📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ទីឃនិកាយេ

សីលក្ខន្ធវគ្គអភិនវដីកា

គន្ថារម្ភកថា

យោ ¶ ¶ ទេសេត្វាន សទ្ធម្មំ, គម្ភីរំ ទុទ្ទសំ វរំ;

ទីឃទស្សី ចិរំ កាលំ, បតិដ្ឋាបេសិ សាសនំ.១.

វិនេយ្យជ្ឈាសយេ ឆេកំ, មហាមតិំ មហាទយំ;

នត្វាន តំ សសទ្ធម្មគណំ គារវភាជនំ.២.

សង្គីតិត្តយមារុឡ្ហា, ទីឃាគមវរស្ស យា;

សំវណ្ណនា យា ច តស្សា, វណ្ណនា សាធុវណ្ណិតា. ៣.

អាចរិយធម្មបាល- ¶ ត្ថេរេនេវាភិសង្ខតា;

សម្មា និបុណគម្ភីរ-ទុទ្ទសត្ថប្បកាសនា.៤.

កាមញ្ច សា តថាភូតា, បរម្បរាភតា បន;

បាឋតោ អត្ថតោ ចាបិ, ពហុប្បមាទលេខនា.៥.

សង្ខេបត្តា ច សោតូហិ, សម្មា ញាតុំ សុទុក្ករា;

តស្មា សព្រហ្មចារីនំ, យាចនំ សមនុស្សរំ.៦.

យោ’នេកសេតនាគិន្ទោ, រាជា នានារដ្ឋិស្សរោ;

សាសនសោធនេ ទឡ្ហំ, សទា ឧស្សាហមានសោ.៧.

តំ និស្សាយ ‘‘មមេសោបិ, សត្ថុសាសនជោតនេ;

អប្បេវ នាមុបត្ថម្ភោ, ភវេយ្យា’’តិ វិចិន្តយំ.៨.

វណ្ណនំ ¶ អារភិស្សាមិ, សាធិប្បាយមហាបយំ;

អត្ថំ តមុបនិស្សាយ, អញ្ញញ្ចាបិ យថារហំ.៩.

ចក្កាភិវុឌ្ឍិកាមានំ, ធីរានំ ចិត្តតោសនំ;

សាធុវិលាសិនិំ នាម, តំ សុណាថ សមាហិតាតិ. ១០.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

នានានយនិបុណគម្ភីរវិចិត្រសិក្ខត្តយសង្គហស្ស ពុទ្ធានុពុទ្ធសំវណ្ណិតស្ស សទ្ធាវហគុណសម្បន្នស្ស ទីឃាគមវរស្ស គម្ភីរទុរនុពោធត្ថទីបកំ សំវណ្ណនមិមំ ករោន្តោ សកសមយសមយន្តរគហនជ្ឈោគាហនសមត្ថោ មហាវេយ្យាករណោយមាចរិយោ សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមបយោជនាទិវិធានានិ ករោន្តោ បឋមំ តាវ រតនត្តយបណាមំ កាតុំ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណប្បយោជនំ តត្ថ តត្ថ ពហុធា បបញ្ចេន្តិ អាចរិយា. តថា ហិ វណ្ណយន្តិ –

‘‘សំវណ្ណនារម្ភេ ¶ សត្ថរិ បណាមករណំ ធម្មស្ស ស្វាក្ខាតភាវេន សត្ថរិ បសាទជននត្ថំ, សត្ថុ ច អវិតថទេសនភាវប្បកាសនេន ធម្មេ បសាទជននត្ថំ. តទុភយប្បសាទា ហិ មហតោ អត្ថស្ស សិទ្ធិ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ដី. ១-១).

អថ វា ‘‘រតនត្តយបណាមវចនំ អត្តនោ រតនត្តយប្បសាទស្ស វិញ្ញាបនត្ថំ, តំ បន វិញ្ញូនំ ចិត្តារាធនត្ថំ, តំ អដ្ឋកថាយ គាហណត្ថំ, តំ សព្ពសម្បត្តិនិប្ផាទនត្ថ’’ន្តិ. អថ វា ‘‘សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយវន្ទនា សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស បភវនិស្សយវិសុទ្ធិបដិវេទនត្ថំ, តំ បន ធម្មសំវណ្ណនាសុ វិញ្ញូនំ ពហុមានុប្បាទនត្ថំ, តំ សម្មទេវ តេសំ ឧគ្គហណធារណាទិក្កមលទ្ធព្ពាយ សម្មាបដិបត្តិយា សព្ពហិតសុខនិប្ផាទនត្ថ’’ន្តិ. អថ វា ‘‘មង្គលភាវតោ, សព្ពកិរិយាសុ បុព្ពកិច្ចភាវតោ, បណ្ឌិតេហិ សមាចរិតភាវតោ, អាយតិំ បរេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនតោ ច សំវណ្ណនាយំ រតនត្តយបណាមកិរិយា’’តិ. អថ វា ‘‘ចតុគម្ភីរភាវយុត្តំ ធម្មវិនយំ សំវណ្ណេតុកាមស្ស មហាសមុទ្ទំ ឱគាហន្តស្ស វិយ បញ្ញាវេយ្យត្តិយសមន្នាគតស្សាបិ មហន្តំ ភយំ សម្ភវតិ, ភយក្ខយាវហញ្ចេតំ រតនត្តយគុណានុស្សរណជនិតំ ¶ បណាមបូជាវិធានំ, តតោ ច សំវណ្ណនាយំ រតនត្តយបណាមកិរិយា’’តិ. អថ វា ‘‘អសត្ថរិបិ សត្ថាភិនិវេសស្ស លោកស្ស យថាភូតំ សត្ថរិ ឯវ សម្មាសម្ពុទ្ធេ សត្ថុសម្ភាវនត្ថំ, អសត្ថរិ ច សត្ថុសម្ភាវនបរិច្ចជាបនត្ថំ, ‘តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អត្តនោ ទហតី’តិ (បារា. ១៩៥) ច វុត្តទោសបរិហរណត្ថំ សំវណ្ណនាយំ បណាមកិរិយា’’តិ. អថ វា ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បណាមវិធានេន សម្មាសម្ពុទ្ធភាវាធិគមាយ ពុទ្ធយានំ បដិបជ្ជន្តានំ ឧស្សាហជននត្ថំ, សទ្ធម្មស្ស ច បណាមវិធានេន បច្ចេកពុទ្ធភាវាធិគមាយ បច្ចេកពុទ្ធយានំ បដិបជ្ជន្តានំ ឧស្សាហជននត្ថំ, សង្ឃស្ស ច បណាមវិធានេន បរមត្ថសង្ឃភាវាធិគមាយ សាវកយានំ បដិបជ្ជន្តានំ ឧស្សាហជននត្ថំ សំវណ្ណនាយំ បណាមកិរិយា’’តិ. អថ វា ‘‘មង្គលាទិកានិ សត្ថានិ អនន្តរាយានិ, ចិរដ្ឋិតិកានិ, ពហុមតានិ ច ភវន្តីតិ ឯវំលទ្ធិកានំ ចិត្តបរិតោសនត្ថំ សំវណ្ណនាយំ បណាមកិរិយា’’តិ. អថ វា ‘‘សោតុជនានំ យថាវុត្តបណាមេន អនន្តរាយេន ឧគ្គហណធារណាទិនិប្ផាទនត្ថំ សំវណ្ណនាយំ បណាមកិរិយា. សោតុជនានុគ្គហមេវ ហិ បធានំ កត្វា អាចរិយេហិ សំវណ្ណនារម្ភេ ថុតិបណាមបរិទីបកានិ វាក្យានិ និក្ខិបីយន្តិ, ឥតរថា វិនាបិ តំ និក្ខេបំ កាយមនោបណាមេនេវ យថាធិប្បេតប្បយោជនសិទ្ធិតោ កិមេតេន គន្ថគារវករណេនា’’តិ ច ឯវមាទិនា. មយំ បន ឥធាធិប្បេតមេវ បយោជនំ ទស្សយិស្សាម, តស្មា សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណំ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥទមេវ ច បយោជនំ អាចរិយេន ឥធាធិប្បេតំ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘ឥតិ មេ បសន្នមតិនោ ¶ …បេ… តស្សានុភាវេនា’’តិ. រតនត្តយបណាមករណញ្ហិ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថំ រតនត្តយបូជាយ បញ្ញាបាដវភាវតោ, តាយ ច បញ្ញាបាដវំ រាគាទិមលវិធមនតោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យស្មិំ មហានាម សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោសបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; អ. និ. ១១.១១).

តស្មា ¶ រតនត្តយបូជាយ វិក្ខាលិតមលាយ បញ្ញាយ បាដវសិទ្ធិ. អថ វា រតនត្តយបូជាយ បញ្ញាបទដ្ឋានសមាធិហេតុត្តា បញ្ញាបាដវំ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន មហានាម អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មោបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតិ, បីតិមនស្ស កាយោ បស្សម្ភតិ, បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទយតិ, សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ (អ. និ. ៦.១០; អ. និ. ១១.១១).

សមាធិស្ស ច បញ្ញាយ បទដ្ឋានភាវោ ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៥; ៤.៩៩; ៥.១០៧១; នេត្តិ. ៤០; បេដកោ. ៦៦; មិ. ប. ១៤) វុត្តោយេវ. តតោ ឯវំ បដុភូតាយ បញ្ញាយ ខេទមភិភុយ្យ បដិញ្ញាតំ សំវណ្ណនំ សមាបយិស្សតិ. តេន វុត្តំ ‘‘រតនត្តយបណាមករណញ្ហិ…បេ… បញ្ញាបាដវភាវតោ’’តិ. អថ វា រតនត្តយបូជាយ អាយុវណ្ណសុខពលវឌ្ឍនតោ អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ វេទិតព្ពំ. រតនត្តយបណាមេន ហិ អាយុវណ្ណសុខពលានិ វឌ្ឍន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អភិវាទនសីលិស្ស, និច្ចំ វុឌ្ឍាបចាយិនោ;

ចត្តារោ ធម្មា វឌ្ឍន្តិ, អាយុ វណ្ណោ សុខំ ពល’’ន្តិ. (ធ. ប. ១០៩);

តតោ អាយុវណ្ណសុខពលវុទ្ធិយា ហោត្វេវ ការិយនិដ្ឋានន្តិ វុត្តំ ‘‘រតនត្តយបូជាយ អាយុ…បេ… វេទិតព្ព’’ន្តិ. អថ វា រតនត្តយបូជាយ បដិភានាបរិហានាវហត្តា អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ វេទិតព្ពំ. អបរិហានាវហា ហិ រតនត្តយបូជា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘សត្តិមេ ¶ ភិក្ខវេ, អបរិហានីយា ធម្មា, កតមេ សត្ត? សត្ថុគារវតា, ធម្មគារវតា, សង្ឃគារវតា, សិក្ខាគារវតា, សមាធិគារវតា, កល្យាណមិត្តតា, សោវចស្សតា’’តិ (អ. និ. ៧.៣៤) តតោ បដិភានាបរិហានេន ហោត្វេវ យថាបដិញ្ញាតបរិសមាបនន្តិ វុត្តំ ‘‘រតនត្តយ…បេ… វេទិតព្ព’’ន្តិ. អថ វា បសាទវត្ថូសុ បូជាយ បុញ្ញាតិសយភាវតោ អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ វេទិតព្ពំ. បុញ្ញាតិសយា ហិ បសាទវត្ថូសុ បូជា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘បូជារហេ ¶ បូជយតោ, ពុទ្ធេ យទិវ សាវកេ;

បបញ្ចសមតិក្កន្តេ, តិណ្ណសោកបរិទ្ទវេ.

តេ តាទិសេ បូជយតោ, និព្ពុតេ អកុតោភយេ;

ន សក្កា បុញ្ញំ សង្ខាតុំ, ឥមេត្តមបិ កេនចី’’តិ. (ខុ. បា. ១៩៦; អប. ១.១០.២);

បុញ្ញាតិសយោ ច យថាធិប្បេតបរិសមាបនុបាយោ. យថាហ –

‘‘ឯស ទេវមនុស្សានំ, សព្ពកាមទទោ និធិ;

យំ យទេវាភិបត្ថេន្តិ, សព្ពមេតេន លព្ភតី’’តិ. (ខុ. បា. ៨.១០);

ឧបាយេសុ ច បដិបន្នស្ស ហោត្វេវ ការិយនិដ្ឋានន្តិ វុត្តំ ‘‘បសាទវត្ថូសុ…បេ… វេទិតព្ព’’ន្តិ. ឯវំ រតនត្តយបូជា និរតិសយបុញ្ញក្ខេត្តសម្ពុទ្ធិយា អបរិមេយ្យប្បភាវោ បុញ្ញាតិសយោតិ ពហុវិធន្តរាយេបិ លោកសន្និវាសេ អន្តរាយនិពន្ធនសកលសំកិលេសវិទ្ធំសនាយ បហោតិ, ភយាទិឧបទ្ទវញ្ច និវារេតិ. តស្មា សុវុត្តំ ‘‘សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណំ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ.

ឯវំ បន សបយោជនំ រតនត្តយបណាមំ កត្តុកាមោ ពុទ្ធរតនមូលកត្តា សេសរតនានំ បឋមំ តស្ស បណាមំ កាតុមាហ – ‘‘ករុណាសីតលហទយំ…បេ… គតិវិមុត្ត’’ន្តិ. ពុទ្ធរតនមូលកានិ ហិ ធម្មសង្ឃរតនានិ, តេសុ ច ធម្មរតនមូលកំ សង្ឃរតនំ, តថាភាវោ ច ‘‘បុណ្ណចន្ទោ វិយ ភគវា, ចន្ទកិរណនិករោ វិយ តេន ទេសិតោ ធម្មោ, ចន្ទកិរណសមុប្បាទិតបីណិតោ លោកោ វិយ សង្ឃោ’’តិ ឯវមាទីហិ អដ្ឋកថាយមាគតឧបមាហិ វិភាវេតព្ពោ. អថ វា សព្ពសត្តានំ អគ្គោតិ កត្វា បឋមំ ពុទ្ធោ, តប្បភវតោ, តទុបទេសិតតោ ច តទនន្តរំ ធម្មោ, តស្ស ធម្មស្ស សាធារណតោ ¶ , តទាសេវនតោ ច តទនន្តរំ សង្ឃោ វុត្តោ. ‘‘សព្ពសត្តានំ វា ហិតេ វិនិយោជកោតិ កត្វា បឋមំ ពុទ្ធោ, សព្ពសត្តហិតត្តា តទនន្តរំ ធម្មោ, ហិតាធិគមាយ បដិបន្នោ អធិគតហិតោ ចាតិ កត្វា តទនន្តរំ សង្ឃោ វុត្តោ’’តិ អដ្ឋកថាគតនយេន អនុបុព្ពតា វេទិតព្ពា.

ពុទ្ធរតនបណាមញ្ច ¶ ករោន្តោ កេវលបណាមតោ ថោមនាបុព្ពង្គមោវសាតិសយោតិ ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិអាទិបទេហិ ថោមនាបុព្ពង្គមតំ ទស្សេតិ. ថោមនាបុព្ពង្គមេន ហិ បណាមេន សត្ថុ គុណាតិសយយោគោ, តតោ ចស្ស អនុត្តរវន្ទនីយភាវោ, តេន ច អត្តនោ បណាមស្ស ខេត្តង្គតភាវោ, តេន ចស្ស ខេត្តង្គតស្ស បណាមស្ស យថាធិប្បេតនិប្ផត្តិហេតុភាវោ ទស្សិតោតិ. ថោមនាបុព្ពង្គមតញ្ច ទស្សេន្តោ យស្សា សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, សា សុត្តន្តទេសនា ករុណាបញ្ញាប្បធានាយេវ, ន វិនយទេសនា វិយ ករុណាប្បធានា, នាបិ អភិធម្មទេសនា វិយ បញ្ញាប្បធានាតិ តទុភយប្បធានមេវ ថោមនមារភតិ. ឯសា ហិ អាចរិយស្ស បកតិ, យទិទំ អារម្ភានុរូបថោមនា. តេនេវ ច វិនយទេសនាយ សំវណ្ណនារម្ភេ ‘‘យោ កប្បកោដីហិបិ…បេ… មហាការុណិកស្ស តស្សា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) ករុណាប្បធានំ, អភិធម្មទេសនាយ សំវណ្ណនារម្ភេ ‘‘ករុណា វិយ…បេ… យថារុចី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១) បញ្ញាប្បធានញ្ច ថោមនមារទ្ធំ. វិនយទេសនា ហិ អាសយាទិនិរបេក្ខកេវលករុណាយ បាកតិកសត្តេនាបិ អសោតព្ពារហំ សុណន្តោ, អបុច្ឆិតព្ពារហំ បុច្ឆន្តោ, អវត្តព្ពារហញ្ច វទន្តោ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសីតិ ករុណាប្បធានា. តថា ហិ ឧក្កំសបរិយន្តគតហិរោត្តប្បោបិ ភគវា លោកិយសាធុជនេហិបិ បរិហរិតព្ពានិ ‘‘សិខរណី, សម្ភិន្នា’’តិអាទិវចនានិ, (បារា. ១៨៥) យថាបរាធញ្ច គរហវចនានិ មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ មហាបរិសមជ្ឈេ អភាសិ, តំតំសិក្ខាបទបញ្ញត្តិ ការណាបេក្ខាយ ច វេរញ្ជាទីសុ សារីរិកំ ខេទមនុភោសិ. តស្មា កិញ្ចាបិ ភូមន្តរបច្ចយាការសមយន្តរកថានំ វិយ វិនយបញ្ញត្តិយាបិ សមុដ្ឋាបិកា បញ្ញា អនញ្ញសាធារណតាយ អតិសយកិច្ចវតី, ករុណាយ កិច្ចំ បន តតោបិ អធិកន្តិ វិនយទេសនាយ ករុណាប្បធានតា វុត្តា. ករុណាព្យាបារាធិកតាយ ហិ ទេសនាយ ករុណាបធានតា, អភិធម្មទេសនា បន កេវលបញ្ញាប្បធានា បរមត្ថធម្មានំ យថាសភាវបដិវេធសមត្ថាយ បញ្ញាយ តត្ថ សាតិសយប្បវត្តិតោ. សុត្តន្តទេសនា បន ករុណាបញ្ញាប្បធានា តេសំ តេសំ សត្តានំ អាសយានុសយាធិមុត្តិចរិតាទិភេទបរិច្ឆិន្ទនសមត្ថាយ បញ្ញាយ សត្តេសុ ច មហាករុណាយ តត្ថ សាតិសយប្បវត្តិតោ. សុត្តន្តទេសនាយ ហិ មហាករុណាយ សមាបត្តិពហុលោ វិនេយ្យសន្តានេ តទជ្ឈាសយានុលោមេន ¶ គម្ភីរមត្ថបទំ បតិដ្ឋបេសិ. តស្មា អារម្ភានុរូបំ ករុណាបញ្ញាប្បធានមេវ ថោមនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ, អយមេត្ថ សមុទាយត្ថោ.

អយំ ¶ បន អវយវត្ថោ – កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ បច្ចយវេកល្លករណេន អបនេតីតិ អត្ថោ. ទុក្ខិតេសុ វា កិរិយតិ បសារិយតីតិ ករុណា. អថ វា កិណាតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកំ ហិំសតិ វិពាធតិ, បរទុក្ខំ វា វិនាសេតីតិ អត្ថោ. បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ករោតីតិ វា ករុណា. អថ វា កមិតិ សុខំ, តំ រុន្ធតីតិ ករុណា. ឯសា ហិ បរទុក្ខាបនយនកាមតាលក្ខណា អត្តសុខនិរបេក្ខតាយ ការុណិកានំ សុខំ រុន្ធតិ វិពន្ធតីតិ, សព្ពត្ថ សទ្ទសត្ថានុសារេន បទនិប្ផត្តិ វេទិតព្ពា. ឧណ្ហាភិតត្តេហិ សេវីយតីតិ សីតំ, ឧណ្ហាភិសមនំ. តំ លាតិ គណ្ហាតីតិ សីតលំ, ‘‘ចិត្តំ វា តេ ខិបិស្សាមិ, ហទយំ វា តេ ផាលេស្សាមី’’តិ (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. អាឡវកសុត្ត) ឯត្ថ ឧរោ ‘‘ហទយ’’ន្តិ វុត្តំ, ‘‘វក្កំ ហទយ’’ន្តិ (ម. និ. ១.១១០; ២.១១៤; ៣.១៥៤) ឯត្ថ ហទយវត្ថុ, ‘‘ហទយា ហទយំ មញ្ញេ អញ្ញាយ តច្ឆតី’’តិ (ម. និ. ១.៦៣) ឯត្ថ ចិត្តំ, ឥធាបិ ចិត្តមេវ អព្ភន្តរដ្ឋេន ហទយំ. អត្តនោ សភាវំ វា ហរតីតិ ហទយំ, រ-ការស្ស ទ-ការំ កត្វាតិ នេរុត្តិកា. ករុណាយ សីតលំ ហទយមស្សាតិ ករុណាសីតលហទយោ, តំ ករុណាសីតលហទយំ.

កាមញ្ចេត្ថ បរេសំ ហិតោបសំហារសុខាទិអបរិហានិជ្ឈានសភាវតាយ, ព្យាបាទាទីនំ ឧជុវិបច្ចនីកតាយ ច សត្តសន្តានគតសន្តាបវិច្ឆេទនាការប្បវត្តិយា មេត្តាមុទិតានម្បិ ចិត្តសីតលភាវការណតា ឧបលព្ភតិ, តថាបិ បរទុក្ខាបនយនាការប្បវត្តិយា បរូបតាបាសហនរសា អវិហិំសាភូតា ករុណាវ វិសេសេន ភគវតោ ចិត្តស្ស ចិត្តបស្សទ្ធិ វិយ សីតិភាវនិមិត្តន្តិ តស្សាយេវ ចិត្តសីតលភាវការណតា វុត្តា. ករុណាមុខេន វា មេត្តាមុទិតានម្បិ ហទយសីតលភាវការណតា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ សព្ពត្ថ និរវសេសត្ថោ ឧបទិសីយតិ, បធានសហចរណាវិនាភាវាទិនយេហិបិ យថាលព្ភមានំ គយ្ហមានត្តា. អបិចេត្ថ តំសម្បយុត្តញាណស្ស ឆអសាធារណញាណបរិយាបន្នតាយ អសាធារណញាណវិសេសនិពន្ធនភូតា សាតិសយំ, និរវសេសញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ¶ វិយ សវិសយព្យាបិតាយ មហាករុណាភាវមុបគតា អនញ្ញសាធារណសាតិសយភាវប្បត្តា ករុណាវ ហទយសីតលត្តហេតុភាវេន វុត្តា. អថ វា សតិបិ មេត្តាមុទិតានំ បរេសំ ហិតោបសំហារសុខាទិអបរិហានិជ្ឈានសភាវតាយ សាតិសយេ ហទយសីតលភាវនិពន្ធនត្តេ សកលពុទ្ធគុណវិសេសការណតាយ តាសម្បិ ការណន្តិ ករុណាយ ឯវ ហទយសីតលភាវការណតា វុត្តា. ករុណានិទានា ហិ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា. ករុណានុភាវនិព្ពាបិយមានសំសារទុក្ខសន្តាបស្ស ហិ ភគវតោ បរទុក្ខាបនយនកាមតាយ អនេកានិបិ កប្បានមសង្ខ្យេយ្យានិ អកិលន្តរូបស្សេវ និរវសេសពុទ្ធករធម្មសម្ភរណនិរតស្ស សមធិគតធម្មាធិបតេយ្យស្ស ច សន្និហិតេសុបិ សត្តសង្ឃាតសមុបនីតហទយូបតាបនិមិត្តេសុ ន ឦសកម្បិ ¶ ចិត្តសីតិភាវស្ស អញ្ញថត្តមហោសីតិ. តីសុ ចេត្ថ វិកប្បេសុ បឋមេ វិកប្បេ អវិសេសភូតា ពុទ្ធភូមិគតា, ទុតិយេ តថេវ មហាករុណាភាវូបគតា, តតិយេ បឋមាភិនីហារតោ បដ្ឋាយ តីសុបិ អវត្ថាសុ បវត្តា ភគវតោ ករុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បជានាតីតិ បញ្ញា, យថាសភាវំ បការេហិ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ. បញ្ញបេតីតិ វា បញ្ញា, តំ តទត្ថំ បាកដំ ករោតីតិ អត្ថោ. សាយេវ ញេយ្យាវរណប្បហានតោ បការេហិ ធម្មសភាវជោតនដ្ឋេន បជ្ជោតោតិ បញ្ញាបជ្ជោតោ. បញ្ញវតោ ហិ ឯកបល្លង្កេនបិ និសិន្នស្ស ទសសហស្សិលោកធាតុ ឯកបជ្ជោតា ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ចត្តារោមេ ភិក្ខវេ, បជ្ជោតា. កតមេ ចត្តារោ? ចន្ទបជ្ជោតោ, សូរិយបជ្ជោតោ, អគ្គិបជ្ជោតោ, បញ្ញាបជ្ជោតោ, ឥមេ ខោ ភិក្ខវេ, ចត្តារោ បជ្ជោតា. ឯតទគ្គំ ភិក្ខវេ, ឥមេសំ ចតុន្នំ បជ្ជោតានំ យទិទំ បញ្ញាបជ្ជោតោ’’តិ (អ. និ. ៤.១៤៥). តេន វិហតោ វិសេសេន សមុគ្ឃាដិតោតិ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតោ, វិសេសតា ចេត្ថ ឧបរិ អាវិ ភវិស្សតិ. មុយ្ហន្តិ តេន, សយំ វា មុយ្ហតិ, មុយ្ហនមត្តមេវ វា តន្តិ មោហោ, អវិជ្ជា. ស្វេវ វិសយសភាវបដិច្ឆាទនតោ អន្ធការសរិក្ខតាយ តមោ វិយាតិ មោហតមោ. សតិបិ តមសទ្ទស្ស សទិសកប្បនមន្តរេន អវិជ្ជាវាចកត្តេ មោហសទ្ទសន្និធានេន តព្ពិសេសកតាវេត្ថ យុត្តាតិ សទិសកប្បនា. បញ្ញាបជ្ជោតវិហតោ មោហតមោ ¶ យស្សាតិ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមោ, តំ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ.

ននុ ច សព្ពេសម្បិ ខីណាសវានំ បញ្ញាបជ្ជោតេន អវិជ្ជន្ធការហតតា សម្ភវតិ, អថ កស្មា អញ្ញសាធារណាវិសេសគុណេន ភគវតោ ថោមនា វុត្តាតិ? សវាសនប្បហានេន អនញ្ញសាធារណវិសេសតាសម្ភវតោ. សព្ពេសម្បិ ហិ ខីណាសវានំ បញ្ញាបជ្ជោតហតាវិជ្ជន្ធការត្តេបិ សតិ សទ្ធាធិមុត្តេហិ វិយ ទិដ្ឋិប្បត្តានំ សាវកបច្ចេកពុទ្ធេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ សវាសនប្បហានេន កិលេសប្បហានស្ស វិសេសោ វិជ្ជតេវាតិ. អថ វា បរោបទេសមន្តរេន អត្តនោ សន្តានេ អច្ចន្តំ អវិជ្ជន្ធការវិគមស្ស និប្ផាទិតត្តា (និព្ពត្តិតត្តា ម. និ. ដី. ១.១), តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតាយ ពលេសុ ច វសីភាវស្ស សមធិគតត្តា, បរសន្តតិយញ្ច ធម្មទេសនាតិសយានុភាវេន សម្មទេវ តស្ស បវត្តិតត្តា, ភគវាយេវ វិសេសតោ បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមភាវេន ថោមេតព្ពោតិ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ បញ្ញាបជ្ជោតបទេន សសន្តានគតមោហវិធមនា បដិវេធបញ្ញា ចេវ បរសន្តានគតមោហវិធមនា ទេសនាបញ្ញា ច សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសនយេន វា សង្គហិតា. ន តុ បុរិមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ វិយ បដិវេធបញ្ញាយេវាតិ វេទិតព្ពំ.

អបរោ ¶ នយោ – ភគវតោ ញាណស្ស ញេយ្យបរិយន្តិកត្តា សកលញេយ្យធម្មសភាវាវពោធនសមត្ថេន អនាវរណញាណសង្ខាតេន បញ្ញាបជ្ជោតេន សកលញេយ្យធម្មសភាវច្ឆាទកមោហតមស្ស វិហតត្តា អនាវរណញាណភូតេន អនញ្ញសាធារណបញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមភាវេន ភគវតោ ថោមនា វេទិតព្ពា. ឥមស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ មោហតមវិធមនន្តេ អធិគតត្តា អនាវរណញាណំ ការណូបចារេន សកសន្តានេ មោហតមវិធមនន្តិ វេទិតព្ពំ. អភិនីហារសម្បត្តិយា សវាសនប្បហានមេវ ហិ កិលេសានំ ញេយ្យាវរណប្បហានន្តិ, បរសន្តានេ បន មោហតមវិធមនស្ស ការណភាវតោ ផលូបចារេន អនាវរណញាណមេវ មោហតមវិធមនន្តិ វុច្ចតិ. អនាវរណញាណន្តិ ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ, យេន ធម្មទេសនាបច្ចវេក្ខណានិ ករោតិ. តទិទញ្ហិ ញាណទ្វយំ អត្ថតោ ឯកមេវ. អនវសេសសង្ខតាសង្ខតសម្មុតិធម្មារម្មណតាយ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ¶ តត្ថាវរណាភាវតោ និស្សង្គចារមុបាទាយ អនាវរណញាណន្តិ, វិសយប្បវត្តិមុខេន បន អញ្ញេហិ អសាធារណភាវទស្សនត្ថំ ទ្វិធា កត្វា ឆឡាសាធារណញាណភេទេ វុត្តំ.

កិំ បនេត្ថ ការណំ អវិជ្ជាសមុគ្ឃាតោយេវេកោ បហានសម្បត្តិវសេន ភគវតោ ថោមនាយ គយ្ហតិ, ន បន សាតិសយំ និរវសេសកិលេសប្បហានន្តិ? វុច្ចតេ – តប្បហានវចនេនេវ ហិ តទេកដ្ឋតាយ សកលសំកិលេសសមុគ្ឃាតស្ស ជោតិតភាវតោ និរវសេសកិលេសប្បហានមេត្ថ គយ្ហតិ. ន ហិ សោ សំកិលេសោ អត្ថិ, យោ និរវសេសាវិជ្ជាសមុគ្ឃាតនេន ន បហីយតីតិ. អថ វា សកលកុសលធម្មុប្បត្តិយា, សំសារនិវត្តិយា ច វិជ្ជា វិយ និរវសេសាកុសលធម្មុប្បត្តិយា, សំសារប្បវត្តិយា ច អវិជ្ជាយេវ បធានការណន្តិ តព្ពិឃាតវចនេនេវ សកលសំកិលេសសមុគ្ឃាតវចនសិទ្ធិតោ សោយេវេកោ គយ្ហតីតិ. អថ វា សកលសំកិលេសធម្មានំ មុទ្ធភូតត្តា អវិជ្ជាយ តំ សមុគ្ឃាតោយេវេកោ គយ្ហតិ. យថាហ –

‘‘អវិជ្ជា មុទ្ធាតិ ជានាហិ, វិជ្ជា មុទ្ធាធិបាតិនី;

សទ្ធាសតិសមាធីហិ, ឆន្ទវីរិយេន សំយុតា’’តិ. (សុ. និ. ១០៣២; ចូឡ. និ. ៥១);

សនរាមរលោកគរុន្តិ ឯត្ថ បន បឋមបកតិយា អវិភាគេន សត្តោបិ នរោតិ វុច្ចតិ, ឥធ បន ទុតិយបកតិយា មនុជបុរិសោយេវ, ឥតរថា លោកសទ្ទស្ស អវត្តព្ពតា សិយា. ‘‘យថា ហិ បឋមបកតិភូតោ សត្តោ ឥតរាយ បកតិយា សេដ្ឋដ្ឋេន បុរេ ឧច្ចដ្ឋានេ សេតិ បវត្តតីតិ បុរិសោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ ជេដ្ឋភាវំ នេតីតិ នរោតិ. បុត្តភាតុភូតោបិ ហិ បុគ្គលោ មាតុជេដ្ឋភគិនីនំ បិតុដ្ឋានេ ¶ តិដ្ឋតិ, បគេវ ភត្តុភូតោ ឥតរាស’’ន្តិ (វិ. អដ្ឋ. ៤៣-៤៦) នាវាវិមានវណ្ណនាយំ វុត្តំ. ឯកសេសប្បកប្បនេន បុថុវចនន្តវិគ្គហេន វា នរា, មរណំ មរោ, សោ នត្ថិ យេសន្តិ អមរា, សហ នរេហិ, អមរេហិ ចាតិ សនរាមរោ.គរតិ ឧគ្គច្ឆតិ ឧគ្គតោ បាកដោ ភវតីតិ គរុ, គរសទ្ទោ ហិ ឧគ្គមេ. អបិច បាសាណច្ឆត្តំ វិយ ភារិយដ្ឋេន ‘‘គរូ’’តិ វុច្ចតិ.

មាតាបិតាចរិយេសុ ¶ , ទុជ្ជរេ អលហុម្ហិ ច;

មហន្តេ ចុគ្គតេ ចេវ, និឆេកាទិករេសុ ច;

តថា វណ្ណវិសេសេសុ, គរុសទ្ទោ បវត្តតិ.

ឥធ បន សព្ពលោកាចរិយេ តថាគតេ. កេចិ បន ‘‘គរុ, គុរូតិ ច ទ្វិធា គហេត្វា ភារិយវាចកត្តេ គរុសទ្ទោ, អាចរិយវាចកត្តេ តុ គុរុសទ្ទោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. បាឡិវិសយេ ហិ សព្ពេសម្បិ យថាវុត្តានមត្ថានំ វាចកត្តេ គរុសទ្ទោយេវិច្ឆិតព្ពោ អការស្ស អាការភាវេន ‘‘គារវ’’ន្តិ តទ្ធិតន្តបទស្ស សវុទ្ធិកស្ស ទស្សនតោ. សក្កតភាសាវិសយេ បន គុរុសទ្ទោយេវិច្ឆិតព្ពោ ឧការស្ស វុទ្ធិភាវេន អញ្ញថា តទ្ធិតន្តបទស្ស ទស្សនតោតិ. សនរាមរោ ច សោ លោកោ ចាតិ សនរាមរលោកោ, តស្ស គរូតិ តថា, តំ សនរាមរលោកគរុំ. ‘‘សនរមរូលោកគរុ’’ន្តិបិ បឋន្តិ, តទបិ អរិយាគាថត្តា វុត្តិលក្ខណតោ, អត្ថតោ ច យុត្តមេវ. អត្ថតោ ហិ ទីឃាយុកាបិ សមានា យថាបរិច្ឆេទំ មរណសភាវត្តា មរូតិ ទេវា វុច្ចន្តិ. ឯតេន ទេវមនុស្សានំ វិយ តទវសិដ្ឋសត្តានម្បិ យថារហំ គុណវិសេសាវហតាយ ភគវតោ ឧបការកតំ ទស្សេតិ. ននុ ចេត្ថ ទេវមនុស្សា បធានភូតា, អថ កស្មា តេសំ អប្បធានតា និទ្ទិសីយតីតិ? អត្ថតោ បធានតាយ គហេតព្ពត្តា. អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ, អញ្ញោ អត្ថក្កមោតិ សទ្ទក្កមានុសារេន បធានាបធានភាវោ ន ចោទេតព្ពោ. ឯទិសេសុ ហិ សមាសបទេសុ បធានម្បិ អប្បធានំ វិយ និទ្ទិសីយតិ យថា តំ ‘‘សរាជិកាយ បរិសាយា’’តិ, តស្មា សព្ពត្ថ អត្ថតោវ អធិប្បាយោ គវេសិតព្ពោ, ន ព្យញ្ជនមត្តេន. យថាហុ បោរាណា –

‘‘អត្ថញ្ហិ នាថោ សរណំ អវោច,

ន ព្យញ្ជនំ លោកហិតោ មហេសិ.

តស្មា អកត្វា រតិមក្ខរេសុ,

អត្ថេ និវេសេយ្យ មតិំ មតិមា’’តិ. (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកកណ្ឌវណ្ណនា);

កាមញ្ចេត្ថ ¶ សត្តសង្ខារភាជនវសេន តិវិធោ លោកោ, គរុភាវស្ស បន អធិប្បេតត្តា គរុករណសមត្ថស្សេវ យុជ្ជនតោ សត្តលោកវសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ. សោ ហិ លោកីយន្តិ ឯត្ថ បុញ្ញាបុញ្ញានិ ¶ , តព្ពិបាកោ ចាតិ លោកោ, ទស្សនត្ថេ ច លោកសទ្ទមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. អមរគ្គហណេន ចេត្ថ ឧបបត្តិទេវា អធិប្បេតា. អបរោ នយោ – សមូហត្ថោ ឯត្ថ លោកសទ្ទោ សមុទាយវសេន លោកីយតិ បញ្ញាបីយតីតិ កត្វា. សហ នរេហីតិ សនរា, តេយេវ អមរាតិ សនរាមរា, តេសំ លោកោ តថា, បុរិមនយេនេវ យោជេតព្ពំ. អមរសទ្ទេន ចេត្ថ ឧបបត្តិទេវា វិយ វិសុទ្ធិទេវាបិ សង្គយ្ហន្តិ. តេបិ ហិ បរមត្ថតោ មរណាភាវតោ អមរា. ឥមស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ នរាមរានមេវ គហណំ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសវសេន យថា ‘‘សត្ថា ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៥៧, ២៥៥). តថា ហិ សព្ពានត្ថបរិហានបុព្ពង្គមាយ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា, សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តមុបការិតាយ អបរិមិតនិរុបមប្បភាវគុណសមង្គិតាយ ច សព្ពសត្តុត្តមោ ភគវា អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឧត្តមមនញ្ញសាធារណំ គារវដ្ឋានន្តិ. កាមញ្ច ឥត្ថីនម្បិ តថាឧបការត្តា ភគវា គរុយេវ, បធានភូតំ បន លោកំ ទស្សេតុំ បុរិសលិង្គេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. នេរុត្តិកា បន អវិសេសនិច្ឆិតដ្ឋានេ តថា និទ្ទិដ្ឋមិច្ឆន្តិ យថា ‘‘នរា នាគា ច គន្ធព្ពា, អភិវាទេត្វាន បក្កមុ’’ន្តិ (អប. ១.១.៤៨). តថា ចាហុ –

‘‘នបុំសកេន លិង្គេន, សទ្ទោទាហុ បុមេន វា;

និទ្ទិស្សតីតិ ញាតព្ពមវិសេសវិនិច្ឆិតេ’’តិ.

វន្ទេតិ ឯត្ថ បន –

វត្តមានាយ បញ្ចម្យំ, សត្តម្យញ្ច វិភត្តិយំ;

ឯតេសុ តីសុ ឋានេសុ, វន្ទេសទ្ទោ បវត្តតិ.

ឥធ បន វត្តមានាយំ អញ្ញាសមសម្ភវតោ. តត្ថ ច ឧត្តមបុរិសវសេនត្ថោ គហេតព្ពោ ‘‘អហំ វន្ទាមី’’តិ. នមនថុតិយត្ថេសុ ច វន្ទសទ្ទមិច្ឆន្តិ អាចរិយា, តេន ច សុគតបទំ, នាថបទំ វា អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. សោភនំ គតំ គមនំ ឯតស្សាតិ សុគតោ. គមនញ្ចេត្ថ កាយគមនំ, ញាណគមនញ្ច, កាយគមនម្បិ វិនេយ្យជនោបសង្កមនំ, បកតិគមនញ្ចាតិ ទុព្ពិធំ. ភគវតោ ហិ វិនេយ្យជនោបសង្កមនំ ឯកន្តេន តេសំ ហិតសុខនិប្ផាទនតោ ¶ សោភនំ, តថា លក្ខណានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតរូបកាយតាយ ទុតវិលម្ពិតខលិតានុកឌ្ឍននិប្បីឡនុក្កុដិក-កុដិលាកុលតាទិទោសរហិត- មវហសិតរាជហំស- ¶ វសភវារណមិគរាជគមនំ បកតិគមនញ្ច, វិមលវិបុលករុណាសតិវីរិយាទិគុណវិសេសសហិតម្បិ ញាណគមនំ អភិនីហារតោ បដ្ឋាយ យាវ មហាពោធិ, តាវ និរវជ្ជតាយ សោភនមេវាតិ. អថ វា ‘‘សយម្ភូញាណេន សកលម្បិ លោកំ បរិញ្ញាភិសមយវសេន បរិជានន្តោ សម្មា គតោ អវគតោតិ សុគតោ. យោ ហិ គត្យត្ថោ, សោ ពុទ្ធយត្ថោ. យោ ច ពុទ្ធយត្ថោ, សោ គត្យត្ថោតិ. តថា លោកសមុទយំ បហានាភិសមយវសេន បជហន្តោ អនុប្បត្តិធម្មតមាបាទេន្តោ សម្មា គតោ អតីតោតិ សុគតោ. លោកនិរោធំ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន សម្មា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ. លោកនិរោធគាមិនិំ បដិបទំ ភាវនាភិសមយវសេន សម្មា គតោ បដិបន្នោតិ សុគតោ, អយញ្ចត្ថោ ‘សោតាបត្តិមគ្គេន យេ កិលេសា បហីនា, តេ កិលេសេ ន បុនេតិ ន បច្ចេតិ ន បច្ចាគច្ឆតី’តិ (មហានិ. ៣៨; ចូឡនិ. ២៧) សុគតោតិអាទិនា និទ្ទេសនយេន វិភាវេតព្ពោ.

អបរោ នយោ – សុន្ទរំ សម្មាសម្ពោធិំ, និព្ពានមេវ វា គតោ អធិគតោតិ សុគតោ. ភូតំ តច្ឆំ អត្ថសំហិតំ យថារហំ កាលយុត្តមេវ វាចំ វិនេយ្យានំ សម្មា គទតីតិ វា សុគតោ, ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា, តំ សុគតំ. បុញ្ញាបុញ្ញកម្មេហិ ឧបបជ្ជនវសេន គន្តព្ពាតិ គតិយោ, ឧបបត្តិភវវិសេសា. តា បន និរយាទិភេទេន បញ្ចវិធា, សកលស្សាបិ ភវគាមិកម្មស្ស អរិយមគ្គាធិគមេន អវិបាការហភាវករណេន និវត្តិតត្តា បញ្ចហិបិ តាហិ វិសំយុត្តោ ហុត្វា មុត្តោតិ គតិវិមុត្តោ. ឧទ្ធមុទ្ធភវគាមិនោ ហិ ទេវា តំតំកម្មវិបាកទានកាលានុរូបេន តតោ តតោ ភវតោ មុត្តាបិ មុត្តមត្តាវ, ន បន វិសញ្ញោគវសេន មុត្តា, គតិបរិយាបន្នា ច តំតំភវគាមិកម្មស្ស អរិយមគ្គេន អនិវត្តិតត្តា, ន តថា ភគវា. ភគវា បន យថាវុត្តប្បការេន វិសំយុត្តោ ហុត្វា មុត្តោតិ. តស្មា អនេន ភគវតោ កត្ថចិបិ គតិយា អបរិយាបន្នតំ ទស្សេតិ. យតោ ច ភគវា ‘‘ទេវាតិទេវោ’’តិ វុច្ចតិ. តេនេវាហ –

‘‘យេន ¶ ទេវូបបត្យស្ស, គន្ធព្ពោ វា វិហង្គមោ;

យក្ខត្តំ យេន គច្ឆេយ្យំ, មនុស្សត្តញ្ច អព្ពជេ;

តេ មយ្ហំ អាសវា ខីណា, វិទ្ធស្តា វិនឡីកតា’’តិ. (អ. និ. ៤.៣៦);

តំតំគតិសំវត្តនកានញ្ហិ កម្មកិលេសានំ មហាពោធិមូលេយេវ អគ្គមគ្គេន បហីនត្តា នត្ថិ ភគវតោ តំតំគតិបរិយាបន្នតាតិ អច្ចន្តមេវ ភគវា សព្ពភវយោនិគតិវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសសត្តនិកាយេហិ បរិមុត្តោតិ. អថ វា កាមំ សឧបាទិសេសាយបិ និព្ពានធាតុយា តាហិ គតីហិ ¶ វិមុត្តោ, ឯសា បន ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯត្ថេវន្តោគធាតិ ឥមិនា បទេន អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយាវ ថោមេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯត្ថ បន អត្តហិតសម្បត្តិបរហិតបដិបត្តិវសេន ទ្វីហាការេហិ ភគវតោ ថោមនា កតា ហោតិ. តេសុ អនាវរណញាណាធិគមោ, សហ វាសនាយ កិលេសានមច្ចន្តប្បហានំ, អនុបាទិសេសនិព្ពានប្បត្តិ ច អត្តហិតសម្បត្តិ នាម, លាភសក្ការាទិនិរបេក្ខចិត្តស្ស បន សព្ពទុក្ខនិយ្យានិកធម្មទេសនាបយោគតោ ទេវទត្តាទីសុបិ វិរុទ្ធសត្តេសុ និច្ចំ ហិតជ្ឈាសយតា, វិនីតព្ពសត្តានំ ញាណបរិបាកកាលាគមនញ្ច អាសយតោ បរហិតបដិបត្តិ នាម. សា បន អាសយបយោគតោ ទុវិធា, បរហិតបដិបត្តិ តិវិធា ច អត្តហិតសម្បត្តិ ឥមាយ គាថាយ យថារហំ បកាសិតា ហោតិ. ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ហិ ឯតេន អាសយតោ បរហិតបដិបត្តិ, សម្មា គទនត្ថេន សុគតសទ្ទេន បយោគតោ បរហិតបដិបត្តិ. ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតមំ គតិវិមុត្ត’’ន្តិ ឯតេហិ, ចតុសច្ចបដិវេធត្ថេន ច សុគតសទ្ទេន តិវិធាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ, អវសិដ្ឋដ្ឋេន បន តេន, ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិ ច ឯតេន សព្ពាបិ អត្តហិតសម្បត្តិ, បរហិតបដិបត្តិ ច បកាសិតា ហោតិ.

អថ វា ហេតុផលសត្តូបការវសេន តីហាការេហិ ថោមនា កតា. តត្ថ ហេតុ នាម មហាករុណាសមាយោគោ, ពោធិសម្ភារសម្ភរណញ្ច, តទុភយម្បិ បឋមបទេន យថារុតតោ, សាមត្ថិយតោ ច បកាសិតំ. ផលំ បន ញាណប្បហានអានុភាវរូបកាយសម្បទាវសេន ចតុព្ពិធំ ¶ . តត្ថ សព្ពញ្ញុតញាណបទដ្ឋានំ មគ្គញាណំ, តម្មូលកានិ ច ទសពលាទិញាណានិ ញាណសម្បទា, សវាសនសកលសំកិលេសានមច្ចន្តមនុប្បាទធម្មតាបាទនំ បហានសម្បទា, យថិច្ឆិតនិប្ផាទនេ អាធិបច្ចំ អានុភាវសម្បទា, សកលលោកនយនាភិសេកភូតា បន លក្ខណានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតា អត្តភាវសម្បត្តិ រូបកាយសម្បទា. តាសុ ញាណប្បហានសម្បទា ទុតិយបទេន, សច្ចបដិវេធត្ថេន ច សុគតសទ្ទេន បកាសិតា, អានុភាវសម្បទា តតិយបទេន, រូបកាយសម្បទា សោភនកាយគមនត្ថេន សុគតសទ្ទេន លក្ខណានុព្យញ្ជនបារិបូរិយា វិនា តទភាវតោ. យថាវុត្តា ទុវិធាបិ បរហិតបដិបត្តិ សត្តូបការសម្បទា, សា បន សម្មា គទនត្ថេន សុគតសទ្ទេន បកាសិតាតិ វេទិតព្ពា.

អបិច ឥមាយ គាថាយ សម្មាសម្ពោធិ តម្មូល – តប្បដិបត្តិយាទយោ អនេកេ ពុទ្ធគុណា អាចរិយេន បកាសិតា ហោន្តិ. ឯសា ហិ អាចរិយានំ បកតិ, យទិទំ យេន កេនចិ បការេន អត្ថន្តរវិញ្ញាបនំ. កថំ? ‘‘ករុណាសីតលហទយ’’ន្តិ ហិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ ទស្សេតិ ¶ . មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ ហិ ភគវា សំសារបង្កតោ សត្តានំ សមុទ្ធរណត្ថំ កតាភិនីហារោ អនុបុព្ពេន បារមិយោ បូរេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិមធិគតោតិ ករុណា សម្មាសម្ពោធិយា មូលំ. ‘‘បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ឯតេន សម្មាសម្ពោធិំ ទស្សេតិ. សព្ពញ្ញុតញាណបទដ្ឋានញ្ហិ អគ្គមគ្គញាណំ, អគ្គមគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. សម្មា គមនត្ថេន សុគតសទ្ទេន សម្មាសម្ពោធិយា បដិបត្តិំ ទស្សេតិ លីនុទ្ធច្ចបតិដ្ឋានាយូហនកាមសុខត្តកិលមថានុយោគសស្សតុច្ឆេទាភិនិវេសាទិអន្តទ្វយរហិតាយ ករុណាបញ្ញាបរិគ្គហិតាយ មជ្ឈិមាយ បដិបត្តិយា បកាសនតោ, ឥតរេហិ សម្មាសម្ពោធិយា បធានាប្បធានប្បភេទំ បយោជនំ ទស្សេតិ. សំសារមហោឃតោ សត្តសន្តារណញ្ហេត្ថ បធានំ, តទញ្ញមប្បធានំ. តេសុ ច បធានេន បយោជនេន បរហិតបដិបត្តិំ ទស្សេតិ, ឥតរេន អត្តហិតសម្បត្តិំ, តទុភយេន ច អត្តហិតបដិបន្នាទីសុ ចតូសុ បុគ្គលេសុ ភគវតោ ចតុត្ថបុគ្គលភាវំ បកាសេតិ. តេន ច អនុត្តរំ ទក្ខិណេយ្យភាវំ, ឧត្តមញ្ច វន្ទនីយភាវំ, អត្តនោ ច វន្ទនាយ ខេត្តង្គតភាវំ វិភាវេតិ.

អបិច ករុណាគ្គហណេន លោកិយេសុ មហគ្គតភាវប្បត្តាសាធារណគុណទីបនតោ សព្ពលោកិយគុណសម្បត្តិ ទស្សិតា, បញ្ញាគ្គហណេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានមគ្គញាណទីបនតោ ¶ សព្ពលោកុត្តរគុណសម្បត្តិ. តទុភយគ្គហណសិទ្ធោ ហិ អត្ថោ ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិអាទិនា វិបញ្ចីយតីតិ. ករុណាគ្គហណេន ច និរុបក្កិលេសមុបគមនំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគ្គហណេន អបគមនំ. តថា ករុណាគ្គហណេន លោកសមញ្ញានុរូបំ ភគវតោ បវត្តិំ ទស្សេតិ លោកវោហារវិសយត្តា ករុណាយ, បញ្ញាគ្គហណេន លោកសមញ្ញាយ អនតិធាវនំ. សភាវានវពោធេន ហិ ធម្មានំ សភាវំ អតិធាវិត្វា សត្តាទិបរាមសនំ ហោតិ. តថា ករុណាគ្គហណេន មហាករុណាសមាបត្តិវិហារំ ទស្សេតិ, បញ្ញាគ្គហណេន តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណំ, ចតុសច្ចញាណំ, ចតុបដិសម្ភិទាញាណំ, ចតុវេសារជ្ជញាណំ, ករុណាគ្គហណេន មហាករុណាសមាបត្តិញាណស្ស គហិតត្តា សេសាសាធារណញាណានិ, ឆ អភិញ្ញា, អដ្ឋសុ បរិសាសុ អកម្បនញាណានិ, ទស ពលានិ, ចុទ្ទស ពុទ្ធគុណា, សោឡស ញាណចរិយា, អដ្ឋារស ពុទ្ធធម្មា, ចតុចត្តារីស ញាណវត្ថូនិ, សត្តសត្តតិ ញាណវត្ថូនីតិ ឯវមាទីនំ អនេកេសំ បញ្ញាបភេទានំ វសេន ញាណចារំ ទស្សេតិ. តថា ករុណាគ្គហណេន ចរណសម្បត្តិំ, បញ្ញាគ្គហណេន វិជ្ជាសម្បត្តិំ. ករុណាគ្គហណេន អត្តាធិបតិតា, បញ្ញាគ្គហណេន ធម្មាធិបតិតា. ករុណាគ្គហណេន លោកនាថភាវោ, បញ្ញាគ្គហណេន អត្តនាថភាវោ. តថា ករុណាគ្គហណេន បុព្ពការីភាវោ, បញ្ញាគ្គហណេន កតញ្ញុតា. ករុណាគ្គហណេន អបរន្តបតា, បញ្ញាគ្គហណេន អនត្តន្តបតា. ករុណាគ្គហណេន វា ពុទ្ធករធម្មសិទ្ធិ, បញ្ញាគ្គហណេន ពុទ្ធភាវសិទ្ធិ. តថា ករុណាគ្គហណេន បរសន្តារណំ, បញ្ញាគ្គហណេន ¶ អត្តសន្តារណំ. តថា ករុណាគ្គហណេន សព្ពសត្តេសុ អនុគ្គហចិត្តតា, បញ្ញាគ្គហណេន សព្ពធម្មេសុ វិរត្តចិត្តតា ទស្សិតា ហោតិ សព្ពេសញ្ច ពុទ្ធគុណានំ ករុណា អាទិ តន្និទានភាវតោ, បញ្ញា បរិយោសានំ តតោ ឧត្តរិ ករណីយាភាវតោ. ឥតិ អាទិបរិយោសានទស្សនេន សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ. តថា ករុណាគ្គហណេន សីលក្ខន្ធបុព្ពង្គមោ សមាធិក្ខន្ធោ ទស្សិតោ ហោតិ. ករុណានិទានញ្ហិ សីលំ តតោ បាណាតិបាតាទិវិរតិប្បវត្តិតោ, សា ច ឈានត្តយសម្បយោគិនីតិ, បញ្ញាវចនេន បញ្ញាក្ខន្ធោ. សីលញ្ច សព្ពពុទ្ធគុណានំ អាទិ, សមាធិ មជ្ឈេ, បញ្ញា បរិយោសានន្តិ ឯវម្បិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សព្ពេ ពុទ្ធគុណា ទស្សិតា ហោន្តិ នយតោ ទស្សិតត្តា. ឯសោ ឯវ ហិ និរវសេសតោ ពុទ្ធគុណានំ ទស្សនុបាយោ, យទិទំ នយគ្គាហណំ, អញ្ញថា កោ ¶ នាម សមត្ថោ ភគវតោ គុណេ អនុបទំ និរវសេសតោ ទស្សេតុំ. តេនេវាហ –

‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ.

ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ.

តេនេវ ច អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេនាបិ ពុទ្ធគុណបរិច្ឆេទនំ បតិ ភគវតា អនុយុត្តេន ‘‘នោ ហេតំ ភន្តេ’’តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អបិ ច មេ ភន្តេ ធម្មន្វយោ វិទិតោ’’តិ សម្បសាទនីយសុត្តេ វុត្តំ.

ឯវំ សង្ខេបេន សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវតោ ថោមនាបុព្ពង្គមំ បណាមំ កត្វា ឥទានិ សទ្ធម្មស្សាបិ ថោមនាបុព្ពង្គមំ បណាមំ ករោន្តោ ‘‘ពុទ្ធោបី’’តិអាទិមាហ. តត្ថាយំ សហ បទសម្ពន្ធេន សង្ខេបត្ថោ – យថាវុត្តវិវិធគុណគណសមន្នាគតោ ពុទ្ធោបិ យំ អរិយមគ្គសង្ខាតំ ធម្មំ, សហ បុព្ពភាគបដិបត្តិធម្មេន វា អរិយមគ្គភូតំ ធម្មំ ភាវេត្វា ចេវ យំ ផលនិព្ពានសង្ខាតំ ធម្មំ, បរិយត្តិធម្មបដិបត្តិធម្មេហិ វា សហ ផលនិព្ពានភូតំ ធម្មំ សច្ឆិកត្វា ច សម្មាសម្ពោធិសង្ខាតំ ពុទ្ធភាវមុបគតោ, វីតមលមនុត្តរំ តំ ធម្មម្បិ វន្ទេតិ.

តត្ថ ពុទ្ធសទ្ទស្ស តាវ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ. ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា និទ្ទេសនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អថ វា អគ្គមគ្គញាណាធិគមេន សវាសនាយ សម្មោហនិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមនតោ, អបរិមិតគុណគណាលង្កតសព្ពញ្ញុតញ្ញាណប្បត្តិយា វិកសិតភាវតោ ¶ ច ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ ជាគរណវិកសនត្ថវសេន. អថ វា កស្សចិបិ ញេយ្យធម្មស្ស អនវពុទ្ធស្ស អភាវេន ញេយ្យវិសេសស្ស កម្មភាវាគហណតោ កម្មវចនិច្ឆាយាភាវេន អវគមនត្ថវសេន កត្តុនិទ្ទេសោវ លព្ភតិ, តស្មា ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោតិបិ វត្តព្ពោ. បទេសគ្គហណេ ហិ អសតិ គហេតព្ពស្ស និប្បទេសតាវ វិញ្ញាយតិ យថា ‘‘ទិក្ខិតោ ន ទទាតី’’តិ. ឯវញ្ច កត្វា កម្មវិសេសានបេក្ខា កត្តរិ ឯវ ពុទ្ធសទ្ទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា, អត្ថតោ ¶ បន បារមិតាបរិភាវិតោ សយម្ភុញាណេន សហ វាសនាយ វិហតវិទ្ធស្តនិរវសេសកិលេសោមហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមេយ្យគុណគណាធារោ ខន្ធសន្តានោ ពុទ្ធោ, យថាហ –

‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. ៩៧; បដិ. ម. ១៦១).

អបិសទ្ទោ សម្ភាវនេ, តេន ឯវំ គុណវិសេសយុត្តោ សោបិ នាម ភគវា ឦទិសំ ធម្មំ ភាវេត្វា, សច្ឆិកត្វា ច ពុទ្ធភាវមុបគតោ, កា នាម កថា អញ្ញេសំ សាវកាទិភាវមុបគមនេតិ ធម្មេ សម្ភាវនំ ទីបេតិ. ពុទ្ធភាវន្តិ សម្មាសម្ពោធិំ. យេន ហិ និមិត្តភូតេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានេន អគ្គមគ្គញាណេន, អគ្គមគ្គញាណបទដ្ឋានេន ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ភគវតិ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ នាមំ, តទារម្មណញ្ច ញាណំ បវត្តតិ, តមេវិធ ‘‘ភាវោ’’តិ វុច្ចតិ. ភវន្តិ ពុទ្ធិសទ្ទា ឯតេនាតិ ហិ ភាវោ. តថា ហិ វទន្តិ –

‘‘យេន យេន និមិត្តេន, ពុទ្ធិ សទ្ទោ ច វត្តតេ;

តំតំនិមិត្តកំ ភាវបច្ចយេហិ ឧទីរិត’’ន្តិ.

ភាវេត្វាតិ ឧប្បាទេត្វា, វឌ្ឍេត្វា វា. សច្ឆិកត្វាតិ បច្ចក្ខំ កត្វា. ចេវ-សទ្ទោ ច-សទ្ទោ ច តទុភយត្ថ សមុច្ចយេ. តេន ហិ សទ្ទទ្វយេន ន កេវលំ ភគវា ធម្មស្ស ភាវនាមត្តេន ពុទ្ធភាវមុបគតោ, នាបិ សច្ឆិកិរិយាមត្តេន, អថ ខោ តទុភយេនេវាតិ សមុច្ចិនោតិ. ឧបគតោតិ បត្តោ, អធិគតោតិ អត្ថោ. ឯតស្ស ‘‘ពុទ្ធភាវ’’ន្តិ បទេន សម្ពន្ធោ. វីតមលន្តិ ឯត្ថ វិរហវសេន ឯតិ បវត្តតីតិ វីតោ, មលតោ វីតោ, វីតំ វា មលំ យស្សាតិ វីតមលោ, តំ វីតមលំ. ‘‘គតមល’’ន្តិបិ បាឋោ ទិស្សតិ, ឯវំ សតិ សឧបសគ្គោ វិយ អនុបសគ្គោបិ គតសទ្ទោ វិរហត្ថវាចកោ វេទិតព្ពោ ធាតូនមនេកត្ថត្តា. គច្ឆតិ អបគច្ឆតីតិ ហិ គតោ, ធម្មោ ¶ . គតំ វា មលំ, បុរិមនយេន សមាសោ. អនុត្តរន្តិ ឧត្តរវិរហិតំ. យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយតោ, សំសារតោ ច អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ ធម្មោ, នវវិធោ លោកុត្តរធម្មោ. តប្បកាសនត្តា, សច្ឆិកិរិយាសម្មសនបរិយាយស្ស ច លព្ភមានត្តា បរិយត្តិធម្មោបិ ឥធ សង្គហិតោ ¶ . តថា ហិ ‘‘អភិធម្មនយសមុទ្ទំ អធិគច្ឆិ, តីណិ បិដកានិ សម្មសី’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តថា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា សច្ឆិកត្វា’’តិ ច វុត្តត្តា ភាវនាសច្ឆិកិរិយាយោគ្យតាយ ពុទ្ធករធម្មភូតាហិ បារមិតាហិ សហ បុព្ពភាគអធិសីលសិក្ខាទយោបិ ឥធ សង្គហិតាតិ វេទិតព្ពា. តាបិ ហិ វិគតបដិបក្ខតាយ វីតមលា, អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរា ច. កថំ បន តា ភាវេត្វា, សច្ឆិកត្វា ច ភគវា ពុទ្ធភាវមុបគតោតិ? វុច្ចតេ – សត្តានញ្ហិ សំសារវដ្ដទុក្ខនិស្សរណាយ [និស្សរណត្ថាយ (បណ្ណាស ដី.) និស្សរណេ (កត្ថចិ)] កតមហាភិនីហារោ មហាករុណាធិវាសនបេសលជ្ឈាសយោ បញ្ញាវិសេសបរិយោទាតនិម្មលានំ ទានទមសញ្ញមាទីនំ ឧត្តមធម្មានំ កប្បានំ សតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ សក្កច្ចំ និរន្តរំ និរវសេសំ ភាវនាសច្ឆិកិរិយាហិ កម្មាទីសុ អធិគតវសីភាវោ អច្ឆរិយាចិន្តេយ្យមហានុភាវោ អធិសីលាធិចិត្តានំ បរមុក្កំសបារមិប្បត្តោ ភគវា បច្ចយាការេ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សមុខេន មហាវជិរញាណំ បេសេត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិសង្ខាតំ ពុទ្ធភាវមុបគតោតិ.

ឥមាយ បន គាថាយ វិជ្ជាវិមុត្តិសម្បទាទីហិ អនេកេហិ គុណេហិ យថារហំ សទ្ធម្មំ ថោមេតិ. កថំ? ឯត្ថ ហិ ‘‘ភាវេត្វា’’តិ ឯតេន វិជ្ជាសម្បទាយ ថោមេតិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន វិមុត្តិសម្បទាយ. តថា បឋមេន ឈានសម្បទាយ, ទុតិយេន វិមោក្ខសម្បទាយ. បឋមេន វា សមាធិសម្បទាយ, ទុតិយេន សមាបត្តិសម្បទាយ. អថ វា បឋមេន ខយញាណភាវេន, ទុតិយេន អនុប្បាទញាណភាវេន. បឋមេន វា វិជ្ជូបមតាយ, ទុតិយេន វជិរូបមតាយ. បឋមេន វា វិរាគសម្បត្តិយា, ទុតិយេន និរោធសម្បត្តិយា. តថា បឋមេន និយ្យានភាវេន, ទុតិយេន និស្សរណភាវេន. បឋមេន វា ហេតុភាវេន, ទុតិយេន អសង្ខតភាវេន. បឋមេន វា ទស្សនភាវេន, ទុតិយេន វិវេកភាវេន. បឋមេន វា អធិបតិភាវេន, ទុតិយេន អមតភាវេន ធម្មំ ថោមេតិ. អថ វា ‘‘យំ ធម្មំ ភាវេត្វា ពុទ្ធភាវំ ឧបគតោ’’តិ ឯតេន ស្វាក្ខាតតាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិ ឯតេន សន្ទិដ្ឋិកតាយ. តថា បឋមេន អកាលិកតាយ, ទុតិយេន ឯហិបស្សិកតាយ. បឋមេន វា ឱបនេយ្យិកតាយ, ទុតិយេន បច្ចត្តំវេទិតព្ពតាយ. បឋមេន វា សហ បុព្ពភាគសីលាទីហិ សេក្ខេហិ សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធេហិ ¶ , ទុតិយេន សហ អសង្ខតធាតុយា អសេក្ខេហិ ធម្មំ ថោមេតិ.

‘‘វីតមល’’ន្តិ ¶ ឥមិនា បន សំកិលេសាភាវទីបនេន វិសុទ្ធតាយ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘អនុត្តរ’’ន្តិ ឯតេន អញ្ញស្ស វិសិដ្ឋស្ស អភាវទីបនេន បរិបុណ្ណតាយ. បឋមេន វា បហានសម្បទាយ, ទុតិយេន សភាវសម្បទាយ. បឋមេន វា ភាវនាផលយោគ្យតាយ. ភាវនាគុណេន ហិ សោ សំកិលេសមលសមុគ្ឃាតកោ, តស្មានេន ភាវនាកិរិយាយ ផលមាហ. ទុតិយេន សច្ឆិកិរិយាផលយោគ្យតាយ. តទុត្តរិករណីយាភាវតោ ហិ អនញ្ញសាធារណតាយ អនុត្តរភាវោ សច្ឆិកិរិយានិព្ពត្តិតោ, តស្មានេន សច្ឆិកិរិយាផលមាហាតិ.

ឯវំ សង្ខេបេនេវ សព្ពសទ្ធម្មគុណេហិ សទ្ធម្មស្សាបិ ថោមនាបុព្ពង្គមំ បណាមំ កត្វា ឥទានិ អរិយសង្ឃស្សាបិ ថោមនាបុព្ពង្គមំ បណាមំ ករោន្តោ ‘‘សុគតស្ស ឱរសាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ សុគតស្សាតិ សម្ពន្ធនិទ្ទេសោ, ‘‘បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន សម្ពជ្ឈិតព្ពោ. ឧរសិ ភវា, ជាតា, សំវុទ្ធា វា ឱរសា, អត្តជោ ខេត្តជោ អន្តេវាសិកោ ទិន្នកោតិ ចតុព្ពិធេសុ បុត្តេសុ អត្តជា, តំសរិក្ខតាយ បន អរិយបុគ្គលា ‘‘ឱរសា’’តិ វុច្ចន្តិ. យថា ហិ មនុស្សានំ ឱរសបុត្តា អត្តជាតតាយ បិតុសន្តកស្ស ទាយជ្ជស្ស វិសេសភាគិនោ ហោន្តិ, ឯវមេតេបិ សទ្ធម្មសវនន្តេ អរិយាយ ជាតិយា ជាតតាយ ភគវតោ សន្តកស្ស វិមុត្តិសុខស្ស ធម្មរតនស្ស ច ទាយជ្ជស្ស វិសេសភាគិនោតិ. អថ វា ភគវតោ ធម្មទេសនានុភាវេន អរិយភូមិំ ឱក្កមមានា, ឱក្កន្តា ច អរិយសាវកា ភគវតោ ឧរេ វាយាមជនិតាភិជាតតាយ សទិសកប្បនមន្តរេន និប្បរិយាយេនេវ ‘‘ឱរសា’’តិ វត្តព្ពតមរហន្តិ. តថា ហិ តេ ភគវតា អាសយានុសយចរិយាធិមុត្តិអាទិឱលោកនេន, វជ្ជានុចិន្តនេន ច ហទយេ កត្វា វជ្ជតោ និវារេត្វា អនវជ្ជេ បតិដ្ឋាបេន្តេន សីលាទិធម្មសរីរបោសនេន សំវឌ្ឍាបិតា. យថាហ ភគវា ឥតិវុត្តកេ ‘‘អហមស្មិ ភិក្ខវេ ព្រាហ្មណោ…បេ… តស្ស មេ តុម្ហេ បុត្តា ឱរសា មុខតោ ជាតា’’តិអាទិ (ឥតិវុ. ១០០). ននុ សាវកទេសិតាបិ ទេសនា អរិយភាវាវហាតិ? សច្ចំ, សា បន តម្មូលិកត្តា, លក្ខណាទិវិសេសាភាវតោ ច ‘‘ភគវតោ ធម្មទេសនា’’ ¶ ឥច្ចេវ សង្ខ្យំ គតា, តស្មា ភគវតោ ឱរសបុត្តភាវោយេវ តេសំ វត្តព្ពោតិ, ឯតេន ចតុព្ពិធេសុ បុត្តេសុ អរិយសង្ឃស្ស អត្តជបុត្តភាវំ ទស្សេតិ. អត្តនោ កុលំ បុនេន្តិ សោធេន្តិ, មាតាបិតូនំ វា ហទយំ បូរេន្តីតិ បុត្តា, អត្តជាទយោ. អរិយា បន ធម្មតន្តិវិសោធនេន, ធម្មានុធម្មបដិបត្តិយា ចិត្តារាធនេន ច តប្បដិភាគតាយ ភគវតោ បុត្តា នាម, តេសំ. តស្ស ‘‘សមូហ’’ន្តិ បទេន សម្ពន្ធោ.

សំកិលេសនិមិត្តំ ហុត្វា គុណំ មារេតិ វិពាធតីតិ មារោ, ទេវបុត្តមារោ. សិនាតិ បរេ ពន្ធតិ ឯតាយាតិ សេនា, មារស្ស សេនា តថា, មារញ្ច មារសេនញ្ច មថេន្តិ វិលោថេន្តីតិ មារសេនមថនា ¶ , តេសំ. ‘‘មារមារសេនមថនាន’’ន្តិ ហិ វត្តព្ពេបិ ឯកទេសសរូបេកសេសវសេន ឯវំ វុត្តំ. មារសទ្ទសន្និធានេន វា សេនាសទ្ទេន មារសេនា គហេតព្ពា, គាថាពន្ធវសេន ចេត្ថ រស្សោ. ‘‘មារសេនមទ្ទនាន’’ន្តិបិ កត្ថចិ បាឋោ, សោ អយុត្តោវ អរិយាជាតិកត្តា ឥមិស្សា គាថាយ. ននុ ច អរិយសាវកានំ មគ្គាធិគមសមយេ ភគវតោ វិយ តទន្តរាយករណត្ថំ ទេវបុត្តមារោ វា មារសេនា វា ន អបសាទេតិ, អថ កស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ? អបសាទេតព្ពភាវការណស្ស វិមថិតត្តា. តេសញ្ហិ អបសាទេតព្ពតាយ ការណេ សំកិលេសេ វិមថិតេ តេបិ វិមថិតា នាម ហោន្តីតិ. អថ វា ខន្ធាភិសង្ខារមារានំ វិយ ទេវបុត្តមារស្សាបិ គុណមារណេ សហាយភាវូបគមនតោ កិលេសពលកាយោ ឥធ ‘‘មារសេនា’’តិ វុច្ចតិ យថាហ ភគវា –

‘‘កាមា តេ បឋមា សេនា, ទុតិយា អរតិ វុច្ចតិ;

តតិយា ខុប្បិបាសា តេ, ចតុត្ថី តណ្ហា បវុច្ចតិ.

បញ្ចមំ ថិនមិទ្ធំ តេ, ឆដ្ឋា ភីរូ បវុច្ចតិ;

សត្តមី វិចិកិច្ឆា តេ, មក្ខោ ថម្ភោ តេ អដ្ឋមោ.

លាភោ សិលោកោ សក្ការោ,

មិច្ឆាលទ្ធោ ច យោ យសោ;

យោ ចត្តានំ សមុក្កំសេ,

បរេ ច អវជានតិ.

ឯសា ¶ នមុចិ តេ សេនា, កណ្ហស្សាភិប្បហារិនី;

ន នំ អសូរោ ជិនាតិ, ជេត្វា ច លភតេ សុខ’’ន្តិ. (សុ. និ. ៤៣៨; មហានិ. ២៨; ចូឡនិ. ៤៧);

សា ច តេហិ អរិយសាវកេហិ ទិយឌ្ឍសហស្សភេទា, អនន្តភេទា វា កិលេសវាហិនី សតិធម្មវិចយវីរិយសមថាទិគុណបហរណីហិ ឱធិសោ មថិតា, វិទ្ធំសិតា, វិហតា ច, តស្មា ‘‘មារសេនមថនា’’តិ វុច្ចន្តិ. វិលោថនញ្ចេត្ថ វិទ្ធំសនំ, វិហននំ វា. អបិច ខន្ធាភិសង្ខារមច្ចុទេវបុត្តមារានំ តេសំ សហាយភាវូបគមនតាយ សេនាសង្ខាតស្ស កិលេសមារស្ស ច មថនតោ ‘‘មារសេនមថនា’’តិបិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯវញ្ច សតិ បញ្ចមារនិម្មថនភាវេន អត្ថោ បរិបុណ្ណោ ហោតិ. អរិយសាវកាបិ ហិ សមុទយប្បហានបរិញ្ញាវសេន ខន្ធមារំ, សហាយវេកល្លករណេន ¶ សព្ពថា, អប្បវត្តិករណេន ច អភិសង្ខារមារំ, ពលវិធមនវិសយាតិក្កមនវសេន មច្ចុមារំ, ទេវបុត្តមារញ្ច សមុច្ឆេទប្បហានវសេន សព្ពសោ អប្បវត្តិករណេន កិលេសមារំ មថេន្តីតិ, ឥមិនា បន តេសំ ឱរសបុត្តភាវេ ការណំ, តីសុ បុត្តេសុ ច អនុជាតតំ ទស្សេតិ. មារសេនមថនតាយ ហិ តេ ភគវតោ ឱរសបុត្តា, អនុជាតា ចាតិ.

អដ្ឋន្នន្តិ គណនបរិច្ឆេទោ, តេនសតិបិ តេសំ តំតំភេទេន អនេកសតសហស្សសង្ខ្យាភេទេ អរិយភាវករមគ្គផលធម្មភេទេន ឥមំ គណនបរិច្ឆេទំ នាតិវត្តន្តិ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវានតិវត្តនតោតិ ទស្សេតិ. បិ-សទ្ទោ, អបិ-សទ្ទោ វា បទលីឡាទិនា ការណេន អដ្ឋានេ បយុត្តោ, សោ ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ ឯត្ថ យោជេតព្ពោ, តេន ន កេវលំ ពុទ្ធធម្មេយេវ, អថ ខោ អរិយសង្ឃម្បីតិ សម្បិណ្ឌេតិ. យទិបិ អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម កោចិ នត្ថិ អវយវំ ឧបាទាយ សមុទាយស្ស វត្តព្ពត្តា, អវិញ្ញាយមានសមុទាយំ បន វិញ្ញាយមានសមុទាយេន វិសេសិតុមរហតីតិ អាហ ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ, ឯតេន ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ ឯត្ថ ន យេន កេនចិ សណ្ឋានាទិនា, កាយសាមគ្គិយា វា សមុទាយភាវោ, អបិ តុ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវេនេវាតិ វិសេសេតិ. អវយវមេវ សម្បិណ្ឌេត្វា ឩហិតព្ពោ វិតក្កេតព្ពោ, សំឩហនិតព្ពោ វា សង្ឃដិតព្ពោតិ សមូហោ, សោយេវ សមោហោ វចនសិលិដ្ឋតាទិនា. ទ្វិធាបិ ហិ បាឋោ យុជ្ជតិ. អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ អរិយា និរុត្តិនយេន ¶ . អថ វា សទេវកេន លោកេន សរណន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ, ឧបគតានញ្ច តទត្ថសិទ្ធិតោ អរិយា, ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតោ, សមគ្គំ វា កម្មំ សមុទាយវសេន សមុបគតោតិ សង្ឃោ, អរិយានំ សង្ឃោ, អរិយោ ច សោ សង្ឃោ ច យថាវុត្តនយេនាតិ វា អរិយសង្ឃោ, តំ អរិយសង្ឃំ. ភគវតោ អបរភាគេ ពុទ្ធធម្មរតនានម្បិ សមធិគមោ សង្ឃរតនាធីនោតិ អរិយសង្ឃស្ស ពហូបការតំ ទស្សេតុំ ឥធេវ ‘‘សិរសា វន្ទេ’’តិ វុត្តំ. អវស្សញ្ចាយមត្ថោ សម្បដិច្ឆិតព្ពោ វិនយដ្ឋកថាទីសុបិ (បារា. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) តថា វុត្តត្តា. កេចិ បន បុរិមគាថាសុបិ តំ បទមានេត្វា យោជេន្តិ, តទយុត្តមេវ រតនត្តយស្ស អសាធារណគុណប្បកាសនដ្ឋានត្តា, យថាវុត្តការណស្ស ច សព្ពេសម្បិ សំវណ្ណនាការានមធិប្បេតត្តាតិ.

ឥមាយ បន គាថាយ អរិយសង្ឃស្ស បភវសម្បទា បហានសម្បទាទយោ អនេកេ គុណា ទស្សិតា ហោន្តិ. កថំ? ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ហិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស បភវសម្បទំ ទស្សេតិ សម្មាសម្ពុទ្ធបភវតាទីបនតោ. ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ ឯតេន បហានសម្បទំ សកលសំកិលេសប្បហានទីបនតោ. ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន ញាណសម្បទំ មគ្គដ្ឋផលដ្ឋភាវទីបនតោ ¶ . ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ ឯតេន សភាវសម្បទំ សព្ពសង្ឃានំ អគ្គភាវទីបនតោ. អថ វា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ អរិយសង្ឃស្ស វិសុទ្ធនិស្សយភាវទីបនំ. ‘‘មារសេនមថនាន’’ន្តិ សម្មាឧជុញាយសាមីចិបដិបន្នភាវទីបនំ. ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ អាហុនេយ្យាទិភាវទីបនំ. ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ អនុត្តរបុញ្ញក្ខេត្តភាវទីបនំ. តថា ‘‘សុគតស្ស ឱរសានំ បុត្តាន’’ន្តិ ឯតេន អរិយសង្ឃស្ស លោកុត្តរសរណគមនសព្ភាវំ ទស្សេតិ. លោកុត្តរសរណគមនេន ហិ តេ ភគវតោ ឱរសបុត្តា ជាតា. ‘‘មារសេនមថនាន’ន្តិ ឯតេន អភិនីហារសម្បទាសិទ្ធំ បុព្ពភាគសម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ. កតាភិនីហារា ហិ សម្មាបដិបន្នា មារំ, មារសេនំ វា អភិវិជិនន្តិ. ‘‘អដ្ឋន្នម្បិ សមូហ’’ន្តិ ឯតេន វិទ្ធស្តវិបក្ខេ សេក្ខាសេក្ខធម្មេ ទស្សេតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានេន មគ្គផលធម្មានំ ទស្សិតត្តា. ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ ឯតេន អគ្គទក្ខិណេយ្យភាវំ ទស្សេតិ អនុត្តរបុញ្ញក្ខេត្តភាវស្ស ទស្សិតត្តា. សរណគមនញ្ច សាវកានំ សព្ពគុណស្ស អាទិ, សបុព្ពភាគបដិបទា សេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ មជ្ឈេ, អសេក្ខា សីលក្ខន្ធាទយោ ¶ បរិយោសានន្តិអាទិមជ្ឈបរិយោសានកល្យាណា សង្ខេបតោ សព្ពេបិ អរិយសង្ឃគុណា ទស្សិតា ហោន្តីតិ.

ឯវំ គាថាត្តយេន សង្ខេបតោ សកលគុណសំកិត្តនមុខេន រតនត្តយស្ស បណាមំ កត្វា ឥទានិ តំ និបច្ចការំ យថាធិប្បេតបយោជនេ បរិណាមេន្តោ ‘‘ឥតិ មេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនេ. តេន គាថាត្តយេន យថាវុត្តនយំ និទស្សេតិ. មេតិ អត្តានំ ករណវចនេន កត្តុភាវេន និទ្ទិសតិ. តស្ស ‘‘យំ បុញ្ញំ មយា លទ្ធ’’ន្តិ បាឋសេសេន សម្ពន្ធោ, សម្បទាននិទ្ទេសោ វា ឯសោ, ‘‘អត្ថី’’តិ បាឋសេសោ, សាមិនិទ្ទេសោ វា ‘‘យំ មម បុញ្ញំ វន្ទនាមយ’’ន្តិ. បសីទីយតេ បសន្នា, តាទិសា មតិ បញ្ញា, ចិត្តំ វា យស្សាតិ បសន្នមតិ, អញ្ញបទលិង្គប្បធានត្តា ឥមស្ស សមាសបទស្ស ‘‘បសន្នមតិនោ’’តិ វុត្តំ. រតិំ នយតិ, ជនេតិ, វហតីតិ វា រតនំ, សត្តវិធំ, ទសវិធំ វា រតនំ, តមិវ ឥមានីតិ នេរុត្តិកា. សទិសកប្បនមញ្ញត្រ បន យថាវុត្តវចនត្ថេនេវ ពុទ្ធាទីនំ រតនភាវោ យុជ្ជតិ. តេសញ្ហិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៥៧, ២៥៥) យថាភូតគុណេ អាវជ្ជន្តស្ស អមតាធិគមហេតុភូតំ អនប្បកំ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ. យថាហ –

‘‘យស្មិំ មហានាម សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោស…បេ… ន មោហ…បេ… ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតិ តថាគតំ អារព្ភ. ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន មហានាម អរិយសាវកោ ¶ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១).

ចិត្តីកតាទិភាវោ វា រតនដ្ឋោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាសុ –

‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ. (ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; ឧទាន. អដ្ឋ. ៤៧; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សុ. និ. ១.២២៦; មហានិ. អដ្ឋ. ១.២២៦);

ចិត្តីកតភាវាទយោ ច អនញ្ញសាធារណា សាតិសយតោ ពុទ្ធាទីសុយេវ លព្ភន្តីតិ. វិត្ថារោ រតនសុត្តវណ្ណនាយំ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦) គហេតព្ពោ. អយមត្ថោ ¶ បន និព្ពចនត្ថវសេន ន វុត្តោ, អថ កេនាតិ ចេ? លោកេ រតនសម្មតស្ស វត្ថុនោ គរុកាតព្ពតាទិអត្ថវសេនាតិ សទ្ទវិទូ. សាធូនញ្ច រមនតោ, សំសារណ្ណវា ច តរណតោ, សុគតិនិព្ពានញ្ច នយនតោ រតនំ តុល្យត្ថសមាសវសេន, អលមតិបបញ្ចេន. ឯកសេសបកប្បនេន, បុថុវចននិព្ពចនេន វា រតនានិ. តិណ្ណំ សមូហោ, តីណិ វា សមាហដានិ, តយោ វា អវយវា អស្សាតិ តយំ, រតនានមេវ តយំ, នាញ្ញេសន្តិ រតនត្តយំ. អវយវវិនិមុត្តស្ស បន សមុទាយស្ស អភាវតោ តីណិ ឯវ រតនានិ តថា វុច្ចន្តិ, ន សមុទាយមត្តំ, សមុទាយាបេក្ខាយ បន ឯកវចនំ កតំ. វន្ទីយតេ វន្ទនា, សាវ វន្ទនាមយំ យថា ‘‘ទានមយំ សីលមយ’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦០; នេត្តិ. ៣៣). វន្ទនា ចេត្ថ កាយវាចាចិត្តេហិ តិណ្ណំ រតនានំ គុណនិន្នតា, ថោមនា វា. អបិច តស្សា ចេតនាយ សហជាតាទោបការេកោ សទ្ធាបញ្ញាសតិវីរិយាទិសម្បយុត្តធម្មោ វន្ទនា, តាយ បកតន្តិ វន្ទនាមយំ យថា ‘‘សោវណ្ណមយំ រូបិយមយ’’ន្តិ, អត្ថតោ បន យថាវុត្តចេតនាវ. រតនត្តយេ, រតនត្តយស្ស វា វន្ទនាមយំ រតនត្តយវន្ទនាមយំ. បុជ្ជភវផលនិព្ពត្តនតោ បុញ្ញំ និរុត្តិនយេន, អត្តនោ ការកំ, សន្តានំ វា បុនាតិ វិសោធេតីតិ បុញ្ញំ, សកម្មកត្តា ធាតុស្ស ការិតវសេន អត្ថវិវរណំ លព្ភតិ, សទ្ទនិប្ផត្តិ បន សុទ្ធវសេនេវាតិ សទ្ទវិទូ.

តំតំសម្បត្តិយា វិពន្ធនវសេន សត្តសន្តានស្ស អន្តរេ វេមជ្ឈេ ឯតិ អាគច្ឆតីតិ អន្តរាយោ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិអនត្ថោ. បណាមបយោជនេ វុត្តវិធិនា សុដ្ឋុ វិហតោ វិទ្ធស្តោ អន្តរាយោ អស្សាតិ សុវិហតន្តរាយោ. វិហននញ្ចេត្ថ តទុប្បាទកហេតុបរិហរណវសេន តេសំ អន្តរាយានមនុប្បត្តិករណន្តិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. ហុត្វាតិ បុព្ពកាលកិរិយា, តស្ស ‘‘អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ យំ-សទ្ទេន ឧទ្ទិដ្ឋស្ស វន្ទនាមយបុញ្ញស្ស. អានុភាវេនាតិ ពលេន.

‘‘តេជោ ឧស្សាហមន្តា ច, បភូ សត្តីតិ បញ្ចិមេ;

‘អានុភាវោ’តិ វុច្ចន្តិ, ‘បភាវោ’តិ ច តេ វទេ’’តិ. –

វុត្តេសុ ហិ អត្ថេសុ ឥធ សត្តិយំ វត្តតិ. អនុ បុនប្បុនំ តំសមង្គិំ ភាវេតិ វឌ្ឍេតីតិ ហិ អនុភាវោ, សោយេវ អានុភាវោតិ ឧទានដ្ឋកថាយំ ¶ , អត្ថតោ បន យថាលទ្ធសម្បត្តិនិមិត្តកស្ស បុរិមកម្មស្ស ពលានុប្បទានវសសង្ខាតា វន្ទនាមយបុញ្ញស្ស សត្តិយេវ, សា ច សុវិហតន្តរាយតាយ ករណំ, ហេតុ វា សម្ភវតិ.

ឯត្ថ បន ‘‘បសន្នមតិនោ’’តិ ឯតេន អត្តនោ បសាទសម្បត្តិំ ទស្សេតិ. ‘‘រតនត្តយវន្ទនាមយ’’ន្តិ ឯតេន រតនត្តយស្ស ខេត្តភាវសម្បត្តិំ, តតោ ច តស្ស បុញ្ញស្ស អត្តនោ បសាទសម្បត្តិយា, រតនត្តយស្ស ច ខេត្តភាវសម្បត្តិយាតិ ទ្វីហិ អង្គេហិ អត្ថសំវណ្ណនាយ ឧបឃាតកឧបទ្ទវានំ វិហននេ សមត្ថតំ ទីបេតិ. ចតុរង្គសម្បត្តិយា ទានចេតនា វិយ ហិ ទ្វយង្គសម្បត្តិយា បណាមចេតនាបិ អន្តរាយវិហននេន ទិដ្ឋធម្មិកាតិ.

ឯវំ រតនត្តយស្ស និបច្ចការករណេ បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្សា ធម្មទេសនាយ អត្ថំ សំវណ្ណេតុកាមោ, តទបិ សំវណ្ណេតព្ពធម្មភាវេន ទស្សេត្វា គុណាភិត្ថវនវិសេសេន អភិត្ថវេតុំ ‘‘ទីឃស្សា’’តិអាទិមាហ. អយញ្ហិ អាចរិយស្ស បកតិ, យទិទំ តំតំសំវណ្ណនាសុ អាទិតោ តស្ស តស្ស សំវណ្ណេតព្ពធម្មស្ស វិសេសគុណកិត្តនេន ថោមនា. តថា ហិ តេសុ តេសុ បបញ្ចសូទនីសារត្ថបកាសនីមនោរថបូរណីអដ្ឋសាលិនីអាទីសុ យថាក្កមំ ‘‘បរវាទមថនស្ស, ញាណប្បភេទជននស្ស, ធម្មកថិកបុង្គវានំ វិចិត្តបដិភានជននស្ស,

តស្ស គម្ភីរញាណេហិ, ឱគាឡ្ហស្ស អភិណ្ហសោ;

នានានយវិចិត្តស្ស, អភិធម្មស្ស អាទិតោ’’តិ. អាទិនា –

ថោមនា កតា. តត្ថ ទីឃស្សាតិ ទីឃនាមកស្ស. ទីឃសុត្តង្កិតស្សាតិ ទីឃេហិ អភិអាយតវចនប្បពន្ធវន្តេហិ សុត្តេហិ លក្ខិតស្ស, អនេន ‘‘ទីឃោ’’តិ អយំ ឥមស្ស អាគមស្ស ¶ អត្ថានុគតា សមញ្ញាតិ ទស្សេតិ. ននុ ច សុត្តានិយេវ អាគមោ, កថំ សោ តេហិ អង្កីយតីតិ? សច្ចមេតំ បរមត្ថតោ, បញ្ញត្តិតោ បន សុត្តានិ ឧបាទាយ អាគមភាវស្ស បញ្ញត្តត្តា អវយវេហិ សុត្តេហិ អវយវីភូតោ អាគមោ អង្កីយតិ. យថេវ ហិ អត្ថព្យញ្ជនសមុទាយេ ‘‘សុត្ត’’ន្តិ វោហារោ, ឯវំ សុត្តសមុទាយេ អាគមវោហារោតិ. បដិច្ចសមុប្បាទាទិនិបុណត្ថភាវតោ និបុណស្ស. អាគច្ឆន្តិ អត្តត្ថបរត្ថាទយោ ឯត្ថ, ឯតេន, ឯតស្មាតិ វា អាគមោ, ឧត្តមដ្ឋេន, បត្ថនីយដ្ឋេន ច សោ វរោតិ ¶ អាគមវរោ. អបិច អាគមសម្មតេហិ ពាហិរកបវេទិតេហិ ភារតបុរាណកថានរសីហបុរាណកថាទីហិ វរោតិបិ អាគមវរោ, តស្ស. ពុទ្ធានមនុពុទ្ធា ពុទ្ធានុពុទ្ធា, ពុទ្ធានំ សច្ចបដិវេធំ អនុគម្ម បដិវិទ្ធសច្ចា អគ្គសាវកាទយោ អរិយា, តេហិ អត្ថសំវណ្ណនាវសេន, គុណសំវណ្ណនាវសេន ច សំវណ្ណិតោតិ តថា. អថ វា ពុទ្ធា ច អនុពុទ្ធា ច, តេហិ សំវណ្ណិតោ យថាវុត្តនយេនាតិ តថា, តស្ស. សម្មាសម្ពុទ្ធេនេវ ហិ តិណ្ណម្បិ បិដកានំ អត្ថសំវណ្ណនាក្កមោ ភាសិតោ, តតោ បរំ សង្គាយនាទិវសេន សាវកេហីតិ អាចរិយា វទន្តិ. វុត្តញ្ច មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយ ឧបាលិសុត្តវណ្ណនាយំ ‘‘វេយ្យាករណស្សាតិ វិត្ថារេត្វា អត្ថទីបកស្ស. ភគវតា ហិ អព្យាកតំ តន្តិបទំ នាម នត្ថិ, សព្ពេសំយេវ អត្ថោ កថិតោ’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៧៦). សទ្ធាវហគុណស្សាតិ ពុទ្ធាទីសុ បសាទាវហគុណស្ស. ននុ ច សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ តេបិដកំ សទ្ធាវហគុណមេវ, អថ កស្មា អយមញ្ញសាធារណគុណេន ថោមិតោតិ? សាតិសយតោ ឥមស្ស តគ្គុណសម្បន្នត្តា. អយញ្ហិ អាគមោ ព្រហ្មជាលាទីសុ សីលទិដ្ឋាទីនំ អនវសេសនិទ្ទេសាទិវសេន, មហាបទានាទីសុ (ទី. និ. ២.៣) បុរិមពុទ្ធានម្បិ គុណនិទ្ទេសាទិវសេន, បាថិកសុត្តាទីសុ (ទី. និ. ៣.១.៤) តិត្ថិយេ មទ្ទិត្វា អប្បដិវត្តិយសីហនាទនទនាទិវសេន, អនុត្តរិយសុត្តាទីសុ វិសេសតោ ពុទ្ធគុណវិភាវនេន រតនត្តយេ សាតិសយំ សទ្ធំ អាវហតីតិ.

ឯវំ សំវណ្ណេតព្ពធម្មស្ស អភិត្ថវនម្បិ កត្វា ឥទានិ សំវណ្ណនាយ សម្បតិ វក្ខមានាយ អាគមនវិសុទ្ធិំ ទស្សេតុំ ‘‘អត្ថប្បកាសនត្ថ’’ន្តិអាទិមាហ. ឥមាយ ហិ គាថាយ សង្គីតិត្តយមារុឡ្ហទីឃាគមដ្ឋកថាតោវ សីហឡភាសាមត្តំ វិនា អយំ វក្ខមានសំវណ្ណនា អាគតា, នាញ្ញតោ, តទេវ ការណំ កត្វា វត្តព្ពា, នាញ្ញន្តិ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ អាគមនវិសុទ្ធិំ ទស្សេតិ. អបរោ នយោ – បរមនិបុណគម្ភីរំ ពុទ្ធវិសយមាគមវរំ អត្តនោ ពលេនេវ វណ្ណយិស្សាមីតិ អញ្ញេហិ វត្តុម្បិ អសក្កុណេយ្យត្តា សំវណ្ណនានិស្សយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អត្ថប្បកាសនត្ថ’’ន្តិអាទិ. ឥមាយ ហិ បុព្ពាចរិយានុភាវំ និស្សាយេវ តស្ស អត្ថំ វណ្ណយិស្សាមីតិ អត្តនោ សំវណ្ណនានិស្សយំ ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘អត្ថប្បកាសនត្ថ’’ន្តិ បាឋត្ថោ, សភាវត្ថោ, ញេយ្យត្ថោ, បាឋានុរូបត្ថោ, តទនុរូបត្ថោ, សាវសេសត្ថោ, និវរសេសត្ថោ, នីតត្ថោ, នេយ្យត្ថោតិអាទិនា ¶ ¶ អនេកប្បការស្ស អត្ថស្ស បកាសនត្ថាយ, បកាសនាយ វា. គាថាពន្ធសម្បត្តិយា ទ្វិភាវោ. អត្ថោ កថីយតិ ឯតាយាតិ អត្ថកថា, សាយេវ អដ្ឋកថា ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា យថា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ’’តិ (បដិ. ម. ១.១៧; ២.៨), អយញ្ច សសញ្ញោគវិធិ អរិយាជាតិភាវតោ. អក្ខរចិន្តកាបិ ហិ ‘‘តថានំដ្ឋ យុគ’’ន្តិ លក្ខណំ វត្វា ឥទមេវុទាហរន្តិ.

យាយ’ត្ថមភិវណ្ណេន្តិ, ព្យញ្ជនត្ថបទានុគំ;

និទានវត្ថុសម្ពន្ធំ, ឯសា អដ្ឋកថា មតា.

អាទិតោតិអាទិម្ហិ បឋមសង្គីតិយំ. ឆឡភិញ្ញតាយ បរមេន ចិត្តវសីភាវេន សមន្នាគតត្តា, ឈានាទីសុ បញ្ចវសិតា សព្ភាវតោ ច វសិនោ, ថេរា មហាកស្សបាទយោ, តេសំ សតេហិ បញ្ចហិ. យា សង្គីតាតិ យា អដ្ឋកថា អត្ថំ បកាសេតុំ យុត្តដ្ឋានេ ‘‘អយមេតស្ស អត្ថោ, អយមេតស្ស អត្ថោ’’តិ សង្គហេត្វា វុត្តា. អនុសង្គីតា ច បច្ឆាបីតិ ន កេវលំ បឋមសង្គីតិយមេវ, អថ ខោ បច្ឆា ទុតិយតតិយសង្គីតីសុបិ. ន ច បញ្ចហិ វសិសតេហិ អាទិតោ សង្គីតាយេវ, អបិ តុ យសត្ថេរាទីហិ អនុសង្គីតា ចាតិ សហ សមុច្ចយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សមុច្ចយទ្វយញ្ហិ បច្ចេកំ កិរិយាកាលំ សមុច្ចិនោតិ.

អថ បោរាណដ្ឋកថាយ វិជ្ជមានាយ កិមេតាយ អធុនា បុន កតាយ សំវណ្ណនាយាតិ បុនរុត្តិយា, និរត្ថកតាយ ច ទោសំ សមនុស្សរិត្វា តំ បរិហរន្តោ ‘‘សីហឡទីប’’ន្តិអាទិមាហ. តំ បរិហរណេនេវ ហិ ឥមិស្សា សំវណ្ណនាយ និមិត្តំ ទស្សេតិ. តត្ថ សីហំ លាតិ គណ្ហាតីតិ សីហឡោ ល-ការស្ស ឡ-ការំ កត្វា យថា ‘‘គរុឡោ’’តិ. តស្មិំ វំសេ អាទិបុរិសោ សីហកុមារោ, តព្ពំសជាតា បន តម្ពបណ្ណិទីបេ ខត្តិយា, សព្ពេបិ ច ជនា តទ្ធិតវសេន, សទិសវោហារេន វា សីហឡា, តេសំ និវាសទីបោបិ តទ្ធិតវសេន, ឋានីនាមេន វា ‘‘សីហឡោ’’តិ វេទិតព្ពោ. ជលមជ្ឈេ ទិប្បតិ, ទ្វិធា វា អាបោ ឯត្ថ សន្ទតីតិ ទិបោ, សោយេវ ទីបោ, ភេទាបេក្ខាយ តេសំ ទីបោតិ តថា. បនសទ្ទោ អរុចិសំសូចនេ, តេន កាមញ្ច សា សង្គីតិត្តយមារុឡ្ហា, តថាបិ បុន ឯវំភូតាតិ អរុចិយភាវំ សំសូចេតិ. តទត្ថសម្ពន្ធតាយ បន បុរិមគាថាយ ‘‘កាមញ្ច សង្គីតា ¶ អនុសង្គីតា ចា’’តិ សានុគ្គហត្ថយោជនា សម្ភវតិ. អញ្ញត្ថាបិ ហិ តថា ទិស្សតីតិ. អាភតាតិ ជម្ពុទីបតោ អានីតា. អថាតិ សង្គីតិកាលតោ បច្ឆា, ឯវំ សតិ អាភតបទេន សម្ពន្ធោ. អថាតិ វា មហាមហិន្ទត្ថេរេនាភតកាលតោ បច្ឆា, ឯវំ សតិ ឋបិតបទេន សម្ពន្ធោ. សា ហិ ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បឋមំ តីណិ បិដកានិ សង្គាយិត្វា តស្ស អត្ថសំវណ្ណនានុរូបេនេវ វាចនាមគ្គំ ¶ អារោបិតត្តា តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហាយេវ, តតោ បច្ឆា ច មហាមហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបមាភតា, បច្ឆា បន តម្ពបណ្ណិយេហិ មហាថេរេហិ និកាយន្តរលទ្ធិសង្ករបរិហរណត្ថំ សីហឡភាសាយ ឋបិតាតិ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោ បន បច្ឆិមសម្ពន្ធមេវ ទុទ្ទសត្តា បកាសេតិ. តថា ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយា’’តិ ឥទម្បិ ‘‘ឋបិតា’’តិ ច ‘‘អបនេត្វា អារោបេន្តោ’’តិ ច ឯតេហិ បទេហិ សម្ពជ្ឈិតព្ពំ. ឯកបទម្បិ ហិ អាវុត្តិយាទិនយេហិ អនេកត្ថសម្ពន្ធមុបគច្ឆតិ. បុរិមសម្ពន្ធេន ចេត្ថ សីហឡទីបវាសីនមត្ថាយ និកាយន្តរលទ្ធិសង្ករបរិហរណេន សីហឡភាសាយ ឋបិតាតិ តម្ពបណ្ណិយត្ថេរេហិ ឋបនបយោជនំ ទស្សេតិ. បច្ឆិមសម្ពន្ធេន បន ឥមាយ សំវណ្ណនាយ ជម្ពុទីបវាសីនំ, អញ្ញទីបវាសីនញ្ច អត្ថាយ សីហឡភាសាបនយនស្ស, តន្តិនយានុច្ឆវិកភាសារោបនស្ស ច បយោជនន្តិ. មហាឥស្សរិយត្តា មហិន្ទោតិ រាជកុមារកាលេ នាមំ, បច្ឆា បន គុណមហន្តតាយ មហាមហិន្ទោតិ វុច្ចតិ. សីហឡភាសា នាម អនេកក្ខរេហិ ឯកត្ថស្សាបិ វោហរណតោ បរេសំ វោហរិតុំ អតិទុក្ករា កញ្ចុកសទិសា សីហឡានំ សមុទាចិណ្ណា ភាសា.

ឯវំ ហោតុ បោរាណដ្ឋកថាយ, អធុនា ករិយមានា បន អដ្ឋកថា កថំ ករីយតីតិ អនុយោគេ សតិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ ករណប្បការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អបនេត្វានា’’តិអាទិ. តត្ថ តតោ មូលដ្ឋកថាតោ សីហឡភាសំ អបនេត្វា បោត្ថកេ អនារោបិតភាវេន និរង្ករិត្វាតិ សម្ពន្ធោ, ឯតេន អយំ វក្ខមានា អដ្ឋកថា សង្គីតិត្តយមារោបិតាយ មូលដ្ឋកថាយ សីហឡភាសាបនយនមត្តមញ្ញត្រ អត្ថតោ សំសន្ទតិ ចេវ សមេតិ ច យថា ‘‘គង្គោទកេន យមុនោទក’’ន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘មនោរម’’ មិច្ចាទីនិ ‘‘ភាស’’ន្តិ ឯតស្ស សភាវនិរុត្តិភាវទីបកានិ វិសេសនានិ. សភាវនិរុត្តិភាវេន ហិ បណ្ឌិតានំ មនំ រមយតីតិ មនោរមា. តនោតិ អត្ថមេតាយ, តនីយតិ វា អត្ថវសេន វិវរីយតិ, វដ្ដតោ វា សត្តេ តារេតិ ¶ , នានាត្ថវិសយំ វា កង្ខំ តរន្តិ ឯតាយាតិ តន្តិ, បាឡិ. តស្សា នយសង្ខាតាយ គតិយា ឆវិំ ឆាយំ អនុគតាតិ តន្តិនយានុច្ឆវិកា. អសភាវនិរុត្តិភាសន្តរសំកិណ្ណទោសវិរហិតតាយ វិគតទោសា, តាទិសំ សភាវនិរុត្តិភូតំ –

‘‘សា មាគធី មូលភាសា, នរា យាយា’ទិកប្បិកា;

ព្រហ្មានោ ចស្សុតាលាបា, សម្ពុទ្ធា ចាបិ ភាសរេ’’តិ. –

វុត្តំ បាឡិគតិភាសំ បោត្ថកេ លិខនវសេន អារោបេន្តោតិ អត្ថោ, ឥមិនា សទ្ទទោសាភាវមាហ.

សមយំ ¶ អវិលោមេន្តោតិ សិទ្ធន្តមវិរោធេន្តោ, ឥមិនា បន អត្ថទោសាភាវមាហ. អវិរុទ្ធត្តា ឯវ ហិ តេ ថេរវាទាបិ ឥធ បកាសយិស្សន្តិ. កេសំ បន សមយន្តិ អាហ ‘‘ថេរាន’’ន្តិអាទិ, ឯតេន រាហុលាចរិយាទីនំ ជេតវនវាសីអភយគិរិវាសីនិកាយានំ សមយំ និវត្តេតិ. ថិរេហិ សីលសុតឈានវិមុត្តិសង្ខាតេហិ គុណេហិ សមន្នាគតាតិ ថេរា. យថាហ ‘‘ចត្តារោមេ ភិក្ខវេ ថេរករណា ធម្មា. កតមេ ចត្តារោ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ សីលវា ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.២២). អបិច សច្ចធម្មាទីហិ ថិរករណេហិ សមន្នាគតត្តា ថេរា. យថាហ ធម្មរាជា ធម្មបទេ –

‘‘យម្ហិ សច្ចញ្ច ធម្មោ ច, អហិំសា សំយមោ ទមោ;

ស វេ វន្តមលោ ធីរោ, ‘ថេរោ’ឥតិ បវុច្ចតី’’តិ. (ធ. ប. ២៦០);

តេសំ. មហាកស្សបត្ថេរាទីហិ អាគតា អាចរិយបរម្បរា ថេរវំសោ, តប្បរិយាបន្នា ហុត្វា អាគមាធិគមសម្បន្នត្តា បញ្ញាបជ្ជោតេន តស្ស សមុជ្ជលនតោ តំ បការេន ទីបេន្តិ, តស្មិំ វា បទីបសទិសាតិ ថេរវំសបទិបា. វិវិធេន អាការេន និច្ឆីយតីតិ វិនិច្ឆយោ, គណ្ឋិដ្ឋានេសុ ខីលមទ្ទនាការេន បវត្តា វិមតិច្ឆេទនីកថា, សុដ្ឋុ និបុណោ សណ្ហោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា. អថ វា វិនិច្ឆិនោតីតិ វិនិច្ឆយោ, យថាវុត្តវិសយំ ញាណំ, សុដ្ឋុ និបុណោ ឆេកោ វិនិច្ឆយោ ឯតេសន្តិ សុនិបុណវិនិច្ឆយា. មហាមេឃវនេ ឋិតោ វិហារោ មហាវិហារោ, យោ សត្ថុ មហាពោធិនា វិរោចតិ, តស្មិំ វសនសីលា មហាវិហារវាសិនោ ¶ , តាទិសានំ សមយំ អវិលោមេន្តោតិ អត្ថោ, ឯតេន មហាកស្សបាទិថេរបរម្បរាគតោ, តតោយេវ អវិបរិតោ សណ្ហសុខុមោ វិនិច្ឆយោតិ មហាវិហារវាសីនំ សមយស្ស បមាណភូតតំ បុគ្គលាធិដ្ឋានវសេន ទស្សេតិ.

ហិត្វា បុនប្បុនភតមត្ថន្តិ ឯកត្ថ វុតម្បិ បុន អញ្ញត្ថ អាភតមត្ថំ បុនរុត្តិភាវតោ, គន្ថគរុកភាវតោ ច ចជិត្វា តស្ស អាគមវរស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមីតិ អត្ថោ.

ឯវំ ករណប្បការម្បិ ទស្សេត្វា ‘‘ទីបវាសីនមត្ថាយា’’តិ វុត្តប្បយោជនតោ អញ្ញម្បិ សំវណ្ណនាយ បយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘សុជនស្ស ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុជនស្ស ចាតិ ច-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន ន កេវលំ ជម្ពុទីបវាសីនមេវ អត្ថាយ, អថ ខោ សាធុជនតោសនត្ថញ្ចាតិ សមុច្ចិនោតិ. តេនេវ ច តម្ពបណ្ណិទីបវាសីនម្បិ អត្ថាយាតិ អយមត្ថោ សិទ្ធោ ហោតិ ឧគ្គហណាទិសុករតាយ តេសម្បិ ពហូបការត្តា. ចិរដ្ឋិតត្ថញ្ចាតិ ឯត្ថាបិ ច-សទ្ទោ ន កេវលំ តទុភយត្ថមេវ, អបិ តុ តិវិធស្សាបិ សាសនធម្មស្ស, បរិយត្តិធម្មស្ស វា បញ្ចវស្សសហស្សបរិមាណំ ¶ ចិរកាលំ ឋិតត្ថញ្ចាតិ សមុច្ចយត្ថមេវ ទស្សេតិ. បរិយត្តិធម្មស្ស ហិ ឋិតិយា បដិបត្តិធម្មបដិវេធធម្មានម្បិ ឋិតិ ហោតិ តស្សេវ តេសំ មូលភាវតោ. បរិយត្តិធម្មោ បន សុនិក្ខិត្តេន បទព្យញ្ជនេន, តទត្ថេន ច ចិរំ សម្មា បតិដ្ឋាតិ, សំវណ្ណនាយ ច បទព្យញ្ជនំ អវិបរីតំ សុនិក្ខិត្តំ, តទត្ថោបិ អវិបរីតោ សុនិក្ខិត្តោ ហោតិ, តស្មា សំវណ្ណនាយ អវិបរីតស្ស បទព្យញ្ជនស្ស, តទត្ថស្ស ច សុនិក្ខិត្តស្ស ឧបាយភាវមុបាទាយ វុត្តំ ‘‘ចិរដ្ឋិតត្ថញ្ច ធម្មស្សា’’តិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘ទ្វេមេ ភិក្ខវេ ធម្មា សទ្ធម្មស្ស ឋិតិយា អសម្មោសាយ អនន្តរធានាយ សំវត្តន្តិ. កតមេ ទ្វេ? សុនិក្ខិត្តញ្ច បទព្យញ្ជនំ, អត្ថោ ច សុនីតោ, ឥមេ ខោ…បេ… សំវត្តន្តី’’តិអាទិ (អ. និ. ២.២១).

ឯវំ បយោជនម្បិ ទស្សេត្វា វក្ខមានាយ សំវណ្ណនាយ មហត្តបរិច្ចាគេន គន្ថគរុកភាវំ បរិហរិតុមាហ ‘‘សីលកថា’’តិអាទិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ន តំ វិចរយិស្សាមី’’តិ. អបរោ នយោ – យទដ្ឋកថំ កត្តុកាមោ, តទេកទេសភាវេន វិសុទ្ធិមគ្គោ គហេតព្ពោតិ កថិកានំ ឧបទេសំ ករោន្តោ ¶ តត្ថ វិចារិតធម្មេ ឧទ្ទេសវសេន ទស្សេតុមាហ ‘‘សីលកថា’’តិអាទិ. តត្ថ សីលកថាតិ ចារិត្តវារិត្តាទិវសេន សីលវិត្ថារកថា. ធុតធម្មាតិ បិណ្ឌបាតិកង្គាទយោ តេរស កិលេសធុននកធម្មា. កម្មដ្ឋានានីតិ ភាវនាសង្ខាតស្ស យោគកម្មស្ស បវត្តិដ្ឋានត្តា កម្មដ្ឋាននាមានិ ធម្មជាតានិ. តានិ បន បាឡិយមាគតានិ អដ្ឋតិំ សេវ ន គហេតព្ពានិ, អថ ខោ អដ្ឋកថាយមាគតានិបិ ទ្វេតិ ញាបេតុំ ‘‘សព្ពានិបី’’តិ វុត្តំ. ចរិ យាវិធានសហិតោតិ រាគចរិតាទីនំ សភាវាទិវិធានេន សហ បវត្តោ, ឥទំ បន ‘‘ឈានសមាបត្តិវិត្ថារោ’’តិ ឥមស្ស វិសេសនំ. ឯត្ថ ច រូបាវចរជ្ឈានានិ ឈានំ, អរូបាវចរជ្ឈានានិ សមាបត្តិ. តទុភយម្បិ វា បដិលទ្ធមត្តំ ឈានំ, សមាបជ្ជនវសីភាវប្បត្តំ សមាបត្តិ. អបិច តទបិ ឧភយំ ឈានមេវ, ផលសមាបត្តិនិរោធសមាបត្តិយោ បន សមាបត្តិ, តាសំ វិត្ថារោតិ អត្ថោ.

លោកិយលោកុត្តរភេទានំ ឆន្នម្បិ អភិញ្ញានំ គហណត្ថំ ‘‘សព្ពា ច អភិញ្ញាយោ’’តិ វុត្តំ. ញាណវិភង្គាទីសុ (វិភ. ៧៥១) អាគតនយេន ឯកវិធាទិនា ភេទេន បញ្ញាយ សង្កលយិត្វា សម្បិណ្ឌេត្វា, គណេត្វា វា វិនិច្ឆយនំ បញ្ញាសង្កលនវិនិច្ឆយោ. អរិយានីតិ ពុទ្ធាទីហិ អរិយេហិ បដិវិជ្ឈិតព្ពត្តា, អរិយភាវសាធកត្តា វា អរិយានិ ឧត្តរបទលោបេន. អវិតថភាវេន វា អរណីយត្តា, អវគន្តព្ពត្តា អរិយានិ, ‘‘សច្ចានី’’តិមស្ស វិសេសនំ.

ហេតាទិបច្ចយធម្មានំ ¶ ហេតុបច្ចយាទិភាវេន បច្ចយុប្បន្នធម្មានមុបការកតា បច្ចយាការោ, តស្ស ទេសនា តថា, បដិច្ចសមុប្បាទកថាតិ អត្ថោ. សា បន និកាយន្តរលទ្ធិសង្កររហិតតាយ សុដ្ឋុ បរិសុទ្ធា, ឃនវិនិព្ភោគស្ស ច សុទុក្ករតាយ និបុណា, ឯកត្តាទិនយសហិតា ច តត្ថ វិចារិតាតិ អាហ ‘‘សុបរិសុទ្ធនិបុណនយា’’តិ. បទត្តយម្បិ ហេតំ បច្ចយាការទេសនាយ វិសេសនំ. បដិសម្ភិទាទីសុ អាគតនយំ អវិស្សជ្ជិត្វាវ វិចារិតត្តា អវិមុត្តោ តន្តិមគ្គោ យស្សាតិ អវិមុត្តតន្តិ មគ្គា. មគ្គោតិ ចេត្ថ បាឡិសង្ខាតោ ឧបាយោ តំតទត្ថានំ អវពោធស្ស, សច្ចបដិវេធស្ស វា ឧបាយភាវតោ. បពន្ធោ វា ទីឃភាវេន បកតិមគ្គសទិសត្តា, ឥទំ បន ‘‘វិបស្សនា, ភាវនា’’តិ បទទ្វយស្ស វិសេសនំ.

ឥតិ ¶ បន សព្ពន្តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ បរិសមាបនេ យថាឧទ្ទិដ្ឋឧទ្ទេសស្ស បរិនិដ្ឋិតត្តា, ឯត្តកំ សព្ពន្តិ អត្ថោ. បនាតិ វចនាលង្ការមត្តំ វិសុំ អត្ថាភាវតោ. បទត្ថសំកិណ្ណស្ស, វត្តព្ពស្ស ច អវុត្តស្ស អវសេសស្ស អភាវតោ សុវិញ្ញេយ្យភាវេន សុបរិសុទ្ធំ, ‘‘សព្ព’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, ភាវនបុំសកំ វា ឯតំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពជ្ឈនតោ. ភិយ្យោតិ អតិរេកំ, អតិវិត្ថារន្តិ អត្ថោ, ឯតេន បទត្ថមត្តមេវ វិចារយិស្សាមីតិ ទស្សេតិ. ឯតំ សព្ពំ ឥធ អដ្ឋកថាយ ន វិចារយិស្សាមិ បុនរុត្តិភាវតោ, គន្ថគរុកភាវតោ ចាតិ អធិប្បាយោ. វិចរយិស្សាមីតិ ច គាថាភាវតោ ន វុទ្ធិភាវោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវម្បិ ឯស វិសុទ្ធិមគ្គោ អាគមានមត្ថំ ន បកាសេយ្យ, អថ សព្ពោបេសោ ឥធ វិចារិតព្ពោយេវាតិ ចោទនាយ តថា អវិចារណស្ស ឯកន្តការណំ និទ្ធារេត្វា តំ បរិហរន្តោ ‘‘មជ្ឈេ វិសុទ្ធិមគ្គោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ មជ្ឈេតិ ខុទ្ទកតោ អញ្ញេសំ ចតុន្នម្បិ អាគមានំ អព្ភន្តរេ. ហិ-សទ្ទោ ការណេ, តេន យថាវុត្តំ ការណំ ជោតេតិ. តត្ថាតិ តេសុ ចតូសុ អាគមេសុ. យថាភាសិតន្តិ ភគវតា យំ យំ ទេសិតំ, ទេសិតានុរូបំ វា. អបិ ច សំវណ្ណកេហិ សំវណ្ណនាវសេន យំ យំ ភាសិតំ, ភាសិតានុរូបន្តិបិ អត្ថោ. ឥច្ចេវាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទេន យថាវុត្តំ ការណំ និទស្សេតិ, ឥមិនាវ ការណេន, ឥទមេវ វា ការណំ មនសិ សន្និធាយាតិ អត្ថោ. កតោតិ ឯត្ថាបិ ‘‘វិសុទ្ធិមគ្គោ ឯសា’’តិ បទំ កម្មភាវេន សម្ពជ្ឈតិ អាវុត្តិយាទិនយេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តម្បីតិ តំ វិសុទ្ធិមគ្គម្បិ ញាណេន គហេត្វាន. ឯតាយាតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា នាម ឯតាយ អដ្ឋកថាយ. ឯត្ថ ច ‘‘មជ្ឈេ ឋត្វា’’តិ ឯតេន មជ្ឈត្តភាវទីបនេន វិសេសតោ ចតុន្នម្បិ អាគមានំ សាធារណដ្ឋកថា វិសុទ្ធិមគ្គោ, ន សុមង្គលវិលាសិនីអាទយោ វិយ អសាធារណដ្ឋកថាតិ ទស្សេតិ. អវិសេសតោ បន វិនយាភិធម្មានម្បិ យថារហំ សាធារណដ្ឋកថា ហោតិយេវ, តេហិ សម្មិស្សតាយ ច តទវសេសស្ស ខុទ្ទកាគមស្ស ¶ វិសេសតោ សាធារណា សមានាបិ តំ ឋបេត្វា ចតុន្នមេវ អាគមានំ សាធារណាត្វេវ វុត្តាតិ.

ឥតិ សោឡសគាថាវណ្ណនា.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និទានកថាវណ្ណនា

ឯវំ ¶ ¶ យថាវុត្តេន វិវិធេន នយេន បណាមាទិកំ បករណារម្ភវិធានំ កត្វា ឥទានិ វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនវសេនេវ សុវិភាវិតំ, សុវិញ្ញាបិតញ្ច ហោតីតិ បឋមំ តាវ វគ្គសុត្តវសេន វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ទីឃាគមោ នាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ ‘‘ទីឃស្ស អាគមវរស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ យទិទំ វុត្តំ, តស្មិំ វចនេ. ‘‘យស្ស អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ បដិញ្ញាតំ, សោ ទីឃាគមោ នាម វគ្គសុត្តវសេន ឯវំ វេទិតព្ពោ, ឯវំ វិភាគោតិ វា អត្ថោ. អថ វា តត្ថាតិ ‘‘ទីឃាគមនិស្សិត’’ន្តិ យំ វុត្តំ, ឯតស្មិំ វចនេ. យោ ទីឃាគមោ វុត្តោ, សោ ទីឃាគមោ នាម វគ្គសុត្តវសេន. ឯវំ វិភជិតព្ពោ, ឯទិសោតិ វា អត្ថោ. ‘‘ទីឃស្សា’’តិអាទិនា ហិ វុត្តំ ទូរវចនំ តំ-សទ្ទេន បដិនិទ្ទិសតិ វិយ ‘‘ទីឃាគមនិស្សិត’’ន្តិ វុត្តំ អាសន្នវចនម្បិ តំ-សទ្ទេន បដិនិទ្ទិសតិ អត្តនោ ពុទ្ធិយំ បរម្មុខំ វិយ បរិវត្តមានំ ហុត្វា បវត្តនតោ. ឯទិសេសុ ហិ ឋានេសុ អត្តនោ ពុទ្ធិយំ សម្មុខំ វា បរម្មុខំ វា បរិវត្តមានំ យថា តថា វា បដិនិទ្ទិសិតុំ វដ្ដតិ សទ្ទមត្តបដិនិទ្ទេសេន អត្ថស្សាវិរោធនតោ. វគ្គសុត្តាទីនំ និព្ពចនំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. តយោ វគ្គា យស្សាតិ តិវគ្គោ. ចតុត្តិំស សុត្តានិ ឯត្ថ សង្គយ្ហន្តិ, តេសំ វា សង្គហោ គណនា ឯត្ថាតិ ចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោ.

អត្តនោ សំវណ្ណនាយ បឋមសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេនេវ បវត្តភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘តស្ស…បេ… និទានមាទី’’តិ វុត្តំ. អាទិភាវោ ហេត្ថ សង្គីតិក្កមេនេវ វេទិតព្ពោ. កស្មា បន ចតូសុ អាគមេសុ ទីឃាគមោ បឋមំ សង្គីតោ, តត្ថ ច សីលក្ខន្ធវគ្គោ បឋមំ និក្ខិត្តោ, តស្មិញ្ច ព្រហ្មជាលសុត្តំ, តត្ថាបិ និទានន្តិ? នាយមនុយោគោ កត្ថចិបិ ន បវត្តតិ សព្ពត្ថេវ វចនក្កមមត្តំ បដិច្ច អនុយុញ្ជិតព្ពតោ. អបិច សទ្ធាវហគុណត្តា ទីឃាគមោវ បឋមំ សង្គីតោ. សទ្ធា ហិ កុសលធម្មានំ ពីជំ. យថាហ ‘‘សទ្ធា ពីជំ តបោ វុដ្ឋី’’តិ (សំ. និ. ២.១៩៧; សុ. និ. ៧៧). សទ្ធាវហគុណតា ចស្ស ហេដ្ឋា ទស្សិតាយេវ. កិញ្ច ភិយ្យោ – កតិបយសុត្តសង្គហតាយ ¶ ចេវ អប្បបរិមាណតាយ ច ឧគ្គហណធារណាទិសុខតោ បឋមំ សង្គីតោ. តថា ហេស ចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោ, ចតុសដ្ឋិភាណវារបរិមាណោ ច. សីលកថាពាហុល្លតោ បន សីលក្ខន្ធវគ្គោ បឋមំ និក្ខិត្តោ. សីលញ្ហិ សាសនស្ស អាទិ សីលបតិដ្ឋានត្តា សព្ពគុណានំ ¶ . តេនេវាហ ‘‘តស្មា តិហ ត្វំ ភិក្ខុ អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលេសុ ធម្មេសុ. កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ? សីលញ្ច សុវិសុទ្ធ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ៥.៤៦៩). សីលក្ខន្ធកថាពាហុល្លតោ ហិ សោ ‘‘សីលក្ខន្ធវគ្គោ’’តិ វុត្តោ. ទិដ្ឋិវិនិវេឋនកថាភាវតោ បន សុត្តន្តបិដកស្ស និរវសេសទិដ្ឋិវិភជនំ ព្រហ្មជាលសុត្តំ បឋមំ និក្ខិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តេបិដកេ ហិ ពុទ្ធវចនេ ព្រហ្មជាលសទិសំ ទិដ្ឋិគតានិ និគ្គុម្ពំ និជ្ជដំ កត្វា វិភត្តសុត្តំ នត្ថិ. និទានំ បន បឋមសង្គីតិយំ មហាកស្សបត្ថេរេន បុដ្ឋេន អាយស្មតា អានន្ទេន ទេសកាលាទិនិទស្សនត្ថំ បឋមំ និក្ខិត្តន្តិ. តេនាហ ‘‘ព្រហ្មជាលស្សាបី’’តិអាទិ. តត្ថ ច ‘‘អាយស្មតា’’តិអាទិនា ទេសកំ និយមេតិ, បឋមសង្គីតិកាលេតិ បន កាលន្តិ, អយមត្ថោ ឧបរិ អាវិ ភវិស្សតិ.

បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា

ឥទានិ ‘‘បឋមមហាសង្គីតិកាលេ’’តិ វចនប្បសង្គេន តំ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេន្តោ, យស្សំ វា បឋមមហាសង្គីតិយំ និក្ខិត្តានុក្កមេន សំវណ្ណនំ កត្តុកាមត្តា តំ វិភាវេន្តោ តស្សា តន្តិយា អារុឡ្ហាយបិ ឥធ វចនេ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចេសា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ហិ កិញ្ចាបិ…បេ… មារុឡ្ហាតិ ឯតេន ននុ សា សង្គីតិក្ខន្ធកេ តន្តិមារុឡ្ហា, កស្មា ឥធ បុន វុត្តា, យទិ ច វុត្តា អស្ស និរត្ថកតា, គន្ថគរុតា ច សិយាតិ ចោទនាលេសំ ទស្សេតិ. ‘‘និទាន…បេ… វេទិតព្ពា’’តិ បន ឯតេន និទានកោសល្លត្ថភាវតោ យថាវុត្តទោសតា ន សិយាតិ វិសេសការណទស្សនេន បរិហរតិ. ‘‘បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចេសា’’តិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ឦទិសេសុ ឋានេសុ វត្តព្ពសម្បិណ្ឌនត្ថោ. តេន ហិ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តំ និទានញ្ច អាទិ, ឯសា ច បឋមមហាសង្គីតិ នាម ឯវំ វេទិតព្ពាតិ ឥមមត្ថំ សម្បិណ្ឌេតិ. ឧបញ្ញាសត្ថោ វា ច-សទ្ទោ, ឧបញ្ញាសោតិ ច វាក្យារម្ភោ វុច្ចតិ. ឯសា ហិ គន្ថការានំ បកតិ, យទិទំ កិញ្ចិ វត្វា បុន អបរំ វត្តុមារភន្តានំ ច-សទ្ទបយោគោ. យំ បន វជិរពុទ្ធិត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘ឯត្ថ ច-សទ្ទោ អតិរេកត្ថោ, តេន អញ្ញាបិ អត្ថីតិ ទីបេតី’’តិ (វជិរ ដី. ពាហិរនិទានកថាវណ្ណនា), តទយុត្តមេវ. ន ហេត្ថ ច-សទ្ទេន តទត្ថោ វិញ្ញាយតិ. យទិ ចេត្ថ តទត្ថទស្សនត្ថមេវ ច-ការោ អធិប្បេតោ សិយា, ឯវំ សតិ សោ ន កត្តព្ពោយេវ បឋមសទ្ទេនេវ អញ្ញាសំ ទុតិយាទិសង្គីតីនម្បិ ¶ អត្ថិភាវស្ស ទស្សិតត្តា. ទុតិយាទិមុបាទាយ ហិ បឋមសទ្ទបយោគោ ¶ ទីឃាទិមុបាទាយ រស្សាទិសទ្ទបយោគោ វិយ. យថាបច្ចយំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតត្តា, បញ្ញត្តត្តា ច វិប្បកិណ្ណានំ ធម្មវិនយានំ សង្គហេត្វា គាយនំ កថនំ សង្គីតិ, ឯតេន តំ តំ សិក្ខាបទានំ, តំតំសុត្តានញ្ច អាទិបរិយោសានេសុ, អន្តរន្តរា ច សម្ពន្ធវសេន ឋបិតំ សង្គីតិការកវចនំ សង្គហិតំ ហោតិ. មហាវិសយត្តា, បូជិតត្តា ច មហតី សង្គីតិ មហាសង្គីតិ, បឋមា មហាសង្គីតិ បឋមមហាសង្គីតិ. កិញ្ចាបីតិ អនុគ្គហត្ថោ, តេន បាឡិយម្បិ សា សង្គីតិមារុឡ្ហាវាតិ អនុគ្គហំ ករោតិ, ឯវម្បិ តត្ថារុឡ្ហមត្តេន ឥធ សោតូនំ និទានកោសល្លំ ន ហោតីតិ បន-សទ្ទេន អរុចិយត្ថំ ទស្សេតិ. និទទាតិ ទេសនំ ទេសកាលាទិវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ, តស្មិំ កោសល្លំ, តទត្ថាយាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ តំ វិត្ថារេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ធម្មចក្កបវត្តនញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សត្តានំ ទស្សនានុត្តរិយសរណាទិបដិលាភហេតុភូតាសុ វិជ្ជមានាសុបិ អញ្ញាសុ ភគវតោ កិរិយាសុ ‘‘ពុទ្ធោ ពោធេយ្យ’’ន្តិ (ពុ. វំ. អដ្ឋ. អព្ភន្តរនិទាន ១; ចរិយា. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថា; ឧទាន អដ្ឋ. ១៨) បដិញ្ញាយ អនុលោមនតោ វិនេយ្យានំ មគ្គផលុប្បត្តិហេតុភូតា កិរិយាវ និប្បរិយាយេន ពុទ្ធកិច្ចំ នាមាតិ តំ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘ធម្មចក្កប្បវត្តនញ្ហិ…បេ… វិនយនា’’តិ វុត្តំ. ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ បន បុព្ពភាគេ ភគវតា ភាសិតំ សុណន្តានម្បិ វាសនាភាគិយមេវ ជាតំ, ន សេក្ខភាគិយំ, ន និព្ពេធភាគិយំ តបុស្សភល្លិកានំ សរណទានំ វិយ. ឯសា ហិ ធម្មតា, តស្មា តមេវ មរិយាទភាវេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សទ្ធិន្ទ្រិយាទិ ធម្មោយេវ បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ ធម្មចក្កំ. អថ វា ចក្កន្តិ អាណា, ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មញ្ច តំ ចក្កញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ. ធម្មេន ញាយេន ចក្កន្តិបិ ធម្មចក្កំ. វុត្តញ្ហិ បដិសម្ភិទាយំ –

‘‘ធម្មញ្ច បវត្តេតិ ចក្កញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ. ចក្កញ្ច បវត្តេតិ ធម្មញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មេន បវត្តេតីតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មចរិយាយ បវត្តេតីតិ ធម្មចក្ក’’ន្តិអាទិ (បដិ. ម. ២.៤០, ៤១).

តស្ស បវត្តនំ តថា. បវត្តនន្តិ ច បវត្តយមានំ, បវត្តិតន្តិ បច្ចុប្បន្នាតីតវសេន ទ្វិធា អត្ថោ. យំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ ‘‘ធម្មចក្កបវត្តនសុត្តន្តំ ¶ ទេសេន្តោ ធម្មចក្កំ បវត្តេតិ នាម, អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរស្ស មគ្គផលាធិគតតោ បដ្ឋាយ បវត្តិតំ នាមា’’តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.១០៨១-១០៨៨; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.២.៤០). ឥធ បន បច្ចុប្បន្នវសេនេវ អត្ថោ យុត្តោ. យាវាតិ បរិច្ឆេទត្ថេ និបាតោ, សុភទ្ទស្ស នាម បរិព្ពាជកស្ស វិនយនំ ¶ អន្តោបរិច្ឆេទំ កត្វាតិ អភិវិធិវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តញ្ហិ ភគវា បរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នោយេវ វិនេសីតិ. កតំ បរិនិដ្ឋាបិតំ ពុទ្ធកិច្ចំ យេនាតិ តថា, តស្មិំ. កតពុទ្ធកិច្ចេ ភគវតិ លោកនាថេ បរិនិព្ពុតេតិ សម្ពន្ធោ, ឯតេន ពុទ្ធកត្តព្ពស្ស កិច្ចស្ស កស្សចិបិ អសេសិតភាវំ ទីបេតិ. តតោយេវ ហិ ភគវា បរិនិព្ពុតោតិ. ននុ ច សាវកេហិ វិនីតាបិ វិនេយ្យា ភគវតាយេវ វិនីតា នាម. តថា ហិ សាវកភាសិតំ សុត្តំ ‘‘ពុទ្ធភាសិត’’ន្តិ វុច្ចតិ. សាវកវិនេយ្យា ច ន តាវ វិនីតា, តស្មា ‘‘កតពុទ្ធកិច្ចេ’’តិ ន វត្តព្ពន្តិ? នាយំ ទោសោ តេសំ វិនយនុបាយស្ស សាវកេសុ ឋបិតត្តា. តេនេវាហ –

‘‘ន តាវាហំ បាបិម បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, យាវ មេ ភិក្ខូ ន សាវកា ភវិស្សន្តិ វិយត្តា វិនីតា វិសារទា ពហុស្សុតា ធម្មធរា…បេ… ឧប្បន្នំ បរប្បវាទំ សហ ធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហេត្វា សបាដិហារិយំ ធម្មំ ទេសេស្សន្តី’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.១៦៨; ឧទា. ៥១).

‘‘កុសិនារាយ’’ន្តិអាទិនា ភគវតោ បរិនិព្ពុតទេសកាលវិសេសវចនំ ‘‘អបរិនិព្ពុតោ ភគវា’’តិ គាហស្ស មិច្ឆាភាវទស្សនត្ថំ, លោកេ ជាតសំវទ្ធាទិភាវទស្សនត្ថញ្ច. តថា ហិ មនុស្សភាវស្ស សុបាកដករណត្ថំ មហាពោធិសត្តា ចរិមភវេ ទារបរិគ្គហាទីនិបិ ករោន្តីតិ. កុសិនារាយន្តិ ឯវំ នាមកេ នគរេ. តញ្ហិ នគរំ កុសហត្ថំ បុរិសំ ទស្សនដ្ឋានេ មាបិតត្តា ‘‘កុសិនារ’’ន្តិ វុច្ចតិ, សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មំ. ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេតិ តស្ស នគរស្ស ឧបវត្តនភូតេ មល្លរាជូនំ សាលវនេ. តញ្ហិ សាលវនំ នគរំ បវិសិតុកាមា ឧយ្យានតោ ឧបច្ច វត្តន្តិ គច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ ឧបវត្តនំ. យថា ហិ អនុរាធបុរស្ស ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយំ ថូបារាមោ, ឯវំ តំ ឧយ្យានំ កុសិនារាយ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយំ ហោតិ. យថា ច ថូបារាមតោ ទក្ខិណទ្វារេន នគរំ បវិសនមគ្គោ បាចីនមុខោ គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តតិ, ឯវំ ឧយ្យានតោ សាលបន្តិ បាចីនមុខា គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តា, តស្មា តំ ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អបរេ បន ¶ ‘‘តំ សាលវនមុបគន្ត្វា មិត្តសុហជ្ជេ អបលោកេត្វា និវត្តនតោ ឧបវត្តនន្តិ បាកដំ ជាតំ កិរា’’តិ វទន្តិ. យមកសាលានមន្តរេតិ យមកសាលានំ វេមជ្ឈេ. តត្ថ កិរ ភគវតោ បញ្ញត្តស្ស បរិនិព្ពានមញ្ចស្ស សីសភាគេ ឯកា សាលបន្តិ ហោតិ, បាទភាគេ ឯកា. តត្រាបិ ឯកោ តរុណសាលោ សីសភាគស្ស អាសន្នោ ហោតិ, ឯកោ បាទភាគស្ស. តស្មា ‘‘យមកសាលានមន្តរេ’’តិ វុត្តំ. អបិច ‘‘យមកសាលា នាម មូលក្ខន្ធវិដបបត្តេហិ អញ្ញមញ្ញំ សំសិព្ពេត្វា ឋិតសាលា’’តិបិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. មា ឥតិ ចន្ទោ វុច្ចតិ តស្ស គតិយា ទិវសស្ស ¶ មិនិតព្ពតោ, តទា សព្ពកលាបារិបូរិយា បុណ្ណោ ឯវ មាតិ បុណ្ណមា. សទ្ទវិទូ បន ‘‘មោ សិវោ ចន្ទិមា ចេវា’’តិ វុត្តំ សក្កតភាសានយំ គហេត្វា ឱការន្តម្បិ ចន្ទិមវាចក ម-សទ្ទមិច្ឆន្តិ. វិសាខាយ យុត្តោ បុណ្ណមា យត្ថាតិ វិសាខាបុណ្ណមោ, សោយេវ ទិវសោ តថា, តស្មិំ. បច្ចូសតិ តិមិរំ វិនាសេតីតិ បច្ចូសោ, បតិ-បុព្ពោ ឧស-សទ្ទោ រុជាយន្តិ ហិ នេរុត្តិកា, សោយេវ សមយោតិ រត្តិយា បច្ឆិមយាមបរិយាបន្នោ កាលវិសេសោ វុច្ចតិ, តស្មិំ. វិសាខាបុណ្ណមទិវសេ ឦទិសេ រត្តិយា បច្ឆិមសមយេតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឧបាទីយតេ កម្មកិលេសេហីតិ ឧបាទិ, វិបាកក្ខន្ធា, កដត្តា ច រូបំ. សោ បន ឧបាទិ កិលេសាភិសង្ខារមារនិម្មថនេ អនោស្សដ្ឋោ, ឥធ ខន្ធមច្ចុមារនិម្មថនេ ឱស្សដ្ឋោន សេសិតោ, តស្មា នត្ថិ ឯតិស្សា ឧបាទិសង្ខាតោ សេសោ, ឧបាទិស្ស វា សេសោតិ កត្វា ‘‘អនុបាទិសេសា’’តិ វុច្ចតិ. និព្ពានធាតូតិ ចេត្ថ និព្ពុតិមត្តំ អធិប្បេតំ, និព្ពានញ្ច តំ សភាវធារណតោ ធាតុ ចាតិ កត្វា. និព្ពុតិយា ហិ ការណបរិយាយេន អសង្ខតធាតុ តថា វុច្ចតិ. ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចាយំ ករណនិទ្ទេសោ. អនុបាទិសេសតាសង្ខាតំ ឥមំ បការំ ភូតស្ស បត្តស្ស បរិនិព្ពុតស្ស ភគវតោ លក្ខណេ និព្ពានធាតុសង្ខាតេ អត្ថេ តតិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ននុ ច ‘‘អនុបាទិសេសាយា’’តិ និព្ពានធាតុយាវ វិសេសនំ ហោតិ, ន បរិនិព្ពុតស្ស ភគវតោ, អថ កស្មា តំ ភគវា បត្តោតិ វុត្តោតិ? និព្ពានធាតុយា សហចរណតោ. តំសហចរណេន ហិ ភគវាបិ អនុបាទិសេសភាវំ បត្តោតិ វុច្ចតិ. អថ វា អនុបាទិសេសភាវសង្ខាតំ ឥមំ បការំ បត្តាយ និព្ពានធាតុយា លក្ខណេ សញ្ជាននកិរិយាយ តតិយាតិបិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយាតិ ច អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុ ¶ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘ឩនបញ្ចពន្ធនេន បត្តេនា’’តិ (បារា. ៦១២). ឯត្ថ ហិ ឩនបញ្ចពន្ធនបត្តោ ហុត្វាតិ អត្ថំ វទន្តិ. អបិច និព្ពានធាតុយា អនុបាទិសេសាយ អនុបាទិសេសា ហុត្វា ភូតាយាតិបិ យុជ្ជតិ. វុត្តញ្ហិ ឧទានដ្ឋកថាយ នន្ទសុត្តវណ្ណនាយំ ‘‘ឧបឌ្ឍុល្លិខិតេហិ កេសេហីតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ វិប្បកតុល្លិខិតេហិ កេសេហិ ឧបលក្ខិតាតិ អត្ថោ’’តិ (ឧទា. អដ្ឋ. ២២) ឯសនយោ ឦទិសេសុ. ធាតុភាជនទិវសេតិ ជេដ្ឋមាសស្ស សុក្កបក្ខបញ្ចមីទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ, តញ្ច ន ‘‘សន្និបតិតាន’’ន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ, ‘‘ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ ឯតស្ស បន វិសេសនំ ‘‘ធាតុភាជនទិវសេ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ ឧស្សាហជននស្ស កាលវសេន ភិន្នាធិករណវិសេសនភាវតោ. ធាតុភាជនទិវសតោ ហិ បុរិមតរទិវសេសុបិ ភិក្ខូ សន្និបតិតាតិ. អថ វា ‘‘សន្និបតិតាន’’ន្តិ ឥទំ កាយសាមគ្គិវសេន សន្និបតនមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សមាគមនមត្តេន. តស្មា ‘‘ធាតុភាជនទិវសេ’’តិ ឥទំ ‘‘សន្និបតិតាន’’ន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ សម្ភវតិ, ឥទញ្ច ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ ឯតេនបិ សម្ពជ្ឈនីយំ ¶ . សង្ឃស្ស ថេរោ សង្ឃត្ថេរោ. សោ បន សង្ឃោ កិំ បរិមាណោតិ អាហ ‘‘សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សាន’’ន្តិ. សង្ឃសទ្ទេន ហិ អវិញ្ញាយមានស្ស បរិមាណស្ស វិញ្ញាបនត្ថមេវេតំ បុន វុត្តំ. សទ្ទវិទូ បន វទន្តិ –

‘‘សមាសោ ច តទ្ធិតោ ច, វាក្យត្ថេសុ វិសេសកា;

បសិទ្ធិយន្តុ សាមញ្ញំ, តេលំ សុគតចីវរំ.

តស្មា នាមមត្តភូតស្ស សង្ឃត្ថេរស្ស វិសេសនត្ថមេវេតំ បុន វុត្តន្តិ, និច្ចសាបេក្ខតាយ ច ឯទិសេសុ សមាសោ យថា ‘‘ទេវទត្តស្ស គរុកុល’’ន្តិ. និច្ចសាបេក្ខតា ចេត្ថ សង្ឃសទ្ទស្ស ភិក្ខុសតសហស្សសទ្ទំ សាបេក្ខត្តេបិ អញ្ញបទន្តរាភាវេន វាក្យេ វិយ អបេក្ខិតព្ពត្ថស្ស គមកត្តា. ‘‘សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សាន’’ន្តិ ហិ ឯតស្ស សង្ឃសទ្ទេ អវយវីភាវេន សម្ពន្ធោ, តស្សាបិ សាមិភាវេន ថេរសទ្ទេតិ. ‘‘សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សាន’’ន្តិ ច គណបាមោក្ខភិក្ខូយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តទា ហិ សន្និបតិតា ភិក្ខូ ឯត្តកាតិ គណនបថមតិក្កន្តា. តថា ហិ វេឡុវគាមេ វេទនាវិក្ខម្ភនតោ បដ្ឋាយ ‘‘នចិរេនេវ ភគវា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ សុត្វា តតោ តតោ អាគតេសុ ភិក្ខូសុ ឯកភិក្ខុបិ បក្កន្តោ នាម នត្ថិ. យថាហុ –

‘‘សត្តសតសហស្សានិ ¶ , តេសុ បាមោក្ខភិក្ខវោ;

ថេរោ មហាកស្សបោវ, សង្ឃត្ថេរោ តទា អហូ’’តិ.

អាយស្មា មហាកស្សបោ អនុស្សរន្តោ មញ្ញមានោ ចិន្តយន្តោ ហុត្វា ឧស្សាហំ ជនេសិ, អនុស្សរន្តោ មញ្ញមានោ ចិន្តយន្តោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ វា សម្ពន្ធោ. មហន្តេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា មហន្តោ កស្សបោតិ មហាកស្សបោ. អបិច ‘‘មហាកស្សបោ’’តិ ឧរុវេលកស្សបោ នទីកស្សបោ គយាកស្សបោ កុមារកស្សបោតិ ឥមេ ខុទ្ទានុខុទ្ទកេ ថេរេ ឧបាទាយ វុច្ចតិ. កស្មា បនាយស្មា មហាកស្សបោ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ អនុយោគេ សតិ តំ ការណំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘សត្តាហបរិនិព្ពុតេ’’តិអាទិ. សត្ត អហានិ សមាហដានិ សត្តាហំ. សត្តាហំ បរិនិព្ពុតស្ស អស្សាតិ តថា យថា ‘‘អចិរបក្កន្តោ, មាសជាតោ’’តិ, អន្តត្ថអញ្ញបទសមាសោយំ, តស្មិំ. ភគវតោ បរិនិព្ពានទិវសតោ បដ្ឋាយ សត្តាហេ វីតិវត្តេតិ វុត្តំ ហោតិ, ឯតស្ស ‘‘វុត្តវចន’’ន្តិ បទេន សម្ពន្ធោ, តថា ‘‘សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេនា’’តិ ឯតស្សបិ. តត្ថ សុភទ្ទោតិ តស្ស នាមមត្តំ, វុឌ្ឍកាលេ បន បព្ពជិតត្តា ‘‘វុឌ្ឍបព្ពជិតេនា’’តិ វុត្តំ, ឯតេន សុភទ្ទបរិព្ពាជកាទីហិ តំ វិសេសំ ករោតិ. ‘‘អលំ អាវុសោ’’តិអាទិនា ¶ តេន វុត្តវចនំ និទស្សេតិ. សោ ហិ សត្តាហបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ អាយស្មតា មហាកស្សបត្ថេរេន សទ្ធិំ បាវាយ កុសិនារំ អទ្ធានមគ្គបដិបន្នេសុ បញ្ចមត្តេសុ ភិក្ខុសតេសុ អវីតរាគេ ភិក្ខូ អន្តរាមគ្គេ ទិដ្ឋអាជីវកស្ស សន្តិកា ភគវតោ បរិនិព្ពានំ សុត្វា បត្តចីវរានិ ឆឌ្ឌេត្វា ពាហា បគ្គយ្ហំ នានប្បការំ បរិទេវន្តេ ទិស្វា ឯវមាហ.

កស្មា បន សោ ឯវមាហាតិ? ភគវតិ អាឃាតេន. អយំ កិរេសោ ខន្ធកេ អាគតេ អាតុមាវត្ថុស្មិំ (មហាវ. ៣០៣) នហាបិតបុព្ពកោ វុឌ្ឍបព្ពជិតោ ភគវតិ កុសិនារតោ និក្ខមិត្វា អឌ្ឍតេឡសេហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ អាតុមំ គច្ឆន្តេ ‘‘ភគវា អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា ‘‘អាគតកាលេយាគុទានំ ករិស្សាមី’’តិ សាមណេរភូមិយំ ឋិតេ ទ្វេ បុត្តេ ឯតទវោច ‘‘ភគវា កិរ តាតា អាតុមំ អាគច្ឆតិ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អឌ្ឍតេឡសេហិ ភិក្ខុសតេហិ, គច្ឆថ តុម្ហេ តាតា, ខុរភណ្ឌំ អាទាយ នាឡិយា វា បសិព្ពកេន វា អនុឃរកំ អាហិណ្ឌថ, លោណម្បិ តេលម្បិ តណ្ឌុលម្បិ ខាទនីយម្បិ ¶ សំហរថ, ភគវតោ អាគតស្ស យាគុទានំ ករិស្សាមី’’តិ. តេ តថា អកំសុ. អថ ភគវតិ អាតុមំ អាគន្ត្វា ភុសាគារកំ បវិដ្ឋេ សុភទ្ទោ សាយន្ហសមយំ គាមទ្វារំ គន្ត្វា មនុស្សេ អាមន្តេត្វា ‘‘ហត្ថកម្មមត្តំ មេ ទេថា’’តិ ហត្ថកម្មំ យាចិត្វា ‘‘កិំ ភន្តេ ករោមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច គណ្ហថា’’តិ សព្ពូបករណានិ គាហាបេត្វា វិហារេ ឧទ្ធនានិ ការេត្វា ឯកំ កាឡកំ កាសាវំ និវាសេត្វា តាទិសមេវ បារុបិត្វា ‘‘ឥទំ ករោថ, ឥទំ ករោថា’’តិ សព្ពរត្តិំ វិចារេន្តោ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា ភោជ្ជយាគុញ្ច មធុគោឡកញ្ច បដិយាទាបេសិ. ភោជ្ជយាគុ នាម ភុញ្ជិត្វា បាតព្ពយាគុ, តត្ថ សប្បិមធុផាណិតមច្ឆមំសបុប្ផផលរសាទិ យំ កិញ្ចិ ខាទនីយំ នាម អត្ថិ, តំ សព្ពំ បវិសតិ. កីឡិតុកាមានំ សីសមក្ខនយោគ្គា ហោតិ សុគន្ធគន្ធា.

អថ ភគវា កាលស្សេវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ អាតុមាភិមុខោ បាយាសិ. អថ តស្ស អារោចេសុំ ‘‘ភគវា បិណ្ឌាយ គាមំ បវិសតិ, តយា កស្ស យាគុ បដិយាទិតា’’តិ. សោ យថានិវត្ថបារុតេហេវ តេហិ កាឡកកាសាវេហិ ឯកេន ហត្ថេន ទព្ពិញ្ច កដច្ឆុញ្ច គហេត្វា ព្រហ្មា វិយ ទក្ខិណំ ជាណុមណ្ឌលំ ភូមិយំ បតិដ្ឋបេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ មេ ភន្តេ ភគវា យាគុ’’ន្តិ អាហ. តតោ ‘‘ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តី’’តិ ខន្ធកេ (មហាវ. ៣០៤) អាគតនយេន ភគវា បុច្ឆិត្វា ច សុត្វា ច តំ វុឌ្ឍបព្ពជិតំ វិគរហិត្វា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ អកប្បិយសមាទានសិក្ខាបទំ, ខុរភណ្ឌបរិហរណសិក្ខាបទញ្ចាតិ ទ្វេ សិក្ខាបទានិ បញ្ញបេត្វា ‘‘អនេកកប្បកោដិយោ ភិក្ខវេ ភោជនំ បរិយេសន្តេហេវ វីតិនាមិតា ¶ , ឥទំ បន តុម្ហាកំ អកប្បិយំ, អធម្មេន ឧប្បន្នំ ភោជនំ ឥមំ បរិភុញ្ជិត្វា អនេកានិ អត្តភាវសហស្សានិ អបាយេស្វេវ និព្ពត្តិស្សន្តិ, អបេថ មា គណ្ហថា’’តិ វត្វា ភិក្ខាចារាភិមុខោ អគមាសិ, ឯកភិក្ខុនាបិ ន កិញ្ចិ គហិតំ. សុភទ្ទោ អនត្តមនោ ហុត្វា ‘‘អយំ សព្ពំ ជានាមី’’តិ អាហិណ្ឌតិ, សចេ ន គហេតុកាមោ បេសេត្វា អារោចេតព្ពំ អស្ស, បក្កាហារោ នាម សព្ពចិរំ តិដ្ឋន្តោ សត្តាហមត្តំ តិដ្ឋេយ្យ, ឥទញ្ច មម យាវជីវំ បរិយត្តំ អស្ស, សព្ពំ តេន នាសិតំ, អហិតកាមោ អយំ មយ្ហ’’ន្តិ ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ទសពលេ ធរមានេ កិញ្ចិ វត្តុំ ¶ នាសក្ខិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘អយំ ឧច្ចា កុលា បព្ពជិតោ មហាបុរិសោ, សចេ កិញ្ចិ ធរន្តស្ស វក្ខាមិ, មមំយេវ សន្តជ្ជេស្សតី’’តិ.

ស្វាយំ អជ្ជ មហាកស្សបត្ថេរេន សទ្ធិំ គច្ឆន្តោ ‘‘បរិនិព្ពុតោ ភគវា’’តិ សុត្វា លទ្ធស្សាសោ វិយ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឯវមាហ. ថេរោ បន តំ សុត្វា ហទយេ បហារំ វិយ, មត្ថកេ បតិតសុក្ខាសនិំ វិយ (សុក្ខាសនិ វិយ ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៣២) មញ្ញិ, ធម្មសំវេគោ ចស្ស ឧប្បជ្ជិ ‘‘សត្តាហមត្តបរិនិព្ពុតោ ភគវា, អជ្ជាបិស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ធរតិយេវ, ទុក្ខេន ភគវតា អារាធិតសាសនេ នាម ឯវំ លហុំ មហន្តំ បាបំ កសដំ កណ្ដកោ ឧប្បន្នោ, អលំ ខោ បនេស បាបោ វឌ្ឍមានោ អញ្ញេបិ ឯវរូបេ សហាយេ លភិត្វា សាសនំ ឱសក្កាបេតុ’’ន្តិ.

តតោ ថេរោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ ខោ បនាហំ ឥមំ មហល្លកំ ឥធេវ បិលោតិកំ និវាសេត្វា ឆារិកាយ ឱកិរាបេត្វា នីហរាបេស្សាមិ, មនុស្សា ‘សមណស្ស គោតមស្ស សរីរេ ធរមានេយេវ សាវកា វិវទន្តី’តិ អម្ហាកំ ទោសំ ទស្សេស្សន្តិ, អធិវាសេមិ តាវ. ភគវតា ហិ ទេសិតធម្មោ អសង្គហិតបុប្ផរាសិសទិសោ, តត្ថ យថា វាតេន បហដបុប្ផានិ យតោ វា តតោ វា គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ ឯវរូបានំ វសេន គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ វិនយេ ឯកំ ទ្វេ សិក្ខាបទានិ នស្សិស្សន្តិ, សុត្តេ ឯកោ ទ្វេ បញ្ហាវារា នស្សិស្សន្តិ, អភិធម្មេ ឯកំ ទ្វេ ភូមន្តរានិ នស្សិស្សន្តិ, ឯវំ អនុក្កមេន មូលេ នដ្ឋេ បិសាចសទិសា ភវិស្សាម, តស្មា ធម្មវិនយសង្គហំ ករិស្សាមិ, ឯវំ សតិ ទឡ្ហសុត្តេន សង្គហិតបុប្ផានិ វិយ អយំ ធម្មវិនយោ និច្ចលោ ភវិស្សតិ. ឯតទត្ថញ្ហិ ភគវា មយ្ហំ តីណិ គាវុតានិ បច្ចុគ្គមនំ អកាសិ, តីហិ ឱវាទេហិ (សំ. និ. ២.១៤៩, ១៥០, ១៥១) ឧបសម្បទំ អកាសិ, កាយតោ ចីវរបរិវត្តនំ អកាសិ, អាកាសេ បាណិំ ចាលេត្វា ចន្ទោបមបដិបទំ កថេន្តោ មញ្ញេវ សក្ខិំ កត្វា កថេសិ, តិក្ខត្តុំ សកលសាសនរតនំ បដិច្ឆាបេសិ, មាទិសេ ភិក្ខុម្ហិ តិដ្ឋមានេ អយំ បាបោ សាសនេ វឌ្ឍិំ មា អលត្ថ, យាវ អធម្មោ ន ទិប្បតិ, ធម្មោ ន បដិពាហិយ្យតិ, អវិនយោ ន ទិប្បតិ, វិនយោ ន បដិពាហិយ្យតិ, អធម្មវាទិនោ ន ពលវន្តោ ហោន្តិ, ធម្មវាទិនោ ¶ ន ទុព្ពលា ហោន្តិ, អវិនយវាទិនោ ន ពលវន្តោ ហោន្តិ, វិនយវាទិនោ ន ទុព្ពលា ហោន្តិ, តាវ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិស្សាមិ, តតោ ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ បហោនកំ ¶ គហេត្វា កប្បិយាកប្បិយេ កថេស្សន្តិ, អថាយំ បាបោ សយមេវ និគ្គហំ បាបុណិស្សតិ, បុន សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន សក្ខិស្សតិ, សាសនំ ឥទ្ធញ្ចេវ ផីត្តញ្ច ភវិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា សោ ‘‘ឯវំ នាម មយ្ហំ ចិត្តំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ កស្សចិបិ អនារោចេត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សមស្សាសេត្វា អថ បច្ឆា ធាតុភាជនទិវសេ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អាយស្មា មហាកស្សបោ សត្តាហបរិនិព្ពុតេ…បេ… ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ.

តត្ថ អលន្តិ បដិក្ខេបវចនំ, ន យុត្តន្តិ អត្ថោ. អាវុសោតិ បរិទេវន្តេ ភិក្ខូ អាលបតិ. មា សោចិត្ថាតិ ចិត្តេ ឧប្បន្នពលវសោកេន មា សោកមកត្ថ. មា បរិទេវិត្ថាតិ វាចាយ មា វិលាបមកត្ថ. ‘‘បរិទេវនំ វិលាបោ’’តិ ហិ វុត្តំ. អសោចនាទីនំ ការណមាហ ‘‘សុមុត្តា’’តិអាទិនា. តេន មហាសមណេនាតិ និស្សក្កេ ករណវចនំ, ស្មាវចនស្ស វា នាព្យប្បទេសោ. ‘‘ឧបទ្ទុតា’’តិ បទេ បន កត្តរិ តតិយាវសេន សម្ពន្ធោ. ឧភយាបេក្ខញ្ហេតំ បទំ. ឧបទ្ទុតា ច ហោមាតិ តំកាលាបេក្ខវត្តមានវចនំ, ‘‘តទា’’តិ សេសោ. អតីតត្ថេ វា វត្តមានវចនំ, អហុម្ហាតិ អត្ថោ. អនុស្សរន្តោ ធម្មសំវេគវសេនេវ, ន បន កោធាទិវសេន. ធម្មសភាវចិន្តាវសេន ហិ បវត្តំ សហោត្តប្បញាណំ ធម្មសំវេគោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘សព្ពសង្ខតធម្មេសុ, ឱត្តប្បាការសណ្ឋិតំ;

ញាណមោហិតភារានំ, ធម្មសំវេគសញ្ញិត’’ន្តិ. (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា);

អញ្ញំ ឧស្សាហជននការណំ ទស្សេតុំ ‘‘ឦទិសស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឦទិសស្ស ច សង្ឃសន្និបាតស្សាតិ សត្តសតសហស្សគណបាមោក្ខត្ថេរប្បមុខគណនបថាតិក្កន្តសង្ឃសន្និបាតំ សន្ធាយ វទតិ. ‘‘ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតី’’តិអាទិនាបិ អញ្ញំ ការណំ ទស្សេតិ. តិដ្ឋតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ឋានំ, ហេតុ. ខោតិ អវធារណេ. បនាតិ វចនាលង្ការេ, ឯតំ ឋានំ វិជ្ជតេវ, នោ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. កិំ បន តន្តិ អាហ ‘‘យំ បាបភិក្ខូ’’តិអាទិ. យន្តិ និបាតមត្តំ, ការណនិទ្ទេសោ វា, យេន ឋានេន អន្តរធាបេយ្យុំ, តទេតំ ឋានំ វិជ្ជតិយេវាតិ. បាបេន លាមកេន ឥច្ឆាវចរេន សមន្នាគតា ភិក្ខូ បាបភិក្ខូ ¶ . អតីតោ សត្ថា ឯត្ថ, ឯតស្សាតិ វា អតីតសត្ថុកំ យថា ‘‘ពហុកត្តុកោ’’តិ. បធានំ វចនំ បាវចនំ. បា-សទ្ទោ ¶ ចេត្ថ និបាតោ ‘‘បា ឯវ វុត្យស្សា’’តិអាទីសុ វិយ. ឧបសគ្គបទំ វា ឯតំ, ទីឃំ កត្វា បន តថា វុត្តំ យថា ‘‘បាវទតី’’តិបិ វទន្តិ. បក្ខន្តិ អលជ្ជិបក្ខំ. ‘‘យាវ ចា’’តិអាទិនា សង្គីតិយា សាសនចិរដ្ឋិតិកភាវេ ការណំ, សាធកញ្ច ទស្សេតិ. ‘‘តស្មា’’តិ ហិ បទមជ្ឈាហរិត្វា ‘‘សង្គាយេយ្យ’’ន្តិ បទេន សម្ពន្ធនីយំ.

តត្ថ យាវ ច ធម្មវិនយោ តិដ្ឋតីតិ យត្តកំ កាលំ ធម្មោ ច វិនយោ ច លជ្ជិបុគ្គលេសុ តិដ្ឋតិ. បរិនិព្ពានមញ្ចកេ និបន្នេន ភគវតា មហាបរិនិព្ពានសុត្តេ (ទី. និ. ២.២១៦) វុត្តំ សន្ធាយ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ. ហិ-សទ្ទោ អាគមវសេន ទឡ្ហិជោតកោ. ទេសិតោ បញ្ញត្តោតិ ធម្មោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ច. សុត្តាភិធម្មសង្គហិតស្ស ហិ ធម្មស្ស អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា, តស្សេវ បការតោ ញាបនំ វិនេយ្យសន្តានេ ឋបនំ បញ្ញាបនំ. វិនយោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ច. វិនយតន្តិសង្គហិតស្ស ហិ អត្ថស្ស អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា, តស្សេវ បការតោ ញាបនំ អសង្ករតោ ឋបនំ បញ្ញាបនំ, តស្មា កម្មទ្វយម្បិ កិរិយាទ្វយេន សម្ពជ្ឈនំ យុជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ.

សោតិ សោ ធម្មោ ច វិនយោ ច. មមច្ចយេនាតិ មម អច្ចយកាលេ. ‘‘ភុម្មត្ថេ ករណនិទ្ទេសោ’’តិ ហិ អក្ខរចិន្តកា វទន្តិ. ហេត្វត្ថេ វា ករណវចនំ, មម អច្ចយហេតុ តុម្ហាកំ សត្ថា នាម ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហិ មហាបរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនាយំ ‘‘មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២១៦). លក្ខណវចនញ្ហេត្ថ ហេត្វត្ថសាធកំ យថា ‘‘នេត្តេ ឧជុំ គតេ សតី’’តិ (អ. និ. ៤.៧០; នេត្តិ. ១០.៩០, ៩៣). ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មយា វោ ឋិតេនេវ ‘‘ឥទំ លហុកំ, ឥទំ គរុកំ, ឥទំ សតេកិច្ឆំ, ឥទំ អតេកិច្ឆំ, ឥទំ លោកវជ្ជំ, ឥទំ បណ្ណត្តិវជ្ជំ, អយំ អាបត្តិ បុគ្គលស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋាតិ, អយំ គណស្ស, អយំ សង្ឃស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋាតី’’តិ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ អវីតិក្កមនីយតាវសេន ឱតិណ្ណវត្ថុស្មិំ សខន្ធកបរិវារោ ឧភតោវិភង្គោ មហាវិនយោ នាម ទេសិតោ, តំ សកលម្បិ វិនយបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ ‘‘ឥទំ វោ កត្តព្ពំ, ឥទំ វោ ន កត្តព្ព’’ន្តិ កត្តព្ពាកត្តព្ពស្ស វិភាគេន ¶ អនុសាសនតោ. ឋិតេនេវ ច មយា ‘‘ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គា, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ តេន តេន វិនេយ្យានំ អជ្ឈាសយានុរូបេន បការេន ឥមេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មេ វិភជិត្វា វិភជិត្វា សុត្តន្តបិដកំ ទេសិតំ, តំ សកលម្បិ សុត្តន្តបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ តំតំចរិយានុរូបំ សម្មាបដិបត្តិយា អនុសាសនតោ, ឋិតេនេវ ច មយា ‘‘ឥមេ ¶ បញ្ចក្ខន្ធា (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២១៦), ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ, ចត្តារិ សច្ចានិ, ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ, នវ ហេតូ, ចត្តារោ អាហារា, សត្ត ផស្សា, សត្ត វេទនា, សត្ត សញ្ញា, សត្ត ចេតនា, សត្ត ចិត្តានិ. តត្រាបិ ឯត្តកា ធម្មា កាមាវចរា, ឯត្តកា រូបាវចរា, ឯត្តកា អរូបាវចរា, ឯត្តកា បរិយាបន្នា, ឯត្តកា អបរិយាបន្នា, ឯត្តកា លោកិយា, ឯត្តកា លោកុត្តរា’’តិ ឥមេ ធម្មេ វិភជិត្វា វិភជិត្វា អភិធម្មបិដកំ ទេសិតំ, តំ សកលម្បិ អភិធម្មបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ ខន្ធាទិវិភាគេន ញាយមានំ ចតុសច្ចសម្ពោធាវហត្តា. ឥតិ សព្ពម្បេតំ អភិសម្ពោធិតោ យាវ បរិនិព្ពានា បញ្ចចត្តាលីស វស្សានិ ភាសិតំ លបិតំ ‘‘តីណិ បិដកានិ, បញ្ច និកាយា, នវង្គានិ, ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ឯវំ មហប្បភេទំ ហោតិ. ឥមានិ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ តិដ្ឋន្តិ, អហំ ឯកោវ បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, អហញ្ច បនិទានិ ឯកោវ ឱវទាមិ អនុសាសាមិ, មយិ បរិនិព្ពុតេ ឥមានិ ចតុរាសីតិ ពុទ្ធសហស្សានិ តុម្ហេ ឱវទិស្សន្តិ អនុសាសិស្សន្តិ ឱវាទានុសាសនកិច្ចស្ស និប្ផាទនតោតិ.

សាសនន្តិ បរិយត្តិបដិបត្តិបដិវេធវសេន តិវិធម្បិ សាសនំ, និប្បរិយាយតោ បន សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា. អទ្ធានំ គមិតុមលន្តិ អទ្ធនិយំ, អទ្ធានគាមិ អទ្ធានក្ខមន្តិ អត្ថោ. ចិរំ ឋិតិ ឯតស្សាតិ ចិរដ្ឋិតិកំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យេន បការេន ឥទំ សាសនំ អទ្ធនិយំ, តតោយេវ ច ចិរដ្ឋិតិកំ ភវេយ្យ, តេន បការេន ធម្មញ្ច វិនយញ្ច យទិ បនាហំ សង្គាយេយ្យំ, សាធុ វតាតិ.

ឥទានិ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អត្តនោ កតំ អនុគ្គហវិសេសំ សមនុស្សរិត្វា ចិន្តនាការម្បិ ទស្សេន្តោ ‘‘យញ្ចាហំ ភគវតា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘យញ្ចាហ’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘អនុគ្គហិតោ, បសំសិតោ’’តិ ឯតេហិ សម្ពន្ធោ. យន្តិ ¶ យស្មា, កិរិយាបរាមសនំ វា ឯតំ, តេន ‘‘អនុគ្គហិតោ, បសំសិតោ’’តិ ឯត្ថ អនុគ្គហណំ, បសំសនញ្ច បរាមសតិ. ‘‘ធារេស្សសី’’តិអាទិកំ បន វចនំ ភគវា អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ មហាកស្សបត្ថេរេន បញ្ញត្តសង្ឃាដិយំ និសិន្នោ តំ សង្ឃាដិំ បទុមបុប្ផវណ្ណេន បាណិនា អន្តន្តេន បរាមសន្តោ អាហ. វុត្តញ្ហេតំ កស្សបសំយុត្តេ (សំ. និ. ២.១៥៤) មហាកស្សបត្ថេរេនេវ អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេត្វា កថេន្តេន –

‘‘អថ ខោ អាវុសោ ភគវា មគ្គា ឱក្កម្ម យេន អញ្ញតរំ រុក្ខមូលំ តេនុបសង្កមិ, អថ ខ្វាហំ អាវុសោ បដបិលោតិកានំ សង្ឃាដិំ ចតុគ្គុណំ បញ្ញបេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោចំ ‘ឥធ ភន្តេ ភគវា និសីទតុ, យំ មមស្ស ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’តិ ¶ . និសីទិ ខោ អាវុសោ ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ, និសជ្ជ ខោ មំ អាវុសោ ភគវា ឯតទវោច ‘មុទុកា ខោ ត្យាយំ កស្សប បដបិលោតិកានំ សង្ឃាដី’តិ. បដិគ្គណ្ហាតុ មេ ភន្តេ ភគវា បដបិលោតិកានំ សង្ឃាដិំ អនុកម្បំ ឧបាទាយាតិ. ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ កស្សប សាណានិ បំសុកូលានិ និព្ពសនានីតិ. ធារេស្សាមហំ ភន្តេ ភគវតោ សាណានិ បំសុកូលានិ និព្ពសនានីតិ. សោ ខ្វាហំ អាវុសោ បដបិលោតិកានំ សង្ឃាដិំ ភគវតោ បាទាសិំ, អហំ បន ភគវតោ សាណានិ បំសុកូលានិ និព្ពសនានិ បដិបជ្ជិ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៤).

តត្ថ មុទុកា ខោ ត្យាយន្តិ មុទុកា ខោ តេ អយំ. កស្មា បន ភគវា ឯវមាហាតិ? ថេរេន សហ ចីវរំ បរិវត្តេតុកាមតាយ. កស្មា បរិវត្តេតុកាមោ ជាតោតិ? ថេរំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេតុកាមតាយ. កិំ សារិបុត្តមោគ្គល្លានា នត្ថីតិ? អត្ថិ, ឯវំ បនស្ស អហោសិ ‘‘ឥមេ ន ចិរំ ឋស្សន្តិ, ‘កស្សបោ បន វីសវស្សសតាយុកោ, សោ មយិ បរិនិព្ពុតេ សត្តបណ្ណិគុហាយំ វសិត្វា ធម្មវិនយសង្គហំ កត្វា មម សាសនំ បញ្ចវស្សសហស្សបរិមាណកាលំ បវត្តនកំ ករិស្សតី’’តិ អត្តនោ នំ ឋានេ ឋបេសិ, ឯវំ ភិក្ខូ កស្សបស្ស សុស្សុសិតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តី’’តិ តស្មា ឯវមាហ. ថេរោ បន យស្មា ចីវរស្ស វា បត្តស្ស វា វណ្ណេ កថិតេ ‘‘ឥមំ តុម្ហេ គណ្ហថា’’តិ វចនំ ចារិត្តមេវ, តស្មា ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ មេ ភន្តេ ភគវា’’តិ អាហ.

ធារេស្សសិ ¶ បន មេ ត្វំ កស្សបាតិ កស្សប ត្វំ ឥមានិ បរិភោគជិណ្ណានិ បំសុកូលានិ បារុបិតុំ សក្ខិស្សសីតិ វទតិ. តញ្ច ខោ ន កាយពលំ សន្ធាយ, បដិបត្តិបូរណំ បន សន្ធាយ ឯវមាហ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – អហំ ឥមំ ចីវរំ បុណ្ណំ នាម ទាសិំ បារុបិត្វា អាមកសុសានេ ឆឌ្ឌិតំ សុសានំ បវិសិត្វា តុម្ពមត្តេហិ បាណកេហិ សម្បរិកិណ្ណំ តេ បាណកេ វិធុនិត្វា មហាអរិយវំសេ ឋត្វា អគ្គហេសិំ, តស្ស មេ ឥមំ ចីវរំ គហិតទិវសេ ទសសហស្សចក្កវាឡេ មហាបថវី មហាវិរវំ វិរវមានា កម្បិត្ថ, អាកាសំ តដតដាយិ, ចក្កវាឡេ ទេវតា សាធុការំ អទំសុ, ឥមំ ចីវរំ គណ្ហន្តេន ភិក្ខុនា ជាតិបំសុកូលិកេន ជាតិអារញ្ញិកេន ជាតិឯកាសនិកេន ជាតិសបទានចារិកេន ភវិតុំ វដ្ដតិ, ត្វំ ឥមស្ស ចីវរស្ស អនុច្ឆវិកំ កាតុំ សក្ខិស្សសីតិ. ថេរោបិ អត្តនា បញ្ចន្នំ ហត្ថីនំ ពលំ ធារេតិ, សោ តំ អតក្កយិត្វា ‘‘អហមេតំ បដិបត្តិំ បូរេស្សាមី’’តិ ឧស្សាហេន សុគតចីវរស្ស អនុច្ឆវិកំ កាតុកាមោ ‘‘ធារេស្សាមហំ ភន្តេ’’តិ អាហ. បដិបជ្ជិន្តិ បដិបន្នោសិំ. ឯវំ បន ចីវរបរិវត្តនំ ¶ កត្វា ថេរេន បារុបិតចីវរំ ភគវា បារុបិ, សត្ថុ ចីវរំ ថេរោ. តស្មិំ សមយេ មហាបថវី ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ឧន្នទន្តី កម្បិត្ថ.

សាណានិ បំសុកូលានីតិ មតកឡេវរំ បរិវេឋេត្វា ឆឌ្ឌិតានិ តុម្ពមត្តេ កិមី បប្ផោដេត្វា គហិតានិ សាណវាកមយានិ បំសុកូលចីវរានិ. និព្ពសនានីតិ និដ្ឋិតវសនកិច្ចានិ, បរិភោគជិណ្ណានីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ឯកមេវ តំ ចីវរំ, អនេកាវយវត្តា បន ពហុវចនំ កតន្តិ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ចីវរេ សាធារណបរិភោគេនាតិ ឯត្ថ អត្តនា សាធារណបរិភោគេនាតិ អត្ថស្ស វិញ្ញាយមានត្តា, វិញ្ញាយមានត្ថស្ស ច សទ្ទស្ស បយោគេ កាមាចារត្តា ‘‘អត្តនា’’តិ ន វុត្តំ. ‘‘ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ កស្សប សាណានិ បំសុកូលានី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) ហិ វុត្តត្តា ‘‘អត្តនាវ សាធារណបរិភោគេនា’’តិ វិញ្ញាយតិ, នាញ្ញេន. ន ហិ កេវលំ សទ្ទតោយេវ សព្ពត្ថ អត្ថនិច្ឆយោ, អត្ថបករណាទិនាបិ យេភុយ្យេន អត្ថស្ស និយមិតត្តា. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បនេត្ថ ឯវំ វុត្តំ ‘‘ចីវរេ សាធារណបរិភោគេនាតិ ឯត្ថ ‘អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនា’តិ ឥធ វុត្តំ អត្តនា – សទ្ទមានេត្វា ‘ចីវរេ អត្តនា សាធារណបរិភោគេនា’តិ យោជេតព្ពំ.

យស្ស ¶ យេន ហិ សម្ពន្ធោ, ទូរដ្ឋម្បិ ច តស្ស តំ;

អត្ថតោ ហ្យសមានានំ, អាសន្នត្តមការណន្តិ.

អថ វា ភគវតា ចីវរេ សាធារណបរិភោគេន ភគវតា អនុគ្គហិតោតិ យោជនីយំ. ឯកស្សាបិ ហិ ករណនិទ្ទេសស្ស សហាទិយោគកត្តុត្ថជោតកត្តសម្ភវតោ’’តិ. សមានំ ធារណមេតស្សាតិ សាធារណោ, តាទិសោ បរិភោគោតិ សាធារណបរិភោគោ, តេន. សាធារណបរិភោគេន ច សមសមដ្ឋបនេន ច អនុគ្គហិតោតិ សម្ពន្ធោ.

ឥទានិ –

‘‘អហំ ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ, កស្សបោបិ ភិក្ខវេ យាវទេ អាកង្ខតិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.១៥២) –

នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាបភេទេ ¶ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមដ្ឋបនត្ថាយ ភគវតា វុត្តំ កស្សបសំយុត្តេ (សំ. និ. ២.១៥១) អាគតំ បាឡិមិមំ បេយ្យាលមុខេន, អាទិគ្គហណេន ច សង្ខិបិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អហំ ភិក្ខវេ’’តិអាទិ.

តត្ថ យាវទេតិ យាវទេវ, យត្តកំ កាលំ អាកង្ខាមិ, តត្តកំ កាលំ វិហរាមីតិ អត្ថោ. តតោយេវ ហិ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ, ចូឡគណ្ឋិបទេ ច ‘‘យាវទេតិ យាវទេវាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ លិខិតំ. សំយុត្តដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘យាវទេ អាកង្ខាមីតិ យាវទេវ ឥច្ឆាមី’’តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.២.១៥២) អត្ថោ វុត្តោ. តថា ហិ តត្ថ លីនត្ថបកាសនិយំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន ‘‘យាវទេវាតិ ឥមិនា សមានត្ថំ ‘យាវទេ’តិ ឥទំ បទ’’ន្តិ វុត្តំ. បោត្ថកេសុ បន កត្ថចិ ‘‘យាវទេវា’’តិ អយមេវ បាឋោ ទិស្សតិ. អបិ ច យាវទេតិ យត្តកំ សមាបត្តិវិហារំ វិហរិតុំ អាកង្ខាមិ, តត្តកំ សមាបត្តិវិហារំ វិហរាមីតិ សមាបត្តិដ្ឋានេ, យត្តកំ អភិញ្ញាវោហារំ វោហរិតុំ ¶ អាកង្ខាមិ, តត្តកំ អភិញ្ញាវោហារំ វោហរាមីតិ អភិញ្ញាឋានេ ច សហ បាឋសេសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេនាបិ តទេវត្ថំ យថាលាភនយេន ទស្សេតុំ ‘‘យត្តកេ សមាបត្តិវិហារេ, អភិញ្ញាវោហារេ វា អាកង្ខន្តោ វិហារាមិ ចេវ វោហរាមិ ច, តថា កស្សបោបីតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. អបរេ បន ‘‘យាវទេតិ ‘យំ បឋមជ្ឈានំ អាកង្ខាមិ, តំ បឋមជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហារាមី’តិអាទិនា សមាបត្តិដ្ឋានេ, ឥទ្ធិវិធាភិញ្ញាឋានេ ច អជ្ឈាហរិតស្ស ត-សទ្ទស្ស កម្មវសេន ‘យំ ទិព្ពសោតំ អាកង្ខាមិ, តេន ទិព្ពសោតេន សទ្ទេ សុណាមី’តិអាទិនា សេសាភិញ្ញាឋានេ ករណវសេន យោជនា វត្តព្ពា’’តិ វទន្តិ. វិវិច្ចេវ កាមេហីតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទោ និយមត្ថោ, ឧភយត្ថ យោជេតព្ពោ. យមេត្ថ វត្តព្ពំ, តទុបរិ អាវិ ភវិស្សតិ.

នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេតិ ឯត្ថ នវានុបុព្ពវិហារា នាម អនុបដិបាដិយា សមាបជ្ជិតព្ពត្តា ឯវំសញ្ញិតា និរោធសមាបត្តិយា សហ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. ឆឡភិញ្ញា នាម អាសវក្ខយញាណេន សហ បញ្ចាភិញ្ញាយោ. កត្ថចិ បោត្ថកេ ចេត្ថ អាទិសទ្ទោ ទិស្សតិ. សោ អនធិប្បេតោ យថាវុត្តាយ បាឡិយា គហេតព្ពស្ស អត្ថស្ស អនវសេសត្តា. មនុស្សេសុ, មនុស្សានំ វា ឧត្តរិភូតានំ, ឧត្តរីនំ វា មនុស្សានំ ឈាយីនញ្ចេវ អរិយានញ្ច ធម្មោតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ, មនុស្សធម្មា វា ឧត្តរីតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ. ទស កុសលកម្មបថា ចេត្ថ វិនា ភាវនាមនសិការេន បកតិយាវ មនុស្សេហិ និព្ពត្តេតព្ពតោ, មនុស្សត្តភាវាវហនតោ ច មនុស្សធម្មោ នាម, តតោ ឧត្តរិ បន ឈានាទិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោតិ វេទិតព្ពោ. សមសមដ្ឋបនេនាតិ ‘‘អហំ យត្តកំ កាលំ, យត្តកេ វា សមាបត្តិវិហារេ, យត្តកា អភិញ្ញាយោ ច វឡញ្ជេមិ ¶ , តថា កស្សបោបី’’តិ ឯវំ សមសមំ កត្វា ឋបនេន. អនេកដ្ឋានេសុ ឋបនំ, កស្សចិបិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស អសេសភាវេន ឯកន្តសមដ្ឋបនំ វា សន្ធាយ ‘‘សមសមដ្ឋបនេនា’’តិ វុត្តំ, ឥទញ្ច នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាភាវសាមញ្ញេន បសំសាមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភគវា វិយ ទេវសិកំ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជតិ, យមកបាដិហារិយាទិវសេន ច អភិញ្ញាយោ វឡញ្ជេតីតិ. ឯត្ថ ច ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនា’’តិ ឥទំ និទស្សនមត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ –

‘‘ឱវទ ¶ កស្សប ភិក្ខូ, ករោហិ កស្សប ភិក្ខូនំ ធម្មិំ កថំ, អហំ វា កស្សប ភិក្ខូ ឱវទេយ្យំ, ត្វំ វា. អហំ វា កស្សប ភិក្ខូនំ ធម្មិំ កថំ ករេយ្យំ, ត្វំ វា’’តិ –

ឯវម្បិ អត្តនា សមសមដ្ឋបនមកាសិយេវាតិ.

តថាតិ រូបូបសំហារោ យថា អនុគ្គហិតោ, តថា បសំសិតោតិ. អាកាសេ បាណិំ ចាលេត្វាតិ ភគវតា អត្តនោយេវ បាណិំ អាកាសេ ចាលេត្វា កុលេសុ អលគ្គចិត្តតាយ ចេវ ករណភូតាយ បសំសិតោតិ សម្ពន្ធោ. អលគ្គចិត្តតាយាតិ វា អាធារេ ភុម្មំ, អាកាសេ បាណិំ ចាលេត្វា កុលូបកស្ស ភិក្ខុនោ អលគ្គចិត្តតាយ កុលេសុ អលគ្គនចិត្តេន ភវិតុំ យុត្តតាយ ចេវ មញ្ញេវ សក្ខិំ កត្វា បសំសិតោតិ អត្ថោ. យថាហ –

‘‘អថ ខោ ភគវា អាកាសេ បាណិំ ចាលេសិ សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ, អយំ អាកាសេ បាណិ ន សជ្ជតិ ន គយ្ហតិ ន ពជ្ឈតិ, ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ យស្ស កស្សចិ ភិក្ខុនោ កុលានិ ឧបសង្កមតោ កុលេសុ ចិត្តំ ន សជ្ជតិ ន គយ្ហតិ ន ពជ្ឈតិ ‘លភន្តុ លាភកាមា, បុញ្ញកាមា ករោន្តុ បុញ្ញានី’តិ. យថា សកេន លាភេន អត្តមនោ ហោតិ សុមនោ, ឯវំ បរេសំ លាភេន អត្តមនោ ហោតិ សុមនោ. ឯវរូបោ ខោ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ អរហតិ កុលានិ ឧបសង្កមិតុំ. កស្សបស្ស ភិក្ខវេ កុលានិ ឧបសង្កមតោ កុលេសុ ចិត្តំ ន សជ្ជតិ ន គយ្ហតិ ន ពជ្ឈតិ ‘លភន្តុ លាភកាមា, បុញ្ញកាមា ករោន្តុ បុញ្ញានី’តិ. យថា សកេន លាភេន អត្តមនោ ហោតិ សុមនោ, ឯវំ បរេសំ លាភេន អត្តមនោ ហោតិ សុមនោ’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៦).

តត្ថ អាកាសេ បាណិំ ចាលេសីតិ នីលេ គគនន្តរេ យមកវិជ្ជុកំ សញ្ចាលយមានោ វិយ ហេដ្ឋាភាគេ ¶ , ឧបរិភាគេ, ឧភតោ ច បស្សេសុ បាណិំ សញ្ចាលេសិ, ឥទញ្ច បន តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ អសម្ភិន្នបទំ នាម. អត្តមនោតិ សកមនោ, ន ទោមនស្សេន បច្ឆិន្ទិត្វា គហិតមនោ. សុមនោតិ តុដ្ឋមនោ, ឥទានិ យោ ហីនាធិមុត្តិកោ មិច្ឆាបដិបន្នោ ឯវំ ¶ វទេយ្យ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ‘អលគ្គចិត្តតាយ អាកាសេ ចាលិតបាណូបមា កុលានិ ឧបសង្កមថា’តិ វទន្តោ អដ្ឋានេ ឋបេតិ, អសយ្ហភារំ អារោបេតិ, យំ ន សក្កា កាតុំ, តំ ការេហី’’តិ, តស្ស វាទបថំ បច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘សក្កា ច ខោ ឯវំ កាតុំ, អត្ថិ ឯវរូបោ ភិក្ខូ’’តិ អាយស្មន្តំ មហាកស្សបត្ថេរមេវ សក្ខិំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘កស្សបស្ស ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ.

អញ្ញម្បិ បសំសនមាហ ‘‘ចន្ទោបមបដិបទាយ ចា’’តិ, ចន្ទបដិភាគាយ បដិបទាយ ច ករណភូតាយ បសំសិតោ, តស្សំ វា អាធារភូតាយ មញ្ញេវ សក្ខិំ កត្វា បសំសិតោតិ អត្ថោ. យថាហ –

‘‘ចន្ទូបមា ភិក្ខវេ កុលានិ ឧបសង្កមថ អបកស្សេវ កាយំ, អបកស្ស ចិត្តំ និច្ចនវកា កុលេសុ អប្បគព្ភា. សេយ្យថាបិ ភិក្ខវេ បុរិសោ ជរុទបានំ វា ឱលោកេយ្យ បព្ពតវិសមំ វា នទីវិទុគ្គំ វា អបកស្សេវ កាយំ, អបកស្ស ចិត្តំ, ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ ចន្ទូបមា កុលានិ ឧបសង្កមថ អបកស្សេវ កាយំ, អបកស្ស ចិត្តំ និច្ចនវកា កុលេសុ អប្បគព្ភា. កស្សបោ ភិក្ខវេ ចន្ទូបមោ កុលានិ ឧបសង្កមតិ អបកស្សេវ កាយំ, អបកស្ស ចិត្តំ និច្ចនវកោ កុលេសុ អប្បគព្ភោ’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៦).

តត្ថ ចន្ទូបមាតិ ចន្ទសទិសា ហុត្វា. កិំ បរិមណ្ឌលតាយ សទិសាតិ? នោ, អបិច ខោ យថា ចន្ទោ គគនតលំ បក្ខន្ទមានោ ន កេនចិ សទ្ធិំ សន្ថវំ វា សិនេហំ វា អាលយំ វា និកន្តិំ វា បត្ថនំ វា បរិយុដ្ឋានំ វា ករោតិ, ន ច ន ហោតិ មហាជនស្ស បិយោ មនាបោ, តុម្ហេបិ ឯវំ កេនចិ សទ្ធិំ សន្ថវាទីនំ អករណេន ពហុជនស្ស បិយា មនាបា ចន្ទូបមា ហុត្វា ខត្តិយកុលាទីនិ ចត្តារិ កុលានិ ឧបសង្កមថាតិ អត្ថោ. អបិច យថា ចន្ទោ អន្ធការំ វិធមតិ, អាលោកំ ផរតិ, ឯវំ កិលេសន្ធការវិធមនេន, ញាណាលោកផរណេន ច ចន្ទូបមា ហុត្វាតិ ឯវមាទីហិបិ នយេហិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

អបកស្សេវ កាយំ, អបកស្ស ចិត្តន្តិ តេនេវ សន្ថវាទីនមករណេន កាយញ្ច ចិត្តញ្ច អបកស្សិត្វា, អកឌ្ឍិត្វា អបនេត្វាតិ អត្ថោ. និច្ចនវកាតិ និច្ចំ នវិកាវ, អាគន្តុកសទិសា ¶ ឯវ ហុត្វាតិ អត្ថោ. អាគន្តុកោ ¶ ហិ បដិបាដិយា សម្បត្តគេហំ បវិសិត្វា សចេ នំ ឃរសាមិកា ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ បុត្តភាតរោបិ វិប្បវាសគតា ឯវំ វិចរិំសូ’’តិ អនុកម្បមានា និសីទាបេត្វា ភោជេន្តិ, ភុត្តមត្តោយេវ ‘‘តុម្ហាកំ ភាជនំ គណ្ហថា’’តិ ឧដ្ឋាយ បក្កមតិ, ន តេហិ សទ្ធិំ សន្ថវំ វា ករោតិ, កិច្ចករណីយានិ វា សំវិទហតិ, ឯវំ តុម្ហេបិ បដិបាដិយា សម្បត្តឃរំ បវិសិត្វា យំ ឥរិយាបថេសុ បសន្នា មនុស្សា ទេន្តិ, តំ គហេត្វា បច្ឆិន្នសន្ថវា តេសំ កិច្ចករណីយេ អព្យាវដា ហុត្វា និក្ខមថាតិ ទីបេតិ. អប្បគព្ភាតិ ន បគព្ភា, អដ្ឋដ្ឋានេន កាយបាគព្ភិយេន, ចតុដ្ឋានេន វចីបាគព្ភិយេន, អនេកដ្ឋានេន មនោបាគព្ភិយេន ច វិរហិតា កុលានិ ឧបសង្កមថាតិ អត្ថោ.

ជរុទបានន្តិ ជិណ្ណកូបំ. បព្ពតវិសមន្តិ បព្ពតេ វិសមំ បបាតដ្ឋានំ. នទីវិទុគ្គន្តិ នទិយា វិទុគ្គំ ឆិន្នតដដ្ឋានំ. ឯវមេវ ខោតិ ឯត្ថ ឥទំ ឱបម្មសំសន្ទនំ – ជរុទបានាទយោ វិយ ហិ ចត្តារិ កុលានិ, ឱលោកនបុរិសោ វិយ ភិក្ខុ, យថា បន អនបកដ្ឋកាយចិត្តោ តានិ ឱលោកេន្តោ បុរិសោ តត្ថ បតតិ, ឯវំ អរក្ខិតេហិ កាយាទីហិ កុលានិ ឧបសង្កមន្តោ ភិក្ខុ កុលេសុ ពជ្ឈតិ, តតោ នានប្បការំ សីលបាទភញ្ជនាទិកំ អនត្ថំ បាបុណាតិ. យថា បន អបកដ្ឋកាយចិត្តោ បុរិសោ តត្ថ ន បតតិ, ឯវំ រក្ខិតេនេវ កាយេន, រក្ខិតាយ វាចាយ, រក្ខិតេហិ ចិត្តេហិ, សូបដ្ឋិតាយ សតិយា អបកដ្ឋកាយចិត្តោ ហុត្វា កុលានិ ឧបសង្កមន្តោ ភិក្ខុ កុលេសុ ន ពជ្ឈតិ, អថស្ស សីលសទ្ធាសមាធិបញ្ញាសង្ខាតានិ បាទហត្ថកុច្ឆិសីសានិ ន ភញ្ជន្តិ, រាគកណ្ដកាទយោ ន វិជ្ឈន្តិ, សុខិតោ យេនកាមំ អគតបុព្ពំ និព្ពានទិសំ គច្ឆតិ, ឯវរូបោ អយំ មហាកស្សបោតិ ហីនាធិមុត្តិកស្ស មិច្ឆាបដិបន្នស្ស វាទបថបច្ឆិន្ទនត្ថំ មហាកស្សបត្ថេរំ ឯវ សក្ខិំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘កស្សបោ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហាតិ. ឯវម្បេត្ថ អត្ថមិច្ឆន្តិអលគ្គចិត្តតាសង្ខាតាយ ចន្ទោបមបដិបទាយ ករណភូតាយ បសំសិតោ, តស្សំ វា អាធារភូតាយ មញ្ញេវ សក្ខិំ កត្វា បសំសិតោតិ, ឯវំ សតិ ចេវ-សទ្ទោ, ច-សទ្ទោ ច ន បយុជ្ជិតព្ពោ ទ្វិន្នំ បទានំ តុល្យាធិករណត្តា, អយមេវ អត្ថោ បាឋោ ច យុត្តតរោ វិយ ទិស្សតិ បរិនិព្ពានសុត្តវណ្ណនាយំ ‘‘អាកាសេ បាណិំ ចាលេត្វា ចន្ទូបមំ បដិបទំ កថេន្តោ មំ កាយសក្ខិំ កត្វា កថេសី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២៣២) វុត្តត្តាតិ.

តស្ស ¶ កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតិ, អញ្ញត្រ ធម្មវិនយសង្គាយនាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ តស្សាតិ យំ-សទ្ទស្ស ការណនិទស្សនេ ‘‘តស្មា’’តិ អជ្ឈាហរិត្វា តស្ស មេតិ អត្ថោ, កិរិយាបរាមសនេ បន តស្ស អនុគ្គហណស្ស, បសំសនស្ស ចាតិ. បោត្ថកេសុបិ កត្ថចិ ‘‘តស្ស មេ’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, ឯវំ សតិ កិរិយាបរាមសនេ ‘‘តស្សា’’តិ អបរំ បទមជ្ឈាហរិតព្ពំ. នត្ថិ ¶ ឥណំ យស្សាតិ អណណោ, តស្ស ភាវោ អាណណ្យំ. ធម្មវិនយសង្គាយនំ ឋបេត្វា អញ្ញំ កិំ នាម តស្ស ឥណវិរហិតត្តំ ភវិស្សតិ, ន ភវិស្សតិ ឯវាតិ អត្ថោ. ‘‘ននុ មំ ភគវា’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ឧបមាវសេន វិភាវេតិ. សកកវចឥស្សរិយានុប្បទានេនាតិ ឯត្ថ កវចោ នាម ឧរច្ឆទោ, យេន ឧរោ ឆាទីយតេ, តស្ស ច ចីវរនិទស្សនេន គហណំ, ឥស្សរិយស្ស បន អភិញ្ញាសមាបត្តិនិទស្សនេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កុលវំសប្បតិដ្ឋាបកន្តិ កុលវំសស្ស កុលបវេណិយា បតិដ្ឋាបកំ. ‘‘មេ’’តិ បទស្ស និច្ចសាបេក្ខត្តា សទ្ធម្មវំសប្បតិដ្ឋាបកោតិ សមាសោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សត្តុសង្ឃនិម្មទ្ទនេន អត្តនោ កុលវំសប្បតិដ្ឋាបនត្ថំ សកកវចឥស្សរិយានុប្បទានេន កុលវំសប្បតិដ្ឋាបកំ បុត្តំ រាជា វិយ ភគវាបិ មំ ទីឃទស្សី ‘‘សទ្ធម្មវំសប្បតិដ្ឋាបកោ មេ អយំ ភវិស្សតី’’តិ មន្ត្វា សាសនបច្ចត្ថិកគណនិម្មទ្ទនេន សទ្ធម្មវំសប្បតិដ្ឋាបនត្ថំ ចីវរទានសមសមដ្ឋបនសង្ខាតេន ឥមិនា អសាធារណានុគ្គហេន អនុគ្គហេសិ ននុ, ឥមាយ ច ឧឡារាយ បសំសាយ បសំសិ ននូតិ. ឥតិ ចិន្តយន្តោតិ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទេន ‘‘អន្តរធាបេយ្យុំ, សង្គាយេយ្យំ, កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតី’’តិ វចនបុព្ពង្គមំ, ‘‘ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតី’’តិអាទិ វាក្យត្តយំ និទស្សេតិ.

ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ សង្គីតិក្ខន្ធកបាឡិយា សាធេន្តោ អាហ ‘‘យថាហា’’តិអាទិ. តត្ថ យថាហាតិ កិំ អាហ, មយា វុត្តស្ស អត្ថស្ស សាធកំ កិំ អាហាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថា វា យេន បការេន មយា វុត្តំ, តថា តេន បការេន បាឡិយម្បិ អាហាតិ អត្ថោ. យថា វា យំ វចនំ បាឡិយំ អាហ, តថា តេន វចនេន មយា វុត្តវចនំ សំសន្ទតិ ចេវ សមេតិ ច យថា តំ គង្គោទកេន យមុនោទកន្តិបិ វត្តព្ពោ បាឡិយា សាធនត្ថំ ឧទាហរិតភាវស្ស បច្ចក្ខតោ វិញ្ញាយមានត្តា, វិញ្ញាយមានត្ថស្ស ច សទ្ទស្ស បយោគេ កាមាចារត្តា. អធិប្បាយវិភាវនត្ថា ហិ អត្ថយោជនា. យថា វា យេន បការេន ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ¶ ឧស្សាហំ ជនេសិ, តថា តេន បការេន បាឡិយម្បិ អាហាតិ អត្ថោ. ឯវមីទិសេសុ.

ឯកមិទាហន្តិ ឯត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ. ឯកំ សមយន្តិ ច ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, ឯកស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ. បាវាយាតិ បាវានគរតោ, តត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ‘‘កុសិនារំ គមិស្សាមី’’តិ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ. អទ្ធានមគ្គោតិ ច ទីឃមគ្គោ វុច្ចតិ, ទីឃបរិយាយោ ហេត្ថ អទ្ធានសទ្ទោ. មហតាតិ គុណមហត្តេនបិ សង្ខ្យាមហត្តេនបិ មហតា. ‘‘បញ្ចមត្តេហី’’តិអាទិនា សង្ខ្យាមហត្តំ ទស្សេតិ, មត្តសទ្ទោ ច បមាណវចនោ ‘‘ភោជនេ មត្តញ្ញុតា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.១៦) វិយ. ‘‘ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ ឯតស្សត្ថស្ស សាធនត្ថំ អាហតា ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិកា បាឡិ យថាវុត្តមត្ថំ ន សាធេតិ ¶ . ន ហេត្ថ ឧស្សាហជននប្បការោ អាគតោតិ ចោទនំ បរិហរិតុមាហ ‘‘សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ព’’ន្តិ. ឯវម្បេសា ចោទនា តទវត្ថាយេវាតិ វុត្តំ ‘‘តតោ បរំ អាហា’’តិអាទិ. អបិច យថាវុត្តត្ថសាធិកា បាឡិ មហតរាតិ គន្ថគរុតាបរិហរណត្ថំ មជ្ឈេ បេយ្យាលមុខេន អាទិអន្តមេវ បាឡិំ ទស្សេន្តោ ‘‘សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ព’’ន្តិ អាហ. តេន ហិ ‘‘អថ ខ្វាហំ អាវុសោ មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧) វុត្តបាឡិតោ បដ្ឋាយ ‘‘យំ ន ឥច្ឆិស្សាម, ន តំ ករិស្សាមា’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧) វុត្តបាឡិបរិយោសានំ សុភទ្ទកណ្ឌំ ទស្សេតិ.

‘‘តតោ បរ’’ន្តិអាទិនា បន តទវសេសំ ‘‘ហន្ទ មយំ អាវុសោ’’តិអាទិកំ ឧស្សាហជននប្បការទស្សនបាឡិំ. តស្មា តតោ បរំ អាហាតិ ឯត្ថ សុភទ្ទកណ្ឌតោ បរំ ឧស្សាហជននប្បការទស្សនវចនមាហាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មហាគណ្ឋិបទេបិ ហិ សោយេវត្ថោ វុត្តោ. អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេនាបិ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) តថេវ អធិប្បេតោ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘តតោ បរន្តិ តតោ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហជននតោ បរតោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តំ, តទេតំ វិចារេតព្ពំ ហេដ្ឋា ឧស្សាហជននប្បការស្ស បាឡិយំ អវុត្តត្តា. អយមេវ ហិ ឧស្សាហជននប្បការោ យទិទំ ‘‘ហន្ទ មយំ អាវុសោ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាម, បុរេ អធម្មោ ទិប្បតី’’តិអាទិ. យទិ ¶ បន សុភទ្ទកណ្ឌមេវ ឧស្សាហជននហេតុភូតស្ស សុភទ្ទេន វុត្តវចនស្ស បកាសនត្តា ឧស្សាហជននន្តិ វទេយ្យ, នត្ថេវេត្ថ វិចារេតព្ពតាតិ. បុរេ អធម្មោ ទិប្បតីតិ ឯត្ថ អធម្មោ នាម ទសកុសលកម្មបថបដិបក្ខភូតោ អធម្មោ. ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ឧស្សាហជននប្បសង្គត្តា វា តទសង្គាយនហេតុកោ ទោសគណោបិ សម្ភវតិ, ‘‘អធម្មវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ, ធម្មវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តី’’តិ វុត្តត្តា សីលវិបត្តិអាទិហេតុកោ បាបិច្ឆតាទិទោសគណោ អធម្មោតិបិ វទន្តិ. បុរេ ទិប្បតីតិ អបិ នាម ទិប្បតិ. សំសយត្ថេ ហិ បុរេ-សទ្ទោ. អថ វា យាវ អធម្មោ ធម្មំ បដិពាហិតុំ សមត្ថោ ហោតិ, តតោ បុរេតរមេវាតិ អត្ថោ. អាសន្នេ ហិ អនធិប្បេតេ អយំ បុរេ-សទ្ទោ. ទិប្បតីតិ ទិប្បិស្សតិ, បុរេ-សទ្ទយោគេន ហិ អនាគតត្ថេ អយំ វត្តមានបយោគោ យថា ‘‘បុរា វស្សតិ ទេវោ’’តិ. តថា ហិ វុត្តំ –

‘‘អនាគតេ សន្និច្ឆយេ, តថាតីតេ ចិរតនេ;

កាលទ្វយេបិ កវីហិ, បុរេសទ្ទោ បយុជ្ជតេ’’តិ. (វជិរ. ដី. ពាហិរនិទានកថាវណ្ណនា);

‘‘បុរេយាវបុរាយោគេ ¶ , និច្ចំ វា ករហិ កទា;

លច្ឆាយមបិ កិំ វុត្តេ, វត្តមានា ភវិស្សតី’’តិ ច.

កេចិ បនេត្ថ ឯវំ វណ្ណយន្តិ – បុរេតិ បច្ឆា អនាគតេ, យថា អទ្ធានំ គច្ឆន្តស្ស គន្តព្ពមគ្គោ ‘‘បុរេ’’តិ វុច្ចតិ, តថា ឥធាបិ មគ្គគមននយេន អនាគតកាលោ ‘‘បុរេ’’តិ វុច្ចតីតិ. ឯវំ សតិ តំកាលាបេក្ខាយ ចេត្ថ វត្តមានបយោគោ សម្ភវតិ. ធម្មោ បដិពាហិយ្យតីតិ ឯត្ថាបិ បុរេ-សទ្ទេន យោជេត្វា វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ, តថា ធម្មោបិ អធម្មវិបរីតវសេន, ឥតោ បរម្បិ ឯសេវ នយោ. អវិនយោតិ បហានវិនយសំវរវិនយានំ បដិបក្ខភូតោ អវិនយោ. វិនយវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តីតិ ឯវំ ឥតិ-សទ្ទេន បាឋោ, សោ ‘‘តតោ បរំ អាហា’’តិ ឯត្ថ អាហ-សទ្ទេន សម្ពជ្ឈិតព្ពោ.

តេន ហីតិ ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោ. ឧច្ចិននេ ឧយ្យោជេន្តា ហិ មហាកស្សបត្ថេរំ ឯវមាហំសុ ‘‘ភិក្ខូ ឧច្ចិនតូ’’តិ, សង្គីតិយា អនុរូបេ ភិក្ខូ ឧច្ចិនិត្វា ឧបធារេត្វា គណ្ហាតូតិ អត្ថោ. ‘‘សកល…បេ… បរិគ្គហេសី’’តិ ឯតេន សុក្ខវិបស្សកខីណាសវបរិយន្តានំ យថាវុត្តបុគ្គលានំ សតិបិ ¶ អាគមាធិគមសម្ភវេ សហ បដិសម្ភិទាហិ បន តេវិជ្ជាទិគុណយុត្តានំ អាគមាធិគមសម្បត្តិយា ឧក្កំសគតត្តា សង្គីតិយា ពហូបការតំ ទស្សេតិ. សកលំ សុត្តគេយ្យាទិកំ នវង្គំ ឯត្ថ, ឯតស្សាតិ វា សកលនវង្គំ, សត្ថុ ភគវតោ សាសនំ សត្ថុសាសនំ សាសីយតិ ឯតេនាតិ កត្វា, តទេវ សត្ថុសាសនន្តិ សកលនវង្គសត្ថុសាសនំ. នវ វា សុត្តគេយ្យាទីនិ អង្គានិ ឯត្ថ, ឯតស្សាតិ វា នវង្គំ, តមេវ សត្ថុសាសនំ, តញ្ច សកលមេវ, ន ឯកទេសន្តិ តថា. អត្ថកាមេន បរិយាបុណិតព្ពា សិក្ខិតព្ពា, ទិដ្ឋធម្មិកាទិបុរិសត្ថំ វា និប្ផាទេតុំ បរិយត្តា សមត្ថាតិ បរិយត្តិ, តីណិ បិដកានិ, សកលនវង្គសត្ថុសាសនសង្ខាតា បរិយត្តិ, តំ ធារេន្តីតិ តថា, តាទិសេតិ អត្ថោ. បុថុជ្ជន…បេ… សុក្ខវិបស្សកខីណាសវភិក្ខូតិ ឯត្ថ –

‘‘ទុវេ បុថុជ្ជនា វុត្តា, ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា;

អន្ធោ បុថុជ្ជនោ ឯកោ, កល្យាណេកោ បុថុជ្ជនោ’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧; ម. និ. អដ្ឋ. ១.២; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៦១; អ. និ. អដ្ឋ. ១.៥១; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ៨៨; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១៣០); –

វុត្តេសុ កល្យាណបុថុជ្ជនាវ អធិប្បេតា សទ្ទន្តរសន្និធានេនបិ អត្ថវិសេសស្ស វិញ្ញាតព្ពត្តា. សមថភាវនាសិនេហាភាវេន ¶ សុក្ខា លូខា អសិនិទ្ធា វិបស្សនា ឯតេសន្តិ សុក្ខវិបស្សកា, តេយេវ ខីណាសវាតិ តថា. ‘‘ភិក្ខូ’’តិ បន សព្ពត្ថ យោជេតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘យញ្ចត្ថវតោ សទ្ទេកសេសតោ វាបិ សុយ្យតេ;

តំ សម្ពជ្ឈតេ បច្ចេកំ, យថាលាភំ កទាចិបី’’តិ.

តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរេតិ ឯត្ថ តិណ្ណំ បិដកានំ សមាហារោ តិបិដកំ, តំសង្ខាតំ នវង្គាទិវសេន អនេកភេទភិន្នំ សព្ពំ បរិយត្តិប្បភេទំ ធារេន្តីតិ តថា, តាទិសេ. អនុ អនុ តំ សមង្គិនំ ភាវេតិ វឌ្ឍេតីតិ អនុភាវោ, សោយេវ អានុភាវោ, បភាវោ, មហន្តោ អានុភាវោ យេសំ តេ មហានុភាវា. ‘‘ឯតទគ្គំ ភិក្ខវេ’’តិ ភគវតា វុត្តវចនមុបាទាយ បវត្តត្តា ‘‘ឯតទគ្គ’’ន្តិ បទំ អនុករណជនាមំ នាម យថា ‘‘យេវាបនក’’ន្តិ, តព្ពសេន វុត្តដ្ឋានន្តរមិធ ឯតទគ្គំ, តមារោបិតេតិ អត្ថោ. ឯតទគ្គំ ឯសោ ភិក្ខុ អគ្គោតិ វា អារោបិតេបិ វដ្ដតិ. តទនារោបិតាបិ អវសេសគុណសម្បន្នត្តា ឧច្ចិនិតា តត្ថ សន្តីតិ ទស្សេតុំ ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិ វុត្តំ. តិស្សោ វិជ្ជា តេវិជ្ជា, តា ¶ អាទិ យេសំ ឆឡភិញ្ញាទីនន្តិ តេវិជ្ជាទយោ, តេ ភេទា អនេកប្បការា យេសន្តិ តេវិជ្ជាទិភេទា. អថ វា តិស្សោ វិជ្ជា អស្ស ខីណាសវស្សាតិ តេវិជ្ជោ, សោ អាទិ យេសំ ឆឡភិញ្ញាទីនន្តិ តេវិជ្ជាទយោ, តេយេវ ភេទា យេសន្តិ តេវិជ្ជាទិភេទា. តេវិជ្ជឆឡភិញ្ញាទិវសេន អនេកភេទភិន្នេ ខីណាសវភិក្ខូយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. យេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ យេ ភិក្ខូ សន្ធាយ ឥទំ ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិវចនំ សង្គីតិក្ខន្ធកេ វុត្តំ. ឥមិនា កិញ្ចាបិ បាឡិយំ អវិសេសតោវ វុត្តំ, តថាបិ វិសេសេន យថាវុត្តខីណាសវភិក្ខូយេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ បាឡិយា សំសន្ទនំ ករោតិ.

ននុ ច សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរា ខីណាសវា អនេកសតា, អនេកសហស្សា ច, កស្មា ថេរោ ឯកេនូនមកាសីតិ ចោទនំ ឧទ្ធរិត្វា វិសេសការណទស្សនេន តំ បរិហរិតុំ ‘‘កិស្ស បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ កិស្សាតិ កស្មា. បក្ខន្តរជោតកោ បន-សទ្ទោ. ឱកាសករណត្ថន្តិ ឱកាសករណនិមិត្តំ ឱកាសករណហេតុ. អត្ថ-សទ្ទោ ហិ ‘‘ឆណត្ថញ្ច នគរតោ និក្ខមិត្វា មិស្សកបព្ពតំ អភិរុហតូ’’តិអាទីសុ វិយ ការណវចនោ, ‘‘កិស្ស ហេតូ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៣៨) វិយ ច ហេត្វត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. តថា ហិ វណ្ណយន្តិ ‘‘ឆណត្ថន្តិ ឆណនិមិត្តំ ឆណហេតូតិ អត្ថោ’’តិ. ឯវញ្ច សតិ បុច្ឆាសភាគតាវិស្សជ្ជនាយ ហោតិ, ឯស នយោ ឦទិសេសុ.

កស្មា បនស្ស ឱកាសមកាសីតិ អាហ ‘‘តេនា’’តិអាទិ. ហិ-សទ្ទោ ការណត្ថេ. ‘‘សោ ហាយស្មា’’តិអាទិនា ¶ ‘‘សហាបិ វិនាបិ ន សក្កា’’តិ វុត្តវចនេ បច្ចេកំ ការណំ ទស្សេតិ. កេចិ បន ‘‘តមត្ថំ វិវរតី’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តំ ‘‘តស្មា’’តិ ការណវចនទស្សនតោ. ‘‘តស្មា’’តិអាទិនា ហិ ការណទស្សនដ្ឋានេ ការណជោតកោយេវ ហិ-សទ្ទោ. សញ្ញាណមត្តជោតកា សាខាភង្គោបមា ហិ និបាតាតិ, ឯវមីទិសេសុ. សិក្ខតីតិ សេក្ខោ, សិក្ខនំ វា សិក្ខា, សាយេវ តស្ស សីលន្តិ សេក្ខោ. សោ ហិ អបរិយោសិតសិក្ខត្តា, តទធិមុត្តត្តា ច ឯកន្តេន សិក្ខនសីលោ, ន អសេក្ខោ វិយ បរិនិដ្ឋិតសិក្ខោ តត្ថ បដិប្បស្សទ្ធុស្សាហោ, នាបិ វិស្សដ្ឋសិក្ខោ បចុរជនោ វិយ តត្ថ អនធិមុត្តោ, កិតវសេន វិយ ច តទ្ធិតវសេនិធ តប្បកតិយត្ថោ គយ្ហតិ យថា ‘‘ការុណិកោ’’តិ. អថ វា អរិយាយ ជាតិយា តីសុបិ សិក្ខាសុ ជាតោ, តត្ថ វា ភវោតិ ¶ សេក្ខោ. អបិច ឥក្ខតិ ឯតាយាតិ ឥក្ខា, មគ្គផលសម្មាទិដ្ឋិ, សហ ឥក្ខាយាតិ សេក្ខោ. ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចស្ស អបរិយោសិតត្តា សហ ករណីយេនាតិ សករណីយោ. អស្សាតិ អនេន, ‘‘អប្បច្ចក្ខំ នាមា’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ វា ‘‘នត្ថី’’តិ ឯត្ថ កិរិយាបដិគ្គហកវចនំ. បគុណប្បវត្តិភាវតោ អប្បច្ចក្ខំ នាម នត្ថិ. វិនយដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អសម្មុខា បដិគ្គហិតំ នាម នត្ថី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តំ, តំ’’ ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ’’តិ វុត្តម្បិ ភគវតោ សន្តិកេ បដិគ្គហិតមេវ នាមាតិ កត្វា វុត្តំ. តថា ហិ សាវកភាសិតម្បិ សុត្តំ ‘‘ពុទ្ធភាសិត’’ន្តិ វុច្ចតីតិ.

‘‘យថាហា’’តិអាទិនា អាយស្មតា អានន្ទេន វុត្តគាថមេវ សាធកភាវេន ទស្សេតិ. អយញ្ហិ គាថា គោបកមោគ្គល្លានេន នាម ព្រាហ្មណេន ‘‘ពុទ្ធសាសនេ ត្វំ ពហុស្សុតោតិ បាកដោ, កិត្តកា ធម្មា តេ សត្ថារា ភាសិតា, តយា ច ធារិតា’’តិ បុច្ឆិតេន តស្ស បដិវចនំ ទេន្តេន អាយស្មតា អានន្ទេនេវ គោបកមោគ្គល្លានសុត្តេ, អត្តនោ គុណទស្សនវសេន វា ថេរគាថាយម្បិ ភាសិតា. តត្ថាយំ សង្ខេបត្ថោ – ពុទ្ធតោ សត្ថុ សន្តិកា ទ្វាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ អហំ គណ្ហិំ អធិគណ្ហិំ, ទ្វេ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ ភិក្ខុតោ ធម្មសេនាបតិអាទីនំ ភិក្ខូនំ សន្តិកា គណ្ហិំ. យេ ធម្មា មេ ជិវ្ហាគ្គេ, ហទយេ វា បវត្តិនោ បគុណា វាចុគ្គតា, តេ ធម្មា តទុភយំ សម្បិណ្ឌេត្វា ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានីតិ. កេចិ បន ‘‘យេមេតិ ឯត្ថ ‘យេ ឥមេ’តិ បទច្ឆេទំ កត្វា យេ ឥមេ ធម្មា ពុទ្ធស្ស, ភិក្ខូនញ្ច បវត្តិនោ បវត្តិតា, តេសុ ធម្មេសុ ពុទ្ធតោ ទ្វាសីតិ សហស្សានិ អហំ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ គណ្ហិំ, ឯវំ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ សម្ពន្ធំ វទន្តិ, អយញ្ច សម្ពន្ធោ ‘‘ឯត្តកាយេវ ធម្មក្ខន្ធា’’តិ សន្និដ្ឋានស្ស អវិញ្ញាយមានត្តា កេចិវាទោ នាម កតោ.

‘‘សហាបិ ¶ ន សក្កា’’តិ វត្តព្ពហេតុតោ ‘‘វិនាបិ ន សក្កា’’តិ វត្តព្ពហេតុយេវ ពលវតរោ សង្គីតិយា ពហុការត្តា. តស្មា តត្ថ ចោទនំ ទស្សេត្វា បរិហរិតុំ ‘‘យទិ ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យទិ ឯវន្តិ ឯវំ វិនា យទិ ន សក្កា, តថា សតីតិ អត្ថោ. សេក្ខោបិ សមានោតិ សេក្ខបុគ្គលោ សមានោបិ. មាន-សទ្ទោ ហេត្ថ លក្ខណេ. ពហុការត្តាតិ ពហូបការត្តា. ឧបការវចនោ ហិ ការ-សទ្ទោ ‘‘អប្បកម្បិ ¶ កតំ ការំ, បុញ្ញំ ហោតិ មហប្ផល’’ន្តិអាទីសុ វិយ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. អថ-សទ្ទោ បុច្ឆាយំ. បញ្ហេ ‘‘អថ ត្វំ កេន វណ្ណេនា’’តិ ហិ បយោគមុទាហរន្តិ. ‘‘ឯវំ សន្តេ’’តិ បន អត្ថោ វត្តព្ពោ. បរូបវាទវិវជ្ជនតោតិ យថាវុត្តការណំ អជានន្តានំ បរេសំ អារោបិតឧបវាទតោ វិវជ្ជិតុកាមត្តា. តំ វិវរតិ ‘‘ថេរោ ហី’’តិអាទិនា. អតិវិយ វិស្សត្ថោតិ អតិរេកំ វិស្សាសិកោ. កេន វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘តថា ហី’’តិអាទិ. ទឡ្ហីករណំ វា ឯតំ វចនំ. ‘‘វុត្តញ្ហិ, តថា ហិ ឥច្ចេតេ ទឡ្ហីករណត្ថេ’’តិ ហិ វទន្តិ សទ្ទវិទូ. នន្តិ អានន្ទត្ថេរំ. ‘‘ឱវទតី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អានន្ទត្ថេរស្ស យេភុយ្យេន នវកាយ បរិសាយ វិព្ភមនេ មហាកស្សបត្ថេរោ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) អាហ. តថា ហិ បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ មហាកស្សបត្ថេរោ ភគវតោ បរិនិព្ពានេ សន្និបតិតស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ និសីទិត្វា ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ ឧច្ចិនិត្វា ‘‘រាជគហេ អាវុសោ វស្សំ វសន្តា ធម្មវិនយំ សង្គាយិស្សាម, តុម្ហេ បុរេ វស្សូបនាយិកាយ អត្តនោ អត្តនោ បលិពោធំ បច្ឆិន្ទិត្វា រាជគហេ សន្និបតថា’’តិ វត្វា អត្តនា រាជគហំ គតោ.

អានន្ទត្ថេរោបិ ភគវតោ បត្តចីវរមាទាយ មហាជនំ សញ្ញាបេន្តោ សាវត្ថិំ គន្ត្វា តតោ និក្ខម្ម រាជគហំ គច្ឆន្តោ ទក្ខិណាគិរិស្មិំ ចារិកំ ចរិ. តស្មិំ សមយេ អានន្ទត្ថេរស្ស តិំសមត្តា សទ្ធិវិហារិកា យេភុយ្យេន កុមារកា ឯកវស្សិកទុវស្សិកភិក្ខូ ចេវ អនុបសម្បន្នា ច វិព្ភមិំសុ. កស្មា បនេតេ បព្ពជិតា, កស្មា ច វិព្ភមិំសូតិ? តេសំ កិរ មាតាបិតរោ ចិន្តេសុំ ‘‘អានន្ទត្ថេរោ សត្ថុវិស្សាសិកោ អដ្ឋ វរេ យាចិត្វា ឧបដ្ឋហតិ, ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ សត្ថារំ គហេត្វា គន្តុំ សក្កោតិ, អម្ហាកំ ទារកេ ឯតស្ស សន្តិកេ បព្ពជេយ្យាម, ឯវំ សោ សត្ថារំ គហេត្វា អាគមិស្សតិ, តស្មិំ អាគតេ មយំ មហាសក្ការំ កាតុំ លភិស្សាមា’’តិ. ឥមិនា តាវ ការណេន នេសំ ញាតកា តេ បព្ពាជេសុំ, សត្ថរិ បន បរិនិព្ពុតេ តេសំ សា បត្ថនា ឧបច្ឆិន្នា, អថ នេ ឯកទិវសេនេវ ឧប្បព្ពាជេសុំ. អថ អានន្ទត្ថេរំ ទក្ខិណាគិរិស្មិំ ចារិកំ ចរិត្វា រាជគហមាគតំ ទិស្វា មហាកស្សបត្ថេរោ ឯវមាហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ កស្សបសំយុត្តេ –

‘‘អថ ¶ កិញ្ចរហិ ត្វំ អាវុសោ អានន្ទ ឥមេហិ នវេហិ ភិក្ខូហិ ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារេហិ ¶ ភោជនេ អមត្តញ្ញូហិ ជាគរិយំ អននុយុត្តេហិ សទ្ធិំ ចារិកំ ចរសិ, សស្សឃាតំ មញ្ញេ ចរសិ, កុលូបឃាតំ មញ្ញេ ចរសិ, ឱលុជ្ជតិ ខោ តេ អាវុសោ អានន្ទ បរិសា, បលុជ្ជន្តិ ខោ តេ អាវុសោ នវប្បាយា, ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសីតិ.

អបិ មេ ភន្តេ កស្សប សិរស្មិំ បលិតានិ ជាតានិ, អថ ច បន មយំ អជ្ជាបិ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស កុមារកវាទា ន មុច្ចាមាតិ. តថា ហិ បន ត្វំ អាវុសោ អានន្ទ ឥមេហិ នវេហិ ភិក្ខូហិ ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារេហិ ភោជនេ អមត្តញ្ញូហិ ជាគរិយំ អននុយុត្តេហិ សទ្ធិំ ចារិកំ ចរសិ, សស្សឃាតំ មញ្ញេ ចរសិ, កុលូបឃាតំ មញ្ញេ ចរសិ, ឱលុជ្ជតិ ខោ តេ អាវុសោ អានន្ទ បរិសា, បលុជ្ជន្តិ ខោ តេ អាវុសោ នវប្បាយា, ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥៤).

តត្ថ សស្សឃាតំ មញ្ញេ ចរសីតិ សស្សំ ឃាតេន្តោ វិយ អាហិណ្ឌសិ. កុលូបឃាតំ មញ្ញេ ចរសីតិ កុលានិ ឧបឃាតេន្តោ វិយ អាហិណ្ឌសិ. ឱលុជ្ជតីតិ បលុជ្ជតិ ភិជ្ជតិ. បលុជ្ជន្តិ ខោ តេ អាវុសោ នវប្បាយាតិ អាវុសោ អានន្ទ ឯតេ តុយ្ហំ បាយេន យេភុយ្យេន នវកា ឯកវស្សិកទុវស្សិកទហរា ចេវ សាមណេរា ច បលុជ្ជន្តិ. ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសីតិ អយំ កុមារកោ អត្តនោ បមាណំ ន វត ជានាតីតិ ថេរំ តជ្ជេន្តោ អាហ. កុមារកវាទា ន មុច្ចាមាតិ កុមារកវាទតោ ន មុច្ចាម. តថា ហិ បន ត្វន្តិ ឥទមស្ស ឯវំ វត្តព្ពតាយ ការណទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – យស្មា ត្វំ ឥមេហិ នវេហិ ឥន្ទ្រិយសំវរវិរហិតេហិ ភោជនេ អមត្តញ្ញូហិ សទ្ធិំ វិចរសិ, តស្មា កុមារកេហិ សទ្ធិំ វិចរន្តោ ‘‘កុមារកោ’’តិ វត្តព្ពតំ អរហសីតិ.

ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសីតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ បទបូរណេ. វា-សទ្ទោ ហិ ឧបមានសមុច្ចយសំសយវិស្សគ្គវិកប្បបទបូរណាទីសុ ពហូសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. តថា ហេស ‘‘បណ្ឌិតោ វាបិ តេន សោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៦៣) ឧបមានេ ¶ ទិស្សតិ, សទិសភាវេតិ អត្ថោ. ‘‘តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ២១៣) សមុច្ចយេ. ‘‘កេ វា ឥមេ កស្ស វា’’តិអាទីសុ (បារា. ២៩៦) សំសយេ. ‘‘អយំ វា ឥមេសំ សមណព្រាហ្មណានំ សព្ពពាលោ សព្ពមូឡ្ហោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១៨១) វវស្សគ្គេ. ‘‘យេ ហិ កេចិ ភិក្ខវេ សមណា វា ព្រាហ្មណា វា’’តិអាទីសុបិ (ម. និ. ១.១៧០; សំ. និ. ២.១៣) វិកប្បេ. ‘‘ន វាហំ បណ្ណំ ភុញ្ជាមិ, ន ហេតំ មយ្ហ ភោជន’’ន្តិអាទីសុ បទបូរណេ. ឥធាបិ បទបូរណេ ¶ ទដ្ឋព្ពោ. តេនេវ ច អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វា-សទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារំ ករោន្តេន វុត្តំ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិអាទីសុ បទបូរណេ’’តិ. សំយុត្តដ្ឋកថាយម្បិ ឥទមេវ វុត្តំ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសីតិ អយំ កុមារកោ អត្តនោ បមាណំ ន វត ជានាសីតិ ថេរំ តជ្ជេន្តោ អាហា’’តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.១៥៤). ឯត្ថាបិ ‘‘វតា’’តិ វចនសិលិដ្ឋតាយ វុត្តំ. ‘‘ន វាយ’’ន្តិ ឯតស្ស វា ‘‘ន វេ អយ’’ន្តិ បទច្ឆេទំ កត្វា វេ-សទ្ទស្សត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘វតា’’តិ វុត្តំ. តថា ហិ វេ-សទ្ទស្ស ឯកំសត្ថភាវេ តទេវ បាឡិំ បយោគំ កត្វា ឧទាហរន្តិ នេរុត្តិកា. វជិរពុទ្ធិត្ថេរោ បន ឯវំ វទតិ ‘‘ន វាយន្តិ ឯត្ថ ច វាតិ វិភាសា, អញ្ញាសិបិ ន អញ្ញាសិបី’’តិ, (វជិរ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) តំ តស្ស មតិមត្តំ សំយុត្តដ្ឋកថាយ តថា អវុត្តត្តា. ឥទមេកំ បរូបវាទសម្ភវការណំ ‘‘តត្ថ កេចី’’តិអាទិនា សម្ពជ្ឈិតព្ពំ.

អញ្ញម្បិ ការណមាហ ‘‘សក្យកុលប្បសុតោ ចាយស្មា’’តិ. សាកិយកុលេ ជាតោ, សាកិយកុលភាវេន វា បាកដោ ច អាយស្មា អានន្ទោ. តត្ថ…បេ… ឧបវទេយ្យុន្តិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញម្បិ ការណំ វទតិ ‘‘តថាគតស្ស ភាតា ចូឡបិតុបុត្តោ’’តិ. ភាតាតិ ចេត្ថ កនិដ្ឋភាតា ចូឡបិតុបុត្តភាវេន, ន បន វយសា សហជាតភាវតោ.

‘‘សុទ្ធោទនោ ធោតោទនោ, សក្កសុក្កាមិតោទនា;

អមិតា បាលិតា ចាតិ, ឥមេ បញ្ច ឥមា ទុវេ’’តិ.

វុត្តេសុ ហិ សព្ពកនិដ្ឋស្ស អមិតោទនសក្កស្ស បុត្តោ អាយស្មា អានន្ទោ. វុត្តញ្ហិ មនោរថបូរណិយំ –

‘‘កប្បសតសហស្សំ ¶ បន ទានំ ទទមានោ អម្ហាកំ ពោធិសត្តេន សទ្ធិំ តុសិតបុរេ និព្ពត្តិត្វា តតោ ចុតោ អមិតោទនសក្កស្ស គេហេ និព្ពត្តិ, អថស្ស សព្ពេ ញាតកេ អានន្ទិតេ បមោទិតេ ករោន្តោ ជាតោតិ ‘អានន្ទោ’ត្វេវ នាមមកំសូ’’តិ.

តថាយេវ វុត្តំ បបញ្ចសូទនិយម្បិ –

‘‘អញ្ញេ បន វទន្តិ – នាយស្មា អានន្ទោ ភគវតា សហជាតោ, វយសា ច ចូឡបិតុបុត្តតាយ ¶ ច ភគវតោ កនិដ្ឋភាតាយេវ. តថា ហិ មនោរថបូរណិយំ ឯកនិបាតវណ្ណនាយំ សហជាតគណនេ សោ ន វុតោ’’តិ.

យំ វុច្ចតិ, តំ គហេតព្ពំ. តត្ថាតិ តស្មិំ វិស្សត្ថាទិភាវេ សតិ. អតិវិស្សត្ថសក្យកុលប្បសុតតថាគតភាតុភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ភាវេនភាវលក្ខណេ ហិ កត្ថចិ ហេត្វត្ថោ សម្បជ្ជតិ. តថា ហិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន នេត្តិដ្ឋកថាយំ ‘‘គុន្នញ្ចេ តរមានាន’’ន្តិ គាថាវណ្ណនាយំ វុត្តំ –

‘‘សព្ពា តា ជិម្ហំ គច្ឆន្តីតិ សព្ពា តា គាវិយោ កុដិលមេវ គច្ឆន្តិ, កស្មា? នេត្តេ ជិម្ហគតេ សតិ នេត្តេ កុដិលំ គតេ សតិ, នេត្តស្ស កុដិលំ គតត្តាតិ អត្ថោ’’តិ.

ឧទានដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘ឥតិ ឥមស្មិំ សតិ ឥទំ ហោតី’’តិ សុត្តបទវណ្ណនាយំ ‘‘ហេតុអត្ថតា ភុម្មវចនស្ស ការណស្ស ភាវេន តទវិនាភាវី ផលស្ស ភាវោ លក្ខីយតីតិ វេទិតព្ពា’’តិ (ឧទា. អដ្ឋ. ១.១). តត្ថាតិ វា និមិត្តភូតេ វិស្សត្ថាទិម្ហីតិ អត្ថោ, តស្មិំ ឧច្ចិននេតិបិ វទន្តិ. ឆន្ទាគមនំ វិយាតិ ឯត្ថ ឆន្ទា អាគមនំ វិយាតិ បទច្ឆេទោ. ឆន្ទាតិ ច ហេតុម្ហិ និស្សក្កវចនំ, ឆន្ទេន អាគមនំ បវត្តនំ វិយាតិ អត្ថោ, ឆន្ទេន អកត្តព្ពករណមិវាតិ វុត្តំ ហោតិ, ឆន្ទំ វា អាគច្ឆតិ សម្បយោគវសេនាតិ ឆន្ទាគមនំ, តថា បវត្តោ អបាយគមនីយោ អកុសលចិត្តុប្បាទោ. អថ វា អននុរូបំ គមនំ អគមនំ. ឆន្ទេន អគមនំ ឆន្ទាគមនំ, ឆន្ទេន សិនេហេន អននុរូបំ គមនំ បវត្តនំ វិយ អកត្តព្ពករណំ វិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អសេក្ខភូតា បដិសម្ភិទា, តំបត្តាតិ ¶ តថា, អសេក្ខា ច តេ បដិសម្ភិទាប្បត្តា ចាតិ វា តថា, តាទិសេ. សេក្ខបដិសម្ភិទាប្បត្តន្តិ ឯត្ថាបិ ឯស នយោ. បរិវជ្ជេន្តោតិ ហេត្វត្ថេ អន្តសទ្ទោ, បរិវជ្ជនហេតូតិ អត្ថោ. អនុមតិយាតិ អនុញ្ញាយ, យាចនាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘កិញ្ចាបិ សេក្ខោ’’តិ ឥទំ អសេក្ខានំយេវ ឧច្ចិនិតត្តា វុត្តំ, ន សេក្ខានំ អគតិគមនសម្ភវេន. បឋមមគ្គេនេវ ហិ ចត្តារិ អគតិគមនានិ បហីយន្តិ, តស្មា កិញ្ចាបិ សេក្ខោ, តថាបិ ថេរោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ ឧច្ចិនតូតិ សម្ពន្ធោ. ន បន កិញ្ចាបិ សេក្ខោ, តថាបិ អភព្ពោ អគតិំ គន្តុន្តិ. ‘‘អភព្ពោ’’តិអាទិនា បន ធម្មសង្គីតិយា តស្ស អរហភាវំ ទស្សេន្តោ វិជ្ជមានគុណេ កថេតិ, តេន សង្គីតិយា ធម្មវិនយវិនិច្ឆយេ សម្បត្តេ ឆន្ទាទិវសេន អញ្ញថា ¶ អកថេត្វា យថាភូតមេវ កថេស្សតីតិ ទស្សេតិ. ន គន្តព្ពា, អននុរូបា វា គតីតិ អគតិ, តំ. បរិយត្តោតិ អធិគតោ ឧគ្គហិតោ.

‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា សន្និដ្ឋានគណនំ ទស្សេតិ. ឧច្ចិនិតេនាតិ ឧច្ចិនិត្វា គហិតេន. អបិច ឯវំ…បេ… ឧច្ចិនីតិ និគមនំ, ‘‘តេនាយស្មតា’’តិអាទិ បន សន្និដ្ឋានគណនទស្សនន្តិបិ វទន្តិ.

ឯវំ សង្គាយកវិចិននប្បការំ ទស្សេត្វា អញ្ញម្បិ សង្គាយនត្ថំ ទេសវិចិននាទិប្បការំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯតទហោសីតិ ឯតំ បរិវិតក្កនំ អហោសិ. នុ-សទ្ទេន ហិ បរិវិតក្កនំ ទស្សេតិ. រាជគហន្តិ ‘‘រាជគហសាមន្តំ គហេត្វា វុត្ត’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វទន្តិ. គាវោ ចរន្តិ ឯត្ថាតិ គោចរោ, គុន្នំ ចរណដ្ឋានំ, សោ វិយាតិ គោចរោ, ភិក្ខូនំ ចរណដ្ឋានំ, មហន្តោ សោ អស្ស, ឯត្ថាតិ វា មហាគោចរំ. អដ្ឋារសន្នំ មហាវិហារានម្បិ អត្ថិតាយ បហូតសេនាសនំ.

ថាវរកម្មន្តិ ចិរដ្ឋាយិកម្មំ. វិសភាគបុគ្គលោ សុភទ្ទសទិសោ. ឧក្កោដេយ្យាតិ និវារេយ្យ. ឥតិ-សទ្ទោ ឥទមត្ថេ, ឥមិនា មនសិការេន ហេតុភូតេន ឯតទហោសីតិ អត្ថោ. គរុភាវជននត្ថំ ញត្តិទុតិយេន កម្មេន សង្ឃំ សាវេសិ, ន អបលោកនញត្តិកម្មមត្តេនាតិ អធិប្បាយោ.

កទា បនាយំ កតាតិ អាហ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិ. ឯវំ កតភាវោ ច ឥមាយ គណនាយ វិញ្ញាយតីតិ ទស្សេតិ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិនា. អថាតិ អនន្តរត្ថេ និបាតោ, បរិនិព្ពានន្តរមេវាតិ អត្ថោ. សត្តាហន្តិ ¶ ហិ បរិនិព្ពានទិវសម្បិ សង្គណ្ហិត្វា វុត្តំ. អស្សាតិ ភគវតោ, ‘‘សរីរ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. សំវេគវត្ថុំ កិត្តេត្វា កិត្តេត្វា អនិច្ចតាបដិសញ្ញុត្តានិ គីតានិ គាយិត្វា បូជាវសេន កីឡនតោ សុន្ទរំ កីឡនទិវសា សាធុកីឡនទិវសា នាម, សបរហិតសាធនដ្ឋេន វា សាធូតិ វុត្តានំ សប្បុរិសានំ សំវេគវត្ថុំ កិត្តេត្វា កិត្តេត្វា កីឡនទិវសាតិបិ យុជ្ជតិ. ឥមស្មិញ្ច បុរិមសត្តាហេ ឯកទេសេនេវ សាធុកីឡនមកំសុ. វិសេសតោ បន ធាតុបូជាទិវសេសុយេវ. តថា ហិ វុត្តំ មហាបរិនិព្ពានសុត្តដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២៣៥) –

‘‘ឥតោ បុរិមេសុ ហិ ទ្វីសុ សត្តាហេសុ តេ ភិក្ខូ សង្ឃស្ស ឋាននិសជ្ជោកាសំ ករោន្តា ខាទនីយំ ភោជនីយំ សំវិទហន្តា សាធុកីឡិកាយ ឱកាសំ ន លភិំសុ, តតោ នេសំ ¶ អហោសិ ‘ឥមំ សត្តាហំ សាធុកីឡិតំ កីឡិស្សាម, ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ អម្ហាកំ បមត្តភាវំ ញត្វា កោចិទេវ អាគន្ត្វា ធាតុយោ គណ្ហេយ្យ, តស្មា អារក្ខំ ឋបេត្វា កីឡិស្សាមា’តិ, តេន តេ ឯវមកំសូ’’តិ.

តថាបិ តេ ធាតុបូជាយបិ កតត្តា ធាតុបូជាទិវសា នាម. ឥមេយេវ វិសេសេន ភគវតិ កត្តព្ពស្ស អញ្ញស្ស អភាវតោ ឯកទេសេន កតម្បិ សាធុកីឡនំ ឧបាទាយ ‘‘សាធុកីឡនទិវសា’’តិ បាកដា ជាតាតិ អាហ ‘‘ឯវំ សត្តាហំ សាធុកីឡនទិវសា នាម អហេសុ’’ន្តិ.

ចិតកាយាតិ វីសសតរតនុច្ចាយ ចន្ទនទារុចិតកាយ, បធានកិច្ចវសេនេវ ច សត្តាហំ ចិតកាយំ អគ្គិនា ឈាយីតិ វុត្តំ. ន ហិ អច្ចន្តសំយោគវសេន និរន្តរំ សត្តាហមេវ អគ្គិនា ឈាយិ តត្ថ បច្ឆិមទិវសេយេវ ឈាយិតត្តា, តស្មា សត្តាហស្មិន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បុរិមបច្ឆិមានញ្ហិ ទ្វិន្នំ សត្តាហានមន្តរេ សត្តាហេ យត្ថ កត្ថចិបិ ទិវសេ ឈាយមានេ សតិ ‘‘សត្តាហេ ឈាយី’’តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. យថាហ –

‘‘តេន ខោ បន សមយេន ចត្តារោ មល្លបាមោក្ខា សីសំ ន្ហាតា អហតានិ វត្ថានិ និវត្ថា ‘មយំ ភគវតោ ចិតកំ អាឡិម្បេស្សាមា’តិ ន សក្កោន្តិ អាឡិម្បេតុ’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.២៣៣).

សត្តិបញ្ជរំ ¶ កត្វាតិ សត្តិខគ្គាទិហត្ថេហិ បុរិសេហិ មល្លរាជូនំ ភគវតោ ធាតុអារក្ខករណំ ឧបលក្ខណវសេនាហ. សត្តិហត្ថា បុរិសា ហិ សត្តិយោ យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ, តាហិ សមន្តតោ រក្ខាបនវសេន បញ្ជរបដិភាគត្តា សត្តិបញ្ជរំ. សន្ធាគារំ នាម រាជូនំ ឯកា មហាសាលា. ឧយ្យោគកាលាទីសុ ហិ រាជានោ តត្ថ ឋត្វា ‘‘ឯត្តកា បុរតោ គច្ឆន្តុ, ឯត្តកា បច្ឆតោ, ឯត្តកា ឧភោហិ បស្សេហិ, ឯត្តកា ហត្ថីសុ អភិរុហន្តុ, ឯត្តកា អស្សេសុ, ឯត្តកា រថេសូ’’តិ ឯវំ សន្ធិំ ករោន្តិ មរិយាទំ ពន្ធន្តិ, តស្មា តំ ឋានំ ‘‘សន្ធាគារ’’ន្តិ វុច្ចតិ. អបិច ឧយ្យោគដ្ឋានតោ អាគន្ត្វាបិ យាវ គេហេសុ អល្លគោមយបរិភណ្ឌាទីនិ ករោន្តិ, តាវ ទ្វេ តីណិ ទិវសានិ រាជានោ តត្ថ សន្ថម្ភន្តិ វិស្សមន្តិ បរិស្សយំ វិនោទេន្តីតិបិ សន្ធាគារំ, រាជូនំ វា សហ អត្ថានុសាសនំ អគារន្តិបិ សន្ធាគារំ ហ-ការស្ស ធ-ការំ, អនុសរាគមញ្ច កត្វា, យស្មា វា រាជានោ តត្ថ សន្និបតិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ កសិតុំ វដ្ដតិ, ឥមស្មិំ កាលេ វបិតុ’’ន្តិ ឯវមាទិនា នយេន ឃរាវាសកិច្ចានិ សម្មន្តយន្តិ, តស្មា ឆិន្នវិច្ឆិន្នំ ឃរាវាសំ តត្ថ សន្ធារេន្តីតិបិ សន្ធាគារំ. វិសាខបុណ្ណមិតោ ¶ បដ្ឋាយ យាវ វិសាខមាសស្ស អមាវាសី, តាវ សោឡស ទិវសា សីហឡវោហារវសេន គហិតត្តា, ជេដ្ឋមូលមាសស្ស សុក្កបក្ខេ ច បញ្ច ទិវសាតិ អាហ ‘‘ឥតិ ឯកវីសតិ ទិវសា គតា’’តិ. តត្ថ ចរិមទិវសេយេវ ធាតុយោ ភាជយិំសុ, តស្មិំយេវ ច ទិវសេ អយំ កម្មវាចា កតា. តេន វុត្តំ ‘‘ជេដ្ឋមូលសុក្កបក្ខបញ្ចមិយ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ជេដ្ឋនក្ខត្តំ វា មូលនក្ខត្តំ វា តស្ស មាសស្ស បុណ្ណមិយំ ចន្ទេន យុត្តំ, តស្មា សោ មាសោ ‘‘ជេដ្ឋមូលមាសោ’’តិ វុច្ចតិ. អនាចារន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តំ អនាចារំ.

យទិ ឯវំ កស្មា វិនយដ្ឋកថាយំ, (បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) មង្គលសុត្តដ្ឋកថាយញ្ច (ខុ. បា. អដ្ឋ. មង្គលសុត្តវណ្ណនា) ‘‘សត្តសុ សាធុកីឡនទិវសេសុ, សត្តសុ ច ធាតុបូជាទិវសេសុ វីតិវត្តេសូ’’តិ វុត្តន្តិ? សត្តសុ ធាតុបូជាទិវសេសុ គហិតេសុ តទវិនាភាវតោ មជ្ឈេ ចិតកាយ ឈាយនសត្តាហម្បិ គហិតមេវាតិ កត្វា វិសុំ ន វុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. យទិ ឯវំ កស្មា ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ, ទិយឌ្ឍមាសោ សេសោ’’តិ ច វុត្តន្តិ? នាយំ ទោសោ. អប្បកញ្ហិ ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតិ, តស្មា អប្បកេន អធិកោបិ សមុទាយោ អនធិកោ វិយ ហោតីតិ កត្វា អឌ្ឍមាសតោ អធិកេបិ បញ្ចទិវសេ ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ’’តិ វុត្តំ ទ្វាសីតិខន្ធកវត្តានំ កត្ថចិ ‘‘អសីតិ ខន្ធកវត្តានី’’តិ វចនំ វិយ, តថា អប្បកេន ឩនោបិ សមុទាយោ អនូនោ វិយ ហោតីតិ ¶ កត្វា ទិយឌ្ឍមាសតោ ឩនេបិ បញ្ចទិវសេ ‘‘ទិយឌ្ឍមាសោ សេសោ’’តិ វុត្តំ សតិបដ្ឋានវិភង្គដ្ឋកថាយំ (វិភ. ៣៥៦) ឆមាសតោ ឩនេបិ អឌ្ឍមាសេ ‘‘ឆមាសំ សជ្ឈាយោ កាតព្ពោ’’តិ វចនំ វិយ, អញ្ញថា អដ្ឋកថានំ អញ្ញមញ្ញវិរោធោ សិយា. អបិច ទីឃភាណកានំ មតេន តិណ្ណំ សត្តាហានំ វសេន ‘‘ឯកវីសតិ ទិវសា គតា’’តិ ឥធ វុត្តំ. វិនយសុត្តនិបាតខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាសុ បន ខុទ្ទកភាណកានំ មតេន ឯកមេវ ឈាយនទិវសំ កត្វា តទវសេសានំ ទ្វិន្នំ សត្តាហានំ វសេន ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ, ទិយឌ្ឍមាសោ សេសោ’’តិ ច វុត្តំ. បឋមពុទ្ធវចនាទីសុ វិយ តំ តំ ភាណកានំ មតេន អដ្ឋកថាសុបិ វចនភេទោ ហោតីតិ គហេតព្ពំ. ឯវម្បេត្ថ វទន្តិ – បរិនិព្ពានទិវសតោ បដ្ឋាយ អាទិម្ហិ ចត្តារោ សាធុកីឡនទិវសាយេវ, តតោ បរំ តយោ សាធុកីឡនទិវសា ចេវ ចិតកឈាយនទិវសា ច, តតោ បរំ ឯកោ ចិតកឈាយនទិវសោយេវ, តតោ បរំ តយោ ចិតកឈាយនទិវសា ចេវ ធាតុបូជាទិវសា ច, តតោ បរំ ចត្តារោ ធាតុបូជាទិវសាយេវ, ឥតិ តំ តំ កិច្ចានុរូបគណនវសេន តីណិ សត្តាហានិ បរិបូរេន្តិ, អគហិតគ្គហណេន បន អឌ្ឍមាសោវ ហោតិ. ‘‘ឯកវីសតិ ទិវសា គតា’’តិ ឥធ វុត្តវចនញ្ច តំ តំ កិច្ចានុរូបគណនេនេវ. ឯវញ្ហិ ចតូសុបិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តវចនំ សមេតីតិ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. វជិរពុទ្ធិត្ថេរេន បន វុត្តំ ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោតិ ឯត្ថ ឯកោ ទិវសោ នដ្ឋោ, សោ បាដិបទទិវសោ, កោលាហលទិវសោ ¶ នាម សោ, តស្មា ឥធ ន គហិតោ’’តិ, (វជិរ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) តំ ន សុន្ទរំ បរិនិព្ពានសុត្តន្តបាឡិយំ (ទី. និ. ២.២២៧) បាដិបទទិវសតោយេវ បដ្ឋាយ សត្តាហស្ស វុត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច បរិនិព្ពានទិវសេន សទ្ធិំ តិណ្ណំ សត្តាហានំ គណិតត្តា. តថា ហិ បរិនិព្ពានទិវសេន សទ្ធិំ តិណ្ណំ សត្តាហានំ គណនេនេវ ជេដ្ឋមូលសុក្កបក្ខបញ្ចមី ឯកវីសតិមោ ទិវសោ ហោតិ.

ចត្តាលីស ទិវសាតិ ជេដ្ឋមូលសុក្កបក្ខឆដ្ឋទិវសតោ យាវ អាសឡ្ហី បុណ្ណមី, តាវ គណេត្វា វុត្តំ. ឯត្ថន្តរេតិ ចត្តាលីសទិវសព្ភន្តរេ. រោគោ ឯវ រោគបលិពោធោ. អាចរិយុបជ្ឈាយេសុ កត្តព្ពកិច្ចមេវ អាចរិយុបជ្ឈាយបលិពោធោ ¶ , តថា មាតាបិតុបលិពោធោ. យថាធិប្បេតំ អត្ថំ, កម្មំ វា បរិពុន្ធេតិ ឧបរោធេតិ បវត្តិតុំ ន ទេតីតិ បលិពោធោ រ-ការស្ស ល-ការំ កត្វា. តំ បលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា តំ ករណីយំ ករោតូតិ សង្គាហកេន ឆិន្ទិតព្ពំ តំ សព្ពំ បលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា ធម្មវិនយសង្គាយនសង្ខាតំ តទេវ ករណីយំ ករោតុ.

អញ្ញេបិ មហាថេរាតិ អនុរុទ្ធត្ថេរាទយោ. សោកសល្លសមប្បិតន្តិ សោកសង្ខាតេន សល្លេន អនុបវិដ្ឋំ បដិវិទ្ធំ. អសមុច្ឆិន្នអវិជ្ជាតណ្ហានុសយត្តា អវិជ្ជាតណ្ហាភិសង្ខាតេន កម្មុនា ភវយោនិគតិដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតំ អត្តភាវំ ជនេតិ អភិនិព្ពត្តេតីតិ ជនោ. កិលេសេ ជនេតិ, អជនិ, ជនិស្សតីតិ វា ជនោ, មហន្តោ ជនោ តថា, តំ. អាគតាគតន្តិ អាគតមាគតំ យថា ‘‘ឯកេកោ’’តិ. ឯត្ថ សិយា – ‘‘ថេរោ អត្តនោ បញ្ចសតាយ បរិសាយ បរិវុត្តោ រាជគហំ គតោ, អញ្ញេបិ មហាថេរា អត្តនោ អត្តនោ បរិវារេ គហេត្វា សោកសល្លសមប្បិតំ មហាជនំ អស្សាសេតុកាមា តំ តំ ទិសំ បក្កន្តា’’តិ ឥធ វុត្តវចនំ សមន្តបាសាទិកាយ ‘‘មហាកស្សបត្ថេរោ ‘រាជគហំ អាវុសោ គច្ឆាមា’តិ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខុសង្ឃំ គហេត្វា ឯកំ មគ្គំ គតោ, អនុរុទ្ធត្ថេរោបិ ឧបឌ្ឍំ គហេត្វា ឯកំ មគ្គំ គតោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តវចនញ្ច អញ្ញមញ្ញំ វិរុទ្ធំ ហោតិ. ឥធ ហិ មហាកស្សបត្ថេរាទយោ អត្តនោ អត្តនោ បរិវារភិក្ខូហិយេវ សទ្ធិំ តំ តំ ទិសំ គតាតិ អត្ថោ អាបជ្ជតិ, តត្ថ បន មហាកស្សបត្ថេរអនុរុទ្ធត្ថេរាយេវ បច្ចេកមុបឌ្ឍសង្ឃេន សទ្ធិំ ឯកេកំ មគ្គំ គតាតិ? វុច្ចតេ – តទុភយម្បិ ហិ វចនំ ន វិរុជ្ឈតិ អត្ថតោ សំសន្ទនត្តា. ឥធ ហិ និរវសេសេន ថេរានំ បច្ចេកគមនវចនមេវ តត្ថ នយវសេន ទស្សេតិ, ឥធ អត្តនោ អត្តនោ បរិសាយ គមនវចនញ្ច តត្ថ ឧបឌ្ឍសង្ឃេន សទ្ធិំ គមនវចនេន. ឧបឌ្ឍសង្ឃោតិ ហិ សកសកបរិសាភូតោ ភិក្ខុគណោ គយ្ហតិ ឧបឌ្ឍសទ្ទស្ស អសមេបិ ភាគេ បវត្តត្តា. យទិ ហិ សន្និបតិតេ សង្ឃេ ឧបឌ្ឍសង្ឃេន សទ្ធិន្តិ អត្ថំ គណ្ហេយ្យ, តទា សង្ឃស្ស គណនបថមតីតត្តា ន យុជ្ជតេវ ¶ , យទិ ច សង្គាយនត្ថំ ឧច្ចិនិតានំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ មជ្ឈេ ឧបឌ្ឍសង្ឃេន សទ្ធិន្តិ អត្ថំ គណ្ហេយ្យ, ឯវម្បិ តេសំ គណបាមោក្ខានំយេវ ឧច្ចិនិតត្តា ន យុជ្ជតេវ. បច្ចេកគណិនោ ហេតេ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សត្តសតសហស្សានិ, តេសុ បាមោក្ខភិក្ខវោ’’តិ ¶ , ឥតិ អត្ថតោ សំសន្ទនត្តា តទេតំ ឧភយម្បិ វចនំ អញ្ញមញ្ញំ ន វិរុជ្ឈតីតិ. តំតំភាណកានំ មតេនេវំ វុត្តន្តិបិ វទន្តិ.

‘‘អបរិនិព្ពុតស្ស ភគវតោ’’តិអាទិនា យោជេតព្ពំ. បត្តចីវរមាទាយាតិ ឯត្ថ ចតុមហារាជទត្តិយសេលមយបត្តំ, សុគតចីវរញ្ច គណ្ហិត្វាតិ អត្ថោ. សោយេវ ហិ បត្តោ ភគវតា សទា បរិភុត្តោ. វុត្តញ្ហិ សមចិត្តបដិបទាសុត្តដ្ឋកថាយំ ‘‘វស្សំវុត្ថានុសារេន អតិរេកវីសតិវស្សកាលេបិ តស្សេវ បរិភុត្តភាវំ ទីបេតុកាមេន បាតោវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា សុនិវត្ថនិវាសនោ សុគតចីវរំ បារុបិត្វា សេលមយបត្តមាទាយ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ ទក្ខិណទ្វារេន នគរំ បវិសិត្វា បិណ្ឌាយ ចរន្តោ’’តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧) គន្ធមាលាទយោ នេសំ ហត្ថេតិ គន្ធមាលាទិហត្ថា.

តត្រាតិ តិស្សំ សាវត្ថិយំ. សុទន្តិ និបាតមត្តំ. អនិច្ចតាទិបដិសំយុត្តាយាតិ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិអាទិនា (ធ. ប. ២៧៧) អនិច្ចសភាវបដិសញ្ញុត្តាយ. ធម្មេន យុត្តា, ធម្មស្ស វា បតិរូបាតិ ធម្មី, តាទិសាយ. សញ្ញាបេត្វាតិ សុដ្ឋុ ជានាបេត្វា, សមស្សាសេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វសិតគន្ធកុដិន្តិ និច្ចសាបេក្ខត្តា សមាសោ. បរិភោគចេតិយភាវតោ ‘‘គន្ធកុដិំ វន្ទិត្វា’’តិ វុត្តំ. ‘‘វន្ទិត្វា’’តិ ច ‘‘វិវរិត្វា’’តិ ឯត្ថ បុព្ពកាលកិរិយា. តថា ហិ អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘គន្ធកុដិយា ទ្វារំ វិវរិត្វាតិ បរិភោគចេតិយភាវតោ គន្ធកុដិំ វន្ទិត្វា គន្ធកុដិយា ទ្វារំ វិវរីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា) មិលាតា មាលា, សាយេវ កចវរំ, មិលាតំ វា មាលាសង្ខាតំ កចវរំ តថា. អតិហរិត្វាតិ បឋមំ ឋបិតដ្ឋានមភិមុខំ ហរិត្វា. យថាឋានេ ឋបេត្វាតិ បឋមំ ឋបិតដ្ឋានំ អនតិក្កមិត្វា យថាឋិតដ្ឋានេយេវ ឋបេត្វា. ភគវតោ ឋិតកាលេ ករណីយំ វត្តំ សព្ពមកាសីតិ សេនាសនេ កត្តព្ពវត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. កុរុមានោ ចាតិ តំ សព្ពំ វត្តំ ករោន្តោ ច. លក្ខណេ ហិ អយំ មាន-សទ្ទោ. ន្ហានកោដ្ឋកស្ស សម្មជ្ជនញ្ច តស្មិំ ឧទកស្ស ឧបដ្ឋាបនញ្ច, តានិ អាទីនិ យេសំ ធម្មទេសនាឱវាទាទីនន្តិ តថា, តេសំ កាលេសូតិ អត្ថោ. សីហស្ស មិគរាជស្ស សេយ្យា សីហសេយ្យា, តទ្ធិតវសេន, សទិសវោហារេន វា ភគវតោ សេយ្យាបិ ‘‘សីហសេយ្យា’’តិ វុច្ចតិ. តេជុស្សទឥរិយាបថត្តា ឧត្តមសេយ្យា វា, យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អថ ខោ ភគវា ទក្ខិណេន បស្សេន សីហសេយ្យំ ¶ កប្បេសិ ¶ បាទេ បាទំ អច្ចាធាយ សតោ សម្បជានោ’’តិ, (ទី. និ. ២.១៩៨) តំ. កប្បនកាលោ ករណកាលោ ននូតិ យោជេតព្ពំ.

‘‘យថា ត’’ន្តិអាទិនា យថាវុត្តមត្ថំ ឧបមាយ អាវិ ករោតិ. តត្ថ យថា អញ្ញោបិ ភគវតោ…បេ… បតិដ្ឋិតបេមោ ចេវ អខីណាសវោ ច អនេកេសុ…បេ… ឧបការសញ្ជនិតចិត្តមទ្ទវោ ច អកាសិ, ឯវំ អាយស្មាបិ អានន្ទោ ភគវតោ គុណ…បេ… មទ្ទវោ ច ហុត្វា អកាសីតិ យោជនា. ន្តិ និបាតមត្តំ. អបិច ឯតេន តថាករណហេតុំ ទស្សេតិ, យថា អញ្ញេបិ យថាវុត្តសភាវា អកំសុ, តថា អាយស្មាបិ អានន្ទោ ភគវតោ…បេ… បតិដ្ឋិតបេមត្តា ចេវ អខីណាសវត្តា ច អនេកេសុ…បេ… ឧបការសញ្ជនិតចិត្តមទ្ទវត្តា ចាតិ ហេតុអត្ថស្ស លព្ភមានត្តា. ហេតុគព្ភានិ ហិ ឯតានិ បទានិ តទត្ថស្សេវ តថាករណហេតុភាវតោ. ធនបាលទមន (ចូឡវ. ៣៤២), សុវណ្ណកក្កដ (ជា. ១.៥.៩៤), ចូឡហំស (ជា. ១.១៥.១៣៣) -មហាហំសជាតកាទីហិ (ជា. ២.២១.៨៩) ចេត្ថ វិភាវេតព្ពោ. គុណានំ គណោ, សោយេវ អមតនិប្ផាទករសសទិសតាយ អមតរសោ. តំ ជាននបកតិតាយាតិ បតិដ្ឋិតបទេ ហេតុ. ឧបការ…បេ… មទ្ទវោតិ ឧបការបុព្ពភាវេន សម្មាជនិតចិត្តមុទុកោ. ឯវម្បិ សោ ឥមិនា ការណេន អធិវាសេសីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តមេន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តមេនន្តិ តំ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ. ឯត-សទ្ទោ ហិ បទាលង្ការមត្តំ. អយញ្ហិ សទ្ទបកតិ, យទិទំ ទ្វីសុ សព្ពនាមេសុ បុព្ពបទស្សេវ អត្ថបទតា. សំវេជេសីតិ ‘‘ននុ ភគវតា បដិកច្ចេវ អក្ខាតំ ‘សព្ពេហេវ បិយេហិ មនាបេហិ នានាភាវោ វិនាភាវោ’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.១៨៣; សំ. និ. ៥.៣៧៩; អ. និ. ១០.៤៨) សំវេគំ ជនេសី’’តិ (ទី. និ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ, ឯវំ សតិ ‘‘ភន្តេ…បេ… អស្សាសេស្សថាតិ បឋមំ វត្វា’’តិ សហ បាឋសេសេន យោជនា អស្ស. យថារុតតោ បន អាទ្យត្ថេន ឥតិ-សទ្ទេន ‘‘ឯវមាទិនា សំវេជេសី’’តិ យោជនាបិ យុជ្ជតេវ. យេន កេនចិ ហិ វចនេន សំវេគំ ជនេសិ, តំ សព្ពម្បិ សំវេជនស្ស ករណំ សម្ភវតីតិ. សន្ថម្ភិត្វាតិ បរិទេវនាទិវិរហេន អត្តានំ បដិពន្ធេត្វា បតិដ្ឋាបេត្វា. ឧស្សន្នធាតុកន្តិ ឧបចិតបិត្តសេម្ហាទិទោសំ. បិត្តសេម្ហវាតវសេន ហិ តិស្សោ ធាតុយោ ឥធ ភេសជ្ជករណយោគ្យតាយ ¶ អធិប្បេតា, យា ‘‘ទោសា, មលា’’តិ ច លោកេ វុច្ចន្តិ, បថវី អាបោ តេជោ វាយោ អាកាសោតិ ច ភេទេន បច្ចេកំ បញ្ចវិធា. វុត្តញ្ហិ –

‘‘វាយុបិត្តកផា ទោសា, ធាតវោ ច មលា តថា;

តត្ថាបិ បញ្ចធាខ្យាតា, បច្ចេកំ ទេហធារណា.

សរីរទូសនា ¶ ទោសា, មលីនករណា មលា;

ធារណា ធាតវោ តេ តុ, ឥត្ថមន្វត្ថសញ្ញកា’’តិ.

សមស្សាសេតុន្តិ សន្តប្បេតុំ. ទេវតាយ សំវេជិតទិវសតោ, ជេតវនវិហារំ បវិដ្ឋទិវសតោ វា ទុតិយទិវសេ. វិរិច្ចតិ ឯតេនាតិ វិរេចនំ, ឱសធបរិភាវិតំ ខីរមេវ វិរេចនំ តថា. យំ សន្ធាយាតិ យំ ភេសជ្ជបានំ សន្ធាយ. អង្គបច្ចង្គេន សោភតីតិ សុភោ, មនុនោ អបច្ចំ មានវោ, ន-ការស្ស បន ណ-ការេ កតេ មាណវោ. មនូតិ ហិ បឋមកប្បិកកាលេ មនុស្សានំ មាតាបិតុដ្ឋានេ ឋិតោ បុរិសោ, យោ សាសនេ ‘‘មហាសម្មតរាជា’’តិ វុត្តោ. សោ ហិ សកលលោកស្ស ហិតំ មនភិ ជានាតីតិ មនូតិ វុច្ចតិ. ឯវម្បេត្ថ វទន្តិ ‘‘ទន្តជ ន-ការសហិតោ មានវសទ្ទោ សព្ពសត្តសាធារណវចនោ, មុទ្ធជ ណ-ការសហិតោ បន មាណវសទ្ទោ កុច្ឆិតមូឡ្ហាបច្ចវចនោ’’តិ. ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តដ្ឋកថាយម្បិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៤.២៨៩) ហិ មុទ្ធជ ណ-ការសហិតស្សេវ មាណវសទ្ទស្ស អត្ថោ វណ្ណិតោ. តដ្ដីកាយម្បិ ‘‘យំ អបច្ចំ កុច្ឆិតំ មូឡ្ហំ វា, តត្ថ លោកេ មាណវវោហារោ, យេភុយ្យេន ច សត្តា ទហរកាលេ មូឡ្ហធាតុកា ហោន្តីតិ តស្សេវត្ថោ បកាសិតោ’’តិ វទន្តិ អាចរិយា. អញ្ញត្ថ ច វីសតិវស្សព្ភន្តរោ យុវា មាណវោ, ឥធ បន តព្ពោហារេន មហល្លកោបិ. វុត្តញ្ហិ ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តវណ្ណនាយំ ‘‘មាណវោតិ បន តំ តរុណកាលេ វោហរិំសុ, សោ មហល្លកកាលេបិ តេនេវ វោហារេន វោហរីយតី’’តិ, (ម. និ. អដ្ឋ. ៤.២៨៩) សុភនាមកេន លទ្ធមាណវវោហារេនាតិ អត្ថោ. សោ បន ‘‘សត្ថា បរិនិព្ពុតោ, អានន្ទត្ថេរោ កិរស្ស បត្តចីវរមាទាយ អាគតោ, មហាជនោ តំ ទស្សនាយ ឧបសង្កមតី’’តិ សុត្វា ‘‘វិហារំ ខោ បន គន្ត្វា មហាជនមជ្ឈេ ន សក្កា សុខេន បដិសន្ថារំ វា កាតុំ, ធម្មកថំ វា សោតុំ, គេហមាគតំយេវ នំ ទិស្វា សុខេន បដិសន្ថារំ ករិស្សាមិ ¶ , ឯកា ច មេ កង្ខា អត្ថិ, តម្បិ នំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯកំ មាណវកំ បេសេសិ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘បហិតំ មាណវក’’ន្តិ ខុទ្ទកេ ចេត្ថ កបច្ចយោ. ឯតទវោចាតិ ឯតំ ‘‘អកាលោ’’តិអាទិកំ វចនំ អានន្ទត្ថេរោ អវោច.

អកាលោតិ អជ្ជ គន្តុំ អយុត្តកាលោ. កស្មាតិ ចេ ‘‘អត្ថិ មេ’’តិអាទិមាហ. ភេសជ្ជមត្តាតិ អប្បកំ ភេសជ្ជំ. អប្បត្ថោ ហេត្ថ មត្តាសទ្ទោ ‘‘មត្តា សុខបរិច្ចាគា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២៩០) វិយ. បីតាតិ បិវិតា. ស្វេបីតិ ឯត្ថ ‘‘អបិ-សទ្ទោ អបេក្ខោ មន្តា នុញ្ញាយា’’តិ (វជិរ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វជិរពុទ្ធិត្ថេរេន វុត្តំ. អយំ បន តស្សាធិប្បាយោ – ‘‘អប្បេវ នាមា’’តិ សំសយមត្តេ វុត្តេ អនុញ្ញាតភាវោ ន សិទ្ធោ, តស្មា តំ សាធនត្ថំ ¶ ‘‘អបី’’តិ វុត្តំ, តេន ឥមមត្ថំ ទីបេតិ ‘‘អប្បេវ នាម ស្វេ មយំ ឧបសង្កមេយ្យាម, ឧបសង្កមិតុំ បដិពលា សមានា ឧបសង្កមិស្សាម ចា’’តិ.

ទុតិយទិវសេតិ ខីរវិរេចនបីតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. ចេតកត្ថេរេនាតិ ចេតិយរដ្ឋេ ជាតត្តា ចេតកោតិ ឯវំ លទ្ធនាមេន ថេរេន. បច្ឆាសមណេនាតិ បច្ឆានុគតេន សមណេន. សហត្ថេ ចេតំ ករណវចនំ. សុភេន មាណវេន បុដ្ឋោតិ ‘‘យេសុ ធម្មេសុ ភវំ គោតមោ ឥមំ លោកំ បតិដ្ឋបេសិ, តេ តស្ស អច្ចយេន នដ្ឋា នុ ខោ, ធរន្តិ នុ ខោ, សចេ ធរន្តិ, ភវំ (នត្ថិ ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤៤៨) អានន្ទោ ជានិស្សតិ, ហន្ទ នំ បុច្ឆាមី’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា ‘‘យេសំ សោ ភវំ គោតមោ ធម្មានំ វណ្ណវាទី អហោសិ, យត្ថ ច ឥមំ ជនតំ សមាទបេសិ និវេសេសិ បតិដ្ឋាបេសិ, កតមេសានំ ខោ ភោ អានន្ទ ធម្មានំ សោ ភវំ គោតមោ វណ្ណវាទី អហោសី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៤៤៨) បុដ្ឋោ, អថស្ស ថេរោ តីណិ បិដកានិ សីលក្ខន្ធាទីហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តិណ្ណំ ខោ មាណវ ខន្ធានំ សោ ភគវា វណ្ណវាទី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៤៤៩) ឥធ សីលក្ខន្ធវគ្គេ ទសមំ សុត្តមភាសិ, តំ សន្ធាយាហ ‘‘ឥមស្មិំ…បេ… មភាសី’’តិ.

ខណ្ឌន្តិ ឆិន្នំ. ផុល្លន្តិ ភិន្នំ, សេវាលាហិឆត្តកាទិវិកស្សនំ វា, តេសំ បដិសង្ខរណំ សម្មា បាកតិកករណំ, អភិនវបដិករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបកដ្ឋាយាតិ អាសន្នាយ. វស្សំ ឧបនេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ ឯត្ថាតិ វស្សូបនាយិកា, វស្សូបគតកាលោ, តាយ. សង្គីតិបាឡិយំ (ចូឡវ. ៤៤០) សាមញ្ញេន វុត្តម្បិ វចនំ ¶ ឯវំ គតេយេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ សំសន្ទេតុំ សាធេតុំ វា អាហ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិ.

រាជគហំ បរិវារេត្វាតិ ពហិនគរេ ឋិតភាវេន វុត្តំ. ឆឌ្ឌិតបតិតឧក្លាបាតិ ឆឌ្ឌិតា ច បតិតា ច ឧក្លាបា ច. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភគវតោ បរិនិព្ពានដ្ឋានំ គច្ឆន្តេហិ ភិក្ខូហិ ឆឌ្ឌិតា វិស្សដ្ឋា, តតោយេវ ច ឧបចិកាទីហិ ខាទិតត្តា ឥតោ ចិតោ ច បតិតា, សម្មជ្ជនាភាវេន អាកិណ្ណកចវរត្តា ឧក្លាបា ចាតិ. តទេវត្ថំ ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិនា វិភាវេតិ. អវកុថិ បូតិភាវមគមាសីតិ ឧក្លាបោ ថ-ការស្ស ល-ការំ កត្វា, ឧជ្ឈិដ្ឋោ វា កលាបោសមូហោតិ ឧក្លាបោ, វណ្ណសង្គមនវសេនេវំ វុត្តំ យថា ‘‘ឧបក្លេសោ, ស្នេហោ’’ – ឥច្ចាទិ, តេន យុត្តាតិ តថា. បរិច្ឆេទវសេន វេណីយន្តិ ទិស្សន្តីតិ បរិវេណា. កុរុមានាតិ កត្តុកាមា. សេនាសនវត្តានំ បញ្ញត្តត្តា, សេនាសនក្ខន្ធកេ ច សេនាសនបដិពទ្ធានំ ពហូនម្បិ វចនានំ វុត្តត្តា សេនាសនបដិសង្ខរណម្បិ តស្ស បូជាយេវ នាមាតិ អាហ ‘‘ភគវតោ វចនបូជនត្ថ’’ន្តិ. បឋមំ មាសន្តិ ¶ វស្សានស្ស បឋមំ មាសំ. អច្ចន្តសំយោគេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. ‘‘តិត្ថិយវាទបរិមោចនត្ថញ្ចា’’តិ វុត្តមត្ថំ បាកដំ កាតុំ ‘‘តិត្ថិយា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ.

យន្តិ កតិកវត្តករណំ. ឯទិសេសុ ហិ ឋានេសុ យំ-សទ្ទោ តំ-សទ្ទានបេក្ខោ តេនេវ អត្ថស្ស បរិបុណ្ណត្តា. យំ វា កតិកវត្តំ សន្ធាយ ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិ វុត្តំ, តទេវ មយាបិ វុត្តន្តិ អត្ថោ. ឯស នយោ ឦទិសេសុ ភគវតា…បេ… វណ្ណិតន្តិ សេនាសនវត្តំ បញ្ញបេន្តេន សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣០៨) ច សេនាសនបដិពទ្ធវចនំ កថេន្តេន វណ្ណិតំ. សង្គាយិស្សាមាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទស្ស ‘‘វុត្តំ អហោសី’’តិ ច ឧភយត្ថ សម្ពន្ធោ, ឯកស្ស វា ឥតិ-សទ្ទស្ស លោបោ.

ទុតិយទិវសេតិ ឯវំ ចិន្តិតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ, សោ ច ខោ វស្សូបនាយិកទិវសតោ ទុតិយទិវសោវ. ថេរា ហិ អាសឡ្ហិបុណ្ណមិតោ បាដិបទទិវសេយេវ សន្និបតិត្វា វស្សមុបគន្ត្វា ឯវំ ចិន្តេសុន្តិ. រាជទ្វារេតិ រាជគេហទ្វារេ. ហត្ថកម្មន្តិ ហត្ថកិរិយំ, ហត្ថកម្មស្ស ករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បដិវេទេសុន្តិ ជានាបេសុំ. វិសដ្ឋាតិ និរាសង្កចិត្តា. អាណាយេវ ¶ អប្បដិហតវុត្តិយា បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ អាណាចក្កំ. តថា ធម្មោយេវ ចក្កន្តិ ធម្មចក្កំ, តំ បនិធ ទេសនាញាណបដិវេធញាណវសេន ទុវិធម្បិ យុជ្ជតិ តទុភយេនេវ សង្គីតិយា បវត្តនតោ. ‘‘ធម្មចក្កន្តិ ចេតំ ទេសនាញាណស្សាបិ នាមំ, បដិវេធញាណស្សាបី’’តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.៧៨) ហិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. សន្និសជ្ជដ្ឋានន្តិ សន្និបតិត្វា និសីទនដ្ឋានំ. សត្ត បណ្ណានិ យស្សាតិ សត្តបណ្ណី, យោ ‘‘ឆត្តបណ្ណោ, វិសមច្ឆទោ’’ តិបិ វុច្ចតិ, តស្ស ជាតគុហទ្វារេតិ អត្ថោ.

វិស្សកម្មុនាតិ សក្កស្ស ទេវានមិន្ទស្ស កម្មាកម្មវិធាយកំ ទេវបុត្តំ សន្ធាយាហ. សុវិភត្តភិត្តិថម្ភសោបានន្តិ ឯត្ថ សុវិភត្តបទស្ស ទ្វន្ទតោ បុព្ពេ សុយ្យមានត្តា សព្ពេហិ ទ្វន្ទបទេហិ សម្ពន្ធោ, តថា ‘‘នានាវិធ…បេ… វិចិត្ត’’ន្តិអាទីសុបិ. រាជភវនវិភូតិន្តិ រាជភវនសម្បត្តិំ, រាជភវនសោភំ វា. អវហសន្តមិវាតិ អវហាសំ កុរុមានំ វិយ. សិរិយាតិ សោភាសង្ខាតាយ លក្ខិយា. និកេតនមិវាតិ វសនដ្ឋានមិវ, ‘‘ជលន្តមិវា’’តិបិ បាឋោ. ឯកស្មិំយេវ បានីយតិត្ថេ និបតន្តា បក្ខិនោ វិយ សព្ពេសម្បិ ជនានំ ចក្ខូនិ មណ្ឌបេយេវ និបតន្តីតិ វុត្តំ ‘‘ឯកនិបាត…បេ… វិហង្គាន’’ន្តិ. នយនវិហង្គានន្តិ នយនសង្ខាតវិហង្គានំ. លោករាមណេយ្យកមិវ សម្បិណ្ឌិតន្តិ យទិ លោកេ វិជ្ជមានំ រាមណេយ្យកំ សព្ពមេវ អានេត្វា ឯកត្ថ សម្បិណ្ឌិតំ សិយា, តំ វិយាតិ វុត្តំ ហោតិ, យំ យំ វា លោកេ រមិតុមរហតិ, តំ សព្ពំ សម្បិណ្ឌិតមិវាតិបិ ¶ អត្ថោ. ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌន្តិ ផេគ្គុរហិតំ សារំ វិយ, កសដវិនិមុត្តំ បសន្នំ វិយ ច ទដ្ឋុមរហរូបេសុ សារភូតំ, បសន្នភូតញ្ច. អបិច ទដ្ឋព្ពោ ទស្សនីយោ សារភូតោ វិសិដ្ឋតរោ មណ្ឌោ មណ្ឌនំ អលង្ការោ ឯតស្សាតិ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌោ, តំ. មណ្ឌំ សូរិយរស្មិំ បាតិ និវារេតិ, សព្ពេសំ វា ជនានំ មណ្ឌំ បសន្នំ បាតិ រក្ខតិ, មណ្ឌនមលង្ការំ វា បាតិ បិវតិ អលង្ករិតុំ យុត្តភាវេនាតិ មណ្ឌបោ, តំ.

កុសុមទាមានិ ច តានិ ឱលម្ពកានិ ចេតិ កុសុមទាមោលម្ពកានិ. វិសេសនស្ស ចេត្ថ បរនិបាតោ យថា ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ. វិវិធានិយេវ កុសុមទាមោលម្ពកានិ តថា, តានិ វិនិគ្គលន្តំ វិសេសេន វមេន្តំ និក្ខាមេន្តមិវ ចារុ សោភនំ វិតានំ ឯត្ថាតិ តថា. កុដ្ដេន គហិតោ សមំ កតោតិ កុដ្ដិមោ, កោដ្ដិមោ វា, តាទិសោយេវ មណីតិ មណិកោដ្ដិមោ ¶ , នានារតនេហិ វិចិត្តោ មណិកោដ្ដិមោ, តស្ស តលំ តថា. អថ វា មណិយោ កោដ្ដេត្វា កតតលត្តា មណិកោដ្ដេន និប្ផត្តន្តិ មណិកោដ្ដិមំ, តមេវ តលំ, នានារតនវិចិត្តំ មណិកោដ្ដិមតលំ តថា. តមិវ ច នានាបុប្ផូបហារវិចិត្តំ សុបរិនិដ្ឋិតភូមិកម្មន្តិ សម្ពន្ធោ. បុប្ផបូជា បុប្ផូបហារោ. ឯត្ថ ហិ នានារតនវិចិត្តគ្គហណំ នានាបុប្ផូបហារវិចិត្តតាយនិទស្សនំ, មណិកោដ្ដិមតលគ្គហណំ សុបរិនិដ្ឋិតភូមិកម្មតាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. នន្តិ មណ្ឌបំ. ព្រហ្មវិមានសទិសន្តិ ភាវនបុំសកំ, យថា ព្រហ្មវិមានំ សោភតិ, តថា អលង្ករិត្វាតិ អត្ថោ. វិសេសេន មានេតព្ពន្តិ វិមានំ. សទ្ទវិទូ បន ‘‘វិហេ អាកាសេ មាយន្តិ គច្ឆន្តិ ទេវា យេនាតិ វិមាន’’ន្តិ វទន្តិ. វិសេសេន វា សុចរិតកម្មុនា មីយតិ និម្មីយតីតិ វិមានំ, វីតិ វា សកុណោ វុច្ចតិ, តំ សណ្ឋានេន មីយតិ និម្មីយតីតិ វិមានន្តិអាទិនាបិ វត្តព្ពោ. វិមានដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯកយោជនទ្វិយោជនាទិភាវេន បមាណវិសេសយុត្តតាយ, សោភាតិសយយោគេន ច វិសេសតោ មាននីយតាយ វិមាន’’ន្តិ (វិ. វ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) វុត្តំ. នត្ថិ អគ្ឃមេតេសន្តិ អនគ្ឃានិ, អបរិមាណគ្ឃានិ អគ្ឃិតុមសក្កុណេយ្យានីតិ វុត្តំ ហោតិ. បតិរូបំ, បច្ចេកំ វា អត្ថរិតព្ពានីតិ បច្ចត្ថរណានិ, តេសំ សតានិ តថា. ឧត្តរាភិមុខន្តិ ឧត្តរទិសាភិមុខំ. ធម្មោបិ សត្ថាយេវ សត្ថុកិច្ចនិប្ផាទនតោតិ វុត្តំ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាសនារហំ ធម្មាសនំ បញ្ញបេត្វា’’តិ. យថាហ ‘‘យោ ខោ…បេ… មមច្ចយេន សត្ថា’’តិអាទិ, (ទី. និ. ២.២១៦) តថាគតប្បវេទិតធម្មទេសកស្ស វា សត្ថុកិច្ចាវហត្តា តថារូបេ អាសនេ និសីទិតុមរហតីតិ ទស្សេតុម្បិ ឯវំ វុត្តំ. អាសនារហន្តិ និសីទនារហំ. ធម្មាសនន្តិ ធម្មទេសកាសនំ, ធម្មំ វា កថេតុំ យុត្តាសនំ. ទន្តខចិតន្តិ ទន្តេហិ ខចិតំ, ហត្ថិទន្តេហិ កតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ទន្តោ នាម ហត្ថិទន្តោ វុច្ចតី’’តិ ហិ វុត្តំ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ធម្មាសនេ. មម កិច្ចន្តិ មម កម្មំ, មយា វា ករណីយំ.

ឥទានិ ¶ អាយស្មតោ អានន្ទស្ស អសេក្ខភូមិសមាបជ្ជនំ ទស្សេន្តោ ‘‘តស្មិញ្ច បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តស្មិញ្ច បន ទិវសឯតិ តថា រញ្ញា អារោចាបិតទិវសេ, សាវណមាសស្ស កាឡបក្ខចតុត្ថទិវសេតិ វុត្តំ ហោតិ. អនត្ថជននតោ វិសសង្កាសតាយ កិលេសោ វិសំ, តស្ស ខីណាសវភាវតោ អញ្ញថាភាវសង្ខាតា សត្តិ គន្ធោ. តថា ហិ សោ ¶ ភគវតោ បរិនិព្ពានាទីសុ វិលាបាទិមកាសិ. អបិច វិសជននកបុប្ផាទិគន្ធបដិភាគតាយ នានាវិធទុក្ខហេតុកិរិយាជននកោ កិលេសោវ ‘‘វិសគន្ធោ’’តិ វុច្ចតិ. តថា ហិ សោ ‘‘វិសំ ហរតីតិ វិសត្តិកា, វិសមូលាតិ វិសត្តិកា, វិសផលាតិ វិសត្តិកា, វិសបរិភោគាតិ វិសត្តិកា’’តិអាទិនា (មហានិ. ៣) វុត្តោតិ. អបិច វិសគន្ធោនាម វិរូបោ មំសាទិគន្ធោ, តំសទិសតាយ បន កិលេសោ. ‘‘វិស្សសទ្ទោ ហិ វិរូបេ’’តិ (ធ. ស. ដី. ៦២៤) អភិធម្មដីកាយំវុត្តំ. អទ្ធាតិ ឯកំសតោ. សំវេគន្តិ ធម្មសំវេគំ. ‘‘ឱហិតភារាន’’ន្តិ ហិ យេភុយ្យេន, បធានេន ច វុត្តំ. ឯទិសេសុ បន ឋានេសុ តទញ្ញេសម្បិ ធម្មសំវេគោយេវ អធិប្បេតោ. តថា ហិ ‘‘សំវេគោ នាម សហោត្តប្បំ ញាណំ, សោ តស្សា ភគវតោ ទស្សនេ ឧប្បជ្ជី’’តិ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៨៣៨) រជ្ជុមាលាវិមានវណ្ណនាយំវុត្តំ, សា ច តទា អវិញ្ញាតសាសនា អនាគតផលាតិ. ឥតរថា ហិ ចិត្តុត្រាសវសេន ទោសោយេវ សំវេគោតិ អាបជ្ជតិ, ឯវញ្ច សតិ សោ តស្ស អសេក្ខភូមិសមាបជ្ជនស្ស ឯកំសការណំ ន សិយា. ឯវមភូតោ ច សោ ឥធ ន វត្តព្ពោយេវាតិ អលមតិបបញ្ចេន. តេនាតិ តស្មា ស្វេ សង្ឃសន្និបាតស្ស វត្តមានត្តា, សេក្ខសករណីយត្តា វា. តេ ន យុត្តន្តិ តវ ន យុត្តំ, តយា វា សន្និបាតំ គន្តុំ ន បតិរូបំ.

មេតន្តិ មម ឯតំ គមនំ. យ្វាហន្តិ យោ អហំ, យន្តិ វា កិរិយាបរាមសនំ, តេន ‘‘គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ឯត្ថ គមនកិរិយំ បរាមសតិ, កិរិយាបរាមសនស្ស ច យំ តំ-សទ្ទស្ស អយំ បកតិ, យទិទំ នបុំសកលិង្គេន, ឯកវចនេន ច យោគ្យតា តថាយេវ តត្ថ តត្ថ ទស្សនតោ. កិរិយាយ ហិ សភាវតោ នបុំសកត្តមេកត្តញ្ច ឥច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. អាវជ្ជេសីតិ ឧបនាមេសិ. មុត្តាតិ មុច្ចិតា. អប្បត្តញ្ចាតិ អគតញ្ច, ពិម្ពោហនេ ន តាវ ឋបិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតស្មិំ អន្តរេតិ ឯត្ថន្តរេ, ឥមិនា បទទ្វយេន ទស្សិតកាលានំ វេមជ្ឈក្ខណេ, តថាទស្សិតកាលទ្វយស្ស វា វិវរេតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘ការណេ ចេវ ចិត្តេ ច, ខណស្មិំ វិវរេបិ ច;

វេមជ្ឈាទីសុ អត្ថេសុ ‘អន្តរា’តិ រវោ គតោ’’តិ.

ហិ ¶ វុត្តំ. អនុបាទាយាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន កញ្ចិ ធម្មំ អគ្គហេត្វា, យេហិ វា កិលេសេហិ មុច្ចតិ, តេសំ លេសមត្តម្បិ អគ្គហេត្វា. អាសវេហីតិ ¶ ភវតោ អា ភវគ្គំ, ធម្មតោ ច អា គោត្រភុំ សវនតោ បវត្តនតោ អាសវសញ្ញិតេហិ កិលេសេហិ. ឧបលក្ខណវចនមត្តញ្ចេតំ. តទេកដ្ឋតាយ ហិ សព្ពេហិបិ កិលេសេហិ សព្ពេហិបិ បាបធម្មេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិយេវ. ចិត្តំ វិមុច្ចីតិ ចិត្តំ អរហត្តមគ្គក្ខណេ អាសវេហិ វិមុច្ចមានំ ហុត្វា អរហត្តផលក្ខណេ វិមុច្ចិ. តទត្ថំ វិវរតិ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិនា. ចង្កមេនាតិ ចង្កមនកិរិយាយ. វិសេសន្តិ អត្តនា លទ្ធមគ្គផលតោ វិសេសមគ្គផលំ. វិវដ្ដូបនិស្សយភូតំ កតំ ឧបចិតំ បុញ្ញំ យេនាតិ កតបុញ្ញោ, អរហត្តាធិគមាយ កតាធិការោតិ អត្ថោ. បធានមនុយុញ្ជាតិ វីរិយមនុយុញ្ជាហិ, អរហត្តសមាបត្តិយា អនុយោគំ ករោហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ហោហិសីតិ ភវិស្សសិ. កថាទោសោតិ កថាយ ទោសោ វិតថភាវោ. អច្ចារទ្ធន្តិ អតិវិយ អារទ្ធំ. ឧទ្ធច្ចាយាតិ ឧទ្ធតភាវាយ. ហន្ទាតិ វោស្សគ្គវចនំ. តេន ហិ អធុនាយេវ យោជេមិ, ន បនាហំ បបញ្ចំ ករោមីតិ វោស្សគ្គំ ករោតិ. វីរិយសមតំ យោជេមីតិ ចង្កមនវីរិយស្ស អធិមត្តត្តា តស្ស ហាបនវសេន សមាធិនា សមតាបាទនេន វីរិយស្ស សមតំ សមភាវំ យោជេមិ, វីរិយេន វា សមថសង្ខាតំ សមាធិំ យោជេមីតិបិ អត្ថោ. ទ្វិធាបិ ហិ បាឋោ ទិស្សតិ. វិស្សមិស្សាមីតិ អស្សសិស្សាមិ. ឥទានិ តស្ស វិសេសតោ បសំសនារហភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘តេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនាតិ ចតុឥរិយាបថវិរហិតតាការណេន. ‘‘អនិបន្នោ’’តិអាទីនិ បច្ចុប្បន្នវចនានេវ. បរិនិព្ពុតោបិ សោ អាកាសេយេវ បរិនិព្ពាយិ. តស្មា ថេរស្ស កិលេសបរិនិព្ពានំ, ខន្ធបរិនិព្ពានញ្ច វិសេសេន បសំសារហំ អច្ឆរិយព្ភុតមេវាតិ.

ទុតិយទិវសេតិ ថេរេន អរហត្តបត្តទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. បញ្ចមិយន្តិ តិថីបេក្ខាយ វុត្តំ, ‘‘ទុតិយទិវសេ’’តិ ឥមិនា តុល្យាធិករណំ. ភិន្នលិង្គម្បិ ហិ តុល្យត្ថបទំ ទិស្សតិ យថា ‘‘គុណោ បមាណំ, វីសតិ ចិត្តានិ’’ ឥច្ចាទិ. កាឡបក្ខស្សាតិ សាវណមាសកាឡបក្ខស្ស. បឋមញ្ហិ មាសំ ខណ្ឌផុល្លបដិសង្ខរណមកំសុ, បឋមមាសភាវោ ច មជ្ឈិមប្បទេសវោហារេន. តត្ថ ហិ បុរិមបុណ្ណមិតោ យាវ អបរា បុណ្ណមី, តាវ ឯកោ មាសោតិ វោហរន្តិ. តតោ តីណិ ទិវសានិ រាជា មណ្ឌបមកាសិ, តតោ ទុតិយទិវសេ ថេរោ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ, តតិយទិវសេ បន សន្និបតិត្វា ថេរា សង្គីតិមកំសុ, តស្មា អាសឡ្ហិមាសកាឡបក្ខបាដិបទតោ យាវ សាវណមាសកាឡបក្ខបញ្ចមី ¶ , តាវ បញ្ចទិវសាធិកោ ឯកមាសោ ហោតិ. សមានោតិ ឧប្បជ្ជមានោ. ហដ្ឋតុដ្ឋចិត្តោតិ អតិវិយ សោមនស្សចិត្តោ, បាមោជ្ជេន វា ហដ្ឋចិត្តោ បីតិយា តុដ្ឋចិត្តោ. ឯកំសន្តិ ឯកស្មិំ អំសេ, វាមំសេតិ អត្ថោ. តថា ហិ វង្គីសសុត្តវណ្ណនាយំ វុត្តំ –

‘‘ឯកំសំ ¶ ចីវរន្តិ ឯត្ថ បុន សណ្ឋាបនវសេន ឯវំ វុត្តំ, ឯកំសន្តិ ច វាមំសំ បារុបិត្វា ឋិតស្សេតំ អធិវចនំ. យតោ យថា វាមំសំ បារុបិត្វា ឋិតំ ហោតិ, តថា ចីវរំ កត្វាតិ ឯវមស្សត្ថោ វេទិតព្ពោ’’តិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២.៣៤៥).

ពន្ធ…បេ… វិយាតិ វណ្ដតោ បវុត្តសុបរិបក្កតាលផលមិវ. បណ្ឌុ…បេ… វិយាតិ សិតបីតបភាយុត្តបណ្ឌុរោមជកម្ពលេ ឋបិតោ ជាតិមា មណិ វិយ, ជាតិវចនេន ចេត្ថ កុត្តិមំ និវត្តេតិ. សមុគ្គតបុណ្ណចន្ទោ វិយាតិ ជុណ្ហបក្ខបន្នរសុបោសថេ សមុគ្គតោ សោឡសកលាបរិបុណ្ណោ ចន្ទោ វិយ. ពាលា…បេ… វិយាតិ តរុណសូរិយបភាសម្ផស្សេន ផុល្លិតសុវណ្ណវណ្ណបរាគគព្ភំ សតបត្តបទ្ធំ វិយ. ‘‘បិញ្ជរសទ្ទោ ហិ ហេមវណ្ណបរិយាយោ’’តិ (សារត្ថ. ដី. ១.២២) សារត្ថទីបនិយំ វុត្តោ. បរិយោទាតេនាតិ បភស្សរេន. សប្បភេនាតិ វណ្ណប្បភាយ, សីលប្បភាយ ច សមន្នាគតេន. សស្សិរិកេនាតិ សរីរសោភគ្គាទិសង្ខាតាយ សិរិយា អតិវិយ សិរិមតា. មុខវរេនាតិ យថាវុត្តសោភាសមលង្កតត្តា ឧត្តមមុខេន. កាមំ ‘‘អហមស្មិ អរហត្តំ បត្តោ’’តិ នារោចេសិ, តថារូបាយ បន ឧត្តមលីឡាយ គមនតោ បស្សន្តា សព្ពេបិ តមត្ថំ ជានន្តិ, តស្មា អារោចេន្តោ វិយ ហោតីតិ អាហ ‘‘អត្តនោ អរហត្តប្បត្តិំ អារោចយមានោ វិយ អគមាសី’’តិ.

កិមត្ថំ បនាយំ ឯវមារោចយមានោ វិយ អគមាសីតិ? វុច្ចតេ – សោ ហិ ‘‘អត្តុបនាយិកំ អកត្វា អញ្ញព្យាករណំ ភគវតា សំវណ្ណិត’’ន្តិ មនសិ ករិត្វា ‘‘សេក្ខតាយ ធម្មវិនយសង្គីតិយា គហេតុមយុត្តម្បិ ពហុស្សុតត្តា គណ្ហិស្សាមា’’តិ និសិន្នានំ ថេរានំ អរហត្តប្បត្តិវិជាននេន សោមនស្សុប្បាទនត្ថំ, ‘‘អប្បមត្តោ ហោហី’’តិ ភគវតា ទិន្នឱវាទស្ស ច សផលតាទីបនត្ថំ ឯវមារោចយមានោ វិយ អគមាសីតិ. អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស ¶ ឯតទហោសិ សមសមដ្ឋបនាទិនា យថាវុត្តការណេន សត្ថុកប្បត្តា. ធរេយ្យាតិ វិជ្ជមានោ ភវេយ្យ. ‘‘សោភតិ វត តេ អាវុសោ អានន្ទ អរហត្តសមធិគមតា’’តិអាទិនា សាធុការមទាសិ. អយមិធ ទីឃភាណកានំ វាទោ. ខុទ្ទកភាណកេសុ ច សុត្តនិបាតខុទ្ទកបាឋភាណកានំ វាទោតិបិ យុជ្ជតិ តទដ្ឋកថាសុបិ តថា វុត្តត្តា.

មជ្ឈិមំ និកាយំ ភណន្តិ សីលេនាតិ មជ្ឈិមភាណកា, តប្បគុណា អាចរិយា. យថាវុឌ្ឍន្តិ វុឌ្ឍបដិបាដិំ, តទនតិក្កមិត្វា វា. តត្ថាតិ តស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេ. អានន្ទស្ស ឯតមាសនន្តិ សម្ពន្ធោ. តស្មិំ សមយេតិ តស្មិំ ឯវំកថនសមយេ. ថេរោ ចិន្តេសិ ‘‘កុហិំ គតោ’’តិ បុច្ឆន្តានំ អត្តានំ ទស្សេន្តេ អតិវិយ បាកដភាវេន ភវិស្សមានត្តា, អយម្បិ មជ្ឈិមភាណកេស្វេវ ឯកច្ចានំ វាទោ, តស្មា ឥតិបិ ឯកេ វទន្តីតិ សម្ពន្ធោ. អាកាសេន អាគន្ត្វា អត្តនោ អាសនេយេវ ¶ អត្តានំ ទស្សេសីតិបិ តេសមេវ ឯកច្ចេ វទន្តិ. បុល្លិង្គវិសយេ ហិ ‘‘ឯកេ’’តិ វុត្តេ សព្ពត្ថ ‘‘ឯកច្ចេ’’តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តីសុបិ ចេត្ថ វាទេសុ តេសំ តេសំ ភាណកានំ តេន តេនាការេន អាគតមត្តំ ឋបេត្វា វិសុំ វិសុំ វចនេ អញ្ញំ វិសេសការណំ នត្ថិ. សត្តមាសំ កតាយ ហិ ធម្មវិនយសង្គីតិយា កទាចិ បកតិយាវ, កទាចិ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា, កទាចិ អាកាសេន អាគតត្តា តំ តទាគមនមុបាទាយ តថា តថា វទន្តិ. អបិច សង្គីតិយា អាទិទិវសេយេវ បឋមំ បកតិយា អាគន្ត្វា តតោ បរំ អាកាសមព្ភុគ្គន្ត្វា បរិសំ បត្តកាលេ តតោ ឱតរិត្វា ភិក្ខុបន្តិំ អបីឡេន្តោ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា អាសនេ អត្តានំ ទស្សេសីតិបិ វទន្តិ. យថា វា តថា វា អាគច្ឆតុ, អាគមនាការមត្តំ ន បមាណំ, អាគន្ត្វា គតកាលេ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស សាធុការទានមេវ បមាណំ សត្ថារា ទាតព្ពសាធុការទានេនេវ អរហត្តប្បត្តិយា អញ្ញេសម្បិ ញាបិតត្តា, ភគវតិ ធរមានេ បដិគ្គហេតព្ពាយ ច បសំសាយ ថេរស្ស បដិគ្គហិតត្តា. តស្មា តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យថា វា’’តិអាទិមាហ. សព្ពត្ថាបីតិ សព្ពេសុបិ តីសុ វាទេសុ.

ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ ភិក្ខូ អាលបីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ, អញ្ញត្រ បន ញាបនេបិ ទិស្សតិ យថា ‘‘អាមន្តយាមិ វោ ភិក្ខវេ, (ទី. និ. ២.២១៨) បដិវេទយាមិ វោ ភិក្ខវេ’’តិ ¶ (អ. និ. ៧.៧២) បក្កោសនេបិ ទិស្សតិ យថា ‘‘ឯហិ ត្វំ ភិក្ខុ មម វចនេន សារិបុត្តំ អាមន្តេហី’’តិ (អ. និ. ៩.១១) អាលបនេបិ ទិស្សតិ យថា ‘‘តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ‘ភិក្ខវោ’តិ’’ (សំ. និ. ១.២៤៩), ឥធាបិ អាលបនេតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តំ. អាលបនមត្តស្ស បន អភាវតោ ‘‘កិំ បឋមំ សង្គាយាមា’’តិអាទិនា វុត្តេន វិញ្ញាបិយមានត្ថន្តរេន ច សហចរណតោ ញាបនេវ វដ្ដតិ, តស្មា អាមន្តេសីតិ បដិវេទេសិ វិញ្ញាបេសីតិ អត្ថោ វត្តព្ពោ. ‘‘តត្រ ខោ ភគវា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ‘ភិក្ខវោ’តិ, ‘ភទ្ទន្តេ’តិ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ បច្ចស្សោសុ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២៤៩) ហិ អាលបនមត្តមេវ ទិស្សតិ, ន វិញ្ញាបិយមានត្ថន្តរំ, តំ បន ‘‘ភូតបុព្ពំ ភិក្ខវេ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ១.២៤៩) បច្ចេកមេវ អារទ្ធំ. តស្មា តាទិសេស្វេវ អាលបនេ វដ្ដតីតិ នោ តក្កោ. សទ្ទវិទូ បន វទន្តិ ‘‘អាមន្តយិត្វា ទេវិន្ទោ, វិស្សកម្មំ មហិទ្ធិក’ន្តិអាទីសុ (ចរិយា. ១០៧) វិយ មន្តសទ្ទោ គុត្តភាសនេ. តស្មា ‘អាមន្តេសី’តិ ឯតស្ស សម្មន្តយីតិ អត្ថោ’’តិ. ‘‘អាវុសោ’’តិអាទិ អាមន្តនាការទីបនំ. ធម្មំ វា វិនយំ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ វិកប្បនេ, តេន ‘‘កិមេកំ តេសុ បឋមំ សង្គាយាមា’’តិ ទស្សេតិ. កស្មា អាយូតិ អាហ ‘‘វិនយេ ឋិតេ’’តិអាទិ. ‘‘យស្មា, តស្មា’’តិ ច អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. តស្មាតិ តាយ អាយុសរិក្ខតាយ ¶ . ធុរន្តិ ជេដ្ឋកំ. នោ នប្បហោតីតិ បហោតិយេវ. ទ្វិបដិសេធោ ហិ សហ អតិសយេន បកត្យត្ថទីបកោ.

ឯតទគ្គន្តិ ឯសោ អគ្គោ. លិង្គវិបល្លាសេន ហិ អយំ និទ្ទេសោ. យទិទន្តិ ច យោ អយំ, យទិទំ ខន្ធបញ្ចកន្តិ វា យោជេតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘ឯតទគ្គ’’ន្តិ យថារុតលិង្គមេវ. ‘‘យទិទ’’ន្តិ បទស្ស ច អយំ សភាវោ, យា តស្ស តស្ស អត្ថស្ស វត្តព្ពស្ស លិង្គានុរូបេន ‘‘យោ អយ’’ន្តិ វា ‘‘យា អយ’’ន្តិ វា ‘‘យំ ឥទ’’ន្តិ វា យោជេតព្ពតា តថាយេវស្ស តត្ថ តត្ថ ទស្សិតត្តា. ភិក្ខូនំ វិនយធរានន្តិ និទ្ធារណឆដ្ឋីនិទ្ទេសោ.

អត្តនាវ អត្តានំ សម្មន្នីតិ សយមេវ អត្តានំ សម្មតំ អកាសិ. ‘‘អត្តនា’’តិ ហិ ឥទំ តតិយាវិសេសនំ ភវតិ, តញ្ច បរេហិ សម្មន្ននំ និវត្តេតិ, ‘‘អត្តនា’’តិ វា អយំ វិភត្យន្តបតិរូបកោ អព្យយសទ្ទោ ¶ . កេចិ បន ‘‘លិង្គត្ថេ តតិយា អភិហិតកត្តុភាវតោ’’តិ វទន្តិ. តទយុត្តមេវ ‘‘ថេរោ’’តិ កត្តុនោ វិជ្ជមានត្តា. វិស្សជ្ជនត្ថាយ អត្តនាវ អត្តានំ សម្មន្នីតិ យោជេតព្ពំ. បុច្ឆធាតុស្ស ទ្វិកម្មិកត្តា ‘‘ឧបាលិំ វិនយ’’ន្តិ កម្មទ្វយំ វុត្តំ.

ពីជនិំ គហេត្វាតិ ឯត្ថ ពីជនីគហណំ ធម្មកថិកានំ ធម្មតាតិ វេទិតព្ពំ. តាយ ហិ ធម្មកថិកានំ បរិសាយ ហត្ថកុក្កុច្ចមុខវិការាទិ បដិច្ឆាទីយតិ. ភគវា ច ធម្មកថិកានំ ធម្មតាទស្សនត្ថមេវ វិចិត្រពីជនិំ គណ្ហាតិ. អញ្ញថា ហិ សព្ពស្សបិ លោកស្ស អលង្ការភូតំ បរមុក្កំសគតសិក្ខាសំយមានំ ពុទ្ធានំ មុខចន្ទមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេតព្ពំ ន សិយា. ‘‘បឋមំ អាវុសោ ឧបាលិ បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ តស្ស សង្គីតិយា បុរិមកាលេ បឋមភាវោ ន យុត្តោតិ? នោ ន យុត្តោ ភគវតា បញ្ញត្តានុក្កមេន, បាតិមោក្ខុទ្ទេសានុក្កមេន ច បឋមភាវស្ស សិទ្ធត្តា. យេភុយ្យេន ហិ តីណិ បិដកានិ ភគវតោ ធរមានកាលេ ឋិតានុក្កមេនេវ សង្គីតានិ, វិសេសតោ វិនយាភិធម្មបិដកានីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិស្មិំ វត្ថុស្មិន្តិ, មេថុនធម្មេតិ ច និមិត្តត្ថេ ភុម្មវចនំ. ‘‘កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិអាទិនា ទស្សិតេន សហ តទវសិដ្ឋម្បិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘វត្ថុម្បិ បុច្ឆី’’តិអាទិ វុត្តំ.

សង្គីតិការកវចនសម្មិស្សំ វា នុ ខោ, សុទ្ធំ វា ពុទ្ធវចនន្តិ អាសង្កាបរិហរណត្ថំ, យថាសង្គីតស្សេវ បមាណភាវំ ទស្សនត្ថញ្ច បុច្ឆំ សមុទ្ធរិត្វា វិស្សជ្ជេន្តោ ‘‘កិំ បនេត្ថា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ បឋមបារាជិកេតិ ឯតិស្សំ តថាសង្គីតាយ បឋមបារាជិកបាឡិយំ. តេនេវាហ ‘‘ន ហិ តថាគតា ឯកព្យញ្ជនម្បិ និរត្ថកំ វទន្តី’’តិ. អបនេតព្ពន្តិ អតិរេកភាវេន ¶ និរត្ថកតាយ, វិតថភាវេន វា អយុត្តតាយ ឆឌ្ឌេតព្ពវចនំ. បក្ខិបិតព្ពន្តិ អសម្បុណ្ណតាយ ឧបនេតព្ពវចនំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ. សាវកានំ បន ទេវតានំ វា ភាសិតេតិ ភគវតោ បុច្ឆាថោមនាទិវសេន ភាសិតំ សន្ធាយាហ. សព្ពត្ថាបីតិ ភគវតោ សាវកានំ ទេវតានញ្ច ភាសិតេបិ. តំ បន បក្ខិបនំ សម្ពន្ធវចនមត្តស្សេវ, ន សភាវាយុត្តិយា អត្ថស្សាតិ ទស្សេតិ ‘‘កិំ បន ត’’ន្តិអាទិនា សម្ពន្ធវចនមត្តន្តិ បុព្ពាបរសម្ពន្ធវចនមេវ. ឥទំ បឋមបារាជិកន្តិ វវត្ថបេត្វា ឋបេសុំ ឥមិនាវ វាចនាមគ្គេន ឧគ្គហណធារណាទិកិច្ចនិប្ផាទនត្ថំ, តទត្ថមេវ ច គណសជ្ឈាយមកំសុ ‘‘តេន…បេ… វិហរតី’’តិ. សជ្ឈាយារម្ភកាលេយេវ បថវី អកម្បិត្ថាតិ វទន្តិ, តទិទំ បន បថវីកម្បនំ ថេរានំ ធម្មសជ្ឈាយានុភាវេនាតិ ¶ ញាបេតុំ ‘‘សាធុការំ ទទមានា វិយា’’តិ វុត្តំ. ឧទកបរិយន្តន្តិ បថវីសន្ធារកឧទកបរិយន្តំ. តស្មិញ្ហិ ចលិតេយេវ សាបិ ចលតិ, ឯតេន ច បទេសបថវីកម្បនំ និវត្តេតិ.

កិញ្ចាបិ បាឡិយំ គណនា នត្ថិ, សង្គីតិមារោបិតានិ បន ឯត្តកានេវាតិ ទីបេតុំ ‘‘បញ្ចសត្តតិ សិក្ខាបទានី’’តិ វុត្តំ ‘‘បុរិមនយេនេវា’’តិ ឯតេន សាធុការំ ទទមានា វិយាតិ អត្ថមាហ. ន កេវលំ សិក្ខាបទកណ្ឌវិភង្គនិយមេនេវ, អថ ខោ បមាណនិយមេនាបីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុសដ្ឋិភាណវារា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច ភាណវារោតិ –

‘‘អដ្ឋក្ខរា ឯកបទំ, ឯកគាថា ចតុប្បទំ;

គាថា ចេកា មតោ គន្ថោ, គន្ថោ ពាត្តិំសតក្ខរោ.

ពាត្តិំសក្ខរគន្ថានំ, បញ្ញាសទ្វិសតំ បន;

ភាណវារោ មតោ ឯកោ, ស្វដ្ឋក្ខរសហស្សកោ’’តិ.

ឯវំ អដ្ឋក្ខរសហស្សបរិមាណោ បាឋោ វុច្ចតិ. ភណិតព្ពោ វារោ យស្សាតិ ហិ ភាណវារោ, ឯកេន សជ្ឈាយនមគ្គេន កថេតព្ពវារោតិ អត្ថោ. ខន្ធកន្តិ មហាវគ្គចូឡវគ្គំ. ខន្ធានំ សមូហតោ, បកាសនតោ វា ខន្ធកោតិ ហិ វុច្ចតិ, ខន្ធាតិ ចេត្ថ បព្ពជ្ជូបសម្បទាទិវិនយកម្មសង្ខាតា, ចារិត្តវារិត្តសិក្ខាបទសង្ខាតា ច បញ្ញត្តិយោ អធិប្បេតា. បព្ពជ្ជាទីនិ ហិ ភគវតា បញ្ញត្តត្តា បញ្ញត្តិយោតិ វុច្ចន្តិ. បញ្ញត្តិយញ្ច ខន្ធសទ្ទោ ទិស្សតិ ‘‘ទារុក្ខន្ធោ, (អ. និ. ៦.៤១) អគ្គិក្ខន្ធោ (អ. និ. ៧.៧២), ឧទកក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៤៥; ៦.៣៧) វិយ. អបិច ភាគរាសដ្ឋតាបិ ¶ យុជ្ជតិយេវ តាសំ បញ្ញត្តីនំ ភាគតោ, រាសិតោ ច វិភត្តត្តា, តំ បន វិនយបិដកំ ភាណកេហិ រក្ខិតំ គោបិតំ សង្គហារុឡ្ហនយេនេវ ចិរកាលំ អនស្សមានំ ហុត្វា បតិដ្ឋហិស្សតីតិ អាយស្មន្តំ ឧបាលិត្ថេរំ បដិច្ឆាបេសុំ ‘‘អាវុសោ ឥមំ តុយ្ហំ និស្សិតកេ វាចេហី’’តិ.

ធម្មំ សង្គាយិតុកាមោតិ សុត្តន្តាភិធម្មសង្គីតិំ កត្តុកាមោ ‘‘ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២១៦) វិយ បារិសេសនយេន ធម្មសទ្ទស្ស សុត្តន្តាភិធម្មេស្វេវ បវត្តនតោ. អយមត្ថោ ឧបរិ អាវិ ភវិស្សតិ.

សង្ឃំ ញាបេសីតិ ឯត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កតរំ អាវុសោ បិដកន្តិ វិនយាវសេសេសុ ទ្វីសុ បិដកេសុ កតរំ បិដកំ. វិនយាភិធម្មានម្បិ ¶ ខុទ្ទកសង្គីតិបរិយាបន្នត្តា តមន្តរេន វុត្តំ ‘‘សុត្តន្តបិដកេ ចតស្សោ សង្គីតិយោ’’តិ. សង្គីតិយោតិ ច សង្គាយនកាលេ ទីឃាទិវសេន វិសុំ វិសុំ និយមេត្វា សង្គយ្ហមានត្តា និកាយាវ វុច្ចន្តិ. តេនាហ ‘‘ទីឃសង្គីតិ’’ន្តិអាទិ. សុត្តានេវ សម្បិណ្ឌេត្វា វគ្គករណវសេន តយោ វគ្គា, នាញ្ញានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុត្តិំស សុត្តានិ តយោ វគ្គា’’តិ វុត្តំ. តស្មា ចតុត្តិសំ សុត្តានិ តយោ វគ្គា ហោន្តិ, សុត្តានិ វា ចតុត្តិំស, តេសំ វគ្គករណវសេន តយោ វគ្គា, តេសុ តីសុ វគ្គេសូតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘ព្រហ្មជាលសុត្តំ នាម អត្ថិ, តំ បឋមំ សង្គាយាមា’’តិ វុត្តេ កស្មាតិ ចោទនាសម្ភវតោ ‘‘តិវិធសីលាលង្កត’’ន្តិអាទិមាហ. ហេតុគព្ភានិ ហិ ឯតានិ. ចូឡមជ្ឈិមមហាសីលវសេន តិវិធស្សាបិ សីលស្ស បកាសនត្តា តេន អលង្កតំ វិភូសិតំ តថា នានាវិធេ មិច្ឆាជីវភូតេ កុហនលបនាទយោ វិទ្ធំសេតីតិ នានាវិធមិច្ឆាជីវកុហនលបនាទិវិទ្ធំសនំ. តត្ថ កុហនាតិ កុហាយនា, បច្ចយបដិសេវនសាមន្តជប្បនឥរិយាបថសន្និស្សិតសង្ខាតេន តិវិធេន វត្ថុនា វិម្ហាបនាតិ អត្ថោ. លបនាតិ វិហារំ អាគតេ មនុស្សេ ទិស្វា ‘‘កិមត្ថាយ ភោន្តោ អាគតា, កិំ ភិក្ខូ និមន្តេតុំ. យទិ ឯវំ គច្ឆថ, អហំ បច្ឆតោ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆាមី’’តិ ឯវមាទិនា ភាសនា. អាទិសទ្ទេន បុប្ផទានាទយោ, នេមិត្តិកតាទយោ ច សង្គណ្ហាតិ. អបិចេត្ថ មិច្ឆាជីវសទ្ទេន កុហនលបនាហិ សេសំ អនេសនំ គណ្ហាតិ. អាទិសទ្ទេន បន តទវសេសំ មហិច្ឆតាទិកំ ទុស្សិល្យន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិយោ ឯវ បលិវេឋនដ្ឋេន ជាលសរិក្ខតាយ ជាលំ, តស្ស វិនិវេឋនំ អបលិវេឋករណំ តថា.

អន្តរា ច ភន្តេ រាជគហំ អន្តរា ច នាឡន្ទន្តិ ឯត្ថ អន្តរាសទ្ទោ វិវរេ ‘‘អបិចាយំ ភិក្ខវេ ¶ តបោទាទ្វិន្នំ មហានិរយានំ អន្តរិកាយ អាគច្ឆតី’’តិអាទីសុ (បារា. ២៣១) វិយ. តស្មា រាជគហស្ស ច នាឡន្ទស្ស ច វិវរេតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អន្តរាសទ្ទេន បន យុត្តត្តា ឧបយោគវចនំ កតំ. ឦទិសេសុ ឋានេសុ អក្ខរចិន្តកា ‘‘អន្តរា គាមញ្ច នទិញ្ច យាតី’’តិ ឯវំ ឯកមេវ អន្តរាសទ្ទំ បយុជ្ជន្តិ, សោ ទុតិយបទេនបិ យោជេតព្ពោ ហោតិ. អយោជិយមានេ ហិ ឧបយោគវចនំ ន បាបុណាតិ សាមិវចនស្ស បសង្គេ អន្តរាសទ្ទយោគេន ឧបយោគវចនស្ស ឥច្ឆិតត្តា. តត្ថ រញ្ញោ កីឡនត្ថំ បដិភានចិត្តវិចិត្រអគារមកំសុ, តំ ‘‘រាជាគារក’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ. អម្ពលដ្ឋិកាតិ រញ្ញោ ¶ ឧយ្យានំ. តស្ស កិរ ទ្វារសមីបេ តរុណោ អម្ពរុក្ខោ អត្ថិ, តំ ‘‘អម្ពលដ្ឋិកា’’តិ វទន្តិ, តស្ស សមីបេ បវត្តត្តា ឧយ្យានម្បិ ‘‘អម្ពលដ្ឋិកា’’ ត្វេវ សង្ខ្យំ គតំ យថា ‘‘វរុណនគរ’’ន្តិ, តស្មា អម្ពលដ្ឋិកាយំ នាម ឧយ្យានេ រាជាគារកេតិ អត្ថោ. អវិញ្ញាយមានស្ស ហិ វិញ្ញាបនត្ថំ ឯតំ អាធារទ្វយំ វុត្តំ រាជាគារមេតស្សាតិ វា រាជាគារកំ, ឧយ្យានំ, រាជាគារវតិ អម្ពលដ្ឋិកាយំ នាម ឧយ្យានេតិ អត្ថោ. ភិន្នលិង្គម្បិ ហិ វិសេសនបទមត្ថី’’តិ កេចិ វទន្តិ, ឯវំ សតិ រាជាគារំ អាធារោ ន សិយា. ‘‘រាជាគារកេតិ ឯវំនាមកេ ឧយ្យានេ អភិរមនារហំ កិរ រាជាគារម្បិ. តត្ថ, យស្ស វសេនេតំ ឯវំ នាមំ លភតី’’តិ (វជិរ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វជិរពុទ្ធិត្ថេរោ. ឯវំ សតិ ‘‘អម្ពលដ្ឋិកាយ’’ន្តិ អាសន្នតរុណម្ពរុក្ខេន វិសេសេត្វា ‘‘រាជាគារកេ’’តិ ឧយ្យានមេវ នាមវសេន វុត្តន្តិ អត្ថោ អាបជ្ជតិ, តថា ច វុត្តទោសោវ សិយា. សុប្បិយញ្ច បរិព្ពាជកន្តិ សុប្បិយំ នាម សញ្ចយស្ស អន្តេវាសិំ ឆន្នបរិព្ពាជកញ្ច. ព្រហ្មទត្តញ្ច មាណវន្តិ ឯត្ថ តរុណោ ‘‘មាណវោ’’តិ វុត្តោ ‘‘អម្ពដ្ឋោ មាណវោ, អង្គកោ មាណវោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៩, ២១១) វិយ, តស្មា ព្រហ្មទត្តំ នាម តរុណបុរិសញ្ច អារព្ភាតិ អត្ថោ. វណ្ណាវណ្ណេតិ បសំសាយ ចេវ គរហាយ ច. អថ វា គុណោ វណ្ណោ, អគុណោ អវណ្ណោ, តេសំ ភាសនំ ឧត្តរបទលោបេន តថា វុត្តំ យថា ‘‘រូបភវោ រូប’’ន្តិ.

‘‘តតោ បរ’’ន្តិអាទិម្ហិ អយំ វចនក្កមោ – សាមញ្ញផលំ បនាវុសោ អានន្ទ កត្ថ ភាសិតន្តិ? រាជគហេ ភន្តេ ជីវកម្ពវនេតិ. កេន សទ្ធិន្តិ? អជាតសត្តុនា វេទេហិបុត្តេន សទ្ធិន្តិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ សាមញ្ញផលស្ស និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆីតិ. ឯត្ថ ហិ ‘‘កំ អារព្ភា’’តិ អវត្វា ‘‘កេន សទ្ធិ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. កស្មាតិ ចេ? ន ភគវតា ឯវ ឯតំ សុត្តំ ភាសិតំ, រញ្ញាបិ ‘‘យថា នុ ខោ ឥមានិ បុថុសិប្បាយតនានី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៦៣) កិញ្ចិ កិញ្ចិ វុត្តមត្ថិ, តស្មា ឯវមេវ វត្តព្ពន្តិ. ឥមិនាវ នយេន សព្ពត្ថ ‘‘កំ អារព្ភា’’តិ វា ‘‘កេន សទ្ធិ’’ន្តិ វា យថារហំ វត្វា សង្គីតិមកាសីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តន្តិន្តិ សុត្តវគ្គសមុទាយវសេន វវត្ថិតំ បាឡិំ. ឯវញ្ច ¶ កត្វា ‘‘តិវគ្គសង្គហំ ចតុត្តិំសសុត្តបដិមណ្ឌិត’’ន្តិ វចនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. បរិហរថាតិ ឧគ្គហណវាចនាទិវសេន ធារេថ. តតោ អនន្តរំ សង្គាយិត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘ធម្មសង្គហោ ¶ ចា’’តិអាទិនា សមាសោ. ឯវំ សំវណ្ណិតំ បោរាណកេហីតិ អត្ថោ. ឯតេន ‘‘មហាធម្មហទយេន, មហាធាតុកថាយ វា សទ្ធិំ សត្តប្បករណំ អភិធម្មបិដកំ នាមា’’តិ វុត្តំ វិតណ្ឌវាទិមតំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘កថាវត្ថុនាវ សទ្ធិ’’ន្តិ វុត្តំ សមានវាទិមតំ ទស្សេតិ. សណ្ហញាណស្ស, សណ្ហញាណវន្តានំ វា វិសយភាវតោ សុខុមញាណគោចរំ.

ចូឡនិទ្ទេសមហានិទ្ទេសវសេន ទុវិធោបិ និទ្ទេសោ. ជាតកាទិកេ ខុទ្ទកនិកាយបរិយាបន្នេ, យេភុយ្យេន ច ធម្មនិទ្ទេសភូតេ តាទិសេ អភិធម្មបិដកេវ សង្គណ្ហិតុំ យុត្តំ, ន បន ទីឃនិកាយាទិប្បការេ សុត្តន្តបិដកេ, នាបិ បញ្ញត្តិនិទ្ទេសភូតេ វិនយបិដកេតិ ទីឃភាណកា ជាតកាទីនំ អភិធម្មបិដកេ សង្គហំ វទន្តិ. ចរិយាបិដកពុទ្ធវំសានញ្ចេត្ថ អគ្គហណំ ជាតកគតិកត្តា, នេត្តិបេដកោបទេសាទីនញ្ច និទ្ទេសបដិសម្ភិទាមគ្គគតិកត្តា. មជ្ឈិមភាណកា បន អដ្ឋុប្បត្តិវសេន ទេសិតានំ ជាតកាទីនំ យថានុលោមទេសនាភាវតោ តាទិសេ សុត្តន្តបិដកេ សង្គហោ យុត្តោ, ន បន សភាវធម្មនិទ្ទេសភូតេ យថាធម្មសាសនេ អភិធម្មបិដកេ, នាបិ បញ្ញត្តិនិទ្ទេសភូតេ យថាបរាធសាសនេ វិនយបិដកេតិ ជាតកាទីនំ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នតំ វទន្តិ. យុត្តមេត្ថ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

ឯវំ និមិត្តបយោជនកាលទេសការកករណប្បការេហិ បឋមំ សង្គីតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ វវត្ថាបិតេសុ ធម្មវិនយេសុ នានប្បការកោសល្លត្ថំ ឯកវិធាទិភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘ឯវ’’ន្តិ ឥមិនា ឯតសទ្ទេន បរាមសិតព្ពំ យថាវុត្តសង្គីតិប្បការំ និទស្សេតិ. ‘‘យញ្ហី’’តិអាទិ វិត្ថារោ. អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិន្តិ អនាវរណញាណបទដ្ឋានំ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ. ឯត្ថន្តរេតិ អភិសម្ពុជ្ឈនស្ស, បរិនិព្ពាយនស្ស ច វិវរេ. តទេតំ បញ្ចចត្តាលីស វស្សានីតិ កាលវសេន និយមេតិ. បច្ចវេក្ខន្តេន វាតិ ឧទានាទិវសេន បវត្តធម្មំ សន្ធាយាហ. យំ វចនំ វុត្តំ, សព្ពំ តន្តិ សម្ពន្ធោ. កិំ បនេតន្តិ អាហ ‘‘វិមុត្តិរសមេវា’’តិ, ន តទញ្ញរសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វិមុច្ចិត្ថាតិ វិមុត្តិ, រសិតព្ពំ អស្សាទេតព្ពន្តិ រសំ, វិមុត្តិសង្ខាតំ រសមេតស្សាតិ វិមុត្តិរសំ, អរហត្តផលស្សាទន្តិ អត្ថោ. អយំ អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរស្ស មតិ (សារត្ថ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា). អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោ បន តំ កេចិវាទំ កត្វា ឥមមត្ថមាហ ¶ ‘‘វិមុច្ចតិ វិមុច្ចិត្ថាតិ វិមុត្តិ, យថារហំ មគ្គោ ផលញ្ច. រសន្តិ គុណោ, សម្បត្តិកិច្ចំ វា ¶ , វុត្តនយេន សមាសោ. វិមុត្តានិសំសំ, វិមុត្តិសម្បត្តិកំ វា មគ្គផលនិប្ផាទនតោ, វិមុត្តិកិច្ចំ វា កិលេសានមច្ចន្តវិមុត្តិសម្បាទនតោតិ អត្ថោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា). អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អត្ថរសស្សាទីសុ អត្ថរសោ នាម ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ, ធម្មរសោ នាម ចត្តារោ មគ្គា, វិមុត្តិរសោ នាម អមតនិព្ពាន’’ន្តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.៣៣៥) វុត្តំ.

កិញ្ចាបិ អវិសេសេន សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ កិលេសវិនយនេន វិនយោ, យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយបតនាទិតោ ធារណេន ធម្មោ ច ហោតិ, តថាបិ ឥធាធិប្បេតេយេវ ធម្មវិនយេ វត្តិច្ឆាវសេន សរូបតោ និទ្ធារេតុំ ‘‘តត្ថ វិនយបិដក’’ន្តិអាទិមាហ. អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មោ ខន្ធាទិវសេន សភាវធម្មទេសនាពាហុល្លតោ. អថ វា យទិបិ វិនយោ ច ធម្មោយេវ បរិយត្តិយាទិភាវតោ, តថាបិ វិនយសទ្ទសន្និធានេ ភិន្នាធិករណភាវេន បយុត្តោ ធម្មសទ្ទោ វិនយតន្តិ វិបរីតំ តន្តិមេវ ទីបេតិ យថា ‘‘បុញ្ញញាណសម្ភារា, គោពលីពទ្ទ’’ន្តិ. បយោគវសេន តំ ទស្សេន្តេន ‘‘តេនេវាហា’’តិអាទិ វុត្តំ. យេន វិនយ…បេ… ធម្មោ, តេនេវ តេសំ តថាភាវំ សង្គីតិក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៤៧) អាហាតិ អត្ថោ.

‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិ អយំ គាថា ភគវតា អត្តនោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ អរហត្តប្បត្តិំ បច្ចវេក្ខន្តេន ឯកូនវីសតិមស្ស បច្ចវេក្ខណញាណស្ស អនន្តរំ ភាសិតា, តស្មា ‘‘បឋមពុទ្ធវចន’’ន្តិ វុត្តា. ឥទំ កិរ សព្ពពុទ្ធេហិ អវិជហិតំ ឧទានំ. អយមស្ស សង្ខេបត្ថោ – អហំ ឥមស្ស អត្តភាវសង្ខាតស្ស គេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន តំ ទដ្ឋុំ សក្កា, តស្ស ពោធិញាណស្សត្ថាយ ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារោ ឯត្តកំ កាលំ អនេកជាតិសំសារំ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខ្យំ សំសារវដ្ដំ អនិព្ពិសំ អនិព្ពិសន្តោ តំ ញាណំ អវិន្ទន្តោ អលភន្តោយេវ សន្ធាវិស្សំ សំសរិំ. យស្មា ជរាព្យាធិមរណមិស្សតាយ ជាតិ នាមេសា បុនប្បុនំ ឧបគន្តុំ ទុក្ខា, ន ច សា តស្មិំ អទិដ្ឋេ និវត្តតិ, តស្មា តំ គវេសន្តោ សន្ធាវិស្សន្តិ អត្ថោ. ឥទានិ ភោ អត្តភាវសង្ខាតស្ស គេហស្ស ការក តណ្ហាវឌ្ឍកិ ត្វំ មយា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេន ទិដ្ឋោ អសិ. បុន ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ មម គេហំ ន កាហសិ ន ករិស្សសិ. តវ សព្ពា អវសេសកិលេស ផាសុកា មយា ភគ្គា ភញ្ជិតា ¶ . ឥមស្ស តយា កតស្ស អត្តភាវសង្ខាតស្ស គេហស្ស កូដំ អវិជ្ជាសង្ខាតំ កណ្ណិកមណ្ឌលំ វិសង្ខតំ វិទ្ធំសិតំ. ឥទានិ មម ចិត្តំ វិសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន គតំ អនុបវិដ្ឋំ. អហញ្ច តណ្ហានំ ខយ សង្ខាតំ អរហត្តមគ្គំ, អរហត្តផលំ វា អជ្ឈគា អធិគតោ បត្តោស្មីតិ. គណ្ឋិបទេសុ បន វិសង្ខារគតំ ¶ ចិត្តមេវ តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តមគ្គំ, អរហត្តផលំ វា អជ្ឈគា អធិគតន្តិ អត្ថោ វុត្តោ.

‘‘សន្ធាវិស្ស’’ន្តិ ឯត្ថ ច ‘‘គាថាយមតីតត្ថេ ឥមិស្ស’’ន្តិ នេរុត្តិកា. ‘‘តំកាលវចនិច្ឆាយមតីតេបិ ភវិស្សន្តី’’តិ កេចិ. បុនប្បុនន្តិ អភិណ្ហត្ថេ និបាតោ. បាតព្ពា រក្ខិតព្ពាតិ ផាសុ ប-ការស្ស ផ-ការំ កត្វា, ផុសិតព្ពាតិ វា ផាសុ, សាយេវ ផាសុកា. អជ្ឈគាតិ ច ‘‘អជ្ជតនិយមាត្តមិំ វា អំ វា’’តិ វទន្តិ. យទិ បន ចិត្តមេវ កត្តា, តទា បរោក្ខាយេវ. អន្តោជប្បនវសេន កិរ ភគវា ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិ គាថាទ្វយមាហ, តស្មា ឯសា មនសា បវត្តិតធម្មានមាទិ. ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា’’តិ អយំ បន វាចាយ បវត្តិតធម្មានន្តិ វទន្តិ.

កេចីតិ ខន្ធកភាណកា. បឋមំ វុត្តោ បន ធម្មបទភាណកានំ វាទោ. យទា…បេ… ធម្មាតិ ឯត្ថ និទស្សនត្ថោ, អាទ្យត្ថោ ច ឥតិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. និទស្សនេន ហិ មរិយាទវចនេន វិនា បទត្ថវិបល្លាសការិនាវ អត្ថោ បរិបុណ្ណោ ន ហោតិ. តត្ថ អាទ្យត្ថមេវ ឥតិ-សទ្ទំ គហេត្វា ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, ‘‘តេន អាតាបិនោ…បេ… សហេតុធម្ម’ន្តិអាទិគាថាត្តយំ សង្គណ្ហាតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន វុត្តំ. ខន្ធកេតិ មហាវគ្គេ. ឧទានគាថន្តិ ជាតិយា ឯកវចនំ, តត្ថាបិ វា បឋមគាថមេវ គហេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯត្ថ ច ខន្ធកភាណកា ឯវំ វទន្តិ ‘‘ធម្មបទភាណកានំ គាថា មនសាវ ទេសិតត្តា តទា មហតោ ជនស្ស ឧបការាយ នាហោសិ, អម្ហាកំ បន គាថា វចីភេទំ កត្វា ទេសិតត្តា តទា សុណន្តានំ ទេវព្រហ្មានំ ឧបការាយ អហោសិ, តស្មា ឥទមេវ បឋមពុទ្ធវចន’’ន្តិ. ធម្មបទភាណកា បន ‘‘ទេសនាយ ជនស្ស ឧបការានុបការភាវោ បឋមភាវេ លក្ខណំ ន ហោតិ, ភគវតា មនសា បឋមំ ទេសិតត្តា ឥទមេវ បឋមពុទ្ធវចន’’ន្តិ វទន្តិ ¶ . តស្មា ឧភយម្បិ ឧភយថា យុជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. ននុ ច យទិ ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិ គាថា មនសាវ ទេសិតា, អថ កស្មា ធម្មបទដ្ឋកថាយំ ‘‘អនេកជាតិសំសារ’ន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ពោធិរុក្ខមូលេ និសិន្នោ ឧទានវសេន ឧទានេត្វា អបរភាគេ អានន្ទត្ថេរេន បុដ្ឋោ កថេសី’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.១៥២ ឧទានវត្ថុ) វុត្តន្តិ? អត្ថវសេន តថាយេវ គហេតព្ពត្តា. តត្ថាបិ ហិ មនសា ឧទានេត្វាតិ អត្ថោយេវ គហេតព្ពោ. ទេសនា វិយ ហិ ឧទានម្បិ មនសា ឧទានំ, វចសា ឧទានន្តិ ទ្វិធា វិញ្ញាយតិ. យទិ ចាយំ វចសា ឧទានំ សិយា, ឧទានបាឡិយមារុឡ្ហា ភវេយ្យ ¶ , តស្មា ឧទានបាឡិយមនារុឡ្ហភាវោយេវ វចសា អនុទានេត្វា មនសា ឧទានភាវេ ការណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘បាដិបទទិវសេ’’តិ ឥទំ ‘‘សព្ពញ្ញុភាវប្បត្តស្សា’’តិ ឯតេន ន សម្ពជ្ឈិតព្ពំ, ‘‘បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នា’’តិ ឯតេន បន សម្ពជ្ឈិតព្ពំ. វិសាខបុណ្ណមាយមេវ ហិ ភគវា បច្ចូសសមយេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ. លោកិយសមយេ បន ឯវម្បិ សម្ពជ្ឈនំ ភវតិ, តថាបិ នេស សាសនសមយោតិ ន គហេតព្ពំ. សោមនស្សមេវ សោមនស្សមយំ យថា ‘‘ទានមយំ, សីលមយ’’ន្តិ, (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦០; នេត្តិ. ៣៤) តំសម្បយុត្តញាណេនាតិ អត្ថោ. សោមនស្សេន វា សហជាតាទិសត្តិយា បកតំ, តាទិសេន ញាណេនាតិបិ វដ្ដតិ.

ហន្ទាតិ ចោទនត្ថេ និបាតោ. ឥង្ឃ សម្បាទេថាតិ ហិ ចោទេតិ. អាមន្តយាមីតិ បដិវេទយាមិ, ពោធេមីតិ អត្ថោ. វោតិ បន ‘‘អាមន្តយាមី’’តិ ឯតស្ស កម្មបទំ. ‘‘អាមន្តនត្ថេ ទុតិយាយេវ, ន ចតុត្ថី’’តិ ហិ វត្វា តមេវុទាហរន្តិ អក្ខរចិន្តកា. វយធម្មាតិ អនិច្ចលក្ខណមុខេន សង្ខារានំ ទុក្ខានត្តលក្ខណម្បិ វិភាវេតិ ‘‘យទនិច្ចំ, តំ ទុក្ខំ. យំ ទុក្ខំ, តទនត្តា’’តិ (សំ. និ. ២.១៥, ៤៥, ៧៦, ៧៧; ២.៣.១, ៤; បដិ. ម. ២.១០) វចនតោ. លក្ខណត្តយវិភាវននយេនេវ ច តទារម្មណំ វិបស្សនំ ទស្សេន្តោ សព្ពតិត្ថិយានំ អវិសយភូតំ ពុទ្ធាវេណិកំ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានាធិដ្ឋានំ អវិបរីតំ និព្ពានគាមិនិបដិបទំ បកាសេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥទានិ តត្ថ សម្មាបដិបត្តិយំ និយោជេតិ ‘‘អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ, តាយ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានាធិដ្ឋានាយ អវិបរីតនិព្ពានគាមិនិបដិបទាយ អប្បមាទេន សម្បាទេថាតិ អត្ថោ. អបិច ‘‘វយធម្មា សង្ខារា’’តិ ឯតេន សង្ខេបេន សំវេជេត្វា ‘‘អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ សង្ខេបេនេវ និរវសេសំ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ ¶ . អប្បមាទបទញ្ហិ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ កេវលបរិបុណ្ណំ សាសនំ បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតិ, សិក្ខត្តយសង្គហិតាយ កេវលបរិបុណ្ណាយ សាសនសង្ខាតាយ សម្មាបដិបត្តិយា អប្បមាទេន សម្បាទេថាតិ អត្ថោ. ឧភិន្នមន្តរេតិ ទ្វិន្នំ វចនានមន្តរាឡេ វេមជ្ឈេ. ឯត្ថ ហិ កាលវតា កាលោបិ និទស្សិតោ តទវិនាភាវិត្តាតិ វេទិតព្ពោ.

សុត្តន្តបិដកន្តិ ឯត្ថ សុត្តមេវ សុត្តន្តំ យថា ‘‘កម្មន្តំ, វនន្ត’’ន្តិ. សង្គីតញ្ច អសង្គីតញ្ចាតិ សព្ពសរូបមាហ. ‘‘អសង្គីតន្តិ ច សង្គីតិក្ខន្ធកកថាវត្ថុប្បករណាទិ. កេចិ បន ‘សុភសុត្តំ (ទី. និ. ១.៤៤៤) បឋមសង្គីតិយមសង្គីត’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុជ្ជតិ. បឋមសង្គីតិតោ បុរេតរមេវ ហិ អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន ជេតវនេ វិហរន្តេន សុភស្ស មាណវស្ស ភាសិត’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ. សុភសុត្តំ បន ‘‘ឯវំ មេ សុត្តំ ឯកំ សមយំ អាយស្មា អានន្ទោ សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស ¶ អារាមេ អចិរបរិនិព្ពុតេ ភគវតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៤៤៤) អាគតំ. តត្ថ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិវចនំ បឋមសង្គីតិយំ អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេនេវ វត្តុំ យុត្តរូបំ ន ហោតិ. ន ហិ អានន្ទត្ថេរោ សយមេវ សុភសុត្តំ ទេសេត្វា ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទីនិ វទតិ. ឯវំ បន វត្តព្ពំ សិយា ‘‘ឯកមិទាហំ ភន្តេ សមយំ សាវត្ថិយំ វិហរាមិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិអាទិ. តស្មា ទុតិយតតិយសង្គីតិការកេហិ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិនា សុភសុត្តំ សង្គីតិមារោបិតំ វិយ ទិស្សតិ. អថាចរិយធម្មបាលត្ថេរស្ស ឯវមធិប្បាយោ សិយា ‘‘អានន្ទត្ថេរេនេវ វុត្តម្បិ សុភសុត្តំ បឋមសង្គីតិមារោបេត្វា តន្តិំ ឋបេតុកាមេហិ មហាកស្សបត្ថេរាទីហិ អញ្ញេសុ សុត្តេសុ អាគតនយេនេវ ‘ឯវំ មេ សុត’ន្តិអាទិនា តន្តិ ឋបិតា’’តិ. ឯវំ សតិ យុជ្ជេយ្យ. អថ វា អាយស្មា អានន្ទោ សុភសុត្តំ សយំ ទេសេន្តោបិ សាមញ្ញផលាទីសុ ភគវតា ទេសិតនយេនេវ ទេសេសីតិ ភគវតោ សម្មុខា លទ្ធនយេ ឋត្វា ទេសិតត្តា ភគវតា ទេសិតំ ធម្មំ អត្តនិ អទហន្តោ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិមាហាតិ ឯវមធិប្បាយេបិ សតិ យុជ្ជតេវ. ‘‘អនុសង្គីតញ្ចា’’តិបិ បាឋោ. ទុតិយតតិយសង្គីតីសុ បុន សង្គីតញ្ចាតិ អត្ថវសេន និន្នានាករណមេវ. សមោធានេត្វា វិនយបិដកំ នាម វេទិតព្ពំ, សុត្ត…បេ… អភិធម្មបិដកំ នាម វេទិតព្ពន្តិ យោជនា.

ភិក្ខុភិក្ខុនីបាតិមោក្ខវសេន ¶ ឧភយានិ បាតិមោក្ខានិ. ភិក្ខុភិក្ខុនីវិភង្គវសេន ទ្វេ វិភង្គា. មហាវគ្គចូឡវគ្គេសុ អាគតា ទ្វាវីសតិ ខន្ធកា. បច្ចេកំ សោឡសហិ វារេហិ ឧបលក្ខិតត្តា សោឡស បរិវារាតិ វុត្តំ. បរិវារបាឡិយញ្ហិ មហាវិភង្គេ សោឡស វារា, ភិក្ខុនីវិភង្គេ សោឡស វារា ចាតិ ពាត្តិំស វារា អាគតា. បោត្ថកេសុ បន កត្ថចិ ‘‘បរិវារា’’តិ ឯត្តកមេវ ទិស្សតិ, ពហូសុ បន បោត្ថកេសុ វិនយដ្ឋកថាយំ, អភិធម្មដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘សោឡស បរិវារា’’តិ ឯវមេវ ទិស្សមានត្តា អយម្បិ បាឋោ ន សក្កា បដិពាហិតុន្តិ តស្សេវត្ថោ វុត្តោ. ‘‘ឥតី’’តិ យថាវុត្តំ ពុទ្ធវចនំ និទស្សេត្វា ‘‘ឥទ’’ន្តិ តំ បរាមសតិ. ឥតិ-សទ្ទោ វា ឥទមត្ថេ, ឥទន្តិ វចនសិលិដ្ឋតាមត្តំ, ឥតិ ឥទន្តិ វា បរិយាយទ្វយំ ឥទមត្ថេយេវ វត្តតិ ‘‘ឥទានេតរហិ វិជ្ជតី’’តិអាទីសុ វិយ. ឯស នយោ ឦទិសេសុ. ព្រហ្មជាលាទីនិ ចតុត្តិំស សុត្តានិ សង្គយ្ហន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន វា, តេសំ វា សង្គហោ គណនា ឯតស្សាតិ ព្រហ្មជាលាទិចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោ. ឯវមិតរេសុបិ. ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ទីឃភាណកមជ្ឈិមភាណកានំ វាទេសុ មជ្ឈិមភាណកានញ្ញេវ វាទស្ស យុត្តតរត្តា ខុទ្ទកបាឋាទយោបិ សុត្តន្តបិដកេយេវ សង្គហេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘ខុទ្ទក…បេ… សុត្តន្តបិដកំ នាមា’’តិ អាហ. តត្ថ ‘‘សុណាថ ភាវិតត្តានំ, គាថា អត្ថូបនាយិកាតិ (ថេរគា. និទានគាថា) វុត្តត្តា ‘‘ថេរគាថា ថេរីគាថា’’តិ ច បាឋោ យុត្តោ.

ឯវំ ¶ សរូបតោ បិដកត្តយំ និយមេត្វា ឥទានិ និព្ពចនំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថាតិ តេសុ តិព្ពិធេសុ បិដកេសុ. វិវិធវិសេសនយត្តាតិ វិវិធនយត្តា, វិសេសនយត្តា ច. វិនយនតោតិ វិនយនភាវតោ, ភាវប្បធាននិទ្ទេសោយំ, ភាវលោបោ វា, ឥតរថា ទព្ពមេវ បធានំ សិយា, តថា ច សតិ វិនយនតាគុណសមង្គិនា វិនយទព្ពេនេវ ហេតុភូតេន វិនយោតិ អក្ខាតោ, ន បន វិនយនតាគុណេនាតិ អនធិប្បេតត្ថប្បសង្គោ ភវេយ្យ. អយំ នយោ ឯទិសេសុ. វិនីយតេ វា វិនយនំ, តតោតិ អត្ថោ. អយំ វិនយោតិ អត្ថបញ្ញត្តិភូតោ សញ្ញីសង្ខាតោ អយំ តន្តិ វិនយោ. វិនយោតិ អក្ខាតោតិ សទ្ទបញ្ញត្តិភូតោ សញ្ញាសង្ខាតោ វិនយោ នាមាតិ កថិតោ. អត្ថបញ្ញត្តិយា ហិ នាមបញ្ញត្តិវិភាវនំ និព្ពចនន្តិ.

ឥទានិ ¶ ឥមិស្សា គាថាយ អត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘វិវិធា ហី’’តិអាទិ. ‘‘វិវិធា ឯត្ថ នយា, តស្មា វិវិធនយត្តា វិនយោតិ អក្ខាតោ’’តិអាទិនា យោជេតព្ពំ. វិវិធត្តំ សរូបតោ ទស្សេតិ ‘‘បញ្ចវិធា’’តិអាទិនា, តថា វិសេសត្តម្បិ ‘‘ទឡ្ហីកម្មា’’តិអាទិនា. លោកវជ្ជេសុ សិក្ខាបទេសុ ទឡ្ហីកម្មបយោជនា, បណ្ណត្តិវជ្ជេសុ សិថិលករណបយោជនា. សញ្ញមវេលំ អភិភវិត្វា បវត្តោ អាចារោ អជ្ឈាចារោ, វីតិក្កមោ, កាយេ, វាចាយ ច បវត្តោ សោ, តស្ស និសេធនំ តថា, តេន តថានិសេធនមេវ បរិយាយេន កាយវាចាវិនយនំ នាមាតិ ទស្សេតិ. ‘‘តស្មា’’តិ វត្វា តស្សានេកធា បរាមសនមាហ ‘‘វិវិធនយត្តា’’តិអាទិ. យថាវុត្តា ច គាថា ឦទិសស្ស និព្ពចនស្ស បកាសនត្ថំ វុត្តាតិ ទស្សេតុំ ‘‘តេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនាតិ វិវិធនយត្តាទិហេតុនា ករណភូតេនាតិ វទន្តិ. អបិច ‘‘វិវិធា ហី’’តិអាទិវាក្យស្ស យថាវុត្តស្ស គុណំ ទស្សេន្តោ ‘‘តេនា’’តិអាទិមាហាតិបិ សម្ពន្ធំ វទន្តិ. ឯវំ សតិ តេនាតិ វិវិធនយត្តាទិនា ហេតុភូតេនាតិ អត្ថោ. អថ វា យថាវុត្តវចនមេវ សន្ធាយ បោរាណេហិ អយំ គាថា វុត្តាតិ សំសន្ទេតុំ ‘‘តេនា’’តិអាទិ វុត្តន្តិបិ វទន្តិ, ទុតិយនយេ វិយ ‘‘តេនា’’តិ បទស្ស អត្ថោ. ឯតន្តិ គាថាវចនំ. ឯតស្សាតិ វិនយសទ្ទស្ស, ‘‘វចនត្ថា’’តិ បទេន សម្ពន្ធោ. ‘‘វចនស្ស អត្ថោ’’តិ ហិ សម្ពន្ធេ វុត្តេបិ តស្ស វចនសាមញ្ញតោ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯតស្សា’’តិ បុន វុត្តំ. នេរុត្តិកា បន សមាសតទ្ធិតេសុ សិទ្ធេសុ សាមញ្ញត្តា, នាមសទ្ទត្តា ច ឯទិសេសុ សទ្ទន្តរេន វិសេសិតភាវំ ឥច្ឆន្តិ.

‘‘អត្ថាន’’ន្តិ បទំ ‘‘សូចនតោ…បេ… សុត្តាណា’’តិ បទេហិ យថារហំ កម្មសម្ពន្ធវសេន យោជេតព្ពំ. តមត្ថំ វិវរតិ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិនា. អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេ អត្ថេតិ យោ តំ សុត្តំ សជ្ឈាយតិ, សុណាតិ, វាចេតិ, ចិន្តេតិ, ទេសេតិ ច, សុត្តេន សង្គហិតោ សីលាទិអត្ថោ តស្សបិ ហោតិ, តេន បរស្ស សាធេតព្ពតោ បរស្សបីតិ តទុភយំ តំ សុត្តំ សូចេតិ ទីបេតិ, តថា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេ ¶ លោកិយលោកុត្តរត្ថេ ចាតិ ឯវមាទិភេទេ អត្ថេ អាទិ-សទ្ទេន សង្គណ្ហាតិ. អត្ថសទ្ទោ ចាយំ ហិតបរិយាយោ, ន ភាសិតត្ថវចនោ. យទិ សិយា, សុត្តំ អត្តនោបិ ភាសិតត្ថំ សូចេតិ, បរស្សបីតិ អយមនធិប្បេតត្ថោ វុត្តោ សិយា. សុត្តេន ហិ យោ អត្ថោ បកាសិតោ, សោ តស្សេវ បកាសកស្ស ¶ សុត្តស្ស ហោតិ, តស្មា ន តេន បរត្ថោ សូចិតោ, តេន សូចេតព្ពស្ស បរត្ថស្ស និវត្តេតព្ពស្ស អភាវា អត្តត្ថគ្គហណញ្ច ន កត្តព្ពំ. អត្តត្ថបរត្ថវិនិមុត្តស្ស ភាសិតត្ថស្ស អភាវា អាទិគ្គហណញ្ច ន កត្តព្ពំ, តស្មា យថាវុត្តស្ស ហិតបរិយាយស្ស អត្ថស្ស សុត្តេ អសម្ភវតោ សុត្តាធារស្ស បុគ្គលស្ស វសេន អត្តត្ថបរត្ថា វុត្តា.

អថ វា សុត្តំ អនបេក្ខិត្វា យេ អត្តត្ថាទយោ អត្ថប្បភេទា ‘‘ន ហ’ញ្ញទត្ថ’ត្ថិ បសំសលាភា’’តិ ឯតស្ស បទស្ស និទ្ទេសេ (មហានិ. ៦៣) វុត្តា ‘‘អត្តត្ថោ, បរត្ថោ, ឧភយត្ថោ, ទិដ្ឋធម្មិកោ អត្ថោ, សម្បរាយិកោ អត្ថោ, ឧត្តានោ អត្ថោ, គម្ភីរោ អត្ថោ, គូឡ្ហោ អត្ថោ, បដិច្ឆន្នោ អត្ថោ, នេយ្យោ អត្ថោ, នីតោ អត្ថោ, អនវជ្ជោ អត្ថោ, និក្កិលេសោ អត្ថោ, វោទានោ អត្ថោ, បរមត្ថោ’’តិ, (មហានិ. ៦៣) តេ អត្ថប្បភេទេ សូចេតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. កិញ្ចាបិ ហិ សុត្តនិរបេក្ខំ អត្តត្ថាទយោ វុត្តា សុត្តត្ថភាវេន អនិទ្ទិដ្ឋត្តា, តេសុ បន ឯកោបិ អត្ថប្បភេទោ សុត្តេន ទីបេតព្ពតំ នាតិវត្តតីតិ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ អត្ថសទ្ទោ ភាសិតត្ថបរិយាយោបិ ហោតិ. ឯត្ថ ហិ បុរិមកា បញ្ច អត្ថប្បភេទា ហិតបរិយាយា, តតោ បរេ ឆ ភាសិតត្ថប្បភេទា, បច្ឆិមកា ចត្តារោ ឧភយសភាវា. តត្ថ សុវិញ្ញេយ្យតាយ វិភាវេន អនគាធភាវោ ឧត្តានោ. ទុរធិគមតាយ វិភាវេន អគាធភាវោ គម្ភីរោ. អវិវដោ គូឡ្ហោ. មូលុទកាទយោ វិយ បំសុនា អក្ខរសន្និវេសាទិនា តិរោហិតោ បដិច្ឆន្នោ. និទ្ធារេត្វា ញាបេតព្ពោ នេយ្យោ. យថារុតវសេន វេទិតព្ពោ នីតោ. អនវជ្ជនិក្កិលេសវោទានា បរិយាយវសេន វុត្តា, កុសលវិបាកកិរិយាធម្មវសេន វា យថាក្កមំ យោជេតព្ពា. បរមត្ថោ និព្ពានំ, ធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ ឯវ វា.

អថ វា ‘‘អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ ហោតី’’តិ អត្តត្ថំ, ‘‘អប្បិច្ឆកថញ្ច បរេសំ កត្តា ហោតី’’តិ បរត្ថំ សូចេតិ. ឯវំ ‘‘អត្តនា ច បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ, បរញ្ច បាណាតិបាតា វេរមណិយា សមាទបេតី’’តិអាទិសុត្តានិ (អ. និ. ៤.៩៩, ២៦៥) យោជេតព្ពានិ. អបរេ បន ‘‘យថាសភាវំ ភាសិតំ អត្តត្ថំ, បូរណកស្សបាទីនមញ្ញតិត្ថិយានំ សមយភូតំ បរត្ថំ សូចេតិ, សុត្តេន វា សង្គហិតំ អត្តត្ថំ, សុត្តានុលោមភូតំ បរត្ថំ, សុត្តន្តនយភូតំ វា អត្តត្ថំ, វិនយាភិធម្មនយភូតំ បរត្ថំ ¶ សូចេតី’’តិបិ វទន្តិ. វិនយាភិធម្មេហិ ច វិសេសេត្វា សុត្តសទ្ទស្ស អត្ថោ វត្តព្ពោ, តស្មា វេនេយ្យជ្ឈាសយវសប្បវត្តាយ ទេសនាយ សាតិសយំ អត្តហិតបរហិតាទីនិ ¶ បកាសិតានិ ហោន្តិ តប្បធានភាវតោ, ន បន អាណាធម្មសភាវ-វសប្បវត្តាយាតិ ឥទមេវ ‘‘អត្ថានំ សូចនតោ សុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. សូច-សទ្ទស្ស ចេត្ថ រស្សោ. ‘‘ឯវញ្ច កត្វា ‘ឯត្តកំ តស្ស ភគវតោ សុត្តាគតំ សុត្តបរិយាបន្ន’ន្តិ (បាចិ. ៦៥៥, ១២៤២) ច សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានី’តិ (អដ្ឋសា. និទានកថា, កថា. អដ្ឋ. និទានកថា) ច ឯវមាទីសុ សុត្តសទ្ទោ ឧបចរិតោតិ គហេតព្ពោ’’តិ (សារត្ថ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន វុត្តំ. អញ្ញេ បន យថាវុត្តសទិសេនេវ និព្ពចនេន សុត្តសទ្ទស្ស វិនយាភិធម្មានម្បិ វាចកត្តំ វទន្តិ.

សុត្តេ ច អាណាធម្មសភាវោ វេនេយ្យជ្ឈាសយមនុវត្តតិ, ន វិនយាភិធម្មេសុ វិយ វេនេយ្យជ្ឈាសយោ អាណាធម្មសភាវេ, តស្មា វេនេយ្យានំ ឯកន្តហិតបដិលាភសំវត្តនិកា សុត្តន្តទេសនាតិ អាហ ‘‘សុវុត្តា ចេត្ថ អត្ថា’’តិអាទិ. ‘‘ឯកន្តហិតបដិលាភសំវត្តនិកា សុត្តន្តទេសនា’’តិ ឥទម្បិ វេនេយ្យានំ ហិតសម្បាទនេ សុត្តន្តទេសនាយ តប្បរភាវមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តប្បរភាវោ ច វេនេយ្យជ្ឈាសយានុលោមតោ ទដ្ឋព្ពោ. តេនេវាហ ‘‘វេនេយ្យជ្ឈាសយានុលោមេន វុត្តត្តា’’តិ. ឯតេន ច ហេតុនា ននុ វិនយាភិធម្មាបិ សុវុត្តា, អថ កស្មា ឥទមេវ ឯវំ វុត្តន្តិ អនុយោគំ បរិហរតិ.

អនុបុព្ពសិក្ខាទិវសេន កាលន្តរេន អត្ថាភិនិប្ផត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘សស្សមិវ ផល’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា សស្សំ នាម វបនរោបនាទិក្ខណេយេវ ផលំ ន បសវតិ, អនុបុព្ពជគ្គនាទិវសេន កាលន្តរេនេវ បសវតិ, តថា ឥទម្បិ សវនធារណាទិក្ខណេយេវ អត្ថេ ន បសវតិ, អនុបុព្ពសិក្ខាទិវសេន កាលន្តរេនេវ បសវតីតិ. បសវតីតិ ច ផលតិ, អភិនិប្ផាទេតីតិ អត្ថោ. អភិនិប្ផាទនមេវ ហិ ផលនំ. ឧបាយសមង្គីនញ្ញេវ អត្ថាភិនិប្ផត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ធេនុ វិយ ខីរ’’ន្តិ អាហ. អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – យថា ធេនុ នាម កាលេ ជាតវច្ឆា ថនំ គហេត្វា ទុហតំ ឧបាយវន្តានមេវ ខីរំ បគ្ឃរាបេតិ, ន អកាលេ អជាតវច្ឆា. កាលេបិ វា វិសាណាទិកំ គហេត្វា ទុហតំ អនុបាយវន្តានំ, តថា ឥទម្បិ និស្សរណាទិនា សវនធារណាទីនិ កុរុតំ ឧបាយវន្តានមេវ ¶ សីលាទិអត្ថេ បគ្ឃរាបេតិ, ន អលគទ្ទូបមាយ សវនធារណាទីនិ កុរុតំ អនុបាយវន្តានន្តិ. យទិបិ ‘‘សូទតី’’តិ ឯតស្ស ឃរតិ សិញ្ចតីតិ អត្ថោ, តថាបិ សកម្មិកធាតុត្តា បគ្ឃរាបេតីតិ ការិតវសេន អត្ថោ វុត្តោ យថា ‘‘តរតី’’តិ ឯតស្ស និបាតេតីតិ អត្ថោ’’តិ. ‘‘សុត្តាណា’’តិ ឯតស្ស អត្ថមាហ ‘‘សុដ្ឋុ ច នេ តាយតី’’តិ. នេតិ អត្ថេ.

សុត្តសភាគន្តិ ¶ សុត្តសទិសំ. តព្ភាវំ ទស្សេតិ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិនា. តច្ឆកានំ សុត្តន្តិ វឌ្ឍកីនំ កាឡសុត្តំ. បមាណំ ហោតិ តទនុសារេន តច្ឆនតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា កាឡសុត្តំ បសារេត្វា សញ្ញាណេ កតេ គហេតព្ពំ, វិស្សជ្ជេតព្ពញ្ច បញ្ញាយតិ, តស្មា តំ តច្ឆកានំ បមាណំ ហោតិ, ឯវំ វិវាទេសុ ឧប្បន្នេសុ សុត្តេ អានីតមត្តេ ‘‘ឥទំ គហេតព្ពំ, ឥទំ វិស្សជ្ជេតព្ព’’ន្តិ បាកដត្តា វិវាទោ វូបសម្មតិ, តស្មា ឯតំ វិញ្ញូនំ បមាណន្តិ. ឥទានិ អញ្ញថាបិ សុត្តសភាគតំ វិភាវេន្តោ ‘‘យថា ចា’’តិអាទិមាហ. សុត្តេនាតិ បុប្ផាវុតេន យេន កេនចិ ថិរសុត្តេន. សង្គហិតានីតិ សុដ្ឋុ, សមំ វា គហិតានិ, អាវុតានីតិ អត្ថោ. ន វិកិរិយន្តីតិ ឥតោ ចិតោ ច វិប្បកិណ្ណាភាវមាហ, ន វិទ្ធំសីយន្តីតិ ឆេជ្ជភេជ្ជាភាវំ. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – យថា ថិរសុត្តេន សង្គហិតានិ បុប្ផានិ វាតេន ន វិកិរិយន្តិ ន វិទ្ធំសីយន្តិ, ឯវំ សុត្តេន សង្គហិតា អត្ថា មិច្ឆាវាទេន ន វិកិរិយន្តិ ន វិទ្ធំសីយន្តីតិ. វេនេយ្យជ្ឈាសយវសប្បវត្តាយ ច ទេសនាយ អត្តត្ថបរត្ថាទីនំ សាតិសយប្បកាសនតោ អាណាធម្មសភាវេហិ វិនយាភិធម្មេហិ វិសេសេត្វា ឥមស្សេវ សុត្តសភាគតា វុត្តា. ‘‘តេនា’’តិអាទីសុ វុត្តនយានុសារេន សម្ពន្ធោ ចេវ អត្ថោ ច យថារហំ វត្តព្ពោ. ឯត្ថ ច ‘‘សុត្តន្តបិដក’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តេបិ អន្តសទ្ទស្ស អវចនំ តស្ស វិសុំ អត្ថាភាវទស្សនត្ថំ តព្ភាវវុត្តិតោ. សហយោគស្ស ហិ សទ្ទស្ស អវចនេន សេសតា តស្ស តុល្យាធិករណតំ, អនត្ថកតំ វា ញាបេតិ.

យន្តិ ឯស និបាតោ ការណេ, យេនាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ អភិធម្មេ វុឌ្ឍិមន្តោ ធម្មា យេន វុត្តា, តេន អភិធម្មោ នាម អក្ខាតោតិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. អភិ-សទ្ទស្ស អត្ថវសេនាយំ បភេទោតិ តស្ស តទត្ថប្បវត្តតាទស្សនេន តមត្ថំ សាធេន្តោ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិមាហ. អភិ-សទ្ទោ ¶ កមនកិរិយាយ វុឌ្ឍិភាវសង្ខាតមតិរេកត្ថំ ទីបេតីតិ វុត្តំ ‘‘អភិក្កមន្តីតិអាទីសុ វុឌ្ឍិយំ អាគតោ’’តិ. អភិញ្ញាតាតិ អឌ្ឍចន្ទាទិនា កេនចិ សញ្ញាណេន ញាតា, បញ្ញាតា បាកដាតិ វុត្តំ ហោតិ. អឌ្ឍចន្ទាទិភាវោ ហិ រត្តិយា ឧបលក្ខណវសេន បញ្ញាណំ ហោតិ ‘‘យស្មា អឌ្ឍោ, តស្មា អដ្ឋមី. យស្មា ឩនោ, តស្មា ចាតុទ្ទសី. យស្មា បុណ្ណោ, តស្មា បន្នរសី’’តិ. អភិលក្ខិតាតិ ឯត្ថាបិ អយមេវត្ថោ វេទិតព្ពោ, ឥទំ បន មូលបណ្ណាសកេ ភយភេរវសុត្តេ (ម. និ. ១.៣៤) អភិលក្ខិតសទ្ទបរិយាយោ អភិញ្ញាតសទ្ទោតិ អាហ ‘‘អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតាតិអាទីសុ លក្ខណេ’’តិ. យជ្ជេវំ លក្ខិតសទ្ទស្សេវ លក្ខណត្ថទីបនតោ អភិ-សទ្ទោ អនត្ថកោវ សិយាតិ? នេវំ ទដ្ឋព្ពំ តស្សាបិ តទត្ថជោតនតោ. វាចកសទ្ទសន្និធានេ ហិ ឧបសគ្គនិបាតា តទត្ថជោតកមត្តាតិ លក្ខិតសទ្ទេន វាចកភាវេន បកាសិតស្ស លក្ខណត្ថស្សេវ ជោតកភាវេន បកាសនតោ អភិ-សទ្ទោបិ លក្ខណេ បវត្តតីតិ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. រាជាភិរាជាតិ បរេហិ ¶ រាជូហិ បូជិតុមរហោ រាជា. បូជិតេតិ បូជារហេ. ឥទំ បន សុត្តនិបាតេ សេលសុត្តេ (សុ. និ. ៥៥៣ អាទយោ).

អភិធម្មេតិ ‘‘សុបិនន្តេន សុក្កវិសដ្ឋិយា អនាបត្តិភាវេបិ អកុសលចេតនា ឧបលព្ភតី’’តិអាទិនា (សារត្ថ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វិនយបញ្ញត្តិយា សង្ករវិរហិតេ ធម្មេ. បុព្ពាបរវិរោធាភាវេន យថាវុត្តធម្មានមេវ អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហតោ អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ ធម្មេតិបិ វទន្តិ. ‘‘បាណាតិបាតោ អកុសល’’ន្តិ (ម. និ. ២.១៩២) ឯវមាទីសុ វា មរណាធិប្បាយស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា អកុសលោ, ន បាណសង្ខាតជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទសង្ខាតោ អតិបាតោ. តថា ‘‘អទិន្នស្ស បរសន្តកស្ស អាទានសង្ខាតា វិញ្ញត្តិ អព្យាកតោ ធម្មោ, តំវិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបិកា ថេយ្យចេតនា អកុសលោ ធម្មោ’’តិ ឯវមាទិនាបិ អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ ធម្មេតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អភិវិនយេតិ ឯត្ថ បន ‘‘ជាតរូបរជតំ ន បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិ វទន្តោ វិនយេ វិនេតិ នាម. ឯត្ថ ច ‘‘ឯវំ បដិគ្គណ្ហតោ បាចិត្តិយំ, ឯវំ បន ទុក្កដ’’ន្តិ វទន្តោ អភិវិនយេ វិនេតិ នាមាតិ វទន្តិ. តស្មា ជាតរូបរជតំ បរសន្តកំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តស្ស យថាវត្ថុំ ¶ បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដេសុ អញ្ញតរំ, ភណ្ឌាគារិកសីសេន គណ្ហន្តស្ស បាចិត្តិយំ, អត្តនោ អត្ថាយ គណ្ហន្តស្ស និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, កេវលំ លោលតាយ គណ្ហន្តស្ស អនាមាសទុក្កដំ, រូបិយឆឌ្ឌកសម្មតស្ស អនាបត្តីតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ វិនយេបិ បដិពលោ វិនេតុន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ បន បរិច្ឆិន្នតំ សរូបតោ សង្ខេបេនេវ ទស្សេន្តោ ‘‘អញ្ញមញ្ញ…បេ… ហោតី’’តិ អាហ.

អភិក្កន្តេនាតិ ឯត្ថ កន្តិយា អធិកត្តំ អភិ-សទ្ទោ ទីបេតីតិ វុត្តំ ‘‘អធិកេ’’តិ. ននុ ច ‘‘អភិក្កមន្តី’’តិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ កមនកិរិយាយ វុឌ្ឍិភាវំ អតិរេកត្តំ ទីបេតិ, ‘‘អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតា’’តិ ឯត្ថ ញាណលក្ខណកិរិយានំ សុបាកដតំ វិសេសំ, ‘‘អភិក្កន្តេនា’’តិ ឯត្ថ កន្តិយា អធិកត្តំ វិសិដ្ឋភាវំ ទីបេតីតិ ឥទំ តាវ យុត្តំ កិរិយាវិសេសកត្តា ឧបសគ្គស្ស. ‘‘បាទយោ កិរិយាយោគេ ឧបសគ្គា’’តិ ហិ សទ្ទសត្ថេ វុត្តំ. ‘‘អភិរាជា, អភិវិនយេ’’តិ បន បូជិតបរិច្ឆិន្នេសុ រាជវិនយេសុ អភិ-សទ្ទោ វត្តតីតិ កថមេតំ យុជ្ជេយ្យ. ន ហិ អសត្វវាចី សទ្ទោ សត្វវាចកោ សម្ភវតីតិ? នត្ថិ អត្រ ទោសោ បូជនបរិច្ឆេទនកិរិយានម្បិ ទីបនតោ, តាហិ ច កិរិយាហិ យុត្តេសុ រាជវិនយេសុបិ បវត្តត្តា. អភិបូជិតោ រាជាតិ ហិ អត្ថេន កិរិយាការកសម្ពន្ធំ និមិត្តំ កត្វា កម្មសាធនភូតំ រាជទព្ពំ អភិ-សទ្ទោ បធានតោ វទតិ, បូជនកិរិយំ បន អប្បធានតោ. តថា អភិបរិច្ឆិន្នោ វិនយោតិ ¶ អត្ថេន កិរិយាការកសម្ពន្ធំ និមិត្តំ កត្វា កម្មសាធនភូតំ វិនយទព្ពំ អភិ-សទ្ទោ បធានតោ វទតិ, បរិច្ឆិន្ទនកិរិយំ បន អប្បធានតោ. តស្មា អតិមាលាទីសុ អតិ-សទ្ទោ វិយ អភិ-សទ្ទោ ឯត្ថ សហ សាធនេន កិរិយំ វទតីតិ អភិរាជអភិវិនយសទ្ទា សោបសគ្គាវ សិទ្ធា. ឯវំ អភិធម្មសទ្ទេបិ អភិសទ្ទោ សហ សាធនេន វុឌ្ឍិយាទិកិរិយំ វទតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពំ.

ហោតុ អភិ-សទ្ទោ យថាវុត្តេសុ អត្ថេសុ, តប្បយោគេន បន ធម្មសទ្ទេន ទីបិតា វុឌ្ឍិមន្តាទយោ ធម្មា ឯត្ថ វុត្តា ន ភវេយ្យុំ, កថំ អយមត្ថោ យុជ្ជេយ្យាតិ អនុយោគេ សតិ តំ បរិហរន្តោ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ អភិធម្មេ. ឧបន្យាសេ ច-សទ្ទោ. ភាវេតីតិ ចិត្តស្ស វឌ្ឍនំ វុត្តំ, ផរិត្វាតិ អារម្មណស្ស វឌ្ឍនំ, តស្មា តាហិ ភាវនាផរណវុឌ្ឍីហិ វុឌ្ឍិមន្តោបិ ធម្មា វុត្តាតិ អត្ថោ ¶ . អារម្មណាទីហីតិ អារម្មណសម្បយុត្តកម្មទ្វារបដិបទាទីហិ. ឯកន្តតោ លោកុត្តរធម្មានញ្ញេវ បូជារហត្តា ‘‘សេក្ខា ធម្មា’’តិអាទិនា តេយេវ បូជិតាតិ ទស្សិតា. ‘‘បូជារហា’’តិ ឯតេន កត្តាទិសាធនំ, អតីតាទិកាលំ, សក្កុណេយ្យត្ថំ វា និវត្តេតិ. បូជិតព្ពាយេវ ហិ ធម្មា កាលវិសេសនិយមរហិតា បូជារហា ឯត្ថ វុត្តាតិ អធិប្បាយោ ទស្សិតោ. សភាវបរិច្ឆិន្នត្តាតិ ផុសនាទិសភាវេន បរិច្ឆិន្នត្តា. កាមាវចរេហិ មហន្តភាវតោ មហគ្គតា ធម្មា អធិកា, តតោបិ ឧត្តរវិរហតោ អនុត្តរា ធម្មាតិ ទស្សេតិ ‘‘មហគ្គតា’’តិអាទិនា. តេនាតិ ‘‘វុឌ្ឍិមន្តោ’’តិអាទិនា វចនេន ករណភូតេន, ហេតុភូតេន វា.

យំ បនេត្ថាតិ ឯតេសុ វិនយាទីសុ តីសុ អញ្ញមញ្ញវិសិដ្ឋេសុ យំ អវិសិដ្ឋំ សមានំ, តំ បិដកន្តិ អត្ថោ. វិនយាទយោ ហិ តយោ សទ្ទា អញ្ញមញ្ញាសាធារណត្តា វិសិដ្ឋា នាម, បិដកសទ្ទោ បន តេហិ តីហិបិ សាធារណត្តា ‘‘អវិសិដ្ឋោ’’តិ វុច្ចតិ. បរិយត្តិព្ភាជនត្ថតោតិ បរិយាបុណិតព្ពត្ថបតិដ្ឋានត្ថេហិ ករណភូតេហិ, វិសេសនភូតេហិ វា. អបិច បរិយត្តិព្ភាជនត្ថតោ បរិយត្តិភាជនត្ថន្តិ អាហូតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បច្ចត្តត្ថេ ហិ តោ-សទ្ទោ ឥតិ-សទ្ទេន និទ្ទិសិតព្ពត្តា. ឥតិនា និទ្ទិសិតព្ពេហិតោ – សទ្ទមិច្ឆន្តិ នេរុត្តិកា យថា ‘‘អនិច្ចតោ ទុក្ខតោ អនត្តតោ វិបស្សន្តី’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤០៦, ៤០៨, ៤១១) ឯតេន បរិយាបុណិតព្ពតោ, តំតទត្ថានំ ភាជនតោ ច បិដកំ នាមាតិ ទស្សេតិ. អនិប្ផន្នបាដិបទិកបទញ្ហេតំ. សទ្ទវិទូ បន ‘‘បិដ សទ្ទសង្ឃាដេសូ’’តិ វត្វា ឥធ វុត្តមេវ បយោគមុទាហរន្តិ, តស្មា តេសំ មតេន បិដីយតិ សទ្ទីយតិ បរិយាបុណីយតីតិ បិដកំ, បិដីយតិ វា សង្ឃាដីយតិ តំតទត្ថោ ឯត្ថាតិ បិដកន្តិ និព្ពចនំ កាតព្ពំ. ‘‘តេនា’’តិអាទិនា សមាសំ ទស្សេតិ.

មា ¶ បិដកសម្បទានេនាតិ កាលាមសុត្តេ, (អ. និ. ៣.៦៦) សាឡ្ហសុត្តេ (អ. និ. ៣.៦៧) ច អាគតំ បាឡិមាហ. តទដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘អម្ហាកំ បិដកតន្តិយា សទ្ធិំ សមេតីតិ មា គណ្ហិត្ថា’’តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.៦៦) អត្ថោ វុត្តោ. អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន បន ‘‘បាឡិសម្បទានវសេន មា គណ្ហថា’’តិ (សារត្ថ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តំ. កុទាលបិដកមាទាយាតិ កុទាលញ្ច ¶ បិដកញ្ច អាទាយ. កុ វុច្ចតិ បថវី, តស្សា ទាលនតោ វិទាលនតោ អយោមយឧបករណវិសេសោ កុទាលំ នាម. តេសំ តេសំ វត្ថូនំ ភាជនភាវតោ តាលបណ្ណវេត្តលតាទីហិ កតោ ភាជនវិសេសោ បិដកំ នាម. ឥទំ បន មូលបណ្ណាសកេ កកចូបមសុត្តេ (ម. និ. ១.២២៧).

‘‘តេន…បេ… ញេយ្យា’’តិ គាថាបទំ ឧល្លិង្គេត្វា ‘‘តេនា’’តិអាទិនា វិវរតិ. សព្ពាទីហិ សព្ពនាមេហិ វុត្តស្ស វា លិង្គមាទិយតេ, វុច្ចមានស្ស វា, ឥធ បន វត្តិច្ឆាយ វុត្តស្សេវាតិ កត្វា ‘‘វិនយោ ច សោ បិដកញ្ចា’’តិ វុត្តំ. ‘‘យថាវុត្តេនេវ នយេនា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឯវំ ទុវិធត្ថេន…បេ… កត្វា’’តិ ច ‘‘បរិយត្តិភាវតោ, តស្ស តស្ស អត្ថស្ស ភាជនតោ ចា’’តិ ច វុត្តំ សព្ពមតិទិសតិ. តយោបីតិ ឯត្ថ អបិសទ្ទោ, បិ-សទ្ទោ វា អវយវសម្បិណ្ឌនត្ថោ. ‘‘អបី’’តិ អវត្វា ‘‘បី’’តិ វទន្តោ ហិ អបិ-សទ្ទោ វិយ បិ-សទ្ទោបិ វិសុំ និបាតោ អត្ថីតិ ទស្សេតិ.

កថេតព្ពានំ អត្ថានំ ទេសកាយត្តេន អាណាទិវិធិនា អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា. សាសិតព្ពបុគ្គលគតេន យថាបរាធាទិសាសិតព្ពភាវេន អនុសាសនំ វិនយនំ សាសនំ. កថេតព្ពស្ស សំវរាសំវរាទិនោ អត្ថស្ស កថនំ វចនបដិពទ្ធតាករណំ កថា, ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ទេសិតារំ ភគវន្តមបេក្ខិត្វា ទេសនា, សាសិតព្ពបុគ្គលវសេន សាសនំ, កថេតព្ពស្ស អត្ថស្ស វសេន កថាតិ ឯវមិមេសំ នានាករណំ វេទិតព្ពន្តិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ទេសនាទយោ ទេសេតព្ពាទិនិរបេក្ខា ន ហោន្តិ, អាណាទយោ បន វិសេសតោ ទេសកាទិអធីនាតិ តំ តំ វិសេសយោគវសេន ទេសនាទីនំ ភេទោ វុត្តោ. យថា ហិ អាណាវិធានំ វិសេសតោ អាណារហាធីនំ តត្ថ កោសល្លយោគតោ, ឯវំ វោហារបរមត្ថវិធានានិ ច វិធាយកាធីនានីតិ អាណាទិវិធិនោ ទេសកាយត្តតា វុត្តា. អបរាធជ្ឈាសយានុរូបំ វិយ ច ធម្មានុរូបម្បិ សាសនំ វិសេសតោ, តថា វិនេតព្ពបុគ្គលាបេក្ខន្តិ សាសិតព្ពបុគ្គលវសេន សាសនំ វុត្តំ. សំវរាសំវរនាមរូបានំ វិយ ច វិនិព្ពេឋេតព្ពាយ ទិដ្ឋិយា កថនំ សតិ វាចាវត្ថុស្មិំ, នាសតីតិ វិសេសតោ តទធីនំ, តស្មា កថេតព្ពស្ស អត្ថស្ស វសេន កថា វុត្តា. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘ទេសកស្ស ¶ ¶ វសេនេត្ថ, ទេសនា បិដកត្តយំ;

សាសិតព្ពវសេនេតំ, សាសនន្តិ បវុច្ចតិ.

កថេតព្ពស្ស អត្ថស្ស, វសេនាបិ កថាតិ ច;

ទេសនាសាសនកថា-ភេទម្បេវំ បកាសយេ’’តិ.

បទត្តយម្បេតំ សមោធានេត្វា តាសំ ភេទោតិ កត្វា ភេទសទ្ទោ វិសុំ វិសុំ យោជេតព្ពោ ទ្វន្ទបទតោ បរំ សុយ្យមានត្តា ‘‘ទេសនាភេទំ, សាសនភេទំ, កថាភេទញ្ច យថារហំ បរិទីបយេ’’តិ. ភេទន្តិ ច នានត្តំ, វិសេសំ វា. តេសុ បិដកេសុ. សិក្ខា ច បហានញ្ច គម្ភីរភាវោ ច, តញ្ច យថារហំ បរិទីបយេ.

ទុតិយគាថាយ បរិយត្តិភេទំ បរិយាបុណនស្ស បការំ, វិសេសញ្ច វិភាវយេ. យហិំ វិនយាទិកេ បិដកេ. យំ សម្បត្តិំ, វិបត្តិញ្ច យថា ភិក្ខុ បាបុណាតិ, តថា តម្បិ សព្ពំ តហិំ វិភាវយេតិ សម្ពន្ធោ. អថ វា យំ បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ, វិបត្តិញ្ច យហិំ យថា ភិក្ខុ បាបុណាតិ, តថា តម្បិ សព្ពំ តហិំ វិភាវយេតិ យោជេតព្ពំ. យថាតិ ច យេហិ ឧបារម្ភាទិហេតុបរិយាបុណនាទិប្បការេហិ, ឧបារម្ភនិស្សរណធម្មកោសរក្ខណហេតុបរិយាបុណនំ សុប្បដិបត្តិទុប្បដិបត្តីតិ ឯតេហិ បការេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. សន្តេសុបិ ច អញ្ញេសុ តថា បាបុណន្តេសុ ជេដ្ឋសេដ្ឋាសន្នសទាសន្និហិតភាវតោ, យថានុសិដ្ឋំ សម្មាបដិបជ្ជនេន ធម្មាធិដ្ឋានភាវតោ ច ភិក្ខូតិ វុត្តំ.

តត្រាតិ តាសុ គាថាសុ. អយន្តិ អធុនា វក្ខមានា កថា. បរិទីបនាតិ សមន្តតោ បកាសនា, កិញ្ចិមត្តម្បិ អសេសេត្វា វិភជនាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិភាវនាតិ ឯវំ បរិទីបនាយបិ សតិ គូឡ្ហំ បដិច្ឆន្នមកត្វា សោតូនំ សុវិញ្ញេយ្យភាវេន អាវិភាវនា. សង្ខេបេន បរិទីបនា, វិត្ថារេន វិភាវនាតិបិ វទន្តិ. អបិច ឯតំ បទទ្វយំ ហេដ្ឋា វុត្តានុរូបតោ កថិតំ, អត្ថតោ បន ឯកមេវ. តស្មា បរិទីបនា បឋមគាថាយ, វិភាវនា ទុតិយគាថាយាតិ យោជេតព្ពំ. ច-សទ្ទេន ឧភយត្ថំ អញ្ញមញ្ញំ សមុច្ចេតិ. កស្មា, វុច្ចន្តីតិ អាហ ‘‘ឯត្ថ ហី’’តិអាទិ. ហីតិ ការណេ និបាតោ ‘‘អក្ខរវិបត្តិយំ ហី’’តិអាទីសុ វិយ. យស្មា, កស្មាតិ វា អត្ថោ. អាណំ បណេតុំ [ឋបេតុំ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា)] អរហតីតិ អាណារហោ, សម្មាសម្ពុទ្ធត្តា, មហាការុណិកតាយ ¶ ច អវិបរីតហិតោបទេសកភាវេន បមាណវចនត្តា អាណារហេន ភគវតាតិ អត្ថោ. វោហារបរមត្ថធម្មានម្បិ តត្ថ សព្ភាវតោ ‘‘អាណាពាហុល្លតោ’’តិ ¶ វុត្តំ, តេន យេភុយ្យនយំ ទស្សេតិ. ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ. វិសេសេន សត្តានំ មនំ អវហរតីតិ វោហារោ, បញ្ញត្តិ, តស្មិំ កុសលោ, តេន.

បចុរោ ពហុលោ អបរាធោ ទោសោ វីតិក្កមោ យេសំ តេ បចុរាបរាធា, សេយ្យសកត្ថេរាទយោ. យថាបរាធន្តិ ទោសានុរូបំ. ‘‘អនេកជ្ឈាសយា’’តិអាទីសុ អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, សោ អត្ថតោ ទិដ្ឋិ, ញាណញ្ច, បភេទតោ បន ចតុព្ពិធោ ហោតិ. វុត្តញ្ច –

‘‘សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋី ច, ខន្តិ ចេវានុលោមិកា;

យថាភូតញ្ច យំ ញាណំ, ឯតំ អាសយសទ្ទិត’’ន្តិ.

តត្ថ សព្ពទិដ្ឋីនំ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋីហិ សង្គហិតត្តា សព្ពេបិ ទិដ្ឋិគតិកា សត្តា ឥមា ឯវ ទ្វេ ទិដ្ឋិយោ សន្និស្សិតា. យថាហ ‘‘ទ្វយនិស្សិតោ ខោ បនាយំ កច្ចាន លោកោ យេភុយ្យេន អត្ថិតញ្ច នត្ថិតញ្ចា’’តិ, (សំ. និ. ២.១៥) អត្ថិតាតិ ហិ សស្សតគ្គាហោ អធិប្បេតោ, នត្ថិតាតិ ឧច្ឆេទគ្គាហោ. អយំ តាវ វដ្ដនិស្សិតានំ បុថុជ្ជនានំ អាសយោ. វិវដ្ដនិស្សិតានំ បន សុទ្ធសត្តានំ អនុលោមិកា ខន្តិ, យថាភូតញាណន្តិ ទុវិធោ អាសយោ. តត្ថ ច អនុលោមិកា ខន្តិ វិបស្សនាញាណំ. យថាភូតញាណំ បន កម្មសកតាញាណំ. ចតុព្ពិធោ បេសោ អាសយន្តិ សត្តា ឯត្ថ និវសន្តិ, ចិត្តំ វា អាគម្ម សេតិ ឯត្ថាតិ អាសយោ មិគាសយោ វិយ. យថា មិគោ គោចរាយ គន្ត្វាបិ បច្ចាគន្ត្វា តត្ថេវ វនគហនេ សយតីតិ តំ តស្ស ‘‘អាសយោ’’តិ វុច្ចតិ, តថា ចិត្តំ អញ្ញថាបិ បវត្តិត្វា យត្ថ បច្ចាគម្ម សេតិ, តស្ស សោ ‘‘អាសយោ’’តិ. កាមរាគាទយោ សត្ត អនុសយា. មូសិកវិសំ វិយ ការណលាភេ ឧប្បជ្ជមានារហា អនាគតា, អតីតា, បច្ចុប្បន្នា ច តំសភាវត្តា តថា វុច្ចន្តិ. ន ហិ ធម្មានំ កាលភេទេន សភាវភេទោតិ. ចរិយាតិ រាគចរិយាទិកា ឆ មូលចរិយា, អន្តរភេទេន អនេកវិធា, សំសគ្គវសេន បន តេសដ្ឋិ ហោន្តិ. អថ វា ចរិយាតិ សុចរិតទុច្ចរិតវសេន ទុវិធំ ចរិតំ. តញ្ហិ វិភង្គេ ចរិតនិទ្ទេសេ និទ្ទិដ្ឋំ.

‘‘អធិមុត្តិ ¶ នាម ‘អជ្ជេវ បព្ពជិស្សាមិ, អជ្ជេវ អរហត្តំ គណ្ហិស្សាមី’តិអាទិនា តន្និន្នភាវេន បវត្តមានំ សន្និដ្ឋាន’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘អធិមុត្តិ នាម សត្តានំ បុព្ពចរិយវសេន អភិរុចិ, សា ទុវិធា ហីនបណីតភេទេនា’តិ (ទី. និ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តំ. តថា ហិ យាយ ហីនាធិមុត្តិកា សត្តា ហីនាធិមុត្តិកេយេវ សត្តេ សេវន្តិ, បណីតាធិមុត្តិកា បណីតាធិមុត្តិកេយេវ ¶ . សចេ ហិ អាចរិយុបជ្ឈាយា សីលវន្តោ ន ហោន្តិ, សទ្ធិវិហារិកា សីលវន្តោ, តេ អត្តនោ អាចរិយុបជ្ឈាយេបិ ន ឧបសង្កមន្តិ, អត្តនា សទិសេ សារុប្បភិក្ខូយេវ ឧបសង្កមន្តិ. សចេ អាចរិយុបជ្ឈាយា សារុប្បភិក្ខូ, ឥតរេ អសារុប្បា, តេបិ ន អាចរិយុបជ្ឈាយេ ឧបសង្កមន្តិ, អត្តនា សទិសេ អសារុប្បភិក្ខូយេវ ឧបសង្កមន្តិ. ធាតុសំយុត្តវសេន (សំ. និ. ២.៨៥ អាទយោ) ចេស អត្ថោ ទីបេតព្ពោ. ឯវមយំ ហីនាធិមុត្តិកាទីនំ អញ្ញមញ្ញោ បសេវនាទិនិយមិតា អភិរុចិ អជ្ឈាសយធាតុ ‘‘អធិមុត្តី’’តិ វេទិតព្ពា. អនេកា អជ្ឈាសយាទយោ តេ យេសំ អត្ថិ, អនេកា វា អជ្ឈាសយាទយោ យេសន្តិ តថា យថា ‘‘ពហុកត្តុកោ, ពហុនទិកោ’’តិ. យថានុលោមន្តិ អជ្ឈាសយាទីនំ អនុលោមំ អនតិក្កម្ម, យេ យេ វា អជ្ឈាសយាទយោ អនុលោមា, តេហិ តេហីតិ អត្ថោ. អាសយាទីនំ អនុលោមស្ស វា អនុរូបន្តិបិ វទន្តិ. ឃនវិនិព្ភោគាភាវតោ ទិដ្ឋិមានតណ្ហាវសេន ‘‘អហំ មម សន្តក’’ន្តិ ឯវំ បវត្តសញ្ញិនោ. យថាធម្មន្តិ ‘‘នត្ថេត្ថ អត្តា, អត្តនិយំ វា, កេវលំ ធម្មមត្តមេវេត’’ន្តិ ឯវមាទិនា ធម្មសភាវានុរូបន្តិ អត្ថោ.

សំវរណំ សំវរោ, កាយវាចាហិ អវីតិក្កមោ. មហន្តោ សំវរោ អសំវរោ. វុឌ្ឍិអត្ថោ ហិ អយំ អ-ការោ យថា ‘‘អសេក្ខា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ២១) តំយោគតាយ ច ខុទ្ទកោ សំវរោ បារិសេសាទិនយេន សំវរោ, តស្មា ខុទ្ទកោ, មហន្តោ ច សំវរោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘សំវរា សំវរោ’’តិអាទិ. ទិដ្ឋិវិនិវេឋនាតិ ទិដ្ឋិយា វិមោចនំ, អត្ថតោ បន តស្ស ឧជុវិបច្ចនិកា សម្មាទិដ្ឋិអាទយោ ធម្មា. តថា ចាហ ‘‘ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិបដិបក្ខភូតា’’តិ. នាមស្ស, រូបស្ស, នាមរូបស្ស ច បរិច្ឆិន្ទនំ នាមរូបបរិច្ឆេទោ, សោ បន ‘‘រាគាទិបដិបក្ខភូតោ’’តិ វចនតោ តថាបវត្តមេវ ញាណំ.

‘‘តីសុបី’’តិអាទិនា ¶ អបរឌ្ឍំ វិវរតិ. តីសុបិ តាសំ វចនសម្ភវតោ ‘‘វិសេសេនា’’តិ វុត្តំ. តទេតំ សព្ពត្ថ យោជេតព្ពំ. តត្រ ‘‘យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ វចនតោ អាហ ‘‘វិនយបិដកេ អធិសីលសិក្ខា’’តិ. សុត្តន្តបាឡិយំ ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២២៦; សំ. និ. ១.១៥២; អ. និ. ៤.១២៣) សមាធិទេសនាពាហុល្លតោ ‘‘សុត្តន្ត បិដកេ អធិចិត្តសិក្ខា’’តិ វុត្តំ. នាមរូបបរិច្ឆេទស្ស អធិបញ្ញាបទដ្ឋានតោ, អធិបញ្ញាយ ច អត្ថាយ តទវសេសនាមរូបធម្មកថនតោ អាហ ‘‘អភិធម្មបិដកេ អធិបញ្ញាសិក្ខា’’តិ.

កិលេសានន្តិ សំក្លេសធម្មានំ, កម្មកិលេសានំ វា, ឧភយាបេក្ខញ្ចេតំ ‘‘យោ កាយវចីទ្វារេហិ ¶ កិលេសានំ វីតិក្កមោ, តស្ស បហានំ, តស្ស បដិបក្ខត្តា’’តិ ច. ‘‘វីតិក្កមោ’’តិ អយំ ‘‘បដិបក្ខ’’ន្តិ ភាវយោគេ សម្ពន្ធោ, ‘‘សីលស្សា’’តិ បន ភាវបច្ចយេ. ឯវំ សព្ពត្ថ. អនុសយវសេន សន្តានេ អនុវត្តន្តា កិលេសា ការណលាភេ បរិយុដ្ឋិតាបិ សីលភេទភយវសេន វីតិក្កមិតុំ ន លភន្តីតិ អាហ ‘‘វីតិក្កមបដិបក្ខត្តា សីលស្សា’’តិ. ឱកាសាទានវសេន កិលេសានំ ចិត្តេ កុសលប្បវត្តិំ បរិយាទិយិត្វា ឧដ្ឋានំ បរិយុដ្ឋានំ, តស្ស បហានំ, ចិត្តសន្តានេ ឧប្បត្តិវសេន កិលេសានំ បរិយុដ្ឋានស្ស បហានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘កិលេសាន’’ន្តិ ហិ អធិការោ, តំ បន បរិយុដ្ឋានប្បហានំ ចិត្តសមាទហនវសេន ភវតីតិ អាហ ‘‘បរិយុដ្ឋានបដិបក្ខត្តា សមាធិស្សា’’តិ. អប្បហីនភាវេន សន្តានេ អនុ អនុ សយនកា អនុរូបការណលាភេ ឧប្បជ្ជនារហា ថាមគតា កាមរាគាទយោ សត្ត កិលេសា អនុសយា, តេសំ បហានំ, តេ បន សព្ពសោ អរិយមគ្គបញ្ញាយ បហីយន្តីតិ អាហ ‘‘អនុសយបដិបក្ខត្តា បញ្ញាយា’’តិ.

ទីបាលោកេន វិយ តមស្ស ទានាទិបុញ្ញកិរិយវត្ថុគតេន តេន តេន កុសលង្គេន តស្ស តស្ស អកុសលស្ស បហានំ តទង្គប្បហានំ. ឥធ បន អធិសីលសិក្ខាយ វុត្តដ្ឋានត្តា តេន តេន សុសីល្យង្គេន តស្ស តស្ស ទុស្សីល្យង្គស្ស បហានំ ‘‘តទង្គប្បហាន’’ន្តិ គហេតព្ពំ. ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា បវត្តិនិវារណេន ឃដប្បហារេន វិយ ជលតលេ សេវាលស្ស តេសំ តេសំ នីវរណាទិធម្មានំ វិក្ខម្ភនវសេន បហានំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ. ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ ភាវិតត្តា តំ តំ មគ្គវតោ សន្តានេ សមុទយបក្ខិកស្ស ¶ កិលេសគណស្ស អច្ចន្តមប្បវត្តិសង្ខាត សមុច្ឆិន្ទនវសេន បហានំ សមុច្ឆេទប្បហានំ. ទុដ្ឋុ ចរិតំ, សំកិលេសេហិ វា ទូសិតំ ចរិតំ ទុច្ចរិតំ. តទេវ យត្ថ ឧប្បន្នំ, តំ សន្តានំ សម្មា កិលិសតិ វិពាធតិ, ឧបតាបេតិ ចាតិ សំកិលេសោ, តស្ស បហានំ. កាយវចីទុច្ចរិតវសេន បវត្តសំកិលេសស្ស តទង្គវសេន បហានំ វុត្តំ សីលស្ស ទុច្ចរិតបដិបក្ខត្តា. សិក្ខត្តយានុសារេន ហិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តសតីតិ តណ្ហា, សាវ វុត្តនយេន សំកិលេសោ, តស្ស វិក្ខម្ភនវសេន បហានំ វុត្តំ សមាធិស្ស កាមច្ឆន្ទបដិបក្ខត្តា. ទិដ្ឋិយេវ យថាវុត្តនយេន សំកិលេសោ, តស្ស សមុច្ឆេទវសេន បហានំ វុត្តំ បញ្ញាយ អត្តាទិវិនិមុត្តសភាវ ធម្មប្បកាសនតោ.

ឯកមេកស្មិញ្ចេត្ថាតិ ឯតេសុ តីសុ បិដកេសុ ឯកមេកស្មិំ បិដកេ, ច-សទ្ទោ វាក្យារម្ភេ, បក្ខន្តរេ វា. បិ-សទ្ទោ, អបិ-សទ្ទោ វា អវយវសម្បិណ្ឌនេ, តេន ន កេវលំ ចតុព្ពិធស្សេវ គម្ភីរភាវោ, អថ ខោ បច្ចេកំ តទវយវានម្បីតិ សម្បិណ្ឌនំ ករោតិ. ឯស នយោ ឦទិសេសុ. ឥទានិ តេ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តន្តីតិ បាឡិ. សា ហិ ឧក្កដ្ឋានំ សីលាទិអត្ថានំ ¶ ពោធនតោ, សភាវនិរុត្តិភាវតោ, ពុទ្ធាទីហិ ភាសិតត្តា ច បកដ្ឋានំ វចនានំ អាឡិ បន្តីតិ ‘‘បាឡី’’តិ វុច្ចតិ.

ឥធ បន វិនយគណ្ឋិបទការាទីនំ សទ្ទវាទីនំ មតេន បុព្ពេ វវត្ថាបិតា បរមត្ថសទ្ទប្បពន្ធភូតា តន្តិ ធម្មោ នាម. ឥតិ-សទ្ទោ ហិ នាមត្ថេ, ‘‘ធម្មោ’’តិ វា វុច្ចតិ. តស្សាយេវាតិ តស្សា យថាវុត្តាយ ឯវ តន្តិយា អត្ថោ. មនសា វវត្ថាបិតាយាតិ ឧគ្គហណ-ធារណាទិវសប្បវត្តេន មនសា បុព្ពេ វវត្ថាបិតាយ យថាវុត្តាយ បរមត្ថសទ្ទប្បពន្ធភូតាយ តស្សា តន្តិយា. ទេសនាតិ បច្ឆា បរេសមវពោធនត្ថំ ទេសនាសង្ខាតា បរមត្ថសទ្ទប្បពន្ធភូតា តន្តិយេវ. អបិច យថាវុត្តតន្តិ សង្ខាតសទ្ទសមុដ្ឋាបកោ ចិត្តុប្បាទោ ទេសនា. តន្តិយា, តន្តិអត្ថស្ស ចាតិ យថាវុត្តាយ ទុវិធាយបិ តន្តិយា, តទត្ថស្ស ច យថាភូតាវពោធោតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តេ ហិ ភគវតា វុច្ចមានស្ស អត្ថស្ស, វោហារស្ស ច ទីបកោ សទ្ទោយេវ តន្តិ នាមាតិ វទន្តិ. តេសំ បន វាទេ ធម្មស្សាបិ សទ្ទសភាវត្តា ធម្មទេសនានំ កោ វិសេសោតិ ចេ? តេសំ តេសំ អត្ថានំ ពោធកភាវេន ញាតោ, ឧគ្គហណាទិវសេន ¶ ច បុព្ពេ វវត្ថាបិតោ បរមត្ថសទ្ទប្បពន្ធោ ធម្មោ, បច្ឆា បរេសំ អវពោធនត្ថំ បវត្តិតោ តំ តទត្ថប្បកាសកោ សទ្ទោ ទេសនាតិ អយមិមេសំ វិសេសោតិ. អថ វា យថាវុត្តសទ្ទសមុដ្ឋាបកោ ចិត្តុប្បាទោ ទេសនា ទេសីយតិ សមុដ្ឋាបីយតិ សទ្ទោ ឯតេនាតិ កត្វា មុសាវាទាទយោ វិយ តត្ថាបិ ហិ មុសាវាទាទិសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទាទិសទ្ទេហិ វោហរីយតីតិ. កិញ្ចាបិ អក្ខរាវលិភូតោ បញ្ញត្តិសទ្ទោយេវ អត្ថស្ស ញាបកោ, តថាបិ មូលការណភាវតោ ‘‘អក្ខរសញ្ញាតោ’’តិអាទីសុ វិយ តស្សាយេវ អត្ថោតិ បរមត្ថសទ្ទោយេវ អត្ថស្ស ញាបកភាវេន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘តស្សា តន្តិយា ទេសនា’’តិ ច សទិសវោហារេន វុត្តំ យថា ‘‘ឧប្បន្នា ច កុសលាធម្មា ភិយ្យោភាវាយ វេបុល្លាយ សំវត្តន្តី’’តិ.

អភិធម្មគណ្ឋិបទការាទីនំ បន បណ្ណត្តិវាទីនំ មតេន សម្មុតិបរមត្ថភេទស្ស អត្ថស្ស អនុរូបវាចកភាវេន បរមត្ថសទ្ទេសុ ឯកន្តេន ភគវតា មនសា វវត្ថាបិតា នាមបញ្ញត្តិបពន្ធភូតា តន្តិ ធម្មោ នាម, ‘‘ធម្មោ’’តិ វា វុច្ចតិ. តស្សាយេវាតិ តស្សា នាមបញ្ញត្តិភូតាយ តន្តិយា ឯវ អត្ថោ. មនសា វវត្ថាបិតាយាតិ សម្មុតិបរមត្ថភេទស្ស អត្ថស្សានុរូបវាចកភាវេន បរមត្ថសទ្ទេសុ ភគវតា មនសា វវត្ថាបិតាយ នាមបណ្ណត្តិបពន្ធភូតាយ តស្សា តន្តិយា. ទេសនាតិ បរេសំ បពោធនេន អតិសជ្ជនា វាចាយ បកាសនា វចីភេទភូតា បរមត្ថសទ្ទប្បពន្ធសង្ខាតា តន្តិ. តន្តិយា, តន្តិអត្ថស្ស ចាតិ យថាវុត្តាយ ទុព្ពិធាយបិ តន្តិយា, តទត្ថស្ស ច យថាភូតាវពោធោតិ អត្ថោ. តេ ហិ ឯវំ វទន្តិ – សភាវត្ថស្ស, សភាវវោហារស្ស ច អនុរូបវសេនេវ ភគវតា មនសា វវត្ថាបិតា បណ្ណត្តិ ¶ ឥធ ‘‘តន្តី’’តិ វុច្ចតិ. យទិ ច សទ្ទវាទីនំ មតេន សទ្ទោយេវ ឥធ តន្តិ នាម សិយា. តន្តិយា, ទេសនាយ ច នានត្តេន ភវិតព្ពំ, មនសា វវត្ថាបិតាយ ច តន្តិយា វចីភេទករណមត្តំ ឋបេត្វា ទេសនាយ នានត្តំ នត្ថិ. តថា ហិ ទេសនំ ទស្សេន្តេន មនសា វវត្ថាបិតាយ តន្តិយា ទេសនាតិ វចីភេទករណមត្តំ វិនា តន្តិយា សហ ទេសនាយ អនញ្ញតា វុត្តា. តថា ច ឧបរិ ‘‘ទេសនាតិ បញ្ញត្តី’’តិ វុត្តត្តា ទេសនាយ អនញ្ញភាវេន តន្តិយាបិ បណ្ណត្តិភាវោ កថិតោ ហោតិ.

អបិច ¶ យទិ តន្តិយា អញ្ញាយេវ ទេសនា សិយា, ‘‘តន្តិយា ច តន្តិអត្ថស្ស ច ទេសនាយ ច យថាភូតាវពោធោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា. ឯវំ បន អវត្វា ‘‘តន្តិយា ច តន្តិអត្ថស្ស ច យថាភូតាវពោធោ’’តិ វុត្តត្តា តន្តិយា, ទេសនាយ ច អនញ្ញភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ. ឯវញ្ច កត្វា ឧបរិ ‘‘ទេសនា នាម បញ្ញត្តី’’តិ ទស្សេន្តេន ទេសនាយ អនញ្ញភាវតោ តន្តិយា បណ្ណត្តិភាវោ កថិតោ ហោតីតិ. តទុភយម្បិ បន បរមត្ថតោ សទ្ទោយេវ បរមត្ថវិនិមុត្តាយ សម្មុតិយា អភាវា, ឥមមេវ ច នយំ គហេត្វា កេចិ អាចរិយា ‘‘ធម្មោ ច ទេសនា ច បរមត្ថតោ សទ្ទោ ឯវា’’តិ វោហរន្តិ, តេបិ អនុបវជ្ជាយេវ. យថា កាមាវចរបដិសន្ធិវិបាកា ‘‘បរិត្តារម្មណា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំ សម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ កាមាវចរបដិសន្ធិវិបាកា ‘‘និព្ពត្តិតបរមត្ថវិសយាយេវា’’តិ សក្កា វត្តុំ ឥត្ថិបុរិសាទិអាការបរិវិតក្កបុព្ពកានំ រាគាទិអកុសលានំ, មេត្តាទិកុសលានញ្ច អារម្មណំ គហេត្វាបិ សមុប្បជ្ជនតោ. បរមត្ថធម្មមូលកត្តា បនស្ស បរិកប្បស្ស បរមត្ថវិសយតា សក្កា បញ្ញបេតុំ, ឯវមិធាបិ ទដ្ឋព្ពន្តិ ច. ឯវម្បិ បណ្ណត្តិវាទីនំ មតំ ហោតុ, សទ្ទវាទីនំ មតេបិ ធម្មទេសនានំ នានត្តំ វុត្តនយេនេវ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរា ទីហិ បកាសិតន្តិ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘សទ្ទោ ធម្មោ ទេសនា ច, ឥច្ចាហុ អបរេ គរូ;

ធម្មោ បណ្ណត្តិ សទ្ទោ តុ, ទេសនា វាតិ ចាបរេ’’តិ.

តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធាតិ ឯត្ថ តន្តិអត្ថោ, តន្តិទេសនា, តន្តិអត្ថបដិវេធោ ចាតិ ឥមេ តយោ តន្តិវិសយា ហោន្តីតិ វិនយបិដកាទីនំ អត្ថទេសនាបដិវេធាធារភាវោ យុត្តោ, បិដកានិ បន តន្តិយេវាតិ តេសំ ធម្មាធារភាវោ កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ? តន្តិសមុទាយស្ស អវយវតន្តិយា អាធារភាវតោ. សមុទាយោ ហិ អវយវស្ស បរិកប្បនាមត្តសិទ្ធេន អាធារភាវេន វុច្ចតិ យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ. ឯត្ថ ច ធម្មាទីនំ ទុក្ខោគាហភាវតោ តេហិ ធម្មាទីហិ វិនយាទយោ គម្ភីរាតិ វិនយាទីនម្បិ ចតុព្ពិធោ គម្ភីរភាវោ ¶ វុត្តោយេវ, តស្មា ធម្មាទយោ ឯវ ទុក្ខោគាហត្តា គម្ភីរា, ន វិនយាទយោតិ ន ចោទេតព្ពមេតំ សមុខេន, វិសយវិសយីមុខេន ច វិនយាទីនញ្ញេវ គម្ភីរភាវស្ស វុត្តត្តា. ធម្មោ ហិ វិនយាទយោ ឯវ អភិន្នត្តា. តេសំ វិសយោ អត្ថោ វាចកភូតានំ តេសមេវ វាច្ចភាវតោ, វិសយិនោ ទេសនាបដិវេធា ¶ ធម្មត្ថវិសយភាវតោតិ. តត្ថ បដិវេធស្ស ទុក្ករភាវតោ ធម្មត្ថានំ, ទេសនាញាណស្ស ទុក្ករភាវតោ ទេសនាយ ច ទុក្ខោគាហភាវោ វេទិតព្ពោ, បដិវេធស្ស បន ឧប្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា, តព្ពិសយញាណុប្បត្តិយា ច ទុក្ករភាវតោ ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា. ធម្មត្ថទេសនានំ គម្ភីរភាវតោ តព្ពិសយោ បដិវេធោបិ គម្ភីរោ យថា តំ គម្ភីរស្ស ឧទកស្ស បមាណគ្គហណេ ទីឃេន បមាណេន ភវិតព្ពំ, ឯវំសម្បទមិទន្តិ (វជិរ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វជិរពុទ្ធិត្ថេរោ. បិដកាវយវានំ ធម្មាទីនំ វុច្ចមានោ គម្ភីរភាវោ តំសមុទាយស្ស បិដកស្សាបិ វុត្តោយេវ, តស្មា តថា ន ចោទេតព្ពន្តិបិ វទន្តិ, វិចារេតព្ពមេតំ សព្ពេសម្បិ តេសំ បិដកាវយវាសម្ភវតោ. មហាសមុទ្ទោ ទុក្ខោគាហោ, អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋោ វិយ ចាតិ សម្ពន្ធោ. អត្ថវសា ហិ វិភត្តិវចនលិង្គបរិណាមោតិ. ទុក្ខេន ឱគយ្ហន្តិ, ទុក្ខោ វា ឱគាហោ អន្តោ បវិសនមេតេសូតិ ទុក្ខោគាហា. ន លភិតព្ពោតិ អលព្ភនីយោ, សោយេវ អលព្ភនេយ្យោ, លភីយតេ វា លព្ភនំ, តំ នារហតីតិ អលព្ភនេយ្យោ. បតិដ្ឋហន្តិ ឯត្ថ ឱកាសេតិ បតិដ្ឋោ, បតិដ្ឋហនំ វា បតិដ្ឋោ, អលព្ភនេយ្យោ សោ យេសុ តេ អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋា. ឯកទេសេន ឱគាហន្តេហិបិ មន្ទពុទ្ធីហិ បតិដ្ឋា លទ្ធុំ ន សក្កាយេវាតិ ទស្សេតុំ ឯតំ បុន វុត្តំ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ និគមនំ.

ឥទានិ ហេតុហេតុផលាទីនម្បិ វសេន គម្ភីរភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘អបរោ នយោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ហេតូតិ បច្ចយោ. សោ ច អត្តនោ ផលំ ទហតិ វិទហតីតិ ធម្មោ ទ-ការស្ស ធ-ការំ កត្វា. ធម្មសទ្ទស្ស ចេត្ថ ហេតុបរិយាយតា កថំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ. វុត្តំ បដិសម្ភិទាវិភង្គេ (វិភ. ៧១៨). ននុ ច ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតេន វចនេន ធម្មស្ស ហេតុភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស សមាសបទស្ស អវយវបទត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា. ‘‘ធម្មេ បដិសម្ភិទា ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯត្ថ ហិ ‘‘ធម្មេ’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហី’’តិ វុត្តំ, ‘‘បដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ញាណ’’ន្តិ. តស្មា ហេតុធម្មសទ្ទា ឯកត្ថា, ញាណបដិសម្ភិទា សទ្ទា ចាតិ ឥមមត្ថំ វទន្តេន សាធិតោ ធម្មស្ស ហេតុភាវោតិ. តថា ‘‘ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតេន វចនេន សាធិតោ អត្ថស្ស ហេតុផលភាវោតិ ¶ ទដ្ឋព្ពោ. ហេតុនោ ផលំ ហេតុផលំ, តញ្ច ហេតុអនុសារេន អរីយតិ អធិគមីយតីតិ អត្ថោតិ វុច្ចតិ.

ទេសនាតិ ¶ បញ្ញត្តីតិ ឯត្ថ សទ្ទវាទីនំ វាទេ អត្ថព្យញ្ជនកា អវិបរីតាភិលាបធម្មនិរុត្តិភូតា បរមត្ថសទ្ទប្បពន្ធសង្ខាតា តន្តិ ‘‘ទេសនា’’តិ វុច្ចតិ, ទេសនា នាមាតិ វា អត្ថោ. ទេសីយតិ អត្ថោ ឯតាយាតិ ហិ ទេសនា. បការេន ញាបីយតិ អត្ថោ ឯតាយ, បការតោ វា ញាបេតីតិ បញ្ញត្តិ. តមេវ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘យថាធម្មំ ធម្មាភិលាបោតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. យថាធម្មន្តិ ឯត្ថ បន ធម្មសទ្ទោ ហេតុំ, ហេតុផលញ្ច សព្ពំ សង្គណ្ហាតិ. សភាវវាចកោ ហេស ធម្មសទ្ទោ, ន បរិយត្តិហេតុអាទិវាចកោ, តស្មា យោ យោ អវិជ្ជាសង្ខារាទិធម្មោ, តស្មិំ តស្មិន្តិ អត្ថោ. តេសំ តេសំ អវិជ្ជាសង្ខារាទិធម្មានំ អនុរូបំ វា យថាធម្មំ. ទេសនាបិ ហិ បដិវេធោ វិយ អវិបរីតសវិសយវិភាវនតោ ធម្មានុរូបំ បវត្តតិ, តតោយេវ ច អវិបរីតាភិលាបោតិ វុច្ចតិ. ធម្មាភិលាបោតិ ហិ អត្ថព្យញ្ជនកោ អវិបរីតាភិលាបោ ធម្មនិរុត្តិភូតោ តន្តិសង្ខាតោ បរមត្ថសទ្ទប្បពន្ធោ. សោ ហិ អភិលប្បតិ ឧច្ចារីយតីតិ អភិលាបោ, ធម្មោ អវិបរីតោ សភាវភូតោ អភិលាបោ ធម្មាភិលាបោតិ វុច្ចតិ, ឯតេន ‘‘តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨) ឯត្ថ វុត្តំ ធម្មនិរុត្តិំ ទស្សេតិ សទ្ទសភាវត្តា ទេសនាយ. តថា ហិ និរុត្តិបដិសម្ភិទាយ បរិត្តារម្មណាទិភាវោ បដិសម្ភិទាវិភង្គបាឡិយំ (វិភ. ៧១៨) វុត្តោ. តទដ្ឋកថាយ ច ‘‘តំ សភាវនិរុត្តិំ សទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា’’តិអាទិនា (វិភ. អដ្ឋ. ៧១៨) តស្សា សទ្ទារម្មណតា ទស្សិតា. ‘‘ឥមស្ស អត្ថស្ស អយំ សទ្ទោ វាចកោ’’តិ ហិ វចនវចនត្ថេ វវត្ថបេត្វា តំ តំ វចនត្ថវិភាវនវសេន បវត្តិតោ សទ្ទោ ‘‘ទេសនា’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘អធិប្បាយោ’’តិ ឯតេន ‘‘ទេសនាតិ បញ្ញត្តី’’តិ ឯតំ វចនំ ធម្មនិរុត្តាភិលាបំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តតោ វិនិមុត្តំ បញ្ញត្តិំ សន្ធាយាតិ ទស្សេតិ អនេកធា អត្ថសម្ភវេ អត្តនា អធិប្បេតត្ថស្សេវ វុត្តត្តាតិ អយំ សទ្ទវាទីនំ វាទតោ វិនិច្ឆយោ.

បញ្ញត្តិវាទីនំ វាទេ បន សម្មុតិបរមត្ថភេទស្ស អត្ថស្សានុរូបវាចកភាវេន បរមត្ថសទ្ទេសុ ភគវតា មនសា វវត្ថាបិតា តន្តិសង្ខាតា នាមបញ្ញត្តិ ទេសនា នាម, ‘‘ទេសនា’’តិ វា វុច្ចតីតិ អត្ថោ. តទេវ មូលការណភូតស្ស ¶ សទ្ទស្ស ទស្សនវសេន ការណូបចារេន ទស្សេតុំ ‘‘យថាធម្មំ ធម្មាភិលាបោតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ហិ ‘‘ធម្មាភិលាបោ’’តិ ឯត្ថ អភិលប្បតិ ឧច្ចារីយតីតិ អភិលាបោតិ សទ្ទោ វុច្ចតិ, ន បណ្ណត្តិ, តថាបិ សទ្ទេ វុច្ចមានេ តទនុរូបំ វោហារំ គហេត្វា តេន វោហារេន ទីបិតស្ស អត្ថស្ស ជាននតោ សទ្ទេ កថិតេ តទនុរូបា បណ្ណត្តិបិ ការណូបចារេន កថិតាយេវ ហោតិ. អបិច ‘‘ធម្មាភិលាបោតិ អត្ថោ’’តិ អវត្វា ‘‘ធម្មាភិលាបោតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តត្តា ទេសនា នាម សទ្ទោ ន ហោតីតិ ទីបិតមេវ. តេន ហិ អធិប្បាយមត្តមេវ មូលការណសទ្ទវសេន កថិតំ, ន ឥធ គហេតព្ពោ ‘‘ទេសនា’’តិ ឯតស្ស អត្ថោតិ ¶ អយំ បញ្ញត្តិវាទីនំ វាទតោ វិនិច្ឆយោ. អត្ថន្តរមាហ ‘‘អនុលោម…បេ… កថន’’ន្តិ, ឯតេន ហេដ្ឋា វុត្តំ ទេសនាសមុដ្ឋាបកំ ចិត្តុប្បាទំ ទស្សេតិ. កថីយតិ អត្ថោ ឯតេនាតិ ហិ កថនំ. អាទិសទ្ទេន នីតនេយ្យាទិកា បាឡិគតិយោ, ឯកត្តាទិនន្ទិយាវត្តាទិកា បាឡិនិស្សិតា ច នយា សង្គហិតា.

សយមេវ បដិវិជ្ឈតិ, ឯតេន វា បដិវិជ្ឈន្តីតិ បដិវេធោ, ញាណំ. តទេវ អភិសមេតិ, ឯតេន វា អភិសមេន្តីតិ អភិសមយោតិបិ វុច្ចតិ. ឥទានិ តំ បដិវេធំ អភិសមយប្បភេទតោ, អភិសមយាការតោ, អារម្មណតោ, សភាវតោ ច បាកដំ កាតុំ ‘‘សោ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ហិ លោកិយលោកុត្តរោតិ បភេទតោ, វិសយតោ, អសម្មោហតោតិ អាការតោ, ធម្មេសុ, អត្ថេសុ, បញ្ញត្តីសូតិ អារម្មណតោ, អត្ថានុរូបំ, ធម្មានុរូបំ, បញ្ញត្តិបថានុរូបន្តិ សភាវតោ ច បាកដំ ករោតិ. តត្ថ វិសយតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ នាម អវិជ្ជាទិធម្មារម្មណោ, សង្ខារាទិអត្ថារម្មណោ, តទុភយបញ្ញាបនារម្មណោ ច លោកិយោ អភិសមយោ. អសម្មោហតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ នាម និព្ពានារម្មណោ មគ្គសម្បយុត្តោ យថាវុត្តធម្មត្ថបញ្ញត្តីសុ សម្មោហវិទ្ធំសនោ លោកុត្តរោ អភិសមយោ. តថា ហិ ‘‘អយំ ហេតុ, ឥទមស្ស ផលំ, អយំ តទុភយានុរូបោ វោហារោ’’តិ ឯវំ អារម្មណករណវសេន លោកិយញាណំ វិសយតោ បដិវិជ្ឈតិ, លោកុត្តរញាណំ បន តេសុ ហេតុហេតុផលាទីសុ សម្មោហស្សញាណេន សមុច្ឆិន្នត្តា អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈតិ. លោកុត្តរោ បន បដិវេធោ ¶ វិសយតោ និព្ពានស្ស, អសម្មោហតោ ច ឥតរស្សាតិបិ វទន្តិ ឯកេ.

អត្ថានុរូបំ ធម្មេសូតិ ‘‘អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា, សង្ខារេ ឧប្បាទេតិ អវិជ្ជា’’តិ ឯវំ ការិយានុរូបំ ការណេសូតិ អត្ថោ. អថ វា ‘‘បុញ្ញាភិសង្ខារអបុញ្ញាភិសង្ខារអានេញ្ជាភិសង្ខារេសុ តីសុ អបុញ្ញាភិសង្ខារស្ស អវិជ្ជា សម្បយុត្តបច្ចយោ, ឥតរេសំ យថានុរូប’’ន្តិអាទិនា ការិយានុរូបំ ការណេសុ បដិវេធោតិបិ អត្ថោ. ធម្មានុរូបំ អត្ថេសូតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា (ម. និ. ៣.១២៦; សំ. និ. ២.១; ឧទា. ១; វិភ. ២២៥) ការណានុរូបំ ការិយេសុ. ឆព្ពិធាយ បញ្ញត្តិយា បថោ បញ្ញត្តិបថោ, តស្ស អនុរូបំ តថា, បញ្ញត្តិយា វុច្ចមានធម្មានុរូបំ បញ្ញត្តីសុ អវពោធោតិ អត្ថោ. អភិសមយតោ អញ្ញម្បិ បដិវេធត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តេស’’ន្តិអាទិមាហ. បដិវិជ្ឈីយតីតិ បដិវេធោតិ ហិ តំតំរូបាទិធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ វុច្ចតិ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ បិដកេ, បាឡិបទេសេ វា. សលក្ខណសង្ខាតោតិ រុប្បននមនផុសនាទិសកសកលក្ខណសង្ខាតោ.

យថាវុត្តេហិ ¶ ធម្មាទីហិ បិដកានំ គម្ភីរភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិមាហ. ធម្មជាតន្តិ ការណប្បភេទោ, ការណមេវ វា. អត្ថជាតន្តិ ការិយប្បភេទោ, ការិយមេវ វា. យា ចាយំ ទេសនាតិ សម្ពន្ធោ. តទត្ថវិជាននវសេន អភិមុខោ ហោតិ. យោ ចេត្ថាតិ យោ ឯតាសុ តំ តំ បិដកាគតាសុ ធម្មត្ថទេសនាសុ បដិវេធោ, យោ ច ឯតេសុ បិដកេសុ តេសំ តេសំ ធម្មានំ អវិបរីតសភាវោតិ អត្ថោ. សម្ភរិតព្ពតោ កុសលមេវ សម្ភារោ, សោ សម្មា អនុបចិតោ យេហិ តេ អនុបចិតកុសលសម្ភារា, តតោវ ទុប្បញ្ញេហិ, និប្បញ្ញេហីតិ អត្ថោ. ន ហិ បញ្ញវតោ, បញ្ញាយ វា ទុដ្ឋុភាវោ ទូសិតភាវោ ច សម្ភវតីតិ និប្បញ្ញត្តាយេវ ទុប្បញ្ញា យថា ‘‘ទុស្សីលោ’’តិ (អ. និ. ៥.២១៣; ១០.៧៥; បារា. ២៩៥; ធ. ប. ៣០៨). ឯត្ថ ច អវិជ្ជាសង្ខារាទីនំ ធម្មត្ថានំ ទុប្បដិវិជ្ឈតាយ ទុក្ខោគាហតា, តេសំ បញ្ញាបនស្ស ទុក្ករភាវតោ តំទេសនាយ, អភិសមយសង្ខាតស្ស បដិវេធស្ស ឧប្បាទនវិសយីករណានំ អសក្កុណេយ្យត្តា, អវិបរីតសភាវសង្ខាតស្ស បដិវេធស្ស ទុព្ពិញ្ញេយ្យតាយ ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា. ឯវម្បីតិ បិ-សទ្ទោ បុព្ពេ ¶ វុត្តំ បការន្តរំ សម្បិណ្ឌេតិ. ឯវំ បឋមគាថាយ អនូនំ បរិបុណ្ណំ បរិទីបិតត្ថភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯត្តាវតា’’តិអាទិមាហ. ‘‘សិទ្ធេ ហិ សត្យារម្ភោ អត្ថន្តរវិញ្ញាបនាយ វា ហោតិ, និយមាយ វា’’តិ ឥមិនា បុនារម្ភវចនេន អនូនំ បរិបុណ្ណំ បរិទីបិតត្ថភាវំ ទស្សេតិ. ឯត្តាវតាតិ បរិច្ឆេទត្ថេ និបាតោ, ឯត្តកេន វចនក្កមេនាតិ អត្ថោ. ឯតំ វា បរិមាណំ យស្សាតិ ឯត្តាវំ, តេន, ឯតបរិមាណវតា សទ្ទត្ថក្កមេនាតិ អត្ថោ. ‘‘សទ្ទេ ហិ វុត្តេ តទត្ថោបិ វុត្តោយេវ នាមា’’តិ វទន្តិ. វុត្តោ សំវណ្ណិតោ អត្ថោ យស្សាតិ វុត្តត្ថា.

ឯត្ថាតិ ឯតិស្សា គាថាយ. ឯវំ អត្ថោ, វិនិច្ឆយោតិ វា សេសោ. តីសុ បិដកេសូតិ ឯត្ថ ‘‘ឯកេកស្មិ’’ន្តិ អធិការតោ, បករណតោ វា វេទិតព្ពំ. ‘‘ឯកមេកស្មិញ្ចេត្ថា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា) ហិ ហេដ្ឋា វុត្តំ. អថ វា វត្តិច្ឆានុបុព្ពិកត្តា សទ្ទបដិបត្តិយា និទ្ធារណមិធ អវត្តុកាមេន អាធារោយេវ វុត្តោ. ន ចេត្ថ ចោទេតព្ពំ ‘‘តីសុយេវ បិដកេសុ តិវិធោ បរិយត្តិភេទោ ទដ្ឋព្ពោ សិយា’’តិ សមុទាយវសេន វុត្តស្សាបិ វាក្យស្ស អវយវាធិប្បាយសម្ភវតោ. ទិស្សតិ ហិ អវយវវាក្យនិប្ផត្តិ ‘‘ព្រាហ្មណាទយោ ភុញ្ជន្តូ’’តិអាទីសុ, តស្មា អលមតិបបញ្ចេន. យថា អត្ថោ ន វិរុជ្ឈតិ, តថាយេវ គហេតព្ពោតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ. បរិយត្តិភេទោតិ បរិយាបុណនំ បរិយត្តិ. បរិយាបុណនវាចកោ ហេត្ថ បរិយត្តិសទ្ទោ, ន បន បាឡិបរិយាយោ, តស្មា បរិយាបុណនប្បការោតិ អត្ថោ. អថ វា តីហិ បការេហិ បរិយាបុណិតព្ពា បាឡិយោ ឯវ ‘‘បរិយត្តី’’តិ វុច្ចន្តិ. តថា ចេវ អភិធម្មដ្ឋកថាយ សីហឡគណ្ឋិបទេ វុត្តន្តិ វទន្តិ. ឯវម្បិ ហិ អលគទ្ទូបមាបរិយាបុណនយោគតោ ‘‘អលគទ្ទូបមា បរិយត្តី’’តិ បាឡិបិ សក្កា វត្តុំ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ទុគ្គហិតា ឧបារម្ភាទិហេតុ ¶ បរិយាបុដា អលគទ្ទូបមា’’តិ បរតោ និទ្ទេសវចនម្បិ ឧបបន្នំ ហោតិ. តត្ថ ហិ បាឡិយេវ ‘‘ទុគ្គហិតា, បរិយាបុដា’’តិ ច វត្តុំ យុត្តា.

អលគទ្ទោ អលគទ្ទគ្គហណំ ឧបមា ឯតិស្សាតិ អលគទ្ទូបមា. អលគទ្ទស្ស គហណញ្ហេត្ថ អលគទ្ទសទ្ទេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អាបូបិកោតិ ឯត្ថ អាបូប-សទ្ទេន អាបូបខាទនំ វិយ, វេណិកោតិ ឯត្ថ វីណាសទ្ទេន វីណាវាទនគ្គហណំ វិយ ច. អលគទ្ទគ្គហណេន ហិ បរិយត្តិ ឧបមីយតិ ¶ , ន អលគទ្ទេន. ‘‘អលគទ្ទគ្គហណូបមា’’តិ វា វត្តព្ពេ មជ្ឈេបទលោបំ កត្វា ‘‘អលគទ្ទូបមា’’តិ វុត្តំ ‘‘ឱដ្ឋមុខោ’’តិអាទីសុ វិយ. អលគទ្ទោតិ ច អាសីវិសោ វុច្ចតិ. គទោតិ ហិ វិសស្ស នាមំ, តញ្ច តស្ស អលំ បរិបុណ្ណំ អត្ថិ, តស្មា អលំ បរិយត្តោ បរិបុណ្ណោ គទោ អស្សាតិ អលគទ្ទោ អនុនាសិកលោបំ, ទ-ការាគមញ្ច កត្វា, អលំ វា ជីវិតហរណេ សមត្ថោ គទោ យស្សាតិ អលគទ្ទោ វុត្តនយេន. វដ្ដទុក្ខតោ និស្សរណំ អត្ថោ បយោជនមេតិស្សាតិ និស្សរណត្ថា. ភណ្ឌាគារេ និយុត្តោ ភណ្ឌាគារិកោ, រាជរតនានុបាលកោ, សោ វិយាតិ តថា, ធម្មរតនានុបាលកោ ខីណាសវោ. អញ្ញមត្ថមនបេក្ខិត្វា ភណ្ឌាគារិកស្សេវ សតោ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ.

ទុគ្គហិតាតិ ទុដ្ឋុ គហិតា. តទេវ សរូបតោ និយមេតុំ ‘‘ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា’’តិ អាហ, ឧបារម្ភឥតិវាទប្បមោក្ខាទិហេតុ ឧគ្គហិតាតិ អត្ថោ. លាភសក្ការាទិហេតុ បរិយាបុណនម្បិ ឯត្ថេវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ អលគទ្ទសុត្តដ្ឋកថាយំ –

‘‘យោ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា ‘ឯវំ ចីវរាទីនិ វា លភិស្សាមិ, ចតុបរិសមជ្ឈេ វា មំ ជានិស្សន្តី’តិ លាភសក្ការហេតុ បរិយាបុណាតិ, តស្ស សា បរិយត្តិ អលគទ្ទបរិយត្តិ នាម. ឯវំ បរិយាបុណនតោ ហិ ពុទ្ធវចនំ អបរិយាបុណិត្វា និទ្ទោក្កមនំ វរតរ’’ន្តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.២៣៩).

ននុ ច អលគទ្ទគ្គហណូបមា បរិយត្តិ ‘‘អលគទ្ទូបមា’’តិ វុច្ចតិ, ឯវញ្ច សតិ សុគ្គហិតាបិ បរិយត្តិ ‘‘អលគទ្ទូបមា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ តត្ថាបិ អលគទ្ទគ្គហណស្ស ឧបមាភាវេន បាឡិយំ វុត្តត្តា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, បុរិសោ អលគទ្ទត្ថិកោ អលគទ្ទគវេសី អលគទ្ទបរិយេសនំ ចរមានោ, សោ បស្សេយ្យ មហន្តំ អលគទ្ទំ, តមេនំ អជបទេន ទណ្ឌេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គណ្ហេយ្យ ¶ , អជបទេន ទណ្ឌេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហិត្វា គីវាយ សុគ្គហិតំ គណ្ហេយ្យ. កិញ្ចាបិ សោ ភិក្ខវេ, អលគទ្ទោ តស្ស បុរិសស្ស ហត្ថំ វា ពាហំ វា អញ្ញតរំ វា អង្គបច្ចង្គំ ភោគេហិ បលិវេឋេយ្យ ¶ . អថ ខោ សោ នេវ តតោនិទានំ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ មរណមត្តំ វា ទុក្ខំ. តំ កិស្ស ហេតុ, សុគ្គហិតត្តា ភិក្ខវេ, អលគទ្ទស្ស. ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចេ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ១.២៣៩).

តស្មា ឥធ ទុគ្គហិតា ឯវ បរិយត្តិ អលគទ្ទូបមាតិ អយំ វិសេសោ កុតោ វិញ្ញាយតិ, យេន ទុគ្គហិតា ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា ‘‘អលគទ្ទូបមា’’តិ វុច្ចតីតិ? សច្ចមេតំ, ឥទំ បន បារិសេសញាយេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហិ និស្សរណត្ថភណ្ឌាគារិកបរិយត្តីនំ វិសុំ គហិតត្តា បារិសេសតោ អលគទ្ទស្ស ទុគ្គហណូបមាយេវ បរិយត្តិ ‘‘អលគទ្ទូបមា’’តិ វិញ្ញាយតិ. អលគទ្ទស្ស សុគ្គហណូបមា ហិ បរិយត្តិ និស្សរណត្ថា វា ហោតិ, ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ វា. តស្មា សុវុត្តមេតំ ‘‘ទុគ្គហិតា…បេ… បរិយត្តី’’តិ. ឥទានិ តមត្ថំ បាឡិយា សាធេន្តោ ‘‘យំ សន្ធាយា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យន្តិ យំ បរិយត្តិទុគ្គហណំ. មជ្ឈិមនិកាយេ មូលបណ្ណាសកេ អលគទ្ទសុត្តេ (ម. និ. ១.២៣៩) ភគវតា វុត្តំ.

អលគទ្ទត្ថិកោតិ អាសីវិសេន, អាសីវិសំ វា អត្ថិកោ, អលគទ្ទំ គវេសតិ បរិយេសតិ សីលេនាតិ អលគទ្ទគវេសី. អលគទ្ទបរិយេសនំ ចរមានោតិ អាសីវិសបរិយេសនត្ថំ ចរមានោ. តទត្ថេ ហេតំ បច្ចត្តវចនំ, ឧបយោគវចនំ វា, អលគទ្ទបរិយេសនដ្ឋានំ វា ចរមានោ. អលគទ្ទំ បរិយេសន្តិ ឯត្ថាតិ ហិ អលគទ្ទបរិយេសនំ. តមេនន្តិ តំ អលគទ្ទំ. ភោគេតិ សរីរេ. ‘‘ភោគោ តុ ផណិនោ តនូ’’តិ ហិ វុត្តំ. ភុជីយតិ កុដិលំ ករីយតីតិ ភោគោ. តស្សាតិ បុរិសស្ស. ហត្ថេ វា ពាហាយ វាតិ សម្ពន្ធោ. មណិពន្ធតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គនខា ហត្ថោ. សទ្ធិំ អគ្គពាហាយ អវសេសា ពាហា, កត្ថចិ បន កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អគ្គនខា ‘‘ហត្ថោ’’តិ វុត្តំ ពាហាយ វិសុំ អនាគតត្តា. វុត្តលក្ខណំ ហត្ថញ្ច ពាហញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ សរីរំ អង្គបច្ចង្គំ. តតោនិទានន្តិ តន្និទានំ, តំការណាតិ អត្ថោ. តំ ហត្ថាទីសុ ឌំសនំ និទានំ ការណំ ឯតស្សាតិ ‘‘តន្និទាន’’ន្តិ ហិ វត្តព្ពេ ‘‘តតោនិទាន’’ន្តិ បុរិមបទេ បច្ចត្តត្ថេ និស្សក្កវចនំ កត្វា, តស្ស ច លោបមកត្វា និទ្ទេសោ, ហេត្វត្ថេ ច បច្ចត្តវចនំ. ការណត្ថេ និបាតបទមេតន្តិបិ វទន្តិ. អបិច ‘‘តតោនិទាន’’ន្តិ ឯតំ ‘‘មរណំ វា មរណមត្តំ វា ទុក្ខ’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តនយេន វិសេសនំ. តំ ¶ កិស្ស ហេតូតិ យំ វុត្តំ ហត្ថាទីសុ ឌំសនំ, តន្និទានញ្ច មរណាទិឧបគមនំ ¶ , តំ កិស្ស ហេតុ កេន ការណេនាតិ ចេ? តស្ស បុរិសស្ស អលគទ្ទស្ស ទុគ្គហិតត្តា.

ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. មោឃបុរិសាតិ គុណសាររហិតតាយ តុច្ឆបុរិសា. ធម្មន្តិ បាឡិធម្មំ. បរិយាបុណន្តីតិ ឧគ្គណ្ហន្តិ, សជ្ឈាយន្តិ ចេវ វាចុគ្គតំ ករោន្តា ធារេន្តិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ធម្ម’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តមេវ សរូបេន ទស្សេតិ ‘‘សុត្ត’’ន្តិអាទិនា. ន ហិ សុត្តាទិនវង្គតោ អញ្ញោ ធម្មោ នាម អត្ថិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តេសំ ធម្មាន’’ន្តិ. អត្ថន្តិ ចេត្ថ សម្ពន្ធីនិទ្ទេសោ ឯសោ, អត្ថន្តិ ច យថាភូតំ ភាសិតត្ថំ, បយោជនត្ថញ្ច សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសនយេន វា វុត្តំ. យញ្ហិ បទំ សុតិសាមញ្ញេន អនេកធា អត្ថំ ទីបេតិ, តំ សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសនយេន វាតិ សព្ពត្ថ វេទិតព្ពំ. ន ឧបបរិក្ខន្តីតិ ន បរិគ្គណ្ហន្តិ ន វិចារេន្តិ. ឥក្ខសទ្ទស្ស ហិ ទស្សនង្កេសុ ឥធ ទស្សនមេវ អត្ថោ, តស្ស ច បរិគ្គណ្ហនចក្ខុលោចនេសុ បរិគ្គណ្ហនមេវ, តញ្ច វិចារណា បរិយាទានវសេន ទុព្ពិធេសុ វិចារណាយេវ, សា ច វីមំសាយេវ, ន វិចារោ, វីមំសា ច នាមេសា ភាសិតត្ថវីមំសា, បយោជនត្ថវីមំសា ចាតិ ឥធ ទុព្ពិធាវ អធិប្បេតា, តាសុ ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ សីលំ កថិតំ, ឥមស្មិំ សមាធិ, ឥមស្មិំ បញ្ញា, មយញ្ច តំ បូរេស្សាមា’’តិ ឯវំ ភាសិតត្ថវីមំសញ្ចេវ ‘‘សីលំ សមាធិស្ស ការណំ, សមាធិ វិបស្សនាយា’’តិអាទិនា បយោជនត្ថវីមំសញ្ច ន ករោន្តីតិ អត្ថោ. អនុបបរិក្ខតន្តិ អនុបបរិក្ខន្តានំ តេសំ មោឃបុរិសានំ. ន និជ្ឈានក្ខមន្តីតិ និជ្ឈានំ និស្សេសេន បេក្ខនំ បញ្ញំ ន ខមន្តិ. ឈេ-សទ្ទោ ហិ ឥធ បេក្ខនេយេវ, ន ចិន្តនឈាបនេសុ, តញ្ច ញាណបេក្ខនមេវ, ន ចក្ខុបេក្ខនំ, អារម្មណូបនិជ្ឈានមេវ វា, ន លក្ខណូបនិជ្ឈានំ, តស្មា បញ្ញាយ ទិស្វា រោចេត្វា គហេតព្ពា ន ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. និស្សេសេន ឈាយតេ បេក្ខតេតិ ហិ និជ្ឈានំ. សន្ធិវសេន អនុស្វារលោបោ និជ្ឈានក្ខមន្តីតិ, ‘‘និជ្ឈានំ ខមន្តី’’តិបិ បាឋោ, តេន ឥមមត្ថំ ទីបេតិ ‘‘តេសំ បញ្ញាយ អត្ថស្ស អនុបបរិក្ខនតោ តេ ធម្មា ន ឧបដ្ឋហន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ សីលំ, សមាធិ, វិបស្សនា, មគ្គោ, វដ្ដំ, វិវដ្ឋំ កថិតន្តិ ឯវំ ជានិតុំ ន សក្កា ហោន្តី’’តិ.

ឧបារម្ភានិសំសា ចេវាតិ បរេសំ វាទេ ទោសារោបនានិសំសា ច ហុត្វា. ភុសោ អារម្ភនញ្ហិ បរេសំ វាទេ ទោសារោបនំ ឧបារម្ភោ, បរិយត្តិំ ¶ និស្សាយ បរវម្ភនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហេស ‘‘បរវជ្ជានុបនយនលក្ខណោ’’តិ វុត្តោ. ឥតិ វាទប្បមោក្ខានិសំសា ចាតិ ឥតិ ឯវំ ឯតាយ បរិយត្តិយា វាទប្បមោក្ខានិសំសា អត្តនោ ឧបរិ បរេហិ អារោបិតស្ស វាទស្ស និគ្គហស្ស អត្តតោ, សកវាទតោ វា បមោក្ខបយោជនា ច ហុត្វា. ឥតិ សទ្ទោ ឥទមត្ថេ, តេន ‘‘បរិយាបុណន្តី’’តិ ¶ ឯត្ថ បរិយាបុណនំ បរាមសតិ. វទន្តិ និគ្គណ្ហន្តិ ឯតេនាតិ វាទោ, ទោសោ, បមុច្ចនំ, បមុច្ចាបនំ វា បមោក្ខោ, អត្តនោ ឧបរិ អារោបិតស្ស បមោក្ខោ អានិសំសោ យេសំ តថា. អារោបិតវាទោ ហិ ‘‘វាទោ’’តិ វុត្តោ យថា ‘‘ទេវេន ទត្តោ ទត្តោ’’តិ. វាទោតិ វា ឧបវាទោនិន្ទា យថាវុត្តនយេនេវ សមាសោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បរេហិ សកវាទេ ទោសេ អារោបិតេ, និន្ទាយ វា អារោបិតាយ តំ ទោសំ, និន្ទំ វា ឯវញ្ច ឯវញ្ច មោចេស្សាមាតិ ឥមិនា ច ការណេន បរិយាបុណន្តីតិ. អថ វា សោ សោ វាទោ ឥតិ វាទោ ឥតិ-សទ្ទស្ស សហ វិច្ឆាយ ត-សទ្ទត្ថេ បវត្តត្តា. ឥតិវាទស បមោក្ខោ យថាវុត្តនយេន, សោ អានិសំសោ យេសំ តថា, តំ តំ វាទបមោចនានិសំសា ហុត្វាតិ អត្ថោ. យស្ស ចត្ថាយាតិ យស្ស ច សីលាទិបូរណស្ស, មគ្គផលនិព្ពានភូតស្ស វា អនុបាទាវិមោក្ខស្ស អត្ថាយ. អភេទេបិ ភេទវោហារោ ឯសោ យថា ‘‘បដិមាយ សរីរ’’ន្តិ, ភេទ្យភេទកំ វា ឯតំ យថា ‘‘កថិនស្សត្ថាយ អាភតំ ទុស្ស’’ន្តិ. ‘‘តញ្ចស្ស អត្ថ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. ច-សទ្ទោ អវធារណេ, តេន តទត្ថាយ ឯវ បរិយាបុណនំ សម្ភវតិ, នាញ្ញត្ថាយាតិ វិនិច្ឆិនោតិ. ធម្មំ បរិយាបុណន្តីតិ ហិ ជាតិអាចារវសេន ទុវិធាបិ កុលបុត្តា ញាយេន ធម្មំ បរិយាបុណន្តីតិ អត្ថោ. តញ្ចស្ស អត្ថំ នានុភោន្តីតិ អស្ស ធម្មស្ស សីលាទិបូរណសង្ខាតំ, មគ្គផលនិព្ពានភូតំ វា អនុបាទាវិមោក្ខសង្ខាតំ អត្ថំ ឯតេ ទុគ្គហិតគាហិនោ នានុភោន្តិ ន វិន្ទន្តិយេវ.

អបរោ នយោ – យស្ស ឧបារម្ភស្ស, ឥតិវាទប្បមោក្ខស្ស វា អត្ថាយ យេ មោឃបុរិសា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ, តេ បរេហិ ‘‘អយមត្ថោ ន ហោតី’’តិ វុត្តេ ទុគ្គហិតត្តាយេវ ‘‘តទត្ថោវ ហោតី’’តិ បដិបាទនក្ខមា ន ហោន្តិ, តស្មា បរស្ស វាទេ ឧបារម្ភំ អារោបេតុំ អត្តនោ វាទំ បមោចេតុញ្ច អសក្កោន្តាបិ តំ អត្ថំ នានុភោន្តិ ច ន វិន្ទន្តិយេវាតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥធាបិ ហិ ច-សទ្ទោ អវធារណត្ថោវ. ‘‘តេស’’ន្តិអាទីសុ ¶ តេសំ តេ ធម្មា ទុគ្គហិតត្តា ឧបារម្ភមានទព្ពមក្ខបលាសាទិហេតុភាវេន ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តីតិ អត្ថោ. ទុគ្គហិតាតិ ហិ ហេតុគព្ភវចនំ. តេនាហ ‘‘ទុគ្គហិតត្តា ភិក្ខវេ, ធម្មាន’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៣៨). ឯត្ថ ច ការណេ ផលវោហារវសេន ‘‘តេ ធម្មា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តី’តិ វុត្តំ យថា ‘‘ឃតមាយុ, ទធិ ពល’’ន្តិ. តថា ហិ កិញ្ចាបិ ន តេ ធម្មា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ, តថាបិ វុត្តនយេន បរិយាបុណន្តានំ សជ្ឈាយនកាលេ, វិវាទកាលេ ច តម្មូលកានំ ឧបារម្ភាទីនំ អនេកេសំ អកុសលានំ ឧប្បត្តិសម្ភវតោ ‘‘តេ…បេ… សំវត្តន្តី’’តិ វុច្ចតិ. តំ កិស្ស ហេតូតិ ឯត្ថ ន្តិ យថាវុត្តស្សត្ថស្ស អននុភវនំ, តេសញ្ច ធម្មានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តនំ បរាមសតិ. កិស្សាតិ សាមិវចនំ ហេត្វត្ថេ, តថា ហេតូតិ បច្ចត្តវចនញ្ច.

យា ¶ បនាតិ ឯត្ថ កិរិយា បាឡិវសេន វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ កិរិយាបក្ខេ យា សុគ្គហិតាតិ អភេទេបិ ភេទវោហារោ ‘‘ចារិកំ បក្កមតិ, ចារិកំ ចរមានោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៤, ៣០០) វិយ. តទេវត្ថំ វិវរតិ ‘‘សីលក្ខន្ធាទី’’តិអាទិនា, អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ សមាធិវិបស្សនាទីនំ សង្គហោ. យោ ហិ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា សីលស្ស អាគតដ្ឋានេ សីលំ បូរេត្វា, សមាធិនោ អាគតដ្ឋានេ សមាធិំ គព្ភំ គណ្ហាបេត្វា, វិបស្សនាយ អាគតដ្ឋានេ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា, មគ្គផលានំ អាគតដ្ឋានេ ‘‘មគ្គំ ភាវេស្សាមិ, ផលំ សច្ឆិករិស្សាមី’’តិ ឧគ្គណ្ហាតិ, តស្សេវ សា បរិយត្តិ និស្សរណត្ថា នាម ហោតិ. យន្តិ យំ បរិយត្តិសុគ្គហណំ. វុត្តំ អលគទ្ទសុត្តេ. ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តីតិ សីលាទីនំ អាគតដ្ឋានេ សីលាទីនិ បូរេន្តានម្បិ អរហត្តំ បត្វា បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេត្វា ធម្មទេសនាយ បសន្នេហិ ឧបនីតេ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តានម្បិ បរេសំ វាទេ សហធម្មេន ឧបារម្ភំ អារោបេន្តានម្បិ សកវាទតោ បរេហិ អារោបិតទោសំ បរិហរន្តានម្បិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តីតិ អត្ថោ. តថា ហិ ន កេវលំ សុគ្គហិតបរិយត្តិំ និស្សាយ មគ្គភាវនាផលសច្ឆិកិរិយាទីនិយេវ, អបិ តុ បរវាទនិគ្គហសកវាទបតិដ្ឋាបនានិបិ ឥជ្ឈន្តិ. តថា ច វុត្តំ បរិនិព្ពានសុត្តា ទីសុ ‘‘ឧប្បន្នំ បរប្បវាទំ សហធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហេត្វា សប្បាដិហារិយំ ធម្មំ ទេសេស្សន្តី’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.៦៨).

យំ ¶ បនាតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេន ទុវិធេន អត្ថោ. ទុក្ខបរិជានេន បរិញ្ញាតក្ខន្ធោ. សមុទយប្បហានេន បហីនកិលេសោ. បដិវិទ្ធារហត្តផលតាយ បដិវិទ្ធាកុប្បោ. អកុប្បន្តិ ច អរហត្តផលស្សេតំ នាម. សតិបិ ហិ ចត្តុន្នំ មគ្គានំ, ចតុន្នញ្ច ផលានំ អវិនស្សនភាវេ សត្តន្នំ សេក្ខានំ សកសកនាមបរិច្ចាគេន ឧបរូបរិ នាមន្តរប្បត្តិតោ តេសំ មគ្គផលាតិ ‘‘អកុប្បាមិ’’តិ ន វុច្ចន្តិ. អរហា បន សព្ពទាបិ អរហាយេវ នាមាតិ តស្សេវ ផលំ បុគ្គលនាមវសេន ‘‘អកុប្ប’’ន្តិ វុត្តំ, ឥមិនា ច ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ខីណាសវស្សេវ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ នាមា’’តិ. តស្ស ហិ អបរិញ្ញាតំ, អប្បហីនំ អភាវិតំ, អសច្ឆិកតំ វា នត្ថិ, តស្មា សោ ពុទ្ធវចនំ បរិយាបុណន្តោបិ តន្តិធារកោ បវេណីបាលកោ វំសានុរក្ខកោវ ហុត្វា បរិយាបុណាតិ, តេនេវាហ ‘‘បវេណីបាលនត្ថាយា’’តិអាទិ. បវេណី ចេត្ថ ធម្មសន្តតិ ធម្មស្ស អវិច្ឆេទេន បវត្តិ. ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វំសោតិ ច យថាវុត្តបវេណីយេវ.

ននុ ច យទិ បវេណីបាលនត្ថាយ ពុទ្ធវចនស្ស បរិយាបុណនំ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ, អថ កស្មា ‘‘ខីណាសវោ’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តំ. ឯកច្ចស្ស ហិ បុថុជ្ជនស្សាបិ អយំ នយោ លព្ភតិ. តថា ហិ ឯកច្ចោ បុថុជ្ជនោ ភិក្ខុ ឆាតកភយាទិនា គន្ថធុរេសុ ឯកស្មិំ ឋានេ វសិតុមសក្កោន្តេសុ ¶ សយំ ភិក្ខាចារេន អតិកិលមមានោ ‘‘អតិមធុរំ ពុទ្ធវចនំ មា នស្សតុ, តន្តិំ ធារេស្សាមិ, វំសំ ឋបេស្សាមិ, បវេណិំ បាលេស្សាមី’’តិ បរិយាបុណាតិ. តស្មា តស្សាបិ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ នាម កស្មា ន ហោតីតិ? វុច្ចតេ – ឯវំ សន្តេបិ ហិ បុថុជ្ជនស្ស បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ នាម ន ហោតិ. កិញ្ចាបិ ហិ បុថុជ្ជនោ ‘‘បវេណិំ បាលេស្សាមី’’តិ អជ្ឈាសយេន បរិយាបុណាតិ, អត្តនោ បន ភវកន្តារតោ អវិតិណ្ណត្តា តស្ស សា បរិយត្តិ និស្សរណត្ថាយេវ នាម ហោតិ, តស្មា បុថុជ្ជនស្ស បរិយត្តិ អលគទ្ទុបមា វា ហោតិ, និស្សរណត្ថា វា. សត្តន្នំ សេក្ខានំ និស្សរណត្ថាវ. ខីណាសវានំ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិយេវាតិ វេទិតព្ពំ. ខីណាសវោ ហិ ភណ្ឌាគារិក សទិសត្តា ‘‘ភណ្ឌាគារិកោ’’តិ វុច្ចតិ. យថា ហិ ភណ្ឌាគារិកោ អលង្ការភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា បសាធនកាលេ តទុបិយំ អលង្ការភណ្ឌំ រញ្ញោ ឧបនាមេត្វា តំ អលង្ករោតិ, ឯវំ ខីណាសវោបិ ធម្មរតនភណ្ឌំ សម្បដិច្ឆិត្វា មោក្ខាធិគមាយ ¶ ភព្ពរូបេ សហេតុកេ សត្តេ បស្សិត្វា តទនុរូបំ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គង្គពោជ្ឈង្គាទិសង្ខាតេន លោកុត្តរេន អលង្ការេន អលង្ករោតីតិ.

ឯវំ តិស្សោ បរិយត្តិយោ វិភជិត្វា ឥទានិ តីសុបិ បិដកេសុ យថារហំ សម្បត្តិវិបត្តិយោ និទ្ធារេត្វា វិភជន្តោ ‘‘វិនយេ បនា’’តិអាទិមាហ. ‘‘សីលសម្បទំ និស្សាយ តិស្សោ វិជ្ជា បាបុណាតី’’តិអាទីសុ យស្មា សីលំ វិសុជ្ឈមានំ សតិសម្បជញ្ញពលេន, កម្មស្សកតាញាណពលេន ច សំកិលេសមលតោ វិសុជ្ឈតិ, បារិបូរិញ្ច គច្ឆតិ, តស្មា សីលសម្បទា សិជ្ឈមានា ឧបនិស្សយសម្បត្តិភាវេន សតិពលំ, ញាណពលញ្ច បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ តស្សា វិជ្ជត្តយូបនិស្សយតា វេទិតព្ពា សភាគហេតុសម្បាទនតោ. សតិពលេន ហិ បុព្ពេនិវាសវិជ្ជាសិទ្ធិ. សម្បជញ្ញពលេន សព្ពកិច្ចេសុ សុទិដ្ឋការិតាបរិចយេន ចុតូបបាតញាណានុពទ្ធាយ ទុតិយវិជ្ជាយ សិទ្ធិ. វីតិក្កមាភាវេន សំកិលេសប្បហានសព្ភាវតោ វិវដ្ដូបនិស្សយតាវសេន អជ្ឈាសយសុទ្ធិយា តតិយវិជ្ជាសិទ្ធិ. បុរេតរសិទ្ធានំ សមាធិបញ្ញានំ បារិបូរិំ វិនា សីលស្ស អាសវក្ខយញាណូបនិស្សយតា សុក្ខវិបស្សកខីណាសវេហិ ទីបេតព្ពា. ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៥; ៥.១០៧១; នេត្តិ. ៤០; មិ. ប. ១៤) វចនតោ សមាធិសម្បទា ឆឡភិញ្ញតាយ ឧបនិស្សយោ. ‘‘យោគា វេ ជាយតេ ភូរី’’តិ (ធ. ប. ២៨២) វចនតោ បុព្ពយោគេន គរុវាសទេសភាសាកោសល្លឧគ្គហណបរិបុច្ឆាទីហិ ច បរិភាវិតា បញ្ញាសម្បទា បដិសម្ភិទាប្បភេទស្ស ឧបនិស្សយោ. ឯត្ថ ច ‘‘សីលសម្បទំ និស្សាយា’’តិ វុត្តត្តា យស្ស សមាធិវិជម្ភនភូតា អនវសេសា ឆ អភិញ្ញា ន ឥជ្ឈន្តិ, តស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន ន សមាធិសម្បទា អត្ថីតិ សតិបិ វិជ្ជានំ អភិញ្ញេកទេសភាវេ សីលសម្បទាសមុទាគតា ឯវ តិស្សោ វិជ្ជា គហិតា, យថា ច បញ្ញាសម្បទាសមុទាគតា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ឧបនិស្សយសម្បន្នស្ស ¶ មគ្គេនេវ ឥជ្ឈន្តិ មគ្គក្ខណេយេវ តាសំ បដិលទ្ធត្តា. ឯវំ សីលសម្បទាសមុទាគតា តិស្សោ វិជ្ជា, សមាធិសម្បទាសមុទាគតា ច ឆ អភិញ្ញា ឧបនិស្សយសម្បន្នស្ស មគ្គេនេវ ឥជ្ឈន្តីតិ មគ្គាធិគមេនេវ តាសំ អធិគមោ វេទិតព្ពោ. បច្ចេកពុទ្ធានំ, សម្មាសម្ពុទ្ធានញ្ច បច្ចេកពោធិសម្មាសម្ពោធិសមធិគមសទិសា ហិ ឥមេសំ អរិយានំ ឥមេ វិសេសាធិគមាតិ.

តាសំយេវ ¶ ច តត្ថ បភេទវចនតោតិ ឯត្ថ ‘‘តាសំយេវា’’តិ អវធារណំ បាបុណិតព្ពានំ ឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទានំ វិនយេ បភេទវចនាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. វេរញ្ជកណ្ឌេ (បារា. ១២) ហិ តិស្សោ វិជ្ជាវ វិភត្តាតិ. ចសទ្ទេន សមុច្ចិននញ្ច តាសំ ឯត្ថ ឯកទេសវចនំ សន្ធាយ វុត្តំ អភិញ្ញាបដិសម្ភិទានម្បិ ឯកទេសានំ តត្ថ វុត្តត្តា. ទុតិយេ ‘‘តាសំយេវា’’តិ អវធារណំ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា អបេក្ខិត្វា កតំ, ន តិស្សោ វិជ្ជា. តា ហិ ឆសុ អភិញ្ញាសុ អន្តោគធត្តា សុត្តេ វិភត្តាយេវាតិ. ច-សទ្ទេន ច បដិសម្ភិទានមេកទេសវចនំ សមុច្ចិនោតិ. តតិយេ ‘‘តាសញ្ចា’’តិ ច-សទ្ទេន សេសានម្បិ តត្ថ អត្ថិភាវំ ទីបេតិ. អភិធម្មេ ហិ តិស្សោ វិជ្ជា, ឆ អភិញ្ញា, ចតស្សោ ច បដិសម្ភិទា វុត្តាយេវ. បដិសម្ភិទានំ បន អញ្ញត្ថ បភេទវចនាភាវំ, តត្ថេវ ច សម្មា វិភត្តភាវំ ទីបេតុកាមោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន អវធារណមកត្វា ‘‘តត្ថេវា’’តិ បរិវត្តេត្វា អវធារណំ ឋបេតិ. ‘‘អភិធម្មេ បន តិស្សោ វិជ្ជា, ឆ អភិញ្ញា, ចតស្សោ ច បដិសម្ភិទា អញ្ញេ ច សម្មប្បធានាទយោ គុណវិសេសា វិភត្តា. កិញ្ចាបិ វិភត្តា, វិសេសតោ បន បញ្ញាជាតិកត្តា ចតស្សោវ បដិសម្ភិទា បាបុណាតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘តាសញ្ច តត្ថេវា’តិ អវធារណវិបល្លាសោ កតោ’’តិ វជិរពុទ្ធិត្ថេរោ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ និគមនំ.

សុខោ សម្ផស្សោ ឯតេសន្តិ សុខសម្ផស្សានិ, អនុញ្ញាតានិយេវ តាទិសានិ អត្ថរណបាវុរណាទីនិ, តេសំ ផស្សសាមញ្ញតោ សុខោ វា សម្ផស្សោ តថា, អនុញ្ញាតោ សោ យេសន្តិ អនុញ្ញាតសុខសម្ផស្សានិ, តាទិសានិ អត្ថរណបាវុរណាទីនិ តេសំ ផស្សេន សមានតាយ. ឧបាទិន្នកផស្សោ ឥត្ថិផស្សោ, មេថុនធម្មោយេវ. វុត្តំ អរិដ្ឋេន នាម គទ្ធពាធិបុព្ពេន ភិក្ខុនា (ម. និ. ២៣៤; បាចិ. ៤១៧). សោ ហិ ពហុស្សុតោ ធម្មកថិកោ កម្មកិលេសវិបាកឧបវាទអាណាវីតិក្កមវសេន បញ្ចវិធេសុ អន្តរាយិកេសុ អាណាវីតិក្កមន្តរាយិកំ ន ជានាតិ, សេសន្តរាយិកេយេវ ជានាតិ, តស្មា សោ រហោគតោ ឯវំ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ អគារិកា បញ្ច កាមគុណេ បរិភុញ្ជន្តា សោតាបន្នាបិ សកទាគាមិនោបិ អនាគាមិនោបិ ហោន្តិ, ភិក្ខូបិ មនាបិកានិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានិ រូបានិ បស្សន្តិ ¶ …បេ… កាយវិញ្ញេយ្យេ ¶ ផោដ្ឋព្ពេ ផុសន្តិ, មុទុកានិ អត្ថរណបាវុរណានិ បរិភុញ្ជន្តិ, ឯតំ សព្ពម្បិ វដ្ដតិ, កស្មា ឥត្ថីនំយេវ រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពា ន វដ្ដន្តិ, ឯតេបិ វដ្ដន្តិយេវា’’តិ អនវជ្ជេន បច្ចយបរិភោគរសេន សាវជ្ជំ កាមគុណបរិភោគរសំ សំសន្ទិត្វា សឆន្ទរាគបរិភោគញ្ច និច្ឆន្ទរាគបរិភោគញ្ច ឯកំ កត្វា ថុល្លវាកេហិ សទ្ធិំ អតិសុខុមសុត្តំ ឃដេន្តោ វិយ, សាសបេន សទ្ធិំ សិនេរុនោ សទិសតំ ឧបសំហរន្តោ វិយ ច បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘កិំ ភគវតា មហាសមុទ្ទំ ពន្ធន្តេន វិយ មហតា ឧស្សាហេន បឋមបារាជិកំ បញ្ញត្តំ, នត្ថិ ឯត្ថ ទោសោ’’តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ បដិវិរុជ្ឈន្តោ វេសារជ្ជញាណំ បដិពាហន្តោ អរិយមគ្គេ ខាណុកណ្ដកាទីនិ បក្ខិបន្តោ ‘‘មេថុនធម្មេ ទោសោ នត្ថី’’តិ ជិនចក្កេ បហារមទាសិ, តេនាហ ‘‘តថាហ’’ន្តិអាទិ.

អនតិក្កមនត្ថេន អន្តរាយេ និយុត្តា, អន្តរាយំ វា ផលំ អរហន្តិ, អន្តរាយស្ស វា ករណសីលាតិ អន្តរាយិកា, សគ្គមោក្ខានំ អន្តរាយករាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ច កម្មកិលេសវិបាកឧបវាទអាណាវីតិក្កមវសេន បញ្ចវិធា. វិត្ថារោ អរិដ្ឋសិក្ខាបទវណ្ណនាទីសុ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤១៧) គហេតព្ពោ. អយំ បនេត្ថ បទត្ថសម្ពន្ធោ – យេ ឥមេ ធម្មា អន្តរាយិកា ឥតិ ភគវតា វុត្តា ទេសិតា ចេវ បញ្ញត្តា ច, តេ ធម្មេ បដិសេវតោ បដិសេវន្តស្ស យថា យេន បការេន តេ ធម្មា អន្តរាយាយ សគ្គមោក្ខានំ អន្តរាយករណត្ថំ នាលំ សមត្ថា ន ហោន្តិ, តថា តេន បការេន អហំ ភគវតា ទេសិតំ ធម្មំ អាជានាមីតិ. តតោ ទុស្សីលភាវំ បាបុណាតីតិ តតោ អនវជ្ជសញ្ញិភាវហេតុតោ វីតិក្កមិត្វា ទុស្សីលភាវំ បាបុណាតិ.

ចត្តារោ…បេ…អាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន –

‘‘ចត្តារោមេ ភិក្ខវេ, បុគ្គលា សន្តោ សំវិជ្ជមានា លោកស្មិំ. កតមេ ចត្តារោ? អត្តហិតាយ បដិបន្នោ នោ បរហិតាយ, បរហិតាយ បដិបន្នោ នោ អត្តហិតាយ, នេវត្តហិតាយ បដិបន្នោ នោ បរហិតាយ, អត្តហិតាយ ចេវ បដិបន្នោ បរហិតាយ ច…បេ… ឥមេ ខោ ភិក្ខវេ…បេ… លោកស្មិ’’ន្តិ (អ. និ. ៤.៩៦) –

ឯវមាទិនា ¶ បុគ្គលទេសនាបដិសញ្ញុត្តសុត្តន្តបាឡិំ និទស្សេតិ. អធិប្បាយន្តិ ‘‘អយំ បុគ្គលទេសនាវោហារវសេន, ន បរមត្ថតោ’’តិ ឯវំ ភគវតោ អធិប្បាយំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ទុវេ ¶ សច្ចានិ អក្ខាសិ, សម្ពុទ្ធោ វទតំ វរោ;

សម្មុតិំ បរមត្ថញ្ច, តតិយំ នូបលព្ភតិ.

សង្កេតវចនំ សច្ចំ, លោកសម្មុតិការណា;

បរមត្ថវចនំ សច្ចំ, ធម្មានំ ភូតការណា.

តស្មា វោហារកុសលស្ស, លោកនាថស្ស សត្ថុនោ;

សម្មុតិំ វោហរន្តស្ស, មុសាវាទោ ន ជាយតី’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៧; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ២៤);

ន ហិ លោកសម្មុតិំ ពុទ្ធា ភគវន្តោ វិជហន្តិ, លោកសមញ្ញាយ លោកនិរុត្តិយា លោកាភិលាបេ ឋិតាយេវ ធម្មំ ទេសេន្តិ. អបិច ‘‘ហិរោត្តប្បទីបនត្ថំ, កម្មស្សកតាទីបនត្ថ’’ន្តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៧; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២០២; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ២៤; កថា. អនុដី. ១) ឯវមាទីហិបិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា បុគ្គលកថំ កថេតី’’តិ ឯវំ អធិប្បាយមជានន្តោ. អយមត្ថោ ឧបរិ អាវិ ភវិស្សតិ. ទុគ្គហិតំ គណ្ហាតីតិ ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, យថា តទេវិទំ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតិ អនញ្ញ’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៤៤) ទុគ្គហិតំ កត្វា គណ្ហាតិ, វិបរីតំ គណ្ហាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទុគ្គហិតន្តិ ហិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ កិរិយាយវិសេសនភាវេន នបុំសកលិង្គេន និទ្ទិសិតព្ពត្តា. អយញ្ហិ ភាវនបុំសកបទស្ស បកតិ, យទិទំ នបុំសកលិង្គេន និទ្ទិសិតព្ពត្តា, ភាវប្បដ្ឋានតា, សកម្មាកម្មកិរិយានុយោគំ បច្ចត្តោបយោគវចនតា ច. តេន វុត្តំ ‘‘ទុគ្គហិតំ កត្វា’’តិ. យន្តិ ទុគ្គហិតគាហំ. មជ្ឈិមនិកាយេ មូលបណ្ណាសកេ មហាតណ្ហាសង្ខយសុត្តេ (ម. និ. ១.១៤៤) តថាវាទីនំ សាធិនាមកំ កេវដ្ដបុត្តំ ភិក្ខុំ អារព្ភ ភគវតា វុត្តំ. អត្តនា ទុគ្គហិតេន ធម្មេនាតិ បាឋសេសោ, មិច្ឆាសភាវេនាតិ អត្ថោ. អថ វា ទុគ្គហណំ ទុគ្គហិតំ, អត្តនាតិ ច សាមិអត្ថេ ករណវចនំ, វិភត្តិយន្តបតិរូបកំ វា អព្យយបទំ, តស្មា អត្តនោ ទុគ្គហណេន វិបរីតគាហេនាតិ អត្ថោ. អព្ភាចិក្ខតីតិ អព្ភក្ខានំ ករោតិ. អត្តនោ កុសលមូលានិ ខនន្តោ អត្តានំ ខនតិ នាម. តតោតិ ទុគ្គហិតភាវហេតុតោ.

ធម្មចិន្តន្តិ ¶ ធម្មសភាវវិចារំ. អតិធាវន្តោតិ ឋាតព្ពមរិយាទាយំ អដ្ឋត្វា ‘‘ចិត្តុប្បាទមត្តេនបិ ទានំ ហោតិ, សយមេវ ចិត្តំ អត្តនោ អារម្មណំ ហោតិ, សព្ពម្បិ ចិត្តំ សភាវធម្មារម្មណមេវ ហោតី’’តិ ច ឯវមាទិនា អតិក្កមិត្វា បវត្តយមានោ. ចិន្តេតុមសក្កុណេយ្យានិ ¶ , អនរហរូបានិ វា អចិន្តេយ្យានិ នាម, តានិ ទស្សេន្តោ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អចិន្តេយ្យានីតិ តេសំ សភាវទស្សនំ. ន ចិន្តេតព្ពានីតិ តត្ថ កត្តព្ពកិច្ចទស្សនំ. ‘‘យានី’’តិអាទិ តស្ស ហេតុទស្សនំ. យានិ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្ស ចិត្តក្ខេបស្ស, វិឃាតស្ស វិហេសស្ស ច ភាគី អស្ស, អចិន្តេយ្យានិ ឥមានិ ចត្តារិ ន ចិន្តេតព្ពានិ, ឥមានិ វា ចត្តារិ អចិន្តេយ្យានិ នាម ន ចិន្តេតព្ពានិ, យានិ វា…បេ… អស្ស, តស្មា ន ចិន្តេតព្ពានិ អចិន្តេតព្ពភូតានិ ឥមានិ ចត្តារិ អចិន្តេយ្យានិ នាមាតិ យោជនា. ឥតិ-សទ្ទេន បន –

‘‘កតមានិ ចត្តារិ? ពុទ្ធានំ ភិក្ខវេ ពុទ្ធវិសយោ អចិន្តេយ្យោ ន ចិន្តេតព្ពោ, យំ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្ស. ឈាយិស្ស ភិក្ខវេ ឈានវិសយោ អចិន្តេយ្យោ…បេ… កម្មវិបាកោ ភិក្ខវេ អចិន្តេយ្យោ…បេ… លោកចិន្តា ភិក្ខវេ អចិន្តេយ្យា…បេ… ឥមានិ…បេ… អស្សា’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧) –

ចតុរង្គុត្តរេ វុត្តំ អចិន្តេយ្យសុត្តំ អាទិំ កត្វា សព្ពំ អចិន្តេយ្យភាវទីបកំ បាឡិំ សង្គណ្ហាតិ. កាមំ អចិន្តេយ្យានិ ឆ អសាធារណញាណាទីនិ, តានិ បន អនុស្សរន្តស្ស កុសលុប្បត្តិហេតុភាវតោ ចិន្តេតព្ពានិ, ឥមានិ បន ឯវំ ន ហោន្តិ អផលភាវតោ, តស្មា ន ចិន្តេតព្ពានិ. ‘‘ទុស្សីល្យ…បេ… បភេទ’’ន្តិ ឥមិនា វិបត្តិំ សរូបតោ ទស្សេតិ. ‘‘កថំ? បិដកវសេនា’’តិអាទិវចនសម្ពជ្ឈនេន បុព្ពាបរសម្ពន្ធំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ នានប្បការតោ’’តិអាទិមាហ. បុព្ពាបរសម្ពន្ធវិរហិតញ្ហិ វចនំ ព្យាកុលំ. សោតូនញ្ច អត្ថវិញ្ញាបកំ ន ហោតិ, បុព្ពាបរញ្ញូនមេវ ច តថាវិចារិតវចនំ វិសយោ. យថាហ –

‘‘បុព្ពាបរញ្ញូ អត្ថញ្ញូ, និរុត្តិបទកោវិទោ;

សុគ្គហីតញ្ច គណ្ហាតិ, អត្ថញ្ចោ’ បបរិក្ខតី’’តិ. (ថេរគា. ១០៣១);

តេសន្តិ បិដកានំ. ឯតន្តិ ពុទ្ធវចនំ.

សីលក្ខន្ធវគ្គមហាវគ្គបាថិកវគ្គសង្ខាតេហិ ¶ តីហិ វគ្គេហិ សង្គហោ ឯតេសន្តិ តិវគ្គសង្គហានិ. គាថាយ បន យស្ស និកាយស្ស សុត្តគណនតោ ចតុត្តិំសេវ សុត្តន្តា. វគ្គសង្គហវសេន តយោ វគ្គា អស្ស សង្គហស្សាតិ តិវគ្គោ សង្គហោ. បឋមោ ឯស និកាយោ ទីឃនិកាយោតិ ¶ អនុលោមិកោ អបច្ចនីកោ, អត្ថានុលោមនតោ អត្ថានុលោមនាមិកោ វា, អន្វត្ថនាមោតិ អត្ថោ. តត្ថ ‘‘តិវគ្គោ សង្គហោ’’តិ ឯតំ ‘‘យស្សា’’តិ អន្តរិកេបិ សមាសោយេវ ហោតិ, ន វាក្យន្តិ ទដ្ឋព្ពំ ‘‘នវំ បន ភិក្ខុនា ចីវរលាភេនា’’តិ (បាចិ. ៣៦៨) ឯត្ថ ‘‘នវំចីវរលាភេនា’’តិ បទំ វិយ. តថា ហិ អដ្ឋកថាចរិយា វណ្ណយន្តិ ‘‘អលព្ភីតិ លភោ, លភោ ឯវ លាភោ. កិំ អលព្ភិ? ចីវរំ. កីទិសំ? នវំ, ឥតិ ‘នវចីវរលាភេនា’តិ វត្តព្ពេ អនុនាសិកលោបំ អកត្វា ‘នវំចីវរលាភេនា’តិ វុត្តំ, បដិលទ្ធនវចីវរេនាតិ អត្ថោ. មជ្ឈេ ឋិតបទទ្វយេ បនាតិ និបាតោ. ភិក្ខុនាតិ យេន លទ្ធំ, តស្ស និទស្សន’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣៦៨). ឥធាបិ សទ្ទតោ, អត្ថតោ ច វាក្យេ យុត្តិយាអភាវតោ សមាសោយេវ សម្ភវតិ. ‘‘តិវគ្គោ’’តិ បទញ្ហិ ‘‘សង្គហោ’’តិ ឯត្ថ យទិ ករណំ, ឯវំ សតិ ករណវចនន្តមេវ សិយា. យទិ ច បទទ្វយមេតំ តុល្យាធិករណំ, តថា ច សតិ នបុំសកលិង្គមេវ សិយា ‘‘តិលោក’’ន្តិអាទិបទំ វិយ. តថា ‘‘តិវគ្គោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘សង្គហោ’’តិ បទមន្តរេន អញ្ញត្ថាសម្ពន្ធោ ន សម្ភវតិ, តត្ថ ច តាទិសេន វាក្យេន សម្ពជ្ឈនំ ន យុត្តំ, តស្មា សមានេបិ បទន្តរន្តរិកេ សទ្ទត្ថាវិរោធភាវោយេវ សមាសតាការណន្តិ សមាសោ ឯវ យុត្តោ. តយោ វគ្គា អស្ស សង្គហស្សាតិ ហិ តិវគ្គោសង្គហោ អការស្ស ឱការាទេសំ, ឱការាគមំ វា កត្វា យថា ‘‘សត្តាហបរិនិព្ពុតោ, អចិរបក្កន្តោ, មាសជាតោ’’តិអាទិ, អស្ស សង្គហស្សាតិ ច សង្គហិតស្ស អស្ស និកាយស្សាតិ អត្ថោ. អបរេ បន ‘‘តយោ វគ្គា យស្សាតិ កត្វា ‘សង្គហោ’តិ បទេន តុល្យាធិករណមេវ សម្ភវតិ, សង្គហោតិ ច គណនា. ដីកាចរិយេហិ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) បន ‘តយោ វគ្គា អស្ស សង្គហស្សា’តិ បទទ្វយស្ស តុល្យាធិករណតាយេវ ទស្សិតា’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ សង្ខ្យាសង្ខ្យេយ្យានំ មិស្សកត្តា, អបាកដត្តា ច.

អត្ថានុលោមិកត្តំ វិភាវេតុមាហ ‘‘កស្មា’’តិអាទិ. គុណោបចារេន, តទ្ធិតវសេន វា ទីឃ-សទ្ទេន ទីឃប្បមាណានិ សុត្តានិយេវ គហិតានិ ¶ , និកាយសទ្ទោ ច រុឡ្ហិវសេន សមូហនិវាសត្ថេសុ វត្តតីតិ ទស្សេតិ ‘‘ទីឃប្បមាណាន’’ន្តិអាទិនា. សង្កេតសិទ្ធត្តា វចនីយវាចកានំ បយោគតោ តទត្ថេសុ តស្ស សង្កេតសិទ្ធតំ ញាបេន្តោ ‘‘នាហ’’ន្តិអាទិមាហ. ឯកនិកាយម្បីតិ ឯកសមូហម្បិ. ឯវំ ចិត្តន្តិ ឯវំ វិចិត្តំ. យថយិទន្តិ យថា ឥមេ តិរច្ឆានគតា បាណា. បោណិកា, ចិក្ខល្លិកា ច ខត្តិយា, តេសំ និវាសោ ‘‘បោណិកនិកាយោ ចិក្ខល្លិកនិកាយោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯត្ថាតិ និកាយសទ្ទស្ស សមូហនិវាសានំ វាចកភាវេ. សាធកានីតិ អធិប្បេតស្សត្ថស្ស សាធនតោ ឧទាហរណានិ វុច្ចន្តិ. ‘‘សមានីតានី’’តិ បាឋសេសេន ចេតស្ស សម្ពន្ធោ, សក្ខីនិ វា យថាវុត្តនយេន សាធកានិ. យញ្ហិ និទ្ធារេត្វា អធិប្បេតត្ថំ សាធេន្តិ ¶ , តំ ‘‘សក្ខី’’តិ វទន្តិ. តថា ហិ មនោរថបូរណិយំ វុត្តំ ‘‘បញ្ចគរុជាតកំ (ជា. ១.១.១៣២) បន សក្ខិភាវត្ថាយ អាហរិត្វា កថេតព្ព’’ន្តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.៥) សាសនតោតិ សាសនបយោគតោ, សាសនេ វា. លោកតោតិ លោកិយបយោគតោ, លោកេ វា. ឥទំ បន បិដកត្តយេ ន វិជ្ជតិ, តស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ វទន្តិ. ឯត្ថ ច បឋមមុទាហរណំ សាសនតោ សាធកវចនំ, ទុតិយំ លោកតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

មូលបរិយាយ វគ្គាទិវសេន បញ្ចទសវគ្គសង្គហានិ. អឌ្ឍេន ទុតិយំ ទិយឌ្ឍំ, តទេវ សតំ, ឯកសតំ, បញ្ញាស ច សុត្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ. យត្ថាតិ យស្មិំ និកាយេ. បញ្ចទសវគ្គបរិគ្គហោតិ បញ្ចទសហិ វគ្គេហិ បរិគ្គហិតោ សង្គហិតោ.

សំយុជ្ជន្តិ ឯត្ថាតិ សំយុត្តំ, កេសំ សំយុត្តំ? សុត្តវគ្គានំ. យថា ហិ ព្យញ្ជនសមុទាយេ បទំ, បទសមុទាយេ ច វាក្យំ, វាក្យសមុទាយេ សុត្តំ, សុត្តសមុទាយេ វគ្គោតិ សមញ្ញា, ឯវំ វគ្គសមុទាយេ សំយុត្តសមញ្ញា. ទេវតាយ បុច្ឆិតេន កថិតសុត្តវគ្គាទីនំ សំយុត្តត្តា ទេវតាសំយុត្តាទិភាវោ (សំ. និ. ១.១), តេនាហ ‘‘ទេវតាសំយុត្តាទិវសេនា’’តិអាទិ. ‘‘សុត្តន្តានំ សហស្សានិ សត្ត សុត្តសតានិ ចា’’តិ បាឋេ សុត្តន្តានំ សត្ត សហស្សានិ, សត្ត សុត្តសតានិ ចាតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘សត្ត សុត្តសហស្សានិ, សត្ត សុត្តសតានិ ចា’’តិបិ បាឋោ. សំយុត្តសង្គហោតិ សំយុត្តនិកាយស្ស សង្គហោ គណនា.

ឯកេកេហិ ¶ អង្គេហិ ឧបរូបរិ ឧត្តរោ អធិកោ ឯត្ថាតិ អង្គុត្តរោតិ អាហ ‘‘ឯកេកអង្គាតិរេកវសេនា’’តិអាទិ. តត្ថ ហិ ឯកេកតោ បដ្ឋាយ យាវ ឯកាទស អង្គានិ កថិតានិ. អង្គន្តិ ច ធម្មកោដ្ឋាសោ.

បុព្ពេតិ សុត្តន្តបិដកនិទ្ទេសេ. វុត្តមេវ បការន្តរេន សង្ខិបិត្វា អវិសេសេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឋបេត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘សកលំ វិនយបិដក’’ន្តិអាទិនា វុត្តមេវ ហិ ឥមិនា បការន្តរេន សង្ខិបិត្វា ទស្សេតិ. អបិច យថាវុត្តតោ អវសិដ្ឋំ យំ កិញ្ចិ ភគវតា ទិន្ននយេ ឋត្វា ទេសិតំ, ភគវតា ច អនុមោទិតំ នេត្តិបេដកោបទេសាទិកំ, តំ សព្ពម្បិ ឯត្ថេវ បរិយាបន្នន្តិ អនវសេសបរិយាទានវសេន ទស្សេតុំ ឯវំ វុត្តន្តិបិ ទដ្ឋព្ពំ. សិទ្ធេបិ ហិ សតិ អារម្ភោ អត្ថន្តរវិញ្ញាបនាយ វា ហោតិ, និយមាយ វាតិ. ឯត្ថ ច យថា ‘‘ទីឃប្បមាណាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, ឯវំ ‘‘ខុទ្ទកប្បមាណាន’’ន្តិអាទិមវត្វា សរូបស្សេវ កថនំ វិនយាភិធម្មាទីនំ ទីឃប្បមាណានម្បិ តទន្តោគធតាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ, តេន ច វិញ្ញាយតិ ‘‘ន សព្ពត្ថ ខុទ្ទកបរិយាបន្នេសុ ¶ តស្ស អន្វត្ថសមញ្ញតា, ទីឃនិកាយាទិសភាវវិបរីតភាវសាមញ្ញេន បន កត្ថចិ តព្ពោហារតា’’តិ. តទញ្ញន្តិ តេហិ ចតូហិ និកាយេហិ អញ្ញំ, អវសេសន្តិ អត្ថោ.

នវប្បភេទន្តិ ឯត្ថ កថំ បនេតំ នវប្បភេទំ ហោតិ. តថា ហិ នវហិ អង្គេហិ វវត្ថិតេហិ អញ្ញមញ្ញសង្កររហិតេហិ ភវិតព្ពំ, តថា ច សតិ អសុត្តសភាវានេវ គេយ្យង្គាទីនិ សិយុំ, អថ សុត្តសភាវានេវ គេយ្យង្គាទីនិ, ឯវំ សតិ សុត្តន្តិ វិសុំ សុត្តង្គមេវ ន សិយា, ឯវំ សន្តេ អដ្ឋង្គំ សាសនន្តិ អាបជ្ជតិ. អបិច ‘‘សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ វេយ្យាករណ’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ., បារា. អដ្ឋ. បឋមមហាសង្គីតិកថា) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សុត្តញ្ច នាម សគាថកំ វា សិយា, និគ្គាថកំ វា, តស្មា អង្គទ្វយេនេវ តទុភយំ សង្គហិតន្តិ តទុភយវិនិមុត្តំ សុត្តំ ឧទានាទិវិសេសសញ្ញារហិតំ នត្ថិ, យំ សុត្តង្គំ សិយា, អថាបិ កថញ្ចិ វិសុំ សុត្តង្គំ សិយា, មង្គលសុត្តាទីនំ (ខុ. បា. ១; សុ. និ. ២៦១) សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា គាថាភាវតោ ធម្មបទាទីនំ វិយ. គេយ្យង្គសង្គហោ វា សិយា សគាថកត្តា សគាថាវគ្គស្ស វិយ. តថា ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានន្តិ? វុច្ចតេ –

សុត្តន្តិ ¶ សាមញ្ញវិធិ, វិសេសវិធយោ បរេ;

សនិមិត្តា និរុឡ្ហត្តា, សហតាញ្ញេន នាញ្ញតោ. (ទី. និ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា);

យថាវុត្តស្ស ទោសស្ស, នត្ថិ ឯត្ថាវគាហណំ;

តស្មា អសង្ករំយេវ, នវង្គំ សត្ថុសាសនំ. (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា);

សព្ពស្សាបិ ហិ ពុទ្ធវចនស្ស សុត្តន្តិ អយំ សាមញ្ញវិធិ. តថា ហិ ‘‘ឯត្តកំ តស្ស ភគវតោ សុត្តាគតំ សុត្តបរិយាបន្នំ, (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៥៥, ១២៤២) សាវត្ថិយា សុត្តវិភង្គេ, (ចូឡវ. ៤៥៦) សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានី’’តិអាទិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) វចនតោ វិនយាភិធម្មបរិយត្តិ វិសេសេសុបិ សុត្តវោហារោ ទិស្សតិ. តេនេវ ច អាយស្មា មហាកច្ចាយនោ នេត្តិយំ អាហ ‘‘នវវិធសុត្តន្តបរិយេដ្ឋី’’តិ (នេត្តិ. សង្គហវារវណ្ណនា) តត្ថ ហិ សុត្តាទិវសេន នវង្គស្ស សាសនស្ស បរិយេដ្ឋិ បរិយេសនា អត្ថវិចារណា ‘‘នវវិធ សុត្តន្តបរិយេដ្ឋី’’តិ វុត្តា. តទេកទេសេសុ បន បរេ គេយ្យាទយោ សនិមិត្តា វិសេសវិធយោ តេន តេន និមិត្តេន បតិដ្ឋិតា. តថា ហិ គេយ្យស្ស សគាថកត្តំ តព្ភាវនិមិត្តំ. លោកេបិ ហិ សសិលោកំ សគាថកំ ចុណ្ណិយគន្ថំ ‘‘គេយ្យ’’ន្តិ ¶ វទន្តិ, គាថាវិរហេ បន សតិ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស តព្ភាវនិមិត្តំ. បុច្ឆាវិស្សជ្ជនញ្ហិ ‘‘ព្យាករណ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ព្យាករណមេវ វេយ្យាករណំ. ឯវំ សន្តេ សគាថកាទីនម្បិ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជនវសេន បវត្តានំ វេយ្យាករណភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ គេយ្យាទិសញ្ញានំ អនោកាសភាវតោ. សឱកាសវិធិតោ ហិ អនោកាសវិធិ ពលវា. អបិច ‘‘គាថាវិរហេ សតី’’តិ វិសេសិតត្តា. យថាធិប្បេតស្ស ហិ អត្ថស្ស អនធិប្បេតតោ ព្យវច្ឆេទកំ វិសេសនំ. តថា ហិ ធម្មបទាទីសុ កេវលគាថាពន្ធេសុ, សគាថកត្តេបិ សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសញ្ញុត្តេសុ, ‘‘វុត្តំ ហេត’’ន្តិអាទិវចន សម្ពន្ធេសុ, អព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តេសុ ច សុត្តវិសេសេសុ យថាក្កមំ គាថាឧទានឥតិវុត្តក អព្ភុតធម្មសញ្ញា បតិដ្ឋិតា. ឯត្ថ ហិ សតិបិ សញ្ញាន្តរនិមិត្តយោគេ អនោកាសសញ្ញានំ ពលវភាវេនេវ គាថាទិសញ្ញា បតិដ្ឋិតា, តថា សតិបិ គាថាពន្ធភាវេ ភគវតោ អតីតាសុ ជាតីសុ ចរិយានុភាវប្បកាសកេសុ ជាតកសញ្ញា បតិដ្ឋិតា, សតិបិ បញ្ហាវិស្សជ្ជនភាវេ ¶ , សគាថកត្តេ ច កេសុចិ សុត្តន្តេសុ វេទស្ស លភាបនតោ វេទល្លសញ្ញា បតិដ្ឋិតា, ឯវំ តេន តេន សគាថកត្តាទិនា និមិត្តេន តេសុ តេសុ សុត្តវិសេសេសុ គេយ្យាទិសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ វិសេសវិធយោ សុត្តង្គតោ បរេ គេយ្យាទយោ, យំ បនេត្ថ គេយ្យង្គាទិនិមិត្តរហិតំ, តំ សុត្តង្គមេវ វិសេសសញ្ញាបរិហារេន សាមញ្ញសញ្ញាយ បវត្តនតោ. ននុ ច ឯវំ សន្តេបិ សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ វេយ្យាករណន្តិ តទុភយវិនិមុត្តស្ស សុត្តស្ស អភាវតោ វិសុំ សុត្តង្គមេវ ន សិយាតិ ចោទនា តទវត្ថា ឯវាតិ? ន តទវត្ថា សោធិតត្តា. សោធិតញ្ហិ បុព្ពេ គាថាវិរហេ សតិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស តព្ភាវនិមិត្តន្តិ.

យញ្ច វុត្តំ ‘‘គាថាភាវតោ មង្គលសុត្តាទីនំ (ខុ. បា. ១; សុ. និ. ២៦១) សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា’’តិ, តម្បិ ន, និរុឡ្ហត្តា. និរុឡ្ហោ ហិ មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តភាវោ. ន ហិ តានិ ធម្មបទពុទ្ធវំសាទយោ វិយ គាថាភាវេន សញ្ញិតានិ, អថ ខោ សុត្តភាវេនេវ. តេនេវ ហិ អកថាយំ ‘‘សុត្តនាមក’’ន្តិ នាមគ្គហណំ កតំ. យញ្ច បន វុត្តំ ‘‘សគាថកត្តា គេយ្យង្គសង្គហោ វា សិយា’’តិ, តម្បិ នត្ថិ. កស្មាតិ ចេ? យស្មា សហតាញ្ញេន, តស្មា. សហភាវោ ហិ នាម អត្តតោ អញ្ញេន ហោតិ. សហ គាថាហីតិ ច សគាថកំ, ន ច មង្គលសុត្តាទីសុ គាថាវិនិមុត្តោ កោចិ សុត្តបទេសោ អត្ថិ, យោ ‘‘សហ គាថាហី’’តិ វុច្ចេយ្យ, ននុ ច គាថាសមុទាយោ តទេកទេសាហិ គាថាហិ អញ្ញោ ហោតិ, យស្ស វសេន ‘‘សហ គាថាហី’’តិ សក្កា វត្តុន្តិ? តំ ន. ន ហិ អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម កោចិ អត្ថិ, យោ តទេកទេសេហិ សហ ភវេយ្យ. កត្ថចិ បន ‘‘ទីឃសុត្តង្កិតស្សា’’តិអាទីសុ សមុទាយេកទេសានំ វិភាគវចនំ វោហារមត្តំ បតិ បរិយាយវចនមេវ, អយញ្ច និប្បរិយាយេន បភេទវិភាគទស្សនកថាតិ ¶ . យម្បិ វុត្តំ ‘‘ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានំ គេយ្យង្គសង្គហោ សិយា’’តិ, តម្បិ ន, អញ្ញតោ. អញ្ញាយេវ ហិ តា គាថា ជាតកាទិបរិយាបន្នត្តា. តាទិសាយេវ ហិ ការណានុរូបេន តត្ថ ទេសិតា, អតោ ន តាហិ ឧភតោវិភង្គាទីនំ គេយ្យង្គភាវោតិ. ឯវំ សុត្តាទិនវង្គានំ អញ្ញមញ្ញសង្ករាភាវោ វេទិតព្ពោតិ.

ឥទានិ ¶ ឯតានិ នវង្គានិ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. និទ្ទេសោ នាម សុត្តនិបាតេ –

‘‘កាមំ កាមយមានស្ស, តស្ស ចេ តំ សមិជ្ឈតិ;

អទ្ធា បីតិមនោ ហោតិ, លទ្ធា មច្ចោ យទិច្ឆតី’’តិអាទិនា. (សុ. និ. ៧៧២); –

អាគតស្ស អដ្ឋកវគ្គស្ស;

‘‘កេនស្សុ និវុតោ លោកោ, (ឥច្ចាយស្មា អជិតោ);

កេនស្សុ ន បកាសតិ;

កិស្សាភិលេបនំ ព្រូសិ,

កិំសុ តស្ស មហព្ភយ’’ន្តិអាទិនា. (សុ. និ. ១០៣៨); –

អាគតស្ស បារាយនវគ្គស្ស;

‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ,

អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេសំ;

ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយំ,

ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិអាទិនា. (សុ. និ. ៣៥); –

អាគតស្ស ខគ្គវិសាណសុត្តស្ស ច អត្ថវិភាគវសេន សត្ថុកប្បេន អាយស្មតា ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរេន កតោ និទ្ទេសោ, យោ ‘‘មហានិទ្ទេសោ, ចូឡនិទ្ទេសោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវមិធ និទ្ទេសស្ស សុត្តង្គសង្គហោ ភទន្តពុទ្ធធោសាចរិយេន ទស្សិតោ, តថា អញ្ញត្ថាបិ វិនយដ្ឋកថាទីសុ ¶ , អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេនាបិ នេត្តិប្បករណដ្ឋកថាយំ. អបរេ បន និទ្ទេសស្ស គាថាវេយ្យាករណង្គេសុ ទ្វីសុ សង្គហំ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ និទ្ទេសដ្ឋកថាយំ ឧបសេនត្ថេរេន –

‘‘សោ បនេស វិនយបិដកំ…បេ… អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នោ, ទីឃនិកាយោ…បេ… ខុទ្ទកនិកាយោតិ បញ្ចសុ និកាយេសុ ខុទ្ទកមហានិកាយបរិយាបន្នោ, សុត្តំ…បេ… វេទល្លន្តិ នវសុ សត្ថុសាសនង្គេសុ យថាសម្ភវំ គាថង្គវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហិតោ’’តិ (មហានិ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា).

ឯត្ថ ¶ តាវ កត្ថចិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនសព្ភាវតោ និទ្ទេសេកទេសស្ស វេយ្យាករណង្គសង្គហោ យុជ្ជតុ, អគាថាភាវតោ គាថង្គសង្គហោ កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ វីមំសិតព្ពមេតំ. ធម្មាបទាទីនំ វិយ ហិ កេវលំ គាថាពន្ធភាវោ គាថង្គស្ស តព្ភាវនិមិត្តំ. ធម្មបទាទីសុ ហិ កេវលំ គាថាពន្ធេសុ គាថាសមញ្ញា បតិដ្ឋិតា, និទ្ទេសេ ច ន កោចិ កេវលោ គាថាពន្ទប្បទេសោ ឧបលព្ភតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេន ភាសិតានំយេវ ហិ អដ្ឋកវគ្គាទិសង្គហិតានំ គាថានំ និទ្ទេសមត្តំ ធម្មសេនាបតិនា កតំ. អត្ថវិភជនត្ថំ អានីតាបិ ហិ តា អដ្ឋកវគ្គាទិសង្គហិតា និទ្ទិសិតព្ពា មូលគាថាយោ សុត្តនិបាតបរិយាបន្នត្តា អញ្ញាយេវាតិ ន និទ្ទេសសង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ ឧភតោវិភង្គាទីសុ អាគតាបិ តំ វោហារមលភមានា ជាតកាទិបរិយាបន្នា គាថាយោ វិយ, តស្មា ការណន្តរមេត្ថ គវេសិតព្ពំ, យុត្តតរំ វា គហេតព្ពំ.

នាលកសុត្តំ នាម ធម្មចក្កប្បវត្តិត ទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ នាលកត្ថេរស្ស ‘‘មោនេយ្យំ តេ ឧបញ្ញិស្ស’’ន្តិអាទិនា (សុ. និ. ៧០៦) ភគវតា ភាសិតំ មោនេយ្យ បដិបទាបរិទីបកំ សុត្តំ. តុវដ្ដកសុត្តំ នាម មហាសមយសុត្តន្តទេសនាយ សន្និបតិតេសុ ទេវេសុ ‘‘កា នុ ខោ អរហត្តប្បត្តិយា បដិបត្តី’’តិ ឧប្បន្នចិត្តានំ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ តមត្ថំ បកាសេតុំ និម្មិតពុទ្ធេន អត្តានំ បុច្ឆាបេត្វា ‘‘មូលំ បបញ្ចសង្ខាយា’’តិអាទិនា (សុ. និ. ៩២២) ភគវតា ភាសិតំ សុត្តំ. ឯវមិធ សុត្តនិបាតេ អាគតានំ មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តង្គសង្គហោ ទស្សិតោ, តត្ថេវ អាគតានំ អសុត្តនាមិកានំ សុទ្ធិកគាថានំ គាថង្គសង្គហញ្ច ទស្សយិស្សតិ, ឯវំ សតិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថារម្ភេ –

‘‘គាថាសតសមាកិណ្ណោ, គេយ្យព្យាករណង្កិតោ;

កស្មា សុត្តនិបាតោតិ, សង្ខមេស គតោតិ ចេ’’តិ. (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា); –

សកលស្សាបិ ¶ សុត្តនិបាតស្ស គេយ្យវេយ្យាករណង្គសង្គហោ កស្មា ចោទិតោតិ? នាយំ វិរោធោ. កេវលញ្ហិ តត្ថ ចោទកេន សគាថកត្តំ, កត្ថចិ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនត្តញ្ច គហេត្វា ចោទនាមត្តំ កតំ, អញ្ញថា សុត្តនិបាតេ និគ្គាថកស្ស សុត្តស្សេវ អភាវតោ វេយ្យាករណង្គសង្គហោ ន ចោទេតព្ពោ សិយា, តស្មា ចោទកស្ស វចនមេតំ អប្បមាណន្តិ ឥធ, អញ្ញាសុ ច វិនយដ្ឋកថាទីសុ វុត្តនយេនេវ តស្ស ¶ សុត្តង្គគាថង្គសង្គហោ ទស្សិតោតិ. សុត្តន្តិ ចុណ្ណិយសុត្តំ. វិសេសេនាតិ រាសិភាវេន ឋិតំ សន្ធាយាហ. សគាថាវគ្គោ គេយ្យន្តិ សម្ពន្ធោ.

‘‘អដ្ឋហិ អង្គេហិ អសង្គហិតំ នាម បដិសម្ភិទាទី’’តិ តីសុបិ កិរ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អបរេ បន បដិសម្ភិទាមគ្គស្ស គេយ្យវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហំ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ តទដ្ឋកថាយំ ‘‘នវសុ សត្ថុសាសនង្គេសុ យថាសម្ភវំ គេយ្យវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហិត’’ន្តិ (បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា), ឯត្ថាបិ គេយ្យង្គសង្គហិតភាវោ វុត្តនយេន វីមំសិតព្ពោ. នោ សុត្តនាមិកាតិ អសុត្តនាមិកា សង្គីតិកាលេ សុត្តសមញ្ញាយ អបញ្ញាតា. ‘‘សុទ្ធិកគាថា នាម វត្ថុគាថា’’តិ តីសុបិ កិរ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ, វត្ថុគាថាតិ ច បារាយនវគ្គស្ស និទានមារោបេន្តេន អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន សង្គីតិកាលេ វុត្តា ឆប្បញ្ញាស គាថាយោ, នាលកសុត្តស្ស និទានមារោបេន្តេន តេនេវ តទា វុត្តា វីសតិមត្តា គាថាយោ ច វុច្ចន្តិ. សុត្តនិបាតដ្ឋកថាយំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២.៦៨៥) បន ‘‘បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ សង្គីតិំ ករោន្តេនាយស្មតា មហាកស្សបេន តមេវ មោនេយ្យបដិបទំ បុដ្ឋោ អាយស្មា អានន្ទោ យេន, យទា ច សមាទបិតោ នាលកត្ថេរោ ភគវន្តំ បុច្ឆិ, តំ សព្ពំ បាកដំ កត្វា ទស្សេតុកាមោ ‘អានន្ទជាតេ’តិអាទិកា (សុ. និ. ៦៨៤) វីសតិ វត្ថុគាថាយោ វត្វា វិស្សជ្ជេសិ, តំ សព្ពម្បិ ‘នាលកសុត្ត’’ន្តិ វុច្ចតី’’តិ អាគតត្តា នាលកសុត្តស្ស វត្ថុគាថាយោ នាលកសុត្តគ្គហណេនេវ គហិតាតិ បារាយនវគ្គស្ស វត្ថុគាថាយោ ឥធ សុទ្ធិកគាថាតិ គហេតព្ពំ. តត្ថេវ ច បារាយនវគ្គេ អជិតមាណវកាទីនំ សោឡសន្នំ ព្រាហ្មណានំ បុច្ឆាគាថា, ភគវតោ វិស្សជ្ជនគាថា ច បាឡិយំ សុត្តនាមេន អវត្វា ‘អជិតមាណវកបុច្ឆា, តិស្សមេត្តេយ្យមាណវកបុច្ឆា’’តិអាទិនា (សុ. និ. ១០៣៨) អាគតត្តា, ចុណ្ណិយគន្ថេ ហិ អសម្មិស្សត្តា ច ‘‘នោ សុត្តនាមិកា សុទ្ធិកគាថា នាមា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ.

‘‘សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសំយុត្តា’’តិ ឯតេន ឧទានដ្ឋេន ឧទានន្តិ អន្វត្ថសញ្ញតំ ទស្សេតិ (ឧទា. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) កិមិទំ ឧទានំ នាម? បីតិវេគសមុដ្ឋាបិតោ ឧទាហារោ. យថា ហិ យំ តេលាទិ មិនិតព្ពវត្ថុ មានំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, វិស្សន្ទិត្វា គច្ឆតិ, តំ ‘‘អវសេសកោ’’តិ វុច្ចតិ. យញ្ច ¶ ជលំ តឡាកំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, អជ្ឈោត្ថរិត្វា គច្ឆតិ, តំ ‘‘មហោឃោ’តិ វុច្ចតិ, ឯវមេវ យំ បីតិវេគសមុដ្ឋាបិតំ វិតក្កវិប្ផារំ អន្តោហទយំ សន្ធារេតុំ ¶ ន សក្កោតិ, សោ អធិកោ ហុត្វា អន្តោ អសណ្ឋហិត្វា ពហិ វចីទ្វារេន និក្ខន្តោ បដិគ្គាហកនិរបេក្ខោ ឧទាហារវិសេសោ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ វុច្ចតិ (ឧទា. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) ‘‘ឧទ មោទេ កីឡាយញ្ចា’’តិ ហិ អក្ខរចិន្តកា វទន្តិ, ឥទញ្ច យេភុយ្យេន វុត្តំ ធម្មសំវេគវសេន ឧទិតស្សាបិ ‘‘សចេ ភាយថ ទុក្ខស្សា’’តិអាទិឧទានស្ស (ឧទា. ៤៤) ឧទានបាឡិយំ អាគតត្តា, តថា‘‘គាថាបដិសំយុត្តា’’តិ ឥទម្បិ យេភុយ្យេនេវ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ, តទាយតនំ, យត្ថ នេវ បថវី, ន អាបោ’’តិអាទិកស្ស (ឧទា. ៧១) ចុណ្ណិយវាក្យវសេន ឧទិតស្សាបិ តត្ថ អាគតត្តា. ននុ ច ឧទានំ នាម បីតិសោមនស្សសមុដ្ដាបិតោ, ធម្មសំវេគសមុដ្ឋាបិតោ វា ធម្មបដិគ្គាហកនិរបេក្ខោ គាថាពន្ធវសេន, ចុណ្ណិយវាក្យវសេន ច បវត្តោ ឧទាហារោ, តថា ចេវ សព្ពត្ថ អាគតំ, ឥធ កស្មា ‘‘ភិក្ខវេ’’តិ អាមន្តនំ វុត្តន្តិ? តេសំ ភិក្ខូនំ សញ្ញាបនត្ថំ ឯវ, ន បដិគ្គាហកករណត្ថំ. និព្ពានបដិសំយុត្តញ្ហិ ភគវា ធម្មំ ទេសេត្វា និព្ពានគុណានុស្សរណេន ឧប្បន្នបីតិសោមនស្សេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ ‘‘អយំ និព្ពានធម្មោ កថមបច្ចយោ ឧបលព្ភតី’’តិ តេសំ ភិក្ខូនំ ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ តេសំ តមត្ថំ ញាបេតុកាមេន ‘‘តទាយតន’’ន្តិ វុត្តំ, ន បន ឯកន្តតោ តេ បដិគ្គាហកេ កត្វាតិ វេទិតព្ពន្តិ.

តយិទំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធភាសិតំ បច្ចេកពុទ្ធភាសិតំ សាវកភាសិតន្តិ តិព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធភាសិតំ –

‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ,

អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេស’’ន្តិ. អាទិនា (សុ. និ. ៣៥) –

ខគ្គវិសាណសុត្តេ អាគតំ. សាវកភាសិតម្បិ –

‘‘សព្ពោ ¶ រាគោ បហីនោ មេ,

សព្ពោ ទោសោ សមូហតោ;

សព្ពោ មេ វិហតោ មោហោ,

សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោ’’តិ. អាទិនា (ថេរគា. ៧៩) –

ថេរគាថាសុ ¶ ,

‘‘កាយេន សំវុតា អាសិំ, វាចាយ ឧទ ចេតសា;

សមូលំ តណ្ហមព្ពុយ្ហ, សីតិភូតាម្ហិ និព្ពុតា’’តិ. (ថេរីគា. ១៥); –

ថេរីគាថាសុ ច អាគតំ. អញ្ញានិបិ សក្កាទីហិ ទេវេហិ ភាសិតានិ ‘‘អហោ ទានំ បរមទានំ, កស្សបេ សុប្បតិដ្ឋិត’’ន្តិអាទីនិ (ឧទា. ២៧). សោណទណ្ឌព្រាហ្មណាទីហិ មនុស្សេហិ ច ភាសិតានិ ‘‘នមោ តស្ស ភគវតោ’’តិអាទីនិ (ទី. និ. ២.៣៧១; ម. និ. ១.២៩០; ២.២៩០, ៣៥៧; សំ. និ. ១១៨៧; ២.៣៨; អ. និ. ៥.១៩៤) តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហានិ ឧទានានិ សន្តិ ឯវ, តានិ សព្ពានិបិ ឥធ ន អធិប្បេតានិ. យំ បន សម្មាសម្ពុទ្ធេន សាមំ អាហច្ចភាសិតំ ជិនវចនភូតំ, តទេវ ធម្មសង្គាហកេហិ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ សង្គីតំ, តទេវ ច សន្ធាយ ភគវតា បរិយត្តិធម្មំ នវធា វិភជិត្វា ឧទ្ទិសន្តេន ‘‘ឧទាន’’ន្តិ វុត្តំ. យា បន ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទិកា (ធ. ប. ១៥៣) គាថា ភគវតា ពោធិមូលេ ឧទានវសេន បវត្តិតា, អនេកសតសហស្សានំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ ឧទានភូតា ច, តា អបរភាគេ ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស ភគវតា ទេសិតត្តា ធម្មសង្គាហកេហិ ឧទានបាឡិយំ សង្គហំ អនារោបេត្វា ធម្មបទេ សង្គហិតា, យញ្ច ‘‘អញ្ញាសិ វត ភោ កោណ្ឌញ្ញោ អញ្ញាសិ វត ភោ កោណ្ឌញ្ញោ’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៧; បដិ. ម. ២.៣០) ឧទានវចនំ ទសសហស្សិលោកធាតុយា ទេវមនុស្សានំ បវេទនសមត្ថនិគ្ឃោសវិប្ផារំ ភគវតា ភាសិតំ, តទបិ បឋមពោធិយំ សព្ពេសំ ឯវ ភិក្ខូនំ សម្មាបដិបត្តិបច្ចវេក្ខណហេតុកំ ‘‘អារាធយិំសុ វត មំ ភិក្ខូ ឯកំ សមយ’’ន្តិអាទិវចនំ (ម. និ. ១.២២៥) វិយ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តទេសនាបរិយោសានេ អត្តនាបិ អធិគតធម្មេកទេសស្ស យថាទេសិតស្ស អរិយមគ្គស្ស សព្ពបឋមំ សាវកេសុ ថេរេន អធិគតត្តា អត្តនោ បរិស្សមស្ស សផលភាវបច្ចវេក្ខណហេតុតំ បីតិសោមនស្សជនិតំ ¶ ឧទាហារមត្តំ, ន បន ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា’’តិអាទិវចនំ វិយ (មហាវ. ១; ឧទា. ១) បវត្តិយា, និវត្តិយា វា បកាសនន្តិ ធម្មសង្គាហកេហិ ឧទានបាឡិយំ ន សង្គីតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧទានបាឡិយំ បន អដ្ឋសុ វគ្គេសុ ទស ទស កត្វា អសីតិយេវ សុត្តន្តា សង្គីតា. តថា ហិ តទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ –

‘‘អសីតិយេវ សុត្តន្តា, វគ្គា អដ្ឋ សមាសតោ’’តិ. (ឧទា. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា).

ឥធ ¶ បន ‘‘ទ្វេអសីតិ សុត្តន្តា’’តិ វុត្តំ, តំ ឧទានបាឡិយា ន សមេតិ, តស្មា ‘‘អសីតិ សុត្តន្តា’’តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ. អបិច ន កេវលំ ឥធេវ, អថ ខោ អញ្ញាសុបិ (វិ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា) វិនយាភិធម្មដ្ឋកថាសុ (ធ. សំ. និទានកថា) តថាយេវ វុត្តត្តា ‘‘អប្បកំ បន ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតី’’តិ បរិយាយេន អនេកំសេន វុត្តំ សិយា. យថា វា តថា វា អនុមានេន គណនមេវ ហិ តត្ថ តត្ថ ឩនាធិកសង្ខ្យា, ឥតរថា តាយេវ ន សិយុន្តិបិ វទន្តិ, បច្ឆា បមាទលេខវចនំ វា ឯតំ.

វុត្តញ្ហេតំ ភគវតាតិអាទិនយប្បវត្តាតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ‘‘វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា, វុត្តមរហតាតិ មេ សុតំ. ឯកធម្មំ ភិក្ខវេ, បជហថ, អហំ វោ បាដិភោគោ អនាគាមិតាយ. កតមំ ឯកធម្មំ? លោភំ ភិក្ខវេ, ឯកធម្មំ បជហថ, អហំ វោ បាដិភោគោ អនាគាមិតាយា’’តិ (ឥតិវុ. ១) ឯវមាទិនា ឯកទុកតិកចតុក្កនិបាតវសេន វុត្តំ ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តសមូហំ សង្គណ្ហាតិ. តថា ហិ ឥតិវុត្តកបាឡិយមេវ ឧទានគាថាហិ ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តានិ គណេត្វា សង្គីតានិ, តទដ្ឋកថាយម្បិ (ឥតិវុ. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) តថាយេវ វុត្តំ. តស្មា ‘‘ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តន្តា’’ ឥច្ចេវ បាឋេន ភវិតព្ពំ, យថាវុត្តនយេន វា អនេកំសតោ វុត្តន្តិបិ វត្តុំ សក្កា, តថាបិ ឦទិសេ ឋានេ បមាណំ ទស្សេន្តេន យាថាវតោវ និយមេត្វា ទស្សេតព្ពន្តិ ‘‘ទសុត្តរសតសុត្តន្តា’’តិ ឥទំ បច្ឆា បមាទលេខមេវាតិ គហេតព្ពន្តិ វទន្តិ. ឥតិ ឯវំ ភគវតា វុត្តំ ឥតិវុត្តំ. ឥតិវុត្តន្តិ សង្គីតំ ឥតិវុត្តកំ. រុឡ្ហិនាមំ វា ឯតំ យថា ‘‘យេវាបនកំ, នតុម្ហាកវគ្គោ’’តិ, វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា, វុត្តមរហតាតិ មេ សុតន្តិ និទានវចនេន សង្គីតំ យថាវុត្តសុត្តសមូហំ.

ជាតំ ¶ ភូតំ បុរាវុត្ថំ ភគវតោ បុព្ពចរិតំ កាយតិ កថេតិ បកាសេតិ ឯតេនាតិ ជាតកំ, តំ បន ឥមានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អបណ្ណកជាតកាទីនី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘បញ្ញាសាធិកានិ បញ្ចជាតកសតានី’’តិ ឥទំ អប្បកំ បន ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតីតិ កត្វា អនេកំសេន, វោហារសុខតាមត្តេន ច វុត្តំ. ឯកំសតោ ហិ សត្តចត្តាលីសាធិកានិយេវ យថាវុត្តគណនតោ តីហិ ឩនត្តា. តថា ហិ ឯកនិបាតេ បញ្ញាសសតំ, ទុកនិបាតេ សតំ, តិកនិបាតេ បញ្ញាស, តថា ចតុក្កនិបាតេ, បញ្ចកនិបាតេ បញ្ចវីស, ឆក្កនិបាតេ វីស, សត្តនិបាតេ ឯកវីស, អដ្ឋនិបាតេ ទស, នវនិបាតេ ទ្វាទស, ទសនិបាតេ សោឡស, ឯកាទសនិបាតេ នវ, ទ្វាទសនិបាតេ ទស, តថា តេរសនិបាតេ, បកិណ្ណកនិបាតេ តេរស, វីសតិនិបាតេ ចុទ្ទស, តិំសនិបាតេ ទស, ចត្តាលីសនិបាតេ បញ្ច, បណ្ណាសនិបាតេ តីណិ, សដ្ឋិនិបាតេ ¶ ទ្វេ, តថា សត្តតិនិបាតេ, អសីតិនិបាតេ បញ្ច, មហានិបាតេ ទសាតិ សត្តចត្តាលីសាធិកានេវ បញ្ច ជាតកសតានិ សង្គីតានីតិ.

អព្ភុតោ ធម្មោ សភាវោ វុត្តោ យត្ថាតិ អព្ភុតធម្មំ, តំ បនិទន្តិ អាហ ‘‘ចត្តារោមេ’’តិអាទិ. អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ –

‘‘ចត្តារោមេ ភិក្ខវេ, អច្ឆរិយា អព្ភុតា ធម្មា អានន្ទេ. កតមេ ចត្តារោ? សចេ ភិក្ខវេ, ភិក្ខុបរិសា អានន្ទំ ទស្សនាយ ឧបសង្កមតិ, ទស្សនេនបិ សា អត្តមនា ហោតិ. តត្រ ចេ អានន្ទោ, ធម្មំ ភាសតិ, ភាសិតេនបិ សា អត្តមនា ហោតិ, អតិត្តាវ ភិក្ខវេ ភិក្ខុបរិសា ហោតិ, អថ អានន្ទោ តុណ្ហី ភវតិ. សចេ ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនីបរិសា…បេ… ឧបាសកបរិសា…បេ… ឧបាសិកា – បរិសា…បេ… តុណ្ហី ភវតិ. ឥមេ ខោ ភិក្ខវេ…បេ… អានន្ទេ’’តិ (អ. និ. ៤.១២៩) –

ឯវមាទិនយប្បវត្តំ តត្ថ តត្ថ ភាសិតំ សព្ពម្បិ អច្ឆរិយព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តំ សុត្តន្តំ សង្គណ្ហាតិ.

ចូឡវេទល្លាទីសុ (ម. និ. ១.៤៦០) វិសាខេន នាម ឧបាសកេន បុដ្ឋាយ ធម្មទិន្នាយ នាម ភិក្ខុនិយា ភាសិតំ សុត្តំ ចូឡវេទល្លំ នាម. មហាកោដ្ឋិកត្ថេរេន បុច្ឆិតេន អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ភាសិតំ មហាវេទល្លំ (ម. និ. ១.៤៤៩) នាម. សម្មាទិដ្ឋិសុត្តម្បិ ¶ (ម. និ. ១.៨៩) ភិក្ខូហិ បុដ្ឋេន តេនេវ ភាសិតំ, ឯតានិ មជ្ឈិមនិកាយបរិយាបន្នានិ. សក្កបញ្ហំ (ទី. និ. ២.៣៤៤) បន សក្កេន បុដ្ឋោ ភគវា អភាសិ, តំ ទីឃនិកាយបរិយាបន្នំ. មហាបុណ្ណមសុត្តំ (ម. និ. ៣.៨៥) បន តទហុបោសថេ បន្នរសេ បុណ្ណមាយ រត្តិយា អញ្ញតរេន ភិក្ខុនា បុដ្ឋេន ភគវតា ភាសិតំ, តំ មជ្ឈិមនិកាយបរិយាបន្នំ. ឯវមាទយោ សព្ពេបិ តត្ថ តត្ថាគតា វេទញ្ច តុដ្ឋិញ្ច លទ្ធា លទ្ធា បុច្ឆិតសុត្តន្តា ‘‘វេទល្ល’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. វេទន្តិ ញាណំ. តុដ្ឋិន្តិ យថាភាសិតធម្មទេសនំ វិទិត្វា ‘‘សាធុ អយ្យេ សាធាវុសោ’’តិអាទិនា អព្ភនុមោទនវសប្បវត្តំ បីតិសោមនស្សំ. លទ្ធា លទ្ធាតិ លភិត្វា លភិត្វា, បុនប្បុនំ លភិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ, ឯតេន វេទសទ្ទោ ញាណេ, សោមនស្សេ ច ឯកសេសនយេន, សាមញ្ញនិទ្ទេសេន វា បវត្តតិ, វេទម្ហិ និស្សិតំ តស្ស លភាបនវសេនាតិ វេទល្លន្តិ ច ទស្សេតិ.

ឯវំ ¶ អង្គវសេន សកលម្បិ ពុទ្ធវចនំ វិភជិត្វា ឥទានិ ធម្មក្ខន្ធវសេន វិភជិតុកាមោ ‘‘កថ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ធម្មក្ខន្ធវសេនាតិ ធម្មរាសិវសេន. ‘‘ទ្វាសីតី’’តិ អយំ គាថា វុត្តត្ថាវ. ឯវំ បរិទីបិតធម្មក្ខន្ធវសេនាតិ គោបកមោគ្គល្លានេន នាម ព្រាហ្មណេន បុដ្ឋេន គោបកមោគ្គល្លានសុត្តេ (ម. និ. ៣.៧៩) អត្តនោ គុណប្បកាសនត្ថំ វា ថេរគាថាយំ (ថេរគា. ១០១៧ អាទយោ) អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន សមន្តតោ ទីបិតធម្មក្ខន្ធវសេន ឥមិនា ឯវំ តេន អបរិទីបិតាបិ ធម្មក្ខន្ធា សន្តីតិ បកាសេតិ, តស្មា កថាវត្ថុប្បករណ មាធុរិយសុត្តាទីនំ (ម. និ. ២.៣១៧) វិមានវត្ថាទីសុ កេសញ្ចិ គាថានញ្ច វសេន ចតុរាសីតិសហស្សតោបិ ធម្មក្ខន្ធានំ អធិកតា វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ច សុភសុត្តំ (ទី. និ. ១.៤៤៤), គោបកមោគ្គល្លានសុត្តញ្ច បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ អានន្ទត្ថេរេន ភាសិតត្តា ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ អន្តោគធំ ហោតិ, ន ហោតីតិ? បដិសម្ភិទាគណ្ឋិបទេ តាវ ឥទំ វុត្តំ ‘‘សយំ វុត្តធម្មក្ខន្ធានម្បិ ភិក្ខុតោ គហិតេយេវ សង្គហេត្វា ឯវមាហាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ, ភគវតា បន ទិន្ននយេ ឋត្វា ភាសិតត្តា ‘‘សយំ វុត្តម្បិ ចេតំ សុត្តទ្វយំ ភគវតោ គហិតេយេវ សង្គហេត្វា វុត្ត’’ន្តិ ឯវម្បិ វត្តុំ យុត្តតរំ វិយ ទិស្សតិ. ភគវតា ហិ ទិន្ននយេ ឋត្វា សាវកា ធម្មំ ទេសេន្តិ, តេនេវ សាវកភាសិតម្បិ កថាវត្ថាទិកំ ពុទ្ធភាសិតំ នាម ជាតំ ¶ , តតោយេវ ច អត្តនា ភាសិតម្បិ សុភសុត្តាទិកំ សង្គីតិមារោបេន្តេន អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ វុត្តំ.

ឯកានុសន្ធិកំ សុត្តំ សតិបដ្ឋានាទិ. សតិបដ្ឋានសុត្តញ្ហិ ‘‘ឯកាយនោ អយំ ភិក្ខវេ, មគ្គោ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៣; ម. និ. ១.១០៦; សំ. និ. ៣.៣៦៧-៣៨៤) ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ អារភិត្វា តេសំយេវ វិភាគទស្សនវសេន បវត្តត្តា ‘‘ឯកានុសន្ធិក’’ន្តិ វុច្ចតិ. អនេកានុសន្ធិកំ បរិនិព្ពានសុត្តាទិ (ទី. និ. ២.១៣១ អាទយោ) បរិនិព្ពានសុត្តញ្ហិ នានាឋានេសុ នានាធម្មទេសនានំ វសេន បវត្តត្តា ‘‘អនេកានុសន្ធិក’’ន្តិ វុច្ចតិ.

‘‘កតិ ឆិន្ទេ កតិ ជហេ, កតិ ចុត្តរិ ភាវយេ;

កតិ សង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ‘ឱឃតិណ្ណោ’តិ វុច្ចតី’’តិ. (សំ. និ. ១.៥); –

ឯវមាទិនា បញ្ហាបុច្ឆនំ គាថាពន្ធេសុ ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោ.

‘‘បញ្ច ¶ ឆិន្ទេ បញ្ច ជហេ, បញ្ច ចុត្តរិ ភាវយេ;

បញ្ច សង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ‘ឱឃតិណ្ណោ’តិ វុច្ចតី’’តិ. (សំ. និ. ១.៥); –

ឯវមាទិនា ច វិស្សជ្ជនំ ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោ.

តិកទុកភាជនំ ធម្មសង្គណិយំ និក្ខេបកណ្ឌអដ្ឋកថាកណ្ឌវសេន គហេតព្ពំ. តស្មា យំ កុសលត្តិកមាតិកាបទស្ស (ធ. ស. ១) វិភជនវសេន និក្ខេបកណ្ឌេ វុត្តំ –

‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? តីណិ កុសលមូលានិ…បេ… ឥមេ ធម្មា កុសលា. កតមេ ធម្មា អកុសលា? តីណិ អកុសលមូលានិ…បេ… ឥមេ ធម្មា អកុសលា. កតមេ ធម្មា អព្យាកតា’’? កុសលាកុសលានំ ធម្មានំ វិបាកា…បេ… ឥមេ ធម្មា អព្យាកតា’’តិ (ធ. ស. ១៨៧),

អយមេកោ ធម្មក្ខន្ធោ. ឯស នយោ សេសត្តិកទុកបទវិភជនេសុបិ. យទបិ អដ្ឋកថាកណ្ឌេ វុត្តំ –

‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? ចតូសុ ភូមីសុ កុសលំ. ឥមេ ធម្មា កុសលា. កតមេ ធម្មា អកុសលា? ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា. ឥមេ ធម្មា អកុសលា. កតមេ ធម្មា អព្យាកតា? ចតូសុ ¶ ភូមីសុ វិបាកោ តីសុ ភូមីសុ កិរិយាព្យាកតំ រូបញ្ច និព្ពានញ្ច. ឥមេ ធម្មា អព្យាកតា’’តិ (ធ. ស. ១៣៨៦),

អយំ កុសលត្តិកមាតិកាបទស្ស វិភជនវសេន បវត្តោ ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. ចិត្តវារភាជនំ បន ចិត្តុប្បាទកណ្ឌ វសេន (ធ. ស. ១) គហេតព្ពំ. យញ្ហិ តត្ថ វុត្តំ កុសលចិត្តវិភជនត្ថំ –

‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ រូបារម្មណំ វា…បេ… តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ… អវិក្ខេបោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១),

អយមេកោ ¶ ធម្មក្ខន្ធោ. ឯវំ សេសចិត្តវារវិភជនេសុ. ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ (ឯកមេកោ ធម្មក្ខន្ធោ ឆឡ អដ្ឋ.) ច ឯកេកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ អត្ថោ. ‘‘ឯកមេកំ តិកទុកភាជនំ, ឯកមេកំ ចិត្តវារភាជន’’ន្តិ ច វចនតោ ហិ ‘‘ឯកេកោ’’តិ អវុត្តេបិ អយមត្ថោ សាមត្ថិយតោ វិញ្ញាយមានោវ ហោតិ.

វត្ថុ នាម សុទិន្នកណ្ឌាទិ. មាតិកា នាម ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិអាទិនា (បារា. ៤៤) តស្មិំ តស្មិំ អជ្ឈាចារេ បញ្ញត្តំ ឧទ្ទេស សិក្ខាបទំ. បទភាជនិយន្តិ តស្ស តស្ស សិក្ខាបទស្ស ‘‘យោ បនាតិ យោ យាទិសោ’’តិអាទិ (បារា. ៤៥) នយប្បវត្តំ បទវិភជនំ. អន្តរាបត្តីតិ ‘‘បដិលាតំ ឧក្ខិបតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៥៥) ឯវមាទិនា សិក្ខាបទន្តរេសុ បញ្ញត្តា អាបត្តិ. អាបត្តីតិ តំតំសិក្ខាបទានុរូបំ វុត្តោ តិកច្ឆេទមុត្តោ អាបត្តិវារោ. អនាបត្តីតិ ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្ស អសាទិយន្តស្ស ខិត្តចិត្តស្ស វេទនាដ្ដស្ស អាទិកម្មិកស្សា’’តិអាទិ (បារា. ៦៦) នយប្បវត្តោ អនាបត្តិវារោ. តិកច្ឆេទោតិ ‘‘ទសាហាតិក្កន្តេ អតិក្កន្តសញ្ញី និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, ទសាហាតិក្កន្តេ វេមតិកោ…បេ… ទសាហាតិក្កន្តេ អនតិក្កន្តសញ្ញី និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ៤៦៨) ឯវមាទិនយប្បវត្តោ តិកបាចិត្តិយ-តិក-ទុក្កដាទិភេទោ តិកបរិច្ឆេទោ. តត្ថាតិ តេសុ វត្ថុមាតិកាទីសុ.

ឯវំ ¶ អនេកនយសមលង្កតំ សង្គីតិប្បការំ ទស្សេត្វា ‘‘អយំ ធម្មោ, អយំ វិនយោ…បេ… ឥមានិ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ពុទ្ធវចនំ ធម្មវិនយាទិភេទេន វវត្ថបេត្វា សង្គាយន្តេន មហាកស្សបប្បមុខេន វសីគណេន អនេកច្ឆរិយបាតុភាវបដិមណ្ឌិតាយ សង្គីតិយា ឥមស្ស ទីឃាគមស្ស ធម្មភាវោ, មជ្ឈិមពុទ្ធវចនាទិភាវោ ច វវត្ថាបិតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិអាទិមាហ. សាធារណវចនេន ទស្សិតេបិ ហិ ‘‘យទត្ថំ សំវណ្ណេតុំ ឥទមារភតិ, សោយេវ បធានវសេន ទស្សិតោ’’តិ អាចរិយេហិ អយំ សម្ពន្ធោ វុត្តោ. អបរោ នយោ – ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ឯកវិធាទិភេទភិន្នេសុ បការេសុ ធម្មវិនយាទិភាវោ សង្គីតិការកេ ហេវ សង្គីតិកាលេ វវត្ថាបិតោ, ន បច្ឆា កប្បនមត្តសិទ្ធោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិអាទិមាហាតិបិ វត្តព្ពោ. ន កេវលំ យថាវុត្តប្បការមេវ វវត្ថាបេត្វា សង្គីតំ, អថ ខោ អញ្ញម្បីតិ ទស្សេតិ ‘‘ន កេវលញ្ចា’’តិអាទិនា. ឧទានសង្គហោ នាម បឋមបារាជិកាទីសុ អាគតានំ វិនីតវត្ថុអាទីនំ សង្ខេបតោ សង្គហទស្សនវសេន ធម្មសង្គាហកេហិ ឋបិតា –

‘‘មក្កដី ¶ វជ្ជិបុត្តា ច, គិហី នគ្គោ ច តិត្ថិយា;

ទារិកុប្បលវណ្ណា ច, ព្យញ្ជនេហិ បរេ ទុវេ’’តិ. អាទិកា (បារា. ៦៦); –

គាថាយោ. វុច្ចមានស្ស ហិ វុត្តស្ស វា អត្ថស្ស វិប្បកិណ្ណភាវេន បវត្តិតុំ អទត្វា ឧទ្ធំ ទានំ រក្ខណំ ឧទានំ, សង្គហវចនន្តិ អត្ថោ. សីលក្ខន្ធវគ្គមូលបរិយាយវគ្គាទិវសេន វគ្គសង្គហោ. វគ្គោតិ ហិ ធម្មសង្គាហកេហេវ កតា សុត្តសមុទាយស្ស សមញ្ញា. ឧត្តរិមនុស្សបេយ្យាលនីលបេយ្យាលាទិវសេន បេយ្យាលសង្គហោ. បាតុំ រក្ខិតុំ, វិត្ថារិតុំ វា អលន្តិ ហិ បេយ្យាលំ, សង្ខិបិត្វា ទស្សនវចនំ. អង្គុត្តរនិកាយាទីសុ និបាតសង្គហោ, គាថង្គាទិវសេន និបាតនំ. សមុទាយករណញ្ហិ និបាតោ. ទេវតាសំយុត្តាទិវសេន (សំ. និ. ១.១) សំយុត្តសង្គហោ. វគ្គសមុទាយេ ឯវ ធម្មសង្គាហកេហិ កតា សំយុត្តសមញ្ញា. មូលបណ្ណាសកាទិវសេន បណ្ណាសសង្គហោ, បញ្ញាស បញ្ញាស សុត្តានិ គណេត្វា សង្គហោតិ វុត្តំ ហោតិ. អាទិសទ្ទេន តស្សំ តស្សំ បាឡិយំ ទិស្សមានំ សង្គីតិការកវចនំ សង្គណ្ហាតិ. ឧទានសង្គហ…បេ… បណ្ណាសសង្គហាទីហិ អនេកវិធំ តថា. សត្តហិ មាសេហីតិ កិរិយាបវគ្គេ តតិយា ‘‘ឯកាហេនេវ ¶ ពារាណសិំ បាយាសិ. នវហិ មាសេហិ វិហារំ និដ្ឋាបេសី’’តិអាទីសុ វិយ. កិរិយាយ អាសុំ បរិនិដ្ឋាបនញ្ហិ កិរិយាបវគ្គោ.

តទា អនេកច្ឆរិយបាតុភាវទស្សនេន សាធូនំ បសាទជននត្ថមាហ ‘‘សង្គីតិបរិយោសានេ ចស្សា’’តិអាទិ. អស្ស ពុទ្ធវចនស្ស សង្គីតិបរិយោសានេ សញ្ជាតប្បមោទា វិយ, សាធុការំ ទទមានា វិយ ច សង្កម្បិ…បេ… បាតុរហេសុន្តិ សម្ពន្ធោ. វិយាតិ ហិ ឧភយត្ថ យោជេតព្ពំ. បវត្តនេ, បវត្តនាយ វា សមត្ថំ បវត្តនសមត្ថំ. ឧទកបរិយន្តន្តិ បថវីសន្ធារកឧទកបរិយោសានំ កត្វា, សហ តេន ឧទកេន, តំ វា ឧទកំ អាហច្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ, តេន ឯកទេសកម្បនំ និវារេតិ. សង្កម្បីតិ ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ គច្ឆន្តី សុដ្ឋុ កម្បិ. សម្បកម្បីតិ ឧទ្ធមធោ ច គច្ឆន្តី សម្មា បការេន កម្បិ. សម្បវេធីតិ ចតូសុ ទិសាសុ គច្ឆន្តី សុដ្ឋុ ភិយ្យោ បវេធិ. ឯវំ ឯតេន បទត្តយេន ឆប្បការំ បថវីចលនំ ទស្សេតិ. អថ វា បុរត្ថិមតោ, បច្ឆិមតោ ច ឧន្នមនឱនមនវសេន សង្កម្បិ. ឧត្តរតោ, ទក្ខិណតោ ច ឧន្នមនឱនមនវសេន សម្បកម្បិ. មជ្ឈិមតោ, បរិយន្តតោ ច ឧន្នមនឱនមនវសេន សម្បវេធិ. ឯវម្បិ ឆប្បការំ បថវីចលនំ ទស្សេតិ, យំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ –-

‘‘បុរត្ថិមតោ ឧន្នមតិ បច្ឆិមតោ ឱនមតិ, បច្ឆិមតោ ឧន្នមតិ បុរត្ថិមតោ ឱនមតិ, ឧត្តរតោ ឧន្នមតិ ទក្ខិណតោ ឱនមតិ, ទក្ខិណតោ ឧន្នមតិ ឧត្តរតោ ឱនមតិ ¶ , មជ្ឈិមតោ ឧន្នមតិ បរិយន្តតោ ឱនមតិ, បរិយន្តតោ ឧន្នមតិ មជ្ឈិមតោ ឱនមតីតិ ឯវំ ឆប្បការំ…បេ… អកម្បិត្ថា’’តិ (ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៧១).

អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តានិ អច្ឆរិយានិ, បុប្ផវស្សចេលុក្ខេបាទីនិ អញ្ញាយបិ សា សមញ្ញាយ បាកដាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យា លោកេ’’តិអាទិ. យា បឋមមហាសង្គីតិ ធម្មសង្គាហកេហិ មហាកស្សបាទីហិ បញ្ចហិ សតេហិ យេន កតា សង្គីតា, តេន បញ្ច សតានិ ឯតិស្សាតិ ‘‘បញ្ចសតា’’តិ ច ថេរេហេវ កតត្តា ថេរា មហាកស្សបាទយោ ឯតិស្សា, ថេរេហិ វា កតាតិ ‘‘ថេរិកា’’តិ ច លោកេ បវុច្ចតិ, អយំ បឋមមហាសង្គីតិ នាមាតិ សម្ពន្ធោ.

ឯវំ ¶ បឋមមហាសង្គីតិ ទស្សេត្វា យទត្ថំ សា ឥធ ទស្សិតា, ឥទានិ តំ និទានំ និគមនវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមិស្សា’’តិអាទិមាហ. អាទិនិកាយស្សាតិ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នេសុ បញ្ចសុ និកាយេសុ អាទិភូតស្ស ទីឃនិកាយស្ស. ខុទ្ទកបរិយាបន្នោ ហិ វិនយោ បឋមំ សង្គីតោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សុត្តន្ត បិដកេ’’តិ. តេនាតិ តថាវុត្តត្តា, ឥមិនា យថាវុត្តបឋមមហាសង្គីតិយំ តថាវចនមេវ សន្ធាយ មយា ហេដ្ឋា ឯវំ វុត្តន្តិ បុព្ពាបរសម្ពន្ធំ, យថាវុត្តវិត្ថារវចនស្ស វា គុណំ ទស្សេតីតិ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ អជ្ជវមទ្ទវសោរច្ចសទ្ធាសតិធិតិពុទ្ធិខន្តិ វីរិយាទិធម្មសមង្គិនា សាដ្ឋកថេ បិដកត្តយេ អសង្គាសំហីរវិសារទញាណចារិនា អនេកប្បភេទសកសមយសមយន្តរគហនជ្ឈោគាហិនា មហាគណិនា មហាវេយ្យាករណេន ញាណាភិវំសធម្មសេនាបតិនាមថេរេន មហាធម្មរាជាធិរាជគរុនា កតាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា ពាហិរនិទានវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

និទានកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. ព្រហ្មជាលសុត្តំ

បរិព្ពាជកកថាវណ្ណនា

១. ឯត្តាវតា ¶ ¶ ច បរមសណ្ហសុខុមគម្ភីរទុទ្ទសានេកវិធនយសមលង្កតំ ព្រហ្មជាលស្ស សាធារណតោ ពាហិរនិទានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អព្ភន្តរនិទានំ សំវណ្ណេន្តោ អត្ថាធិគមស្ស សុនិក្ខិត្តបទមូលកត្តា, សុនិក្ខិត្តបទភាវស្ស ច ‘‘ឥទមេវ’’ន្តិ សភាវវិភាវនេន បទវិភាគេន សាធេតព្ពត្តា បឋមំ តាវ បទវិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ឯវ’’ន្តិអាទិមាហ. បទវិភាគេន ហិ ‘‘ឥទំ នាម ឯតំ បទ’’ន្តិ វិជាននេន តំតំបទានុរូបំ លិង្គវិភត្តិ វចន កាលបយោគាទិកំ សម្មាបតិដ្ឋាបនតោ យថាវុត្តស្ស បទស្ស សុនិក្ខិត្តតា ហោតិ, តាយ ច អត្ថស្ស សមធិគមិយតា. យថាហ ‘‘សុនិក្ខិត្តស្ស ភិក្ខវេ – បទព្យញ្ជនស្ស អត្ថោបិ សុនយោហោតី’’តិអាទិ. អបិច សម្ពន្ធតោ, បទតោ, បទវិភាគតោ, បទត្ថតោ អនុយោគតោ, បរិហារតោ ចាតិ ឆហាការេហិ អត្ថវណ្ណនា កាតព្ពា. តត្ថ សម្ពន្ធោ នាម ទេសនាសម្ពន្ធោ, យំ លោកិយា ‘‘ឧម្មុគ្ឃាតោ’’តិបិ វទន្តិ, សោ បន បាឡិយា និទានបាឡិវសេន, និទានបាឡិយា ច សង្គីតិវសេន វេទិតព្ពោ. បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេន្តេន ហិ និទានបាឡិយា សម្ពន្ធោ ទស្សិតោ, តស្មា បទាទិវសេនេវ សំវណ្ណនំ ករោន្តោ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច ‘‘ឯវន្តិ និបាតបទន្តិអាទិនា បទតោ, បទវិភាគតោ ច សំវណ្ណនំ ករោតិ បទានំ តព្ពិសេសានញ្ច ទស្សិតត្តា. បទវិភាគោតិ ហិ បទានំ វិសេសោយេវ អធិប្បេតោ, ន បទវិគ្គហោ. បទានិ ច បទវិភាគោ ច បទវិភាគោ. អថ វា បទវិភាគោ ច បទវិគ្គហោ ច បទវិភាគោតិ ឯកសេសវសេន បទបទវិគ្គហាបិ បទវិភាគសទ្ទេន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បទវិគ្គហតោ បន ‘‘ភិក្ខូនំ សង្ឃោ’’តិអាទិនា ឧបរិ សំវណ្ណនំ ករិស្សតិ, តថា បទត្ថានុយោគបរិហារេហិបិ. ឯវន្តិ ឯត្ថ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ អន្តរាសទ្ទ ច សទ្ទាទីនម្បិ សង្គហិតត្តា, នយគ្គហណេន វា តេ គហិតា. តេនាហ ‘‘មេតិអាទីនិ នាមបទានី’’តិ. ឥតរថា ហិ អន្តរាសទ្ទំ ច សទ្ទាទីនម្បិ និបាតភាវោ វត្តព្ពោ សិយា. មេតិអាទីនីតិ ឯត្ថ បន អាទិ-សទ្ទេន យាវ ¶ បដិសទ្ទោ ¶ , តាវ តទវសិដ្ឋាយេវ សទ្ទា សង្គហិតា. បដីតិ ឧបសគ្គបទំ បតិសទ្ទស្ស ការិយភាវតោ.

ឥទានិ អត្ថុទ្ធារក្កមេន បទត្ថតោ សំវណ្ណនំ ករោន្តោ ‘‘អត្ថតោ បនា’’តិអាទិមាហ. ឥមស្មិំ បន ឋានេ សោតូនំ សំវណ្ណនានយកោសល្លត្ថំ សំវណ្ណនាប្បការា វត្តព្ពា. កថំ?

ឯកនាឡិកា កថា ច, ចតុរស្សា តថាបិ ច;

និសិន្នវត្តិកា ចេវ, តិធា សំវណ្ណនំ វទេ.

តត្ថ បាឡិំ វត្វា ឯកេកបទស្ស អត្ថកថនំ ឯកាយ នាឡិយា មិនិតសទិសត្តា, ឯកេកំ វា បទំ នាឡំ មូលំ, ឯកមេកំ បទំ វា នាឡិកា អត្ថនិគ្គមនមគ្គោ ឯតិស្សាតិ កត្វា ឯកនាឡិកា នាម. បដិបក្ខំ ទស្សេត្វា, បដិបក្ខស្ស ច ឧបមំ ទស្សេត្វា, សបក្ខំ ទស្សេត្វា, សបក្ខស្ស ច ឧបមំ ទស្សេត្វា, កថនំ ចតូហិ ភាគេហិ វុត្តត្តា, ចត្តារោ វា រស្សា សល្លក្ខណូបាយា ឯតិស្សាតិ កត្វា ចតុរស្សា នាម, វិសភាគធម្មវសេនេវ បរិយោសានំ គន្ត្វា បុន សភាគធម្មវសេនេវ បរិយោសានគមនំ និសីទាបេត្វា បតិដ្ឋាបេត្វា អាវត្តនយុត្តត្តា, និយមតោ វា និសិន្នស្ស អារទ្ធស្ស វត្តោ សំវត្តោ ឯតិស្សាតិ កត្វា និសិន្នវត្តិកា នាម, យថារទ្ធស្ស អត្ថស្ស វិសុំ វិសុំ បរិយោសានាបិ និយុត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ, សោទាហរណា បន កថា អង្គុត្តរដ្ឋកថាយ តដ្ដីកាយំ ឯកាទសនិបាតេ គោបាលកសុត្តវណ្ណនាតោ គហេតព្ពា.

ភេទកថា តត្វកថា, បរិយាយកថាបិ ច;

ឥតិ អត្ថក្កមេ វិទ្វា, តិធា សំវណ្ណនំ វទេ.

តត្ថ បកតិអាទិវិចារណា ភេទកថា យថា ‘‘ពុជ្ឈតីតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិ. សរូបវិចារណា តត្វកថា យថា ‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ’’តិអាទិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦១). វេវចនវិចារណា បរិយាយកថា យថា ‘‘ពុទ្ធោ ភគវា សព្ពញ្ញូ លោកនាយកោ’’តិអាទិ (នេត្តិ. ៣៨ វេវចនាហារវិភង្គនិស្សិតោ បាឡិ).

បយោជនញ្ច បិណ្ឌត្ថោ, អនុសន្ធិ ច ចោទនា;

បរិហារោ ច សព្ពត្ថ, បញ្ចធា វណ្ណនំ វទេ.

តត្ថ ¶ ¶ បយោជនំ នាម ទេសនាផលំ, តំ បន សុតមយញាណាទិ. បិណ្ឌត្ថោ នាម វិប្បកិណ្ណស្ស អត្ថស្ស សុវិជាននត្ថំ សម្បិណ្ឌេត្វា កថនំ. អនុសន្ធិ នាម បុច្ឆានុសន្ធាទិ. ចោទនា នាម យថាវុត្តស្ស វចនស្ស វិរោធិកថនំ. បរិហារោ នាម តស្ស អវិរោធិកថនំ.

ឧម្មុគ្ឃាតោ បទញ្ចេវ, បទត្ថោ បទវិគ្គហោ;

ចាលនា បច្ចុបដ្ឋានំ, ឆធា សំវណ្ណនំ វទេ. (វជិរ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិវណ្ណនា);

តត្ថ អជ្ឈត្តិកាទិនិទានំ ឧម្មុគ្ឃាតោ. ‘‘ឯវមិទ’’ន្តិ នានាវិធេន បទវិសេសតាកថនំ បទំ, សទ្ទត្ថាធិប្បាយត្ថាទិ បទត្ថោ. អនេកធា និព្ពចនំ បទវិគ្គហោ. ចាលនា នាម ចោទនា. បច្ចុបដ្ឋានំ បរិហារោ.

សមុដ្ឋានំ បទត្ថោ ច, ភាវានុវាទវិធយោ;

វិរោធោ បរិហារោ ច, និគមនន្តិ អដ្ឋធា.

តត្ថ សមុដ្ឋានន្តិ អជ្ឈត្តិកាទិនិទានំ. បទត្ថោតិ អធិប្បេតានធិប្បេតាទិវសេន អនេកធា បទស្ស អត្ថោ. ភាវោតិ អធិប្បាយោ. អនុវាទវិធយោតិ បឋមវចនំ វិធិ, តទាវិករណវសេន បច្ឆា វចនំ អនុវាទោ, វិសេសនវិសេស្យានំ វា វិធានុវាទ សមញ្ញា. វិរោធោតិ អត្ថនិច្ឆយនត្ថំ ចោទនា. បរិហារោតិ តស្សា សោធនា. និគមនន្តិ អនុសន្ធិយា អនុរូបំ អប្បនា.

អាទិតោ តស្ស និទានំ, វត្តព្ពំ តប្បយោជនំ;

បិណ្ឌត្ថោ ចេវ បទត្ថោ, សម្ពន្ធោ អធិប្បាយកោ;

ចោទនា សោធនា ចេតិ, អដ្ឋធា វណ្ណនំ វទេ.

តត្ថ សម្ពន្ធោ នាម បុព្ពាបរសម្ពន្ធោ, យោ ‘‘អនុសន្ធី’’តិ វុច្ចតិ. សេសា វុត្តត្ថាវ, ឯវមាទិនា តត្ថ តត្ថាគតេ សំវណ្ណនាប្បការេ ញត្វា សព្ពត្ថ យថារហំ វិចេតព្ពាតិ.

ឯវមនេកត្ថប្បភេទតា បយោគតោវ ញាតព្ពាតិ តព្ពសេន តំ សមត្ថេតុំ ‘‘តថា ហេសា’’តិអាទិ វុត្តំ. អថ វា អយំ សទ្ទោ ឥមស្សត្ថស្ស វាចកោតិ សង្កេតវវត្ថិតាយេវ សទ្ទា តំ តទត្ថស្ស វាចកា ¶ , សង្កេតោ ច នាម បយោគវសេន សិទ្ធោតិ ទស្សេតុម្បិ ឥទំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវមីទិសេសុ. ននុ ច –

‘‘យថាបិ ¶ បុប្ផរាសិម្ហា, កយិរា មាលាគុណេ ពហូ;

ឯវំ ជាតេន មច្ចេន, កត្តព្ពំ កុសលំ ពហុ’’ន្តិ. (ធ. ប. ៥៣);

ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទេន ឧបមាការស្សេវ វុត្តត្តា អាការត្ថោយេវ ឯវំ-សទ្ទោ សិយាតិ? ន, វិសេសសព្ភាវតោ. ‘‘ឯវំ ព្យា ខោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២៣៤, ៣៩៦) ហិ អាការមត្តវាចកោយេវ អាការត្ថោតិ អធិប្បេតោ, ន បន អាការវិសេសវាចកោ. ឯត្ថ ហិ កិញ្ចាបិ បុប្ផរាសិសទិសតោ មនុស្សូបបត្តិ សប្បុរិសូបនិស្សយ សទ្ធម្មសវន យោនិសោមនសិការភោគសម្បត្តិអាទិទានាទិបុញ្ញកិរិយាហេតុសមុទាយតោ សោភាសុគន្ធតាទិគុណយោគេន មាលាគុណសទិសិយោ ពហុកា បុញ្ញកិរិយា មរិតព្ពសភាវតាយ មច្ចេន សត្តេន កត្តព្ពាតិ អត្ថស្ស ជោតិតត្តា បុប្ផរាសិមាលាគុណាវ ឧបមា នាម ឧបមីយតិ ឯតាយាតិ កត្វា, តេសំ ឧបមាការោ ច យថាសទ្ទេន អនិយមតោ ជោតិតោ, តស្មា ‘‘ឯវំ-សទ្ទោ និយមតោ ឧបមាការនិគមនត្ថោ’’តិ វត្តុំ យុត្តំ, តថាបិ សោ ឧបមាការោ និយមិយមានោ អត្ថតោ ឧបមាវ ហោតិ និស្សយភូតំ តមន្តរេន និស្សិតភូតស្ស ឧបមាការស្ស អលព្ភមានត្តាតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘ឧបមាយំ អាគតោ’’តិ. អថ វា ឧបមីយនំ សទិសីករណន្តិ កត្វា បុប្ផរាសិមាលាគុណេហិ សទិសភាវសង្ខាតោ ឧបមាការោយេវ ឧបមា នាម. ‘‘សទ្ធម្មត្តំ សិយោបមា’’តិ ហិ វុត្តំ, តស្មា អាការមត្តវាចកោវ អាការត្ថោ ឯវំ-សទ្ទោ. ឧបមាសង្ខាតអាការវិសេសវាចកោ បន ឧបមាត្ថោយេវាតិ វុត្តំ ‘‘ឧបមាយំ អាគតោ’’តិ.

តថា ‘‘ឯវំ ឥមិនា អាការេន អភិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិនា ឧបទិសិយមានាយ សមណសារុប្បាយ អាកប្បសម្បត្តិយា ឧបទិសនាការោបិ អត្ថតោ ឧបទេសោយេវាតិ អាហ ‘‘ឯវំ…បេ… ឧបទេសេ’’តិ. ឯវមេតន្តិ ឯត្ថ បន ភគវតា យថាវុត្តមត្ថំ អវិបរីតតោ ជានន្តេហិ កតំ តត្ថ សំវិជ្ជមានគុណានំ បការេហិ ហំសនំ ឧទគ្គតាករណំ សម្បហំសនំ. តត្ថ សម្បហំសនាការោបិ អត្ថតោ សម្បហំសនមេវាតិ វុត្តំ ‘‘សម្បហំសនេតិ. ឯវមេវ បនាយន្តិ ឯត្ថ ច ទោសវិភាវនេន គារយ្ហវចនំ គរហណំ, តទាការោបិ អត្ថតោ គរហណំ នាម, តស្មា ‘‘គរហណេ’’តិ ¶ វុត្តំ. សោ ចេត្ថ គរហណាការោ ‘‘វសលី’’តិអាទិខុំសនសទ្ទសន្និធានតោ ឯវំ-សទ្ទេន បកាសិតោតិ វិញ្ញាយតិ, យថា ចេត្ថ ឯវំ ឧបមាការាទយោបិ ឧបមាទិវសេន វុត្តានំ បុប្ផរាសិអាទិសទ្ទានំ សន្និធានតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ជោតកមត្តា ហិ និបាតាតិ. ឯវមេវាតិ ច អធុនា ភាសិតាការេនេវ. អយំ ¶ វសលគុណយោគតោ វសលី កាឡកណ្ណី យស្មិំ វា តស្មិំ វា ឋានេ ភាសតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ ភន្តេតិ សាធុ ភន្តេ, សុដ្ឋុ ភន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ បន ធម្មស្ស សាធុកំ សវនមនសិការេ សន្និយោជិតេហិ ភិក្ខូហិ តត្ថ អត្តនោ ឋិតភាវស្ស បដិជាននមេវ វចនសម្បដិគ្គហោ, តទាការោបិ អត្ថតោ វចនសម្បដិគ្គហោយេវ នាម, តេនាហ ‘‘វចនសម្បដិគ្គហេ’’តិ.

ឯវំ ព្យា ខោតិ ឯវំ វិយ ខោ. ឯវំ ខោតិ ហិ ឥមេសំ បទានមន្តរេ វិយសទ្ទស្ស ព្យាបទេសោតិ នេរុត្តិកា ‘‘វ-ការស្ស, ព-ការំ, យ-ការសំយោគញ្ច កត្វា ទីឃវសេន បទសិទ្ធី’’តិបិ វទន្តិ. អាការេតិ អាការមត្តេ. អប្បាពាធន្តិ វិសភាគវេទនាភាវំ. អប្បាតង្កន្តិ កិច្ឆជីវិតកររោគាភាវំ. លហុដ្ឋានន្តិ និគ្គេលញ្ញតាយ លហុតាយុត្តំ ឧដ្ឋានំ. ពលន្តិ កាយពលំ. ផាសុវិហារន្តិ ចតូសុ ឥរិយាបថេសុ សុខវិហារំ. វិត្ថារោ ទសម សុភសុត្តដ្ឋកថាយ មេវ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤៤៥) អាវិ ភវិស្សតិ. ឯវញ្ច វទេហីតិ យថាហំ វទាមិ, ឯវម្បិ សមណំ អានន្ទំ វទេហិ. ‘‘សាធុ កិរ ភវ’’ន្តិអាទិកំ ឥទានិ វត្តព្ពវចនំ, សោ ច វទនាការោ ឥធ ឯវំ-សទ្ទេន និទស្សីយតីតិ វុត្តំ ‘‘និទស្សនេ’’តិ. កាលាមាតិ កាលាមគោត្តសម្ពន្ធេ ជនេ អាលបតិ. ‘‘ឥមេ…បេ… វា’’តិ យំ មយា វុត្តំ, តំ កិំ មញ្ញថាតិ អត្ថោ. សមត្តាតិ បរិបូរិតា. សមាទិន្នាតិ សមាទិយិតា. សំវត្តន្តិ វា នោ វា សំវត្តន្តិ ឯត្ថ វចនទ្វយេ កថំ វោ តុម្ហាកំ មតិ ហោតីតិ យោជេតព្ពំ. ឯវំ នោតិ ឯវមេវ អម្ហាកំ មតិ ឯត្ថ ហោតិ, អម្ហាកមេត្ថ មតិ ហោតិ យេវាតិបិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច តេសំ យថាវុត្តធម្មានំ អហិតទុក្ខាវហភាវេ សន្និដ្ឋានជននត្ថំ អនុមតិគ្គហណវសេន ‘‘សំវត្តន្តិ នោ វា, កថំ វោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ បុច្ឆាយ កតាយ ‘‘ឯវំ នោ ឯត្ថ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា តទាការសន្និដ្ឋានំ ឯវំ-សទ្ទេន វិភាវិតំ, សោ ច តេសំ ធម្មានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តនាការោ និយមិយមានោ អត្ថតោ ¶ អវធារណមេវាតិ វុត្តំ ‘‘អវធារណេ’’តិ. អាការត្ថមញ្ញត្រ សព្ពត្ថ វុត្តនយេន ចោទនា, សោធនា ច វេទិតព្ពា.

អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ ឥទមត្ថបុច្ឆាបរិមាណាទិអត្ថានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិ ‘‘ឯវំគតានិ, ឯវំវិធោ, ឯវមាការោ’’តិ ច អាទីសុ ឥទមត្ថេ, គតវិធាការសទ្ទា បន បការបរិយាយា. គតវិធយុត្តាការសទ្ទេ ហិ លោកិយា បការត្ថេ វទន្តិ. ‘‘ឯវំ សុ តេ សុន្ហាតា សុវិលិត្តា កប្បិតកេសមស្សូ អាមុត្តមណិកុណ្ឌលាភរណា ឱទាតវត្ថវសនា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតា សមង្គីភូតា បរិចារេន្តិ, សេយ្យថាបិ ត្វំ ឯតរហិ សាចរិយកោតិ? នោ ហិទំ ភោ គោតមា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៨៦) បុច្ឆាយំ. ‘‘ឯវំ លហុបរិវត្តំ (អ. និ. ១.៤៨), ឯវមាយុបរិយន្តោ’’តិ ¶ (បារា. ១២) ច អាទីសុ បរិមាណេ. ឯត្ថាបិ ‘‘សុន្ហាតា សុវិលិត្តា’’តិអាទិវចនំ បុច្ឆា, លហុបរិវត្តំ, អាយូនំ បមាណញ្ច បរិមាណំ, តទាការោបិ អត្ថតោ បុច្ឆា ច បរិមាណញ្ច នាម, តស្មា ឯតេសុ បុច្ឆត្ថោ, បរិមាណត្ថោ ច ឯវំសទ្ទោ វេទិតព្ពោតិ. ឥធ បន សោ កតមេសុ ភវតិ, សព្ពត្ថ វា, អនិយមតោ បទេសេ វាតិ ចោទនាយ ‘‘ស្វាយមិធា’’តិអាទិ វុត្តំ.

ននុ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ សិយា, កស្មា តីសុបីតិ ច, ហោតុ តិព្ពិធេសុ អត្ថេសុ, កេន កិមត្ថំ ទីបេតីតិ ច អនុយោគំ បរិហរន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថាតិ តេសុ តីសុ អត្ថេសុ. ឯកត្តនានត្តអព្យាបារឯវំធម្មតាសង្ខាតា, នន្ទិយាវត្តតិបុក្ខលសីហវិក្កីឡិតអង្កុសទិសាលោចនសង្ខាតា វា អាធារាទិភេទវសេន នានាវិធា នយា នានានយា, បាឡិគតិយោ វា នយា, តា ច បញ្ញត្តិអនុបញ្ញត្តិ អាទិវសេន, សង្ខេបវិត្ថារាទិវសេន, សំកិលេសភាគិយាទិលោកិយាទិតទុភយវោមិស្សកាទិវសេន, កុសលាទិវសេន, ខន្ធាទិវសេន, សង្គហាទិវសេន, សមយវិមុត្តាទិវសេន, ឋបនាទិវសេន, កុសលមូលាទិវសេន, តិកបដ្ឋានាទិវសេន ច បិដកត្តយានុរូបំ នានាប្បការាតិ នានានយា. តេហិ និបុណំ សណ្ហំ សុខុមំ តថា. អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, តេ ច សស្សតាទិភេទេន, តត្ថ ច អប្បរជក្ខតាទិវសេន អនេកា, អត្តជ្ឈាសយាទយោ ឯវ វា សមុដ្ឋានមុប្បត្តិហេតុ ឯតស្សាតិ តថា, ឧបនេតព្ពាភាវតោ អត្ថព្យញ្ជនេ ¶ ហិ សម្បន្នំ បរិបុណ្ណំ តថា. អបិច សង្កាសនបកាសនវិវរណវិភជនឧត្តានីករណបញ្ញត្តិវសេន ឆហិ អត្ថបទេហិ, អក្ខរបទព្យញ្ជនអាការនិរុត្តិនិទ្ទេសវសេន ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ ច សម្បន្នំ សមន្នាគតំ តថា. អថ វា វិញ្ញូនំ ហទយង្គមតោ, សវនេ អតិត្តិជននតោ, ព្យញ្ជនរសវសេន បរមគម្ភីរភាវតោ, វិចារណេ អតិត្តិជននតោ, អត្ថរសវសេន ច សម្បន្នំ សាទុរសំ តថា.

បាដិហារិយបទស្ស វចនត្ថំ ‘‘បដិបក្ខហរណតោ រាគាទិកិលេសាបនយនតោ បាដិហារិយ’’ន្តិ វទន្តិ. ភគវតោ បន បដិបក្ខា រាគាទយោ ន សន្តិ, យេ ហរិតព្ពា ពោធិមូលេយេវ សវាសនសកលសំកិលេសានំ បហីនត្តា. បុថុជ្ជនានម្បិ ច វិគតូបក្កិលេសេ អដ្ឋគុណសមន្នាគតេ ចិត្តេ ហតបដិបក្ខេ សតិយេវ ឥទ្ធិវិធំ បវត្តតិ, តស្មា បុថុជ្ជនេសុ បវត្តវោហារេនបិ ន សក្កា ឥធ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វត្តុំ, សចេ បន មហាការុណិកស្ស ភគវតោ វេនេយ្យគតាវ កិលេសា បដិបក្ខា សំសារបង្កនិមុគ្គស្ស សត្តនិកាយស្ស សមុទ្ធរិតុកាមតោ, តស្មា តេសំ វេនេយ្យគតកិលេសសង្ខាតានំ បដិបក្ខានំ ហរណតោ បាដិហារិយន្តិ វុត្តំ អស្ស, ឯវំ សតិ យុត្តមេតំ.

អថ ¶ វា ភគវតោ សាសនស្ស បដិបក្ខា តិត្ថិយា, តេសំ តិត្ថិយភូតានំ បដិបក្ខានំ ហរណតោ បាដិហារិយន្តិបិ យុជ្ជតិ. កាមញ្ចេត្ថ តិត្ថិយា ហរិតព្ពា នាស្សុ, តេសំ បន សន្តានគតទិដ្ឋិហរណវសេន ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថតាការណេន ច ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីសង្ខាតេហិ តីហិបិ បាដិហារិយេហិ តេ ហរិតា អបនីតា នាម ហោន្តិ. បដីតិ វា អយំ សទ្ទោ ‘‘បច្ឆា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ពោធេតិ ‘‘តស្មិំ បដិបវិដ្ឋម្ហិ, អញ្ញោ អាគញ្ឆិ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ៩៨៥; ចូឡនិ. ៤) វិយ, តស្មា សមាហិតេ ចិត្តេ វិគតូបក្លេសេ កតកិច្ចេន បច្ឆា ហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ, តទេវ ទីឃវសេន, សកត្ថវុត្តិបច្ចយវសេន វា បាដិហារិយំ, អត្តនោ វា ឧបក្លេសេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមគ្គេហិ ហរិតេសុ បច្ឆា តទញ្ញេសំ ហរណំ បាដិហារិយំ វុត្តនយេន. ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិយោ ហិ វិគតូបក្លេសេន, កតកិច្ចេន ច សត្តហិតត្ថំ បុន បវត្តេតព្ពា, ហតេសុ ច អត្តនោ ឧបក្លេសេសុ បរសត្តានំ ឧបក្លេសហរណានិ ច ហោន្តីតិ តទុភយម្បិ និព្ពចនំ យុជ្ជតិ.

អបិច ¶ យថាវុត្តេហិ និព្ពចនេហិ ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីសង្ខាតោ សមុទាយោ បដិហារិយំ នាម. ឯកេកំ បន តស្មិំ ភវំ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ វិសេសត្ថជោតកបច្ចយន្តរេន សទ្ទរចនាវិសេសសម្ភវតោ, បដិហារិយំ វា ចតុត្ថជ្ឈានំ, មគ្គោ ច បដិបក្ខហរណតោ, តត្ថ ជាតំ, តស្មិំ វា និមិត្តភូតេ, តតោ វា អាគតន្តិ បាដិហារិយំ. វិចិត្រា ហិ តទ្ធិតវុត្តិ. តស្ស បន ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីភេទេន, វិសយភេទេន ច ពហុវិធស្ស ភគវតោ ទេសនាយ លព្ភមានត្តា ‘‘វិវិធបាដិហារិយន្តិ វុត្តំ. ភគវា ហិ កទាចិ ឥទ្ធិវសេនាបិ ទេសនំ ករោតិ និម្មិតពុទ្ធេន សហ បុច្ឆាវិស្សជ្ជនាទីសុ, កទាចិ អាទេសនាវសេនាបិ អាមគន្ធព្រាហ្មណស្ស ធម្មទេសនាទីសុ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២៤១), យេភុយ្យេន បន អនុសាសនិយា. អនុសាសនីបាដិហារិយញ្ហិ ពុទ្ធានំ សតតំ ធម្មទេសនា. ឥតិ តំតំទេសនាការេន អនេកវិធបាដិហារិយតា ទេសនាយ លព្ភតិ. អយមត្ថោ ឧបរិ ឯកាទសមស្ស កេវដ្ដសុត្តស្ស វណ្ណនាយ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤៨១) អាវិ ភវិស្សតិ. អថ វា តស្ស វិវិធស្សាបិ បាដិហារិយស្ស ភគវតោ ទេសនាយ សំសូចនតោ ‘‘វិវិធបាដិហារិយ’’ន្តិ វុត្តំ, អនេកវិធបាដិហារិយទស្សនន្តិ អត្ថោ.

ធម្មនិរុត្តិយាវ ភគវតិ ធម្មំ ទេសេន្តេ សព្ពេសំ សុណន្តានំ នានាភាសិតានំ តំតំភាសានុរូបតោ ទេសនា សោតបថមាគច្ឆតីតិ អាហ ‘‘សព្ព…បេ… មាគច្ឆន្ត’’ន្តិ. សោតមេវ សោតបថោ, សវនំ វា សោតំ, តស្ស បថោ តថា, សោតទ្វារន្តិ អត្ថោ. សព្ពាការេនាតិ យថាទេសិតាការេន. កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុំ, អសមត្ថោយេវ, តស្មាតិ បាឋសេសោ. បនាតិ ឯកំសត្ថេ ¶ , តេន សទ្ធាសតិធិតិវីរិយាទិពលសង្ខាតេន សព្ពថាមេន ឯកំសេនេវ សោតុកាមតាសង្ខាតកុសលច្ឆន្ទស្ស ជននំ ទស្សេតិ. ជនេត្វាបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ, អបិ-សទ្ទោ វា សម្ភាវនត្ថោ ‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធភាវំ ភាវេត្វា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. អដ្ឋ ១; ម. និ. អដ្ឋ. ១; សំ. និ. អដ្ឋ. ១; អ. និ. អដ្ឋ ១.បឋមគន្ថារម្ភកថា) វិយ, តេន ‘‘សព្ពថាមេន ឯកំសេនេវ សោតុកាមតំ ជនេត្វាបិ នាម ឯកេនាការេន សុតំ, កិមង្គំ បន អញ្ញថា’’តិ តថាសុតេ ធម្មេ សម្ភាវនំ ករោតិ. កេចិ បន ‘‘ឯទិសេសុ គរហត្ថោ’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ គរហត្ថស្ស អវិជ្ជមានត្តា, វិជ្ជមានត្ថស្សេវ ច ឧបសគ្គនិបាតានំ ជោតកត្តា. ‘‘នានានយនិបុណ’’ន្តិអាទិនា ¶ ហិ សព្ពប្បការេន សោតុមសក្កុណេយ្យភាវេន ធម្មស្ស ឥធ សម្ភាវនមេវ ករោតិ, តស្មា ‘‘អបិ ទិព្ពេសុ កាមេសុ, រតិំ សោ នាធិគច្ឆតី’’តិអាទីសុយេវ (ធ. ប. ១៨៧) គរហត្ថសម្ភវេសុ គរហត្ថោ វេទិតព្ពោតិ. អបិ-សទ្ទោ ច ឦទិសេសុ ឋានេសុ និបាតោយេវ, ន ឧបសគ្គោ. តថា ហិ ‘‘អបិ-សទ្ទោ ច និបាតបក្ខិកោ កាតព្ពោ, យត្ថ កិរិយាវាចកតោ បុព្ពោ ន ហោតី’’តិ អក្ខរចិន្តកា វទន្តិ. មយាបីតិ ឯត្ថ បន ន កេវលំ មយាវ, អថ ខោ អញ្ញេហិបិ តថារូបេហីតិ សម្បិណ្ឌនត្ថោ គហេតព្ពោ.

សាមំ ភវតីតិ សយម្ភូ, អនាចរិយកោ. ន មយំ ឥទំ សច្ឆិកតន្តិ ឯត្ថ បន ‘‘ន អត្តនោ ញាណេនេវ អត្តនា សច្ឆិកត’’ន្តិ បករណតោ អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. សាមញ្ញវចនស្សាបិ ហិ សម្បយោគវិប្បយោគសហចរណវិរោធសទ្ទន្តរសន្និធានលិង្គឱចិត្យកាលទេសបករណាទិវសេន វិសេសត្ថគ្គហណំ សម្ភវតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ. បរិមោចេន្តោតិ ‘‘បុន ចបរំ ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចោ បាបភិក្ខុ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អត្តនោ ទហតី’’តិ (បារា. ១៩៥) វុត្តទោសតោ បរិមោចាបនហេតុ. ហេត្វត្ថេ ហិ អន្ត-សទ្ទោ ‘‘អសម្ពុធំ ពុទ្ធនិសេវិត’’ន្តិអាទីសុ (វិ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា) វិយ. ឥមស្ស សុត្តស្ស សំវណ្ណនាប្បការវិចារណេន អត្តនោ ញាណស្ស បច្ចក្ខតំ សន្ធាយ ‘‘ឥទានិ វត្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ឯសា ហិ សំវណ្ណនាការានំ បកតិ, យទិទំ សំវណ្ណេតព្ពធម្មេ សព្ពត្ថ ‘‘អយមិមស្ស អត្ថោ, ឯវមិធ សំវណ្ណយិស្សាមី’’តិ បុរេតរមេវ សំវណ្ណនាប្បការវិចារណា.

ឯតទគ្គបទស្សត្ថោ វុត្តោវ. ‘‘ពហុស្សុតាន’’ន្តិអាទីសុ បន អញ្ញេបិ ថេរា ពហុស្សុតា, សតិមន្តោ, គតិមន្តោ, ធិតិមន្តោ, ឧបដ្ឋាកា ច អត្ថិ, អយំ បនាយស្មា ពុទ្ធវចនំ គណ្ហន្តោ ទសពលស្ស សាសនេ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិយំ ឋត្វា គណ្ហិ, តស្មា ពហុស្សុតានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. ឥមស្ស ច ថេរស្ស ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា ធារណសតិ អញ្ញេហិ ថេរេហិ ពលវតរា អហោសិ, តស្មា សតិមន្តានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. អយមេវាយស្មា ឯកបទេ ឋត្វា សដ្ឋិបទសហស្សានិ ¶ គណ្ហន្តោ សត្ថារា កថិតនិយាមេន សព្ពបទានិ ជានាតិ, តស្មា គតិមន្តានំ អគ្គោ នាម ជាតោ ¶ . តស្សេវ ចាយស្មតោ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហនវីរិយំ, សជ្ឈាយនវីរិយញ្ច អញ្ញេហិ អសទិសំ អហោសិ, តស្មា ធិតិមន្តានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. តថាគតំ ឧបដ្ឋហន្តោ ចេស ន អញ្ញេសំ ឧបដ្ឋាកភិក្ខូនំ ឧបដ្ឋហនាការេន ឧបដ្ឋហតិ. អញ្ញេបិ ហិ តថាគតំ ឧបដ្ឋហិំសុ, ន ច បន ពុទ្ធានំ មនំ គហេត្វា ឧបដ្ឋហិតុំ សក្កោន្តិ, អយំ បន ថេរោ ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ អារទ្ធវីរិយោ ហុត្វា តថាគតស្ស មនំ គហេត្វា ឧបដ្ឋហិ, តស្មា ឧបដ្ឋាកានំ អគ្គោ នាម ជាតោ. អត្ថកុសលោតិ ភាសិតត្ថេ, បយោជនត្ថេ ច ឆេកោ. ធម្មោតិ បាឡិធម្មោ, នានាវិធោ វា ហេតុ. ព្យញ្ជនន្តិ អក្ខរំ អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ. បទេន ហិ ព្យញ្ជិតោបិ អត្ថោ អក្ខរមូលកត្តា បទស្ស ‘‘អក្ខរេន ព្យញ្ជិតោ’’តិ វុច្ចតិ. អត្ថស្ស វិយញ្ជនតោ វា វាក្យម្បិ ឥធ ព្យញ្ជនំ នាម. វាក្យេន ហិ អត្ថោ បរិបុណ្ណំ ព្យញ្ជីយតិ, យតោ ‘‘ព្យញ្ជនេហិ វិវរតី’’តិ អាយស្មតា មហាកច្ចាយនត្ថេរេន វុត្តំ. និរុត្តីតិ និព្ពចនំ, បញ្ចវិធា វា និរុត្តិនយា. តេសម្បិ ហិ សទ្ទរចនាវិសេសេន អត្ថាធិគមហេតុតោ ឥធ គហណំ យុជ្ជតិ. បុព្ពាបរំ នាម បុព្ពាបរានុសន្ធិ, សុត្តស្ស វា បុព្ពភាគេន អបរភាគស្ស សំសន្ទនំ. ភគវតា ច បញ្ចវិធឯតទគ្គដ្ឋានេន ធម្មសេនាបតិនា ច បញ្ចវិធកោសល្លេន បសដ្ឋភាវានុរូបន្តិ សម្ពន្ធោ. ធារណពលន្តិ ធារណសង្ខាតំ ពលំ, ធារណេ វា ពលំ, ឧភយត្ថាបិ ធារេតុំ សាមត្ថិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ទស្សេន្តោ ហុត្វា, ទស្សនហេតូតិបិ អត្ថោ. តញ្ច ខោ អត្ថតោ វា ព្យញ្ជនតោ វា អនូនមនធិកន្តិ អវធារណផលមាហ. ន អញ្ញថា ទដ្ឋព្ពន្តិ បន និវត្តេតព្ពត្ថំ. ន អញ្ញថាតិ ច ភគវតោ សម្មុខា សុតាការតោ ន អញ្ញថា, ន បន ភគវតា ទេសិតាការតោ. អចិន្តេយ្យានុភាវា ហិ ភគវតោ ទេសនា, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សព្ពប្បការេន កោ សមត្ថោ វិញ្ញាតុ’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តវចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ, ឥតរថា ភគវតា ទេសិតាការេនេវ សោតុំ សមត្ថត្តា តទេតំ ន វត្តព្ពំ សិយា. យថាវុត្តេន បន អត្ថេន ធារណពលទស្សនញ្ច ន វិរុជ្ឈតិ សុតាការាវិរុជ្ឈនវសេន ធារណស្ស អធិប្បេតត្តា, អញ្ញថា ភគវតា ទេសិតាការេនេវ ធារិតុំ សមត្ថនតោ ហេដ្ឋា វុត្តវចនេន វិរុជ្ឈេយ្យ. ន ហេត្ថ ទ្វិន្នំ អត្ថានំ អត្ថន្តរតាបរិហារោ យុត្តោ តេសំ ទ្វិន្នម្បិ អត្ថានំ សុតភាវទីបនេន ឯកវិសយត្តា, ឥតរថា ថេរោ ភគវតោ ទេសនាយ សព្ពថា បដិគ្គហណេ បច្ឆិមត្ថវសេន សមត្ថោ, បុរិមត្ថវសេន ច អសមត្ថោតិ អាបជ្ជេយ្យាតិ.

‘‘យោ ¶ បរោ ន ហោតិ, សោ អត្តា’’តិ វុត្តាយ និយកជ្ឈត្តសង្ខាតាយ សន្តតិយា បវត្តនកោ តិវិធោបិ មេ-សទ្ទោ, តស្មា កិញ្ចាបិ និយកជ្ឈត្តសន្តតិវសេន ឯកស្មិំ យេវត្ថេ មេ-សទ្ទោ ទិស្សតិ, តថាបិ ករណសម្បទានសាមិនិទ្ទេសវសេន វិជ្ជមានវិភត្តិភេទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតី’’តិ, តីសុ វិភត្តិយត្ថេសុ អត្តនា សញ្ញុត្តវិភត្តិតោ ទិស្សតីតិ អត្ថោ ¶ . គាថាភិគីតន្តិ គាថាយ អភិគីតំ អភិមុខំ គាយិតំ. អភោជនេយ្យន្តិ ភោជនំ កាតុមនរហរូបំ. អភិគីតបទស្ស កត្តុបេក្ខត្តា មយាតិ អត្ថោ. ឯវំ សេសេសុបិ យថារហំ. សុតសទ្ទស្ស កម្មភាវសាធនវសេន ទ្វាធិប្បាយិកបទត្តា យថាយោគំ ‘‘មយា សុត’’ន្តិ ច ‘‘មម សុត’’ន្តិ ច អត្ថទ្វយេ យុជ្ជតិ.

កិញ្ចាបិ ឧបសគ្គោ កិរិយំ វិសេសេតិ, ជោតកមត្តភាវតោ បន សតិបិ តស្មិំ សុតសទ្ទោយេវ តំ តំ អត្ថំ វទតីតិ អនុបសគ្គស្ស សុតសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេ សឧបសគ្គស្ស គហណំ ន វិរុជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘សឧបសគ្គោ ច អនុបសគ្គោ ចា’’តិ. អស្សាតិ សុតសទ្ទស្ស. ឧបសគ្គវសេនបិ ធាតុសទ្ទោ វិសេសត្ថវាចកោ យថា ‘‘អនុភវតិ បរាភវតី’’តិ វុត្តំ ‘‘គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ’’តិ. តថា អនុបសគ្គោបិ ធាតុសទ្ទោ សឧបសគ្គោ វិយ វិសេសត្ថវាចកោតិ អាហ ‘‘វិស្សុតធម្មស្សាតិ អត្ថោ’’តិ. ឯវមីទិសេសុ. សោតវិញ្ញេយ្យន្តិ សោតទ្វារនិស្សិតេន វិញ្ញាណេន វិញ្ញាតព្ពំ, សសម្ភារកថា វា ឯសា, សោតទ្វារេន វិញ្ញាតព្ពន្តិ អត្ថោ. សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតធរោតិ សោតទ្វារានុសារេន មនោវិញ្ញាណេន វិញ្ញាតធម្មធរោ. ន ហិ សោតទ្វារនិស្សិតវិញ្ញាណមត្តេន ធម្មោ វិញ្ញាយតិ, អថ ខោ តទនុសារមនោវិញ្ញាណេនេវ, សុតធរោតិ ច តថា វិញ្ញាតធម្មធរោ វុត្តោ, តស្មា តទត្ថោយេវ សម្ភវតីតិ ឯវំ វុត្តំ. កម្មភាវសាធនានិ សុតសទ្ទេ សម្ភវន្តីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិមាហ. បុព្ពាបរបទសម្ពន្ធវសេន អត្ថស្ស ឧបបន្នតា, អនុបបន្នតា ច វិញ្ញាយតិ, តស្មា សុតសទ្ទស្សេវ វសេន អយមត្ថោ ‘‘ឧបបន្នោ, អនុបបន្នោ’’តិ វា ន វិញ្ញាតព្ពោតិ ចោទនាយ បុព្ពាបរបទសម្ពន្ធវសេន ឯតទត្ថស្ស ឧបបន្នតំ ទស្សេតុំ ‘‘មេ-សទ្ទស្ស ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. មយាតិ អត្ថេ សតីតិ កត្តុត្ថេ ករណនិទ្ទេសវសេន មយាតិ អត្ថេ វត្តព្ពេ សតិ, យទា មេ-សទ្ទស្ស កត្តុវសេន ករណនិទ្ទេសោ, តទាតិ វុត្តំ ហោតិ. មមាតិ អត្ថេ សតីតិ សម្ពន្ធីយត្ថេ សាមិនិទ្ទេសវសេន ¶ មមាតិ អត្ថេ វត្តព្ពេ សតិ, យទា សម្ពន្ធវសេន សាមិ និទ្ទេសោ, តទាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ សទ្ទតោ ញាតព្ពមត្ថំ វិញ្ញាបេត្វា ឥទានិ តេហិ ទស្សេតព្ពមត្ថំ និទស្សេន្តោ ‘‘ឯវមេតេសូ’’តិអាទិមាហ. សុតសទ្ទសន្និធានេ បយុត្តេន ឯវំ-សទ្ទេន សវនកិរិយាជោតកេនេវ ភវិតព្ពំ វិជ្ជមានត្ថស្ស ជោតកមត្តត្តា និបាតានន្តិ វុត្តំ ‘‘ឯវន្តិ សោតវិញ្ញាណាទិវិញ្ញាណកិច្ចនិទស្សន’’ន្តិ. សវនាយ ឯវ ហិ អាការោ, និទស្សនំ, អវធារណម្បិ, តស្មា យថាវុត្តោ ឯវំ-សទ្ទស្ស តិវិធោបិ អត្ថោ សវនកិរិយាជោតកភាវេន ឥធាធិប្បេតោតិ. អាទិ-សទ្ទេន ចេត្ថ សម្បដិច្ឆនាទីនំ សោតទ្វារិកវិញ្ញាណានំ, តទភិនិបាតានញ្ច មនោទ្វារិក ¶ វិញ្ញាណានំ គហណំ វេទិតព្ពំ, យតោ សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាតត្ថេ ឥធ សុតសទ្ទោតិ វុត្តោ. អវធារណផលត្តា សទ្ទបយោគស្ស សព្ពម្បិ វាក្យំ អន្តោគធាវធារណំ, តស្មា ‘‘សុត’’ន្តិ ឯតស្ស សុតមេវាតិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ. ឯតេន ហិ វចនេន អវធារណេន និរាកតំ ទស្សេតិ. យថា បន យំ សុតំ សុតមេវាតិ និយមេតព្ពំ, តថា ច តំ សុតំ សម្មា សុតំ ហោតីតិ អវធារណផលំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អនូនាធិកាវិបរីតគ្គហណនិទស្សន’’ន្តិ. អថ វា សទ្ទន្តរត្ថាបោហនវសេន សទ្ទោ អត្ថំ វទតិ, តស្មា ‘‘សុត’’ន្តិ ឯតស្ស អសុតំ ន ហោតីតិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ សន្ធាយ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ វុត្តំ, ឥមិនា ទិដ្ឋាទិនិវត្តនំ ករោតិ ទិដ្ឋាទីនំ ‘‘អសុត’’ន្តិ សទ្ទន្តរត្ថភាវេន និវត្តេតព្ពត្តា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ន ឥទំ មយា អត្តនោ ញាណេន ទិដ្ឋំ, ន ច សយម្ភុញាណេន សច្ឆិកតំ, អថ ខោ សុតំ, តញ្ច ខោ សុតំ សម្មទេវាតិ. តទេវ សម្មា សុតភាវំ សន្ធាយាហ ‘‘អនូនា…បេ… ទស្សន’’ន្តិ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘ឯវាទិសត្តិយា ចេវ, អញ្ញត្ថាបោហនេន ច;

ទ្វិធា សទ្ទោ អត្ថន្តរំ, និវត្តេតិ យថារហ’’ន្តិ.

អបិច អវធារណត្ថេ ឯវំ-សទ្ទេ អយមត្ថយោជនា ករីយតីតិ តទបេក្ខស្ស សុតសទ្ទស្ស សាវធារណត្ថោ វុត្តោ ‘‘អស្សវនភាវបដិក្ខេបតោ’’តិ, តទវធារណផលំ ទស្សេតិ ‘‘អនូ…បេ… ទស្សន’’ន្តិ ឥមិនា. សវន-សទ្ទោ ចេត្ថ ភាវសទ្ទេន យោគតោ កម្មសាធនោ វេទិតព្ពោ ‘‘សុយ្យតី’’តិ. អនូនាធិកតាយ ភគវតោ សម្មុខា សុតាការតោ អវិបរីតំ ¶ , អវិបរីតស្ស វា សុត្តស្ស គហណំ, តស្ស និទស្សនំ តថា, ឥតិ សវនហេតុ សុណន្តបុគ្គលសវនវិសេសវសេន អយំ យោជនា កតា.

ឯវំ បទត្តយស្ស ឯកេន បការេន អត្ថយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បការន្តរេនាបិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តស្សាតិ យា ភគវតោ សម្មុខា ធម្មស្សវនាការេន បវត្តា មនោទ្វារិកវិញ្ញាណវីថិ, តស្សា. សា ហិ នានាប្បការេន អារម្មណេ បវត្តិតុំ សមត្ថា, ន សោតទ្វារិក វិញ្ញាណវីថិ ឯការម្មណេយេវ បវត្តនតោ, តថា ចេវ វុត្តំ ‘‘សោតទ្វារានុសារេនា’’តិ. តេន ហិ សោតទ្វារិកវិញ្ញាណវីថិ និវត្តតិ. នានប្បការេនាតិ វក្ខមានេន អនេកវិហិតេន ព្យញ្ជនត្ថគ្គហណាការសង្ខាតេន នានាវិធេន អាការេន, ឯតេន ឥមិស្សា យោជនាយ អាការត្ថោ ឯវំ-សទ្ទោ គហិតោតិ ទស្សេតិ. បវត្តិភាវប្បកាសនន្តិ បវត្តិយា អត្ថិភាវប្បកាសនំ. យស្មិំ បការេ វុត្តប្បការា វិញ្ញាណវីថិ នានប្បការេន បវត្តា, តទេវ អារម្មណំ សន្ធាយ ‘‘ធម្មប្បកាសន’’ន្តិ ¶ វុត្តំ, ន បន សុតសទ្ទស្ស ធម្មត្ថំ, តេន វុត្តំ ‘‘អយំ ធម្មោ សុតោ’’តិ. តស្សា ហិ វិញ្ញាណវីថិយា អារម្មណមេវ ‘‘អយំ ធម្មោ សុតោ’’តិ វុច្ចតិ. តញ្ច និយមិយមានំ យថាវុត្តាយ វិញ្ញាណវីថិយា អារម្មណភូតំ សុត្តមេវ. អយញ្ហេត្ថាតិអាទិ វុត្តស្សេវត្ថស្ស បាកដីករណំ. តប្បាកដីករណត្ថោ ហេត្ថ ហិ-សទ្ទោ. វិញ្ញាណវីថិយា ករណភូតាយ មយា ន អញ្ញំ កតំ, ឥទំ បន អារម្មណំ កតំ. កិំ បន តន្តិ ចេ? អយំ ធម្មោ សុតោតិ. អយំ បនេត្ថាធិប្បាយោ – អាការត្ថេ ឯវំ-សទ្ទេ ‘‘ឯកេនាការេនា’’តិ យោ អាការោ វុត្តោ, សោ អត្ថតោ សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាណវីថិយា នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តិភាវោយេវ, តេន ច តទារម្មណភូតស្ស ធម្មស្សេវ សវនំ កតំ, ន អញ្ញន្តិ. ឯវំ សវនកិរិយាយ ករណកត្តុកម្មវិសេសោ ឥមិស្សា យោជនាយ ទស្សិតោ.

អញ្ញម្បិ យោជនមាហ ‘‘តថា’’តិអាទិនា. និទស្សនត្ថំ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា និទស្សនេន ច និទស្សិតព្ពស្សាវិនាភាវតោ ‘‘ឯវន្តិ និទស្សិតព្ពប្បកាសន’’ន្តិ វុត្តំ. ឥមិនា ហិ តទវិនាភាវតោ ឯវំសទ្ទេន សកលម្បិ សុត្តំ បច្ចាមដ្ឋន្តិ ទស្សេតិ, សុតសទ្ទស្ស កិរិយាបរត្តា, សវនកិរិយាយ ច សាធារណវិញ្ញាណប្បពន្ធបដិពទ្ធត្តា តស្មិញ្ច វិញ្ញាណប្បពន្ធេ ¶ បុគ្គលវោហារោតិ វុត្តំ ‘‘បុគ្គលកិច្ចប្បកាសន’’ន្តិ. សាធារណវិញ្ញាណប្បពន្ធោ ហិ បណ្ណត្តិយា ឥធ បុគ្គលោ នាម, សវនកិរិយា បន តស្ស កិច្ចំ នាម. ន ហិ បុគ្គលវោហាររហិតេ ធម្មប្បពន្ធេ សវនកិរិយា លព្ភតិ វោហារវិសយត្តា តស្សា កិរិយាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ឥទ’’ន្តិអាទិ បិណ្ឌត្ថទស្សនំ មយាតិ យថាវុត្តវិញ្ញាណប្បពន្ធសង្ខាតបុគ្គលភូតេន មយា. សុតន្តិ សវនកិរិយាសង្ខាតេន បុគ្គលកិច្ចេន យោជិតំ, ឥមិស្សា បន យោជនាយ បុគ្គលព្យាបារវិសយស្ស បុគ្គលស្ស, បុគ្គលព្យាបារស្ស ច និទស្សនំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

អាការត្ថមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា បុរិមយោជនាយ អញ្ញថាបិ អត្ថយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘តថា’’តិអាទិ វុត្តំ. ចិត្តសន្តានស្សាតិ យថាវុត្តវិញ្ញាណប្បពន្ធស្ស. នានាការប្បវត្តិយាតិ នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តិយា. នានប្បការំ អត្ថព្យញ្ជនស្ស គហណំ, នានប្បការស្ស វា អត្ថព្យញ្ជនស្ស គហណំ តថា, តតោយេវ សា ‘‘អាការបញ្ញត្តី’’តិ វុត្តាតិ តទេវត្ថំ សមត្ថេតិ ‘‘ឯវន្តិ ហី’’តិអាទិនា. អាការបញ្ញត្តីតិ ច ឧបាទាបញ្ញត្តិយេវ, ធម្មានំ បន បវត្តិអាការមុបាទាយ បញ្ញត្តត្តា តទញ្ញាយ ឧបាទាបញ្ញត្តិយា វិសេសនត្ថំ ‘‘អាការបញ្ញត្តី’’តិ វុត្តា វិសយនិទ្ទេសោតិ ឧប្បត្តិដ្ឋាននិទ្ទេសោ. សោតព្ពភូតោ ហិ ធម្មោ សវនកិរិយាកត្តុភូតស្ស បុគ្គលស្ស សវនកិរិយាវសេន បវត្តិដ្ឋានំ កិរិយាយ កត្តុកម្មដ្ឋត្តា តព្ពសេន ច តទាធារស្សាបិ ទព្ពស្ស អាធារភាវស្ស ឥច្ឆិតត្តា, ឥធ បន កិរិយាយ កត្តុបវត្តិដ្ឋានភាវោ ឥច្ឆិតោតិ កម្មមេវ ¶ អាធារវសេន វុត្តំ, តេនាហ ‘‘កត្តុ វិសយគ្គហណសន្និដ្ឋាន’’ន្តិ, អារម្មណមេវ វា វិសយោ. អារម្មណញ្ហិ តទារម្មណិកស្ស បវត្តិដ្ឋានំ. ឯវម្បិ ហិ អត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យតរោ ហោតិ. យថាវុត្តវចនេ បិណ្ឌត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្តាវតា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្តាវតា ឯត្តកេន យថាវុត្តត្ថេន បទត្តយេន, កតំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. នានាការប្បវត្តេនាតិ នានប្បការេន អារម្មណេ បវត្តេន. ចិត្តសន្តានេនាតិ យថាវុត្តវិញ្ញាណវីថិសង្ខាតេន ចិត្តប្បពន្ធេន. គហណសទ្ទេ ចេតំ ករណំ. ចិត្តសន្តានវិនិមុត្តស្ស កស្សចិ កត្តុ បរមត្ថតោ អភាវេបិ សទ្ទវោហារេន ពុទ្ធិបរិកប្បិតភេទវចនិច្ឆាយ ចិត្តសន្តានតោ អញ្ញមិវ តំសមង្គិំ កត្វា អភេទេបិ ភេទវោហារេន ‘‘ចិត្តសន្តានេន តំសមង្គិនោ’’តិ វុត្តំ. វោហារវិសយោ ហិ សទ្ទោ នេកន្តបរមត្ថិកោតិ ¶ (ការករូបសិទ្ធិយំ យោ ការេតិ សហេតុសុត្តំ បស្សិតព្ពំ) សវនកិរិយាវិសយោបិ សោតព្ពធម្មោ សវនកិរិយាវសេន បវត្តចិត្តសន្តានស្ស ឥធ បរមត្ថតោ កត្តុភាវតោ តស្ស វិសយោយេវាតិ វុត្តំ ‘‘កត្តុ វិសយគ្គហណសន្និដ្ឋាន’’ន្តិ.

អបិច សវនវសេន ចិត្តប្បវត្តិយា ឯវ សវនកិរិយាភាវតោ តំវសេន តទញ្ញនាមរូបធម្មសមុទាយភូតស្ស តំកិរិយាកត្តុ ច វិសយោ ហោតីតិ កត្វា តថា វុត្តំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បុរិមនយេ សវនកិរិយា, តក្កត្តា ច បរមត្ថតោ តថាបវត្តចិត្តសន្តានមេវ, តស្មា កិរិយាវិសយោបិ ‘‘កត្តុ វិសយោ’’តិ វុត្តោ. បច្ឆិមនយេ បន តថាបវត្តចិត្តសន្តានំ កិរិយា, តទញ្ញធម្មសមុទាយោ បន កត្តា, តស្មា កាមំ ឯកន្តតោ កិរិយាវិសយោយេវេស ធម្មោ, តថាបិ កិរិយាវសេន ‘‘តព្ពន្តកត្តុ វិសយោ’’តិ វុត្តោតិ. តំសមង្គិនោតិ តេន ចិត្តសន្តានេន សមង្គិនោ. កត្តូតិ កត្តារស្ស. វិសយោតិ អារម្មណវសេន បវត្តិដ្ឋានំ, អារម្មណមេវ វា. សុតាការស្ស ច ថេរស្ស សម្មា និច្ឆិតភាវតោ ‘‘គហណសន្និដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ.

អបរោ នយោ – យស្ស…បេ… អាការបញ្ញត្តីតិ អាការត្ថេន ឯវំ-សទ្ទេន យោជនំ កត្វា តទេវ អវធារណត្ថម្បិ គហេត្វា ឥមស្មិំយេវ នយេ យោជេតុំ ‘‘គហណំ កតំ’’ ឥច្ចេវ អវត្វា ‘‘គហណសន្និដ្ឋានំ កត’’ន្តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អវធារណេន ហិ សន្និដ្ឋានមិធាធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘ឯត្តាវតា’’តិអាទិនា អវធារណត្ថម្បិ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា អយមេវ យោជនា កតាតិ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ, ឥមិស្សា បន យោជនាយ គហណាការគាហកតព្ពិសយវិសេសនិទស្សនំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

អញ្ញម្បិ យោជនមាហ ‘‘អថ វា’’តិអាទិនា. បុព្ពេ អត្តនា សុតានំ នានាវិហិតានំ សុត្តសង្ខាតានំ អត្ថព្យញ្ជនានំ ឧបធារិតរូបស្ស អាការស្ស និទស្សនស្ស, អវធារណស្ស វា បកាសនសភាវោ ឯវំ-សទ្ទោតិ តទាការាទិភូតស្ស ឧបធារណស្ស បុគ្គលបញ្ញត្តិយា ឧបាទានភូតធម្មប្បពន្ធព្យាបារតាយ ¶ ‘‘បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ អត្តនា សុតានញ្ហិ អត្ថព្យញ្ជនានំ បុន ឧបធារណំ អាការាទិត្តយំ, តញ្ច ឯវំ-សទ្ទស្ស អត្ថោ. សោ បន យំ ធម្មប្បពន្ធំ ឧបាទាយ បុគ្គលបញ្ញត្តិ បវត្តា, តស្ស ព្យាបារភូតំ កិច្ចមេវ ¶ , តស្មា ឯវំ-សទ្ទេន បុគ្គលកិច្ចំ និទ្ទិសីយតីតិ. កាមំ សវនកិរិយា បុគ្គលព្យាបារោបិ អវិសេសេន, តថាបិ វិសេសតោ វិញ្ញាណព្យាបារោវាតិ វុត្តំ ‘‘វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ. តថា ហិ បុគ្គលវាទីនម្បិ សវនកិរិយា វិញ្ញាណនិរបេក្ខា នត្ថិ សវនាទីនំ វិសេសតោ វិញ្ញាណព្យាបារភាវេន ឥច្ឆិតត្តា. មេតិ សទ្ទប្បវត្តិយា ឯកន្តេនេវ សត្តវិសយត្តា, វិញ្ញាណកិច្ចស្ស ច សត្តវិញ្ញាណានមភេទករណវសេន តត្ថេវ សមោទហិតព្ពតោ ‘‘ឧភយកិច្ចយុត្តបុគ្គលនិទ្ទេសោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘អយ’’ន្តិអាទិ តប្បាកដីករណំ. ឯត្ថ ហិ សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គិនាតិ ឯវំ-សទ្ទេន និទ្ទិដ្ឋំ បុគ្គលកិច្ចំ សន្ធាយ វុត្តំ, តំ បន បុគ្គលស្ស សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គីភាវេន បុគ្គលកិច្ចំ នាមាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បុគ្គលកិច្ចសមង្គិនា’’តិ អវត្វា ‘‘សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គិនា’’តិ អាហ, តស្មា ‘‘បុគ្គលកិច្ច’’ន្តិ និទ្ទិដ្ឋសវនកិច្ចវតា វិញ្ញាណេន សមង្គិនាតិ អត្ថោ. វិញ្ញាណវសេន, លទ្ធសវនកិច្ចវោហារេនាតិ ច សុតសទ្ទេន និទ្ទិដ្ឋំ វិញ្ញាណកិច្ចំ សន្ធាយ វុត្តំ. សវនមេវ កិច្ចំ យស្សាតិ តថា. សវនកិច្ចន្តិ វោហារោ សវនកិច្ចវោហារោ, លទ្ធោ សោ យេនាតិ តថា. លទ្ធសវនកិច្ចវោហារេន វិញ្ញាណសង្ខាតេន វសេន សាមត្ថិយេនាតិ អត្ថោ. អយំ បន សម្ពន្ធោ – សវនកិច្ចវិញ្ញាណសមង្គិនា បុគ្គលេន មយា លទ្ធសវនកិច្ចវោហារេន វិញ្ញាណវសេន ករណភូតេន សុតន្តិ.

អបិច ‘‘ឯវ’’ន្តិ សទ្ទស្សត្ថោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, ‘‘សុត’’ន្តិ សទ្ទស្សត្ថោ វិជ្ជមានបញ្ញត្តិ, តស្មា តេ តថារូបបញ្ញត្តិ ឧបាទានភូតបុគ្គលព្យាបារភាវេនេវ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯវន្តិ បុគ្គលកិច្ចនិទ្ទេសោ. សុតន្តិ វិញ្ញាណកិច្ចនិទ្ទេសោ’’តិ. ន ហិ បរមត្ថតោយេវ និយមិយមានេ សតិ បុគ្គលកិច្ចវិញ្ញាណកិច្ចវសេន អយំ វិភាគោ លព្ភតីតិ. ឥមិស្សា បន យោជនាយ កត្តុព្យាបារករណព្យាបារកត្តុនិទ្ទេសោ កតោតិ វេទិតព្ពោ.

សព្ពស្សាបិ សទ្ទាធិគមនីយស្ស អត្ថស្ស បញ្ញត្តិមុខេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពត្តា, សព្ពាសញ្ច បញ្ញត្តីនំ វិជ្ជមានាទិវសេន ឆសុ បញ្ញត្តិភេទេសុ អន្តោគធត្តា តាសុ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទីនំ បញ្ញត្តីនំ សរូបំ និទ្ធារេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវន្តិ ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘ឯវ’’ន្តិ ច ‘‘មេ’’តិ ច វុច្ចមានស្ស អត្ថស្ស អាការាទិភូតស្ស ធម្មានំ អសល្លក្ខណភាវតោ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិភាវោតិ អាហ ‘‘សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ. សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេនាតិ ¶ ច ភូតត្ថឧត្តមត្ថវសេនាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យោ មាយាមរីចិអាទយោ ¶ វិយ អភូតត្ថោ, អនុស្សវាទីហិ គហេតព្ពោ វិយ អនុត្តមត្ថោ ច ន ហោតិ, សោ រូបសទ្ទាទិសភាវោ, រុប្បនានុភវនាទិសភាវោ វា អត្ថោ ‘‘សច្ចិកដ្ឋោ, បរមត្ថោ’’តិ ច វុច្ចតិ, ‘‘ឯវំ មេ’’តិ បទានំ បន អត្ថោ អភូតត្តា, អនុត្តមត្តា ច ន តថា វុច្ចតិ, តស្មា ភូតត្ថឧត្តមត្ថសង្ខាតេន សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេន វិសេសនភូតេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិយេវាតិ. ឯតេន ច វិសេសនេន ពាលជនេហិ ‘‘អត្ថី’’តិ បរិកប្បិតំ បញ្ញត្តិមត្តំ និវត្តេតិ. តទេវត្ថំ បាកដំ ករោតិ, ហេតុនា វា សាធេតិ ‘‘កិញ្ហេត្ថ ត’’ន្តិអាទិនា. យំ ធម្មជាតំ, អត្ថជាតំ វា ‘‘ឯវ’’ន្តិ វា ‘‘មេ’’តិ វា និទ្ទេសំ លភេថ, តំ ឯត្ថ រូបផស្សាទិធម្មសមុទាយេ, ‘‘ឯវំ មេ’’តិ បទានំ វា អត្ថេ. បរមត្ថតោ ន អត្ថីតិ យោជនា. រូបផស្សាទិភាវេន និទ្ទិដ្ឋោ បរមត្ថតោ ឯត្ថ អត្ថេវ, ‘‘ឯវំ មេ’’តិ បន និទ្ទិដ្ឋោ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. សុតន្តិ បន សទ្ទាយតនំ សន្ធាយាហ ‘‘វិជ្ជមានបញ្ញត្តី’’តិ. ‘‘សច្ចិកដ្ឋបរមត្ថវសេនា’’តិ ចេត្ថ អធិការោ. ‘‘យញ្ហី’’តិអាទិ តប្បាកដីករណំ, ហេតុទស្សនំ វា. យំ តំ សទ្ទាយតនំ សោតេន សោតទ្វារេន, តន្និស្សិតវិញ្ញាណេន វា ឧបលទ្ធំ អធិគមិតព្ពន្តិ អត្ថោ. តេន ហិ សទ្ទាយតនមិធ គហិតំ កម្មសាធនេនាតិ ទស្សេតិ.

ឯវំ អដ្ឋកថានយេន បញ្ញត្តិសរូបំ និទ្ធារេត្វា ឥទានិ អដ្ឋកថាមុត្តកេនាបិ នយេន វុត្តេសុ ឆសុ បញ្ញត្តិភេទេសុ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទីនំ បញ្ញត្តីនំ សរូបំ និទ្ធារេន្តោ ‘‘តថា’’តិអាទិមាហ. ឧបាទាបញ្ញត្តិ អាទយោ ហិ បោរាណដ្ឋកថាតោ មុត្តា សង្គហការេនេវ អាចរិយេន វុត្តា. វិត្ថារោ អភិធម្មដ្ឋកថាយ គហេតព្ពោ. តំ តន្តិ តំ តំ ធម្មជាតំ, សោតបថមាគតេ ធម្មេ ឧបាទាយ តេសំ ឧបធារិតាការនិទស្សនាវធារណស្ស បច្ចាមសនវសេន ឯវន្តិ ច សសន្តតិបរិយាបន្នេ ខន្ធេ ឧបាទាយ មេតិ ច វត្តព្ពត្តាតិ អត្ថោ. រូបវេទនាទិភេទេហិ ធម្មេ ឧបាទាយ និស្សាយ ការណំ កត្វា បញ្ញត្តិ ឧបាទាបញ្ញត្តិ យថា ‘‘តានិ តានិ អង្គានិ ឧបាទាយ រថោ គេហំ, តេ តេ រូបរសាទយោ ឧបាទាយ ឃដោ បដោ, ចន្ទិមសូរិយបរិវត្តាទយោ ឧបាទាយ កាលោ ទិសា’’តិអាទិ. បញ្ញបេតព្ពដ្ឋេន ចេសា បញ្ញត្តិ នាម, ន បញ្ញាបនដ្ឋេន. យា បន តស្ស អត្ថស្ស បញ្ញាបនា, អយំ អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិយេវ. ទិដ្ឋាទីនិ ឧបនិធាយ ¶ វត្តព្ពតោតិ ទិដ្ឋមុតវិញ្ញាតេ ឧបនិធាយ ឧបត្ថម្ភំ កត្វា អបេក្ខិត្វា វត្តព្ពត្តា. ទិដ្ឋាទិសភាវវិរហិតេ សទ្ទាយតនេ វត្តមានោបិ ហិ សុតវោហារោ ‘‘ទុតិយំ តតិយ’’ន្តិអាទិកោ វិយ បឋមាទីនិ ទិដ្ឋមុតវិញ្ញាតេ អបេក្ខិត្វា បវត្តោ ‘‘ឧបនិធាបញ្ញតី’’តិ វុច្ចតេ. សា បនេសា អនេកវិធា តទញ្ញបេក្ខូបនិធា ហត្ថគតូបនិធា សម្បយុត្តូបនិធាសមារោបិតូបនិធា អវិទូរគតូបនិធា បដិភាគូបនិធា តព្ពហុលូបនិធាតព្ពិសិដ្ឋូបនិធា’’តិអាទិនា. តាសុ អយំ ‘‘ទុតិយំ តតិយ’’ន្តិអាទិកា វិយ បឋមាទីនំ ទិដ្ឋាទីនំ អញ្ញមញ្ញមបេក្ខិត្វា វុត្តត្តា តទញ្ញបេក្ខូបនិធាបញ្ញត្តិ នាម.

ឯវំ បញ្ញត្តិយាបិ ¶ អត្ថាធិគមនីយតាសង្ខាតំ ទស្សេតព្ពត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សទ្ទសាមត្ថិយេន ទីបេតព្ពមត្ថំ និទ្ធារេត្វា ទីបេន្តោ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ វចនត្តយេ. ច-សទ្ទោ ឧបន្យាសោ អត្ថន្តរំ អារភិតុកាមេន យោជិតត្តា. ‘‘សុត’’ន្តិ វុត្តេ អសុតំ ន ហោតីតិ បកាសិតោយមត្ថោ, តស្មា តថា សុត-សទ្ទេន បកាសិតា អត្តនា បដិវិទ្ធសុត្តស្ស បការវិសេសា ‘‘ឯវ’’ន្តិ ថេរេន បច្ចាមដ្ឋាតិ តេន ឯវំ-សទ្ទេន អសម្មោហោ ទីបិតោ នាម, តេនាហ ‘‘ឯវន្តិ វចនេន អសម្មោហំ ទីបេតី’’តិ. អសម្មោហន្តិ ច យថាសុតេ សុត្តេ អសម្មោហំ. តទេវ យុត្តិយា, ព្យតិរេកេន ច សមត្ថេហិ ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា វក្ខមានញ្ច សុត្តំ នានប្បការំ ទុប្បដិវិទ្ធញ្ច. ឯវំ នានប្បការេ ទុប្បដិវិទ្ធេ សុត្តេ កថំ សម្មូឡ្ហោ នានប្បការបដិវេធសមត្ថោ ភវិស្សតិ. ឥមាយ យុត្តិយា, ឥមិនា ច ព្យតិរេកេន ថេរស្ស តត្ថ អសម្មូឡ្ហភាវសង្ខាតោ ទីបេតព្ពោ អត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមីទិសេសុ យថារហំ. ភគវតោ សម្មុខា សុតាការស្ស យាថាវតោ ឧបរិ ថេរេន ទស្សិយមានត្តា ‘‘សុត្តស្ស អសម្មោសំ ទីបេតី’’តិ វុត្តំ. កាលន្តរេនាតិ សុតកាលតោ អបរេន កាលេន. យស្ស…បេ… បដិជានាតិ, ថេរស្ស បន សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តសីហវសា វិយ អនស្សមានំ អសម្មុដ្ឋំ តិដ្ឋតិ, តស្មា សោ ឯវំ បដិជានាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ ទីបិតេន បន អត្ថេន កិំ បកាសិតន្តិ អាហ ‘‘ឥច្ចស្សា’’តិអាទិ. តត្ថ ឥច្ចស្សាតិ ឥតិ អស្ស, តស្មា អសម្មោហស្ស, អសម្មោសស្ស ច ទីបិតត្តា អស្ស ថេរស្សបញ្ញាសិទ្ធីតិអាទិនា សម្ពន្ធោ. អសម្មោហេនាតិ សម្មោហាភាវេន. បញ្ញាវជ្ជិតសមាធិអាទិធម្មជាតេន តំសម្បយុត្តាយ បញ្ញាយ ¶ សិទ្ធិ សហជាតាទិសត្តិយា សិជ្ឈនតោ. សម្មោហបដិបក្ខេន វា បញ្ញាសង្ខាតេន ធម្មជាតេន. សវនកាលសម្ភូតាយ ហិ បញ្ញាយ តទុត្តរិកាលបញ្ញាសិទ្ធិ ឧបនិស្សយាទិកោដិយា សិជ្ឈនតោ. ឥតរត្ថាបិ យថារហំ នយោ នេតព្ពោ.

ឯវំ បកាសិតេន បន អត្ថេន កិំ វិភាវិតន្តិ អាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថាតិ តេសុ ទុព្ពិធេសុ ធម្មេសុ. ព្យញ្ជនានំ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ អាការោ នាតិគម្ភីរោ, យថាសុតធារណមេវ តត្ថ ករណីយំ, តស្មា តត្ថ សតិយា ព្យាបារោ អធិកោ, បញ្ញា បន គុណីភូតាតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ញាបុព្ពង្គមាយា’’តិអាទិ. បញ្ញាយ បុព្ពង្គមា បញ្ញាបុព្ពង្គមាតិ ហិ និព្ពចនំ, បុព្ពង្គមតា ចេត្ថ បធានភាវោ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១) វិយ. អបិច យថា ចក្ខុវិញ្ញាណាទីសុ អាវជ្ជនាទយោ បុព្ពង្គមា សមានាបិ តទារម្មណស្ស អវិជាននតោ អប្បធានភូតា, ឯវំ បុព្ពង្គមាយបិ អប្បធានត្តេ សតិ បញ្ញាបុព្ពង្គមា ឯតិស្សាតិ និព្ពចនម្បិ យុជ្ជតិ. បុព្ពង្គមតា ចេត្ថ បុរេចារិភាវោ. ឥតិ សហជាតបុព្ពង្គមោ បុរេជាតបុព្ពង្គមោតិ ទុវិធោបិ បុព្ពង្គមោ ឥធ សម្ភវតិ, យថា ចេត្ថ, ឯវំ សតិ ‘‘បុព្ពង្គមាយា’’តិ ឯត្ថាបិ យថាសម្ភវមេស ¶ នយោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ វិភាវិតេន សមត្ថតាវចនេន កិមនុភាវិតន្តិ អាហ ‘‘តទុភយសមត្ថតាយោគេនា’’តិអាទិ. តត្ថ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នស្សាតិ អត្ថព្យញ្ជនេន បរិបុណ្ណស្ស, សង្កាសនាទីហិ វា ឆហិ អត្ថបទេហិ, អក្ខរាទីហិ ច ឆហិ ព្យញ្ជនបទេហិ សមន្នាគតស្ស, អត្ថព្យញ្ជនសង្ខាតេន វា រសេន សាទុរសស្ស. បរិយត្តិធម្មោយេវ នវលោកុត្តររតនសន្និធានតោ សត្តវិធស្ស, ទសវិធស្ស វា រតនស្ស សន្និធានោ កោសោ វិយាតិ ធម្មកោសោ, តថា ធម្មភណ្ឌាគារោ, តត្ថ និយុត្តោតិ ធម្មភណ្ឌាគារិកោ. អថ វា នានារាជភណ្ឌរក្ខកោ ភណ្ឌាគារិកោ វិយាតិ ភណ្ឌាគារិកោ, ធម្មស្ស អនុរក្ខកោ ភណ្ឌាគារិកោតិ តមេវ សទិសតាការណទស្សនេន វិសេសេត្វា ‘‘ធម្មភណ្ឌាគារិកោ’’តិ វុត្តោ. យថាហ –

‘‘ពហុស្សុតោ ធម្មធរោ, សព្ពបាឋី ច សាសនេ;

អានន្ទោ នាម នាមេន, ធម្មារក្ខោ តវំ មុនេ’’តិ. (អប. ១.៥៤២);

អញ្ញថាបិ ទីបេតព្ពមត្ថំ ទីបេតិ ‘‘អបរោ នយោ’’តិអាទិនា, ឯវំ សទ្ទេន វុច្ចមានានំ អាការនិទស្សនាវធារណត្ថានំ អវិបរីតសទ្ធម្មវិសយត្តា តព្ពិសយេហិ ¶ តេហិ អត្ថេហិ យោនិសោ មនសិការស្ស ទីបនំ យុត្តន្តិ វុត្តំ ‘‘យោនិ…បេ… ទីបេតី’’តិ. ‘‘អយោនិសោ’’តិអាទិនា ព្យតិរេកេន ញាបកហេតុទស្សនំ. តត្ថ កត្ថចិ ហិ-សទ្ទោ ទិស្សតិ, សោ ការណេ, កស្មាតិ អត្ថោ, ឥមិនា វចនេនេវ យោនិសោ មនសិករោតោ នានប្បការបដិវេធសម្ភវតោ អគ្គិ វិយ ធូមេន ការិយេន ការណភូតោ សោ វិញ្ញាយតីតិ តទន្វយម្បិ អត្ថាបត្តិយា ទស្សេតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ យថារហំ. ‘‘ព្រហ្មជាលំ អាវុសោ កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិ បុច្ឆាវសេន អធុនា បករណប្បត្តស្ស វក្ខមានស្ស សុត្តស្ស ‘‘សុត’’ន្តិ បទេន វុច្ចមានំ ភគវតោ សម្មុខា សវនំ សមាធានមន្តរេន ន សម្ភវតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘អវិក្ខេបំ ទីបេតី’’តិ. ‘‘វិក្ខិត្តចិត្តស្សា’’តិអាទិនា ព្យតិរេកការណេន ញាបកហេតុំ ទស្សេត្វា តទេវ សមត្ថេតិ ‘‘តថា ហី’’តិអាទិនា. សព្ពសម្បត្តិយាតិ សព្ពេន អត្ថព្យញ្ជនទេសកបយោជនាទិនា សម្បត្តិយា. កិំ ឥមិនា បកាសិតន្តិ អាហ ‘‘យោនិសោ មនសិការេន ចេត្ថា’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ធម្មទ្វយេ. ‘‘ន ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ’’តិអាទិនា ការណភូតេន អវិក្ខេបេន, សប្បុរិសូបនិស្សយេន ច ផលភូតស្ស សទ្ធម្មស្សវនស្ស សិទ្ធិយា ឯវ សមត្ថនំ វុត្តំ, អវិក្ខេបេន បន សប្បុរិសូបនិស្សយស្ស សិទ្ធិយា សមត្ថនំ ន វុត្តំ. កស្មាតិ ចេ? វិក្ខិត្តចិត្តានំ សប្បុរិសេ បយិរុបាសនាភាវស្ស អត្ថតោ សិទ្ធត្តា. អត្ថវសេនេវ ហិ សោ បាកដោតិ ន វុត្តោ.

ឯត្ថាហ – យថា យោនិសោ មនសិការេន ផលភូតេន អត្តសម្មាបណិធិបុព្ពេកតបុញ្ញតានំ ការណភូតានំ ¶ សិទ្ធិ វុត្តា តទវិនាភាវតោ, ឯវំ អវិក្ខេបេន ផលភូតេន សទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយានំ ការណភូតានំ សិទ្ធិ វត្តព្ពា សិយា អស្សុតវតោ, សប្បុរិសូបនិស្សយវិរហិតស្ស ច តទភាវតោ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘ន ហិ វិក្ខិត្តចិត្តោ’’តិអាទិសមត្ថនវចនេន អវិក្ខេបេន, សប្បុរិសូបនិស្សយេន ច ការណភូតេន សទ្ធម្មស្សវនស្សេវ ផលភូតស្ស សិទ្ធិ វុត្តា, កស្មា បនេវំ វុត្តាតិ? វុច្ចតេ – អធិប្បាយន្តរសម្ភវតោ ហិ តថា សិទ្ធិ វុត្តា. អយំ បនេត្ថាធិប្បាយោ – សទ្ធម្មស្សវនសប្បុរិសូបនិស្សយា ន ឯកន្តេន អវិក្ខេបស្ស ការណំ ពាហិរការណត្តា, អវិក្ខេបោ បន សប្បុរិសូបនិស្សយោ វិយ សទ្ធម្មស្សវនស្ស ឯកន្តការណំ អជ្ឈត្តិកការណត្តា, តស្មា ឯកន្តការណេ ហោន្តេ កិមត្ថិយា អនេកន្តការណំ បតិ ផលភាវបរិកប្បនាតិ តថាយេវេតស្ស ¶ សិទ្ធិ វុត្តាតិ. ឯត្ថ ច បឋមំ ផលេន ការណស្ស សិទ្ធិទស្សនំ នទីបូរេន វិយ ឧបរិ វុដ្ឋិសព្ភាវស្ស, ទុតិយំ ការណេន ផលស្ស សិទ្ធិទស្សនំ ឯកន្តវស្សិនា វិយ មេឃវុដ្ឋានេន វុដ្ឋិបវត្តិយា.

‘‘អបរោ នយោ’’តិអាទិនា អញ្ញថាបិ ទីបេតព្ពត្ថមាហ, យស្មា ន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯវន្តិ…បេ… នានាការនិទ្ទេសោតិ ហេដ្ឋា វុត្តំ, សោ ច អាការោតិ សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាណវីថិសង្ខាតស្ស ចិត្តសន្តានស្ស នានាការេន អារម្មណេ បវត្តិយា នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណសង្ខាតោ សោ ភគវតោ វចនស្ស អត្ថព្យញ្ជនប្បភេទបរិច្ឆេទវសេន សកលសាសនសម្បត្តិឱគាហនាការោ. ឯវំ ភទ្ទកោតិ និរវសេសបរហិតបារិបូរិភាវការណត្តា ឯវំ យថាវុត្តេន នានត្ថព្យញ្ជនគ្គហណេន សុន្ទរោ សេដ្ឋោ, សមាសបទំ វា ឯតំ ឯវំ ឦទិសោ ភទ្ទោ យស្សាតិ កត្វា. ន បណិហិតោ អប្បណិហិតោ, សម្មា អប្បណិ ហិតោ អត្តា យស្សាតិ តថា, តស្ស. បច្ឆិមចក្កទ្វយសម្បត្តិន្តិ អត្តសម្មាបណិធិបុព្ពេកតបុញ្ញតាសង្ខាតគុណទ្វយសម្បត្តិំ. គុណស្សេវ ហិ អបរាបរវុត្តិយា បវត្តនដ្ឋេន ចក្កភាវោ. ចរន្តិ វា ឯតេន សត្តា សម្បត្តិភវំ, សម្បត្តិភវេសូតិ វា ចក្កំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចត្តារិមានិ ភិក្ខវេ, ចក្កានិ, យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សានំ ចតុចក្កំ វត្តតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.៣១) បច្ឆិមភាវោ ចេត្ថ ទេសនាក្កមវសេនេវ. បុរិមចក្កទ្វយសម្បត្តិន្តិ បតិរូបទេសវាសសប្បុរិសូបនិស្សយសង្ខាតគុណទ្វយសម្បត្តិំ. សេសំ វុត្តនយមេវ. តស្មាតិ បុរិមការណំ បុរិមស្សេវាតិ ឥធ ការណមាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា.

តេន កិំ បកាសិតន្តិ អាហ ‘‘ឥច្ចស្សា’’តិអាទិ. ឥតិ ឥមាយ ចតុចក្កសម្បត្តិយា ការណភូតាយ. អស្ស ថេរស្ស. បច្ឆិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយាតិ បច្ឆិមចក្កទ្វយស្ស អត្ថិភាវេន សិទ្ធិយា ¶ . អាសយសុទ្ធីតិ វិបស្សនាញាណសង្ខាតាយ អនុលោមិកខន្តិយា, កម្មស្សកតាញាណ-មគ្គញាណសង្ខាតស្ស យថាភូតញាណស្ស ចាតិ ទុវិធស្សាបិ អាសយស្ស អសុទ្ធិហេតុភូតានំ កិលេសានំ ទូរីភាវេន សុទ្ធិ. តទេវ ហិ ទ្វយំ វិវដ្ដនិស្សិតានំ សុទ្ធសត្តានំ អាសយោ. សម្មាបណិហិតត្តោ ហិ បុព្ពេ ច កតបុញ្ញោ សុទ្ធាសយោ ហោតិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សម្មាបណិហិតំ ចិត្តំ, សេយ្យសោ នំ តតោ ករេ’’តិ, (ធ. ប. ៤៣) ‘‘កតបុញ្ញោសិ ត្វំ អានន្ទ, បធានមនុយុញ្ជ ¶ ខិប្បំ ហោហិសិ អនាសវោ’’តិ (ទី. និ. ២.២០៧) ច. កេចិ បន ‘‘កត្តុកម្យតាឆន្ទោ អាសយោ’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ ‘‘តាយ ច អាសយសុទ្ធិយា អធិគមព្យត្តិសិទ្ធី’’តិ វចនេន វិរោធតោ. ឯវម្បិ មគ្គញាណសង្ខាតស្ស អាសយស្ស សុទ្ធិ ន យុត្តា តាយ អធិគមព្យត្តិសិទ្ធិយា អវត្តព្ពតោតិ? នោ ន យុត្តោ បុរិមស្ស មគ្គស្ស, បច្ឆិមានំ មគ្គានំ, ផលានញ្ច ការណភាវតោ. បយោគសុទ្ធីតិ យោនិសោមនសិការបុព្ពង្គមស្ស ធម្មស្សវនបយោគស្ស វិសទភាវេន សុទ្ធិ, សព្ពស្ស វា កាយវចីបយោគស្ស និទ្ទោសភាវេន សុទ្ធិ. បតិរូបទេសវាសី, ហិ សប្បុរិសសេវី ច យថាវុត្តវិសុទ្ធបយោគោ ហោតិ. តថាវិសុទ្ធេន យោនិសោមនសិការបុព្ពង្គមេន ធម្មស្សវនបយោគេន, វិប្បដិសារាភាវាវហេន ច កាយវចីបយោគេន អវិក្ខិត្តចិត្តោ បរិយត្តិយំ វិសារទោ ហោតិ, តថាភូតោ ច ថេរោ, តេន វិញ្ញាយតិ បុរិមចក្កទ្វយសិទ្ធិយា ថេរស្ស បយោគសុទ្ធិ សិទ្ធាវាតិ. តេន កិំ វិភាវិតន្តិ អាហ ‘‘តាយ ចា’’តិអាទិ. អធិគមព្យត្តិសិទ្ធីតិ បដិវេធសង្ខាតេ អធិគមេ ឆេកភាវសិទ្ធិ. អធិគមេតព្ពតោ ហិ បដិវិជ្ឈិតព្ពតោ បដិវេធោ ‘‘អធិគមោ’’តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ, អាគមោតិ ច បរិយត្តិ អាគច្ឆន្តិ អត្តត្ថបរត្ថាទយោ ឯតេន, អាភុសោ វា គមិតព្ពោ ញាតព្ពោតិ កត្វា.

តេន កិមនុភាវិតន្តិ អាហ ‘‘ឥតី’’តិអាទិ. ឥតីតិ ឯវំ វុត្តនយេន, តស្មា សិទ្ធត្តាតិ វា ការណនិទ្ទេសោ. វចនន្តិ និទានវចនំ លោកតោ, ធម្មតោ ច សិទ្ធាយ ឧបមាយ តមត្ថំ ញាបេតុំ ‘‘អរុណុគ្គំ វិយា’’តិអាទិមាហ. ‘‘ឧបមាយ មិធេកច្ចេ, អត្ថំ ជានន្តិ បណ្ឌិតា’’តិ (ជា. ២.១៩.២៤) ហិ វុត្តំ. អរុណោតិ សូរិយស្ស ឧទយតោ បុព្ពភាគេ ឧដ្ឋិតរំសិ, តស្ស ឧគ្គំ ឧគ្គមនំ ឧទយតោ ឧទយន្តស្ស ឧទយាវាសមុគ្គច្ឆតោ សូរិយស្ស បុព្ពង្គមំ បុរេចរំ ភវិតុំ អរហតិ វិយាតិ សម្ពន្ធោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អាគមាធិគមព្យត្តិយា ឦទិសស្ស ថេរស្ស វុត្តនិទានវចនំ ភគវតោ វចនស្ស បុព្ពង្គមំ ភវិតុមរហតិ, និទានភាវំ គតំ ហោតីតិ ឥទមត្ថជាតំ អនុភាវិតន្តិ.

ឥទានិ អបរម្បិ បុព្ពេ វុត្តស្ស អសម្មោហាសម្មោសសង្ខាតស្ស ទីបេតព្ពស្សត្ថស្ស ទីបកេហិ ឯវំ-សទ្ទ សុត-សទ្ទេហិ បកាសេតព្ពមត្ថំ បកាសេន្តោ ‘‘អបរោ នយោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ហិ ‘‘នានប្បការបដិវេធទីបកេន ¶ , សោតព្ពប្បភេទបដិវេធទីបកេនា’’តិ ច ឥមិនា តេហិ សទ្ទេហិ បុព្ពេ ¶ ទីបិតំ អសម្មោហាសម្មោសសង្ខាតំ ទីបេតព្ពត្ថមាហ អសម្មោហេន នានប្បការបដិវេធស្ស, អសម្មោសេន ច សោតព្ពប្បភេទបដិវេធស្ស សិជ្ឈនតោ. ‘‘អត្តនោ’’តិអាទីហិ បន បកាសេតព្ពត្ថំ. តេន វុត្តំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន ‘‘នានប្បការបដិវេធទីបកេនាតិអាទិនា ឯវំ-សទ្ទ សុត-សទ្ទានំ ថេរស្ស អត្ថព្យញ្ជនេសុ អសម្មោហាសម្មោសទីបនតោ ចតុបដិសម្ភិទាវសេន អត្ថយោជនំ ទស្សេតី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១). ហេតុគព្ភញ្ចេតំ បទទ្វយំ, នានប្បការបដិវេធសង្ខាតស្ស, សោតព្ពប្បភេទ-បដិវេធសង្ខាតស្ស ច ទីបេតព្ពត្ថស្ស ទីបកត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. សន្តស្ស វិជ្ជមានស្ស ភាវោ សព្ភាវោ, អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាហិ សម្បត្តិយា សព្ភាវោ តថា. ‘‘សម្ភវ’’ន្តិបិ បាឋោ, សម្ភវនំ សម្ភវោ, អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាសម្បត្តីនំ សម្ភវោ តថា. ឯវំ ឥតរត្ថាបិ. ‘‘សោតព្ពប្បភេទបដិវេធទីបកេនា’’តិ ឯតេន បន អយំ សុត-សទ្ទោ ឯវំ-សទ្ទសន្និធានតោ, វក្ខមានាបេក្ខាយ វា សាមញ្ញេនេវ វុត្តេបិ សោតព្ពធម្មវិសេសំ អាមសតីតិ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច សោតព្ពធម្មសង្ខាតាយ បាឡិយា និទស្សេតព្ពានំ ភាសិតត្ថបយោជនត្ថានំ, តីសុ ច ញាណេសុ បវត្តញាណស្ស នានប្បការភាវតោ តព្ភាវបដិវេធទីបកេន ឯវំ-សទ្ទេន អត្ថបដិភានបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវទីបនំ យុត្តំ, សោតព្ពធម្មស្ស បន អត្ថាធិគមហេតុតោ, តំវសេន ច តទវសេសហេតុប្បភេទស្ស គហិតត្តា, និរុត្តិភាវតោ ច សោតព្ពប្បភេទទីបកេន សុត-សទ្ទេន ធម្មនិរុត្តិបដិសម្ភិទាសម្បត្តិសព្ភាវទីបនំ យុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តទេវត្ថញ្ហិ ញាបេតុំ ‘‘អសម្មោហទីបកេន, អសម្មោសទីបកេនា’’តិ ច អវត្វា តថា វុត្តន្តិ.

ឯវំ អសម្មោហាសម្មោសសង្ខាតស្ស ទីបេតព្ពស្សត្ថស្ស ទីបកេហិ ឯវំ-សទ្ទ សុត-សទ្ទេហិ បកាសេតព្ពមត្ថំ បកាសេត្វា ឥទានិ យោនិសោមនសិការាវិក្ខេបសង្ខាតស្ស ទីបេតព្ពស្សត្ថស្ស ទីបកេហិបិ តេហិ បកាសេតព្ពមត្ថំ បកាសេន្តោ ‘‘ឯវន្តិ ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ហិ ‘‘ឯវន្តិ…បេ… ភាសមានោ, សុតន្តិ ឥទំ…បេ… ភាសមានោ’’តិ ច ឥមិនា តេហិ សទ្ទេហិ បុព្ពេ ទីបិតំ យោនិសោមនសិការាវិក្ខេបសង្ខាតំ ទីបេតព្ពត្ថមាហ, ‘‘ឯតេ មយា’’តិអាទីហិ បន បកាសេតព្ពត្ថំ សវនយោគទីបកន្តិ ច អវិក្ខេបវសេន សវនយោគស្ស សិជ្ឈនតោ តទេវ សន្ធាយាហ ¶ . តថា ហិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘សវនធារណវចីបរិចរិយា បរិយត្តិធម្មានំ វិសេសេន សោតាវធារណបដិពទ្ធាតិ តេ អវិក្ខេបទីបកេន សុតសទ្ទេន យោជេត្វា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១). មនោទិដ្ឋីហិ បរិយត្តិធម្មានំ អនុបេក្ខនសុប្បដិវេធា វិសេសតោ មនសិការបដិពទ្ធា, តស្មា តទ្ទីបកវចនេនេវ ឯតេ មយា ធម្មា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធាតិ ឥមមត្ថំ បកាសេតីតិ វុត្តំ ‘‘ឯវន្តិ ច…បេ… ទីបេតី’’តិ តត្ថ ធម្មាតិ បរិយត្តិធម្មា. មនសានុបេក្ខិតាតិ ‘‘ឥធ សីលំ កថិតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា, ឯត្តកាវ ឯត្ថ ¶ អនុសន្ធយោ’’តិអាទិភេទេន មនសា អនុបេក្ខិតា. ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធាតិ និជ្ឈានក្ខន្តិសង្ខាតាយ, ញាតបរិញ្ញាសង្ខាតាយ វា ទិដ្ឋិយា តត្ថ វុត្តរូបារូបធម្មេ ‘‘ឥតិ រូបំ, ឯត្តកំ រូប’’ន្តិអាទិនា សុដ្ឋុ វវត្ថាបេត្វា បដិវិទ្ធា.

សវនធារណវចីបរិចរិយា ច បរិយត្តិធម្មានំ វិសេសេន សោតាវធារណបដិពទ្ធា, តស្មា តទ្ទីបកវចនេនេវ ពហូ មយា ធម្មា សុតា ធាតា វចសា បរិចិតាតិ ឥមមត្ថំ បកាសេតីតិ វុត្តំ ‘‘សុតន្តិ ឥទំ…បេ… ទីបេតី’’តិ. តត្ថ សុតាតិ សោតទ្វារានុសារេន វិញ្ញាតា. ធាតាតិ សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តសីហវសា វិយ មនសិ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនេន ឧបធារិតា. វចសា បរិចិតាតិ បគុណតាសម្បាទនេន វាចាយ បរិចិតា សជ្ឈាយិតា. ឥទានិ បកាសេតព្ពត្ថទ្វយទីបកេន យថាវុត្តសទ្ទទ្វយេន វិភាវេតព្ពមត្ថំ វិភាវេន្តោ ‘‘តទុភយេនបី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តទុភយេនាតិ បុរិមនយេ, បច្ឆិមនយេ ច យថាវុត្តស្ស បកាសេតព្ពស្សត្ថស្ស បកាសកេន តេន ទុព្ពិធេន សទ្ទេន. អត្ថព្យញ្ជនបារិបូរិំ ទីបេន្តោតិ អាទរជននស្ស ការណវចនំ. តទេវ ការណំ ព្យតិរេកេន វិវរតិ, យុត្តិយា វា ទឡ្ហំ ករោតិ ‘‘អត្ថព្យញ្ជនបរិបុណ្ណញ្ហី’’តិអាទិនា. អសុណន្តោតិ ចេត្ថ លក្ខណេ, ហេតុម្ហិ វា អន្ត-សទ្ទោ. មហតា ហិតាតិ មហន្តតោ ហិតស្មា. បរិពាហិរោតិ សព្ពតោ ភាគេន ពាហិរោ.

ឯតេន បន វិភាវេតព្ពត្ថទីបកេន សទ្ទទ្វយេន អនុភាវេតព្ពត្ថមនុភាវេន្តោ ‘‘ឯវំ មេ សុតន្តិ ឥមិនា’’តិអាទិមាហ. បុព្ពេ វិសុំ វិសុំ អត្ថេ យោជិតាយេវ ឯតេ សទ្ទា ឥធ ឯកស្សេវានុភាវត្ថស្ស អនុភាវកភាវេន គហិតាតិ ញាបេតុំ ‘‘សកលេនា’’តិ វុត្តំ. កាមញ្ច មេ-សទ្ទោ ឥមស្មិំ ¶ ឋានេ បុព្ពេន យោជិតោ, តទបេក្ខានំ បន ឯវំ-សទ្ទ សុត-សទ្ទានំ សហចរណតោ, អវិនាភាវតោ ច តថា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តថាគតប្បវេទិតន្តិ តថាគតេន បការតោ វិទិតំ, ភាសិតំ វា. អត្តនោ អទហន្តោតិ អត្តនិ ‘‘មមេទ’’ន្តិ អដ្ឋបេន្តោ. ភុម្មត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. អសប្បុរិសភូមិន្តិ អសប្បុរិសវិសយំ, សោ ច អត្ថតោ អបកតញ្ញុតាសង្ខាតា ‘‘ឥធេកច្ចោ បាបភិក្ខុ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អត្តនោ ទហតី’’តិ (បារា. ១៩៥) ឯវំ មហាចោរទីបកេន ភគវតា វុត្តា អនរិយវោហារាវត្ថា, តថា ចាហ ‘‘តថាគត…បេ… អទហន្តោ’’តិ. ហុត្វាតិ ចេត្ថ សេសោ. តថា សាវកត្តំ បដិជានន្តោតិ សប្បុរិសភូមិឱក្កមនសរូបកថនំ. ននុ ច អានន្ទត្ថេរស្ស ‘‘មមេតំ វចន’’ន្តិ អធិមានស្ស, មហាកស្សបត្ថេរាទីនញ្ច តទាសង្កាយ អភាវតោ អសប្បុរិសភូមិសមតិក្កមាទិវចនំ និរត្ថកំ សិយាតិ? នយិទមេវំ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ វទន្តេន អយម្បិ អត្ថោ អនុភាវិតោតិ អត្ថស្សេវ ទស្សនតោ. តេន ហិ អនុភាវេតព្ពមត្ថំយេវ តថា ទស្សេតិ, ន បន អានន្ទត្ថេរស្ស អធិមានស្ស, មហាកស្សបត្ថេរាទីនញ្ច ¶ តទាសង្កាយ សម្ភវន្តិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. កេចិ បន ‘‘ទេវតានំ បរិវិតក្កាបេក្ខំ តថាវចនំ, តស្មា ឯទិសី ចោទនា អនវកាសា’’តិ វទន្តិ. តស្មិំ កិរ សមយេ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ ឯវំ ចេតសោ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ ‘‘ភគវា ច បរិនិព្ពុតោ, អយញ្ចាយស្មា អានន្ទោ ទេសនាកុសលោ, ឥទានិ ធម្មំ ទេសេតិ, សក្យកុលប្បសុតោ តថាគតស្ស ភាតា, ចូឡបិតុបុត្តោ ច, កិំ នុ ខោ សោ សយំ សច្ឆិកតំ ធម្មំ ទេសេតិ, ឧទាហុ ភគវតោយេវ វចនំ យថាសុត’’ន្តិ, តេសមេវ ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ តទភិបរិហរណត្ថំ អសប្បុរិសភូមិសមតិក្កមនាទិអត្ថោ អនុភាវិតោតិ. សាយេវ យថាវុត្តា អនរិយវោហារាវត្ថា អសទ្ធម្មោ, តទវត្ថានោក្កមនសង្ខាតា ច សាវកត្តបដិជាននា សទ្ធម្មោ. ឯវំ សតិ បរិយាយន្តរេន បុរិមត្ថមេវ ទស្សេតីតិ គហេតព្ពំ. អបិច កុហនលបនាទិវសេន បវត្តោ អកុសលរាសិ អសទ្ធម្មោ, តព្ពិរហិតភាវោ ច សទ្ធម្មោ. ‘‘កេវល’’ន្តិអាទិនាបិ វុត្តស្សេវត្ថស្ស បរិយាយន្តរេន ទស្សនំ, យថាវុត្តាយ អនរិយវោហារាវត្ថាយ បរិមោចេតិ. សាវកត្តំ បដិជាននេន សត្ថារំ អបទិសតីតិ អត្ថោ. អបិច សត្ថុកប្បាទិកិរិយតោ អត្តានំ បរិមោចេតិ តក្កិរិយាសង្កាយ ¶ សម្ភវតោ. ‘‘សត្ថុ ភគវតោយេវ វចនំ មយាសុត’’ន្តិ សត្ថារំ អបទិសតីតិ អត្ថន្តរមនុភាវនំ ហោតិ. ‘‘ជិនវចន’’ន្តិអាទិបិ បរិយាយន្តរទស្សនំ, អត្ថន្តរមនុភាវនមេវ វា. អប្បេតីតិ និទស្សេតិ. ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេសុ យថារហំ សត្តេ នេតីតិ នេត្តិ, ធម្មោយេវ នេត្តិ តថា. វុត្តនយេន ចេត្ថ ឧភយថា អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ.

អបរម្បិ អនុភាវេតព្ពមត្ថមនុភាវេតិ ‘‘អបិចា’’តិអាទិនា. តត្ថ ឧប្បាទិតភាវតន្តិ ទេសនាវសេន បវត្តិតភាវំ. បុរិមវចនំ វិវរន្តោតិ ភគវតា ទេសិតវសេន បុរិមតរំ សំវិជ្ជមានំ ភគវតា វចនមេវ ឧត្តានិំ ករោន្តោ, ឥទំ វចនន្តិ សម្ពន្ធោ. ចតូហិ វេសារជ្ជញាណេហិ វិសារទស្ស, វិសារទហេតុភូតចតុវេសារជ្ជញាណសម្បន្នស្ស វា. ទសញាណពលធរស្ស. សម្មាសម្ពុទ្ធភាវសង្ខាតេ ឧត្តមដ្ឋានេ ឋិតស្ស, ឧសភស្ស ឥទន្តិ វា អត្ថេន អាសភសង្ខាតេ អកម្បនសភាវភូតេ ឋានេ ឋិតស្ស. ‘‘ឯវមេវ ខោ ភិក្ខវេ, យទា តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតិ…បេ… សោ ធម្មំ ទេសេតី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៤.៣៣) សីហោបមសុត្តាទីសុ អាគតេន អនេកនយេន សីហនាទនទិនោ. សព្ពសត្តេសុ, សព្ពសត្តានំ វា ឧត្តមស្ស. ន ចេត្ថ និទ្ធារណលក្ខណាភាវតោ និទ្ធារណវសេន សមាសោ. សព្ពត្ថ ហិ សក្កតគន្ថេសុ, សាសនគន្ថេសុ ច ឯវមេវ វុត្តំ. ធម្មេន សត្តានមិស្សរស្ស. ធម្មស្សេវ ឥស្សរស្ស តទុប្បាទនវសេនាតិបិ វទន្តិ. សេសបទទ្វយំ តស្សេវត្ថស្ស បរិយាយន្តរទីបនំ. ធម្មេន លោកស្ស បទីបមិវ ភូតស្ស, តទុប្បាទកភាវេន វា ធម្មសង្ខាតបទីបសម្បន្នស្ស. ‘‘ធម្មកាយោតិ ភិក្ខវេ, តថាគតស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ (ទី. និ. ៣.១១៨) ហិ វុត្តំ. ធម្មេន លោកបដិសរណភូតស្ស, ធម្មសង្ខាតេន ¶ វា បដិសរណេន សម្បន្នស្ស. ‘‘យំនូនាហំ…បេ… តមេវ ធម្មំ សក្កត្វា គរុំ កត្វា មានេត្វា បូជេត្វា ឧបនិស្សាយ វិហរេយ្យ’’ន្តិ (អ. និ. ៤.២១; សំ. និ. ១.១៧៣) ហិ វុត្តំ. សទ្ធិន្ទ្រិយាទិសទ្ធម្មសង្ខាតស្ស វរចក្កស្ស បវត្តិនោ, សទ្ធម្មានមេតស្ស វា អាណាចក្កវរស្ស បវត្តិនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តស្ស ភគវតោ ឥទំ វចនំ សម្មុខាវ មយា បដិគ្គហិតន្តិ យោជេតព្ពំ. ព្យញ្ជនេតិ បទសមុទាយភូតេ វាក្យេ. កង្ខា វា វិមតិ វាតិ ឯត្ថ ទឡ្ហតរំ និវិដ្ឋា វិចិកិច្ឆា កង្ខា. នាតិសំសប្បនំ មតិភេទមត្តំ វិមតិ. សម្មុខា បដិគ្គហិតមិទំ មយាតិ តថា អកត្តព្ពភាវការណវចនំ. អត្តនា ឧប្បាទិតភាវំ អប្បដិជានន្តោ បុរិមវចនំ ¶ វិវរន្តោតិ បន អស្សទ្ធិយវិនាសនស្ស, សទ្ធាសម្បទមុប្បាទនស្ស ច ការណវចនំ. ‘‘តេនេត’’ន្តិអាទិនា យថាវុត្តមេវត្ថំ ឧទានវសេន ទស្សេតិ.

‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ ឯវំ វទន្តោ គោតមគោត្តស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាវកោ, គោតមគោត្តសម្ពន្ធោ វា សាវកោ អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតា ភាសិតភាវស្ស, សម្មុខា បដិគ្គហិតភាវស្ស ច សូចនតោ, តថាសូចនេនេវ ច ខលិតទុន្និរុត្តាទិគហណទោសាភាវស្ស សិជ្ឈនតោ សាសនេ អស្សទ្ធំ វិនាសយតិ, សទ្ធំ វឌ្ឍេតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច បញ្ចមាទយោ តិស្សោ អត្ថយោជនា អាការាទិអត្ថេសុ អគ្គហិតវិសេសមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា ទស្សិតា, តតោ បរា តិស្សោ អាការត្ថមេវ ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា វិភាវិតា, បច្ឆិមា បន តិស្សោ យថាក្កមំ អាការត្ថំ, និទស្សនត្ថំ, អវធារណត្ថញ្ច ឯវំ-សទ្ទំ គហេត្វា យោជិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘ទស្សនំ ទីបនញ្ចាបិ, បកាសនំ វិភាវនំ;

អនុភាវនមិច្ចត្ថោ, កិរិយាយោគេន បញ្ចធា.

ទស្សិតោ បរម្បរាយ, សិទ្ធោ នេកត្ថវុត្តិយា;

ឯវំ មេ សុតមិច្ចេត្ថ, បទត្តយេ នយញ្ញុនា’’តិ.

ឯក-សទ្ទោ បន អញ្ញសេដ្ឋាសហាយសង្ខ្យាទីសុ ទិស្សតិ. តថា ហេស ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ច, ឥទមេវ សច្ចំ មោឃមញ្ញន្តិ ឥត្ថេកេ អភិវទន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ៣.២៧) អញ្ញត្ថេ ទិស្សតិ, ‘‘ចេតសោ ឯកោទិភាវ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២២៨; បារា. ១១) សេដ្ឋេ, ‘‘ឯកោវូបកដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៤០៥; ទី. និ. ២.២១៥; ម. និ. ១.៨០; សំ. និ. ៣.៦៣; វិភ. ៤.៤៤៥) អសហាយេ, ‘‘ឯកោវ ខោ ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ច ព្រហ្មចរិយវាសាយា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.២៩) សង្ខ្យាយំ, ឥធាបិ សង្ខ្យាយមេវាតិ ¶ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯកន្តិ គណនបរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ’’តិ (ឥតិវុ. អដ្ឋ. ១; ទី. និ. ដី. ១.បរិព្ពាជកកថាវណ្ណនា) ឯកោយេវេស សមយោ, ន ទ្វេ វា តយោ វាតិ ឩនាធិកាភាវេន គណនស្ស បរិច្ឆេទនិទ្ទេសោ ឯកន្តិ អយំ សទ្ទោតិ អត្ថោ, តេន កស្ស បរិច្ឆិន្ទនន្តិ អនុយោគេ សតិ ¶ ‘‘សមយ’’ន្តិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សមយន្តិ បរិច្ឆិន្ននិទ្ទេសោ’’តិ. ឯវំ បរិច្ឆេទបរិច្ឆិន្នវសេន វុត្តេបិ ‘‘អយំ នាម សមយោ’’តិ សរូបតោ អនិយមិតត្តា អនិយមិតវចនមេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ឯកំ…បេ…. ទីបន’’ន្តិ ឥមិនា.

ឥទានិ សមយសទ្ទស្ស អនេកត្ថវុត្តិតំ អត្ថុទ្ធារវសេន ទស្សេត្វា ឥធាធិប្បេតមត្ថំ និយមេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថាតិ តស្មិំ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ បទទ្វយេ, សមភិនិវិដ្ឋោ សមយ សទ្ទោតិ សម្ពន្ធោ. ន បន ទិស្សតីតិ តេស្វេកស្មិំយេវ អត្ថេ ឥធ បវត្តនតោ. សមវាយេតិ បច្ចយសាមគ្គិយំ, ការណសមវាយេតិ អត្ថោ. ខណេតិ ឱកាសេ. ហេតុទិដ្ឋីសូតិ ហេតុម្ហិ ចេវ លទ្ធិយញ្ច. អស្សាតិ សមយសទ្ទស្ស. កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយាតិ ឯត្ថ កាលោ នាម ឧបសង្កមនស្ស យុត្តកាលោ. សមយោ នាម តស្សេវ បច្ចយសាមគ្គី, អត្ថតោ បន តទនុរូបសរីរពលញ្ចេវ តប្បច្ចយបរិស្សយាភាវោ ច. ឧបាទានំ នាម ញាណេន តេសំ គហណំ, តស្មា យថាវុត្តំ កាលញ្ច សមយញ្ច បញ្ញាយ គហេត្វា ឧបធារេត្វាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ អម្ហាកំ ស្វេ គមនស្ស យុត្តកាលោ ភវិស្សតិ, កាយេ ពលមត្តា ច ផរិស្សតិ, គមនបច្ចយា ច អញ្ញោ អផាសុវិហារោ ន ភវិស្សតិ, អថេតំ កាលញ្ច គមនការណសមវាយសង្ខាតំ សមយញ្ច ឧបធារេត្វា អប្បេវ នាម ស្វេបិ អាគច្ឆេយ្យាមាតិ. ខណោតិ ឱកាសោ. តថាគតុប្បាទាទិកោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ តប្បច្ចយបដិលាភហេតុត្តា. ខណោ ឯវ ច សមយោ. យោ ‘‘ខណោ’’តិ ច ‘‘សមយោ’’តិ ច វុច្ចតិ, សោ ឯកោវាតិ អធិប្បាយោ. ទិយឌ្ឍោ មាសោ សេសោ គិម្ហានំ ឧណ្ហសមយោ. វស្សានស្ស បឋមោ មាសោ បរិឡាហសមយោ. មហាសមយោតិ មហាសមូហោ. សមាសោ វា ឯស, ព្យាសោ វា. បវុដ្ឋំ វនំ បវនំ, តស្មិំ, កបិលវត្ថុសាមន្តេ មហាវនសង្ខាតេ វនសណ្ឌេតិ អត្ថោ. សមយោបិ ខោតិ ឯត្ថ សមយោតិ សិក្ខាបទបូរណស្ស ហេតុ. ភទ្ទាលីតិ តស្ស ភិក្ខុស្ស នាមំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – តយា ភទ្ទាលិ បដិវិជ្ឈិតព្ពយុត្តកំ ឯកំ ការណំ អត្ថិ, តម្បិ តេ ន បដិវិទ្ធំ ន សល្លក្ខិតន្តិ. កិំ តំ ការណន្តិ អាហ ‘‘ភគវាបិ ខោ’’តិអាទិ.

‘‘ឧគ្គហមានោ’’តិអាទីសុ មានោតិ តស្ស បរិព្ពាជកស្ស បកតិនាមំ, កិញ្ចិ កិញ្ចិ បន សិប្បំ ឧគ្គហេតុំ សមត្ថតាយ ‘‘ឧគ្គហមានោ’’តិ នំ ¶ សញ្ជានន្តិ, តស្មា ‘‘ឧគ្គហមានោ’’តិ វុច្ចតិ. សមណមុណ្ឌិកស្ស បុត្តោ សមណមុណ្ឌិកាបុត្តោ. សោ កិរ ទេវទត្តស្ស ឧបដ្ឋាកោ. សមយំ ទិដ្ឋិំ ¶ បការេន វទន្តិ ឯត្ថាតិ សមយប្បវាទកោ, តស្មិំ, ទិដ្ឋិប្បវាទកេតិ អត្ថោ. តស្មិំ កិរ ឋានេ ចង្កីតារុក្ខបោក្ខរសាតិប្បភូតយោ ព្រាហ្មណា, និគណ្ឋាចេលកបរិព្ពាជកាទយោ ច បព្ពជិតា សន្និបតិត្វា អត្តនោ អត្តនោ សមយំ បការេន វទន្តិ កថេន្តិ ទីបេន្តិ, តស្មា សោ អារាមោ ‘‘សមយប្បវាទកោ’’តិ វុច្ចតិ. ស្វេវ តិន្ទុកាចីរសង្ខាតាយ តិម្ពរូសករុក្ខបន្តិយា បរិក្ខិត្តត្តា ‘‘តិន្ទុកាចីរោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯកា សាលា ឯត្ថាតិ ឯកសាលកោ. យស្មា បនេត្ថ បឋមំ ឯកា សាលា អហោសិ, បច្ឆា បន មហាបុញ្ញំ បោដ្ឋបាទបរិព្ពាជកំ និស្សាយ ពហូ សាលា កតា, តស្មា តមេវ បឋមំ កតំ ឯកំ សាលំ ឧបាទាយ លទ្ធបុព្ពនាមវសេន ‘‘ឯកសាលកោ’’តិ វុច្ចតិ. មល្លិកាយ នាម បសេនទិរញ្ញោ ទេវិយា ឧយ្យានភូតោ សោ បុប្ផផលសច្ឆន្នោ អារាមោ, តេន វុត្តំ ‘‘មល្លិកាយ អារាមេ’’តិ. បដិវសតីតិ តស្មិំ ផាសុតាយ វសតិ.

ទិដ្ឋេ ធម្មេតិ បច្ចក្ខេ អត្តភាវេ. អត្ថោតិ វុឌ្ឍិ. កម្មកិលេសវសេន សម្បរេតព្ពតោ សម្មា បាបុណិតព្ពតោ សម្បរាយោ, បរលោកោ, តត្ថ និយុត្តោ សម្បរាយិកោ, បរលោកត្ថោ. អត្ថាភិសមយាតិ យថាវុត្តឧភយត្ថសង្ខាតហិតបដិលាភា. សម្បរាយិកោបិ ហិ អត្ថោ ការណស្ស និប្ផន្នត្តា បដិលទ្ធោ នាម ហោតីតិ តំ អត្ថទ្វយមេកតោ កត្វា ‘‘អត្ថាភិសមយា’’តិ វុត្តំ. ធិយា បញ្ញាយ តំតទត្ថេ រាតិ គណ្ហាតិ, ធី វា បញ្ញា ឯតស្សត្ថីតិ ធីរោ. បណ្ឌា វុច្ចតិ បញ្ញា. សា ហិ សុខុមេសុបិ អត្ថេសុ បឌតិ គច្ឆតិ, ទុក្ខាទីនំ វា បីឡនាទិអាការំ ជានាតីតិ បណ្ឌា. តាយ ឥតោ គតោតិ បណ្ឌិតោ. អថ វា ឥតា សញ្ជាតា បណ្ឌា ឯតស្ស, បឌតិ វា ញាណគតិយា គច្ឆតីតិ បណ្ឌិតោ. សម្មា មានាភិសមយាតិ មានស្ស សម្មា បហានេន. សម្មាតិ ចេត្ថ អគ្គមគ្គញាណេន សមុច្ឆេទប្បហានំ វុត្តំ. អន្តន្តិ អវសានំ. បីឡនំ តំសមង្គិនោ ហិំសនំ អវិប្ផារិតាករណំ. តទេវ អត្ថោ តថា ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា. សមេច្ច បច្ចយេហិ កតភាវោ សង្ខតដ្ឋោ. ទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន សន្តាបនំ បរិទហនំ សន្តាបដ្ឋោ. ជរាយ, មរណេន ចាតិ ទ្វិធា វិបរិណាមេតព្ពោ វិបរិណាមដ្ឋោ ¶ . អភិសមេតព្ពោ បដិវិជ្ឈិតព្ពោ អភិសមយដ្ឋោ, បីឡនាទីនិយេវ. តានិ ហិ អភិសមេតព្ពភាវេន ឯកីភាវមុបនេត្វា ‘‘អភិសមយដ្ឋោ’’តិ វុត្តានិ. អភិសមយស្ស វា បដិវេធស្ស អត្ថោ គោចរោ អភិសមយដ្ឋោតិ តានិយេវ តព្ពិសយ-ភាវូបគមន-សាមញ្ញតោ ឯកត្តេន វុត្តានិ. ឯត្ថ ច ឧបសគ្គានំ ជោតកមត្តត្តា តស្ស តស្ស អត្ថស្ស វាចកោ សមយសទ្ទោ ឯវាតិ សមយសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេបិ សឧបសគ្គោ អភិសមយោ វុត្តោ.

តេសុ បន អត្ថេសុ អយំ វចនត្ថោ – សហការីការណវសេន សន្និជ្ឈំ សមេតិ សមវេតីតិ សមយោ, សមវាយោ. សមេតិ សមាគច្ឆតិ មគ្គព្រហ្មចរិយមេត្ថ តទាធារបុគ្គលវសេនាតិ សមយោ, ខណោ. សមេន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន វា សំគច្ឆន្តិ ធម្មា, សត្តា វា សហជាតាទីហិ, ឧប្បាទាទីហិ ចាតិ ¶ សមយោ, កាលោ. ធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ ហិ អត្ថតោ អភូតោបិ កាលោ ធម្មប្បវត្តិយា អធិករណំ, ករណំ វិយ ច បរិកប្បនាមត្តសិទ្ធេន រូបេន វោហរីយតិ. សមំ, សម្មា វា អវយវានំ អយនំ បវត្តិ អវដ្ឋានន្តិ សមយោ, សមូហោ យថា ‘‘សមុទាយោ’’តិ. អវយវានំ សហាវដ្ឋានមេវ ហិ សមូហោ, ន បន អវយវវិនិមុត្តោ សមូហោ នាម កោចិ បរមត្ថតោ អត្ថិ. បច្ចយន្តរសមាគមេ ឯតិ ផលំ ឧប្បជ្ជតិ, បវត្តតិ វា ឯតស្មាតិ សមយោ, ហេតុ យថា ‘‘សមុទយោ’’តិ. សោ ហិ បច្ចយន្តរសមាគមនេនេវ អត្តនោ ផលំ ឧប្បាទដ្ឋិតិសមង្គីភាវំ ករោតិ. សមេតិ សំយោជនភាវតោ សម្ពន្ធោ ហុត្វា ឯតិ អត្តនោ វិសយេ បវត្តតិ, ទឡ្ហគ្គណភាវតោ វា តំសញ្ញុត្តា សត្តា អយន្តិ ឯតេន យថាភិនិវេសំ បវត្តន្តីតិ សមយោ, ទិដ្ឋិ. ទិដ្ឋិសំយោជនេន ហិ សត្តា អតិវិយ ពជ្ឈន្តិ. សមិតិ សង្គតិ សមោធានំ សមយោ, បដិលាភោ. សមស្ស និរោធស្ស យានំ បាបុណនំ, សម្មា វា យានំ អបគមោ អប្បវត្តិ សមយោ, បហានំ. អភិមុខំ ញាណេន សម្មា ឯតព្ពោ អភិគន្តព្ពោតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ អវិបរីតោ សភាវោ. អភិមុខភាវេន តំ តំ សភាវំ សម្មា ឯតិ គច្ឆតិ ពុជ្ឈតីតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ យថាភូតសភាវាវពោធោ.

ននុ ច អត្ថមត្តំ យថាធិប្បេតំ បតិ សទ្ទា អភិនិវិសន្តីតិ ន ឯកេន សទ្ទេន អនេកេ អត្ថា អភិធីយន្តិ, អថ កស្មា ឥធ សមយសទ្ទស្ស អនេកធា អត្ថោ វុត្តោតិ? សច្ចមេតំ សទ្ទវិសេសេ អបេក្ខិតេ សទ្ទវិសេសេ ¶ ហិ អបេក្ខិតេ ន ឯកេន សទ្ទេន អនេកត្ថាភិធានំ សម្ភវតិ. ន ហិ យោ កាលាទិអត្ថោ សមយ-សទ្ទោ, សោយេវ សមូហាទិអត្ថំ វទតិ. ឯត្ថ បន តេសំ តេសមត្ថានំ សមយសទ្ទវចនីយតាសាមញ្ញមុបាទាយ អនេកត្ថតា សមយ-សទ្ទស្ស វុត្តាតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថុទ្ធារេ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘សាមញ្ញវចនីយតំ, ឧបាទាយ អនេកធា;

អត្ថំ វទេ ន ហិ សទ្ទោ, ឯកោ នេកត្ថកោ សិយា’’តិ.

សមវាយាទិអត្ថានំ ឥធ អសម្ភវតោ, កាលស្សេវ ច អបទិសិតព្ពត្តា ‘‘ឥធ បនស្ស កាលោ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ទេសទេសកាទីនំ វិយ ហិ កាលស្ស និទានភាវេន អធិប្បេតត្តា សោបិ ឥធ អបទិសីយតិ. ‘ឥមិនា កីទិសំ កាលំ ទីបេតីតិ អាហ ‘‘តេនា’’តិអាទិ. តេនាតិ កាលត្ថេន សមយ-សទ្ទេន. អឌ្ឍមាសោ បក្ខវសេន វុត្តោ, បុព្ពណ្ហាទិកោ ទិវសភាគវសេន, បឋមយាមាទិកោ បហារវសេន. អាទិ-សទ្ទេន ខណលយាទយោ សង្គហិតា, អនិយមិតវសេន ឯកំ កាលំ ទីបេតីតិ អត្ថោ.

កស្មា ¶ បនេត្ថ អនិយមិតវសេន កាលោ និទ្ទិដ្ឋោ, ន ឧតុសំវច្ឆរាទិនា និយមិតវសេនាតិ អាហ ‘‘តត្ថ កិញ្ចាបី’’តិអាទិ. កិញ្ចាបិ បញ្ញាយ វិទិតំ សុវវត្ថាបិតំ, តថាបីតិ សម្ពន្ធោ. វចសា ធារេតុំ វា សយំ ឧទ្ទិសិតុំ វា បរេន ឧទ្ទិសាបេតុំ វា ន សក្កា នានប្បការភាវតោ ពហុ ច វត្តព្ពំ ហោតិ យាវ កាលប្បភេទោ, តាវ វត្តព្ពត្តា. ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តេ បន ន សោ កាលប្បភេទោ អត្ថិ, យោ ឯត្ថានន្តោគធោ សិយាតិ ទស្សេតិ ‘‘ឯកេនេវ បទេន តមត្ថំ សមោធានេត្វា’’តិ ឥមិនា. ឯវំ លោកិយសម្មតកាលវសេន សមយត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សាសនេ បាកដកាលវសេន សមយត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យេ វា ឥមេ’’តិអាទិ វុត្តំ. អបិច ឧតុសំវច្ឆរាទិវសេន និយមំ អកត្វា សមយសទ្ទស្ស វចនេ អយម្បិ គុណោ លទ្ធោយេវាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ វា ឥមេ’’តិអាទិមាហ. សាមញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតិ តស្សា វិសេសបរិហារវិសយត្តា. តត្ថ យេ ឥមេ សមយាតិ សម្ពន្ធោ. ភគវតោ មាតុកុច្ឆិឱក្កមនកាលោ ចេត្ថ គព្ភោក្កន្តិសមយោ. ចត្តារិ និមិត្តានិ បស្សិត្វា សំវេជនកាលោ សំវេគសមយោ. ឆព្ពស្សានិ សម្ពោធិសមធិគមាយ ចរិយកាលោ ¶ ទុក្ករការិកសមយោ. ទេវសិកំ ឈានផលសមាបត្តីហិ វីតិនាមនកាលោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ, វិសេសតោ បន សត្តសត្តាហានិ ឈានសមាបត្តិវឡញ្ជនកាលោ. បញ្ចចត្តាលីសវស្សានិ តំតំធម្មទេសនាកាលោ ទេសនាសមយោ. អាទិ-សទ្ទេន យមកបាដិហារិយសមយាទយោ សង្គណ្ហាតិ. បកាសាតិ ទសសហស្សិលោកធាតុបកម្បនឱភាសបាតុភាវាទីហិ បាកដា. ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តេ តទញ្ញេបិ សមយា សន្តីតិ អត្ថាបត្តិតោ តេសុ សមយេសុ ឥធ ទេសនាសមយសង្ខាតោ សមយវិសេសោ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តោតិ ទីបេតីតិ អធិប្បាយោ.

យថាវុត្តប្បភេទេសុយេវ សមយេសុ ឯកទេសំ បការន្តរេហិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘យោ ចាយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ហិ ញាណកិច្ចសមយោ, អត្តហិតបដិបត្តិសមយោ ច អភិសម្ពោធិសមយោយេវ. អរិយតុណ្ហីភាវសមយោ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ. ករុណាកិច្ចបរហិតបដិបត្តិធម្មិកថាសមយោ ទេសនាសមយោ, តស្មា តេសុ វុត្តប្បភេទេសុ សមយេសុ ឯកទេសោវ បការន្តរេន ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘សន្និបតិតានំ វោ ភិក្ខវេ ទ្វយំ ករណីយំ ធម្មី កថា វា អរិយោ វា តុណ្ហីភាវោ’’តិ (ឧទា. ១២) វុត្តសមយេ សន្ធាយ ‘‘សន្និបតិតានំ ករណីយទ្វយសមយេសូ’’តិ វុត្តំ. តេសុបិ សមយេសូតិ ករុណាកិច្ចបរហិតបដិបត្តិធម្មិកថាទេសនាសមយេសុបិ. អញ្ញតរំ សមយំ សន្ធាយ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វុត្តំ អត្ថតោ អភេទត្តា.

អញ្ញត្ថ វិយ ភុម្មវចនេន ច ករណវចនេន ច និទ្ទេសមកត្វា ឥធ ឧបយោគវចនេន និទ្ទេសបយោជនំ និទ្ធារេតុកាមោ បរម្មុខេន ចោទនំ សមុដ្ឋបេតិ ‘‘កស្មា បនេត្ថា’’តិអាទិនា. ឯត្ថាតិ ¶ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ ឥមស្មិំ បទេ, ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោ យថាតិ សម្ពន្ធោ. ភវន្តិ ឯត្ថាតិ ភុម្មំ, ឱកាសោ, តត្ថ បវត្តំ វចនំ វិភត្តិ ភុម្មវចនំ. ករោតិ កិរិយមភិនិប្ផាទេភិ ឯតេនាតិ ករណំ, កិរិយានិប្ផត្តិការណំ. ឧបយុជ្ជិតព្ពោ កិរិយាយាតិ ឧបយោគោ, កម្មំ, តត្ថ វចនំ តថា. ‘‘តត្ថា’’តិអាទិនា យថាវុត្តចោទនំ បរិហរតិ. តត្ថាតិ តេសុ អភិធម្មតទញ្ញសុត្តបទវិនយេសុ. តថាតិ ភុម្មវចនករណវចនេហិ អត្ថសម្ភវតោ ចាតិ យោជេតព្ពំ, អធិករណភាវេនភាវលក្ខណត្ថានំ, ហេតុករណត្ថានញ្ច ¶ សម្ភវតោតិ អត្ថោ. ឥធាតិ ឥធស្មិំ សុត្តបទេ. អញ្ញថាតិ ឧបយោគវចនេន. អត្ថសម្ភវតោតិ អច្ចន្តសំយោគត្ថស្ស សម្ភវតោ.

‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិ តព្ពិវរណំ. ឥតោតិ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ សុត្តបទតោ. អធិករណត្ថោតិ អាធារត្ថោ. ភវនំ ភាវោ, កិរិយា, កិរិយាយ កិរិយន្តរលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ, តទេវត្ថោ តថា. កេន សមយត្ថេន ឥទំ អត្ថទ្វយំ សម្ភវតីតិ អនុយោគេ សតិ តទត្ថទ្វយសម្ភវានុរូបេន សមយត្ថេន, តំ ទឡ្ហំ ករោន្តោ ‘‘អធិករណញ្ហី’’តិអាទិមាហ. បទត្ថតោយេវ ហិ យថាវុត្តមត្ថទ្វយំ សិទ្ធំ, វិភត្តិ បន ជោតកមត្តា. តត្ថ កាលសង្ខាតោ, កាលសទ្ទស្ស វា អត្ថោ យស្សាតិ កាលត្ថោ. សមូហសង្ខាតោ, ‘សមូហសទ្ទស្ស វា អត្ថោ យស្សាតិ សមូហត្ថោ, កោ សោ? សមយោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កាលត្ថោ, សមូហត្ថោ ច សមយោ តត្ថ អភិធម្មេ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ អធិករណំ អាធារោតិ, យស្មិំ កាលេ, ធម្មបុញ្ជេ វា កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ កាលេ, ធម្មបុញ្ជេ វា ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ អយញ្ហិ តត្ថ អត្ថោ. ននុ ចាយំ ឧបាទាបញ្ញត្តិមត្តោ កាលោ, វោហារមត្តោ ច សមូហោ, សោ កថំ អធិករណំ សិយា តត្ថ វុត្តធម្មានន្តិ? នាយំ ទោសោ. យថា ហិ កាលោ សយំ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ សភាវធម្មបរិច្ឆិន្នត្តា អាធារភាវេន បញ្ញាតោ, សភាវធម្មបរិច្ឆិន្នោ ច តង្ខណប្បវត្តានំ តតោ បុព្ពេ, បរតោ ច អភាវតោ ‘‘បុព្ពណ្ហេជាតោ, សាយន្ហេ អាគច្ឆតី’’តិអាទីសុ, សមូហោ ច អវយវវិនិមុត្តោ វិសុំ អវិជ្ជមានោបិ កប្បនាមត្តសិទ្ធត្តា អវយវានំ អាធារភាវេន បញ្ញាបីយតិ ‘‘រុក្ខេ សាខា, យវរាសិយំ បត្តសម្ភូតោ’’តិអាទីសុ, ឯវមិធាបិ សភាវធម្មបរិច្ឆិន្នត្តា, កប្បនាមត្តសិទ្ធត្តា ច តទុភយំ តត្ថ វុត្តធម្មានំ អធិករណភាវេន បញ្ញាបីយតីតិ.

‘‘ខណសមវាយហេតុសង្ខាតស្សា’’តិអាទិ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថសម្ភវទស្សនំ. តត្ថ ខណោ នាម អដ្ឋក្ខណវិនិមុត្តោ នវមោ ពុទ្ធុប្បាទក្ខណោ, យានិ វា បនេតានិ ‘‘ចត្តារិមានិ ភិក្ខវេ, ចក្កានិ, យេហិ ¶ សមន្នាគតានំ ទេវមុស្សានំ ចតុចក្កំ បវត្តតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣១) ឯត្ថ ¶ បតិរូបទេសវាសោ សប្បុរិសូបនិស្សយោ អត្តសម្មាបណីធិ បុព្ពេកតបុញ្ញតាតិ ចត្តារិ ចក្កានិ វុត្តានិ, តានិ ឯកជ្ឈំ កត្វា ឱកាសដ្ឋេន ‘‘ខណោ’’តិ វេទិតព្ពានិ. តានិ ហិ កុសលុប្បត្តិយា ឱកាសភូតានិ. សមវាយោ នាម ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.២០៤; ៣.៤២១, ៤២៥, ៤២៦; សំ. និ. ២.៤៣, ៤៤; សំ. និ. ៣.៦០; កថា. ៤៦៥, ៤៦៧) និទ្ទិដ្ឋា ចក្ខុវិញ្ញាណាទិសាធារណផលនិប្ផាទកត្តេន សណ្ឋិតា ចក្ខុរូបាទិបច្ចយសាមគ្គី. ចក្ខុរូបាទីនញ្ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិ សាធារណផលំ. ហេតុ នាម យោនិសោមនសិការាទិជនកហេតុ. យថាវុត្តស្ស ខណសង្ខាតស្ស, សមវាយសង្ខាតស្ស, ហេតុសង្ខាតស្ស ច សមយស្ស សត្តាសង្ខាតេន ភាវេន តេសំ ផស្សាទីនំ ធម្មានំ សត្តាសង្ខាតោ ភាវោ លក្ខីយតិ វិញ្ញាយតីតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ‘‘គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, ទុទ្ធាសុ អាគតោ’’តិ ឯត្ថ ទោហនកិរិយាយ គមនកិរិយា លក្ខីយតិ, ឯវមិធាបិ យថាវុត្តស្ស សមយស្ស សត្តាកិរិយាយ ចិត្តស្ស ឧប្បាទកិរិយា, ផស្សាទីនំ ភវនកិរិយា ច លក្ខីយតីតិ. ននុ ចេត្ថ សត្តាកិរិយា អវិជ្ជមានាវ, កថំ តាយ លក្ខីយតីតិ? សច្ចំ, តថាបិ ‘‘យស្មិំ សមយេ’’តិ ច វុត្តេ សតីតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយមានោ ឯវហោតិ អញ្ញកិរិយាសម្ពន្ធាភាវេ បទត្ថស្ស សត្តាវិរហាភាវតោ, តស្មា អត្ថតោ គម្យមានាយ តាយ សត្តាកិរិយាយ លក្ខីយតីតិ. អយញ្ហិ តត្ថ អត្ថោ – យស្មិំ យថាវុត្តេ ខណេ, បច្ចយសមវាយេ, ហេតុម្ហិ វា សតិ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ ខណេ, បច្ចយសមវាយេ, ហេតុម្ហិ វា សតិ ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ. អយំ បន អត្ថោ អភិធម្មេយេវ (អដ្ឋសា. កាមាវចរកុសលបទភាជនីយេ) និទស្សនវសេន វុត្តោ, យថារហមេស នយោ អញ្ញេសុបិ សុត្តបទេសូតិ. តស្មាតិ អធិករណត្ថស្ស, ភាវេនភាវលក្ខណត្ថស្ស ច សម្ភវតោ. តទត្ថជោតនត្ថន្តិ តទុភយត្ថស្ស សមយសទ្ទត្ថភាវេន វិជ្ជមានស្សេវ ភុម្មវចនវសេន ទីបនត្ថំ. វិភត្តិយោ ហិ បទីបោ វិយ វត្ថុនោ វិជ្ជមានស្សេវ អត្ថស្ស ជោតកាតិ, អយមត្ថោ សទ្ទសត្ថេសុ បាកដោយេវ.

ហេតុអត្ថោ, ករណត្ថោ ច សម្ភវតីតិ ‘‘អន្នេន វសតិ, វិជ្ជាយ វសតី’’តិអាទីសុ វិយ ហេតុអត្ថោ, ‘‘ផរសុនា ឆិន្ទតិ, កុទាលេន ខណតី’’តិអាទីសុ ¶ វិយ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ. កថំ បន សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘យោ ហិ សោ’’តិអាទិ. វិនយេ (បារា. ២០) អាគតសិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាចនវត្ថុវសេន ថេរំ មរិយាទំ កត្វា ‘‘សារិបុត្តាទីហិបិ ទុវិញ្ញេយ្យោ’’តិ វុត្តំ. តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេនាតិ ឯត្ថ បន តំតំវត្ថុវីតិក្កមោវ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហេតុ ចេវ ករណញ្ច. តថា ហិ យទា ភគវា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា បឋមមេវ តេសំ តេសំ តត្ថ តត្ថ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុភូតំ តំ តំ វីតិក្កមំ អបេក្ខមានោ វិហរតិ ¶ , តទា តំ តំ វីតិក្កមំ អបេក្ខិត្វា តទត្ថំ វសតីតិ សិទ្ធោ វត្ថុវីតិក្កមស្ស សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុភាវោ ‘‘អន្នេនវសតី’’តិអាទីសុ អន្នមបេក្ខិត្វា តទត្ថំ វសតីតិអាទិនា ការណេន អន្នាទីនំ ហេតុភាវោ វិយ. សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកាលេ បន តេនេវ បុព្ពសិទ្ធេន វីតិក្កមេន សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតិ, តស្មា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា សាធកតមត្តា ករណភាវោបិ វីតិក្កមស្សេវ សិទ្ធោ ‘‘អសិនា ឆិន្ទតី’’តិអាទីសុ អសិនា ឆិន្ទនកិរិយំ សាធេតីតិអាទិនា ការណេន អសិអាទីនំ ករណភាវោ វិយ. ឯវំ សន្តេបិ វីតិក្កមំ អបេក្ខមានោ តេនេវ សទ្ធិំ តន្និស្សិតម្បិ កាលំ អបេក្ខិត្វា វិហរតីតិ កាលស្សាបិ ឥធ ហេតុភាវោ វុត្តោ, សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តោ ច តំ តំ វីតិក្កមកាលំ អនតិក្កមិត្វា តេនេវ កាលេន សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតីតិ វីតិក្កមនិស្សយស្ស កាលស្សាបិ ករណភាវោ វុត្តោ, តស្មា ឥមិនា បរិយាយេន កាលស្សាបិ ហេតុភាវោ, ករណភាវោ ច លព្ភតីតិ វុត្តំ ‘‘តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេនា’’តិ, និប្បរិយាយេន បន វីតិក្កមោយេវ ហេតុភូតោ, ករណភូតោ ច. សោ ហិ វីតិក្កមក្ខណេ ហេតុ ហុត្វា បច្ឆា សិក្ខាបទបញ្ញាបនក្ខណេ ករណម្បិ ហោតីតិ. សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោតិ វីតិក្កមំ បុច្ឆិត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា ឱតិណ្ណវត្ថុំ តំ បុគ្គលំ បដិបុច្ឆិត្វា, វិគរហិត្វា ច តំ តំ វត្ថុឱតិណ្ណកាលំ អនតិក្កមិត្វា តេនេវ កាលេន ករណភូតេន សិក្ខាបទានិ បញ្ញបេន្តោ. សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោតិ តតិយបារាជិកាទីសុ (បារា. ១៦២) វិយ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហេតុភូតំ តំ តំ វត្ថុវីតិក្កមសមយំ អបេក្ខមានោ តេន សមយេន ហេតុភូតេន ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសីតិ អត្ថោ.

‘‘សិក្ខាបទានិ ¶ បញ្ញាបយន្តោ, សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ’’តិ ឥទំ យថាក្កមំ ករណភាវស្ស, ហេតុភាវស្ស ច សមត្ថនវចនំ, តស្មា តទនុរូបំ ‘‘តេនសមយេន ករណភូតេន ហេតុភូតេនា’’តិ ឯវំ វត្តព្ពេបិ បឋមំ ‘‘ហេតុភូតេនា’’តិ ឧប្បដិបាដិវចនំ តត្ថ ហេតុភាវស្ស សាតិសយមធិប្បេតត្តា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ភគវា ហិ វេរញ្ជាយំ វិហរន្តោ ធម្មសេនាបតិត្ថេរស្ស សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតំ បរិវិតក្កសមយំ អបេក្ខមានោ តេន សមយេន ហេតុភូតេន វិហាសី’’តិ តីសុបិ កិរ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ‘‘កិំ បនេត្ថ យុត្តិចិន្តាយ, អាចរិយស្ស ឥធ កមវចនិច្ឆា នត្ថីតិ ឯវមេតំ គហេតព្ពំ – អញ្ញាសុបិ ហិ អដ្ឋកថាសុ អយមេវ អនុក្កមោ វុត្តោ, ន ច តាសុ ‘តេន សមយេន វេរញ្ជាយំ វិហរតី’តិ វិនយបាឡិបទេ ហេតុអត្ថស្សេវ សាតិសយំ អធិប្បេតភាវទីបនត្ថំ វុត្តោ អវិសយត្តា, សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ ហេតុភូតេន, ករណភូតេន ច សមយេន វិហាសិ, សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ ហេតុភូតេន សមយេន វិហាសីតិ ឯវមេត្ថ យថាលាភំ សម្ពន្ធភាវតោ ឯវំ វុត្តោ’’តិបិ វទន្តិ. តស្មាតិ ¶ យថាវុត្តស្ស ទុវិធស្សាបិ អត្ថស្ស សម្ភវតោ. តទត្ថជោតនត្ថន្តិ វុត្តនយេន ករណវចនេន តទុភយត្ថស្ស ជោតនត្ថំ. តត្ថាតិ តស្មិំ វិនយេ. ឯត្ថ ច សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ឯវ វីតិក្កមសមយស្ស សាធកតមត្តា តស្ស ករណភាវេ ‘‘សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ’’តិ អជ្ឈាហរិតបទេន សម្ពន្ធោ, ហេតុភាវេ បន តទបេក្ខនមត្តត្តា ‘‘វិហរតី’’តិ បទេនេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថាយេវ ហិ វុត្តំ ‘‘តេន សមយេន ហេតុភូតេន, ករណភូតេន ច សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ, សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសី’’តិ. ករណញ្ហិ កិរិយត្ថំ, ន ហេតុ វិយ កិរិយាការណំ. ហេតុ បន កិរិយាការណំ, ន ករណំ វិយ កិរិយត្ថោតិ.

‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិនា ឧបយោគវចនស្ស អច្ចន្តសំយោគត្ថសម្ភវទស្សនំ, អច្ចន្តមេវ ទព្ពគុណកិរិយាហិ សំយោគោ អច្ចន្តសំយោគោ, និរន្តរមេវ តេហិ សំយុត្តភាវោតិ វុត្តំ ហោតិ. សោយេវត្ថោ តថា. ឯវំជាតិកេតិ ឯវំសភាវេ. កថំ សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘យញ្ហី’’តិអាទិ. អច្ចន្តមេវាតិ អារព្ភតោ បដ្ឋាយ យាវ ទេសនានិដ្ឋានំ, តាវ ឯកំសមេវ, និរន្តរមេវាតិ អត្ថោ. ករុណាវិហារេនាតិ បរហិតបដិបត្តិសង្ខាតេន ករុណាវិហារេន. តថា ហិ ករុណានិទានត្តា ¶ ទេសនាយ ឥធ បរហិតបដិបត្តិ ‘‘ករុណាវិហារោ’’តិ វុត្តា, ន បន ករុណាសមាបត្តិវិហារោ. ន ហិ ទេសនាកាលេ ទេសេតព្ពធម្មវិសយស្ស ទេសនាញាណស្ស សត្តវិសយាយ មហាករុណាយ សហុប្បត្តិ សម្ភវតិ ភិន្នវិសយត្តា, តស្មា ករុណាយ បវត្តោ វិហារោតិ កត្វា បរហិតបដិបត្តិវិហារោ ឥធ ‘‘ករុណាវិហារោ’’តិ វេទិតព្ពោ. តស្មាតិ អច្ចន្តសំយោគត្ថសម្ភវតោ. តទត្ថជោតនត្ថន្តិ វុត្តនយេន ឧបយោគវិភត្តិយា តទត្ថស្ស ជោតនត្ថំ ឧបយោគនិទ្ទេសោ កតោ យថា ‘‘មាសំ សជ្ឈាយតិ, ទិវសំ ភុញ្ជតី’’តិ. តេនាតិ យេន ការណេន អភិធម្មេ, ឥតោ អញ្ញេសុ ច សុត្តបទេសុ ភុម្មវចនស្ស អធិករណត្ថោ, ភាវេនភាវលក្ខណត្ថោ ច, វិនយេ ករណវចនស្ស ហេតុអត្ថោ, ករណត្ថោ ច ឥធ ឧបយោគវចនស្ស អច្ចន្តសំយោគត្ថោ សម្ភវតិ, តេនាតិ អត្ថោ. ឯតន្តិ យថា វុត្តស្សត្ថស្ស សង្គហគាថាបទំ អញ្ញត្រាតិ អភិធម្មេ ឥតោ អញ្ញេសុ សុត្តបទេសុ, វិនយេ ច. សមយោតិ សមយសទ្ទោ. សទ្ទេយេវ ហិ វិភត្តិបរា ភវតិអត្ថេ អសម្ភវតោ. សោតិ ស្វេវ សមយសទ្ទោ.

ឯវំ អត្តនោ មតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បោរាណាចរិយមតិំ ទស្សេតុំ ‘‘បោរាណា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. បោរាណាតិ ច បុរិមា អដ្ឋកថាចរិយា. ‘‘តស្មិំ សមយេ’’តិ វា…បេ… ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ វា ឯស ភេទោតិ សម្ពន្ធោ. អភិលាបមត្តភេទោតិ វចនមត្តេន ភេទោ វិសេសោ, ន បន អត្ថេន, តេនាហ ‘‘សព្ពត្ថ ភុម្មមេវត្ថោ’’តិ, សព្ពេសុបិ អត្ថតោ អាធារោ ឯវ អត្ថោតិ វុត្តំ ហោតិ ¶ . ឥមិនា ច វចនេន សុត្តវិនយេសុ វិភត្តិវិបរិណាមោ កតោ, ភុម្មត្ថេ វា ឧបយោគករណវិភត្តិយោ សិទ្ធាតិ ទស្សេតិ. ‘‘តស្មា’’តិអាទិនា តេសំ មតិទស្សនេ គុណមាហ.

ភារិយដ្ឋេន គរុ. តទេវត្ថំ សង្កេតតោ សមត្ថេតិ ‘‘គរុំ ហី’’តិអាទិនា សង្កេតវិសយោ ហិ សទ្ទោ តំវវត្ថិតោយេវ ចេស អត្ថពោធកោតិ. គរុន្តិ គរុកាតព្ពំ ជនំ. ‘‘លោកេ’’តិ ឥមិនា ន កេវលំ សាសនេយេវ, លោកេបិ គរុកាតព្ពដ្ឋេន ភគវាតិ សង្កេតសិទ្ធីតិ ទស្សេតិ. យទិ គរុកាតព្ពដ្ឋេន ភគវា, អថ អយមេវ សាតិសយំ ភគវា នាមាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អយញ្ចា’’តិអាទិមាហ. តថា ហិ លោកនាថោ អបរិមិតនិរុបមប្បភាវសីលាទិគុណវិសេសសមង្គិតាយ, សព្ពានត្ថបរិហារបុព្ពង្គមាយ ¶ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តុបការិតាយ ច អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឧត្តមំ គារវដ្ឋានន្តិ. ន កេវលំ លោកេយេវ, អថ ខោ សាសនេបីតិ ទស្សេតិ ‘‘បោរាណេហី’’តិអាទិនា, បោរាណេហីតិ ច អដ្ឋកថាចរិយេហីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋវាចកវចនម្បិ សេដ្ឋគុណសហចរណតោ សេដ្ឋមេវាតិ វុត្តំ ‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋ’’ន្តិ. វុច្ចតិ អត្ថោ, ឯតេនាតិ ហិ វចនំ, សទ្ទោ. អថ វា វុច្ចតីតិ វចនំ, អត្ថោ, តស្មា យោ ‘‘ភគវា’’តិ វចនេន វចនីយោ អត្ថោ, សោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ. ភគវាតិ វចនមុត្តមន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. គារវយុត្តោតិ គរុភាវយុត្តោ គរុគុណយោគត្តា, សាតិសយំ វា គរុករណារហតាយ គារវយុត្តោ, គារវារហោតិ អត្ថោ. យេន ការណត្តយេន សោ តថាគតោ គរុ ភារិយដ្ឋេន, តេន ‘‘ភគវា’’តិ វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ. គរុតាការណទស្សនញ្ហេតំ បទត្តយំ. ‘‘សិប្បាទិសិក្ខាបកាបិ គរូយេវ នាម ហោន្តិ, ន ច គារវយុត្តា, អយំ បន តាទិសោ ន ហោតិ, តស្មា គរូតិ កត្វា ‘គារវយុត្តោ’តិ វុត្ត’’ន្តិ កេចិ. ឯវំ សតិ តទេតំ វិសេសនបទមត្តំ, បុរិមបទទ្វយមេវ ការណទស្សនំ សិយា.

អបិចាតិ អត្ថន្តរវិកប្បត្ថេ និបាតោ, អបរោ នយោតិ អត្ថោ. តត្ថ –

‘‘វណ្ណគមោ វណ្ណវិបរិយាយោ,

ទ្វេ ចាបរេ វណ្ណវិការនាសា;

ធាតូនមត្ថាតិសយេន យោគោ,

តទុច្ចតេ បញ្ចវិធា និរុត្តី’’តិ. –

វុត្តំ និរុត្តិលក្ខណំ គហេត្វា, ‘‘បិសោទរាទីនិ យថោបទិដ្ឋ’’ន្តិ វុត្តសទ្ទនយេន វា បិសោទរាទិអាកតិគណបក្ខេបលក្ខណំ ¶ គហេត្វា លោកិយ លោកុត្តរសុខាភិនិព្ពត្តកំ សីលាទិបារប្បត្តំ ភាគ្យមស្ស អត្ថីតិ ‘‘ភាគ្យវា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ភគវា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ភាគ្យវា’’តិ. តថា អនេកភេទភិន្នកិលេសសតសហស្សានិ, សង្ខេបតោ វា បញ្ចមារេ អភញ្ជីតិ ‘‘ភគ្គវា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ភគវា’’តិ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ភគ្គវា’’តិ ឥមិនា. លោកេ ¶ ច ភគ-សទ្ទោ ឥស្សរិយធម្មយសសិរីកាមបយត្តេសុ ឆសុ ធម្មេសុ បវត្តតិ, តេ ច ភគសង្ខាតា ធម្មា អស្ស សន្តីតិ ភគវាតិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យុត្តោ ភគេហិ ចា’’តិ វុត្តំ. កុសលាទីហិ អនេកភេទេហិ សព្ពធម្មេ វិភជិ វិភជិត្វា វិវរិត្វា ទេសេសីតិ ‘‘វិភត្តវា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ភគវា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘វិភត្តវា’’តិ. ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេ, កាយចិត្តឧបធិវិវេកេ, សុញ្ញតានិមិត្តាប្បណិហិតវិមោក្ខេ, អញ្ញេ ច លោកិយលោកុត្តរេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ ភជិ សេវិ ពហុលមកាសីតិ ‘‘ភត្តវា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ភគវា’’តិ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ភត្តវា’’តិ ឥមិនា. តីសុ ភវេសុ តណ្ហាសង្ខាតំ គមនមនេន វន្តំ វមិតន្តិ ‘‘ភវេសុ វន្តគមនោ’’តិ វត្តព្ពេ ភវសទ្ទតោ ភ-ការំ គមនសទ្ទតោ គ-ការំ វន្តសទ្ទតោ វ-ការំ អាទាយ, តស្ស ច ទីឃំ កត្វា វណ្ណវិបរិយាយេន ‘‘ភគវា’’តិ វុត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘វន្តគមនោ ភវេសូ’’តិ វុត្តំ. ‘‘យតោ ភាគ្យវា, តតោ ភគវា’’តិអាទិនា បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. អស្ស បទស្សាតិ ‘‘ភគវា’’តិ បទស្ស. វិត្ថារត្ថោតិ វិត្ថារភូតោ អត្ថោ. ‘‘សោ ចា’’តិអាទិនា គន្ថមហត្តំ បរិហរតិ. វុត្តោយេវ, ន បន ឥធ បន វត្តព្ពោ វិសុទ្ធិមគ្គស្ស ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ ឯកទេសភាវតោតិ អធិប្បាយោ.

អបិច ភគេ វនិ, វមីតិ វា ភគវា. សោ ហិ ភគេ សីលាទិគុណេ វនិ ភជិ សេវិ, តេ វា ភគសង្ខាតេ សីលាទិគុណេ វិនេយ្យសន្តានេសុ ‘‘កថំ នុ ខោ ឧប្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ វនិ យាចិ បត្ថយិ, ឯវំ ភគេ វនីតិ ភគវា, ភគេ វា សិរិំ, ឥស្សរិយំ, យសញ្ច វមិ ខេឡបិណ្ឌំ វិយ ឆឌ្ឌយិ. តថា ហិ ភគវា ហត្ថគតំ ចក្កវត្តិសិរិំ, ចតុទីបិស្សរិយំ, ចក្កវត្តិសម្បត្តិសន្និស្សយញ្ច សត្តរតនសមុជ្ជលំ យសំ អនបេក្ខោ ឆឌ្ឌយិ. អថ វា ភានិ នាម នក្ខត្តានិ, តេហិ សមំ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ ភគា អាការស្ស រស្សំ កត្វា, សិនេរុយុគន្ធរាទិគតា ភាជនលោកសោភា. តា ភគា វមិ តប្បដិពទ្ធឆន្ទរាគប្បហានេន បជហិ, ឯវំ ភគេ វមីតិ ភគវាតិ ឯវមាទីហិ តត្ថ តត្ថាគតនយេហិ ចស្ស អត្ថោ វត្តព្ពោ, អម្ហេហិ បន សោ គន្ថភីរុជនានុគ្គហណត្ថំ, គន្ថគរុតាបរិហរណត្ថញ្ច អជ្ឈុបេក្ខិតោតិ.

ឯវមេតេសំ អវយវត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សមុទាយត្ថំ ទស្សេន្តោ បុរិមបទត្តយស្ស សមុទាយត្ថេន វុត្តាវសេសេន តេសមត្ថានំ បដិយោគិតាយ តេនាបិ សហ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្តាវតា’’តិអាទិមាហ. ឯត្តាវតាតិ ¶ ¶ ឯតស្ស ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ វចនេន ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា’’ តិវចនេនាតិ ឥមេហិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ និទានវចនេ. យថាសុតំ ធម្មំ ទេសេន្តោតិ ឯត្ថ អន្ត-សទ្ទោ ហេតុអត្ថោ. តថាទេសិតត្តា ហិ បច្ចក្ខំ ករោតិ នាម. ឯស នយោ អបរត្ថាបិ. ‘‘យោ ខោ អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច…បេ… សត្ថា’’តិ វចនតោ ធម្មស្ស សត្ថុភាវបរិយាយោ វិជ្ជតេវាតិ កត្វា ‘‘ធម្មសរីរំ បច្ចក្ខំ ករោតី’’តិ វុត្តំ. ធម្មកាយន្តិ ហិ ភគវតោ សម្ពន្ធីភូតំ ធម្មសង្ខាតំ កាយន្តិ អត្ថោ. តថា ច វុត្តំ ‘‘ធម្មកាយោតិ ភិក្ខវេ, តថាគតស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ. តំ បន កិមត្ថិយន្តិ អាហ ‘‘តេនា’’តិអាទិ. តេនាតិ ច តាទិសេន បច្ចក្ខករណេនាតិ អត្ថោ. ឥទំ អធុនា វក្ខមានសុត្តំ បាវចនំ បកដ្ឋំ ឧត្តមំ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វចនំ នាម. តស្មា តុម្ហាកំ អតិក្កន្តសត្ថុកំ អតីតសត្ថុកភាវោ ន ហោតីតិ អត្ថោ. ភាវប្បធានោ ហិ អយំ និទ្ទេសោ, ភាវលោបោ វា, ឥតរថា បាវចនមេវ អនតិក្កន្តសត្ថុកំ, សត្ថុអទស្សនេន បន ឧក្កណ្ឋិតស្ស ជនស្ស អតិក្កន្តសត្ថុកភាវោតិ អត្ថោ អាបជ្ជេយ្យ, ឯវញ្ច សតិ ‘‘អយំ វោ សត្ថាតិ សត្ថុអទស្សនេន ឧក្កណ្ឋិតំ ជនំ សមស្សាសេតី’’ តិវចនេន សហ វិរោធោ ភវេយ្យាតិ វទន្តិ. ឥទំ បាវចនំ សត្ថុកិច្ចនិប្ផាទនេន ន អតីតសត្ថុកន្តិ បន អត្ថោ. សត្ថូតិ កម្មត្ថេ ឆដ្ឋី, សមាសបទំ វា ឯតំ សត្ថុអទស្សនេនាតិ. ឧក្កណ្ឋនំ ឧក្កណ្ឋោ, កិច្ឆជីវិតា. ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ’’តិ ហិ វទន្តិ. តមិតោ បត្តោតិ ឧក្កណ្ឋិតោ, អនភិរតិយា វា បីឡិតោ វិក្ខិត្តចិត្តោ ហុត្វា សីសំ ឧក្ខិបិត្វា ឧទ្ធំ កណ្ឋំ កត្វា ឥតោ ចិតោ ច ឱលោកេន្តោ អាហិណ្ឌតិ, វិហរតិ ចាតិ ឧក្កណ្ឋិតោ និរុត្តិនយេន, តំ ឧក្កណ្ឋិតំ. សទ្ទសាមត្ថិយាធិគតមត្តោ ចេស, វោហារតោ បន អនភិរតិយា បីឡិតន្តិ អត្ថោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. សមស្សាសេតីតិ អស្សាសំ ជនេតិ.

តស្មិំ សមយេតិ ឥមស្ស សុត្តស្ស សង្គីតិសមយេ. កាមំ វិជ្ជមានេបិ ភគវតិ ឯវំ វត្តុមរហតិ, ឥធ បន អវិជ្ជមានេយេវ តស្មិំ ឯវំ វទតិ, តស្មា សន្ធាយភាសិតវសេន តទត្ថំ ទស្សេតីតិ អាហ ‘‘អវិជ្ជមានភាវំ ទស្សេន្តោ’’តិ. បរិនិព្ពានន្តិ អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុវសេន ខន្ធបរិនិព្ពានំ. តេនាតិ តថាសាធនេន. ឯវំវិធស្សាតិ ឯវំបការស្ស, ឯវំសភាវស្សាតិបិ ¶ អត្ថោ. នាម-សទ្ទោ គរហាយំ និបាតោ ‘‘អត្ថិ នាម អានន្ទ ថេរំ ភិក្ខុំ វិហេសិយមានំ អជ្ឈុបេក្ខិស្សថា’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.១៦៦) វិយ, តេន ឯទិសោ អបិ ភគវា បរិនិព្ពុតោ, កា នាម កថា អញ្ញេសន្តិ គរហត្ថំ ជោតេតិ. អរិយធម្មស្សាតិ អរិយានំ ធម្មស្ស, អរិយភូតស្ស វា ធម្មស្ស. ទសវិធស្ស កាយពលស្ស, ញាណពលស្ស ច វសេន ទសពលធរោ. វជិរស្ស នាម មណិវិសេសស្ស សង្ឃាតោ សមូហោ ឯកគ្ឃនោ, តេន សមានោ កាយោ យស្សាតិ តថា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា វជិរសង្ឃាតោ នាម ន អញ្ញេន មណិនា ¶ វា បាសាណេន វា ភេជ្ជោ, អបិ តុ សោយេវ អញ្ញំ មណិំ វា បាសាណំ វា ភិន្ទតិ. តេនេវ វុត្តំ ‘‘វជិរស្ស នត្ថិ កោចិ អភេជ្ជោ មណិ វា បាសាណោ វា’’តិ, ឯវំ ភគវាបិ កេនចិ អភេជ្ជសរីរោ. ន ហិ ភគវតោ រូបកាយេ កេនចិ អន្តរាយោ កាតុំ សក្កាតិ. នាមសទ្ទស្ស គរហាជោតកត្តា បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនជោតកោ ‘‘ន កេវលំ ភគវាយេវ, អថ ខោ អញ្ញេបី’’តិ. ឯត្ថ ច ឯវំគុណសមន្នាគតត្តា អបរិនិព្ពុតសភាវេន ភវិតុំ យុត្តោបិ ឯស បរិនិព្ពុតោ ឯវាតិ បករណានុរូបមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អាសា បត្ថនា កេន ជនេតព្ពា, ន ជនេតព្ពា ឯវាតិ អត្ថោ. ‘‘អហំ ចិរំ ជីវិំ, ចិរំ ជីវាមិ, ចិរំ ជីវិស្សាមិ, សុខំ ជីវិំ, សុខំ ជីវាមិ, សុខំ ជីវិស្សាមី’’តិ មជ្ជនវសេន ឧប្បន្នោ មានោ ជីវិតមទោ នាម, តេន មត្តោ បមត្តោ តថា. សំវេជេតីតិ សំវេគំ ជនេតិ, តតោយេវ អស្ស ជនស្ស សទ្ធម្មេ ឧស្សាហំ ជនេតិ. សំវេជនញ្ហិ ឧស្សាហហេតុ ‘‘សំវិគ្គោ យោនិសោ បទហតី’’តិ វចនតោ.

ទេសនាសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ វក្ខមានស្ស សកលសុត្តស្ស ‘‘ឯវ’’ន្តិ និទស្សនតោ. សាវកសម្បត្តិន្តិ សុណន្តបុគ្គលសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ បដិសម្ភិទាប្បត្តេន បញ្ចសុ ឋានេសុ ភគវតា ឯតទគ្គេ ឋបិតេន, បញ្ចសុ ច កោសល្លេសុ អាយស្មតា ធម្មសេនាបតិនា បសំសិតេន មយា មហាសាវកេន សុតំ, តញ្ច ខោ សយមេវ សុតំ ន អនុស្សុតំ, ន ច បរម្បរាភតន្តិ អត្ថស្ស ទីបនតោ. កាលសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ ភគវាតិសទសន្និធានេ បយុត្តស្ស សមយសទ្ទស្ស ពុទ្ធុប្បាទ-បដិមណ្ឌិត-សមយ-ភាវ-ទីបនតោ. ពុទ្ធុប្បាទបរមា ហិ កាលសម្បទា. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘កប្បកសាយកលិយុគេ ¶ , ពុទ្ធុប្បាទោ អហោ មហច្ឆរិយំ;

ហុតវហមជ្ឈេ ជាតំ, សមុទិតមករន្ទមរវិន្ទ’’ន្តិ. (ទី. និ. ដី. ១.១; សំ. និ. ដី. ១.១);

តស្សាយមត្ថោ – កប្បសង្ខាតកាលសញ្ចយស្ស លេខនវសេន បវត្តេ កលិយុគសង្ខាតេ សករាជសម្មតេ វស្សាទិសមូហេ ជាតោ ពុទ្ធុប្បាទខណសង្ខាតោ ទិនសមូហោ អន្ធស្ស បព្ពតារោហនមិវ កទាចិ បវត្តនដ្ឋេន, អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តដ្ឋេន ច មហច្ឆរិយំ ហោតិ. កិមិវ ជាតន្តិ ចេ? ហុតវហសង្ខាតស្ស បាវកស្ស មជ្ឈេ សម្មា ឧទិតមធុមន្តំ អរវិន្ទសង្ខាតំ វារិជមិវ ជាតន្តិ. ទេសកសម្បត្តិំ និទ្ទិសតិ គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគារវាធិវចនតោ.

ឯវំ បទឆក្កស្ស បទានុក្កមេន នានប្បការតោ អត្ថវណ្ណនំ កត្វា ឥទានិ ‘‘អន្តរា ច រាជគហ’’ន្តិអាទីនំ ¶ បទានមត្ថវណ្ណនំ ករោន្តោ ‘‘អន្តរា ចា’’តិអាទិមាហ. អន្តរា ច រាជគហំ អន្តរា ច នាឡន្ទន្តិ ឯត្ថ សមភិនិវិដ្ឋោ អន្តរា-សទ្ទោ ទិស្សតិ សាមញ្ញវចនីយត្ថមបេក្ខិត្វា បករណាទិសាមត្ថិយាទិគតត្ថមន្តរេនាតិ អត្ថោ. ឯវំ បនស្ស នានត្ថភាវោ បយោគតោ អវគមីយតីតិ ទស្សេតិ ‘‘តទន្តរ’’ន្តិអាទិនា. តត្ថ តទន្តរន្តិ តំ ការណំ. មញ្ច តញ្ច មន្តេន្តិ, កិមន្តរំ កិំ ការណន្តិ អត្ថោ. វិជ្ជន្តរិកាយាតិ វិជ្ជុនិច្ឆរណក្ខណេ. ធោវន្តី ឥត្ថី អទ្ទសាតិ សម្ពន្ធោ. អន្តរតោតិ ហទយេ. កោបាតិ ចិត្តកាលុស្សិយករណតោ ចិត្តបកោបា រាគាទយោ. អន្តរា វោសានន្តិ អារម្ភនិប្ផត្តីនំ វេមជ្ឈេ បរិយោសានំ អាបាទិ. អបិចាតិ តថាបិ, ឯវំ បភវសម្បន្នេបីតិ អត្ថោ. ទ្វិន្នំ មហានិរយានន្តិ លោហកុម្ភីនិរយេ សន្ធាយាហ. អន្តរិកាយាតិ អន្តរេន. រាជគហនគរំ កិរ អាវិជ្ឈិត្វា មហាបេតលោកោ. តត្ថ ទ្វិន្នំ មហាលោហកុម្ភីនិរយានំ អន្តរេន អយំ តបោទា នទី អាគច្ឆតិ, តស្មា សា កុថិតា សន្ទតីតិ. ស្វាយមិធ វិវរេ បវត្តតិ តទញ្ញេសមសម្ភវតោ. ឯត្ថ ច ‘‘តទន្តរំ កោ ជានេយ្យ, (អ. និ. ៦.៤៤; ១០.៧៥) ឯតេសំ អន្តរា កប្បា, គណនាតោ អសង្ខិយា, (ពុ. វំ. ២៨.៩) អន្តរន្តរា កថំ ឱបាតេតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៤២៦; បហា. វ. ៦៦; ចូឡវ. ៣៧៦) វិយ ការណវេមជ្ឈេសុ វត្តមានា អន្តរាសទ្ទាយេវ ឧទាហរិតព្ពា សិយុំ, ន បន ចិត្តខណវិវរេសុ វត្តមានា អន្តរិកអន្តរសទ្ទា ¶ . អន្តរាសទ្ទស្ស ហិ អយមត្ថុទ្ធារោតិ. អយំ បនេត្ថាធិប្បាយោ សិយា – យេសុ អត្ថេសុ អន្តរិកសទ្ទោ, អន្តរសទ្ទោ ច បវត្តតិ, តេសុ អន្តរាសទ្ទោបីតិ សមានត្ថត្តា អន្តរាសទ្ទត្ថេ វត្តមានោ អន្តរិកសទ្ទោ, អន្តរសទ្ទោ, ច ឧទាហដោតិ. អថ វា អន្តរាសទ្ទោយេវ ‘‘យស្សន្តរតោ’’តិ (ឧទា. ២០) ឯត្ថ គាថាពន្ធសុខត្ថំ រស្សំ កត្វា វុត្តោ –

‘‘យស្សន្តរតោ ន សន្តិ កោបា,

ឥតិភវាភវតញ្ច វីតិវត្តោ;

តំ វិគតភយំ សុខិំ អសោកំ,

ទេវា នានុភវន្តិ ទស្សនាយា’’តិ. (ឧទា. ២០); –

ហិ អយំ ឧទានេ ភទ្ទិយសុត្តេ គាថា. សោយេវ ឥក-សទ្ទេន សកត្ថបវត្តេន បទំ វឌ្ឍេត្វា ‘‘អន្តរិកាយា’’តិ ច វុត្តោ, តស្មា ឧទាហរណោទាហរិតព្ពានមេត្ថ វិរោធាភាវោ វេទិតព្ពោតិ. កិមត្ថំ អត្ថវិសេសនិយមោ កតោតិ អាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. ននុ ចេត្ថ ឧបយោគវចនមេវ, អថ កស្មា សម្ពន្ធីយត្ថោ វុត្តោ, សម្ពន្ធីយត្ថេ វា កស្មា ឧបយោគវចនំ កតន្តិ អនុយោគសម្ភវតោ តំ បរិហរិតុំ ‘‘អន្តរាសទ្ទេន បនា’’តិអាទិ វុត្តំ, តេន សម្ពន្ធីយត្ថេ សាមិវចនប្បសង្គេ ¶ សទ្ទន្តរយោគេន លទ្ធមិទំ ឧបយោគវចនន្តិ ទស្សេតិ, ន កេវលំ សាសនេវ, លោកេបិ ឯវមេវិទំ លទ្ធន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឦទិសេសុ ចា’’តិអាទិមាហ. វិសេសយោគតាទស្សនមុខេន ហិ អយមត្ថោបិ ទស្សិតោ. ឯកេនបិ អន្តរា-សទ្ទេន យុត្តត្តា ទ្វេ ឧបយោគវចនានិ កាតព្ពានិ. ទ្វីហិ បន យោគេ កា កថាតិ អត្ថស្ស សិជ្ឈនតោ. អក្ខរំ ចិន្តេន្តិ លិង្គវិភត្តិយាទីហីតិ អក្ខរចិន្តកា, សទ្ទវិទូ. អក្ខរ-សទ្ទេន ចេត្ថ តម្មូលកានិ បទាទីនិបិ គហេតព្ពានិ. យទិបិ សទ្ទតោ ឯកមេវ យុជ្ជន្តិ, អត្ថតោ បន សោ ទ្វិក្ខត្តុំ យោជេតព្ពោ ឯកស្សាបិ បទស្ស អាវុត្តិយាទិនយេន អនេកធា សម្បជ្ជនតោតិ ទស្សេតិ ‘‘ទុតិយបទេនបី’’តិអាទិនា. កោ បន ទោសោ អយោជិតេតិ អាហ ‘‘អយោជិយមានេ ឧបយោគវចនំ ន បាបុណាតី’’តិ. ទុតិយបទំ ន បាបុណាតីតិ អត្ថោ សទ្ទន្តរយោគវសា សទ្ទេយេវ សាមិវចនប្បសង្គេ ឧបយោគវិភត្តិយា ឥច្ឆិតត្តា. សទ្ទាធិការោ ហិ វិភត្តិបយោគោ.

អទ្ធាន-សទ្ទោ ¶ ទីឃបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ទីឃមគ្គ’’ន្តិ. កិត្តាវតា បន សោ ទីឃោ នាម តទត្ថភូតោតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘អទ្ធានគមនសមយស្ស ហី’’តិអាទិនា. អទ្ធានគមនសមយស្ស វិភង្គេតិ គណភោជនសិក្ខាបទាទីសុ អទ្ធានគមនសមយសទ្ទស្ស បទភាជនីយភូតេ វិភង្គេ (បាចិ. ២១៧). អឌ្ឍយោជនម្បិ អទ្ធានមគ្គោ, បគេវ តទុត្តរិ. អឌ្ឍមេវ យោជនស្ស អឌ្ឍយោជនំ, ទ្វិគាវុតមត្តំ. ឥធ បន ចតុគាវុតប្បមាណំ យោជនមេវ, តស្មា ‘‘អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ’’តិ វទតីតិ អធិប្បាយោ.

មហន្តសទ្ទោ ឧត្តមត្ថោ, ពហ្វត្ថោ ច ឥធាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘មហតា’’តិអាទិ. គុណមហត្តេនាតិ អប្បិច្ឆតាទិគុណមហន្តភាវេន. សង្ខ្យាមហត្តេនាតិ គណនមហន្តភាវេន. តទេវត្ថំ សមត្ថេតិ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិនា. សោ ភិក្ខុសង្ឃោតិ ឥធ អាគតោ តទា បរិវារភូតោ ភិក្ខុសង្ឃោ. មហាតិ ឧត្តមោ. វាក្យេបិ ហិ តមិច្ឆន្តិ បយោគវសា. អប្បិច្ឆតាតិ និល្លោភតា សទ្ទោ ចេត្ថ សាវសេសោ, អត្ថោ បន និរវសេសោ. ន ហិ ‘‘អប្បលោភតាតិ អភិត្ថវិតុមរហតី’’តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. មជ្ឈិមាគមដីកាការោ បន អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោ ឯវមាហ ‘‘អប្បសទ្ទស្ស បរិត្តបរិយាយំ មនសិ កត្វា ‘ព្យញ្ជនំ សាវសេសំ វិយា’តិ (មហានិ. អដ្ឋ. ៨៥) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អប្បសទ្ទោ បនេត្ថ ‘អភាវត្ថោ’ តិបិ សក្កា វិញ្ញាតុំ ‘អប្បាពាធតញ្ចសញ្ជានាមី’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២៥) វិយា’’តិ. សង្ខ្យាយបិ មហាតិ គណនាយបិ ពហុ អហោសិ, ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ’’តិ បទាវត្ថិកន្តវចនវសេន សំវណ្ណេតព្ពបទស្ស ឆេទនមិវ ហោតីតិ តទបរាមសិត្វា ‘‘តេន ភិក្ខុសង្ឃេនា’’តិ បុន វាក្យាវត្ថិកន្តវចនវសេន សំវណ្ណេតព្ពបទេន សទិសីករណំ. ឯសា ហិ សំវណ្ណនកានំ បកតិ, យទិទំ វិភត្តិយានបេក្ខាវសេន យថារហំ សំវណ្ណេតព្ពបទត្ថំ ¶ សំវណ្ណេត្វា បុន តត្ថ វិជ្ជមានវិភត្តិវសេន បរិវត្តេត្វា និក្ខិបនន្តិ. ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតត្តា សង្ឃោតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសង្ឃាតេន សមណគណេនា’’តិ. ឯត្ថ បន ‘‘យាយំ ទិដ្ឋិ អរិយា និយ្យានិកា និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ, តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តាយ ទិដ្ឋិយា. ‘‘យានិ តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានិ ភុជិស្សានិ ¶ វិញ្ញុប្បសត្ថានិ អបរាមដ្ឋានិ សមាធិសំវត្តនិកានិ, តថារូបេសុ សីលេសុ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៣; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤; អ. និ. ៦.១១; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តានញ្ច សីលានំ សាមញ្ញេន សង្ឃាតោ សង្ឃដិតោ សមេតោតិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសង្ឃាតោ, សមណគណោ, ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសង្ឃាដសង្ខាតេនា’’ តិបិ បាឋោ. តថា សង្ខាតេន កតិតេនាតិ អត្ថោ. តថា ហិ ទិដ្ឋិសីលាទីនំ និយតសភាវត្តា សោតាបន្នាបិ អញ្ញមញ្ញំ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតា, បគេវ សកទាគាមិអាទយោ, តថា ច វុត្តំ ‘‘និយតោ សម្ពោធិបរាយណោ’’តិ, (សំ. និ. ២.៤១; ៥.១៩៨, ១០០៤) ‘‘អដ្ឋានមេតំ ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ សញ្ចិច្ចបាណំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ ច អាទិ. អរិយបុគ្គលស្ស ហិ យត្ថ កត្ថចិ ទូរេ ឋិតាបិ អត្តនោ គុណសាមគ្គិយា សំហតតាយេវ, ‘‘តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតិ, (ម. និ. ១.៤៩២) តថារូបេសុ សីលេសុ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ម. និ. ១.៤៩២) វចនតោ បន បុថុជ្ជនានម្បិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតភាវោ លព្ភតិយេវ. សទ្ធិំ-សទ្ទោ ឯកតោតិ អត្ថេ និបាតោ. បញ្ច…បេ… មត្តានីតិ បញ្ច-សទ្ទេន មត្តសទ្ទំ សង្ខិបិត្វា ពាហិរត្ថសមាសោ វុត្តោ. ឯតេសន្តិ ភិក្ខុសតានំ. បុន បញ្ច មត្តា បមាណាតិ ព្យាសោ, និការលោបោ ចេត្ថ នបុំសកលិង្គត្តា.

សុប្បិយោតិ តស្ស នាមមេវ, ន គុណាទិ. ន កេវលំ ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ ភគវាយេវ, អថ ខោ សុប្បិយោបិ បរិព្ពាជកោ ព្រហ្មទត្តេន មាណវេន សទ្ធិន្តិ បុគ្គលំ សម្បិណ្ឌេតិ, តញ្ច ខោ មគ្គបដិបន្នសភាគតាយ ឯវ, ន សីលាចារាទិសភាគតាយាតិ វុត្តំ ‘‘បិ-ការោ’’តិអាទិ. សុខុច្ចារណវសេន បុព្ពាបរបទានំ សម្ពន្ធមត្តករភាវំ សន្ធាយ ‘‘បទសន្ធិករោ’’តិ វុត្តំ, ន បន សរព្យញ្ជនាទិសន្ធិភាវំ, តេនាហ ‘‘ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាវសេន វុត្តោ’’តិ, ឯតេន បទបូរណមត្តន្តិ ទស្សេតិ. អបិច អវធារណត្ថោបិ ខោ-សទ្ទោ យុត្តោ ‘‘អស្សោសិ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទីសុ (បារា. ១) វិយ, តេន អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ អហោសិយេវ, នាស្ស មគ្គបដិបត្តិយា កោចិ អន្តរាយោ អហោសីតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ ហោតិ. សញ្ជយស្សាតិ រាជគហវាសិនោ ¶ សញ្ជយនាមស្ស បរិព្ពាជកស្ស, យស្ស សន្តិកេ បឋមំ ឧបតិស្សកោលិតាបិ បព្ពជិំសុ ឆន្នបរិព្ពាជកោវ ¶ , ន អចេលកបរិព្ពាជកោ. ‘‘យទា, តទា’’តិ ច ឯតេន សមកាលមេវ អទ្ធានមគ្គបដិបន្នតំ ទស្សេតិ. អតីតកាលត្ថោ បាឡិយំ ហោតិសទ្ទោ យោគវិភាគេន, តំកាលាបេក្ខាយ វា ឯវំ វុត្តំ, តទា ហោតីតិ អត្ថោ.

អន្តេតិ សមីបេ. វសតីតិ វត្តបដិវត្តាទិករណវសេន សព្ពិរិយាបថសាធារណវចនំ, អវចរតីតិ វុត្តំ ហោតិ, តេនេវាហ ‘‘សមីបចារោ សន្តិកាវចរោ សិស្សោ’’តិ. ចោទិតា ទេវទូតេហីតិ ទហរកុមារោ ជរាជិណ្ណសត្តោ គិលានោ កម្មការណា, កម្មការណិកា វា មតសត្តោតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ទេវទូតេហិ ចោទិតា ឱវទិតា សំវេគំ ឧប្បាទិតា សមានាបិ. តេ ហិ ទេវា វិយ ទូតា, វិសុទ្ធិទេវានំ វា ទូតាតិ ទេវទូតា. ហីនកាយូបគាតិ អបាយកាយមុបគតា. នរសង្ខាតា តេ មាណវាតិ សម្ពន្ធោ. សាមញ្ញវសេន ចេត្ថ សត្តោ ‘‘មាណវោ’’តិ វុត្តោ, ឥតរេ បន វិសេសវសេន. បករណាធិគតោ ហេស អត្ថុទ្ធារោតិ. កតកម្មេហីតិ កតចោរកម្មេហិ. តរុណោតិ សោឡសវស្សតោ បដ្ឋាយ បត្តវីសតិវស្សោ, ឧទានដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘សត្តា ជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ បញ្ចទសវស្សកា, តាវ ‘កុមារកា, ពាលា’តិ ច វុច្ចន្តិ. តតោ បរំ វីសតិវស្សានិ ‘យុវានោ’’’តិ (ឧទា. អដ្ឋ. ៤៤) វុត្តំ. តរុណោ, មាណវោ, យុវាតិ ច អត្ថតោ ឯកំ, លោកិយា បន ‘‘ទ្វាទសវស្សតោ បដ្ឋាយ យាវ ជរមប្បត្តោ, តាវ តរុណោ’’តិបិ វទន្តិ.

តេសុ វា ទ្វីសុ ជនេសូតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ. យោ វា ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ បុព្ពេ អធិគតោ កាលោ, តស្ស បដិនិទ្ទេសោ តត្រាតិ យញ្ហិ សមយំ ភគវា អន្តរា រាជគហញ្ច នាឡន្ទញ្ច អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ, តស្មិំយេវ សមយេ សុប្បិយោបិ តំ អទ្ធានមគ្គំ បដិបន្នោ អវណ្ណំ ភាសតិ, ព្រហ្មទត្តោ ច វណ្ណំ ភាសតីតិ. និបាតមត្តន្តិ ឯត្ថ មត្តសទ្ទេន វិសេសត្ថាភាវតោ បទបូរណត្តំ ទស្សេតិ. មធុបិណ្ឌិកបរិយាយោតិ មធុបិណ្ឌិកទេសនា នាម ឥតិ នំ សុត្តន្តំ ធារេហិ, រាជញ្ញាតិ បាយាសិរាជញ្ញនាមកំ រាជានមាលបតិ. បរិយាយតិ បរិវត្តតីតិ បរិយាយោ, វារោ. បរិយាយេតិ ទេសេតព្ពមត្ថំ បដិបាទេតីតិ បរិយាយោ, ទេសនា. បរិយាយតិ អត្តនោ ផលំ បដិគ្គហេត្វា បវត្តតីតិ បរិយាយោ, ការណំ. អនេកសទ្ទេនេវ អនេកវិធេនាតិ អត្ថោ វិញ្ញាយតិ អធិប្បាយមត្តេនាតិ ¶ អាហ ‘‘អនេកវិធេនា’’តិ. ការណញ្ចេត្ថ ការណបតិរូបកមេវ, ន ឯកំសការណំ អវណ្ណការណស្ស អភូតត្តា, តស្មា ការណេនាតិ ការណបតិរូបកេនាតិ អត្ថោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘អការណមេវ ‘ការណ’ន្តិ វត្វា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១). ជាតិវសេនិទំ ពហ្វត្ថេ ឯកវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ពហូហី’’តិអាទិនា.

‘‘អវណ្ណវិរហិតស្ស ¶ អសមានវណ្ណសមន្នាគតស្សបី’’តិ វក្ខមានការណស្ស អការណភាវហេតុទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ទោសវិរហិតស្សបិ អសទិសគុណសមន្នាគតស្សាបីតិ អត្ថោ. ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អវណ្ណំ ទោសំ និន្ទន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘យំ លោកេ’’តិអាទិនា អរសរូបនិព្ភោគអកិរិយវាទឧច្ឆេទវាទជេគុច្ឆីវេនយិកតបស្សីអបគព្ភភាវានំ ការណបតិរូបកំ ទស្សេតិ. តស្មាតិ ហិ ឯតំ ‘‘អរសរូបោ…បេ… អបគព្ភោ’’តិ ឥមេហិ បទេហិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – លោកសម្មតោ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលីកម្មសាមីចិកម្មអាសនាភិនិមន្តនសង្ខាតោ សាមគ្គីរសោ សមណស្ស គោតមស្ស នត្ថិ, តស្មា សោ សាមគ្គីរសសង្ខាតេន រសេន អសម្បន្នសភាវោ, តេន សាមគ្គីរសសង្ខាតេន បរិភោគេន អសមន្នាគតោ. តស្ស អកត្តព្ពតាវាទោ, ឧច្ឆិជ្ជិតព្ពតាវាទោ ច, តំ សព្ពំ គូថំ វិយ មណ្ឌនជាតិយោ បុរិសោ ជេគុច្ឆី. តស្ស វិនាសកោ សោវ តទករណតោ វិនេតព្ពោ. តទករណេន វយោវុឌ្ឍេ តាបេតិ តទាចារវិរហិតតាយ វា កបណបុរិសោ. តទករណេន ទេវលោកគព្ភតោ អបគតោ, តទករណតោ វា សោ ហីនគព្ភោ ចាតិ ឯវំ តទេវ អភិវាទនាទិអករណំ អរសរូបតាទីនំ ការណបតិរូបកំ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘នត្ថិ…បេ… វិសេសោ’’តិ ឯតស្ស បន ‘‘សុន្ទរិកាយ នាម បរិព្ពាជិកាយ មរណានវពោធោ, សំសារស្ស អាទិកោដិយា អបញ្ញាយនបដិញ្ញា, ឋបនីយបុច្ឆាយ អព្យាកតវត្ថុព្យាករណ’’ន្តិ ឯវមាទីនិ ការណបតិរូបកានិ និទ្ធារិតព្ពានិ, តថា ‘‘តក្កបរិយាហតំ សមណោ…បេ… សយម្បដិភាន’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘អនាចរិយកេន សាមំ បដិវេធេន តត្ថ តត្ថ តថា តថា ធម្មទេសនា, កត្ថចិ បរេសំ បដិបុច្ឆាកថនំ, មហាមោគ្គល្លានាទីហិ អារោចិតនយេនេវ ព្យាករណ’’ន្តិ ឯវមាទីនិ, ‘‘សមណោ…បេ… ន អគ្គបុគ្គលោ’’តិ ឯតេសំ បន ‘‘សព្ពធម្មានំ កមេនេវ ¶ អនវពោធោ, លោកន្តស្ស អជាននំ, អត្តនា ឥច្ឆិតតបចារាភាវោ’’តិ ឯវមាទីនិ. ឈានវិមោក្ខាទិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ. អរិយំ វិសុទ្ធំ, ឧត្តមំ វា ញាណសង្ខាតំ ទស្សនំ, អលំ កិលេសវិទ្ធំសនសមត្ថំ អរិយញាណទស្សនំ ឯត្ថ, ឯតស្សាតិ វា អលមរិយញាណទស្សនោ. ស្វេវ វិសេសោ តថា. អរិយញាណទស្សនមេវ វា វិសេសំ វុត្តនយេន អលំ បរិយត្តំ យស្ស, យស្មិន្តិ វា អលមរិយញាណទស្សនវិសេសោ, ឧត្តរិមនុស្សធម្មោវ. តក្កបរិយាហតន្តិ កប្បនាមត្តេន សមន្តតោ អាហរិតំ, វិតក្កេន វា បរិឃដិតំ. វីមំសានុចរិតន្តិ វីមំសនាយ បុនប្បុនំ បរិមជ្ជិតំ. សយម្បដិភានន្តិ សយមេវ អត្តនោ វិភូតំ, តាទិសំ ធម្មន្តិ សម្ពន្ធោ. អការណន្តិ អយុត្តំ អនុបបត្តិំ. ការណបទេ ចេតំ វិសេសនំ. ន ហិ អរសរូបតាទយោ ទោសា ភគវតិ សំវិជ្ជន្តិ, ធម្មសង្ឃេសុ ច ទុរក្ខាតទុប្បដិបន្នាទយោ អការណន្តិ វា យុត្តិការណរហិតំ អត្តនា បដិញ្ញាមត្តំ. បកតិកម្មបទញ្ចេតំ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថេ ការណំ វត្វាតិ ឯត្ថ ការណំ ឥវាតិ ឥវ-សទ្ទត្ថោ រូបកនយេន យោជេតព្ពោ បតិរូបកការណស្ស ¶ អធិប្បេតត្តា. តថា តថាតិ ជាតិវុឌ្ឍានមនភិវាទនាទិនា តេន តេន អាការេន. វណ្ណសទ្ទស្ស គុណបសំសាសុ បវត្តនតោ យថាក្កមំ ‘‘អវណ្ណំ ទោសំ និន្ទ’’ន្តិ វុត្តំ.

ទុរក្ខាតោតិ ទុដ្ឋុមាក្ខាតោ, តថា ទុប្បដិវេទិតោ. វដ្ដតោ និយ្យាតីតិ និយ្យានំ, តទេវ និយ្យានិកោ, តតោ វា និយ្យានំ និស្សរណំ, តត្ថ និយុត្តោតិ និយ្យានិកោ. វដ្ដតោ វា និយ្យាតីតិ និយ្យានិកោ យ-ការស្ស ក-ការំ, ឦ-ការស្ស ច រស្សំ កត្វា. ‘‘អនីយ-សទ្ទោ ហិ ពហុលា កត្តុអភិធាយកោ’’តិ សទ្ទវិទូ វទន្តិ, ន និយ្យានិកោ តថា. សំសារទុក្ខស្ស អនុបសមសំវត្តនិកោ វុត្តនយេន. បច្ចនីកបដិបទន្តិ សម្មាបដិបត្តិយា វិរុទ្ធបដិបទំ. អននុលោមបដិបទន្តិ សប្បុរិសានំ អននុលោមបដិបទំ. អធម្មានុលោមបដិបទន្តិ លោកុត្តរធម្មស្ស អននុលោមបដិបទំ. កស្មា បនេត្ថ ‘‘អវណ្ណំ ភាសតិ, វណ្ណំ ភាសតី’’តិ ច វត្តមានកាលនិទ្ទេសោ កតោ, ននុ សង្គីតិកាលតោ សោ អវណ្ណវណ្ណានំ ភាសនកាលោ អតីតោតិ? សច្ចមេតំ, ‘‘អទ្ធានមគ្គបដិបន្នោ ហោតី’’តិ ឯត្ថ ហោតិ-សទ្ទោ វិយ អតីតកាលត្ថត្តា បន ភាសតិ-សទ្ទស្ស ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា យស្មិំ កាលេ តេហិ អវណ្ណោ វណ្ណោ ច ភាសីយតិ, តមបេក្ខិត្វា ¶ ឯវំ វុត្តំ, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘តត្រា’’តិ បទស្ស កាលបដិនិទ្ទេសវិកប្បនំ អដ្ឋកថាយំ អវុត្តម្បិ សុបបន្នំ ហោតិ.

‘‘សុប្បិយស្ស បន…បេ… ភាសតី’’តិ បាឡិយា សម្ពន្ធទស្សនំ ‘‘អន្តេវាសី បនស្សា’’តិអាទិវចនំ. អបរាមសិតព្ពំ អរិយូបវាទកម្មំ, តថា អនក្កមិតព្ពំ. ស្វាយន្តិ សោ អាចរិយោ. អសិធារន្តិ អសិនា តិខិណភាគំ. កកចទន្ត បន្តិយន្តិ ខន្ធកកចស្ស ទន្តសង្ខាតាយ វិសមបន្តិយា. ហត្ថេន វា បាទេន វា យេន កេនចិ វា អង្គបច្ចង្គេន បហរិត្វា កីឡមានោ វិយ. អក្ខិកណ្ណកោសសង្ខាតដ្ឋានវសេន តីហិ បការេហិ ភិន្នោ មទោ យស្សាតិ បភិន្នមទោ, តំ. អវណ្ណំ ភាសមានោតិ អវណ្ណំ ភាសនហេតុ. ហេតុអត្ថោ ហិ អយំ មាន-សទ្ទោ. ន អយោ វុឌ្ឍិ អនយោ. សោយេវ ព្យសនំ, អតិរេកព្យសនន្តិ អត្ថោ, តំ បាបុណិស្សតិ ឯកន្តមហាសាវជ្ជត្តា រតនត្តយោបវាទស្ស. តេនេវាហ –

‘‘យោ និន្ទិយំ បសំសតិ,

តំ វា និន្ទតិ យោ បសំសិយោ;

វិចិនាតិ មុខេន សោ កលិំ,

កលិនា តេន សុខំ ន វិន្ទតី’’តិ. (សុ. និ. ៦៦៣; សំ និ. ១.១៨០-១៨១; នេត្តិ. ៩២);

‘‘អម្ហាកំ ¶ អាចរិយោ’’តិអាទិនា ព្រហ្មទត្តស្ស សំវេគុប្បត្តិំ, អត្តនោ អាចរិយេ ច ការុញ្ញប្បវត្តិំ ទស្សេត្វា កិញ្ចាបិ អន្តេវាសិនា អាចរិយស្ស អនុកូលេន ភវិតព្ពំ, អយំ បន បណ្ឌិតជាតិកត្តា ន ឦទិសេសុ ឋានេសុ តមនុវត្តតីតិ ឥទានិស្ស កម្មស្សកតាញាណប្បវត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘អាចរិយេ ខោ បនា’’តិអាទិមាហ. ហលាហលន្តិ តង្ខណញ្ញេវ មារណកំ វិសំ. ហនតីតិ ហិ ហលោ ន-ការស្ស ល-ការំ កត្វា, ហលានម្បិ វិសេសោ ហលោ ហលាហលោ មជ្ឈេទីឃវសេន, ឯតេន ច អញ្ញេ អដ្ឋវិធេ វិសេ និវត្តេតិ. វុត្តញ្ច –

‘‘បុមេ បណ្ឌេ ច កាកោល, កាឡកូដហលាហលា;

សរោត្ថិកោសុង្កិកេ យោ, ព្រហ្មបុត្តោ បទីបនោ;

ទារទោ វច្ឆនាភោ ច, វិសភេទា ឥមេ នវា’’តិ.

ខរោទកន្តិ ¶ ចណ្ឌសោតោទកំ. ‘‘ខារោទក’’ន្តិបិ បាឋោ, អតិលោណតាយ តិត្តោទកន្តិ អត្ថោ. នរកបបាតន្តិ ចោរបបាតំ. មាណវកាតិ អត្តានមេវ ឱវទិតុំ អាលបតិ ‘‘សមយោបិ ខោ តេ ភទ្ទាលិ អប្បដិវិទ្ធោអហោសី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៣៥) វិយ. ‘‘កម្មស្សកា’’តិ កម្មមេវ អត្តសន្តកភាវំ វត្វា តទេវ វិវរតិ ‘‘អត្តនោ កម្មានុរូបមេវ គតិំ គច្ឆន្តី’’តិអាទិនា. យោនិសោតិ ឧបាយេន ញាយេន. ឧម្មុជ្ជិត្វាតិ អាចរិយោ វិយ អយោនិសោ អរិយូបវាទេ អនិម្មុជ្ជន្តោ យោនិសោ អរិយូបវាទតោ ឧម្មុជ្ជិត្វា, ឧទ្ធំ ហុត្វាតិ អត្ថោ. មទ្ទមានោតិ មទ្ទន្តោ ភិន្ទន្តោ. ឯកំសការណមេវ ឥធ ការណន្តិ ទស្សេតុកាមេន ‘‘សម្មា’’តិ វុត្តំ. ‘‘យថា ត’’ន្តិអាទិនា តស្ស សមារទ្ធភាវំ ទស្សេតិ, ន្តិ ច និបាតមត្តំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា អញ្ញោ បណ្ឌិតសភាវោ ជាតិ អាចារវសេន កុលបុត្តោ អនេកបរិយាយេន តិណ្ណំ រតនានំ វណ្ណំ ភាសិតុមារភតិ, តថា អយម្បិ អារទ្ធោ, តញ្ច ខោ អបិ នាមាយមាចរិយោ ឯត្តកេនាបិ រតនត្តយាវណ្ណភាសតោ ឱរមេយ្យាតិ.

សប្បរាជវណ្ណន្តិ អហិរាជវណ្ណំ. វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ វណ្ណសុន្ទរតាយ, វណ្ណសរីរេន វា. វារិជំ កមលំ ន បហរាមិ ន ភញ្ជាមិ, អារា ទូរតោវ ឧបសិង្ឃាមីតិ អត្ថោ. អថាតិ ឯវំ សន្តេបិ. គន្ធត្ថេនោតិ គន្ធចោរោ. សញ្ញូឡ្ហាតិ គន្ថិតា ពន្ធិតា. គហបតីតិ ឧបាលិគហបតិំ នាដបុត្តស្ស អាលបនំ. ឯត្ថ ច វណ្ណិតព្ពោ ‘‘អយមីទិសោ’’តិ បកាសេតព្ពោតិ វណ្ណោ, សណ្ឋានំ. វណ្ណីយតិ អសង្ករតោ វវត្ថាបីយតីតិ វណ្ណោ, ជាតិ. វណ្ណេតិ វិការមាបជ្ជមានំ ហទយង្គតភាវំ បកាសេតីតិ វណ្ណោ, រូបាយតនំ. វណ្ណីយតិ ផលមេតេន យថាសភាវតោ វិភាវីយតីតិ វណ្ណោ, ការណំ. វណ្ណីយតិ អប្បមហន្តាទិវសេន បមីយតីតិ វណ្ណោ, បមាណំ. វណ្ណីយតិ បសំសីយតីតិ វណ្ណោ ¶ , គុណោ. វណ្ណនំ គុណសំកិត្តនំ វណ្ណោ, បសំសា. ឯវំ តត្ថ តត្ថ វណ្ណសទ្ទស្សុប្បត្តិ វេទិតព្ពា. អាទិសទ្ទេន ជាតរូបបុឡិនក្ខរាទយោ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘ឥធ គុណោបិ បសំសាបី’’តិ វុត្តមេវ សមត្ថេតិ ‘‘អយំ កិរា’’តិអាទិនា. កិរាតិ ចេត្ថ អនុស្សវនត្ថេ, បទបូរណមត្តេ វា. គុណូបសញ្ហិតន្តិ គុណោបសញ្ញុតំ. ‘‘គុណូបសញ្ហិតំ បសំស’’ន្តិ បន វទន្តោ បសំសាយ ឯវ គុណភាសនំ សិទ្ធំ តស្សា តទវិនាភាវតោ, តស្មា ឥទមត្ថទ្វយំ យុជ្ជតីតិ ទស្សេតិ.

កថំ ¶ ភាសតីតិ អាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. ឯកោ ច សោ បុគ្គលោ ចាតិ ឯកបុគ្គលោ. កេនដ្ឋេន ឯកបុគ្គលោ? អសទិសដ្ឋេន, គុណវិសិដ្ឋដ្ឋេន, អសមសមដ្ឋេន ច. សោ ហិ បឋមាភិនីហារកាលេ ទសន្នំ បារមីនំ បដិបាដិយា អាវជ្ជនំ អាទិំ កត្វា ពោធិសម្ភារសម្ភរណគុណេហិ ចេវ ពុទ្ធគុណេហិ ច សេសមហាជនេន អសទិសោ. យេ ចស្ស គុណា, តេបិ អញ្ញសត្តានំ គុណេហិ វិសិដ្ឋា, បុរិមកា ច សម្មាសម្ពុទ្ធា សព្ពសត្តេហិ អសមា, តេហិ បន អយមេវេកោ រូបកាយនាមកាយេហិ សមោ. លោកេតិ សត្តលោកេ. ‘‘ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ បន ឥទំ ឧភយម្បិ វិប្បកតវចនមេវ ឧប្បាទកិរិយាយ វត្តមានកាលិកត្តា. ឧប្បជ្ជមានោ ពហុជនហិតាយ ឧប្បជ្ជតិ, ន អញ្ញេន ការណេនាតិ ឯវំ បនេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. លក្ខណេ ហេស មាន-សទ្ទោ, ឯវរូបញ្ចេត្ថ លក្ខណំ ន សក្កា អញ្ញេន សទ្ទលក្ខណេន បដិពាហិតុំ. អបិច ឧប្បជ្ជមានោ នាម, ឧប្បជ្ជតិ នាម, ឧប្បន្នោ នាមាតិ អយមេត្ថ ភេទោ វេទិតព្ពោ. ឯស ហិ ទីបង្ករបាទមូលតោ បដ្ឋាយ យាវ អនាគាមិផលំ, តាវ ឧប្បជ្ជមានោ នាម, អរហត្តមគ្គក្ខណេ ឧប្បជ្ជតិ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាម. ពុទ្ធានញ្ហិ សាវកានំ វិយ ន បដិបាដិយា ឥទ្ធិវិធញាណាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ, សហេវ បន អរហត្តមគ្គេន សកលោបិ សព្ពញ្ញុគុណរាសិ អាគតោវ នាម ហោតិ, តស្មា និព្ពត្តសព្ពកិច្ចត្តា អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាម, តទនិព្ពត្តត្តា តទញ្ញក្ខណេ យថារហំ ‘‘ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតិ’’ ច្ចេវ វុច្ចតិ. ឥមស្មិម្បិ សុត្តេ អរហត្តផលក្ខណំយេវ សន្ធាយ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. អតីតកាលិកស្សាបិ វត្តមានបយោគស្ស កត្ថចិ ទិដ្ឋត្តា ឧប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ. ឯវំ សតិ ‘‘ឧប្បជ្ជមានោ’’តិ ចេត្ថ មាន-សទ្ទោ សាមត្ថិយត្ថោ. យាវតា សាមត្ថិយេន មហាពោធិសត្តានំ ចរិមភវេ ឧប្បត្តិ ឥច្ឆិតព្ពា, តាវតា សាមត្ថិយេន ពោធិសម្ភារភូតេន បរិបុណ្ណេន សមន្នាគតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. តថាសាមត្ថិយយោគេន ហិ ឧប្បជ្ជមានោ នាមាតិ. សព្ពសត្តេហិ អសមោ, អសមេហិ បុរិមពុទ្ធេហេវ សមោ មជ្ឈេ ភិន្នសុវណ្ណ និក្ខំ វិយ និព្ពិសិដ្ឋោ, ‘‘ឯកបុគ្គលោ’’តិ ចេតស្ស វិសេសនំ. អាលយសង្ខាតំ តណ្ហំ សមុគ្ឃាតេតិ សមុច្ឆិន្ទតីតិ អាលយសមុគ្ឃាតោ. វដ្ដំ ឧបច្ឆិន្ទតីតិ វដ្ដុបច្ឆេទោ.

បហោន្តេនាតិ ¶ សក្កោន្តេន. ‘‘បញ្ចនិកាយេ’’តិ វត្វាបិ អនេកាវយវត្តា តេសំ ន ឯត្តកេន សព្ពថា បរិយាទានន្តិ ‘‘នវង្គំ សត្ថុសាសនំ ចតុរាសីតិ ¶ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ វុត្តំ. អតិត្ថេនាតិ អនោតរណដ្ឋានេន. ន វត្តព្ពោ អបរិមាណវណ្ណត្តា ពុទ្ធាទីនំ, និរវសេសានញ្ច តេសំ ឥធ បកាសនេន បាឡិសំវណ្ណនាយ ឯវ សម្បជ្ជនតោ, ចិត្តសម្បហំសនកម្មដ្ឋានសម្បជ្ជនវសេន ច សផលត្តា. ថាមោ វេទិតព្ពោ សព្ពថាមេន បកាសិតត្តា. កិំ បន សោ តថា ឱគាហេត្វា ភាសតីតិ អាហ. ‘‘ព្រហ្មទត្តោ បនា’’តិអាទិ. អនុក្កមេន បុនប្បុនំ វា សវនំ អនុស្សវោ, បរម្បរសវនំ. អាទិ-សទ្ទេន អាការបរិវិតក្កទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តិយោ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ ‘‘សុន្ទរមិទំ ការណ’’ន្តិ ឯវំ សយមេវ ការណបរិវិតក្កនំ អាការបរិវិតក្កោ. អត្តនោ ទិដ្ឋិយា និជ្ឈាយិត្វា ខមនំ រុច្ចនំ ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តីតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, តេហិយេវ សម្ពន្ធិតេនាតិ អត្ថោ. មត្ត-សទ្ទោ ហេត្ថ វិសេសនិវត្តិអត្ថោ, តេន យថាវុត្តំ ការណំ និវត្តេតិ. អត្តនោ ថាមេនាតិ អត្តនោ ញាណពលេនេវ, ន បន ពុទ្ធាទីនំ គុណានុរូបន្តិ អធិប្បាយោ. អសង្ខ្យេយ្យាបរិមេយ្យប្បភេទា ហិ ពុទ្ធាទីនំ គុណា. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;

ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤; ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៤២៥; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៤.១; អប. អដ្ឋ. ២.៩១; ចរិយា. អដ្ឋ. ៩, ៣២៩);

ឥធាបិ វក្ខតិ ‘‘អប្បមត្តកំ ខោ បនេត’’ន្តិអាទិ.

ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនត្ថោ វុត្តប្បការំ និទស្សេតិ. ហ-ការោ និបាតមត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯវំ តេ’’តិ. អញ្ញមញ្ញស្សា’’តិ ឥទំ រុឡ្ហិបទំ ‘‘ឯកោ ឯកាយា’’តិ (បារា. ៤៤៤, ៤៥២) បទំ វិយាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អញ្ញោអញ្ញស្សា’’តិ រុឡ្ហិបទេនេវ វិវរតិ. ‘‘ឧជុមេវា’’តិ សាវធារណសមាសតំ វត្វា តេន និវត្តេតព្ពត្ថំ អាហ ‘‘ឦសកម្បិ អបរិហរិត្វា’’តិ, ថោកតរម្បិ អវិរជ្ឈិត្វាតិ អត្ថោ. កថន្តិ អាហ ‘‘អាចរិយេន ហី’’តិអាទិ. បុព្ពេ ឯកវារមិវ អវណ្ណវណ្ណភាសនេ និទ្ទិដ្ឋេបិ ‘‘ឧជុវិបច្ចនីកវាទា’’តិ (ទី. និ. ១.១) វុត្តត្តា អនេកវារមេវ ¶ តេ ឯវំ ភាសន្តីតិ វេទិតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘បុន ឥតរោ អវណ្ណំ ឥតរោ វណ្ណ’’ន្តិ វុត្តំ. តេន ហិ វិសទ្ទស្ស វិវិធត្ថតំ សមត្ថេតិ. សារផលកេតិ សារទារុផលកេ ¶ , ឧត្តមផលកេ វា. វិសរុក្ខអាណិន្តិ វិសទារុមយបដាណិំ. ឥរិយាបថានុពន្ធនេន អនុពន្ធា ហោន្តិ, ន សម្មាបដិបត្តិអនុពន្ធនេន.

សីសានុលោកិនោតិ សីសេន អនុលោកិនោ, សីសំ ឧក្ខិបិត្វា មគ្គានុក្កមេន ឱលោកយមានាតិ អត្ថោ. តស្មិំ កាលេតិ យម្ហិ សំវច្ឆរេ, ឧតុម្ហិ, មាសេ, បក្ខេ វា ភគវា តំ អទ្ធានមគ្គំ បដិបន្នោ, តស្មិំ កាលេ. តេន ហិ អនិយមតោ សំវច្ឆរឧតុមាសឌ្ឍមាសាវ និទ្ទិសិតា ‘‘តំ ទិវស’’ន្តិ ទិវសស្ស វិសុំ និទ្ទិដ្ឋត្តា, មុហុត្តាទីនញ្ច ទិវសបរិយាបន្នតោ. ‘‘តំ អទ្ធានំ បដិបន្នោ’’តិ ចេត្ថ អាធារវចនមេតំ. តេនេវ ហិ កិរិយាវិច្ឆេទទស្សនវសេន ‘‘រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរតី’’តិ សហ បុព្ពកាលកិរិយាហិ វត្តមាននិទ្ទេសោ កតោ, ឥតរថា តស្មិំ កាលេ រាជគហេ បិណ្ឌាយ ចរតិ, តំ អទ្ធានមគ្គញ្ច បដិបន្នោតិ អនធិប្បេតត្ថោ អាបជ្ជេយ្យ. ន ហិ អសមានវិសយា កិរិយា ឯកាធារា សម្ភវន្តិ, យា ចេត្ថ អធិប្បេតា អទ្ធានបដិបជ្ជនកិរិយា, សា ច អនិយមិតា ន យុត្តាតិ. រាជគហបរិវត្តកេសូតិ រាជគហំ បរិវត្តេត្វា ឋិតេសុ. ‘‘អញ្ញតរស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា តេសុ ភគវតោ អនិពទ្ធវាសំ ទស្សេតិ. សោតិ ឯវំ រាជគហេ វសមានោ សោ ភគវា. បិណ្ឌាយ ចរណេនបិ ហិ តត្ថ បដិពទ្ធភាវវចនតោ សន្និវាសត្តមេវ ទស្សេតិ. យទិ បន ‘‘បិណ្ឌាយ ចរមានោ សោ ភគវា’’តិ បច្ចាមសេយ្យ, យថាវុត្តោវ អនធិប្បេតត្ថោ អាបជ្ជេយ្យាតិ. តំ ទិវសន្តិ យំ ទិវសំ អទ្ធានមគ្គំ បដិបន្នោ, តំ ទិវស. តំ អទ្ធានំ បដិបន្នោតិ ឯត្ថ អច្ចន្តសំយោគវចនមេតំ. ភត្តភុញ្ជនតោ បច្ឆា បច្ឆាភត្តំ, តស្មិំ បច្ឆាភត្តសមយេ. បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោតិ យត្ថ បិណ្ឌបាតត្ថាយ ចរិត្វា ភុញ្ជន្តិ, តតោ អបក្កន្តោ. តំ អទ្ធានំ បដិបន្នោតិ ‘‘នាឡន្ទាយំ វេនេយ្យានំ វិវិធហិតសុខនិប្ផត្តិំ អាកង្ខមានោ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា តិវិធសីលាលង្កតំ នានាវិធកុហនលបនាទិមិច្ឆាជីវវិទ្ធំសនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិជាលវិនិវេឋនំ ទសសហស្សិលោកធាតុបកម្បនំ ព្រហ្មជាលសុត្តំ ទេសេស្សាមី’’តិ តំ យថាវុត្តំ ទីឃមគ្គំ បដិបន្នោ, ឥទំ បន ការណំ បករណតោវ បាកដន្តិ ន វុត្តំ. ឯត្តាវតា ‘‘កស្មា បន ភគវា តំ អទ្ធានំ បដិបន្នោ’’តិ ចោទនា វិសោធិតា ហោតិ.

ឥទានិ ឥតរម្បិ ចោទនំ វិសោធិតុំ ‘‘សុប្បិយោបី’’តិ វុត្តំ. តស្មិំ កាលេ, តំ ទិវសំ អនុពន្ធោតិ ច វុត្តនយេន សម្ពន្ធោ. បាតោ ¶ អសិតព្ពោតិ បាតរាសោ, សោ ភុត្តោ យេនាតិ ភុត្តបាតរាសោ. ឥច្ចេវាតិ ឯវមេវ មនសិ សន្និធាយ, ន បន ‘‘ភគវន្តំ, ភិក្ខុសង្ឃញ្ច បិដ្ឋិតោ ¶ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធិស្សាមី’’តិ. តេន វុត្តំ ‘‘ភគវតោ តំ មគ្គំ បដិបន្នភាវំ អជានន្តោវា’’តិ, តថា អជានន្តោ ឯវ ហុត្វា អនុពន្ធោតិ អត្ថោ. ន ហិ សោ ភគវន្តំ ទដ្ឋុមេវ ឥច្ឆតិ, តេនាហ ‘‘សចេ បន ជានេយ្យ, នានុពន្ធេយ្យា’’តិ. ឯត្តាវតា ‘‘កស្មា ច សុប្បិយោ អនុពន្ធោ’’តិ ចោទនា វិសោធិតា ហោតិ. ‘‘សោ’’តិអាទិនា អបរម្បិ ចោទនំ វិសោធេតិ. កទាចិ បន ភគវា អញ្ញតរវេសេនេវ គច្ឆតិ អង្គុលិមាលទមនបក្កុសាតិអភិគ្គមនាទីសុ, កទាចិ ពុទ្ធសិរិយា, ឥធាបិ ឦទិសាយ ពុទ្ធសិរិយាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ពុទ្ធសិរិយា សោភមាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. សិរីតិ ចេត្ថ សរីរសោភគ្គាទិសម្បត្តិ, តទេវ ឧបមាវសេន ទស្សេតិ ‘‘រត្តកម្ពលបរិក្ខិត្តមិវា’’តិអាទិនា. គច្ឆតីតិ ជង្គមោ យថា ‘‘ចង្កមោ’’តិ. ចញ្ចលមានោ គច្ឆន្តោ គិរិ, តាទិសស្ស កនកគិរិនោ សិខរមិវាតិ អត្ថោ.

‘‘តស្មិំ កិរា’’តិអាទិ តព្ពិវរណំ, បាឡិយំ អទស្សិតត្តា, បោរាណដ្ឋកថាយញ្ច អនាគតត្តា អនុស្សវសិទ្ធា អយំ កថាតិ ទស្សេតុំ ‘‘កិរា’’តិ វុត្តន្តិ វទន្តិ, តថា វា ហោតុ អញ្ញថា វា, អត្តនា អទិដ្ឋំ, អសុតំ, អមុតញ្ច អនុស្សវមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. នីលបីតលោហិតោទាតមញ្ជិដ្ឋបភស្សរវសេន ឆព្ពណ្ណា. សមន្តាតិ សមន្តតោ ទសហិ ទិសាហិ. អសីតិហត្ថប្បមាណេតិ តេសំ រស្មីនំ បកតិយា បវត្តិដ្ឋានវសេន វុត្តំ, តស្មា សមន្តតោ, ឧបរិ ច បច្ចេកំ អសីតិហត្ថមត្តេ បទេសេ បកតិយាវ ឃនីភូតា រស្មិយោ តិដ្ឋន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ, វិនយដីកាយំ បន ‘‘តាយេវ ព្យាមប្បភា នាម. យតោ ឆព្ពណ្ណា រស្មិយោ តឡាកតោ មាតិកា វិយ ទសសុ ទិសាសុ ធាវន្តិ, សា យស្មា ព្យាមមត្តា វិយ ខាយតិ, តស្មា ព្យាមប្បភាតិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ, (វិ. វិ. ដី. ១.១៦) សង្គីតិសុត្តវណ្ណនាយំ បន វក្ខតិ ‘‘បុរត្ថិមកាយតោ សុវណ្ណវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតិ. បច្ឆិមកាយតោ. ទក្ខិណហត្ថតោ. វាមហត្ថតោ សុវណ្ណវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតិ. ឧបរិ កេសន្តតោ បដ្ឋាយ សព្ពកេសាវដ្ដេហិ មោរគីវវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា គគនតលេ ¶ អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតិ. ហេដ្ឋា បាទតលេហិ បវាឡវណ្ណា រស្មិ ឧដ្ឋហិត្វា ឃនបថវិយំ អសីតិហត្ថំ ឋានំ គណ្ហាតិ. ឯវំ សមន្តា អសីតិហត្ថមត្តំ ឋានំ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ វិជ្ជោតមានា វិប្ផន្ទមានា វិធាវន្តី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៩៩) កេចិ បន អញ្ញថាបិ បរិកប្បនាមត្តេន វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ តថា អញ្ញត្ថ អនាគតត្តា, អយុត្តត្តា ច. តាសំ បន ពុទ្ធរស្មីនំ តទា អនិគ្គូហិតភាវទស្សនត្ថំ ‘‘តស្មិំ កិរ សមយេ’’តិ វុត្តំ. បក្កុសាតិអភិគ្គមនាទីសុ វិយ ហិ តទា តាសំ និគ្គូហនេ កិញ្ចិ ការណំ នត្ថិ. អាធាវន្តីតិ អភិមុខំ ទិសំ ធាវន្តិ. វិធាវន្តីតិ វិវិធា ហុត្វា វិទិសំ ធាវន្តិ.

តស្មិំ ¶ វនន្តរេ ទិស្សមានាការេន តាសំ រស្មីនំ សោភា វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘រតនាវេឡា’’តិអាទិ. រតនាវេឡា នាម រតនមយវដំសកំ មុទ្ធំ អវតិ រក្ខតីតិ ហិ អវេឡា, អាវេឡា វា, មុទ្ធមាលា. ឧក្កា នាម យា សជោតិភូតា, តាសំ សតំ, និបតនំ និបាតោ, តស្ស និបាតោ, តេន សមាកុលំ តថា. បិសិតព្ពត្តា បិដ្ឋំ, ចីនទេសេ ជាតំ បិដ្ឋំ ចីនបិដ្ឋំ, រត្តចុណ្ណំ, យំ ‘‘សិន្ទូរោ’’តិបិ វុច្ចតិ, ចីនបិដ្ឋមេវ ចុណ្ណំ. វាយុនោ វេគេន ឥតោ ចិតោ ច ខិត្តំ តន្តិ តថា. ឥន្ទស្ស ធនុ លោកសង្កេតវសេនាតិ ឥន្ទធនុ, សូរិយរស្មិវសេន គគនេ បញ្ញាយមានាការវិសេសោ. កុដិលំ អចិរដ្ឋាយិត្តា វិរូបំ ហុត្វា ជវតិ ធាវតីតិ វិជ្ជុ, សាយេវ លតា តំសទិសភាវេនាតិ តថា, វាយុវេគតោ វលាហកឃដ្ដនេនេវ ជាតរស្មិ. តាយតិ អវិជហនវសេន អាកាសំ បាលេតីតិ តារា, គណសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. តស្ស បភា តថា. វិប្ផុរិតវិច្ឆរិតមិវាតិ អាភាយ វិវិធំ ផរមានំ, វិជ្ជោតយមានំ វិយ ច. វនស្ស អន្តរំ វិវរំ វនន្តរំ, ភគវតា បត្តបត្តវនប្បទេសន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

អសីតិយា អនុព្យញ្ជនេហិ តម្ពនខតាទីហិ អនុរញ្ជិតំ តថា. កមលំ បទុមបុណ្ឌរីកានិ, អវសេសំ នីលរត្តសេតភេទំ សរោរុហំ ឧប្បលំ, ឥតិ បញ្ចវិធា បង្កជជាតិ បរិគ្គហិតា ហោតិ. វិកសិតំ ផុល្លិតំ តទុភយំ យស្ស សរស្ស តថា. សព្ពេន បការេន បរិតោ សមន្តតោ ផុល្លតិ វិកសតីតិ សព្ពបាលិផុល្លំ អ-ការស្ស អា-ការំ, រ-ការស្ស ច ល-ការំ កត្វា យថា ‘‘បាលិភទ្ទោ’’តិ, តារានំ មរីចិ បភា, តាយ វិកសិតំ វិជ្ជោតិតំ ¶ តថា. ព្យាមប្បភាយ បរិក្ខេបោ បរិមណ្ឌលោ, តេន វិលាសិនី សោភិនី តថា. មហាបុរិសលក្ខណានិ អញ្ញមញ្ញបដិពទ្ធត្តា មាលាការេនេវ ឋិតានីតិ វុត្តំ ‘‘ទ្វត្តិំសវរលក្ខណមាលា’’តិ. ទ្វត្តិំសចន្ទាទីនំ មាលា កេនចិ គន្ថេត្វា បដិបាដិយា ច ឋបិតាតិ ន វត្តព្ពា ‘‘យទិ សិយា’’តិ បរិកប្បនាមត្តេន ហិ ‘‘គន្ថេត្វា ឋបិតទ្វត្តិំសចន្ទមាលាយា’’តិអាទិ វុត្តំ. បរិកប្បោបមា ហេសា, លោកេបិ ច ទិស្សតិ.

‘‘មយេវ មុខសោភាស្សេ, ត្យលមិន្ទុវិកត្ថនា;

យតោម្ពុជេបិ សាត្ថីតិ, បរិកប្បោបមា អយ’’ន្តិ.

ទ្វត្តិំសចន្ទមាលាយ សិរិំ អត្តនោ សិរិយា អភិភវន្តី ឥវាតិ សម្ពន្ធោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ.

ឯវំ ភគវតោ តទា សោភំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ភិក្ខុសង្ឃស្សាបិ សោភំ ទស្សេន្តោ ‘‘តញ្ច បនា’’តិអាទិមាហ ¶ . ចតុព្ពិធាយ អប្បិច្ឆតាយ អប្បិច្ឆា. ទ្វាទសហិ សន្តោសេហិ សន្តុដ្ឋា. តិវិធេន វិវេកេន បវិវិត្តា. រាជរាជមហាមត្តាទីហិ អសំសដ្ឋា. ទុប្បដិបត្តិកានំ ចោទកា. បាបេ អកុសលេ គរហិនោ បរេសំ ហិតបដិបត្តិយា វត្តារោ. បរេសញ្ច វចនក្ខមា. វិមុត្តិញាណទស្សនំ នាម បច្ចវេក្ខណញាណំ. ‘‘តេស’’ន្តិអាទិនា តទភិសម្ពន្ធេន ភគវតោ សោភំ ទស្សេតិ. រត្តបទុមានំ សណ្ឌោ សមូហោ វនំ, តស្ស មជ្ឈេ គតា តថា. ‘‘រត្តំ បទុមំ, សេតំ បុណ្ឌរីក’’ន្តិ បត្តនិយមមន្តរេន តថា វុត្តំ, បត្តនិយមេន បន សតបត្តំ បទុមំ, ឩនកសតបត្តំ បុណ្ឌរីកំ. បវាឡំ វិទ្ទុមោ, តេន កតាយ វេទិកាយ បរិក្ខិត្តោ វិយ. មិគបក្ខីនម្បីតិ បិ-សទ្ទោ, អបិ-សទ្ទោ វា សម្ភាវនាយំ, តេនាហ ‘‘បគេវ ទេវមនុស្សាន’’ន្តិ. មហាថេរាតិ មហាសាវកេ សន្ធាយាហ. សុរញ្ជិតភាវេន ឦសកំ កណ្ហវណ្ណតាយ មេឃវណ្ណំ. ឯកំសំ ករិត្វាតិ ឯកំសបារុបនវសេន វាមំសេ ករិត្វា. កត្តរស្ស ជិណ្ណស្ស អាលម្ពនោ ទណ្ឌោ កត្តរទណ្ឌោ, ពាហុល្លវសេនាយំ សមញ្ញា. សុវម្មំ នាម សោភណុរច្ឆទោ, តេន វម្មិតា សន្នទ្ធាតិ សុវម្មវម្មិតា, ឥទំ តេសំ បំសុកូលធារណនិទស្សនំ. យេសំ កុច្ឆិគតំ សព្ពម្បិ តិណបលាសាទិ គន្ធជាតមេវ ហោតិ, តេ គន្ធហត្ថិនោ នាម, យេ ‘‘ហេមវតា’’តិបិ វុច្ចន្តិ, តេសម្បិ ថេរានំ សីលាទិគុណគន្ធតាយ តំសទិសតា. អន្តោជដាពហិជដាសង្ខាតាយ ¶ តណ្ហាជដាយ វិជដិតភាវតោ វិជដិតជដា. តណ្ហាពន្ធនាយ ឆិន្នត្តា ឆិន្នពន្ធនា. ‘‘សោ’’តិអាទិ យថាវុត្តវចនស្ស គុណទស្សនំ. អនុពុទ្ធេហីតិ ពុទ្ធានមនុពុទ្ធេហិ. តេបិ ហិ ឯកទេសេន ភគវតា បដិវិទ្ធបដិភាគេនេវ ចត្តារិ សច្ចានិ ពុជ្ឈន្តិ. បត្តបរិវារិតន្តិ បុប្ផទលេន បរិវារិតំ. កំ វុច្ចតិ កមលាទិ, តស្មិំ សរតិ វិរាជតីតិ កេសរំ, កិញ្ជក្ខោ. កណ្ណេ ករីយតីតិ កណ្ណិកា. កណ្ណាលង្ការោ, តំសទិសណ្ឋានតាយ កណ្ណិកា, ពីជកោសោ. ឆន្នំ ហំសកុលានំ សេដ្ឋោ ធតរដ្ឋោ ហំសរាជា វិយ, ហារិតោ នាម មហាព្រហ្មា វិយ.

ឯវំ គច្ឆន្តំ ភគវន្តំ, ភិក្ខូ ច ទិស្វា អត្តនោ បរិសំ ឱលោកេសីតិ សម្ពន្ធោ. កាជទណ្ឌកេតិ កាជសង្ខាតេ ភារាវហទណ្ឌកេ, កាជស្មិំ វា ភារលគ្គិតទណ្ឌកេ. ខុទ្ទកំ បីឋំ បីឋកំ. មូលេ, អគ្គេ ច តិធា កតោ ទណ្ឌោ តិទណ្ឌោ. មោរហត្ថកោ មោរបិញ្ឆំ. ខុទ្ទកំ បសិព្ពំ បសិព្ពកំ. កុណ្ឌិកា កមណ្ឌលុ. សា ហិ កំ ឧទកំ ឧទេតិ បសវេតិ, រក្ខតីតិ វា កុណ្ឌិកា និរុត្តិនយេន. គហិតំ ឱមកតោ លុជ្ជិតំ, វិវិធំ លុជ្ជិតញ្ច បីឋក…បេ… កុណ្ឌិកាទិអនេកបរិក្ខារសង្ខាតំ ភារំ ភរតិ វហតីតិ គហិត…បេ… ភារភរិតា. ឥតីតិ និទស្សនត្ថោ. ឯវន្តិ ឥទមត្ថោ. ឯវំ ឥទំ វចនមាទិ យស្ស វចនស្ស តថា, តទេវ និរត្ថកំ វចនំ យស្សាតិ ឯវមាទិនិរត្ថកវចនា. មុខំ ឯតស្ស អត្ថីតិ មុខរា, សព្ពេបិ មុខវន្តា ឯវ, អយំ បន ផរុសាភិលាបមុខវតី, តស្មា ឯវំ វុត្តំ. និន្ទាយញ្ហិ អយំ របច្ចយោ. មុខេន ¶ វា អមនាបំ កម្មំ រាតិ គណ្ហាតីតិ មុខរា. វិវិធា កិណ្ណា វាចា យស្សាតិ វិកិណ្ណវាចា. តស្សាតិ សុប្បិយស្ស បរិព្ពាជកស្ស. ន្តិ យថាវុត្តប្បការំ បរិសំ.

ឥទានីតិ តស្ស តថារូបាយ បរិសាយ ទស្សនក្ខណេ. បនាតិ អរុចិសំសូចនត្ថោ, តថាបីតិ អត្ថោ. លាភ…បេ… ហានិយា ចេវ ហេតុភូតាយ. កថំ ហានីតិ អាហ ‘‘អញ្ញតិត្ថិយានញ្ហី’’តិអាទិ. និស្សិរីកតន្តិ និសោភតំ, អយមត្ថោ មោរជាតកាទីហិបិ ទីបេតព្ពោ. ‘‘ឧបតិស្សកោលិតានញ្ចា’’តិអាទិនា បក្ខហានិតាយ វិត្ថារោ. អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស, មហាមោគ្គល្លានស្ស ច ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ សន្ធាយ ‘‘តេសុ បន បក្កន្តេសូ’’តិ វុត្តំ. តេសំ បព្ពជិតកាលេយេវ អឌ្ឍតេយ្យសតំ បរិព្ពាជកបរិសា បព្ពជិ, តតោ បរម្បិ ¶ តទនុបព្ពជិតា បរិព្ពាជកបរិសា អបរិមាណាតិ ទស្សេតិ ‘‘សាបិ តេសំ បរិសា ភិន្នា’’តិ ឥមិនា. យាយ កាយចិ ហិ បរិព្ពាជកបរិសាយ បព្ពជិតាយ តស្ស បរិសា ភិន្នាយេវ នាម សមានគណត្តាតិ តថា វុត្តំ. ‘‘ឥមេហី’’តិអាទិនា លាភបក្ខហានិំ និគមនវសេន ទស្សេតិ. ឧសូយសង្ខាតស្ស វិសស្ស ឧគ្គារោ ឧគ្គិលនំ ឧសូយវិសុគ្គារោ, តំ. ឯត្ថ ច ‘‘យស្មា បនេសា’’តិអាទិនាវ ‘‘កស្មា ច សោ រតនត្តយស្ស អវណ្ណំ ភាសតី’’តិ ចោទនំ វិសោធេតិ, ‘‘សចេ’’តិអាទិកំ បន សព្ពម្បិ តប្បរិវារវចនមេវាតិ តេហិបិ សា វិសោធិតាយេវ នាម. ភគវតោ វិរោធានុនយាភាវវីមំសនត្ថំ ឯតេ អវណ្ណំ វណ្ណំ ភាសន្តិ. ‘‘មារេន អន្វាវិដ្ឋា ឯវំ ភាសន្តី’’តិ ច កេចិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ អដ្ឋកថាយ ឧជុវិបច្ចនីកត្តា. បាកដោយេវាយមត្ថោតិ.

២. យស្មា អត្ថង្គតោ សូរិយោ, តស្មា អកាលោ ទានិ គន្តុន្តិ សម្ពន្ធោ.

អម្ពលដ្ឋិកាតិ សាមីបិកវោហារោ យថា ‘‘វរុណនគរំ, គោទាគាមោ’’តិ អាហ ‘‘តស្ស កិរា’’តិអាទិ. តរុណបរិយាយោ លដ្ឋិកា-សទ្ទោ រុក្ខវិសយេ យថា ‘‘មហាវនំ អជ្ឈោគាហេត្វា ពេលុវលដ្ឋិកាយ មូលេ ទិវាវិហារំ និសីទី’’តិអាទីសូតិ ទស្សេតិ’’ ‘‘តរុណម្ពរុក្ខោ’’តិ ឥមិនា. កេចិ បន ‘‘អម្ពលដ្ឋិកា នាម វុត្តនយេន ឯកោ គាមោ’’តិ វទន្តិ, តេសំ មតេ អម្ពលដ្ឋិកាយន្តិ សមីបត្ថេ ភុម្មវចនំ. ឆាយូទកសម្បន្នន្តិ ឆាយាយ ចេវ ឧទកេន ច សម្បន្នំ. មញ្ជុសាតិ បេឡា. បដិភានចិត្តវិចិត្តន្តិ ឥត្ថិបុរិសសញ្ញោគាទិនា បដិភានចិត្តេន វិចិត្តំ, ឯតេន រញ្ញោ អគារំ, តទេវ រាជាគារកន្តិ ទស្សេតិ. រាជាគារកំ នាម វេស្សវណមហារាជស្ស ទេវាយតនន្តិ ឯកេ.

ពហុបរិស្សយោតិ ¶ ពហុបទ្ទវោ. កេហីតិ វុត្តំ ‘‘ចោរេ’ហិបី’’តិអាទិ. ហន្ទាតិ វចនវោស្សគ្គត្ថេ និបាតោ, តទានុភាវតោ និប្បរិស្សយត្ថាយ ឥទានិ ឧបគន្ត្វា ស្វេ គមិស្សាមីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘សទ្ធិំ អន្តេវាសិនា ព្រហ្មទត្តេន មាណវេនា’’ តិច្ចេវ សីហឡដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តញ្ច ខោ បាឡិអារុឡ្ហវសេនេវ, ន បន តទា សុប្បិយស្ស បរិសាយ អភាវតោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សទ្ធិំ អត្តនោ បរិសាយា’’តិ ឥធ វុត្តំ. កស្មា បនេត្ថ ព្រហ្មទត្តោយេវ បាឡិយមារុឡ្ហោ, ន បន តទវសេសា សុប្បិយស្ស បរិសាតិ ¶ ? ទេសនានធីនភាវេន បយោជនាភាវតោ. យថា ចេតំ, ឯវំ អញ្ញម្បិ ឯទិសំ បយោជនាភាវតោ សង្គីតិការកេហិ ន សង្គីតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ បន ‘‘បាឡិយំ វុត្ត’’ន្តិ អាធារំ វត្វា ‘តទេតំ ន សីហឡដ្ឋកថានយទស្សនំ, បាឡិយំ វុត្តភាវទស្សនមេវា’តិ’’ វទន្តិ, តំ ន យុជ្ជតិ. បាឡិអារុឡ្ហវសេនេវ បាឡិយំ វុត្តន្តិ អធិប្បេតត្ថស្ស អាបជ្ជនតោ. តស្មា យថាវុត្តនយេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ. ‘‘វុត្តន្តិ វា អម្ហេហិបិ ឥធ វត្តព្ពន្តិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ តទា អញ្ញាយបិ បរិសាយ វិជ្ជមានភាវទស្សនត្ថំ ឯវំ វុត្តំ, បាឡិយមារុឡ្ហវសេន បន អញ្ញថាបិ ឥធ វត្តព្ពន្តិ អធិប្បាយោ យុត្តោ’’តិ វទន្តិ.

ឥទានិ ‘‘តត្រាបិ សុទ’’ន្តិអាទិបាឡិយា សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ វាសំ ឧបគតោ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. បរិវារេត្វា និសិន្នោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. កុច្ឆិតំ កត្តព្ពន្តិ កុកតំ, តស្ស ភាវោ កុក្កុច្ចំ, កុច្ឆិតកិរិយា, ឥតោ ចិតោ ច ចញ្ចលនន្តិ អត្ថោ, ហត្ថស្ស កុក្កុច្ចំ តថា. ‘‘សា ហី’’តិអាទិនា តថាភូតតាយ ការណំ ទស្សេតិ. និវាតេតិ វាតវិរហិតដ្ឋានេ. យថាវុត្តទោសាភាវេន និច្ចលា. តំ វិភូតិន្តិ តាទិសំ សោភំ. វិប្បលបន្តីតិ សតិវោស្សគ្គវសេន វិវិធា លបន្តិ. និល្លាលិតជិវ្ហាតិ ឥតោ ចិតោ ច និក្ខន្តជិវ្ហា. កាកច្ឆមានាតិ កាកានំ សទ្ទសទិសំ សទ្ទំ កុរុមានា. ឃរុឃរុបស្សាសិនោតិ ឃរុឃរុឥតិ សទ្ទំ ជនេត្វា បស្សសន្តា. ឥស្សាវសេនាតិ យថាវុត្តេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ ឧសូយនវសេន. ‘‘សព្ពំ វត្តព្ព’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘អាទិបេយ្យាលនយោយ’’ន្តិ ទស្សេតិ.

៣. សម្មា បហោន្តិ តំ តំ កម្មន្តិ សម្បហុលា, ពហវោ, តេនាហ ‘‘ពហុកាន’’ន្តិ. សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតុវគ្គសង្ឃេនេវ វិនយកម្មស្ស កត្តព្ពត្តា ‘‘វិនយបរិយាយេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តយោ ជនាតិ ចេស ឧបលក្ខណនិទ្ទេសោ ទ្វិន្នម្បិ សម្បហុលត្តា. តត្ថ តត្ថ តថាយេវាគតត្តា ‘‘សុត្តន្តបរិយាយេនា’’តិអាទិមាហ. តំ តំ បាឡិយា អាគតវោហារវសេន ហិ អយំ ភេទោ. តយោ ជនា តយោ ឯវ នាម, តតោ បដ្ឋាយ ឧត្តរិ ចតុបញ្ចជនាទិកា សម្បហុលាតិ អត្ថោ. តតោតិ ចាយំ មរិយាទាវធិ. មណ្ឌលមាឡោតិ អនេកត្ថបវត្តា សមញ្ញា, ឥធ បន ឦទិសាយ ឯវាតិ និយមេន្តោ ¶ អាហ ‘‘កត្ថចី’’តិអាទិ. កណ្ណិកា វុច្ចតិ កូដំ. ហំសវដ្ដកច្ឆន្នេនាតិ ហំសមណ្ឌលាការឆន្នេន. តទេវ ឆន្នំ អញ្ញត្ថ ¶ ‘‘សុបណ្ណវង្កច្ឆទន’’ន្តិ វុត្តំ. កូដេន យុត្តោ អគារោ, សោយេវ សាលាតិ កូដាគារសាលា. ថម្ភបន្តិំ បរិក្ខិបិត្វាតិ ថម្ភមាលំ បរិវារេត្វា, បរិមណ្ឌលាការេន ថម្ភបន្តិំ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបដ្ឋានសាលា នាម បយិរុបាសនសាលា. យត្ថ ឧបដ្ឋានមត្តំ ករោន្តិ, ន ឯករត្តទិរត្តាទិវសេន និសីទនំ, ឥធ បន តថា កតា និសីទនសាលាយេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិនា. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘សន្និបតិតាន’’ ន្ត្វេវ អវត្វា ‘‘សន្និសិន្នាន’’ន្តិបិ វុត្តំ. មានិតព្ពោតិ មាឡោ, មីយតិ បមីយតីតិ វា មាឡោ. មណ្ឌលាការេន បដិច្ឆន្នោ មាឡោតិ មណ្ឌលមាឡោ, អនេកកោណវន្តោ បដិស្សយវិសេសោ. ‘‘សន្និសិន្នាន’’ន្តិ និសជ្ជនវសេន វុត្តំ, និសជ្ជនវសេន វា ‘‘សន្និសិន្នាន’’ន្តិ សំវណ្ណេតព្ពបទមជ្ឈាហរិត្វា សម្ពន្ធោ. ឥមិនា និសីទនឥរិយាបថំ, កាយសាមគ្គីវសេន ច សមោធានំ សន្ធាយ បទទ្វយមេតំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ. សង្ខិយា វុច្ចតិ កថា សម្មា ខិយនតោ កថនតោ. កថាធម្មោតិ កថាសភាវោ, ឧបបរិក្ខា វិធីតិ កេចិ.

‘‘អច្ឆរិយ’’ន្តិអាទិ តស្ស រូបទស្សនន្តិ អាហ ‘‘កតមោ បន សោ’’តិអាទិ. សោតិ កថាធម្មោ. ‘‘នីយតីតិ នយោ, អត្ថោ, សទ្ទសត្ថំ អនុគតោ នយោ សទ្ទនយោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៣) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ. នីយតិ អត្ថោ ឯតេនាតិ វា នយោ, ឧបាយោ, សទ្ទសត្ថេ អាគតោ នយោ អត្ថគហណូបាយោ សទ្ទនយោ. តត្ថ ហិ អនភិណ្ហវុត្តិកេ អច្ឆរិយ-សទ្ទោ ឥច្ឆិតោ រុឡ្ហិវសេន. តេនេវាហ ‘‘អន្ធស្ស បព្ពតារោហណំ វិយា’’តិអាទិ. តស្ស ហិ តទារោហណំ ន និច្ចំ, កទាចិយេវ សិយា, ឯវមិទម្បិ. អច្ឆរាយោគ្គំ អច្ឆរិយំ និរុត្តិនយេន យោគ្គសទ្ទស្ស លោបតោ, តទ្ធិតវសេន វា ណិយបច្ចយស្ស វិចិត្រវុត្តិតោ, សោ បន បោរាណដ្ឋកថាយមេវ អាគតត្តា ‘‘អដ្ឋកថានយោ’’តិ វុត្តោ. បុព្ពេ អភូតន្តិ អភូតបុព្ពំ, ឯតេន ន ភូតំ អភូតន្តិ និព្ពចនំ, ភូត-សទ្ទស្ស ច អតីតត្ថំ ទស្សេតិ. យាវញ្ចិទន្តិ សន្ធិវសេន និគ្គហិតាគមោតិ អាហ ‘‘យាវ ច ឥទ’’ន្តិ, ឯតស្ស ច ‘‘សុប្បដិវិទិតា’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. យាវ ចយត្តកំ ឥទំ អយំ នានាធិមុត្តិកតា សុប្បដិវិទិតា, តំ ‘‘ឯត្តកមេវា’’តិ ន សក្កា អម្ហេហិ បដិវិជ្ឈិតុំ, អក្ខាតុញ្ចាតិ សបាឋសេសត្ថោ. តេនេវាហ ‘‘តេន សុប្បដិវិទិតតាយ អប្បមេយ្យតំ ទស្សេតី’’តិ.

‘‘ភគវតា’’តិអាទីហិ ¶ បទេហិ សមានាធិករណភាវេន វុត្តត្តា តេនាតិ ឯត្ថ ត-សទ្ទោ សកត្ថបដិនិទ្ទេសោ, តស្មា យេន អភិសម្ពុទ្ធភាវេន ភគវា បកតោ សមានោ សុបាកដោ នាម ហោតិ, តទភិសម្ពុទ្ធភាវំ សទ្ធិំ អាគមនបដិបទាយ តស្ស អត្ថភាវេន ទស្សេន្តោ ‘‘យោ សោ’’តិអាទិមាហ ¶ . ន ហេត្ថ សោ បុព្ពេ វុត្តោ អត្ថិ, យោ អត្ថោ តេហិ ថេរេហិ ត-សទ្ទេន បរាមសិតព្ពោ ភវេយ្យ. តស្មា យថាវុត្តគុណសង្ខាតំ សកត្ថំយេវេស បធានភាវេន បរាមសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិន្តិ អគ្គមគ្គញាណបទដ្ឋានំ អនាវរណញាណំ, អនាវរណញាណបទដ្ឋានញ្ច អគ្គមគ្គញាណំ. តទុភយញ្ហិ សម្មា អវិបរីតំ សយមេវ ពុជ្ឈតិ, សម្មា វា បសដ្ឋា សុន្ទរំ ពុជ្ឈតីតិ សម្មាសម្ពោធិ. សា បន ពុទ្ធានំ សព្ពគុណសម្បត្តិំ ទេតិ អភិសេកោ វិយ រញ្ញោ សព្ពលោកិស្សរិយភាវំ, តស្មា ‘‘អនុត្តរា សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. អភិសម្ពុទ្ធោតិ អព្ភញ្ញាសិ បដិវិជ្ឈិ, តេន តាទិសេន ភគវតាតិ អត្ថោ. សតិបិ ញាណទស្សនានំ ឥធ បញ្ញាវេវចនភាវេ តេន តេន វិសេសេន នេសំ វិសយវិសេសប្បវត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘តេសំ តេសំ សត្តាន’’ន្តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ហិ បឋមមត្ថំ អសាធារណញាណវសេន ទស្សេតិ. អាសយានុសយញាណេន ជានតា សព្ពញ្ញុតានាវរណញាណេហិ បស្សតាតិ អត្ថោ.

ទុតិយំ វិជ្ជត្តយវសេន. បុព្ពេនិវាសាទីហីតិ បុព្ពេនិវាសាសវក្ខយញាណេហិ. តតិយំ អភិញ្ញានាវរណញាណវសេន. អភិញ្ញាបរិយាបន្នេបិ ‘‘តីហិ វិជ្ជាហី’’តិ តាសំ រាសិភេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អនាវរណញាណសង្ខាតេន សមន្តចក្ខុនា បស្សតាតិ អត្ថោ. ចតុត្ថំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមំសចក្ខុវសេន. បញ្ញាយាតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន. កុដ្ដស្ស ភិត្តិយា តិរោ បរំ, អន្តោ វា, តទាទីសុ គតានិ. អតិវិសុទ្ធេនាតិ អតិវិយ វិសុទ្ធេន បញ្ចវណ្ណសមន្នាគតេន សុនីលបាសាទិកអក្ខិលោមសមលង្កតេន រត្តិញ្ចេវ ទិវា ច សមន្តា យោជនំ បស្សន្តេន មំសចក្ខុនា. បញ្ចមំ បដិវេធទេសនាញាណវសេន. ‘‘អត្តហិតសាធិកាយា’’តិ ឯកំសតោ វុត្តំ, បរិយាយតោ បនេសា បរហិតសាធិកាបិ ហោតិ. តាយ ហិ ធម្មសភាវបដិច្ឆាទកកិលេសសមុគ្ឃាតាយ ទេសនាញាណាទិ សម្ភវតិ. បដិវេធបញ្ញាយាតិ អរិយមគ្គបញ្ញាយ. វិបស្សនាសហគតោ សមាធិ បទដ្ឋានំ ¶ អាសន្នការណមេតិស្សាតិ សមាធិបទដ្ឋានា, តាយ. ទេសនាបញ្ញាយាតិ ទេសនាកិច្ចនិប្ផាទកេន សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន. អរីនន្តិ កិលេសារីនំ, បញ្ចមារានំ វា, សាសនបច្ចត្ថិកានំ វា អញ្ញតិត្ថិយានំ. តេសំ ហននំ បាដិហារិយេហិ អភិភវនំ អប្បដិភានតាករណំ, អជ្ឈុបេក្ខនញ្ច មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ បញ្ចមវគ្គេ សង្គីតំ ចង្កីសុត្តញ្ចេត្ថ (ម. និ. ២.៤២២) និទស្សនំ, ឯតេន អរយោ ហតា អនេនាតិ និរុត្តិនយេន បទសិទ្ធិមាហ. អតោ នាវចនស្ស តាព្យប្បទេសោ មហាវិសយេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អបិច អរយោ ហនតីតិ អន្តសទ្ទេន បទសិទ្ធិ, ឥការស្ស ច អការោ. បច្ចយាទីនំ សម្បទានភូតានំ, តេសំ វា បដិគ្គហណំ, បដិគ្គហិតុំ វា អរហតីតិ អរហន្តិ ទស្សេតិ ‘‘បច្ចយាទីនញ្ច អរហត្តា’’តិ ឥមិនា. សម្មាតិ អវិបរីតំ. សាមញ្ចាតិ សយមេវ, អបរនេយ្យោ ហុត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. កថំ បនេត្ថ ‘‘សព្ពធម្មាន’’ន្តិ អយំ វិសេសោ លព្ភតីតិ? សាមញ្ញជោតនាយ ¶ វិសេសេ អវដ្ឋានតោ, វិសេសត្ថិនា ច វិសេសស្ស អនុបយោជេតព្ពតោ យជ្ជេវំ ‘‘ធម្មាន’’ន្តិ វិសេសោវានុបយោជិតោ សិយា, កស្មា សព្ពធម្មានន្តិ អយមត្ថោ អនុបយោជីយតីតិ? ឯកទេសស្ស អគ្គហណតោ. បទេសគ្គហណេ ហិ អសតិ គហេតព្ពស្ស និប្បទេសតា វិញ្ញាយតិ យថា ‘‘ទិក្ខិតោ ន ទទាតី’’តិ, ឯស នយោ ឦទិសេសុ.

ឥទានិ ច ចតូហិ បទេហិ ចតុវេសារជ្ជវសេន អត្តនា អធិប្បេតតរំ ឆដ្ឋមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អន្តរាយិកធម្មេ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តថា ហិ តទេវ និគមនំ ករោតិ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា. តត្ថ អន្តរាយករធម្មញាណេន ជានតា, និយ្យានិកធម្មញាណេន បស្សតា, អាសវក្ខយញាណេន អរហតា, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សម្មាសម្ពុទ្ធេនអាតិ យថាក្កមំ យោជេតព្ពំ. អនត្ថចរណេន កិលេសា ឯវ អរយោតិ កិលេសារយោ, តេសំ កិលេសារីនំ. ឯត្ថាហ – យស្ស ញាណស្ស វសេន សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា ភគវា សម្មាសម្ពុទ្ធោ នាម ជាតោ, កិំ បនិទំ ញាណំ សព្ពធម្មានំ ពុជ្ឈនវសេន បវត្តមានំ សកិំយេវ សព្ពស្មិំ វិសយេ បវត្តតិ, ឧទាហុ កមេនាតិ. កិញ្ចេត្ថ – យទិ តាវ សកិំយេវ សព្ពស្មិំ វិសយេ បវត្តតិ, ឯវំ សតិ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធាទិភេទភិន្នានំ សង្ខតធម្មានំ, អសង្ខតសម្មុតិធម្មានញ្ច ឯកជ្ឈំ ឧបដ្ឋានេ ទូរតោ ចិត្តបដំ បេក្ខន្តស្ស វិយ បដិភាគេនាវពោធោ ន សិយា, តថា ច សតិ ‘‘សព្ពេ ធម្មា អនត្តា’’តិ ¶ (អ. និ. ៣.១៣៧; ធ. ប. ២៧៩; មហានិ. ២៧; ចូឡនិ. ៨, ១០; នេត្តិ. ៥) វិបស្សន្តានំ អនត្តាការេន វិយ សព្ពេ ធម្មា អនិរូបិតរូបេន ភគវតោ ញាណវិសយា ហោន្តីតិ អាបជ្ជតិ. យេបិ ‘‘សព្ពញេយ្យធម្មានំ ឋិតិលក្ខណវិសយំ វិកប្បរហិតំ សព្ពកាលំ ពុទ្ធានំ ញាណំ បវត្តតិ, តេន តេ ‘សព្ពវិទូ’តិ វុច្ចន្តិ. ឯវញ្ច កត្វា –

‘គច្ឆំ សមាហិតោ នាគោ, ឋិតោ នាគោ សមាហិតោ;

សេយ្យំ សមាហិតោ នាគោ, និសិន្នោបិ សមាហិតោ’តិ. (អ. និ. ៦.៤៣); –

ឥទម្បិ សព្ពទា ញាណប្បវត្តិទីបកំ អង្គុត្តរាគមេ នាគោបមសុត្តវចនំ សុវុត្តំ នាម ហោតី’’តិ វទន្តិ, តេសម្បិ វាទេ វុត្តទោសា នាតិវត្តិ. ឋិតិលក្ខណារម្មណតាយ ច អតីតានាគតធម្មានំ តទភាវតោ ឯកទេសវិសយមេវ ភគវតោ ញាណំ សិយា, តស្មា សកិញ្ញេវ សព្ពស្មិំ វិសយេ ញាណំ បវត្តតីតិ ន យុជ្ជតិ. អថ កមេន សព្ពស្មិម្បិ វិសយេ ញាណំ បវត្តតិ, ឯវម្បិ ន យុជ្ជតិ. ន ហិ ជាតិភូមិសភាវាទិវសេន, ទិសាទេសកាលាទិវសេន ច អនេកភេទភិន្នេ ញេយ្យេ កមេន ¶ គយ្ហមានេ តស្ស អនវសេសបដិវេធោ សម្ភវតិ អបរិយន្តភាវតោ ញេយ្យស្ស. យេ បន ‘‘អត្ថស្ស អវិសំវាទនតោ ញេយ្យស្ស ឯកទេសំ បច្ចក្ខំ កត្វា សេសេបិ ឯវន្តិ អធិមុច្ចិត្វា វវត្ថាបនេន សព្ពញ្ញូ នាម ភគវា ជាតោ, តញ្ច ញាណំ ន អនុមានិកំ នាម សំសយាភាវតោ. សំសយានុពទ្ធញ្ហិ ញាណំ លោកេ អនុមានិក’’ន្តិ វទន្តិ, តេសម្បិ តំ ន យុត្តមេវ. សព្ពស្ស ហិ អប្បច្ចក្ខភាវេ អត្ថាវិសំវាទនេន ញេយ្យស្ស ឯកទេសំ បច្ចក្ខំ កត្វា សេសេបិ ឯវន្តិ អធិមុច្ចិត្វា វវត្ថាបនស្សេវ អសម្ភវតោ តថា អសក្កុណេយ្យត្តា ច. យញ្ហិ សេសំ, តទបច្ចក្ខមេវ, អថ តម្បិ បច្ចក្ខំ, តស្ស សេសភាវោ ឯវ ន សិយា, អបរិយន្តភាវតោ ញេយ្យស្ស តថាវវត្ថិតុមេវ ន សក្កាតិ? សព្ពមេតំ អការណំ. កស្មា? អវិសយវិចារណភាវតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ពុទ្ធានំ ភិក្ខវេ, ពុទ្ធវិសយោ អចិន្តេយ្យោ ន ចិន្តេតព្ពោ, យំ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្សា’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧) ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ – យំ កិញ្ចិ ភគវតា ញាតុំ ឥច្ឆិតំ, សកលមេកទេសោ វា, តត្ថ តត្ថ អប្បដិហតវុត្តិតាយ បច្ចក្ខតោ ញាណំ បវត្តតិ និច្ចសមាធានញ្ច វិក្ខេបាភាវតោ, ញាតុំ ឥច្ឆិតស្ស ច សកលស្ស អវិសយភាវេ តស្ស អាកង្ខាបដិពទ្ធវុត្តិតា ន សិយា, ឯកន្តេនេវ ¶ សា ឥច្ឆិតព្ពា, សព្ពេ ធម្មា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អាវជ្ជនបដិពទ្ធា អាកង្ខាបដិពទ្ធា មនសិការបដិពទ្ធា ចិត្តុប្បាទបដិពទ្ធាតិ (មហានិ. ៦៩, ១៥៦; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥) វចនតោ. អតីតានាគតវិសយម្បិ ភគវតោ ញាណំ អនុមានាគមតក្កគហណវិរហិតត្តា បច្ចក្ខមេវ.

ននុ ច ឯតស្មិម្បិ បក្ខេ យទា សកលំ ញាតុំ ឥច្ឆិតំ, តទា សកិំយេវ សកលវិសយតាយ អនិរូបិតរូបេន ភគវតោ ញាណំ បវត្តេយ្យាតិ វុត្តទោសា នាតិវត្តិយេវាតិ? ន, តស្ស វិសោធិតត្តា. វិសោធិតោ ហិ សោ ពុទ្ធវិសយោ អចិន្តេយ្យោតិ. អញ្ញថា បចុរជនញាណសមានវុត្តិតាយ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ញាណស្ស អចិន្តេយ្យតា ន សិយា, តស្មា សកលធម្មារម្មណម្បិ តំ ឯកធម្មារម្មណំ វិយ សុវវត្ថាបិតេយេវ តេ ធម្មេ កត្វា បវត្តតីតិ ឥទមេត្ថ អចិន្តេយ្យំ, ‘‘យាវតកំ នេយ្យំ, តាវតកំ ញាណំ. យាវតកំ ញាណំ, តាវតកំ នេយ្យំ. នេយ្យបរិយន្តិកំ ញាណំ, ញាណបរិយន្តិកំ នេយ្យំ. នេយ្យំ អតិក្កមិត្វា ញាណំ នប្បវត្តតិ, ញាណំ អតិក្កមិត្វា នេយ្យបថោ នត្ថិ. អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោ តេ ធម្មា, យថា ទ្វិន្នំ សមុគ្គបដលានំ សម្មា ផុសិតានំ ហេដ្ឋិមំ សមុគ្គបដលំ ឧបរិមំ នាតិវត្តតិ, ឧបរិមំ សមុគ្គបដលំ ហេដ្ឋិមំ នាតិវត្តតិ. អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោ, ឯវមេវ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ នេយ្យញ្ច ញាណញ្ច អញ្ញមញ្ញបរិយន្តដ្ឋាយិនោ…បេ… តេ ធម្មា’’តិ (មហានិ. ៦៩, ១៥៦; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៥) ឯវមេកជ្ឈំ, វិសុំ, សកិំ, កមេន វា ឥច្ឆានុរូបំ ¶ បវត្តស្ស តស្ស ញាណស្ស វសេន សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា ភគវា សម្មាសម្ពុទ្ធោ នាម ជាតោតិ.

អយំ បនេត្ថ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ – ឋានាឋានាទីនិ ឆព្ពិសយានិ ឆហិ ញាណេហិ ជានតា, យថាកម្មូបគេ សត្តេ ចុតូបបាតទិព្ពចក្ខុញាណេហិ បស្សតា, សវាសនានមាសវានំ អាសវក្ខយញាណេន ខីណត្តា អរហតា, ឈានាទិធម្មេ សំកិលេសវោទានវសេន សាមំយេវ អវិបរីតាវពោធតោ សម្មាសម្ពុទ្ធេន, ឯវំ ទសពលញាណវសេន ចតូហាការេហិ ថោមិតេន. អបិច តីសុ កាលេសុ អប្បដិហតញាណតាយ ជានតា, តិណ្ណម្បិ កម្មានំ ញាណានុបរិវត្តិតោ និសម្មការិតាយ បស្សតា, ទវាទីនំ ឆន្នមភាវសាធិកាយ បហានសម្បទាយ អរហតា, ឆន្ទាទីនំ ឆន្នមហានិហេតុភូតាយ អបរិក្ខយបដិភានសាធិកាយ សព្ពញ្ញុតាយ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ¶ , ឯវំ អដ្ឋារសាវេណិកពុទ្ធធម្មវសេន (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.៣០៥) ចតូហាការេហិ ថោមិតេនាតិ ឯវមាទិនា តេសំ តេសំ ញាណទស្សនបហានពោធនត្ថេហិ សង្គហិតានំ ពុទ្ធគុណានំ វសេន យោជនា កាតព្ពាតិ.

ចតុវេសារជ្ជំ សន្ធាយ ‘‘ចតូហាការេហី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ថោមិតេនា’’តិ ឯតេន ឥមេសំ ‘‘ភគវតា’’តិ បទស្ស វិសេសនតំ ទស្សេតិ. យទិបិ ហីនបណីតភេទេន ទុវិធាវ អធិមុត្តិ បាឡិយំ វុត្តា, បវត្តិអាការវសេន បន អនេកភេទភិន្នាវាតិ អាហ ‘‘នានាធិមុត្តិកតា’’តិ. សា បន អធិមុត្តិ អជ្ឈាសយធាតុយេវ, តទបិ តថា តថា ទស្សនំ, ខមនំ, រោចនញ្ចាតិ អត្ថំ វិញ្ញាបេតិ ‘‘នានជ្ឈាសយតា’’តិ ឥមិនា. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘នានាធិមុត្តិកតា នានជ្ឈាសយតា នានាទិដ្ឋិកតា នានក្ខន្តិតា នានារុចិតា’’តិ. ‘‘យាវញ្ចិទ’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘សុប្បដិវិទិតា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តត្ថ ច ឥទន្តិ បទបូរណមត្តំ, ‘‘នានាធិមុត្តិកតា’’តិ ឯតេន វា បទេន សមានាធិករណំ, តស្សត្ថោ បន បាកដោយេវាតិ អាហ ‘‘យាវ ច សុដ្ឋុ បដិវិទិតា’’តិ.

‘‘យា ច អយ’’ន្តិអាទិនា ធាតុសំយុត្តបាឡិំ ទស្សេន្តោ តទេវ សំយុត្តំ មនសិ ករិត្វា តេសំ អវណ្ណវណ្ណភាសនេន សទ្ធិំ ឃដេត្វា ថេរានមយំ សង្ខិយធម្មោ ឧទបាទីតិ ទស្សេតិ. អតោ អស្ស ភគវតោ ធាតុសំយុត្តទេសនានយេន តាសំ សុប្បដិវិទិតភាវំ សមត្ថនវសេន ទស្សេតុំ ‘‘អយំ ហី’’តិអាទិមាហាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សុប្បដិវិទិតភាវសមត្ថនញ្ហិ ‘‘អយំ ហី’’តិអាទិវចនំ. តត្ថ យា អយំ នានាធិមុត្តិកតា…បេ… រុចិតាតិ សម្ពន្ធោ. ធាតុសោតិ អជ្ឈាសយធាតុយា. សំសន្ទន្តីតិ សម្ពន្ធេន្តិ វិស្សាសេន្តិ. សមេន្តីតិ សម្មា, សហ វា ភវន្តិ. ‘‘ហីនាធិមុត្តិកា’’តិអាទិ ¶ តថាភាវវិភាវនំ. អតីតម្បិ អទ្ធានន្តិ អតីតស្មិំ កាលេ, អច្ចន្តសំយោគេ វា ឯតំ ឧបយោគវចនំ. នានាធិមុត្តិកតា-បទស្ស នានជ្ឈាសយតាតិ អត្ថវចនំ. នានាទិដ្ឋិ…បេ… រុចិតាតិ តស្ស សរូបទស្សនំ. សស្សតាទិលទ្ធិវសេន នានាទិដ្ឋិកតា. បាបាចារកល្យាណាចារាទិបកតិវសេន នានក្ខន្តិតា. បាបិច្ឆាអប្បិច្ឆាទិវសេន នានារុចិតា. នាឡិយាតិ តុម្ពេន, អាឡ្ហកេន វា. តុលាយាតិ មានេន. នានាធិមុត្តិកតាញាណន្តិ ចេត្ថ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណមេវ អធិប្បេតំ, ន ទសពលញាណន្តិ អាហ ¶ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេនា’’តិ. ឯវំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន (ទី. និ. ដី. ១.៣) វុត្តំ, អភិធម្មដ្ឋកថាយំ, ទសពលសុត្តដ្ឋកថាសុ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៩; អ. និ. អដ្ឋ. ៣.១០.២១; វិភ. អដ្ឋ. ៨៣១) ច ឯវមាគតំ.

បរវាទី បនាហ ‘‘ទសពលញាណំ នាម បាដិយេក្កំ នត្ថិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្សេវាយំ បភេទោ’’តិ, តំ តថា ន ទដ្ឋព្ពំ. អញ្ញមេវ ហិ ទសពលញាណំ, អញ្ញំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. ទសពលញាណញ្ហិ សកកិច្ចមេវ ជានាតិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បន តម្បិ តតោ អវសេសម្បិ ជានាតិ. ទសពលញាណេសុ ហិ បឋមំ ការណាការណមេវ ជានាតិ, ទុតិយំ កម្មន្តរវិបាកន្តរមេវ, តតិយំ កម្មបរិច្ឆេទមេវ, ចតុត្ថំ ធាតុនានត្តការណមេវ, បញ្ចមំ សត្តានមជ្ឈាសយាធិមុត្តិមេវ, ឆដ្ឋំ ឥន្ទ្រិយានំ តិក្ខមុទុភាវមេវ, សត្តមំ ឈានាទីហិ សទ្ធិំ តេសំ សំកិលេសាទិមេវ, អដ្ឋមំ បុព្ពេនិវុត្ថក្ខន្ធសន្តតិមេវ, នវមំ សត្តានំ ចុតិបដិសន្ធិមេវ, ទសមំ សច្ចបរិច្ឆេទមេវ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បន ឯតេហិ ជានិតព្ពញ្ច តតោ ឧត្តរិញ្ច ជានាតិ, ឯតេសំ បន កិច្ចំ ន សព្ពំ ករោតិ. តញ្ហិ ឈានំ ហុត្វា អប្បេតុំ ន សក្កោតិ, ឥទ្ធិ ហុត្វា វិកុព្ពិតុំ ន សក្កោតិ, មគ្គោ ហុត្វា កិលេសេ ខេបេតុំ ន សក្កោតិ. អបិច បរវាទី ឯវំ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘ទសពលញាណំ នាម ឯតំ សវិតក្កសវិចារំ អវិតក្កវិចារមត្តំ អវិតក្កអវិចារំ, កាមាវចរំ រូបាវចរំ អរូបាវចរំ, លោកិយំ លោកុត្តរ’’ន្តិ. ជានន្តោ បដិបាដិយា សត្ត ញាណានិ ‘‘សវិតក្កសវិចារានី’’តិ វក្ខតិ, តតោ បរានិ ទ្វេ ‘‘អវិតក្កអវិចារានី’’តិ វក្ខតិ, អាសវក្ខយញាណំ ‘‘សិយា សវិតក្កសវិចារំ, សិយា អវិតក្កវិចារមត្តំ, សិយា អវិតក្កអវិចារ’’ន្តិ វក្ខតិ, តថា បដិបាដិយា សត្ត កាមាវចរានិ, តតោ បរំ ទ្វេ រូបាវចរានិ, អវសានេ ឯកំ ‘‘លោកុត្តរ’ន្តិ វក្ខតិ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បន សវិតក្កសវិចារមេវ, កាមាវចរមេវ, លោកិយមេវាតិ. ឥតិ អញ្ញទេវ ទសពលញាណំ, អញ្ញំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណន្តិ, តស្មា បញ្ចមពលញាណសង្ខាតេន នានាធិមុត្តិកតាញាណេន ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ច វិទិតាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ច-ការោបិ ហិ បោត្ថកេសុ ទិស្សតិ. សាតិ យថាវុត្តា នានាធិមុត្តិកតា. ‘‘ទ្វេបិ នាមា’’តិអាទិនា យថាវុត្តសុត្តស្សត្ថំ ¶ សង្ខេបេន ទស្សេត្វា ‘‘ឥមេសុ ចាបី’’តិអាទិនា តស្ស សង្ខិយធម្មស្ស តទភិសម្ពន្ធតំ អាវិ ករោតិ. ឥតិ ហ មេតិ ឯត្ថ ឯវំសទ្ទត្ថេ ឥតិ-សទ្ទោ, ហ-ការោ និបាតមត្តំ, អាគមោ វា. សន្ធិវសេន ¶ ឥការលោបោ, អការាទេសោ វាតិ ទស្សេតិ ‘‘ឯវំ ឥមេ’’តិ ឥមិនា.

៤. ‘‘វិទិត្វា’’តិ ឯត្ថ បកតិយត្ថភូតា វិជាននកិរិយា សាមញ្ញេន អភេទវតីបិ សមានា តំតំករណយោគ្យតាយ អនេកប្បភេទាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. វត្ថូនីតិ ឃរវត្ថូនិ. ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន ទិស្វា អញ្ញាសី’’តិ ច វោហារវចនមត្តមេតំ. ន ហិ តេន ទស្សនតោ អញ្ញំ ជាននំ នាម នត្ថិ. តទិទំ ញាណំ អាវជ្ជនបដិពទ្ធំ អាកង្ខាបដិពទ្ធំ មនសិការបដិពទ្ធំ ចិត្តុប្បាទបដិពទ្ធំ ហុត្វា បវត្តតិ. កិំ នាម ករោន្តោ ភគវា តេន ញាណេន អាវជ្ជនាទិបដិពទ្ធេន អញ្ញាសីតិ សោតូនមត្ថស្ស សុវិញ្ញាបនត្ថំ បរម្មុខា វិយ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេតិ ‘‘កិំ ករោន្តោ អញ្ញាសី’’តិ ឥមិនា, បច្ឆិមយាមកិច្ចំ ករោន្តោ តំ ញាណំ អាវជ្ជនាទិបដិពទ្ធំ ហុត្វា តេន តថា អញ្ញាសីតិ វុត្តំ ហោតិ. សាមញ្ញស្មិំ សតិ វិសេសវចនំ សាត្ថកំ សិយាតិ អនុយោគេនាហ ‘‘កិច្ចញ្ចនាមេត’’ន្តិអាទិ. អរហត្តមគ្គេន សមុគ្ឃាតំ កតំ តស្ស សមុដ្ឋាបកកិលេសសមុគ្ឃាដនេន, យតោ ‘‘នត្ថិ អព្យាវដមនោ’’តិ អដ្ឋារសសុ ពុទ្ធធម្មេសុ វុច្ចតិ. និរត្ថកោ ចិត្តសមុទាចារោ នត្ថីតិ ហេត្ថ អត្ថោ. ឯវម្បិ វុត្តានុយោគោ តទវត្ថោយេវាតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘តំ បញ្ចវិធ’’ន្តិអាទិនា. តត្ថ បុរិមកិច្ចទ្វយំ ទិវសភាគវសេន, ឥតរត្តយំ រត្តិភាគវសេន គហេតព្ពំ តថាយេវ វក្ខមានត្តា.

‘‘ឧបដ្ឋាកានុគ្គហណត្ថំ, សរីរផាសុកត្ថញ្ចា’’តិ ឯតេន អនេកកប្បសមុបចិតបុញ្ញសម្ភារជនិតំ ភគវតោ មុខវរំ ទុគ្គន្ធាទិទោសំ នាម នត្ថិ, តទុភយត្ថមេវ បន មុខធោវនាទីនិ ករោតីតិ ទស្សេតិ. សព្ពោបិ ហិ ពុទ្ធានំ កាយោ ពាហិរព្ភន្តរេហិ មលេហិ អនុបក្កិលិដ្ឋោ សុធោតមណិ វិយ ហោតិ. វិវិត្តាសនេតិ ផលសមាបត្តីនមនុរូបេ វិវេកានុព្រូហនាសនេ. វីតិនាមេត្វាតិ ផលសមាបត្តីហិ វីតិនាមនំ វុត្តំ, តម្បិ ន វិវេកនិន្នតាយ, បរេសញ្ច ទិដ្ឋានុគតិ អាបជ្ជនត្ថំ. សុរត្តទុបដ្ដំ អន្តរវាសកំ វិហារនិវាសនបរិវត្តនវសេន និវាសេត្វា វិជ្ជុលតាសទិសំ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា មេឃវណ្ណំ សុគតចីវរំ បារុបិត្វា សេលមយបត្តំ អាទាយាតិ អធិប្បាយោ. តថាយេវ ហិ តត្ថ តត្ថ វុត្តោ. ‘‘កទាចិ ឯកកោ’’តិអាទិ ¶ តេសំ តេសំ វិនេយ្យានំ វិនយនានុកូលំ ភគវតោ ឧបសង្កមនទស្សនំ. គាមំ វា និគមំ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ វិកប្បនត្ថោ, តេន នគរម្បិ វិកប្បេតិ. យថារុចិ វត្តមានេហិ អនេកេហិ បាដិហារិយេហិ បវិសតីតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘សេយ្យថិទ’’ន្តិអាទិនា ¶ បច្ឆិមបក្ខំ វិត្ថារេតិ. សេយ្យថិទន្តិ ច តំ កតមន្តិ អត្ថេ និបាតោ, ឥទំ វា សប្បាដិហីរបវិសនំ កតមន្តិបិ វដ្ដតិ. មុទុគតវាតាតិ មុទុភូតា, មុទុភាវេន វា គតា វាតា. ឧទកផុសិតានីតិ ឧទកពិន្ទូនិ. មុញ្ចន្តាតិ ឱសិញ្ចន្តា. រេណុំ វូបសមេត្វាតិ រជំ សន្និសីទាបេត្វា ឧបរិ វិតានំ ហុត្វា តិដ្ឋន្តិ ចណ្ឌ-វាតាតប-ហិមបាតាទិ-ហរណេន វិតានកិច្ចនិប្ផាទកត្តា, តតោ តតោ ហិមវន្តាទីសុ បុប្ផូបគរុក្ខតោ ឧបសំហរិត្វាតិ អត្ថស្ស វិញ្ញាយមានត្តា តថា ន វុត្តំ. សមភាគករណមត្តេន ឱនមន្តិ, ឧន្នមន្តិ ច, តតោយេវ បាទនិក្ខេបសមយេ សមាវ ភូមិ ហោតិ. និទស្សនមត្តញ្ចេតំ សក្ខរកថលកណ្ដកសង្កុកលលាទិអបគមនស្សាបិ សម្ភវតោ, តញ្ច សុប្បតិដ្ឋិតបាទតាលក្ខណស្ស និស្សន្ទផលំ, ន ឥទ្ធិនិម្មានំ. បទុមបុប្ផានិ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ វិកប្បនត្ថោ, តេន ‘‘យទិ យថាវុត្តនយេន សមា ភូមិ ហោតិ, ឯវំ សតិ តានិ ន បដិគ្គណ្ហន្តិ, តថា បន អសតិយេវ បដិគ្គណ្ហន្តី’’តិ ភគវតោ យថារុចិ បវត្តនំ ទស្សេតិ. សព្ពទាវ ភគវតោ គមនំ បឋមំ ទក្ខិណបាទុទ្ធរណសង្ខាតានុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតន្តិ អាហ ‘‘ឋបិតមត្តេ ទក្ខិណបាទេ’’តិ. ពុទ្ធានំ សព្ពទក្ខិណតាយ តថា វុត្តន្តិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោ,(ទី. និ. ដី. ១.៤) អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរោ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.៥៣) ច វទតិ, សព្ពេសំ ឧត្តមតាយ ឯវំ វុត្តន្តិ អត្ថោ. ឯវំ សតិ ឧត្តមបុរិសានំ តថាបកតិតាយាតិ អាបជ្ជតិ. ឋបិតមត្តេ និក្ខមិត្វា ធាវន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឥទញ្ច យាវទេវ វិនេយ្យជនវិនយនត្ថំ សត្ថុ បាដិហារិយន្តិ តេសំ ទស្សនដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ’’តិ វត្វាបិ ‘‘សុវណ្ណរសបិញ្ជរានិ វិយា’’តិ វចនំ ភគវតោ សរីរេ បីតាភាយ យេភុយ្យតាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘រស-សទ្ទោ ចេត្ថ ឧទកបរិយាយោ, បិញ្ជរ-សទ្ទោ ហេមវណ្ណបរិយាយោ, សុវណ្ណជលធារា វិយ សុវណ្ណវណ្ណានីតិ អត្ថោ’’តិ (សារត្ថ. ដី. ១.ពុទ្ធាចិណ្ណកថា.២២) សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ. បាសាទកូដាគារាទីនិ តេសុ តេសុ គាមនិគមាទីសុ សំវិជ្ជមានានិ អលង្ករោន្តិយោ ហុត្វា.

‘‘តថា’’តិអាទិនា ¶ សយមេវ ធម្មតាវសេន តេសំ សទ្ទករណំ ទស្សេតិ. តទា កាយំ ឧបគច្ឆន្តីតិ កាយូបគានិ, ន យត្ថ កត្ថចិ ឋិតានិ. ‘‘អន្តរវីថិ’’ន្តិ ឥមិនា ភគវតោ បិណ្ឌាយ គមនានុរូបវីថិំ ទស្សេតិ. ន ហិ ភគវា លោលុប្បចារបិណ្ឌចារិកោ វិយ យត្ថ កត្ថចិ គច្ឆតិ. យេ បឋមំ គតា, យេ វា តទនុច្ឆវិកំ បិណ្ឌបាតំ ទាតុំ សមត្ថា, តេ ភគវតោបិ បត្តំ គណ្ហន្តីតិ វេទិតព្ពំ. បដិមានេន្តីតិ បតិស្សមានសា បូជេន្តិ, ភគវន្តំ វា បដិមានាបេន្តិ បដិមានន្តំ ករោន្តិ. វោហារមត្តញ្ចេតំ, ភគវតោ បន អបដិមាននា នាម នត្ថិ. ចិត្តសន្តានានីតិ អតីតេ, ឯតរហិ ច បវត្តចិត្តសន្តានានិ. យថា កេចិ អរហត្តេ បតិដ្ឋហន្តិ, តថា ធម្មំ ទេសេតីតិ សម្ពន្ធោ. កេចិ បព្ពជិត្វាតិ ច អរហត្តសមាបន្នានំ បព្ពជ្ជាសង្ខេបគតទស្សនត្ថំ ¶ , ន បន គិហីនំ អរហត្តសមាបន្នតាបដិក្ខេបនត្ថំ. អយញ្ហិ អរហត្តប្បត្តានំ គិហីនំ សភាវោ, យា តទហេវ បព្ពជ្ជា វា, កាលំ កិរិយាវាតិ. តថា ហិ វុត្តំ អាយស្មតា នាគសេនត្ថេរេន ‘‘វិសមំ មហារាជ, គិហិលិង្គំ, វិសមេ លិង្គេ លិង្គទុព្ពលតាយ អរហត្តំ បត្តោ គិហី តស្មិំយេវ ទិវសេ បព្ពជតិ វា បរិនិព្ពាយតិ វា នេសោ មហារាជ, ទោសោ អរហត្តស្ស, គិហិលិង្គស្សេវេសោ ទោសោ យទិទំ លិង្គទុព្ពលតា’’តិ (មិ. ប. ៥.២.២) សព្ពំ វត្តព្ពំ. ឯត្ថ ច សប្បាដិហីរប្បវេសនសម្ពន្ធេនេវ មហាជនានុគ្គហណំ ទស្សិតំ, អប្បាដិហីរប្បវេសនេន ច បន ‘‘តេ សុនិវត្ថា សុបារុតា’’តិអាទិវចនំ យថារហំ សម្ពន្ធិត្វា មហាជនានុគ្គហណំ អត្ថតោ វិភាវេតព្ពំ ហោតិ. តម្បិ ហិ បុរេភត្តកិច្ចមេវាតិ. ឧបដ្ឋានសាលា ចេត្ថ មណ្ឌលមាឡោ. តត្ថ គន្ត្វា មណ្ឌលមាឡេតិ ឥធ បាឋោ លិខិតោ. ‘‘គន្ធមណ្ឌលមាឡេ’’តិបិ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.៥៣) មនោរថបូរណិយា ទិស្សតិ, តដ្ដីកាយញ្ច ‘‘ចតុជ្ជាតិយគន្ធេន បរិភណ្ឌេ មណ្ឌលមាឡេ’’តិ វុត្តំ. គន្ធកុដិំ បវិសតីតិ ច បវិសនកិរិយាសម្ពន្ធតាយ, តស្សមីបតាយ ច វុត្តំ, តស្មា បវិសិតុំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ន បន អន្តោ តិដ្ឋតីតិ. ឯវញ្ហិ ‘‘អថ ខោ ភគវា’’តិអាទិវចនំ (ទី. និ. ១.៤) សូបបន្នំ ហោតិ.

អថ ខោតិ ឯវំ គន្ធកុដិំ បវិសិតុំ គមនកាលេ. ឧបដ្ឋានេតិ សមីបបទេសេ. ‘‘បាទេ បក្ខាលេត្វា បាទបីឋេ ឋត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ ឱវទតី’’តិ ឯត្ថ បាទេ បក្ខាលេន្តោវ បាទបីឋេ តិដ្ឋន្តោ ឱវទតីតិ វេទិតព្ពំ. ឯតទត្ថំយេវ ¶ ហិ ភិក្ខូនំ ភត្តកិច្ចបរិយោសានំ អាគមយមានោ និសីទិ. ទុល្លភា សម្បត្តីតិ សតិបិ មនុស្សត្តបដិលាភេ បតិរូបទេសវាសឥន្ទ្រិយាវេកល្លសទ្ធាបដិលាភាទយោ សម្បត្តិសង្ខាតា គុណា ទុល្លភាតិ អត្ថោ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘ទុល្លភា សទ្ធាសម្បត្តី’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ អយុត្តោវ. តត្ថាតិ តស្មិំ បាទបីឋេ ឋត្វា ឱវទនកាលេ, តេសុ វា ភិក្ខូសុ, រត្តិយា វសនំ ឋានំ រត្តិដ្ឋានំ, តថា ទិវាឋានំ. ‘‘កេចី’’តិអាទិ តព្ពិវរណំ. ចាតុមហារាជិកភវនន្តិ ចាតុមហារាជិកទេវលោកេ សុញ្ញវិមានានិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯស នយោ តាវតិំសភវនាទីសុបិ. តតោ ភគវា គន្ធកុដិំ បវិសិត្វា បច្ឆាភត្តំ តយោ ភាគេ កត្វា បឋមភាគេ សចេ អាកង្ខតិ, ទក្ខិណេន បស្សេន សីហសេយ្យំ កប្បេតិ, សចេ នាកង្ខតិ, ពុទ្ធាចិណ្ណំ ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, អថ យថាកាលបរិច្ឆេទំ តតោ វុដ្ឋហិត្វា ទុតិយភាគេ បច្ឆិមយាមស្ស តតិយកោដ្ឋាសេ វិយ លោកំ វោលោកេតិ វេនេយ្យានំ ញាណបរិបាកំ បស្សិតុំ, តេនាហ ‘‘សចេ អាកង្ខតី’’តិអាទិ. សីហសេយ្យន្តិអាទីនមត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. យញ្ហិ អបុព្ពំ បទំ អនុត្តានំ, តទេវ វណ្ណយិស្សាម. សម្មា អស្សាសិតព្ពោតិ គាហាបនវសេន ឧបត្ថម្ភិតព្ពោតិ សមស្សាសិតោ. តាទិសោ កាយោ យស្សាតិ តថា. ធម្មស្សវនត្ថំ សន្និបតតិ. តស្សា បរិសាយ ចិត្តាចារំ ញត្វា កតភាវំ សន្ធាយាហ ¶ ‘‘សម្បត្តបរិសាយអនុរូបេន បាដិហារិយេនា’’តិ. យត្ថ ធម្មំ សហ ភាសន្តិ, សា ធម្មសភា នាម. កាលយុត្តន្តិ ‘‘ឥមិស្សា វេលាយ ឥមស្ស ឯវំ វត្តព្ព’’ន្តិ តំតំកាលានុរូបំ. សមយយុត្តន្តិ តស្សេវ វេវចនំ, អដ្ឋុប្បត្តិអនុរូបំ វា សមយយុត្តំ. អថ វា សមយយុត្តន្តិ ហេតុទាហរណេហិ យុត្តំ. កាលេន សាបទេសញ្ហិ ភគវា ធម្មំ ទេសេតិ. កាលំ វិទិត្វា បរិសំ ឧយ្យោជេតិ, ន យាវ សមន្ធការា ធម្មំ ទេសេតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘សមយំ វិទិត្វា បរិសំ ឧយ្យោជេសី’’តិបិ កត្ថចិ បរិយាយវចនបាឋោ ទិស្សតិ, សោ បច្ឆា បមាទលិខិតោ.

គត្តានីតិ កាយោយេវ អនេកាវយវត្តា វុត្តោ. ‘‘ឧតុំ គណ្ហាបេតី’’តិ ឥមិនា ឧតុគណ្ហាបនត្ថមេវ ឱសិញ្ចនំ, ន បន មលវិក្ខាលនត្ថន្តិ ទស្សេតិ. ន ហិ ភគវតោ កាយេ រជោជល្លំ ឧបលិម្បតីតិ. ចតុជ្ជាតិកេន គន្ធេន បរិភាវិតា កុដី គន្ធកុដី. តស្សា បរិវេណំ តថា. ផលសមាបត្តីហិ មុហុត្តំ បដិសល្លីនោ. តតោ តតោតិ អត្តនោ អត្តនោ ¶ រត្តិដ្ឋានទិវាឋានតោ, ឧបគន្ត្វា, សមីបេ វា ឋានំ ឧបដ្ឋានំ, ភជនំ សេវនន្តិ អត្ថោ. តត្ថាតិ តស្មិំ និសីទនដ្ឋានេ, បុរិមយាមេ វា, តេសុ វា ភិក្ខូសុ.

បញ្ហាកថនាទិវសេន អធិប្បាយំ សម្បាទេន្តោ ‘‘ទសសហស្សិលោកធាតូ’’តិ ឯវំ អវត្វា តស្សា អនេកាវយវសង្គហណត្ថំ ‘‘សកលទសសហស្សិលោកធាតូ’’តិ វុត្តំ. បុរេភត្តបច្ឆាភត្តបុរិមយាមេសុ មនុស្សបរិសាពាហុល្លតោ ឱកាសំ អលភិត្វា ឥទានិ មជ្ឈិមយាមេយេវ ឱកាសំ លភមានា, ភគវតា វា កតោកាសតាយ ឱកាសំ លភមានាតិ អធិប្បាយោ. កីទិសំ បន បុច្ឆ�