ, ឥធ បន អច្ចន្តាភាវោ អធិប្បេតោ ‘‘សព្ពសោ ជាតិយា អសតី’’តិ អវត្វា ‘‘ជាតិនិរោធា’’តិ វុត្តត្តាតិ អាហ ‘‘អភាវាតិ អត្ថោ’’តិ.

ផលត្ថាយ ហិនោតីតិ យថា ផលំ តតោ និព្ពត្តតិ, ឯវំ ហិនោតិ បវត្តតិ, តស្ស ហេតុភាវំ ឧបគច្ឆតីតិ អត្ថោ. ឥទំ គណ្ហថ នន្តិ ‘‘ឥទំ មេ ផលំ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ ឯវំ អប្បេតិ វិយ និយ្យាតេតិ វិយ. ‘‘ឯស នយោ’’តិ អវិសេសំ អតិទិសិត្វា វិសេសមត្តស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. ននុ ចាយំ ជាតិ បរិនិប្ផន្នា, សង្ខតភាវា ច ន ហោតិ វិការភាវតោ, តថា ជរាមរណំ, តស្ស កថំ សា ហេតុ ហោតីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ជរាមរណស្ស ហី’’តិអាទិ. តព្ភាវេ ភាវោ, តទភាវេ ច អភាវោ ជរាមរណស្ស ជាតិយា ឧបនិស្សយតា.

៩៩. ឱកាសបរិគ្គហោតិ បវត្តិដ្ឋានបរិគ្គហោ. ឧបបត្តិភវេ យុជ្ជតិ ឧបបត្តិក្ខន្ធានំ យថាវុត្តដ្ឋានតោ អញ្ញត្ថ អនុប្បជ្ជនតោ. ឥធ បនាតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ ‘‘កាមភវោ’’តិអាទិនា អាគតេ ឥមស្មិំ ឋានេ. កម្មភវេ យុជ្ជតិ កាមភវាទិជោតនា វិសេសតោ តស្ស ជាតិយា បច្ចយភាវតោតិ. តេនាហ ‘‘សោ ហិ ជាតិយា ឧបនិស្សយកោដិយាវ បច្ចយោ’’តិ. ននុ ច ឧបបត្តិភវោបិ ជាតិយា ឧបនិស្សយវសេន បច្ចយោ ហោតីតិ? សច្ចំ ហោតិ, សោ បន ន តថា បធានភូតោ, កម្មភវោ បន បធានភូតោ បច្ចយោ ជនកភាវតោតិ. ‘‘សោ ហិ ជាតិយា’’តិអាទិ វុត្តំ កាមភវូបគំ កម្មំ កាមភវោ. ឯស នយោ រូបារូបភវេសុបិ. ឱកាសបរិគ្គហោវ កតោ‘‘កិម្ហិចី’’តិ ឥមិនា សត្តបរិគ្គហស្ស កតត្តា.

១០០. តិណ្ណម្បិ កម្មភវានន្តិ កាមកម្មភវាទីនំ តិណ្ណម្បិ កម្មភវានំ. តិណ្ណញ្ច ឧបបត្តិភវានន្តិ កាមុបបត្តិភវាទីនំ តិណ្ណញ្ច ឧបបត្តិភវានំ. តថា សេសានិបីតិ ទិដ្ឋុបាទានាទីនិ សេសុបាទានានិបិ តិណ្ណម្បិ កម្មភវានំ, តិណ្ណញ្ច ឧបបត្តិភវានំ បច្ចយោតិ អត្ថោ. ឥតីតិ ឯវំ វុត្តនយេន. ទ្វាទស កម្មភវា ទ្វាទស ឧបបត្តិភវាតិ ចតុវីសតិភវា វេទិតព្ពា. យស្មា កម្មភវស្ស បច្ចយភាវមុខេនេវ ឧបាទានំ ឧបបត្តិភវស្ស បច្ចយោ នាម ហោតិ, ន អញ្ញថា, តស្មា ឧបាទានំ កម្មភវស្ស ឧជុកមេវ បច្ចយភាវោតិ អាហ ‘‘និប្បរិយាយេនេត្ថ ទ្វាទស កម្មភវា លព្ភន្តី’’តិ. តេសន្តិ កម្មភវានំ. សហជាតកោដិយាតិ អកុសលស្ស កម្មភវស្ស សហជាតំ ឧបាទានំ សហជាតកោដិយា, ឥតរំ អនន្តរូបនិស្សយាទិវសេន ឧបនិស្សយកោដិយា, កុសលស្ស កម្មភវស្ស បន ឧបនិស្សយកោដិយាវ បច្ចយោ. ឯត្ថ ច យថា អញ្ញមញ្ញនិស្សយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតាទិបច្ចយានំ សហជាតបច្ចយេន ឯកសង្គហតំ ទស្សេតុំ ‘‘សហជាតកោដិយា’’តិ វុត្តំ, ឯវំ អារម្មណូបនិស្សយអនន្តរូបនិស្សយបកតូបនិស្សយានំ ឯកជ្ឈំ គហណវសេន ‘‘ឧបនិស្សយកោដិយា’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១០១. ឧបាទានស្សាតិ ឯត្ថ កាមុបាទានស្ស តណ្ហា ឧបនិស្សយកោដិយាវ បច្ចយោ, សេសុបាទានានំ សហជាតកោដិយាបិ ឧបនិស្សយកោដិយាបិ វិញ្ញាណាទិ ច វេទនាបរិយោសានា វិបាកវិធីតិ កត្វា.

១០២. យទិទំ វេទនាតិ ឯត្ថ វិបាកវេទនាតិ តមេវ តាវ ឧបនិស្សយកោដិយា បច្ចយោ ឥតរកោដិយា អសម្ភវតោ. អញ្ញាតិ កុសលាកុសលកិរិយវេទនា. អញ្ញថាបីតិ សហជាតកោដិយាបិ.

១០៣. ឯត្តាវតាតិ ជរាមរណាទីនំ បច្ចយបរម្បរាទស្សនវសេន បវត្តាយ ឯត្តកាយ ទេសនាយ. បុរិមតណ្ហន្តិ បុរិមភវសិទ្ធំ តណ្ហំ. ‘‘ឯស បច្ចយោ តណ្ហាយ, យទិទំ វេទនា’’តិ វត្វា តទនន្តរំ ‘‘ផស្សបច្ចយា វេទនាតិ ឥតិ ខោ បនេតំ វុត្ត’’ន្តិអាទិនា វេទនាយ បច្ចយភូតស្ស ផស្សស្ស ឧទ្ធរណំ អញ្ញេសុ សុត្តេសុ អាគតនយេន បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ទេសនាមគ្គោ, តំ បន អនោតរិត្វា សមុទាចារតណ្ហាទស្សនមុខេនេវ តណ្ហាមូលកធម្មេ ទេសេន្តោ អាចិណ្ណទេសនាមគ្គតោ ឱក្កមន្តោ វិយ, តញ្ច ទេសនំ បស្សតោ អប្បវត្តន្តិ បសយ្ហ ពលក្ការេន ទេសេន្តោ វិយ ច ហោតីតិ អាហ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិ. ទ្វេ តណ្ហាតិ ឥធាធិប្បេតតណ្ហា ឯវ ទ្វិធា ភិន្ទន្តោ អាហ. ឯសនតណ្ហាតិ ភោគានំ បរិយេសនវសេន បវត្តតណ្ហា. ឯសិតតណ្ហាតិ បរិយិដ្ឋេសុ ភោគេសុ ឧប្បជ្ជមានតណ្ហា. សមុទាចារតណ្ហាយាតិ បរិយុដ្ឋានវសេន បវត្តតណ្ហាយ. ទុវិធាបេសា វេទនំ បដិច្ច តណ្ហា នាម វេទនាបច្ចយា ច អប្បដិលទ្ធានំ ភោគានំ បដិលាភាយ បរិយេសនា, លទ្ធេសុ ច តេសុបាតព្យតាបត្តិអាទិ ហោតីតិ.

បរិតស្សនវសេន បរិយេសតិ ឯតាយាតិ បរិយេសនា. អាសយតោ, បយោគតោ ច បរិយេសនា តថាបវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ. តេនាហ ‘‘តណ្ហាយ សតិ ហោតី’’តិ. រូបាទិអារម្មណបដិលាភោតិ សវត្ថុកានំ រូបាទិអារម្មណានំ គវេសនវសេន, បវត្តិយំ បន អបរិយិដ្ឋំយេវ លព្ភតិ, តម្បិ អត្ថតោ បរិយេសនាយ លទ្ធមេវ នាម តថារូបស្ស កម្មស្ស បុព្ពេកតត្តា ឯវ លព្ភនតោ. តេនាហ ‘‘សោ ហិ បរិយេសនាយ សតិ ហោតី’’តិ. សុខវិនិច្ឆយន្តិ សុខំ វិសេសតោ និច្ឆិនោតីតិ សុខវិនិច្ឆយោ, សុខំ សភាវតោ, សមុទយតោ, អត្ថង្គមនតោ, និស្សរណតោ ច យាថាវតោ ជានិត្វា បវត្តញាណំ, តំ សុខវិនិច្ឆយំ. ជញ្ញាតិ ជានេយ្យ. ‘‘សុភសុខ’’ន្តិអាទិកំ អារម្មណេ អភូតាការំ វិវិធំ និន្នភាវេន និច្ឆិនោតិ អារោបេតីតិ វិនិច្ឆយោ. អស្សាទានុបស្សនតណ្ហាទិដ្ឋិយាបិ ឯវមេវ វិនិច្ឆយភាវោ វេទិតព្ពោ. ឥមស្មិំ បន សុត្តេ វិតក្កោយេវ អាគតោតិ យោជនា. ឥមស្មិំ បន សុត្តេតិ សក្កបញ្ហសុត្តេ. (ទី. និ. ២.៣៥៨) តត្ថ ហិ ‘‘ឆន្ទោ ខោ, ទេវានំ ឥន្ទ, វិតក្កនិទានោ’’តិ អាគតំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ មហានិទានសុត្តេ. ‘‘វិតក្កេនេវ វិនិច្ឆិនាតី’’តិ ឯតេន ‘‘វិនិច្ឆីយតិ ឯតេនាតិ វិនិច្ឆយោ’’តិ វិនិច្ឆយ-សទ្ទស្ស ករណសាធនមាហ. ‘‘ឯត្តក’’ន្តិអាទិ វិនិច្ឆយនាការទស្សនំ.

ឆន្ទនដ្ឋេន ឆន្ទោ, ឯវំ រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ, ស្វាយំ អនាសេវនតាយ មន្ទោ ហុត្វា បវត្តោ ឥធាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ទុព្ពលរាគស្សាធិវចន’’ន្តិ. អជ្ឈោសានន្តិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន អភិនិវិសនំ. ‘‘មយ្ហំ ឥទ’’ន្តិ ហិ តណ្ហាគាហោ យេភុយ្យេន អត្តគ្គាហសន្និស្សយោវ ហោតិ. តេនាហ ‘‘អហំ មម’’ន្តិ, ‘‘ពលវសន្និដ្ឋាន’’ន្តិ ច តេសំ គាហានំ ថិរភាវប្បត្តិមាហ. តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន បរិគ្គហករណន្តិ ‘‘អហំ មម’’ន្តិ ពលវសន្និដ្ឋានវសេន អភិនិវិដ្ឋស្ស អត្តត្តនិយគ្គាហវត្ថុនោ អញ្ញាសាធារណំ វិយ កត្វា បរិគ្គហេត្វា ឋានំ, តថាបវត្តោ លោភសហគតចិត្តុប្បាទោ. អត្តនា បរិគ្គហិតស្ស វត្ថុនោ យស្ស វសេន បរេហិ សាធារណភាវស្ស អសហមានោ ហោតិ បុគ្គលោ, សោ ធម្មោ អសហនតា. ឯវំ វចនត្ថំ វទន្តិ និរុត្តិនយេន. សទ្ទលក្ខណេ បន យស្ស ធម្មស្ស វសេន មច្ឆរិយយោគតោ បុគ្គលោ មច្ឆរោ, តស្ស ភាវោ, កម្មំ វា មច្ឆរិយំ, មច្ឆេរោ ធម្មោ. មច្ឆរិយស្ស ពលវភាវតោ អាទរេន រក្ខណំ អារក្ខោតិ អាហ ‘‘ទ្វារ…បេ… សុដ្ឋុ រក្ខណ’’ន្តិ. អត្តនោ ផលំ ករោតីតិ ករណំ, យំ កិញ្ចិ ការណំ, អធិកំ ករណន្តិ អធិករណំ, វិសេសការណំ. វិសេសការណញ្ច ភោគានំ អារក្ខទណ្ឌាទានាទិអនត្ថសម្ភវស្សាតិ វុត្តំ ‘‘អារក្ខាធិករណ’’ន្តិអាទិ. បរនិសេធនត្ថន្តិ មារណាទិនា បរេសំ វិពាធនត្ថំ. អាទីយតិ ឯតេនាតិ អាទានំ, ទណ្ឌស្ស អាទានំ ទណ្ឌាទានំ, អភិភវិត្វា បរវិហេឋនចិត្តុប្បាទោ. សត្ថាទានេបិ ឯសេវ នយោ. ហត្ថបរាមាសាទិវសេន កាយេន កាតព្ពកលហោ កាយកលហោ. មម្មឃដ្ដនាទិវសេន វាចាយ កាតព្ពកលហោ វាចាកលហោ. វិរុជ្ឈនវសេន វិរូបំ គណ្ហាតិ ឯតេនាតិ វិគ្គហោ. វិរុទ្ធំ វទតិ ឯតេនាតិ វិវាទោ. តុវំ តុវន្តិ អគារវវចនសហចរណតោ តុវំ តុវំ, សព្ពេតេ តថាបវត្តា ទោសសហគតចិត្តុប្បាទា វេទិតព្ពា. តេនាហ ភគវា ‘‘អនេកេ បាបកា អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តី’’តិ (ទី. និ. ២.១០៤).

១១២. ទេសនំ និវត្តេសីតិ ‘‘តណ្ហំ បដិច្ច បរិយេសនា’’តិអាទិនា អនុលោមនយេន បវត្តិតំ ទេសនំ បដិលោមនយេន បុន ‘‘អារក្ខាធិករណ’’ន្តិ អារភន្តោ និវត្តេសិ. បញ្ចកាមគុណិករាគវសេនាតិ អារម្មណភូតា បញ្ច កាមគុណា ឯតស្ស អត្ថីតិ បញ្ចកាមគុណិកោ, តត្ថ រញ្ជនវសេន អភិរមណវសេន បវត្តរាគោ, តស្ស វសេន ឧប្បន្នា រញ្ជនវសេន តណ្ហាយនវសេន បវត្តា រូបាទិតណ្ហាវ កាមេសុ តណ្ហាតិ កាមតណ្ហា. ភវតិ អត្ថិ សព្ពកាលំ តិដ្ឋតីតិ បវត្តា ភវទិដ្ឋិ ឧត្តរបទលោបេន ភវោ, តំសហគតា តណ្ហា ភវតណ្ហា. វិភវតិ វិនស្សតិ ឧច្ឆិជ្ជតីតិ បវត្តា វិភវទិដ្ឋិ វិភវោ ឧត្តរបទលោបេន, តំសហគតា តណ្ហា វិភវតណ្ហាតិ អាហ ‘‘សស្សតទិដ្ឋី’’តិអាទិ. ឥមេ ទ្វេ ធម្មាតិ ‘‘ឯស បច្ចយោ ឧបាទានស្ស, យទិទំ តណ្ហា’’តិ (ទី. និ. ២.១០១) ឯវំ វុត្តា វដ្ដមូលតណ្ហា ច ‘‘តណ្ហំ បដិច្ច បរិយេសនា’’តិ (ទី. និ. ២.១០៣) ឯវំ វុត្តា សមុទាចារតណ្ហា ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា. វដ្ដមូលសមុទាចារវសេនាតិ វដ្ដមូលវសេន ចេវ សមុទាចារវសេន ច. ទ្វីហិ កោដ្ឋាសេហីតិ ទ្វីហិ ភាគេហិ. ទ្វីហិ អវយវេហិ សមោសរន្តិ និព្ពត្តនវសេន សមំ វត្តន្តិ ឥតោតិ សមោសរណំ, បច្ចយោ, ឯកំ សមោសរណំ ឯតាសន្តិ ឯកសមោសរណា. កេន បន ឯកសមោសរណាតិ អាហ ‘‘វេទនាយា’’តិ. ទ្វេបិ ហិ តណ្ហា វេទនាបច្ចយា ឯវាតិ. តេនាហ ‘‘វេទនាបច្ចយេន ឯកបច្ចយា’’តិ. តតោ តតោ ឱសរិត្វា អាគន្ត្វា សមវសនដ្ឋានំ ឱសរណ សមោសរណំ. វេទនាយ សមំ សហ ឯកស្មិំ អារម្មណេ ឱសរណកបវត្តនកា វេទនា សមោសរណាតិ អាហ ‘‘ឥទំ សហជាតសមោសរណំ នាមា’’តិ.

១១៣. សព្ពេតិ ឧប្បត្តិទ្វារវសេន ភិន្ទិត្វា វុត្តា សវិបាកផស្សា ឯវ វិញ្ញាណាទិ វេទនាបរិយោសានា វិបាកវិថីតិ កត្វា. បដិច្ចសមុប្បាទកថា នាម វដ្ដកថាតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា ចត្តារោ លោកុត្តរវិបាកផស្សេ’’តិ. ពហុធាតិ ពហុប្បការេន. អយញ្ហិ បញ្ចទ្វារេ ចក្ខុបសាទាទិវត្ថុកានំ បញ្ចន្នំ វេទនានំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ផស្សោ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ. សេសានំ បន ឯកេកស្មិំ ទ្វារេ សម្បដិច្ឆនសន្តីរណតទារម្មណវសេន បវត្តានំ កាមាវចរវិបាកវេទនានំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកោ ផស្សោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ. មនោទ្វារេបិ តទារម្មណវសេន បវត្តានំ កាមាវចរវិបាកវេទនានំ សហជាតមនោសម្ផស្សោ តថេវ អដ្ឋធា បច្ចយោ ហោតិ, តថា បដិសន្ធិភវង្គចុតិវសេន បវត្តានំ តេភូមកវិបាកវេទនានំ. យា បន តា មនោទ្វារេ តទារម្មណវសេន បវត្តា កាមាវចរវេទនា, តាសំ មនោទ្វារាវជ្ជនសម្បយុត្តោ មនោសម្ផស្សោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតីតិ ឯវំ ផស្សោ ពហុធា វេទនាយ បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

១១៤. វេទនាទីនន្តិ វេទនាសញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណានំ. អសទិសភាវាតិ អនុភវនសញ្ជាននាភិសង្ខរណវិជាននភាវា. តេ ហិ អញ្ញមញ្ញវិធុរេន វេទយិតាទិរូបេន អាកិរិយន្តិ បញ្ញាយន្តីតិ អាការាតិ វុច្ចន្តិ. តេយេវាតិ វេទនាទីនំ តេ ឯវ វេទយិតាទិអាការា. សាធុកំ ទស្សិយមានាតិ សក្កច្ចំ បច្ចក្ខតោ វិយ បកាសិយមានា. តំ តំ លីនមត្ថំ គមេន្តីតិ ‘‘អរូបដ្ឋោ អារម្មណាភិមុខនមនដ្ឋោ’’តិ ឯវមាទិកំ តំ តំ លីនំ អបាកដមត្ថំ គមេន្តិ ញាបេន្តីតិ លិង្គានិ. តស្ស តស្ស សញ្ជាននហេតុតោតិ តស្ស តស្ស អរូបដ្ឋាទិកស្ស សល្លក្ខណស្ស ការណត្តា. និមីយន្តិ អនុមីយន្តិ ឯតេហីតិ និមិត្តានិ. តថា តថា អរូបភាវាទិប្បការេន, វេទយិតាទិប្បការេន ច ឧទ្ទិសិតព្ពតោ កថេតព្ពតោ ឧទ្ទេសា. តស្មាតិ ‘‘អសទិសភាវា’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ការណភាវេន បច្ចាមសតិ. យស្មា វេទនាទីនំ អញ្ញមញ្ញអសទិសភាវា យថាវុត្តេនត្ថេន អាការាទយោ, តស្មា អយំ ឥទានិ វុច្ចមានោ ឯត្ថ បាឡិបទេ អត្ថោ.

នាមសមូហស្សាតិ អារម្មណាភិមុខំ នមនដ្ឋេន ‘‘នាម’’ន្តិ លទ្ធសមញ្ញស្ស វេទនាទិចតុក្ខន្ធសង្ខាតស្ស អរូបធម្មបុញ្ជស្ស. បញ្ញត្តីតិ ‘‘នាមកាយោ អរូបកលាបោ អរូបិនោ ខន្ធា’’តិអាទិកា បញ្ញាបនា ហោតិ. ចេតនាបធានត្តា សង្ខារក្ខន្ធធម្មានំ ‘‘សង្ខារានំ ចេតនាការេ’’តិអាទិ វុត្តំ. តថា ហិ សុត្តន្តភាជនីយេ សង្ខារក្ខន្ធវិភជនេ ‘‘យា ចេតនា សញ្ចេតនា សញ្ចេតយិតត្ត’’ន្តិ (វិភ. ២៤៩ អភិធម្មភាជនីយេ) ចេតនាវ និទ្ទិដ្ឋា. អសតីតិ អសន្តេសុ. វចនវិបល្លាសេន ហិ ឯវំ វុត្តំ. ចត្តារោ ខន្ធេ វត្ថុំ កត្វាតិ វេទនា សញ្ញា ចិត្តំ ចេតនាទយោតិ ឥមេ ចតុក្ខន្ធសញ្ញិតេ និស្សយបច្ចយភូតេ ធម្មេ វត្ថុំ កត្វា. អយញ្ច នយោ បញ្ចទ្វារេបិ សម្ភវតីតិ ‘‘មនោទ្វារេ’’តិ វិសេសិតំ. អធិវចនសម្ផស្សវេវចនោតិ អធិវចនមុខេន បញ្ញត្តិមុខេន គហេតព្ពត្តា ‘‘អធិវចនសម្ផស្សោ’’តិ លទ្ធនាមោ. សោតិ មនោសម្ផស្សោ. បញ្ចវោការេ ច ហទយវត្ថុំ និស្សាយ លព្ភនតោ រូបកាយេ បញ្ញាយតេវ, អយំ បន នយោ ឥធ ន ឥច្ឆិតោ វេទនាទិបដិក្ខេបវសេន អសម្ភវបរិយាយស្ស ជោតិតត្តាតិ ‘‘បញ្ចបសាទេ វត្ថុំ កត្វា ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ អត្ថោ វុត្តោ. ន ហិ វេទនាសន្និស្សយេន វិនា បញ្ចបសាទេ វត្ថុំ កត្វា មនោសម្ផស្សស្ស សម្ភវោ អត្ថិ. ឧប្បត្តិដ្ឋានេ អសតិ អនុប្បត្តិដ្ឋានតោ ផលស្ស ឧប្បត្តិ នាម កទាចិបិ នត្ថីតិ ឥមមត្ថំ យថាធិគតស្ស អត្ថស្ស និទស្សនវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘អម្ពរុក្ខេ’’តិអាទិមាហ. រូបកាយតោតិ កេវលំ រូបកាយតោ. តស្សាតិ មនោសម្ផស្សស្ស.

វិរោធិបច្ចយសន្និបាតេ វិភូតតរា វិសទិសុប្បត្តិ, តស្មិំ វា សតិ អត្តនោ សន្តានេ វិជ្ជមានស្សេវ វិសទិសុប្បត្តិហេតុភាវោ រុប្បនាការោ. សោ ឯវ រុប្បនាការោ វត្ថុសប្បដិឃាទិកំ តំ តំ លីនមត្ថំ គមេតីតិ លិង្គំ. តស្ស តស្ស សញ្ជាននហេតុតោ និមិត្តំ. តថា តថា ឧទ្ទិសិតព្ពតោ ឧទ្ទេសោតិ ឯវមេត្ថ អាការាទយោ អត្ថតោ វេទិតព្ពា. វត្ថារម្មណានំ អញ្ញមញ្ញបដិហននំ បដិឃោ, តតោ បដិឃតោ ជាតោ បដិឃសម្ផស្សោ. តេនាហ ‘‘សប្បដិឃ’’ន្តិអាទិ. នាមកាយតោតិ កេវលំ នាមកាយតោ. តស្សាតិ បដិឃសម្ផស្សស្ស. សេសំ បឋមបញ្ហេ វុត្តនយមេវ.

ឧភយវសេនាតិ នាមកាយោ រូបកាយោតិ ឧភយសន្និស្សយស្ស អធិវចនសម្ផស្សោ បដិឃសម្ផស្សោតិ ឧភយសម្ផស្សស្ស វសេន.

វិសុំ វិសុំ បច្ចយំ ទស្សេត្វាតិ ព្យតិរេកមុខេន បច្ចេកំ នាមកាយរូបកាយសញ្ញិតំ បច្ចយំ ទស្សេត្វា. តេសន្តិ ផស្សានំ. អវិសេសតោតិ វិសេសំ អកត្វា សាមញ្ញតោ. ទស្សេតុន្តិ ព្យតិរេកមុខេនេវ ទស្សេតុំ. ឯសេវ ហេតូតិ ឯស ឆសុបិ ទ្វារេសុ បវត្តោ នាមរូបសង្ខាតោ ហេតុ យថារហំ ទ្វិន្នម្បិ ផស្សានំ. ឥទានិ តំ យថារហំ បវត្តិំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ចក្ខុទ្វារាទីសុ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ.

សម្បយុត្តកា ខន្ធាតិ ផស្សេន សម្បយុត្តា វេទនាទយោ ខន្ធា. អាវជ្ជនស្សាបិ សម្បយុត្តក្ខន្ធគ្គហណេនេវេត្ថ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ តទវិនាភាវតោ. បរតោ មនោសម្ផស្សេបិ ឯសេវ នយោ. បញ្ចវិធោបីតិ ចក្ខុសម្ផស្សាទិវសេន បញ្ចវិធោបិ. សោ ផស្សោតិ បដិឃសម្ផស្សោ. ពហុធាតិ ពហុប្បការេន. តថា ហិ វិបាកនាមំ វិបាកស្ស អនេកភេទស្ស មនោសម្ផស្សស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន សត្តធា បច្ចយោ ហោតិ. យំ បនេត្ថ អាហារកិច្ចំ, តំ អាហារបច្ចយវសេន. យំ ឥន្ទ្រិយកិច្ចំ, តំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយវសេន បច្ចយោ ហោតិ. អវិបាកំ បន នាមំ អវិបាកស្ស មនោសម្ផស្សស្ស ឋបេត្វា វិបាកបច្ចយំ ឥតរេសំ វសេន បច្ចយោ ហោតិ. រូបំ បន ចក្ខាយតនាទិភេទំ ចក្ខុសម្ផស្សាទិកស្ស បញ្ចវិធស្ស ផស្សស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន ឆធា បច្ចយោ ហោតិ. រូបាយតនាទិភេទំ តស្ស បញ្ចវិធស្ស អារម្មណបុរេជាតអត្ថិអវិគតវសេន ចតុធា បច្ចយោ ហោតិ. មនោសម្ផស្សស្ស បន តានិ រូបាយតនាទីនិ, ធម្មារម្មណញ្ច តថា ច អារម្មណបច្ចយមត្តេនេវ បច្ចយោ ហោតិ. វត្ថុរូបំ បន មនោសម្ផស្សស្ស និស្សយបុរេជាតវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតវសេន បញ្ចធា បច្ចយោ ហោតិ. ឯវំ នាមរូបំ អស្ស ផស្សស្ស ពហុធា បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

១១៥. បឋមុប្បត្តិយំ វិញ្ញាណំ នាមរូបស្ស វិសេសបច្ចយោតិ ឥមមត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘មាតុកុច្ឆិម្ហិ ន ឱក្កមិស្សថា’’តិអាទិ វុត្តំ. គព្ភសេយ្យកបដិសន្ធិ ហិ ពាហិរតោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តស្ស វិយ ហោន្តីបិ អត្ថតោ យថាបច្ចយំ ខន្ធានំ តត្ថ បឋមុប្បត្តិយេវ. តេនាហ ‘‘បវិសិត្វា…បេ… ន វត្តិស្សថា’’តិ. សុទ្ធន្តិ កេវលំ វិញ្ញាណេន អមិស្សិតំ វិរហិតំ. ‘‘អវសេស’’ន្តិ ឥទំ នាមាបេក្ខំ, តស្មា អវសេសំ នាមរូបន្តិ ឥមំ វិញ្ញាណំ ឋបេត្វា អវសេសំ នាមរូបំ វាតិ អត្ថោ. បដិសន្ធិវសេន ឱក្កន្តន្តិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន, មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តស្ស វា បឋមាវយវភាវេន ឱតិណ្ណំ. វោក្កមិស្សថាតិ សន្តតិវិច្ឆេទំ វិនាសំ ឧបគមិស្សថ, តំ បន មរណំ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ចុតិវសេនា’’តិ. អស្សាតិ វិញ្ញាណស្ស, តញ្ច ខោ វិញ្ញាណសាមញ្ញវសេន វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តស្សេវ ចិត្តស្ស និរោធេនា’’តិ, បដិសន្ធិចិត្តស្សេវ និរោធេនាតិ អត្ថោ. តតោតិ បដិសន្ធិចិត្តតោ. បដិសន្ធិចិត្តស្ស, តតោ ទុតិយតតិយចិត្តានំ វា និរោធេន ចុតិ ន ហោតីតិ វុត្តមត្ថំ យុត្តិតោ វិភាវេតុំ ‘‘បដិសន្ធិចិត្តេន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯតស្មិំ អន្តរេតិ ឯតស្មិំ សោឡសចិត្តក្ខណេ កាលេ. អន្តរាយោ នត្ថីតិ ឯត្ថ ទារកស្ស តាវ មរណន្តរាយោ មា ហោតុ តទា ចុតិចិត្តស្ស អសម្ភវតោ, មាតុ បន កថំ តទា មរណន្តរាយាភាវោតិ? តំ តំ កាលំ អនតិក្កមិត្វា តទន្តរេយេវ ចវនធម្មាយ គព្ភគ្គហណស្សេវ អសម្ភវតោ. តេនាហ ‘‘អយញ្ហិ អនោកាសោ នាមា’’តិ, ចុតិយាតិ អធិប្បាយោ.

បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានីតិ ឱក្កន្តិក្ខណេ ឧប្បន្នកម្មជរូបានិ វទតិ. តានិ ហិ និប្បរិយាយតោ បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានិ នាម, ន ឧតុសមុដ្ឋានានិ បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឧប្បាទតោ បច្ឆា សមុដ្ឋិតត្តា. ចិត្តជាហារជានំ បន តទា អសម្ភវោ ឯវ. យានិ បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានិ, តានិ តិវិធានិ តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ, ឋិតិក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ, ភង្គក្ខណេ សមុដ្ឋិតានីតិ. តេសុ ឧប្បាទក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ សត្តរសមស្ស ភវង្គស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និរុជ្ឈន្តិ, ឋិតិក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ ឋិតិក្ខណេ និរុជ្ឈន្តិ, ភង្គក្ខណេ សមុដ្ឋិតានិ ភង្គក្ខណេ និរុជ្ឈន្តិ. តត្ថ ‘‘ភញ្ជមានោ ធម្មោ ភញ្ជមានស្ស ធម្មស្ស បច្ចយោ ហោតី’’តិ ន សក្កា វត្តុំ, ឧប្បាទេ, បន ឋិតិយញ្ច ន ន សក្កាតិ ‘‘សត្តរសមស្ស ភវង្គស្ស ឧប្បាទក្ខណេ, ឋិតិក្ខណេ ច ធរន្តានំ វសេន តស្ស បច្ចយម្បិ ទាតុំ ន សក្កោន្តី’’តិ វុត្តំ. រូបកាយូបត្ថម្ភិតស្សេវ ហិ នាមកាយស្ស បញ្ចវោការេ បវត្តីតិ. តេហិ រូបធម្មេហិ តស្ស ចិត្តស្ស ពលវតរំ សន្ធាយាហ ‘‘សត្តរសមស្ស…បេ… បវត្តិ បវត្តតី’’តិ. បវេណី ឃដិយតីតិ អដ្ឋចត្តាលីសកម្មជស្ស រូបបវេណី សម្ពន្ធា ហុត្វា បវត្តតិ. បឋមញ្ហិ បដិសន្ធិចិត្តំ, តតោ យាវ សោឡសមំ ភវង្គចិត្តំ, តេសុ ឯកេកស្ស ឧប្បាទឋិតិភង្គវសេន តយោ តយោ ខណា. តត្ថ ឯកេកស្ស ចិត្តស្ស តីសុ តីសុ ខណេសុ សមតិំស សមតិំស កម្មជរូបានិ ឧប្បជ្ជន្តិ. ឥតិ សោឡសតិកា អដ្ឋចត្តាលីសំ ហោន្តិ. ឯស នយោ តតោ បរេសុបិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អដ្ឋចត្តាលីសកម្មជស្ស រូបបវេណី សម្ពន្ធា ហុត្វា បវត្តតី’’តិ. សចេ បន ន សក្កោន្តីតិ បដិសន្ធិចិត្តេន សទ្ធិំ សមុដ្ឋិតរូបានិ សត្តរសមស្ស ភវង្គស្ស បច្ចយំ ទាតុំ សចេ ន សក្កោន្តិ. យទិ ហិ បដិសន្ធិចិត្តតោ សត្តរសមំ ចុតិចិត្តំ សិយា, បដិសន្ធិចិត្តស្ស ឋិតិភង្គក្ខណេសុបិ កម្មជរូបំ ន ឧប្បជ្ជេយ្យ, បគេវ ភវង្គចិត្តក្ខណេសុ. តថា សតិ នត្ថេវ តស្ស ចិត្តស្ស បច្ចយលាភោតិ បវត្តិ នប្បវត្តតិ, បវេណី ន ឃដិយតេវ, អញ្ញទត្ថុ វិច្ឆិជ្ជតិ. តេនាហ ‘‘វោក្កមតិតិ នាម ហោតី’’តិអាទិ.

ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថំបការតាយ. យាទិសោ គព្ភសេយ្យកស្ស អត្តភាវោ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. តស្ស ច បញ្ចក្ខន្ធា អនូនា ឯវ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ឯវំ បរិបុណ្ណបញ្ចក្ខន្ធភាវាយា’’តិ. ឧបច្ឆិជ្ជិស្សថាតិ សន្តានវិច្ឆេទេន វិច្ឆិន្ទេយ្យ. សុទ្ធំ នាមរូបមេវាតិ វិញ្ញាណវិរហិតំ កេវលំ នាមរូបមេវ. អវយវានំ បារិបូរិ វុឌ្ឍិ. ថិរភាវប្បត្តិ វិរូឡ្ហិ. មហល្លកភាវប្បត្តិ វេបុល្លំ. តានិ ច យថាក្កមំ បឋមាទិវយវសេន ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘បឋមវយវសេនា’’តិអាទិ. វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ, តេន វស្សសហស្សទ្វយាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ.

វិញ្ញាណមេវាតិ និយមវចនំ, ឥតោ ពាហិរកប្បិតស្ស អត្តនោ, ឥស្សរាទីនញ្ច បដិក្ខេបបទំ, ន អវិជ្ជាទិផស្សាទិបដិក្ខេបបទំ បដិយោគីនិវត្តនបទត្តា អវធារណស្ស. តេនាហ ‘‘ឯសេវ ហេតូ’’តិអាទិ. អយញ្ច នយោ ហេដ្ឋាបិ សព្ពបទេសុ យថារហំ វត្តព្ពោ. ឥទានិ វិញ្ញាណមេវ នាមរូបស្ស បធានការណន្តិ ឥមមត្ថំ ឱបម្មវសេន វិភាវេតុំ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. បច្ចេកំ វិយ សមុទិតស្សាបិ នាមរូបស្ស វិញ្ញាណេន វិនា អត្តកិច្ចាសមត្ថតំ ទស្សេតុំ ‘‘ត្វំ នាមរូបំ នាមា’’តិ ឯកជ្ឈំ គហណំ. បុរេចារិកេតិ បុព្ពង្គមេវ. វិញ្ញាណញ្ហិ សហជាតធម្មានំ បុព្ពង្គមំ. តេនាហ ភគវា ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិ. (ធ. ប. ១; នេត្តិ. ៩០, ៩២; បេដកោ. ១៣, ៨៣) ពហុធាតិ អនេកប្បការេន បច្ចយោ ហោតិ.

កថំ? វិបាកនាមស្ស ហិ បដិសន្ធិយំ អញ្ញំ វា វិញ្ញាណំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារឥន្ទ្រិយសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ នវធា បច្ចយោ ហោតិ. វត្ថុរូបស្ស បដិសន្ធិយំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកអាហារឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ នវធា បច្ចយោ ហោតិ. ឋបេត្វា បន វត្ថុរូបំ សេសរូបស្ស ឥមេសុ នវសុ អញ្ញមញ្ញបច្ចយំ អបនេត្វា សេសេហិ អដ្ឋហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ. អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ បន អសញ្ញសត្តរូបស្ស, បញ្ចវោការេ វា កម្មជស្ស សុត្តន្តិកបរិយាយតោ ឧបនិស្សយវសេន ឯកធាវ បច្ចយោ ហោតិ. អវសេសញ្ហិ បឋមភវង្គតោ បភុតិ សព្ពម្បិ វិញ្ញាណំ តស្ស នាមរូបស្ស យថារហំ បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បន បច្ចយនយេ ទស្សិយមានេ សព្ពាបិ មហាបករណកថា អានេតព្ពា ហោតីតិ ន វិត្ថារិតា. កថំ បនេតំ បច្ចេតព្ពំ ‘‘បដិសន្ធិនាមរូបំ វិញ្ញាណបច្ចយា ហោតី’’តិ? សុត្តតោ, យុត្តិតោ ច. បាឡិយញ្ហិ ‘‘ចិត្តានុបរិវត្តិនោ ធម្មា’’តិអាទិនា (ធ. ស. មាតិកា ៦២) នយេន ពហុធា វេទនាទីនំ វិញ្ញាណបច្ចយតា អាគតា. យុត្តិតោ បន ឥធ ចិត្តជេន រូបេន ទិដ្ឋេន អទិដ្ឋស្សាបិ រូបស្ស វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ. ចិត្តេហិ បសន្នេ, អប្បសន្នេ វា តទនុរូបានិ រូបានិ ឧប្បជ្ជមានានិ ទិដ្ឋានិ, ទិដ្ឋេន ច អទិដ្ឋស្ស អនុមានំ ហោតីតិ. ឥមិនា ឥធ ‘‘ទិដ្ឋេន ចិត្តជរូបេន អទិដ្ឋស្សាបិ បដិសន្ធិរូបស្ស វិញ្ញាណំ បច្ចយោ ហោតី’’តិ បច្ចេតព្ពមេតំ. កម្មសមុដ្ឋានស្សាបិ ហិ រូបស្ស ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស វិយ វិញ្ញាណបច្ចយតា បដ្ឋានេ អាគតាតិ.

១១៦. ឥធ សមុទយ-សទ្ទោ សមុទាយ-សទ្ទោ វិយ សមូហបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ទុក្ខរាសិសម្ភវោ’’តិ. ឯកកោតិ អសហាយោ រាជបរិសារហិតោ. បស្សេយ្យាម តេ រាជភាវំ អម្ហេហិ វិនាតិ អធិប្បាយោ. យថារហំ បរិសំ រញ្ជេតីតិ ហិ រាជា. អត្ថតោតិ អត្ថសិទ្ធិតោ អវទន្តម្បិ វទតិ វិយ. ‘‘ហទយវត្ថុ’’ន្តិ ឥមិនាវ តន្និស្សយោបិ គហិតោ វាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អានន្តរិយភាវតោ និស្សយនិស្សយោបិ ‘‘និស្សយោ’’ ត្វេវ វុច្ចតីតិ. បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ នាម ភវេយ្យាសិ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘បស្សេយ្យាមា’’តិអាទិ. ពហុធាតិ អនេកធា បច្ចយោ ហោតិ. កថំ? នាមំ តាវ បដិសន្ធិយំ សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិបាកសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ សត្តធា វិញ្ញាណស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ ឯវំ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ. អវិបាកំ បន នាមំ យថាវុត្តេសុ បច្ចយេសុ ឋបេត្វា វិបាកបច្ចយំ ឥតរេហិ ឆហិ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ. កិញ្ចិ បនេត្ថ ហេតុបច្ចយេន, កិញ្ចិ អាហារបច្ចយេនាតិ អញ្ញថាបិ បច្ចយោ ហោតិ, តញ្ច ខោ បវត្តិយំយេវ, ន បដិសន្ធិយំ. រូបតោ បន ហទយវត្ថុ បដិសន្ធិយំ វិញ្ញាណស្ស សហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយវិប្បយុត្តអត្ថិ អវិគតបច្ចយេហិ ឆធាវ បច្ចយោ ហោតិ. បវត្តិយំ បន សហជាតអញ្ញមញ្ញបច្ចយវជ្ជិតេហិ បញ្ចហិ បុរេជាតបច្ចយេន សហ តេហេវ បច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតិ. ចក្ខាយតនាទិភេទំ បន បញ្ចវិធម្បិ រូបំ យថាក្កមំ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិភេទស្ស វិញ្ញាណស្ស និស្សយបុរេជាតឥន្ទ្រិយវិប្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេហិ បច្ចយោ ហោតីតិ ឯវំ នាមរូបំ វិញ្ញាណស្ស ពហុធា បច្ចយោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

យ្វាយមនុក្កមេន វិញ្ញាណស្ស នាមរូបំ, បដិសន្ធិនាមរូបស្ស, ច វិញ្ញាណំ បតិ បច្ចយភាវោ, សោ កទាចិ វិញ្ញាណស្ស សាតិសយោ, កទាចិ នាមរូបស្ស, កទាចិ ឧភិន្នំ សទិសោតិ តិវិធោបិ សោ ‘‘ឯត្តាវតា’’តិ បទេន ឯកជ្ឈំ គហិតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘វិញ្ញាណេ…បេ… បវត្តេសូ’’តិ វត្វា បុន យមិទម្បិ វិញ្ញាណំ នាមរូបសញ្ញិតានំ បញ្ចន្នំ ខន្ធានំ អញ្ញមញ្ញនិស្សយេន បវត្តានំ ឯត្តកេន សព្ពា សំសារវដ្ដប្បវត្តីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯត្តកេន…បេ… បដិសន្ធិយោ’’តិ អាហ. តត្ថ ឯត្តកេនាតិ ឯត្តកេនេវ, ន ឥតោ អញ្ញេន កេនចិ ការកវេទកសភាវេន អត្តនា, ឥស្សរាទិនា វាតិ អត្ថោ. អន្តោគធាវធារណញ្ហេតំ បទំ.

វចនមត្តមេវ អធិកិច្ចាតិ ទាសាទីសុ សិរិវឌ្ឍកាទិ-សទ្ទា វិយ អតថត្តា វចនមត្តមេវ អធិការំ កត្វា បវត្តស្ស. តេនាហ ‘‘អត្ថំ អទិស្វា’’តិ. វោហារស្សាតិ វោហរណមត្តស្ស. បថោតិ បវត្តិមគ្គោ បវត្តិយា វិសយោ. យស្មា សរណកិរិយាវសេន បុគ្គលោ ‘‘សតោ’’តិ វុច្ចតិ, សម្បជាននកិរិយាវសេន ‘‘សម្បជានោ’’តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ការណាបទេសវសេនា’’តិ. ការណំ និទ្ធារេត្វា ឧត្តិ និរុត្តីតិ. ឯកមេវ អត្ថំ ‘‘បណ្ឌិតោ’’តិអាទិនា បការតោ ញាបនតោ ‘‘បញ្ញត្តី’’តិ វទន្តិ. សោ ឯវ ហិ ‘‘បណ្ឌិតោ’’តិ ច ‘‘ព្យត្តោ’’តិ ច ‘‘មេធាវី’’តិ ច បញ្ញាបីយតីតិ. បណ្ឌិច្ចប្បការតោ បន បណ្ឌិតោ, វេយ្យត្តិយប្បការតោ ព្យត្តោតិ បញ្ញាបីយតីតិ ឯវំ បការតោ បញ្ញាបនតោ បញ្ញត្តិ. យស្មា ឥធ អធិវចននិរុត្តិបញ្ញត្តិបទានិ សមានត្ថានិ. សព្ពញ្ច វចនំ អធិវចនាទិភាវំ ភជតិ, តស្មា កេសុចិ វចនវិសេសេសុ វិសេសេន បវត្តេហិ អធិវចនាទិសទ្ទេហិ សព្ពានិ វចនានិ បញ្ញត្តិអត្ថប្បកាសនសាមញ្ញេន វុត្តានីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន អយមត្ថយោជនា កតាតិ វេទិតព្ពា.

អថ វា អធិ-សទ្ទោ ឧបរិភាវេ, ឧបរិ វចនំ អធិវចនំ. កស្ស ឧបរិ? បកាសេតព្ពស្ស អត្ថស្សាតិ បាកដោ យមត្ថោ. អធីនំ វា វចនំ អធិវចនំ. កេន អធីនំ? អត្ថេន. តថា តំតំអត្ថប្បកាសេន និច្ឆិតំ, និយតំ វា វចនំ និរុត្តិ. បថវីធាតុបុរិសាទិតំតំបការេន ញាបនតោ បញ្ញត្តីតិ ឯវំ អធិវចនាទិបទានំ សព្ពវចនេសុ បវត្តិ វេទិតព្ពា, អញ្ញថា សិរិវឌ្ឍកធនវឌ្ឍកប្បការានមេវ និរុត្តិតា, ‘‘បណ្ឌិតោ វិយត្តោ’’តិ ឯវំ បការានមេវ ឯកមេវ អត្ថំ តេន តេន បការេន ញាបេន្តានំ បញ្ញត្តិតា ច អាបជ្ជេយ្យាតិ. ឯវំ តីហិបិ នាមេហិ វុត្តស្ស វោហារស្ស បវត្តិមគ្គោបិ សហ វិញ្ញាណេន នាមរូបន្តិ ឯត្តាវតាវ ឥច្ឆិតព្ពោ. តេនាហ ‘‘ឥតី’’តិអាទិ. បញ្ញាយ អវចរិតព្ពន្តិ បញ្ញាយ បវត្តិតព្ពំ, ញេយ្យន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ជានិតព្ព’’ន្តិ. វដ្ដន្តិ កិលេសវដ្ដំ, កម្មវដ្ដំ, វិបាកវដ្ដន្តិ តិវិធម្បិ វដ្ដំ. វត្តតីតិ បវត្តតិ. តយិទំ ‘‘ជាយេថា’’តិអាទិនា បញ្ចហិ បទេហិ វុត្តស្ស អត្ថស្ស និគមនវសេន វុត្តំ. អាទិ-សទ្ទេន ឥត្ថីតិបុរិសាតិអាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. នាមបញ្ញត្តត្ថាយាតិ ខន្ធាទិផស្សាទិសត្តាទិឥត្ថាទិនាមស្ស បញ្ញាបនត្ថាយ. វត្ថុបិ ឯត្តាវតាវ. តេនាហ ‘‘ខន្ធបញ្ចកម្បិ ឯត្តាវតាវ បញ្ញាយតី’’តិ. ឯត្តាវតា ឯត្តកេន, សហ វិញ្ញាណេន នាមរូបប្បវត្តិយាតិ អត្ថោ.

អត្តបញ្ញត្តិវណ្ណនា

១១៧. អនុសន្ធិយតិ ឯតេនាតិ អនុសន្ធិ, ហេដ្ឋា អាគតទេសនាយ អនុសន្ធានវសេន បវត្តា ឧបរិទេសនា, សា បឋមបទស្ស ទស្សិតា, ឥទានិ ទុតិយបទស្ស ទស្សេតព្ពាតិ តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥតិ ភគវា’’តិអាទិមាហ. រូបិន្តិ រូបវន្តំ. បរិត្តន្តិ ន វិបុលំ, អប្បកន្តិ អត្ថោ. យស្មា អត្តា នាម កោចិ បរមត្ថតោ នត្ថិ. កេវលំ បន ទិដ្ឋិគតិកានំ បរិកប្បិតមត្តំ, តស្មា យត្ថ នេសំ អត្តសញ្ញា, យថា ចស្ស រូបិភាវាទិបរិកប្បនា ហោតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោ’’តិអាទិមាហ. រូបិំ បរិត្តន្តិ អត្តនោ ឧបដ្ឋិតកសិណរូបវសេន រូបិំ, តស្ស អវឌ្ឍិតភាវេន បរិត្តំ. បញ្ញបេតិ នីលកសិណាទិវសេន នានាកសិណលាភី. តន្តិ អត្តានំ. អនន្តន្តិ កសិណនិមិត្តស្ស អប្បមាណតាយ បរិច្ឆេទស្ស អនុបដ្ឋានតោ អន្តរហិតំ. ឧគ្ឃាដេត្វាតិ ភាវនាយ អបនេត្វា. និមិត្តផុដ្ឋោកាសន្តិ តេន កសិណនិមិត្តេន ផុដ្ឋប្បទេសំ. តេសូតិ ចតូសុ អរូបក្ខន្ធេសុ. វិញ្ញាណមត្តមេវាតិ ‘‘វិញ្ញាណមយោ អត្តា’’តិ ឯវំវាទី.

១១៨. ‘‘ឯតរហី’’តិ សាវធារណមិទំ បទន្តិ តទត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទានេវា’’តិ វត្វា អវធារណេន និវត្តិតមត្ថំ អាហ ‘‘ន ឥតោ បរ’’ន្តិ. តត្ថ តត្ថេវ សត្តា ឧច្ឆិជ្ជន្តីតិ ឧច្ឆេទវាទី, តេនាហ ‘‘ឧច្ឆេទវសេនេតំ វុត្ត’’ន្តិ. ភាវិន្តិ សព្ពំ សទា ភាវិំ អវិនស្សនកំ. តេនាហ ‘‘សស្សតវសេនេតំ វុត្ត’’ន្តិ. អតថាសភាវន្តិ យថា បរវាទី វទន្តិ, ន តថា សភាវំ. តថភាវាយាតិ ឧច្ឆេទភាវាយ វា សស្សតភាវាយ វា. អនិយមវចនញ្ហេតំ វុត្តំ សាមញ្ញជោតនាវសេន. សម្បាទេស្សាមីតិ តថភាវំ អស្ស សម្បន្នំ កត្វា ទស្សយិស្សាមិ, បតិដ្ឋាបេស្សាមីតិ អត្ថោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘សស្សតវាទញ្ច ជានាបេត្វា’’តិអាទិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១១៨) ឥមិនាតិ ‘‘អតថំ វា បនា’’តិអាទិ វចនេន, អនុច្ឆេទសភាវម្បិ សមានំ សស្សតវាទិនោ មតិវសេនាតិ អធិប្បាយោ. ឧបកប្បេស្សាមីតិ ឧបេច្ច សមត្ថយិស្សាមិ.

ឯវំ សមានន្តិ ឯវំ ភូតំ សមានំ. រូបកសិណជ្ឈានំ រូបំ ឧត្តរបទលោបេន, អធិគមនវសេន តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ រូបីតិ អាហ ‘‘រូបិន្តិ រូបកសិណលាភិ’’ន្តិ. បរិត្តត្តានុទិដ្ឋីតិ ឯត្ថ រូបី-សទ្ទោបិអាវុត្តិអាទិនយេន អានេត្វា វត្តព្ពោ, រូបីភាវម្បិ ហិ សោ ទិដ្ឋិគតិកោ បរិត្តភាវំ វិយ អត្តនោ អភិនិវិស្ស ឋិតោតិ. អរូបិន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘បត្តបលាសពហុលគច្ឆសង្ខេបេន ឃនគហនជដាវិតានា នាតិទីឃសន្តានា វល្លិ, តព្ពិបរីតា លតា’’តិ វទន្តិ. អប្បហីនដ្ឋេនាតិ មគ្គេន អសមុច្ឆិន្នភាវេន. ការណលាភេ សតិ ឧប្បជ្ជនារហតា អនុសយនដ្ឋោ.

អរូបកសិណំ នាម កសិណុគ្ឃាដិំ អាកាសំ, ន បរិច្ឆិន្នាកាសកសិណំ. ‘‘ឧភយម្បិ អរូបកសិណមេវា’’តិ កេចិ. អរូបក្ខន្ធគោចរំ វាតិ វេទនាទយោ អរូបក្ខន្ធា ‘‘អត្តា’’តិ អភិនិវេសស្ស គោចរោ ឯតស្សាតិ អរូបក្ខន្ធគោចរោ, ទិដ្ឋិគតិកោ, តំ អរូបក្ខន្ធគោចរំ. វា-សទ្ទោ វុត្តវិកប្បត្ថោ. សទ្ទយោជនា បន អរូបំ អរូបក្ខន្ធា គោចរភូតា ឯតស្ស អត្ថីតិ អរូបី, តំ អរូបិំ. លាភិនោ ចត្តារោតិ រូបកសិណាទិលាភវសេន តំ តំ ទិដ្ឋិវាទំ សយមេវ បរិកប្បេត្វា តំ អាទាយ បគ្គយ្ហ បញ្ញាបនកា ចត្តារោ ទិដ្ឋិគតិកា. តេសំ អន្តេវាសិកាតិ តេសំ លាភីនំ វាទំ បច្ចក្ខតោ, បរម្បរាយ ច ឧគ្គហេត្វា តថេវ នំ ខមិត្វា រោចេត្វា បញ្ញាបនកា ចត្តារោ. តក្កិកា ចត្តារោតិ កសិណជ្ឈានស្ស អលាភិនោ កេវលំ តក្កនវសេនេវ យថាវុត្តេ ចត្តារោ ទិដ្ឋិវាទេ សយមេវ អភិនិវិស្ស បគ្គយ្ហ ឋិតា ចត្តារោ. តេសំ អន្តេវាសិកា បុព្ពេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា.

នអត្តបញ្ញត្តិវណ្ណនា

១១៩. អារទ្ធវិបស្សកោបីតិ សម្បរាយិកវិបស្សកោបិ, តេន ពលវវិបស្សនាយ ឋិតំ បុគ្គលំ ទស្សេតិ. ន បញ្ញបេតិ ឯវ អពហុស្សុតោ បីតិ អធិប្បាយោ. តាទិសោ ហិ វិបស្សនាយ អានុភាវោ. សាសនិកោបិ ឈានាភិញ្ញាលាភី ‘‘ន បញ្ញបេតី’’តិ ន វត្តព្ពោតិ សោ ឥធ ន ឧទ្ធដោ. ឥទានិ នេសំ អបញ្ញាបនេ ការណំ ទស្សេតិ ‘‘ឯតេសញ្ហី’’តិអាទិនា. ឥច្ចេវ ញាណំ ហោតិ, ន វិបរីតគ្គាហោ តស្ស ការណស្ស ទូរសមុស្សារិតត្តា. អរូបក្ខន្ធា ឥច្ចេវ ញាណំ ហោតីតិ យោជនា.

អត្តសមនុបស្សនាវណ្ណនា

១២១. ទិដ្ឋិវសេន សមនុបស្សិត្វា, ន ញាណវសេន. សា ច សមនុបស្សនា អត្ថតោ ទិដ្ឋិទស្សនវសេន.

‘‘វេទនំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិ ឯវំ អាគតា វេទនាក្ខន្ធវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ. ឥដ្ឋាទិភេទំ អារម្មណំ ន បដិសំវេទេតីតិ អប្បដិសំវេទនោតិ វេទកភាវបដិក្ខេបមុខេន សញ្ជាននាទិភាវោបិ បដិក្ខិត្តោ ហោតិ តទវិនាភាវតោតិ អាហ ‘‘ឥមិនា រូបក្ខន្ធវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ កថិតា’’តិ. ‘‘អត្តា មេ វេទិយតី’’តិ ឥមិនា អប្បដិសំវេទនត្តំ បដិក្ខិបតិ. តេនាហ ‘‘នោបិ អប្បដិសំវេទនោ’’តិ. ‘‘វេទនាធម្មោ’’តិ បន ឥមិនា ‘‘វេទនា មេ អត្តា’’តិ ឥមំ វាទំ បដិក្ខិបតិ. វេទនាសង្ខាតោ ធម្មោ ឯតស្ស អត្ថីតិ ហិ វេទនាធម្មោតិ វេទនាយ សមន្នាគតភាវំ តស្ស បដិជានាតិ. តេនាហ ‘‘ឯតស្ស ច វេទនាធម្មោ អវិប្បយុត្តសភាវោ’’តិ. សញ្ញាសង្ខារវិញ្ញាណក្ខន្ធវត្ថុកា សក្កាយទិដ្ឋិ កថិតាតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ. ‘‘វេទនាសម្បយុត្តត្តា វេទិយតី’’តិ តំសម្បយោគតោ តំកិច្ចកតមាហ យថា ចេតនាយោគតោ ចេតនោ បុរិសោតិ. សព្ពេសម្បិ តំ សារម្មណធម្មានំ អារម្មណានុភវនំ លព្ភតេវ, តញ្ច ខោ ឯកទេសតោ ផុដ្ឋតាមត្តតោ, វេទនាយ បន វិស្សវិតាយ សាមិភាវេន អារម្មណរសានុភវនន្តិ. តស្សា វសេន សញ្ញាទយោបិ តំសម្បយុត្តត្តា ‘‘វេទិយតី’’តិ វុច្ចន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋសាលិនិយំ ‘‘អារម្មណរសានុភវនដ្ឋានំ បត្វា សេសសម្បយុត្តធម្មា ឯកទេសមត្តកមេវ អនុភវន្តី’’តិ, (ធ. ស. អដ្ឋ. ១ ធម្មុទ្ទេសកថា) រាជសូទនិទស្សនេន វាយមត្ថោ តត្ថ វិភាវិតោ ឯវ. ឯតស្សាតិ សញ្ញាទិក្ខន្ធត្តយស្ស. ‘‘អវិប្បយុត្តសភាវោ’’តិ ឥមិនា អវិសំយោគជនិតំ កញ្ចិ វិសេសំ ឋានំ ទីបេតិ.

១២២. តត្ថាតិ តេសុ វារេសុ. តីសុ ទិដ្ឋិគតិកេសូតិ ‘‘វេទនា មេ អត្តា’’តិ, ‘‘អប្បដិសំវេទនោ មេ អត្តា’’តិ, ‘‘វេទនាធម្មោ មេ អត្តា’’តិ ច ឯវំវាទេសុ តីសុ ទិដ្ឋិគតិកេសុ. តិស្សន្នំ វេទនានំ ភិន្នសភាវត្តា សុខំ វេទនំ ‘‘អត្តា’’តិ សមនុបស្សតោ ទុក្ខំ, អទុក្ខមសុខំ វា វេទនំ ‘‘អត្តា’’តិ សមនុបស្សនា ន យុត្តា. ឯវំ សេសទ្វយេ បីតិ អាហ ‘‘យោ យោ យំ យំ វេទនំ អត្តាតិ សមនុបស្សតី’’តិ.

១២៣. ‘‘ហុត្វា អភាវតោ’’តិ ឥមិនា ឧទយព្ពយវន្តតាយ អនិច្ចាតិ ទស្សេតិ, ‘‘តេហិ តេហី’’តិអាទិនា អនេកការណសង្ខតត្តា សង្ខតាតិ. តំ តំ បច្ចយន្តិ ‘‘ឥន្ទ្រិយំ, អារម្មណំ, វិញ្ញាណំ, សុខ, វេទនីយោ ផស្សោ’’តិ ឯវំ អាទិកំ តំ តំ អត្តនោ ការណំ បដិច្ច និស្សាយ សម្មា សស្សតាទិភាវស្ស, ឧច្ឆេទាទិភាវស្ស ច អភាវេន ញាយេន សមការណេន សទិសការណេន អនុរូបការណេន ឧប្បន្នា. ខយសភាវាតិ ខយធម្មា, វយសភាវាតិ វយធម្មា វិរជ្ជនសភាវាតិ វិរាគធម្មា, និរុជ្ឈនសភាវាតិ និរោធធម្មា, ចតូហិបិ បទេហិ វេទនាយ ភង្គភាវមេវ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ខយោតិ…បេ… ខយធម្មាតិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ.

វិគតោតិ សភាវវិគមេន វិគតោ. ឯកស្សេវាតិ ឯកស្សេវ ទិដ្ឋិគតិកស្ស. តីសុបិ កាលេសូតិ តិស្សន្នំ វេទនានំ បវត្តិកាលេសុ. ឯសោ មេ អត្តាតិ ‘‘ឯសោ សុខវេទនាសភាវោ, ទុក្ខអទុក្ខមសុខវេទនាសភាវោ មេ អត្តា’’តិ កិំ បន ហោតី, ឯកស្សេវ ភិន្នសភាវតំ អនុម្មត្តកោ កថំ បច្ចេតីតិ អធិប្បាយេន បុច្ឆតិ. ឥតរោ ឯវម្បិ តស្ស ន ហោតិ យេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘កិំ បន ន ភវិស្សតី’’តិអាទិមាហ. វិសេសេនាតិ សុខាទិវិភាគេន. សុខញ្ច ទុក្ខញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន អទុក្ខមសុខំ សង្គណ្ហាតិ, សុខសង្គហមេវ វា តេន កតំ សន្តសុខុមភាវតោ. អវិសេសេនាតិ អវិភាគេន វេទនាសាមញ្ញេន. វោកិណ្ណន្តិ សុខាទិភេទេន វោមិស្សកំ. តំ តិវិធម្បិ វេទនំ ឯស ទិដ្ឋិគតិកោ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា អត្តាតិ សមនុបស្សតិ. ឯកក្ខណេ ច ពហូនំ វេទនានំ ឧប្បាទោ អាបជ្ជតិ អវិសេសេន វេទនាសភាវត្តា. អត្តនោ ហិ តស្មិំ សតិ សទា សព្ពវេទនាបវត្តិប្បសង្គតោ ទិដ្ឋិគតិកោ អគតិយា ឯកក្ខណេបិ ពហូនម្បិ វេទនានំ ឧប្បត្តិំ បដិជានេយ្យាតិ តស្ស អវសរំ អទេន្តោ ‘‘ន ឯកក្ខណេ ពហូនំ វេទនានំ ឧប្បត្តិ អត្ថី’’តិ អាហ, បច្ចក្ខវិរុទ្ធមេតន្តិ អធិប្បាយោ. ឯតេន បេតំ នក្ខមតីតិ ឯតេន វិរុទ្ធត្តសាធនេនបិ សព្ពេន សព្ពំ អត្តនោ អភាវេនបិ បណ្ឌិតានំ ន រុច្ចតិ, ឯតំ ទស្សនំ ធីរា នក្ខមន្តីតិ អត្ថោ.

១២៤. ឥន្ទ្រិយពទ្ធេបិ រូបប្បពន្ធេ វាយោធាតុវិប្ផារវសេន កាចិ កិរិយា នាម លព្ភតីតិ សុទ្ធរូបក្ខន្ធេបិ យត្ថ កទាចិ វាយោធាតុវិប្ផារោ លព្ភតិ, តមេវ និទស្សនភាវេន គណ្ហន្តោ ‘‘តាលវណ្ដេ វា វាតបានេ វា’’តិ អាហ. វេទនាធម្មេសូតិ វេទនាធម្មវន្តេសុ. ‘‘អហមស្មី’’តិ ឥមិនា តយោបិ ខន្ធេ ឯកជ្ឈំ គហេត្វា អហំការស្ស ឧប្បជ្ជនាការោ វុត្តោតិ. ‘‘អយមហមស្មី’’តិ បន ឥមិនា តត្ថ ឯកំ ឯកំ គហេត្វា អហំការស្ស ឧប្បជ្ជនាការោ វុត្តោ. តេនាហ ‘‘ឯកធម្មោបី’’តិអាទិ. តន្តិ ‘‘អហមស្មី’’តិ អហំការុប្បត្តិំ. សា ហិ ចតុក្ខន្ធនិរោធេន អនុបលព្ភមានសន្និស្សយា សសវិសាណតិខិណតា វិយ ន ភវេយ្យាវាតិ.

ឯត្តាវតាតិ ‘‘កិត្តាវតា ច អានន្ទា’’តិអាទិនា ‘‘តន្តាកុលកជាតា’’តិ បទស្ស អនុសន្ធិទស្សនវសេន បវត្តេន ឯត្តកេន ទេសនាធម្មេន. កាមំ ហេដ្ឋាបិ វដ្ដកថាវ កថិតា, ឥធ បន ទិដ្ឋិគតិកស្ស វដ្ដតោ សីសុក្ខិបនាសមត្ថតាវិភាវនវសេន មិច្ឆាទិដ្ឋិយា មហាសាវជ្ជភាវទីបនិយកថា បកាសិតាតិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘វដ្ដកថា កថិតា’’តិ អាហ. ននុ វដ្ដមូលំ អវិជ្ជា តណ្ហា, តា អនាមសិត្វា តតោ អញ្ញថា កស្មា ឥធ វដ្ដកថា កថិតាតិ អាហ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិ. អវិជ្ជាសីសេនាតិ អវិជ្ជំ ឧត្តមង្គំ កត្វា, អវិជ្ជាមុខេនាតិ អត្ថោ. កោដិ ន បញ្ញាយតីតិ ‘‘អសុកស្ស នាម សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស, ចក្កវត្តិនោ វា កាលេ អវិជ្ជា ឧប្បន្នា, ន តតោ បុព្ពេ អត្ថី’’តិ អវិជ្ជាយ អាទិ មរិយាទា អប្បដិហតស្ស មម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សាបិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជមានត្តា ឯវាតិ អត្ថោ. អយំ បច្ចយោ ឥទប្បច្ចយោ, តស្មា ឥទប្បច្ចយា, ឥមស្មា អាសវាទិការណាតិ អត្ថោ. ភវតណ្ហាយាតិ ភវសំយោជនភូតាយ តណ្ហាយ. ភវទិដ្ឋិយាតិ សស្សតទិដ្ឋិយា. ‘‘តត្ថ តត្ថ ឧបបជ្ជន្តោ’’តិ ឥមិនា ‘‘ឥតោ ឯត្ថ ឯត្តោ ឥធា’’តិ ឯវំ អបរិយន្តំ អបរាបរុប្បត្តិំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘មហាសមុទ្ទេ’’តិអាទិ.

១២៦. បច្ចយាការមូឡ្ហស្សាតិ ភូតកថនមេតំ, ន វិសេសនំ. សព្ពោបិ ហិ ទិដ្ឋិគតិកោ បច្ចយាការមូឡ្ហោ ឯវាតិ. វិវដ្ដំ កថេន្តោតិ វដ្ដតោ វិនិមុត្តត្តា វិវដ្ដំ, វិមោក្ខោ, តំ កថេន្តោ. ការកស្សាតិ សត្ថុឱវាទការកស្ស, សម្មាបដិបជ្ជន្តស្សាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘សតិបដ្ឋានវិហារិនោ’’តិ. សោ ហិ វេទនានុបស្សនាយ, ធម្មានុបស្សនាយ ច សម្មាបដិបត្តិយា ‘‘នេវ វេទនំ អត្តានំ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា វត្តព្ពតំ អរហតិ. តេនាហ ‘‘ឯវរូបោ ហី’’តិអាទិ. សព្ពធម្មេសូតិ សព្ពេសុ តេភូមកធម្មេសុ. តេ ហិ សម្មសនីយា. ន អញ្ញន្តិ វេទនាយ អញ្ញំ សញ្ញាទិធម្មំ អត្តានំ ន សមនុបស្សតីតិ. ‘‘ខន្ធលោកាទយោ’’តិ រូបាទិធម្មា ឯវ វុច្ចន្តិ, តេសំ សមូហោតិ ទស្សេតុំ ‘‘រូបាទីសុ ធម្មេសូ’’តិ វុត្តំ. ន ឧបាទិយតិ ទិដ្ឋិតណ្ហាគាហវសេន. ‘‘សេយ្យោហមស្មី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៤.១០៨; មហានិ. ២១, ១៧៨; ធ. ស. ១១២១; វិភ. ៨៣២, ៨៦៦) បវត្តមានមញ្ញនាបិ តណ្ហាទិដ្ឋិមញ្ញនា វិយ បរិតស្សនរូបា ឯវាតិ អាហ ‘‘តណ្ហាទិដ្ឋិមានបរិតស្សនាយបី’’តិ.

សា ឯវំ ទិដ្ឋីតិ សា អរហតោ ឯវំបការា ទិដ្ឋីតិ យោ វទេយ្យ, តទកល្លំ, តំ ន យុត្តន្តិ អត្ថោ. ឯវមស្ស ទិដ្ឋីតិ ឯត្ថាបិ ឯវំបការា អស្ស អរហតោ ទិដ្ឋីតិអាទិនា យោជេតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតីតិ យោ វទេយ្យ ‘‘ហោតិ តថាគតោ បរំ មរណា ឥតិស្ស ទិដ្ឋី’’តិ, តស្ស ចេ វចនំ តថេវាតិ អត្ថោ. ‘‘អរហា ន កិញ្ចិ ជានាតី’’តិ វុត្តំ ភវេយ្យ ជានតោ តថា ទិដ្ឋិយា អភាវតោ. តេនេវាតិ តថា វត្តុមយុត្តត្តា ឯវ. ចតុន្នម្បិ នយានន្តិ ‘‘ហោតិ តថាគតោ’’តិអាទិនា អាគតានំ ចតុន្នំ វារានំ. អាទិតោ តីសុ វារេសុ សង្ខិបិត្វា បរិយោសានវារេ វិត្ថារិតត្តា ‘‘អវសានេ ‘តំ កិស្ស ហេតូ’តិអាទិមាហា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អាទិតោ តីសុ វារេសុ តថេវ ទេសនា បវត្តា, យថា បរិយោសានវារេ, បាឡិ បន សង្ខិត្តា’’តិ កេចិ.

វោហារោតិ ‘‘សត្តោ ឥត្ថី បុរិសោ’’តិអាទិនា, ‘‘ខន្ធាអាយតនានី’’តិអាទិនា, ‘‘ផស្សោ វេទនា’’តិអាទិនា ច វោហារិតព្ពវោហារោ. តស្ស បន វោហារស្ស បវត្តិដ្ឋានំ នាម សង្ខេបតោ ឥមេ ឯវាតិ អាហ ‘‘ខន្ធា អាយតនានិ ធាតុយោ’’តិ. យស្មា និព្ពានំ បុព្ពភាគេ សង្ខារានំ និរោធភាវេនេវ បញ្ញាបិយតិ ច, តស្មា តស្សាបិ ខន្ធមុខេន អវចរិតព្ពតា លព្ភតីតិ ‘‘បញ្ញាយ អវចរិតព្ពំ ខន្ធបញ្ចក’’ន្តិ វុត្តំ. តេនាហ ភគវា ‘‘ឥមស្មិំយេវ ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ សសញ្ញិម្ហិ សមនកេ លោកញ្ច បញ្ញបេមិ លោកសមុទយញ្ច លោកនិរោធញ្ច លោកនិរោធគាមិនិញ្ច បដិបទ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.១០៧; អ. និ. ៤.៤៥) បញ្ញាវចរន្តិ វា តេភូមកធម្មានមេតំ គហណន្តិ ‘‘ខន្ធបញ្ចក’’ន្ត្វេវ វុត្តំ, តស្មា ‘‘យាវតា បញ្ញា’’តិ ឯត្ថាបិ លោកិយបញ្ញាយ ឯវ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. វដ្ដកថា ហេសាតិ. តថា ហិ ‘‘យាវតា វដ្ដំ វដ្ដតិ’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘តន្តាកុលកបទស្សេវ អនុសន្ធិ ទស្សិតោ’’តិ. យស្មា ភគវា ទិដ្ឋិសីសេនេត្ថ វដ្ដកថំ កថេត្វា យថានុសន្ធិនាបិ វដ្ដកថំ កថេសិ, តស្មា ‘‘តន្តាកុលកបទស្សេវ អនុសន្ធិ ទស្សិតោ’’តិ សាវធារណំ កត្វា វុត្តំ. បដិច្ចសមុប្បាទកថា បនេត្ថ យាវទេវ តស្ស គម្ភីរភាវវិភាវនត្ថាយ វិត្ថារិតា, វិវដ្ដកថាបិ សមានា ឥធ បច្ចាមដ្ឋាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សត្តវិញ្ញាណដ្ឋិតិវណ្ណនា

១២៧. គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោតិ សមថបដិបត្តិយំ សុប្បតិដ្ឋិតោ ហុត្វា វិបស្សនាគមនេន, មគ្គគមនេន ច គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោ. ឧភោហិ ភាគេហិ មុច្ចនតោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ នាម ហោតិ. សោ ‘‘ឯវំ អសមនុបស្សន្តោ’’តិ វុត្តោ វិបស្សនាយានិកោតិ កត្វា ‘‘យោ ច ន សមនុបស្សតីតិ វុត្តោ សោ យស្មា គច្ឆន្តោ គច្ឆន្តោ បញ្ញាវិមុត្តោ នាម ហោតី’’តិ វុត្តំ. ហេដ្ឋា វុត្តានន្តិ ‘‘កិត្តាវតា ច, អានន្ទ, អត្តានំ ន បញ្ញបេន្តោ ន បញ្ញាបេតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.១១៩), ‘‘យតោ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ នេវ វេទនំ អត្តានំ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.១២៥ អាទយោ) ច ហេដ្ឋា បាឡិយំ អាគតានំ ទ្វិន្នំ បុថុជ្ជនភិក្ខូនំ. និគមនន្តិ និស្សរណំ. នាមន្តិ បញ្ញាវិមុត្តាទិនាមំ.

បដិសន្ធិវសេន វុត្តាតិ នានត្តកាយនានត្តសញ្ញិតាវិសេសវិសិដ្ឋបដិសន្ធិវសេន វុត្តា សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ. តំតំសត្តនិកាយំ បតិ និស្សយតោ ហិ នានត្តកាយាទិតា តំបរិយាបន្នបដិសន្ធិសមុទាគតាតិ ទដ្ឋព្ពា តទភិនិព្ពត្តកកម្មភវស្ស តថា អាយូហិតត្តា. ចតស្សោ អាគមិស្សន្តីតិ រូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធវសេន ចតស្សោ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ អាគមិស្សន្តិ ‘‘រូបុបាយំ វា អាវុសោ វិញ្ញាណំ តិដ្ឋមានំ តិដ្ឋតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣១១). វិញ្ញាណបតិដ្ឋានស្សាតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស ឯតរហិ បតិដ្ឋានការណស្ស. អត្ថតោ វុត្តវិសេសវិសិដ្ឋា បញ្ចវោការេ រូបវេទនាសញ្ញាសង្ខារក្ខន្ធា, ចតុវោការេ វេទនាទយោ តយោ ខន្ធា វេទិតព្ពា. សត្តាវាសភាវំ ឧបាទាយ ‘‘ទ្វេ ច អាយតនានីតិ ទ្វេ និវាសដ្ឋានានី’’តិ វុត្តំ. និវាសដ្ឋានបរិយាយោបិ អាយតនសទ្ទោ ហោតិ យថា ‘‘ទេវាយតនទ្វយ’’ន្តិ. សព្ពន្តិ វិញ្ញាណដ្ឋិតិ អាយតនទ្វយន្តិ សកលំ. តស្មា គហិតំ តត្ថ ឯកមេវ អគ្គហេត្វាតិ អធិប្បាយោ. បរិយាទានំ អនវសេសគ្គហណំ ន គច្ឆតិ វដ្ដំ វិញ្ញាណដ្ឋិតិអាយតនទ្វយានំ អញ្ញមញ្ញអន្តោគធត្តា.

និទស្សនត្ថេ និបាតោ, តស្មា សេយ្យថាបិ មនុស្សាតិ យថា មនុស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិសេសោ ហោតិយេវ សតិបិ ពាហិរស្ស ការកស្ស អភេទេ អជ្ឈត្តិកស្ស ភិន្នត្តា. នានត្តំ កាយេ ឯតេសំ, នានត្តោ វា កាយោ ឯតេសន្តិ នានត្តកាយា, ឥមិនា នយេន សេសបទេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. នេសន្តិ មនុស្សានំ. នានត្តា សញ្ញា ឯតេសំ អត្ថីតិ នានត្តសញ្ញិនោ. សុខសមុស្សយតោ វិនិបាតោ ឯតេសំ អត្ថីតិ វិនិបាតិកា សតិបិ ទេវភាវេ ទិព្ពសម្បត្តិយា អភាវតោ, អបាយេសុ វា គតោ នត្ថិ និបាតោ ឯតេសន្តិ វិនិបាតិកា. តេនាហ ‘‘ចតុអបាយវិនិមុត្តា’’តិ. ធម្មបទន្តិ សតិបដ្ឋានាទិធម្មកោដ្ឋាសំ. វិជានិយាតិ សុតមយេន តាវ ញាណេន វិជានិត្វា. តទនុសារេន យោនិសោមនសិការំ បរិព្រូហន្តោ សីលវិសុទ្ធិអាទិកំ សម្មាបដិបត្តិំ អបិ បដិបជ្ជេម. សា ច បដិបត្តិ ហិតាយ ទិដ្ឋធម្មិកាទិសកលហិតាយ អម្ហាកំ សិយា. ឥទានិ តត្ថ សីលបដិបត្តិំ តាវ វិភាគេន ទស្សេន្តោ ‘‘បាណេសុ ចា’’តិ គាថមាហ.

ព្រហ្មកាយេ បឋមជ្ឈាននិព្ពត្តេ ព្រហ្មសមូហេ, ព្រហ្មនិកាយេ វា ភវាតិ ព្រហ្មកាយិកា. មហាព្រហ្មុនោ បរិសាយ ភវាតិ ព្រហ្មបារិសជ្ជា តស្ស បរិចារកដ្ឋានេ ឋិតត្តា. មហាព្រហ្មុនោ បុរោហិតដ្ឋានេ ឋិតាតិ ព្រហ្មបុរោហិតា. អាយុវណ្ណាទីហិ មហន្តោ ព្រហ្មានោតិ មហាព្រហ្មុនោ. សតិបិ តេសំ តិវិធានម្បិ បឋមេន ឈានេន អភិនិព្ពត្តភាវេ ឈានស្ស បន បវត្តិភេទេន អយំ វិសេសោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ព្រហ្មបារិសជ្ជា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. បរិត្តេនាតិ ហីនេន, សា ចស្ស ហីនតា ឆន្ទាទីនំ ហីនតាយ វេទិតព្ពា, បដិលទ្ធមត្តំ វា ហីនំ. កប្បស្សាតិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បស្ស. ហីនបណីតានំ មជ្ឈេ ភវត្តា មជ្ឈិមេន, សា ចស្ស មជ្ឈិមតា ឆន្ទាទីនំ មជ្ឈិមតាយ វេទិតព្ពា, បដិលភិត្វា នាតិសុភាវិតំ វា មជ្ឈិមំ. ឧបឌ្ឍកប្បោតិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បស្ស ឧបឌ្ឍកប្បោ. វិប្ផារិកតរោតិ ព្រហ្មបារិសជ្ជេហិ បមាណតោ វិបុលតរោ, សភាវតោ ឧឡារតរោ ច ហោតិ. សភាវេនបិ ហិ ឧឡារតរោវ, តំ បនេត្ថ អប្បមាណំ. តថា ហិ បរិត្តាភាទីនំ, បរិត្តសុភាទីនញ្ច កាយេ សតិបិ សភាវវេមត្តេ ឯកត្តវសេនេវ វវត្ថាបីយតីតិ ‘‘ឯកត្តកាយា’’ ត្វេវ វុច្ចន្តិ. បណីតេនាតិ ឧក្កដ្ឋេន, សា ចស្ស ឧក្កដ្ឋតា ឆន្ទាទីនំ ឧក្កដ្ឋតាយ វេទិតព្ពា, សុភាវិតំ វា សម្មទេវ វសិភាវំ បាបិតំ បណីតំ បធានភាវំ នីតន្តិ កត្វា, ឥធាបិ កប្បោ អសង្ខ្យេយ្យកប្បវសេនេវ វេទិតព្ពោ បរិបុណ្ណស្ស មហាកប្បស្ស អសម្ភវតោ. ឥតីតិ ឯវំ វុត្តប្បការេន. តេតិ ‘‘ព្រហ្មកាយិកា’’តិ វុត្តា តិវិធាបិ ព្រហ្មានោ. សញ្ញាយ ឯកត្តាតិ តិហេតុកភាវេន សញ្ញាយ ឯកត្តសភាវត្តា. ន ហិ តស្សា សម្បយុត្តធម្មវសេន អញ្ញោបិ កោចិ ភេទោ អត្ថិ.

ឯវន្តិ ឥមិនា នានត្តកាយឯកត្តសញ្ញិនោតិ ទស្សេតិ.

ទណ្ឌឧក្កាយាតិ ទណ្ឌទីបិកាយ. សរតីតិ ធាវតិ វិយ. វិស្សរតីតិ វិប្បកិណ្ណា វិយ ធាវតិ. ទ្វេ កប្បាតិ ទ្វេ មហាកប្បា. ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សុត្តេ. ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន អាភស្សរគ្គហណេនេវ សព្ពេបិ តេ បរិត្តាភា, អប្បមាណាភាបិ គហិតា.

សោភនា បភា សុភា, សុភាយ កិណ្ណា សុភាកិណ្ណាតិ វត្តព្ពេ អា-ការស្ស រស្សត្តំ, អន្តិម-ណ-ការស្ស ហ-ការញ្ច កត្វា ‘‘សុភកិណ្ហា’’តិ វុត្តា, អដ្ឋកថាយំបន និច្ចលាយ ឯកគ្ឃនាយ បភាយ សុភោតិ បរិយាយវចនន្តិ ‘‘សុភេន ឱកិណ្ណា វិកិណ្ណា’’តិ អត្ថោ វុត្តោ, ឯត្ថាបិ អន្តិម-ណ-ការស្ស ហ-ការករណំ ឥច្ឆិតព្ពមេវ. ន ឆិជ្ជិត្វា ឆិជ្ជិត្វា បភា គច្ឆតិ ឯកគ្ឃនត្តា. ចតុត្ថវិញ្ញាណដ្ឋិតិមេវ ភជន្តិ កាយស្ស, សញ្ញាយ ច ឯករូបត្តា. វិបុលសន្តសុខាយុវណ្ណាទិផលត្តា វេហប្ផលា. ឯត្ថាតិ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយំ.

វិវដ្ដបក្ខេ ឋិតា នបុនរាវត្តនតោ. ‘‘ន សព្ពកាលិកា’’តិ វត្វា តមេវ អសព្ពកាលិកត្តំ វិភាវេតុំ ‘‘កប្បសតសហស្សម្បី’’តិអាទិ វុត្តំ. សោឡសកប្បសហស្សច្ចយេន ឧប្បន្នានំ សុទ្ធាវាសព្រហ្មានំ បរិនិព្ពាយនតោ, អញ្ញេសញ្ច តត្ថ អនុប្បជ្ជនតោ ពុទ្ធសុញ្ញេ លោកេ សុញ្ញំ តំ ឋានំ ហោតិ, តស្មា សុទ្ធាវាសា ន សព្ពកាលិកា, ខន្ធាវារដ្ឋានសទិសា ហោន្តិ សុទ្ធាវាសភូមិយោ. ឥមិនា សុត្តេន សុទ្ធាវាសានំ សត្តាវាសភាវទីបនេនេវ វិញ្ញាណដ្ឋិតិភាវោ ទីបិតោ, តស្មា សុទ្ធាវាសាបិ សត្តសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ចតុត្ថវិញ្ញាណដ្ឋិតិំ នវសុ សត្តាវាសេសុ ចតុត្ថសត្តាវាសំយេវ ភជន្តិ.

សុខុមត្តាតិ សង្ខារាវសេសសុខុមភាវប្បត្តត្តា. បរិព្យត្តវិញ្ញាណកិច្ចាភាវតោ នេវ វិញ្ញាណំ, សព្ពសោ អវិញ្ញាណំ ន ហោតីតិ នាវិញ្ញាណំ, តស្មា បរិប្ផុដវិញ្ញាណកិច្ចវន្តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ អវត្វា.

១២៨. តញ្ច វិញ្ញាណដ្ឋិតិន្តិ បឋមំ វិញ្ញាណដ្ឋិតិំ. ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សរូបតោ, មនុស្សាទិវិភាគតោ, សង្ខេបតោ, ‘‘នាមញ្ច រូបញ្ចា’’តិ ភេទតោ ច បជានាតិ. តស្សា សមុទយញ្ចាតិ តស្សា បឋមាយ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយា បញ្ចវីសតិវិធំ សមុទយញ្ច បជានាតិ. អត្ថង្គមេបិ ឯសេវ នយោ. អស្សាទេតព្ពតោ, អស្សាទតោ ច អស្សាទំ. អយំ អនិច្ចាទិភាវោ អាទីនវោ. ឆន្ទរាគោ វិនីយតិ ឯតេន, ឯត្ថ វាតិ ឆន្ទរាគវិនយោ, សហ មគ្គេន និព្ពានំ. ឆន្ទរាគប្បហានន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. មានទិដ្ឋីនំ វសេនាហន្តិ វា, តណ្ហាវសេន មមន្តិ វា អភិនន្ទនាបិ មានស្ស បរិតស្សនា វិយ ទដ្ឋព្ពា. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ សេសេសុ អដ្ឋសុបិ វារេសុ. តត្ថាតិ ឧបរិ តីសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ទុតិយាយតនេសុ. តត្ថ ហិ រូបំ នត្ថិ. បុន តត្ថាតិ បឋមាយតនេ. តត្ថ ហិ ឯកោ រូបក្ខន្ធោវ. ឯត្ថាតិ ច តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ហិ រូបស្ស កម្មសមុដ្ឋានត្តា អាហារវសេន យោជនា ន សម្ភវតិ.

យតោ ខោតិ ឯត្ថ តោ-សទ្ទោ ទា-សទ្ទោ វិយ កាលវចនោ ‘‘យតោ ខោ, សារិបុត្ត, ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិអាទីសុ (បារា. ២១) វិយាតិ វុត្តំ ‘‘យទា ខោ’’តិ. អគ្គហេត្វាតិ កញ្ចិបិ សង្ខារំ ‘‘ឯតំ មមា’’តិអាទិនា អគ្គហេត្វា. បញ្ញាវិមុត្តោតិ អដ្ឋន្នំ វិមោក្ខានំ អនធិគតត្តា សាតិសយស្ស សមាធិពលស្ស អភាវតោ បញ្ញាពលេនេវ វិមុត្តោ. តេនាហ ‘‘អដ្ឋ វិមោក្ខេ អសច្ឆិកត្វា បញ្ញាពលេនេវា’’តិអាទិ. អប្បវត្តិន្តិ អាយតិំ អប្បវត្តិំ កត្វា. បជានន្តោ វិមុត្តោតិ វា បញ្ញាវិមុត្តោ, បឋមជ្ឈានផស្សេន វិនា បរិជាននាទិប្បការេហិ ចត្តារិ សច្ចានិ ជានន្តោ បដិវិជ្ឈន្តោ តេសំ កិច្ចានំ មត្ថកប្បត្តិយា និដ្ឋិតកិច្ចតាយ វិសេសេន មុត្តោតិ វិមុត្តោ. សោ បញ្ញាវិមុត្តោ. សុក្ខវិបស្សកោតិ សមថភាវនាសិនេហាភាវេន សុក្ខា លូខា, អសិនិទ្ធា វា វិបស្សនា ឯតស្សាតិ សុក្ខវិបស្សកោ. ឋត្វាតិ បាទកករណវសេន ឋត្វា. អញ្ញតរស្មិន្តិ ច អញ្ញតរអញ្ញតរស្មិំ, ឯកេកស្មិន្តិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិស្ស បញ្ចវិធតា សិយា. ‘‘ន ហេវ ខោ អដ្ឋ វិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតី’’តិ ឥមិនា សាតិសយស្ស សមាធិពលស្ស អភាវោ ទីបិតោ. ‘‘បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា’’តិអាទិនា សាតិសយស្ស បញ្ញាពលស្ស ភាវោ. បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តីតិ ន អាសវា បញ្ញាយ បស្សន្តិ, ទស្សនការណា បន បរិក្ខីណា ‘‘ទិស្វា បរិក្ខីណា’’តិ វុត្តា. ទស្សនាយត្តបរិក្ខយត្តា ឯវ ហិ ទស្សនំ អាសវានំ ខយស្ស បុរិមកិរិយា ហោតិ.

អដ្ឋវិមោក្ខវណ្ណនា

១២៩. ឯកស្ស ភិក្ខុនោតិ សត្តសុ អរិយបុគ្គលេសុ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ. វិញ្ញាណដ្ឋិតិអាទិនា បរិជាននាទិវសប្ប វត្តនិគ្គមនញ្ច បញ្ញាវិមុត្តនាមញ្ច. ឥតរស្សាតិ ឧភតោភាគវិមុត្តស្ស. ឥមេ សន្ធាយ ហិ បុព្ពេ ‘‘ទ្វិន្នំ ភិក្ខូន’’ន្តិ វុត្តំ. កេនដ្ឋេនាតិ កេន សភាវេន. សភាវោ ហិ ញាណេន យាថាវតោ អរណីយតោ ញាតព្ពតោ ‘‘អត្ថោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ ឯវ ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា ‘‘អដ្ឋោ’’តិ វុត្តោ. អធិមុច្ចនដ្ឋេនាតិ អធិកំ សវិសេសំ មុច្ចនដ្ឋេន, ឯតេន សតិបិ សព្ពស្សាបិ រូបាវចរជ្ឈានស្ស វិក្ខម្ភនវសេន បដិបក្ខតោ វិមុត្តភាវេ យេន ភាវនាវិសេសេន តំ ឈានំ សាតិសយំ បដិបក្ខតោ វិមុច្ចិត្វា បវត្តតិ, សោ ភាវនាវិសេសោ ទីបិតោ. ភវតិ ហិ សមានជាតិយុត្តោបិ ភាវនាវិសេសេន បវត្តិអាការវិសេសោ, យថា តំ សទ្ធាវិមុត្តតា ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស. តថា បច្ចនីកធម្មេហិ សុដ្ឋុ វិមុត្តតាយ, ឯវំ អនិគ្គហិតភាវេន និរាសង្កតាយ អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ អធិមុច្ចនដ្ឋេនបិ វិមោក្ខោ. តេនាហ ‘‘អារម្មណេ ចា’’តិអាទិ. អយំ បនត្ថោតិ អយំ អធិមុច្ចនដ្ឋោ បច្ឆិមេ វិមោក្ខេ និរោធេ នត្ថិ, កេវលោ វិមុត្តដ្ឋោ ឯវ តត្ថ លព្ភតិ, តំ សយមេវ បរតោ វក្ខតិ.

រូបីតិ យេនាយំ សសន្តតិបរិយាបន្នេន រូបេន សមន្នាគតោ, តំ យស្ស ឈានស្ស ហេតុភាវេន វិសិដ្ឋំ រូបំ ហោតិ, យេន វិសិដ្ឋេន រូបេន ‘‘រូបី’’តិ វុច្ចេយ្យ រូបី-សទ្ទស្ស អតិសយត្ថទីបនតោ, តទេវ សសន្តតិបរិយាបន្នរូបវសេន បដិលទ្ធំ ឈានំ ឥធ បរមត្ថតោ រូបីភាវសាធកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហ ‘‘អជ្ឈត្ត’’ន្តិអាទិ. រូបជ្ឈានំ រូបំ ឧត្តរបទលោបេន. រូបានីតិ បនេត្ថ បុរិមបទលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. តេន វុត្តំ ‘‘នីលកសិណាទិរូបានី’’តិ. រូបេ កសិណរូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញា, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ រូបសញ្ញី, សញ្ញាសីសេន ឈានំ វទតិ. តប្បដិក្ខេបេន អរូបសញ្ញី. តេនាហ ‘‘អជ្ឈត្តំ ន រូបសញ្ញី’’តិអាទិ.

‘‘អន្តោ អប្បនាយំ សុភន្តិ អាភោគោ នត្ថី’’តិ ឥមិនា បុព្ពាភោគវសេន តថា អធិមុត្តិ សិយាតិ ទស្សេតិ. ឯវញ្ហេត្ថ តថាវត្តព្ពតាបត្តិចោទនា សមត្ថិតា ហោតិ. យស្មា សុវិសុទ្ធេសុ នីលាទីសុ វណ្ណកសិណេសុ តត្ថ កតាធិការានំ អភិរតិវសេន សុដ្ឋុ អធិមុច្ចនដ្ឋោ សម្ភវតិ, តស្មា អដ្ឋកថាយំ តថា តតិយោ វិមោក្ខោ សំវណ្ណិតោ, យស្មា បន មេត្តាវសេន បវត្តមានា ភាវនា សត្តេ អប្បដិកូលតោ ទហន្តិ តេសុ តតោ អធិមុច្ចិត្វាវ បវត្តតិ, តស្មា បដិសម្ភិទាមគ្គេ (បដិ. ម. ២១២) ‘‘ព្រហ្មវិហារភាវនា សុភវិមោក្ខោ’’តិ វុត្តា, តយិទំ ឧភយម្បិ តេន តេន បរិយាយេន វុត្តត្តា ន វិរុជ្ឈតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សព្ពសោតិ អនវសេសតោ. ន ហិ ចតុន្នំ អរូបក្ខន្ធានំ ឯកទេសោបិ តត្ថ អវស្សិស្សតិ. វិសុទ្ធត្តាតិ យថាបរិច្ឆិន្នកាលេ និរោធិតត្តា. ឧត្តមោ វិមោក្ខោ នាម អរិយេហេវ សមាបជ្ជិតព្ពតោ, អរិយផលបរិយោសានត្តា ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និព្ពានប្បត្តិភាវតោ ច.

១៣០. អាទិតោ បដ្ឋាយាតិ បឋមសមាបត្តិតោ បដ្ឋាយ. យាវ បរិយោសានា សមាបត្តិ, តាវ. អដ្ឋត្វាតិ កត្ថចិ សមាបត្តិយំ អដ្ឋិតោ ឯវ, និរន្តរមេវ បដិបាដិយា, ឧប្បដិបាដិយា ច សមាបជ្ជតេវាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចរណវសេន វុត្ត’’ន្តិ. ឥច្ឆតិ សមាបជ្ជិតុំ. តត្ថ ‘‘សមាបជ្ជតិ បវិសតី’’តិ សមាបត្តិសមង្គីបុគ្គលោ តំ តំ បវិដ្ឋោ វិយ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ.

ទ្វីហិ ភាគេហិ វិមុត្តោតិ អរូបជ្ឈានេន វិក្ខម្ភនវិមោក្ខេន, មគ្គេន សមុច្ឆេទវិមោក្ខេនាតិ ទ្វីហិ វិមុច្ចនភាគេហិ, អរូបសមាបត្តិយា រូបកាយតោ, មគ្គេន នាមកាយតោតិ ទ្វីហិ វិមុច្ចិតព្ពភាគេហិ ច វិមុត្តោ. តេនាហ ‘‘អរូបសមាបត្តិយា’’តិអាទិ. វិមុត្តោតិ ហិ កិលេសេហិ វិមុត្តោ, វិមុច្ចន្តោ ច កិលេសានំ វិក្ខម្ភនសមុច្ឆិន្ទនេហិ កាយទ្វយតោ វិមុត្តោតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. គាថាយ ច អាកិញ្ចញ្ញាយតនលាភិនោ ឧបសិវព្រាហ្មណស្ស ភគវតា ‘‘នាមកាយា វិមុត្តោ’’តិ ឧភតោភាគវិមុត្តោ មុនិ អក្ខាតោ. តត្ថ អត្ថំ បលេតីតិ អត្ថំ គច្ឆតិ. ន ឧបេតិ សង្ខន្តិ ‘‘អសុកំ នាម ទិសំ គតោ’’តិ វោហារំ ន គច្ឆតិ. ឯវំ មុនិ នាមកាយា វិមុត្តោតិ ឯវំ អរូបំ ឧបបន្នោ សេក្ខមុនិ បកតិយា បុព្ពេវ រូបកាយា វិមុត្តោ, តត្ថ ច ចតុត្ថមគ្គំ និព្ពត្តេត្វា នាមកាយស្ស បរិញ្ញាតត្តា បុន នាមកាយាបិ វិមុត្តោ. ឧភតោភាគវិមុត្តោ ខីណាសវោ ហុត្វា អនុបាទាយ បរិនិព្ពានសង្ខាតំ អត្ថំ បលេតិ ន ឧបេតិ សង្ខំ, ‘‘ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ’’តិ ឯវំ អាទិកំ សមញ្ញំ ន គច្ឆតីតិ អត្ថោ.

‘‘អញ្ញតរតោ វុដ្ឋាយា’’តិ ឥទំ កិំ អាកាសានញ្ចាយតនាទីសុ អញ្ញតរលាភីវសេន វុត្តំ, ឧទាហុ សព្ពារុប្បលាភីវសេនាតិ យថិច្ឆសិ, តថា ហោតុ, យទិ សព្ពារុប្បលាភីវសេន វុត្តំ, ន កោចិ វិរោធោ. អថ តត្ថ អញ្ញតរលាភីវសេន វុត្តំ, ‘‘យតោ ខោ, អានន្ទ, ភិក្ខុ ឥមេ អដ្ឋ វិមោក្ខេ អនុលោមម្បិ សមាបជ្ជតី’’តិអាទិវចនេន វិរុជ្ឈេយ្យាតិ? យស្មា អរូបាវចរជ្ឈានេសុ ឯកស្សាបិ លាភី ‘‘អដ្ឋវិមោក្ខលាភី’’ ត្វេវ វុច្ចតិ អដ្ឋវិមោក្ខេ ឯកទេសស្សាបិ តំនាមទានសមត្ថតាសម្ភវតោ. អយញ្ហិ អដ្ឋវិមោក្ខសមញ្ញា សមុទាយេ វិយ តទេកទេសេបិ និរុឡ្ហាបត្តិសមញ្ញា វិយាតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនាទីសុ អញ្ញតរតោ វុដ្ឋាយា’’តិ. ‘‘បញ្ចវិធោ ហោតី’’តិ វត្វា ឆព្ពិធតំបិស្ស កេចិ បរិកប្បេន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, និច្ឆិតោវាយំ បញ្ហោ បុព្ពាចរិយេហីតិ ទស្សេតុំ ‘‘កេចិ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កេចីតិ ឧត្តរវិហារវាសិនោ, សារសមាសាចរិយា ច. តេ ហិ ‘‘ឧភតោភាគវិមុត្តោតិ ឧភយភាគវិមុត្តោ សមាធិវិបស្សនាតោ’’តិ វត្វា រូបាវចរសមាធិនាបិ សមាធិបរិបន្ថតោ វិមុត្តិំ មញ្ញន្តិ. ឯវំ រូបជ្ឈានភាគេន, អរូបជ្ឈានភាគេន ច ឧភតោ វិមុត្តោតិ បាយសមានោ. ‘‘តាទិសមេវា’’តិ ឥមិនា យាទិសំ អរូបាវចរជ្ឈានំ កិលេសវិក្ខម្ភនេ, តាទិសំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ បីតិ ឥមមត្ថំ ឧល្លង្គេតិ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ.

ឧភតោភាគវិមុត្តបញ្ហោតិ ឧភតោភាគវិមុត្តស្ស ឆព្ពិធតំ និស្សាយ ឧប្បន្នបញ្ហោ. វណ្ណនំ និស្សាយាតិ តស្ស បទស្ស អត្ថវចនំ និស្សាយ. ចិរេនាតិ ថេរស្ស អបរភាគេ ចិរេន កាលេន. វិនិច្ឆយន្តិ សំសយឆេទកំ សន្និដ្ឋានំ បត្តោ. តំ បញ្ហន្តិ តមត្ថំ. ញាតុំ ឥច្ឆិតោ ហិ អត្ថោ បញ្ហោ. ន កេនចិ សុតបុព្ពន្តិ កេនចិ កិញ្ចិ ន សុតបុព្ពំ, ឥទំ អត្ថជាតន្តិ អធិប្បាយោ. កិញ្ចាបិ ឧបេក្ខាសហគតំ, កិញ្ចាបិ កិលេសេ វិក្ខម្ភេតីតិ បច្ចេកំ កិញ្ចាបិ-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ. សមុទាចរតីតិ បវត្តតិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘ឥមេ ហី’’តិអាទិនា, តេន រូបាវចរភាវនតោ អារុប្បភាវនា សវិសេសំ កិលេសេ វិក្ខម្ភេតិ រូបវិរាគភាវនាភាវតោ, ឧបរិភាវនាភាវតោ ចាតិ ទស្សេតីតិ. ឯវញ្ច កត្វា អដ្ឋកថាយំ អារុប្បភាវនានិទ្ទេសេ យំ វុត្តំ ‘‘តស្សេវំ តស្មិំ និមិត្តេ បុនប្បុនំ ចិត្តំ ចារេន្តស្ស នីវរណានិ វិក្ខម្ភន្តិ សតិ សន្តិដ្ឋតី’’តិអាទិ, (វិសុទ្ធិ. ១.២៨១) តំ សមត្ថតំ ហោតីតិ. ឥទំ សុត្តន្តិ បុគ្គលបញ្ញត្តិបាឋមាហ (បុ. ប. និទ្ទេស ២៧). សព្ពញ្ហិ ពុទ្ធវចនំ អត្ថសូចនាទិអត្ថេន សុត្តន្តិ វុត្តោ វាយមត្ថោ. យំ បន តត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. អដ្ឋន្នំ វិមោក្ខានំ អនុលោមាទិតោ សមាបជ្ជនេន សាតិសយំ សន្តានស្ស អភិសង្ខតត្តា, អដ្ឋមញ្ច ឧត្តមំ វិមោក្ខំ បទដ្ឋានំ កត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អគ្គមគ្គាធិគមេន ឧភតោភាគវិមុច្ចនតោ ច ឥមាយ ឧភតោភាគវិមុត្តិយា សព្ពសេដ្ឋតា វេទិតាតិ ទដ្ឋព្ពា.

មហានិទានសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា.

៣. មហាបរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនា

១៣១. បូជនីយភាវតោ, ពុទ្ធសម្បទញ្ច បហាយ បវត្តតា មហន្តញ្ច តំ បរិនិព្ពានញ្ចាតិ មហាបរិនិព្ពានំ; សវាសនប្បហានតោ មហន្តំ កិលេសក្ខយំ និស្សាយ បវត្តំ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; មហតា កាលេន មហតា វា គុណរាសិនា សាធិតំ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; មហន្តភាវាយ, ធាតូនំ ពហុភាវាយ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; មហតោ លោកតោ និស្សដំ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; សព្ពលោកាសាធារណត្តា ពុទ្ធានំ សីលាទិគុណេហិ មហតោ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានំ; មហតិ សាសនេ បតិដ្ឋិតេ បរិនិព្ពានន្តិបិ មហាបរិនិព្ពានន្តិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បរិនិព្ពានំ វុច្ចតិ, តប្បដិសំយុត្តំ សុត្តំ មហាបរិនិព្ពានសុត្តំ. គិជ្ឈា ឯត្ថ វសន្តីតិ គិជ្ឈំ, គិជ្ឈំ កូដំ ឯតស្សាតិ គិជ្ឈកូដោ, គិជ្ឈំ វិយ វា គិជ្ឈំ, កូដំ, តំ ឯតស្សាតិ គិជ្ឈកូដោ, បព្ពតោ, តស្មិំ គិជ្ឈកូដេ. តេនាហ ‘‘គិជ្ឈា’’តិអាទិ. អភិយាតុកាមោតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ អភិភវនត្ថោ, ‘‘អភិវិជានាតូ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៤៤; ៣.៨៥; ម. និ. ៣.២៥៦) វិយាតិ អាហ ‘‘អភិភវនត្ថាយ យាតុកាមោ’’តិ. វជ្ជិរាជានោតិ ‘‘វជ្ជេតព្ពា ឥមេ’’តិអាទិតោ បវត្តំ វចនំ ឧបាទាយ ‘‘វជ្ជី’’តិ លទ្ធនាមា រាជានោ, វជ្ជីរដ្ឋស្ស វា រាជានោ វជ្ជិរាជានោ. វជ្ជិរដ្ឋស្ស បន វជ្ជិសមញ្ញា តន្និវាសិរាជកុមារវសេន វេទិតព្ពា. រាជិទ្ធិយាតិ រាជភាវានុគតេន សភាវេន. សោ បន សភាវោ នេសំ គណរាជូនំ មិថោ សាមគ្គិយា លោកេ បាកដោ, ចិរដ្ឋាយី ច អហោសីតិ ‘‘សមគ្គភាវំ កថេសី’’តិ វុត្តំ. អនុ អនុ តំសមង្គិនោ ភាវេតិ វឌ្ឍេតីតិ អនុភាវោ, អនុភាវោ ឯវ អានុភាវោ, បតាបោ, សោ បន នេសំ បតាបោ ហត្ថិអស្សាទិវាហនសម្បត្តិយា, តត្ថ ច សុសិក្ខិតភាវេន លោកេ បាកដោ ជាតោតិ ‘‘ឯតេន…បេ… កថេសី’’តិ វុត្តំ. តាឡច្ឆិគ្គលេនាតិ កុញ្ចិកាឆិទ្ទេន. អសនន្តិ សរំ. អតិបាតយិស្សន្តីតិ អតិក្កាមេន្តិ. បោង្ខានុបោង្ខន្តិ បោង្ខស្ស អនុបោង្ខំ, បុរិមសរស្ស បោង្ខបទានុគតបោង្ខំ ឥតរំ សរំ កត្វាតិ អត្ថោ. អវិរាធិតន្តិ អវិរជ្ឈិតំ. ឧច្ឆិន្ទិស្សាមីតិ ឧម្មូលនវសេន កុលសន្តតិំ ឆិន្ទិស្សាមិ. អយនំ វឌ្ឍនំ អយោ, តប្បដិក្ខេបេន អនយោតិ អាហ ‘‘អវឌ្ឍិយា ឯតំ នាម’’ន្តិ. វិក្ខិបតីតិ វិទូរតោ ខិបតិ, អបនេតីតិ អត្ថោ.

គង្គាយន្តិ គង្គាសមីបេ. បដ្ដនគាមន្តិ សកដបដ្ដនគាមំ. អាណាតិ អាណា វត្តតិ. អឌ្ឍយោជនន្តិ ច តស្មិំ បដ្ដនេ អឌ្ឍយោជនដ្ឋានវាសិនោ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្រាតិ តស្មិំ បដ្ដនេ. ពលវាឃាតជាតោតិ ឧប្បន្នពលវកោធោ.

មេតិ មយ្ហំ. គតេនាតិ គមនេន.

រាជអបរិហានិយធម្មវណ្ណនា

១៣៤. សីតំ វា ឧណ្ហំ វា នត្ថិ, តាយំ វេលាយំ បុញ្ញានុភាវេន ពុទ្ធានំ សព្ពកាលំ សមសីតុណ្ហាវ ឧតុ ហោតិ, តំ សន្ធាយ តថា វុត្តំ. អភិណ្ហំ សន្និបាតាតិ និច្ចសន្និបាតា, តំ បន និច្ចសន្និបាតតំ ទស្សេតុំ ‘‘ទិវសស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. សន្និបាតពហុលាតិ បចុរសន្និបាតា. វោសានន្តិ សង្កោចំ. ‘‘យាវកីវ’’ន្តិ ឯកមេវេតំ បទំ អនិយមតោ បរិមាណវាចី, កាលោ ចេត្ថ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘យត្តកំ កាល’’ន្តិ. ‘‘វុទ្ធិយេវា’’តិអាទិនា វុត្តមត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន ទស្សេតុំ ‘‘អភិណ្ហំ អសន្និបតន្តា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. អាកុលាតិ ខុភិតា, ន បសន្នា. ភិជ្ជិត្វាតិ វគ្គពន្ធតោ វិភជ្ជ វិសុំ វិសុំ ហុត្វា.

សន្និបាតភេរិយាតិ សន្និបាតារោចនភេរិយា. អឌ្ឍភុត្តា វាតិ សាមិភុត្តា ច. ឱសីទមានេតិ ហាយមានេ.

បុព្ពេ អកតន្តិ បុព្ពេ អនិព្ពត្តំ. សុង្កន្តិ ភណ្ឌំ គហេត្វា គច្ឆន្តេហិ បព្ពតខណ្ឌ នទីតិត្ថគាមទ្វារាទីសុ រាជបុរិសានំ ទាតព្ពភាគំ. ពលិន្តិ និប្ផន្នសស្សាទិតោ ឆភាគំ, សត្តភាគន្តិអាទិនា លទ្ធករំ. ទណ្ឌន្តិ ទសវីសតិកហាបណាទិកំ អបរាធានុរូបំ គហេតព្ពធនទណ្ឌំ. វជ្ជិធម្មន្តិ វជ្ជិរាជធម្មំ. ឥទានិ អបញ្ញត្តបញ្ញាបនាទីសុ តប្បដិក្ខេប អាទីនវានិសំសេ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘តេសំ អបញ្ញត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បារិចរិយក្ខមាតិ ឧបដ្ឋានក្ខមា.

កុលភោគឥស្សរិយាទិវសេន មហតី មត្តា បមាណំ ឯតេសន្តិ មហាមត្តា, នីតិសត្ថវិហិតេ វិនិច្ឆយេ ឋបិតា មហាមត្តា វិនិច្ឆយមហាមត្តា, តេសំ. ទេន្តីតិ និយ្យាតេន្តិ. សចេ ចោរោតិ ឯវំសញ្ញិនោ សចេ ហោន្តិ. បាបភីរុតាយ អត្តនា កិញ្ចិ អវត្វា. ទណ្ឌនីតិសញ្ញិតេ វោហារេ និយុត្តាតិ វោហារិកា, យេ ‘‘ធម្មដ្ឋា’’តិ វុច្ចន្តិ. សុត្តធរា នីតិសុត្តធរា, ឦទិសេ វោហារវិនិច្ឆយេ និយមេត្វា ឋបិតា. បរម្បរាភតេសុ អដ្ឋសុ កុលេសុ ជាតា អគតិគមនវិរតា អដ្ឋមហល្លកបុរិសា អដ្ឋកុលិកា.

សក្ការន្តិ ឧបការំ. គរុភាវំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វាតិ ‘‘ឥមេ អម្ហាកំ គរុនោ’’តិ តត្ថ គរុភាវំ បតិ បតិ ឧបដ្ឋបេត្វា. មានេន្តីតិ សម្មានេន្តិ, តំ បន សម្មាននំ តេសុ នេសំ អត្តមនតាបុព្ពកន្តិ អាហ ‘‘មនេន បិយាយន្តី’’តិ. និបច្ចការន្តិ បណិបាតំ. ទស្សេន្តីតិ ‘‘ឥមេ អម្ហាកំ បិតាមហា, មាតាមហា’’តិអាទិនា នីចចិត្តា ហុត្វា គរុចិត្តាការំ ទស្សេន្តិ. សន្ធារេតុន្តិ សម្ពន្ធំ អវិច្ឆិន្នំ កត្វា ឃដេតុំ.

បសយ្ហាការស្សាតិ ពលក្ការស្ស. កាមំ វុទ្ធិយា បូជនីយតាយ ‘‘វុទ្ធិហានិយោ’’តិ វុត្តំ, អត្ថោ បន វុត្តានុក្កមេនេវ យោជេតព្ពោ, បាឡិយំ វា យស្មា ‘‘វុទ្ធិយេវ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានី’’តិ វុត្តំ, តស្មា តទនុក្កមេន ‘‘វុទ្ធិហានិយោ’’តិ វុត្តំ.

វិបច្ចិតុំ អលទ្ធោកាសេ បាបកម្មេ, តស្ស កម្មស្ស វិបាកេ វា អនវសរោវ ទេវតោបសគ្គោ, តស្មិំ បន លទ្ធោកាសេ សិយា ទេវតោបសគ្គស្ស អវសរោតិ អាហ ‘‘អនុប្បន្នំ…បេ… វឌ្ឍេន្តី’’តិ. ឯតេនេវ អនុប្បន្នំ សុខន្តិ ឯត្ថាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ‘‘ពលកាយស្ស ទិគុណតិគុណតាទស្សនំ, បដិភយភាវទស្សន’’ន្តិ ឯវំ អាទិនា ទេវតានំ សង្គាមសីសេ សហាយតា វេទិតព្ពា.

អនិច្ឆិតន្តិ អនិដ្ឋំ. អាវរណតោតិ និសេធនតោ. យស្ស ធម្មតោ អនបេតា ធម្មិយាតិ ឥធ ‘‘ធម្មិកា’’តិ វុត្តា. មិគសូករាទិឃាតាយ សុនខាទីនំ កឌ្ឍិត្វា វនចរណំ វាជោ, មិគវា, តត្ថ និយុត្តា, តេ វា វាជេន្តិ នេន្តីតិ វាជិកា, មិគវធចារិនោ. ចិត្តប្បវត្តិំ បុច្ឆតិ. កាយិកវាចសិកបយោគេន ហិ សា លោកេ បាកដា បកាសភូតាតិ.

១៣៥. ទេវាយតនភាវេន ចិតត្តា, លោកស្ស ចិត្តីការដ្ឋានត្តា ច ចេតិយំ អហោសិ.

កាមំការវសេន កិញ្ចិបិ ន ករណីយាតិ អករណីយា. កាមំការោ បន ហត្ថគតករណវសេនាតិ អាហ ‘‘អគ្គហេតព្ពាតិ អត្ថោ’’តិ. អភិមុខយុទ្ធេនាតិ អភិមុខំ ឧជុកមេវ សង្គាមករណេន. ឧបលាបនំ សាមំ ទានញ្ចាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ភេទោបិ ឥធ ឧបាយោ ឯវាតិ វុត្តំ ‘‘អញ្ញត្រ មិថុភេទាយា’’តិ. យុទ្ធស្ស បន អនុបាយតា បគេវ បកាសិតា. ឥទន្តិ ‘‘អញ្ញត្រ ឧបលាបនាយ, អញ្ញត្រ មិថុភេទា’’តិ ច ឥទំ វចនំ. កថាយ នយំ លភិត្វាតិ ‘‘យាវកីវញ្ច…បេ… នោ បរិហានី’’តិ ឥមាយ ភគវតោ កថាយ នយំ ឧបាយំ លភិត្វា.

អនុកម្បាយាតិ វជ្ជិរាជេសុ អនុគ្គហេន. អស្សាតិ ភគវតោ.

កថន្តិ វជ្ជីហិ សទ្ធិំ កាតព្ពយុទ្ធកថំ. ឧជុំ ករិស្សាមីតិ បដិរាជានោ អានេត្វា បាការបរិខានំ អញ្ញថាភាវាបាទនេន ឧជុភាវំ ករិស្សាមិ.

បតិដ្ឋិតគុណោតិ បតិដ្ឋិតាចរិយគុណោ. ឥស្សរា សន្និបតន្តុ, មយំ អនិស្សរា, តត្ថ គន្ត្វា កិំ ករិស្សាមាតិ លិច្ឆវិនោ ន សន្និបតិំសូតិ យោជនា. សូរា សន្និបតន្តូតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

ពលភេរិន្តិ យុទ្ធាយ ពលកាយស្ស ឧដ្ឋានភេរិំ.

ភិក្ខុអបរិហានិយធម្មវណ្ណនា

១៣៦. អបរិហានាយ ហិតាតិ អបរិហានិយា, ន បរិហាយន្តិ ឯតេហីតិ វា អបរិហានិយា, តេ បន យស្មា អបរិហានិយា ការកា នាម ហោន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អបរិហានិករេ’’តិ. យស្មា បន តេ បរិហានិករានំ ឧជុបដិបក្ខភូតា, តស្មា អាហ ‘‘វុទ្ធិហេតុភូតេ’’តិ. យស្មា ភគវតោ ទេសនា ឧបរូបរិ ញាណាលោកំ បសាទេន្តី សត្តានំ ហទយន្ធការំ វិធមតិ, បកាសេតព្ពេ ច អត្ថេ ហត្ថតលេ អាមលកំ វិយ សុដ្ឋុតរំ បាកដេ កត្វា ទស្សេតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ចន្ទសហស្សំ…បេ… កថយិស្សាមី’’តិ.

យស្មា ភគវា ‘‘តស្ស ព្រាហ្មណស្ស សម្មុខា វជ្ជីនំ អភិណ្ហសន្និបាតាទិបដិបត្តិំ កថេន្តោយេវ អយំ អបរិហានិយកថា អនិយ្យានិកា វដ្ដនិស្សិតា, មយ្ហំ បន សាសនេ តថារូបី កថា កថេតព្ពា, សា ហោតិ និយ្យានិកា វិវដ្ដនិស្សិតា, យាយ សាសនំ មយ្ហំ បរិនិព្ពានតោ បរម្បិ អទ្ធនិយំ អស្ស ចិរដ្ឋិតិក’’ន្តិ ចិន្តេសិ, តស្មា ភិក្ខូ សន្និបាតាបេត្វា តេសំ អបរិហានិយេ ធម្មេ ទេសេន្តោ តេនេវ និយាមេន ទេសេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឥទំ វជ្ជិសត្តកេ វុត្តសទិសមេវា’’តិ. ឯវំ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥធាបិ ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘តតោ’’តិអាទិ ទិសាសុ អាគតសាសនេ វុត្តំ តំ កថនំ. វិហារសីមា អាកុលា យស្មា, តស្មា ឧបោសថបវារណា ឋិតា.

ឱលីយមានកោតិ បាឡិតោ, អត្ថតោ ច វិនស្សមានោ. ឧក្ខិបាបេន្តាតិ បគុណភាវករណេន, អត្ថសំវណ្ណនេន ច បគ្គណ្ហន្តា.

សាវត្ថិយំ ភិក្ខូ វិយ បាចិត្តិយំ ទេសាបេតព្ពោតិ (បារា. ៥៦៥ វិត្ថារវត្ថុ). វជ្ជិបុត្តកា វិយ ទសវត្ថុទីបនេន (ចូឡវ. ៤៤៦ វិត្ថារវត្ថុ). ‘‘គិហិគតានីតិ គិហិបដិសំយុត្តានី’’តិ វទន្តិ. គិហីសុ គតានិ, តេហិ ញាតានិ គិហិគតានិ. ធូមកាលោ ឯតស្សាតិ ធូមកាលិកំ ចិតកធូមវូបសមតោ បរំ អប្បវត្តនតោ.

ថិរភាវប្បត្តាតិ សាសនេ ថិរភាវំ អនិវត្តិតភាវំ ឧបគតា. ថេរការកេហីតិ ថេរភាវសាធកេហិ សីលាទិគុណេហិ អសេក្ខធម្មេហិ. ពហូ រត្តិយោតិ បព្ពជិតា ហុត្វា ពហូ រត្តិយោ ជានន្តិ. សីលាទិគុណេសុ បតិដ្ឋាបនមេវ សាសនេ បរិណាយកតាតិ អាហ ‘‘តីសុ សិក្ខាសុ បវត្តេន្តី’’តិ.

ឱវាទំ ន ទេន្តិ អភាជនភាវតោ. បវេណីកថន្តិ អាចរិយបរម្បរាភតំ សម្មាបដិបត្តិទីបនំ ធម្មកថំ. សារភូតំ ធម្មបរិយាយន្តិ សមថវិបស្សនាមគ្គផលសម្បាបនេន សារភូតំ ពោជ្ឈង្គកោសល្លអនុត្តរសីតីភាវអធិចិត្តសុត្តាទិធម្មតន្តិំ.

បុនព្ភវទានំ បុនព្ភវោ ឧត្តរបទលោបេន. ឥតរេតិ យេ ន បច្ចយវសិកា ន អាមិសចក្ខុកា, តេ ន គច្ឆន្តិ តណ្ហាយ វសំ.

អារញ្ញកេសូតិ អរញ្ញភាគេសុ អរញ្ញបរិយាបន្នេសុ. ននុ យត្ថ កត្ថចិបិ តណ្ហា សាវជ្ជា ឯវាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘គាមន្តសេនាសនេសុ ហី’’តិអាទិ, តេន ‘‘អនុត្តរេសុ វិមោក្ខេសុ បិហំ ឧបដ្ឋាបយតោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តសិនេហាទយោ វិយ អារញ្ញកេសុ សេនាសនេសុ សាលយតា សេវិតព្ពបក្ខិយា ឯវាតិ ទស្សេតិ.

អត្តនាវាតិ សយមេវ, តេន បរេហិ អនុស្សាហិតានំ សរសេនេវ អនាគតានំ បេសលានំ ភិក្ខូនំ អាគមនំ, អាគតានញ្ច ផាសុវិហារំ បច្ចាសិសន្តីតិ ទស្សេតិ. ឥមិនា នីហារេនាតិ ឥមាយ បដិបត្តិយា. អគ្គហិតធម្មគ្គហណន្តិ អគ្គហិតស្ស បរិយត្តិធម្មស្ស ឧគ្គហណំ. គហិតសជ្ឈាយករណន្តិ ឧគ្គហិតស្ស សុដ្ឋុ អត្ថចិន្តនំ. ចិន្តនត្ថោ ហិ សជ្ឈាយសទ្ទោ.

ឯន្តីតិ ឧបគច្ឆន្តិ. និសីទន្តិ អាសនបញ្ញាបនាទិនា.

១៣៧. អារមិតព្ពដ្ឋេន កម្មំ អារាមោ. កម្មេ រតា, ន គន្ថធុរេ, វាសធុរេ វាតិ កម្មរតា, អនុយុត្តាតិ តប្បរភាវេន បុនប្បុនំ បសុតា. ឥតិ កាតព្ពកម្មន្តិ តំ តំ ភិក្ខូនំ កាតព្ពំ ឧច្ចាវចកម្មំ ចីវរវិចារណាទិ. តេនាហ ‘‘សេយ្យថិទ’’ន្តិអាទិ. ឧបត្ថម្ភនន្តិ ទុបដ្ដតិបដ្ដាទិករណំ. តញ្ហិ បឋមបដលាទីនំ ឧបត្ថម្ភនការណត្តា តថា វុត្តំ. យទិ ឯវំ កថំ អយំ កម្មរាមតា បដិក្ខិត្តាតិ អាហ ‘‘ឯកច្ចោ ហី’’តិអាទិ.

ករោន្តោ យេវាតិ យថាវុត្តតិរច្ឆានកថំ កថេន្តោយេវ. អតិរច្ឆានកថាភាវេបិ តស្ស តត្ថ តប្បរភាវទស្សនត្ថំ អវធារណវចនំ. បរិយន្តការីតិ សបរិយន្តំ កត្វា វត្តា. ‘‘បរិយន្តវតិំ វាចំ ភាសិតា’’តិ (ទី. និ. ១.៩, ១៩៤) ហិ វុត្តំ. អប្បភស្សោ វាតិ បរិមិតកថោយេវ ឯកន្តេន កថេតព្ពស្សេវ កថនតោ. សមាបត្តិសមាបជ្ជនំ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ.

និទ្ទាយតិយេវាតិ និទ្ទោក្កមនេ អនាទីនវទស្សី និទ្ទាយតិយេវ. ឥរិយាបថបរិវត្តនាទិនា ន នំ វិនោទេតិ.

ឯវំ សំសដ្ឋោ វាតិ វុត្តនយេន គណសង្គណិកាយ សំសដ្ឋោ ឯវ វិហរតិ.

ទុស្សីលា បាបិច្ឆា នាមាតិ សយំ និស្សីលា អសន្តគុណសម្ភាវនិច្ឆាយ សមន្នាគតត្តា បាបា លាមកា ឥច្ឆា ឯតេសន្តិ បាបិច្ឆា.

បាបបុគ្គលេហិ មេត្តិករណតោ បាបមិត្តា. តេហិ សទា សហ បវត្តនេន បាបសហាយា. តត្ថ និន្នតាទិនា តទធិមុត្តតាយ បាបសម្បវង្កា.

១៣៨. សទ្ធា ឯតេសំ អត្ថីតិ សទ្ធាតិ អាហ ‘‘សទ្ធាសម្បន្នា’’តិ. អាគមនីយបដិបទាយ អាគតសទ្ធា អាគមនីយសទ្ធា, សា សាតិសយា មហាពោធិសត្តានំ បរោបទេសេន វិនា សទ្ធេយ្យវត្ថុំ អវិបរីតតោ ឱគាហេត្វា អធិមុច្ចនតោតិ អាហ ‘‘សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ ហោតី’’តិ. សច្ចបដិវេធតោ អាគតសទ្ធា អធិគមសទ្ធា សុរពន្ធាទីនំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១១៨; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.សុប្បពុទ្ធកុដ្ឋិវត្ថុ; ឧទា. អដ្ឋ. ៤៣) វិយ. ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា’’តិអាទិនា ពុទ្ធាទីសុ ឧប្បជ្ជនកបសាទោ បសាទសទ្ធា មហាកប្បិនរាជាទីនំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣១; ធ. ប. អដ្ឋ. ១.មហាកប្បិនត្ថេរវត្ថុ; ថេរគា. អដ្ឋ. ២.មហាកប្បិនត្ថេរគាថាវណ្ណនា, វិត្ថារោ) វិយ. ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ ឱក្កន្តិត្វា បក្ខន្ទិត្វា សទ្ទហនវសេន កប្បនំ ឱកប្បនំ. ទុវិធាបីតិ បសាទសទ្ធាបិ ឱកប្បនសទ្ធាបិ. តត្ថ បសាទសទ្ធា អបរនេយ្យរូបា ហោតិ សវនមត្តេន បសីទនតោ. ឱកប្បនសទ្ធា សទ្ធេយ្យវត្ថុំ ឱគាហេត្វា អនុបវិសិត្វា ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ បច្ចក្ខំ ករោន្តី វិយ បវត្តតិ. តេនាហ ‘‘សទ្ធាធិមុត្តោ វក្កលិត្ថេរសទិសោ ហោតី’’តិ. តស្ស ហីតិ ឱកប្បនសទ្ធាយ សមន្នាគតស្ស. ហិរី ឯតស្ស អត្ថីតិ ហិរិ, ហិរិ មនោ ឯតេសន្តិ ហិរិមនាតិ អាហ ‘‘បាប…បេ… ចិត្តា’’តិ. បាបតោ ឱត្តប្បេន្តិ ឧព្ពិជ្ជន្តិ ភាយន្តីតិ ឱត្តប្បី.

ពហុ សុតំ សុត្តគេយ្យាទិ ឯតេនាតិ ពហុស្សុតោ, សុតគ្គហណំ ចេត្ថ និទស្សនមត្តំ ធារណបរិចយបរិបុច្ឆានុបេក្ខនទិដ្ឋិនិជ្ឈានានំ បេត្ថ ឥច្ឆិតព្ពត្តា. សវនមូលកត្តា វា តេសម្បិ តគ្គហណេនេវ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. អត្ថកាមេន បរិយាបុណិតព្ពតោ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិបុរិសត្ថសិទ្ធិយា បរិយត្តភាវតោ ច បរិយត្តិ, តីណិ បិដកានិ. សច្ចប្បដិវេធោ សច្ចានំ បដិវិជ្ឈនំ. តទបិ ពាហុសច្ចំ យថាវុត្តពាហុសច្ចកិច្ចនិប្ផត្តិតោ. បរិយត្តិ អធិប្បេតា សច្ចបដិវេធាវហេន ពាហុសច្ចេន ពហុស្សុតភាវស្ស ឥធ ឥច្ឆិតត្តា. សោតិ បរិយត្តិពហុស្សុតោ. ចតុព្ពិធោ ហោតិ បញ្ចមស្ស បការស្ស អភាវតោ. សព្ពត្ថកពហុស្សុតោតិ និស្សយមុច្ចនកពហុស្សុតាទយោ វិយ បទេសិកោ អហុត្វា បិដកត្តយេ សព្ពត្ថកមេវ ពាហុសច្ចសព្ភាវតោ សព្ពស្ស អត្ថស្ស កាយនតោ កថនតោ សព្ពត្ថកពហុស្សុតោ. តេ ឥធ អធិប្បេតា បដិបត្តិបដិវេធសទ្ធម្មានំ មូលភូតេ បរិយត្តិសទ្ធម្មេ សុប្បតិដ្ឋិតភាវតោ.

អារទ្ធន្តិ បគ្គហិតំ. តំ បន ទុវិធម្បិ វីរិយារម្ភវិភាគេន ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឯកកាតិ ឯកាកិនោ, វូបកដ្ឋវិហារិនោតិ អត្ថោ.

បុច្ឆិត្វាតិ បរតោ បុច្ឆិត្វា. សម្បដិច្ឆាបេតុន្តិ ‘‘ត្វំ អសុកនាមោ’’តិ វត្វា តេហិ ‘‘អាមា’’តិ បដិជានាបេតុន្តិ អត្ថោ. ឯវំ ចិរកតាទិអនុស្សរណសមត្ថសតិនេបក្កានំ អប្បកសិរេនេវ សតិសម្ពោជ្ឈង្គភាវនាបារិបូរិំ គច្ឆតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ឯវរូបេ ភិក្ខូ សន្ធាយា’’តិ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ.

១៣៩. ពុជ្ឈតិ ឯតាយាតិ ‘‘ពោធី’’តិ លទ្ធនាមាយ សម្មាទិដ្ឋិអាទិធម្មសាមគ្គិយា អង្គោតិ ពោជ្ឈង្គោ, បសត្ថោ, សុន្ទរោ វា ពោជ្ឈង្គោ សម្ពោជ្ឈង្គោ. ឧបដ្ឋានលក្ខណោតិ កាយវេទនាចិត្តធម្មានំ អសុភទុក្ខានិច្ចានត្តភាវសល្លក្ខណសង្ខាតំ អារម្មណេ ឧបដ្ឋានំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ឧបដ្ឋានលក្ខណោ. ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ បីឡនាទិប្បការតោ វិចយោ ឧបបរិក្ខា លក្ខណំ ឯតស្សាតិ បវិចយលក្ខណោ. អនុប្បន្នា កុសលានុប្បាទនាទិវសេន ចិត្តស្ស បគ្គហោ បគ្គណ្ហនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ បគ្គហលក្ខណោ. ផរណំ វិប្ផារិកតា លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ផរណលក្ខណោ. ឧបសមោ កាយចិត្តបរិឡាហានំ វូបសមនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ ឧបសមលក្ខណោ. អវិក្ខេបោ វិក្ខេបវិទ្ធំសនំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ អវិក្ខេបលក្ខណោ. លីនុទ្ធច្ចរហិតេ អធិចិត្តេ បវត្តមានេ បគ្គហនិគ្គហសម្បហំសនេសុ អព្យាវដត្តា អជ្ឈុបេក្ខនំ បដិសង្ខានំ លក្ខណំ ឯតស្សាតិ បដិសង្ខានលក្ខណោ.

ចតូហិ ការណេហីតិ សតិសម្បជញ្ញំ, មុដ្ឋស្សតិបុគ្គលបរិវជ្ជនា, ឧបដ្ឋិតស្សតិបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ចតូហិ ការណេហិ. ឆហិ ការណេហីតិ បរិបុច្ឆកតា, វត្ថុវិសទកិរិយា, ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនា, ទុប្បញ្ញបុគ្គលបរិវជ្ជនា, បញ្ញវន្តបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ឆហិ ការណេហិ. មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ បន ‘‘សត្តហិ ការណេហី’’ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) វក្ខតិ, តំ គម្ភីរញាណចរិយាបច្ចវេក្ខណាតិ ឥមំ ការណំ បក្ខិបិត្វា វេទិតព្ពំ. នវហិ ការណេហីតិ អបាយភយបច្ចវេក្ខណា, គមនវីថិបច្ចវេក្ខណា, បិណ្ឌបាតស្ស អបចាយនតា, ទាយជ្ជមហត្តបច្ចវេក្ខណា, សត្ថុមហត្តបច្ចវេក្ខណា, សព្រហ្មចារីមហត្តបច្ចវេក្ខណា, កុសីតបុគ្គលបរិវជ្ជនា, អារទ្ធវីរិយបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ នវហិ ការណេហិ. មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) បន អានិសំសទស្សាវិតា, ជាតិមហត្តបច្ចវេក្ខណាតិ ឥមេហិ សទ្ធិំ ‘‘ឯកាទសា’’តិ វក្ខតិ. ទសហិ ការណេហីតិ ពុទ្ធានុស្សតិ, ធម្មានុស្សតិ, សង្ឃសីលចាគទេវតាឧបសមានុស្សតិ, លូខបុគ្គលបរិវជ្ជនា, សិនិទ្ធបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ទសហិ. មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) បន បសាទនិយសុត្តន្តបច្ចវេក្ខណាយ សទ្ធិំ ‘‘ឯកាទសា’’តិ វក្ខតិ. សត្តហិ ការណេហីតិ បណីតភោជនសេវនតា, ឧតុសុខសេវនតា, ឥរិយាបថសុខសេវនតា, មជ្ឈត្តបយោគតា, សារទ្ធកាយបុគ្គលបរិវជ្ជនតា, បស្សទ្ធកាយបុគ្គលសេវនតា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ សត្តហិ. ទសហិ ការណេហីតិ វត្ថុវិសទកិរិយា, ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនា, និមិត្តកុសលតា, សមយេ ចិត្តស្ស បគ្គហណំ, សមយេ ចិត្តស្ស និគ្គហណំ, សមយេ ចិត្តស្ស សម្បហំសនំ, សមយេ ចិត្តស្ស អជ្ឈុបេក្ខនំ, អសមាហិតបុគ្គលបរិវជ្ជនំ, សមាហិតបុគ្គលសេវនំ, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ ទសហិ ការណេហិ. មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) បន ‘‘ឈានវិមោក្ខបច្ចវេក្ខណា’’តិ ឥមិនា សទ្ធិំ ‘‘ឯកាទសហី’’តិ វក្ខតិ. បញ្ចហិ ការណេហីតិ សត្តមជ្ឈត្តតា, សង្ខារមជ្ឈត្តតា, សត្តសង្ខារកេលាយនបុគ្គលបរិវជ្ជនា, សត្តសង្ខារមជ្ឈត្តបុគ្គលសេវនា, តទធិមុត្តតាតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ មហាសតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៥; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១១៨) អាគមិស្សតិ. កាមំ ពោធិបក្ខិយធម្មា នាម និប្បរិយាយតោ អរិយមគ្គសម្បយុត្តា ឯវ និយ្យានិកភាវតោ. សុត្តន្តទេសនា នាម បរិយាយកថាតិ ‘‘ឥមិនា វិបស្សនា…បេ… កថេសី’’តិ វុត្តំ.

១៤០. តេភូមកេ សង្ខារេ ‘‘អនិច្ចា’’តិ អនុបស្សតិ ឯតាយាតិ អនិច្ចានុបស្សនា, តថា បវត្តា វិបស្សនា, សា បន យស្មា អត្តនា សហគតសញ្ញាយ ភាវិតាយ វិភាវិតា ឯវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អនិច្ចានុបស្សនាយ សទ្ធិំ ឧប្បន្នសញ្ញា’’តិ. សញ្ញាសីសេន វាយំ វិបស្សនាយ ឯវ និទ្ទេសោ. អនត្តសញ្ញាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. លោកិយវិបស្សនាបិ ហោន្តិ, យស្មា ‘‘អនិច្ច’’ន្តិអាទិនា តា បវត្តន្តីតិ. លោកិយវិបស្សនាបីតិ បិ-សទ្ទេន មិស្សកាបេត្ថ សន្តីតិ អត្ថតោ អាបន្នន្តិ អត្ថាបត្តិសិទ្ធមត្ថំ និទ្ធារេត្វា សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘វិរាគោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាគតវសេនាតិ តថា អាគតបាឡិវសេន ‘‘វិរាគោ និរោធោ’’តិ ហិ តត្ថ និព្ពានំ វុត្តន្តិ ឥធ ‘‘វិរាគសញ្ញា, និរោធសញ្ញា’’តិ វុត្តសញ្ញា និព្ពានារម្មណាបិ សិយុំ. តេន វុត្តំ ‘‘ទ្វេ លោកុត្តរាបិ ហោន្តី’’តិ.

១៤១. មេត្តា ឯតស្ស អត្ថីតិ មេត្តំ, ចិត្តំ. តំសមុដ្ឋានំ កាយកម្មំ មេត្តំ កាយកម្មំ. ឯស នយោ សេសទ្វយេបិ. ឥមានិបិ មេត្តាកាយកម្មាទីនិ ភិក្ខូនំ វសេន អាគតានិ តេសំ សេដ្ឋបរិសភាវតោ. យថា បន ភិក្ខូសុបិ លព្ភន្តិ, ឯវំ គិហីសុបិ លព្ភន្តិ ចតុបរិសសាធារណត្តាតិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភិក្ខូនញ្ហី’’តិអាទិមាហ. កាមំ អាទិព្រហ្មចរិយកធម្មស្សវនេនបិ មេត្តាកាយកម្មានិ លព្ភន្តិ, និប្បរិយាយតោ បន ចារិត្តធម្មស្សវនេន អយមត្ថោ ឥច្ឆិតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អាភិសមាចារិកធម្មបូរណ’’ន្តិ អាហ. តេបិដកម្បិ ពុទ្ធវចនំ បរិបុច្ឆនអត្ថកថនវសេន បវត្តិយមានំ ហិតជ្ឈាសយេន បវត្តិតព្ពតោ.

អាវីតិ បកាសំ, បកាសភាវោ ចេត្ថ យំ ឧទ្ទិស្ស តំ កាយកម្មំ ករីយតិ, តស្ស សម្មុខភាវតោតិ អាហ ‘‘សម្មុខា’’តិ. រហោតិ អប្បកាសំ, អប្បកាសតា ច យំ ឧទ្ទិស្ស តំ កាយកម្មំ ករីយតិ, តស្ស បច្ចក្ខាភាវតោតិ អាហ ‘‘បរម្មុខា’’តិ. សហាយភាវគមនំ តេសំ បុរតោ. ឧភយេហីតិ នវកេហិ, ថេរេហិ ច.

បគ្គយ្ហាតិ បគ្គណ្ហិត្វា ឧច្ចំ កត្វា.

កាមំ មេត្តាសិនេហសិនិទ្ធានំ នយនានំ ឧម្មីលនា, បសន្នេន មុខេន ឱលោកនញ្ច មេត្តំ កាយកម្មមេវ, យស្ស បន ចិត្តស្ស វសេន នយនានំ មេត្តាសិនេហសិនិទ្ធតា, មុខស្ស ច បសន្នតា, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘មេត្តំ មនោកម្មំ នាមា’’តិ.

លាភសទ្ទោ កម្មសាធនោ ‘‘លាភាវត, លាភោ លទ្ធោ’’តិអាទីសុ វិយ, សោ ចេត្ថ ‘‘ធម្មលទ្ធា’’តិ វចនតោ អតីតកាលិកោតិ អាហ ‘‘ចីវរាទយោ លទ្ធបច្ចយា’’តិ. ធម្មតោ អាគតាតិ ធម្មិកា. តេនាហ ‘‘ធម្មលទ្ធា’’តិ. ឥមមេវ ហិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘កុហនាទី’’តិអាទិ វុត្តំ. ចិត្តេន វិភជនបុព្ពកំ កាយេន វិភជនន្តិ មូលមេវ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ ចិត្តេន វិភជន’’ន្តិ វុត្តំ, តេន ចិត្តុប្បាទមត្តេនបិ បដិវិភាគោ ន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. អប្បដិវិភត្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, អប្បដិវិភត្តំ វា លាភំ ភុញ្ជតីតិ កម្មនិទ្ទេសោ ឯវ.

តំ តំ នេវ គិហីនំ ទេតិ អត្តនោ អាជីវសោធនត្ថំ. ន អត្តនា ភុញ្ជតីតិ អត្តនាវ ន បរិភុញ្ជតិ ‘‘មយ្ហំ អសាធារណភោគិតា មា ហោតូ’’តិ. ‘‘បដិគ្គណ្ហន្តោ ច…បេ… បស្សតី’’តិ ឥមិនា តស្ស លាភស្ស តីសុបិ កាលេសុ សាធារណតោ ឋបនំ ទស្សិតំ. ‘‘បដិគ្គណ្ហន្តោ ច សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូ’’តិ ឥមិនា បដិគ្គហណកាលោ ទស្សិតោ, ‘‘គហេត្វា…បេ… បស្សតី’’តិ ឥមិនា បដិគ្គហិតកាលោ, តទុភយំ បន តាទិសេន បុព្ពាភោគេន វិនា ន ហោតីតិ អត្ថសិទ្ធោ បុរិមកាលោ. តយិទំ បដិគ្គហណតោ បុព្ពេ វស្ស ហោតិ ‘‘សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូតិ បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ. បដិគ្គណ្ហន្តស្ស ហោតិ ‘‘សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូតិ បដិគ្គណ្ហាមី’’តិ. បដិគ្គហេត្វា ហោតិ ‘‘សង្ឃេន សាធារណំ ហោតូតិ បដិគ្គហិតំ មយា’’តិ ឯវំ តិលក្ខណសម្បន្នំ កត្វា លទ្ធលាភំ ឱសានលក្ខណំ អវិកោបេត្វា បរិភុញ្ជន្តោ សាធារណភោគី, អប្បដិវិភត្តភោគី ច ហោតិ.

ឥមំ បន សារណីយធម្មន្តិ ឥមំ ចតុត្ថំ សរិតព្ពយុត្តធម្មំ. ន ហិ…បេ… គណ្ហន្តិ, តស្មា សាធារណភោគិតា ឯវ ទុស្សីលស្ស នត្ថីតិ អារម្ភោបិ តាវ ន សម្ភវតិ, កុតោ បូរណន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘បរិសុទ្ធសីលោ’’តិ ឥមិនា លាភស្ស ធម្មិកភាវំ ទស្សេតិ. ‘‘វត្តំ អខណ្ឌេន្តោ’’តិ ឥមិនា អប្បដិវិភត្តភោគិតំ, សាធារណភោគិតញ្ច ទស្សេតិ. សតិ បន តទុភយេ សារណីយធម្មោ បូរិតោ ឯវ ហោតីតិ អាហ ‘‘បូរេតី’’តិ. ‘‘ឱទិស្សកំ កត្វា’’តិ ឯតេន អនោទិស្សកំ កត្វា បិតុនោ, អាចរិយុបជ្ឈាយាទីនំ វា ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទេន្តស្ស សារណីយធម្មោយេវ ហោតីតិ. សារណីយធម្មោ បនស្ស ន ហោតីតិ បដិជគ្គនដ្ឋានេ ឱទិស្សកំ កត្វា ទិន្នត្តា. តេនាហ ‘‘បលិពោធជគ្គនំ នាម ហោតី’’តិអាទិ. យទិ ឯវំ សព្ពេន សព្ពំ សារណីយធម្មបូរកស្ស ឱទិស្សកទានំ ន វដ្ដតីតិ? នោ ន វដ្ដតិ យុត្តដ្ឋានេតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តេន បនា’’តិអាទិមាហ. គិលានាទីនំ ឱទិស្សកំ កត្វា ទានំ អប្បដិវិភាគបក្ខិកំ ‘‘អសុកស្ស ន ទស្សាមី’’តិ បដិក្ខេបស្ស អភាវតោ. ព្យតិរេកប្បធានោ ហិ បដិវិភាគោ. តេនាហ ‘‘អវសេស’’ន្តិអាទិ. អទាតុម្បីតិ បិ-សទ្ទេន ទាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ, តញ្ច ខោ ករុណាយនវសេន, ន វត្តបូរណវសេន.

សុសិក្ខិតាយាតិ សារណីយធម្មបូរណវិធិម្ហិ សុដ្ឋុ សិក្ខិតាយ, សុកុសលាយាតិ អត្ថោ. ឥទានិ តស្សា កោសល្លំ ទស្សេតុំ ‘‘សុសិក្ខិតាយ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ទ្វាទសហិ វស្សេហិ បូរតិ, ន តតោ ឱរ’’ន្តិ ឥមិនា តស្ស ទុប្បូរណំ ទស្សេតិ. តថា ហិ សោ មហប្ផលោ មហានិសំសោ, ទិដ្ឋធម្មិកេហិបិ តាវ គរុតរេហិ ផលានិសំសេហិ ច អនុគតោ. តំសមង្គី ច បុគ្គលោ វិសេសលាភី អរិយបុគ្គលោ វិយ លោកេ អច្ឆរិយព្ភុតធម្មសមន្នាគតោ ហោតិ. តថា ហិ សោ ទុប្បជហំ ទានមយស្ស, សីលមយស្ស ច បុញ្ញស្ស បដិបក្ខធម្មំ សុទូរេ វិក្ខម្ភិតំ កត្វា សុវិសុទ្ធេន ចេតសា លោកេ បាកដោ បញ្ញាតោ ហុត្វា វិហរតិ, តស្សិមមត្ថំ ព្យតិរេកតោ, អន្វយតោ ច វិភាវេតុំ ‘‘សចេ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥទានិ យេ សម្បរាយិកេ, ទិដ្ឋធម្មិកេ ច អានិសំសេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. នេវ ឥស្សា, ន មច្ឆរិយំ ហោតិ ចិរកាលភាវនាយ វិធុតភាវតោ. មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ បរិច្ចាគសីលតាយ វិសុទ្ធត្តា. តេនាហ ‘‘ទទំ បិយោ ហោតិ ភជន្តិ នំ ពហូ’’តិអាទិ (អ. និ. ៥.៣៤). សុលភបច្ចយោ ហោតិ ទានវសេន ឧឡារជ្ឈាសយានំ បច្ចយលាភស្ស ឥធានិសំសភាវតោ ទានស្ស. បត្តគតំ អស្ស ទិយ្យមានំ ន ខីយតិ បត្តគតវសេន ទ្វាទសវស្សិកស្ស មហាបត្តស្ស អវិច្ឆេទេន បូរិតត្តា. អគ្គភណ្ឌំ លភតិ ទេវសិកំ ទក្ខិណេយ្យានំ អគ្គតោ បដ្ឋាយ ទានស្ស ទិន្នត្តា. ភយេវា…បេ… អាបជ្ជន្តិ ទេយ្យបដិគ្គាហកវិកប្បំ អកត្វា អត្តនិ និរបេក្ខចិត្តេន ចិរកាលំ ទានបូរតាយ បសាទិតចិត្តត្តា.

តត្រាតិ តេសុ អានិសំសេសុ វិភាវេតព្ពេសុ. ឥមានិ តំ ទីបនានិ វត្ថូនិ ការណានិ. អលភន្តាបីតិ អមហាបុញ្ញតាយ ន លាភិនោ សមានាបិ. ភិក្ខាចារមគ្គសភាគន្តិ សភាគំ តព្ភាគិយំ ភិក្ខាចារមគ្គំ ជានន្តិ.

អនុត្តរិមនុស្សធម្មត្តា, ថេរានំ សំសយវិនោទនត្ថញ្ច ‘‘សារណីយធម្មោ មេ ភន្តេ បូរិតោ’’តិ អាហ. តថា ហិ ទុតិយវត្ថុស្មិម្បិ ថេរេន អត្តា បកាសិតោ. មនុស្សានំ បិយតាយ, សុលភបច្ចយតាយបិ ឥទំ វត្ថុមេវ. បត្តគតាខីយនស្ស បន វិសេសំ វិភាវនតោ ‘‘ឥទំ តាវ…បេ… ឯត្ថ វត្ថុ’’ន្តិ វុត្តំ.

គិរិភណ្ឌមហាបូជាយាតិ ចេតិយគិរិម្ហិ សកលលង្កាទីបេ, យោជនប្បមាណេ សមុទ្ទេ ច នាវាសង្ឃាដាទិកេ ឋបេត្វា ទីបបុប្ផគន្ធាទីហិ ករិយមានមហាបូជាយំ. បរិយាយេនបីតិ លេសេនបិ. អនុច្ឆវិកន្តិ សារណីយធម្មបូរណតោបិ ឥទំ យថាភូតប្បវេទនំ តុម្ហាកំ អនុច្ឆវិកន្តិ អត្ថោ.

អនារោចេត្វាវ បលាយិំសុ ចោរភយេន. ‘‘អត្តនោ ទុជ្ជីវិកាយា’’តិ ច វទន្តិ.

វដ្ដិស្សតីតិ កប្បិស្សតិ. ថេរី សារណីយធម្មបូរិកា អហោសិ, ថេរស្ស បន សីលតេជេនេវ ទេវតា ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជិ.

នត្ថិ ឯតេសំ ខណ្ឌន្តិ អខណ្ឌានិ. តំ បន នេសំ ខណ្ឌំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឧបសម្បន្នសីលានំ ឧទ្ទេសក្កមេន អាទិ អន្តា វេទិតព្ពា. តេនាហ ‘‘សត្តសូ’’តិអាទិ. អនុបសម្បន្នសីលានំ បន សមាទានក្កមេនបិ អាទិ អន្តា លព្ភន្តិ. បរិយន្តេ ឆិន្នសាដកោ វិយាតិ វត្ថន្តេ, ទសន្តេ វា ឆិន្នវត្ថំ វិយ, វិសទិសូទាហរណំ ចេតំ ‘‘អខណ្ឌានី’’តិ ឥមស្ស អធិគតត្តា. ឯវំ សេសានិបិ ឧទាហរណានិ. ខណ្ឌិតភិន្នតា ខណ្ឌំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ ខណ្ឌំ, សីលំ. ‘‘ឆិទ្ទ’’ន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វេមជ្ឈេ ភិន្នំ វិនិវិជ្ឈនវសេន វិសភាគវណ្ណេន គាវី វិយាតិ សម្ពន្ធោ. សពលរហិតានិ អសពលានិ. តថា អកម្មាសានិ. សីលស្ស តណ្ហាទាសព្យតោ មោចនំ វិវដ្ដូបនិស្សយភាវាបាទនំ. យស្មា ច តំសមង្គីបុគ្គលោ សេរី សយំវសី ភុជិស្សោ នាម ហោតិ, តស្មាបិ ភុជិស្សានិ. តេនេវាហ ‘‘ភុជិស្សភាវការណតោ ភុជិស្សានី’’តិ. សុបរិសុទ្ធភាវេន បាសំសត្តា វិញ្ញុបសត្ថានិ. ឥមិនាហំ សីលេន ទេវោ វា ភវេយ្យំ, ទេវញ្ញតរោ វា, តត្ថ ‘‘និច្ចោ ធុវោ សស្សតោ’’តិ, ‘‘សីលេន សុទ្ធី’’តិ ច ឯវំ អាទិនា តណ្ហាទិដ្ឋីហិ អបរាមដ្ឋត្តា. ‘‘អយំ តេ សីលេសុ ទោសោ’’តិ ចតូសុបិ វិបត្តីសុ យាយ កាយចិ វិបត្តិយា ទស្សនេន បរាមដ្ឋុំ អនុទ្ធំសេតុំ. សមាធិសំវត្តនប្បយោជនានិ សមាធិសំវត្តនិកានិ.

សមានភាវូបគតសីលាតិ សីលសម្បត្តិយា សមានភាវំ ឧបគតសីលា សភាគវុត្តិកា. កាមំ បុថុជ្ជនានញ្ច ចតុបារិសុទ្ធិសីលេ នានត្តំ ន សិយា, តំ បន ន ឯកន្តិកំ, ឥទំ ឯកន្តិកំ និយតភាវតោតិ អាហ ‘‘នត្ថិ មគ្គសីលេ នានត្ត’’ន្តិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តន្តិ មគ្គសីលំ សន្ធាយ ឯតំ ‘‘យានិ តានិ សីលានី’’តិអាទិ វុត្តំ.

យាយន្តិ យា អយំ មយ្ហញ្ចេវ តុម្ហាកញ្ច បច្ចក្ខភូតា. ទិដ្ឋីតិ មគ្គសម្មាទិដ្ឋិ. និទ្ទោសាតិ និធុតទោសា, សមុច្ឆិន្នរាគាទិបាបធម្មាតិ អត្ថោ. និយ្យាតីតិ វដ្ដទុក្ខតោ និស្សរតិ និគច្ឆតិ. សយំ និយ្យន្តស្សេវ ហិ ‘‘តំសមង្គីបុគ្គលំ វដ្ដទុក្ខតោ និយ្យាបេតី’’តិ វុច្ចតិ. យា សត្ថុ អនុសិដ្ឋិ, តំ ករោតីតិ តក្ករោ, តស្ស, យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជនកស្សាតិ អត្ថោ. សមានទិដ្ឋិភាវន្តិ សទិសទិដ្ឋិភាវំ សច្ចសម្បដិវេធេន អភិន្នទិដ្ឋិភាវំ. វុទ្ធិយេវាតិ អរិយវិនយេ គុណេហិ វុឌ្ឍិយេវ, នោ បរិហានីតិ អយំ អបរិហានិយធម្មទេសនា អត្តនោបិ សាសនស្ស អទ្ធនិយតំ អាកង្ខន្តេន ភគវតា ឥធ ទេសិតា.

១៤២. អាសន្នបរិនិព្ពានត្តាតិ កតិបយមាសាធិកេន សំវច្ឆរមត្តេន បរិនិព្ពានំ ភវិស្សតីតិ កត្វា វុត្តំ. ឯតំយេវាតិ ‘‘ឥតិ សីល’’ន្តិអាទិកំយេវ ឥតិ សីលន្តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ បការត្ថោ, បរិមាណត្ថោ ច ឯកជ្ឈំ កត្វា គហិតោតិ អាហ ‘‘ឯវំ សីលំ ឯត្តកំ សីល’’ន្តិ. ឯវំ សីលន្តិ ឯវំ បភេទំ សីលំ. ឯត្តកន្តិ ឯតំ បរមំ, ន ឥតោ ភិយ្យោ. ចតុបារិសុទ្ធិសីលន្តិ មគ្គស្ស សម្ភារភូតំ លោកិយចតុបារិសុទ្ធិសីលំ. ចិត្តេកគ្គតា សមាធីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. យស្មិំ សីលេ ឋត្វាតិ យស្មិំ លោកុត្តរកុសលស្ស បទដ្ឋានភូតេ ‘‘បុព្ពេវ ខោ បនស្ស កាយកម្មំ វចីកម្មំ អាជីវោ សុបរិសុទ្ធោ ហោតី’’តិ (ម. និ. ៣.៤៣១; កថា. ៨៧៤) ឯវំ វុត្តសីលេ បតិដ្ឋាយ. ឯសោតិ មគ្គផលសមាធិ. បរិភាវិតោតិ តេន សីលេន សព្ពសោ ភាវិតោ សម្ភាវិតោ. មហប្ផលោ ហោតិ មហានិសំសោតិ មគ្គសមាធិ តាវ សាមញ្ញផលេហិ មហប្ផលោ, វដ្ដទុក្ខវូបសមេន មហានិសំសោ. ឥតរោ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានេន មហប្ផលោ, និព្ពុតិសុខុប្បត្តិយា មហានិសំសោ. យម្ហិ សមាធិម្ហិ ឋត្វាតិ យស្មិំ លោកុត្តរកុសលស្ស បទដ្ឋានភូតេ បាទកជ្ឈានសមាធិម្ហិ ចេវ វុដ្ឋានគាមិនិសមាធិម្ហិ ច ឋត្វា. សាតិ មគ្គផលបញ្ញា. តេន បរិភាវិតាតិ តេន យថាវុត្តសមាធិនា សព្ពសោ ភាវិតា បរិភាវិតា. មហប្ផលមហានិសំសតា សមាធិម្ហិ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា. អបិ ច តេ ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គឈានង្គប្បភេទហេតុតាយ មហប្ផលា សត្តទក្ខិណេយ្យបុគ្គលវិភាគហេតុតាយ មហានិសំសាតិ វេទិតព្ពា. យាយ បញ្ញាយ ឋត្វាតិ យាយំ វិបស្សនាបញ្ញាយំ, សមាធិវិបស្សនាបញ្ញាយំ វា ឋត្វា. សមថយានិកស្ស ហិ សមាធិសហគតាបិ បញ្ញា មគ្គាធិគមាយ វិសេសបច្ចយោ ហោតិយេវ. សម្មទេវាតិ សុដ្ឋុយេវ យថា អាសវានំ លេសោបិ នាវសិស្សតិ, ឯវំ សព្ពសោ អាសវេហិ វិមុច្ចតិ. អគ្គមគ្គក្ខណញ្ហិ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

១៤៣. លោកិយត្ថសទ្ទានំ វិយ អភិរន្ត-សទ្ទស្ស សិទ្ធិ ទដ្ឋព្ពា. អភិរន្តំ អភិរតំ អភិរតីតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ. អភិរន្ត-សទ្ទោ ចាយំ អភិរុចិបរិយាយោ, ន អស្សាទបរិយាយោ. អស្សាទវសេន ហិ កត្ថចិ វសន្តស្ស អស្សាទវត្ថុវិគមេន សិយា តស្ស តត្ថ អនភិរតិ, យទិទំ ខីណាសវានំ នត្ថិ, បគេវ ពុទ្ធានន្តិ អាហ ‘‘ពុទ្ធានំ…បេ… នត្ថី’’តិ. អភិរតិវសេន កត្ថចិ វសិត្វា តទភាវតោ អញ្ញត្ថ គមនំ នាម ពុទ្ធានំ នត្ថិ. វេនេយ្យវិនយនត្ថំ បន កត្ថចិ វសិត្វា តស្មិំ សិទ្ធេ វេនេយ្យវិនយនត្ថមេវ តតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តិ, អយមេត្ថ យថារុចិ. អាយាមាតិ ឯត្ថ អា-សទ្ទោ ‘‘អាគច្ឆា’’តិ ឥមិនា សមានត្ថោតិ អាហ ‘‘ឯហិ យាមា’’តិ. អយាមាតិ បន បាឋេ អ-ការោ និបាតមត្តំ. សន្តិកាវចរត្តា ថេរំ អាលបតិ, ន បន តទា សត្ថុ សន្តិកេ វសន្តានំ ភិក្ខូនំ អភាវតោ. អបរិច្ឆិន្នគណនោ ហិ តទា ភគវតោ សន្តិកេ ភិក្ខុសង្ឃោ. តេនាហ ‘‘មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិ’’ន្តិ. អម្ពលដ្ឋិកាគមនន្តិ អម្ពលដ្ឋិកាគមនបដិសំយុត្តបាឋមាហ. បាដលិគមនេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឧត្តានមេវ អនន្តរំ, ហេដ្ឋា ច សំវណ្ណិតរូបត្តា.

សារិបុត្តសីហនាទវណ្ណនា

១៤៥. ‘‘អាយស្មា សារិបុត្តោ’’តិអាទិ បាឋជាតំ. សម្បសាទនីយេតិ សម្បសាទនីយសុត្តេ (ទី. និ. ៣.១៤១) វិត្ថារិតំ បោរាណដ្ឋកថាយំ, តស្មា មយម្បិ តត្ថេវ នំ អត្ថតោ វិត្ថារយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ.

ទុស្សីលអាទីនវវណ្ណនា

១៤៨. អាគន្ត្វា វសន្តិ ឯត្ថ អាគន្តុកាតិ អាវសថោ, តទេវ អគារន្តិ អាហ ‘‘អាវសថាគារន្តិ អាគន្តុកានំ អាវសថគេហ’’ន្តិ. ទ្វិន្នំ រាជូនន្តិ លិច្ឆវិរាជមគធរាជូនំ. សហាយកាតិ សេវកា. កុលានីតិ កុដុម្ពិកេ. សន្ថតន្តិ សន្ថរិ, សព្ពំ សន្ថរិ សព្ពសន្ថរិ, តំ សព្ពសន្ថរិំ. ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ ចាយំ. តេនាហ ‘‘យថា សព្ពំ សន្ថតំ ហោតិ, ឯវ’’ន្តិ.

១៤៩. ទុស្សីលោតិ ឯត្ថ ទុ-សទ្ទោ អភាវត្ថោ ‘‘ទុប្បញ្ញោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៤៩; អ. និ. ៥.១០) វិយ, ន គរហត្ថោតិ អាហ ‘‘អសីលោ និស្សីលោ’’តិ. ភិន្នសំវរោតិ ឯត្ថ យោ សមាទិន្នសីលោ កេនចិ ការណេន សីលភេទំ បត្តោ, សោ តាវ ភិន្នសំវរោ ហោតិ. យោ បន សព្ពេន សព្ពំ អសមាទិន្នសីលោ អាចារហីនោ, សោ កថំ ភិន្នសំវរោ នាម ហោតីតិ? សោបិ សាធុសមាចារស្ស បរិហានិយស្ស ភេទិតត្តា ភិន្នសំវរោ ឯវ នាម. វិស្សដ្ឋសំវរោ សំវររហិតោតិ ហិ វុត្តំ ហោតិ.

តំ តំ សិប្បដ្ឋានំ. មាឃាតកាលេតិ ‘‘មា ឃាតេថ បាណិនោ’’តិ ឯវំ មាឃាតាតិ ឃោសនំ ឃោសិតទិវសេ.

អព្ភុគ្គច្ឆតិ បាបកោ កិត្តិសទ្ទោ.

អជ្ឈាសយេន មង្កុ ហោតិយេវ វិប្បដិសារិភាវតោ.

តស្សាតិ ទុស្សីលស្ស. សមាទាយ បវត្តិដ្ឋានន្តិ ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ កតការណំ. អាបាថំ អាគច្ឆតីតិ តំ មនសោ ឧបដ្ឋាតិ. ឧម្មីលេត្វា ឥធលោកន្តិ ឧម្មីលនកាលេ អត្តនោ បុត្តទារាទិទស្សនវសេន ឥធ លោកំ បស្សតិ. និមីលេត្វា បរលោកន្តិ និមីលនកាលេ គតិនិមិត្តុបដ្ឋានវសេន បរលោកំ បស្សតិ. តេនាហ ‘‘ចត្តារោ អបាយា’’តិអាទិ. បញ្ចមបទន្តិ ‘‘កាយស្ស ភេទា’’តិអាទិនា វុត្តោ បញ្ចមោ អាទីនវកោដ្ឋាសោ.

សីលវន្តអានិសំសវណ្ណនា

១៥០. វុត្តវិបរិយាយេនាតិ វុត្តាយ អាទីនវកថាយ វិបរិយាយេន. ‘‘អប្បមត្តោ តំ តំ កសិវាណិជ្ជាទិំ យថាកាលំ សម្បាទេតុំ សក្កោតី’’តិអាទិនា ‘‘បាសំសំ សីលមស្ស អត្ថីតិ សីលវា. សីលសម្បន្នោតិ សីលេន សមន្នាគតោ. សម្បន្នសីលោ’’តិ ឯវមាទិកំ បន អត្ថវចនំ សុករន្តិ អនាមដ្ឋំ.

១៥១. បាឡិមុត្តកាយាតិ សង្គីតិអនារុឡ្ហាយ ធម្មិកថាយ. តត្ថេវាតិ អាវសថាគារេ ឯវ.

បាដលិបុត្តនគរមាបនវណ្ណនា

១៥២. ឥស្សរិយមត្តាយាតិ ឥស្សរិយប្បមាណេន, ឥស្សរិយេន ចេវ វិត្តូបករណេន ចាតិ ឯវំ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឧបភោគូបករណានិបិ ហិ លោកេ ‘‘មត្តា’’តិ វុច្ចន្តិ. បាដលិគាមំ នគរំ កត្វាតិ បុព្ពេ ‘‘បាដលិគាមោ’’តិ លទ្ធនាមំ ឋានំ ឥទានិ នគរំ កត្វា. មាបេន្តីតិ បតិដ្ឋាបេន្តិ. អាយមុខបច្ឆិន្ទនត្ថន្តិ អាយទ្វារានំ ឧបច្ឆេទនាយ. ‘‘សហស្សសេវា’’តិ វា បាឋោ, សហស្សសោ ឯវ. តេនាហ ‘‘ឯកេកវគ្គវសេន សហស្សំ សហស្សំ ហុត្វា’’តិ. ឃរវត្ថូនីតិ ឃរបតិដ្ឋាបនដ្ឋានានិ. ចិត្តានិ នមន្តីតិ តំតំទេវតានុភាវេន តត្ថ តត្ថេវ ចិត្តានិ នមន្តិ វត្ថុវិជ្ជាបាឋកានំ, យត្ថ យត្ថ តាហិ វត្ថូនិ បរិគ្គហិតានិ. សិប្បានុភាវេនាតិ សិប្បានុគតវិជ្ជានុភាវេន. នាគគ្គាហោតិ នាគានំ និវាសប្បរិគ្គហោ. សេសទ្វយេសុបិ ឯសេវ នយោ. បាសាណោតិ អប្បលក្ខណបាសាណោ. ខាណុកោតិ យោ កោចិ ខាណុកោ. សិប្បំ ជប្បិត្វា តាទិសំ សារម្ភដ្ឋានំ បរិហរិត្វា អនារម្ភេ ឋានេ តាហិ វត្ថុបរិគ្គាហិកាហិ ទេវតាហិ សទ្ធិំ មន្តយមានា វិយ តំតំគេហានិ មាបេន្តិ ឧបទេសទានវសេន. នេសន្តិ វត្ថុវិជ្ជាបាឋកានំ, សព្ពាសំ ទេវតានំ. មង្គលំ វឌ្ឍាបេស្សន្តីតិ មង្គលំ ព្រូហេស្សន្តិ. បណ្ឌិតទស្សនាទីនិ ហិ ឧត្តមមង្គលានិ. តេនាហ ‘‘អថ មយ’’ន្តិអាទិ.

សទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ អវយវធម្មេន សមុទាយស្ស អបទិសិតព្ពតោ យថា ‘‘អលង្កតោ ទេវទត្តោ’’តិ.

អរិយកមនុស្សានន្តិ អរិយទេសវាសិមនុស្សានំ. រាសិវសេនេវាតិ ‘‘សហស្សំ សតសហស្ស’’ន្តិអាទិនា រាសិវសេនេវ, អប្បកស្ស បន ភណ្ឌស្ស កយវិក្កយោ អញ្ញត្ថាបិ លព្ភតេវាតិ ‘‘រាសិវសេនេវា’’តិ វុត្តំ. វាណិជាយ បថោ បវត្តិដ្ឋានន្តិ វណិប្បថោតិ បុរិមវិកប្បេ អត្ថោ ទុតិយវិកប្បេ បន វាណិជានំ បថោ បវត្តិដ្ឋានន្តិ, វណិប្បថោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វាណិជានំ វសនដ្ឋាន’’ន្តិ អាហ. ភណ្ឌបុដេ ភិន្ទន្តិ មោចេន្តិ ឯត្ថាតិ បុដភេទនន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោតិ អាហ ‘‘ភណ្ឌបុដេ…បេ… វុត្តំ ហោតី’’តិ.

ច-ការត្ថោ សមុច្ចយត្ថោ វា-សទ្ទោ.

១៥៣. កាឡកណ្ណី សត្តាតិ អត្តនា កណ្ហធម្មពហុលតាយ បរេសញ្ច កណ្ហវិបាកានត្ថនិព្ពត្តិនិមិត្តតាយ ‘‘កាឡកណ្ណី’’តិ លទ្ធនាមា បរូបទ្ទវករា អប្បេសក្ខសត្តា. តន្តិ ភគវន្តំ. បុព្ពណ្ហសមយន្តិ បុព្ពណ្ហេ ឯកំ សមយំ. គាមប្បវិសននីហារេនាតិ គាមប្បវេសន និវសនាការេន. កាយបដិពទ្ធំ កត្វាតិ ចីវរំ បារុបិត្វា, បត្តំ ហត្ថេន គហេត្វាតិ អត្ថោ.

ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ វា សកប្បិតប្បទេសេ. សញ្ញតេតិ សម្មទេវ សញ្ញតេ សុសំវុតកាយវាចាចិត្តេ.

បត្តិំ ទទេយ្យាតិ អត្តនា បសុតំ បុញ្ញំ តាសំ ទេវតានំ អនុប្បទជ្ជេយ្យ. ‘‘បូជិតា’’តិអាទីសុ តទេវ បត្តិទានំ បូជា, អនាគតេ ឯវ ឧបទ្ទវេ អារក្ខសំវិធានំ បដិបូជា. ‘‘យេភុយ្យេន ញាតិមនុស្សា ញាតិបេតានំ បត្តិទានាទិនា បូជនមាននាទីនិ ករោន្តិ ឥមេ បន អញ្ញាតកាបិ សមានា តថា ករោន្តិ, តស្មា នេសំ សក្កច្ចំ អារក្ខា សំវិធាតព្ពា’’តិ អញ្ញមញ្ញំ សម្បវារេត្វា ទេវតា តត្ថ ឧស្សុក្កំ អាបជ្ជន្តីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមេ’’តិអាទិមាហ. ពលិកម្មករណំ មាននំ, សម្បតិ ឧប្បន្នបរិស្សយហរណំ បដិមានន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯតេ’’តិអាទិ វុត្តំ.

សុន្ទរានិ បស្សតីតិ សុន្ទរានិ ឥដ្ឋានិ ឯវ បស្សតិ, ន អនិដ្ឋានិ.

១៥៤. អាណិយោ កោដ្ដេត្វាតិ លហុកេ ទារុទណ្ឌេ គហេត្វា កវាដផលកេ វិយ អញ្ញមញ្ញំ សម្ពន្ធេ កាតុំ អាណិយោ កោដ្ដេត្វា. នាវាសង្ខេបេន កតំ ឧឡុម្បំ, វេឡុនឡាទិកេ សង្ឃរិត្វា វល្លិអាទីហិ កលាបវសេន ពន្ធិត្វា កត្តព្ពំ កុល្លំ.

ឧទកដ្ឋានស្សេតំ អធិវចនន្តិ យថាវុត្តស្ស យស្ស កស្សចិ ឧទកដ្ឋានស្ស ឯតំ ‘‘អណ្ណវ’’ន្តិ អធិវចនំ, សមុទ្ទស្សេវាតិ អធិប្បាយោ. សរន្តិ ឥធ នទី អធិប្បេតា សរតិ សន្ទតីតិ កត្វា. គម្ភីរវិត្ថតន្តិ អគាធដ្ឋេន គម្ភីរំ, សកលលោកត្តយព្យាបិតាយ វិត្ថតំ. វិសជ្ជាតិ អនាសជ្ជ អប្បត្វា. បល្លលានិ តេសំ អតរណតោ. វិនាយេវ កុល្លេនាតិ ឦទិសំ ឧទកំ កុល្លេន ឦទិសេន វិនា ឯវ តិណ្ណា មេធាវិនោ ជនា, តណ្ហាសរំ បន អរិយមគ្គសង្ខាតំ សេតុំ កត្វា និត្តិណ្ណាតិ យោជនា.

បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អរិយសច្ចកថាវណ្ណនា

១៥៥. មហាបនាទស្ស រញ្ញោ. បាសាទកោដិយំ កតគាមោតិ បាសាទស្ស បតិតថុបិកាយ បតិដ្ឋិតដ្ឋានេ និវិដ្ឋគាមោ. អរិយភាវករានន្តិ យេ បដិវិជ្ឈន្តិ, តេសំ អរិយភាវករានំ និមិត្តស្ស កត្តុភាវូបចារវសេនេវ វុត្តំ. តច្ឆាវិបល្លាសភូតភាវេន សច្ចានំ. អនុពោធោ បុព្ពភាគិយំ ញាណំ, បដិវេធោ មគ្គញាណេន អភិសមយោ, តត្ថ យស្មា អនុពោធបុព្ពកោ បដិវេធោ អនុពោធេន វិនា ន ហោតិ, អនុពោធោបិ ឯកច្ចោ បដិវេធេន សម្ពន្ធោ, តទុភយាភាវហេតុកញ្ច វដ្ដេវ សំសរណំ, តស្មា វុត្តំ បាឡិយំ ‘‘អននុពោធា…បេ… តុម្ហាកញ្ចា’’តិ. បដិសន្ធិគ្គហណវសេន ភវតោ ភវន្តរូបគមនំ សន្ធាវនំ, អបរាបរំ ចវនុបបជ្ជនវសេន សញ្ចរណំ សំសរណន្តិ អាហ ‘‘ភវតោ’’តិអាទិ. សន្ធាវិតសំសរិតបទានំ កម្មសាធនតំ សន្ធាយាហ ‘‘មយា ច តុម្ហេហិ ចា’’តិ បឋមវិកប្បេ. ទុតិយវិកប្បេ បន ភាវសាធនតំ ហទយេ កត្វា ‘‘មមញ្ចេវ តុម្ហាកញ្ចា’’តិ យថារុតវសេនេវ វុត្តំ. នយនសមត្ថាតិ បាបនសមត្ថា, ទីឃរជ្ជុនា ពទ្ធសកុណំ វិយ រជ្ជុហត្ថោ បុរិសោ ទេសន្តរំ តណ្ហារជ្ជុនា ពទ្ធំ សត្តសន្តានំ អភិសង្ខារោ ភវន្តរំ នេតិ ឯតាយាតិ ភវនេត្តិ, តណ្ហា, សា អរិយមគ្គសត្ថេន សុដ្ឋុ ហតា ឆិន្នាតិ ភវនេត្តិសមូហតា.

អនាវត្តិធម្មសម្ពោធិបរាយណវណ្ណនា

១៥៦. ទ្វេ គាមា ‘‘នាតិកា’’តិ ឯវំ លទ្ធនាមោ, ញ-ការស្ស ចាយំ ន-ការាទេសេន និទ្ទេសោ ‘‘អនិមិត្តា ន នាយរេ’’តិអាទីសុ (វិសុទ្ធិ. ១.១៧៤; ជា. អដ្ឋ. ២.២.៣៤) វិយ. តេនាហ ‘‘ញាតិគាមកេ’’តិ. គិញ្ជកា វុច្ចន្តិ ឥដ្ឋកា, គិញ្ជកាហិ ឯវ កតោ អាវសថោតិ គិញ្ជកាវសថោ. សោ កិរ អាវាសោ យថា សុធាបរិកម្មេន សម្បយោជនំ នត្ថិ, ឯវំ ឥដ្ឋកាហិ ឯវ ចិនិត្វា ឆាទេត្វា កតោ. តេន វុត្តំ ‘‘ឥដ្ឋកាមយេ អាវសថេ’’តិ. តុលាទណ្ឌកវាដផលកានិ បន ទារុមយានេវ.

១៥៧. ឱរំ វុច្ចតិ កាមធាតុ, បច្ចយភាវេន តំ ឱរំ ភជន្តីតិ ឱរម្ភាគិយានិ, ឱរម្ភាគស្ស វា ហិតានិ ឱរម្ភាគិយានិ. តេនាហ ‘‘ហេដ្ឋាភាគិយាន’’ន្តិអាទិ. តីហិ មគ្គេហីតិ ហេដ្ឋិមេហិ តីហិ មគ្គេហិ. តេហិ បហាតព្ពតាយ ហិ នេសំ សំយោជនានំ ឱរម្ភាគិយតា. ឱរម្ភញ្ជិយានិ វា ឱរម្ភាគិយានិ វុត្តានិ និរុត្តិនយេន. ឥទានិ ព្យតិរេកមុខេន នេសំ ឱរម្ភាគិយភាវំ វិភាវេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. វិក្ខម្ភិតានិ សមត្ថតាវិឃាតេន បុថុជ្ជនានំ, សមុច្ឆិន្នានិ សព្ពសោ អភាវេន អរិយានំ រូបារូបភវូបបត្តិយា វិពន្ធាយ ន ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘អវិក្ខម្ភិតានិ អសមុច្ឆិន្នានី’’តិ. និព្ពត្តវសេនាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន. គន្តុំ ន ទេន្តិ មហគ្គតគាមិកម្មាយូហនស្ស វិនិពន្ធនតោ. សក្កាយទិដ្ឋិអាទីនិ តីណិ សំយោជនានិ កាមច្ឆន្ទព្យាបាទា វិយ មហគ្គតូបបត្តិយា អវិនិពន្ធភូតានិបិ កាមភវូបបត្តិយា វិសេសបច្ចយត្តា តត្ថ មហគ្គតភវេ និព្ពត្តម្បិ តន្និព្ពត្តិហេតុកម្មបរិក្ខយេ កាមភវូបបត្តិបច្ចយតាយ មហគ្គតភវតោ អានេត្វា បុន ឥធេវ កាមភវេ ឯវ និព្ពត្តាបេន្តិ, តស្មា សព្ពានិបិ បញ្ចបិ សំយោជនានិ ឱរម្ភាគិយានិ ឯវ. បដិសន្ធិវសេន អនាគមនសភាវាតិ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន តស្មា លោកា ឥធ ន អាគមនសភាវា. ពុទ្ធទស្សនថេរទស្សនធម្មស្សវនានំ បនត្ថាយស្ស អាគមនំ អនិវារិតំ.

កទាចិ ករហចិ ឧប្បត្តិយា សវិរឡាការតា បរិយុដ្ឋានមន្ទតាយ អពហលតាតិ ទ្វេធាបិ តនុភាវោ. អភិណ្ហន្តិ ពហុសោ. ពហលពហលាតិ តិព្ពតិព្ពា. យត្ថ ឧប្បជ្ជន្តិ, តំ សន្តានំ មទ្ទន្តា, ផរន្តា, សាធេន្តា, អន្ធការំ ករោន្តា ឧប្បជ្ជន្តិ, ទ្វីហិ បន មគ្គេហិ បហីនត្តា តនុកតនុកា មន្ទមន្ទា ឧប្បជ្ជន្តិ. ‘‘បុត្តធីតរោ ហោន្តី’’តិ ឥទំ អការណំ. តថា ហិ អង្គបច្ចង្គបរាមសនមត្តេនបិ តេ ហោន្តិ. ឥទន្តិ ‘‘រាគទោសមោហានំ តនុត្តា’’តិ ឥទំ វចនំ. ភវតនុកវសេនាតិ អប្បកភវវសេន. តន្តិ មហាសិវត្ថេរស្ស វចនំ បដិក្ខិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. យេ ភវា អរិយានំ លព្ភន្តិ, តេ បរិបុណ្ណលក្ខណភវា ឯវ. យេ ន លព្ភន្តិ, តត្ថ កីទិសំ តំ ភវតនុកំ, តស្មា ឧភយថាបិ ភវតនុកស្ស អសម្ភវោ ឯវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សោតាបន្នស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. អដ្ឋមេ ភវេ ភវតនុកំ នត្ថិ អដ្ឋមស្សេវ ភវស្ស សព្ពស្សេវ អភាវតោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ.

កាមាវចរលោកំ សន្ធាយ វុត្តំ ឥតរស្ស លោកស្ស វសេន តថា វត្តុំ អសក្កុណេយ្យត្តា. យោ ហិ សកទាគាមី ទេវមនុស្សលោកេសុ វោមិស្សកវសេន និព្ពត្តតិ, សោបិ កាមភវវសេនេវ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ. ភគវតា ច កាមលោកេ ឋត្វា ‘‘សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា’’តិ វុត្តំ, ‘‘ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា’’តិ ច ឥមិនា បញ្ចសុ សកទាគាមីសុ ចត្តារោ វជ្ជេត្វា ឯកោវ គហិតោ. ឯកច្ចោ ហិ ឥធ សកទាគាមិផលំ បត្វា ឥធេវ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ឥធ បត្វា ទេវលោកេ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ទេវលោកេ បត្វា តត្ថេវ បរិនិព្ពាយតិ, ឯកច្ចោ ទេវលោកេ បត្វា ឥធូបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយតិ, ឥមេ ចត្តារោ ឥធ ន លព្ភន្តិ. យោ បន ឥធ បត្វា ទេវលោកេ យាវតាយុកំ វសិត្វា បុន ឥធូបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ឥធ អធិប្បេតោ. អដ្ឋកថាយំ បន ឥមំ លោកន្តិ កាមភវោ អធិប្បេតោតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘សចេ ហី’’តិអាទិនា អញ្ញំយេវ ចតុក្កំ ទស្សិតំ.

ចតូសុ …បេ… សភាវោតិ អត្ថោ អបាយគមនីយានំ បាបធម្មានំ សព្ពសោ បហីនត្តា. ធម្មនិយាមេនាតិ មគ្គធម្មនិយាមេន. និយតោ ឧបរិមគ្គាធិគមស្ស អវស្សំភាវិភាវតោ. តេនាហ ‘‘សម្ពោធិបរាយណោ’’តិ.

ធម្មាទាសធម្មបរិយាយវណ្ណនា

១៥៨. តេសំ តេសំ ញាណគតិន្តិ តេសំ តេសំ សត្តានំ ‘‘អសុកោ សោតាបន្នោ, អសុកោ សកទាគាមី’’តិអាទិនា តំតំញាណាធិគមនំ. ញាណូបបត្តិំ ញាណាភិសម្បរាយន្តិ តតោ បរម្បិ ‘‘និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ, សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតី’’តិអាទិនា ច ញាណសហិតំ ឧប្បត្តិបច្ចយភាវំ. ឱលោកេន្តស្ស ញាណចក្ខុនា បេក្ខន្តស្ស កាយកិលមថោវ, ន តេន កាចិ វេនេយ្យានំ អត្ថសិទ្ធីតិ អធិប្បាយោ. ចិត្តវិហេសាតិ ចិត្តខេទោ, សា កិលេសូបសំហិតត្តា ពុទ្ធានំ នត្ថិ. អាទីយតិ អាលោកីយតិ អត្តា ឯតេនាតិ អាទាសំ, ធម្មភូតំ អាទាសំ ធម្មាទាសំ, អរិយមគ្គញាណស្សេតំ អធិវចនំ, តេន អរិយសាវកា ចតូសុ អរិយសច្ចេសុ វិទ្ធស្តសម្មោហត្តា អត្តានម្បិ យាថាវតោ ញត្វា យាថាវតោ ព្យាករេយ្យ, តប្បកាសនតោ បន ធម្មបរិយាយស្ស សុត្តស្ស ធម្មាទាសតា វេទិតព្ពា. យេន ធម្មាទាសេនាតិ ឥធ បន មគ្គធម្មមេវ វទតិ.

អវេច្ច យាថាវតោ ជានិត្វា តន្និមិត្តឧប្បន្នបសាទោ អវេច្ចបសាទោ, មគ្គាធិគមេន ឧប្បន្នបសាទោ, សោ បន យស្មា បាសាណបព្ពតោ វិយ និច្ចលោ, ន ច កេនចិ ការណេន វិគច្ឆតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អចលេន អច្ចុតេនា’’តិ.

‘‘បញ្ចសីលានី’’តិ គហដ្ឋវសេនេតំ វុត្តំ តេហិ ឯកន្តបរិហរណីយតោ. អរិយានំ បន សព្ពានិ សីលានិ កន្តានេវ. តេនាហ ‘‘សព្ពោបិ បនេត្ថ សំវរោ លព្ភតិយេវា’’តិ.

សព្ពេសន្តិ សព្ពេសំ អរិយានំ. សិក្ខាបទាវិរោធេនាតិ យថា ភូតរោចនាបត្តិ ន ហោតិ, ឯវំ. យុត្តដ្ឋានេតិ កាតុំ យុត្តដ្ឋានេ.

អម្ពបាលីគណិកាវត្ថុវណ្ណនា

១៦១. តទា កិរ វេសាលី ឥទ្ធា ផីតា សព្ពង្គសម្បន្នា អហោសិ វេបុល្លប្បត្តា, តំ សន្ធាយាហ ‘‘ខន្ធកេ វុត្តនយេន វេសាលិយា សម្បន្នភាវោ វេទិតព្ពោ’’តិ. តស្មិំ កិរ ភិក្ខុសង្ឃេ បញ្ចសតមត្តា ភិក្ខូ នវា អចិរបព្ពជិតា អហេសុំ ឱសន្នវីរិយា ច. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘តត្ថ កិរ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ឱសន្នវីរិយា’’តិអាទិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.១៦៥). សតិបច្ចុបដ្ឋានត្ថន្តិ តេសំ សតិបច្ចុបដ្ឋាបនត្ថំ. សរតីតិ កាយាទិកេ យថាសភាវតោ ញាណសម្បយុត្តាយ សតិយា អនុស្សរតិ ឧបធារេតិ. សម្បជានាតីតិ សមំ បការេហិ ជានាតិ អវពុជ្ឈតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន បរតោ សតិបដ្ឋានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៣; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៦) អាគមិស្សតិ.

សព្ពសង្គាហកន្តិ សរីរគតស្ស ចេវ វត្ថាលង្ការគតស្ស ចាតិ សព្ពស្ស នីលភាវស្ស សង្គាហកំ វចនំ. តស្សេវាតិ នីលាតិ សព្ពសង្គាហកវសេន វុត្តអត្ថស្សេវ. វិភាគទស្សនន្តិ បភេទទស្សនំ. យថា តេ លិច្ឆវិរាជានោ អបីតាទិវណ្ណា ឯវ កេចិ វិលេបនវសេន បីតាទិវណ្ណា ខាយិំសុ, ឯវំ អនីលាទិវណ្ណា ឯវ កេចិ វិលេបនវសេន នីលាទិវណ្ណា ខាយិំសូតិ វុត្តំ ‘‘ន តេសំ បកតិវណ្ណោ នីលោ’’តិអាទិ. នីលោ មណិ ឯតេសូតិ នីលមណិ, ឥន្ទនីលមហានីលាទិនីលរតនវិនទ្ធា អលង្ការា. តេ កិរ សុវណ្ណវិរចិតេ ហិ មណិឱភាសេហិ ឯកនីលា វិយ ខាយន្តិ. នីលមណិខចិតាតិ នីលរតនបរិក្ខិត្តា. នីលវត្ថបរិក្ខិត្តាតិ នីលវត្ថនីលកម្បលបរិក្ខេបា. នីលវម្មិកេហីតិ នីលកឃដបរិក្ខិត្តេហិ. សព្ពបទេសូតិ ‘‘បីតា ហោន្តី’’តិអាទិសព្ពបទេសុ. បរិវដ្ដេសីតិ បដិឃដ្ដេសិ. អាហរន្តិ ឥមស្មា រាជបុរិសា ពលិន្តិ អាហារោ, តប្បត្តជនបទោតិ អាហ ‘‘សាហារន្តិ សជនបទ’’ន្តិ. អង្គុលិផោដោបិ អង្គុលិយា ចាលនវសេនេវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អង្គុលិំ ចាលេសុ’’ន្តិ. អម្ពកាយាតិ មាតុគាមេន. ឧបចារវចនំ ហេតំ ឥត្ថីសុ, យទិទំ ‘‘អម្ពកា មាតុគាមោ ជននិកា’’តិ.

អវលោកេថាតិ អបវត្តិត្វា ឱលោកនំ ឱលោកេថ. តំ បន អបវត្តិត្វា ឱលោកនំ អនុ អនុ ទស្សនំ ហោតីតិ អាហ ‘‘បុនប្បុនំ បស្សថា’’តិ. ឧបនេថាតិ ‘‘យថាយំ លិច្ឆវិរាជបរិសា សោភាតិសយេន យុត្តា, ឯវំ តាវតិំសបរិសា’’តិ ឧបនយំ ករោថ. តេនាហ ‘‘តាវតិំសេហិ សមកេ កត្វា បស្សថា’’តិ.

‘‘ឧបសំហរថ ភិក្ខវេ លិច្ឆវិបរិសំ តាវតិំសសទិស’’ន្តិ នយិទំ និមិត្តគ្គាហេ និយោជនំ, កេវលំ បន ទិព្ពសម្បត្តិសទិសា ឯតេសំ រាជូនំ ឥស្សរិយសម្បត្តីតិ អនុបុព្ពិកថាយ សគ្គសម្បត្តិកថនំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. តេសុ បន ភិក្ខូសុ ឯកច្ចានំ តត្ថ និមិត្តគ្គាហោបិ សិយា, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘និមិត្តគ្គាហេ ឧយ្យោជេតី’’តិ. ហិតកាមតាយ តេសំ ភិក្ខូនំ យថា អាយស្មតោ នន្ទស្ស ហិតកាមតាយ សគ្គសម្បត្តិទស្សនំ. តេនាហ ‘‘តត្រ កិរា’’តិអាទិ. ឱសន្នវីរិយាតិ សម្មាបដិបត្តិយំ អវសន្នវីរិយា, ឱស្សដ្ឋវីរិយា វាតិ អត្ថោ. អនិច្ចលក្ខណវិភាវនត្ថន្តិ តេសំ រាជូនំ វសេន ភិក្ខូនំ អនិច្ចលក្ខណវិភូតភាវត្ថំ.

វេឡុវគាមវស្សូបគមនវណ្ណនា

១៦៣. សមីបេ វេឡុវគាមោតិ បុព្ពណ្ហំ វា សាយន្ហំ វា គន្ត្វា និវត្តនយោគ្យេ អាសន្នដ្ឋានេ និវិដ្ឋា បរិវារគាមោ. សង្គម្មាតិ សម្មា គន្ត្វា. អស្សាតិ ភគវតោ.

១៦៤. ផរុសោតិ កក្ខឡោ, គរុតរោតិ អត្ថោ. វិសភាគរោគោតិ ធាតុវិសភាគតាយ សមុដ្ឋិតោ ពហលតររោគោ, ន អាពាធមត្តំ. ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វាតិ វេទនានំ ខណិកតំ, ទុក្ខតំ, អត្តសុញ្ញតញ្ច យាថាវតោ ញាណេន បរិច្ឆិជ្ជ បរិតុលេត្វា. អធិវាសេសីតិ តា អភិភវន្តោ យថាបរិមទ្ទិតាការសល្លក្ខណេន អត្តនិ អារោបេត្វា វាសេសិ, ន តាហិ អភិភុយ្យមានោ. តេនាហ ‘‘អវិហញ្ញមានោ’’តិអាទិ. អទុក្ខិយមានោតិ ចេតោទុក្ខវសេន អទុក្ខិយមានោ, កាយទុក្ខំ បន ‘‘នត្ថី’’តិ ន សក្កា វត្តុំ. អសតិ ហិ តស្មិំ អធិវាសនាយ ឯវ អសម្ភវោតិ. អនាមន្តេត្វាតិ អនាលបិត្វា. អនបលោកេត្វាតិ អវិស្សជ្ជិត្វា. តេនាហ ‘‘ឱវាទានុសាសនិំ អទត្វាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ. បុព្ពភាគវីរិយេនាតិ ផលសមាបត្តិយា បរិកម្មវីរិយេន. ផលសមាបត្តិវីរិយេនាតិ ផលសមាបត្តិសម្បយុត្តវីរិយេន. វិក្ខម្ភេត្វាតិ វិនោទេត្វា. យថា នាម បុប្ផនសមយេ ចម្បកាទិរុក្ខេ វេខេ ទិន្នេ យាវ សោ វេខោ នាបនីយតិ, តាវស្ស បុប្ផនសមត្ថតា វិក្ខម្ភិតា វិនោទិតា ហោតិ, ឯវមេវ យថាវុត្តវីរិយវេខទានេន តា វេទនា សត្ថុ សរីរេ យថាបរិច្ឆិន្នំ កាលំ វិក្ខម្ភិតា វិនោទិតា អហេសុំ. តេន វុត្តំ ‘‘វិក្ខម្ភេត្វាតិ វិនោទេត្វា’’តិ. ជីវិតម្បិ ជីវិតសង្ខារោ កម្មុនា សង្ខរីយតីតិ កត្វា. ឆិជ្ជមានំ វិរោធិបច្ចយសមាយោគេន បយោគសម្បត្តិយា ឃដេត្វា ឋបីយតិ. អធិដ្ឋាយាតិ អធិដ្ឋានំ កត្វា. តេនាហ ‘‘ទសមាសេ មា ឧប្បជ្ជិត្ថាតិ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជី’’តិ. តំ បន ‘‘អធិដ្ឋានំ, បវត្តន’’ន្តិ ច វត្តព្ពតំ អរហតីតិ វុត្តំ ‘‘អធិដ្ឋហិត្វា បវត្តេត្វា’’តិ.

ខណិកសមាបត្តីតិ តាទិសំ បុព្ពាភិសង្ខារំ អកត្វា ឋានសោ សមាបជ្ជិតព្ពសមាបត្តិ. បុន សរីរំ វេទនា អជ្ឈោត្ថរតិ សវិសេសបុព្ពាភិសង្ខារស្ស អកតត្តា. រូបសត្តកអរូបសត្តកានិ វិសុទ្ធិមគ្គសំវណ្ណនាសុ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៧០៦, ៧១៧) វិត្ថារិតនយេន វេទិតព្ពានិ. សុដ្ឋុ វិក្ខម្ភេតិ បុព្ពាភិសង្ខារស្ស សាតិសយត្តា. ឥទានិ តមត្ថំ ឧបមាយ វិភាវេតុំ ‘‘យថា នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ. អបព្យូឡ្ហោតិ អបនីតោ. ចុទ្ទសហាការេហិ សន្នេត្វាតិ តេសំយេវ រូបសត្តកអរូបសត្តកានំ វសេន ចុទ្ទសហិ បការេហិ វិបស្សនាចិត្តំ, សកលមេវ វា អត្តភាវំ វិសភាគរោគសញ្ជនិតលូខភាវនិរោគករណាយ សិនេហេត្វា ន ឧប្បជ្ជិយេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេន សាតិសយសមាបត្តិវេគេន សុវិក្ខម្ភិតត្តា.

គិលានោ ហុត្វា បុន វុដ្ឋិតោតិ បុព្ពេ គិលានោ ហុត្វា បុន តតោ គិលានភាវតោ វុដ្ឋិតោ. មធុរកភាវោ នាម សរីរស្ស ថម្ភិតត្តំ, តំ បន គរុភាវបុព្ពកន្តិ អាហ ‘‘សញ្ជាតគរុភាវោ សញ្ជាតថទ្ធភាវោ’’តិ. ‘‘នានាការតោ ន ឧបដ្ឋហន្តី’’តិ ឥមិនា ទិសាសម្មោហោបិ មេ អហោសិ សោកពលេនាតិ ទស្សេតិ. សតិបដ្ឋានាទិធម្មាតិ កាយានុបស្សនាទយោ អនុបស្សនាធម្មា បុព្ពេ វិភូតា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តាបិ ឥទានិ មយ្ហំ បាកដា ន ហោន្តិ.

១៦៥. អព្ភន្តរំ ករោតិ នាម អត្តនិយេវ ឋបនតោ. បុគ្គលំ អព្ភន្តរំ ករោតិ នាម សមានត្តតាវសេន ធម្មេន បុព្ពេ តស្ស សង្គណ្ហតោ. ទហរកាលេតិ អត្តនោ ទហរកាលេ. កស្សចិ អកថេត្វាតិ កស្សចិ អត្តនោ អន្តេវាសិកស្ស ឧបនិគូហភូតំ គន្ថំ អកថេត្វា. មុដ្ឋិំ កត្វាតិ មុដ្ឋិគតំ វិយ រហសិភូតំ កត្វា. យស្មិំ វា នដ្ឋេ សព្ពោ តំមូលកោ ធម្មោ វិនស្សតិ, សោ អាទិតោ មូលភូតោ ធម្មោ, មុស្សតិ វិនស្សតិ ធម្មោ ឯតេន នដ្ឋេនាតិ មុដ្ឋិ, តំ តថារូបំ មុដ្ឋិំ កត្វា បរិហរិត្វា ឋបិតំ កិញ្ចិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

អហមេវាតិ អវធារណំ ភិក្ខុសង្ឃបរិហរណស្ស អញ្ញសាធារណិច្ឆាទស្សនត្ថំ, អវធារណេន បន វិនា ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃ’’ន្តិអាទិ ភិក្ខុសង្ឃបរិហរណេ អហំការមមំការាភាវទស្សនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧទ្ទិសិតព្ពដ្ឋេនាតិ ‘‘សត្ថា’’តិ ឧទ្ទិសិតព្ពដ្ឋេន. មា វា អហេសុំ ភិក្ខូតិ អធិប្បាយោ. ‘‘មា វា អហោសី’’តិ វា បាឋោ. ឯវំ ន ហោតីតិ ‘‘អហំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិស្សាមី’’តិអាទិ អាការេន ចិត្តប្បវត្តិ ន ហោតិ. ‘‘បច្ឆិមវយអនុប្បត្តភាវទីបនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ ឥមិនា វយោ វិយ ពុទ្ធកិច្ចម្បិ បរិយោសិតកម្មន្តិ ទីបេតិ. សកដស្ស ពាហប្បទេសេ ទឡ្ហីភាវាយ វេឋទានំ ពាហពន្ធោ. ចក្កនេមិសន្ធីនំ ទឡ្ហីភាវាយ វេឋទានំ ចក្កពន្ធោ.

តមត្ថន្តិ វេឋមិស្សកេន មញ្ញេតិ វុត្តមត្ថំ. រូបាទយោ ឯវ ធម្មា សវិគ្គហោ វិយ ឧបដ្ឋានតោ រូបនិមិត្តាទយោ, តេសំ រូបនិមិត្តាទីនំ. លោកិយានំ វេទនានន្តិ យាសំ និរោធនេន ផលសមាបត្តិ សមាបជ្ជិតព្ពា, តាសំ និរោធា ផាសុ ហោតិ, តថា ពាឡ្ហវេទនាភិតុន្នសរីរស្សាបិ. តទត្ថាយាតិ ផលសមាបត្តិវិហារត្ថាយ. ទ្វីហិ ភាគេហិ អាបោ គតោ ឯត្ថាតិ ទីបោ, ឱឃេន បរិគតោ ហុត្វា អនជ្ឈោត្ថដោ ភូមិភាគោ, ឥធ បន ចតូហិបិ ឱឃេហិ, សំសារមហោឃេនេវ វា អនជ្ឈោត្ថដោ អត្តា ‘‘ទីបោ’’តិ អធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘មហាសមុទ្ទគតា’’តិអាទិ. អត្តស្សរណាតិ អត្តប្បដិសរណា. អត្តគតិកា វាតិ អត្តបរាយណាវ. មា អញ្ញគតិកាតិ អញ្ញំ កិញ្ចិ គតិំ បដិសរណំ បរាយណំ មា ចិន្តយិត្ថ. កស្មា? អត្តា នាមេត្ថ បរមត្ថតោ ធម្មោ អព្ភន្តរដ្ឋេន, សោ ឯវំ សម្បាទិតោ តុម្ហាកំ ទីបំ តាណំ គតិ បរាយណន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘ធម្មទីបា’’តិអាទិ. តថា ចាហ ‘‘អត្តា ហិ អត្តនោ នាថោ, កោ ហិ នាថោ បរោ សិយា’’តិ (ធ. ប. ១៦០, ៣៨០) ឧបទេសមត្តមេវ ហិ បរស្មិំ បដិពទ្ធំ, អញ្ញា សព្ពា សម្បត្តិ បុរិសស្ស អត្តាធីនា ឯវ. តេនាហ ភគវា ‘‘តុម្ហេហិ កិច្ចំ អាតប្បំ, អក្ខាតារោ តថាគតា’’តិ (ធ. ប. ២៧៦). តមគ្គេតិ តមយោគស្ស អគ្គេ តស្ស អតិក្កន្តាភាវតោ. តេនេវាហ ‘‘ឥមេ អគ្គតមា’’តិអាទិ. មមាតិ មម សាសនេ. សព្ពេបិ តេ ចតុសតិបដ្ឋានគោចរា វាតិ ចតុព្ពិធំ សតិបដ្ឋានំ ភាវេត្វា ព្រូហេត្វា តទេវ គោចរំ អត្តនោ បវត្តិដ្ឋានំ កត្វា ឋិតា ឯវ ភិក្ខូ អគ្គេ ភវិស្សន្តិ.

ទុតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និមិត្តោភាសកថាវណ្ណនា

១៦៦. អនេកវារំ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតិ, តស្មា ឥមំ វេសាលិប្បវេសនំ និយមេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘កទា បាវិសី’’តិ បុច្ឆិត្វា អាគមនតោ បដ្ឋាយ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភគវា កិរា’’តិអាទិមាហ. អាគតមគ្គេនេវាតិ បុព្ពេ យាវ វេឡុវគាមកា អាគតមគ្គេនេវ បដិនិវត្តេន្តោ. យថាបរិច្ឆេទេនាតិ យថាបរិច្ឆិន្នកាលេន. តតោតិ ផលសមាបត្តិតោ. អយន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានាការោ. ទិវាដ្ឋានោលោកនាទិ បរិនិព្ពានស្ស ឯកន្តិកភាវទស្សនំ. ឱស្សដ្ឋោតិ វិស្សដ្ឋោ អាយុសង្ខារោ ‘‘សត្តាហមេវ មយា ជីវិតព្ព’’ន្តិ.

ជេដ្ឋកនិដ្ឋភាតិកានន្តិ សព្ពេវ សព្រហ្មចារិនោ សន្ធាយ វទតិ.

បដិបាទេស្សាមីតិ មគ្គបដិបត្តិយា និយោជេស្សាមិ. មណិផលកេតិ មណិខចិតេ បមុខេ អត្ថតផលកេ. តំ បឋមំ ទស្សនន្តិ យំ វេឡុវនេ បរិព្ពាជករូបេន អាគតស្ស សិទ្ធំ ទស្សនំ, តំ បឋមទស្សនំ. យំ វា អនោមទស្សិស្ស ភគវតោ វចនំ សទ្ទហន្តេន តទា អភិនីហារកាលេ បច្ចក្ខតោ វិយ តុម្ហាកំ ទស្សនំ សិទ្ធំ, តំ បឋមទស្សនំ. បច្ចាគមនចារិកន្តិ បច្ចាគមនត្ថំ ចារិកំ.

សត្តាហន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. ថេរស្ស ជាតោវរកគេហំ កិរ ឥតរគេហតោ វិវេកដ្ឋំ, វិវដង្គណញ្ច, តស្មា ទេវព្រហ្មានំ ឧបសង្កមនយោគ្យន្តិ ‘‘ជាតោវរកំ បដិជគ្គថា’’តិ វុត្តំ. សោតិ ឧបរេវតោ. តំ បវត្តិន្តិ តត្ថ វសិតុកាមតាយ វុត្តំ តំ.

‘‘ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តី’’តិ (បារា. ១៦, ១៦៥) ឥមិនា នីហារេន ថេរោ ‘‘កេ តុម្ហេ’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘ត្វំ ចតូហិ មហារាជេហិ មហន្តតរោ’’តិ បុដ្ឋោ អត្តនោ មហត្តំ សត្ថុ ឧបរិ បក្ខិបន្តោ ‘‘អារាមិកសទិសា ឯតេ ឧបាសិកេ អម្ហាកំ សត្ថុនោ’’តិ អាហ. សាវកសម្បត្តិកិត្តនម្បិ ហិ អត្ថតោ សត្ថុ សម្បត្តិំយេវ វិភាវេតិ.

សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយាតិ ថេរស្ស ទេសនានុភាវេន, អត្តនោ ច ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា ញាណស្ស បរិបក្កត្តា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិត្វា.

អយន្តិ យថាវុត្តា. ឯត្ថាតិ ‘‘វេសាលិំ បិណ្ឌាយ បាវិសី’’តិ ឯតស្មិំ វេសាលីបវេសេ. អនុបុព្ពីកថាតិ អនុបុព្ពទីបនី កថា.

១៦៧. ឧទេនយក្ខស្ស ចេតិយដ្ឋានេតិ ឧទេនស្ស នាម យក្ខស្ស អាយតនភាវេន ឥដ្ឋកាហិ ចិតេ មហាជនស្ស ចិត្តីកតដ្ឋានេ. កតវិហារោតិ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស កតវិហារោ. វុច្ចតីតិ បុរិមវោហារេន ‘‘ឧទេនចេតិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ. គោតមកាទីសុបីតិ ‘‘គោតមកចេតិយ’’ន្តិ ឯវំ អាទីសុបិ. ឯសេវ នយោតិ ចេតិយដ្ឋានេ កតវិហារភាវំ អតិទិសតិ. វឌ្ឍិតាតិ ភាវនាបារិបូរិវសេន បរិព្រូហិតា. បុនប្បុនំ កតាតិ ភាវនាយ ពហុលីករណេន អបរាបរំ បវត្តិតា. យុត្តយានំ វិយ កតាតិ យថា យុត្តំ អាជញ្ញយានំ ឆេកេន សារថិនា អធិដ្ឋិតំ យថារុចិ បវត្តតិ, ឯវំ យថារុចិបវត្តិរហតំ គមិតា. បតិដ្ឋានដ្ឋេនាតិ អធិដ្ឋានដ្ឋេន. វត្ថុ វិយ កតាតិ សព្ពសោ ឧបក្កិលេសវិសោធនេន ឥទ្ធិវិសយតាយ បវត្តិដ្ឋានភាវតោ សុវិសោធិតបរិស្សយវត្ថុ វិយ កតា. អធិដ្ឋិតាតិ បដិបក្ខទូរីភាវតោ សុភាវិតភាវេន តំតំអធិដ្ឋានយោគ្យតាយ ឋបិតា. សមន្តតោ ចិតាតិ សព្ពភាគេន ភាវនុបចយំ គមិតា. តេនាហ ‘‘សុវឌ្ឍិតា’’តិ. សុដ្ឋុ សមារទ្ធាតិ ឥទ្ធិភាវនាយ សិខាប្បត្តិយា សម្មទេវ សំសេវិតា.

អនិយមេនាតិ ‘‘យស្ស កស្សចី’’តិ អនិយមវចនេន. និយមេត្វាតិ ‘‘តថាគតស្សា’’តិ សរូបទស្សនេន និយមេត្វា. អាយុប្បមាណន្តិ បរមាយុប្បមាណំ វទតិ, តស្សេវ គហណេ ការណំ ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤០; ទី. និ. ដី. ១.៤០) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. មហាសិវត្ថេរោ បន ‘‘មហាពោធិសត្តានំ ចរិមភវេ បដិសន្ធិទាយិនោ កម្មស្ស អសង្ខ្យេយ្យាយុកតាសំវត្តនសមត្ថតំ ហទយេ ឋបេត្វា ពុទ្ធានំ អាយុសង្ខារស្ស បរិស្សយវិក្ខម្ភនសមត្ថតា បាឡិយំ អាគតា ឯវាតិ ឥមំ ភទ្ទកប្បមេវ តិដ្ឋេយ្យា’’តិ អវោច. ‘‘ខណ្ឌិច្ចាទីហិ អភិភុយ្យតី’’តិ ឯតេន យថា ឥទ្ធិពលេន ជរាយ ន បដិឃាតោ, ឯវំ តេន មរណស្សបិ ន បដិឃាតោតិ អត្ថតោ អាបន្នមេវាតិ. ‘‘ក្វ សរោ ខិត្តោ, ក្វ ច និបតិតោ’’តិ អញ្ញថា វុដ្ឋិតេនាបិ ថេរវាទេន អដ្ឋកថាវចនមេវ សមត្ថិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហ ‘‘សោ ន រុច្ចតិ…បេ… និយមិត’’ន្តិ.

បរិយុដ្ឋិតចិត្តោតិ យថា កិញ្ចិ អត្ថានត្ថំ សល្លក្ខេតុំ ន សក្កា, ឯវំ អភិភូតចិត្តោ. សោ បន អភិភវោ មហតា ឧទកោឃេន អប្បកស្ស ឧទកស្ស អជ្ឈោត្ថរណំ វិយ អហោសីតិ វុត្តំ ‘‘អជ្ឈោត្ថដចិត្តោ’’តិ. អញ្ញោបីតិ ថេរតោ, អរិយេហិ វា អញ្ញោបិ យោ កោចិ បុថុជ្ជនោ. បុថុជ្ជនគ្គហណញ្ចេត្ថ យថា សព្ពេន សព្ពំ អប្បហីនវិបល្លាសោ មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តោ កិញ្ចិ អត្ថំ សល្លក្ខេតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ ថេរោ ភគវតា កតំ និមិត្តោភាសំ សព្ពសោ ន សល្លក្ខេសីតិ ទស្សនត្ថំ. តេនាហ ‘‘មារោ ហី’’តិអាទិ. ចត្តារោ វិបល្លាសាតិ អសុភេ ‘‘សុភ’’ន្តិ សញ្ញាវិបល្លាសោ, ចិត្តវិបល្លាសោ, ទុក្ខេ ‘‘សុខ’’ន្តិ សញ្ញាវិបល្លាសោ, ចិត្តវិបល្លាសោតិ ឥមេ ចត្តារោ វិបល្លាសា. តេនាតិ យទិបិ ឥតរេ អដ្ឋ វិបល្លាសា បហីនា, តថាបិ យថាវុត្តានំ ចតុន្នំ វិបល្លាសានំ អប្បហីនភាវេន. អស្សាតិ ថេរស្ស. មទ្ទតីតិ ផុសនមត្តេន មទ្ទន្តោ វិយ ហោតិ, អញ្ញថា តេន មទ្ទិតេ សត្តានំ មរណមេវ សិយា. កិំ សក្ខិស្សតិ, ន សក្ខិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. កស្មា ន សក្ខិស្សតិ, ននុ ឯស អគ្គសាវកស្ស កុច្ឆិំ បវិដ្ឋោតិ? សច្ចំ បវិដ្ឋោ, តញ្ច ខោ អត្តនោ អានុភាវទស្សនត្ថំ, ន វិពាធនាធិប្បាយេន. វិពាធនាធិប្បាយេន បន ឥធ ‘‘កិំ សក្ខិស្សតី’’តិ វុត្តំ ហទយមទ្ទនស្ស អធិគតត្តា. និមិត្តោភាសន្តិ ឯត្ថ ‘‘តិដ្ឋតុ ភគវា កប្ប’’ន្តិ សកលកប្បំ អវដ្ឋានយាចនាយ ‘‘យស្ស កស្សចិ អានន្ទ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវិតា’’តិអាទិនា អញ្ញាបទេសេន អត្តនោ ចតុរិទ្ធិបាទភាវនានុភាវេន កប្បំ អវដ្ឋានសមត្ថតាវសេន សញ្ញុប្បាទនំ និមិត្តំ, តថា បន បរិយាយំ មុញ្ចិត្វា ឧជុកំយេវ អត្តនោ អធិប្បាយវិភាវនំ ឱភាសោ. ជានន្តោយេវ វាតិ មារេន បរិយុដ្ឋិតភាវំ ជានន្តោ ឯវ. អត្តនោ អបរាធហេតុតោ សត្តានំ សោកោ តនុកោ ហោតិ, ន ពលវាតិ អាហ ‘‘ទោសារោបនេន សោកតនុករណត្ថ’’ន្តិ. កិំ បន ថេរោ មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តកាលេ បវត្តិំ បច្ឆា ជានាតីតិ? ន ជានាតិ សភាវេន, ពុទ្ធានុភាវេន បន អនុជានាតិ.

មារយាចនកថាវណ្ណនា

១៦៨. អនត្ថេ និយោជេន្តោ គុណមារណេន មារេតិ, វិរាគវិពន្ធនេន វា ជាតិនិមិត្តតាយ តត្ថ តត្ថ ជាតំ ជាតំ មារេន្តោ វិយ ហោតីតិ ‘‘មារេតីតិ មារោ’’តិ វុត្តំ. អតិវិយ បាបតាយ បាបិមា. កណ្ហធម្មេហិ សមន្នាគតោ កណ្ហោ. វិរាគាទិគុណានំ អន្តករណតោ អន្តកោ. សត្តានំ អនត្ថាវហបដិបត្តិំ ន មុច្ចតីតិ នមុចិ. អត្តនោ មារបាសេន បមត្តេ ពន្ធតិ, បមត្តា វា ពន្ធូ ឯតស្សាតិ បមត្តពន្ធុ. សត្តមសត្តាហតោ បរំ សត្ត អហានិ សន្ធាយាហ ‘‘អដ្ឋមេ សត្តាហេ’’តិ ន បន បល្លង្កសត្តាហាទិ វិយ និយតកិច្ចស្ស អដ្ឋមសត្តាហស្ស នាម លព្ភនតោ. សត្តមសត្តាហស្ស ហិ បរតោ អជបាលនិគ្រោធមូលេ មហាព្រហ្មុនោ, សក្កស្ស ច ទេវរញ្ញោ បដិញ្ញាតធម្មទេសនំ ភគវន្តំ ញត្វា ‘‘ឥទានិ សត្តេ ធម្មទេសនាយ មម វិសយំ អតិក្កមាបេស្សតី’’តិ សញ្ជាតទោមនស្សោ ហុត្វា ឋិតោ ចិន្តេសិ ‘‘ហន្ទ ទានាហំ នំ ឧបាយេន បរិនិព្ពាបេស្សាមិ, ឯវមស្ស មនោរថោ អញ្ញថត្តំ គមិស្សតិ, មម ច មនោរថោ ឥជ្ឈិស្សតី’’តិ. ឯវំ បន ចិន្តេត្វា ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំ អន្តំ ឋិតោ ‘‘បរិនិព្ពាតុ ទានិ ភន្តេ ភគវា’’តិអាទិនា បរិនិព្ពានំ យាចិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អដ្ឋមេ សត្តាហេ’’តិអាទិ. តត្ថ អជ្ជាតិ អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនទិវសំ សន្ធាយាហ. ភគវា ចស្ស អភិសន្ធិំ ជានន្តោបិ តំ អនាវិកត្វា បរិនិព្ពានស្ស អកាលភាវមេវ បកាសេន្តោ យាចនំ បដិក្ខិបិ. តេនាហ ‘‘ន តាវាហ’’ន្តិអាទិ.

មគ្គវសេន វិយត្តាតិ សច្ចសម្បដិវេធវេយ្យត្តិយេន ព្យត្តា. តថេវ វិនីតាតិ មគ្គវសេន កិលេសានំ សមុច្ឆេទវិនយនេន វិនីតា. តថា វិសារទាតិ អរិយមគ្គាធិគមេនេវ សត្ថុសាសនេ វេសារជ្ជប្បត្តិយា វិសារទា, សារជ្ជករានំ ទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាទិបាបធម្មានំ វិគមេន វិសារទភាវំ បត្តាតិ អត្ថោ. យស្ស សុតស្ស វសេន វដ្ដទុក្ខតោ និស្សរណំ សម្ភវតិ, តំ ឥធ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន ‘‘សុត’’ន្តិ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘តេបិដកវសេនា’’តិ. តិណ្ណំ បិដកានំ សមូហោ តេបិដកំ, តីណិ វា បិដកានិ តិបិដកំ, តិបិដកមេវ តេបិដកំ, តស្ស វសេន. តមេវាតិ យំ តំ តេបិដកំ សោតព្ពភាវេន ‘‘សុត’’ន្តិ វុត្តំ, តមេវ. ធម្មន្តិ បរិយត្តិធម្មំ. ធារេន្តីតិ សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តសីហវសំ វិយ អវិនស្សន្តំ កត្វា សុប្បគុណសុប្បវត្តិភាវេន ធារេន្តិ ហទយេ ឋបេន្តិ. ឥតិ បរិយត្តិធម្មវសេន ពហុស្សុតធម្មធរភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បដិវេធធម្មវសេនបិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. អរិយធម្មស្សាតិ មគ្គផលធម្មស្ស, នវវិធស្សាបិ វា លោកុត្តរធម្មស្ស. អនុធម្មភូតន្តិ អធិគមាយ អនុរូបធម្មភូតំ. អនុច្ឆវិកបដិបទន្តិ ច តមេវ វិបស្សនាធម្មមាហ, ឆព្ពិធា វិសុទ្ធិយោ វា. អនុធម្មន្តិ តស្សា យថាវុត្តបដិបទាយ អនុរូបំ អភិសល្លេខិតំ អប្បិច្ឆតាទិធម្មំ. ចរណសីលាតិ សមាទាយ បវត្តនសីលា. អនុ មគ្គផលធម្មោ ឯតិស្សាតិ វា អនុធម្មា, វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនា, តស្សា ចរណសីលា. អត្តនោ អាចរិយវាទន្តិ អត្តនោ អាចរិយស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស វាទំ. សទេវកស្ស លោកស្ស អាចារសិក្ខាបនេន អាចរិយោ, ភគវា. តស្ស វាទោ, ចតុសច្ចទេសនា.

អាចិក្ខិស្សន្តីតិ អាទិតោ កថេស្សន្តិ, អត្តនា ឧគ្គហិតនិយាមេន បរេ ឧគ្គណ្ហាបេស្សន្តីតិ អត្ថោ. ទេសេស្សន្តីតិ វាចេស្សន្តិ, បាឡិំ សម្មា បពោធេស្សន្តីតិ អត្ថោ. បញ្ញាបេស្សន្តីតិ បជានាបេស្សន្តិ, សង្កាបេស្សន្តីតិ អត្ថោ. បដ្ឋបេស្សន្តីតិ បការេហិ ឋបេស្សន្តិ, បកាសេស្សន្តីតិ អត្ថោ. វិវរិស្សន្តីតិ វិវដំ ករិស្សន្តិ. វិភជិស្សន្តីតិ វិភត្តំ ករិស្សន្តិ. ឧត្តានិំ ករិស្សន្តីតិ អនុត្តានំ គម្ភីរំ ឧត្តានំ បាកដំ ករិស្សន្តិ. សហ ធម្មេនាតិ ឯត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ ការណបរិយាយោ ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិអាទីសុ (វិភ. ២៧០) វិយាតិ អាហ ‘‘សហេតុកេន សការណេន វចនេនា’’តិ. សប្បាដិហារិយន្តិ សនិស្សរណំ, យថា បរវាទំ ភញ្ជិត្វា សកវាទោ បតិដ្ឋហតិ, ឯវំ ហេតុទាហរណេហិ យថាធិគតមត្ថំ សម្បាទេត្វា ធម្មំ កថេស្សន្តិ. តេនាហ ‘‘និយ្យានិកំ កត្វា ធម្មំ ទេសេស្សន្តី’’តិ, នវវិធំ លោកុត្តរធម្មំ បពោធេស្សន្តីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ‘‘បញ្ញាបេស្សន្តី’’តិអាទីហិ ឆហិ បទេហិ ឆ អត្ថបទានិ ទស្សិតានិ, អាទិតោ បន ទ្វីហិ បទេហិ ឆ ព្យញ្ជនបទានិ. ឯត្តាវតា តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ សំវណ្ណនានយេន សង្គហេត្វា ទស្សិតំ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ នេត្តិយំ ‘‘ទ្វាទសបទានិ សុត្តំ, តំ សព្ពំ ព្យញ្ជនញ្ច អត្ថោ ចា’’តិ (នេត្តិ. សង្ខារេ).

សិក្ខត្តយសង្គហិតន្តិ អធិសីលសិក្ខាទិសិក្ខត្តយសង្គហណំ. សកលំ សាសនព្រហ្មចរិយន្តិ អនវសេសំ សត្ថុសាសនភូតំ សេដ្ឋចរិយំ. សមិទ្ធន្តិ សម្មទេវ វឌ្ឍិតំ. ឈានស្សាទវសេនាតិ តេហិ តេហិ ភិក្ខូហិ សមធិគតឈានសុខវសេន. វុទ្ធិប្បត្តន្តិ ឧឡារបណីតភាវគមនេន សព្ពសោ បរិវុទ្ធិំ ឧបគតំ. សព្ពបាលិផុល្លំ វិយ អភិញ្ញាសម្បត្តិវសេន អភិញ្ញាសម្បទាហិ សាសនាភិវុទ្ធិយា មត្ថកប្បត្តិតោ. បតិដ្ឋិតវសេនាតិ បតិដ្ឋានវសេន, បតិដ្ឋប្បត្តិយាតិ អត្ថោ. បដិវេធវសេន ពហុនោ ជនស្ស ហិតន្តិ ពាហុជញ្ញំ. តេនាហ ‘‘ពហុជនាភិសមយវសេនា’’តិ. បុថុ បុថុលំ ភូតំ ជាតំ, បុថុ វា បុថុត្តំ ភូតំ បត្តន្តិ បុថុភូតំ. តេនាហ ‘‘សព្ពាការ…បេ… បត្ត’’ន្តិ. សុដ្ឋុ បកាសិតន្តិ សុដ្ឋុ សម្មទេវ អាទិកល្យាណាទិភាវេន បវេទិតំ.

អាយុសង្ខារឱស្សជ្ជនវណ្ណនា

១៦៩. សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វាតិ អយំ កាយាទិវិភាគោ អត្តភាវសញ្ញិតោ ទុក្ខភារោ មយា ឯត្តកំ កាលំ វហិតោ, ឥទានិ បន ន វហិតព្ពោ, ឯតស្ស អវហនត្ថំ ចិរតរំ កាលំ អរិយមគ្គសម្ភារោ សម្ភតោ, ស្វាយំ អរិយមគ្គោ បដិវិទ្ធោ, យតោ ឥមេ កាយាទយោ អសុភាទិតោ សម្មទេវ បរិញ្ញាតា, ចតុព្ពិធម្បិ សម្មាសតិំ យថាតថំ វិសយេ សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋិតំ កត្វា. ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វាតិ យស្មា ឥមស្ស អត្តភាវសញ្ញិតស្ស ទុក្ខភារស្ស វហនេ បយោជនភូតំ អត្តហិតំ តាវ មហាពោធិមូលេ ឯវ បរិសមាបិតំ, បរហិតំ បន ពុទ្ធវេនេយ្យវិនយនំ បរិសមាបិតព្ពំ, តំ ឥទានិ មាសត្តយេនេវ បរិសមាបនំ បាបុណិស្សតិ, តស្មា អភាសិ ‘‘វិសាខបុណ្ណមាយំ បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ, ឯវំ ពុទ្ធញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា សព្ពភាគេន និច្ឆយំ កត្វា. អាយុសង្ខារំ វិស្សជ្ជីតិ អាយុនោ ជីវិតស្ស អភិសង្ខារកំ ផលសមាបត្តិធម្មំ ‘‘ន សមាបជ្ជិស្សាមី’’តិ វិស្សជ្ជិ តំវិស្សជ្ជនេនេវ តេន អភិសង្ខរិយមានំ ជីវិតសង្ខារំ ‘‘នប្បវត្តេស្សាមី’’តិ វិស្សជ្ជិ. តេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. ឋានមហន្តតាយបិ បវត្តិអាការមហន្តតាយបិ មហន្តោ បថវីកម្បោ. តត្ថ ឋានមហន្តតាយ ភូមិចាលស្ស មហត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘តទា កិរ…បេ… កម្បិត្ថា’’តិ វុត្តំ. សា បន ជាតិក្ខេត្តភូតា ទសសហស្សី លោកធាតុ ឯវ, ន យា កាចិ, យា មហាភិនីហារមហាជាតិអាទីសុបិ កម្បិត្ថ. តទាបិ តត្តិកាយ ឯវ កម្បនេ កិំ ការណំ? ជាតិក្ខេត្តភាវេន តស្សេវ អាទិតោ បរិគ្គហស្ស កតត្តា. បរិគ្គហករណំ ចស្ស ធម្មតាវសេន វេទិតព្ពំ. តថា ហិ បុរិមពុទ្ធានម្បិ តាវតកមេវ ជាតិក្ខេត្តំ អហោសិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ទសសហស្សី លោកធាតូ, និស្សទ្ទា ហោន្តិ និរាកុលា…បេ… មហាសមុទ្ទោ អាភុជតិ, ទសសហស្សី បកម្បតី’’តិ ច អាទិ (ពុ. វំ. ៨៤-៩១). ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ឆប្បការបវេធនេន អវីតរាគេ ភិំសេតីតិ ភិំសនោ, សោ ឯវ ភិំសនកោតិ អាហ ‘‘ភយជនកោ’’តិ. ទេវភេរិយោតិ ទេវទុន្ទុភិសទ្ទស្ស បរិយាយវចនមត្តំ. ន ចេត្ថ កាចិ ភេរី ‘‘ទេវទុន្ទុភី’’តិ អធិប្បេតា, អថ ខោ ឧប្បាតភាវេន លព្ភមានោ អាកាសគតោ និគ្ឃោសសទ្ទោ. តេនាហ ‘‘ទេវោ’’តិអាទិ. ទេវោតិ មេឃោ. តស្ស ហិ អច្ឆភាវេន អាកាសស្ស វស្សាភាវេន សុក្ខគជ្ជិតសញ្ញិតេ សទ្ទេ និច្ឆរន្តេ ទេវទុន្ទុភិសមញ្ញា. តេនាហ ‘‘ទេវោ សុក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជី’’តិ.

បីតិវេគវិស្សដ្ឋន្តិ ‘‘ឯវំ ចិរតរំ កាលំ វហិតោ អយំ អត្តភាវសញ្ញិតោ ទុក្ខភារោ, ឥទានិ ន ចិរស្សេវ និក្ខិបិស្សតី’’តិ សញ្ជាតសោមនស្សោ ភគវា សភាវេនេវ បីតិវេគវិស្សដ្ឋំ ឧទានំ ឧទានេសិ. ឯវំ បន ឧទានេន្តេន អយម្បិ អត្ថោ សាធិតោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘កស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ.

តុលីយតីតិ តុលន្តិ តុល-សទ្ទោ កម្មសាធនោតិ ទស្សេតុំ ‘‘តុលិត’’ន្តិ វុត្តំ. អប្បានុភាវតាយ បរិច្ឆិន្នំ. តថា ហិ តំ បរិតោ ខណ្ឌិតភាវេន ‘‘បរិត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. បដិបក្ខវិក្ខម្ភនតោ ទីឃសន្តានតាយ, វិបុលផលតាយ ច ន តុលំ ន បរិច្ឆិន្នំ. យេហិ ការណេហិ បុព្ពេ អវិសេសតោ មហគ្គតំ ‘‘អតុល’’ន្តិ វុត្តំ, តានិ ការណានិ រូបាវចរតោ អារុប្បស្ស សាតិសយានិ វិជ្ជន្តីតិ ‘‘អរូបាវចរំ អតុល’’ន្តិ វុត្តំ, ឥតរញ្ច ‘‘តុល’’ន្តិ, អប្បវិបាកំ តីសុបិ កម្មេសុ យំ តនុវិបាកំ ហីនំ, តំ តុលំ. ពហុវិបាកន្តិ យំ មហាវិបាកំ បណីតំ, តំ អតុលំ. យំ បនេត្ថ មជ្ឈិមំ, តំ ហីនំ, ឧក្កដ្ឋន្តិ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា ទ្វីសុ ភាគេសុ បក្ខិបិតព្ពំ. ហីនត្តិកវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ អប្បពហុវិបាកតំ និទ្ធារេត្វា តស្ស វសេន តុលាតុលភាវោ វេទិតព្ពោ. សម្ភវតិ ឯតស្មាតិ សម្ភវោតិ អាហ ‘‘សម្ភវស្ស ហេតុភូត’’ន្តិ. និយកជ្ឈត្តរតោតិ សសន្តានធម្មេសុ វិបស្សនាវសេន, គោចរាសេវនាយ ច និរតោ. សវិបាកំ សមានំ បវត្តិវិបាកមត្តទាយិកម្មំ សវិបាកដ្ឋេន សម្ភវំ. ន ច តំ កាមាទិភវាភិសង្ខារកន្តិ តតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘សម្ភវ’’ន្តិ វត្វា ‘‘ភវសង្ខារ’’ន្តិ វុត្តំ. ឱស្សជ្ជីតិ អរិយមគ្គេន អវស្សជ្ជិ. កវចំ វិយ អត្តភាវំ បរិយោនន្ធិត្វា ឋិតំ អត្តនិ សម្ភូតត្តា អត្តសម្ភវំ កិលេសញ្ច អភិន្ទីតិ កិលេសភេទសហភាវិកម្មោស្សជ្ជនំ ទស្សេន្តោ តទុភយស្ស ការណំ អវោច ‘‘អជ្ឈត្តរតោ សមាហិតោ’’តិ.

តីរេន្តោតិ ‘‘ឧប្បាទោ ភយំ, អនុប្បាទោ ខេម’’ន្តិអាទិនា វីមំសន្តោ. ‘‘តុលេន្តោ តីរេន្តោ’’តិអាទិនា សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា’’តិ អាទិំ វត្វា ភវសង្ខារស្ស អវស្សជ្ជនាការំ សរូបតោ ទស្សេសិ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា បន ឧទានវណ្ណនាយំ អាទិតោ វុត្តមត្ថំ និគមនវសេន ទស្សេសិ.

មហាភូមិចាលវណ្ណនា

១៧១. យន្តិ ករណេ វា អធិករណេ វា បច្ចត្តវចនន្តិ អធិប្បាយេន អាហ ‘‘យេន សមយេន, យស្មិំ វា សមយេ’’តិ. ឧក្ខេបកវាតាតិ ឧទកសន្ធារកវាតំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា ឋិតដ្ឋានតោ ខេបកវាតា. ‘‘សដ្ឋិ…បេ… ពហល’’ន្តិ ឥទំ តស្ស វាតស្ស ឧព្ពេធប្បមាណមេវ គហេត្វា វុត្តំ, អាយាមវិត្ថារតោ បន ទសសហស្សចក្កវាឡប្បមាណម្បិ ឧទកសន្ធារកវាតំ ឧបច្ឆិន្ទតិយេវ. អាកាសេតិ បុព្ពេ វាតេន បតិដ្ឋិតោកាសេ. បុន វាតោតិ ឧក្ខេបកវាតេ តថាកត្វា វិគតេ ឧទកសន្ធារកវាតោ បុន អាពន្ធិត្វា គណ្ហាតិ យថា តំ ឧទកំ ន ភស្សតិ, ឯវំ ឧត្ថម្ភេន្តំ អាពន្ធនវិតានវសេន ពន្ធិត្វា គណ្ហាតិ. តតោ ឧទកំ ឧគ្គច្ឆតីតិ តតោ អាពន្ធិត្វា គហណតោ តេន វាតេន ឧត្ថម្ភិតំ ឧទកំ ឧគ្គច្ឆតិ ឧបរិ គច្ឆតិ. ហោតិយេវាតិ អន្តរន្តរា ហោតិយេវ. ពហលភាវេនាតិ មហាបថវិយា មហន្តភាវេន. សកលា ហិ មហាបថវី តទា ឱគ្គច្ឆតិ, ឧគ្គច្ឆតិ ច, តស្មា កម្បនំ ន បញ្ញាយតិ.

ឥជ្ឈនស្សាតិ ឥច្ឆិតត្ថសិជ្ឈនស្ស. អនុភវិតព្ពស្សឥស្សរិយសម្បត្តិអាទិកស្ស. បរិត្តាតិ បដិលទ្ធមត្តា នាតិសុភាវិតា. តថា ច ភាវនា ពលវតី ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ទុព្ពលា’’តិ. សញ្ញាសីសេន ហិ ភាវនា វុត្តា. អប្បមាណាតិ បគុណា សុភាវិតា. សា ហិ ថិរា ទឡ្ហតរា ហោតីតិ អាហ ‘‘ពលវា’’តិ. ‘‘បរិត្តា បថវីសញ្ញា, អប្បមាណា អាបោសញ្ញា’’តិ ទេសនាមត្តមេវ, អាបោសញ្ញាយ បន សុភាវិតាយ បថវីកម្បោ សុខេនេវ ឥជ្ឈតីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. សំវេជេន្តោ ទិព្ពសម្បត្តិយា បមត្តំ សក្កំ ទេវរាជានំ. វីមំសន្តោ វា តាវទេវ សមធិគតំ អត្តនោ ឥទ្ធិពលំ. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស បាសាទកម្បនំ បាកដន្តិ តំ អនាមសិត្វា សង្ឃរក្ខិតសាមណេរស្ស បាសាទកម្បនំ ទស្សេតុំ ‘‘សោ កិរាយស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ. បូតិមិស្សោ គន្ធោ ឯតស្សាតិ បូតិគន្ធោ, តេន បូតិគន្ធេនេវ អធិគតមាតុកុច្ឆិសម្ភវំ វិយ គន្ធេនេវ សីសេន, អតិវិយ ទារកោ ឯវាតិ អត្ថោ.

អាចរិយន្តិ អាចរិយូបទេសំ. ឥទ្ធាភិសង្ខារោ នាម ឥទ្ធិវិធប្បដិបក្ខាទីភាវេន ឥច្ឆិតព្ពោ, សោ ច ឧបាយេ កោសល្លស្ស អត្តនា ន សម្មា ឧគ្គហិតត្តា ន តាវ សិក្ខិតោតិ អាហ ‘‘អសិក្ខិត្វាវ យុទ្ធំ បវិដ្ឋោសី’’តិ. ‘‘បិលវន្ត’’ន្តិ ឥមិនា សកលមេវ បាសាទវត្ថុំ ឧទកំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពបាសាទោវ តត្ថ បិលវតីតិ ទស្សេតិ. អធិដ្ឋានក្កមំ បន ឧបមាយ ទស្សេន្តោ ‘‘តាត…បេ… ជានាហី’’តិ អាហ. តត្ថ កបល្លកបូវន្តិ អាសិត្តកបូវំ, តំ បចន្តា កបាលេ បឋមំ កិញ្ចិ បិដ្ឋំ ឋបេត្វា អនុក្កមេន វឌ្ឍេត្វា អន្តន្តេន បរិច្ឆិន្ទន្តិ បូវំ សមន្តតោ បរិច្ឆិន្នំ កត្វា ឋបេន្តិ, ឯវំ ‘‘អាបោកសិណវសេន ‘បាសាទេន បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ ឧទកំ ហោតូ’តិ អធិដ្ឋហន្តោ សមន្តតោ បាសាទស្ស យាវ បរិយន្តា យថា ឧទកំ ហោតិ, តថា អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ ឧបមាយ ឧបទិសតិ.

មហាបទានេ វុត្តមេវាតិ ‘‘ធម្មតា ឯសា, ភិក្ខវេ, យទា ពោធិសត្តោ តុសិតា កាយា ចវិត្វា មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៨) វត្វា ‘‘អយញ្ច ទសសហស្សី លោកធាតុ សង្កម្បតិ សម្បកម្បតិ សម្បវេធតី’’តិ (ទី. និ. ២.១៨), តថា ‘‘ធម្មតា ឯសា, ភិក្ខវេ, យទា ពោធិសត្តោ មាតុកុច្ឆិម្ហា និក្ខមតី’’តិ (ទី. និ. ២.៣០) វត្វា ‘‘អយញ្ច ទសសហស្សី លោកធាតុ សង្កម្បតិ សម្បកម្បតិ សម្បវេធតី’’តិ (ទី. និ. ២.៣២) ច មហាពោធិសត្តស្ស គព្ភោក្កន្តិយំ, អភិជាតិយញ្ច ធម្មតាវសេន មហាបទានេបថវីកម្បស្ស វុត្តត្តា ឥតរេសុបិ ចតូសុ ឋានេសុ បថវីកម្បោ ធម្មតាវសេនេវាតិ មហាបទានេអត្ថតោ វុត្តំ ឯវាតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ នេសំ បថវីកម្បនំ ការណតោ, បវត្តិអាការតោ ច វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតិ ឥមេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ. ធាតុកោបេនាតិ ឧក្ខេបកធាតុសង្ខាតាយ វាយោធាតុយា បកោបេន. ឥទ្ធានុភាវេនាតិ ញាណិទ្ធិយា វា កម្មវិបាកជិទ្ធិយា វា បភាវេន, តេជេនាតិ អត្ថោ. បុញ្ញតេជេនាតិ បុញ្ញានុភាវេន, មហាពោធិសត្តស្ស បុញ្ញពលេនាតិ អត្ថោ. ញាណតេជេនាតិ បដិវេធញាណានុភាវេន. សាធុការទានវសេនាតិ យថា អនញ្ញសាធារណេន បដិវេធញាណានុភាវេន អភិហតា មហាបថវី អភិសម្ពោធិយំ អកម្បិត្ថ, ឯវំ អនញ្ញសាធារណេន ទេសនាញាណានុភាវេន អភិហតា មហាបថវី អកម្បិត្ថ, តំ បនស្សា សាធុការទានំ វិយ ហោតីតិ ‘‘សាធុការទានវសេនា’’តិ វុត្តំ.

យេន បន ភគវា អសីតិអនុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណ- (ទី. និ. ២.៣៣; ៣.១៩៨; ម. និ. ២.៣៨៥) វិចិត្ររូបកាយោ សព្ពាការបរិសុទ្ធសីលក្ខន្ធាទិគុណរតនសមិទ្ធិធម្មកាយោ បុញ្ញមហត្តថាមមហត្តយសមហអាឥទ្ធិមហត្តបញ្ញាមហត្តានំ បរមុក្កំសគតោ អសមោ អសមសមោ អប្បដិបុគ្គលោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អត្តនោ អត្តភាវសញ្ញិតំ ខន្ធបញ្ចកំ កប្បំ វា កប្បាវសេសំ វា ឋបេតុំ សមត្ថោបិ សង្ខតធម្មំ បដិជិគុច្ឆនាការប្បវត្តេន ញាណវិសេសេន តិណាយបិ អមញ្ញមានោ អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនវិធិនា និរបេក្ខោ ឱស្សជ្ជិ. តទនុភាវាភិហតា មហាបថវី អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនេ អកម្បិត្ថ, តំ បនស្សា ការុញ្ញសភាវសណ្ឋិតា វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ការុញ្ញសភាវេនា’’តិ. យស្មា ភគវា បរិនិព្ពានសមយេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិ អន្តរន្តរា ផលសមាបត្តិសមាបជ្ជនេន, តស្ស បុព្ពភាគេ សាតិសយំ តិក្ខំ សូរំ វិបស្សនាញាណញ្ច បវត្តេសិ, ‘‘យទត្ថញ្ច មយា ឯវំ សុចិរកាលំ អនញ្ញសាធារណោ បរមុក្កំសគតោ ញាណសម្ភារោ សម្ភតោ, អនុត្តរោ ច វិមោក្ខោ សមធិគតោ, តស្ស វត មេ សិខាប្បត្តផលភូតា អច្ចន្តនិដ្ឋា អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុ អជ្ជ សមិជ្ឈតី’’តិ ភិយ្យោ អតិវិយ សោមនស្សប្បត្តស្ស ភគវតោ បីតិវិប្ផារាទិគុណវិបុលតរានុភាវោ បរេហិ អសាធារណញាណាតិសយោ ឧទបាទិ, យស្ស សមាបត្តិពលសមុបព្រូហិតស្ស ញាណាតិសយស្ស អានុភាវំ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ ‘‘ទ្វេមេ បិណ្ឌបាតា សមសមផលា សមសមវិបាកា’’តិអាទិ (ឧទា. ៧៥), តស្មា តស្ស អានុភាវេន សមភិហតា មហាបថវី អកម្បិត្ថ. តំ បនស្សា តស្សំ វេលាយំ អារោទនាការប្បត្តិ វិយ ហោតីតិ ‘‘អដ្ឋមោ អារោទនេនា’’តិ វុត្តំ.

ឥទានិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមន្តេ’’តិអាទិមាហ. អយំ បនត្ថោតិ ‘‘សាធុការទានវសេនា’’តិអាទិនា វុត្តោ អត្ថោ. បថវីទេវតាយ វសេនាតិ ឯត្ថ សមុទ្ទទេវតា វិយ មហាបថវិយា អធិទេវតា កិរ នាម អត្ថិ. តាទិសេ ការណេ សតិ តស្សា ចិត្តវសេន អយំ មហាបថវី សង្កម្បតិ សម្បកម្បតិ សម្បវេធតិ, យថា វាតវលាហកទេវតានំ ចិត្តវសេន វាតា វាយន្តិ, សីតុណ្ហអព្ភវស្សវលាហកទេវតានំ ចិត្តវសេន សីតាទយោ ភវន្តិ. តថា ហិ វិសាខបុណ្ណមាយំ អភិសម្ពោធិអត្ថំ ពោធិរុក្ខមូលេ និសិន្នស្ស លោកនាថស្ស អន្តរាយករណត្ថំ ឧបដ្ឋិតំ មារពលំ វិធមិតុំ –

‘‘អចេតនាយំ បថវី, អវិញ្ញាយ សុខំ ទុខំ;

សាបិ ទានពលា មយ្ហំ, សត្តក្ខត្តុំ បកម្បថា’’តិ. (ចរិយា. ១.១២៤) –

វចនសមនន្តរំ មហាបថវី ភិជ្ជិត្វា សបរិសំ មារំ បរិវត្តេសិ. ឯតន្តិ សាធុការទានាទិ. យទិបិ នត្ថិ អចេតនត្តា, ធម្មតាវសេន បន វុត្តនយេន សិយាតិ សក្កា វត្តុំ. ធម្មតា បន អត្ថតោ ធម្មសភាវោ, សោ បុញ្ញធម្មស្ស វា ញាណធម្មស្ស វា អានុភាវសភាវោតិ. តយិទំ សព្ពំ វិចារិតមេវ, ឯវញ្ច កត្វា –

‘‘ឥមេ ធម្មេ សម្មសតោ, សភាវសរសលក្ខណេ;

ធម្មតេជេន វសុធា, ទសសហស្សី បកម្បថា’’តិ. (ពុ. វំ. ១.១៦៦);

អាទិ វចនញ្ច សមត្ថិតំ ហោតិ.

និទ្ទិដ្ឋនិទស្សនន្តិ និទ្ទិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស និយ្យាតនំ, និគមនន្តិ អត្ថោ. ឯត្តាវតាតិ បថវីកម្បាទិឧប្បាទជននេន ចេវ បថវីកម្បស្ស ភគវតោ ហេតុនិទស្សនេន ច. ‘‘អទ្ធា អជ្ជ ភគវតា អាយុសង្ខារោ ឱស្សដ្ឋោ’’តិ សល្លក្ខេសិ បារិសេសញាយេន. ឯវញ្ហិ តទា ថេរោ តមត្ថំ វីមំសេយ្យ នាយំ ភូមិកម្បោ ធាតុប្បកោបហេតុកោ តស្ស អបញ្ញាយមានរូបត្តា, ពាហិរកោបិ ឥសិ ឯវំ មហានុភាវោ ពុទ្ធកាលេ នត្ថិ, សាសនិកោបិ សត្ថុ អនារោចេត្វា ឯវំ ករោន្តោ នាម នត្ថិ, សេសានំ បញ្ចន្នំ ឥទានិ អសម្ភវោ, ឯវំ ភូមិកម្បោ ចាយំ មហាភិំសនកោ សលោមហំសោ អហោសិ, តស្មា បារិសេសតោ អាហ ‘‘អជ្ជ ភគវតា អាយុសង្ខារោ ឱស្សដ្ឋោតិ សល្លក្ខេសី’’តិ.

អដ្ឋបរិសវណ្ណនា

១៧២. ឱកាសំ អទត្វាតិ ‘‘តិដ្ឋតុ ភន្តេ ភគវា កប្ប’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.១៧៨) នយប្បវត្តាយ ថេរស្ស អាយាចនាយ អវសរំ អទត្វា. អញ្ញានិបិ អដ្ឋកានិ សម្បិណ្ឌេន្តោ ហេតុអដ្ឋកតោ អញ្ញានិ បរិសាភិភាយតនវិមោក្ខវសេន តីណិ អដ្ឋកានិ សង្គហេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អដ្ឋ ខោ ឥមា’’តិអាទិមាហ. ‘‘អាយស្មតោ អានន្ទស្ស សោកុប្បត្តិំ បរិហរន្តោ វិក្ខេបំ ករោន្តោ’’តិ កេចិ សហសា ភណិតេ ពលវសោកោ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ.

សមាគន្តព្ពតោ, សមាគច្ឆតីតិ វា សមាគមោ, បរិសា. ពិម្ពិសារបមុខោ សមាគមោ ពិម្ពិសារសមាគមោ. សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. ពិម្ពិសារ…បេ… សមាគមាទិសទិសំ ខត្តិយបរិសន្តិ យោជនា. អញ្ញេសុ ចក្កវាឡេសុបិ លព្ភតេយេវ សត្ថុ ខត្តិយបរិសាទិឧបសង្កមនំ. អាទិតោ តេហិ សទ្ធិំ សត្ថុ ភាសនំ អាលាបោ. កថនបដិកថនំ សល្លាបោ. ធម្មុបសញ្ហិតា បុច្ឆា បដិបុច្ឆា ធម្មសាកច្ឆា. សណ្ឋានំ បដិច្ច កថនំ សណ្ឋានបរិយាយត្តា វណ្ណ-សទ្ទស្ស ‘‘មហន្តំ ហត្ថិរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៣៨) វិយ. ‘‘តេស’’ន្តិ បទំ ឧភយបទាបេក្ខំ ‘‘តេសម្បិ លក្ខណសណ្ឋានំ វិយ សត្ថុ សរីរសណ្ឋានំ, តេសំ កេវលំ បញ្ញាយតិ ឯវា’’តិ. នាបិ អាមុក្កមណិកុណ្ឌលោ ភគវា ហោតីតិ យោជនា. ឆិន្នស្សរាតិ ទ្វិធាភូតស្សរា. គគ្គរស្សរាតិ ជជ្ជរិតស្សរា. ភាសន្តរន្តិ តេសំ សត្តានំ ភាសតោ អញ្ញំ ភាសំ. វីមំសាតិ ចិន្តនា. ‘‘កិមត្ថំ…បេ… ទេសេតី’’តិ ឥទំ ននុ អត្តានំ ជានាបេត្វា ធម្មេ កថិតេ តេសំ សាតិសយោ បសាទោ ហោតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វុត្តំ? យេសំ អត្តានំ អជានាបេត្វាវ ធម្មេ កថិតេ បសាទោ ហោតិ, ន ជានាបេត្វា, តាទិសេ សន្ធាយ សត្ថា តថា ករោតិ. តត្ថ បយោជនមាហ ‘‘វាសនត្ថាយា’’តិ. ឯវំ សុតោបីតិ ឯវំ អវិញ្ញាតទេសកោ អវិញ្ញាតាគមនោបិ សុតោ ធម្មោ អត្តនោ ធម្មសុធម្មតាយេវ អនាគតេ បច្ចយោ ហោតិ សុណន្តស្ស.

‘‘អានន្ទា’’តិអាទិកោ សង្គីតិអនារុឡ្ហោ បាឡិធម្មោ ឯវ តថា ទស្សិតោ. ឯស នយោ ឥតោ បរេសុបិ ឯវរូបេសុ ឋានេសុ.

អដ្ឋអភិភាយតនវណ្ណនា

១៧៣. អភិភវតីតិ អភិភុ, បរិកម្មំ, ញាណំ វា. អភិភុ អាយតនំ ឯតស្សាតិ អភិភាយតនំ, ឈានំ. អភិភវិតព្ពំ វា អារម្មណសង្ខាតំ អាយតនំ ឯតស្សាតិ អភិភាយតនំ. អារម្មណាភិភវនតោ អភិភុ ច តំ អាយតនញ្ច យោគិនោ សុខវិសេសានំ អធិដ្ឋានភាវតោ, មនាយតនធម្មាយតនភាវតោ វាតិបិ សសម្បយុត្តំ ឈានំ អភិភាយតនំ. តេនាហ ‘‘អភិភវនការណានី’’តិអាទិ. តានិ ហីតិ អភិភាយតនសញ្ញិតានិ ឈានានិ. ‘‘បុគ្គលស្ស ញាណុត្តរិយតាយា’’តិ ឥទំ ឧភយត្ថាបិ យោជេតព្ពំ. កថំ? បដិបក្ខភាវេន បច្ចនីកធម្មេ អភិភវន្តិ បុគ្គលស្ស ញាណុត្តរិយតាយ អារម្មណានិ អភិភវន្តិ. ញាណពលេនេវ ហិ អារម្មណាភិភវនំ វិយ បដិបក្ខាភិភវោ បីតិ.

បរិកម្មវសេន អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី, ន អប្បនាវសេន. ន ហិ បដិភាគនិមិត្តារម្មណា អប្បនា អជ្ឈត្តវិសយា សម្ភវតិ, តំ បន អជ្ឈត្តបរិកម្មវសេន លទ្ធំ កសិណនិមិត្តំ អវិសុទ្ធមេវ ហោតិ, ន ពហិទ្ធាបរិកម្មវសេន លទ្ធំ វិយ វិសុទ្ធំ.

បរិត្តានីតិ យថាលទ្ធានិ សុប្បសរាវមត្តានិ. តេនាហ ‘‘អវឌ្ឍិតានី’’តិ. បរិត្តវសេនេវាតិ វណ្ណវសេន អាភោគេ វិជ្ជមានេបិ បរិត្តវសេនេវ ឥទំ អភិភាយតនំ វុត្តំ. បរិត្តតា ហេត្ថ អភិភវនស្ស ការណំ. វណ្ណាភោគេ សតិបិ អសតិបិ អភិភាយតនភាវនា នាម តិក្ខបញ្ញស្សេវ សម្ភវតិ, ន ឥតរស្សាតិ អាហ ‘‘ញាណុត្តរិកោ បុគ្គលោ’’តិ. អភិភវិត្វា សមាបជ្ជតីតិ ឯត្ថ អភិភវនំ, សមាបជ្ជនញ្ច ឧបចារជ្ឈានាធិគមសមនន្តរមេវ អប្បនាឈានុប្បាទនន្តិ អាហ ‘‘សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតី’’តិ. សហ និមិត្តុប្បាទេនាតិ ច អប្បនាបរិវាសាភាវស្ស លក្ខណំ វចនមេតំ. យោ ‘‘ខិប្បាភិញ្ញោ’’តិ វុច្ចតិ, តតោបិ ញាណុត្តរស្សេវ អភិភាយតនភាវនា. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ និមិត្តេ. អប្បនំ បាបេតីតិ ភាវនំ អប្បនំ នេតិ.

ឯត្ថ ច កេចិ ‘‘ឧប្បន្នេ ឧបចារជ្ឈានេ តំ អារព្ភ យេ ហេដ្ឋិមន្តេន ទ្វេ តយោ ជវនវារា បវត្តន្តិ, តេ ឧបចារជ្ឈានបក្ខិកា ឯវ, តទនន្តរញ្ច ភវង្គបរិវាសេន, ឧបចារាសេវនាយ ច វិនា អប្បនា ហោតិ, សហ និមិត្តុប្បាទេនេវ អប្បនំ បាបេតី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ. ន ហិ បរិវាសិតបរិកម្មេន អប្បនាវារោ ឥច្ឆិតោ, នាបិ មហគ្គតប្បមាណជ្ឈានេសុ វិយ ឧបចារជ្ឈានេ ឯកន្តតោ បច្ចវេក្ខណា ឥច្ឆិតព្ពា, តស្មា ឧបចារជ្ឈានាធិគមនតោ បរំ កតិបយភវង្គចិត្តាវសានេ អប្បនំ បាបុណន្តោ ‘‘សហ និមិត្តុប្បាទេនេវេត្ថ អប្បនំ បាបេតី’’តិ វុត្តោ. សហ និមិត្តុប្បាទេនេវាតិ ច អធិប្បាយិកមិទំ វចនំ, ន នីតត្ថំ, អធិប្បាយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ, ន អន្តោសមាបត្តិយំ តទា តថារូបស្ស អាភោគស្ស អសម្ភវតោ. សមាបត្តិតោ វុដ្ឋិតស្ស អាភោគោ បុព្ពភាគភាវនាយវសេន ឈានក្ខណេ បវត្តំ អភិភវនាការំ គហេត្វា បវត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អភិធម្មដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥមិនា តស្ស បុព្ពាភោគោ កថិតោ’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២០៤) វុត្តំ. អន្តោសមាបត្តិយំ តថា អាភោគាភាវេ កស្មា ‘‘ឈានសញ្ញាយបី’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អភិភវន…បេ… អត្ថី’’តិ.

វឌ្ឍិតប្បមាណានីតិ វិបុលប្បមាណានីតិ អត្ថោ, ន ឯកង្គុលទ្វង្គុលាទិវសេន វឌ្ឍិំ បាបិតានីតិ តថា វឌ្ឍនស្សេវេត្ថ អសម្ភវតោ. តេនាហ ‘‘មហន្តានី’’តិ. ភត្តវឌ្ឍិតកន្តិ ភុញ្ជនភាជនំ វឌ្ឍេត្វា ទិន្នភត្តំ, ឯកាសនេ បុរិសេន ភុញ្ជិតព្ពភត្តតោ ឧបឌ្ឍភត្តន្តិ អត្ថោ.

រូបេ សញ្ញា រូបសញ្ញា, សា អស្ស អត្ថីតិ រូបសញ្ញី, ន រូបសញ្ញី អរូបសញ្ញី, សញ្ញាសីសេន ឈានំ វទតិ. រូបសញ្ញាយ អនុប្បាទនំ ឯវេត្ថ អលាភិតា.

ពហិទ្ធាវ ឧប្បន្នន្តិ ពហិទ្ធា វត្ថុស្មិំយេវ ឧប្បន្នំ. អភិធម្មេ បន ‘‘អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញី ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ…បេ… អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ (ធ. ស. ២២០) ឯវំ ចតុន្នំ អភិភាយតនានំ អាគតត្តា អភិធម្មដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ២០៤) ‘‘កស្មា បន ‘យថា សុត្តន្តេ អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី ឯកោ ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតិ បរិត្តានីតិអាទិ វុត្តំ, ឯវំ អវត្វា ឥធ ចតូសុបិ អភិភាយតនេសុ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញិតាវ វុត្តា’តិ ចោទនំ កត្វា ‘អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតោ’តិ ការណំ វត្វា, តត្ថ វា ហិ ឥធ វា ពហិទ្ធា រូបានេវ អភិភវិតព្ពានិ, តស្មា តានិ និយមតោ វត្តព្ពានីតិ តត្រាបិ ឥធាបិ វុត្តានិ. ‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’តិ ឥទំ បន សត្ថុ ទេសនាវិលាសមត្តមេវា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច វណ្ណាភោគរហិតានិ, សហិតានិ ច សព្ពានិ បរិត្តានិ ‘‘បរិត្តានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ វុត្តានិ, តថា អប្បមាណានិ ‘‘អប្បមាណានិ សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ. អត្ថិ ហិ សោ បរិយាយោ បរិត្តានិ អភិភុយ្យ តានិ ចេ កទាចិ វណ្ណវសេន អាភុជិតានិ ហោន្តិ, សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានិ អភិភុយ្យាតិ. បរិយាយកថា ហិ សុត្តន្តទេសនាតិ. អភិធម្មេ (ធ. ស. ២២២) បន និប្បរិយាយទេសនត្តា វណ្ណាភោគរហិតានិ វិសុំ វុត្តានិ, តថា សហិតានិ. អត្ថិ ហិ ឧភយត្ថ អភិភវនវិសេសោតិ. តថា ឥធ បរិយាយទេសនត្តា វិមោក្ខានម្បិ អភិភវនបរិយាយោ អត្ថីតិ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’’តិអាទិនា បឋមទុតិយអភិភាយតនេសុ បឋមវិមោក្ខោ, តតិយចតុត្ថអភិភាយតនេសុ ទុតិយវិមោក្ខោ, វណ្ណាភិភាយតនេសុ តតិយវិមោក្ខោ ច អភិភវនប្បវត្តិតោ សង្គហិតោ. អភិធម្មេ បន និប្បរិយាយទេសនត្តា វិមោក្ខាភិភាយតនានិ អសង្ករតោ ទស្សេតុំ វិមោក្ខេ វជ្ជេត្វា អភិភាយតនានិ កថិតានិ; សព្ពានិ ច វិមោក្ខកិច្ចានិ ឈានានិ វិមោក្ខទេសនាយំ វុត្តានិ. តទេតំ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបសញ្ញី’’តិ អាគតស្ស អភិភាយតនទ្វយស្ស អភិធម្មេ អភិភាយតនេសុ អវចនតោ ‘‘រូបី រូបានិ បស្សតី’’តិអាទីនញ្ច សព្ពវិមោក្ខកិច្ចសាធារណវចនភាវតោ វវត្ថានំ កតន្តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតោ’’តិ ឥទំ កត្ថចិបិ ‘‘អជ្ឈត្តំ រូបានិ បស្សតី’’តិ អវត្វា សព្ពត្ថ យំ វុត្តំ ‘‘ពហិទ្ធា រូបានិ បស្សតី’’តិ, តស្ស ការណវចនំ, តេន យំ អញ្ញហេតុកំ, តំ តេន ហេតុនា វុត្តំ. យំ បន ទេសនាវិលាសហេតុកំ អជ្ឈត្តំ អរូបសញ្ញិតាយ ឯវ អភិធម្មេ (ធ. ស. ២២៣) វចនំ, ន តស្ស អញ្ញំ ការណំ មគ្គិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. អជ្ឈត្តរូបានំ អនភិភវនីយតា ច តេសំ ពហិទ្ធា រូបានំ វិយ អភូតត្តា. ទេសនាវិលាសោ ច យថាវុត្តវវត្ថានវសេន វេទិតព្ពោ វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន វិជ្ជមានបរិយាយកថាភាវតោ. ‘‘សុវណ្ណទុព្ពណ្ណានី’’តិ ឯតេនេវ សិទ្ធត្តា ន នីលាទិ អភិភាយតនានិ វត្តព្ពានីតិ ចេ? តំ ន, នីលាទីសុ កតាធិការានំ នីលាទិភាវស្សេវ អភិភវនការណត្តា. ន ហិ តេសំ បរិសុទ្ធាបរិសុទ្ធវណ្ណានំ បរិត្តតា, អប្បមាណតា វា អភិភវនការណំ, អថ ខោ នីលាទិភាវោ ឯវាតិ. ឯតេសុ ច បរិត្តាទិកសិណរូបេសុ យំ យំ ចរិតស្ស ឥមានិ អភិភាយតនានិ ឥជ្ឈន្តិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេសុ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ.

សព្ពសង្គាហកវសេនាតិ សកលនីលវណ្ណនីលនិទស្សននីលនិភាសានំ សាធារណវសេន. វណ្ណវសេនាតិ សភាវវណ្ណវសេន. និទស្សនវសេនាតិ បស្សិតព្ពតាវសេន ចក្ខុវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណវីថិយា គហេតព្ពតាវសេន. ឱភាសវសេនាតិ សប្បភាសតាយ អវភាសនវសេន. ឧមាបុប្ផន្តិ អតសិបុប្ផំ. នីលមេវ ហោតិ វណ្ណសង្ករាភាវតោ. ពារាណសិសម្ភវន្តិ ពារាណសិយំ សមុដ្ឋិតំ.

ឯកច្ចស្ស ឥតោ ពាហិរកស្ស អប្បមាណំ អតិវិត្ថារិតំ កសិណនិមិត្តំ ឱលោកេន្តស្ស ភយំ ឧប្បជ្ជេយ្យ ‘‘កិំ នុ ខោ ឥទំ សកលំ លោកំ អភិភវិត្វា អជ្ឈោត្ថរិត្វា គណ្ហាតី’’តិ, តថាគតស្ស បន តាទិសំ ភយំ វា សារជ្ជំ វា នត្ថីតិ អភីតភាវទស្សនត្ថមេវ អានីតានិ.

អដ្ឋវិមោក្ខវណ្ណនា

១៧៤. ឧត្តានត្ថាយេវ ហេដ្ឋា អត្ថតោ វិភត្តត្តា. ឯកច្ចស្ស វិមោក្ខោតិ ឃោសោបិ ភយាវហោ វដ្ដាភិរតភាវតោ, តថាគតស្ស បន វិមោក្ខេ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតោបិ តំ នត្ថីតិ អភីតភាវទស្សនត្ថមេវ អានីតានិ.

អានន្ទយាចនកថាវណ្ណនា

១៧៨. ពោធីតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. តញ្ហិ ‘‘ចតុមគ្គញាណបដិវេធ’’ន្ត្វេវ វុត្តំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បដិវេធស្ស តំមូលកត្តា. ឯវំ វុត្តភាវន្តិ ‘‘អាកង្ខមានោ អានន្ទ តថាគតោ កប្បំ វា តិដ្ឋេយ្យា’’តិ (ទី. និ. ២.១៦៦) ឯវំ វុត្តភាវំ.

១៧៩. តម្បិ ឱឡារិកនិមិត្តំ កតំ តស្ស មារេន បរិយុដ្ឋិតចេតសោ ន បដិវិទ្ធំ ន សល្លក្ខិតំ.

១៨៣. អាទិកេហីតិ ឯវមាទីហិ មិត្តាមច្ចសុហជ្ជាហិ. បិយាយិតព្ពតោ បិយេហិ. មនវឌ្ឍនតោ មនាបេហិ. ជាតិយាតិ ជាតិអនុរូបគមនេន. នានាភាវោ វិសុំភាវោ អសម្ពទ្ធភាវោ. មរណេន វិនាភាវោតិ ចុតិយា តេនត្តភាវេន អបុនរាវត្តនតោ វិប្បយោគោ. ភវេន អញ្ញថាភាវោតិ ភវន្តរគ្គហណេន បុរិមាការតោ អញ្ញាការតា ‘‘កាមាវចរសត្តោ រូបាវចរោ ហោតី’’តិអាទិនា, តត្ថាបិ ‘‘មនុស្សោ ទេវោ ហោតី’’តិអាទិនាបិ យោជេតព្ពោ. កុតេត្ថ លព្ភាតិ កុតោ កុហិំ កិស្មិំ នាម ឋានេ ឯត្ថ ឯតស្មិំ ខន្ធប្បវត្តេ ‘‘យំ តំ ជាតំ…បេ… មា បលុជ្ជី’’តិ លទ្ធុំ សក្កា. ន សក្កា ឯវ តាទិសស្ស ការណស្ស អភាវតោតិ អាហ ‘‘នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ. ឯវំ អច្ឆរិយព្ភុតធម្មំ តថាគតស្សាបិ សរីរំ, កិមង្គំ បន អញ្ញេសន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘បច្ចាវមិស្សតី’’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ សតិំ សូបដ្ឋិតំ កត្វា ញាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាយុសង្ខារានំ ឱស្សដ្ឋត្តា, ពុទ្ធកិច្ចស្ស ច បរិយោសាបិតត្តា. ន ហេត្ថ មាសត្តយតោ បរំ ពុទ្ធវេនេយ្យា លព្ភន្តីតិ.

១៨៤. សាសនស្ស ចិរដ្ឋិតិ នាម សសម្ភារេហិ អរិយមគ្គធម្មេហិ កេវលេហីតិ អាហ ‘‘សព្ពំ លោកិយលោកុត្តរវសេនេវ កថិត’’ន្តិ លោកិយាហិ សីលសមាធិបញ្ញាហិ វិនា លោកុត្តរធម្មសមធិគមស្ស អសម្ភវតោ.

តតិយភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នាគាបលោកិតវណ្ណនា

១៨៦. នាគាបលោកិតន្តិ នាគស្ស វិយ អបលោកិតំ, ហត្ថិនាគស្ស អបលោកនសទិសំ អបលោកនន្តិ អត្ថោ. អាហច្ចាតិ ផុសិត្វា. អង្កុសកលគ្គានិ វិយាតិ អង្កុសកានិ វិយ អញ្ញមញ្ញស្មិំ លគ្គានិ អាសត្តានិ ហុត្វា ឋិតានិ. ឯកាពទ្ធានីតិ អញ្ញមញ្ញំ ឯកតោ អាពទ្ធានិ. តស្មាតិ គីវដ្ឋីនំ ឯកគ្ឃនានំ វិយ ឯកាពទ្ធភាវេន, ន កេវលំ គីវដ្ឋីនំយេវ, អថ ខោ សព្ពានិបិ តានិ ពុទ្ធានំ ឋបេត្វា ពាហុសន្ធិអាទិកា ទ្វាទស មហាសន្ធិយោ, អង្គុលិសន្ធិយោ ច ឥតរសន្ធីសុ ឯកាពទ្ធានិ ហុត្វា ឋិតានិ, យតោ នេសំ បកតិហត្ថីនំ កោដិសហស្សពលប្បមាណំ កាយពលំ ហោតិ. វេសាលិនគរាភិមុខំ អកាសិ កណ្ដកបរិវត្តនេ វិយ កបិលនគរាភិមុខំ. យទិ ឯវំ កថំ តំ នាគាបលោកិតំ នាម ជាតំ? តទជ្ឈាសយំ ឧបាទាយ. ភគវា ហិ នាគាបលោកិតវសេនេវ អបលោកេតុកាមោ ជាតោ, បុញ្ញានុភាវេន បនស្ស បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ បរិវត្តិ, តេន តំ ‘‘នាគាបលោកិតំ’’ ត្វេវ វុច្ចតិ.

‘‘ឥទំ បច្ឆិមកំ អានន្ទ តថាគតស្ស វេសាលិយា ទស្សន’’ន្តិ នយិទំ វេសាលិយា អបលោកនស្ស ការណវចនំ អនេកន្តិកត្តា, ភូតកថនមត្តំ បនេតំ. មគ្គសោធនវសេន តំ ទស្សេត្វា អញ្ញទេវេត្ថ អបលោកនការណំ ទស្សេតុកាមោ ‘‘ននុ ចា’’តិអាទិមាហ. តំ តំ សព្ពំ បច្ឆិមទស្សនមេវ អនុក្កមេន កុសិនារំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាតុកាមតាយ តតោ តតោ និក្ខន្តត្តា. ‘‘អនច្ឆរិយត្តា’’តិ ឥមិនា យថាវុត្តំ អនេកន្តិកត្តំ បរិហរតិ, តយិទំ សោធនមត្តំ. ឥទំ បនេត្ថ អវិបរីតំ ការណន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. ន ហិ ភគវា សាបេក្ខោ វេសាលិំ អបលោកេសិ, ‘‘ឥទំ បន មេ គមនំ អបុនរាគមន’’ន្តិ ទស្សនមុខេន ពហុជនហិតាយ ពហុជនសុខាយ លោកានុកម្បាយ អបលោកេសិ. តេនាហ ‘‘អបិច វេសាលិរាជានោ’’តិអាទិ.

អន្តករោតិ សកលវដ្ដទុក្ខស្ស សកសន្តានេ, បរសន្តានេ ច វិនាសករោ អភាវករោ. ពុទ្ធចក្ខុធម្មចក្ខុទិព្ពចក្ខុមំសចក្ខុសមន្តចក្ខុសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ ចក្ខុមា. សវាសនានំ កិលេសានំ សមុច្ឆិន្នត្តា សាតិសយំ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ.

ចតុមហាបទេសវណ្ណនា

១៨៧. មហាឱកាសេតិ មហន្តេ ឱកាសេ. មហន្តានិ ធម្មស្ស បតិដ្ឋាបនដ្ឋានានិ. យេសុ បតិដ្ឋាបិតោ ធម្មោ និច្ឆីយតិ អសន្ទេហតោ, កានិ បន តានិ? អាគមនវិសិដ្ឋានិ សុត្តោតរណាទីនិ. ទុតិយវិកប្បេ អបទិសន្តីតិ អបទេសា, ‘‘សម្មុខា មេតំ អាវុសោ ភគវតោ សុត’’ន្តិអាទិនា កេនចិ អាភតស្ស ‘‘ធម្មោ’’តិ វិនិច្ឆិននេ ការណំ. កិំ បន តន្តិ? តស្ស យថាភតស្ស សុត្តោតរណាទិ ឯវ. យទិ ឯវំ កថំ ចត្តារោតិ? យស្មា ធម្មស្ស ទ្វេ សម្បរាយា សត្ថា, សាវកា ច, តេសុ ច សាវកា សង្ឃគណបុគ្គលវសេន តិវិធា, ឯវំ ‘‘តុម្ហាកំ មយា យំ ធម្មោ បដិគ្គហិតោ’’តិ អបទិសិតព្ពានំ ភេទេន ចត្តារោ. តេនាហ ‘‘សម្មុខា មេ តំ អាវុសោ ភគវតោ សុត’’ន្តិអាទិ. តថា ច វុត្តំ នេត្តិយំ ‘‘ចត្តារោ មហាបទេសា ពុទ្ធាបទេសោ សង្ឃាបទេសោ សម្ពហុលត្ថេរាបទេសោ ឯកត្ថេរាបទេសោ. ឥមេ ចត្តារោ មហាបទេសា’’តិ (នេត្តិ. ១៨) ពុទ្ធោ អបទេសោ ឯតស្សាតិ ពុទ្ធាបទេសោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. តេនាហ ‘‘ពុទ្ធាទយោ…បេ… មហាការណានី’’តិ.

១៨៨. នេវ អភិនន្ទិតព្ពន្តិ ន សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. គន្ថស្ស សម្បដិច្ឆនំ នាម សវនន្តិ អាហ ‘‘ន សោតព្ព’’ន្តិ. បទព្យញ្ជនានីតិ បទានិ ច ព្យញ្ជនានិ ច, អត្ថបទានិ, ព្យញ្ជនបទានិ ចាតិ អត្ថោ. បជ្ជតិ អត្ថោ ឯតេហីតិ បទានិ, អក្ខរាទីនិ ព្យញ្ជនបទានិ. បជ្ជិតព្ពតោ បទានិ, សង្កាសនាទីនិ អត្ថបទានិ. អដ្ឋកថាយំបន ‘‘‘បទសង្ខាតានិ ព្យញ្ជនានី’តិ ព្យញ្ជនបទានេវ វុត្តានី’’តិ កេចិ, តំ ន, អត្ថំ ព្យញ្ជេន្តីតិ ព្យញ្ជនានិ, ព្យញ្ជនបទានិ, តេហិ ព្យញ្ជិតព្ពតោ ព្យញ្ជនានិ, អត្ថបទានីតិ ឧភយសង្គហតោ. ឥមស្មិំ ឋានេតិ តេនាភតសុត្តស្ស ឥមស្មិំ បទេសេ. បាឡិ វុត្តាតិ កេវលោ បាឡិធម្មោ បវត្តោ. អត្ថោ វុត្តោតិ បាឡិយា អត្ថោ បវត្តោ និទ្ទិដ្ឋោ. អនុសន្ធិ កថិតោតិ យថារទ្ធទេសនាយ, ឧបរិ ទេសនាយ ច អនុសន្ធានំ កថិតំ សម្ពន្ធោ កថិតោ. បុព្ពាបរំ កថិតន្តិ បុព្ពេនាបរំ អវិរុជ្ឈនញ្ចេវ វិសេសាធានញ្ច កថិតំ បកាសិតំ. ឯវំ បាឡិធម្មាទីនិ សម្មទេវ សល្លក្ខេត្វា គហណំ សាធុកំ ឧគ្គហណន្តិ អាហ ‘‘សុដ្ឋុ គហេត្វា’’តិ. សុត្តេ ឱតារេតព្ពានីតិ ញាណេន សុត្តេ ឱគាហេត្វា តារេតព្ពានិ, តំ បន ឱគាហេត្វា តរណំ តត្ថ ឱតរណំ អនុប្បវេសនំ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘សុត្តេ ឱតារេតព្ពានី’’តិ. សំសន្ទេត្វា ទស្សនំ សន្ទស្សនន្តិ អាហ ‘‘វិនយេ សំសន្ទេតព្ពានី’’តិ.

កិំ បន តំ សុត្តំ, កោ វា វិនយោតិ វិចារណាយ អាចរិយានំ មតិភេទមុខេន តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. វិនយោតិ វិភង្គបាឋមាហ. សោ ហិ មាតិកាសញ្ញិតស្ស សុត្តស្ស អត្ថសូចនតោ ‘‘សុត្ត’’ន្តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ. វិវិធនយត្តា, វិសិដ្ឋនយត្តា ច វិនយោ, ខន្ធកបាឋោ. ឯវន្តិ ឯវំ សុត្តវិនយេសុ បរិគ្គយ្ហមានេសុ វិនយបិដកម្បិ ន បរិយាទីយតិ បរិវារបាឡិយា អសង្គហិតត្តា. សុត្តន្តាភិធម្មបិដកានិ វា សុត្តំ អត្ថសូចនាទិអត្ថសម្ភវតោ. ឯវម្បីតិ ‘‘សុត្តន្តាភិធម្មបិដកានិ សុត្តំ, វិនយបិដកំ វិនយោ’’តិ ឯវំ សុត្តវិនយវិភាគេ វុច្ចមានេបិ. ន តាវ បរិយាទីយន្តីតិ ន តាវ អនវសេសតោ បរិគ្គយ្ហន្តិ, កស្មាតិ អាហ ‘‘អសុត្តនាមកញ្ហី’’តិអាទិ. យស្មា ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ឥមំ នាមំ អនារោបេត្វា សង្គីតម្បិ ជាតកាទិពុទ្ធវចនំ អត្ថិ, តស្មា វុត្តនយេន តីណិ បិដកានិ ន បរិយាទិណ្ណានីតិ. សុត្តនិបាតឧទានឥតិវុត្តកាទីនិ ទីឃនិកាយាទយោ វិយ សុត្តនាមំ អារោបេត្វា អសង្គីតានីតិ អធិប្បាយេ បនេត្ថ ជាតកាទីហិ សទ្ធិំ តានិបិ គហិតានិ. ពុទ្ធវំសចរិយាបិដកានំ បនេត្ថ អគ្គហណេ ការណំ មគ្គិតព្ពំ, កិំ វា តេន មគ្គនេន? សព្ពោបាយំ វណ្ណនានយោ ថេរវាទំ ទស្សនមុខេន បដិក្ខិត្តោ ឯវាតិ.

អត្ថីតិ កិំ អត្ថិ, អសុត្តនាមកំ ពុទ្ធវចនំ នត្ថិ ឯវាតិ ទស្សេតិ. តថា ហិ និទានវណ្ណនាយំ (ទី. និ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា; សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) អម្ហេហិ វុត្តំ ‘‘សុត្តន្តិ សាមញ្ញវិធិ, វិសេសវិធយោ បរេ’’តិ. តំ សព្ពំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘សុត្តន្តិ វិនយោ’’តិអាទិនា វុត្តំ សំវណ្ណនានយំ ‘‘នាយមត្ថោ ឥធាធិប្បេតោ’’តិ បដិសោធេត្វា. វិនេតិ ឯតេន កិលេសេតិ វិនយោ, កិលេសវិនយនូបាយោ, សោ ឯវ ច នំ ករោតីតិ ការណន្តិ អាហ ‘‘វិនយោ បន ការណ’’ន្តិ.

ធម្មេតិ បរិយត្តិធម្មេ. សរាគាយាតិ សរាគភាវាយ កាមរាគភវរាគបរិព្រូហនាយ. សញ្ញោគាយាតិ ភវសំយោជនាយ. អាចយាយាតិ វដ្ដស្ស វឌ្ឍនត្ថាយ. មហិច្ឆតាយាតិ មហិច្ឆភាវាយ. អសន្តុដ្ឋិយាតិ អសន្តុដ្ឋិភាវាយ. សង្គណិកាយាតិ កិលេសសង្គណគណសង្គណវិហារាយ. កោសជ្ជាយាតិ កុសីតភាវាយ. ទុព្ភរតាយាតិ ទុប្បោសតាយ. វិរាគាយាតិ សកលវដ្ដតោ វិរជ្ជនត្ថាយ. វិសញ្ញោគាយាតិ កាមភវាទីហិ វិសំយុជ្ជនត្ថាយ. អបចយាយាតិ សព្ពស្សាបិ វដ្ដស្ស អបចយនាយ, និព្ពានាយាតិ អត្ថោ. អប្បិច្ឆតាយាតិ បច្ចយប្បិច្ឆតាទិវសេន សព្ពសោ ឥច្ឆាបគមាយ. សន្តុដ្ឋិយាតិ ទ្វាទសវិធសន្តុដ្ឋិភាវាយ. បវិវេកាយាតិ បវិវិត្តភាវាយ, កាយវិវេកាទិតទង្គវិវេកាទិវិវេកសិទ្ធិយា. វីរិយារម្ភាយាតិ កាយិកស្ស ចេវ, ចេតសិកស្ស ច វីរិយស្ស បគ្គហណត្ថាយ. សុភរតាយាតិ សុខបោសនត្ថាយ. ឯវំ យោ បរិយត្តិធម្មោ ឧគ្គហណធារណបរិបុច្ឆាមនសិការវសេន យោនិសោ បដិបជ្ជន្តស្ស សរាគាទិភាវបរិវជ្ជនស្ស ការណំ ហុត្វា វិរាគាទិភាវាយ សំវត្តតិ, ឯកំសតោ ឯសោ ធម្មោ. ឯសោ វិនយោ, សម្មទេវ អបាយាទីសុ អបតនវសេន ធារណតោ, កិលេសានំ វិនយនតោ, សត្ថុ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស ឱវាទានុសិដ្ឋិភាវតោ ឯតំ សត្ថុសាសនន្តិ ធារេយ្យាសិ ជានេយ្យាសិ, អវពុជ្ឈេយ្យាសីតិ អត្ថោ. ចតុសច្ចស្ស សូចនំ សុត្តន្តិ អាហ ‘‘សុត្តេតិ តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ’’តិ. តេបិដកញ្ហិ ពុទ្ធវចនំ សច្ចវិនិមុត្តំ នត្ថិ. រាគាទិវិនយនការណំ តថាគតេន សុត្តបទេន បកាសិតន្តិ អាហ ‘‘វិនយេតិ ឯតស្មិំ រាគាទិវិនយការណេ’’តិ.

សុត្តេ ឱសរណញ្ចេត្ថ តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ បរិយាបន្នតាវសេនេវ វេទិតព្ពំ, ន អញ្ញថាតិ អាហ ‘‘សុត្តបដិបាដិយា កត្ថចិ អនាគន្ត្វា’’តិ. ឆល្លិំ ឧដ្ឋបេត្វាតិ អរោគស្ស មហតោ រុក្ខស្ស តិដ្ឋតោ ឧបក្កមេន ឆល្លិយា សកលិកាយ, បបដិកាយ វា ឧដ្ឋបនំ វិយ អរោគស្ស សាសនធម្មស្ស តិដ្ឋតោ ព្យញ្ជនមត្តេន តប្បរិយាបន្នំ វិយ ហុត្វា ឆល្លិសទិសំ បុព្ពាបរវិរុទ្ធតាទិទោសំ ឧដ្ឋបេត្វា បរិទីបេត្វា, តាទិសានិ បន ឯកំសតោ គុឡ្ហវេស្សន្តរាទិបរិយាបន្នានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘គុឡ្ហវេស្សន្តរ…បេ…បញ្ញាយន្តីតិ អត្ថោ’’តិ. រាគាទិវិនយេតិ រាគាទីនំ វិនយនត្ថេ. តទាការតាយ ន បញ្ញាយមានានិ ន ទិស្សមានានិ ឆឌ្ឌេតព្ពានិ វជ្ជិតព្ពានិ ន គហេតព្ពានិ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពវារេសុ.

ឥមស្មិំ បន ឋានេតិ ឥមស្មិំ មហាបទេសនិទ្ទេសដ្ឋានេ. ‘‘សុត្តេ ចត្តារោ មហាបទេសា’’តិអាទិនា វុត្តម្បិ អវុត្តេន សទ្ធិំ គហេត្វា បកិណ្ណកកថាយ មាតិកំ ឧទ្ទិសតិ. ញាតុំ ឥច្ឆិតោ អត្ថោ បញ្ហោ, តស្ស វិស្សជ្ជនានិ បញ្ហាព្យាករណានិ, អត្ថសូចនាទិអត្ថេន សុត្តំ, បាឡិ, តំ សុត្តំ អនុលោមេតិ អនុកូលេតីតិ សុត្តានុលោមំ, មហាបទេសោ. អាចរិយា វទន្តិ សំវណ្ណេន្តិ បាឡិំ ឯតេនាតិ អាចរិយវាទោ អដ្ឋកថា. តស្ស តស្ស ថេរស្ស អត្តនោ ឯវ មតិ អធិប្បាយោតិ អត្តនោមតិ. ធម្មវិនិច្ឆយេ បត្តេតិ ធម្មេ វិនិច្ឆិនិតព្ពេ ឧបដ្ឋិតេ. ឥមេតិ អនន្តរំ វុត្តា ចត្តារោ មហាបទេសា. បមីយតិ ធម្មោ បរិច្ឆិជ្ជតិ វិនិច្ឆីយតិ ឯតេនាតិ បមាណំ. តេនាហ ‘‘យំ ឯត្ថ សមេតី’’តិអាទិ. ឥតរន្តិ មហាបទេសេសុ អសមេន្តំ. បុន ឥតរន្តិ អកប្បិយំ អនុលោមេន្តំ កប្បិយំ បដិពាហន្តំ សន្ធាយាហ.

ឯកំសេនេវ ព្យាកាតព្ពោ វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ ឯកំសព្យាករណីយោ. វិភជ្ជាតិ បុច្ឆិតមត្ថំ អវធារណាទិភេទេន វិភជិត្វា. បដិបុច្ឆាតិ បុច្ឆន្តំ បុគ្គលំ បដិបុច្ឆិត្វា. ឋបនីយោតិ តិធាបិ អវិស្សជ្ជនីយត្តា ឋបនីយោ ព្យាករណំ អកត្វា ឋបេតព្ពោ. ‘‘ចក្ខុំ អនិច្ច’’ន្តិ បញ្ហេ ឧត្តរបទាវធារណំ សន្ធាយ ‘‘ឯកំសេនេវ ព្យាកាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ និច្ចតាយ លេសស្សាបិ តត្ថ អភាវតោ. បុរិមបទាវធារណេ បន វិភជ្ជព្យាករណីយតា ចក្ខុសោតេសុ វិសេសត្ថសាមញ្ញត្ថានំ អសាធារណភាវតោ. ទ្វិន្នំ តេសំ សទិសតាចោទនា បដិបុច្ឆនមុខេនេវ ព្យាករណីយា បដិក្ខេបវសេន, អនុញ្ញាតវសេន ច វិស្សជ្ជិតព្ពតោតិ អាហ ‘‘យថា ចក្ខុ, តថា សោតំ…បេ… អយំ បដិបុច្ឆាព្យាករណីយោ បញ្ហោ’’តិ. តំ ជីវំ តំ សរីរន្តិ ជីវសរីរានំ អនញ្ញតាបញ្ហោ. យស្ស យេន អនញ្ញតាចោទិតា, សោ ឯវ បរមត្ថតោ នុបលព្ភតីតិ វញ្ឈាតនយស្ស មត្តេយ្យតាកិត្តនសទិសោតិ អព្យាកាតព្ពតាយ ឋបនីយោ វុត្តោតិ. ឥមានិ ចត្តារិ បញ្ហព្យាករណានិ បមាណំ តេនេវ នយេន តេសំ បញ្ហានំ ព្យាកាតព្ពតោ.

វិនយមហាបទេសោ កប្បិយានុលោមវិធានតោ និប្បរិយាយតោ អនុលោមកប្បិយំ នាម, មហាបទេសភាវេន បន តំសទិសតាយ សុត្តន្តមហាបទេសេសុបិ ‘‘អនុលោមកប្បិយ’’ន្តិ អយំ អដ្ឋកថាវោហារោ. យទិបិ តត្ថ តត្ថ ភគវតា បវត្តិតបកិណ្ណកទេសនាវ អដ្ឋកថា, សា បន ធម្មសង្គាហកេហិ បឋមំ តីណិ បិដកានិ សង្គាយិត្វា តស្ស អត្ថវណ្ណនានុរូបេនេវ វាចនាមគ្គំ អារោបិតត្តា ‘‘អាចរិយវាទោ’’តិ វុច្ចតិ អាចរិយា វទន្តិ សំវណ្ណេន្តិ បាឡិំ ឯតេនាតិ. តេនាហ ‘‘អាចរិយវាទោ នាម អដ្ឋកថា’’តិ. តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហោ ឯវ ច ពុទ្ធវចនស្ស អត្ថសំវណ្ណនាភូតោ កថាមគ្គោ មហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបំ អាភតោ បច្ឆា តម្ពបណ្ណិយេហិ មហាថេរេហិ សីហឡភាសាយ ឋបិតោ និកាយន្តរលទ្ធិសង្ករបរិហរណត្ថំ. អត្តនោមតិ នាម ថេរវាទោ. នយគ្គាហេនាតិ សុត្តាទិតោ លព្ភមាននយគ្គហណេន. អនុពុទ្ធិយាតិ សុត្តាទីនិយេវ អនុគតពុទ្ធិយា. អត្តនោ បដិភានន្តិ អត្តនោ ឯវ តស្ស អត្ថស្ស វុត្តនយេន ឧបដ្ឋានំ, យថាឧបដ្ឋិតា អត្ថា ឯវ តថា វុត្តា. សមេន្តមេវ គហេតព្ពន្តិ យថា សុត្តេន សំសន្ទតិ, ឯវំ មហាបទេសតោ អត្ថា ឧទ្ធរិតព្ពាតិ ទស្សេតិ. បមាទបាឋវសេន អាចរិយវាទស្ស កទាចិ បាឡិយា អសំសន្ទនាបិ សិយា, សោ ន គហេតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាចរិយវាទោបិ សុត្តេន សមេន្តោយេវ គហេតព្ពោ’’តិ. សព្ពទុព្ពលា បុគ្គលស្ស សយំ បដិភានភាវតោ. តថា ច សាបិ គហេតព្ពា, កីទិសី? សុត្តេន សមេន្តា យេវាតិ យោជនា. តាសូតិ តីសុ សង្គីតីសុ. ‘‘អាគតមេវ បមាណ’’ន្តិ ឥមិនា មហាកស្សបាទីហិ សង្គីតមេវ ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ឥធាធិប្បេតន្តិ តទញ្ញស្ស សុត្តភាវមេវ បដិក្ខិបតិ. តទត្ថា ឯវ ហិ តិស្សោ សង្គីតិយោ. តត្ថាតិ គារយ្ហសុត្តេ. ន ចេវ សុត្តេ ឱសរន្តិ, ន ច វិនយេ សន្ទិស្សន្តីតិ វេទិតព្ពានិ តស្ស អសុត្តភាវតោ តេន ‘‘អនុលោមកប្បិយំ សុត្តេន សមេន្តមេវ គហេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ ឯវត្ថំ និគមនវសេន និទស្សេតិ. សព្ពត្ថ ‘‘ន ឥតរ’’ន្តិ វចនំ តត្ថ តត្ថ គហិតាវធារណផលទស្សនំ ទដ្ឋព្ពំ.

កម្មារបុត្តចុន្ទវត្ថុវណ្ណនា

១៨៩. សូករមទ្ទវន្តិ វនវរាហស្ស មុទុមំសំ. យស្មា ចុន្ទោ អរិយសាវកោ សោតាបន្នោ, អញ្ញេ ច ភគវតោ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច អាហារំ បដិយាទេន្តា អនវជ្ជមេវ បដិយាទេន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘បវត្តមំស’’ន្តិ. តំ កិរាតិ ‘‘នាតិតរុណស្សា’’តិអាទិនា វុត្តវិសេសំ. តថា ហិ តំ ‘‘មុទុ ចេវ សិនិទ្ធញ្ចា’’តិ វុត្តំ. មុទុមំសភាវតោ ហិ អភិសង្ខរណវិសេសេន ច ‘‘មទ្ទវ’’ន្តិ វុត្តំ. ឱជំ បក្ខិបិំសុ ‘‘អយំ ភគវតោ បច្ឆិមកោ អាហារោ’’តិ បុញ្ញវិសេសាបេក្ខាយ, តំ បន តថាបក្ខិត្តទិព្ពោជតាយ គរុតរំ ជាតំ.

អញ្ញេ យំ ទុជ្ជីរំ, តំ អជានន្តា ‘‘កស្សចិ អទត្វា វិនាសិត’’ន្តិ ឧបវទេយ្យុន្តិ បរូបវាទមោចនត្ថំ ភគវា ‘‘នាហំ ត’’ន្តិអាទិនា សីហនាទំ នទតិ.

១៩០. កថំ បនាយំ សីហនាទោ ននុ តំ ភគវតោបិ សម្មាបរិណាមំ ន គតន្តិ? នយិទំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ, យស្មា ‘‘សម្មទេវ តំ ភគវតោ បរិណាមំ គត’’ន្តិ វត្តុំ អរហតិ តប្បច្ចយា ឧប្បន្នស្ស វិការស្ស អភាវតោ, អញ្ញបច្ចយស្ស ច វិការស្ស មុទុភាវំ អាបាទិតត្តា. តេនាហ ‘‘ន បន ភុត្តប្បច្ចយា’’តិអាទិ. ន ហិ ភគវា, អញ្ញេ វា បន ខីណាសវា នវវេទនុប្បាទនវសេន អាហារំ បរិភុញ្ជន្តិ អដ្ឋង្គសមន្នាគតមេវ កត្វា អាហារស្ស ឧបភុញ្ជនតោ. យទិ ឯវំ កស្មា បាឡិយំ ‘‘ភត្តំ ភុត្តាវិស្ស ខរោ អាពាធោ ឧប្បជ្ជី’’តិអាទិ វុត្តំ? តំ ភោជនុត្តរកាលំ ឧប្បន្នត្តា វុត្តំ. ‘‘ន បន ភុត្តបច្ចយា’’តិ វុត្តោ វាយមត្ថោ អដ្ឋកថាយំ. កតុបចិតស្ស លទ្ធោកាសស្ស កម្មស្ស វសេន ពលវតិបិ រោគេ ឧប្បន្នេ គរុសិនិទ្ធភោជនប្បច្ចយា វេទនានិគ្គហោ ជាតោ, តេនាហ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិ. បត្ថិតដ្ឋានេតិ ឥច្ឆិតដ្ឋានេ, ឥច្ឆា ចស្ស តត្ថ គន្ត្វា វិនេតព្ពវេនេយ្យាបេក្ខា ទដ្ឋព្ពា. គាថាយម្បិ ‘‘សុត’’ន្តិ ឥមិនា សុតមត្តំ, បរេសំ វចនមត្តមេតំ, ន បន ភោជនប្បច្ចយា អាពាធំ ផុសិ ធីរោតិ ទស្សេតិ.

បានីយាហរណវណ្ណនា

១៩១. បសន្នភាវេន ឧទកស្ស អច្ឆភាវោ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘អច្ឆោទកាតិ បសន្នោទកា’’តិ. សាទុរសត្តា សាតតាតិ អាហ ‘‘មធុរោទកា’’តិ. តនុកមេវ សលិលំ វិសេសតោ សីតលំ, ន ពហលន្តិ អាហ ‘‘តនុសីតលសលិលា’’តិ. និក្កទ្ទមាតិ សេតភាវស្ស ការណមាហ. បង្កចិក្ខល្លាទិវសេន ហិ ឧទកស្ស វិវណ្ណតា, សភាវតោ បន តំ សេតវណ្ណំ ឯវាតិ.

បុក្កុសមល្លបុត្តវត្ថុវណ្ណនា

១៩២. ធុរវាតេតិ បដិមុខវាតេ. ទីឃបិង្គលោតិ ទីឃោ ហុត្វា បិង្គលចក្ខុកោ. បិង្គលក្ខិកោ ហិ សោ ‘‘អាឡារោ’’តិ បញ្ញាយិត្ថ. ឯវរូបន្តិ ទក្ខតិ ករិស្សតិ ភវិស្សតីតិ ឦទិសំ. ឦទិសេសូតិ យត្រ យំចាតិ ឯវរូបនិបាតសទ្ទយុត្តដ្ឋានេសុ.

១៩៣. វិចរន្តិយោ មេឃគព្ភតោ និច្ឆរន្តិយោ វិយ ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘និច្ឆរន្តីសូតិ វិចរន្តីសូ’’តិ. នវវិធាយាតិ នវប្បការាយ. នវសុ ហិ បការេសុ ឯកវិធាបិ អសនិ តប្បរិយាបន្នតាយ ‘‘នវវិធា’’ ត្វេវ វុច្ចតិ. ឦទិសី ហិ ឯសា រុឡ្ហិ អដ្ឋវិមោក្ខបត្តិបិ សមញ្ញា វិយ. អសញ្ញំ ករោតិ, យោ តស្សា សទ្ទេន, តេជសា ច អជ្ឈោត្ថដោ. ឯកំ ចក្កន្តិ ឯកំ មណ្ឌលំ. សង្ការំ តីរេន្តី បរិច្ឆិជ្ជន្តី វិយ ទស្សេតីតិ សតេរា. គគ្គរាយមានាតិ គគ្គរាតិសទ្ទំ ករោន្តី, អនុរវទស្សនញ្ហេតំ. កបិសីសាតិ កបិសីសាការវតី. មច្ឆវិលោលិកាតិ ឧទកេ បរិប្ផន្ទមានមច្ឆោ វិយ វិលុឡិតាការា. កុក្កុដសទិសាតិ បសារិតបក្ខកុក្កុដាការា. នង្គលស្ស កស្សនកាលេ កស្សកានំ ហត្ថេន គហេតព្ពដ្ឋានេ មណិកា ហោតិ, តំ ឧបាទាយ នង្គលំ ‘‘ទណ្ឌមណិកា’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា ទណ្ឌមណិកាការា ទណ្ឌមណិកា. តេនាហ ‘‘នង្គលសទិសា’’តិ. ទេវេ វស្សន្តេបិ សជោតិភូតតាយ ឧទកេន អតេមេតព្ពតោ មហាសនិ ‘‘សុក្ខាសនី’’តិ វុត្តា. តេនាហ ‘‘បតិតដ្ឋានំ សមុគ្ឃាដេតី’’តិ.

ភុសាគារកេតិ ភុសមយេ អគារកេ. តត្ថ កិរ មហន្តំ បលាលបុញ្ជំ អព្ភន្តរតោ បលាលំ និក្កឌ្ឍិត្វា សាលាសទិសំ បព្ពជិតានំ វសនយោគ្គដ្ឋានំ កតំ, តទា ភគវា តត្ថ វសិ, តំ បន ខលមណ្ឌលំ សាលាសទិសន្តិ អាហ ‘‘ខលសាលាយ’’ន្តិ. ឯត្ថាតិ ហេតុម្ហិ ភុម្មវចនន្តិ អាហ ‘‘ឯតស្មិំ ការណេ’’តិ, អសនិបាតេន ឆន្នំ ជនានំ ហតការណេតិ អត្ថោ. សោ ត្វំ ភន្តេតិ អយមេវ វា បាឋោ.

១៩៤. សិង្គី នាម កិរ ឧត្តមំ អតិវិយ បភស្សរំ ពុទ្ធានំ ឆវិវណ្ណោភាសំ ទេវលោកតោ អាគតសុវណ្ណំ. តេនេវាហ ‘‘សិង្គីសុវណ្ណវណ្ណ’’ន្តិ. ‘‘កិំ បន ថេរោ តំ គណ្ហី’’តិ សយមេវ បុច្ឆំ សមុដ្ឋាបេត្វា តត្ថ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិមាហ. តេនេវ ការណេនាតិ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានស្ស មត្ថកប្បត្តិ, បរេសំ វចនោកាសបច្ឆេទនំ, តេន វត្ថេន សត្ថុ បូជនំ, សត្ថុ អជ្ឈាសយានុវត្តនន្តិ ឥមិនា តេនេវ យថាវុត្តេន ចតុព្ពិធេន ការណេន.

១៩៥. ថេរោ ច តាវទេវ តំ សិង្គីវណ្ណំ មដ្ឋទុស្សំ ភគវតោ ឧបនាមេសិ ‘‘បដិគ្គណ្ហតុ មេ ភន្តេ ភគវា ឥមំ មដ្ឋទុស្សំ, តំ មមស្ស ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ. បដិគ្គហេសិ ភគវា, បដិគ្គហេត្វាវ នំ បរិភុញ្ជិ. តេន វុត្តំ ‘‘ភគវាបិ តតោ ឯកំ និវាសេសិ, ឯកំ បារុបី’’តិ. តាវទេវ កិរ តំ ភិក្ខូ ឱវដ្ដិករណមត្តេន តុន្នកម្មំ និដ្ឋាបេត្វា ថេរស្ស ឧបនេសុំ, ថេរោ ភគវតោ ឧបនាមេសិ. ហតច្ចិកំ វិយាតិ បដិហតប្បភំ, វិយ-សទ្ទោ និបាតមត្តំ. ភគវតោ ហិ សរីរប្បភាហិ អភិភុយ្យមានា តស្ស វត្ថយុគស្ស បភស្សរតា នាហោសិ. អន្តន្តេនេវាតិ អន្តោ អន្តោ ឯវ, អព្ភន្តរតោ ឯវាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ពហិបនស្ស បភា នត្ថី’’តិ.

‘‘បសន្នរូបំ សមុដ្ឋាបេតី’’តិ ឯតេនេតស្ស អាហារស្ស ភុត្តប្បច្ចយា ន សោ រោគោតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ. ទ្វីសុ កាលេសុ ឯវំ ហោតិ ទ្វិន្នំ និព្ពានធាតូនំ សមធិគមសមយភាវតោ. ឧបវត្តនេ អន្តរេន យមកសាលានន្តិ ឯត្ថ វត្តព្ពំ បរតោ អាគមិស្សតិ.

១៩៦. សព្ពំ សុវណ្ណវណ្ណមេវ អហោសិ អតិវិយ បរិសុទ្ធាយ បភស្សរាយ ឯកគ្ឃនាយ ភគវតោ សរីរប្បភាយ និរន្តរំ អភិភូតត្តា.

ធម្មេតិ បរិយត្តិធម្មេ. បវត្តាតិ បាវចនភាវេន ទេសេតា. បុរតោវ និសីទិ ឱវាទប្បដិករណភាវតោ.

១៩៧. ទានានិសំសសង្ខាតា លាភាតិ វណ្ណទានពលទានាទិភេទា ទានស្ស អានិសំសសញ្ញិតា ទិដ្ឋធម្មិកា, សម្បរាយិកា ច លាភា ឥច្ឆិតព្ពា. តេ អលាភាតិ តេ សព្ពេ តុយ្ហំ អលាភា, លាភា ឯវ ន ហោន្តិ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេ បច្ចក្ខភូតេ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ភវា ទិដ្ឋធម្មិកា. សម្បរេតព្ពតោ បេច្ច គន្តព្ពតោ ‘‘សម្បរាយោ’’តិ លទ្ធនាមេ បរលោកេ ភវា សម្បរាយិកា. ទិដ្ឋធម្មិកា ច សម្បរាយិកា ច ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកា. ទានានិសំសសង្ខាតា លាភាតិ ទានានិសំសភូតា លាភា. សព្ពថា សមមេវ ហុត្វា សមំ ផលំ ឯតេសំ ន ឯកទេសេនាតិ សមសមផលា. បិណ្ឌបាតាតិ តព្ពិសយំ ទានមយំ បុញ្ញមាហ.

យទិ ខេត្តវសេន នេសំ សមផលតា អធិប្បេតា, សតិបិ ឯកសន្តានភាវេ បុថុជ្ជនអរហន្តភាវសិទ្ធំ ននុ តេសំ ខេត្តំ វិសិដ្ឋន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ននុ ចា’’តិអាទិមាហ. បរិនិព្ពានសមតាយាតិ កិលេសបរិនិព្ពានខន្ធបរិនិព្ពានភាវេន បរិនិព្ពានសមតាយ. ‘‘បរិភុញ្ជិត្វា បរិនិព្ពុតោ’’តិ ឯតេន យថា បណីតបិណ្ឌបាតបរិភោគូបត្ថម្ភិតរូបកាយសន្និស្សយោ ធម្មកាយោ សុខេនេវ កិលេសេ បរិច្ចជិ, ភោជនសប្បាយសំសិទ្ធិយា ឯវំ សុខេនេវ ខន្ធេ បរិច្ចជីតិ ឯវំ កិលេសបរិច្ចាគស្ស, ខន្ធបរិច្ចាគស្ស ច សុខសិទ្ធិនិមិត្តតាយ ឧភិន្នំ បិណ្ឌបាតានំ សមផលតា ជោតិតា. ‘‘បិណ្ឌបាតសីសេន ច បិណ្ឌបាតទានំ ជោតិត’’ន្តិ វុត្តោ វាយមត្ថោ. យថា ហិ សុជាតាយ ‘‘ឥមំ អាហារំ និស្សាយ មយ្ហំ ទេវតាយ វណ្ណសុខពលាទិគុណា សម្មទេវ សម្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ ឧឡារោ អជ្ឈាសយោ តទា អហោសិ, ឯវំ ចុន្ទស្សបិ កម្មារបុត្តស្ស ‘‘ឥមំ អាហារំ និស្សាយ ភគវតោ វណ្ណសុខពលាទិគុណា សម្មទេវ សម្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ ឧឡារោ អជ្ឈាសយោតិ ឯវម្បិ នេសំ ឧភិន្នំ សមផលតា វេទិតព្ពា. សតិបិ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសមាបត្តីនំ ទេវសិកំ វឡញ្ជនសមាបត្តិភាវេ យថា បន អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ អភិនវវិបស្សនំ បដ្ឋបេន្តោ រូបសត្តកាទិ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៧០៧ វិត្ថារោ) វសេន ចុទ្ទសហាការេហិ សន្នេត្វា មហាវិបស្សនាមុខេន តា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិ, ឯវំ បរិនិព្ពានទិវសេបិ សព្ពា តា សមាបជ្ជីតិ ឯវំ សមាបត្តិសមតាយបិ តេសំ សមផលតា. ចុន្ទស្ស តាវ អនុស្សរណំ ឧឡារតរំ ហោតុ ភគវតោ ទិន្នភាវេន អញ្ញថត្តាភាវតោ, សុជាតាយ បន កថំ ទេវតាយ ទិន្នន្តិ? ឯវំសញ្ញិភាវតោតិ អាហ ‘‘សុជាតា ចា’’តិអាទិ. អបរភាគេតិ អភិសម្ពោធិតោ អបរភាគេ. បុន អបរភាគេតិ បរិនិព្ពានតោ បរតោ. ធម្មសីសន្តិ ធម្មានំ មត្ថកភូតំ និព្ពានំ. មេ គហិតន្តិ មម វសេន គហិតំ. តេនាហ ‘‘មយ្ហំ កិរា’’តិអាទិ.

អធិបតិភាវោ អាធិបតេយ្យន្តិ អាហ ‘‘ជេដ្ឋភាវសំវត្តនិយក’’ន្តិ.

សំវរេតិ សីលសំវរេ. វេរន្តិ បាណាតិបាតាទិបញ្ចវិធំ វេរំ. តញ្ហិ វេរិធម្មភាវតោ, វេរហេតុតាយ ច ‘‘វេរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. កោសល្លំ វុច្ចតិ ញាណំ, តេន យុត្តោ កុសលោតិ អាហ ‘‘កុសលោ បន ញាណសម្បន្នោ’’តិ. ញាណសម្បទា នាម ញាណបារិបូរី, សា ច អគ្គមគ្គវសេន វេទិតព្ពា, អគ្គមគ្គោ ច និរវសេសតោ កិលេសេ បជហតីតិ អាហ ‘‘អរិយមគ្គេន…បេ… ជហាតី’’តិ. ឥមំ បាបកំ ជហិត្វាតិ ទានេន តាវ លោភមច្ឆរិយាទិបាបកំ, សីលេន បាណាតិបាតាទិបាបកំ ជហិត្វា តទង្គវសេន បហាយ តតោ សមថវិបស្សនាធម្មេហិ វិក្ខម្ភនវសេន, តតោ មគ្គបដិបាដិយា សមុច្ឆេទវសេន អនវសេសំ បាបកំ បហាយ. តថា បហីនត្តា ឯវ រាគាទីនំ ខយា កិលេសនិព្ពានេន សព្ពសោ កិលេសវូបសមេន និព្ពុតោ បរិនិព្ពុតោតិ សឧបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា ទេសនាយ កូដំ គណ្ហន្តោ ‘‘ឥតិ ចុន្ទស្ស…បេ… សម្បស្សមានោ ឧទានំ ឧទានេសី’’តិ.

ចតុត្ថភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យមកសាលវណ្ណនា

១៩៨. ឯវំ តំ កុសិនារាយំ ហោតីតិ យថា អនុរាធបុរស្ស ថូបារាមោ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយំ, ឯវំ តំ ឧយ្យានំ កុសិនារាយ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយំ ហោតិ. តស្មាតិ យស្មា នគរំ បវិសិតុកាមា ឧយ្យានតោ ឧបេច្ច វត្តន្តិ គច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ សាលបន្តិភាវេន ឋិតំ សាលវនំ. អន្តរេនាតិ វេមជ្ឈេ. តស្ស កិរ មញ្ចកស្សាតិ តត្ថ បញ្ញបិយមានស្ស តស្ស មញ្ចកស្ស. តត្រាបិ…បេ… ឯកោ បាទភាគស្ស, តស្មា ‘‘អន្តរេន យមកសាលាន’’ន្តិ វុត្តំ. សំសិព្ពិត្វាតិ អញ្ញមញ្ញអាសត្តវិដបសាខតាយ សំសិព្ពិត្វា វិយ. ‘‘ឋិតសាខា’’តិបិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ. យំ បន បាឡិយំ ‘‘ឧត្តរសីសកំ មញ្ចកំ បញ្ញបេហី’’តិ វុត្តំ, តំ បច្ឆិមទស្សនំ ទដ្ឋុំ អាគតានំ ទេវតានំ ទដ្ឋុំ យោគ្យតាវសេន វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘ឧត្តរទិសាវិលោកនមុខំ បុព្ពទិសាសីសកំ កត្វា មញ្ចកំ បញ្ញបេហីតិ អត្ថោ’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ.

ឯតេ នាគានមុត្តមាតិ ឯតេ គោត្តតោ គោចរិអាទិនាមកា ហត្ថិនាគេសុ ពលេន សេដ្ឋតមា. មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៨) បន កេចិ ហត្ថិនោ ឥតោ អញ្ញថា អាគតា, សោ បន នេសំ នាមមត្តកតោ ភេទោ ទដ្ឋព្ពោ.

បរិភុត្តកាលតោ បដ្ឋាយ…បេ… បរិក្ខយំ គតំ, ‘‘ន បន បរិភុត្តប្បច្ចយា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ចង្គវារេតិ ឩមិយំ. កតោកាសស្ស កម្មស្ស វសេន យថាសមុដ្ឋិតោ រោគោ អារោគ្យំ អភិមទ្ទតីតិ កត្វា ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិយា’’តិ វុត្តំ. យស្មា ភគវា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន កប្បំ, កប្បាវសេសំ វា ឋាតុំ សមត្ថោ ឯវ, តត្តកំ កាលំ ឋានេ បយោជនាភាវតោ អាយុសង្ខារេ ឱស្សជ្ជិត្វា តាទិសស្ស កម្មស្ស ឱកាសំ អទាសិ, តស្មា ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘វិយា’’តិបិ វត្តុំ យុជ្ជតិយេវ.

កុសលំ កាតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តិ ‘‘ឯវំ មហប្ផលំ, ឯវំ មហានិសំសំ, មហានុភាវញ្ច តំ កុសល’’ន្តិ.

ឯកស្សាបិ សត្តស្ស វដ្ដទុក្ខវូបសមោ ពុទ្ធានំ គរុតរោ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ អតិទុល្លភភាវតោ, តស្មា ‘‘អបរម្បិ បស្សតី’’តិអាទិ វុត្តំ, ស្វាយមត្ថោ មាគណ្ឌិយសុត្តេន (សុ. និ. ៨៤១) ទីបេតព្ពោ.

តតិយំ បន ការណំ សត្តានំ ឧប្បជ្ជនកអនត្ថបរិហរណន្តិ តំ ទស្សេន្តោ បុន ‘‘អបរម្បិ បស្សតី’’តិអាទិមាហ.

សីហសេយ្យន្តិ. ឯត្ថ សយនំ សេយ្យា, សីហស្ស វិយ សេយ្យា សីហសេយ្យា, តំ សីហសេយ្យំ. អថ វា សីហសេយ្យន្តិ សេដ្ឋសេយ្យំ, យទិទំ អត្ថទ្វយំ បរតោ អាគមិស្សតិ.

‘‘វាមេន បស្សេន សេន្តី’’តិ ឯវំ វុត្តា កាមភោគិសេយ្យា, ទក្ខិណបស្សេន សយានោ នាម នត្ថិ ទក្ខិណហត្ថស្ស សរីរគ្គហណាទិយោគក្ខមតោ, បុរិសវសេន ចេតំ វុត្តំ.

ឯកេន បស្សេន សយិតុំ ន សក្កោន្តិ ទុក្ខុប្បត្តិតោ.

អយំ សីហសេយ្យាតិ អយំ ឯវំ វុត្តា សីហសេយ្យា. ‘‘តេជុស្សទត្តា’’តិ ឥមិនា សីហស្ស អភីរុភាវំ ទស្សេតិ. ភីរុកា ហិ សេសមិគា អត្តនោ អាសយំ បវិសិត្វា សន្តាសបុព្ពកំ យថា តថា សយន្តិ, សីហោ បន អភីរុភាវតោ សតោការី ភិក្ខុ វិយ សតិំ ឧបដ្ឋាបេត្វាវ សយតិ. តេនាហ ‘‘បុរិមបាទេ’’តិអាទិ. ទក្ខិណេ បុរិមបាទេ វាមស្ស បុរិមបាទស្ស ឋបនវសេន ទ្វេ បុរិមបាទេ ឯកស្មិំ ឋានេ ឋបេត្វា. បច្ឆិមបាទេតិ ទ្វេ បច្ឆិមបាទេ. វុត្តនយេនេវ ឥធាបិ ឯកស្មិំ ឋានេ បាទដ្ឋបនំ វេទិតព្ពំ, ឋិតោកាសសល្លក្ខណំ អភីរុភាវេនេវ. ‘‘សីសំ បន ឧក្ខិបិត្វា’’តិអាទិនា វុត្តា សីហកិរិយា អនុត្រាសបពុជ្ឈនំ វិយ អភីរុភាវសិទ្ធា ធម្មតាវសេនេវាតិ វេទិតព្ពា. សីហវិជម្ភិតវិជម្ភនំ អតិវេលំ ឯកាការេន ឋបិតានំ សរីរាវយវានំ គមនាទិកិរិយាសុ យោគ្យភាវាបាទនត្ថំ. តិក្ខត្តុំ សីហនាទនទនំ អប្បេសក្ខមិគជាតបរិហរណត្ថំ.

សេតិ អព្យាវដភាវេន បវត្តតិ ឯត្ថាតិ សេយ្យា, ចតុត្ថជ្ឈានមេវ សេយ្យា ចតុត្ថជ្ឈានសេយ្យា. កិំ បន តំ ចតុត្ថជ្ឈានន្តិ? អានាបានចតុត្ថជ្ឈានំ, តតោ ហិ វុដ្ឋហិត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ភគវា អនុក្កមេន អគ្គមគ្គំ អធិគន្ត្វា តថាគតោ ជាតោតិ. ‘‘តយិទំ បទដ្ឋានំ នាម, ន សេយ្យា, តថាបិ យស្មា ‘ចតុត្ថជ្ឈានា វុដ្ឋហិត្វា សមនន្តរា ភគវា បរិនិព្ពាយី’តិ (ទី. និ. ២.២១៩) វក្ខតិ, តស្មា លោកិយចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិ ឯវ តថាគតសេយ្យា’’តិ កេចិ, ឯវំ សតិ បរិនិព្ពានកាលិកាវ តថាគតសេយ្យាតិ អាបជ្ជតិ, ន ច ភគវា លោកិយចតុត្ថជ្ឈានសមាបជ្ជនពហុលោ វិហាសិ. អគ្គផលវសេន បវត្តំ បនេត្ថ ចតុត្ថជ្ឈានំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ យថា សត្តានំ និទ្ទុបគមនលក្ខណា សេយ្យា ភវង្គចិត្តវសេន ហោតិ, សា ច នេសំ បឋមជាតិសមន្វយា យេភុយ្យវុត្តិកា, ឯវំ ភគវតោ អរិយជាតិសមន្វយំ យេភុយ្យវុត្តិកំ អគ្គផលភូតំ ចតុត្ថជ្ឈានំ ‘‘តថាគតសេយ្យា’’តិ វេទិតព្ពំ. សីហសេយ្យា នាម សេដ្ឋសេយ្យាតិ អាហ ‘‘ឧត្តមសេយ្យា’’តិ.

នត្ថិ ឯតិស្សា ឧដ្ឋានន្តិ អនុដ្ឋានា, សេយ្យា, តំ អនុដ្ឋានសេយ្យំ. ‘‘ឥតោ ឧដ្ឋហិស្សាមី’’តិ មនសិការស្ស អភាវតោ ‘‘ឧដ្ឋានសញ្ញំ មនសិ ករិត្វា’’តិ ន វុត្តំ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ អនុដ្ឋានសេយ្យុបគមនេ. កាយវសេន អនុដ្ឋានំ, ន ចិត្តវសេន, ចិត្តវសេន ច អនុដ្ឋានំ នាម និទ្ទុបគមនន្តិ តទភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘និទ្ទាវសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ភវង្គស្សាតិ និទ្ទុបគមនលក្ខណស្ស ភវង្គស្ស.

សព្ពបាលិផុល្លាតិ សព្ពត្ថកមេវ វិកសនវសេន ផុល្លា, ន ឯកទេសវិកសនវសេន. តេនាហ ‘‘សព្ពេ សមន្តតោ បុប្ផិតា’’តិ. ឯកច្ឆន្នាតិ សម្ផុល្លបុប្ផេហិ ឯកាការេន សព្ពត្ថេវ ឆាទិតា. ឧល្លោកបទុមានីតិ ហេដ្ឋា ឱលោកេន្តានិ វិយ តិដ្ឋនបទុមានិ. មោរបិញ្ឆកលាបោ វិយ បញ្ចវណ្ណបុប្ផសញ្ឆាទិតត្តា.

នន្ទបោក្ខរណីសម្ភវានីតិ នន្ទបោក្ខរណីតីរសម្ភវានិ. មហាតុម្ពមត្តន្តិ អាឡ្ហកមត្តំ. បវិដ្ឋានីតិ ខិត្តានិ. សរីរមេវ ឱកិរន្តីតិ សរីរមេវ អជ្ឈោកិរន្តិ.

ទេវតានំ ឧបកប្បនចន្ទនចុណ្ណានីតិ សដ្ឋិបិ បញ្ញាសម្បិ យោជនានិ វាយនកសេតវណ្ណចន្ទនចុណ្ណានិ. ទិព្ពគន្ធជាលចុណ្ណានីតិ ទិព្ពគន្ធទិព្ពចុណ្ណានិ. ហរិតាលអញ្ជនចុណ្ណាទីនិបិ ទិព្ពានិ បរមសុគន្ធានិ ឯវាតិ វេទិតព្ពានិ. តេនេវាហ ‘‘សព្ពទិព្ពគន្ធវាសវិកតិយោ’’តិ.

ឯកចក្កវាឡេ សន្និបតិត្វា អន្តលិក្ខេ វជ្ជន្តិ មហាភិនិក្ខមនកាលេ វិយ.

តាតិ ទេវតា. គន្ថមានា វាតិ មាលំ រចន្តិយោ ឯវ. អបរិនិដ្ឋិតា វាតិ យថាធិប្បាយំ បរិយោសិតា ឯវ. ហត្ថេន ហត្ថន្តិ អត្តនោ ហត្ថេន បរស្ស ហត្ថំ. គីវាយ គីវន្តិ កណ្ឋគាហវសេន អត្តនោ គីវាយ បរស្ស គីវំ. គហេត្វាតិ អាមសិត្វា. មហាយសោ មហាយសោតិ អាមេឌិតវសេន អញ្ញមញ្ញំ អាលាបវចនំ.

១៩៩. មហន្តំ ឧស្សាហន្តិ តថាគតស្ស បូជាសក្ការវសេន បវត្តិយមានំ មហន្តំ ឧស្សាហំ ទិស្វា.

សាយេវ បន បដិបទាតិ បុព្ពភាគបដិបទា ឯវ. អនុច្ឆវិកត្តាតិ អធិគន្តព្ពស្ស នវវិធលោកុត្តរធម្មស្ស អនុរូបត្តា.

សីលន្តិ ចារិត្តសីលមាហ. អាចារបញ្ញត្តីតិ ចារិត្តសីលំ. យាវ គោត្រភុតោតិ យាវ គោត្រភុញាណំ, តាវ បវត្តេតព្ពា សមថវិបស្សនា សម្មាបដិបទា. ឥទានិ តំ សម្មាបដិបទំ ព្យតិរេកតោ, អន្វយតោ ច វិភាវេតុំ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ. ជិនកាឡសុត្តន្តិ ជិនមហាវឌ្ឍកិនា ឋបិតំ វជ្ជេតព្ពគហេតព្ពធម្មសន្ទស្សនកាឡសុត្តំ សិក្ខាបទមរិយាទំ, ឧបាសកោបាសិកាវារេសុ ‘‘គន្ធបូជំ មាលាបូជំ ករោតី’’តិ វចនំ ចារិត្តសីលបក្ខេ ឋបេត្វា ករណំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេន ភិក្ខុភិក្ខុនីនម្បិ តថាករណំ អនុញ្ញាតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អយញ្ហីតិ ធម្មានុធម្មបដិបទំ សន្ធាយ វទតិ.

ឧបវាណត្ថេរវណ្ណនា

២០០. អបនេសីតិ ឋិតប្បទេសតោ យថា អបគច្ឆតិ, ឯវមកាសិ, ន បន និព្ភច្ឆិ. តេនាហ ‘‘អានន្ទោ’’តិអាទិ. វុត្តសទិសា វាតិ សមចិត្តបរិយាយទេសនាយំ (អ. និ. ២.៣៧) វុត្តសទិសា ឯវ. អាវារេន្តោតិ ឆាទេន្តោ.

យស្មា កស្សបស្សពុទ្ធស្ស ចេតិយេ អារក្ខទេវតា អហោសិ, តស្មា ថេរោវ តេជុស្សទោ, ន អញ្ញេ អរហន្តោតិ អានេត្វា យោជនា.

ឥទានិ អាគមនតោ បដ្ឋាយ តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘វិបស្សិម្ហិ កិរ សម្មាសម្ពុទ្ធេ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ‘‘ចាតុមហារាជិកា ទេវតា’’តិ ឥទំ គោពលីពទ្ទញាយេន គហេតព្ពំ ភុម្មទេវតាទីនម្បិ តប្បរិយាបន្នត្តា. តេសំ មនុស្សានំ.

តត្ថាតិ កស្សបស្ស ភគវតោ ចេតិយេ.

២០១. អធិវាសេន្តីតិ រោចេន្តិ.

ឆិន្នបាតោ វិយ ឆិន្នបាតោ, តំ ឆិន្នបាតំ, ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ យំ. អាវដ្ដន្តីតិ អភិមុខភាវេន វដ្ដន្តិ. យត្ថ បតិតា, តតោ កតិបយរតនដ្ឋានំ វដ្ដនវសេនេវ គន្ត្វា បុន យថាបតិតមេវ ឋានំ វដ្ដនវសេន អាគច្ឆន្តិ. តេនាហ ‘‘អាវដ្ដន្តិយោ បតិតដ្ឋានមេវ អាគច្ឆន្តី’’តិ. វិវដ្ដន្តីតិ យត្ថ បតិតា, តតោ វិនិវដ្ដន្តិ. តេនាហ ‘‘បតិតដ្ឋានតោ បរភាគំ វដ្ដមានា គច្ឆន្តី’’តិ. បុរតោ វដ្ដនំ អាវដ្ដនំ, ឥតរំ តិវិធម្បិ វិវដ្ដនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. ទេវតា ធារេតុំ ន សក្កោតិ ឧទកំ វិយ ឱសីទនតោ. តេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថាតិ បកតិបថវិយំ. ទេវតា ឱសីទន្តិ ធាតូនំ សណ្ហសុខុមាលភាវតោ. បថវិយំ បថវិំ មាបេសុន្តិ បកតិបថវិយំ អត្តនោ សរីរំ ធារេតុំ សមត្ថំ ឥទ្ធានុភាវេន បថវិំ មាបេសុំ.

កាមំ ទោមនស្សេ អសតិបិ ឯកច្ចោ រាគោ ហោតិយេវ, រាគេ បន អសតិ ទោមនស្សស្ស អសម្ភវោ ឯវាតិ តទេកដ្ឋភាវតោតិ អាហ ‘‘វីតរាគាតិ បហីនទោមនស្សា’’តិ. សិលាថម្ភសទិសា ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ និព្ពិការតាយ.

ចតុសំវេជនីយដ្ឋានវណ្ណនា

២០២. អបារគង្គាយាតិ គង្គាយ ឱរម្ភាគេ. ‘‘សង្ការឆឌ្ឌកសម្មជ្ជនិយោ គហេត្វា’’តិអាទិ អត្តនោ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ វត្តករណាការទស្សនំ. ‘‘ឯវំ ទ្វីសុ កាលេសូ’’តិអាទិ និទស្សនត្ថំ បច្ចាមសនំ, តំ ហេដ្ឋា អធិគតំ.

កម្មសាធនោ សម្ភាវនត្ថោ ភាវនីយ-សទ្ទោតិ អាហ ‘‘មនសា ភាវិតេ សម្ភាវិតេ’’តិ. ទុតិយវិកប្បេ បន ភាវនំ, វឌ្ឍនញ្ច បដិបក្ខបហានតោតិ អាហ ‘‘យេ វា’’តិអាទិ.

ពុទ្ធាទីសុ តីសុ វត្ថូសុ បសន្នចិត្តស្ស, ន កម្មផលសទ្ធាមត្តេន. សា ចស្ស សទ្ធាសម្បទា ឯវំ វេទិតព្ពាតិ ផលេន ហេតុំ ទស្សេន្តោ ‘‘វត្តសម្បន្នស្សា’’តិ អាហ. សំវេគោ នាម សហោត្តប្បញាណំ, អភិជាតិដ្ឋានាទីនិបិ តស្ស ឧប្បត្តិហេតូនិ ភវន្តីតិ អាហ ‘‘សំវេគជនកានី’’តិ.

ចេតិយបូជនត្ថំ ចារិកា ចេតិយចារិកា. សគ្គេ បតិដ្ឋហិស្សន្តិយេវ ពុទ្ធគុណារម្មណាយ កុសលចេតនាយ សគ្គសំវត្តនិយភាវតោ.

អានន្ទបុច្ឆាកថាវណ្ណនា

២០៣. ឯត្ថាតិ មាតុគាមេ. អយំ ឧត្តមា បដិបត្តិ, យទិទំ អទស្សនំ, ទស្សនមូលកត្តា តប្បច្ចយានំ សព្ពានត្ថានំ. លោភោតិ កាមរាគោ. ចិត្តចលនា បដិបត្តិអន្តរាយករោ ចិត្តក្ខោភោ. មុរុមុរាបេត្វាតិ សអដ្ឋិកំ កត្វា ខាទនេ អនុរវទស្សនំ. អបរិមិតំ កាលំ ទុក្ខានុភវនំ អបរិច្ឆិន្នទុក្ខានុភវនំ. វិស្សាសោតិ វិសង្គោ ឃដ្ដនាភាវោ. ឱតារោតិ តត្ថ ចិត្តស្ស អនុប្បវេសោ. អសិហត្ថេន វេរីបុរិសេន, បិសាចេនាបិ ខាទិតុកាមេន. អាសីទេតិ អក្កមនាទិវសេន ពាធេយ្យ. អស្សាតិ មាតុគាមស្ស. បព្ពជិតេហិ កត្តព្ពកម្មន្តិ អាមិសបដិគ្គហណាទិ បព្ពជិតេហិ កាតព្ពំ កម្មំ. សតីតិ វា កាយគតាសតិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពា.

២០៤. អតន្តិពទ្ធាតិ អភារវហា. បេសិតចិត្តាតិ និព្ពានំ បតិ បេសិតចិត្តា.

២០៥. វិហតេនាតិ កប្បាសវិហននធនុនា បព្ពជដានំ វិជដនវសេន ហតេន. តេនាហ ‘‘សុបោថិតេនា’’តិ, អសង្ករណវសេន សុដ្ឋុ បោថិតេនាតិ អត្ថោ, ទស្សនីយសំវេជនីយដ្ឋានកិត្តនេន ច វសនដ្ឋានំ កថិតំ.

អានន្ទអច្ឆរិយធម្មវណ្ណនា

២០៧. ថេរំ អទិស្វា អាមន្តេសីតិ តត្ថ អទិស្វា អាវជ្ជន្តោ ថេរស្ស ឋិតដ្ឋានំ, បវត្តិញ្ច ញត្វា អាមន្តេសិ.

កាយកម្មស្ស ហិតភាវោ ហិតជ្ឈាសយេន បវត្តិតត្តាតិ អាហ ‘‘ហិតវុទ្ធិយា កតេនា’’តិ. សុខភាវោ កាយិកទុក្ខាភាវោ, ចេតសិកសុខភាវោ ចេតសិកសុខសមុដ្ឋិតត្តា ចាតិ វុត្តំ ‘‘សុខសោមនស្សេនេវ កតេនា’’តិ. អាវិរហោវិភាគតោ អទ្វយភាវតោ អទ្វយេនាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យថា’’តិអាទិ វុត្តំ. សត្ថុ ខេត្តភាវសម្បត្តិយា, ថេរស្ស អជ្ឈាសយសម្បត្តិយា ច ‘‘ឯត្តកមិទ’’ន្តិ បមាណំ គហេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ បមាណវិរហិតត្តា តស្ស កម្មស្សាតិ អាហ ‘‘ចក្កវាឡម្បី’’តិអាទិ.

ឯវំ បវត្តិតេនាតិ ឯវំ ឱទិស្សកមេត្តាភាវនាយ វសេន បវត្តិតេន. វិវដ្ដូបនិស្សយភូតំ កតំ ឧបចិតំ បុញ្ញំ ឯតេនាតិ កតបុញ្ញោ, អរហត្តាធិគមាយ កតាធិការោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘អភិនីហារសម្បន្នោសីតិ ទស្សេតី’’តិ.

២០៨. កត្ថចិ សង្កុចិតំ ហុត្វា ឋិតំ មហាបថវិំ បត្ថរន្តោ វិយ, បដិសំហដំ ហុត្វា ឋិតំ អាកាសំ វិត្ថារេន្តោ វិយ, ចតុសដ្ឋាធិកយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ ចក្កវាឡគិរិំ អធោ ឱសារេន្តោ វិយ, អដ្ឋសដ្ឋាធិកសហស្សយោជនសតសហស្សុព្ពេធំ សិនេរុំ ឧក្ខិបេន្តោ វិយ, សតយោជនាយាមវិត្ថារំ មហាជម្ពុំ ខន្ធេ គហេត្វា ចាលេន្តោ វិយាតិ បញ្ច ហិ ឧបមា ហិ ថេរស្ស គុណកថា មហន្តភាវទស្សនត្ថញ្ចេវ អញ្ញេសំ ទុក្កដភាវទស្សនត្ថញ្ច អាគតាវ. ឯតេនេវ ចាតិ ច-សទ្ទេន ‘‘អហំ ឯតរហិ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’ (ទី. និ. ២.៤), ‘‘សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៥; ២.៣៤១; មហាវ. ១១; កថា. ៤០៥; មិ. ប. ៥.១១) ច ឯវំ អាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ព្យត្តោតិ ខន្ធកោសល្លាទិសង្ខាតេន វេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតោ. មេធាវីតិ មេធាសង្ខាតាយ សម្មាភាវិតាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ.

២០៩. បដិសន្ថារធម្មន្តិ បកតិចារិត្តវសេន វុត្តំ, ឧបគតានំ បន ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនញ្ច បុច្ឆាវិស្សជ្ជនវសេន ចេវ ចិត្តរុចិវសេន ច យថាកាលំ ធម្មំ ទេសេតិយេវ, ឧបាសកោបាសិកានំ បន ឧបនិសិន្នកថាវសេន.

មហាសុទស្សនសុត្តទេសនាវណ្ណនា

២១០. ខុទ្ទក-សទ្ទោ បតិរូបវាចី, ក-សទ្ទោ អប្បត្ថោតិ អាហ ‘‘ខុទ្ទកនគរកេតិ នគរបតិរូបកេ សម្ពាធេ ខុទ្ទកនគរកេ’’តិ. ធុបរវិសាលសណ្ឋានតាយ តំ ‘‘ឧជ្ជង្គលនគរក’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘វិសមនគរកេ’’តិ. អញ្ញេសំ មហានគរានំ ឯកទេសប្បមាណតាយ សាខាសទិសេ. ឯត្ថ ច ‘‘ខុទ្ទកនគរកេ’’តិ ឥមិនា តស្ស នគរស្ស អប្បកភាវោ វុត្តោ, ‘‘ឧជ្ជង្គលនគរកេ’’តិ ឥមិនា ភូមិវិបត្តិយា និហីនភាវោ, ‘‘សាខានគរកេ’’តិ ឥមិនា អប្បធានភាវោ. សារប្បត្តាតិ វិភវសារាទិនា សារមហត្តំ បត្តា.

កហាបណសកដន្តិ ឯត្ថ ‘‘ទ្វិកុម្ភំ សកដំ. កុម្ភោ បន ទសម្ពណោ’’តិ វទន្តិ. ទ្វេ បវិសន្តីតិ ទ្វេ កហាបណសកដានិ ទ្វេ អាយវសេន បវិសន្តិ.

សុភិក្ខាតិ សុលភាហារា, សុន្ទរាហារា ច. តេនាហ ‘‘ខជ្ជភោជ្ជសម្បន្នា’’តិ. សទ្ទំ ករោន្តេតិ រវសារិនា តុដ្ឋភាវេន កោញ្ចនាទំ ករោន្តេ. អវិវិត្តាតិ អសុញ្ញា, កទាចិ រថោ បឋមំ គច្ឆតិ, តំ អញ្ញោ អនុពន្ធន្តោ គច្ឆតិ, កទាចិ ទុតិយំ វុត្តរថោ បឋមំ គច្ឆតិ, ឥតរោ តំ អនុពន្ធតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ អនុពន្ធមានា. ឯត្ថាតិ កុសាវតីនគរេ. តស្ស មហន្តភាវតោ ចេវ ឥទ្ធាទិភាវតោ ច និច្ចំ បយោជិតានេវ ភេរិអាទីនិ តូរិយានិ, សម្ម សម្មាតិ វា អញ្ញមញ្ញំ បិយាលាបសទ្ទោ សម្ម-សទ្ទោ. កំសតាឡាទិសព្ពតាឡាវចរសទ្ទោ តាឡ-សទ្ទោ, កូដភេរិ-សទ្ទោ កុម្ភថូណសទ្ទោ.

ឯវរូបា សទ្ទា ហោន្តិ កចវរាកិណ្ណវីថិតាយ, អរញ្ញេ កន្ទមូលបណ្ណាទិគ្គហណាយ, តត្ថ ទុក្ខជីវិកតាយ ចាតិ យថាក្កមំ យោជេតព្ពំ. ឥធ ន ឯវំ អហោសិ ទេវលោកេ វិយ សព្ពសោ បរិបុណ្ណសម្បត្តិកតាយ.

មហន្តំ កោលាហលន្តិ សទ្ធាសម្បន្នានំ ទេវតានំ, ឧបាសកានញ្ច វសេន បុរតោ បុរតោ មហតី ឧគ្ឃោសនា ហោតិ. តត្ថ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស កតស្ស វិហារស្ស អភាវតោ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច មហន្តភាវតោ តេ អាគន្ត្វា…បេ… បេសេសិ. បេសេន្តោ ច ‘‘កថញ្ហិ នាម ភគវា បច្ឆិមេ កាលេ អត្តនោ បវត្តិំ អម្ហាកំ នារោចេសិ, នេសំ ទោមនស្សំ មា អហោសី’’តិ ‘‘អជ្ជ ខោ វាសេដ្ឋា’’តិអាទិនា សាសនំ បេសេសិ.

មល្លានំ វន្ទនាវណ្ណនា

២១១. អឃំ ទុក្ខំ អាវេន្តិ បកាសេន្តីតិ អឃាវិនោ, បាកដីភូតទុក្ខាតិ អាហ ‘‘ឧប្បន្នទុក្ខា’’តិ. ញាតិសាលោហិតភាវេន កុលំ បរិវត្តតិ ឯត្ថាតិ កុលបរិវត្តំ. តំ តំកុលីនភាគេន ឋិតោ សត្តនិកាយោ ‘‘កុលបរិវត្តសោ’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘កុលបរិវត្ត’’ន្តិ. តេ បន តំតំកុលបរិវត្តបរិច្ឆិន្នា មល្លរាជានោ តស្មិំ នគរេ វីថិអាទិសភាគេន វសន្តីតិ វុត្តំ ‘‘វីថិសភាគេន ចេវ រច្ឆាសភាគេន ចា’’តិ.

សុភទ្ទបរិព្ពាជកវត្ថុវណ្ណនា

២១២. កង្ខា ឯវ កង្ខាធម្មោ. ឯកតោ វាតិ ភូមិំ អវិភជិត្វា សាធារណតោវ. ពីជតោ ច អគ្គំ គហេត្វា អាហារំ សម្បាទេត្វា ទានំ ពីជគ្គំ. គព្ភកាលេតិ គព្ភធារណតោ បរំ ខីរគ្គហណកាលេ. តេនាហ ‘‘គព្ភំ ផាលេត្វា ខីរំ និហរិត្វា’’តិអាទិ. បុថុកកាលេតិ សស្សានំ នាតិបក្កេ បុថុកយោគ្យផលកាលេ. លាយនគ្គន្តិ បក្កស្ស សស្សស្ស លវនេ លវនារម្ភេ ទានំ អទាសិ. លុនស្ស សស្សស្ស វេណិវសេន ពន្ធិត្វា ឋបនំ វេណិករណំ. តស្ស អារម្ភេ ទានំ វេណគ្គំ. វេណិយោ បន ឯកតោ កត្វា រាសិករណំ កលាបោ. តត្ថ អគ្គទានំ កលាបគ្គំ. កលាបតោ នីហរិត្វា មទ្ទនេ អគ្គទានំ ខលគ្គំ. មទ្ទិតំ ឱផុណិត្វា ធញ្ញស្ស រាសិករណេ អគ្គទានំ ខលភណ្ឌគ្គំ. ធញ្ញស្ស ខលតោ កោដ្ឋេ បក្ខិបនេ អគ្គទានំ កោដ្ឋគ្គំ. ឧទ្ធរិត្វាតិ កោដ្ឋតោ ឧទ្ធរិត្វា.

‘‘នវ អគ្គទានានិ អទាសី’’តិ ឥមិនា ‘‘កថំ នុ ខោ អហំ សត្ថុ សន្តិកេ អគ្គតោវ មុច្ចេយ្យ’’ន្តិ អគ្គគ្គទានវសេន វិវដ្ដូបនិស្សយស្ស កុសលស្ស កតូបចិតត្តា, ញាណស្ស ច តថា បរិបាកំ គតត្តា អគ្គធម្មទេសនាយ តស្ស ភាជនភាវំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ឥមំ អគ្គធម្មំ តស្ស ទេសេស្សាមី’’តិអាទិ. ឱហីយិត្វា សង្កោចំ អាបជ្ជិត្វា.

២១៣. អញ្ញាតុកាមោវ ន សន្ទិដ្ឋិំ បរាមាសី. អព្ភញ្ញិំសូតិ សន្ទេហជាតស្ស បុច្ឆាវចនន្តិ កត្វា ជានិំសូតិ អត្ថមាហ. តេនាហ បាឡិយំ ‘‘សព្ពេវ ន អព្ភញ្ញិំសូ’’តិ. នេសន្តិ បូរណាទីនំ. សា បដិញ្ញាតិ ‘‘ករោតោ ខោ មហារាជ ការយតោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៦៦) បដិញ្ញាតា, សព្ពញ្ញុបដិញ្ញា ឯវ វា. និយ្យានិកាតិ សប្បាដិហារិយា, តេសំ វា សិទ្ធន្តសង្ខាតា បដិញ្ញា វដ្ដតោ និស្សរណដ្ឋេន និយ្យានិកាតិ. សាសនស្ស សម្បត្តិយា តេសំ សព្ពញ្ញុតំ, តព្ពិបរិយាយតោ ច អសព្ពញ្ញុតំ គច្ឆតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. អត្ថាភាវតោតិ សុភទ្ទស្ស សាធេតព្ពអត្ថាភាវតោ. ឱកាសាភាវតោតិ តថា វិត្ថារិតំ កត្វា ធម្មំ ទេសេតុំ អវសរាភាវតោ. ឥទានិ តមេវ ឱកាសាភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘បឋមយាមស្មិ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

២១៤. យេសំ សមណភាវករានំ ធម្មានំ សម្បាទនេន សមណោ, តេ បន ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន អរិយមគ្គធម្មាតិ ចតុមគ្គសំសិទ្ធិយា បាឡិយំ ចត្តារោ សមណា វុត្តាតិ តេ ពាហិរសមយេ សព្ពេន សព្ពំ នត្ថីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘បឋមោ សោតាបន្នសមណោ’’តិអាទិមាហ. បុរិមទេសនាយាតិ ‘‘យស្មិញ្ច ខោ, សុភទ្ទ, ធម្មវិនយេ’’តិអាទិនា វុត្តាយ ទេសនាយ. ព្យតិរេកតោ, អន្វយតោ ច អធិប្បេតោ អត្ថោ វិភាវីយតីតិ បឋមនយោបេត្ថ ‘‘បុរិមទេសនាយា’’តិ បទេន សង្គហិតោ វាតិ ទដ្ឋព្ពោ. អត្តនោ សាសនំ និយមេន្តោ អាហ ‘‘ឥមស្មិំ ខោ’’តិ យោជនា. អារទ្ធវិបស្សកេហីតិ សមាធិកម្មិកវិបស្សកេហិ, សិខាប្បត្តវិបស្សកេ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បដ្ឋបិតវិបស្សនេ. អបរេ បន ‘‘ពាហិរកសមយេ វិបស្សនារម្ភស្ស គន្ថោបិ នត្ថេវាតិ អវិសេសវចនមេត’’ន្តិ វទន្តិ. អធិគតដ្ឋានន្តិ អធិគតស្ស ការណំ, តទត្ថំ បុព្ពភាគបដិបទន្តិ អត្ថោ, យេន សោតាបត្តិមគ្គោ អធិគតោ, ន ឧបរិមគ្គោ, សោ សោតាបត្តិមគ្គេ ឋិតោ អកុប្បធម្មតាយ តស្ស, តត្ថ វា សិទ្ធិតោ ឋិតបុព្ពោ ភូតបុព្ពគតិយាតិ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋោ សោតាបន្នោ, ន សេសអរិយា ភូមន្តរុប្បត្តិតោ. សោតាបន្នោ ហិ អត្តនា អធិគតដ្ឋានំ សោតាបត្តិមគ្គំ អញ្ញស្ស កថេត្វា សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋំ ករេយ្យ, ន អដ្ឋមកោ អសម្ភវតោ. ឯស នយោ សេសមគ្គដ្ឋេសូតិ ឯត្ថាបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បគុណំ កម្មដ្ឋានន្តិ អត្តនោ បគុណំ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានំ, ឯតេនេវ ‘‘អវិសេសវចន’’ន្តិ វាទោ បដិក្ខិត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ អធិប្បេតំ. តញ្ហិ សព្ពញេយ្យធម្មាវពោធនេ ‘‘កុសលំ ឆេកំ និបុណ’’ន្តិ វុច្ចតិ តត្ថ អសង្គអប្បដិហតំ បវត្តតីតិ កត្វា. សមធិកានិ ឯកេន វស្សេន. ញាយន្តិ ឯតេន ចតុសច្ចធម្មំ យាថាវតោ បដិវិជ្ឈន្តីតិ ញាយោ, លោកុត្តរមគ្គោតិ អាហ ‘‘អរិយមគ្គធម្មស្សា’’តិ. បទិស្សតិ ឯតេន អរិយមគ្គោ បច្ចក្ខតោ ទិស្សតីតិ បទេសោ, វិបស្សនាតិ វុត្តំ ‘‘បទេសេ វិបស្សនាមគ្គេ’’តិ. សមណោបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ ‘‘បទេសវត្តី’’តិ ឯត្ថាបិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពោតិ អាហ ‘‘បទេសវត្តិ…បេ… នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ.

២១៥. សោតិ តថាវុត្តោ អន្តេវាសី. តេនាតិ អាចរិយេន. អត្តនោ ឋានេ ឋបិតោ ហោតិ បរបព្ពាជនាទីសុ និយុត្តត្តា.

សក្ខិសាវកោតិ បច្ចក្ខសាវកោ, សម្មុខសាវកោតិ អត្ថោ. ភគវតិ ធរមានេតិ ធរមានស្ស ភគវតោ សន្តិកេ. សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. សព្ពោបិ សោតិ សព្ពោ សោ តិវិធោបិ. អយំ បន អរហត្តំ បត្តោ, តស្មា បរិបុណ្ណគតាយ មត្ថកប្បត្តោ បច្ឆិមោ សក្ខិសាវកោតិ.

បញ្ចមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តថាគតបច្ឆិមវាចាវណ្ណនា

២១៦. តន្តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឱវាទកង្គំ ទស្សេតុំ…បេ… វុត្តំ ធម្មសង្គាហកេហីតិ អធិប្បាយោ. សុត្តាភិធម្មសង្គហិតស្ស ធម្មស្ស អតិសជ្ជនំ សម្ពោធនំ ទេសនា, តស្សេវ បការតោ ញាបនំ វេនេយ្យសន្តានេ ឋបនំ បញ្ញាបនន្តិ ‘‘ធម្មោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ចា’’តិ វុត្តំ. តថា វិនយតន្តិសង្គហិតស្ស កាយវាចានំ វិនយនតោ ‘‘វិនយោ’’តិ លទ្ធាធិវចនស្ស អត្ថស្ស អតិសជ្ជនំ សម្ពោធនំ ទេសនា, តស្សេវ បការតោ ញាបនំ អសង្ករតោ ឋបនំ បញ្ញាបនន្តិ ‘‘វិនយោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ចា’’តិ វុត្តំ. អធិសីលសិក្ខានិទ្ទេសភាវេន សាសនស្ស មូលភូតត្តា វិនយោ បឋមំ សិក្ខិតព្ពោតិ តំ តាវ អយមុទ្ទេសំ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘មយា ហិ វោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សត្តាបត្តិក្ខន្ធវសេនាតិ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ អវីតិក្កមនីយតាវសេន. សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ ‘‘ឥទំ វោ កត្តព្ពំ, ឥទំ វោ ន កត្តព្ព’’ន្តិ កត្តព្ពាកត្តព្ពស្ស វិភាគេន អនុសាសនតោ.

តេន តេនាការេនាតិ តេន តេន វេនេយ្យានំ អជ្ឈាសយានុរូបេន បការេន. ឥមេ ធម្មេតិ ឥមេ សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មេ. តប្បធានត្តា សុត្តន្តទេសនាយ ‘‘សុត្តន្តបិដកំ ទេសិត’’ន្តិ វុត្តំ. សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ តំតំចរិយានុរូបំ សម្មាបដិបត្តិយា អនុសាសនតោ. កុសលាកុសលាព្យាកតវសេន នវ ហេតូ. ‘‘សត្ត ផស្សា’’តិអាទិ សត្តវិញ្ញាណធាតុសម្បយោគវសេន វុត្តំ. ធម្មានុលោមេ តិកបដ្ឋានាទយោ ឆ, តថា ធម្មបច្ចនីយេ, ធម្មានុលោមបច្ចនីយេ, ធម្មបច្ចនីយានុលោមេតិ ចតុវីសតិ សមន្តបដ្ឋានានិ ឯតស្សាតិ ចតុវីសតិសមន្តបដ្ឋានំ, តំ បន បច្ចយានុលោមាទិវសេន វិភជិយមានំ អបរិមាណនយំ ឯវាតិ អាហ ‘‘អនន្តនយមហាបដ្ឋានបដិមណ្ឌិត’’ន្តិ. សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតីតិ ខន្ធាទិវិភាគេន ញាយមានំ ចតុសច្ចសម្ពោធាវហត្តា សត្ថារា សម្មាសម្ពុទ្ធេន កាតព្ពកិច្ចំ និប្ផាទេស្សតិ.

ឱវទិស្សន្តិ អនុសាសិស្សន្តិ ឱវាទានុសាសនីកិច្ចនិប្ផាទនតោ.

ចារិត្តន្តិ សមុទាចារា, នវេសុ បិយាលាបំ វុឌ្ឍេសុ គារវាលាបន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ភន្តេតិ វា អាយស្មាតិ វា’’តិ. គារវវចនំ ហេតំ យទិទំ ភន្តេតិ វា អាយស្មាតិ វា, លោកេ បន ‘‘តត្រ ភវ’’ន្តិ, ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ ច គារវវចនមេវ.

‘‘អាកង្ខមានោ សមូហនតូ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន អាកង្ខមានោ ន សមូហនតូ’’តិបិ វុត្តមេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘វិកប្បវចនេនេវ ឋបេសី’’តិ. ពលន្តិ ញាណពលំ. យទិ អសមូហននំ ទិដ្ឋំ, តទេវ ច ឥច្ឆិតំ, អថ កស្មា ភគវា ‘‘អាកង្ខមានោ សមូហនតូ’’តិ អវោចាតិ? តថារូបបុគ្គលជ្ឈាសយវសេន. សន្តិ ហិ កេចិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមាទាយ សំវត្តិតុំ អនិច្ឆន្តា, តេសំ តថា អវុច្ចមានេ ភគវតិ វិឃាតោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តំ តេសំ ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ, តថា បន វុត្តេ តេសំ វិឃាតោ ន ឧប្បជ្ជេយ្យ ‘‘អម្ហាកំ ឯវាយំ ទោសោ, យតោ អម្ហេសុ ឯវ កេចិ សមូហននំ ន ឥច្ឆន្តី’’តិ. កេចិ ‘‘សកលស្ស បន សាសនស្ស សង្ឃាយត្តភាវករណត្ថំ តថា វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. យញ្ច កិញ្ចិ សត្ថារា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តំ សមណា សក្យបុត្តិយា សិរសា សម្បដិច្ឆិត្វា ជីវិតំ វិយ រក្ខន្តិ. តថា ហិ តេ ‘‘ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ អាកង្ខមានោ សង្ឃោ សមូហនតូ’’តិ វុត្តេបិ ន សមូហនិំសុ, អញ្ញទត្ថុ ‘‘បុរតោ វិយ តស្ស អច្ចយេបិ រក្ខិំសុ ឯវា’’តិ សត្ថុសាសនស្ស, សង្ឃស្ស ច មហន្តភាវទស្សនត្ថម្បិ តថា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហិ អាយស្មា អានន្ទោ, អញ្ញេបិ វា ភិក្ខូ ‘‘កតមំ បន ភន្តេ ខុទ្ទកំ, កតមំ អនុខុទ្ទក’’ន្តិ ន បុច្ឆិំសុ សមូហនជ្ឈាសយស្សេវ អភាវតោ.

ន តំ ឯវំ គហេតព្ពន្តិ ‘‘នាគសេនត្ថេរោ ខុទ្ទានុខុទ្ទកំ ជានាតី’’តិអាទិនា វុត្តំ តំ នេសំ វចនំ ឥមិនា វុត្តាការេន ន គហេតព្ពំ អធិប្បាយស្ស អវិទិតត្តា. ឥទានិ តំ អធិប្បាយំ វិភាវេតុំ ‘‘នាគសេនត្ថេរោ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. យស្មា នាគសេនត្ថេរោ (មិលិន្ទបញ្ហេ អភេជ្ជវគ្គេ វិត្ថារោ) បរេសំ វាទបថោបច្ឆេទនត្ថំ សង្គីតិកាលេ ធម្មសង្គាហកមហាថេរេហិ គហិតកោដ្ឋាសេសុ ច អន្តិមកោដ្ឋាសមេវ គហេត្វា មិលិន្ទរាជានំ បញ្ញាបេសិ. មហាកស្សបត្ថេរោ បន ឯកសិក្ខាបទម្បិ អសមូហនិតុកាមតាយ តថា កម្មវាចំ សាវេតិ, តស្មា តំ តេសំ វចនំ តថា ន គហេតព្ពំ.

២១៧. ទ្វេឡ្ហកន្តិ ទ្វិធាគាហោ, អនេកំសគ្គាហោតិ អត្ថោ. វិមតីតិ សំសយាបត្តិ. តេនាហ ‘‘វិនិច្ឆិតុំ អសមត្ថតា’’តិ. តំ វោ វទាមីតិ តំ សំសយវន្តំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ វោ តុម្ហេ វទាមិ.

និក្កង្ខភាវបច្ចក្ខករណញាណំ យេវាតិ ពុទ្ធាទីសុ តេសំ ភិក្ខូនំ និក្កង្ខភាវស្ស បច្ចក្ខការិយាភាវតោ តមត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ. ឯត្ថ ឯតស្មិំ អត្ថេ.

២១៨. អប្បមជ្ជនំ អប្បមាទោ, សោ បន អត្ថតោ ញាណូបសញ្ហិតា សតិ. យស្មា តត្ថ សតិយា ព្យាបារោ សាតិសយោ, តស្មា ‘‘សតិអវិប្បវាសេនា’’តិ វុត្តំ. អប្បមាទបទេយេវ បក្ខិបិត្វា អទាសិ តំ អត្ថតោ, តស្ស សកលស្ស ពុទ្ធវចនស្ស សង្គណ្ហនតោ ច.

បរិនិព្ពុតកថាវណ្ណនា

២១៩. ឈានាទីសុ, ចិត្តេ ច បរមុក្កំសគតវសីភាវតាយ ‘‘ឯត្តកេ កាលេ ឯត្តកា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិស្សាមី’’តិ កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា សមាបត្តិ សមាបជ្ជនំ ‘‘បរិនិព្ពានបរិកម្ម’’ន្តិ អធិប្បេតំ. ថេរោតិ អនុរុទ្ធត្ថេរោ.

អយម្បិ ចាតិ យថាវុត្តបញ្ចសដ្ឋិយា ឈានានំ សមាបន្នភាវកថាបិ សង្ខេបកថា ឯវ, កស្មា? យស្មា ភគវា តទាបិ ទេវសិកំ វឡញ្ជនសមាបត្តិយោ សព្ពាបិ អបរិហាបេត្វា សមាបជ្ជិ ឯវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘និព្ពានបុរំ បវិសន្តោ’’តិអាទិមាហ.

ឥមានិ ទ្វេបិ សមនន្តរានេវ បច្ចវេក្ខណាយបិ យេភុយ្យេនានន្តរិយកតាយ ឈានបក្ខិកភាវតោ, យស្មា ភវង្គចិត្តំ សព្ពបច្ឆិមំ, តតោ ភវតោ ចវនតោ ‘‘ចុតី’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា ន កេវលំ អយមេវ ភគវា, អថ ខោ សព្ពេបិ សត្តា ភវង្គចិត្តេនេវ ចវន្តីតិ ទស្សេតុំ ‘‘យេ ហិ កេចី’’តិអាទិ វុត្តំ.

២២០. បដិភាគបុគ្គលវិរហិតោតិ សីលាទិគុណេហិ អសទិសតាយ សទិសបុគ្គលរហិតោ.

២២១. សង្ខារា វូបសមន្តិ ឯត្ថាតិ វូបសមោតិ ឯវំសង្ខាតំ ញាតំ កថិតំ និព្ពានំ.

២២២. យន្តិ បច្ចត្តេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘យោ កាលំ អករី’’តិ.

សុវិកសិតេនេវាតិ បីតិសោមនស្សយោគតោ សុដ្ឋុ វិកសិតេន មុទិតេន. វេទនំ អធិវាសេសិ អភាវសមុទយោ កតោ សុដ្ឋុ បរិញ្ញាតត្តា. អនាវរណវិមោក្ខោ សព្ពសោ និព្ពុតភាវតោ.

២២៣. អាករោន្តិ អត្តនោ ផលានិ សមានាការេ ករោន្តីតិ អាការា, ការណានិ. សព្ពាការវរូបេតេតិ សព្ពេហិ អាការវរេហិ ឧត្តមការណេហិ សីលាទិគុណេហិ សមន្នាគតេតិ អត្ថោ.

២២៥. កថំភូតាតិ កីទិសាភូតា.

ចុល្លកទ្ធានន្តិ បរិត្តំ កាលំ ទ្វត្តិនាឌិកាមត្តំ វេលំ.

ពុទ្ធសរីរបូជាវណ្ណនា

២២៧. កំសតាឡាទិ តាឡំ អវចរតិ ឯត្ថាតិ ‘‘តាឡាវចរ’’ន្តិ វុច្ចតិ អាតតាទិតូរិយភណ្ឌំ. តេនាហ ‘‘សព្ពំ តូរិយភណ្ឌ’’ន្តិ.

ទក្ខិណទិសាភាគេនេវាតិ អញ្ញេន ទិសាភាគេន អនាហរិត្វា យមកសាលានំ ឋានតោ ទក្ខិណទិសាភាគេនេវ, តតោបិ ទក្ខិណទិសាភាគំ ហរិត្វា នេត្វា.

ជេតវនសទិសេតិ សាវត្ថិយា ជេតវនសទិសេ ឋានេ, ‘‘ជេតវនសទិសេ ឋានេ’’តិបិ បាឋោ.

២២៨. បសាធនមង្គលសាលាយាតិ អភិសេកកាលេ អលង្ករណមង្គលសាលាយ.

២២៩. ទេវទានិយោតិ តស្ស ចោរស្ស នាមំ.

មហាកស្សបត្ថេរវត្ថុវណ្ណនា

២៣១. បាវាយាតិ បាវា នគរតោ. អាវជ្ជនបដិពទ្ធត្តា ជាននស្ស អនាវជ្ជិតត្តា សត្ថុ បរិនិព្ពានំ អជានន្តោ ‘‘ទសពលំ បស្សិស្សាមី’’តិ ថេរោ ចិន្តេសិ, សត្ថុ សរីរេ វា សត្ថុសញ្ញំ ឧប្បាទេន្តោ តថា ចិន្តេសិ. តេនេវាហ ‘‘អថ ភគវន្តំ ឧក្ខិបិត្វា’’តិ. ‘‘ធុវំ បរិនិព្ពុតោ ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេសិ បារិសេសញាយេន. ជានន្តោបិ ថេរោ អាជីវកំ បុច្ឆិយេវ, បុច្ឆនេ បន ការណំ សយមេវ បកាសេតុំ ‘‘កិំ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ.

អជ្ជ សត្តាហបរិនិព្ពុតោតិ អជ្ជ ទិវសតោ បដិលោមតោ សត្តមេ អហនិ បរិនិព្ពុតោ.

២៣២. នាឡិយា វាបកេនាតិ នាឡិយា ចេវ ថវិកាយ ច.

មញ្ជុកេតិ មញ្ជុភាណិនេ មធុរស្សរេ. បដិភានេយ្យកេតិ បដិភានវន្តេ. ភុញ្ជិត្វា បាតព្ពយាគូតិ បឋមំ ភុញ្ជិត្វា បិវិតព្ពយាគុ.

តស្សាតិ សុភទ្ទស្ស វុឌ្ឍបព្ពជិតស្ស.

អារាធិតសាសនេតិ សមាហិតសាសនេ. អលន្តិ សមត្ថោ. បាបោតិ បាបបុគ្គលោ. ឱសក្កាបេតុន្តិ ហាបេតុំ អន្តរធាបេតុំ.

បញ្ហវារាតិ បញ្ហា វិយ វិស្សជ្ជនានិ ‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិអាទិនា, (ធ. ស. ១.១) ‘‘យស្មិំ សមយេ រូបូបបត្តិយា មគ្គំ ភាវេតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១.២៥១) ច បវត្តានិ ឯកំ ទ្វេ ភូមន្តរានិ. មូលេ នដ្ឋេ បិសាចសទិសា ភវិស្សាមាតិ យថា រុក្ខេ អធិវត្ថោ បិសាចោ តស្ស សាខាបរិវារេ នដ្ឋេ ខន្ធំ និស្សាយ វសតិ, ខន្ធេ នដ្ឋេ មូលំ និស្សាយ វសតិ, មូលេ បន នដ្ឋេ អនិស្សយោវ ហោតិ, តថា ភវិស្សាមាតិ អត្ថោ. អថ វា មូលេ នដ្ឋេតិ បិសាចេន កិរ រុក្ខគច្ឆាទីនំ កញ្ចិទេវ មូលំ ឆិន្ទិត្វា អត្តនោ បុត្តស្ស ទិន្នំ, យាវ តំ តស្ស ហត្ថតោ ន វិគច្ឆតិ, តាវ សោ តំ បទេសំ អទិស្សមានរូបោ វិចរតិ. យទា បន តស្មិំ កេនចិ អច្ឆិន្នភាវេន វា សតិវិប្បវាសវសេន វា នដ្ឋេ មនុស្សានម្បិ ទិស្សមានរូបោ វិចរតិ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘មូលេ នដ្ឋេ បិសាចសទិសា ភវិស្សាមា’’តិ.

មំ កាយសក្ខិំ កត្វាតិ តំ បដិបទំ កាយេន សច្ឆិកតវន្តំ តស្មា តស្សា ទេសនាយ សក្ខិភូតំ មំ កត្វា. បដិច្ឆាបេសិ តំ បដិច្ឆាបនំ កស្សបសុត្តេន ទីបេតព្ពំ.

២៣៣. ចន្ទនឃដិកាពាហុល្លតោ ចន្ទនចិតកា.

តំ សុត្វាតិ តំ អាយស្មតា អនុរុទ្ធត្ថេរេន វុត្តំ ទេវតានំ អធិប្បាយំ សុត្វា.

២៣៤. ទសិកតន្តំ វាតិ បលិវេឋិតអហតកាសិកវត្ថានំ ទសឋានេន តន្តុមត្តម្បិ វា. ទារុក្ខន្ធំ វាតិ ចន្ទនាទិចិតកទារុក្ខន្ធំ វា.

២៣៥. សមុទាយេសុ បវត្តវោហារានំ អវយវេសុ ទិស្សនតោ សរីរស្ស អវយវភូតានិ អដ្ឋីនិ ‘‘សរីរានី’’តិ វុត្តានិ.

ន វិប្បកិរិំសូតិ សរូបេនេវ ឋិតាតិ អត្ថោ. ‘‘សេសា វិប្បកិរិំសូ’’តិ វត្វា យថា បន តា វិប្បកិណ្ណា អហេសុំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ.

ឧទកធារា និក្ខមិត្វា និព្ពាបេសុន្តិ ទេវតានុភាវេន. ឯវំ មហតិយោ ពហូ ឧទកធារា កិមត្ថាយាតិ អាហ ‘‘ភគវតោ ចិតកោ មហន្តោ’’តិ. មហា ហិ សោ វីសរតនសតិកោ. អដ្ឋទន្តកេហីតិ នង្គលេហិ អដ្ឋេវ ហិ នេសំ ទន្តសទិសានិ បោត្ថានិ ហោន្តិ, តស្មា ‘‘អដ្ឋទន្តកានី’’តិ វុច្ចតិ.

ធម្មកថាវ បមាណន្តិ អតិវិយ អច្ឆរិយព្ភុតភាវតោ បស្សន្តានំ, សុណន្តានញ្ច សាតិសយំ បសាទាវហភាវតោ, សវិសេសំ ពុទ្ធានុភាវទីបនតោ. បរិនិព្ពុតស្ស ហិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ឯវរូបោ អានុភាវោតិ តំ បវត្តិំ កថេន្តានំ ធម្មកថិកានំ អត្តនោ ញាណពលានុរូបំ បវត្តិយមានា ធម្មកថា ឯវេត្ថ បមាណំ វណ្ណេតព្ពស្ស អត្ថស្ស មហាវិសយត្តា, តស្មា វណ្ណនាភូមិ នាមេសាតិ អធិប្បាយោ. ចតុជ្ជាតិយគន្ធបរិភណ្ឌំ ការេត្វាតិ តគរកុង្កុមយវនបុប្ផតមាលបត្តានិ បិសិត្វា កតគន្ធេន បរិភណ្ឌំ ការេត្វា. ខចិត្វាតិ តត្ថ តត្ថ ឱលម្ពនវសេន រចេត្វា, គន្ធវត្ថូនិ គហេត្វា គន្ថិតមាលា គន្ធទាមានិ រតនាវឡិយោ រតនទាមានិ. ពហិកិលញ្ជបរិក្ខេបស្ស, អន្តោសាណិបរិក្ខេបស្ស ករណេន សាណិកិលញ្ជបរិក្ខេបំ ការេត្វា. វាតគ្គាហិនិយោ បដាកា វាតបដាកា. សរភរូបបាទកោ បល្លង្កោ សរភមយបល្លង្កោ, តស្មិំ សរភមយបល្លង្កេ.

សត្តិហត្ថា បុរិសា សត្តិយោ តំសហចរណតោ យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ, តេហិ សមន្តតោ រក្ខាបនំ បញ្ចករណន្តិ អាហ ‘‘សត្តិហត្ថេហិ បុរិសេហិ បរិក្ខិបាបេត្វា’’តិ. ធនូហីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សន្នាហគវច្ឆិកំ វិយ កត្វា និរន្តរាវដ្ឋិតអារក្ខសន្នាហេន គវច្ឆិជាលំ វិយ កត្វា.

សាធុកីឡិតន្តិ សបរហិតំ សាធនដ្ឋេន សាធូ, តេសំ កីឡិតំ ឧឡារបុញ្ញបសវនតោ, សម្បរាយិកត្ថាវិរោធិកំ កីឡាវិហារន្តិ អត្ថោ.

សរីរធាតុវិភជនវណ្ណនា

២៣៦. ឥមិនាវ និយាមេនាតិ យេន នីហារេន មហាតលេ និសិន្នោ កញ្ចិ បរិហារំ អកត្វា កេវលំ ឥមិនា និយាមេនេវ. សុបិនកោតិ ទុស្សុបិនកោ. ទុកូលទុបដ្ដំ និវាសេត្វាតិ ទ្វេ ទុកូលវត្ថានិ ឯកជ្ឈំ កត្វា និវាសេត្វា. ឯវញ្ហិ តានិ សោកសមប្បិតស្សាបិ អភស្សិត្វា តិដ្ឋន្តិ.

អភិសេកសិញ្ចកោតិ រជ្ជាភិសេកេ អភិសេកមង្គលសិញ្ចកោ ឧត្តមមង្គលភាវតោ. វិសញ្ញី ជាតោ យថា តំ ភគវតោ គុណវិសេសាមតរសញ្ញុតាយ អវដ្ឋិតបេមោ បោថុជ្ជនិកសទ្ធាយ បតិដ្ឋិតបសាទោ កតូបការតាយ សញ្ជនិតចិត្តមទ្ទវោ.

សុវណ្ណពិម្ពិសកវណ្ណន្តិ សុវិរចិត អបស្សេនសទិសំ.

កស្មា បនេត្ថ បាវេយ្យកា បាឡិយំ សព្ពបច្ឆតោ គហិតា, កិំ តេ កុសិនារាយ អាសន្នតរាបិ សព្ពបច្ឆតោ ឧដ្ឋិតា? អាម, សព្ពបច្ឆតោ ឧដ្ឋិតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ បាវេយ្យកា’’តិអាទិ វុត្តំ.

ធាតុបាសនត្ថន្តិ សត្ថុ ធាតូនំ បយិរុបាសនាយ. នេសំ បក្ខា អហេសុំ ‘‘ញាយេន តេសំ សន្តកា ធាតុយោ’’តិ.

២៣៧. ទោណគជ្ជិតំ នាម អវោច សត្ថុ អវត្ថត្តយូបសំហិតំ. ឯតទត្ថមេវ ហិ ភគវា មគ្គំ គច្ឆន្តោ ‘‘បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោ ទោណោ ព្រាហ្មណោ យាវ មេ បទវឡញ្ជំ បស្សតិ, តាវ មា វិគច្ឆតូ’’តិ អធិដ្ឋាយ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ. ទោណោបិ ខោ ព្រាហ្មណោ ‘‘ឥមានិ សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលស្ស បទានី’’តិ សល្លក្ខេន្តោ បទានុសារេន សត្ថុ សន្តិកំ ឧបគច្ឆិ, សត្ថាបិស្ស ធម្មំ ទេសេសិ, តេនបិ សោ ភគវតិ និវិដ្ឋសទ្ធោ អហោសិ. ឯតទវោច, កិំ អវោចាតិ អាហ ‘‘សុណន្តុ…បេ… អវោចា’’តិ.

កាយេន ឯកសន្និបាតា វាចាយ ឯកវចនា អភិន្នវចនា ឯវំ សមគ្គា ហោថ. តស្ស បនិទំ ការណន្តិ អាហ ‘‘សម្មោទមានា’’តិ. តេនាហ ‘‘ចិត្តេនាបិ អញ្ញមញ្ញំ សម្មោទមានា ហោថា’’តិ.

២៣៨. តតោ តតោ សមាគតសង្ឃានន្តិ តតោ តតោ អត្តនោ វសនដ្ឋានតោ សមាគន្ត្វា សន្និបតិតភាវេន សមាគតសង្ឃានំ. តថា សមាបតិតសមូហភាវេន សមាគតគណានំ. វចនសម្បដិច្ឆនេន បដិស្សុណិត្វា.

ធាតុថូបបូជាវណ្ណនា

២៣៩. យក្ខគ្គាហោ ទេវតាវេសោ. ខិបិតកំ ធាតុក្ខោភំ ឧប្បាទេត្វា ខិបិតករោគោ. អរោចកោ អាហារស្ស អរុច្ចនរោគោ.

សត្តមទិវសេតិ សត្តវស្សសត្តមាសតោ បរតោ សត្តមេ ទិវសេ. ពលានុរូបេនាតិ វិភវពលានុរូបេន.

បច្ឆា សង្គីតិការកាតិ ទុតិយំ តតិយំ សង្គីតិការកា. ធាតូនំ អន្តរាយំ ទិស្វាតិ តត្ថ តត្ថ ចេតិយេ យថាបតិដ្ឋាបិតភាវេនេវ ឋិតានំ ធាតូនំ មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ វសេន អន្តរាយំ ទិស្វា, មហាធាតុនិធានេន សម្មទេវ រក្ខិតានំ អនាគតេ អសោកេន ធម្មរញ្ញា តតោ ឧទ្ធរិត្វា វិត្ថារិតភាវេ កតេ សទេវកស្ស លោកស្ស ហិតសុខាវហភាវញ្ច ទិស្វាតិ អធិប្បាយោ. បរិចរណមត្តមេវាតិ គហេត្វា បរិចរិតព្ពធាតុមត្តមេវ. រាជូនំ ហត្ថេ ឋបេត្វា, ន ចេតិយេសុ. តថា ហិ បច្ឆា អសោកមហារាជា ចេតិយេសុ ធាតូនំ ន លភតិ.

បុរិមំ បុរិមំ កតស្ស គណ្ហនយោគ្យំ បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ ការេន្តោ អដ្ឋ អដ្ឋ ហរិចន្ទនាទិមយេ ករណ្ឌេ ច ថូបេ ច ការេសិ. លោហិតចន្ទនមយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. មណិករណ្ឌេសូតិ លោហិតង្កមសារគល្លផលិកមយេ ឋបេត្វា អវសេសមណិវិចិត្តកេសុ ករណ្ឌេសុ.

ថូបារាមចេតិយប្បមាណន្តិ ទេវានំបិយតិស្សមហារាជេន ការិតចេតិយប្បមាណំ.

មាលា មា មិលាយន្តូតិ ‘‘យាវ អសោកោ ធម្មរាជា ពហិ ចេតិយានិ ការេតុំ ឥតោ ធាតុយោ ឧទ្ធរិស្សតិ, តាវ មាលា មា មិលាយន្តូ’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា. អាវិញ្ឆនរជ្ជុយន្តិ អគ្គឡាវិញ្ឆនរជ្ជុយំ. កុញ្ចិកមុទ្ទិកន្តិ ទ្វារវិវរណត្ថំ កុញ្ចិកញ្ចេវ មុទ្ទិកញ្ច.

វាឡសង្ឃាតយន្តន្តិ កុក្កុលំ បដិភយទស្សនំ អញ្ញមញ្ញបដិពទ្ធគមនាទិតាយ សង្ឃាដិតរូបកយន្តំ យោជេសិ. តេនាហ ‘‘កដ្ឋរូបកានី’’តិអាទិ. អាណិយា ពន្ធិត្វាតិ អនេកកដ្ឋរូបវិចិត្តយន្តំ អត្តនោ ទេវានុភាវេន ឯកាយ ឯវ អាណិយា ពន្ធិត្វា វិស្សកម្មោ ទេវលោកមេវ គតោ. ‘‘សមន្តតោ’’តិអាទិ បន តស្មិំ ធាតុនិទានេ អជាតសត្តុនោ កិច្ចវិសេសានុដ្ឋានទស្សនំ.

‘‘អសុកដ្ឋានេ នាម ធាតុនិធាន’’ន្តិ រញ្ញា បុច្ឆិតេ ‘‘តស្មិំ សន្និបាតេ វិសេសលាភិនោ នាហេសុ’’ន្តិ កេចិ. ‘‘អត្តានំ និគូហិត្វា តស្ស វុឌ្ឍតរស្ស វចនំ និស្សាយ វីមំសន្តោ ជានិស្សតីតិ ន កថេសុ’’ន្តិ អបរេ. យក្ខទាសកេតិ ឧបហារាទិវិធិនា ទេវតាវេសនកេ ភូតាវិគ្គាហកេ.

ឥមំ បទន្តិ ‘‘ឯវមេតំ ភូតបុព្ព’’ន្តិ ទុតិយសង្គីតិការេហិ ឋបិតំ ឥមំ បទំ. មហាធាតុនិធានម្បិ តស្ស អត្ថំ កត្វា តតិយសង្គីតិការាបិ ឋបយិំសុ.

មហាបរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា.

៤. មហាសុទស្សនសុត្តវណ្ណនា

កុសាវតីរាជធានីវណ្ណនា

២៤២. សោវណ្ណមយាតិ សុវណ្ណមយា. អយំ បាការោតិ សព្ពរតនមយោ បាការោ. តយោ តយោតិ អន្តោ ច តយោ, ពហិ ច តយោតិ តយោ តយោ.

ឯសិកត្ថម្ភោ ឥន្ទខីលោ នគរសោភនោ អលង្ការត្ថម្ភោ. អង្គីយតិ ញាយតិ បុថុលភាវោ ឯតេនាតិ អង្គំ, បរិក្ខេបោ. តិបោរិសំ អង្គំ ឯតិស្សាតិ តិបោរិសង្គា. តេនាហ ‘‘តេនា’’តិអាទិ. តេន បញ្ចហត្ថប្បមាណេន តិបោរិសេន. បណ្ណផលេសុបីតិ សព្ពរតនមយានំ តាលានំ បណ្ណផលេសុបិ. ឯសេវ នយោតិ ‘‘បណ្ណេសុ ឯកំ បត្តកំ សោវណ្ណមយំ, ឯកំ រូបិយមយំ. ផលេសុបិ ឯកោ លេខាភាវោ សោវណ្ណមយោ, ឯកោ រូបិយមយោ’’តិអាទិកោ អយមត្ថោ អតិទិដ្ឋោ. បាការន្តរេតិ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ បាការានំ អន្តរេ. ឯកេកា ហុត្វា ឋិតា តាលបន្តិ.

ឆេកោតិ បដុ សុវិសទោ, សោ ចស្ស បដុភាវោ មនោសារោតិ អាហ ‘‘សុន្ទរោ’’តិ. រញ្ជេតុន្តិ រាគំ ឧប្បាទេតុំ. ខមតេវាតិ រោចតេវ. ន ពីភច្ឆេតីតិ ន តជ្ជេតិ, សោតសុខភាវតោ បិយាយិតព្ពោ ច ហោតិ. កុម្ភថុណទទ្ទរិកាទិ ឯកតលំ តូរិយំ. ឧភយតលំ បាកដមេវ. សព្ពតោ បរិយោនទ្ធំ ចតុរស្សអម្ពណកំ, បណវាទិ ច. វំសាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន សង្ខាទិកំ សង្គណ្ហាតិ. សុមុច្ឆិតស្សាតិ សុដ្ឋុ បរិយត្តស្ស. បមាណេតិ នាតិទឡ្ហនាតិសិថិលតាសង្ខាតេ មជ្ឈិមេ មុច្ឆនប្បមាណេ. ហត្ថំ វា បាទំ វា ចាលេត្វាតិ ហត្ថលយបាទលយេ សជ្ជេត្វា. នច្ចន្តាតិ សាខានច្ចំ នច្ចន្តា.

ចក្ករតនវណ្ណនា

២៤៣. ឧបោសថំ វុច្ចតិ អដ្ឋង្គសមន្នាគតំ សព្ពទិវសេសុ គហដ្ឋេហិ រក្ខិតព្ពសីលំ, សមាទានវសេន តំ តស្ស អត្ថីតិ ឧបោសថិកោ, តស្ស ឧបោសថិកស្ស. តេនាហ ‘‘សមាទិន្នឧបោសថង្គស្សា’’តិ. តទាតិ តស្មិំ កាលេ. កស្មិំ បន កាលេតិ? យស្មិំ កាលេ ចក្កវត្តិភាវសំវត្តនិយទានសីលាទិបុញ្ញសម្ភារសមុទាគមសម្បន្នោ បូរិតចក្កវត្តិវត្តោ កាលទីបទេសវិសេសបច្ចាជាតិយា ចេវ កុលរូបភោគាធិបតេយ្យាទិគុណវិសេសសម្បត្តិយា ច តទនុរូបេ អត្តភាវេ ឋិតោ ហោតិ, តស្មិំ កាលេ. តាទិសេ ហិ កាលេ ចក្កវត្តិភាវី បុរិសវិសេសោ យថាវុត្តគុណសមន្នាគតោ រាជា ខត្តិយោ មុទ្ធាវសិត្តោ វិសុទ្ធសីលោ អនុបោសថំ សតសហស្សវិស្សជ្ជនាទិនា សម្មាបដិបត្តិំ បដិបជ្ជតិ, ន យទា ចក្ករតនំ ឧប្បជ្ជតិ, តទា ឯវ. ឥមេ ច វិសេសា សព្ពចក្កវត្តីនំ សាធារណវសេន វុត្តា. តេនាហ ‘‘បាតោវ…បេ… ធម្មតា’’តិ. ពោធិសត្តានំ បន ចក្កវត្តិភាវាវហគុណាបិ ចក្កវត្តិគុណាបិ សាតិសយាវ ហោន្តិ.

វុត្តប្បការបុញ្ញកម្មបច្ចយន្តិ ចក្កវត្តិភាវាវហទានទមសំយមាទិបុញ្ញកម្មហេតុកំ. នីលមណិសង្ឃាតសទិសន្តិ ឥន្ទនីលមណិសញ្ចយសមានំ. ទិព្ពានុភាវយុត្តត្តាតិ ទស្សនេយ្យតា, មនុញ្ញឃោសតា, អាកាសគាមិតា, ឱភាសវិស្សជ្ជនា, អប្បដិឃាតតា, រញ្ញោ ឥច្ឆិតត្ថនិប្ផត្តិការណតាតិ ឯវមាទីហិ ទិព្ពសទិសេហិ អានុភាវេហិ សមន្នាគតត្តា, ឯតេន ទិព្ពំ វិយាតិ ទិព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ន ហិ តំ ទេវលោកបរិយាបន្នំ. សហស្សំ អរា ឯតស្សាតិ វា សហស្សារំ. សព្ពេហិ អាការេហីតិ សព្ពេហិ សុន្ទរេហិ បរិបុណ្ណាវយវេ លក្ខណសម្បន្នេ ចក្កេ ឥច្ឆិតព្ពេហិ អាការេហិ. បរិបូរន្តិ បរិបុណ្ណំ, សា ចស្សា បារិបូរិំ ឥទានេវ វិត្ថារេស្សតិ.

បនាឡីតិ ឆិទ្ទំ. សុទ្ធសិនិទ្ធទន្តបន្តិយា និព្ពិវរាយាតិ អធិប្បាយោ. តស្សា បន បនាឡិយា សមន្តតោ បស្សស្ស រជតមយត្តា សាររជតមយា វុត្តា. យស្មា ចស្ស ចក្កស្ស រថចក្កស្ស វិយ អន្តោភាវោ នាម នត្ថិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ឧភោសុបិ ពាហិរន្តេសូ’’តិ. កតបរិក្ខេបា ហោតិ បនាឡីតិ យោជនា. នាភិបនាឡិបរិក្ខេបបដ្ដេសូតិ នាភិបរិក្ខេបបដ្ដេ ចេវ នាភិយា បនាឡិបរិក្ខេបបដ្ដេ ច.

តេសន្តិ អរានំ. ឃដកា នាម អលង្ការភូតា ខុទ្ទកបុណ្ណឃដា. តថា មណិកា នាម មុត្តាវឡិកា. បរិច្ឆេទលេខា តស្ស តស្ស បរិច្ឆេទទស្សនវសេន ឋិតា បរិច្ឆិន្នលេខា. អាទិ-សទ្ទេន មាលាកម្មាទិំ សង្គណ្ហាតិ. សុវិភត្តានេវាតិ អញ្ញមញ្ញំ អសំកិណ្ណត្តា សុដ្ឋុ វិភត្តានិ.

‘‘សុរត្តា’’តិអាទីសុ សុរត្តគ្គហណេន មហានាមវណ្ណតំ បដិក្ខិបតិ, សុទ្ធគ្គហណេន សំង្កិលិដ្ឋតំ, សិនិទ្ធគ្គហណេន លូខតំ. កាមំ តស្ស ចក្ករតនស្ស នេមិមណ្ឌលំ អសន្ធិកមេវ និព្ពត្តំ, សព្ពត្ថកមេវ បន កេវលំ បវាឡវណ្ណេន ច សោភតីតិ បកតិចក្កស្ស សន្ធិយុត្តដ្ឋានេ សុរត្តសុវណ្ណបដ្ដាទិមយាហិ វដ្ដបរិច្ឆេទលេខាហិ បញ្ញាយមានាហិ សសន្ធិកា វិយ ទិស្សន្តីតិ អាហ ‘‘សន្ធីសុ បនស្សា’’តិអាទិ.

នេមិមណ្ឌលបិដ្ឋិយន្តិ នេមិមណ្ឌលស្ស បិដ្ឋិបទេសេ. អាកាសចារិភាវតោ ហិស្ស តត្ថ វាតគ្គាហី បវាឡទណ្ឌោ ហោតិ. ទសន្នំ ទសន្នំ អរានំ អន្តរេតិ ទសន្នំ ទសន្នំ អរានំ អន្តរេ សមីបេ បទេសេ. ឆិទ្ទមណ្ឌលខចិតោតិ មណ្ឌលសណ្ឋានឆិទ្ទវិចិត្តោ. សុកុសលសមន្នាហតស្សាតិ សុដ្ឋុ កុសលេន សិប្បិនា បហតស្ស, វាទិតស្សាតិ អត្ថោ. វគ្គូតិ មនោរមោ. រជនីយោតិ សុណន្តានំ រាគុប្បាទកោ. កមនីយោតិ កន្តោ. សមោសរិតកុសុមទាមាតិ ឱលម្ពិតសុគន្ធកុសុមទាមា. នេមិបរិក្ខេបស្សាតិ នេមិបរិយន្តបរិក្ខេបស្ស. នាភិបនាឡិយា ទ្វិន្នំ បស្សានំ វសេន ‘‘ទ្វិន្នម្បិ នាភិបនាឡីន’’ន្តិ វុត្តំ. ឯកា ឯវ ហិ សា បនាឡិ. យេហីតិ យេហិ ទ្វីហិ មុខេហិ. បុន យេហីតិ យេហិ មុត្តកលាបេហិ.

ឱធាបយមានន្តិ សោតុំ អវហិតានិ កុរុមានំ.

ចន្ទោ បុរតោ ចក្ករតនំ បច្ឆាតិ ឯវំ បុព្ពាបរិយេន បុព្ពាបរភាវេន.

អន្តេបុរស្សាតិ អនុរាធបុរេ រញ្ញោ អន្តេបុរស្ស. ឧត្តរសីហបញ្ជរសទិសេតិ តទា រញ្ញោ បាសាទេ តាទិសស្ស ឧត្តរទិសាយ សីហបញ្ជរស្ស លព្ភមានត្តា វុត្តំ. សុខេន សក្កាតិ កិញ្ចិ អនារុហិត្វា, សរីរញ្ច អនុល្លង្ឃិត្វា យថាឋិតេនេវ ហត្ថេន បុប្ផមុដ្ឋិយោ ខិបិត្វា សុខេន សក្កា ហោតិ បូជេតុំ.

នានាវិរាគរតនប្បភាសមុជ្ជលន្តិ នានាវិធវិចិត្តវណ្ណរតនោភាសបភស្សរំ. អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បវត្តេតិ អាគន្ត្វា ឋិតដ្ឋានតោ ឧបរិ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បវត្តេ.

២៤៤. រាជាយុត្តាតិ រញ្ញោ កិច្ចេ អាយុត្តកបុរិសា.

សិនេរុំ វាមបស្សេន កត្វា តស្ស ធុរតរំ គច្ឆន្តោ ‘‘វាមបស្សេន សិនេរុំ បហាយា’’តិ វុត្តំ.

វិនិព្ពេធេនាតិ តិរិយំ វិនិវិជ្ឈនវសេន. សន្និវេសក្ខមោតិ ខន្ធាវារសន្និវេសយោគ្យោ. សុលភាហារុបករណោតិ សុខេនេវ លទ្ធព្ពធញ្ញគោរសទារុតិណាទិភោជនសាធនោ.

បរចក្កន្តិ បរស្ស រញ្ញោ សេនា, អាណា វា.

អាគមននន្ទនោតិ អាគមនេន នន្ទិជននោ. គមនេន សោចេតីតិ គមនសោចនោ. ឧបកប្បេថាតិ ឧបរូបរិ កប្បេថ, សំវិទហថ ឧបនេថាតិ អត្ថោ. ឧបបរិក្ខិត្វាតិ ហេតុតោបិ សភាវតោបិ ផលតោបិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកាទិអាទីនវតោបិ វីមំសិត្វា. វិភាវេន្តិ បញ្ញាយ អត្ថំ វិភូតំ ករោន្តីតិ វិភាវិនោ, បញ្ញវន្តោ. អនុយន្តាតិ អនុវត្តកា, អនុវត្តកភាវេនេវ, បន រញ្ញោ ច មហានុភាវេន តេ ជិគុច្ឆនវសេន បាបតោ អនោរមន្តាបិ ឯកច្ចេ ឱត្តប្បវសេន ឱរមន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

ឱគច្ឆមានន្តិ ឱសីទន្តំ. យោជនមត្តន្តិ វិត្ថារតោ យោជនមត្តំ បទេសំ. គម្ភីរភាវេន បន យថា ភូមិ ទិស្សតិ, ឯវំ ឱគច្ឆតិ. តេនាហ ‘‘មហាសមុទ្ទតល’’ន្តិអាទិ. អន្តេ ចក្ករតនំ ឧទកេន សេនាយ អនជ្ឈោត្ថរណត្ថំ. បុរត្ថិមោ មហាសមុទ្ទោ បរិយន្តោ ឯតស្សាតិ បុរត្ថិមមហាសមុទ្ទបរិយន្តោ, តំ បុរត្ថិមមហាសមុទ្ទបរិយន្តំ, បុរត្ថិមមហាសមុទ្ទំ បរិយន្តំ កត្វាតិ អត្ថោ.

ចាតុរន្តាយាតិ ចតុសមុទ្ទន្តាយ, បុរត្ថិមទិសាទិចតុកោដ្ឋាសន្តាយ វា. សោភយមានំ វិយាតិ វិយ-សទ្ទោ និបាតមត្តំ. អត្តនោ អច្ឆរិយគុណេហិ សោភន្តមេវ ហិ តំ តិដ្ឋតិ. បាឡិយម្បិ ហិ ‘‘ឧបសោភយមានំ’’ ត្វេវ វុត្តំ.

ហត្ថិរតនវណ្ណនា

២៤៦. ហរិចន្ទនាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន ចតុជ្ជាតិយគន្ធាទិំ សង្គណ្ហាតិ. អាគមនំ ចិន្តេថាតិ វទន្តិ ចក្កវត្តិវត្តស្ស បូរិតតាយ បរិចិតត្តា. កាឡតិលកាទីនំ អភាវេន វិសុទ្ធសេតសរីរោ. សត្តបតិដ្ឋោតិ ភូមិផុសនកេហិ វាលធិ, វរង្គំ, ហត្ថោតិ ឥមេហិ ច តីហិ, ចតូហិ បាទេហិ ចាតិ សត្តហិ អវយវេហិ បតិដ្ឋិតត្តា សត្តបតិដ្ឋោ. សព្ពកនិដ្ឋោតិ សព្ពេហិ ឆទ្ទន្តកុលហត្ថីហិ ហីនោ. ឧបោសថកុលា សព្ពជេដ្ឋោតិ ឧបោសថកុលតោ អាគច្ឆន្តោ តត្ថ សព្ពប្បធានោ អាគច្ឆតីតិ យោជនា. វុត្តនយេនាតិ ‘‘មហាទានំ ទត្វា’’តិអាទិនា វុត្តេន នយេន. ចក្កវត្តីនំ, ចក្កវត្តិបុត្តានញ្ច ចក្កវត្តិំ ឧទ្ទិស្ស ចិន្តយន្តានំ អាគច្ឆតិ. អបនេត្វាតិ អត្តនោ អានុភាវេន អបនេត្វា. គន្ធមេវ ហិ តស្ស ឥតរេ ហត្ថី ន សហន្តិ.

ឃរធេនុវច្ឆកោ វិយាតិ ឃរេ បរិចិតធេនុយា តត្ថេវ ជាតសំវទ្ធវច្ឆកោ វិយ. សកលបថវិន្តិ សកលំ ជម្ពុទីបសញ្ញិតំ បថវិំ.

អស្សរតនវណ្ណនា

២៤៧. សិន្ធវកុលតោតិ សិន្ធវស្សាជានីយកុលតោ.

មណិរតនវណ្ណនា

២៤៨. សកដនាភិសមបរិណាហន្តិ បរិណាហតោ មហាសកដស្ស នាភិយា សមប្បមាណំ. ឧភោសុ អន្តេសូតិ ហេដ្ឋា, ឧបរិ ចាតិ ទ្វីសុ អន្តេសុ. កណ្ណិកបរិយន្តតោតិ ទ្វិន្នំ កញ្ចនបទុមានំ កណ្ណិកាយ បរិយន្តតោ. មុត្តាជាលកេ ឋបេត្វាតិ សុវិសុទ្ធេ មុត្តមយេ ជាលកេ បតិដ្ឋាបេត្វា. អរុណុគ្គមនវេលា វិយាតិ អរុណុគ្គមនសីសេន សូរិយឧទយក្ខណំ ឧបលក្ខេតិ.

ឥត្ថិរតនវណ្ណនា

២៤៩. ‘‘ឥត្ថិរតនំ បាតុភវតី’’តិ វត្វា កុតស្សា បាតុភាវោតិ ទស្សេតុំ ‘‘មទ្ទរាជកុលតោ’’តិអាទិ វុត្តំ. មទ្ទរដ្ឋំ កិរ ជម្ពុទីបេ អភិរូបានំ ឥត្ថីនំ ឧប្បត្តិដ្ឋានំ. តថា ហិ ‘‘សិញ្ចយមហារាជស្ស ទេវី, វេស្សន្តរមហារាជស្ស ទេវី, ភទ្ទកាបិលានី’’តិ ឯវមាទិ ឥត្ថិរតនំ មទ្ទរដ្ឋេ ឯវ ឧប្បន្នំ. បុញ្ញានុភាវេនាតិ ចក្កវត្តិរញ្ញោ បុញ្ញតេជេន.

សណ្ឋានបារិបូរិយាតិ ហត្ថបាទាទិសរីរាវយវានំ សុសណ្ឋិតាយ. អវយវបារិបូរិយា ហិ សមុទាយបារិបូរិសិទ្ធិ. រូបន្តិ សរីរំ ‘‘រូបំ ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣០៦) វិយ. ទស្សនីយាតិ សុរូបភាវេន បស្សិតព្ពយុត្តា. តេនាហ ‘‘ទិស្សមានាវា’’តិអាទិ. សោមនស្សវសេន ចិត្តំ បសាទេតិ យោនិសោ ចិន្តេន្តានំ កម្មផលសទ្ធាយ វសេន. បសាទាវហត្តាតិ ការណវចនេន យថា បាសាទិកតាយ វណ្ណបោក្ខរតាសិទ្ធិ វុត្តា, ឯវំ ទស្សនីយតាយ បាសាទិកតាសិទ្ធិ, អភិរូបតាយ ច ទស្សនីយតាសិទ្ធិ វត្តព្ពាតិ នយំ ទស្សេតិ. បដិលោមតោ វា វណ្ណបោក្ខរតាយ បាសាទិកតាសិទ្ធិ, បាសាទិកតាយ ទស្សនីយតាសិទ្ធិ, ទស្សនីយតាយ អ