📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ទីឃនិកាយេ

បាថិកវគ្គដ្ឋកថា

១. បាថិកសុត្តវណ្ណនា

សុនក្ខត្តវត្ថុវណ្ណនា

១. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតំ…បេ… មល្លេសុ វិហរតីតិ បាថិកសុត្តំ. តត្រាយំ អបុព្ពបទវណ្ណនា. មល្លេសុ វិហរតីតិ មល្លា នាម ជានបទិនោ រាជកុមារា, តេសំ និវាសោ ឯកោបិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទេន ‘‘មល្លា’’តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ មល្លេសុ ជនបទេ. ‘‘អនុបិយំ នាម មល្លានំ និគមោ’’តិ អនុបិយន្តិ ឯវំនាមកោ មល្លានំ ជនបទស្ស ឯកោ និគមោ, តំ គោចរគាមំ កត្វា ឯកស្មិំ ឆាយូទកសម្បន្នេ វនសណ្ឌេ វិហរតីតិ អត្ថោ. អនោបិយន្តិបិ បាឋោ. បាវិសីតិ បវិដ្ឋោ. ភគវា បន ន តាវ បវិដ្ឋោ, បវិសិស្សាមីតិ និក្ខន្តត្តា បន បាវិសីតិ វុត្តោ. យថា កិំ, យថា ‘‘គាមំ គមិស្សាមី’’តិ និក្ខន្តោ បុរិសោ តំ គាមំ អបត្តោបិ ‘‘កុហិំ ឥត្ថន្នាមោ’’តិ ¶ វុត្តេ ‘‘គាមំ គតោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ. ឯតទហោសីតិ គាមសមីបេ ឋត្វា សូរិយំ ឱលោកេន្តស្ស ឯតទហោសិ. អតិប្បគោ ខោតិ អតិវិយ បគោ ខោ, ន តាវ កុលេសុ យាគុភត្តំ និដ្ឋិតន្តិ. កិំ បន ភគវា កាលំ អជានិត្វា និក្ខន្តោតិ? ន អជានិត្វា. បច្ចូសកាលេយេវ ហិ ភគវា ញាណជាលំ បត្ថរិត្វា លោកំ វោលោកេន្តោ ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋំ ភគ្គវគោត្តំ ឆន្នបរិព្ពាជកំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជាហំ ឥមស្ស បរិព្ពាជកស្ស មយា បុព្ពេ កតការណំ សមាហរិត្វា ធម្មំ កថេស្សាមិ, សា ធម្មកថា ¶ អស្ស មយិ បសាទប្បដិលាភវសេន សផលា ភវិស្សតី’’តិ ញត្វាវ បរិព្ពាជការាមំ បវិសិតុកាមោ អតិប្បគោវ និក្ខមិ. តស្មា តត្ថ បវិសិតុកាមតាយ ឯវំ ចិត្តំ ឧប្បាទេសិ.

២. ឯតទវោចាតិ ¶ ភគវន្តំ ទិស្វា មានថទ្ធតំ អកត្វា សត្ថារំ បច្ចុគ្គន្ត្វា ឯតំ ឯតុ ខោ, ភន្តេតិអាទិកំ វចនំ អវោច. ឥមំ បរិយាយន្តិ ឥមំ វារំ, អជ្ជ ឥមំ អាគមនវារន្តិ អត្ថោ. កិំ បន ភគវា បុព្ពេបិ តត្ថ គតបុព្ពោតិ? ន គតបុព្ពោ, លោកសមុទាចារវសេន បន ឯវមាហ. លោកិយា ហិ ចិរស្សំ អាគតម្បិ អនាគតបុព្ពម្បិ មនាបជាតិកំ អាគតំ ទិស្វា ‘‘កុតោ ភវំ អាគតោ, ចិរស្សំ ភវំ អាគតោ, កថំ តេ ឥធាគមនមគ្គោ ញាតោ, កិំ មគ្គមូឡ្ហោសី’’តិអាទីនិ វទន្តិ. តស្មា អយម្បិ លោកសមុទាចារវសេន ឯវមាហាតិ វេទិតព្ពោ. ឥទមាសនន្តិ អត្តនោ និសិន្នាសនំ បប្ផោដេត្វា សម្បាទេត្វា ទទមានោ ឯវមាហ. សុនក្ខត្តោ លិច្ឆវិបុត្តោតិ សុនក្ខត្តោ នាម លិច្ឆវិរាជបុត្តោ. សោ កិរ តស្ស គិហិសហាយោ ហោតិ, កាលេន កាលំ តស្ស សន្តិកំ គច្ឆតិ. បច្ចក្ខាតោតិ ‘‘បច្ចក្ខាមិ ទានាហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ ន ទានាហំ, ភន្តេ, ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស វិហរិស្សាមី’’តិ ឯវំ បដិអក្ខាតោ និស្សដ្ឋោ បរិច្ចត្តោ.

៣. ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្សាតិ ភគវា មេ សត្ថា ‘‘ភគវតោ អហំ ឱវាទំ បដិករោមី’’តិ ឯវំ អបទិសិត្វា. កោ សន្តោ កំ បច្ចាចិក្ខសីតិ យាចកោ វា យាចិតកំ បច្ចាចិក្ខេយ្យ, យាចិតកោ វា យាចកំ. ត្វំ បន នេវ យាចកោ ន យាចិតកោ, ឯវំ សន្តេ, មោឃបុរិស, កោ សន្តោ កោ សមានោ កំ បច្ចាចិក្ខសីតិ ទស្សេតិ. បស្ស មោឃបុរិសាតិ បស្ស តុច្ឆបុរិស. យាវញ្ច តេ ឥទំ អបរទ្ធន្តិ យត្តកំ ឥទំ តវ អបរទ្ធំ, យត្តកោ តេ អបរាធោ តត្តកោ ទោសោតិ ឯវាហំ ភគ្គវ តស្ស ទោសំ អារោបេសិន្តិ ទស្សេតិ.

៤. ឧត្តរិមនុស្សធម្មាតិ បញ្ចសីលទសសីលសង្ខាតា មនុស្សធម្មាឧត្តរិ. ឥទ្ធិបាដិហារិយន្តិ ឥទ្ធិភូតំ បាដិហារិយំ. កតេ វាតិ កតម្ហិ វា. យស្សត្ថាយាតិ យស្ស ទុក្ខក្ខយស្ស អត្ថាយ. សោ ¶ និយ្យាតិ តក្ករស្សាតិ ¶ សោ ធម្មោ តក្ករស្ស យថា មយា ធម្មោ ទេសិតោ, តថា ការកស្ស សម្មា បដិបន្នស្ស បុគ្គលស្ស សព្ពវដ្ដទុក្ខក្ខយាយ អមតនិព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ ¶ គច្ឆតិ, ន គច្ឆតិ, សំវត្តតិ, ន សំវត្តតីតិ បុច្ឆតិ. តត្រ សុនក្ខត្តាតិ តស្មិំ សុនក្ខត្ត មយា ទេសិតេ ធម្មេ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ សំវត្តមានេ កិំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ កតំ ករិស្សតិ, កោ តេន កតេន អត្ថោ. តស្មិញ្ហិ កតេបិ អកតេបិ មម សាសនស្ស បរិហានិ នត្ថិ, ទេវមនុស្សានញ្ហិ អមតនិព្ពានសម្បាបនត្ថាយ អហំ បារមិយោ បូរេសិំ, ន បាដិហារិយករណត្ថាយាតិ បាដិហារិយស្ស និរត្ថកតំ ទស្សេត្វា ‘‘បស្ស, មោឃបុរិសា’’តិ ទុតិយំ ទោសំ អារោបេសិ.

៥. អគ្គញ្ញន្តិ លោកបញ្ញត្តិំ. ‘‘ឥទំ នាម លោកស្ស អគ្គ’’ន្តិ ឯវំ ជានិតព្ពម្បិ អគ្គំ មរិយាទំ ន តំ បញ្ញបេតីតិ វទតិ. សេសមេត្ថ អនន្តរវាទានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ.

៦. អនេកបរិយាយេន ខោតិ ឥទំ កស្មា អារទ្ធំ. សុនក្ខត្តោ កិរ ‘‘ភគវតោ គុណំ មក្ខេស្សាមិ, ‘‘ទោសំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ ឯត្តកំ វិប្បលបិត្វា ភគវតោ កថំ សុណន្តោ អប្បតិដ្ឋោ និរវោ អដ្ឋាសិ.

អថ ភគវា – ‘‘សុនក្ខត្ត, ឯវំ ត្វំ មក្ខិភាវេ ឋិតោ សយមេវ គរហំ បាបុណិស្សសី’’តិ មក្ខិភាវេ អាទីនវទស្សនត្ថំ អនេកបរិយាយេនាតិអាទិមាហ. តត្ថ អនេកបរិយាយេនាតិ អនេកការណេន. វជ្ជិគាមេតិ វជ្ជិរាជានំ គាមេ, វេសាលីនគរេ នោ វិសហីតិ នាសក្ខិ. សោ អវិសហន្តោតិ សោ សុនក្ខត្តោ យស្ស បុព្ពេ តិណ្ណំ រតនានំ វណ្ណំ កថេន្តស្ស មុខំ នប្បហោតិ, សោ ទានិ តេនេវ មុខេន អវណ្ណំ កថេតិ, អទ្ធា អវិសហន្តោ អសក្កោន្តោ ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុំ អត្តនោ ពាលតាយ អវណ្ណំ កថេត្វា ហីនាយាវត្តោ. ពុទ្ធោ បន សុពុទ្ធោវ, ធម្មោ ស្វាក្ខាតោវ, សង្ឃោ សុប្បដិបន្នោវ. ឯវំ តីណិ រតនានិ ថោមេន្តា មនុស្សា តុយ្ហេវ ទោសំ ទស្សេស្សន្តីតិ. ឥតិ ខោ តេតិ ឯវំ ខោ តេ, សុនក្ខត្ត, វត្តារោ ភវិស្សន្តិ. តតោ ឯវំ ទោសេ ឧប្បន្នេ សត្ថា អតីតានាគតេ អប្បដិហតញាណោ, មយ្ហំ ឯវំ ទោសោ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ ជានន្តោបិ បុរេតរំ ន កថេសីតិ វត្តុំ ន លច្ឆសីតិ ទស្សេតិ. អបក្កមេវាតិ ¶ អបក្កមិយេវ, អបក្កន្តោ វា ចុតោតិ អត្ថោ. យថា ¶ តំ អាបាយិកោតិ យថា អបាយេ និព្ពត្តនារហោ សត្តោ អបក្កមេយ្យ, ឯវមេវ អបក្កមីតិ អត្ថោ.

កោរក្ខត្តិយវត្ថុវណ្ណនា

៧. ឯកមិទាហន្តិ ¶ ឥមិនា កិំ ទស្សេតិ? ឥទំ សុត្តំ ទ្វីហិ បទេហិ អាពទ្ធំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ន ករោតីតិ ច អគ្គញ្ញំ ន បញ្ញបេតីតិ ច. តត្ថ ‘‘អគ្គញ្ញំ ន បញ្ញបេតី’’តិ ឥទំ បទំ សុត្តបរិយោសានេ ទស្សេស្សតិ. ‘‘បាដិហារិយំ ន ករោតី’’តិ ឥមស្ស បន បទស្ស អនុសន្ធិទស្សនវសេន អយំ ទេសនា អារទ្ធា.

តត្ថ ឯកមិទាហន្តិ ឯកស្មិំ អហំ. សមយន្តិ សមយេ, ឯកស្មិំ កាលេ អហន្តិ អត្ថោ. ថូលូសូតិ ថូលូ នាម ជនបទោ, តត្ថ វិហរាមិ. ឧត្តរកា នាមាតិ ឥត្ថិលិង្គវសេន ឧត្តរកាតិ ឯវំនាមកោ ថូលូនំ ជនបទស្ស និគមោ, តំ និគមំ គោចរគាមំ កត្វាតិ អត្ថោ. អចេលោតិ នគ្គោ. កោរក្ខត្តិយោតិ អន្តោវង្កបាទោ ខត្តិយោ. កុក្កុរវតិកោតិ សមាទិន្នកុក្កុរវតោ សុនខោ វិយ ឃាយិត្វា ខាទតិ, ឧទ្ធនន្តរេ និបជ្ជតិ, អញ្ញម្បិ សុនខកិរិយមេវ ករោតិ. ចតុក្កុណ្ឌិកោតិ ចតុសង្ឃដ្ដិតោ ទ្វេ ជាណូនិ ទ្វេ ច កប្បរេ ភូមិយំ ឋបេត្វា វិចរតិ. ឆមានិកិណ្ណន្តិ ភូមិយំ និកិណ្ណំ បក្ខិត្តំ ឋបិតំ. ភក្ខសន្តិ ភក្ខំ យំកិញ្ចិ ខាទនីយំ ភោជនីយំ. មុខេនេវាតិ ហត្ថេន អបរាមសិត្វា ខាទនីយំ មុខេនេវ ខាទតិ, ភោជនីយម្បិ មុខេនេវ ភុញ្ជតិ. សាធុរូបោតិ សុន្ទររូបោ. អយំ សមណោតិ អយំ អរហតំ សមណោ ឯកោតិ. តត្ថ វតាតិ បត្ថនត្ថេ និបាតោ. ឯវំ កិរស្ស បត្ថនា អហោសិ ‘‘ឥមិនា សមណេន សទិសោ អញ្ញោ សមណោ នាម នត្ថិ, អយញ្ហិ អប្បិច្ឆតាយ វត្ថំ ន និវាសេតិ, ‘ឯស បបញ្ចោ’តិ មញ្ញមានោ ភិក្ខាភាជនម្បិ ន បរិហរតិ, ឆមានិកិណ្ណមេវ ខាទតិ, អយំ សមណោ នាម. មយំ បន កិំ សមណា’’តិ? ឯវំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្ស បច្ឆតោ ចរន្តោវ ឥមំ បាបកំ វិតក្កំ វិតក្កេសិ.

ឯតទវោចាតិ ¶ ភគវា កិរ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ សុនក្ខត្តោ បាបជ្ឈាសយោ, កិំ នុ ឥមំ ទិស្វា ចិន្តេសី’’តិ? អថេវំ ចិន្តេន្តោ តស្ស អជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ‘‘អយំ មោឃបុរិសោ មាទិសស្ស សព្ពញ្ញុនោ បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តោ ¶ អចេលំ អរហាតិ មញ្ញតិ, ឥធេវ ទានាយំ ពាលោ និគ្គហំ អរហតី’’តិ អនិវត្តិត្វាវ ឯតំ ត្វម្បិ នាមាតិអាទិវចនមវោច. តត្ថ ត្វម្បិ នាមាតិ គរហត្ថេ បិការោ. គរហន្តោ ហិ នំ ភគវា ‘‘ត្វម្បិ នាមា’’តិ អាហ. ‘‘ត្វម្បិ នាម ឯវំ ហីនជ្ឈាសយោ, អហំ សមណោ សក្យបុត្តិយោតិ ឯវំ បដិជានិស្សសី’’តិ អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ. កិំ បន មំ, ភន្តេតិ មយ្ហំ, ភន្តេ, កិំ គារយ្ហំ ទិស្វា ភគវា ‘‘ឯវមាហា’’តិ បុច្ឆតិ. អថស្ស ភគវា អាចិក្ខន្តោ ‘‘ននុ តេ’’តិអាទិមាហ. មច្ឆរាយតីតិ ‘‘មា អញ្ញស្ស ¶ អរហត្តំ ហោតូ’’តិ កិំ ភគវា ឯវំ អរហត្តស្ស មច្ឆរាយតីតិ បុច្ឆតិ. ន ខោ អហន្តិ អហំ, មោឃបុរិស, សទេវកស្ស លោកស្ស អរហត្តប្បដិលាភមេវ បច្ចាសីសាមិ, ឯតទត្ថមេវ មេ ពហូនិ ទុក្ករានិ ករោន្តេន បារមិយោ បូរិតា, ន ខោ អហំ, មោឃបុរិស, អរហត្តស្ស មច្ឆរាយាមិ. បាបកំ ទិដ្ឋិគតន្តិ ន អរហន្តំ អរហាតិ, អរហន្តេ ច អនរហន្តោតិ ឯវំ តស្ស ទិដ្ឋិ ឧប្បន្នា. តំ សន្ធាយ ‘‘បាបកំ ទិដ្ឋិគត’’ន្តិ អាហ. យំ ខោ បនាតិ យំ ឯតំ អចេលំ ឯវំ មញ្ញសិ. សត្តមំ ទិវសន្តិ សត្តមេ ទិវសេ. អលសកេនាតិ អលសកព្យាធិនា. កាលង្ករិស្សតីតិ ឧទ្ធុមាតឧទរោ មរិស្សតិ.

កាលកញ្ចិកាតិ តេសំ អសុរានំ នាមំ. តេសំ កិរ តិគាវុតោ អត្តភាវោ អប្បមំសលោហិតោ បុរាណបណ្ណសទិសោ កក្កដកានំ វិយ អក្ខីនិ និក្ខមិត្វា មត្ថកេ តិដ្ឋន្តិ, មុខំ សូចិបាសកសទិសំ មត្ថកស្មិំយេវ ហោតិ, តេន ឱណមិត្វា គោចរំ គណ្ហន្តិ. ពីរណត្ថម្ពកេតិ ពីរណតិណត្ថម្ពោ តស្មិំ សុសានេ អត្ថិ, តស្មា តំ ពីរណត្ថម្ពកន្តិ វុច្ចតិ.

តេនុបសង្កមីតិ ភគវតិ ឯត្តកំ វត្វា តស្មិំ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា វិហារំ គតេ វិហារា និក្ខមិត្វា ឧបសង្កមិ. យេន ត្វន្តិ យេន ការណេន ត្វំ. យស្មាបិ ភគវតា ព្យាកតោ, តស្មាតិ អត្ថោ. មត្តំ ¶ មត្តន្តិ បមាណយុត្តំ បមាណយុត្តំ. ‘‘មន្តា មន្តា’’តិបិ បាឋោ, បញ្ញាយ ឧបបរិក្ខិត្វា ឧបបរិក្ខិត្វាតិ អត្ថោ. យថា សមណស្ស គោតមស្សាតិ យថា សមណស្ស គោតមស្ស មិច្ឆា វចនំ អស្ស, តថា ករេយ្យាសីតិ អាហ. ឯវំ វុត្តេ អចេលោ សុនខោ វិយ ឧទ្ធនដ្ឋានេ និបន្នោ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឱលោកេន្តោ កិំ កថេសិ ‘‘សមណោ នាម ¶ គោតមោ អម្ហាកំ វេរី វិសភាគោ, សមណស្ស គោតមស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មយំ សូរិយេ ឧគ្គតេ ខជ្ជោបនកា វិយ ជាតា. សមណោ គោតមោ អម្ហេ, ឯវំ វាចំ វទេយ្យ អញ្ញថា វា. វេរិនោ បន កថា នាម តច្ឆា ន ហោតិ, គច្ឆ ត្វំ អហមេត្ថ កត្តព្ពំ ជានិស្សាមី’’តិ វត្វា បុនទេវ និបជ្ជិ.

៨. ឯកទ្វីហិកាយាតិ ឯកំ ទ្វេតិ វត្វា គណេសិ. យថា តន្តិ យថា អសទ្ទហមានោ កោចិ គណេយ្យ, ឯវំ គណេសិ. ឯកទិវសញ្ច តិក្ខត្តុំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកោ ទិវសោ អតីតោ, ទ្វេ ទិវសា អតីតាតិ អារោចេសិ. សត្តមំ ទិវសន្តិ សោ កិរ សុនក្ខត្តស្ស វចនំ សុត្វា សត្តាហំ និរាហារោវ អហោសិ. អថស្ស សត្តមេ ទិវសេ ឯកោ ឧបដ្ឋាកោ ‘‘អម្ហាកំ កុលូបកសមណស្ស អជ្ជ សត្តមោ ទិវសោ គេហំ អនាគច្ឆន្តស្ស អផាសុ នុ ខោ ជាត’’ន្តិ សូករមំសំ បចាបេត្វា ភត្តមាទាយ គន្ត្វា បុរតោ ភូមិយំ និក្ខិបិ. អចេលោ ទិស្វា ចិន្តេសិ ‘‘សមណស្ស គោតមស្ស កថា ¶ តច្ឆា វា អតច្ឆា វា ហោតុ, អាហារំ បន ខាទិត្វា សុហិតស្ស មេ មរណម្បិ សុមរណ’’ន្តិ ទ្វេ ហត្ថេ ជណ្ណុកានិ ច ភូមិយំ ឋបេត្វា កុច្ឆិបូរំ ភុញ្ជិ. សោ រត្តិភាគេ ជីរាបេតុំ អសក្កោន្តោ អលសកេន កាលមកាសិ. សចេបិ ហិ សោ ‘‘ន ភុញ្ជេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេយ្យ, តថាបិ តំ ទិវសំ ភុញ្ជិត្វា អលសកេន កាលំ ករេយ្យ. អទ្វេជ្ឈវចនា ហិ តថាគតាតិ.

ពីរណត្ថម្ពកេតិ តិត្ថិយា កិរ ‘‘កាលង្កតោ កោរក្ខត្តិយោ’’តិ សុត្វា ទិវសានិ គណេត្វា ឥទំ តាវ សច្ចំ ជាតំ, ឥទានិ នំ អញ្ញត្ថ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘មុសាវាទេន សមណំ គោតមំ និគ្គណ្ហិស្សាមា’’តិ គន្ត្វា តស្ស សរីរំ វល្លិយា ពន្ធិត្វា អាកឌ្ឍន្តា ‘‘ឯត្ថ ឆឌ្ឌេស្សាម, ឯត្ថ ឆឌ្ឌេស្សាមា’’តិ គច្ឆន្តិ. គតគតដ្ឋានំ អង្គណមេវ ហោតិ. តេ កឌ្ឍមានា ពីរណត្ថម្ពកសុសានំយេវ គន្ត្វា សុសានភាវំ ញត្វា ‘‘អញ្ញត្ថ ឆឌ្ឌេស្សាមា’’តិ អាកឌ្ឍិំសុ. អថ ¶ នេសំ វល្លិ ឆិជ្ជិត្ថ, បច្ឆា ចាលេតុំ នាសក្ខិំសុ. តេ តតោវ បក្កន្តា. តេន វុត្តំ – ‘‘ពីរណត្ថម្ពកេ សុសានេ ឆឌ្ឌេសុ’’ន្តិ.

៩. តេនុបសង្កមីតិ កស្មា ឧបសង្កមិ? សោ កិរ ចិន្តេសិ ‘‘អវសេសំ តាវ សមណស្ស គោតមស្ស វចនំ សមេតិ, មតស្ស បន ឧដ្ឋាយ អញ្ញេន សទ្ធិំ កថនំ នាម នត្ថិ, ហន្ទាហំ គន្ត្វា បុច្ឆាមិ. សចេ កថេតិ, សុន្ទរំ. នោ ¶ ចេ កថេតិ, សមណំ គោតមំ មុសាវាទេន និគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឥមិនា ការណេន ឧបសង្កមិ. អាកោដេសីតិ បហរិ. ជានាមិ អាវុសោតិ មតសរីរំ ឧដ្ឋហិត្វា កថេតុំ សមត្ថំ នាម នត្ថិ, ឥទំ កថំ កថេសីតិ? ពុទ្ធានុភាវេន. ភគវា កិរ កោរក្ខត្តិយំ អសុរយោនិតោ អានេត្វា សរីរេ អធិមោចេត្វា កថាបេសិ. តមេវ វា សរីរំ កថាបេសិ, អចិន្តេយ្យោ ហិ ពុទ្ធវិសយោ.

១០. តថេវ តំ វិបាកន្តិ តស្ស វចនស្ស វិបាកំ តថេវ, ឧទាហុ នោតិ លិង្គវិបល្លាសោ កតោ, តថេវ សោ វិបាកោតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘វិបក្ក’’ន្តិបិ បឋន្តិ, និព្ពត្តន្តិ អត្ថោ.

ឯត្ថ ឋត្វា បាដិហារិយានិ សមានេតព្ពានិ. សព្ពានេវ ហេតានិ បញ្ច បាដិហារិយានិ ហោន្តិ. ‘‘សត្តមេ ទិវសេ មរិស្សតី’’តិ វុត្តំ, សោ តថេវ មតោ, ឥទំ បឋមំ បាដិហារិយំ. ‘‘អលសកេនា’’តិ វុត្តំ, អលសកេនេវ មតោ, ឥទំ ទុតិយំ. ‘‘កាលកញ្ចិកេសុ និព្ពត្តិស្សតី’’តិ វុត្តំ, តត្ថេវ និព្ពត្តោ, ឥទំ តតិយំ. ‘‘ពីរណត្ថម្ពកេ សុសានេ ឆឌ្ឌេស្សន្តី’’តិ វុត្តំ, តត្ថេវ ឆឌ្ឌិតោ ¶ , ឥទំ ចតុត្ថំ. ‘‘និព្ពត្តដ្ឋានតោ អាគន្ត្វា សុនក្ខត្តេន សទ្ធិំ កថេស្សតី’’តិ វុត្តោ, សោ កថេសិយេវ, ឥទំ បញ្ចមំ បាដិហារិយំ.

អចេលកឡារមដ្ដកវត្ថុវណ្ណនា

១១. កឡារមដ្ដកោតិ និក្ខន្តទន្តមត្តកោ. នាមមេវ វា តស្សេតំ. លាភគ្គប្បត្តោតិ លាភគ្គំ បត្តោ, អគ្គលាភំ បត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. យសគ្គប្បត្តោតិ យសគ្គំ អគ្គបរិវារំ បត្តោ. វតបទានីតិ វតានិយេវ, វតកោដ្ឋាសា វា. សមត្តានីតិ គហិតានិ. សមាទិន្នានីតិ តស្សេវ វេវចនំ. បុរត្ថិមេន វេសាលិន្តិ វេសាលិតោ អវិទូរេ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ. ចេតិយន្តិ ¶ យក្ខចេតិយដ្ឋានំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

១២. យេន អចេលកោតិ ភគវតោ វត្តំ កត្វា យេន អចេលោ កឡារមដ្ដកោ តេនុបសង្កមិ. បញ្ហំ អបុច្ឆីតិ គម្ភីរំ តិលក្ខណាហតំ បញ្ហំ បុច្ឆិ. ន សម្បាយាសីតិ ន សម្មា ញាណគតិយា បាយាសិ, អន្ធោ វិយ វិសមដ្ឋានេ តត្ថ តត្ថេវ បក្ខលិ. នេវ អាទិំ, ន បរិយោសានមទ្ទស. អថ ¶ វា ‘‘ន សម្បាយាសី’’តិ ន សម្បាទេសិ, សម្បាទេត្វា កថេតុំ នាសក្ខិ. អសម្បាយន្តោតិ កពរក្ខីនិ បរិវត្តេត្វា ឱលោកេន្តោ ‘‘អសិក្ខិតកស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋោសិ, អនោកាសេបិ បព្ពជិតោ បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ វិចរសិ, អបេហិ មា ឯតស្មិំ ឋានេ អដ្ឋាសី’’តិ វទន្តោ. កោបញ្ច ទោសញ្ច អប្បច្ចយញ្ច បាត្វាកាសីតិ កុប្បនាការំ កោបំ, ទុស្សនាការំ ទោសំ, អតុដ្ឋាការភូតំ ទោមនស្សសង្ខាតំ អប្បច្ចយញ្ច បាកដមកាសិ. អាសាទិម្ហសេតិ អាសាទិយិម្ហ ឃដ្ដយិម្ហ. មា វត នោ អហោសីតិ អហោ វត មេ ន ភវេយ្យ. មំ វត នោ អហោសីតិបិ បាឋោ. តត្ថ មន្តិ សាមិវចនត្ថេ ឧបយោគវចនំ, អហោសិ វត នុ មមាតិ អត្ថោ. ឯវញ្ច បន ចិន្តេត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ‘‘ខមថ មេ, ភន្តេ’’តិ តំ ខមាបេសិ. សោបិ ឥតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ កិញ្ចិ បញ្ហំ នាម ន បុច្ឆិស្សសីតិ. អាម ន បុច្ឆិស្សាមីតិ. យទិ ឯវំ គច្ឆ, ខមាមិ តេតិ តំ ឧយ្យោជេសិ.

១៤. បរិហិតោតិ បរិទហិតោ និវត្ថវត្ថោ. សានុចារិកោតិ អនុចារិកា វុច្ចតិ ភរិយា, សហ អនុចារិកាយ សានុចារិកោ, តំ តំ ព្រហ្មចរិយំ បហាយ សភរិយោតិ អត្ថោ. ឱទនកុម្មាសន្តិ សុរាមំសតោ អតិរេកំ ឱទនម្បិ កុម្មាសម្បិ ភុញ្ជមានោ. យសា និហីនោតិ យំ លាភគ្គយសគ្គំ បត្តោ, តតោ បរិហីនោ ហុត្វា. ‘‘កតំ ហោតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មា ឥទ្ធិបាដិហារិយ’’ន្តិ ឥធ សត្តវតបទាតិក្កមវសេន សត្ត បាដិហារិយានិ វេទិតព្ពានិ.

អចេលបាថិកបុត្តវត្ថុវណ្ណនា

១៥. បាថិកបុត្តោតិ ¶ បាថិកស្ស បុត្តោ. ញាណវាទេនាតិ ញាណវាទេន សទ្ធិំ. ឧបឌ្ឍបថន្តិ ¶ យោជនំ ចេ, នោ អន្តរេ ភវេយ្យ, គោតមោ អឌ្ឍយោជនំ, អហំ អឌ្ឍយោជនំ. ឯស នយោ អឌ្ឍយោជនាទីសុ. ឯកបទវារម្បិ អតិក្កម្ម គច្ឆតោ ជយោ ភវិស្សតិ, អនាគច្ឆតោ បរាជយោតិ. តេ តត្ថាតិ តេ មយំ តត្ថ សមាគតដ្ឋានេ. តទ្ទិគុណំ តទ្ទិគុណាហន្តិ តតោ តតោ ទិគុណំ ទិគុណំ អហំ ករិស្សាមិ, ភគវតា សទ្ធិំ បាដិហារិយំ កាតុំ អសមត្ថភាវំ ជានន្តោបិ ‘‘ឧត្តមបុរិសេន សទ្ធិំ បដ្ឋបេត្វា អសក្កុណន្តស្សាបិ បាសំសោ ហោតី’’តិ ញត្វា ឯវមាហ. នគរវាសិនោបិ ¶ តំ សុត្វា ‘‘អសមត្ថោ នាម ឯវំ ន គជ្ជតិ, អទ្ធា អយម្បិ អរហា ភវិស្សតី’’តិ តស្ស មហន្តំ សក្ការមកំសុ.

១៦. យេនាហំ តេនុបសង្កមីតិ ‘‘សុនក្ខត្តោ កិរ បាថិកបុត្តោ ឯវំ វទតី’’តិ អស្សោសិ. អថស្ស ហីនជ្ឈាសយត្តា ហីនទស្សនាយ ចិត្តំ ឧទបាទិ.

សោ ភគវតោ វត្តំ កត្វា ភគវតិ គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋេ បាថិកបុត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បុច្ឆិ ‘‘តុម្ហេ កិរ ឯវរូបិំ កថំ កថេថា’’តិ? ‘‘អាម, កថេមា’’តិ. យទិ ឯវំ ‘‘មា ភាយិត្ថ វិស្សត្ថា បុនប្បុនំ ឯវំ វទថ, អហំ សមណស្ស គោតមស្ស ឧបដ្ឋាកោ, តស្ស វិសយំ វិជានាមិ, តុម្ហេហិ សទ្ធិំ បាដិហារិយំ កាតុំ ន សក្ខិស្សតិ, អហំ សមណស្ស គោតមស្ស កថេត្វា ភយំ ឧប្បាទេត្វា តំ អញ្ញតោ គហេត្វា គមិស្សាមិ, តុម្ហេ មា ភាយិត្ថា’’តិ តំ អស្សាសេត្វា ភគវតោ សន្តិកំ គតោ. តេន វុត្តំ ‘‘យេនាហំ តេនុបសង្កមី’’តិ. តំ វាចន្តិអាទីសុ ‘‘អហំ អពុទ្ធោវ សមានោ ពុទ្ធោម្ហីតិ វិចរិំ, អភូតំ មេ កថិតំ នាហំ ពុទ្ធោ’’តិ វទន្តោ តំ វាចំ បជហតិ នាម. រហោ និសីទិត្វា ចិន្តយមានោ ‘‘អហំ ‘ឯត្តកំ កាលំ អពុទ្ធោវ សមានោ ពុទ្ធោម្ហី’តិ វិចរិំ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ នាហំ ពុទ្ធោ’’តិ ចិន្តយន្តោ តំ ចិត្តំ បជហតិ នាម. ‘‘អហំ ‘ឯត្តកំ កាលំ អពុទ្ធោវ សមានោ ពុទ្ធោម្ហី’តិ បាបកំ ទិដ្ឋិំ គហេត្វា វិចរិំ, ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ ឥមំ ទិដ្ឋិំ បជហាមី’’តិ បជហន្តោ តំ ទិដ្ឋិំ បដិនិស្សជ្ជតិ នាម. ឯវំ អករោន្តោ បន តំ វាចំ អប្បហាយ តំ ចិត្តំ អប្បហាយ តំ ទិដ្ឋិំ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វាតិ វុច្ចតិ. វិបតេយ្យាតិ ពន្ធនា មុត្តតាលបក្កំ វិយ គីវតោ បតេយ្យ, សត្តធា វា បន ផលេយ្យ.

១៧. រក្ខតេតន្តិ ¶ រក្ខតុ ឯតំ. ឯកំសេនាតិ និប្បរិយាយេន. ឱធារិតាតិ ភាសិតា. អចេលោ ¶ ច, ភន្តេ, បាថិកបុត្តោតិ ឯវំ ឯកំសេន ភគវតោ វាចាយ ឱធារិតាយ សចេ អចេលោ បាថិកបុត្តោ. វិរូបរូបេនាតិ វិគតរូបេន វិគច្ឆិតសភាវេន រូបេន អត្តនោ រូបំ បហាយ អទិស្សមានេន កាយេន. សីហព្យគ្ឃាទិវសេន វា វិវិធរូបេន សម្មុខីភាវំ អាគច្ឆេយ្យ. តទស្ស ភគវតោ មុសាតិ ឯវំ សន្តេ ភគវតោ តំ វចនំ មុសា ភវេយ្យាតិ មុសាវាទេន និគ្គណ្ហាតិ. ឋបេត្វា កិរ ឯតំ ន អញ្ញេន ភគវា មុសាវាទេន និគ្គហិតបុព្ពោតិ.

១៨. ទ្វយគាមិនីតិ ¶ សរូបេន អត្ថិភាវំ, អត្ថេន នត្ថិភាវន្តិ ឯវំ ទ្វយគាមិនី. អលិកតុច្ឆនិប្ផលវាចាយ ឯតំ អធិវចនំ.

១៩. អជិតោបិ នាម លិច្ឆវីនំ សេនាបតីតិ សោ កិរ ភគវតោ ឧបដ្ឋាកោ អហោសិ, សោ កាលមកាសិ. អថស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា មនុស្សា បាថិកបុត្តំ បុច្ឆិំសុ ‘‘កុហិំ និព្ពត្តោ សេនាបតី’’តិ? សោ អាហ – ‘‘មហានិរយេ និព្ពត្តោ’’តិ. ឥទញ្ច បន វត្វា បុន អាហ ‘‘តុម្ហាកំ សេនាបតិ មម សន្តិកំ អាគម្ម អហំ តុម្ហាកំ វចនមកត្វា សមណស្ស គោតមស្ស វាទំ បតិដ្ឋបេត្វា និរយេ និព្ពត្តោម្ហី’’តិ បរោទិត្ថាតិ. តេនុបសង្កមិ ទិវាវិហារាយាតិ ឯត្ថ ‘‘បាដិហារិយករណត្ថាយា’’តិ កស្មា ន វទតិ? អភាវា. សម្មុខីភាវោបិ ហិស្ស តេន សទ្ធិំ នត្ថិ, កុតោ បាដិហារិយករណំ, តស្មា តថា អវត្វា ‘‘ទិវាវិហារាយា’’តិ អាហ.

ឥទ្ធិបាដិហារិយកថាវណ្ណនា

២០. គហបតិនេចយិកាតិ គហបតិ មហាសាលា. តេសញ្ហិ មហាធនធញ្ញនិចយោ, តស្មា ‘‘នេចយិកា’’តិ វុច្ចន្តិ. អនេកសហស្សាតិ សហស្សេហិបិ អបរិមាណគណនា. ឯវំ មហតិំ កិរ បរិសំ ឋបេត្វា សុនក្ខត្តំ អញ្ញោ សន្និបាតេតុំ សមត្ថោ នត្ថិ. តេនេវ ភគវា ឯត្តកំ កាលំ សុនក្ខត្តំ គហេត្វា វិចរិ.

២១. ភយន្តិ ចិត្តុត្រាសភយំ. ឆម្ភិតត្តន្តិ សកលសរីរចលនំ. លោមហំសោតិ លោមានំ ឧទ្ធគ្គភាវោ. សោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អហំ ¶ អតិមហន្តំ កថំ កថេត្វា សទេវកេ លោកេ អគ្គបុគ្គលេន សទ្ធិំ បដិវិរុទ្ធោ, មយ្ហំ ខោ បនព្ភន្តរេ អរហត្តំ វា បាដិហារិយករណហេតុ វា នត្ថិ, សមណោ បន គោតមោ បាដិហារិយំ ករិស្សតិ, អថស្ស បាដិហារិយំ ទិស្វា មហាជនោ ‘ត្វំ ទានិ បាដិហារិយំ កាតុំ អសក្កោន្តោ កស្មា អត្តនោ បមាណមជានិត្វា លោកេ អគ្គបុគ្គលេន សទ្ធិំ បដិមល្លោ ហុត្វា គជ្ជសី’តិ កដ្ឋលេឌ្ឌុទណ្ឌាទីហិ វិហេឋេស្សតី’’តិ. តេនស្ស មហាជនសន្និបាតញ្ចេវ ¶ តេន ភគវតោ ច អាគមនំ សុត្វា ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា លោមហំសោ វា ឧទបាទិ. សោ តតោ ទុក្ខា មុច្ចិតុកាមោ តិន្ទុកខាណុកបរិព្ពាជការាមំ អគមាសិ. តមត្ថំ ទស្សេតុំ អថ ខោ ភគវាតិអាទិមាហ ¶ . តត្ថ ឧបសង្កមីតិ ន កេវលំ ឧបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា បន ទូរំ អឌ្ឍយោជនន្តរំ បរិព្ពាជការាមំ បវិដ្ឋោ. តត្ថបិ ចិត្តស្សាទំ អលភមានោ អន្តន្តេន អាវិជ្ឈិត្វា អារាមបច្ចន្តេ ឯកំ គហនដ្ឋានំ ឧបធារេត្វា បាសាណផលកេ និសីទិ. អថ ភគវា ចិន្តេសិ – ‘‘សចេ អយំ ពាលោ កស្សចិទេវ កថំ គហេត្វា ឥធាគច្ឆេយ្យ, មា នស្សតុ ពាលោ’’តិ ‘‘និសិន្នបាសាណផលកំ តស្ស សរីរេ អល្លីនំ ហោតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. សហ អធិដ្ឋានចិត្តេន តំ តស្ស សរីរេ អល្លីយិ. សោ មហាអទ្ទុពន្ធនពទ្ធោ វិយ ឆិន្នបាទោ វិយ ច អហោសិ.

អស្សោសីតិ ឥតោ ចិតោ ច បាថិកបុត្តំ បរិយេសមានា បរិសា តស្ស អនុបទំ គន្ត្វា និសិន្នដ្ឋានំ ញត្វា អាគតេន អញ្ញតរេន បុរិសេន ‘‘តុម្ហេ កំ បរិយេសថា’’តិ វុត្តេ បាថិកបុត្តន្តិ. សោ ‘‘តិន្ទុកខាណុកបរិព្ពាជការាមេ និសិន្នោ’’តិ វុត្តវចនេន អស្សោសិ.

២២. សំសប្បតីតិ ឱសីទតិ. តត្ថេវ សញ្ចរតិ. បាវឡា វុច្ចតិ អានិសទដ្ឋិកា.

២៣. បរាភូតរូបោតិ បរាជិតរូបោ, វិនដ្ឋរូបោ វា.

២៥. គោយុគេហីតិ គោយុត្តេហិ សតមត្តេហិ វា សហស្សមត្តេហិ វា យុគេហិ. អាវិញ្ឆេយ្យាមាតិ អាកឌ្ឍេយ្យាម. ឆិជ្ជេយ្យុន្តិ ឆិន្ទេយ្យុំ. បាថិកបុត្តោ ¶ វា ពន្ធដ្ឋានេ ឆិជ្ជេយ្យ.

២៦. ទារុបត្តិកន្តេវាសីតិ ទារុបត្តិកស្ស អន្តេវាសី. តស្ស កិរ ឯតទហោសិ ‘‘តិដ្ឋតុ តាវ បាដិហារិយំ, សមណោ គោតមោ ‘អចេលោ បាថិកបុត្តោ អាសនាបិ ន វុដ្ឋហិស្សតី’តិ អាហ. ហន្ទាហំ គន្ត្វា យេន កេនចិ ឧបាយេន តំ អាសនា វុដ្ឋាបេមិ. ឯត្តាវតា ច សមណស្ស គោតមស្ស បរាជយោ ភវិស្សតី’’តិ. តស្មា ឯវមាហ.

២៧. សីហស្សាតិ ចត្តារោ សីហា តិណសីហោ ច កាឡសីហោ ច បណ្ឌុសីហោ ច កេសរសីហោ ច. តេសំ ចតុន្នំ សីហានំ កេសរសីហោ អគ្គតំ គតោ, សោ ឥធាធិប្បេតោ. មិគរញ្ញោតិ សព្ពចតុប្បទានំ រញ្ញោ. អាសយន្តិ និវាសំ. សីហនាទន្តិ អភីតនាទំ. គោចរាយ ¶ បក្កមេយ្យន្តិ អាហារត្ថាយ បក្កមេយ្យំ. វរំ វរន្តិ ឧត្តមុត្តមំ, ថូលំ ថូលន្តិ អត្ថោ. មុទុមំសានីតិ មុទូនិ មំសានិ ¶ . ‘‘មធុមំសានី’’តិបិ បាឋោ, មធុរមំសានីតិ អត្ថោ. អជ្ឈុបេយ្យន្តិ ឧបគច្ឆេយ្យំ. សីហនាទំ នទិត្វាតិ យេ ទុព្ពលា បាណា, តេ បលាយន្តូតិ អត្តនោ សូរភាវសន្និស្សិតេន ការុញ្ញេន នទិត្វា.

២៨. វិឃាសសំវឌ្ឍោតិ វិឃាសេន សំវឌ្ឍោ, វិឃាសំ ភក្ខិតា តិរិត្តមំសំ ខាទិត្វា វឌ្ឍិតោ. ទិត្តោតិ ទប្បិតោ ថូលសរីរោ. ពលវាតិ ពលសម្បន្នោ. ឯតទហោសីតិ កស្មា អហោសិ? អស្មិមានទោសេន.

តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថា – ឯកទិវសំ កិរ សោ សីហោ គោចរតោ និវត្តមានោ តំ សិង្គាលំ ភយេន បលាយមានំ ទិស្វា ការុញ្ញជាតោ ហុត្វា ‘‘វយស, មា ភាយិ, តិដ្ឋ កោ នាម ត្វ’’ន្តិ អាហ. ជម្ពុកោ នាមាហំ សាមីតិ. វយស, ជម្ពុក, ឥតោ បដ្ឋាយ មំ ឧបដ្ឋាតុំ សក្ខិស្សសីតិ. ឧបដ្ឋហិស្សាមីតិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ឧបដ្ឋាតិ. សីហោ គោចរតោ អាគច្ឆន្តោ មហន្តំ មហន្តំ មំសខណ្ឌំ អាហរតិ. សោ តំ ខាទិត្វា អវិទូរេ បាសាណបិដ្ឋេ វសតិ. សោ កតិបាហច្ចយេនេវ ថូលសរីរោ មហាខន្ធោ ជាតោ. អថ នំ សីហោ អវោច – ‘‘វយស, ជម្ពុក, មម វិជម្ភនកាលេ អវិទូរេ ឋត្វា ‘វិរោច សាមី’តិ វត្តុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. សក្កោមិ សាមីតិ. សោ តស្ស វិជម្ភនកាលេ តថា ករោតិ ¶ . តេន សីហស្ស អតិរេកោ អស្មិមានោ ហោតិ.

អថេកទិវសំ ជរសិង្គាលោ ឧទកសោណ្ឌិយំ បានីយំ បិវន្តោ អត្តនោ ឆាយំ ឱលោកេន្តោ អទ្ទស អត្តនោ ថូលសរីរតញ្ចេវ មហាខន្ធតញ្ច. ទិស្វា ‘ជរសិង្គាលោស្មី’តិ មនំ អកត្វា ‘‘អហម្បិ សីហោ ជាតោ’’តិ មញ្ញិ. តតោ អត្តនាវ អត្តានំ ឯតទវោច – ‘‘វយស, ជម្ពុក, យុត្តំ នាម តវ ឥមិនា អត្តភាវេន បរស្ស ឧច្ឆិដ្ឋមំសំ ខាទិតុំ, កិំ ត្វំ បុរិសោ ន ហោសិ, សីហស្សាបិ ចត្តារោ បាទា ទ្វេ ទាឋា ទ្វេ កណ្ណា ឯកំ នង្គុដ្ឋំ, តវបិ សព្ពំ តថេវ, កេវលំ តវ កេសរភារមត្តមេវ នត្ថី’’តិ. តស្សេវំ ចិន្តយតោ អស្មិមានោ វឌ្ឍិ. អថស្ស តេន អស្មិមានទោសេន ឯតំ ‘‘កោ ចាហ’’ន្តិអាទិ មញ្ញិតមហោសិ. តត្ថ កោ ចាហន្តិ អហំ កោ, សីហោ មិគរាជា កោ, ន មេ ញាតិ, ន សាមិកោ, កិមហំ ¶ តស្ស និបច្ចការំ ករោមីតិ អធិប្បាយោ. សិង្គាលកំយេវាតិ សិង្គាលរវមេវ. ភេរណ្ឌកំយេវាតិ អប្បិយអមនាបសទ្ទមេវ. កេ ច ឆវេ សិង្គាលេតិ កោ ច លាមកោ សិង្គាលោ. កេ បន សីហនាទេតិ កោ បន សីហនាទោ សិង្គាលស្ស ច សីហនាទស្ស ច កោ សម្ពន្ធោតិ អធិប្បាយោ. សុគតាបទានេសូតិ សុគតលក្ខណេសុ. សុគតស្ស សាសនសម្ភូតាសុ តីសុ សិក្ខាសុ. កថំ បនេស តត្ថ ជីវតិ? ឯតស្ស ហិ ចត្តារោ បច្ចយេ ទទមានា ¶ សីលាទិគុណសម្បន្នានំ សម្ពុទ្ធានំ ទេមាតិ ទេន្តិ, តេន ឯស អពុទ្ធោ សមានោ ពុទ្ធានំ និយាមិតបច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តោ សុគតាបទានេសុ ជីវតិ នាម. សុគតាតិរិត្តានីតិ តេសំ កិរ ភោជនានិ ទទមានា ពុទ្ធានញ្ច ពុទ្ធសាវកានញ្ច ទត្វា បច្ឆា អវសេសំ សាយន្ហសមយេ ទេន្តិ. ឯវមេស សុគតាតិរិត្តានិ ភុញ្ជតិ នាម. តថាគតេតិ តថាគតំ អរហន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ អាសាទេតព្ពំ ឃដ្ដយិតព្ពំ. អថ វា ‘‘តថាគតេ’’តិអាទីនិ ឧបយោគពហុវចនានេវ. អាសាទេតព្ពន្តិ ឥទម្បិ ពហុវចនមេវ ឯកវចនំ វិយ វុត្តំ. អាសាទនាតិ អហំ ពុទ្ធេន សទ្ធិំ បាដិហារិយំ ករិស្សាមីតិ ឃដ្ដនា.

២៩. សមេក្ខិយានាតិ សមេក្ខិត្វា, មញ្ញិត្វាតិ អត្ថោ. អមញ្ញីតិ បុន អមញ្ញិត្ថ កោត្ថូតិ ¶ សិង្គាលោ.

៣០. អត្តានំ វិឃាសេ សមេក្ខិយាតិ សោណ្ឌិយំ ឧច្ឆិដ្ឋោទកេ ថូលំ អត្តភាវំ ទិស្វា. យាវ អត្តានំ ន បស្សតីតិ យាវ អហំ សីហវិឃាសសំវឌ្ឍិតកោ ជរសិង្គាលោតិ ឯវំ យថាភូតំ អត្តានំ ន បស្សតិ. ព្យគ្ឃោតិ មញ្ញតីតិ សីហោហមស្មីតិ មញ្ញតិ, សីហេន វា សមានពលោ ព្យគ្ឃោយេវ អហន្តិ មញ្ញតិ.

៣១. ភុត្វាន ភេកេតិ អាវាដមណ្ឌូកេ ខាទិត្វា. ខលមូសិកាយោតិ ខលេសុ មូសិកាយោ ច ខាទិត្វា. កដសីសុ ខិត្តានិ ច កោណបានីតិ សុសានេសុ ឆឌ្ឌិតកុណបានិ ច ខាទិត្វា. មហាវនេតិ មហន្តេ វនស្មិំ. សុញ្ញវនេតិ តុច្ឆវនេ. វិវឌ្ឍោតិ វឌ្ឍិតោ. តថេវ សោ សិង្គាលកំ អនទីតិ ឯវំ សំវឌ្ឍោបិ មិគរាជាហមស្មីតិ មញ្ញិត្វាបិ យថា បុព្ពេ ទុព្ពលសិង្គាលកាលេ, តថេវ សោ សិង្គាលរវំយេវ អរវីតិ ¶ . ឥមាយបិ គាថាយ ភេកាទីនិ ភុត្វា វឌ្ឍិតសិង្គាលោ វិយ លាភសក្ការគិទ្ធោ ត្វន្តិ បាថិកបុត្តមេវ ឃដ្ដេសិ.

នាគេហីតិ ហត្ថីហិ. មហាពន្ធនាតិ មហតា កិលេសពន្ធនា មោចេត្វា. មហាវិទុគ្គាតិ មហាវិទុគ្គំ នាម ចត្តារោ ឱឃា. តតោ ឧទ្ធរិត្វា និព្ពានថលេ បតិដ្ឋបេត្វា.

អគ្គញ្ញបញ្ញត្តិកថាវណ្ណនា

៣៦. ឥតិ ‘‘ភគវា ឯត្តកេន កថាមគ្គេន បាដិហារិយំ ន ករោតី’’តិ បទស្ស អនុសន្ធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘ន អគ្គញ្ញំ បញ្ញាបេតី’’តិ ឥមស្ស អនុសន្ធិំ ទស្សេន្តោ អគ្គញ្ញញ្ចាហន្តិ ទេសនំ ¶ អារភិ. តត្ថ អគ្គញ្ញញ្ចាហន្តិ អហំ, ភគ្គវ, អគ្គញ្ញញ្ច បជានាមិ លោកុប្បត្តិចរិយវំសញ្ច. តញ្ច បជានាមីតិ ន កេវលំ អគ្គញ្ញមេវ, តញ្ច អគ្គញ្ញំ បជានាមិ. តតោ ច ឧត្តរិតរំ សីលសមាធិតោ បដ្ឋាយ យាវ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណា បជានាមិ. តញ្ច បជានំ ន បរាមសាមីតិ តញ្ច បជានន្តោបិ អហំ ឥទំ នាម បជានាមីតិ តណ្ហាទិដ្ឋិមានវសេន ន បរាមសាមិ. នត្ថិ តថាគតស្ស បរាមាសោតិ ទីបេតិ. បច្ចត្តញ្ញេវ ¶ និព្ពុតិ វិទិតាតិ អត្តនាយេវ អត្តនិ កិលេសនិព្ពានំ វិទិតំ. យទភិជានំ តថាគតោតិ យំ កិលេសនិព្ពានំ ជានន្តោ តថាគតោ. នោ អនយំ អាបជ្ជតីតិ អវិទិតនិព្ពានា តិត្ថិយា វិយ អនយំ ទុក្ខំ ព្យសនំ នាបជ្ជតិ.

៣៧. ឥទានិ យំ តំ តិត្ថិយា អគ្គញ្ញំ បញ្ញបេន្តិ, តំ ទស្សេន្តោ សន្តិ ភគ្គវាតិអាទិមាហ. តត្ថ ឥស្សរកុត្តំ ព្រហ្មកុត្តន្តិ ឥស្សរកតំ ព្រហ្មកតំ, ឥស្សរនិម្មិតំ ព្រហ្មនិម្មិតន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មា ឯវ ហិ ឯត្ថ អាធិបច្ចភាវេន ឥស្សរោតិ វេទិតព្ពោ. អាចរិយកន្តិ អាចរិយភាវំ អាចរិយវាទំ. តត្ថ អាចរិយវាទោ អគ្គញ្ញំ. អគ្គញ្ញំ បន ឯត្ថ ទេសិតន្តិ កត្វា សោ អគ្គញ្ញំ ត្វេវ វុត្តោ. កថំ វិហិតកន្តិ កេន វិហិតំ កិន្តិ វិហិតំ. សេសំ ព្រហ្មជាលេ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៤១. ខិឌ្ឌាបទោសិកន្តិ ខិឌ្ឌាបទោសិកមូលំ.

៤៧. អសតាតិ ¶ អវិជ្ជមានេន, អសំវិជ្ជមានដ្ឋេនាតិ អត្ថោ. តុច្ឆាតិ តុច្ឆេន អន្តោសារវិរហិតេន. មុសាតិ មុសាវាទេន. អភូតេនាតិ ភូតត្ថវិរហិតេន. អព្ភាចិក្ខន្តីតិ អភិអាចិក្ខន្តិ. វិបរីតោតិ វិបរីតសញ្ញោ វិបរីតចិត្តោ. ភិក្ខវោ ចាតិ ន កេវលំ សមណោ គោតមោយេវ, យេ ច អស្ស អនុសិដ្ឋិំ ករោន្តិ, តេ ភិក្ខូ ច វិបរីតា. អថ យំ សន្ធាយ វិបរីតោតិ វទន្តិ, តំ ទស្សេតុំ សមណោ គោតមោតិអាទិ វុត្តំ. សុភំ វិមោក្ខន្តិ វណ្ណកសិណំ. អសុភន្ត្វេវាតិ សុភញ្ច អសុភញ្ច សព្ពំ អសុភន្តិ ឯវំ បជានាតិ. សុភន្ត្វេវ តស្មិំ សមយេតិ សុភន្តិ ឯវ ច តស្មិំ សមយេ បជានាតិ, ន អសុភំ. ភិក្ខវោ ចាតិ យេ តេ ឯវំ វទន្តិ, តេសំ ភិក្ខវោ ច អន្តេវាសិកសមណា វិបរីតា. បហោតីតិ សមត្ថោ បដិពលោ.

៤៨. ទុក្ករំ ខោតិ អយំ បរិព្ពាជកោ យទិទំ ‘‘ឯវំបសន្នោ អហំ, ភន្តេ’’តិអាទិមាហ, តំ សាឋេយ្យេន កោហញ្ញេន អាហ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ មយ្ហំ ឯត្តកំ ¶ ធម្មកថំ ¶ កថេសិ, តមហំ សុត្វាបិ បព្ពជិតុំ ន សក្កោមិ, មយា ឯតស្ស សាសនំ បដិបន្នសទិសេន ភវិតុំ វដ្ដតី’’តិ. តតោ សោ សាឋេយ្យេន កោហញ្ញេន ឯវមាហ. តេនស្ស ភគវា មម្មំ ឃដ្ដេន្តោ វិយ ‘‘ទុក្ករំ ខោ ឯតំ, ភគ្គវ តយា អញ្ញទិដ្ឋិកេនា’’តិអាទិមាហ. តំ បោដ្ឋបាទសុត្តេ វុត្តត្ថមេវ. សាធុកមនុរក្ខាតិ សុដ្ឋុ អនុរក្ខ.

ឥតិ ភគវា បសាទមត្តានុរក្ខណេ បរិព្ពាជកំ និយោជេសិ. សោបិ ឯវំ មហន្តំ សុត្តន្តំ សុត្វាបិ នាសក្ខិ កិលេសក្ខយំ កាតុំ. ទេសនា បនស្ស អាយតិំ វាសនាយ បច្ចយោ អហោសិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

បាថិកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឧទុម្ពរិកសុត្តវណ្ណនា

និគ្រោធបរិព្ពាជកវត្ថុវណ្ណនា

៤៩. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ ឧទុម្ពរិកសុត្តំ. តត្រាយមបុព្ពបទវណ្ណនា – បរិព្ពាជកោតិ ឆន្នបរិព្ពាជកោ. ឧទុម្ពរិកាយ បរិព្ពាជការាមេតិ ឧទុម្ពរិកាយ ទេវិយា សន្តកេ បរិព្ពាជការាមេ. សន្ធានោតិ តស្ស នាមំ. អយំ បន មហានុភាវោ បរិវារេត្វា វិចរន្តានំ បញ្ចន្នំ ឧបាសកសតានំ អគ្គបុរិសោ អនាគាមី ភគវតា មហាបរិសមជ្ឈេ ឯវំ សំវណ្ណិតោ –

‘‘ឆហិ, ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតោ សន្ធានោ គហបតិ តថាគតេ និដ្ឋង្គតោ សទ្ធម្មេ ឥរិយតិ. កតមេហិ ឆហិ? ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន ធម្មេ អវេច្ចប្បសាទេន សង្ឃេ អវេច្ចប្បសាទេន អរិយេន សីលេន អរិយេន ញាណេន អរិយាយ វិមុត្តិយា. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, ឆហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ សន្ធានោ គហបតិ តថាគតេ និដ្ឋង្គតោ សទ្ធម្មេ ឥរិយតី’’តិ (អ. និ. ៦.១២០-១៣៩).

សោ បាតោយេវ ឧបោសថង្គានិ អធិដ្ឋាយ បុព្ពណ្ហសមយេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស ទានំ ទត្វា ភិក្ខូសុ វិហារំ គតេសុ ឃរេ ខុទ្ទកមហល្លកានំ ទារកានំ សទ្ទេន ឧព្ពាឡ្ហោ សត្ថុ សន្តិកេ ‘‘ធម្មំ សោស្សាមី’’តិ និក្ខន្តោ. តេន វុត្តំ ទិវា ទិវស្ស រាជគហា និក្ខមីតិ. តត្ថ ទិវា ទិវស្សាតិ ទិវសស្ស ទិវា នាម មជ្ឈន្ហាតិក្កមោ, តស្មិំ ទិវសស្សាបិ ទិវាភូតេ អតិក្កន្តមត្តេ មជ្ឈន្ហិកេ និក្ខមីតិ អត្ថោ. បដិសល្លីនោតិ តតោ តតោ រូបាទិគោចរតោ ចិត្តំ បដិសំហរិត្វា និលីនោ ឈានរតិសេវនាវសេន ឯកីភាវំ គតោ. មនោភាវនីយានន្តិ មនវឌ្ឍកានំ. យេ ច អាវជ្ជតោ មនសិករោតោ ចិត្តំ វិនីវរណំ ហោតិ ឧន្នមតិ វឌ្ឍតិ.

៥០. ឧន្នាទិនិយាតិអាទីនិ បោដ្ឋបាទសុត្តេ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

៥១. យាវតាតិ ¶ ¶ ¶ យត្តកា. អយំ តេសំ អញ្ញតរោតិ អយំ តេសំ អព្ភន្តរោ ឯកោ សាវកោ, ភគវតោ កិរ សាវកា គិហិអនាគាមិនោយេវ បញ្ចសតា រាជគហេ បដិវសន្តិ. យេសំ ឯកេកស្ស បញ្ច បញ្ច ឧបាសកសតានិ បរិវារា, តេ សន្ធាយ ‘‘អយំ តេសំ អញ្ញតរោ’’តិ អាហ. អប្បេវ នាមាតិ តស្ស ឧបសង្កមនំ បត្ថយមានោ អាហ. បត្ថនាការណំ បន បោដ្ឋបាទសុត្តេ វុត្តមេវ.

៥២. ឯតទវោចាតិ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេយេវ តេសំ កថាយ សុតត្តា ឯតំ អញ្ញថា ខោ ឥមេតិអាទិវចនំ អវោច. តត្ថ អញ្ញតិត្ថិយាតិ ទស្សនេនបិ អាកប្បេនបិ កុត្តេនបិ អាចារេនបិ វិហារេនបិ ឥរិយាបថេនបិ អញ្ញេ តិត្ថិយាតិ អញ្ញតិត្ថិយា. សង្គម្ម សមាគម្មាតិ សង្គន្ត្វា សមាគន្ត្វា រាសិ ហុត្វា និសិន្នដ្ឋានេ. អរញ្ញវនបត្ថានីតិ អរញ្ញវនបត្ថានិ គាមូបចារតោ មុត្តានិ ទូរសេនាសនានិ. បន្តានីតិ ទូរតរានិ មនុស្សូបចារវិរហិតានិ. អប្បសទ្ទានីតិ វិហារូបចារេន គច្ឆតោ អទ្ធិកជនស្សបិ សទ្ទេន មន្ទសទ្ទានិ. អប្បនិគ្ឃោសានីតិ អវិភាវិតត្ថេន និគ្ឃោសេន មន្ទនិគ្ឃោសានិ. វិជនវាតានីតិ អន្តោសញ្ចារិនោ ជនស្ស វាតេន វិគតវាតានិ. មនុស្សរាហស្សេយ្យកានីតិ មនុស្សានំ រហស្សករណស្ស យុត្តានិ អនុច្ឆវិកានិ. បដិសល្លានសារុប្បានីតិ ឯកីភាវស្ស អនុរូបានិ. ឥតិ សន្ធានោ គហបតិ ‘‘អហោ មម សត្ថា យោ ឯវរូបានិ សេនាសនានិ បដិសេវតី’’តិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឧត្តមង្គេ សិរស្មិំ បតិដ្ឋបេត្វា ឥមំ ឧទានំ ឧទានេន្តោ និសីទិ.

៥៣. ឯវំ វុត្តេតិ ឯវំ សន្ធានេន គហបតិនា ឧទានំ ឧទានេន្តេន វុត្តេ. និគ្រោធោ បរិព្ពាជកោ អយំ គហបតិ មម សន្តិកេ និសិន្នោបិ អត្តនោ សត្ថារំយេវ ថោមេតិ ឧក្កំសតិ, អម្ហេ បន អត្ថីតិបិ ន មញ្ញតិ, ឯតស្មិំ ឧប្បន្នកោបំ សមណស្ស គោតមស្ស ឧបរិ បាតេស្សាមីតិ សន្ធានំ គហបតិំ ឯតទវោច.

យគ្ឃេតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ. ជានេយ្យាសីតិ ពុជ្ឈេយ្យាសិ បស្សេយ្យាសិ. កេន សមណោ គោតមោ សទ្ធិំ សល្លបតីតិ កេន ការណេន កេន ¶ បុគ្គលេន សទ្ធិំ សមណោ គោតមោ សល្លបតិ វទតិ ភាសតិ. កិំ ¶ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘យទិ កិញ្ចិ សល្លាបការណំ ភវេយ្យ, យទិ វា កោចិ សមណស្ស គោតមស្ស សន្តិកំ សល្លាបត្ថិកោ គច្ឆេយ្យ, សល្លបេយ្យ, ន បន ការណំ អត្ថិ, ន តស្ស សន្តិកំ កោចិ គច្ឆតិ, ស្វាយំ កេន សមណោ គោតមោ សទ្ធិំ សល្លបតិ, អសល្លបន្តោ កថំ ឧន្នាទី ភវិស្សតី’’តិ.

សាកច្ឆន្តិ សំសន្ទនំ. បញ្ញាវេយ្យត្តិយន្តិ ឧត្តរបច្ចុត្តរនយេន ញាណព្យត្តភាវំ. សុញ្ញាគារហតាតិ ¶ សុញ្ញាគារេសុ នដ្ឋា, សមណេន ហិ គោតមេន ពោធិមូលេ អប្បមត្តិកា បញ្ញា អធិគតា, សាបិស្ស សុញ្ញាគារេសុ ឯកកស្ស និសីទតោ នដ្ឋា. យទិ បន មយំ វិយ គណសង្គណិកំ កត្វា និសីទេយ្យ, នាស្ស បញ្ញា នស្សេយ្យាតិ ទស្សេតិ. អបរិសាវចរោតិ អវិសារទត្តា បរិសំ ឱតរិតុំ ន សក្កោតិ. នាលំ សល្លាបាយាតិ ន សមត្ថោ សល្លាបំ កាតុំ. អន្តមន្តានេវាតិ កោចិ មំ បញ្ហំ បុច្ឆេយ្យាតិ បញ្ហាភីតោ អន្តមន្តានេវ បន្តសេនាសនានិ សេវតិ. គោកាណាតិ ឯកក្ខិហតា កាណគាវី. សា កិរ បរិយន្តចារិនី ហោតិ, អន្តមន្តានេវ សេវតិ. សា កិរ កាណក្ខិភាវេន វនន្តាភិមុខីបិ ន សក្កោតិ ភវិតុំ. កស្មា? យស្មា បត្តេន វា សាខាយ វា កណ្ដកេន វា បហារស្ស ភាយតិ. គុន្នំ អភិមុខីបិ ន សក្កោតិ ភវិតុំ. កស្មា? យស្មា សិង្គេន វា កណ្ណេន វា វាលេន វា បហារស្ស ភាយតិ. ឥង្ឃាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ. សំសាទេយ្យាមាតិ ឯកបញ្ហបុច្ឆនេនេវ សំសាទនំ វិសាទមាបន្នំ ករេយ្យាម. តុច្ឆកុម្ភីវ នន្តិ រិត្តឃដំ វិយ នំ. ឱរោធេយ្យាមាតិ វិនន្ធេយ្យាម. បូរិតឃដោ ហិ ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តេត្វា ន សុវិនន្ធនីយោ ហោតិ. រិត្តកោ យថារុចិ បរិវត្តេត្វា សក្កា ហោតិ វិនន្ធិតុំ, ឯវមេវ ហតបញ្ញតាយ រិត្តកុម្ភិសទិសំ សមណំ គោតមំ វាទវិនន្ធនេន សមន្តា វិនន្ធិស្សាមាតិ វទតិ.

ឥតិ បរិព្ពាជកោ សត្ថុ សុវណ្ណវណ្ណំ នលាដមណ្ឌលំ អបស្សន្តោ ទសពលស្ស បរម្មុខា អត្តនោ ពលំ ទីបេន្តោ អសម្ភិន្នំ ខត្តិយកុមារំ ជាតិយា ឃដ្ដយន្តោ ចណ្ឌាលបុត្តោ វិយ អសម្ភិន្នកេសរសីហំ ¶ មិគរាជានំ ថាមេន ឃដ្ដេន្តោ ជរសិង្គាលោ វិយ ច នានប្បការំ តុច្ឆគជ្ជិតំ គជ្ជិ. ឧបាសកោបិ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ បរិព្ពាជកោ អតិ វិយ គជ្ជតិ, អវីចិផុសនត្ថាយ បាទំ, ភវគ្គគ្គហណត្ថាយ ហត្ថំ បសារយន្តោ វិយ និរត្ថកំ វាយមតិ. សចេ មេ សត្ថា ឥមំ ឋានមាគច្ឆេយ្យ, ឥមស្ស បរិព្ពាជកស្ស ¶ យាវ ភវគ្គា ឧស្សិតំ មានទ្ធជំ ឋានសោវ ឱបាតេយ្យា’’តិ.

៥៤. ភគវាបិ តេសំ តំ កថាសល្លាបំ អស្សោសិយេវ. តេន វុត្តំ ‘‘អស្សោសិ ខោ ឥមំ កថាសល្លាប’’ន្តិ.

សុមាគធាយាតិ សុមាគធា នាម បោក្ខរណី, យស្សា តីរេ និសិន្នោ អញ្ញតរោ បុរិសោ បទុមនាឡន្តរេហិ អសុរភវនំ បវិសន្តំ អសុរសេនំ អទ្ទស. មោរនិវាបោតិ និវាបោ វុច្ចតិ ភត្តំ, យត្ថ មោរានំ អភយេន សទ្ធិំ និវាបោ ទិន្នោ, តំ ឋានន្តិ អត្ថោ. អព្ភោកាសេតិ អង្គណដ្ឋានេ. អស្សាសបត្តាតិ តុដ្ឋិបត្តា សោមនស្សបត្តា. អជ្ឈាសយន្តិ ឧត្តមនិស្សយភូតំ. អាទិព្រហ្មចរិយន្តិ ¶ បុរាណព្រហ្មចរិយសង្ខាតំ អរិយមគ្គំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘កោ នាម សោ, ភន្តេ, ធម្មោ យេន ភគវតា សាវកា វិនីតា អជ្ឈាសយាទិព្រហ្មចរិយភូតំ អរិយមគ្គំ បូរេត្វា អរហត្តាធិគមវសេន អស្សាសបត្តា បដិជានន្តី’’តិ.

តបោជិគុច្ឆាវាទវណ្ណនា

៥៥. វិប្បកតាតិ មមាគមនបច្ចយា អនិដ្ឋិតា, វ ហុត្វា ឋិតា, កថេហិ, អហមេតំ និដ្ឋបេត្វា មត្ថកំ បាបេត្វា ទស្សេមីតិ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសិ.

៥៦. ទុជ្ជានំ ខោតិ ភគវា បរិព្ពាជកស្ស វចនំ សុត្វា ‘‘អយំ បរិព្ពាជកោ មយា សាវកានំ ទេសេតព្ពំ ធម្មំ តេហិ បូរេតព្ពំ បដិបត្តិំ បុច្ឆតិ, សចស្សាហំ អាទិតោវ តំ កថេស្សាមិ, កថិតម្បិ នំ ន ជានិស្សតិ, អយំ បន វីរិយេន បាបជិគុច្ឆនវាទោ, ហន្ទាហំ ឯតស្សេវ វិសយេ បញ្ហំ បុច្ឆាបេត្វា បុថុសមណព្រាហ្មណានំ លទ្ធិយា និរត្ថកភាវំ ទស្សេមិ. អថ បច្ឆា ឥមំ បញ្ហំ ព្យាករិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ទុជ្ជានំ ខោ ឯតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សកេ អាចរិយកេតិ អត្តនោ អាចរិយវាទេ. អធិជេគុច្ឆេតិ វីរិយេន បាបជិគុច្ឆនភាវេ. កថំ សន្តាតិ កថំ ភូតា. តបោជិគុច្ឆាតិ វីរិយេន បាបជិគុច្ឆា បាបវិវជ្ជនា. បរិបុណ្ណាតិ បរិសុទ្ធា. កថំ ¶ អបរិបុណ្ណាតិ កថំ អបរិសុទ្ធា ហោតីតិ ឯវំ បុច្ឆាតិ. យត្រ ហិ នាមាតិ យោ នាម.

៥៧. អប្បសទ្ទេ ¶ កត្វាតិ និរវេ អប្បសទ្ទេ កត្វា. សោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘សមណោ គោតមោ ឯកំ បញ្ហម្បិ ន កថេតិ, សល្លាបកថាបិស្ស អតិពហុកា នត្ថិ, ឥមេ បន អាទិតោ បដ្ឋាយ សមណំ គោតមំ អនុវត្តន្តិ ចេវ បសំសន្តិ ច, ហន្ទាហំ ឥមេ និស្សទ្ទេ កត្វា សយំ កថេមី’’តិ. សោ តថា អកាសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អប្បសទ្ទេ កត្វា’’តិ. ‘‘តបោជិគុច្ឆវាទា’’តិអាទីសុ តបោជិគុច្ឆំ វទាម, មនសាបិ តមេវ សារតោ គហេត្វា វិចរាម, កាយេនបិម្ហា តមេវ អល្លីនា, នានប្បការកំ អត្តកិលមថានុយោគមនុយុត្តា វិហរាមាតិ អត្ថោ.

ឧបក្កិលេសវណ្ណនា

៥៨. តបស្សីតិ តបនិស្សិតកោ. ‘‘អចេលកោ’’តិអាទីនិ សីហនាទេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣៩៣) ¶ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. តបំ សមាទិយតីតិ អចេលកភាវាទិកំ តបំ សម្មា អាទិយតិ, ទឡ្ហំ គណ្ហាតិ. អត្តមនោ ហោតីតិ កោ អញ្ញោ មយា សទិសោ ឥមស្មិំ តបេ អត្ថីតិ តុដ្ឋមនោ ហោតិ. បរិបុណ្ណសង្កប្បោតិ អលមេត្តាវតាតិ ឯវំ បរិយោសិតសង្កប្បោ, ឥទញ្ច តិត្ថិយានំ វសេន អាគតំ. សាសនាវចរេនាបិ បន ទីបេតព្ពំ. ឯកច្ចោ ហិ ធុតង្គំ សមាទិយតិ, សោ តេនេវ ធុតង្គេន កោ អញ្ញោ មយា សទិសោ ធុតង្គធរោតិ អត្តមនោ ហោតិ បរិបុណ្ណសង្កប្បោ. តបស្សិនោ ឧបក្កិលេសោ ហោតីតិ ទុវិធស្សាបេតស្ស តបស្សិនោ អយំ ឧបក្កិលេសោ ហោតិ. ឯត្តាវតាយំ តបោ ឧបក្កិលេសោ ហោតីតិ វទាមិ.

អត្តានុក្កំសេតីតិ ‘‘កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ អត្តានំ ឧក្កំសតិ ឧក្ខិបតិ. បរំ វម្ភេតីតិ ‘‘អយំ ន មាទិសោ’’តិ បរំ សំហារេតិ អវក្ខិបតិ.

មជ្ជតីតិ មានមទករណេន មជ្ជតិ. មុច្ឆតីតិ មុច្ឆិតោ ហោតិ គធិតោ អជ្ឈាបន្នោ. បមាទមាបជ្ជតីតិ ឯតទេវ សារន្តិ បមាទមាបជ្ជតិ. សាសនេ បព្ពជិតោបិ ធុតង្គសុទ្ធិកោ ហោតិ, ន កម្មដ្ឋានសុទ្ធិកោ. ធុតង្គមេវ អរហត្តំ វិយ សារតោ បច្ចេតិ.

៥៩. លាភសក្ការសិលោកន្តិ ¶ ឯត្ថ ចត្តារោ បច្ចយា លព្ភន្តីតិ ¶ លាភា, តេយេវ សុដ្ឋុ កត្វា បដិសង្ខរិត្វា លទ្ធា សក្ការោ, វណ្ណភណនំ សិលោកោ. អភិនិព្ពត្តេតីតិ អចេលកាទិភាវំ តេរសធុតង្គសមាទានំ វា និស្សាយ មហាលាភោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ‘‘អភិនិព្ពត្តេតី’’តិ វុត្តោ. សេសមេត្ថ បុរិមវារនយេនេវ ទុវិធស្សាបិ តបស្សិនោ វសេន វេទិតព្ពំ.

៦០. វោទាសំ អាបជ្ជតីតិ ទ្វេភាគំ អាបជ្ជតិ, ទ្វេ ភាគេ ករោតិ. ខមតីតិ រុច្ចតិ. នក្ខមតីតិ ន រុច្ចតិ. សាបេក្ខោ បជហតីតិ សតណ្ហោ បជហតិ. កថំ? បាតោវ ខីរភត្តំ ភុត្តោ ហោតិ. អថស្ស មំសភោជនំ ឧបនេតិ. តស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥទានិ ឯវរូបំ កទា លភិស្សាម, សចេ ជានេយ្យាម, បាតោវ ខីរភត្តំ ន ភុញ្ជេយ្យាម, កិំ មយា សក្កា កាតុំ, គច្ឆ ភោ, ត្វមេវ ភុញ្ជា’’តិ ជីវិតំ បរិច្ចជន្តោ វិយ សាបេក្ខោ បជហតិ. គធិតោតិ គេធជាតោ. មុច្ឆិតោតិ ពលវតណ្ហាយ មុច្ឆិតោ សំមុដ្ឋស្សតី ហុត្វា. អជ្ឈាបន្នោតិ អាមិសេ អតិលគ្គោ, ‘‘ភុញ្ជិស្សថ, អាវុសោ’’តិ ធម្មនិមន្តនមត្តម្បិ អកត្វា មហន្តេ មហន្តេ កពឡេ ករោតិ. អនាទីនវទស្សាវីតិអាទីនវមត្តម្បិ ន បស្សតិ. អនិស្សរណបញ្ញោតិ ឥធ មត្តញ្ញុតានិស្សរណបច្ចវេក្ខណបរិភោគមត្តម្បិ ¶ ន ករោតិ. លាភសក្ការសិលោកនិកន្តិហេតូតិ លាភាទីសុ តណ្ហាហេតុ.

៦១. សំភក្ខេតីតិ សំខាទតិ. អសនិវិចក្កន្តិ វិចក្កសណ្ឋានា អសនិយេវ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘អសនិវិចក្កំ ឥមស្ស ទន្តកូដំ មូលពីជាទីសុ ន កិញ្ចិ ន សំភុញ្ជតិ. អថ ច បន នំ សមណប្បវាទេន សមណោតិ សញ្ជានន្តី’’តិ. ឯវំ អបសាទេតិ អវក្ខិបតិ. ឥទំ តិត្ថិយវសេន អាគតំ. ភិក្ខុវសេន បនេត្ថ អយំ យោជនា, អត្តនា ធុតង្គធរោ ហោតិ, សោ អញ្ញំ ឯវំ អបសាទេតិ ‘‘កិំ សមណា នាម ឥមេ សមណម្ហាតិ វទន្តិ, ធុតង្គមត្តម្បិ នត្ថិ, ឧទ្ទេសភត្តាទីនិ បរិយេសន្តា បច្ចយពាហុល្លិកា វិចរន្តី’’តិ. លូខាជីវិន្តិ អចេលកាទិវសេន វា ធុតង្គវសេន វា លូខាជីវិំ. ឥស្សាមច្ឆរិយន្តិ បរស្ស សក្ការាទិសម្បត្តិខីយនលក្ខណំ ¶ ឥស្សំ, សក្ការាទិករណអក្ខមនលក្ខណំ មច្ឆរិយញ្ច.

៦២. អាបាថកនិសាទី ¶ ហោតីតិ មនុស្សានំ អាបាថេ ទស្សនដ្ឋានេ និសីទតិ. យត្ថ តេ បស្សន្តិ, តត្ថ ឋិតោ វគ្គុលិវតំ ចរតិ, បញ្ចាតបំ តប្បតិ, ឯកបាទេន តិដ្ឋតិ, សូរិយំ នមស្សតិ. សាសនេ បព្ពជិតោបិ សមាទិន្នធុតង្គោ សព្ពរត្តិំ សយិត្វា មនុស្សានំ ចក្ខុបថេ តបំ ករោតិ, មហាសាយន្ហេយេវ ចីវរកុដិំ ករោតិ, សូរិយេ ឧគ្គតេ បដិសំហរតិ, មនុស្សានំ អាគតភាវំ ញត្វា ឃណ្ឌិំ បហរិត្វា ចីវរំ មត្ថកេ ឋបេត្វា ចង្កមំ ឱតរតិ, សម្មុញ្ជនិំ គហេត្វា វិហារង្គណំ សម្មជ្ជតិ.

អត្តានន្តិ អត្តនោ គុណំ អទស្សយមានោតិ ឯត្ថ អ-ការោ និបាតមត្តំ, ទស្សយមានោតិ អត្ថោ. ឥទម្បិ មេ តបស្មិន្តិ ឥទម្បិ កម្មំ មមេវ តបស្មិំ, បច្ចត្តេ វា ភុម្មំ, ឥទម្បិ មម តបោតិ អត្ថោ. សោ ហិ អសុកស្មិំ ឋានេ អចេលកោ អត្ថិ មុត្តាចារោតិអាទីនិ សុត្វា អម្ហាកំ ឯស តបោ, អម្ហាកំ សោ អន្តេវាសិកោតិអាទីនិ ភណតិ. អសុកស្មិំ វា បន ឋានេ បំសុកូលិកោ ភិក្ខុ អត្ថីតិអាទីនិ សុត្វា អម្ហាកំ ឯស តបោ, អម្ហាកំ សោ អន្តេវាសិកោតិអាទីនិ ភណតិ.

កិញ្ចិទេវាតិ កិញ្ចិ វជ្ជំ ទិដ្ឋិគតំ វា. បដិច្ឆន្នំ សេវតីតិ យថា អញ្ញេ ន ជានន្តិ, ឯវំ សេវតិ. អក្ខមមានំ អាហ ខមតីតិ អរុច្ចមានំយេវ រុច្ចតិ មេតិ វទតិ. អត្តនា កតំ អតិមហន្តម្បិ វជ្ជំ អប្បមត្តកំ កត្វា បញ្ញបេតិ, បរេន កតំ ទុក្កដមត្តំ វីតិក្កមម្បិ បារាជិកសទិសំ កត្វា ទស្សេតិ. អនុញ្ញេយ្យន្តិ អនុជានិតព្ពំ អនុមោទិតព្ពំ.

៦៣. កោធនោ ¶ ហោតិ ឧបនាហីតិ កុជ្ឈនលក្ខណេន កោធេន, វេរអប្បដិនិស្សគ្គលក្ខណេន ឧបនាហេន ច សមន្នាគតោ. មក្ខី ហោតិ បឡាសីតិ បរគុណមក្ខនលក្ខណេន មក្ខេន, យុគគ្គាហលក្ខណេន បឡាសេន ច សមន្នាគតោ.

ឥស្សុកី ហោតិ មច្ឆរីតិ បរសក្ការាទីសុ ឧសូយនលក្ខណាយ ឥស្សាយ, អាវាសកុលលាភវណ្ណធម្មេសុ មច្ឆរាយនលក្ខណេន បញ្ចវិធមច្ឆេរេន ច សមន្នាគតោ ហោតិ. សឋោ ហោតិ មាយាវីតិ កេរាដិកលក្ខណេន សាឋេយ្យេន, កតប្បដិច្ឆាទនលក្ខណាយ មាយាយ ច សមន្នាគតោ ¶ ហោតិ. ថទ្ធោ ¶ ហោតិ អតិមានីតិ និស្សិនេហនិក្ករុណថទ្ធលក្ខណេន ថម្ភេន, អតិក្កមិត្វា មញ្ញនលក្ខណេន អតិមានេន ច សមន្នាគតោ ហោតិ. បាបិច្ឆោ ហោតីតិ អសន្តសម្ភាវនបត្ថនលក្ខណាយ បាបិច្ឆតាយ សមន្នាគតោ ហោតិ. បាបិកានន្តិ តាសំយេវ លាមកានំ ឥច្ឆានំ វសំ គតោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកោតិ នត្ថិ ទិន្នន្តិអាទិនយប្បវត្តាយ អយាថាវទិដ្ឋិយា ឧបេតោ. អន្តគ្គាហិកាយាតិ សាយេវ ទិដ្ឋិ ឧច្ឆេទន្តស្ស គហិតត្តា ‘‘អន្តគ្គាហិកា’’តិ វុច្ចតិ, តាយ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. សន្ទិដ្ឋិបរាមាសីតិអាទីសុ សយំ ទិដ្ឋិ សន្ទិដ្ឋិ, សន្ទិដ្ឋិមេវ បរាមសតិ គហេត្វា វទតីតិ សន្ទិដ្ឋិបរាមាសី. អាធានំ វុច្ចតិ ទឡ្ហំ សុដ្ឋុ ឋបិតំ, តថា កត្វា គណ្ហាតីតិ អាធានគ្គាហី. អរិដ្ឋោ វិយ ន សក្កា ហោតិ បដិនិស្សជ្ជាបេតុន្តិ ទុប្បដិនិស្សគ្គី. យទិមេតិ យទិ ឥមេ.

បរិសុទ្ធបបដិកប្បត្តកថាវណ្ណនា

៦៤. ឥធ, និគ្រោធ, តបស្សីតិ ឯវំ ភគវា អញ្ញតិត្ថិយេហិ គហិតលទ្ធិំ តេសំ រក្ខិតំ តបំ សព្ពមេវ សំកិលិដ្ឋន្តិ ឧបក្កិលេសបាឡិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរិសុទ្ធបាឡិទស្សនត្ថំ ទេសនមារភន្តោ ឥធ, និគ្រោធាតិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘ន អត្តមនោ’’តិអាទីនិ វុត្តវិបក្ខវសេនេវ វេទិតព្ពានិ. សព្ពវារេសុ ច លូខតបស្សិនោ ចេវ ធុតង្គធរស្ស ច វសេន យោជនា វេទិតព្ពា. ឯវំ សោ តស្មិំ ឋានេ បរិសុទ្ធោ ហោតីតិ ឯវំ សោ តេន ន អត្តមនតា ន បរិបុណ្ណសង្កប្បភាវសង្ខាតេន ការណេន បរិសុទ្ធោ និរុបក្កិលេសោ ហោតិ, ឧត្តរិ វាយមមានោ កម្មដ្ឋានសុទ្ធិកោ ហុត្វា អរហត្តំ បាបុណាតិ. ឥមិនា នយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៦៩. អទ្ធា ខោ, ភន្តេតិ ភន្តេ ឯវំ សន្តេ ឯកំសេនេវ វីរិយេន បាបជិគុច្ឆនវាទោ បរិសុទ្ធោ ហោតីតិ អនុជានាតិ. ឥតោ បរញ្ច អគ្គភាវំ វា សារភាវំ វា អជានន្តោ អគ្គប្បត្តា សារប្បត្តា ចាតិ អាហ. អថស្ស ភគវា សារប្បត្តភាវំ បដិសេធេន្តោ ន ខោ និគ្រោធាតិអាទិមាហ ¶ . បបដិកប្បត្តា ហោតីតិ សារវតោ រុក្ខស្ស សារំ ផេគ្គុំ តចញ្ច អតិក្កម្ម ពហិបបដិកសទិសា ហោតីតិ ទស្សេតិ.

បរិសុទ្ធតចប្បត្តាទិកថាវណ្ណនា

៧០. អគ្គំ ¶ ¶ បាបេតូតិ ទេសនាវសេន អគ្គំ បាបេត្វា ទេសេតុ, សារំ បាបេត្វា ទេសេតូតិ ទសពលំ យាចតិ. ចាតុយាមសំវរសំវុតោតិ ចតុព្ពិធេន សំវរេន បិហិតោ. ន បាណំ អតិបាតេតីតិ បាណំ ន ហនតិ. ន ភាវិតមាសីសតីតិ ភាវិតំ នាម តេសំ សញ្ញាយ បញ្ច កាមគុណា, តេ ន អាសីសតិ ន សេវតីតិ អត្ថោ.

អទុំ ចស្ស ហោតីតិ ឯតញ្ចស្ស ឥទានិ វុច្ចមានំ ‘‘សោ អភិហរតី’’តិអាទិលក្ខណំ. តបស្សិតាយាតិ តបស្សិភាវេន ហោតិ. តត្ថ សោ អភិហរតីតិ សោ តំ សីលំ អភិហរតិ, ឧបរូបរិ វឌ្ឍេតិ. សីលំ មេ បរិបុណ្ណំ, តបោ អារទ្ធោ, អលមេត្តាវតាតិ ន វីរិយំ វិស្សជ្ជេតិ. នោ ហីនាយាវត្តតីតិ ហីនាយ គិហិភាវត្ថាយ ន អាវត្តតិ. សីលតោ ឧត្តរិ វិសេសាធិគមត្ថាយ វីរិយំ ករោតិយេវ, ឯវំ ករោន្តោ សោ វិវិត្តំ សេនាសនំ ភជតិ. ‘‘អរញ្ញ’’ន្តិអាទីនិ សាមញ្ញផលេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២១៦) វិត្ថារិតានេវ. ‘‘មេត្តាសហគតេនា’’តិអាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វណ្ណិតានិ. តចប្បត្តាតិ បបដិកតោ អព្ភន្តរំ តចំ បត្តា. ផេគ្គុប្បត្តាតិ តចតោ អព្ភន្តរំ ផេគ្គុំ បត្តា, ផេគ្គុសទិសា ហោតីតិ អត្ថោ.

៧៤. ‘‘ឯត្តាវតា, ខោ និគ្រោធ, តបោជិគុច្ឆា អគ្គប្បត្តា ច ហោតិ សារប្បត្តា ចា’’តិ ឥទំ ភគវា តិត្ថិយានំ វសេនាហ. តិត្ថិយានញ្ហិ លាភសក្ការោ រុក្ខស្ស សាខាបលាសសទិសោ. បញ្ចសីលមត្តកំ បបដិកសទិសំ. អដ្ឋសមាបត្តិមត្តំ តចសទិសំ. បុព្ពេនិវាសញាណាវសានា អភិញ្ញា ផេគ្គុសទិសា. ទិព្ពចក្ខុំ បនេតេ អរហត្តន្តិ គហេត្វា វិចរន្តិ. តេន នេសំ តំ រុក្ខស្ស សារសទិសំ. សាសនេ បន លាភសក្ការោ សាខាបលាសសទិសោ. សីលសម្បទា បបដិកសទិសា. ឈានសមាបត្តិយោ តចសទិសា. លោកិយាភិញ្ញា ផេគ្គុសទិសា. មគ្គផលំ សារោ. ឥតិ ភគវតា អត្តនោ សាសនំ ឱនតវិនតផលភារភរិតរុក្ខូបមាយ ឧបមិតំ. សោ ទេសនាកុសលតាយ តតោ តចសារសម្បត្តិតោ មម សាសនំ ឧត្តរិតរញ្ចេវ បណីតតរញ្ច, តំ តុវំ កទា ជានិស្សសីតិ ¶ អត្តនោទេសនាយ វិសេសភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតិ ខោ និគ្រោធា’’តិ ទេសនំ អារភិ ¶ . តេ បរិព្ពាជកាតិ តេ តស្ស បរិវារា តិំសសតសង្ខ្យា បរិព្ពាជកា. ឯត្ថ មយំ អនស្សាមាតិ ឯត្ថ អចេលកបាឡិអាទីសុ, ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘អម្ហាកំ អចេលកបាឡិមត្តម្បិ នត្ថិ ¶ , កុតោ បរិសុទ្ធបាឡិ. អម្ហាកំ បរិសុទ្ធបាឡិមត្តម្បិ នត្ថិ, កុតោ ចាតុយាមសំវរាទីនិ. ចាតុយាមសំវរោបិ នត្ថិ, កុតោ អរញ្ញវាសាទីនិ. អរញ្ញវាសោបិ នត្ថិ, កុតោ នីវរណប្បហានាទីនិ. នីវរណប្បហានម្បិ នត្ថិ, កុតោ ព្រហ្មវិហារាទីនិ. ព្រហ្មវិហារមត្តម្បិ នត្ថិ, កុតោ បុព្ពេនិវាសាទីនិ. បុព្ពេនិវាសញាណមត្តម្បិ នត្ថិ, កុតោ អម្ហាកំ ទិព្ពចក្ខុ. ឯត្ថ មយំ សអាចរិយកា នដ្ឋា’’តិ. ឥតោ ភិយ្យោ ឧត្តរិតរន្តិ ឥតោ ទិព្ពចក្ខុញាណាធិគមតោ ភិយ្យោ អញ្ញំ ឧត្តរិតរំ វិសេសាធិគមំ មយំ សុតិវសេនាបិ ន ជានាមាតិ វទន្តិ.

និគ្រោធស្សបជ្ឈាយនវណ្ណនា

៧៥. អថ និគ្រោធំ បរិព្ពាជកន្តិ ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘ឥមេ បរិព្ពាជកា ឥទានិ ភគវតោ ភាសិតំ សុស្សូសន្តិ, ឥមិនា ច និគ្រោធេន ភគវតោ បរម្មុខា កក្ខឡំ ទុរាសទវចនំ វុត្តំ, ឥទានិ អយម្បិ សោតុកាមោ ជាតោ, កាលោ ទានិ មេ ឥមស្ស មានទ្ធជំ និបាតេត្វា ភគវតោ សាសនំ ឧក្ខិបិតុ’’ន្តិ. អថ និគ្រោធំ បរិព្ពាជកំ ឯតទវោច. អបរម្បិស្ស អហោសិ ‘‘អយំ មយិ អកថេន្តេ សត្ថារំ ន ខមាបេស្សតិ, តទស្ស អនាគតេ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តិស្សតិ, មយា បន កថិតេ ខមាបេស្សតិ, តទស្ស ភវិស្សតិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’’តិ. អថ និគ្រោធំ បរិព្ពាជកំ ឯតទវោច. អបរិសាវចរំ បន នំ ករោថាតិ ឯត្ថ បនាតិ និបាតោ, អថ នំ អបរិសាវចរំ ករោថាតិ អត្ថោ. ‘‘អបរិសាវចរេត’’ន្តិបិ បាឋោ, អបរិសាវចរំ វា ឯតំ ករោថ, គោកាណាទីនំ វា អញ្ញតរន្តិ អត្ថោ.

គោកាណន្តិ ឯត្ថាបិ គោកាណំ បរិយន្តចារិនិំ វិយ ករោថាតិ អត្ថោ. តុណ្ហីភូតោតិ តុណ្ហីភាវំ ឧបគតោ. មង្កុភូតោតិ និត្តេជតំ អាបន្នោ. បត្តក្ខន្ធោតិ ឱនតគីវោ. អធោមុខោតិ ហេដ្ឋាមុខោ.

៧៦. ពុទ្ធោ ¶ ¶ សោ ភគវា ពោធាយាតិ សយំ ពុទ្ធោ សត្តានម្បិ ចតុសច្ចពោធត្ថាយ ធម្មំ ទេសេតិ. ទន្តោតិ ចក្ខុតោបិ ទន្តោ…បេ… មនតោបិ ទន្តោ. ទមថាយាតិ អញ្ញេសម្បិ ទមនត្ថាយ ឯវ, ន វាទត្ថាយ. សន្តោតិ រាគសន្តតាយ សន្តោ, ទោសមោហសន្តតាយ សព្ព អកុសលសព្ពាភិសង្ខារសន្តតាយ សន្តោ. សមថាយាតិ មហាជនស្ស រាគាទិសមនត្ថាយ ធម្មំ ទេសេតិ. តិណ្ណោតិ ចត្តារោ ឱឃេ តិណ្ណោ. តរណាយាតិ មហាជនស្ស ឱឃនិត្ថរណត្ថាយ. បរិនិព្ពុតោតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតោ. បរិនិព្ពានាយាតិ មហាជនស្សាបិ សព្ពកិលេសបរិនិព្ពានត្ថាយ ធម្មំ ទេសេតិ.

ព្រហ្មចរិយបរិយោសានាទិវណ្ណនា

៧៧. អច្ចយោតិអាទីនិ ¶ សាមញ្ញផលេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៥០) វុត្តានិ. ឧជុជាតិកោតិ កាយវង្កាទិវិរហិតោ ឧជុសភាវោ. អហមនុសាសាមីតិ អហំ តាទិសំ បុគ្គលំ អនុសាសាមិ, ធម្មំ អស្ស ទេសេមិ. សត្តាហន្តិ សត្តទិវសានិ, ឥទំ សព្ពម្បិ ភគវា ទន្ធបញ្ញំ បុគ្គលំ សន្ធាយាហ អសឋោ បន អមាយាវី ឧជុជាតិកោ តំមុហុត្តេនេវ អរហត្តំ បត្តុំ សក្ខិស្សតិ. ឥតិ ភគវា ‘‘អសឋ’’ន្តិអាទិវចនេន សឋោ ហិ វង្កវង្កោ, មយាបិ ន សក្កា អនុសាសិតុន្តិ ទីបេន្តោ បរិព្ពាជកំ បាទេសុ គហេត្វា មហាមេរុបាទតលេ វិយ ខិបិត្ថ. កស្មា? អយញ្ហិ អតិសឋោ, កុដិលចិត្តោ សត្ថរិ ឯវំ កថេន្តេបិ ពុទ្ធធម្មសង្ឃេសុ នាធិមុច្ចតិ, អធិមុច្ចនត្ថាយ សោតំ ន ឱទហតិ, កោហញ្ញេ ឋិតោ សត្ថារំ ខមាបេតិ. តស្មា ភគវា តស្សជ្ឈាសយំ វិទិត្វា ‘‘ឯតុ វិញ្ញូ បុរិសោ អសឋោ’’តិអាទិមាហ. សឋំ បនាហំ អនុសាសិតុំ ន សក្កោមីតិ.

៧៨. អន្តេវាសិកម្យតាតិ អន្តេវាសិកម្យតាយ, អម្ហេ អន្តេវាសិកេ ឥច្ឆន្តោ. ឯវមាហាតិ ‘‘ឯតុ វិញ្ញុបុរិសោ’’តិអាទិមាហ. យោ ឯវ វោ អាចរិយោតិ យោ ឯវ តុម្ហាកំ បកតិយា អាចរិយោ. ឧទ្ទេសា នោ ចាវេតុកាមោតិ អត្តនោ អនុសាសនិំ គាហាបេត្វា អម្ហេ អម្ហាកំ ឧទ្ទេសតោ ចាវេតុកាមោ. សោ ¶ ឯវ វោ ឧទ្ទេសោ ហោតូតិ យោ តុម្ហាកំ បកតិយា ឧទ្ទេសោ, សោ តុម្ហាកំយេវ ហោតុ ¶ , ន មយំ តុម្ហាកំ ឧទ្ទេសេន អត្ថិកា. អាជីវាតិ អាជីវតោ. អកុសលសង្ខាតាតិ អកុសលាតិ កោដ្ឋាសំ បត្តា. អកុសលា ធម្មាតិ ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទធម្មា តណ្ហាយេវ វា វិសេសេន. សា ហិ បុនព្ភវករណតោ ‘‘បោនោព្ភវិកា’’តិ វុត្តា. សទរថាតិ កិលេសទរថសម្បយុត្តា. ជាតិជរាមរណិយាតិ ជាតិជរាមរណានំ បច្ចយភូតា. សំកិលេសិកា ធម្មាតិ ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា. វោទានិយាតិ, សមថវិបស្សនា ធម្មា. តេ ហិ សត្តេ វោទាបេន្តិ, តស្មា ‘‘វោទានិយា’’តិ វុច្ចន្តិ. បញ្ញាបារិបូរិន្តិ មគ្គបញ្ញាបារិបូរិំ. វេបុល្លត្តញ្ចាតិ ផលបញ្ញាវេបុល្លតំ, ឧភោបិ វា ឯតានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានេវ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘តតោ តុម្ហេ មគ្គបញ្ញញ្ចេវ ផលបញ្ញញ្ច ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរិស្សថា’’តិ. ឯវំ ភគវា បរិព្ពាជកេ អារព្ភ អត្តនោ ឱវាទានុសាសនិយា ផលំ ទស្សេន្តោ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋបេសិ.

៧៩. យថា តំ មារេនាតិ យថា មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តា និសីទន្តិ ឯវមេវ តុណ្ហីភូតា…បេ… អប្បដិភានា និសិន្នា.

មារោ ¶ កិរ សត្ថា អតិវិយ គជ្ជន្តោ ពុទ្ធពលំ ទីបេត្វា ឥមេសំ បរិព្ពាជកានំ ធម្មំ ទេសេតិ, កទាចិ ធម្មាភិសមយោ ភវេយ្យ, ហន្ទាហំ បរិយុដ្ឋាមីតិ សោ តេសំ ចិត្តានិ បរិយុដ្ឋាសិ. អប្បហីនវិបល្លាសានញ្ហិ ចិត្តំ មារស្ស យថាកាមករណីយំ ហោតិ. តេបិ មារេន បរិយុដ្ឋិតចិត្តា ថទ្ធង្គបច្ចង្គា វិយ តុណ្ហី អប្បដិភានា និសីទិំសុ. អថ សត្ថា ឥមេ បរិព្ពាជកា អតិវិយ និរវា ហុត្វា និសិន្នា, កិំ នុ ខោតិ អាវជ្ជន្តោ មារេន បរិយុដ្ឋិតភាវំ អញ្ញាសិ. សចេ បន តេសំ មគ្គផលុប្បត្តិហេតុ ភវេយ្យ, មារំ បដិពាហិត្វាបិ ភគវា ធម្មំ ទេសេយ្យ, សោ បន តេសំ នត្ថិ. ‘‘សព្ពេបិ មេ តុច្ឆបុរិសា’’តិ អញ្ញាសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អថ ខោ ភគវតោ ឯតទហោសិ សព្ពេបិ មេ មោឃបុរិសា’’តិអាទិ.

តត្ថ ផុដ្ឋា បាបិមតាតិ បាបិមតា មារេន ផុដ្ឋា. យត្រ ហិ នាមាតិ យេសុ នាម. អញ្ញាណត្ថម្បីតិ ¶ ជាននត្ថម្បិ. កិំ ករិស្សតិ សត្តាហោតិ សមណេន គោតមេន បរិច្ឆិន្នសត្តាហោ អម្ហាកំ កិំ ករិស្សតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘សមណេន គោតមេន ‘សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរិស្សតិ សត្តាហ’ន្តិ វុត្តំ, សោ សត្តាហោ អម្ហាកំ កិំ អប្ផាសុកំ ករិស្សតិ. ¶ ហន្ទ មយំ សត្តាហព្ភន្តរេ ឯតំ ធម្មំ សច្ឆិកាតុំ សក្កា, ន សក្កាតិ អញ្ញាណត្ថម្បិ ព្រហ្មចរិយំ ចរិស្សាមា’’តិ. អថ វា ជានាម តាវស្ស ធម្មន្តិ ឯកទិវសេ ឯកវារំ អញ្ញាណត្ថម្បិ ឯតេសំ ចិត្តំ នុប្បន្នំ, សត្តាហោ បន ឯតេសំ កុសីតានំ កិំ ករិស្សតិ, កិំ សក្ខិស្សន្តិ តេ សត្តាហំ បូរេតុន្តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. សីហនាទន្តិ បរវាទភិន្ទនំ សកវាទសមុស្សាបនញ្ច អភីតនាទំ នទិត្វា. បច្ចុបដ្ឋាសីតិ បតិដ្ឋិតោ. តាវទេវាតិ តស្មិញ្ញេវ ខណេ. រាជគហំ បាវិសីតិ រាជគហមេវ បវិដ្ឋោ. តេសំ បន បរិព្ពាជកានំ កិញ្ចាបិ ឥទំ សុត្តន្តំ សុត្វា វិសេសោ ន និព្ពត្តោ, អាយតិំ បន នេសំ វាសនាយ បច្ចយោ ភវិស្សតីតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវាតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

ឧទុម្ពរិកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ចក្កវត្តិសុត្តវណ្ណនា

អត្តទីបសរណតាវណ្ណនា

៨០. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ ចក្កវត្តិសុត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – មាតុលាយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តំ នគរំ គោចរគាមំ កត្វា អវិទូរេ វនសណ្ឌេ វិហរតិ. ‘‘តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសី’’តិ ឯត្ថ អយមនុបុព្ពិកថា –

ភគវា កិរ ឥមស្ស សុត្តស្ស សមុដ្ឋានសមយេ បច្ចូសកាលេ មហាករុណាសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ លោកំ វោលោកេន្តោ ឥមាយ អនាគតវំសទីបិកាយ សុត្តន្តកថាយ មាតុលនគរវាសីនំ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយំ ទិស្វា បាតោវ វីសតិភិក្ខុសហស្សបរិវារោ មាតុលនគរំ សម្បត្តោ. មាតុលនគរវាសិនោ ខត្តិយា ‘‘ភគវា អាគតោ’’តិ សុត្វា បច្ចុគ្គម្ម ទសពលំ និមន្តេត្វា មហាសក្ការេន នគរំ បវេសេត្វា និសជ្ជដ្ឋានំ សំវិធាយ ភគវន្តំ មហារហេ បល្លង្កេ និសីទាបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ អទំសុ. ភគវា ភត្តកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘សចាហំ ឥមស្មិំ ឋានេ ឥមេសំ មនុស្សានំ ធម្មំ ទេសេស្សាមិ, អយំ បទេសោ សម្ពាធោ, មនុស្សានំ ឋាតុំ វា និសីទិតុំ វា ឱកាសោ ន ភវិស្សតិ, មហតា ខោ បន សមាគមេន ភវិតព្ព’’ន្តិ.

អថ រាជកុលានំ ភត្តានុមោទនំ អកត្វាវ បត្តំ គហេត្វា នគរតោ និក្ខមិ. មនុស្សា ចិន្តយិំសុ – ‘‘សត្ថា អម្ហាកំ អនុមោទនម្បិ អកត្វា គច្ឆតិ, អទ្ធា ភត្តគ្គំ អមនាបំ អហោសិ, ពុទ្ធានំ នាម ន សក្កា ចិត្តំ គហេតុំ, ពុទ្ធេហិ សទ្ធិំ វិស្សាសករណំ នាម សមុស្សិតផណំ អាសីវិសំ គីវាយ គហណសទិសំ ហោតិ; ឯថ ភោ, តថាគតំ ខមាបេស្សាមា’’តិ. សកលនគរវាសិនោ ភគវតា សហេវ និក្ខន្តា. ភគវា គច្ឆន្តោវ មគធក្ខេត្តេ ឋិតំ សាខាវិដបសម្បន្នំ សន្ទច្ឆាយំ ករីសមត្តភូមិបត្ថដំ ឯកំ មាតុលរុក្ខំ ទិស្វា ឥមស្មិំ រុក្ខមូលេ ¶ និសីទិត្វា ធម្មេ ទេសិយមានេ ‘‘មហាជនស្ស ¶ ឋាននិសជ្ជនោកាសោ ភវិស្សតី’’តិ. និវត្តិត្វា ¶ មគ្គា ឱក្កម្ម រុក្ខមូលំ ឧបសង្កមិត្វា ធម្មភណ្ឌាគារិកំ អានន្ទត្ថេរំ ឱលោកេសិ. ថេរោ ឱលោកិតសញ្ញាយ ឯវ ‘‘សត្ថា និសីទិតុកាមោ’’តិ ញត្វា សុគតមហាចីវរំ បញ្ញបេត្វា អទាសិ. និសីទិ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ. អថស្ស បុរតោ មនុស្សា និសីទិំសុ. ឧភោសុ បស្សេសុ បច្ឆតោ ច ភិក្ខុសង្ឃោ, អាកាសេ ទេវតា អដ្ឋំសុ, ឯវំ មហាបរិសមជ្ឈគតោ តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ.

តេ ភិក្ខូតិ តត្រ ឧបវិដ្ឋា ធម្មប្បដិគ្គាហកា ភិក្ខូ. អត្តទីបាតិ អត្តានំ ទីបំ តាណំ លេណំ គតិំ បរាយណំ បតិដ្ឋំ កត្វា វិហរថាតិ អត្ថោ. អត្តសរណាតិ ឥទំ តស្សេវ វេវចនំ. អនញ្ញសរណាតិ ឥទំ អញ្ញសរណបដិក្ខេបវចនំ. ន ហិ អញ្ញោ អញ្ញស្ស សរណំ ហោតិ, អញ្ញស្ស វាយាមេន អញ្ញស្ស អសុជ្ឈនតោ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘អត្តា ហិ អត្តនោ នាថោ, កោ ហិ នាថោ បរោ សិយា’’តិ (ធ. ប. ១៦០). តេនាហ ‘‘អនញ្ញសរណា’’តិ. កោ បនេត្ថ អត្តា នាម, លោកិយលោកុត្តរោ ធម្មោ. តេនាហ – ‘‘ធម្មទីបា ធម្មសរណា អនញ្ញសរណា’’តិ. ‘‘កាយេ កាយានុបស្សី’’តិអាទីនិ មហាសតិបដ្ឋានេ វិត្ថារិតានិ.

គោចរេតិ ចរិតុំ យុត្តដ្ឋានេ. សកេតិ អត្តនោ សន្តកេ. បេត្តិកេ វិសយេតិ បិតិតោ អាគតវិសយេ. ចរតន្តិ ចរន្តានំ. ‘‘ចរន្ត’’ន្តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ន លច្ឆតីតិ ន លភិស្សតិ ន បស្សិស្សតិ. មារោតិ ទេវបុត្តមារោបិ, មច្ចុមារោបិ, កិលេសមារោបិ. ឱតារន្តិ រន្ធំ ឆិទ្ទំ វិវរំ. អយំ បនត្ថោ លេឌ្ឌុដ្ឋានតោ និក្ខម្ម តោរណេ និសីទិត្វា ពាលាតបំ តបន្តំ លាបំ សកុណំ គហេត្វា. បក្ខន្ទសេនសកុណវត្ថុនា ទីបេតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេ, សកុណគ្ឃិ លាបំ សកុណំ សហសា អជ្ឈប្បត្តា អគ្គហេសិ. អថ ខោ, ភិក្ខវេ, លាបោ សកុណោ សកុណគ្ឃិយា ហរិយមានោ ឯវំ បរិទេវសិ ‘មយមេវម្ហ អលក្ខិកា, មយំ អប្បបុញ្ញា, យេ ¶ មយំ អគោចរេ ចរិម្ហ បរវិសយេ, សចេជ្ជ មយំ គោចរេ ចរេយ្យាម សកេ បេត្តិកេ វិសយេ, ន ម្យាយំ សកុណគ្ឃិ អលំ អភវិស្ស យទិទំ យុទ្ធាយា’តិ. កោ បន តេ លាប គោចរោ សកោ បេត្តិកោ វិសយោតិ? យទិទំ ¶ នង្គលកដ្ឋករណំ លេឌ្ឌុដ្ឋានន្តិ. អថ ខោ, ភិក្ខវេ, សកុណគ្ឃិ សកេ ពលេ អបត្ថទ្ធា សកេ ពលេ អសំវទមានា លាបំ សកុណំ បមុញ្ចិ គច្ឆ ខោ ត្វំ លាប, តត្របិ គន្ត្វា ន មោក្ខសីតិ.

អថ ខោ ¶ , ភិក្ខវេ, លាបោ សកុណោ នង្គលកដ្ឋករណំ លេឌ្ឌុដ្ឋានំ គន្ត្វា មហន្តំ លេឌ្ឌុំ អភិរុហិត្វា សកុណគ្ឃិំ វទមានោ អដ្ឋាសិ ‘‘ឯហិ ខោ ទានិ មេ សកុណគ្ឃិ, ឯហិ ខោ ទានិ មេ សកុណគ្ឃី’’តិ. អថ ខោ សា, ភិក្ខវេ, សកុណគ្ឃិ សកេ ពលេ អបត្ថទ្ធា សកេ ពលេ អសំវទមានា ឧភោ បក្ខេ សន្នយ្ហ លាបំ សកុណំ សហសា អជ្ឈប្បត្តា. យទា ខោ, ភិក្ខវេ, អញ្ញាសិ លាបោ សកុណោ ពហុអាគតា ខោ ម្យាយំ សកុណគ្ឃីតិ, អថ ខោ តស្សេវ លេឌ្ឌុស្ស អន្តរំ បច្ចុបាទិ. អថ ខោ, ភិក្ខវេ, សកុណគ្ឃិ តត្ថេវ ឧរំ បច្ចតាឡេសិ. ឯវញ្ហិ តំ, ភិក្ខវេ, ហោតិ យោ អគោចរេ ចរតិ បរវិសយេ.

តស្មាតិហ, ភិក្ខវេ, មា អគោចរេ ចរិត្ថ បរវិសយេ, អគោចរេ, ភិក្ខវេ, ចរតំ បរវិសយេ លច្ឆតិ មារោ ឱតារំ, លច្ឆតិ មារោ អារម្មណំ. កោ ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ អគោចរោ បរវិសយោ, យទិទំ បញ្ច កាមគុណា. កតមេ បញ្ច? ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា រូបា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា បិយរូបា កាមូបសំហិតា រជនីយា, សោតវិញ្ញេយ្យា សទ្ទា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា បិយរូបា កាមូបសំហិតា រជនីយា, ឃានវិញ្ញេយ្យា គន្ធា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា បិយរូបា កាមូបសំហិតា រជនីយា, ជិវ្ហាវិញ្ញេយ្យា រសា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា បិយរូបា កាមូបសំហិតា រជនីយា, កាយវិញ្ញេយ្យា ផោដ្ឋព្ពា ឥដ្ឋា កន្តា មនាបា បិយរូបា កាមូបសំហិតា រជនីយា. អយំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ អគោចរោ បរវិសយោ.

គោចរេ, ភិក្ខវេ, ចរថ…បេ… ន លច្ឆតិ មារោ អារម្មណំ. កោ ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ គោចរោ សកោ បេត្តិកោ វិសយោ, យទិទំ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា. កតមេ ចត្តារោ? ឥធ ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា, វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ; វេទនាសុ វេទនានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា, វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ; ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា, វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ; ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី វិហរតិ អាតាបី សម្បជានោ សតិមា, វិនេយ្យ លោកេ អភិជ្ឈាទោមនស្សំ – អយំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ គោចរោ សកោ បេត្តិកោ វិសយោតិ (សំ. និ. ៥.៣៧១).

កុសលានន្តិ អនវជ្ជលក្ខណានំ. សមាទានហេតូតិ សមាទាយ វត្តនហេតុ. ឯវមិទំ បុញ្ញំ បវឌ្ឍតីតិ ¶ ឯវំ ឥទំ លោកិយលោកុត្តរំ បុញ្ញផលំ វឌ្ឍតិ, បុញ្ញផលន្តិ ច ឧបរូបរិ បុញ្ញម្បិ បុញ្ញវិបាកោបិ វេទិតព្ពោ.

ទឡ្ហនេមិចក្កវត្តិរាជកថាវណ្ណនា

៨១. តត្ថ ¶ ទុវិធំ កុសលំ ¶ វដ្ដគាមី ច វិវដ្ដគាមី ច. តត្ថ វដ្ដគាមិកុសលំ នាម មាតាបិតូនំ បុត្តធីតាសុ បុត្តធីតានញ្ច មាតាបិតូសុ សិនេហវសេន មុទុមទ្ទវចិត្តំ. វិវដ្ដគាមិកុសលំ នាម ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិអាទិភេទា សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា. តេសុ វដ្ដគាមិបុញ្ញស្ស បរិយោសានំ មនុស្សលោកេ ចក្កវត្តិសិរីវិភវោ. វិវដ្ដគាមិកុសលស្ស មគ្គផលនិព្ពានសម្បត្តិ. តត្ថ វិវដ្ដគាមិកុសលស្ស វិបាកំ សុត្តបរិយោសានេ ទស្សេស្សតិ.

ឥធ បន វដ្ដគាមិកុសលស្ស វិបាកទស្សនត្ថំ, ភិក្ខវេ, យទា បុត្តធីតរោ មាតាបិតូនំ ឱវាទេ ន អដ្ឋំសុ, តទា អាយុនាបិ វណ្ណេនាបិ ឥស្សរិយេនាបិ បរិហាយិំសុ. យទា បន អដ្ឋំសុ, តទា វឌ្ឍិំសូតិ វត្វា វដ្ដគាមិកុសលានុសន្ធិវសេន ‘‘ភូតបុព្ពំ, ភិក្ខវេ’’តិ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ ចក្កវត្តីតិអាទីនិ មហាបទានេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣) វិត្ថារិតានេវ.

៨២. ឱសក្កិតន្តិ ឦសកម្បិ អវសក្កិតំ. ឋានា ចុតន្តិ សព្ពសោ ឋានា អបគតំ. តំ កិរ ចក្ករតនំ អន្តេបុរទ្វារេ អក្ខាហតំ វិយ វេហាសំ អដ្ឋាសិ. អថស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទ្វេ ខទិរត្ថម្ភេ និខណិត្វា ចក្ករតនមត្ថកេ នេមិអភិមុខំ ឯកំ សុត្តកំ ពន្ធិំសុ. អធោភាគេបិ នេមិអភិមុខំ ឯកំ ពន្ធិំសុ. តេសុ ឧបរិមសុត្តតោ អប្បមត្តកម្បិ ឱគតំ ចក្ករតនំ ឱសក្កិតំ នាម ហោតិ, ហេដ្ឋា សុត្តស្ស ឋានំ ឧបរិមកោដិយា អតិក្កន្តគតំ ឋានា ចុតំ នាម ហោតិ, តទេតំ អតិពលវទោសេ សតិ ឯវំ ហោតិ. សុត្តមត្តម្បិ ឯកង្គុលទ្វង្គុលមត្តំ វា ភដ្ឋំ ឋានា ចុតមេវ ហោតិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ ‘‘ឱសក្កិតំ ឋានា ចុត’’ន្តិ.

អថ មេ អារោចេយ្យាសីតិ តាត, ត្វំ អជ្ជ អាទិំ កត្វា ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ ចក្ករតនស្ស ឧបដ្ឋានំ គច្ឆ, ឯវំ គច្ឆន្តោ យទា ចក្ករតនំ ឦសកម្បិ ឱសក្កិតំ ឋានា ចុតំ បស្សសិ, អថ មយ្ហំ អាចិក្ខេយ្យាសិ. ជីវិតញ្ហិ មេ តវ ហត្ថេ និក្ខិត្តន្តិ. អទ្ទសាតិ អប្បមត្តោ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ គន្ត្វា ឱលោកេន្តោ ឯកទិវសំ អទ្ទស.

៨៣. អថ ¶ ខោ, ភិក្ខវេតិ ភិក្ខវេ, អថ រាជា ទឡ្ហនេមិ ‘‘ចក្ករតនំ ឱសក្កិត’’ន្តិ ¶ សុត្វា ឧប្បន្នពលវទោមនស្សោ ‘‘ន ទានិ មយា ចិរំ ជីវិតព្ពំ ភវិស្សតិ, អប្បាវសេសំ មេ អាយុ, ន មេ ទានិ កាមេ បរិភុញ្ជនកាលោ, បព្ពជ្ជាកាលោ មេ ¶ ឥទានី’’តិ រោទិត្វា បរិទេវិត្វា ជេដ្ឋបុត្តំ កុមារំ អាមន្តាបេត្វា ឯតទវោច. សមុទ្ទបរិយន្តន្តិ បរិក្ខិត្តឯកសមុទ្ទបរិយន្តមេវ. ឥទំ ហិស្ស កុលសន្តកំ. ចក្កវាឡបរិយន្តំ បន បុញ្ញិទ្ធិវសេន និព្ពត្តំ, ន តំ សក្កា ទាតុំ. កុលសន្តកំ បន និយ្យាតេន្តោ ‘‘សមុទ្ទបរិយន្ត’’ន្តិ អាហ. កេសមស្សុន្តិ តាបសបព្ពជ្ជំ បព្ពជន្តាបិ ហិ បឋមំ កេសមស្សុំ ឱហារេន្តិ. តតោ បដ្ឋាយ បរូឡ្ហកេសេ ពន្ធិត្វា វិចរន្តិ. តេន វុត្តំ – ‘‘កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា’’តិ.

កាសាយានីតិ កសាយរសបីតានិ. អាទិតោ ឯវំ កត្វា បច្ឆា វក្កលានិបិ ធារេន្តិ. បព្ពជីតិ បព្ពជិតោ. បព្ពជិត្វា ច អត្តនោ មង្គលវនុយ្យានេយេវ វសិ. រាជិសិម្ហីតិ រាជឦសិម្ហិ. ព្រាហ្មណបព្ពជិតា ហិ ‘‘ព្រាហ្មណិសយោ’’តិ វុច្ចន្តិ. សេតច្ឆត្តំ បន បហាយ រាជបព្ពជិតា រាជិសយោតិ. អន្តរធាយីតិ អន្តរហិតំ និព្ពុតទីបសិខា វិយ អភាវំ ឧបគតំ. បដិសំវេទេសីតិ កន្ទន្តោ បរិទេវន្តោ ជានាបេសិ. បេត្តិកន្តិ បិតិតោ អាគតំ ទាយជ្ជំ ន ហោតិ, ន សក្កា កុសីតេន ហីនវីរិយេន ទស អកុសលកម្មបថេ សមាទាយ វត្តន្តេន បាបុណិតុំ. អត្តនោ បន សុកតំ កម្មំ និស្សាយ ទសវិធំ ទ្វាទសវិធំ វា ចក្កវត្តិវត្តំ បូរេន្តេនេវេតំ បត្តព្ពន្តិ ទីបេតិ. អថ នំ វត្តបដិបត្តិយំ ចោទេន្តោ ‘‘ឥង្ឃ ត្វ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អរិយេតិ និទ្ទោសេ. ចក្កវត្តិវត្តេតិ ចក្កវត្តីនំ វត្តេ.

ចក្កវត្តិអរិយវត្តវណ្ណនា

៨៤. ធម្មន្តិ ទសកុសលកម្មបថធម្មំ. និស្សាយាតិ តទធិដ្ឋានេន ចេតសា តមេវ និស្សយំ កត្វា. ធម្មំ សក្ករោន្តោតិ យថា កតោ សោ ធម្មោ សុដ្ឋុ កតោ ហោតិ, ឯវមេតំ ករោន្តោ. ធម្មំ គរុំ ករោន្តោតិ តស្មិំ គារវុប្បត្តិយា តំ គរុំ ករោន្តោ. ធម្មំ មានេន្តោតិ តមេវ ធម្មំ បិយញ្ច ភាវនីយញ្ច កត្វា វិហរន្តោ. ធម្មំ បូជេន្តោតិ តំ អបទិសិត្វា គន្ធមាលាទិបូជនេនស្ស បូជំ ករោន្តោ. ធម្មំ ¶ អបចយមានោតិ តស្សេវ ធម្មស្ស អញ្ជលិករណាទីហិ នីចវុត្តិតំ ករោន្តោ. ធម្មទ្ធជោ ¶ ធម្មកេតូតិ តំ ធម្មំ ធជមិវ បុរក្ខត្វា កេតុមិវ ច ឧក្ខិបិត្វា បវត្តិយា ធម្មទ្ធជោ ធម្មកេតុ ច ហុត្វាតិ អត្ថោ. ធម្មាធិបតេយ្យោតិ ធម្មាធិបតិភូតោ អាគតភាវេន ធម្មវសេនេវ សព្ពកិរិយានំ ករណេន ធម្មាធិបតេយ្យោ ហុត្វា. ធម្មិកំ រក្ខាវរណគុត្តិំ សំវិទហស្សូតិ ធម្មោ អស្សា អត្ថីតិ ធម្មិកា, រក្ខា ច អាវរណញ្ច គុត្តិ ច រក្ខាវរណគុត្តិ ¶ . តត្ថ ‘‘បរំ រក្ខន្តោ អត្តានំ រក្ខតី’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៨៥) វចនតោ ខន្តិអាទយោ រក្ខា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘កថញ្ច, ភិក្ខវេ, បរំ រក្ខន្តោ អត្តានំ រក្ខតិ. ខន្តិយា អវិហិំសាយ មេត្តចិត្តតា អនុទ្ទយតា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៨៥). និវាសនបារុបនគេហាទីនំ និវារណា អាវរណំ, ចោរាទិឧបទ្ទវនិវារណត្ថំ គោបាយនា គុត្តិ, តំ សព្ពម្បិ សុដ្ឋុ សំវិទហស្សុ បវត្តយ ឋបេហីតិ អត្ថោ. ឥទានិ យត្ថ សា សំវិទហិតព្ពា, តំ ទស្សេន្តោ អន្តោជនស្មិន្តិអាទិមាហ.

តត្រាយំ សង្ខេបត្ថោ – អន្តោជនសង្ខាតំ តវ បុត្តទារំ សីលសំវរេ បតិដ្ឋបេហិ, វត្ថគន្ធមាលាទីនិ ចស្ស ទេហិ, សព្ពោបទ្ទវេ ចស្ស និវារេហិ. ពលកាយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – ពលកាយោ កាលំ អនតិក្កមិត្វា ភត្តវេតនសម្បទានេនបិ អនុគ្គហេតព្ពោ. អភិសិត្តខត្តិយា ភទ្រស្សាជានេយ្យាទិរតនសម្បទានេនបិ ឧបសង្គណ្ហិតព្ពា. អនុយន្តខត្តិយា តេសំ អនុរូបយានវាហនសម្បទានេនបិ បរិតោសេតព្ពា. ព្រាហ្មណា អន្នបានវត្ថាទិនា ទេយ្យធម្មេន. គហបតិកា ភត្តពីជនង្គលផាលពលិពទ្ទាទិសម្បទានេន. តថា និគមវាសិនោ នេគមា, ជនបទវាសិនោ ច ជានបទា. សមិតបាបពាហិតបាបា សមណព្រាហ្មណា សមណបរិក្ខារសម្បទានេន សក្កាតព្ពា. មិគបក្ខិនោ អភយទានេន សមស្សាសេតព្ពា.

វិជិតេតិ អត្តនោ អាណាបវត្តិដ្ឋានេ. អធម្មការោតិ អធម្មកិរិយា. មា បវត្តិត្ថាតិ យថា នប្បវត្តតិ, តថា នំ បដិបាទេហីតិ អត្ថោ. សមណព្រាហ្មណាតិ សមិតបាបពាហិតបាបា. មទប្បមាទា ¶ បដិវិរតាតិ នវវិធា មានមទា, បញ្ចសុ កាមគុណេសុ ចិត្តវោស្សជ្ជនសង្ខាតា បមាទា ច បដិវិរតា. ខន្តិសោរច្ចេ និវិដ្ឋាតិ អធិវាសនខន្តិយញ្ច សុរតភាវេ ច បតិដ្ឋិតា. ឯកមត្តានន្តិ អត្តនោ រាគាទីនំ ទមនាទីហិ ឯកមត្តានំ ទមេន្តិ សមេន្តិ បរិនិព្ពាបេន្តីតិ វុច្ចន្តិ. កាលេន កាលន្តិ កាលេ កាលេ ¶ . អភិនិវជ្ជេយ្យាសីតិ គូថំ វិយ វិសំ វិយ អគ្គិំ វិយ ច សុដ្ឋុ វជ្ជេយ្យាសិ. សមាទាយាតិ សុរភិកុសុមទាមំ វិយ អមតំ វិយ ច សម្មា អាទាយ បវត្តេយ្យាសិ.

ឥធ ឋត្វា វត្តំ សមានេតព្ពំ. អន្តោជនស្មិំ ពលកាយេបិ ឯកំ, ខត្តិយេសុ ឯកំ, អនុយន្តេសុ ឯកំ, ព្រាហ្មណគហបតិកេសុ ឯកំ, នេគមជានបទេសុ ឯកំ, សមណព្រាហ្មណេសុ ឯកំ, មិគបក្ខីសុ ឯកំ, អធម្មការប្បដិក្ខេបោ ឯកំ, អធនានំ ធនានុប្បទានំ ឯកំ សមណព្រាហ្មណេ ឧបសង្កមិត្វា បញ្ហបុច្ឆនំ ឯកន្តិ ឯវមេតំ ទសវិធំ ហោតិ. គហបតិកេ បន បក្ខិជាតេ ច វិសុំ កត្វា គណេន្តស្ស ទ្វាទសវិធំ ហោតិ. បុព្ពេ អវុត្តំ វា គណេន្តេន អធម្មរាគស្ស ច វិសមលោភស្ស ¶ ច បហានវសេន ទ្វាទសវិធំ វេទិតព្ពំ. ឥទំ ខោ តាត តន្តិ ឥទំ ទសវិធំ ទ្វាទសវិធញ្ច អរិយចក្កវត្តិវត្តំ នាម. វត្តមានស្សាតិ បូរេត្វា វត្តមានស្ស. តទហុបោសថេតិអាទិ មហាសុទស្សនេ វុត្តំ.

៩០. សមតេនាតិ អត្តនោ មតិយា. សុទន្តិ និបាតមត្តំ. បសាសតីតិ អនុសាសតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បោរាណកំ រាជវំសំ រាជបវេណិំ រាជធម្មំ បហាយ អត្តនោ មតិមត្តេ ឋត្វា ជនបទំ អនុសាសតីតិ. ឯវមយំ មឃទេវវំសស្ស កឡារជនកោ វិយ ទឡ្ហនេមិវំសស្ស ឧបច្ឆេទកោ អន្តិមបុរិសោ ហុត្វា ឧប្បន្នោ. បុព្ពេនាបរន្តិ បុព្ពកាលេន សទិសា ហុត្វា អបរកាលំ. ជនបទា ន បព្ពន្តីតិ ន វឌ្ឍន្តិ. យថា តំ បុព្ពកានន្តិ យថា បុព្ពកានំ រាជូនំ បុព្ពេ ច បច្ឆា ច សទិសាយេវ ហុត្វា បព្ពិំសុ, តថា ន បព្ពន្តិ. កត្ថចិ សុញ្ញា ហោន្តិ ហតវិលុត្តា, តេលមធុផាណិតាទីសុ ¶ ចេវ យាគុភត្តាទីសុ ច ឱជាបិ បរិហាយិត្ថាតិ អត្ថោ.

អមច្ចា បារិសជ្ជាតិ អមច្ចា ចេវ បរិសាវចរា ច. គណកមហាមត្តាតិ អច្ឆិទ្ទកាទិបាឋគណកា ចេវ មហាអមច្ចា ច. អនីកដ្ឋាតិ ហត្ថិអាចរិយាទយោ. ទោវារិកាតិ ទ្វាររក្ខិនោ. មន្តស្សាជីវិនោតិ មន្តា វុច្ចតិ បញ្ញា, តំ និស្សយំ កត្វា យេ ជីវន្តិ បណ្ឌិតា មហាមត្តា, តេសំ ឯតំ នាមំ.

អាយុវណ្ណាទិបរិហានិកថាវណ្ណនា

៩១. នោ ¶ ច ខោ អធនានន្តិ ពលវលោភត្តា បន អធនានំ ទលិទ្ទមនុស្សានំ ធនំ នានុប្បទាសិ. នានុប្បទិយមានេតិ អននុប្បទិយមានេ, អយមេវ វា បាឋោ. ទាលិទ្ទិយន្តិ ទលិទ្ទភាវោ. អត្តនា ច ជីវាហីតិ សយញ្ច ជីវំ យាបេហីតិ អត្ថោ. ឧទ្ធគ្គិកន្តិអាទីសុ ឧបរូបរិភូមីសុ ផលទានវសេន ឧទ្ធមគ្គមស្សាតិ ឧទ្ធគ្គិកា. សគ្គស្ស ហិតា តត្រុបបត្តិជននតោតិ សោវគ្គិកា. និព្ពត្តដ្ឋានេ សុខោ វិបាកោ អស្សាតិ សុខវិបាកា. សុដ្ឋុ អគ្គានំ ទិព្ពវណ្ណាទីនំ ទសន្នំ វិសេសានំ និព្ពត្តនតោ សគ្គសំវត្តនិកា. ឯវរូបំ ទក្ខិណំ ទានំ បតិដ្ឋបេតីតិ អត្ថោ.

៩២. បវឌ្ឍិស្សតីតិ វឌ្ឍិស្សតិ ពហុំ ភវិស្សតិ. សុនិសេធំ និសេធេយ្យន្តិ សុដ្ឋុ និសិទ្ធំ និសេធេយ្យំ. មូលឃច្ចន្តិ មូលហតំ. ខរស្សរេនាតិ ផរុសសទ្ទេន. បណវេនាតិ វជ្ឈភេរិយា.

៩៣. សីសានិ ¶ នេសំ ឆិន្ទិស្សាមាតិ យេសំ អន្តមសោ មូលកមុដ្ឋិម្បិ ហរិស្សាម, តេសំ តថេវ សីសានិ ឆិន្ទិស្សាម, យថា កោចិ ហដភាវម្បិ ន ជានិស្សតិ, អម្ហាកំ ទានិ កិមេត្ថ រាជាបិ ឯវំ ឧដ្ឋាយ បរំ មារេតីតិ អយំ នេសំ អធិប្បាយោ. ឧបក្កមិំសូតិ អារភិំសុ. បន្ថទុហនន្តិ បន្ថឃាតំ, បន្ថេ ឋត្វា ចោរកម្មំ.

៩៤. ន ហិ, ទេវាតិ សោ កិរ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ រាជា សច្ចំ ទេវាតិ មុខបដិញ្ញាយ ទិន្នាយ មារាបេតិ, ហន្ទាហំ មុសាវាទំ ករោមី’’តិ, មរណភយា ‘‘ន ហិ ទេវា’’តិ អវោច.

៩៦. ឯកិទន្តិ ¶ ឯត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ, ឯកេ សត្តាតិ អត្ថោ. ចារិត្តន្តិ មិច្ឆាចារំ. អភិជ្ឈាព្យាបាទាតិ អភិជ្ឈា ច ព្យាបាទោ ច. មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ នត្ថិ ទិន្នន្តិអាទិកា អន្តគ្គាហិកា បច្ចនីកទិដ្ឋិ.

១០១. អធម្មរាគោតិ មាតា មាតុច្ឆា បិតុច្ឆា មាតុលានីតិអាទិកេ អយុត្តដ្ឋានេ រាគោ. វិសមលោភោតិ បរិភោគយុត្តេសុបិ ឋានេសុ អតិពលវលោភោ. មិច្ឆាធម្មោតិ បុរិសានំ បុរិសេសុ ឥត្ថីនញ្ច ឥត្ថីសុ ឆន្ទរាគោ.

អមត្តេយ្យតាតិអាទីសុ ¶ មាតុ ហិតោ មត្តេយ្យោ, តស្ស ភាវោ មត្តេយ្យតា, មាតរិ សម្មា បដិបត្តិយា ឯតំ នាមំ. តស្សា អភាវោ ចេវ តប្បដិបក្ខតា ច អមត្តេយ្យតា. អបេត្តេយ្យតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ន កុលេ ជេដ្ឋាបចាយិតាតិ កុលេ ជេដ្ឋានំ អបចិតិយា នីចវុត្តិយា អករណភាវោ.

ទសវស្សាយុកសមយវណ្ណនា

១០៣. យំ ឥមេសន្តិ យស្មិំ សមយេ ឥមេសំ. អលំបតេយ្យាតិ បតិនោ ទាតុំ យុត្តា. ឥមានិ រសានីតិ ឥមានិ លោកេ អគ្គរសានិ. អតិព្យាទិប្បិស្សន្តីតិ អតិវិយ ទិប្បិស្សន្តិ, អយមេវ វា បាឋោ. កុសលន្តិបិ ន ភវិស្សតីតិ កុសលន្តិ នាមម្បិ ន ភវិស្សតិ, បញ្ញត្តិមត្តម្បិ ន បញ្ញាយិស្សតីតិ អត្ថោ. បុជ្ជា ច ភវិស្សន្តិ បាសំសា ចាតិ បូជារហា ច ភវិស្សន្តិ បសំសារហា ច. តទា កិរ មនុស្សា ‘‘អសុកេន នាម មាតា បហតា, បិតា បហតោ, សមណព្រាហ្មណា ជីវិតា វោរោបិតា, កុលេ ជេដ្ឋានំ អត្ថិភាវម្បិ ន ជានាតិ, អហោ បុរិសោ’’តិ តមេវ បូជេស្សន្តិ ចេវ បសំសិស្សន្តិ ច.

ន ¶ ភវិស្សតិ មាតាតិ វាតិ អយំ មយ្ហំ មាតាតិ គរុចិត្តំ ន ភវិស្សតិ. គេហេ មាតុគាមំ វិយ នានាវិធំ អសព្ភិកថំ កថយមានា អគារវុបចារេន ឧបសង្កមិស្សន្តិ. មាតុច្ឆាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ ច មាតុច្ឆាតិ មាតុភគិនី. មាតុលានីតិ មាតុលភរិយា. អាចរិយភរិយាតិ សិប្បាយតនានិ សិក្ខាបកស្ស អាចរិយស្ស ភរិយា. គរូនំ ទារាតិ ចូឡបិតុមហាបិតុអាទីនំ ភរិយា. សម្ភេទន្តិ ¶ មិស្សីភាវំ, មរិយាទភេទំ វា.

តិព្ពោ អាឃាតោ បច្ចុបដ្ឋិតោ ភវិស្សតីតិ ពលវកោបោ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិវសេន បច្ចុបដ្ឋិតោ ភវិស្សតិ. អបរានិ ទ្វេ ឯតស្សេវ វេវចនានិ. កោបោ ហិ ចិត្តំ អាឃាតេតីតិ អាឃាតោ. អត្តនោ ច បរស្ស ច ហិតសុខំ ព្យាបាទេតីតិ ព្យាបាទោ. មនោបទូសនតោ មនោបទោសោតិ វុច្ចតិ. តិព្ពំ វធកចិត្តន្តិ បិយមានស្សាបិ បរំ មារណត្ថាយ វធកចិត្តំ. តស្ស វត្ថុំ ទស្សេតុំ មាតុបិ បុត្តម្ហីតិអាទិ វុត្តំ. មាគវិកស្សាតិ មិគលុទ្ទកស្ស.

១០៤. សត្ថន្តរកប្បោតិ ¶ សត្ថេន អន្តរកប្បោ. សំវដ្ដកប្បំ អប្បត្វា អន្តរាវ លោកវិនាសោ. អន្តរកប្បោ ច នាមេស ទុព្ភិក្ខន្តរកប្បោ រោគន្តរកប្បោ សត្ថន្តរកប្បោតិ តិវិធោ. តត្ថ លោភុស្សទាយ បជាយ ទុព្ភិក្ខន្តរកប្បោ ហោតិ. មោហុស្សទាយ រោគន្តរកប្បោ. ទោសុស្សទាយ សត្ថន្តរកប្បោ. តត្ថ ទុព្ភិក្ខន្តរកប្បេន នដ្ឋា យេភុយ្យេន បេត្តិវិសយេ ឧបបជ្ជន្តិ. កស្មា? អាហារនិកន្តិយា ពលវត្តា. រោគន្តរកប្បេន នដ្ឋា យេភុយ្យេន សគ្គេ និព្ពត្តន្តិ កស្មា? តេសញ្ហិ ‘‘អហោ វតញ្ញេសំ សត្តានំ ឯវរូបោ រោគោ ន ភវេយ្យា’’តិ មេត្តចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ. សត្ថន្តរកប្បេន នដ្ឋា យេភុយ្យេន និរយេ ឧបបជ្ជន្តិ. កស្មា? អញ្ញមញ្ញំ ពលវាឃាតតាយ.

មិគសញ្ញន្តិ ‘‘អយំ មិគោ, អយំ មិគោ’’តិ សញ្ញំ. តិណ្ហានិ សត្ថានិ ហត្ថេសុ បាតុភវិស្សន្តីតិ តេសំ កិរ ហត្ថេន ផុដ្ឋមត្តំ យំកិញ្ចិ អន្តមសោ តិណបណ្ណំ ឧបាទាយ អាវុធមេវ ភវិស្សតិ. មា ច មយំ កញ្ចីតិ មយំ កញ្ចិ ឯកបុរិសម្បិ ជីវិតា មា វោរោបយិម្ហ. មា ច អម្ហេ កោចីតិ អម្ហេបិ កោចិ ឯកបុរិសោ ជីវិតា មា វោរោបយិត្ថ. យំនូន មយន្តិ អយំ លោកវិនាសោ បច្ចុបដ្ឋិតោ, ន សក្កា ទ្វីហិ ឯកដ្ឋានេ ឋិតេហិ ជីវិតំ លទ្ធុន្តិ មញ្ញមានា ឯវំ ចិន្តយិំសុ. វនគហនន្តិ វនសង្ខាតេហិ តិណគុម្ពលតាទីហិ គហនំ ទុប្បវេសដ្ឋានំ. រុក្ខគហនន្តិ រុក្ខេហិ គហនំ ទុប្បវេសដ្ឋានំ. នទីវិទុគ្គន្តិ ¶ នទីនំ អន្តរទីបាទីសុ ទុគ្គមនដ្ឋានំ. បព្ពតវិសមន្តិ បព្ពតេហិ វិសមំ, បព្ពតេសុបិ វា វិសមដ្ឋានំ. សភាគាយិស្សន្តីតិ ¶ យថា អហំ ជីវាមិ ទិដ្ឋា ភោ សត្តា, ត្វម្បិ តថា ជីវសីតិ ឯវំ សម្មោទនកថាយ អត្តនា សភាគេ ករិស្សន្តិ.

អាយុវណ្ណាទិវឌ្ឍនកថាវណ្ណនា

១០៥. អាយតន្តិ មហន្តំ. បាណាតិបាតា វិរមេយ្យាមាតិ បាណាតិបាតតោ ឱសក្កេយ្យាម. បាណាតិបាតំ វិរមេយ្យាមាតិបិ សជ្ឈាយន្តិ, តត្ថ បាណាតិបាតំ បជហេយ្យាមាតិ អត្ថោ. វីសតិវស្សាយុកាតិ មាតាបិតរោ ¶ បាណាតិបាតា បដិវិរតា, បុត្តា កស្មា វីសតិវស្សាយុកា អហេសុន្តិ ខេត្តវិសុទ្ធិយា. តេសញ្ហិ មាតាបិតរោ សីលវន្តោ ជាតា. ឥតិ សីលគព្ភេ វឌ្ឍិតត្តា ឥមាយ ខេត្តវិសុទ្ធិយា ទីឃាយុកា អហេសុំ. យេ បនេត្ថ កាលំ កត្វា តត្ថេវ និព្ពត្តា, តេ អត្តនោវ សីលសម្បត្តិយា ទីឃាយុកា អហេសុំ.

អស្សាមាតិ ភវេយ្យាម. ចត្តារីសវស្សាយុកាតិអាទយោ កោដ្ឋាសា អទិន្នាទានាទីហិ បដិវិរតានំ វសេន វេទិតព្ពា.

សង្ខរាជឧប្បត្តិវណ្ណនា

១០៦. ឥច្ឆាតិ មយ្ហំ ភត្តំ ទេថាតិ ឯវំ ឧប្បជ្ជនកតណ្ហា. អនសនន្តិ ន អសនំ អវិប្ផារិកភាវោ កាយាលសិយំ, ភត្តំ ភុត្តានំ ភត្តសម្មទបច្ចយា និបជ្ជិតុកាមតាជនកោ កាយទុព្ពលភាវោតិ អត្ថោ. ជរាតិ បាកដជរា. កុក្កុដសម្បាតិកាតិ ឯកគាមស្ស ឆទនបិដ្ឋតោ ឧប្បតិត្វា ឥតរគាមស្ស ឆទនបិដ្ឋេ បតនសង្ខាតោ កុក្កុដសម្បាតោ. ឯតាសុ អត្ថីតិ កុក្កុដសម្បាតិកា. ‘‘កុក្កុដសម្បាទិកា’’តិបិ បាឋោ, គាមន្តរតោ គាមន្តរំ កុក្កុដានំ បទសា គមនសង្ខាតោ កុក្កុដសម្បាទោ ឯតាសុ អត្ថីតិ អត្ថោ. ឧភយម្បេតំ ឃននិវាសតំយេវ ទីបេតិ. អវីចិ មញ្ញេ ផុដោ ភវិស្សតីតិ អវីចិមហានិរយោ វិយ និរន្តរបូរិតោ ភវិស្សតិ.

១០៧. ‘‘អសីតិវស្សសហស្សាយុកេសុ, ភិក្ខវេ, មនុស្សេសុ មេត្តេយ្យោ នាម ភគវា លោកេ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ន វឌ្ឍមានកវសេន វុត្តំ. ន ហិ ពុទ្ធា វឌ្ឍមានេ អាយុម្ហិ និព្ពត្តន្តិ, ហាយមានេ បន និព្ពត្តន្តិ. តស្មា យទា តំ អាយុ វឌ្ឍិត្វា ¶ អសង្ខេយ្យតំ បត្វា បុន ហាយមានំ អសីតិវស្សសហស្សកាលេ ឋស្សតិ, តទា ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ អត្ថោ. បរិហរិស្សតីតិ ឥទំ បន បរិវារេត្វា ¶ វិចរន្តានំ វសេន វុត្តំ. យូបោតិ បាសាទោ. រញ្ញា មហាបនាទេន ការាបិតោតិ រញ្ញា ហេតុភូតេន តស្សត្ថាយ សក្កេន ទេវរាជេន វិស្សកម្មទេវបុត្តំ បេសេត្វា ការាបិតោ. បុព្ពេ កិរ ទ្វេ បិតាបុត្តា នឡការា បច្ចេកពុទ្ធស្ស នឡេហិ ច ឧទុម្ពរេហិ ¶ ច បណ្ណសាលំ ការាបេត្វា តំ តត្ថ វាសាបេត្វា ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋហិំសុ. តេ កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តា. តេសុ បិតា ទេវលោកេយេវ អដ្ឋាសិ. បុត្តោ ទេវលោកា ចវិត្វា សុរុចិស្ស រញ្ញោ ទេវិយា សុមេធាយ កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តោ. មហាបនាទោ នាម កុមារោ អហោសិ. សោ អបរភាគេ ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា មហាបនាទោ នាម រាជា ជាតោ. អថស្ស បុញ្ញានុភាវេន សក្កោ ទេវរាជា វិស្សកម្មទេវបុត្តំ រញ្ញោ បាសាទំ ករោហីតិ បហិណិ សោ តស្ស បាសាទំ និម្មិនិ បញ្ចវីសតិយោជនុព្ពេធំ សត្តរតនមយំ សតភូមកំ. យំ សន្ធាយ ជាតកេ វុត្តំ –

‘‘បនាទោ នាម សោ រាជា, យស្ស យូបោ សុវណ្ណយោ;

តិរិយំ សោឡសុព្ពេធោ, ឧទ្ធមាហុ សហស្សធា.

សហស្សកណ្ឌោ សតគេណ្ឌុ, ធជាលុ ហរិតាមយោ;

អនច្ចុំ តត្ថ គន្ធព្ពា, ឆ សហស្សានិ សត្តធា.

ឯវមេតំ តទា អាសិ, យថា ភាសសិ ភទ្ទជិ;

សក្កោ អហំ តទា អាសិំ, វេយ្យាវច្ចករោ តវា’’តិ. (ជា. ៥.៣.៤២);

សោ រាជា តត្ថ យាវតាយុកំ វសិត្វា កាលំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តិ. តស្មិំ ទេវលោកេ និព្ពត្តេ សោ បាសាទោ មហាគង្គាយ អនុសោតំ បតិ. តស្ស ធុរសោបានសម្មុខដ្ឋានេ បយាគបតិដ្ឋានំ នាម នគរំ មាបិតំ. ថុបិកាសម្មុខដ្ឋានេ កោដិគាមោ នាម. អបរភាគេ អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ សោ នឡការទេវបុត្តោ ទេវលោកតោ ចវិត្វា មនុស្សបថេ ភទ្ទជិសេដ្ឋិ នាម ហុត្វា សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. សោ នាវាយ គង្គាតរណទិវសេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស តំ បាសាទំ ទស្សេតីតិ វត្ថុ វិត្ថារេតព្ពំ. កស្មា បនេស បាសាទោ ន អន្តរហិតោតិ? ឥតរស្ស អានុភាវា. តេន សទ្ធិំ ¶ បុញ្ញំ កត្វា ទេវលោកេ និព្ពត្តកុលបុត្តោ អនាគតេ សង្ខោ នាម រាជា ភវិស្សតិ. តស្ស បរិភោគត្ថាយ សោ បាសាទោ ឧដ្ឋហិស្សតិ, តស្មា ន អន្តរហិតោតិ.

១០៨. ឧស្សាបេត្វាតិ ¶ តំ បាសាទំ ឧដ្ឋាបេត្វា. អជ្ឈាវសិត្វាតិ តត្ថ វសិត្វា. តំ ទត្វា វិស្សជ្ជិត្វាតិ តំ បាសាទំ ទានវសេន ទត្វា និរបេក្ខោ បរិច្ចាគវសេន ច វិស្សជ្ជិត្វា. កស្ស ¶ ច ឯវំ ទត្វាតិ? សមណាទីនំ. តេនាហ – ‘‘សមណព្រាហ្មណកបណទ្ធិកវនិព្ពកយាចកានំ ទានំ ទត្វា’’តិ. កថំ បន សោ ឯកំ បាសាទំ ពហូនំ ទស្សតីតិ? ឯវំ កិរស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ ‘‘អយំ បាសាទោ វិប្បកិរិយតូ’’តិ. សោ ខណ្ឌខណ្ឌសោ វិប្បកិរិស្សតិ. សោ តំ អលគ្គមានោវ ហុត្វា ‘‘យោ យត្តកំ ឥច្ឆតិ, សោ តត្តកំ គណ្ហតូ’’តិ ទានវសេន វិស្សជ្ជិស្សតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ទានំ ទត្វា មេត្តេយ្យស្ស ភគវតោ…បេ… វិហរិស្សតី’’តិ. ឯត្តកេន ភគវា វដ្ដគាមិកុសលស្ស អនុសន្ធិំ ទស្សេតិ.

១០៩. ឥទានិ វិវដ្ដគាមិកុសលស្ស អនុសន្ធិំ ទស្សេន្តោ បុន អត្តទីបា, ភិក្ខវេ, វិហរថាតិអាទិមាហ.

ភិក្ខុនោ អាយុវណ្ណាទិវឌ្ឍនកថាវណ្ណនា

១១០. ឥទំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ អាយុស្មិន្តិ ភិក្ខវេ យំ វោ អហំ អាយុនាបិ វឌ្ឍិស្សថាតិ អវោចំ, តត្ថ ឥទំ ភិក្ខុនោ អាយុស្មិំ ឥទំ អាយុការណន្តិ អត្ថោ. តស្មា តុម្ហេហិ អាយុនា វឌ្ឍិតុកាមេហិ ឥមេ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ភាវេតព្ពាតិ ទស្សេតិ.

វណ្ណស្មិន្តិ យំ វោ អហំ វណ្ណេនបិ វឌ្ឍិស្សថាតិ អវោចំ, ឥទំ តត្ថ វណ្ណការណំ. សីលវតោ ហិ អវិប្បដិសារាទីនំ វសេន សរីរវណ្ណោបិ កិត្តិវសេន គុណវណ្ណោបិ វឌ្ឍតិ. តស្មា តុម្ហេហិ វណ្ណេន វឌ្ឍិតុកាមេហិ សីលសម្បន្នេហិ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

សុខស្មិន្តិ យំ វោ អហំ សុខេនបិ វឌ្ឍិស្សថាតិ អវោចំ, ឥទំ តត្ថ វិវេកជំ បីតិសុខាទិនានប្បការកំ ឈានសុខំ. តស្មា តុម្ហេហិ សុខេន វឌ្ឍិតុកាមេហិ ឥមានិ ចត្តារិ ឈានានិ ភាវេតព្ពានិ.

ភោគស្មិន្តិ យំ វោ អហំ ភោគេនបិ វឌ្ឍិស្សថាតិ អវោចំ, អយំ សោ អប្បមាណានំ សត្តានំ អប្បដិកូលតាវហោ សុខសយនាទិ ឯកាទសានិសំសោ សព្ពទិសាវិប្ផារិតព្រហ្មវិហារភោគោ. តស្មា តុម្ហេហិ ភោគេន វឌ្ឍិតុកាមេហិ ឥមេ ព្រហ្មវិហារា ភាវេតព្ពា.

ពលស្មិន្តិ ¶ យំ វោ អហំ ពលេនបិ វឌ្ឍិស្សថាតិ អវោចំ, ឥទំ ¶ អាសវក្ខយបរិយោសានេ ឧប្បន្នំ ¶ អរហត្តផលសង្ខាតំ ពលំ. តស្មា តុម្ហេហិ ពលេន វឌ្ឍិតុកាមេហិ អរហត្តប្បត្តិយា យោគោ ករណីយោ.

យថយិទំ, ភិក្ខវេ, មារពលន្តិ យថា ឥទំ ទេវបុត្តមារមច្ចុមារកិលេសមារានំ ពលំ ទុប្បសហំ ទុរភិសម្ភវំ, ឯវំ អញ្ញំ លោកេ ឯកពលម្បិ ន សមនុបស្សាមិ. តម្បិ ពលំ ឥទមេវ អរហត្តផលំ បសហតិ អភិភវតិ អជ្ឈោត្ថរតិ. តស្មា ឯត្ថេវ យោគោ ករណីយោតិ ទស្សេតិ.

ឯវមិទំ បុញ្ញន្តិ ឯវំ ឥទំ លោកុត្តរបុញ្ញម្បិ យាវ អាសវក្ខយា បវឌ្ឍតីតិ វិវដ្ដគាមិកុសលានុសន្ធិំ និដ្ឋបេន្តោ អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋបេសិ. សុត្តបរិយោសានេ វីសតិ ភិក្ខុសហស្សានិ អរហត្តំ បាបុណិំសុ. ចតុរាសីតិ បាណសហស្សានិ អមតបានំ បិវិំសូតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

ចក្កវត្តិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. អគ្គញ្ញសុត្តវណ្ណនា

វាសេដ្ឋភារទ្វាជវណ្ណនា

១១១. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ អគ្គញ្ញសុត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – បុព្ពារាមេ មិគារមាតុបាសាទេតិ ឯត្ថ អយំ អនុបុព្ពិកថា. អតីតេ សតសហស្សកប្បមត្ថកេ ឯកា ឧបាសិកា បទុមុត្តរំ ភគវន្តំ និមន្តេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសតសហស្សស្ស ទានំ ទត្វា ភគវតោ បាទមូលេ និបជ្ជិត្វា ‘‘អនាគតេ តុម្ហាទិសស្ស ពុទ្ធស្ស អគ្គុបដ្ឋាយិកា ហោមី’’តិ បត្ថនំ អកាសិ. សា កប្បសតសហស្សំ ទេវេសុ ចេវ មនុស្សេសុ ច សំសរិត្វា អម្ហាកំ ភគវតោ កាលេ ភទ្ទិយនគរេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិបុត្តស្ស ធនញ្ចយសេដ្ឋិនោ គេហេ សុមនទេវិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. ជាតកាលេ តស្សា វិសាខាតិ នាមំ អកំសុ. សា យទា ភគវា ភទ្ទិយនគរំ អាគមាសិ, តទា បញ្ចទាសិសតេហិ សទ្ធិំ ភគវតោ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា បឋមទស្សនម្ហិយេវ សោតាបន្នា អហោសិ.

អបរភាគេ សាវត្ថិយំ មិគារសេដ្ឋិបុត្តស្ស បុណ្ណវឌ្ឍនកុមារស្ស គេហំ គតា. តត្ថ នំ មិគារសេដ្ឋិ មាតុដ្ឋានេ ឋបេសិ. តស្មា មិគារមាតាតិ វុច្ចតិ. បតិកុលំ គច្ឆន្តិយា ចស្សា បិតា មហាលតាបិឡន្ធនំ នាម ការាបេសិ. តស្មិំ បិឡន្ធនេ ចតស្សោ វជិរនាឡិយោ ឧបយោគំ អគមំសុ, មុត្តានំ ឯកាទស នាឡិយោ, បវាឡស្ស ទ្វាវីសតិ នាឡិយោ, មណីនំ តេត្តិំស នាឡិយោ. ឥតិ ឯតេហិ ច អញ្ញេហិ ច សត្តហិ រតនេហិ និដ្ឋានំ អគមាសិ. តំ សីសេ បដិមុក្កំ យាវ បាទបិដ្ឋិយា ភស្សតិ. បញ្ចន្នំ ហត្ថីនំ ពលំ ធារយមានាវ នំ ឥត្ថី ធារេតុំ សក្កោតិ. សា អបរភាគេ ទសពលស្ស អគ្គុបដ្ឋាយិកា ហុត្វា តំ បសាធនំ វិស្សជ្ជេត្វា នវហិ កោដីហិ ភគវតោ វិហារំ ការយមានា ករីសមត្តេ ភូមិភាគេ បាសាទំ ការេសិ ¶ . តស្ស ឧបរិភូមិយំ បញ្ច គព្ភសតានិ ហោន្តិ, ហេដ្ឋិមភូមិយំ បញ្ចាតិ គព្ភសហស្សប្បដិមណ្ឌិតោ អហោសិ. សា ‘‘សុទ្ធបាសាទោវ ន សោភតី’’តិ តំ បរិវារេត្វា បញ្ច ទុវឌ្ឍគេហសតានិ, បញ្ច ចូឡបាសាទសតានិ ¶ , បញ្ច ទីឃសាលសតានិ ច ការាបេសិ. វិហារមហោ ចតូហិ មាសេហិ និដ្ឋានំ អគមាសិ.

មាតុគាមត្តភាវេ ¶ ឋិតាយ វិសាខាយ វិយ អញ្ញិស្សា ពុទ្ធសាសនេ ធនបរិច្ចាគោ នាម នត្ថិ, បុរិសត្តភាវេ ឋិតស្ស អនាថបិណ្ឌិកស្ស វិយ អញ្ញស្សាតិ. សោ ហិ ចតុបណ្ណាសកោដិយោ វិស្សជ្ជេត្វា សាវត្ថិយា ទក្ខិណភាគេ អនុរាធបុរស្ស មហាវិហារសទិសេ ឋានេ ជេតវនមហាវិហារំ នាម ការេសិ. វិសាខា សាវត្ថិយា បាចីនភាគេ ឧត្តរទេវិយា វិហារសទិសេ ឋានេ បុព្ពារាមំ នាម ការេសិ. ភគវា ឥមេសំ ទ្វិន្នំ កុលានំ អនុកម្បាយ សាវត្ថិំ និស្សាយ វិហរន្តោ ឥមេសុ ទ្វីសុ វិហារេសុ និពទ្ធវាសំ វសិ. ឯកំ អន្តោវស្សំ ជេតវនេ វសតិ, ឯកំ បុព្ពារាមេ. តស្មិំ សមយេ បន ភគវា បុព្ពារាមេ វិហរតិ. តេន វុត្តំ ‘‘បុព្ពារាមេ មិគារមាតុបាសាទេ’’តិ.

វាសេដ្ឋភារទ្វាជាតិ វាសេដ្ឋោ ច សាមណេរោ ភារទ្វាជោ ច. ភិក្ខូសុ បរិវសន្តីតិ តេ នេវ តិត្ថិយបរិវាសំ វសន្តិ, ន អាបត្តិបរិវាសំ. អបរិបុណ្ណវស្សត្តា បន ភិក្ខុភាវំ បត្ថយមានា វសន្តិ. តេនេវាហ ‘‘ភិក្ខុភាវំ អាកង្ខមានា’’តិ. ឧភោបិ ហេតេ ឧទិច្ចព្រាហ្មណមហាសាលកុលេ និព្ពត្តា, ចត្តាលីស ចត្តាលីស កោដិវិភវា តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ មជ្ឈិមនិកាយេ វាសេដ្ឋសុត្តំ សុត្វា សរណំ គតា, តេវិជ្ជសុត្តំ សុត្វា បព្ពជិត្វា ឥមស្មិំ កាលេ ភិក្ខុភាវំ អាកង្ខមានា បរិវសន្តិ. អព្ភោកាសេ ចង្កមតីតិ ឧត្តរទក្ខិណេន អាយតស្ស បាសាទស្ស បុរត្ថិមទិសាភាគេ បាសាទច្ឆាយាយំ យន្តរជ្ជូហិ អាកឌ្ឍិយមានំ រតនសតុព្ពេធំ សុវណ្ណអគ្ឃិកំ វិយ អនិលបថេ វិធាវន្តីហិ ឆព្ពណ្ណាហិ ពុទ្ធរស្មីហិ សោភមានោ អបរាបរំ ចង្កមតិ.

១១៣. អនុចង្កមិំសូតិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ ឱនតសរីរា ហុត្វា អនុវត្តមានា ចង្កមិំសុ. វាសេដ្ឋំ អាមន្តេសីតិ សោ តេសំ បណ្ឌិតតរោ គហេតព្ពំ វិស្សជ្ជេតព្ពញ្ច ជានាតិ, តស្មា តំ អាមន្តេសិ. តុម្ហេ ខ្វត្ថាតិ តុម្ហេ ខោ អត្ថ. ព្រាហ្មណជច្ចាតិ, ព្រាហ្មណជាតិកា. ព្រាហ្មណកុលីនាតិ ព្រាហ្មណេសុ កុលីនា កុលសម្បន្នា. ព្រាហ្មណកុលាតិ ¶ ព្រាហ្មណកុលតោ, ភោគាទិសម្បន្នំ ព្រាហ្មណកុលំ បហាយាតិ អត្ថោ. ន អក្កោសន្តីតិ ទសវិធេន អក្កោសវត្ថុនា ន អក្កោសន្តិ. ន បរិភាសន្តីតិ នានាវិធាយ បរិភវកថាយ ន បរិភាសន្តីតិ អត្ថោ. ឥតិ ¶ ភគវា ‘‘ព្រាហ្មណា ឥមេ សាមណេរេ អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តី’’តិ ជានមានោវ បុច្ឆតិ. កស្មា? ឥមេ មយា អបុច្ឆិតា បឋមតរំ ន កថេស្សន្តិ, អកថិតេ កថា ន សមុដ្ឋាតីតិ កថាសមុដ្ឋាបនត្ថាយ. តគ្ឃាតិ ¶ ឯកំសវចនេ និបាតោ, ឯកំសេនេវ នោ, ភន្តេ, ព្រាហ្មណា អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្តរូបាយាតិ អត្តនោ អនុរូបាយ. បរិបុណ្ណាយាតិ យថារុចិ បទព្យញ្ជនានិ អារោបេត្វា អារោបេត្វា បរិបូរិតាយ. នោ អបរិបុណ្ណាយាតិ អន្តរា អដ្ឋបិតាយ និរន្តរំ បវត្តាយ.

កស្មា បន ព្រាហ្មណា ឥមេ សាមណេរេ អក្កោសន្តីតិ? អប្បតិដ្ឋតាយ. ឥមេ ហិ សាមណេរា អគ្គព្រាហ្មណានំ បុត្តា តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ ជម្ពុទីបេ ព្រាហ្មណានំ អន្តរេ បាកដា សម្ភាវិតា តេសំ បព្ពជិតត្តា អញ្ញេ ព្រាហ្មណបុត្តា បព្ពជិំសុ. អថ ខោ ព្រាហ្មណា ‘‘អបតិដ្ឋា មយំ ជាតា’’តិ ឥមាយ អប្បតិដ្ឋតាយ គាមទ្វារេបិ អន្តោគាមេបិ តេ ទិស្វា ‘‘តុម្ហេហិ ព្រាហ្មណសមយោ ភិន្នោ, មុណ្ឌសមណកស្ស បច្ឆតោ បច្ឆតោ រសគិទ្ធា ហុត្វា វិចរថា’’តិអាទីនិ ចេវ បាឡិយំ អាគតានិ ‘‘ព្រាហ្មណោវ សេដ្ឋោ វណ្ណោ’’តិអាទីនិ ច វត្វា អក្កោសន្តិ. សាមណេរា តេសុ អក្កោសន្តេសុបិ កោបំ វា អាឃាតំ វា អកត្វា កេវលំ ភគវតា បុដ្ឋា ‘‘តគ្ឃ នោ, ភន្តេ, ព្រាហ្មណា អក្កោសន្តិ បរិភាសន្តី’’តិ អារោចេសុំ. អថ នេ ភគវា អក្កោសនាការំ បុច្ឆន្តោ យថា កថំ បន វោតិ បុច្ឆតិ. តេ អាចិក្ខន្តា ព្រាហ្មណា ភន្តេតិអាទិមាហំសុ.

តត្ថ សេដ្ឋោ វណ្ណោតិ ជាតិគោត្តាទីនំ បញ្ញាបនដ្ឋានេ ព្រាហ្មណោវ សេដ្ឋោតិ ទស្សេន្តិ. ហីនា អញ្ញេ វណ្ណាតិ ឥតរេ តយោ វណ្ណា ហីនា លាមកាតិ វទន្តិ. សុក្កោតិ បណ្ឌរោ. កណ្ហោតិ កាឡកោ. សុជ្ឈន្តីតិ ជាតិគោត្តាទីនំ បញ្ញាបនដ្ឋានេ សុជ្ឈន្តិ. ព្រហ្មុនោ បុត្តាតិ មហាព្រហ្មុនោ បុត្តា. ឱរសា មុខតោ ជាតាតិ ឧរេ វសិត្វា មុខតោ និក្ខន្តា, ឧរេ កត្វា សំវឌ្ឍិតាតិ វា ឱរសា. ព្រហ្មជាតិ ¶ ព្រហ្មតោ និព្ពត្តា. ព្រហ្មនិម្មិតាតិ ព្រហ្មុនា និម្មិតា. ព្រហ្មទាយាទាតិ ព្រហ្មុនោ ទាយាទា. ហីនមត្ថ វណ្ណំ អជ្ឈុបគតាតិ ហីនំ វណ្ណំ អជ្ឈុបគតា អត្ថ. មុណ្ឌកេ ¶ សមណកេតិ និន្ទន្តា ជិគុច្ឆន្តា វទន្តិ, ន មុណ្ឌកមត្តញ្ចេវ សមណមត្តញ្ច សន្ធាយ. ឥព្ភេតិ គហបតិកេ. កណ្ហេតិ កាឡកេ. ពន្ធូតិ មារស្ស ពន្ធុភូតេ មារបក្ខិកេ. បាទាបច្ចេតិ មហាព្រហ្មុនោ បាទានំ អបច្ចភូតេ បាទតោ ជាតេតិ អធិប្បាយោ.

១១៤. ‘‘តគ្ឃ វោ, វាសេដ្ឋ, ព្រាហ្មណា បោរាណំ អស្សរន្តា ឯវមាហំសូ’’តិ ឯត្ថ វោតិ និបាតមត្តំ, សាមិវចនំ វា, តុម្ហាកំ ព្រាហ្មណាតិ អត្ថោ. បោរាណន្តិ បោរាណកំ អគ្គញ្ញំ លោកុប្បត្តិចរិយវំសំ. អស្សរន្តាតិ អស្សរមានា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, ឯកំសេន វោ, វាសេដ្ឋ, ព្រាហ្មណា បោរាណំ លោកុប្បត្តិំ អននុស្សរន្តា អជានន្តា ឯវំ វទន្តីតិ. ‘‘ទិស្សន្តិ ខោ បនា’’តិ ឯវមាទិ តេសំ លទ្ធិភិន្ទនត្ថាយ វុត្តំ. តត្ថ ព្រាហ្មណិយោតិ ព្រាហ្មណានំ បុត្តប្បដិលាភត្ថាយ ¶ អាវាហវិវាហវសេន កុលំ អានីតា ព្រាហ្មណិយោ ទិស្សន្តិ. តា ខោ បនេតា អបរេន សមយេន ឧតុនិយោបិ ហោន្តិ, សញ្ជាតបុប្ផាតិ អត្ថោ. គព្ភិនិយោតិ សញ្ជាតគព្ភា. វិជាយមានាតិ បុត្តធីតរោ ជនយមានា. បាយមានាតិ ទារកេ ថញ្ញំ បាយន្តិយោ. យោនិជាវ សមានាតិ ព្រាហ្មណីនំ បស្សាវមគ្គេន ជាតា សមានា. ឯវមាហំសូតិ ឯវំ វទន្តិ. កថំ? ‘‘ព្រាហ្មណោវ សេដ្ឋោ វណ្ណោ…បេ… ព្រហ្មទាយាទា’’តិ. យទិ បន នេសំ តំ សច្ចវចនំ សិយា, ព្រាហ្មណីនំ កុច្ឆិ មហាព្រហ្មស្ស ឧរោ ភវេយ្យ, ព្រាហ្មណីនំ បស្សាវមគ្គោ មហាព្រហ្មុនោ មុខំ ភវេយ្យ, ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហ ‘‘តេ ច ព្រហ្មូនញ្ចេវ អព្ភាចិក្ខន្តី’’តិអាទិ.

ចតុវណ្ណសុទ្ធិវណ្ណនា

ឯត្តាវតា ‘‘មយំ មហាព្រហ្មុនោ ឧរេ វសិត្វា មុខតោ និក្ខន្តាតិ វត្តុំ មា លភន្តូ’’តិ ឥមំ មុខច្ឆេទកវាទំ វត្វា បុន ចត្តារោបិ វណ្ណា កុសលេ ធម្មេ សមាទាយ វត្តន្តាវ ¶ សុជ្ឈន្តីតិ ទស្សនត្ថំ ចត្តារោមេ, វាសេដ្ឋ, វណ្ណាតិអាទិមាហ. អកុសលសង្ខាតាតិ អកុសលាតិ សង្ខាតា អកុសលកោដ្ឋាសភូតា វា. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ន អលមរិយាតិ អរិយភាវេ អសមត្ថា. កណ្ហាតិ បកតិកាឡកា. កណ្ហវិបាកាតិ វិបាកោបិ ¶ នេសំ កណ្ហោ ទុក្ខោតិ អត្ថោ. ខត្តិយេបិ តេតិ ខត្តិយម្ហិបិ តេ. ឯកច្ចេតិ ឯកស្មិំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

សុក្កាតិ និក្កិលេសភាវេន បណ្ឌរា. សុក្កវិបាកាតិ វិបាកោបិ នេសំ សុក្កោ សុខោតិ អត្ថោ.

១១៦. ឧភយវោកិណ្ណេសុ វត្តមានេសូតិ ឧភយេសុ វោកិណ្ណេសុ មិស្សីភូតេសុ ហុត្វា វត្តមានេសុ. កតមេសុ ឧភយេសូតិ? កណ្ហសុក្កេសុ ធម្មេសុ វិញ្ញុគរហិតេសុ ចេវ វិញ្ញុប្បសត្ថេសុ ច. យទេត្ថ ព្រាហ្មណា ឯវមាហំសូតិ ឯត្ថ ឯតេសុ កណ្ហសុក្កធម្មេសុ វត្តមានាបិ ព្រាហ្មណា យទេតំ ឯវំ វទន្តិ ‘‘ព្រាហ្មណោវ សេដ្ឋោ វណ្ណោ’’តិអាទិ. តំ នេសំ វិញ្ញូ នានុជានន្តីតិ យេ លោកេ បណ្ឌិតា, តេ នានុមោទន្តិ, ន បសំសន្តីតិ អត្ថោ. តំ កិស្ស ហេតុ? ឥមេសញ្ហិ វាសេដ្ឋាតិអាទិម្ហិ អយំ សង្ខេបត្ថោ. យំ វុត្តំ នានុជានន្តីតិ, តំ កស្មាតិ ចេ? យស្មា ឥមេសំ ចតុន្នំ វណ្ណានំ យោ ភិក្ខុ អរហំ…បេ… សម្មទញ្ញា វិមុត្តោ, សោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតិ, តេ ច ន ឯវរូបា. តស្មា នេសំ វិញ្ញូ នានុជានន្តិ.

អរហន្តិអាទិបទេសុ ចេត្ថ កិលេសានំ អារកត្តាទីហិ ការណេហិ អរហំ. អាសវានំ ខីណត្តា ខីណាសវោ ¶ . សត្ត សេក្ខា បុថុជ្ជនកល្យាណកា ច ព្រហ្មចរិយវាសំ វសន្តិ នាម. អយំ បន វុត្ថវាសោតិ វុសិតវា. ចតូហិ មគ្គេហិ ចតូសុ សច្ចេសុ បរិជាននាទិករណីយំ កតំ អស្សាតិ កតករណីយោ. កិលេសភារោ ច ខន្ធភារោ ច ឱហិតោ អស្សាតិ ឱហិតភារោ. ឱហិតោតិ ឱហារិតោ. សុន្ទរោ អត្ថោ, សកោ វា អត្ថោ សទត្ថោ, អនុប្បត្តោ សទត្ថោ ឯតេនាតិ អនុប្បត្តសទត្ថោ. ភវសំយោជនំ វុច្ចតិ តណ្ហា, សា បរិក្ខីណា អស្សាតិ បរិក្ខីណភវសំយោជនោ. សម្មទញ្ញា វិមុត្តោតិ សម្មា ហេតុនា ការណេន ជានិត្វា វិមុត្តោ. ជនេតស្មិន្តិ ¶ ជនេ ឯតស្មិំ, ឥមស្មិំ លោកេតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋេ ចេវ ធម្មេ អភិសម្បរាយញ្ចាតិ ឥធត្តភាវេ ច បរត្តភាវេ.

១១៧. អនន្តរាតិ ¶ អន្តរវិរហិតា, អត្តនោ កុលេន សទិសាតិ អត្ថោ. អនុយុត្តាតិ វសវត្តិនោ. និបច្ចការន្តិ មហល្លកតរា និបច្ចការំ ទស្សេន្តិ. ទហរតរា អភិវាទនាទីនិ ករោន្តិ. តត្ថ សាមីចិកម្មន្តិ តំតំវត្តករណាទិ អនុច្ឆវិកកម្មំ.

១១៨. និវិដ្ឋាតិ អភិនិវិដ្ឋា អចលដ្ឋិតា. កស្ស បន ឯវរូបា សទ្ធា ហោតីតិ? សោតាបន្នស្ស. សោ ហិ និវិដ្ឋសទ្ធោ អសិនា សីសេ ឆេជ្ជមានេបិ ពុទ្ធោ អពុទ្ធោតិ វា, ធម្មោ អធម្មោតិ វា, សង្ឃោ អសង្ឃោតិ វា ន វទតិ. បតិដ្ឋិតសទ្ធោ ហោតិ សូរម្ពដ្ឋោ វិយ.

សោ កិរ សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សោតាបន្នោ ហុត្វា គេហំ អគមាសិ. អថ មារោ ទ្វត្តិំសវរលក្ខណប្បដិមណ្ឌិតំ ពុទ្ធរូបំ មាបេត្វា តស្ស ឃរទ្វារេ ឋត្វា ‘‘សត្ថា អាគតោ’’តិ សាសនំ បហិណិ. សូរម្ពដ្ឋោ ចិន្តេសិ ‘‘អហំ ឥទានេវ សត្ថុ សន្តិកេ ធម្មំ សុត្វា អាគតោ, កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ ឧបសង្កមិត្វា សត្ថុសញ្ញាយ វន្ទិត្វា អដ្ឋាសិ. មារោ អាហ – ‘‘អម្ពដ្ឋ, យំ តេ មយា ‘រូបំ អនិច្ចំ…បេ… វិញ្ញាណំ អនិច្ចន្តិ កថិតំ, តំ ទុក្កថិតំ. អនុបធារេត្វាវ ហិ មយា ឯវំ វុត្តំ. តស្មា ត្វំ ‘រូបំ និច្ចំ…បេ… វិញ្ញាណំ និច្ច’ន្តិ គណ្ហាហី’’តិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘អដ្ឋានមេតំ យំ ពុទ្ធា អនុបធារេត្វា អបច្ចក្ខំ កត្វា កិញ្ចិ កថេយ្យុំ, អទ្ធា អយំ មយ្ហំ វិច្ឆិន្ទជននត្ថំ មារោ អាគតោ’’តិ. តតោ នំ ‘‘ត្វំ មារោសី’’តិ អាហ. សោ មុសាវាទំ កាតុំ នាសក្ខិ. ‘‘អាម មារោស្មី’’តិ បដិជានាតិ. ‘‘កស្មា អាគតោសី’’តិ? តវ សទ្ធាចាលនត្ថន្តិ អាហ. ‘‘កណ្ហ បាបិម, ត្វំ តាវ ឯកោ តិដ្ឋ, តាទិសានំ មារានំ សតម្បិ សហស្សម្បិ សតសហស្សម្បិ មម សទ្ធំ ចាលេតុំ អសមត្ថំ, មគ្គេន អាគតសទ្ធា នាម ថិរា សិលាបថវិយំ បតិដ្ឋិតសិនេរុ វិយ អចលា ហោតិ, កិំ ត្វំ ឯត្ថា’’តិ អច្ឆរំ បហរិ. សោ ឋាតុំ អសក្កោន្តោ តត្ថេវ អន្តរធាយិ. ឯវរូបំ សទ្ធំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ ‘‘និវិដ្ឋា’’តិ.

មូលជាតា ¶ បតិដ្ឋិតាតិ មគ្គមូលស្ស សញ្ជាតត្តា តេន មគ្គមូលេន បតិដ្ឋិតា. ទឡ្ហាតិ ថិរា. អសំហារិយាតិ ¶ សុនិខាតឥន្ទខីលោ វិយ កេនចិ ចាលេតុំ អសក្កុណេយ្យា. តស្សេតំ កល្លំ វចនាយាតិ តស្ស អរិយសាវកស្ស យុត្តមេតំ វត្តុំ. កិន្តិ? ‘‘ភគវតោម្ហិ បុត្តោ ឱរសោ’’តិ ¶ ឯវមាទិ. សោ ហិ ភគវន្តំ និស្សាយ អរិយភូមិយំ ជាតោតិ ភគវតោ បុត្តោ. ឧរេ វសិត្វា មុខតោ និក្ខន្តធម្មឃោសវសេន មគ្គផលេសុ បតិដ្ឋិតត្តា ឱរសោ មុខតោ ជាតោ. អរិយធម្មតោ ជាតត្តា អរិយធម្មេន ច និម្មិតត្តា ធម្មជោ ធម្មនិម្មិតោ. នវលោកុត្តរធម្មទាយជ្ជំ អរហតីតិ ធម្មទាយាទោ. តំ កិស្ស ហេតូតិ យទេតំ ‘‘ភគវតោម្ហិ បុត្តោ’’តិ វត្វា ‘‘ធម្មជោ ធម្មនិម្មិតោ’’តិ វុត្តំ, តំ កស្មាតិ ចេ? ឥទានិស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ តថាគតស្ស ហេតន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘ធម្មកាយោ ឥតិបី’’តិ កស្មា តថាគតោ ‘‘ធម្មកាយោ’’តិ វុត្តោ? តថាគតោ ហិ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ហទយេន ចិន្តេត្វា វាចាយ អភិនីហរិ. តេនស្ស កាយោ ធម្មមយត្តា ធម្មោវ. ឥតិ ធម្មោ កាយោ អស្សាតិ ធម្មកាយោ. ធម្មកាយត្តា ឯវ ព្រហ្មកាយោ. ធម្មោ ហិ សេដ្ឋត្ថេន ព្រហ្មាតិ វុច្ចតិ. ធម្មភូតោតិ ធម្មសភាវោ. ធម្មភូតត្តា ឯវ ព្រហ្មភូតោ.

១១៩. ឯត្តាវតា ភគវា សេដ្ឋច្ឆេទកវាទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អបរេនបិ នយេន សេដ្ឋច្ឆេទកវាទមេវ ទស្សេតុំ ហោតិ ខោ សោ, វាសេដ្ឋ, សមយោតិអាទិមាហ. តត្ថ សំវដ្ដវិវដ្ដកថា ព្រហ្មជាលេ វិត្ថារិតាវ. ឥត្ថត្តំ អាគច្ឆន្តីតិ ឥត្ថភាវំ មនុស្សត្តំ អាគច្ឆន្តិ. តេធ ហោន្តិ មនោមយាតិ តេ ឥធ មនុស្សលោកេ និព្ពត្តមានាបិ ឱបបាតិកា ហុត្វា មនេនេវ និព្ពត្តាតិ មនោមយា. ព្រហ្មលោកេ វិយ ឥធាបិ នេសំ បីតិយេវ អាហារកិច្ចំ សាធេតីតិ បីតិភក្ខា. ឯតេនេវ នយេន សយំបភាទីនិបិ វេទិតព្ពានីតិ.

រសបថវិបាតុភាវវណ្ណនា

១២០. ឯកោទកីភូតន្តិ សព្ពំ ចក្កវាឡំ ឯកោទកមេវ ភូតំ. អន្ធការោតិ តមោ. អន្ធការតិមិសាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណុប្បត្តិនិវារណេន អន្ធភាវករណំ ពហលតមំ. សមតនីតិ បតិដ្ឋហិ សមន្តតោ បត្ថរិ. បយសោ ¶ តត្តស្សាតិ តត្តស្ស ខីរស្ស. វណ្ណសម្បន្នាតិ វណ្ណេន សម្បន្នា. កណិការបុប្ផសទិសោ ហិស្សា វណ្ណោ អហោសិ. គន្ធសម្បន្នាតិ គន្ធេន សម្បន្នា ¶ ទិព្ពគន្ធំ វាយតិ. រសសម្បន្នាតិ រសេន សម្បន្នា បក្ខិត្តទិព្ពោជា វិយ ហោតិ. ខុទ្ទមធុន្តិ ខុទ្ទកមក្ខិកាហិ កតមធុំ. អនេឡកន្តិ និទ្ទោសំ មក្ខិកណ្ឌកវិរហិតំ. លោលជាតិកោតិ លោលសភាវោ. អតីតានន្តរេបិ កប្បេ លោលោយេវ. អម្ភោតិ អច្ឆរិយជាតោ អាហ. កិមេវិទំ ភវិស្សតីតិ ¶ វណ្ណោបិស្សា មនាបោ គន្ធោបិ, រសោ បនស្សា កីទិសោ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. យោ តត្ថ ឧប្បន្នលោភោ, សោ រសបថវិំ អង្គុលិយា សាយិ, អង្គុលិយា គហេត្វា ជិវ្ហគ្គេ ឋបេសិ.

អច្ឆាទេសីតិ ជិវ្ហគ្គេ ឋបិតមត្តា សត្ត រសហរណីសហស្សានិ ផរិត្វា មនាបា ហុត្វា តិដ្ឋតិ. តណ្ហា ចស្ស ឱក្កមីតិ តត្ថ ចស្ស តណ្ហា ឧប្បជ្ជិ.

ចន្ទិមសូរិយាទិបាតុភាវវណ្ណនា

១២១. អាលុប្បការកំ ឧបក្កមិំសុ បរិភុញ្ជិតុន្តិ អាលោបំ កត្វា បិណ្ឌេ បិណ្ឌេ ឆិន្ទិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ អារភិំសុ. ចន្ទិមសូរិយាតិ ចន្ទិមា ច សូរិយោ ច. បាតុរហេសុន្តិ បាតុភវិំសុ.

កោ បន តេសំ បឋមំ បាតុភវិ, កោ កស្មិំ វសតិ, កស្ស កិំ បមាណំ, កោ ឧបរិ, កោ សីឃំ គច្ឆតិ, កតិ នេសំ វីថិយោ, កថំ ចរន្តិ, កិត្តកេ ឋានេ អាលោកំ ករោន្តីតិ? ឧភោ ឯកតោ បាតុភវន្តិ. សូរិយោ បឋមតរំ បញ្ញាយតិ. តេសញ្ហិ សត្តានំ សយំបភាយ អន្តរហិតាយ អន្ធការោ អហោសិ. តេ ភីតតសិតា ‘‘ភទ្ទកំ វតស្ស សចេ អាលោកោ បាតុភវេយ្យា’’តិ ចិន្តយិំសុ. តតោ មហាជនស្ស សូរភាវំ ជនយមានំ សូរិយមណ្ឌលំ ឧដ្ឋហិ. តេនេវស្ស សូរិយោតិ នាមំ អហោសិ. តស្មិំ ទិវសំ អាលោកំ កត្វា អត្ថង្គតេ បុន អន្ធការោ អហោសិ. តេ ‘‘ភទ្ទកំ វតស្ស សចេ អញ្ញោ អាលោកោ ឧប្បជ្ជេយ្យា’’តិ ចិន្តយិំសុ. អថ នេសំ ឆន្ទំ ញត្វាវ ចន្ទមណ្ឌលំ ឧដ្ឋហិ. តេនេវស្ស ចន្ទោតិ នាមំ អហោសិ.

តេសុ ចន្ទោ អន្តោមណិវិមានេ វសតិ. តំ ពហិ រជតេន បរិក្ខិត្តំ ¶ . ឧភយម្បិ សីតលមេវ អហោសិ. សូរិយោ អន្តោកនកវិមានេ វសតិ. តំ ពាហិរំ ផលិកបរិក្ខិត្តំ ហោតិ. ឧភយម្បិ ឧណ្ហមេវ.

បមាណតោ ¶ ចន្ទោ ឧជុកំ ឯកូនបញ្ញាសយោជនោ. បរិមណ្ឌលតោ តីហិ យោជនេហិ ឩនទិយឌ្ឍសតយោជនោ. សូរិយោ ឧជុកំ បញ្ញាសយោជនោ, បរិមណ្ឌលតោ ទិយឌ្ឍសតយោជនោ.

ចន្ទោ ហេដ្ឋា, សូរិយោ ឧបរិ, អន្តរា នេសំ យោជនំ ហោតិ. ចន្ទស្ស ហេដ្ឋិមន្តតោ សូរិយស្ស ឧបរិមន្តតោ យោជនសតំ ហោតិ.

ចន្ទោ ¶ ឧជុកំ សណិកំ គច្ឆតិ, តិរិយំ សីឃំ. ទ្វីសុ បស្សេសុ នក្ខត្តតារកា គច្ឆន្តិ. ចន្ទោ ធេនុ វិយ វច្ឆំ តំ តំ នក្ខត្តំ ឧបសង្កមតិ. នក្ខត្តានិ បន អត្តនោ ឋានំ ន វិជហន្តិ. សូរិយស្ស ឧជុកំ គមនំ សីឃំ, តិរិយំ គមនំ ទន្ធំ. សោ កាឡបក្ខឧបោសថតោ បាដិបទទិវសេ យោជនានំ សតសហស្សំ ចន្ទមណ្ឌលំ ឱហាយ គច្ឆតិ. អថ ចន្ទោ លេខា វិយ បញ្ញាយតិ. បក្ខស្ស ទុតិយាយ សតសហស្សន្តិ ឯវំ យាវ ឧបោសថទិវសា សតសហស្សំ សតសហស្សំ ឱហាយ គច្ឆតិ. អថ ចន្ទោ អនុក្កមេន វឌ្ឍិត្វា ឧបោសថទិវសេ បរិបុណ្ណោ ហោតិ. បុន បាដិបទទិវសេ យោជនានំ សតសហស្សំ ធាវិត្វា គណ្ហាតិ. ទុតិយាយ សតសហស្សន្តិ ឯវំ យាវ ឧបោសថទិវសា សតសហស្សំ សតសហស្សំ ធាវិត្វា គណ្ហាតិ. អថ ចន្ទោ អនុក្កមេន ហាយិត្វា ឧបោសថទិវសេ សព្ពសោ ន បញ្ញាយតិ. ចន្ទំ ហេដ្ឋា កត្វា សូរិយោ ឧបរិ ហោតិ. មហតិយា បាតិយា ខុទ្ទកភាជនំ វិយ ចន្ទមណ្ឌលំ បិធីយតិ. មជ្ឈន្ហិកេ គេហច្ឆាយា វិយ ចន្ទស្ស ឆាយា ន បញ្ញាយតិ. សោ ឆាយាយ អបញ្ញាយមានាយ ទូរេ ឋិតានំ ទិវា បទីបោ វិយ សយម្បិ ន បញ្ញាយតិ.

កតិ នេសំ វីថិយោតិ ឯត្ថ បន អជវីថិ, នាគវីថិ, គោវីថីតិ តិស្សោ វីថិយោ ហោន្តិ. តត្ថ អជានំ ឧទកំ បដិកូលំ ហោតិ, ហត្ថិនាគានំ មនាបំ. គុន្នំ សីតុណ្ហសមតាយ ផាសុ ហោតិ. តស្មា យំ កាលំ ចន្ទិមសូរិយា អជវីថិំ អារុហន្តិ, តទា ទេវោ ឯកពិន្ទុម្បិ ន វស្សតិ. យទា នាគវីថិំ អារោហន្តិ, តទា ភិន្នំ វិយ នភំ បគ្ឃរតិ. យទា គោវីថិំ អារោហន្តិ, តទា ឧតុសមតា សម្បជ្ជតិ. ចន្ទិមសូរិយា ឆមាសេ សិនេរុតោ ពហិ និក្ខមន្តិ, ឆមាសេ អន្តោ វិចរន្តិ. តេ ហិ អាសាឡ្ហមាសេ សិនេរុសមីបេន វិចរន្តិ. តតោ បរេ ទ្វេ មាសេ និក្ខមិត្វា ពហិ វិចរន្តា បឋមកត្តិកមាសេ មជ្ឈេន គច្ឆន្តិ. តតោ ចក្កវាឡាភិមុខា គន្ត្វា តយោ មាសេ ចក្កវាឡសមីបេន ¶ ចរិត្វា បុន និក្ខមិត្វា ¶ ចិត្រមាសេ មជ្ឈេន គន្ត្វា តតោ ទ្វេ មាសេ សិនេរុភិមុខា បក្ខន្ទិត្វា បុន អាសាឡ្ហេ សិនេរុសមីបេន ចរន្តិ.

កិត្តកេ ឋានេ អាលោកំ ករោន្តីតិ? ឯកប្បហារេន តីសុ ទីបេសុ អាលោកំ ករោន្តិ. កថំ? ឥមស្មិញ្ហិ ទីបេ សូរិយុគ្គមនកាលោ បុព្ពវិទេហេ មជ្ឈន្ហិកោ ហោតិ, ឧត្តរកុរូសុ អត្ថង្គមនកាលោ, អបរគោយានេ មជ្ឈិមយាមោ. បុព្ពវិទេហម្ហិ ឧគ្គមនកាលោ ឧត្តរកុរូសុ មជ្ឈន្ហិកោ, អបរគោយានេ អត្ថង្គមនកាលោ, ឥធ មជ្ឈិមយាមោ. ឧត្តរកុរូសុ ឧគ្គមនកាលោ អបរគោយានេ មជ្ឈន្ហិកោ, ឥធ អត្ថង្គមនកាលោ, បុព្ពវិទេហេ មជ្ឈិមយាមោ. អបរគោយានទីបេ ឧគ្គមនកាលោ ឥធ មជ្ឈន្ហិកោ, បុព្ពវិទេហេ អត្ថង្គមនកាលោ, ឧត្តរកុរូសុ មជ្ឈិមយាមោតិ.

នក្ខត្តានិ ¶ តារករូបានីតិ កត្តិកាទិនក្ខត្តានិ ចេវ សេសតារករូបានិ ច ចន្ទិមសូរិយេហិ សទ្ធិំយេវ បាតុរហេសុំ. រត្តិន្ទិវាតិ តតោ សូរិយត្ថង្គមនតោ យាវ អរុណុគ្គមនា រត្តិ, អរុណុគ្គមនតោ យាវ សូរិយត្ថង្គមនា ទិវាតិ ឯវំ រត្តិន្ទិវា បញ្ញាយិំសុ. អថ បញ្ចទស រត្តិយោ អឌ្ឍមាសោ, ទ្វេ អឌ្ឍមាសា មាសោតិ ឯវំ មាសឌ្ឍមាសា បញ្ញាយិំសុ. អថ ចត្តារោ មាសា ឧតុ, តយោ ឧតូ សំវច្ឆរោតិ ឯវំ ឧតុសំវច្ឆរា បញ្ញាយិំសុ.

១២២. វណ្ណវេវណ្ណតា ចាតិ វណ្ណស្ស វិវណ្ណភាវោ. តេសំ វណ្ណាតិមានបច្ចយាតិ តេសំ វណ្ណំ អារព្ភ ឧប្បន្នអតិមានបច្ចយា. មានាតិមានជាតិកានន្តិ បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជមានាតិមានសភាវានំ. រសាយ បថវិយាតិ សម្បន្នរសត្តា រសាតិ លទ្ធនាមាយ បថវិយា. អនុត្ថុនិំសូតិ អនុភាសិំសុ. អហោ រសន្តិ អហោ អម្ហាកំ មធុររសំ អន្តរហិតំ. អគ្គញ្ញំ អក្ខរន្តិ លោកុប្បត្តិវំសកថំ. អនុសរន្តីតិ អនុគច្ឆន្តិ.

ភូមិបប្បដកបាតុភាវាទិវណ្ណនា

១២៣. ឯវមេវ បាតុរហោសីតិ ឯទិសោ ហុត្វា ឧដ្ឋហិ, អន្តោវាបិយំ ឧទកេ ឆិន្នេ សុក្ខកលលបដលំ វិយ ច ឧដ្ឋហិ.

១២៤. បទាលតាតិ ឯកា មធុររសា ភទ្ទាលតា. កលម្ពុកាតិ ¶ នាឡិកា. អហុ វត នោតិ មធុររសា វត នោ បទាលតា អហោសិ. អហាយិ វត នោតិ សា នោ ឯតរហិ អន្តរហិតាតិ.

១២៥. អកដ្ឋបាកោតិ ¶ អកដ្ឋេយេវ ភូមិភាគេ ឧប្បន្នោ. អកណោតិ និក្កុណ្ឌកោ. អថុសោតិ និត្ថុសោ. សុគន្ធោតិ ទិព្ពគន្ធំ វាយតិ. តណ្ឌុលប្ផលោតិ សុបរិសុទ្ធំ បណ្ឌរំ តណ្ឌុលមេវ ផលតិ. បក្កំ បដិវិរូឡ្ហន្តិ សាយំ គហិតដ្ឋានំ បាតោ បក្កំ ហោតិ, បុន វិរូឡ្ហំ បដិបាកតិកមេវ គហិតដ្ឋានំ ន បញ្ញាយតិ. នាបទានំ បញ្ញាយតីតិ អលាយិតំ ហុត្វា អនូនមេវ បញ្ញាយតិ.

ឥត្ថិបុរិសលិង្គាទិបាតុភាវវណ្ណនា

១២៦. ឥត្ថិយា ចាតិ យា បុព្ពេ មនុស្សកាលេ ឥត្ថី, តស្ស ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវតិ, បុព្ពេ បុរិសស្ស បុរិសលិង្គំ. មាតុគាមោ នាម ហិ បុរិសត្តភាវំ លភន្តោ អនុបុព្ពេន បុរិសត្តបច្ចយេ ធម្មេ ¶ បូរេត្វា លភតិ. បុរិសោ ឥត្ថត្តភាវំ លភន្តោ កាមេសុមិច្ឆាចារំ និស្សាយ លភតិ. តទា បន បកតិយា មាតុគាមស្ស ឥត្ថិលិង្គំ, បុរិសស្ស បុរិសលិង្គំ បាតុរហោសិ. ឧបនិជ្ឈាយតន្តិ ឧបនិជ្ឈាយន្តានំ ឱលោកេន្តានំ. បរិឡាហោតិ រាគបរិឡាហោ. សេដ្ឋិន្តិ ឆារិកំ. និព្ពុយ្ហមានាយាតិ និយ្យមានាយ.

១២៧. អធម្មសម្មតន្តិ តំ បំសុខិបនាទិ អធម្មោតិ សម្មតំ. តទេតរហិ ធម្មសម្មតន្តិ តំ ឥទានិ ធម្មោតិ សម្មតំ, ធម្មោតិ តំ គហេត្វា វិចរន្តិ. តថា ហិ ឯកច្ចេសុ ជានបទេសុ កលហំ កុរុមានា ឥត្ថិយោ ‘‘ត្វំ កស្មា កថេសិ? យា គោមយបិណ្ឌមត្តម្បិ នាលត្ថា’’តិ វទន្តិ. បាតព្យតន្តិ សេវិតព្ពតំ. សន្និធិការកន្តិ សន្និធិំ កត្វា. អបទានំ បញ្ញាយិត្ថាតិ ឆិន្នដ្ឋានំ ឩនមេវ ហុត្វា បញ្ញាយិត្ថ. សណ្ឌសណ្ឌាតិ ឯកេកស្មិំ ឋានេ កលាបពន្ធា វិយ គុម្ពគុម្ពា ហុត្វា.

១២៨. មរិយាទំ ¶ ឋបេយ្យាមាតិ សីមំ ឋបេយ្យាម. យត្រ ហិ នាមាតិ យោ ហិ នាម. បាណិនា បហរិំសូតិ តយោ វារេ វចនំ អគណ្ហន្តំ បាណិនា បហរិំសុ. តទគ្គេ ខោតិ តំ អគ្គំ កត្វា.

មហាសម្មតរាជវណ្ណនា

១៣០. ខីយិតព្ពំ ខីយេយ្យាតិ បកាសេតព្ពំ បកាសេយ្យ ខិបិតព្ពំ ខិបេយ្យ, ហារេតព្ពំ ហារេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. យោ នេសំ សត្តោតិ យោ ¶ តេសំ សត្តោ. កោ បន សោតិ? អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ. សាលីនំ ភាគំ អនុបទស្សាមាតិ មយំ ឯកេកស្ស ខេត្តតោ អម្ពណម្ពណំ អាហរិត្វា តុយ្ហំ សាលិភាគំ ទស្សាម, តយា កិញ្ចិ កម្មំ ន កាតព្ពំ, ត្វំ អម្ហាកំ ជេដ្ឋកដ្ឋានេ តិដ្ឋាតិ.

១៣១. អក្ខរំ ឧបនិព្ពត្តន្តិ សង្ខា សមញ្ញា បញ្ញត្តិ វោហារោ ឧប្បន្នោ. ខត្តិយោ ខត្តិយោត្វេវ ទុតិយំ អក្ខរន្តិ ន កេវលំ អក្ខរមេវ, តេ បនស្ស ខេត្តសាមិនោ តីហិ សង្ខេហិ អភិសេកម្បិ អកំសុ. រញ្ជេតីតិ សុខេតិ បិនេតិ. អគ្គញ្ញេនាតិ អគ្គន្តិ ញាតេន, អគ្គេ វា ញាតេន លោកុប្បត្តិសមយេ ឧប្បន្នេន អភិនិព្ពត្តិ អហោសីតិ.

ព្រាហ្មណមណ្ឌលាទិវណ្ណនា

១៣២. វីតង្គារា ¶ វីតធូមាតិ បចិត្វា ខាទិតព្ពាភាវតោ វិគតធូមង្គារា. បន្នមុសលាតិ កោដ្ដេត្វា បចិតព្ពាភាវតោ បតិតមុសលា. ឃាសមេសមានាតិ ភិក្ខាចរិយវសេន យាគុភត្តំ បរិយេសន្តា. តមេនំ មនុស្សា ទិស្វាតិ តេ ឯតេ មនុស្សា បស្សិត្វា. អនភិសម្ភុណមានាតិ អសហមានា អសក្កោន្តា. គន្ថេ ករោន្តាតិ តយោ វេទេ អភិសង្ខរោន្តា ចេវ វាចេន្តា ច. អច្ឆន្តីតិ វសន្តិ, ‘‘អច្ឆេន្តី’’តិបិ បាឋោ. ឯសេវត្ថោ. ហីនសម្មតន្តិ ‘‘មន្តេ ធារេន្តិ មន្តេ វាចេន្តី’’តិ ខោ, វាសេដ្ឋ, ឥទំ តេន សមយេន ហីនសម្មតំ. តទេតរហិ សេដ្ឋសម្មតន្តិ តំ ឥទានិ ‘‘ឯត្តកេ មន្តេ ធារេន្តិ ឯត្តកេ មន្តេ វាចេន្តី’’តិ សេដ្ឋសម្មតំ ជាតំ. ព្រាហ្មណមណ្ឌលស្សាតិ ព្រាហ្មណគណស្ស.

១៣៣. មេថុនំ ធម្មំ សមាទាយាតិ មេថុនធម្មំ សមាទិយិត្វា. វិសុកម្មន្តេ ¶ បយោជេសុន្តិ គោរក្ខ វាណិជកម្មាទិកេ វិស្សុតេ ឧគ្គតេ កម្មន្តេ បយោជេសុំ.

១៣៤. សុទ្ទា សុទ្ទាតិ តេន លុទ្ទាចារកម្មខុទ្ទាចារកម្មុនា សុទ្ទំ សុទ្ទំ លហុំ លហុំ កុច្ឆិតំ គច្ឆន្តិ, វិនស្សន្តីតិ អត្ថោ. អហុ ខោតិ ហោតិ ខោ.

១៣៥. សកំ ¶ ធម្មំ គរហមានោតិ ន សេតច្ឆត្តំ ឧស្សាបនមត្តេន សុជ្ឈិតុំ សក្កាតិ ឯវំ អត្តនោ ខត្តិយធម្មំ និន្ទមានោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ‘‘ឥមេហិ ខោ, វាសេដ្ឋ, ចតូហិ មណ្ឌលេហី’’តិ ឥមិនា ឥមំ ទស្សេតិ ‘‘សមណមណ្ឌលំ នាម វិសុំ នត្ថិ, យស្មា បន ន សក្កា ជាតិយា សុជ្ឈិតុំ, អត្តនោ អត្តនោ សម្មាបដិបត្តិយា វិសុទ្ធិ ហោតិ. តស្មា ឥមេហិ ចតូហិ មណ្ឌលេហិ សមណមណ្ឌលស្ស អភិនិព្ពត្តិ ហោតិ. ឥមានិ មណ្ឌលានិ សមណមណ្ឌលំ អនុវត្តន្តិ, អនុវត្តន្តានិ ច ធម្មេនេវ អនុវត្តន្តិ, នោ អធម្មេន. សមណមណ្ឌលញ្ហិ អាគម្ម សម្មាបដិបត្តិំ បូរេត្វា សុទ្ធិំ បាបុណន្តី’’តិ.

ទុច្ចរិតាទិកថាវណ្ណនា

១៣៦. ឥទានិ យថាជាតិយា ន សក្កា សុជ្ឈិតុំ, សម្មាបដិបត្តិយាវ សុជ្ឈន្តិ, តមត្ថំ បាកដំ ករោន្តោ ខត្តិយោបិ ខោ, វាសេដ្ឋាតិ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានហេតូតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន សមាទិន្នកម្មហេតុ, មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មស្ស វា សមាទានហេតុ.

១៣៧. ទ្វយការីតិ ¶ កាលេន កុសលំ ករោតិ, កាលេន អកុសលន្តិ ឯវំ ឧភយការី. សុខទុក្ខប្បដិសំវេទី ហោតីតិ ឯកក្ខណេ ឧភយវិបាកទានដ្ឋានំ នាម នត្ថិ. យេន បន អកុសលំ ពហុំ កតំ ហោតិ, កុសលំ មន្ទំ, សោ តំ កុសលំ និស្សាយ ខត្តិយកុលេ វា ព្រាហ្មណកុលេ វា និព្ពត្តតិ. អថ នំ អកុសលកម្មំ កាណម្បិ ករោតិ ខុជ្ជម្បិ បីឋសប្បិម្បិ. សោ រជ្ជស្ស វា អនរហោ ហោតិ, អភិសិត្តកាលេ វា ឯវំភូតោ ភោគេ បរិភុញ្ជិតុំ ន សក្កោតិ. អបរស្ស មរណកាលេ ទ្វេ ពលវមល្លា វិយ តេ ទ្វេបិ កុសលាកុសលកម្មានិ ឧបដ្ឋហន្តិ. តេសុ អកុសលំ ពលវតរំ ហោតិ, តំ កុសលំ បដិពាហិត្វា តិរច្ឆានយោនិយំ និព្ពត្តាបេតិ. កុសលកម្មម្បិ បវត្តិវេទនីយំ ហោតិ. តមេនំ មង្គលហត្ថិំ វា ករោន្តិ មង្គលអស្សំ វា មង្គលឧសភំ វា. សោ សម្បត្តិំ អនុភវតិ ¶ . ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘សុខទុក្ខប្បដិសំវេទី ហោតី’’តិ.

ពោធិបក្ខិយភាវនាវណ្ណនា

១៣៨. សត្តន្នំ ពោធិបក្ខិយានន្តិ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ អាទិកោដ្ឋាសវសេន សត្តន្នំ, បដិបាដិយា បន សត្តតិំសាយ ពោធិបក្ខិយានំ ធម្មានំ ¶ . ភាវនមន្វាយាតិ ភាវនំ អនុគន្ត្វា, បដិបជ្ជិត្វាតិ អត្ថោ. បរិនិព្ពាយតីតិ កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពាយតិ. ឥតិ ភគវា ចត្តារោ វណ្ណេ ទស្សេត្វា វិនិវត្តេត្វា បដិវិទ្ធចតុសច្ចំ ខីណាសវមេវ ទេវមនុស្សេសុ សេដ្ឋំ កត្វា ទស្សេសិ.

១៤០. ឥទានិ តមេវត្ថំ លោកសម្មតស្ស ព្រហ្មុនោបិ វចនទស្សនានុសារេន ទឡ្ហំ កត្វា ទស្សេន្តោ ឥមេសញ្ហិ វាសេដ្ឋ ចតុន្នំ វណ្ណានន្តិអាទិមាហ. ‘‘ព្រហ្មុនាបេសា’’តិអាទិ អម្ពដ្ឋសុត្តេ វិត្ថារិតំ. ឥតិ ភគវា ឯត្តកេន ឥមិនា កថាមគ្គេន សេដ្ឋច្ឆេទកវាទមេវ ទស្សេត្វា សុត្តន្តំ វិនិវត្តេត្វា អរហត្តនិកូដេន ទេសនំ និដ្ឋាបេសិ. អត្តមនា វាសេដ្ឋភារទ្វាជាតិ វាសេដ្ឋភារទ្វាជ សាមណេរាបិ ហិ សកមនា តុដ្ឋមនា ‘‘សាធុ, សាធូ’’តិ ភគវតោ ភាសិតំ អភិនន្ទិំសុ. ឥទមេវ សុត្តន្តំ អាវជ្ជន្តា អនុមជ្ជន្តា សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិំសូតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

អគ្គញ្ញសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សម្បសាទនីយសុត្តវណ្ណនា

សារិបុត្តសីហនាទវណ្ណនា

១៤១. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ សម្បសាទនីយសុត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – នាឡន្ទាយន្តិ នាឡន្ទាតិ ឯវំនាមកេ នគរេ, តំ នគរំ គោចរគាមំ កត្វា. បាវារិកម្ពវនេតិ ទុស្សបាវារិកសេដ្ឋិនោ អម្ពវនេ. តំ កិរ តស្ស ឧយ្យានំ អហោសិ. សោ ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា ភគវតិ បសន្នោ តស្មិំ ឧយ្យានេ កុដិលេណមណ្ឌបាទិបដិមណ្ឌិតំ ភគវតោ វិហារំ កត្វា និយ្យាតេសិ. សោ វិហារោ ជីវកម្ពវនំ វិយ ‘‘បាវារិកម្ពវន’’ន្ត្វេវ សង្ខ្យំ គតោ, តស្មិំ បាវារិកម្ពវនេ វិហរតីតិ អត្ថោ. ភគវន្តំ ឯតទវោច – ‘‘ឯវំបសន្នោ អហំ, ភន្តេ, ភគវតី’’តិ. កស្មា ឯវំ អវោច? អត្តនោ ឧប្បន្នសោមនស្សបវេទនត្ថំ.

តត្រាយមនុបុព្ពិកថា – ថេរោ កិរ តំទិវសំ កាលស្សេវ សរីរប្បដិជគ្គនំ កត្វា សុនិវត្ថនិវាសនោ បត្តចីវរមាទាយ បាសាទិកេហិ អភិក្កន្តាទីហិ ទេវមនុស្សានំ បសាទំ អាវហន្តោ នាឡន្ទវាសីនំ ហិតសុខមនុព្រូហយន្តោ បិណ្ឌាយ បវិសិត្វា បច្ឆាភត្តំ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោ វិហារំ គន្ត្វា សត្ថុ វត្តំ ទស្សេត្វា សត្ថរិ គន្ធកុដិំ បវិដ្ឋេ សត្ថារំ វន្ទិត្វា អត្តនោ ទិវាដ្ឋានំ អគមាសិ. តត្ថ សទ្ធិវិហារិកន្តេវាសិកេសុ វត្តំ ទស្សេត្វា បដិក្កន្តេសុ ទិវាដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា ចម្មក្ខណ្ឌំ បញ្ញបេត្វា ឧទកតុម្ពតោ ឧទកេន ហត្ថបាទេ សីតលេ កត្វា តិសន្ធិបល្លង្កំ អាភុជិត្វា កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិ.

សោ យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេន សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ អត្តនោ គុណេ អនុស្សរិតុមារទ្ធោ. អថស្ស គុណេ អនុស្សរតោ សីលំ អាបាថមាគតំ. តតោ បដិបាដិយាវ សមាធិ បញ្ញា វិមុត្តិ វិមុត្តិញាណទស្សនំ បឋមំ ឈានំ ទុតិយំ ឈានំ តតិយំ ឈានំ ចតុត្ថំ ឈានំ អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិ វិញ្ញានញ្ចាយតនសមាបត្តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិ ¶ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិ ¶ វិបស្សនាញាណំ មនោមយិទ្ធិញាណំ ឥទ្ធិវិធញាណំ ទិព្ពសោតញាណំ ចេតោបរិយញាណំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ…បេ… សោតាបត្តិមគ្គោ សោតាបត្តិផលំ…បេ… អរហត្តមគ្គោ អរហត្តផលំ អត្ថបដិសម្ភិទា ធម្មបដិសម្ភិទា និរុត្តិបដិសម្ភិទា បដិភានបដិសម្ភិទា សាវកបារមីញាណំ. ឥតោ បដ្ឋាយ កប្បសតសហស្សាធិកស្ស អសង្ខ្យេយ្យស្ស ឧបរិ អនោមទស្សីពុទ្ធស្ស បាទមូលេ កតំ អភិនីហារំ អាទិំ កត្វា អត្តនោ គុណេ អនុស្សរតោ យាវ និសិន្នបល្លង្កា គុណា ឧបដ្ឋហិំសុ.

ឯវំ ¶ ថេរោ អត្តនោ គុណេ អនុស្សរមានោ គុណានំ បមាណំ វា បរិច្ឆេទំ វា ទដ្ឋុំ នាសក្ខិ. សោ ចិន្តេសិ – ‘‘មយ្ហំ តាវ បទេសញាណេ ឋិតស្ស សាវកស្ស គុណានំ បមាណំ វា បរិច្ឆេទោ វា នត្ថិ. អហំ បន យំ សត្ថារំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតោ, កីទិសា នុ ខោ តស្ស គុណា’’តិ ទសពលស្ស គុណេ អនុស្សរិតុំ អារទ្ធោ. សោ ភគវតោ សីលំ និស្សាយ, សមាធិំ បញ្ញំ វិមុត្តិំ វិមុត្តិញាណទស្សនំ និស្សាយ, ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ និស្សាយ, ចត្តារោ សម្មប្បធានេ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទេ ចត្តារោ មគ្គេ ចត្តារិ ផលានិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ចតុយោនិបរិច្ឆេទកញាណំ ចត្តារោ អរិយវំសេ និស្សាយ ទសពលស្ស គុណេ អនុស្សរិតុមារទ្ធោ.

តថា បញ្ច បធានិយង្គានិ, បញ្ចង្គិកំសម្មាសមាធិំ, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, បញ្ច និស្សរណិយា ធាតុយោ, បញ្ច វិមុត្តាយតនានិ, បញ្ច វិមុត្តិបរិបាចនិយា បញ្ញា, ឆ សារណីយេ ធម្មេ, ឆ អនុស្សតិដ្ឋានានិ, ឆ គារវេ, ឆ និស្សរណិយា ធាតុយោ, ឆ សតតវិហារេ, ឆ អនុត្តរិយានិ, ឆ និព្ពេធភាគិយា បញ្ញា, ឆ អភិញ្ញា, ឆ អសាធារណញាណានិ, សត្ត អបរិហានិយេ ធម្មេ, សត្ត អរិយធនានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គេ, សត្ត សប្បុរិសធម្មេ, សត្ត និជ្ជរវត្ថូនិ, សត្ត បញ្ញា, សត្ត ទក្ខិណេយ្យបុគ្គលេ, សត្ត ខីណាសវពលានិ, អដ្ឋ បញ្ញាបដិលាភហេតូ, អដ្ឋ សម្មត្តានិ, អដ្ឋ លោកធម្មាតិក្កមេ, អដ្ឋ អារម្ភវត្ថូនិ, អដ្ឋ អក្ខណទេសនា, អដ្ឋ មហាបុរិសវិតក្កេ, អដ្ឋ អភិភាយតនានិ, អដ្ឋ វិមោក្ខេ, នវ យោនិសោមនសិការមូលកេ ធម្មេ, នវ បារិសុទ្ធិបធានិយង្គានិ, នវ សត្តាវាសទេសនា, នវ អាឃាតប្បដិវិនយេ, នវ បញ្ញា, នវ នានត្តានិ, នវ អនុបុព្ពវិហារេ, ទស នាថករណេ ធម្មេ, ទស កសិណាយតនានិ, ទស កុសលកម្មបថេ, ទស តថាគតពលានិ, ទស សម្មត្តានិ, ទស អរិយវាសេ, ទស អសេក្ខធម្មេ, ឯកាទស មេត្តានិសំសេ, ទ្វាទស ធម្មចក្កាការេ, តេរស ធុតង្គគុណេ ¶ , ចុទ្ទស ពុទ្ធញាណានិ, បញ្ចទស វិមុត្តិបរិបាចនិយេ ធម្មេ, សោឡសវិធំ អានាបានស្សតិំ, អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មេ, ឯកូនវីសតិ បច្ចវេក្ខណញាណានិ, ចតុចត្តាលីស ញាណវត្ថូនិ, បរោបណ្ណាស កុសលធម្មេ, សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនិ, ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសមាបត្តិសញ្ចរមហាវជិរញាណំ ¶ និស្សាយ ទសពលស្ស គុណេ អនុស្សរិតុំ អារភិ.

តស្មិំយេវ ¶ ច ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នោយេវ ឧបរិ ‘‘អបរំ បន, ភន្តេ, ឯតទានុត្តរិយ’’ន្តិ អាគមិស្សន្តិ សោឡស អបរម្បរិយធម្មា, តេបិ និស្សាយ អនុស្សរិតុំ អារភិ. សោ ‘‘កុសលបញ្ញត្តិយំ អនុត្តរោ មយ្ហំ សត្ថា, អាយតនបញ្ញត្តិយំ អនុត្តរោ, គព្ភាវក្កន្តិយំ អនុត្តរោ, អាទេសនាវិធាសុ អនុត្តរោ, ទស្សនសមាបត្តិយំ អនុត្តរោ, បុគ្គលបញ្ញត្តិយំ អនុត្តរោ, បធានេ អនុត្តរោ, បដិបទាសុ អនុត្តរោ, ភស្សសមាចារេ អនុត្តរោ, បុរិសសីលសមាចារេ អនុត្តរោ, អនុសាសនីវិធាសុ អនុត្តរោ, បរបុគ្គលវិមុត្តិញាណេ អនុត្តរោ, សស្សតវាទេសុ អនុត្តរោ, បុព្ពេនិវាសញាណេ អនុត្តរោ, ទិព្ពចក្ខុញាណេ អនុត្តរោ, ឥទ្ធិវិធេ អនុត្តរោ, ឥមិនា ច ឥមិនា ច អនុត្តរោ’’តិ ឯវំ ទសពលស្ស គុណេ អនុស្សរន្តោ ភគវតោ គុណានំ នេវ អន្តំ, ន បមាណំ បស្សិ. ថេរោ អត្តនោបិ តាវ គុណានំ អន្តំ វា បមាណំ វា នាទ្ទស, ភគវតោ គុណានំ កិំ បស្សិស្សតិ? យស្ស យស្ស ហិ បញ្ញា មហតី ញាណំ វិសទំ, សោ សោ ពុទ្ធគុណេ មហន្តតោ សទ្ទហតិ. លោកិយមហាជនោ ឧក្កាសិត្វាបិ ខិបិត្វាបិ ‘‘នមោ ពុទ្ធាន’’ន្តិ អត្តនោ អត្តនោ ឧបនិស្សយេ ឋត្វា ពុទ្ធានំ គុណេ អនុស្សរតិ. សព្ពលោកិយមហាជនតោ ឯកោ សោតាបន្នោ ពុទ្ធគុណេ មហន្តតោ សទ្ទហតិ. សោតាបន្នានំ សតតោបិ សហស្សតោបិ ឯកោ សកទាគាមី. សកទាគាមីនំ សតតោបិ សហស្សតោបិ ឯកោ អនាគាមី. អនាគាមីនំ សតតោបិ សហស្សតោបិ ឯកោ អរហា ពុទ្ធគុណេ មហន្តតោ សទ្ទហតិ. អវសេសអរហន្តេហិ អសីតិ មហាថេរា ពុទ្ធគុណេ មហន្តតោ សទ្ទហន្តិ. អសីតិមហាថេរេហិ ចត្តារោ មហាថេរា. ចតូហិ មហាថេរេហិ ទ្វេ អគ្គសាវកា. តេសុបិ សារិបុត្តត្ថេរោ, សារិបុត្តត្ថេរតោបិ ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ ពុទ្ធគុណេ មហន្តតោ សទ្ទហតិ. សចេ បន សកលចក្កវាឡគព្ភេ សង្ឃាដិកណ្ណេន សង្ឃាដិកណ្ណំ ¶ បហរិយមានា និសិន្នា បច្ចេកពុទ្ធា ពុទ្ធគុណេ អនុស្សរេយ្យុំ, តេហិ សព្ពេហិបិ ឯកោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធោវ ពុទ្ធគុណេ មហន្តតោ សទ្ទហតិ.

សេយ្យថាបិ នាម មហាជនោ ‘‘មហាសមុទ្ទោ គម្ភីរោ ឧត្តានោ’’តិ ជាននត្ថំ យោត្តានិ វដ្ដេយ្យ, តត្ថ កោចិ ព្យាមប្បមាណំ យោត្តំ វដ្ដេយ្យ, កោចិ ទ្វេ ព្យាមំ, កោចិ ទសព្យាមំ, កោចិ វីសតិព្យាមំ, កោចិ តិំសព្យាមំ, កោចិ ចត្តាលីសព្យាមំ, កោចិ បញ្ញាសព្យាមំ, កោចិ សតព្យាមំ, កោចិ សហស្សព្យាមំ ¶ , កោចិ ចតុរាសីតិព្យាមសហស្សំ. តេ នាវំ អារុយ្ហ, សមុទ្ទមជ្ឈេ ឧគ្គតបព្ពតាទិម្ហិ វា ឋត្វា អត្តនោ អត្តនោ យោត្តំ ឱតារេយ្យុំ, តេសុ យស្ស យោត្តំ ព្យាមមត្តំ, សោ ព្យាមមត្តដ្ឋានេយេវ ឧទកំ ជានាតិ…បេ… យស្ស ចតុរាសីតិព្យាមសហស្សំ, សោ ចតុរាសីតិព្យាមសហស្សដ្ឋានេយេវ ឧទកំ ជានាតិ. បរតោ ឧទកំ ឯត្តកន្តិ ន ជានាតិ. មហាសមុទ្ទេ ¶ បន ន តត្តកំយេវ ឧទកំ, អថ ខោ អនន្តមបរិមាណំ. ចតុរាសីតិយោជនសហស្សំ គម្ភីរោ ហិ មហាសមុទ្ទោ, ឯវមេវ ឯកព្យាមយោត្តតោ បដ្ឋាយ នវព្យាមយោត្តេន ញាតឧទកំ វិយ លោកិយមហាជនេន ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា វេទិតព្ពា. ទសព្យាមយោត្តេន ទសព្យាមដ្ឋានេ ញាតឧទកំ វិយ សោតាបន្នេន ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា. វីសតិព្យាមយោត្តេន វីសតិព្យាមដ្ឋានេ ញាតឧទកំ វិយ សកទាគាមិនា ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា. តិំសព្យាមយោត្តេន តិំសព្យាមដ្ឋានេ ញាតឧទកំ វិយ អនាគាមិនា ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា. ចត្តាលីសព្យាមយោត្តេន ចត្តាលីសព្យាមដ្ឋានេ ញាតឧទកំ វិយ អរហតា ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា. បញ្ញាសព្យាមយោត្តេន បញ្ញាសព្យាមដ្ឋានេ ញាតឧទកំ វិយ អសីតិមហាថេរេហិ ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា. សតព្យាមយោត្តេន សតព្យាមដ្ឋានេ ញាតឧទកំ វិយ ចតូហិ មហាថេរេហិ ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា. សហស្សព្យាមយោត្តេន សហស្សព្យាមដ្ឋានេ ញាតឧទកំ វិយ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា. ចតុរាសីតិព្យាមសហស្សយោត្តេន ចតុរាសីតិព្យាមសហស្សដ្ឋានេ ញាតឧទកំ វិយ ធម្មសេនាបតិនា សារិបុត្តត្ថេរេន ទិដ្ឋពុទ្ធគុណា. តត្ថ យថា សោ បុរិសោ មហាសមុទ្ទេ ឧទកំ នាម ន ឯត្តកំយេវ, អនន្តមបរិមាណន្តិ គណ្ហាតិ, ឯវមេវ អាយស្មា សារិបុត្តោ ធម្មន្វយេន អន្វយពុទ្ធិយា អនុមានេន នយគ្គាហេន សាវកបារមីញាណេ ឋត្វា ទសពលស្ស ¶ គុណេ អនុស្សរន្តោ ‘‘ពុទ្ធគុណា អនន្តា អបរិមាណា’’តិ សទ្ទហិ.

ថេរេន ហិ ទិដ្ឋពុទ្ធគុណេហិ ធម្មន្វយេន គហេតព្ពពុទ្ធគុណាយេវ ពហុតរា. យថា កថំ វិយ? យថា ឥតោ នវ ឥតោ នវាតិ អដ្ឋារស យោជនានិ អវត្ថរិត្វា គច្ឆន្តិយា ចន្ទភាគាយ មហានទិយា បុរិសោ សូចិបាសេន ឧទកំ គណ្ហេយ្យ, សូចិបាសេន គហិតឧទកតោ អគ្គហិតមេវ ពហុ ហោតិ. យថា វា បន បុរិសោ មហាបថវិតោ អង្គុលិយា បំសុំ គណ្ហេយ្យ, អង្គុលិយា គហិតបំសុតោ អវសេសបំសុយេវ ពហុ ហោតិ. យថា វា បន បុរិសោ មហាសមុទ្ទាភិមុខិំ អង្គុលិំ ករេយ្យ, អង្គុលិអភិមុខឧទកតោ ¶ អវសេសំ ឧទកំយេវ ពហុ ហោតិ. យថា ច បុរិសោ អាកាសាភិមុខិំ អង្គុលិំ ករេយ្យ, អង្គុលិអភិមុខអាកាសតោ សេសអាកាសប្បទេសោវ ពហុ ហោតិ. ឯវំ ថេរេន ទិដ្ឋពុទ្ធគុណេហិ អទិដ្ឋា គុណាវ ពហូតិ វេទិតព្ពា. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;

ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ.

ឯវំ ថេរស្ស អត្តនោ ច សត្ថុ ច គុណេ អនុស្សរតោ យមកមហានទីមហោឃោ វិយ អព្ភន្តរេ ¶ បីតិសោមនស្សំ អវត្ថរមានំ វាតោ វិយ ភស្តំ, ឧព្ភិជ្ជិត្វា ឧគ្គតឧទកំ វិយ មហារហទំ សកលសរីរំ បូរេតិ. តតោ ថេរស្ស ‘‘សុបត្ថិតា វត មេ បត្ថនា, សុលទ្ធា មេ បព្ពជ្ជា, យ្វាហំ ឯវំវិធស្ស សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិតោ’’តិ អាវជ្ជន្តស្ស ពលវតរំ បីតិសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជិ.

អថ ថេរោ ‘‘កស្សាហំ ឥមំ បីតិសោមនស្សំ អារោចេយ្យ’’ន្តិ ចិន្តេន្តោ អញ្ញោ កោចិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា មម ឥមំ បសាទំ អនុច្ឆវិកំ កត្វា បដិគ្គហេតុំ ន សក្ខិស្សតិ, អហំ ឥមំ សោមនស្សំ សត្ថុនោយេវ បវេទេយ្យាមិ, សត្ថាវ មេ បដិគ្គណ្ហិតុំ សក្ខិស្សតិ, សោ ហិ តិដ្ឋតុ មម បីតិសោមនស្សំ, មាទិសស្ស សមណសតស្ស វា សមណសហស្សស្ស វា សមណសតសហស្សស្ស វា សោមនស្សំ បវេទេន្តស្ស សព្ពេសំ មនំ គណ្ហន្តោ បដិគ្គហេតុំ ¶ សក្កោតិ. សេយ្យថាបិ នាម អដ្ឋារស យោជនានិ អវត្ថរមានំ គច្ឆន្តិំ ចន្ទភាគមហានទិំ កុសុម្ភា វា កន្ទរា វា សម្បដិច្ឆិតុំ ន សក្កោន្តិ, មហាសមុទ្ទោវ តំ សម្បដិច្ឆតិ. មហាសមុទ្ទោ ហិ តិដ្ឋតុ ចន្ទភាគា, ឯវរូបានំ នទីនំ សតម្បិ សហស្សម្បិ សតសហស្សម្បិ សម្បដិច្ឆតិ, ន ចស្ស តេន ឩនត្តំ វា បូរត្តំ វា បញ្ញាយតិ, ឯវមេវ សត្ថា មាទិសស្ស សមណសតស្ស សមណសហស្សស្ស សមណសតសហស្សស្ស វា បីតិសោមនស្សំ បវេទេន្តស្ស សព្ពេសំ មនំ គណ្ហន្តោ បដិគ្គហេតុំ សក្កោតិ. សេសា សមណព្រាហ្មណាទយោ ចន្ទភាគំ កុសុម្ភកន្ទរា វិយ មម សោមនស្សំ សម្បដិច្ឆិតុំ ន សក្កោន្តិ ¶ . ហន្ទាហំ មម បីតិសោមនស្សំ សត្ថុនោវ អារោចេមីតិ បល្លង្កំ វិនិព្ភុជិត្វា ចម្មក្ខណ្ឌំ បប្ផោដេត្វា អាទាយ សាយន្ហសមយេ បុប្ផានំ វណ្ដតោ ឆិជ្ជិត្វា បគ្ឃរណកាលេ សត្ថារំ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនោ សោមនស្សំ បវេទេន្តោ ឯវំបសន្នោ អហំ, ភន្តេតិអាទិមាហ. តត្ថ ឯវំបសន្នោតិ ឯវំ ឧប្បន្នសទ្ធោ, ឯវំ សទ្ទហាមីតិ អត្ថោ. ភិយ្យោភិញ្ញតរោតិ ភិយ្យតរោ អភិញ្ញាតោ, ភិយ្យតរាភិញ្ញោ វា, ឧត្តរិតរញាណោតិ អត្ថោ. សម្ពោធិយន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេ អរហត្តមគ្គញាណេ វា, អរហត្តមគ្គេនេវ ហិ ពុទ្ធគុណា និប្បទេសា គហិតា ហោន្តិ. ទ្វេ ហិ អគ្គសាវកា អរហត្តមគ្គេនេវ សាវកបារមីញាណំ បដិលភន្តិ. បច្ចេកពុទ្ធា បច្ចេកពោធិញាណំ. ពុទ្ធា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ចេវ សកលេ ច ពុទ្ធគុណេ. សព្ពញ្ហិ នេសំ អរហត្តមគ្គេនេវ ឥជ្ឈតិ. តស្មា អរហត្តមគ្គញាណំ សម្ពោធិ នាម ហោតិ. តេន ឧត្តរិតរោ ភគវតា នត្ថិ. តេនាហ ‘‘ភគវតា ភិយ្យោភិញ្ញតរោ យទិទំ សម្ពោធិយ’’ន្តិ.

១៤២. ឧឡារាតិ សេដ្ឋា. អយញ្ហិ ឧឡារសទ្ទោ ‘‘ឧឡារានិ ខាទនីយានិ ខាទន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៣៦៦) មធុរេ អាគច្ឆតិ. ‘‘ឧឡារាយ ខលុ ភវំ, វច្ឆាយនោ ¶ , សមណំ គោតមំ បសំសាយ បសំសតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២៨០) សេដ្ឋេ. ‘‘អប្បមាណោ ឧឡារោ ឱភាសោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៣២) វិបុលេ. ស្វាយមិធ សេដ្ឋេ អាគតោ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឧឡារាតិ សេដ្ឋា’’តិ. អាសភីតិ ឧសភស្ស វាចាសទិសី អចលា អសម្បវេធី. ឯកំសោ គហិតោតិ អនុស្សវេន វា អាចរិយបរម្បរាយ វា ឥតិកិរាយ ¶ វា បិដកសម្បទានេន វា អាការបរិវិតក្កេន វា ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិយា វា តក្កហេតុ វា នយហេតុ វា អកថេត្វា បច្ចក្ខតោ ញាណេន បដិវិជ្ឈិត្វា វិយ ឯកំសោ គហិតោ, សន្និដ្ឋានកថាវ កថិតាតិ អត្ថោ.

សីហនាទោតិ សេដ្ឋនាទោ, នេវ ទន្ធាយន្តេន ន គគ្គរាយន្តេន សីហេន វិយ ឧត្តមនាទោ នទិតោតិ អត្ថោ. កិំ តេ សារិបុត្តាតិ ឥមំ ទេសនំ កស្មា អារភីតិ? អនុយោគទាបនត្ថំ. ឯកច្ចោ ហិ សីហនាទំ នទិត្វា អត្តនោ សីហនាទេ អនុយោគំ ទាតុំ ន សក្កោតិ, និឃំសនំ នក្ខមតិ, លេបេ បតិតមក្កដោ វិយ ហោតិ. យថា ធមមានំ អបរិសុទ្ធលោហំ ឈាយិត្វា ឈាមអង្គារោ ហោតិ, ឯវំ ឈាមង្គារោ វិយ ហោតិ ¶ . ឯកោ សីហនាទេ អនុយោគំ ទាបិយមានោ ទាតុំ សក្កោតិ, និឃំសនំ ខមតិ, ធមមានំ និទ្ទោសជាតរូបំ វិយ អធិកតរំ សោភតិ, តាទិសោ ថេរោ. តេន នំ ភគវា ‘‘អនុយោគក្ខមោ អយ’’ន្តិ ញត្វា សីហនាទេ អនុយោគទាបនត្ថំ ឥមម្បិ ទេសនំ អារភិ.

តត្ថ សព្ពេ តេតិ សព្ពេ តេ តយា. ឯវំសីលាតិអាទីសុ លោកិយលោកុត្តរវសេន សីលាទីនិ បុច្ឆតិ. តេសំ វិត្ថារកថា មហាបទានេ កថិតាវ.

កិំ បន តេ, សារិបុត្ត, យេ តេ ភវិស្សន្តីតិ អតីតា ច តាវ និរុទ្ធា, អបណ្ណត្តិកភាវំ គតា ទីបសិខា វិយ និព្ពុតា, ឯវំ និរុទ្ធេ អបណ្ណត្តិកភាវំ គតេ ត្វំ កថំ ជានិស្សសិ, អនាគតពុទ្ធានំ បន គុណា កិន្តិ តយា អត្តនោ ចិត្តេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា វិទិតាតិ បុច្ឆន្តោ ឯវមាហ. កិំ បន តេ, សារិបុត្ត, អហំ ឯតរហីតិ អនាគតាបិ ពុទ្ធា អជាតា អនិព្ពត្តា អនុប្បន្នា, តេបិ កថំ ត្វំ ជានិស្សសិ? តេសញ្ហិ ជាននំ អបទេ អាកាសេ បទទស្សនំ វិយ ហោតិ. ឥទានិ មយា សទ្ធិំ ឯកវិហារេ វសសិ, ឯកតោ ភិក្ខាយ ចរសិ, ធម្មទេសនាកាលេ ទក្ខិណបស្សេ និសីទសិ, កិំ បន មយ្ហំ គុណា អត្តនោ ចេតសា បរិច្ឆិន្ទិត្វា វិទិតា តយាតិ អនុយុញ្ជន្តោ ឯវមាហ.

ថេរោ បន បុច្ឆិតេ បុច្ឆិតេ ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’តិ បដិក្ខិបតិ. ថេរស្ស ច វិទិតម្បិ អត្ថិ ¶ អវិទិតម្បិ អត្ថិ, កិំ សោ អត្តនោ វិទិតដ្ឋានេ បដិក្ខេបំ ករោតិ, អវិទិតដ្ឋានេតិ? វិទិតដ្ឋានេ ន ករោតិ, អវិទិតដ្ឋានេយេវ ករោតីតិ. ថេរោ កិរ អនុយោគេ អារទ្ធេយេវ អញ្ញាសិ. ន អយំ អនុយោគោ សាវកបារមីញាណេ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេ អយំ អនុយោគោតិ អត្តនោ សាវកបារមីញាណេ បដិក្ខេបំ អកត្វា អវិទិតដ្ឋានេ ¶ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេ បដិក្ខេបំ ករោតិ. តេន ឥទម្បិ ទីបេតិ ‘‘ភគវា មយ្ហំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ ពុទ្ធានំ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិការណជាននសមត្ថំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ នត្ថី’’តិ.

ឯត្ថាតិ ឯតេសុ អតីតាទិភេទេសុ ពុទ្ធេសុ. អថ កិញ្ចរហីតិ អថ កស្មា ឯវំ ញាណេ អសតិ តយា ឯវំ កថិតន្តិ វទតិ.

១៤៣. ធម្មន្វយោតិ ធម្មស្ស បច្ចក្ខតោ ញាណស្ស អនុយោគំ អនុគន្ត្វា ឧប្បន្នំ អនុមានញាណំ នយគ្គាហោ វិទិតោ. សាវកបារមីញាណេ ឋត្វាវ ឥមិនាវ ¶ អាការេន ជានាមិ ភគវាតិ វទតិ. ថេរស្ស ហិ នយគ្គាហោ អប្បមាណោ អបរិយន្តោ. យថា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បមាណំ វា បរិយន្តោ វា នត្ថិ, ឯវំ ធម្មសេនាបតិនោ នយគ្គាហស្ស. តេន សោ ‘‘ឥមិនា ឯវំវិធោ, ឥមិនា អនុត្តរោ សត្ថា’’តិ ជានាតិ. ថេរស្ស ហិ នយគ្គាហោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណគតិកោ ឯវ. ឥទានិ តំ នយគ្គាហំ បាកដំ កាតុំ ឧបមាយ ទស្សេន្តោ សេយ្យថាបិ, ភន្តេតិអាទិមាហ. តត្ថ យស្មា មជ្ឈិមបទេសេ នគរស្ស ឧទ្ធាបបាការាទីនិ ថិរានិ វា ហោន្តុ, ទុព្ពលានិ វា, សព្ពសោ វា បន មា ហោន្តុ, ចោរាសង្កា ន ហោតិ, តស្មា តំ អគ្គហេត្វា បច្ចន្តិមនគរន្តិ អាហ. ទឡ្ហុទ្ធាបន្តិ ថិរបាការបាទំ. ទឡ្ហបាការតោរណន្តិ ថិរបាការញ្ចេវ ថិរបិដ្ឋសង្ឃាដញ្ច. ឯកទ្វារន្តិ កស្មា អាហ? ពហុទ្វារេ ហិ នគរេ ពហូហិ បណ្ឌិតទោវារិកេហិ ភវិតព្ពំ. ឯកទ្វារេ ឯកោវ វដ្ដតិ. ថេរស្ស ច បញ្ញាយ សទិសោ អញ្ញោ នត្ថិ. តស្មា អត្តនោ បណ្ឌិតភាវស្ស ឱបម្មត្ថំ ឯកំយេវ ទោវារិកំ ទស្សេតុំ ឯកទ្វារ’’ន្តិ អាហ. បណ្ឌិតោតិ បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ. ព្យត្តោតិ វេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតោ វិសទញាណោ. មេធាវីតិ ឋានុប្បត្តិកបញ្ញាសង្ខាតាយ មេធាយ សមន្នាគតោ. អនុបរិយាយបថន្តិ អនុបរិយាយនាមកំ បាការមគ្គំ. បាការសន្ធិន្តិ ទ្វិន្នំ ឥដ្ឋកានំ អបគតដ្ឋានំ. បាការវិវរន្តិ បាការស្ស ឆិន្នដ្ឋានំ.

ចេតសោ ឧបក្កិលេសេតិ បញ្ច នីវរណានិ ចិត្តំ ឧបក្កិលេសេន្តិ កិលិដ្ឋំ ¶ ករោន្តិ ឧបតាបេន្តិ វិពាធេន្តិ, តស្មា ‘‘ចេតសោ ឧបក្កិលេសា’’តិ វុច្ចន្តិ. បញ្ញាយ ទុព្ពលីករណេតិ នីវរណា ឧប្បជ្ជមានា អនុប្បន្នាយ បញ្ញាយ ឧប្បជ្ជិតុំ ន ទេន្តិ, ឧប្បន្នាយ បញ្ញាយ វឌ្ឍិតុំ ន ¶ ទេន្តិ, តស្មា ‘‘បញ្ញាយ ទុព្ពលីករណា’’តិ វុច្ចន្តិ. សុប្បតិដ្ឋិតចិត្តាតិ ចតូសុ សតិបដ្ឋានេសុ សុដ្ឋុ ឋបិតចិត្តា ហុត្វា. សត្ត ពោជ្ឈង្គេ យថាភូតន្តិ សត្ត ពោជ្ឈង្គេ យថាសភាវេន ភាវេត្វា. អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិន្តិ អរហត្តំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វា បដិវិជ្ឈិំសូតិ ទស្សេតិ.

អបិចេត្ថ សតិបដ្ឋានាតិ វិបស្សនា. សម្ពោជ្ឈង្គា មគ្គោ. អនុត្តរាសម្មាសម្ពោធិ អរហត្តំ. សតិបដ្ឋានាតិ វា មគ្គាតិ វា ពោជ្ឈង្គមិស្សកា. សម្មាសម្ពោធិ អរហត្តមេវ. ទីឃភាណកមហាសីវត្ថេរោ បនាហ ‘‘សតិបដ្ឋានេ ¶ វិបស្សនាតិ គហេត្វា ពោជ្ឈង្គេ មគ្គោ ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ចាតិ គហិតេ សុន្ទរោ បញ្ហោ ភវេយ្យ, ន បនេវំ គហិត’’ន្តិ. ឥតិ ថេរោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ នីវរណប្បហានេ សតិបដ្ឋានភាវនាយ សម្ពោធិយញ្ច មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណរជតានំ វិយ នានត្តាភាវំ ទស្សេតិ.

ឥធ ឋត្វា ឧបមា សំសន្ទេតព្ពា – អាយស្មា ហិ សារិបុត្តោ បច្ចន្តនគរំ ទស្សេសិ, បាការំ ទស្សេសិ, បរិយាយបថំ ទស្សេសិ, ទ្វារំ ទស្សេសិ, បណ្ឌិតទោវារិកំ ទស្សេសិ, នគរំ បវេសនកនិក្ខមនកេ ឱឡារិកេ បាណេ ទស្សេសិ, បណ្ឌិតទោវារិកស្ស តេសំ បាណានំ បាកដភាវញ្ច ទស្សេសិ. តត្ថ កិំ កេន សទិសន្តិ ចេ. នគរំ វិយ ហិ និព្ពានំ, បាការោ វិយ សីលំ, បរិយាយបថោ វិយ ហិរី, ទ្វារំ វិយ អរិយមគ្គោ, បណ្ឌិតទោវារិកោ វិយ ធម្មសេនាបតិ, នគរប្បវិសនកនិក្ខមនកឱឡារិកបាណា វិយ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នា ពុទ្ធា, ទោវារិកស្ស តេសំ បាណានំ បាកដភាវោ វិយ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នពុទ្ធានំ សីលសមថាទីហិ បាកដភាវោ. ឯត្តាវតា ថេរេន ភគវា ឯវមហំ សាវកបារមីញាណេ ឋត្វា ធម្មន្វយេន នយគ្គាហេន ជានាមីតិ អត្តនោ សីហនាទស្ស អនុយោគោ ទិន្នោ ហោតិ.

១៤៤. ឥធាហំ, ភន្តេ, យេន ភគវាតិ ឥមំ ទេសនំ កស្មា អារភិ ¶ ? សាវកបារមីញាណស្ស និប្ផត្តិទស្សនត្ថំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ, ភគវា អហំ សាវកបារមីញាណំ បដិលភន្តោ បញ្ចនវុតិបាសណ្ឌេ ន អញ្ញំ ឯកម្បិ សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា ឧបសង្កមិត្វា សាវកបារមីញាណម្បិ បដិលភិំ, តុម្ហេយេវ ឧបសង្កមិត្វា តុម្ហេ បយិរុបាសន្តោ បដិលភិន្តិ. តត្ថ ឥធាតិ និបាតមត្តំ. ឧបសង្កមិំ ធម្មសវនាយាតិ តុម្ហេ ឧបសង្កមន្តោ បនាហំ ន ចីវរាទិហេតុ ឧបសង្កមន្តោ, ធម្មសវនត្ថាយ ឧបសង្កមន្តោ. ឯវំ ឧបសង្កមិត្វា សាវកបារមីញាណំ បដិលភិំ. កទា បន ថេរោ ធម្មសវនត្ថាយ ឧបសង្កមន្តោតិ. សូករខតលេណេ ភាគិនេយ្យទីឃនខបរិព្ពាជកស្ស វេទនាបរិគ្គហសុត្តន្តកថនទិវសេ (ម. និ. ២.២០៥) ¶ ឧបសង្កមន្តោ, តទាយេវ សាវកបារមីញាណំ បដិលភីតិ. តំទិវសញ្ហិ ថេរោ តាលវណ្ដំ គហេត្វា ភគវន្តំ ពីជមានោ ឋិតោ តំ ទេសនំ សុត្វា តត្ថេវ សាវកបារមីញាណំ ¶ ហត្ថគតំ អកាសិ. ឧត្តរុត្តរំ បណីតបណីតន្តិ ឧត្តរុត្តរញ្ចេវ បណីតបណីតញ្ច កត្វា ទេសេសិ. កណ្ហសុក្កសប្បដិភាគន្តិ កណ្ហញ្ចេវ សុក្កញ្ច. តញ្ច ខោ សប្បដិភាគំ សវិបក្ខំ កត្វា. កណ្ហំ បដិពាហិត្វា សុក្កំ, សុក្កំ បដិពាហិត្វា កណ្ហន្តិ ឯវំ សប្បដិភាគំ កត្វា កណ្ហសុក្កំ ទេសេសិ, កណ្ហំ ទេសេន្តោបិ ច សឧស្សាហំ សវិបាកំ ទេសេសិ, សុក្កំ ទេសេន្តោបិ សឧស្សាហំ សវិបាកំ ទេសេសិ.

តស្មិំ ធម្មេ អភិញ្ញា ឥធេកច្ចំ ធម្មំ ធម្មេសុ និដ្ឋមគមន្តិ តស្មិំ ទេសិតេ ធម្មេ ឯកច្ចំ ធម្មំ នាម សាវកបារមីញាណំ សញ្ជានិត្វា ធម្មេសុ និដ្ឋមគមំ. កតមេសុ ធម្មេសូតិ? ចតុសច្ចធម្មេសុ. ឯត្ថាយំ ថេរសល្លាបោ, កាឡវល្លវាសី សុមត្ថេរោ តាវ វទតិ ‘‘ចតុសច្ចធម្មេសុ ឥទានិ និដ្ឋគមនការណំ នត្ថិ. អស្សជិមហាសាវកស្ស ហិ ទិដ្ឋទិវសេយេវ សោ បឋមមគ្គេន ចតុសច្ចធម្មេសុ និដ្ឋំ គតោ, អបរភាគេ សូករខតលេណទ្វារេ ឧបរិ តីហិ មគ្គេហិ ចតុសច្ចធម្មេសុ និដ្ឋំ គតោ, ឥមស្មិំ បន ឋានេ ¶ ‘ធម្មេសូ’តិ ពុទ្ធគុណេសុ និដ្ឋំ គតោ’’តិ. លោកន្តរវាសី ចូឡសីវត្ថេរោ បន ‘‘សព្ពំ តថេវ វត្វា ឥមស្មិំ បន ឋានេ ‘ធម្មេសូ’តិ អរហត្តេ និដ្ឋំ គតោ’’តិ អាហ. ទីឃភាណកតិបិដកមហាសីវត្ថេរោ បន ‘‘តថេវ បុរិមវាទំ វត្វា ឥមស្មិំ បន ឋានេ ‘ធម្មេសូ’តិ សាវកបារមីញាណេ និដ្ឋំ គតោ’’តិ វត្វា ‘‘ពុទ្ធគុណា បន នយតោ អាគតា’’តិ អាហ.

សត្ថរិ បសីទិន្តិ ឯវំ សាវកបារមីញាណធម្មេសុ និដ្ឋំ គន្ត្វា ភិយ្យោសោមត្តាយ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ សត្ថរិ បសីទិំ. ស្វាក្ខាតោ ភគវតា ធម្មោតិ សុដ្ឋុ អក្ខាតោ សុកថិតោ និយ្យានិកោ មគ្គោ ផលត្ថាយ និយ្យាតិ រាគទោសមោហនិម្មទនសមត្ថោ.

សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោតិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សាវកសង្ឃោបិ វង្កាទិទោសវិរហិតំ សម្មាបដិបទំ បដិបន្នត្តា សុប្បដិបន្នោតិ បសន្នោម្ហិ ភគវតីតិ ទស្សេតិ.

កុសលធម្មទេសនាវណ្ណនា

១៤៥. ឥទានិ ទិវាដ្ឋានេ និសីទិត្វា សមាបជ្ជិតេ សោឡស អបរាបរិយធម្មេ ទស្សេតុំ អបរំ បន ភន្តេ ឯតទានុត្តរិយន្តិ ទេសនំ អារភិ. តត្ថ ¶ អនុត្តរិយន្តិ អនុត្តរភាវោ. យថា ភគវា ¶ ធម្មំ ទេសេតីតិ យថា យេនាការេន យាយ ទេសនាយ ភគវា ធម្មំ ទេសេតិ, សា តុម្ហាកំ ទេសនា អនុត្តរាតិ វទតិ. កុសលេសុ ធម្មេសូតិ តាយ ទេសនាយ ទេសិតេសុ កុសលេសុ ធម្មេសុបិ ភគវាវ អនុត្តរោតិ ទីបេតិ. យា វា សា ទេសនា, តស្សា ភូមិំ ទស្សេន្តោបិ ‘‘កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិ អាហ. តត្រិមេ កុសលា ធម្មាតិ តត្រ កុសលេសុ ធម្មេសូតិ វុត្តបទេ ឥមេ កុសលា ធម្មា នាមាតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ អារោគ្យដ្ឋេន, អនវជ្ជដ្ឋេន, កោសល្លសម្ភូតដ្ឋេន, និទ្ទរថដ្ឋេន, សុខវិបាកដ្ឋេនាតិ បញ្ចធា កុសលំ វេទិតព្ពំ. តេសុ ជាតកបរិយាយំ បត្វា អារោគ្យដ្ឋេន កុសលំ វដ្ដតិ. សុត្តន្តបរិយាយំ បត្វា អនវជ្ជដ្ឋេន. អភិធម្មបរិយាយំ បត្វា កោសល្លសម្ភូតនិទ្ទរថសុខវិបាកដ្ឋេន. ឥមស្មិំ បន ឋានេ ពាហិតិកសុត្តន្តបរិយាយេន (ម. និ. ២.៣៥៨) អនវជ្ជដ្ឋេន កុសលំ ទដ្ឋព្ពំ.

ចត្តារោ សតិបដ្ឋានាតិ ចុទ្ទសវិធេន កាយានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, នវវិធេន វេទនានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ ¶ , សោឡសវិធេន ចិត្តានុបស្សនាសតិបដ្ឋានំ, បញ្ចវិធេន ធម្មានុបស្សនាសតិបដ្ឋានន្តិ ឯវំ នានានយេហិ វិភជិត្វា សមថវិបស្សនាមគ្គវសេន លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ទេសិតា. ផលសតិបដ្ឋានំ បន ឥធ អនធិប្បេតំ. ចត្តារោ សម្មប្បធានាតិ បគ្គហដ្ឋេន ឯកលក្ខណា, កិច្ចវសេន នានាកិច្ចា. ‘‘ឥធ ភិក្ខុ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយា’’តិអាទិនា នយេន សមថវិបស្សនាមគ្គវសេន លោកិយលោកុត្តរមិស្សកាវ ចត្តារោ សម្មប្បធានា ទេសិតា. ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទាតិ ឥជ្ឈនដ្ឋេន ឯកសង្គហា, ឆន្ទាទិវសេន នានាសភាវា. ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ឆន្ទសមាធិបធានសង្ខារសមន្នាគតំ ឥទ្ធិបាទំ ភាវេតី’’តិអាទិនា នយេន សមថវិបស្សនាមគ្គវសេន លោកិយលោកុត្តរមិស្សកាវ ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា ទេសិតា.

បញ្ចិន្ទ្រិយានីតិ អាធិបតេយ្យដ្ឋេន ឯកលក្ខណានិ, អធិមោក្ខាទិសភាវវសេន នានាសភាវានិ. សមថវិបស្សនាមគ្គវសេនេវ ច លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានិ សទ្ធាទីនិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ទេសិតានិ. បញ្ច ពលានីតិ ឧបត្ថម្ភនដ្ឋេន អកម្បិយដ្ឋេន វា ឯកសង្គហានិ, សលក្ខណេន នានាសភាវានិ ¶ . សមថវិបស្សនាមគ្គវសេនេវ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកានិ សទ្ធាទីនិ បញ្ច ពលានិ ទេសិតានិ. សត្ត ពោជ្ឈង្គាតិ និយ្យានដ្ឋេន ឯកសង្គហា, ឧបដ្ឋានាទិនា សលក្ខណេន នានាសភាវា. សមថវិបស្សនា មគ្គវសេនេវ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា សត្ត ពោជ្ឈង្គា ទេសិតា.

អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោតិ ហេតុដ្ឋេន ឯកសង្គហោ, ទស្សនាទិនា សលក្ខណេន នានាសភាវោ. សមថវិបស្សនាមគ្គវសេនេវ ¶ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកោ អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ ទេសិតោតិ អត្ថោ.

ឥធ, ភន្តេ, ភិក្ខុ អាសវានំ ខយាតិ ឥទំ កិមត្ថំ អារទ្ធំ? សាសនស្ស បរិយោសានទស្សនត្ថំ. សាសនស្ស ហិ ន កេវលំ មគ្គេនេវ បរិយោសានំ ហោតិ, អរហត្តផលេន បន ហោតិ. តស្មា តំ ទស្សេតុំ ឥទមារទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯតទានុត្តរិយំ, ភន្តេ, កុសលេសុ ធម្មេសូតិ ភន្តេ យា អយំ កុសលេសុ ធម្មេសុ ឯវំទេសនា, ឯតទានុត្តរិយំ. តំ ¶ ភគវាតិ តំ ទេសនំ ភគវា អសេសំ សកលំ អភិជានាតិ. តំ ភគវតោតិ តំ ទេសនំ ភគវតោ អសេសំ អភិជានតោ. ឧត្តរិ អភិញ្ញេយ្យំ នត្ថីតិ តទុត្តរិ អភិជានិតព្ពំ នត្ថិ, អយំ នាម ឥតោ អញ្ញោ ធម្មោ វា បុគ្គលោ វា យំ ភគវា ន ជានាតីតិ ឥទំ នត្ថិ. យទភិជានំ អញ្ញោ សមណោ វាតិ យំ តុម្ហេហិ អនភិញ្ញាតំ, តំ អញ្ញោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អភិជានន្តោ ភគវតា ភិយ្យោភិញ្ញតរោ អស្ស, អធិកតរបញ្ញោ ភវេយ្យ. យទិទំ កុសលេសុ ធម្មេសូតិ ឯត្ថ យទិទន្តិ និបាតមត្តំ, កុសលេសុ ធម្មេសុ ភគវតា ឧត្តរិតរោ នត្ថីតិ អយមេត្ថត្ថោ. ឥតិ ភគវាវ កុសលេសុ ធម្មេសុ អនុត្តរោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមិនាបិ ការណេន ឯវំបសន្នោ អហំ, ភន្តេ, ភគវតី’’តិ ទីបេតិ. ឥតោ បរេសុ អបរំ បនាតិអាទីសុ វិសេសមត្តមេវ វណ្ណយិស្សាម. បុរិមវារសទិសំ បន វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អាយតនបណ្ណត្តិទេសនាវណ្ណនា

១៤៦. អាយតនបណ្ណត្តីសូតិ អាយតនបញ្ញាបនាសុ. ឥទានិ តា អាយតនបញ្ញត្តិយោ ទស្សេន្តោ ឆយិមានិ, ភន្តេតិអាទិមាហ. អាយតនកថា បនេសា វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារេន កថិតា, តេន ន តំ វិត្ថារយិស្សាម, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ សា វិត្ថារតោ វេទិតព្ពា.

ឯតទានុត្តរិយំ ¶ , ភន្តេ, អាយតនបណ្ណត្តីសូតិ យាយំ អាយតនបណ្ណត្តីសុ អជ្ឈត្តិកពាហិរវវត្ថានាទិវសេន ឯវំ ទេសនា, ឯតទានុត្តរិយំ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

គព្ភាវក្កន្តិទេសនាវណ្ណនា

១៤៧. គព្ភាវក្កន្តីសូតិ គព្ភោក្កមនេសុ. តា គព្ភាវក្កន្តិយោ ទស្សេន្តោ ចតស្សោ ឥមា, ភន្តេតិអាទិមាហ. តត្ថ អសម្បជានោតិ អជានន្តោ សម្មូឡ្ហោ ហុត្វា. មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតីតិ ¶ បដិសន្ធិវសេន បវិសតិ. ឋាតីតិ វសតិ. និក្ខមតីតិ និក្ខមន្តោបិ អសម្បជានោ សម្មូឡ្ហោវ និក្ខមតិ. អយំ បឋមាតិ អយំ បកតិលោកិយមនុស្សានំ បឋមា គព្ភាវក្កន្តិ.

សម្បជានោ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមតីតិ ឱក្កមន្តោ សម្បជានោ អសម្មូឡ្ហោ ហុត្វា ឱក្កមតិ.

អយំ ¶ ទុតិយាតិ អយំ អសីតិមហាថេរានំ សាវកានំ ទុតិយា គព្ភាវក្កន្តិ. តេ ហិ បវិសន្តាវ ជានន្តិ, វសន្តា ច និក្ខមន្តា ច ន ជានន្តិ.

អយំ តតិយាតិ អយំ ទ្វិន្នញ្ច អគ្គសាវកានំ បច្ចេកពោធិសត្តានញ្ច តតិយា គព្ភាវក្កន្តិ. តេ កិរ កម្មជេហិ វាតេហិ អធោសិរា ឧទ្ធំបាទា អនេកសតបោរិសេ បបាតេ វិយ យោនិមុខេ ខិត្តា តាឡច្ឆិគ្គឡេន ហត្ថី វិយ សម្ពាធេន យោនិមុខេន និក្ខមមានា អនន្តំ ទុក្ខំ បាបុណន្តិ. តេន នេសំ ‘‘មយំ និក្ខមម្ហា’’តិ សម្បជានតា ន ហោតិ. ឯវំ បូរិតបារមីនម្បិ ច សត្តានំ ឯវរូបេ ឋានេ មហន្តំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតីតិ អលមេវ គព្ភាវាសេ និព្ពិន្ទិតុំ អលំ វិរជ្ជិតុំ.

អយំ ចតុត្ថាតិ អយំ សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ វសេន ចតុត្ថា គព្ភាវក្កន្តិ. សព្ពញ្ញុពោធិសត្តា ហិ មាតុកុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តាបិ ជានន្តិ, តត្ថ វសន្តាបិ ជានន្តិ, និក្ខមន្តាបិ ជានន្តិ, និក្ខមនកាលេបិ ច តេ កម្មជវាតា ឧទ្ធំបាទេ អធោសិរេ កត្វា ខិបិតុំ ន សក្កោន្តិ, ទ្វេ ហត្ថេ បសារេត្វា អក្ខីនិ ឧម្មីលេត្វា ឋិតកាវ និក្ខមន្តិ. ភវគ្គំ ឧបាទាយ អវីចិអន្តរេ អញ្ញោ តីសុ កាលេសុ សម្បជានោ នាម នត្ថិ ឋបេត្វា សព្ពញ្ញុពោធិសត្តេ. តេនេវ នេសំ មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមនកាលេ ច និក្ខមនកាលេ ¶ ច ទសសហស្សិលោកធាតុ កម្បតីតិ. សេសមេត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អាទេសនវិធាទេសនាវណ្ណនា

១៤៨. អាទេសនវិធាសូតិ អាទេសនកោដ្ឋាសេសុ. ឥទានិ តា អាទេសនវិធា ទស្សេន្តោ ចតស្សោ ឥមាតិអាទិមាហ. និមិត្តេន អាទិសតីតិ អាគតនិមិត្តេន គតនិមិត្តេន ឋិតនិមិត្តេន វា ឥទំ នាម ភវិស្សតីតិ កថេតិ.

តត្រិទំ ¶ វត្ថុ – ឯកោ រាជា តិស្សោ មុត្តា គហេត្វា បុរោហិតំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ មេ, អាចរិយ, ហត្ថេ’’តិ? សោ ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេសិ. តេន ច សមយេន ឯកា សរពូ ‘‘មក្ខិកំ គហេស្សាមី’’តិ បក្ខន្ទិ, គហណកាលេ មក្ខិកា បលាតា, សោ មក្ខិកាយ មុត្តត្តា ‘‘មុត្តា មហារាជា’’តិ អាហ. មុត្តា តាវ ហោតុ, កតិ មុត្តាតិ? សោ បុន និមិត្តំ ឱលោកេសិ. អថ អវិទូរេ កុក្កុដោ តិក្ខត្តុំ សទ្ទំ និច្ឆារេសិ. ព្រាហ្មណោ ‘‘តិស្សោ មហារាជា’’តិ អាហ. ឯវំ ឯកច្ចោ អាគតនិមិត្តេន កថេតិ. ឯតេនុបាយេន គតឋិតនិ មិត្តេហិបិ កថនំ វេទិតព្ពំ.

អមនុស្សានន្តិ យក្ខបិសាចាទីនំ. ទេវតានន្តិ ¶ ចាតុមហារាជិកាទីនំ. សទ្ទំ សុត្វាតិ អញ្ញស្ស ចិត្តំ ញត្វា កថេន្តានំ សទ្ទំ សុត្វា. វិតក្កវិប្ផារសទ្ទន្តិ វិតក្កវិប្ផារវសេន ឧប្បន្នំ វិប្បលបន្តានំ សុត្តបមត្តាទីនំ សទ្ទំ. សុត្វាតិ តំ សទ្ទំ សុត្វា. យំ វិតក្កយតោ តស្ស សោ សទ្ទោ ឧប្បន្នោ, តស្ស វសេន ‘‘ឯវម្បិ តេ មនោ’’តិ អាទិសតិ. មនោសង្ខារា បណិហិតាតិ ចិត្តសង្ខារា សុដ្ឋបិតា. វិតក្កេស្សតីតិ វិតក្កយិស្សតិ បវត្តេស្សតីតិ បជានាតិ. ជានន្តោ ច អាគមនេន ជានាតិ, បុព្ពភាគេន ជានាតិ, អន្តោសមាបត្តិយំ ចិត្តំ ឱលោកេត្វា ជានាតិ. អាគមនេន ជានាតិ នាម កសិណបរិកម្មកាលេយេវ យេនាការេន ឯស កសិណភាវនំ អារទ្ធោ បឋមជ្ឈានំ វា…បេ… ចតុត្ថជ្ឈានំ វា អដ្ឋសមាបត្តិយោ វា និព្ពត្តេស្សតីតិ ជានាតិ. បុព្ពភាគេន ជានាតិ នាម សមថវិបស្សនាយ អារទ្ធាយេវ ជានាតិ, យេនាការេន ឯស វិបស្សនំ អារទ្ធោ សោតាបត្តិមគ្គំ វា និព្ពត្តេស្សតិ, សកទាគាមិមគ្គំ វា និព្ពត្តេស្សតិ, អនាគាមិមគ្គំ វា និព្ពត្តេស្សតិ, អរហត្តមគ្គំ វា និព្ពត្តេស្សតីតិ ជានាតិ. អន្តោសមាបត្តិយំ ចិត្តំ ឱលោកេត្វា ជានាតិ នាម យេនាការេន ឥមស្ស មនោសង្ខារា សុដ្ឋបិតា, ឥមស្ស នាម ចិត្តស្ស អនន្តរា ¶ ឥមំ នាម វិតក្កំ វិតក្កេស្សតិ. ឥតោ វុដ្ឋិតស្ស ឯតស្ស ហានភាគិយោ វា សមាធិ ភវិស្សតិ, ឋិតិភាគិយោ វា វិសេសភាគិយោ វា និព្ពេធភាគិយោ វា អភិញ្ញាយោ វា និព្ពត្តេស្សតីតិ ជានាតិ.

តត្ថ បុថុជ្ជនោ ចេតោបរិយញាណលាភី បុថុជ្ជនានំយេវ ចិត្តំ ជានាតិ, ន អរិយានំ. អរិយេសុបិ ហេដ្ឋិមោ ហេដ្ឋិមោ ឧបរិមស្ស ឧបរិមស្ស ចិត្តំ ន ជានាតិ, ឧបរិមោ បន ហេដ្ឋិមស្ស ជានាតិ. ឯតេសុ ច សោតាបន្នោ សោតាបត្តិផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ. សកទាគាមី, អនាគាមី, អរហា, អរហត្តផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ. ឧបរិមោ ហេដ្ឋិមំ ន សមាបជ្ជតិ. តេសញ្ហិ ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា សមាបត្តិ តត្រុបបត្តិយេវ ហោតិ. តថេវ តំ ហោតីតិ ឥទំ ឯកំសេន តថេវ ហោតិ. ចេតោបរិយញាណវសេន ញាតញ្ហិ អញ្ញថាភាវី នាម នត្ថិ. សេសំ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

ទស្សនសមាបត្តិទេសនាវណ្ណនា

១៤៩. អាតប្បមន្វាយាតិអាទិ ¶ ព្រហ្មជាលេ វិត្ថារិតមេវ. អយំ បនេត្ថ ¶ សង្ខេបោ, អាតប្បន្តិ វីរិយំ. តទេវ បទហិតព្ពតោ បធានំ. អនុយុញ្ជិតព្ពតោ អនុយោគោ. អប្បមាទន្តិ សតិអវិប្បវាសំ. សម្មាមនសិការន្តិ អនិច្ចេ អនិច្ចន្តិអាទិវសេន បវត្តំ ឧបាយមនសិការំ. ចេតោសមាធិន្តិ បឋមជ្ឈានសមាធិំ. អយំ បឋមា ទស្សនសមាបត្តីតិ អយំ ទ្វត្តិំ សាការំ បដិកូលតោ មនសិកត្វា បដិកូលទស្សនវសេន ឧប្បាទិតា បឋមជ្ឈានសមាបត្តិ បឋមា ទស្សនសមាបត្តិ នាម, សចេ បន តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា សោតាបន្នោ ហោតិ, អយំ និប្បរិយាយេនេវ បឋមា ទស្សនសមាបត្តិ.

អតិក្កម្ម ចាតិ អតិក្កមិត្វា ច. ឆវិមំសលោហិតន្តិ ឆវិញ្ច មំសញ្ច លោហិតញ្ច. អដ្ឋិំ បច្ចវេក្ខតីតិ អដ្ឋិ អដ្ឋីតិ បច្ចវេក្ខតិ. អដ្ឋិ អដ្ឋីតិ បច្ចវេក្ខិត្វា ឧប្បាទិតា អដ្ឋិអារម្មណា ទិព្ពចក្ខុបាទកជ្ឈានសមាបត្តិ ទុតិយា ទស្សនសមាបត្តិ នាម. សចេ បន តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា សកទាគាមិមគ្គំ និព្ពត្តេតិ. អយំ និប្បរិយាយេន ទុតិយា ទស្សនសមាបត្តិ. កាឡវល្លវាសី សុមត្ថេរោ បន ‘‘យាវ តតិយមគ្គា វដ្ដតី’’តិ អាហ.

វិញ្ញាណសោតន្តិ ¶ វិញ្ញាណមេវ. ឧភយតោ អព្ពោច្ឆិន្នន្តិ ទ្វីហិបិ ភាគេហិ អច្ឆិន្នំ. ឥធ លោកេ បតិដ្ឋិតញ្ចាតិ ឆន្ទរាគវសេន ឥមស្មិញ្ច លោកេ បតិដ្ឋិតំ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. កម្មំ វា កម្មតោ ឧបគច្ឆន្តំ ឥធ លោកេ បតិដ្ឋិតំ នាម. កម្មភវំ អាកឌ្ឍន្តំ បរលោកេ បតិដ្ឋិតំ នាម. ឥមិនា កិំ កថិតំ? សេក្ខបុថុជ្ជនានំ ចេតោបរិយញាណំ កថិតំ. សេក្ខបុថុជ្ជនានញ្ហិ ចេតោបរិយញាណំ តតិយា ទស្សនសមាបត្តិ នាម.

ឥធ លោកេ អប្បតិដ្ឋិតញ្ចាតិ និច្ឆន្ទរាគត្តា ឥធលោកេ ច អប្បតិដ្ឋិតំ. ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. កម្មំ វា កម្មតោ ន ឧបគច្ឆន្តំ ឥធ លោកេ អប្បតិដ្ឋិតំ នាម. កម្មភវំ អនាកឌ្ឍន្តំ បរលោកេ អប្បតិដ្ឋិតំ នាម. ឥមិនា កិំ កថិតំ? ខីណាសវស្ស ចេតោបរិយញាណំ កថិតំ. ខីណាសវស្ស ហិ ចេតោបរិយញាណំ ចតុត្ថា ទស្សនសមាបត្តិ នាម.

អបិច ទ្វត្តិំសាការេ អារទ្ធវិបស្សនាបិ ¶ បឋមា ទស្សនសមាបត្តិ. អដ្ឋិអារម្មណេ អារទ្ធវិបស្សនា ទុតិយា ទស្សនសមាបត្តិ. សេក្ខបុថុជ្ជនានំ ចេតោបរិយញាណំ ខីណាសវស្ស ចេតោបរិយញាណន្តិ ឥទំ បទទ្វយំ និច្ចលមេវ. អបរោ នយោ បឋមជ្ឈានំ បឋមា ទស្សនសមាបត្តិ ¶ . ទុតិយជ្ឈានំ ទុតិយា. តតិយជ្ឈានំ តតិយា. ចតុត្ថជ្ឈានំ ចតុត្ថា ទស្សនសមាបត្តិ. តថា បឋមមគ្គោ បឋមា ទស្សនសមាបត្តិ. ទុតិយមគ្គោ ទុតិយា. តតិយមគ្គោ តតិយា. ចតុត្ថមគ្គោ ចតុត្ថា ទស្សនសមាបត្តីតិ. សេសមេត្ថ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

បុគ្គលបណ្ណត្តិទេសនាវណ្ណនា

១៥០. បុគ្គលបណ្ណត្តីសូតិ លោកវោហារវសេន ‘‘សត្តោ បុគ្គលោ នរោ បោសោ’’តិ ឯវំ បញ្ញាបេតព្ពាសុ លោកបញ្ញត្តីសុ. ពុទ្ធានញ្ហិ ទ្វេ កថា សម្មុតិកថា, បរមត្ថកថាតិ បោដ្ឋបាទសុត្តេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤៣៩-៤៤៣) វិត្ថារិតា.

តត្ថ បុគ្គលបណ្ណត្តីសូតិ អយំ សម្មុតិកថា. ឥទានិ យេ បុគ្គលេ បញ្ញបេន្តោ បុគ្គលបណ្ណត្តីសុ ភគវា អនុត្តរោ ហោតិ, តេ ទស្សេន្តោ សត្តិមេ ភន្តេ បុគ្គលា. ឧភតោភាគវិមុត្តោតិអាទិមាហ. តត្ថ ឧភតោភាគវិមុត្តោតិ ទ្វីហិ ភាគេហិ វិមុត្តោ, អរូបសមាបត្តិយា រូបកាយតោ ¶ វិមុត្តោ, មគ្គេន នាមកាយតោ. សោ ចតុន្នំ អរូបសមាបត្តីនំ ឯកេកតោ វុដ្ឋាយ សង្ខារេ សម្មសិត្វា អរហត្តប្បត្តានំ, ចតុន្នំ, និរោធា វុដ្ឋាយ អរហត្តប្បត្តអនាគាមិនោ ច វសេន បញ្ចវិធោ ហោតិ.

បាឡិ បនេត្ថ ‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ ឧភតោភាគវិមុត្តោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ អដ្ឋវិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតិ, បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តី’’តិ (ធាតុ. ២៤) ឯវំ អដ្ឋវិមោក្ខលាភិនោ វសេន អាគតា. បញ្ញាយ វិមុត្តោតិ បញ្ញាវិមុត្តោ. សោ សុក្ខវិបស្សកោ ច, ចតូហិ ឈានេហិ វុដ្ឋាយ អរហត្តំ បត្តា ចត្តារោ ចាតិ ឥមេសំ វសេន បញ្ចវិធោវ ហោតិ.

បាឡិ បនេត្ថ អដ្ឋវិមោក្ខបដិក្ខេបវសេនេវ អាគតា. យថាហ ‘‘ន ហេវ ខោ អដ្ឋ វិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតិ. បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ បញ្ញាវិមុត្តោ’’តិ (ធាតុ. ២៥).

ផុដ្ឋន្តំ សច្ឆិ ករោតីតិ កាយសក្ខិ. សោ ឈានផស្សំ បឋមំ ផុសតិ, បច្ឆា និរោធំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតិ, សោ សោតាបត្តិផលដ្ឋំ អាទិំ កត្វា យាវ អរហត្តមគ្គដ្ឋា ¶ ឆព្ពិធោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. តេនេវាហ ‘‘ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ អដ្ឋ វិមោក្ខេ កាយេន ផុសិត្វា វិហរតិ, បញ្ញាយ ¶ ចស្ស ទិស្វា ឯកច្ចេ អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ កាយសក្ខី’’តិ (ធាតុ. ២៦).

ទិដ្ឋន្តំ បត្តោតិ ទិដ្ឋិប្បត្តោ. តត្រិទំ សង្ខេបលក្ខណំ, ទុក្ខា សង្ខារា សុខោ និរោធោតិ ញាតំ ហោតិ ទិដ្ឋំ វិទិតំ សច្ឆិកតំ បស្សិតំ បញ្ញាយាតិ ទិដ្ឋិប្បត្តោ. វិត្ថារតោ បនេសោបិ កាយសក្ខិ វិយ ឆព្ពិធោ ហោតិ. តេនេវាហ – ‘‘ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បជានាតិ…បេ… អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ យថាភូតំ បជានាតិ, តថាគតប្បវេទិតា ចស្ស ធម្មា បញ្ញាយ វោទិដ្ឋា ហោន្តិ វោចរិតា, បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា ឯកច្ចេ អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ទិដ្ឋិប្បត្តោ’’តិ (ធាតុ. ២៧).

សទ្ធាយ ¶ វិមុត្តោតិ សទ្ធាវិមុត្តោ. សោបិ វុត្តនយេនេវ ឆព្ពិធោ ហោតិ. តេនេវាហ – ‘‘ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បជានាតិ, អយំ ទុក្ខសមុទយោតិ យថាភូតំ បជានាតិ, អយំ ទុក្ខនិរោធោតិ យថាភូតំ បជានាតិ, អយំ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ យថាភូតំ បជានាតិ, តថាគតប្បវេទិតា ចស្ស ធម្មា បញ្ញាយ វោទិដ្ឋា ហោន្តិ វោចរិតា, បញ្ញាយ ចស្ស ទិស្វា ឯកច្ចេ អាសវា បរិក្ខីណា ហោន្តិ នោ ច ខោ យថា ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សទ្ធាវិមុត្តោ’’តិ (ធាតុ. ២៨). ឯតេសុ ហិ សទ្ធាវិមុត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គក្ខណេ សទ្ទហន្តស្ស វិយ, ឱកប្បេន្តស្ស វិយ, អធិមុច្ចន្តស្ស វិយ ច កិលេសក្ខយោ ហោតិ. ទិដ្ឋិប្បត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គក្ខណេ កិលេសច្ឆេទកំ ញាណំ អទន្ធំ តិខិណំ សូរំ ហុត្វា វហតិ. តស្មា យថា នាម នាតិតិខិណេន អសិនា កទលិំ ឆិន្ទន្តស្ស ឆិន្នដ្ឋានំ ន មដ្ឋំ ហោតិ, អសិ ន សីឃំ វហតិ, សទ្ទោ សុយ្យតិ, ពលវតរោ វាយាមោ កាតព្ពោ ហោតិ, ឯវរូបា សទ្ធាវិមុត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គភាវនា. យថា បន អតិនិសិតេន អសិនា កទលិំ ឆិន្ទន្តស្ស ឆិន្នដ្ឋានំ មដ្ឋំ ហោតិ, អសិ សីឃំ វហតិ, សទ្ទោ ន សុយ្យតិ, ពលវតរំ វាយាមកិច្ចំ ន ហោតិ, ឯវរូបា បញ្ញាវិមុត្តស្ស បុព្ពភាគមគ្គភាវនា វេទិតព្ពា.

ធម្មំ អនុស្សរតីតិ ធម្មានុសារី. ធម្មោតិ បញ្ញា, បញ្ញាបុព្ពង្គមំ មគ្គំ ភាវេតីតិ អត្ថោ. សទ្ធានុសារិម្ហិបិ ឯសេវ នយោ, ឧភោបេតេ សោតាបត្តិមគ្គដ្ឋាយេវ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘យស្ស បុគ្គលស្ស សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នស្ស បញ្ញិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ, បញ្ញាវាហិំ បញ្ញាបុព្ពង្គមំ អរិយមគ្គំ ភាវេតិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ធម្មានុសារី’’តិ.

តថា ¶ ‘‘យស្ស បុគ្គលស្ស សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នស្ស សទ្ធិន្ទ្រិយំ អធិមត្តំ ហោតិ ¶ , សទ្ធាវាហិំ សទ្ធាបុព្ពង្គមំ អរិយមគ្គំ ភាវេតិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សទ្ធានុសារី’’តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារតោ បនេសា ឧភតោភាគវិមុត្តាទិកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ បញ្ញាភាវនាធិការេ វុត្តា. តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

បធានទេសនាវណ្ណនា

១៥១. បធានេសូតិ ឥធ បទហនវសេន ‘‘សត្ត ពោជ្ឈង្គា បធានា’’តិ វុត្តា. តេសំ វិត្ថារកថា មហាសតិបដ្ឋានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

បដិបទាទេសនាវណ្ណនា

១៥២. ទុក្ខបដិបទាទីសុ ¶ អយំ វិត្ថារនយោ – ‘‘តត្ថ កតមា ទុក្ខបដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា បញ្ញា? ទុក្ខេន កសិរេន សមាធិំ ឧប្បាទេន្តស្ស ទន្ធំ តំ ឋានំ អភិជានន្តស្ស យា បញ្ញា បជាននា…បេ… អមោហោ ធម្មវិចយោ សម្មាទិដ្ឋិ, អយំ វុច្ចតិ ទុក្ខបដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា បញ្ញា. តត្ថ កតមា ទុក្ខបដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា បញ្ញា? ទុក្ខេន កសិរេន សមាធិំ ឧប្បាទេន្តស្ស ខិប្បំ តំ ឋានំ អភិជានន្តស្ស យា បញ្ញា បជាននា…បេ… សម្មាទិដ្ឋិ, អយំ វុច្ចតិ ទុក្ខបដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា បញ្ញា. តត្ថ កតមា សុខបដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា បញ្ញា? អកិច្ឆេន អកសិរេន សមាធិំ ឧប្បាទេន្តស្ស ទន្ធំ តំ ឋានំ អភិជានន្តស្ស យា បញ្ញា បជាននា…បេ… សម្មាទិដ្ឋិ, អយំ វុច្ចតិ សុខបដិបទា ទន្ធាភិញ្ញា បញ្ញា. តត្ថ កតមា សុខបដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា បញ្ញា? អកិច្ឆេន អកសិរេន សមាធិំ ឧប្បាទេន្តស្ស ខិប្បំ តំ ឋានំ អភិជានន្តស្ស យា បញ្ញា បជាននា…បេ… សម្មាទិដ្ឋិ, អយំ វុច្ចតិ សុខបដិបទា ខិប្បាភិញ្ញា បញ្ញា’’តិ (វិភ. ៨០១). អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តោ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

ភស្សសមាចារាទិវណ្ណនា

១៥៣. ន ចេវ មុសាវាទូបសញ្ហិតន្តិ ភស្សសមាចារេ ឋិតោបិ កថាមគ្គំ អនុបច្ឆិន្ទិត្វា កថេន្តោបិ ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុ ន ចេវ មុសាវាទូបសញ្ហិតំ ភាសតិ. អដ្ឋ អនរិយវោហារេ វជ្ជេត្វា អដ្ឋ អរិយវោហារយុត្តមេវ ភាសតិ. ន ¶ ច វេភូតិយន្តិ ភស្សសមាចារេ ឋិតោបិ ភេទករវាចំ ¶ ន ភាសតិ. ន ច បេសុណិយន្តិ តស្សាយេវេតំ វេវចនំ. វេភូតិយវាចា ហិ បិយភាវស្ស សុញ្ញករណតោ ‘‘បេសុណិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ. នាមមេវស្សា ឯតន្តិ មហាសីវត្ថេរោ អវោច. ន ច សារម្ភជន្តិ សារម្ភជា ច យា វាចា, តញ្ច ន ភាសតិ. ‘‘ត្វំ ទុស្សីលោ’’តិ វុត្តេ, ‘‘ត្វំ ទុស្សីលោ តវាចរិយោ ទុស្សីលោ’’តិ វា, ‘‘តុយ្ហំ អាបត្តី’’តិ វុត្តេ, ‘‘អហំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បាដលិបុត្តំ គតោ’’តិអាទិនា នយេន ពហិទ្ធា វិក្ខេបកថាបវត្តំ វា ករណុត្តរិយវាចំ ន ភាសតិ. ជយាបេក្ខោតិ ជយបុរេក្ខារោ ហុត្វា, យថា ហត្ថកោ សក្យបុត្តោ តិត្ថិយា នាម ធម្មេនបិ អធម្មេនបិ ជេតព្ពាតិ សច្ចាលិកំ យំកិញ្ចិ ភាសតិ, ឯវំ ¶ ជយាបេក្ខោ ជយបុរេក្ខារោ ហុត្វា ន ភាសតីតិ អត្ថោ. មន្តា មន្តា ច វាចំ ភាសតីតិ ឯត្ថ មន្តាតិ វុច្ចតិ បញ្ញា, មន្តាយ បញ្ញាយ. បុន មន្តាតិ ឧបបរិក្ខិត្វា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, ភស្សសមាចារេ ឋិតោ ទិវសភាគម្បិ កថេន្តោ បញ្ញាយ ឧបបរិក្ខិត្វា យុត្តកថមេវ កថេតីតិ. និធានវតិន្តិ ហទយេបិ និទហិតព្ពយុត្តំ. កាលេនាតិ យុត្តបត្តកាលេន.

ឯវំ ភាសិតា ហិ វាចា អមុសា ចេវ ហោតិ អបិសុណា ច អផរុសា ច អសឋា ច អសម្ផប្បលាបា ច. ឯវរូបា ច អយំ វាចា ចតុសច្ចនិស្សិតាតិបិ សិក្ខត្តយនិស្សិតាតិបិ ទសកថាវត្ថុនិស្សិតាតិបិ តេរសធុតង្គនិស្សិតាតិបិ សត្តត្តិំសពោធិបក្ខិយធម្មនិស្សិតាតិបិ មគ្គនិស្សិតាតិបិ វុច្ចតិ. តេនាហ ឯតទានុត្តរិយំ, ភន្តេ, ភស្សសមាចារេតិ តំ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

សច្ចោ ចស្ស សទ្ធោ ចាតិ សីលាចារេ ឋិតោ ភិក្ខុ សច្ចោ ច ភវេយ្យ សច្ចកថោ សទ្ធោ ច សទ្ធាសម្បន្នោ. ននុ ហេដ្ឋា សច្ចំ កថិតមេវ, ឥធ កស្មា បុន វុត្តន្តិ? ហេដ្ឋា វាចាសច្ចំ កថិតំ. សីលាចារេ ឋិតោ បន ភិក្ខុ អន្តមសោ ហសនកថាយបិ មុសាវាទំ ន ករោតីតិ ទស្សេតុំ ឥធ វុត្តំ. ឥទានិ សោ ធម្មេន សមេន ជីវិតំ កប្បេតីតិ ទស្សនត្ថំ ន ច កុហកោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘កុហកោ’’តិអាទីនិ ព្រហ្មជាលេ វិត្ថារិតានិ.

ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ, ភោជនេ មត្តញ្ញូតិ ឆសុ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ភោជនេបិ បមាណញ្ញូ. សមការីតិ ¶ សមចារី, កាយេន វាចាយ មនសា ច កាយវង្កាទីនិ បហាយ សមំ ចរតីតិ អត្ថោ. ជាគរិយានុយោគមនុយុត្តោតិ រត្តិន្ទិវំ ឆ កោដ្ឋាសេ កត្វា ‘‘ទិវសំ ចង្កមេន និសជ្ជាយា’’តិ វុត្តនយេនេវ ជាគរិយានុយោគំ យុត្តប្បយុត្តោ វិហរតិ. អតន្ទិតោតិ និត្តន្ទី កាយាលសិយវិរហិតោ. អារទ្ធវីរិយោតិ កាយិកវីរិយេនាបិ អារទ្ធវីរិយោ ហោតិ, គណសង្គណិកំ វិនោទេត្វា ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ អដ្ឋអារព្ភវត្ថុវសេន ឯកវិហារី. ចេតសិកវីរិយេនាបិ អារទ្ធវីរិយោ ¶ ហោតិ, កិលេសសង្គណិកំ បហាយ វិនោទេត្វា អដ្ឋសមាបត្តិវសេន ឯកវិហារី. អបិ ច យថា តថា កិលេសុប្បត្តិំ និវារេន្តោ ចេតសិកវីរិយេន អារទ្ធវីរិយោ ហោតិ. ឈាយីតិ អារម្មណលក្ខណូបនិជ្ឈានវសេន ¶ ឈាយី. សតិមាតិ ចិរកតាទិអនុស្សរណសមត្ថាយ សតិយា សមន្នាគតោ.

កល្យាណបដិភានោតិ វាក្ករណសម្បន្នោ ចេវ ហោតិ បដិភានសម្បន្នោ ច. យុត្តបដិភានោ ខោ បន ហោតិ នោ មុត្តបដិភានោ. សីលសមាចារស្មិញ្ហិ ឋិតភិក្ខុ មុត្តបដិភានោ ន ហោតិ, យុត្តបដិភានោ បន ហោតិ វង្គីសត្ថេរោ វិយ. គតិមាតិ គមនសមត្ថាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ. ធិតិមាតិ ធារណសមត្ថាយ បញ្ញាយ សមន្នាគតោ. មតិមាតិ ឯត្ថ បន មតីតិ បញ្ញាយ នាមមេវ, តស្មា បញ្ញវាតិ អត្ថោ. ឥតិ តីហិបិ ឥមេហិ បទេហិ បញ្ញាវ កថិតា. តត្ថ ហេដ្ឋា សមណធម្មករណវីរិយំ កថិតំ, ឥធ ពុទ្ធវចនគណ្ហនវីរិយំ. តថា ហេដ្ឋា វិបស្សនាបញ្ញា កថិតា, ឥធ ពុទ្ធវចនគណ្ហនបញ្ញា. ន ច កាមេសុ គិទ្ធោតិ វត្ថុកាមកិលេសកាមេសុ អគិទ្ធោ. សតោ ច និបកោ ចាតិ អភិក្កន្តបដិក្កន្តាទីសុ សត្តសុ ឋានេសុ សតិយា ចេវ ញាណេន ច សមន្នាគតោ ចរតីតិ អត្ថោ. នេបក្កន្តិ បញ្ញា, តាយ សមន្នាគតត្តា និបកោតិ វុត្តោ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

អនុសាសនវិធាទិវណ្ណនា

១៥៤. បច្ចត្តំ យោនិសោ មនសិការាតិ អត្តនោ ឧបាយមនសិការេន. យថានុសិដ្ឋំ តថា បដិបជ្ជមានោតិ យថា មយា អនុសិដ្ឋំ អនុសាសនី ទិន្នា, តថា បដិបជ្ជមានោ. តិណ្ណំ ¶ សំយោជនានំ បរិក្ខយាតិអាទិ វុត្តត្ថមេវ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

១៥៥. បរបុគ្គលវិមុត្តិញាណេតិ សោតាបន្នាទីនំ បរបុគ្គលានំ តេន តេន មគ្គេន កិលេសវិមុត្តិញាណេ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

១៥៦. អមុត្រាសិំ ឯវំនាមោតិ ឯកោ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តោ នាមគោត្តំ បរិយាទិយមានោ គច្ឆតិ. ឯកោ សុទ្ធខន្ធេយេវ អនុស្សរតិ, ឯកោ ហិ សក្កោតិ, ឯកោ ន សក្កោតិ. តត្ថ យោ សក្កោតិ, តស្ស វសេន អគ្គហេត្វា អសក្កោន្តស្ស វសេន គហិតំ. អសក្កោន្តោ បន កិំ ករោតិ? សុទ្ធខន្ធេយេវ អនុស្សរន្តោ គន្ត្វា អនេកជាតិសតសហស្សមត្ថកេ ឋត្វា នាមគោត្តំ បរិយាទិយមានោ ឱតរតិ. តំ ទស្សេន្តោ ឯវំនាមោតិអាទិមាហ ¶ ¶ . សោ ឯវមាហាតិ សោ ទិដ្ឋិគតិកោ ឯវមាហ. តត្ថ កិញ្ចាបិ សស្សតោតិ វត្វា ‘‘តេ ច សត្តា សំសរន្តី’’តិ វទន្តស្ស វចនំ បុព្ពាបរវិរុទ្ធំ ហោតិ. ទិដ្ឋិគតិកត្តា បនេស ឯតំ ន សល្លក្ខេសិ. ទិដ្ឋិគតិកស្ស ហិ ឋានំ វា និយមោ វា នត្ថិ. ឥមំ គហេត្វា ឥមំ វិស្សជ្ជេតិ, ឥមំ វិស្សជ្ជេត្វា ឥមំ គណ្ហាតីតិ ព្រហ្មជាលេ វិត្ថារិតមេវេតំ. អយំ តតិយោ សស្សតវាទោតិ ថេរោ លាភិស្សេវ វសេន តយោ សស្សតវាទេ អាហ. ភគវតា បន តក្កីវាទម្បិ គហេត្វា ព្រហ្មជាលេ ចត្តារោ វុត្តា. ឯតេសំ បន តិណ្ណំ វាទានំ វិត្ថារកថា ព្រហ្មជាលេ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០) វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ វិត្ថារេតព្ពំ.

១៥៧. គណនាយ វាតិ បិណ្ឌគណនាយ. សង្ខានេនាតិ អច្ឆិទ្ទកវសេន មនោគណនាយ. ឧភយថាបិ បិណ្ឌគណនមេវ ទស្សេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, វស្សានំ សតវសេន សហស្សវសេន សតសហស្សវសេន កោដិវសេន បិណ្ឌំ កត្វាបិ ឯត្តកានិ វស្សសតានីតិ វា ឯត្តកា វស្សកោដិយោតិ វា ឯវំ សង្ខាតុំ ន សក្កា. តុម្ហេ បន អត្តនោ ទសន្នំ បារមីនំ បូរិតត្តា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស សុប្បដិវិទ្ធត្តា យស្មា វោ អនាវរណញាណំ សូរំ វហតិ. តស្មា ទេសនាញាណកុសលតំ បុរក្ខត្វា វស្សគណនាយបិ បរិយន្តិកំ កត្វា កប្បគណនាយបិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឯត្តកន្តិ ¶ ទស្សេថាតិ ទីបេតិ. បាឡិយត្ថោ បនេត្ថ វុត្តនយោយេវ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

១៥៨. ឯតទានុត្តរិយំ, ភន្តេ, សត្តានំ ចុតូបបាតញាណេតិ ភន្តេ យាបិ អយំ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិវសេន ញាណទេសនា, សាបិ តុម្ហាកំយេវ អនុត្តរា. អតីតពុទ្ធាបិ ឯវមេវ ទេសេសុំ. អនាគតាបិ ឯវមេវ ទេសេស្សន្តិ. តុម្ហេ តេសំ អតីតានាគតពុទ្ធានំ ញាណេន សំសន្ទិត្វាវ ទេសយិត្ថ. ‘‘ឥមិនាបិ ការណេន ឯវំបសន្នោ អហំ ភន្តេ ភគវតី’’តិ ទីបេតិ. បាឡិយត្ថោ បនេត្ថ វិត្ថារិតោយេវ.

១៥៩. សាសវា សឧបធិកាតិ សទោសា សឧបារម្ភា. នោ អរិយាតិ វុច្ចតីតិ អរិយិទ្ធីតិ ន វុច្ចតិ. អនាសវា អនុបធិកាតិ និទ្ទោសា អនុបារម្ភា. អរិយាតិ វុច្ចតីតិ អរិយិទ្ធីតិ វុច្ចតិ. អប្បដិកូលសញ្ញី ¶ តត្ថ វិហរតីតិ កថំ អប្បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតីតិ? បដិកូលេ សត្តេ មេត្តំ ផរតិ, សង្ខារេ ធាតុសញ្ញំ ឧបសំហរតិ. យថាហ ‘‘កថំ បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរតិ (បដិ. ម. ៣.៩៧)? អនិដ្ឋស្មិំ វត្ថុស្មិំ មេត្តាយ វា ផរតិ, ធាតុតោ វា ឧបសំហរតី’’តិ. បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតីតិ អប្បដិកូលេ សត្តេ អសុភសញ្ញំ ផរតិ, សង្ខារេ អនិច្ចសញ្ញំ ឧបសំហរតិ. យថាហ ‘‘កថំ អប្បដិកូលេ បដិកូលសញ្ញី ¶ វិហរតិ? ឥដ្ឋស្មិំ វត្ថុស្មិំ អសុភាយ វា ផរតិ, អនិច្ចតោ វា ឧបសំហរតី’’តិ. ឯវំ សេសបទេសុបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឧបេក្ខកោ តត្ថ វិហរតីតិ ឥដ្ឋេ អរជ្ជន្តោ អនិដ្ឋេ អទុស្សន្តោ យថា អញ្ញេ អសមបេក្ខនេន មោហំ ឧប្បាទេន្តិ, ឯវំ អនុប្បាទេន្តោ ឆសុ អារម្មណេសុ ឆឡង្គុបេក្ខាយ ឧបេក្ខកោ វិហរតិ. ឯតទានុត្តរិយំ, ភន្តេ, ឥទ្ធិវិធាសូតិ, ភន្តេ, យា អយំ ទ្វីសុ ឥទ្ធីសុ ឯវំទេសនា, ឯតទានុត្តរិយំ. តំ ភគវាតិ តំ ទេសនំ ភគវា អសេសំ សកលំ អភិជានាតិ. តំ ភគវតោតិ តំ ទេសនំ ភគវតោ អសេសំ អភិជានតោ. ឧត្តរិ អភិញ្ញេយ្យំ នត្ថីតិ ឧត្តរិ អភិជានិតព្ពំ នត្ថិ. អយំ នាម ឥតោ អញ្ញោ ធម្មោ វា បុគ្គលោ វា យំ ភគវា ន ជានាតិ ឥទំ នត្ថិ. យទភិជានំ អញ្ញោ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វាតិ យំ តុម្ហេហិ អនភិញ្ញាតំ អញ្ញោ សមណោ វា ¶ ព្រាហ្មណោ វា អភិជានន្តោ ភគវតា ភិយ្យោភិញ្ញតរោ អស្ស, អធិកតរបញ្ញោ ភវេយ្យ. យទិទំ ឥទ្ធិវិធាសូតិ ឯត្ថ យទិទន្តិ និបាតមត្តំ. ឥទ្ធិវិធាសុ ភគវតា ឧត្តរិតរោ នត្ថិ. អតីតពុទ្ធាបិ ហិ ឥមា ទ្វេ ឥទ្ធិយោ ទេសេសុំ, អនាគតាបិ ឥមាវ ទេសេស្សន្តិ. តុម្ហេបិ តេសំ ញាណេន សំសន្ទិត្វា ឥមាវ ទេសយិត្ថ. ឥតិ ភគវា ឥទ្ធិវិធាសុ អនុត្តរោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមិនាបិ ការណេន ឯវំបសន្នោ អហំ, ភន្តេ, ភគវតី’’តិ ទីបេតិ. ឯត្តាវតា យេ ធម្មសេនាបតិ ទិវាដ្ឋានេ និសីទិត្វា សោឡស អបរម្បរិយធម្មេ សម្មសិ, តេវ ទស្សិតា ហោន្តិ.

អញ្ញថាសត្ថុគុណទស្សនាទិវណ្ណនា

១៦០. ឥទានិ អបរេនបិ អាការេន ភគវតោ គុណេ ទស្សេន្តោ យំ តំ ភន្តេតិអាទិមាហ. តត្ថ សទ្ធេន កុលបុត្តេនាតិ សទ្ធា កុលបុត្តា ¶ នាម អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នា ពោធិសត្តា. តស្មា យំ សព្ពញ្ញុពោធិសត្តេន បត្តព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កិំ បន តេន បត្តព្ពំ? នវ លោកុត្តរធម្មា. អារទ្ធវីរិយេនាតិអាទីសុ ‘‘វីរិយំ ថាមោ’’តិអាទីនិ សព្ពានេវ វីរិយវេវចនានិ. តត្ថ អារទ្ធវីរិយេនាតិ បគ្គហិតវីរិយេន. ថាមវតាតិ ថាមសម្បន្នេន ថិរវីរិយេន. បុរិសថាមេនាតិ តេន ថាមវតា យំ បុរិសថាមេន បត្តព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អនន្តរបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. បុរិសធោរយ្ហេនាតិ យា អសមធុរេហិ ពុទ្ធេហិ វហិតព្ពា ធុរា, តំ ធុរំ វហនសមត្ថេន មហាបុរិសេន. អនុប្បត្តំ តំ ភគវតាតិ តំ សព្ពំ អតីតានាគតពុទ្ធេហិ បត្តព្ពំ, សព្ពមេវ អនុប្បត្តំ, ភគវតោ ឯកគុណោបិ ឩនោ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. កាមេសុ កាមសុខល្លិកានុយោគន្តិ វត្ថុកាមេសុ កាមសុខល្លិកានុយោគំ. យថា អញ្ញេ កេណិយជដិលាទយោ សមណព្រាហ្មណា ‘‘កោ ជានាតិ បរលោកំ ¶ . សុខោ ឥមិស្សា បរិព្ពាជិកាយ មុទុកាយ លោមសាយ ពាហាយ សម្ផស្សោ’’តិ មោឡិពន្ធាហិ បរិព្ពាជិកាហិ បរិចារេន្តិ សម្បត្តំ សម្បត្តំ រូបាទិអារម្មណំ អនុភវមានា កាមសុខមនុយុត្តា, ន ឯវមនុយុត្តោតិ ទស្សេតិ.

ហីនន្តិ លាមកំ. គម្មន្តិ គាមវាសីនំ ធម្មំ. បោថុជ្ជនិកន្តិ បុថុជ្ជនេហិ សេវិតព្ពំ. អនរិយន្តិ ន និទ្ទោសំ. ន វា អរិយេហិ សេវិតព្ពំ. អនត្ថសញ្ហិតន្តិ អនត្ថសំយុត្តំ. អត្តកិលមថានុយោគន្តិ ¶ អត្តនោ អាតាបនបរិតាបនានុយោគំ. ទុក្ខន្តិ ទុក្ខយុត្តំ, ទុក្ខមំ វា. យថា ឯកេ សមណព្រាហ្មណា កាមសុខល្លិកានុយោគំ បរិវជ្ជេស្សាមាតិ កាយកិលមថំ អនុធាវន្តិ, តតោ មុញ្ចិស្សាមាតិ កាមសុខំ អនុធាវន្តិ, ន ឯវំ ភគវា. ភគវា បន ឧភោ ឯតេ អន្តេ វជ្ជេត្វា យា សា ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធា ចក្ខុករណី’’តិ ឯវំ វុត្តា សម្មាបដិបត្តិ, តមេវ បដិបន្នោ. តស្មា ‘‘ន ច អត្តកិលមថានុយោគ’’ន្តិអាទិមាហ.

អាភិចេតសិកានន្តិ អភិចេតសិកានំ, កាមាវចរចិត្តានិ អតិក្កមិត្វា ឋិតានន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារានន្តិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ សុខវិហារានំ. បោដ្ឋបាទសុត្តន្តស្មិញ្ហិ សប្បីតិកទុតិយជ្ឈានផលសមាបត្តិ កថិតា (ទី. និ. ១.៤៣២). បាសាទិកសុត្តន្តេ សហ មគ្គេន វិបស្សនាបាទកជ្ឈានំ. ទសុត្តរសុត្តន្តេ ¶ ចតុត្ថជ្ឈានិកផលសមាបត្តិ. ឥមស្មិំ សម្បសាទនីយេ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារជ្ឈានានិ កថិតានិ. និកាមលាភីតិ យថាកាមលាភី. អកិច្ឆលាភីតិ អទុក្ខលាភី. អកសិរលាភីតិ វិបុលលាភី.

អនុយោគទានប្បការវណ្ណនា

១៦១. ឯកិស្សា លោកធាតុយាតិ ទសសហស្សិលោកធាតុយា. តីណិ ហិ ខេត្តានិ – ជាតិខេត្តំ អាណាខេត្តំ វិសយខេត្តំ. តត្ថ ជាតិខេត្តំ នាម ទសសហស្សី លោកធាតុ. សា ហិ តថាគតស្ស មាតុកុច្ឆិំ ឱក្កមនកាលេ និក្ខមនកាលេ សម្ពោធិកាលេ ធម្មចក្កប្បវត្តនេ អាយុសង្ខារោស្សជ្ជនេ បរិនិព្ពានេ ច កម្បតិ. កោដិសតសហស្សចក្កវាឡំ បន អាណាខេត្តំ នាម. អាដានាដិយមោរបរិត្តធជគ្គបរិត្តរតនបរិត្តាទីនញ្ហិ ឯត្ថ អាណា វត្តតិ. វិសយខេត្តស្ស បន បរិមាណំ នត្ថិ, ពុទ្ធានញ្ហិ ‘‘យាវតកំ ញាណំ, តាវតកំ ញេយ្យំ, យាវតកំ ញេយ្យំ តាវតកំ ញាណំ, ញាណបរិយន្តិកំ ញេយ្យំ, ញេយ្យបរិយន្តិកំ ញាណ’’ន្តិ (មហានិ. ៥៥) វចនតោ អវិសយោ នាម នត្ថិ.

ឥមេសុ ¶ បន តីសុ ខេត្តេសុ ឋបេត្វា ឥមំ ចក្កវាឡំ អញ្ញស្មិំ ចក្កវាឡេ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជន្តីតិ សុត្តំ នត្ថិ, នុប្បញ្ជន្តីតិ បន អត្ថិ. តីណិ បិដកានិ ¶ វិនយបិដកំ, សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកំ. តិស្សោ សង្គីតិយោ មហាកស្សបត្ថេរស្ស សង្គីតិ, យសត្ថេរស្ស សង្គីតិ, មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស សង្គីតីតិ. ឥមា តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហេ តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ ‘‘ឥមំ ចក្កវាឡំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញត្ថ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ សុត្តំ នត្ថិ, នុប្បជ្ជន្តីតិ បន អត្ថិ.

អបុព្ពំ អចរិមន្តិ អបុរេ អបច្ឆា ឯកតោ នុប្បជ្ជន្តិ, បុរេ វា បច្ឆា វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ ពោធិបល្លង្កេ ‘‘ពោធិំ អបត្វា ន ឧដ្ឋហិស្សាមី’’តិ និសិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ មាតុកុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិគ្គហណំ, តាវ បុព្ពេតិ ន វេទិតព្ពំ. ពោធិសត្តស្ស ហិ បដិសន្ធិគ្គហណេ ទសសហស្សចក្កវាឡកម្បនេនេវ ខេត្តបរិគ្គហោ កតោ. អញ្ញស្ស ពុទ្ធស្ស ឧប្បត្តិបិ និវារិតា ហោតិ. បរិនិព្ពានតោ បដ្ឋាយ ច យាវ សាសបមត្តាបិ ធាតុយោ តិដ្ឋន្តិ, តាវ បច្ឆាតិ ន វេទិតព្ពំ. ធាតូសុ ហិ ឋិតាសុ ¶ ពុទ្ធាបិ ឋិតាវ ហោន្តិ. តស្មា ឯត្ថន្តរេ អញ្ញស្ស ពុទ្ធស្ស ឧប្បត្តិ និវារិតាវ ហោតិ. ធាតុបរិនិព្ពានេ បន ជាតេ អញ្ញស្ស ពុទ្ធស្ស ឧប្បត្តិ ន និវារិតា.

តិបិដកអន្តរធានកថា

តីណិ អន្តរធានានិ នាម បរិយត្តិអន្តរធានំ, បដិវេធអន្តរធានំ, បដិបត្តិអន្តរធានន្តិ. តត្ថ បរិយត្តីតិ តីណិ បិដកានិ. បដិវេធោតិ សច្ចប្បដិវេធោ. បដិបត្តីតិ បដិបទា. តត្ថ បដិវេធោ ច បដិបត្តិ ច ហោតិបិ ន ហោតិបិ. ឯកស្មិញ្ហិ កាលេ បដិវេធករា ភិក្ខូ ពហូ ហោន្តិ, ឯស ភិក្ខុ បុថុជ្ជនោតិ អង្គុលិំ បសារេត្វា ទស្សេតព្ពោ ហោតិ. ឥមស្មិំយេវ ទីបេ ឯកវារំ បុថុជ្ជនភិក្ខុ នាម នាហោសិ. បដិបត្តិបូរកាបិ កទាចិ ពហូ ហោន្តិ, កទាចិ អប្បា. ឥតិ បដិវេធោ ច បដិបត្តិ ច ហោតិបិ ន ហោតិបិ. សាសនដ្ឋិតិយា បន បរិយត្តិ បមាណំ. បណ្ឌិតោ ហិ តេបិដកំ សុត្វា ទ្វេបិ បូរេតិ.

យថា អម្ហាកំ ពោធិសត្តោ អាឡារស្ស សន្តិកេ បញ្ចាភិញ្ញា សត្ត ច សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិយា បរិកម្មំ បុច្ឆិ, សោ ន ជានាមីតិ អាហ. តតោ ឧទកស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អធិគតវិសេសំ សំសន្ទិត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនស្ស បរិកម្មំ បុច្ឆិ, សោ អាចិក្ខិ, តស្ស វចនសមនន្តរមេវ មហាសត្តោ តំ ឈានំ សម្បាទេសិ, ឯវមេវ ¶ បញ្ញវា ភិក្ខុ បរិយត្តិំ សុត្វា ទ្វេបិ បូរេតិ. តស្មា បរិយត្តិយា ឋិតាយ សាសនំ ឋិតំ ហោតិ. យទា បន សា អន្តរធាយតិ, តទា បឋមំ អភិធម្មបិដកំ នស្សតិ. តត្ថ បដ្ឋានំ សព្ពបឋមំ អន្តរធាយតិ. អនុក្កមេន បច្ឆា ធម្មសង្គហោ ¶ , តស្មិំ អន្តរហិតេ ឥតរេសុ ទ្វីសុ បិដកេសុ ឋិតេសុបិ សាសនំ ឋិតមេវ ហោតិ.

តត្ថ សុត្តន្តបិដកេ អន្តរធាយមានេ បឋមំ អង្គុត្តរនិកាយោ ឯកាទសកតោ បដ្ឋាយ យាវ ឯកកា អន្តរធាយតិ, តទនន្តរំ សំយុត្តនិកាយោ ចក្កបេយ្យាលតោ បដ្ឋាយ យាវ ឱឃតរណា អន្តរធាយតិ. តទនន្តរំ មជ្ឈិមនិកាយោ ឥន្ទ្រិយភាវនតោ បដ្ឋាយ យាវ មូលបរិយាយា អន្តរធាយតិ. តទនន្តរំ ទីឃនិកាយោ ទសុត្តរតោ បដ្ឋាយ យាវ ព្រហ្មជាលា អន្តរធាយតិ. ឯកិស្សាបិ ទ្វិន្នម្បិ គាថានំ បុច្ឆា អទ្ធានំ ¶ គច្ឆតិ, សាសនំ ធារេតុំ ន សក្កោតិ, សភិយបុច្ឆា អាឡវកបុច្ឆា វិយ ច. ឯតា កិរ កស្សបពុទ្ធកាលិកា អន្តរា សាសនំ ធារេតុំ នាសក្ខិំសុ.

ទ្វីសុ បន បិដកេសុ អន្តរហិតេសុបិ វិនយបិដកេ ឋិតេ សាសនំ តិដ្ឋតិ. បរិវារក្ខន្ធកេសុ អន្តរហិតេសុ ឧភតោវិភង្គេ ឋិតេ ឋិតមេវ ហោតិ. ឧភតោវិភង្គេ អន្តរហិតេ មាតិកាយបិ ឋិតាយ ឋិតមេវ ហោតិ. មាតិកាយ អន្តរហិតាយ បាតិមោក្ខបព្ពជ្ជាឧបសម្បទាសុ ឋិតាសុ សាសនំ តិដ្ឋតិ. លិង្គំ អទ្ធានំ គច្ឆតិ. សេតវត្ថសមណវំសោ បន កស្សបពុទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ សាសនំ ធារេតុំ នាសក្ខិ. បដិសម្ភិទាបត្តេហិ វស្សសហស្សំ អដ្ឋាសិ. ឆឡភិញ្ញេហិ វស្សសហស្សំ. តេវិជ្ជេហិ វស្សសហស្សំ. សុក្ខវិបស្សកេហិ វស្សសហស្សំ. បាតិមោក្ខេហិ វស្សសហស្សំ អដ្ឋាសិ. បច្ឆិមកស្ស បន សច្ចប្បដិវេធតោ បច្ឆិមកស្ស សីលភេទតោ បដ្ឋាយ សាសនំ ឱសក្កិតំ នាម ហោតិ. តតោ បដ្ឋាយ អញ្ញស្ស ពុទ្ធស្ស ឧប្បត្តិ ន និវារិតា.

សាសនអន្តរហិតវណ្ណនា

តីណិ បរិនិព្ពានានិ នាម កិលេសបរិនិព្ពានំ ខន្ធបរិនិព្ពានំ ធាតុបរិនិព្ពានន្តិ. តត្ថ កិលេសបរិនិព្ពានំ ពោធិបល្លង្កេ អហោសិ. ខន្ធបរិនិព្ពានំ កុសិនារាយំ. ធាតុបរិនិព្ពានំ អនាគតេ ភវិស្សតិ. សាសនស្ស កិរ ឱសក្កនកាលេ ឥមស្មិំ តម្ពបណ្ណិទីបេ ធាតុយោ សន្និបតិត្វា មហាចេតិយំ គមិស្សន្តិ. មហាចេតិយតោ នាគទីបេ រាជាយតនចេតិយំ. តតោ មហាពោធិបល្លង្កំ គមិស្សន្តិ. នាគភវនតោបិ ទេវលោកតោបិ ព្រហ្មលោកតោបិ ធាតុយោ មហាពោធិបល្លង្កមេវ ¶ គមិស្សន្តិ. សាសបមត្តាបិ ធាតុយោ ន អន្តរា នស្សិស្សន្តិ. សព្ពធាតុយោ មហាពោធិបល្លង្កេ រាសិភូតា សុវណ្ណក្ខន្ធោ វិយ ឯកគ្ឃនា ហុត្វា ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ វិស្សជ្ជេស្សន្តិ.

តា ទសសហស្សិលោកធាតុំ ¶ ផរិស្សន្តិ, តតោ ទសសហស្សចក្កវាឡទេវតា សន្និបតិត្វា ‘‘អជ្ជ សត្ថា បរិនិព្ពាតិ, អជ្ជ សាសនំ ឱសក្កតិ, បច្ឆិមទស្សនំ ទានិ ឥទំ អម្ហាក’’ន្តិ ទសពលស្ស បរិនិព្ពុតទិវសតោ មហន្តតរំ ការុញ្ញំ ករិស្សន្តិ. ឋបេត្វា អនាគាមិខីណាសវេ អវសេសា ¶ សកភាវេន សន្ធារេតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. ធាតូសុ តេជោធាតុ ឧដ្ឋហិត្វា យាវ ព្រហ្មលោកា ឧគ្គច្ឆិស្សតិ. សាសបមត្តាយបិ ធាតុយា សតិ ឯកជាលា ភវិស្សតិ. ធាតូសុ បរិយាទានំ គតាសុ ឧបច្ឆិជ្ជិស្សតិ. ឯវំ មហន្តំ អានុភាវំ ទស្សេត្វា ធាតូសុ អន្តរហិតាសុ សាសនំ អន្តរហិតំ នាម ហោតិ.

យាវ ន ឯវំ អន្តរធាយតិ, តាវ អចរិមំ នាម ហោតិ. ឯវំ អបុព្ពំ អចរិមំ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតិ. កស្មា បន អបុព្ពំ អចរិមំ នុប្បជ្ជន្តីតិ? អនច្ឆរិយត្តា. ពុទ្ធា ហិ អច្ឆរិយមនុស្សា. យថាហ – ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ, លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ អច្ឆរិយមនុស្សោ. កតមោ ឯកបុគ្គលោ? តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ (អ. និ. ១.១៧២). យទិ ច ទ្វេ វា ចត្តារោ វា អដ្ឋ វា សោឡស វា ឯកតោ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, អនច្ឆរិយា ភវេយ្យុំ. ឯកស្មិញ្ហិ វិហារេ ទ្វិន្នំ ចេតិយានម្បិ លាភសក្ការោ ឧឡារោ ន ហោតិ. ភិក្ខូបិ ពហុតាយ ន អច្ឆរិយា ជាតា, ឯវំ ពុទ្ធាបិ ភវេយ្យុំ, តស្មា នុប្បជ្ជន្តិ. ទេសនាយ ច វិសេសាភាវតោ. យញ្ហិ សតិបដ្ឋានាទិភេទំ ធម្មំ ឯកោ ទេសេតិ. អញ្ញេន ឧប្បជ្ជិត្វាបិ សោវ ទេសេតព្ពោ សិយា, តតោ អនច្ឆរិយោ សិយា. ឯកស្មិំ បន ធម្មំ ទេសេន្តេ ទេសនាបិ អច្ឆរិយា ហោតិ, វិវាទភាវតោ ច. ពហូសុ ហិ ពុទ្ធេសុ ឧប្បន្នេសុ ពហូនំ អាចរិយានំ អន្តេវាសិកា វិយ អម្ហាកំ ពុទ្ធោ បាសាទិកោ, អម្ហាកំ ពុទ្ធោ មធុរស្សរោ លាភី បុញ្ញវាតិ វិវទេយ្យុំ. តស្មាបិ ឯវំ នុប្បជ្ជន្តិ. អបិ ចេតំ ការណំ មិលិន្ទរញ្ញាបិ បុដ្ឋេន នាគសេនត្ថេរេន វិត្ថារិតមេវ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

ភន្តេ, នាគសេន, ភាសិតម្បិ ហេតំ ភគវតា ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ឯកិស្សា លោកធាតុយា ទ្វេ អរហន្តោ សម្មាសម្ពុទ្ធា អបុព្ពំ អចរិមំ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ. ទេសយន្តា ច, ភន្តេ នាគសេន, សព្ពេបិ ¶ តថាគតា សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយេ ធម្មេ ទេសេន្តិ, កថយមានា ច ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ កថេន្តិ, សិក្ខាបេន្តា ¶ ច តីសុ សិក្ខាសុ សិក្ខាបេន្តិ, អនុសាសមានា ច អប្បមាទប្បដិបត្តិយំ អនុសាសន្តិ. យទិ, ភន្តេ នាគសេន, សព្ពេសម្បិ តថាគតានំ ¶ ឯកា ទេសនា ឯកា កថា ឯកសិក្ខា ឯកានុសាសនី, កេន ការណេន ទ្វេ តថាគតា ឯកក្ខណេ នុប្បជ្ជន្តិ. ឯកេនបិ តាវ ពុទ្ធុប្បាទេន អយំ លោកោ ឱភាសជាតោ, យទិ ទុតិយោ ពុទ្ធោ ភវេយ្យ, ទ្វិន្នំ បភាយ អយំ លោកោ ភិយ្យោសោមត្តាយ ឱភាសជាតោ ភវេយ្យ, ឱវទមានា ច ទ្វេ តថាគតា សុខំ ឱវទេយ្យុំ, អនុសាសមានា ច សុខំ អនុសាសេយ្យុំ, តត្ថ មេ ការណំ ទេសេហិ, យថាហំ និស្សំសយោ ភវេយ្យ’’ន្តិ.

អយំ, មហារាជ, ទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកពុទ្ធធារណី, ឯកស្សេវ តថាគតស្ស គុណំ ធារេតិ, យទិ ទុតិយោ ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, នាយំ ទសសហស្សី លោកធាតុ ធារេយ្យ, ចលេយ្យ, កម្បេយ្យ, នមេយ្យ, ឱណមេយ្យ, វិនមេយ្យ, វិកិរេយ្យ, វិធមេយ្យ, វិទ្ធំសេយ្យ, ន ឋានមុបគច្ឆេយ្យ.

យថា, មហារាជ, នាវា ឯកបុរិសសន្ធារណី ភវេយ្យ, ឯកបុរិសេ អភិរូឡ្ហេ សា នាវា សមុបាទិកា ភវេយ្យ, អថ ទុតិយោ បុរិសោ អាគច្ឆេយ្យ តាទិសោ អាយុនា វណ្ណេន វយេន បមាណេន កិសថូលេន សព្ពង្គបច្ចង្គេន, សោ តំ នាវំ អភិរូហេយ្យ, អបិ នុ សា, មហារាជ, នាវា ទ្វិន្នម្បិ ធារេយ្យាតិ? ន ហិ, ភន្តេ, ចលេយ្យ, កម្បេយ្យ, នមេយ្យ, ឱណមេយ្យ, វិនមេយ្យ, វិកិរេយ្យ, វិធមេយ្យ, វិទ្ធំសេយ្យ, ន ឋានមុបគច្ឆេយ្យ ឱសីទេយ្យ ឧទកេតិ. ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អយំ ទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកពុទ្ធធារណី, ឯកស្សេវ តថាគតស្ស គុណំ ធារេតិ, យទិ ទុតិយោ ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, នាយំ ទសសហស្សី លោកធាតុ ធារេយ្យ…បេ… ន ឋានមុបគច្ឆេយ្យ.

យថា វា បន, មហារាជ, បុរិសោ យាវទត្ថំ ភោជនំ ភុញ្ជេយ្យ ឆាទេន្តំ យាវ កណ្ឋមភិបូរយិត្វា, សោ ធាតោ បីណិតោ បរិបុណ្ណោ និរន្តរោ តន្ទីកតោ អនោណមិតទណ្ឌជាតោ បុនទេវ តាវតកំ ភោជនំ ភុញ្ជេយ្យ, អបិ នុ ខោ សោ, មហារាជ, បុរិសោ សុខិតោ ភវេយ្យាតិ? ន ហិ, ភន្តេ ¶ , សកិំ ភុត្តោវ មរេយ្យាតិ; ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អយំ ទសសហស្សី លោកធាតុ ឯកពុទ្ធធារណី ¶ …បេ… ន ឋានមុបគច្ឆេយ្យាតិ.

កិំ នុ ខោ, ភន្តេ នាគសេន, អតិធម្មភារេន បថវី ចលតីតិ? ឥធ, មហារាជ, ទ្វេ ¶ សកដា រតនបូរិតា ភវេយ្យុំ យាវ មុខសមា, ឯកស្មា សកដតោ រតនំ គហេត្វា ឯកស្មិំ សកដេ អាកិរេយ្យុំ, អបិ នុ ខោ តំ, មហារាជ, សកដំ ទ្វិន្នម្បិ សកដានំ រតនំ ធារេយ្យាតិ? ន ហិ, ភន្តេ, នាភិបិ តស្ស ផលេយ្យ, អរាបិ តស្ស ភិជ្ជេយ្យុំ, នេមិបិ តស្ស ឱបតេយ្យ, អក្ខោបិ តស្ស ភិជ្ជេយ្យាតិ. កិំ នុ ខោ, មហារាជ, អតិរតនភារេន សកដំ ភិជ្ជតីតិ? អាម, ភន្តេ,តិ. ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, អតិធម្មភារេន បថវី ចលតិ.

អបិច, មហារាជ, ឥមំ ការណំ ពុទ្ធពលបរិទីបនាយ ឱសារិតំ អញ្ញម្បិ តត្ថ អតិរូបំ ការណំ សុណោហិ, យេន ការណេន ទ្វេ សម្មាសម្ពុទ្ធា ឯកក្ខណេ នុប្បជ្ជន្តិ. យទិ, មហារាជ, ទ្វេ សម្មាសម្ពុទ្ធា ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេសំ បរិសាយ វិវាទោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ‘‘តុម្ហាកំ ពុទ្ធោ អម្ហាកំ ពុទ្ធោ’’តិ, ឧភតោ បក្ខជាតា ភវេយ្យុំ. យថា, មហារាជ, ទ្វិន្នំ ពលវាមច្ចានំ បរិសាយ វិវាទោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ‘‘តុម្ហាកំ អមច្ចោ អម្ហាកំ អមច្ចោ’’តិ, ឧភតោ បក្ខជាតា ហោន្តិ; ឯវមេវ ខោ, មហារាជ, យទិ ទ្វេ សម្មាសម្ពុទ្ធា ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តេសំ បរិសាយ វិវាទោ ឧប្បជ្ជេយ្យ ‘‘តុម្ហាកំ ពុទ្ធោ, អម្ហាកំ ពុទ្ធោ’’តិ, ឧភតោ បក្ខជាតា ភវេយ្យុំ, ឥទំ តាវ, មហារាជ, ឯកំ ការណំ, យេន ការណេន ទ្វេ សម្មាសម្ពុទ្ធា ឯកក្ខណេ នុប្បជ្ជន្តិ.

អបរម្បិ, មហារាជ, ឧត្តរិំ ការណំ សុណោហិ, យេន ការណេន ទ្វេ សម្មាសម្ពុទ្ធា ឯកក្ខណេ នុប្បជ្ជន្តិ. យទិ, មហារាជ, ទ្វេ សម្មាសម្ពុទ្ធា ឯកក្ខណេ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, ‘‘អគ្គោ ពុទ្ធោ’’តិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា ភវេយ្យ, ‘‘ជេដ្ឋោ ពុទ្ធោ’’តិ, សេដ្ឋោ ពុទ្ធោតិ, វិសិដ្ឋោ ពុទ្ធោតិ, ឧត្តមោ ពុទ្ធោតិ, បវរោ ពុទ្ធោតិ, អសមោ ពុទ្ធោតិ ¶ , អសមសមោ ពុទ្ធោតិ, អប្បដិមោ ពុទ្ធោតិ, អប្បដិភាគោ ពុទ្ធោតិ, អប្បដិបុគ្គលោ ¶ ពុទ្ធោតិ យំ វចនំ, តំ មិច្ឆា ភវេយ្យ. ឥមម្បិ ខោ ត្វំ, មហារាជ, ការណំ អត្ថតោ សម្បដិច្ឆ, យេន ការណេន ទ្វេ សម្មាសម្ពុទ្ធា ឯកក្ខណេ នុប្បជ្ជន្តិ.

អបិច ខោ, មហារាជ, ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ សភាវបកតិ ឯសា, យំ ឯកោយេវ ពុទ្ធោ លោកេ ឧប្បជ្ជតិ. កស្មា ការណា? មហន្តតាយ សព្ពញ្ញុពុទ្ធគុណានំ, យំ អញ្ញម្បិ, មហារាជ, មហន្តំ ហោតិ, តំ ឯកំយេវ ហោតិ. បថវី, មហារាជ, មហន្តី, សា ឯកាយេវ. សាគរោ មហន្តោ, សោ ឯកោយេវ. សិនេរុ គិរិរាជា មហន្តោ, សោ ឯកោយេវ. អាកាសោ មហន្តោ, សោ ឯកោយេវ. សក្កោ មហន្តោ, សោ ឯកោយេវ. មារោ មហន្តោ ¶ , សោ ឯកោយេវ. មហាព្រហ្មា មហន្តោ, សោ ឯកោយេវ. តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ មហន្តោ, សោ ឯកោយេវ លោកស្មិំ. យត្ថ តេ ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ អញ្ញេសំ ឱកាសោ ន ហោតិ. តស្មា, មហារាជ, តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឯកោយេវ លោកេ ឧប្បជ្ជតីតិ. សុកថិតោ, ភន្តេ នាគសេន, បញ្ហោ ឱបម្មេហិ ការណេហីតិ (មិ. ប. ៥.១.១).

ធម្មស្ស ចានុធម្មន្តិ នវវិធស្ស លោកុត្តរធម្មស្ស អនុធម្មំ បុព្ពភាគប្បដិបទំ. សហធម្មិកោតិ សការណោ. វាទានុវាទោតិ វាទោយេវ.

អច្ឆរិយអព្ភុតវណ្ណនា

១៦២. អាយស្មា ឧទាយីតិ តយោ ថេរា ឧទាយី នាម – លាឡុទាយី, កាឡុទាយី, មហាឧទាយីតិ. ឥធ មហាឧទាយី អធិប្បេតោ. តស្ស កិរ ឥមំ សុត្តំ អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា សុណន្តស្ស អព្ភន្តរេ បញ្ចវណ្ណា បីតិ ឧប្បជ្ជិត្វា បាទបិដ្ឋិតោ សីសមត្ថកំ គច្ឆតិ, សីសមត្ថកតោ បាទបិដ្ឋិំ អាគច្ឆតិ, ឧភតោ បដ្ឋាយ មជ្ឈំ ឱតរតិ, មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ ឧភតោ គច្ឆតិ. សោ និរន្តរំ បីតិយា ផុដសរីរោ ពលវសោមនស្សេន ទសពលស្ស គុណំ កថេន្តោ អច្ឆរិយំ ភន្តេតិអាទិមាហ. អប្បិច្ឆតាតិ និត្តណ្ហតា. សន្តុដ្ឋិតាតិ ចតូសុ បច្ចយេសុ តីហាការេហិ ¶ សន្តោសោ. សល្លេខតាតិ សព្ពកិលេសានំ សល្លិខិតភាវោ. យត្រ ហិ នាមាតិ យោ នាម. ន អត្តានំ បាតុករិស្សតីតិ អត្តនោ គុណេ ន អាវិ ករិស្សតិ. បដាកំ បរិហរេយ្យុន្តិ ‘‘កោ អម្ហេហិ សទិសោ អត្ថី’’តិ វទន្តា បដាកំ ឧក្ខិបិត្វា នាឡន្ទំ វិចរេយ្យុំ.

បស្ស ¶ ខោ ត្វំ, ឧទាយិ, តថាគតស្ស អប្បិច្ឆតាតិ បស្ស ឧទាយិ យាទិសី តថាគតស្ស អប្បិច្ឆតាតិ ថេរស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆន្តោ អាហ. កិំ បន ភគវា នេវ អត្តានំ បាតុករោតិ, ន អត្តនោ គុណំ កថេតីតិ ចេ? ន, ន កថេតិ. អប្បិច្ឆតាទីហិ កថេតព្ពំ, ចីវរាទិហេតុំ ន កថេតិ. តេនេវាហ – ‘‘បស្ស ខោ ត្វំ, ឧទាយិ, តថាគតស្ស អប្បិច្ឆតា’’តិអាទិ. ពុជ្ឈនកសត្តំ បន អាគម្ម វេនេយ្យវសេន កថេតិ. យថាហ –

‘‘ន មេ អាចរិយោ អត្ថិ, សទិសោ មេ ន វិជ្ជតិ;

សទេវកស្មិំ លោកស្មិំ, នត្ថិ មេ បដិបុគ្គលោ’’តិ. (មហាវ. ១១);

ឯវំ ¶ តថាគតស្ស គុណទីបិកា ពហូ គាថាបិ សុត្តន្តាបិ វិត្ថារេតព្ពា.

១៦៣. អភិក្ខណំ ភាសេយ្យាសីតិ បុនប្បុនំ ភាសេយ្យាសិ. បុព្ពណ្ហសមយេ មេ កថិតន្តិ មា មជ្ឈន្ហិកាទីសុ ន កថយិត្ថ. អជ្ជ វា មេ កថិតន្តិ មា បរទិវសាទីសុ ន កថយិត្ថាតិ អត្ថោ. បវេទេសីតិ កថេសិ. ឥមស្ស វេយ្យាករណស្សាតិ និគ្គាថកត្តា ឥទំ សុត្តំ ‘‘វេយ្យាករណ’’ន្តិ វុត្តំ. អធិវចនន្តិ នាមំ. ឥទំ បន ‘‘ឥតិ ហិទ’’ន្តិ បដ្ឋាយ បទំ សង្គីតិការេហិ ឋបិតំ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

សម្បសាទនីយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. បាសាទិកសុត្តវណ្ណនា

និគណ្ឋនាដបុត្តកាលង្កិរិយវណ្ណនា

១៦៤. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ បាសាទិកសុត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – វេធញ្ញា នាម សក្យាតិ ធនុម្ហិ កតសិក្ខា វេធញ្ញនាមកា ឯកេ សក្យា. តេសំ អម្ពវនេ បាសាទេតិ តេសំ អម្ពវនេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហត្ថាយ កតោ ទីឃបាសាទោ អត្ថិ, តត្ថ វិហរតិ. អធុនា កាលង្កតោតិ សម្បតិ កាលង្កតោ. ទ្វេធិកជាតាតិ ទ្វេជ្ឈជាតា, ទ្វេភាគា ជាតា. ភណ្ឌនាទីសុ ភណ្ឌនំ បុព្ពភាគកលហោ, តំ ទណ្ឌាទានាទិវសេន បណ្ណត្តិវីតិក្កមវសេន ច វឌ្ឍិតំ កលហោ. ‘‘ន ត្វំ ឥមំ ធម្មវិនយំ អាជានាសី’’តិអាទិនា នយេន វិរុទ្ធវចនំ វិវាទោ. វិតុទន្តាតិ វិជ្ឈន្តា. សហិតំ មេតិ មម វចនំ អត្ថសញ្ហិតំ. អធិចិណ្ណំ តេ វិបរាវត្តន្តិ យំ តវ អធិចិណ្ណំ ចិរកាលាសេវនវសេន បគុណំ, តំ មម វាទំ អាគម្ម និវត្តំ. អារោបិតោ តេ វាទោតិ តុយ្ហំ ឧបរិ មយា ទោសោ អារោបិតោ. ចរ វាទប្បមោក្ខាយាតិ ភត្តបុដំ អាទាយ តំ តំ ឧបសង្កមិត្វា វាទប្បមោក្ខត្ថាយ ឧត្តរិ បរិយេសមានោ វិចរ. និព្ពេឋេហិ វាតិ អថ វា មយា អារោបិតទោសតោ អត្តានំ មោចេហិ. សចេ បហោសីតិ សចេ សក្កោសិ. វធោយេវាតិ មរណមេវ. នាដបុត្តិយេសូតិ នាដបុត្តស្ស អន្តេវាសិកេសុ. និព្ពិន្នរូបាតិ ឧក្កណ្ឋិតសភាវា អភិវាទនាទីនិបិ ន ករោន្តិ. វិរត្តរូបាតិ ¶ វិគតបេមា. បដិវានរូបាតិ តេសំ សក្កច្ចកិរិយតោ និវត្តនសភាវា. យថា តន្តិ យថា ទុរក្ខាតាទិសភាវេ ធម្មវិនយេ និព្ពិន្នវិរត្តប្បដិវានរូបេហិ ភវិតព្ពំ, តថេវ ជាតាតិ អត្ថោ. ទុរក្ខាតេតិ ទុក្កថិតេ. ទុប្បវេទិតេតិ ទុវិញ្ញាបិតេ. អនុបសមសំវត្តនិកេតិ រាគាទីនំ ឧបសមំ កាតុំ អសមត្ថេ. ភិន្នថូបេតិ ភិន្ទប្បតិដ្ឋេ. ឯត្ថ ហិ នាដបុត្តោវ នេសំ បតិដ្ឋដ្ឋេន ថូបោ. សោ បន ភិន្នោ មតោ. តេន វុត្តំ ‘‘ភិន្នថូបេ’’តិ. អប្បដិសរណេតិ តស្សេវ អភាវេន បដិសរណវិរហិតេ.

ននុ ចាយំ នាដបុត្តោ នាឡន្ទវាសិកោ, សោ កស្មា បាវាយំ កាលង្កតោតិ? សោ កិរ ឧបាលិនា ¶ គហបតិនា បដិវិទ្ធសច្ចេន ទសហិ ¶ គាថាហិ ភាសិតេ ពុទ្ធគុណេ សុត្វា ឧណ្ហំ លោហិតំ ឆឌ្ឌេសិ. អថ នំ អផាសុកំ គហេត្វា បាវំ អគមំសុ. សោ តត្ថ កាលមកាសិ. កាលំ កុរុមានោ ច ចិន្តេសិ – ‘‘មម លទ្ធិ អនិយ្យានិកា សារវិរហិតា, មយំ តាវ នដ្ឋា, អវសេសជនោបិ មា អបាយបូរកោ អហោសិ, សចេ បនាហំ ‘មម សាសនំ អនិយ្យានិក’ន្តិ វក្ខាមិ, ន សទ្ទហិស្សន្តិ, យំនូនាហំ ទ្វេបិ ជនេ ន ឯកនីហារេន ឧគ្គណ្ហាបេយ្យំ, តេ មមច្ចយេន អញ្ញមញ្ញំ វិវទិស្សន្តិ, សត្ថា តំ វិវាទំ បដិច្ច ឯកំ ធម្មកថំ កថេស្សតិ, តតោ តេ សាសនស្ស មហន្តភាវំ ជានិស្សន្តី’’តិ.

អថ នំ ឯកោ អន្តេវាសិកោ ឧបសង្កមិត្វា អាហ – ‘‘ភន្តេ តុម្ហេ ទុព្ពលា, មយ្ហម្បិ ឥមស្មិំ ធម្មេ សារំ អាចិក្ខថ, អាចរិយប្បមាណ’’ន្តិ. ‘‘អាវុសោ, ត្វំ មមច្ចយេន សស្សតន្តិ គណ្ហេយ្យាសី’’តិ. អបរោបិ ឧបសង្កមិ, តំ ឧច្ឆេទំ គណ្ហាបេសិ. ឯវំ ទ្វេបិ ជនេ ឯកលទ្ធិកេ អកត្វា ពហូ នានានីហារេន ឧគ្គណ្ហាបេត្វា កាលមកាសិ. តេ តស្ស សរីរកិច្ចំ កត្វា សន្និបតិត្វា អញ្ញមញ្ញំ បុច្ឆិំសុ – ‘‘កស្សាវុសោ, អាចរិយោ សារំ អាចិក្ខី’’តិ? ឯកោ ឧដ្ឋហិត្វា មយ្ហន្តិ អាហ. កិំ អាចិក្ខីតិ? សស្សតន្តិ. អបរោ តំ បដិពាហិត្វា ‘‘មយ្ហំ សារំ អាចិក្ខី’’តិ អាហ. ឯវំ សព្ពេ ‘‘មយ្ហំ សារំ អាចិក្ខិ, អហំ ជេដ្ឋកោ’’តិ អញ្ញមញ្ញំ វិវាទំ វឌ្ឍេត្វា អក្កោសេ ចេវ បរិភាសេ ច ហត្ថបាទប្បហារាទីនិ ¶ ច បវត្តេត្វា ឯកមគ្គេន ទ្វេ អគច្ឆន្តា នានាទិសាសុ បក្កមិំសុ.

១៦៥. អថ ខោ ចុន្ទោ សមណុទ្ទេសោតិ អយំ ថេរោ ធម្មសេនាបតិស្ស កនិដ្ឋភាតិកោ. តំ ភិក្ខូ អនុបសម្បន្នកាលេ ‘‘ចុន្ទោ សមណុទ្ទេសោ’’តិ សមុទាចរិត្វា ថេរកាលេបិ តថេវ សមុទាចរិំសុ. តេន វុត្តំ – ‘‘ចុន្ទោ សមណុទ្ទេសោ’’តិ.

‘‘បាវាយំ វស្សំវុដ្ឋោ យេន សាមគាមោ, យេនាយស្មា អានន្ទោ តេនុបសង្កមី’’តិ កស្មា ឧបសង្កមិ? នាដបុត្តេ កិរ កាលង្កតេ ជម្ពុទីបេ មនុស្សា តត្ថ តត្ថ កថំ បវត្តយិំសុ ‘‘និគណ្ឋោ នាដបុត្តោ ឯកោ សត្ថាតិ បញ្ញាយិត្ថ, តស្ស កាលង្កិរិយាយ សាវកានំ ឯវរូបោ វិវាទោ ជាតោ. សមណោ បន គោតមោ ជម្ពុទីបេ ចន្ទោ វិយ សូរិយោ វិយ ច បាកដោ, សាវកាបិស្ស បាកដាយេវ. កីទិសោ នុ ខោ សមណេ គោតមេ បរិនិព្ពុតេ សាវកានំ វិវាទោ ភវិស្សតី’’តិ ¶ . ថេរោ តំ កថំ សុត្វា ចិន្តេសិ – ‘‘ឥមំ កថំ គហេត្វា ទសពលស្ស អារោចេស្សាមិ, សត្ថា ឯតំ អដ្ឋុប្បត្តិំ កត្វា ឯកំ ទេសនំ កថេស្សតី’’តិ. សោ និក្ខមិត្វា យេន សាមគាមោ, យេនាយស្មា អានន្ទោ តេនុបសង្កមិ.

សាមគាមោតិ ¶ សាមាកានំ ឧស្សន្នត្តា តស្ស គាមស្ស នាមំ. យេនាយស្មា អានន្ទោតិ ឧជុមេវ ភគវតោ សន្តិកំ អគន្ត្វា យេនស្ស ឧបជ្ឈាយោ អាយស្មា អានន្ទោ តេនុបសង្កមិ.

ពុទ្ធកាលេ កិរ សារិបុត្តត្ថេរោ ច អានន្ទត្ថេរោ ច អញ្ញមញ្ញំ មមាយិំសុ. សារិបុត្តត្ថេរោ ‘‘មយា កាតព្ពំ សត្ថុ ឧបដ្ឋានំ ករោតី’’តិ អានន្ទត្ថេរំ មមាយិ. អានន្ទត្ថេរោ ‘‘ភគវតោ សាវកានំ អគ្គោ’’តិ សារិបុត្តត្ថេរំ មមាយិ. កុលទារកេ ច បព្ពាជេត្វា សារិបុត្តត្ថេរស្ស សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហាបេសិ. សារិបុត្តត្ថេរោបិ តថេវ អកាសិ. ឯវំ ឯកមេកេន អត្តនោ បត្តចីវរំ ទត្វា បព្ពាជេត្វា ឧបជ្ឈំ គណ្ហាបិតានិ បញ្ច បញ្ច ភិក្ខុសតានិ អហេសុំ. អាយស្មា អានន្ទោ បណីតានិ ចីវរាទីនិបិ លភិត្វា ថេរស្ស អទាសិ.

ធម្មរតនបូជា

ឯកោ កិរ ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសិ – ‘‘ពុទ្ធរតនស្ស ច សង្ឃរតនស្ស ច បូជា បញ្ញាយតិ, កថំ នុ ខោ ធម្មរតនំ បូជិតំ ហោតី’’តិ? សោ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. ភគវា អាហ – ‘‘សចេបិ ព្រាហ្មណ ធម្មរតនំ បូជេតុកាមោ, ឯកំ ¶ ពហុស្សុតំ បូជេហី’’តិ. ពហុស្សុតំ, ភន្តេ, អាចិក្ខថាតិ. ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆាតិ. សោ ភិក្ខុសង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ពហុស្សុតំ, ភន្តេ, អាចិក្ខថា’’តិ អាហ. អានន្ទត្ថេរោ ព្រាហ្មណាតិ. ព្រាហ្មណោ ថេរំ សហស្សគ្ឃនិកេន តិចីវរេន បូជេសិ. ថេរោ តំ គហេត្វា ភគវតោ សន្តិកំ អគមាសិ. ភគវា ‘‘កុតោ, អានន្ទ, លទ្ធ’’ន្តិ អាហ? ឯកេន, ភន្តេ, ព្រាហ្មណេន ទិន្នំ, ឥទំ បនាហំ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ទាតុកាមោតិ. ទេហិ, អានន្ទាតិ. ចារិកំ បក្កន្តោ ភន្តេតិ. អាគតកាលេ ទេហីតិ, សិក្ខាបទំ ភន្តេ, បញ្ញត្តន្តិ. កទា បន សារិបុត្តោ អាគមិស្សតីតិ? ទសាហមត្តេន ភន្តេតិ. ‘‘អនុជានាមិ, អានន្ទ, ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ និក្ខិបិតុ’’ន្តិ សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសិ.

សារិបុត្តត្ថេរោបិ ¶ តថេវ យំកិញ្ចិ មនាបំ លភតិ, តំ អានន្ទត្ថេរស្ស ទេតិ. សោ ឥមម្បិ អត្តនោ កនិដ្ឋភាតិកំ ថេរស្សេវ សទ្ធិវិហារិកំ អទាសិ. តេន វុត្តំ – ‘‘យេនស្ស ឧបជ្ឈាយោ អាយស្មា អានន្ទោ តេនុបសង្កមី’’តិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ – ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ មហាបញ្ញោ, សោ ឥមំ កថំ សត្ថុ អារោចេស្សតិ, អថ សត្ថា តទនុរូបំ ធម្មំ ទេសេស្សតី’’តិ. កថាបាភតន្តិ កថាយ មូលំ. មូលញ្ហិ ‘‘បាភត’’ន្តិ វុច្ចតិ. យថាហ –

‘‘អប្បកេនាបិ ¶ មេធាវី, បាភតេន វិចក្ខណោ;

សមុដ្ឋាបេតិ អត្តានំ, អណុំ អគ្គិំវ សន្ធម’’ន្តិ. (ជា. ១.១.៤);

ភគវន្តំ ទស្សនាយាតិ ភគវន្តំ ទស្សនត្ថាយ. កិំ បនានេន ភគវា ន ទិដ្ឋបុព្ពោតិ? នោ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ. អយញ្ហិ អាយស្មា ទិវា នវ វារេ, រត្តិំ នវ វារេតិ ឯកាហំ អដ្ឋារស វារេ ឧបដ្ឋានមេវ គច្ឆតិ. ទិវសស្ស បន សតវារំ វា សហស្សវារំ វា គន្តុកាមោ សមានោបិ ន អការណា គច្ឆតិ, ឯកំ បញ្ហុទ្ធារំ គហេត្វាវ គច្ឆតិ. សោ តំ ទិវសំ តេន កថាបាភតេន គន្តុកាមោ ឯវមាហ.

អសម្មាសម្ពុទ្ធប្បវេទិតធម្មវិនយវណ្ណនា

១៦៦. ឯវញ្ហេតំ, ចុន្ទ, ហោតីតិ ភគវា អានន្ទត្ថេរេន អារោចិតេបិ យស្មា ន អានន្ទត្ថេរោ ឥមិស្សា កថាយ សាមិកោ, ចុន្ទត្ថេរោ បន សាមិកោ. សោវ តស្សា អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ ជានាតិ. តស្មា ភគវា តេន សទ្ធិំ កថេន្តោ ‘‘ឯវញ្ហេតំ, ចុន្ទ, ហោតី’’តិអាទិមាហ ¶ . តស្សត្ថោ – ចុន្ទ ឯវញ្ហេតំ ហោតិ ទុរក្ខាតាទិសភាវេ ធម្មវិនយេ សាវកា ទ្វេធិកជាតា ភណ្ឌនាទីនិ កត្វា មុខសត្តីហិ វិតុទន្តា វិហរន្តិ.

ឥទានិ យស្មា អនិយ្យានិកសាសនេនេវ និយ្យានិកសាសនំ បាកដំ ហោតិ, តស្មា អាទិតោ អនិយ្យានិកសាសនមេវ ទស្សេន្តោ ឥធ ចុន្ទ សត្ថា ច ហោតិ អសម្មាសម្ពុទ្ធោតិអាទិមាហ. តត្ថ វោក្កម្ម ច តម្ហា ធម្មា វត្តតីតិ ន និរន្តរំ បូរេតិ, ឱក្កមិត្វា ឱក្កមិត្វា អន្តរន្តរំ កត្វា វត្តតីតិ អត្ថោ. តស្ស តេ, អាវុសោ, លាភាតិ តស្ស តុយ្ហំ ឯតេ ¶ ធម្មានុធម្មប្បដិបត្តិអាទយោ លាភា. សុលទ្ធន្តិ មនុស្សត្តម្បិ តេ សុលទ្ធំ. តថា បដិបជ្ជតូតិ ឯវំ បដិបជ្ជតុ. យថា តេ សត្ថារា ធម្មោ ទេសិតោតិ យេន តេ អាការេន សត្ថារា ធម្មោ កថិតោ. យោ ច សមាទបេតីតិ យោ ច អាចរិយោ សមាទបេតិ. យញ្ច សមាទបេតីតិ យំ អន្តេវាសិំ សមាទបេតិ. យោ ច សមាទបិតោតិ យោ ច ឯវំ សមាទបិតោ អន្តេវាសិកោ. យថា អាចរិយេន សមាទបិតំ, តថត្ថាយ បដិបជ្ជតិ. សព្ពេ តេតិ តយោបិ តេ. ឯត្ថ ហិ អាចរិយោ សមាទបិតត្តា អបុញ្ញំ បសវតិ, សមាទិន្នន្តេវាសិកោ សមាទិន្នត្តា, បដិបន្នកោ បដិបន្នត្តា. តេន វុត្តំ – ‘‘សព្ពេ តេ ពហុំ អបុញ្ញំ បសវន្តី’’តិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

១៦៧. អបិចេត្ថ ¶ ញាយប្បដិបន្នោតិ ការណប្បដិបន្នោ. ញាយមារាធេស្សតីតិ ការណំ និប្ផាទេស្សតិ. វីរិយំ អារភតីតិ អត្តនោ ទុក្ខនិព្ពត្តកំ វីរិយំ ករោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ទុរក្ខាតេ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយេ យោ អារទ្ធវីរិយោ, សោ ទុក្ខំ វិហរតិ. យោ កុសីតោ, សោ សុខំ វិហរតី’’តិ (អ. និ. ១.៣១៨).

សម្មាសម្ពុទ្ធប្បវេទិតធម្មវិនយាទិវណ្ណនា

១៦៨. ឯវំ អនិយ្យានិកសាសនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ និយ្យានិកសាសនំ ទស្សេន្តោ ឥធ បន, ចុន្ទ, សត្ថា ច ហោតិ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិអាទិមាហ. តត្ថ និយ្យានិកោតិ មគ្គត្ថាយ ផលត្ថាយ ច និយ្យាតិ.

១៦៩. វីរិយំ អារភតីតិ អត្តនោ សុខនិប្ផាទកំ វីរិយំ អារភតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ស្វាក្ខាតេ, ភិក្ខវេ, ធម្មវិនយេ យោ កុសីតោ, សោ ទុក្ខំ វិហរតិ. យោ អារទ្ធវីរិយោ, សោ សុខំ វិហរតី’’តិ (អ. និ. ១.៣១៩).

១៧០. ឥតិ ភគវា និយ្យានិកសាសនេ សម្មាបដិបន្នស្ស ¶ កុលបុត្តស្ស បសំសំ ទស្សេត្វា បុន ទេសនំ វឌ្ឍេន្តោ ឥធ, ចុន្ទ, សត្ថា ច លោកេ ឧទបាទីតិអាទិមាហ. តត្ថ អវិញ្ញាបិតត្ថាតិ អពោធិតត្ថា. សព្ពសង្គាហបទកតន្តិ សព្ពសង្គហបទេហិ កតំ, សព្ពសង្គាហិកំ កតំ ន ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘សព្ពសង្គាហបទគត’’ន្តិបិ បាឋោ, ន សព្ពសង្គាហបទេសុ គតំ, ន ឯកសង្គហជាតន្តិ អត្ថោ. សប្បាដិហីរកតន្តិ និយ្យានិកំ. យាវ ¶ ទេវមនុស្សេហីតិ ទេវលោកតោ យាវ មនុស្សលោកា សុប្បកាសិតំ. អនុតប្បោ ហោតីតិ អនុតាបករោ ហោតិ. សត្ថា ច នោ លោកេតិ ឥទំ តេសំ អនុតាបការទស្សនត្ថំ វុត្តំ. នានុតប្បោ ហោតីតិ សត្ថារំ អាគម្ម សាវកេហិ យំ បត្តព្ពំ, តស្ស បត្តត្តា អនុតាបករោ ន ហោតិ.

១៧២. ថេរោតិ ថិរោ ថេរការកេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ. ‘‘រត្តញ្ញូ’’តិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. ឯតេហិ ចេ បីតិ ឯតេហិ ហេដ្ឋា វុត្តេហិ.

១៧៣. បត្តយោគក្ខេមាតិ ចតូហិ យោគេហិ ខេមត្តា អរហត្តំ ឥធ យោគក្ខេមំ នាម, តំ បត្តាតិ អត្ថោ. អលំ សមក្ខាតុំ សទ្ធម្មស្សាតិ សម្មុខា គហិតត្តា អស្ស សទ្ធម្មំ សម្មា អាចិក្ខិតុំ សមត្ថា.

១៧៤. ព្រហ្មចារិនោតិ ¶ ព្រហ្មចរិយវាសំ វសមានា អរិយសាវកា. កាមភោគិនោតិ គិហិសោតាបន្នា. ‘‘ឥទ្ធញ្ចេវា’’តិអាទីនិ មហាបរិនិព្ពានេ វិត្ថារិតានេវ. លាភគ្គយសគ្គបត្តន្តិ លាភគ្គញ្ចេវ យសគ្គញ្ច បត្តំ.

១៧៥. សន្តិ ខោ បន មេ, ចុន្ទ, ឯតរហិ ថេរា ភិក្ខូ សាវកាតិ សារិបុត្តមោគ្គល្លានាទយោ ថេរា. ភិក្ខុនិយោតិ ខេមាថេរីឧប្បលវណ្ណថេរីអាទយោ. ឧបាសកា សាវកា គិហី ឱទាតវត្ថវសនា ព្រហ្មចារិនោតិ ចិត្តគហបតិហត្ថកអាឡវកាទយោ. កាមភោគិនោតិ ចូឡអនាថបិណ្ឌិកមហាអនាថបិណ្ឌិកាទយោ. ព្រហ្មចារិនិយោតិ នន្ទមាតាទយោ. កាមភោគិនិយោតិ ខុជ្ជុត្តរាទយោ.

១៧៦. សព្ពាការសម្បន្នន្តិ សព្ពការណសម្បន្នំ. ឥទមេវ ¶ តន្តិ ឥទមេវ ព្រហ្មចរិយំ, ឥមមេវ ធម្មំ សម្មា ហេតុនា នយេន វទមានោ វទេយ្យ. ឧទកាស្សុទន្តិ ឧទកោ សុទំ. បស្សំ ន បស្សតីតិ បស្សន្តោ ន បស្សតិ. សោ កិរ ឥមំ បញ្ហំ មហាជនំ បុច្ឆិ. តេហិ ‘‘ន ជានាម, អាចរិយ, កថេហិ នោ’’តិ វុត្តោ សោ អាហ – ‘‘គម្ភីរោ អយំ បញ្ហោ អាហារសប្បាយេ សតិ ថោកំ ចិន្តេត្វា សក្កា កថេតុ’’ន្តិ. តតោ តេហិ ចត្តារោ មាសេ ¶ មហាសក្ការេ កតេ តំ បញ្ហំ កថេន្តោ កិញ្ច បស្សំ ន បស្សតីតិអាទិមាហ. តត្ថ សាធុនិសិតស្សាតិ សុដ្ឋុនិសិតស្ស តិខិណស្ស, សុនិសិតខុរស្ស កិរ តលំ បញ្ញាយតិ, ធារា ន បញ្ញាយតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

សង្គាយិតព្ពធម្មាទិវណ្ណនា

១៧៧. សង្គម្ម សមាគម្មាតិ សង្គន្ត្វា សមាគន្ត្វា. អត្ថេន អត្ថំ, ព្យញ្ជនេន ព្យញ្ជនន្តិ អត្ថេន សហ អត្ថំ, ព្យញ្ជនេនបិ សហ ព្យញ្ជនំ សមានេន្តេហីតិ អត្ថោ. សង្គាយិតព្ពន្តិ វាចេតព្ពំ សជ្ឈាយិតព្ពំ. យថយិទំ ព្រហ្មចរិយន្តិ យថា ឥទំ សកលំ សាសនព្រហ្មចរិយំ.

១៧៨. តត្រ ចេតិ តត្រ សង្ឃមជ្ឈេ, តស្ស វា ភាសិតេ. អត្ថញ្ចេវ មិច្ឆា គណ្ហាតិ, ព្យញ្ជនានិ ច មិច្ឆា រោបេតីតិ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ ឯត្ថ អារម្មណំ ‘‘សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ អត្ថំ គណ្ហាតិ. ‘‘សតិបដ្ឋានានី’’តិ ព្យញ្ជនំ រោបេតិ. ឥមស្ស នុ ខោ, អាវុសោ, អត្ថស្សាតិ ‘‘សតិយេវ សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ. អត្ថស្ស ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ កិំ នុ ខោ ឥមានិ ព្យញ្ជនានិ, ឧទាហុ ចត្តារិ សតិបដ្ឋានានី’’តិ ឯតានិ វា ព្យញ្ជនានិ. កតមានិ ឱបាយិកតរានីតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស កតមានិ ព្យញ្ជនានិ ឧបបន្នតរានិ អល្លីនតរានិ. ឥមេសញ្ច ¶ ព្យញ្ជនានន្តិ ‘‘ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ ព្យញ្ជនានំ ‘‘សតិយេវ សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ កិំ នុ ខោ អយំ អត្ថោ, ឧទាហុ ‘‘អារម្មណំ សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ ឯសោ អត្ថោតិ? ឥមស្ស ខោ, អាវុសោ, អត្ថស្សាតិ ‘‘អារម្មណំ សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស. យា ចេវ ឯតានីតិ យានិ ចេវ ឯតានិ មយា វុត្តានិ. យា ចេវ ឯសោតិ យោ ចេវ ឯស មយា វុត្តោ. សោ នេវ ឧស្សាទេតព្ពោតិ តុម្ហេហិ តាវ សម្មា អត្ថេ ច សម្មា ព្យញ្ជនេ ¶ ច ឋាតព្ពំ. សោ បន នេវ ឧស្សាទេតព្ពោ, ន អបសាទេតព្ពោ. សញ្ញាបេតព្ពោតិ ជានាបេតព្ពោ. តស្ស ច អត្ថស្សាតិ ‘‘សតិយេវ សតិបដ្ឋាន’’ន្តិ អត្ថស្ស ច. តេសញ្ច ព្យញ្ជនានន្តិ ‘‘សតិបដ្ឋានា’’តិ ព្យញ្ជនានំ. និសន្តិយាតិ និសាមនត្ថំ ធារណត្ថំ. ឥមិនា នយេន សព្ពវារេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

១៨១. តាទិសន្តិ តុម្ហាទិសំ. អត្ថុបេតន្តិ អត្ថេន ឧបេតំ អត្ថស្ស វិញ្ញាតារំ. ព្យញ្ជនុបេតន្តិ ព្យញ្ជនេហិ ឧបេតំ ព្យញ្ជនានំ វិញ្ញាតារំ. ឯវំ ឯតំ ភិក្ខុំ ¶ បសំសថ. ឯសោ ហិ ភិក្ខុ ន តុម្ហាកំ សាវកោ នាម, ពុទ្ធោ នាម ឯស ចុន្ទាតិ. ឥតិ ភគវា ពហុស្សុតំ ភិក្ខុំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេសិ.

បច្ចយានុញ្ញាតការណាទិវណ្ណនា

១៨២. ឥទានិ តតោបិ ឧត្តរិតរំ ទេសនំ វឌ្ឍេន្តោ ន វោ អហំ, ចុន្ទាតិអាទិមាហ. តត្ថ ទិដ្ឋធម្មិកា អាសវា នាម ឥធលោកេ បច្ចយហេតុ ឧប្បជ្ជនកា អាសវា. សម្បរាយិកា អាសវា នាម បរលោកេ ភណ្ឌនហេតុ ឧប្បជ្ជនកា អាសវា. សំវរាយាតិ យថា តេ ន បវិសន្តិ, ឯវំ បិទហនាយ. បដិឃាតាយាតិ មូលឃាតេន បដិហននាយ. អលំ វោ តំ យាវទេវ សីតស្ស បដិឃាតាយាតិ តំ តុម្ហាកំ សីតស្ស បដិឃាតាយ សមត្ថំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ, យំ វោ មយា ចីវរំ អនុញ្ញាតំ, តំ បារុបិត្វា ទប្បំ វា មានំ វា កុរុមានា វិហរិស្សថាតិ ន អនុញ្ញាតំ, តំ បន បារុបិត្វា សីតប្បដិឃាតាទីនិ កត្វា សុខំ សមណធម្មំ យោនិសោ មនសិការំ ករិស្សថាតិ អនុញ្ញាតំ. យថា ច ចីវរំ, ឯវំ បិណ្ឌបាតាទយោបិ. អនុបទសំវណ្ណនា បនេត្ថ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

សុខល្លិកានុយោគាទិវណ្ណនា

១៨៣. សុខល្លិកានុយោគន្តិ សុខល្លិយនានុយោគំ, សុខសេវនាធិមុត្តន្តិ អត្ថោ. សុខេតីតិ សុខិតំ ករោតិ. បីណេតីតិ បីណិតំ ថូលំ ករោតិ.

១៨៦. អដ្ឋិតធម្មាតិ ¶ នដ្ឋិតសភាវា. ជិវ្ហា នោ អត្ថីតិ យំ យំ ឥច្ឆន្តិ, តំ តំ កថេន្តិ, កទាចិ មគ្គំ កថេន្តិ, កទាចិ ផលំ កទាចិ និព្ពានន្តិ អធិប្បាយោ. ជានតាតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ជានន្តេន. បស្សតាតិ បញ្ចហិ ចក្ខូហិ បស្សន្តេន. គម្ភីរនេមោតិ ¶ គម្ភីរភូមិំ អនុបវិដ្ឋោ. សុនិខាតោតិ សុដ្ឋុ និខាតោ. ឯវមេវ ខោ, អាវុសោតិ ឯវំ ខីណាសវោ អភព្ពោ នវ ឋានានិ អជ្ឈាចរិតុំ. តស្មិំ អនជ្ឈាចារោ អចលោ អសម្បវេធី. តត្ថ សញ្ចិច្ច បាណំ ជីវិតា វោរោបនាទីសុ សោតាបន្នាទយោបិ អភព្ពា. សន្និធិការកំ កាមេ បរិភុញ្ជិតុន្តិ វត្ថុកាមេ ច កិលេសកាមេ ¶ ច សន្និធិំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ. សេយ្យថាបិ បុព្ពេ អគារិកភូតោតិ យថា បុព្ពេ គិហិភូតោ បរិភុញ្ជតិ, ឯវំ បរិភុញ្ជិតុំ អភព្ពោ.

បញ្ហព្យាករណវណ្ណនា

១៨៧. អគារមជ្ឈេ វសន្តា ហិ សោតាបន្នាទយោ យាវជីវំ គិហិព្យញ្ជនេន តិដ្ឋន្តិ. ខីណាសវោ បន អរហត្តំ បត្វាវ មនុស្សភូតោ បរិនិព្ពាតិ វា បព្ពជតិ វា. ចាតុមហារាជិកាទីសុ កាមាវចរទេវេសុ មុហុត្តម្បិ ន តិដ្ឋតិ. កស្មា? វិវេកដ្ឋានស្ស អភាវា. ភុម្មទេវត្តភាវេ បន ឋិតោ អរហត្តំ បត្វាបិ តិដ្ឋតិ. តស្ស វសេន អយំ បញ្ហោ អាគតោ. ភិន្នទោសត្តា បនស្ស ភិក្ខុភាវោ វេទិតព្ពោ. អតីរកន្តិ អតីរំ អបរិច្ឆេទំ មហន្តំ. នោ ច ខោ អនាគតន្តិ អនាគតំ បន អទ្ធានំ អារព្ភ ឯវំ ន បញ្ញបេតិ, អតីតមេវ មញ្ញេ សមណោ គោតមោ ជានាតិ, ន អនាគតំ. តថា ហិស្ស អតីតេ អឌ្ឍឆដ្ឋសតជាតកានុស្សរណំ បញ្ញាយតិ. អនាគតេ ឯវំ ពហុំ អនុស្សរណំ ន បញ្ញាយតីតិ ឥមមត្ថំ មញ្ញមានា ឯវំ វទេយ្យុំ. តយិទំ កិំ សូតិ អនាគតេ អបញ្ញាបនំ កិំ នុ ខោ? កថំសូតិ កេន នុ ខោ ការណេន អជានន្តោយេវ នុ ខោ អនាគតំ នានុស្សរតិ, អននុស្សរិតុកាមតាយ នានុស្សរតីតិ. អញ្ញវិហិតកេន ញាណទស្សនេនាតិ បច្ចក្ខំ វិយ កត្វា ទស្សនសមត្ថតាយ ទស្សនភូតេន ញាណេន អញ្ញត្ថវិហិតកេន ញាណេន អញ្ញំ អារព្ភ បវត្តេន, អញ្ញវិហិតកំ អញ្ញំ អារព្ភ បវត្តមានំ ញាណទស្សនំ សង្គាហេតព្ពំ បញ្ញាបេតព្ពំ មញ្ញន្តិ. តេ ហិ ចរតោ ច តិដ្ឋតោ ច សុត្តស្ស ច ជាគរស្ស ច សតតំ សមិតំ ញាណទស្សនំ បច្ចុបដ្ឋិតំ មញ្ញន្តិ, តាទិសញ្ច ញាណំ នាម នត្ថិ. តស្មា យថរិវ ពាលា អព្យត្តា, ឯវំ មញ្ញន្តីតិ វេទិតព្ពោ.

សតានុសារីតិ ¶ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិសម្បយុត្តកំ. យាវតកំ អាកង្ខតីតិ យត្តកំ ញាតុំ ឥច្ឆតិ, តត្តកំ ជានិស្សាមីតិ ញាណំ បេសេសិ. អថស្ស ទុព្ពលបត្តបុដេ បក្ខន្ទនារាចោ វិយ អប្បដិហតំ ¶ អនិវារិតំ ញាណំ គច្ឆតិ, តេន យាវតកំ អាកង្ខតិ តាវតកំ អនុស្សរតិ. ពោធិជន្តិ ពោធិមូលេ ជាតំ. ញាណំ ឧប្បជ្ជតីតិ ចតុមគ្គញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. អយមន្តិមា ជាតីតិ ¶ តេន ញាណេន ជាតិមូលស្ស បហីនត្តា បុន អយមន្តិមា ជាតិ. នត្ថិទានិ បុនព្ភវោតិ អបរម្បិ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. អនត្ថសំហិតន្តិ ន ឥធលោកត្ថំ វា បរលោកត្ថំ វា និស្សិតំ. ន តំ តថាគតោ ព្យាករោតីតិ តំ ភារតយុទ្ធសីតាហរណសទិសំ អនិយ្យានិកកថំ តថាគតោ ន កថេតិ. ភូតំ តច្ឆំ អនត្ថសំហិតន្តិ រាជកថាទិតិរច្ឆានកថំ. កាលញ្ញូ តថាគតោ ហោតីតិ កាលំ ជានាតិ. សហេតុកំ សការណំ កត្វា យុត្តបត្តកាលេយេវ កថេតិ.

១៨៨. តស្មា តថាគតោតិ វុច្ចតីតិ យថា យថា គទិតព្ពំ, តថា តថេវ គទនតោ ទការស្ស តការំ កត្វា តថាគតោតិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋន្តិ រូបាយតនំ. សុតន្តិ សទ្ទាយតនំ. មុតន្តិ មុត្វា បត្វា គហេតព្ពតោ គន្ធាយតនំ រសាយតនំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ. វិញ្ញាតន្តិ សុខទុក្ខាទិធម្មាយតនំ. បត្តន្តិ បរិយេសិត្វា វា អបរិយេសិត្វា វា បត្តំ. បរិយេសិតន្តិ បត្តំ វា អបត្តំ វា បរិយេសិតំ. អនុវិចរិតំ មនសាតិ ចិត្តេន អនុសញ្ចរិតំ. ‘‘តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធ’’ន្តិ ឥមិនា ឯតំ ទស្សេតិ, យញ្ហិ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ ឥមស្ស សទេវកស្ស លោកស្ស នីលំ បីតកន្តិអាទិ រូបារម្មណំ ចក្ខុទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ, ‘‘អយំ សត្តោ ឥមស្មិំ ខណេ ឥមំ នាម រូបារម្មណំ ទិស្វា សុមនោ វា ទុម្មនោ វា មជ្ឈត្តោ វា ជាតោ’’តិ សព្ពំ តំ តថាគតស្ស ឯវំ អភិសម្ពុទ្ធំ ¶ . តថា យំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ ឥមស្ស សទេវកស្ស លោកស្ស ភេរិសទ្ទោ មុទិង្គសទ្ទោតិអាទិ សទ្ទារម្មណំ សោតទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. មូលគន្ធោ តចគន្ធោតិអាទិ គន្ធារម្មណំ ឃានទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. មូលរសោ ខន្ធរសោតិអាទិ រសារម្មណំ ជិវ្ហាទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. កក្ខឡំ មុទុកន្តិអាទិ បថវីធាតុតេជោធាតុវាយោធាតុភេទំ ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ កាយទ្វារេ អាបាថមាគច្ឆតិ. ‘‘អយំ សត្តោ ឥមស្មិំ ខណេ ឥមំ នាម ផោដ្ឋព្ពារម្មណំ ផុសិត្វា សុមនោ វា ទុម្មនោ វា មជ្ឈត្តោ វា ជាតោ’’តិ សព្ពំ តំ តថាគតស្ស ឯវំ អភិសម្ពុទ្ធំ. តថា យំ អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ ឥមស្ស សទេវកស្ស លោកស្ស សុខទុក្ខាទិភេទំ ធម្មារម្មណំ មនោទ្វារស្ស អាបាថមាគច្ឆតិ, ‘‘អយំ សត្តោ ឥមស្មិំ ខណេ ឥទំ នាម ធម្មារម្មណំ វិជានិត្វា សុមនោ វា ទុម្មនោ វា មជ្ឈត្តោ វា ជាតោ’’តិ សព្ពំ តំ តថាគតស្ស ឯវំ អភិសម្ពុទ្ធំ.

យញ្ហិ ¶ , ចុន្ទ, ឥមេសំ សត្តានំ ទិដ្ឋំ សុតំ មុតំ វិញ្ញាតំ តត្ថ តថាគតេន អទិដ្ឋំ វា អសុតំ វា អមុតំ វា អវិញ្ញាតំ វា នត្ថិ. ឥមស្ស មហាជនស្ស បរិយេសិត្វា បត្តម្បិ អត្ថិ, បរិយេសិត្វា អប្បត្តម្បិ អត្ថិ. អបរិយេសិត្វា បត្តម្បិ អត្ថិ, អបរិយេសិត្វា អប្បត្តម្បិ ¶ អត្ថិ. សព្ពម្បិ តំ តថាគតស្ស អប្បត្តំ នាម នត្ថិ, ញាណេន អសច្ឆិកតំ នាម. ‘‘តស្មា តថាគតោតិ វុច្ចតី’’តិ. យំ យថា លោកេន គតំ តស្ស តថេវ គតត្តា ‘‘តថាគតោ’’តិ វុច្ចតិ. បាឡិយំ បន អភិសម្ពុទ្ធន្តិ វុត្តំ, តំ គតសទ្ទេន ឯកត្ថំ. ឥមិនា នយេន សព្ពវារេសុ ‘‘តថាគតោ’’តិ និគមនស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ, តស្ស យុត្តិ ព្រហ្មជាលេ តថាគតសទ្ទវិត្ថារេ វុត្តាយេវ.

អព្យាកតដ្ឋានវណ្ណនា

១៨៩. ឯវំ អត្តនោ អសមតំ អនុត្តរតំ សព្ពញ្ញុតំ ធម្មរាជភាវំ កថេត្វា ឥទានិ ‘‘បុថុសមណព្រាហ្មណានំ លទ្ធីសុ មយា អញ្ញាតំ អទិដ្ឋំ នាម នត្ថិ, សព្ពំ មម ញាណស្ស អន្តោយេវ បរិវត្តតី’’តិ សីហនាទំ នទន្តោ ឋានំ ខោ បនេតំ, ចុន្ទ, វិជ្ជតីតិអាទិមាហ. តត្ថ តថាគតោតិ សត្តោ. ន ហេតំ, អាវុសោ, អត្ថសំហិតន្តិ ឥធលោកបរលោកអត្ថសំហិតំ ន ហោតិ. ន ច ធម្មសំហិតន្តិ នវលោកុត្តរធម្មនិស្សិតំ ន ហោតិ. ន ¶ អាទិព្រហ្មចរិយកន្តិ សិក្ខត្តយសង្គហិតស្ស សកលសាសនព្រហ្មចរិយស្ស អាទិភូតំ ន ហោតិ.

១៩០. ឥទំ ទុក្ខន្តិ ខោតិអាទីសុ តណ្ហំ ឋបេត្វា អវសេសា តេភុម្មកា ធម្មា ឥទំ ទុក្ខន្តិ ព្យាកតំ. តស្សេវ ទុក្ខស្ស បភាវិកា ជនិកា តណ្ហា ទុក្ខសមុទយោតិ ព្យាកតំ. ឧភិន្នំ អប្បវត្តិ ទុក្ខនិរោធោតិ ព្យាកតំ. ទុក្ខបរិជាននោ សមុទយបជហនោ និរោធសច្ឆិករណោ អរិយមគ្គោ ទុក្ខនិរោធគាមិនី បដិបទាតិ ព្យាកតំ. ‘‘ឯតញ្ហិ, អាវុសោ, អត្ថសំហិត’’ន្តិអាទីសុ ឯតំ ឥធលោកបរលោកអត្ថនិស្សិតំ នវលោកុត្តរធម្មនិស្សិតំ សកលសាសនព្រហ្មចរិយស្ស អាទិ បធានំ បុព្ពង្គមន្តិ អយមត្ថោ.

បុព្ពន្តសហគតទិដ្ឋិនិស្សយវណ្ណនា

១៩១. ឥទានិ យំ តំ មយា ន ព្យាកតំ, តំ អជានន្តេន ន ព្យាកតន្តិ មា ឯវំ សញ្ញមកំសុ. ជានន្តោវ អហំ ឯវំ ‘‘ឯតស្មិំ ព្យាកតេបិ អត្ថោ នត្ថី’’តិ ¶ ន ព្យាករិំ. យំ បន យថា ព្យាកាតព្ពំ, តំ មយា ព្យាកតមេវាតិ សីហនាទំ នទន្តោ បុន យេបិ តេ, ចុន្ទាតិអាទិមាហ. តត្ថ ទិដ្ឋិយោវ ទិដ្ឋិនិស្សយា, ទិដ្ឋិនិស្សិតកា ទិដ្ឋិគតិកាតិ អត្ថោ. ឥទមេវ សច្ចន្តិ ឥទមេវ ទស្សនំ សច្ចំ. មោឃមញ្ញន្តិ អញ្ញេសំ វចនំ មោឃំ. អសយំការោតិ អសយំ កតោ.

១៩២. តត្រាតិ ¶ តេសុ សមណព្រាហ្មណេសុ. អត្ថិ នុ ខោ ឥទំ អាវុសោ វុច្ចតីតិ, អាវុសោ, យំ តុម្ហេហិ សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចាតិ វុច្ចតិ, ឥទមត្ថិ នុ ខោ ឧទាហុ នត្ថីតិ ឯវមហំ តេ បុច្ឆាមីតិ អត្ថោ. យញ្ច ខោ តេ ឯវមាហំសូតិ យំ បន តេ ‘‘ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ តេសំ នានុជានាមិ. បញ្ញត្តិយាតិ ទិដ្ឋិបញ្ញត្តិយា. សមសមន្តិ សមេន ញាណេន សមំ. យទិទំ អធិបញ្ញត្តីតិ យា អយំ អធិបញ្ញត្តិ នាម. ឯត្ថ អហមេវ ភិយ្យោ ឧត្តរិតរោ ន មយា សមោ អត្ថិ. តត្ថ យញ្ច វុត្តំ ‘‘បញ្ញត្តិយាតិ យញ្ច អធិបញ្ញត្តី’’តិ ឧភយមេតំ អត្ថតោ ឯកំ. ភេទតោ ហិ បញ្ញត្តិ អធិបញ្ញត្តីតិ ទ្វយំ ហោតិ. តត្ថ បញ្ញត្តិ នាម ទិដ្ឋិបញ្ញត្តិ. អធិបញ្ញត្តិ នាម ខន្ធបញ្ញត្តិ ធាតុបញ្ញត្តិ អាយតនបញ្ញត្តិ ឥន្ទ្រិយបញ្ញត្តិ សច្ចបញ្ញត្តិ បុគ្គលបញ្ញត្តីតិ ឯវំ វុត្តា ឆ បញ្ញត្តិយោ. ឥធ បន បញ្ញត្តិយាតិ ឯត្ថាបិ ¶ បញ្ញត្តិ ចេវ អធិបញ្ញត្តិ ច អធិប្បេតា, អធិបញ្ញត្តីតិ ឯត្ថាបិ. ភគវា ហិ បញ្ញត្តិយាបិ អនុត្តរោ, អធិបញ្ញត្តិយាបិ អនុត្តរោ. តេនាហ – ‘‘អហមេវ តត្ថ ភិយ្យោ យទិទំ អធិបញ្ញត្តី’’តិ.

១៩៦. បហានាយាតិ បជហនត្ថំ. សមតិក្កមាយាតិ តស្សេវ វេវចនំ. ទេសិតាតិ កថិតា. បញ្ញត្តាតិ ឋបិតា. សតិបដ្ឋានភាវនាយ ហិ ឃនវិនិព្ភោគំ កត្វា សព្ពធម្មេសុ យាថាវតោ ទិដ្ឋេសុ ‘‘សុទ្ធសង្ខារបុញ្ជោយំ នយិធ សត្តូបលព្ភតី’’តិ សន្និដ្ឋានតោ សព្ពទិដ្ឋិនិស្សយានំ បហានំ ហោតីតិ. តេន វុត្តំ. ទិដ្ឋិនិស្សយានំ បហានាយ សមតិក្កមាយ ឯវំ មយា ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា ទេសិតា បញ្ញត្តា’’តិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

បាសាទិកសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. លក្ខណសុត្តវណ្ណនា

ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណវណ្ណនា

១៩៩. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ លក្ខណសុត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា. ទ្វត្តិំសិមានីតិ ទ្វត្តិំស ឥមានិ. មហាបុរិសលក្ខណានីតិ មហាបុរិសព្យញ្ជនានិ មហាបុរិសនិមិត្តានិ ‘‘អយំ មហាបុរិសោ’’តិ សញ្ជាននការណានិ. ‘‘យេហិ សមន្នាគតស្ស មហាបុរិសស្សា’’តិអាទិ មហាបទានេ វិត្ថារិតនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

‘‘ពាហិរកាបិ ឥសយោ ធារេន្តិ, នោ ច ខោ ជានន្តិ ‘ឥមស្ស កម្មស្ស កតត្តា ឥមំ លក្ខណំ បដិលភតី’តិ’’ កស្មា អាហ? អដ្ឋុប្បត្តិយា អនុរូបត្តា. ឥទញ្ហិ សុត្តំ សអដ្ឋុប្បត្តិកំ. សា បនស្ស អដ្ឋុប្បត្តិ កត្ថ សមុដ្ឋិតា? អន្តោគាមេ មនុស្សានំ អន្តរេ. តទា កិរ សាវត្ថិវាសិនោ អត្តនោ អត្តនោ គេហេសុ ច គេហទ្វារេសុ ច សន្ថាគារាទីសុ ច និសីទិត្វា កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ – ‘‘ភគវតោ អសីតិអនុព្យញ្ជនានិ ព្យាមប្បភា ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានិ, យេហិ ច ភគវតោ កាយោ, សព្ពផាលិផុល្លោ វិយ បារិច្ឆត្តកោ, វិកសិតមិវ កមលវនំ, នានារតនវិចិត្តំ វិយ សុវណ្ណតោរណំ, តារាមរិចិវិរោចមិវ គគនតលំ, ឥតោ ចិតោ ច វិធាវមានា វិប្ផន្ទមានា ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ មុញ្ចន្តោ អតិវិយ សោភតិ. ភគវតោ ច ឥមិនា នាម កម្មេន ឥទំ លក្ខណំ និព្ពត្តន្តិ កថិតំ នត្ថិ, យាគុឧឡុង្កមត្តម្បិ បន កដច្ឆុភត្តមត្តំ វា បុព្ពេ ទិន្នបច្ចយា ឯវំ ឧប្បជ្ជតីតិ ភគវតា វុត្តំ. កិំ នុ ខោ សត្ថា កម្មំ អកាសិ, យេនស្ស ឥមានិ លក្ខណានិ និព្ពត្តន្តី’’តិ.

អថាយស្មា អានន្ទោ អន្តោគាមេ ចរន្តោ ឥមំ កថាសល្លាបំ សុត្វា កតភត្តកិច្ចោ វិហារំ អាគន្ត្វា សត្ថុ វត្តំ កត្វា វន្ទិត្វា ឋិតោ ‘‘មយា, ភន្តេ, អន្តោគាមេ ឯកា កថា សុតា’’តិ អាហ. តតោ ¶ ភគវតា ‘‘កិំ តេ, អានន្ទ, សុត’’ន្តិ វុត្តេ សព្ពំ អារោចេសិ. សត្ថា ថេរស្ស វចនំ ¶ សុត្វា បរិវារេត្វា និសិន្នេ ភិក្ខូ អាមន្តេត្វា ‘‘ទ្វត្តិំសិមានិ, ភិក្ខវេ, មហាបុរិសស្ស មហាបុរិសលក្ខណានី’’តិ បដិបាដិយា លក្ខណានិ ទស្សេត្វា យេន កម្មេន យំ និព្ពត្តំ, តស្ស ទស្សនត្ថំ ឯវមាហ.

សុប្បតិដ្ឋិតបាទតាលក្ខណវណ្ណនា

២០១. បុរិមំ ¶ ជាតិន្តិអាទីសុ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធា ជាតវសេន ‘‘ជាតី’’តិ វុត្តា. តថា ភវនវសេន ‘‘ភវោ’’តិ, និវុត្ថវសេន អាលយដ្ឋេន វា ‘‘និកេតោ’’តិ. តិណ្ណម្បិ បទានំ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធសន្តានេ ឋិតោតិ អត្ថោ. ឥទានិ យស្មា តំ ខន្ធសន្តានំ ទេវលោកាទីសុបិ វត្តតិ. លក្ខណនិព្ពត្តនសមត្ថំ បន កុសលកម្មំ តត្ថ ន សុករំ, មនុស្សភូតស្សេវ សុករំ. តស្មា យថាភូតេន យំ កម្មំ កតំ, តំ ទស្សេន្តោ បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោតិ អាហ. អការណំ វា ឯតំ. ហត្ថិអស្សមិគមហិំសវានរាទិភូតោបិ មហាបុរិសោ បារមិយោ បូរេតិយេវ. យស្មា បន ឯវរូបេ អត្តភាវេ ឋិតេន កតកម្មំ ន សក្កា សុខេន ទីបេតុំ, មនុស្សភាវេ ឋិតេន កតកម្មំ បន សក្កា សុខេន ទីបេតុំ. តស្មា ‘‘បុព្ពេ មនុស្សភូតោ សមានោ’’តិ អាហ.

ទឡ្ហសមាទានោតិ ថិរគហណោ. កុសលេសុ ធម្មេសូតិ ទសកុសលកម្មបថេសុ. អវត្ថិតសមាទានោតិ និច្ចលគហណោ អនិវត្តិតគហណោ. មហាសត្តស្ស ហិ អកុសលកម្មតោ អគ្គិំ បត្វា កុក្កុដបត្តំ វិយ ចិត្តំ បដិកុដតិ, កុសលំ បត្វា វិតានំ វិយ បសារិយតិ. តស្មា ទឡ្ហសមាទានោ ហោតិ អវត្ថិតសមាទានោ. ន សក្កា កេនចិ សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា ទេវេន វា មារេន វា ព្រហ្មុនា វា កុសលសមាទានំ វិស្សជ្ជាបេតុំ.

តត្រិមានិ វត្ថូនិ – បុព្ពេ កិរ មហាបុរិសោ កលន្ទកយោនិយំ និព្ពត្តិ. អថ ទេវេ វុដ្ឋេ ឱឃោ អាគន្ត្វា កុលាវកំ គហេត្វា សមុទ្ទមេវ បវេសេសិ. មហាបុរិសោ ‘‘បុត្តកេ នីហរិស្សាមី’’តិ នង្គុដ្ឋំ តេមេត្វា តេមេត្វា សមុទ្ទតោ ឧទកំ ពហិ ខិបិ. សត្តមេ ទិវសេ សក្កោ អាវជ្ជិត្វា តត្ថ អាគម្ម ‘‘កិំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិ? សោ តស្ស អារោចេសិ. សក្កោ មហាសមុទ្ទតោ ឧទកស្ស ទុន្នីហរណីយភាវំ កថេសិ. ពោធិសត្តោ ¶ តាទិសេន កុសីតេន សទ្ធិំ កថេតុម្បិ ន វដ្ដតិ. ‘‘មា ឥធ តិដ្ឋា’’តិ អបសារេសិ. សក្កោ ‘‘អនោមបុរិសេន គហិតគហណំ ន សក្កា វិស្សជ្ជាបេតុ’’ន្តិ តុដ្ឋោ តស្ស បុត្តកេ អានេត្វា អទាសិ. មហាជនកកាលេបិ មហាសមុទ្ទំ តរមានោ ‘‘កស្មា មហាសមុទ្ទំ តរសី’’តិ ទេវតាយ បុដ្ឋោ ‘‘បារំ គន្ត្វា កុលសន្តកេ រដ្ឋេ រជ្ជំ គហេត្វា ទានំ ទាតុំ តរាមី’’តិ អាហ. តតោ ទេវតាយ – ‘‘អយំ មហាសមុទ្ទោ គម្ភីរោ ¶ ¶ ចេវ បុថុលោ ច, កទា នំ តរិស្សតី’’តិ វុត្តេ សោ អាហ ‘‘តវេសោ មហាសមុទ្ទសទិសោ, មយ្ហំ បន អជ្ឈាសយំ អាគម្ម ខុទ្ទកមាតិកា វិយ ខាយតិ. ត្វំយេវ មំ ទក្ខិស្សសិ សមុទ្ទំ តរិត្វា សមុទ្ទបារតោ ធនំ អាហរិត្វា កុលសន្តកំ រជ្ជំ គហេត្វា ទានំ ទទមាន’’ន្តិ. ទេវតា ‘‘អនោមបុរិសេន គហិតគហណំ ន សក្កា វិស្សជ្ជាបេតុ’’ន្តិ ពោធិសត្តំ អាលិង្គេត្វា ហរិត្វា ឧយ្យានេ និបជ្ជាបេសិ. សោ ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា ទិវសេ ទិវសេ បញ្ចសតសហស្សបរិច្ចាគំ កត្វា អបរភាគេ និក្ខម្ម បព្ពជិតោ. ឯវំ មហាសត្តោ ន សក្កា កេនចិ សមណេន វា…បេ… ព្រហ្មុនា វា កុសលសមាទានំ វិស្សជ្ជាបេតុំ. តេន វុត្តំ – ‘‘ទឡ្ហសមាទានោ អហោសិ កុសលេសុ ធម្មេសុ អវត្ថិតសមាទានោ’’តិ.

ឥទានិ យេសុ កុសលេសុ ធម្មេសុ អវត្ថិតសមាទានោ អហោសិ, តេ ទស្សេតុំ កាយសុចរិតេតិអាទិមាហ. ទានសំវិភាគេតិ ឯត្ថ ច ទានមេវ ទិយ្យនវសេន ទានំ, សំវិភាគករណវសេន សំវិភាគោ. សីលសមាទានេតិ បញ្ចសីលទសសីលចតុបារិសុទ្ធិសីលបូរណកាលេ. ឧបោសថូបវាសេតិ ចាតុទ្ទសិកាទិភេទស្ស ឧបោសថស្ស ឧបវសនកាលេ. មត្តេយ្យតាយាតិ មាតុកាតព្ពវត្តេ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. អញ្ញតរញ្ញតរេសុ ចាតិ អញ្ញេសុ ច ឯវរូបេសុ. អធិកុសលេសូតិ ឯត្ថ អត្ថិ កុសលា, អត្ថិ អធិកុសលា. សព្ពេបិ កាមាវចរា កុសលា កុសលា នាម, រូបាវចរា អធិកុសលា. ឧភោបិ តេ កុសលា នាម, អរូបាវចរា អធិកុសលា. សព្ពេបិ តេ កុសលា ¶ នាម, សាវកបារមីបដិលាភបច្ចយា កុសលា អធិកុសលា នាម. តេបិ កុសលា នាម, បច្ចេកពោធិបដិលាភបច្ចយា កុសលា អធិកុសលា. តេបិ កុសលា នាម, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បដិលាភបច្ចយា បន កុសលា ឥធ ‘‘អធិកុសលា’’តិ អធិប្បេតា. តេសុ អធិកុសលេសុ ធម្មេសុ ទឡ្ហសមាទានោ អហោសិ អវត្ថិតសមាទានោ.

កដត្តា ឧបចិតត្តាតិ ឯត្ថ សកិម្បិ កតំ កតមេវ, អភិណ្ហករណេន បន ឧបចិតំ ហោតិ. ឧស្សន្នត្តាតិ បិណ្ឌីកតំ រាសីកតំ កម្មំ ឧស្សន្នន្តិ វុច្ចតិ. តស្មា ‘‘ឧស្សន្នត្តា’’តិ វទន្តោ មយា កតកម្មស្ស ចក្កវាឡំ អតិសម្ពាធំ, ភវគ្គំ អតិនីចំ, ឯវំ មេ ឧស្សន្នំ កម្មន្តិ ទស្សេតិ. វិបុលត្តាតិ អប្បមាណត្តា. ឥមិនា ‘‘អនន្តំ អបរិមាណំ មយា កតំ កម្ម’’ន្តិ ទស្សេតិ. អធិគ្គណ្ហាតីតិ ¶ អធិភវតិ, អញ្ញេហិ ទេវេហិ អតិរេកំ លភតីតិ អត្ថោ. បដិលភតីតិ អធិគច្ឆតិ.

សព្ពាវន្តេហិ បាទតលេហីតិ ឥទំ ‘‘សមំ បាទំ ភូមិយំ និក្ខិបតី’’តិ ឯតស្ស វិត្ថារវចនំ. តត្ថ សព្ពាវន្តេហីតិ សព្ពបទេសវន្តេហិ, ន ឯកេន បទេសេន បឋមំ ផុសតិ, ន ឯកេន ¶ បច្ឆា, សព្ពេហេវ បាទតលេហិ សមំ ផុសតិ, សមំ ឧទ្ធរតិ. សចេបិ ហិ តថាគតោ ‘‘អនេកសតបោរិសំ នរកំ អក្កមិស្សាមី’’តិ បាទំ អភិនីហរតិ. តាវទេវ និន្នដ្ឋានំ វាតបូរិតា វិយ កម្មារភស្តា ឧន្នមិត្វា បថវិសមំ ហោតិ. ឧន្នតដ្ឋានម្បិ អន្តោ បវិសតិ. ‘‘ទូរេ អក្កមិស្សាមី’’តិ អភិនីហរន្តស្ស សិនេរុប្បមាណោបិ បព្ពតោ សុសេទិតវេត្តង្កុរោ វិយ ឱនមិត្វា បាទសមីបំ អាគច្ឆតិ. តថា ហិស្ស យមកបាដិហារិយំ កត្វា ‘‘យុគន្ធរបព្ពតំ អក្កមិស្សាមី’’តិ បាទេ អភិនីហដេ បព្ពតោ ឱនមិត្វា បាទសមីបំ អាគតោ. សោបិ តំ អក្កមិត្វា ទុតិយបាទេន តាវតិំសភវនំ អក្កមិ. ន ហិ ចក្កលក្ខណេន បតិដ្ឋាតព្ពដ្ឋានំ វិសមំ ភវិតុំ សក្កោតិ. ខាណុ វា កណ្ដកោ វា សក្ខរា វា កថលា វា ឧច្ចារបស្សាវខេឡសិង្ឃាណិកាទីនិ វា បុរិមតរំ វា អបគច្ឆន្តិ, តត្ថ តត្ថេវ វា បថវិំ បវិសន្តិ. តថាគតស្ស ហិ សីលតេជេន បុញ្ញតេជេន ធម្មតេជេន ទសន្នំ បារមីនំ ¶ អានុភាវេន អយំ មហាបថវី សម្មា មុទុបុប្ផាភិកិណ្ណា ហោតិ.

២០២. សាគរបរិយន្តន្តិ សាគរសីមំ. ន ហិ តស្ស រជ្ជំ ករោន្តស្ស អន្តរា រុក្ខោ វា បព្ពតោ វា នទី វា សីមា ហោតិ មហាសមុទ្ទោវ សីមា. តេន វុត្តំ ‘‘សាគរបរិយន្ត’’ន្តិ. អខិលមនិមិត្តមកណ្ដកន្តិ និច្ចោរំ. ចោរា ហិ ខរសម្ផស្សដ្ឋេន ខិលា, ឧបទ្ទវបច្ចយដ្ឋេន និមិត្តា, វិជ្ឈនដ្ឋេន កណ្ដកាតិ វុច្ចន្តិ. ឥទ្ធន្តិ សមិទ្ធំ. ផីតន្តិ សព្ពសម្បត្តិផាលិផុល្លំ. ខេមន្តិ និព្ភយំ. សិវន្តិ និរុបទ្ទវំ. និរព្ពុទន្តិ អព្ពុទវិរហិតំ, គុម្ពំ គុម្ពំ ហុត្វា ចរន្តេហិ ចោរេហិ វិរហិតន្តិ អត្ថោ. អក្ខម្ភិយោតិ អវិក្ខម្ភនីយោ. ន នំ កោចិ ឋានតោ ចាលេតុំ សក្កោតិ. បច្ចត្ថិកេនាតិ បដិបក្ខំ ឥច្ឆន្តេន. បច្ចាមិត្តេនាតិ បដិវិរុទ្ធេន អមិត្តេន. ឧភយម្បេតំ សបត្តវេវចនំ. អព្ភន្តរេហីតិ អន្តោ ឧដ្ឋិតេហិ រាគាទីហិ.

ពាហិរេហីតិ ¶ សមណាទីហិ. តថា ហិ នំ ពាហិរា ទេវទត្តកោកាលិកាទយោ សមណាបិ សោណទណ្ឌកូដទណ្ឌាទយោ ព្រាហ្មណាបិ សក្កសទិសា ទេវតាបិ សត្ត វស្សានិ អនុពន្ធមានោ មារោបិ ពកាទយោ ព្រហ្មានោបិ វិក្ខម្ភេតុំ នាសក្ខិំសុ.

ឯត្តាវតា ភគវតា កម្មញ្ច កម្មសរិក្ខកញ្ច លក្ខណញ្ច លក្ខណានិសំសោ ច វុត្តោ ហោតិ. កម្មំ នាម សតសហស្សកប្បាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ទឡ្ហវីរិយេន ហុត្វា កតំ កម្មំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម ទឡ្ហេន ហុត្វា កតភាវំ សទេវកោ លោកោ ជានាតូតិ សុប្បតិដ្ឋិតបាទមហាបុរិសលក្ខណំ. លក្ខណំ នាម សុប្បតិដ្ឋិតបាទតា. លក្ខណានិសំសោ នាម បច្ចត្ថិកេហិ អវិក្ខម្ភនីយតា.

២០៣. តត្ថេតំ ¶ វុច្ចតីតិ តត្ថ វុត្តេ កម្មាទិភេទេ អបរម្បិ ឥទំ វុច្ចតិ, គាថាពន្ធំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯតា បន គាថា បោរាណកត្ថេរា ‘‘អានន្ទត្ថេរេន ឋបិតា វណ្ណនាគាថា’’តិ វត្វា គតា. អបរភាគេ ថេរា ‘‘ឯកបទិកោ អត្ថុទ្ធារោ’’តិ អាហំសុ.

តត្ថ ¶ សច្ចេតិ វចីសច្ចេ. ធម្មេតិ ទសកុសលកម្មបថធម្មេ. ទមេតិ ឥន្ទ្រិយទមនេ. សំយមេតិ សីលសំយមេ. ‘‘សោចេយ្យសីលាលយុបោសថេសុ ចា’’តិ ឯត្ថ កាយសោចេយ្យាទិ តិវិធំ សោចេយ្យំ. អាលយភូតំ សីលមេវ សីលាលយោ. ឧបោសថកម្មំ ឧបោសថោ. អហិំសាយាតិ អវិហិំសាយ. សមត្តមាចរីតិ សកលំ អចរិ.

អន្វភីតិ អនុភវិ. វេយ្យញ្ជនិកាតិ លក្ខណបាឋកា. បរាភិភូតិ បរេ អភិភវនសមត្ថោ. សត្តុភីតិ សបត្តេហិ អក្ខម្ភិយោ ហោតិ.

ន សោ គច្ឆតិ ជាតុ ខម្ភនន្តិ សោ ឯកំសេនេវ អគ្គបុគ្គលោ វិក្ខម្ភេតព្ពតំ ន គច្ឆតិ. ឯសា ហិ តស្ស ធម្មតាតិ តស្ស ហិ ឯសា ធម្មតា អយំ សភាវោ.

បាទតលចក្កលក្ខណវណ្ណនា

២០៤. ឧព្ពេគឧត្តាសភយន្តិ ឧព្ពេគភយញ្ចេវ ឧត្តាសភយញ្ច. តត្ថ ចោរតោ វា រាជតោ វា បច្ចត្ថិកតោ វា វិលោបនពន្ធនាទិនិស្សយំ ភយំ ឧព្ពេគោ នាម, តំមុហុត្តិកំ ចណ្ឌហត្ថិអស្សាទីនិ វា អហិយក្ខាទយោ វា បដិច្ច លោមហំសនករំ ភយំ ឧត្តាសភយំ នាម. តំ សព្ពំ អបនុទិតា ¶ វូបសមេតា. សំវិធាតាតិ សំវិទហិតា. កថំ សំវិទហតិ? អដវិយំ សាសង្កដ្ឋានេសុ ទានសាលំ ការេត្វា តត្ថ អាគតេ ភោជេត្វា មនុស្សេ ទត្វា អតិវាហេតិ, តំ ឋានំ បវិសិតុំ អសក្កោន្តានំ មនុស្សេ បេសេត្វា បវេសេតិ. នគរាទីសុបិ តេសុ តេសុ ឋានេសុ អារក្ខំ ឋបេតិ, ឯវំ សំវិទហតិ. សបរិវារញ្ច ទានំ អទាសីតិ អន្នំ បានន្តិ ទសវិធំ ទានវត្ថុំ.

តត្ថ អន្នន្តិ យាគុភត្តំ. តំ ទទន្តោ ន ទ្វារេ ឋបេត្វា អទាសិ, អថ ខោ អន្តោនិវេសនេ ហរិតុបលិត្តដ្ឋានេ លាជា ចេវ បុប្ផានិ ច វិកិរិត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា វិតានំ ពន្ធិត្វា គន្ធធូមាទីហិ សក្ការំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា យាគុំ អទាសិ. យាគុំ ទេន្តោ ច សព្យញ្ជនំ អទាសិ. យាគុបានាវសានេ បាទេ ធោវិត្វា តេលេន មក្ខេត្វា នានប្បការកំ អនន្តំ ខជ្ជកំ ទត្វា បរិយោសានេ អនេកសូបំ អនេកព្យញ្ជនំ បណីតភោជនំ អទាសិ ¶ . បានំ ទេន្តោ អម្ពបានាទិអដ្ឋវិធំ ¶ បានំ អទាសិ, តម្បិ យាគុភត្តំ ទត្វា. វត្ថំ ទេន្តោ ន សុទ្ធវត្ថមេវ អទាសិ, ឯកបដ្ដទុបដ្ដាទិបហោនកំ បន ទត្វា សុចិម្បិ អទាសិ, សុត្តម្បិ អទាសិ, សុត្តំ វដ្ដេសិ, សូចិកម្មករណដ្ឋានេ ភិក្ខូនំ អាសនានិ, យាគុភត្តំ, បាទមក្ខនំ, បិដ្ឋិមក្ខនំ, រជនំ, បណ្ឌុបលាសំ, រជនទោណិកំ, អន្តមសោ ចីវររជនកំ កប្បិយការកម្បិ អទាសិ.

យានន្តិ ឧបាហនំ. តំ ទទន្តោបិ ឧបាហនត្ថវិកំ ឧបាហនទណ្ឌកំ មក្ខនតេលំ ហេដ្ឋា វុត្តានិ ច អន្នាទីនិ តស្សេវ បរិវារំ កត្វា អទាសិ. មាលំ ទេន្តោបិ ន សុទ្ធមាលមេវ អទាសិ, អថ ខោ នំ គន្ធេហិ មិស្សេត្វា ហេដ្ឋិមានិ ចត្តារិ តស្សេវ បរិវារំ កត្វា អទាសិ. ពោធិចេតិយអាសនបោត្ថកាទិបូជនត្ថាយ ចេវ ចេតិយឃរធូបនត្ថាយ ច គន្ធំ ទេន្តោបិ ន សុទ្ធគន្ធមេវ អទាសិ, គន្ធបិសនកនិសទាយ ចេវ បក្ខិបនកភាជនេន ច សទ្ធិំ ហេដ្ឋិមានិ បញ្ច តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ. ចេតិយបូជាទីនំ អត្ថាយ ហរិតាលមនោសិលាចីនបិដ្ឋាទិវិលេបនំ ទេន្តោបិ ន សុទ្ធវិលេបនមេវ អទាសិ, វិលេបនភាជនេន សទ្ធិំ ហេដ្ឋិមានិ ឆ តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ. សេយ្យាតិ មញ្ចបីឋំ. តំ ទេន្តោបិ ន សុទ្ធកមេវ អទាសិ, កោជវកម្ពលបច្ចត្ថរណមញ្ចប្បដិបាទកេហិ សទ្ធិំ អន្តមសោ មង្គុលសោធនទណ្ឌកំ ហេដ្ឋិមានិ ច សត្ត តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ. អាវសថំ ¶ ទេន្តោបិ ន គេហមត្តមេវ អទាសិ, អថ ខោ នំ មាលាកម្មលតាកម្មបដិមណ្ឌិតំ សុបញ្ញត្តំ មញ្ចបីឋំ ការេត្វា ហេដ្ឋិមានិ អដ្ឋ តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ. បទីបេយ្យន្តិ បទីបតេលំ. តំ ទេន្តោ ចេតិយង្គណេ ពោធិយង្គណេ ធម្មស្សវនគ្គេ វសនគេហេ បោត្ថកវាចនដ្ឋានេ ឥមិនា ទីបំ ជាលាបេថាតិ ន សុទ្ធតេលមេវ អទាសិ, វដ្ដិ កបល្លកតេលភាជនាទីហិ សទ្ធិំ ហេដ្ឋិមានិ នវ តស្ស បរិវារំ កត្វា អទាសិ. សុវិភត្តន្តរានីតិ សុវិភត្តអន្តរានិ.

រាជានោតិ អភិសិត្តា. ភោគិយាតិ ភោជកា កុមារាតិ រាជកុមារា. ឥធ ¶ កម្មំ នាម សបរិវារំ ទានំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម សបរិវារំ កត្វា ទានំ អទាសីតិ ឥមិនា ការណេន សទេវកោ លោកោ ជានាតូតិ និព្ពត្តំ ចក្កលក្ខណំ. លក្ខណំ នាម តទេវ ចក្កលក្ខណំ. អានិសំសោ មហាបរិវារតា.

២០៥. តត្ថេតំ វុច្ចតីតិ ឥមា តទត្ថបរិទីបនា គាថា វុច្ចន្តិ. ទុវិធា ហិ គាថា ហោន្តិ – តទត្ថបរិទីបនា ច វិសេសត្ថបរិទីបនា ច. តត្ថ បាឡិអាគតមេវ អត្ថំ បរិទីបនា តទត្ថបរិទីបនា នាម. បាឡិយំ អនាគតំ បរិទីបនា វិសេសត្ថបរិទីបនា នាម. ឥមា បន តទត្ថបរិទីបនា. តត្ថ បុរេតិ បុព្ពេ. បុរត្ថាតិ តស្សេវ វេវចនំ. បុរិមាសុ ជាតីសូតិ ឥមិស្សា ជាតិយា ¶ បុព្ពេកតកម្មបដិក្ខេបទីបនំ. ឧព្ពេគឧត្តាសភយាបនូទនោតិ ឧព្ពេគភយស្ស ច ឧត្តាសភយស្ស ច អបនូទនោ. ឧស្សុកោតិ អធិមុត្តោ.

សតបុញ្ញលក្ខណន្តិ សតេន សតេន បុញ្ញកម្មេន និព្ពត្តំ ឯកេកំ លក្ខណំ. ឯវំ សន្តេ យោ កោចិ ពុទ្ធោ ភវេយ្យាតិ ន រោចយិំសុ, អនន្តេសុ បន ចក្កវាឡេសុ សព្ពេ សត្តា ឯកេកំ កម្មំ សតក្ខត្តុំ ករេយ្យុំ, ឯត្តកេហិ ជនេហិ កតំ កម្មំ ពោធិសត្តោ ឯកោវ ឯកេកំ សតគុណំ កត្វា និព្ពត្តោ. តស្មា ‘‘សតបុញ្ញលក្ខណោ’’តិ ឥមមត្ថំ រោចយិំសុ. មនុស្សាសុរសក្ករក្ខសាតិ មនុស្សា ច អសុរា ច សក្កា ច រក្ខសា ច.

អាយតបណ្ហិតាទិតិលក្ខណវណ្ណនា

២០៦. អន្តរាតិ បដិសន្ធិតោ សរសចុតិយា អន្តរេ. ឥធ កម្មំ នាម បាណាតិបាតា វិរតិ. កម្មសរិក្ខកំ នាម បាណាតិបាតំ ករោន្តោ បទសទ្ទសវនភយា ¶ អគ្គគ្គបាទេហិ អក្កមន្តា គន្ត្វា បរំ បាតេន្តិ. អថ តេ ឥមិនា ការណេន តេសំ តំ កម្មំ ជនោ ជានាតូតិ អន្តោវង្កបាទា វា ពហិវង្កបាទា វា ឧក្កុដិកបាទា វា អគ្គកោណ្ឌា វា បណ្ហិកោណ្ឌា វា ភវន្តិ. អគ្គបាទេហិ គន្ត្វា បរស្ស អមារិតភាវំ បន តថាគតស្ស សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ អាយតបណ្ហិ មហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ ¶ . តថា បរំ ឃាតេន្តា ឧន្នតកាយេន គច្ឆន្តា អញ្ញេ បស្សិស្សន្តីតិ ឱនតា គន្ត្វា បរំ ឃាតេន្តិ. អថ តេ ឯវមិមេ គន្ត្វា បរំ ឃាតយិំសូតិ នេសំ តំ កម្មំ ឥមិនា ការណេន បរោ ជានាតូតិ ខុជ្ជា វា វាមនា វា បីឋសប្បិ វា ភវន្តិ. តថាគតស្ស បន ឯវំ គន្ត្វា បរេសំ អឃាតិតភាវំ ឥមិនា ការណេន សទេវកោ លោកោ ជានាតូតិ ព្រហ្មុជុគត្តមហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. តថា បរំ ឃាតេន្តា អាវុធំ វា មុគ្គរំ វា គណ្ហិត្វា មុដ្ឋិកតហត្ថា បរំ ឃាតេន្តិ. តេ ឯវំ តេសំ បរស្ស ឃាតិតភាវំ ឥមិនា ការណេន ជនោ ជានាតូតិ រស្សង្គុលី វា រស្សហត្ថា វា វង្កង្គុលី វា ផណហត្ថកា វា ភវន្តិ. តថាគតស្ស បន ឯវំ បរេសំ អឃាតិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ទីឃង្គុលិមហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. ឥទមេត្ថ កម្មសរិក្ខកំ. ឥទមេវ បន លក្ខណត្តយំ លក្ខណំ នាម. ទីឃាយុកភាវោ លក្ខណានិសំសោ.

២០៧. មរណវធភយត្តនោតិ ឯត្ថ មរណសង្ខាតោ វធោ មរណវធោ, មរណវធតោ ភយំ មរណវធភយំ, តំ អត្តនោ ជានិត្វា. បដិវិរតោ បរំមារណាយាតិ យថា មយ្ហំ មរណតោ ភយំ មម ជីវិតំ ¶ បិយំ, ឯវំ បរេសម្បីតិ ញត្វា បរំ មារណតោ បដិវិរតោ អហោសិ. សុចរិតេនាតិ សុចិណ្ណេន. សគ្គមគមាតិ សគ្គំ គតោ.

ចវិយ បុនរិធាគតោតិ ចវិត្វា បុន ឥធាគតោ. ទីឃបាសណ្ហិកោតិ ទីឃបណ្ហិកោ. ព្រហ្មាវ សុជូតិ ព្រហ្មា វិយ សុដ្ឋុ ឧជុ.

សុភុជោតិ សុន្ទរភុជោ. សុសូតិ មហល្លកកាលេបិ តរុណរូបោ. សុសណ្ឋិតោតិ សុសណ្ឋានសម្បន្នោ. មុទុតលុនង្គុលិយស្សាតិ មុទូ ច តលុនា ច អង្គុលិយោ អស្ស. តីភីតិ តីហិ. បុរិសវរគ្គលក្ខណេហីតិ បុរិសវរស្ស ¶ អគ្គលក្ខណេហិ. ចិរយបនាយាតិ ចិរំ យាបនាយ, ទីឃាយុកភាវាយ.

ចិរំ យបេតីតិ ចិរំ យាបេតិ. ចិរតរំ បព្ពជតិ យទិ តតោតិ តតោ ចិរតរំ យាបេតិ, យទិ បព្ពជតីតិ អត្ថោ. យាបយតិ ¶ ច វសិទ្ធិភាវនាយាតិ វសិប្បត្តោ ហុត្វា ឥទ្ធិភាវនាយ យាបេតិ.

សត្តុស្សទតាលក្ខណវណ្ណនា

២០៨. រសិតានន្តិ រសសម្បន្នានំ. ‘‘ខាទនីយាន’’ន្តិអាទីសុ ខាទនីយានិ នាម បិដ្ឋខជ្ជកាទីនិ. ភោជនីយានីតិ បញ្ច ភោជនានិ. សាយនីយានីតិ សាយិតព្ពានិ សប្បិនវនីតាទីនិ. លេហនីយានីតិ និល្លេហិតព្ពានិ បិដ្ឋបាយាសាទីនិ. បានានីតិ អដ្ឋ បានកានិ.

ឥធ កម្មំ នាម កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ទិន្នំ ឥទំ បណីតភោជនទានំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម លូខភោជនេ កុច្ឆិគតេ លោហិតំ សុស្សតិ, មំសំ មិលាយតិ. តស្មា លូខទាយកា សត្តា ឥមិនា ការណេន នេសំ លូខភោជនស្ស ទិន្នភាវំ ជនោ ជានាតូតិ អប្បមំសា អប្បលោហិតា មនុស្សបេតា វិយ ទុល្លភន្នបានា ភវន្តិ. បណីតភោជនេ បន កុច្ឆិគតេ មំសលោហិតំ វឌ្ឍតិ, បរិបុណ្ណកាយា បាសាទិកា អភិរូបទស្សនា ហោន្តិ. តស្មា តថាគតស្ស ទីឃរត្តំ បណីតភោជនទាយកត្តំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ សត្តុស្សទមហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម សត្តុស្សទលក្ខណមេវ. បណីតលាភិតា អានិសំសោ.

២០៩. ខជ្ជភោជ្ជមថលេយ្យសាយិតន្តិ ¶ ខជ្ជកញ្ច ភោជនញ្ច លេហនីយញ្ច សាយនីយញ្ច. ឧត្តមគ្គរសទាយកោតិ ឧត្តមោ អគ្គរសទាយកោ, ឧត្តមានំ វា អគ្គរសានំ ទាយកោ.

សត្ត ចុស្សទេតិ សត្ត ច ឧស្សទេ. តទត្ថជោតកន្តិ ខជ្ជភោជ្ជាទិជោតកំ, តេសំ លាភសំវត្តនិកន្តិ អត្ថោ. បព្ពជម្បិ ចាតិ បព្ពជមានោបិ ច. តទាធិគច្ឆតីតិ តំ អធិគច្ឆតិ. លាភិរុត្តមន្តិ លាភិ ឧត្តមំ.

ករចរណាទិលក្ខណវណ្ណនា

២១០. ទានេនាតិអាទីសុ ¶ ឯកច្ចោ ទានេនេវ សង្គណ្ហិតព្ពោ ហោតិ, តំ ទានេន សង្គហេសិ. បព្ពជិតានំ បព្ពជិតបរិក្ខារំ, គិហីនំ គិហិបរិក្ខារំ អទាសិ.

បេយ្យវជ្ជេនាតិ ឯកច្ចោ ហិ ‘‘អយំ ទាតព្ពំ នាម ទេតិ, ឯកេន បន វចនេន សព្ពំ មក្ខេត្វា នាសេតិ, កិំ ឯតស្ស ទាន’’ន្តិ វត្តា ហោតិ. ឯកច្ចោ ‘‘អយំ កិញ្ចាបិ ទានំ ន ទេតិ, កថេន្តោ បន តេលេន វិយ មក្ខេតិ. ឯសោ ទេតុ វា មា វា, វចនមេវ ¶ តស្ស សហស្សំ អគ្ឃតី’’តិ វត្តា ហោតិ. ឯវរូបោ បុគ្គលោ ទានំ ន បច្ចាសីសតិ, បិយវចនមេវ បច្ចាសីសតិ. តំ បិយវចនេន សង្គហេសិ.

អត្ថចរិយាយាតិ អត្ថសំវឌ្ឍនកថាយ. ឯកច្ចោ ហិ នេវ ទានំ, ន បិយវចនំ បច្ចាសីសតិ. អត្តនោ ហិតកថំ វឌ្ឍិតកថមេវ បច្ចាសីសតិ. ឯវរូបំ បុគ្គលំ ‘‘ឥទំ តេ កាតព្ពំ, ឥទំ តេ ន កាតព្ពំ. ឯវរូបោ បុគ្គលោ សេវិតព្ពោ, ឯវរូបោ បុគ្គលោ ន សេវិតព្ពោ’’តិ ឯវំ អត្ថចរិយាយ សង្គហេសិ.

សមានត្តតាយាតិ សមានសុខទុក្ខភាវេន. ឯកច្ចោ ហិ ទានាទីសុ ឯកម្បិ ន បច្ចាសីសតិ, ឯកាសនេ និសជ្ជំ, ឯកបល្លង្កេ សយនំ, ឯកតោ ភោជនន្តិ ឯវំ សមានសុខទុក្ខតំ បច្ចាសីសតិ. តត្ថ ជាតិយា ហីនោ ភោគេន អធិកោ ទុស្សង្គហោ ហោតិ. ន ហិ សក្កា តេន សទ្ធិំ ឯកបរិភោគោ កាតុំ, តថា អករិយមានេ ច សោ កុជ្ឈតិ. ភោគេន ហីនោ ជាតិយា អធិកោបិ ទុស្សង្គហោ ហោតិ. សោ ហិ ‘‘អហំ ជាតិមា’’តិ ភោគសម្បន្នេន សទ្ធិំ ឯកបរិភោគំ ន ឥច្ឆតិ, តស្មិំ អករិយមានេ កុជ្ឈតិ. ឧភោហិបិ ហីនោ បន សុសង្គហោ ហោតិ. ន ហិ សោ ឥតរេន សទ្ធិំ ឯកបរិភោគំ ឥច្ឆតិ, ន អករិយមានេ ច កុជ្ឈតិ. ឧភោហិ ¶ សទិសោបិ សុសង្គហោយេវ. ភិក្ខូសុ ទុស្សីលោ ទុស្សង្គហោ ហោតិ. ន ហិ សក្កា តេន សទ្ធិំ ឯកបរិភោគោ កាតុំ, តថា អករិយមានេ ច កុជ្ឈតិ. សីលវា សុសង្គហោ ហោតិ. សីលវា ហិ អទីយមានេបិ អករិយមានេបិ ន កុជ្ឈតិ. អញ្ញំ អត្តនា ¶ សទ្ធិំ បរិភោគំ អករោន្តម្បិ ន បាបកេន ចិត្តេន បស្សតិ. បរិភោគោបិ តេន សទ្ធិំ សុករោ ហោតិ. តស្មា ឯវរូបំ បុគ្គលំ ឯវំ សមានត្តតាយ សង្គហេសិ.

សុសង្គហិតាស្ស ហោន្តីតិ សុសង្គហិតា អស្ស ហោន្តិ. ទេតុ វា មា វា ទេតុ, ករោតុ វា មា វា ករោតុ, សុសង្គហិតាវ ហោន្តិ, ន ភិជ្ជន្តិ. ‘‘យទាស្ស ទាតព្ពំ ហោតិ, តទា ទេតិ. ឥទានិ មញ្ញេ នត្ថិ, តេន ន ទេតិ. កិំ មយំ ទទមានមេវ ឧបដ្ឋហាម? អទេន្តំ អករោន្តំ ន ឧបដ្ឋហាមា’’តិ ឯវំ ចិន្តេន្តិ.

ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ កតំ ទានាទិសង្គហកម្មំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ ឯវំ អសង្គាហកោ ហោតិ, សោ ឥមិនា ការណេនស្ស អសង្គាហកភាវំ ជនោ ជានាតូតិ ថទ្ធហត្ថបាទោ ចេវ ហោតិ, វិសមដ្ឋិតាវយវលក្ខណោ ច. តថាគតស្ស បន ទីឃរត្តំ សង្គាហកភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឥមានិ ទ្វេ ¶ លក្ខណានិ និព្ពត្តន្តិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ. សុសង្គហិតបរិជនតា អានិសំសោ.

២១១. ករិយាតិ ករិត្វា. ចរិយាតិ ចរិត្វា. អនវមតេនាតិ អនវញ្ញាតេន. ‘‘អនបមោទេនា’’តិបិ បាឋោ, ន អប្បមោទេន, ន ទីនេន ន គព្ភិតេនាតិ អត្ថោ.

ចវិយាតិ ចវិត្វា. អតិរុចិរ សុវគ្គុ ទស្សនេយ្យន្តិ អតិរុចិរញ្ច សុបាសាទិកំ សុវគ្គុ ច សុដ្ឋុ ឆេកំ ទស្សនេយ្យញ្ច ទដ្ឋព្ពយុត្តំ. សុសុ កុមារោតិ សុដ្ឋុ សុកុមារោ.

បរិជនស្សវោតិ បរិជនោ អស្សវោ វចនករោ. វិធេយ្យោតិ កត្តព្ពាកត្តព្ពេសុ យថារុចិ វិធាតព្ពោ. មហិមន្តិ មហិំ ឥមំ. បិយវទូ ហិតសុខតំ ជិគីសមានោតិ បិយវទោ ហុត្វា ហិតញ្ច សុខញ្ច បរិយេសមានោ. វចនបដិករស្សា ភិប្បសន្នាតិ វចនបដិករា អស្ស អភិប្បសន្នា. ធម្មានុធម្មន្តិ ធម្មញ្ច អនុធម្មញ្ច.

ឧស្សង្ខបាទាទិលក្ខណវណ្ណនា

២១២. អត្ថូបសំហិតន្តិ ¶ ¶ ឥធលោកបរលោកត្ថនិស្សិតំ. ធម្មូបសំហិតន្តិ ទសកុសលកម្មបថនិស្សិតំ. ពហុជនំ និទំសេសីតិ ពហុជនស្ស និទំសនកថំ កថេសិ. បាណីនន្តិ សត្តានំ. ‘‘អគ្គោ’’តិអាទីនិ សព្ពានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ. ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ ភាសិតា ឧទ្ធង្គមនីយា អត្ថូបសំហិតា វាចា. កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ ឯវរូបំ ឧគ្គតវាចំ ន ភាសតិ, សោ ឥមិនា ការណេន ឧគ្គតវាចាយ អភាសនំ ជនោ ជានាតូតិ អធោសង្ខបាទោ ច ហោតិ អធោនតលោមោ ច. តថាគតស្ស បន ទីឃរត្តំ ឯវរូបាយ ឧគ្គតវាចាយ ភាសិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឧស្សង្ខបាទលក្ខណញ្ច ឧទ្ធគ្គលោមលក្ខណញ្ច និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ. ឧត្តមភាវោ អានិសំសោ.

២១៣. ឯរយន្តិ ¶ ភណន្តោ. ពហុជនំ និទំសយីតិ ពហុជនស្ស ហិតំ ទស្សេតិ. ធម្មយាគន្តិ ធម្មទានយញ្ញំ.

ឧព្ភមុប្បតិតលោមវា សសោតិ សោ ឯស ឧទ្ធគ្គតលោមវា ហោតិ. បាទគណ្ឋិរហូតិ បាទគោប្ផកា អហេសុំ. សាធុសណ្ឋិតាតិ សុដ្ឋុ សណ្ឋិតា. មំសលោហិតាចិតាតិ មំសេន ច លោហិតេន ច អាចិតា. តចោត្ថតាតិ តចេន បរិយោនទ្ធា និគុឡ្ហា. វជតីតិ គច្ឆតិ. អនោមនិក្កមោតិ អនោមវិហារី សេដ្ឋវិហារី.

ឯណិជង្ឃលក្ខណវណ្ណនា

២១៤. សិប្បំ វាតិអាទីសុ សិប្បំ នាម ទ្វេ សិប្បានិ – ហីនញ្ច សិប្បំ, ឧក្កដ្ឋញ្ច សិប្បំ. ហីនំ នាម សិប្បំ នឡការសិប្បំ, កុម្ភការសិប្បំ បេសការសិប្បំ នហាបិតសិប្បំ. ឧក្កដ្ឋំ នាម សិប្បំ លេខា មុទ្ទា គណនា. វិជ្ជាតិ អហិវិជ្ជាទិអនេកវិធា. ចរណន្តិ បញ្ចសីលំ ទសសីលំ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ. កម្មន្តិ កម្មស្សកតាជាននបញ្ញា. កិលិស្សេយ្យុន្តិ កិលមេយ្យុំ. អន្តេវាសិកវត្តំ នាម ទុក្ខំ, តំ នេសំ មា ចិរមហោសីតិ ចិន្តេសិ.

រាជារហានីតិ រញ្ញោ អនុរូបានិ ហត្ថិអស្សាទីនិ, តានិយេវ រញ្ញោ សេនាយ អង្គភូតត្តា រាជង្គានីតិ វុច្ចន្តិ. រាជូបភោគានីតិ រញ្ញោ ¶ ឧបភោគបរិភោគភណ្ឌានិ, តានិ ចេវ សត្តរតនានិ ច. រាជានុច្ឆវិកានីតិ រញ្ញោ អនុច្ឆវិកានិ. តេសំយេវ សព្ពេសំ ឥទំ គហណំ. សមណារហានីតិ ¶ សមណានំ អនុរូបានិ ចីវរាទីនិ. សមណង្គានីតិ សមណានំ កោដ្ឋាសភូតា ចតស្សោ បរិសា. សមណូបភោគានីតិ សមណានំ ឧបភោគបរិក្ខារា. សមណានុច្ឆវិកានីតិ តេសំយេវ អធិវចនំ.

ឥធ បន កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ សក្កច្ចំ សិប្បាទិវាចនំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ ឯវំ សក្កច្ចំ សិប្បំ អវាចេន្តោ អន្តេវាសិកេ ឧក្កុដិកាសនជង្ឃបេសនិកាទីហិ កិលមេតិ, តស្ស ជង្ឃមំសំ លិខិត្វា បាតិតំ វិយ ហោតិ. តថាគតស្ស បន សក្កច្ចំ វាចិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ អនុបុព្ពឧគ្គតវដ្ដិតំ ឯណិជង្ឃលក្ខណំ ¶ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ. អនុច្ឆវិកលាភិតា អានិសំសោ.

២១៥. យទូបឃាតាយាតិ យំ សិប្បំ កស្សចិ ឧបឃាតាយ ន ហោតិ. កិលិស្សតីតិ កិលមិស្សតិ. សុខុមត្តចោត្ថតាតិ សុខុមត្តចេន បរិយោនទ្ធា. កិំ បន អញ្ញេន កម្មេន អញ្ញំ លក្ខណំ និព្ពត្តតីតិ? ន និព្ពត្តតិ. យំ បន និព្ពត្តតិ, តំ អនុព្យញ្ជនំ ហោតិ, តស្មា ឥធ វុត្តំ.

សុខុមច្ឆវិលក្ខណវណ្ណនា

២១៦. សមណំ វាតិ សមិតបាបដ្ឋេន សមណំ. ព្រាហ្មណំ វាតិ ពាហិតបាបដ្ឋេន ព្រាហ្មណំ.

មហាបញ្ញោតិអាទីសុ មហាបញ្ញាទីហិ សមន្នាគតោ ហោតីតិ អត្ថោ. តត្រិទំ មហាបញ្ញាទីនំ នានត្តំ.

តត្ថ កតមា មហាបញ្ញា? មហន្តេ សីលក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា, មហន្តេ សមាធិក្ខន្ធេ បញ្ញាក្ខន្ធេ វិមុត្តិក្ខន្ធេ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា. មហន្តានិ ឋានាឋានានិ មហន្តា វិហារសមាបត្តិយោ មហន្តានិ អរិយសច្ចានិ មហន្តេ សតិបដ្ឋានេ សម្មប្បធានេ ឥទ្ធិបាទេ មហន្តានិ ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ មហន្តេ ពោជ្ឈង្គេ មហន្តេ អរិយមគ្គេ មហន្តានិ សាមញ្ញផលានិ មហន្តា អភិញ្ញាយោ មហន្តំ បរមត្ថំ និព្ពានំ បរិគ្គណ្ហាតីតិ មហាបញ្ញា.

កតមា ¶ បុថុបញ្ញា? បុថុនានាខន្ធេសុ ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញា. បុថុនានាធាតូសុ បុថុនានាអាយតនេសុ ¶ បុថុនានាបដិច្ចសមុប្បាទេសុ បុថុនានាសុញ្ញតមនុបលព្ភេសុ បុថុនានាអត្ថេសុ ធម្មេសុ និរុត្តីសុ បដិភានេសុ. បុថុនានាសីលក្ខន្ធេសុ បុថុនានាសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាទស្សនក្ខន្ធេសុ បុថុនានាឋានាឋានេសុ បុថុនានាវិហារសមាបត្តីសុ បុថុនានាអរិយសច្ចេសុ បុថុនានាសតិបដ្ឋានេសុ សម្មប្បធានេសុ ឥទ្ធិបាទេសុ ឥន្ទ្រិយេសុ ពលេសុ ពោជ្ឈង្គេសុ បុថុនានាអរិយមគ្គេសុ សាមញ្ញផលេសុ អភិញ្ញាសុ បុថុជ្ជនសាធារណេ ធម្មេ សមតិក្កម្ម បរមត្ថេ និព្ពានេ ញាណំ បវត្តតីតិ បុថុបញ្ញា.

កតមា ហាសបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ ហាសពហុលោ វេទពហុលោ តុដ្ឋិពហុលោ បាមោជ្ជពហុលោ សីលំ បរិបូរេតិ ឥន្ទ្រិយសំវរំ បរិបូរេតិ ភោជនេ មត្តញ្ញុតំ ជាគរិយានុយោគំ សីលក្ខន្ធំ សមាធិក្ខន្ធំ បញ្ញាក្ខន្ធំ វិមុត្តិក្ខន្ធំ ¶ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធំ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា. ហាសពហុលោ…បេ… បាមោជ្ជពហុលោ ឋានាឋានំ បដិវិជ្ឈតីតិ ហាសបញ្ញា. ហាសពហុលោ វិហារសមាបត្តិយោ បរិបូរេតីតិ ហាសបញ្ញា. ហាសពហុលោ អរិយសច្ចានិ បដិវិជ្ឈតីតិ ហាសបញ្ញា. សតិបដ្ឋានេ សម្មប្បធានេ ឥទ្ធិបាទេ ឥន្ទ្រិយានិ ពលានិ ពោជ្ឈង្គេ អរិយមគ្គំ ភាវេតីតិ ហាសបញ្ញា. ហាសពហុលោ សាមញ្ញផលានិ សច្ឆិករោតីតិ ហាសបញ្ញា. អភិញ្ញាយោ បដិវិជ្ឈតីតិ ហាសបញ្ញា. ហាសពហុលោ វេទតុដ្ឋិបាមោជ្ជពហុលោ បរមត្ថំ និព្ពានំ សច្ឆិករោតីតិ ហាសបញ្ញា.

កតមា ជវនបញ្ញា? យំកិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ តំ រូបំ អនិច្ចតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. ទុក្ខតោ ខិប្បំ អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. យា កាចិ វេទនា…បេ… យំកិញ្ចិ វិញ្ញាណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ, សព្ពំ តំ វិញ្ញាណំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. ចក្ខុ…បេ… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន ទុក្ខំ ភយដ្ឋេន អនត្តា អសារកដ្ឋេនាតិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា រូបនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. វេទនា សញ្ញា សង្ខារា វិញ្ញាណំ ចក្ខុ…បេ… ជរាមរណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អនិច្ចំ ខយដ្ឋេន…បេ… វិភូតំ កត្វា ជរាមរណនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា. រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ ¶ . ចក្ខុំ…បេ… ជរាមរណំ អនិច្ចំ សង្ខតំ បដិច្ចសមុប្បន្នំ ខយធម្មំ វយធម្មំ វិរាគធម្មំ និរោធធម្មន្តិ តុលយិត្វា តីរយិត្វា វិភាវយិត្វា វិភូតំ កត្វា ជរាមរណនិរោធេ និព្ពានេ ខិប្បំ ជវតីតិ ជវនបញ្ញា.

កតមា ¶ តិក្ខបញ្ញា? ខិប្បំ កិលេសេ ឆិន្ទតីតិ តិក្ខបញ្ញា. ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតិ, ឧប្បន្នំ ព្យាបាទវិតក្កំ, ឧប្បន្នំ វិហិំសាវិតក្កំ, ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ ឧប្បន្នំ រាគំ ទោសំ មោហំ កោធំ ឧបនាហំ មក្ខំ បឡាសំ ឥស្សំ មច្ឆរិយំ មាយំ សាឋេយ្យំ ថម្ភំ សារម្ភំ ¶ មានំ អតិមានំ មទំ បមាទំ សព្ពេ កិលេសេ សព្ពេ ទុច្ចរិតេ សព្ពេ អភិសង្ខារេ សព្ពេ ភវគាមិកម្មេ នាធិវាសេតិ បជហតិ វិនោទេតិ ព្យន្តី ករោតិ អនភាវំ គមេតីតិ តិក្ខបញ្ញា. ឯកស្មិំ អាសនេ ចត្តារោ អរិយមគ្គា ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទាយោ ឆ អភិញ្ញាយោ អធិគតា ហោន្តិ សច្ឆិកតា ផស្សិតា បញ្ញាយាតិ តិក្ខបញ្ញា.

កតមា និព្ពេធិកបញ្ញា? ឥធេកច្ចោ សព្ពសង្ខារេសុ ឧព្ពេគពហុលោ ហោតិ ឧត្តាសពហុលោ ឧក្កណ្ឋនពហុលោ អរតិពហុលោ អនភិរតិពហុលោ ពហិមុខោ ន រមតិ សព្ពសង្ខារេសុ, អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ លោភក្ខន្ធំ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញា. អនិព្ពិទ្ធបុព្ពំ អបទាលិតបុព្ពំ ទោសក្ខន្ធំ មោហក្ខន្ធំ កោធំ ឧបនាហំ…បេ… សព្ពេ ភវគាមិកម្មេ និព្ពិជ្ឈតិ បទាលេតីតិ និព្ពេធិកបញ្ញាតិ (បដិ. ម. ៣.៣).

២១៧. បព្ពជិតំ ឧបាសិតាតិ បណ្ឌិតំ បព្ពជិតំ ឧបសង្កមិត្វា បយិរុបាសិតា. អត្ថន្តរោតិ យថា ឯកេ រន្ធគវេសិនោ ឧបារម្ភចិត្តតាយ ទោសំ អព្ភន្តរំ ករិត្វា និសាមយន្តិ, ឯវំ អនិសាមេត្វា អត្ថំ អព្ភន្តរំ កត្វា អត្ថយុត្តំ កថំ និសាមយិ ឧបធារយិ.

បដិលាភគតេនាតិ បដិលាភត្ថាយ គតេន. ឧប្បាទនិមិត្តកោវិទាតិ ឧប្បាទេ ច និមិត្តេ ច ឆេកា. អវេច្ច ទក្ខិតីតិ ញត្វា បស្សិស្សតិ.

អត្ថានុសិដ្ឋីសុ បរិគ្គហេសុ ចាតិ យេ អត្ថានុសាសនេសុ បរិគ្គហា អត្ថានត្ថំ បរិគ្គាហកានិ ញាណានិ, តេសូតិ អត្ថោ.

សុវណ្ណវណ្ណលក្ខណវណ្ណនា

២១៨. អក្កោធនោតិ ¶ ន អនាគាមិមគ្គេន កោធស្ស បហីនត្តា, អថ ខោ សចេបិ មេ កោធោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ខិប្បមេវ នំ បដិវិនោទេយ្យន្តិ ឯវំ អក្កោធវសិកត្តា. នាភិសជ្ជីតិ កុដិលកណ្ដកោ វិយ តត្ថ តត្ថ មម្មំ តុទន្តោ វិយ ន លគ្គិ. ន កុប្បិ ន ព្យាបជ្ជីតិអាទីសុ ¶ បុព្ពុប្បត្តិកោ កោបោ. តតោ ពលវតរោ ព្យាបាទោ. តតោ ពលវតរា បតិត្ថិយនា. តំ សព្ពំ អករោន្តោ ន កុប្បិ ន ព្យាបជ្ជិ ន បតិត្ថិយិ. អប្បច្ចយន្តិ ទោមនស្សំ. ន បាត្វាកាសីតិ ន កាយវិការេន វា វចីវិការេន វា បាកដមកាសិ.

ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ អក្កោធនតា ចេវ ¶ សុខុមត្ថរណាទិទានញ្ច. កម្មសរិក្ខកំ នាម កោធនស្ស ឆវិវណ្ណោ អាវិលោ ហោតិ មុខំ ទុទ្ទសិយំ វត្ថច្ឆាទនសទិសញ្ច មណ្ឌនំ នាម នត្ថិ. តស្មា យោ កោធនោ ចេវ វត្ថច្ឆាទនានញ្ច អទាតា, សោ ឥមិនា ការណេនស្ស ជនោ កោធនាទិភាវំ ជានាតូតិ ទុព្ពណ្ណោ ហោតិ ទុស្សណ្ឋានោ. អក្កោធនស្ស បន មុខំ វិរោចតិ, ឆវិវណ្ណោ វិប្បសីទតិ. សត្តា ហិ ចតូហិ ការណេហិ បាសាទិកា ហោន្តិ អាមិសទានេន វា វត្ថទានេន វា សម្មជ្ជនេន វា អក្កោធនតាយ វា. ឥមានិ ចត្តារិបិ ការណានិ ទីឃរត្តំ តថាគតេន កតានេវ. តេនស្ស ឥមេសំ កតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ សុវណ្ណវណ្ណំ មហាបុរិសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ. សុខុមត្ថរណាទិលាភិតា អានិសំសោ.

២១៩. អភិវិស្សជីតិ អភិវិស្សជ្ជេសិ. មហិមិវ សុរោ អភិវស្សន្តិ សុរោ វុច្ចតិ ទេវោ, មហាបថវិំ អភិវស្សន្តោ ទេវោ វិយ.

សុរវរតរោរិវ ឥន្ទោតិ សុរានំ វរតរោ ឥន្ទោ វិយ.

អបព្ពជ្ជមិច្ឆន្តិ អបព្ពជ្ជំ គិហិភាវំ ឥច្ឆន្តោ. មហតិមហិន្តិ មហន្តិំ បថវិំ.

អច្ឆាទនវត្ថមោក្ខបាវុរណានន្តិ អច្ឆាទនានញ្ចេវ វត្ថានញ្ច ឧត្តមបាវុរណានញ្ច. បនាសោតិ វិនាសោ.

កោសោហិតវត្ថគុយ្ហលក្ខណវណ្ណនា

២២០. មាតរម្បិ ¶ បុត្តេន សមានេតា អហោសីតិ ឥមំ កម្មំ រជ្ជេ បតិដ្ឋិតេន សក្កា កាតុំ. តស្មា ពោធិសត្តោបិ រជ្ជំ ការយមានោ អន្តោនគរេ ចតុក្កាទីសុ ចតូសុ នគរទ្វារេសុ ពហិនគរេ ចតូសុ ទិសាសុ ឥមំ កម្មំ ករោថាតិ មនុស្សេ ឋបេសិ. តេ មាតរំ កុហិំ មេ បុត្តោ បុត្តំ ¶ ន បស្សាមីតិ វិលបន្តិំ បរិយេសមានំ ទិស្វា ឯហិ, អម្ម, បុត្តំ ទក្ខសីតិ តំ អាទាយ គន្ត្វា នហាបេត្វា ភោជេត្វា បុត្តមស្សា បរិយេសិត្វា ទស្សេន្តិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ ញាតីនំ សមង្គិភាវករណំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម ញាតយោ ហិ សមង្គីភូតា អញ្ញមញ្ញស្ស វជ្ជំ បដិច្ឆាទេន្តិ. កិញ្ចាបិ ហិ តេ កលហកាលេ កលហំ ករោន្តិ, ឯកស្ស បន ទោសេ ឧប្បន្នេ អញ្ញំ ជានាបេតុំ ន ឥច្ឆន្តិ. អយំ នាម ឯតស្ស ទោសោតិ វុត្តេ សព្ពេ ឧដ្ឋហិត្វា ¶ កេន ទិដ្ឋំ កេន សុតំ, អម្ហាកំ ញាតីសុ ឯវរូបំ កត្តា នាម នត្ថីតិ. តថាគតេន ច តំ ញាតិសង្គហំ ករោន្តេន ទីឃរត្តំ ឥទំ វជ្ជប្បដិច្ឆាទនកម្មំ នាម កតំ ហោតិ. អថស្ស សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ឯវរូបស្ស កម្មស្ស កតភាវំ ជានាតូតិ កោសោហិតវត្ថគុយ្ហលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ. បហូតបុត្តតា អានិសំសោ.

២២១. វត្ថឆាទិយន្តិ វត្ថេន ឆាទេតព្ពំ វត្ថគុយ្ហំ.

អមិត្តតាបនាតិ អមិត្តានំ បតាបនា. គិហិស្ស បីតិំ ជននាតិ គិហិភូតស្ស សតោ បីតិជននា.

បរិមណ្ឌលាទិលក្ខណវណ្ណនា

២២២. សមំ ជានាតីតិ ‘‘អយំ តារុក្ខសមោ អយំ បោក្ខរសាតិសមោ’’តិ ឯវំ តេន តេន សមំ ជានាតិ. សាមំ ជានាតីតិ សយំ ជានាតិ. បុរិសំ ជានាតីតិ ‘‘អយំ សេដ្ឋសម្មតោ’’តិ បុរិសំ ជានាតិ. បុរិសវិសេសំ ជានាតីតិ មុគ្គំ មាសេន សមំ អកត្វា គុណវិសិដ្ឋស្ស វិសេសំ ជានាតិ. អយមិទមរហតីតិ អយំ បុរិសោ ឥទំ នាម ទានសក្ការំ អរហតិ ¶ . បុរិសវិសេសករោ អហោសីតិ បុរិសវិសេសំ ញត្វា ការកោ អហោសិ. យោ យំ អរហតិ, តស្សេវ តំ អទាសិ. យោ ហិ កហាបណារហស្ស អឌ្ឍំ ទេតិ, សោ បរស្ស អឌ្ឍំ នាសេតិ. យោ ទ្វេ កហាបណេ ទេតិ, សោ អត្តនោ កហាបណំ នាសេតិ. តស្មា ឥទំ ឧភយម្បិ អកត្វា យោ យំ អរហតិ, តស្ស តទេវ អទាសិ. សទ្ធាធនន្តិអាទីសុ សម្បត្តិបដិលាភដ្ឋេន សទ្ធាទីនំ ធនភាវោ វេទិតព្ពោ.

ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ បុរិសវិសេសំ ញត្វា កតំ សមសង្គហកម្មំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម តទស្ស ¶ កម្មំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឥមានិ ទ្វេ លក្ខណានិ និព្ពត្តន្តិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ. ធនសម្បត្តិ អានិសំសោ.

២២៣. តុលិយាតិ តុលយិត្វា. បដិវិចយាតិ បដិវិចិនិត្វា. មហាជនសង្គាហកន្តិ មហាជនសង្គហណំ. សមេក្ខមានោតិ សមំ បេក្ខមានោ. អតិនិបុណា ¶ មនុជាតិ អតិនិបុណា សុខុមបញ្ញា លក្ខណបាឋកមនុស្សា. ពហុវិវិធា គិហីនំ អរហានីតិ ពហូ វិវិធានិ គិហីនំ អនុច្ឆវិកានិ បដិលភតិ. ទហរោ សុសុ កុមារោ ‘‘អយំ ទហរោ កុមារោ បដិលភិស្សតី’’តិ ព្យាកំសុ មហីបតិស្សាតិ រញ្ញោ.

សីហបុព្ពទ្ធកាយាទិលក្ខណវណ្ណនា

២២៤. យោគក្ខេមកាមោតិ យោគតោ ខេមកាមោ. បញ្ញាយាតិ កម្មស្សកតបញ្ញាយ. ឥធ កម្មំ នាម មហាជនស្ស អត្ថកាមតា. កម្មសរិក្ខកំ នាម តំ មហាជនស្ស អត្ថកាមតាយ វឌ្ឍិមេវ បច្ចាសីសិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឥមានិ សមន្តបរិបូរានិ អបរិហីនានិ តីណិ លក្ខណានិ និព្ពត្តន្តិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណត្តយំ. ធនាទីហិ ចេវ សទ្ធាទីហិ ច អបរិហានិ អានិសំសោ.

២២៥. សទ្ធាយាតិ ឱកប្បនសទ្ធាយ បសាទសទ្ធាយ. សីលេនាតិ បញ្ចសីលេន ទសសីលេន. សុតេនាតិ បរិយត្តិសវនេន. ពុទ្ធិយាតិ ឯតេសំ ពុទ្ធិយា ¶ , ‘‘កិន្តិ ឯតេហិ វឌ្ឍេយ្យុ’’ន្តិ ឯវំ ចិន្តេសីតិ អត្ថោ. ធម្មេនាតិ លោកិយធម្មេន. ពហូហិ សាធូហីតិ អញ្ញេហិបិ ពហូហិ ឧត្តមគុណេហិ. អសហានធម្មតន្តិ អបរិហីនធម្មំ.

រសគ្គសគ្គិតាលក្ខណវណ្ណនា

២២៦. សមាភិវាហិនិយោតិ យថា តិលផលមត្តម្បិ ជិវ្ហគ្គេ ឋបិតំ សព្ពត្ថ ផរតិ, ឯវំ សមា ហុត្វា វហន្តិ. ឥធ កម្មំ នាម អវិហេឋនកម្មំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម បាណិអាទីហិ បហារំ លទ្ធស្ស តត្ថ តត្ថ លោហិតំ សណ្ឋាតិ, គណ្ឋិ គណ្ឋិ ហុត្វា អន្តោវ បុព្ពំ គណ្ហាតិ, អន្តោវ ភិជ្ជតិ, ឯវំ សោ ពហុរោគោ ហោតិ. តថាគតេន បន ទីឃរត្តំ ឥមំ អារោគ្យករណកម្មំ កតំ. តទស្ស សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ អារោគ្យករំ រសគ្គសគ្គិលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ. អប្បាពាធតា អានិសំសោ.

២២៧. មរណវធេនាតិ ¶ ‘‘ឯតំ មារេថ ឯតំ ឃាតេថា’’តិ ឯវំ អាណត្តេន មរណវធេន. ឧព្ពាធនាយាតិ ¶ ពន្ធនាគារប្បវេសនេន.

អភិនីលនេត្តាទិលក្ខណវណ្ណនា

២២៨. ន ច វិសដន្តិ កក្កដកោ វិយ អក្ខីនិ នីហរិត្វា ន កោធវសេន បេក្ខិតា អហោសិ. ន ច វិសាចីតិ វង្កក្ខិកោដិយា បេក្ខិតាបិ នាហោសិ. ន ច បន វិចេយ្យ បេក្ខិតាតិ វិចេយ្យ បេក្ខិតា នាម យោ កុជ្ឈិត្វា យទា នំ បរោ ឱលោកេតិ, តទា និម្មីលេតិ ន ឱលោកេតិ, បុន គច្ឆន្តំ កុជ្ឈិត្វា ឱលោកេតិ, ឯវរូបោ នាហោសិ. ‘‘វិនេយ្យបេក្ខិតា’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ឧជុំ តថា បសដមុជុមនោតិ ឧជុមនោ ហុត្វា ឧជុ បេក្ខិតា ហោតិ, យថា ច ឧជុំ, តថា បសដំ វិបុលំ វិត្ថតំ បេក្ខិតា ហោតិ. បិយទស្សនោតិ បិយាយមានេហិ បស្សិតព្ពោ.

ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ មហាជនស្ស បិយចក្ខុនា ឱលោកនកម្មំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម កុជ្ឈិត្វា ឱលោកេន្តោ កាណោ វិយ កាកក្ខិ វិយ ហោតិ, វង្កក្ខិ បន អាវិលក្ខិ ច ហោតិយេវ. បសន្នចិត្តស្ស បន ឱលោកយតោ ¶ អក្ខីនំ បញ្ចវណ្ណោ បសាទោ បញ្ញាយតិ. តថាគតោ ច តថា ឱលោកេសិ. អថស្ស តំ ទីឃរត្តំ បិយចក្ខុនា ឱលោកិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឥមានិ នេត្តសម្បត្តិករានិ ទ្វេ មហាបុរិសលក្ខណានិ និព្ពត្តន្តិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ. បិយទស្សនតា អានិសំសោ. អភិយោគិនោតិ លក្ខណសត្ថេ យុត្តា.

ឧណ្ហីសសីសលក្ខណវណ្ណនា

២៣០. ពហុជនបុព្ពង្គមោ អហោសីតិ ពហុជនស្ស បុព្ពង្គមោ អហោសិ គណជេដ្ឋកោ. តស្ស ទិដ្ឋានុគតិំ អញ្ញេ អាបជ្ជិំសុ. ឥធ កម្មំ នាម បុព្ពង្គមតា. កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ បុព្ពង្គមោ ហុត្វា ទានាទីនិ កុសលកម្មានិ ករោតិ, សោ អមង្កុភូតោ សីសំ ឧក្ខិបិត្វា បីតិបាមោជ្ជេន បរិបុណ្ណសីសោ វិចរតិ, មហាបុរិសោ ច ហោតិ. តថាគតោ ច តថា អកាសិ. អថស្ស សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ឥទំ បុព្ពង្គមកម្មំ ជានាតូតិ ឧណ្ហីសសីសលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ. មហាជនានុវត្តនតា អានិសំសោ.

២៣១. ពហុជនំ ¶ ហេស្សតីតិ ពហុជនស្ស ភវិស្សតិ. បដិភោគិយាតិ ¶ វេយ្យាវច្ចករា, ឯតស្ស ពហូ វេយ្យាវច្ចករា ភវិស្សន្តីតិ អត្ថោ. អភិហរន្តិ តទាតិ ទហរកាលេយេវ តទា ឯវំ ព្យាករោន្តិ. បដិហារកន្តិ វេយ្យាវច្ចករភាវំ. វិសវីតិ ចិណ្ណវសី.

ឯកេកលោមតាទិលក្ខណវណ្ណនា

២៣២. ឧបវត្តតីតិ អជ្ឈាសយំ អនុវត្តតិ, ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ សច្ចកថនំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម ទីឃរត្តំ អទ្វេជ្ឈកថាយ បរិសុទ្ធកថាយ កថិតភាវមស្ស សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឯកេកលោមលក្ខណញ្ច ឧណ្ណាលក្ខណញ្ច និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ. មហាជនស្ស អជ្ឈាសយានុកូលេន អនុវត្តនតា អានិសំសោ. ឯកេកលោមូបចិតង្គវាតិ ឯកេកេហិ លោមេហិ ឧបចិតសរីរោ.

ចត្តាលីសាទិលក្ខណវណ្ណនា

២៣៤. អភេជ្ជបរិសោតិ ¶ អភិន្ទិតព្ពបរិសោ. ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ អបិសុណវាចាយ កថនំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម បិសុណវាចស្ស កិរ សមគ្គភាវំ ភិន្ទនតោ ទន្តា អបរិបុណ្ណា ចេវ ហោន្តិ វិរឡា ច. តថាគតស្ស បន ទីឃរត្តំ អបិសុណវាចតំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ឥទំ លក្ខណទ្វយំ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ. អភេជ្ជបរិសតា អានិសំសោ. ចតុរោ ទសាតិ ចត្តារោ ទស ចត្តាលីសំ.

បហូតជិវ្ហាទិលក្ខណវណ្ណនា

២៣៦. អាទេយ្យវាចោ ហោតីតិ គហេតព្ពវចនោ ហោតិ. ឥធ កម្មំ នាម ទីឃរត្តំ អផរុសវាទិតា. កម្មសរិក្ខកំ នាម យេ ផរុសវាចា ហោន្តិ, តេ ឥមិនា ការណេន នេសំ ជិវ្ហំ បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ផរុសវាចាយ កថិតភាវំ ជនោ ជានាតូតិ ពទ្ធជិវ្ហា វា ហោន្តិ, គូឡ្ហជិវ្ហា វា ទ្វិជិវ្ហា វា មម្មនា វា. យេ បន ជិវ្ហំ បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ផរុសវាចំ ន វទន្តិ, តេ ពទ្ធជិវ្ហា គូឡ្ហជិវ្ហា ទ្វិជិវ្ហា ន ហោន្តិ. មុទុ នេសំ ជិវ្ហា ហោតិ រត្តកម្ពលវណ្ណា. តស្មា តថាគតស្ស ទីឃរត្តំ ជិវ្ហំ បរិវត្តេត្វា ផរុសាយ វាចាយ អកថិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ បហូតជិវ្ហាលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. ផរុសវាចំ កថេន្តានញ្ច សទ្ទោ ភិជ្ជតិ. តេ សទ្ទភេទំ កត្វា ផរុសវាចាយ កថិតភាវំ ជនោ ជានាតូតិ ¶ ¶ ឆិន្នស្សរា វា ហោន្តិ ភិន្នស្សរា វា កាកស្សរា វា. យេ បន សរភេទករំ ផរុសវាចំ ន កថេន្តិ, តេសំ សទ្ទោ មធុរោ ច ហោតិ បេមនីយោ. តស្មា តថាគតស្ស ទីឃរត្តំ សរភេទករាយ ផរុសវាចាយ អកថិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ ព្រហ្មស្សរលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ. អាទេយ្យវចនតា អានិសំសោ.

២៣៧. ឧព្ពាធិកន្តិ អក្កោសយុត្តត្តា អាពាធករិំ ពហុជនប្បមទ្ទនន្តិ ពហុជនានំ បមទ្ទនិំ អពាឡ្ហំ គិរំ សោ ន ភណិ ផរុសន្តិ ឯត្ថ អការោ បរតោ ភណិសទ្ទេន យោជេតព្ពោ. ពាឡ្ហន្តិ ពលវំ អតិផរុសំ. ពាឡ្ហំ គិរំ សោ ន អភណីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. សុសំហិតន្តិ សុដ្ឋុ បេមសញ្ហិតំ. សខិលន្តិ ¶ មុទុកំ. វាចាតិ វាចាយោ. កណ្ណសុខាតិ កណ្ណសុខាយោ. ‘‘កណ្ណសុខ’’ន្តិបិ បាឋោ, យថា កណ្ណានំ សុខំ ហោតិ, ឯវំ ឯរយតីតិ អត្ថោ. វេទយថាតិ វេទយិត្ថ. ព្រហ្មស្សរត្តន្តិ ព្រហ្មស្សរតំ. ពហុនោ ពហុន្តិ ពហុជនស្ស ពហុំ. ‘‘ពហូនំ ពហុន្តិ’’បិ បាឋោ, ពហុជនានំ ពហុន្តិ អត្ថោ.

សីហហនុលក្ខណវណ្ណនា

២៣៨. អប្បធំសិកោ ហោតីតិ គុណតោ វា ឋានតោ វា បធំសេតុំ ចាវេតុំ អសក្កុណេយ្យោ. ឥធ កម្មំ នាម បលាបកថាយ អកថនំ. កម្មសរិក្ខកំ នាម យេ តំ កថេន្តិ, តេ ឥមិនា ការណេន នេសំ ហនុកំ ចាលេត្វា ចាលេត្វា បលាបកថាយ កថិតភាវំ ជនោ ជានាតូតិ អន្តោបវិដ្ឋហនុកា វា វង្កហនុកា វា បព្ភារហនុកា វា ហោន្តិ. តថាគតោ បន តថា ន កថេសិ. តេនស្ស ហនុកំ ចាលេត្វា ចាលេត្វា ទីឃរត្តំ បលាបកថាយ អកថិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ សីហហនុលក្ខណំ និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណំ. អប្បធំសិកតា អានិសំសោ.

២៣៩. អវិកិណ្ណវចនព្យប្បថោ ចាតិ អវិកិណ្ណវចនានំ វិយ បុរិមពោធិសត្តានំ វចនបថោ អស្សាតិ អវិកិណ្ណវចនព្យប្បថោ. ទ្វិទុគមវរតរហនុត្តមលត្ថាតិ ទ្វីហិ ទ្វីហិ គច្ឆតីតិ ¶ ទ្វិទុគមោ, ទ្វីហិ ទ្វីហីតិ ចតូហិ, ចតុប្បទានំ វរតរស្ស សីហស្សេវ ហនុភាវំ អលត្ថាតិ អត្ថោ. មនុជាធិបតីតិ មនុជានំ អធិបតិ. តថត្តោតិ តថសភាវោ.

សមទន្តាទិលក្ខណវណ្ណនា

២៤០. សុចិបរិវារោតិ ¶ បរិសុទ្ធបរិវារោ. ឥធ កម្មំ នាម សម្មាជីវតា. កម្មសរិក្ខកំ នាម យោ វិសមេន សំកិលិដ្ឋាជីវេន ជីវិតំ កប្បេតិ, តស្ស ទន្តាបិ វិសមា ហោន្តិ ទាឋាបិ កិលិដ្ឋា. តថាគតស្ស បន សមេន សុទ្ធាជីវេន ជីវិតំ កប្បិតភាវំ សទេវកោ លោកោ ឥមិនា ការណេន ជានាតូតិ សមទន្តលក្ខណញ្ច សុសុក្កទាឋាលក្ខណញ្ច និព្ពត្តតិ. លក្ខណំ នាម ឥទមេវ លក្ខណទ្វយំ. សុចិបរិវារតា អានិសំសោ.

២៤១. អវស្សជីតិ ¶ បហាសិ តិទិវបុរវរសមោតិ តិទិវបុរវរេន សក្កេន សមោ. លបនជន្តិ មុខជំ, ទន្តន្តិ អត្ថោ. ទិជសមសុក្កសុចិសោភនទន្តោតិ ទ្វេ វារេ ជាតត្តា ទិជនាមកា សុក្កា សុចិ សោភនា ច ទន្តា អស្សាតិ ទិជសមសុក្កសុចិសោភនទន្តោ. ន ច ជនបទតុទនន្តិ យោ តស្ស ចក្កវាឡបរិច្ឆិន្នោ ជនបទោ, តស្ស អញ្ញេន តុទនំ បីឡា វា អាពាធោ វា នត្ថិ. ហិតមបិ ច ពហុជន សុខញ្ច ចរន្តីតិ ពហុជនា សមានសុខទុក្ខា ហុត្វា តស្មិំ ជនបទេ អញ្ញមញ្ញស្ស ហិតញ្ចេវ សុខញ្ច ចរន្តិ. វិបាបោតិ វិគតបាបោ. វិគតទរថកិលមថោតិ វិគតកាយិកទរថកិលមថោ. មលខិលកលិកិលេសេ បនុទេហីតិ រាគាទិមលានញ្ចេវ រាគាទិខិលានញ្ច ទោសកលីនញ្ច សព្ពកិលេសានញ្ច អបនុទេហិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

លក្ខណសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. សិង្គាលសុត្តវណ្ណនា

និទានវណ្ណនា

២៤២. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ សិង្គាលសុត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេតិ វេឡុវនន្តិ តស្ស ឧយ្យានស្ស នាមំ. តំ កិរ វេឡូហិ បរិក្ខិត្តំ អហោសិ អដ្ឋារសហត្ថេន ច បាការេន គោបុរដ្ដាលកយុត្តំ នីលោភាសំ មនោរមំ, តេន វេឡុវនន្តិ វុច្ចតិ. កលន្ទកានញ្ចេត្ថ និវាបំ អទំសុ, តេន កលន្ទកនិវាបោតិ វុច្ចតិ.

បុព្ពេ កិរ អញ្ញតរោ រាជា តត្ថ ឧយ្យានកីឡនត្ថំ អាគតោ សុរាមទេន មត្តោ ទិវា និទ្ទំ ឱក្កមិ. បរិជនោបិស្ស ‘‘សុត្តោ រាជា’’តិ បុប្ផផលាទីហិ បលោភិយមានោ ឥតោ ចិតោ ច បក្កាមិ. អថ សុរាគន្ធេន អញ្ញតរស្មា សុសិររុក្ខា កណ្ហសប្បោ និក្ខមិត្វា រញ្ញោ អភិមុខោ អាគច្ឆតិ, តំ ទិស្វា រុក្ខទេវតា ‘‘រញ្ញោ ជីវិតំ ទម្មី’’តិ កាឡកវេសេន អាគន្ត្វា កណ្ណមូលេ សទ្ទមកាសិ. រាជា បដិពុជ្ឈិ. កណ្ហសប្បោ និវត្តោ. សោ តំ ទិស្វា ‘‘ឥមាយ កាឡកាយ មម ជីវិតំ ទិន្ន’’ន្តិ កាឡកានំ តត្ថ និវាបំ បដ្ឋបេសិ, អភយឃោសញ្ច ឃោសាបេសិ. តស្មា តំ តតោ បភុតិ ‘‘កលន្ទកនិវាបោ’’តិ សង្ខ្យំ គតំ. កលន្ទកាតិ ហិ កាឡកានំ ឯតំ នាមំ.

តេន ខោ បន សមយេនាតិ យស្មិំ សមយេ ភគវា រាជគហំ គោចរគាមំ កត្វា វេឡុវនេ កលន្ទកនិវាបេ វិហរតិ, តេន សមយេន. សិង្គាលកោ គហបតិបុត្តោតិ សិង្គាលកោតិ តស្ស នាមំ. គហបតិបុត្តោតិ គហបតិស្ស បុត្តោ គហបតិបុត្តោ. តស្ស កិរ បិតា គហបតិមហាសាលោ, និទហិត្វា ឋបិតា ចស្ស គេហេ ចត្តាលីស ធនកោដិយោ ¶ អត្ថិ. សោ ភគវតិ និដ្ឋង្គតោ ឧបាសកោ សោតាបន្នោ, ភរិយាបិស្ស សោតាបន្នាយេវ. បុត្តោ បនស្ស អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ. អថ នំ មាតាបិតរោ អភិក្ខណំ ឯវំ ឱវទន្តិ – ‘‘តាត សត្ថារំ ឧបសង្កម, ធម្មសេនាបតិំ មហាមោគ្គល្លានំ ¶ មហាកស្សបំ អសីតិមហាសាវកេ ឧបសង្កមា’’តិ. សោ ឯវមាហ – ‘‘នត្ថិ មម តុម្ហាកំ សមណានំ ឧបសង្កមនកិច្ចំ, សមណានំ សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិតព្ពំ ហោតិ, ឱនមិត្វា វន្ទន្តស្ស បិដ្ឋិ រុជ្ជតិ, ជាណុកានិ ខរានិ ហោន្តិ, ភូមិយំ និសីទិតព្ពំ ¶ ហោតិ, តត្ថ និសិន្នស្ស វត្ថានិ កិលិស្សន្តិ ជីរន្តិ, សមីបេ និសិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ កថាសល្លាបោ ហោតិ, តស្មិំ សតិ វិស្សាសោ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ និមន្តេត្វា ចីវរបិណ្ឌបាតាទីនិ ទាតព្ពានិ ហោន្តិ. ឯវំ សន្តេ អត្ថោ បរិហាយតិ, នត្ថិ មយ្ហំ តុម្ហាកំ សមណានំ ឧបសង្កមនកិច្ច’’ន្តិ. ឥតិ នំ យាវជីវំ ឱវទន្តាបិ មាតាបិតរោ សាសនេ ឧបនេតុំ នាសក្ខិំសុ.

អថស្ស បិតា មរណមញ្ចេ និបន្នោ ‘‘មម បុត្តស្ស ឱវាទំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ ចិន្តេត្វា បុន ចិន្តេសិ – ‘‘ទិសា តាត នមស្សាហី’’តិ ឯវមស្ស ឱវាទំ ទស្សាមិ, សោ អត្ថំ អជានន្តោ ទិសា នមស្សិស្សតិ, អថ នំ សត្ថា វា សាវកា វា បស្សិត្វា ‘‘កិំ ករោសី’’តិ បុច្ឆិស្សន្តិ. តតោ ‘‘មយ្ហំ បិតា ទិសា នមស្សនំ ករោហីតិ មំ ឱវទី’’តិ វក្ខតិ. អថស្ស តេ ‘‘ន តុយ្ហំ បិតា ឯតា ទិសា នមស្សាបេតិ, ឥមា បន ទិសា នមស្សាបេតី’’តិ ធម្មំ ទេសេស្សន្តិ. សោ ពុទ្ធសាសនេ គុណំ ញត្វា ‘‘បុញ្ញកម្មំ ករិស្សតី’’តិ. អថ នំ អាមន្តាបេត្វា ‘‘តាត, បាតោវ ឧដ្ឋាយ ឆ ទិសា នមស្សេយ្យាសី’’តិ អាហ. មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស កថា នាម យាវជីវំ អនុស្សរណីយា ហោតិ. តស្មា សោ គហបតិបុត្តោ តំ បិតុវចនំ អនុស្សរន្តោ តថា អកាសិ. តស្មា ‘‘កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយ រាជគហា និក្ខមិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ.

២៤៣. បុថុទិសាតិ ពហុទិសា. ឥទានិ តា ទស្សេន្តោ បុរត្ថិមំ ទិសន្តិអាទិមាហ. បាវិសីតិ ន តាវ បវិដ្ឋោ, បវិសិស្សាមីតិ និក្ខន្តត្តា បន អន្តរាមគ្គេ វត្តមានោបិ ឯវំ វុច្ចតិ. អទ្ទសា ខោ ភគវាតិ ន ឥទានេវ អទ្ទស, បច្ចូសសមយេបិ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ ឯតំ ទិសា នមស្សមានំ ទិស្វា ‘‘អជ្ជ អហំ សិង្គាលស្ស គហបតិបុត្តស្ស គិហិវិនយំ សិង្គាលសុត្តន្តំ កថេស្សាមិ, មហាជនស្ស សា កថា សផលា ភវិស្សតិ, គន្តព្ពំ មយា ឯត្ថា’’តិ. តស្មា ¶ បាតោវ និក្ខមិត្វា រាជគហំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ, បវិសន្តោ ច នំ តថេវ អទ្ទស. តេន វុត្តំ – ‘‘អទ្ទសា ខោ ភគវា’’តិ. ឯតទវោចាតិ សោ កិរ អវិទូរេ ឋិតម្បិ សត្ថារំ ន បស្សតិ, ទិសាយេវ នមស្សតិ. អថំ នំ ភគវា សូរិយរស្មិសម្ផស្សេន វិកសមានំ មហាបទុមំ វិយ មុខំ វិវរិត្វា ‘‘កិំ នុ ខោ ត្វំ, គហបតិបុត្តា’’តិអាទិកំ ឯតទវោច.

ឆទិសាទិវណ្ណនា

២៤៤. យថា ¶ ¶ កថំ បន, ភន្តេតិ សោ កិរ តំ ភគវតោ វចនំ សុត្វាវ ចិន្តេសិ ‘‘យា កិរ មម បិតរា ឆ ទិសា នមស្សិតព្ពា’’តិ វុត្តា, ន កិរ តា ឯតា, អញ្ញា កិរ អរិយសាវកេន ឆ ទិសា នមស្សិតព្ពា. ហន្ទាហំ អរិយសាវកេន នមស្សិតព្ពា ទិសាយេវ បុច្ឆិត្វា នមស្សាមីតិ. សោ តា បុច្ឆន្តោ យថា កថំ បន, ភន្តេតិអាទិមាហ. តត្ថ យថាតិ និបាតមត្តំ. កថំ បនាតិ ឥទមេវ បុច្ឆាបទំ. កម្មកិលេសាតិ តេហិ កម្មេហិ សត្តា កិលិស្សន្តិ, តស្មា កម្មកិលេសាតិ វុច្ចន្តិ. ឋានេហីតិ ការណេហិ. អបាយមុខានីតិ វិនាសមុខានិ. សោតិ សោ សោតាបន្នោ អរិយសាវកោ. ចុទ្ទស បាបកាបគតោតិ ឯតេហិ ចុទ្ទសហិ បាបកេហិ លាមកេហិ អបគតោ. ឆទ្ទិសាបដិច្ឆាទីតិ ឆ ទិសា បដិច្ឆាទេន្តោ. ឧភោលោកវិជយាយាតិ ឧភិន្នំ ឥធលោកបរលោកានំ វិជិននត្ថាយ. អយញ្ចេវ លោកោ អារទ្ធោ ហោតីតិ ឯវរូបស្ស ហិ ឥធ លោកេ បញ្ច វេរានិ ន ហោន្តិ, តេនស្ស អយញ្ចេវ លោកោ អារទ្ធោ ហោតិ បរិតោសិតោ ចេវ និប្ផាទិតោ ច. បរលោកេបិ បញ្ច វេរានិ ន ហោន្តិ, តេនស្ស បរោ ច លោកោ អារាធិតោ ហោតិ. តស្មា សោ កាយស្ស ភេទា បរម្មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបជ្ជតិ.

២៤៥. ឥតិ ភគវា សង្ខេបេន មាតិកំ ឋបេត្វា ឥទានិ តមេវ វិត្ថារេន្តោ កតមស្ស ចត្តារោ កម្មកិលេសាតិអាទិមាហ. កម្មកិលេសោតិ កម្មញ្ច តំ កិលេសសម្បយុត្តត្តា កិលេសោ ចាតិ កម្មកិលេសោ. សកិលេសោយេវ ហិ បាណំ ហនតិ, និក្កិលេសោ ន ហនតិ, តស្មា បាណាតិបាតោ ‘‘កម្មកិលេសោ’’តិ វុត្តោ. អទិន្នាទានាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អថាបរន្តិ អបរម្បិ ឯតទត្ថបរិទីបកមេវ គាថាពន្ធំ អវោចាតិ អត្ថោ.

ចតុឋានាទិវណ្ណនា

២៤៦. បាបកម្មំ ¶ ករោតីតិ ឥទំ ភគវា យស្មា ការកេ ទស្សិតេ អការកោ បាកដោ ហោតិ, តស្មា ‘‘បាបកម្មំ ន ករោតី’’តិ មាតិកំ ឋបេត្វាបិ ទេសនាកុសលតាយ បឋមតរំ ការកំ ទស្សេន្តោ អាហ ¶ . តត្ថ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆន្តោតិ ឆន្ទេន បេមេន អគតិំ គច្ឆន្តោ អកត្តព្ពំ ករោន្តោ. បរបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ យោ ‘‘អយំ មេ មិត្តោ វា សម្ភត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា ញាតកោ វា លញ្ជំ វា បន មេ ទេតី’’តិ ឆន្ទវសេន អស្សាមិកំ សាមិកំ ករោតិ, អយំ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆន្តោ បាបកម្មំ ករោតិ នាម. យោ ‘‘អយំ មេ វេរី’’តិ បកតិវេរវសេន តង្ខណុប្បន្នកោធវសេន ¶ វា សាមិកំ អស្សាមិកំ ករោតិ, អយំ ទោសាគតិំ គច្ឆន្តោ បាបកម្មំ ករោតិ នាម. យោ បន មន្ទត្តា មោមូហត្តា យំ វា តំ វា វត្វា អស្សាមិកំ សាមិកំ ករោតិ, អយំ មោហាគតិំ គច្ឆន្តោ បាបកម្មំ ករោតិ នាម. យោ បន ‘‘អយំ រាជវល្លភោ វា វិសមនិស្សិតោ វា អនត្ថម្បិ មេ ករេយ្យា’’តិ ភីតោ អស្សាមិកំ សាមិកំ ករោតិ, អយំ ភយាគតិំ គច្ឆន្តោ បាបកម្មំ ករោតិ នាម. យោ បន យំកិញ្ចិ ភាជេន្តោ ‘‘អយំ មេ សន្ទិដ្ឋោ វា សម្ភត្តោ វា’’តិ បេមវសេន អតិរេកំ ទេតិ, ‘‘អយំ មេ វេរី’’តិ ទោសវសេន ឩនកំ ទេតិ, មោមូហត្តា ទិន្នាទិន្នំ អជានមានោ កស្សចិ ឩនំ កស្សចិ អធិកំ ទេតិ, ‘‘អយំ ឥមស្មិំ អទិយ្យមានេ មយ្ហំ អនត្ថម្បិ ករេយ្យា’’តិ ភីតោ កស្សចិ អតិរេកំ ទេតិ, សោ ចតុព្ពិធោបិ យថានុក្កមេន ឆន្ទាគតិអាទីនិ គច្ឆន្តោ បាបកម្មំ ករោតិ នាម.

អរិយសាវកោ បន ជីវិតក្ខយំ បាបុណន្តោបិ ឆន្ទាគតិអាទីនិ ន គច្ឆតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឥមេហិ ចតូហិ ឋានេហិ បាបកម្មំ ន ករោតី’’តិ.

និហីយតិ យសោ តស្សាតិ តស្ស អគតិគាមិនោ កិត្តិយសោបិ បរិវារយសោបិ និហីយតិ បរិហាយតិ.

ឆអបាយមុខាទិវណ្ណនា

២៤៧. សុរាមេរយមជ្ជប្បមាទដ្ឋានានុយោគោតិ ឯត្ថ សុរាតិ បិដ្ឋសុរា បូវសុរា ឱទនសុរា កិណ្ណបក្ខិត្តា សម្ភារសំយុត្តាតិ បញ្ច សុរា. មេរយន្តិ បុប្ផាសវោ ផលាសវោ មធ្វាសវោ គុឡាសវោ សម្ភារសំយុត្តោតិ បញ្ច អាសវា. តំ សព្ពម្បិ មទករណវសេន មជ្ជំ. បមាទដ្ឋានន្តិ បមាទការណំ. យាយ ចេតនាយ តំ មជ្ជំ បិវតិ, តស្ស ឯតំ អធិវចនំ. អនុយោគោតិ តស្ស សុរាមេរយមជ្ជប្បមាទដ្ឋានស្ស អនុអនុយោគោ បុនប្បុនំ ករណំ. យស្មា បនេតំ អនុយុត្តស្ស ឧប្បន្នា ចេវ ¶ ភោគា បរិហាយន្តិ, អនុប្បន្នា ច នុប្បជ្ជន្តិ, តស្មា ‘‘ភោគានំ អបាយមុខ’’ន្តិ ¶ វុត្តំ. វិកាលវិសិខាចរិយានុយោគោតិ អវេលាយ វិសិខាសុ ចរិយានុយុត្តតា.

សមជ្ជាភិចរណន្តិ នច្ចាទិទស្សនវសេន សមជ្ជាគមនំ. អាលស្យានុយោគោតិ កាយាលសិយតាយ យុត្តប្បយុត្តតា.

សុរាមេរយស្ស ឆអាទីនវាទិវណ្ណនា

២៤៨. ឯវំ ¶ ឆន្នំ អបាយមុខានំ មាតិកំ ឋបេត្វា ឥទានិ តានិ វិភជន្តោ ឆ ខោ មេ, គហបតិបុត្ត អាទីនវាតិអាទិមាហ. តត្ថ សន្ទិដ្ឋិកាតិ សាមំ បស្សិតព្ពា, ឥធលោកភាវិនី. ធនជានីតិ ធនហានិ. កលហប្បវឌ្ឍនីតិ វាចាកលហស្ស ចេវ ហត្ថបរាមាសាទិកាយកលហស្ស ច វឌ្ឍនី. រោគានំ អាយតនន្តិ តេសំ តេសំ អក្ខិរោគាទីនំ ខេត្តំ. អកិត្តិសញ្ជននីតិ សុរំ បិវិត្វា ហិ មាតរម្បិ បហរន្តិ បិតរម្បិ, អញ្ញំ ពហុម្បិ អវត្តព្ពំ វទន្តិ, អកត្តព្ពំ ករោន្តិ. តេន គរហម្បិ ទណ្ឌម្បិ ហត្ថបាទាទិឆេទម្បិ បាបុណន្តិ, ឥធលោកេបិ បរលោកេបិ អកិត្តិំ បាបុណន្តិ, ឥតិ តេសំ សា សុរា អកិត្តិសញ្ជននី នាម ហោតិ. កោបីននិទំសនីតិ គុយ្ហដ្ឋានញ្ហិ វិវរិយមានំ ហិរិំ កោបេតិ វិនាសេតិ, តស្មា ‘‘កោបីន’’ន្តិ វុច្ចតិ, សុរាមទមត្តា ច តំ តំ អង្គំ វិវរិត្វា វិចរន្តិ, តេន នេសំ សា សុរា កោបីនស្ស និទំសនតោ ‘‘កោបីននិទំសនី’’តិ វុច្ចតិ. បញ្ញាយ ទុព្ពលិករណីតិ សាគតត្ថេរស្ស វិយ កម្មស្សកតបញ្ញំ ទុព្ពលំ ករោតិ, តស្មា ‘‘បញ្ញាយ ទុព្ពលិករណី’’តិ វុច្ចតិ. មគ្គបញ្ញំ បន ទុព្ពលំ កាតុំ ន សក្កោតិ. អធិគតមគ្គានញ្ហិ សា អន្តោមុខមេវ ន បវិសតិ. ឆដ្ឋំ បទន្តិ ឆដ្ឋំ ការណំ.

២៤៩. អត្តាបិស្ស អគុត្តោ អរក្ខិតោ ហោតីតិ អវេលាយ ចរន្តោ ហិ ខាណុកណ្ដកាទីនិបិ អក្កមតិ, អហិនាបិ យក្ខាទីហិបិ សមាគច្ឆតិ, តំ តំ ឋានំ គច្ឆតីតិ ញត្វា វេរិនោបិ នំ និលីយិត្វា គណ្ហន្តិ វា ហនន្តិ វា. ឯវំ អត្តាបិស្ស អគុត្តោ ហោតិ អរក្ខិតោ. បុត្តទារាបិ ‘‘អម្ហាកំ បិតា អម្ហាកំ សាមិ រត្តិំ វិចរតិ, កិមង្គំ បន មយ’’ន្តិ ឥតិស្ស បុត្តធីតរោបិ ភរិយាបិ ¶ ពហិ បត្ថនំ កត្វា រត្តិំ ចរន្តា អនយព្យសនំ បាបុណន្តិ. ឯវំ បុត្តទារោបិស្ស អគុត្តោ អរក្ខិតោ ហោតិ. សាបតេយ្យន្តិ តស្ស បុត្តទារបរិជនស្ស រត្តិំ ចរណកភាវំ ញត្វា ចោរា សុញ្ញំ ¶ គេហំ បវិសិត្វា យំ ឥច្ឆន្តិ, តំ ហរន្តិ. ឯវំ សាបតេយ្យម្បិស្ស អគុត្តំ អរក្ខិតំ ហោតិ. សង្កិយោ ច ហោតីតិ អញ្ញេហិ កតបាបកម្មេសុបិ ‘‘ឥមិនា កតំ ភវិស្សតី’’តិ សង្កិតព្ពោ ហោតិ. យស្ស យស្ស ឃរទ្វារេន យាតិ, តត្ថ យំ អញ្ញេន ចោរកម្មំ បរទារិកកម្មំ វា កតំ, តំ ‘‘ឥមិនា កត’’ន្តិ វុត្តេ អភូតំ អសន្តម្បិ តស្មិំ រូហតិ បតិដ្ឋាតិ. ពហូនញ្ច ទុក្ខធម្មានន្តិ ឯត្តកំ ទុក្ខំ, ឯត្តកំ ទោមនស្សន្តិ វត្តុំ ន សក្កា, អញ្ញស្មិំ បុគ្គលេ អសតិ សព្ពំ វិកាលចារិម្ហិ អាហរិតព្ពំ ហោតិ, ឥតិ សោ ពហូនំ ទុក្ខធម្មានំ បុរក្ខតោ បុរេគាមី ហោតិ.

២៥០. ក្វ ¶ នច្ចន្តិ ‘‘កស្មិំ ឋានេ នដនាដកាទិនច្ចំ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា យស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា តំ អត្ថិ, តត្ថ គន្តព្ពំ ហោតិ, តស្ស ‘‘ស្វេ នច្ចទស្សនំ គមិស្សាមី’’តិ អជ្ជ វត្ថគន្ធមាលាទីនិ បដិយាទេន្តស្សេវ សកលទិវសម្បិ កម្មច្ឆេទោ ហោតិ, នច្ចទស្សនេន ឯកាហម្បិ ទ្វីហម្បិ តីហម្បិ តត្ថេវ ហោតិ, អថ វុដ្ឋិសម្បត្តិយាទីនិ លភិត្វាបិ វប្បាទិកាលេ វប្បាទីនិ អករោន្តស្ស អនុប្បន្នា ភោគា នុប្បជ្ជន្តិ, តស្ស ពហិ គតភាវំ ញត្វា អនារក្ខេ គេហេ ចោរា យំ ឥច្ឆន្តិ, តំ ករោន្តិ, តេនស្ស ឧប្បន្នាបិ ភោគា វិនស្សន្តិ. ក្វ គីតន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តេសំ នានាករណំ ព្រហ្មជាលេ វុត្តមេវ.

២៥១. ជយំ វេរន្តិ ‘‘ជិតំ មយា’’តិ បរិសមជ្ឈេ បរស្ស សាដកំ វា វេឋនំ វា គណ្ហាតិ, សោ ‘‘បរិសមជ្ឈេ មេ អវមានំ ករោសិ, ហោតុ, សិក្ខាបេស្សាមិ ន’’ន្តិ តត្ថ វេរំ ពន្ធតិ, ឯវំ ជិនន្តោ សយំ វេរំ បសវតិ. ជិនោតិ អញ្ញេន ជិតោ សមានោ យំ តេន តស្ស វេឋនំ វា សាដកោ វា អញ្ញំ វា បន ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិវិត្តំ គហិតំ, តំ អនុសោចតិ ‘‘អហោសិ វត មេ, តំ តំ វត មេ នត្ថី’’តិ តប្បច្ចយា សោចតិ. ឯវំ សោ ជិនោ វិត្តំ អនុសោចតិ. សភាគតស្ស វចនំ ន រូហតីតិ វិនិច្ឆយដ្ឋានេ សក្ខិបុដ្ឋស្ស សតោ វចនំ ន រូហតិ, ន បតិដ្ឋាតិ, ‘‘អយំ អក្ខសោណ្ឌោ ជូតករោ, មា តស្ស វចនំ គណ្ហិត្ថា’’តិ វត្តារោ ភវន្តិ. មិត្តាមច្ចានំ ¶ បរិភូតោ ហោតីតិ តញ្ហិ មិតាមច្ចា ឯវំ វទន្តិ – ‘‘សម្ម, ត្វម្បិ នាម កុលបុត្តោ ជូតករោ ឆិន្នភិន្នកោ ហុត្វា វិចរសិ, ន តេ ឥទំ ជាតិគោត្តានំ អនុរូបំ, ឥតោ បដ្ឋាយ មា ឯវំ ករេយ្យាសី’’តិ. សោ ឯវំ វុត្តោបិ តេសំ វចនំ ន ករោតិ. តតោ តេន សទ្ធិំ ឯកតោ ន តិដ្ឋន្តិ ¶ ន និសីទន្តិ. តស្ស ការណា សក្ខិបុដ្ឋាបិ ន កថេន្តិ. ឯវំ មិត្តាមច្ចានំ បរិភូតោ ហោតិ.

អាវាហវិវាហកានន្តិ អាវាហកា នាម យេ តស្ស ឃរតោ ទារិកំ គហេតុកាមា. វិវាហកា នាម យេ តស្ស គេហេ ទារិកំ ទាតុកាមា. អបត្ថិតោ ហោតីតិ អនិច្ឆិតោ ហោតិ. នាលំ ទារភរណាយាតិ ទារភរណាយ ន សមត្ថោ. ឯតស្ស គេហេ ទារិកា ទិន្នាបិ ឯតស្ស គេហតោ អាគតាបិ អម្ហេហិ ឯវ បោសិតព្ពា ភវិស្សតិយេវ.

បាបមិត្តតាយ ឆអាទីនវាទិវណ្ណនា

២៥២. ធុត្តាតិ អក្ខធុត្តា. សោណ្ឌាតិ ឥត្ថិសោណ្ឌា ភត្តសោណ្ឌា បូវសោណ្ឌា មូលកសោណ្ឌា. បិបាសាតិ បានសោណ្ឌា. នេកតិកាតិ បតិរូបកេន វញ្ចនកា. វញ្ចនិកាតិ សម្មុខាវញ្ចនាហិ ¶ វញ្ចនិកា. សាហសិកាតិ ឯកាគារិកាទិសាហសិកកម្មការិនោ. ត្យាស្ស មិត្តា ហោន្តីតិ តេ អស្ស មិត្តា ហោន្តិ. អញ្ញេហិ សប្បុរិសេហិ សទ្ធិំ ន រមតិ គន្ធមាលាទីហិ អលង្ករិត្វា វរសយនំ អារោបិតសូករោ គូថកូបមិវ, តេ បាបមិត្តេយេវ ឧបសង្កមតិ. តស្មា ទិដ្ឋេ ចេវ ធម្មេ សម្បរាយញ្ច ពហុំ អនត្ថំ និគច្ឆតិ.

២៥៣. អតិសីតន្តិ កម្មំ ន ករោតីតិ មនុស្សេហិ កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ ‘‘ឯថ ភោ កម្មន្តំ គច្ឆាមា’’តិ វុត្តោ ‘‘អតិសីតំ តាវ, អដ្ឋីនិ ភិជ្ជន្តិ វិយ, គច្ឆថ តុម្ហេ បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ អគ្គិំ តបន្តោ និសីទតិ. តេ គន្ត្វា កម្មំ ករោន្តិ. ឥតរស្ស កម្មំ បរិហាយតិ. អតិឧណ្ហន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

ហោតិ បានសខា នាមាតិ ឯកច្ចោ បានដ្ឋានេ សុរាគេហេយេវ សហាយោ ហោតិ. ‘‘បន្នសខា’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. សម្មិយសម្មិយោតិ សម្ម សម្មាតិ វទន្តោ សម្មុខេយេវ សហាយោ ហោតិ, បរម្មុខេ វេរីសទិសោ ឱតារមេវ គវេសតិ. អត្ថេសុ ¶ ជាតេសូតិ តថារូបេសុ កិច្ចេសុ សមុប្បន្នេសុ. វេរប្បសវោតិ វេរពហុលតា. អនត្ថតាតិ អនត្ថការិតា. សុកទរិយតាតិ សុដ្ឋុ កទរិយតា ថទ្ធមច្ឆរិយភាវោ ¶ . ឧទកមិវ ឥណំ វិគាហតីតិ បាសាណោ ឧទកំ វិយ សំសីទន្តោ ឥណំ វិគាហតិ.

រត្តិនុដ្ឋានទេស្សិនាតិ រត្តិំ អនុដ្ឋានសីលេន. អតិសាយមិទំ អហូតិ ឥទំ អតិសាយំ ជាតន្តិ យេ ឯវំ វត្វា កម្មំ ន ករោន្តិ. ឥតិ វិស្សដ្ឋកម្មន្តេតិ ឯវំ វត្វា បរិច្ចត្តកម្មន្តេ. អត្ថា អច្ចេន្តិ មាណវេតិ ឯវរូបេ បុគ្គលេ អត្ថា អតិក្កមន្តិ, តេសុ ន តិដ្ឋន្តិ.

តិណា ភិយ្យោតិ តិណតោបិ ឧត្តរិ. សោ សុខំ ន វិហាយតីតិ សោ បុរិសោ សុខំ ន ជហាតិ, សុខសមង្គីយេវ ហោតិ. ឥមិនា កថាមគ្គេន ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘គិហិភូតេន សតា ឯត្តកំ កម្មំ ន កាតព្ពំ, ករោន្តស្ស វឌ្ឍិ នាម នត្ថិ. ឥធលោកេ បរលោកេ គរហមេវ បាបុណាតី’’តិ.

មិត្តបតិរូបកាទិវណ្ណនា

២៥៤. ឥទានិ ¶ យោ ឯវំ ករោតោ អនត្ថោ ឧប្បជ្ជតិ, អញ្ញានិ វា បន យានិ កានិចិ ភយានិ យេកេចិ ឧបទ្ទវា យេកេចិ ឧបសគ្គា, សព្ពេ តេ ពាលំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជន្តិ. តស្មា ‘‘ឯវរូបា ពាលា ន សេវិតព្ពា’’តិ ពាលេ មិត្តបតិរូបកេ អមិត្តេ ទស្សេតុំ ចត្តារោមេ, គហបតិបុត្ត អមិត្តាតិអាទិមាហ. តត្ថ អញ្ញទត្ថុហរោតិ សយំ តុច្ឆហត្ថោ អាគន្ត្វា ឯកំសេន យំកិញ្ចិ ហរតិយេវ. វចីបរមោតិ វចនបរមោ វចនមត្តេនេវ ទាយកោ ការកោ វិយ ហោតិ. អនុប្បិយភាណីតិ អនុប្បិយំ ភណតិ. អបាយសហាយោតិ ភោគានំ អបាយេសុ សហាយោ ហោតិ.

២៥៥. ឯវំ ចត្តារោ អមិត្តេ ទស្សេត្វា បុន តត្ថ ឯកេកំ ចតូហិ ការណេហិ វិភជន្តោ ចតូហិ ខោ, គហបតិបុត្តាតិអាទិមាហ. តត្ថ អញ្ញទត្ថុហរោ ហោតីតិ ឯកំសេន ហារកោយេវ ហោតិ. សហាយស្ស គេហំ រិត្តហត្ថោ អាគន្ត្វា និវត្ថសាដកាទីនំ វណ្ណំ ភាសតិ, សោ ‘‘អតិវិយ ត្វំ សម្ម ឥមស្ស វណ្ណំ ភាសសី’’តិ អញ្ញំ និវាសេត្វា តំ ទេតិ. អប្បេន ពហុមិច្ឆតីតិ យំកិញ្ចិ អប្បកំ ទត្វា តស្ស សន្តិកា ពហុំ បត្ថេតិ. ភយស្ស ¶ កិច្ចំ ករោតីតិ អត្តនោ ភយេ ឧប្បន្នេ តស្ស ទាសោ វិយ ហុត្វា តំ តំ កិច្ចំ ករោតិ, អយំ សព្ពទា ន ករោតិ, ភយេ ¶ ឧប្បន្នេ ករោតិ, ន បេមេនាតិ អមិត្តោ នាម ជាតោ. សេវតិ អត្ថការណាតិ មិត្តសន្ថវវសេន ន សេវតិ, អត្តនោ អត្ថមេវ បច្ចាសីសន្តោ សេវតិ.

២៥៦. អតីតេន បដិសន្ថរតីតិ សហាយេ អាគតេ ‘‘ហិយ្យោ វា បរេ វា ន អាគតោសិ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ វារេ សស្សំ អតិវិយ និប្ផន្នំ, ពហូនិ សាលិយវពីជាទីនិ ឋបេត្វា មគ្គំ ឱលោកេន្តា និសីទិម្ហ, អជ្ជ បន សព្ពំ ខីណ’’ន្តិ ឯវំ អតីតេន សង្គណ្ហាតិ. អនាគតេនាតិ ‘‘ឥមស្មិំ វារេ អម្ហាកំ សស្សំ មនាបំ ភវិស្សតិ, ផលភារភរិតា សាលិអាទយោ, សស្សសង្គហេ កតេ តុម្ហាកំ សង្គហំ កាតុំ សមត្ថា ភវិស្សាមា’’តិ ឯវំ អនាគតេន សង្គណ្ហាតិ. និរត្ថកេនាតិ ហត្ថិក្ខន្ធេ វា អស្សបិដ្ឋេ វា និសិន្នោ សហាយំ ទិស្វា ‘‘ឯហិ, ភោ, ឥធ និសីទា’’តិ វទតិ. មនាបំ សាដកំ និវាសេត្វា ‘‘សហាយកស្ស វត មេ អនុច្ឆវិកោ អញ្ញោ បន មយ្ហំ នត្ថី’’តិ វទតិ, ឯវំ និរត្ថកេន សង្គណ្ហាតិ នាម. បច្ចុប្បន្នេសុ កិច្ចេសុ ព្យសនំ ទស្សេតីតិ ‘‘សកដេន មេ អត្ថោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ចក្កមស្ស ភិន្នំ, អក្ខោ ឆិន្នោ’’តិអាទីនិ វទតិ.

២៥៧. បាបកម្បិស្ស អនុជានាតីតិ បាណាតិបាតាទីសុ យំកិញ្ចិ ករោមាតិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សម្ម ¶ ករោមា’’តិ អនុជានាតិ. កល្យាណេបិ ឯសេវ នយោ. សហាយោ ហោតីតិ ‘‘អសុកដ្ឋានេ សុរំ បិវន្តិ, ឯហិ តត្ថ គច្ឆាមា’’តិ វុត្តេ សាធូតិ គច្ឆតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ឥតិ វិញ្ញាយាតិ ‘‘មិត្តបតិរូបកា ឯតេ’’តិ ឯវំ ជានិត្វា.

សុហទមិត្តាទិវណ្ណនា

២៦០. ឯវំ ន សេវិតព្ពេ បាបមិត្តេ ទស្សេត្វា ឥទានិ សេវិតព្ពេ កល្យាណមិត្តេ ទស្សេន្តោ បុន ចត្តារោមេ, គហបតិបុត្តាតិអាទិមាហ. តត្ថ សុហទាតិ សុន្ទរហទយា.

២៦១. បមត្តំ រក្ខតីតិ មជ្ជំ បិវិត្វា គាមមជ្ឈេ វា គាមទ្វារេ វា មគ្គេ វា និបន្នំ ទិស្វា ‘‘ឯវំនិបន្នស្ស កោចិទេវ និវាសនបារុបនម្បិ ហរេយ្យា’’តិ សមីបេ និសីទិត្វា បពុទ្ធកាលេ គហេត្វា គច្ឆតិ. បមត្តស្ស ¶ សាបតេយ្យន្តិ សហាយោ ¶ ពហិគតោ វា ហោតិ សុរំ បិវិត្វា វា បមត្តោ, គេហំ អនារក្ខំ ‘‘កោចិទេវ យំកិញ្ចិ ហរេយ្យា’’តិ គេហំ បវិសិត្វា តស្ស ធនំ រក្ខតិ. ភីតស្សាតិ កិស្មិញ្ចិទេវ ភយេ ឧប្បន្នេ ‘‘មា ភាយិ, មាទិសេ សហាយេ ឋិតេ កិំ ភាយសី’’តិ តំ ភយំ ហរន្តោ បដិសរណំ ហោតិ. តទ្ទិគុណំ ភោគន្តិ កិច្ចករណីយេ ឧប្បន្នេ សហាយំ អត្តនោ សន្តិកំ អាគតំ ទិស្វា វទតិ ‘‘កស្មា អាគតោសី’’តិ? រាជកុលេ កម្មំ អត្ថីតិ. កិំ លទ្ធុំ វដ្ដតីតិ? ឯកោ កហាបណោតិ. ‘‘នគរេ កម្មំ នាម ន ឯកកហាបណេន និប្ផជ្ជតិ, ទ្វេ គណ្ហាហី’’តិ ឯវំ យត្តកំ វទតិ, តតោ ទិគុណំ ទេតិ.

២៦២. គុយ្ហមស្ស អាចិក្ខតីតិ អត្តនោ គុយ្ហំ និគូហិតុំ យុត្តកថំ អញ្ញស្ស អកថេត្វា តស្សេវ អាចិក្ខតិ. គុយ្ហមស្ស បរិគូហតីតិ តេន កថិតំ គុយ្ហំ យថា អញ្ញោ ន ជានាតិ, ឯវំ រក្ខតិ. អាបទាសុ ន វិជហតីតិ ឧប្បន្នេ ភយេ ន បរិច្ចជតិ. ជីវិតម្បិស្ស អត្ថាយាតិ អត្តនោ ជីវិតម្បិ តស្ស សហាយស្ស អត្ថាយ បរិច្ចត្តមេវ ហោតិ, អត្តនោ ជីវិតំ អគណេត្វាបិ តស្ស កម្មំ ករោតិយេវ.

២៦៣. បាបា និវារេតីតិ អម្ហេសុ បស្សន្តេសុ បស្សន្តេសុ ត្វំ ឯវំ កាតុំ ន លភសិ, បញ្ច វេរានិ ទស អកុសលកម្មបថេ មា ករោហីតិ និវារេតិ. កល្យាណេ និវេសេតីតិ កល្យាណកម្មេ តីសុ សរណេសុ បញ្ចសីលេសុ ទសកុសលកម្មបថេសុ វត្តស្សុ, ទានំ ទេហិ បុញ្ញំ ករោហិ ធម្មំ សុណាហីតិ ឯវំ កល្យាណេ និយោជេតិ. អស្សុតំ សាវេតីតិ អស្សុតបុព្ពំ សុខុមំ និបុណំ ¶ ការណំ សាវេតិ. សគ្គស្ស មគ្គន្តិ ឥទំ កម្មំ កត្វា សគ្គេ និព្ពត្តន្តីតិ ឯវំ សគ្គស្ស មគ្គំ អាចិក្ខតិ.

២៦៤. អភវេនស្ស ន នន្ទតីតិ តស្ស អភវេន អវុឌ្ឍិយា បុត្តទារស្ស វា បរិជនស្ស វា តថារូបំ បារិជុញ្ញំ ទិស្វា វា សុត្វា វា ន នន្ទតិ, អនត្តមនោ ហោតិ. ភវេនាតិ វុឌ្ឍិយា តថារូបស្ស សម្បត្តិំ វា ¶ ឥស្សរិយប្បដិលាភំ វា ទិស្វា វា សុត្វា វា នន្ទតិ, អត្តមនោ ហោតិ. អវណ្ណំ ភណមានំ និវារេតីតិ ‘‘អសុកោ វិរូបោ ន បាសាទិកោ ទុជ្ជាតិកោ ទុស្សីលោ’’តិ វា វុត្តេ ‘‘ឯវំ មា ភណិ, រូបវា ច សោ បាសាទិកោ ¶ ច សុជាតោ ច សីលសម្បន្នោ ចា’’តិអាទីហិ វចនេហិ បរំ អត្តនោ សហាយស្ស អវណ្ណំ ភណមានំ និវារេតិ. វណ្ណំ ភណមានំ បសំសតីតិ ‘‘អសុកោ រូបវា បាសាទិកោ សុជាតោ សីលសម្បន្នោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អហោ សុដ្ឋុ វទសិ, សុភាសិតំ តយា, ឯវមេតំ, ឯស បុរិសោ រូបវា បាសាទិកោ សុជាតោ សីលសម្បន្នោ’’តិ ឯវំ អត្តនោ សហាយកស្ស បរំ វណ្ណំ ភណមានំ បសំសតិ.

២៦៥. ជលំ អគ្គីវ ភាសតីតិ រត្តិំ បព្ពតមត្ថកេ ជលមានោ អគ្គិ វិយ វិរោចតិ.

ភោគេ សំហរមានស្សាតិ អត្តានម្បិ បរម្បិ អបីឡេត្វា ធម្មេន សមេន ភោគេ សម្បិណ្ឌេន្តស្ស រាសិំ ករោន្តស្ស. ភមរស្សេវ ឥរីយតោតិ យថា ភមរោ បុប្ផានំ វណ្ណគន្ធំ អបោថយំ តុណ្ឌេនបិ បក្ខេហិបិ រសំ អាហរិត្វា អនុបុព្ពេន ចក្កប្បមាណំ មធុបដលំ ករោតិ, ឯវំ អនុបុព្ពេន មហន្តំ ភោគរាសិំ ករោន្តស្ស. ភោគា សន្និចយំ យន្តីតិ តស្ស ភោគា និចយំ គច្ឆន្តិ. កថំ? អនុបុព្ពេន ឧបចិកាហិ សំវឌ្ឍិយមានោ វម្មិកោ វិយ. តេនាហ ‘‘វម្មិកោវុបចីយតី’’តិ. យថា វម្មិកោ ឧបចិយតិ, ឯវំ និចយំ យន្តីតិ អត្ថោ.

សមាហត្វាតិ សមាហរិត្វា. អលមត្ថោតិ យុត្តសភាវោ សមត្ថោ វា បរិយត្តរូបោ ឃរាវាសំ សណ្ឋាបេតុំ.

ឥទានិ យថា វា ឃរាវាសោ សណ្ឋបេតព្ពោ, តថា ឱវទន្តោ ចតុធា វិភជេ ភោគេតិអាទិមាហ. តត្ថ ស វេ មិត្តានិ គន្ថតីតិ សោ ឯវំ វិភជន្តោ មិត្តានិ គន្ថតិ នាម អភេជ្ជមានានិ ឋបេតិ. យស្ស ហិ ភោគា សន្តិ, សោ ឯវ មិត្តេ ឋបេតុំ សក្កោតិ, ន ឥតរោ.

ឯកេន ¶ ភោគេ ភុញ្ជេយ្យាតិ ឯកេន កោដ្ឋាសេន ភោគេ ភុញ្ជេយ្យ. ទ្វីហិ កម្មំ បយោជយេតិ ទ្វីហិ កោដ្ឋាសេហិ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ បយោជេយ្យ. ចតុត្ថញ្ច និធាបេយ្យាតិ ចតុត្ថំ កោដ្ឋាសំ និធាបេត្វា ឋបេយ្យ. អាបទាសុ ភវិស្សតីតិ កុលានញ្ហិ ន សព្ពកាលំ ឯកសទិសំ វត្តតិ, កទាចិ រាជាទិវសេន អាបទាបិ ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា ¶ ឯវំ អាបទាសុ ឧប្បន្នាសុ ភវិស្សតីតិ ‘‘ឯកំ កោដ្ឋាសំ និធាបេយ្យា’’តិ អាហ ¶ . ឥមេសុ បន ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ កតរកោដ្ឋាសំ គហេត្វា កុសលំ កាតព្ពន្តិ? ‘‘ភោគេ ភុញ្ជេយ្យា’’តិ វុត្តកោដ្ឋាសំ. តតោ គណ្ហិត្វា ភិក្ខូនម្បិ កបណទ្ធិកាទីនម្បិ ទាតព្ពំ, បេសការន្ហាបិតាទីនម្បិ វេតនំ ទាតព្ពំ.

ឆទ្ទិសាបដិច្ឆាទនកណ្ឌវណ្ណនា

២៦៦. ឥតិ ភគវា ឯត្តកេន កថាមគ្គេន ឯវំ គហបតិបុត្តស្ស អរិយសាវកោ ចតូហិ ការណេហិ អកុសលំ បហាយ ឆហិ ការណេហិ ភោគានំ អបាយមុខំ វជ្ជេត្វា សោឡស មិត្តានិ សេវន្តោ ឃរាវាសំ សណ្ឋបេត្វា ទារភរណំ ករោន្តោ ធម្មិកេន អាជីវេន ជីវតិ, ទេវមនុស្សានញ្ច អន្តរេ អគ្គិក្ខន្ធោ វិយ វិរោចតីតិ វជ្ជនីយធម្មវជ្ជនត្ថំ សេវិតព្ពធម្មសេវនត្ថញ្ច ឱវាទំ ទត្វា ឥទានិ នមស្សិតព្ពា ឆ ទិសា ទស្សេន្តោ កថញ្ច គហបតិបុត្តាតិអាទិមាហ.

តត្ថ ឆទ្ទិសាបដិច្ឆាទីតិ យថា ឆហិ ទិសាហិ អាគមនភយំ ន អាគច្ឆតិ, ខេមំ ហោតិ និព្ភយំ ឯវំ វិហរន្តោ ‘‘ឆទ្ទិសាបដិច្ឆាទី’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘បុរត្ថិមា ទិសា មាតាបិតរោ វេទិតព្ពា’’តិអាទីសុ មាតាបិតរោ បុព្ពុបការិតាយ បុរត្ថិមា ទិសាតិ វេទិតព្ពា. អាចរិយា ទក្ខិណេយ្យតាយ ទក្ខិណា ទិសាតិ. បុត្តទារា បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធនវសេន បច្ឆិមា ទិសាតិ. មិត្តាមច្ចា យស្មា សោ មិត្តាមច្ចេ និស្សាយ តេ តេ ទុក្ខវិសេសេ ឧត្តរតិ, តស្មា ឧត្តរា ទិសាតិ. ទាសកម្មករា បាទមូលេ បតិដ្ឋានវសេន ហេដ្ឋិមា ទិសាតិ. សមណព្រាហ្មណា គុណេហិ ឧបរិ ឋិតភាវេន ឧបរិមា ទិសាតិ វេទិតព្ពា.

២៦៧. ភតោ នេ ភរិស្សាមីតិ អហំ មាតាបិតូហិ ថញ្ញំ បាយេត្វា ហត្ថបាទេ វឌ្ឍេត្វា មុខេន សិង្ឃាណិកំ អបនេត្វា នហាបេត្វា មណ្ឌេត្វា ភតោ ភរិតោ ជគ្គិតោ, ស្វាហំ អជ្ជ តេ មហល្លកេ បាទធោវនន្ហាបនយាគុភត្តទានាទីហិ ភរិស្សាមិ.

កិច្ចំ នេសំ ករិស្សាមីតិ អត្តនោ កម្មំ ឋបេត្វា មាតាបិតូនំ រាជកុលាទីសុ ឧប្បន្នំ កិច្ចំ ¶ គន្ត្វា ករិស្សាមិ. កុលវំសំ សណ្ឋបេស្សាមីតិ មាតាបិតូនំ សន្តកំ ខេត្តវត្ថុហិរញ្ញសុវណ្ណាទិំ អវិនាសេត្វា រក្ខន្តោបិ ¶ កុលវំសំ សណ្ឋបេតិ នាម. មាតាបិតរោ អធម្មិកវំសតោ ហារេត្វា ¶ ធម្មិកវំសេ ឋបេន្តោបិ, កុលវំសេន អាគតានិ សលាកភត្តាទីនិ អនុបច្ឆិន្ទិត្វា បវត្តេន្តោបិ កុលវំសំ សណ្ឋបេតិ នាម. ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘កុលវំសំ សណ្ឋបេស្សាមី’’តិ.

ទាយជ្ជំ បដិបជ្ជាមីតិ មាតាបិតរោ អត្តនោ ឱវាទេ អវត្តមានេ មិច្ឆាបដិបន្នេ ទារកេ វិនិច្ឆយំ បត្វា អបុត្តេ ករោន្តិ, តេ ទាយជ្ជារហា ន ហោន្តិ. ឱវាទេ វត្តមានេ បន កុលសន្តកស្ស សាមិកេ ករោន្តិ, អហំ ឯវំ វត្តិស្សាមីតិ អធិប្បាយេន ‘‘ទាយជ្ជំ បដិបជ្ជាមី’’តិ វុត្តំ.

ទក្ខិណំ អនុប្បទស្សាមីតិ តេសំ បត្តិទានំ កត្វា តតិយទិវសតោ បដ្ឋាយ ទានំ អនុប្បទស្សាមិ. បាបា និវារេន្តីតិ បាណាតិបាតាទីនំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ អាទីនវំ វត្វា, ‘‘តាត, មា ឯវរូបំ ករី’’តិ និវារេន្តិ, កតម្បិ គរហន្តិ. កល្យាណេ និវេសេន្តីតិ អនាថបិណ្ឌិកោ វិយ លញ្ជំ ទត្វាបិ សីលសមាទានាទីសុ និវេសេន្តិ. សិប្បំ សិក្ខាបេន្តីតិ អត្តនោ ឱវាទេ ឋិតភាវំ ញត្វា វំសានុគតំ មុទ្ទាគណនាទិសិប្បំ សិក្ខាបេន្តិ. បតិរូបេនាតិ កុលសីលរូបាទីហិ អនុរូបេន.

សមយេ ទាយជ្ជំ និយ្យាទេន្តីតិ សមយេ ធនំ ទេន្តិ. តត្ថ និច្ចសមយោ កាលសមយោតិ ទ្វេ សមយា. និច្ចសមយេ ទេន្តិ នាម ‘‘ឧដ្ឋាយ សមុដ្ឋាយ ឥមំ គណ្ហិតព្ពំ គណ្ហ, អយំ តេ បរិព្ពយោ ហោតុ, ឥមិនា កុសលំ ករោហី’’តិ ទេន្តិ. កាលសមយេ ទេន្តិ នាម សិខាឋបនអាវាហវិវាហាទិសមយេ ទេន្តិ. អបិច បច្ឆិមេ កាលេ មរណមញ្ចេ និបន្នស្ស ‘‘ឥមិនា កុសលំ ករោហី’’តិ ទេន្តាបិ សមយេ ទេន្តិ នាម. បដិច្ឆន្នា ហោតីតិ យំ បុរត្ថិមទិសតោ ភយំ អាគច្ឆេយ្យ, យថា តំ នាគច្ឆតិ, ឯវំ បិហិតា ហោតិ. សចេ ហិ បុត្តា វិប្បដិបន្នា, អស្សុ, មាតាបិតរោ ទហរកាលតោ បដ្ឋាយ ជគ្គនាទីហិ សម្មា បដិបន្នា, ឯតេ ទារកា, មាតាបិតូនំ អប្បតិរូបាតិ ឯតំ ភយំ អាគច្ឆេយ្យ. បុត្តា សម្មា បដិបន្នា, មាតាបិតរោ វិប្បដិបន្នា, មាតាបិតរោ បុត្តានំ នានុរូបាតិ ឯតំ ភយំ អាគច្ឆេយ្យ. ឧភោសុ វិប្បដិបន្នេសុ ទុវិធម្បិ តំ ភយំ ហោតិ. សម្មា ¶ បដិបន្នេសុ សព្ពំ ន ហោតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘បដិច្ឆន្នា ហោតិ ខេមា អប្បដិភយា’’តិ.

ឯវញ្ច ¶ បន វត្វា ភគវា សិង្គាលកំ ឯតទវោច – ‘‘ន ខោ តេ, គហបតិបុត្ត, បិតា លោកសម្មតំ បុរត្ថិមំ ទិសំ នមស្សាបេតិ. មាតាបិតរោ បន ¶ បុរត្ថិមទិសាសទិសេ កត្វា នមស្សាបេតិ. អយញ្ហិ តេ បិតរា បុរត្ថិមា ទិសា អក្ខាតា, នោ អញ្ញា’’តិ.

២៦៨. ឧដ្ឋានេនាតិ អាសនា ឧដ្ឋានេន. អន្តេវាសិកេន ហិ អាចរិយំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា អាសនា វុដ្ឋាយ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា ហត្ថតោ ភណ្ឌកំ គហេត្វា អាសនំ បញ្ញបេត្វា និសីទាបេត្វា ពីជនបាទធោវនបាទមក្ខនានិ កាតព្ពានិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឧដ្ឋានេនា’’តិ. ឧបដ្ឋានេនាតិ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ ឧបដ្ឋានគមនេន. សិប្បុគ្គហណកាលេ បន អវស្សកមេវ គន្តព្ពំ ហោតិ. សុស្សូសាយាតិ សទ្ទហិត្វា សវនេន. អសទ្ទហិត្វា សុណន្តោ ហិ វិសេសំ នាធិគច្ឆតិ. បារិចរិយាយាតិ អវសេសខុទ្ទកបារិចរិយាយ. អន្តេវាសិកេន ហិ អាចរិយស្ស បាតោវ វុដ្ឋាយ មុខោទកទន្តកដ្ឋំ ទត្វា ភត្តកិច្ចកាលេបិ បានីយំ គហេត្វា បច្ចុបដ្ឋានាទីនិ កត្វា វន្ទិត្វា គន្តព្ពំ. កិលិដ្ឋវត្ថាទីនិ ធោវិតព្ពានិ, សាយំ នហានោទកំ បច្ចុបដ្ឋបេតព្ពំ. អផាសុកាលេ ឧបដ្ឋាតព្ពំ. បព្ពជិតេនបិ សព្ពំ អន្តេវាសិកវត្តំ កាតព្ពំ. ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ – ‘‘បារិចរិយាយា’’តិ. សក្កច្ចំ សិប្បបដិគ្គហណេនាតិ សក្កច្ចំ បដិគ្គហណំ នាម ថោកំ គហេត្វា ពហុវារេ សជ្ឈាយករណំ, ឯកបទម្បិ វិសុទ្ធមេវ គហេតព្ពំ.

សុវិនីតំ វិនេន្តីតិ ‘‘ឯវំ តេ និសីទិតព្ពំ, ឯវំ ឋាតព្ពំ, ឯវំ ខាទិតព្ពំ, ឯវំ ភុញ្ជិតព្ពំ, បាបមិត្តា វជ្ជេតព្ពា, កល្យាណមិត្តា សេវិតព្ពា’’តិ ឯវំ អាចារំ សិក្ខាបេន្តិ វិនេន្តិ. សុគ្គហិតំ គាហាបេន្តីតិ យថា សុគ្គហិតំ គណ្ហាតិ, ឯវំ អត្ថញ្ច ព្យញ្ជនញ្ច សោធេត្វា បយោគំ ទស្សេត្វា គណ្ហាបេន្តិ. មិត្តាមច្ចេសុ បដិយាទេន្តីតិ ‘‘អយំ អម្ហាកំ អន្តេវាសិកោ ព្យត្តោ ពហុស្សុតោ មយា សមសមោ, ឯតំ សល្លក្ខេយ្យាថា’’តិ ឯវំ គុណំ កថេត្វា មិត្តាមច្ចេសុ បតិដ្ឋបេន្តិ.

ទិសាសុ បរិត្តាណំ ករោន្តីតិ សិប្បសិក្ខាបនេនេវស្ស សព្ពទិសាសុ ¶ រក្ខំ ករោន្តិ. ឧគ្គហិតសិប្បោ ហិ យំ យំ ទិសំ គន្ត្វា សិប្បំ ទស្សេតិ, តត្ថ តត្ថស្ស លាភសក្ការោ ឧប្បជ្ជតិ. សោ អាចរិយេន កតោ នាម ហោតិ, គុណំ កថេន្តោបិស្ស មហាជនោ អាចរិយបាទេ ធោវិត្វា វសិតអន្តេវាសិកោ ¶ វត អយន្តិ បឋមំ អាចរិយស្សេវ គុណំ កថេន្តិ, ព្រហ្មលោកប្បមាណោបិស្ស លាភោ ឧប្បជ្ជមានោ អាចរិយសន្តកោវ ហោតិ. អបិច យំ វិជ្ជំ បរិជប្បិត្វា គច្ឆន្តំ អដវិយំ ចោរា ន បស្សន្តិ, អមនុស្សា វា ទីឃជាតិអាទយោ វា ន វិហេឋេន្តិ, តំ សិក្ខាបេន្តាបិ ទិសាសុ បរិត្តាណំ ករោន្តិ. យំ វា សោ ទិសំ គតោ ហោតិ, តតោ ¶ កង្ខំ ឧប្បាទេត្វា អត្តនោ សន្តិកំ អាគតមនុស្សេ ‘‘ឯតិស្សំ ទិសាយំ អម្ហាកំ អន្តេវាសិកោ វសតិ, តស្ស ច មយ្ហញ្ច ឥមស្មិំ សិប្បេ នានាករណំ នត្ថិ, គច្ឆថ តមេវ បុច្ឆថា’’តិ ឯវំ អន្តេវាសិកំ បគ្គណ្ហន្តាបិ តស្ស តត្ថ លាភសក្ការុប្បត្តិយា បរិត្តាណំ ករោន្តិ នាម, បតិដ្ឋំ ករោន្តីតិ អត្ថោ. សេសមេត្ថ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

២៦៩. តតិយទិសាវារេ សម្មាននាយាតិ ទេវមាតេ តិស្សមាតេតិ ឯវំ សម្ភាវិតកថាកថនេន. អនវមាននាយាតិ យថា ទាសកម្មករាទយោ បោថេត្វា វិហេឋេត្វា កថេន្តិ, ឯវំ ហីឡេត្វា វិមានេត្វា អកថនេន. អនតិចរិយាយាតិ តំ អតិក្កមិត្វា ពហិ អញ្ញាយ ឥត្ថិយា សទ្ធិំ បរិចរន្តោ តំ អតិចរតិ នាម, តថា អករណេន. ឥស្សរិយវោស្សគ្គេនាតិ ឥត្ថិយោ ហិ មហាលតាសទិសម្បិ អាភរណំ លភិត្វា ភត្តំ វិចារេតុំ អលភមានា កុជ្ឈន្តិ, កដច្ឆុំ ហត្ថេ ឋបេត្វា តវ រុចិយា ករោហីតិ ភត្តគេហេ វិស្សដ្ឋេ សព្ពំ ឥស្សរិយំ វិស្សដ្ឋំ នាម ហោតិ, ឯវំ ករណេនាតិ អត្ថោ. អលង្ការានុប្បទានេនាតិ អត្តនោ វិភវានុរូបេន អលង្ការទានេន. សុសំវិហិតកម្មន្តាតិ យាគុភត្តបចនកាលាទីនិ អនតិក្កមិត្វា តស្ស តស្ស សាធុកំ ករណេន សុដ្ឋុ សំវិហិតកម្មន្តា. សង្គហិតបរិជនាតិ សម្មាននាទីហិ ចេវ បហេណកបេសនាទីហិ ច សង្គហិតបរិជនា. ឥធ បរិជនោ នាម សាមិកស្ស ចេវ អត្តនោ ច ញាតិជនោ. អនតិចារិនីតិ សាមិកំ មុញ្ចិត្វា អញ្ញំ មនសាបិ ន បត្ថេតិ. សម្ភតន្តិ កសិវាណិជ្ជាទីនិ កត្វា អាភតធនំ. ទក្ខា ¶ ច ហោតីតិ យាគុភត្តសម្បាទនាទីសុ ឆេកា និបុណា ហោតិ. អនលសាតិ និក្កោសជ្ជា. យថា អញ្ញា កុសីតា និសិន្នដ្ឋានេ និសិន្នាវ ហោន្តិ ឋិតដ្ឋានេ ឋិតាវ, ឯវំ អហុត្វា វិប្ផារិតេន ចិត្តេន សព្ពកិច្ចានិ និប្ផាទេតិ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

២៧០. ចតុត្ថទិសាវារេ ¶ អវិសំវាទនតាយាតិ យស្ស យស្ស នាមំ គណ្ហាតិ, តំ តំ អវិសំវាទេត្វា ឥទម្បិ អម្ហាកំ គេហេ អត្ថិ, ឥទម្បិ អត្ថិ, គហេត្វា គច្ឆាហីតិ ឯវំ អវិសំវាទេត្វា ទានេន. អបរបជា ចស្ស បដិបូជេន្តីតិ សហាយស្ស បុត្តធីតរោ បជា នាម, តេសំ បន បុត្តធីតរោ ច នត្តុបនត្តកា ច អបរបជា នាម. តេ បដិបូជេន្តិ កេឡាយន្តិ មមាយន្តិ មង្គលកាលាទីសុ តេសំ មង្គលាទីនិ ករោន្តិ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

២៧១. យថាពលំ កម្មន្តសំវិធានេនាតិ ទហរេហិ កាតព្ពំ មហល្លកេហិ, មហល្លកេហិ វា កាតព្ពំ ទហរេហិ, ឥត្ថីហិ កាតព្ពំ បុរិសេហិ, បុរិសេហិ វា កាតព្ពំ ឥត្ថីហិ អការេត្វា តស្ស តស្ស ពលានុរូបេនេវ កម្មន្តសំវិធានេន. ភត្តវេតនានុប្បទានេនាតិ អយំ ខុទ្ទកបុត្តោ, អយំ ឯកវិហារីតិ ¶ តស្ស តស្ស អនុរូបំ សល្លក្ខេត្វា ភត្តទានេន ចេវ បរិព្ពយទានេន ច. គិលានុបដ្ឋានេនាតិ អផាសុកកាលេ កម្មំ អការេត្វា សប្បាយភេសជ្ជាទីនិ ទត្វា បដិជគ្គនេន. អច្ឆរិយានំ រសានំ សំវិភាគេនាតិ អច្ឆរិយេ មធុររសេ លភិត្វា សយមេវ អខាទិត្វា តេសម្បិ តតោ សំវិភាគករណេន. សមយេ វោស្សគ្គេនាតិ និច្ចសមយេ ច កាលសមយេ ច វោស្សជ្ជនេន. និច្ចសមយេ វោស្សជ្ជនំ នាម សកលទិវសំ កម្មំ ករោន្តា កិលមន្តិ. តស្មា យថា ន កិលមន្តិ, ឯវំ វេលំ ញត្វា វិស្សជ្ជនំ. កាលសមយេ វោស្សគ្គោ នាម ឆណនក្ខត្តកីឡាទីសុ អលង្ការភណ្ឌខាទនីយភោជនីយាទីនិ ទត្វា វិស្សជ្ជនំ. ទិន្នាទាយិនោតិ ចោរិកាយ កិញ្ចិ អគហេត្វា សាមិកេហិ ទិន្នស្សេវ អាទាយិនោ. សុកតកម្មករាតិ ‘‘កិំ ឯតស្ស កម្មេន កតេន, ន មយំ ¶ កិញ្ចិ លភាមា’’តិ អនុជ្ឈាយិត្វា តុដ្ឋហទយា យថា តំ កម្មំ សុកតំ ហោតិ, ឯវំ ការកា. កិត្តិវណ្ណហរាតិ បរិសមជ្ឈេ កថាយ សម្បត្តាយ ‘‘កោ អម្ហាកំ សាមិកេហិ សទិសោ អត្ថិ, មយំ អត្តនោ ទាសភាវម្បិ ន ជានាម, តេសំ សាមិកភាវម្បិ ន ជានាម, ឯវំ នោ អនុកម្បន្តី’’តិ គុណកថាហារកា. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

២៧២. មេត្តេន កាយកម្មេនាតិអាទីសុ មេត្តចិត្តំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា កតានិ កាយកម្មាទីនិ មេត្តានិ នាម វុច្ចន្តិ. តត្ថ ភិក្ខូ និមន្តេស្សាមីតិ វិហារគមនំ ¶ , ធមករណំ គហេត្វា ឧទកបរិស្សាវនំ, បិដ្ឋិបរិកម្មបាទបរិកម្មាទិករណញ្ច មេត្តំ កាយកម្មំ នាម. ភិក្ខូ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋេ ទិស្វា ‘‘សក្កច្ចំ យាគុំ ទេថ, ភត្តំ ទេថា’’តិអាទិវចនញ្ចេវ, សាធុការំ ទត្វា ធម្មសវនញ្ច សក្កច្ចំ បដិសន្ថារករណាទីនិ ច មេត្តំ វចីកម្មំ នាម. ‘‘អម្ហាកំ កុលូបកត្ថេរា អវេរា ហោន្តុ អព្យាបជ្ជា’’តិ ឯវំ ចិន្តនំ មេត្តំ មនោកម្មំ នាម. អនាវដទ្វារតាយាតិ អបិហិតទ្វារតាយ. តត្ថ សព្ពទ្វារានិ វិវរិត្វាបិ សីលវន្តានំ អទាយកោ អការកោ បិហិតទ្វារោយេវ. សព្ពទ្វារានិ បន បិទហិត្វាបិ តេសំ ទាយកោ ការកោ វិវដទ្វារោយេវ. ឥតិ សីលវន្តេសុ គេហទ្វារំ អាគតេសុ សន្តំយេវ នត្ថីតិ អវត្វា ទាតព្ពំ. ឯវំ អនាវដទ្វារតា នាម ហោតិ.

អាមិសានុប្បទានេនាតិ បុរេភត្តំ បរិភុញ្ជិតព្ពកំ អាមិសំ នាម, តស្មា សីលវន្តានំ យាគុភត្តសម្បទានេនាតិ អត្ថោ. កល្យាណេន មនសា អនុកម្បន្តីតិ ‘‘សព្ពេ សត្តា សុខិតា ហោន្តុ អវេរា អរោគា អព្យាបជ្ជា’’តិ ឯវំ ហិតផរណេន. អបិច ឧបដ្ឋាកានំ គេហំ អញ្ញេ សីលវន្តេ សព្រហ្មចារី គហេត្វា បវិសន្តាបិ កល្យាណេន ចេតសា អនុកម្បន្តិ នាម. សុតំ បរិយោទាបេន្តីតិ យំ តេសំ បកតិយា សុតំ អត្ថិ, តស្ស អត្ថំ កថេត្វា កង្ខំ វិនោទេន្តិ, តថត្តាយ វា បដិបជ្ជាបេន្តិ. សេសមិធាបិ បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ.

២៧៣. អលមត្តោតិ ¶ បុត្តទារភរណំ កត្វា អគារំ អជ្ឈាវសនសមត្ថោ. បណ្ឌិតោតិ ទិសានមស្សនដ្ឋានេ បណ្ឌិតោ ហុត្វា. សណ្ហោតិ ¶ សុខុមត្ថទស្សនេន សណ្ហវាចាភណនេន វា សណ្ហោ ហុត្វា. បដិភានវាតិ ទិសានមស្សនដ្ឋានេ បដិភានវា ហុត្វា និវាតវុត្តីតិ នីចវុត្តិ. អត្ថទ្ធោតិ ថម្ភរហិតោ. ឧដ្ឋានកោតិ ឧដ្ឋានវីរិយសម្បន្នោ. អនលសោតិ និក្កោសជ្ជោ. អច្ឆិន្នវុត្តីតិ និរន្តរករណវសេន អខណ្ឌវុត្តិ. មេធាវីតិ ឋានុប្បត្តិយា បញ្ញាយ សមន្នាគតោ.

សង្គាហកោតិ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ សង្គហករោ. មិត្តករោតិ មិត្តគវេសនោ. វទញ្ញូតិ បុព្ពការិនា, វុត្តវចនំ ជានាតិ. សហាយកស្ស ឃរំ គតកាលេ ‘‘មយ្ហំ សហាយកស្ស វេឋនំ ទេថ, សាដកំ ទេថ, មនុស្សានំ ភត្តវេតនំ ទេថា’’តិ វុត្តវចនមនុស្សរន្តោ តស្ស អត្តនោ គេហំ ¶ អាគតស្ស តត្តកំ វា តតោ អតិរេកំ វា បដិកត្តាតិ អត្ថោ. អបិច សហាយកស្ស ឃរំ គន្ត្វា ឥមំ នាម គណ្ហិស្សាមីតិ អាគតំ សហាយកំ លជ្ជាយ គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តំ អនិច្ឆារិតម្បិ តស្ស វាចំ ញត្វា យេន អត្ថេន សោ អាគតោ, តំ និប្ផាទេន្តោ វទញ្ញូ នាម. យេន យេន វា បន សហាយកស្ស ឩនំ ហោតិ, ឱលោកេត្វា តំ តំ ទេន្តោបិ វទញ្ញូយេវ. នេតាតិ តំ តំ អត្ថំ ទស្សេន្តោ បញ្ញាយ នេតា. វិវិធានិ ការណានិ ទស្សេន្តោ នេតីតិ វិនេតា. បុនប្បុនំ នេតីតិ អនុនេតា.

តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ បុគ្គលេ. រថស្សាណីវ យាយតោតិ យថា អាណិយា សតិយេវ រថោ យាតិ, អសតិ ន យាតិ, ឯវំ ឥមេសុ សង្គហេសុ សតិយេវ លោកោ វត្តតិ, អសតិ ន វត្តតិ. តេន វុត្តំ – ‘‘ឯតេ ខោ សង្គហា លោកេ, រថស្សាណីវ យាយតោ’’តិ.

ន មាតា បុត្តការណាតិ យទិ មាតា ឯតេ សង្គហេ បុត្តស្ស ន ករេយ្យ, បុត្តការណា មានំ វា បូជំ វា ន លភេយ្យ.

សង្គហា ឯតេតិ ឧបយោគវចនេ បច្ចត្តំ. ‘‘សង្គហេ ឯតេ’’តិ វា បាឋោ. សម្មបេក្ខន្តីតិ សម្មា បេក្ខន្តិ. បាសំសា ច ភវន្តីតិ បសំសនីយា ច ភវន្តិ.

២៧៤. ឥតិ ភគវា យា ទិសា សន្ធាយ តេ គហបតិបុត្ត បិតា អាហ ‘‘ទិសា នមស្សេយ្យាសី’’តិ, ឥមា តា ឆ ទិសា. យទិ ត្វំ បិតុ វចនំ ករោសិ, ឥមា ទិសា នមស្សាតិ ទស្សេន្តោ សិង្គាលស្ស បុច្ឆាយ ឋត្វា ទេសនំ មត្ថកំ បាបេត្វា រាជគហំ បិណ្ឌាយ ¶ បាវិសិ ¶ . សិង្គាលកោបិ សរណេសុ បតិដ្ឋាយ ចត្តាលីសកោដិធនំ ពុទ្ធសាសនេ វិកិរិត្វា បុញ្ញកម្មំ កត្វា សគ្គបរាយណោ អហោសិ. ឥមស្មិញ្ច បន សុត្តេ យំ គិហីហិ កត្តព្ពំ កម្មំ នាម, តំ អកថិតំ នត្ថិ, គិហិវិនយោ នាមាយំ សុត្តន្តោ. តស្មា ឥមំ សុត្វា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានស្ស វុទ្ធិយេវ បាដិកង្ខា, នោ បរិហានីតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

សិង្គាលសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. អាដានាដិយសុត្តវណ្ណនា

បឋមភាណវារវណ្ណនា

២៧៥. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ អាដានាដិយសុត្តំ. តត្រាយមបុព្ពបទវណ្ណនា – ចតុទ្ទិសំ រក្ខំ ឋបេត្វាតិ អសុរសេនាយ និវារណត្ថំ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស ចតូសុ ទិសាសុ អារក្ខំ ឋបេត្វា. គុម្ពំ ឋបេត្វាតិ ពលគុម្ពំ ឋបេត្វា. ឱវរណំ ឋបេត្វាតិ ចតូសុ ទិសាសុ អារក្ខកេ ឋបេត្វា. ឯវំ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស អារក្ខំ សុសំវិហិតំ កត្វា អាដានាដនគរេ និសិន្នា សត្ត ពុទ្ធេ អារព្ភ ឥមំ បរិត្តំ ពន្ធិត្វា ‘‘យេ សត្ថុ ធម្មអាណំ អម្ហាកញ្ច រាជអាណំ ន សុណន្តិ, តេសំ ឥទញ្ចិទញ្ច ករិស្សាមា’’តិ សាវនំ កត្វា អត្តនោបិ ចតូសុ ទិសាសុ មហតិយា ច យក្ខសេនាយាតិអាទីហិ ចតូហិ សេនាហិ អារក្ខំ សំវិទហិត្វា អភិក្កន្តាយ រត្តិយា…បេ… ឯកមន្តំ និសីទិំសុ.

អភិក្កន្តាយ រត្តិយាតិ ឯត្ថ អភិក្កន្តសទ្ទោ ខយសុន្ទរាភិរូបអព្ភនុមោទនាទីសុ ទិស្សតិ. តត្ថ ‘‘អភិក្កន្តា, ភន្តេ រត្តិ, និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ (អ. និ. ៨.២០) ឯវមាទីសុ ខយេ ទិស្សតិ. ‘‘អយំ ឥមេសំ ចតុន្នំ បុគ្គលានំ អភិក្កន្តតរោ បណីតតរោ ចា’’តិ (អ. និ. ៤.១០០) ឯវមាទីសុ សុន្ទរេ.

‘‘កោ ¶ មេ វន្ទតិ បាទានិ, ឥទ្ធិយា យសសា ជលំ;

អភិក្កន្តេន វណ្ណេន, សព្ពា ឱភាសយំ ទិសា’’តិ. (វិ. វ. ៨៥៧);

ឯវមាទីសុ អភិរូបេ. ‘‘អភិក្កន្តំ, ភោ គោតមាតិ (បារា. ១៥) ឯវមាទីសុ អព្ភនុមោទនេ ¶ . ឥធ បន ខយេ. តេន អភិក្កន្តាយ រត្តិយា, បរិក្ខីណាយ រត្តិយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

អភិក្កន្តវណ្ណាតិ ឥធ អភិក្កន្តសទ្ទោ អភិរូបេ. វណ្ណសទ្ទោ បន ឆវិថុតិកុលវគ្គការណសណ្ឋានបមាណរូបាយតនាទីសុ ទិស្សតិ. តត្ថ ‘‘សុវណ្ណវណ្ណោសិ ភគវា’’តិ (ម. និ. ២.៣៩៩) ឯវមាទីសុ ឆវិយំ. ‘‘កទា សញ្ញូឡ្ហា បន តេ, គហបតិ, ឥមេ សមណស្ស គោតមស្ស វណ្ណា’’តិ (ម. និ. ២.៧៧) ឯវមាទីសុ ថុតិយំ. ‘‘ចត្តារោមេ ¶ , ភោ គោតម, វណ្ណា’’តិ (ទី. និ. ១.២៦៦) ឯវមាទីសុ កុលវគ្គេ. ‘‘អថ កេន នុ វណ្ណេន គន្ធថេនោតិ វុច្ចតី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២៣៤) ការណេ. ‘‘មហន្តំ ហត្ថិរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វា’’តិ (សំ. និ. ១.១៣៨) ឯវមាទីសុ សណ្ឋានេ. ‘‘តយោ បត្តស្ស វណ្ណា’’តិ (បារា. ៦០២) ឯវមាទីសុ បមាណេ. ‘‘វណ្ណោ គន្ធោ រសោ ឱជា’’តិ ឯវមាទីសុ រូបាយតនេ. សោ ឥធ ឆវិយំ ទដ្ឋព្ពោ. តេន ‘‘អភិក្កន្តវណ្ណា អភិរូបច្ឆវី’’តិ វុត្តំ ហោតិ.

កេវលកប្បន្តិ ឯត្ថ កេវលសទ្ទោ អនវសេសយេភុយ្យអព្យាមិស្សានតិរេកទឡ្ហត្ថវិសំយោគាទិអនេកត្ថោ. តថា ហិស្ស ‘‘កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ (បារា. ១) ឯវមាទីសុ អនវសេសតា អត្ថោ. ‘‘កេវលកប្បា ច អង្គមាគធា បហូតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ អាទាយ អភិក្កមិតុកាមា ហោន្តី’’តិ (មហាវ. ៤៣) ឯវមាទីសុ យេភុយ្យតា. ‘‘កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១) ឯវមាទីសុ អព្យាមិស្សតា. ‘‘កេវលំ សទ្ធាមត្តកំ នូន អយមាយស្មា’’តិ (អ. និ. ៦.៥៥) ឯវមាទីសុ អនតិរេកតា. ‘‘អាយស្មតោ, ភន្តេ, អនុរុទ្ធស្ស ពាហិកោ នាម សទ្ធិវិហារិកោ កេវលកប្បំ សង្ឃភេទាយ ឋិតោ’’តិ (អ. និ. ៤.២៤៣) ឯវមាទីសុ ទឡ្ហត្ថតា. ‘‘កេវលី វុសិតវា ឧត្តមបុរិសោតិ វុច្ចតី’’តិ (អ. និ. ១០.១២) ឯវមាទីសុ វិសំយោគោ. ឥធ បនស្ស អនវសេសត្ថោ អធិប្បេតោ.

កប្បសទ្ទោ បនាយំ អភិសទ្ទហនវោហារកាលបញ្ញត្តិឆេទនវិកប្បលេសសមន្តភាវាទិអនេកត្ថោ. តថា ហិស្ស ‘‘ឱកប្បនិយមេតំ ភោតោ គោតមស្ស. យថា តំ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧) ឯវមាទីសុ អភិសទ្ទហនមត្ថោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ ¶ ផលំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥០) ឯវមាទីសុ វោហារោ. ‘‘យេន សុទំ និច្ចកប្បំ វិហរាមី’’តិ (ម. និ. ១.៣៨៧) ឯវមាទីសុ កាលោ. ‘‘ឥច្ចាយស្មា កប្បោ’’តិ (សុ. និ. ១០៩៨) ¶ ឯវមាទីសុ បញ្ញត្តិ. ‘‘អលង្កតោ កប្បិតកេសមស្សូ’’តិ (វិ. វ. ១០៩៤) ឯវមាទីសុ ឆេទនំ. ‘‘កប្បតិ ទ្វង្គុលកប្បោ’’តិ (ចូឡវ. ៤៤៦) ឯវមាទីសុ វិកប្បោ, អត្ថិ កប្បោ និបជ្ជិតុ’’ន្តិ (អ. និ. ៨.៨០) ឯវមាទីសុ លេសោ. ‘‘កេវលកប្បំ វេឡុវនំ ឱភាសេត្វា’’តិ (សំ. និ. ១.៩៤) ឯវមាទីសុ ¶ សមន្តភាវោ. ឥធ បន សមន្តភាវោ អត្ថោ អធិប្បេតោ. តស្មា ‘‘កេវលកប្បំ គិជ្ឈកូដ’’ន្តិ ឯត្ថ អនវសេសំ សមន្តតោ គិជ្ឈកូដន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

ឱភាសេត្វាតិ វត្ថមាលាលង្ការសរីរសមុដ្ឋិតាយ អាភាយ ផរិត្វា, ចន្ទិមា វិយ សូរិយោ វិយ ច ឯកោភាសំ ឯកបជ្ជោតំ ករិត្វាតិ អត្ថោ. ឯកមន្តំ និសីទិំសូតិ ទេវតានំ ទសពលស្ស សន្តិកេ និសិន្នដ្ឋានំ នាម ន ពហុ, ឥមស្មិំ បន សុត្តេ បរិត្តគារវវសេន និសីទិំសុ.

២៧៦. វេស្សវណោតិ កិញ្ចាបិ ចត្តារោ មហារាជានោ អាគតា, វេស្សវណោ បន ទសពលស្ស វិស្សាសិកោ កថាបវត្តនេ ព្យត្តោ សុសិក្ខិតោ, តស្មា វេស្សវណោ មហារាជា ភគវន្តំ ឯតទវោច. ឧឡារាតិ មហេសក្ខានុភាវសម្បន្នា. បាណាតិបាតា វេរមណិយាតិ បាណាតិបាតេ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ អាទីនវំ ទស្សេត្វា តតោ វេរមណិយា ធម្មំ ទេសេតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ សន្តិ ឧឡារា យក្ខា និវាសិនោតិ តេសុ សេនាសនេសុ សន្តិ ឧឡារា យក្ខា និពទ្ធវាសិនោ. អាដានាដិយន្តិ អាដានាដនគរេ ពទ្ធត្តា ឯវំនាមំ. កិំ បន ភគវតោ អបច្ចក្ខធម្មោ នាម អត្ថីតិ, នត្ថិ. អថ កស្មា វេស្សវណោ ‘‘ឧគ្គណ្ហាតុ, ភន្តេ, ភគវា’’តិអាទិមាហ? ឱកាសករណត្ថំ. សោ ហិ ភគវន្តំ ឥមំ បរិត្តំ សាវេតុំ ឱកាសំ ការេន្តោ ឯវមាហ. សត្ថុ កថិតេ ឥមំ បរិត្តំ គរុ ភវិស្សតីតិបិ អាហ. ផាសុវិហារាយាតិ គមនដ្ឋានាទីសុ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ សុខវិហារាយ.

២៧៧. ចក្ខុមន្តស្សាតិ ន វិបស្សីយេវ ចក្ខុមា, សត្តបិ ពុទ្ធា ចក្ខុមន្តោ, តស្មា ឯកេកស្ស ពុទ្ធស្ស ឯតានិ សត្ត សត្ត នាមានិ ហោន្តិ. សព្ពេបិ ពុទ្ធា ចក្ខុមន្តោ, សព្ពេ សព្ពភូតានុកម្បិនោ, សព្ពេ ន្ហាតកិលេសត្តា ន្ហាតកា. សព្ពេ ¶ មារសេនាបមទ្ទិនោ, សព្ពេ វុសិតវន្តោ, សព្ពេ វិមុត្តា, សព្ពេ អង្គតោ រស្មីនំ និក្ខន្តត្តា អង្គីរសា. ន កេវលញ្ច ពុទ្ធានំ ឯតានេវ សត្ត នាមានិ អសង្ខ្យេយ្យានិ នាមានិ សគុណេន មហេសិនោតិ វុត្តំ.

វេស្សវណោ បន អត្តនោ បាកដនាមវសេន ឯវមាហ. តេ ជនាតិ ឥធ ខីណាសវា ជនាតិ អធិប្បេតា. អបិសុណាថាតិ ទេសនាសីសមត្តមេតំ, អមុសា អបិសុណា អផរុសា មន្តភាណិនោតិ អត្ថោ ¶ . មហត្តាតិ ¶ មហន្តភាវំ បត្តា. ‘‘មហន្តា’’តិបិ បាឋោ, មហន្តាតិ អត្ថោ. វីតសារទាតិ និស្សារទា វិគតលោមហំសា.

ហិតន្តិ មេត្តាផរណេន ហិតំ. យំ នមស្សន្តីតិ ឯត្ថ យន្តិ និបាតមត្តំ. មហត្តន្តិ មហន្តំ. អយមេវ វា បាឋោ, ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘យេ ចាបិ លោកេ កិលេសនិព្ពានេន និព្ពុតា យថាភូតំ វិបស្សិសុំ, វិជ្ជាទិគុណសម្បន្នញ្ច ហិតំ ទេវមនុស្សានំ គោតមំ នមស្សន្តិ, តេ ជនា អបិសុណា, តេសម្បិ នមត្ថូ’’តិ. អដ្ឋកថាយំ បន តេ ជនា អបិសុណាតិ តេ ពុទ្ធា អបិសុណាតិ ឯវំ បឋមគាថាយ ពុទ្ធានំយេវ វណ្ណោ កថិតោ, តស្មា បឋមគាថា សត្តន្នំ ពុទ្ធានំ វសេន វុត្តា. ទុតិយគាថាយ ‘‘គោតម’’ន្តិ ទេសនាមុខមត្តមេតំ. អយម្បិ ហិ សត្តន្នំយេវ វសេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – លោកេ បណ្ឌិតា ទេវមនុស្សា យំ នមស្សន្តិ គោតមំ, តស្ស ច តតោ បុរិមានញ្ច ពុទ្ធានំ នមត្ថូតិ.

២៧៨. យតោ ឧគ្គច្ឆតីតិ យតោ ឋានតោ ឧទេតិ. អាទិច្ចោតិ អទិតិយា បុត្តោ, វេវចនមត្តំ វា ឯតំ សូរិយសទ្ទស្ស. មហន្តំ មណ្ឌលំ អស្សាតិ មណ្ឌលីមហា. យស្ស ចុគ្គច្ឆមានស្សាតិ យម្ហិ ឧគ្គច្ឆមានេ. សំវរីបិ និរុជ្ឈតីតិ រត្តិ អន្តរធាយតិ. យស្ស ចុគ្គតេតិ យស្មិំ ឧគ្គតេ.

រហទោតិ ឧទករហទោ. តត្ថាតិ យតោ ឧគ្គច្ឆតិ សូរិយោ, តស្មិំ ឋានេ. សមុទ្ទោតិ យោ សោ រហទោតិ វុត្តោ, សោ ន អញ្ញោ, អថ ខោ សមុទ្ទោ. សរិតោទកោតិ វិសដោទកោ, សរិតា នានប្បការា នទិយោ អស្ស ឧទកេ បវិដ្ឋាតិ វា សរិតោទកោ. ឯវំ តំ តត្ថ ជានន្តីតិ តំ រហទំ តត្ថ ឯវំ ជានន្តិ ¶ . កិន្តិ ជានន្តិ? សមុទ្ទោ សរិតោទកោតិ ឯវំ ជានន្តិ.

ឥតោតិ សិនេរុតោ វា តេសំ និសិន្នដ្ឋានតោ វា. ជនោតិ អយំ មហាជនោ. ឯកនាមាតិ ឥន្ទនាមេន ឯកនាមា. សព្ពេសំ កិរ តេសំ សក្កស្ស ទេវរញ្ញោ នាមមេវ នាមមកំសុ. អសីតិ ទស ឯកោ ចាតិ ឯកនវុតិជនា. ឥន្ទនាមាតិ ឥន្ទោតិ ឯវំនាមា. ពុទ្ធំ អាទិច្ចពន្ធុនន្តិ កិលេសនិទ្ទាបគមនេនាបិ ពុទ្ធំ. អាទិច្ចេន សមានគោត្តតាយបិ អាទិច្ចពន្ធុនំ. កុសលេន សមេក្ខសីតិ អនវជ្ជេន និបុណេន វា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន មហាជនំ ឱលោកេសិ. អមនុស្សាបិ តំ វន្ទន្តីតិ អមនុស្សាបិ តំ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ¶ មហាជនំ ឱលោកេសី’’តិ វត្វា វន្ទន្តិ. សុតំ នេតំ អភិណ្ហសោតិ ឯតំ អម្ហេហិ អភិក្ខណំ សុតំ. ជិនំ វន្ទថ គោតមំ, ជិនំ វន្ទាម គោតមន្តិ អម្ហេហិ បុដ្ឋា ជិនំ វន្ទាម គោតមន្តិ វទន្តិ.

២៧៩. យេន ¶ បេតា បវុច្ចន្តីតិ បេតា នាម កាលង្កតា, តេ យេន ទិសាភាគេន នីហរិយន្តូតិ វុច្ចន្តិ. បិសុណា បិដ្ឋិមំសិកាតិ បិសុណាវាចា ចេវ បិដ្ឋិមំសំ ខាទន្តា វិយ បរម្មុខា គរហកា ច. ឯតេ ច យេន នីហរិយន្តូតិ វុច្ចន្តិ, សព្ពេបិ ហេតេ ទក្ខិណទ្វារេន នីហរិត្វា ទក្ខិណតោ នគរស្ស ឌយ្ហន្តុ វា ឆិជ្ជន្តុ វា ហញ្ញន្តុ វាតិ ឯវំ វុច្ចន្តិ. ឥតោ សា ទក្ខិណា ទិសាតិ យេន ទិសាភាគេន តេ បេតា ច បិសុណាទិកា ច នីហរិយន្តូតិ វុច្ចន្តិ, ឥតោ សា ទក្ខិណា ទិសា. ឥតោតិ សិនេរុតោ វា តេសំ និសិន្នដ្ឋានតោ វា. កុម្ភណ្ឌានន្តិ តេ កិរ ទេវា មហោទរា ហោន្តិ, រហស្សង្គម្បិ ច នេសំ កុម្ភោ វិយ មហន្តំ ហោតិ. តស្មា កុម្ភណ្ឌាតិ វុច្ចន្តិ.

២៨០. យត្ថ ចោគ្គច្ឆតិ សូរិយោតិ យស្មិំ ទិសាភាគេ សូរិយោ អត្ថំ គច្ឆតិ.

២៨១. យេនាតិ យេន ទិសាភាគេន. មហានេរូតិ មហាសិនេរុ បព្ពតរាជា. សុទស្សនោតិ សោវណ្ណមយត្តា សុន្ទរទស្សនោ. សិនេរុស្ស ហិ បាចីនបស្សំ រជតមយំ, ទក្ខិណបស្សំ មណិមយំ ¶ , បច្ឆិមបស្សំ ផលិកមយំ, ឧត្តរបស្សំ សោវណ្ណមយំ, តំ មនុញ្ញទស្សនំ ហោតិ. តស្មា យេន ទិសាភាគេន សិនេរុ សុទស្សនោតិ អយមេត្ថត្ថោ. មនុស្សា តត្ថ ជាយន្តីតិ តត្ថ ឧត្តរកុរុម្ហិ មនុស្សា ជាយន្តិ. អមមាតិ វត្ថាភរណបានភោជនាទីសុបិ មមត្តវិរហិតា. អបរិគ្គហាតិ ឥត្ថិបរិគ្គហេន អបរិគ្គហា. តេសំ កិរ ‘‘អយំ មយ្ហំ ភរិយា’’តិ មមត្តំ ន ហោតិ, មាតរំ វា ភគិនិំ វា ទិស្វា ឆន្ទរាគោ នុប្បជ្ជតិ.

នបិ នីយន្តិ នង្គលាតិ នង្គលានិបិ តត្ថ ‘‘កសិកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ ន ខេត្តំ នីយន្តិ. អកដ្ឋបាកិមន្តិ អកដ្ឋេ ភូមិភាគេ អរញ្ញេ សយមេវ ជាតំ. តណ្ឌុលប្ផលន្តិ តណ្ឌុលាវ តស្ស ផលំ ហោតិ.

តុណ្ឌិកីរេ បចិត្វានាតិ ឧក្ខលិយំ អាកិរិត្វា និទ្ធុមង្គារេន អគ្គិនា បចិត្វា. តត្ថ កិរ ជោតិកបាសាណា នាម ហោន្តិ. អថ ¶ ខោ តេ តយោ បាសាណេ ឋបេត្វា តំ ឧក្ខលិំ អារោបេន្តិ. បាសាណេហិ តេជោ សមុដ្ឋហិត្វា តំ បចតិ. តតោ ភុញ្ជន្តិ ភោជនន្តិ តតោ ឧក្ខលិតោ ភោជនមេវ ភុញ្ជន្តិ, អញ្ញោ សូបោ វា ព្យញ្ជនំ វា ន ហោតិ, ភុញ្ជន្តានំ ចិត្តានុកូលោយេវស្ស រសោ ហោតិ. តេ តំ ឋានំ សម្បត្តានំ ទេន្តិយេវ, មច្ឆរិយចិត្តំ នាម ន ហោតិ. ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធាទយោបិ មហិទ្ធិកា តត្ថ គន្ត្វា បិណ្ឌបាតំ គណ្ហន្តិ.

គាវិំ ¶ ឯកខុរំ កត្វាតិ គាវិំ គហេត្វា ឯកខុរំ វាហនមេវ កត្វា. តំ អភិរុយ្ហ វេស្សវណស្ស បរិចារកា យក្ខា. អនុយន្តិ ទិសោទិសន្តិ តាយ តាយ ទិសាយ ចរន្តិ. បសុំ ឯកខុរំ កត្វាតិ ឋបេត្វា គាវិំ អវសេសចតុប្បទជាតិកំ បសុំ ឯកខុរំ វាហនមេវ កត្វា ទិសោទិសំ អនុយន្តិ.

ឥត្ថិំ វា វាហនំ កត្វាតិ យេភុយ្យេន គព្ភិនិំ មាតុគាមំ វាហនំ ករិត្វា. តស្សា បិដ្ឋិយា និសីទិត្វា ចរន្តិ. តស្សា កិរ បិដ្ឋិ ឱនមិតុំ សហតិ. ឥតរា បន ឥត្ថិយោ យានេ យោជេន្តិ. បុរិសំ វាហនំ កត្វាតិ បុរិសេ គហេត្វា យានេ យោជេន្តិ. គណ្ហន្តា ច សម្មាទិដ្ឋិកេ គហេតុំ ន សក្កោន្តិ. យេភុយ្យេន បច្ចន្តិមមិលក្ខុវាសិកេ គណ្ហន្តិ. អញ្ញតរោ កិរេត្ថ ¶ ជានបទោ ឯកស្ស ថេរស្ស សមីបេ និសីទិត្វា និទ្ទាយតិ, ថេរោ ‘‘ឧបាសក អតិវិយ និទ្ទាយសី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, សព្ពរត្តិំ វេស្សវណទាសេហិ កិលមិតោម្ហី’’តិ អាហ.

កុមារិំ វាហនំ កត្វាតិ កុមារិយោ គហេត្វា ឯកខុរំ វាហនំ កត្វា រថេ យោជេន្តិ. កុមារវាហនេបិ ឯសេវ នយោ. បចារា តស្ស រាជិនោតិ តស្ស រញ្ញោ បរិចារិកា. ហត្ថិយានំ អស្សយានន្តិ ន កេវលំ គោយានាទីនិយេវ, ហត្ថិអស្សយានាទីនិបិ អភិរុហិត្វា វិចរន្តិ. ទិព្ពំ យានន្តិ អញ្ញម្បិ នេសំ ពហុវិធំ ទិព្ពយានំ ឧបដ្ឋិតមេវ ហោតិ, ឯតានិ តាវ នេសំ ឧបកប្បនយានានិ. តេ បន បាសាទេ វរសយនម្ហិ និបន្នាបិ បីឋសិវិកាទីសុ ច និសិន្នាបិ វិចរន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘បាសាទា សិវិកា ចេវា’’តិ. មហារាជស្ស យសស្សិនោតិ ឯវំ អានុភាវសម្បន្នស្ស យសស្សិនោ មហារាជស្ស ឯតានិ យានានិ និព្ពត្តន្តិ.

តស្ស ¶ ច នគរា អហុ អន្តលិក្ខេ សុមាបិតាតិ តស្ស រញ្ញោ អាកាសេ សុដ្ឋុ មាបិតា ឯតេ អាដានាដាទិកា នគរា អហេសុំ, នគរានិ ភវិំសូតិ អត្ថោ. ឯកញ្ហិស្ស នគរំ អាដានាដា នាម អាសិ, ឯកំ កុសិនាដា នាម, ឯកំ បរកុសិនាដា នាម, ឯកំ នាដសូរិយា នាម, ឯកំ បរកុសិដនាដា នាម.

ឧត្តរេន កសិវន្តោតិ តស្មិំ ឋត្វា ឧជុំ ឧត្តរទិសាយ កសិវន្តោ នាម អញ្ញំ នគរំ. ជនោឃមបរេន ចាតិ ឯតស្ស អបរភាគេ ជនោឃំ នាម អញ្ញំ នគរំ. នវនវតិយោតិ អញ្ញម្បិ នវនវតិយោ នាម ឯកំ នគរំ. អបរំ អម្ពរអម្ពរវតិយោ នាម. អាឡកមន្ទាតិ អបរម្បិ អាឡកមន្ទា នាម រាជធានី.

តស្មា ¶ កុវេរោ មហារាជាតិ អយំ កិរ អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ កុវេរោ នាម ព្រាហ្មណោ ហុត្វា ឧច្ឆុវប្បំ ការេត្វា សត្ត យន្តានិ យោជេសិ. ឯកិស្សាយ យន្តសាលាយ ឧដ្ឋិតំ អាយំ អាគតាគតស្ស មហាជនស្ស ទត្វា បុញ្ញំ អកាសិ. អវសេសសាលាហិ តត្ថេវ ពហុតរោ អាយោ ឧដ្ឋាសិ, សោ តេន បសីទិត្វា អវសេសសាលាសុបិ ឧប្បជ្ជនកំ គហេត្វា វីសតិ វស្សសហស្សានិ ទានំ អទាសិ. សោ កាលំ កត្វា ចាតុមហារាជិកេសុ កុវេរោ នាម ទេវបុត្តោ ជាតោ. អបរភាគេ វិសាណាយ រាជធានិយា រជ្ជំ ការេសិ. តតោ បដ្ឋាយ វេស្សវណោតិ វុច្ចតិ.

បច្ចេសន្តោ បកាសេន្តីតិ បដិឯសន្តោ វិសុំ វិសុំ អត្ថេ ឧបបរិក្ខមានា ¶ អនុសាសមានា អញ្ញេ ទ្វាទស យក្ខរដ្ឋិកា បកាសេន្តិ. តេ កិរ យក្ខរដ្ឋិកា សាសនំ គហេត្វា ទ្វាទសន្នំ យក្ខទោវារិកានំ និវេទេន្តិ. យក្ខទោវារិកា តំ សាសនំ មហារាជស្ស និវេទេន្តិ. ឥទានិ តេសំ យក្ខរដ្ឋិកានំ នាមំ ទស្សេន្តោ តតោលាតិអាទិមាហ. តេសុ កិរ ឯកោ តតោលា នាម, ឯកោ តត្តលា នាម, ឯកោ តតោតលា នាម, ឯកោ ឱជសិ នាម, ឯកោ តេជសិ នាម, ឯកោ តតោជសី នាម. សូរោ រាជាតិ ឯកោ សូរោ នាម, ឯកោ រាជា នាម, ឯកោ សូរោរាជា នាម, អរិដ្ឋោ នេមីតិ ឯកោ អរិដ្ឋោ នាម, ឯកោ នេមិ នាម, ឯកោ អរិដ្ឋនេមិ នាម.

រហទោបិ ¶ តត្ថ ធរណី នាមាតិ តត្ថ បនេកោ នាមេន ធរណី នាម ឧទករហទោ អត្ថិ, បណ្ណាសយោជនា មហាបោក្ខរណី អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. យតោ មេឃា បវស្សន្តីតិ យតោ បោក្ខរណិតោ ឧទកំ គហេត្វា មេឃា បវស្សន្តិ. វស្សា យតោ បតាយន្តីតិ យតោ វុដ្ឋិយោ អវត្ថរមានា និគច្ឆន្តិ. មេឃេសុ កិរ ឧដ្ឋិតេសុ តតោ បោក្ខរណិតោ បុរាណឧទកំ ភស្សតិ. ឧបរិ មេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា តំ បោក្ខរណិំ នវោទកេន បូរេតិ. បុរាណោទកំ ហេដ្ឋិមំ ហុត្វា និក្ខមតិ. បរិបុណ្ណាយ បោក្ខរណិយា វលាហកា វិគច្ឆន្តិ. សភាបីតិ សភា. តស្សា កិរ បោក្ខរណិយា តីរេ សាលវតិយា នាម លតាយ បរិក្ខិត្តោ ទ្វាទសយោជនិកោ រតនមណ្ឌបោ អត្ថិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ.

បយិរុបាសន្តីតិ និសីទន្តិ. តត្ថ និច្ចផលា រុក្ខាតិ តស្មិំ ឋានេ តំ មណ្ឌបំ បរិវារេត្វា សទា ផលិតា អម្ពជម្ពុអាទយោ រុក្ខា និច្ចបុប្ផិតា ច ចម្បកមាលាទយោតិ ទស្សេតិ. នានាទិជគណាយុតាតិ វិវិធបក្ខិសង្ឃសមាកុលា. មយូរកោញ្ចាភិរុទាតិ មយូរេហិ កោញ្ចសកុណេហិ ច អភិរុទា ឧបគីតា.

ជីវញ្ជីវកសទ្ទេត្ថាតិ ‘‘ជីវ ជីវា’’តិ ឯវំ វិរវន្តានំ ជីវញ្ជីវកសកុណានម្បិ ឯត្ថ សទ្ទោ ¶ អត្ថិ. ឱដ្ឋវចិត្តកាតិ ‘‘ឧដ្ឋេហិ, ចិត្ត, ឧដ្ឋេហិ ចិត្តា’’តិ ឯវំ វស្សមានា ឧដ្ឋវចិត្តកសកុណាបិ តត្ថ វិចរន្តិ. កុក្កុដកាតិ វនកុក្កុដកា. កុឡីរកាតិ ¶ សុវណ្ណកក្កដកា. វនេតិ បទុមវនេ. បោក្ខរសាតកាតិ បោក្ខរសាតកា នាម សកុណា.

សុកសាឡិកសទ្ទេត្ថាតិ សុកានញ្ច សាឡិកានញ្ច សទ្ទោ ឯត្ថ. ទណ្ឌមាណវកានិ ចាតិ មនុស្សមុខសកុណា. តេ កិរ ទ្វីហិ ហត្ថេហិ សុវណ្ណទណ្ឌំ គហេត្វា ឯកំ បោក្ខរបត្តំ អក្កមិត្វា អនន្តរេ បោក្ខរបត្តេ សុវណ្ណទណ្ឌំ និក្ខិបន្តា វិចរន្តិ. សោភតិ សព្ពកាលំ សាតិ សា បោក្ខរណី សព្ពកាលំ សោភតិ. កុវេរនឡិនីតិ កុវេរស្ស នឡិនី បទុមសរភូតា, សា ធរណី នាម បោក្ខរណី សទា និរន្តរំ សោភតិ.

២៨២. យស្ស កស្សចីតិ ឥទំ វេស្សវណោ អាដានាដិយំ រក្ខំ និដ្ឋបេត្វា តស្សា បរិកម្មំ ទស្សេន្តោ អាហ. តត្ថ សុគ្គហិតាតិ អត្ថញ្ច ព្យញ្ជនញ្ច បរិសោធេត្វា សុដ្ឋុ ឧគ្គហិតា. សមត្តា បរិយាបុតាតិ បទព្យញ្ជនានិ អហាបេត្វា ¶ បរិបុណ្ណំ ឧគ្គហិតា. អត្ថម្បិ បាឡិម្បិ វិសំវាទេត្វា សព្ពសោ វា បន អប្បគុណំ កត្វា ភណន្តស្ស ហិ បរិត្តំ តេជវន្តំ ន ហោតិ, សព្ពសោ បគុណំ កត្វា ភណន្តស្សេវ តេជវន្តំ ហោតិ. លាភហេតុ ឧគ្គហេត្វា ភណន្តស្សាបិ អត្ថំ ន សាធេតិ, និស្សរណបក្ខេ ឋត្វា មេត្តំ បុរេចារិកំ កត្វា ភណន្តស្សេវ អត្ថាយ ហោតីតិ ទស្សេតិ. យក្ខបចារោតិ យក្ខបរិចារកោ.

វត្ថុំ វាតិ ឃរវត្ថុំ វា. វាសំ វាតិ តត្ថ និពទ្ធវាសំ វា. សមិតិន្តិ សមាគមំ. អនាវយ្ហន្តិ ន អាវាហយុត្តំ. អវិវយ្ហន្តិ ន វិវាហយុត្តំ. តេន សហ អាវាហវិវាហំ ន ករេយ្យុន្តិ អត្ថោ. អត្តាហិបិ បរិបុណ្ណាហីតិ ‘‘កឡារក្ខិ កឡារទន្តា’’តិ ឯវំ ឯតេសំ អត្តភាវំ ឧបនេត្វា វុត្តាហិ បរិបុណ្ណព្យញ្ជនាហិ បរិភាសាហិ បរិភាសេយ្យុំ យក្ខអក្កោសេហិ នាម អក្កោសេយ្យុន្តិ អត្ថោ. រិត្តម្បិស្ស បត្តន្តិ ភិក្ខូនំ បត្តសទិសមេវ លោហបត្តំ ហោតិ. តំ សីសេ និក្កុជ្ជិតំ យាវ គលវាដកា ភស្សតិ. អថ នំ មជ្ឈេ អយោខីលេន អាកោដេន្តិ.

ចណ្ឌាតិ ¶ កោធនា. រុទ្ធាតិ វិរុទ្ធា. រភសាតិ ករណុត្តរិយា. នេវ មហារាជានំ អាទិយន្តីតិ វចនំ ន គណ្ហន្តិ, អាណំ ន ករោន្តិ. មហារាជានំ បុរិសកានន្តិ អដ្ឋវីសតិយក្ខសេនាបតីនំ. បុរិសកានន្តិ យក្ខសេនាបតីនំ យេ មនស្សា តេសំ. អវរុទ្ធា នាមាតិ បច្ចាមិត្តា វេរិនោ. ឧជ្ឈាបេតព្ពន្តិ បរិត្តំ វត្វា អមនុស្សេ បដិក្កមាបេតុំ អសក្កោន្តេន ឯតេសំ យក្ខានំ ឧជ្ឈាបេតព្ពំ, ឯតេ ជានាបេតព្ពាតិ អត្ថោ.

បរិត្តបរិកម្មកថា

ឥធ ¶ បន ឋត្វា បរិត្តស្ស បរិកម្មំ កថេតព្ពំ. បឋមមេវ ហិ អាដានាដិយសុត្តំ ន ភណិតព្ពំ, មេត្តសុត្តំ ធជគ្គសុត្តំ រតនសុត្តន្តិ ឥមានិ សត្តាហំ ភណិតព្ពានិ. សចេ មុញ្ចតិ, សុន្ទរំ. នោ ចេ មុញ្ចតិ, អាដានាដិយសុត្តំ ភណិតព្ពំ, តំ ភណន្តេន ភិក្ខុនា បិដ្ឋំ វា មំសំ វា ន ខាទិតព្ពំ, សុសានេ ន វសិតព្ពំ. កស្មា? អមនុស្សា ឱកាសំ លភន្តិ. បរិត្តករណដ្ឋានំ ហរិតុបលិត្តំ ការេត្វា តត្ថ បរិសុទ្ធំ អាសនំ បញ្ញបេត្វា និសីទិតព្ពំ.

បរិត្តការកោ ¶ ភិក្ខុ វិហារតោ ឃរំ នេន្តេហិ ផលកាវុធេហិ បរិវារេត្វា នេតព្ពោ. អព្ភោកាសេ និសីទិត្វា ន វត្តព្ពំ, ទ្វារវាតបានានិ បិទហិត្វា និសិន្នេន អាវុធហត្ថេហិ សំបរិវារិតេន មេត្តចិត្តំ បុរេចារិកំ កត្វា វត្តព្ពំ. បឋមំ សិក្ខាបទានិ គាហាបេត្វា សីលេ បតិដ្ឋិតស្ស បរិត្តំ កាតព្ពំ. ឯវម្បិ មោចេតុំ អសក្កោន្តេន វិហារំ អានេត្វា ចេតិយង្គណេ និបជ្ជាបេត្វា អាសនបូជំ ការេត្វា ទីបេ ជាលាបេត្វា ចេតិយង្គណំ សម្មជ្ជិត្វា មង្គលកថា វត្តព្ពា. សព្ពសន្និបាតោ ឃោសេតព្ពោ. វិហារស្ស ឧបវនេ ជេដ្ឋករុក្ខោ នាម ហោតិ, តត្ថ ភិក្ខុសង្ឃោ តុម្ហាកំ អាគមនំ បដិមានេតីតិ បហិណិតព្ពំ. សព្ពសន្និបាតដ្ឋានេ អនាគន្តុំ នាម ន លព្ភតិ. តតោ អមនុស្សគហិតកោ ‘‘ត្វំ កោ នាមា’’តិ បុច្ឆិតព្ពោ. នាមេ កថិតេ នាមេនេវ អាលបិតព្ពោ. ឥត្ថន្នាម តុយ្ហំ មាលាគន្ធាទីសុ បត្តិ អាសនបូជាយ បត្តិ បិណ្ឌបាតេ បត្តិ, ភិក្ខុសង្ឃេន តុយ្ហំ បណ្ណាការត្ថាយ មហាមង្គលកថា វុត្តា, ភិក្ខុសង្ឃេ ¶ គារវេន ឯតំ មុញ្ចាហីតិ មោចេតព្ពោ. សចេ ន មុញ្ចតិ, ទេវតានំ អារោចេតព្ពំ ‘‘តុម្ហេ ជានាថ, អយំ អមនុស្សោ អម្ហាកំ វចនំ ន ករោតិ, មយំ ពុទ្ធអាណំ ករិស្សាមា’’តិ បរិត្តំ កាតព្ពំ. ឯតំ តាវ គិហីនំ បរិកម្មំ. សចេ បន ភិក្ខុ អមនុស្សេន គហិតោ ហោតិ, អាសនានិ ធោវិត្វា សព្ពសន្និបាតំ ឃោសាបេត្វា គន្ធមាលាទីសុ បត្តិំ ទត្វា បរិត្តំ ភណិតព្ពំ. ឥទំ ភិក្ខូនំ បរិកម្មំ.

វិក្កន្ទិតព្ពន្តិ សព្ពសន្និបាតំ ឃោសាបេត្វា អដ្ឋវីសតិ យក្ខសេនាបតយោ កន្ទិតព្ពា. វិរវិតព្ពន្តិ ‘‘អយំ យក្ខោ គណ្ហាតី’’តិអាទីនិ ភណន្តេន តេហិ សទ្ធិំ កថេតព្ពំ. តត្ថ គណ្ហាតីតិ សរីរេ អធិមុច្ចតិ. អាវិសតីតិ តស្សេវ វេវចនំ. អថ វា លគ្គតិ ន អបេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ហេឋេតីតិ ឧប្បន្នំ រោគំ វឌ្ឍេន្តោ ពាធតិ. វិហេឋេតីតិ តស្សេវ វេវចនំ. ហិំសតីតិ អប្បមំសលោហិតំ ករោន្តោ ទុក្ខាបេតិ. វិហិំសតីតិ តស្សេវ វេវចនំ. ន មុញ្ចតីតិ អប្បមាទគាហោ ហុត្វា មុញ្ចិតុំ ន ឥច្ឆតិ, ឯវំ ឯតេសំ វិរវិតព្ពំ.

២៨៣. ឥទានិ ¶ យេសំ ឯវំ វិរវិតព្ពំ, តេ ទស្សេតុំ កតមេសំ យក្ខានន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥន្ទោ សោមោតិអាទីនិ តេសំ នាមានិ. តេសុ វេស្សាមិត្តោតិ ¶ វេស្សាមិត្តបព្ពតវាសី ឯកោ យក្ខោ. យុគន្ធរោបិ យុគន្ធរបព្ពតវាសីយេវ. ហិរិ នេត្តិ ច មន្ទិយោតិ ហិរិ ច នេត្តិ ច មន្ទិយោ ច. មណិ មាណិ វរោ ទីឃោតិ មណិ ច មាណិ ច វរោ ច ទីឃោ ច. អថោ សេរីសកោ សហាតិ តេហិ សហ អញ្ញោ សេរីសកោ នាម. ‘‘ឥមេសំ យក្ខានំ…បេ… ឧជ្ឈាបេតព្ព’’ន្តិ អយំ យក្ខោ ឥមំ ហេឋេតិ វិហេឋេតិ ន មុញ្ចតីតិ ឯវំ ឯតេសំ យក្ខសេនាបតីនំ អារោចេតព្ពំ. តតោ តេ ភិក្ខុសង្ឃោ អត្តនោ ធម្មអាណំ ករោតិ, មយម្បិ អម្ហាកំ យក្ខរាជអាណំ ករោមាតិ ឧស្សុក្កំ ករិស្សន្តិ. ឯវំ អមនុស្សានំ ឱកាសោ ន ភវិស្សតិ, ពុទ្ធសាវកានំ ផាសុវិហារោ ច ភវិស្សតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អយំ ខោ សា, មារិស, អាដានាដិយា រក្ខា’’តិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ, តតោ បរញ្ច ឧត្តានត្ថមេវាតិ.

សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ

អាដានាដិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. សង្គីតិសុត្តវណ្ណនា

២៩៦. ឯវំ ¶ ¶ ¶ មេ សុតន្តិ សង្គីតិសុត្តំ. តត្រាយមបុព្ពបទវណ្ណនា – ចារិកំ ចរមានោតិ និពទ្ធចារិកំ ចរមានោ. តទា កិរ សត្ថា ទសសហស្សចក្កវាឡេ ញាណជាលំ បត្ថរិត្វា លោកំ វោលោកយមានោ បាវានគរវាសិនោ មល្លរាជានោ ទិស្វា ឥមេ រាជានោ មយ្ហំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណជាលស្ស អន្តោ បញ្ញាយន្តិ, កិំ នុ ខោតិ អាវជ្ជន្តោ ‘‘រាជានោ ឯកំ សន្ធាគារំ ការេសុំ, មយិ គតេ មង្គលំ ភណាបេស្សន្តិ, អហំ តេសំ មង្គលំ វត្វា ឧយ្យោជេត្វា ‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ធម្មកថំ កថេហី’តិ សារិបុត្តំ វក្ខាមិ, សារិបុត្តោ តីហិ បិដកេហិ សម្មសិត្វា ចុទ្ទសបញ្ហាធិកេន បញ្ហសហស្សេន បដិមណ្ឌេត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស សង្គីតិសុត្តំ នាម កថេស្សតិ, សុត្តន្តំ អាវជ្ជេត្វា បញ្ច ភិក្ខុសតានិ សហ បដិសម្ភិទាហិ អរហត្តំ បាបុណិស្សន្តី’’តិ ឥមមត្ថំ ទិស្វា ចារិកំ បក្កន្តោ. តេន វុត្តំ – ‘‘មល្លេសុ ចារិកំ ចរមានោ’’តិ.

ឧព្ភតកនវសន្ធាគារវណ្ណនា

២៩៧. ឧព្ភតកន្តិ តស្ស នាមំ, ឧច្ចត្តា វា ឯវំ វុត្តំ. សន្ធាគារន្តិ នគរមជ្ឈេ សន្ធាគារសាលា. សមណេន វាតិ ឯត្ថ យស្មា ឃរវត្ថុបរិគ្គហកាលេយេវ ទេវតា អត្តនោ វសនដ្ឋានំ គណ្ហន្តិ. តស្មា ទេវេន វាតិ អវត្វា ‘‘សមណេន វា ព្រាហ្មណេន វា កេនចិ វា មនុស្សភូតេនា’’តិ វុត្តំ. យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ ភគវតោ អាគមនំ សុត្វា ‘‘អម្ហេហិ គន្ត្វាបិ ន ភគវា អានីតោ, ទូតំ បេសេត្វាបិ ន បក្កោសាបិតោ, សយមេវ បន មហាភិក្ខុសង្ឃបរិវារោ អម្ហាកំ វសនដ្ឋានំ សម្បត្តោ, អម្ហេហិ ច សន្ធាគារសាលា ការិតា, ឯត្ថ មយំ ទសពលំ អានេត្វា មង្គលំ ភណាបេស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា ឧបសង្កមិំសុ.

២៩៨. យេន សន្ធាគារំ តេនុបសង្កមិំសូតិ តំ ទិវសំ កិរ ¶ សន្ធាគារេ ចិត្តកម្មំ និដ្ឋបេត្វា អដ្ដកា មុត្តមត្តា ហោន្តិ, ពុទ្ធា ច នាម អរញ្ញជ្ឈាសយា អរញ្ញារាមា, អន្តោគាមេ វសេយ្យុំ វា ¶ នោ វា. តស្មា ភគវតោ មនំ ជានិត្វាវ បដិជគ្គិស្សាមាតិ ចិន្តេត្វា តេ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ. ឥទានិ បន មនំ លភិត្វា បដិជគ្គិតុកាមា យេន សន្ធាគារំ តេនុបសង្កមិំសុ ¶ . សព្ពសន្ថរិន្តិ យថា សព្ពំ សន្ថតំ ហោតិ, ឯវំ. យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសូតិ ឯត្ថ បន តេ មល្លរាជានោ សន្ធាគារំ បដិជគ្គិត្វា នគរវីថិយោបិ សម្មជ្ជាបេត្វា ធជេ ឧស្សាបេត្វា គេហទ្វារេសុ បុណ្ណឃដេ ច កទលិយោ ច ឋបាបេត្វា សកលនគរំ ទីបមាលាទីហិ វិប្បកិណ្ណតារកំ វិយ កត្វា ខីរបាយកេ ទារកេ ខីរំ បាយ្យេថ, ទហរេ កុមារេ លហុំ លហុំ ភោជាបេត្វា សយាបេថ, ឧច្ចាសទ្ទំ មា ករិត្ថ, អជ្ជ ឯករត្តិំ សត្ថា អន្តោគាមេ វសិស្សតិ, ពុទ្ធា នាម អប្បសទ្ទកាមា ហោន្តីតិ ភេរិំ ចរាបេត្វា សយំ ទណ្ឌទីបិកំ អាទាយ យេន ភគវា តេនុបសង្កមិំសុ.

២៩៩. ភគវន្តំយេវ បុរក្ខត្វាតិ ភគវន្តំ បុរតោ កត្វា. តត្ថ ភគវា ភិក្ខូនញ្ចេវ ឧបាសកានញ្ច មជ្ឈេ និសិន្នោ អតិវិយ វិរោចតិ, សមន្តបាសាទិកោ សុវណ្ណវណ្ណោ អភិរូបោ ទស្សនីយោ. បុរិមកាយតោ សុវណ្ណវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតិ. បច្ឆិមកាយតោ. ទក្ខិណហត្ថតោ. វាមហត្ថតោ សុវណ្ណវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតិ. ឧបរិ កេសន្តតោ បដ្ឋាយ សព្ពកេសាវដ្ដេហិ មោរគីវវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា គគនតលេ អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតិ. ហេដ្ឋា បាទតលេហិ បវាឡវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា ឃនបថវិយំ អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតិ. ឯវំ សមន្តា អសីតិ ហត្ថមត្តំ ឋានំ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ វិជ្ជោតមានា វិប្ផន្ទមានា វិធាវន្តិ. សព្ពេ ទិសាភាគា សុវណ្ណចម្បកបុប្ផេហិ វិកិរិយមានា វិយ សុវណ្ណឃដតោ និក្ខន្តសុវណ្ណរសធារាហិ សិញ្ចមានា វិយ បសារិតសុវណ្ណបដបរិក្ខិត្តា វិយ វេរម្ភវាតសមុដ្ឋិតកិំសុកកណិការបុប្ផចុណ្ណសមាកិណ្ណា វិយ ច វិប្បកាសន្តិ.

ភគវតោបិ អសីតិអនុព្យញ្ជនព្យាមប្បភាទ្វត្តិំសវរលក្ខណសមុជ្ជលំ សរីរំ សមុគ្គតតារកំ វិយ គគនតលំ, វិកសិតមិវ បទុមវនំ ¶ , សព្ពបាលិផុល្លោ វិយ យោជនសតិកោ បារិច្ឆត្តកោ បដិបាដិយា ឋបិតានំ ទ្វត្តិំសចន្ទានំ ទ្វត្តិំសសូរិយានំ ទ្វត្តិំសចក្កវត្តិរាជានំ ទ្វត្តិំសទេវរាជានំ ទ្វត្តិំសមហាព្រហ្មានំ សិរិយា សិរិំ អភិភវមានំ វិយ វិរោចតិ. បរិវារេត្វា និសិន្នា ភិក្ខូបិ សព្ពេវ អប្បិច្ឆា សន្តុដ្ឋា បវិវិត្តា អសំសដ្ឋា អារទ្ធវីរិយា វត្តារោ វចនក្ខមា ចោទកា បាបគរហិនោ សីលសម្បន្នា សមាធិសម្បន្នា ¶ បញ្ញាវិមុត្តិ វិមុត្តិញាណទស្សនសម្បន្នា. តេហិ បរិវារិតោ ភគវា រត្តកម្ពលបរិក្ខិត្តោ វិយ សុវណ្ណក្ខន្ធោ ¶ , រត្តបទុមវនសណ្ឌមជ្ឈគតា វិយ សុវណ្ណនាវា, បវាឡវេទិកាបរិក្ខិត្តោ វិយ សុវណ្ណបាសាទោ វិរោចិត្ថ.

អសីតិមហាថេរាបិ នំ មេឃវណ្ណំ បំសុកូលំ បារុបិត្វា មណិវម្មវម្មិតា វិយ មហានាគា បរិវារយិំសុ វន្តរាគា ភិន្នកិលេសា វិជដិតជដា ឆិន្នពន្ធនា កុលេ វា គណេ វា អលគ្គា. ឥតិ ភគវា សយំ វីតរាគោ វីតរាគេហិ, វីតទោសោ វីតទោសេហិ, វីតមោហោ វីតមោហេហិ, និត្តណ្ហោ និត្តណ្ហេហិ, និក្កិលេសោ និក្កិលេសេហិ, សយំ ពុទ្ធោ ពហុស្សុតពុទ្ធេហិ បរិវារិតោ បត្តបរិវារិតំ វិយ កេសរំ, កេសរបរិវារិតា វិយ កណ្ណិកា, អដ្ឋនាគសហស្សបរិវារិតោ វិយ ឆទ្ទន្តោ នាគរាជា, នវុតិហំសសហស្សបរិវារិតោ វិយ ធតរដ្ឋោ ហំសរាជា, សេនង្គបរិវារិតោ វិយ ចក្កវត្តិរាជា, មរុគណបរិវារិតោ វិយ សក្កោ ទេវរាជា, ព្រហ្មគណបរិវារិតោ វិយ ហារិតោ មហាព្រហ្មា, អសមេន ពុទ្ធវេសេន អបរិមាណេន ពុទ្ធវិលាសេន តស្សំ បរិសតិ និសិន្នោ បាវេយ្យកេ មល្លេ ពហុទេវ រត្តិំ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេត្វា ឧយ្យោជេសិ.

ឯត្ថ ច ធម្មិកថា នាម សន្ធាគារអនុមោទនប្បដិសំយុត្តា បកិណ្ណកកថា វេទិតព្ពា. តទា ហិ ភគវា អាកាសគង្គំ ឱតារេន្តោ វិយ បថវោជំ អាកឌ្ឍន្តោ វិយ មហាជម្ពុំ មត្ថកេ គហេត្វា ចាលេន្តោ វិយ យោជនិយមធុគណ្ឌំ ចក្កយន្តេន បីឡេត្វា មធុបានំ បាយមានោ វិយ ច បាវេយ្យកានំ មល្លានំ ហិតសុខាវហំ បកិណ្ណកកថំ កថេសិ.

៣០០. តុណ្ហីភូតំ តុណ្ហីភូតន្តិ យំ យំ ទិសំ អនុវិលោកេតិ, តត្ថ តត្ថ តុណ្ហីភូតមេវ. អនុវិលោកេត្វាតិ ¶ មំសចក្ខុនា ទិព្ពចក្ខុនាតិ ទ្វីហិ ចក្ខូហិ តតោ តតោ វិលោកេត្វា. មំសចក្ខុនា ហិ នេសំ ពហិទ្ធា ឥរិយាបថំ បរិគ្គហេសិ. តត្ថ ឯកភិក្ខុស្សាបិ នេវ ហត្ថកុក្កុច្ចំ ន បាទកុក្កុច្ចំ អហោសិ, ន កោចិ សីសមុក្ខិបិ, ន កថំ កថេសិ, ន និទ្ទាយន្តោ និសីទិ. សព្ពេបិ តីហិ សិក្ខាហិ សិក្ខិតា និវាតេ បទីបសិខា វិយ និច្ចលា និសីទិំសុ. ឥតិ នេសំ ឥមំ ឥរិយាបថំ មំសចក្ខុនា បរិគ្គហេសិ. អាលោកំ បន ¶ វឌ្ឍយិត្វា ទិព្ពចក្ខុនា ហទយរូបំ ទិស្វា អព្ភន្តរគតំ សីលំ ឱលោកេសិ. សោ អនេកសតានំ ភិក្ខូនំ អន្តោកុម្ភិយំ ជលមានំ បទីបំ វិយ អរហត្តុបគំ សីលំ អទ្ទស. អារទ្ធវិបស្សកា ហិ តេ ភិក្ខូ. ឥតិ នេសំ សីលំ ទិស្វា ‘‘ឥមេបិ ភិក្ខូ មយ្ហំ អនុច្ឆវិកា, អហម្បិ ឥមេសំ អនុច្ឆវិកោ’’តិ ចក្ខុតលេសុ និមិត្តំ ឋបេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឱលោកេត្វា អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ អាមន្តេសិ ‘‘បិដ្ឋិ មេ អាគិលាយតី’’តិ. កស្មា អាគិលាយតិ? ភគវតោ ហិ ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ ¶ បទហន្តស្ស មហន្តំ កាយទុក្ខំ អហោសិ. អថស្ស អបរភាគេ មហល្លកកាលេ បិដ្ឋិវាតោ ឧប្បជ្ជិ.

សង្ឃាដិំ បញ្ញាបេត្វាតិ សន្ធាគារស្ស កិរ ឯកបស្សេ តេ រាជានោ កប្បិយមញ្ចកំ បញ្ញបេសុំ ‘‘អប្បេវ នាម សត្ថា និបជ្ជេយ្យា’’តិ. សត្ថាបិ ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ បរិភុត្តំ ឥមេសំ មហប្ផលំ ភវិស្សតីតិ តត្ថ សង្ឃាដិំ បញ្ញាបេត្វា និបជ្ជិ.

ភិន្ននិគណ្ឋវត្ថុវណ្ណនា

៣០១. តស្ស កាលង្កិរិយាយាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

៣០២. អាមន្តេសីតិ ភណ្ឌនាទិវូបសមករំ ស្វាខ្យាតំ ធម្មំ ទេសេតុកាមោ អាមន្តេសិ.

ឯកកវណ្ណនា

៣០៣. តត្ថាតិ តស្មិំ ធម្មេ. សង្គាយិតព្ពន្តិ សមគ្គេហិ គាយិតព្ពំ, ឯកវចនេហិ អវិរុទ្ធវចនេហិ ភណិតព្ពំ. ន វិវទិតព្ពន្តិ អត្ថេ វា ព្យញ្ជនេ វា វិវាទោ ន កាតព្ពោ. ឯកោ ធម្មោតិ ឯកកទុកតិកាទិវសេន ពហុធា សាមគ្គិរសំ ទស្សេតុកាមោ បឋមំ តាវ ‘‘ឯកោ ធម្មោ’’តិ អាហ. សព្ពេ សត្តាតិ កាមភវាទីសុ សញ្ញាភវាទីសុ ឯកវោការភវាទីសុ ច សព្ពភវេសុ សព្ពេ សត្តា. អាហារដ្ឋិតិកាតិ អាហារតោ ឋិតិ ឯតេសន្តិ អាហារដ្ឋិតិកា. ឥតិ សព្ពសត្តានំ ឋិតិ ហេតុ អាហារោ នាម ឯកោ ធម្មោ អម្ហាកំ ¶ សត្ថារា យាថាវតោ ញត្វា សម្មទក្ខាតោ អាវុសោតិ ទីបេតិ.

ននុ ¶ ច ឯវំ សន្តេ យំ វុត្តំ ‘‘អសញ្ញសត្តា ទេវា អហេតុកា អនាហារា អផស្សកា’’តិអាទិ, (វិភ. ១០១៧) តំ វចនំ វិរុជ្ឈតីតិ, ន វិរុជ្ឈតិ. តេសញ្ហិ ឈានំ អាហារោ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, អាហារា ភូតានំ វា សត្តានំ ឋិតិយា សម្ភវេសីនំ វា អនុគ្គហាយ. កតមេ ចត្តារោ? កពឡីការោ អាហារោ ឱឡារិកោ វា សុខុមោ វា, ផស្សោ ទុតិយោ, មនោសញ្ចេតនា តតិយា, វិញ្ញាណំ ចតុត្ថ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១១) ឥទម្បិ វិរុជ្ឈតីតិ, ឥទម្បិ ន វិរុជ្ឈតិ. ឯតស្មិញ្ហិ សុត្តេ និប្បរិយាយេន អាហារលក្ខណាវ ធម្មា អាហារាតិ វុត្តា. ឥធ បន បរិយាយេន បច្ចយោ អាហារោតិ វុត្តោ. សព្ពធម្មានញ្ហិ ¶ បច្ចយោ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. សោ ច យំ យំ ផលំ ជនេតិ, តំ តំ អាហរតិ នាម, តស្មា អាហារោតិ វុច្ចតិ. តេនេវាហ ‘‘អវិជ្ជម្បាហំ, ភិក្ខវេ, សាហារំ វទាមិ, នោ អនាហារំ. កោ ច, ភិក្ខវេ, អវិជ្ជាយ អាហារោ? បញ្ចនីវរណាតិស្ស វចនីយំ. បញ្ចនីវរណេបាហំ, ភិក្ខវេ, សាហារេ វទាមិ, នោ អនាហារេ. កោ ច, ភិក្ខវេ, បញ្ចន្នំ នីវរណានំ អាហារោ? អយោនិសោមនសិការោតិស្ស វចនីយ’’ន្តិ (អ. និ. ១០.៦១). អយំ ឥធ អធិប្បេតោ.

ឯតស្មិញ្ហិ បច្ចយាហារេ គហិតេ បរិយាយាហារោបិ និប្បរិយាយាហារោបិ សព្ពោ គហិតោវ ហោតិ. តត្ថ អសញ្ញភវេ បច្ចយាហារោ លព្ភតិ. អនុប្បន្នេ ហិ ពុទ្ធេ តិត្ថាយតនេ បព្ពជិតា វាយោកសិណេ បរិកម្មំ កត្វា ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ធី ចិត្តំ, ធិព្ពតេតំ ចិត្តំ ចិត្តស្ស នាម អភាវោយេវ សាធុ, ចិត្តញ្ហិ និស្សាយេវ វធពន្ធាទិបច្ចយំ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ. ចិត្តេ អសតិ នត្ថេតន្តិ ខន្តិំ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា អបរិហីនជ្ឈានា កាលង្កត្វា អសញ្ញភវេ និព្ពត្តន្តិ. យោ យស្ស ឥរិយាបថោ មនុស្សលោកេ បណិហិតោ អហោសិ, សោ តេន ឥរិយាបថេន និព្ពត្តិត្វា បញ្ច កប្បសតានិ ឋិតោ វា និសិន្នោ វា និបន្នោ វា ហោតិ. ឯវរូបានម្បិ សត្តានំ បច្ចយាហារោ លព្ភតិ. តេ ហិ យំ ឈានំ ភាវេត្វា និព្ពត្តា, តទេវ នេសំ បច្ចយោ ហោតិ. យថា ជិយាវេគេន ខិត្តសរោ យាវ ជិយាវេគោ អត្ថិ, តាវ គច្ឆតិ, ឯវំ យាវ ឈានបច្ចយោ អត្ថិ, តាវ តិដ្ឋន្តិ. តស្មិំ និដ្ឋិតេ ខីណវេគោ សរោ វិយ បតន្តិ. យេ បន តេ នេរយិកា នេវ ឧដ្ឋានផលូបជីវី ន បុញ្ញផលូបជីវីតិ វុត្តា, តេសំ កោ អាហារោតិ ¶ ? តេសំ កម្មមេវ អាហារោ. កិំ បញ្ច អាហារា អត្ថីតិ ¶ ចេ. បញ្ច, ន បញ្ចាតិ ឥទំ ន វត្តព្ពំ. ននុ បច្ចយោ អាហារោតិ វុត្តមេតំ. តស្មា យេន កម្មេន តេ និរយេ និព្ពត្តា, តទេវ តេសំ ឋិតិបច្ចយត្តា អាហារោ ហោតិ. យំ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ ‘‘ន ច តាវ កាលង្ករោតិ, យាវ ន តំ បាបកម្មំ ព្យន្តី ហោតី’’តិ (ម. និ. ៣.២៥០).

កពឡីការំ អាហារំ អារព្ភ ចេត្ថ វិវាទោ ន កាតព្ពោ. មុខេ ឧប្បន្នោ ខេឡោបិ ហិ តេសំ អាហារកិច្ចំ សាធេតិ. ខេឡោបិ ហិ និរយេ ទុក្ខវេទនិយោ ហុត្វា បច្ចយោ ហោតិ, សគ្គេ សុខវេទនិយោ. ឥតិ កាមភវេ និប្បរិយាយេន ចត្តារោ អាហារា. រូបារូបភវេសុ ឋបេត្វា អសញ្ញំ សេសានំ តយោ. អសញ្ញានញ្ចេវ អវសេសានញ្ច បច្ចយាហារោតិ ឥមិនា អាហារេន ‘‘សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ ឯតំ បញ្ហំ កថេត្វា ‘‘អយំ ខោ អាវុសោ’’តិ ឯវំ និយ្យាតនម្បិ ‘‘អត្ថិ ខោ អាវុសោ’’តិ បុន ឧទ្ធរណម្បិ អកត្វា ‘‘សព្ពេ សត្តា សង្ខារដ្ឋិតិកា’’តិ ទុតិយបញ្ហំ វិស្សជ្ជេសិ.

កស្មា ¶ បន ន និយ្យាតេសិ ន ឧទ្ធរិត្ថ? តត្ថ តត្ថ និយ្យាតិយមានេបិ ឧទ្ធរិយមានេបិ បរិយាបុណិតុំ វាចេតុំ ទុក្ខំ ហោតិ, តស្មា ទ្វេ ឯកាពទ្ធេ កត្វា វិស្សជ្ជេសិ. ឥមស្មិម្បិ វិស្សជ្ជនេ ហេដ្ឋា វុត្តបច្ចយោវ អត្តនោ ផលស្ស សង្ខរណតោ សង្ខារោតិ វុត្តោ. ឥតិ ហេដ្ឋា អាហារបច្ចយោ កថិតោ, ឥធ សង្ខារបច្ចយោតិ អយមេត្ថ ហេដ្ឋិមតោ វិសេសោ. ‘‘ហេដ្ឋា និប្បរិយាយាហារោ គហិតោ, ឥធ បរិយាយាហារោតិ ឯវំ គហិតេ វិសេសោ បាកដោ ភវេយ្យ, នោ ច គណ្ហិំសូ’តិ មហាសីវត្ថេរោ អាហ. ឥន្ទ្រិយពទ្ធស្សបិ ហិ អនិន្ទ្រិយពទ្ធស្សបិ បច្ចយោ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. វិនា បច្ចយេន ធម្មោ នាម នត្ថិ. តត្ថ អនិន្ទ្រិយពទ្ធស្ស តិណរុក្ខលតាទិនោ បថវីរសោ អាបោរសោ ច បច្ចយោ ហោតិ. ទេវេ អវស្សន្តេ ហិ តិណាទីនិ មិលាយន្តិ, វស្សន្តេ ច បន ហរិតានិ ហោន្តិ. ឥតិ តេសំ បថវីរសោ អាបោរសោ ច បច្ចយោ ហោតិ. ឥន្ទ្រិយពទ្ធស្ស អវិជ្ជា តណ្ហា កម្មំ អាហារោតិ ឯវមាទយោ បច្ចយា, ឥតិ ហេដ្ឋា បច្ចយោយេវ អាហារោតិ កថិតោ, ឥធ សង្ខារោតិ. អយមេវេត្ថ វិសេសោ.

អយំ ¶ ខោ, អាវុសោតិ អាវុសោ អម្ហាកំ សត្ថារា មហាពោធិមណ្ឌេ និសីទិត្វា សយំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សច្ឆិកត្វា អយំ ឯកធម្មោ ទេសិតោ. តត្ថ ឯកធម្មេ តុម្ហេហិ សព្ពេហេវ សង្គាយិតព្ពំ ន វិវទិតព្ពំ. យថយិទំ ព្រហ្មចរិយន្តិ យថា សង្គាយមានានំ តុម្ហាកំ ឥទំ សាសនព្រហ្មចរិយំ អទ្ធនិយំ អស្ស. ឯកេន ហិ ភិក្ខុនា ¶ ‘‘អត្ថិ, ខោ អាវុសោ, ឯកោ ធម្មោ សម្មទក្ខាតោ. កតមោ ឯកោ ធម្មោ? សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា. សព្ពេ សត្តា សង្ខារដ្ឋិតិកា’’តិ កថិតេ តស្ស កថំ សុត្វា អញ្ញោ កថេស្សតិ. តស្សបិ អញ្ញោតិ ឯវំ បរម្បរកថានិយមេន ឥទំ ព្រហ្មចរិយំ ចិរំ តិដ្ឋមានំ សទេវកស្ស លោកស្ស អត្ថាយ ហិតាយ ភវិស្សតីតិ ឯកកវសេន ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តត្ថេរោ សាមគ្គិរសំ ទស្សេសីតិ.

ឯកកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទុកវណ្ណនា

៣០៤. ឥតិ ឯកកវសេន សាមគ្គិរសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទុកវសេន ទស្សេតុំ បុន ទេសនំ អារភិ. តត្ថ នាមរូបទុកេ នាមន្តិ ចត្តារោ អរូបិនោ ខន្ធា និព្ពានញ្ច. តត្ថ ចត្តារោ ខន្ធា នាមនដ្ឋេន នាមំ. នាមនដ្ឋេនាតិ នាមករណដ្ឋេន. យថា ហិ មហាជនសម្មតត្តា មហាសម្មតស្ស ¶ ‘‘មហាសម្មតោ’’តិ នាមំ អហោសិ, យថា មាតាបិតរោ ‘‘អយំ តិស្សោ នាម ហោតុ, ផុស្សោ នាម ហោតូ’’តិ ឯវំ បុត្តស្ស កិត្តិមនាមំ ករោន្តិ, យថា វា ‘‘ធម្មកថិកោ វិនយធរោ’’តិ គុណតោ នាមំ អាគច្ឆតិ, ន ឯវំ វេទនាទីនំ. វេទនាទយោ ហិ មហាបថវីអាទយោ វិយ អត្តនោ នាមំ ករោន្តាវ ឧប្បជ្ជន្តិ. តេសុ ឧប្បន្នេសុ តេសំ នាមំ ឧប្បន្នមេវ ហោតិ. ន ហិ វេទនំ ឧប្បន្នំ ‘‘ត្វំ វេទនា នាម ហោហី’’តិ, កោចិ ភណតិ, ន ចស្សា យេន កេនចិ ការណេន នាមគ្គហណកិច្ចំ អត្ថិ, យថា បថវិយា ឧប្បន្នាយ ‘‘ត្វំ បថវី នាម ហោហី’’តិ នាមគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, ចក្កវាឡសិនេរុម្ហិ ចន្ទិមសូរិយនក្ខត្តេសុ ឧប្បន្នេសុ ‘‘ត្វំ ចក្កវាឡំ នាម, ត្វំ នក្ខត្តំ នាម ហោហី’’តិ នាមគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, នាមំ ឧប្បន្នមេវ ហោតិ, ឱបបាតិកា បញ្ញត្តិ និបតតិ, ឯវំ វេទនាយ ឧប្បន្នាយ ‘‘ត្វំ វេទនា នាម ហោហី’’តិ នាមគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, តាយ ឧប្បន្នាយ វេទនាតិ ¶ នាមំ ឧប្បន្នមេវ ហោតិ. សញ្ញាទីសុបិ ឯសេវ នយោ អតីតេបិ ហិ វេទនា វេទនាយេវ. សញ្ញា. សង្ខារា. វិញ្ញាណំ វិញ្ញាណមេវ. អនាគតេបិ. បច្ចុប្បន្នេបិ. និព្ពានំ បន សទាបិ និព្ពានមេវាតិ. នាមនដ្ឋេន នាមំ. នមនដ្ឋេនាបិ ចេត្ថ ចត្តារោ ខន្ធា នាមំ. តេ ហិ អារម្មណាភិមុខំ នមន្តិ. នាមនដ្ឋេន សព្ពម្បិ នាមំ. ចត្តារោ ហិ ខន្ធា អារម្មណេ អញ្ញមញ្ញំ នាមេន្តិ ¶ , និព្ពានំ អារម្មណាធិបតិបច្ចយតាយ អត្តនិ អនវជ្ជធម្មេ នាមេតិ.

រូបន្តិ ចត្តារោ ច មហាភូតា ចតុន្នញ្ច មហាភូតានំ ឧបាទាយ រូបំ, តំ សព្ពម្បិ រុប្បនដ្ឋេន រូបំ. តស្ស វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា.

អវិជ្ជាតិ ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណំ. អយម្បិ វិត្ថារតោ វិសុទ្ធិមគ្គេ កថិតាយេវ. ភវតណ្ហាតិ ភវបត្ថនា. យថាហ ‘‘តត្ថ កតមា ភវតណ្ហា? យោ ភវេសុ ភវច្ឆន្ទោ’’តិអាទិ (ធ. ស. ១៣១៩).

ភវទិដ្ឋីតិ ភវោ វុច្ចតិ សស្សតំ, សស្សតវសេន ឧប្បជ្ជនកទិដ្ឋិ. សា ‘‘តត្ថ កតមា ភវទិដ្ឋិ? ‘ភវិស្សតិ អត្តា ច លោកោ ចា’តិ យា ឯវរូបា ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិគត’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ១៣២០) នយេន អភិធម្មេ វិត្ថារិតា. វិភវទិដ្ឋីតិ វិភវោ វុច្ចតិ ឧច្ឆេទំ, ឧច្ឆេទវសេន ឧប្បជ្ជនកទិដ្ឋិ. សាបិ ‘‘តត្ថ កតមា វិភវទិដ្ឋិ? ‘ន ភវិស្សតិ អត្តា ច លោកោ ចា’តិ (ធ. ស. ២៨៥). យា ឯវរូបា ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិគត’’ន្តិអាទិនា (ធ. ស. ១៣២១) នយេន តត្ថេវ វិត្ថារិតា.

អហិរិកន្តិ ¶ ‘‘យំ ន ហិរីយតិ ហិរីយិតព្ពេនា’’តិ (ធ. ស. ១៣២៨) ឯវំ វិត្ថារិតា និល្លជ្ជតា. អនោត្តប្បន្តិ ‘‘យំ ន ឱត្តប្បតិ ឱត្តប្បិតព្ពេនា’’តិ (ធ. ស. ១៣២៩) ឯវំ វិត្ថារិតោ អភាយនកអាការោ.

ហិរី ច ឱត្តប្បញ្ចាតិ ‘‘យំ ហិរីយតិ ហិរីយិតព្ពេន, ឱត្តប្បតិ ឱត្តប្បិតព្ពេនា’’តិ (ធ. ស. ១៣៣០-៣១) ឯវំ វិត្ថារិតានិ ហិរិឱត្តប្បានិ. អបិ ចេត្ថ អជ្ឈត្តសមុដ្ឋានា ហិរី, ពហិទ្ធាសមុដ្ឋានំ ឱត្តប្បំ. អត្តាធិបតេយ្យា ហិរី, លោកាធិបតេយ្យំ ឱត្តប្បំ. លជ្ជាសភាវសណ្ឋិតា ហិរី, ភយសភាវសណ្ឋិតំ ឱត្តប្បំ. វិត្ថារកថា បនេត្ថ សព្ពាការេន វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា.

ទោវចស្សតាតិ ¶ ទុក្ខំ វចោ ឯតស្មិំ វិប្បដិកូលគាហិម្ហិ វិបច្ចនីកសាតេ អនាទរេ បុគ្គលេតិ ទុព្ពចោ, តស្ស កម្មំ ទោវចស្សំ, តស្ស ភាវោ ទោវចស្សតា. វិត្ថារតោ បនេសា ‘‘តត្ថ កតមា ទោវចស្សតា? សហធម្មិកេ វុច្ចមានេ ទោវចស្សាយ’’ន្តិ (ធ. ស. ១៣៣២) អភិធម្មេ អាគតា. សា អត្ថតោ សង្ខារក្ខន្ធោ ហោតិ. ‘‘ចតុន្នញ្ច ខន្ធានំ ឯតេនាការេន បវត្តានំ ឯតំ អធិវចន’’ន្តិ វទន្តិ. បាបមិត្តតាតិ ¶ បាបា អស្សទ្ធាទយោ បុគ្គលា ឯតស្ស មិត្តាតិ បាបមិត្តោ, តស្ស ភាវោ បាបមិត្តតា. វិត្ថារតោ បនេសា – ‘‘តត្ថ កតមា បាបមិត្តតា? យេ តេ បុគ្គលា អស្សទ្ធា ទុស្សីលា អប្បស្សុតា មច្ឆរិនោ ទុប្បញ្ញា. យា តេសំ សេវនា និសេវនា សំសេវនា ភជនា សំភជនា ភត្តិ សំភត្តិ តំសម្បវង្កតា’’តិ (ធ. ស. ១៣៣៣) ឯវំ អាគតា. សាបិ អត្ថតោ ទោវចស្សតា វិយ ទដ្ឋព្ពា.

សោវចស្សតា ច កល្យាណមិត្តតា ច វុត្តប្បដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពា. ឧភោបិ បនេតា ឥធ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា កថិតា.

អាបត្តិកុសលតាតិ ‘‘បញ្ចបិ អាបត្តិក្ខន្ធា អាបត្តិយោ, សត្តបិ អាបត្តិក្ខន្ធា អាបត្តិយោ. យា តាសំ អាបត្តីនំ អាបត្តិកុសលតា បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៣៦) ឯវំ វុត្តោ អាបត្តិកុសលភាវោ.

អាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតាតិ ‘‘យា តាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានកុសលតា បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៣៧) ឯវំ វុត្តា សហ កម្មវាចាយ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានបរិច្ឆេទជាននា បញ្ញា.

សមាបត្តិកុសលតាតិ ¶ ‘‘អត្ថិ សវិតក្កសវិចារា សមាបត្តិ, អត្ថិ អវិតក្កវិចារមត្តា សមាបត្តិ, អត្ថិ អវិតក្កអវិចារា សមាបត្តិ. យា តាសំ សមាបត្តីនំ កុសលតា បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៣៨) ឯវំ វុត្តា សហ បរិកម្មេន អប្បនាបរិច្ឆេទជាននា បញ្ញា. សមាបត្តិវុដ្ឋានកុសលតាតិ ‘‘យា តាហិ សមាបត្តីហិ វុដ្ឋានកុសលតា បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៣៩) ឯវំ វុត្តា យថាបរិច្ឆិន្នសមយវសេនេវ សមាបត្តិតោ វុដ្ឋានសមត្ថា ‘‘ឯត្តកំ គតេ សូរិយេ ឧដ្ឋហិស្សាមី’’តិ វុដ្ឋានកាលបរិច្ឆេទកា បញ្ញា.

ធាតុកុសលតាតិ ‘‘អដ្ឋារស ធាតុយោ ចក្ខុធាតុ…បេ… មនោវិញ្ញាណធាតុ. យា តាសំ ធាតូនំ កុសលតា បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៤០) ឯវំ វុត្តា អដ្ឋារសន្នំ ¶ ធាតូនំ សភាវបរិច្ឆេទកា សវនធារណសម្មសនបដិវេធបញ្ញា. មនសិការកុសលតាតិ ‘‘យា តាសំ ធាតូនំ មនសិការកុសលតា បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៤១) ឯវំ វុត្តា តាសំយេវ ធាតូនំ សម្មសនបដិវេធបច្ចវេក្ខណបញ្ញា.

អាយតនកុសលតាតិ ‘‘ទ្វាទសាយតនានិ ចក្ខាយតនំ…បេ… ធម្មាយតនំ. យា តេសំ អាយតនានំ អាយតនកុសលតា បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៤២) ឯវំ វុត្តា ទ្វាទសន្នំ អាយតនានំ ឧគ្គហមនសិការបជាននា បញ្ញា. អបិច ធាតុកុសលតាបិ ឧគ្គហមនសិការសវនសម្មសនបដិវេធបច្ចវេក្ខណេសុ ¶ វត្តតិ មនសិការកុសលតាបិ អាយតនកុសលតាបិ. អយំ បនេត្ថ វិសេសោ, សវនឧគ្គហបច្ចវេក្ខណា លោកិយា, បដិវេធោ លោកុត្តរោ, សម្មសនមនសិការា លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា. បដិច្ចសមុប្បាទកុសលតាតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា…បេ… សមុទយោ ហោតីតិ យា តត្ថ បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៤៣) ឯវំ វុត្តា ទ្វាទសន្នំ បច្ចយាការានំ ឧគ្គហាទិវសេន បវត្តា បញ្ញា.

ឋានកុសលតាតិ ‘‘យេ យេ ធម្មា យេសំ យេសំ ធម្មានំ ហេតុបច្ចយា ឧប្បាទាយ តំ តំ ឋានន្តិ យា តត្ថ បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៤៤) ឯវំ វុត្តា ‘‘ចក្ខុំ វត្ថុំ កត្វា រូបំ អារម្មណំ កត្វា ឧប្បន្នស្ស ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស ចក្ខុរូបំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣៤៤) ឋានញ្ចេវ ការណញ្ចា’’តិ ឯវំ ឋានបរិច្ឆិន្ទនសមត្ថា បញ្ញា. អដ្ឋានកុសលតាតិ ‘‘យេ យេ ធម្មា យេសំ យេសំ ធម្មានំ ន ហេតូ ន បច្ចយា ឧប្បាទាយ តំ តំ អដ្ឋានន្តិ យា តត្ថ បញ្ញា បជាននា’’តិ (ធ. ស. ១៣៤៥) ឯវំ វុត្តា ‘‘ចក្ខុំ វត្ថុំ កត្វា រូបំ អារម្មណំ កត្វា សោតវិញ្ញាណាទីនិ នុប្បជ្ជន្តិ, តស្មា តេសំ ចក្ខុរូបំ ន ឋានំ ន ការណ’’ន្តិ ឯវំ អដ្ឋានបរិច្ឆិន្ទនសមត្ថា បញ្ញា អបិច ឯតស្មិំ ទុកេ ‘‘កិត្តាវតា បន, ភន្តេ, ឋានាឋានកុសលោ ¶ ភិក្ខូតិ អលំ វចនាយាតិ. ឥធានន្ទ, ភិក្ខុ អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ កញ្ចិ សង្ខារំ និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ បជានាតិ. ឋានញ្ច ខោ ឯតំ វិជ្ជតិ, យំ បុថុជ្ជនោ កញ្ចិ សង្ខារំ និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យា’’តិ (ម. និ. ៣.១២៧) ឥមិនាបិ សុត្តេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អជ្ជវន្តិ ¶ គោមុត្តវង្កតា ចន្ទវង្កតា នង្គលកោដិវង្កតាតិ តយោ អនជ្ជវា. ឯកច្ចោ ហិ ភិក្ខុ បឋមវយេ ឯកវីសតិយា អនេសនាសុ ឆសុ ច អគោចរេសុ ចរតិ, មជ្ឈិមបច្ឆិមវយេសុ លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ ហោតិ, អយំ គោមុត្តវង្កតា នាម. ឯកោ បឋមវយេបិ បច្ឆិមវយេបិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ បូរេតិ, លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ ហោតិ, មជ្ឈិមវយេ បុរិមសទិសោ, អយំ ចន្ទវង្កតា នាម. ឯកោ បឋមវយេបិ មជ្ឈិមវយេបិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ បូរេតិ, លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ ហោតិ, បច្ឆិមវយេ បុរិមសទិសោ អយំ នង្គលកោដិវង្កតា នាម. ឯកោ សព្ពមេតំ វង្កតំ បហាយ តីសុបិ វយេសុ បេសលោ លជ្ជី ¶ កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ ហោតិ. តស្ស យោ សោ ឧជុភាវោ, ឥទំ អជ្ជវំ នាម. អភិធម្មេបិ វុត្តំ – ‘‘តត្ថ កតមោ អជ្ជវោ. យា អជ្ជវតា អជិម្ហតា អវង្កតា អកុដិលតា, អយំ វុច្ចតិ អជ្ជវោ’’តិ (ធ. ស. ១៣៤៦). លជ្ជវន្តិ ‘‘តត្ថ កតមោ លជ្ជវោ? យោ ហិរីយតិ ហិរីយិតព្ពេន ហិរីយតិ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ សមាបត្តិយា. អយំ វុច្ចតិ លជ្ជវោ’’តិ ឯវំ វុត្តោ លជ្ជីភាវោ.

ខន្តីតិ ‘‘តត្ថ កតមា ខន្តិ? យា ខន្តិ ខមនតា អធិវាសនតា អចណ្ឌិក្កំ អនស្សុរោបោ អត្តមនតា ចិត្តស្សា’’តិ (ធ. ស. ១៣៤៨) ឯវំ វុត្តា អធិវាសនខន្តិ. សោរច្ចន្តិ ‘‘តត្ថ កតមំ សោរច្ចំ? យោ កាយិកោ អវីតិក្កមោ, វាចសិកោ អវីតិក្កមោ, កាយិកវាចសិកោ អវីតិក្កមោ. ឥទំ វុច្ចតិ សោរច្ចំ. សព្ពោបិ សីលសំវរោ សោរច្ច’’ន្តិ (ធ. ស. ១៣៤៩) ឯវំ វុត្តោ សុរតភាវោ.

សាខល្យន្តិ ‘‘តត្ថ កតមំ សាខល្យំ? យា សា វាចា អណ្ឌកា កក្កសា បរកដុកា បរាភិសជ្ជនី កោធសាមន្តា អសមាធិសំវត្តនិកា, តថារូបិំ វាចំ បហាយ យា សា វាចា នេឡា កណ្ណសុខា បេមនីយា ហទយង្គមា បោរី ពហុជនកន្តា ពហុជនមនាបា, តថារូបិំ វាចំ ភាសិតា ហោតិ. យា តត្ថ សណ្ហវាចតា សខិលវាចតា អផរុសវាចតា. ឥទំ វុច្ចតិ សាខល្យ’’ន្តិ (ធ. ស. ១៣៥០) ឯវំ វុត្តោ សម្មោទកមុទុកភាវោ. បដិសន្ថារោតិ អយំ លោកសន្និវាសោ អាមិសេន ធម្មេន ចាតិ ទ្វីហិ ឆិទ្ទោ, តស្ស តំ ឆិទ្ទំ យថា ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ បីឋស្ស វិយ ¶ បច្ចត្ថរណេន អាមិសេន ធម្មេន ច បដិសន្ថរណំ. អភិធម្មេបិ វុត្តំ ‘‘តត្ថ កតមោ បដិសន្ថារោ ¶ ? អាមិសបដិសន្ថារោ ច ធម្មបដិសន្ថារោ ច. ឥធេកច្ចោ បដិសន្ថារកោ ហោតិ អាមិសបដិសន្ថារេន វា ធម្មបដិសន្ថារេន វា. អយំ វុច្ចតិ បដិសន្ថារោ’’តិ (ធ. ស. ១៣៥១). ឯត្ថ ច អាមិសេន សង្គហោ អាមិសបដិសន្ថារោ នាម. តំ ករោន្តេន មាតាបិតូនំ ភិក្ខុគតិកស្ស វេយ្យាវច្ចករស្ស រញ្ញោ ចោរានញ្ច អគ្គំ អគ្គហេត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតិ. អាមសិត្វា ទិន្នេ ហិ រាជានោ ច ចោរា ច អនត្ថម្បិ ករោន្តិ ជីវិតក្ខយម្បិ បាបេន្តិ, អនាមសិត្វា ទិន្នេ អត្តមនា ហោន្តិ. ចោរនាគវត្ថុអាទីនិ ចេត្ថ វត្ថូនិ កថេតព្ពានិ. តានិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយំ ¶ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៨៥-៧) វិត្ថារិតានិ. សក្កច្ចំ ឧទ្ទេសទានំ បាឡិវណ្ណនា ធម្មកថាកថនន្តិ ឯវំ ធម្មេន សង្គហោ ធម្មបដិសន្ថារោ នាម.

អវិហិំសាតិ ករុណាបិ ករុណាបុព្ពភាគោបិ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘តត្ថ កតមា អវិហិំសា? យា សត្តេសុ ករុណា ករុណាយនា ករុណាយិតត្តំ ករុណាចេតោវិមុត្តិ, អយំ វុច្ចតិ អវិហិំសា’’តិ. សោចេយ្យន្តិ មេត្តាយ ច មេត្តាបុព្ពភាគស្ស ច វសេន សុចិភាវោ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘តត្ថ កតមំ សោចេយ្យំ? យា សត្តេសុ មេត្តិ មេត្តាយនា មេត្តាយិតត្តំ មេត្តាចេតោវិមុត្តិ, ឥទំ វុច្ចតិ សោចេយ្យ’’ន្តិ.

មុដ្ឋស្សច្ចន្តិ សតិវិប្បវាសោ, យថាហ ‘‘តត្ថ កតមំ មុដ្ឋស្សច្ចំ? យា អសតិ អននុស្សតិ អប្បដិស្សតិ អស្សរណតា អធារណតា បិលាបនតា សម្មុស្សនតា, ឥទំ វុច្ចតិ មុដ្ឋស្សច្ចំ’’ (ធ. ស. ១៣៥៦). អសម្បជញ្ញន្តិ, ‘‘តត្ថ កតមំ អសម្បជញ្ញំ? យំ អញ្ញាណំ អទស្សនំ អវិជ្ជាលង្គី មោហោ អកុសលមូល’’ន្តិ ឯវំ វុត្តា អវិជ្ជាយេវ. សតិ សតិយេវ. សម្បជញ្ញំ ញាណំ.

ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារតាតិ ‘‘តត្ថ កតមា ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារតា? ឥធេកច្ចោ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា និមិត្តគ្គាហី ហោតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១៣៥២) នយេន វិត្ថារិតោ ឥន្ទ្រិយសំវរភេទោ. ភោជនេ អមត្តញ្ញុតាតិ ‘‘តត្ថ កតមា ភោជនេ អមត្តញ្ញុតា? ឥធេកច្ចោ អប្បដិសង្ខា អយោនិសោ អាហារំ អាហារេតិ ទវាយ មទាយ មណ្ឌនាយ វិភូសនាយ. យា តត្ថ អសន្តុដ្ឋិតា អមត្តញ្ញុតា អប្បដិសង្ខា ភោជនេ’’តិ ឯវំ អាគតោ ភោជនេ អមត្តញ្ញុភាវោ. អនន្តរទុកោ វុត្តប្បដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពោ.

បដិសង្ខានពលន្តិ ¶ ‘‘តត្ថ កតមំ បដិសង្ខានពលំ? យា បញ្ញា បជាននា’’តិ ឯវំ វិត្ថារិតំ ¶ អប្បដិសង្ខាយ អកម្បនញាណំ. ភាវនាពលន្តិ ភាវេន្តស្ស ឧប្បន្នំ ពលំ. អត្ថតោ វីរិយសម្ពោជ្ឈង្គសីសេន សត្ត ពោជ្ឈង្គា ហោន្តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘តត្ថ កតមំ ភាវនាពលំ? យា កុសលានំ ធម្មានំ អាសេវនា ភាវនា ពហុលីកម្មំ, ឥទំ វុច្ចតិ ភាវនាពលំ. សត្តពោជ្ឈង្គា ភាវនាពល’’ន្តិ.

សតិពលន្តិ អស្សតិយា អកម្បនវសេន សតិយេវ. សមាធិពលន្តិ ឧទ្ធច្ចេ អកម្បនវសេន សមាធិយេវ. សមថោ ¶ សមាធិ. វិបស្សនា បញ្ញា. សមថោវ តំ អាការំ គហេត្វា បុន បវត្តេតព្ពស្ស សមថស្ស និមិត្តវសេន សមថនិមិត្តំ បគ្គាហនិមិត្តេបិ ឯសេវ នយោ. បគ្គាហោ វីរិយំ. អវិក្ខេបោ ឯកគ្គតា. ឥមេហិ បន សតិ ច សម្បជញ្ញញ្ច បដិសង្ខានពលញ្ច ភាវនាពលញ្ច សតិពលញ្ច សមាធិពលញ្ច សមថោ ច វិប្បស្សនា ច សមថនិមិត្តញ្ច បគ្គាហនិមិត្តញ្ច បគ្គាហោ ច អវិក្ខេបោ ចាតិ ឆហិ ទុកេហិ បរតោ សីលទិដ្ឋិសម្បទាទុកេន ច លោកិយលោកុត្តរមិស្សកា ធម្មា កថិតា.

សីលវិបត្តីតិ ‘‘តត្ថ កតមា សីលវិបត្តិ? កាយិកោ វីតិក្កមោ…បេ… សព្ពម្បិ ទុស្សីល្យំ សីលវិបត្តី’’តិ ឯវំ វុត្តោ សីលវិនាសកោ អសំវរោ. ទិដ្ឋិវិបត្តីតិ ‘‘តត្ថ កតមា ទិដ្ឋិវិបត្តិ? នត្ថិ ទិន្នំ នត្ថិ យិដ្ឋ’’ន្តិ ឯវំ អាគតា សម្មាទិដ្ឋិវិនាសិកា មិច្ឆាទិដ្ឋិ.

សីលសម្បទាតិ ‘‘តត្ថ កតមា សីលសម្បទា? កាយិកោ អវីតិក្កមោ’’តិ ឯវំ បុព្ពេ វុត្តសោរច្ចមេវ សីលស្ស សម្បាទនតោ បរិបូរណតោ ‘‘សីលសម្បទា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘សព្ពោបិ សីលសំវរោ សីលសម្បទា’’តិ ឥទំ មានសិកបរិយាទានត្ថំ វុត្តំ. ទិដ្ឋិសម្បទាតិ ‘‘តត្ថ កតមា ទិដ្ឋិសម្បទា? អត្ថិ ទិន្នំ អត្ថិ យិដ្ឋំ…បេ… សច្ឆិកត្វា បវេទេន្តីតិ យា ឯវរូបា បញ្ញា បជាននា’’តិ ឯវំ អាគតំ ទិដ្ឋិបារិបូរិភូតំ ញាណំ.

សីលវិសុទ្ធីតិ វិសុទ្ធិំ បាបេតុំ សមត្ថំ សីលំ. អភិធម្មេ បនាយំ ‘‘តត្ថ កតមា សីលវិសុទ្ធិ? កាយិកោ អវីតិក្កមោ វាចសិកោ អវីតិក្កមោ កាយិកវាចសិកោ អវីតិក្កមោ, អយំ វុច្ចតិ សីលវិសុទ្ធី’’តិ ឯវំ វិភត្តា. ទិដ្ឋិវិសុទ្ធីតិ វិសុទ្ធិំ បាបេតុំ សមត្ថំ ទស្សនំ. អភិធម្មេ បនាយំ ‘‘តត្ថ កតមា ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ? កម្មស្សកតញាណំ សច្ចានុលោមិកញាណំ មគ្គសមង្គិស្សញាណំ ផលសមង្គិស្សញាណ’’ន្តិ ឯវំ វុត្តា. ឯត្ថ ច តិវិធំ ទុច្ចរិតំ អត្តនា ¶ កតម្បិ បរេន កតម្បិ សកំ នាម ន ហោតិ អត្ថភញ្ជនតោ. សុចរិតំ សកំ នាម អត្ថជននតោតិ ឯវំ ជាននំ កម្មស្សកតញាណំ ¶ នាម. តស្មិំ ឋត្វា ពហុំ វដ្ដគាមិកម្មំ អាយូហិត្វា ¶ សុខតោ សុខេនេវ អរហត្តំ បត្តា គណនបថំ វីតិវត្តា. វិបស្សនាញាណំ បន វចីសច្ចញ្ច អនុលោមេតិ, បរមត្ថសច្ចញ្ច ន វិលោមេតីតិ សច្ចានុលោមិកំ ញាណន្តិ វុត្តំ.

‘‘ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ ខោ បន យថាទិដ្ឋិស្ស ច បធាន’’ន្តិ ឯត្ថ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធីតិ ញាណទស្សនំ កថិតំ. យថាទិដ្ឋិស្ស ច បធានន្តិ តំសម្បយុត្តមេវ វីរិយំ. អបិ ច បុរិមបទេន ចតុមគ្គញាណំ. បច្ឆិមបទេន តំសម្បយុត្តំ វីរិយំ. អភិធម្មេ បន ‘‘ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិ ខោ បនាតិ យា បញ្ញា បជាននា អមោហោ ធម្មវិចយោ សម្មាទិដ្ឋិ. យថាទិដ្ឋិស្ស ច បធានន្តិ យោ ចេតសិកោ វីរិយារម្ភោ សម្មាវាយាមោ’’តិ ឯវំ អយំ ទុកោ វិភត្តោ.

‘‘សំវេគោ ច សំវេជនីយេសុ ឋានេសូ’’តិ ឯត្ថ ‘‘សំវេគោតិ ជាតិភយំ ជរាភយំ ព្យាធិភយំ មរណភយ’’ន្តិ ឯវំ ជាតិអាទីនិ ភយតោ ទស្សនញាណំ. សំវេជនីយំ ឋានន្តិ ជាតិជរាព្យាធិមរណំ. ឯតានិ ហិ ចត្តារិ ជាតិ ទុក្ខា, ជរា ទុក្ខា, ព្យាធិ ទុក្ខោ, មរណំ ទុក្ខន្តិ ឯវំ សំវេគុប្បត្តិការណត្តា សំវេជនីយំ ឋានន្តិ វុត្តានិ. សំវិគ្គស្ស ច យោនិសោ បធានន្តិ ឯវំ សំវេគជាតស្ស ឧបាយបធានំ. ‘‘ឥធ ភិក្ខុ អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយ ឆន្ទំ ជនេតី’’តិ ឯវំ អាគតវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ.

អសន្តុដ្ឋិតា ច កុសលេសុ ធម្មេសូតិ យា កុសលានំ ធម្មានំ ភាវនាយ អសន្តុដ្ឋស្ស ភិយ្យោកម្យតា, តាយ ហិ សមង្គីភូតោ បុគ្គលោ សីលំ បូរេត្វា ឈានំ ឧប្បាទេតិ. ឈានំ លភិត្វា វិបស្សនំ អារភតិ. អារទ្ធវិបស្សកោ អរហត្តំ អគហេត្វា អន្តរា វោសានំ នាបជ្ជតិ. អប្បដិវានិតា ច បធានស្មិន្តិ ‘‘កុសលានំ ធម្មានំ ភាវនាយ សក្កច្ចកិរិយតា សាតច្ចកិរិយតា អដ្ឋិតកិរិយតា អនោលីនវុត្តិតា អនិក្ខិត្តឆន្ទតា អនិក្ខិត្តធុរតា អាសេវនា ភាវនា ពហុលីកម្ម’’ន្តិ ឯវំ វុត្តា រត្តិន្ទិវំ ឆ កោដ្ឋាសេ កត្វា ជាគរិយានុយោគវសេន អារទ្ធេ បធានស្មិំ អរហត្តំ អបត្វា អនិវត្តនតា.

វិជ្ជាតិ ¶ តិស្សោ វិជ្ជា. វិមុត្តីតិ ទ្វេ វិមុត្តិយោ, ចិត្តស្ស ច អធិមុត្តិ, និព្ពានញ្ច. ឯត្ថ ច អដ្ឋ សមាបត្តិយោ នីវរណាទីហិ សុដ្ឋុ មុត្តត្តា អធិមុត្តិ ¶ នាម. និព្ពានំ សព្ពសង្ខតតោ មុត្តត្តា វិមុត្តីតិ វេទិតព្ពំ.

ខយេ ញាណន្តិ កិលេសក្ខយករេ អរិយមគ្គេ ញាណំ. អនុប្បាទេ ញាណន្តិ បដិសន្ធិវសេន អនុប្បាទភូតេ តំតំមគ្គវជ្ឈកិលេសានំ វា អនុប្បាទបរិយោសានេ ឧប្បន្នេ អរិយផលេ ញាណំ. តេនេវាហ ¶ ‘‘ខយេ ញាណន្តិ មគ្គសមង្គិស្ស ញាណំ. អនុប្បាទេ ញាណន្តិ ផលសមង្គិស្ស ញាណ’’ន្តិ. ឥមេ ខោ, អាវុសោតិអាទិ ឯកកេ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ. ឥតិ បញ្ចតិំសាយ ទុកានំ វសេន ថេរោ សាមគ្គិរសំ ទស្សេសីតិ.

ទុកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តិកវណ្ណនា

៣០៥. ឥតិ ទុកវសេន សាមគ្គិរសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តិកវសេន ទស្សេតុំ បុន អារភិ. តត្ថ លុព្ភតីតិ លោភោ. អកុសលញ្ច តំ មូលញ្ច, អកុសលានំ វា មូលន្តិ អកុសលមូលំ. ទុស្សតីតិ ទោសោ. មុយ្ហតីតិ មោហោ. តេសំ បដិបក្ខនយេន អលោភាទយោ វេទិតព្ពា.

ទុដ្ឋុ ចរិតានិ, វិរូបានិ វា ចរិតានីតិ ទុច្ចរិតានិ. កាយេន ទុច្ចរិតំ, កាយតោ វា បវត្តំ ទុច្ចរិតន្តិ កាយទុច្ចរិតំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. សុដ្ឋុ ចរិតានិ, សុន្ទរានិ វា ចរិតានីតិ សុចរិតានិ. ទ្វេបិ ចេតេ តិកា បណ្ណត្តិយា វា កម្មបថេហិ វា កថេតព្ពា. បញ្ញត្តិយា តាវ កាយទ្វារេ បញ្ញត្តសិក្ខាបទស្ស វីតិក្កមោ កាយទុច្ចរិតំ. អវីតិក្កមោ កាយសុចរិតំ. វចីទ្វារេ បញ្ញត្តសិក្ខាបទស្ស វីតិក្កមោ វចីទុច្ចរិតំ, អវីតិក្កមោ វចីសុចរិតំ. ឧភយត្ថ បញ្ញត្តស្ស សិក្ខាបទស្ស វីតិក្កមោវ មនោទុច្ចរិតំ, អវីតិក្កមោ មនោសុចរិតំ. អយំ បណ្ណត្តិកថា. បាណាតិបាតាទយោ បន តិស្សោ ចេតនា កាយទ្វារេបិ វចីទ្វារេបិ ឧប្បន្នា កាយទុច្ចរិតំ. ចតស្សោ មុសាវាទាទិចេតនា វចីទុច្ចរិតំ. អភិជ្ឈា ព្យាបាទោ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ តយោ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មា មនោទុច្ចរិតំ. បាណាតិបាតាទីហិ វិរមន្តស្ស ឧប្បន្នា តិស្សោ ¶ ចេតនាបិ វិរតិយោបិ កាយសុចរិតំ. មុសាវាទាទីហិ វិរមន្តស្ស ចតស្សោ ចេតនាបិ វិរតិយោបិ វចីសុចរិតំ. អនភិជ្ឈា អព្យាបាទោ សម្មាទិដ្ឋីតិ តយោ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មា ¶ មនោសុចរិតន្តិ អយំ កម្មបថកថា.

កាមបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ កាមវិតក្កោ. ព្យាបាទបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ ព្យាបាទវិតក្កោ. វិហិំសាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ វិហិំសាវិតក្កោ. តេសុ ទ្វេ សត្តេសុបិ សង្ខារេសុបិ ឧប្បជ្ជន្តិ. កាមវិតក្កោ ហិ បិយេ មនាបេ សត្តេ វា សង្ខារេ វា វិតក្កេន្តស្ស ឧប្បជ្ជតិ. ព្យាបាទវិតក្កោ ¶ អប្បិយេ អមនាបេ សត្តេ វា សង្ខារេ វា កុជ្ឈិត្វា ឱលោកនកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ វិនាសនា ឧប្បជ្ជតិ. វិហិំសាវិតក្កោ សង្ខារេសុ នុប្បជ្ជតិ. សង្ខារោ ហិ ទុក្ខាបេតព្ពោ នាម នត្ថិ. ឥមេ សត្តា ហញ្ញន្តុ វា ឧច្ឆិជ្ជន្តុ វា វិនស្សន្តុ វា មា វា អហេសុន្តិ ចិន្តនកាលេ បន សត្តេសុ ឧប្បជ្ជតិ.

នេក្ខម្មបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ នេក្ខម្មវិតក្កោ. សោ អសុភបុព្ពភាគេ កាមាវចរោ ហោតិ. អសុភជ្ឈានេ រូបាវចរោ. តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេ លោកុត្តរោ. អព្យាបាទបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ អព្យាបាទវិតក្កោ. សោ មេត្តាបុព្ពភាគេ កាមាវចរោ ហោតិ. មេត្តាឈានេ រូបាវចរោ. តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេ លោកុត្តរោ. អវិហិំសាបដិសំយុត្តោ វិតក្កោ អវិហិំសាវិតក្កោ. សោ ករុណាបុព្ពភាគេ កាមាវចរោ. ករុណាឈានេ រូបាវចរោ. តំ ឈានំ បាទកំ កត្វា ឧប្បន្នមគ្គផលកាលេ លោកុត្តរោ. យទា អលោភោ សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ភវន្តិ. យទា មេត្តា សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ភវន្តិ. យទា ករុណា សីសំ ហោតិ, តទា ឥតរេ ទ្វេ តទន្វាយិកា ភវន្តីតិ. កាមសង្កប្បាទយោ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. ទេសនាមត្តមេវ ហេតំ. អត្ថតោ បន កាមវិតក្កាទីនញ្ច កាមសង្កប្បាទីនញ្ច នានាករណំ នត្ថិ.

កាមបដិសំយុត្តា សញ្ញា កាមសញ្ញា. ព្យាបាទបដិសំយុត្តា សញ្ញា ព្យាបាទសញ្ញា. វិហិំសាបដិសំយុត្តា សញ្ញា វិហិំសាសញ្ញា. តាសម្បិ កាមវិតក្កាទីនំ ¶ វិយ ឧប្បជ្ជនាការោ វេទិតព្ពោ. តំសម្បយុត្តាយេវ ហិ ឯតា. នេក្ខម្មសញ្ញាទយោបិ នេក្ខម្មវិតក្កាទិសម្បយុត្តាយេវ. តស្មា តាសម្បិ តថេវ កាមាវចរាទិភាវោ វេទិតព្ពោ.

កាមធាតុអាទីសុ ‘‘កាមបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ មិច្ឆាសង្កប្បោ. អយំ វុច្ចតិ កាមធាតុ. សព្ពេបិ អកុសលា ¶ ធម្មា កាមធាតូ’’តិ អយំ កាមធាតុ. ‘‘ព្យាបាទបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ មិច្ឆាសង្កប្បោ. អយំ វុច្ចតិ ព្យាបាទធាតុ. ទសសុ អាឃាតវត្ថូសុ ចិត្តស្ស អាឃាតោ បដិឃាតោ អនត្តមនតា ចិត្តស្សា’’តិ អយំ ព្យាបាទធាតុ. ‘‘វិហិំសា បដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ មិច្ឆាសង្កប្បោ. អយំ វុច្ចតិ វិហិំសាធាតុ. ឥធេកច្ចោ បាណិនា វា លេឌ្ឌុនា វា ទណ្ឌេន វា សត្ថេន វា រជ្ជុយា វា អញ្ញតរញ្ញតរេន វា សត្តេ វិហេឋេតី’’តិ អយំ វិហិំសាធាតុ. តត្ថ ទ្វេ កថា សព្ពសង្គាហិកា ច អសម្ភិន្នា ច. តត្ថ កាមធាតុយា គហិតាយ ឥតរា ទ្វេ គហិតាវ ហោន្តិ, តតោ បន នីហរិត្វា អយំ ព្យាបាទធាតុ អយំ វិហិំសាធាតូតិ ទស្សេតីតិ អយំ សព្ពសង្គាហិកកថា នាម. កាមធាតុំ កថេន្តោ បន ភគវា ព្យាបាទធាតុំ ព្យាបាទធាតុដ្ឋានេ ¶ , វិហិំសាធាតុំ វិហិំសាធាតុដ្ឋានេ ឋបេត្វា អវសេសំ កាមធាតុ នាមាតិ កថេសីតិ អយំ អសម្ភិន្នកថា នាម.

នេក្ខម្មធាតុអាទីសុ ‘‘នេក្ខម្មបដិសំយុត្តោ តក្កោ វិតក្កោ សម្មាសង្កប្បោ. អយំ វុច្ចតិ នេក្ខម្មធាតុ. សព្ពេបិ កុសលា ធម្មា នេក្ខម្មធាតូ’’តិ អយំ នេក្ខម្មធាតុ. ‘‘អព្យាបាទបដិសំយុត្តោ តក្កោ…បេ… អយំ វុច្ចតិ អព្យាបាទធាតុ. យា សត្តេសុ មេត្តិ…បេ… មេត្តាចេតោវិមុត្តី’’តិ អយំ អព្យាបាទធាតុ. ‘‘អវិហិំសាបដិសំយុត្តោ តក្កោ…បេ… អយំ វុច្ចតិ អវិហិំសាធាតុ. យា សត្តេសុ ករុណា…បេ… ករុណាចេតោវិមុត្តី’’តិ អយំ អវិហិំសាធាតុ. ឥធាបិ វុត្តនយេនេវ ទ្វេ កថា វេទិតព្ពា.

អបរាបិ តិស្សោ ធាតុយោតិ អញ្ញាបិ សុញ្ញតដ្ឋេន តិស្សោ ធាតុយោ. តាសុ ‘‘តត្ថ កតមា កាមធាតុ? ហេដ្ឋតោ អវីចិនិរយំ បរិយន្តំ ករិត្វា’’តិ ឯវំ វិត្ថារិតោ កាមភវោ កាមធាតុ នាម. ‘‘ហេដ្ឋតោ ព្រហ្មលោកំ បរិយន្តំ ករិត្វា អាកាសានញ្ចាយតនុបគេ ទេវេ បរិយន្តំ ករិត្វា’’តិ ឯវំ វិត្ថារិតា បន រូបារូបភវា ឥតរា ទ្វេ ធាតុយោ. ធាតុយា អាគតដ្ឋានម្ហិ ហិ ភវេន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពា. ភវស្ស អាគតដ្ឋានេ ធាតុយា បរិច្ឆិន្ទិតព្ពា. ឥធ ភវេន បរិច្ឆេទោ កថិតោ. រូបធាតុអាទីសុ ¶ រូបារូបធាតុយោ រូបារូបភវាយេវ. និរោធធាតុយា និព្ពានំ កថិតំ.

ហីនាទីសុ ហីនា ធាតូតិ ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា. អវសេសា តេភូមកធម្មា ¶ មជ្ឈិមធាតុ. នវ លោកុត្តរធម្មា បណីតធាតុ.

កាមតណ្ហាតិ បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ. រូបារូបភវេសុ បន រាគោ ឈាននិកន្តិសស្សតទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ ភវវសេន បត្ថនា ភវតណ្ហា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ វិភវតណ្ហា. អបិច ឋបេត្វា បច្ឆិមំ តណ្ហាទ្វយំ សេសតណ្ហា កាមតណ្ហា នាម. យថាហ ‘‘តត្ថ កតមា ភវតណ្ហា? ភវទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ សារាគោ ចិត្តស្ស សារាគោ. អយំ វុច្ចតិ ភវតណ្ហា. តត្ថ កតមា វិភវតណ្ហា? ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ សារាគោ ចិត្តស្ស សារាគោ, អយំ វុច្ចតិ វិភវតណ្ហា. អវសេសា តណ្ហា កាមតណ្ហា’’តិ. បុន កាមតណ្ហាទីសុ បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ កាមតណ្ហា. រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ឥតរា ទ្វេ តណ្ហា. អភិធម្មេ បនេតា ‘‘កាមធាតុបដិសំយុត្តោ…បេ… អរូបធាតុបដិសំយុត្តោ’’តិ ឯវំ វិត្ថារិតា. ឥមិនា វារេន កិំ ទស្សេតិ? សព្ពេបិ តេភូមកា ធម្មា រជនីយដ្ឋេន តណ្ហាវត្ថុកាតិ សព្ពតណ្ហា កាមតណ្ហាយ បរិយាទិយិត្វា តតោ នីហរិត្វា ឥតរា ទ្វេ តណ្ហា ទស្សេតិ. រូបតណ្ហាទីសុ រូបភវេ ¶ ឆន្ទរាគោ រូបតណ្ហា. អរូបភវេ ឆន្ទរាគោ អរូបតណ្ហា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ និរោធតណ្ហា.

សំយោជនត្តិកេ វដ្ដស្មិំ សំយោជយន្តិ ពន្ធន្តីតិ សំយោជនានិ. សតិ រូបាទិភេទេ កាយេ ទិដ្ឋិ, វិជ្ជមានា វា កាយេ ទិដ្ឋីតិ សក្កាយទិដ្ឋិ. វិចិនន្តោ ឯតាយ កិច្ឆតិ, ន សក្កោតិ សន្និដ្ឋានំ កាតុន្តិ វិចិកិច្ឆា. សីលញ្ច វតញ្ច បរាមសតីតិ សីលព្ពតបរាមាសោ. អត្ថតោ បន ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនា នយេន អាគតា វីសតិវត្ថុកា ទិដ្ឋិ សក្កាយទិដ្ឋិ នាម. ‘‘សត្ថរិ កង្ខតី’’តិអាទិនា នយេន អាគតា អដ្ឋវត្ថុកា វិមតិ វិចិកិច្ឆា នាម. ‘‘ឥធេកច្ចោ សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធិ សីលព្ពតេន សុទ្ធីតិ សីលំ បរាមសតិ, វតំ បរាមសតិ, សីលព្ពតំ បរាមសតិ. យា ឯវរូបា ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិគត’’ន្តិអាទិនា នយេន អាគតោ វិបរិយេសគ្គាហោ សីលព្ពតបរាមាសោ នាម.

តយោ ¶ អាសវាតិ ឯត្ថ ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន វា អាសវនដ្ឋេន វា អាសវា. តត្ថ ‘‘បុរិមា, ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ អវិជ្ជាយ, ឥតោ បុព្ពេ អវិជ្ជា នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’’តិ, ‘‘បុរិមា ¶ , ភិក្ខវេ, កោដិ ន បញ្ញាយតិ ភវតណ្ហាយ ភវទិដ្ឋិយា, ឥតោ បុព្ពេ ភវទិដ្ឋិ នាហោសិ, អថ បច្ឆា សមភវី’’តិ ឯវំ តាវ ចិរបារិវាសិយដ្ឋេន អាសវា វេទិតព្ពា. ចក្ខុតោ រូបេ សវតិ អាសវតិ សន្ទតិ បវត្តតិ. សោតតោ សទ្ទេ. ឃានតោ គន្ធេ. ជិវ្ហាតោ រសេ. កាយតោ ផោដ្ឋព្ពេ. មនតោ ធម្មេ សវតិ អាសវតិ សន្ទតិ បវត្តតីតិ ឯវំ អាសវនដ្ឋេន អាសវាតិ វេទិតព្ពា.

បាឡិយំ បន កត្ថចិ ទ្វេ អាសវា អាគតា ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកា ច អាសវា សម្បរាយិកា ច អាសវា’’តិ, កត្ថចិ ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, អាសវា. កាមាសវោ ភវាសវោ អវិជ្ជាសវោ’’តិ តយោ. អភិធម្មេ តេយេវ ទិដ្ឋាសវេន សទ្ធិំ ចត្តារោ. និព្ពេធិកបរិយាយេ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា និរយគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា តិរច្ឆានយោនិគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា បេត្តិវិសយគាមិនិយា, អត្ថិ អាសវា មនុស្សលោកគាមិនិយា អត្ថិ អាសវា ទេវលោកគាមិនិយា’’តិ ឯវំ បញ្ច. ឆក្កនិបាតេ អាហុនេយ្យសុត្តេ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អាសវា សំវរា បហាតព្ពា, អត្ថិ អាសវា បដិសេវនា បហាតព្ពា, អត្ថិ អាសវា បរិវជ្ជនា បហាតព្ពា, អត្ថិ អាសវា អធិវាសនា បហាតព្ពា, អត្ថិ អាសវា វិនោទនា បហាតព្ពា, អត្ថិ អាសវា ភាវនា បហាតព្ពា’’តិ ឯវំ ឆ. សព្ពាសវបរិយាយេ តេយេវ ទស្សនាបហាតព្ពេហិ សទ្ធិំ សត្ត. ឥមស្មិំ បន សង្គីតិសុត្តេ តយោ. តត្ថ ‘‘យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ’’តិ ឯវំ វុត្តោ បញ្ចកាមគុណិកោ ¶ រាគោ កាមាសវោ នាម. ‘‘យោ ភវេសុ ភវច្ឆន្ទោ’’តិ ឯវំ វុត្តោ សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ រាគោ, ភវវសេន វា បត្ថនា ភវាសវោ នាម. ‘‘ទុក្ខេ អញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា នយេន អាគតា អវិជ្ជា អវិជ្ជាសវោ នាមាតិ. កាមភវាទយោ កាមធាតុអាទិវសេន វុត្តាយេវ.

កាមេសនាទីសុ ‘‘តត្ថ កតមា កាមេសនា? យោ កាមេសុ កាមច្ឆន្ទោ កាមជ្ឈោសានំ, អយំ វុច្ចតិ កាមេសនា’’តិ ឯវំ វុត្តោ កាមគវេសនរាគោ កាមេសនា នាម. ‘‘តត្ថ កតមា ភវេសនា? យោ ភវេសុ ¶ ភវច្ឆន្ទោ ភវជ្ឈោសានំ, អយំ វុច្ចតិ ភវេសនា’’តិ ឯវំ វុត្តោ ភវគវេសនរាគោ ភវេសនា នាម. ‘‘តត្ថ កតមា ព្រហ្មចរិយេសនា? សស្សតោ លោកោតិ វា…បេ… នេវ ហោតិ ន នហោតិ តថាគតោ បរម្មរណាតិ វា, យា ឯវរូបា ទិដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតំ វិបរិយេសគ្គាហោ ¶ , អយំ វុច្ចតិ ព្រហ្មចរិយេសនា’’តិ ឯវំ វុត្តា ទិដ្ឋិគតិកសម្មតស្ស ព្រហ្មចរិយស្ស គវេសនទិដ្ឋិ ព្រហ្មចរិយេសនា នាម. ន កេវលញ្ច ភវរាគទិដ្ឋិយោវ, តទេកដ្ឋំ កម្មម្បិ ឯសនាយេវ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘តត្ថ កតមា កាមេសនា? កាមរាគោ តទេកដ្ឋំ អកុសលំ កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មំ, អយំ វុច្ចតិ កាមេសនា. តត្ថ កតមា ភវេសនា? ភវរាគោ តទេកដ្ឋំ អកុសលំ កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មំ, អយំ វុច្ចតិ ភវេសនា. តត្ថ កតមា ព្រហ្មចរិយេសនា? អន្តគ្គាហិកា ទិដ្ឋិ តទេកដ្ឋំ អកុសលំ កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មំ, អយំ វុច្ចតិ ព្រហ្មចរិយេសនា’’តិ.

វិធាសុ ‘‘កថំវិធំ សីលវន្តំ វទន្តិ, កថំវិធំ បញ្ញវន្តំ វទន្តី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.៩៥) អាការសណ្ឋានំ វិធា នាម. ‘‘ឯកវិធេន ញាណវត្ថុ ទុវិធេន ញាណវត្ថូ’’តិអាទីសុ (វិភ. ៧៥១) កោដ្ឋាសោ. ‘‘សេយ្យោហមស្មីតិ វិធា’’តិអាទីសុ (វិភ. ៩២០) មានោ វិធា នាម. ឥធ សោ អធិប្បេតោ. មានោ ហិ សេយ្យាទិវសេន វិទហនតោ វិធាតិ វុច្ចតិ. សេយ្យោហមស្មីតិ ឥមិនា សេយ្យសទិសហីនានំ វសេន តយោ មានា វុត្តា. សទិសហីនេសុបិ ឯសេវ នយោ.

អយញ្ហិ មានោ នាម សេយ្យស្ស តិវិធោ, សទិសស្ស តិវិធោ, ហីនស្ស តិវិធោតិ នវវិធោ ហោតិ. តត្ថ ‘‘សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានោ រាជូនញ្ចេវ បព្ពជិតានញ្ច ឧប្បជ្ជតិ.

រាជា ហិ រដ្ឋេន វា ធនវាហនេហិ វា ‘‘កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ ¶ . បព្ពជិតោបិ សីលធុតង្គាទីហិ ‘‘កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ ឯតំ មានំ ករោតិ. ‘‘សេយ្យស្ស សទិសោហមស្មី’’តិ មានោបិ ឯតេសំយេវ ឧប្បជ្ជតិ. រាជា ហិ រដ្ឋេន វា ធនវាហនេហិ វា អញ្ញរាជូហិ សទ្ធិំ មយ្ហំ កិំ នានាករណន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ. បព្ពជិតោបិ សីលធុតង្គាទីហិបិ អញ្ញេន ភិក្ខុនា មយ្ហំ កិំ នានាករណន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ. ‘‘សេយ្យស្ស ហីនោហមស្មី’’តិ មានោបិ ឯតេសំយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យស្ស ¶ ហិ រញ្ញោ រដ្ឋំ វា ធនវាហនាទីនិ វា នាតិសម្បន្នានិ ហោន្តិ, សោ មយ្ហំ រាជាតិ វោហារមុខមត្តមេវ, កិំ រាជា នាម អហន្តិ ឯតំ មានំ ករោតិ. បព្ពជិតោបិ អប្បលាភសក្ការោ អហំ ធម្មកថិកោ ពហុស្សុតោ មហាថេរោតិ កថាមត្តកមេវ, កិំ ធម្មកថិកោ នាមាហំ កិំ ពហុស្សុតោ កិំ មហាថេរោ យស្ស មេ លាភសក្ការោ នត្ថីតិ ¶ ឯតំ មានំ ករោតិ.

‘‘សទិសស្ស សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានាទយោ អមច្ចាទីនំ ឧប្បជ្ជន្តិ. អមច្ចោ វា ហិ រដ្ឋិយោ វា ភោគយានវាហនាទីហិ កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ រាជបុរិសោ អត្ថីតិ វា មយ្ហំ អញ្ញេហិ សទ្ធិំ កិំ នានាករណន្តិ វា អមច្ចោតិ នាមមេវ មយ្ហំ, ឃាសច្ឆាទនមត្តម្បិ មេ នត្ថិ, កិំ អមច្ចោ នាមាហន្តិ វា ឯតេ មានេ ករោតិ.

‘‘ហីនស្ស សេយ្យោហមស្មី’’តិ មានាទយោ ទាសាទីនំ ឧប្បជ្ជន្តិ. ទាសោ ហិ មាតិតោ វា បិតិតោ វា កោ មយា សទិសោ អញ្ញោ ទាសោ នាម អត្ថិ, អញ្ញេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តា កុច្ឆិហេតុ ទាសា ជាតា, អហំ បន បវេណីអាគតត្តា សេយ្យោតិ វា បវេណីអាគតភាវេន ឧភតោសុទ្ធិកទាសត្តេន អសុកទាសេន នាម សទ្ធិំ កិំ មយ្ហំ នានាករណន្តិ វា កុច្ឆិវសេនាហំ ទាសព្យ ឧបគតោ, មាតាបិតុកោដិយា បន មេ ទាសដ្ឋានំ នត្ថិ, កិំ ទាសោ នាម អហន្តិ វា ឯតេ មានេ ករោតិ. យថា ច ទាសោ, ឯវំ បុក្កុសចណ្ឌាលាទយោបិ ឯតេ មានេ ករោន្តិយេវ.

ឯត្ថ ច សេយ្យស្ស សេយ្យោហមស្មីតិ, ច សទិសស្ស សទិសោហមស្មីតិ ច ហីនស្ស ហីនោហមស្មីតិ ច ឥមេ តយោ មានា យាថាវមានា នាម អរហត្តមគ្គវជ្ឈា. សេសា ឆ មានា អយាថាវមានា នាម បឋមមគ្គវជ្ឈា.

តយោ អទ្ធាតិ តយោ កាលា. អតីតោ អទ្ធាតិអាទីសុ ទ្វេបរិយាយា សុត្តន្តបរិយាយោ ច អភិធម្មបរិយាយោ ច. សុត្តន្តបរិយាយេន បដិសន្ធិតោ បុព្ពេ អតីតោ អទ្ធា នាម. ចុតិតោ បច្ឆា អនាគតោ អទ្ធា នាម. សហ ចុតិបដិសន្ធីហិ តទន្តរំ បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធា នាម. អភិធម្មបរិយាយេន តីសុ ខណេសុ ភង្គតោ ឧទ្ធំ អតីតោ អទ្ធា នាម. ឧប្បាទតោ បុព្ពេ អនាគតោ ¶ អទ្ធា នាម. ខណត្តយេ បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធា នាម. អតីតាទិភេទោ ច នាម អយំ ធម្មានំ ហោតិ, ន កាលស្ស. អតីតាទិភេទេ ¶ បន ធម្មេ ឧបាទាយ ឥធ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ កាលោ តេនេវ វោហារេន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

តយោ អន្តាតិ តយោ កោដ្ឋាសា. ‘‘កាយពន្ធនស្ស អន្តោ ជីរតី’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ២៧៨) ហិ អន្តោយេវ អន្តោ. ‘‘ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៥១) បរភាគោ អន្តោ. ‘‘អន្តមិទំ, ភិក្ខវេ, ជីវិកាន’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.៨០) ឯត្ថ លាមកភាវោ អន្តោ. ‘‘សក្កាយោ ខោ, អាវុសោ, បឋមោ អន្តោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៦.៦១) កោដ្ឋាសោ អន្តោ. ឥធ កោដ្ឋាសោ អធិប្បេតោ. សក្កាយោតិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា. សក្កាយសមុទយោតិ ¶ តេសំ និព្ពត្តិកា បុរិមតណ្ហា. សក្កាយនិរោធោតិ ឧភិន្នំ អប្បវត្តិភូតំ និព្ពានំ. មគ្គោ បន និរោធាធិគមស្ស ឧបាយត្តា និរោធេ គហិតេ គហិតោវាតិ វេទិតព្ពោ.

ទុក្ខទុក្ខតាតិ ទុក្ខភូតា ទុក្ខតា. ទុក្ខវេទនាយេតំ នាមំ. សង្ខារទុក្ខតាតិ សង្ខារភាវេន ទុក្ខតា. អទុក្ខមសុខាវេទនាយេតំ នាមំ. សា ហិ សង្ខតត្តា ឧប្បាទជរាភង្គបីឡិតា, តស្មា អញ្ញទុក្ខសភាវវិរហតោ សង្ខារទុក្ខតាតិ វុត្តា. វិបរិណាមទុក្ខតាតិ វិបរិណាមេ ទុក្ខតា. សុខវេទនាយេតំ នាមំ. សុខស្ស ហិ វិបរិណាមេ ទុក្ខំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា សុខំ វិបរិណាមទុក្ខតាតិ វុត្តំ. អបិច ឋបេត្វា ទុក្ខវេទនំ សុខវេទនញ្ច សព្ពេបិ តេភូមកា ធម្មា ‘‘សព្ពេ សង្ខារា ទុក្ខា’’តិ វចនតោ សង្ខារទុក្ខតាតិ វេទិតព្ពា.

មិច្ឆត្តនិយតោតិ មិច្ឆាសភាវោ ហុត្វា និយតោ. និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយា សទ្ធិំ អានន្តរិយកម្មស្សេតំ នាមំ. សម្មាសភាវេ និយតោ សម្មត្តនិយតោ. ចតុន្នំ អរិយមគ្គានមេតំ នាមំ. ន និយតោតិ អនិយតោ. អវសេសានំ ធម្មានមេតំ នាមំ.

តយោ តមាតិ ‘‘តមន្ធការោ សម្មោហោ អវិជ្ជោឃោ មហាភយោ’’តិ វចនតោ អវិជ្ជា តមោ នាម. ឥធ បន អវិជ្ជាសីសេន វិចិកិច្ឆា វុត្តា. អារព្ភាតិ អាគម្ម. កង្ខតីតិ កង្ខំ ឧប្បាទេតិ. វិចិកិច្ឆតីតិ វិចិនន្តោ កិច្ឆំ អាបជ្ជតិ, សន្និដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ. នាធិមុច្ឆតីតិ តត្ថ អធិមុច្ឆិតុំ ន សក្កោតិ. ន សម្បសីទតីតិ តំ អារព្ភ បសាទំ អារោបេតុំ ន សក្កោតិ.

អរក្ខេយ្យានីតិ ¶ ¶ ន រក្ខិតព្ពានិ. តីសុ ទ្វារេសុ បច្ចេកំ រក្ខណកិច្ចំ នត្ថិ, សព្ពានិ សតិយា ឯវ រក្ខិតានីតិ ទីបេតិ. នត្ថិ តថាគតស្សាតិ. ‘‘ឥទំ នាម មេ សហសា ឧប្បន្នំ កាយទុច្ចរិតំ, ឥមាហំ យថា មេ បរោ ន ជានាតិ ¶ , តថា រក្ខាមិ, បដិច្ឆាទេមី’’តិ ឯវំ រក្ខិតព្ពំ នត្ថិ តថាគតស្ស កាយទុច្ចរិតំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. កិំ បន សេសខីណាសវានំ កាយសមាចារាទយោ អបរិសុទ្ធាតិ? នោ អបរិសុទ្ធា. ន បន តថាគតស្ស វិយ បរិសុទ្ធា. អប្បស្សុតខីណាសវោ ហិ កិញ្ចាបិ លោកវជ្ជំ នាបជ្ជតិ, បណ្ណត្តិយំ បន អកោវិទត្តា វិហារការំ កុដិការំ សហគារំ សហសេយ្យន្តិ ឯវរូបា កាយទ្វារេ អាបត្តិយោ អាបជ្ជតិ. សញ្ចរិត្តំ បទសោធម្មំ ឧត្តរិឆប្បញ្ចវាចំ ភូតារោចនន្តិ ឯវរូបា វចីទ្វារេ អាបត្តិយោ អាបជ្ជតិ. ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនវសេន មនោទ្វារេ រូបិយប្បដិគ្គាហណាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, ធម្មសេនាបតិសទិសស្សាបិ ហិ ខីណាសវស្ស មនោទ្វារេ សឧបារម្ភវសេន មនោទុច្ចរិតំ ឧប្បជ្ជតិ ឯវ.

ចាតុមវត្ថុស្មិញ្ហិ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ សារិបុត្តមោគ្គល្លានានំ បណាមិតកាលេ តេសំ អត្ថាយ ចាតុមេយ្យកេហិ សក្យេហិ ភគវតិ ខមាបិតេ ថេរោ ភគវតា ‘‘កិន្តិ តេ សារិបុត្ត អហោសិ មយា ភិក្ខុសង្ឃេ បណាមិតេ’’តិ បុដ្ឋោ អហំ បរិសាយ អព្យត្តភាវេន សត្ថារា បណាមិតោ. ឥតោ ទានិ បដ្ឋាយ បរំ ន ឱវទិស្សាមីតិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា អាហ ‘‘ឯវំ ខោ មេ, ភន្តេ, អហោសិ ភគវតា ភិក្ខុសង្ឃោ បណាមិតោ, អប្បោស្សុក្កោ ទានិ ភគវា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ អនុយុត្តោ វិហរិស្សតិ, មយម្បិ ទានិ អប្បោស្សុក្កា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ អនុយុត្តា វិហរិស្សាមា’’តិ.

អថស្ស តស្មិំ មនោទុច្ចរិតេ ឧបារម្ភំ អារោបេន្តោ សត្ថា អាហ – ‘‘អាគមេហិ ត្វំ, សារិបុត្ត ន ខោ តេ, សារិបុត្ត, បុនបិ ឯវរូបំ ចិត្តំ ឧប្បាទេតព្ព’’ន្តិ. ឯវំ បរំ ន ឱវទិស្សាមិ នានុសាសិស្សាមីតិ វិតក្កិតមត្តម្បិ ថេរស្ស មនោទុច្ចរិតំ នាម ជាតំ. ភគវតោ បន ឯត្តកំ នាម នត្ថិ, អនច្ឆរិយញ្ចេតំ. សព្ពញ្ញុតំ បត្តស្ស ទុច្ចរិតំ ន ភវេយ្យ. ពោធិសត្តភូមិយំ ឋិតស្ស ឆព្ពស្សានិ បធានំ អនុយុញ្ជន្តស្សាបិ បនស្ស នាហោសិ. ឧទរច្ឆវិយា បិដ្ឋិកណ្ដកំ អល្លីនាយ ‘‘កាលង្កតោ សមណោ គោតមោ’’តិ ទេវតានំ វិមតិយា ឧប្បជ្ជមានាយបិ ‘‘សិទ្ធត្ថ កស្មា កិលមសិ? សក្កា ភោគេ ¶ ច ភុញ្ជិតុំ បុញ្ញានិ ច កាតុ’’ន្តិ មារេន បាបិមតា វុច្ចមានស្ស ‘‘ភោគេ ភុញ្ជិស្សាមី’’តិ វិតក្កមត្តម្បិ នុប្បជ្ជតិ. អថ នំ មារោ ពោធិសត្តកាលេ ឆព្ពស្សានិ ពុទ្ធកាលេ ឯកំ វស្សំ ¶ អនុពន្ធិត្វា កិញ្ចិ វជ្ជំ អបស្សិត្វា ឥទំ វត្វា បក្កាមិ –

‘‘សត្តវស្សានិ ¶ ភគវន្តំ, អនុពន្ធិំ បទាបទំ;

ឱតារំ នាធិគច្ឆិស្សំ, សម្ពុទ្ធស្ស សតីមតោ’’តិ. (សុ. និ. ៤៤៨);

អបិច អដ្ឋារសន្នំ ពុទ្ធធម្មានំ វសេនាបិ ភគវតោ ទុច្ចរិតាភាវោ វេទិតព្ពោ. អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មា នាម នត្ថិ តថាគតស្ស កាយទុច្ចរិតំ, នត្ថិ វចីទុច្ចរិតំ, នត្ថិ មនោទុច្ចរិតំ, អតីតេ ពុទ្ធស្ស អប្បដិហតញាណំ, អនាគតេ, បច្ចុប្បន្នេ ពុទ្ធស្ស អប្បដិហតញាណំ, សព្ពំ កាយកម្មំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណានុបរិវត្តិ, សព្ពំ វចីកម្មំ, សព្ពំ មនោកម្មំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណានុបរិវត្តិ, នត្ថិ ឆន្ទស្ស ហានិ, នត្ថិ វីរិយស្ស ហានិ, នត្ថិ សតិយា ហានិ, នត្ថិ ទវា, នត្ថិ រវា, នត្ថិ ចលិតំ នត្ថិ សហសា, នត្ថិ អព្យាវដោ មនោ, នត្ថិ អកុសលចិត្តន្តិ.

កិញ្ចនាតិ បលិពោធា. រាគោ កិញ្ចនន្តិ រាគោ ឧប្បជ្ជមានោ សត្តេ ពន្ធតិ បលិពុន្ធតិ តស្មា កិញ្ចនន្តិ វុច្ចតិ. ឥតរេសុបិ ទ្វីសុ ឯសេវ នយោ.

អគ្គីតិ អនុទហនដ្ឋេន អគ្គិ. រាគគ្គីតិ រាគោ ឧប្បជ្ជមានោ សត្តេ អនុទហតិ ឈាបេតិ, តស្មា អគ្គីតិ វុច្ចតិ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ វត្ថូនិ ឯកា ទហរភិក្ខុនី ចិត្តលបព្ពតវិហារេ ឧបោសថាគារំ គន្ត្វា ទ្វារបាលរូបកំ ឱលោកយមានា ឋិតា. អថស្សា អន្តោ រាគោ ឧប្បន្នោ. សា តេនេវ ឈាយិត្វា កាលមកាសិ. ភិក្ខុនិយោ គច្ឆមានា ‘‘អយំ ទហរា ឋិតា, បក្កោសថ, ន’’ន្តិ អាហំសុ. ឯកា គន្ត្វា កស្មា ឋិតាសីតិ ហត្ថេ គណ្ហិ. គហិតមត្តា បរិវត្តិត្វា បបតា. ឥទំ តាវ រាគស្ស អនុទហនតាយ វត្ថុ. ទោសស្ស បន អនុទហនតាយ មនោបទោសិកា ទេវា. មោហស្ស អនុទហនតាយ ខិឌ្ឌាបទោសិកា ទេវា ទដ្ឋព្ពា. មោហវសេន ហិ តាសំ សតិសម្មោសោ ហោតិ. តស្មា ខិឌ្ឌាវសេន អាហារកាលំ អតិវត្តិត្វា កាលង្ករោន្តិ.

អាហុនេយ្យគ្គីតិអាទីសុ ¶ អាហុនំ វុច្ចតិ សក្ការោ, អាហុនំ អរហន្តីតិ អាហុនេយ្យា. មាតាបិតរោ ហិ បុត្តានំ ពហូបការតាយ អាហុនំ ¶ អរហន្តិ. តេសុ វិប្បដិបជ្ជមានា បុត្តា និរយាទីសុ និព្ពត្តន្តិ. តស្មា កិញ្ចាបិ មាតាបិតរោ នានុទហន្តិ, អនុទហនស្ស បន បច្ចយា ហោន្តិ. ឥតិ អនុទហនដ្ឋេន អាហុនេយ្យគ្គីតិ វុច្ចន្តិ. ស្វាយមត្ថោ មិត្តវិន្ទកវត្ថុនា ទីបេតព្ពោ –

មិត្តវិន្ទកោ ហិ មាតរា ‘‘តាត, អជ្ជ ឧបោសថិកោ ហុត្វា វិហារេ សព្ពរត្តិំ ធម្មស្សវនំ ¶ សុណ, សហស្សំ តេ ទស្សាមី’’តិ វុត្តោ ធនលោភេន ឧបោសថំ សមាទាយ វិហារំ គន្ត្វា ឥទំ ឋានំ អកុតោភយន្តិ សល្លក្ខេត្វា ធម្មាសនស្ស ហេដ្ឋា និបន្នោ សព្ពរត្តិំ និទ្ទាយិត្វា ឃរំ អគមាសិ. មាតា បាតោវ យាគុំ បចិត្វា ឧបនាមេសិ. សោ សហស្សំ គហេត្វាវ បិវិ. អថស្ស ឯតទហោសិ – ‘‘ធនំ សំហរិស្សាមី’’តិ. សោ នាវាយ សមុទ្ទំ បក្ខន្ទិតុកាមោ អហោសិ. អថ នំ មាតា ‘‘តាត, ឥមស្មិំ កុលេ ចត្តាលីសកោដិធនំ អត្ថិ, អលំ គមនេនា’’តិ និវារេសិ. សោ តស្សា វចនំ អនាទិយិត្វា គច្ឆតិ ឯវ. មាតា បុរតោ អដ្ឋាសិ. អថ នំ កុជ្ឈិត្វា ‘‘អយំ មយ្ហំ បុរតោ តិដ្ឋតី’’តិ បាទេន បហរិត្វា បតិតំ អន្តរំ កត្វា អគមាសិ.

មាតា ឧដ្ឋហិត្វា ‘‘មាទិសាយ មាតរិ ឯវរូបំ កម្មំ កត្វា គតស្ស តេ គតដ្ឋានេ សុខំ ភវិស្សតីតិ ឯវំសញ្ញី នាម ត្វំ បុត្តា’’តិ អាហ. តស្ស នាវំ អារុយ្ហ គច្ឆតោ សត្តមេ ទិវសេ នាវា អដ្ឋាសិ. អថ តេ មនុស្សា ‘‘អទ្ធា ឯត្ថ បាបបុរិសោ អត្ថិ សលាកំ ទេថា’’តិ អាហំសុ. សលាកា ទិយ្យមានា តស្សេវ តិក្ខត្តុំ បាបុណាតិ. តេ តស្ស ឧឡុម្បំ ទត្វា តំ សមុទ្ទេ បក្ខិបិំសុ. សោ ឯកំ ទីបំ គន្ត្វា វិមានបេតីហិ សទ្ធិំ សម្បត្តិំ អនុភវន្តោ តាហិ ‘‘បុរតោ បុរតោ មា អគមាសី’’តិ វុច្ចមានោបិ តទ្ទិគុណំ តទ្ទិគុណំ សម្បត្តិំ បស្សន្តោ អនុបុព្ពេន ខុរចក្កធរំ ឯកំ អទ្ទស. តស្ស តំ ចក្កំ បទុមបុប្ផំ វិយ ឧបដ្ឋាសិ. សោ តំ អាហ – ‘‘អម្ភោ, ឥទំ តយា បិឡន្ធិតំ បទុមំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ. ‘‘ន ឥទំ សាមិ បទុមំ, ខុរចក្កំ ឯត’’ន្តិ. សោ ‘‘វញ្ចេសិ មំ, ត្វំ កិំ មយា បទុមំ អទិដ្ឋបុព្ព’’ន្តិ វត្វា ត្វំ លោហិតចន្ទនំ វិលិម្បិត្វា បិឡន្ធនំ បទុមបុប្ផំ មយ្ហំ ន ទាតុកាមោតិ អាហ. សោ ចិន្តេសិ ‘‘អយម្បិ មយា កតសទិសំ កម្មំ កត្វា តស្ស ផលំ ¶ អនុភវិតុកាមោ’’តិ. អថ នំ ‘‘ហន្ទ រេ’’តិ វត្វា តស្ស មត្ថកេ ចក្កំ បក្ខិបិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ចតុព្ភិ ¶ អដ្ឋជ្ឈគមា, អដ្ឋាហិបិ ច សោឡស;

សោឡសាហិ ច ពាត្តិំស, អត្រិច្ឆំ ចក្កមាសទោ;

ឥច្ឆាហតស្ស បោសស្ស, ចក្កំ ភមតិ មត្ថកេ’’តិ. (ជា. ១.១.១០៤).

គហបតីតិ បន គេហសាមិកោ វុច្ចតិ. សោ មាតុគាមស្ស សយនវត្ថាលង្ការាទិអនុប្បទានេន ពហូបការោ. តំ អតិចរន្តោ មាតុគាមោ និរយាទីសុ និព្ពត្តតិ, តស្មា សោបិ បុរិមនយេនេវ អនុទហនដ្ឋេន គហបតគ្គីតិ វុត្តោ.

តត្ថ វត្ថុ – កស្សបពុទ្ធស្ស កាលេ សោតាបន្នស្ស ឧបាសកស្ស ភរិយា អតិចារិនី អហោសិ ¶ . សោ តំ បច្ចក្ខតោ ទិស្វា ‘‘កស្មា ត្វំ ឯវំ ករោសី’’តិ អាហ. សា ‘‘សចាហំ ឯវរូបំ ករោមិ, អយំ មេ សុនខោ វិលុប្បមានោ ខាទតូ’’តិ វត្វា កាលង្កត្វា កណ្ណមុណ្ឌកទហេ វេមានិកបេតី ហុត្វា និព្ពត្តា. ទិវា សម្បត្តិំ អនុភវតិ, រត្តិំ ទុក្ខំ. តទា ពារាណសីរាជា មិគវំ ចរន្តោ អរញ្ញំ បវិសិត្វា អនុបុព្ពេន កណ្ណមុណ្ឌកទហំ សម្បត្តោ តាយ សទ្ធិំ សម្បត្តិំ អនុភវតិ. សា តំ វញ្ចេត្វា រត្តិំ ទុក្ខំ អនុភវតិ. សោ ញត្វា ‘‘កត្ថ នុ ខោ គច្ឆតី’’តិ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ គន្ត្វា អវិទូរេ ឋិតោ កណ្ណមុណ្ឌកទហតោ និក្ខមិត្វា តំ ‘‘បដបដ’’ន្តិ ខាទមានំ ឯកំ សុនខំ ទិស្វា អសិនា ទ្វិធា ឆិន្ទិ. ទ្វេ អហេសុំ. បុន ឆិន្នេ ចត្តារោ. បុន ឆិន្នេ អដ្ឋ. បុន ឆិន្នេ សោឡស អហេសុំ. សា ‘‘កិំ ករោសិ សាមី’’តិ អាហ. សោ ‘‘កិំ ឥទ’’ន្តិ អាហ. សា ‘‘ឯវំ អកត្វា ខេឡបិណ្ឌំ ភូមិយំ និដ្ឋុភិត្វា បាទេន ឃំសាហី’’តិ អាហ. សោ តថា អកាសិ. សុនខា អន្តរធាយិំសុ. តំ ទិវសំ តស្សា កម្មំ ខីណំ. រាជា វិប្បដិសារី ហុត្វា គន្តុំ អារទ្ធោ. សា ‘‘មយ្ហំ, សាមិ, កម្មំ ខីណំ មា អគមា’’តិ អាហ. រាជា អសុត្វាវ គតោ.

ទក្ខិណេយ្យគ្គីតិ ឯត្ថ បន ទក្ខិណាតិ ចត្តារោ បច្ចយា, ភិក្ខុសង្ឃោ ទក្ខិណេយ្យោ. សោ គិហីនំ តីសុ សរណេសុ បញ្ចសុ សីលេសុ ទសសុ សីលេសុ មាតាបិតុឧបដ្ឋានេ ធម្មិកសមណព្រាហ្មណឧបដ្ឋានេតិ ឯវមាទីសុ កល្យាណធម្មេសុ និយោជនេន ពហូបការោ, តស្មិំ មិច្ឆាបដិបន្នា គិហី ភិក្ខុសង្ឃំ ¶ អក្កោសិត្វា បរិភាសិត្វា និរយាទីសុ និព្ពត្តន្តិ, តស្មា សោបិ បុរិមនយេនេវ អនុទហនដ្ឋេន ទក្ខិណេយ្យគ្គីតិ ¶ វុត្តោ. ឥមស្ស បនត្ថស្ស វិភាវនត្ថំ វិមានវត្ថុស្មិំ រេវតីវត្ថុ វិត្ថារេតព្ពំ.

‘‘តិវិធេន រូបសង្គហោ’’តិ ឯត្ថ តិវិធេនាតិ តីហិ កោដ្ឋាសេហិ. សង្គហោតិ ជាតិសញ្ជាតិកិរិយគណនវសេន ចតុព្ពិធោ សង្គហោ. តត្ថ សព្ពេ ខត្តិយា អាគច្ឆន្តូតិអាទិកោ (ម. និ. ១.៤៦២) ជាតិសង្គហោ. សព្ពេ កោសលកាតិអាទិកោ សញ្ជាតិសង្គហោ. សព្ពេ ហត្ថារោហាតិអាទិកោ កិរិយសង្គហោ. ចក្ខាយតនំ កតមំ ខន្ធគណនំ គច្ឆតីតិ? ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធគណនំ គច្ឆតីតិ. ហញ្ចិ ចក្ខាយតនំ រូបក្ខន្ធេន សង្គហិតន្តិ អយំ គណនសង្គហោ, សោ ឥធ អធិប្បេតោ. តស្មា តិវិធេន រូបសង្គហោតិ តីហិ កោដ្ឋាសេហិ រូបគណនាតិ អត្ថោ.

សនិទស្សនាទីសុ អត្តានំ អារព្ភ បវត្តេន ចក្ខុវិញ្ញាណសង្ខាតេន សហ និទស្សនេនាតិ សនិទស្សនំ. ចក្ខុបដិហននសមត្ថតោ សហ បដិឃេនាតិ សប្បដិឃំ. តំ អត្ថតោ រូបាយតនមេវ. ចក្ខុវិញ្ញាណសង្ខាតំ នាស្ស និទស្សនន្តិ អនិទស្សនំ. សោតាទិបដិហននសមត្ថតោ សហ បដិឃេនាតិ ¶ សប្បដិឃំ. តំ អត្ថតោ ចក្ខាយតនាទីនិ នវ អាយតនានិ. វុត្តប្បការំ នាស្ស និទស្សនន្តិ អនិទស្សនំ. នាស្ស បដិឃោតិ អប្បដិឃំ. តំ អត្ថតោ ឋបេត្វា ទសាយតនានិ អវសេសំ សុខុមរូបំ.

តយោ សង្ខារាតិ សហជាតធម្មេ ចេវ សម្បរាយេ ផលធម្មេ ច សង្ខរោន្តិ រាសី ករោន្តីតិ សង្ខារា. អភិសង្ខរោតីតិ អភិសង្ខារោ. បុញ្ញោ អភិសង្ខារោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ.

‘‘តត្ថ កតមោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ? កុសលា ចេតនា កាមាវចរា រូបាវចរា ទានមយា សីលមយា ភាវនាមយា’’តិ ឯវំ វុត្តានំ អដ្ឋន្នំ កាមាវចរកុសលមហាចិត្តចេតនានំ, បញ្ចន្នំ រូបាវចរកុសលចេតនានញ្ចេតំ អធិវចនំ. ឯត្ថ ច ទានសីលមយា អដ្ឋេវ ចេតនា ហោន្តិ. ភាវនាមយា តេរសាបិ. យថា ហិ បគុណំ ធម្មំ សជ្ឈាយមានោ ឯកំ ទ្វេ អនុសន្ធិំ គតោបិ ន ជានាតិ, បច្ឆា អាវជ្ជន្តោ ជានាតិ, ឯវមេវ កសិណបរិកម្មំ ¶ ករោន្តស្ស បគុណជ្ឈានំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ញាណវិប្បយុត្តាបិ ភាវនា ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ភាវនាមយា តេរសាបី’’តិ.

តត្ថ ទានមយាទីសុ ‘‘ទានំ អារព្ភ ទានមធិកិច្ច យា ឧប្បជ្ជតិ ¶ ចេតនា សញ្ចេតនា ចេតយិតត្តំ, អយំ វុច្ចតិ ទានមយោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ. សីលំ អារព្ភ, ភាវនំ អារព្ភ, ភាវនមធិកិច្ច យា ឧប្បជ្ជតិ ចេតនា សញ្ចេតនា ចេតយិតត្តំ, អយំ វុច្ចតិ ភាវនាមយោ បុញ្ញាភិសង្ខារោ’’តិ អយំ សង្ខេបទេសនា.

ចីវរាទីសុ បន ចតូសុ បច្ចយេសុ រូបាទីសុ វា ឆសុ អារម្មណេសុ អន្នាទីសុ វា ទសសុ ទានវត្ថូសុ តំ តំ ទេន្តស្ស តេសំ ឧប្បាទនតោ បដ្ឋាយ បុព្ពភាគេ, បរិច្ចាគកាលេ, បច្ឆា សោមនស្សចិត្តេន អនុស្សរណេ ចាតិ តីសុ កាលេសុ បវត្តា ចេតនា ទានមយា នាម. សីលបូរណត្ថាយ បន បព្ពជិស្សាមីតិ វិហារំ គច្ឆន្តស្ស, បព្ពជន្តស្ស មនោរថំ មត្ថកំ បាបេត្វា បព្ពជិតោ វតម្ហិ សាធុ សាធូតិ អាវជ្ជន្តស្ស, បាតិមោក្ខំ សំវរន្តស្ស, ចីវរាទយោ បច្ចយេ បច្ចវេក្ខន្តស្ស, អាបាថគតេសុ រូបាទីសុ ចក្ខុទ្វារាទីនិ សំវរន្តស្ស, អាជីវំ សោធេន្តស្ស ច បវត្តា ចេតនា សីលមយា នាម.

បដិសម្ភិទាយំ វុត្តេន វិបស្សនាមគ្គេន ‘‘ចក្ខុំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ភាវេន្តស្ស…បេ… មនំ. រូបេ. ធម្មេ. ចក្ខុវិញ្ញាណំ…បេ… មនោវិញ្ញាណំ. ចក្ខុសម្ផស្សំ…បេ… មនោសម្ផស្សំ. ចក្ខុសម្ផស្សជំ វេទនំ…បេ… មនោសម្ផស្សជំ វេទនំ. រូបសញ្ញំ ¶ , ជរាមរណំ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ ភាវេន្តស្ស បវត្តា ចេតនា ភាវនាមយា នាមា’’តិ អយំ វិត្ថារកថា.

អបុញ្ញោ ច សោ អភិសង្ខារោ ចាតិ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ. ទ្វាទសអកុសលចិត្តសម្បយុត្តានំ ចេតនានំ ឯតំ អធិវចនំ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘តត្ថ កតមោ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ? អកុសលចេតនា កាមាវចរា, អយំ វុច្ចតិ អបុញ្ញាភិសង្ខារោ’’តិ. អានេញ្ជំ និច្ចលំ សន្តំ វិបាកភូតំ អរូបមេវ អភិសង្ខរោតីតិ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ. ចតុន្នំ អរូបាវចរកុសលចេតនានំ ឯតំ អធិវចនំ. យថាហ ‘‘តត្ថ កតមោ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ? កុសលចេតនា អរូបាវចរា, អយំ វុច្ចតិ អានេញ្ជាភិសង្ខារោ’’តិ.

បុគ្គលត្តិកេ ¶ សត្តវិធោ បុរិសបុគ្គលោ, តិស្សោ សិក្ខា សិក្ខតីតិ សេក្ខោ. ខីណាសវោ សិក្ខិតសិក្ខត្តា បុន ន សិក្ខិស្សតីតិ អសេក្ខោ. បុថុជ្ជនោ សិក្ខាហិ បរិពាហិយត្តា នេវសេក្ខោ នាសេក្ខោ.

ថេរត្តិកេ ¶ ជាតិមហល្លកោ គិហី ជាតិត្ថេរោ នាម. ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, ថេរករណា ធម្មា. ឥធ, ភិក្ខវេ, ថេរោ សីលវា ហោតិ, ពហុស្សុតោ ហោតិ, ចតុន្នំ ឈានានំ លាភី ហោតិ, អាសវានំ ខយា ពហុស្សុតោ ហោតិ, ចតុន្នំ ឈានានំ លាភី ហោតិ, អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារោ ថេរករណា ធម្មា’’តិ (អ. និ. ៤.២២). ឯវំ វុត្តេសុ ធម្មេសុ ឯកេន វា អនេកេហិ វា សមន្នាគតោ ធម្មថេរោ នាម. អញ្ញតរោ ថេរនាមកោ ភិក្ខូតិ ឯវំ ថេរនាមកោ វា, យំ វា បន មហល្លកកាលេ បព្ពជិតំ សាមណេរាទយោ ទិស្វា ថេរោ ថេរោតិ វទន្តិ, អយំ សម្មុតិថេរោ នាម.

បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ ទានមេវ ទានមយំ. បុញ្ញកិរិយា ច សា តេសំ តេសំ អានិសំសានំ វត្ថុ ចាតិ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ. ឥតរេសុបិ ទ្វីសុ ឯសេវ នយោ. អត្ថតោ បន បុព្ពេ វុត្តទានមយចេតនាទិវសេនេវ សទ្ធិំ បុព្ពភាគអបរភាគចេតនាហិ ឥមានិ តីណិ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ វេទិតព្ពានិ. ឯកមេកញ្ចេត្ថ បុព្ពភាគតោ បដ្ឋាយ កាយេន ករោន្តស្ស កាយកម្មំ ហោតិ. តទត្ថំ វាចំ និច្ឆារេន្តស្ស វចីកម្មំ. កាយង្គវាចង្គំ អចោបេត្វា មនសា ចិន្តេន្តស្ស មនោកម្មំ. អន្នាទីនិ ទេន្តស្ស ចាបិ អន្នទានាទីនិ ទេមីតិ វា ទានបារមិំ អាវជ្ជេត្វា ¶ វា ទានកាលេ ទានមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ហោតិ. វត្តសីសេ ឋត្វា ទទតោ សីលមយំ. ខយតោ វយតោ សម្មសនំ បដ្ឋបេត្វា ទទតោ ភាវនាមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ ហោតិ.

អបរានិបិ សត្ត បុញ្ញកិរិយវត្ថូនិ អបចិតិសហគតំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ, វេយ្យាវច្ចសហគតំ, បត្តានុប្បទានំ, បត្តព្ភនុមោទនំ, ទេសនាមយំ, សវនមយំ, ទិដ្ឋិជុគតំ បុញ្ញកិរិយវត្ថូតិ. តត្ថ មហល្លកំ ទិស្វា បច្ចុគ្គមនបត្តចីវរប្បដិគ្គហណអភិវាទនមគ្គសម្បទានាទិវសេន អបចិតិសហគតំ វេទិតព្ពំ. វុឌ្ឍតរានំ វត្តប្បដិបត្តិករណវសេន, គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ ភិក្ខុំ ទិស្វា បត្តំ គហេត្វា គាមេ ភិក្ខំ សមាទបេត្វា ឧបសំហរណវសេន, ‘‘គច្ឆ ភិក្ខូនំ បត្តំ អាហរា’’តិ សុត្វា វេគេន គន្ត្វា បត្តាហរណាទិវសេន ច វេយ្យាវច្ចសហគតំ ¶ វេទិតព្ពំ. ចត្តារោ បច្ចយេ ទត្វា សព្ពសត្តានំ បត្តិ ហោតូតិ បវត្តនវសេន បត្តានុប្បទានំ វេទិតព្ពំ. បរេហិ ទិន្នាយ បត្តិយា សាធុ សុដ្ឋូតិ អនុមោទនាវសេន ¶ បត្តព្ភនុមោទនំ វេទិតព្ពំ. ឯកោ ‘‘ឯវំ មំ ‘ធម្មកថិកោ’តិ ជានិស្សន្តី’’តិ ឥច្ឆាយ ឋត្វា លាភគរុកោ ហុត្វា ទេសេតិ, តំ ន មហប្ផលំ. ឯកោ អត្តនោ បគុណធម្មំ អបច្ចាសីសមានោ បរេសំ ទេសេតិ, ឥទំ ទេសនាមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ នាម. ឯកោ សុណន្តោ ‘‘ឥតិ មំ ‘សទ្ធោ’តិ ជានិស្សន្តី’’តិ សុណាតិ, តំ ន មហប្ផលំ. ឯកោ ‘‘ឯវំ មេ មហប្ផលំ ភវិស្សតី’’តិ ហិតប្ផរណេន មុទុចិត្តេន ធម្មំ សុណាតិ, ឥទំ សវនមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ. ទិដ្ឋិជុគតំ បន សព្ពេសំ និយមលក្ខណំ. យំកិញ្ចិ បុញ្ញំ ករោន្តស្ស ហិ ទិដ្ឋិយា ឧជុភាវេនេវ មហប្ផលំ ហោតិ.

ឥតិ ឥមេសំ សត្តន្នំ បុញ្ញកិរិយវត្ថូនំ បុរិមេហេវ តីហិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ហិ អបចិតិវេយ្យាវច្ចានិ សីលមយេ. បត្តិទានបត្តព្ភនុមោទនានិ ទានមយេ. ទេសនាសវនានិ ភាវនាមយេ. ទិដ្ឋិជុគតំ តីសុបិ សង្គហំ គច្ឆតិ.

ចោទនាវត្ថូនីតិ ចោទនាការណានិ. ទិដ្ឋេនាតិ មំសចក្ខុនា វា ទិព្ពចក្ខុនា វា វីតិក្កមំ ទិស្វា ចោទេតិ. សុតេនាតិ បកតិសោតេន វា ទិព្ពសោតេន វា បរស្ស សទ្ទំ សុត្វា ចោទេតិ. បរិសង្កាយ វាតិ ទិដ្ឋបរិសង្កិតេន វា សុតបរិសង្កិតេន វា មុតបរិសង្កិតេន វា ចោទេតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

កាមូបបត្តិយោតិ កាមូបសេវនា កាមប្បដិលាភា វា. បច្ចុបដ្ឋិតកាមាតិ និពទ្ធកាមា និពទ្ធារម្មណា. សេយ្យថាបិ មនុស្សាតិ យថា មនុស្សា. មនុស្សា ហិ និពទ្ធេយេវ វត្ថុស្មិំ វសំ វត្តេន្តិ ¶ . យត្ថ បដិពទ្ធចិត្តា ហោន្តិ, សតម្បិ សហស្សម្បិ ទត្វា មាតុគាមំ អានេត្វា និពទ្ធភោគំ ភុញ្ជន្តិ. ឯកច្ចេ ទេវា នាម ចតុទេវលោកវាសិនោ. តេបិ និពទ្ធវត្ថុស្មិំយេវ វសំ វត្តេន្តិ. ឯកច្ចេ វិនិបាតិកា នាម នេរយិកេ ឋបេត្វា អវសេសា មច្ឆកច្ឆបាទយោបិ ហិ និពទ្ធវត្ថុស្មិំយេវ វសំ វត្តេន្តិ. មច្ឆោ អត្តនោ មច្ឆិយា កច្ឆបោ កច្ឆបិយាតិ ¶ . និម្មិនិត្វា និម្មិនិត្វាតិ នីលបីតាទិវសេន យាទិសំ យាទិសំ អត្តនោ ¶ រូបំ ឥច្ឆន្តិ, តាទិសំ តាទិសំ និម្មិនិត្វា អាយស្មតោ អនុរុទ្ធស្ស បុរតោ មនាបកាយិកា ទេវតា វិយ. និម្មានរតីតិ ឯវំ សយំ និម្មិតេ និម្មិតេ និម្មានេ រតិ ឯតេសន្តិ និម្មានរតី. បរនិម្មិតកាមាតិ បរេហិ និម្មិតកាមា. តេសញ្ហិ មនំ ញត្វា បរេ យថារុចិតំ កាមភោគំ និម្មិនន្តិ, តេ តត្ថ វសំ វត្តេន្តិ. កថំ បរស្ស មនំ ជានន្តីតិ? បកតិសេវនវសេន. យថា ហិ កុសលោ សូទោ រញ្ញោ ភុញ្ជន្តស្ស យំ យំ សោ ពហុំ គណ្ហាតិ, តំ តំ តស្ស រុច្ចតីតិ ជានាតិ, ឯវំ បកតិយា អភិរុចិតារម្មណំ ញត្វា តាទិសកំយេវ និម្មិនន្តិ. តេ តត្ថ វសំ វត្តេន្តិ, មេថុនំ សេវន្តិ. កេចិ បន ថេរា ‘‘ហសិតមត្តេន ឱលោកិតមត្តេន អាលិង្គិតមត្តេន ច តេសំ កាមកិច្ចំ ឥជ្ឈតី’’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯតំ បន នត្ថី’’តិ បដិក្ខិត្តំ. ន ហិ កាយេន អផុសន្តស្ស ផោដ្ឋព្ពំ កាមកិច្ចំ សាធេតិ. ឆន្នម្បិ ហិ កាមាវចរានំ កាមា បាកតិកា ឯវ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘ឆ ឯតេ កាមាវចរា, សព្ពកាមសមិទ្ធិនោ;

សព្ពេសំ ឯកសង្ខាតំ, អាយុ ភវតិ កិត្តក’’ន្តិ. (វិភ. ១០២៣);

សុខូបបត្តិយោតិ សុខប្បដិលាភា. ឧប្បាទេត្វា ឧប្បាទេត្វា សុខំ វិហរន្តីតិ តេ ហេដ្ឋា បឋមជ្ឈានសុខំ និព្ពត្តេត្វា ឧបរិ វិបាកជ្ឈានសុខំ អនុភវន្តីតិ អត្ថោ. សុខេន អភិសន្នាតិ ទុតិយជ្ឈានសុខេន តិន្តា. បរិសន្នាតិ សមន្តតោ តិន្តា. បរិបូរាតិ បរិបុណ្ណា. បរិប្ផុដាតិ តស្សេវ វេវចនំ. ឥទម្បិ វិបាកជ្ឈានសុខមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. អហោសុខំ អហោសុខន្តិ តេសំ កិរ ភវលោភោ មហា ឧប្បជ្ជតិ. តស្មា កទាចិ ករហចិ ឯវំ ឧទានំ ឧទានេន្តិ. សន្តមេវាតិ បណីតមេវ. តុសិតាតិ តតោ ឧត្តរិំ សុខស្ស អបត្ថនតោ សន្តុដ្ឋា ហុត្វា. សុខំ បដិវេទេន្តីតិ តតិយជ្ឈានសុខំ អនុភវន្តិ.

សេក្ខា បញ្ញាតិ សត្ត អរិយបញ្ញា. អរហតោ បញ្ញា អសេក្ខា. អវសេសា បញ្ញា នេវសេក្ខានាសេក្ខា.

ចិន្តាមយាទីសុ ¶ ¶ ¶ អយំ វិត្ថារោ – ‘‘តត្ថ កតមា ចិន្តាមយា បញ្ញា? យោគវិហិតេសុ វា កម្មាយតនេសុ យោគវិហិតេសុ វា សិប្បាយតនេសុ យោគវិហិតេសុ វា វិជ្ជាដ្ឋានេសុ កម្មស្សកតំ វា សច្ចានុលោមិកំ វា រូបំ អនិច្ចន្តិ វា…បេ… វិញ្ញាណំ អនិច្ចន្តិ វា យំ ឯវរូបំ អនុលោមិកំ ខន្តិំ ទិដ្ឋិំ រុចិំ មុត្តិំ បេក្ខំ ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិំ បរតោ អសុត្វា បដិលភតិ, អយំ វុច្ចតិ ចិន្តាមយា បញ្ញា. តត្ថ កតមា សុតមយា បញ្ញា? យោគវិហិតេសុ វា កម្មាយតនេសុ…បេ… ធម្មនិជ្ឈានក្ខន្តិំ បរតោ សុត្វា បដិលភតិ, អយំ វុច្ចតិ សុតមយា បញ្ញា. (តត្ថ កតមា ភាវនាមយា បញ្ញា?) សព្ពាបិ សមាបន្នស្ស បញ្ញា ភាវនាមយា បញ្ញា’’តិ (វិភ. ៧៦៨-៦៩).

សុតាវុធន្តិ សុតមេវ អាវុធំ. តំ អត្ថតោ តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ. តញ្ហិ និស្សាយ ភិក្ខុ បញ្ញាវុធំ និស្សាយ សូរោ យោធោ អវិកម្បមានោ មហាកន្តារំ វិយ សំសារកន្តារំ អតិក្កមតិ អវិហញ្ញមានោ. តេនេវ វុត្តំ – ‘‘សុតាវុធោ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកោ អកុសលំ បជហតិ, កុសលំ ភាវេតិ, សាវជ្ជំ បជហតិ, អនវជ្ជំ ភាវេតិ, សុទ្ធមត្តានំ បរិហរតី’’តិ (អ. និ. ៧.៦៧).

បវិវេកាវុធន្តិ ‘‘កាយវិវេកោ ចិត្តវិវេកោ ឧបធិវិវេកោ’’តិ អយំ តិវិធោបិ វិវេកោវ អាវុធំ. តស្ស នានាករណំ កាយវិវេកោ វិវេកដ្ឋកាយានំ នេក្ខម្មាភិរតានំ. ចិត្តវិវេកោ ច បរិសុទ្ធចិត្តានំ បរមវោទានប្បត្តានំ. ឧបធិវិវេកោ ច និរុបធីនំ បុគ្គលានំ. ឥមស្មិញ្ហិ តិវិធេ វិវេកេ អភិរតោ, ន កុតោចិ ភាយតិ. តស្មា អយម្បិ អវស្សយដ្ឋេន អាវុធន្តិ វុត្តោ. លោកិយលោកុត្តរបញ្ញាវ អាវុធំ បញ្ញាវុធំ. យស្ស សា អត្ថិ, សោ ន កុតោចិ ភាយតិ, ន ចស្ស កោចិ ភាយតិ. តស្មា សាបិ អវស្សយដ្ឋេនេវ អាវុធន្តិ វុត្តា.

អនញ្ញាតញ្ញស្សាមីតិន្ទ្រិយន្តិ ឥតោ បុព្ពេ អនញ្ញាតំ អវិទិតំ ធម្មំ ជានិស្សាមីតិ បដិបន្នស្ស ឧប្បន្នំ ឥន្ទ្រិយំ. សោតាបត្តិមគ្គញាណស្សេតំ អធិវចនំ. អញ្ញិន្ទ្រិយន្តិ អញ្ញាភូតំ អាជាននភូតំ ឥន្ទ្រិយំ. សោតាបត្តិផលតោ បដ្ឋាយ ឆសុ ឋានេសុ ញាណស្សេតំ អធិវចនំ. អញ្ញាតាវិន្ទ្រិយន្តិ អញ្ញាតាវីសុ ជាននកិច្ចបរិយោសានប្បត្តេសុ ធម្មេសុ ឥន្ទ្រិយំ. អរហត្តផលញាណស្សេតំ អធិវចនំ.

មំសចក្ខុ ¶ ¶ ចក្ខុបសាទោ. ទិព្ពចក្ខុ អាលោកនិស្សិតំ ញាណំ. បញ្ញាចក្ខុ លោកិយលោកុត្តរបញ្ញា.

អធិសីលសិក្ខាទីសុ ¶ អធិសីលញ្ច តំ សិក្ខិតព្ពតោ សិក្ខា ចាតិ អធិសីលសិក្ខា. ឥតរស្មិំ ទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ សីលំ អធិសីលំ, ចិត្តំ អធិចិត្តំ, បញ្ញា អធិបញ្ញាតិ អយំ បភេទោ វេទិតព្ពោ –

សីលំ នាម បញ្ចសីលទសសីលានិ, បាតិមោក្ខសំវរោ អធិសីលំ នាម. អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ចិត្តំ, វិបស្សនាបាទកជ្ឈានំ អធិចិត្តំ. កម្មស្សកតញាណំ បញ្ញា, វិបស្សនាបញ្ញា អធិបញ្ញា. អនុប្បន្នេបិ ហិ ពុទ្ធុប្បាទេ បវត្តតីតិ បញ្ចសីលទសសីលានិ សីលមេវ, បាតិមោក្ខសំវរសីលំ ពុទ្ធុប្បាទេយេវ បវត្តតីតិ អធិសីលំ. ចិត្តបញ្ញាសុបិ ឯសេវ នយោ. អបិច និព្ពានំ បត្ថយន្តេន សមាទិន្នំ បញ្ចសីលម្បិ ទសសីលម្បិ អធិសីលមេវ. សមាបន្នា អដ្ឋ សមាបត្តិយោបិ អធិចិត្តមេវ. សព្ពំ វា លោកិយំ សីលមេវ, លោកុត្តរំ អធិសីលំ. ចិត្តបញ្ញាសុបិ ឯសេវ នយោ.

ភាវនាសុ ខីណាសវស្ស បញ្ចទ្វារិកកាយោ កាយភាវនា នាម. អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ចិត្តភាវនា នាម. អរហត្តផលបញ្ញា បញ្ញាភាវនា នាម. ខីណាសវស្ស ហិ ឯកន្តេនេវ បញ្ចទ្វារិកកាយោ សុភាវិតោ ហោតិ. អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ចស្ស ន អញ្ញេសំ វិយ ទុព្ពលា, តស្សេវ ច បញ្ញា ភាវិតា នាម ហោតិ បញ្ញាវេបុល្លបត្តិយា. តស្មា ឯវំ វុត្តំ.

អនុត្តរិយេសុ វិបស្សនា ទស្សនានុត្តរិយំ មគ្គោ បដិបទានុស្សរិយំ. ផលំ វិមុត្តានុត្តរិយំ. ផលំ វា ទស្សនានុត្តរិយំ. មគ្គោ បដិបទានុត្តរិយំ. និព្ពានំ វិមុត្តានុត្តរិយំ. និព្ពានំ វា ទស្សនានុត្តរិយំ, តតោ ឧត្តរិញ្ហិ ទដ្ឋព្ពំ នាម នត្ថិ. មគ្គោ បដិបទានុត្តរិយំ. ផលំ វិមុត្តានុត្តរិយំ. អនុត្តរិយន្តិ ឧត្តមំ ជេដ្ឋកំ.

សមាធីសុ បឋមជ្ឈានសមាធិ សវិតក្កសវិចារោ. បញ្ចកនយេន ទុតិយជ្ឈានសមាធិ អវិតក្កវិចារមត្តោ. សេសោ អវិតក្កអវិចារោ.

សុញ្ញតាទីសុ តិវិធា កថា អាគមនតោ, សគុណតោ, អារម្មណតោតិ. អាគមនតោ នាម ឯកោ ភិក្ខុ អនត្តតោ អភិនិវិសិត្វា អនត្តតោ ទិស្វា អនត្តតោ វុដ្ឋាតិ, តស្ស វិបស្សនា សុញ្ញតា នាម ហោតិ. កស្មា? អសុញ្ញតត្តការកានំ កិលេសានំ ¶ អភាវា. វិបស្សនាគមនេន ¶ មគ្គសមាធិ សុញ្ញតោ នាម ហោតិ. មគ្គាគមនេន ផលសមាធិ សុញ្ញតោ នាម. អបរោ អនិច្ចតោ អភិនិវិសិត្វា អនិច្ចតោ ទិស្វា អនិច្ចតោ វុដ្ឋាតិ. តស្ស វិបស្សនា អនិមិត្តា ¶ នាម ហោតិ. កស្មា? និមិត្តការកកិលេសាភាវា. វិបស្សនាគមនេន មគ្គសមាធិ អនិមិត្តោ នាម ហោតិ. មគ្គាគមនេន ផលំ អនិមិត្តំ នាម. អបរោ ទុក្ខតោ អភិនិវិសិត្វា ទុក្ខតោ ទិស្វា ទុក្ខតោ វុដ្ឋាតិ, តស្ស វិបស្សនា អប្បណិហិតា នាម ហោតិ. កស្មា? បណិធិការកកិលេសាភាវា. វិបស្សនាគមនេន មគ្គសមាធិ អប្បណិហិតោ នាម. មគ្គាគមនេន ផលំ អប្បណិហិតំ នាមាតិ អយំ អាគមនតោ កថា. មគ្គសមាធិ បន រាគាទីហិ សុញ្ញតត្តា សុញ្ញតោ, រាគនិមិត្តាទីនំ អភាវា អនិមិត្តោ, រាគបណិធិអាទីនំ អភាវា អប្បណិហិតោតិ អយំ សគុណតោ កថា. និព្ពានំ រាគាទីហិ សុញ្ញតត្តា រាគាទិនិមិត្តបណិធីនញ្ច អភាវា សុញ្ញតញ្ចេវ អនិមិត្តញ្ច អប្បណិហិតញ្ច. តទារម្មណោ មគ្គសមាធិ សុញ្ញតោ អនិមិត្តោ អប្បណិហិតោ. អយំ អារម្មណតោ កថា.

សោចេយ្យានីតិ សុចិភាវករា សោចេយ្យប្បដិបទា ធម្មា. វិត្ថារោ បនេត្ថ ‘‘តត្ថ កតមំ កាយសោចេយ្យំ? បាណាតិបាតា វេរមណី’’តិអាទិនា នយេន វុត្តានំ តិណ្ណំ សុចរិតានំ វសេន វេទិតព្ពោ.

មោនេយ្យានីតិ មុនិភាវករា មោនេយ្យប្បដិបទា ធម្មា. តេសំ វិត្ថារោ ‘‘តត្ថ កតមំ កាយមោនេយ្យំ? តិវិធកាយទុច្ចរិតស្ស បហានំ កាយមោនេយ្យំ, តិវិធំ កាយសុចរិតំ កាយមោនេយ្យំ, កាយារម្មណេ ញាណំ កាយមោនេយ្យំ, កាយបរិញ្ញា កាយមោនេយ្យំ, កាយបរិញ្ញាសហគតោ មគ្គោ កាយមោនេយ្យំ, កាយស្មិំ ឆន្ទរាគប្បហានំ កាយមោនេយ្យំ, កាយសង្ខារនិរោធា ចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិ កាយមោនេយ្យំ. តត្ថ កតមំ វចីមោនេយ្យំ? ចតុព្ពិធវចីទុច្ចរិតស្ស បហានំ វចីមោនេយ្យំ, ចតុព្ពិធំ វចីសុចរិតំ វចីមោនេយ្យំ, វាចារម្មណេ ញាណំ វចីមោនេយ្យំ វាចាបរិញ្ញា វចីមោនេយ្យំ បរិញ្ញាសហគតោ មគ្គោ, វាចាយ ឆន្ទរាគប្បហានំ, វចីសង្ខារនិរោធា ទុតិយជ្ឈានសមាបត្តិ វចីមោនេយ្យំ. តត្ថ កតមំ មនោមោនេយ្យំ? តិវិធមនោទុច្ចរិតស្ស បហានំ មនោមោនេយ្យំ ¶ , តិវិធំ មនោសុចរិតំ មនោមោនេយ្យំ, មនារម្មណេ ញាណំ មនោមោនេយ្យំ, មនោបរិញ្ញា មនោមោនេយ្យំ. បរិញ្ញាសហគតោ មគ្គោ, មនស្មិំ ឆន្ទរាគប្បហានំ ¶ , ចិត្តសង្ខារនិរោធា សញ្ញាវេទយិតនិរោធសមាបត្តិ មនោមោនេយ្យ’’ន្តិ (មហានិ. ១៤).

កោសល្លេសុ អាយោតិ វុឌ្ឍិ. អបាយោតិ អវុឌ្ឍិ. តស្ស តស្ស ការណំ ឧបាយោ. តេសំ បជាននា កោសល្លំ. វិត្ថារោ បន វិភង្គេ វុត្តោយេវ.

វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘តត្ថ កតមំ អាយកោសល្លំ? ឥមេ ធម្មេ មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ អកុសលា ¶ ធម្មា នុប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច អកុសលា ធម្មា និរុជ្ឈន្តិ. ឥមេ វា បន មេ ធម្មេ មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ កុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច កុសលា ធម្មា ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តន្តីតិ, យា តត្ថ បញ្ញា បជាននា…បេ… សម្មាទិដ្ឋិ. ឥទំ វុច្ចតិ អាយកោសល្លំ. តត្ថ កតមំ អបាយកោសល្លំ? ឥមេ ធម្មេ មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ កុសលា ធម្មា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច កុសលា ធម្មា និរុជ្ឈន្តិ. ឥមេ វា បន មេ ធម្មេ មនសិករោតោ អនុប្បន្នា ចេវ អកុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា ច អកុសលា ធម្មា ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ ភាវនាយ បារិបូរិយា សំវត្តន្តីតិ, យា តត្ថ បញ្ញា បជាននា…បេ… សម្មាទិដ្ឋិ. ឥទំ វុច្ចតិ អបាយកោសល្លំ. សព្ពាបិ តត្រុបាយា បញ្ញា ឧបាយកោសល្ល’’ន្តិ (វិភ. ៧៧១). ឥទំ បន អច្ចាយិកកិច្ចេ វា ភយេ វា ឧប្បន្នេ តស្ស តិកិច្ឆនត្ថំ ឋានុប្បត្តិយា ការណជាននវសេនេវ វេទិតព្ពំ.

មទាតិ មជ្ជនាការវសេន បវត្តមានា. តេសុ ‘‘អហំ និរោគោ សដ្ឋិ វា សត្តតិ វា វស្សានិ អតិក្កន្តានិ, ន មេ ហរីតកីខណ្ឌម្បិ ខាទិតបុព្ពំ, ឥមេ បនញ្ញេ អសុកំ នាម ឋានំ រុជ្ជតិ, ភេសជ្ជំ ខាទាមាតិ វិចរន្តិ, កោ អញ្ញោ មាទិសោ និរោគោ នាមា’’តិ ឯវំ មានករណំ អារោគ្យមទោ. ‘‘មហល្លកកាលេ បុញ្ញំ ករិស្សាម, ទហរម្ហ តាវា’’តិ យោព្ពនេ ឋត្វា មានករណំ យោព្ពនមទោ. ‘‘ចិរំ ជីវិំ, ចិរំ ជីវាមិ, ចិរំ ជីវិស្សាមិ; សុខំ ជីវិំ, សុខំ ជីវាមិ, សុខំ ជីវិស្សាមី’’តិ ឯវំ មានករណំ ជីវិតមទោ.

អាធិបតេយ្យេសុ អធិបតិតោ អាគតំ អាធិបតេយ្យំ. ‘‘ឯត្តកោម្ហិ សីលេន សមាធិនា បញ្ញាយ វិមុត្តិយា, ន មេ ឯតំ បតិរូប’’ន្តិ ឯវំ អត្តានំ អធិបត្តិំ ¶ ជេដ្ឋកំ កត្វា បាបស្ស អករណំ ¶ អត្តាធិបតេយ្យំ នាម. លោកំ អធិបតិំ កត្វា អករណំ លោកាធិបតេយ្យំ នាម. លោកុត្តរធម្មំ អធិបតិំ កត្វា អករណំ ធម្មាធិបតេយ្យំ នាម.

កថាវត្ថូនីតិ កថាការណានិ. អតីតំ វា អទ្ធានន្តិ អតីតំ ធម្មំ, អតីតក្ខន្ធេតិ អត្ថោ. អបិច ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, រូបំ អតីតំ និរុទ្ធំ វិបរិណតំ, ‘អហោសី’តិ តស្ស សង្ខា, ‘អហោសី’តិ តស្ស បញ្ញត្តិ ‘អហោសី’តិ តស្ស សមញ្ញា, ន តស្ស សង្ខា ‘អត្ថី’តិ, ន តស្ស សង្ខា ‘ភវិស្សតី’តិ (សំ. និ. ៣.៦២) ឯវំ អាគតេន និរុត្តិបថសុត្តេនបេត្ថ អត្ថោ ទីបេតព្ពោ.

វិជ្ជាតិ តមវិជ្ឈនដ្ឋេន វិជ្ជា. វិទិតករណដ្ឋេនាបិ វិជ្ជា. បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណញ្ហិ ¶ ឧប្បជ្ជមានំ បុព្ពេនិវាសំ ឆាទេត្វា ឋិតំ តមំ វិជ្ឈតិ, បុព្ពេនិវាសញ្ច វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា. ចុតូបបាតញាណំ ចុតិបដិសន្ធិច្ឆាទកំ តមំ វិជ្ឈតិ, តញ្ច វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា. អាសវានំ ខយេ ញាណំ ចតុសច្ចច្ឆាទកំ តមំ វិជ្ឈតិ, ចតុសច្ចធម្មញ្ច វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា.

វិហារេសុ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ទិព្ពោ វិហារោ. ចតស្សោ អប្បមញ្ញា ព្រហ្មា វិហារោ. ផលសមាបត្តិ អរិយោ វិហារោ.

បាដិហារិយានិ កេវដ្ដសុត្តេ វិត្ថារិតានេវ.

‘‘ឥមេ ខោ, អាវុសោ’’តិអាទីសុ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ. ឥតិ សមសដ្ឋិយា តិកានំ វសេន អសីតិសតបញ្ហេ កថេន្តោ ថេរោ សាមគ្គិរសំ ទស្សេសីតិ.

តិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុក្កវណ្ណនា

៣០៦. ឥតិ តិកវសេន សាមគ្គិរសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចតុក្កវសេន ទស្សេតុំ បុន ទេសនំ អារភិ. តត្ថ ‘‘សតិបដ្ឋានចតុក្កំ’’ បុព្ពេ វិត្ថារិតមេវ.

សម្មប្បធានចតុក្កេ ¶ ឆន្ទំ ជនេតីតិ ‘‘យោ ឆន្ទោ ឆន្ទិកតា កត្តុកម្យតា កុសលោ ធម្មច្ឆន្ទោ’’តិ ឯវំ វុត្តំ កត្តុកម្យតំ ជនេតិ. វាយមតីតិ វាយាមំ ករោតិ. វីរិយំ អារភតីតិ វីរិយំ ជនេតិ. ចិត្តំ បគ្គណ្ហាតីតិ ចិត្តំ ឧបត្ថម្ភេតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ ¶ . វិត្ថារោ បន សម្មប្បធានវិភង្គេ អាគតោយេវ.

ឥទ្ធិបាទេសុ ឆន្ទំ និស្សាយ បវត្តោ សមាធិ ឆន្ទសមាធិ. បធានភូតា សង្ខារា បធានសង្ខារា. សមន្នាគតន្តិ តេហិ ធម្មេហិ ឧបេតំ. ឥទ្ធិយា បាទំ, ឥទ្ធិភូតំ វា បាទន្តិ ឥទ្ធិបាទំ ¶ . សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ឥទ្ធិបាទវិភង្គេ អាគតោ ឯវ. វិសុទ្ធិមគ្គេ បនស្ស អត្ថោ ទីបិតោ. ឈានកថាបិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតាវ.

៣០៧. ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារាយាតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ សុខវិហារត្ថាយ. ឥធ ផលសមាបត្តិឈានានិ, ខីណាសវស្ស អបរភាគេ និព្ពត្តិតឈានានិ ច កថិតានិ.

អាលោកសញ្ញំ មនសិករោតីតិ ទិវា វា រត្តិំ វា សូរិយចន្ទបជ្ជោតមណិអាទីនំ អាលោកំ អាលោកោតិ មនសិករោតិ. ទិវាសញ្ញំ អធិដ្ឋាតីតិ ឯវំ មនសិ កត្វា ទិវាតិសញ្ញំ ឋបេតិ. យថា ទិវា តថា រត្តិន្តិ យថា ទិវា ទិដ្ឋោ អាលោកោ, តថេវ តំ រត្តិំ មនសិករោតិ. យថា រត្តិំ តថា ទិវាតិ យថា រត្តិំ អាលោកោ ទិដ្ឋោ, ឯវមេវ ទិវា មនសិករោតិ. ឥតិ វិវដេន ចេតសាតិ ឯវំ អបិហិតេន ចិត្តេន. អបរិយោនទ្ធេនាតិ សមន្តតោ អនទ្ធេន. សប្បភាសន្តិ សឱភាសំ. ញាណទស្សនបដិលាភាយាតិ ញាណទស្សនបដិលាភត្ថាយ. ឥមិនា កិំ កថិតំ? មិទ្ធវិនោទនអាលោកោ កថិតោ បរិកម្មអាលោកោ វា. ឥមិនា កិំ កថិតំ ហោតិ? ខីណាសវស្ស ទិព្ពចក្ខុញាណំ. តស្មិំ វា អាគតេបិ អនាគតេបិ បាទកជ្ឈានសមាបត្តិមេវ សន្ធាយ ‘‘សប្បភាសំ ចិត្តំ ភាវេតី’’តិ វុត្តំ.

សតិសម្បជញ្ញាយាតិ សត្តដ្ឋានិកស្ស សតិសម្បជញ្ញស្ស អត្ថាយ. វិទិតា វេទនា ឧប្បជ្ជន្តីតិអាទីសុ ខីណាសវស្ស វត្ថុ វិទិតំ ហោតិ អារម្មណំ វិទិតំ វត្ថារម្មណំ វិទិតំ. វត្ថារម្មណវិទិតតាយ ឯវំ វេទនា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឯវំ តិដ្ឋន្តិ, ឯវំ និរុជ្ឈន្តិ. ន កេវលញ្ច វេទនា ឯវ ឥធ វុត្តា ¶ សញ្ញាទយោបិ ¶ , អវុត្តា ចេតនាទយោបិ, វិទិតា ច ឧប្បជ្ជន្តិ ចេវ តិដ្ឋន្តិ ច និរុជ្ឈន្តិ ច. អបិ ច វេទនាយ ឧប្បាទោ វិទិតោ ហោតិ, ឧបដ្ឋានំ វិទិតំ ហោតិ. អវិជ្ជាសមុទយា វេទនាសមុទយោ, តណ្ហាសមុទយា កម្មសមុទយោ, ផស្សសមុទយា វេទនាយសមុទយោ. និព្ពត្តិលក្ខណំ បស្សន្តោបិ វេទនាក្ខន្ធស្ស សមុទយំ បស្សតិ. ឯវំ វេទនាយ ឧប្បាទោ វិទិតោ ហោតិ. កថំ វេទនាយ ឧបដ្ឋានំ វិទិតំ ហោតិ? អនិច្ចតោ មនសិករោតោ ខយតូបដ្ឋានំ វិទិតំ ហោតិ. ទុក្ខតោ មនសិករោតោ ភយតូបដ្ឋានំ វិទិតំ ហោតិ. អនត្តតោ មនសិករោតោ សុញ្ញតូបដ្ឋានំ វិទិតំ ហោតិ. ឯវំ វេទនាយ ឧបដ្ឋានំ វិទិតំ ហោតិ, ខយតោ ភយតោ សុញ្ញតោ ជានាតិ. កថំ វេទនាយ អត្ថង្គមោ វិទិតោ ហោតិ? អវិជ្ជានិរោធា វេទនានិរោធោ.…បេ… ឯវំ វេទនាយ អត្ថង្គមោ វិទិតោ ហោតិ. ឥមិនាបិ នយេនេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឥតិ ¶ រូបន្តិអាទិ វុត្តនយមេវ. អយំ អាវុសោ សមាធិភាវនាតិ អយំ អាសវានំ ខយញាណស្ស បាទកជ្ឈានសមាធិភាវនា.

៣០៨. អប្បមញ្ញាតិ បមាណំ អគហេត្វា អនវសេសផរណវសេន អប្បមញ្ញាវ. អនុបទវណ្ណនា បន ភាវនាសមាធិវិធានញ្ច ឯតាសំ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតមេវ. អរូបកថាបិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតាវ.

អបស្សេនានីតិ អបស្សយានិ. សង្ខាយាតិ ញាណេន ញត្វា. បដិសេវតីតិ ញាណេន ញត្វា សេវិតព្ពយុត្តកមេវ សេវតិ. តស្ស ច វិត្ថារោ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បរិភុញ្ជតី’’តិអាទិនា នយេន វេទិតព្ពោ. សង្ខាយេកំ អធិវាសេតីតិ ញាណេន ញត្វា អធិវាសេតព្ពយុត្តកមេវ អធិវាសេតិ. វិត្ថារោ បនេត្ថ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ខមោ ហោតិ សីតស្សា’’តិអាទិនា នយេន វេទិតព្ពោ. បរិវជ្ជេតីតិ ញាណេន ញត្វា បរិវជ្ជេតុំ យុត្តមេវ បរិវជ្ជេតិ. តស្ស វិត្ថារោ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចណ្ឌំ ហត្ថិំ បរិវជ្ជេតី’’តិអាទិនា នយេន វេទិតព្ពោ. វិនោទេតីតិ ញាណេន ញត្វា វិនោទេតព្ពមេវ វិនោទេតិ, នុទតិ នីហរតិ អន្តោ បវិសិតុំ ន ទេតិ. តស្ស វិត្ថារោ ‘‘ឧប្បន្នំ ¶ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតី’’តិអាទិនា នយេន វេទិតព្ពោ.

អរិយវំសចតុក្កវណ្ណនា

៣០៩. អរិយវំសាតិ ¶ អរិយានំ វំសា. យថា ហិ ខត្តិយវំសោ, ព្រាហ្មណវំសោ, វេស្សវំសោ, សុទ្ទវំសោ, សមណវំសោ, កុលវំសោ, រាជវំសោ, ឯវំ អយម្បិ អដ្ឋមោ អរិយវំសោ អរិយតន្តិ អរិយបវេណី នាម ហោតិ. សោ ខោ បនាយំ អរិយវំសោ ឥមេសំ វំសានំ មូលគន្ធាទីនំ កាឡានុសារិតគន្ធាទយោ វិយ អគ្គមក្ខាយតិ. កេ បន តេ អរិយា យេសំ ឯតេ វំសាតិ? អរិយា វុច្ចន្តិ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច តថាគតសាវកា ច, ឯតេសំ អរិយានំ វំសាតិ អរិយវំសា. ឥតោ បុព្ពេ ហិ សតសហស្សកប្បាធិកានំ ចតុន្នំ អសង្ខ្យេយ្យានំ មត្ថកេ តណ្ហង្ករោ មេធង្ករោ សរណង្ករោ ទីបង្ករោតិ ចត្តារោ ពុទ្ធា ឧប្បន្នា, តេ អរិយា, តេសំ អរិយានំ វំសាតិ អរិយវំសា. តេសំ ពុទ្ធានំ បរិនិព្ពានតោ អបរភាគេ អសង្ខ្យេយ្យំ អតិក្កមិត្វា កោណ្ឌញ្ញោ នាម ពុទ្ធោ ឧប្បន្នោ…បេ… ឥមស្មិំ កប្បេ កកុសន្ធោ, កោណាគមនោ, កស្សបោ, អម្ហាកំ ភគវា គោតមោតិ ចត្តារោ ពុទ្ធា ឧប្បន្នា. តេសំ អរិយានំ វំសាតិ អរិយវំសា. អបិច អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នានំ សព្ពពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកានំ អរិយានំ វំសាតិ អរិយវំសា. តេ ខោ ¶ បនេតេ អគ្គញ្ញា អគ្គាតិ ជានិតព្ពា. រត្តញ្ញា ទីឃរត្តំ បវត្តាតិ ជានិតព្ពា. វំសញ្ញា វំសាតិ ជានិតព្ពា.

បោរាណាតិ ន អធុនុប្បត្តិកា. អសំកិណ្ណា អវិកិណ្ណា អនបនីតា. អសំកិណ្ណបុព្ពា អតីតពុទ្ធេហិ ន សំកិណ្ណបុព្ពា. ‘‘កិំ ឥមេហី’’តិ ន អបនីតបុព្ពា? ន សង្កីយន្តីតិ ឥទានិបិ ន អបនីយន្តិ. ន សង្កីយិស្សន្តីតិ អនាគតពុទ្ធេហិបិ ន អបនីយិស្សន្តិ, យេ លោកេ វិញ្ញូ សមណព្រាហ្មណា, តេហិ អប្បដិកុដ្ឋា, សមណេហិ ព្រាហ្មណេហិ វិញ្ញូហិ អនិន្ទិតា អគរហិតា.

សន្តុដ្ឋោ ហោតីតិ បច្ចយសន្តោសវសេន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ. ឥតរីតរេន ចីវរេនាតិ ថូលសុខុមលូខបណីតថិរជិណ្ណានំ យេន កេនចិ. អថ ខោ យថាលទ្ធាទីនំ ឥតរីតរេន យេន កេនចិ សន្តុដ្ឋោ ហោតីតិ អត្ថោ. ចីវរស្មិញ្ហិ តយោ សន្តោសា – យថាលាភសន្តោសោ, យថាពលសន្តោសោ, យថាសារុប្បសន្តោសោតិ. បិណ្ឌបាតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តេសំ វិត្ថារកថា សាមញ្ញផលេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. ឥមេ តយោ សន្តោសេ សន្ធាយ ‘‘សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, ឥតរីតរេន យថាលទ្ធាទីសុ យេន កេនចិ ចីវរេន សន្តុដ្ឋោ ហោតី’’តិ វុត្តំ.

ឯត្ថ ¶ ¶ ច ចីវរំ ជានិតព្ពំ, ចីវរក្ខេត្តំ ជានិតព្ពំ, បំសុកូលំ ជានិតព្ពំ, ចីវរសន្តោសោ ជានិតព្ពោ, ចីវរបដិសំយុត្តានិ ធុតង្គានិ ជានិតព្ពានិ. តត្ថ ចីវរំ ជានិតព្ពន្តិ ខោមាទីនិ ឆ ចីវរានិ ទុកូលាទីនិ ឆ អនុលោមចីវរានិ ជានិតព្ពានិ. ឥមានិ ទ្វាទស កប្បិយចីវរានិ. កុសចីរំ វាកចីរំ ផលកចីរំ កេសកម្ពលំ វាឡកម្ពលំ បោត្ថកោ ចម្មំ ឧលូកបក្ខំ រុក្ខទុស្សំ លតាទុស្សំ ឯរកទុស្សំ កទលិទុស្សំ វេឡុទុស្សន្តិ ឯវមាទីនិ បន អកប្បិយចីវរានិ. ចីវរក្ខេត្តន្តិ ‘‘សង្ឃតោ វា គណតោ វា ញាតិតោ វា មិត្តតោ វា អត្តនោ វា ធនេន បំសុកូលំ វា’’តិ ឯវំ ឧប្បជ្ជនតោ ឆ ខេត្តានិ, អដ្ឋន្នញ្ច មាតិកានំ វសេន អដ្ឋ ខេត្តានិ ជានិតព្ពានិ. បំសុកូលន្តិ សោសានិកំ, បាបណិកំ, រថិយំ សង្ការកូដកំ, សោត្ថិយំ, សិនានំ, តិត្ថំ, គតបច្ចាគតំ, អគ្គិទឌ្ឍំ, គោខាយិតំ ឧបចិកខាយិតំ, ឧន្ទូរខាយិតំ, អន្តច្ឆិន្នំ, ទសាច្ឆិន្នំ, ធជាហដំ, ថូបំ, សមណចីវរំ, សាមុទ្ទិយំ, អាភិសេកិយំ, បន្ថិកំ, វាតាហដំ, ឥទ្ធិមយំ, ទេវទត្តិយន្តិ តេវីសតិ បំសុកូលានិ វេទិតព្ពានិ.

ឯត្ថ ច សោត្ថិយន្តិ គព្ភមលហរណំ. គតបច្ចាគតន្តិ មតកសរីរំ បារុបិត្វា សុសានំ នេត្វា អានីតចីវរំ. ធជាហដន្តិ ធជំ ឧស្សាបេត្វា តតោ អានីតំ. ថូបន្តិ វម្មិកេ បូជិតចីវរំ ¶ . សាមុទ្ទិយន្តិ សមុទ្ទវីចីហិ ថលំ បាបិតំ. បន្ថិកន្តិ បន្ថំ គច្ឆន្តេហិ ចោរភយេន បាសាណេហិ កោដ្ដេត្វា បារុតចីវរំ. ឥទ្ធិមយន្តិ ឯហិភិក្ខុចីវរំ. សេសំ បាកដមេវ.

ចីវរសន្តោសោតិ វីសតិ ចីវរសន្តោសា, វិតក្កសន្តោសោ, គមនសន្តោសោ, បរិយេសនសន្តោសោ, បដិលាភសន្តោសោ, មត្តប្បដិគ្គហណសន្តោសោ, លោលុប្បវិវជ្ជនសន្តោសោ, យថាលាភសន្តោសោ, យថាពលសន្តោសោ, យថាសារុប្បសន្តោសោ, ឧទកសន្តោសោ, ធោវនសន្តោសោ, ករណសន្តោសោ, បរិមាណសន្តោសោ, សុត្តសន្តោសោ, សិព្ពនសន្តោសោ, រជនសន្តោសោ, កប្បសន្តោសោ, បរិភោគសន្តោសោ, សន្និធិបរិវជ្ជនសន្តោសោ, វិស្សជ្ជនសន្តោសោតិ.

តត្ថ សាទកភិក្ខុនា តេមាសំ និពទ្ធវាសំ វសិត្វា ឯកមាសមត្តំ វិតក្កេតុំ វដ្ដតិ. សោ ហិ បវារេត្វា ចីវរមាសេ ចីវរំ ករោតិ. បំសុកូលិកោ ¶ អឌ្ឍមាសេនេវ ករោតិ. ឥតិ មាសឌ្ឍមាសមត្តំ វិតក្កនំ វិតក្កសន្តោសោ. វិតក្កសន្តោសេន បន សន្តុដ្ឋេន ភិក្ខុនា បាចីនក្ខណ្ឌរាជិវាសិកបំសុកូលិកត្ថេរសទិសេន ¶ ភវិតព្ពំ.

ថេរោ កិរ ចេតិយបព្ពតវិហារេ ចេតិយំ វន្ទិស្សាមីតិ អាគតោ ចេតិយំ វន្ទិត្វា ចិន្តេសិ ‘‘មយ្ហំ ចីវរំ ជិណ្ណំ ពហូនំ វសនដ្ឋានេ លភិស្សាមី’’តិ. សោ មហាវិហារំ គន្ត្វា សង្ឃត្ថេរំ ទិស្វា វសនដ្ឋានំ បុច្ឆិត្វា តត្ថ វុត្ថោ បុនទិវសេ ចីវរំ អាទាយ អាគន្ត្វា ថេរំ វន្ទិ. ថេរោ កិំ អាវុសោតិ អាហ. គាមទ្វារំ, ភន្តេ, គមិស្សាមីតិ. អហម្បាវុសោ, គមិស្សាមីតិ. សាធុ, ភន្តេតិ គច្ឆន្តោ មហាពោធិទ្វារកោដ្ឋកេ ឋត្វា បុញ្ញវន្តានំ វសនដ្ឋានេ មនាបំ លភិស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា អបរិសុទ្ធោ មេ វិតក្កោតិ តតោវ បដិនិវត្តិ. បុនទិវសេ អម្ពង្គណសមីបតោ, បុនទិវសេ មហាចេតិយស្ស ឧត្តរទ្វារតោ, តថេវ បដិនិវត្តិត្វា ចតុត្ថទិវសេ ថេរស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. ថេរោ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ វិតក្កោ ន បរិសុទ្ធោ ភវិស្សតីតិ ចីវរំ គហេត្វា តេន សទ្ធិំយេវ បញ្ហំ បុច្ឆមានោ គាមំ បាវិសិ. តញ្ច រត្តិំ ឯកោ មនុស្សោ ឧច្ចារបលិពុទ្ធោ សាដកេយេវ វច្ចំ កត្វា តំ សង្ការដ្ឋានេ ឆឌ្ឌេសិ. បំសុកូលិកត្ថេរោ តំ នីលមក្ខិកាហិ សម្បរិកិណ្ណំ ទិស្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេសិ. មហាថេរោ ‘‘កិំ, អាវុសោ, សង្ការដ្ឋានស្ស អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហាសី’’តិ? ‘‘នាហំ, ភន្តេ, សង្ការដ្ឋានស្ស អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហាមិ, មយ្ហំ បិតុ ទសពលស្ស បគ្គណ្ហាមិ, បុណ្ណទាសិយា សរីរំ បារុបិត្វា ឆឌ្ឌិតំ បំសុកូលំ តុម្ពមត្តេ បាណកេ វិធុនិត្វា សុសានតោ គណ្ហន្តេន ទុក្ករំ កតំ, ភន្តេ’’តិ. មហាថេរោ ‘‘បរិសុទ្ធោ វិតក្កោ បំសុកូលិកស្សា’’តិ ចិន្តេសិ. បំសុកូលិកត្ថេរោបិ តស្មិំយេវ ឋានេ ឋិតោ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា ¶ តីណិ ផលានិ បត្តោ តំ សាដកំ គហេត្វា ចីវរំ កត្វា បារុបិត្វា បាចីនក្ខណ្ឌរាជិំ គន្ត្វា អគ្គផលំ អរហត្តំ បាបុណិ.

ចីវរត្ថាយ គច្ឆន្តស្ស បន ‘‘កត្ថ លភិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា កម្មដ្ឋានសីសេនេវ គមនំ គមនសន្តោសោ នាម.

បរិយេសន្តស្ស បន យេន វា តេន វា សទ្ធិំ អបរិយេសិត្វា លជ្ជិំ បេសលំ ភិក្ខុំ គហេត្វា បរិយេសនំ បរិយេសនសន្តោសោ នាម.

ឯវំ ¶ បរិយេសន្តស្ស អាហរិយមានំ ចីវរំ ទូរតោ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មនាបំ ភវិស្សតិ, ឯតំ អមនាប’’ន្តិ ឯវំ អវិតក្កេត្វា ថូលសុខុមាទីសុ យថាលទ្ធេនេវ ¶ សន្តុស្សនំ បដិលាភសន្តោសោ នាម.

ឯវំ លទ្ធំ គណ្ហន្តស្សាបិ ‘‘ឯត្តកំ ទុបដ្ដស្ស ភវិស្សតិ, ឯត្តកំ ឯកបដ្ដស្សា’’តិ អត្តនោ បហោនកមត្តេនេវ សន្តុស្សនំ មត្តប្បដិគ្គហណសន្តោសោ នាម.

ចីវរំ បរិយេសន្តស្ស បន ‘‘អសុកស្ស ឃរទ្វារេ មនាបំ លភិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា ទ្វារបដិបាដិយា ចរណំ លោលុប្បវិវជ្ជនសន្តោសោ នាម.

លូខបណីតេសុ យេន កេនចិ យាបេតុំ សក្កោន្តស្ស យថាលទ្ធេនេវ យាបនំ យថាលាភសន្តោសោ នាម.

អត្តនោ ថាមំ ជានិត្វា យេន យាបេតុំ សក្កោតិ, តេន យាបនំ យថាពលសន្តោសោ នាម.

មនាបំ អញ្ញស្ស ទត្វា អត្តនោ យេន កេនចិ យាបនំ យថាសារុប្បសន្តោសោ នាម.

‘‘កត្ថ ឧទកំ មនាបំ, កត្ថ អមនាប’’ន្តិ អវិចារេត្វា យេន កេនចិ ធោវនុបគេន ឧទកេន ធោវនំ ឧទកសន្តោសោ នាម. បណ្ឌុមត្តិកគេរុកបូតិបណ្ណរសកិលិដ្ឋានិ បន ឧទកានិ វជ្ជេតុំ វដ្ដតិ.

ធោវន្តស្ស ¶ បន មុគ្គរាទីហិ អបហរិត្វា ហត្ថេហិ មទ្ទិត្វា ធោវនំ ធោវនសន្តោសោ នាម. តថា អសុជ្ឈន្តំ បណ្ណានិ បក្ខិបិត្វា តាបិតឧទកេនាបិ ធោវិតុំ វដ្ដតិ.

ឯវំ ធោវិត្វា ករោន្តស្ស ឥទំ ថូលំ, ឥទំ សុខុមន្តិ អកោបេត្វា បហោនកនីហារេនេវ ករណំ ករណសន្តោសោ នាម.

តិមណ្ឌលប្បដិច្ឆាទនមត្តស្សេវ ករណំ បរិមាណសន្តោសោ នាម.

ចីវរករណត្ថាយ បន មនាបសុត្តំ បរិយេសិស្សាមីតិ អវិចារេត្វា រថិកាទីសុ វា ទេវដ្ឋានេ វា អាហរិត្វា បាទមូលេ វា ឋបិតំ យំកិញ្ចិទេវ សុត្តំ គហេត្វា ករណំ សុត្តសន្តោសោ នាម.

កុសិពន្ធនកាលេ ¶ បន អង្គុលមត្តេ សត្តវារេ ន វិជ្ឈិតព្ពំ, ឯវំ ករោន្តស្ស ហិ យោ ភិក្ខុ សហាយោ ន ហោតិ, តស្ស វត្តភេទោបិ នត្ថិ. តិវង្គុលមត្តេ បន សត្តវារេ វិជ្ឈិតព្ពំ, ឯវំ ករោន្តស្ស មគ្គបដិបន្នេនាបិ សហាយេន ភវិតព្ពំ. យោ ន ហោតិ, តស្ស វត្តភេទោ. អយំ សិព្ពនសន្តោសោ នាម.

រជន្តេន បន កាឡកច្ឆកាទីនិ បរិយេសន្តេន ន រជិតព្ពំ. សោមវក្កលាទីសុ យំ លភតិ, តេន រជិតព្ពំ. អលភន្តេន បន មនុស្សេហិ អរញ្ញេ វាកំ គហេត្វា ឆឌ្ឌិតរជនំ វា ភិក្ខូហិ បចិត្វា ឆឌ្ឌិតកសដំ វា គហេត្វា រជិតព្ពំ, អយំ រជនសន្តោសោ នាម.

នីលកទ្ទមកាឡសាមេសុ ¶ យំកិញ្ចិ គហេត្វា ហត្ថិបិដ្ឋេ និសិន្នស្ស បញ្ញាយមានកបករណំ កប្បសន្តោសោ នាម.

ហិរិកោបីនបដិច្ឆាទនមត្តវសេន បរិភុញ្ជនំ បរិភោគសន្តោសោ នាម.

ទុស្សំ បន លភិត្វា សុត្តំ វា សូចិំ វា ការកំ វា អលភន្តេន ឋបេតុំ វដ្ដតិ, លភន្តេន ន វដ្ដតិ. កតម្បិ សចេ អន្តេវាសិកាទីនំ ទាតុកាមោ ហោតិ, តេ ច អសន្និហិតា យាវ អាគមនា ឋបេតុំ វដ្ដតិ. អាគតមត្តេសុ ទាតព្ពំ. ទាតុំ អសក្កោន្តេន អធិដ្ឋាតព្ពំ. អញ្ញស្មិំ ¶ ចីវរេ សតិ បច្ចត្ថរណម្បិ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតិ. អនធិដ្ឋិតមេវ ហិ សន្និធិ ហោតិ. អធិដ្ឋិតំ ន ហោតីតិ មហាសីវត្ថេរោ អាហ. អយំ សន្និធិបរិវជ្ជនសន្តោសោ នាម.

វិស្សជ្ជន្តេន បន ន មុខំ ឱលោកេត្វា ទាតព្ពំ. សារណីយធម្មេ ឋត្វា វិស្សជ្ជិតព្ពន្តិ អយំ វិស្សជ្ជនសន្តោសោ នាម.

ចីវរបដិសំយុត្តានិ ធុតង្គានិ នាម បំសុកូលិកង្គញ្ចេវ តេចីវរិកង្គញ្ច. តេសំ វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គតោ វេទិតព្ពា. ឥតិ ចីវរសន្តោសមហាអរិយវំសំ បូរយមានោ ភិក្ខុ ឥមានិ ទ្វេ ធុតង្គានិ គោបេតិ. ឥមានិ គោបេន្តោ ចីវរសន្តោសមហាអរិយវំសេន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ.

វណ្ណវាទីតិ ឯកោ សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, សន្តោសស្ស វណ្ណំ ន កថេតិ, ឯកោ ន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, សន្តោសស្ស វណ្ណំ កថេតិ, ឯកោ ¶ នេវ សន្តុដ្ឋោ ហោតិ, ន សន្តោសស្ស វណ្ណំ កថេតិ, ឯកោ សន្តុដ្ឋោ ចេវ ហោតិ, សន្តោសស្ស ច វណ្ណំ កថេតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតរីតរចីវរសន្តុដ្ឋិយា ច វណ្ណវាទី’’តិ វុត្តំ.

អនេសនន្តិ ទូតេយ្យបហិនគមនានុយោគប្បភេទំ នានប្បការំ អនេសនំ. អប្បតិរូបន្តិ អយុត្តំ. អលទ្ធា ចាតិ អលភិត្វា. យថា ឯកច្ចោ ‘‘កថំ នុ ខោ ចីវរំ លភិស្សាមី’’តិ. បុញ្ញវន្តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឯកតោ ហុត្វា កោហញ្ញំ ករោន្តោ ឧត្តសតិ បរិតសតិ, សន្តុដ្ឋោ ភិក្ខុ ឯវំ អលទ្ធា ចីវរំ ន បរិតសតិ. លទ្ធា ចាតិ ធម្មេន សមេន លភិត្វា. អគធិតោតិ វិគតលោភគិទ្ធោ. អមុច្ឆិតោតិ អធិមត្តតណ្ហាយ មុច្ឆំ អនាបន្នោ. អនជ្ឈាបន្នោតិ តណ្ហាយ អនោត្ថតោ អបរិយោនទ្ធោ. អាទីនវទស្សាវីតិ អនេសនាបត្តិយញ្ច គេធិតបរិភោគេ ច អាទីនវំ បស្សមានោ. និស្សរណបញ្ញោតិ ‘‘យាវទេវ សីតស្ស បដិឃាតាយា’’តិ វុត្តំ និស្សរណមេវ បជានន្តោ.

ឥតរីតរចីវរសន្តុដ្ឋិយាតិ ¶ យេន កេនចិ ចីវរេន សន្តុដ្ឋិយា. នេវត្តានុក្កំសេតីតិ ‘‘អហំ បំសុកូលិកោ មយា ឧបសម្បទមាឡេយេវ បំសុកូលិកង្គំ គហិតំ, កោ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិ អត្តុក្កំសនំ ន ករោតិ. ន បរំ វម្ភេតីតិ ‘‘ឥមេ បនញ្ញេ ភិក្ខូ ន បំសុកូលិកា’’តិ វា ‘‘បំសុកូលិកង្គមត្តម្បិ ឯតេសំ នត្ថី’’តិ វា ឯវំ បរំ ន វម្ភេតិ. យោ ហិ តត្ថ ទក្ខោតិ យោ តស្មិំ ចីវរសន្តោសេ, វណ្ណវាទាទីសុ វា ទក្ខោ ឆេកោ ព្យត្តោ. អនលសោតិ សាតច្ចកិរិយាយ ¶ អាលសិយវិរហិតោ. សម្បជានោ បដិស្សតោតិ សម្បជានបញ្ញាយ ចេវ សតិយា ច យុត្តោ. អរិយវំសេ ឋិតោតិ អរិយវំសេ បតិដ្ឋិតោ.

ឥតរីតរេន បិណ្ឌបាតេនាតិ យេន កេនចិ បិណ្ឌបាតេន. ឯត្ថាបិ បិណ្ឌបាតោ ជានិតព្ពោ. បិណ្ឌបាតក្ខេត្តំ ជានិតព្ពំ, បិណ្ឌបាតសន្តោសោ ជានិតព្ពោ, បិណ្ឌបាតបដិសំយុត្តំ ធុតង្គំ ជានិតព្ពំ. តត្ថ បិណ្ឌបាតោតិ ‘‘ឱទនោ, កុម្មាសោ, សត្តុ, មច្ឆោ, មំសំ, ខីរំ, ទធិ, សប្បិ, នវនីតំ, តេលំ, មធុ, ផាណិតំ, យាគុ, ខាទនីយំ, សាយនីយំ, លេហនីយ’’ន្តិ សោឡស បិណ្ឌបាតា.

បិណ្ឌបាតក្ខេត្តន្តិ ¶ សង្ឃភត្តំ, ឧទ្ទេសភត្តំ, និមន្តនំ, សលាកភត្តំ, បក្ខិកំ, ឧបោសថិកំ, បាដិបទិកំ, អាគន្តុកភត្តំ, គមិកភត្តំ, គិលានភត្តំ, គិលានុបដ្ឋាកភត្តំ, ធុរភត្តំ, កុដិភត្តំ, វារភត្តំ, វិហារភត្តន្តិ បន្នរស បិណ្ឌបាតក្ខេត្តានិ.

បិណ្ឌបាតសន្តោសោតិ បិណ្ឌបាតេ វិតក្កសន្តោសោ, គមនសន្តោសោ, បរិយេសនសន្តោសោ បដិលាភសន្តោសោ, បដិគ្គហណសន្តោសោ, មត្តប្បដិគ្គហណសន្តោសោ, លោលុប្បវិវជ្ជនសន្តោសោ, យថាលាភសន្តោសោ, យថាពលសន្តោសោ, យថាសារុប្បសន្តោសោ, ឧបការសន្តោសោ, បរិមាណសន្តោសោ, បរិភោគសន្តោសោ, សន្និធិបរិវជ្ជនសន្តោសោ, វិស្សជ្ជនសន្តោសោតិ បន្នរស សន្តោសា.

តត្ថ សាទកោ ភិក្ខុ មុខំ ធោវិត្វា វិតក្កេតិ. បិណ្ឌបាតិកេន បន គណេន សទ្ធិំ ចរតា សាយំ ថេរូបដ្ឋានកាលេ ‘‘ស្វេ កត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមាតិ អសុកគាមេ, ភន្តេ’’តិ, ឯត្តកំ ចិន្តេត្វា តតោ បដ្ឋាយ ន វិតក្កេតព្ពំ. ឯកចារិកេន វិតក្កមាឡកេ ឋត្វា វិតក្កេតព្ពំ. តតោ បរំ វិតក្កេន្តោ អរិយវំសា ចុតោ ហោតិ បរិពាហិរោ. អយំ វិតក្កសន្តោសោ នាម.

បិណ្ឌាយ បវិសន្តេន ‘‘កុហិំ លភិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា ¶ កម្មដ្ឋានសីសេន គន្តព្ពំ. អយំ គមនសន្តោសោ នាម.

បរិយេសន្តេន យំ វា តំ វា អគហេត្វា លជ្ជិំ បេសលមេវ គហេត្វា បរិយេសិតព្ពំ. អយំ បរិយេសនសន្តោសោ នាម.

ទូរតោវ ¶ អាហរិយមានំ ទិស្វា ‘‘ឯតំ មនាបំ, ឯតំ អមនាប’’ន្តិ ចិត្តំ ន ឧប្បាទេតព្ពំ. អយំ បដិលាភសន្តោសោ នាម.

‘‘ឥមំ មនាបំ គណ្ហិស្សាមិ, ឥមំ អមនាបំ ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ អចិន្តេត្វា យំកិញ្ចិ យាបនមត្តំ គហេតព្ពមេវ, អយំ បដិគ្គហណសន្តោសោ នាម.

ឯត្ថ បន ទេយ្យធម្មោ ពហុ, ទាយកោ អប្បំ ទាតុកាមោ, អប្បំ គហេតព្ពំ. ទេយ្យធម្មោ ពហុ, ទាយកោបិ ពហុំ ទាតុកាមោ, បមាណេនេវ គហេតព្ពំ. ទេយ្យធម្មោ ន ពហុ, ទាយកោបិ អប្បំ ទាតុកាមោ, អប្បំ គហេតព្ពំ. ទេយ្យធម្មោ ន ពហុ, ទាយកោ បន ពហុំ ទាតុកាមោ, បមាណេន គហេតព្ពំ. បដិគ្គហណស្មិញ្ហិ ¶ មត្តំ អជានន្តោ មនុស្សានំ បសាទំ មក្ខេតិ, សទ្ធាទេយ្យំ វិនិបាតេតិ, សាសនំ ន ករោតិ, វិជាតមាតុយាបិ ចិត្តំ គហេតុំ ន សក្កោតិ. ឥតិ មត្តំ ជានិត្វាវ បដិគ្គហេតព្ពន្តិ អយំ មត្តប្បដិគ្គហណសន្តោសោ នាម.

សទ្ធកុលានិយេវ អគន្ត្វា ទ្វារប្បដិបាដិយា គន្តព្ពំ. អយំ លោលុប្បវិវជ្ជនសន្តោសោ នាម. យថាលាភសន្តោសាទយោ ចីវរេ វុត្តនយា ឯវ.

បិណ្ឌបាតំ បរិភុញ្ជិត្វា សមណធម្មំ អនុបាលេស្សាមីតិ ឯវំ ឧបការំ ញត្វា បរិភុញ្ជនំ ឧបការសន្តោសោ នាម.

បត្តំ បូរេត្វា អានីតំ ន បដិគ្គហេតព្ពំ, អនុបសម្បន្នេ សតិ តេន គាហាបេតព្ពំ, អសតិ ហរាបេត្វា បដិគ្គហណមត្តំ គហេតព្ពំ. អយំ បរិមាណសន្តោសោ នាម.

‘‘ជិឃច្ឆាយ បដិវិនោទនំ ឥទមេត្ថ និស្សរណ’’ន្តិ ឯវំ បរិភុញ្ជនំ បរិភោគសន្តោសោ នាម.

និទហិត្វា ន បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អយំ សន្និធិបរិវជ្ជនសន្តោសោ នាម.

មុខំ អនោលោកេត្វា សារណីយធម្មេ ឋិតេន វិស្សជ្ជេតព្ពំ. អយំ វិស្សជ្ជនសន្តោសោ នាម.

បិណ្ឌបាតបដិសំយុត្តានិ បន បញ្ច ធុតង្គានិ – បិណ្ឌបាតិកង្គំ, សបទានចារិកង្គំ, ឯកាសនិកង្គំ ¶ , បត្តបិណ្ឌិកង្គំ, ខលុបច្ឆាភត្តិកង្គន្តិ. តេសំ វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា. ឥតិ បិណ្ឌបាតសន្តោសមហាអរិយវំសំ បូរយមានោ ភិក្ខុ ឥមានិ បញ្ច ធុតង្គានិ គោបេតិ. ឥមានិ គោបេន្តោ បិណ្ឌបាតសន្តោសមហាអរិយវំសេន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ. ‘‘វណ្ណវាទី’’តិអាទីនិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

សេនាសនេនាតិ ឥធ សេនាសនំ ជានិតព្ពំ, សេនាសនក្ខេត្តំ ¶ ជានិតព្ពំ, សេនាសនសន្តោសោ ជានិតព្ពោ, សេនាសនបដិសំយុត្តំ ធុតង្គំ ជានិតព្ពំ. តត្ថ សេនាសនន្តិ មញ្ចោ, បីឋំ, ភិសិ, ពិម្ពោហនំ, វិហារោ, អឌ្ឍយោគោ, បាសាទោ, ហម្មិយំ, គុហា, លេណំ, អដ្ដោ, មាឡោ ¶ , វេឡុគុម្ពោ, រុក្ខមូលំ, យត្ថ វា បន ភិក្ខូ បដិក្កមន្តីតិ ឥមានិ បន្នរស សេនាសនានិ.

សេនាសនក្ខេត្តន្តិ ‘‘សង្ឃតោ វា គណតោ វា ញាតិតោ វា មិត្តតោ វា អត្តនោ វា ធនេន បំសុកូលំ វា’’តិ ឆ ខេត្តានិ.

សេនាសនសន្តោសោតិ សេនាសនេ វិតក្កសន្តោសាទយោ បន្នរស សន្តោសា. តេ បិណ្ឌបាតេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. សេនាសនបដិសំយុត្តានិ បន បញ្ច ធុតង្គានិ – អារញ្ញិកង្គំ, រុក្ខមូលិកង្គំ, អព្ភោកាសិកង្គំ, សោសានិកង្គំ, យថាសន្តតិកង្គន្តិ. តេសំ វិត្ថារកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា. ឥតិ សេនាសនសន្តោសមហាអរិយវំសំ បូរយមានោ ភិក្ខុ ឥមានិ បញ្ច ធុតង្គានិ គោបេតិ. ឥមានិ គោបេន្តោ សេនាសនសន្តោសមហាអរិយវំសេន សន្តុដ្ឋោ ហោតិ.

គិលានបច្ចយោ បន បិណ្ឌបាតេយេវ បវិដ្ឋោ. តត្ថ យថាលាភយថាពលយថាសារុប្បសន្តោសេនេវ សន្តុស្សិតព្ពំ. នេសជ្ជិកង្គំ ភាវនារាមអរិយវំសំ ភជតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘បញ្ច សេនាសនេ វុត្តា, បញ្ច អាហារនិស្សិតា;

ឯកោ វីរិយសំយុត្តោ, ទ្វេ ច ចីវរនិស្សិតា’’តិ.

ឥតិ អាយស្មា ធម្មសេនាបតិ សារិបុត្តត្ថេរោ បថវិំ បត្ថរមានោ វិយ សាគរកុច្ឆិំ បូរយមានោ វិយ អាកាសំ វិត្ថារយមានោ វិយ ច បឋមំ ចីវរសន្តោសំ អរិយវំសំ កថេត្វា ចន្ទំ ឧដ្ឋាបេន្តោ វិយ សូរិយំ ឧល្លង្ឃេន្តោ វិយ ច ទុតិយំ បិណ្ឌបាតសន្តោសំ កថេត្វា សិនេរុំ ឧក្ខិបេន្តោ វិយ តតិយំ សេនាសនសន្តោសំ អរិយវំសំ កថេត្វា ឥទានិ សហស្សនយប្បដិមណ្ឌិតំ ចតុត្ថំ ¶ ភាវនារាមំ អរិយវំសំ កថេតុំ បុន ចបរំ អាវុសោ ភិក្ខុ បហានារាមោ ហោតីតិ ទេសនំ អារភិ.

តត្ថ អារមនំ អារាមោ, អភិរតីតិ អត្ថោ. បញ្ចវិធេ បហានេ អារាមោ អស្សាតិ បហានារាមោ. កាមច្ឆន្ទំ បជហន្តោ រមតិ, នេក្ខម្មំ ភាវេន្តោ រមតិ, ព្យាបាទំ បជហន្តោ រមតិ…បេ… សព្ពកិលេសេ បជហន្តោ រមតិ, អរហត្តមគ្គំ ភាវេន្តោ រមតីតិ ឯវំ បហានេ រតោតិ បហានរតោ ¶ . វុត្តនយេនេវ ¶ ភាវនាយ អារាមោ អស្សាតិ ភាវនារាមោ. ភាវនាយ រតោតិ ភាវនារតោ.

ឥមេសុ បន ចតូសុ អរិយវំសេសុ បុរិមេហិ តីហិ តេរសន្នំ ធុតង្គានំ ចតុបច្ចយសន្តោសស្ស ច វសេន សកលំ វិនយបិដកំ កថិតំ ហោតិ. ភាវនារាមេន អវសេសំ បិដកទ្វយំ. ឥមំ បន ភាវនារាមតំ អរិយវំសំ កថេន្តេន ភិក្ខុនា បដិសម្ភិទាមគ្គេ នេក្ខម្មបាឡិយា កថេតព្ពោ. ទីឃនិកាយេ ទសុត្តរសុត្តន្តបរិយាយេន កថេតព្ពោ. មជ្ឈិមនិកាយេ សតិបដ្ឋានសុត្តន្តបរិយាយេន កថេតព្ពោ. អភិធម្មេ និទ្ទេសបរិយាយេន កថេតព្ពោ.

តត្ថ បដិសម្ភិទាមគ្គេ នេក្ខម្មបាឡិយាតិ សោ នេក្ខម្មំ ភាវេន្តោ រមតិ, កាមច្ឆន្ទំ បជហន្តោ រមតិ. អព្យាបាទំ ព្យាបាទំ. អាលោកសញ្ញំ, ថិនមិទ្ធំ. អវិក្ខេបំ ឧទ្ធច្ចំ. ធម្មវវត្ថានំ, វិចិកិច្ឆំ. ញាណំ, អវិជ្ជំ. បាមោជ្ជំ, អរតិំ. បឋមំ ឈានំ, បញ្ច នីវរណេ. ទុតិយំ ឈានំ, វិតក្កវិចារេ. តតិយំ ឈានំ, បីតិំ. ចតុត្ថំ ឈានំ, សុខទុក្ខេ. អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិំ ភាវេន្តោ រមតិ, រូបសញ្ញំ បដិឃសញ្ញំ នានត្តសញ្ញំ បជហន្តោ រមតិ. វិញ្ញាណញ្ចាយតនសមាបត្តិំ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិំ ភាវេន្តោ រមតិ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញំ បជហន្តោ រមតិ.

អនិច្ចានុបស្សនំ ភាវេន្តោ រមតិ, និច្ចសញ្ញំ បជហន្តោ រមតិ. ទុក្ខានុបស្សនំ, សុខសញ្ញំ. អនត្តានុបស្សនំ, អត្តសញ្ញំ. និព្ពិទានុបស្សនំ, នន្ទិំ. វិរាគានុបស្សនំ, រាគំ. និរោធានុបស្សនំ, សមុទយំ. បដិនិស្សគ្គានុបស្សនំ, អាទានំ. ខយានុបស្សនំ, ឃនសញ្ញំ. វយានុបស្សនំ, អាយូហនំ. វិបរិណាមានុបស្សនំ, ធុវសញ្ញំ. អនិមិត្តានុបស្សនំ, និមិត្តំ. អបណិហិតានុបស្សនំ, បណិធិំ. សុញ្ញតានុបស្សនំ អភិនិវេសំ. អធិបញ្ញាធម្មវិបស្សនំ, សារាទានាភិនិវេសំ. យថាភូតញាណទស្សនំ, សម្មោហាភិនិវេសំ. អាទីនវានុបស្សនំ, អាលយាភិនិវេសំ. បដិសង្ខានុបស្សនំ, អប្បដិសង្ខំ. វិវដ្ដានុបស្សនំ, សំយោគាភិនិវេសំ. សោតាបត្តិមគ្គំ ¶ , ទិដ្ឋេកដ្ឋេ កិលេសេ. សកទាគាមិមគ្គំ, ឱឡារិកេ កិលេសេ. អនាគាមិមគ្គំ, អណុសហគតេ កិលេសេ. អរហត្តមគ្គំ ភាវេន្តោ រមតិ, សព្ពកិលេសេ បជហន្តោ រមតីតិ ឯវំ ¶ បដិសម្ភិទាមគ្គេ នេក្ខម្មបាឡិយា កថេតព្ពោ.

ទីឃនិកាយេ ¶ ទសុត្តរសុត្តន្តបរិយាយេនាតិ ឯកំ ធម្មំ ភាវេន្តោ រមតិ, ឯកំ ធម្មំ បជហន្តោ រមតិ…បេ… ទស ធម្មេ ភាវេន្តោ រមតិ, ទស ធម្មេ បជហន្តោ រមតិ. កតមំ ឯកំ ធម្មំ ភាវេន្តោ រមតិ? កាយគតាសតិំ សាតសហគតំ. ឥមំ ឯកំ ធម្មំ ភាវេន្តោ រមតិ. កតមំ ឯកំ ធម្មំ បជហន្តោ រមតិ? អស្មិមានំ. ឥមំ ឯកំ ធម្មំ បជហន្តោ រមតិ. កតមេ ទ្វេ ធម្មេ…បេ… កតមេ ទស ធម្មេ ភាវេន្តោ រមតិ? ទស កសិណាយតនានិ. ឥមេ ទស ធម្មេ ភាវេន្តោ រមតិ. កតមេ ទស ធម្មេ បជហន្តោ រមតិ? ទស មិច្ឆត្តេ. ឥមេ ទស ធម្មេ បជហន្តោ រមតិ. ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ភាវនារាមោ ហោតីតិ ឯវំ ទីឃនិកាយេ ទសុត្តរសុត្តន្តបរិយាយេន កថេតព្ពោ.

មជ្ឈិមនិកាយេ សតិបដ្ឋានសុត្តន្តបរិយាយេនាតិ ឯកាយនោ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា, សោកបរិទេវានំ សមតិក្កមាយ, ទុក្ខទោមនស្សានំ អត្ថង្គមាយ, ញាយស្ស អធិគមាយ, និព្ពានស្ស សច្ឆិកិរិយាយ យទិទំ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា. កតមេ ចត្តារោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ… វេទនាសុ វេទនានុបស្សី… ចិត្តេ ចិត្តានុបស្សី… ធម្មេសុ ធម្មានុបស្សី… ‘អត្ថិ ធម្មា’តិ វា បនស្ស សតិ បច្ចុបដ្ឋិតា ហោតិ យាវទេវ ញាណមត្តាយ បដិស្សតិមត្តាយ អនិស្សិតោ ច វិហរតិ ន ច កិញ្ចិ លោកេ ឧបាទិយតិ. ឯវម្បិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ភាវនារាមោ ហោតិ ភាវនារតោ, បហានារាមោ ហោតិ បហានរតោ. បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ គច្ឆន្តោ វា គច្ឆាមីតិ បជានាតិ…បេ… បុន ចបរំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ សេយ្យថាបិ បស្សេយ្យ សរីរំ សិវថិកាយ ឆឌ្ឌិតំ…បេ… បូតីនិ ចុណ្ណកជាតានិ. សោ ឥមមេវ កាយំ ឧបសំហរតិ, អយម្បិ ខោ កាយោ ឯវំធម្មោ ឯវំភាវី ឯវំអនតីតោតិ. ឥតិ អជ្ឈត្តំ វា កាយេ កាយានុបស្សី វិហរតិ…បេ… ឯវម្បិ ខោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ភាវនារាមោ ហោតីតិ ឯវំ មជ្ឈិមនិកាយេ សតិបដ្ឋានសុត្តន្តបរិយាយេន កថេតព្ពោ.

អភិធម្មេ និទ្ទេសបរិយាយេនាតិ សព្ពេបិ សង្ខតេ អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ រោគតោ គណ្ឌតោ…បេ… សំកិលេសិកធម្មតោ បស្សន្តោ រមតិ. អយំ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ ភាវនារាមោ ហោតីតិ ឯវំ និទ្ទេសបរិយាយេន កថេតព្ពោ.

នេវ ¶ អត្តានុក្កំសេតីតិ អជ្ជ មេ សដ្ឋិ វា សត្តតិ វា វស្សានិ អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តាតិ វិបស្សនាយ កម្មំ ករោន្តស្ស, កោ មយា សទិសោ អត្ថីតិ ឯវំ អត្តុក្កំសនំ ន ករោតិ. ន បរំ វម្ភេតីតិ អនិច្ចំ ទុក្ខន្តិ វិបស្សនាមត្តកម្បិ នត្ថិ, កិំ ឥមេ វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានា ចរន្តីតិ ¶ ឯវំ បរំ វម្ភនំ ន ករោតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

៣១០. បធានានីតិ ¶ ឧត្តមវីរិយានិ. សំវរបធានន្តិ ចក្ខាទីនិ សំវរន្តស្ស ឧប្បន្នវីរិយំ. បហានបធានន្តិ កាមវិតក្កាទយោ បជហន្តស្ស ឧប្បន្នវីរិយំ. ភាវនាបធានន្តិ ពោជ្ឈង្គេ ភាវេន្តស្ស ឧប្បន្នវីរិយំ. អនុរក្ខណាបធានន្តិ សមាធិនិមិត្តំ អនុរក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នវីរិយំ.

វិវេកនិស្សិតន្តិអាទីសុ វិវេកោ វិរាគោ និរោធោតិ តីណិបិ និព្ពានស្ស នាមានិ. និព្ពានញ្ហិ ឧបធិវិវេកត្តា វិវេកោ. តំ អាគម្ម រាគាទយោ វិរជ្ជន្តីតិ វិរាគោ. និរុជ្ឈន្តីតិ និរោធោ. តស្មា ‘‘វិវេកនិស្សិត’’ន្តិអាទីសុ អារម្មណវសេន អធិគន្តព្ពវសេន វា និព្ពាននិស្សិតន្តិ អត្ថោ. វោស្សគ្គបរិណាមិន្តិ ឯត្ថ ទ្វេ វោស្សគ្គា បរិច្ចាគវោស្សគ្គោ ច បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោ ច. តត្ថ វិបស្សនា តទង្គវសេន កិលេសេ ច ខន្ធេ ច បរិច្ចជតីតិ បរិច្ចាគវោស្សគ្គោ. មគ្គោ អារម្មណវសេន និព្ពានំ បក្ខន្ទតីតិ បក្ខន្ទនវោស្សគ្គោ. តស្មា វោស្សគ្គបរិណាមិន្តិ យថា ភាវិយមានោ សតិសម្ពោជ្ឈង្គោ វោស្សគ្គត្ថាយ បរិណមតិ, វិបស្សនាភាវញ្ច មគ្គភាវញ្ច បាបុណាតិ, ឯវំ ភាវេតីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ.

ភទ្រកន្តិ ភទ្ទកំ. សមាធិនិមិត្តំ វុច្ចតិ អដ្ឋិកសញ្ញាទិវសេន អធិគតោ សមាធិយេវ. អនុរក្ខតីតិ សមាធិបរិពន្ធកធម្មេ រាគទោសមោហេ សោធេន្តោ រក្ខតិ. ឯត្ថ ច អដ្ឋិកសញ្ញាទិកា បញ្ចេវ សញ្ញា វុត្តា. ឥមស្មិំ បន ឋានេ ទសបិ អសុភានិ វិត្ថារេត្វា កថេតព្ពានិ. តេសំ វិត្ថារោ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តោយេវ.

ធម្មេ ញាណន្តិ ឯកបដិវេធវសេន ចតុសច្ចធម្មេ ញាណំ ចតុសច្ចព្ភន្តរេ និរោធសច្ចេ ធម្មេ ញាណញ្ច ¶ . យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមំ ធម្មេ ញាណំ? ចតូសុ មគ្គេសុ ចតូសុ ផលេសុ ញាណ’’ន្តិ (វិភ. ៧៩៦). អន្វយេ ញាណន្តិ ចត្តារិ សច្ចានិ បច្ចក្ខតោ ទិស្វា យថា ឥទានិ, ឯវំ អតីតេបិ អនាគតេបិ ឥមេវ បញ្ចក្ខន្ធា ទុក្ខសច្ចំ, អយមេវ តណ្ហា សមុទយសច្ចំ, អយមេវ និរោធោ និរោធសច្ចំ, អយមេវ មគ្គោ មគ្គសច្ចន្តិ ឯវំ តស្ស ញាណស្ស អនុគតិយំ ញាណំ. តេនាហ ¶ – ‘‘សោ ឥមិនា ធម្មេន ញាតេន ទិដ្ឋេន បត្តេន វិទិតេន បរិយោគាឡ្ហេន អតីតានាគតេន នយំ នេតី’’តិ. បរិយេ ញាណន្តិ បរេសំ ចិត្តបរិច្ឆេទេ ¶ ញាណំ. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមំ បរិយេ ញាណំ? ឥធ ភិក្ខុ បរសត្តានំ បរបុគ្គលានំ ចេតសា ចេតោ បរិច្ច ជានាតី’’តិ (វិភ. ៧៩៦) វិត្ថារេតព្ពំ. ឋបេត្វា បន ឥមានិ តីណិ ញាណានិ អវសេសំ សម្មុតិញាណំ នាម. យថាហ – ‘‘តត្ថ កតមំ សម្មុតិញាណំ? ឋបេត្វា ធម្មេ ញាណំ ឋបេត្វា អន្វយេ ញាណំ ឋបេត្វា បរិច្ឆេទេ ញាណំ អវសេសំ សម្មុតិញាណ’’ន្តិ (វិភ. ៧៩៦).

ទុក្ខេ ញាណាទីហិ អរហត្តំ បាបេត្វា ឯកស្ស ភិក្ខុនោ និគ្គមនំ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានំ កថិតំ. តត្ថ ទ្វេ សច្ចានិ វដ្ដំ, ទ្វេ វិវដ្ដំ, វដ្ដេ អភិនិវេសោ ហោតិ, នោ វិវដ្ដេ. ទ្វីសុ សច្ចេសុ អាចរិយសន្តិកេ បរិយត្តិំ ឧគ្គហេត្វា កម្មំ ករោតិ, ទ្វីសុ សច្ចេសុ ‘‘និរោធសច្ចំ នាម ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាបំ, មគ្គសច្ចំ នាម ឥដ្ឋំ កន្តំ មនាប’’ន្តិ សវនវសេន កម្មំ ករោតិ. ទ្វីសុ សច្ចេសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាសវនធារណសម្មសនបដិវេធោ វដ្ដតិ, ទ្វីសុ សវនបដិវេធោ វដ្ដតិ. តីណិ កិច្ចវសេន បដិវិជ្ឈតិ, ឯកំ អារម្មណវសេន. ទ្វេ សច្ចានិ ទុទ្ទសត្តា គម្ភីរានិ, ទ្វេ គម្ភីរត្តា ទុទ្ទសានិ.

សោតាបត្តិយង្គាទិចតុក្កវណ្ណនា

៣១១. សោតាបត្តិយង្គានីតិ សោតាបត្តិយា អង្គានិ, សោតាបត្តិមគ្គស្ស បដិលាភការណានីតិ អត្ថោ. សប្បុរិសសំសេវោតិ ពុទ្ធាទីនំ សប្បុរិសានំ ឧបសង្កមិត្វា សេវនំ. សទ្ធម្មស្សវនន្តិ សប្បាយស្ស តេបិដកធម្មស្ស សវនំ. យោនិសោមនសិការោតិ អនិច្ចាទិវសេន មនសិការោ. ធម្មានុធម្មប្បដិបត្តីតិ លោកុត្តរធម្មស្ស អនុធម្មភូតាយ បុព្ពភាគបដិបត្តិយា បដិបជ្ជនំ.

អវេច្ចប្បសាទេនាតិ ¶ អចលប្បសាទេន. ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទីនិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វិត្ថារិតានិ. ផលធាតុអាហារចតុក្កានិ ឧត្តានត្ថានេវ. អបិចេត្ថ លូខបណីតវត្ថុវសេន ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា.

វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោតិ វិញ្ញាណំ ឯតាសុ តិដ្ឋតីតិ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ. អារម្មណដ្ឋិតិវសេនេតំ វុត្តំ. រូបូបាយន្តិ រូបំ ឧបគតំ ហុត្វា. បញ្ចវោការភវស្មិញ្ហិ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ រូបក្ខន្ធំ និស្សាយ តិដ្ឋតិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. រូបារម្មណន្តិ រូបក្ខន្ធគោចរំ រូបបតិដ្ឋិតំ ហុត្វា. នន្ទូបសេចនន្តិ ¶ ¶ លោភសហគតំ សម្បយុត្តនន្ទិយាវ ឧបសិត្តំ ហុត្វា. ឥតរំ ឧបនិស្សយកោដិយា. វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជតីតិ សដ្ឋិបិ សត្តតិបិ វស្សានិ ឯវំ បវត្តមានំ វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជតិ. វេទនូបាយាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥមេហិ បន តីហិ បទេហិ ចតុវោការភវេ អភិសង្ខារវិញ្ញាណំ វុត្តំ. តស្ស យាវតាយុកំ បវត្តនវសេន វុទ្ធិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជនា វេទិតព្ពា. ចតុក្កវសេន បន ទេសនាយ អាគតត្តា វិញ្ញាណូបាយន្តិ ន វុត្តំ. ឯវំ វុច្ចមានេ ច ‘‘កតមំ នុ ខោ ឯត្ថ កម្មវិញ្ញាណំ, កតមំ វិបាកវិញ្ញាណ’’ន្តិ សម្មោហោ ភវេយ្យ, តស្មាបិ ន វុត្តំ. អគតិគមនានិ វិត្ថារិតានេវ.

ចីវរហេតូតិ តត្ថ មនាបំ ចីវរំ លភិស្សាមីតិ ចីវរការណា ឧប្បជ្ជតិ. ឥតិ ភវាភវហេតូតិ ឯត្ថ ឥតីតិ និទស្សនត្ថេ និបាតោ. យថា ចីវរាទិហេតុ, ឯវំ ភវាភវហេតូបីតិ អត្ថោ. ភវាភវោតិ ចេត្ថ បណីតបណីតតរានិ តេលមធុផាណិតាទីនិ អធិប្បេតានិ. ឥមេសំ បន ចតុន្នំ តណ្ហុប្បាទានំ បហានត្ថាយ បដិបាដិយាវ ចត្តារោ អរិយវំសា ទេសិតាតិ វេទិតព្ពា. បដិបទាចតុក្កំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. អក្ខមាទីសុ បធានករណកាលេ សីតាទីនិ ន ខមតីតិ អក្ខមា. ខមតីតិ ខមា. ឥន្ទ្រិយទមនំ ទមា. ‘‘ឧប្បន្នំ កាមវិតក្កំ នាធិវាសេតី’’តិអាទិនា នយេន វិតក្កសមនំ សមា.

ធម្មបទានីតិ ¶ ធម្មកោដ្ឋាសានិ. អនភិជ្ឈា ធម្មបទំ នាម អលោភោ វា អលោភសីសេន អធិគតជ្ឈានវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានានិ វា. អព្យាបាទោ ធម្មបទំ នាម អកោបោ វា មេត្តាសីសេន អធិគតជ្ឈានាទីនិ វា. សម្មាសតិ ធម្មបទំ នាម សុប្បដ្ឋិតសតិ វា សតិសីសេន អធិគតជ្ឈានាទីនិ វា. សម្មាសមាធិ ធម្មបទំ នាម សមាបត្តិ វា អដ្ឋសមាបត្តិវសេន អធិគតជ្ឈានវិបស្សនាមគ្គផលនិព្ពានានិ វា. ទសាសុភវសេន វា អធិគតជ្ឈានាទីនិ អនភិជ្ឈា ធម្មបទំ. ចតុព្រហ្មវិហារវសេន អធិគតានិ អព្យាបាទោ ធម្មបទំ. ទសានុស្សតិអាហារេបដិកូលសញ្ញាវសេន អធិគតានិ សម្មាសតិ ធម្មបទំ. ទសកសិណអានាបានវសេន អធិគតានិ សម្មាសមាធិ ធម្មបទន្តិ.

ធម្មសមាទានេសុ បឋមំ អចេលកបដិបទា. ទុតិយំ តិព្ពកិលេសស្ស អរហត្តំ គហេតុំ អសក្កោន្តស្ស អស្សុមុខស្សាបិ រុទតោ បរិសុទ្ធព្រហ្មចរិយចរណំ. តតិយំ កាមេសុ បាតព្យតា. ចតុត្ថំ ចត្តារោ បច្ចយេ អលភមានស្សាបិ ¶ ឈានវិបស្សនាវសេន សុខសមង្គិនោ សាសនព្រហ្មចរិយំ.

ធម្មក្ខន្ធាតិ ¶ ឯត្ថ គុណដ្ឋោ ខន្ធដ្ឋោ. សីលក្ខន្ធោតិ សីលគុណោ. ឯត្ថ ច ផលសីលំ អធិប្បេតំ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥតិ ចតូសុបិ ឋានេសុ ផលមេវ វុត្តំ.

ពលានីតិ ឧបត្ថម្ភនដ្ឋេន អកម្បិយដ្ឋេន ច ពលានិ. តេសំ បដិបក្ខេហិ កោសជ្ជាទីហិ អកម្បនិយតា វេទិតព្ពា. សព្ពានិបិ សមថវិបស្សនាមគ្គវសេន លោកិយលោកុត្តរានេវ កថិតានិ.

អធិដ្ឋានានីតិ ឯត្ថ អធីតិ ឧបសគ្គមត្តំ. អត្ថតោ បន តេន វា តិដ្ឋន្តិ, តត្ថ វា តិដ្ឋន្តិ, ឋានមេវ វា តំតំគុណាធិកានំ បុរិសានំ អធិដ្ឋានំ, បញ្ញាវ អធិដ្ឋានំ បញ្ញាធិដ្ឋានំ. ឯត្ថ ច បឋមេន អគ្គផលបញ្ញា. ទុតិយេន វចីសច្ចំ. តតិយេន អាមិសបរិច្ចាគោ. ចតុត្ថេន កិលេសូបសមោ កថិតោតិ វេទិតព្ពោ. បឋមេន ច កម្មស្សកតបញ្ញំ វិបស្សនាបញ្ញំ វា អាទិំ កត្វា ផលបញ្ញា កថិតា. ទុតិយេន វចីសច្ចំ អាទិំ កត្វា បរមត្ថសច្ចំ និព្ពានំ. តតិយេន អាមិសបរិច្ចាគំ អាទិំ កត្វា អគ្គមគ្គេន កិលេសបរិច្ចាគោ. ចតុត្ថេន សមាបត្តិវិក្ខម្ភិតេ ¶ កិលេសេ អាទិំ កត្វា អគ្គមគ្គេន កិលេសវូបសមោ. បញ្ញាធិដ្ឋានេន វា ឯកេន អរហត្តផលបញ្ញា កថិតា. សេសេហិ បរមត្ថសច្ចំ. សច្ចាធិដ្ឋានេន វា ឯកេន បរមត្ថសច្ចំ កថិតំ. សេសេហិ អរហត្តបញ្ញាតិ មូសិកាភយត្ថេរោ អាហ.

បញ្ហព្យាករណាទិចតុក្កវណ្ណនា

៣១២. បញ្ហព្យាករណានិ មហាបទេសកថាយ វិត្ថារិតានេវ.

កណ្ហន្តិ កាឡកំ ទសអកុសលកម្មបថកម្មំ. កណ្ហវិបាកន្តិ អបាយេ និព្ពត្តនតោ កាឡកវិបាកំ. សុក្កន្តិ បណ្ឌរំ កុសលកម្មបថកម្មំ. សុក្កវិបាកន្តិ សគ្គេ និព្ពត្តនតោ បណ្ឌរវិបាកំ. កណ្ហសុក្កន្តិ មិស្សកកម្មំ. កណ្ហសុក្កវិបាកន្តិ សុខទុក្ខវិបាកំ. មិស្សកកម្មញ្ហិ កត្វា អកុសលេន តិរច្ឆានយោនិយំ មង្គលហត្ថិដ្ឋានាទីសុ ឧប្បន្នោ កុសលេន បវត្តេ សុខំ វេទយតិ. កុសលេន រាជកុលេបិ និព្ពត្តោ អកុសលេន បវត្តេ ទុក្ខំ វេទយតិ. អកណ្ហអសុក្កន្តិ កម្មក្ខយករំ ចតុមគ្គញាណំ អធិប្បេតំ. តញ្ហិ ¶ យទិ កណ្ហំ ភវេយ្យ, កណ្ហវិបាកំ ទទេយ្យ. យទិ សុក្កំ ភវេយ្យ, សុក្កវិបាកំ ទទេយ្យ. ឧភយវិបាកស្ស បន អទានតោ អកណ្ហាសុក្កវិបាកត្តា អកណ្ហំ អសុក្កន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ.

សច្ឆិករណីយាតិ ¶ បច្ចក្ខករណេន ចេវ បដិលាភេន ច សច្ឆិកាតព្ពា. ចក្ខុនាតិ ទិព្ពចក្ខុនា. កាយេនាតិ សហជាតនាមកាយេន. បញ្ញាយាតិ អរហត្តផលញាណេន.

ឱឃាតិ វដ្ដស្មិំ សត្តេ ឱហនន្តិ ឱសីទាបេន្តីតិ ឱឃា. តត្ថ បញ្ចកាមគុណិកោ រាគោ កាមោឃោ. រូបារូបភវេសុ ឆន្ទរាគោ ភវោឃោ. តថា ឈាននិកន្តិ សស្សតទិដ្ឋិសហគតោ ច រាគោ. ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ទិដ្ឋោឃោ.

វដ្ដស្មិំ យោជេន្តីតិ យោគា. តេ ឱឃា វិយ វេទិតព្ពា.

វិសំយោជេន្តីតិ វិសញ្ញោគា. តត្ថ អសុភជ្ឈានំ កាមយោគវិសំយោគោ. តំ បាទកំ កត្វា អធិគតោ អនាគាមិមគ្គោ ឯកន្តេនេវ កាមយោគវិសញ្ញោគោ នាម. អរហត្តមគ្គោ ភវយោគវិសញ្ញោគោ នាម. សោតាបត្តិមគ្គោ ទិដ្ឋិយោគវិសញ្ញោគោ នាម. អរហត្តមគ្គោ អវិជ្ជាយោគវិសញ្ញោគោ នាម.

គន្ថនវសេន ¶ គន្ថា. វដ្ដស្មិំ នាមកាយញ្ចេវ រូបកាយញ្ច គន្ថតិ ពន្ធតិ បលិពុន្ធតីតិ កាយគន្ថោ. ឥទំសច្ចាភិនិវេសោតិ ឥទមេវ សច្ចំ, មោឃមញ្ញន្តិ ឯវំ បវត្តោ ទិដ្ឋាភិនិវេសោ.

ឧបាទានានីតិ អាទានគ្គហណានិ. កាមោតិ រាគោ, សោយេវ គហណដ្ឋេន ឧបាទានន្តិ កាមុបាទានំ. ទិដ្ឋីតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិ, សាបិ គហណដ្ឋេន ឧបាទានន្តិ ទិដ្ឋុបាទានំ. ឥមិនា សុទ្ធីតិ ឯវំ សីលវតានំ គហណំ សីលព្ពតុបាទានំ. អត្តាតិ ឯតេន វទតិ ចេវ ឧបាទិយតិ ចាតិ អត្តវាទុបាទានំ.

យោនិយោតិ កោដ្ឋាសា. អណ្ឌេ ជាតាតិ អណ្ឌជា. ជលាពុម្ហិ ជាតាតិ ជលាពុជា. សំសេទេ ជាតាតិ សំសេទជា. សយនស្មិំ បូតិមច្ឆាទីសុ ច និព្ពត្តានមេតំ អធិវចនំ. វេគេន អាគន្ត្វា ឧបបតិតា វិយាតិ ឱបបាតិកា. តត្ថ ទេវមនុស្សេសុ សំសេទជឱបបាតិកានំ អយំ ¶ វិសេសោ. សំសេទជា មន្ទា ទហរា ហុត្វា និព្ពត្តន្តិ. ឱបបាតិកា សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា ហុត្វា. មនុស្សេសុ ហិ ភុម្មទេវេសុ ច ឥមា ចតស្សោបិ យោនិយោ លព្ភន្តិ. តថា តិរច្ឆានេសុ សុបណ្ណនាគាទីសុ. វុត្តញ្ហេតំ – ‘‘តត្ថ, ភិក្ខវេ, អណ្ឌជា សុបណ្ណា អណ្ឌជេវ នាគេ ហរន្តិ, ន ជលាពុជេ ន សំសេទជេ ន ឱបបាតិកេ’’តិ (សំ. និ. ៣.៣៩៣). ចាតុមហារាជិកតោ បដ្ឋាយ ឧបរិទេវា ឱបបាតិកាយេវ ¶ . តថា នេរយិកា. បេតេសុ ចតស្សោបិ លព្ភន្តិ. គព្ភាវក្កន្តិយោ សម្បសាទនីយេ កថិតា ឯវ.

អត្តភាវបដិលាភេសុ បឋមោ ខិឌ្ឌាបទោសិកវសេន វេទិតព្ពោ. ទុតិយោ ឱរព្ភិកាទីហិ ឃាតិយមានឧរព្ភាទិវសេន. តតិយោ មនោបទោសិកាវសេន. ចតុត្ថោ ចាតុមហារាជិកេ ឧបាទាយ ឧបរិសេសទេវតាវសេន. តេ ហិ ទេវា នេវ អត្តសញ្ចេតនាយ មរន្តិ, ន បរសញ្ចេតនាយ.

ទក្ខិណាវិសុទ្ធាទិចតុក្កវណ្ណនា

៣១៣. ទក្ខិណាវិសុទ្ធិយោតិ ទានសង្ខាតា ទក្ខិណា វិសុជ្ឈន្តិ មហប្ផលា ហោន្តិ ឯតាហីតិ ទក្ខិណាវិសុទ្ធិយោ.

ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ, នោ បដិគ្គាហកតោតិ យត្ថ ទាយកោ សីលវា ហោតិ, ធម្មេនុប្បន្នំ ទេយ្យធម្មំ ទេតិ, បដិគ្គាហកោ ទុស្សីលោ. អយំ ទក្ខិណា វេស្សន្តរមហារាជស្ស ទក្ខិណាសទិសា. បដិគ្គាហកតោ ¶ វិសុជ្ឈតិ, នោ ទាយកតោតិ យត្ថ បដិគ្គាហកោ សីលវា ហោតិ, ទាយកោ ទុស្សីលោ, អធម្មេនុប្បន្នំ ទេតិ, អយំ ទក្ខិណា ចោរឃាតកស្ស ទក្ខិណាសទិសា. នេវ ទាយកតោ វិសុជ្ឈតិ, នោ បដិគ្គាហកតោតិ យត្ថ ឧភោបិ ទុស្សីលា ទេយ្យធម្មោបិ អធម្មេន និព្ពត្តោ. វិបរិយាយេន ចតុត្ថា វេទិតព្ពា.

សង្គហវត្ថូនីតិ សង្គហការណានិ. តានិ ហេដ្ឋា វិភត្តានេវ.

អនរិយវោហារាតិ អនរិយានំ លាមកានំ វោហារា.

អរិយវោហារាតិ អរិយានំ សប្បុរិសានំ វោហារា.

ទិដ្ឋវាទិតាតិ ¶ ទិដ្ឋំ មយាតិ ឯវំ វាទិតា. ឯត្ថ ច តំតំសមុដ្ឋាបកចេតនាវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

អត្តន្តបាទិចតុក្កវណ្ណនា

៣១៤. អត្តន្តបាទីសុ ¶ បឋមោ អចេលកោ. ទុតិយោ ឱរព្ភិកាទីសុ អញ្ញតរោ. តតិយោ យញ្ញយាជកោ. ចតុត្ថោ សាសនេ សម្មាបដិបន្នោ.

អត្តហិតាយ បដិបន្នាទីសុ បឋមោ យោ សយំ សីលាទិសម្បន្នោ, បរំ សីលាទីសុ ន សមាទបេតិ អាយស្មា វក្កលិត្ថេរោ វិយ. ទុតិយោ យោ អត្តនា ន សីលាទិសម្បន្នោ, បរំ សីលាទីសុ សមាទបេតិ អាយស្មា ឧបនន្ទោ វិយ. តតិយោ យោ នេវត្តនា សីលាទិសម្បន្នោ, បរំ សីលាទីសុ ន សមាទបេតិ ទេវទត្តោ វិយ. ចតុត្ថោ យោ អត្តនា ច សីលាទិសម្បន្នោ បរញ្ច សីលាទីសុ សមាទបេតិ អាយស្មា មហាកស្សបោ វិយ.

តមាទីសុ តមោតិ អន្ធការភូតោ. តមបរាយណោតិ តមមេវ បរំ អយនំ គតិ អស្សាតិ តមបរាយណោ. ឯវំ សព្ពបទេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច បឋមោ នីចេ ចណ្ឌាលាទិកុលេ ទុជ្ជីវិតេ ហីនត្តភាវេ និព្ពត្តិត្វា តីណិ ទុច្ចរិតានិ បរិបូរេតិ. ទុតិយោ តថាវិធោ ហុត្វា តីណិ សុចរិតានិ បរិបូរេតិ. តតិយោ ឧឡារេ ខត្តិយកុលេ ពហុអន្នបានេ សម្បន្នត្តភាវេ និព្ពត្តិត្វា តីណិ ទុច្ចរិតានិ បរិបូរេតិ. ចតុត្ថោ តាទិសោវ ហុត្វា តីណិ សុចរិតានិ បរិបូរេតិ.

សមណមចលោតិ សមណអចលោ. ម-ការោ បទសន្ធិមត្តំ. សោ សោតាបន្នោ វេទិតព្ពោ. សោតាបន្នោ ហិ ចតូហិ វាតេហិ ឥន្ទខីលោ វិយ បរប្បវាទេហិ អកម្បិយោ. អចលសទ្ធាយ សមន្នាគតោតិ សមណមចលោ. វុត្តម្បិ ចេតំ – ‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ សមណមចលោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា’’តិ (បុ. ប. ១៩០) វិត្ថារោ. រាគទោសានំ បន តនុភូតត្តា សកទាគាមី សមណបទុមោ ¶ នាម. តេនាហ – ‘‘កតមោ បន បុគ្គលោ សមណបទុមោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតិ, អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ ¶ សមណបទុមោ’’តិ (បុ. ប. ១៩០). រាគទោសានំ អភាវា ខិប្បមេវ បុប្ផិស្សតីតិ អនាគាមី សមណបុណ្ឌរីកោ នាម. តេនាហ – ‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ សមណបុណ្ឌរីកោ? ឥធេកច្ចោ បុគ្គលោ បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ…បេ… អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សមណបុណ្ឌរីកោ’’តិ (បុ. ប. ១៩០). អរហា បន សព្ពេសម្បិ គន្ថការកិលេសានំ អភាវា សមណេសុ សមណសុខុមាលោ នាម. តេនាហ – ‘‘កតមោ ច បុគ្គលោ សមណេសុ សមណសុខុមាលោ? ឥធេកច្ចោ អាសវានំ ខយា…បេ… ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. អយំ វុច្ចតិ បុគ្គលោ សមណេសុ សមណសុខុមាលោ’’តិ.

‘‘ឥមេ ខោ ¶ , អាវុសោ’’តិអាទិ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ. ឥតិ សមបញ្ញាសាយ ចតុក្កានំ វសេន ទ្វេបញ្ហសតានិ កថេន្តោ ថេរោ សាមគ្គិរសំ ទស្សេសីតិ.

ចតុក្កវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ចកវណ្ណនា

៣១៥. ឥតិ ចតុក្កវសេន សាមគ្គិរសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បញ្ចកវសេន ទស្សេតុំ បុន ទេសនំ អារភិ. តត្ថ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ រូបក្ខន្ធោ លោកិយោ. សេសា លោកិយលោកុត្តរា. ឧបាទានក្ខន្ធា លោកិយាវ. វិត្ថារតោ បន ខន្ធកថា វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តា. កាមគុណា ហេដ្ឋា វិត្ថារិតាវ.

សុកតទុក្កដាទីហិ គន្តព្ពាតិ គតិយោ. និរយោតិ និរស្សាទោ. សហោកាសេន ខន្ធា កថិតា. តតោ បរេសុ តីសុ និព្ពត្តា ខន្ធាវ វុត្តា. ចតុត្ថេ ឱកាសោបិ.

អាវាសេ មច្ឆរិយំ អាវាសមច្ឆរិយំ. តេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ អាគន្តុកំ ទិស្វា ‘‘ឯត្ថ ចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បរិក្ខារោ ឋបិតោ’’តិអាទីនិ វត្វា សង្ឃិកម្បិ អាវាសំ និវារេតិ. សោ កាលង្កត្វា បេតោ វា អជគរោ វា ហុត្វា និព្ពត្តតិ. កុលេ មច្ឆរិយំ កុលមច្ឆរិយំ. តេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ តេហិ ការណេហិ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកកុលេ អញ្ញេសំ ¶ បវេសនម្បិ និវារេតិ. លាភេ មច្ឆរិយំ លាភមច្ឆរិយំ. តេន សមន្នាគតោ ¶ ភិក្ខុ សង្ឃិកម្បិ លាភំ មច្ឆរាយន្តោ យថា អញ្ញេ ន លភន្តិ, ឯវំ ករោតិ. វណ្ណេ មច្ឆរិយំ វណ្ណមច្ឆរិយំ. វណ្ណោតិ ចេត្ថ សរីរវណ្ណោបិ គុណវណ្ណោបិ វេទិតព្ពោ. បរិយត្តិធម្មេ មច្ឆរិយំ ធម្មមច្ឆរិយំ. តេន សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ‘‘ឥមំ ធម្មំ បរិយាបុណិត្វា ឯសោ មំ អភិភវិស្សតី’’តិ អញ្ញស្ស ន ទេតិ. យោ បន ធម្មានុគ្គហេន វា បុគ្គលានុគ្គហេន វា ន ទេតិ, ន តំ មច្ឆរិយំ.

ចិត្តំ និវារេន្តិ បរិយោនន្ធន្តីតិ នីវរណានិ. កាមច្ឆន្ទោ នីវរណបត្តោ អរហត្តមគ្គវជ្ឈោ. កាមរាគានុសយោ កាមរាគសំយោជនបត្តោ អនាគាមិមគ្គវជ្ឈោ. ថិនំ ចិត្តគេលញ្ញំ ¶ . មិទ្ធំ ខន្ធត្តយគេលញ្ញំ. ឧភយម្បិ អរហត្តមគ្គវជ្ឈំ. តថា ឧទ្ធច្ចំ. កុក្កុច្ចំ អនាគាមិមគ្គវជ្ឈំ. វិចិកិច្ឆា បឋមមគ្គវជ្ឈា.

សំយោជនានីតិ ពន្ធនានិ. តេហិ បន ពទ្ធេសុ បុគ្គលេសុ រូបារូបភវេ និព្ពត្តា សោតាបន្នសកទាគាមិនោ អន្តោពទ្ធា ពហិសយិតា នាម. តេសញ្ហិ កាមភវេ ពន្ធនំ. កាមភវេ អនាគាមិនោ ពហិពទ្ធា អន្តោសយិតា នាម. តេសញ្ហិ រូបារូបភវេ ពន្ធនំ. កាមភវេ សោតាបន្នសកទាគាមិនោ អន្តោពទ្ធា អន្តោសយិតា នាម. រូបារូបភវេ អនាគាមិនោ ពហិពទ្ធា ពហិសយិតា នាម. ខីណាសវោ សព្ពត្ថ អពន្ធនោ.

សិក្ខិតព្ពំ បទំ សិក្ខាបទំ, សិក្ខាកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ. សិក្ខាយ វា បទំ សិក្ខាបទំ, អធិចិត្តអធិបញ្ញាសិក្ខាយ អធិគមុបាយោតិ អត្ថោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ. វិត្ថារតោ បន សិក្ខាបទកថា វិភង្គប្បករណេ សិក្ខាបទវិភង្គេ អាគតា ឯវ.

អភព្ពដ្ឋានាទិបញ្ចកវណ្ណនា

៣១៦. ‘‘អភព្ពោ, អាវុសោ, ខីណាសវោ ភិក្ខុ សញ្ចិច្ច បាណ’’ន្តិអាទិ ទេសនាសីសមេវ, សោតាបន្នាទយោបិ បន អភព្ពា. បុថុជ្ជនខីណាសវានំ និន្ទាបសំសត្ថម្បិ ឯវំ វុត្តំ. បុថុជ្ជនោ នាម គារយ្ហោ, មាតុឃាតាទីនិបិ ករោតិ ¶ . ខីណាសវោ បន បាសំសោ, កុន្ថកិបិល្លិកឃាតាទីនិបិ ន ករោតីតិ.

ព្យសនេសុ វិយស្សតីតិ ព្យសនំ, ហិតសុខំ ខិបតិ វិទ្ធំសេតីតិ អត្ថោ. ញាតីនំ ព្យសនំ ញាតិព្យសនំ, ចោររោគភយាទីហិ ញាតិវិនាសោតិ អត្ថោ. ភោគានំ ព្យសនំ ¶ ភោគព្យសនំ, រាជចោរាទិវសេន ភោគវិនាសោតិ អត្ថោ. រោគោ ឯវ ព្យសនំ រោគព្យសនំ. រោគោ ហិ អារោគ្យំ ព្យសតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនំ, សីលស្ស ព្យសនំ សីលព្យសនំ. ទុស្សីល្យស្សេតំ នាមំ. សម្មាទិដ្ឋិំ វិនាសយមានា ឧប្បន្នា ទិដ្ឋិ ឯវ ព្យសនំ ទិដ្ឋិព្យសនំ. ឯត្ថ ច ញាតិព្យសនាទីនិ តីណិ នេវ អកុសលានិ ន តិលក្ខណាហតានិ. សីលទិដ្ឋិព្យសនទ្វយំ អកុសលំ តិលក្ខណាហតំ. តេនេវ ‘‘នាវុសោ, សត្តា ញាតិព្យសនហេតុ វា’’តិអាទិមាហ.

ញាតិសម្បទាតិ ញាតីនំ សម្បទា បារិបូរី ពហុភាវោ. ភោគសម្បទាយបិ ឯសេវ នយោ. អារោគ្យស្ស សម្បទា អារោគ្យសម្បទា. បារិបូរី ទីឃរត្តំ អរោគតា. សីលទិដ្ឋិសម្បទាសុបិ ឯសេវ នយោ ¶ . ឥធាបិ ញាតិសម្បទាទយោ នោ កុសលា, ន តិលក្ខណាហតា. សីលទិដ្ឋិសម្បទា កុសលា, តិលក្ខណាហតា. តេនេវ ‘‘នាវុសោ, សត្តា ញាតិសម្បទាហេតុ វា’’តិអាទិមាហ.

សីលវិបត្តិសីលសម្បត្តិកថា មហាបរិនិព្ពានេ វិត្ថារិតាវ.

ចោទកេនាតិ វត្ថុសំសន្ទស្សនា, អាបត្តិសំសន្ទស្សនា, សំវាសប្បដិក្ខេបោ, សាមីចិប្បដិក្ខេបោតិ ចតូហិ ចោទនាវត្ថូហិ ចោទយមានេន. កាលេន វក្ខាមិ នោ អកាលេនាតិ ឯត្ថ ចុទិតកស្ស កាលោ កថិតោ, ន ចោទកស្ស. បរំ ចោទេន្តេន ហិ បរិសមជ្ឈេ វា ឧបោសថបវារណគ្គេ វា អាសនសាលាភោជនសាលាទីសុ វា ន ចោទេតព្ពំ. ទិវាដ្ឋានេ និសិន្នកាលេ ‘‘ករោតាយស្មា ឱកាសំ, អហំ អាយស្មន្តំ វត្តុកាមោ’’តិ ឯវំ ឱកាសំ ការេត្វា ចោទេតព្ពំ. បុគ្គលំ បន ឧបបរិក្ខិត្វា យោ លោលបុគ្គលោ អភូតំ វត្វា ភិក្ខូនំ អយសំ អារោបេតិ, សោ ឱកាសកម្មំ វិនាបិ ចោទេតព្ពោ. ភូតេនាតិ តច្ឆេន សភាវេន. សណ្ហេនាតិ មដ្ឋេន មុទុកេន. អត្ថសញ្ហិតេនាតិ អត្ថកាមតាយ ហិតកាមតាយ ឧបេតេន.

បធានិយង្គបញ្ចកវណ្ណនា

៣១៧. បធានិយង្គានីតិ ¶ បធានំ វុច្ចតិ បទហនំ, បធានមស្ស អត្ថីតិ បធានិយោ, បធានិយស្ស ភិក្ខុនោ អង្គានិ បធានិយង្គានិ. សទ្ធោតិ សទ្ធាយ សមន្នាគតោ. សទ្ធា បនេសា អាគមនសទ្ធា, អធិគមនសទ្ធា, ឱកប្បនសទ្ធា, បសាទសទ្ធាតិ ចតុព្ពិធា. តត្ថ សព្ពញ្ញុពោធិសត្តានំ សទ្ធា អភិនីហារតោ អាគតត្តា អាគមនសទ្ធា នាម. អរិយសាវកានំ ¶ បដិវេធេន អធិគតត្តា អធិគមនសទ្ធា នាម. ពុទ្ធោ ធម្មោ សង្ឃោតិ វុត្តេ អចលភាវេន ឱកប្បនំ ឱកប្បនសទ្ធា នាម. បសាទុប្បត្តិ បសាទសទ្ធា នាម. ឥធ ឱកប្បនសទ្ធា អធិប្បេតា. ពោធិន្តិ ចតុត្ថមគ្គញាណំ. តំ សុប្បដិវិទ្ធំ តថាគតេនាតិ សទ្ទហតិ. ទេសនាសីសមេវ ចេតំ, ឥមិនា បន អង្គេន តីសុបិ រតនេសុ សទ្ធា អធិប្បេតា. យស្ស ហិ ពុទ្ធាទីសុ បសាទោ ពលវា, តស្ស បធានវីរិយំ ឥជ្ឈតិ. អប្បាពាធោតិ អរោគោ. អប្បាតង្កោតិ និទ្ទុក្ខោ. សមវេបាកិនិយាតិ សមវិបាចនីយា. គហណិយាតិ កម្មជតេជោធាតុយា. នាតិសីតាយ នាច្ចុណ្ហាយាតិ អតិសីតគហណិកោ សីតភីរូ ហោតិ, អច្ចុណ្ហគហណិកោ ឧណ្ហភីរូ ហោតិ, តេសំ បធានំ ន ឥជ្ឈតិ. មជ្ឈិមគហណិកស្ស ឥជ្ឈតិ. តេនាហ – ‘‘មជ្ឈិមាយ បធានក្ខមាយា’’តិ. យថាភូតំ អត្តានំ អាវិកត្តាតិ យថាភូតំ អត្តនោ អគុណំ បកាសេតា. ឧទយត្ថគាមិនិយាតិ ឧទយញ្ច អត្ថង្គមញ្ច គន្តុំ បរិច្ឆិន្ទិតុំ សមត្ថាយ, ឯតេន បញ្ញាសលក្ខណបរិគ្គាហកំ ឧទយព្ពយញាណំ វុត្តំ ¶ . អរិយាយាតិ បរិសុទ្ធាយ. និព្ពេធិកាយាតិ អនិព្ពិទ្ធបុព្ពេ លោភក្ខន្ធាទយោ និព្ពិជ្ឈិតុំ សមត្ថាយ. សម្មា ទុក្ខក្ខយគាមិនិយាតិ តទង្គវសេន កិលេសានំ បហីនត្តា យំ យំ ទុក្ខំ ខីយតិ, តស្ស តស្ស ទុក្ខស្ស ខយគាមិនិយា. ឥតិ សព្ពេហិ ឥមេហិ បទេហិ វិបស្សនាបញ្ញាវ កថិតា. ទុប្បញ្ញស្ស ហិ បធានំ ន ឥជ្ឈតិ.

សុទ្ធាវាសាទិបញ្ចកវណ្ណនា

៣១៨. សុទ្ធាវាសាតិ សុទ្ធា ឥធ អាវសិំសុ អាវសន្តិ អាវសិស្សន្តិ វាតិ សុទ្ធាវាសា. សុទ្ធាតិ កិលេសមលរហិតា អនាគាមិខីណាសវា. អវិហាតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ មហាបទានេ វុត្តមេវ.

អនាគាមីសុ ¶ អាយុនោ មជ្ឈំ អនតិក្កមិត្វា អន្តរាវ កិលេសបរិនិព្ពានំ អរហត្តំ បត្តោ អន្តរាបរិនិព្ពាយី នាម. មជ្ឈំ ឧបហច្ច អតិក្កមិត្វា បត្តោ ឧបហច្ចបរិនិព្ពាយី ¶ នាម. អសង្ខារេន អប្បយោគេន អកិលមន្តោ សុខេន បត្តោ អសង្ខារបរិនិព្ពាយី នាម. សសង្ខារេន សប្បយោគេន កិលមន្តោ ទុក្ខេន បត្តោ សសង្ខារបរិនិព្ពាយី នាម. ឥមេ ចត្តារោ បញ្ចសុបិ សុទ្ធាវាសេសុ លព្ភន្តិ. ឧទ្ធំសោតោអកនិដ្ឋគាមីតិ ឯត្ថ បន ចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. យោ ហិ អវិហាតោ បដ្ឋាយ ចត្តារោ ទេវលោកេ សោធេត្វា អកនិដ្ឋំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមី នាម. យោ អវិហាតោ ទុតិយំ វា តតិយំ វា ចតុត្ថំ វា ទេវលោកំ គន្ត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ឧទ្ធំសោតោ ន អកនិដ្ឋគាមី នាម. យោ កាមភវតោ អកនិដ្ឋេសុ និព្ពត្តិត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ន ឧទ្ធំសោតោ អកនិដ្ឋគាមី នាម. យោ ហេដ្ឋា ចតូសុ ទេវលោកេសុ តត្ថ តត្ថេវ និព្ពត្តិត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អយំ ន ឧទ្ធំសោតោ ន អកនិដ្ឋគាមី នាមាតិ.

ចេតោខិលបញ្ចកវណ្ណនា

៣១៩. ចេតោខិលាតិ ចិត្តស្ស ថទ្ធភាវា. សត្ថរិ កង្ខតីតិ សត្ថុ សរីរេ វា គុណេ វា កង្ខតិ. សរីរេ កង្ខមានោ ‘‘ទ្វត្តិំសមហាបុរិសវរលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ នាម សរីរំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’’តិ កង្ខតិ. គុណេ កង្ខមានោ ‘‘អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នជាននសមត្ថំ សព្ពញ្ញុតញាណំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’’តិ កង្ខតិ. អាតប្បាយាតិ វីរិយករណត្ថាយ. អនុយោគាយាតិ បុនប្បុនំ យោគាយ. សាតច្ចាយាតិ សតតកិរិយាយ. បធានាយាតិ បទហនត្ថាយ. អយំ បឋមោ ចេតោខិលោតិ អយំ សត្ថរិ ¶ វិចិកិច្ឆាសង្ខាតោ បឋមោ ចិត្តស្ស ថទ្ធភាវោ. ធម្មេតិ បរិយត្តិធម្មេ ច បដិវេធធម្មេ ច. បរិយត្តិធម្មេ កង្ខមានោ ‘‘តេបិដកំ ពុទ្ធវចនំ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សានីតិ វទន្តិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯតំ នត្ថី’’តិ កង្ខតិ. បដិវេធធម្មេ កង្ខមានោ ‘‘វិបស្សនានិស្សន្ទោ មគ្គោ នាម, មគ្គនិស្សន្ទោ ផលំ នាម, សព្ពសង្ខារបដិនិស្សគ្គោ និព្ពានំ នាមាតិ វទន្តិ, តំ អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’’តិ កង្ខតិ. សង្ឃេ កង្ខតីតិ ‘‘ឧជុប្បដិបន្នោតិអាទីនំ បទានំ វសេន ឯវរូបំ បដិបទំ បដិបន្នោ ចត្តារោ មគ្គដ្ឋា ចត្តារោ ¶ ផលដ្ឋាតិ អដ្ឋន្នំ បុគ្គលានំ សមូហភូតោ សង្ឃោ នាម អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’’តិ កង្ខតិ. សិក្ខាយ កង្ខមានោ ‘‘អធិសីលសិក្ខា នាម, អធិចិត្តអធិបញ្ញាសិក្ខា នាមាតិ វទន្តិ ¶ , សា អត្ថិ នុ ខោ នត្ថី’’តិ កង្ខតិ. អយំ បញ្ចមោតិ អយំ សព្រហ្មចារីសុ កោបសង្ខាតោ បញ្ចមោ ចិត្តស្ស ថទ្ធភាវោ កចវរភាវោ ខាណុកភាវោ.

ចេតសោវិនិពន្ធាទិបញ្ចកវណ្ណនា

៣២០. ចេតសោវិនិពន្ធាតិ ចិត្តំ ពន្ធិត្វា មុដ្ឋិយំ កត្វា វិយ គណ្ហន្តីតិ ចេតសោវិនិពន្ធា. កាមេតិ វត្ថុកាមេបិ កិលេសកាមេបិ. កាយេតិ អត្តនោ កាយេ. រូបេតិ ពហិទ្ធារូបេ. យាវទត្ថន្តិ យត្តកំ ឥច្ឆតិ, តត្តកំ. ឧទរាវទេហកន្តិ ឧទរបូរំ. តញ្ហិ ឧទរំ អវទេហនតោ ‘‘ឧទរាវទេហក’’ន្តិ វុច្ចតិ. សេយ្យសុខន្តិ មញ្ចបីឋសុខំ. បស្សសុខន្តិ យថា សម្បរិវត្តកំ សយន្តស្ស ទក្ខិណបស្សវាមបស្សានំ សុខំ ហោតិ, ឯវំ ឧប្បន្នំ សុខំ. មិទ្ធសុខន្តិ និទ្ទាសុខំ. អនុយុត្តោតិ យុត្តប្បយុត្តោ វិហរតិ. បណិធាយាតិ បត្ថយិត្វា. ព្រហ្មចរិយេនាតិ មេថុនវិរតិព្រហ្មចរិយេន. ទេវោ វា ភវិស្សាមីតិ មហេសក្ខទេវោ វា ភវិស្សាមិ. ទេវញ្ញតរោ វាតិ អប្បេសក្ខទេវេសុ វា អញ្ញតរោ.

ឥន្ទ្រិយេសុ បឋមបញ្ចកេ លោកិយានេវ កថិតានិ. ទុតិយបញ្ចកេ បឋមទុតិយចតុត្ថានិ លោកិយានិ, តតិយបញ្ចមានិ លោកិយលោកុត្តរានិ. តតិយបញ្ចកេ សមថវិបស្សនាមគ្គវសេន លោកិយលោកុត្តរានិ.

និស្សរណិយបញ្ចកវណ្ណនា