📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ទីឃនិកាយេ

សីលក្ខន្ធវគ្គអភិនវដីកា

(ទុតិយោ ភាគោ)

២. សាមញ្ញផលសុត្តវណ្ណនា

រាជាមច្ចកថាវណ្ណនា

១៥០. ឥទានិ ¶ ¶ សាមញ្ញផលសុត្តស្ស សំវណ្ណនាក្កមោ អនុប្បត្តោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ…បេ… សុត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អនុបុព្ពបទវណ្ណនាតិ អនុក្កមេន បទវណ្ណនា, បទំ បទំ បតិ អនុក្កមេន វណ្ណនាតិ វុត្តំ ហោតិ. បុព្ពេ វុត្តញ្ហិ, ឧត្តានំ វា បទមញ្ញត្រ វណ្ណនាបិ ‘‘អនុបុព្ពបទវណ្ណនា’’ ត្វេវ វុច្ចតិ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘អបុព្ពបទវណ្ណនា’’តិបិ បឋន្តិ, បុព្ពេ អវណ្ណិតបទវណ្ណនាតិ អត្ថោ. ទុគ្គជនបទដ្ឋានវិសេសសម្បទាទិយោគតោ បធានភាវេន រាជូហិ គហិតដ្ឋេន ឯវំនាមកំ, ន បន នាមមត្តេនាតិ អាហ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិ. ននុ ¶ មហាវគ្គេ មហាគោវិន្ទសុត្តេ អាគតោ ឯស បុរោហិតោ ឯវ, ន រាជា, កស្មា សោ រាជសទ្ទវចនីយភាវេន គហិតោតិ? មហាគោវិន្ទេន បុរោហិតេន បរិគ្គហិតម្បិ ចេតំ រេណុនា នាម មគធរាជេន បរិគ្គហិតមេវាតិ អត្ថសម្ភវតោ ឯវំ វុត្តំ, ន បន សោ រាជសទ្ទវចនីយភាវេន គហិតោ តស្ស រាជាភាវតោ. មហាគោវិន្ទបរិគ្គហិតភាវកិត្តនញ្ហិ តទា រេណុរញ្ញា បរិគ្គហិតភាវូបលក្ខណំ. សោ ហិ តស្ស សព្ពកិច្ចការកោ បុរោហិតោ, ឥទម្បិ ច លោកេ សមុទាចិណ្ណំ ¶ ‘‘រាជកម្មបសុតេន កតម្បិ រញ្ញា កត’’ន្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មន្ធាតុរញ្ញា ចេវ មហាគោវិន្ទំ ពោធិសត្តំ បុរោហិតមាណាបេត្វា រេណុរញ្ញា ច អញ្ញេហិ ច រាជូហិ បរិគ្គហិតត្តា រាជគហន្តិ. កេចិ បន ‘‘មហាគោវិន្ទោ’’តិ មហានុភាវោ ឯកោ បុរាតនោ រាជាតិ វទន្តិ. បរិគ្គហិតត្តាតិ រាជធានីភាវេន បរិគ្គហិតត្តា. គយ្ហតីតិ ហិ គហំ, រាជូនំ, រាជូហិ វា គហន្តិ រាជគហំ. នគរសទ្ទាបេក្ខាយ នបុំសកនិទ្ទេសោ.

អញ្ញេបេត្ថ បការេតិ នគរមាបនេន រញ្ញា ការិតសព្ពគេហត្តា រាជគហំ, គិជ្ឈកូដាទីហិ បញ្ចហិ បព្ពតេហិ បរិក្ខិត្តត្តា បព្ពតរាជេហិ បរិក្ខិត្តគេហសទិសន្តិបិ រាជគហំ, សម្បន្នភវនតាយ រាជមានំ គេហន្តិបិ រាជគហំ, សុសំវិហិតារក្ខតាយ អនត្ថាវហិតុកាមេន ឧបគតានំ បដិរាជូនំ គហំ គហណភូតន្តិបិ រាជគហំ, រាជូហិ ទិស្វា សម្មា បតិដ្ឋាបិតត្តា តេសំ គហំ គេហភូតន្តិបិ រាជគហំ, អារាមរាមណេយ្យតាទីហិ រាជតិ, និវាសសុខតាទិនា ច សត្តេហិ មមត្តវសេន គយ្ហតិ បរិគ្គយ្ហតីតិបិ រាជគហន្តិ ឯទិសេ បការេ. នាមមត្តមេវ បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ អត្ថោ. សោ បន បទេសោ វិសេសដ្ឋានភាវេន ឧឡារសត្តបរិភោគោតិ អាហ ‘‘តំ បនេត’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ‘‘ពុទ្ធកាលេ, ចក្កវត្តិកាលេ ចា’’តិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ អញ្ញទាបិ កទាចិ សម្ភវតោ, ‘‘នគរំ ហោតី’’តិ ច ឥទំ ឧបលក្ខណមេវ មនុស្សាវាសស្សេវ អសម្ភវតោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សេសកាលេ សុញ្ញំ ហោតី’’តិអាទិ. តេសន្តិ យក្ខានំ. វសនវនន្តិ អាបានភូមិភូតំ ឧបវនំ.

អវិសេសេនាតិ វិហារភាវសាមញ្ញេន, សទ្ទន្តរសន្និធានសិទ្ធំ វិសេសបរាមសនមន្តរេនាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ, (អ. និ. ៥.១០១; បាចិ. ១៤៧; បរិ. ៤៤១) បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, (ធ. ស. ១៦០) មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ, (ទី. និ. ៣.៧១, ៣០៨; ម. និ. ១.៧៧, ៤៥៩, ៥០៩; ២.៣០៩, ៣១៥; ៣.២៣០; វិភ. ៦៤២) សព្ពនិមិត្តានំ អមនសិការា អនិមិត្តំ ចេតោសមាធិំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៥៩) សទ្ទន្តរសន្និធានសិទ្ធេន វិសេសបរាមសនេន យថាក្កមំ ឥរិយាបថវិហារាទិវិសេសវិហារសមង្គីបរិទីបនំ ¶ ¶ , ន ឯវមិទំ, ឥទំ បន តថា វិសេសបរាមសនមន្តរេន អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបនន្តិ.

សតិបិ ច វុត្តនយេន អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបនេ ឥធ ឥរិយាបថសង្ខាតវិសេសវិហារសមង្គីបរិទីបនមេវ សម្ភវតីតិ ទស្សេតិ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិនា. កស្មា បន សទ្ទន្តរសន្និធានសិទ្ធស្ស វិសេសបរាមសនស្សាភាវេបិ ឥធ វិសេសវិហារសមង្គីបរិទីបនំ សម្ភវតីតិ? វិសេសវិហារសមង្គីបរិទីបនស្ស សទ្ទន្តរសង្ខាតវិសេសវចនស្ស អភាវតោ ឯវ. វិសេសវចនេ ហិ អសតិ វិសេសមិច្ឆតា វិសេសោ បយោជិតព្ពោតិ. អបិច ឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនស្ស អត្ថតោ សិទ្ធត្តា តថាទីបនមេវ សម្ភវតីតិ. កស្មា ចាយមត្ថោ សិទ្ធោតិ? ទិព្ពវិហារាទីនម្បិ សាធារណតោ. កទាចិបិ ហិ ឥរិយាបថវិហារេន វិនា ន ភវតិ តមន្តរេន អត្តភាវបរិហរណាភាវតោតិ.

ឥរិយនំ បវត្តនំ ឥរិយា, កាយិកកិរិយា, តស្សា បវត្តនុបាយភាវតោ បថោតិ ឥរិយាបថោ, ឋាននិសជ្ជាទយោ. ន ហិ ឋាននិសជ្ជាទិអវត្ថាហិ វិនា កញ្ចិ កាយិកំ កិរិយំ បវត្តេតុំ សក្កា, តស្មា សោ តាយ បវត្តនុបាយោតិ វុច្ចតិ. វិហរតិ បវត្តតិ ឯតេន, វិហរណមត្តំ វា តន្តិ វិហារោ, សោ ឯវ វិហារោ តថា, អត្ថតោ បនេស ឋាននិសជ្ជាទិអាការប្បវត្តោ ចតុសន្តតិរូបប្បពន្ធោវ. ទិវិ ភវោ ទិព្ពោ, តត្ថ ពហុលំ បវត្តិយា ព្រហ្មបារិសជ្ជាទិទេវលោកេ ភវោតិ អត្ថោ, យោ វា តត្ថ ទិព្ពានុភាវោ, តទត្ថាយ សំវត្តតីតិ ទិព្ពោ, អភិញ្ញាភិនីហារាទិវសេន វា មហាគតិកត្តា ទិព្ពោ, សោវ វិហារោ, ទិព្ពភាវាវហោ វា វិហារោ ទិព្ពវិហារោ, មហគ្គតជ្ឈានានិ. នេត្តិយំ [នេត្តិ. ៨៦ (អត្ថតោ សមានំ)] បន ចតស្សោ អារុប្បសមាបត្តិយោ អានេញ្ជវិហារាតិ វិសុំ វុត្តំ, តំ បន មេត្តាជ្ឈានាទីនំ ព្រហ្មវិហារតា វិយ តាសំ ភាវនាវិសេសភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. អដ្ឋកថាសុ បន ទិព្ពភាវាវហសាមញ្ញតោ តាបិ ‘‘ទិព្ពវិហារា’’ ត្វេវ វុត្តា. ព្រហ្មានំ, ព្រហ្មភូតា វា ហិតូបសំហារាទិវសេន បវត្តិយា សេដ្ឋភូតា វិហារាតិ ព្រហ្មវិហារា, មេត្តាជ្ឈានាទិវសេន បវត្តា ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ. អរិយា ឧត្តមា, អនញ្ញសាធារណត្តា វា អរិយានំ វិហារាតិ អរិយវិហារា, ចតស្សោបិ ផលសមាបត្តិយោ. ឥធ បន រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ, តព្ពសេន បវត្តា អប្បមញ្ញាយោ ¶ , ចតុត្ថជ្ឈានិកអគ្គផលសមាបត្តិ ច ភគវតោ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារា.

អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបនន្តិ តាសមេកតោ អប្បវត្តត្តា ឯកេន វា ទ្វីហិ វា សមង្គីភាវបរិទីបនំ, ភាវលោបេនាយំ ភាវប្បធានេន វា និទ្ទេសោ. ភគវា ហិ លោភទោសមោហុស្សន្នេ លោកេ ¶ សកបដិបត្តិយា វេនេយ្យានំ វិនយនត្ថំ តំ តំ វិហារេ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. តថា ហិ យទា សត្តា កាមេសុ វិប្បដិបជ្ជន្តិ, តទា កិរ ភគវា ទិព្ពេន វិហារេន វិហរតិ តេសំ អលោភកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិមុប្បាទេត្វា កាមេសុ វិរជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ. យទា បន ឥស្សរិយត្ថំ សត្តេសុ វិប្បដិបជ្ជន្តិ, តទា ព្រហ្មវិហារេន វិហរតិ តេសំ អទោសកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិមុប្បាទេត្វា អទោសេន ទោសំ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. យទា បន បព្ពជិតា ធម្មាធិករណំ វិវទន្តិ, តទា អរិយវិហារេន វិហរតិ តេសំ អមោហកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិមុប្បាទេត្វា អមោហេន មោហំ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. ឯវញ្ច កត្វា ឥមេហិ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេហិ សត្តានំ វិវិធំ ហិតសុខំ ហរតិ, ឥរិយាបថវិហារេន ច ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរតីតិ វុត្តំ ‘‘អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបន’’ន្តិ.

‘‘តេនា’’តិអាទិ យថាវុត្តសំវណ្ណនាយ គុណទស្សនំ, តស្មាតិ អត្ថោ, យថាវុត្តត្ថសមត្ថនំ វា. តេន ឥរិយាបថវិហារេន វិហរតីតិ សម្ពន្ធោ. តថា វទមានោ បន វិហរតីតិ ឯត្ថ វិ-សទ្ទោ វិច្ឆេទនត្ថជោតកោ, ‘‘ហរតី’’តិ ឯតស្ស ច នេតិ បវត្តេតីតិ អត្ថោតិ ញាបេតិ ‘‘ឋិតោបី’’តិអាទិនា វិច្ឆេទនយនាការេន វុត្តត្តា. ឯវញ្ហិ សតិ តត្ថ កស្ស កេន វិច្ឆិន្ទនំ, កថំ កស្ស នយនន្តិ អន្តោលីនចោទនំ សន្ធាយាហ. ‘‘សោ ហី’’តិអាទីតិ អយម្បិ សម្ពន្ធោ ឧបបន្នោ ហោតិ. យទិបិ ភគវា ឯកេនេវ ឥរិយាបថេន ចិរតរំ កាលំ បវត្តេតុំ សក្កោតិ, តថាបិ ឧបាទិន្នកស្ស នាម សរីរស្ស អយំ សភាវោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកំ ឥរិយាបថពាធន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អបរិបតន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, អបតមានំ កត្វាតិ អត្ថោ. យស្មា បន ភគវា យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោ វេនេយ្យានំ ធម្មំ ទេសេន្តោ, នានាសមាបត្តីហិ ច កាលំ ¶ វីតិនាមេន្តោ វសតិ, សត្តានំ, អត្តនោ ច វិវិធំ សុខំ ហរតិ, តស្មា វិវិធំ ហរតីតិ វិហរតីតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

គោចរគាមនិទស្សនត្ថំ ‘‘រាជគហេ’’តិ វត្វា ពុទ្ធានមនុរូបនិវាសដ្ឋានទស្សនត្ថំ បុន ‘‘អម្ពវនេ’’តិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទមស្សា’’តិអាទិមាហ. អស្សាតិ ភគវតោ. តស្សាតិ រាជគហសង្ខាតស្ស គោចរគាមស្ស. យស្ស សមីបវសេន ‘‘រាជគហេ’’តិ ភុម្មវចនំ បវត្តតិ, សោបិ តស្ស សមីបវសេន វត្តព្ពោតិ ទស្សេតិ ‘‘រាជគហសមីបេ អម្ពវនេ’’តិ ឥមិនា. សមីបត្ថេតិ អម្ពវនស្ស សមីបត្ថេ. ឯតន្តិ ‘‘រាជគហេ’’តិ វចនំ. ភុម្មវចនន្តិ អាធារវចនំ. ភវន្តិ ឯត្ថាតិ ហិ ភុម្មំ, អាធារោ, តទេវ វចនំ តថា, ភុម្មេ បវត្តំ វា វចនំ វិភត្តិ ភុម្មវចនំ ¶ , តេន យុត្តំ តថា, សត្តមីវិភត្តិយុត្តបទន្តិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កាមំ ភគវា អម្ពវនេយេវ វិហរតិ. តស្សមីបត្តា បន គោចរគាមទស្សនត្ថំ ភុម្មវចនវសេន ‘‘រាជគហេ’’តិបិ វុត្តំ យថា តំ ‘‘គង្គាយំ គាវោ ចរន្តិ, កូបេ គគ្គកុល’’ន្តិ ចាតិ. អនេនេវ យទិ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ, អថ ន វត្តព្ពំ ‘‘អម្ពវនេ’’តិ. យទិ ច អម្ពវនេ, ឯវម្បិ ន វត្តព្ពំ ‘‘រាជគហេ’’តិ. ន ហិ ‘‘បាដលិបុត្តេ បាសាទេ វសតី’’តិអាទីសុ វិយ ឥធ អធិករណាធិករណស្ស អភាវតោ អធិករណស្ស ទ្វយនិទ្ទេសោ យុត្តោ សិយាតិ ចោទនា អនវកាសា កតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កុមារភតោ ឯវ កោមារភច្ចោ សកត្ថវុត្តិបច្ចយេន, និរុត្តិនយេន វា យថា ‘‘ភិសគ្គមេវ ភេសជ្ជ’’ន្តិ. ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា ខន្ធកបាឡិវសេន តទត្ថំ សាធេតិ. កស្មា ច អម្ពវនំ ជីវកសម្ពន្ធំ កត្វា វុត្តន្តិ អនុយោគេន មូលតោ បដ្ឋាយ តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិមាហ.

ទោសាភិសន្នន្តិ វាតបិត្តាទិវសេន ឧស្សន្នទោសំ. វិរេចេត្វាតិ ទោសប្បកោបតោ វិវេចេត្វា. សិវេយ្យកំ ទុស្សយុគន្តិ សិវិរដ្ឋេ ជាតំ មហគ្ឃំ ទុស្សយុគំ. ទិវសស្ស ទ្វត្តិក្ខត្តុន្តិ ឯកស្សេវ ទិវសស្ស ទ្វិវារេ វា តិវារេ វា ភាគេ, ភុម្មត្ថេ វា ឯតំ សាមិវចនំ, ឯកស្មិំយេវ ទិវសេ ទ្វិវារំ វា តិវារំ វាតិ អត្ថោ. តម្ពបដ្ដវណ្ណេនាតិ តម្ពលោហបដ្ដវណ្ណេន. សចីវរភត្តេនាតិ ចីវរេន, ភត្តេន ច. ‘‘តំ សន្ធាយា’’តិ ឥមិនា ន ភគវា អម្ពវនមត្តេយេវ វិហរតិ, អថ ខោ ឯវំ កតេ វិហារេ. សោ បន តទធិករណតាយ វិសុំ អធិករណភាវេន ន វុត្តោតិ សន្ធាយភាសិតមត្ថំ ¶ ទស្សេតិ. សាមញ្ញេ ហិ សតិ សន្ធាយភាសិតនិទ្ធារណំ.

អឌ្ឍេន តេឡស អឌ្ឍតេឡស. តាទិសេហិ ភិក្ខុសតេហិ. អឌ្ឍោ បនេត្ថ សតស្សេវ. យេន ហិ បយុត្តោ តព្ភាគវាចកោ អឌ្ឍសទ្ទោ, សោ ច ខោ បណ្ណាសាវ, តស្មា បញ្ញាសាយ ឩនានិ តេឡស ភិក្ខុសតានីតិ អត្ថំ វិញ្ញាបេតុំ ‘‘អឌ្ឍសតេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អឌ្ឍមេវ សតំ សតស្ស វា អឌ្ឍំ តថា.

រាជតីតិ អត្តនោ ឥស្សរិយសម្បត្តិយា ទិព្ពតិ សោភតិ ច. រញ្ជេតីតិ ទានាទិនា, សស្សមេធាទិនា ច ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ រមេតិ, អត្តនិ វា រាគំ ករោតីតិ អត្ថោ. ច-សទ្ទោ ចេត្ថ វិកប្បនត្ថោ. ជនបទវាចិនោ បុថុវចនបរត្តា ‘‘មគធាន’’ន្តិ វុត្តំ, ជនប្បទាបទេសេន វា តព្ពាសិកានំ គហិតត្តា. រញ្ញោតិ បិតុ ពិម្ពិសាររញ្ញោ. សសតិ ហិំសតីតិ សត្តុ, វេរី, អជាតោយេវ សត្តុ អជាតសត្តុ. ‘‘នេមិត្តកេហិ និទ្ទិដ្ឋោ’’តិ វចនេន ច អជាតស្ស តស្ស សត្តុភាវោ ន តាវ ហោតិ, សត្តុភាវស្ស បន តថា និទ្ទិដ្ឋត្តា ឯវំ វោហរីយតីតិ ទស្សេតិ. អជាតស្សេវ ¶ បន តស្ស ‘‘រញ្ញោ លោហិតំ បិវេយ្យ’’ន្តិ ទេវិយា ទោហឡស្ស បវត្តត្តា អជាតោយេវេស រញ្ញោ សត្តូតិបិ វទន្តិ.

‘‘តស្មិ’’ន្តិអាទិនា តទត្ថំ វិវរតិ, សមត្ថេតិ ច. ទោហឡោតិ អភិលាសោ. ភារិយេតិ គរុកេ, អញ្ញេសំ អសក្កុណេយ្យេ វា. អសក្កោន្តីតិ អសក្កុណមានា. អកថេន្តីតិ អកថយមានា សមានា. និពន្ធិត្វាតិ វចសា ពន្ធិត្វា. សុវណ្ណសត្ថកេនាតិ សុវណ្ណមយេន សត្ថកេន, ឃនសុវណ្ណកតេនាតិ អត្ថោ. អយោមយញ្ហិ រញ្ញោ សរីរំ ឧបនេតុំ អយុត្តន្តិ វទន្តិ. សុវណ្ណបរិក្ខតេន វា អយោមយសត្ថេនាតិ អត្ថេបិ អយមេវាធិប្បាយោ. ពាហុំ ផាលាបេត្វាតិ លោហិតសិរាវេធវសេន ពាហុំ ផាលាបេត្វា. កេវលស្ស លោហិតស្ស គព្ភិនិយា ទុជ្ជីរភាវតោ ឧទកេន សម្ភិន្ទិត្វា បាយេសិ. ហញ្ញិស្សតីតិ ហញ្ញិស្សតេ, អាយតិំ ហនីយតេតិ អត្ថោ. នេមិត្តកានំ វចនំ តថំ វា សិយា, វិតថំ វាតិ អធិប្បាយេន ‘‘បុត្តោតិ វា ធីតាតិ វា ន បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិនា អញ្ញម្បិ ការណំ ទស្សេត្វា និវារេសិ. រញ្ញោ ភាវោ រជ្ជំ, រជ្ជស្ស សមីបេ បវត្តតីតិ ឱបរជ្ជំ, ឋានន្តរំ.

មហាតិ ¶ មហតី. សមាសេ វិយ ហិ វាក្យេបិ មហន្តសទ្ទស្ស មហាទេសោ. ធុរាតិ គណស្ស ធុរភូតា, ធោរយ្ហា ជេដ្ឋកាតិ អត្ថោ. ធុរំ នីហរាមីតិ គណធុរមាវហាមិ, គណពន្ធិយំ និព្ពត្តេស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សោ ន សក្កា’’តិអាទិនា បុន ចិន្តនាការំ ទស្សេតិ. ឥទ្ធិបាដិហារិយេនាតិ អហិមេខលិកកុមារវណ្ណវិកុព្ពនិទ្ធិនា. តេនាតិ អប្បាយុកភាវេន. ហីតិ និបាតមត្តំ. តេន ហីតិ វា ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោ. តេន វុត្តំ ‘‘កុមារំ…បេ… ឧយ្យោជេសី’’តិ. ពុទ្ធោ ភវិស្សាមីតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ ឥទមត្ថោ, ឥមិនា ខន្ធកេ អាគតនយេនាតិ អត្ថោ. បុព្ពេ ខោតិអាទីហិបិ ខន្ធកបាឡិយេវ (ចូឡវ. ៣៣៩).

បោត្ថនិយន្តិ ឆុរិកំ. យំ ‘‘នខរ’’ន្តិបិ វុច្ចតិ, ទិវា ទិវសេតិ (ទី. និ. ដី. ១.១៥០) ទិវសស្សបិ ទិវា. សាម្យត្ថេ ហេតំ ភុម្មវចនំ ‘‘ទិវា ទិវសស្សា’’តិ អញ្ញត្ថ ទស្សនតោ. ទិវស្ស ទិវសេតិបិ វដ្ដតិ អការន្តស្សបិ ទិវសទ្ទស្ស វិជ្ជមានត្តា. នេបាតិកម្បិ ទិវាសទ្ទមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ, មជ្ឈន្ហិកវេលាយន្តិ អត្ថោ. សា ហិ ទិវសស្ស វិសេសោ ទិវសោតិ. ‘‘ភីតោ’’តិអាទិ បរិយាយោ, កាយថម្ភនេន វា ភីតោ. ហទយមំសចលនេន ឧព្ពិគ្គោ. ‘‘ជានេយ្យុំ វា, មា វា’’តិ បរិសង្កាយ ឧស្សង្កី. ញាតេ សតិ អត្តនោ អាគច្ឆមានភយវសេន ឧត្រស្តោ. វុត្តប្បការន្តិ ទេវទត្តេន វុត្តាការំ វិប្បការន្តិ អបការំ អនុបការំ, វិបរីតកិច្ចំ វា. សព្ពេ ភិក្ខូតិ ទេវទត្តបរិសំ សន្ធាយាហ.

អច្ឆិន្ទិត្វាតិ ¶ អបនយនវសេន វិលុម្បិត្វា. រជ្ជេនាតិ វិជិតេន. ឯកស្ស រញ្ញោ អាណាបវត្តិដ្ឋានំ ‘‘រជ្ជ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ, រាជភាវេន វា.

មនសោ អត្ថោ ឥច្ឆា មនោរថោ រ-ការាគមំ, ត-ការលោបញ្ច កត្វា, ចិត្តស្ស វា នានារម្មណេសុ វិព្ភមករណតោ មនសោ រថោ ឥវ មនោរថោ, មនោ ឯវ រថោ វិយាតិ វា មនោរថោតិបិ នេរុត្តិកា វទន្តិ. សុកិច្ចការិម្ហីតិ សុកិច្ចការី អម្ហិ. អវមានន្តិ អវមញ្ញនំ អនាទរំ. មូលឃច្ចន្តិ ជីវិតា វោរោបនំ សន្ធាយាហ, ភាវនបុំសកមេតំ. រាជកុលានំ កិរ សត្ថេន ឃាតនំ រាជូនមនាចិណ្ណំ, តស្មា សោ ‘‘ននុ ភន្តេ’’តិអាទិមាហ. តាបនគេហំ នាម ឧណ្ហគហាបនគេហំ, តំ បន ធូមេនេវ អច្ឆិន្នា. តេន វុត្តំ ‘‘ធូមឃរ’’ន្តិ. កម្មករណត្ថាយាតិ តាបន កម្មករណត្ថមេវ. កេនចិ ឆាទិតត្តា ឧច្ចោ អង្គោតិ ឧច្ចង្គោ ¶ , យស្ស កស្សចិ គហណត្ថំ បដិច្ឆន្នោ ឧន្នតង្គោតិ ឥធ អធិប្បេតោ. តេន វុត្តំ ‘‘ឧច្ចង្គំ កត្វា បវិសិតុំ មា ទេថា’’តិ. ‘‘ឧច្ឆង្គេ កត្វា’’តិបិ បាឋោ, ឯវំ សតិ មជ្ឈិមង្គោវ, ឧច្ឆង្គេ កិញ្ចិ គហេតព្ពំ កត្វាតិ អត្ថោ. មោឡិយន្តិ ចូឡាយំ ‘‘ឆេត្វាន មោឡិំ វរគន្ធវាសិត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.១; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.៥៥; អប. អដ្ឋ. ១.អវិទូរេនិទានកថា; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ២៧.អវិទូរេនិទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.អវិទូរេនិទានកថា) វិយ. តេនាហ ‘‘មោឡិំ ពន្ធិត្វា’’តិ. ចតុមធុរេនាតិ សប្បិសក្ករមធុនាឡិកេរស្នេហសង្ខាតេហិ ចតូហិ មធុរេហិ អភិសង្ខតបានវិសេសេនាតិ វទន្តិ, តំ មហាធម្មសមាទានសុត្តបាឡិយា (ម. និ. ១.៤៧៣) ន សមេតិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘ទធិ ច មធុ ច សប្បិ ច ផាណិតញ្ច ឯកជ្ឈំ សំសដ្ឋ’’ន្តិ, (ម. និ. ១.៤៨៥) តទដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តំ ‘‘ទធិ ច មធុ ចាតិ សុបរិសុទ្ធំ ទធិ ច សុមធុរំ មធុ ច. ឯកជ្ឈំ សំសដ្ឋន្តិ ឯកតោ កត្វា មិស្សិតំ អាលុឡិតំ. តស្ស តន្តិ តស្ស តំ ចតុមធុរភេសជ្ជំ បិវតោ’’តិ ‘‘អត្តុបក្កមេន មរណំ ន យុត្ត’’ន្តិ មនសិ កត្វា រាជា តស្សា សរីរំ លេហិត្វា យាបេតិ. ន ហិ អរិយា អត្តានំ វិនិបាតេន្តិ.

មគ្គផលសុខេនាតិ មគ្គផលសុខវតា, សោតាបត្តិមគ្គផលសុខូបសញ្ហិតេន ចង្កមេន យាបេតីតិ អត្ថោ. ហារេស្សាមីតិ អបនេស្សាមិ. វីតច្ចិតេហីតិ វិគតអច្ចិតេហិ ជាលវិគតេហិ សុទ្ធង្គារេហិ. កេនចិ សញ្ញត្តោតិ កេនចិ សម្មា ញាបិតោ, ឱវទិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. មស្សុករណត្ថាយាតិ មស្សុវិសោធនត្ថាយ. មនំ ករោថាតិ យថា រញ្ញោ មនំ ហោតិ, តថា ករោថ. បុព្ពេតិ បុរិមភវេ. ចេតិយង្គណេតិ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជនដ្ឋានភូតេ ចេតិយស្ស ភូមិតលេ. និសជ្ជនត្ថាយាតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស និសីទនត្ថាយ. បញ្ញត្តកដសារកន្តិ បញ្ញបេតព្ពឧត្តមកិលញ្ជំ. តថាវិធោ ¶ កិលញ្ជោ ហិ ‘‘កដសារកោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្សាតិ យថាវុត្តស្ស កម្មទ្វយស្ស. តំ បន មនោបទោសវសេនេវ តេន កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ –

‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ. (ធ. ប. ១; នេត្តិ. ៩០);

បរិចារកោតិ សហាយកោ. អភេទេបិ ភេទមិវ វោហារោ លោកេ បាកដោតិ វុត្តំ ‘‘យក្ខោ ហុត្វា និព្ពត្តី’’តិ. ឯកាយបិ ហិ ឧប្បាទកិរិយាយ ¶ ឥធ ភេទវោហារោ, បដិសន្ធិវសេន ហុត្វា, បវត្តិវសេន និព្ពត្តីតិ វា បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ, បដិសន្ធិវសេន វា បវត្តនសង្ខាតំ សាតិសយនិព្ពត្តនំ ញាបេតុំ ឯកាយេវ កិរិយា បទទ្វយេន វុត្តា. តថាវចនញ្ហិ បដិសន្ធិវសេន និព្ពត្តនេយេវ ទិស្សតិ ‘‘មក្កដកោ នាម ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៥) កណ្ដកោ នាម…បេ… និព្ពត្តិ, (ជា. អដ្ឋ. ១.អវិទូរេនិទានកថា) មណ្ឌូកោ នាម…បេ… និព្ពត្តី’’តិអាទីសុ វិយ. ទ្វិន្នំ វា បទានំ ភាវត្ថមបេក្ខិត្វា ‘‘យក្ខោ’’តិអាទីសុ សាមិអត្ថេ បច្ចត្តវចនំ កតំ បុរិមាយ បច្ឆិមវិសេសនតោ, បរិចារកស្ស…បេ… យក្ខស្ស ភាវេន និព្ពត្តីតិ អត្ថោ, ហេត្វត្ថេ វា ឯត្ថ ត្វា-សទ្ទោ យក្ខស្ស ភាវតោ បវត្តនហេតូតិ. អស្ស បន រញ្ញោ មហាបុញ្ញស្សបិ សមានស្ស តត្ថ ពហុលំ និព្ពត្តបុព្ពតាយ ចិរបរិចិតនិកន្តិ វសេន តត្ថេវ និព្ពត្តិ វេទិតព្ពា.

តំ ទិវសមេវាតិ រញ្ញោ មរណទិវសេយេវ. ខោភេត្វាតិ បុត្តស្នេហស្ស ពលវភាវតោ, តំសហជាតបីតិ វេគស្ស ច សវិប្ផារតាយ តំ សមុដ្ឋានរូបធម្មេហិ ផរណវសេន សកលសរីរំ អាលោឡេត្វា. តេនាហ ‘‘អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច អដ្ឋាសី’’តិ. បិតុគុណន្តិ បិតុនោ អត្តនិ សិនេហគុណំ. តេន វុត្តំ ‘‘មយិ ជាតេបី’’តិអាទិ. វិស្សជ្ជេថ វិស្សជ្ជេថាតិ តុរិតវសេន, សោកវសេន ច វុត្តំ.

អនុដ្ឋុភិត្វាតិ អឆឌ្ឌេត្វា.

នាឡាគិរិហត្ថិំ មុញ្ចាបេត្វាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ បការត្ថោ, តេន ‘‘អភិមារកបុរិសបេសេនាទិប្បការេនា’’តិ បុព្ពេ វុត្តប្បការត្តយំ បច្ចាមសតិ, កត្ថចិ បន សោ ន ¶ ទិដ្ឋោ. បញ្ច វត្ថូនីតិ ‘‘សាធុ ភន្តេ ភិក្ខូ យាវជីវំ អារញ្ញិកា អស្សូ’’តិអាទិនា (បារា. ៤០៩; ចូឡវ. ៣៤៣) វិនយេ វុត្តានិ បញ្ច វត្ថូនិ. យាចិត្វាតិ ឯត្ថ យាចនំ វិយ កត្វាតិ អត្ថោ. ន ហិ សោ បដិបជ្ជិតុកាមោ យាចតីតិ អយមត្ថោ វិនយេ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤១០) វុត្តោយេវ. សញ្ញាបេស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា សង្ឃភេទំ កត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ឥទញ្ច តស្ស អនិក្ខិត្តធុរតាទស្សនវសេន វុត្តំ, សោ បន អកតេបិ សង្ឃភេទេ តេហិ សញ្ញាបេតិយេវ. ឧណ្ហលោហិតន្តិ ពលវសោកសមុដ្ឋិតំ ឧណ្ហភូតំ លោហិតំ. មហានិរយេតិ អវីចិនិរយេ. វិត្ថារកថានយោតិ អជាតសត្តុបសាទនាទិវសេន វិត្ថារតោ វត្តព្ពាយ កថាយ នយមត្តំ. កស្មា បនេត្ថ ¶ សា ន វុត្តា, ននុ សង្គីតិកថា វិយ ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៤៣) អាគតាបិ សា វត្តព្ពាតិ ចោទនាយ អាហ ‘‘អាគតត្តា បន សព្ពំ ន វុត្ត’’ន្តិ, ខន្ធកេ អាគតត្តា, កិញ្ចិមត្តស្ស ច វចនក្កមស្ស វុត្តត្តា ន ឯត្ថ កោចិ វិរោធោតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ យថានុសន្ធិនា និគមនំ.

កោសលរញ្ញោតិ បសេនទិកោសលស្ស បិតុ មហាកោសលរញ្ញោ. ននុ វិទេហស្ស រញ្ញោ ធីតា វេទេហីតិ អត្ថោ សម្ភវតីតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘ន វិទេហរញ្ញោ’’តិ ឥមិនា. អថ កេនដ្ឋេនាតិ អាហ ‘‘បណ្ឌិតាធិវចនមេត’’ន្តិ, បណ្ឌិតវេវចនំ, បណ្ឌិតនាមន្តិ វា អត្ថោ. អយំ បន បទត្ថោ កេន និព្ពចនេនាតិ វុត្តំ ‘‘តត្រាយ’’ន្តិអាទិ. វិទន្តីតិ ជានន្តិ. វេទេនាតិ ករណភូតេន ញាណេន. ‘‘ឦហតី’’តិ ឯតស្ស បវត្តតីតិបិ អត្ថោ ដីកាយំ វុត្តោ. វេទេហីតិ ឥធ នទាទិគណោតិ អាហ ‘‘វេទេហិយា’’តិ.

សោយេវ អហោ តទហោ, សត្តមីវចនេន បន ‘‘តទហូ’’តិ បទសិទ្ធិ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ទិវសេ. ឧបសទ្ទេន វិសិដ្ឋោ វសសទ្ទោ ឧបវសនេយេវ, ន វសនមត្តេ, ឧបវសនញ្ច សមាទានមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សីលេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច សីលេនាតិ សាសនេ អរិយុបោសថំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនសនេនាតិ អភុញ្ជនមត្តសង្ខាតំ ពាហិរុបោសថំ. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ អនិយមត្ថោ, តេន ឯកច្ចំ មនោទុច្ចរិតំ, ទុស្សីល្យាទិញ្ច សង្គណ្ហាតិ. តថា ហិ គោបាលកុបោសថោ អភិជ្ឈាសហគតស្ស ចិត្តស្ស វសេន វុត្តោ, និគណ្ឋុបោសថោ មោសវជ្ជាទិវសេន. យថាហ វិសាខុបោសថេ ‘‘សោ តេន អភិជ្ឈាសហគតេន ចេតសា ទិវសំ អតិនាមេតី’’តិ, (អ. និ. ៣.៧១) ‘‘ឥតិ យស្មិំ សមយេ សច្ចេ សមាទបេតព្ពា, មុសាវាទេ តស្មិំ សមយេ សមាទបេតី’’តិ (អ. និ. ៣.៧១) ច អាទិ.

ឯវំ អធិប្បេតត្ថានុរូបំ និព្ពចនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្ថុទ្ធារវសេន និព្ពចនានុរូបំ អធិប្បេតត្ថំ ¶ ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថាតិ ឧបោសថសទ្ទេ. សមានសទ្ទវចនីយានំ អនេកប្បភេទានំ អត្ថានមុទ្ធរណំ អត្ថុទ្ធារោ សមានសទ្ទវចនីយេសុ វា អត្ថេសុ អធិប្បេតស្សេវ អត្ថស្ស ឧទ្ធរណំ អត្ថុទ្ធារោតិបិ វដ្ដតិ. អនេកត្ថទស្សនញ្ហិ អធិប្បេតត្ថស្ស ឧទ្ធរណត្ថមេវ. ននុ ច ‘‘អត្ថមត្តំ បតិ សទ្ទា អភិនិវិសន្តី’’តិអាទិនា អត្ថុទ្ធារេ ¶ ចោទនា, សោធនា ច ហេដ្ឋា វុត្តាយេវ. អបិច វិសេសសទ្ទស្ស អវាចកភាវតោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសាទិវិសយោបិ ឧបោសថសទ្ទោ សាមញ្ញរូបោ ឯវ, អថ កស្មា បាតិមោក្ខុទ្ទេសាទិវិសេសវិសយោ វុត្តោតិ? សច្ចមេតំ, អយំ បនត្ថោ តាទិសំ សទ្ទសាមញ្ញមនាទិយិត្វា តត្ថ តត្ថ សម្ភវត្ថទស្សនវសេនេវ វុត្តោតិ, ឯវំ សព្ពត្ថ. សីលទិដ្ឋិវសេន (សីលសុទ្ធិវសេន ទី. និ. ដី. ១.១៥០) ឧបេតេហិ សមគ្គេហិ វសីយតិ ន ឧដ្ឋីយតីតិ ឧបោសថោ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. សមាទានវសេន, អធិដ្ឋានវសេន វា ឧបេច្ច អរិយវាសាទិអត្ថាយ វសិតព្ពោ អាវសិតព្ពោតិ ឧបោសថោ, សីលំ. អនសនាទិវសេន ឧបេច្ច វសិតព្ពោ អនុវសិតព្ពោតិ ឧបោសថោ, វតសមាទានសង្ខាតោ ឧបវាសោ. នវមហត្ថិកុលបរិយាបន្នេ ហត្ថិនាគេ កិញ្ចិ កិរិយមនបេក្ខិត្វា តំកុលសម្ភូតតាមត្តំ បតិ រុឡ្ហិវសេនេវ ឧបោសថោតិ សមញ្ញា, តស្មា តត្ថ នាមបញ្ញត្តិ វេទិតព្ពា. អរយោ ឧបគន្ត្វា ឧសេតិ ទាហេតីតិ ឧបោសថោ, ឧសសទ្ទោ ទាហេតិបិ សទ្ទវិទូ វទន្តិ. ទិវសេ បន ឧបោសថ សទ្ទបវត្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តាយេវ. ‘‘សុទ្ធស្ស វេ សទាផគ្គូ’’តិអាទីសុ សុទ្ធស្សាតិ សព្ពសោ កិលេសមលាភាវេន បរិសុទ្ធស្ស. វេតិ និបាតមត្តំ, ព្យត្តន្តិ វា អត្ថោ. សទាតិ និច្ចកាលម្បិ. ផគ្គូតិ ផគ្គុណីនក្ខត្តមេវ យុត្តំ ភវតិ, និរុត្តិនយេន ចេតស្ស សិទ្ធិ. យស្ស ហិ សុន្ទរិកភារទ្វាជស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស ផគ្គុណមាសេ ឧត្តរផគ្គុណីយុត្តទិវសេ តិត្ថន្ហានំ ករោន្តស្ស សំវច្ឆរម្បិ កតបាបបវាហនំ ហោតីតិ លទ្ធិ. តតោ តំ វិវេចេតុំ ឥទំ មជ្ឈិមាគមាវរេ មូលបណ្ណាសកេ វត្ថសុត្តេ ភគវតា វុត្តំ. សុទ្ធស្សុបោសថោ សទាតិ យថាវុត្តកិលេសមលសុទ្ធិយា បរិសុទ្ធស្ស ឧបោសថង្គានិ, វតសមាទានានិ ច អសមាទិយតោបិ និច្ចកាលំ ឧបោសថវាសោ ឯវ ភវតីតិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ’’តិអាទីសុ ‘‘អភិក្ខុកោ អាវាសោ ន គន្តព្ពោ’’តិ នីហរិត្វា សម្ពន្ធោ. ឧបវសិតព្ពទិវសោតិ ឧបវសនករណទិវសោ, អធិករណេ វា តព្ពសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនិព្ពចនេន សមេតិ. អន្តោគធាវធារណេន, អញ្ញត្ថាបោហនេន ច និវារណំ សន្ធាយ ‘‘សេសទ្វយនិវារណត្ថ’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘បន្នរសេ’’តិ បទមារព្ភ ទិវសវសេន យថាវុត្តនិព្ពចនំ កតន្តិ ¶ ទស្សេន្តោ ‘‘តេនេវ វុត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. បញ្ចទសន្នំ តិថីនំ បូរណវសេន ‘‘បន្នរសោ’’តិ ហិ ទិវសោ វុត្តោ.

‘‘តានិ ឯត្ថ សន្តី’’តិ ឯត្តកេយេវ វុត្តេ នន្វេតានិ អញ្ញត្ថាបិ សន្តីតិ ចោទនា សិយាតិ តំ និវារេតុំ ‘‘តទា កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. អនេន ពហុសោ, អតិសយតោ វា ឯត្ថ តទ្ធិតវិសយោ ¶ បយុត្តោតិ ទស្សេតិ. ចាតុមាសី, ចាតុមាសិនីតិ ច បច្ចយវិសេសេន ឥត្ថិលិង្គេយេវ បរិយាយវចនំ. បរិយោសានភូតាតិ ច បូរណភាវមេវ សន្ធាយ វទតិ តាយ សហេវ ចតុមាសបរិបុណ្ណភាវតោ. ឥធាតិ បាឡិយំ. តីហិ អាការេហិ បូរេតីតិ បុណ្ណាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘មាសបុណ្ណតាយា’’តិអាទិនា. តត្ថ តទា កត្តិកមាសស្ស បុណ្ណតាយ មាសបុណ្ណតា. បុរិមបុណ្ណមិតោ ហិ បដ្ឋាយ យាវ អបរា បុណ្ណមី, តាវ ឯកោ មាសោតិ តត្ថ វោហារោ. វស្សានស្ស ឧតុនោ បុណ្ណតាយ ឧតុបុណ្ណតា. កត្តិកមាសលក្ខិតស្ស សំវច្ឆរស្ស បុណ្ណតាយ សំវច្ឆរបុណ្ណតា. បុរិមកត្តិកមាសតោ បភុតិ យាវ អបរកត្តិកមាសោ, តាវ ឯកោ កត្តិកសំវច្ឆរោតិ ឯវំ សំវច្ឆរបុណ្ណតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. លោកិកានំ មតេន បន មាសវសេន សំវច្ឆរសមញ្ញា លក្ខិតា. តថា ច លក្ខណំ គរុសង្កន្តិវសេន. វុត្តញ្ហិ ជោតិសត្ថេ –

‘‘នក្ខត្តេន សហោទយ-មត្ថំ យាតិ សូរមន្តិ;

តស្ស សង្កំ តត្រ វត្តព្ពំ, វស្សំ មាសកមេនេវា’’តិ.

មិនីយតិ ទិវសោ ឯតេនាតិ មា. តស្ស ហិ គតិយា ទិវសោ មិនិតព្ពោ ‘‘បាដិបទោ ទុតិយា, តតិយា’’តិអាទិនា. ឯត្ថ បុណ្ណោតិ ឯតិស្សា រត្តិយា សព្ពកលាបារិបូរិយា បុណ្ណោ. ចន្ទស្ស ហិ សោឡសមោ ភាគោ ‘‘កលា’’តិ វុច្ចតិ, តទា ច ចន្ទោ សព្ពាសម្បិ សោឡសន្នំ កលានំ វសេន បរិបុណ្ណោ ហុត្វា ទិស្សតិ. ឯត្ថ ច ‘‘តទហុបោសថេ បន្នរសេ’’តិ បទានិ ទិវសវសេន វុត្តានិ, ‘‘កោមុទិយា’’តិអាទីនិ តទេកទេសរត្តិវសេន.

កស្មា បន រាជា អមច្ចបរិវុតោ និសិន្នោ, ន ឯកកោវាតិ ចោទនាយ សោធនាលេសំ ទស្សេតុំ បាឡិបទត្ថមេវ អវត្វា ‘‘ឯវរូបាយា’’តិអាទីនិបិ វទតិ. ឯតេហិ ចាយំ សោធនាលេសោ ទស្សិតោ ‘‘ឯវំ រុចិយមានាយ រត្តិយា តទា បវត្តត្តា តថា បរិវុតោ និសិន្នោ’’តិ. ធោវិយមានទិសាភាគាយាតិ ¶ ឯត្ថាបិ វិយសទ្ទោ យោជេតព្ពោ. រជតវិមាននិច្ឆរិតេហីតិ រជតវិមានតោ និក្ខន្តេហិ, រជតវិមានប្បភាយ វា វិប្ផុរិតេហិ. ‘‘វិសរោ’’តិ ឥទំ មុត្តាវឡិអាទីនម្បិ វិសេសនបទំ. អព្ភំ ធូមោ រជោ រាហូតិ ឥមេ ចត្តារោ ឧបក្កិលេសា បាឡិនយេន (អ. និ. ៤.៥០; បាចិ. ៤៤៧). រាជាមច្ចេហីតិ រាជកុលសមុទាគតេហិ អមច្ចេហិ. អថ វា អនុយុត្តករាជូហិ ចេវ អមច្ចេហិ ចាតិ អត្ថោ. កញ្ចនាសនេតិ សីហាសនេ. ‘‘រញ្ញំ តុ ហេមមាសនំ, សីហាសនមថោ វាឡពីជនិត្ថី ច ចាមរ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. កស្មា និសិន្នោតិ និសីទនមត្តេ ចោទនា. ឯត ន្តិ កន្ទនំ, បពោធនំ វា. ឥតីតិ ឥមិនា ហេតុនា. នក្ខត្ត ន្តិ កត្តិកានក្ខត្តឆណំ. សម្មា ឃោសិតព្ពំ ឯតរហិ នក្ខត្តន្តិ សង្ឃុដ្ឋំ. បញ្ចវណ្ណកុសុមេហិ ¶ លាជេន, បុណ្ណឃដេហិ ច បដិមណ្ឌិតំ ឃរេសុ ទ្វារំ យស្ស តទេតំ នគរំ បញ្ច…បេ… ទ្វារំ. ធជោ វដោ. បដាកោ បដ្ដោតិ សីហឡិយា វទន្តិ. តទា កិរ បទីបុជ្ជលនសីសេន កតនក្ខត្តំ. តថា ហិ ឧម្មាទន្តិជាតកាទីសុបិ (ជា. ២.១៨.៥៧) កត្តិកមាសេ ឯវមេវ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘សមុជ្ជលិតទីបមាលាលង្កតសព្ពទិសាភាគ’’ន្តិ. វីថិ នាម រថិកា មហាមគ្គោ. រច្ឆា នាម អនិព្ពិទ្ធា ខុទ្ទកមគ្គោ. តត្ថ តត្ថ និសិន្នវសេន សមានភាគេន បាដិយេក្កំ នក្ខត្តកីឡំ អនុភវមានេន សមភិកិណ្ណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. មហាអដ្ឋកថាយំ ឯវំ វត្វាបិ តត្ថេវ ឥតិ សន្និដ្ឋានំ កតន្តិ អត្ថោ.

ឧទានំ ឧទាហារោតិ អត្ថតោ ឯកំ. មានន្តិ មានបត្តំ កត្តុភូតំ. ឆឌ្ឌនវសេន អវសេកោ. សោតវសេន ឱឃោ. បីតិវចនន្តិ បីតិសមុដ្ឋានវចនំ កម្មភូតំ. ហទយន្តិ ចិត្តំ កត្តុភូតំ. គហេតុន្តិ ពហិ អនិច្ឆរណវសេន គណ្ហិតុំ, ហទយន្តោយេវ ឋបេតុំ ន សក្កោតីតិ អធិប្បាយោ. តេន វុត្តំ ‘‘អធិកំ ហុត្វា’’តិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ វចនំ បដិគ្គាហក និរបេក្ខំ កេវលំ ឧឡារាយ បីតិយា វសេន សរសតោ សហសាវ មុខតោ និច្ឆរតិ, តទេវិធ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ អធិប្បេតន្តិ.

ទោសេហិ ឥតា គតា អបគតាតិ ទោសិនា ត-ការស្ស ន-ការំ កត្វា យថា ‘‘កិលេសេ ជិតោ វិជិតាវីតិ ជិនោ’’តិ អាហ ‘‘ទោសាបគតា’’តិ. យទិបិ សុត្តេ វុត្តំ ‘‘ចត្តារោមេ ភិក្ខវេ ចន្ទិមសូរិយានំ ឧបក្កិលេសា, យេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋា ចន្ទិមសូរិយា ន ¶ តបន្តិ ន ភាសន្តិ ន វិរោចន្តិ. កតមេ ចត្តារោ? អព្ភា ភិក្ខវេ…បេ… មហិកា. ធូមោ រជោ. រាហុ ភិក្ខវេ ចន្ទិមសូរិយានំ ឧបក្កិលេសោ’’តិ, (ចូឡវ. ៤៤៧) តថាបិ តតិយុបក្កិលេសស្ស បភេទទស្សន វសេន អដ្ឋកថានយេន ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ចហិ ឧបក្កិលេសេហី’’តិ វុត្តំ. អយមត្ថោ ច រមណីយាទិសទ្ទយោគតោ ញាយតីតិ អាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. អនីយ-សទ្ទោបិ ពហុលា កត្វត្ថាភិធាយកោ យថា ‘‘និយ្យានិកា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៩៦) ទស្សេតិ ‘‘រមយតី’’តិ ឥមិនា. ជុណ្ហាវសេន រត្តិយា សុរូបត្តមាហ ‘‘វុត្តទោសវិមុត្តាយា’’តិអាទិនា. អព្ភាទយោ ចេត្ថ វុត្តទោសា. អយញ្ច ហេតុ ‘‘ទស្សិតុំ យុត្តា’’តិ ឯត្ថាបិ សម្ពជ្ឈិតព្ពោ. តេន ការណេន, ឧតុសម្បត្តិយា ច បាសាទិកតា ទដ្ឋព្ពា. ឦទិសាយ រត្តិយា យុត្តោ ទិវសោ មាសោ ឧតុ សំវច្ឆរោតិ ឯវំ ទិវសមាសាទីនំ លក្ខណា សល្លក្ខណុបាយា ភវិតុំ យុត្តា, តស្មា លក្ខិតព្ពាតិ លក្ខណិយា, សា ឯវ លក្ខញ្ញា យ-វតោ ណ-ការស្ស ញ-ការាទេសវសេន យថា ‘‘បោក្ខរញ្ញោ សុមាបិតា’’តិ អាហ ‘‘ទិវសមាសាទីន’’ន្តិអាទិ.

‘‘យំ ¶ នោ បយិរុបាសតោ ចិត្តំ បសីទេយ្យា’’តិ វចនតោ សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វាតិ ឯត្ថ បរមត្ថសមណោ, បរមត្ថព្រាហ្មណោ ច អធិប្បេតោ, ន បន បព្ពជ្ជាមត្តសមណោ, ន ច ជាតិមត្តព្រាហ្មណោតិ វុត្តំ ‘‘សមិតបាបតាយា’’តិអាទិ. ពហតិ បាបេ ពហិ ករោតីតិ ព្រាហ្មណោ និរុត្តិនយេន. ពហុវចនេ វត្តព្ពេ ឯកវចនំ, ឯកវចនេ វា វត្តព្ពេ ពហុវចនំ វចនព្យត្តយោ វចនវិបល្លាសោតិ អត្ថោ. ឥធ បន ‘‘បយិរុបាសត’’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘បយិរុបាសតោ’’តិ វុត្តត្តា ពហុវចនេ វត្តព្ពេ ឯកវចនវសេន វចនព្យត្តយោ ទស្សិតោ. អត្តនិ, គរុដ្ឋានិយេ ច ហិ ឯកស្មិម្បិ ពហុវចនប្បយោគោ និរុឡ្ហោ. បយិរុបាសតោតិ ច វណ្ណវិបរិយាយនិទ្ទេសោ ឯស យថា ‘‘បយិរុទាហាសី’’តិ. អយញ្ហិ ពហុលំ ទិដ្ឋបយោគោ, យទិទំ បរិសទ្ទេ យ-ការបរេ វណ្ណវិបរិយាយោ. តថា ហិ អក្ខរចិន្តកា វទន្តិ ‘‘បរិយាទីនំ រយាទិវណ្ណស្ស យរាទីហិ វិបរិយាយោ’’តិ. យន្តិ សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា. ឥមិនា សព្ពេនបិ វចនេនាតិ ‘‘រមណីយា វតា’’តិអាទិវចនេន. ឱភាសនិមិត្តកម្មន្តិ ឱភាសភូតំ និមិត្តកម្មំ ¶ , បរិព្យត្តំ និមិត្តករណន្តិ អត្ថោ. មហាបរាធតាយាតិ មហាទោសតាយ.

‘‘តេន ហី’’តិអាទិ តទត្ថវិវរណំ. ទេវទត្តោ ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ សមុច្ចយវសេន អត្ថុបនយនេ, តេន យថា រាជា អជាតសត្តុ អត្តនោ បិតុ អរិយសាវកស្ស សត្ថុ ឧបដ្ឋាកស្ស ឃាតនេន មហាបរាធោ, ឯវំ ភគវតោ មហានត្ថករស្ស ទេវទត្តស្ស អបស្សយភាវេនាបីតិ ឥមមត្ថំ ឧបនេតិ. តស្ស បិដ្ឋិឆាយាយាតិ វោហារមត្តំ, តស្ស ជីវកស្ស បិដ្ឋិអបស្សយេន, តំ បមុខំ កត្វា អបស្សាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិក្ខេបបច្ឆេទនត្ថន្តិ វក្ខមានាយ អត្តនោ កថាយ ឧប្បជ្ជនកវិក្ខេបស្ស បច្ឆិន្ទនត្ថំ, អនុប្បជ្ជនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘តស្សំ ហី’’តិអាទិ. អសិក្ខិតានន្តិ កាយវចីសំយមនេ វិគតសិក្ខានំ. កុលូបកេតិ កុលមុបគតេ សត្ថារេ. គហិតាសារតាយាតិ គហេតព្ពគុណសារវិគតតាយ. និព្ពិក្ខេបន្តិ អញ្ញេសមបនយនវិរហិតំ.

ភទ្ទន្តិ អវស្សយសម្បន្នតាយ សុន្ទរំ.

១៥១. អយញ្ចត្ថោ ឥមាយ បាឡិច្ឆាយាយ អធិគតោ, ឥមមត្ថមេវ វា អន្តោគធំ កត្វា បាឡិយមេវំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘តេនាហា’’តិអាទិនា. អសត្ថាបិ សមានោ សត្ថា បដិញ្ញាតោ យេនាតិ សត្ថុបដិញ្ញាតោ, តស្ស អពុទ្ធស្សាបិ សមានស្ស ពុទ្ធបដិញ្ញាតស្ស ‘‘អហមេកោ លោកេ អត្ថធម្មានុសាសកោ’’តិ អាចរិយបដិញ្ញាតភាវំ វា សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ. ‘‘សោ កិរា’’តិអាទិនា អនុស្សុតិមត្តំ បតិ បោរាណដ្ឋកថានយោវ កិរសទ្ទេន វុត្តោ. ឯស នយោ បរតោ មក្ខលិបទនិព្ពចនេបិ ¶ . ឯកូនទាសសតំ បូរយមានោតិ ឯកេនូនទាសសតំ អត្តនា សទ្ធិំ អនូនទាសសតំ កត្វា បូរយមានោ. ឯវំ ជាយមានោ ចេស មង្គលទាសោ ជាតោ. ជាតរូបេនេវាតិ មាតុកុច្ឆិតោ វិជាតវេសេនេវ, យថា វា សត្តា អនិវត្ថា អបារុតា ជាយន្តិ, តថា ជាតរូបេនេវ. ឧបសង្កមន្តីតិ ឧបគតា ភជន្តា ហោន្តិ. តទេវ បព្ពជ្ជំ អគ្គហេសីតិ តទេវ នគ្គរូបំ ‘‘អយមេវ បព្ពជ្ជា នាម សិយា’’តិ បព្ពជ្ជំ កត្វា អគ្គហេសិ. បព្ពជិំសូតិ តំ បព្ពជិតមនុបព្ពជិំសុ.

‘‘បព្ពជិតសមូហសង្ខាតោ’’តិ ឯតេន បព្ពជិតសមូហតាមត្តេន សង្ឃោ, ន និយ្យានិកទិដ្ឋិវិសុទ្ធសីលសាមញ្ញវសេន សំហតត្តាតិ ទស្សេតិ. អស្ស អត្ថីតិ ¶ អស្ស សត្ថុបដិញ្ញាតស្ស បរិវារភាវេន អត្ថិ. ‘‘សង្ឃី គណី’’តិ ចេទំ បរិយាយវចនំ, សង្កេតមត្តតោ នានន្តិ អាហ ‘‘ស្វេវា’’តិអាទិ. ស្វេវាតិ ច បព្ពជិតសមូហសង្ខាតោ ឯវ. កេចិ បន ‘‘បព្ពជិតសមូហវសេន សង្ឃី, គហដ្ឋសមូហវសេន គណី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ គណេ ឯវ លោកេ សង្ឃ-សទ្ទស្ស និរុឡ្ហត្តា. អចេលកវតចរិយាទិ អត្តនា បរិកប្បិតមត្តំ អាចារោ. បញ្ញាតោ បាកដោ សង្ឃីអាទិភាវេន. អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោតិ អត្ថតោ ឯកំ. តត្ថ លព្ភមានាប្បិច្ឆតំ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បិច្ឆតាយ វត្ថម្បិ ន និវាសេតី’’តិ វុត្តំ. ន ហិ តស្មិំ សាសនិកេ វិយ សន្តគុណនិគ្គូហណលក្ខណា អប្បិច្ឆតា លព្ភតិ. យសោតិ កិត្តិសទ្ទោ. តរន្តិ ឯតេន សំសារោឃន្តិ ឯវំ សម្មតតាយ លទ្ធិ តិត្ថំ នាម ‘‘សាធូ’’តិ សម្មតោ, ន ច សាធូហិ សម្មតោតិ អត្ថមាហ ‘‘អយ’’ន្តិអាទិនា. ន ហិ តស្ស សាធូហិ សម្មតតា លព្ភតិ. សុន្ទរោ សប្បុរិសោតិ ទ្វិធា អត្ថោ. អស្សុតវតោតិ អស្សុតារិយធម្មស្ស, កត្តុត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. ‘‘ឥមានិ មេ វតសមាទានានិ ឯត្តកំ កាលំ សុចិណ្ណានី’’តិ ពហូ រត្តិយោ ជានាតិ. តា បនស្ស រត្តិយោ ចិរកាលភូតាតិ កត្វា ‘‘ចិរំ បព្ពជិតស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ, អន្តត្ថអញ្ញបទត្ថសមាសោ ចេស យថា ‘‘មាសជាតោ’’តិ. អថ តស្ស បទទ្វយស្ស កោ វិសេសោតិ ចេ? ចិរបព្ពជិតគ្គហណេនស្ស ពុទ្ធិសីលតា, រត្តញ្ញូគហណេន តត្ថ សម្បជានតា ទស្សិតា, អយមេតស្ស វិសេសោតិ. កិំ បន អត្ថំ សន្ធាយ សោ អមច្ចោ អាហាតិ វុត្តំ ‘‘អចិរបព្ពជិតស្សា’’តិអាទិ. ឱកប្បនីយាតិ សទ្ទហនីយា. អទ្ធានន្តិ ទីឃកាលំ. កិត្តកោ បន សោតិ អាហ ‘‘ទ្វេ តយោ រាជបរិវដ្ដេ’’តិ, ទ្វិន្នំ, តិណ្ណំ វា រាជូនំ រជ្ជានុសាសនបដិបាដិយោតិ អត្ថោ. ‘‘អទ្ធគតោ’’តិ វត្វាបិ បុន កតំ វយគ្គហណំ ឱសានវយាបេក្ខំ បទទ្វយស្ស អត្ថវិសេសសម្ភវតោតិ ទស្សេតិ ‘‘បច្ឆិមវយ’’ន្តិ ឥមិនា. ឧភយន្តិ ‘‘អទ្ធគតោ, វយោអនុប្បត្តោ’’តិ បទទ្វយំ.

កាជរោ ¶ នាម ឯកោ រុក្ខវិសេសោ, យោ ‘‘បណ្ណករុក្ខោ’’តិបិ វុច្ចតិ. ទិស្វា វិយ អនត្តមនោតិ សម្ពន្ធោ. បុព្ពេ បិតរា សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ទេសនាយ សុតបុព្ពតំ សន្ធាយាហ ‘‘ឈានា…បេ… កាមោ’’តិ. តិលក្ខណព្ភាហតន្តិ តីហិ លក្ខណេហិ អភិឃដិតំ. ទស្សនេនាតិ និទស្សនមត្តំ. សោ ហិ ទិស្វា តេន សទ្ធិំ អល្លាបសល្លាបំ កត្វា ¶ , តតោ អកិរិយវាទំ សុត្វា ច អនត្តមនោ អហោសិ. គុណកថាយាតិ អភូតគុណកថាយ. តេនាហ ‘‘សុដ្ឋុតរំ អនត្តមនោ’’តិ. យទិ អនត្តមនោ, កស្មា តុណ្ហី អហោសីតិ ចោទនំ វិសោធេតិ ‘‘អនត្តមនោ សមានោបី’’តិអាទិនា.

១៥២. គោសាលាយាតិ ឯវំនាមកេ គាមេតិ វុត្តំ. វស្សានកាលេ គុន្នំ បតិដ្ឋិតសាលាយាតិ បន អត្ថេ តព្ពសេន តស្ស នាមំ សាតិសយមុបបន្នំ ហោតិ ពហុលមនញ្ញសាធារណត្តា, តថាបិ សោ បោរាណេហិ អននុស្សុតោតិ ឯកច្ចវាទោ នាម កតោ. ‘‘មា ខលីតិ សាមិកោ អាហា’’តិ ឥមិនា តថាវចនមុបាទាយ តស្ស អាខ្យាតបទេន សមញ្ញាតិ ទស្សេតិ. សញ្ញាយ ហិ វត្តុមិច្ឆាយ អាខ្យាតបទម្បិ នាមិកំ ភវតិ យថា ‘‘អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ’’តិ (មហាវ. ១៧). សេសន្តិ ‘‘សោ បណ្ណេន វា’’តិអាទិវចនំ.

១៥៣. ទាសាទីសុ សិរិវឌ្ឍកាទិនាមមិវ អជិតោតិ តស្ស នាមមត្តំ. កេសេហិ វាយិតោ កម្ពលោ យស្សាតិបិ យុជ្ជតិ. បដិកិដ្ឋតរន្តិ និហីនតរំ. ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា អង្គុត្តរាគមេ តិកនិបាតេ មក្ខលិសុត្ត (អ. និ. ៣.១៣៨) មាហរិ. តន្តាវុតានីតិ តន្តេ វីតានិ. ‘‘សីតេ សីតោ’’តិអាទិនា ឆហាការេហិ តស្ស បដិកិដ្ឋតរំ ទស្សេតិ.

១៥៤. បកុជ្ឈតិ សម្មាទិដ្ឋិកេសុ ព្យាបជ្ជតីតិ បកុធោ. វច្ចំ កត្វាបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន ភោជនំ ភុញ្ជិត្វាបិ កេនចិ អសុចិនា មក្ខិត្វាបីតិ ឥមមត្ថំ សម្បិណ្ឌេតិ. វាលិកាថូបំ កត្វាតិ វតសមាទានសីសេន វាលិកាសញ្ចយំ កត្វា, តថារូបេ អនុបគមនីយដ្ឋានេ បុន វតំ សមាទាយ គច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៥៦. ‘‘គណ្ឋនកិលេសោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘បលិពុន្ធនកិលេសោ’’តិ អត្ថវចនំ, សំសារេ បរិពុន្ធនកិច្ចោ ខេត្តវត្ថុបុត្តទារាទិវិសយោ រាគាទិកិលេសោតិ អត្ថោ. ‘‘ឯវំវាទិតាយា’’តិ ឥមិនា លទ្ធិវសេនស្ស នាមំ, ន បនត្ថតោតិ ទស្សេតិ. យាវ ហិ សោ មគ្គេន សមុគ្ឃាដិតោ, តាវ អត្ថិយេវ. អយំ បន វចនត្ថោ – ‘‘នត្ថិ មយ្ហំ គណ្ឋោ’’តិ គណ្ហាតីតិ និគណ្ឋោតិ. នាដស្សាតិ ឯវំនាមកស្ស.

កោមារភច្ចជីវកកថាវណ្ណនា

១៥៧. សព្ពថា ¶ ¶ តុណ្ហីភូតភាវំ សន្ធាយ ‘‘ឯស នាគ…បេ… វិយា’’តិ វុត្តំ. សុបណ្ណោតិ គរុឡោ, គរុឌោ វា សក្កដមតេន. ‘‘ឌ-ឡាន’មវិសេសោ’’តិ ហិ តត្ថ វទន្តិ. យថាធិប្បាយំ ន វត្តតីតិ កត្វា ‘‘អនត្ថោ វត មេ’’តិ វុត្តំ. ឧបសន្តស្សាតិ សព្ពថា សញ្ញមេន ឧបសមំ គតស្ស. ជីវកស្ស តុណ្ហីភាវោ មម អធិប្បាយស្ស មទ្ទនសទិសោ, តស្មា តទេវ តុណ្ហីភាវំ បុច្ឆិត្វា កថាបនេន មម អធិប្បាយោ សម្បាទេតព្ពោតិ អយមេត្ថ រញ្ញោ អធិប្បាយោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ហត្ថិម្ហិ ខោ បនា’’តិអាទិមាហ. កិន្តិ ការណបុច្ឆាយំ និបាតោតិ ទស្សេតិ ‘‘កេន ការណេនា’’តិ ឥមិនា, យេន តុវំ តុណ្ហី, កិំ តំ ការណន្តិ វា អត្ថំ ទស្សេតិ. តត្ថ យថាសម្ភវំ ការណំ ឧទ្ធរិត្វា អធិប្បាយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យថា ឯតេសន្តិ ឯតេសំ កុលូបកោ អត្ថិ យថា, ឥមេសំ នុ ខោ តិណ្ណំ ការណានំ អញ្ញតរេន ការណេន តុណ្ហី ភវសីតិ បុច្ឆតីតិ អធិប្បាយោ.

កថាបេតីតិ កថាបេតុកាមោ ហោតិ. បញ្ចបតិដ្ឋិតេនាតិ ឯត្ថ បញ្ចហិ អង្គេហិ អភិមុខំ ឋិតេនាតិ អត្ថោ, បាទជាណុ កប្បរ ហត្ថ សីសសង្ខាតានិ បញ្ច អង្គានិ សមំ កត្វា ឱនាមេត្វា អភិមុខំ ឋិតេន បឋមំ វន្ទិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. យម្បិ វទន្តិ ‘‘នវកតរេនុបាលិ ភិក្ខុនា វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ បាទេ វន្ទន្តេន ឥមេ បញ្ច ធម្មេ អជ្ឈត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពា’តិអាទិកំ (បរិ. ៤៦៩) វិនយបាឡិមាហរិត្វា ឯកំសករណអញ្ជលិបគ្គហណបាទសម្ពាហនបេមគារវុបដ្ឋាបនវសេន បញ្ចបតិដ្ឋិតវន្ទនា’’តិ, តមេត្ថានធិប្បេតំ ទូរតោ វន្ទនេ យថាវុត្តបញ្ចង្គស្ស អបរិបុណ្ណត្តា. វន្ទនា ចេត្ថ បណមនា អញ្ជលិបគ្គហណករបុដសមាយោគោ. ‘‘បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា’’តិ ច កាយបណាមោ វុត្តោ, ‘‘មម សត្ថុនោ’’តិអាទិនា បន វចីបណាមោ, តទុភយបុរេចរានុចរវសេន មនោបណាមោតិ. កាមំ សព្ពាបិ តថាគតស្ស បដិបត្តិ អនញ្ញសាធារណា អច្ឆរិយព្ភុតរូបាវ, តថាបិ គព្ភោក្កន្តិ អភិជាតិ អភិនិក្ខមន អភិសម្ពោធិ ធម្មចក្កប្បវត្តន (សំ. និ. ៥.១០៨១; បដិ. ម. ៣.៣០) យមកបាដិហារិយទេវោរោហនានិ សទេវកេ លោកេ អតិវិយ សុបាកដានិ, ន សក្កា កេនចិ បដិពាហិតុន្តិ តានិយេវេត្ថ ឧទ្ធដានិ.

ឥត្ថំ ¶ ឥមំ បការំ ភូតោ បត្តោតិ ឥត្ថម្ភូតោ, តស្ស អាខ្យានំ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានំ, សោយេវត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ. អថ វា ឥត្ថំ ឯវំបការោ ភូតោ ជាតោតិ ឥត្ថម្ភូតោ, តាទិសោតិ អាខ្យានំ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានំ, តទេវត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ, តស្មិំ ឧបយោគវចនន្តិ អត្ថោ. អព្ភុគ្គតោតិ ឯត្ថ ¶ ហិ អភិសទ្ទោ បធានវសេន ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកោ កម្មប្បវចនីយោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនកិរិយាបការស្ស ទីបនតោ, តេន បយោគតោ ‘‘តំ ខោ បន ភគវន្ត’’ន្តិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ សាមិអត្ថេ សមានម្បិ អប្បធានវសេន ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថទីបនតោ ‘‘ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ’’តិ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘តស្ស ខោ បន ភគវតោតិ អត្ថោ’’តិ. ននុ ច ‘‘សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភី’’តិ ឯត្ថ វិយ ‘‘តំ ខោ បន ភគវន្ត’’ន្តិ ឯត្ថ អភិសទ្ទោ អប្បយុត្តោ, កថមេត្ថ តំបយោគតោ ឧបយោគវចនំ សិយាតិ? អត្ថតោ បយុត្តត្តា. អត្ថសទ្ទបយោគេសុ ហិ អត្ថបយោគោយេវ បធានោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ‘‘សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភី’’តិ ឯត្ថ អភិសទ្ទបយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនំ កតំ, ឯវមិធាបិ ‘‘តំ ខោ បន ភគវន្តំ អភិ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ ឧគ្គតោ’’តិ អភិសទ្ទបយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនំ កតន្តិ. យថា ហិ ‘‘សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភី’’តិ ឯត្ថ ‘‘ទេវទត្តោ មាតរមភិ មាតុវិសយេ, មាតុយា វា សាធូ’’តិ ឯវំ អធិករណត្ថេ, សាមិអត្ថេ វា ភុម្មវចនស្ស, សាមិវចនស្ស វា បសង្គេ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានជោតកេន កម្មប្បវចនីយេន អភិសទ្ទេន បយោគតោ ឧបយោគវចនំ កតំ, ឯវមិធាបិ សាមិអត្ថេ សាមិវចនប្បសង្គេ យថា ច តត្ថ ‘‘ទេវទត្តោ មាតុវិសយេ, មាតុ សម្ពន្ធី វា សាធុត្តប្បការប្បត្តោ’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘ភគវតោ សម្ពន្ធី កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនប្បការប្បត្តោ’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. តត្ថ ហិ ទេវទត្តគ្គហណំ វិយ ឥធ កិត្តិសទ្ទគ្គហណំ, ‘‘មាតរ’’ន្តិ វចនំ វិយ ‘‘ភគវន្ត’’ន្តិ វចនំ, សាធុសទ្ទោ វិយ ឧគ្គតសទ្ទោ វេទិតព្ពោ.

កល្យាណោតិ ភទ្ទកោ. កល្យាណភាវោ ចស្ស កល្យាណគុណវិសយតាយាតិ អាហ ‘‘កល្យាណគុណសមន្នាគតោ’’តិ, កល្យាណេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ តព្ពិសយតាយ យុត្តោតិ អត្ថោ. តំ វិសយតា ហេត្ថ សមន្នាគមោ, កល្យាណគុណវិសយតាយ តន្និស្សិតោតិ ¶ អធិប្បាយោ. សេដ្ឋោតិ បរិយាយវចនេបិ ឯសេវ នយោ. សេដ្ឋគុណវិសយតា ឯវ ហិ កិត្តិសទ្ទស្ស សេដ្ឋតា ‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តម’’ន្តិអាទីសុ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤២; បារា. អដ្ឋ. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា; ឧទា. អដ្ឋ. ១; ឥតិវុ. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា; មហានិ. អដ្ឋ. ៤៩) វិយ. ‘‘អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា គុណានំ សំកិត្តនតោ, សទ្ទនីយតោ ច វណ្ណោយេវ កិត្តិសទ្ទោ នាមាតិ អាហ ‘‘កិត្តិយេវា’’តិ. វណ្ណោ ឯវ ហិ កិត្តេតព្ពតោ កិត្តិ, សទ្ទនីយតោ សទ្ទោតិ ច វុច្ចតិ. កិត្តិបរិយាយោ ហិ សទ្ទសទ្ទោ យថា ‘‘ឧឡារសទ្ទា ឥសយោ, គុណវន្តោ តបស្សិនោ’’តិ. កិត្តិវសេន បវត្តោ សទ្ទោ កិត្តិសទ្ទោតិ ភិន្នាធិករណតំ ទស្សេតិ ‘‘ថុតិឃោសោ’’តិ ឥមិនា. កិត្តិសទ្ទោ ហេត្ថ ថុតិបរិយាយោ កិត្តនមភិត្ថវនំ កិត្តីតិ. ថុតិវសេន បវត្តោ ឃោសោ ថុតិឃោសោ, អភិត្ថវុទាហារោតិ អត្ថោ. អភិសទ្ទោ អភិភវនេ, អភិភវនញ្ចេត្ថ ¶ អជ្ឈោត្ថរណមេវាតិ វុត្តំ ‘‘អជ្ឈោត្ថរិត្វា’’តិ, អនញ្ញសាធារណេ គុណេ អារព្ភ បវត្តត្តា អភិព្យាបេត្វាតិ អត្ថោ. កិន្តិ-សទ្ទោ អព្ភុគ្គតោតិ ចោទនាយ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិមាហាតិ អនុសន្ធិំ ទស្សេតុំ ‘‘កិន្តី’’តិ វុត្តំ.

បទានំ សម្ពជ្ឈនំ បទសម្ពន្ធោ. សោ ភគវាតិ យោ សោ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពកិលេសេ ភញ្ជិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ ទេវានមតិទេវោ សក្កានមតិសក្កោ ព្រហ្មានមតិព្រហ្មា លោកនាថោ ភាគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ សទេវកេ លោកេ ‘‘ភគវា’’តិ បត្ថដកិត្តិសទ្ទោ, សោ ភគវា. យំ តំ-សទ្ទា ហិ និច្ចសម្ពន្ធា. ‘‘ភគវា’’តិ ច ឥទមាទិបទំ សត្ថុ នាមកិត្តនំ. តេនាហ អាយស្មា ធម្មសេនាបតិ ‘‘ភគវាតិ នេតំ នាមំ មាតរា កតំ, ន បិតរា កត’’ន្តិអាទិ (មហានិ. ៦; ចូឡនិ. ២). បរតោ បន ‘‘ភគវា’’តិ បទំ គុណកិត្តនំ. យថា កម្មដ្ឋានិកេន‘‘អរហ’’ន្តិអាទីសុ នវសុ ឋានេសុ បច្ចេកំ ឥតិបិសទ្ទំ យោជេត្វា ពុទ្ធគុណា អនុស្សរីយន្តិ, ឯវមិធ ពុទ្ធគុណសំកិត្តកេនាបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥតិបិ អរហំ…បេ… ឥតិបិ ភគវា’’តិ អាហ. ឯវញ្ហិ សតិ‘‘អរហ’’ន្តិអាទីហិ នវហិ បទេហិ យេ សទេវកេ លោកេ អតិវិយ បាកដា បញ្ញាតា ពុទ្ធគុណា, តេ នានប្បការតោ វិភាវិតា ហោន្តិ ‘‘ឥតិបី’’តិ បទទ្វយេន តេសំ នានប្បការតាទីបនតោ. ‘‘ឥតិបេតំ ភូតំ, ឥតិបេតំ ¶ តច្ឆ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៦) វិយ ហិ ឥតិ-សទ្ទោ ឥធ អាសន្នបច្ចក្ខករណត្ថោ, បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន ច នេសំ នានប្បការភាវោ ទីបិតោ, តានិ ច គុណសល្លក្ខណការណានិ សទ្ធាសម្បន្នានំ វិញ្ញុជាតិកានំ បច្ចក្ខានិ ហោន្តិ, តស្មា តានិ សំកិត្តេន្តេន វិញ្ញុនា ចិត្តស្ស សម្មុខីភូតានេវ កត្វា សំកិត្តេតព្ពានីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ អាហ. ឯវញ្ហិ និរូបេត្វា កិត្តេន្តេ យស្ស សំកិត្តេតិ, តស្ស ភគវតិ អតិវិយ បសាទោ ហោតិ.

អារកត្តាតិ កិលេសេហិ សុវិទូរត្តា. អរីនន្តិ កិលេសារីនំ. អរានន្តិ សំសារចក្កស្ស អរានំ. ហតត្តាតិ វិទ្ធំសិតត្តា. បច្ចយាទីនន្តិ ចីវរាទិបច្ចយានញ្ចេវ បូជា វិសេសានញ្ច. រហាភាវាតិ ចក្ខុរហាទីនមភាវតោ. រហោបាបករណាភាវោ ហិ បទមនតិក្កម្ម រហាភាវោតិ វុត្តំ. ឯវម្បិ ហិ យថាធិប្បេតមត្ថោ លព្ភតីតិ. តតោតិ វិសុទ្ធិមគ្គតោ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៣). យថា ច វិសុទ្ធិមគ្គតោ, ឯវំ តំសំវណ្ណនាយ បរមត្ថមញ្ជូសាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១២៤) នេសំ វិត្ថារោ គហេតព្ពោ.

យស្មា ជីវកោ ពហុសោ សត្ថុ សន្តិកេ ពុទ្ធគុណេ សុត្វា ឋិតោ, ទិដ្ឋសច្ចតាយ ច សត្ថុសាសនេ ¶ វិគតកថំកថោ, សត្ថុគុណកថនេ ច វេសារជ្ជប្បត្តោ, តស្មា សោ ឯវំ វិត្ថារតោ ឯវ អាហាតិ វុត្តំ ‘‘ជីវកោ បនា’’តិអាទិ. ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិនា សាមត្ថិយត្ថមាហ. ថាមោ ទេសនាញាណមេវ, ពលំ បន ទសពលញាណំ. វិស្សត្ថន្តិ ភាវនបុំសកបទំ, អនាសង្កន្តិ អត្ថោ.

បញ្ចវណ្ណាយាតិ ខុទ្ទិកាទិវសេន បញ្ចបការាយ. និរន្តរំ ផុដំ អហោសិ កតាធិការភាវតោ. កម្មន្តរាយវសេន ហិស្ស រញ្ញោ គុណសរីរំ ខតូបហតំ ហោតិ. កស្មា បនេស ជីវកមេវ គមនសជ្ជាយ អាណាបេតីតិ អាហ ‘‘ឥមាយា’’តិអាទិ.

១៥៨. ‘‘ឧត្តម’’ន្តិ វត្វា ន កេវលំ ឧត្តមភាវោយេវេត្ថ ការណំ, អថ ខោ អប្បសទ្ទតាបីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អស្សយានរថយានានី’’តិអាទិ វុត្តំ. ហត្ថិយានេសុ ច និព្ពិសេវនមេវ គណ្ហន្តោ ហត្ថិនិយោបិ កប្បាបេសិ. បទានុបទន្តិ បទមនុគតំ បទំ បុរតោ គច្ឆន្តស្ស ហត្ថិយានស្ស បទេ តេសំ បទំ កត្វា, បទសទ្ទោ ចេត្ថ បទវឡញ្ជេ. និព្ពុតស្សាតិ សព្ពកិលេសទរថវូបសមស្ស ¶ . និព្ពុតេហេវាតិ អប្បសទ្ទតាយ សទ្ទសង្ខោភនវូបសមេហេវ.

ករេណូតិ ហត្ថិនិបរិយាយវចនំ. កណតិ សទ្ទំ ករោតីតិ ហិ ករេណុ, ករោវ យស្សា, ន ទីឃោ ទន្តោតិ វា ករេណុ, ‘‘ករេណុកា’’តិបិ បាឋោ, និរុត្តិនយេន បទសិទ្ធិ. អារោហនសជ្ជនំ កុថាទីនំ ពន្ធនមេវ. ឱបវយ្ហន្តិ រាជានមុបវហិតុំ សមត្ថំ. ‘‘ឱបគុយ្ហ’’ន្តិបិ បឋន្តិ, រាជានមុបគូហិតុំ គោបិតុំ សមត្ថន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឯវំ កិរស្សា’’តិអាទិ បណ្ឌិតភាវវិភាវនំ. កថា វត្តតីតិ លទ្ធោកាសភាវេន ធម្មកថា បវត្តតិ. ‘‘រញ្ញោ អាសង្កានិវត្តនត្ថំ អាសន្នចារីភាវេន ហត្ថិនីសុ ឥត្ថិយោ និសជ្ជាបិតា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៥៨) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥត្ថិយោ និស្សាយ បុរិសានំ ភយំ នាម នត្ថិ, សុខំ ឥត្ថិបរិវុតោ គមិស្សាមី’’តិ តត្ថ ការណំ វុត្តមេវ. ឥមិនាបិ ការណេន ភវិតព្ពន្តិ បន អាចរិយេន ឯវំ វុត្តំ សិយា. រញ្ញោ បរេសំ ទូរុបសង្កមនភាវទស្សនត្ថំ តា បុរិសវេសំ គាហាបេត្វា អាវុធហត្ថា ការិតា. ហត្ថិនិកាសតានីតិ ឯត្ថ ហត្ថិនិយោ ឯវ ហត្ថិនិកា. ‘‘បញ្ច ហត្ថិនិយា សតានី’’តិបិ កត្ថចិ បាឋោ, សោ អយុត្តោវ ‘‘បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហី’’តិអាទីសុ (បារា. ១) វិយ ឦទិសេសុ បច្ឆិមបទស្ស សមាសស្សេវ ទស្សនតោ. កស្សចិទេវាតិ សន្និបតិតេ មហាជនេ យស្ស កស្សចិ ឯវ, តទញ្ញេសម្បិ អាយតិំ មគ្គផលានមុបនិស្សយោតិ អាហ ‘‘សា មហាជនស្ស ឧបការាយ ភវិស្សតី’’តិ.

បដិវេទេសីតិ ញាបេសិ. ឧបចារវចនន្តិ វោហារវចនមត្តំ តេនេវ អធិប្បេតត្ថស្ស អបរិយោសានតោ ¶ . តេនាហ ‘‘តទេវ អត្តនោ រុចិយា ករោហី’’តិ. ឥមិនាយេវ ហិ តទត្ថបរិយោសានំ. មញ្ញសីតិ បកតិយាវ ជានាសិ. តទេវាតិ គមនាគមនមេវ. យទិ គន្តុកាមោ, គច្ឆ, អថ ន គន្តុកាមោ, មា គច្ឆ, អត្តនោ រុចិយេវេត្ថ បមាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

១៥៩. បាដិឯក្កាយេវ សន្ធិវសេន បច្ចេកា. ‘‘មហញ្ច’’ន្តិ បទេ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនន្តិ អាហ ‘‘មហតា’’តិ. មហន្តស្ស ភាវោ មហញ្ចំ. ន កេវលំ និគ្គហីតន្តវសេនេវ បាឋោ, អថ ខោ អាការន្តវសេនាបីតិ អាហ ¶ ‘‘មហច្ចាតិបិ បាឡី’’តិ. យថា ‘‘ខត្តិយា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ខត្យា’’តិ, ឯវំ ‘‘មហតិយា’’តិ វត្តព្ពេ មហត្យា. បុន ច-ការំ កត្វា មហច្ចាតិ សន្ធិវសេន បទសិទ្ធិ. បុល្លិង្គវសេន វត្តព្ពេ ឥត្ថិលិង្គវសេន វិបល្លាសោ លិង្គវិបរិយាយោ. វិសេសនញ្ហិ ភិយ្យោ វិសេស្យលិង្គាទិគាហកំ. តិយោជនសតានន្តិ បច្ចេកំ តិយោជនសតបរិមណ្ឌលានំ. ទ្វិន្នំ មហារដ្ឋានំ ឥស្សរិយសិរីតិ អង្គមគធរដ្ឋានមាធិបច្ចមាហ. តទត្ថំ វិវរតិ ‘‘តស្សា’’តិអាទិនា. បដិមុក្កវេឋនានីតិ អាពន្ធសិរោវេឋនានិ. អាសត្តខគ្គានីតិ អំសេ ឱលម្ពនវសេន សន្នទ្ធាសីនិ. មណិទណ្ឌតោមរេតិ មណិទណ្ឌង្កុសេ.

‘‘អបរាបី’’តិអាទិនា បទសា បរិវារា វុត្តា. ខុជ្ជវាមនកា វេសវសេន, កិរាតសវរអន្ធកាទយោ ជាតិវសេន តាសំ បរិចារកិនិយោ ទស្សិតា. វិស្សាសិកបុរិសាតិ វស្សវរេ សន្ធាយាហ. កុលភោគឥស្សរិយាទិវសេន មហតី មត្តា បមាណមេតេសន្តិ មហាមត្តា, មហានុភាវា រាជាមច្ចា. វិជ្ជាធរតរុណា វិយាតិ មន្តានុភាវេន វិជ្ជាមយិទ្ធិសម្បន្នា វិជ្ជាធរកុមារកា វិយ. រដ្ឋិយបុត្តាតិ ភោជបុត្តា. រដ្ឋេ បរិចរន្តីតិ ហិ លុទ្ទកា រដ្ឋិយា, តេសំ នានាវុធបរិចយតាយ រាជភដភូតា បុត្តាតិ អត្ថោ, អន្តររដ្ឋភោជកានំ វា បុត្តា រដ្ឋិយបុត្តា, ខត្តិយា ភោជរាជានោ. ‘‘អនុយុត្តា ភវន្តុ តេ’’តិអាទីសុ វិយ ហិ ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.១៥៩) វុត្តោ ភោជសទ្ទោ ភោជកវាចកោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧស្សាបេត្វាតិ ឧទ្ធំ បសារេត្វា. ជយសទ្ទន្តិ ‘‘ជយតុ មហារាជា’’តិអាទិជយបដិពទ្ធំ សទ្ទំ. ធនុបន្តិបរិក្ខេបោតិ ធនុបន្តិបរិវារោ. សព្ពត្ថ តំគាហកវសេន វេទិតព្ពោ. ហត្ថិឃដាតិ ហត្ថិសមូហា. បហរមានាតិ ផុសមានា. អញ្ញមញ្ញសង្ឃដ្ដនាតិ អវិច្ឆេទគមនេន អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធា. សេណិយោតិ គន្ធិកសេណីទុស្សិកសេណីអាទយោ ‘‘អនបលោកេត្វា រាជានំ វា សង្ឃំ វា គណំ វា បូគំ វា សេណិំ វា អញ្ញត្រ កប្បា វុដ្ឋាបេយ្យា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦៨២) វិយ. ‘‘អដ្ឋារស អក្ខោភិណី សេនិយោ’’តិ កត្ថចិ លិខន្តិ, សោ អនេកេសុបិ បោត្ថកេសុ ន ទិដ្ឋោ. អនេកសង្ខ្យា ច សេនា ហេដ្ឋា ¶ គណិតាតិ អយុត្តោយេវ. តទា សព្ពាវុធតោ សរោវ ទូរគាមីតិ កត្វា សរបតនាតិក្កមប្បមាណេន រញ្ញោ បរិសំ សំវិទហតិ. កិមត្ថន្តិ អាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ.

សយំ ¶ ភាយនដ្ឋេន ចិត្តុត្រាសោ ភយំ យថា តថា ភាយតីតិ កត្វា. ភាយិតព្ពេ ឯវ វត្ថុស្មិំ ភយតោ ឧបដ្ឋិតេ ‘‘ភាយិតព្ពមិទ’’ន្តិ ភាយិតព្ពាការេន តីរណតោ ញាណំ ភយំ ភយតោ តីរេតីតិ កត្វា. តេនេវាហ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៥១) ‘‘ភយតុបដ្ឋានញាណំ បន ភាយតិ, ន ភាយតីតិ? ន ភាយតិ. តញ្ហិ ‘អតីតា សង្ខារា និរុទ្ធា, បច្ចុប្បន្នា និរុជ្ឈន្តិ, អនាគតា និរុជ្ឈិស្សន្តី’តិ តីរណមត្តមេវ ហោតី’’តិ. ភាយនដ្ឋានដ្ឋេន អារម្មណំ ភយំ ភាយតិ ឯតស្មាតិ កត្វា. ភាយនហេតុដ្ឋេន ឱត្តប្បំ ភយំ បាបតោ ភាយតិ ឯតេនាតិ កត្វា. ភយានកន្តិ ភាយនាការោ. តេបីតិ ទីឃាយុកា ទេវាបិ. ធម្មទេសនន្តិ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ បន្នរសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ ធម្មទេសនំ. យេភុយ្យេនាតិ ឋបេត្វា ខីណាសវទេវេ តទញ្ញេសំ វសេន ពាហុល្លតោ. ខីណាសវត្តា ហិ តេសំ ចិត្តុត្រាសភយម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ. កាមំ សីហោបមសុត្តដ្ឋកថាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.៣៣) ចិត្តុត្រាសភយម្បិ តទត្ថភាវេន វុត្តំ, ឥធ បន បករណានុរូបតោ ញាណភយមេវ គហិតំ. សំវេគន្តិ សហោត្តប្បញាណំ. សន្តាសន្តិ សព្ពសោ ឧព្ពិជ្ជនំ. ភាយិតព្ពដ្ឋេន ភយមេវ ភីមភាវេន ភេរវន្តិ ភយភេរវំ, ភីតព្ពវត្ថុ. តេនាហ ‘‘អាគច្ឆតី’’តិ, ឯតំ នរំ តំ ភយភេរវំ អាគច្ឆតិ នូនាតិ អត្ថោ.

ភីរុំ បសំសន្តីតិ បាបតោ ភាយនតោ ឧត្រាសនតោ ភីរុំ បសំសន្តិ បណ្ឌិតា. ន ហិ តត្ថ សូរន្តិ តស្មិំ បាបករណេ សូរំ បគព្ភធំសិនំ ន ហិ បសំសន្តិ. តេនាហ ‘‘ភយា ហិ សន្តោ ន ករោន្តិ បាប’’ន្តិ. តត្ថ ភយាតិ បាបុត្រាសតោ, ឱត្តប្បហេតូតិ អត្ថោ.

ឆម្ភិតស្សាតិ ថម្ភិតស្ស, ថ-ការស្ស ឆ-ការាទេសោ. តទត្ថមាហ ‘‘សកលសរីរចលន’’ន្តិ, ភយវសេន សកលកាយបកម្បនន្តិ អត្ថោ. ឧយ្យោធនំ សម្បហារោ.

ឯកេតិ ឧត្តរវិហារវាសិនោ. ‘‘រាជគហេ’’តិអាទិ តេសមធិប្បាយវិវរណំ. ឯកេកស្មិំ មហាទ្វារេ ទ្វេ ទ្វេ កត្វា ចតុសដ្ឋិ ខុទ្ទកទ្វារានិ. ‘‘តទា’’តិអាទិនា អការណភាវេ ហេតុំ ទស្សេតិ.

ឥទានិ សកវាទំ ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ជីវកោ កិរា’’តិអាទិ អាសង្កនាការទស្សនំ. អស្សាតិ អជាតសត្តុរញ្ញោ. ឧក្កណ្ឋិតោតិ អនភិរតោ. ឆត្តំ ឧស្សាបេតុកាមោ ¶ មញ្ញេតិ សម្ពន្ធោ ¶ . ភាយិត្វាតិ ភាយនហេតុ. តស្សាតិ ជីវកស្ស. សម្មសទ្ទោ សមានត្ថោ, សមានភាវោ ច វយេនាតិ អាហ ‘‘វយស្សាភិលាបោ’’តិ. វយេន សមានោ វយស្សោ យថា ‘‘ឯករាជា ហរិស្សវណ្ណោ’’តិ (ជា. ១.២.១៧). សមានសទ្ទស្ស ហិ សាទេសមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ, តេន អភិលាបោ អាលបនំ តថា, រុឡ្ហីនិទ្ទេសោ ឯស, ‘‘មារិសា’’តិ អាលបនមិវ. យថា ហិ មារិសាតិ និទ្ទុក្ខតាភិលាបោ សទុក្ខេបិ នេរយិកេ វុច្ចតិ ‘‘យទា ខោ តេ មារិស សង្កុនា សង្កុ ហទយេ សមាគច្ឆេយ្យា’’តិអាទីសុ, (ម. និ. ១.៥១២) ឯវំ យោ កោចិ សហាយោ អសមានវយោបិ ‘‘សម្មា’’តិ វុច្ចតីតិ, តស្មា សហាយាភិលាបោ ឥច្ចេវ អត្ថោ. កច្ចិ ន វញ្ចេសីតិ បាឡិយា សម្ពន្ធោ. ‘‘ន បលម្ភេសី’’តិ វុត្តេបិ ឥធ បរិកប្បត្ថោវ សម្ភវតីតិ វុត្តំ ‘‘ន វិប្បលម្ភេយ្យាសី’’តិ, ន បលោភេយ្យាសីតិ អត្ថោ. កថាយ សល្លាបោ, សោ ឯវ និគ្ឃោសោ តថា.

វិនស្សេយ្យាតិ ចិត្តវិឃាតេន វិហញ្ញេយ្យ. ‘‘ន តំ ទេវា’’តិអាទិវចនំ សន្ធាយ ‘‘ទឡ្ហំ កត្វា’’តិ វុត្តំ. តុរិតវសេនិទមាមេឌិតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘តរមានោវា’’តិ ឥមិនា. ‘‘អភិក្កម មហារាជា’’តិ វត្វា តត្ថ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯតេ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ សសម្ពន្ធមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘មហារាជ ចោរពលំ នាមា’’តិអាទិមាហ.

សាមញ្ញផលបុច្ឆាវណ្ណនា

១៦០. អយំ ពហិទ្វារកោដ្ឋកោកាសោ នាគស្ស ភូមិ នាម. តេនាហ ‘‘វិហារស្សា’’តិអាទិ. ភគវតោ តេជោតិ ពុទ្ធានុភាវោ. រញ្ញោ សរីរំ ផរិ យថា តំ សោណទណ្ឌស្ស ព្រាហ្មណស្ស ភគវតោ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តស្ស អន្តោវនសណ្ឌគតស្ស. ‘‘អត្តនោ អបរាធំ សរិត្វា មហាភយំ ឧប្បជ្ជី’’តិ ឥទំ សេទមុញ្ចនស្ស ការណទស្សនំ. ន ហិ ពុទ្ធានុភាវតោ សេទមុញ្ចនំ សម្ភវតិ កាយចិត្តបស្សទ្ធិហេតុភាវតោ.

ឯកេតិ ឧត្តរវិហារវាសិនោយេវ. តទយុត្តមេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ឥមិនា’’តិអាទិនា. អភិមារេតិ ធនុគ្គហេ. ធនបាលន្តិ នាឡាគិរិំ. សោ ហិ តទា នាគរេហិ បូជិតធនរាសិនោ លព្ភនតោ ‘‘ធនបាលោ’’តិ វោហរីយតិ. ន កេវលំ ទិដ្ឋបុព្ពតោយេវ, អថ ខោ បកតិយាបិ ភគវា សញ្ញាតោតិ ¶ ទស្សេតុំ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិមាហ. អាកិណ្ណវរលក្ខណោតិ ពត្តិំស មហាបុរិសលក្ខណេ សន្ធាយាហ. អនុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតោតិ អសីតានុព្យញ្ជនេ (ជិនាលង្ការដីកាយ វិជាតមង្គលវណ្ណនាយំ វិត្ថារោ). ឆព្ពណ្ណាហិ រស្មីហីតិ តទា វត្តមានា រស្មិយោ. ឥស្សរិយលីឡាយាតិ ¶ ឥស្សរិយវិលាសេន. ននុ ច ភគវតោ សន្តិកេ ឥស្សរិយលីលាយ បុច្ឆា អគារវោយេវ សិយាតិ ចោទនាយ ‘‘បកតិ ហេសា’’តិអាទិមាហ, បកតិយា បុច្ឆនតោ ន អគារវោតិ អធិប្បាយោ. បរិវារេត្វា និសិន្នេន ភិក្ខុសង្ឃេន បុរេ កតេបិ អត្ថតោ តស្ស បុរតោ និសិន្នោ នាម. តេនាហ ‘‘បរិវារេត្វា’’តិអាទិ.

១៦១. យេន, តេនាតិ ច ភុម្មត្ថេ ករណវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘យត្ថ, តត្ថា’’តិ ឥមិនា. យេន មណ្ឌលស្ស ទ្វារំ, តេនូបសង្កមីតិ សម្បត្តភាវស្ស វុត្តត្តា ឥធ ឧបគមនមេវ យុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឧបគតោ’’តិ. អនុច្ឆវិកេ ឯកស្មិំ បទេសេតិ យត្ថ វិញ្ញុជាតិកា អដ្ឋំសុ, តស្មិំ. កោ បនេស អនុច្ឆវិកបទេសោ នាម? អតិទូរតាទិឆនិសជ្ជទោសវិរហិតោ បទេសោ, នបច្ឆតាទិអដ្ឋនិសជ្ជទោសវិរហិតោ វា. យថាហុ អដ្ឋកថាចរិយា –

‘‘ន បច្ឆតោ ន បុរតោ, នាបិ អាសន្នទូរតោ;

ន កច្ឆេ នោ បដិវាតេ, ន ចាបិ ឱនតុន្នតេ;

ឥមេ ទោសេ វិស្សជ្ជេត្វា, ឯកមន្តំ ឋិតា អហូ’’តិ. (ខុ. បា. អដ្ឋ. ឯវមិច្ចាទិបាឋវណ្ណនា; សុ. និ. អដ្ឋ. ២.២៦១);

តទា ភិក្ខុសង្ឃេ តុណ្ហីភាវស្ស អនវសេសតោ ព្យាបិតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘តុណ្ហីភូតំ តុណ្ហីភូត’’ន្តិ វិច្ឆាវចនំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘យតោ…បេ… មេវា’’តិ, យតោ យតោ ភិក្ខុតោតិ អត្ថោ. ហត្ថេន, ហត្ថស្ស វា កុកតភាវោ ហត្ថកុក្កុច្ចំ, អសញ្ញមោ, អសម្បជញ្ញកិរិយា ច. តថា បាទកុក្កុច្ចន្តិ ឯត្ថាបិ. វា-សទ្ទោ អវុត្តវិកប្បនេ, តេន តទញ្ញោបិ ចក្ខុសោតាទិអសញ្ញមោ នត្ថីតិ វិភាវិតោ. តត្ថ បន ចក្ខុអសំយមោ សព្ពបឋមោ ទុន្និវារិតោ ចាតិ តទភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

វិប្បសន្នរហទមិវាតិ អនាវិលោទកសរមិវ. យេនេតរហិ…បេ… ឥមិនា មេ…បេ… ហោតូតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញោ ហិ អត្ថក្កមោ, អញ្ញោ សទ្ទក្កមោតិ ¶ អាហ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. តត្ថ កាយិក-វាចសិកេន ឧបសមេន លទ្ធេន មានសិកោបិ ឧបសមោ អនុមានតោ លទ្ធោ ឯវាតិ កត្វា ‘‘មានសិកេន ចា’’តិ វុត្តំ. សីលូបសមេនាតិ សីលសញ្ញមេន. វុត្តមត្ថំ លោកបកតិយា សាធេន្តោ ‘‘ទុល្លភញ្ហី’’តិអាទិមាហ. លទ្ធាតិ លភិត្វា.

ឧបសមន្តិ អាចារសម្បត្តិសង្ខាតំ សំយមំ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា តថា ឥច្ឆាយ ការណំ ទស្សេតិ ¶ . សោតិ អយ្យកោ, ឧទយភទ្ទោ វា. ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិ តទត្ថ-សមត្ថនំ. ឃាតេស្សតិយេវាតិ តំកាលាបេក្ខាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ឃាតេសី’’តិ. ឥទញ្ហិ សម្បតិបេក្ខវចនំ. បញ្ចបរិវដ្ដោតិ បញ្ចរាជបរិវដ្ដោ.

កស្មា ឯវមាហ, ននុ ភគវន្តមុទ្ទិស្ស រាជា ន កិញ្ចិ វទតីតិ អធិប្បាយោ. វចីភេទេតិ យថាវុត្តឧទានវចីភេទេ. តុណ្ហី និរវោតិ បរិយាយវចនមេតំ. ‘‘អយ’’ន្តិអាទិ ចិត្តជាននាការទស្សនំ. អយំ…បេ… ន សក្ខិស្សតីតិ ញត្វាតិ សម្ពន្ធោ. វចនានន្តរន្តិ ឧទានវចនានន្តរំ. យេនាតិ យត្ថ បទេសេ, យេន វា សោតបថេន. យេន បេមន្តិ ឯត្ថាបិ យថារហមេស នយោ.

កតាបរាធស្ស អាលបនំ នាម ទុក្ករន្តិ សន្ធាយ ‘‘មុខំ នប្បហោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អាគមា ខោ ត្វំ មហារាជ យថាបេម’’ន្តិ វចននិទ្ទិដ្ឋំ វា តទា តទត្ថទីបនាការេន បវត្តំ នានានយវិចិត្តំ ភគវតោ មធុរវចនម្បិ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកម្បិ ហិ អត្ថំ ភគវា យថា សោតូនំ ញាណំ បវត្តតិ, តថា ទេសេតិ. យំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ ‘‘ភគវតា អព្យាកតំ តន្តិបទំ នាម នត្ថិ, សព្ពេសញ្ញេវ អត្ថោបិ ភាសិតោ’’តិ. បញ្ចហាការេហីតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ សមភាវាទិសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ. វុត្តញ្ហេតំ មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ៣៨, ១៦២) –

‘‘បញ្ចហាការេហិ តាទី ឥដ្ឋានិដ្ឋេ តាទី, ចត្តាវីតិ តាទី, តិណ្ណាវីតិ តាទី, មុត្តាវីតិ តាទី, តំនិទ្ទេសា តាទី.

កថំ អរហា ឥដ្ឋានិដ្ឋេ តាទី? អរហា លាភេបិ តាទី, អលាភេបិ, យសេបិ, អយសេបិ, បសំសាយបិ, និន្ទាយបិ, សុខេបិ, ទុក្ខេបិ តាទី, ឯកំ ចេ ពាហំ គន្ធេន លិម្បេយ្យុំ, ឯកំ ចេ ពាហំ វាសិយា ¶ តច្ឆេយ្យុំ, អមុស្មិំ នត្ថិ រាគោ, អមុស្មិំ នត្ថិ បដិឃំ, អនុនយបដិឃវិប្បហីនោ, ឧគ្ឃាតិនិឃាតិវីតិវត្តោ, អនុរោធវិរោធសមតិក្កន្តោ, ឯវំ អរហា ឥដ្ឋានិដ្ឋេ តាទី.

កថំ អរហា ចត្តាវីតិ តាទី? អរហតោ…បេ… ថម្ភោ, សារម្ភោ, មានោ, អតិមានោ, មទោ, បមាទោ, សព្ពេ កិលេសា, សព្ពេ ទុច្ចរិតា, សព្ពេ ទរថា, សព្ពេ បរិឡាហា ¶ , សព្ពេ សន្តាបា, សព្ពា កុសលាភិសង្ខារា ចត្តា វន្តា មុត្តា បហីនា បដិនិស្សដ្ឋា, ឯវំ អរហា ចត្តាវីតិ តាទី.

កថំ អរហា តិណ្ណាវីតិ តាទី? អរហា កាមោឃំ តិណ្ណោ, ភវោឃំ តិណ្ណោ, ទិដ្ឋោឃំ តិណ្ណោ, អវិជ្ជោឃំ តិណ្ណោ, សព្ពំ សំសារបថំ តិណ្ណោ ឧត្តិណ្ណោ និត្តិណ្ណោ អតិក្កន្តោ សមតិក្កន្តោ វីតិវត្តោ, សោ វុដ្ឋវាសោ ចិណ្ណចរណោ ជាតិមរណសង្ខយោ, ជាតិមរណសំសារោ (មហានិ. ៣៨) នត្ថិ តស្ស បុនព្ភវោតិ, ឯវំ អរហា តិណ្ណាវីតិ តាទី.

កថំ អរហា មុត្តាវីតិ តាទី? អរហតោ រាគា ចិត្តំ មុត្តំ វិមុត្តំ សុវិមុត្តំ, ទោសា, មោហា, កោធា, ឧបនាហា, មក្ខា, បឡាសា, ឥស្សាយ, មច្ឆរិយា, មាយាយ, សាឋេយ្យា, ថម្ភា, សារម្ភា, មានា, អតិមានា, មទា, បមាទា, សព្ពកិលេសេហិ, សព្ពទុច្ចរិតេហិ, សព្ពទរថេហិ, សព្ពបរិឡាហេហិ, សព្ពសន្តាបេហិ, សព្ពាកុសលាភិសង្ខារេហិ ចិត្តំ មុត្តំ វិមុត្តំ សុវិមុត្តំ; ឯវំ អរហា មុត្តាវីតិ តាទី.

កថំ អរហា តំនិទ្ទេសា តាទី? អរហា ‘សីលេ សតិ សីលវា’តិ តំនិទ្ទេសា តាទី, ‘សទ្ធាយ សតិ សទ្ធោ’តិ, ‘វីរិយេ សតិ វីរិយវា’តិ, ‘សតិយា សតិ សតិមា’តិ, ‘សមាធិម្ហិ សតិ សមាហិតោ’តិ, ‘បញ្ញាយ សតិ បញ្ញវា’តិ, ‘វិជ្ជាយ សតិ តេវិជ្ជោ’តិ, ‘អភិញ្ញាយ សតិ ឆឡភិញ្ញោ’តិ តំនិទ្ទេសា តាទី, ឯវំ អរហា តំនិទ្ទេសា តាទី’’តិ.

ភគវា បន សព្ពេសម្បិ តាទីនមតិសយោ តាទី. តេនាហ ‘‘សុប្បតិដ្ឋិតោ’’តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា កាឡការាមសុត្តន្តេ ‘‘ឥតិ ខោ ភិក្ខវេ ¶ តថាគតោ ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតព្ពេសុ ធម្មេសុ តាទីយេវ តាទី, តម្ហា ច បន តាទិម្ហា អញ្ញោ តាទី ឧត្តរិតរោ វា បណីតតរោ វា នត្ថីតិ វទាមី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤). អថ វា បញ្ចវិធារិយិទ្ធិសិទ្ធេហិ បញ្ចហាការេហិ តាទិលក្ខណេ សុប្បតិដ្ឋិតោតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ អាយស្មតា ធម្មសេនាបតិនា បដិសម្ភិទាមគ្គេ –

‘‘កតមា អរិយា ឥទ្ធិ? ឥធ ភិក្ខុ សចេ អាកង្ខតិ ‘បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, អប្បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘អប្បដិកូលេ ¶ បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘បដិកូលេ ច អប្បដិកូលេ ច អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, អប្បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘អប្បដិកូលេ ច បដិកូលេ ច បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘បដិកូលេ ច អប្បដិកូលេ ច តទុភយំ អភិនិវជ្ជេត្វា ឧបេក្ខកោ វិហរេយ្យំ សតោ សម្បជានោ’តិ, ឧបេក្ខកោ តត្ថ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៧).

ពហិទ្ធាតិ សាសនតោ ពហិសមយេ.

១៦២. ឯសាតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វន្ទនាការោ. តមត្ថំ លោកសិទ្ធាយ ឧបមាយ សាធេតុំ ‘‘រាជាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ឱកាសន្តិ បុច្ឆិតព្ពដ្ឋានំ.

ន មេ បញ្ហវិស្សជ្ជនេ ភារោ អត្ថីតិ សត្ថុ សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណចារតាយ អត្ថតោ អាបន្នាយ ទស្សនំ. ‘‘យទិ អាកង្ខសី’’តិ វុត្តេយេវ ហិ ឯស អត្ថោ អាបន្នោ ហោតិ. សព្ពំ តេ វិស្សជ្ជេស្សាមីតិ ឯត្ថាបិ អយំ នយោ. ‘‘យំ អាកង្ខសិ, តំ បុច្ឆា’’តិ វចនេនេវ ហិ អយមត្ថោ សិជ្ឈតិ. អសាធារណំ សព្ពញ្ញុបវារណន្តិ សម្ពន្ធោ. យទិ ‘‘យទាកង្ខសី’’តិ ន វទន្តិ, អថ កថំ វទន្តីតិ អាហ ‘‘សុត្វា’’តិអាទិ. បទេសញាណេយេវ ឋិតត្តា តថា វទន្តីតិ វេទិតព្ពំ. ពុទ្ធា បន សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘បុច្ឆាវុសោ យទាកង្ខសី’’តិអាទីនិ សុត្តបទានិ យេសំ បុគ្គលានំ វសេន អាគតានិ, តំ ទស្សនត្ថំ ‘‘យក្ខនរិន្ទទេវសមណព្រាហ្មណបរិព្ពាជកាន’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ហិ ‘‘បុច្ឆាវុសោ យទាកង្ខសី’’តិ អាឡវកស្ស យក្ខស្ស ¶ ឱកាសករណំ, ‘‘បុច្ឆ មហារាជា’’តិ នរិន្ទានំ, ‘‘បុច្ឆ វាសវា’’តិអាទិ ទេវានមិន្ទស្ស, ‘‘តេន ហី’’តិអាទិ សមណានំ, ‘‘ពាវរិស្ស ចា’’តិអាទិ ព្រាហ្មណានំ, ‘‘បុច្ឆ មំ សភិយា’’តិអាទិ បរិព្ពាជកានំ ឱកាសករណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វាសវាតិ ទេវានមិន្ទាលបនំ. តទេតញ្ហិ សក្កបញ្ហសុត្តេ. មនសិច្ឆសីតិ មនសា ឥច្ឆសិ.

កតាវកាសាតិ យស្មា តុម្ហេ មយា កតោកាសា, តស្មា ពាវរិស្ស ច តុយ្ហំ អជិតស្ស ច សព្ពេសញ្ច សេសានំ យំ កិញ្ចិ សព្ពំ សំសយំ យថា មនសា ឥច្ឆថ, តថា បុច្ឆវ្ហោ បុច្ឆថាតិ យោជនា. ឯត្ថ ច ពាវរិស្ស សំសយំ មនសា បុច្ឆវ្ហោ, តុម្ហាកំ បន សព្ពេសំ សំសយំ មនសា ច ¶ អញ្ញថា ច យថា ឥច្ឆថ, តថា បុច្ឆវ្ហោតិ អធិប្បាយោ. ពាវរី ហិ ‘‘អត្តនោ សំសយំ មនសាវ បុច្ឆថា’’តិ អន្តេវាសិកេ អាណាបេសិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អនាវរណទស្សាវី, យទិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ;

មនសា បុច្ឆិតេ បញ្ហេ, វាចាយ វិស្សជេស្សតី’’តិ. (សុ. និ. ១០១១);

តទេតំ បារាយនវគ្គេ. តថា ‘‘បុច្ឆ មំ សភិយា’’តិអាទិបិ.

ពុទ្ធភូមិន្តិ ពុទ្ធដ្ឋានំ, អាសវក្ខយញាណំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ច. ពោធិសត្តភូមិ នាម ពោធិសត្តដ្ឋានំ បារមីសម្ភរណញាណំ, ភូមិសទ្ទោ វា អវត្ថាវាចកោ, ពុទ្ធាវត្ថំ, ពោធិសត្តាវត្ថាយន្តិ ច អត្ថោ. ឯកត្តនយេន ហិ បវត្តេសុ ខន្ធេសុ អវត្ថាយេវ តំ តទាការនិស្សិតា.

យោ ភគវា ពោធិសត្តភូមិយំ បទេសញាណេ ឋិតោ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសិ, តស្ស តទេវ អច្ឆរិយន្តិ សម្ពន្ធោ. កថន្តិ អាហ ‘‘កោណ្ឌញ្ញ បញ្ហានី’’តិអាទិ. តត្ថ កោណ្ឌញ្ញាតិ គោត្តវសេន សរភង្គមាលបន្តិ. វិយាករោហីតិ ព្យាករោហិ. សាធុរូបាតិ សាធុសភាវា. ធម្មោតិ សនន្តនោ បវេណីធម្មោ. យន្តិ អាគមនកិរិយាបរាមសនំ, យេន វា ការណេន អាគច្ឆតិ, តេន វិយាករោហីតិ សម្ពន្ធោ. វុទ្ធន្តិ សីលបញ្ញាទីហិ វុទ្ធិប្បត្តំ, គរុន្តិ អត្ថោ. ឯស ភារោតិ សំសយុបច្ឆេទនសង្ខាតោ ឯសោ ភារោ, អាគតោ ភារោ តយា អវស្សំ វហិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.

មយា ¶ កតាវកាសា ភោន្តោ បុច្ឆន្តុ. កស្មាតិ ចេ? អហញ្ហិ តំ តំ វោ ព្យាករិស្សំ ញត្វា សយំ លោកមិមំ, បរញ្ចាតិ. សយន្តិ ច សយមេវ បរូបទេសេន វិនា. ឯវំ សរភង្គកាលេ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសីតិ សម្ពន្ធោ.

បញ្ហានន្តិ ធម្មយាគបញ្ហានំ. អន្តករន្តិ និដ្ឋានករំ. សុចិរតេនាតិ ឯវំ នាមកេន ព្រាហ្មណេន. បុដ្ឋុន្តិ បុច្ឆិតុំ. ជាតិយាតិ បដិសន្ធិយា, ‘‘វិជាតិយា’’តិបិ វទន្តិ. បំសុំ កីឡន្តោ សម្ភវកុមារោ និសិន្នោវ ហុត្វា បវារេសីតិ យោជេតព្ពំ.

តគ្ឃាតិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ. យថាបិ កុសលោ តថាតិ យថា សព្ពធម្មកុសលោ សព្ពធម្មវិទូ ពុទ្ធោ ជានាតិ កថេតិ, តថា តេ អហមក្ខិស្សន្តិ អត្ថោ. ជានាតិ-សទ្ទោ ហិ ឥធ សម្ពន្ធមុបគច្ឆតិ ¶ . យថាហ ‘‘យេន យស្ស ហិ សម្ពន្ធោ, ទូរដ្ឋម្បិ ច តស្ស ត’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា). ជាននា ចេត្ថ កថនា. យថា ‘‘ឥមិនា ឥមំ ជានាតី’’តិ វុត្តោវាយមត្ថោ អាចរិយេន. រាជា ច ខោ តំ យទិ កាហតិ វា, ន វាតិ យោ តំ ឥធ បុច្ឆិតុំ បេសេសិ, សោ កោរព្យរាជា តំ តយា បុច្ឆិតមត្ថំ, តយា វា បុដ្ឋេន មយា អក្ខាតមត្ថំ យទិ ករោតុ វា, ន វា ករោតុ, អហំ បន យថាធម្មំ តេ អក្ខិស្សំ អាចិក្ខិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. ជាតកដ្ឋកថាយំ បន –

‘‘រាជា ច ខោ តន្តិ អហំ តំ បញ្ហំ យថា តុម្ហាកំ រាជា ជានាតិ ជានិតុំ សក្កោតិ, តថា អក្ខិស្សំ. តតោ ឧត្តរិ រាជា យថា ជានាតិ, តថា យទិ ករិស្សតិ វា, ន វា ករិស្សតិ, ករោន្តស្ស វា អករោន្តស្ស វា តស្សេវេតំ ភវិស្សតិ, មយ្ហំ បន ទោសោ នត្ថីតិ ទីបេតី’’តិ (ជា. អដ្ឋ. ៥.១៦.១៧២) –

ជានាតិ-សទ្ទោ វាក្យទ្វយសាធារណវសេន វុត្តោ.

១៦៣. សិប្បមេវ សិប្បាយតនំ អាយតនសទ្ទស្ស តព្ភាវវុត្តិត្តា. អបិច សិក្ខិតព្ពតាយ សិប្បញ្ច តំ សត្តានំ ជីវិតវុត្តិយា ការណភាវតោ, និស្សយភាវតោ វា អាយតនញ្ចាតិ សិប្បាយតនំ. សេយ្យថិទន្តិ ឯកោវ និបាតោ, និបាតសមុទាយោ វា. តស្ស តេ កតមេតិ ¶ ឥធ អត្ថោតិ អាហ ‘‘កតមេ បន តេ’’តិ. ឥមេ កតមេតិបិ បច្ចេកមត្ថោ យុជ្ជតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ. ឥទញ្ច វត្តព្ពាបេក្ខនវសេន វុត្តំ, តស្មា តេ សិប្បាយតនិកា កតមេតិ អត្ថោ. ‘‘បុថុសិប្បាយតនានី’’តិ ហិ សាធារណតោ សិប្បានិ ឧទ្ទិសិត្វា ឧបរិ តំតំសិប្បូបជីវិនោវ និទ្ទិដ្ឋា បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ កថាយ. កស្មាតិ ចេ? បបញ្ចំ បរិហរិតុកាមត្តា. អញ្ញថា ហិ យថាធិប្បេតានិ តាវ សិប្បាយតនានិ ទស្សេត្វា បុន តំតំសិប្បូបជីវិនោបិ ទស្សេតព្ពា សិយុំ តេសមេវេត្ថ បធានតោ អធិប្បេតត្តា. ឯវញ្ច សតិ កថាបបញ្ចោ ភវេយ្យ, តស្មា តំ បបញ្ចំ បរិហរិតុំ សិប្បូបជីវីហិ តំតំសិប្បាយតនានិ សង្គហេត្វា ឯវមាហាតិ តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ហត្ថារោហាតិអាទីហិ យេ តំ តំ សិប្បំ និស្សាយ ជីវន្តិ, តេ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ. សិប្បំ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តីតិ សិប្បូបជីវិនោ.

ហត្ថិមារោហន្តីតិ ហត្ថារោហា, ហត្ថារុឡ្ហយោធា. ហត្ថិំ អារោហាបយន្តីតិ ហត្ថារោហា, ហត្ថាចរិយ ហត្ថិវេជ្ជ ហត្ថិមេណ្ឌាទយោ. យេន ហិ បយោគេន បុរិសោ ហត្ថិនោ អារោហនយោគ្គោ ហោតិ, តំ ហត្ថិស្ស បយោគំ វិធាយន្តានំ សព្ពេសម្បេតេសំ គហណំ. តេនាហ ‘‘សព្ពេបី’’តិអាទិ. តត្ថ ¶ ហត្ថាចរិយា នាម យេ ហត្ថិនោ, ហត្ថារោហកានញ្ច សិក្ខាបកា. ហត្ថិវេជ្ជា នាម ហត្ថិភិសក្កា. ហត្ថិមេណ្ឌា នាម ហត្ថីនំ បាទរក្ខកា. ហត្ថិំ មណ្ឌយន្តិ រក្ខន្តីតិ ហត្ថិមណ្ឌា, តេយេវ ហត្ថិមេណ្ឌា, ហត្ថិំ មិនេន្តិ សម្មា វិទហនេន ហិំសន្តីតិ វា ហត្ថិមេណ្ឌា. អាទិ-សទ្ទេន ហត្ថីនំ យវបទាយកាទយោ សង្គណ្ហាតិ. អស្សារោហាតិ ឯត្ថាបិ សុទ្ធហេតុកត្តុវសេន យថាវុត្តោវ អត្ថោ. រថេ និយុត្តា រថិកា. រថរក្ខា នាម រថស្ស អាណិរក្ខកា. ធនុំ គណ្ហន្តីតិ ធនុគ្គហា, ឥស្សាសា, ធនុំ គណ្ហាបេន្តីតិ ធនុគ្គហា, ធនុសិប្បសិក្ខាបកា ធន្វាចរិយា.

ចេលេន ចេលបដាកាយ យុទ្ធេ អកន្តិ គច្ឆន្តីតិ ចេលកា, ជយទ្ធជគាហកាតិ អាហ ‘‘យេ យុទ្ធេ’’តិអាទិ. ជយធជន្តិ ជយនត្ថំ, ជយកាលេ វា បគ្គហិតធជំ. បុរតោតិ សេនាយ បុព្ពេ. យថា តថា ឋិតេ សេនិកេ ព្យូហវិចារណវសេន តតោ តតោ ចលយន្តិ ឧច្ចាលេន្តីតិ ចលកាតិ វុត្តំ ‘‘ឥធ រញ្ញោ’’តិអាទិ. សកុណគ្ឃិអាទយោ វិយ មំសបិណ្ឌំ បរសេនាសមូហសង្ខាតំ បិណ្ឌំ សាហសិកតាយ ឆេត្វា ឆេត្វា ¶ ទយន្តិ ឧប្បតិត្វា ឧប្បតិត្វា និគ្គច្ឆន្តីតិ បិណ្ឌទាយកា. តេនាហ ‘‘តេ កិរា’’តិអាទិ. សាហសំ ករោន្តីតិ សាហសិកា, តេយេវ មហាយោធា. បិណ្ឌមិវាតិ តាលផលបិណ្ឌមិវាតិ វទន្តិ, ‘‘មំសបិណ្ឌមិវា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៣) អាចរិយេន វុត្តំ. សព្ពត្ថ ‘‘អាចរិយេនា’’តិ វុត្តេ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោវ គហេតព្ពោ. ទុតិយវិកប្បេ បិណ្ឌេ ជនសមូហសង្ខាតេ សម្មទ្ទេ ទយន្តិ ឧប្បតន្តា វិយ គច្ឆន្តីតិ បិណ្ឌទាយកា, ទយ-សទ្ទោ គតិយំ, អយ-សទ្ទស្ស វា ទ-ការាគមេន និប្ផត្តិ.

ឧគ្គតុគ្គតាតិ សង្គាមំ បត្វា ជវបរក្កមាទិវសេន អតិវិយ ឧគ្គតា. តទេវាតិ បរេហិ វុត្តំ តមេវ សីសំ វា អាវុធំ វា. បក្ខន្ទន្តីតិ វីរសូរភាវេន អសជ្ជមានា បរសេនមនុបវិសន្តិ. ថាមជវពលបរក្កមាទិសម្បត្តិយា មហានាគសទិសតា. តេនាហ ‘‘ហត្ថិអាទីសុបី’’តិអាទិ. ឯកន្តសូរាតិ ឯកចរសូរា អន្តសទ្ទស្ស តព្ភាវវុត្តិតោ, សូរភាវេន ឯកាកិនោ ហុត្វា យុជ្ឈនកាតិ អត្ថោ. សជាលិកាតិ សវម្មិកា. សន្នាហោ កង្កដោ វម្មំ កវចោ ឧរច្ឆទោ ជាលិកាតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ. សចម្មិកាតិ ជាលិកា វិយ សរីរបរិត្តាណេន ចម្មេន សចម្មិកា. ចម្មកញ្ចុកន្តិ ចម្មមយកញ្ចុកំ. បវិសិត្វាតិ តស្ស អន្តោ ហុត្វា, បដិមុញ្ចិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. សរបរិត្តាណំ ចម្មន្តិ ចម្មបដិសិព្ពិតំ ចេលកំ, ចម្មមយំ វា ផលកំ. ពលវសិនេហាតិ សាមិនិ អតិសយបេមា. ឃរទាសយោធាតិ អន្តោជាតទាសបរិយាបន្នា យោធា, ‘‘ឃរទាសិកបុត្តា’’តិបិ បាឋោ, អន្តោជាតទាសីនំ បុត្តាតិ អត្ថោ.

អាឡារំ ¶ វុច្ចតិ មហានសំ, តត្ថ និយុត្តា អាឡារិកា. បូវិកាតិ បូវសម្បាទកា, យេ បូវមេវ នានប្បការតោ សម្បាទេត្វា វិក្កិណន្តា ជីវន្តិ. កេសនខសណ្ឋបនាទិវសេន មនុស្សានំ អលង្ការវិធិំ កប្បេន្តិ សំវិទហន្តីតិ កប្បកា. ចុណ្ណវិលេបនាទីហិ មលហរណវណ្ណសម្បាទនវិធិនា ន្ហាបេន្តិ នហានំ ករោន្តីតិ ន្ហាបិកា. នវន្តាទិវិធិនា បវត្តោ គណនគន្ថោ អន្តរា ឆិទ្ទាភាវេន អច្ឆិទ្ទកោតិ វុច្ចតិ, តទេវ បឋេន្តីតិ អច្ឆិទ្ទកបាឋកា. ហត្ថេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនំ, គណនំ វា ហត្ថមុទ្ទា. អង្គុលិសង្កោចនញ្ហិ មុទ្ទាតិ វុច្ចតិ, តេន ច វិញ្ញាបនំ, គណនំ វា ហោតិ. ហត្ថសទ្ទោ ចេត្ថ តទេកទេសេសុ អង្គុលីសុ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘ន ភុញ្ជមានោ សព្ពំ ¶ ហត្ថំ មុខេ បក្ខិបិស្សាមី’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦១៨) វិយ, តមុបនិស្សាយ ជីវន្តីតិ មុទ្ទិកា. តេនាហ ‘‘ហត្ថមុទ្ទាយា’’តិអាទិ.

អយការោ កម្មារការកោ. ទន្តការោ ភមការោ. ចិត្តការោ លេបចិត្តការោ. អាទិ-សទ្ទេន កោដ្ដកលេខកវិលីវការឥដ្ឋកការទារុការាទីនំ សង្គហោ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ. ករណនិប្ផាទនវសេន ទស្សេត្វា. សន្ទិដ្ឋិកមេវាតិ អសម្បរាយិកតាយ សាមំ ទដ្ឋព្ពំ, សយមនុភវិតព្ពំ អត្តបច្ចក្ខន្តិ អត្ថោ. ឧបជីវន្តីតិ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តិ. សុខិតន្តិ សុខប្បត្តំ. ថាមពលូបេតភាវោវ បីណនន្តិ អាហ ‘‘បីណិតំ ថាមពលូបេត’’ន្តិ. ឧបរីតិ ទេវលោកេ. តថា ឧទ្ធន្តិបិ. សោ ហិ មនុស្សលោកតោ ឧបរិមោ. អគ្គំ វិយាតិ អគ្គំ, ផលំ. ‘‘កម្មស្ស កតត្តា ផលស្ស និព្ពត្តនតោ តំ កម្មស្ស អគ្គិសិខា វិយ ហោតី’’តិ អាចរិយេន វុត្តំ. អបិច សគ្គន្តិ ឧត្តមំ, ផលំ. សគ្គន្តិ សុដ្ឋុ អគ្គំ, រូបសទ្ទាទិទសវិធំ អត្តនោ ផលំ និប្ផាទេតុំ អរហតីតិ អត្ថោ. សុអគ្គិកាវ និរុត្តិនយេន សោវគ្គិកា, ទក្ខិណាសទ្ទាបេក្ខាយ ច សព្ពត្ថ ឥត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ. សុខោតិ សុខូបាយោ ឥដ្ឋោ កន្តោ. អគ្គេតិ ឧឡារេ. អត្តនា បរិភុញ្ជិតព្ពំ ពាហិរំ រូបំ, អត្តនោ វណ្ណបោក្ខរតា វណ្ណោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ទក្ខន្តិ វឌ្ឍន្តិ ឯតាយាតិ ទក្ខិណា, បរិច្ចាគមយំ បុញ្ញន្តិ អាហ ‘‘ទក្ខិណំ ទាន’’ន្តិ.

មគ្គោ សាមញ្ញំ សមិតបាបសង្ខាតស្ស សមណស្ស ភាវោតិ កត្វា, តស្ស វិបាកត្តា អរិយផលំ សាមញ្ញផលំ. ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា មហាវគ្គសំយុត្តបាឡិវសេន តទត្ថំ សាធេតិ. តំ ឯស រាជា ន ជានាតិ អរិយធម្មស្ស អកោវិទតាយ. យស្មា បនេស ‘‘ទាសកស្សកាទិភូតានំ បព្ពជិតានំ លោកតោ អភិវាទនាទិលាភោ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ នាមា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឦទិសមត្ថំ ជានន្តោ’’តិ វីមំសន្តោ បូរណាទិកេ បុច្ឆិត្វា តេសំ កថាយ អនធិគតវិត្តោ ភគវន្តម្បិ ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. តស្មា វុត្តំ ‘‘ទាសកស្សកោបមំ សន្ធាយ បុច្ឆតី’’តិ.

រាជាមច្ចាតិ ¶ ¶ រាជកុលសមុទាគតា អមច្ចា, អនុយុត្តករាជានោ ចេវ អមច្ចា ចាតិបិ អត្ថោ. កណ្ហបក្ខន្តិ យថាបុច្ឆិតេ អត្ថេ លព្ភមានទិដ្ឋិគតូបសំហិតំ សំកិលេសបក្ខំ. សុក្កបក្ខន្តិ តព្ពិធុរំ ឧបរិ សុត្តាគតំ វោទានបក្ខំ. សមណកោលាហលន្តិ សមណកោតូហលំ តំ តំ សមណវាទានំ អញ្ញមញ្ញវិរោធំ. សមណភណ្ឌនន្តិ តេនេវ វិរោធេន ‘‘ឯវំវាទីនំ តេសំ សមណព្រាហ្មណានំ អយំ ទោសោ, ឯវំវាទីនំ តេសំ អយំ ទោសោ’’តិ ឯវំ តំ តំ វាទស្ស បរិភាសនំ. ឥស្សរានុវត្តកោ ហិ លោកោតិ ធម្មតាទស្សនេន តទត្ថសមត្ថនំ. អត្តនោ ទេសនាកោសល្លេន រញ្ញោ ភារំ ករោន្តោ, ន តទញ្ញេន បរវម្ភនាទិការណេន.

១៦៤. នុ-សទ្ទោ វិយ នោ-សទ្ទោបិ បុច្ឆាយំ និបាតោតិ អាហ ‘‘អភិជានាសិ នូ’’តិ. អយញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ន កេវលំ អភិជានាសិបទេនេវ, អថ ខោ ‘‘បុច្ឆិតា’’តិ បទេន ចាតិ សមុច្ចយត្ថោ. កថំ យោជេតព្ពោតិ អនុយោគមបនេតិ ‘‘ឥទញ្ហី’’តិអាទិនា. បុច្ឆិតា នូតិ បុព្ពេ បុច្ឆំ កត្តា នុ. នំ បុដ្ឋភាវន្តិ តាទិសំ បុច្ឆិតភាវំ អភិជានាសិ នុ. ន តេ សម្មុដ្ឋន្តិ តវ ន បមុដ្ឋំ វតាតិ អត្ថោ. អផាសុកភាវោតិ តថា ភាសនេន អសុខភាវោ. បណ្ឌិតបតិរូបកានន្តិ (សាមំ វិយ អត្តនោ សក្ការានំ បណ្ឌិតភាសានំ) អាមំ វិយ បក្កានំ បណ្ឌិតា ភាសានំ. (ទី. និ. ដី. ១.១៦៣) បាឡិបទអត្ថព្យញ្ជនេសូតិ បាឡិសង្ខាតេ បទេ, តទត្ថេ តប្បរិយាបន្នក្ខរេ ច, វាក្យបរិយាយោ វា ព្យញ្ជនសទ្ទោ ‘‘អក្ខរំ បទំ ព្យញ្ជន’’ន្តិអាទីសុ (នេត្តិ. ២៨) វិយ. ភគវតោ រូបំ សភាវោ វិយ រូបមស្សាតិ ភគវន្តរូបោ, ភគវា វិយ ឯកន្តបណ្ឌិតោតិ អត្ថោ.

បូរណកស្សបវាទវណ្ណនា

១៦៥. ឯកមិទាហន្តិ ឯត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ, ឯកំ សមយមិច្ចេវ អត្ថោ. សម្មោទេតិ សម្មោទនំ ករោតីតិ សម្មោទនីយំ. អនីយសទ្ទោ ហិ ពហុលា កត្វត្ថាភិធាយកោ យថា ‘‘និយ្យានិកា’’តិ, (ធ. ស. សុត្តន្តទុកមាតិកា ៩៧) សម្មោទនំ វា ជនេតីតិ សម្មោទនិយំ តទ្ធិតវសេន. សរិតព្ពន្តិ សារណីយំ, សរណស្ស អនុច្ឆវិកន្តិ វា សារណិយំ, ឯតមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សម្មោទជនកំ សរិតព្ពយុត្តក’’ន្តិ វុត្តំ, សរិតព្ពយុត្តកន្តិ ច សរណានុច្ឆវិកន្តិ អត្ថោ.

១៦៦. សហត្ថាតិ ¶ សហត្ថេនេវ, តេន សុទ្ធកត្តារំ ទស្សេតិ, អាណត្តិយាតិ បន ហេតុកត្តារំ, និស្សគ្គិយថាវរាទយោបិ ឥធ សហត្ថ ករណេនេវ សង្គហិតា. ហត្ថាទីនីតិ ហត្ថបាទកណ្ណនាសាទីនិ. បចនំ ទហនំ វិពាធនន្តិ អាហ ‘‘ទណ្ឌេន ឧប្បីឡេន្តស្សា’’តិ. បបញ្ចសូទនិយំ នាម មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ ¶ បន ‘‘បចតោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘តជ្ជេន្តស្ស វា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៩៧) ទុតិយោបិ អត្ថោ វុត្តោ, ឥធ បន តជ្ជនំ, បរិភាសនញ្ច ទណ្ឌេន សង្គហេត្វា ‘‘ទណ្ឌេន ឧប្បីឡេន្តស្ស ឥច្ចេវ វុត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៦) អាចរិយេន វុត្តំ, អធុនា បន បោត្ថកេសុ ‘‘តជ្ជេន្តស្ស វា’’តិ បាឋោបិ ពហុសោ ទិស្សតិ. សោកន្តិ សោកការណំ, សោចនន្តិបិ យុជ្ជតិ ការណសម្បាទនេន ផលស្សបិ កត្តព្ពតោ. បរេហីតិ អត្តនោ វចនករេហិ កម្មភូតេហិ. ផន្ទតោតិ ឯត្ថ បរស្ស ផន្ទនវសេន សុទ្ធកត្តុត្ថោ ន លព្ភតិ, អថ ខោ អត្តនោ ផន្ទនវសេនេវាតិ អាហ ‘‘បរំ ផន្ទន្តំ ផន្ទនកាលេ សយម្បិ ផន្ទតោ’’តិ, អត្តនា កតេន បរស្ស វិពាធនបយោគេន សយម្បិ ផន្ទតោតិ អត្ថោ. ‘‘អតិបាតាបយតោ’’តិ បទំ សុទ្ធកត្តរិ, ហេតុកត្តរិ ច បវត្តតីតិ ទស្សេតិ ‘‘ហនន្តស្សាបិ ហនាបេន្តស្សាបី’’តិ ឥមិនា. សព្ពត្ថាតិ ‘‘អាទិយតោ’’តិអាទីសុ. ករណការណវសេនាតិ សយំការបរំការវសេន.

ឃរភិត្តិយា អន្តោ ច ពហិ ច សន្ធិ ឃរសន្ធិ. កិញ្ចិបិ អសេសេត្វា និរវសេសោ លោបោ វិលុម្បនំ និល្លោបោតិ អាហ ‘‘មហាវិលោប’’ន្តិ. ឯកាគារេ និយុត្តោ វិលោបោ ឯកាគារិកោ. តេនាហ ‘‘ឯកមេវា’’តិអាទិ. ‘‘បរិបន្ថេ តិដ្ឋតោ’’តិ ឯត្ថ អច្ឆិន្ទនត្ថមេវ តិដ្ឋតីតិ អយមត្ថោ បករណតោ សិទ្ធោតិ ទស្សេតិ ‘‘អាគតាគតាន’’ន្តិអាទិនា. ‘‘បរិតោ សព្ពសោ បន្ថេ ហននំ បរិបន្ថោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៦) អយមត្ថោបិ អាចរិយេន វុត្តោ. ករោមីតិ សញ្ញាយាតិ សញ្ចេតនិកភាវមាហ, តេនេតំ ទស្សេតិ ‘‘សញ្ចិច្ច ករោតោបិ ន ករីយតិ នាម, បគេវ អសញ្ចិច្ចា’’តិ. បាបំ ន ករីយតីតិ បុព្ពេ អសតោ ឧប្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា បាបំ អកតមេវ នាម. តេនាហ ‘‘នត្ថិ បាប’’ន្តិ.

យទិ ឯវំ កថំ សត្តា បាបេ បវត្តន្តីតិ អត្តនោ វាទេ បរេហិ អារោបិតំ ទោសមបនេតុកាមោ បូរណោ ឥមមត្ថម្បិ ទស្សេតីតិ អាហ ‘‘សត្តា បនា’’តិអាទិ. សញ្ញាមត្តមេតំ ‘‘បាបំ ករោន្តី’’តិ, បាបំ ¶ បន នត្ថេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ កិរស្ស ហោតិ – ឥមេសំ សត្តានំ ហិំសាទិកិរិយា អត្តានំ ន បាបុណាតិ តស្ស និច្ចតាយ និព្ពិការត្តា, សរីរំ បន អចេតនំ កដ្ឋកលិង្គរូបមំ, តស្មិំ វិកោបិតេបិ ន កិញ្ចិ បាបន្តិ. បរិយន្តោ វុច្ចតិ នេមិ បរិយោសានេ ឋិតត្តា. តេន វុត្តំ អាចរិយេន ‘‘និសិតខុរមយនេមិនា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៦). ទុតិយវិកប្បេ ចក្កបរិយោសានមេវ បរិយន្តោ, ខុរេន សទិសោ បរិយន្តោ យស្សាតិ ខុរបរិយន្តោ. ខុរគ្គហណេន ចេត្ថ ខុរធារា គហិតា តទវរោធតោ. បាឡិយំ ចក្កេនាតិ ចក្កាការកតេន អាវុធវិសេសេន. តំ មំសខលករណសង្ខាតំ និទានំ ការណំ យស្សាតិ តតោនិទានំ, ‘‘បច្ចត្តវចនស្ស តោអាទេសោ, សមាសេ ចស្ស លោបាភាវោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.២១) អដ្ឋកថាសុ ¶ វុត្តោ. ‘‘បច្ចត្តត្ថេ និស្សក្កវចនម្បិ យុជ្ជតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរោ. ‘‘ការណត្ថេ និបាតសមុទាយោ’’តិបិ អក្ខរចិន្តកា.

គង្គាយ ទក្ខិណទិសា អប្បតិរូបទេសោ, ឧត្តរទិសា បន បតិរូបទេសោតិ អធិប្បាយេន ‘‘ទក្ខិណញ្ចេ’’តិអាទិ វុត្តំ, តញ្ច ទេសទិសាបទេសេន តន្និវាសិនោ សន្ធាយាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ទក្ខិណតីរេ’’តិអាទិមាហ. ហននទានកិរិយា ហិ តទាយត្តា. មហាយាគន្តិ មហាវិជិតរញ្ញោ យញ្ញសទិសម្បិ មហាយាគំ. ទមសទ្ទោ ឥន្ទ្រិយសំវរស្ស, ឧបោសថសីលស្ស ច វាចកោតិ អាហ ‘‘ឥន្ទ្រិយទមេន ឧបោសថកម្មេនា’’តិ. កេចិ បន ឧបោសថកម្មេនា’តិ ឥទំ ឥន្ទ្រិយទមស្ស វិសេសនំ, តស្មា ‘ឧបោសថកម្មភូតេន ឥន្ទ្រិយទមេនា’តិ’’ អត្ថំ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ តទុភយត្ថវាចកត្តា ទមសទ្ទស្ស, អត្ថទ្វយស្ស ច វិសេសវុត្តិតោ. អធុនា ហិ កត្ថចិ បោត្ថកេ វា-សទ្ទោ, ច-សទ្ទោបិ ទិស្សតិ. សីលសំយមេនាតិ តទញ្ញេន កាយិកវាចសិកសំវរេន. សច្ចវចនេនាតិ អមោសវជ្ជេន. តស្ស វិសុំ វចនំ លោកេ គរុតរបុញ្ញសម្មតភាវតោ. យថា ហិ បាបធម្មេសុ មុសាវាទោ គរុតរោ, ឯវំ បុញ្ញធម្មេសុ អមោសវជ្ជោ. តេនាហ ភគវា ឥតិវុត្តកេ –

‘‘ឯកធម្មំ ¶ អតីតស្ស, មុសាវាទិស្ស ជន្តុនោ;

វិតិណ្ណបរលោកស្ស, នត្ថិ បាបំ អការិយ’’ន្តិ. (ឥតិវុ. ២៧);

បវត្តីតិ យោ ករោតិ, តស្ស សន្តានេ ផលុប្បាទបច្ចយភាវេន ឧប្បត្តិ. ឯវញ្ហិ ‘‘នត្ថិ កម្មំ, នត្ថិ កម្មផល’’ន្តិ អកិរិយវាទស្ស បរិបុណ្ណតា. សតិ ហិ កម្មផលេ កម្មានមកិរិយភាវោ កថំ ភវិស្សតិ. សព្ពថាបីតិ ‘‘ករោតោ’’តិអាទិនា វុត្តេន សព្ពប្បការេនបិ.

លពុជន្តិ លិកុចំ. បាបបុញ្ញានំ កិរិយមេវ បដិក្ខិបតិ, ន រញ្ញា បុដ្ឋំ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ ព្យាករោតីតិ អធិប្បាយោ. ឥទញ្ហិ អវធារណំ វិបាកបដិក្ខេបនិវត្តនត្ថំ. យោ ហិ កម្មំ បដិក្ខិបតិ, តេន អត្ថតោ វិបាកោបិ បដិក្ខិត្តោយេវ នាម ហោតិ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កម្មំ បដិពាហន្តេនាបី’’តិអាទិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៧០-១៧២).

បដិរាជូហិ អនភិភវនីយភាវេន វិសេសតោ ជិតន្តិ វិជិតំ, ឯកស្ស រញ្ញោ អាណាបវត្តិទេសោ. ‘‘មា មយ្ហំ វិជិតេ វសថា’’តិ អបសាទនា បព្ពជិតស្ស បព្ពាជនសង្ខាតា វិហេឋនាយេវាតិ ¶ វុត្តំ ‘‘វិហេឋេតព្ព’’ន្តិ. តេន វុត្តស្ស អត្ថស្ស ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ ឧបធារណំ សល្លក្ខណំ ឧគ្គណ្ហនំ, តទមិនា បដិក្ខិបតីតិ អាហ ‘‘សារតោ អគ្គណ្ហន្តោ’’តិ. តស្ស បន អត្ថស្ស អទ្ធនិយភាវាបាទនវសេន ចិត្តេន សន្ធារណំ និក្កុជ្ជនំ, តទមិនា បដិក្ខិបតីតិ ទស្សេតិ ‘‘សារវសេនេវ…បេ… អដ្ឋបេន្តោ’’តិ ឥមិនា. សារវសេនេវាតិ ឧត្តមវសេនេវ, អវិតថត្តា វា បរេហិ អនុច្ចាលិតោ ថិរភូតោ អត្ថោ អផេគ្គុភាវេន សារោតិ វុច្ចតិ, តំវសេនេវាតិ អត្ថោ. និស្សរណន្តិ វដ្ដតោ និយ្យានំ. បរមត្ថោតិ អវិបរីតត្ថោ, ឧត្តមស្ស វា ញាណស្សារម្មណភូតោ អត្ថោ. ព្យញ្ជនំ បន តេន ឧគ្គហិតញ្ចេវ និក្កុជ្ជិតញ្ច តថាយេវ ភគវតោ សន្តិកេ ភាសិតត្តា.

មក្ខលិគោសាលវាទវណ្ណនា

១៦៨. ឧភយេនាតិ ហេតុបច្ចយបដិសេធវចនេន. ‘‘វិជ្ជមានមេវា’’តិ ឥមិនា សភាវតោ វិជ្ជមានស្សេវ បដិក្ខិបនេ តស្ស អញ្ញាណមេវ ការណន្តិ ទស្សេតិ. សំកិលេសបច្ចយន្តិ សំកិលិស្សនស្ស មលីនស្ស ការណំ ¶ . វិសុទ្ធិបច្ចយន្តិ សំកិលេសតោ វិសុទ្ធិយា វោទានស្ស បច្ចយំ. អត្តការេតិ បច្ចត្តវចនស្ស ឯ-ការវសេន បទសិទ្ធិ យថា ‘‘វនប្បគុម្ពេ យថា ផុសិតគ្គេ’’តិ, (ខុ. បា. ១៣; សុ. និ. ២៣៦) បច្ចត្តត្ថេ វា ភុម្មវចនំ យថា ‘‘ឥទម្បិស្ស ហោតិ សីលស្មិ’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៩៤), តទេវត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘អត្តការោ’’តិ ឥមិនា. សោ ច តេន តេន សត្តេន អត្តនា កាតព្ពកម្មំ, អត្តនា និប្ផាទេតព្ពបយោគោ វា. តេនាហ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. សព្ពញ្ញុតន្តិ សម្មាសម្ពោធិំ. តន្តិ អត្តនា កតកម្មំ. ទុតិយបទេនាតិ ‘‘នត្ថិ បរការេ’’តិ បទេន. បរការោ ច នាម បរស្ស វាហសា ឥជ្ឈនកបយោគោ. តេន វុត្តំ ‘‘យំ បរការ’’ន្តិអាទិ. ឱវាទានុសាសនិន្តិ ឱវាទភូតមនុសាសនិំ, បឋមំ វា ឱវាទោ, បច្ឆា អនុសាសនី. ‘‘បរការ’’ន្តិ បទស្ស ឧបលក្ខណវសេន អត្ថទស្សនញ្ចេតំ, លោកុត្តរធម្មេ បរការាវស្សយោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា មហាសត្ត’’ន្តិ. អត្ថេវេស លោកិយធម្មេ យថា តំ អម្ហាកំ ពោធិសត្តស្ស អាឡារុទកេ និស្សាយ បញ្ចាភិញ្ញាលោកិយសមាបត្តិលាភោ, តញ្ច បច្ឆិមភវិកមហាសត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, បច្ចេកពោធិសត្តស្សបិ ឯត្ថេវ សង្គហោ តេសម្បិ តទភាវតោ. មនុស្សសោភគ្យតន្តិ មនុស្សេសុ សុភគភាវំ. ឯវន្តិ វុត្តប្បការេន កម្មវាទស្ស, កិរិយវាទស្ស ច បដិក្ខិបនេន. ជិនចក្កេតិ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ កម្មំ កណ្ហំ កណ្ហវិបាក’’ន្តិអាទិ (អ. និ. ៤.២៣២) នយប្បវត្តេ កម្មានំ, កម្មផលានញ្ច អត្ថិតាបរិទីបនេ ពុទ្ធសាសនេ. បច្ចនីកកថនំ បហារទានសទិសន្តិ ‘‘បហារំ ទេតិ នាមា’’តិ.

យថាវុត្តអត្តការបរការាភាវតោ ¶ ឯវ សត្តានំ បច្ចត្តបុរិសការោ នាម កោចិ នត្ថីតិ សន្ធាយ ‘‘នត្ថិបុរិសការេ’’តិ តស្ស បដិក្ខិបនំ ទស្សេតុំ ‘‘យេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ទេវត្តម្បី’’តិអាទិនា, ‘‘មនុស្សសោភគ្យត’’ន្តិអាទិនា ច វុត្តប្បការា. ‘‘ពលេ បតិដ្ឋិតា’’តិ វត្វា វីរិយមេវិធ ពលន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘វីរិយំ កត្វា’’តិ វុត្តំ. សត្តានញ្ហិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិក និព្ពានសម្បត្តិអាវហំ វីរិយពលំ នត្ថីតិ សោ បដិក្ខិបតិ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ វោទានិយពលស្ស បដិក្ខិបនំ សំកិលេសិកស្សាបិ ពលស្ស តេន បដិក្ខិបនតោ. យទិ វីរិយាទីនិ បុរិសការវេវចនានិ, អថ កស្មា តេសំ វិសុំ គហណន្តិ អាហ ‘‘ឥទំ នោ វីរិយេនា’’តិអាទិ. ឥទំ នោ វីរិយេនាតិ ឥទំ ផលំ អម្ហាកំ វីរិយេន បវត្តំ. បវត្តវចនបដិក្ខេបករណវសេនាតិ អញ្ញេសំ បវត្តវោហារវចនស្ស បដិក្ខេបករណវសេន ¶ . វីរិយថាមបរក្កមសម្ពន្ធនេន បវត្តពលវាទីនំ វាទស្ស បដិក្ខេបករណវសេន ‘‘នត្ថិ ពល’’ន្តិ បទមិវ សព្ពានិបេតានិ តេន អាទីយន្តីតិ អធិប្បាយោ. តញ្ច វចនីយត្ថតោ វុត្តំ, វចនត្ថតោ បន តស្សា តស្សា កិរិយាយ ឧស្សន្នដ្ឋេន ពលំ. សូរវីរភាវាវហដ្ឋេន វីរិយំ. តទេវ ទឡ្ហភាវតោ, បោរិសធុរំ វហន្តេន បវត្តេតព្ពតោ ច បុរិសថាមោ. បរំ បរំ ឋានំ អក្កមនវសេន បវត្តិយា បុរិសបរក្កមោតិ វេទិតព្ពំ.

រូបាទីសុ សត្តវិសត្តតាយ សត្តា. អស្សសនបស្សសនវសេន បវត្តិយា បាណនតោ បាណាតិ ឥមិនា អត្ថេន សមានេបិ បទទ្វយេ ឯកិន្ទ្រិយាទិវសេន បាណេ វិភជិត្វា សត្តតោ វិសេសំ កត្វា ឯស វទតីតិ អាហ ‘‘ឯកិន្ទ្រិយោ’’តិអាទិ. ភវន្តីតិ ភូតាតិ សត្តបាណបរិយាយេបិ សតិ អណ្ឌកោសាទីសុ សម្ភវនដ្ឋេន តតោ វិសេសាវ, តេន វុត្តាតិ ទស្សេតិ ‘‘អណ្ឌ…បេ… វទតី’’តិ ឥមិនា. វត្ថិកោសោ គព្ភាសយោ. ជីវនតោ បាណំ ធារេន្តោ វិយ វឌ្ឍនតោ ជីវា. តេនាហ ‘‘សាលិយវា’’តិអាទិ. អាទិសទ្ទេន វិរុឡ្ហធម្មា តិណរុក្ខា គហិតា. នត្ថិ ឯតេសំ សំកិលេសវិសុទ្ធីសុ វសោ សាមត្ថិយន្តិ អវសា. តថា អពលា អវីរិយា. តេនាហ ‘‘តេស’’ន្តិអាទិ. និយតាតិ និយមនា, អឆេជ្ជសុត្តាវុតស្ស អភេជ្ជមណិនោ វិយ និយតប្បវត្តិតាយ គតិជាតិពន្ធាបវគ្គវសេន និយាមោតិ អត្ថោ. តត្ថ តត្ថាតិ តាសុ តាសុ ជាតីសុ. ឆន្នំ អភិជាតីនំ សម្ពន្ធីភូតានំ គមនំ សមវាយេន សមាគមោ. សម្ពន្ធីនិរបេក្ខោបិ ភាវសទ្ទោ សម្ពន្ធីសហិតោ វិយ បកតិយត្ថវាចកោតិ អាហ ‘‘សភាវោយេវា’’តិ, យថា កណ្ដកស្ស តិក្ខតា, កបិត្ថផលាទីនំ បរិមណ្ឌលតា, មិគបក្ខីនំ វិចិត្តាការតា ច, ឯវំ សព្ពស្សាបិ លោកស្ស ហេតុបច្ចយមន្តរេន តថា តថា បរិណាមោ អកុត្តិមោ សភាវោយេវាតិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. បរិណមនំ នានប្បការតាបត្តិ. យេនាតិ សត្តបាណាទិនា. យថា ភវិតព្ពំ, តថេវាតិ សម្ពន្ធោ.

ឆឡភិជាតិយោ ¶ បរតោ វិត្ថារីយិស្សន្តិ. ‘‘សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច បដិសំវេទេន្តី’’តិ វទន្តោ មក្ខលិ អទុក្ខមសុខភូមិំ សព្ពេន សព្ពំ ន ជានាតីតិ វុត្តំ ‘‘អញ្ញា អទុក្ខមសុខភូមិ នត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ. អយំ ‘‘សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច បដិសំវេទេន្តី’’តិ ¶ វចនំ ករណភាវេន គហេត្វា វុត្តា អាចរិយស្ស មតិ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘អញ្ញា សុខទុក្ខភូមិ នត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ អយមេវ បាឋោ ទិដ្ឋោ, ន ‘‘អទុក្ខមសុខភូមី’’តិ. ឯវំ សតិ ‘‘ឆស្វេវាភិជាតីសូ’’តិ វចនំ អធិករណភាវេន គហេត្វា ឆសុ ឯវ អភិជាតីសុ សុខទុក្ខបដិសំវេទនំ, ន តេហិ អញ្ញត្ថ, តាយេវ សុខទុក្ខភូមិ, ន តទញ្ញាតិ ទស្សេតីតិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អយមេវ ច យុត្តតរោ បដិក្ខេបិតព្ពស្ស អត្ថស្ស ភូមិវសេន វុត្តត្តា. យទិ ហិ ‘‘សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច បដិសំវេទេន្តី’’តិ វចនេន បដិក្ខេបិតព្ពស្ស ទស្សនំ សិយា, អថ ‘‘អញ្ញា អទុក្ខមសុខា នត្ថី’’តិ ទស្សេយ្យ, ន ‘‘អទុក្ខមសុខភូមី’’តិ ទស្សនហេតុវចនស្ស ភូមិអត្ថាភាវតោ. ទស្សេតិ ចេតំ តាសំ ភូមិយា អភាវមេវ, តេន វិញ្ញាយតិ អយំ បាឋោ, អយញ្ចត្ថោ យុត្តតរោតិ.

បមុខយោនីនន្តិ មនុស្សេសុ ខត្តិយព្រាហ្មណាទិវសេន, តិរច្ឆានាទីសុ សីហព្យគ្ឃាទិវសេន បធានយោនីនំ, បធានតា ចេត្ថ ឧត្តមតា. តេនាហ ‘‘ឧត្តមយោនីន’’ន្តិ. សដ្ឋិ សតានីតិ ឆ សហស្សានិ. ‘‘បញ្ច ច កម្មុនោ សតានី’’តិ បទស្ស អត្ថទស្សនំ ‘‘បញ្ច កម្មសតានិ ចា’’តិ. ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនា ‘‘កេវលំ តក្កមត្តកេន និរត្ថកំ ទិដ្ឋិំ ទីបេតី’’តិ ឥមមេវត្ថមតិទិសតិ. ឯត្ថ ច ‘‘តក្កមត្តកេនា’’តិ វទន្តោ យស្មា តក្កិកា អវស្សយភូតតថត្ថគ្គហណអង្កុសនយមន្តរេន និរង្កុសតាយ បរិកប្បនស្ស យំ កិញ្ចិ អត្តនា បរិកប្បិតំ សារតោ មញ្ញមានា តថេវ អភិនិវិស្ស តត្ថ ច ទិដ្ឋិគាហំ គណ្ហន្តិ, តស្មា ន តេសំ ទិដ្ឋិវត្ថុស្មិំ វិញ្ញូហិ វិចារណា កាតព្ពាតិ ឥមមធិប្បាយំ វិភាវេតិ. កេចីតិ ឧត្តរវិហារវាសិនោ. បញ្ចិន្ទ្រិយវសេនាតិ ចក្ខាទិបញ្ចិន្ទ្រិយវសេន. តេ ហិ ‘‘ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយសង្ខាតានិ ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ‘បញ្ច កម្មានី’តិ តិត្ថិយា បញ្ញបេន្តី’’តិ វទន្តិ ‘‘កាយវចីមនោកម្មានិ ច ‘តីណិ កម្មានី’តិ’’. កម្មន្តិ លទ្ធីតិ តទុភយំ ឱឡារិកត្តា បរិបុណ្ណកម្មន្តិ លទ្ធិ. មនោកម្មំ អនោឡារិកត្តា ឧបឌ្ឍកម្មន្តិ លទ្ធីតិ យោជនា. ‘‘ទ្វាសដ្ឋិ បដិបទា’’តិ វត្តព្ពេ សភាវនិរុត្តិំ អជានន្តោ ‘‘ទ្វដ្ឋិបដិបទា’’តិ វទតីតិ អាហ ‘‘ទ្វាសដ្ឋិ បដិបទា’’តិ. សទ្ទរចកា បន ‘‘ទ្វាសដ្ឋិយា សលោបោ, អត្តមា’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ សភាវនិរុត្តិយា យោគតោ អសិទ្ធត្តា ¶ . យទិ ហិ សា យោគេន សិទ្ធា អស្ស, ឯវំ សភាវនិរុត្តិយេវ សិយា, តថា ច សតិ អាចរិយានំ មតេន វិរុជ្ឈតីតិ វទន្តិ. ‘‘ចុល្លាសីតិ សហស្សានី’’តិអាទិកា បន អញ្ញត្រ ទិដ្ឋបយោគា សភាវនិរុត្តិយេវ. ទិស្សតិ ហិ វិសុទ្ធិមគ្គាទីសុ –

‘‘ចុល្លាសីតិ ¶ សហស្សានិ, កប្បា តិដ្ឋន្តិ យេ មរូ;

ន ត្វេវ តេបិ តិដ្ឋន្តិ, ទ្វីហិ ចិត្តេហិ សមោហិតា’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ២.៧១៥; មហានិ. ១០, ៣៩);

ឯកស្មិំ កប្បេតិ ចតុន្នមសង្ខ្យេយ្យកប្បានំ អញ្ញតរភូតេ ឯកស្មិំ អសង្ខ្យេយ្យកប្បេ. តត្ថាបិ ច វិវដ្ដដ្ឋាយីសញ្ញិតំ ឯកមេវ សន្ធាយ ‘‘ទ្វដ្ឋន្តរកប្បា’’តិ វុត្តំ. ន ហិ សោ អស្សុតសាសនធម្មោ ឥតរេ ជានាតិ ពាហិរកានមវិសយត្តា, អជានន្តោ ឯវមាហាតិ អត្ថោ.

ឧរព្ភេ ហនន្តិ, ហន្ត្វា វា ជីវិតំ កប្បេន្តីតិ ឱរព្ភិកា. ឯស នយោ សាកុណិកាទីសុបិ. លុទ្ទាតិ វុត្តាវសេសកា យេ កេចិ ចាតុប្បទជីវិកា នេសាទា. មាគវិកបទស្មិញ្ហិ រោហិតាទិមិគជាតិយេវ គហិតា. ពន្ធនាគារេ និយោជេន្តីតិ ពន្ធនាគារិកា. កុរូរកម្មន្តាតិ ទារុណកម្មន្តា. អយំ សព្ពោបិ កណ្ហកម្មបសុតតាយ កណ្ហាភិជាតីតិ វទតិ កណ្ហស្ស ធម្មស្ស អភិជាតិ អព្ភុប្បត្តិ យស្សាតិ កត្វា. ភិក្ខូតិ ពុទ្ធសាសនេ ភិក្ខូ. កណ្ដកេតិ ឆន្ទរាគេ. សញ្ញោគវសេន តេសំ បក្ខិបនំ. កណ្ដកសទិសឆន្ទរាគេន សញ្ញុត្តា ភុញ្ជន្តីតិ ហិ អធិប្បាយេន ‘‘កណ្ដកេ បក្ខិបិត្វា’’តិ វុត្តំ. កស្មាតិ ចេ? យស្មា ‘‘តេ បណីតបណីតេ បច្ចយេ បដិសេវន្តី’’តិ តស្ស មិច្ឆាគាហោ, តស្មា ញាយលទ្ធេបិ បច្ចយេ ភុញ្ជមានា អាជីវកសមយស្ស វិលោមគាហិតាយ បច្ចយេសុ កណ្ដកេ បក្ខិបិត្វា ខាទន្តិ នាមាតិ វទតិ កណ្ដកវុត្តិកាតិ កណ្ដកេន យថាវុត្តេន សហ ជីវិកា. អយញ្ហិស្ស បាឡិយេវាតិ អយំ មក្ខលិស្ស វាទទីបនា អត្តនា រចិតា បាឡិយេវាតិ យថាវុត្តមត្ថំ សមត្ថេតិ. កណ្ដកវុត្តិកា ឯវ នាម ឯកេ អបរេ បព្ពជិតា ពាហិរកា សន្តិ, តេ នីលាភិជាតីតិ វទតីតិ អត្ថោ. តេ ហិ សវិសេសំ អត្តកិលមថានុយោគមនុយុត្តា. តថា ហិ តេ កណ្ដកេ វត្តន្តា វិយ ភវន្តីតិ កណ្ដកវុត្តិកាតិ វុត្តា. នីលស្ស ធម្មស្ស អភិជាតិ យស្សាតិ នីលាភិជាតិ. ឯវមិតរេសុបិ.

អម្ហាកំ ¶ សញ្ញោជនគណ្ឋោ នត្ថីតិ វាទិនោ ពាហិរកបព្ពជិតា និគណ្ឋា. ឯកមេវ សាដកំ បរិទហន្តា ឯកសាដកា. កណ្ហតោ បរិសុទ្ធោ នីលោ, តតោ បន លោហិតោតិអាទិនា យថាក្កមំ តស្ស បរិសុទ្ធំ វាទំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. បណ្ឌរតរាតិ ភុញ្ជននហានបដិក្ខេបាទិវតសមាយោគេន បរិសុទ្ធតរា កណ្ហនីលមុបាទាយ លោហិតស្សាបិ បរិសុទ្ធភាវេន វត្តព្ពតោ. ឱទាតវសនាតិ ឱទាតវត្ថបរិទហនា. អចេលកសាវកាតិ អាជីវកសាវកភូតា. តេ កិរ អាជីវកលទ្ធិយា វិសុទ្ធចិត្តតាយ និគណ្ឋេហិបិ បណ្ឌរតរា ហលិទ្ទាភានម្បិ ¶ បុរិមេ ឧបាទាយ បរិសុទ្ធភាវប្បត្តិតោ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា តស្ស ឆន្ទាគមនំ ទស្សេតិ. នន្ទាទីនំ សាវកភូតា បព្ពជិតា អាជីវកា. តថា អាជីវកិនិយោ. នន្ទាទយោ កិរ តថារូបំ អាជីវកបដិបត្តិំ ឧក្កំសំ បាបេត្វា ឋិតា, តស្មា និគណ្ឋេហិ អាជីវកសាវកេហិ បព្ពជិតេហិ បណ្ឌរតរា វុត្តា បរមសុក្កាភិជាតីតិ អយំ តស្ស លទ្ធិ.

បុរិសភូមិយោតិ បធាននិទ្ទេសោ. ឥត្ថីនម្បិ ហេតា ភូមិយោ ឯស ឥច្ឆតេវ. សត្ត ទិវសេតិ អច្ចន្តសញ្ញោគវចនំ, ឯត្តកម្បិ មន្ទា មោមូហាតិ. សម្ពាធដ្ឋានតោតិ មាតុកុច្ឆិំ សន្ធាយាហ. រោទន្តិ ចេវ វិរវន្តិ ច តមនុស្សរិត្វា. ខេទនំ, កីឡនញ្ច ខិឌ្ឌាសទ្ទេនេវ សង្គហេត្វា ខិឌ្ឌាភូមិ វុត្តា. បទស្ស និក្ខិបនំ បទនិក្ខិបនំ. យទា តថា បទំ និក្ខិបិតុំ សមត្ថោ, តទា បទវីមំសភូមិ នាមាតិ ភាវោ. វតាវតស្ស ជាននកាលេ. ភិក្ខុ ច បន្នកោតិអាទិបិ តេសំ ពាហិរកានំ បាឡិយេវ. តត្ថ បន្នកោតិ ភិក្ខាយ វិចរណកោ, តេសំ វា បដិបត្តិយា បដិបន្នកោ. ជិនោតិ ជិណ្ណោ ជរាវសេន ហីនធាតុកោ, អត្តនោ វា បដិបត្តិយា បដិបក្ខំ ជិនិត្វា ឋិតោ. សោ កិរ តថាភូតោ ធម្មម្បិ កស្សចិ ន កថេសិ. តេនាហ ‘‘ន កិញ្ចិ អាហា’’តិ. ឱដ្ឋវទនាទិវិប្បការេ កតេបិ ខមនវសេន ន កិញ្ចិ កថេតីតិបិ វទន្តិ. អលាភិន្តិ ‘‘សោ ន កុម្ភិមុខា បដិគ្គណ្ហាតី’’តិអាទិនា នយេន មហាសីហនាទសុត្តេ (ទី. និ. ១.៣៩៤; ម. និ. ១.១៥៥) វុត្តអលាភហេតុសមាយោគេន អលាភិំ. តតោយេវ ជិឃច្ឆាទុព្ពលបរេតតាយ សយនបរាយនដ្ឋេន សមណំ បន្នភូមីតិ វទតិ.

អាជីវវុត្តិសតានីតិ សត្តានមាជីវភូតានិ ជីវិកាវុត្តិសតានិ. ‘‘បរិព្ពាជកសតានី’’តិ វុច្ចមានេបិ ចេស សភាវលិង្គមជានន្តោ ‘‘បរិព្ពាជកសតេ’’តិ ¶ វទតិ. ឯវមញ្ញេសុបិ. តេនាហ ‘‘បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជាសតានី’’តិ. នាគភវនំ នាគមណ្ឌលំ យថា ‘‘មហិំសកមណ្ឌល’’ន្តិ. បរមាណុអាទិ រជោ. បសុគ្គហណេន ឯឡកជាតិ គហិតា. មិគគ្គហណេន រុរុគវយាទិ មិគជាតិ. គណ្ឋិម្ហីតិ ផឡុម្ហិ, បព្ពេតិ អត្ថោ. ចាតុមហារាជិកាទិព្រហ្មកាយិកាទិវសេន, តេសញ្ច អន្តរភេទវសេន ពហូ ទេវា. តត្ថ ចាតុមហារាជិកានំ ឯកច្ចអន្តរភេទោ មហាសមយសុត្តេន (ទី. និ. ២.៣៣១) ទីបេតព្ពោ. ‘‘សោ បនា’’តិអាទិនា អជានន្តោ បនេស ពហូ ទេវេបិ សត្ត ឯវ វទតីតិ តស្ស អប្បមាណតំ ទស្សេតិ. មនុស្សាបិ អនន្តាតិ ទីបទេសកុលវំសាជីវាទិវិភាគវសេន. បិសាចា ឯវ បេសាចា, តេ អបរបេតាទិវសេន មហន្តមហន្តា, ពហុតរាតិ អត្ថោ. ពាហិរកសមយេ បន ‘‘ឆទ្ទន្តទហមន្ទាកិនិយោ កុវាឡិយមុចលិន្ទនាមេន វោហរិតា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៨) អាចរិយេន វុត្តំ.

គណ្ឋិកាតិ ¶ បព្ពគណ្ឋិកា. បព្ពគណ្ឋិម្ហិ ហិ បវុដសទ្ទោ. មហាបបាតាតិ មហាតដា. បារិសេសនយេន ខុទ្ទកបបាតសតានិ. ឯវំ សុបិនេសុបិ. ‘‘មហាកប្បិនោ’’តិ ឥទំ ‘‘មហាកប្បាន’’ន្តិ អត្ថតោ វេទិតព្ពំ. សទ្ទតោ បនេស អជានន្តោ ឯវំ វទតីតិ ន វិចារណក្ខមំ. តថា ‘‘ចុល្លាសីតិ សតសហស្សានី’’តិ ឥទម្បិ. សោ ហិ ‘‘ចតុរាសីតិ សតសហស្សានី’’តិ វត្តុមសក្កោន្តោ ឯវំ វទតិ. សទ្ទរចកា បន ‘‘ចតុរាសីតិយា តុលោបោ, ចស្ស ចុ, រស្ស លោ, ទ្វិត្តញ្ចា’’តិ វទន្តិ. ឯត្តកា មហាសរាតិ ឯតប្បមាណវតា មហាសរតោ, សត្តមហាសរតោតិ វុត្តំ ហោតិ. កិរាតិ តស្ស វាទានុស្សវនេ និបាតោ. បណ្ឌិតោបិ…បេ… ន គច្ឆតិ, កស្មា? សត្តានំ សំសរណកាលស្ស និយតភាវតោ.

‘‘អចេលកវតេន វា អញ្ញេន វា យេន កេនចី’’តិ វុត្តមតិទិសតិ ‘‘តាទិសេនេវា’’តិ ឥមិនា. តបោកម្មេនាតិ តបករណេន. ឯត្ថាបិ ‘‘តាទិសេនេវា’’តិ អធិការោ. យោ…បេ… វិសុជ្ឈតិ, សោ អបរិបក្កំ កម្មំ បរិបាចេតិ នាមាតិ យោជនា. អន្តរាតិ ចតុរាសីតិមហាកប្បសតសហស្សានមព្ភន្តរេ. ផុស្ស ផុស្សាតិ បត្វា បត្វា. វុត្តបរិមាណំ កាលន្តិ ចតុរាសីតិមហាកប្បសតសហស្សបមាណំ កាលំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អបរិបក្កំ សំសរណនិមិត្តំ កម្មំ សីលាទិនា សីឃំយេវ វិសុទ្ធប្បត្តិយា ¶ បរិបាចេតិ នាម. បរិបក្កំ កម្មំ ផុស្ស ផុស្ស កាលេន បរិបក្កភាវានាបាទនេន ព្យន្តិំ វិគមនំ ករោតិ នាមាតិ. ទោណេនាតិ បរិមិននទោណតុម្ពេន. រូបកវសេនត្ថោ លព្ភតីតិ វុត្តំ ‘‘មិតំ វិយា’’តិ. ន ហាបនវឌ្ឍនំ បណ្ឌិតពាលវសេនាតិ ទស្សេតិ ‘‘ន សំសារោ’’តិអាទិនា. វឌ្ឍនំ ឧក្កំសោ. ហាបនំ អវកំសោ.

កតសុត្តគុឡេតិ កតសុត្តវដ្ដិយំ. បលេតីតិ បរេតិ យថា ‘‘អភិសម្បរាយោ’’តិ, (មហានិ. ៦៩; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៤) រ-ការស្ស បន ល-ការំ កត្វា ឯវំ វុត្តំ យថា ‘‘បលិពុទ្ធោ’’តិ (ចូឡនិ. ១៥; មិ. ប. ៣.៦). សោ ច ចុរាទិគណវសេន គតិយន្តិ វុត្តំ ‘‘គច្ឆតី’’តិ. ឥមាយ ឧបមាយ ចេស សត្តានំ សំសារោ អនុក្កមេន ខីយតេវ, ន វឌ្ឍតិ បរិច្ឆិន្នរូបត្តាតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេតីតិ អាហ ‘‘សុត្តេ ខីណេ’’តិអាទិ. តត្ថេវាតិ ខីយនដ្ឋានេយេវ.

អជិតកេសកម្ពលវាទវណ្ណនា

១៧១. ទិន្នន្តិ ទេយ្យធម្មសីសេន ទានចេតនាយេវ វុត្តា. តំមុខេន ច ផលន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ទិន្នស្ស ផលាភាវ’’ន្តិ ឥមិនា. ទិន្នញ្ហិ មុខ្យតោ អន្នាទិវត្ថុ, តំ កថមេស បដិក្ខិបិស្សតិ ¶ . ឯស នយោ យិដ្ឋំ ហុតន្តិ ឯត្ថាបិ. សព្ពសាធារណំ មហាទានំ មហាយាគោ. បាហុនភាវេន កត្តព្ពសក្ការោ បាហុនកសក្ការោ. ផលន្តិ អានិសំសផលំ, និស្សន្ទផលញ្ច. វិបាកោតិ សទិសផលំ. ចតុរង្គសមន្នាគតេ ទានេ ឋានន្តរាទិបត្តិ វិយ ហិ អានិសំសោ, សង្ខព្រាហ្មណស្ស ទានេ (ជា. ១.១០.៣៩) តាណលាភមត្តំ វិយ និស្សន្ទោ, បដិសន្ធិសង្ខាតំ សទិសផលំ វិបាកោ. អយំ លោកោ, បរលោកោតិ ច កម្មុនា លទ្ធព្ពោ វុត្តោ ផលាភាវមេវ សន្ធាយ បដិក្ខិបនតោ. បច្ចក្ខទិដ្ឋោ ហិ លោកោ កថំ តេន បដិក្ខិត្តោ សិយា. ‘‘សព្ពេ តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជន្តី’’តិ ឥមិនា ការណមាហ, យត្ថ យត្ថ ភវយោនិអាទីសុ ឋិតា ឥមេ សត្តា, តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជន្តិ, និរុទយវិនាសវសេន វិនស្សន្តីតិ អត្ថោ. តេសូតិ មាតាបិតូសុ. ផលាភាវវសេនេវ វទតិ, ន មាតាបិតូនំ, នាបិ តេសុ ឥទានិ ករិយមានសក្ការាសក្ការានមភាវវសេន តេសំ លោកេ បច្ចក្ខត្តា. បុព្ពុឡស្ស វិយ ឥមេសំ សត្តានំ ឧប្បាទោ នាម កេវលោ, ន ចវិត្វា អាគមនបុព្ពកោ អត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ ¶ ‘‘នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ចវិត្វា ឧបបជ្ជនកា សត្តា នាម នត្ថី’’តិ. សមណេន នាម យាថាវតោ ជានន្តេន កស្សចិ អកថេត្វា សញ្ញតេន ភវិតព្ពំ, អញ្ញថា អហោបុរិសិកា នាម សិយា. កិញ្ហិ បរោ បរស្ស ករិស្សតិ, តថា ច អត្តនោ សម្បាទនស្ស កស្សចិ អវស្សយោ ឯវ ន សិយា តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជនតោតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘យេ ឥមញ្ច…បេ… បវេទេន្តី’’តិ អាហ. អយំ អដ្ឋកថាវសេសកោ អត្ថោ.

ចតូសុ មហាភូតេសុ និយុត្តោ ចាតុមហាភូតិកោ, អត្ថមត្តតោ បន ទស្សេតុំ ‘‘ចតុមហាភូតមយោ’’តិ វុត្តំ. យថា ហិ មត្តិកាយ និព្ពត្តំ ភាជនំ មត្តិកាមយំ, ឯវមយម្បិ ចតូហិ មហាភូតេហិ និព្ពត្តោ ចតុមហាភូតមយោតិ វុច្ចតិ. អជ្ឈត្តិកបថវីធាតូតិ សត្តសន្តានគតា បថវីធាតុ. ពាហិរបថវីធាតុន្តិ ពហិទ្ធា មហាបថវិំ, តេន បថវីយេវ កាយោតិ ទស្សេតិ. អនុគច្ឆតីតិ អនុពន្ធតិ. ឧភយេនាបីតិ បទទ្វយេនបិ. ឧបេតិ ឧបគច្ឆតីតិ ពាហិរបថវិកាយតោ តទេកទេសភូតា បថវី អាគន្ត្វា អជ្ឈត្តិកភាវប្បត្តិ ហុត្វា សត្តភាវេន សណ្ឋិតា, សា ច មហាបថវី ឃដាទិគតបថវី វិយ ឥទានិ តមេវ ពាហិរំ បថវិកាយំ សមុទាយភូតំ បុន ឧបេតិ ឧបគច្ឆតិ, សព្ពសោ តេន ពាហិរបថវិកាយេន និព្ពិសេសតំ ឯកីភាវមេវ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. អាបាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ ឯត្ថ បជ្ជុន្នេន មហាសមុទ្ទតោ គហិតអាបោ វិយ វស្សោទកភាវេន បុនបិ មហាសមុទ្ទំ, សូរិយរំសិតោ គហិតឥន្ទគ្គិសង្ខាតតេជោ វិយ បុនបិ សូរិយរំសិំ, មហាវាយុក្ខន្ធតោ និគ្គតមហាវាតោ វិយ បុនបិ មហាវាយុក្ខន្ធំ ឧបេតិ ឧបគច្ឆតីតិ បរិកប្បនាមត្តេន ទិដ្ឋិគតិកស្ស អធិប្បាយោ.

មនច្ឆដ្ឋានិ ¶ ឥន្ទ្រិយានីតិ មនមេវ ឆដ្ឋំ យេសំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយានំ, តានិ ឥន្ទ្រិយានិ. អាកាសំ បក្ខន្ទន្តិ តេសំ វិសយភាវាតិ វទន្តិ. វិសយីគហណេន ហិ វិសយាបិ គហិតា ឯវ ហោន្តិ. កថំ គណិតា មញ្ចបញ្ចមាតិ អាហ ‘‘មញ្ចោ ចេវ…បេ… អត្ថោ’’តិ. អាឡាហនំ សុសានន្តិ អត្ថតោ ឯកំ. គុណាគុណបទានីតិ គុណទោសកោដ្ឋាសានិ. សរីរមេវ វា បទានិ តំតំកិរិយាយ បជ្ជិតព្ពតោ. បារាវតបក្ខិវណ្ណានីតិ បារាវតស្ស នាម បក្ខិនោ វណ្ណានិ. ‘‘បារាវតបក្ខវណ្ណានី’’តិ បាឋោ, បារាវតសកុណស្ស បត្តវណ្ណានីតិ អត្ថោ. ភស្មន្តាតិ ¶ ឆារិកាបរិយន្តា. តេនាហ ‘‘ឆារិកាវសានមេវា’’តិ. អាហុតិសទ្ទេនេត្ថ ‘‘ទិន្នំ យិដ្ឋំ ហុត’’ន្តិ វុត្តប្បការំ ទានំ សព្ពម្បិ គហិតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘បាហុនកសក្ការាទិភេទំ ទិន្នទាន’’ន្តិ ឥមិនា, វិរូបេកសេសនិទ្ទេសោ វា ឯស. អត្ថោតិ អធិប្បាយតោ អត្ថោ សទ្ទតោ តស្ស អនធិគមិតត្តា. ឯវមីទិសេសុ. ទព្ពន្តិ មុយ្ហន្តីតិ ទត្តូ, ពាលបុគ្គលា, តេហិ ទត្តូហិ. កិំ វុត្តំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ពាលា ទេន្តី’’តិអាទិ. បាឡិយំ ‘‘លោកោ អត្ថី’’តិ មតិ យេសំ តេ អត្ថិកា, ‘‘អត្ថី’’តិ ចេទំ នេបាតិកបទំ, តេសំ វាទោ អត្ថិកវាទោ, តំ អត្ថិកវាទំ.

តត្ថាតិ តេសុ យថាវុត្តេសុ តីសុ មិច្ឆាវាទីសុ. កម្មំ បដិពាហតិ អកិរិយវាទិភាវតោ. វិបាកំ បដិពាហតិ សព្ពេន សព្ពំ អាយតិំ ឧបបត្តិយា បដិក្ខិបនតោ. វិបាកន្តិ ច អានិសំសនិស្សន្ទសទិសផលវសេន តិវិធម្បិ វិបាកំ. ឧភយំ បដិពាហតិ សព្ពសោ ហេតុបដិសេធនេនេវ ផលស្សាបិ បដិសេធិតត្តា. ឧភយន្តិ ច កម្មំ វិបាកម្បិ. សោ ហិ ‘‘អហេតូ អប្បច្ចយា សត្តា សំកិលិស្សន្តិ, វិសុជ្ឈន្តិ ចា’’តិ វទន្តោ កម្មស្ស វិយ វិបាកស្សាបិ សំកិលេសវិសុទ្ធីនំ បច្ចយត្តាភាវជោតនតោ តទុភយំ បដិពាហតិ នាម. វិបាកោ បដិពាហិតោ ហោតិ អសតិ កម្មស្មិំ វិបាកាភាវតោ. កម្មំ បដិពាហិតំ ហោតិ អសតិ វិបាកេ កម្មស្ស និរត្ថកតាបត្តិតោ. ឥតីតិ វុត្តត្ថនិទស្សនំ. អត្ថតោតិ សរូបតោ, វិសុំ វិសុំ តំតំទិដ្ឋិទីបកភាវេន បាឡិយំ អាគតាបិ តទុភយបដិពាហកាវាតិ អត្ថោ. បច្ចេកំ តិវិធទិដ្ឋិកា ឯវ តេ ឧភយបដិពាហកត្តា. ‘‘ឧភយប្បដិពាហកា’’តិ ហិ ហេតុវចនំ ហេតុគព្ភត្តា តស្ស វិសេសនស្ស. អហេតុកវាទា ចេវាតិអាទិ បដិញ្ញាវចនំ តប្ផលភាវេន និច្ឆិតត្តា. តស្មា វិបាកបដិពាហកត្តា នត្ថិកវាទា, កម្មបដិពាហកត្តា អកិរិយវាទា, តទុភយបដិពាហកត្តា អហេតុកវាទាតិ យថាលាភំ ហេតុផលតាសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. យោ ហិ វិបាកបដិពាហនេន នត្ថិកទិដ្ឋិកោ ឧច្ឆេទវាទី, សោ អត្ថតោ កម្មបដិពាហនេន អកិរិយទិដ្ឋិកោ, ឧភយបដិពាហនេន អហេតុកទិដ្ឋិកោ ច ហោតិ. សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ.

‘‘យេ វា បនា’’តិអាទិនា តេសមនុទិដ្ឋិកានំ និយាមោក្កន្តិវិនិច្ឆយោ វុត្តោ. តត្ថ តេសន្តិ ¶ បូរណាទីនំ. សជ្ឈាយន្តីតិ តំ ទិដ្ឋិទីបកំ គន្ថំ យថា ¶ តថា តេហិ កតំ ឧគ្គហេត្វា បឋន្តិ. វីមំសន្តីតិ តស្ស អត្ថំ វិចារេន្តិ. ‘‘តេស’’ន្តិអាទិ វីមំសនាការទស្សនំ. ‘‘ករោតោ…បេ… ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ ឯវំ វីមំសន្តានំ តេសន្តិ សម្ពន្ធោ. តស្មិំ អារម្មណេតិ យថាបរិកប្បិតេ កម្មផលាភាវាទិកេ ‘‘ករោតោ ន ករីយតិ បាប’’ន្តិអាទិ នយប្បវត្តាយ មិច្ឆាទស្សនសង្ខាតាយ លទ្ធិយា អារម្មណេ. មិច្ឆាសតិ សន្តិដ្ឋតីតិ មិច្ឆាសតិសង្ខាតា លទ្ធិសហគតា តណ្ហា សន្តិដ្ឋតិ. ‘‘ករោតោ ន ករីយតិ បាប’’ន្តិអាទិវសេន ហិ អនុស្សវូបលទ្ធេ អត្ថេ តទាការបរិវិតក្កនេហិ សវិគ្គហេ វិយ សរូបតោ ចិត្តស្ស បច្ចុបដ្ឋិតេ ចិរកាលបរិចយេន ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ និជ្ឈានក្ខមភាវូបគមនេ, និជ្ឈានក្ខន្តិយា ច តថា តថា គហិតេ បុនប្បុនំ តថេវ អាសេវន្តស្ស ពហុលីករោន្តស្ស មិច្ឆាវិតក្កេន សមានីយមានា មិច្ឆាវាយាមុបត្ថម្ភិតា អតំសភាវម្បិ ‘‘តំសភាវ’’ន្តិ គណ្ហន្តី មិច្ឆាលទ្ធិសហគតា តណ្ហា មុសា វិតថំ សរណតោ បវត្តនតោ មិច្ឆាសតីតិ វុច្ចតិ. ចតុរង្គុត្តរដីកាយម្បិ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.៣០) ចេស អត្ថោ វុត្តោយេវ. មិច្ឆាសង្កប្បាទយោ វិយ ហិ មិច្ឆាសតិ នាម បាដិយេក្កោ កោចិ ធម្មោ នត្ថិ, តណ្ហាសីសេន គហិតានំ ចតុន្នម្បិ អកុសលក្ខន្ធានមេតំ អធិវចនន្តិ មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយម្បិ សល្លេខសុត្តវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៨៣) វុត្តំ.

ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតីតិ យថាសកំ វិតក្កាទិបច្ចយលាភេន តស្មិំ អារម្មណេ អវដ្ឋិតតាយ អនេកគ្គតំ បហាយ ឯកគ្គំ អប្បិតំ វិយ ហោតិ, ចិត្តសីសេន ចេត្ថ មិច្ឆាសមាធិ ឯវ វុត្តោ. សោ ហិ បច្ចយវិសេសេហិ លទ្ធភាវនាពលោ ឦទិសេ ឋានេ សមាធានបតិរូបកកិច្ចករោយេវ ហោតិ វាលវិជ្ឈនាទីសុ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ជវនានិ ជវន្តីតិ អនេកក្ខត្តុំ តេនាការេន បុព្ពភាគិយេសុ ជវនវារេសុ បវត្តេសុ សន្និដ្ឋានភូតេ សព្ពបច្ឆិមេ ជវនវារេ សត្ត ជវនានិ ជវន្តិ. ‘‘បឋមជវនេ សតេកិច្ឆា ហោន្តិ, តថា ទុតិយាទីសូ’’តិ ឥទំ ធម្មសភាវទស្សនមេវ, ន បន តស្មិំ ខណេ តេសំ តិកិច្ឆា កេនចិ សក្កា កាតុន្តិ ទស្សនំ តេស្វេវ ឋត្វា សត្តមជវនស្ស អវស្សមុប្បជ្ជមានស្ស និវត្តិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា, ឯវំ លហុបរិវត្តេ ច ចិត្តវារេ ឱវាទានុសាសន វសេន តិកិច្ឆាយ អសម្ភវតោ. តេនាហ ‘‘ពុទ្ធានម្បិ អតេកិច្ឆា អនិវត្តិនោ’’តិ ¶ . អរិដ្ឋកណ្ដកសទិសាតិ អរិដ្ឋភិក្ខុកណ្ដកសាមណេរសទិសា, តេ វិយ អតេកិច្ឆា អនិវត្តិនោ មិច្ឆាទិដ្ឋិគតិកាយេវ ជាតាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថាតិ តេសុ តីសុ មិច្ឆាទស្សនេសុ. កោចិ ឯកំ ទស្សនំ ឱក្កមតីតិ យស្ស ឯកស្មិំយេវ អភិនិវេសោ, អាសេវនា ច បវត្តា, សោ ឯកមេវ ទស្សនំ ឱក្កមតិ. កោចិ ទ្វេ, កោចិ តីណិបីតិ យស្ស ទ្វីសុ, តីសុបិ វា អភិនិវេសោ, អាសេវនា ច បវត្តា, សោ ទ្វេ ¶ , តីណិបិ ឱក្កមតិ, ឯតេន បន វចនេន យា បុព្ពេ ‘‘ឥតិ សព្ពេបេតេ អត្ថតោ ឧភយប្បដិពាហកា’’តិអាទិនា ឧភយប្បដិពាហកតាមុខេន ទីបិតា អត្ថតោ សិទ្ធា សព្ពទិដ្ឋិកតា, សា បុព្ពភាគិយា. យា បន មិច្ឆត្តនិយាមោក្កន្តិភូតា, សា យថាសកំ បច្ចយសមុទាគមសិទ្ធិតោ ភិន្នារម្មណានំ វិយ វិសេសាធិគមានំ ឯកជ្ឈំ អនុប្បត្តិយា អញ្ញមញ្ញំ អព្ពោកិណ្ណា ឯវាតិ ទស្សេតិ. ‘‘ឯកស្មិំ ឱក្កន្តេបី’’តិអាទិនា តិស្សន្នម្បិ ទិដ្ឋីនំ សមានសាមត្ថិយតំ, សមានផលតញ្ច វិភាវេតិ. សគ្គាវរណាទិនា ហេតា សមានសាមត្ថិយា ចេវ សមានផលា ច, តស្មា តិស្សោបិ ចេតា ឯកស្ស ឧប្បន្នាបិ អព្ពោកិណ្ណា ឯវ, ឯកាយ វិបាកេ ទិន្នេ ឥតរា តស្សា អនុពលប្បទាយិកាយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘បត្តោ សគ្គមគ្គាវរណញ្ចេវា’’តិអាទិំ វត្វា ‘‘អភព្ពោ’’តិអាទិនា តទេវត្ថំ អាវិករោតិ. មោក្ខមគ្គាវរណន្តិ និព្ពានបថភូតស្ស អរិយមគ្គស្ស និវារណំ. បគេវាតិ បដិក្ខេបត្ថេ និបាតោ, មោក្ខសង្ខាតំ បន និព្ពានំ គន្តុំ កា នាម កថាតិ អត្ថោ. អបិច បគេវាតិ បា ឯវ, បឋមតរមេវ មោក្ខំ គន្តុមភព្ពោ, មោក្ខគមនតោបិ ទូរតរមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមញ្ញត្ថាបិ យថារហំ.

‘‘វដ្ដខាណុ នាមេស សត្តោ’’តិ ឥទំ វចនំ នេយ្យត្ថមេវ, ន នីតត្ថំ. តថា ហិ វុត្តំ បបញ្ចសូទនិយំ នាម មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ ‘‘កិំ បនេស ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ និយតោ ហោតិ, ឧទាហុ អញ្ញស្មិម្បីតិ? ឯកស្មិំយេវ និយតោ, អាសេវនវសេន បន ភវន្តរេបិ តំ តំ ទិដ្ឋិំ រោចេតិយេវា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.១០៣). អកុសលញ្ហិ នាមេតំ អពលំ ទុព្ពលំ, ន កុសលំ វិយ សពលំ មហាពលំ, តស្មា ‘‘ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ និយតោ’’តិ តត្ថ វុត្តំ. អញ្ញថា សម្មត្តនិយាមោ វិយ មិច្ឆត្តនិយាមោបិ អច្ចន្តិកោ សិយា, ន ច អច្ចន្តិកោ. យទេវំ វដ្ដខាណុជោតនា កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ អាហ ¶ ‘‘អាសេវនវសេនា’’តិអាទិ, តស្មា យថា សត្តង្គុត្តរបាឡិយំ ‘‘សកិំ និមុគ្គោបិ និមុគ្គោ ឯវ ពាលោ’’តិ [អ. និ. ៧.១៥ (អត្ថតោ សមានំ)] វុត្តំ, ឯវំ វដ្ដខាណុជោតនាបិ វុត្តា. យាទិសេ ហិ បច្ចយេ បដិច្ច អយំ តំ តំ ទស្សនំ ឱក្កន្តោ, បុន កទាចិ តប្បដិបក្ខេ បច្ចយេ បដិច្ច តតោ សីសុក្ខិបនមស្ស ន ហោតីតិ ន វត្តព្ពំ. តស្មា តត្ថ, (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.១០២) ឥធ ច អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯវរូបស្ស ហិ យេភុយ្យេន ភវតោ វុដ្ឋានំ នាម នត្ថី’’តិ យេភុយ្យគ្គហណំ កតំ, ឥតិ អាសេវនវសេន ភវន្តរេបិ តំតំទិដ្ឋិយា រោចនតោ យេភុយ្យេនស្ស ភវតោ វុដ្ឋានំ នត្ថីតិ កត្វា វដ្ដខាណុកោ នាមេស ជាតោ, ន បន មិច្ឆត្តនិយាមស្ស អច្ចន្តិកតាយាតិ នីហរិត្វា ញាតព្ពត្ថតាយ នេយ្យត្ថមិទំ, ន នីតត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. យំ សន្ធាយ អភិធម្មេបិ ‘‘អរហា, យេ ច បុថុជ្ជនា មគ្គំ ន បដិលភិស្សន្តិ, តេ រូបក្ខន្ធញ្ច ន បរិជានន្តិ, វេទនាក្ខន្ធញ្ច ន បរិជានិស្សន្តី’’តិអាទិ ¶ (យម. ១.ខន្ធយមក ២១០) វុត្តំ. បថវិគោបកោតិ យថាវុត្តការណេន បថវិបាលកោ. តទត្ថំ សមត្ថេតុំ ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិអាទិ វុត្តំ.

ឯវំ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា បរមសាវជ្ជានុសារេន សោតូនំ សតិមុប្បាទេន្តោ ‘‘តស្មា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តស្មាតិ យស្មា ឯវំ សំសារខាណុភាវស្សាបិ បច្ចយោ អបណ្ណកជាតោ, តស្មា បរិវជ្ជេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. អកល្យាណជនន្តិ កល្យាណធម្មវិរហិតជនំ អសាធុជនំ. អាសីវិសន្តិ អាសុមាគតហលាហលំ. ភូតិកាមោតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថានំ វសេន អត្តនោ គុណេហិ វុឌ្ឍិកាមោ. វិចក្ខណោតិ បញ្ញាចក្ខុនា វិវិធត្ថស្ស បស្សកោ, ធីរោតិ អត្ថោ.

បកុធកច្ចាយនវាទវណ្ណនា

១៧៤. ‘‘អកដា’’តិ ឯត្ថ ត-ការស្ស ដ-ការាទេសោតិ អាហ ‘‘អកតា’’តិ, សមេន, វិសមេន វា កេនចិបិ ហេតុនា អកតា, ន វិហិតាតិ អត្ថោ. តថា អកដវិធាតិ ឯត្ថាបិ. នត្ថិ កតវិធោ ករណវិធិ ឯតេសន្តិ អកដវិធា. បទទ្វយេនាបិ លោកេ កេនចិ ហេតុបច្ចយេន នេសំ អនិព្ពត្តភាវំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ឯវំ ករោហី’’តិអាទិ. ឥទ្ធិយាបិ ន និម្មិតាតិ កស្សចិ ឥទ្ធិមតោ ចេតោវសិប្បត្តស្ស បុគ្គលស្ស, ទេវស្ស, ឥស្សរាទិនោ ច ឥទ្ធិយាបិ ន និម្មិតា. អនិម្មាបិតាតិ កស្សចិ ¶ អនិម្មាបិតា. កាមំ សទ្ទតោ យុត្តំ, អត្ថតោ ច បុរិមេន សមានំ, តថាបិ បាឡិយមដ្ឋកថាយញ្ច អនាគតមេវ អគហេតព្ពភាវេ ការណន្តិ ទស្សេតិ ‘‘តំ នេវ បាឡិយ’’ន្តិអាទិនា.

ព្រហ្មជាលសុត្តសំវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០) វុត្តត្ថមេវ. ឥទមេត្ថ យោជនាមត្តំ – វញ្ឈាតិ ហិ វញ្ឈបសុវញ្ឈតាលាទយោ វិយ អផលា កស្សចិ អជនកា, តេន បថវិកាយាទីនំ រូបាទិជនកភាវំ បដិក្ខិបតិ. រូបសទ្ទាទយោ ហិ បថវិកាយាទីហិ អប្បដិពទ្ធវុត្តិកាតិ តស្ស លទ្ធិ. បព្ពតស្ស កូដមិវ ឋិតាតិ កូដដ្ឋា, យថា បព្ពតកូដំ កេនចិ អនិព្ពត្តិតំ កស្សចិ ច អនិព្ពត្តកំ, ឯវមេតេបិ សត្តកាយាតិ អធិប្បាយោ. យមិទំ ‘‘ពីជតោ អង្កុរាទិ ជាយតី’’តិ វុច្ចតិ, តំ វិជ្ជមានមេវ តតោ និក្ខមតិ, ន អវិជ្ជមានំ, ឥតរថា អញ្ញតោបិ អញ្ញស្ស ឧបលទ្ធិ សិយា, ឯវមេតេបិ សត្តកាយា, តស្មា ឯសិកដ្ឋាយិដ្ឋិតាតិ. ឋិតត្តាតិ និព្ពិការភាវេន សុប្បតិដ្ឋិតត្តា. ន ចលន្តីតិ ន វិការមាបជ្ជន្តិ. វិការាភាវតោ ហិ តេសំ សត្តន្នំ កាយានំ ឯសិកដ្ឋាយិដ្ឋិតតា, អនិញ្ជនញ្ច អត្តនោ បកតិយា អវដ្ឋានមេវ. តេនាហ ‘‘ន វិបរិណមន្តី’’តិ. បកតិន្តិ សភាវំ ¶ . អវិបរិណាមធម្មត្តា ឯវ ន អញ្ញមញ្ញំ ឧបហនន្តិ. សតិ ហិ វិការមាបាទេតព្ពភាវេ ឧបឃាតកតា សិយា, តថា អនុគ្គហេតព្ពភាវេ សតិ អនុគ្គាហកតាបីតិ តទភាវំ ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘នាល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បថវីយេវ កាយេកទេសត្តា បថវិកាយោ យថា ‘‘សមុទ្ទោ ទិដ្ឋោ’’តិ, បថវិសមូហោ វា កាយសទ្ទស្ស សមូហវាចកត្តា យថា ‘‘ហត្ថិកាយោ’’តិ. ជីវសត្តមានំ កាយានំ និច្ចតាយ និព្ពិការភាវតោ ន ហន្តព្ពតា, ន ឃាតេតព្ពតា ច, តស្មា នេវ កោចិ ហន្តា, ឃាតេតា វា អត្ថីតិ ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘សត្តន្នំ ត្វេវ កាយាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យទិ កោចិ ហន្តា នត្ថិ, កថំ តេសំ សត្ថប្បហារោតិ តត្ថ ចោទនាយាហ ‘‘យថា’’តិអាទិ. តត្ថ សត្តន្នំ ត្វេវាតិ សត្តន្នមេវ. ឥតិសទ្ទោ ហេត្ថ និបាតមត្តំ. បហតន្តិ បហរិតំ. ឯកតោធារាទិកំ សត្ថំ. អន្តរេនេវ បវិសតិ, ន តេសុ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កេវលំ ‘‘អហំ ឥមំ ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ តេសំ តថា សញ្ញាមត្តមេវ, ហននឃាតនាទិ បន បរមត្ថតោ នត្ថេវ កាយានំ អវិកោបនីយភាវតោតិ.

និគណ្ឋនាដបុត្តវាទវណ្ណនា

១៧៧. ចត្តារោ ¶ យាមា ភាគា ចតុយាមំ, ចតុយាមំ ឯវ ចាតុយាមំ. ភាគត្ថោ ហិ ឥធ យាម-សទ្ទោ យថា ‘‘រត្តិយា បឋមោ យាមោ’’តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៣៦៨). សោ បនេត្ថ ភាគោ សំវរលក្ខិតោតិ អាហ ‘‘ចតុកោដ្ឋាសេន សំវរេន សំវុតោ’’តិ, សំយមត្ថោ វា យាមសទ្ទោ យមនំ សញ្ញមនំ យាមោតិ កត្វា. ‘‘យតត្តោ’’តិអាទីសុ វិយ ហិ អនុបសគ្គោបិ សឧបសគ្គោ វិយ សញ្ញមត្ថវាចកោ, សោ បន ចតូហិ អាការេហីតិ អាហ ‘‘ចតុកោដ្ឋាសេន សំវរេនា’’តិ. អាការោ កោដ្ឋាសោតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ. វារិតោ សព្ពវារិ យស្សាយំ សព្ពវារិវារិតោ យថា ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ. តេនាហ ‘‘វារិតសព្ពឧទកោ’’តិ. វារិសទ្ទេន ចេត្ថ វារិបរិភោគោ វុត្តោ យថា ‘‘រត្តូបរតោ’’តិ. បដិក្ខិត្តោ សព្ពសីតោទកោ តប្បរិភោគោ យស្សាតិ តថា. តន្តិ សីតោទកំ. សព្ពវារិយុត្តោតិ សំវរលក្ខណមត្តំ កថិតំ. សព្ពវារិធុតោតិ បាបនិជ្ជរលក្ខណំ. សព្ពវារិផុដោតិ កម្មក្ខយលក្ខណន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សព្ពេនា’’តិអាទិមាហ, សព្ពេន បាបវារណេន យុត្តោតិ ហិ សព្ពប្បការេន សំវរលក្ខណេន បាបវារណេន សមន្នាគតោ. ធុតបាបោតិ សព្ពេន និជ្ជរលក្ខណេន បាបវារណេន វិធុតបាបោ. ផុដ្ឋោតិ អដ្ឋន្នម្បិ កម្មានំ ខេបនេន មោក្ខប្បត្តិយា កម្មក្ខយលក្ខណេន សព្ពេន បាបវារណេន ផុដ្ឋោ, តំ បត្វា ឋិតោតិ អត្ថោ. ‘‘ទ្វេយេវ គតិយោ ភវន្តិ, អនញ្ញា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៨; ២.៣៤; ៣.១៩៩, ២០០; ម. និ. ២.៣៨៤, ៣៩៨) វិយ គមុសទ្ទោ និដ្ឋានត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘កោដិប្បត្តចិត្តោ’’តិ, មោក្ខាធិគមេន ឧត្តមមរិយាទប្បត្តចិត្តោតិ អត្ថោ. កាយាទីសុ ឥន្ទ្រិយេសុ សំយមេតព្ពស្ស អភាវតោ ¶ សំយតចិត្តោ. អតីតេ ហេត្ថ ត-សទ្ទោ. សំយមេតព្ពស្ស អវសេសស្ស អភាវតោ សុប្បតិដ្ឋិតចិត្តោ. កិញ្ចិ សាសនានុលោមន្តិ បាបវារណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អសុទ្ធលទ្ធិតាយាតិ ‘‘អត្ថិ ជីវោ, សោ ច សិយា និច្ចោ, សិយា អនិច្ចោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៧៧). ឯវមាទិមលីនលទ្ធិតាយ. សព្ពាតិ កម្មបកតិវិភាគាទិវិសយាបិ សព្ពា និជ្ឈានក្ខន្តិយោ. ទិដ្ឋិយេវាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិយោ ឯវ ជាតា.

សញ្ចយពេលដ្ឋបុត្តវាទវណ្ណនា

១៧៩-១៨១. អមរាវិក្ខេបេ ¶ វុត្តនយោ ឯវាតិ ព្រហ្មជាលេ អមរាវិក្ខេបវាទវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៦១) វុត្តនយោ ឯវ. កស្មា? វិក្ខេបព្យាករណភាវតោ, តថេវ ច តត្ថ វិក្ខេបវាទស្ស អាគតត្តា.

បឋមសន្ទិដ្ឋិកសាមញ្ញផលវណ្ណនា

១៨២. បីឡេត្វាតិ តេលយន្តេន ឧប្បីឡេត្វា, ឥមិនា រញ្ញោ អាភោគមាហ. វទតោ ហិ អាភោគវសេន សព្ពត្ថ អត្ថនិច្ឆយោ. អដ្ឋកថាចរិយា ច តទាភោគញ្ញូ, បរម្បរាភតត្ថស្សាវិរោធិនោ ច, តស្មា សព្ពត្ថ យថា តថា វចនោកាសលទ្ធភាវមត្តេន អត្ថោ ន វុត្តោ, អថ ខោ តេសំ វត្តុមិច្ឆិតវសេនាតិ គហេតព្ពំ, ឯវញ្ច កត្វា តត្ថ តត្ថ អត្ថុទ្ធារាទិវសេន អត្ថវិវេចនា កតាតិ.

១៨៣. យថា តេ រុច្ចេយ្យាតិ ឥទានិ មយា បុច្ឆិយមានោ អត្ថោ យថា តវ ចិត្តេ រុច្ចេយ្យ, តយា ចិត្តេ រុច្ចេថាតិ អត្ថោ. កម្មត្ថេ ហេតំ កិរិយាបទំ. មយា វា ទានិ បុច្ឆិយមានមត្ថំ តវ សម្បទានភូតស្ស រោចេយ្យាតិបិ វដ្ដតិ. ឃរទាសិយា កុច្ឆិស្មិំ ជាតោ អន្តោជាតោ. ធនេន កីតោ ធនក្កីតោ. ពន្ធគ្គាហគហិតោ ករមរានីតោ. សាមមេវ យេន កេនចិ ហេតុនា ទាសភាវមុបគតោ សាមំទាសព្យោបគតោ. សាមន្តិ ហិ សយមេវ. ទាសព្យន្តិ ទាសភាវំ. កោចិ ទាសោបិ សមានោ អលសោ កម្មំ អករោន្តោ ‘‘កម្មការោ’’តិ ន វុច្ចតិ, សោ បន ន តថាភូតោតិ វិសេសនមេតន្តិ អាហ ‘‘អនលសោ’’តិអាទិ. ទូរតោតិ ទូរទេសតោ អាគតំ. បឋមមេវាតិ អត្តនោ អាសន្នតរដ្ឋានុបសង្កមនតោ បគេវ បុរេតរមេវ. ឧដ្ឋហតីតិ គារវវសេន ឧដ្ឋហិត្វា តិដ្ឋតិ, បច្ចុដ្ឋាតីតិ វា អត្ថោ. បច្ឆាតិ សាមិកស្ស និបជ្ជាយ បច្ឆា. សយនតោ អវុដ្ឋិតេតិ រត្តិយា វិភាយនវេលាយ សេយ្យតោ អវុដ្ឋិតេ. បច្ចូសកាលតោតិ អតីតរត្តិយា បច្ចូសកាលតោ ¶ . យាវ សាមិនោ រត្តិំ និទ្ទោក្កមនន្តិ អបរាយ ភាវិនិយា រត្តិយា បទោសវេលាយំ យាវ និទ្ទោក្កមនំ. យា អតីតរត្តិយា បច្ចូសវេលា, ភាវិនិយា ច បទោសវេលា, ឯត្ថន្តរេ សព្ពកិច្ចំ កត្វា បច្ឆា និបតតីតិ វុត្តំ ¶ ហោតិ. កិំ ការមេវាតិ កិំ ករណីយមេវ កិន្តិ បុច្ឆាយ កាតព្ពតោ, បុច្ឆិត្វា កាតព្ពវេយ្យាវច្ចន្តិ អត្ថោ. បដិស្សវេនេវ សមីបចារិតា វុត្តាតិ អាហ ‘‘បដិសុណន្តោ វិចរតី’’តិ. បដិកុទ្ធំ មុខំ ឱលោកេតុំ ន វិសហតីតិបិ ទស្សេតិ ‘‘តុដ្ឋបហដ្ឋ’’ន្តិ ឥមិនា.

ទេវោ វិយាតិ អាធិបច្ចបរិវារាទិសមន្នាគតោ បធានទេវោ វិយ, តេន មញ្ញេ-សទ្ទោ ឥធ ឧបមត្ថោតិ ញាបេតិ យថា ‘‘អក្ខាហតំ មញ្ញេ អដ្ឋាសិ រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស អន្តេបុរំ ឧបសោភយមាន’’ន្តិ (ទី. និ. ២.២៤៥). សោ វតស្សាហន្តិ ឯត្ថ សោ វត អស្សំ អហន្តិ បទច្ឆេទោ, សោ រាជា វិយ អហម្បិ ភវេយ្យំ. កេនាតិ ចេ? យទិ បុញ្ញានិ ករេយ្យំ, តេនាតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘សោ វត អហ’’ន្តិអាទិ. វតសទ្ទោ ឧបមាយំ. តេនាហ ‘‘ឯវរូបោ’’តិ. បុញ្ញានីតិ ឧឡារតរំ បុញ្ញំ សន្ធាយ វុត្តំ អញ្ញទា កតបុញ្ញតោ ឧឡារាយ បព្ពជ្ជាយ អធិប្បេតត្តា. ‘‘សោ វតស្សាយ’’ន្តិបិ បាឋេ សោ រាជា វិយ អយំ អហម្បិ អស្សំ. កថំ? ‘‘យទិ បុញ្ញានិ ករេយ្យ’’ន្តិ អត្ថសម្ភវតោ ‘‘អយមេវត្ថោ’’តិ វុត្តំ. អស្សន្តិ ហិ ឧត្តមបុរិសយោគេ អហំ-សទ្ទោ អប្បយុត្តោបិ អយំ-សទ្ទេន បរាមសនតោ បយុត្តោ វិយ ហោតិ. សោ អហំ ឯវរូបោ អស្សំ វត, យទិ បុញ្ញានិ ករេយ្យន្តិ បឋមបាឋស្ស អត្ថមិច្ឆន្តិ កេចិ. ឯវំ សតិ ទុតិយបាឋេ ‘‘អយមេវត្ថោ’’តិ អវត្តព្ពោ សិយា តត្ថ អយំ-សទ្ទេន អហំ-សទ្ទស្ស បរាមសនតោ, ‘‘សោ’’តិ ច បរាមសិតព្ពស្ស អញ្ញស្ស សម្ភវតោ. យន្តិ ទានំ. សតភាគម្បីតិ សតភូតំ ភាគម្បិ, រញ្ញា ទិន្នទានំ សតធា កត្វា តត្ថ ឯកភាគម្បីតិ វុត្តំ ហោតិ. យាវជីវំ ន សក្ខិស្សាមិ ទាតុន្តិ យាវជីវំ ទានត្ថាយ ឧស្សាហំ ករោន្តោបិ សតភាគមត្តម្បិ ទាតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, តស្មា បព្ពជិស្សាមីតិ បព្ពជ្ជាយំ ឧស្សាហំ កត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘យំនូនា’’តិ និបាតោ បរិវិតក្កនត្ថេតិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ ចិន្តនភាវ’’ន្តិ.

កាយេន បិហិតោតិ កាយេន សំវរិតព្ពស្ស កាយទ្វារេន បវត្តនកស្ស បាបធម្មស្ស សំវរណវសេន បិទហិតោ. ឧស្សុក្កវចនវសេន បនត្ថោ វិហរេយ្យ-បទេន សម្ពជ្ឈិតព្ពត្តាតិ អាហ ‘‘អកុសលបវេសនទ្វារំ ថកេត្វា’’តិ. ហុត្វាតិ ហិ សេសោ. អកុសលបវេសនទ្វារន្តិ ច កាយកម្មភូតានមកុសលានំ បវេសនភូតំ កាយវិញ្ញត្តិសង្ខាតំ ទ្វារំ. សេសបទទ្វយេបីតិ ¶ ‘‘វាចាយ សំវុតោ, មនសា សំវុតោ’’តិ បទទ្វយេបិ. ឃាសច្ឆាទនេន បរមតាយាតិ ឃាសច្ឆាទនបរិយេសនេ សល្លេខវសេន បរមតាយ, ឧក្កដ្ឋភាវេ វា សណ្ឋិតោ ឃាសច្ឆាទនមត្តមេវ បរមំ បមាណំ កោដិ ឯតស្ស ¶ , ន តតោ បរំ កិញ្ចិ អាមិសជាតំ បរិយេសតិ, បច្ចាសិសតិ ចាតិ ឃាសច្ឆាទនបរមោ, តស្ស ភាវោ ឃាសច្ឆាទនបរមតាតិបិ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ. ឃសិតព្ពោ អសិតព្ពោតិ ឃាសោ, អាហារោ, អាភុសោ ឆាទេតិ បរិទហតិ ឯតេនាតិ អច្ឆាទនំ, និវាសនំ, អបិច ឃសនំ ឃាសោ, អាភុសោ ឆាទីយតេ អច្ឆាទនន្តិបិ យុជ្ជតិ. ឯតទត្ថម្បីតិ ឃាសច្ឆាទនត្ថាយាបិ. អនេសនន្តិ ឯកវីសតិវិធម្បិ អននុរូបមេសនំ.

វិវេកដ្ឋកាយានន្តិ គណសង្គណិកតោ បវិវិត្តេ ឋិតកាយានំ, សម្ពន្ធីភូតានំ កាយវិវេកោតិ សម្ពន្ធោ. នេក្ខម្មាភិរតានន្តិ ឈានាភិរតានំ. បរមវោទានប្បត្តានន្តិ តាយ ឯវ ឈានាភិរតិយា បរមំ ឧត្តមំ វោទានំ ចិត្តវិសុទ្ធិំ បត្តានំ. និរុបធីនន្តិ កិលេសូបធិអភិសង្ខារូបធីហិ អច្ចន្តវិគតានំ. វិសង្ខារំ វុច្ចតិ និព្ពានំ, តទធិគមនេតា វិសង្ខារគតា, អរហន្តោ, តេសំ. ‘‘ឯវំ វុត្តេ’’តិ ឥមិនា មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ៧, ៩) អាគតភាវំ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច បឋមោ វិវេកោ ឥតរេហិ ទ្វីហិ វិវេកេហិ សហាបិ វត្តព្ពោ ឥតរេសុ សិទ្ធេសុ តស្សាបិ សិជ្ឈនតោ, វិនា ច តស្មិំ សិទ្ធេបិ ឥតរេ សមសិជ្ឈនតោ. តថា ទុតិយោបិ. តតិយោ បន ឥតរេហិ សហេវ វត្តព្ពោ. ន វិនា ឥតរេសុ សិទ្ធេសុយេវ តស្ស សិជ្ឈនតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘គណសង្គណិកំ បហាយា’’តិអាទិ តទធិប្បាយវិភាវនំ. តត្ថ គណេ ជនសមាគមេ សន្និបតនំ គណសង្គណិកា, តំ បហាយ. កាយេន ឯកោ វិហរតិ វិចរតិ បុគ្គលវសេន អសហាយត្តា. ចិត្តេ កិលេសានំ សន្និបតនំ ចិត្តកិលេសសង្គណិកា, តំ បហាយ. ឯកោ វិហរតិ កិលេសវសេន អសហាយត្តា. មគ្គស្ស ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា, គោត្រភុអាទីនញ្ច អារម្មណករណមត្តត្តា ន តេសំ វសេន សាតិសយា និព្ពុតិសុខសម្ផុសនា, ផលសមាបត្តិនិរោធសមាបត្តិវសេន បន សាតិសយាតិ អាហ ‘‘ផលសមាបត្តិំ វា និរោធសមាបត្តិំ វា’’តិ. ផលបរិយោសានោ ហិ និរោធោ. បវិសិត្វាតិ សមាបជ្ជនវសេន អន្តោកត្វា. និព្ពានំ បត្វាតិ ឯត្ថ ឧស្សុក្កវចនមេតំ អារម្មណករណេន, ចិត្តចេតសិកានំ និរោធេន ច ¶ និព្ពុតិបជ្ជនស្ស អធិប្បេតត្តា. ចោទនត្ថេតិ ជានាបេតុំ ឧស្សាហករណត្ថេ.

១៨៤. អភិហរិត្វាតិ អភិមុខភាវេន នេត្វា. នន្តិ តថា បព្ពជ្ជាយ វិហរន្តំ. អភិហារោតិ និមន្តនវសេន អភិហរណំ. ‘‘ចីវរាទីហិ បយោជនំ សាធេស្សាមី’’តិ វចនសេសេន យោជនា. តថា ‘‘យេនត្ថោ, តំ វទេយ្យាថា’’តិ. ចីវរាទិវេកល្លន្តិ ចីវរាទីនំ លូខតាយ វិកលភាវំ. តទុភយម្បីតិ តទេវ អភិហារទ្វយម្បិ. សប្បាយន្តិ សព្ពគេលញ្ញាបហរណវសេន ឧបការាវហំ. ភាវិនោ អនត្ថស្ស អជននវសេន បរិបាលនំ រក្ខាគុត្តិ. បច្ចុប្បន្នស្ស បន អនត្ថស្ស ¶ និសេធវសេន បរិបាលនំ អាវរណគុត្តិ. កិមត្ថិយំ ‘‘ធម្មិក’ន្តិ វិសេសនន្តិ អាហ ‘‘សា បនេសា’’តិអាទិ. វិហារសីមាយាតិ ឧបចារសីមាយ, លាភសីមាយ វា.

១៨៥. កេវលោ យទិ-ឯវំ-សទ្ទោ បុព្ពេ វុត្តត្ថាបេក្ខកោតិ វុត្តំ ‘‘យទិ តវ ទាសោ’’តិអាទិ. ឯវំ សន្តេតិ ឯវំ លព្ភមានេ សតិ. ទុតិយំ ឧបាទាយ បឋមភាវោ, តស្មា ‘‘បឋម’’ន្តិ ភណន្តោ អញ្ញស្សាបិ អត្ថិតំ ទីបេតិ. តទេវ ច ការណំ កត្វា រាជាបិ ឯវមាហាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បឋមន្តិ ភណន្តោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនេវាតិ បឋមសទ្ទេន អញ្ញស្សាបិ អត្ថិតាទីបនេនេវ.

ទុតិយសន្ទិដ្ឋិកសាមញ្ញផលវណ្ណនា

១៨៦. កសតីតិ វិលេខតិ កសិំ ករោតិ. គហបតិកោតិ ឯត្ថ ក-សទ្ទោ អប្បត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘ឯកគេហមត្តេ ជេដ្ឋកោ’’តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – គហស្ស បតិ គហបតិ, ខុទ្ទកោ គហបតិ គហបតិកោ ឯកស្មិញ្ញេវ គេហមត្តេ ជេដ្ឋកត្តាតិ, ខុទ្ទកភាវោ បនស្ស គេហវសេនេវាតិ កត្វា ‘‘ឯកគេហមត្តេ’’តិ វុត្តំ. តេន ហិ អនេកកុលជេដ្ឋកភាវំ បដិក្ខិបតិ, គហំ, គេហន្តិ ច អត្ថតោ សមានមេវ. ករសទ្ទោ ពលិម្ហីតិ វុត្តំ ‘‘ពលិសង្ខាត’’ន្តិ. ករោតីតិ អភិនិប្ផាទេតិ សម្បាទេតិ. វឌ្ឍេតីតិ ឧបរូបរិ ឧប្បាទនេន មហន្តំ សន្និចយំ ករោតិ.

កស្មា តទុភយម្បិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ. អប្បម្បិ បហាយ បព្ពជិតុំ ទុក្ករន្តិ ទស្សនញ្ច បគេវ មហន្តន្តិ វិញ្ញាបនត្ថំ. ឯសា ហិ កថិកានំ ¶ បកតិ, យទិទំ យេន កេនចិ បការេន អត្ថន្តរវិញ្ញាបនន្តិ. អប្បម្បិ បហាយ បព្ពជិតុំ ទុក្ករភាវោ បន មជ្ឈិមនិកាយេ មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ លដុកិកោបមសុត្តេន (ម. និ. ២.១៤៨ អាទយោ) ទីបេតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘សេយ្យថាបិ ឧទាយិ បុរិសោ ទលិទ្ទោ អស្សកោ អនាឡ្ហិយោ, តស្ស’ស្ស ឯកំ អគារកំ ឱលុគ្គវិលុគ្គំ កាកាតិទាយិំ នបរមរូបំ, ឯកា ខដោបិកា ឱលុគ្គវិលុគ្គា នបរមរូបា’’តិ វិត្ថារោ. យទិ អប្បម្បិ ភោគំ បហាយ បព្ពជិតុំ ទុក្ករំ, កស្មា ទាសវារេបិ ភោគគ្គហណំ ន កតន្តិ អាហ ‘‘ទាសវារេ បនា’’តិអាទិ. អត្តនោបិ អនិស្សរោតិ អត្តានម្បិ សយមនិស្សរោ. យថា ច ទាសស្ស ភោគាបិ អភោគាយេវ បរាយត្តភាវតោ, ឯវំ ញាតយោបីតិ ទាសវារេ ញាតិបរិវដ្ដគ្គហណម្បិ ន កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិវដ្ដតិ បរម្បរភាវេន សមន្តតោ អាវដ្ដតីតិ បរិវដ្ដោ, ញាតិយេវ. តេនាហ ‘‘ញាតិយេវ ញាតិបរិវដ្ដោ’’តិ.

បណីតតរសាមញ្ញផលវណ្ណនា

១៨៩. តន្តិ ¶ យថា ទាសវារេ ‘‘ឯវមេវា’’តិ វុត្តំ, ន តថា ឥធ កស្សកវារេ, តទវចនំ កស្មាតិ អនុយុញ្ជេយ្យ ចេតិ អត្ថោ. ឯវមេវាតិ វុច្ចមានេតិ យថា បឋមទុតិយានិ សាមញ្ញផលានិ បញ្ញត្តានិ, តថាយេវ បញ្ញបេតុំ សក្កា នុ ខោតិ វុត្តេ. ឯវរូបាហីតិ យថាវុត្តទាសកស្សកូបមាសទិសាហិ ឧបមាហិ. សាមញ្ញផលំ ទីបេតុំ បហោតិ អនន្តបដិភានតាយ វិចិត្តនយទេសនភាវតោ. តត្ថាតិ ឯវំ ទីបនេ. បរិយន្តំ នាម នត្ថិ អនន្តនយទេសនភាវតោ, សវនេ វា អសន្តោសនេន ភិយ្យោ ភិយ្យោ សោតុកាមតាជននតោ សោតុកាមតាយ បរិយន្តំ នាម នត្ថីតិ អត្ថោ. តថាបីតិ ‘‘ទេសនាយ ឧត្តរុត្តរាធិកនានានយវិចិត្តភាវេ សតិបី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៨៩) អាចរិយេន វុត្តំ, សតិបិ ឯវំ អបរិយន្តភាវេតិបិ យុជ្ជតិ. អនុមានញាណេន ចិន្តេត្វា. ឧបរិ វិសេសន្តិ តំ ឋបេត្វា តទុបរិ វិសេសមេវ សាមញ្ញផលំ បុច្ឆន្តោ. កស្មាតិ អាហ ‘‘សវនេ’’តិអាទិ. ឯតេន ឥមមត្ថំ ទីបេតិ – អនេកត្ថា សមានាបិ សទ្ទា វត្តិច្ឆានុបុព្ពិកាយេវ តំតទត្ថទីបកាតិ.

សាធុកំ សាធូតិ ឯកត្ថមេតំ សាធុសទ្ទស្សេវ ក-ការេន វឌ្ឍេត្វា វុត្តត្តា. តេនេវ ហិ សាធុកសទ្ទស្សត្ថំ វទន្តេន សាធុសទ្ទោ អត្ថុទ្ធារវសេន ¶ ឧទាហដោ. តេន ច ននុ សាធុកសទ្ទស្សេវ អត្ថុទ្ធារោ វត្តព្ពោ, ន សាធុសទ្ទស្សាតិ ចោទនា និសេធិតា. អាយាចនេតិ អភិមុខំ យាចនេ, អភិបត្ថនាយន្តិ អត្ថោ. សម្បដិច្ឆនេតិ បដិគ្គហណេ. សម្បហំសនេតិ សំវិជ្ជមានគុណវសេន ហំសនេ តោសនេ, ឧទគ្គតាករណេតិ អត្ថោ.

សាធុ ធម្មរុចីតិ គាថា ឧម្មាទន្តីជាតកេ (ជា. ២.១៨.១០១). តត្ថាយមដ្ឋកថាវិនិច្ឆយបវេណី – សុចរិតធម្មេ រោចេតីតិ ធម្មរុចិ, ធម្មរតោតិ អត្ថោ. តាទិសោ ហិ ជីវិតំ ជហន្តោបិ អកត្តព្ពំ ន ករោតិ. បញ្ញាណវាតិ បញ្ញវា ញាណសម្បន្នោ. មិត្តានមទ្ទុព្ភោតិ មិត្តានំ អទុស្សនភាវោ. ‘‘អទូសកោ អនុបឃាតកោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៨៩) អាចរិយេន វុត្តំ. ‘‘អទ្រុព្ភោ’’តិបិ បាឋោ ទ-ការស្ស ទ្រ-ការំ កត្វា.

ទឡ្ហីកម្មេតិ សាតច្ចកិរិយាយំ. អាណត្តិយន្តិ អាណាបនេ. ឥធាបីតិ សាមញ្ញផលេបិ. អស្សាតិ សាធុកសទ្ទស្ស. ‘‘សុណោហិ សាធុកំ មនសិ ករោហី’’តិ ហិ សាធុកសទ្ទេន សវនមនសិការានំ សាតច្ចកិរិយាបិ តទាណាបនម្បិ ជោតិតំ ហោតិ. អាយាចនេនេវ ច ឧយ្យោជនសាមញ្ញតោ អាណត្តិ សង្គហិតាតិ ន សា វិសុំ អត្ថុទ្ធារេ វុត្តា. អាណារហស្ស ហិ អាណត្តិ ¶ , តទនរហស្ស អាយាចនន្តិ វិសេសោ. សុន្ទរេបីតិ សុន្ទរត្ថេបិ. ឥទានិ យថាវុត្តេន សាធុកសទ្ទស្ស អត្ថត្តយេន បកាសិតំ វិសេសំ ទស្សេតុំ, តស្ស វា អត្ថត្តយស្ស ឥធ យោគ្យតំ វិភាវេតុំ ‘‘ទឡ្ហីកម្មត្ថេន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. សុគ្គហិតំ គណ្ហន្តោតិ សុគ្គហិតំ កត្វា គណ្ហន្តោ. សុន្ទរន្តិ ភាវនបុំសកំ. ភទ្ទកន្តិ បសត្ថំ, ‘‘ធម្ម’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. សុន្ទរំ ភទ្ទកន្តិ វា សវនានុគ្គហណេ បរិយាយវចនំ.

មនសិ ករោហីតិ ឯត្ថ ន អារម្មណបដិបាទនលក្ខណោ មនសិការោ, អថ ខោ វីថិបដិបាទនជវនបដិបាទនមនសិការបុព្ពកេ ចិត្តេ ឋបនលក្ខណោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អាវជ្ជ, សមន្នាហរា’’តិ អាហ. អវិក្ខិត្តចិត្តោតិ យថាវុត្តមនសិការទ្វយបុព្ពកាយ ចិត្តបដិបាដិយា ឯការម្មណេ ឋបនវសេន អនុទ្ធតចិត្តោ ហុត្វា. និសាមេហីតិ សុណាហិ, អនគ្ឃរតនមិវ វា សុវណ្ណមញ្ជុសាយ ទុល្លភធម្មរតនំ ចិត្តេ បដិសាមេហីតិបិ អត្ថោ ¶ . តេន វុត្តំ ‘‘ចិត្តេ ករោហី’’តិ. ឯវំ បទទ្វយស្ស បច្ចេកំ យោជនាវសេន អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បដិយោគីវសេន ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សោតិន្ទ្រិយវិក្ខេបវារណំ សវនេ និយោជនវសេន កិរិយន្តរបដិសេធនតោ, តេន សោតំ ឱទហាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. មនិន្ទ្រិយវិក្ខេបវារណំ មនសិការេន ទឡ្ហីកម្មនិយោជនេន អញ្ញចិន្តាបដិសេធនតោ. ព្យញ្ជនវិបល្លាសគ្គាហវារណំ ‘‘សាធុក’’ន្តិ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា. អត្ថវិបល្លាសគ្គាហវារណេបិ ឯស នយោ.

ធារណូបបរិក្ខាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន តុលនតីរណាទិកេ, ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវេធេ ច សង្គណ្ហាតិ. យថាធិប្បេតមត្ថំ ព្យញ្ជេតិ បកាសេតិ, សយមេតេនាតិ វា ព្យញ្ជនំ, សភាវនិរុត្តិ, សហ ព្យញ្ជនេនាតិ សព្យញ្ជនោ, ព្យញ្ជនសម្បន្នោតិ អត្ថោ. សហប្បវត្តិ ហិ ‘‘សម្បន្នតា សមវាយតា វិជ្ជមានតា’’តិអាទិនា អនេកវិធា, ឥធ បន សម្បន្នតាយេវ តទញ្ញស្ស អសម្ភវតោ, តស្មា ‘‘សហ ព្យញ្ជនេនា’’តិ និព្ពចនំ កត្វាបិ ‘‘ព្យញ្ជនសម្បន្នោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៨៩) អត្ថោ អាចរិយេន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ, យថា តំ ‘‘ន កុសលា អកុសលា, កុសលបដិបក្ខា’’តិ (ធ. ស. ១) អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ អនុធាតព្ពតោ អត្ថោ, ចតុបារិសុទ្ធិសីលាទិ, សហ អត្ថេនាតិ សាត្ថោ, វុត្តនយេន អត្ថសម្បន្នោតិ អត្ថោ. សាធុកបទំ ឯកមេវ សមានំ អាវុត្តិនយាទិវសេន ឧភយត្ថ យោជេតព្ពំ. កថន្តិ អាហ ‘‘យស្មា’’តិអាទិ. ធម្មោ នាម តន្តិ. ទេសនា នាម តស្សា មនសា វវត្ថាបិតាយ តន្តិយា ទេសនា. អត្ថោ នាម តន្តិយា អត្ថោ. បដិវេធោ នាម តន្តិយា, តន្តិអត្ថស្ស ច យថាភូតាវពោធោ. យស្មា ចេតេ ធម្មទេសនាត្ថបដិវេធា សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ មន្ទពុទ្ធីហិ ទុក្ខោគាហា, អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋា ច, តស្មា គម្ភីរា. តេន វុត្តំ ‘‘យស្មា…បេ… មនសិ ករោហី’’តិ. ឯត្ថ ច បដិវេធស្ស ទុក្ករភាវតោ ¶ ធម្មត្ថានំ ទុក្ខោគាហតា, ទេសនាញាណស្ស ទុក្ករភាវតោ ទេសនាយ, ឧប្បាទេតុមសក្កុណេយ្យតាយ, តព្ពិសយញាណុប្បត្តិយា ច ទុក្ករភាវតោ បដិវេធស្ស ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា. យមេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ និទានវណ្ណនាយំ វុត្តមេវ.

‘‘សុណាហិ សាធុក’’ន្តិ ‘‘សាធុកំ មនសិ ករោហី’’តិ វទន្តោ ន កេវលំ អត្ថក្កមតោ ឯវ អយំ យោជនា, អថ ខោ សទ្ទក្កមតោបិ ឧភយត្ថ សម្ពន្ធត្តាតិ ទស្សេតិ. ‘‘សក្កា មហារាជា’’តិ ឥធាបិ ‘‘អញ្ញម្បិ ទិដ្ឋេវ ¶ ធម្មេ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ…បេ… បណីតតរញ្ចា’’តិ ឥទមនុវត្តតីតិ អាហ ‘‘ឯវំ បដិញ្ញាតំ សាមញ្ញផលទេសន’’ន្តិ. វិត្ថារតោ ភាសនន្តិ អត្ថមេវ ទឡ្ហំ ករោតិ ‘‘ទេសេស្សាមីតិ សំខិត្តទីបន’’ន្តិអាទិនា. ហិ-សទ្ទោ ចេត្ថ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ទេសនំ នាម ឧទ្ទិសនំ. ភាសនំ នាម និទ្ទិសនំ បរិព្យត្តកថនំ. តេនាយមត្ថោ សម្ភវតីតិ យថាវុត្តមត្ថំ សគាថាវគ្គសំយុត្តេ វង្គីសសុត្តេ (សំ. និ. ១.២១៤) គាថាបទេន សាធេតុំ ‘‘តេនាហា’’តិអាទិ វុត្តំ.

សាឡិកាយិវ និគ្ឃោសោតិ សាឡិកាយ និគ្ឃោសោ វិយ, យថា សាឡិកាយ អាលាបោ មធុរោ កណ្ណសុខោ បេមនីយោ, ឯវន្តិ អត្ថោ. បដិភានន្តិ ចេតស្ស វិសេសនំ លិង្គភេទស្សបិ វិសេសនស្ស ទិស្សនតោ យថា ‘‘គុណោ បមាណ’’ន្តិ. បដិភានន្តិ ច សទ្ទោ វុច្ចតិ បដិភាតិ តំតទាការេន ទិស្សតីតិ កត្វា. ឧទីរយីតិ ឧច្ចារយិ, វុច្ចតិ វា, កម្មគព្ភញ្ចេតំ កិរិយាបទំ. ឥមិនា ចេតំ ទីបេតិ – អាយស្មន្តំ ធម្មសេនាបតិំ ថោមេតុកាមេន ទេសនាភាសនានំ វិសេសំ ទស្សេន្តេន បភិន្នបដិសម្ភិទេន អាយស្មតា វង្គីសត្ថេរេន ‘‘សង្ខិត្តេន, វិត្ថារេនា’’តិ ច វិសេសនំ កតំ, តេនាយមត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ.

ឯវំ វុត្តេតិ ‘‘ភាសិស្សាមី’’តិ វុត្តេ. ‘‘ន កិរ ភគវា សង្ខេបេនេវ ទេសេស្សតិ, អថ ខោ វិត្ថារេនបិ ភាសិស្សតី’’តិ ហិ តំ បទំ សុត្វាវ ឧស្សាហជាតោ សញ្ជាតុស្សាហោ, ហដ្ឋតុដ្ឋោតិ អត្ថោ. អយមាចរិយស្ស អធិប្បាយោ. អបិច ‘‘តេន ហិ មហារាជ សុណោហិ សាធុកំ មនសិ ករោហិ, ភាសិស្សាមី’’តិ វុត្តំ សព្ពម្បិ ឧយ្យោជនបដិញ្ញាករណប្បការំ ឧស្សាហជននការណំ សព្ពេនេវ ឧស្សាហសម្ភវតោ, តស្មា ឯវំ វុត្តេតិ ‘‘សុណោហិ, សាធុកំ មនសិ ករោហិ, ភាសិស្សាមី’’តិ វុត្តេ សព្ពេហេវ តីហិបិ បទេហិ ឧស្សាហជាតោតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បច្ចស្សោសីតិ បតិ អស្សោសិ ភគវតោ វចនសមនន្តរមេវ បច្ឆា អស្សោសិ, ‘‘សក្កា បន ភន្តេ’’តិអាទិនា វា បុច្ឆិត្វា បុន ‘‘ឯវំ ភន្តេ’’តិ អស្សោសីតិ អត្ថោ. តំ បន បតិស្សវនំ អត្ថតោ សម្បដិច្ឆនមេវាតិ ¶ អាហ ‘‘សម្បដិច្ឆិ, បដិគ្គហេសី’’តិ. តេនេវ ហិ ‘‘ឥតិ អត្ថោ’’តិ អវត្វា ‘‘ឥតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ វុត្តំ.

១៩០. ‘‘អថស្ស ¶ ភគវា ឯតទវោចា’’តិ វចនសម្ពន្ធមត្តំ ទស្សេត្វា ‘‘ឯតំ អវោចា’’តិ បទំ វិភជិត្វា អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិមាហ. ‘‘ឥធា’’តិ ឥមិនា វុច្ចមានំ អធិករណំ តថាគតស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតំ លោកមេវាធិប្បេតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ទេសោបទេសេ និបាតោ’’តិ ឥមិនា. ទេសស្ស ឧបទិសនំ ទេសោបទេសោ, តស្មិំ. យទិ សព្ពត្ថ ទេសោបទេសេ, អថាយមត្ថោ ន វត្តព្ពោ អវុត្តេបិ លព្ភមានត្តាតិ ចោទនាយាហ ‘‘ស្វាយ’’ន្តិអាទិ. សាមញ្ញភូតំ ឥធសទ្ទំ គណ្ហិត្វា ‘‘ស្វាយ’’ន្តិ វុត្តំ, ន តុ យថាវិសេសិតព្ពំ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កត្ថចិ បទបូរណមត្តមេវា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៩០). លោកំ ឧបាទាយ វុច្ចតិ លោកសទ្ទេន សមានាធិករណភាវតោ. ឥធ លោកេតិ ច ជាតិក្ខេត្តំ, តត្ថាបិ អយំ ចក្កវាឡោ អធិប្បេតោ. សាសនមុបាទាយ វុច្ចតិ ‘‘សមណោ’’តិ សទ្ទន្តរសន្និធានតោ. អយញ្ហិ ចតុកង្គុត្តរបាឡិ. តត្ថ បឋមោ សមណោតិ សោតាបន្នោ. ទុតិយោ សមណោតិ សកទាគាមី. វុត្តញ្ហេតំ តត្ថេវ –

‘‘កតមោ ច ភិក្ខវេ បឋមោ សមណោ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា សោតាបន្នោ ហោតី’’តិ, (អ. និ. ៤.២៤១) ‘‘កតមោ ច ភិក្ខវេ ទុតិយោ សមណោ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា រាគទោសមោហានំ តនុត្តា សកទាគាមី ហោតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤១) ច អាទិ.

ឱកាសន្តិ កញ្ចិ បទេសមុបាទាយ វុច្ចតិ ‘‘តិដ្ឋមានស្សា’’តិ សទ្ទន្តរសន្និធានតោ.

ឥធេវ តិដ្ឋមានស្សាតិ ឥមិស្សំយេវ ឥន្ទសាលគុហាយំ បតិដ្ឋមានស្ស, ទេវភូតស្ស មេ សតោតិ ទេវភាវេន, ទេវោ ហុត្វា វា ភូតស្ស សមានស្ស. មេតិ អនាទរយោគេ សាមិវចនំ. បុន មេតិ កត្តុត្ថេ. ឥទញ្ហិ សក្កបញ្ហតោ ឧទាហដំ.

បទបូរណមត្តមេវ ឱកាសាបទិសនស្សាបិ អសម្ភវេន អត្ថន្តរស្ស អពោធនតោ. បុព្ពេ វុត្តំ តថាគតស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតមេវ សន្ធាយ ‘‘លោក’’ន្តិ វុត្តំ. បុរិមំ ឧយ្យោជនបដិញ្ញាករណវិសយេ អាលបនន្តិ ¶ បុន ‘‘មហារាជា’’តិ អាលបតិ. ‘‘អរហ’’ន្តិ អាទយោ សទ្ទា វិត្ថារិតាតិ យោជនា. អត្ថតោ ហិ វិត្ថារណំ សទ្ទមុខេនេវ ហោតីតិ ឧភយត្ថ សទ្ទគ្គហណំ កតំ. យស្មា បន ‘‘អបរេហិបិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ’’តិអាទិនា (ឧទា. អដ្ឋ. ១៨; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨) តថាគត-សទ្ទោ ¶ ឧទានដ្ឋកថាទីសុ, ‘‘អរហ’’ន្តិ អាទយោ ច វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១៣០) អបរេហិបិ បការេហិ វិត្ថារិតា អាចរិយេន, តស្មា តេសុ វុត្តនយេនបិ តេសមត្ថោ វេទិតព្ពោ. តថាគតស្ស សត្តនិកាយន្តោគធតាយ ‘‘ឥធ បន សត្តលោកោ អធិប្បេតោ’’តិ វត្វា តត្ថាយំ យស្មិំ សត្តនិកាយេ, យស្មិញ្ច ឱកាសេ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សត្តលោកេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. ន ទេវលោកេ, ន ព្រហ្មលោកេតិ ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាគមិស្សតិ.

តស្សាបរេនាតិ តស្ស និគមស្ស អបរេន, តតោ ពហីតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោតិ មហាសាលតោ. ឱរតោ មជ្ឈេតិ អព្ភន្តរំ មជ្ឈិមបទេសោ. ឯវំ បរិច្ឆិន្នេតិ បញ្ចនិមិត្តពទ្ធា សីមា វិយ បញ្ចហិ យថាវុត្តនិមិត្តេហិ បរិច្ឆិន្នេ. អឌ្ឍតេយ្យយោជនសតេតិ បណ្ណាសយោជនេហិ ឩនតិយោជនសតេ. អយញ្ហិ មជ្ឈិមជនបទោ មុទិង្គសណ្ឋានោ, ន សមបរិវដ្ដោ, ន ច សមចតុរស្សោ, ឧជុកេន កត្ថចិ អសីតិយោជនោ ហោតិ, កត្ថចិ យោជនសតិកោ, តថាបិ ចេស កុដិលបរិច្ឆេទេន មិនិយមានោ បរិយន្ត បរិក្ខេបតោ នវយោជនសតិកោ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘នវយោជនសតេ’’តិ. អសីតិមហាថេរាតិ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ សុនាបរន្តកស្ស បុណ្ណត្ថេរស្សាបិ មហាសាវកេសុ បរិយាបន្នត្តា. សុនាបរន្តជនបទោ ហិ បច្ចន្តវិសយោ. តថា ហិ ‘‘ចន្ទនមណ្ឌលមាឡបដិគ្គហណេ ភគវា ន តត្ថ អរុណំ ឧដ្ឋបេតី’’តិ មជ្ឈិមាគម- (ម. និ. អដ្ឋ. ៤.៣៩៧) សំយុត្តាគមដ្ឋកថាសុ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៤.៨៨-៨៩) វុត្តំ. សារប្បត្តាតិ កុលភោគិស្សរិយាទិវសេន, សីលសារាទិវសេន ច សារភូតា. ព្រាហ្មណគហបតិកាតិព្រហ្មាយុបោក្ខរសាតិអាទិព្រាហ្មណា ចេវ អនាថបិណ្ឌិកាទិគហបតិកា ច.

តត្ថាតិ មជ្ឈិមបទេសេ, តស្មិំយេវ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វចនេ វា. សុជាតាយាតិ ឯវំនាមិកាយ បឋមំ សរណគមនិកាយ យសត្ថេរមាតុយា. ចតូសុ បនេតេសុ វិកប្បេសុ បឋមោ ពុទ្ធភាវាយ អាសន្នតរបដិបត្តិទស្សនវសេន ¶ វុត្តោ. អាសន្នតរាយ ហិ បដិបត្តិយា ឋិតោបិ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុច្ចតិ ឧប្បាទស្ស ឯកន្តិកត្តា, បគេវ បដិបត្តិយា មត្ថកេ ឋិតោ. ទុតិយោ ពុទ្ធភាវាវហបព្ពជ្ជតោ បដ្ឋាយ អាសន្នមត្តបដិបត្តិទស្សនវសេន, តតិយោ ពុទ្ធករធម្មបារិបូរិតោ បដ្ឋាយ ពុទ្ធភាវាយ បដិបត្តិទស្សនវសេន. ន ហិ មហាសត្តានំ អន្តិមភវូបបត្តិតោ បដ្ឋាយ ពោធិសម្ភារសម្ភរណំ នាម អត្ថិ ពុទ្ធត្ថាយ កាលមាគមយមានេនេវ តត្ថ បតិដ្ឋនតោ. ចតុត្ថោ ពុទ្ធភាវករធម្មសមារម្ភតោ បដ្ឋាយ ពោធិយា និយតភាវទស្សនេន. ពោធិយា ហិ និយតភាវប្បត្តិតោ បភុតិ ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វិញ្ញូហិ វត្តុំ សក្កា ឧប្បាទស្ស ឯកន្តិកត្តា. យថា បន ‘‘សន្ទន្តិ នទិយោ’’តិ សន្ទនកិរិយាយ អវិច្ឆេទមុបាទាយ វត្តមានប្បយោគោ ¶ , ឯវំ ឧប្បាទត្ថាយ បដិបជ្ជនកិរិយាយ អវិច្ឆេទមុបាទាយ ចតូសុបិ វិកប្បេសុ ‘‘ឧប្បជ្ជតិ នាមា’’តិ វុត្តំ, បវត្តាបរតវត្តមានវចនញ្ចេតំ. ចតុព្ពិធញ្ហិ វត្តមានលក្ខណំ សទ្ទសត្ថេ បកាសិតំ –

‘‘និច្ចបវត្តិ សមីបោ, បវត្តុបរតោ តថា;

បវត្តាបរតោ ចេវ, វត្តមានោ ចតុព្ពិធោ’’តិ.

យស្មា បន ពុទ្ធានំ សាវកានំ វិយ ន បដិបាដិយា ឥទ្ធិវិធញាណាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ, សហេវ បន អរហត្តមគ្គេន សកលោបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិគុណរាសិ អាគតោ នាម ហោតិ, តស្មា តេសំ និប្ផត្តសព្ពកិច្ចត្តា អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាមាតិ ឯកង្គុត្តរវណ្ណនាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) វុត្តំ. អសតិ ហិ និប្ផត្តសព្ពកិច្ចត្តេ ន តាវតា ‘‘ឧប្បន្នោ’’តិ វត្តុមរហតិ. សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នភាវន្តិ ចតូសុ វិកប្បេសុ សព្ពបឋមំ ‘‘តថាគតោ សុជាតាយ…បេ… ឧប្បជ្ជតិ នាមា’’តិ វុត្តំ តថាគតស្ស ឧប្បន្នតាសង្ខាតំ អត្ថិភាវំ. តទេវ សន្ធាយ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ពុទ្ធភាវាយ អាសន្នតរបដិបត្តិយំ ឋិតស្សេវ អធិប្បេតត្តា. អយមេវ ហិ អត្ថោ មុខ្យតោ ឧប្បជ្ជតីតិ វត្តព្ពោ. តេនាហ ‘‘តថាគតោ…បេ… អត្ថោ’’តិ.

ឯត្ថ ច ‘‘ឧប្បន្នោ’’តិ វុត្តេ អតីតកាលវសេន កោចិ អត្ថំ គណ្ហេយ្យាតិ តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឧប្បន្នា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១៧) វិយ ហិ ឥធ ឧប្បន្នសទ្ទោ បច្ចុប្បន្នកាលិកោ. ននុ ច អរហត្តផលសមង្គីសង្ខាតោ ឧប្បន្នោយេវ តថាគតោ បវេទនទេសនាទីនិ សាធេតិ, អថ កស្មា ¶ យថាវុត្តោ អរហត្តមគ្គបរិយោសានោ ឧប្បជ្ជមានោយេវ តថាគតោ អធិប្បេតោ. ន ហិ សោ បវេទនទេសនាទីនិ សាធេតិ មធុបាយាសភោជនតោ យាវ អរហត្តមគ្គោ, តាវ តេសំ កិច្ចានមសាធនតោតិ? ន ហេវំ ទដ្ឋព្ពំ, ពុទ្ធភាវាយ អាសន្នតរបដិបត្តិយំ ឋិតស្ស ឧប្បជ្ជមានស្ស គហណេនេវ អរហត្តផលសមង្គីសង្ខាតស្ស ឧប្បន្នស្សាបិ គហិតត្តា. ការណគ្គហណេនេវ ហិ ផលម្បិ គហិតំ តទវិនាភាវិត្តា. ឥតិ បវេទនទេសនាទិសាធកស្ស អរហត្តផលសមង្គិនោបិ តថាគតស្ស គហេតព្ពត្តា នេយ្យត្ថមិទំ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វចនំ ទដ្ឋព្ពន្តិ. តថា ហិ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) ឧប្បជ្ជមានោ, ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោតិ តីហិ កាលេហិ អត្ថវិភជនេ ‘‘ទីបង្ករបាទមូលេ លទ្ធព្យាករណតោ យាវ អនាគាមិផលា ឧប្បជ្ជមានោ នាម, អរហត្តមគ្គក្ខណេ បន ឧប្បជ្ជតិ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាមា’’តិ វុត្តំ. អយមេត្ថ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរស្ស មតិ. យស្មា បន ឯកង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯកបុគ្គលោ ភិក្ខវេ លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (អ. និ. ១.១៧០) សុត្តបទវណ្ណនាយំ ¶ ‘‘ឥមស្មិម្បិ សុត្តេ អរហត្តផលក្ខណំយេវ សន្ធាយ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ, ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ’’តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) អាគតំ, តស្មា ឥធាបិ អរហត្តផលក្ខណមេវ សន្ធាយ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នភាវំ សន្ធាយា’’តិ ឥមិនា. តេនាហ ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ’’តិ. សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នភាវន្តិ ច សព្ពវេនេយ្យានំ បឋមតរំ អរហត្តផលវសេន ឧប្បន្នភាវន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតី’’តិ ច ឥមិនា អរហត្តផលក្ខណវសេន អតីតកាលំ ទស្សេតីតិ. អយមេវ ច នយោ អង្គុត្តរដីកាការេន អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន អធិប្បេតោតិ.

សោ ភគវាតិ យោ សោ តថាគតោ ‘‘អរហ’’ន្តិអាទិនា បកិត្តិតគុណោ, សោ ភគវា. ឥទានិ វត្តព្ពំ ឥមសទ្ទេន និទស្សេតិ វុច្ចមានត្ថស្ស បរាមសនតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – នយិទំ មហាជនស្ស សម្មុខមត្តំ សន្ធាយ ‘‘ឥមំ លោក’’ន្តិ វុត្តំ, អថ ខោ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទិនា វក្ខមានំ អនវសេសបរិយាទានំ សន្ធាយាតិ. ‘‘សហ ទេវេហិ សទេវក’’ន្តិអាទិនា យថាវាក្យំ បទនិព្ពចនំ វុត្តំ, យថាបទំ បន ‘‘សទេវកោ’’តិអាទិនា វត្តព្ពំ, ឥមេ ច តគ្គុណសំវិញ្ញាណពាហិរត្ថសមាសា. ឯត្ថ ហិ អវយវេន វិគ្គហោ, សមុទាយោ សមាសត្ថោ ហោតិ លោកាវយវេន ¶ កតវិគ្គហេន លោកសមុទាយស្ស យថារហំ លព្ភមានត្តា. សមវាយជោតកសហសទ្ទយោគេ ហិ អយមេវ សមាសោ វិញ្ញាយតិ. ទេវេហីតិ ច បញ្ចកាមាវចរទេវេហិ, អរូបាវចរទេវេហិ វា. ព្រហ្មុនាតិ រូបាវចរារូបាវចរព្រហ្មុនា, រូបាវចរព្រហ្មុនា ឯវ វា, ពហុកត្តុកាទីនមិវ នេសំ សិទ្ធិ. បជាតត្តាតិ យថាសកំ កម្មកិលេសេហិ បការេន និព្ពត្តកត្តា.

ឯវំ វចនត្ថតោ អត្ថំ ទស្សេត្វា វចនីយត្ថតោ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ បារិសេសញាយេន ឥតរេសំ បទន្តរេហិ វិសុំ គហិតត្តា. ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ បច្ចាសត្តិញាយេន. តត្ថ ហិ មារោ ជាតោ, តន្និវាសី ច. យស្មា ចេស ទាមរិករាជបុត្តោ វិយ តត្ថ វសិតត្តា បាកដោ, តស្មា សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ វសវត្តិមហារាជាទីសុ បាកដតរេន តេនេវ វិសេសេត្វា វុត្តោតិ, អយញ្ច នយោ មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.២៩០) បកាសិតោវ. មារគ្គហណេន ចេត្ថ តំសម្ពន្ធិនោ ទេវាបិ គហិតា ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកស្ស គហណតោ. ឯវញ្ហិ វសវត្តិសត្តលោកស្ស អនវសេសបរិយាទានំ ហោតិ. ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណម្បិ បច្ចាសត្តិញាយេន. បច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តសមណព្រាហ្មណគ្គហណន្តិ បច្ចត្ថិកា ឯវ បច្ចាមិត្តា, តេយេវ សមណព្រាហ្មណា, តេសំ គហណំ តថា, តេន ពាហិរកសមណព្រាហ្មណគ្គហណំ វុត្តំ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ អបច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តានម្បិ តេសំ ឥមិនា គហណតោ. សមិតបាបពាហិតបាបសមណព្រាហ្មណគ្គហណន្តិ ¶ បន សាសនិកសមណព្រាហ្មណានំ គហណំ វេទិតព្ពំ. កាមំ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទិវិសេសនានំ វសេនេវ សត្តវិសយោបិ លោកសទ្ទោ វិញ្ញាយតិ សមវាយត្ថវសេន តុល្យយោគវិសយត្តា តេសំ, ‘‘សលោមកោ សបក្ខកោ’’តិអាទីសុ បន វិជ្ជមានត្ថវសេន អតុល្យយោគវិសយេបិ អយំ សមាសោ លព្ភតីតិ ព្យភិចារទស្សនតោ អព្យភិចារេនត្ថញាបកំ បជាគហណន្តិ អាហ ‘‘បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណ’’ន្តិ, ន បន លោកសទ្ទេន សត្តលោកស្ស អគ្គហិតត្តា ឯវំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកោ’’តិ. សទេវកាទិវចនេន ឧបបត្តិទេវានំ, សស្សមណព្រាហ្មណីវចនេន វិសុទ្ធិទេវានញ្ច គហិតត្តា វុត្តំ ‘‘សទេវ…បេ… មនុស្សគ្គហណ’’ន្តិ. តត្ថ សម្មុតិទេវា រាជានោ ¶ . អវសេសមនុស្សគ្គហណន្តិ សម្មុតិទេវេហិ, សមណព្រាហ្មណេហិ ច អវសិដ្ឋមនុស្សានំ គហណំ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ បទេសុ. តីហិ បទេហីតិ សទេវកសមារកសព្រហ្មកបទេហិ. ទ្វីហីតិ សស្សមណព្រាហ្មណីសទេវមនុស្សបទេហិ. សមាសបទត្ថេសុ សត្តលោកស្សបិ វុត្តនយេន គហិតត្តា ‘‘ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកោ’’តិ វុត្តំ.

‘‘អបរោ នយោ’’តិអាទិនា អបរម្បិ វចនីយត្ថមាហ. អរូបិនោបិ សត្តា អត្តនោ អានេញ្ជវិហារេន វិហរន្តោ ‘‘ទិព្ពន្តីតិ ទេវា’’តិ ឥទំ និព្ពចនំ លទ្ធុមរហន្តីតិ អាហ ‘‘សទេវកគ្គហណេន អរូបាវចរលោកោ គហិតោ’’តិ. តេនេវាហ ភគវា ព្រហ្មជាលាទីសុ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនូបគានំ ទេវានំ សហព្យត’’ន្តិអាទិ, (អ. និ. ៣.១៩៧) អរូបាវចរភូតោ ឱកាសលោកោ, សត្តលោកោ ច គហិតោតិ អត្ថោ. ឯវំ ឆកាមាវចរទេវលោកោ, រូបី ព្រហ្មលោកោតិ ឯត្ថាបិ. ឆកាមាវចរទេវលោកស្ស សវិសេសំ មារវសេ បវត្តនតោ វុត្តំ ‘‘សមារកគ្គហណេន ឆកាមាវចរទេវលោកោ’’តិ. សោ ហិ តស្ស ទាមរិកស្ស វិយ វសបវត្តនោកាសោ. រូបី ព្រហ្មលោកោ គហិតោ បារិសេសញាយេន អរូបីព្រហ្មលោកស្ស វិសុំ គហិតត្តា. ចតុបរិសវសេនាតិ ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិសមណចាតុមហារាជិកតាវតិំសមារព្រហ្មសង្ខាតាសុ អដ្ឋសុ បរិសាសុ ខត្តិយាទិចតុបរិសវសេនេវ តទញ្ញាសំ សទេវកាទិគ្គហណេន គហិតត្តា. កថំ បនេត្ថ ចតុបរិសវសេន មនុស្សលោកោ គហិតោតិ? ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិ’’ន្តិ ឥមិនា សមណបរិសា, ព្រាហ្មណបរិសា ច គហិតា, ‘‘សទេវមនុស្ស’’ន្តិ ឥមិនា ខត្តិយបរិសា, គហបតិបរិសា ចាតិ. ‘‘បជ’’ន្តិ ឥមិនា បន ឥមាយេវ ចតស្សោ បរិសា វុត្តា. ចតុបរិសសង្ខាតំ បជន្តិ ហិ ឥធ អត្ថោ.

អញ្ញថា គហេតព្ពមាហ ‘‘សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ’’តិ. កថំ បន គហិតោតិ? ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិ’’ន្តិ ឥមិនា សមណព្រាហ្មណា គហិតា, ‘‘សទេវមនុស្ស’’ន្តិ ឥមិនា សម្មុតិទេវសង្ខាតា ខត្តិយា, គហបតិសុទ្ទសង្ខាតា ច អវសេសមនុស្សាតិ. ឥតោ បន អញ្ញេសំ មនុស្សសត្តានមភាវតោ ¶ ‘‘បជ’’ន្តិ ឥមិនា ឯតេយេវ ចតូហិ បការេហិ ឋិតា មនុស្សសត្តា វុត្តា. ចតុកុលប្បភេទំ បជន្តិ ហិ ឥធ អត្ថោ. ឯវំ វិកប្បទ្វយេបិ បជាគហណេន ចតុបរិសាទិវសេន មនុស្សានញ្ញេវ គហិតត្តា ¶ ឥទានិ អវសេសសត្តេបិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថាបិ ចតុបរិសវសេន គហិតេន មនុស្សលោកេន សហ អវសេសសព្ពសត្តលោកោ គហិតោ, សម្មុតិទេវេហិ វា សហ អវសេសសព្ពសត្តលោកោតិ យោជេតព្ពំ. នាគគរុឡាទិវសេន ច អវសេសសព្ពសត្តលោកោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ចតុបរិសសហិតោ អវសេសសុទ្ទនាគសុបណ្ណនេរយិកាទិសត្តលោកោ, ចតុកុលប្បភេទមនុស្សសហិតោ វា អវសេសនាគសុបណ្ណនេរយិកាទិសត្តលោកោ គហិតោតិ.

ឯត្តាវតា ភាគសោ លោកំ គហេត្វា យោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេន តេន វិសេសេន អភាគសោ លោកំ គហេត្វា យោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចេត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោតិ ឧក្កំសគតិបរិច្ឆេទតោ, តព្ពិជាននេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. បឋមនយេន ហិ បញ្ចសុ គតីសុ ទេវគតិបរិយាបន្នាវ បញ្ចកាមគុណសមង្គិតាយ, ទីឃាយុកតាយាតិ ឯវមាទីហិ វិសេសេហិ សេដ្ឋា. ទុតិយនយេន បន អរូបិនោ ទូរសមុគ្ឃាដិតកិលេសទុក្ខតាយ, សន្តបណីតអានេញ្ជវិហារសមង្គិតាយ, អតិវិយ ទីឃាយុកតាយាតិ ឯវមាទីហិ វិសេសេហិ អតិវិយ ឧក្កដ្ឋា. អាចរិយេហិ បន ទុតិយនយមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវំ បឋមបទេនេវ បធាននយេន សព្ពលោកស្ស សច្ឆិកតភាវេ សិទ្ធេបិ ឥមិនា ការណវិសេសេន សេសបទានិ វុត្តានីតិ ទស្សេតិ ‘‘តតោ យេស’’ន្តិអាទិនា. តតោតិ បឋមបទតោ បរំ អាហាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឆកាមាវចរិស្សរោ’’ តិយេវ វុត្តេ សក្កាទីនម្បិ តស្ស អាធិបច្ចំ សិយាតិ អាសង្កានិវត្តនត្ថំ ‘‘វសវត្តី’’តិ វុត្តំ, តេន សាហសិកករណេន វសវត្តាបនមេវ តស្សាធិបច្ចន្តិ ទស្សេតិ. សោ ហិ ឆដ្ឋទេវលោកេបិ អនិស្សរោ តត្ថ វសវត្តិទេវរាជស្សេវ ឥស្សរត្តា. តេនាហ ភគវា អង្គុត្តរាគមវរេ អដ្ឋនិបាតេ ទានានិសំសសុត្តេ ‘‘តត្រ ភិក្ខវេ វសវត្តី ទេវបុត្តោ ទានមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុំ អតិរេកំ ករិត្វា…បេ… បរនិម្មិតវសវត្តី ទេវេ ទសហិ ឋានេហិ អធិគណ្ហាតី’’តិ (អ. និ. ៨.៣៦) វិត្ថារោ. មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយម្បិ វុត្តំ ‘‘តត្រ ហិ វសវត្តិរាជា រជ្ជំ ការេតិ, មារោ បន ឯកស្មិំ បទេសេ អត្តនោ បរិសាយ ឥស្សរិយំ បវត្តេន្តោ រជ្ជបច្ចន្តេ ទាមរិករាជបុត្តោ វិយ វសតី’’តិ (ម. និ. ១.៦០) ‘‘ព្រហ្មា មហានុភាវោ’’តិអាទិ ¶ ទសសហស្សិយំ មហាព្រហ្មុនោ វសេន វទតិ. ‘‘ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ’’តិ ហិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ‘‘ឯកង្គុលិយា’’តិអាទិ ឯកទេសេន មហានុភាវតាទស្សនំ. អនុត្តរន្តិ សេដ្ឋំ នវលោកុត្តរំ. បុថូតិ ពហុកា, វិសុំ ភូតា វា. ឧក្កដ្ឋដ្ឋានានន្តិ ឧក្កំសគតិកានំ. ភាវានុក្កមោតិ ភាវវសេន បរេសមជ្ឈាសយានុរូបំ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទិបទានំ អនុក្កមោ, ភាវវសេន ¶ អនុសន្ធិក្កមោ វា ភាវានុក្កមោ, អត្ថានញ្ចេវ បទានញ្ច អនុសន្ធានបដិបាដីតិ អត្ថោ, អយមេវ វា បាឋោ តថាយេវ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា ១) ទិដ្ឋត្តា, អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន (សារត្ថ. ដី. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា) ច វណ្ណិតត្តា. ‘‘វិភាវនានុក្កមោ’’តិបិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ បន តេសុ អទិដ្ឋត្តា ន សុន្ទរោ.

ឥទានិ បោរាណកានំ សំវណ្ណនានយំ ទស្សេតុំ ‘‘បោរាណា បនាហូ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អញ្ញបទេន និរវសេសសត្តលោកស្ស គហិតត្តា សព្ពត្ថ អវសេសលោកន្តិ អនវសេសបរិយាទានំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តិភវូបគេ សត្តេ’’តិ, តេធាតុកសង្ខាតេ តយោ ភវេ ឧបគតសត្តេតិ អត្ថោ. តីហាការេហីតិ ទេវមារព្រហ្មសហិតតាសង្ខាតេហិ តីហិ អាការេហិ. តីសុ បទេសូតិ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទីសុ តីសុ បទេសុ. បក្ខិបិត្វាតិ អត្ថវសេន សង្គហេត្វា. តេយេវ តិភវូបគេ សត្តេ ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិំ, សទេវមនុស្ស’’ន្តិ បទទ្វយេ បក្ខិបតីតិ ញាបេតុំ ‘‘បុនា’’តិ វុត្តំ. តេន តេនាការេនាតិ សទេវកត្តាទិនា, សស្សមណព្រាហ្មណីភាវាទិនា ច តេន តេន បការេន. ‘‘តិភវូបគេ សត្តេ’’តិ វត្វា ‘‘តេធាតុកមេវា’’តិ វទន្តា ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកោ គហិតោតិ ទស្សេន្តិ. តេធាតុកមេវ បរិយាទិន្នន្តិ បោរាណា បនាហូតិ យោជនា.

សាមន្តិ អត្តនា. អញ្ញត្ថាបោហនេន, អន្តោគធាវធារណេន វា តប្បដិសេធនមាហ ‘‘អបរនេយ្យោ ហុត្វា’’តិ, អបរេហិ អនភិជានាបេតព្ពោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. អភិញ្ញាតិ យ-ការលោបនិទ្ទេសោ យថា ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ’’តិ (ម. និ. ១.២៣, ៤២២; ២.២៤; ៣.៧៥; សំ. និ. ៤.១២០; អ. និ. ៦.៥៨; មហានិ. ២០៦) វុត្តំ ‘‘អភិញ្ញាយា’’តិ. អភិសទ្ទេន ន វិសេសនមត្តំ ជោតិតំ, អថ ខោ វិសេសនមុខេន ករណម្បីតិ ទស្សេតិ ‘‘អធិកេន ញាណេនា’’តិ ឥមិនា. អនុមានាទិបដិក្ខេបោតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ¶ ឧបមានអត្ថាបត្តិសទ្ទន្តរសន្និធានសម្បយោគវិប្បយោគសហចរណាទិនា ការណលេសមត្តេន បវេទនំ សង្គណ្ហាតិ ឯកប្បមាណត្តា. សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណចារតាយ ហិ សព្ពធម្មបច្ចក្ខា ពុទ្ធា ភគវន្តោ. ពោធេតិ វិញ្ញាបេតីតិ សទ្ទតោ អត្ថវចនំ. បកាសេតីតិ អធិប្បាយតោ. ឯវំ សព្ពត្ថ វិវេចិតព្ពោ.

អនុត្តរំ វិវេកសុខន្តិ ផលសមាបត្តិសុខំ. ហិត្វាបីតិ បិ-សទ្ទគ្គហណំ ផលសមាបត្តិយា អន្តរា ឋិតិកាបិ កទាចិ ភគវតោ ទេសនា ហោតីតិ កត្វា កតំ. ភគវា ហិ ធម្មំ ទេសេន្តោ យស្មិំ ខណេ បរិសា សាធុការំ វា ទេតិ, យថាសុតំ វា ធម្មំ បច្ចវេក្ខតិ, តំ ខណម្បិ បុព្ពាភោគេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, យថាបរិច្ឆេទញ្ច សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ បុព្ពេ ¶ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេតីតិ អដ្ឋកថាសុ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៧) វុត្តោវាយមត្ថោ. អប្បំ វា ពហុំ វា ទេសេន្តោតិ ឧគ្ឃដិតញ្ញុស្ស វសេន អប្បំ វា វិបញ្ចិតញ្ញុស្ស, នេយ្យស្ស ច វសេន ពហុំ វា ទេសេន្តោ. កថំ ទេសេតីតិ អាហ ‘‘អាទិម្ហិបី’’តិអាទិ. ធម្មស្ស កល្យាណតា និយ្យានិកតាយ, និយ្យានិកតា ច សព្ពសោ អនវជ្ជភាវេនេវាតិ វុត្តំ ‘‘អនវជ្ជមេវ កត្វា’’តិ. ទេសនាយាតិ បរិយត្តិធម្មស្ស ទេសកាយត្តេន ហិ អាណាទិវិធិនា អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនាតិ បរិយត្តិធម្មោ វុច្ចតិ. កិញ្ចាបិ អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម បរមត្ថតោ កោចិ នត្ថិ, យេសុ បន អវយវេសុ សមុទាយរូបេន អវេក្ខិតេសុ គាថាទិសមញ្ញា, តំ តតោ ភិន្នំ វិយ កត្វា សំសាមិវោហារមារោបេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អត្ថិ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសាន’’ន្តិ អាហ. សាសនស្សាតិ បដិបត្តិធម្មស្ស. សាសិតព្ពបុគ្គលគតេន ហិ យថាបរាធាទិនា សាសិតព្ពភាវេន អនុសាសនំ, តទង្គវិនយាទិវសេន វិនយនន្តិ កត្វា បដិបត្តិធម្មោ ‘‘សាសន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អត្ថិ សាសនស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានន្តិ សម្ពន្ធោ. ចតុប្បទិកាយបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, តេន ឯវំ អប្បកតរាយបិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានេសុ កល្យាណតា, បគេវ ពហុតរាយាតិ សម្ភាវេតិ. បទញ្ចេត្ថ គាថាយ ចតុត្ថំសោ, យំ ‘‘បាទោ’’តិបិ វុច្ចតិ, ឯតេនេវ តិបាទិកឆបាទិកាសុបិ យថាសម្ភវំ វិភាគំ ទស្សេតិ. ឯវំ សុត្តាវយវេ កល្យាណត្តយំ ទស្សេត្វា សកលេបិ សុត្តេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកានុសន្ធិកស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ នាតិពហុវិភាគំ យថានុសន្ធិនា ឯកានុសន្ធិកំ ¶ សន្ធាយ ‘‘ឯកានុសន្ធិកស្សា’’តិ អាហ. ឥតរស្មិំ បន តេនេវ ធម្មវិភាគេន អាទិមជ្ឈបរិយោសានា លព្ភន្តីតិ ‘‘អនេកានុសន្ធិកស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. និទានន្តិ អានន្ទត្ថេរេន ឋបិតំ កាលទេសទេសកបរិសាទិអបទិសនលក្ខណំ និទានគន្ថំ. ឥទមវោចាតិ និគមនំ ឧបលក្ខណមេវ ‘‘ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្ត’’ន្តិ និគមនស្សបិ គហេតព្ពតោ. សង្គីតិការកេហិ ឋបិតានិបិ ហិ និទាននិគមនានិ សត្ថុ ទេសនាយ អនុវិធានតោ តទន្តោគធានេវាតិ វេទិតព្ពំ. អន្តេ អនុសន្ធីតិ សព្ពបច្ឆិមោ អនុសន្ធិ.

‘‘សីលសមាធិវិបស្សនា’’តិអាទិនា សាសនស្ស ឥធ បដិបត្តិធម្មតំ វិភាវេតិ. វិនយដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សាសនធម្មោ’’តិ វុត្តត្តា –

‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;

សចិត្តបរិយោទបនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ. (ទី. និ. ២.៩០; ធ. ប. ១៨៣; នេត្តិ. ៣០, ៥០, ១១៦, ១២៤);

ឯវំ ¶ វុត្តស្ស សត្ថុសាសនស្ស បកាសកោ បរិយត្តិធម្មោ ឯវ សីលាទិអត្ថវសេន កល្យាណត្តយវិភាវនេ វុត្តោ. ឥធ បន បដិបត្តិយេវ. តេន វក្ខតិ ‘‘ឥធ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អធិប្បេត’’ន្តិ. សីលសមាធិវិបស្សនា អាទិ នាម សាសនសម្បត្តិភូតានំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មានំ មូលភាវតោ. កុសលានំ ធម្មានន្តិ អនវជ្ជធម្មានំ. ទិដ្ឋីតិ វិបស្សនា, អវិនាភាវតោ បនេត្ថ សមាធិគ្គហណំ. មហាវគ្គសំយុត្តេ ពាហិយសុត្តបទមិទំ (សំ. និ. ៥.៣៨១). កាមំ សុត្តេ អរិយមគ្គស្ស អន្តទ្វយវិគមេន តេសំ មជ្ឈិមបដិបទាភាវោ វុត្តោ, មជ្ឈិមភាវសាមញ្ញតោ បន សម្មាបដិបត្តិយា អារម្ភនិប្ផត្តីនំ មជ្ឈិមភាវស្សាបិ សាធកភាវេ យុត្តន្តិ អាហ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ, មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធាតិ ឯវំ វុត្តោ អរិយមគ្គោ មជ្ឈំ នាមា’’តិ, សីលសមាធិវិបស្សនាសង្ខាតានំ អារម្ភានំ, ផលនិព្ពានសង្ខាតានញ្ច និប្ផត្តីនំ វេមជ្ឈភាវតោ អរិយមគ្គោ មជ្ឈំ នាមាតិ អធិប្បាយោ. សឧបាទិសេសនិព្ពានធាតុវសេន ផលំ បរិយោសានំ នាម, អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុវសេន បន និព្ពានំ. សាសនបរិយោសានា ហិ និព្ពានធាតុ. មគ្គស្ស និប្ផត្តិ ផលវសេន, និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ ច ហោតិ តតោ បរំ កត្តព្ពាភាវតោតិ វា ឯវំ វុត្តំ. ឥទានិ តេសំ ទ្វិន្នម្បិ សាសនស្ស បរិយោសានតំ អាគមេន សាធេតុំ ‘‘ឯតទត្ថំ ឥទ’’ន្តិអាទិមាហ. ឯតទេវ ¶ ផលំ អត្ថោ យស្សាតិ ឯតទត្ថំ. ព្រាហ្មណាតិ បិង្គលកោច្ឆព្រាហ្មណំ ភគវា អាលបតិ. ឥទញ្ហិ មជ្ឈិមាគមេ មូលបណ្ណាសកេ ចូឡសារោបមសុត្ត (ម. និ. ១.៣១២ អាទយោ) បទំ. ឯតទេវ ផលំ សារំ យស្សាតិ ឯតំសារំ និគ្គហិតាគមេន. តថា ឯតំបរិយោសានំ. និព្ពានោគធន្តិ និព្ពានន្តោគធំ. អាវុសោ វិសាខាតិ ធម្មទិន្នាយ ថេរិយា វិសាខគហបតិមាលបនំ. ឥទញ្ហិ ចូឡវេទល្លសុត្តេ (ម. និ. ១.៤៦០ អាទយោ) ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជន’’ន្តិអាទិសទ្ទន្តរសន្និធានតោ ‘‘ឥធ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អធិប្បេត’’ន្តិ វុត្តំ.

ឯវំ សទ្ទបពន្ធវសេន ទេសនាយ កល្យាណត្តយវិភាគំ ទស្សេត្វា តទត្ថវសេនបិ ទស្សេន្តោ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិមាហ. អត្ថតោបិ ហិ តស្សាធិប្បេតភាវំ ហិ-សទ្ទេន សមត្ថេតិ. តថា សមត្ថនមុខេន ច អត្ថវសេន កល្យាណត្តយវិភាគំ ទស្សេតីតិ. អត្ថតោ បនេតំ ទស្សេន្តោ យោ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ កតវិធិ សទ្ទបពន្ធោ គាថាសុត្តវសេន វវត្ថិតោ បរិយត្តិធម្មោយេវ ឥធ ទេសនាតិ វុត្តោ, តស្ស ចត្ថោ វិសេសតោ សីលាទិ ឯវាតិ អាហ ‘‘អាទិម្ហិ សីល’’ន្តិអាទិ. វិសេសកថនញ្ហេតំ. សាមញ្ញតោ បន សីលគ្គហណេន សសម្ភារសីលំ គហិតំ, តថា មគ្គគ្គហណេន សសម្ភារមគ្គោតិ អត្ថត្តយវសេន អនវសេសតោ បរិយត្តិអត្ថំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ. ឥតរថា ហិ កល្យាណត្តយវិភាគោ អសព្ពសាធារណោ សិយា. ឯត្ថ ច សីលមូលកត្តា សាសនស្ស សីលេន អាទិកល្យាណតា វុត្តា, សាសនសម្បត្តិយា វេមជ្ឈភាវតោ មគ្គេន មជ្ឈេកល្យាណតា. និព្ពានាធិគមតោ ¶ ឧត្តរិ ករណីយាភាវតោ និព្ពានេន បរិយោសានកល្យាណតា. តេនាតិ សីលាទិទស្សនេន. អត្ថវសេន ហិ ឥធ ទេសនាយ អាទិកល្យាណាទិភាវោ វុត្តោ. ‘‘តស្មា’’តិអាទិ យថាវុត្តានុសារេន សោតូនមនុសាសនីទស្សនំ.

ឯសាតិ យថាវុត្តាការេន កថនា. កថិកសណ្ឋិតីតិ ធម្មកថិកស្ស សណ្ឋានំ កថនវសេន សមវដ្ឋានំ.

វណ្ណនា អត្ថវិវរណា, បសំសនា វា. ន សោ សាត្ថំ ទេសេតិ និយ្យានត្ថវិរហតោ តស្សា ទេសនាយ. តស្មាតិ ចតុសតិបដ្ឋានាទិនិយ្យានត្ថទេសនតោ. ឯកព្យញ្ជនាទិយុត្តាតិ សិថិលធនិតាទិភេទេសុ ទសសុ ¶ ព្យញ្ជនេសុ ឯកប្បការេនេវ, ទ្វិប្បការេនេវ វា ព្យញ្ជនេន យុត្តា ទមិឡភាសា វិយ. សព្ពនិរោដ្ឋព្យញ្ជនាតិ វិវដករណតាយ ឱដ្ឋេ អផុសាបេត្វា ឧច្ចារេតព្ពតោ សព្ពថា ឱដ្ឋផុសនរហិតវិមុត្តព្យញ្ជនា កិរាតភាសា វិយ. សព្ពវិស្សដ្ឋព្យញ្ជនាតិ សព្ពស្សេវ វិស្សជ្ជនីយយុត្តតាយ សព្ពថា វិស្សគ្គព្យញ្ជនា សវរភាសា វិយ. សព្ពនិគ្គហិតព្យញ្ជនាតិ សព្ពស្សេវ សានុសារតាយ សព្ពថា ពិន្ទុសហិតព្យញ្ជនា បារសិកាទិមិលក្ខុភាសា វិយ. ឯវំ ‘‘ទមិឡកិរាតសវរមិលក្ខូនំ ភាសា វិយា’’តិ ឥទំ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. មិលក្ខូតិ ច បារសិកាទយោ. សព្ពាបេសា ព្យញ្ជនេកទេសវសេនេវ បវត្តិយា អបរិបុណ្ណព្យញ្ជនាតិ វុត្តំ ‘‘ព្យញ្ជនបារិបូរិយា អភាវតោ អព្យញ្ជនា នាមា’’តិ.

ឋានករណានិ សិថិលានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពមក្ខរំ បញ្ចសុ វគ្គេសុ បឋមតតិយំ សិថិលំ. តានិ អសិថិលានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពមក្ខរំ តេស្វេវ ទុតិយចតុត្ថំ ធនិតំ. ទ្វិមត្តកាលមក្ខរំ ទីឃំ. ឯកមត្តកាលំ រស្សំ.

បមាណំ ឯកមត្តស្ស, និមីសុមីសតោ’ ព្រវុំ;

អង្គុលិផោដកាលស្ស, បមាណេនាបិ អព្រវុំ.

សញ្ញោគបរំ, ទីឃញ្ច គរុកំ. អសំយោគបរំ រស្សំ លហុកំ. ឋានករណានិ និគ្គហេត្វា អវិវដេន មុខេន ឧច្ចារេតព្ពំ និគ្គហិតំ. បរបទេន សម្ពជ្ឈិត្វា ឧច្ចារេតព្ពំ សម្ពន្ធំ. តថា អសម្ពជ្ឈិតព្ពំ វវត្ថិតំ. ឋានករណានិ វិស្សដ្ឋានិ កត្វា វិវដេន មុខេន ឧច្ចារេតព្ពំ វិមុត្តំ. ទសធាតិអាទីសុ ឯវំ សិថិលាទិវសេន ព្យញ្ជនពុទ្ធិសង្ខាតស្ស អក្ខរុប្បាទកចិត្តស្ស ទសហិ បការេហិ ព្យញ្ជនានំ បភេទោតិ អត្ថោ. សព្ពានិ ហិ អក្ខរានិ ចិត្តសមុដ្ឋានានិ, យថាធិប្បេតត្ថស្ស ¶ ច ព្យញ្ជនតោ បកាសនតោ ព្យញ្ជនានីតិ, ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា វា ករណភូតាយ ព្យញ្ជនានំ ទសធា បភេទោតិបិ យុជ្ជតិ.

អមក្ខេត្វាតិ អមិលេច្ឆេត្វា អវិនាសេត្វា, អហាបេត្វាតិ អត្ថោ. តទត្ថមាហ ‘‘បរិបុណ្ណព្យញ្ជនមេវ កត្វា’’តិ, យមត្ថំ ភគវា ញាបេតុំ ឯកគាថំ, ឯកវាក្យម្បិ ទេសេតិ, តមត្ថំ បរិមណ្ឌលបទព្យញ្ជនាយ ឯវ ទេសនាយ ទេសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មាតិ បរិបុណ្ណព្យញ្ជនធម្មទេសនតោ ¶ . កេវលសទ្ទោ ឥធ អនវសេសវាចកោ. ន អវោមិស្សតាទិវាចកោតិ អាហ ‘‘សកលាធិវចន’’ន្តិ. បរិបុណ្ណន្តិ សព្ពសោ បុណ្ណំ. តំ បនត្ថតោ ឩនាធិកនិសេធនន្តិ វុត្តំ ‘‘អនូនាធិកវចន’’ន្តិ. តត្ថ យទត្ថំ ទេសិតោ, តស្ស សាធកត្តា អនូនតា វេទិតព្ពា, តព្ពិធុរស្ស បន អសាធកត្តា អនធិកតា. ឧបនេតព្ពស្ស វា វោទានត្ថស្ស អវុត្តស្ស អភាវតោ អនូនតា, អបនេតព្ពស្ស សំកិលេសត្ថស្ស វុត្តស្ស អភាវតោ អនធិកតា. សកលន្តិ សព្ពភាគវន្តំ. បរិបុណ្ណន្តិ សព្ពសោ បុណ្ណមេវ. តេនាហ ‘‘ឯកទេសេនាបិ អបរិបុណ្ណា នត្ថី’’តិ. អបរិសុទ្ធា ទេសនា ហោតិ តណ្ហាយ សំកិលិដ្ឋត្តា. លោកេហិ តណ្ហាយ អាមសិតព្ពតោ លោកាមិសា, ចីវរាទយោ បច្ចយា, តេសុ អគធិតចិត្តតាយ លោកាមិសនិរបេក្ខោ. ហិតផរណេនាតិ ហិតតោ ផរណេន ហិតូបសំហារេន វិសេសនភូតេន. មេត្តាភាវនាយ ករណភូតាយ មុទុហទយោ. ឧល្លុម្បនសភាវសណ្ឋិតេនាតិ សកលសំកិលេសតោ, វដ្ដទុក្ខតោ ច ឧទ្ធរណាការសណ្ឋិតេន, ការុញ្ញាធិប្បាយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ទស្សាមិ, ឯវញ្ច ទស្សាមី’’តិ សមាទាតព្ពដ្ឋេន ទានំ វតំ. បណ្ឌិតបញ្ញត្តតាយ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មំ, ព្រហ្មានំ វា សេដ្ឋានំ ចរិយន្តិ ទានមេវ ព្រហ្មចរិយំ. មច្ឆរិយលោភាទិនិគ្គហណេន សមាចិណ្ណត្តា ទានមេវ សុចិណ្ណំ. ឥទ្ធីតិ ទេវិទ្ធិ. ជុតីតិ បភា, អានុភាវោ វា. ពលវីរិយូបបត្តីតិ មហតា ពលេន, វីរិយេន ច សមន្នាគមោ. នាគាតិ វរុណនាគរាជានំ វិធុរបណ្ឌិតស្ស អាលបនំ.

ទានបតីតិ ទានសាមិនោ. ឱបានភូតន្តិ ឧទកតិត្ថមិវ ភូតំ.

ធីរាតិ សោ វិធុរបណ្ឌិតមាលបតិ.

មធុស្សវោតិ មធុរសសន្ទនំ. បុញ្ញន្តិ បុញ្ញផលំ, ការណវោហារេន វុត្តំ. ព្រហ្មំ, ព្រហ្មានំ វា ចរិយន្តិ ព្រហ្មចរិយំ, វេយ្យាវច្ចំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ.

តិត្តិរិយន្តិ ¶ តិត្តិរសកុណរាជេន ភាសិតំ.

អញ្ញត្រ តាហីតិ បរទារភូតាហិ វជ្ជេត្វា. អម្ហន្តិ អម្ហាកំ.

តបស្សី ¶ , លូខោ, ជេគុច្ឆី, បវិវិត្តោតិ ចតុព្ពិធស្ស ទុក្ករស្ស កតត្តា ចតុរង្គសមន្នាគតំ. សុទន្តិ និបាតមត្តំ. លោមហំសនសុត្តំ មជ្ឈិមាគមេ មូលបណ្ណាសកេ, ‘‘មហាសីហនាទសុត្ត’’ន្តិបិ (ម. និ. ១.១៤៦) តំ វទន្តិ.

ឥទ្ធន្តិ សមិទ្ធំ. ផីតន្តិ ផុល្លិតំ. វិត្ថារិកន្តិ វិត្ថារភូតំ. ពាហុជញ្ញន្តិ ពហូហិ ជនេហិ និយ្យានិកភាវេន ញាតំ. បុថុភូតន្តិ ពហុភូតំ. យាវ ទេវមនុស្សេហីតិ ឯត្ថ ទេវលោកតោ យាវ មនុស្សលោកា សុបកាសិតន្តិ អធិប្បាយវសេន បាសាទិកសុត្តដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៧០) វុត្តំ, យាវ ទេវា ច មនុស្សា ចាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា សិក្ខត្តយសង្គហំ សកលសាសនំ ឥធ ‘‘ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ អធិប្បេតំ, តស្មា. ‘‘ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ ឥមិនា សមានាធិករណានិ សព្ពបទានិ យោជេត្វា អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតី’’តិអាទិមាហ. ‘‘ឯវំ ទេសេន្តោ ចា’’តិ ហិ ឥមិនា ព្រហ្មចរិយសទ្ទេន ធម្មសទ្ទាទីនំ សមានត្ថតំ ទស្សេតិ, ‘‘ធម្មំ ទេសេតី’’តិ វត្វាបិ ‘‘ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតី’’តិ វចនំ សរូបតោ អត្ថប្បកាសនត្ថន្តិ ច វិភាវេតិ.

១៩១. វុត្តប្បការសម្បទន្តិ យថាវុត្តអាទិកល្យាណតាទិប្បភេទគុណសម្បទំ. ទូរសមុស្សារិតមានស្សេវ សាសនេ សម្មាបដិបត្តិ សម្ភវតិ, ន មានជាតិកស្សាតិ វុត្តំ ‘‘និហតមានត្តា’’តិ. ឧស្សន្នត្តាតិ ពហុលភាវតោ. ភោគរូបាទិវត្ថុកា មទា សុប្បហេយ្យា ហោន្តិ និមិត្តស្ស អនវដ្ឋានតោ, ន តថា កុលវិជ្ជាទិមទា និមិត្តស្ស សមវដ្ឋានតោ. តស្មា ខត្តិយព្រាហ្មណកុលីនានំ បព្ពជិតានម្បិ ជាតិវិជ្ជំ និស្សាយ មានជប្បនំ ទុប្បជហន្តិ អាហ ‘‘យេភុយ្យេន…បេ… មានំ ករោន្តី’’តិ. វិជាតិតាយាតិ វិបរីតជាតិតាយ, ហីនជាតិតាយាតិ អត្ថោ. យេភុយ្យេន ឧបនិស្សយសម្បន្នា សុជាតិកា ឯវ, ន ទុជ្ជាតិកាតិ ឯវំ វុត្តំ. បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោន្តីតិ សីលេ បតិដ្ឋហិតុំ ន ឧស្សហន្តិ, សុវិសុទ្ធំ កត្វា សីលំ រក្ខិតុំ ន សក្កោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. សីលមេវ ហិ សាសនេ បតិដ្ឋា, បតិដ្ឋាតុន្តិ វា សច្ចបដិវេធេន លោកុត្តរាយ បតិដ្ឋាយ បតិដ្ឋាតុំ. សា ហិ និប្បរិយាយតោ សាសនេ បតិដ្ឋា នាម.

ឯវំ ព្យតិរេកតោ អត្ថំ វត្វា អន្វយតោបិ វទតិ ‘‘គហបតិទារកា បនា’’តិអាទិនា. កច្ឆេហិ ¶ សេទំ មុញ្ចន្តេហីតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ. តថា បិដ្ឋិយា លោណំ បុប្ផមានាយាតិ, សេទំ មុញ្ចន្តកច្ឆា ¶ លោណំ បុប្ផមានបិដ្ឋិកា ហុត្វា, តេហិ វា បការេហិ លក្ខិតាតិ អត្ថោ. ភូមិំ កសិត្វាតិ ភូមិយា កស្សនតោ, ខេត្តូបជីវនតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តាទិសស្សាតិ ជាតិមន្តូបនិស្សយស្ស. ទុព្ពលំ មានំ. ពលវំ ទប្បំ. កម្មន្តិ បរិកម្មំ. ‘‘ឥតរេហី’’តិអាទិនា ‘‘ឧស្សន្នត្តា’’តិ ហេតុបទំ វិវរតិ. ‘‘ឥតី’’តិ វត្វា តទបរាមសិតព្ពំ ទស្សេតិ ‘‘និហតមានត្តា’’តិអាទិនា, ឥតិសទ្ទោ វា និទស្សនេ, ឯវំ យថាវុត្តនយេនាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ឦទិសេសុ.

បច្ចាជាតោតិ ឯត្ថ អាការោ ឧបសគ្គមត្តន្តិ អាហ ‘‘បតិជាតោ’’តិ. បរិសុទ្ធន្តិ រាគាទីនំ អច្ចន្តមេវ បហានទីបនតោ និរុបក្កិលេសតាយ សព្ពថា សុទ្ធំ. ធម្មស្ស សាមី តទុប្បាទកដ្ឋេន, ធម្មេន វា សទេវកស្ស លោកស្ស សាមីតិ ធម្មស្សាមី. សទ្ធន្តិ បោថុជ្ជនិកសទ្ធាវសេន សទ្ទហនំ. វិញ្ញូជាតិកានញ្ហិ ធម្មសម្បត្តិគហណបុព្ពិកា សទ្ធាសិទ្ធិ ចតូសុ បុគ្គលេសុ ធម្មប្បមាណធម្មប្បសន្នបុគ្គលភាវតោ. ‘‘យោ ឯវំ ស្វាក្ខាតធម្មោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ សទ្ធំ បដិលភតិ. យោជនសតន្តរេបិ វា បទេសេ. ជាយម្បតិកាតិ ជានិបតិកា. កាមំ ‘‘ជាយម្បតិកា’’តិ វុត្តេយេវ ឃរសាមិកឃរសាមិនីវសេន ទ្វិន្នមេវ គហណំ វិញ្ញាយតិ, យស្ស បន បុរិសស្ស អនេកា បជាបតិយោ, តស្ស វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. ឯកាយបិ តាវ សំវាសោ សម្ពាធោយេវាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ទ្វេ’’តិ វុត្តំ. រាគាទិនា កិញ្ចនំ, ខេត្តវត្ថាទិនា បលិពោធនំ, តទុភយេន សហ វត្តតីតិ សកិញ្ចនបលិពោធនោ, សោយេវត្ថោ តថា. រាគោ ឯវ រជោ, តទាទិកា ទោសមោហរជា. វុត្តញ្ហិ ‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតី’’តិអាទិ (មហានិ. ២០៩; ចូឡនិ. ៧៤) អាគមនបថតាបិ ឧដ្ឋានដ្ឋានតា ឯវាតិ ទ្វេបិ សំវណ្ណនា ឯកត្ថា, ព្យញ្ជនមេវ នានំ. អលគ្គនដ្ឋេនាតិ អសជ្ជនដ្ឋេន អប្បដិពន្ធសភាវេន. រូបកវសេន, តទ្ធិតវសេន វា អព្ភោកាសោតិ ទស្សេតុំ វិយ-សទ្ទគ្គហណំ. ឯវំ អកុសលកុសលប្បវត្តីនំ ឋានាឋានភាវេន ឃរាវាសបព្ពជ្ជានំ សម្ពាធព្ភោកាសតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កុសលប្បវត្តិយា ឯវ អដ្ឋានដ្ឋានភាវេន តេសំ តព្ភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. រជានំ សន្និបាតដ្ឋានំ វិយាតិ សម្ពន្ធោ.

វិសុំ វិសុំ បទុទ្ធារមកត្វា សមាសតោ អត្ថវណ្ណនា សង្ខេបកថា. ឯកម្បិ ទិវសន្តិ ឯកទិវសមត្តម្បិ. អខណ្ឌំ កត្វាតិ ទុក្កដមត្តស្សាបិ អនាបជ្ជនេន ¶ អឆិទ្ទំ កត្វា. ចរិមកចិត្តន្តិ ចុតិចិត្តំ. កិលេសមលេនាតិ តណ្ហាសំកិលេសាទិមលេន. អមលីនន្តិ អសំកិលិដ្ឋំ. បរិយោទាតដ្ឋេន និម្មលភាវេន សង្ខំ វិយ លិខិតំ ធោតន្តិ សង្ខលិខិតំ. អត្ថមត្តំ បន ¶ ទស្សេតុំ ‘‘លិខិតសង្ខសទិស’’ន្តិ វុត្តំ. ធោតសង្ខសប្បដិភាគន្តិ តទត្ថស្សេវ វិវរណំ. អបិច លិខិតំ សង្ខំ សង្ខលិខិតំ យថា ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ, តស្សទិសត្តា បន ឥទំ សង្ខលិខិតន្តិបិ ទស្សេតិ, ភាវនបុំសកញ្ចេតំ. អជ្ឈាវសតាតិ ឯត្ថ អធិ-សទ្ទេន កម្មប្បវចនីយេន យោគតោ ‘‘អគារ’’ន្តិ ឯតំ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘អគារមជ្ឈេ’’តិ. យំ នូន យទិ បន បព្ពជេយ្យំ, សាធុ វតាតិ សម្ពន្ធោ. កសាយេន រត្តានិ កាសាយានីតិ ទស្សេតិ ‘‘កសាយរសបីតតាយា’’តិ ឥមិនា. កស្មា ចេតានិ គហិតានីតិ អាហ ‘‘ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តានំ អនុច្ឆវិកានី’’តិ. អច្ឆាទេត្វាតិ វោហារវចនមត្តំ, បរិទហិត្វាតិ អត្ថោ, តញ្ច ខោ និវាសនបារុបនវសេន. អគារវាសោ អគារំ ឧត្តរបទលោបេន, តស្ស ហិតំ វុឌ្ឍិអាវហំ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ. តំ អនគារិយន្តិ តស្មិំ អនគារិយេ.

១៩២. សហស្សតោតិ កហាបណសហស្សតោ. ភោគក្ខន្ធោ ភោគរាសិ. អាពន្ធនដ្ឋេនាតិ ‘‘បុត្តោ នត្តា បនត្តា’’តិអាទិនា បេមវសេន បរិច្ឆេទំ កត្វា ពន្ធនដ្ឋេន, ឯតេន អាពន្ធនត្ថោ បរិវដ្ដ-សទ្ទោតិ ទស្សេតិ. អថ វា បិតាមហបិតុបុត្តាទិវសេន បរិវត្តនដ្ឋេន បរិវដ្ដោតិបិ យុជ្ជតិ. ‘‘អម្ហាកមេតេ’’តិ ញាយន្តីតិ ញាតយោ.

១៩៣. បាតិមោក្ខសំវរេន បិហិតកាយវចីទ្វារោ សមានោ តេន សំវរេន ឧបេតោ នាមាតិ កត្វា ‘‘បាតិមោក្ខសំវរេន សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តំ. អាចារគោចរានំ វិត្ថារោ វិភង្គដ្ឋកថាទីសុ (វិភ. អដ្ឋ. ៥០៣) គហេតព្ពោ. ‘‘អាចារគោចរសម្បន្នោ’’តិអាទិ ច តស្សេវ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតភាវស្ស បច្ចយទស្សនំ. អណុសទិសតាយ អប្បមត្តកំ ‘‘អណូ’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អប្បមត្តកេសូ’’តិ. អសញ្ចិច្ច អាបន្នអនុខុទ្ទកាបត្តិវសេន, សហសា ឧប្បន្នអកុសលចិត្តុប្បាទវសេន ច អប្បមត្តកតា. ភយទស្សីតិ ភយទស្សនសីលោ. សម្មាតិ អវិបរីតំ, សុន្ទរំ វា, តព្ភាវោ ច សក្កច្ចំ យាវជីវំ អវីតិក្កមវសេន. ‘‘សិក្ខាបទេសូ’’តិ វុត្តេយេវ តទវយវភូតំ ¶ ‘‘សិក្ខាបទំ សមាទាយ សិក្ខតី’’តិ អត្ថស្ស គម្យមានត្តា កម្មបទំ ន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘តំ តំ សិក្ខាបទ’’ន្តិ, តំ តំ សិក្ខាកោដ្ឋាសំ, សិក្ខាយ វា អធិគមុបាយំ, តស្សា វា និស្សយន្តិ អត្ថោ.

ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិអាទិវចនេ. អាចារគោចរគ្គហណេនេវាតិ ‘‘អាចារគោចរសម្បន្នោ’’តិ វចនេនេវ. តេនាហ ‘‘កុសលេ កាយកម្មវចីកម្មេ គហិតេបី’’តិ. ន ហិ អាចារគោចរសទ្ទមត្តេន កុសលកាយវចីកម្មគ្គហណំ សម្ភវតិ, ឥមិនា បុនរុត្តិតាយ ចោទនាលេសំ ទស្សេតិ. តស្សាតិ អាជីវបារិសុទ្ធិសីលស្ស. ឧប្បត្តិទ្វារទស្សនត្ថន្តិ ឧប្បត្តិយា កាយវចីវិញ្ញត្តិសង្ខាតស្ស ¶ ទ្វារស្ស កម្មាបទេសេន ទស្សនត្ថំ, ឯតេន យថាវុត្តចោទនាយ សោធនំ ទស្សេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សិទ្ធេបិ សតិ បុនារម្ភោ និយមាយ វា ហោតិ, អត្ថន្តរពោធនាយ វា, ឥធ បន អត្ថន្តរំ ពោធេតិ, តស្មា ឧប្បត្តិទ្វារទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ. កុសលេនាតិ ច សព្ពសោ អនេសនបហានតោ អនវជ្ជេន. កថំ តេន ឧប្បត្តិទ្វារទស្សនន្តិ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ. កាយវចីទ្វារេសុ ឧប្បន្នេន អនវជ្ជេន កាយកម្មវចីកម្មេន សមន្នាគតត្តា បរិសុទ្ធាជីវោតិ អធិប្បាយោ. តទុភយមេវ ហិ អាជីវហេតុកំ អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ.

ឥទានិ សុត្តន្តរេន សំសន្ទិតុំ ‘‘មុណ្ឌិកបុត្តសុត្តន្តវសេន វា ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ អាហ. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ សុត្តន្តរសំសន្ទនាសង្ខាតអត្ថន្តរវិកប្បនត្ថោ. មុណ្ឌិកបុត្តសុត្តន្តំ នាម មជ្ឈិមាគមវរេ មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ, យំ ‘‘សមណមុណ្ឌិកបុត្តសុត្ត’’ន្តិបិ វទន្តិ. តត្ថ ថបតីតិ បញ្ចកង្គំ នាម វឌ្ឍកិំ ភគវា អាលបតិ. ថបតិ-សទ្ទោ ហិ វឌ្ឍកិបរិយាយោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា ‘‘កតមេ ច ថបតិ កុសលា សីលា? កុសលំ កាយកម្មំ កុសលំ វចីកម្ម’’ន្តិ សីលស្ស កុសលកាយកម្មវចីកម្មភាវំ ទស្សេត្វា ‘‘អាជីវបារិសុទ្ធម្បិ ខោ អហំ ថបតិ សីលស្មិំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ២.២៦៥) ឯវំ បវត្តាយ មុណ្ឌិកបុត្តសុត្តទេសនាយ ‘‘កាយកម្មវចីកម្មេន សមន្នាគតោ កុសលេនា’’តិ សីលស្ស កុសលកាយកម្មវចីកម្មភាវំ ទស្សេត្វា ‘‘បរិសុទ្ធាជីវោ’’តិ ឯវំ បវត្តា អយំ សាមញ្ញផលសុត្តទេសនា ឯកសង្គហា អញ្ញទត្ថុ សំសន្ទតិ សមេតិ យថា តំ គង្គោទកេន យមុនោទកំ, តស្មា ឦទិសីបិ ភគវតោ ទេសនាវិភូតិ អត្ថេវាតិ ¶ . សីលស្មិំ វទាមីតិ សីលន្តិ វទាមិ, សីលស្មិំ វា អាធារភូតេ អន្តោគធំ បរិយាបន្នំ, និទ្ធារណសមុទាយភូតេ វា ឯកំ សីលន្តិ វទាមិ.

តិវិធេនាតិ ចូឡសីលមជ្ឈិមសីលមហាសីលតោ តិវិធេន. ‘‘មនច្ឆដ្ឋេសូ’’តិ ឥមិនា កាយបញ្ចមានមេវ គហណំ និវត្តេតិ. ឧបរិ និទ្ទេសេ វក្ខមានេសុ សត្តសុ ឋានេសុ. តិវិធេនាតិ ចតូសុ បច្ចេកំ យថាលាភយថាពលយថាសារុប្បតាវសេន តិព្ពិធេន.

ចូឡមជ្ឈិមមហាសីលវណ្ណនា

១៩៤-២១១. ឯវន្តិ ‘‘សោ ឯវំ បព្ពជិតោ សមានោ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតី’’តិអាទិនា នយេន. ‘‘សីលស្មិ’’ន្តិ ឥទំ និទ្ធារណេ ភុម្មំ តតោ ឯកស្ស និទ្ធារណីយត្តាតិ អាហ ‘‘ឯកំ សីល’’ន្តិ. អបិច ឥមិនា អាធារេ ភុម្មំ ទស្សេតិ សមុទាយស្ស អវយវាធិដ្ឋានត្តា យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ. ‘‘ឥទ’’ន្តិ បទេន កត្វត្ថវសេន សមានាធិករណំ ភុម្មវចនស្ស ¶ កត្វត្ថេ បវត្តនតោ យថា ‘‘វនប្បគុម្ពេ យថ ផុសិតគ្គេ’’តិ (ខុ. បា. ៦.១៣; សុ. និ. ២៣៦) ទស្សេតិ ‘‘បច្ចត្តវចនត្ថេ វា ឯតំ ភុម្ម’’ន្តិ ឥមិនា. អយមេវត្ថោតិ បច្ចត្តវចនត្ថោ ឯវ. ព្រហ្មជាលេតិ ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនាយំ, (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧) ព្រហ្មជាលសុត្តបទេ វា. សំវណ្ណនាវសេន វុត្តនយេនាតិ អត្ថោ. ‘‘ឥទមស្ស ហោតិ សីលស្មិ’’ន្តិ ឯត្ថ មហាសីលបរិយោសានេន និទ្ធារិយមានស្ស អភាវតោ បច្ចត្តវចនត្ថោយេវ សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘ឥទំ អស្ស សីលំ ហោតីតិ អត្ថោ’’តិ, តតោយេវ ច បាឡិយំ អបិគ្គហណមកតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២១២. អត្តានុវាទបរានុវាទទណ្ឌភយាទីនិ អសំវរមូលកានិ ភយានិ. ‘‘សីលស្សាសំវរតោតិ សីលស្ស អសំវរណតោ, សីលសំវរាភាវតោតិ អត្ថោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៨០) អាចរិយេន វុត្តំ, ‘‘យទិទំ សីលសំវរតោ’’តិ បន បទស្ស ‘‘យំ ឥទំ ភយំ សីលសំវរតោ ភវេយ្យា’’តិ អត្ថវចនតោ, ‘‘សីលសំវរហេតុ ភយំ ន សមនុបស្សតី’’តិ ច អត្ថស្ស ឧបបត្តិតោ សីលសំវរតោ សីលសំវរហេតូតិ អត្ថោយេវ សម្ភវតិ. ‘‘យំ ឥទំ ភយំ សីលសំវរតោ ភវេយ្យា’’តិ ហិ បាឋោបិ ទិស្សតិ. ‘‘សំវរតោ’’តិ ហេតុំ វត្វា តទធិគមិតអត្ថវសេន ‘‘អសំវរមូលកស្ស ភយស្ស អភាវា’’តិបិ ហេតុំ ¶ វទតិ. យថាវិធានវិហិតេនាតិ យថាវិធានំ សម្បាទិតេន. ខត្តិយាភិសេកេនាតិ ខត្តិយភាវាវហេន អភិសេកេន. មុទ្ធនិ អវសិត្តោតិ មត្ថកេយេវ អភិសិត្តោ. ឯត្ថ ច ‘‘យថាវិធានវិហិតេនា’’តិ ឥមិនា បោរាណកាចិណ្ណវិធានសមង្គិតាសង្ខាតំ ឯកំ អង្គំ ទស្សេតិ, ‘‘ខត្តិយាភិសេកេនា’’តិ ឥមិនា ខត្តិយភាវាវហតាសង្ខាតំ, ‘‘មុទ្ធនិ អវសិត្តោ’’តិ ឥមិនា មុទ្ធនិយេវ អភិសិញ្ចិតភាវសង្ខាតំ. ឥតិ តិវង្គសមន្នាគតោ ខត្តិយាភិសេកោ វុត្តោ ហោតិ. យេន អភិសិត្តរាជូនំ រាជានុភាវោ សមិជ្ឈតិ. កេន បនាយមត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ? បោរាណកសត្ថាគតនយេន. វុត្តញ្ហិ អគ្គញ្ញសុត្តដ្ឋកថាយំ មហាសម្មតាភិសេកវិភាវនាយ ‘‘តេ បនស្ស ខេត្តសាមិនោ តីហិ សង្ខេហិ អភិសេកម្បិ អកំសូ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៣១) មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយញ្ច មហាសីហនាទសុត្តវណ្ណនាយំ វុត្តំ ‘‘មុទ្ធាវសិត្តេនាតិ តីហិ សង្ខេហិ ខត្តិយាភិសេកេន មុទ្ធនិ អភិសិត្តេនា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៦០) សីហឡដ្ឋកថាយម្បិ ចូឡសីហនាទសុត្តវណ្ណនាយំ ‘‘បឋមំ តាវ អភិសេកំ គណ្ហន្តានំ រាជូនំ សុវណ្ណមយាទីនិ តីណិ សង្ខានិ ច គង្គោទកញ្ច ខត្តិយកញ្ញញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិអាទិ វុត្តំ.

អយំ បន តត្ថាគតនយេន អភិសេកវិធានវិនិច្ឆយោ – អភិសេកមង្គលត្ថញ្ហិ អលង្កតបដិយត្តស្ស មណ្ឌបស្ស អន្តោកតស្ស ឧទុម្ពរសាខមណ្ឌបស្ស មជ្ឈេ សុប្បតិដ្ឋិតេ ឧទុម្ពរភទ្ទបីឋម្ហិ អភិសេការហំ អភិជច្ចំ ខត្តិយំ និសីទាបេត្វា បឋមំ តាវ មង្គលាភរណភូសិតា ¶ ជាតិសម្បន្នា ខត្តិយកញ្ញា គង្គោទកបុណ្ណំ សុវណ្ណមយសាមុទ្ទិកទក្ខិណាវដ្ដសង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ តំ សព្ពេបិ ខត្តិយគណា អត្តានមារក្ខត្ថំ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ ខត្តិយគណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ, ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ. តតោ បុន បុរោហិតោបិ បោរោហិច្ចឋានានុរូបាលង្ការេហិ អលង្កតបដិយត្តោ គង្គោទកបុណ្ណំ រជតមយំ សង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា តស្ស សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ តំ សព្ពេបិ ព្រាហ្មណគណា ¶ អត្តានមារក្ខត្ថំ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ ព្រាហ្មណគណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ, ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ. តតោ បុន សេដ្ឋិបិ សេដ្ឋិដ្ឋានភូសនភូសិតោ គង្គោទកបុណ្ណំ រតនមយំ សង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា តស្ស សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ តំ សព្ពេបិ គហបតិគណា អត្តានមារក្ខត្ថំ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ គហបតិគណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ, ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ. តេ បន តស្ស ឯវំ វទន្តា ‘‘សចេ ត្វំ អម្ហាកំ វចនានុរូបំ រជ្ជំ ករិស្សសិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ករិស្សសិ, តវ មុទ្ធា សត្តធា ផលតូ’’តិ ឯវំ រញ្ញោ អភិសបន្តិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. វឌ្ឍកីសូករជាតកាទីហិ ចាយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ, អភិសេកោបករណានិបិ សមន្តបាសាទិកាទីសុ (បារា. អដ្ឋ. ១.តតិយសង្គីតិកថា) គហេតព្ពានីតិ.

យស្មា និហតបច្ចាមិត្តោ, តស្មា ន សមនុបស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. អនវជ្ជតា កុសលភាវេនាតិ អាហ ‘‘កុសលំ សីលបទដ្ឋានេហី’’តិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កុសលសីលបទដ្ឋានា អវិប្បដិសារបាមោជ្ជបីតិបស្សទ្ធិធម្មា, អវិប្បដិសារាទិនិមិត្តញ្ច ឧប្បន្នំ ចេតសិកសុខំ បដិសំវេទេតិ, ចេតសិកសុខសមុដ្ឋានេហិ ច បណីតរូបេហិ ផុដ្ឋសរីរស្ស ឧប្បន្នំ កាយិកសុខន្តិ.

ឥន្ទ្រិយសំវរកថាវណ្ណនា

២១៣. សាមញ្ញស្ស ¶ វិសេសាបេក្ខតាយ ឥធាធិប្បេតោបិ វិសេសោ តេន អបរិច្ចត្តោ ឯវ ហោតីតិ អាហ ‘‘ចក្ខុសទ្ទោ កត្ថចិ ពុទ្ធចក្ខុម្ហិ វត្តតី’’តិអាទិ. វិជ្ជមានមេវ ហិ អភិធេយ្យភាវេន វិសេសត្ថំ វិសេសន្តរនិវត្តនេន វិសេសសទ្ទោ វិភាវេតិ, ន អវិជ្ជមានំ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. អញ្ញេហិ អសាធារណំ ពុទ្ធានមេវ ចក្ខុ ទស្សនន្តិ ¶ ពុទ្ធចក្ខុ, អាសយានុសយញាណំ, ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណញ្ច. សមន្តតោ សព្ពសោ ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខូតិ សមន្តចក្ខុ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. តថូបមន្តិ បព្ពតមុទ្ធូបមំ, ធម្មមយំ បាសាទន្តិ សម្ពន្ធោ. សុមេធ សមន្តចក្ខុ ត្វំ ជនតមវេក្ខស្សូតិ អត្ថោ. អរិយមគ្គត្តយបញ្ញាតិ ហេដ្ឋិមារិយមគ្គត្តយបញ្ញា. ‘‘ធម្មចក្ខុ នាម ហេដ្ឋិមា តយោ មគ្គា, តីណិ ច ផលានី’’តិ សឡាយតនវគ្គដ្ឋកថាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៤.៤១៨) វុត្តំ, ឥធ បន មគ្គេហេវ ផលានិ សង្គហេត្វា ទស្សេតិ. ចតុសច្ចសង្ខាតេ ធម្មេ ចក្ខូតិ ហិ ធម្មចក្ខុ. បញ្ញាយេវ ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខូតិ បញ្ញាចក្ខុ, បុព្ពេនិវាសាសវក្ខយញាណំ. ទិព្ពចក្ខុម្ហីតិ ទុតិយវិជ្ជាយ. ឥធាតិ ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា’’តិ ឥមស្មិំ បាឋេ. អយន្តិ ចក្ខុសទ្ទោ. ‘‘បសាទចក្ខុវោហារេនា’’តិ ឥមិនា ឥធ ចក្ខុសទ្ទោ ចក្ខុបសាទេយេវ និប្បរិយាយតោ វត្តតិ, បរិយាយតោ បន និស្សយវោហារេន និស្សិតស្ស វត្តព្ពតោ ចក្ខុវិញ្ញាណេបិ យថា ‘‘មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តី’’តិ ទស្សេតិ. ឥធាបិ សសម្ភារកថា អវសិដ្ឋាតិ កត្វា សេសបទេសុបីតិ បិ-សទ្ទគ្គហណំ, ‘‘ន និមិត្តគ្គាហី’’តិអាទិបទេសុបីតិ អត្ថោ. វិវិធំ អសនំ ខេទនំ ព្យាសេកោ, កិលេសោ ឯវ ព្យាសេកោ, តេន វិរហិតោ តថា, វិរហិតតា ច អសម្មិស្សតា, អសម្មិស្សភាវោ ច សម្បយោគាភាវតោ បរិសុទ្ធតាតិ អាហ ‘‘អសម្មិស្សំ បរិសុទ្ធ’’ន្តិ, កិលេសទុក្ខេន អវោមិស្សំ, តតោ ច សុវិសុទ្ធន្តិ អត្ថោ. សតិ ច សុវិសុទ្ធេ ឥន្ទ្រិយសំវរេ នីវរណេសុ បធានភូតបាបធម្មវិគមេន អធិចិត្តានុយោគោ ហត្ថគតោ ឯវ ហោតិ, តស្មា អធិចិត្តសុខមេវ ‘‘អព្យាសេកសុខ’’ន្តិ វុច្ចតីតិ ទស្សេតិ ‘‘អធិចិត្តសុខ’’ន្តិ ឥមិនា.

សតិសម្បជញ្ញកថាវណ្ណនា

២១៤. សមន្តតោ បការេហិ, បកដ្ឋំ វា សវិសេសំ ជានាតីតិ សម្បជានោ, តស្ស ភាវោ សម្បជញ្ញំ, តថាបវត្តញាណំ, តស្ស វិភជនំ សម្បជញ្ញភាជនីយំ, តស្មិំ សម្បជញ្ញភាជនីយម្ហិ. ‘‘គមន’’ន្តិ ឥមិនា អភិក្កមនំ អភិក្កន្តន្តិ ភាវសាធនមាហ. តថា បដិក្កមនំ បដិក្កន្តន្តិ វុត្តំ ‘‘និវត្តន’’ន្តិ. គមនញ្ចេត្ថ និវត្តេត្វា, អនិវត្តេត្វា ច គមនំ, និវត្តនំ បន ¶ និវត្តិមត្តមេវ, អញ្ញមញ្ញមុបាទានកិរិយាមត្តញ្ចេតំ ទ្វយំ. កថំ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘គមនេ’’តិអាទិ. អភិហរន្តោតិ គមនវសេន កាយំ ឧបនេន្តោ. បដិនិវត្តេន្តោតិ ¶ តតោ បុន និវត្តេន្តោ. អបនាមេន្តោតិ អបក្កមនវសេន បរិណាមេន្តោ. អាសនស្សាតិ បីឋកាទិអាសនស្ស. បុរិមអង្គាភិមុខោតិ អដនិកាទិបុរិមាវយវាភិមុខោ. សំសរន្តោតិ សំសប្បន្តោ. បច្ឆិមអង្គបទេសន្តិ អដនិកាទិបច្ឆិមាយវប្បទេសំ. បច្ចាសំសរន្តោតិ បដិអាសប្បន្តោ. ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនា និបន្នស្សេវ អភិមុខំ សំសប្បនបដិអាសប្បនានិ ទស្សេតិ. ឋាននិសជ្ជាសយនេសុ ហិ យោ គមនវិធុរោ កាយស្ស បុរតោ អភិហារោ, សោ អភិក្កមោ. បច្ឆតោ អបហារោ បដិក្កមោតិ លក្ខណំ.

សម្បជាននំ សម្បជានំ, តេន អត្តនា កត្តព្ពកិច្ចស្ស ករណសីលោ សម្បជានការីតិ អាហ ‘‘សម្បជញ្ញេន សព្ពកិច្ចការី’’តិ. ‘‘សម្បជញ្ញមេវ វា ការី’’តិ ឥមិនា សម្បជានស្ស ករណសីលោ សម្បជានការីតិ ទស្សេតិ. ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ ទុតិយវិកប្បស្ស សមត្ថនំ. ‘‘សម្បជញ្ញ’’ន្តិ ច ឥមិនា សម្បជាន-សទ្ទស្ស សម្បជញ្ញបរិយាយតា វុត្តា. តថា ហិ អាចរិយានន្ទត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘សមន្តតោ, សម្មា, សមំ វា បជាននំ សម្បជានំ, តទេវ សម្បជញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. មូលដី. ២.៥២៣) អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – យថា អតិក្កន្តាទីសុ អសម្មោហំ ឧប្បាទេតិ, តថា សម្បជានស្ស ការោ ករណំ សម្បជានការោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ សម្បជានការីតិ.

ធម្មតោ វឌ្ឍិសង្ខាតេន អត្ថេន សហ វត្តតីតិ សាត្ថកំ, អភិក្កន្តាទិ, សាត្ថកស្ស សម្បជាននំ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ. សប្បាយស្ស អត្តនោ បតិរូបស្ស សម្បជាននំ សប្បាយសម្បជញ្ញំ. អភិក្កមាទីសុ ភិក្ខាចារគោចរេ, អញ្ញត្ថ ច បវត្តេសុ អវិជហិតកម្មដ្ឋានសង្ខាតេ គោចរេ សម្បជាននំ គោចរសម្បជញ្ញំ. សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ហិ ឯកសេសនយេន វា គោចរសទ្ទោ តទត្ថទ្វយេបិ បវត្តតិ. អតិក្កមាទីសុ អសម្មុយ្ហនសង្ខាតំ អសម្មោហមេវ សម្បជញ្ញំ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ. ចិត្តវសេនេវាតិ ចិត្តស្ស វសេនេវ, ចិត្តវសមនុគតេនេវាតិ អត្ថោ. បរិគ្គហេត្វាតិ តុលយិត្វា តីរេត្វា, បដិសង្ខាយាតិ អត្ថោ. សង្ឃទស្សនេនេវ ឧបោសថបវារណាទិអត្ថាយ គមនំ សង្គហិតំ. អាទិសទ្ទេន កសិណបរិកម្មាទីនំ សង្គហោ. សង្ខេបតោ វុត្តំ តទត្ថមេវ វិវរិតុំ ‘‘ចេតិយំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. អរហត្តំ បាបុណាតីតិ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោ ឯស. សមថវិបស្សនុប្បាទនម្បិ ហិ ភិក្ខុនោ វឌ្ឍិយេវ. តត្ថាតិ អសុភារម្មណេ. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. អាមិសតោតិ ¶ ចីវរាទិអាមិសបច្ចយតោ. កស្មាតិ អាហ ‘‘តំ និស្សាយា’’តិអាទិ.

តស្មិន្តិ ¶ សាត្ថកសម្បជញ្ញវសេន បរិគ្គហិតអត្ថេ. យស្មា បន ធម្មតោ វឌ្ឍិយេវ អត្ថោ នាម, តស្មា យំ ‘‘សាត្ថក’’ន្តិ អធិប្បេតំ គមនំ, តំ សព្ពម្បិ សប្បាយមេវាតិ សិយា អវិសេសេន កស្សចិ អាសង្កាតិ តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘ចេតិយទស្សនំ តាវា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. មហាបូជាយាតិ មហតិយា បូជាយ, ពហូនំ បូជាទិវសេតិ វុត្តំ ហោតិ. ចិត្តកម្មរូបកានី វិយាតិ ចិត្តកម្មកតបដិមាយោ វិយ, យន្តបយោគេន វា នានប្បការវិចិត្តកិរិយា បដិមាយោ វិយ. តត្រាតិ តាសុ បរិសាសុ. អស្សាតិ ភិក្ខុនោ. អសមបេក្ខនំ នាម គេហស្សិតអញ្ញាណុបេក្ខាវសេន អារម្មណស្ស អយោនិសោ គហណំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ឧប្បជ្ជតិ ឧបេក្ខា ពាលស្ស មូឡ្ហស្ស បុថុជ្ជនស្សា’’តិអាទិ (ម. និ. ៣.៣០៨) មាតុគាមសម្ផស្សវសេន កាយសំសគ្គាបត្តិ. ហត្ថិអាទិសម្មទ្ទេន ជីវិតន្តរាយោ. វិសភាគរូបទស្សនាទិនា ព្រហ្មចរិយន្តរាយោ. ‘‘ទសទ្វាទសយោជនន្តរេ បរិសា សន្និបតន្តី’’តិអាទិនា វុត្តប្បការេនេវ. មហាបរិសបរិវារានន្តិ កទាចិ ធម្មស្សវនាទិអត្ថាយ ឥត្ថិបុរិសសម្មិស្សបរិវារេ សន្ធាយ វុត្តំ.

តទត្ថទីបនត្ថន្តិ អសុភទស្សនស្ស សាត្ថកភាវសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស ទីបនត្ថំ. បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ បដិវចនទានវសេន ភិក្ខូនំ អនុវត្តនកថា អាចិណ្ណា, តស្មា បដិវចនស្ស អទានវសេន អននុវត្តនកថា តស្ស ទុតិយា នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ទ្វេ កថា នាម ន កថិតបុព្ពា’’តិ. ទ្វេ កថាតិ ហិ វចនករណាករណកថា. តត្ថ វចនករណកថាយេវ កថិតបុព្ពា, ទុតិយា ន កថិតបុព្ពា. តស្មា សុព្ពចត្តា បដិវចនមទាសីតិ អត្ថោ.

ឯវន្តិ ឥមិនា. ‘‘សចេ បន ចេតិយស្ស មហាបូជាយា’’តិអាទិកំ សព្ពម្បិ វុត្តប្បការំ បច្ចាមសតិ, ន ‘‘បុរិសស្ស មាតុគាមាសុភ’’ន្តិអាទិកមេវ. បរិគ្គហិតំ សាត្ថកំ, សប្បាយញ្ច យេន សោ បរិគ្គហិតសាត្ថកសប្បាយោ, តស្ស, តេន យថានុបុព្ពិកំ សម្បជញ្ញបរិគ្គហណំ ទស្សេតិ. វុច្ចមានយោគកម្មស្ស បវត្តិដ្ឋានតាយ ភាវនាយ អារម្មណំ កម្មដ្ឋានំ, តទេវ ភាវនាយ ¶ វិសយភាវតោ គោចរន្តិ អាហ ‘‘កម្មដ្ឋានសង្ខាតំ គោចរ’’ន្តិ. ឧគ្គហេត្វាតិ យថា ឧគ្គហនិមិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ឧគ្គហកោសល្លស្ស សម្បាទនវសេន ឧគ្គហណំ កត្វា. ភិក្ខាចារគោចរេតិ ភិក្ខាចារសង្ខាតេ គោចរេ, អនេន កម្មដ្ឋានេ, ភិក្ខាចារេ ច គោចរសទ្ទោតិ ទស្សេតិ.

ឥធាតិ សាសនេ. ហរតីតិ កម្មដ្ឋានំ បវត្តនវសេន នេតិ, យាវ បិណ្ឌបាតបដិក្កមា អនុយុញ្ជតីតិ អត្ថោ. ន បច្ចាហរតីតិ អាហារូបយោគតោ យាវ ទិវាឋានុបសង្កមនា កម្មដ្ឋានំ ន បដិនេតិ. តត្ថាតិ តេសុ ចតូសុ ភិក្ខូសុ. អាវរណីយេហីតិ នីវរណេហិ. បគេវាតិ បាតោយេវ ¶ . សរីរបរិកម្មន្តិ មុខធោវនាទិសរីរបដិជគ្គនំ. ទ្វេ តយោ បល្លង្កេតិ ទ្វេ តយោ និសជ្ជាវារេ. ឩរុពទ្ធាសនញ្ហេត្ថ បល្លង្កោ. ឧសុមន្តិ ទ្វេ តីណិ ឧណ្ហាបនានិ សន្ធាយ វុត្តំ. កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិត្វាតិ តទហេ មូលភូតំ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិត្វា. កម្មដ្ឋានសីសេនេវាតិ កម្មដ្ឋានមុខេនេវ, កម្មដ្ឋានមវិជហន្តោ ឯវាតិ វុត្តំ ហោតិ, តេន ‘‘បតោបិ អចេតនោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២១៤; ម. និ. អដ្ឋ. ១.២០៩; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.១៦៨; វិភ. អដ្ឋ. ៥២៣) វក្ខមានំ កម្មដ្ឋានំ, យថាបរិហរិយមានំ វា អវិជហិត្វាតិ ទស្សេតិ.

គន្ត្វាតិ បាបុណិត្វា. ពុទ្ធានុស្សតិកម្មដ្ឋានំ ចេ, តទេវ និបច្ចការសាធនំ. អញ្ញញ្ចេ, អនិបច្ចការករណមិវ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ’’តិអាទិ វុត្តំ. អតព្ពិសយេន តំ ឋបេត្វា. ‘‘មហន្តំ ចេតិយំ ចេ’’តិអាទិនា កម្មដ្ឋានិកស្ស មូលកម្មដ្ឋានមនសិការស្ស បបញ្ចាភាវទស្សនំ. អញ្ញេន បន តថាបិ អញ្ញថាបិ វន្ទិតព្ពមេវ. តថេវាតិ តិក្ខត្តុមេវ. បរិភោគចេតិយតោ សារីរិកចេតិយំ គរុតរន្តិ កត្វា ‘‘ចេតិយំ វន្ទិត្វា’’តិ បុព្ពកាលកិរិយាវសេន វុត្តំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ចេតិយំ ពាធយមានា ពោធិសាខា ហរិតព្ពា’’តិ, (ម. និ. អដ្ឋ. ៤.១២៨; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៧៥; វិភ. អដ្ឋ. ៨០៩) អយំ អាចរិយស្ស មតិ, ‘‘ពោធិយង្គណំ បត្តេនាបី’’តិ បន វចនតោ យទិ ចេតិយង្គណតោ គតេ ភិក្ខាចារមគ្គេ ពោធិយង្គណំ ភវេយ្យ, សាបិ វន្ទិតព្ពាតិ មគ្គានុក្កមេនេវ ‘‘ចេតិយំ វន្ទិត្វា’’តិ បុព្ពកាលកិរិយាវចនំ, ន តុ គរុកាតព្ពតានុក្កមេន. ឯវញ្ហិ សតិ ពោធិយង្គណំ បឋមំ បត្តេនាបិ ពោធិំ វន្ទិត្វា ចេតិយំ វន្ទិតព្ពំ, ឯកមេវ បត្តេនាបិ តទេវ វន្ទិតព្ពំ, តទុភយម្បិ ¶ អប្បត្តេន ន វន្ទិតព្ពន្តិ អយមត្ថោ សុវិញ្ញាតោ ហោតិ. ភិក្ខាចារគតមគ្គេន ហិ បត្តដ្ឋានេ កត្តព្ពអន្តរាវត្តទស្សនមេតំ, ន បន ធុវវត្តទស្សនំ. បុព្ពេ ហេស កតវត្តោយេវ. តេនាហ ‘‘បគេវ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណវត្តំ កត្វា’’តិអាទិ. ពុទ្ធគុណានុស្សរណវសេនេវ ពោធិអាទិបរិភោគចេតិយេបិ និបច្ចករណំ ឧបបន្នន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សម្មុខា វិយ និបច្ចការំ ទស្សេត្វា’’តិ ឥមិនា. បដិសាមិតដ្ឋានន្តិ សោបានមូលភាវសាមញ្ញេន វុត្តំ, ពុទ្ធារម្មណបីតិវិសយភូតចេតិយង្គណពោធិយង្គណតោ ពាហិរដ្ឋានំ បត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

គាមសមីបេតិ គាមូបចារេ. តាវ បញ្ហំ វា បុច្ឆន្តិ, ធម្មំ វា សោតុកាមា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ជនសង្គហត្ថន្តិ ‘‘មយិ អកថេន្តេ ឯតេសំ កោ កថេស្សតី’’តិ ធម្មានុគ្គហេន មហាជនស្ស សង្គហណត្ថំ. អដ្ឋកថាចរិយានំ វចនំ សមត្ថេតុំ ‘‘ធម្មកថា ហិ កម្មដ្ឋានវិនិមុត្តា នាម នត្ថី’’តិ វុត្តំ. តស្មាតិ យស្មា ¶ ‘‘ធម្មកថា នាម កាតព្ពាយេវា’’តិ អដ្ឋកថាចរិយា វទន្តិ, យស្មា វា ធម្មកថា កម្មដ្ឋានវិនិមុត្តា នាម នត្ថិ, តស្មា ធម្មកថំ កថេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អាចរិយានន្ទត្ថេរេន (វិភ. មូលដី. ៥២៣) បន ‘‘តស្មា’’តិ ឯតស្ស ‘‘កថេតព្ពាយេវាតិ វទន្តី’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ វុត្តោ. កម្មដ្ឋានសីសេនេវាតិ អត្តនា បរិហរិយមានំ កម្មដ្ឋានំ អវិជហនវសេន, តទនុគុណំយេវ ធម្មកថំ កថេត្វាតិ អត្ថោ, ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. អនុមោទនំ កត្វាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘កម្មដ្ឋានសីសេនេវា’’តិ អធិការោ. តត្ថាតិ គាមតោ និក្ខមនដ្ឋានេយេវ.

‘‘បោរាណកភិក្ខូ’’តិអាទិនា បោរាណកាចិណ្ណទស្សនេន យថាវុត្តមត្ថំ ទឡ្ហំ ករោតិ. សម្បត្តបរិច្ឆេទេនេវាតិ ‘‘បរិចិតោ អបរិចិតោ’’តិអាទិវិភាគំ អកត្វា សម្បត្តកោដិយា ឯវ, សមាគមមត្តេនេវាតិ អត្ថោ. អានុភាវេនាតិ អនុគ្គហពលេន. ភយេតិ បរចក្កាទិភយេ. ឆាតកេតិ ទុព្ភិក្ខេ.

‘‘បច្ឆិមយាមេបិ និសជ្ជាចង្កមេហិ វីតិនាមេត្វា’’តិអាទិនា វុត្តប្បការំ. ករោន្តស្សាតិ ករមានស្សេវ, អនាទរេ ចេតំ សាមិវចនំ. កម្មជតេជោតិ គហណិំ សន្ធាយាហ. បជ្ជលតីតិ ឧណ្ហភាវំ ជនេតិ. តតោយេវ ឧបាទិន្នកំ គណ្ហាតិ, សេទា មុច្ចន្តិ. កម្មដ្ឋានំ វីថិំ នារោហតិ ¶ ខុទាបរិស្សមេន កិលន្តកាយស្ស សមាធានាភាវតោ. អនុបាទិន្នំ ឱទនាទិវត្ថុ. ឧបាទិន្នំ ឧទរបដលំ. អន្តោកុច្ឆិយញ្ហិ ឱទនាទិវត្ថុស្មិំ អសតិ កម្មជតេជោ ឧដ្ឋហិត្វា ឧទរបដលំ គណ្ហាតិ, ‘‘ឆាតោស្មិ, អាហារំ មេ ទេថា’’តិ វទាបេតិ, ភុត្តកាលេ ឧទរបដលំ មុញ្ចិត្វា វត្ថុំ គណ្ហាតិ, អថ សត្តោ ឯកគ្គោ ហោតិ, យតោ ‘‘ឆាយារក្ខសោ វិយ កម្មជតេជោ’’តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ. សោ បគេវាតិ ឯត្ថ ‘‘តស្មា’’តិ សេសោ. គោរូបានន្តិ គុន្នំ, គោសមូហានំ វា, វជតោ គោចរត្ថាយ និក្ខមនវេលាយមេវាតិ អត្ថោ. វុត្តវិបរីតនយេន ឧបាទិន្នកំ មុញ្ចិត្វា អនុបាទិន្នកំ គណ្ហាតិ. អន្តរាភត្តេតិ ភត្តស្ស អន្តរេ, យាវ ភត្តំ ន ភុញ្ជតិ, តាវាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘កម្មដ្ឋានសីសេន អាហារញ្ច បរិភុញ្ជិត្វា’’តិ. អវសេសដ្ឋានេតិ យាគុយា អគ្គហិតដ្ឋានេ. តតោតិ ភុញ្ជនតោ. បោង្ខានុបោង្ខន្តិ កម្មដ្ឋានានុបដ្ឋានស្ស អនវច្ឆេទទស្សនមេតំ, ឧត្តរុត្តរិន្តិ អត្ថោ, យថា បោង្ខានុបោង្ខំ បវត្តាយ សរបដិបាដិយា អនវច្ឆេទោ, ឯវមេតស្សាបិ កម្មដ្ឋានុបដ្ឋានស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឯទិសា ចា’’តិអាទិនា តថា កម្មដ្ឋានមនសិការស្សាបិ សាត្ថកភាវំ ទស្សេតិ. អាសនន្តិ និសជ្ជាសនំ.

និក្ខិត្តធុរោតិ ភាវនានុយោគេ អនុក្ខិត្តធុរោ អនារទ្ធវីរិយោ. វត្តបដិបត្តិយា អបរិបូរណេន ¶ សព្ពវត្តានិ ភិន្ទិត្វា. បញ្ចវិធចេតោខីលវិនិពន្ធចិត្តោតិ បញ្ចវិធេន ចេតោខីលេន, វិនិពន្ធេន ច សម្បយុត្តចិត្តោ. វុត្តញ្ហិ មជ្ឈិមាគមេ ចេតោខីលសុត្តេ –

‘‘កតមស្ស បញ្ច ចេតោខីលា អប្បហីនា ហោន្តិ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ សត្ថរិ កង្ខតិ, ធម្មេ កង្ខតិ, សង្ឃេ កង្ខតិ, សិក្ខាយ កង្ខតិ, សព្រហ្មចារីសុ កុបិតោ ហោតី’’តិ, (ម. និ. ១.១៨៥)

‘‘កតមស្ស បញ្ច ចេតសោ វិនិពន្ធា អសមុច្ឆិន្នា ហោន្តិ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ កាមេ អវីតរាគោ ហោតិ, កាយេ អវីតរាគោ ហោតិ, រូបេ អវីតរាគោ ហោតិ, យាវទត្ថំ ឧទរាវទេហកំ ភុញ្ជិត្វា សេយ្យសុខំ បស្សសុខំ មិទ្ធសុខំ អនុយុត្តោ វិហរតិ, អញ្ញតរំ ទេវនិកាយំ បណិធាយ ព្រហ្មចរិយំ ចរតី’’តិ (ម. និ. ១.១៨៦). ច –

វិត្ថារោ ¶ . អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២១៥) បន បញ្ចវិធចេតោវិនិពន្ធចិត្តភាវោយេវ បទេកទេសមុល្លិង្គេត្វា ទស្សិតោ. ចិត្តស្ស កចវរខាណុកភាវោ ហិ ចេតោខីលោ, ចិត្តំ ពន្ធិត្វា មុដ្ឋិយំ វិយ កត្វា គណ្ហនភាវោ ចេតសោ វិនិពន្ធោ. បឋមោ ចេត្ថ វិចិកិច្ឆាទោសវសេន, ទុតិយោ លោភវសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ចរិត្វាតិ វិចរិត្វា. កម្មដ្ឋានវិរហវសេន តុច្ឆោ.

ភាវនាសហិតមេវ ភិក្ខាយ គតំ, បច្ចាគតញ្ច យស្សាតិ គតបច្ចាគតិកំ, តទេវ វត្តំ, តស្ស វសេន. អត្តកាមាតិ អត្តនោ ហិតសុខមិច្ឆន្តា, ធម្មច្ឆន្ទវន្តោតិ អត្ថោ. ធម្មោ ហិ ហិតំ, សុខញ្ច តន្និមិត្តកន្តិ. អថ វា វិញ្ញូនំ អត្តតោ និព្ពិសេសត្តា, អត្តភាវបរិយាបន្នត្តា ច ធម្មោ អត្តា នាម, តំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អត្តកាមា. អធុនា បន អត្ថកាមាតិ ហិតវាចកេន អត្ថសទ្ទេន បាឋោ ទិស្សតិ, ធម្មសញ្ញុត្តំ ហិតមិច្ឆន្តា, ហិតភូតំ វា ធម្មមិច្ឆន្តាតិ តស្សត្ថោ. ឥណដ្ដាតិ ឥណេន បីឡិតា. តថា សេសបទទ្វយេបិ. ឯត្ថាតិ សាសនេ.

ឧសភំ នាម វីសតិ យដ្ឋិយោ, គាវុតំ នាម អសីតិ ឧសភា. តាយ សញ្ញាយាតិ តាទិសាយ បាសាណសញ្ញាយ, កម្មដ្ឋានមនសិការេន ‘‘ឯត្តកំ ឋានមាគតា’’តិ ជានន្តា គច្ឆន្តីតិ អធិប្បាយោ. នន្តិ កិលេសំ. កម្មដ្ឋានវិប្បយុត្តចិត្តេន បាទុទ្ធារណមកត្ថុកាមតោ តិដ្ឋតិ, បច្ឆាគតោ បន ឋិតិមនតិក្កមិតុកាមតោ. សោតិ ឧប្បន្នកិលេសោ ភិក្ខុ. អយន្តិ បច្ឆាគតោ ¶ . ឯតន្តិ បរស្ស ជាននំ. តត្ថេវាតិ បតិដ្ឋិតដ្ឋានេយេវ. សោយេវ នយោតិ ‘‘អយំ ភិក្ខូ’’តិអាទិកា យោ បតិដ្ឋានេ វុត្តោ, សោ ឯវ និសជ្ជាយបិ នយោ. បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តានំ ឆិន្នភត្តភាវភយេនាបិ យោនិសោមនសិការំ បរិព្រូហេតីតិ ឥទម្បិ បរស្ស ជាននេនេវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បុរិមបាទេយេវាតិ បឋមំ កម្មដ្ឋានវិប្បយុត្តចិត្តេន ឧទ្ធរិតបាទវឡញ្ជេយេវ. ឯតីតិ គច្ឆតិ. ‘‘អាលិន្ទកវាសី មហាផុស្សទេវត្ថេរោ វិយា’’តិអាទិនា អដ្ឋានេយេវេតំ កថិតំ. ‘‘ក្វាយំ ឯវំ បដិបន្នបុព្ពោ’’តិ អាសង្កំ និវត្តេតិ.

មទ្ទន្តាតិ ធញ្ញករណដ្ឋានេ សាលិសីសាទីនិ មទ្ទន្តា. អស្សាតិ ថេរស្ស, ឧភយាបេក្ខវចនមេតំ. អស្ស អរហត្តប្បត្តទិវសេ ចង្កមនកោដិយន្តិ ច ¶ . អធិគមប្បិច្ឆតាយ វិក្ខេបំ កត្វា, និពន្ធិត្វា ច បដិជានិត្វាយេវ អារោចេសិ.

បឋមំ តាវាតិ បទសោភនត្ថំ បរិយាយវចនំ. មហាបធានន្តិ ភគវតោ ទុក្ករចរិយំ, អម្ហាកំ អត្ថាយ លោកនាថេន ឆព្ពស្សានិ កតំ ទុក្ករចរិយំ ‘‘ឯវាហំ យថាពលំ បូជេស្សាមី’’តិ អត្ថោ. បដិបត្តិបូជាយេវ ហិ បសត្ថតរា សត្ថុបូជា, ន តថា អាមិសបូជា. ឋានចង្កមមេវាតិ អធិដ្ឋាតព្ពឥរិយាបថវសេន វុត្តំ, ន ភោជនកាលាទីសុ អវស្សំ កត្តព្ពនិសជ្ជាយ បដិក្ខេបវសេន. ឯវសទ្ទេន ហិ ឥតរាយ និសជ្ជាយ, សយនស្ស ច និវត្តនំ ករោតិ. វិប្បយុត្តេន ឧទ្ធដេ បដិនិវត្តេន្តោតិ សម្បយុត្តេន ឧទ្ធរិតបាទេយេវ បុន ឋបនំ សន្ធាយាហ. ‘‘គាមសមីបំ គន្ត្វា’’តិ វត្វា តទត្ថំ វិវរតិ ‘‘គាវី នូ’’តិអាទិនា. កច្ឆកន្តរតោតិ ឧបកច្ឆន្តរតោ, ឧបកច្ឆេ លគ្គិតកមណ្ឌលុតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧទកគណ្ឌូសន្តិ ឧទកាវគណ្ឌការកំ. កតិនំ តិថីនំ បូរណី កតិមី, ‘‘បញ្ចមី នុ ខោ បក្ខស្ស, អដ្ឋមី’’តិអាទិនា ទិវសំ វា បុច្ឆិតោតិ អត្ថោ. អនារោចនស្ស អកត្តព្ពត្តា អារោចេតិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ សព្ពេហេវ បក្ខគណនំ ឧគ្គហេតុ’’ន្តិអាទិ (មហាវ. ១៥៦).

‘‘ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេតី’’តិ វុត្តនយេន. តត្ថាតិ គាមទ្វារេ. និដ្ឋុភនន្តិ ឧទកនិដ្ឋុភនដ្ឋានំ. តេសូតិ មនុស្សេសុ. ញាណចក្ខុសម្បន្នត្តា ចក្ខុមា. ឦទិសោតិ សុសម្មដ្ឋចេតិយង្គណាទិកោ. វិសុទ្ធិបវារណន្តិ ខីណាសវភាវេន បវារណំ.

វីថិំ ឱតរិត្វា ឥតោ ចិតោ ច អនោលោកេត្វា បឋមមេវ វីថិយោ សល្លក្ខេតព្ពាតិ អាហ ‘‘វីថិយោ សល្លក្ខេត្វា’’តិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘បាសាទិកេន អភិក្កន្តេន បដិក្កន្តេនា’’តិអាទិ ¶ (បារា. ៤៣២). តំ គមនំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ចា’’តិអាទិមាហ. ‘‘ន ហិ ជវេន បិណ្ឌបាតិយធុតង្គំ នាម កិញ្ចិ អត្ថី’’តិ ឥមិនា ជវេន គមនេ លោលុប្បចារិតា វិយ អសារុប្បតំ ទស្សេតិ. ឧទកសកដន្តិ ឧទកសារសកដំ. តញ្ហិ វិសមភូមិភាគប្បត្តំ និច្ចលមេវ កាតុំ វដ្ដតិ. តទនុរូបន្តិ ភិក្ខាទានានុរូបំ. ‘‘អាហារេ បដិកូលសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាគមិស្សតិ. រថស្ស អក្ខានំ តេលេន អព្ភញ្ជនំ, វណស្ស លេបនំ, បុត្តមំសស្ស ខាទនញ្ច តិធា ឧបមា យស្ស អាហរណស្សាតិ តថា. អដ្ឋង្គសមន្នាគតន្តិ ‘‘យាវទេវ ¶ ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា, យាបនាយា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣; ២.២៤, ៣៨៧; សំ. និ. ៤.១២០; អ. និ. ៦.៥៨; ៥.៩; វិភ. ៥១៨; មហានិ. ២០៦) វុត្តេហិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ កត្វា. ‘‘នេវ ទវាយា’’តិអាទិ បន បដិក្ខេបមត្តទស្សនំ. ភត្តកិលមថន្តិ ភត្តវសេន ឧប្បន្នកិលមថំ. បុរេភត្តាទិ ទិវាវសេន វុត្តំ. បុរិមយាមាទិ រត្តិវសេន.

គតបច្ចាគតេសុ កម្មដ្ឋានស្ស ហរណំ វត្តន្តិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ហរណបច្ចាហរណសង្ខាត’’ន្តិ អាហ. ‘‘យទិ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ ហោតី’’តិ ឥទំ ‘‘ទេវបុត្តោ ហុត្វា’’តិអាទីសុបិ សព្ពត្ថ សម្ពជ្ឈិតព្ពំ. តត្ថ បច្ចេកពោធិយា ឧបនិស្សយសម្បទា កប្បានំ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ, សតសហស្សញ្ច តជ្ជា បុញ្ញញាណសម្ភារសម្ភរណំ, សាវកពោធិយា អគ្គសាវកានំ ឯកមសង្ខ្យេយ្យំ, កប្បសតសហស្សញ្ច, មហាសាវកានំ (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.វង្គីសត្ថេរគាថាវណ្ណនា វិត្ថារោ) កប្បសតសហស្សមេវ, ឥតរេសំ បន អតីតាសុ ជាតីសុ វិវដ្ដុបនិស្សយវសេន កាលនិយមមន្តរេន និព្ពត្តិតំ និព្ពេធភាគិយកុសលំ. ‘‘សេយ្យថាបី’’តិអាទិនា តស្មិំ តស្មិំ ឋានន្តរេ ឯតទគ្គដ្ឋបិតានំ ថេរានំ សក្ខិទស្សនំ. តត្ថ ថេរោ ពាហិយោ ទារុចីរិយោតិ ពាហិយវិសយេ សញ្ជាតសំវឌ្ឍតាយ ពាហិយោ, ទារុចីរបរិហរណតោ ទារុចីរិយោតិ ច សមញ្ញិតោ ថេរោ. សោ ហាយស្មា –

‘‘តស្មា តិហ តេ ពាហិយ ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតិ, សុតេ, មុតេ, វិញ្ញាតេ វិញ្ញាតមត្តំ ភវិស្សតី’តិ, ឯវញ្ហិ តេ ពាហិយ សិក្ខិតព្ពំ. យតោ ខោ តេ ពាហិយ ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតិ, សុតេ, មុតេ, វិញ្ញាតេ វិញ្ញាតមត្តំ ភវិស្សតិ, តតោ ត្វំ ពាហិយ ន តេន. យតោ ត្វំ ពាហិយ ន តេន, តតោ ពាហិយ ន តត្ថ. យតោ ត្វំ ពាហិយ ន តត្ថ, តតោ ត្វំ ពាហិយ នេវិធ ន ហុរំ ន ឧភយមន្តរេន, ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សា’តិ’’ (ឧទា. ១០).

ឯត្តកាយ ¶ ទេសនាយ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. ឯវំ សារិបុត្តត្ថេរាទីនម្បិ មហាបញ្ញតាទិទីបនានិ សុត្តបទានិ វិត្ថារតោ វត្តព្ពានិ. វិសេសតោ បន អង្គុត្តរាគមេ ឯតទគ្គសុត្តបទានិ (អ. និ. ១.១៨៨) សិខាបត្តន្តិ កោដិប្បត្តំ និដ្ឋានប្បត្តំ សព្ពថា បរិបុណ្ណតោ.

តន្តិ ¶ អសម្មុយ្ហនំ. ឯវន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានាការេន វេទិតព្ពំ. ‘‘អត្តា អភិក្កមតី’’តិ ឥមិនា ទិដ្ឋិគាហវសេន, ‘‘អហំ អភិក្កមាមី’’តិ ឥមិនា មានគាហវសេន, តទុភយស្ស បន វិនា តណ្ហាយ អប្បវត្តនតោ តណ្ហាគាហវសេនាតិ តីហិបិ មញ្ញនាហិ អន្ធពាលបុថុជ្ជនស្ស អភិក្កមេ សម្មុយ្ហនំ ទស្សេតិ. ‘‘តថា អសម្មុយ្ហន្តោ’’តិ វត្វា តទេវ អសម្មុយ្ហនំ យេន ឃនវិនិព្ភោគេន ហោតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘អភិក្កមាមី’’តិអាទិមាហ. ចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតូតិ តេនេវ អភិក្កមនចិត្តេន សមុដ្ឋានា, តំចិត្តសមុដ្ឋានិកា វា វាយោធាតុ. វិញ្ញត្តិន្តិ កាយវិញ្ញត្តិំ. ជនយមានា ឧប្បជ្ជតិ តស្សា វិការភាវតោ. ឥតីតិ តស្មា ឧប្បជ្ជនតោ. ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារវសេនាតិ កិរិយមយចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតុយា វិចលនាការសង្ខាតកាយវិញ្ញត្តិវសេន. តស្សាតិ អដ្ឋិសង្ឃាដស្ស. អភិក្កមតោតិ អភិក្កមន្តស្ស. ឱមត្តាតិ អវមត្តា លាមកប្បមាណា. វាយោធាតុតេជោធាតុវសេន ឥតរា ទ្វេ ធាតុយោ.

ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា ចេត្ថ វាយោធាតុយា អនុគតា តេជោធាតុ ឧទ្ធរណស្ស បច្ចយោ. ឧទ្ធរណគតិកា ហិ តេជោធាតុ, តេន តស្សា ឧទ្ធរណេ វាយោធាតុយា អនុគតភាវោ ហោតិ, តស្មា ឥមាសំ ទ្វិន្នមេត្ថ សាមត្ថិយតោ អធិមត្តតា, តថា អភាវតោ បន ឥតរាសំ ឱមត្តតាតិ. យស្មា បន តេជោធាតុយា អនុគតា វាយោធាតុ អតិហរណវីតិហរណានំ បច្ចយោ. កិរិយគតិកាយ ហិ វាយោធាតុយា អតិហរណវីតិហរណេសុ សាតិសយោ ព្យាបារោ, តេន តស្សា តត្ថ តេជោធាតុយា អនុគតភាវោ ហោតិ, តស្មា ឥមាសំ ទ្វិន្នមេត្ថ សាមត្ថិយតោ អធិមត្តតា, ឥតរាសញ្ច តទភាវតោ ឱមត្តតាតិ ទស្សេតិ ‘‘តថា អតិហរណវីតិហរណេសូ’’តិ ឥមិនា. សតិបិ ចេត្ថ អនុគមកានុគន្តព្ពតាវិសេសេ តេជោធាតុវាយោធាតុភាវមត្តំ សន្ធាយ តថាសទ្ទគ្គហណំ កតំ. បឋមេ ហិ នយេ តេជោធាតុយា អនុគមកតា, វាយោធាតុយា អនុគន្តព្ពតា, ទុតិយេ បន វាយោធាតុយា អនុគមកតា, តេជោធាតុយា អនុគន្តព្ពតាតិ. តត្ថ អក្កន្តដ្ឋានតោ បាទស្ស ឧក្ខិបនំ ឧទ្ធរណំ, ឋិតដ្ឋានំ អតិក្កមិត្វា បុរតោ ហរណំ អតិហរណំ. ខាណុអាទិបរិហរណត្ថំ, បតិដ្ឋិតបាទឃដ្ដនាបរិហរណត្ថំ វា បស្សេន ហរណំ ¶ វីតិហរណំ, យាវ បតិដ្ឋិតបាទោ, តាវ ហរណំ អតិហរណំ, តតោ បរំ ហរណំ វីតិហរណន្តិ វា អយមេតេសំ វិសេសោ.

យស្មា ¶ បថវីធាតុយា អនុគតា អាបោធាតុ វោស្សជ្ជនេ បច្ចយោ. គរុតរសភាវា ហិ អាបោធាតុ, តេន តស្សា វោស្សជ្ជនេ បថវីធាតុយា អនុគតភាវោ ហោតិ, តស្មា តាសំ ទ្វិន្នមេត្ថ សាមត្ថិយតោ អធិមត្តតា, ឥតរាសញ្ច តទភាវតោ ឱមត្តតាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វោស្សជ្ជនេ…បេ… ពលវតិយោ’’តិ. យស្មា បន អាបោធាតុយា អនុគតា បថវីធាតុ សន្និក្ខេបនស្ស បច្ចយោ. បតិដ្ឋាភាវេ វិយ បតិដ្ឋាបនេបិ តស្សា សាតិសយកិច្ចត្តា អាបោធាតុយា តស្សា អនុគតភាវោ ហោតិ, តថា ឃដ្ដនកិរិយាយ បថវីធាតុយា វសេន សន្និរុជ្ឈនស្ស សិជ្ឈនតោ តស្សា សន្និរុជ្ឈនេបិ អាបោធាតុយា អនុគតភាវោ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘តថា សន្និក្ខេបនសន្និរុជ្ឈនេសូ’’តិ.

អនុគមកានុគន្តព្ពតាវិសេសេបិ សតិ បថវីធាតុអាបោធាតុភាវមត្តំ សន្ធាយ តថាសទ្ទគ្គហណំ កតំ. បឋមេ ហិ នយេ បថវីធាតុយា អនុគមកតា, អាបោធាតុយា អនុគន្តព្ពតា, ទុតិយេ បន អាបោធាតុយា អនុគមកតា, បថវីធាតុយា អនុគន្តព្ពតាតិ. វោស្សជ្ជនញ្ចេត្ថ បាទស្ស ឱនាមនវសេន វោស្សគ្គោ, តតោ បរំ ភូមិអាទីសុ បតិដ្ឋាបនំ សន្និក្ខេបនំ, បតិដ្ឋាបេត្វា និម្មទ្ទនវសេន គមនស្ស សន្និរោធោ សន្និរុជ្ឈនំ.

តត្ថាតិ តស្មិំ អតិក្កមនេ, តេសុ វា យថាវុត្តេសុ ឧទ្ធរណាតិហរណវីតិហរណវោស្សជ្ជនសន្និក្ខេបនសន្និរុជ្ឈនសង្ខាតេសុ ឆសុ កោដ្ឋាសេសុ. ឧទ្ធរណេតិ ឧទ្ធរណក្ខណេ. រូបារូបធម្មាតិ ឧទ្ធរណាការេន បវត្តា រូបធម្មា, តំសមុដ្ឋាបកា ច អរូបធម្មា. អតិហរណំ ន បាបុណន្តិ ខណមត្តាវដ្ឋានតោ. សព្ពត្ថ ឯស នយោ. តត្ថ តត្ថេវាតិ យត្ថ យត្ថ ឧទ្ធរណាទិកេ ឧប្បន្នា, តត្ថ តត្ថេវ. ន ហិ ធម្មានំ ទេសន្តរសង្កមនំ អត្ថិ លហុបរិវត្តនតោ. បព្ពំ បព្ពន្តិ បរិច្ឆេទំ បរិច្ឆេទំ. សន្ធិ សន្ធីតិ គណ្ឋិ គណ្ឋិ. ឱធិ ឱធីតិ ភាគំ ភាគំ. សព្ពញ្ចេតំ ឧទ្ធរណាទិកោដ្ឋាសេ សន្ធាយ សភាគសន្តតិវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥតរោ ឯវ ហិ រូបធម្មានម្បិ បវត្តិក្ខណោ គមនយោគគមនស្សាទានំ ទេវបុត្តានំ ហេដ្ឋុបរិយេន បដិមុខំ ធាវន្តានំ សិរសិ, បាទេ ច ពន្ធខុរធារាសមាគមតោបិ សីឃតរោ, យថា តិលានំ ភិជ្ជយមានានំ បដបដាយនេន ¶ ភេទោ លក្ខីយតិ, ឯវំ សង្ខតធម្មានំ ឧប្បាទេនាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘បដបដាយន្តា’’តិ វុត្តំ, ឧប្បាទវសេន បដបដ-សទ្ទំ អករោន្តាបិ ករោន្តា វិយាតិ អត្ថោ. តិលភេទលក្ខណំ បដបដាយនំ វិយ ហិ សង្ខតភេទលក្ខណំ ឧប្បាទោ ឧប្បន្នានមេកន្តតោ ភិន្នត្តា. តត្ថាតិ អភិក្កមនេ. កោ ឯកោ អភិក្កមតិ នាភិក្កមតិយេវ. កស្ស វា ឯកស្ស អភិក្កមនំ សិយា, ន សិយា ឯវ. កស្មា? បរមត្ថតោ ហិ…បេ… ធាតូនំ សយនំ, តស្មាតិ អត្ថោ. អន្ធពាលបុថុជ្ជនសម្មូឡ្ហស្ស អត្តនោ អភិក្កមននិវត្តនញ្ហេតំ វចនំ. អថ វា ¶ ‘‘កោ ឯកោ…បេ… អភិក្កមន’’ន្តិ ចោទនាយ ‘‘បរមត្ថតោ ហី’’តិអាទិនា សោធនា វុត្តា.

តស្មិំ តស្មិំ កោដ្ឋាសេតិ យថាវុត្តេ ឆព្ពិធេបិ កោដ្ឋាសេ គមនាទិកស្ស អបច្ចាមដ្ឋត្តា. ‘‘សទ្ធិំ រូបេន ឧប្បជ្ជតេ, និរុជ្ឈតី’’តិ ច សិលោកបទេន សហ សម្ពន្ធោ. តត្ថ បឋមបទសម្ពន្ធេ រូបេនាតិ យេន កេនចិ សហុប្បជ្ជនកេន រូបេន. ទុតិយបទសម្ពន្ធេ បន ‘‘រូបេនា’’តិ ឥទំ យំ តតោ និរុជ្ឈមានចិត្តតោ ឧបរិ សត្តរសមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នំ, តទេវ តស្ស និរុជ្ឈមានចិត្តស្ស និរោធេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈនកំ សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកំ រូបំ សន្ធាយ វុត្តំ, អញ្ញថា រូបារូបធម្មា សមានាយុកា សិយុំ. យទិ ច សិយុំ, អថ ‘‘រូបំ គរុបរិណាមំ ទន្ធនិរោធ’’ន្តិអាទិ (វិភ. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថា) អដ្ឋកថាវចនេហិ, ‘‘នាហំ ភិក្ខវេ អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ លហុបរិវត្តំ, យថយិទំ ចិត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ១.៣៨) ឯវមាទិបាឡិវចនេហិ ច វិរោធោ សិយា. ចិត្តចេតសិកា ហិ សារម្មណសភាវា យថាពលំ អត្តនោ អារម្មណបច្ចយភូតមត្ថំ វិភាវេន្តោ ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា តេសំ តំសភាវនិប្ផត្តិអនន្តរំ និរោធោ, រូបធម្មា បន អនារម្មណា បកាសេតព្ពា, ឯវំ តេសំ បកាសេតព្ពភាវនិប្ផត្តិ សោឡសហិ ចិត្តេហិ ហោតិ, តស្មា ឯកចិត្តក្ខណាតីតេន សហ សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកតា រូបធម្មានមិច្ឆិតាតិ. លហុបរិវត្តនវិញ្ញាណវិសេសស្ស សង្គតិមត្តបច្ចយតាយ តិណ្ណំ ខន្ធានំ, វិសយសង្គតិមត្តតាយ ច វិញ្ញាណស្ស លហុបរិវត្តិតា, ទន្ធមហាភូតបច្ចយតាយ រូបស្ស គរុបរិវត្តិតា. យថាភូតំ នានាធាតុញាណំ ខោ បន តថាគតស្សេវ, តេន ច បុរេជាតបច្ចយោ រូបធម្មោវ វុត្តោ, បច្ឆាជាតបច្ចយោ ច តថេវាតិ រូបារូបធម្មានំ សមានក្ខណតា ន យុជ្ជតេវ, តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២១៤) វុត្តំ ¶ , តទេតំ ចិត្តានុបរិវត្តិយា វិញ្ញត្តិយា ឯកនិរោធភាវស្ស សុវិញ្ញេយ្យត្តា ឯវំ វុត្តំ. តតោ សវិញ្ញត្តិកេន បុរេតរំ សត្តរសមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នេន រូបេន សទ្ធិំ អញ្ញំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អញ្ញំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, អញ្ញំ ឧប្បជ្ជតេ ចិត្តន្តិ យោជេតព្ពំ. អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ, អញ្ញោ អត្ថក្កមោតិ. យញ្ហិ បុរិមុប្បន្នំ ចិត្តំ, តំ និរុជ្ឈន្តំ អញ្ញស្ស បច្ឆា ឧប្បជ្ជមានស្ស អនន្តរាទិបច្ចយភាវេនេវ និរុជ្ឈតិ, តថា លទ្ធបច្ចយមេវ អញ្ញម្បិ ឧប្បជ្ជតេ ចិត្តំ, អវត្ថាវិសេសតោ ចេត្ថ អញ្ញថា. យទិ ឯវំ តេសមុភិន្នំ អន្តរោ លព្ភេយ្យាតិ ចោទនំ ‘‘នោ’’តិ អបនេតុមាហ ‘‘អវីចិ មនុសម្ពន្ធោ’’តិ, យថា វីចិ អន្តរោ ន លព្ភតិ, តទេវេទន្តិ អវិសេសំ វិទូ មញ្ញន្តិ, ឯវំ អនុ អនុ សម្ពន្ធោ ចិត្តសន្តានោ, រូបសន្តានោ ច នទីសោតោវ នទិយំ ¶ ឧទកប្បវាហោ វិយ វត្តតីតិ អត្ថោ. អវីចីតិ ហិ និរន្តរតាវសេន ភាវនបុំសកវចនំ.

អភិមុខំ លោកិតំ អាលោកិតន្តិ អាហ ‘‘បុរតោបេក្ខន’’ន្តិ. យំទិសាភិមុខោ គច្ឆតិ, តិដ្ឋតិ, និសីទតិ, សយតិ វា, តទភិមុខំ បេក្ខនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យស្មា ច តាទិសមាលោកិតំ នាម ហោតិ, តស្មា តទនុគតទិសាលោកនំ វិលោកិតន្តិ អាហ ‘‘អនុទិសាបេក្ខន’’ន្តិ, អភិមុខទិសានុរូបគតេសុ វាមទក្ខិណបស្សេសុ វិវិធា បេក្ខនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ហេដ្ឋាឧបរិបច្ឆាបេក្ខនញ្ហិ ‘‘ឱលោកិតឧល្លោកិតាបលោកិតានី’’តិ គហិតានិ. សារុប្បវសេនាតិ សមណបតិរូបវសេន, ឥមិនាវ អសារុប្បវសេន ឥតរេសមគ្គហណន្តិ សិជ្ឈតិ. សម្មជ្ជនបរិភណ្ឌាទិករណេ ឱលោកិតស្ស, ឧល្លោកហរណាទីសុ ឧល្លោកិតស្ស, បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តបរិស្សយបរិវជ្ជនាទីសុ អបលោកិតស្ស ច សិយា សម្ភវោតិ អាហ ‘‘ឥមិនា វា’’តិអាទិ, ឯតេន ឧបលក្ខណមត្តញ្ចេតន្តិ ទស្សេតិ.

កាយសក្ខិន្តិ កាយេន សច្ឆិកតំ បច្ចក្ខការិនំ, សាធកន្តិ អត្ថោ. សោ ហិ អាយស្មា វិបស្សនាកាលេ ‘‘យមេវាហំ ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារតំ និស្សាយ សាសនេ អនភិរតិអាទិវិប្បការំ បត្តោ, តមេវ សុដ្ឋុ និគ្គហេស្សាមី’’តិ ឧស្សាហជាតោ ពលវហិរោត្តប្បោ, តត្ថ ច កតាធិការត្តា ឥន្ទ្រិយសំវរេ ឧក្កំសបារមិប្បត្តោ, តេនេវ នំ សត្ថា ‘‘ឯតទគ្គំ ភិក្ខវេ មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ, យទិទំ នន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២៣០) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. នន្ទស្សាតិ កត្តុត្ថេ សាមិវចនំ. ឥតីតិ ឥមិនា អាលោកនេន.

សាត្ថកតា ¶ ច សប្បាយតា ច វេទិតព្ពា អាលោកិតវិលោកិតស្សាតិ អជ្ឈាហរិត្វា សម្ពន្ធោ. តស្មាតិ កម្មដ្ឋានាវិជហនស្សេវ អាលោកិតវិលោកិតេ. គោចរសម្បជញ្ញភាវតោ ឯត្ថាតិ អាលោកិតវិលោកិតេ. អត្តនោ កម្មដ្ឋានវសេនេវាតិ ខន្ធាទិកម្មដ្ឋានវសេនេវ អាលោកនវិលោកនំ កាតព្ពំ, ន អញ្ញោ ឧបាយោ គវេសិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. កម្មដ្ឋានសីសេនេវាតិ វក្ខមានកម្មដ្ឋានមុខេនេវ. យស្មា បន អាលោកិតាទិ នាម ធម្មមត្តស្សេវ បវត្តិវិសេសោ, តស្មា តស្ស យាថាវតោ ជាននំ អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អព្ភន្តរេ’’តិអាទិ វុត្តំ. អាលោកេតាតិ អាលោកេន្តោ. តថា វិលោកេតា. វិញ្ញត្តិន្តិ កាយវិញ្ញត្តិំ. ឥតីតិ តស្មា ឧប្បជ្ជនតោ. ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារវសេនាតិ កិរិយមយចិត្តសមុដ្ឋានាយ វាយោធាតុយា វិចលនាការសង្ខាតកាយវិញ្ញត្តិវសេន. អក្ខិទលន្តិ អក្ខិបដលំ. អធោ សីទតីតិ ឱសីទន្តំ វិយ ហេដ្ឋា គច្ឆតិ. ឧទ្ធំ លង្ឃេតីតិ លង្ឃេន្តំ វិយ ឧបរិ ¶ គច្ឆតិ. យន្តកេនាតិ អក្ខិទលេសុ យោជិតរជ្ជុយោ គហេត្វា បរិព្ភមនកចក្កេន. តតោតិ តថា អក្ខិទលានមោសីទនុល្លង្ឃនតោ. មនោទ្វារិកជវនស្ស មូលការណបរិជាននំ មូលបរិញ្ញា. អាគន្តុកស្ស អព្ភាគតស្ស, តាវកាលិកស្ស ច តង្ខណមត្តបវត្តកស្ស ភាវោ អាគន្តុកតាវកាលិកភាវោ, តេសំ វសេន.

តត្ថាតិ តេសុ គាថាយ ទស្សិតេសុ សត្តសុ ចិត្តេសុ. អង្គកិច្ចំ សាធយមានន្តិ បធានភូតអង្គកិច្ចំ និប្ផាទេន្តំ, សរីរំ ហុត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ភវង្គញ្ហិ បដិសន្ធិសទិសត្តា បធានមង្គំ, បធានញ្ច ‘‘សរីរ’’ន្តិ វុច្ចតិ, អវិច្ឆេទប្បវត្តិហេតុភាវេន វា ការណកិច្ចំ សាធយមានន្តិ អត្ថោ. តំ អាវដ្ដេត្វាតិ ភវង្គសាមញ្ញវសេន វុត្តំ, បវត្តាការវិសេសវសេន បន អតីតាទិនា តិព្ពិធំ, តត្ថ ច ភវង្គុបច្ឆេទស្សេវ អាវដ្ដនំ. តន្និរោធាតិ តស្ស និរុជ្ឈនតោ, អនន្តរបច្ចយវសេន ហេតុវចនំ. ‘‘បឋមជវនេបិ…បេ… សត្តមជវនេបី’’តិ ឥទំ បញ្ចទ្វារិកវីថិយំ ‘‘អយំ ឥត្ថី, អយំ បុរិសោ’’តិ រជ្ជនទុស្សនមុយ្ហនានមភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ហិ អាវជ្ជនវោដ្ឋព្ពនានំ បុរេតរំ បវត្តាយោនិសោមនសិការវសេន អយោនិសោ អាវជ្ជនវោដ្ឋព្ពនាការេន បវត្តនតោ ឥដ្ឋេ ឥត្ថិរូបាទិម្ហិ លោភសហគតមត្តំ ជវនំ ឧប្បជ្ជតិ, អនិដ្ឋេ ច ទោសសហគតមត្តំ, ន បនេកន្តរជ្ជនទុស្សនាទិ, មនោទ្វារេ ¶ ឯវ ឯកន្តរជ្ជនទុស្សនាទិ ហោតិ, តស្ស បន មនោទ្វារិកស្ស រជ្ជនទុស្សនាទិនោ បញ្ចទ្វារិកជវនំ មូលំ, យថាវុត្តំ វា សព្ពម្បិ ភវង្គាទិ, ឯវំ មនោទ្វារិកជវនស្ស មូលការណវសេន មូលបរិញ្ញា វុត្តា, អាគន្តុកតាវកាលិកតា បន បញ្ចទ្វារិក ជវនស្សេវ អបុព្ពភាវវសេន, ឥត្តរតាវសេន ច. យុទ្ធមណ្ឌលេតិ សង្គាមប្បទេសេ. ហេដ្ឋុបរិយវសេនាតិ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច បរិវត្តមានវសេន, អបរាបរំ ភវង្គុប្បត្តិវសេនាតិ អត្ថោ. តថា ភវង្គុប្បាទវសេន ហិ តេសំ ភិជ្ជិត្វា បតនំ, ឥមិនា បន ហេដ្ឋិមស្ស, ឧបរិមស្ស ច ភវង្គស្ស អបរាបរុប្បត្តិវសេន បញ្ចទ្វារិកជវនតោ វិសទិសស្ស មនោទ្វារិកជវនស្ស ឧប្បាទំ ទស្សេតិ តស្ស វសេនេវ រជ្ជនាទិបវត្តនតោ. តេនេវាហ ‘‘រជ្ជនាទិវសេន អាលោកិតវិលោកិតំ ហោតី’’តិ.

អាបាថន្តិ គោចរភាវំ. សកកិច្ចនិប្ផាទនវសេនាតិ អាវជ្ជនាទិកិច្ចនិប្ផាទនវសេន. តន្តិ ជវនំ. ចក្ខុទ្វារេ រូបស្ស អាបាថគមនេន អាវជ្ជនាទីនំ បវត្តនតោ បវត្តិការណវសេនេវ ‘‘គេហភូតេ’’តិ វុត្តំ, ន និស្សយវសេន. អាគន្តុកបុរិសោ វិយាតិ អព្ភាគតបុរិសោ វិយ. ទុវិធា ហិ អាគន្តុកា អតិថិអព្ភាគតវសេន. តត្ថ កតបរិចយោ ‘‘អតិថី’’តិ វុច្ចតិ, អកតបរិចយោ ‘‘អព្ភាគតោ’’តិ, អយមេវិធាធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘យថា បរគេហេ’’តិអាទិ ¶ . តស្សាតិ ជវនស្ស រជ្ជនទុស្សនមុយ្ហនំ អយុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អាសិនេសូតិ និសិន្នេសុ. អាណាករណន្តិ អត្តនោ វសករណំ.

សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ ផស្សាទីហិ. តត្ថ តត្ថេវ សកកិច្ចនិប្ផាទនដ្ឋានេ ភិជ្ជន្តិ. ឥតីតិ តស្មា អាវជ្ជនាទិវោដ្ឋព្ពនបរិយោសានានំ ភិជ្ជនតោ. ឥត្តរានីតិ អចិរដ្ឋិតិកានិ. តត្ថាតិ តស្មិំ វចនេ អយំ ឧបមាតិ អត្ថោ. ឧទយព្ពយបរិច្ឆិន្នោ តាវ តត្តកោ កាលោ ឯតេសន្តិ តាវកាលិកានិ, តស្ស ភាវោ, តំវសេន.

ឯតន្តិ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ យថាវុត្តធម្មសមុទាយេ. ទស្សនំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តស្ស វសេនេវ អាលោកនវិលោកនបញ្ញាយនតោ អាវជ្ជនាទីនមគ្គហណំ.

សមវាយេតិ សាមគ្គិយំ. តត្ថាតិ បញ្ចក្ខន្ធវសេន អាលោកនវិលោកន បញ្ញាយមានេ. និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មំ, តព្ពិនិមុត្តកោ កោ ឯកោ ¶ អាលោកេតិ ន ត្វេវ អាលោកេតិ. កោ ច ឯកោ វិលោកេតិ នត្វេវ វិលោកេតីតិ អត្ថោ.

‘‘តថា’’តិអាទិ អាយតនវសេន, ធាតុវសេន ច ទស្សនំ. ចក្ខុរូបានិ យថារហំ ទស្សនស្ស និស្សយារម្មណបច្ចយោ, តថា អាវជ្ជនា អនន្តរាទិបច្ចយោ, អាលោកោ ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ ទស្សនស្ស សុត្តន្តនយេន បរិយាយតោ បច្ចយតា វុត្តា. សហជាតបច្ចយោបិ ទស្សនស្សេវ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ អញ្ញមញ្ញសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតាទិបច្ចយានម្បិ លព្ភនតោ, ‘‘សហជាតាទិបច្ចយា’’តិបិ អធុនា បាឋោ ទិស្សតិ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ និគមនំ.

ឥទានិ យថាបាឋំ សមិញ្ជនបសារណេសុ សម្បជានំ វិភាវេន្តោ ‘‘សមិញ្ជិតេ បសារិតេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បព្ពានន្តិ បព្ពភូតានំ. តំសមិញ្ជនបសារណេនេវ ហិ សព្ពេសំ ហត្ថបាទានំ សមិញ្ជនបសារណំ ហោតិ, បព្ពមេតេសន្តិ វា បព្ពា យថា ‘‘សទ្ធោ’’តិ, បព្ពវន្តានន្តិ អត្ថោ. ចិត្តវសេនេវាតិ ចិត្តរុចិយា ឯវ, ចិត្តសាមត្ថិយា វា. យំ យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ សាត្ថេបិ អនត្ថេបិ សមិញ្ជិតុំ, បសារិតុំ វា, តំតំចិត្តានុគតេនេវ សមិញ្ជនបសារណមកត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថាតិ សមិញ្ជនបសារណេសុ អត្ថានត្ថបរិគ្គណ្ហនំ វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ខណេ ខណេតិ តថា ឋិតក្ខណស្ស ព្យាបនិច្ឆាវចនំ. វេទនាតិ សន្ថម្ភនាទីហិ រុជ្ជនា. ‘‘វេទនា ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិនា បរម្បរបយោជនំ ទស្សេតិ. តថា ‘‘តា វេទនា ¶ នុប្បជ្ជន្តី’’តិអាទិនាបិ. បុរិមំ បុរិមញ្ហិ បច្ឆិមស្ស បច្ឆិមស្ស ការណវចនំ. កាលេតិ សមិញ្ជិតុំ, បសារិតុំ វា យុត្តកាលេ. ផាតិន្តិ វុទ្ធិំ. ឈានាទិ បន វិសេសោ.

តត្រាយំ នយោតិ សប្បាយាសប្បាយអបរិគ្គណ្ហនេ វត្ថុសន្ទស្សនសំង្ខាតោ នយោ. តទបរិគ្គហណេ អាទីនវទស្សនេនេវ បរិគ្គហណេបិ អានិសំសោ វិភាវិតោតិ តេសមិធ ឧទាហរណំ វេទិតព្ពំ. មហាចេតិយង្គណេតិ ទុដ្ឋគាមណិរញ្ញា កតស្ស ហេមមាលីនាមកស្ស មហាចេតិយស្ស អង្គណេ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ទីបប្បសាទកោ ថេរោ, រាជិនោ អយ្យកស្ស មេ;

ឯវំ កិរាហ នត្តា តេ, ទុដ្ឋគាមណិ ភូបតិ.

មហាបុញ្ញោ ¶ មហាថូបំ, សោណ្ណមាលិំ មនោរមំ;

វីសំ ហត្ថសតំ ឧច្ចំ, ការេស្សតិ អនាគតេ’’តិ.

ភូមិប្បទេសោ ចេត្ថ អង្គណំ ‘‘ឧទង្គណេ តត្ថ បបំ អវិន្ទុ’’ន្តិអាទិសុ (ជា. ១.១.២) វិយ, តស្មា ឧបចារភូតេ សុសង្ខតេ ភូមិប្បទេសេតិ អត្ថោ. តេនេវ ការណេន គិហី ជាតោតិ កាយសំសគ្គសមាបជ្ជនហេតុនា ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា ហីនាយាវត្តោ. ឈាយីតិ ឈាយនំ ឌយ្ហនមាបជ្ជិ. មហាចេតិយង្គណេបិ ចីវរកុដិំ កត្វា តត្ថ សជ្ឈាយំ គណ្ហន្តីតិ វុត្តំ ‘‘ចីវរកុដិទណ្ឌកេ’’តិ, ចីវរកុដិយា ចីវរឆទនត្ថាយ កតទណ្ឌកេតិ អត្ថោ. ‘‘មណិសប្បោ នាម សីហឡទីបេ វិជ្ជមានា ឯកា សប្បជាតីតិ វទន្តី’’តិ អាចរិយានន្ទត្ថេរេន, (វិភ. មូលដី. ២៤២) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន (ទី. និ. ដី. ១.២១៤) ច វុត្តំ. ‘‘កេចិ, អបរេ, អញ្ញេ’’តិ វា អវត្វា ‘‘វទន្តិ’’ច្ចេវ វចនញ្ច សារតោ គហេតព្ពតាវិញ្ញាបនត្ថំ អញ្ញថា គហេតព្ពស្ស អវចនតោ, តស្មា ន នីលសប្បាទិ ឥធ ‘‘មណិសប្បោ’’តិ វេទិតព្ពោ.

មហាថេរវត្ថុនាតិ ឯវំនាមកស្ស ថេរស្ស វត្ថុនា. អន្តេវាសិកេហីតិ តត្ថ និសិន្នេសុ ពហូសុ អន្តេវាសិកេសុ ឯកេន អន្តេវាសិកេន. តេនាហ ‘‘តំ អន្តេវាសិកា បុច្ឆិំសូ’’តិ. កម្មដ្ឋានន្តិ ‘‘អព្ភន្តរេ អត្តា នាមា’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២១៤) វក្ខមានប្បការំ ធាតុកម្មដ្ឋានំ. បករណតោបិ ហិ អត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ. តត្ថ ឋិតានំ បុច្ឆន្តានំ សង្គហណវសេន ‘‘តុម្ហេហី’’តិ បុន បុថុវចនករណំ. ឯវំ រូបំ សភាវោ យស្សាតិ ឯវរូបោ និគ្គហិតលោបវសេន តេន ¶ , កម្មដ្ឋានមនសិការសភាវេនាតិ អត្ថោ. ឯវមេត្ថាបីតិ អបិ-សទ្ទេន ហេដ្ឋា វុត្តំ អាលោកិតវិលោកិតបក្ខមបេក្ខនំ ករោតិ. អយំ នយោ ឧបរិបិ.

សុត្តាកឌ្ឍនវសេនាតិ យន្តេ យោជិតសុត្តានំ អាវិញ្ឆនវសេន. ទារុយន្តស្សាតិ ទារុនា កតយន្តរូបស្ស. តំ តំ កិរិយំ យាតិ បាបុណាតិ, ហត្ថបាទាទីហិ វា តំ តំ អាការំ កុរុមានំ យាតិ គច្ឆតីតិ យន្តំ, នដកាទិបញ្ចាលិការូបំ, ទារុនា កតំ យន្តំ តថា, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ. តថា ហិ នំ បោត្ថេន វត្ថេន អលង្ករិយត្តា បោត្ថលិកា, បញ្ច អង្គានិ យស្សា សជីវស្សេវាតិ បញ្ចាលិកាតិ ច វោហរន្តិ. ហត្ថបាទលឡនន្តិ ហត្ថបាទានំ កម្បនំ, ហត្ថបាទេហិ វា លីឡាករណំ.

សង្ឃាដិបត្តចីវរធារណេតិ ¶ ឯត្ថ សង្ឃាដិចីវរានំ សមានធារណតាយ ឯកតោទស្សនំ គន្ថគរុតាបនយនត្ថំ, អន្តរវាសកស្ស និវាសនវសេន, សេសានំ បារុបនវសេនាតិ យថារហមត្ថោ. តត្ថាតិ សង្ឃាដិចីវរធារណបត្តធារណេសុ. វុត្តប្បការោតិ បច្ចវេក្ខណវិធិនា សុត្តេ វុត្តប្បភេទោ.

ឧណ្ហបកតិកស្សាតិ ឧណ្ហាលុកស្ស បរិឡាហពហុលកាយស្ស. សីតាលុកស្សាតិ សីតពហុលកាយស្ស. ឃនន្តិ អប្បិតំ. ទុបដ្ដន្តិ និទស្សនមត្តំ. ‘‘ឧតុទ្ធដានំ ទុស្សានំ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ, ទិគុណំ ឧត្តរាសង្គំ, ទិគុណំ អន្តរវាសកំ, បំសុកូលេ យាវទត្ថ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៨) ហិ វុត្តំ. វិបរីតន្តិ តទុភយតោ វិបរីតំ, តេសំ តិណ្ណម្បិ អសប្បាយំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘អគ្គឡាទិទានេនា’’តិអាទិ. ឧទ្ធរិត្វា អល្លីយាបនខណ្ឌំ អគ្គឡំ. អាទិសទ្ទេន តុន្នកម្មាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. តថា-សទ្ទោ អនុកឌ្ឍនត្ថោ, អសប្បាយមេវាតិ. បដ្ដុណ្ណទេសេ បាណកេហិ សញ្ជាតវត្ថំ បដ្ដុណ្ណំ. វាកវិសេសមយំ សេតវណ្ណំ ទុកូលំ. អាទិសទ្ទេន កោសេយ្យកម្ពលាទិកំ សានុលោមំ កប្បិយចីវរំ សង្គណ្ហាតិ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘តាទិសញ្ហី’’តិអាទិ. អរញ្ញេ ឯកកស្ស និវាសន្តរាយករន្តិ ព្រហ្មចរិយន្តរាយេកទេសមាហ. ចោរាទិសាធារណតោ ច តថា វុត្តំ. និប្បរិយាយេន តំ អសប្បាយន្តិ សម្ពន្ធោ. អនេនេវ យថាវុត្តមសប្បាយំ អនេកន្តំ តថារូបបច្ចយេន កស្សចិ កទាចិ សប្បាយសម្ភវតោ. ឥទំ បន ទ្វយំ ឯកន្តមេវ អសប្បាយំ កស្សចិ កទាចិបិ សប្បាយាភាវតោតិ ទស្សេតិ. មិច្ឆា អាជីវន្តិ ឯតេនាតិ មិច្ឆាជីវោ, អនេសនវសេន បច្ចយបរិយេសនបយោគោ. និមិត្តកម្មាទីហិ បវត្តោ មិច្ឆាជីវោ តថា, ឯតេន ឯកវីសតិវិធំ អនេសនបយោគមាហ. វុត្តញ្ហិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាយំ ខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាយញ្ច មេត្តសុត្តវណ្ណនាយំ –

‘‘យោ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វា អត្តានំ ន សម្មា បយោជេតិ, ខណ្ឌសីលោ ហោតិ ¶ , ឯកវីសតិវិធំ អនេសនំ និស្សាយ ជីវិកំ កប្បេតិ. សេយ្យថិទំ? វេឡុទានំ, បត្តទានំ, បុប្ផ, ផល, ទន្តកដ្ឋ, មុខោទក, សិនាន, ចុណ្ណ, មត្តិកាទានំ, ចាដុកម្យតំ, មុគ្គសូប្យតំ, បារិភដុតំ, ជង្ឃបេសនិកំ, វេជ្ជកម្មំ, ទូតកម្មំ, បហិណគមនំ, បិណ្ឌបដិបិណ្ឌំ, ទានានុប្បទានំ, វត្ថុវិជ្ជំ, នក្ខត្តវិជ្ជំ, អង្គវិជ្ជ’’ន្តិ.

អភិធម្មដីកាការេន បន ¶ អាចរិយានន្ទត្ថេរេន ឯវំ វុត្តំ –

‘‘ឯកវីសតិ អនេសនា នាម វេជ្ជកម្មំ ករោតិ, ទូតកម្មំ ករោតិ, បហិណកម្មំ ករោតិ, គណ្ឌំ ផាលេតិ, អរុមក្ខនំ ទេតិ, ឧទ្ធំវិរេចនំ ទេតិ, អធោវិរេចនំ ទេតិ, នត្ថុតេលំ បចតិ, វណតេលំ បចតិ, វេឡុទានំ ទេតិ, បត្ត, បុប្ផ, ផល, សិនាន, ទន្តកដ្ឋ, មុខោទក, ចុណ្ណ, មត្តិកាទានំ ទេតិ, ចាដុកម្មំ ករោតិ, មុគ្គសូបិយំ, បារិភដុំ, ជង្ឃបេសនិកំ ទ្វាវីសតិមំ ទូតកម្មេន សទិសំ, តស្មា ឯកវីសតី’’តិ (ធ. ស. មូលដី. ១៥០-៥១).

អដ្ឋកថាវចនញ្ចេត្ថ ព្រហ្មជាលាទិសុត្តន្តនយេន វុត្តំ, ដីកាវចនំ បន ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គាទិអភិធម្មនយេន, អតោ ចេត្ថ កេសញ្ចិ វិសមតាតិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. អបិច ‘‘និមិត្តកម្មាទី’’តិ ឥមិនា និមិត្តោភាសបរិកថាយោ វុត្តា. ‘‘មិច្ឆាជីវោ’’តិ បន យថាវុត្តបយោគោ, តស្មា និមិត្តកម្មញ្ច មិច្ឆាជីវោ ច, តព្ពសេន ឧប្បន្នំ អសប្បាយំ សីលវិនាសនេន អនត្ថាវហត្តាតិ អត្ថោ. សមាហារទ្វន្ទេបិ ហិ កត្ថចិ បុល្លិង្គបយោគោ ទិស្សតិ យថា ‘‘ចិត្តុប្បាទោ’’តិ. អតិរុចិយេ រាគាទយោ, អតិអរុចិយេ ច ទោសាទយោតិ អាហ ‘‘អកុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តី’’តិ. តន្តិ តទុភយំ. កម្មដ្ឋានាវិជហនវសេនាតិ វក្ខមានកម្មដ្ឋានស្ស អវិជហនវសេន.

‘‘អព្ភន្តរេ អត្តា នាមា’’តិអាទិនា សង្ខេបតោ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ ទស្សេត្វា ‘‘តត្ថ ចីវរម្បិ អចេតន’’ន្តិអាទិនា ចីវរស្ស វិយ ‘‘កាយោបិ អចេតនោ’’តិ កាយស្ស អត្តសុញ្ញតាវិភាវនេន តមត្ថំ បរិទីបេន្តោ ‘‘តស្មា នេវ សុន្ទរំ ចីវរំ លភិត្វា’’តិអាទិនា វុត្តស្ស ឥតរីតរសន្តោសស្ស ការណំ វិភាវេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ហិ សម្ពន្ធោ វត្តព្ពោ – អសម្មោហសម្បជញ្ញំ ទស្សេន្តោ ‘‘អព្ភន្តរេ’’តិអាទិមាហ. អត្តសុញ្ញតាវិភាវនេន បន តទត្ថំ បរិទីបិតុំ វុត្តំ ‘‘តត្ថ ចីវរ’’ន្តិអាទិ. ឥទានិ អត្តសុញ្ញតាវិភាវនស្ស បយោជនភូតំ ឥតរីតរសន្តោសសង្ខាតំ លទ្ធគុណំ បកាសេន្តោ អាហ ‘‘តស្មា នេវ សុន្ទរ’’ន្តិអាទីតិ.

តត្ថ ¶ ¶ អព្ភន្តរេតិ អត្តនោ សន្តានេ. តត្ថាតិ តស្មិំ ចីវរបារុបនេ. តេសុ វា បារុបកត្តបារុបិតព្ពចីវរេសុ. កាយោបីតិ អត្តបញ្ញត្តិមត្តោ កាយោបិ. ‘‘តស្មា’’តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, អចេតនត្តាតិ អត្ថោ. អហន្តិ កម្មភូតោ កាយោ. ធាតុយោតិ ចីវរសង្ខាតោ ពាហិរា ធាតុយោ. ធាតុសមូហន្តិ កាយសង្ខាតំ អជ្ឈត្តិកំ ធាតុសមូហំ. បោត្ថករូបបដិច្ឆាទនេ ធាតុយោ ធាតុសមូហំ បដិច្ឆាទេន្តិ វិយាតិ សម្ពន្ធោ. បុសនំ ស្នេហសេចនំ, បូរណំ វា បោត្ថំ, លេបនខននកិរិយា, តេន កតន្តិ បោត្ថកំ, តមេវ រូបំ តថា, ខននកម្មនិព្ពត្តំ ទារុមត្តិកាទិរូបមិធាធិប្បេតំ. តស្មាតិ អចេតនត្តា, អត្តសុញ្ញភាវតោ វា.

នាគានំ និវាសោ វម្មិកោ នាគវម្មិកោ. ចិត្តីករណដ្ឋានភូតោ រុក្ខោ ចេតិយរុក្ខោ. កេហិចិ សក្កតស្សាបិ កេហិចិ អសក្កតស្ស កាយស្ស ឧបមានភាវេន យោគ្យត្តា តេសមិធ កថនំ. តេហីតិ មាលាគន្ធគូថមុត្តាទីហិ. អត្តសុញ្ញតាយ នាគវម្មិកចេតិយរុក្ខាទីហិ វិយ កាយសង្ខាតេន អត្តនា សោមនស្សំ វា ទោមនស្សំ វា ន កាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘លភិស្សាមិ វា, នោ វា’’តិ បច្ចវេក្ខណបុព្ពកេន ‘‘លភិស្សាមី’’តិ អត្ថសម្បស្សនេនេវ គហេតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ ភវតីតិ អាហ ‘‘សហសាវ អគ្គហេត្វា’’តិអាទិ.

គរុបត្តោតិ អតិភារភូតោ បត្តោ. ចត្តារោ វា បញ្ច វា គណ្ឋិកា ចតុបញ្ចគណ្ឋិកា យថា ‘‘ទ្វត្តិបត្តា (បាចិ. ២៣២), ឆប្បញ្ចវាចា’’តិ (បាចិ. ៦១) អញ្ញបទភូតស្ស ហិ វា-សទ្ទស្សេវ អត្ថោ ឥធ បធានោ ចតុគណ្ឋិកាហតោ វា បញ្ចគណ្ឋិកាហតោ វា បត្តោ ទុព្ពិសោធនីយោតិ វិកប្បនវសេន អត្ថស្ស គយ្ហមានត្តា. អាហតា ចតុបញ្ចគណ្ឋិកា យស្សាតិ ចតុបញ្ចគណ្ឋិកាហតោ យថា ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ, ចតុបញ្ចគណ្ឋិកាហិ វា អាហតោ តថា, ទុព្ពិសោធនីយភាវស្ស ហេតុគព្ភវចនញ្ចេតំ. កាមញ្ចឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទេ (បារា. ៦១២) បញ្ចគណ្ឋិកាហតោបិ បត្តោ បរិភុញ្ជិតព្ពភាវេន វុត្តោ, ទុព្ពិសោធនីយតាមត្តេន បន បលិពោធករណតោ ឥធ អសប្បាយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុទ្ធោតបត្តោតិ អគណ្ឋិកាហតម្បិ បកតិយាវ ទុព្ពិសោធនីយបត្តំ សន្ធាយាហ. ‘‘តំ ធោវន្តស្សេវា’’តិអាទិ តទុភយស្សាបិ ¶ អសប្បាយភាវេ ការណំ. ‘‘មណិវណ្ណបត្តោ បន លោភនីយោ’’តិ ឥមិនា កិញ្ចាបិ សោ វិនយបរិយាយេន កប្បិយោ, សុត្តន្តបរិយាយេន បន អន្តរាយករណតោ អសប្បាយោតិ ទស្សេតិ. ‘‘បត្តំ ភមំ អារោបេត្វា មជ្ជិត្វា បចន្តិ ‘មណិវណ្ណំ ករិស្សាមា’តិ, ន វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ) ហិ វិនយដ្ឋកថាសុ បចនកិរិយាមត្តមេវ បដិក្ខិត្តំ. តថា ហិ វទន្តិ ¶ ‘‘មណិវណ្ណំ បន បត្តំ អញ្ញេន កតំ លភិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៥) ‘‘តាទិសញ្ហិ អរញ្ញេ ឯកកស្ស និវាសន្តរាយករ’’ន្តិអាទិនា ចីវរេ វុត្តនយេន ‘‘និមិត្តកម្មាទិវសេន លទ្ធោ បន ឯកន្តអកប្បិយោ សីលវិនាសនេន អនត្ថាវហត្តា’’តិអាទិនា អម្ហេហិ វុត្តនយោបិ យថារហំ នេតព្ពោ. សេវមានស្សាតិ ហេត្វន្តោ គធវចនំ អភិវឌ្ឍនបរិហាយនស្ស.

‘‘អព្ភន្តរេ’’តិអាទិ សង្ខេបោ. ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ អត្តសុញ្ញតាវិភាវនេន វិត្ថារោ. សណ្ឌាសេនាតិ កម្មារានំ អយោគហណវិសេសេន. អគ្គិវណ្ណបត្តគ្គហណេតិ អគ្គិនា ឈាបិតត្តា អគ្គិវណ្ណភូតបត្តស្ស គហណេ. រាគាទិបរិឡាហជនកបត្តស្ស ឦទិសមេវ ឧបមានំ យុត្តន្តិ ឯវំ វុត្តំ.

‘‘អបិចា’’តិអាទិនា សង្ឃាដិចីវរបត្តធារណេសុ ឯកតោ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ ទស្សេតិ. ឆិន្នហត្ថបាទេ អនាថមនុស្សេតិ សម្ពន្ធោ. នីលមក្ខិកា នាម អាសាដិកការិកា. គវាទីនញ្ហិ វណេសុ នីលមក្ខិកាហិ កតា អនយព្យសនហេតុភូតា អណ្ឌកា អាសាដិកា នាម វុច្ចតិ. អនាថសាលាយន្តិ អនាថានំ និវាសសាលាយំ. ទយាលុកាតិ ករុណាពហុលា. វណមត្តចោឡកានីតិ វណប្បមាណេន បដិច្ឆាទនត្ថាយ ឆិន្នចោឡខណ្ឌកានិ. កេសញ្ចីតិ ពហូសុ កេសញ្ចិ អនាថមនុស្សានំ. ថូលានីតិ ថទ្ធានិ. តត្ថាតិ តស្មិំ បាបុណនេ, ភាវលក្ខណេ, និមិត្តេ វា ឯតំ ភុម្មំ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘វណបដិច្ឆាទនមត្តេនេវា’’តិអាទិ. ចោឡកេន, កបាលេនាតិ ច អត្ថយោគេ កម្មត្ថេ តតិយា, ករណត្ថេ វា. វណបដិច្ឆាទនមត្តេនេវ ភេសជ្ជករណមត្តេនេវាតិ បន វិសេសនំ, ន បន មណ្ឌនានុភវនាទិប្បការេន អត្ថោតិ. សង្ខារទុក្ខតាទីហិ និច្ចាតុរស្ស កាយស្ស បរិភោគភូតានំ បត្តចីវរានំ ឯទិសមេវ ឧបមានមុបបន្នន្តិ តថា វចនំ ទដ្ឋព្ពំ. សុខុមត្តសល្លក្ខណេន ឧត្តមស្ស សម្បជានស្ស ករណសីលត្តា, បុរិមេហិ ច សម្បជានការីហិ ឧត្តមត្តា ឧត្តមសម្បជានការី.

អសនាទិកិរិយាយ ¶ កម្មវិសេសយោគតោ អសិតាទិបទេហេវ កម្មវិសេសសហិតោ កិរិយាវិសេសោ វិញ្ញាយតីតិ វុត្តំ ‘‘អសិតេតិ បិណ្ឌបាតភោជនេ’’តិអាទិ. អដ្ឋវិធោបិ អត្ថោតិ អដ្ឋប្បការោបិ បយោជនវិសេសោ.

តត្ថ បិណ្ឌបាតភោជនាទីសុ អត្ថោ នាម ឥមិនា មហាសិវត្ថេរវាទវសេន ‘‘ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៤.១២០; អ. និ. ៦.៥៨; ៨.៩; ធ. ស. ១៣៥៥; មហានិ. ២០៦) សុត្តេ ¶ វុត្តំ អដ្ឋវិធម្បិ បយោជនំ ទស្សេតិ. មហាសិវត្ថេរោ (ធ. ស. ១.១៣៥៥) ហិ ‘‘ហេដ្ឋា ចត្តារិ អង្គានិ បដិក្ខេបោ នាម, ឧបរិ បន អដ្ឋង្គានិ បយោជនវសេន សមោធានេតព្ពានី’’តិ វទតិ. តត្ថ ‘‘យាវទេវ ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា’’តិ ឯកមង្គំ, ‘‘យាបនាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘វិហិំសូបរតិយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ព្រហ្មចរិយានុគ្គហាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ឥតិ បុរាណញ្ច វេទនំ បដិហង្ខាមី’’តិ ឯកំ, ‘‘នវញ្ច វេទនំ ន ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ឯកំ, ‘‘យាត្រា ច មេ ភវិស្សតី’’តិ ឯកំ, ‘‘អនវជ្ជតា ចា’’តិ ឯកំ, ផាសុវិហារោ បន ភោជនានិសំសមត្តន្តិ ឯវំ អដ្ឋ អង្គានិ បយោជនវសេន សមោធានេតព្ពានិ. អញ្ញថា បន ‘‘នេវ ទវាយា’’តិ ឯកមង្គំ, ‘‘ន មទាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ន មណ្ឌនាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ន វិភូសនាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘យាវទេវ ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា យាបនាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘វិហិំសូបរតិយា ព្រហ្មចរិយានុគ្គហាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ឥតិ បុរាណញ្ច វេទនំ បដិហង្ខាមិ, នវញ្ច វេទនំ ន ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ឯកំ, ‘‘យាត្រា ច មេ ភវិស្សតី’’តិ ឯកំ, ‘‘អនវជ្ជតា ច ផាសុវិហារោ ចា’’តិ បន ភោជនានិសំសមត្តន្តិ វុត្តានិ អដ្ឋង្គានិ ឥធានធិប្បេតានិ. កស្មាតិ ចេ? បយោជនានមេវ អភាវតោ, តេសមេវ ច ឥធ អត្ថសទ្ទេន វុត្តត្តា. ននុ ច ‘‘នេវទវាយាតិអាទិនា នយេន វុត្តោ’’តិ មរិយាទវចនេន ទុតិយនយស្សេវ ឥធាធិប្បេតភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ន, ‘‘នេវ ទវាយា’’តិអាទិនា បដិក្ខេបង្គទស្សនមុខេន បច្ចវេក្ខណបាឡិយា ទេសិតត្តា, យថាទេសិតតន្តិក្កមស្សេវ មរិយាទភាវេន ទស្សនតោ. បាឋក្កមេនេវ ហិ ‘‘នេវ ទវាយាតិអាទិនា នយេនា’’តិ វុត្តំ, ន អត្ថក្កមេន, តេន បន ‘‘ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយាតិអាទិនា នយេនា’’តិ វត្តព្ពន្តិ.

តិធា ¶ ទេន្តេ ទ្វិធា គាហំ សន្ធាយ ‘‘បដិគ្គហណំ នាមា’’តិ វុត្តំ, ភោជនាទិគហណត្ថាយ ហត្ថឱតារណំ ភុញ្ជនាទិអត្ថាយ អាលោបករណន្តិអាទិនា អនុក្កមេន ភុញ្ជនាទិបយោគោ វាយោធាតុវសេនេវ វិភាវិតោ. វាយោធាតុវិប្ផារេនេវាតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទេន និវត្តេតព្ពំ ទស្សេតិ ‘‘ន កោចី’’តិអាទិនា. កុញ្ចិកា នាម អវាបុរណំ, យំ ‘‘តាឡោ’’តិបិ វទន្តិ. យន្តកេនាតិ ចក្កយន្តកេន. យតតិ ឧគ្ឃាដននិគ្ឃាដនឧក្ខិបននិក្ខិបនាទីសុ វាយមតិ ឯតេនាតិ ហិ យន្តកំ. សញ្ចុណ្ណករណំ មុសលកិច្ចំ. អន្តោកត្វា បតិដ្ឋាបនំ ឧទុក្ខលកិច្ចំ. អាលោឡិតវិលោឡិតវសេន បរិវត្តនំ ហត្ថកិច្ចំ. ឥតីតិ ឯវំ. តត្ថាតិ ហត្ថកិច្ចសាធនេ, ភាវលក្ខណេ, និមិត្តេ វា ភុម្មំ. តនុកខេឡោតិ បសន្នខេឡោ. ពហលខេឡោតិ អាវិលខេឡោ. ជិវ្ហាសង្ខាតេន ហត្ថេន អាលោឡិតវិលោឡិតវសេន ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តកំ ជិវ្ហាហត្ថបរិវត្តកំ. កដច្ឆុ, ទព្ពីតិ កត្ថចិ បរិយាយវចនំ. ‘‘បុមេ កដច្ឆុ ទព្ពិត្ថី’’តិ ហិ វុត្តំ. ឥធ បន យេន ភោជនាទីនិ អន្តោកត្វា គណ្ហាតិ, សោ កដច្ឆុ, យាយ បន តេសមុទ្ធរណាទីនិ ករោតិ, សា ¶ ទព្ពីតិ វេទិតព្ពំ. បលាលសន្ថារន្តិ បតិដ្ឋានភូតំ បលាលាទិសន្ថារំ. និទស្សនមត្តញ្ហេតំ. ធារេន្តោតិ បតិដ្ឋានភាវេន សម្បដិច្ឆន្តោ. បថវីសន្ធារកជលស្ស តំសន្ធារកវាយុនា វិយ បរិភុត្តាហារស្ស វាយោធាតុនាវ អាមាសយេ អវដ្ឋានន្តិ ទស្សេតិ ‘‘វាយោធាតុវសេនេវ តិដ្ឋតី’’តិ ឥមិនា. តថា បរិភុត្តញ្ហិ អាហារំ វាយោធាតុ ហេដ្ឋា ច តិរិយញ្ច ឃនំ បរិវដុមំ កត្វា យាវ បក្កា សន្និរុជ្ឈនវសេន អាមាសយេ បតិដ្ឋិតំ ករោតីតិ. ឧទ្ធនំ នាម យត្ថ ឧក្ខលិយាទីនិ បតិដ្ឋាបេត្វា បចន្តិ, យា ‘‘ចុល្លី’’តិបិ វុច្ចតិ. រស្សទណ្ឌោ ទណ្ឌកោ. បតោទោ យដ្ឋិ. ឥតីតិ វុត្តប្បការមតិទិសតិ. វុត្តប្បការស្សេវ ហិ ធាតុវសេន វិភាវនា. តត្ថ អតិហរតីតិ យាវ មុខា អភិហរតិ. វីតិហរតីតិ តតោ កុច្ឆិយំ វិមិស្សំ ករោន្តោ ហរតី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៤) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោ, អាចរិយានន្ទត្ថេរោ បន ‘‘តតោ យាវ កុច្ឆិ, តាវ ហរតី’’តិ (វិភ. មូលដី. ៥២៣) អាហ. តទុភយម្បិ អត្ថតោ ឯកមេវ ឧភយត្ថាបិ កុច្ឆិសម្ពន្ធមត្តំ ហរណស្សេវ អធិប្បេតត្តា.

អបិច អតិហរតីតិ មុខទ្វារំ អតិក្កាមេន្តោ ហរតិ. វីតិហរតីតិ កុច្ឆិគតំ បស្សតោ ហរតិ. ធារេតីតិ អាមាសយេ បតិដ្ឋិតំ ករោតិ ¶ . បរិវត្តេតីតិ អបរាបរំ បរិវត្តនំ ករោតិ. សញ្ចុណ្ណេតីតិ មុសលេន វិយ សញ្ចុណ្ណនំ ករោតិ. វិសោសេតីតិ វិសោសនំ នាតិសុក្ខំ ករោតិ. នីហរតីតិ កុច្ឆិតោ ពហិ និទ្ធារេតិ. បថវីធាតុកិច្ចេសុបិ យថាវុត្តោយេវ អត្ថោ. តានិ បន អាហារស្ស ធារណបរិវត្តនសញ្ចុណ្ណនវិសោសនានិ បថវីសហិតា ឯវ វាយោធាតុ កាតុំ សក្កោតិ, ន កេវលា, តស្មា តានិ បថវីធាតុយាបិ កិច្ចភាវេន វុត្តានិ. សិនេហេតីតិ តេមេតិ. អល្លត្តញ្ច អនុបាលេតីតិ យថា វាយោធាតុអាទីហិ អតិវិយ សោសនំ ន ហោតិ, តថា អល្លភាវញ្ច នាតិអល្លតាករណវសេន អនុបាលេតិ. អញ្ជសោតិ អាហារស្ស បវិសនបរិវត្តននិក្ខមនាទីនំ មគ្គោ. វិញ្ញាណធាតូតិ មនោវិញ្ញាណធាតុ បរិយេសនជ្ឈោហរណាទិវិជាននស្ស អធិប្បេតត្តា. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ បរិយេសនជ្ឈោហរណាទិកិច្ចេ. តំតំវិជាននស្ស បច្ចយភូតោ តំនិប្ផាទកោយេវ បយោគោ សម្មាបយោគោ នាម. យេន ហិ បយោគេន បរិយេសនាទិ និប្ផជ្ជតិ,. សោ តព្ពិសយវិជាននម្បិ និប្ផាទេតិ នាម តទវិនាភាវតោ. តមន្វាយ អាគម្មាតិ អត្ថោ. អាភុជតីតិ បរិយេសនវសេន, អជ្ឈាហរណជិណ្ណាជិណ្ណតាទិបដិសំវេទនវសេន ច តានិ បរិយេសនជ្ឈោហរណជិណ្ណាជិណ្ណតាទីនិ អាវជ្ជេតិ វិជានាតិ. អាវជ្ជនបុព្ពកត្តា វិជាននស្ស វិជាននម្បេត្ថ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា សម្មាបយោគោ នាម សម្មាបដិបត្តិ. តមន្វាយ អាគម្ម. ‘‘អព្ភន្តរេ អត្តា នាម កោចិ ភុញ្ជនកោ នត្ថី’’តិអាទិនា អាភុជតិ សមន្នាហរតិ, វិជានាតីតិ អត្ថោ. អាភោគបុព្ពកោ ហិ សព្ពោ វិញ្ញាណព្យាបារោតិ ‘‘អាភុជតិ’’ច្ចេវ វុត្តំ.

គមនតោតិ ¶ ភិក្ខាចារវសេន គោចរគាមំ ឧទ្ទិស្ស គមនតោ. បច្ចាគមនម្បិ គមនសភាវត្តា ឥមិនាវ សង្គហិតំ. បរិយេសនតោតិ គោចរគាមេ ភិក្ខាយ អាហិណ្ឌនតោ. បរិយេសនសភាវត្តា ឥមិនាវ បដិក្កមនសាលាទិឧបសង្កមនម្បិ សង្គហិតំ. បរិភោគតោតិ ទន្តមុសលេហិ សញ្ចុណ្ណេត្វា ជិវ្ហាយ សម្បរិវត្តនក្ខណេយេវ អន្តរហិតវណ្ណគន្ធសង្ខារវិសេសំ សុវានទោណិយំ សុវានវមថុ វិយ បរមជេគុច្ឆំ អាហារំ បរិភុញ្ជនតោ. អាសយតោតិ ឯវំ បរិភុត្តស្ស អាហារស្ស បិត្តសេម្ហបុព្ពលោហិតាសយភាវូបគមនេន បរមជិគុច្ឆនហេតុភូតតោ អាមាសយស្ស ឧបរិ បតិដ្ឋានកបិត្តាទិចតុព្ពិធាសយតោ. អាសយតិ ឯកជ្ឈំ បវត្តមានោបិ ¶ កម្មពលវវត្ថិតោ ហុត្វា មរិយាទវសេន អញ្ញមញ្ញំ អសង្ករតោ តិដ្ឋតិ បវត្តតិ ឯត្ថាតិ ហិ អាសយោ, អាមាសយស្ស ឧបរិ បតិដ្ឋានកោ បិត្តាទិ ចតុព្ពិធាសយោ. មរិយាទត្ថោ ហិ អយមាការោ. និធានតោតិ អាមាសយតោ. និធេតិ យថាភុត្តោ អាហារោ និចិតោ ហុត្វា តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ ហិ អាមាសយោ ‘‘និធាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អបរិបក្កតោតិ ភុត្តាហារបរិបាចនេន គហណីសង្ខាតេន កម្មជតេជសា អបរិបាកតោ. បរិបក្កតោតិ យថាវុត្តកម្មជតេជសាវ បរិបាកតោ. ផលតោតិ និប្ផត្តិតោ, សម្មាបរិបច្ចមានស្ស, អសម្មាបរិបច្ចមានស្ស ច ភុត្តាហារស្ស យថាក្កមំ កេសាទិកុណបទទ្ទុអាទិរោគាភិនិប្ផត្តិសង្ខាតបយោជនតោតិ វា អត្ថោ. ‘‘ឥទមស្ស ផល’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. និស្សន្ទនតោតិ អក្ខិកណ្ណាទីសុ អនេកទ្វារេសុ ឥតោ ចិតោ ច វិស្សន្ទនតោ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អន្នំ បានំ ខាទនីយំ, ភោជនញ្ច មហារហំ;

ឯកទ្វារេន បវិសិត្វា, នវទ្វារេហិ សន្ទតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.៣០៣);

សម្មក្ខនតោតិ ហត្ថឱដ្ឋាទិអង្គេសុ នវសុ ទ្វារេសុ បរិភោគកាលេ, បរិភុត្តកាលេ ច យថារហំ សព្ពសោ មក្ខនតោ. សព្ពត្ថ អាហារេ បដិក្កូលតា បច្ចវេក្ខិតព្ពាតិ សហ បាឋសេសេន យោជនា. តំតំកិរិយានិប្ផត្តិបដិបាដិវសេន ចាយំ ‘‘គមនតោ’’តិអាទិកា អនុបុព្ពី ឋបិតា. សម្មក្ខនំ បន បរិភោគាទីសុ លព្ភមានម្បិ និស្សន្ទវសេន វិសេសតោ បដិក្កូលន្តិ សព្ពបច្ឆា ឋបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

បត្តកាលេតិ យុត្តកាលេ, យថាវុត្តេន វា តេជេន បរិបច្ចនតោ ឧច្ចារបស្សាវភាវំ បត្តកាលេ. វេគសន្ធារណេន ឧប្បន្នបរិឡាហត្តា សកលសរីរតោ សេទា មុច្ចន្តិ. តតោយេវ អក្ខីនិ បរិព្ភមន្តិ, ចិត្តញ្ច ឯកគ្គំ ន ហោតិ. អញ្ញេ ច សូលភគន្ទរាទយោ រោគា ឧប្បជ្ជន្តិ. សព្ពំ តន្តិ សេទមុច្ចនាទិកំ.

អដ្ឋានេតិ ¶ មនុស្សាមនុស្សបរិគ្គហិតេ ខេត្តទេវាយតនាទិកេ អយុត្តដ្ឋានេ. តាទិសេ ហិ ករោន្តំ កុទ្ធា មនុស្សា, អមនុស្សា វា ជីវិតក្ខយម្បិ បាបេន្តិ. អាបត្តីតិ បន ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ យថារហំ ទុក្កដបាចិត្តិយា. បតិរូបេ ឋានេតិ វុត្តវិបរីតេ ឋានេ. សព្ពំ តន្តិ អាបត្តិអាទិកំ.

និក្ខមាបេតា ¶ អត្តា នាម អត្ថិ, តស្ស កាមតាយ និក្ខមនន្តិ ពាលមញ្ញនំ និវត្តេតុំ ‘‘អកាមតាយា’’តិ វុត្តំ, អត្តនោ អនិច្ឆាយ អបយោគេន វាយោធាតុវិប្ផារេនេវ និក្ខមតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សន្និចិតាតិ សមុច្ចយេន ឋិតា. វាយុវេគសមុប្បីឡិតាតិ វាយោធាតុយា វេគេន សមន្តតោ អវបីឡិតា, និក្ខមនស្ស ចេតំ ហេតុវចនំ. ‘‘សន្និចិតា ឧច្ចារបស្សាវា’’តិ វត្វា ‘‘សោ បនាយំ ឧច្ចារបស្សាវោ’’តិ បុន វចនំ សមាហារទ្វន្ទេបិ បុល្លិង្គបយោគស្ស សម្ភវតាទស្សនត្ថំ. ឯកត្តមេវ ហិ តស្ស និយតលក្ខណន្តិ. អត្តនា និរបេក្ខំ និស្សដ្ឋត្តា នេវ អត្តនោ អត្ថាយ សន្តកំ វា ហោតិ, កស្សចិបិ ទីយនវសេន អនិស្សជ្ជិតត្តា, ជិគុច្ឆនីយត្តា ច ន បរស្សបីតិ អត្ថោ. សរីរនិស្សន្ទោវាតិ សរីរតោ វិស្សន្ទនមេវ និក្ខមនមត្តំ. សរីរេ សតិ សោ ហោតិ, នាសតីតិ សរីរស្ស អានិសំសមត្តន្តិបិ វទន្តិ. តទយុត្តមេវ និទស្សនេន វិសមភាវតោ. តត្ថ ហិ ‘‘បដិជគ្គនមត្តមេវា’’តិ វុត្តំ, បដិសោធនមត្តំ ឯវាតិ ចស្ស អត្ថោ. វេឡុនាឡិអាទិឧទកភាជនំ ឧទកតុម្ពោ. តន្តិ ឆឌ្ឌិតឧទកំ.

‘‘គតេតិ គមនេ’’តិ បុព្ពេ អភិក្កមបដិក្កមគហណេន គមនេបិ បុរតោ, បច្ឆតោ ច កាយស្ស អតិហរណំ វុត្តន្តិ ឥធ គមនមេវ គហិត’’ន្តិ (វិភ. មូលដី. ៥២៥) អាចរិយានន្ទត្ថេរេន វុត្តំ, តំ កេចិវាទោ នាម អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន កតំ. កស្មាតិ ចេ? គមនេ បវត្តស្ស បុរតោ, បច្ឆតោ ច កាយាតិហរណស្ស តទវិនាភាវតោ បទវីតិហារនិយមិតាយ គមនកិរិយាយ ឯវ សង្គហិតត្តា, វិភង្គដ្ឋកថាទីហិ (អភិ. អដ្ឋ. ២.៥២៣) ច វិរោធនតោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ គមនស្ស ឧភយត្ថ សមវរោធត្តំ, ភេទត្តញ្ច –

‘‘ឯត្ថ ច ឯកោ ឥរិយាបថោ ទ្វីសុ ឋានេសុ អាគតោ. សោ ហេដ្ឋា ‘អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ’តិ ឯត្ថ ភិក្ខាចារគាមំ គច្ឆតោ ច អាគច្ឆតោ ច អទ្ធានគមនវសេន កថិតោ. ‘គតេ ឋិតេ និសិន្នេ’តិ ឯត្ថ វិហារេ ចុណ្ណិកបាទុទ្ធារឥរិយាបថវសេន កថិតោតិ វេទិតព្ពោ’’តិ.

‘‘គតេ’’តិអាទីសុ អវត្ថាភេទេន កិរិយាភេទោយេវ, ន បន អត្ថភេទោតិ ទស្សេតុំ ‘‘គច្ឆន្តោ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ ¶ . តត្ថ សុត្តេតិ ទីឃនិកាយេ, មជ្ឈិមនិកាយេ ច សង្គីតេ ¶ សតិបដ្ឋានសុត្តេ (ទី. និ. ២.៣៧២; ម. និ. ១.១០៥) អទ្ធានឥរិយាបថាតិ ចិរបវត្តកា ទីឃកាលិកា ឥរិយាបថា អទ្ធានសទ្ទស្ស ចិរកាលវចនតោ ‘‘អទ្ធនិយំ អស្ស ចិរដ្ឋិតិក’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៨៤; ៣.១៧៧; បារា. ២១) វិយ, អទ្ធានគមនបវត្តកា វា ទីឃមគ្គិកា ឥរិយាបថា. អទ្ធានសទ្ទោ ហិ ទីឃមគ្គបរិយាយោ ‘‘អទ្ធានគមនសមយោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ២១៣, ២១៧) វិយ. មជ្ឈិមាតិ ភិក្ខាចារាទិវសេន បវត្តា នាតិចិរកាលិកា, នាតិទីឃមគ្គិកា វា ឥរិយាបថា. ចុណ្ណិយឥរិយាបថាតិ វិហារេ, អញ្ញត្ថ វា ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តនាទិវសេន បវត្តា អប្បមត្តកភាវេន ចុណ្ណវិចុណ្ណិយភូតា ឥរិយាបថា. អប្បមត្តកម្បិ ហិ ‘‘ចុណ្ណវិចុណ្ណ’’ន្តិ លោកេ វទន្តិ. ‘‘ខុទ្ទកចុណ្ណិកឥរិយាបថា’’តិបិ បាឋោ, ខុទ្ទកា ហុត្វា វុត្តនយេន ចុណ្ណិកា ឥរិយាបថាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ ឯវំ អវត្ថាភេទេន ឥរិយាបថភេទមត្តស្ស កថនតោ. តេសុបីតិ ‘‘គតេ ឋិតេ’’តិអាទីសុបិ. វុត្តនយេនាតិ ‘‘អភិក្កន្តេ’’តិអាទីសុ វុត្តនយេន.

អបរភាគេតិ គមនឥរិយាបថតោ អបរភាគេ. ឋិតោតិ ឋិតឥរិយាបថសម្បន្នោ. ឯត្ថេវាតិ ចង្កមនេយេវ. ឯវំ សព្ពត្ថ យថារហំ.

គមនឋាននិសជ្ជានំ វិយ និសីទនសយនស្ស កមវចនមយុត្តំ យេភុយ្យេន តថា កមាភាវតោតិ ‘‘ឧដ្ឋាយ’’ មិច្ចេវ វុត្តំ.

ជាគរិតសទ្ទសន្និធានតោ ចេត្ថ ភវង្គោតរណវសេន និទ្ទោក្កមនមេវ សយនំ, ន បន បិដ្ឋិបសារណមត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘កិរិយាមយបវត្តាន’’ន្តិអាទិនា. ទិវាសេយ្យសិក្ខាបទេ (បារា. ៧៧) វិយ បិដ្ឋិបសារណស្សាបិ សយនឥរិយាបថភាវេន ឯកលក្ខណត្តា ឯត្ថាវរោធនំ ទដ្ឋព្ពំ. ករណំ កិរិយា, កាយាទិកិច្ចំ, តំ និព្ពត្តេន្តីតិ កិរិយាមយានិ តទ្ធិតសទ្ទានមនេកត្ថវុត្តិតោ. អថ វា អាវជ្ជនទ្វយកិច្ចំ កិរិយា, តាយ បកតានិ, និព្ពត្តានិ វា កិរិយាមយានិ. អាវជ្ជនវសេន ហិ ភវង្គុបច្ឆេទេ សតិ វីថិចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ. អបរាបរុប្បត្តិយា នានប្បការតោ វត្តន្តិ បរិវត្តន្តីតិ បវត្តានិ. កត្ថចិ បន ‘‘ចិត្តាន’’ន្តិ បាឋោ, សោ អភិធម្មដ្ឋកថាទីហិ, (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៣) តដ្ដីកាហិ ច វិរុទ្ធត្តា ន បោរាណបាឋោតិ វេទិតព្ពោ. កិរិយាមយានិ ឯវ បវត្តានិ តថា, ជវនំ, សព្ពម្បិ វា ឆទ្វារិកវីថិចិត្តំ. តេនាហ អភិធម្មដីកាយំ (វិភ. មូលដី. ៥២៥) ‘‘កាយាទិកិរិយាមយត្តា ¶ , អាវជ្ជនកិរិយាសមុដ្ឋិតត្តា ច ជវនំ, សព្ពម្បិ វា ឆទ្វារប្បវត្តំ កិរិយាមយបវត្តំ នាមា’’តិ. អប្បវត្តន្តិ និទ្ទោក្កមនកាលេ អនុប្បជ្ជនំ សុត្តំ នាមាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. នេយ្យត្ថវចនញ្ហិ ¶ ឥទំ, ឥតរថា ឆទ្វារិកចិត្តានំ បុរេចរានុចរវសេន ឧប្បជ្ជន្តានំ សព្ពេសម្បិ ទ្វារវិមុត្តចិត្តានំ បវត្តំ សុត្តំ នាម សិយា, ឯវញ្ច កត្វា និទ្ទោក្កមនកាលតោ អញ្ញស្មិំ កាលេ ឧប្បជ្ជន្តានំ ទ្វារវិមុត្តចិត្តានម្បិ បវត្តំ ជាគរិតេ សង្គយ្ហតីតិ វេទិតព្ពំ.

ចិត្តស្ស បយោគការណភូតេ ឱដ្ឋាទិកេ បដិច្ច យថាសកំ ឋានេ សទ្ទោ ជាយតីតិ អាហ ‘‘ឱដ្ឋេ ច បដិច្ចា’’តិអាទិ. កិញ្ចាបិ សទ្ទោ យថាឋានំ ជាយតិ, ឱដ្ឋាលនាទិនា បន បយោគេនេវ ជាយតិ, ន វិនា តេន បយោគេនាតិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន វទន្តិ ‘‘ឱដ្ឋេ ចាតិអាទិ សទ្ទុប្បត្តិដ្ឋាននិទស្សន’’ន្តិ, តទយុត្តមេវ តថា អវចនតោ. ន ហិ ‘‘ឱដ្ឋេ ច បដិច្ចា’’តិអាទិនា សសមុច្ចយេន កម្មវចនេន ឋានវចនំ សម្ភវតីតិ. តទនុរូបន្តិ តស្ស សទ្ទស្ស អនុរូបំ. ភាសនស្ស បដិសញ្ចិក្ខនវិរោធតោ តុណ្ហីភាវបក្ខេ ‘‘អបរភាគេ ភាសិតោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតី’’តិ ន វុត្តំ, តេន ច វិញ្ញាយតិ ‘‘តុណ្ហីភូតោវ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ អត្ថោ’’តិ.

ភាសនតុណ្ហីភាវានំ សភាវតោ ភេទេ សតិ អយំ វិភាគោ យុត្តោ សិយា, នាសតីតិ អនុយោគេនាហ ‘‘ឧបាទារូបបវត្តិយញ្ហី’’តិអាទិ. ឧបាទារូបស្ស សទ្ទាយតនស្ស បវត្តិ តថា, សទ្ទាយតនស្ស បវត្តនំ ភាសនំ, អប្បវត្តនំ តុណ្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ.

យស្មា បន មហាសិវត្ថេរវាទេ អនន្តរេ អនន្តរេ ឥរិយាបថេ បវត្តរូបារូបធម្មានំ តត្ថ តត្ថេវ និរោធទស្សនវសេន សម្បជានការិតា គហិតា, តស្មា តំ មហាសតិបដ្ឋានសុត្តេ (ទី. និ. ២.៣៧៦; ម. និ. ១.១០៩) អាគតអសម្មោហសម្បជញ្ញវិបស្សនាវារវសេន វេទិតព្ពំ, ន ចតុព្ពិធសម្បជញ្ញវិភាគវសេន, អតោ តត្ថេវ តមធិប្បេតំ, ន ឥធាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តយិទ’’ន្តិអាទិមាហ. អសម្មោហសង្ខាតំ ធុរំ ជេដ្ឋកំ យស្ស វចនស្សាតិ អសម្មោហធុរំ, មហាសតិបដ្ឋានសុត្តេយេវ តស្ស វចនស្ស អធិប្បេតភាវស្ស ហេតុគព្ភមិទំ វចនំ. យស្មា បនេត្ថ សព្ពម្បិ ចតុព្ពិធំ សម្បជញ្ញំ លព្ភតិ យាវទេវ សាមញ្ញផលវិសេសទស្សនបធានត្តា ¶ ឥមិស្សា ទេសនាយ, តស្មា តំ ឥធ អធិប្បេតន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមស្មិំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. វុត្តនយេនេវាតិ អភិក្កន្តាទីសុ វុត្តនយេនេវ. ននុ ‘‘សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោ’’តិ ឯតស្ស ឧទ្ទេសស្សាយំ និទ្ទេសោ, អថ កស្មា សម្បជញ្ញវសេនេវ វិត្ថារោ កតោតិ ចោទនំ សោធេន្តោ ‘‘សម្បជានការីតិ ចា’’តិអាទិមាហ, សតិសម្បយុត្តស្សេវ សម្បជានស្ស វសេន អត្ថស្ស វិទិតព្ពត្តា ឯវំ វិត្ថារោ កតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សតិសម្បយុត្តស្សេវា’’តិ ច ឥមិនា យថា សម្បជញ្ញស្ស កិច្ចតោ បធានតា ¶ គហិតា, ឯវំ សតិយាបីតិ អត្ថំ ទស្សេតិ, ន បនេតំ សតិយា សម្បជញ្ញេន សហ ភាវមត្តទស្សនំ. ន ហិ កទាចិ សតិរហិតា ញាណប្បវត្តិ អត្ថីតិ.

ននុ ច សម្បជញ្ញវសេនេវាយំ វិត្ថារោ, អថ កស្មា សតិសម្បយុត្តស្ស សម្បជញ្ញស្ស វសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ ចោទនម្បិ សោធេតិ ‘‘សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោតិ ឯតស្ស ហិ បទស្ស អយំ វិត្ថារោ’’តិ ឥមិនា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោ’’តិ ឯវំ ឯកតោ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស វិត្ថារត្តា ឧទ្ទេសេ វិយ និទ្ទេសេបិ តទុភយំ សមធុរភាវេនេវ គហិតន្តិ. ឥមិនាបិ ហិ សតិយា សម្បជញ្ញេន សមធុរតំយេវ វិភាវេតិ ឯកតោ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស វិត្ថារភាវទស្សនេន តទត្ថស្ស សិទ្ធត្តា. ឥទានិ វិភង្គនយេនាបិ តទត្ថំ សមត្ថេតុំ ‘‘វិភង្គប្បករណេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥមិនាបិ ហិ សម្បជញ្ញស្ស វិយ សតិយាបេត្ថ បធានតំយេវ វិភាវេតិ. តត្ថ ឯតានិ បទានីតិ ‘‘អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ សម្បជានការី ហោតី’’តិអាទីនិ ឧទ្ទេសបទានិ. វិភត្តានេវាតិ សតិយា សម្បជញ្ញេន សម្បយោគមកត្វា សព្ពដ្ឋានេសុ វិសុំ វិសុំ វិភត្តានិយេវ.

មជ្ឈិមភាណកា, បន អាភិធម្មិកា (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៣) ច ឯវំ វទន្តិ – ឯកោ ភិក្ខុ គច្ឆន្តោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ វិតក្កេន្តោ គច្ឆតិ, ឯកោ កម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ គច្ឆតិ. តថា ឯកោ តិដ្ឋន្តោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ វិតក្កេន្តោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ កម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ តិដ្ឋតិ. ឯកោ និសីទន្តោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ វិតក្កេន្តោ និសីទតិ, ឯកោ កម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ និសីទតិ. ឯកោ សយន្តោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ វិតក្កេន្តោ សយតិ, ឯកោ កម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ សយតិ. ឯត្តកេន បន គោចរសម្បជញ្ញំ ន បាកដំ ហោតីតិ ចង្កមនេន ទីបេន្តិ. យោ ហិ ភិក្ខុ ចង្កមំ ឱតរិត្វា ចង្កមនកោដិយំ ឋិតោ បរិគ្គណ្ហាតិ ‘‘បាចីនចង្កមនកោដិយំ បវត្តា រូបារូបធម្មា ¶ បច្ឆិមចង្កមនកោដិំ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, បច្ឆិមចង្កមនកោដិយំ បវត្តាបិ បាចីនចង្កមនកោដិំ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, ចង្កមនវេមជ្ឈេ បវត្តា ឧភោ កោដិយោ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, ចង្កមនេ បវត្តា រូបារូបធម្មា ឋានំ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, ឋានេ បវត្តា និសជ្ជំ, និសជ្ជាយ បវត្តា សយនំ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា’’តិ ឯវំ បរិគ្គណ្ហន្តោ បរិគ្គណ្ហន្តោយេវ ភវង្គំ ឱតារេតិ, ឧដ្ឋហន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ ឧដ្ឋហតិ. អយំ ភិក្ខុ គតាទីសុ សម្បជានការី នាម ហោតិ.

ឯវំ បន សុត្តេ កម្មដ្ឋានំ អវិភូតំ ហោតិ, កម្មដ្ឋានំ អវិភូតំ ន កាតព្ពំ, តស្មា យោ ¶ ភិក្ខុ យាវ សក្កោតិ, តាវ ចង្កមិត្វា ឋត្វា និសីទិត្វា សយមានោ ឯវំ បរិគ្គហេត្វា សយតិ ‘‘កាយោ អចេតនោ, មញ្ចោ អចេតនោ, កាយោ ន ជានាតិ ‘អហំ មញ្ចេ សយិតោ’តិ, មញ្ចោបិ ន ជានាតិ ‘មយិ កាយោ សយិតោ’តិ. អចេតនោ កាយោ អចេតនេ មញ្ចេ សយិតោ’’តិ. ឯវំ បរិគ្គណ្ហន្តោ បរិគ្គណ្ហន្តោយេវ ចិត្តំ ភវង្គំ ឱតារេតិ, បពុជ្ឈន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ បពុជ្ឈតិ, អយំ សុត្តេ សម្បជានការី នាម ហោតិ.

‘‘កាយាទិកិរិយានិប្ផត្តនេន តម្មយត្តា, អាវជ្ជនកិរិយាសមុដ្ឋិតត្តា ច ជវនំ, សព្ពម្បិ វា ឆទ្វារប្បវត្តំ កិរិយាមយបវត្តំ នាម, តស្មិំ សតិ ជាគរិតំ នាម ហោតី’’តិ បរិគ្គណ្ហន្តោ ភិក្ខុ ជាគរិតេ សម្បជានការី នាម. អបិច រត្តិន្ទិវំ ឆ កោដ្ឋាសេ កត្វា បញ្ច កោដ្ឋាសេ ជគ្គន្តោបិ ជាគរិតេ សម្បជានការី នាម ហោតិ.

វិមុត្តាយតនសីសេន ធម្មំ ទេសេន្តោបិ, ពាត្តិំស តិរច្ឆានកថា បហាយ ទសកថាវត្ថុនិស្សិតំ សប្បាយកថំ កថេន្តោបិ ភាសិតេ សម្បជានការី នាម.

អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ ចិត្តរុចិយំ មនសិការំ បវត្តេន្តោបិ ទុតិយជ្ឈានំ សមាបន្នោបិ តុណ្ហីភាវេ សម្បជានការី នាម. ទុតិយញ្ហិ ឈានំ វចីសង្ខារវិរហតោ វិសេសតោ តុណ្ហីភាវោ នាមាតិ. អយម្បិ នយោ បុរិមនយតោ វិសេសនយត្តា ឥធាបិ អាហរិត្វា វត្តព្ពោ. តថា ហេស អភិធម្មដ្ឋកថាទីសុ (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៣) ‘‘អយំ បនេត្ថ អបរោបិ នយោ’’តិ អារភិត្វា ¶ យថាវុត្តនយោ វិភាវិតោតិ. ‘‘ឯវំ ខោ មហារាជា’’តិអាទិ យថានិទ្ទិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស និគមនំ, តស្មា តត្ថ និទ្ទេសានុរូបំ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិមាហ. សតិសម្បយុត្តស្ស សម្បជញ្ញស្សាតិ ហិ និទ្ទេសានុរូបំ អត្ថវចនំ. តត្ថ វិនិច្ឆយោ វុត្តោយេវ. ឯវន្តិ ឥមិនា វុត្តប្បការេន អភិក្កន្តបដិក្កន្តាទីសុ សត្តសុ ឋានេសុ បច្ចេកំ ចតុព្ពិធេន បការេនាតិ អត្ថោ.

សន្តោសកថាវណ្ណនា

២១៥. អត្ថទស្សនេន បទស្សបិ វិញ្ញាយមានត្តា បទមនបេក្ខិត្វា សន្តោសស្ស អត្តនិ អត្ថិតាយ ភិក្ខុ សន្តុដ្ឋោតិ បវុច្ចតីតិ អត្ថមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តំ. សន្តុស្សតិ ន លុទ្ធោ ភវតីតិ ហិ បទនិព្ពចនំ. អបិច បទនិព្ពចនវសេន អត្ថេ វុត្តេ យស្ស សន្តោសស្ស អត្តនិ អត្ថិភាវតោ សន្តុដ្ឋោ នាម, សោ អបាកដោតិ តំ បាកដករណត្ថំ ‘‘ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតោ’’តិ អត្ថមត្តមាហ, ចីវរាទិកេ ¶ យត្ថ កត្ថចិ កប្បិយបច្ចយេ សន្តោសេន សមង្គីភូតោតិ អត្ថោ. ឥតរ-សទ្ទោ ហិ អនិយមវចនោ ទ្វិក្ខត្តុំ វុច្ចមានោ យំ កិញ្ចិ-សទ្ទេន សមានត្ថោ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘យត្ថ កត្ថចិ កប្បិយបច្ចយេ’’តិ. អថ វា ឥតរំ វុច្ចតិ ហីនំ បណីតតោ អញ្ញត្តា, តថា បណីតម្បិ ហីនតោ អញ្ញត្តា. អញ្ញមញ្ញាបេក្ខាសិទ្ធា ហិ ឥតរតា, តស្មា ហីនេន វា បណីតេន វា ចីវរាទិកប្បិយបច្ចយេន សន្តោសេន សមង្គីភូតោតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សន្តុស្សតិ តេន, សន្តុស្សនមត្តន្តិ វា សន្តោសោ, តថា បវត្តោ អលោភោ, អលោភបធានា វា ចត្តារោ ខន្ធា. លភនំ លាភោ, អត្តនោ លាភស្ស អនុរូបំ សន្តោសោ យថាលាភសន្តោសោ. ពលន្តិ កាយពលំ, អត្តនោ ពលស្ស អនុរូបំ សន្តោសោ យថាពលសន្តោសោ. សារុប្បន្តិ សប្បាយំ បតិរូបំ ភិក្ខុនោ អនុច្ឆវិកតា, អត្តនោ សារុប្បស្ស អនុរូបំ សន្តោសោ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

អបរោ នយោ – លព្ភតេតិ លាភោ, យោ យោ លាភោ យថាលាភំ, ឥតរីតរបច្ចយោ, យថាលាភេន សន្តោសោ យថាលាភសន្តោសោ. ពលស្ស អនុរូបំ បវត្តតីតិ យថាពលំ, អត្តនោ ពលានុច្ឆវិកបច្ចយោ, យថា-សទ្ទោ ចេត្ថ សសាធនំ អនុរូបកិរិយំ ¶ វទតិ, យថា តំ ‘‘អធិចិត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ អធិ-សទ្ទោ សសាធនំ អធិករណកិរិយន្តិ. យថាពលេន សន្តោសោ យថាពលសន្តោសោ. សារុប្បតិ បតិរូបំ ភវតិ, សោភនំ វា អារោបេតីតិ សារុប្បំ, យំ យំ សារុប្បំ យថាសារុប្បំ, ភិក្ខុនោ សប្បាយបច្ចយោ, យថាសារុប្បេន សន្តោសោ យថាសារុប្បសន្តោសោ. យថាវុត្តំ បភេទមនុគតា វណ្ណនា បភេទវណ្ណនា.

ឥធាតិ សាសនេ. អញ្ញំ ន បត្ថេតីតិ អប្បត្តបត្ថនភាវមាហ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតីតិ បត្តបត្ថនាភាវំ. បឋមេន អប្បត្តបត្ថនាភាវេយេវ វុត្តេ យថាលទ្ធតោ អញ្ញស្ស អបត្ថនា នាម អប្បិច្ឆតាយបិ សិយា បវត្តិអាការោតិ អប្បិច្ឆតាបសង្គភាវតោ តតោបិ និវត្តមេវ សន្តោសស្ស សរូបំ ទស្សេតុំ ទុតិយេន បត្តបត្ថនាភាវោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវមុបរិបិ. បកតិទុព្ពលោតិ អាពាធាទិវិរហេបិ សភាវទុព្ពលោ. សមានោ សីលាទិភាគោ យស្សាតិ សភាគោ, សហ វា សីលាទីហិ គុណភាគេហិ វត្តតីតិ សភាគោ, លជ្ជីបេសលោ ភិក្ខុ, តេន. តំ បរិវត្តេត្វាតិ បកតិទុព្ពលាទីនំ គរុចីវរំ ន ផាសុភាវាវហំ, សរីរខេទាវហញ្ច ហោតីតិ បយោជនវសេន បរិវត្តនំ វុត្តំ, ន អត្រិច្ឆតាទិវសេន. អត្រិច្ឆតាទិប្បការេន ហិ បរិវត្តេត្វា លហុកចីវរបរិភោគោ សន្តោសវិរោធី ហោតិ, តស្ស បន តទភាវតោ យថាវុត្តប្បយោជនវសេន បរិវត្តេត្វា លហុកចីវរបរិភោគោបិ ន សន្តោសវិរោធីតិ អាហ ‘‘លហុកេន យាបេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតី’’តិ. បយោជនវសេន បរិវត្តេត្វា លហុកចីវរបរិភោគោបិ ន តាវ សន្តោសវិរោធី, បគេវ តថា អបរិវត្តេត្វា បរិភោគេតិ សម្ភាវិតស្ស អត្ថស្ស ទស្សនត្ថញ្ហេត្ថ អបិ-សទ្ទគ្គហណំ. ចីវរនិទ្ទេសេបិ ¶ ‘‘បត្តចីវរាទីនំ អញ្ញតរ’’ន្តិ វចនំ យថារុតំ គហិតាវសេសបច្ចយសន្តោសស្ស ចីវរសន្តោសេ សមវរោធិតាទស្សនត្ថំ. ‘‘ថេរកោ អយមាយស្មា មល្លកោ’’តិអាទីសុ ថេរវោហារស្ស បញ្ញត្តិមត្តេបិ បវត្តិតោ ទសវស្សតោ បភុតិ ចិរវស្សបព្ពជិតេស្វេវ ឥធ បវត្តិញាបនត្ថំ ‘‘ថេរានំ ចិរបព្ពជិតាន’’ន្តិ វុត្តំ, ថេរានន្តិ វា សង្ឃត្ថេរំ វទតិ. ចិរបព្ពជិតានន្តិ បន តទវសេសេ វុឌ្ឍភិក្ខូ. សង្ការកូដាទិតោតិ កចវររាសិអាទិតោ. អនន្តកានីតិ នន្តកានិ បិលោតិកានិ. ‘‘អ-ការោ ¶ ចេត្ថ និបាតមត្ត’’ន្តិ (វិ. វ. អដ្ឋ. ១១៦៥) វិមានដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តថា ចាហុ ‘‘នន្តកំ កប្បដោ ជិណ្ណវសនំ តុ បដច្ចរ’’ន្តិ នត្ថិ ទសាសង្ខាតោ អន្តោ កោដិ យេសន្តិ ហិ នន្តកានិ, ន-សទ្ទស្ស តុ អនាទេសេ អនន្តកានីតិបិ យុជ្ជតិ. សង្កេតកោវិទានំ បន អាចរិយានំ តថា អវុត្តត្តា វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ‘‘សនន្តកានី’’តិបិ បាឋោ, នន្តកេន សហ សំសិព្ពិតានិ បំសុកូលានិ ចីវរានីតិ អត្ថោ. សង្ឃាដិន្តិ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ ចីវរំ. តីណិបិ ហិ ចីវរានិ សង្ឃដិតត្តា ‘‘សង្ឃាដី’’តិ វុច្ចន្តិ. មហគ្ឃំ ចីវរំ, ពហូនិ វា ចីវរានិ លភិត្វា តានិ វិស្សជ្ជេត្វា តទញ្ញស្ស គហណម្បិ មហិច្ឆតាទិនយេ អដ្ឋត្វា យថាសារុប្បនយេ ឯវ ឋិតត្តា ន សន្តោសវិរោធីតិ អាហ ‘‘តេសំ…បេ… ធារេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតី’’តិ. យថាសារុប្បនយេន យថាលទ្ធំ វិស្សជ្ជេត្វា តទញ្ញគហណម្បិ ន តាវ សន្តោសវិរោធី, បគេវ អនញ្ញគហណេន យថាលទ្ធស្សេវ យថាសារុប្បំ បរិភោគេតិ សម្ភាវិតស្ស អត្ថស្ស ទស្សនត្ថញ្ហេត្ថ អបិ-សទ្ទគ្គហណំ, ឯវំ សេសបច្ចយេសុបិ យថាពលយថាសារុប្បនិទ្ទេសេសុ អបិ-សទ្ទគ្គហណេ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ.

បកតិវិរុទ្ធន្តិ សភាវេនេវ អសប្បាយំ. សមណធម្មករណសីសេន សប្បាយបច្ចយបរិយេសនំ, បរិភុញ្ជនញ្ច វិសេសតោ យុត្តតរន្តិ អត្ថន្តរំ វិញ្ញាបេតុំ ‘‘យាបេន្តោបី’’តិ អវត្វា ‘‘សមណធម្មំ ករោន្តោបី’’តិ វុត្តំ. មិស្សកាហារន្តិ តណ្ឌុលមុគ្គាទីហិ នានាវិធបុព្ពណ្ណាបរណ្ណេហិ មិស្សេត្វា កតំ អាហារំ.

អញ្ញម្បិ សេនាសនេ យថាសារុប្បសន្តោសំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យោ ហី’’តិអាទិ. បឋមេ ហិ នយេ យថាលទ្ធស្ស វិស្សជ្ជនេន, ទុតិយេ បន យថាបត្តស្ស អសម្បដិច្ឆនេន យថាសារុប្បសន្តោសោ វុត្តោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ហិ-សទ្ទោ ចេត្ថ បក្ខន្តរជោតកោ. មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ បន បិ-សទ្ទោ ទិស្សតិ. ‘‘ឧត្តមសេនាសនំ នាម បមាទដ្ឋាន’’ន្តិ វត្វា តព្ភាវមេវ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ និសិន្នស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. និទ្ទាភិភូតស្សាតិ ថិនមិទ្ទោក្កមនេន ចិត្តចេតសិកគេលញ្ញភាវតោ ភវង្គសន្តតិសង្ខាតាយ និទ្ទាយ អភិភូតស្ស, និទ្ទាយន្តស្សាតិ អត្ថោ. បដិពុជ្ឈតោតិ តថារូបេន អារម្មណន្តរេន ¶ បដិពុជ្ឈន្តស្ស បដិពុជ្ឈនហេតុ ¶ កាមវិតក្កា បាតុភវន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘បដិពុជ្ឈនតោ’’តិបិ ហិ កត្ថចិ បាឋោ ទិស្សតិ. អយម្បីតិ បឋមនយំ ឧបាទាយ វុត្តំ.

តេសំ អាភតេនាតិ តេហិ ថេរាទីហិ អាភតេន, តេសំ វា យេន កេនចិ សន្តកេនាតិ អជ្ឈាហរិត្វា សម្ពន្ធោ. មុត្តហរីតកន្តិ គោមុត្តបរិភាវិតំ, បូតិភាវេន វា មោចិតំ ឆឌ្ឌិតំ ហរីតកំ, ឥទានិ បន បោត្ថកេសុ ‘‘គោមុត្តហរីតក’’ន្តិ បាឋោ, សោ ន បោរាណបាឋោ តព្ពណ្ណនាយ (ទី. និ. ដី. ១.២១៥) វិរុទ្ធត្តា. ចតុមធុរន្តិ មជ្ឈិមាគមវរេ មហាធម្មសមាទានសុត្តេ (ម. និ. ១.៤៨៤ អាទយោ) វុត្តំ ទធិមធុសប្បិផាណិតសង្ខាតំ ចតុមធុរំ, ឯកស្មិញ្ច ភាជនេ ចតុមធុរំ ឋបេត្វា តេសុ យទិច្ឆសិ, តំ គណ្ហាហិ ភន្តេតិ អត្ថោ. ‘‘សចស្សា’’តិអាទិនា តទុភយស្ស រោគវូបសមនភាវំ ទស្សេតិ. ពុទ្ធាទីហិ វណ្ណិតន្តិ ‘‘បូតិមុត្តភេសជ្ជំ និស្សាយ បព្ពជ្ជា’’តិអាទិនា (មហាវ. ៧៣, ១២៨) សម្មាសម្ពុទ្ធាទីហិ បសត្ថំ. អប្បិច្ឆតាវិសិដ្ឋាយ សន្តុដ្ឋិយា និយោជនតោ បរមេន ឧក្កំសគតេន សន្តោសេន សន្តុស្សតីតិ បរមសន្តុដ្ឋោ.

កាមញ្ច សន្តោសប្បភេទា យថាវុត្តតោបិ អធិកតរា ចីវរេ វីសតិ សន្តោសា, បិណ្ឌបាតេ បន្នរស, សេនាសនេ ច បន្នរស, គិលានបច្ចយេ វីសតីតិ, ឥធ បន សង្ខេបេន ទ្វាទសវិធោយេវ សន្តោសោ វុត្តោ. តទធិកតរប្បភេទោ បន ចតុរង្គុត្តរេ មហាអរិយវំសសុត្តដ្ឋកថាយ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.២៨) គហេតព្ពោ. តេនាហ ‘‘ឥមិនា បនា’’តិអាទិ. ឯវំ ‘‘ឥធ មហារាជ ភិក្ខុ សន្តុដ្ឋោ ហោតី’’តិ ឯត្ថ បុគ្គលាធិដ្ឋាននិទ្ទិដ្ឋេន សន្តុដ្ឋបទេនេវ សន្តោសប្បភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘កាយបរិហារិកេន ចីវរេន កុច្ឆិបរិហារិកេន បិណ្ឌបាតេនា’’តិអាទិ ទេសនានុរូបំ តេន សន្តោសេន សន្តុដ្ឋស្ស អនុច្ឆវិកំ បច្ចយប្បភេទំ, តស្ស ច កាយកុច្ឆិបរិហារិយភាវំ វិភាវេន្តោ ឯវមាហាតិ អយមេត្ថ សម្ពន្ធោ. កាមញ្ចស្ស ចីវរបិណ្ឌបាតេហេវ យថាក្កមំ កាយកុច្ឆិបរិហារិយេហិ សន្តុដ្ឋតា បាឡិយំ វុត្តា, តថាបិ សេសបរិក្ខារចតុក្កេន ច វិនា វិចរណមយុត្តំ, សព្ពត្ថ ច កាយកុច្ឆិបរិហារិយតា លទ្ធព្ពាតិ អដ្ឋកថាយំ អយំ វិនិច្ឆយោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនវាសីតិ លក្ខណមត្តំ តទញ្ញកិច្ចស្សាបិ តាយ សាធេតព្ពត្តា, តេន វក្ខតិ ‘‘មញ្ចបីឋានំ អង្គបាទចីវរកុដិទណ្ឌកសជ្ជនកាលេ ចា’’តិអាទិ. វុត្តម្បិ ចេតំ បោរាណដ្ឋកថាសុ ‘‘ន ហេតំ កត្ថចិបិ បាឡិយមាគត’’ន្តិ.

ពន្ធនន្តិ ¶ កាយពន្ធនំ. បរិស្សាវនេន បរិស្សាវនញ្ច, តេន សហាតិ វា អត្ថោ. យុត្តោ កម្មដ្ឋានភាវនាសង្ខាតោ យោគោ យស្ស, តស្មិំ វា យោគោ យុត្តោតិ យុត្តយោគោ, តស្ស.

កាយំ ¶ បរិហរន្តិ បោសេន្តិ, កាយស្ស វា បរិហារោ បោសនមត្តំ បយោជនមេតេហីតិ កាយបរិហារិយា ក-ការស្ស យ-ការំ កត្វា. បោសនញ្ចេត្ថ វឌ្ឍនំ, ភរណំ វា, តថា កុច្ឆិបរិហារិយាបិ វេទិតព្ពា. ពហិទ្ធាវ កាយស្ស ឧបការកភាវេន កាយបរិហារិយតា, អជ្ឈោហរណវសេន សរីរដ្ឋិតិយា ឧបការកភាវេន កុច្ឆិបរិហារិយតាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. តេនាហ ‘‘តិចីវរំ តាវា’’តិអាទិ. ‘‘បរិហរតី’’តិ ឯតស្ស បោសេតីតិ អត្ថវចនំ. ឥតីតិ និទស្សនេ និបាតោ, ឯវំ វុត្តនយេន កាយបរិហារិយំ ហោតីតិ ការណជោតនេ វា, តស្មា បោសនតោ កាយបរិហារិយំ ហោតីតិ. ឯវមុបរិបិ. ចីវរកណ្ណេនាតិ ចីវរបរិយន្តេន.

កុដិបរិភណ្ឌករណកាលេតិ កុដិយា សមន្តតោ វិលិម្បនេន សម្មដ្ឋករណកាលេ.

អង្គំ នាម មញ្ចបីឋានំ បាទូបរិ ឋបិតោ បធានសម្ភារវិសេសោ. យត្ថ បទរសញ្ចិននបិដ្ឋិអបស្សយនាទីនិ ករោន្តិ, យោ ‘‘អដនី’’តិបិ វុច្ចតិ.

មធុទ្ទុមបុប្ផំ មធុកំ នាម, មក្ខិកាមធូហិ កតបូវំ វា. បរិក្ខារមត្តា បរិក្ខារបមាណំ. សេយ្យំ បវិសន្តស្សាតិ បច្ចត្ថរណកុញ្ចិកានំ តាទិសេ កាលេ បរិភុត្តភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តត្រដ្ឋកំ បច្ចត្ថរណ’’ន្តិ. អត្តនោ សន្តកភាវេន បច្ចត្ថរណាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា តត្ថេវ សេនាសនេ តិដ្ឋនកញ្ហិ ‘‘តត្រដ្ឋក’’ន្តិ វុច្ចតិ. វិកប្បនវចនតោ បន តេសមញ្ញតរស្ស នវមតា, យថាវុត្តបដិបាដិយា ចេត្ថ នវមភាវោ, ន តុ តេសំ តថាបតិនិយតភាវេន. កស្មាតិ ចេ? តថាយេវ តេសមធារណតោ. ឯស នយោ ទសមាទីសុបិ. តេលំ បដិសាមេត្វា ហរិតា វេឡុនាឡិអាទិកា តេលនាឡិ. ននុ សន្តុដ្ឋបុគ្គលទស្សនេ សន្តុដ្ឋោវ អដ្ឋបរិក្ខារិកោ ទស្សេតព្ពោតិ អនុយោគេ យថារហំ តេសម្បិ សន្តុដ្ឋភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯតេសុ ចា’’តិអាទិមាហ. មហន្តោ បរិក្ខារសង្ខាតោ ភារោ ឯតេសន្តិ មហាភារា, អយំ អធុនា បាឋោ, អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘មហាគជា’’តិ បាឋស្ស ទិដ្ឋត្តា ‘‘ទុប្បោសភាវេន ¶ មហាគជា វិយាតិ មហាគជា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៥) វុត្តំ, ន តេ ឯត្តកេហិ បរិក្ខារេហិ ‘‘មហិច្ឆា, អសន្តុដ្ឋា, ទុព្ភរា, ពាហុល្លវុត្តិនោ’’តិ ច វត្តព្ពាតិ អធិប្បាយោ. យទិ ឥតរេបិ សន្តុដ្ឋា អប្បិច្ឆតាទិសភាវា, កិមេតេសម្បិ វសេន អយំ ទេសនា ឥច្ឆិតាតិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘ភគវា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អដ្ឋបរិក្ខារិកស្ស វសេន ឥមិស្សា ទេសនាយ ឥច្ឆិតភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ អនុយោគម្បិ អបនេតិ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិនា, តស្សេវ តថា បក្កន្តភាវេន ‘‘កាយបរិហារិកេន ចីវរេនា’’តិអាទិ បាឡិយា យោគ្យតោ តស្ស វសេន ឥច្ឆិតភាវោ វិញ្ញាយតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វចនីយស្ស ហេតុភាវទស្សនេន ហិ វាចកស្សាបិ ហេតុភាវោ ទស្សិតោតិ ¶ . ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ឥតិ ឥមស្សា’’តិអាទិ លទ្ធគុណវចនម្បិ ឧបបន្នំ ហោតិ. សល្លហុកា វុត្តិ ជីវិកា យស្សាតិ សល្លហុកវុត្តិ, តស្ស ភាវោ សល្លហុកវុត្តិតា, តំ. កាយបារិហារិយេនាតិ ភាវប្បធាននិទ្ទេសោ, ភាវលោបនិទ្ទេសោ វាតិ ទស្សេតិ ‘‘កាយំ បរិហរណមត្តកេនា’’តិ ឥមិនា, កាយបោសនប្បមាណេនាតិ អត្ថោ. តថា កុច្ឆិបរិហារិយេនាតិ ឯត្ថាបិ. វុត្តនយេន ចេត្ថ ទ្វិធា វចនត្ថោ, ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.២១៥) បន បឋមស្ស វចនត្ថស្ស ហេដ្ឋា វុត្តត្តា ទុតិយោវ ឥធ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. មមាយនតណ្ហាយ អាសង្គោ. បរិគ្គហតណ្ហាយ ពន្ធោ. ជិយាមុត្តោតិ ធនុជិយាយ មុត្តោ. យូថាតិ ហត្ថិគណតោ. តិធា បភិន្នមទោ មទហត្ថី. វនបព្ភារន្តិ វនេ បព្ភារំ.

ចតូសុ ទិសាសុ សុខវិហារិតាយ សុខវិហារដ្ឋានភូតា, ‘‘ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣០៨; ម. និ. ១.៧៧, ៤៥៩, ៥០៩; ២.៣០៩) វា នយេន ព្រហ្មវិហារភាវនាផរណដ្ឋានភូតា ចតស្សោ ទិសា ឯតស្សាតិ ចតុទ្ទិសោ, សោ ឯវ ចាតុទ្ទិសោ, ចតស្សោ វា ទិសា ចតុទ្ទិសំ, វុត្តនយេន តមស្សាតិ ចាតុទ្ទិសោ យថា ‘‘សទ្ធោ’’តិ. តាស្វេវ ទិសាសុ កត្ថចិបិ សត្តេ វា សង្ខារេ វា ភយេន ន បដិហនតិ, សយំ វា តេហិ ន បដិហញ្ញតេតិ អប្បដិឃោ. សន្តុស្សមានោតិ សកេន, សន្តេន វា, សមមេវ វា តុស្សនកោ. ឥតរីតរេនាតិ យេន កេនចិ បច្ចយេន, ឧច្ចាវចេន វា. បរិច្ច សយន្តិ បវត្តន្តិ កាយចិត្តានិ, តានិ វា បរិសយន្តិ អភិភវន្តីតិ បរិស្សយា, សីហព្យគ្ឃាទយោ ពាហិរា, កាមច្ឆន្ទាទយោ ច អជ្ឈត្តិកា កាយចិត្តុបទ្ទវា, ឧបយោគត្ថេ ¶ ចេតំ សាមិវចនំ. សហិតាតិ អធិវាសនខន្តិយា, វីរិយាទិធម្មេហិ ច យថារហំ ខន្តា, គហន្តា ចាតិ អត្ថោ. ថទ្ធភាវករភយាភាវេន អឆម្ភី. ឯកោ ចរេតិ អសហាយោ ឯកាកី ហុត្វា ចរិតុំ វិហរិតុំ សក្កុណេយ្យ. សមត្ថនេ ហិ ឯយ្យ-សទ្ទោ យថា ‘‘កោ ឥមំ វិជដយេ ជដ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣) ខគ្គវិសាណកប្បតាយ ឯកវិហារីតិ ទស្សេតិ ‘‘ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ ឥមិនា. សណ្ឋានេន ខគ្គសទិសំ ឯកមេវ មត្ថកេ ឧដ្ឋិតំ វិសាណំ យស្សាតិ ខគ្គោ; ខគ្គសទ្ទេន តំសទិសវិសាណស្ស គហិតត្តា, មហិំសប្បមាណោ មិគវិសេសោ, យោ លោកេ ‘‘បលាសាទោ, គណ្ឋកោ’’តិ ច វុច្ចតិ, តស្ស វិសាណេន ឯកីភាវេន សទិសោតិ អត្ថោ. អបិច ឯកវិហារិតាយ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ទស្សេតុម្បិ ឯវំ វុត្តំ. វិត្ថារោ បនស្សា អត្ថោ ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនាយំ, (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៤២) ចូឡនិទ្ទេសេ (ចូឡនិ. ១២៨) ច វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

ឯវំ វណ្ណិតន្តិ ខគ្គវិសាណសុត្តេ ភគវតា តថា ទេសនាយ វិវរិតំ, ថោមិតំ វា. ខគ្គស្ស ¶ នាម មិគស្ស វិសាណេន កប្បោ សទិសោ តថា. កប្ប-សទ្ទោ ហេត្ថ ‘‘សត្ថុកប្បេន វត ភោ កិរ សាវកេន សទ្ធិំ មន្តយមានា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៦០) វិយ បដិភាគេ វត្តតិ, តស្ស ភាវោ ខគ្គវិសាណកប្បតា, តំ សោ អាបជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ.

វាតាភិឃាតាទីហិ សិយា សកុណោ ឆិន្នបក្ខោ, អសញ្ជាតបក្ខោ វា, ឥធ បន ឌេតុំ សមត្ថោ សបក្ខិកោវ អធិប្បេតោតិ វិសេសទស្សនត្ថំ បាឡិយំ ‘‘បក្ខី សកុណោ’’តិ វុត្តំ, ន តុ ‘‘អាកាសេ អន្តលិក្ខេ ចង្កមតី’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ៣.១១) វិយ បរិយាយមត្តទស្សនត្ថន្តិ អាហ ‘‘បក្ខយុត្តោ សកុណោ’’តិ. ឧប្បតតីតិ ឧទ្ធំ បតតិ គច្ឆតិ, បក្ខន្ទតីតិ អត្ថោ. វិធុនន្តាតិ វិភិន្ទន្តា, វិចាលេន្តា វា. អជ្ជតនាយាតិ អជ្ជភាវត្ថាយ. តថា ស្វាតនាយាតិ ឯត្ថាបិ. អត្តនោ បត្តំ ឯវ ភារោ យស្សាតិ សបត្តភារោ. មមាយនតណ្ហាភាវេន និស្សង្គោ. បរិគ្គហតណ្ហាភាវេន និរបេក្ខោ. យេន កាមន្តិ យត្ថ អត្តនោ រុចិ, តត្ថ. ភាវនបុំសកំ វា ឯតំ. យេន យថា បវត្តោ កាមោតិ ហិ យេនកាមោ, តំ, យថាកាមន្តិ អត្ថោ.

នីវរណប្បហានកថាវណ្ណនា

២១៦. បុព្ពេ ¶ វុត្តស្សេវ អត្ថចតុក្កស្ស បុន សម្បិណ្ឌេត្វា កថនំ កិមត្ថន្តិ អធិប្បាយេន អនុយោគំ ឧទ្ធរិត្វា សោធេតិ ‘‘សោ…បេ… កិំ ទស្សេតី’’តិអាទិនា. បច្ចយសម្បត្តិន្តិ សម្ភារបារិបូរិំ. ឥមេ ចត្តារោតិ សីលសំវរោ ឥន្ទ្រិយសំវរោ សម្បជញ្ញំ សន្តោសោតិ បុព្ពេ វុត្តា ចត្តារោ អារញ្ញិកស្ស សម្ភារា. ន ឥជ្ឈតីតិ ន សម្បជ្ជតិ ន សផលោ ភវតិ. ន កេវលំ អនិជ្ឈនមត្តំ, អថ ខោ អយម្បិ ទោសោតិ ទស្សេតិ ‘‘តិរច្ឆានគតេហិ វា’’តិអាទិនា. វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតីតិ ‘‘អសុកស្ស ភិក្ខុនោ អរញ្ញេ តិរច្ឆានគតានំ វិយ, វនចរកានំ វិយ ច និវាសនមត្តមេវ, ន បន អរញ្ញវាសានុច្ឆវិកា កាចិ សម្មាបដិបត្តិ អត្ថី’’តិ អបវាទវសេន វចនីយភាវមាបជ្ជតិ, ឥមស្សត្ថស្ស បន ទស្សនេន វិរុជ្ឈនតោ សទ្ធិំ-សទ្ទោ ន បោរាណោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា អារញ្ញកេហិ តិរច្ឆានគតេហិ, វនចរវិសភាគជនេហិ វា សទ្ធិំ វិប្បដិបត្តិវសេន វសនីយភាវំ អាបជ្ជតិ. ‘‘ន ភិក្ខវេ បណិធាយ អរញ្ញេ វត្ថព្ពំ, យោ វសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទីសុ (បារា. ២២៣) វិយ ហិ វត្ថព្ព-សទ្ទោ វសិតព្ពបរិយាយោ. តថា ហិ វិភង្គដ្ឋកថាយម្បិ វុត្តំ ‘‘ឯវរូបស្ស ហិ អរញ្ញវាសោ កាឡមក្កដអច្ឆតរច្ឆទីបិមិគានំ អដវិវាសសទិសោ ហោតី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៦) អធិវត្ថាតិ អធិវសន្តា. បឋមំ ភេរវសទ្ទំ សាវេន្តិ. តាវតា អបលាយន្តស្ស ហត្ថេហិបិ សីសំ បហរិត្វា ¶ បលាបនាការំ ករោន្តីតិ អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន កថិតំ. ឯវំ ព្យតិរេកតោ បច្ចយសម្បត្តិយា ទស្សិតភាវំ បកាសេត្វា ឥទានិ អន្វយតោបិ បកាសេតុំ ‘‘យស្ស បនេតេ’’តិអាទិ វុត្តំ. កថំ ឥជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ. កាឡកោ តិលកោតិ វណ្ណវិការាបនរោគវសេន អញ្ញត្ថ បរិយាយវចនំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ទុន្នាមកញ្ច អរិសំ, ឆទ្ទិកោ វមថូរិតោ;

ទវថុ បរិតាបោថ, តិលកោ តិលកាឡកោ’’តិ.

តិលសណ្ឋានំ វិយ ជាយតីតិ ហិ តិលកោ, កាឡោ ហុត្វា ជាយតីតិ កាឡកោ. ឥធ បន បណ្ណត្តិវីតិក្កមសង្ខាតំ ថុល្លវជ្ជំ កាឡកសទិសត្តា កាឡកំ, មិច្ឆាវីតិក្កមសង្ខាតំ អណុមត្តវជ្ជំ តិលកសទិសត្តា តិលកន្តិ ¶ អយំ វិសេសោ. តន្តិ តថា ឧប្បាទិតំ បីតិំ. វិគតភាវេន ឧបដ្ឋានតោ ខយវយវសេន សម្មសនំ. ខីយនដ្ឋេន ហិ ខយោវ វិគតោ, វិបរីតោ វា ហុត្វា អយនដ្ឋេន វយោតិបិ វុច្ចតិ. អរិយភូមិ នាម លោកុត្តរភូមិ. ឥតីតិ អរិយភូមិឱក្កមនតោ, ទេវតានំ វណ្ណភណនតោ វា, តត្ថ តត្ថ ទេវតានំ វចនំ សុត្វា តស្ស យសោ បត្ថដោតិ វុត្តំ ហោតិ, ឯវញ្ច កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តំ អយសបត្ថរណម្បិ ទេវតានមារោចនវសេនាតិ គហេតព្ពំ.

វិវិត្ត-សទ្ទោ ជនវិវេកេតិ អាហ ‘‘សុញ្ញ’’ន្តិ. តំ បន ជនសទ្ទនិគ្ឃោសាភាវេន វេទិតព្ពំ សទ្ទកណ្ដកត្តា ឈានស្សាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បសទ្ទំ អប្បនិគ្ឃោសន្តិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ជនកគ្គហណេនេវ ហិ ឥធ ជញ្ញំ គហិតំ. តថា ហិ វុត្តំ វិភង្គេ ‘‘យទេវ តំ អប្បនិគ្ឃោសំ, តទេវ តំ វិជនវាត’’ន្តិ (វិភ. ៥៣៣). អប្បសទ្ទន្តិ ច បកតិសទ្ទាភាវមាហ. អប្បនិគ្ឃោសន្តិ នគរនិគ្ឃោសាទិសទ្ទាភាវំ. ឦទិសេសុ ហិ ព្យញ្ជនំ សាវសេសំ វិយ, អត្ថោ បន និរវសេសោតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៣៦៤) បន អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោ ឯវមាហ ‘‘អប្បសទ្ទស្ស បរិត្តបរិយាយំ មនសិ កត្វា វុត្តំ ‘ព្យញ្ជនំ សាវសេសំ សិយា’តិ. តេនាហ ‘ន ហិ តស្សា’តិអាទិ. អប្បសទ្ទោ បនេត្ថ អភាវត្ថោតិបិ សក្កា វិញ្ញាតុំ ‘អប្បាពាធតញ្ច សញ្ជានាមី’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២៥) វិយា’’តិ. តមត្ថំ វិភង្គបាឡិយា (វិភ. ៥២៨) សំសន្ទន្តោ ‘‘ឯតទេវា’’តិអាទិមាហ. ឯតទេវាតិ ច មយា សំវណ្ណិយមានំ និស្សទ្ទតំ ឯវាតិ អត្ថោ. សន្តិកេបីតិ គាមាទីនំ សមីបេបិ ឯទិសំ វិវិត្តំ នាម, បគេវ ទូរេតិ អត្ថោ. អនាកិណ្ណន្តិ អសង្កិណ្ណំ អសម្ពាធំ. យស្ស សេនាសនស្ស សមន្តា គាវុតម្បិ អឌ្ឍយោជនម្បិ បព្ពតគហនំ វនគហនំ នទីគហនំ ហោតិ, ន កោចិ អវេលាយ ឧបសង្កមិតុំ ¶ សក្កោតិ, ឥទំ សន្តិកេបិ អនាកិណ្ណំ នាម. សេតីតិ សយតិ. អាសតីតិ និសីទតិ. ‘‘ឯត្ថា’’តិ ឥមិនា សេន-សទ្ទស្ស, អាសន-សទ្ទស្ស ច អធិករណត្ថភាវំ ទស្សេតិ, ច-សទ្ទេន ច តទុភយបទស្ស ចត្ថសមាសភាវំ. ‘‘តេនាហា’’តិអាទិនា វិភង្គបាឡិមេវ អាហរតិ.

ឥទានិ តស្សាយេវត្ថំ សេនាសនប្បភេទទស្សនវសេន វិភាវេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. វិភង្គបាឡិយំ និទស្សននយេន សរូបតោ ទស្សិតសេនាសនស្សេវ ហិ អយំ វិភាគោ. តត្ថ វិហារោ បាការបរិច្ឆិន្នោ សកលោ ¶ អាវាសោ. អឌ្ឍយោគោ ទីឃបាសាទោ, ‘‘គរុឡសណ្ឋានបាសាទោ’’តិបិ វទន្តិ. បាសាទោ ចតុរស្សបាសាទោ. ហម្មិយំ មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោ. អដ្ដោ បដិរាជូនំ បដិពាហនយោគ្គោ ចតុបញ្ចភូមកោ បតិស្សយវិសេសោ. មាឡោ ឯកកូដសង្គហិតោ អនេកកោណវន្តោ បតិស្សយវិសេសោ. អបរោ នយោ – វិហារោ ទីឃមុខបាសាទោ. អឌ្ឍយោគោ ឯកបស្សឆទនកគេហំ. តស្ស កិរ ឯកបស្សេ ភិត្តិ ឧច្ចតរា ហោតិ, ឥតរបស្សេ នីចា, តេន តំ ឯកឆទនកំ ហោតិ. បាសាទោ អាយតចតុរស្សបាសាទោ. ហម្មិយំ មុណ្ឌច្ឆទនកំ ចន្ទិកង្គណយុត្តំ. គុហា កេវលា បព្ពតគុហា. លេណំ ទ្វារពន្ធំ បព្ភារំ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ‘‘មណ្ឌបោតិ សាខាមណ្ឌបោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៦) ឯវំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន, អង្គុត្តរដីកាការេន ច អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន វុត្តំ.

វិភង្គដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៧) បន វិហារោតិ សមន្តា បរិហារបថំ, អន្តោយេវ ច រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ ទស្សេត្វា កតសេនាសនំ. អឌ្ឍយោគោតិ សុបណ្ណវង្កគេហំ. បាសាទោតិ ទ្វេ កណ្ណិកានិ គហេត្វា កតោ ទីឃបាសាទោ. អដ្ដោតិ បដិរាជាទិបដិពាហនត្ថំ ឥដ្ឋកាហិ កតោ ពហលភិត្តិកោ ចតុបញ្ចភូមកោ បតិស្សយវិសេសោ. មាឡោតិ ភោជនសាលាសទិសោ មណ្ឌលមាឡោ. វិនយដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯកកូដសង្គហិតោ ចតុរស្សបាសាទោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៨២-៤៨៧) វុត្តំ. លេណន្តិ បព្ពតំ ខណិត្វា វា បព្ភារស្ស អប្បហោនកដ្ឋានេ កុដ្ដំ ឧដ្ឋាបេត្វា វា កតសេនាសនំ. គុហាតិ ភូមិទរិ វា យត្ថ រត្តិន្ទិវំ ទីបំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, បព្ពតគុហា វា ភូមិគុហា វាតិ វុត្តំ.

តំ អាវសថភូតំ បតិស្សយសេនាសនំ វិហរិតព្ពដ្ឋេន, វិហារដ្ឋានដ្ឋេន ច វិហារសេនាសនំ នាម. មសារកាទិចតុព្ពិធោ មញ្ចោ. តថា បីឋំ. ឧណ្ណភិសិអាទិបញ្ចវិធា ភិសិ. សីសប្បមាណំ ពិម្ពោហនំ. វិត្ថារតោ វិទត្ថិចតុរង្គុលតា, ទីឃតោ មញ្ចវិត្ថារប្បមាណតា ចេត្ថ សីសប្បមាណំ. មសារកាទីនិ មញ្ចបីឋភាវតោ, ភិសិឧបធានញ្ច មញ្ចបីឋសម្ពន្ធតោ មញ្ចបីឋសេនាសនំ. មញ្ចបីឋភូតញ្ហិ សេនាសនំ, មញ្ចបីឋសម្ពន្ធញ្ច សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសេន វា ‘‘មញ្ចបីឋសេនាសន’’ន្តិ ¶ វុច្ចតិ. អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរោបិ ឯវមេវ វទតិ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘មញ្ចបីឋសេនាសនន្តិ មញ្ចបីឋញ្ចេវ មញ្ចបីឋសម្ពន្ធសេនាសនញ្ចា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៦) វុត្តំ. ចិមិលិកា ¶ នាម សុធាបរិកម្មកតាយ ភូមិយា វណ្ណានុរក្ខណត្ថំ បដខណ្ឌាទីហិ សិព្ពេត្វា កតា. ចម្មខណ្ឌោ នាម សីហព្យគ្ឃទីបិតរច្ឆចម្មាទីសុបិ យំ កិញ្ចិ ចម្មំ. អដ្ឋកថាសុ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១២; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៨២) ហិ សេនាសនបរិភោគេ បដិក្ខិត្តចម្មំ ន ទិស្សតិ. តិណសន្ថារោតិ យេសំ កេសញ្ចិ តិណានំ សន្ថារោ. ឯសេវ នយោ បណ្ណសន្ថារេបិ. ចិមិលិកាទិ ភូមិយំ សន្ថរិតព្ពតាយ សន្ថតសេនាសនំ. យត្ថ វា បន ភិក្ខូ បដិក្កមន្តីតិ ឋបេត្វា វា ឯតានិ មញ្ចាទីនិ យត្ថ ភិក្ខូ សន្និបតន្តិ, សព្ពមេតំ សេនាសនំ នាមាតិ ឯវំ វុត្តំ អវសេសំ រុក្ខមូលាទិបដិក្កមិតព្ពដ្ឋានំ អភិសង្ខរណាភាវតោ កេវលំ សយនស្ស, និស្សជ្ជាយ ច ឱកាសភូតត្តា ឱកាសសេនាសនំ. សេនាសនគ្គហណេនាតិ ‘‘វិវិត្តំ សេនាសន’’ន្តិ ឥមិនា សេនាសនសទ្ទេន វិវិត្តសេនាសនស្ស វា អាទានេន, វចនេន វា គហិតមេវ សាមញ្ញជោតនាយ វិសេសេ អវដ្ឋានតោ, វិសេសត្ថិនា ច វិសេសស្ស បយុជ្ជិតព្ពតោ.

យទេវំ កស្មា ‘‘អរញ្ញ’’ន្តិអាទិ បុន វុត្តន្តិ អនុយោគេន ‘‘ឥធ បនស្សា’’តិអាទិមាហ. ឯវំ គហិតេសុបិ សេនាសនេសុ យថាវុត្តស្ស ភិក្ខុនោ អនុច្ឆវិកមេវ សេនាសនំ ទស្សេតុកាមត្តា បុន ឯវំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘ភិក្ខុនីនំ វសេន អាគត’’ន្តិ ឥទំ វិនយេ អាគតមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន អភិធម្មេ. វិនយេ ហិ គណម្ហាឱហីយនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៦៩១) ភិក្ខុនីនំ អារញ្ញកធុតង្គស្ស បដិក្ខិត្តត្តា ឥទម្បិ ច តាសំ អរញ្ញំ នាម, ន បន បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិមំ អរញ្ញមេវ សេនាសនំ, ឥទម្បិ ច តាសំ គណម្ហាឱហីយនាបត្តិករំ, ន តុ បញ្ចធនុសតិកាទិមេវ អរញ្ញំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘ឯកា វា គណម្ហា ឱហីយេយ្យាតិ អគាមកេ អរញ្ញេ ទុតិយិកាយ ភិក្ខុនិយា ទស្សនូបចារំ វា សវនូបចារំ វា វិជហន្តិយា អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស, វិជហិតេ អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ.

វិនយដ្ឋកថាសុបិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៩២) ហិ តថាវ អត្ថោ វុត្តោតិ. អភិធម្មេ បន ‘‘អរញ្ញន្តិ និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. ៥២៩) អាគតំ. វិនយសុត្តន្តា ហិ ឧភោបិ បរិយាយទេសនា នាម, អភិធម្មោ បន និប្បរិយាយទេសនា, តស្មា យំ ន គាមបទេសន្តោគធំ, តំ អរញ្ញន្តិ និប្បរិយាយេន ទស្សេតុំ តថា វុត្តំ. ឥន្ទខីលា ពហិ និក្ខមិត្វា ¶ យំ ឋានំ បវត្តំ ¶ , សព្ពមេតំ អរញ្ញំ នាមាតិ ចេត្ថ អត្ថោ. អារញ្ញកំ នាម…បេ… បច្ឆិមន្តិ ឥទំ បន សុត្តន្តនយេន អារញ្ញកសិក្ខាបទេ (បារា. ៦៥២) អារញ្ញិកំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តំ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អនុរូបំ, តស្មា វិសុទ្ធិមគ្គេ ធុតង្គនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៩) យំ តស្ស លក្ខណំ វុត្តំ, តំ យុត្តមេវ, អតោ តត្ថ វុត្តនយេន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

សន្ទច្ឆាយន្តិ សីតច្ឆាយំ. តេនាហ ‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិ. រុក្ខមូលន្តិ រុក្ខសមីបំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យាវតា មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ សមន្តា ឆាយា ផរតិ, និវាតេ បណ្ណានិ និបតន្តិ, ឯត្តាវតា រុក្ខមូល’’ន្តិ. បព្ពតន្តិ សុទ្ធបាសាណសុទ្ធបំសុឧភយមិស្សកវសេន តិវិធោបិ បព្ពតោ អធិប្បេតោ, ន សិលាមយោ ឯវ. សេល-សទ្ទោ បន អវិសេសតោ បព្ពតបរិយាយោតិ កត្វា ឯវំ វុត្តំ. ‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិនា តទុភយស្ស អនុរូបតំ ទស្សេតិ. ទិសាសុ ខាយមានាសូតិ ទសសុ ទិសាសុ អភិមុខីភាវេន ទិស្សមានាសុ. តថារូបេនបិ ការណេន សិយា ចិត្តស្ស ឯកគ្គតាតិ ឯតំ វុត្តំ, សព្ពទិសាហិ អាគតេន វាតេន ពីជិយមានភាវហេតុទស្សនត្ថន្តិ កេចិ. កំ វុច្ចតិ ឧទកំ បិបាសវិនោទនស្ស ការកត្តា. ‘‘យំ នទីតុម្ពន្តិបិ នទីកុញ្ជន្តិបិ វទន្តិ, តំ កន្ទរន្តិ អបព្ពតបទេសេបិ វិទុគ្គនទីនិវត្តនបទេសំ កន្ទរន្តិ ទស្សេតី’’តិ (វិភ. មូលដី. ៥៣០) អាចរិយានន្ទត្ថេរោ, តេនេវ វិញ្ញាយតិ ‘‘នទីតុម្ពនទីកុញ្ជសទ្ទា នទីនិវត្តនបទេសវាចកា’’តិ. នទីនិវត្តនបទេសោ ច នាម នទិយា និក្ខមនឧទកេន បុន និវត្តិត្វា គតោ វិទុគ្គបទេសោ. ‘‘អបព្ពតបទេសេបី’’តិ វទន្តោ បន អដ្ឋកថាយំ និទស្សនមត្តេន បឋមំ បព្ពតបទេសន្តិ វុត្តំ, យថាវុត្តោ បន នទីបទេសោបិ កន្ទរោ ឯវាតិ ទស្សេតិ.

‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិនាបិ និទស្សនមត្តេនេវ តស្សានុរូបភាវមាហ. ឧស្សាបេត្វាតិ បុញ្ជំ កត្វា. ‘‘ទ្វិន្នំ បព្ពតានម្បិ អាសន្នតរេ ឋិតានំ ឱវរកាទិសទិសំ វិវរំ ហោតិ, ឯកស្មិំយេវ បន បព្ពតេ ឧមង្គសទិស’’ន្តិ វទន្តិ អាចរិយា. ឯកស្មិំយេវ ហិ ឧមង្គសទិសំ អន្តោលេណំ ហោតិ ឧបរិ បដិច្ឆន្នត្តា, ន ទ្វីសុ តថា អប្បដិច្ឆន្នត្តា, តស្មា ‘‘ឧមង្គសទិស’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ឯកស្មិំ យេវា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធនីយំ. ‘‘មហាវិវរ’’ន្តិ ឥទំ បន ឧភយេហិបិ. ឧមង្គសទិសន្តិ ច ‘‘សុទុង្គាសទិស’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៦) អាចរិយេន វុត្តំ. សុទុង្គាតិ ហិ ភូមិឃរស្សេតំ ¶ អធិវចនំ, ‘‘តំ គហេត្វា សុទុង្គាយ រវន្តំ យក្ខិនី ខិបី’’តិអាទីសុ វិយ. មនុស្សានំ អនុបចារដ្ឋានន្តិ បកតិសញ្ចារវសេន មនុស្សេហិ ន សញ្ចរិតព្ពដ្ឋានំ. កស្សនវប្បនាទិវសេន ហិ បកតិសញ្ចារបដិក្ខេបោ ឥធាធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘យត្ថ ¶ ន កសន្តិ ន វបន្តី’’តិ. អាទិសទ្ទេន បន ‘‘វនបត្ថន្តិ វនសណ្ឋានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចនំ, វនបត្ថន្តិ ភីសនកានមេតំ, វនបត្ថន្តិ សលោមហំសានមេតំ, វនបត្ថន្តិ បរិយន្តានមេតំ, វនបត្ថន្តិ ន មនុស្សូបចារានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចន’’ន្តិ (វិភ. ៥៣១) ឥមំ វិភង្គបាឡិសេសំ សង្គណ្ហាតិ. បត្ថោតិ ហិ បព្ពតស្ស សមានភូមិ, យោ ‘‘សានូ’’តិបិ វុច្ចតិ, តស្សទិសត្តា បន មនុស្សានមសញ្ចរណភូតំ វនំ, តស្មា បត្ថសទិសំ វនំ វនបត្ថោតិ វិសេសនបរនិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ. សព្ពេសំ សព្ពាសុ ទិសាសុ អភិមុខោ ឱកាសោ អព្ភោកាសោតិ អាហ ‘‘អច្ឆន្ន’’ន្តិ, កេនចិ ឆទនេន អន្តមសោ រុក្ខសាខាយបិ ន ឆាទិតន្តិ អត្ថោ. ទណ្ឌកានំ ឧបរិ ចីវរំ ឆាទេត្វា កតា ចីវរកុដិ. និក្កឌ្ឍិត្វាតិ នីហរិត្វា. អន្តោបព្ភារលេណសទិសោ បលាលរាសិយេវ អធិប្បេតោ, ឥតរថា តិណបណ្ណសន្ថារសង្គោបិ សិយាតិ វុត្តំ ‘‘បព្ភារលេណសទិសេ អាលយេ’’តិ, បព្ភារសទិសេ, លេណសទិសេ វាតិ អត្ថោ. គច្ឆគុម្ពាទីនម្បីតិ បិ-សទ្ទេន បុរិមនយំ សម្បិណ្ឌេតិ.

បិណ្ឌបាតស្ស បរិយេសនំ បិណ្ឌបាតោ ឧត្តរបទលោបេន, តតោ បដិក្កន្តោ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោតិ អាហ ‘‘បិណ្ឌបាតបរិយេសនតោ បដិក្កន្តោ’’តិ. បល្លង្កន្តិ ឯត្ថ បរិ-សទ្ទោ ‘‘សមន្តតោ’’តិ ឯតស្មិំ អត្ថេ, តស្មា បរិសមន្តតោ អង្កនំ អាសនំ បល្លង្កោ រ-ការស្ស ល-ការំ, ទ្វិភាវញ្ច កត្វា យថា ‘‘បលិពុទ្ធោ’’តិ, (មិ. ប. ៦.៣.៦) សមន្តភាវោ ច វាមោរុំ, ទក្ខិណោរុញ្ច សមំ ឋបេត្វា ឧភិន្នំ បាទានំ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធនករណំ. តេនាហ ‘‘សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសន’’ន្តិ. ឩរូនំ ពន្ធនវសេន និសជ្ជាវ ឥធ បល្លង្កោ, ន អាហរិមេហិ វាឡេហិ កតោតិ វុត្តំ ហោតិ. អាភុជិត្វាតិ ច យថា បល្លង្កវសេន និសជ្ជា ហោតិ, តថា ឧភោ បាទេ អាភុគ្គេ សមិញ្ជិតេ កត្វា, តំ បន ឧភិន្នំ បាទានំ តថាពន្ធតាករណមេវាតិ អាហ ‘‘ពន្ធិត្វា’’តិ. ឧជុំ កាយន្តិ ឯត្ថ កាយ-សទ្ទោ ឧបរិមកាយវិសយោ ហេដ្ឋិមកាយស្ស អនុជុកំ ឋបនស្ស និសជ្ជាវចនេនេវ វិញ្ញាបិតត្តាតិ វុត្តំ ‘‘ឧបរិមំ សរីរំ ឧជុំ ឋបេត្វា’’តិ. តំ បន ឧបរិមកាយស្ស ¶ ឧជុកំ ឋបនំ សរូបតោ ទស្សេតិ ‘‘អដ្ឋារសា’’តិអាទិនា, អដ្ឋារសន្នំ បិដ្ឋិកណ្ដកដ្ឋិកានំ កោដិយា កោដិំ បដិបាទនមេវ តថា ឋបនន្តិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ តថា ឋបនស្ស បយោជនំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯវន្តិ តថា ឋបនេ សតិ, ឥមិនា វា តថាឋបនហេតុនា. ន បណមន្តីតិ ន ឱនមន្តិ. ‘‘អថស្សា’’តិអាទិ បន បរម្បរបយោជនទស្សនំ. អថាតិ ឯវំ អនោនមនេ. វេទនាតិ បិដ្ឋិគិលានាទិវេទនា. ន បរិបតតីតិ ន វិគច្ឆតិ វីថិំ ន វិលង្ឃេតិ. តតោ ឯវ បុព្ពេនាបរំ វិសេសប្បត្តិយា កម្មដ្ឋានំ វុទ្ធិំ ផាតិំ វេបុល្លំ ឧបគច្ឆតិ. បរិសទ្ទោ ចេត្ថ អភិសទ្ទបរិយាយោ អភិមុខត្ថោតិ វុត្តំ ¶ ‘‘កម្មដ្ឋានាភិមុខ’’ន្តិ, ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណតោ និវារេត្វា កម្មដ្ឋានំយេវ បុរក្ខត្វាតិ អត្ថោ. បរិសទ្ទស្ស សមីបត្ថតំ ទស្សេតិ ‘‘មុខសមីបេ វា កត្វា’’តិ ឥមិនា, មុខស្ស សមីបេ វិយ ចិត្តេ និពទ្ធំ ឧបដ្ឋាបនវសេន កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បរិសទ្ទស្ស សមីបត្ថតំ វិភង្គបាឡិយា (វិភ. ៥៣៧) សាធេតុំ ‘‘តេនេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. នាសិកគ្គេតិ នាសបុដគ្គេ. មុខនិមិត្តំ នាម ឧត្តរោដ្ឋស្ស វេមជ្ឈប្បទេសោ, យត្ថ នាសិកវាតោ បដិហញ្ញតិ.

ឯត្ថ ច យថា ‘‘វិវិត្តំ សេនាសនំ ភជតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៥០៨) ភាវនានុរូបំ សេនាសនំ ទស្សិតំ, ឯវំ ‘‘និសីទតី’’តិ ឥមិនា អលីនានុទ្ធច្ចបក្ខិកោ សន្តោ ឥរិយាបថោ ទស្សិតោ, ‘‘បល្លង្កំ អាភុជិត្វា’’តិ ឥមិនា និសជ្ជាយ ទឡ្ហភាវោ, ‘‘បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ ឥមិនា អារម្មណបរិគ្គហណូបាយោតិ. បរិ-សទ្ទោ បរិគ្គហដ្ឋោ ‘‘បរិណាយិកា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៦) វិយ. មុខ-សទ្ទោ និយ្យានដ្ឋោ ‘‘សុញ្ញតវិមោក្ខមុខ’’ន្តិអាទីសុ វិយ. បដិបក្ខតោ និក្ខមនមេវ ហិ និយ្យានំ. អសម្មោសនភាវោ ឧបដ្ឋានដ្ឋោ. តត្រាតិ បដិសម្ភិទានយេ. បរិគ្គហិតនិយ្យានន្តិ សព្ពថា គហិតាសម្មោសតាយ បរិគ្គហិតំ, បរិច្ចត្តសម្មោសបដិបក្ខតាយ ច និយ្យានំ សតិំ កត្វា, បរមំ សតិនេបក្កំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរស្ស, អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរស្ស ច មតិ. អថ វា ‘‘កាយាទីសុ សុដ្ឋុបវត្តិយា បរិគ្គហិតំ, តតោ ឯវ ច និយ្យានភាវយុត្តំ, កាយាទិបរិគ្គហណញាណសម្បយុត្តតាយ វា បរិគ្គហិតំ, តតោយេវ ច និយ្យានភូតំ ¶ ឧបដ្ឋានំ កត្វាតិ អត្ថោ’’តិ អយំ អាចរិយានន្ទត្ថេរស្ស (វិភ. មូលដី. ៥៣៧) មតិ.

២១៧. អភិជ្ឈាយតិ គិជ្ឈតិ អភិកង្ខតិ ឯតាយាតិ អភិជ្ឈា, កាមច្ឆន្ទនីវរណំ. លុច្ចនដ្ឋេនាតិ ភិជ្ជនដ្ឋេន, ខណេ ខណេ ភិជ្ជនដ្ឋេនាតិ អត្ថោតិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន, (ទី. និ. ដី. ១.២១៧) អង្គុត្តរដីកាការេន ច អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន វុត្តំ. សុត្តេសុ ច ទិស្សតិ ‘‘លុច្ចតីតិ ខោ ភិក្ខុ លោកោតិ វុច្ចតិ. កិញ្ច លុច្ចតិ? ចក្ខុ ខោ ភិក្ខុ លុច្ចតិ, រូបា លុច្ចន្តិ, ចក្ខុវិញ្ញាណំ លុច្ចតី’’តិអាទិ. (សំ. និ. ៤.៨២) អភិធម្មដ្ឋកថាយំ, (ធ. ស. អដ្ឋ. ៧-១៣) បន ឥធ ច អធុនា បោត្ថកេ ‘‘លុច្ចនបលុច្ចនដ្ឋេនា’’តិ លិខិតំ. តត្ថ លុច្ចនមេវ បលុច្ចនបរិយាយេន វិសេសេត្វា វុត្តំ. លុចសទ្ទោ ហិ អបេក្ខនាទិអត្ថោបិ ភវតិ ‘‘ឱលោកេតី’’តិអាទីសុ, ភិជ្ជនបភិជ្ជនដ្ឋេនាតិ អត្ថោ. វំសត្ថបកាសិនិយំ បន វុត្តំ ‘‘ខណភង្គវសេន លុច្ចនសភាវតោ, ចុតិភង្គវសេន ច បលុច្ចនសភាវតោ លោកោ នាមា’’តិ (វំសត្ថបកាសិនិយំ នាម មហាវំសដីកាយំ បឋមបរិច្ឆេទេ បញ្ចមគាថា វណ្ណនាយំ) កេចិ បន ‘‘ភិជ្ជនឧប្បជ្ជនដ្ឋេនា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ. អាហច្ចភាសិតវចនត្ថេន វិរុជ្ឈនតោ, លុចសទ្ទស្ស ច ¶ អនុប្បាទវាចកត្តា អយុត្តមេវេតំ. អបិច អាចរិយេហិបិ ‘‘លុច្ចនបលុច្ចនដ្ឋេនា’’តិ បាឋមេវ ឧល្លិង្គេត្វា តថា អត្ថោ វុត្តោ សិយា, បច្ឆា បន បរម្បរាភតវសេន បមាទលេខត្តា តត្ថ តត្ថ ន ទិដ្ឋោតិ ទដ្ឋព្ពំ, ន លុច្ចតិ ន បលុច្ចតីតិ យោ គហិតោបិ តថា ន ហោតិ, ស្វេវ លោកោ, អនិច្ចានុបស្សនាយ វា លុច្ចតិ ភិជ្ជតិ វិនស្សតីតិ គហេតព្ពោវ លោកោតិ តំគហណរហិតានំ លោកុត្តរានំ នត្ថិ លោកតា, ទុក្ខសច្ចំ វា លោកោតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា លោកោ’’តិ. ឯវំ តត្ថ តត្ថ វចនតោបិ យថាវុត្តោ កេសញ្ចិ អត្ថោ ន យុត្តោតិ.

តស្មាតិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធានមេវ លោកភាវតោ. វិក្ខម្ភនវសេនាតិ ឯត្ថ វិក្ខម្ភនំ តទង្គប្បហានវសេនេវ អនុប្បាទនំ អប្បវត្តនំ, ន បន វិក្ខម្ភនប្បហានវសេន បដិបក្ខានំ សុដ្ឋុបហីនំ. ‘‘បហីនត្តា’’តិ ហិ តថាបហីនសទិសតំ ឯវ សន្ធាយ វុត្តំ. កស្មាតិ ចេ? ឈានស្ស អនធិគតត្តា. ឯវំ បន បុព្ពភាគភាវនាយ តថា បហានតោយេវេតំ ចិត្តំ វិគតាភិជ្ឈំ នាម, ន ¶ តុ ចក្ខុវិញ្ញាណមិវ សភាវតោ អភិជ្ឈាវិរហិតត្តាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន ចក្ខុវិញ្ញាណសទិសេនា’’តិ វុត្តំ. យថា តន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, តំ ចិត្តំ វា. អធុនា មុញ្ចនស្ស, អនាគតេ ច បុន អនាទានស្ស ករណំ បរិសោធនំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថា ច ឥមស្ស ចិត្តស្ស បុព្ពភាគភាវនាយ បរិសោធិតត្តា វិគតាភិជ្ឈតា, ឯវំ អព្យាបន្នតា, វិគតថិនមិទ្ធតា, អនុទ្ធតតា, និព្ពិចិកិច្ឆតា ច វេទិតព្ពាតិ និទស្សេន្តោ ‘‘ព្យាបាទបទោសំ បហាយាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ អាហ. បូតិកុម្មាសាទយោតិ អាភិទោសិកយវកុម្មាសាទយោ. បុរិមបកតិន្តិ បរិសុទ្ធបណ្ឌរសភាវំ, ឥមិនា វិការមាបជ្ជតីតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. វិការាបត្តិយាតិ បុរិមបកតិវិជហនសង្ខាតេន វិការមាបជ្ជនេន. ‘‘ឧភយ’’ន្តិអាទិនា តុល្យត្ថសមាសភាវមាហ. ‘‘យា តស្មិំ សមយេ ចិត្តស្ស អកល្លតា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១១៦២; វិភ. ៥៤៦) ថិនស្ស, ‘‘យា តស្មិំ សមយេ កាយស្ស អកល្លតា’’តិអាទិនា ច មិទ្ធស្ស អភិធម្មេ និទ្ទិដ្ឋត្តា ‘‘ថិនំ ចិត្តគេលញ្ញំ, មិទ្ធំ ចេតសិកគេលញ្ញ’’ន្តិ វុត្តំ. សតិបិ ហិ ថិនមិទ្ធស្ស អញ្ញមញ្ញំ អវិប្បយោគេ ចិត្តកាយលហុតាទីនំ វិយ ចិត្តចេតសិកានំ យថាក្កមំ តំតំវិសេសស្ស យា តេសំ អកល្លតាទីនំ វិសេសបច្ចយតា, អយមេតេសំ សភាវោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទិដ្ឋាលោកោ នាម បស្សិតោ រត្តិំ ចន្ទាលោកទីបាលោកឧក្កាលោកាទិ, ទិវា ច សូរិយាលោកាទិ. រត្តិម្បិ ទិវាបិ តស្ស សញ្ជាននសមត្ថា សញ្ញា អាលោកសញ្ញា, តស្សា ច វិគតនីវរណាយ បរិសុទ្ធាយ អត្ថិតា ឥធ អធិប្បេតា. អតិសយត្ថវិសិដ្ឋស្ស ហិ អត្ថិអត្ថស្ស អវពោធកោ អយមីការោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘រត្តិម្បី’’តិអាទិមាហ, វិគតថិនមិទ្ធភាវស្ស ការណត្តា ចេតំ វុត្តំ. សុត្តេសុ បាកដោវាយមត្ថោ.

សរតីតិ ¶ សតោ, សម្បជានាតីតិ សម្បជានោតិ ឯវំ បុគ្គលនិទ្ទេសោតិ ទស្សេតិ ‘‘សតិយា ច ញាណេន ច សមន្នាគតោ’’តិ ឥមិនា. សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ វីរិយសមាធិអាទីសុ កស្មា ឥទមេវ ឧភយំ វុត្តំ, វិគតាភិជ្ឈាទីសុ វា ឥទំ ឧភយំ អវត្វា កស្មា ឥធេវ វុត្តន្តិ អនុយោគមបនេតុំ ‘‘ឥទំ ឧភយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, បុគ្គលាធិដ្ឋានេន និទ្ទិដ្ឋសតិសម្បជញ្ញសង្ខាតំ ឥទំ ឧភយន្តិ អត្ថោ. អតិក្កមិត្វា ឋិតោតិ ត-សទ្ទស្ស អតីតត្ថតំ អាហ, បុព្ពភាគភាវនាយ បជហនមេវ ច អតិក្កមនំ. ‘‘កថំ ឥទំ ¶ កថំ ឥទ’’ន្តិ បវត្តតីតិ កថំកថា, វិចិកិច្ឆា, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ កថំកថី, ន កថំកថី អកថំកថី, និព្ពិចិកិច្ឆោតិ វចនត្ថោ, អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘កថំ ឥទំ កថំ ឥទ’ន្តិ ឯវំ នប្បវត្តតីតិ អកថំកថី’’តិ វុត្តំ. ‘‘កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិ ឥទំ ‘‘អកថំកថី’’តិ ឥមិនា សម្ពជ្ឈិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ន វិចិកិច្ឆតិ, ន កង្ខតីតិ អត្ថោ’’តិ. វចនត្ថលក្ខណាទិភេទតោតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន បច្ចយបហានបហាយកាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តេបិ ហិ បភេទតោ វត្តព្ពាតិ.

២១៨. វឌ្ឍិយា គហិតំ ធនំ ឥណំ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘វឌ្ឍិយា ធនំ គហេត្វា’’តិ. វិគតោ អន្តោ ព្យន្តោ, សោ យស្សាតិ ព្យន្តី. តេនាហ ‘‘វិគតន្ត’’ន្តិ, វិរហិតទាតព្ពឥណបរិយន្តំ ករេយ្យាតិ ចេតស្ស អត្ថោ. តេសន្តិ វឌ្ឍិយា គហិតានំ ឥណធនានំ. បរិយន្តោ នាម តទុត្តរិ ទាតព្ពឥណសេសោ. នត្ថិ ឥណមស្សាតិ អណណោ. តស្ស ភាវោ អាណណ្យំ. តមេវ និទានំ អាណណ្យនិទានំ, អាណណ្យហេតុ អាណណ្យការណាតិ អត្ថោ. អាណណ្យមេវ ហិ និទានំ ការណមស្សាតិ វា អាណណ្យនិទានំ, ‘‘បាមោជ្ជំ សោមនស្ស’’ន្តិ ឥមេហិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឥណបលិពោធតោ មុត្តោម្ហី’’តិ ពលវបាមោជ្ជំ លភតិ. ‘‘ជីវិកានិមិត្តម្បិ មេ អវសិដ្ឋំ អត្ថី’’តិ សោមនស្សំ អធិគច្ឆតិ.

២១៩. វិសភាគវេទនា នាម ទុក្ខវេទនា. សា ហិ កុសលវិបាកសន្តានស្ស វិរោធិភាវតោ សុខវេទនាយ វិសភាគា, តស្សា ឧប្បត្តិយា ករណភូតាយ. កកចេនេវាតិ កកចេន ឥវ. ចតុឥរិយាបថន្តិ ចតុព្ពិធម្បិ ឥរិយាបថំ. ព្យាធិតោ ហិ យថា ឋានគមនេសុ អសមត្ថោ, ឯវំ និសជ្ជាទីសុបិ. អាពាធេតីតិ បីឡេតិ. វាតាទីនំ វិការភូតា វិសមាវត្ថាយេវ ‘‘អាពាធោ’’តិ វុច្ចតិ. តេនាហ ‘‘តំសមុដ្ឋានេន ទុក្ខេន ទុក្ខិតោ’’តិ, អាពាធសមុដ្ឋានេន ទុក្ខវេទនាសង្ខាតេន ទុក្ខេន ទុក្ខិតោ ទុក្ខសមន្នាគតោតិ អត្ថោ. ទុក្ខវេទនាយ បន អាពាធភាវេន អាទិម្ហិ ពាធតីតិ អាពាធោតិ កត្វា អាពាធសង្ខាតេន មូលព្យាធិនា អាពាធិកោ, អបរាបរំ សញ្ជាតទុក្ខសង្ខាតេន អនុពន្ធព្យាធិនា ទុក្ខិតោតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សតិ ទុក្ខវេទនាវសេន វុត្តស្ស ទុក្ខិតបទស្ស អាពាធិកបទេន វិសេសិតព្ពតា បាកដា ហោតីតិ អយមេត្ថ ¶ ¶ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន (ទី. និ. ដី. ១.២១៩) វុត្តនយោ. អធិកំ មត្តំ បមាណំ អធិមត្តំ, ពាឡ្ហំ, អធិមត្តំ គិលានោ ធាតុសង្ខយេន បរិក្ខីណសរីរោតិ អធិមត្តគិលានោ. អធិមត្តព្យាធិបរេតតាយាតិ អធិមត្តព្យាធិបីឡិតតាយ. ន រុច្ចេយ្យាតិ ន រុច្ចេថ, កម្មត្ថបទញ្ចេតំ ‘‘ភត្តញ្ចស្សា’’តិ ឯត្ថ ‘‘អស្សា’’តិ កត្តុទស្សនតោ. មត្តាសទ្ទោ អនត្ថកោតិ វុត្តំ ‘‘ពលមត្តាតិ ពលមេវា’’តិ, អប្បមត្តកំ វា ពលំ ពលមត្តា. តទុភយន្តិ បាមោជ្ជំ, សោមនស្សញ្ច. លភេថ បាមោជ្ជំ ‘‘រោគតោ មុត្តោម្ហី’’តិ. អធិគច្ឆេយ្យ សោមនស្សំ ‘‘អត្ថិ មេ កាយពល’’ន្តិ បាឡិយា អត្ថោ.

២២០. កាកណិកមត្តំ នាម ‘‘ឯកគុញ្ជមត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. ‘‘ទិយឌ្ឍវីហិមត្ត’’ន្តិ វិនយដីកាយំ វុត្តំ. អបិច កណ-សទ្ទោ កុណ្ឌកេ –

‘‘អកណំ អថុសំ សុទ្ធំ, សុគន្ធំ តណ្ឌុលប្ផលំ;

តុណ្ឌិកីរេ បចិត្វាន, តតោ ភុញ្ជន្តិ ភោជន’’ន្តិ. (ទី. និ. ៣.២៨១) អាទីសុ វិយ;

‘‘កណោ តុ កុណ្ឌកោ ភវេ’’តិ (អភិធានេ ភកណ្ឌេ ចតុព្ពណ្ណវគ្គេ ៤៥៤ គាថា) ហិ វុត្តំ. អប្បកោ បន កណោ កាកណោតិ វុច្ចតិ យថា ‘‘កាលវណ’’ន្តិ, តស្មា កាកណោវ បមាណមស្សាតិ កាកណិកំ, កាកណិកមេវ កាកណិកមត្តំ, ខុទ្ទកកុណ្ឌកប្បមាណមេវាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘រាជទាយោ នាម កាកណិកមត្តំ ន វដ្ដតិ, អឌ្ឍមាសគ្ឃនិកំ មំសំ ទេតី’’តិ (ជា. អដ្ឋ. ៦.ឧមង្គជាតកវណ្ណនាយ) វុត្តេន ឧមង្គជាតកវចនេន ច អវិរុទ្ធំ ហោតិ. វយោតិ ខយោ ភង្គោ, តស្ស ‘‘ពន្ធនា មុត្តោម្ហី’’តិ អាវជ្ជយតោ តទុភយំ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘លភេថ បាមោជ្ជំ, អធិគច្ឆេយ្យ សោមនស្ស’’ន្តិ. វចនាវសេសំ សន្ធាយ ‘‘សេសំ វុត្តនយេនេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. វុត្តនយេនេវាតិ ច បឋមទុតិយបទេសុ វុត្តនយេនេវ. សព្ពបទេសូតិ តតិយាទីសុ តីសុ កោដ្ឋាសេសុ. ឯកេកោ ហិ ឧបមាបក្ខោ ‘‘បទ’’ន្តិ វុត្តោ.

២២១-២២២. អធីនោតិ អាយត្តោ, ន សេរិភាវយុត្តោ. តេនាហ ‘‘អត្តនោ រុចិយា កិញ្ចិ កាតុំ ន លភតី’’តិ. ឯវមិតរស្មិម្បិ. យេន គន្តុកាមោ, តេន កាមំ គមោ ន ហោតីតិ សបាឋសេសយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘យេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. កាមន្តិ ចេតំ ភាវនបុំសកវចនំ, កាមេន វា ឥច្ឆាយ គមោ កាមំគមោ និគ្គហីតាគមេន. ទាសព្យាតិ ¶ ឯត្ថ ព្យ-សទ្ទស្ស ភាវត្ថតំ ទស្សេតិ ‘‘ទាសភាវា’’តិ ឥមិនា. អបរាធីនតាយ អត្តនោ ភុជោ វិយ សកិច្ចេ ឯសិតព្ពោ បេសិតព្ពោតិ ¶ ភុជិស្សោ, សយំវសីតិ និព្ពចនំ. ‘‘ភុជោ នាម អត្តនោ យថាសុខំ វិនិយោគោ, សោ ឥស្សោ ឥច្ឆិតព្ពោ ឯត្ថាតិ ភុជិស្សោ, អស្សាមិកោ’’តិ មូលបណ្ណាសកដីកាយំ វុត្តំ. អត្ថមត្តំ បន ទស្សេន្តោ ‘‘អត្តនោ សន្តកោ’’តិ អាហ, អត្តាវ អត្តនោ សន្តកោ, ន បរស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. អនុទកតាយ កំ បានីយំ តារេន្តិ ឯត្ថាតិ កន្តារោ, អទ្ធានសទ្ទោ ច ទីឃបរិយាយោតិ វុត្តំ ‘‘និរុទកំ ទីឃមគ្គ’’ន្តិ.

២២៣. សេសានីតិ ព្យាបាទាទីនិ. តត្រាតិ ទស្សនេ. អយន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានា សទិសតា, យេន ឥណាទីនំ ឧបមាភាវោ, កាមច្ឆន្ទាទីនញ្ច ឧបមេយ្យភាវោ ហោតិ, សោ នេសំ ឧបមោបមេយ្យសម្ពន្ធោ សទិសតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេហីតិ បរេហិ ឥណសាមិកេហិ. កិញ្ចិ បដិពាហិតុន្តិ ផរុសវចនាទិកំ កិញ្ចិបិ បដិសេធេតុំ ន សក្កោតិ ឥណំ ទាតុមសក្កុណត្តា. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘តិតិក្ខាការណ’’ន្តិអាទិ, ឥណស្ស តិតិក្ខាការណត្តាតិ អត្ថោ. យោ យម្ហិ កាមច្ឆន្ទេន រជ្ជតីតិ យោ បុគ្គលោ យម្ហិ កាមច្ឆន្ទស្ស វត្ថុភូតេ បុគ្គលេ កាមច្ឆន្ទេន រជ្ជតិ. តណ្ហាសហគតេន តំ វត្ថុំ គណ្ហាតីតិ តណ្ហាភូតេន កាមច្ឆន្ទេន តំ កាមច្ឆន្ទស្ស វត្ថុភូតំ បុគ្គលំ ‘‘មមេត’’ន្តិ គណ្ហាតិ. សហគតសទ្ទោ ហេត្ថ តព្ភាវមត្តោ ‘‘យាយំ តណ្ហា បោនោភវិកា នន្ទីរាគសហគតា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.១៣៣, ៤៨០; ៣.៣៧៣; សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥; បដិ. ម. ២.៣០) វិយ. តេនាតិ កាមច្ឆន្ទស្ស វត្ថុភូតេន បុគ្គលេន. កស្មាតិ អាហ ‘‘តិតិក្ខាការណ’’ន្តិអាទិ, កាមច្ឆន្ទស្ស តិតិក្ខាការណត្តាតិ អត្ថោ. តិតិក្ខាសទិសោ ចេត្ថ រាគបធានោ អកុសលចិត្តុប្បាទោ ‘‘តិតិក្ខា’’តិ វុត្តោ, ន តុ ‘‘ខន្តី បរមំ តបោ តិតិក្ខា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៩១; ធ. ប. ១៨៤) វិយ តបភូតោ អទោសបធានោ ចិត្តុប្បាទោ. ឃរសាមិកេហីតិ ឃរស្ស សាមិកភូតេហិ សស្សុសសុរសាមិកេហិ. ឥត្ថីនំ កាមច្ឆន្ទោ តិតិក្ខាការណំ ហោតិ វិយាតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘យថា បនា’’តិអាទិនា សេសានំ រោគាទិសទិសតា វុត្តា. តត្ថ បិត្តទោសកោបនវសេន បិត្តរោគាតុរោ. តស្ស បិត្តកោបនតោ សព្ពម្បិ ¶ មធុសក្ករាទិកំ អមធុរភាវេន សម្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ‘‘តិត្តកំ តិត្តកន្តិ ឧគ្គិរតិយេវា’’តិ. តុម្ហេ ឧបទ្ទវេថាតិ ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.២២៣) ឧទ្ធដបាឋោ, ‘‘ឧបទ្ទវំ ករោថា’’តិ នាមធាតុវសេន អត្ថោ, ឥទានិ បន ‘‘តុម្ហេហិ ឧបទ្ទុតា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. វិព្ភមតីតិ ឥតោ ចិតោ ច អាហិណ្ឌតិ, ហីនាយ វា អាវត្តតិ. មធុសក្ករាទីនំ រសំ ន វិន្ទតិ នានុភវតិ ន ជានាតិ ន លភតិ ច វិយាតិ សម្ពន្ធោ. សាសនរសន្តិ សាសនស្ស រសំ, សាសនមេវ វា រសំ.

នក្ខត្តឆណំ ¶ នក្ខត្តំ. តេនាហ ‘‘អហោ នច្ចំ, អហោ គីត’’ន្តិ. មុត្តោតិ ពន្ធនតោ បមុត្តោ. ធម្មស្សវនស្សាតិ សោតព្ពធម្មស្ស.

សីឃំ បវត្តេតព្ពកិច្ចំ អច្ចាយិកំ. សីឃត្ថោ ហិ អតិសទ្ទោ ‘‘បាណាតិបាតោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៩៣; វិភ. ៩៦៨) វិយ. វិនយេ អបកតញ្ញុនាតិ វិនយក្កមេ អកុសលេន. បកតំ និដ្ឋានំ វិនិច្ឆយំ ជានាតីតិ បកតញ្ញូ, ន បកតញ្ញូ តថា. សោ ហិ កប្បិយាកប្បិយំ យាថាវតោ ន ជានាតិ. តេនាហ ‘‘កិស្មិញ្ចិទេវា’’តិអាទិ. កប្បិយមំសេបីតិ សូករមំសាទិកេបិ. អកប្បិយមំសសញ្ញាយាតិ អច្ឆមំសាទិសញ្ញាយ.

ទណ្ឌកសទ្ទេនាបីតិ សាខាទណ្ឌកសទ្ទេនបិ. ឧស្សង្កិតបរិសង្កិតោតិ អវសង្កិតោ ចេវ សមន្តតោ សង្កិតោ ច, អតិវិយ សង្កិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តទាការទស្សនំ ‘‘គច្ឆតិបី’’តិអាទិ. សោ ហិ ថោកំ គច្ឆតិបិ. គច្ឆន្តោ បន តាយ ឧស្សង្កិតបរិសង្កិតតាយ តត្ថ តត្ថ តិដ្ឋតិបិ. ឦទិសេ កន្តារេ គតេ ‘‘កោ ជានាតិ, កិំ ភវិស្សតី’’តិ និវត្តតិបិ, តស្មា ច គតដ្ឋានតោ អគតដ្ឋានមេវ ពហុតរំ ហោតិ, តតោ ឯវ ច សោ កិច្ឆេន កសិរេន ខេមន្តភូមិំ បាបុណាតិ វា, ន វា បាបុណាតិ. កិច្ឆេន កសិរេនាតិ បរិយាយវចនំ, កាយិកទុក្ខេន ខេទនំ វា កិច្ឆំ, ចេតសិកទុក្ខេន បីឡនំ កសិរំ. ខេមន្តភូមិន្តិ ខេមភូតំ ភូមិំ អន្តសទ្ទស្ស តព្ភាវត្តា, ភយស្ស ខីយនំ វា ខេមោ, សោវ អន្តោ បរិច្ឆេទោ យស្សា តថា, សា ឯវ ភូមីតិ ខេមន្តភូមិ, តំ និព្ភយប្បទេសន្តិ អត្ថោ. អដ្ឋសុ ឋានេសូតិ ‘‘តត្ថ កតមា វិចិកិច្ឆា? សត្ថរិ កង្ខតិ វិចិកិច្ឆតិ. ធម្មេ. សង្ឃេ. សិក្ខាយ. បុព្ពន្តេ. អបរន្តេ. បុព្ពន្តាបរន្តេ. ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ កង្ខតិ វិចិកិច្ឆតី’’តិ (វិភ. ៩១៥) វិភង្គេ ¶ វុត្តេសុ អដ្ឋសុ ឋានេសុ. អធិមុច្ចិត្វាតិ វិនិច្ឆិនិត្វា, សទ្ទហិត្វា វា. សទ្ធាយ គណ្ហិតុន្តិ សទ្ធេយ្យវត្ថុំ ‘‘ឥទមេវ’’ន្តិ សទ្ទហនវសេន គណ្ហិតុំ, សទ្ទហិតុំ ន សក្កោតីតិ អត្ថោ. ឥតីតិ តស្មា វុត្តនយេន អសក្កុណនតោ អន្តរាយំ ករោតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, នត្ថិ នុ ខោ’’តិ អរញ្ញំ បវិដ្ឋស្ស អាទិម្ហិ ឯវ សប្បនំ សំសយោ អាសប្បនំ. តតោ បរំ សមន្តតោ, ឧបរូបរិ វា សប្បនំ បរិសប្បនំ. ឧភយេនបិ តត្ថេវ សំសយវសេន បរិព្ភមនំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អបរិយោគាហន’’ន្តិ, ‘‘ឯវមិទ’’ន្តិ សមន្តតោ អនោគាហនន្តិ អត្ថោ. ឆម្ភិតត្តន្តិ អរញ្ញសញ្ញាយ ឧប្បន្នំ ឆម្ភិតភាវំ ហទយមំសចលនំ, ឧត្រាសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបមេយ្យបក្ខេបិ យថារហមេសមត្ថោ.

២២៤. តត្រាយំ សទិសតាតិ ឯត្ថ បន អប្បហីនបក្ខេ វុត្តនយានុសារេន សទិសតា វេទិតព្ពា ¶ . យទគ្គេន ហិ កាមច្ឆន្ទាទយោ ឥណាទិសទិសា, តទគ្គេន ច តេសំ បហានំ អាណណ្យាទិសទិសតាតិ. ឥទំ បន អនុត្តានបទត្ថមត្តំ – សមិទ្ធតន្តិ អឌ្ឍតំ. បុព្ពេ បណ្ណមារោបិតាយ វឌ្ឍិយា សហ វត្តតីតិ សវឌ្ឍិកំ. បណ្ណន្តិ ឥណទានគ្គហណេ សល្លក្ខណវសេន លិខិតបណ្ណំ. បុន បណ្ណន្តិ ឥណយាចនវសេន សាសនលិខិតបណ្ណំ. និល្លេបតាយាតិ ធនសម្ពន្ធាភាវេន អវិលិម្បនតាយ. តថា អលគ្គតាយ. បរិយាយវចនញ្ហេតំ ទ្វយំ. អថ វា និល្លេបតាយាតិ វុត្តនយេន អវិលិម្បនភាវេន វិសេសនភូតេន អលគ្គតាយាតិ អត្ថោ. ឆ ធម្មេតិ អសុភនិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ, អសុភភាវនានុយោគោ, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ. ភាវេត្វាតិ ព្រូហេត្វា, អត្តនិ វា ឧប្បាទេត្វា. អនុប្បន្នអនុប្បាទនឧប្បន្នប្បហានាទិវិភាវនវសេន មហាសតិបដ្ឋានសុត្តេ សវិសេសំ បាឡិយា អាគតត្តា ‘‘មហាសតិបដ្ឋានេ វណ្ណយិស្សាមា’’តិ វុត្តំ. ‘‘មហាសតិបដ្ឋានេ’’តិ ច ឥមស្មិំ ទីឃាគមេ (ទី. និ. ២.៣៧២ អាទយោ) សង្គីតមាហ, ន មជ្ឈិមាគមេ និកាយន្តរត្តា. និកាយន្តរាគតោបិ ហិ អត្ថោ អាចរិយេហិ អញ្ញត្ថ យេភុយ្យេន វុត្តោតិ វទន្តិ. ឯស នយោ ព្យាបាទាទិប្បហានភាគេបិ. បរវត្ថុម្ហីតិ អារម្មណភូតេ បរស្មិំ វត្ថុស្មិំ. មមាយនាភាវេន នេវ សង្គោ. បរិគ្គហាភាវេន ន ពទ្ធោ. ទិព្ពានិបិ រូបានិ បស្សតោ កិលេសោ ន សមុទាចរតិ, បគេវ មានុសិយានីតិ សម្ភាវនេ អបិ-សទ្ទោ.

អនត្ថករោតិ ¶ អត្តនោ, បរស្ស ច អហិតករោ. ឆ ធម្មេតិ មេត្តានិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ, មេត្តាភាវនានុយោគោ, កម្មស្សកតា, បដិសង្ខានពហុលតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ. តត្ថេវាតិ មហាសតិបដ្ឋានេយេវ. ចារិត្តសីលមេវ ឧទ្ទិស្ស បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ ‘‘អាចារបណ្ណត្តី’’តិ វុត្តំ. អាទិ-សទ្ទេន វារិត្តបណ្ណត្តិសិក្ខាបទំ សង្គណ្ហាតិ.

បវេសិតោតិ បវេសាបិតោ. ពន្ធនាគារំ បវេសាបិតត្តា អលទ្ធនក្ខត្តានុភវនោ បុរិសោ ហិ ‘‘នក្ខត្តទិវសេ ពន្ធនាគារំ បវេសិតោ បុរិសោ’’តិ វុត្តោ, នក្ខត្តទិវសេ ឯវ វា តទននុភវនត្ថំ តថា កតោ បុរិសោ ឯវំ វុត្តោតិបិ វដ្ដតិ. អបរស្មិន្តិ តតោ បច្ឆិមេ, អញ្ញស្មិំ វា នក្ខត្តទិវសេ. ឱកាសន្តិ កម្មការណាការណំ, កម្មការណក្ខណំ វា. មហានត្ថករន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថហាបនមុខេន មហតោ អនត្ថស្ស ការកំ. ឆ ធម្មេតិ អតិភោជនេ និមិត្តគ្គាហោ, ឥរិយាបថសម្បរិវត្តនតា, អាលោកសញ្ញាមនសិការោ, អព្ភោកាសវាសោ, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ, ធម្មនក្ខត្តស្សាតិ យថាវុត្តសោតព្ពធម្មសង្ខាតស្ស មហស្ស. សាធូនំ រតិជននតោ ហិ ធម្មោបិ ឆណសទិសដ្ឋេន ‘‘នក្ខត្ត’’ន្តិ វុត្តោ.

ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចេ ¶ មហានត្ថករន្តិ បរាយត្តតាបាទនេន វុត្តនយេន មហតោ អនត្ថស្ស ការកំ. ឆ ធម្មេតិ ពហុស្សុតតា, បរិបុច្ឆកតា, វិនយេ បកតញ្ញុតា, វុឌ្ឍសេវិតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ. ពលស្ស, ពលេន វា អត្តនា ឥច្ឆិតស្ស ករណំ ពលក្ការោ, តេន. នេក្ខម្មបដិបទន្តិ នីវរណតោ និក្ខមនបដិបទំ ឧបចារភាវនមេវ, ន បឋមំ ឈានំ. អយញ្ហិ ឧបចារភាវនាធិការោ.

ពលវាតិ បច្ចត្ថិកវិធមនសមត្ថេន ពលេន ពលវា វន្តុ-សទ្ទស្ស អភិសយត្ថវិសិដ្ឋស្ស អត្ថិយត្ថស្ស ពោធនតោ. ហត្ថសារន្តិ ហត្ថគតធនសារំ. សជ្ជាវុធោតិ សជ្ជិតធន្វាទិអាវុធោ, សន្នទ្ធបញ្ចាវុធោតិ អត្ថោ. សូរវីរសេវកជនវសេន សបរិវារោ. តន្តិ យថាវុត្តំ បុរិសំ. ពលវន្តតាយ, សជ្ជាវុធតាយ, សបរិវារតាយ ច ចោរា ទូរតោវ ទិស្វា បលាយេយ្យុំ. អនត្ថការិកាតិ សម្មាបដិបត្តិយា វិពន្ធករណតោ វុត្តនយេន អហិតការិកា. ឆ ធម្មេតិ ពហុស្សុតតា, បរិបុច្ឆកតា ¶ , វិនយេ បកតញ្ញុតា, អធិមោក្ខពហុលតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ. យថា ពាហុសច្ចាទីនិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ, ឯវំ វិចិកិច្ឆាយបីតិ ឥធាបិ ពហុស្សុតតាទយោ តយោបិ ធម្មា គហិតា, កល្យាណមិត្តតា, បន សប្បាយកថា ច បញ្ចន្នម្បិ បហានាយ សំវត្តន្តិ, តស្មា តាសុ តស្ស តស្ស នីវរណស្ស អនុច្ឆវិកសេវនតា ទដ្ឋព្ពា. តិណំ វិយាតិ តិណំ ភយវសេន ន គណេតិ វិយ. ទុច្ចរិតកន្តារំ និត្ថរិត្វាតិ ទុច្ចរិតចរណូបាយភូតាយ វិចិកិច្ឆាយ និត្ថរណវសេន ទុច្ចរិតសង្ខាតំ កន្តារំ និត្ថរិត្វា. វិចិកិច្ឆា ហិ សម្មាបដិបត្តិយា អប្បដិបជ្ជននិមិត្តតាមុខេន មិច្ឆាបដិបត្តិមេវ បរិព្រូហេតីតិ តស្សា អប្បហានំ ទុច្ចរិតចរណូបាយោ, បហានញ្ច ទុច្ចរិតវិធូននូបាយោតិ.

២២៥. ‘‘តុដ្ឋាការោ’’តិ ឥមិនា បាមោជ្ជំ នាម តរុណបីតិំ ទស្សេតិ. សា ហិ តរុណតាយ កថញ្ចិបិ តុដ្ឋាវត្ថា តុដ្ឋាការមត្តំ. ‘‘តុដ្ឋស្សា’’តិ ឥទំ ‘‘បមុទិតស្សា’’តិ ឯតស្ស អត្ថវចនំ, តស្សត្ថោ ‘‘ឱក្កន្តិកភាវប្បត្តាយ បីតិយា វសេន តុដ្ឋស្សា’’តិ ដីកាយំ វុត្តោ, ឯវំ សតិ បាមោជ្ជបទេន ឱក្កន្តិកា បីតិយេវ គហិតា សិយា. ‘‘សកលសរីរំ ខោភយមានា បីតិ ជាយតី’’តិ ឯតស្សា ចត្ថោ ‘‘អត្តនោ សវិប្ផារិកតាយ, អត្តសមុដ្ឋានបណីតរូបុប្បត្តិយា ច សកលសរីរំ ខោភយមានា ផរណលក្ខណា បីតិ ជាយតី’’តិ វុត្តោ, ឯវញ្ច សតិ បីតិបទេន ផរណា បីតិយេវ គហិតា សិយា, ការណំ បនេត្ថ គវេសិតព្ពំ. ឥធ, បន អញ្ញត្ថ ច តរុណពលវតាមត្តសាមញ្ញេន បទទ្វយស្ស អត្ថទីបនតោ យា កាចិ តរុណា បីតិ បាមោជ្ជំ, ពលវតី បីតិ, បញ្ចវិធាយ វា បីតិយា យថាក្កមំ តរុណពលវតាសម្ភវតោ បុរិមា បុរិមា បាមោជ្ជំ ¶ , បច្ឆិមា បច្ឆិមា បីតីតិបិ វទន្តិ, អយមេត្ថ តទនុច្ឆវិកោ អត្ថោ. តុដ្ឋស្សាតិ បាមោជ្ជសង្ខាតាយ តរុណបីតិយា វសេន តុដ្ឋស្ស. ត-សទ្ទោ ហិ អតីតត្ថោ, ឥតរថា ហេតុផលសម្ពន្ធាភាវាបត្តិតោ, ហេតុផលសម្ពន្ធភាវស្ស ច វុត្តត្តា. ‘‘សកលសរីរំ ខោភយមានា’’តិ ឥមិនា បីតិ នាម ឯត្ថ ពលវបីតីតិ ទស្សេតិ. សា ហិ អត្តនោ សវិប្ផារិកតាយ, អត្តសមុដ្ឋានបណីតរូបុប្បត្តិយា ច សកលសរីរំ សង្ខោភយមានា ជាយតិ. សកលសរីរេ បីតិវេគស្ស បីតិវិប្ផារស្ស ឧប្បាទនញ្ចេត្ថ សង្ខោភនំ.

បីតិសហិតំ ¶ បីតិ ឧត្តរបទលោបេន. កិំ បន តំ? មនោ, បីតិ មនោ ឯតស្សាតិ សមាសោ. បីតិយា សម្បយុត្តំ មនោ យស្សាតិបិ វដ្ដតិ, តស្ស. អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘បីតិសម្បយុត្តចិត្តស្ស បុគ្គលស្សា’’តិ វុត្តំ. កាយោតិ ឥធ សព្ពោបិ អរូបកលាបោ អធិប្បេតោ, ន បន កាយលហុតាទីសុ វិយ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយមេវ, ន ច កាយាយតនាទីសុ វិយ រូបកាយម្បីតិ ទស្សេតិ ‘‘នាមកាយោ’’តិ ឥមិនា. បស្សទ្ធិទ្វយវសេនេវ ហេត្ថ បស្សម្ភនមធិប្បេតំ, បស្សម្ភនំ បន វិគតកិលេសទរថតាតិ អាហ ‘‘វិគតទរថោ ហោតី’’តិ, បហីនឧទ្ធច្ចាទិកិលេសទរថោតិ អត្ថោ. វុត្តប្បការាយ បុព្ពភាគភាវនាយ វសេន ចេតសិកសុខំ បដិសំវេទេន្តោយេវ តំសមុដ្ឋានបណីតរូបផុដសរីរតាយ កាយិកម្បិ សុខំ បដិសំវេទេតីតិ វុត្តំ ‘‘កាយិកម្បិ ចេតសិកម្បិ សុខំ វេទយតី’’តិ. ឥមិនា នេក្ខម្មសុខេនាតិ ‘‘សុខំ វេទេតី’’តិ ឯវំ វុត្តេន សំកិលេសនីវរណបក្ខតោ និក្ខន្តត្តា, បឋមជ្ឈានបក្ខិកត្តា ច យថារហំ នេក្ខម្មសង្ខាតេន ឧបចារសុខេន អប្បនាសុខេន ច. សមាធានម្បេត្ថ តទុភយេនេវាតិ វុត្តំ ‘‘ឧបចារវសេនាបិ អប្បនាវសេនាបី’’តិ.

ឯត្ថ បនាយមធិប្បាយោ – កាមច្ឆន្ទប្បហានតោ បដ្ឋាយ យាវ បស្សទ្ធកាយស្ស សុខបដិសំវេទនា, តាវ យថា បុព្ពេ, តថា ឥធាបិ បុព្ពភាគភាវនាយេវ វុត្តា, ន អប្បនា. តថា ហិ កាមច្ឆន្ទប្បហានេ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘វិក្ខម្ភនវសេនាតិ ឯត្ថ វិក្ខម្ភនំ អនុប្បាទនំ អប្បវត្តនំ, ន បដិបក្ខានំ សុប្បហីនតា, បហីនត្តាតិ ច បហីនសទិសតំ សន្ធាយ វុត្តំ ឈានស្ស អនធិគតត្តា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៦១). បស្សទ្ធកាយស្ស សុខបដិសំវេទនាយ ច វុត្តប្បការាយ បុព្ពភាគភាវនាយ វសេន ចេតសិកសុខំ បដិសំវេទេន្តោយេវ តំសមុដ្ឋានបណីតរូបផុដសរីរតាយ កាយិកម្បិ សុខំ បដិសំវេទេតីតិ. អបិច កា នាម កថា អញ្ញេហិ វត្តព្ពា អដ្ឋកថាយមេវ ‘‘ឆ ធម្មេ ភាវេត្វា’’តិ តត្ថ តត្ថ បុព្ពភាគភាវនាយ វុត្តត្តា. សុខិនោ ចិត្តសមាធានេ បន សុខស្ស ឧបចារភាវនាយ វិយ អប្បនាយបិ ការណត្តា, ‘‘សោ វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិអាទិនា ច វក្ខមានាយ អប្បនាយ ហេតុផលវសេន សម្ពជ្ឈនតោ បុព្ពភាគសមាធិ ¶ , អប្បនាសមាធិ ច វុត្តោ, បុព្ពភាគសុខមិវ វា អប្បនាសុខម្បិ អប្បនាសមាធិស្ស ការណមេវាតិ តម្បិ អប្បនាសុខំ អប្បនាសមាធិនោ ¶ ការណភាវេន អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន គហិតន្តិ ឥមមត្ថមសល្លក្ខេន្តា នេក្ខម្មបទត្ថំ យថាតថំ អគ្គហេត្វា បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយម្បិ សំកិណ្ណាកុលំ កេចិ ករោន្តីតិ.

បឋមជ្ឈានកថាវណ្ណនា

២២៦. យទេវំ ‘‘សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ ឯតេនេវ ឧបចារវសេនបិ អប្បនាវសេនបិ ចិត្តស្ស សមាធានំ កថិតំ សិយា, ឯវំ សន្តេ ‘‘សោ វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិអាទិកា ទេសនា កិមត្ថិយាតិ ចោទនាយ ‘‘សោ វិវិច្ចេវ…បេ… វុត្តន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘សមាហិតេ’’តិ បទទ្វយំ ‘‘ទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ ឥមេហិ សម្ពន្ធិត្វា សមាហិតត្តា តថា ទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. ឧបរិវិសេសទស្សនត្ថន្តិ ឧបចារសមាធិតោ, បឋមជ្ឈានាទិសមាធិតោ ច ឧបរិ បត្តព្ពស្ស បឋមទុតិយជ្ឈានាទិវិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ. ឧបចារសមាធិសមធិគមេនេវ ហិ បឋមជ្ឈានាទិវិសេសោ សមធិគន្តុំ សក្កា, ន បន តេន វិនា, ទុតិយជ្ឈានាទិសមធិគមេបិ បាមោជ្ជុប្បាទាទិការណបរម្បរា ឥច្ឆិតព្ពា, ទុតិយមគ្គាទិសមធិគមេ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អប្បនាសមាធិនាតិ បឋមជ្ឈានាទិអប្បនាសមាធិនា. តស្ស សមាធិនោតិ យោ អប្បនាលក្ខណោ សមាធិ ‘‘សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ សព្ពសាធារណវសេន វុត្តោ, តស្ស សមាធិនោ. បភេទទស្សនត្ថន្តិ ទុតិយជ្ឈានាទិវិភាគស្ស ចេវ បឋមាភិញ្ញាទិវិភាគស្ស ច បភេទទស្សនត្ថំ. ករជកាយន្តិ ចតុសន្តតិរូបសមុទាយភូតំ ចាតុមហាភូតិកកាយំ. សោ ហិ គព្ភាសយេ ករីយតីតិ កត្វា ករសង្ខាតតោ បុប្ផសម្ភវតោ ជាតត្តា ករជោតិ វុច្ចតិ. ករោតិ ហិ មាតុ សោណិតសង្ខាតបុប្ផស្ស, បិតុ សុក្កសង្ខាតសម្ភវស្ស ច នាមំ, តតោ ជាតោ បន អណ្ឌជជលាពុជវសេន គព្ភសេយ្យកកាយោវ. កាមំ ឱបបាតិកាទីនម្បិ ហេតុសម្បន្នានំ យថាវុត្តសមាធិសមធិគមោ សម្ភវតិ, តថាបិ យេភុយ្យត្តា, បាកដត្តា ច ស្វេវ កាយោ វុត្តោតិ. ករោតិ បុត្តេ និព្ពត្តេតីតិ ករោ, សុក្កសោណិតំ, ករេន ជាតោ ករជោតិបិ វទន្តិ.

ននុ ច នាមកាយោបិ វិវេកជេន បីតិសុខេន តថា លទ្ធូបការោវ សិយា, អថ កស្មា យថាវុត្តោ រូបកាយោវ ឥធ គហិតោតិ? សទ្ទន្តរាភិសម្ពន្ធេន អធិគតត្តា. ‘‘អភិសន្ទេតី’’តិអាទិសទ្ទន្តរាភិសម្ពន្ធតោ ហិ រូបកាយោ ¶ ឯវ ឥធ ភគវតា វុត្តោតិ អធិគមីយតិ តស្សេវ អភិសន្ទនាទិកិរិយាយោគ្យត្តាតិ. អភិសន្ទេតីតិ អភិសន្ទនំ ករោតិ, សោ ¶ ឥមមេវ កាយំ វិវេកជេន បីតិសុខេនាតិ ហិ ភេទវសេន, សមុទាយាវយវវសេន ច បរិកប្បនាមត្តសិទ្ធា ហេតុកិរិយា ឯត្ថ លព្ភតិ, អភិសន្ទនំ បនេតំ ឈានមយេន បីតិសុខេន ករជកាយស្ស តិន្តភាវាបាទនំ, សព្ពត្ថកមេវ ច លូខភាវស្សាបនយនន្តិ អាហ ‘‘តេមេតិ ស្នេហេតី’’តិ, អវស្សុតភាវំ, អល្លភាវញ្ច ករោតីតិ អត្ថោ. អត្ថតោ បន អភិសន្ទនំ នាម យថាវុត្តបីតិសុខសមុដ្ឋានេហិ បណីតរូបេហិ កាយស្ស បរិប្ផរណំ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវាហ ‘‘សព្ពត្ថ បវត្តបីតិ សុខំ ករោតី’’តិ. តំសមុដ្ឋានរូបផរណវសេនេវ ហិ សព្ពត្ថ បវត្តបីតិសុខតា. បរិសន្ទេតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ភស្តំ នាម ចម្មបសិព្ពកំ. បរិប្ផរតីតិ សុទ្ធកិរិយាបទំ. តេន វុត្តំ ‘‘សមន្តតោ ផុសតី’’តិ, សោ ឥមមេវ កាយំ វិវេកជេន បីតិសុខេន សមន្តតោ ផុដ្ឋោ ភវតីតិ អត្ថោ. ផុសនកិរិយាយេវេត្ថ ឧបបន្នា, ន ព្យាបនកិរិយា ភិក្ខុស្សេវ សុទ្ធកត្តុភាវតោ. សព្ពំ ឯតស្ស អត្ថីតិ សព្ពវា យថា ‘‘គុណវា’’តិ, តស្ស សព្ពវតោ, ‘‘អវយវាវយវីសម្ពន្ធេ អវយវិនិ សាមិវចន’’ន្តិ សទ្ទលក្ខណេន បនេតស្ស ‘‘កិញ្ចី’’តិ អវយវេន សម្ពជ្ឈនតោ អវយវីវិសយោយេវេស សព្ពសទ្ទោតិ មន្ត្វា ឆវិមំសាទិកោដ្ឋាសសង្ខាតេន អវយវេន អវយវីភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សព្ពកោដ្ឋាសវតោ កាយស្សា’’តិ. ‘‘កិញ្ចី’’តិ ឯតស្ស ‘‘ឧបា…បេ… ឋាន’’ន្តិ អត្ថវចនំ. ឧបាទិន្នកសន្តតិបវត្តិដ្ឋានេតិ កម្មជរូបសន្តតិយា បវត្តិដ្ឋានេ អផុដំ នាម ន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ឆវិមំសលោហិតានុគតន្តិ ឆវិមំសលោហិតាទិកម្មជរូបមនុគតំ. យត្ថ យត្ថ កម្មជរូបំ, តត្ថ តត្ថ ចិត្តជរូបស្សាបិ ព្យាបនតោ តេន តស្ស កាយស្ស ផុដភាវំ សន្ធាយ ‘‘អផុដំ នាម ន ហោតី’’តិ វុត្តំ.

២២៧. ឆេកោតិ កុសលោ, តំ បន កោសល្លំ ‘‘កំសថាលេ ន្ហានិយចុណ្ណានិ អាកិរិត្វា’’តិអាទិសទ្ទន្តរសន្និធានតោ, បករណតោ ច ន្ហានិយចុណ្ណានំ ករណេ, បយោជនេ, បិណ្ឌនេ ច សមត្ថតាវសេន វេទិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ ‘‘បដិពលោ’’តិអាទិនា. កំសសទ្ទោ បន ‘‘មហតិយា កំសបាតិយា’’តិអាទីសុ ¶ (ម. និ. ១.៦១) សុវណ្ណេ អាគតោ, ‘‘កំសោ ឧបហតោ យថា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៣៤) កិត្តិមលោហេ, ‘‘ឧបកំសោ នាម រាជា មហាកំសស្ស អត្រជោ’’តិអាទីសុ [ជា. អដ្ឋ. ៤.១០.១៦៤ (អត្ថតោ សមានំ)] បណ្ណត្តិមត្តេ. ឥធ បន យត្ថ កត្ថចិ លោហេតិ អាហ ‘‘យេន កេនចិ លោហេន កតភាជនេ’’តិ. ននុ ឧបមាករណមត្តមេវិទំ, អថ កស្មា កំសថាលកស្ស សវិសេសស្ស គហណំ កតន្តិ អនុយោគំ បរិហរតិ ‘‘មត្តិកាភាជន’’ន្តិអាទិនា. ‘‘សន្ទេន្តស្សា’’តិ បរិមទ្ទេត្វា បិណ្ឌំ ករោន្តស្សេវ ភិជ្ជតិ, ន បន សន្ទនក្ខមំ ហោតិ, អនាទរលក្ខណេ ចេតំ សាមិវចនំ. កិរិយន្តរស្ស បវត្តនក្ខណេយេវ កិរិយន្តរស្ស បវត្តនញ្ហិ អនាទរលក្ខណំ. ‘‘បរិប្ផោសកំ បរិប្ផោសក’’ន្តិ ឥទំ ភាវនបុំសកន្តិ ¶ ទស្សេតិ ‘‘សិញ្ចិត្វា សិញ្ចិត្វា’’តិ ឥមិនា. ផុសសទ្ទោ ចេត្ថ បរិសិញ្ចនេ យថា តំ វាតវុដ្ឋិសមយេ ‘‘ទេវោ ច ថោកំ ថោកំ ផុសាយតី’’តិ, (បាចិ. ៣៦២) តស្មា តតោ តតោ ន្ហានិយចុណ្ណតោ ឧបរិ ឧទកេន ព្យាបនករណវសេន បរិសិញ្ចិត្វា បរិសិញ្ចិត្វាតិ អត្ថោ. អនុបសគ្គោបិ ហិ សទ្ទោ សឧបសគ្គោ វិយ បករណាធិគតស្ស អត្ថស្ស ទីបកោ, ‘‘សិញ្ចិត្វា សិញ្ចិត្វា’’តិ បន វចនំ ‘‘បរិប្ផោសកំ បរិប្ផោសក’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘សន្ទេយ្យា’’តិ ឯត្ថ វិសេសនភាវវិញ្ញាបនត្ថំ. ឯវមីទិសេសុ. ‘‘សន្ទេយ្យា’’តិ ឯត្ថ សន្ទ-សទ្ទោ បិណ្ឌករណេតិ វុត្តំ ‘‘បិណ្ឌំ ករេយ្យា’’តិ. អនុគតាតិ អនុបវិសនវសេន គតា ឧបគតា. បរិគ្គហិតាតិ បរិតោ គហិតា សមន្តតោ ផុដ្ឋា.

អន្តរោ ច ពាហិរោ ច បទេសោ, តេហិ សហ បវត្តតីតិ សន្តរពាហិរា, ន្ហានិយបិណ្ឌិ, ‘‘សមន្តរពាហិរា’’តិបិ បាឋោ, ម-ការោ បទសន្ធិវសេន អាគមោ. យថាវុត្តេន បរិគ្គហិតតាការណេនេវ សន្តរពាហិរោ ន្ហានិយបិណ្ឌិ ផុដា ឧទកស្នេហេនាតិ អាហ ‘‘សព្ពត្ថកមេវ ឧទកសិនេហេន ផុដា’’តិ. សព្ពត្ថ បវត្តនំ សព្ពត្ថកំ, ភាវនបុំសកញ្ចេតំ, សព្ពបទេសេ ហុត្វា ឯវ ផុដាតិ អត្ថោ. ‘‘សន្តរពាហិរា ផុដា’’តិ ច ឥមិនា ន្ហានិយបិណ្ឌិយា សព្ពសោ ឧទកេន តេមិតភាវមាហ, ‘‘ន ច បគ្ឃរណី’’តិ បន ឥមិនា តិន្តាយបិ តាយ ឃនថទ្ធភាវំ. តេនាហ ‘‘ន ច ពិន្ទុំ ពិន្ទុ’’ន្តិអាទិ. ឧទកស្ស ផុសិតំ ផុសិតំ, ¶ ន ច បគ្ឃរណី សូទនីតិ អត្ថោ, ‘‘ពិន្ទុំ ឧទកំ’’ តិបិ កត្ថចិ បាឋោ, ឧទកសង្ខាតំ ពិន្ទុន្តិ តស្សត្ថោ. ពិន្ទុសទ្ទោ ហិ ‘‘ព្យាលម្ពម្ពុធរពិន្ទូ’’តិអាទីសុ វិយ ធារាវយវេ. ឯវំ បន អបគ្ឃរណតោ ហត្ថេនបិ ទ្វីហិបិ តីហិបិ អង្គុលេហិ គហេតុំ, ឱវដ្ដិកាយ វា កាតុំ សក្កា. យទិ ហិ សា បគ្ឃរណី អស្ស, ឯវំ សតិ ស្នេហវិគមនេន សុក្ខត្តា ថទ្ធា ហុត្វា តថា គហេតុំ, កាតុំ វា ន សក្កាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឱវដ្ដិកាយាតិ បរិវដ្ដុលវសេន, គុឡិកាវសេន សា បិណ្ឌិ កាតុំ សក្កាតិ អត្ថោ.

ទុតិយជ្ឈានកថាវណ្ណនា

២២៩. តាហិ តាហិ ឧទកសិរាហិ ឧព្ភិជ្ជតិ ឧទ្ធំ និក្ខមតីតិ ឧព្ភិទំ, តាទិសំ ឧទកំ យស្សាតិ ឧព្ភិទោទកោ, ទ-ការស្ស បន ត-ការេ កតេ ឧព្ភិតោទកោ, ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧព្ភិន្នឧទកោ’’តិ វុត្តំ, នទីតីរេ ខតកូបកោ វិយ ឧព្ភិជ្ជនកឧទកោតិ អត្ថោ. ឧព្ភិជ្ជនកម្បិ ឧទកំ កត្ថចិ ហេដ្ឋា ឧព្ភិជ្ជិត្វា ធារាវសេន ឧដ្ឋហិត្វា ពហិ គច្ឆតិ, ន តំ កោចិ អន្តោយេវ បតិដ្ឋិតំ កាតុំ សក្កោតិ ធារាវសេន ឧដ្ឋហនតោ, ឥធ បន វាលិកាតដេ វិយ ឧទករហទស្ស អន្តោយេវ ឧព្ភិជ្ជិត្វា តត្ថេវ តិដ្ឋតិ, ន ធារាវសេន ឧដ្ឋហិត្វា ពហិ គច្ឆតីតិ ¶ វិញ្ញាយតិ អខោភកស្ស សន្និសិន្នស្សេវ ឧទកស្ស អធិប្បេតត្តាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយាហ ‘‘ន ហេដ្ឋា’’តិអាទិ. ហេដ្ឋាតិ ឧទករហទស្ស ហេដ្ឋា មហាឧទកសិរា, លោហិតានុគតា លោហិតសិរា វិយ ឧទកានុគតោ បថវិបទេសោ ‘‘ឧទកសិរា’’តិ វុច្ចតិ. ឧគ្គច្ឆនកឧទកោតិ ធារាវសេន ឧដ្ឋហនកឧទកោ. អន្តោយេវាតិ ឧទករហទស្ស អន្តោ សមតលបទេសេ ឯវ. ឧព្ភិជ្ជនកឧទកោតិ ឧព្ភិជ្ជិត្វា តត្ថេវ តិដ្ឋនកឧទកោ. អាគមនមគ្គោតិ ពាហិរតោ ឧទករហទាភិមុខំ អាគមនមគ្គោ. កាលេន កាលន្តិ រុឡ្ហីបទំ ‘‘ឯកោ ឯកាយា’’តិអាទិ (បារា. ៤៤៣, ៤៤៤, ៤៥២) វិយាតិ វុត្តំ ‘‘កាលេ កាលេ’’តិ. អន្វទ្ធមាសន្តិ ឯត្ថ អនុសទ្ទោ ព្យាបនេ. វស្សានស្ស អទ្ធមាសំ អទ្ធមាសន្តិ អត្ថោ. ឯវំ អនុទសាហន្តិ ឯត្ថាបិ. វុដ្ឋិន្តិ វស្សនំ. អនុប្បវច្ឆេយ្យាតិ ន ឧបវច្ឆេយ្យ. វស្សសទ្ទតោ ចស្ស សិទ្ធីតិ ទស្សេតិ ‘‘ន វស្សេយ្យា’’តិ ឥមិនា.

‘‘សីតា ¶ វារិធារា’’តិ ឥត្ថិលិង្គបទស្ស ‘‘សីតំ ធារ’’ន្តិ នបុំសកលិង្គេន អត្ថវចនំ ធារសទ្ទស្ស ទ្វិលិង្គិកភាវវិញ្ញាបនត្ថំ. សីតន្តិ ខោភនាភាវេន សីតលំ, បុរាណបណ្ណតិណកដ្ឋាទិសំកិណ្ណាភាវេន វា សេតំ បរិសុទ្ធំ. សេតំ សីតន្តិ ហិ បរិយាយោ. កស្មា បនេត្ថ ឧព្ភិទោទកោយេវ រហទោ គហិតោ, ន ឥតរេតិ អនុយោគមបនេតិ ‘‘ហេដ្ឋា ឧគ្គច្ឆនឧទកញ្ហី’’តិអាទិនា. ឧគ្គន្ត្វា ឧគ្គន្ត្វា ភិជ្ជន្តន្តិ ឧដ្ឋហិត្វា ឧដ្ឋហិត្វា ធារាកិរណវសេន ឧព្ភិជ្ជន្តំ, វិនស្សន្តំ វា. ខោភេតីតិ អាលោឡេតិ. វុដ្ឋីតិ វស្សនំ. ធារានិបាតបុព្ពុឡកេហីតិ ឧទកធារានិបាតេហិ ច តតោយេវ ឧដ្ឋិតឧទកបុព្ពុឡកសង្ខាតេហិ ផេណបដលេហិ ច. ឯវំ យថាក្កមំ តិណ្ណម្បិ រហទានមគហេតព្ពតំ វត្វា ឧព្ភិទោទកស្សេវ គហេតព្ពតំ វទតិ ‘‘សន្និសិន្នមេវា’’តិអាទិនា. តត្ថ សន្និសិន្នមេវាតិ សម្មា, សមំ វា និសិន្នមេវ, អបរិក្ខោភតាយ និច្ចលមេវ, សុប្បសន្នមេវាតិ អធិប្បាយោ. ឥទ្ធិនិម្មិតមិវាតិ ឥទ្ធិមតា ឥទ្ធិយា តថា និម្មិតំ ឥវ. តត្ថាតិ តស្មិំ ឧបមោបមេយ្យវចនេ. សេសន្តិ ‘‘អភិសន្ទេតី’’តិអាទិកំ.

តតិយជ្ឈានកថាវណ្ណនា

២៣១. ‘‘ឧប្បលិនី’’តិអាទិ គច្ឆស្សបិ វនស្សបិ អធិវចនំ. ឥធ បន ‘‘យាវ អគ្គា, យាវ ច មូលា’’តិ វចនយោគេន ‘‘អប្បេកច្ចានី’’តិអាទិនា ឧប្បលគច្ឆាទីនមេវ គហេតព្ពតាយ វនមេវាធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘ឧប្បលានីតិ ឧប្បលគច្ឆានិ. ឯត្ថាតិ ឧប្បលវនេ’’តិអាទិនា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អវយវេន ហិ សមុទាយស្ស និព្ពចនំ កតំ. ឯកញ្ហិ ឧប្បលគច្ឆាទិ ¶ ឧប្បលាទិយេវ, ចតុបញ្ចមត្តម្បិ បន ឧប្បលាទិវនន្តិ វោហរីយតិ, សារត្ថទីបនិយំ បន ជលាសយោបិ ឧប្បលិនិអាទិភាវេន វុត្តោ. ឯត្ថ ចាតិ ឯតស្មិំ បទត្តយេ, ឯតេសុ វា តីសុ ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរីកសង្ខាតេសុ អត្ថេសុ. ‘‘សេតរត្តនីលេសូ’’តិ ឧប្បលមេវ វុត្តំ, សេតុប្បលរត្តុប្បលនីលុប្បលេសូតិ អត្ថោ. យំ កិញ្ចិ ឧប្បលំ ឧប្បលមេវ ឧប្បលសទ្ទស្ស សាមញ្ញនាមវសេន តេសុ សព្ពេសុបិ បវត្តនតោ. សតបត្តន្តិ ឯត្ថ សតសទ្ទោ ពហុបរិយាយោ ‘‘សតគ្ឃី សតរំសិ សូរិយោ’’តិអាទីសុ វិយ អនេកសង្ខ្យាភាវតោ. ឯវញ្ច កត្វា អនេកបត្តស្សាបិ បទុមភាវេ សង្គហោ សិទ្ធោ ហោតិ. បត្តន្តិ ច បុប្ផទលមធិប្បេតំ. វណ្ណនិយមេន សេតំ បទុមំ, រត្តំ ¶ បុណ្ឌរីកន្តិ សាសនវោហារោ, លោកេ បន ‘‘រត្តំ បទុមំ, សេតំ បុណ្ឌរីក’’ន្តិ វទន្តិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘បុណ្ឌរីកំ សិតំ រត្តំ, កោកនទំ កោកាសកោ’’តិ. រត្តវណ្ណតាយ ហិ កោកនាមកានំ សុនខានំ នាទយតោ សទ្ទាបយតោ, តេហិ ច អសិតព្ពតោ ‘‘កោកនទំ, កោកាសកោ’’តិ ច បទុមំ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘បទ្មំ យថា កោកនទំ សុគន្ធ’’ន្តិ. អយំ បនេត្ថ វចនត្ថោ ឧទកំ បាតិ, ឧទកេ វា ប្លវតីតិ ឧប្បលំ. បង្កេ ទវតិ គច្ឆតិ, បការេន វា ទវតិ វិរុហតីតិ បទុមំ. បណ្ឌរំ វណ្ណមស្ស, មហន្តតាយ វា មុឌិតព្ពំខណ្ឌេតព្ពន្តិ បុណ្ឌរីកំ ម-ការស្ស ប-ការាទិវសេន. មុឌិសទ្ទញ្ហិ មុឌរិសទ្ទំ វា ខណ្ឌនត្ថមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ, សទ្ទសត្ថតោ ចេត្ថ បទសិទ្ធិ. យាវ អគ្គា, យាវ ច មូលា ឧទកេន អភិសន្ទនាទិភាវទស្សនត្ថំ បាឡិយំ ‘‘ឧទកានុគ្គតានី’’តិ វចនំ, តស្មា ឧទកតោ ន ឧគ្គតានិច្ចេវ អត្ថោ, ន តុ ឧទកេ អនុរូបគតានីតិ អាហ ‘‘ឧទកា…បេ… គតានី’’តិ. ឥធ បន ឧប្បលាទីនិ វិយ ករជកាយោ, ឧទកំ វិយ តតិយជ្ឈានសុខំ ទដ្ឋព្ពំ.

ចតុត្ថជ្ឈានកថាវណ្ណនា

២៣៣. យស្មា បន ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តមេវ ‘‘ចេតសា’’តិ វុត្តំ, តញ្ច រាគាទិឧបក្កិលេសមលាបគមតោ និរុបក្កិលេសំ និម្មលំ, តស្មា ឧបក្កិលេសវិគមនមេវ បរិសុទ្ធភាវោតិ អាហ ‘‘និរុបក្កិលេសដ្ឋេន បរិសុទ្ធ’’ន្តិ. យស្មា ច បរិសុទ្ធស្សេវ បច្ចយវិសេសេន បវត្តិវិសេសោ បរិយោទាតតា សុទ្ធន្តសុវណ្ណស្ស និឃំសនេន បភស្សរតា វិយ, តស្មា បភស្សរតាយេវ បរិយោទាតតាតិ អាហ ‘‘បភស្សរដ្ឋេន បរិយោទាត’’ន្តិ. វិជ្ជុ វិយ បភាយ ឥតោ ចិតោ ច និច្ឆរណំ បភស្សរំ យថា ‘‘អាភស្សរា’’តិ. ឱទាតេន វត្ថេនាតិ ឯត្ថ ‘‘ឱទាតេនា’’តិ គុណវចនំ សន្ធាយ ‘‘ឱទាតេន…បេ… ឥទ’’ន្តិ វុត្តំ. ឧតុផរណត្ថន្តិ ឧណ្ហស្ស ឧតុនោ ផរណទស្សនត្ថំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘កិលិដ្ឋវត្ថេនា’’តិអាទិ. ឧតុផរណំ ន ហោតីតិ ឱទាតវត្ថេន វិយ សវិសេសំ ឧតុផរណំ ន ហោតិ, អប្បកមត្តមេវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ ¶ . តេនាហ ‘‘តង្ខណ…បេ… ពលវំ ហោតី’’តិ. ‘‘តង្ខណធោតបរិសុទ្ធេនា’’តិ ច ឯតេន ឱទាតសទ្ទោ ឯត្ថ បរិសុទ្ធវចនោ ឯវ ‘‘គិហី ឱទាតវត្ថវសនោ’’តិអាទីសុ វិយ ¶ , ន សេតវចនោ យេន កេនចិ តង្ខណធោតបរិសុទ្ធេនេវ ឧតុផរណសម្ភវតោតិ ទស្សេតិ.

ននុ ច បាឡិយំ ‘‘នាស្ស កិញ្ចិ សព្ពាវតោ កាយស្ស ឱទាតេន វត្ថេន អផុដំ អស្សា’’តិ កាយស្ស ឱទាតវត្ថផរណំ វុត្តំ, ន បន វត្ថស្ស ឧតុផរណំ, អថ កស្មា ឧតុផរណំ ឥធ វុត្តន្តិ អនុយោគេនាហ ‘‘ឥមិស្សាយ ហី’’តិអាទិ. យស្មា វត្ថំ វិយ ករជកាយោ, ឧតុផរណំ វិយ ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ, តស្មា ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ, ឯតេន ច ឱទាតេន វត្ថេន សព្ពាវតោ កាយស្ស ផរណាសម្ភវតោ, ឧបមេយ្យេន ច អយុត្តត្តា កាយគ្គហណេន តន្និស្សិតវត្ថំ គហេតព្ពំ, វត្ថគ្គហណេន ច តប្បច្ចយំ ឧតុផរណន្តិ ទស្សេតិ. នេយ្យត្ថតោ ហិ អយំ ឧបមា វុត្តា. វិចិត្រទេសនា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោតិ. យោគិនោ ហិ ករជកាយោ វត្ថំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ ឧតុផរណសទិសេន ចតុត្ថជ្ឈានសុខេន ផរិតព្ពត្តា, ឧតុផរណំ វិយ ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ វត្ថស្ស វិយ តេន ករជកាយស្ស ផរណតោ, បុរិសស្ស សរីរំ វិយ ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧតុផរណដ្ឋានិយស្ស សុខស្ស និស្សយភាវតោ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. ឥទញ្ហិ យថាវុត្តវចនស្ស គុណទស្សនំ. ឯត្ថ ច បាឡិយំ ‘‘បរិសុទ្ធេន ចេតសា’’តិ ចេតោគហណេន ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ ភគវតា វុត្តន្តិ ញាបេតុំ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ, ចតុត្ថជ្ឈានសុខេនា’’តិ ច វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ ច ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ នាម សាតលក្ខណំ នត្ថីតិ? សច្ចំ, សន្តសភាវត្តា បនេត្ថ ឧបេក្ខាយេវ ‘‘សុខ’’ន្តិ អធិប្បេតា. តេន វុត្តំ សម្មោហវិនោទនិយំ ‘‘ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៣២; វិសុទ្ធិ. ២.៦៤៤; មហានិ. អដ្ឋ. ២៧; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១០៥).

ឯត្តាវតាតិ បឋមជ្ឈានាធិគមបរិទីបនតោ បដ្ឋាយ យាវ ចតុត្ថជ្ឈានាធិគមបរិទីបនា, តាវតា វចនក្កមេន. លភនំ លាភោ, សោ ឯតស្សាតិ លាភី, រូបជ្ឈានានំ លាភី រូបជ្ឈានលាភី យថា ‘‘លាភី ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារាន’’ន្តិ, (សំ. និ. ២.៧០; ឧទា. ៣៨) លភនសីលោ វា លាភី. កិំ លភនសីលោ? រូបជ្ឈានានីតិបិ យុជ្ជតិ. ឯវមិតរស្មិម្បិ. ន អរូបជ្ឈានលាភីតិ ន វេទិតព្ពោតិ យោជេតព្ពំ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ, អដ្ឋន្នម្បិ សមាបត្តីនំ ឧបរិ អភិញ្ញាធិគមេ អវិនាភាវតោតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. ចុទ្ទសហាការេហីតិ ‘‘កសិណានុលោមតោ, កសិណបដិលោមតោ កសិណានុលោមបដិលោមតោ, ឈានានុលោមតោ, ឈានបដិលោមតោ, ឈានានុលោមបដិលោមតោ, ឈានុក្កន្តិកតោ, កសិណុក្កន្តិកតោ, ឈានកសិណុក្កន្តិកតោ, អង្គសង្កន្តិតោ, អារម្មណសង្កន្តិតោ ¶ , អង្គារម្មណសង្កន្តិតោ អង្គវវត្ថានតោ, អារម្មណវវត្ថានតោ’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៦៥) វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តេហិ ឥមេហិ ចុទ្ទសហាការេហិ. សតិបិ ឈានេសុ អាវជ្ជនាទិបញ្ចវិធវសីភាវេ អយមេវ ចុទ្ទសវិធោ វសីភាវោ អភិញ្ញា និព្ពត្តនេ ឯកន្តេន ឥច្ឆិតព្ពោតិ ទស្សេន្តេន ‘‘ចុទ្ទសហាការេហិ ចិណ្ណវសីភាវ’’ន្តិ វុត្តំ, ឥមិនា ច អរូបសមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសីភាវំ វិនា រូបសមាបត្តីសុ ឯវ ចិណ្ណវសីភាវេន សមាបត្តិ ន ឥជ្ឈតីតិ តាសំ អភិញ្ញាធិគមេ អវិនាភាវំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ.

ននុ យថាបាឋមេវ វិនិច្ឆយោ វត្តព្ពោតិ ចោទនំ សោធេតិ ‘‘បាឡិយំ បនា’’តិអាទិនា, សាវសេសបាឋភាវតោ នីហរិត្វា ឯស វិនិច្ឆយោ វត្តព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ. យជ្ជេវំ អរូបជ្ឈានានិបិ បាឡិយំ គហេតព្ពានិ, អថ កស្មា តានិ អគ្គហេត្វា សាវសេសបាឋោ ភគវតា កតោតិ? សព្ពាភិញ្ញានំ វិសេសតោ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានបាទកត្តា. សតិបិ ហិ តាសំ តថា អវិនាភាវេ វិសេសតោ បនេតា រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានបាទកា, តស្មា តាសំ តប្បាទកភាវវិញ្ញាបនត្ថំ តត្ថេវ ឋត្វា ទេសនា កតា, ន បន អរូបាវចរជ្ឈានានំ ឥធ អននុបយោគតោ. តេនាហ ‘‘អរូបជ្ឈានានិ អាហរិត្វា កថេតព្ពានី’’តិ.

វិបស្សនាញាណកថាវណ្ណនា

២៣៤. ‘‘បុន ចបរំ មហារាជ (បាឡិយំ នត្ថិ) ភិក្ខូ’’តិ វត្វាបិ កិមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សោ’’តិ បទំ បុន វុត្តន្តិ ចោទនាយាហ ‘‘សោ…បេ… ទស្សេតី’’តិ, យថារុតវសេន, នេយ្យត្ថវសេន ច វុត្តាសុ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសិតាវិសិដ្ឋំ ភិក្ខុំ ទស្សេតុំ ឯវំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. សេសន្តិ ‘‘សោ’’តិ បទត្ថតោ សេសំ ‘‘ឯវំ សមាហិតេ’’តិអាទីសុ វត្តព្ពំ សាធិប្បាយមត្ថជាតំ. ញេយ្យំ ជានាតីតិ ញាណំ, តទេវ បច្ចក្ខំ កត្វា បស្សតីតិ ទស្សនំ, ញាណមេវ ទស្សនំ ន ចក្ខាទិកន្តិ ញាណទស្សនំ, បញ្ចវិធម្បិ ញាណំ, តយិទំ បន ញាណទស្សនបទំ ¶ សាសនេ យេសុ ញាណវិសេសេសុ និរុឡ្ហំ, តំ សព្ពំ អត្ថុទ្ធារវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘ញាណទស្សនន្តិ មគ្គញាណម្បិ វុច្ចតី’’តិអាទិមាហ. ញាណទស្សនវិសុទ្ធត្ថន្តិ ញាណទស្សនស្ស វិសុទ្ធិបយោជនាយ. ផាសុវិហារោតិ អរិយវិហារភូតោ សុខវិហារោ. ភគវតោបីតិ ន កេវលំ ទេវតារោចនមេវ, អថ ខោ តទា ភគវតោបិ ញាណទស្សនំ ឧទបាទីតិ អត្ថោ. សត្តាហំ កាលង្កតស្ស អស្សាតិ សត្តាហកាលង្កតោ. ‘‘កាលាមោ’’តិ គោត្តវសេន វុត្តំ. ចេតោវិមុត្តិ [វិមុត្តិ (អដ្ឋកថាយំ)] នាម អរហត្តផលសមាបត្តិ. យស្មា វិបស្សនាញាណំ ញេយ្យសង្ខាតេ តេភូមកសង្ខារេ អនិច្ចាទិតោ ¶ ជានាតិ, ភង្គានុបស្សនតោ ច បដ្ឋាយ បច្ចក្ខតោ តេ បស្សតិ, តស្មា យថាវុត្តដ្ឋេន ញាណទស្សនំ នាម ជាតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិនា.

អភិនីហរតីតិ វិបស្សនាភិមុខំ ចិត្តំ តទញ្ញករណីយតោ នីហរិត្វា ហរតីតិ អយំ សទ្ទតោ អត្ថោ, អធិប្បាយតោ បន តំ ទស្សេតុំ ‘‘វិបស្សនាញាណស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. តទភិមុខភាវោយេវ ហិស្ស តន្និន្នតាទិករណំ, តំ បន វុត្តនយេន អដ្ឋង្គសមន្នាគតេ តស្មិំ ចិត្តេ វិបស្សនាក្កមេន ជាតេ វិបស្សនាភិមុខំ ចិត្តបេសនមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តន្និន្នន្តិ តស្សំ វិបស្សនាយំ និន្នំ. ឥតរទ្វយំ តស្សេវ វេវចនំ. តស្សំ បោណំ វង្កំ បព្ភារំ នីចន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មជាលេ វុត្តោយេវ. ឱទនកុម្មាសេហិ ឧបចីយតិ វឌ្ឍាបីយតិ, ឧបចយតិ វា វឌ្ឍតីតិ អត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ឱទនេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អនិច្ចុច្ឆាទនបរិមទ្ទនភេទនវិទ្ធំសនធម្មោតិ ឯត្ថ ‘‘អនិច្ចធម្មោ’’តិអាទិនា ធម្មសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. តត្ថ អនិច្ចធម្មោតិ បភង្គុតាយ អទ្ធុវសភាវោ. ទុគ្គន្ធវិឃាតត្ថាយាតិ សរីរេ ទុគ្គន្ធស្ស វិគមាយ. ឧច្ឆាទនធម្មោតិ ឧច្ឆាទេតព្ពតាសភាវោ, ឥមស្ស បូតិកាយស្ស ទុគ្គន្ធភាវតោ គន្ធោទកាទីហិ ឧព្ពដ្ដនវិលិម្បនជាតិកោតិ អត្ថោ. ឧច្ឆាទនេន ហិ បូតិកាយេ សេទវាតបិត្តសេម្ហាទីហិ គរុភាវទុគ្គន្ធានមបគមោ ហោតិ. មហាសម្ពាហនំ មល្លាទីនំ ពាហុវឌ្ឍនាទិអត្ថំវ ហោតិ, អង្គបច្ចង្គាពាធវិនោទនត្ថំ បន ខុទ្ទកសម្ពាហនមេវ យុត្តន្តិ អាហ ‘‘ខុទ្ទកសម្ពាហនេនា’’តិ, មន្ទសម្ពាហនេនាតិ អត្ថោ. បរិមទ្ទនធម្មោតិ បរិមទ្ទិតព្ពតាសភាវោ.

ឯវំ ¶ អនិយមិតកាលវសេន អត្ថំ វត្វា ឥទានិ និយមិតកាលវសេន អត្ថំ វទតិ ‘‘ទហរកាលេ’’តិអាទិនា. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ អត្ថទស្សនវសេនេវ អត្ថន្តរវិកប្បនស្ស វិញ្ញាយមានត្តា ន បយុត្តោ, លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ វា. ទហរកាលេតិ អចិរវិជាតកាលេ. សយាបេត្វា អញ្ឆនបីឡនាទិវសេន បរិមទ្ទនធម្មោតិ សម្ពន្ធោ. មិតន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, តេន យថាបមាណំ, មន្ទំ វា អញ្ឆនបីឡនាទីនិ ទស្សេតិ. អញ្ឆនញ្ចេត្ថ អាកឌ្ឍនំ. បីឡនំ សម្ពាហនំ. អាទិសទ្ទេន សមិញ្ជនឧគ្គមនាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. ឯវំ បរិហរិតោបីតិ ឧច្ឆាទនាទិនា សុខេធិតោបិ. ភិជ្ជតិ ចេវាតិ អនិច្ចតាទិវសេន នស្សតិ ច. វិកិរតិ ចាតិ ឯវំ ភិន្ទន្តោ ច កិញ្ចិ បយោជនំ អសាធេន្តោ វិប្បកិណ្ណោវ ហោតិ. ឯវំ នវហិ បទេហិ យថារហំ កាយេ សមុទយវយធម្មានុបស្សិតា ទស្សិតាតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឆហិ បទេហីតិ ‘‘រូបី, ចាតុមហាភូតិកោ, មាតាបេត្តិកសម្ភវោ, ឱទនកុម្មាសូបចយោ, ឧច្ឆាទនធម្មោ, បរិមទ្ទនធម្មោ’’តិ ឥមេហិ ឆហិ បទេហិ. យុត្តំ តាវ ហោតុ មជ្ឈេ តីហិបិ បទេហិ កាយស្ស សមុទយកថនំ តេសំ តទត្ថទីបនតោ, ‘‘រូបី, ឧច្ឆាទនធម្មោ, បរិមទ្ទនធម្មោ’’តិ បន តីហិ ¶ ត្បទេហិ កថំ តស្ស តថាកថនំ យុត្តំ សិយា តេសំ តទត្ថស្ស អទីបនតោតិ? យុត្តមេវ តេសម្បិ តទត្ថស្ស ទីបិតត្តា. ‘‘រូបី’’តិ ហិ ឥទំ អត្តនោ បច្ចយភូតេន ឧតុអាហារលក្ខណេន រូបេន រូបវាតិ អត្ថស្ស ទីបកំ. បច្ចយសង្គមវិសិដ្ឋេ ហិ តទស្សត្ថិអត្ថេ អយមីការោ. ‘‘ឧច្ឆាទនធម្មោ, បរិមទ្ទនធម្មោ’’តិ ច ឥទំ បទទ្វយំ តថាវិធរូបុប្បាទនេន សណ្ឋានសម្បាទនត្ថស្ស ទីបកន្តិ. ទ្វីហីតិ ‘‘ភេទនធម្មោ, វិទ្ធំសនធម្មោ’’តិ ទ្វីហិ បទេហិ. និស្សិតញ្ច កាយបរិយាបន្នេ ហទយវត្ថុម្ហិ និស្សិតត្តា វិបស្សនាចិត្តស្ស. តទា បវត្តញ្ហិ វិបស្សនាចិត្តមេវ ‘‘ឥទញ្ច មេ វិញ្ញាណ’’ន្តិ អាសន្នបច្ចក្ខវសេន វុត្តំ. បដិពទ្ធញ្ច កាយេន វិនា អប្បវត្តនតោ, កាយសញ្ញិតានញ្ច រូបធម្មានំ អារម្មណករណតោ.

២៣៥. សុដ្ឋុ ឱភាសតីតិ សុភោ, បភាសម្បន្នោ មណិ, តាយ ឯវ បភាសម្បត្តិយា មណិនោ ភទ្រតាតិ អត្ថមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘សុភោតិ សុន្ទរោ’’តិ វុត្តំ. បរិសុទ្ធាករសមុដ្ឋានមេវ មណិនោ សុវិសុទ្ធជាតិតាតិ អាហ ‘‘ជាតិមាតិ បរិសុទ្ធាករសមុដ្ឋិតោ’’តិ. សុវិសុទ្ធរតនាករតោ សមុដ្ឋិតោតិ អត្ថោ. អាករបរិវិសុទ្ធិមូលកោ ឯវ ហិ ¶ មណិនោ កុរុវិន្ទជាតិអាទិជាតិវិសេសោតិ. ឥធាធិប្បេតស្ស បន វេឡុរិយមណិនោ វិឡូរ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៣៤ អាទយោ វាក្យក្ខ្ខ្ន្ធេសុ បស្សិតព្ពំ) បព្ពតស្ស, វិឡូរ គាមស្ស ច អវិទូរេ បរិសុទ្ធាករោ. យេភុយ្យេន ហិ សោ តតោ សមុដ្ឋិតោ. តថា ហេស វិឡូរនាមកស្ស បព្ពតស្ស, គាមស្ស ច អវិទូរេ សមុដ្ឋិតត្តា វេឡុរិយោតិ បញ្ញាយិត្ថ, ទេវលោកេ បវត្តស្សបិ ច តំសទិសវណ្ណនិភតាយ តទេវ នាមំ ជាតំ យថា តំ មនុស្សលោកេ លទ្ធនាមវសេន ទេវលោកេ ទេវតានំ, សោ បន មយូរគីវាវណ្ណោ វា ហោតិ វាយសបត្តវណ្ណោ វា សិនិទ្ធវេណុបត្តវណ្ណោ វាតិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បរមត្ថទីបនិយំ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៣៤) វុត្តំ. វិនយសំវណ្ណនាសុ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) បន ‘‘អល្លវេឡុវណ្ណោ’’តិ វទន្តិ. តថា ហិស្ស ‘‘វំសវណ្ណោ’’តិបិ នាមំ ជាតំ. ‘‘មញ្ជារក្ខិមណ្ឌលវណ្ណោ’’តិ ច វុត្តោ, តតោយេវ សោ ឥធ បទេសេ មញ្ជារមណីតិ បាកដោ ហោតិ. ចក្កវត្តិបរិភោគារហបណីតតរមណិភាវតោ បន តស្សេវ បាឡិយំ វចនំ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ ‘‘បុន ចបរំ អានន្ទ រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស មណិរតនំ បាតុរហោសិ, សោ អហោសិ មណិ វេឡុរិយោ សុភោ ជាតិមា អដ្ឋំសោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.២៤៨). បាសាណសក្ខរាទិទោសនីហរណវសេនេវ បរិកម្មនិប្ផត្តីតិ ទស្សេតិ ‘‘អបនីតបាសាណសក្ខរោ’’តិ ឥមិនា.

ឆវិយា ឯវ សណ្ហភាវេន អច្ឆតា, ន សង្ឃាតស្សាតិ អាហ ‘‘អច្ឆោតិ តនុច្ឆវី’’តិ. តតោ ចេវ វិសេសេន បសន្នោតិ ទស្សេតុំ ‘‘សុដ្ឋុ បសន្នោ’’តិ វុត្តំ. បរិភោគមណិរតនាការសម្បត្តិ សព្ពាការសម្បន្នតា ¶ . តេនាហ ‘‘ធោវនវេធនាទីហី’’តិអាទិ. បាសាណាទីសុ ធោតតា ធោវនំ, កាឡកាទិអបហរណត្ថាយ ចេវ សុត្តេន អាវុនត្ថាយ ច វិជ្ឈិតព្ពតា វេធនំ. អាទិសទ្ទេន តាបសណ្ហករណាទីនំ សង្គហោ. វណ្ណសម្បត្តិន្តិ អាវុនិតសុត្តស្ស វណ្ណសម្បត្តិំ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘តាទិស’’ន្តិអាទិ, តាទិសស្សេវ អាវុតស្ស បាកដភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

មណិ វិយ ករជកាយោ បច្ចវេក្ខិតព្ពតោ. អាវុតសុត្តំ វិយ វិញ្ញាណំ អនុបវិសិត្វា ឋិតត្តា. ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ វិបស្សនាលាភី ភិក្ខុ ¶ សម្មទេវ តស្ស ទស្សនតោ, តស្ស បុរិសស្ស មណិនោ អាវិភូតកាលោ វិយ តស្ស ភិក្ខុនោ កាយស្ស អាវិភូតកាលោ តន្និស្សយស្ស បាកដភាវតោ. សុត្តស្សាវិភូតកាលោ វិយ តេសំ ធម្មានមាវិភូតកាលោ តន្និស្សិតស្ស បាកដភាវតោតិ អយមេត្ថ ឧបមាសម្បាទនេ ការណវិភាវនា, ‘‘អាវុតសុត្តំ វិយ វិបស្សនាញាណ’’ន្តិ កត្ថចិ បាឋោ, ‘‘ឥទញ្ច វិញ្ញាណ’’ន្តិ វចនតោ បន ‘‘វិញ្ញាណ’’ន្តិ បាឋោវ សុន្ទរតរោ, ‘‘វិបស្សនាវិញ្ញាណ’’ន្តិ វា ភវិតព្ពំ. វិបស្សនាញាណំ អភិនីហរិត្វាតិ វិបស្សនាញាណាភិមុខំ ចិត្តំ នីហរិត្វា.

តត្រាតិ វេឡុរិយមណិម្ហិ. តទារម្មណានន្តិ កាយសញ្ញិតរូបធម្មារម្មណានំ. ‘‘ផស្សបញ្ចមកាន’’ន្តិអាទិបទត្តយស្សេតំ វិសេសនំ អត្ថវសា លិង្គវិភត្តិវចនវិបរិណាមោតិ កត្វា បច្ឆិមបទស្សាបិ វិសេសនភាវតោ. ផស្សបញ្ចមកគ្គហណេន, សព្ពចិត្តចេតសិកគ្គហណេន ច គហិតធម្មា វិបស្សនាចិត្តុប្បាទបរិយាបន្នា ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ហិ តេសំ វិបស្សនាវិញ្ញាណគតិកត្តា អាវុតសុត្តំ វិយ ‘‘វិបស្សនាវិញ្ញាណ’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តវចនំ អវិរោធិតំ ហោតិ. កស្មា បន វិបស្សនាវិញ្ញាណស្សេវ គហណន្តិ? ‘‘ឥទញ្ច មេ វិញ្ញាណំ ឯត្ថ សិតំ ឯត្ថ បដិពទ្ធ’’ន្តិ ឥមិនា តស្សេវ វចនតោ. ‘‘អយំ ខោ មេ កាយោ’’តិអាទិនា ហិ វិបស្សនាញាណេន វិបស្សិត្វា ‘‘តទេវ វិបស្សនាញាណសម្បយុត្តំ វិញ្ញាណំ ឯត្ថ សិតំ ឯត្ថ បដិពទ្ធ’’ន្តិ និស្សយវិសយាទិវសេន មនសិ ករោតិ, តស្មា តស្សេវ ឥធ គហណំ សម្ភវតិ, នាញ្ញស្សាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហ ‘‘វិបស្សនាវិញ្ញាណស្សេវ វា អាវិភូតកាលោ’’តិ. ធម្មសង្គហាទីសុ (ធ. ស. ២ អាទយោ) ទេសិតនយេន បាកដភាវតោ ចេត្ថ ផស្សបញ្ចមកានំ គហណំ, និរវសេសបរិគ្គហណតោ សព្ពចិត្តចេតសិកានំ, យថារុតំ ទេសិតវសេន បធានភាវតោ វិបស្សនាវិញ្ញាណស្សាតិ វេទិតព្ពំ. កិំ បនេតេ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស អាវិភវន្តិ, ឧទាហុ បុគ្គលស្សាតិ? បច្ចវេក្ខណញាណស្សេវ, តស្ស បន អាវិភូតត្តា បុគ្គលស្សាបិ អាវិភូតា នាម ហោន្តិ, តស្មា ‘‘ភិក្ខុនោ អាវិភូតកាលោ’’តិ វុត្តន្តិ.

យស្មា ¶ បនិទំ វិបស្សនាញាណំ មគ្គញាណានន្តរំ ហោតិ, តស្មា លោកិយាភិញ្ញានំ បរតោ, ឆដ្ឋភិញ្ញាយ ច បុរតោ វត្តព្ពំ, អថ កស្មា សព្ពាភិញ្ញានំ បុរតោវ វុត្តន្តិ ចោទនាលេសំ ទស្សេត្វា បរិហរន្តោ ¶ ‘‘ឥទញ្ច វិបស្សនាញាណ’’ន្តិអាទិមាហ. ‘‘ឥទញ្ច មគ្គញាណានន្តរ’’ន្តិ ហិ ឥមិនា យថាវុត្តំ ចោទនាលេសំ ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘មគ្គញាណានន្តរ’’ន្តិ សិខាប្បត្តវិបស្សនាភូតំ គោត្រភុញាណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តទេវ ហិ អរហត្តមគ្គស្ស, សព្ពេសំ វា មគ្គផលានមនន្តរំ ហោតិ, បធានតោ បន តព្ពចនេនេវ សព្ពស្សបិ វិបស្សនាញាណស្ស គហណំ ទដ្ឋព្ពំ អវិសេសតោ តស្ស ឥធ វុត្តត្តា. មគ្គសទ្ទេន ច អរហត្តមគ្គស្សេវ គហណំ តស្សេវាភិញ្ញាបរិយាបន្នត្តា, អភិញ្ញាសម្ពន្ធេន ច ចោទនាសម្ភវតោ. លោកិយាភិញ្ញានំ បុរតោ វុត្តំ វិបស្សនាញាណំ តាសំ នានន្តរតាយ អនុបការំ, អាសវក្ខយញាណសង្ខាតាយ បន លោកុត្តរាភិញ្ញាយ បុរតោ វុត្តំ តស្សា អនន្តរតាយ ឧបការំ, តស្មា ឥទំ លោកិយាភិញ្ញានំ បរតោ, ឆដ្ឋាភិញ្ញាយ ច បុរតោ វត្តព្ពំ. កស្មា បន ឧបការដ្ឋានេ តថា អវត្វា អនុបការដ្ឋានេវ ភគវតា វុត្តន្តិ ហិ ចោទនា សម្ភវតិ. ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិអាទិ បរិហារទស្សនំ. តត្ថ ឯវំ សន្តេបីតិ យទិបិ ញាណានុបុព្ពិយា មគ្គញាណស្ស អនន្តរតាយ ឧបការំ ហោតិ, ឯវំ សតិបីតិ អត្ថោ.

អភិញ្ញាវារេតិ ឆឡភិញ្ញាវសេន វុត្តេ ទេសនាវារេ. ឯតស្ស អន្តរា វារោ នត្ថីតិ បញ្ចសុ លោកិយាភិញ្ញាសុ កថិតាសុ អាកង្ខេយ្យសុត្តាទីសុ (ម. និ. ១.៦៥) វិយ ឆដ្ឋាភិញ្ញាបិ អវស្សំ កថេតព្ពា អភិញ្ញាលក្ខណភាវេន តប្បរិយាបន្នតោ, ន ច វិបស្សនាញាណំ លោកិយាភិញ្ញានំ, ឆដ្ឋាភិញ្ញាយ ច អន្តរា បវេសេត្វា កថេតព្ពំ អនភិញ្ញាលក្ខណភាវេន តទបរិយាបន្នតោ. ឥតិ ឯតស្ស វិបស្សនាញាណស្ស តាសមភិញ្ញានំ អន្តរា វារោ នត្ថិ, តស្មា តត្ថ អវសរាភាវតោ ឥធេវ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានានន្តរំ វិបស្សនាញាណំ កថិតន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘យស្មា ចា’’តិអាទិនា អត្ថន្តរមាហ. តត្ថ ច-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន ន កេវលំ វិបស្សនាញាណស្ស ឥធ ទស្សនេ តទេវ ការណំ, អថ ខោ ឥទម្បីតិ ឥមមត្ថំ សមុច្ចិនាតីតិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២៣៥) វុត្តំ. សទ្ទវិទូ បន ឦទិសេ ឋានេ ច-សទ្ទោ វា-សទ្ទត្ថោ, សោ ច វិកប្បត្ថោតិ វទន្តិ, តម្បិ យុត្តមេវ អត្ថន្តរទស្សនេ បយុត្តត្តា. អត្តនា បយុជ្ជិតព្ពស្ស ហិ វិជ្ជមានត្ថស្សេវ ជោតកា ឧបសគ្គនិបាតា យថា មគ្គនិទស្សនេ សាខាភង្គា, យថា ច អទិស្សមានា ជោតនេ បទីបាតិ ឯវមីទិសេសុ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘អត្ថន្តរទស្សនម្ហិ ¶ , ច សទ្ទោ យទិ ទិស្សតិ;

សមុច្ចយេ វិកប្បេ សោ, គហេតព្ពោ វិភាវិនា’’តិ.

អកតសម្មសនស្សាតិ ¶ ហេតុគព្ភបទំ. តថា កតសម្មសនស្សាតិ ច. ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា ភេរវម្បិ រូបំ បស្សតោតិ ឯត្ថ ឥទ្ធិវិធញាណេន ភេរវំ រូបំ និម្មិនិត្វា មំសចក្ខុនា បស្សតោតិបិ វត្តព្ពំ. ឯវម្បិ ហិ អភិញ្ញាលាភិនោ អបរិញ្ញាតវត្ថុកស្ស ភយំ សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ ឧច្ចវាលិកវាសិមហានាគត្ថេរស្ស វិយា’’តិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២៣៥) វុត្តំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា ភេរវំ សទ្ទំ សុណតោតិ ឯត្ថាបិ ឥទ្ធិវិធញាណេន ភេរវំ សទ្ទំ និម្មិនិត្វា មំសសោតេន សុណតោបីតិ វត្តព្ពមេវ. ឯវម្បិ ហិ អភិញ្ញាលាភិនោ អបរិញ្ញាតវត្ថុកស្ស ភយំ សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ ឧច្ចវាលិកវាសិមហានាគត្ថេរស្ស វិយ. ថេរោ ហិ កោញ្ចនាទសហិតំ សព្ពសេតំ ហត្ថិនាគំ មាបេត្វា ទិស្វា, សុត្វា ច សញ្ជាតភយសន្តាសោតិ អដ្ឋកថាសុ (វិភ. អដ្ឋ. ២.៨៨២; ម. និ. អដ្ឋ. ១.៨១; វិសុទ្ធិ. ២.៧៣៣) វុត្តោ. អនិច្ចាទិវសេន កតសម្មសនស្ស ទិព្ពាយ…បេ… ភយំ សន្តាសោ ន ឧប្បជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. ភយវិនោទនហេតុ នាម វិបស្សនាញាណេន កតសម្មសនតា, តស្ស, តេន វា សម្បាទនត្ថន្តិ អត្ថោ. ឥធេវាតិ ចតុត្ថជ្ឈានានន្តរមេវ. ‘‘អបិចា’’តិអាទិនា យថាបាឋំ យុត្តតរនយំ ទស្សេតិ. វិបស្សនាយ បវត្តំ បាមោជ្ជបីតិបស្សទ្ធិបរម្បរាគតសុខំ វិបស្សនាសុខំ. បាដិយេក្កន្តិ ឈានាភិញ្ញាទីហិ អសម្មិស្សំ វិសុំ ភូតំ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ. តេនាហ ភគវា ធម្មបទេ –

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានត’’ន្តិអាទិ. (ធ. ប. ៣៧៤);

ឥធាបិ វុត្តំ ‘‘ឥទម្បិ ខោ មហារាជ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ…បេ… បណីតតរញ្ចា’’តិ, តស្មា បាឡិយា សំសន្ទនតោ ឥមមេវ នយំ យុត្តតរន្តិ វទន្តិ. អាទិតោវាតិ អភិញ្ញានមាទិម្ហិយេវ.

មនោមយិទ្ធិញាណកថាវណ្ណនា

២៣៦-៧. មនោមយន្តិ ឯត្ថ បន មយសទ្ទោ អបរបញ្ញត្តិវិការបទបូរណនិព្ពត្តិអាទីសុ អនេកេស្វត្ថេសុ អាគតោ. ឥធ បន និព្ពត្តិអត្ថេតិ ទស្សេតុំ ¶ ‘‘មនេន និព្ពត្តិត’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អភិញ្ញាមនេន និព្ពត្តិត’’ន្តិ អត្ថោតិ អាចរិយេនាតិ (ទី. និ. ដី. ១.២៣៦, ២៣៧) វុត្តំ. វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៩៧) បន ‘‘អធិដ្ឋានមនេន និម្មិតត្តា មនោមយ’’ន្តិ អាគតំ, អភិញ្ញាមនេន, អធិដ្ឋានមនេន ចាតិ ឧភយថាបិ និព្ពត្តត្តា ឧភយម្បេតំ យុត្តមេវ ¶ . អង្គំ នាម ហត្ថបាទាទិតំតំសមុទាយំ, បច្ចង្គំ នាម កប្បរជណ្ណុអាទិ តស្មិំ តស្មិំ សមុទាយេ អវយវំ. ‘‘អហីនិន្ទ្រិយ’’ន្តិ ឯត្ថ បរិបុណ្ណតាយេវ អហីនតា, ន តុ អប្បណីតតា, បរិបុណ្ណភាវោ ច ចក្ខុសោតាទីនំ សណ្ឋានវសេនេវ. និម្មិតរូបេ ហិ បសាទោ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សណ្ឋានវសេន អវិកលិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ឥមិនាវ តស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយាទីនម្បិ អភាវោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. សណ្ឋានវសេនាតិ ច កមលទលាទិសទិសសណ្ឋានមត្តវសេន, ន រូបាភិឃាតារហភូតប្បសាទាទិឥន្ទ្រិយវសេន. ‘‘សព្ពង្គបច្ចង្គិំ អហីនិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វុត្តមេវត្ថំ សមត្ថេន្តោ ‘‘ឥទ្ធិមតា’’តិអាទិមាហ. អវិទ្ធកណ្ណោតិ កុលចារិត្តវសេន កណ្ណាលង្ការបិឡន្ធនត្ថំ អវិជ្ឈិតកណ្ណោ, និទស្សនមត្តមេតំ. តេនាហ ‘‘សព្ពាការេហី’’តិ, វណ្ណសណ្ឋានាវយវវិសេសាទិសព្ពាការេហីតិ អត្ថោ. តេនាតិ ឥទ្ធិមតា.

អយមេវត្ថោ បាឡិយម្បិ វិភាវិតោតិ អាហ ‘‘មុញ្ជម្ហា ឦសិកន្តិអាទិឧបមាត្តយម្បិ ហិ…បេ… វុត្ត’’ន្តិ. កត្ថចិ បន ‘‘មុញ្ជម្ហា ឦសិកន្តិអាទិ ឧបមាមត្តំ. យម្បិ ហិ សទិសភាវទស្សនត្ថមេវ វុត្ត’’ន្តិ បាឋោ ទិស្សតិ. តត្ថ ‘‘ឧបមាមត្ត’’ន្តិ ឥមិនា អត្ថន្តរទស្សនំ និវត្តេតិ, ‘‘យម្បិ ហី’’តិអាទិនា បន តស្ស ឧបមាភាវំ សមត្ថេតិ. និយតានបេក្ខេន ច យំ-សទ្ទេន ‘‘មុញ្ជម្ហា ឦសិក’’ន្តិអាទិវចនមេវ បច្ចាមសតិ. សទិសភាវទស្សនត្ថមេវាតិ សណ្ឋានតោបិ វណ្ណតោបិ អវយវវិសេសតោបិ សទិសភាវទស្សនត្ថំយេវ. កថំ សទិសភាវោតិ វុត្តំ ‘‘មុញ្ជសទិសា ឯវ ហី’’តិអាទិ. មុញ្ជំ នាម តិណវិសេសោ, យេន កោច្ឆាទីនិ ករោន្តិ. ‘‘បវាហេយ្យា’’តិ វចនតោ អន្តោ ឋិតា ឯវ ឦសិកា អធិប្បេតាតិ ទស្សេតិ ‘‘អន្តោ ឦសិកា ហោតី’’តិ ឥមិនា. ឦសិកាតិ ច កឡីរោ. វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ បន ‘‘កណ្ឌ’’ន្តិ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៣៩៩) វុត្តំ. វដ្ដាយ កោសិយាតិ បរិវដ្ដុលាយ អសិកោសិយា. បត្ថដាយាតិ បដ្ដិកាយ. ករឌិតព្ពោ ភាជេតព្ពោតិ ករណ្ឌោ, បេឡា. ករឌិតព្ពោ ជិគុច្ឆិតព្ពោតិ ករណ្ឌោ, និម្មោកំ. ឥធាបិ ¶ និម្មោកមេវាតិ អាហ ‘‘ករណ្ឌាតិ ឥទម្បី’’តិអាទិ. វិលីវករណ្ឌោ នាម បេឡា. កស្មា អហិកញ្ចុកស្សេវ នាមំ, ន វិលីវករណ្ឌកស្សាតិ ចោទនំ សោធេតិ ‘‘អហិកញ្ចុកោ ហី’’តិអាទិនា, ស្វេវ អហិនា សទិសោ, តស្មា តស្សេវ នាមន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ បន ‘‘ករណ្ឌាយាតិ បេឡាយ, និម្មោកតោតិ ច វទន្តី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៣៩៩) វុត្តំ. តត្ថ បេឡាគហណំ អហិនា អសទិសតាយ វិចារេតព្ពំ.

យជ្ជេវំ ‘‘សេយ្យថាបិ បន មហារាជ បុរិសោ អហិំ ករណ្ឌា ឧទ្ធរេយ្យា’’តិ បុរិសស្ស ករណ្ឌតោ អហិឧទ្ធរណូបមាយ អយមត្ថោ វិរុជ្ឈេយ្យ. ន ហិ សោ ហត្ថេន តតោ ឧទ្ធរិតុំ សក្កាតិ ¶ អនុយោគេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. ‘‘ឧទ្ធរេយ្យា’’តិ ហិ អនិយមវចនេបិ ហត្ថេន ឧទ្ធរណស្សេវ បាកដត្តា តំទស្សនមិវ ជាតំ. តេនាហ ‘‘ហត្ថេន ឧទ្ធរមានោ វិយ ទស្សិតោ’’តិ. ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ ចិត្តេន ឧទ្ធរណស្ស ហេតុទស្សនំ. អហិនោ នាម បញ្ចសុ ឋានេសុ សជាតិំ នាតិវត្តន្តិ ឧបបត្តិយំ, ចុតិយំ, វិស្សដ្ឋនិទ្ទោក្កមនេ, សមានជាតិយា មេថុនបដិសេវនេ, ជិណ្ណតចាបនយនេតិ វុត្តំ ‘‘សជាតិយំ ឋិតោ’’តិ. ឧរគជាតិយមេវ ឋិតោ បជហតិ, ន នាគិទ្ធិយា អញ្ញជាតិរូបោតិ អត្ថោ. ឥទញ្ហិ មហិទ្ធិកេ នាគេ សន្ធាយ វុត្តំ. សរីរំ ខាទយមានំ វិយាតិ អត្តនោយេវ តចំ អត្តនោ សរីរំ ខាទយមានំ វិយ. បុរាណតចំ ជិគុច្ឆន្តោតិ ជិណ្ណតាយ កត្ថចិ មុត្តំ កត្ថចិ ឱលម្ពិតំ ជិណ្ណតចំ ជិគុច្ឆន្តោ. ចតូហីតិ ‘‘សជាតិយំ ឋិតោ, និស្សាយ, ថាមេន, ជិគុច្ឆន្តោ’’តិ យថាវុត្តេហិ ចតូហិ ការណេហិ. តតោតិ កញ្ចុកតោ. អញ្ញេនាតិ អត្តតោ អញ្ញេន. ចិត្តេនាតិ បុរិសស្ស ចិត្តេនេវ, ន ហត្ថេន. សេយ្យថាបិ នាម បុរិសោ អហិំ បស្សិត្វា ‘‘អហោ វតាហំ ឥមំ អហិំ កញ្ចុកតោ ឧទ្ធរេយ្យ’’ន្តិ អហិំ ករណ្ឌា ចិត្តេន ឧទ្ធរេយ្យ, តស្ស ឯវមស្ស ‘‘អយំ អហិ, អយំ ករណ្ឌោ, អញ្ញោ អហិ, អញ្ញោ ករណ្ឌោ, ករណ្ឌា ត្វេវ អហិ ឧព្ភតោ’’តិ, ឯវមេវ…បេ… សោ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតិ…បេ… អហីនិន្ទ្រិយន្តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

ឥទ្ធិវិធញាណាទិកថាវណ្ណនា

២៣៩. ភាជនាទិវិកតិកិរិយានិស្សយភូតា ¶ សុបរិកម្មកតមត្តិកាទយោ វិយ វិកុព្ពនកិរិយានិស្សយភាវតោ ឥទ្ធិវិធញាណំ ទដ្ឋព្ពំ.

២៤១. បុព្ពេ នីវរណប្បហានវារេ វិយ កន្តារគ្គហណំ អកត្វា កេវលំ អទ្ធានមគ្គគ្គហណំ ខេមមគ្គទស្សនត្ថំ. កស្មា បន ខេមមគ្គស្សេវ ទស្សនំ, ន កន្តារមគ្គស្ស, ននុ ឧបមាទស្សនមត្តមេតន្តិ ចោទនំ បរិហរន្តោ ‘‘យស្មា’’តិអាទិមាហ. ‘‘អប្បដិភយញ្ហី’’តិអាទិ បន ខេមមគ្គស្សេវ គហណការណទស្សនំ. វាតាតបាទិនិវារណត្ថំ សីសេ សាដកំ កត្វា. តថា តថា បន បរិបុណ្ណវចនំ ឧបមាសម្បត្តិយា ឧបមេយ្យសម្បាទនត្ថំ, អធិប្បេតស្ស ច ឧបមេយ្យត្ថស្ស សុវិញ្ញាបនត្ថំ, ហេតុទាហរណភេទ្យភេទកាទិសម្បន្នវចនេន ច វិញ្ញូជាតិកានំ ចិត្តារាធនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សព្ពត្ថ. សុខំ វវត្ថបេតីតិ អកិច្ឆំ អកសិរេន សល្លក្ខេតិ, បរិច្ឆិន្ទតិ ច.

២៤៣. មន្ទោ ឧត្តានសេយ្យកទារកោបិ ‘‘ទហរោ’’តិ វុច្ចតីតិ តតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘យុវា’’តិ ¶ វុត្តន្តិ មន្ត្វា យុវសទ្ទេន វិសេសិតព្ពមេវ ទហរសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តរុណោ’’តិ វុត្តំ. តថា យុវាបិ កោចិ អនិច្ឆនកោ, អនិច្ឆនតោ ច អមណ្ឌនជាតិកោតិ តតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘មណ្ឌនជាតិកោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ មន្ត្វា មណ្ឌនជាតិកាទិសទ្ទេន វិសេសិតព្ពមេវ យុវសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យោព្ពន្នេន សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តំ. បាឡិយញ្ហិ យថាក្កមំ បទត្តយស្ស វិសេសិតព្ពវិសេសកភាវេន វចនតោ តថា សំវណ្ណនា កតា, ឥតរថា ឯកកេនាបិ បទេន អធិប្បេតត្ថាធិគមិកា សបរិវារា សំវណ្ណនាវ កាតព្ពា សិយាតិ. ‘‘មណ្ឌនបកតិកោ’’តិ វុត្តមេវ វិវរិតុំ ‘‘ទិវសស្សា’’តិអាទិមាហ. កណិកសទ្ទោ ទោសបរិយាយោ, ទោសោ ច នាម កាឡតិលកាទីតិ ទស្សេតិ ‘‘កាឡតិលកា’’តិអាទិនា. កាឡតិលប្បមាណា ពិន្ទវោ កាឡតិលកានិ, កាឡា វា កម្មាសា, យេ ‘‘សាសបពីជិកា’’តិបិ វុច្ចន្តិ. តិលប្បមាណា ពិន្ទវោ តិលកានិ. វង្គំ នាម វិយង្គំ វិបរិណាមិតមង្គំ. យោព្ពន្នបីឡកាទយោ មុខទូសិបីឡកា, យេ ‘‘ខរបីឡកា’’ តិបិ វុច្ចន្តិ. មុខនិមិត្តន្តិ មុខច្ឆាយំ. មុខេ គតោ ទោសោ មុខទោសោ ¶ . លក្ខណវចនមត្តមេតំ មុខេ អទោសស្សបិ បាកដភាវស្ស អធិប្បេតត្តា, យថា វា មុខេ ទោសោ, ឯវំ មុខេ អទោសោបិ មុខទោសោតិ សរលោបេន វុត្តោ សាមញ្ញនិទ្ទេសតោបិ អនេកត្ថស្ស វិញ្ញាតព្ពត្តា, បិសទ្ទលោបេន វា អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. អវុត្តោបិ ហិ អត្ថោ សម្បិណ្ឌនវសេន វុត្តោ វិយ វិញ្ញាយតិ, មុខទោសោ ច មុខអទោសោ ច មុខទោសោតិ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេនបេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ហិ អត្ថស្ស បរិបុណ្ណតាយ ‘‘បរេសំ សោឡសវិធំ ចិត្តំ បាកដំ ហោតី’’តិ វចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘វត្តព្ពស្សាវសិដ្ឋស្ស, គាហោ និទស្សនាទិនា;

អបិសទ្ទាទិលោបេន, ឯកសេសនយេន វា.

អសមានេ សទ្ទេ តិធា, ចតុធា ច សមានកេ;

សាមញ្ញនិទ្ទេសតោបិ, វេទិតព្ពោ វិភាវិនា’’តិ.

‘‘សរាគំ វា ចិត្ត’’ន្តិអាទិនា បាឡិយំ វុត្តំ សោឡសវិធំ ចិត្តំ.

២៤៥. បុព្ពេនិវាសញាណូបមាយន្តិ បុព្ពេនិវាសញាណស្ស, បុព្ពេនិវាសញាណេ វា ទស្សិតាយ ឧបមាយ. កស្មា បន បាឡិយំ គាមត្តយមេវ ឧបមានេ គហិតន្តិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘តំ ទិវស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តំ ទិវសំ កតកិរិយា នាម បាកតិកសត្តស្សាបិ យេភុយ្យេន បាកដា ហោតិ. តស្មា តំ ទិវសំ គន្តុំ សក្កុណេយ្យំ គាមត្តយមេវ ភគវតា គហិតំ, ន តទុត្តរីតិ អធិប្បាយោ ¶ . កិញ្ចាបិ បាឡិយំ តំទិវសគ្គហណំ នត្ថិ, គាមត្តយគ្គហណេន បន តទហេវ កតកិរិយា អធិប្បេតាតិ មន្ត្វា អដ្ឋកថាយំ តំទិវសគ្គហណំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តំទិវសគតគាមត្តយគ្គហណេនេវ ច មហាភិនីហារេហិ អញ្ញេសម្បិ បុព្ពេនិវាសញាណលាភីនំ តីសុបិ ភវេសុ កតកិរិយា យេភុយ្យេន បាកដា ហោតីតិ ទីបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯតទត្ថម្បិ ហិ គាមត្តយគ្គហណន្តិ. តីសុ ភវេសុ កតកិរិយាយាតិ អភិសម្បរាយេសុ បុព្ពេ ទិដ្ឋធម្មេ បន ឥទានិ, បុព្ពេ ច កតកិច្ចស្ស.

២៤៧. បាឡិយំ រថិកាយ វីថិំ សញ្ចរន្តេតិ អញ្ញាយ រថិកាយ អញ្ញំ រថិំ សញ្ចរន្តេតិ អត្ថោ, តេន អបរាបរំ សញ្ចរណំ ទស្សិតន្តិ អាហ ‘‘អបរាបរំ សញ្ចរន្តេ’’តិ, តំតំកិច្ចវសេន ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចរន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ, អយមេវត្ថោ រថិវីថិសទ្ទានមេកត្ថត្តា. សិង្ឃាដកម្ហីតិ វីថិចតុក្កេ. បាសាទោ វិយ ភិក្ខុស្ស ករជកាយោ ទដ្ឋព្ពោ ¶ តត្ថ បតិដ្ឋិតស្ស ទដ្ឋព្ពទស្សនសិទ្ធិតោ. មំសចក្ខុមតោ ហិ ទិព្ពចក្ខុសមធិគមោ. យថាហ ‘‘មំសចក្ខុស្ស ឧប្បាទោ, មគ្គោ ទិព្ពស្ស ចក្ខុនោ’’តិ (ឥតិវុ. ៦១). ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ អយមេវ ទិព្ពចក្ខុំ បត្វា ឋិតោ ភិក្ខុ ទដ្ឋព្ពស្ស ទស្សនតោ. គេហំ បវិសន្តោ, តតោ និក្ខមន្តោ វិយ ច មាតុកុច្ឆិំ បដិសន្ធិវសេន បវិសន្តោ, តតោ ច វិជាតិវសេន និក្ខមន្តោ មាតុកុច្ឆិយា គេហសទិសត្តា. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘មាតរំ កុដិកំ ព្រូសិ, ភរិយំ ព្រូសិ កុលាវក’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១៩). អយំ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ – គេហំ បវិសន្តោ វិយ អត្តភាវំ ឧបបជ្ជនវសេន ឱក្កមន្តោ, គេហា និក្ខមន្តោ វិយ ច អត្តភាវតោ ចវនវសេន អបក្កមន្តោ អត្តភាវស្ស គេហសទិសត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘គហការក ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសី’’តិ (ធ. ប. ១៥៤).

អបរាបរំ សញ្ចរណកសត្តាតិ បុនប្បុនំ សំសារេ បរិព្ភមនកសត្តា. អព្ភោកាសដ្ឋានេតិ អជ្ឈោកាសទេសភូតេ. មជ្ឈេតិ នគរស្ស មជ្ឈភូតេ សិង្ឃាដកេ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ ភវេកទេសេ. និព្ពត្តសត្តាតិ ឧប្បជ្ជមានកសត្តា. ឥមិនា ហិ តស្មិំ តស្មិំ ភវេ ជាតសំវទ្ធេ សត្តេ វទតិ, ‘‘អបរាបរំ សញ្ចរណកសត្តា’’តិ បន ឯតេន តថា អនិយមិតកាលិកេ សាធារណសត្តេ. ឯវញ្ហិ តេសំ យថាក្កមំ សញ្ចរណកសន្និសិន្នកជនោបមតា ឧបបន្នា ហោតីតិ. តីសុ ភវេសុ និព្ពត្តសត្តានំ អាវិភូតកាលោតិ ឯត្ថ បន វុត្តប្បការានំ សព្ពេសម្បិ សត្តានំ អនិយមតោ គហណំ វេទិតព្ពំ.

ននុ ចាយំ ទិព្ពចក្ខុកថា, អថ កស្មា ‘‘តីសុ ភវេសូ’’តិ ចតុវោការភវស្សាបិ សង្គហោ កតោ. ន ហិ សោ អរូបធម្មារម្មណោតិ អនុយោគំ បរិហរន្តោ ‘‘ឥទញ្ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ¶ ‘‘ឥទន្តិ តីសុ ភវេសុ និព្ពត្តសត្តានន្តិ ឥទំ វចន’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៤៧) អយមេត្ថ អាចរិយស្ស មតិ, ឯវំ សតិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ អដ្ឋកថាយមេវ យថាវុត្តោ អនុយោគោ បរិហរិតោតិ. អយំ បនេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ – ននុ ចាយំ ទិព្ពចក្ខុកថា, អថ កស្មា ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន សត្តេ បស្សតិ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ’’តិអាទិនា អវិសេសតោ ចតុវោការភវូបគស្សាបិ សង្គហោ កតោ. ន ហិ ¶ សោ អរូបធម្មារម្មណោតិ អនុយោគំ បរិហរន្តោ ‘‘ឥទញ្ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥទន្តិ ‘‘សត្តេ បស្សតិ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ’’តិអាទិវចនំ. ឯវញ្ហិ សតិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ បាឡិយមេវ យថាវុត្តោ អនុយោគោ បរិហរិតោតិ. យទគ្គេន សោ បាឡិយំ បរិហរិតោ, តទគ្គេន អដ្ឋកថាយម្បិ តស្សា អត្ថវណ្ណនាភាវតោ. ទេសនាសុខត្ថមេវាតិ កេវលំ ទេសនាសុខត្ថំ ឯវ អវិសេសេន វុត្តំ, ន បន ចតុវោការភវូបគានំ ទិព្ពចក្ខុស្ស អាវិភាវសព្ភាវតោ. ‘‘ឋបេត្វា អរូបភវ’’ន្តិ វា ‘‘ទ្វីសុ ភវេសូ’’តិ វា សត្តេ បស្សតិ កាមាវចរភវតោ, រូបាវចរភវតោ ច ចវមានេតិ វា កាមាវចរភវេ, រូបាវចរភវេ ច ឧបបជ្ជមានេតិ វា វុច្ចមានា ហិ ទេសនា យថារហំ ភេទ្យភេទកាទិវិភាវនេន សុខាសុខាវពោធា ច ន ហោតិ, អវិសេសេន បន ឯវមេវ វុច្ចមានា សុខាសុខាវពោធា ច. ទេសេតុំ, អវពោធេតុញ្ច សុករតាបយោជនញ្ហិ ‘‘ទេសនាសុខត្ថ’’ន្តិ វុត្តំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘អារុប្បេ…បេ… នត្ថី’’តិ, ទិព្ពចក្ខុគោចរភូតានំ រូបធម្មានមភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

អាសវក្ខយញាណកថាវណ្ណនា

២៤៨. ឥធ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ពំ, ន លោកិយាភិញ្ញាសុ វិយ អភិញ្ញាបាទកំ. វិបស្សនាបាទកន្តិ ច វិបស្សនាយ បទដ្ឋានភូតំ, វិបស្សនា ច នាមេសា តិវិធា វិបស្សកបុគ្គលភេទេន មហាពោធិសត្តានំ វិបស្សនា, បច្ចេកពោធិសត្តានំ វិបស្សនា, សាវកានំ វិបស្សនា ចាតិ. តត្ថ មហាពោធិសត្តានំ, បច្ចេកពោធិសត្តានញ្ច វិបស្សនា ចិន្តាមយញាណសម្ពន្ធិកា សយម្ភុញាណភូតា, សាវកានំ បន សុតមយញាណសម្ពន្ធិកា បរោបទេសសម្ភូតា. សា ‘‘ឋបេត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ អវសេសរូបារូបជ្ឈានានំ អញ្ញតរតោ វុដ្ឋាយា’’តិអាទិនា អនេកធា, អរូបមុខវសេន ចតុធាតុវវត្ថានេ វុត្តានំ តេសំ តេសំ ធាតុបរិគ្គហមុខានញ្ច អញ្ញតរមុខវសេន អនេកធា ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៦៦៤) នានានយតោ វិភាវិតា, មហាពោធិសត្តានំ បន ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សមុខេន បភេទគមនតោ នានានយំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសន្និស្សយស្ស អរិយមគ្គញាណស្ស អធិដ្ឋានភូតំ បុព្ពភាគញាណគព្ភំ គណ្ហាបេន្តំ ¶ បរិបាកំ គច្ឆន្តំ បរមគម្ភីរំ សណ្ហសុខុមតរំ អនញ្ញសាធារណំ វិបស្សនាញាណំ ហោតិ ¶ , យំ អដ្ឋកថាសុ ‘‘មហាវជិរញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ, យស្ស ច បវត្តិវិភាគេន ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សប្បភេទស្ស បាទកភាវេន សមាបជ្ជិយមានា ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា ទេវសិកំ សត្ថុ វឡញ្ជនសមាបត្តិយោ វុច្ចន្តិ. ស្វាយំ ពុទ្ធានំ វិបស្សនាចារោ បរមត្ថមញ្ជុសាយំ វិសុទ្ធិមគ្គវណ្ណនាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១៤៤) ឧទ្ទេសតោ អាចរិយេន ទស្សិតោ, តតោ សោ អត្ថិកេហិ គហេតព្ពោ. ឥធ បន សាវកានំ វិបស្សនាវ អធិប្បេតា.

‘‘អាសវានំ ខយញាណាយា’’តិ ឥទំ កិរិយាបយោជនភូតេ តទត្ថេ សម្បទានវចនំ, តស្មា អសតិបិ បយោជនវាចកេ បយោជនវសេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘ខយញាណនិព្ពត្តនត្ថាយា’’តិ. ឯវមីទិសេសុ. និព្ពានំ, អរហត្តមគ្គោ ច ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន ឥធ ខយោ នាម, តត្ថ ញាណំ ខយញាណំ, តស្ស និព្ពត្តនសង្ខាតោ អត្ថោ បយោជនំ, តទត្ថាយាតិ អត្ថោ. ខេបេតិ បាបធម្មេ សមុច្ឆិន្ទតីតិ ខយោ, មគ្គោ. សោ បន បាបក្ខយោ អាសវក្ខយេន វិនា នត្ថិ, តស្មា ‘‘ខយេ ញាណ’’ន្តិ (ធ. ស. សុត្តន្តទុកមាតិកា ១៤៨) ឯត្ថ ខយគ្គហណេន អាសវក្ខយោវ វុត្តោតិ ទស្សេតិ ‘‘អាសវានំ ខយោ’’តិ ឥមិនា. អនុប្បាទេ ញាណន្តិ អាសវានមនុប្បាទភូតេ អរិយផលេ ញាណំ. ខីយិំសុ អាសវា ឯត្ថាតិ ខយោ, ផលំ. សមិតបាបតាយ សមណោ, សមិតបាបតា ច និប្បរិយាយតោ អរហត្តផលេនេវាតិ អាហ ‘‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតីតិ ឯត្ថ ផល’’ន្តិ. ខយាតិ ច ខីណត្តាតិ អត្ថោ. ខីយន្តិ អាសវា ឯត្ថាតិ ខយោ, និព្ពានំ. ‘‘អាសវក្ខយា’’តិ បន សមាសវសេន ទ្វិភាវំ កត្វា វុត្តត្តា ‘‘អាសវានំ ខយោ’’តិ បទស្ស អត្ថុទ្ធារេ អាសវក្ខយបទគ្គហណំ.

‘‘បរវជ្ជានុបស្សិស្សា’’តិអាទិគាថា ធម្មបទេ (ធ. ប. ២៥៣). តត្ថ ឧជ្ឈានសញ្ញិនោតិ គរហសញ្ញិនោ. អរាតិ ទូរា. ‘‘អរា សិង្ឃាមិ វារិជ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២៣៤; ជា. ១.៦.១១៦) វិយ ហិ ទូរត្ថោយំ និបាតោ. ‘‘អារា’’តិបិ បាឋោ. អរាសទ្ទោ វិយ អារាសទ្ទោបិ ទូរត្ថេ ឯកោ និបាតោតិ វេទិតព្ពោ. តទេវ ហិ បទំ សទ្ទសត្ថេ ឧទាហដំ. កាមញ្ច ធម្មបទដ្ឋកថាយំ ‘‘អរហត្តមគ្គសង្ខាតា អារា ទូរំ គតោវ ហោតី’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.២៥៣) វុត្តំ, តថាបិ អាសវវឌ្ឍិយា សង្ខារេ វឌ្ឍេន្តោ ¶ វិសង្ខារតោ សុវិទូរទូរោ, តស្មា ‘‘អារា សោ អាសវក្ខយា’’តិ ឯត្ថ អាសវក្ខយបទំ វិសង្ខារាធិវចនម្បិ សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘និព្ពាន’’ន្តិ. ខយនំ ខយោ, អាសវានំ ខណនិរោធោ. សេសំ តស្ស បរិយាយវចនំ. ភង្គោ អាសវានំ ខយោតិ វុត្តោតិ យោជនា. ឥធ បន និព្ពានម្បិ មគ្គោបិ អវិនាភាវតោ. ន ហិ និព្ពានមនារព្ភ មគ្គេនេវ អាសវានំ ខយោ ហោតីតិ.

តន្និន្នន្តិ ¶ តស្មិំ អាសវានំ ខយញាណេ និន្នំ. សេសំ តស្សេវ វេវចនំ. បាឡិយំ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ទុក្ខស្ស អរិយសច្ចស្ស បរិច្ឆិន្ទិត្វា, អនវសេសេត្វា ច តទា តស្ស ភិក្ខុនោ បច្ចក្ខតោ គហិតភាវទស្សនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្តក’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ហិ ឯត្តកំ ទុក្ខន្តិ តស្ស បរិច្ឆិជ្ជ គហិតភាវទស្សនំ. ន ឥតោ ភិយ្យោតិ អនវសេសេត្វា គហិតភាវទស្សនំ. តេនាហ ‘‘សព្ពម្បិ ទុក្ខសច្ច’’ន្តិអាទិ. សរសលក្ខណបដិវេធវសេន បជាននមេវ យថាភូតំ បជាននំ នាមាតិ ទស្សេតិ ‘‘សរសលក្ខណបដិវេធេនា’’តិ ឥមិនា. រសោតិ សភាវោ រសិតព្ពោ ជានិតព្ពោតិ កត្វា, អត្តនោ រសោ សរសោ, សោ ឯវ លក្ខណំ, តស្ស អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈនេនាតិ អត្ថោ. អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈនញ្ច នាម យថា តស្មិំ ញាណេ បវត្តេ បច្ឆា ទុក្ខសច្ចស្ស សរូបាទិបរិច្ឆេទេ សម្មោហោ ន ហោតិ, តថា តស្ស បវត្តិយេវ. តេន វុត្តំ ‘‘យថាភូតំ បជានាតី’’តិ. ‘‘និព្ពត្តិក’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ទុក្ខំ សមុទេតិ ឯតស្មាតិ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ និព្ពចនំ ទស្សេតិ. តទុភយន្តិ ទុក្ខំ, ទុក្ខសមុទយោ ច. យំ ឋានំ បត្វាតិ យំ និព្ពានំ មគ្គស្ស អារម្មណបច្ចយដ្ឋេន ការណភូតំ អាគម្ម. ឋានន្តិ ហិ ការណំ វុច្ចតិ តិដ្ឋតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តតាយាតិ កត្វា. តទុភយំ បត្វាតិ ច តទុភយវតោ បុគ្គលស្ស តទុភយស្ស បត្តិ វិយ វុត្តា. បុគ្គលស្សេវ ហិ អារម្មណករណវសេន និព្ពានប្បត្តិ, ន តទុភយស្ស. អបិច បត្វាតិ បាបុណនហេតុ, បុគ្គលស្ស អារម្មណករណវសេន សមាបជ្ជនតោតិ អត្ថោ. អសមានកត្តុកេ វិយ ហិ សមានកត្តុកេបិ ត្វាបច្ចយស្ស ហេត្វត្ថេ បវត្តិ សទ្ទសត្ថេសុ បាកដា. អប្បវត្តីតិ អប្បវត្តិនិមិត្តំ ‘‘ន បវត្តតិ តទុភយមេតេនា’’តិ កត្វា, អប្បវត្តិដ្ឋានំ វា ‘‘ន បវត្តតិ តទុភយមេត្ថា’’តិ កត្វា, អនេន ច ‘‘ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា ទុក្ខនិរោធោ’’តិ និព្ពចនំ ទស្សេតិ, ទុក្ខសមុទយស្ស បន គហណំ តំនិព្ពត្តកស្ស និរុជ្ឈនតោ តស្សាបិ និរុជ្ឈនទស្សនត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. និព្ពានបទេយេវ ¶ ត-សទ្ទោ និវត្តតីតិ អយំ-សទ្ទោ បុន វុត្តោ. សព្ពនាមិកញ្ហិ បទំ វុត្តស្ស វា លិង្គស្ស គាហកំ, វុច្ចមានស្ស វា. តស្សាតិ ទុក្ខនិរោធស្ស. សម្បាបកន្តិ សច្ឆិករណវសេន សម្មទេវ បាបកំ, ឯតេន ច ‘‘ទុក្ខនិរោធំ គមយតិ, គច្ឆតិ វា ឯតាយាតិ ទុក្ខនិរោធគាមិនី, សាយេវ បដិបទា ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទា’’តិ និព្ពចនំ ទស្សេតិ.

កិលេសវសេនាតិ អាសវសង្ខាតកិលេសវសេន. តទេវ អាសវបរិយាយេន ទស្សេន្តោ បុន អាហ, តស្មា ន ឯត្ថ បុនរុត្តិទោសោតិ អធិប្បាយោ. បរិយាយទេសនាភាវោ នាម ហិ អាវេណិកោ ពុទ្ធធម្មោតិ ហេដ្ឋា វុត្តោវាយមត្ថោ. ននុ ច អាសវានំ ទុក្ខសច្ចបរិយាយោវ អត្ថិ, ន សេសសច្ចបរិយាយោ, អថ កស្មា សរូបតោ ទស្សិតសច្ចានិយេវ កិលេសវសេន បរិយាយតោ បុន ទស្សេន្តោ ឯវមាហាតិ វុត្តន្តិ? សច្ចំ, តំសម្ពន្ធត្តា បន សេសសច្ចានំ តំសមុទយាទិបរិយាយោបិ លព្ភតីតិ ¶ កត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ទុក្ខសច្ចបរិយាយភូតអាសវសម្ពន្ធានិ ហិ អាសវសមុទយាទីនីតិ, សច្ចានិ ទស្សេន្តោតិបិ យោជេតព្ពំ. ‘‘អាសវានំ ខយញាណាយា’’តិ អារទ្ធត្តា ចេត្ថ អាសវានមេវ គហណំ, ន សេសកិលេសានំ តថា អនារទ្ធត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហិ ‘‘កាមាសវាបិ ចិត្តំ វិមុច្ចតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៤៨; ម. និ. ១.៤៣៣; ៣.១៩) អាសវវិមុត្តសីសេនេវ សព្ពកិលេសវិមុត្តិ វុត្តា. ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិនា មិស្សកមគ្គោវ ឥធ កថិតោ លោកិយវិបស្សនាយ លោកុត្តរមគ្គស្ស មិស្សកត្តាតិ វុត្តំ ‘‘សហ វិបស្សនាយ កោដិប្បត្តំ មគ្គំ កថេសី’’តិ. ‘‘ជានតោ បស្សតោ’’តិ ឥមិនា តយោបិ បរិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាភាវនាភិសមយា វុត្តា ចតុសច្ចបជាននាយ ឯវ ចតុកិច្ចសិទ្ធិតោ, បហានាភិសមយោ បន បារិសេសតោ ‘‘វិមុច្ចតី’’តិ ឥមិនា វុត្តោតិ អាហ ‘‘មគ្គក្ខណំ ទស្សេតី’’តិ. ចត្តារិ ហិ កិច្ចានិ ចតុសច្ចបជាននាយ ឯវ សិទ្ធានិ. យថាហ ‘‘តំ ខោ បនិទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ បរិញ្ញាតន្តិ មេ ភិក្ខវេ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ ចក្ខុំ ឧទបាទី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥; បដិ. ម. ២.២៩). អយំ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ – ជានតោ បស្សតោតិ ច ហេតុនិទ្ទេសោ, ‘‘ជាននហេតុ បស្សនហេតុ កាមាសវាបិ ចិត្តំ វិមុច្ចតី’’តិអាទិនា យោជនា. កាមញ្ចេត្ថ ជាននបស្សនកិរិយានំ, វិមុច្ចនកិរិយាយ ច សមានកាលតា, តថាបិ ¶ ធម្មានំ សមានកាលិកានម្បិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នតា សហជាតាទិកោដិយា លព្ភតីតិ, ហេតុគព្ភវិសេសនតាទស្សនមេតន្តិបិ វទន្តិ.

ភវាសវគ្គហណេន ចេត្ថ ភវរាគស្ស វិយ ភវទិដ្ឋិយាបិ សមវរោធោតិ ទិដ្ឋាសវស្សាបិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ, អធុនា បន ‘‘ទិដ្ឋាសវាបិ ចិត្តំ វិមុច្ចតី’’តិ កត្ថចិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ ន បោរាណោ, បច្ឆា បមាទលិខិតោតិ វេទិតព្ពោ. ភយភេរវសុត្តសំវណ្ណនាទីសុ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៤) អនេកាសុបិ តថេវ សំវណ្ណិតត្តា. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ បាឡិយំ សច្ចបដិវេធោ អនិយមិតបុគ្គលស្ស អនិយមិតកាលវសេន វុត្តោ, តថាបិ អភិសមយកាលេ តស្ស បច្ចុប្បន្នតំ ឧបាទាយ ‘‘ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោ’’តិ វត្តមានកាលនិទ្ទេសោ កតោ, សោ ច កាមំ កស្សចិ មគ្គក្ខណតោ បរំ យាវជ្ជតនា អតីតកាលិកោ ឯវ, សព្ពបឋមំ បនស្ស អតីតកាលិកត្តំ ផលក្ខណេន វេទិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘វិមុត្តស្មិន្តិ ឥមិនា ផលក្ខណ’’ន្តិ. បច្ចវេក្ខណញាណន្តិ ផលបច្ចវេក្ខណញាណំ តថា ចេវ វុត្តត្តា. តគ្គហណេន បន តទវិនាភាវតោ សេសានិ និរវសេសានិ គហេតព្ពានិ, ឯកទេសានិ វា អបរិបុណ្ណាយបិ បច្ចវេក្ខណាយ សម្ភវតោ. ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទីហិ បទេហិ ‘‘នាបរំ ឥត្ថត្តាយា’’តិ បទបរិយោសានេហិ. តស្សាតិ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស. ភូមិន្តិ បវត្តិដ្ឋានំ. ននុ ច ‘‘វិមុត្តស្មិំ វិមុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ ផលមេវ តស្ស អារម្មណសង្ខាតា ភូមិ, អថ កថំ ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទីហិ តស្ស ភូមិទស្សនន្តិ ចោទនំ ¶ សោធេតុំ ‘‘តេន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. យស្មា បន បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណេន វិជ្ជមានស្សាបិ កម្មស្ស អាយតិំ អប្បដិសន្ធិកភាវតោ ‘‘ខីណា ជាតី’’តិ បជានាតិ, យស្មា ច មគ្គបច្ចវេក្ខណាទីហិ ‘‘វុសិតំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិអាទីនិ បជានាតិ, តស្មា ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទីហិ តស្ស ភូមិទស្សនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តេន ញាណេនា’’តិ ហិ យថារុតតោ, អវិនាភាវតោ ច គហិតេន បញ្ចវិធេន បច្ចវេក្ខណញាណេនាតិ អត្ថោ.

‘‘ខីណា ជាតី’’តិ ឯត្ថ សោតុជនានំ សុវិញ្ញាបនត្ថំ បរម្មុខា វិយ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេតិ ‘‘កតមា បនា’’តិអាទិនា. យេន បនាធិប្បាយេន ចោទនា កតា, តទធិប្បាយំ បកាសេត្វា បរិហារំ វត្តុកាមោ ‘‘ន តាវស្សា’’តិអាទិមាហ. ‘‘ន តាវ…បេ… វិជ្ជមានត្តា’’តិ វក្ខមានមេវ ហិ អត្ថំ មនសិ កត្វា អយំ ចោទនា សមុដ្ឋាបិតា, តត្ថ ន តាវស្ស អតីតា ¶ ជាតិ ខីណាតិ អស្ស ភិក្ខុនោ អតីតា ជាតិ, ន តាវ មគ្គភាវនាយ ខីណា. តត្ថ ការណមាហ ‘‘បុព្ពេវ ខីណត្តា’’តិ, មគ្គភាវនាយ បុរិមតរមេវ និរុជ្ឈនវសេន ខីណត្តាតិ អធិប្បាយោ. ន អនាគតា អស្ស ជាតិ ខីណា មគ្គភាវនាយាតិ យោជនា. តត្ថ ការណមាហ ‘‘អនាគតេ វាយាមាភាវតោ’’តិ, ឥទញ្ច អនាគតភាវសាមញ្ញមេវ គហេត្វា លេសេន ចោទនាធិប្បាយវិភាវនត្ថំ វទតិ, ន អនាគតវិសេសំ អនាគតេ មគ្គភាវនាយ ខេបនបយោគាភាវតោតិ អត្ថោ. វិជ្ជមានេយេវ ហិ បយោគោ សម្ភវតិ, ន អវិជ្ជមានេតិ វុត្តំ ហោតិ. អនាគតវិសេសោ បនេត្ថ អធិប្បេតោ, តស្ស ច ខេបនេ វាយាមោបិ លព្ភតេវ. តេនាហ ‘‘យា បន មគ្គស្សា’’តិអាទិ. អនាគតវិសេសោតិ ច អភាវិតេ មគ្គេ ឧប្បជ្ជនារហោ អនន្តរជាតិភេទោ វុច្ចតិ. ន បច្ចុប្បន្នា អស្ស ជាតិ ខីណា មគ្គភាវនាយាតិ យោជនា. តត្ថ ការណមាហ ‘‘វិជ្ជមានត្តា’’តិ, ឯកភវបរិយាបន្នតាយ វិជ្ជមានត្តាតិ អត្ថោ. តត្ថ តត្ថ ភវេ បឋមាភិនិព្ពត្តិលក្ខណា ហិ ជាតិ. ‘‘យា បនា’’តិអាទិនា បន មគ្គភាវនាយ កិលេសហេតុវិនាសនមុខេន អនាគតជាតិយា ឯវ ខីណភាវោ បកាសិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកចតុបញ្ចវោការភវេសូតិ ភវត្តយគ្គហណំ វុត្តនយេន អនវសេសតោ ជាតិយា ខីណភាវទស្សនត្ថំ, បុព្ពបទទ្វយេបេត្ថ ឧត្តរបទលោបោ. ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធប្បភេទាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘តំ សោ’’តិអាទិ ‘‘កថញ្ច នំ បជានាតី’’តិ ចោទនាយ សោធនាវចនំ. តត្ថ តន្តិ យថាវុត្តំ ជាតិំ. សោតិ ខីណាសវោ ភិក្ខុ. បច្ចវេក្ខិត្វាតិ បជាននាយ បុព្ពភាគេ បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណទស្សនំ. ឯវញ្ច កត្វា បច្ចវេក្ខណបរម្បរាយ តថា បជាននា សិទ្ធាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បច្ចវេក្ខណន្តរវិភាវនត្ថមេវ ហិ ‘‘ជានន្តោ បជានាតី’’តិ វត្តមានវចនទ្វយំ វុត្តំ, ជានន្តោ ហុត្វា, ជាននហេតុ វា បជានាតិ នាមាតិ អត្ថោ.

ព្រហ្មចរិយវាសោ ¶ នាម ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសតោ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស និព្ពត្តនមេវាតិ អាហ ‘‘បរិវុត្ថ’’ន្តិ, សមន្តតោ និរវសេសេន វសិតំ បរិចិណ្ណន្តិ អត្ថោ. កស្មា បនិទំ សោ អតីតកាលវសេន បជានាតីតិ អនុយោគេនាហ ‘‘បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ សទ្ធិ’’ន្តិអាទិ. បុថុជ្ជនកល្យាណកោបិ ហិ ហេដ្ឋា វុត្តលក្ខណោ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ ¶ នាម ទក្ខិណវិភង្គសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៧៩) តថា ឯវ វុត្តត្តា. វសន្តិ នាមាតិ វសន្តា ឯវ នាម ហោន្តិ, ន វុត្ថវាសា. តស្មាតិ វុត្ថវាសត្តា. ននុ ច ‘‘សោ ‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិនា បាឡិយំ សម្មាទិដ្ឋិយេវ វុត្តា, ន សម្មាសង្កប្បាទយោ, អថ កស្មា ‘‘ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាវសេន សោឡសវិធំ កិច្ចំ និដ្ឋាបិត’’ន្តិ អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស សាធារណតោ វុត្តន្តិ? សម្មាសង្កប្បាទីនម្បិ ចតុកិច្ចសាធនវសេន បវត្តិតោ. សម្មាទិដ្ឋិយា ហិ ចតូសុ សច្ចេសុ បរិញ្ញាទិកិច្ចសាធនវសេន បវត្តមានាយ សម្មាសង្កប្បាទីនម្បិ សេសានំ ទុក្ខសច្ចេ បរិញ្ញាភិសមយានុគុណាវ បវត្តិ, ឥតរសច្ចេសុ ច នេសំ បហានាភិសមយាទិវសេន បវត្តិ បាកដា ឯវាតិ. ទុក្ខនិរោធមគ្គេសុ យថាក្កមំ បរិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាភាវនាបិ យាវទេវ សមុទយបហានត្ថាតិ កត្វា តទត្ថេយេវ តាសំ បក្ខិបនេន ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ បទស្ស អធិប្បាយំ វិភាវេតុំ ‘‘តេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ទុក្ខមូលំ សមុច្ឆិន្ន’’ន្តិ ឥមិនាបិ តទេវ បការន្តរេន វិភាវេតិ.

កស្មា បនេត្ថ ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ អតីតនិទ្ទេសោ កតោតិ អាហ ‘‘បុថុជ្ជនកល្យាណកាទយោ’’តិអាទិ. ឥមេ បការា ឥត្ថំ, តព្ភាវោ ឥត្ថត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ឥត្ថភាវាយា’’តិ ឥមិនា, អាយ-សទ្ទោ ច សម្បទានត្ថេ, តទត្ថាយាតិ អត្ថោ. តេ បន បការា អរិយមគ្គព្យាបារភូតា បរិញ្ញាទយោ ឥធាធិប្បេតាតិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ សោឡសកិច្ចភាវាយា’’តិ. តេ ហិ មគ្គំ បច្ចវេក្ខតោ មគ្គានុភាវេន បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ មគ្គេ បច្ចវេក្ខិតេ តំកិច្ចបច្ចវេក្ខណាយបិ សុខេន សិទ្ធិតោ. ឯវំ សាធារណតោ ចតូសុ មគ្គេសុ បច្ចេកំ ចតុកិច្ចវសេន សោឡសកិច្ចភាវំ បកាសេត្វា តេសុបិ កិច្ចេសុ បហានមេវ បធានំ តទត្ថត្តា ឥតរេសំ បរិញ្ញាទីនន្តិ តទេវ វិសេសតោ បកាសេតុំ ‘‘កិលេសក្ខយភាវាយ វា’’តិ អាហ.

អបិច បុរិមនយេន បច្ចវេក្ខណបរម្បរាយ បច្ចវេក្ខណវិធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បធានត្តា បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណវិធិមេវ ទស្សេតុំ ឯវំ វុត្តន្តិបិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុតិយវិកប្បេ អយំ បការោ ឥត្ថំ, តព្ភាវោ ឥត្ថត្តំ, អាយសទ្ទោ ចេត្ថ សម្បទានវចនស្ស ការិយភូតោ និស្សក្កត្ថេតិ ទស្សេតិ ‘‘ឥត្ថភាវតោ’’តិ ឥមិនា. ‘‘ឥមស្មា ឯវំ បការា’’តិ បន វទន្តោ បការោ នាម ¶ បការវន្តតោ អត្ថតោ ភេទោ នត្ថិ. យទិ ហិ សោ ភេទោ អស្ស, តស្សេវ សោ បការោ ន សិយា, តស្មា ¶ ឥត្ថំ-សទ្ទោ បការវន្តវាចកោ, អត្ថតោ បន អភេទេបិ សតិ អវយវាវយវិតាទិនា ភេទបរិកប្បនាវសេន សិយា កិញ្ចិ ភេទមត្ថំ, តស្មា ឥត្ថត្តសទ្ទោ បការវាចកោតិ ទស្សេតិ. អយមិធ ដីកាយំ, (ទី. និ. ដី. ១.២៤៨) មជ្ឈិមាគមដីកាវិនយដីកាទីសុ (សារត្ថ. ដី. ១.១៤) ច អាគតនយោ.

សទ្ទវិទូ បន បវត្តិនិមិត្តានុសារេន ឯវមិច្ឆន្តិ – អយំ បការោ អស្សាតិ ឥត្ថំ, បការវន្តោ. វិចិត្រា ហិ តទ្ធិតវុត្តិ. តស្ស ភាវោ ឥត្ថត្តំ, បការោ, ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥត្ថភាវតោ ឥមស្មា ឯវំ បការា’’តិ អាហាតិ. បឋមវិកប្បេបិ យថារហំ ឯស នយោ. ឥទានិ វត្តមានខន្ធសន្តានាតិ សរូបកថនំ. អបរន្តិ អនាគតំ. ‘‘ឥមេ បន បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តី’’តិ ឥទានិ បាឋោ, ‘‘ឥមេ បន ចរិមកត្តភាវសង្ខាតា បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តី’’តិ បន មជ្ឈិមាគមវិនយដីកាទីសុ, (សារត្ថ. ដី. ១.១៤) ឥធ ច ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.២៤៨) ឧល្លិង្គិតបាឋោ. តត្ថ ចរិមកត្តភាវសង្ខាតាតិ ឯកសន្តតិបរិយាបន្នភាវេន បច្ឆិមកត្តភាវកថិតា. បរិញ្ញាតាតិ មគ្គេន បរិច្ឆិជ្ជ ញាតា. តិដ្ឋន្តីតិ អប្បតិដ្ឋា អនោកាសា តិដ្ឋន្តិ. ឯតេន ហិ តេសំ ខន្ធានំ អបរិញ្ញាមូលាភាវេន អបតិដ្ឋាភាវំ ទស្សេតិ. អបរិញ្ញាមូលិកា ហិ បតិដ្ឋា, តទភាវតោ បន អប្បតិដ្ឋាភាវោ. យថាហ ‘‘កពឡីការេ ចេ ភិក្ខវេ អាហារេ អត្ថិ រាគោ, អត្ថិ នន្ទី, អត្ថិ តណ្ហា, បតិដ្ឋិតំ តត្ថ វិញ្ញាណំ វិរុឡ្ហ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ២.៦៤; កថា. ២៩៦; មហានិ. ៧). តទុបមំ វិភាវេតិ ‘‘ឆិន្នមូលកា រុក្ខា វិយា’’តិ ឥមិនា, យថា ឆិន្នមូលកា រុក្ខា មូលាភាវតោ អប្បតិដ្ឋា អនោកាសា តិដ្ឋន្តិ, ឯវមេតេបិ អបរិញ្ញាមូលាភាវតោតិ. អយមេត្ថ ឱបម្មសំសន្ទនា. ចរិមកចិត្តនិរោធេនាតិ បរិនិព្ពានចិត្តនិរោធេន. អនុបាទានោតិ អនិន្ធនោ. អបណ្ណត្តិកភាវន្តិ យេសុ ខន្ធេសុ វិជ្ជមានេសុ តថា តថា បរិកប្បនាសិទ្ធា បញ្ញត្តិ, តទភាវតោ តស្សាបិ ធរមានកបញ្ញត្តិយា អភាវេន អបញ្ញត្តិកភាវំ គមិស្សន្តិ. បណ្ណត្តិ បញ្ញត្តីតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ យថា ‘‘បញ្ញាស បណ្ណាសា’’តិ. បញ្ញាស បណ្ណាទេសោតិ ហិ អក្ខរចិន្តកា វទន្តិ.

២៤៩. យេភុយ្យេន ¶ សំខិបតិ សង្កុចិតោ ភវតីតិ សង្ខេបោ, បព្ពតមត្ថកំ. តញ្ហិ បព្ពតបាទតោ អនុក្កមេន ពហុលំ សំខិត្តំ សង្កុចិតំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘បព្ពតមត្ថកេ’’តិ, បព្ពតសិខរេតិ អត្ថោ. អយំ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ – សង្ខិបីយតិ បព្ពតភាវេន គណីយតីតិ សង្ខេបោ, បព្ពតបរិយាបន្នោ បទេសោ, តស្មិំ បព្ពតបរិយាបន្នេ បទេសេតិ អត្ថោតិ. អនាវិលោតិ អកាលុសិយោ, សា ចស្ស អនាវិលតា កទ្ទមាភាវេន ហោតីតិ អាហ ‘‘និក្កទ្ទមោ’’តិ. សបតិ អបទាបិ ¶ សមានា គច្ឆតីតិ សិប្បិ, ខុទ្ទកា សិប្បិ សិប្បិយោ កា-ការស្ស យ-ការំ កត្វា, យោ ‘‘មុត្តិកោ’’តិបិ វុច្ចតិ. សវតិ បសវតីតិ សម្ពុកោ, យំ ‘‘ជលសុត្តិ, សង្ខលិកា’’តិ ច វោហរន្តិ. សមាហារេ យេភុយ្យតោ នបុំសកបយោគោតិ វុត្តំ ‘‘សិប្បិយសម្ពុក’’ន្តិ. ឯវមីទិសេសុ. សក្ខរាតិ មុដ្ឋិប្បមាណា បាសាណា. កថលានីតិ កបាលខណ្ឌានិ. សមូហវាចកស្ស ឃដាសទ្ទស្ស ឥត្ថិ លិង្គស្សាបិ ទិស្សនតោ ‘‘គុម្ព’’ន្តិ បទស្សត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ឃដា’’តិ ឥមិនា.

កាមញ្ច ‘‘សិប្បិយសម្ពុកម្បិ សក្ខរកថលម្បិ មច្ឆគុម្ពម្បិ តិដ្ឋន្តម្បិ ចរន្តម្បី’’តិ ឯត្ថ សក្ខរកថលំ តិដ្ឋតិយេវ, សិប្បិយសម្ពុកមច្ឆគុម្ពានិ ចរន្តិបិ តិដ្ឋន្តិបិ, តថាបិ សហចរណនយេន សព្ពានេវ ចរន្តិ វិយ ឯវំ វុត្តន្តិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘តិដ្ឋន្តម្បិ ចរន្តម្បីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ហិ ‘‘សក្ខរកថលំ តិដ្ឋតិយេវា’’តិអាទិនា យថាសម្ភវមត្ថំ ទស្សេតិ, ‘‘យថា បនា’’តិអាទិនា បន សហចរណនយំ. បន-សទ្ទោ អរុចិសំសូចនេ, តថាបីតិ អត្ថោ. អន្តរន្តរាតិ ពហូនំ គាវីនមន្តរន្តរា ឋិតាសុ គាវីសុ វិជ្ជមានាសុបិ. គាវោតិ គាវិយោ. ឥតរាបីតិ ឋិតាបិ និសិន្នាបិ. ចរន្តីតិ វុច្ចន្តិ សហចរណនយេន. តិដ្ឋន្តមេវាតិអាទីសុ អយមធិប្បាយោ – សិប្បិយសម្ពុកមច្ឆគុម្ពានំ ចរណកិរិយាយបិ យោគតោ ឋានកិរិយាយ អនេកន្តត្តា ឯកន្តតោ តិដ្ឋន្តមេវ ន កទាចិបិ ចរន្តំ សក្ខរកថលំ ឧបាទាយ សិប្បិយសម្ពុកម្បិ មច្ឆគុម្ពម្បិ តិដ្ឋន្តន្តិ វុត្តំ, ន តុ តេសំ ឋានកិរិយមុបាទាយ. តេសំ បន ចរណកិរិយមុបាទាយ ‘‘ចរន្តម្បី’’តិ បិ-សទ្ទលោបោ ហេត្ថ ទដ្ឋព្ពោ. ឥតរម្បិ ទ្វយន្តិ សិប្បិយសម្ពុកមច្ឆគុម្ពំ បទវសេន ឯវំ វុត្តំ. ឥតរញ្ច ទ្វយន្តិ សិប្បិយសម្ពុកមច្ឆគុម្ពមេវ. ចរន្តន្តិ វុត្តន្តិ ឯត្ថាបិ តេសំ ឋានកិរិយមុបាទាយ ‘‘តិដ្ឋន្តម្បី’’តិ បិ-សទ្ទលោបោ, ឯវមេត្ថ អដ្ឋកថាចរិយេហិ សហចរណនយោ ទស្សិតោ, អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន យថាលាភនយោបិ. តថា ¶ ហិ វុត្តំ ‘‘កិំ វា ឥមាយ សហចរិយាយ, យថាលាភគ្គហណំ បនេត្ថ ទដ្ឋព្ពំ. សក្ខរកថលស្ស ហិ វសេន តិដ្ឋន្តន្តិ, សិប្បិសម្ពុកស្ស មច្ឆគុម្ពស្ស ច វសេន តិដ្ឋន្តម្បិ ចរន្តម្បីតិ ឯវំ យោជនា កាតព្ពា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៤៩). អលព្ភមានស្សាបិ អត្ថស្ស សហយោគីវសេន ទេសនាមត្តំ បតិ សហចរណនយោ, សាធារណតោ ទេសិតស្សាបិ អត្ថស្ស សម្ភវវសេន វិវេចនំ បតិ យថាលាភនយោតិ ឧភយថាបិ យុជ្ជតិ.

ឯវម្បេត្ថ វទន្តិ – អដ្ឋកថាយំ ‘‘សក្ខរកថលំ តិដ្ឋតិយេវ, ឥតរានិ ចរន្តិបិ តិដ្ឋន្តិបី’’តិ ឥមិនា យថាលាភនយោ ទស្សិតោ យថាសម្ភវំ អត្ថស្ស វិវេចិតត្តា, ‘‘យថា បនា’’តិអាទិនា បន សហចរណនយោ អលព្ភមានស្សាបិ អត្ថស្ស សហយោគីវសេន ទេសនាមត្តស្ស វិភាវិតត្តាតិ ¶ , តទេតម្បិ អនុបវជ្ជមេវ អត្ថស្ស យុត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច តថា ទស្សនស្សាបិ សម្ភវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ ឧបមាសំសន្ទនំ. តីរេតិ ឧទករហទស្ស តីរេ. ឧទករហទោ ច នាម កត្ថចិ សមុទ្ទោបិ វុច្ចតិ ‘‘រហទោបិ តត្ថ គម្ភីរោ, សមុទ្ទោ សរិតោទកោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.២៧៨). កត្ថចិ ជលាសយោបិ ‘‘រហទោបិ តត្ថ ធរណី នាម, យតោ មេឃា បវស្សន្តិ, វស្សា យតោ បតាយន្តី’’តិអាទីសុ, (ទី. និ. ៣.២៨១) ឥធាបិ ជលាសយោយេវ. សោ ហិ ឧទកវសេន រហោ ចក្ខុរហាទិកំ ទទាតីតិ ឧទករហទោ ឱ-ការស្ស អ-ការំ កត្វា. សទ្ទវិទូ បន ‘‘ឧទកំ ហរតីតិ ឧទករហទោ និរុត្តិនយេនា’’តិ វទន្តិ.

‘‘ឯត្តាវតា’’តិអាទិនា ចតុត្ថជ្ឈានាន្តរំ ទស្សិតវិបស្សនាញាណតោ បដ្ឋាយ យថាវុត្តត្ថស្ស សម្បិណ្ឌនំ. តត្ថ ឯត្តាវតាតិ ‘‘បុន ចបរំ មហារាជ ភិក្ខុ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ…បេ… ញាណទស្សនាយ ចិត្តំ អភិនីហរតី’’តិអាទិនា ឯត្តកេន, ឯតបរិមាណវន្តេន វា វចនក្កមេន. វិបស្សនាញាណន្តិ ញាណទស្សននាមេន ទស្សិតំ វិបស្សនាញាណំ, តស្ស ច វិសុំ គណនទស្សនេន ហេដ្ឋា ចតុត្ថជ្ឈានានន្តរំ វត្តព្ពតាការណេសុ តីសុ នយេសុ តតិយនយស្សេវ យុត្តតរភាវោបិ ទីបិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. មនោមយញាណស្ស ឥទ្ធិវិធសមវរោធិតភាវេ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៧៩ អាទយោ) វុត្តេបិ ឥធ បាឡិយំ វិសុំ ទេសិតត្តា វិសុំ ឯវ គហណំ, តថា ទេសនា ច បាដិយេក្កសន្ទិដ្ឋិកសាមញ្ញផលត្ថាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អនាគតំសញាណយថាកម្មូបគញាណទ្វយស្ស ¶ បាឡិយំ អនាគតត្តា ‘‘ទិព្ពចក្ខុវសេន និប្ផន្ន’’ន្តិ វុត្តំ, តព្ពសេន និប្ផន្នត្តា តគ្គហណេនេវ គហិតំ តំ ញាណទ្វយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ទិព្ពចក្ខុស្ស ហិ អនាគតំសញាណំ, យថាកម្មូបគញាណញ្ចាតិ ទ្វេបិ ញាណានិ បរិភណ្ឌានិ ហោន្តីតិ. ទិព្ពចក្ខុញាណន្តិ ចុតូបបាតញាណនាមេន ទស្សិតំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ.

សព្ពេសំ បន ទសន្នំ ញាណានំ អារម្មណវិភាគស្ស វិសុទ្ធិមគ្គេ អនាគតត្តា តត្ថានាគតញាណានំ អារម្មណវិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘តេស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តេសន្តិ ទសន្នំ ញាណានំ. តត្ថាតិ តស្មិំ អារម្មណវិភាគេ, តេសុ វា ទសសុ ញាណេសុ. ភូមិភេទតោ បរិត្តមហគ្គតំ, កាលភេទតោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ, សន្តានភេទតោ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ចាតិ វិបស្សនាញាណំ សត្តវិធារម្មណំ. បរិត្តារម្មណាទិតិកត្តយេនេវ ហិ តស្ស អារម្មណវិភាគោ, ន មគ្គារម្មណតិកេន. និម្មិតរូបាយតនមត្តមេវាតិ អត្តនា និម្មិតំ រូបារម្មណមេវ, អត្តនា វា និម្មិតេ មនោមយេ កាយេ វិជ្ជមានំ រូបាយតនមេវាតិបិ យុជ្ជតិ. ឥទញ្ហិ តស្ស ញាណស្ស អភិនិម្មិយមានេ មនោមយេ កាយេ រូបាយតនមេវារព្ភ បវត្តនតោ វុត្តំ, ន បន តត្ថ គន្ធាយតនាទីនមភាវតោ ¶ . ន ហិ រូបកលាបោ គន្ធាយតនាទិវិរហិតោ អត្ថីតិ សព្ពថា បរិនិប្ផន្នមេវ និម្មិតរូបំ. តេនាហ ‘‘បរិត្តបច្ចុប្បន្នពហិទ្ធារម្មណ’’ន្តិ, យថាក្កមំ ភូមិកាលសន្តានភេទតោ តិព្ពិធារម្មណន្តិ អត្ថោ. និព្ពានវសេន ឯកធម្មារម្មណម្បិ សមានំ អាសវក្ខយញាណំ បរិត្តារម្មណាទិតិកវសេន តិវិធារម្មណំ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បមាណពហិទ្ធានវត្តព្ពារម្មណ’’ន្តិ វុត្តំ. តញ្ហិ បរិត្តតិកវសេន អប្បមាណារម្មណំ, អជ្ឈត្តិកវសេន ពហិទ្ធារម្មណំ, អតីតតិកវសេន នវត្តព្ពារម្មណញ្ច ហោតិ.

ឧត្តរិតរសទ្ទោ, បណីតតរសទ្ទោ ច បរិយាយោតិ ទស្សេតិ ‘‘សេដ្ឋតរ’’ន្តិ ឥមិនា. រតនកូដំ វិយ កូដាគារស្ស អរហត្តំ កូដំ ឧត្តមង្គភូតំ ភគវតោ ទេសនាយ អរហត្តបរិយោសានត្តាតិ អាហ ‘‘អរហត្តនិកូដេនា’’តិ. ទេសនំ និដ្ឋាបេសីតិ តិត្ថករមតហរវិភាវិនិំ នានាវិធកុហនលបនាទិមិច្ឆាជីវវិទ្ធំសិនិំ តិវិធសីលាលង្កតបរមសល្លេខបដិបត្តិបរិទីបិនិំ ឈានាភិញ្ញាទិឧត្តរិមនុស្សធម្មវិភូសិនិំ ចុទ្ទសវិធមហាសាមញ្ញ្ផលបដិមណ្ឌិតំ អនញ្ញសាធារណំ សាមញ្ញផលទេសនំ រតនាគារំ ¶ វិយ រតនកូដេន អរហត្តកូដេន និដ្ឋាបេសិ ‘‘វិមុត្តស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា, អរហត្តផលស្ស ទេសិតត្តាតិ អត្ថោ.

អជាតសត្តុឧបាសកត្តបដិវេទនាកថាវណ្ណនា

២៥០. ឯត្តាវតា ភគវតា ទេសិតស្ស សាមញ្ញផលសុត្តស្ស អត្ថវណ្ណនំ កត្វា ឥទានិ ធម្មសង្គាហកេហិ សង្គីតស្ស ‘‘ឯវំ វុត្តេ’’តិអាទិបាឋស្សបិ អត្ថវណ្ណនំ ករោន្តោ បឋមំ សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ ‘‘រាជា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ សាមញ្ញផលេ, សុត្តបទេសេ វា. ករណំ ការោ, សាធុ ឥតិ ការោ តថា, ‘‘សាធុ ភគវា, សាធុ សុគតា’’តិអាទិនា តំ បវត្តេន្តោ. អាទិមជ្ឈបរិយោសានន្តិ ទេសនាយ អាទិញ្ច មជ្ឈញ្ច បរិយោសានញ្ច. សក្កច្ចំ សាទរំ គារវំ សុត្វា, ‘‘ចិន្តេត្វា’’តិ ឯត្ថ ឥទំ បុព្ពកាលកិរិយាវចនំ. ឥមេ បញ្ហេ បុថូ សមណព្រាហ្មណេ បុច្ឆន្តោ អហំ ចិរំ វត អម្ហិ, ឯវំ បុច្ឆន្តោបិ អហំ ថុសេ កោដ្ដេន្តោ វិយ កញ្ចិ សារំ នាលត្ថន្តិ យោជនា. តថា យោ…បេ… វិស្សជ្ជេសិ, តស្ស ភគវតោ គុណសម្បទា អហោ វត. ទសពលស្ស គុណានុភាវំ អជានន្តោ អហំ វញ្ចិតោ សុចិរំ វត អម្ហីតិ. វញ្ចិតោតិ ច អញ្ញាណេន វញ្ចិតោ អាវដ្ដិតោ, មោហេន បដិច្ឆាទិតោ អម្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘ទសពលស្ស គុណានុភាវំ អជានន្តោ’’តិ. សាមញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតិ. ចិន្តេត្វា អាវិករោន្តោតិ សម្ពន្ធោ. ឧល្លង្ឃនសមត្ថាយបិ ឧព្ពេគបីតិយា អនុល្លង្ឃនម្បិ សិយាតិ អាហ ‘‘បញ្ចវិធាយ បីតិយា ផុដសរីរោ’’តិ. ផុដសរីរោតិ ច ផុសិតសរីរោតិ អត្ថោ, ន ព្យាបិតសរីរោតិ ¶ សព្ពាយ បីតិយា អព្យាបិតត្តា. តន្តិ អត្តនោ បសាទស្ស អាវិករណំ, ឧបាសកត្តបវេទនញ្ច. អារទ្ធំ ធម្មសង្គាហកេហិ.

អភិក្កន្តាតិ អតិក្កន្តា វិគតា, វិគតភាវោ ច ខយោ ឯវាតិ អាហ ‘‘ខយេ ទិស្សតី’’តិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ’’តិ. អភិក្កន្តតរោតិ អតិវិយ កន្តតរោ មនោរមោ, តាទិសោ ច សុន្ទរោ ភទ្ទកោ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘សុន្ទរេ’’តិ.

‘‘កោ មេ’’តិអាទិ គាថា វិមានវត្ថុម្ហិ (វិ. វ. ៨៥៧). តត្ថ កោតិ ទេវនាគយក្ខគន្ធព្ពាទីសុ កតមោ. មេតិ មម. បាទានីតិ បាទេ, លិង្គវិបរិយាយោយំ. ឥទ្ធិយាតិ ឦទិសាយ ទេវិទ្ធិយា. យសសាតិ ឦទិសេន បរិវារេន, បរិជនេន ¶ ច. ជលន្តិ ជលន្តោ វិជ្ជោតមានោ. អភិក្កន្តេនាតិ អតិវិយ កន្តេន កមនីយេន, អភិរូបេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. វណ្ណេនាតិ ឆវិវណ្ណេន សរីរវណ្ណនិភាយ. សព្ពា ឱភាសយំ ទិសាតិ សព្ពា ទសបិ ទិសា ឱភាសយន្តោ. ចន្ទោ វិយ, សូរិយោ វិយ ច ឯកោភាសំ ឯកាលោកំ ករោន្តោ កោ វន្ទតីតិ សម្ពន្ធោ.

អភិរូបេតិ អតិរេករូបេ ឧឡារវណ្ណេន សម្បន្នរូបេ. អព្ភានុមោទនេតិ អភិអនុមោទនេ អភិប្បមោទិតភាវេ. កិមត្ថិយំ ‘‘អព្ភានុមោទនេ’’តិ វចនន្តិ អាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. យុត្តំ តាវ ហោតុ អព្ភានុមោទនេ, កស្មា បនាយំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តោតិ ចោទនាយ សោធនាមុខេន អាមេឌិតវិសយំ និទ្ធារេតិ ‘‘ភយេ កោធេ’’តិអាទិនា, ឥមិនា សទ្ទលក្ខណេន ហេតុភូតេន ឯវំ វុត្តោ, ឥមិនា ច ឥមិនា ច វិសយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សាធុ សាធុ ភន្តេ’’តិ អាមេឌិតវសេន អត្ថំ ទស្សេត្វា តស្ស វិសយំ និទ្ធារេន្តោ ឯវមាហាតិបិ សម្ពន្ធំ វទន្តិ. តត្ថ ‘‘ចោរោ ចោរោ, សប្បោ សប្បោ’’តិអាទីសុ ភយេ អាមេឌិតំ, ‘‘វិជ្ឈ វិជ្ឈ, បហរ បហរា’’តិអាទីសុ កោធេ, ‘‘សាធុ សាធូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១២៧; ៣.៣៥; ៥.១០៨៥) បសំសាយំ, ‘‘គច្ឆ គច្ឆ, លុនាហិ លុនាហី’’តិអាទីសុ តុរិតេ, ‘‘អាគច្ឆ អាគច្ឆា’’តិអាទីសុ កោតូហលេ, ‘‘ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ ចិន្តេន្តោ’’តិអាទីសុ (ពុ. វំ. ២.៤៤) អច្ឆរេ, ‘‘អភិក្កមថាយស្មន្តោ អភិក្កមថាយស្មន្តោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.២០; អ. និ. ៩.១១) ហាសេ, ‘‘កហំ ឯកបុត្តក, កហំ ឯកបុត្តកា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៦៣) សោកេ, ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិអាទីសុ (ឧទា. ២០; ទី. និ. ៣.៣០៥) បសាទេ. ចសទ្ទោ អវុត្តសមុច្ចយត្ថោ, តេន គរហា អសម្មានាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘បាបោ បាបោ’’តិអាទីសុ ហិ គរហាយំ, ‘‘អភិរូបក អភិរូបកា’’តិអាទីសុ អសម្មានេ. ឯវមេតេសុ នវសុ, អញ្ញេសុ ច វិសយេសុ អាមេឌិតវចនំ ¶ ពុធោ ករេយ្យ, យោជេយ្យាតិ អត្ថោ. អាមេឌនំ បុនប្បុនមុច្ចារណំ, អាមេឌីយតិ វា បុនប្បុនមុច្ចារីយតីតិ អាមេឌិតំ, ឯកស្សេវត្ថស្ស ទ្វត្តិក្ខត្តុំ វចនំ. មេឌិសទ្ទោ ហិ ឧម្មាទនេ, អាបុព្ពោ តុ ទ្វត្តិក្ខត្តុមុច្ចារណេ វត្តតិ យថា ‘‘ឯតទេវ យទា វាក្យ-មាមេឌយតិ វាសវោ’’តិ.

ឯវំ ¶ អាមេឌិតវសេន ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ នយិទំ អាមេឌិតវសេនេវ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តំ, អថ ខោ បច្ចេកមត្ថទ្វយវសេនបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ. អាមេឌិតវសេន អត្ថំ ទស្សេត្វា វិច្ឆាវសេនាបិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហាតិបិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ ព្យាបេតព្ពស្ស ទ្វិក្ខត្តុមវុត្តត្តា. ព្យាបេតព្ពស្ស ហិ ព្យាបកេន គុណកិរិយាទព្ពេន ព្យាបនិច្ឆាយ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ វចនំ វិច្ឆា យថា ‘‘គាមោ គាមោ រមណីយោ’’តិ. តត្ថ អភិក្កន្តន្តិ អភិក្កមនីយំ, តព្ភាវោ ច អតិឥដ្ឋតាយាតិ វុត្តំ ‘‘អតិឥដ្ឋ’’ន្តិអាទិ, បទត្តយញ្ចេតំ បរិយាយវចនំ. ឯត្ថាតិ ទ្វីសុ អភិក្កន្តសទ្ទេសុ. ‘‘អភិក្កន្ត’’ន្តិ វចនំ អបេក្ខិត្វា នបុំសកលិង្គេន វុត្តំ, តំ បន ភគវតោ វចនំ ធម្មទេសនាយេវាតិ កត្វា ‘‘យទិទំ ភគវតោ ធម្មទេសនា’’តិ អាហ, យាយំ ភគវតោ ធម្មទេសនា មយា សុតា, តទិទំ ភគវតោ ធម្មទេសនាសង្ខាតំ វចនំ អភិក្កន្តន្តិ អត្ថោ. ឯវំ បដិនិទ្ទេសោបិ ហិ អត្ថតោ អភេទត្តា យុត្តោ ឯវ ‘‘យត្ថ ច ទិន្នំ មហប្ផលមាហូ’’តិអាទីសុ (វិ. វ. ៨៨៨) វិយ. ‘‘អភិក្កន្ត’’ន្តិ វុត្តស្ស វា អត្ថមត្តទស្សនំ ឯតំ, តស្មា អត្ថវសេន លិង្គវិភត្តិវិបរិណាមោ វេទិតព្ពោ, ការិយវិបរិណាមវសេន ចេត្ថ វិភត្តិវិបរិណាមតា. វចនន្តិ ហេត្ថ សេសោ, អភិក្កន្តំ ភគវតោ វចនំ, យាយំ ភគវតោ ធម្មទេសនា មយា សុតា, សា អភិក្កន្តំ អភិក្កន្តាតិ អត្ថោ. ទុតិយបទេបិ ‘‘អភិក្កន្តន្តិ បសាទនំ អបេក្ខិត្វា នបុំសកលិង្គេន វុត្ត’’ន្តិអាទិនា យថារហមេស នយោ នេតព្ពោ.

‘‘ភគវតោ វចន’’ន្តិអាទិនា អត្ថទ្វយសរូបំ ទស្សេតិ. តត្ថ ទោសនាសនតោតិ រាគាទិកិលេសទោសវិទ្ធំសនតោ. គុណាធិគមនតោតិ សីលាទិគុណានំ សម្បាទនវសេន អធិគមាបនតោ. យេ គុណេ ទេសនា អធិគមេតិ, តេសុ ‘‘គុណាធិគមនតោ’’តិ វុត្តេសុយេវ គុណេសុ បធានភូតា គុណា ទស្សេតព្ពាតិ តេ បធានភូតេ គុណេ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘សទ្ធាជននតោ បញ្ញាជននតោ’’តិ វុត្តំ. សទ្ធាបធានា ហិ លោកិយា គុណា, បញ្ញាបធានា លោកុត្តរាតិ, បធាននិទ្ទេសោ ចេស ទេសនាយ អធិគមេតព្ពេហិ សីលសមាធិទុកាទីហិបិ យោជនាសម្ភវតោ. អញ្ញម្បិ អត្ថទ្វយំ ទស្សេតិ ‘‘សាត្ថតោ’’តិអាទិនា. សីលាទិអត្ថសម្បត្តិយា ¶ សាត្ថតោ. សភាវនិរុត្តិសម្បត្តិយា សព្យញ្ជនតោ. សុវិញ្ញេយ្យសទ្ទបយោគតាយ ឧត្តានបទតោ. សណ្ហសុខុមភាវេន ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្ថតាយ ¶ គម្ភីរត្ថតោ. សិនិទ្ធមុទុមធុរសទ្ទបយោគតាយ កណ្ណសុខតោ. វិបុលវិសុទ្ធបេមនីយត្ថតាយ ហទយង្គមតោ. មានាតិមានវិធមនេន អនត្តុក្កំសនតោ. ថម្ភសារម្ភនិម្មទ្ទនេន អបរវម្ភនតោ. ហិតាធិប្បាយប្បវត្តិយា បរេសំ រាគបរិឡាហាទិវូបសមនេន ករុណាសីតលតោ. កិលេសន្ធការវិធមនេន បញ្ញាវទាតតោ. អវទាតំ, ឱទាតន្តិ ច អត្ថតោ ឯកំ. ករវីករុតមញ្ជុតាយ អាបាថរមណីយតោ. បុព្ពាបរាវិរុទ្ធសុវិសុទ្ធតាយ វិមទ្ទក្ខមតោ. អាបាថរមណីយតាយ ឯវ សុយ្យមានសុខតោ. វិមទ្ទក្ខមតាយ, ហិតជ្ឈាសយប្បវត្តិតាយ ច វីមំសិយមានហិតតោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អាទិសទ្ទេន បន សំសារចក្កនិវត្តនតោ, សទ្ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ, មិច្ឆាវាទវិទ្ធំសនតោ, សម្មាវាទបតិដ្ឋាបនតោ, អកុសលមូលសមុទ្ធរណតោ, កុសលមូលសំរោបនតោ, អបាយទ្វារវិធានតោ, សគ្គមគ្គទ្វារវិវរណតោ, បរិយុដ្ឋានវូបសមនតោ, អនុសយសមុគ្ឃាដនតោតិ ឯវមាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ.

ន កេវលំ បទទ្វយេនេវ, តតោ បរម្បិ ចតូហិ ឧបមាហីតិ បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. ‘‘ចក្ខុមន្តោ រូបានិ ទក្ខន្តី’’តិ ឥទំ ‘‘តេលបជ្ជោតំ ធារេយ្យា’’តិ ចតុត្ថឧបមាយ អាការមត្តទស្សនំ, ន បន ឧបមន្តរទស្សនន្តិ អាហ ‘‘ចតូហិ ឧបមាហី’’តិ. អធោមុខដ្ឋបិតន្តិ កេនចិ អធោមុខំ ឋបិតំ. ហេដ្ឋាមុខជាតន្តិ សភាវេនេវ ហេដ្ឋាមុខំ ជាតំ. ឧគ្ឃាដេយ្យាតិ វិវដំ ករេយ្យ. ‘‘ហត្ថេ គហេត្វា’’តិ សមាចិក្ខណទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ‘‘បុរត្ថាភិមុខោ, ឧត្តរាភិមុខោ វា គច្ឆា’’តិអាទិនា វចនមត្តំ អវត្វា ‘‘ឯស មគ្គោ, ឯវំ គច្ឆា’’តិ ហត្ថេ គហេត្វា និស្សន្ទេហំ ទស្សេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. កាឡបក្ខេ ចាតុទ្ទសី កាឡបក្ខចាតុទ្ទសី. និរន្តររុក្ខគហនេន ឯកគ្ឃនោ វនសណ្ឌោ ឃនវនសណ្ឌោ. មេឃស្ស បដលំ មេឃបដលំ, មេឃច្ឆន្នតាតិ វុត្តំ ហោតិ. និក្កុជ្ជិតំ ឧក្កុជ្ជេយ្យាតិ កស្សចិបិ អាធេយ្យស្ស អនាធារភូតំ កិញ្ចិ ភាជនំ អាធារភាវាបាទនវសេន ឧក្កុជ្ជេយ្យ ឧបរិ មុខំ ឋបេយ្យ. ហេដ្ឋាមុខជាតតាយ វិមុខំ, អធោមុខដ្ឋបិតតាយ អសទ្ធម្មេ បតិតន្តិ ឯវំ បទទ្វយំ និក្កុជ្ជិតបទស្ស យថាទស្សិតេន ¶ អត្ថទ្វយេន យថារហំ យោជេតព្ពំ, ន យថាសង្ខ្យំ. អត្តនោ សភាវេនេវ ហិ ឯស រាជា សទ្ធម្មវិមុខោ, បាបមិត្តេន បន ទេវទត្តេន បិតុឃាតាទីសុ ឧយ្យោជិតត្តា អសទ្ធម្មេ បតិតោតិ. វុដ្ឋាបេន្តេន ភគវតាតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘កស្សបស្ស ភគវតោ’’តិអាទិនា តទា រញ្ញា អវុត្តស្សាបិ អត្ថាបត្តិមត្តទស្សនំ. កាមញ្ច កាមច្ឆន្ទាទយោបិ បដិច្ឆាទកា នីវរណភាវតោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ បន សវិសេសំ បដិច្ឆាទិកា សត្តេ មិច្ឆាភិនិវេសវសេនាតិ អាហ ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្ន’’ន្តិ. តេនាហ ភគវា ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមាហំ ភិក្ខវេ វជ្ជំ វទាមី’’តិ, [អ. និ. ១.៣១០ (អត្ថតោ សមានំ)] មិច្ឆាទិដ្ឋិសង្ខាតគុម្ពបដិច្ឆន្នន្តិ ¶ អត្ថោ. ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នំ សាសនំ វិវរន្តេនា’’តិ វទន្តោ សព្ពពុទ្ធានំ ឯកាវ អនុសន្ធិ, ឯកំវ សាសនន្តិ កត្វា កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនម្បិ ឥមិនា សទ្ធិំ ឯកសាសនំ ករោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អង្គុត្តរដ្ឋកថាទីសុបិ ហិ តថា ចេវ វុត្តំ, ឯវញ្ច កត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នស្ស សាសនស្ស វិវរណវចនំ ឧបបន្នំ ហោតីតិ.

សព្ពោ អកុសលធម្មសង្ខាតោ អបាយគាមិមគ្គោ កុម្មគ្គោ កុច្ឆិតោ មគ្គោតិ កត្វា. សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ ឧជុបដិបក្ខតាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទយោ អដ្ឋ មិច្ឆត្តធម្មា មិច្ឆាមគ្គោ មោក្ខមគ្គតោ មិច្ឆា វិតថោ មគ្គោតិ កត្វា. តេនេវ ហិ តទុភយស្ស បដិបក្ខតំ សន្ធាយ ‘‘សគ្គមោក្ខមគ្គំ អាវិករោន្តេនា’’តិ វុត្តំ. សព្ពោ ហិ កុសលធម្មោ សគ្គមគ្គោ. សម្មាទិដ្ឋិអាទយោ អដ្ឋ សម្មត្តធម្មា មោក្ខមគ្គោ. សប្បិអាទិសន្និស្សយោ បទីបោ ន តថា ឧជ្ជលោ, យថា តេលសន្និស្សយោតិ តេលបជ្ជោតគ្គហណំ. ធារេយ្យាតិ ធរេយ្យ, សមាហរេយ្យ សមាទហេយ្យាតិ អត្ថោ. ពុទ្ធាទិរតនរូបានីតិ ពុទ្ធាទីនំ តិណ្ណំ រតនានំ វណ្ណាយតនានិ. តេសំ ពុទ្ធាទិរតនរូបានំ បដិច្ឆាទកស្ស មោហន្ធការស្ស វិទ្ធំសកំ តថា. ទេសនាសង្ខាតំ បជ្ជោតំ តថា. តទុភយំ តុល្យាធិករណវសេន វិយូហិត្វា តស្ស ធារកោ សមាទហកោតិ អត្ថេន ‘‘តប្បដិច្ឆាទកមោហន្ធការវិទ្ធំសកទេសនាបជ្ជោតធារកេនា’’តិ វុត្តំ. ឯតេហិ បរិយាយេហីតិ យថាវុត្តេហិ និក្កុជ្ជិតុក្កុជ្ជនបដិច្ឆន្នវិវរណមគ្គាចិក្ខណតេលបជ្ជោតធារណ សង្ខាត ចតុព្ពិធោបមោបមិតព្ពប្បការេហិ, យថាវុត្តេហិ ¶ វា នានាវិធកុហនលបនាទិមិច្ឆាជីវវិធមនាទិវិភាវនបរិយាយេហិ. តេនាហ ‘‘អនេកបរិយាយេន ធម្មោ បកាសិតោ’’តិ.

‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា ‘‘ឯសាហ’’ន្តិអាទិបាឋស្ស សម្ពន្ធំ ទស្សេតិ. បសន្នចិត្តតាយបសន្នាការំ ករោតិ. បសន្នចិត្តតា ច ឥមំ ទេសនំ សុត្វា ឯវាតិ អត្ថំ ញាបេតុំ ‘‘ឥមាយ ទេសនាយា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥមាយ ទេសនាយ ហេតុភូតាយ. បសន្នាការន្តិ បសន្នេហិ សាធុជនេហិ កត្តព្ពសក្ការំ. សរណន្តិ បដិសរណំ. តេនាហ ‘‘បរាយណ’’ន្តិ. បរាយណតា បន អនត្ថនិសេធនេន, អត្ថសម្បាទនេន ចាតិ វុត្តំ ‘‘អឃស្ស តាតា, ហិតស្ស ច វិធាតា’’តិ. អឃស្សាតិ និស្សក្កេ សាមិវចនំ, បាបតោតិ អត្ថោ. ទុក្ខតោតិបិ វទន្តិ កេចិ. តាយតិ អវស្សយំ ករោតីតិ តាតា. ហិតស្សាតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ. វិទហតិ សំវិធានំ ករោតីតិ វិធាតា. ‘‘ឥតិ ឥមិនា អធិប្បាយេនា’’តិ វទន្តោ ‘‘ឥតិសទ្ទោ ចេត្ថ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, សោ ច អាការត្ថោ’’តិ ទស្សេតិ. សរណន្តិ គមនំ. ហិតាធិប្បាយេន ភជនំ, ជាននំ វា, ឯវញ្ច កត្វា វិនយដ្ឋកថាទីសុ ‘‘សរណន្តិ គច្ឆាមី’’តិ សហេវ ឥតិសទ្ទេន អត្ថោ វុត្តោតិ. ឯត្ថ ហិ នាយំ គមិ-សទ្ទោ ¶ នី-សទ្ទាទយោ វិយ ទ្វិកម្មិកោ, តស្មា យថា ‘‘អជំ គាមំ នេតី’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ ‘‘ភគវន្តំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ វត្តុំ ន សក្កា, ‘‘សរណន្តិ គច្ឆាមី’’តិ បន វត្តព្ពំ, តស្មា ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពំ, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘យោ ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆតិ, សោ ពុទ្ធំ វា គច្ឆេយ្យ សរណំ វា’’តិ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ១.គមតីយទីបនា) ខុទ្ទកនិកាយដ្ឋកថាយ ឧទ្ធដា ចោទនា អនវកាសា. ន ហិ គមិ-សទ្ទំ ទុហាទិន្យាទិគណិកំ ករោន្តិ អក្ខរចិន្តកាតិ. ហោតុ តាវ គមិ-សទ្ទស្ស ឯកកម្មភាវោ, តថាបិ ‘‘គច្ឆតេវ បុព្ពំ ទិសំ, គច្ឆតិ បច្ឆិមំ ទិស’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៥៩; ៣.៨៧) វិយ ‘‘ភគវន្តំ, សរណ’’ន្តិ បទទ្វយស្ស សមានាធិករណតា យុត្តាតិ? ន, តស្ស បទទ្វយស្ស សមានាធិករណភាវានុបបត្តិតោ. តស្ស ហិ សមានាធិករណភាវេ អធិប្បេតេ បដិហតចិត្តោបិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមន្តោ ពុទ្ធំ សរណំ គតោ នាម សិយា. យញ្ហិ តំ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វិសេសិតំ សរណំ, តមេវេស គតោតិ, ន ចេត្ថ អនុបបត្តិកេន អត្ថេន អត្ថោ, តស្មា ‘‘ភគវន្ត’’ន្តិ គមនីយត្ថស្ស ទីបនំ, ‘‘សរណ’’ន្តិ បន គមនាការស្សាតិ វុត្តនយេន ¶ ឥតិលោបវសេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ. ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ចាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘គមិស្ស ឯកកម្មត្តា, ឥតិលោបំ វិជានិយា;

បដិឃាតប្បសង្គត្តា, ន ច តុល្យត្ថតា សិយា.

តស្មា គមនីយត្ថស្ស, បុព្ពបទំវ ជោតកំ;

គមនាការស្ស បរំ, ឥត្យុត្តំ សរណត្តយេ’’តិ.

‘‘ឥតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ភគវន្តំ គច្ឆាមី’’តិ បន វទន្តោ អនេនេវ អធិប្បាយេន ភជនំ, ជាននំ វា សរណគមនំ នាមាតិ និយមេតិ. តត្ថ ‘‘គច្ឆាមី’’តិអាទីសុ បុរិមស្ស បុរិមស្ស បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ អត្ថវចនំ, ‘‘គច្ឆាមី’’តិ ឯតស្ស វា អនញ្ញសាធារណតាទស្សនវសេន បាដិយេក្កមេវ អត្ថវចនំ ‘‘ភជាមី’’តិអាទិបទត្តយំ. ភជនញ្ហិ សរណាធិប្បាយេន ឧបសង្កមនំ, សេវនំ សន្តិកាវចរភាវោ, បយិរុបាសនំ វត្តបដិវត្តករណេន ឧបដ្ឋានន្តិ ឯវំ សព្ពថាបិ អនញ្ញសាធារណតំយេវ ទស្សេតិ. ឯវំ ‘‘គច្ឆាមី’’តិ បទស្ស គតិអត្ថំ ទស្សេត្វា ពុទ្ធិអត្ថម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ វា’’តិអាទិមាហ, តត្ថ ឯវន្តិ ‘‘ភគវា មេ សរណ’’ន្តិអាទិនា អធិប្បាយេន. កស្មា បន ‘‘គច្ឆាមី’’តិ បទស្ស ‘‘ពុជ្ឈាមី’’តិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ ចោទនំ សោធេតិ ‘‘យេសញ្ហី’’តិអាទិនា, អនេន ច និរុត្តិនយមន្តរេន សភាវតោវ គមុធាតុស្ស ពុទ្ធិអត្ថោតិ ទីបេតិ. ធាតូនន្តិ មូលសទ្ទសង្ខាតានំ ឥ, យា, កមុ, គមុឥច្ចាទីនំ.

‘‘អធិគតមគ្គេ ¶ , សច្ឆិកតនិរោធេ’’តិ បទទ្វយេនាបិ ផលដ្ឋា ឯវ ទស្សិតា, ន មគ្គដ្ឋាតិ តេ ទស្សេន្តោ ‘‘យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ចា’’តិ អាហ. ននុ ច កល្យាណបុថុជ្ជនោបិ ‘‘យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជតី’’តិ វុច្ចតីតិ? កិញ្ចាបិ វុច្ចតិ, និប្បរិយាយេន បន មគ្គដ្ឋា ឯវ តថា វត្តព្ពា, ន ឥតរោ និយាមោក្កមនាភាវតោ. តថា ហិ តេ ឯវ ‘‘អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតី’’តិ វុត្តា. សម្មត្តនិយាមោក្កមនេន ហិ អបាយវិនិមុត្តិសម្ភវោតិ. ឯវំ អនេកេហិបិ វិនយ- (សារត្ថ. ដី. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា) សុត្តន្តដីកាការេហី (ទី. និ. ដី. ១.២៥០) វុត្តំ, តទេតំ សម្មត្តនិយាមោក្កមនវសេន និប្បរិយាយតោ អបាយវិនិមុត្តកេ សន្ធាយ វុត្តំ, តទនុបបត្តិវសេន បន បរិយាយតោ អបាយវិនិមុត្តកំ កល្យាណបុថុជ្ជនម្បិ ‘‘យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ’’តិ បទេន ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ¶ ហេស ទក្ខិណវិភង្គសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៧៩) សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នភាវេន វុត្តោតិ, ឆត្តវិមានេ (វិ. វ. ៨៨៦ អាទយោ) ឆត្តមាណវកោ ចេត្ថ និទស្សនំ. អធិគតមគ្គេ, សច្ឆិកតនិរោធេ ច យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ច បុគ្គលេ អបាយេសុ អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ សបាឋសេសយោជនា. អតីតកាលិកេន ហិ បុរិមបទទ្វយេន ផលដ្ឋានមេវ គហណំ, វត្តមានកាលិកេន ច បច្ឆិមេន បទេន សហ កល្យាណបុថុជ្ជនេន មគ្គដ្ឋានមេវ. ‘‘អបតមានេ’’តិ បន បទេន ធារណាការទស្សនំ អបតនករណវសេនេវ ធារេតីតិ, ធារណសរូបទស្សនំ វា. ធារណំ នាម អបតនករណមេវាតិ, អបតនករណញ្ច អបាយាទិនិព្ពត្តកកិលេសវិទ្ធំសនវសេន វដ្ដតោ និយ្យានមេវ. ‘‘អបាយេសូ’’តិ ហិ ទុក្ខពហុលដ្ឋានតាយ បធានវសេន វុត្តំ, វដ្ដទុក្ខេសុ បន សព្ពេសុបិ អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តថា ហិ អភិធម្មដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘សោតាបត្តិមគ្គោ ចេត្ថ អបាយភវតោ វុដ្ឋាតិ, សកទាគាមិមគ្គោ សុគតិកាមភវេកទេសតោ, អនាគាមិមគ្គោ កាមភវតោ, អរហត្តមគ្គោ រូបារូបភវតោ, សព្ពភវេហិបិ វុដ្ឋាតិ ឯវាតិ វទន្តី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៣៥០) ឯវញ្ច កត្វា អរិយមគ្គោ និយ្យានិកតាយ, និព្ពានញ្ច តស្ស តទត្ថសិទ្ធិហេតុតាយាតិ ឧភយមេវ និប្បរិយាយេន ធម្មោ នាមាតិ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘សោ អត្ថតោ អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ចា’’តិ វុត្តំ. និព្ពានញ្ហិ អារម្មណំ លភិត្វា អរិយមគ្គស្ស តទត្ថសិទ្ធិ, ស្វាយមត្ថោ ច បាឡិយា ឯវ សិទ្ធោតិ អាហ ‘‘វុត្តញ្ចេត’’ន្តិអាទិ. យាវតាតិ យត្តកា. តេសន្តិ តត្តកានំ ធម្មានំ. ‘‘អគ្គោ អក្ខាយតី’’តិ វត្តព្ពេ ឱ-ការស្ស អ-ការំ, ម-ការាគមញ្ច កត្វា ‘‘អគ្គមក្ខាយតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អក្ខាយតី’’តិ ចេត្ថ ឥតិសទ្ទោ អាទិអត្ថោ, បការត្ថោ វា, តេន ‘‘យាវតា ភិក្ខវេ ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទិ (ឥតិវុ. ៩០; អ. និ. ៤.៣៤) សុត្តបទំ សង្គណ្ហាតិ, ‘‘វិត្ថារោ’’តិ ឥមិនា វា តទវសេសសង្គហោ.

យស្មា ¶ បន អរិយផលានំ ‘‘តាយ សទ្ធាយ អវូបសន្តាយា’’តិអាទិ វចនតោ មគ្គេន សមុច្ឆិន្នានំ កិលេសានំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានកិច្ចតាយ និយ្យានានុគុណតា, និយ្យានបរិយោសានតា ច, បរិយត្តិយា បន និយ្យានធម្មសមធិគមហេតុតាយ ¶ និយ្យានានុគុណតាតិ ឥមិនា បរិយាយេន វុត្តនយេន ធម្មភាវោ លព្ភតិ, តស្មា តទុភយម្បិ សង្គណ្ហន្តោ ‘‘ន កេវលញ្ចា’’តិអាទិមាហ. ស្វាយមត្ថោ ច បាឋារុឡ្ហោ ឯវាតិ ទស្សេតិ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា. តត្ថ ឆត្តមាណវកវិមានេតិ ឆត្តោ កិរ នាម សេតព្យាយំ ព្រាហ្មណមាណវកោ, សោ ឧក្កដ្ឋាយំ បោក្ខរសាតិព្រាហ្មណស្ស សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គហេត្វា ‘‘គរុទក្ខិណំ ទស្សាមី’’តិ ឧក្កដ្ឋាភិមុខោ គច្ឆតិ, អថស្ស ភគវា អន្តរាមគ្គេ ចោរន្តរាយំ, តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តមានញ្ច ទិស្វា គាថាពន្ធវសេន សរណគមនវិធិំ ទេសេសិ, តស្ស តាវតិំសភវនុបគស្ស តិំសយោជនិកំ វិមានំ ឆត្តមាណវកវិមានំ. ទេវលោកេបិ ហិ តស្ស មនុស្សកាលេ សមញ្ញា យថា ‘‘មណ្ឌូកោ ទេវបុត្តោ, (វិ. វ. ៨៥៨ អាទយោ) កុវេរោ ទេវរាជា’’តិ, ឥធ បន ឆត្តមាណវកវិមានំ វត្ថុ ការណំ ឯតស្សាតិ កត្វា ឧត្តរបទលោបេន ‘‘ន តថា តបតិ នភេ សូរិយោ, ចន្ទោ ច ន ភាសតិ ន ផុស្សោ, យថា’’តិអាទិកា (វិ. វ. ៨៨៩) ទេសនា ‘‘ឆត្តមាណវកវិមាន’’ន្តិ វុច្ចតិ, តត្រាយំ គាថា បរិយាបន្នា, តស្មា ឆត្តមាណវកវិមានវត្ថុទេសនាយន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

កាមរាគោ ភវរាគោតិ ឯវមាទិភេទោ អនាទិកាលវិភាវិតោ សព្ពោបិ រាគោ វិរជ្ជតិ បហីយតិ ឯតេនាតិ រាគវិរាគោ, មគ្គោ. ឯជាសង្ខាតាយ តណ្ហាយ, អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណស្ស ច សោកស្ស តទុប្បត្តិយំ សព្ពសោ បរិក្ខីណត្តា នត្ថិ ឯជា, សោកោ ច ឯតស្មិន្តិ អនេជំ, អសោកញ្ច, ផលំ. តទដ្ឋកថាយំ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៨៨៧) បន ‘‘តណ្ហាវសិដ្ឋានំ សោកនិមិត្តានំ កិលេសានំ បដិប្បស្សម្ភនតោ អសោក’’ន្តិ វុត្តំ. ធម្មមសង្ខតន្តិ សម្បជ្ជ សម្ភូយ បច្ចយេហិ អប្បដិសង្ខតត្តា អសង្ខតំ អត្តនោ សភាវធារណតោ បរមត្ថធម្មភូតំ និព្ពានំ. តទដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ធម្មន្តិ សភាវធម្មំ. សភាវតោ គហេតព្ពធម្មោ ហេស, យទិទំ មគ្គផលនិព្ពានានិ, ន បរិយត្តិធម្មោ វិយ បញ្ញត្តិធម្មវសេនា’’តិ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៨៨៧) វុត្តំ, ឯវំ សតិ ធម្មសទ្ទោ តីសុបិ ឋានេសុ យោជេតព្ពោ. អប្បដិកូលសទ្ទេន ច តត្ថ និព្ពានមេវ គហិតំ ‘‘នត្ថិ ឯត្ថ កិញ្ចិបិ បដិកូល’’ន្តិ កត្វា, អប្បដិកូលន្តិ ច អវិរោធទីបនតោ កិញ្ចិ អវិរុទ្ធំ, ឥដ្ឋំ បណីតន្តិ វា អត្ថោ. បគុណរូបេន ¶ បវត្តិតត្តា, បកដ្ឋគុណវិភាវនតោ វា បគុណំ. យថាហ ‘‘វិហិំសសញ្ញី បគុណំ ន ភាសិំ, ធម្មំ បណីតំ មនុជេសុ ព្រហ្មេ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៣; ២.៣៣៩; មហាវ. ៩).

ធម្មក្ខន្ធា កថិតាតិ យោជនា. ឯវំ ឥធ ចតូហិបិ បទេហិ បរិយត្តិធម្មោយេវ គហិតោ, តទដ្ឋកថាយំ ¶ បន ‘‘សវនវេលាយំ, ឧបបរិក្ខណវេលាយំ, បដិបជ្ជនវេលាយន្តិ សព្ពទាបិ ឥដ្ឋមេវាតិ មធុរំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសន្និស្សយាយ បដិភានសម្បទាយ បវត្តិតត្តា សុប្បវត្តិភាវតោ, និបុណភាវតោ ច បគុណំ, វិភជិតព្ពស្ស អត្ថស្ស ខន្ធាទិវសេន, កុសលាទិវសេន, ឧទ្ទេសាទិវសេន ច សុដ្ឋុ វិភជនតោ សុវិភត្តន្តិ តីហិបិ បទេហិ បរិយត្តិធម្មមេវ វទតី’’តិ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៨៨៧) វុត្តំ. អាបាថកាលេ វិយ មជ្ជនកាលេបិ, កថេន្តស្ស វិយ សុណន្តស្សាបិ សម្មុខីភាវតោ ឧភតោបច្ចក្ខតាទស្សនត្ថំ ឥធេវ ‘‘ឥម’’ន្តិ អាសន្នបច្ចក្ខវចនមាហ. បុន ‘‘ធម្ម’’ន្តិ ឥទំ យថាវុត្តស្ស ចតុព្ពិធស្សាបិ ធម្មស្ស សាធារណវចនំ. បរិយត្តិធម្មោបិ ហិ សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋានមត្តាយបិ យាថាវបដិបត្តិយា អបាយបតនតោ ធារេតិ, ឥមស្ស ច អត្ថស្ស ឥទមេវ ឆត្តមាណវកវិមានំ សាធកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សាធារណភាវេន យថាវុត្តំ ធម្មំ បច្ចក្ខំ កត្វា ទស្សេន្តោ បុន ‘‘ឥម’’ន្តិ អាហ. យស្មា ចេសា ភ-ការត្តយេន ច បដិមណ្ឌិតា ទោធកគាថា, តស្មា តតិយបាទេ មធុរសទ្ទេ ម-ការោ អធិកោបិ អរិយចរិយាទិបទេហិ វិយ អនេកក្ខរបទេន យុត្តត្តា អនុបវជ្ជោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេនាតិ ‘‘យាយំ ទិដ្ឋិ អរិយា និយ្យានិកា និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ, តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; អ. និ. ៦.១១; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តាយ ទិដ្ឋិយា ចេវ ‘‘យានិ តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានិ ភុជិស្សានិ វិញ្ញុបសត្ថានិ អបរាមដ្ឋានិ សមាធិសំវត្តនិកានិ, តថារូបេហិ សីលេហិ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤; អ. និ. ៦.៩២; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តានំ សីលានញ្ច សំហតភាវេន, ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេនាតិ អត្ថោ. សំហតោតិ សង្ឃដិតោ, សមេតោតិ វុត្តំ ហោតិ. អរិយបុគ្គលា ¶ ហិ យត្ថ កត្ថចិ ទូរេ ឋិតាបិ អត្តនោ គុណសាមគ្គិយា សំហតា ឯវ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា អាហច្ចបាឋេន សមត្ថេតិ.

យត្ថាតិ យស្មិំ សង្ឃេ. ទិន្នន្តិ បរិច្ចត្តំ អន្នាទិទេយ្យធម្មំ, គាថាពន្ធត្តា ចេត្ថ អនុនាសិកលោបោ. ទោធកគាថា ហេសា. មហប្ផលមាហូតិ ‘‘មហប្ផល’’ន្តិ ពុទ្ធាទយោ អាហុ. ចតូសូតិ ចេត្ថ ច-ការោ អធិកោបិ វុត្តនយេន អនុបវជ្ជោ. អច្ចន្តមេវ កិលេសាសុចិតោ វិសុទ្ធត្តា សុចីសុ. ‘‘សោតាបន្នោ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.៤៨៨) វុត្តេសុ ចតូសុ បុរិសយុគេសុ. ចតុសច្ចធម្មស្ស, និព្ពានធម្មស្ស ច បច្ចក្ខតោ ទស្សនេន, អរិយធម្មស្ស បច្ចក្ខទស្សាវិតាយ វា ធម្មទសា. តេ បុគ្គលា មគ្គដ្ឋផលដ្ឋេ ¶ យុគលេ អកត្វា វិសុំ វិសុំ បុគ្គលគណនេន អដ្ឋ ច ហោន្តិ. ឥមំ សង្ឃំ សរណត្ថំ សរណាយ បរាយណាយ អបាយទុក្ខវដ្ដទុក្ខបរិតាណាយ ឧបេហិ ឧបគច្ឆ ភជ សេវ, ឯវំ វា ជានាហិ ពុជ្ឈស្សូតិ សហ យោជនាយ អត្ថោ. យត្ថ យេសុ សុចីសុ ចតូសុ បុរិសយុគេសុ ទិន្នំ មហប្ផលមាហុ, ធម្មទសា តេ បុគ្គលា អដ្ឋ ច, ឥមំ សង្ឃំ សរណត្ថមុបេហីតិ វា សម្ពន្ធោ. ឯវម្បិ ហិ បដិនិទ្ទេសោ យុត្តោ ឯវ អត្ថតោ អភិន្នត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. គាថាសុខត្ថញ្ចេត្ថ បុរិសបទេ ឦការំ, បុគ្គលាបទេ ច រស្សំ កត្វា និទ្ទេសោ.

ឯត្តាវតាតិ ‘‘ឯសាហ’’ន្តិអាទិវចនក្កមេន. តីណិ វត្ថូនិ ‘‘សរណ’’ន្តិ គមនានិ, តិក្ខត្តុំ វា ‘‘សរណ’’ន្តិ គមនានីតិ សរណគមនានិ. បដិវេទេសីតិ អត្តនោ ហទយគតំ វាចាយ បវេទេសិ.

សរណគមនកថាវណ្ណនា

សរណគមនស្ស វិសយប្បភេទផលសំកិលេសភេទានំ វិយ, កត្តុ ច វិភាវនា តត្ថ កោសល្លាយ ហោតិ យេវាតិ សហ កត្តុនា តំ វិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ តេសុ សរណគមនេសុ កោសល្លត្ថំ…បេ… វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘យោ ច សរណំ គច្ឆតី’’តិ ឥមិនា ហិ កត្តារំ វិភាវេតិ តេន វិនា សរណគមនស្សេវ អសម្ភវតោ, ‘‘សរណគមន’’ន្តិ ឥមិនា ច សរណគមនមេវ, ‘‘សរណ’’ន្តិអាទីហិ បន យថាក្កមំ វិសយាទយោ. កស្មា បនេត្ថ វោទានំ ន គហិតំ, ននុ វោទានវិភាវនាបិ តត្ថ កោសល្លាយ ហោតីតិ? សច្ចមេតំ, តំ បន សំកិលេសគ្គហណេនេវ អត្ថតោ ¶ វិភាវិតំ ហោតីតិ ន គហិតំ. យានិ ហិ នេសំ សំកិលេសការណានិ អញ្ញាណាទីនិ, តេសំ សព្ពេន សព្ពំ អនុប្បន្នានំ អនុប្បាទនេន, ឧប្បន្នានញ្ច បហានេន វោទានំ ហោតីតិ. អត្ថតោតិ សរណសទ្ទត្ថតោ, ‘‘សរណត្ថតោ’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ហិំសត្ថស្ស សរសទ្ទស្ស វសេនេតំ សិទ្ធន្តិ ទស្សេន្តោ ធាត្វត្ថវសេន ‘‘ហិំសតីតិ សរណ’’ន្តិ វត្វា តំ បន ហិំសនំ កេសំ, កថំ, កស្ស វាតិ ចោទនំ សោធេតិ ‘‘សរណគតាន’’ន្តិអាទិនា. កេសន្តិ ហិ សរណគតានំ. កថន្តិ តេនេវ សរណគមនេន. កស្សាតិ ភយាទីនន្តិ យថាក្កមំ សោធនា. តត្ថ សរណគតានន្តិ ‘‘សរណ’’ន្តិ គតានំ. សរណគមនេនាតិ ‘‘សរណ’’ន្តិ គមនេន កុសលធម្មេន. ភយន្តិ វដ្ដភយំ. សន្តាសន្តិ ចិត្តុត្រាសំ តេនេវ ចេតសិកទុក្ខស្ស សង្គហិតត្តា. ទុក្ខន្តិ កាយិកទុក្ខគ្គហណំ. ទុគ្គតិបរិកិលេសន្តិ ទុគ្គតិបរិយាបន្នំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ ‘‘ទុគ្គតិយំ បរិកិលិស្សនំ សំវិពាធនំ, សមុបតាបនំ វា’’តិ កត្វា, តយិទំ សព្ពំ បរតោ ផលកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ. ហិំសនញ្ចេត្ថ វិនាសនមេវ, ន បន សត្តហិំសនមិវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ហនតិ វិនាសេតី’’តិ ¶ ឥមិនា. ឯតន្តិ សរណបទំ. អធិវចនន្តិ នាមំ, បសិទ្ធវចនំ វា, យថាភុច្ចំ វា គុណំ អធិកិច្ច បវត្តវចនំ. តេនាហ ‘‘រតនត្តយស្សេវា’’តិ.

ឯវំ ហិំសនត្ថវសេន អវិសេសតោ សរណសទ្ទត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទត្ថវសេនេវ វិសេសតោ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. រតនត្តយស្ស បច្ចេកំ ហិំសនការណទស្សនមេវ ហិ បុរិមនយតោ ឥមស្ស វិសេសោតិ. តត្ថ ហិតេ បវត្តនេនាតិ ‘‘សម្បន្នសីលា ភិក្ខវេ វិហរថា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៦៤, ៦៩) អត្ថេ សត្តានំ និយោជនេន. អហិតា ច និវត្តនេនាតិ ‘‘បាណាតិបាតស្ស ខោ បាបកោ វិបាកោ, បាបកំ អភិសម្បរាយ’’ន្តិអាទិនា អាទីនវទស្សនាទិមុខេន អនត្ថតោ ច សត្តានំ និវត្តនេន. ភយំ ហិំសតីតិ ហិតាហិតេសុ អប្បវត្តិបវត្តិហេតុកំ ព្យសនំ អប្បវត្តិករណេន វិនាសេតិ. ភវកន្តារា ឧត្តារណេន មគ្គសង្ខាតោ ធម្មោ, ផលនិព្ពានសង្ខាតោ បន អស្សាសទានេន សត្តានំ ភយំ ហិំសតីតិ យោជនា. ការានន្តិ ទានវសេន, បូជាវសេន ច ឧបនីតានំ សក្ការានំ. អនុបសគ្គោបិ ហិ សទ្ទោ សឧបសគ្គោ វិយ អត្ថវិសេសវាចកោ ‘‘អប្បកម្បិ កតំ ការំ, បុញ្ញំ ហោតិ មហប្ផល’’ន្តិអាទីសុ វិយ. អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវតោ ¶ វិបុលផលបដិលាភករណេន សត្តានំ ភយំ ហិំ សតីតិ យោជេតព្ពំ. ឥមិនាបិ បរិយាយេនាតិ រតនត្តយស្ស បច្ចេកំ ហិំសកភាវការណទស្សនវសេន វិភជិត្វា វុត្តេន ឥមិនាបិ ការណេន. យស្មា បនិទំ សរណបទំ នាថបទំ វិយ សុទ្ធនាមបទត្តា ធាត្វត្ថំ អន្តោនីតំ កត្វា សង្កេតត្ថម្បិ វទតិ, តស្មា ហេដ្ឋា សរណំ បរាយណន្តិ អត្ថោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ សរណត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សរណគមនត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘តប្បសាទា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោ’’តិ ឯវមាទិនា តស្មិំ រតនត្តយេ បសាទោ តប្បសាទោ, តទេវ រតនត្តយំ គរុ ឯតស្សាតិ តគ្គរុ, តស្ស ភាវោ តគ្គរុតា, តប្បសាទោ ច តគ្គរុតា ច តប្បសាទតគ្គរុតា, តាហិ. វិហតកិលេសោ វិធុតវិចិកិច្ឆាសម្មោហាសទ្ធិយាទិបាបធម្មត្តា, តទេវ រតនត្តយំ បរាយណំ បរាគតិ តាណំ លេណំ ឯតស្សាតិ តប្បរាយណោ, តស្ស ភាវោ តប្បរាយណតា, សាយេវ អាការោ តប្បរាយណតាការោ, តេន បវត្តោ តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ. ឯត្ថ ច បសាទគ្គហណេន លោកិយំ សរណគមនមាហ. តញ្ហិ សទ្ធាបធានំ, ន ញាណបធានំ, គរុតាគហណេន បន លោកុត្តរំ. អរិយា ហិ រតនត្តយំ គុណាភិញ្ញតាយ បាសាណច្ឆត្តំ វិយ គរុំ កត្វា បស្សន្តិ, តស្មា តប្បសាទេន តទង្គប្បហានវសេន វិហតកិលេសោ, តគ្គរុតាយ ច អគារវករណហេតូនំ សមុច្ឆេទវសេនាតិ យោជេតព្ពំ. តប្បរាយណតា បនេត្ថ តគ្គតិកតាតិ តាយ ចតុព្ពិធម្បិ វក្ខមានំ សរណគមនំ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អវិសេសេន វា ¶ បសាទគរុតា ជោតិតាតិ បសាទគ្គហណេន អនវេច្ចប្បសាទស្ស លោកិយស្ស, អវេច្ចប្បសាទស្ស ច លោកុត្តរស្ស គហណំ, តថា គរុតាគហណេន លោកិយស្ស គរុករណស្ស, លោកុត្តរស្ស ចាតិ ឧភយេនបិ បទេន ឧភយម្បិ លោកិយលោកុត្តរសរណគមនំ យោជេតព្ពំ. ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តមេតេនាតិ ឧប្បាទោ, សម្បយុត្តធម្មសមូហោ, ចិត្តញ្ច តំ ឧប្បាទោ ចាតិ ចិត្តុប្បាទោ. សមាហារទ្វន្ទេបិ ហិ កត្ថចិ បុល្លិង្គមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ, តទាការប្បវត្តំ សទ្ធាបញ្ញាទិសម្បយុត្តធម្មសហិតំ ចិត្តំ សរណគមនំ នាម ‘‘សរណន្តិ គច្ឆតិ ឯតេនាតិ កត្វា’’តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តំសមង្គី’’តិអាទិ កត្តុវិភាវនា. តេន យថាវុត្តចិត្តុប្បាទេន សមង្គីតិ តំសមង្គី. តេនាហ ‘‘វុត្តប្បការេន ចិត្តុប្បាទេនា’’តិ ¶ . ឧបេតីតិ ភជតិ សេវតិ បយិរុបាសតិ, ជានាតិ វា, ពុជ្ឈតីតិ អត្ថោ.

លោកុត្តរំ សរណគមនំ កេសន្តិ អាហ ‘‘ទិដ្ឋសច្ចាន’’ន្តិ, អដ្ឋន្នំ អរិយបុគ្គលានន្តិ អត្ថោ. កទា តំ ឥជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘មគ្គក្ខណេ’’តិ, ‘‘ឥជ្ឈតី’’តិ បទេន ចេតស្ស សម្ពន្ធោ. មគ្គក្ខណេ ឥជ្ឈមានេនេវ ហិ ចតុសច្ចាធិគមេន ផលដ្ឋានម្បិ សរណគមកតា សិជ្ឈតិ លោកុត្តរសរណគមនស្ស ភេទាភាវតោ, តេសញ្ច ឯកសន្តានត្តា. កថំ តំ ឥជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘សរណគមនុបក្កិលេសសមុច្ឆេទេនា’’តិអាទិ, ឧបបក្កិលេសសមុច្ឆេទតោ, អារម្មណតោ, កិច្ចតោ ច សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សរណគមនុបក្កិលេសសមុច្ឆេទេនាតិ ចេត្ថ បហានាភិសមយំ សន្ធាយ វុត្តំ, អារម្មណតោតិ សច្ឆិកិរិយាភិសមយំ. និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា អារម្មណតោ ឥជ្ឈតីតិ ហិ យោជេតព្ពំ, ត្វា-សទ្ទោ ច ហេតុត្ថវាចកោ យថា ‘‘សក្កោ ហុត្វា និព្ពត្តី’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.២.២៩). អបិច ‘‘អារម្មណតោ’’តិ វុត្តមេវត្ថំ សរូបតោ និយមេតិ ‘‘និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា’’តិ ឥមិនា. ‘‘កិច្ចតោ’’តិ តទវសេសំ ភាវនាភិសមយំ បរិញ្ញាភិសមយញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘អារម្មណតោ និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា’’តិ ឯតេន វា មគ្គក្ខណានុរូបំ ឯការម្មណតំ ទស្សេត្វា ‘‘កិច្ចតោ’’តិ ឥមិនា បហានតោ អវសេសំ កិច្ចត្តយំ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘មគ្គក្ខណេ, និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា’’តិ ច វុត្តត្តា អត្ថតោ មគ្គញាណសង្ខាតោ ចតុសច្ចាធិគមោ ឯវ លោកុត្តរសរណគមនន្តិ វិញ្ញាយតិ. តត្ថ ហិ ចតុសច្ចាធិគមនេ សរណគមនុបក្កិលេសស្ស បហានាភិសមយវសេន សមុច្ឆិន្ទនំ ភវតិ, និព្ពានធម្មោ បន សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន, មគ្គធម្មោ ច ភាវនាភិសមយវសេន បដិវិជ្ឈិយមានោយេវ សរណគមនត្ថំ សាធេតិ, ពុទ្ធគុណា បន សាវកគោចរភូតា បរិញ្ញាភិសមយវសេន បដិវិជ្ឈិយមានា សរណគមនត្ថំ សាធេន្តិ, តថា អរិយសង្ឃគុណា. តេនាហ ‘‘សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតី’’តិ.

ផលបរិយត្តីនម្បេត្ថ វុត្តនយេន មគ្គានុគុណប្បវត្តិយា គហណំ, អបរិញ្ញេយ្យភូតានញ្ច ពុទ្ធសង្ឃគុណានំ ¶ តគ្គុណសាមញ្ញតាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ហិ សកលភាវវិសិដ្ឋវចនំ ឧបបន្នំ ហោតីតិ. ឥជ្ឈន្តញ្ច សហេវ ឥជ្ឈតិ, ន លោកិយំ វិយ បដិបាដិយា អសម្មោហបដិវេធេន បដិវិទ្ធត្តាតិ គហេតព្ពំ. បទីបស្ស ¶ វិយ ហិ ឯកក្ខណេយេវ មគ្គស្ស ចតុកិច្ចសាធនន្តិ. យេ បន វទន្តិ ‘‘សរណគមនំ និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា ន បវត្តតិ, មគ្គស្ស អធិគតត្តា បន អធិគតមេវ តំ ហោតិ ឯកច្ចានំ តេវិជ្ជាទីនំ លោកិយវិជ្ជាទយោ វិយា’’តិ, តេសំ បន វចនេ លោកិយមេវ សរណគមនំ សិយា, ន លោកុត្តរំ, តញ្ច អយុត្តមេវ ទុវិធស្សាបិ តស្ស ឥច្ឆិតព្ពត្តា. តទង្គប្បហានេន សរណគមនុបក្កិលេសវិក្ខម្ភនំ. អារម្មណតោ ពុទ្ធាទិគុណារម្មណំ ហុត្វាតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេន អត្ថោ, សរណគមនុបក្កិលេសវិក្ខម្ភនតោ, អារម្មណតោ ច សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

តន្តិ លោកិយសរណគមនំ. ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា’’តិអាទិនា សទ្ធាបដិលាភោ. សទ្ធាមូលិកាតិ យថាវុត្តសទ្ធាបុព្ពង្គមា. សហជាតវសេន បុព្ពង្គមតាយេវ ហិ តម្មូលិកតា សទ្ធាវិរហិតស្ស ពុទ្ធាទីសុ សម្មាទស្សនស្ស អសម្ភវតោ. សម្មាទិដ្ឋិ នាម ពុទ្ធសុពុទ្ធតំ, ធម្មសុធម្មតំ សង្ឃសុប្បដិបន្នតញ្ច លោកិយាវពោធវសេន សម្មា ញាយេន ទស្សនតោ. ‘‘សទ្ធាបដិលាភោ’’តិ ឥមិនា សម្មាទិដ្ឋិវិរហិតាបិ សទ្ធា លោកិយសរណគមនន្តិ ទស្សេតិ, ‘‘សទ្ធាមូលិកា ច សម្មាទិដ្ឋី’’តិ បន ឯតេន សទ្ធូបនិស្សយា យថាវុត្តា បញ្ញាតិ. លោកិយម្បិ ហិ សរណគមនំ ទុវិធំ ញាណសម្បយុត្តំ, ញាណវិប្បយុត្តញ្ច. តត្ថ បឋមេន បទេន មាតាទីហិ ឧស្សាហិតទារកាទីនំ វិយ ញាណវិប្បយុត្តំ សរណគមនំ គហិតំ, ទុតិយេន បន ញាណសម្បយុត្តំ. តទុភយមេវ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ វិសេសភាវេន ទស្សេតុំ ‘‘ទសសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ ទិដ្ឋិជុកម្មន្តិ វុច្ចតី’’តិ អាហ. ទិដ្ឋិ ឯវ អត្តនោ បច្ចយេហិ ឧជុំ ករីយតីតិ ហិ អត្ថេន សម្មាទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិជុកម្មភាវោ, ទិដ្ឋិ ឧជុំ ករីយតិ ឯតេនាតិ អត្ថេន បន សទ្ធាយបិ. សទ្ធាសម្មាទិដ្ឋិគ្គហណេន ចេត្ថ តប្បធានស្សាបិ ចិត្តុប្បាទស្ស គហណំ, ទិដ្ឋិជុកម្មបទេន ច យថាវុត្តេន ករណសាធនេន, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តវចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ, សទ្ធាសម្មាទិដ្ឋីនំ បន វិសុំ គហណំ តំសម្បយុត្តចិត្តុប្បាទស្ស តប្បធានតាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តយិទន្តិ លោកិយំ សរណគមនមេវ បច្ចាមសតិ លោកុត្តរស្ស តថា ភេទាភាវតោ. តស្ស ហិ មគ្គក្ខណេយេវ វុត្តនយេន ឥជ្ឈនតោ តថាវិធស្ស សមាទានស្ស អវិជ្ជមានត្តា ឯស ភេទោ ន ¶ សម្ភវតីតិ. អត្តា សន្និយ្យាតីយតិ អប្បីយតិ បរិច្ចជីយតិ ឯតេនាតិ អត្តសន្និយ្យាតនំ, យថាវុត្តំ សរណគមនសង្ខាតំ ទិដ្ឋិជុកម្មំ. តំ រតនត្តយំ បរាយណំ បដិសរណមេតស្សាតិ តប្បរាយណោ ¶ , បុគ្គលោ, ចិត្តុប្បាទោ វា, តស្ស ភាវោ តប្បរាយណតា, តទេវ ទិដ្ឋិជុកម្មំ. ‘‘សរណ’’ន្តិ អធិប្បាយេន សិស្សភាវំ អន្តេវាសិកភាវសង្ខាតំ វត្តបដិវត្តាទិករណំ ឧបគច្ឆតិ ឯតេនាតិ សិស្សភាវូបគមនំ. សរណគមនាធិប្បាយេនេវ បណិបតតិ ឯតេនាតិ បណិបាតោ, បណិបតនញ្ចេត្ថ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មសាមីចិកម្មមេវ, សព្ពត្ថ ច អត្ថតោ យថាវុត្តទិដ្ឋិជុកម្មមេវ វេទិតព្ពំ.

សំសារទុក្ខនិត្ថរណត្ថំ អត្តនោ អត្តភាវស្ស បរិច្ចជនំ អត្តបរិច្ចជនំ. តប្បរាយណតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ហិតោបទេសកថាបរិយាយេន ធម្មស្សាបិ អាចរិយភាវោ សមុទាចរីយតិ ‘‘ផលោ អម្ពោ អផលោ ច, តេ សត្ថារោ ឧភោ មមា’’តិអាទីសុ វិយាតិ អាហ ‘‘ធម្មស្ស អន្តេវាសិកោ’’តិ. ‘‘អភិវាទនា’’តិអាទិ បណិបាតស្ស អត្ថទស្សនំ. ពុទ្ធាទីនំយេវាតិ អវធារណស្ស អត្តសន្និយ្យាតនាទីសុបិ សីហគតិកវសេន អធិការោ វេទិតព្ពោ. ឯវញ្ហិ តទញ្ញនិវត្តនំ កតំ ហោតីតិ. ‘‘ឥមេសញ្ហី’’តិអាទិ ចតុធា បវត្តនស្ស សមត្ថនំ, ការណទស្សនំ វា.

ឯវំ អត្តសន្និយ្យាតនាទីនិ ឯកេន បការេន ទស្សេត្វា ឥទានិ អបរេហិបិ បការេហិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ, ឯតេន អត្តសន្និយ្យាតនតប្បរាយណតាទីនំ ចតុន្នំ បរិយាយន្តរេហិបិ អត្តសន្និយ្យាតនតប្បរាយណតាទិ កតមេវ ហោតិ អត្ថស្ស អភិន្នត្តា យថា តំ ‘‘សិក្ខាបច្ចក្ខានអភូតារោចនានី’’តិ ទស្សេតិ. ជីវិតបរិយន្តិកន្តិ ភាវនបុំសកវចនំ, យាវជីវំ គច្ឆាមីតិ អត្ថោ. មហាកស្សបោ កិរ សយមេវ បព្ពជិតវេសំ គហេត្វា មហាតិត្ថព្រាហ្មណគាមតោ និក្ខមិត្វា គច្ឆន្តោ តិគាវុតមគ្គំ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា អន្តរា ច រាជគហំ, អន្តរា ច នាឡន្ទំ ពហុបុត្តកនិគ្រោធរុក្ខមូលេ ឯកកមេវ និសិន្នំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា ‘‘អយំ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ អជានន្តោយេវ ‘‘សត្ថារញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ ¶ បស្សេយ្យ’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ២.១៥៤) សរណគមនមកាសិ. តេន វុត្តំ ‘‘មហាកស្សបស្ស សរណគមនំ វិយា’’តិ. វិត្ថារោ កស្សបសំយុត្តដ្ឋកថាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤) គហេតព្ពោ. តត្ថ សត្ថារញ្ចវតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យន្តិ សចេ អហំ សត្ថារំ បស្សេយ្យំ, ឥមំ ភគវន្តំយេវ បស្សេយ្យំ. ន ហិ មេ ឥតោ អញ្ញេន សត្ថារា ភវិតុំ សក្កា. សុគតញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យន្តិ សចេ អហំ សម្មាបដិបត្តិយា សុដ្ឋុ គតត្តា សុគតំ នាម បស្សេយ្យំ, ឥមំ ភគវន្តំយេវ បស្សេយ្យំ. ន ហិ មេ ឥតោ អញ្ញេន សុគតេន ភវិតុំ សក្កា. សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យន្តិ សចេ អហំ សម្មា សាមញ្ច សច្ចានិ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធំ នាម បស្សេយ្យំ, ឥមំ ភគវន្តំយេវ បស្សេយ្យំ, ន ហិ មេ ¶ ឥតោ អញ្ញេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន ភវិតុំ សក្កាតិ អយមេត្ថ អដ្ឋកថា. សព្ពត្ថ ច-សទ្ទោ, វត-សទ្ទោ ច បទបូរណមត្តំ, ចេ-សទ្ទេន វា ភវិតព្ពំ ‘‘សចេ’’តិ អដ្ឋកថាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤) វុត្តត្តា. វត-សទ្ទោ ច បស្សិតុកាមតាយ ឯកំសត្ថំ ទីបេតីតិបិ យុជ្ជតិ.

‘‘សោ អហ’’ន្តិអាទិ សុត្តនិបាតេ អាឡវកសុត្តេ. តត្ថ កិញ្ចាបិ មគ្គេនេវ តស្ស សរណគមនមាគតំ, សោតាបន្នភាវទស្សនត្ថំ, បន បសាទានុរូបទស្សនត្ថញ្ច ឯវំ វាចំ ភិន្ទតីតិ តទដ្ឋកថាយំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.១៨១) វុត្តំ. គាមា គាមន្តិ អញ្ញស្មា ទេវគាមា អញ្ញំ ទេវគាមំ, ទេវតានំ វា ខុទ្ទកំ, មហន្តញ្ច គាមន្តិបិ អត្ថោ. បុរា បុរន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ធម្មស្ស ច សុធម្មតន្តិ ពុទ្ធស្ស សុពុទ្ធតំ, ធម្មស្ស សុធម្មតំ, សង្ឃស្ស សុប្បដិបន្នតញ្ច អភិត្ថវិត្វាតិ សហ សមុច្ចយេន, បាឋសេសេន ច អត្ថោ, សម្ពុទ្ធំ នមស្សមានោ ធម្មឃោសកោ ហុត្វា វិចរិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អាឡវកាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន សាតាគិរហេមវតាទីនម្បិ សង្គហោ. ននុ ច ឯតេ អាឡវកាទយោ អធិគតមគ្គត្តា មគ្គេនេវ អាគតសរណគមនា, កស្មា តេសំ តប្បរាយណតាសរណគមនំ វុត្តន្តិ? មគ្គេនាគតសរណគមនេហិបិ តេហិ តប្បរាយណតាការស្ស បវេទិតត្តា. ‘‘សោ អហំ វិចរិស្សាមិ…បេ… សុធម្មតំ, (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. ១៩៤) តេ មយំ វិចរិស្សាម, គាមា គាមំ នគា នគំ…បេ… សុធម្មត’’ន្តិ (សុ. និ. ១៨២) ច ហិ ឯតេហិ តប្បរាយណតាការោ បវេទិតោ. តស្មា សរណគមនវិសេសមនបេក្ខិត្វា បវេទនាការមត្តំ ឧបទិសន្តេន ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថាតិ ‘‘កថំ ខោ ព្រាហ្មណោ ហោតី’’តិអាទិនា បុដ្ឋស្ស អដ្ឋវិធបញ្ហស្ស ‘‘បុព្ពេនិវាសំ យោ វេទី’’តិអាទិនា ព្យាករណបរិយោសានកាលេ. ឥទញ្ហិ មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ ព្រហ្មាយុសុត្តេ (ម. និ. ២.៣៩៤) បរិចុម្ពតីតិ បរិផុសតិ ¶ . បរិសម្ពាហតីតិ បរិមជ្ជតិ. ឯវម្បិ បណិបាតោ ទដ្ឋព្ពោតិ ឯវម្បិ បរមនិបច្ចការេន បណិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ.

សោ បនេសាតិ បណិបាតោ. ញាតិ…បេ… វសេនាតិ ឯត្ថ ញាតិវសេន, ភយវសេន, អាចរិយវសេន, ទក្ខិណេយ្យវសេនាតិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ ទ្វន្ទបរតោ សុយ្យមានត្តា. តត្ថ ញាតិវសេនាតិ ញាតិភាវវសេន. ភាវប្បធាននិទ្ទេសោ ហិ អយំ, ភាវលោបនិទ្ទេសោ វា តព្ភាវស្សេវ អធិប្បេតត្តា. ឯវំ សេសេសុបិ បណិបាតបទេន ចេតេសំ សម្ពន្ធោ តព្ពសេន បណិបាតស្ស ចតុព្ពិធត្តា. តេនាហ ‘‘ទក្ខិណេយ្យបណិបាតេនា’’តិ, ទក្ខិណេយ្យតាហេតុកេន បណិបាតេនេវាតិ អត្ថោ. ឥតរេហីតិ ញាតិភាវាទិហេតុកេហិ បណិបាតេហិ. ‘‘សេដ្ឋវសេនេវា’’តិអាទិ តស្សេវត្ថស្ស សមត្ថនំ ¶ . ឥទានិ ‘‘ន ឥតរេហី’’តិអាទិនា វុត្តមេវ អត្ថត្តយំ យថាក្កមំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘សាកិយោ វា’’តិ បិតុបក្ខតោ ញាតិកុលទស្សនំ, ‘‘កោលិយោ វា’’តិ បន មាតុបក្ខតោ. វន្ទតីតិ បណិបាតស្ស ឧបលក្ខណវចនំ. រាជបូជិតោតិ រាជូហិ, រាជូនំ វា បូជិតោ យថា ‘‘គាមបូជិតោ’’តិ. បូជាវចនបយោគេ ហិ កត្តរិ សាមិវចនមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. ភគវតោតិ ពោធិសត្តភូតស្ស, ពុទ្ធភូតស្ស វា ភគវតោ. ឧគ្គហិតន្តិ សិក្ខិតសិប្បំ.

‘‘ចតុធា’’តិអាទិ សិង្គាលោវាទសុត្តេ (ទី. និ. ៣.២៦៥) ឃរមាវសន្តិ ឃរេ វសន្តោ, កម្មប្បវចនីយយោគតោ ចេត្ថ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ. កម្មំ បយោជយេតិ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ បយោជេយ្យ. កុលានញ្ហិ ន សព្ពកាលំ ឯកសទិសំ វត្តតិ, កទាចិ រាជាទិវសេន អាបទាបិ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ‘‘អាបទាសុ ឧប្បន្នាសុ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ មនសិ កត្វា និធាបេយ្យាតិ អាហ ‘‘អាបទាសុ ភវិស្សតី’’តិ. ឥមេសុ បន ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ ‘‘ឯកេន ភោគេ ភុញ្ជេយ្យា’’តិ វុត្តកោដ្ឋាសតោយេវ គហេត្វា ភិក្ខូនម្បិ កបណទ្ធិកាទីនម្បិ ទានំ ទាតព្ពំ, បេសការន្ហាបិតកាទីនម្បិ វេតនំ ទាតព្ពន្តិ អយំ ភោគបរិគ្គហណានុសាសនី, ឯវរូបំ អនុសាសនិំ ឧគ្គហេត្វាតិ អត្ថោ. ឥទញ្ហិ ទិដ្ឋធម្មិកំយេវ សន្ធាយ វទតិ, សម្បរាយិកំ, បន និយ្យានិកំ វា អនុសាសនិំ បច្ចាសិសន្តោបិ ទក្ខិណេយ្យបណិបាតមេវ ករោតិ នាមាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘យោ បនា’’តិអាទិ ‘‘សេដ្ឋវសេនេវ…បេ… គណ្ហាតី’’តិ វុត្តស្សត្ថស្ស វិត្ថារវចនំ.

‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ ¶ បន ‘‘សេដ្ឋវសេន ច ភិជ្ជតី’’តិ វុត្តស្ស ព្យតិរេកទស្សនំ. អត្ថវសា លិង្គវិភត្តិវិបរិណាមោតិ កត្វា គហិតសរណាយ ឧបាសិកាយ វាតិបិ យោជេតព្ពំ. ឯវមីទិសេសុ. បព្ពជិតម្បីតិ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘បគេវ អបព្ពជិត’’ន្តិ. សរណគមនំ ន ភិជ្ជតិ សេដ្ឋវសេន អវន្ទិតត្តា. តថាតិ អនុកឌ្ឍនត្ថេ និបាតោ ‘‘សរណគមនំ ន ភិជ្ជតី’’តិ. រដ្ឋបូជិតត្តាតិ រដ្ឋេ, រដ្ឋវាសីនំ វា បូជិតត្តា. តយិទំ ភយវសេន វន្ទិតព្ពភាវស្សេវ សមត្ថនំ, ន តុ អភេទស្ស ការណទស្សនំ, តស្ស បន ការណំ សេដ្ឋវសេន អវន្ទិតត្តាតិ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សេដ្ឋវសេន ច ភិជ្ជតី’’តិ. សេដ្ឋវសេនាតិ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យតាយ សេដ្ឋភាវវសេនាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘អយំ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យោតិ វន្ទតី’’តិ. តិត្ថិយម្បិ វន្ទតោ ន ភិជ្ជតិ, បគេវ ឥតរំ. សរណគមនប្បភេទោតិ សរណគមនវិភាគោ, តព្ពិភាគសម្ពន្ធតោ ចេត្ថ សក្កា អភេទោបិ សុខេន ទស្សេតុន្តិ អភេទទស្សនំ កតំ.

អរិយមគ្គោ ¶ ឯវ លោកុត្តរសរណគមនន្តិ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ វិបាកផលភាវេន វុត្តានិ. សព្ពទុក្ខក្ខយោតិ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស អនុប្បាទនិរោធោ និព្ពានំ. ឯត្ថ ច កម្មសទិសំ វិបាកផលំ, តព្ពិបរីតំ អានិសំសផលន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ហិ សាលិពីជាទីនំ ផលានិ តំសទិសានិ វិបក្កានិ នាម ហោន្តិ, វិបាកនិរុត្តិញ្ច លភន្តិ, ន មូលង្កុរបត្តក្ខន្ធនាឡានិ, ឯវំ កុសលាកុសលានំ ផលានិ អរូបធម្មភាវេន, សារម្មណភាវេន ច សទិសានិ វិបក្កានិ នាម ហោន្តិ, វិបាកនិរុត្តិញ្ច លភន្តិ, ន តទញ្ញានិ កម្មនិព្ពត្តានិបិ កម្មអសទិសានិ, តានិ បន អានិសំសានិ នាម ហោន្តិ, អានិសំសនិរុត្តិមត្តញ្ច លភន្តីតិ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា ធម្មបទេ អគ្គិទត្តព្រាហ្មណវត្ថុបាឡិមាហរិត្វា ទស្សេតិ.

យោ ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកេ, យោ បនាតិ អត្ថោ. តត្រាយមធិប្បាយោ – ព្យតិរេកត្ថទីបនេ យទិ ‘‘ពហុំ វេ សរណំ យន្តិ, បព្ពតានិ វនានិ ចា’’តិអាទិនា (ធ. ប. ១៨៨) វុត្តំ ខេមំ សរណំ ន ហោតិ, ន ឧត្តមំ សរណំ, ឯតញ្ច សរណមាគម្ម សព្ពទុក្ខា ន បមុច្ចតិ, ឯវំ សតិ កិំ នាម វត្ថុ ខេមំ សរណំ ហោតិ, ឧត្តមំ សរណំ, កិំ នាម វត្ថុំ សរណមាគម្ម សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតីតិ ចេ?

យោ ¶ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ…បេ…

ឯតំ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;

ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតីតិ. (ធ. ប. ១៩០-៩២);

ឯវមីទិសេសុ. លោកិយស្ស សរណគមនស្ស អញ្ញតិត្ថិយាវន្ទនាទិនា កុប្បនតោ, ចលនតោ ច អកុប្បំ អចលំ លោកុត្តរមេវ សរណគមនំ បកាសេតុំ ‘‘ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតី’’តិ វុត្តំ. វាចាសិលិដ្ឋត្ថញ្ចេត្ថ សម្មាសទ្ទស្ស រស្សត្តំ. ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិអាទិ ‘‘ចត្តារិ អរិយសច្ចានី’’តិ វុត្តស្ស សរូបទស្សនំ. ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមន្តិ ទុក្ខនិរោធំ. ទុក្ខូបសមគាមិនន្តិ ទុក្ខនិរោធគាមិំ. ‘‘ឯត’’ន្តិ ‘‘ចត្តារិ…បេ… បស្សតី’’តិ (ធ. ប. ១៩០) ឯវំ វុត្តំ លោកុត្តរសរណគមនសង្ខាតំ អរិយសច្ចទស្សនំ. ខោ-សទ្ទោ អវធារណត្ថោ បទត្តយេបិ យោជេតព្ពោ.

និច្ចតោ អនុបគមនាទិវសេនាតិ ‘‘និច្ច’’ន្តិ អគ្គហណាទិវសេន, ឥតិនា និទ្ទិសិតព្ពេហិ តោ-សទ្ទមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា ញាណវិភង្គាទីសុ (ម. និ. ៣.១២៦; អ. និ. ១.២៦៨) អាគតំ ¶ បាឡិំ សាធកភាវេន អាហរតិ. អដ្ឋានន្តិ ជនកហេតុបដិក្ខេបោ. អនវកាសោតិ បច្ចយហេតុបដិក្ខេបោ. ឧភយេនាបិ ការណមេវ បដិក្ខិបតិ. យន្តិ យេន ការណេន. ទិដ្ឋិសម្បន្នោតិ មគ្គទិដ្ឋិយា សម្បន្នោ សោតាបន្នោ. កញ្ចិ សង្ខារន្តិ ចតុភូមកេសុ សង្ខតសង្ខារេសុ ឯកម្បិ សង្ខារំ. និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យាតិ ‘‘និច្ចោ’’តិ គណ្ហេយ្យ. សុខតោ ឧបគច្ឆេយ្យាតិ ‘‘ឯកន្តសុខី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា’’តិ (ទី. និ. ១.៧៦) ឯវំ អត្តទិដ្ឋិវសេន ‘‘សុខោ’’តិ គណ្ហេយ្យ, ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តចិត្តេន បន អរិយសាវកោ បរិឡាហវូបសមត្ថំ មត្តហត្ថិបរិត្តាសិតោ ចោក្ខព្រាហ្មណោ វិយ ឧក្ការភូមិំ កញ្ចិ សង្ខារំ សុខតោ ឧបគច្ឆតិ. អត្តវារេ កសិណាទិបណ្ណត្តិសង្គហណត្ថំ ‘‘សង្ខារ’’ន្តិ អវត្វា ‘‘ធម្ម’’ន្តិ វុត្តំ. យថាហ បរិវារេ –

‘‘អនិច្ចា សព្ពេ សង្ខារា, ទុក្ខានត្តា ច សង្ខតា;

និព្ពានញ្ចេវ បញ្ញត្តិ, អនត្តា ឥតិ និច្ឆយា’’តិ. (បរិ. ២៥៧);

ឥមេសុ បន តីសុបិ វារេសុ អរិយសាវកស្ស ចតុភូមកវសេនេវ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ, តេភូមកវសេនេវ វា. យំ យញ្ហិ បុថុជ្ជនោ ‘‘និច្ចំ ¶ សុខំ អត្តា’’តិ គាហំ គណ្ហាតិ, តំ តំ អរិយសាវកោ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ គណ្ហន្តោ គាហំ វិនិវេឋេតិ.

‘‘មាតរ’’ន្តិអាទីសុ ជនិកា មាតា, ជនកោ បិតា, មនុស្សភូតោ ខីណាសវោ អរហាតិ អធិប្បេតោ. កិំ បន អរិយសាវកោ តេហិ អញ្ញម្បិ បាណំ ជីវិតា វោរោបេយ្យាតិ? ឯតម្បិ អដ្ឋានមេវ. ចក្កវត្តិរជ្ជសកជីវិតហេតុបិ ហិ សោ តំ ជីវិតា ន វោរោបេយ្យ, តថាបិ បុថុជ្ជនភាវស្ស មហាសាវជ្ជតាទស្សនត្ថំ អរិយភាវស្ស ច ពលវតាបកាសនត្ថំ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បទុដ្ឋចិត្តោតិ វធកចិត្តេន បទូសនចិត្តោ, បទូសិតចិត្តោ វា. លោហិតំ ឧប្បាទេយ្យាតិ ជីវមានកសរីរេ ខុទ្ទកមក្ខិកាយ បិវនមត្តម្បិ លោហិតំ ឧប្បាទេយ្យ. សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យាតិ សមានសំវាសកំ សមានសីមាយំ ឋិតំ សង្ឃំ បញ្ចហិ ការណេហិ ភិន្ទេយ្យ, វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បញ្ចហុបាលិ អាការេហិ សង្ឃោ ភិជ្ជតិ កម្មេន, ឧទ្ទេសេន, វោហរន្តោ, អនុស្សាវនេន, សលាកគ្គាហេនា’’តិ (បរិ. ៤៥៨) អញ្ញំ សត្ថារន្តិ ឥតោ អញ្ញំ តិត្ថករំ ‘‘អយំ មេ សត្ថា’’តិ ឯវំ គណ្ហេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. ភវសម្បទាតិ សុគតិភវេន សម្បទា, ឥទំ វិបាកផលំ. ភោគសម្បទាតិ មនុស្សភោគទេវភោគេហិ សម្បទា, ឥទំ បន អានិសំសផលំ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា ទេវតាសំយុត្តាទិបាឡិំ (សំ. និ. ១.៣៧) សាធកភាវេន ទស្សេតិ.

គតា ¶ សេតិ ឯត្ថ សេ-ឥតិ និបាតមត្តំ. ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិន្តិ តេ ពុទ្ធំ សរណំ គតា តន្និមិត្តំ អបាយំ ន គមិស្សន្តិ. មានុសន្តិ ច គាថាពន្ធវសេន វិសញ្ញោគនិទ្ទេសោ, មនុស្សេសុ ជាតន្តិ អត្ថោ. ទេវកាយន្តិ ទេវសង្ឃំ, ទេវបុរំ វា ‘‘ទេវានំ កាយោ សមូហោ ឯត្ថា’’តិ កត្វា.

‘‘អបរម្បី’’តិអាទិនា សឡាយតនវគ្គេ មោគ្គល្លានសំយុត្តេ (សំ. និ. ៤.៣៤១) អាគតំ អញ្ញម្បិ ផលមាហ, អបរម្បិ ផលំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន វុត្តន្តិ អត្ថោ. អញ្ញេ ទេវេតិ អសរណង្គតេ ទេវេ. ទសហិ ឋានេហីតិ ទសហិ ការណេហិ. ‘‘ទិព្ពេនា’’តិអាទិ តស្សរូបទស្សនំ. អធិគណ្ហន្តីតិ អភិភវន្តិ អតិក្កមិត្វា តិដ្ឋន្តិ. ‘‘ឯស នយោ’’តិ ឥមិនា ‘‘សាធុ ខោ ទេវានមិន្ទ ធម្មសរណគមនំ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤១) សុត្តបទំ អតិទិសតិ. វេលាមសុត្តំ ¶ នាម អង្គុត្តរនិកាយេ នវនិបាតេ ជាតិគោត្តរូបភោគសទ្ធាបញ្ញាទីហិ មរិយាទវេលាតិក្កន្តេហិ ឧឡារេហិ គុណេហិ សមន្នាគតត្តា វេលាមនាមកស្ស ពោធិសត្តភូតស្ស ចតុរាសីតិសហស្សរាជូនំ អាចរិយព្រាហ្មណស្ស ទានកថាបដិសញ្ញុត្តំ សុត្តំ (អ. និ. ៩.២០) តត្ថ ហិ ករីសស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណានំ ចតុរាសីតិសហស្សសង្ខ្យានំ សុវណ្ណបាតិរូបិយបាតិកំសបាតីនំ យថាក្កមំ រូបិយសុវណ្ណ ហិរញ្ញបូរានំ, សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតានំ, ចតុរាសីតិយា ហត្ថិសហស្សានំ ចតុរាសីតិយា អស្សសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា រថសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា ធេនុសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា កញ្ញាសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា បល្លង្កសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា វត្ថកោដិសហស្សានំ, អបរិមាណស្ស ច ខជ្ជភោជ្ជាទិភេទស្ស អាហារស្ស បរិច្ចជនវសេន សត្តមាសាធិកានិ សត្តសំវច្ឆរានិ និរន្តរំ បវត្តវេលាមមហាទានតោ ឯកស្ស សោតាបន្នស្ស ទិន្នទានំ មហប្ផលតរំ, តតោ សតំសោតាបន្នានំ ទិន្នទានតោ ឯកស្ស សកទាគាមិនោ, តតោ ឯកស្ស អនាគាមិនោ, តតោ ឯកស្ស អរហតោ, តតោ ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស, តតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស, តតោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស ទិន្នទានំ មហប្ផលតរំ, តតោ ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស វិហារករណំ, តតោ សរណគមនំ មហប្ផលតរន្តិ អយមត្ថោ បកាសិតោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យំ គហបតិ វេលាមោ ព្រាហ្មណោ ទានំ អទាសិ មហាទានំ, យោ ចេកំ ទិដ្ឋិសម្បន្នំ ភោជេយ្យ, ឥទំ តតោ មហប្ផលតរំ, យោ ច សតំ ទិដ្ឋិសម្បន្នានំ ភោជេយ្យ, យោ ចេកំ សកទាគាមិំ ភោជេយ្យ, ឥទំ តតោ មហប្ផលតរ’’ន្តិអាទិ (អ. និ. ៩.២០).

ឥមិនា ច ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ លោកុត្តរស្សេវ សរណគមនស្ស ផលំ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ ¶ វេលាមសុត្តដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘សរណំ គច្ឆេយ្យាតិ ឯត្ថ មគ្គេនាគតំ អនិវត្តនសរណំ អធិប្បេតំ, អបរេ បនាហុ ‘អត្តានំ និយ្យាតេត្វា ទិន្នត្តា សរណគមនំ តតោ មហប្ផលតរ’ន្តិ វុត្ត’’ន្តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ៣.៩.២០) កូដទន្តសុត្តដ្ឋកថាយំ បន វក្ខតិ ‘‘យស្មា ច សរណគមនំ នាម តិណ្ណំ រតនានំ ជីវិតបរិច្ចាគមយំ បុញ្ញកម្មំ សគ្គសម្បត្តិំ ទេតិ, តស្មា មហប្ផលតរញ្ច មហានិសំសតរញ្ចាតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣៥០, ៣៥១) ឥមិនា បន ¶ នយេន លោកិយស្សាបិ សរណគមនស្ស ផលំ ឥធ ទស្សិតមេវាតិ គហេតព្ពំ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេនបិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥០) ហិ អយមេវត្ថោ ឥច្ឆិតោតិ វិញ្ញាយតិ ឥធ ចេវ អញ្ញាសុ ច មជ្ឈិមាគមដីកាទីសុ អវិសេសតោយេវ វុត្តត្តា, អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេនាបិ អយមត្ថោ អភិមតោ សិយា សារត្ថទីបនិយំ, (សារត្ថ. ដី. វេរញ្ជកអណ្ឌវណ្ណនា.១៥) អង្គុត្តរដីកាយញ្ច តទុភយសាធារណវចនតោ. អបរេ បន វទន្តិ ‘‘កូដទន្តសុត្តដ្ឋកថាយម្បិ (ទី. និ. ដី. ១.២៤៩) លោកុត្តរស្សេវ សរណគមនស្ស ផលំ វុត្ត’’ន្តិ, តទយុត្តមេវ តថា អវុត្តត្តា. ‘‘យស្មា…បេ… ទេតី’’តិ ហិ តទុភយសាធារណការណវសេន តទុភយស្សាបិ ផលំ តត្ថ វុត្តន្តិ. វេលាមសុត្តាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) អគ្គប្បសាទសុត្តឆត្តមាណវកវិមានាទីនំ (វិ. វ. ៨៨៦ អាទយោ) សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ.

អញ្ញាណំ នាម វត្ថុត្តយស្ស គុណានមជាននំ តត្ថ សម្មោហោ. សំសយោ នាម ‘‘ពុទ្ធោ នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២១៦) វិចិកិច្ឆា. មិច្ឆាញាណំ នាម វត្ថុត្តយស្ស គុណានំ អគុណភាវបរិកប្បនេន វិបរីតគ្គាហោ. អាទិសទ្ទេន អនាទរាគារវាទីនំ សង្គហោ. សំកិលិស្សតីតិ សំកិលិដ្ឋំ មលីនំ ភវតិ. ន មហាជុតិកន្តិអាទិបិ សំកិលេសបរិយាយោ ឯវ. តត្ថ ន មហាជុតិកន្តិ ន មហុជ្ជលំ, អបរិសុទ្ធំ អបរិយោទាតន្តិ អត្ថោ. ន មហាវិប្ផារន្តិ ន មហានុភាវំ, អបណីតំ អនុឡារន្តិ អត្ថោ. សាវជ្ជោតិ តណ្ហាទិដ្ឋាទិវសេន សទោសោ. តទេវ ផលវសេន វិភាវេតុំ ‘‘អនិដ្ឋផលោ’’តិ វុត្តំ, សាវជ្ជត្តា អកន្តិផលោ ហោតីតិ អត្ថោ. លោកិយសរណគមនំ សិក្ខាសមាទានំ វិយ អគហិតកាលបរិច្ឆេទំ ជីវិតបរិយន្តមេវ ហោតិ, តស្មា តស្ស ខន្ធភេទេន ភេទោ, សោ ច តណ្ហាទិដ្ឋាទិវិរហិតត្តា អទោសោតិ អាហ ‘‘អនវជ្ជោ កាលកិរិយាយ ហោតី’’តិ. សោតិ អនវជ្ជោ សរណគមនភេទោ. សតិបិ អនវជ្ជត្តេ ឥដ្ឋផលោបិ ន ហោតិ, បគេវ អនិដ្ឋផលោ អវិបាកត្តា. ន ហិ តំ អកុសលំ ហោតិ, អថ ខោ ភេទនមត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ភវន្តរេបីតិ អញ្ញស្មិម្បិ ភវេ.

ធរសទ្ទស្ស ទ្វិកម្មិកត្តា ‘‘ឧបាសក’’ន្តិ ឥទម្បិ កម្មមេវ, តញ្ច ខោ អាការដ្ឋានេតិ អត្ថមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧបាសកោ អយន្តិ ឯវំ ធារេតូ’’តិ ¶ វុត្តំ. ធារេតូតិ ច ឧបធារេតូតិ អត្ថោ. ឧបធារណញ្ចេត្ថ ¶ ជាននមេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ជានាតូ’’តិ ឥមិនា. ឧបាសកវិធិកោសល្លត្ថន្តិ ឧបាសកភាវវិធានកោសល្លត្ថំ. កោ ឧបាសកោតិ សរូបបុច្ឆា, កិំ លក្ខណោ ឧបាសកោ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. កស្មាតិ ហេតុបុច្ឆា, កេន បវត្តិនិមិត្តេន ឧបាសកសទ្ទោ តស្មិំ បុគ្គលេ និរុឡ្ហោតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘កស្មា ឧបាសកោតិ វុច្ចតី’’តិ. សទ្ទស្ស ហិ អភិធេយ្យេ បវត្តិនិមិត្តមេវ តទត្ថស្ស តព្ភាវការណំ. កិមស្ស សីលន្តិ វតសមាទានបុច្ឆា, កីទិសំ អស្ស ឧបាសកស្ស សីលំ, កិត្តកេន វតសមាទានេនាយំ សីលសម្បន្នោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. កោ អាជីវោតិ កម្មសមាទានបុច្ឆា, កោ អស្ស សម្មាអាជីវោ, កេន កម្មសមាទានេន អស្ស អាជីវោ សម្ភវតីតិ បុច្ឆតិ, សោ បន មិច្ឆាជីវស្ស បរិវជ្ជនេន ហោតីតិ មិច្ឆាជីវោបិ វិភជីយតិ. កា វិបត្តីតិ តទុភយេសំ វិប្បដិបត្តិបុច្ឆា, កា អស្ស ឧបាសកស្ស សីលស្ស, អាជីវស្ស ច វិបត្តីតិ អត្ថោ. សាមញ្ញនិទ្ទិដ្ឋេ ហិ សតិ អនន្តរស្សេវ វិធិ វា បដិសេធោ វាតិ អនន្តរស្ស គហណំ. កា សម្បត្តីតិ តទុភយេសមេវ សម្មាបដិបត្តិបុច្ឆា, កា អស្ស ឧបាសកស្ស សីលស្ស, អាជីវស្ស ច សម្បត្តីតិ វុត្តនយេន អត្ថោ. សរូបវចនត្ថាទិសង្ខាតេន បការេន កិរតីតិ បកិណ្ណំ, តទេវ បកិណ្ណកំ, អនេកាការេន បវត្តំ អត្ថវិនិច្ឆយន្តិ អត្ថោ.

យោ កោចីតិ ខត្តិយព្រាហ្មណាទីសុ យោ កោចិ, ឥមិនា បទេន អការណមេត្ថ ជាតិអាទិវិសេសោតិ ទស្សេតិ, ‘‘សរណគតោ’’តិ ឥមិនា បន សរណគមនមេវេត្ថ បមាណន្តិ. ‘‘គហដ្ឋោ’’តិ ច ឥមិនា អាគារិកេស្វេវ ឧបាសកសទ្ទោ និរុឡ្ហោ, ន បព្ពជ្ជូបគតេសូតិ. តមត្ថំ មហាវគ្គសំយុត្តេ មហានាមសុត្តេន (សំ. និ. ៥.១០៣៣) សាធេន្តោ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យតោតិ ពុទ្ធាទិសរណគមនតោ. មហានាមាតិ អត្តនោ ចូឡបិតុនោ សុក្កោទនស្ស បុត្តំ មហានាមំ នាម សក្យរាជានំ ភគវា អាលបតិ. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន ពុទ្ធាទិសរណគមនេន ឧបាសកោ នាម ហោតិ, ន ជាតិអាទីហិ ការណេហីតិ អធិប្បាយោ. កាមញ្ច តបុស្សភល្លិកានំ វិយ ទ្វេវាចិកឧបាសកភាវោបិ អត្ថិ, សោ បន តទា វត្ថុត្តយាភាវតោ កទាចិយេវ ហោតីតិ សព្ពទា បវត្តំ តេវាចិកឧបាសកភាវំ ¶ ទស្សេតុំ ‘‘សរណគតោ’’តិ វុត្តំ. តេបិ ហិ បច្ឆា តិសរណគតា ឯវ, ន ចេត្ថ សម្ភវតិ អញ្ញំ បដិក្ខិបិត្វា ឯកំ វា ទ្វេ វា សរណគតោ ឧបាសកោ នាមាតិ ឥមមត្ថម្បិ ញាបេតុំ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឧបាសនតោតិ តេនេវ សរណគមនេន, តត្ថ ច សក្កច្ចការិតាយ គារវពហុមានាទិយោគេន បយិរុបាសនតោ, ឥមិនា កត្វត្ថំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ.

វេរមណិយោតិ ¶ ឯត្ថ វេរំ វុច្ចតិ បាណាតិបាតាទិទុស្សីល្យំ, តស្ស មណនតោ ហននតោ វិនាសនតោ វេរមណិយោ នាម, បញ្ច វិរតិយោ វិរតិបធានត្តា តស្ស សីលស្ស. តថា ហិ ឧទាហដេ មហានាមសុត្តេ វុត្តំ ‘‘បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៣៣) ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា សាធកំ, សរូបញ្ច ទស្សេតិ យថា តំ ឧយ្យានបាលស្ស ឯកេនេវ ឧទកបតិដ្ឋានបយោគេន អម្ពសេចនំ, គរុសិនានញ្ច. យថាហ អម្ពវិមានេ (វិ. វ. ១១៥១ អាទយោ) –

‘‘អម្ពោ ច សិត្តោ សមណោ ច ន្ហាបិតោ,

មយា ច បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បកំ;

ឥតិ សោ បីតិយា កាយំ, សព្ពំ ផរតិ អត្តនោ’’តិ.

[‘‘អម្ពោ ច សិញ្ចតោ អាសិ, សមណោ ច នហាបិតោ;

ពហុញ្ច បុញ្ញំ បសុតំ, អហោ សផលំ ជីវិត’’ន្តិ. (ឥធ ដីកាយំ មូលបាឋោ)]

ឯវមីទិសេសុ. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន បញ្ចវេរវិរតិមត្តេន.

មិច្ឆាវណិជ្ជាតិ អយុត្តវណិជ្ជា, ន សម្មាវណិជ្ជា, អសារុប្បវណិជ្ជកម្មានីតិ អត្ថោ. បហាយាតិ អករណេនេវ បជហិត្វា. ធម្មេនាតិ ធម្មតោ អនបេតេន, តេន មិច្ឆាវណិជ្ជកម្មេន អាជីវនតោ អញ្ញម្បិ អធម្មិកំ អាជីវនំ បដិក្ខិបតិ. សមេនាតិ អវិសមេន, តេន កាយវិសមាទិទុច្ចរិតំ វជ្ជេត្វា កាយសមាទិនា សុចរិតេន អាជីវនំ ទស្សេតិ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា បញ្ចង្គុត្តរបាឡិមាហរិត្វា សាធកំ, សរូបញ្ច ទស្សេតិ. វាណិជានំ អយន្តិ វណិជ្ជា, យស្ស កស្សចិ វិក្កយោ, ឥត្ថិលិង្គបទមេតំ. សត្ថវណិជ្ជាតិ អាវុធភណ្ឌំ កត្វា វា ការេត្វា វា ¶ យថាកតំ បដិលភិត្វា វា តស្ស វិក្កយោ. សត្តវណិជ្ជាតិ មនុស្សវិក្កយោ. មំសវណិជ្ជាតិ សូនការាទយោ វិយ មិគសូករាទិកេ បោសេត្វា មំសំ សម្បាទេត្វា វិក្កយោ. មជ្ជវណិជ្ជាតិ យំ កិញ្ចិ មជ្ជំ យោជេត្វា តស្ស វិក្កយោ. វិសវណិជ្ជាតិ វិសំ យោជេត្វា, សង្គហេត្វា វា តស្ស វិក្កយោ. តត្ថ សត្ថវណិជ្ជា បរោបរោធនិមិត្តតាយ អករណីយាតិ វុត្តា, សត្តវណិជ្ជា អភុជិស្សភាវករណតោ, មំសវណិជ្ជា វធហេតុតោ, មជ្ជវណិជ្ជា បមាទដ្ឋានតោ, វិសវណិជ្ជា បរូបឃាតការណតោ.

តស្សេវាតិ យថាវុត្តស្ស បញ្ចវេរមណិលក្ខណស្ស សីលស្ស ចេវ បញ្ចមិច្ឆាវណិជ្ជាទិប្បហានលក្ខណស្ស អាជីវស្ស ច បដិនិទ្ទេសោ. វិបត្តីតិ ភេទោ, បកោបោ ច ¶ . ឯវំ សីលអាជីវវិបត្តិវសេន ឧបាសកស្ស វិបត្តិំ ទស្សេត្វា អស្សទ្ធិយាទិវសេនបិ ទស្សេន្តោ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ. យាយាតិ អស្សទ្ធិយាទិវិប្បដិបត្តិយា. ចណ្ឌាលោតិ នីចធម្មជាតិកដ្ឋេន ឧបាសកចណ្ឌាលោ. មលន្តិ មលីនដ្ឋេន ឧបាសកមលំ. បតិកិដ្ឋោតិ លាមកដ្ឋេន ឧបាសកនិហីនោ. សាបិស្សាតិ សាបិ អស្សទ្ធិយាទិវិប្បដិបត្តិ អស្ស ឧបាសកស្ស វិបត្តីតិ វេទិតព្ពា. កា បនាយន្តិ វុត្តំ ‘‘តេ ចា’’តិអាទិ. ឧបាសកចណ្ឌាលសុត្តំ, (អ. និ. ៥.១៧៥) ឧបាសករតនសុត្តញ្ច បញ្ចង្គុត្តរេ. តត្ថ ពុទ្ធាទីសុ, កម្មកម្មផលេសុ ច សទ្ធាវិបរិយាយោ មិច្ឆាវិមោក្ខោ អស្សទ្ធិយំ, តេន សមន្នាគតោ អស្សទ្ធោ. យថាវុត្តសីលវិបត្តិអាជីវវិបត្តិវសេន ទុស្សីលោ. ‘‘ឥមិនា ទិដ្ឋាទិនា ឥទំ នាម មង្គលំ ហោតី’’តិ ឯវំ ពាលជនបរិកប្បិតេន កោតូហលសង្ខាតេន ទិដ្ឋសុតមុតមង្គលេន សមន្នាគតោ កោតូហលមង្គលិកោ. មង្គលំ បច្ចេតីតិ ទិដ្ឋមង្គលាទិភេទំ មង្គលមេវ បត្តិយាយតិ នោ កម្មន្តិ កម្មស្សកតំ នោ បត្តិយាយតិ. ឥតោ ច ពហិទ្ធាតិ ឥតោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធសាសនតោ ពហិទ្ធា ពាហិរកសមយេ. ច-សទ្ទោ អដ្ឋានបយុត្តោ, សព្ពត្ថ ‘‘អស្សទ្ធោ’’តិអាទីសុ យោជេតព្ពោ. ទក្ខិណេយ្យំ បរិយេសតីតិ ទុប្បដិបន្នំ ទក្ខិណារហសញ្ញី គវេសតិ. តត្ថាតិ ពហិទ្ធា ពាហិរកសមយេ. បុព្ពការំ ករោតីតិ បឋមតរំ ទានមាននាទិកំ កុសលកិរិយំ ករោតិ, ពាហិរកសមយេ បឋមតរំ កុសលកិរិយំ កត្វា បច្ឆា សាសនេ ករោតីតិ វុត្តំ ហោតីតិ ¶ . តត្ថាតិ វា តេសំ ពាហិរកានំ តិត្ថិយានន្តិបិ វទន្តិ. ឯត្ថ ច ទក្ខិណេយ្យបរិយេសនបុព្ពការេ ឯកំ កត្វា បញ្ច ធម្មា វេទិតព្ពា.

អស្សាតិ ឧបាសកស្ស. សីលសម្បទាតិ យថាវុត្តេន បញ្ចវេរមណិលក្ខណេន សីលេន សម្បទា. អាជីវសម្បទាតិ បញ្ចមិច្ឆាវណិជ្ជាទិប្បហានលក្ខណេន អាជីវេន សម្បទា. ឯវំ សីលសម្បទាអាជីវសម្បទាវសេន ឧបាសកស្ស សម្បត្តិំ ទស្សេត្វា សទ្ធាទិវសេនបិ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ ចស្សា’’តិអាទិមាហ. យេ ច បញ្ច ធម្មា, តេបិ អស្ស សម្បត្តីតិ យោជនា. ធម្មេហីតិ គុណេហិ. ចតុន្នំ បរិសានំ រតិជននដ្ឋេន ឧបាសកោវ រតនំ ឧបាសករតនំ. គុណសោភាកិត្តិសទ្ទសុគន្ធតាទីហិ ឧបាសកោវ បទុមំ ឧបាសកបទុមំ. តថា ឧបាសកបុណ្ឌរីកំ. សេសំ វិបត្តិយំ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពំ.

និគណ្ឋីនន្តិ និគណ្ឋសមណីនំ. អាទិម្ហីតិ បឋមត្ថេ. ឧច្ឆគ្គន្តិ ឧច្ឆុអគ្គំ ឧច្ឆុកោដិ. តថា វេឡគ្គន្តិ ឯត្ថាបិ. កោដិយន្តិ បរិយន្តកោដិយំ, បរិយន្តត្ថេតិ អត្ថោ. អម្ពិលគ្គន្តិ អម្ពិលកោដ្ឋាសំ. តថា តិត្តកគ្គន្តិ ឯត្ថាបិ. វិហារគ្គេនាតិ ឱវរកកោដ្ឋាសេន ‘‘ឥមស្មិំ គព្ភេ វសន្តានំ ឥទំ នាម ផលំ បាបុណាតី’’តិអាទិនា តំតំវសនដ្ឋានកោដ្ឋាសេនាតិ អត្ថោ ¶ . បរិវេណគ្គេនាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អគ្គេតិ ឯត្ថ ឧបយោគវចនស្ស ឯការាទេសោ, វចនវិបល្លាសោ វា, កត្វា-សទ្ទោ ច សេសោតិ វុត្តំ ‘‘អាទិំ កត្វា’’តិ. ភាវត្ថេ តា-សទ្ទោតិ ទស្សេតិ ‘‘អជ្ជភាវ’’ន្តិ ឥមិនា, អជ្ជភាវោ ច នាម តស្មិំ ធម្មស្សវនសមយេ ធរមានកតាបាបុណកភាវោ. តទា ហិ តំ និស្សយវសេន ធរមានតំ និមិត្តំ កត្វា តំទិវសនិស្សិតអរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ យាវ បុន អរុណុគ្គមនា ឯត្ថន្តរេ អជ្ជសទ្ទោ បវត្តតិ, តស្មា តស្មិំ សមយេ ធរមានកតាសង្ខាតំ អជ្ជភាវំ អាទិំ កត្វាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អជ្ជតន្តិ វា អជ្ជឥច្ចេវ អត្ថោ តា-សទ្ទស្ស សកត្ថវុត្តិតោ យថា ‘‘ទេវតា’’តិ, អយំ អាចរិយានំ មតិ. ឯវំ បឋមក្ខរេន ទិស្សមានបាឋានុរូបំ អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តតិយក្ខរេន ទិស្សមានបាឋានុរូបំ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អជ្ជទគ្គេតិ វា បាឋោ’’តិអាទិ វុត្តំ. អាគមមត្តត្តា ទការោ បទសន្ធិករោ. អជ្ជាតិ ហិ នេបាតិកមិទំ បទំ. តេនាហ ‘‘អជ្ជ អគ្គន្តិ អត្ថោ’’តិ.

‘‘បាណោ’’តិ ឥទំ បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយេ ឯវ, ‘‘បាណុបេត’’ន្តិ ច ករណត្ថេនេវ សមាសោតិ ញាបេតុំ ‘‘យាវ មេ ជីវិតំ បវត្តតិ, តាវ ¶ ឧបេត’’ន្តិ អាហ. ឧបេតិ ឧបគច្ឆតីតិ ហិ ឧបេតោ, បាណេហិ ករណភូតេហិ ឧបេតោ បាណុបេតោតិ អត្ថោ អាចរិយេហិ អភិមតោ. ឥមិនា ច ‘‘បាណុបេតន្តិ ឥទំ បទំ តស្ស សរណគមនស្ស អាបាណកោដិកតាទស្សន’’ន្តិ ឥមមត្ថំ វិភាវេតិ. ‘‘បាណុបេត’’ន្តិ ហិ ឥមិនា យាវ មេ បាណា ធរន្តិ, តាវ សរណំ ឧបេតោ, ឧបេន្តោ ច ន វាចាមត្តេន, ន ច ឯកវារំ ចិត្តុប្បាទមត្តេន, អថ ខោ បាណានំ បរិច្ចជនវសេន យាវជីវំ ឧបេតោតិ អាបាណកោដិកតា ទស្សិតា. ‘‘តីហិ…បេ… គត’’ន្តិ ឥទំ ‘‘សរណំ គត’’ន្តិ ឯតស្ស អត្ថវចនំ. ‘‘អនញ្ញសត្ថុក’’ន្តិ ឥទំ បន អន្តោគធាវធារណេន, អញ្ញត្ថាបោហនេន ច និវត្តេតព្ពត្ថទស្សនំ. ឯកច្ចោ កប្បិយការកសទ្ទស្ស អត្ថោ ឧបាសកសទ្ទស្ស វចនីយោបិ ភវតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧបាសកំ កប្បិយការក’’ន្តិ, អត្តសន្និយ្យាតនសរណគមនំ វា សន្ធាយ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ ‘‘បាណុបេត’’ន្តិ ឥមិនា នីតត្ថតោ ទស្សិតំ តស្ស សរណគមនស្ស អាបាណកោដិកតំ ទស្សេត្វា ឯវំ វទន្តោ បនេស រាជា ‘‘ជីវិតេន សហ វត្ថុត្តយំ បដិបូជេន្តោ សរណគមនំ រក្ខាមី’’តិ អធិប្បាយំ វិភាវេតីតិ នេយ្យត្ថតោ វិភាវិតំ តស្ស រញ្ញោ អធិប្បាយំ វិភាវេន្តោ ‘‘អហញ្ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ហិ-សទ្ទោ សមត្ថនេ, ការណត្ថេ វា, តេន ឥមាយ យុត្តិយា, ឥមិនា វា ការណេន ឧបាសកំ មំ ភគវា ធារេតូតិ អយមត្ថោ បកាសិតោ.

អច្ចយនំ សាធុមរិយាទំ អតិក្កម្ម មទ្ទិត្វា បវត្តនំ អច្ចយោ, កាយិកាទិអជ្ឈាចារសង្ខាតោ ទោសោតិ អាហ ‘‘អបរាធោ’’តិ, អច្ចេតិ អភិភវិត្វា បវត្តតិ ឯតេនាតិ ¶ វា អច្ចយោ, កាយិកាទិវីតិក្កមស្ស បវត្តនកោ អកុសលធម្មសង្ខាតោ ទោសោ ឯវ, សោ ច អបរជ្ឈតិ ឯតេនាតិ អបរាធោតិ វុច្ចតិ. សោ ហិ អបរជ្ឈន្តំ បុរិសំ អភិភវិត្វា បវត្តតិ. តេនាហ ‘‘អតិក្កម្ម អភិភវិត្វា បវត្តោ’’តិ. ធម្មន្តិ ទសរាជធម្មំ. វិត្ថារោ បនេតស្ស មហាហំសជាតកាទីហិ វិភាវេតព្ពោ. ចរតីតិ អាចរតិ ករោតិ. ធម្មេនេវាតិ ធម្មតោ អនបេតេនេវ, អនបេតកុសលធម្មេនេវាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ន បិតុឃាតនាទិនា អធម្មេនា’’តិ. ‘‘បដិគ្គណ្ហាតូ’’តិ ឯតស្ស អធិវាសនំ សម្បដិច្ឆតូតិ សទ្ទតោ អត្ថោ, អធិប្បាយតោ បន ¶ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ខមតូ’’តិ វុត្តំ. បុន អករណមេត្ថ សំវរោតិ ទស្សេតិ ‘‘បុន ឯវរូបស្សា’’តិអាទិនា. ‘‘អបរាធស្សា’’តិអាទិ អញ្ញមញ្ញំ វេវចនំ.

២៥១. ‘‘យថាធម្មោ ឋិតោ, តថេវា’’តិ ឥមិនាបិ យថា-សទ្ទស្ស អនុរូបត្ថមាហ, សាធុសមាចិណ្ណកុសលធម្មានុរូបន្តិ អត្ថោ. បដិសទ្ទស្ស អនត្ថកតំ ទស្សេតិ ‘‘ករោសី’’តិ ឥមិនា. បដិកម្មំ ករោសីតិបិ វទន្តិ. យថាធម្មំ បដិករណំ នាម កតាបរាធស្ស ខមាបនមេវាតិ អាហ ‘‘ខមាបេសីតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ. ‘‘បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ ឯតស្ស អធិវាសនំ សម្បដិច្ឆាមាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ខមាមា’’តិ ឥមិនា. វុទ្ធិ ហេសាតិ ឯត្ថ ហ-ការោ បទសិលិដ្ឋតាយ អាគមោ, ហិ-សទ្ទោ វា និបាតមត្តំ. ឯសាតិ យថាធម្មំ បដិកិរិយា, អាយតិំ សំវរាបជ្ជនា ច. តេនាហ ‘‘យោ អច្ចយំ…បេ… អាបជ្ជតី’’តិ. សទេវកេន លោកេន ‘‘សរណ’’ន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ តថាគតោ អរិយោ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ’’តិ. វិនេតិ សត្តេ ឯតេនាតិ វិនយោ, សាសនំ. វទ្ធតិ សគ្គមោក្ខសម្បត្តិ ឯតាយាតិ វុទ្ធិ. កតមា បន សា, យា ‘‘ឯសា’’តិ និទ្ទិដ្ឋា វុទ្ធីតិ ចោទនមបនេតុំ ‘‘យោ អច្ចយ’’ន្តិអាទិ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធំ ទស្សេតិ ‘‘កតមា’’តិអាទិនា, យា អយំ សំវរាបជ្ជនា, សា ‘‘ឯសា’’តិ និទ្ទិដ្ឋា វុទ្ធិ នាមាតិ អត្ថោ. ‘‘យថាធម្មំ បដិករោតី’’តិ ឥទំ អាយតិំ សំវរាបជ្ជនាយ បុព្ពកិរិយាទស្សនន្តិ វិញ្ញាបនត្ថំ ‘‘យថាធម្មំ បដិករិត្វា អាយតិំ សំវរាបជ្ជនា’’តិ វុត្តំ. ឯសា ហិ អាចរិយានំ បកតិ, យទិទំ យេន កេនចិ បការេន អធិប្បាយន្តរវិញ្ញាបនំ, ឯតបទេន បន តស្សាបិ បដិនិទ្ទេសោ សម្ភវតិ ‘‘យថាធម្មំ បដិករោតី’’ តិបិ បដិនិទ្ទិសិតព្ពស្ស ទស្សនតោ. កេចិ បន ‘‘យថាធម្មំ បដិករោតី’តិ ឥទំ បុព្ពកិរិយាមត្តស្សេវ ទស្សនំ, ន បដិនិទ្ទិសិតព្ពស្ស. ‘អាយតិញ្ច សំវរំ អាបជ្ជតី’តិ ឥទំ បន បដិនិទ្ទិសិតព្ពស្សេវាតិ វិញ្ញាបនត្ថំ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ ខមាបនស្សាបិ វុទ្ធិហេតុភាវេន អរិយូបវាទេ វុត្តត្តា. ឥតរថា ហិ ខមាបនាភាវេបិ អាយតិំ សំវរាបជ្ជនាយ ឯវ អរិយូបវាទាបគមនំ វុត្តំ សិយា, ន ច បន វុត្តំ, តស្មា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.

កស្មា បន ¶ ‘‘យាយ’’ន្តិអាទិនា ធម្មនិទ្ទេសោ ទស្សិតោ, ននុ បាឡិយំ ‘‘យោ អច្ចយ’’ន្តិអាទិនា បុគ្គលនិទ្ទេសោ កតោតិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘ទេសនំ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. បុគ្គលាធិដ្ឋានំ ករោន្តោតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានធម្មទេសនំ ¶ ករោន្តោ. បុគ្គលាធិដ្ឋានាបិ ហិ បុគ្គលាធិដ្ឋានធម្មទេសនា, បុគ្គលាធិដ្ឋានបុគ្គលទេសនាតិ ទុវិធា ហោតិ. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – កិញ្ចាបិ ‘‘វុទ្ធិ ហេសា’’តិអាទិនា ធម្មាធិដ្ឋានទេសនា អារទ្ធា, តថាបិ បុន បុគ្គលាធិដ្ឋានំ ករោន្តេន ‘‘យោ អច្ចយ’’ន្តិអាទិនា បុគ្គលាធិដ្ឋានទេសនា អារទ្ធា ទេសនាវិលាសវសេន, វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន ចាតិ. តទុភយវសេនេវ ហិ ធម្មាធិដ្ឋានាទិភេទេន ចតុព្ពិធា ទេសនា.

២៥២. វចសាយត្តេតិ វចសា អាយត្តេ. វាចាបដិពន្ធត្តេតិ វទន្តិ, តំ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិនា វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ. វចសាយត្ថេតិ បន វាចាបរិយោសានត្ថេតិ អត្ថោ យុត្តោ ឱសានករណត្ថស្ស សាសទ្ទស្ស វសេន សាយសទ្ទនិប្ផត្តិតោ យថា ‘‘ទាយោ’’តិ. ឯវញ្ហិ សមត្ថនវចនម្បិ ឧបបន្នំ ហោតិ. គមនាយ កតំ វាចាបរិយោសានំ កត្វា វុត្តត្តា តស្មិំយេវ អត្ថេ វត្តតីតិ. ហន្ទសទ្ទញ្ហិ ចោទនត្ថេ, វចសគ្គត្ថេ ច ឥច្ឆន្តិ. ‘‘ហន្ទ ទានិ ភិក្ខវេ អាមន្តយាមី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២១៨; សំ. និ. ១.១៨៦) ហិ ចោទនត្ថេ, ‘‘ហន្ទ ទានិ អបាយាមី’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.៨៤៣) វចសគ្គត្ថេ, វចសគ្គោ ច នាម វាចាវិស្សជ្ជនំ, តញ្ច វាចាបរិយោសានមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុក្ករកិច្ចវសេន ពហុកិច្ចតាតិ អាហ ‘‘ពលវកិច្ចា’’តិ. ‘‘អវស្សំ កត្តព្ពំ កិច្ចំ, ឥតរំ ករណីយំ. បឋមំ វា កត្តព្ពំ កិច្ចំ, បច្ឆា កត្តព្ពំ ករណីយំ. ខុទ្ទកំ វា កិច្ចំ, មហន្តំ ករណីយ’’ន្តិបិ ឧទានដ្ឋកថាទីសុ (ឧទា. អដ្ឋ. ១៥) វុត្តំ. យំ-តំ-សទ្ទានំ និច្ចសម្ពន្ធត្តា, គមនកាលជាននតោ, អញ្ញកិរិយាយ ច អនុបយុត្តត្តា ‘‘តស្ស កាលំ ត្វមេវ ជានាសី’’តិ វុត្តំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘តយា ញាតំ គមនកាលំ ត្វមេវ ញត្វា គច្ឆាហី’’តិ. អថ វា យថា កត្តព្ពកិច្ចនិយោជនេ ‘‘ឥមំ ជាន, ឥមំ ទេហិ, ឥមំ អាហរា’’តិ (បាចិ. ៨៨, ៩៣) វុត្តំ, តថា ឥធាបិ តយា ញាតំ កាលំ ត្វមេវ ជានាសិ, គមនវសេន ករោហីតិ គមនេ និយោជេតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ត្វមេវ ជានាសី’’តិ បាឋសេសោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា’’តិអាទិ យថាសមាចិណ្ណំ បករណាធិគតមត្តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ បទក្ខិណន្តិ បការតោ កតំ ទក្ខិណំ. តេនាហ ‘‘តិក្ខត្តុ’’ន្តិ. ទសនខសមោធានសមុជ្ជលន្តិ ទ្វីសុ ហត្ថេសុ ជាតានំ ទសន្នំ នខានំ សមោធានេន ឯកីភាវេន សមុជ្ជលន្តំ, តេន ទ្វិន្នំ ករតលានំ សមដ្ឋបនំ ¶ ទស្សេតិ. អញ្ជលិន្តិ ហត្ថបុដំ. អញ្ជតិ ព្យត្តិំ បកាសេតិ ឯតាយាតិ អញ្ជលិ. អញ្ជុ-សទ្ទញ្ហិ ព្យត្តិយំ, អលិបច្ចយញ្ច ឥច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. អភិមុខោវាតិ សម្មុខោ ឯវ, ន ភគវតោ បិដ្ឋិំ ទស្សេត្វាតិ អត្ថោ. បញ្ចប្បតិដ្ឋិតវន្ទនានយោ វុត្តោ ឯវ.

២៥៣. ឥមស្មិំយេវ ¶ អត្តភាវេ វិបច្ចនកានំ អត្តនោ បុព្ពេ កតកុសលមូលានំ ខណនេន ខតោ, តេសមេវ ឧបហននេន ឧបហតោ, បទទ្វយេនបិ តស្ស កម្មាបរាធមេវ ទស្សេតិ បរិយាយវចនត្តា បទទ្វយស្ស. កុសលមូលសង្ខាតបតិដ្ឋាភេទនេន ខតូបហតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ភិន្នបតិដ្ឋោ ជាតោ’’តិ វុត្តំ. បតិដ្ឋា, មូលន្តិ ច អត្ថតោ ឯកំ. បតិដ្ឋហតិ សម្មត្តនិយាមោក្កមនំ ឯតាយាតិ ហិ បតិដ្ឋា, តស្ស កុសលូបនិស្សយសម្បទា, សា កិរិយាបរាធេន ភិន្នា វិនាសិតា ឯតេនាតិ ភិន្នបតិដ្ឋោ. តទេវ វិត្ថារេន្តោ ‘‘តថា’’តិអាទិមាហ. យថា កុសលមូលសង្ខាតា អត្តនោ បតិដ្ឋានជាតា, តថា អនេន រញ្ញា អត្តនាវ អត្តា ខតោ ខនិតោតិ យោជនា. ខតោតិ ហិ ឥទំ ឥធ កម្មវសេន សិទ្ធំ, បាឡិយំ បន កត្តុវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បទទ្វយស្ស បរិយាយត្តា ‘‘ឧបហតោ’’តិ ឥធ ន វុត្តំ.

‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតី’’តិអាទិ (មហានិ. ២០៩; ចូឡនិ. ៧៤) វចនតោ រាគទោសមោហាវ ឥធ រជោ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘រាគរជាទិវិរហិត’’ន្តិ. វីតសទ្ទស្ស វិគតបរិយាយតំ ទស្សេតិ ‘‘វិគតត្តា’’តិ ឥមិនា. ធម្មេសុ ចក្ខុន្តិ ចតុសច្ចធម្មេសុ បវត្តំ តេសំ ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខុំ. ធម្មេសូតិ វា ហេដ្ឋិមេសុ តីសុ មគ្គធម្មេសុ. ចក្ខុន្តិ សោតាបត្តិមគ្គសង្ខាតំ ឯកំ ចក្ខុំ, សមុទាយេកទេសវសេន អាធារត្ថសមាសោយំ, ន តុ និទ្ធារណត្ថសមាសោ. សោ ហិ សាសនគន្ថេសុ, សក្កតគន្ថេសុ ច សព្ពត្ថ បដិសិទ្ធោតិ. ធម្មមយន្តិ សមថវិបស្សនាធម្មេន និព្ពត្តំ, ឥមិនា ‘‘ធម្មេន និព្ពត្តំ ចក្ខុ ធម្មចក្ខូ’’តិ អត្ថមាហ. អបិច ធម្មមយន្តិ សីលាទិតិវិធធម្មក្ខន្ធោយេវ មយ-សទ្ទស្ស សកត្ថេ បវត្តនតោ, អនេន ‘‘ធម្មោយេវ ចក្ខុ ធម្មចក្ខូ’’តិ អត្ថមាហ. អញ្ញេសុ ឋានេសូតិ អញ្ញេសុ សុត្តបទេសេសុ, ឯតេន យថាបាឋំ តិវិធត្ថតំ ទស្សេតិ. ឥធ បន សោតាបត្តិមគ្គស្សេវេតំ អធិវចនំ, តស្មិម្បិ អនធិគតេ អញ្ញេសំ វត្តព្ពតាយេវ អភាវតោតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ ¶ ‘‘ខតាយំ ភិក្ខវេ រាជា’’តិអាទិបាឋស្ស សុវិញ្ញេយ្យមធិប្បាយំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទំ វុត្តំ ហោតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ នាភវិស្សាតិ សចេ ន អភវិស្សថ, ឯវំ សតីតិ អត្ថោ. អតីតេ ហិ ឥទំ កាលាតិបត្តិវចនំ, ន អនាគតេតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯស នយោ សោតាបត្តិមគ្គំ បត្តោ អភវិស្សាតិ ឯត្ថាបិ. ននុ ច មគ្គបាបុណនវចនំ ភវិស្សមានត្តា អនាគតកាលិកន្តិ? សច្ចំ អនិយមិតេ, ឥធ បន ‘‘ឥធេវាសនេ និសិន្នោ’’តិ និយមិតត្តា អតីតកាលិកមេវាតិ វេទិតព្ពំ. ឥទញ្ហិ ភគវា រញ្ញោ អាសនា វុដ្ឋាយ អចិរបក្កន្តស្សេវ អវោចាតិ. បាបមិត្តសំសគ្គេនាតិ ទេវទត្តេន, ទេវទត្តបរិសាសង្ខាតេន ច បាបមិត្តេន សំសគ្គតោ. អស្សាតិ សោតាបត្តិមគ្គស្ស. ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិអាទិនា បាឋានារុឡ្ហំ វចនាវសេសំ ទស្សេតិ. តស្មាតិ សរណំ ¶ គតត្តា មុច្ចិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘មម ច សាសនមហន្តតាយា’’តិ បាឋោ យុត្តោ, កត្ថចិ បន ច-សទ្ទោ ន ទិស្សតិ, តត្ថ សោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន កេវលំ សរណំ គតត្តាយេវ មុច្ចិស្សតិ, អថ ខោ យត្ថ ឯស បសន្នោ, បសន្នាការញ្ច ករោតិ, តស្ស ច តិវិធស្សបិ សាសនស្ស ឧត្តមតាយាតិ ហិ សហ សមុច្ចយេន អត្ថោ អធិប្បេតោតិ.

‘‘យថា នាមា’’តិអាទិ ទុក្ករកម្មវិបាកតោ សុករេន មុច្ចនេន ឧបមាទស្សនំ. កោចីតិ កោចិ បុរិសោ. កស្សចីតិ កស្សចិ បុរិសស្ស, ‘‘វធ’’ន្តិ ឯត្ថ ភាវយោគេ កម្មត្ថេ សាមិវចនំ. បុប្ផមុដ្ឋិមត្តេន ទណ្ឌេនាតិ បុប្ផមុដ្ឋិមត្តសង្ខាតេន ធនទណ្ឌេន. មុច្ចេយ្យាតិ វធកម្មទណ្ឌតោ មុច្ចេយ្យ, ទណ្ឌេនាតិ វា និស្សក្កត្ថេ ករណវចនំ ‘‘សុមុត្តា មយំ តេន មហាសមណេនា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៣២; ចូឡវ. ៤៣៧) វិយ, បុប្ផមុដ្ឋិមត្តេន ធនទណ្ឌតោ, វធទណ្ឌតោ ច មុច្ចេយ្យាតិ អត្ថោ. លោហកុម្ភិយន្តិ លោហកុម្ភិនរកេ. តត្ថ ហិ តទនុភវនកានំ សត្តានំ កម្មពលេន លោហមយា មហតី កុម្ភី និព្ពត្តា, តស្មា តំ ‘‘លោហកុម្ភី’’តិ វុច្ចតិ. ឧបរិមតលតោ អធោ បតន្តោ, ហេដ្ឋិមតលតោ ឧទ្ធំ គច្ឆន្តោ, ឧភយថា បន សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ ហោន្តិ. វុត្តញ្ច –

‘‘សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សព្ពសោ;

និរយេ បច្ចមានានំ, កទា អន្តោ ភវិស្សតី’’តិ. (បេ. វ. ៨០២; ជា. ១.៤.៥៤);

‘‘ហេដ្ឋិមតលំ ¶ បត្វា, ឧបរិមតលំ បាបុណិត្វា មុច្ចិស្សតី’’តិ វទន្តោ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ – យថា អញ្ញេ សេដ្ឋិបុត្តាទយោ អបរាបរំ អធោ បតន្តា, ឧទ្ធំ គច្ឆន្តា ច អនេកានិ វស្សសតសហស្សានិ តត្ថ បច្ចន្តិ, ន តថា អយំ, អយំ បន រាជា យថាវុត្តការណេន ឯកវារមេវ អធោ បតន្តោ, ឧទ្ធញ្ច គច្ឆន្តោ សដ្ឋិវស្សសហស្សានិយេវ បច្ចិត្វា មុច្ចិស្សតីតិ. អយំ បន អត្ថោ កុតោ លទ្ធោតិ អនុយោគំ បរិហរន្តោ ‘‘ឥទម្បិ កិរ ភគវតា វុត្តមេវា’’តិ អាហ. កិរសទ្ទោ ចេត្ថ អនុស្សវនត្ថោ, តេន ភគវតា វុត្តភាវស្ស អាចរិយបរម្បរតោ សុយ្យមានតំ, ឥមស្ស ច អត្ថស្ស អាចរិយបរម្បរាភតភាវំ ទីបេតិ. អថ បាឡិយំ សង្គីតំ សិយាតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘បាឡិយំ បន ន អារុឡ្ហ’’ន្តិ ឥមិនា, បកិណ្ណកទេសនាភាវេន បាឡិយមនារុឡ្ហត្តា បាឋភាវេន ន សង្គីតន្តិ អធិប្បាយោ. បកិណ្ណកទេសនា ហិ បាឡិយមនារុឡ្ហាតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ.

យទិ ¶ អនន្តរេ អត្តភាវេ នរកេ បច្ចតិ, ឯវំ សតិ ឥមំ ទេសនំ សុត្វា កោ រញ្ញោ អានិសំសោ លទ្ធោតិ កស្សចិ អាសង្កា សិយាតិ តទាសង្កានិវត្តនត្ថំ ចោទនំ ឧទ្ធរិត្វា បរិហរិតុំ ‘‘ឥទំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិនា និទ្ទាលាភាទិកំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ អនេកវិធំ មហានិសំសំ សរូបតោ និយមេត្វា ទស្សេតិ. ឯត្ថ ហិ ‘‘អយំ…បេ… និទ្ទំ លភតី’’តិ ឥមិនា និទ្ទាលាភំ ទស្សេតិ, តទា កាយិកចេតសិកទុក្ខាបគតភាវញ្ច និទ្ទាលាភសីសេន, ‘‘តិណ្ណំ…បេ… អកាសី’’តិ ឥមិនា តិណ្ណំ រតនានំ មហាសក្ការកិរិយំ, ‘‘បោថុជ្ជនិកាយ…បេ… នាហោសី’’តិ ឥមិនា សាតិសយំ បោថុជ្ជនិកសទ្ធាបដិលាភំ ទស្សេតីតិ ឯវមាទិ ទិដ្ឋធម្មិកោ, ‘‘អនាគតេ…បេ… បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ ឥមិនា បន ឧក្កំសតោ សម្បរាយិកោ ទស្សិតោ, អនវសេសតោ បន អបរាបរេសុ ភវេសុ អបរិមាណោយេវ សម្បរាយិកោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ មធុរាយាតិ មធុររសភូតាយ. ឱជវន្តិយាតិ មធុររសស្សាបិ សារភូតាយ ឱជាយ ឱជវតិយា. បុថុជ្ជនេ ភវា បោថុជ្ជនិកា. បញ្ច មារេ វិសេសតោ ជិតវាតិ វិជិតាវី, បរូបទេសវិរហតា ចេត្ថ វិសេសភាវោ. បច្ចេកំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ បច្ចេកពុទ្ធោ, អនាចរិយកោ ហុត្វា សាមញ្ញេវ សម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ អត្ថោ. តថា ហិ ‘‘បច្ចេកពុទ្ធា សយមេវ ពុជ្ឈន្តិ, ន បរេ ពោធេន្តិ, អត្ថរសមេវ ¶ បដិវិជ្ឈន្តិ, ន ធម្មរសំ. ន ហិ តេ លោកុត្តរធម្មំ បញ្ញត្តិំ អារោបេត្វា ទេសេតុំ សក្កោន្តិ, មូគេន ទិដ្ឋសុបិនោ វិយ, វនចរកេន នគរេ សាយិតព្យញ្ជនរសោ វិយ ច នេសំ ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, សព្ពំ ឥទ្ធិសមាបត្តិបដិសម្ភិទាបភេទំ បាបុណន្តី’’តិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា; អប. អដ្ឋ. ១.៩០, ៩១) អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ.

ឯត្ថាហ – យទិ រញ្ញោ កម្មន្តរាយាភាវេ តស្មិំយេវ អាសនេ ធម្មចក្ខុ ឧប្បជ្ជិស្សថ, អថ កថំ អនាគតេ បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាយិស្សតិ. យទិ ច អនាគតេ បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាយិស្សតិ, អថ កថំ តស្មិំយេវ អាសនេ ធម្មចក្ខុ ឧប្បជ្ជិស្សថ, ននុ ឥមេ សាវកពោធិបច្ចេកពោធិឧបនិស្សយា ភិន្ននិស្សយា ទ្វិន្នំ ពោធីនំ អសាធារណភាវតោ. អសាធារណា ហិ ឯតា ទ្វេ យថាក្កមំ បញ្ចង្គទ្វយង្គសម្បត្តិយា, អភិនីហារសមិទ្ធិវសេន, បារមីសម្ភរណកាលវសេន, អភិសម្ពុជ្ឈនវសេន ចាតិ? នាយំ វិរោធោ ឥតោ បរតោយេវស្ស បច្ចេកពោធិសម្ភារានំ សម្ភរណីយត្តា. សាវកពោធិយា ពុជ្ឈនកសត្តាបិ ហិ អសតិ តស្សា សមវាយេ កាលន្តរេ បច្ចេកពោធិយា ពុជ្ឈិស្សន្តិ តថាភិនីហារស្ស សម្ភវតោតិ. អបរេ បន ភណន្តិ – ‘‘បច្ចេកពោធិយាយេវាយំ រាជា កតាភិនីហារោ. កតាភិនីហារាបិ ហិ តត្ថ និយតិមប្បត្តា ¶ តស្ស ញាណស្ស បរិបាកំ អនុបគតត្តា សត្ថុ សម្មុខីភាវេ សាវកពោធិំ បាបុណិស្សន្តីតិ ភគវា ‘សចាយំ ភិក្ខវេ រាជា’តិអាទិមវោច, មហាពោធិសត្តានមេវ ច អានន្តរិយបរិមុត្តិ ហោតិ, ន ឥតរេសំ ពោធិសត្តានំ. តថា ហិ បច្ចេកពោធិយំ និយតោ សមានោ ទេវទត្តោ ចិរកាលសម្ភូតេន លោកនាថេ អាឃាតេន គរុតរានិ អានន្តរិយកម្មានិ បសវិ, តស្មា កម្មន្តរាយេន អយំ ឥទានិ អសមវេតទស្សនាភិសមយោ រាជា បច្ចេកពោធិនិយាមេន អនាគតេ វិជិតាវី នាម បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ ទដ្ឋព្ពំ, យុត្តតរមេត្ថ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

យថាវុត្តំ បាឡិមេវ សំវណ្ណនាយ និគមវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទមវោចា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ ហិ ហេដ្ឋា វុត្តោតិ. អបិច បាឡិយមនារុឡ្ហម្បិ អត្ថំ សង្គហេតុំ ‘‘ឥទមវោចា’’តិអាទិនា និគមនំ ករោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ ¶ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ អជ្ជវមទ្ទវសោរច្ចសទ្ធាសតិធិតិពុទ្ធិខន្តិវីរិយាទិធម្មសមង្គិនា សាដ្ឋកថេ បិដកត្តយេ អសង្គាសំហិរវិសារទញាណចារិនា អនេកប្បភេទសកសមយសមយន្តរគហនជ្ឈោគាហិនា មហាគណិនា មហាវេយ្យាករណេន ញាណាភិវំសធម្មសេនាបតិនាមថេរេន មហាធម្មរាជាធិរាជគរុនា កតាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថប្បកាសនិយា សាមញ្ញផលសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា.

សាមញ្ញផលសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនា

អទ្ធានគមនវណ្ណនា

២៥៤. ឯវំ ¶ ¶ សាមញ្ញផលសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ អម្ពដ្ឋសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, សាមញ្ញផលសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស អម្ពដ្ឋសុត្តភាវំ បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… កោសលេសូតិ អម្ពដ្ឋសុត្ត’’ន្តិ អាហ. ឯវមីទិសេសុ. ឥតិសទ្ទោ ចេត្ថ អាទិអត្ថោ, បទត្ថវិបល្លាសជោតកោ បន ឥតិសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, អាទិសទ្ទលោបោ វា ឯស, ឧបលក្ខណនិទ្ទេសោ វា. អបុព្ពបទវណ្ណនា នាម ហេដ្ឋា អគ្គហិតតាយ អបុព្ពស្ស បទស្ស អត្ថវិភជនា. ‘‘ហិត្វា បុនប្បុនាគត-មត្ថំ អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា) ហិ វុត្តំ, ‘‘អនុបុព្ពបទវណ្ណនា’’តិ កត្ថចិ បាឋោ, សោ អយុត្តោវ ដីកាយ អនុទ្ធដត្តា, តថា អសំវណ្ណិតត្តា ច.

‘‘រាជកុមារា គោត្តវសេន កោសលា នាមា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៤) អាចរិយេន វុត្តំ. អក្ខរចិន្តកា បន វទន្តិ ‘‘កោសំ លន្តិ គណ្ហន្តិ, កុសលំ វា បុច្ឆន្តីតិ កោសលា’’តិ. ជនបទិនោតិ ជនបទវន្តោ, ជនបទស្ស វា ឥស្សរា. ‘‘កោសលា នាម រាជកុមារា’’តិ វុត្តេយេវ សិទ្ធេបិ ‘‘ជនបទិនោ’’តិ វចនំ សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ តំតំនាមបញ្ញាតេសុ តត្ថ និវសន្តេសុ ជនបទិភាវតោ តេសមេវ និវសនមុបាទាយ ជនបទស្សាយំ សមញ្ញាតិ ទស្សនត្ថំ. ‘‘តេសំ និវាសោ’’តិ ឥមិនា ‘‘កោសលានំ និវាសា កោសលា’’តិ តទ្ធិតំ ទស្សេតិ. ‘‘ឯកោបិ ជនបទោ’’តិ ឥមិនា បន សទ្ទតោយេវេតំ បុថុវចនំ, អត្ថតោ បនេស ឯកោ ឯវាតិ វិភាវេតិ. អបិ-សទ្ទោ ចេត្ថ អនុគ្គហេ, តេន កាមំ ឯកោយេវេស ជនបទោ, តថាបិ ឥមិនា ការណេន បុថុវចនមុបបន្នន្តិ អនុគ្គណ្ហាតិ. យទិ ឯកោវ ជនបទោ, កថំ តត្ថ ពហុវចនន្តិ អាហ ‘‘រុឡ្ហិសទ្ទេនា’’តិអាទិ, រុឡ្ហិសទ្ទត្តា ពហុវចនមុបបន្នន្តិ វុត្តំ ហោតិ. និស្សិតេសុ បយុត្តស្ស បុថុវចនស្ស, បុថុភាវស្ស វា និស្សយេ អភិនិរោបនា ឥធ រុឡ្ហិ, តេន វុត្តំ ¶ អាចរិយេន ឥធ ចេវ អញ្ញត្ថ ច មជ្ឈិមាគមដីកាទីសុ ‘‘អក្ខរចិន្តកា ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ យុត្តេ វិយ ឦទិសលិង្គវចនានិ ឥច្ឆន្តិ, អយមេត្ថ រុឡ្ហិ យថា ‘អញ្ញត្ថាបិ កុរូសុ វិហរតិ, អង្គេសុ វិហរតី’តិ ¶ ចា’’តិ. កេចិ បន កោសលនាមាភិនិរោបនមិច្ឆន្តិ, អយុត្តមេតំ បុថុវចនស្ស អប្បយុជ្ជិតព្ពត្តា. នាមាភិនិរោបនាយ ហិ ឯកវចនម្បិ ភវតិ យថា ‘‘សីហោ គាយតី’’តិ. តព្ពិសេសិតេបិ ជនបទសទ្ទេ ជាតិសទ្ទត្តា ឯកវចនមេវ. តេនាហ ‘‘តស្មិំ កោសលេសុ ជនបទេ’’តិ, កោសលនាមកេ តស្មិំ ជនបទេតិ អត្ថោ. អភូតតោ ហិ វោហារមត្តំ រុឡ្ហិ, ភូតតោយេវ អត្ថោ វិនិច្ឆិនិតព្ពោ. យថា ហិ –

‘‘សន្តិ បុត្តា វិទេហានំ, ទីឃាវុ រដ្ឋវឌ្ឍនោ;

តេ រជ្ជំ ការយិស្សន្តិ, មិថិលាយំ បជាបតី’’តិ. (ជា. ២.២២.២៧៦) អាទីសុ –

តំបុត្តសង្ខាតស្ស ឯកត្ថស្ស រុឡ្ហិវសេន ‘‘បុត្តា’’តិ ពហុវចនបយោគោ, តថា ឥធាបិ តន្និវាសសង្ខាតស្ស ឯកត្ថស្ស រុឡ្ហិវសេន ‘‘កោសលេសូ’’តិ ពហុវចនបយោគោ ហោតិ. យថា ច ‘‘បាណំ ន ហញ្ញេ, ន ច’ទិន្នមាទិយេ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៤២, ៤៣, ៤៥) ជាតិវសេន ពហ្វត្ថានមេកវចនបយោគោ, តថា ឥធាបិ ជាតិវសេន អវយវប្បភេទេន ពហ្វត្ថស្ស ‘‘ជនបទេ’’តិ ឯកវចនបយោគោ ហោតិ. វុត្តញ្ច អាចរិយេន មជ្ឈិមាគមដីកាយំ ‘‘តព្ពិសេសនេបិ ជនបទសទ្ទេ ជាតិសទ្ទេ ឯកវចនមេវ. តេនាហ ‘តស្មិំ អង្គេសុ ជនបទេ’តិ’’.

ឯវំ រុឡ្ហិវសេន ពហុម្ហិ វិយ វត្តព្ពេ ពហុវចនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ពហ្វត្ថវសេន ពហុម្បិ ឯវ វត្តព្ពេ ពហុវចនំ ទស្សេន្តោ ‘‘បោរាណា បនាហូ’’តិអាទិមាហ. បន-សទ្ទោ ចេត្ថ វិសេសត្ថជោតនោ, តេន បុថុអត្ថវិសយតាយ ឯវេតំ បុថុវចនំ, ន រុឡ្ហិវសេនាតិ វក្ខមានំ វិសេសំ ជោតេតិ. សោ ហិ បទេសោ តិយោជនសតបរិមាណតាយ ពហុប្បភេទោតិ, ឥមស្មិំ បន នយេ តេសុ កោសលេសុ ជនបទេសូតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មហាបនាទន្តិ មហាបនាទជាតក (ជា. ១.៣.៤០, ៤១, ៤២) សុរុចិជាតកេសុ (ជា. ១.១៤.១០២ អាទយោ) អាគតំ សុរុចិនោ នាម វិទេហរញ្ញោ បុត�