📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ទីឃនិកាយេ

សីលក្ខន្ធវគ្គអភិនវដីកា

(ទុតិយោ ភាគោ)

២. សាមញ្ញផលសុត្តវណ្ណនា

រាជាមច្ចកថាវណ្ណនា

១៥០. ឥទានិ សាមញ្ញផលសុត្តស្ស សំវណ្ណនាក្កមោ អនុប្បត្តោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ…បេ… សុត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អនុបុព្ពបទវណ្ណនាតិ អនុក្កមេន បទវណ្ណនា, បទំ បទំ បតិ អនុក្កមេន វណ្ណនាតិ វុត្តំ ហោតិ. បុព្ពេ វុត្តញ្ហិ, ឧត្តានំ វា បទមញ្ញត្រ វណ្ណនាបិ ‘‘អនុបុព្ពបទវណ្ណនា’’ ត្វេវ វុច្ចតិ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘អបុព្ពបទវណ្ណនា’’តិបិ បឋន្តិ, បុព្ពេ អវណ្ណិតបទវណ្ណនាតិ អត្ថោ. ទុគ្គជនបទដ្ឋានវិសេសសម្បទាទិយោគតោ បធានភាវេន រាជូហិ គហិតដ្ឋេន ឯវំនាមកំ, ន បន នាមមត្តេនាតិ អាហ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិ. ននុ មហាវគ្គេ មហាគោវិន្ទសុត្តេ អាគតោ ឯស បុរោហិតោ ឯវ, ន រាជា, កស្មា សោ រាជសទ្ទវចនីយភាវេន គហិតោតិ? មហាគោវិន្ទេន បុរោហិតេន បរិគ្គហិតម្បិ ចេតំ រេណុនា នាម មគធរាជេន បរិគ្គហិតមេវាតិ អត្ថសម្ភវតោ ឯវំ វុត្តំ, ន បន សោ រាជសទ្ទវចនីយភាវេន គហិតោ តស្ស រាជាភាវតោ. មហាគោវិន្ទបរិគ្គហិតភាវកិត្តនញ្ហិ តទា រេណុរញ្ញា បរិគ្គហិតភាវូបលក្ខណំ. សោ ហិ តស្ស សព្ពកិច្ចការកោ បុរោហិតោ, ឥទម្បិ ច លោកេ សមុទាចិណ្ណំ ‘‘រាជកម្មបសុតេន កតម្បិ រញ្ញា កត’’ន្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មន្ធាតុរញ្ញា ចេវ មហាគោវិន្ទំ ពោធិសត្តំ បុរោហិតមាណាបេត្វា រេណុរញ្ញា ច អញ្ញេហិ ច រាជូហិ បរិគ្គហិតត្តា រាជគហន្តិ. កេចិ បន ‘‘មហាគោវិន្ទោ’’តិ មហានុភាវោ ឯកោ បុរាតនោ រាជាតិ វទន្តិ. បរិគ្គហិតត្តាតិ រាជធានីភាវេន បរិគ្គហិតត្តា. គយ្ហតីតិ ហិ គហំ, រាជូនំ, រាជូហិ វា គហន្តិ រាជគហំ. នគរសទ្ទាបេក្ខាយ នបុំសកនិទ្ទេសោ.

អញ្ញេបេត្ថ បការេតិ នគរមាបនេន រញ្ញា ការិតសព្ពគេហត្តា រាជគហំ, គិជ្ឈកូដាទីហិ បញ្ចហិ បព្ពតេហិ បរិក្ខិត្តត្តា បព្ពតរាជេហិ បរិក្ខិត្តគេហសទិសន្តិបិ រាជគហំ, សម្បន្នភវនតាយ រាជមានំ គេហន្តិបិ រាជគហំ, សុសំវិហិតារក្ខតាយ អនត្ថាវហិតុកាមេន ឧបគតានំ បដិរាជូនំ គហំ គហណភូតន្តិបិ រាជគហំ, រាជូហិ ទិស្វា សម្មា បតិដ្ឋាបិតត្តា តេសំ គហំ គេហភូតន្តិបិ រាជគហំ, អារាមរាមណេយ្យតាទីហិ រាជតិ, និវាសសុខតាទិនា ច សត្តេហិ មមត្តវសេន គយ្ហតិ បរិគ្គយ្ហតីតិបិ រាជគហន្តិ ឯទិសេ បការេ. នាមមត្តមេវ បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ អត្ថោ. សោ បន បទេសោ វិសេសដ្ឋានភាវេន ឧឡារសត្តបរិភោគោតិ អាហ ‘‘តំ បនេត’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ‘‘ពុទ្ធកាលេ, ចក្កវត្តិកាលេ ចា’’តិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ អញ្ញទាបិ កទាចិ សម្ភវតោ, ‘‘នគរំ ហោតី’’តិ ច ឥទំ ឧបលក្ខណមេវ មនុស្សាវាសស្សេវ អសម្ភវតោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សេសកាលេ សុញ្ញំ ហោតី’’តិអាទិ. តេសន្តិ យក្ខានំ. វសនវនន្តិ អាបានភូមិភូតំ ឧបវនំ.

អវិសេសេនាតិ វិហារភាវសាមញ្ញេន, សទ្ទន្តរសន្និធានសិទ្ធំ វិសេសបរាមសនមន្តរេនាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ, (អ. និ. ៥.១០១; បាចិ. ១៤៧; បរិ. ៤៤១) បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, (ធ. ស. ១៦០) មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ, (ទី. និ. ៣.៧១, ៣០៨; ម. និ. ១.៧៧, ៤៥៩, ៥០៩; ២.៣០៩, ៣១៥; ៣.២៣០; វិភ. ៦៤២) សព្ពនិមិត្តានំ អមនសិការា អនិមិត្តំ ចេតោសមាធិំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៤៥៩) សទ្ទន្តរសន្និធានសិទ្ធេន វិសេសបរាមសនេន យថាក្កមំ ឥរិយាបថវិហារាទិវិសេសវិហារសមង្គីបរិទីបនំ, ន ឯវមិទំ, ឥទំ បន តថា វិសេសបរាមសនមន្តរេន អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបនន្តិ.

សតិបិ ច វុត្តនយេន អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបនេ ឥធ ឥរិយាបថសង្ខាតវិសេសវិហារសមង្គីបរិទីបនមេវ សម្ភវតីតិ ទស្សេតិ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិនា. កស្មា បន សទ្ទន្តរសន្និធានសិទ្ធស្ស វិសេសបរាមសនស្សាភាវេបិ ឥធ វិសេសវិហារសមង្គីបរិទីបនំ សម្ភវតីតិ? វិសេសវិហារសមង្គីបរិទីបនស្ស សទ្ទន្តរសង្ខាតវិសេសវចនស្ស អភាវតោ ឯវ. វិសេសវចនេ ហិ អសតិ វិសេសមិច្ឆតា វិសេសោ បយោជិតព្ពោតិ. អបិច ឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនស្ស អត្ថតោ សិទ្ធត្តា តថាទីបនមេវ សម្ភវតីតិ. កស្មា ចាយមត្ថោ សិទ្ធោតិ? ទិព្ពវិហារាទីនម្បិ សាធារណតោ. កទាចិបិ ហិ ឥរិយាបថវិហារេន វិនា ន ភវតិ តមន្តរេន អត្តភាវបរិហរណាភាវតោតិ.

ឥរិយនំ បវត្តនំ ឥរិយា, កាយិកកិរិយា, តស្សា បវត្តនុបាយភាវតោ បថោតិ ឥរិយាបថោ, ឋាននិសជ្ជាទយោ. ន ហិ ឋាននិសជ្ជាទិអវត្ថាហិ វិនា កញ្ចិ កាយិកំ កិរិយំ បវត្តេតុំ សក្កា, តស្មា សោ តាយ បវត្តនុបាយោតិ វុច្ចតិ. វិហរតិ បវត្តតិ ឯតេន, វិហរណមត្តំ វា តន្តិ វិហារោ, សោ ឯវ វិហារោ តថា, អត្ថតោ បនេស ឋាននិសជ្ជាទិអាការប្បវត្តោ ចតុសន្តតិរូបប្បពន្ធោវ. ទិវិ ភវោ ទិព្ពោ, តត្ថ ពហុលំ បវត្តិយា ព្រហ្មបារិសជ្ជាទិទេវលោកេ ភវោតិ អត្ថោ, យោ វា តត្ថ ទិព្ពានុភាវោ, តទត្ថាយ សំវត្តតីតិ ទិព្ពោ, អភិញ្ញាភិនីហារាទិវសេន វា មហាគតិកត្តា ទិព្ពោ, សោវ វិហារោ, ទិព្ពភាវាវហោ វា វិហារោ ទិព្ពវិហារោ, មហគ្គតជ្ឈានានិ. នេត្តិយំ [នេត្តិ. ៨៦ (អត្ថតោ សមានំ)] បន ចតស្សោ អារុប្បសមាបត្តិយោ អានេញ្ជវិហារាតិ វិសុំ វុត្តំ, តំ បន មេត្តាជ្ឈានាទីនំ ព្រហ្មវិហារតា វិយ តាសំ ភាវនាវិសេសភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. អដ្ឋកថាសុ បន ទិព្ពភាវាវហសាមញ្ញតោ តាបិ ‘‘ទិព្ពវិហារា’’ ត្វេវ វុត្តា. ព្រហ្មានំ, ព្រហ្មភូតា វា ហិតូបសំហារាទិវសេន បវត្តិយា សេដ្ឋភូតា វិហារាតិ ព្រហ្មវិហារា, មេត្តាជ្ឈានាទិវសេន បវត្តា ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ. អរិយា ឧត្តមា, អនញ្ញសាធារណត្តា វា អរិយានំ វិហារាតិ អរិយវិហារា, ចតស្សោបិ ផលសមាបត្តិយោ. ឥធ បន រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ, តព្ពសេន បវត្តា អប្បមញ្ញាយោ, ចតុត្ថជ្ឈានិកអគ្គផលសមាបត្តិ ច ភគវតោ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារា.

អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបនន្តិ តាសមេកតោ អប្បវត្តត្តា ឯកេន វា ទ្វីហិ វា សមង្គីភាវបរិទីបនំ, ភាវលោបេនាយំ ភាវប្បធានេន វា និទ្ទេសោ. ភគវា ហិ លោភទោសមោហុស្សន្នេ លោកេ សកបដិបត្តិយា វេនេយ្យានំ វិនយនត្ថំ តំ តំ វិហារេ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. តថា ហិ យទា សត្តា កាមេសុ វិប្បដិបជ្ជន្តិ, តទា កិរ ភគវា ទិព្ពេន វិហារេន វិហរតិ តេសំ អលោភកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិមុប្បាទេត្វា កាមេសុ វិរជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ. យទា បន ឥស្សរិយត្ថំ សត្តេសុ វិប្បដិបជ្ជន្តិ, តទា ព្រហ្មវិហារេន វិហរតិ តេសំ អទោសកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិមុប្បាទេត្វា អទោសេន ទោសំ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. យទា បន បព្ពជិតា ធម្មាធិករណំ វិវទន្តិ, តទា អរិយវិហារេន វិហរតិ តេសំ អមោហកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិមុប្បាទេត្វា អមោហេន មោហំ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. ឯវញ្ច កត្វា ឥមេហិ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេហិ សត្តានំ វិវិធំ ហិតសុខំ ហរតិ, ឥរិយាបថវិហារេន ច ឯកំ ឥរិយាបថពាធនំ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន វិច្ឆិន្ទិត្វា អបរិបតន្តំ អត្តភាវំ ហរតីតិ វុត្តំ ‘‘អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបន’’ន្តិ.

‘‘តេនា’’តិអាទិ យថាវុត្តសំវណ្ណនាយ គុណទស្សនំ, តស្មាតិ អត្ថោ, យថាវុត្តត្ថសមត្ថនំ វា. តេន ឥរិយាបថវិហារេន វិហរតីតិ សម្ពន្ធោ. តថា វទមានោ បន វិហរតីតិ ឯត្ថ វិ-សទ្ទោ វិច្ឆេទនត្ថជោតកោ, ‘‘ហរតី’’តិ ឯតស្ស ច នេតិ បវត្តេតីតិ អត្ថោតិ ញាបេតិ ‘‘ឋិតោបី’’តិអាទិនា វិច្ឆេទនយនាការេន វុត្តត្តា. ឯវញ្ហិ សតិ តត្ថ កស្ស កេន វិច្ឆិន្ទនំ, កថំ កស្ស នយនន្តិ អន្តោលីនចោទនំ សន្ធាយាហ. ‘‘សោ ហី’’តិអាទីតិ អយម្បិ សម្ពន្ធោ ឧបបន្នោ ហោតិ. យទិបិ ភគវា ឯកេនេវ ឥរិយាបថេន ចិរតរំ កាលំ បវត្តេតុំ សក្កោតិ, តថាបិ ឧបាទិន្នកស្ស នាម សរីរស្ស អយំ សភាវោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកំ ឥរិយាបថពាធន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អបរិបតន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, អបតមានំ កត្វាតិ អត្ថោ. យស្មា បន ភគវា យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោ វេនេយ្យានំ ធម្មំ ទេសេន្តោ, នានាសមាបត្តីហិ ច កាលំ វីតិនាមេន្តោ វសតិ, សត្តានំ, អត្តនោ ច វិវិធំ សុខំ ហរតិ, តស្មា វិវិធំ ហរតីតិ វិហរតីតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

គោចរគាមនិទស្សនត្ថំ ‘‘រាជគហេ’’តិ វត្វា ពុទ្ធានមនុរូបនិវាសដ្ឋានទស្សនត្ថំ បុន ‘‘អម្ពវនេ’’តិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទមស្សា’’តិអាទិមាហ. អស្សាតិ ភគវតោ. តស្សាតិ រាជគហសង្ខាតស្ស គោចរគាមស្ស. យស្ស សមីបវសេន ‘‘រាជគហេ’’តិ ភុម្មវចនំ បវត្តតិ, សោបិ តស្ស សមីបវសេន វត្តព្ពោតិ ទស្សេតិ ‘‘រាជគហសមីបេ អម្ពវនេ’’តិ ឥមិនា. សមីបត្ថេតិ អម្ពវនស្ស សមីបត្ថេ. ឯតន្តិ ‘‘រាជគហេ’’តិ វចនំ. ភុម្មវចនន្តិ អាធារវចនំ. ភវន្តិ ឯត្ថាតិ ហិ ភុម្មំ, អាធារោ, តទេវ វចនំ តថា, ភុម្មេ បវត្តំ វា វចនំ វិភត្តិ ភុម្មវចនំ, តេន យុត្តំ តថា, សត្តមីវិភត្តិយុត្តបទន្តិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កាមំ ភគវា អម្ពវនេយេវ វិហរតិ. តស្សមីបត្តា បន គោចរគាមទស្សនត្ថំ ភុម្មវចនវសេន ‘‘រាជគហេ’’តិបិ វុត្តំ យថា តំ ‘‘គង្គាយំ គាវោ ចរន្តិ, កូបេ គគ្គកុល’’ន្តិ ចាតិ. អនេនេវ យទិ ភគវា រាជគហេ វិហរតិ, អថ ន វត្តព្ពំ ‘‘អម្ពវនេ’’តិ. យទិ ច អម្ពវនេ, ឯវម្បិ ន វត្តព្ពំ ‘‘រាជគហេ’’តិ. ន ហិ ‘‘បាដលិបុត្តេ បាសាទេ វសតី’’តិអាទីសុ វិយ ឥធ អធិករណាធិករណស្ស អភាវតោ អធិករណស្ស ទ្វយនិទ្ទេសោ យុត្តោ សិយាតិ ចោទនា អនវកាសា កតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កុមារភតោ ឯវ កោមារភច្ចោ សកត្ថវុត្តិបច្ចយេន, និរុត្តិនយេន វា យថា ‘‘ភិសគ្គមេវ ភេសជ្ជ’’ន្តិ. ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា ខន្ធកបាឡិវសេន តទត្ថំ សាធេតិ. កស្មា ច អម្ពវនំ ជីវកសម្ពន្ធំ កត្វា វុត្តន្តិ អនុយោគេន មូលតោ បដ្ឋាយ តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិមាហ.

ទោសាភិសន្នន្តិ វាតបិត្តាទិវសេន ឧស្សន្នទោសំ. វិរេចេត្វាតិ ទោសប្បកោបតោ វិវេចេត្វា. សិវេយ្យកំ ទុស្សយុគន្តិ សិវិរដ្ឋេ ជាតំ មហគ្ឃំ ទុស្សយុគំ. ទិវសស្ស ទ្វត្តិក្ខត្តុន្តិ ឯកស្សេវ ទិវសស្ស ទ្វិវារេ វា តិវារេ វា ភាគេ, ភុម្មត្ថេ វា ឯតំ សាមិវចនំ, ឯកស្មិំយេវ ទិវសេ ទ្វិវារំ វា តិវារំ វាតិ អត្ថោ. តម្ពបដ្ដវណ្ណេនាតិ តម្ពលោហបដ្ដវណ្ណេន. សចីវរភត្តេនាតិ ចីវរេន, ភត្តេន ច. ‘‘តំ សន្ធាយា’’តិ ឥមិនា ន ភគវា អម្ពវនមត្តេយេវ វិហរតិ, អថ ខោ ឯវំ កតេ វិហារេ. សោ បន តទធិករណតាយ វិសុំ អធិករណភាវេន ន វុត្តោតិ សន្ធាយភាសិតមត្ថំ ទស្សេតិ. សាមញ្ញេ ហិ សតិ សន្ធាយភាសិតនិទ្ធារណំ.

អឌ្ឍេន តេឡស អឌ្ឍតេឡស. តាទិសេហិ ភិក្ខុសតេហិ. អឌ្ឍោ បនេត្ថ សតស្សេវ. យេន ហិ បយុត្តោ តព្ភាគវាចកោ អឌ្ឍសទ្ទោ, សោ ច ខោ បណ្ណាសាវ, តស្មា បញ្ញាសាយ ឩនានិ តេឡស ភិក្ខុសតានីតិ អត្ថំ វិញ្ញាបេតុំ ‘‘អឌ្ឍសតេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អឌ្ឍមេវ សតំ សតស្ស វា អឌ្ឍំ តថា.

រាជតីតិ អត្តនោ ឥស្សរិយសម្បត្តិយា ទិព្ពតិ សោភតិ ច. រញ្ជេតីតិ ទានាទិនា, សស្សមេធាទិនា ច ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ រមេតិ, អត្តនិ វា រាគំ ករោតីតិ អត្ថោ. ច-សទ្ទោ ចេត្ថ វិកប្បនត្ថោ. ជនបទវាចិនោ បុថុវចនបរត្តា ‘‘មគធាន’’ន្តិ វុត្តំ, ជនប្បទាបទេសេន វា តព្ពាសិកានំ គហិតត្តា. រញ្ញោតិ បិតុ ពិម្ពិសាររញ្ញោ. សសតិ ហិំសតីតិ សត្តុ, វេរី, អជាតោយេវ សត្តុ អជាតសត្តុ. ‘‘នេមិត្តកេហិ និទ្ទិដ្ឋោ’’តិ វចនេន ច អជាតស្ស តស្ស សត្តុភាវោ ន តាវ ហោតិ, សត្តុភាវស្ស បន តថា និទ្ទិដ្ឋត្តា ឯវំ វោហរីយតីតិ ទស្សេតិ. អជាតស្សេវ បន តស្ស ‘‘រញ្ញោ លោហិតំ បិវេយ្យ’’ន្តិ ទេវិយា ទោហឡស្ស បវត្តត្តា អជាតោយេវេស រញ្ញោ សត្តូតិបិ វទន្តិ.

‘‘តស្មិ’’ន្តិអាទិនា តទត្ថំ វិវរតិ, សមត្ថេតិ ច. ទោហឡោតិ អភិលាសោ. ភារិយេតិ គរុកេ, អញ្ញេសំ អសក្កុណេយ្យេ វា. អសក្កោន្តីតិ អសក្កុណមានា. អកថេន្តីតិ អកថយមានា សមានា. និពន្ធិត្វាតិ វចសា ពន្ធិត្វា. សុវណ្ណសត្ថកេនាតិ សុវណ្ណមយេន សត្ថកេន, ឃនសុវណ្ណកតេនាតិ អត្ថោ. អយោមយញ្ហិ រញ្ញោ សរីរំ ឧបនេតុំ អយុត្តន្តិ វទន្តិ. សុវណ្ណបរិក្ខតេន វា អយោមយសត្ថេនាតិ អត្ថេបិ អយមេវាធិប្បាយោ. ពាហុំ ផាលាបេត្វាតិ លោហិតសិរាវេធវសេន ពាហុំ ផាលាបេត្វា. កេវលស្ស លោហិតស្ស គព្ភិនិយា ទុជ្ជីរភាវតោ ឧទកេន សម្ភិន្ទិត្វា បាយេសិ. ហញ្ញិស្សតីតិ ហញ្ញិស្សតេ, អាយតិំ ហនីយតេតិ អត្ថោ. នេមិត្តកានំ វចនំ តថំ វា សិយា, វិតថំ វាតិ អធិប្បាយេន ‘‘បុត្តោតិ វា ធីតាតិ វា ន បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិនា អញ្ញម្បិ ការណំ ទស្សេត្វា និវារេសិ. រញ្ញោ ភាវោ រជ្ជំ, រជ្ជស្ស សមីបេ បវត្តតីតិ ឱបរជ្ជំ, ឋានន្តរំ.

មហាតិ មហតី. សមាសេ វិយ ហិ វាក្យេបិ មហន្តសទ្ទស្ស មហាទេសោ. ធុរាតិ គណស្ស ធុរភូតា, ធោរយ្ហា ជេដ្ឋកាតិ អត្ថោ. ធុរំ នីហរាមីតិ គណធុរមាវហាមិ, គណពន្ធិយំ និព្ពត្តេស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សោ ន សក្កា’’តិអាទិនា បុន ចិន្តនាការំ ទស្សេតិ. ឥទ្ធិបាដិហារិយេនាតិ អហិមេខលិកកុមារវណ្ណវិកុព្ពនិទ្ធិនា. តេនាតិ អប្បាយុកភាវេន. ហីតិ និបាតមត្តំ. តេន ហីតិ វា ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោ. តេន វុត្តំ ‘‘កុមារំ…បេ… ឧយ្យោជេសី’’តិ. ពុទ្ធោ ភវិស្សាមីតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ ឥទមត្ថោ, ឥមិនា ខន្ធកេ អាគតនយេនាតិ អត្ថោ. បុព្ពេ ខោតិអាទីហិបិ ខន្ធកបាឡិយេវ (ចូឡវ. ៣៣៩).

បោត្ថនិយន្តិ ឆុរិកំ. យំ ‘‘នខរ’’ន្តិបិ វុច្ចតិ, ទិវា ទិវសេតិ (ទី. និ. ដី. ១.១៥០) ទិវសស្សបិ ទិវា. សាម្យត្ថេ ហេតំ ភុម្មវចនំ ‘‘ទិវា ទិវសស្សា’’តិ អញ្ញត្ថ ទស្សនតោ. ទិវស្ស ទិវសេតិបិ វដ្ដតិ អការន្តស្សបិ ទិវសទ្ទស្ស វិជ្ជមានត្តា. នេបាតិកម្បិ ទិវាសទ្ទមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ, មជ្ឈន្ហិកវេលាយន្តិ អត្ថោ. សា ហិ ទិវសស្ស វិសេសោ ទិវសោតិ. ‘‘ភីតោ’’តិអាទិ បរិយាយោ, កាយថម្ភនេន វា ភីតោ. ហទយមំសចលនេន ឧព្ពិគ្គោ. ‘‘ជានេយ្យុំ វា, មា វា’’តិ បរិសង្កាយ ឧស្សង្កី. ញាតេ សតិ អត្តនោ អាគច្ឆមានភយវសេន ឧត្រស្តោ. វុត្តប្បការន្តិ ទេវទត្តេន វុត្តាការំ វិប្បការន្តិ អបការំ អនុបការំ, វិបរីតកិច្ចំ វា. សព្ពេ ភិក្ខូតិ ទេវទត្តបរិសំ សន្ធាយាហ.

អច្ឆិន្ទិត្វាតិ អបនយនវសេន វិលុម្បិត្វា. រជ្ជេនាតិ វិជិតេន. ឯកស្ស រញ្ញោ អាណាបវត្តិដ្ឋានំ ‘‘រជ្ជ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ, រាជភាវេន វា.

មនសោ អត្ថោ ឥច្ឆា មនោរថោ រ-ការាគមំ, ត-ការលោបញ្ច កត្វា, ចិត្តស្ស វា នានារម្មណេសុ វិព្ភមករណតោ មនសោ រថោ ឥវ មនោរថោ, មនោ ឯវ រថោ វិយាតិ វា មនោរថោតិបិ នេរុត្តិកា វទន្តិ. សុកិច្ចការិម្ហីតិ សុកិច្ចការី អម្ហិ. អវមានន្តិ អវមញ្ញនំ អនាទរំ. មូលឃច្ចន្តិ ជីវិតា វោរោបនំ សន្ធាយាហ, ភាវនបុំសកមេតំ. រាជកុលានំ កិរ សត្ថេន ឃាតនំ រាជូនមនាចិណ្ណំ, តស្មា សោ ‘‘ននុ ភន្តេ’’តិអាទិមាហ. តាបនគេហំ នាម ឧណ្ហគហាបនគេហំ, តំ បន ធូមេនេវ អច្ឆិន្នា. តេន វុត្តំ ‘‘ធូមឃរ’’ន្តិ. កម្មករណត្ថាយាតិ តាបន កម្មករណត្ថមេវ. កេនចិ ឆាទិតត្តា ឧច្ចោ អង្គោតិ ឧច្ចង្គោ, យស្ស កស្សចិ គហណត្ថំ បដិច្ឆន្នោ ឧន្នតង្គោតិ ឥធ អធិប្បេតោ. តេន វុត្តំ ‘‘ឧច្ចង្គំ កត្វា បវិសិតុំ មា ទេថា’’តិ. ‘‘ឧច្ឆង្គេ កត្វា’’តិបិ បាឋោ, ឯវំ សតិ មជ្ឈិមង្គោវ, ឧច្ឆង្គេ កិញ្ចិ គហេតព្ពំ កត្វាតិ អត្ថោ. មោឡិយន្តិ ចូឡាយំ ‘‘ឆេត្វាន មោឡិំ វរគន្ធវាសិត’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.១; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.៥៥; អប. អដ្ឋ. ១.អវិទូរេនិទានកថា; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ២៧.អវិទូរេនិទានកថា; ជា. អដ្ឋ. ១.អវិទូរេនិទានកថា) វិយ. តេនាហ ‘‘មោឡិំ ពន្ធិត្វា’’តិ. ចតុមធុរេនាតិ សប្បិសក្ករមធុនាឡិកេរស្នេហសង្ខាតេហិ ចតូហិ មធុរេហិ អភិសង្ខតបានវិសេសេនាតិ វទន្តិ, តំ មហាធម្មសមាទានសុត្តបាឡិយា (ម. និ. ១.៤៧៣) ន សមេតិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘ទធិ ច មធុ ច សប្បិ ច ផាណិតញ្ច ឯកជ្ឈំ សំសដ្ឋ’’ន្តិ, (ម. និ. ១.៤៨៥) តទដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តំ ‘‘ទធិ ច មធុ ចាតិ សុបរិសុទ្ធំ ទធិ ច សុមធុរំ មធុ ច. ឯកជ្ឈំ សំសដ្ឋន្តិ ឯកតោ កត្វា មិស្សិតំ អាលុឡិតំ. តស្ស តន្តិ តស្ស តំ ចតុមធុរភេសជ្ជំ បិវតោ’’តិ ‘‘អត្តុបក្កមេន មរណំ ន យុត្ត’’ន្តិ មនសិ កត្វា រាជា តស្សា សរីរំ លេហិត្វា យាបេតិ. ន ហិ អរិយា អត្តានំ វិនិបាតេន្តិ.

មគ្គផលសុខេនាតិ មគ្គផលសុខវតា, សោតាបត្តិមគ្គផលសុខូបសញ្ហិតេន ចង្កមេន យាបេតីតិ អត្ថោ. ហារេស្សាមីតិ អបនេស្សាមិ. វីតច្ចិតេហីតិ វិគតអច្ចិតេហិ ជាលវិគតេហិ សុទ្ធង្គារេហិ. កេនចិ សញ្ញត្តោតិ កេនចិ សម្មា ញាបិតោ, ឱវទិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. មស្សុករណត្ថាយាតិ មស្សុវិសោធនត្ថាយ. មនំ ករោថាតិ យថា រញ្ញោ មនំ ហោតិ, តថា ករោថ. បុព្ពេតិ បុរិមភវេ. ចេតិយង្គណេតិ គន្ធបុប្ផាទីហិ បូជនដ្ឋានភូតេ ចេតិយស្ស ភូមិតលេ. និសជ្ជនត្ថាយាតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស និសីទនត្ថាយ. បញ្ញត្តកដសារកន្តិ បញ្ញបេតព្ពឧត្តមកិលញ្ជំ. តថាវិធោ កិលញ្ជោ ហិ ‘‘កដសារកោ’’តិ វុច្ចតិ. តស្សាតិ យថាវុត្តស្ស កម្មទ្វយស្ស. តំ បន មនោបទោសវសេនេវ តេន កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ –

‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

មនសា ចេ បទុដ្ឋេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ ទុក្ខមន្វេតិ, ចក្កំវ វហតោ បទ’’ន្តិ. (ធ. ប. ១; នេត្តិ. ៩០);

បរិចារកោតិ សហាយកោ. អភេទេបិ ភេទមិវ វោហារោ លោកេ បាកដោតិ វុត្តំ ‘‘យក្ខោ ហុត្វា និព្ពត្តី’’តិ. ឯកាយបិ ហិ ឧប្បាទកិរិយាយ ឥធ ភេទវោហារោ, បដិសន្ធិវសេន ហុត្វា, បវត្តិវសេន និព្ពត្តីតិ វា បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ, បដិសន្ធិវសេន វា បវត្តនសង្ខាតំ សាតិសយនិព្ពត្តនំ ញាបេតុំ ឯកាយេវ កិរិយា បទទ្វយេន វុត្តា. តថាវចនញ្ហិ បដិសន្ធិវសេន និព្ពត្តនេយេវ ទិស្សតិ ‘‘មក្កដកោ នាម ទេវបុត្តោ ហុត្វា និព្ពត្តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៥) កណ្ដកោ នាម…បេ… និព្ពត្តិ, (ជា. អដ្ឋ. ១.អវិទូរេនិទានកថា) មណ្ឌូកោ នាម…បេ… និព្ពត្តី’’តិអាទីសុ វិយ. ទ្វិន្នំ វា បទានំ ភាវត្ថមបេក្ខិត្វា ‘‘យក្ខោ’’តិអាទីសុ សាមិអត្ថេ បច្ចត្តវចនំ កតំ បុរិមាយ បច្ឆិមវិសេសនតោ, បរិចារកស្ស…បេ… យក្ខស្ស ភាវេន និព្ពត្តីតិ អត្ថោ, ហេត្វត្ថេ វា ឯត្ថ ត្វា-សទ្ទោ យក្ខស្ស ភាវតោ បវត្តនហេតូតិ. អស្ស បន រញ្ញោ មហាបុញ្ញស្សបិ សមានស្ស តត្ថ ពហុលំ និព្ពត្តបុព្ពតាយ ចិរបរិចិតនិកន្តិ វសេន តត្ថេវ និព្ពត្តិ វេទិតព្ពា.

តំ ទិវសមេវាតិ រញ្ញោ មរណទិវសេយេវ. ខោភេត្វាតិ បុត្តស្នេហស្ស ពលវភាវតោ, តំសហជាតបីតិ វេគស្ស ច សវិប្ផារតាយ តំ សមុដ្ឋានរូបធម្មេហិ ផរណវសេន សកលសរីរំ អាលោឡេត្វា. តេនាហ ‘‘អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច អដ្ឋាសី’’តិ. បិតុគុណន្តិ បិតុនោ អត្តនិ សិនេហគុណំ. តេន វុត្តំ ‘‘មយិ ជាតេបី’’តិអាទិ. វិស្សជ្ជេថ វិស្សជ្ជេថាតិ តុរិតវសេន, សោកវសេន ច វុត្តំ.

អនុដ្ឋុភិត្វាតិ អឆឌ្ឌេត្វា.

នាឡាគិរិហត្ថិំ មុញ្ចាបេត្វាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ បការត្ថោ, តេន ‘‘អភិមារកបុរិសបេសេនាទិប្បការេនា’’តិ បុព្ពេ វុត្តប្បការត្តយំ បច្ចាមសតិ, កត្ថចិ បន សោ ន ទិដ្ឋោ. បញ្ច វត្ថូនីតិ ‘‘សាធុ ភន្តេ ភិក្ខូ យាវជីវំ អារញ្ញិកា អស្សូ’’តិអាទិនា (បារា. ៤០៩; ចូឡវ. ៣៤៣) វិនយេ វុត្តានិ បញ្ច វត្ថូនិ. យាចិត្វាតិ ឯត្ថ យាចនំ វិយ កត្វាតិ អត្ថោ. ន ហិ សោ បដិបជ្ជិតុកាមោ យាចតីតិ អយមត្ថោ វិនយេ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤១០) វុត្តោយេវ. សញ្ញាបេស្សាមីតិ ចិន្តេត្វា សង្ឃភេទំ កត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ឥទញ្ច តស្ស អនិក្ខិត្តធុរតាទស្សនវសេន វុត្តំ, សោ បន អកតេបិ សង្ឃភេទេ តេហិ សញ្ញាបេតិយេវ. ឧណ្ហលោហិតន្តិ ពលវសោកសមុដ្ឋិតំ ឧណ្ហភូតំ លោហិតំ. មហានិរយេតិ អវីចិនិរយេ. វិត្ថារកថានយោតិ អជាតសត្តុបសាទនាទិវសេន វិត្ថារតោ វត្តព្ពាយ កថាយ នយមត្តំ. កស្មា បនេត្ថ សា ន វុត្តា, ននុ សង្គីតិកថា វិយ ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៤៣) អាគតាបិ សា វត្តព្ពាតិ ចោទនាយ អាហ ‘‘អាគតត្តា បន សព្ពំ ន វុត្ត’’ន្តិ, ខន្ធកេ អាគតត្តា, កិញ្ចិមត្តស្ស ច វចនក្កមស្ស វុត្តត្តា ន ឯត្ថ កោចិ វិរោធោតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ យថានុសន្ធិនា និគមនំ.

កោសលរញ្ញោតិ បសេនទិកោសលស្ស បិតុ មហាកោសលរញ្ញោ. ននុ វិទេហស្ស រញ្ញោ ធីតា វេទេហីតិ អត្ថោ សម្ភវតីតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘ន វិទេហរញ្ញោ’’តិ ឥមិនា. អថ កេនដ្ឋេនាតិ អាហ ‘‘បណ្ឌិតាធិវចនមេត’’ន្តិ, បណ្ឌិតវេវចនំ, បណ្ឌិតនាមន្តិ វា អត្ថោ. អយំ បន បទត្ថោ កេន និព្ពចនេនាតិ វុត្តំ ‘‘តត្រាយ’’ន្តិអាទិ. វិទន្តីតិ ជានន្តិ. វេទេនាតិ ករណភូតេន ញាណេន. ‘‘ឦហតី’’តិ ឯតស្ស បវត្តតីតិបិ អត្ថោ ដីកាយំ វុត្តោ. វេទេហីតិ ឥធ នទាទិគណោតិ អាហ ‘‘វេទេហិយា’’តិ.

សោយេវ អហោ តទហោ, សត្តមីវចនេន បន ‘‘តទហូ’’តិ បទសិទ្ធិ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ទិវសេ. ឧបសទ្ទេន វិសិដ្ឋោ វសសទ្ទោ ឧបវសនេយេវ, ន វសនមត្តេ, ឧបវសនញ្ច សមាទានមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សីលេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច សីលេនាតិ សាសនេ អរិយុបោសថំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនសនេនាតិ អភុញ្ជនមត្តសង្ខាតំ ពាហិរុបោសថំ. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ អនិយមត្ថោ, តេន ឯកច្ចំ មនោទុច្ចរិតំ, ទុស្សីល្យាទិញ្ច សង្គណ្ហាតិ. តថា ហិ គោបាលកុបោសថោ អភិជ្ឈាសហគតស្ស ចិត្តស្ស វសេន វុត្តោ, និគណ្ឋុបោសថោ មោសវជ្ជាទិវសេន. យថាហ វិសាខុបោសថេ ‘‘សោ តេន អភិជ្ឈាសហគតេន ចេតសា ទិវសំ អតិនាមេតី’’តិ, (អ. និ. ៣.៧១) ‘‘ឥតិ យស្មិំ សមយេ សច្ចេ សមាទបេតព្ពា, មុសាវាទេ តស្មិំ សមយេ សមាទបេតី’’តិ (អ. និ. ៣.៧១) ច អាទិ.

ឯវំ អធិប្បេតត្ថានុរូបំ និព្ពចនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្ថុទ្ធារវសេន និព្ពចនានុរូបំ អធិប្បេតត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថាតិ ឧបោសថសទ្ទេ. សមានសទ្ទវចនីយានំ អនេកប្បភេទានំ អត្ថានមុទ្ធរណំ អត្ថុទ្ធារោ សមានសទ្ទវចនីយេសុ វា អត្ថេសុ អធិប្បេតស្សេវ អត្ថស្ស ឧទ្ធរណំ អត្ថុទ្ធារោតិបិ វដ្ដតិ. អនេកត្ថទស្សនញ្ហិ អធិប្បេតត្ថស្ស ឧទ្ធរណត្ថមេវ. ននុ ច ‘‘អត្ថមត្តំ បតិ សទ្ទា អភិនិវិសន្តី’’តិអាទិនា អត្ថុទ្ធារេ ចោទនា, សោធនា ច ហេដ្ឋា វុត្តាយេវ. អបិច វិសេសសទ្ទស្ស អវាចកភាវតោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសាទិវិសយោបិ ឧបោសថសទ្ទោ សាមញ្ញរូបោ ឯវ, អថ កស្មា បាតិមោក្ខុទ្ទេសាទិវិសេសវិសយោ វុត្តោតិ? សច្ចមេតំ, អយំ បនត្ថោ តាទិសំ សទ្ទសាមញ្ញមនាទិយិត្វា តត្ថ តត្ថ សម្ភវត្ថទស្សនវសេនេវ វុត្តោតិ, ឯវំ សព្ពត្ថ. សីលទិដ្ឋិវសេន (សីលសុទ្ធិវសេន ទី. និ. ដី. ១.១៥០) ឧបេតេហិ សមគ្គេហិ វសីយតិ ន ឧដ្ឋីយតីតិ ឧបោសថោ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. សមាទានវសេន, អធិដ្ឋានវសេន វា ឧបេច្ច អរិយវាសាទិអត្ថាយ វសិតព្ពោ អាវសិតព្ពោតិ ឧបោសថោ, សីលំ. អនសនាទិវសេន ឧបេច្ច វសិតព្ពោ អនុវសិតព្ពោតិ ឧបោសថោ, វតសមាទានសង្ខាតោ ឧបវាសោ. នវមហត្ថិកុលបរិយាបន្នេ ហត្ថិនាគេ កិញ្ចិ កិរិយមនបេក្ខិត្វា តំកុលសម្ភូតតាមត្តំ បតិ រុឡ្ហិវសេនេវ ឧបោសថោតិ សមញ្ញា, តស្មា តត្ថ នាមបញ្ញត្តិ វេទិតព្ពា. អរយោ ឧបគន្ត្វា ឧសេតិ ទាហេតីតិ ឧបោសថោ, ឧសសទ្ទោ ទាហេតិបិ សទ្ទវិទូ វទន្តិ. ទិវសេ បន ឧបោសថ សទ្ទបវត្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តាយេវ. ‘‘សុទ្ធស្ស វេ សទាផគ្គូ’’តិអាទីសុ សុទ្ធស្សាតិ សព្ពសោ កិលេសមលាភាវេន បរិសុទ្ធស្ស. វេតិ និបាតមត្តំ, ព្យត្តន្តិ វា អត្ថោ. សទាតិ និច្ចកាលម្បិ. ផគ្គូតិ ផគ្គុណីនក្ខត្តមេវ យុត្តំ ភវតិ, និរុត្តិនយេន ចេតស្ស សិទ្ធិ. យស្ស ហិ សុន្ទរិកភារទ្វាជស្ស នាម ព្រាហ្មណស្ស ផគ្គុណមាសេ ឧត្តរផគ្គុណីយុត្តទិវសេ តិត្ថន្ហានំ ករោន្តស្ស សំវច្ឆរម្បិ កតបាបបវាហនំ ហោតីតិ លទ្ធិ. តតោ តំ វិវេចេតុំ ឥទំ មជ្ឈិមាគមាវរេ មូលបណ្ណាសកេ វត្ថសុត្តេ ភគវតា វុត្តំ. សុទ្ធស្សុបោសថោ សទាតិ យថាវុត្តកិលេសមលសុទ្ធិយា បរិសុទ្ធស្ស ឧបោសថង្គានិ, វតសមាទានានិ ច អសមាទិយតោបិ និច្ចកាលំ ឧបោសថវាសោ ឯវ ភវតីតិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ’’តិអាទីសុ ‘‘អភិក្ខុកោ អាវាសោ ន គន្តព្ពោ’’តិ នីហរិត្វា សម្ពន្ធោ. ឧបវសិតព្ពទិវសោតិ ឧបវសនករណទិវសោ, អធិករណេ វា តព្ពសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនិព្ពចនេន សមេតិ. អន្តោគធាវធារណេន, អញ្ញត្ថាបោហនេន ច និវារណំ សន្ធាយ ‘‘សេសទ្វយនិវារណត្ថ’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘បន្នរសេ’’តិ បទមារព្ភ ទិវសវសេន យថាវុត្តនិព្ពចនំ កតន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘តេនេវ វុត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. បញ្ចទសន្នំ តិថីនំ បូរណវសេន ‘‘បន្នរសោ’’តិ ហិ ទិវសោ វុត្តោ.

‘‘តានិ ឯត្ថ សន្តី’’តិ ឯត្តកេយេវ វុត្តេ នន្វេតានិ អញ្ញត្ថាបិ សន្តីតិ ចោទនា សិយាតិ តំ និវារេតុំ ‘‘តទា កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. អនេន ពហុសោ, អតិសយតោ វា ឯត្ថ តទ្ធិតវិសយោ បយុត្តោតិ ទស្សេតិ. ចាតុមាសី, ចាតុមាសិនីតិ ច បច្ចយវិសេសេន ឥត្ថិលិង្គេយេវ បរិយាយវចនំ. បរិយោសានភូតាតិ ច បូរណភាវមេវ សន្ធាយ វទតិ តាយ សហេវ ចតុមាសបរិបុណ្ណភាវតោ. ឥធាតិ បាឡិយំ. តីហិ អាការេហិ បូរេតីតិ បុណ្ណាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘មាសបុណ្ណតាយា’’តិអាទិនា. តត្ថ តទា កត្តិកមាសស្ស បុណ្ណតាយ មាសបុណ្ណតា. បុរិមបុណ្ណមិតោ ហិ បដ្ឋាយ យាវ អបរា បុណ្ណមី, តាវ ឯកោ មាសោតិ តត្ថ វោហារោ. វស្សានស្ស ឧតុនោ បុណ្ណតាយ ឧតុបុណ្ណតា. កត្តិកមាសលក្ខិតស្ស សំវច្ឆរស្ស បុណ្ណតាយ សំវច្ឆរបុណ្ណតា. បុរិមកត្តិកមាសតោ បភុតិ យាវ អបរកត្តិកមាសោ, តាវ ឯកោ កត្តិកសំវច្ឆរោតិ ឯវំ សំវច្ឆរបុណ្ណតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. លោកិកានំ មតេន បន មាសវសេន សំវច្ឆរសមញ្ញា លក្ខិតា. តថា ច លក្ខណំ គរុសង្កន្តិវសេន. វុត្តញ្ហិ ជោតិសត្ថេ –

‘‘នក្ខត្តេន សហោទយ-មត្ថំ យាតិ សូរមន្តិ;

តស្ស សង្កំ តត្រ វត្តព្ពំ, វស្សំ មាសកមេនេវា’’តិ.

មិនីយតិ ទិវសោ ឯតេនាតិ មា. តស្ស ហិ គតិយា ទិវសោ មិនិតព្ពោ ‘‘បាដិបទោ ទុតិយា, តតិយា’’តិអាទិនា. ឯត្ថ បុណ្ណោតិ ឯតិស្សា រត្តិយា សព្ពកលាបារិបូរិយា បុណ្ណោ. ចន្ទស្ស ហិ សោឡសមោ ភាគោ ‘‘កលា’’តិ វុច្ចតិ, តទា ច ចន្ទោ សព្ពាសម្បិ សោឡសន្នំ កលានំ វសេន បរិបុណ្ណោ ហុត្វា ទិស្សតិ. ឯត្ថ ច ‘‘តទហុបោសថេ បន្នរសេ’’តិ បទានិ ទិវសវសេន វុត្តានិ, ‘‘កោមុទិយា’’តិអាទីនិ តទេកទេសរត្តិវសេន.

កស្មា បន រាជា អមច្ចបរិវុតោ និសិន្នោ, ន ឯកកោវាតិ ចោទនាយ សោធនាលេសំ ទស្សេតុំ បាឡិបទត្ថមេវ អវត្វា ‘‘ឯវរូបាយា’’តិអាទីនិបិ វទតិ. ឯតេហិ ចាយំ សោធនាលេសោ ទស្សិតោ ‘‘ឯវំ រុចិយមានាយ រត្តិយា តទា បវត្តត្តា តថា បរិវុតោ និសិន្នោ’’តិ. ធោវិយមានទិសាភាគាយាតិ ឯត្ថាបិ វិយសទ្ទោ យោជេតព្ពោ. រជតវិមាននិច្ឆរិតេហីតិ រជតវិមានតោ និក្ខន្តេហិ, រជតវិមានប្បភាយ វា វិប្ផុរិតេហិ. ‘‘វិសរោ’’តិ ឥទំ មុត្តាវឡិអាទីនម្បិ វិសេសនបទំ. អព្ភំ ធូមោ រជោ រាហូតិ ឥមេ ចត្តារោ ឧបក្កិលេសា បាឡិនយេន (អ. និ. ៤.៥០; បាចិ. ៤៤៧). រាជាមច្ចេហីតិ រាជកុលសមុទាគតេហិ អមច្ចេហិ. អថ វា អនុយុត្តករាជូហិ ចេវ អមច្ចេហិ ចាតិ អត្ថោ. កញ្ចនាសនេតិ សីហាសនេ. ‘‘រញ្ញំ តុ ហេមមាសនំ, សីហាសនមថោ វាឡពីជនិត្ថី ច ចាមរ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. កស្មា និសិន្នោតិ និសីទនមត្តេ ចោទនា. ឯត ន្តិ កន្ទនំ, បពោធនំ វា. ឥតីតិ ឥមិនា ហេតុនា. នក្ខត្ត ន្តិ កត្តិកានក្ខត្តឆណំ. សម្មា ឃោសិតព្ពំ ឯតរហិ នក្ខត្តន្តិ សង្ឃុដ្ឋំ. បញ្ចវណ្ណកុសុមេហិ លាជេន, បុណ្ណឃដេហិ ច បដិមណ្ឌិតំ ឃរេសុ ទ្វារំ យស្ស តទេតំ នគរំ បញ្ច…បេ… ទ្វារំ. ធជោ វដោ. បដាកោ បដ្ដោតិ សីហឡិយា វទន្តិ. តទា កិរ បទីបុជ្ជលនសីសេន កតនក្ខត្តំ. តថា ហិ ឧម្មាទន្តិជាតកាទីសុបិ (ជា. ២.១៨.៥៧) កត្តិកមាសេ ឯវមេវ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘សមុជ្ជលិតទីបមាលាលង្កតសព្ពទិសាភាគ’’ន្តិ. វីថិ នាម រថិកា មហាមគ្គោ. រច្ឆា នាម អនិព្ពិទ្ធា ខុទ្ទកមគ្គោ. តត្ថ តត្ថ និសិន្នវសេន សមានភាគេន បាដិយេក្កំ នក្ខត្តកីឡំ អនុភវមានេន សមភិកិណ្ណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. មហាអដ្ឋកថាយំ ឯវំ វត្វាបិ តត្ថេវ ឥតិ សន្និដ្ឋានំ កតន្តិ អត្ថោ.

ឧទានំ ឧទាហារោតិ អត្ថតោ ឯកំ. មានន្តិ មានបត្តំ កត្តុភូតំ. ឆឌ្ឌនវសេន អវសេកោ. សោតវសេន ឱឃោ. បីតិវចនន្តិ បីតិសមុដ្ឋានវចនំ កម្មភូតំ. ហទយន្តិ ចិត្តំ កត្តុភូតំ. គហេតុន្តិ ពហិ អនិច្ឆរណវសេន គណ្ហិតុំ, ហទយន្តោយេវ ឋបេតុំ ន សក្កោតីតិ អធិប្បាយោ. តេន វុត្តំ ‘‘អធិកំ ហុត្វា’’តិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ វចនំ បដិគ្គាហក និរបេក្ខំ កេវលំ ឧឡារាយ បីតិយា វសេន សរសតោ សហសាវ មុខតោ និច្ឆរតិ, តទេវិធ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ អធិប្បេតន្តិ.

ទោសេហិ ឥតា គតា អបគតាតិ ទោសិនា ត-ការស្ស ន-ការំ កត្វា យថា ‘‘កិលេសេ ជិតោ វិជិតាវីតិ ជិនោ’’តិ អាហ ‘‘ទោសាបគតា’’តិ. យទិបិ សុត្តេ វុត្តំ ‘‘ចត្តារោមេ ភិក្ខវេ ចន្ទិមសូរិយានំ ឧបក្កិលេសា, យេហិ ឧបក្កិលេសេហិ ឧបក្កិលិដ្ឋា ចន្ទិមសូរិយា ន តបន្តិ ន ភាសន្តិ ន វិរោចន្តិ. កតមេ ចត្តារោ? អព្ភា ភិក្ខវេ…បេ… មហិកា. ធូមោ រជោ. រាហុ ភិក្ខវេ ចន្ទិមសូរិយានំ ឧបក្កិលេសោ’’តិ, (ចូឡវ. ៤៤៧) តថាបិ តតិយុបក្កិលេសស្ស បភេទទស្សន វសេន អដ្ឋកថានយេន ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ចហិ ឧបក្កិលេសេហី’’តិ វុត្តំ. អយមត្ថោ ច រមណីយាទិសទ្ទយោគតោ ញាយតីតិ អាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. អនីយ-សទ្ទោបិ ពហុលា កត្វត្ថាភិធាយកោ យថា ‘‘និយ្យានិកា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៩៦) ទស្សេតិ ‘‘រមយតី’’តិ ឥមិនា. ជុណ្ហាវសេន រត្តិយា សុរូបត្តមាហ ‘‘វុត្តទោសវិមុត្តាយា’’តិអាទិនា. អព្ភាទយោ ចេត្ថ វុត្តទោសា. អយញ្ច ហេតុ ‘‘ទស្សិតុំ យុត្តា’’តិ ឯត្ថាបិ សម្ពជ្ឈិតព្ពោ. តេន ការណេន, ឧតុសម្បត្តិយា ច បាសាទិកតា ទដ្ឋព្ពា. ឦទិសាយ រត្តិយា យុត្តោ ទិវសោ មាសោ ឧតុ សំវច្ឆរោតិ ឯវំ ទិវសមាសាទីនំ លក្ខណា សល្លក្ខណុបាយា ភវិតុំ យុត្តា, តស្មា លក្ខិតព្ពាតិ លក្ខណិយា, សា ឯវ លក្ខញ្ញា យ-វតោ ណ-ការស្ស ញ-ការាទេសវសេន យថា ‘‘បោក្ខរញ្ញោ សុមាបិតា’’តិ អាហ ‘‘ទិវសមាសាទីន’’ន្តិអាទិ.

‘‘យំ នោ បយិរុបាសតោ ចិត្តំ បសីទេយ្យា’’តិ វចនតោ សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វាតិ ឯត្ថ បរមត្ថសមណោ, បរមត្ថព្រាហ្មណោ ច អធិប្បេតោ, ន បន បព្ពជ្ជាមត្តសមណោ, ន ច ជាតិមត្តព្រាហ្មណោតិ វុត្តំ ‘‘សមិតបាបតាយា’’តិអាទិ. ពហតិ បាបេ ពហិ ករោតីតិ ព្រាហ្មណោ និរុត្តិនយេន. ពហុវចនេ វត្តព្ពេ ឯកវចនំ, ឯកវចនេ វា វត្តព្ពេ ពហុវចនំ វចនព្យត្តយោ វចនវិបល្លាសោតិ អត្ថោ. ឥធ បន ‘‘បយិរុបាសត’’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘‘បយិរុបាសតោ’’តិ វុត្តត្តា ពហុវចនេ វត្តព្ពេ ឯកវចនវសេន វចនព្យត្តយោ ទស្សិតោ. អត្តនិ, គរុដ្ឋានិយេ ច ហិ ឯកស្មិម្បិ ពហុវចនប្បយោគោ និរុឡ្ហោ. បយិរុបាសតោតិ ច វណ្ណវិបរិយាយនិទ្ទេសោ ឯស យថា ‘‘បយិរុទាហាសី’’តិ. អយញ្ហិ ពហុលំ ទិដ្ឋបយោគោ, យទិទំ បរិសទ្ទេ យ-ការបរេ វណ្ណវិបរិយាយោ. តថា ហិ អក្ខរចិន្តកា វទន្តិ ‘‘បរិយាទីនំ រយាទិវណ្ណស្ស យរាទីហិ វិបរិយាយោ’’តិ. យន្តិ សមណំ វា ព្រាហ្មណំ វា. ឥមិនា សព្ពេនបិ វចនេនាតិ ‘‘រមណីយា វតា’’តិអាទិវចនេន. ឱភាសនិមិត្តកម្មន្តិ ឱភាសភូតំ និមិត្តកម្មំ, បរិព្យត្តំ និមិត្តករណន្តិ អត្ថោ. មហាបរាធតាយាតិ មហាទោសតាយ.

‘‘តេន ហី’’តិអាទិ តទត្ថវិវរណំ. ទេវទត្តោ ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ សមុច្ចយវសេន អត្ថុបនយនេ, តេន យថា រាជា អជាតសត្តុ អត្តនោ បិតុ អរិយសាវកស្ស សត្ថុ ឧបដ្ឋាកស្ស ឃាតនេន មហាបរាធោ, ឯវំ ភគវតោ មហានត្ថករស្ស ទេវទត្តស្ស អបស្សយភាវេនាបីតិ ឥមមត្ថំ ឧបនេតិ. តស្ស បិដ្ឋិឆាយាយាតិ វោហារមត្តំ, តស្ស ជីវកស្ស បិដ្ឋិអបស្សយេន, តំ បមុខំ កត្វា អបស្សាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. វិក្ខេបបច្ឆេទនត្ថន្តិ វក្ខមានាយ អត្តនោ កថាយ ឧប្បជ្ជនកវិក្ខេបស្ស បច្ឆិន្ទនត្ថំ, អនុប្បជ្ជនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘តស្សំ ហី’’តិអាទិ. អសិក្ខិតានន្តិ កាយវចីសំយមនេ វិគតសិក្ខានំ. កុលូបកេតិ កុលមុបគតេ សត្ថារេ. គហិតាសារតាយាតិ គហេតព្ពគុណសារវិគតតាយ. និព្ពិក្ខេបន្តិ អញ្ញេសមបនយនវិរហិតំ.

ភទ្ទន្តិ អវស្សយសម្បន្នតាយ សុន្ទរំ.

១៥១. អយញ្ចត្ថោ ឥមាយ បាឡិច្ឆាយាយ អធិគតោ, ឥមមត្ថមេវ វា អន្តោគធំ កត្វា បាឡិយមេវំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘តេនាហា’’តិអាទិនា. អសត្ថាបិ សមានោ សត្ថា បដិញ្ញាតោ យេនាតិ សត្ថុបដិញ្ញាតោ, តស្ស អពុទ្ធស្សាបិ សមានស្ស ពុទ្ធបដិញ្ញាតស្ស ‘‘អហមេកោ លោកេ អត្ថធម្មានុសាសកោ’’តិ អាចរិយបដិញ្ញាតភាវំ វា សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ. ‘‘សោ កិរា’’តិអាទិនា អនុស្សុតិមត្តំ បតិ បោរាណដ្ឋកថានយោវ កិរសទ្ទេន វុត្តោ. ឯស នយោ បរតោ មក្ខលិបទនិព្ពចនេបិ. ឯកូនទាសសតំ បូរយមានោតិ ឯកេនូនទាសសតំ អត្តនា សទ្ធិំ អនូនទាសសតំ កត្វា បូរយមានោ. ឯវំ ជាយមានោ ចេស មង្គលទាសោ ជាតោ. ជាតរូបេនេវាតិ មាតុកុច្ឆិតោ វិជាតវេសេនេវ, យថា វា សត្តា អនិវត្ថា អបារុតា ជាយន្តិ, តថា ជាតរូបេនេវ. ឧបសង្កមន្តីតិ ឧបគតា ភជន្តា ហោន្តិ. តទេវ បព្ពជ្ជំ អគ្គហេសីតិ តទេវ នគ្គរូបំ ‘‘អយមេវ បព្ពជ្ជា នាម សិយា’’តិ បព្ពជ្ជំ កត្វា អគ្គហេសិ. បព្ពជិំសូតិ តំ បព្ពជិតមនុបព្ពជិំសុ.

‘‘បព្ពជិតសមូហសង្ខាតោ’’តិ ឯតេន បព្ពជិតសមូហតាមត្តេន សង្ឃោ, ន និយ្យានិកទិដ្ឋិវិសុទ្ធសីលសាមញ្ញវសេន សំហតត្តាតិ ទស្សេតិ. អស្ស អត្ថីតិ អស្ស សត្ថុបដិញ្ញាតស្ស បរិវារភាវេន អត្ថិ. ‘‘សង្ឃី គណី’’តិ ចេទំ បរិយាយវចនំ, សង្កេតមត្តតោ នានន្តិ អាហ ‘‘ស្វេវា’’តិអាទិ. ស្វេវាតិ ច បព្ពជិតសមូហសង្ខាតោ ឯវ. កេចិ បន ‘‘បព្ពជិតសមូហវសេន សង្ឃី, គហដ្ឋសមូហវសេន គណី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ គណេ ឯវ លោកេ សង្ឃ-សទ្ទស្ស និរុឡ្ហត្តា. អចេលកវតចរិយាទិ អត្តនា បរិកប្បិតមត្តំ អាចារោ. បញ្ញាតោ បាកដោ សង្ឃីអាទិភាវេន. អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោតិ អត្ថតោ ឯកំ. តត្ថ លព្ភមានាប្បិច្ឆតំ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បិច្ឆតាយ វត្ថម្បិ ន និវាសេតី’’តិ វុត្តំ. ន ហិ តស្មិំ សាសនិកេ វិយ សន្តគុណនិគ្គូហណលក្ខណា អប្បិច្ឆតា លព្ភតិ. យសោតិ កិត្តិសទ្ទោ. តរន្តិ ឯតេន សំសារោឃន្តិ ឯវំ សម្មតតាយ លទ្ធិ តិត្ថំ នាម ‘‘សាធូ’’តិ សម្មតោ, ន ច សាធូហិ សម្មតោតិ អត្ថមាហ ‘‘អយ’’ន្តិអាទិនា. ន ហិ តស្ស សាធូហិ សម្មតតា លព្ភតិ. សុន្ទរោ សប្បុរិសោតិ ទ្វិធា អត្ថោ. អស្សុតវតោតិ អស្សុតារិយធម្មស្ស, កត្តុត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. ‘‘ឥមានិ មេ វតសមាទានានិ ឯត្តកំ កាលំ សុចិណ្ណានី’’តិ ពហូ រត្តិយោ ជានាតិ. តា បនស្ស រត្តិយោ ចិរកាលភូតាតិ កត្វា ‘‘ចិរំ បព្ពជិតស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ, អន្តត្ថអញ្ញបទត្ថសមាសោ ចេស យថា ‘‘មាសជាតោ’’តិ. អថ តស្ស បទទ្វយស្ស កោ វិសេសោតិ ចេ? ចិរបព្ពជិតគ្គហណេនស្ស ពុទ្ធិសីលតា, រត្តញ្ញូគហណេន តត្ថ សម្បជានតា ទស្សិតា, អយមេតស្ស វិសេសោតិ. កិំ បន អត្ថំ សន្ធាយ សោ អមច្ចោ អាហាតិ វុត្តំ ‘‘អចិរបព្ពជិតស្សា’’តិអាទិ. ឱកប្បនីយាតិ សទ្ទហនីយា. អទ្ធានន្តិ ទីឃកាលំ. កិត្តកោ បន សោតិ អាហ ‘‘ទ្វេ តយោ រាជបរិវដ្ដេ’’តិ, ទ្វិន្នំ, តិណ្ណំ វា រាជូនំ រជ្ជានុសាសនបដិបាដិយោតិ អត្ថោ. ‘‘អទ្ធគតោ’’តិ វត្វាបិ បុន កតំ វយគ្គហណំ ឱសានវយាបេក្ខំ បទទ្វយស្ស អត្ថវិសេសសម្ភវតោតិ ទស្សេតិ ‘‘បច្ឆិមវយ’’ន្តិ ឥមិនា. ឧភយន្តិ ‘‘អទ្ធគតោ, វយោអនុប្បត្តោ’’តិ បទទ្វយំ.

កាជរោ នាម ឯកោ រុក្ខវិសេសោ, យោ ‘‘បណ្ណករុក្ខោ’’តិបិ វុច្ចតិ. ទិស្វា វិយ អនត្តមនោតិ សម្ពន្ធោ. បុព្ពេ បិតរា សទ្ធិំ សត្ថុ សន្តិកំ គន្ត្វា ទេសនាយ សុតបុព្ពតំ សន្ធាយាហ ‘‘ឈានា…បេ… កាមោ’’តិ. តិលក្ខណព្ភាហតន្តិ តីហិ លក្ខណេហិ អភិឃដិតំ. ទស្សនេនាតិ និទស្សនមត្តំ. សោ ហិ ទិស្វា តេន សទ្ធិំ អល្លាបសល្លាបំ កត្វា, តតោ អកិរិយវាទំ សុត្វា ច អនត្តមនោ អហោសិ. គុណកថាយាតិ អភូតគុណកថាយ. តេនាហ ‘‘សុដ្ឋុតរំ អនត្តមនោ’’តិ. យទិ អនត្តមនោ, កស្មា តុណ្ហី អហោសីតិ ចោទនំ វិសោធេតិ ‘‘អនត្តមនោ សមានោបី’’តិអាទិនា.

១៥២. គោសាលាយាតិ ឯវំនាមកេ គាមេតិ វុត្តំ. វស្សានកាលេ គុន្នំ បតិដ្ឋិតសាលាយាតិ បន អត្ថេ តព្ពសេន តស្ស នាមំ សាតិសយមុបបន្នំ ហោតិ ពហុលមនញ្ញសាធារណត្តា, តថាបិ សោ បោរាណេហិ អននុស្សុតោតិ ឯកច្ចវាទោ នាម កតោ. ‘‘មា ខលីតិ សាមិកោ អាហា’’តិ ឥមិនា តថាវចនមុបាទាយ តស្ស អាខ្យាតបទេន សមញ្ញាតិ ទស្សេតិ. សញ្ញាយ ហិ វត្តុមិច្ឆាយ អាខ្យាតបទម្បិ នាមិកំ ភវតិ យថា ‘‘អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញោ’’តិ (មហាវ. ១៧). សេសន្តិ ‘‘សោ បណ្ណេន វា’’តិអាទិវចនំ.

១៥៣. ទាសាទីសុ សិរិវឌ្ឍកាទិនាមមិវ អជិតោតិ តស្ស នាមមត្តំ. កេសេហិ វាយិតោ កម្ពលោ យស្សាតិបិ យុជ្ជតិ. បដិកិដ្ឋតរន្តិ និហីនតរំ. ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា អង្គុត្តរាគមេ តិកនិបាតេ មក្ខលិសុត្ត (អ. និ. ៣.១៣៨) មាហរិ. តន្តាវុតានីតិ តន្តេ វីតានិ. ‘‘សីតេ សីតោ’’តិអាទិនា ឆហាការេហិ តស្ស បដិកិដ្ឋតរំ ទស្សេតិ.

១៥៤. បកុជ្ឈតិ សម្មាទិដ្ឋិកេសុ ព្យាបជ្ជតីតិ បកុធោ. វច្ចំ កត្វាបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន ភោជនំ ភុញ្ជិត្វាបិ កេនចិ អសុចិនា មក្ខិត្វាបីតិ ឥមមត្ថំ សម្បិណ្ឌេតិ. វាលិកាថូបំ កត្វាតិ វតសមាទានសីសេន វាលិកាសញ្ចយំ កត្វា, តថារូបេ អនុបគមនីយដ្ឋានេ បុន វតំ សមាទាយ គច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៥៦. ‘‘គណ្ឋនកិលេសោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘បលិពុន្ធនកិលេសោ’’តិ អត្ថវចនំ, សំសារេ បរិពុន្ធនកិច្ចោ ខេត្តវត្ថុបុត្តទារាទិវិសយោ រាគាទិកិលេសោតិ អត្ថោ. ‘‘ឯវំវាទិតាយា’’តិ ឥមិនា លទ្ធិវសេនស្ស នាមំ, ន បនត្ថតោតិ ទស្សេតិ. យាវ ហិ សោ មគ្គេន សមុគ្ឃាដិតោ, តាវ អត្ថិយេវ. អយំ បន វចនត្ថោ – ‘‘នត្ថិ មយ្ហំ គណ្ឋោ’’តិ គណ្ហាតីតិ និគណ្ឋោតិ. នាដស្សាតិ ឯវំនាមកស្ស.

កោមារភច្ចជីវកកថាវណ្ណនា

១៥៧. សព្ពថា តុណ្ហីភូតភាវំ សន្ធាយ ‘‘ឯស នាគ…បេ… វិយា’’តិ វុត្តំ. សុបណ្ណោតិ គរុឡោ, គរុឌោ វា សក្កដមតេន. ‘‘ឌ-ឡាន’មវិសេសោ’’តិ ហិ តត្ថ វទន្តិ. យថាធិប្បាយំ ន វត្តតីតិ កត្វា ‘‘អនត្ថោ វត មេ’’តិ វុត្តំ. ឧបសន្តស្សាតិ សព្ពថា សញ្ញមេន ឧបសមំ គតស្ស. ជីវកស្ស តុណ្ហីភាវោ មម អធិប្បាយស្ស មទ្ទនសទិសោ, តស្មា តទេវ តុណ្ហីភាវំ បុច្ឆិត្វា កថាបនេន មម អធិប្បាយោ សម្បាទេតព្ពោតិ អយមេត្ថ រញ្ញោ អធិប្បាយោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ហត្ថិម្ហិ ខោ បនា’’តិអាទិមាហ. កិន្តិ ការណបុច្ឆាយំ និបាតោតិ ទស្សេតិ ‘‘កេន ការណេនា’’តិ ឥមិនា, យេន តុវំ តុណ្ហី, កិំ តំ ការណន្តិ វា អត្ថំ ទស្សេតិ. តត្ថ យថាសម្ភវំ ការណំ ឧទ្ធរិត្វា អធិប្បាយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យថា ឯតេសន្តិ ឯតេសំ កុលូបកោ អត្ថិ យថា, ឥមេសំ នុ ខោ តិណ្ណំ ការណានំ អញ្ញតរេន ការណេន តុណ្ហី ភវសីតិ បុច្ឆតីតិ អធិប្បាយោ.

កថាបេតីតិ កថាបេតុកាមោ ហោតិ. បញ្ចបតិដ្ឋិតេនាតិ ឯត្ថ បញ្ចហិ អង្គេហិ អភិមុខំ ឋិតេនាតិ អត្ថោ, បាទជាណុ កប្បរ ហត្ថ សីសសង្ខាតានិ បញ្ច អង្គានិ សមំ កត្វា ឱនាមេត្វា អភិមុខំ ឋិតេន បឋមំ វន្ទិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. យម្បិ វទន្តិ ‘‘នវកតរេនុបាលិ ភិក្ខុនា វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ បាទេ វន្ទន្តេន ឥមេ បញ្ច ធម្មេ អជ្ឈត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពា’តិអាទិកំ (បរិ. ៤៦៩) វិនយបាឡិមាហរិត្វា ឯកំសករណអញ្ជលិបគ្គហណបាទសម្ពាហនបេមគារវុបដ្ឋាបនវសេន បញ្ចបតិដ្ឋិតវន្ទនា’’តិ, តមេត្ថានធិប្បេតំ ទូរតោ វន្ទនេ យថាវុត្តបញ្ចង្គស្ស អបរិបុណ្ណត្តា. វន្ទនា ចេត្ថ បណមនា អញ្ជលិបគ្គហណករបុដសមាយោគោ. ‘‘បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា’’តិ ច កាយបណាមោ វុត្តោ, ‘‘មម សត្ថុនោ’’តិអាទិនា បន វចីបណាមោ, តទុភយបុរេចរានុចរវសេន មនោបណាមោតិ. កាមំ សព្ពាបិ តថាគតស្ស បដិបត្តិ អនញ្ញសាធារណា អច្ឆរិយព្ភុតរូបាវ, តថាបិ គព្ភោក្កន្តិ អភិជាតិ អភិនិក្ខមន អភិសម្ពោធិ ធម្មចក្កប្បវត្តន (សំ. និ. ៥.១០៨១; បដិ. ម. ៣.៣០) យមកបាដិហារិយទេវោរោហនានិ សទេវកេ លោកេ អតិវិយ សុបាកដានិ, ន សក្កា កេនចិ បដិពាហិតុន្តិ តានិយេវេត្ថ ឧទ្ធដានិ.

ឥត្ថំ ឥមំ បការំ ភូតោ បត្តោតិ ឥត្ថម្ភូតោ, តស្ស អាខ្យានំ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានំ, សោយេវត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ. អថ វា ឥត្ថំ ឯវំបការោ ភូតោ ជាតោតិ ឥត្ថម្ភូតោ, តាទិសោតិ អាខ្យានំ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានំ, តទេវត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ, តស្មិំ ឧបយោគវចនន្តិ អត្ថោ. អព្ភុគ្គតោតិ ឯត្ថ ហិ អភិសទ្ទោ បធានវសេន ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកោ កម្មប្បវចនីយោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនកិរិយាបការស្ស ទីបនតោ, តេន បយោគតោ ‘‘តំ ខោ បន ភគវន្ត’’ន្តិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ សាមិអត្ថេ សមានម្បិ អប្បធានវសេន ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថទីបនតោ ‘‘ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ’’តិ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘តស្ស ខោ បន ភគវតោតិ អត្ថោ’’តិ. ននុ ច ‘‘សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភី’’តិ ឯត្ថ វិយ ‘‘តំ ខោ បន ភគវន្ត’’ន្តិ ឯត្ថ អភិសទ្ទោ អប្បយុត្តោ, កថមេត្ថ តំបយោគតោ ឧបយោគវចនំ សិយាតិ? អត្ថតោ បយុត្តត្តា. អត្ថសទ្ទបយោគេសុ ហិ អត្ថបយោគោយេវ បធានោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ‘‘សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភី’’តិ ឯត្ថ អភិសទ្ទបយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនំ កតំ, ឯវមិធាបិ ‘‘តំ ខោ បន ភគវន្តំ អភិ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ ឧគ្គតោ’’តិ អភិសទ្ទបយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនំ កតន្តិ. យថា ហិ ‘‘សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភី’’តិ ឯត្ថ ‘‘ទេវទត្តោ មាតរមភិ មាតុវិសយេ, មាតុយា វា សាធូ’’តិ ឯវំ អធិករណត្ថេ, សាមិអត្ថេ វា ភុម្មវចនស្ស, សាមិវចនស្ស វា បសង្គេ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានជោតកេន កម្មប្បវចនីយេន អភិសទ្ទេន បយោគតោ ឧបយោគវចនំ កតំ, ឯវមិធាបិ សាមិអត្ថេ សាមិវចនប្បសង្គេ យថា ច តត្ថ ‘‘ទេវទត្តោ មាតុវិសយេ, មាតុ សម្ពន្ធី វា សាធុត្តប្បការប្បត្តោ’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘ភគវតោ សម្ពន្ធី កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនប្បការប្បត្តោ’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. តត្ថ ហិ ទេវទត្តគ្គហណំ វិយ ឥធ កិត្តិសទ្ទគ្គហណំ, ‘‘មាតរ’’ន្តិ វចនំ វិយ ‘‘ភគវន្ត’’ន្តិ វចនំ, សាធុសទ្ទោ វិយ ឧគ្គតសទ្ទោ វេទិតព្ពោ.

កល្យាណោតិ ភទ្ទកោ. កល្យាណភាវោ ចស្ស កល្យាណគុណវិសយតាយាតិ អាហ ‘‘កល្យាណគុណសមន្នាគតោ’’តិ, កល្យាណេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ តព្ពិសយតាយ យុត្តោតិ អត្ថោ. តំ វិសយតា ហេត្ថ សមន្នាគមោ, កល្យាណគុណវិសយតាយ តន្និស្សិតោតិ អធិប្បាយោ. សេដ្ឋោតិ បរិយាយវចនេបិ ឯសេវ នយោ. សេដ្ឋគុណវិសយតា ឯវ ហិ កិត្តិសទ្ទស្ស សេដ្ឋតា ‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋំ, ភគវាតិ វចនមុត្តម’’ន្តិអាទីសុ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤២; បារា. អដ្ឋ. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា; ឧទា. អដ្ឋ. ១; ឥតិវុ. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា; មហានិ. អដ្ឋ. ៤៩) វិយ. ‘‘អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា គុណានំ សំកិត្តនតោ, សទ្ទនីយតោ ច វណ្ណោយេវ កិត្តិសទ្ទោ នាមាតិ អាហ ‘‘កិត្តិយេវា’’តិ. វណ្ណោ ឯវ ហិ កិត្តេតព្ពតោ កិត្តិ, សទ្ទនីយតោ សទ្ទោតិ ច វុច្ចតិ. កិត្តិបរិយាយោ ហិ សទ្ទសទ្ទោ យថា ‘‘ឧឡារសទ្ទា ឥសយោ, គុណវន្តោ តបស្សិនោ’’តិ. កិត្តិវសេន បវត្តោ សទ្ទោ កិត្តិសទ្ទោតិ ភិន្នាធិករណតំ ទស្សេតិ ‘‘ថុតិឃោសោ’’តិ ឥមិនា. កិត្តិសទ្ទោ ហេត្ថ ថុតិបរិយាយោ កិត្តនមភិត្ថវនំ កិត្តីតិ. ថុតិវសេន បវត្តោ ឃោសោ ថុតិឃោសោ, អភិត្ថវុទាហារោតិ អត្ថោ. អភិសទ្ទោ អភិភវនេ, អភិភវនញ្ចេត្ថ អជ្ឈោត្ថរណមេវាតិ វុត្តំ ‘‘អជ្ឈោត្ថរិត្វា’’តិ, អនញ្ញសាធារណេ គុណេ អារព្ភ បវត្តត្តា អភិព្យាបេត្វាតិ អត្ថោ. កិន្តិ-សទ្ទោ អព្ភុគ្គតោតិ ចោទនាយ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិមាហាតិ អនុសន្ធិំ ទស្សេតុំ ‘‘កិន្តី’’តិ វុត្តំ.

បទានំ សម្ពជ្ឈនំ បទសម្ពន្ធោ. សោ ភគវាតិ យោ សោ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពកិលេសេ ភញ្ជិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ ទេវានមតិទេវោ សក្កានមតិសក្កោ ព្រហ្មានមតិព្រហ្មា លោកនាថោ ភាគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ សទេវកេ លោកេ ‘‘ភគវា’’តិ បត្ថដកិត្តិសទ្ទោ, សោ ភគវា. យំ តំ-សទ្ទា ហិ និច្ចសម្ពន្ធា. ‘‘ភគវា’’តិ ច ឥទមាទិបទំ សត្ថុ នាមកិត្តនំ. តេនាហ អាយស្មា ធម្មសេនាបតិ ‘‘ភគវាតិ នេតំ នាមំ មាតរា កតំ, ន បិតរា កត’’ន្តិអាទិ (មហានិ. ៦; ចូឡនិ. ២). បរតោ បន ‘‘ភគវា’’តិ បទំ គុណកិត្តនំ. យថា កម្មដ្ឋានិកេន‘‘អរហ’’ន្តិអាទីសុ នវសុ ឋានេសុ បច្ចេកំ ឥតិបិសទ្ទំ យោជេត្វា ពុទ្ធគុណា អនុស្សរីយន្តិ, ឯវមិធ ពុទ្ធគុណសំកិត្តកេនាបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥតិបិ អរហំ…បេ… ឥតិបិ ភគវា’’តិ អាហ. ឯវញ្ហិ សតិ‘‘អរហ’’ន្តិអាទីហិ នវហិ បទេហិ យេ សទេវកេ លោកេ អតិវិយ បាកដា បញ្ញាតា ពុទ្ធគុណា, តេ នានប្បការតោ វិភាវិតា ហោន្តិ ‘‘ឥតិបី’’តិ បទទ្វយេន តេសំ នានប្បការតាទីបនតោ. ‘‘ឥតិបេតំ ភូតំ, ឥតិបេតំ តច្ឆ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៦) វិយ ហិ ឥតិ-សទ្ទោ ឥធ អាសន្នបច្ចក្ខករណត្ថោ, បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន ច នេសំ នានប្បការភាវោ ទីបិតោ, តានិ ច គុណសល្លក្ខណការណានិ សទ្ធាសម្បន្នានំ វិញ្ញុជាតិកានំ បច្ចក្ខានិ ហោន្តិ, តស្មា តានិ សំកិត្តេន្តេន វិញ្ញុនា ចិត្តស្ស សម្មុខីភូតានេវ កត្វា សំកិត្តេតព្ពានីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ អាហ. ឯវញ្ហិ និរូបេត្វា កិត្តេន្តេ យស្ស សំកិត្តេតិ, តស្ស ភគវតិ អតិវិយ បសាទោ ហោតិ.

អារកត្តាតិ កិលេសេហិ សុវិទូរត្តា. អរីនន្តិ កិលេសារីនំ. អរានន្តិ សំសារចក្កស្ស អរានំ. ហតត្តាតិ វិទ្ធំសិតត្តា. បច្ចយាទីនន្តិ ចីវរាទិបច្ចយានញ្ចេវ បូជា វិសេសានញ្ច. រហាភាវាតិ ចក្ខុរហាទីនមភាវតោ. រហោបាបករណាភាវោ ហិ បទមនតិក្កម្ម រហាភាវោតិ វុត្តំ. ឯវម្បិ ហិ យថាធិប្បេតមត្ថោ លព្ភតីតិ. តតោតិ វិសុទ្ធិមគ្គតោ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៣). យថា ច វិសុទ្ធិមគ្គតោ, ឯវំ តំសំវណ្ណនាយ បរមត្ថមញ្ជូសាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១២៤) នេសំ វិត្ថារោ គហេតព្ពោ.

យស្មា ជីវកោ ពហុសោ សត្ថុ សន្តិកេ ពុទ្ធគុណេ សុត្វា ឋិតោ, ទិដ្ឋសច្ចតាយ ច សត្ថុសាសនេ វិគតកថំកថោ, សត្ថុគុណកថនេ ច វេសារជ្ជប្បត្តោ, តស្មា សោ ឯវំ វិត្ថារតោ ឯវ អាហាតិ វុត្តំ ‘‘ជីវកោ បនា’’តិអាទិ. ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិនា សាមត្ថិយត្ថមាហ. ថាមោ ទេសនាញាណមេវ, ពលំ បន ទសពលញាណំ. វិស្សត្ថន្តិ ភាវនបុំសកបទំ, អនាសង្កន្តិ អត្ថោ.

បញ្ចវណ្ណាយាតិ ខុទ្ទិកាទិវសេន បញ្ចបការាយ. និរន្តរំ ផុដំ អហោសិ កតាធិការភាវតោ. កម្មន្តរាយវសេន ហិស្ស រញ្ញោ គុណសរីរំ ខតូបហតំ ហោតិ. កស្មា បនេស ជីវកមេវ គមនសជ្ជាយ អាណាបេតីតិ អាហ ‘‘ឥមាយា’’តិអាទិ.

១៥៨. ‘‘ឧត្តម’’ន្តិ វត្វា ន កេវលំ ឧត្តមភាវោយេវេត្ថ ការណំ, អថ ខោ អប្បសទ្ទតាបីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អស្សយានរថយានានី’’តិអាទិ វុត្តំ. ហត្ថិយានេសុ ច និព្ពិសេវនមេវ គណ្ហន្តោ ហត្ថិនិយោបិ កប្បាបេសិ. បទានុបទន្តិ បទមនុគតំ បទំ បុរតោ គច្ឆន្តស្ស ហត្ថិយានស្ស បទេ តេសំ បទំ កត្វា, បទសទ្ទោ ចេត្ថ បទវឡញ្ជេ. និព្ពុតស្សាតិ សព្ពកិលេសទរថវូបសមស្ស. និព្ពុតេហេវាតិ អប្បសទ្ទតាយ សទ្ទសង្ខោភនវូបសមេហេវ.

ករេណូតិ ហត្ថិនិបរិយាយវចនំ. កណតិ សទ្ទំ ករោតីតិ ហិ ករេណុ, ករោវ យស្សា, ន ទីឃោ ទន្តោតិ វា ករេណុ, ‘‘ករេណុកា’’តិបិ បាឋោ, និរុត្តិនយេន បទសិទ្ធិ. អារោហនសជ្ជនំ កុថាទីនំ ពន្ធនមេវ. ឱបវយ្ហន្តិ រាជានមុបវហិតុំ សមត្ថំ. ‘‘ឱបគុយ្ហ’’ន្តិបិ បឋន្តិ, រាជានមុបគូហិតុំ គោបិតុំ សមត្ថន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឯវំ កិរស្សា’’តិអាទិ បណ្ឌិតភាវវិភាវនំ. កថា វត្តតីតិ លទ្ធោកាសភាវេន ធម្មកថា បវត្តតិ. ‘‘រញ្ញោ អាសង្កានិវត្តនត្ថំ អាសន្នចារីភាវេន ហត្ថិនីសុ ឥត្ថិយោ និសជ្ជាបិតា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៥៨) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥត្ថិយោ និស្សាយ បុរិសានំ ភយំ នាម នត្ថិ, សុខំ ឥត្ថិបរិវុតោ គមិស្សាមី’’តិ តត្ថ ការណំ វុត្តមេវ. ឥមិនាបិ ការណេន ភវិតព្ពន្តិ បន អាចរិយេន ឯវំ វុត្តំ សិយា. រញ្ញោ បរេសំ ទូរុបសង្កមនភាវទស្សនត្ថំ តា បុរិសវេសំ គាហាបេត្វា អាវុធហត្ថា ការិតា. ហត្ថិនិកាសតានីតិ ឯត្ថ ហត្ថិនិយោ ឯវ ហត្ថិនិកា. ‘‘បញ្ច ហត្ថិនិយា សតានី’’តិបិ កត្ថចិ បាឋោ, សោ អយុត្តោវ ‘‘បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហី’’តិអាទីសុ (បារា. ១) វិយ ឦទិសេសុ បច្ឆិមបទស្ស សមាសស្សេវ ទស្សនតោ. កស្សចិទេវាតិ សន្និបតិតេ មហាជនេ យស្ស កស្សចិ ឯវ, តទញ្ញេសម្បិ អាយតិំ មគ្គផលានមុបនិស្សយោតិ អាហ ‘‘សា មហាជនស្ស ឧបការាយ ភវិស្សតី’’តិ.

បដិវេទេសីតិ ញាបេសិ. ឧបចារវចនន្តិ វោហារវចនមត្តំ តេនេវ អធិប្បេតត្ថស្ស អបរិយោសានតោ. តេនាហ ‘‘តទេវ អត្តនោ រុចិយា ករោហី’’តិ. ឥមិនាយេវ ហិ តទត្ថបរិយោសានំ. មញ្ញសីតិ បកតិយាវ ជានាសិ. តទេវាតិ គមនាគមនមេវ. យទិ គន្តុកាមោ, គច្ឆ, អថ ន គន្តុកាមោ, មា គច្ឆ, អត្តនោ រុចិយេវេត្ថ បមាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

១៥៩. បាដិឯក្កាយេវ សន្ធិវសេន បច្ចេកា. ‘‘មហញ្ច’’ន្តិ បទេ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនន្តិ អាហ ‘‘មហតា’’តិ. មហន្តស្ស ភាវោ មហញ្ចំ. ន កេវលំ និគ្គហីតន្តវសេនេវ បាឋោ, អថ ខោ អាការន្តវសេនាបីតិ អាហ ‘‘មហច្ចាតិបិ បាឡី’’តិ. យថា ‘‘ខត្តិយា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ខត្យា’’តិ, ឯវំ ‘‘មហតិយា’’តិ វត្តព្ពេ មហត្យា. បុន ច-ការំ កត្វា មហច្ចាតិ សន្ធិវសេន បទសិទ្ធិ. បុល្លិង្គវសេន វត្តព្ពេ ឥត្ថិលិង្គវសេន វិបល្លាសោ លិង្គវិបរិយាយោ. វិសេសនញ្ហិ ភិយ្យោ វិសេស្យលិង្គាទិគាហកំ. តិយោជនសតានន្តិ បច្ចេកំ តិយោជនសតបរិមណ្ឌលានំ. ទ្វិន្នំ មហារដ្ឋានំ ឥស្សរិយសិរីតិ អង្គមគធរដ្ឋានមាធិបច្ចមាហ. តទត្ថំ វិវរតិ ‘‘តស្សា’’តិអាទិនា. បដិមុក្កវេឋនានីតិ អាពន្ធសិរោវេឋនានិ. អាសត្តខគ្គានីតិ អំសេ ឱលម្ពនវសេន សន្នទ្ធាសីនិ. មណិទណ្ឌតោមរេតិ មណិទណ្ឌង្កុសេ.

‘‘អបរាបី’’តិអាទិនា បទសា បរិវារា វុត្តា. ខុជ្ជវាមនកា វេសវសេន, កិរាតសវរអន្ធកាទយោ ជាតិវសេន តាសំ បរិចារកិនិយោ ទស្សិតា. វិស្សាសិកបុរិសាតិ វស្សវរេ សន្ធាយាហ. កុលភោគឥស្សរិយាទិវសេន មហតី មត្តា បមាណមេតេសន្តិ មហាមត្តា, មហានុភាវា រាជាមច្ចា. វិជ្ជាធរតរុណា វិយាតិ មន្តានុភាវេន វិជ្ជាមយិទ្ធិសម្បន្នា វិជ្ជាធរកុមារកា វិយ. រដ្ឋិយបុត្តាតិ ភោជបុត្តា. រដ្ឋេ បរិចរន្តីតិ ហិ លុទ្ទកា រដ្ឋិយា, តេសំ នានាវុធបរិចយតាយ រាជភដភូតា បុត្តាតិ អត្ថោ, អន្តររដ្ឋភោជកានំ វា បុត្តា រដ្ឋិយបុត្តា, ខត្តិយា ភោជរាជានោ. ‘‘អនុយុត្តា ភវន្តុ តេ’’តិអាទីសុ វិយ ហិ ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.១៥៩) វុត្តោ ភោជសទ្ទោ ភោជកវាចកោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧស្សាបេត្វាតិ ឧទ្ធំ បសារេត្វា. ជយសទ្ទន្តិ ‘‘ជយតុ មហារាជា’’តិអាទិជយបដិពទ្ធំ សទ្ទំ. ធនុបន្តិបរិក្ខេបោតិ ធនុបន្តិបរិវារោ. សព្ពត្ថ តំគាហកវសេន វេទិតព្ពោ. ហត្ថិឃដាតិ ហត្ថិសមូហា. បហរមានាតិ ផុសមានា. អញ្ញមញ្ញសង្ឃដ្ដនាតិ អវិច្ឆេទគមនេន អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធា. សេណិយោតិ គន្ធិកសេណីទុស្សិកសេណីអាទយោ ‘‘អនបលោកេត្វា រាជានំ វា សង្ឃំ វា គណំ វា បូគំ វា សេណិំ វា អញ្ញត្រ កប្បា វុដ្ឋាបេយ្យា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦៨២) វិយ. ‘‘អដ្ឋារស អក្ខោភិណី សេនិយោ’’តិ កត្ថចិ លិខន្តិ, សោ អនេកេសុបិ បោត្ថកេសុ ន ទិដ្ឋោ. អនេកសង្ខ្យា ច សេនា ហេដ្ឋា គណិតាតិ អយុត្តោយេវ. តទា សព្ពាវុធតោ សរោវ ទូរគាមីតិ កត្វា សរបតនាតិក្កមប្បមាណេន រញ្ញោ បរិសំ សំវិទហតិ. កិមត្ថន្តិ អាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ.

សយំ ភាយនដ្ឋេន ចិត្តុត្រាសោ ភយំ យថា តថា ភាយតីតិ កត្វា. ភាយិតព្ពេ ឯវ វត្ថុស្មិំ ភយតោ ឧបដ្ឋិតេ ‘‘ភាយិតព្ពមិទ’’ន្តិ ភាយិតព្ពាការេន តីរណតោ ញាណំ ភយំ ភយតោ តីរេតីតិ កត្វា. តេនេវាហ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៧៥១) ‘‘ភយតុបដ្ឋានញាណំ បន ភាយតិ, ន ភាយតីតិ? ន ភាយតិ. តញ្ហិ ‘អតីតា សង្ខារា និរុទ្ធា, បច្ចុប្បន្នា និរុជ្ឈន្តិ, អនាគតា និរុជ្ឈិស្សន្តី’តិ តីរណមត្តមេវ ហោតី’’តិ. ភាយនដ្ឋានដ្ឋេន អារម្មណំ ភយំ ភាយតិ ឯតស្មាតិ កត្វា. ភាយនហេតុដ្ឋេន ឱត្តប្បំ ភយំ បាបតោ ភាយតិ ឯតេនាតិ កត្វា. ភយានកន្តិ ភាយនាការោ. តេបីតិ ទីឃាយុកា ទេវាបិ. ធម្មទេសនន្តិ បញ្ចសុ ខន្ធេសុ បន្នរសលក្ខណបដិមណ្ឌិតំ ធម្មទេសនំ. យេភុយ្យេនាតិ ឋបេត្វា ខីណាសវទេវេ តទញ្ញេសំ វសេន ពាហុល្លតោ. ខីណាសវត្តា ហិ តេសំ ចិត្តុត្រាសភយម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ. កាមំ សីហោបមសុត្តដ្ឋកថាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.៣៣) ចិត្តុត្រាសភយម្បិ តទត្ថភាវេន វុត្តំ, ឥធ បន បករណានុរូបតោ ញាណភយមេវ គហិតំ. សំវេគន្តិ សហោត្តប្បញាណំ. សន្តាសន្តិ សព្ពសោ ឧព្ពិជ្ជនំ. ភាយិតព្ពដ្ឋេន ភយមេវ ភីមភាវេន ភេរវន្តិ ភយភេរវំ, ភីតព្ពវត្ថុ. តេនាហ ‘‘អាគច្ឆតី’’តិ, ឯតំ នរំ តំ ភយភេរវំ អាគច្ឆតិ នូនាតិ អត្ថោ.

ភីរុំ បសំសន្តីតិ បាបតោ ភាយនតោ ឧត្រាសនតោ ភីរុំ បសំសន្តិ បណ្ឌិតា. ន ហិ តត្ថ សូរន្តិ តស្មិំ បាបករណេ សូរំ បគព្ភធំសិនំ ន ហិ បសំសន្តិ. តេនាហ ‘‘ភយា ហិ សន្តោ ន ករោន្តិ បាប’’ន្តិ. តត្ថ ភយាតិ បាបុត្រាសតោ, ឱត្តប្បហេតូតិ អត្ថោ.

ឆម្ភិតស្សាតិ ថម្ភិតស្ស, ថ-ការស្ស ឆ-ការាទេសោ. តទត្ថមាហ ‘‘សកលសរីរចលន’’ន្តិ, ភយវសេន សកលកាយបកម្បនន្តិ អត្ថោ. ឧយ្យោធនំ សម្បហារោ.

ឯកេតិ ឧត្តរវិហារវាសិនោ. ‘‘រាជគហេ’’តិអាទិ តេសមធិប្បាយវិវរណំ. ឯកេកស្មិំ មហាទ្វារេ ទ្វេ ទ្វេ កត្វា ចតុសដ្ឋិ ខុទ្ទកទ្វារានិ. ‘‘តទា’’តិអាទិនា អការណភាវេ ហេតុំ ទស្សេតិ.

ឥទានិ សកវាទំ ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ជីវកោ កិរា’’តិអាទិ អាសង្កនាការទស្សនំ. អស្សាតិ អជាតសត្តុរញ្ញោ. ឧក្កណ្ឋិតោតិ អនភិរតោ. ឆត្តំ ឧស្សាបេតុកាមោ មញ្ញេតិ សម្ពន្ធោ. ភាយិត្វាតិ ភាយនហេតុ. តស្សាតិ ជីវកស្ស. សម្មសទ្ទោ សមានត្ថោ, សមានភាវោ ច វយេនាតិ អាហ ‘‘វយស្សាភិលាបោ’’តិ. វយេន សមានោ វយស្សោ យថា ‘‘ឯករាជា ហរិស្សវណ្ណោ’’តិ (ជា. ១.២.១៧). សមានសទ្ទស្ស ហិ សាទេសមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ, តេន អភិលាបោ អាលបនំ តថា, រុឡ្ហីនិទ្ទេសោ ឯស, ‘‘មារិសា’’តិ អាលបនមិវ. យថា ហិ មារិសាតិ និទ្ទុក្ខតាភិលាបោ សទុក្ខេបិ នេរយិកេ វុច្ចតិ ‘‘យទា ខោ តេ មារិស សង្កុនា សង្កុ ហទយេ សមាគច្ឆេយ្យា’’តិអាទីសុ, (ម. និ. ១.៥១២) ឯវំ យោ កោចិ សហាយោ អសមានវយោបិ ‘‘សម្មា’’តិ វុច្ចតីតិ, តស្មា សហាយាភិលាបោ ឥច្ចេវ អត្ថោ. កច្ចិ ន វញ្ចេសីតិ បាឡិយា សម្ពន្ធោ. ‘‘ន បលម្ភេសី’’តិ វុត្តេបិ ឥធ បរិកប្បត្ថោវ សម្ភវតីតិ វុត្តំ ‘‘ន វិប្បលម្ភេយ្យាសី’’តិ, ន បលោភេយ្យាសីតិ អត្ថោ. កថាយ សល្លាបោ, សោ ឯវ និគ្ឃោសោ តថា.

វិនស្សេយ្យាតិ ចិត្តវិឃាតេន វិហញ្ញេយ្យ. ‘‘ន តំ ទេវា’’តិអាទិវចនំ សន្ធាយ ‘‘ទឡ្ហំ កត្វា’’តិ វុត្តំ. តុរិតវសេនិទមាមេឌិតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘តរមានោវា’’តិ ឥមិនា. ‘‘អភិក្កម មហារាជា’’តិ វត្វា តត្ថ ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯតេ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ សសម្ពន្ធមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘មហារាជ ចោរពលំ នាមា’’តិអាទិមាហ.

សាមញ្ញផលបុច្ឆាវណ្ណនា

១៦០. អយំ ពហិទ្វារកោដ្ឋកោកាសោ នាគស្ស ភូមិ នាម. តេនាហ ‘‘វិហារស្សា’’តិអាទិ. ភគវតោ តេជោតិ ពុទ្ធានុភាវោ. រញ្ញោ សរីរំ ផរិ យថា តំ សោណទណ្ឌស្ស ព្រាហ្មណស្ស ភគវតោ សន្តិកំ អាគច្ឆន្តស្ស អន្តោវនសណ្ឌគតស្ស. ‘‘អត្តនោ អបរាធំ សរិត្វា មហាភយំ ឧប្បជ្ជី’’តិ ឥទំ សេទមុញ្ចនស្ស ការណទស្សនំ. ន ហិ ពុទ្ធានុភាវតោ សេទមុញ្ចនំ សម្ភវតិ កាយចិត្តបស្សទ្ធិហេតុភាវតោ.

ឯកេតិ ឧត្តរវិហារវាសិនោយេវ. តទយុត្តមេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ឥមិនា’’តិអាទិនា. អភិមារេតិ ធនុគ្គហេ. ធនបាលន្តិ នាឡាគិរិំ. សោ ហិ តទា នាគរេហិ បូជិតធនរាសិនោ លព្ភនតោ ‘‘ធនបាលោ’’តិ វោហរីយតិ. ន កេវលំ ទិដ្ឋបុព្ពតោយេវ, អថ ខោ បកតិយាបិ ភគវា សញ្ញាតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិមាហ. អាកិណ្ណវរលក្ខណោតិ ពត្តិំស មហាបុរិសលក្ខណេ សន្ធាយាហ. អនុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតោតិ អសីតានុព្យញ្ជនេ (ជិនាលង្ការដីកាយ វិជាតមង្គលវណ្ណនាយំ វិត្ថារោ). ឆព្ពណ្ណាហិ រស្មីហីតិ តទា វត្តមានា រស្មិយោ. ឥស្សរិយលីឡាយាតិ ឥស្សរិយវិលាសេន. ននុ ច ភគវតោ សន្តិកេ ឥស្សរិយលីលាយ បុច្ឆា អគារវោយេវ សិយាតិ ចោទនាយ ‘‘បកតិ ហេសា’’តិអាទិមាហ, បកតិយា បុច្ឆនតោ ន អគារវោតិ អធិប្បាយោ. បរិវារេត្វា និសិន្នេន ភិក្ខុសង្ឃេន បុរេ កតេបិ អត្ថតោ តស្ស បុរតោ និសិន្នោ នាម. តេនាហ ‘‘បរិវារេត្វា’’តិអាទិ.

១៦១. យេន, តេនាតិ ច ភុម្មត្ថេ ករណវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘យត្ថ, តត្ថា’’តិ ឥមិនា. យេន មណ្ឌលស្ស ទ្វារំ, តេនូបសង្កមីតិ សម្បត្តភាវស្ស វុត្តត្តា ឥធ ឧបគមនមេវ យុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឧបគតោ’’តិ. អនុច្ឆវិកេ ឯកស្មិំ បទេសេតិ យត្ថ វិញ្ញុជាតិកា អដ្ឋំសុ, តស្មិំ. កោ បនេស អនុច្ឆវិកបទេសោ នាម? អតិទូរតាទិឆនិសជ្ជទោសវិរហិតោ បទេសោ, នបច្ឆតាទិអដ្ឋនិសជ្ជទោសវិរហិតោ វា. យថាហុ អដ្ឋកថាចរិយា –

‘‘ន បច្ឆតោ ន បុរតោ, នាបិ អាសន្នទូរតោ;

ន កច្ឆេ នោ បដិវាតេ, ន ចាបិ ឱនតុន្នតេ;

ឥមេ ទោសេ វិស្សជ្ជេត្វា, ឯកមន្តំ ឋិតា អហូ’’តិ. (ខុ. បា. អដ្ឋ. ឯវមិច្ចាទិបាឋវណ្ណនា; សុ. និ. អដ្ឋ. ២.២៦១);

តទា ភិក្ខុសង្ឃេ តុណ្ហីភាវស្ស អនវសេសតោ ព្យាបិតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘តុណ្ហីភូតំ តុណ្ហីភូត’’ន្តិ វិច្ឆាវចនំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘យតោ…បេ… មេវា’’តិ, យតោ យតោ ភិក្ខុតោតិ អត្ថោ. ហត្ថេន, ហត្ថស្ស វា កុកតភាវោ ហត្ថកុក្កុច្ចំ, អសញ្ញមោ, អសម្បជញ្ញកិរិយា ច. តថា បាទកុក្កុច្ចន្តិ ឯត្ថាបិ. វា-សទ្ទោ អវុត្តវិកប្បនេ, តេន តទញ្ញោបិ ចក្ខុសោតាទិអសញ្ញមោ នត្ថីតិ វិភាវិតោ. តត្ថ បន ចក្ខុអសំយមោ សព្ពបឋមោ ទុន្និវារិតោ ចាតិ តទភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

វិប្បសន្នរហទមិវាតិ អនាវិលោទកសរមិវ. យេនេតរហិ…បេ… ឥមិនា មេ…បេ… ហោតូតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញោ ហិ អត្ថក្កមោ, អញ្ញោ សទ្ទក្កមោតិ អាហ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. តត្ថ កាយិក-វាចសិកេន ឧបសមេន លទ្ធេន មានសិកោបិ ឧបសមោ អនុមានតោ លទ្ធោ ឯវាតិ កត្វា ‘‘មានសិកេន ចា’’តិ វុត្តំ. សីលូបសមេនាតិ សីលសញ្ញមេន. វុត្តមត្ថំ លោកបកតិយា សាធេន្តោ ‘‘ទុល្លភញ្ហី’’តិអាទិមាហ. លទ្ធាតិ លភិត្វា.

ឧបសមន្តិ អាចារសម្បត្តិសង្ខាតំ សំយមំ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា តថា ឥច្ឆាយ ការណំ ទស្សេតិ. សោតិ អយ្យកោ, ឧទយភទ្ទោ វា. ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិ តទត្ថ-សមត្ថនំ. ឃាតេស្សតិយេវាតិ តំកាលាបេក្ខាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ឃាតេសី’’តិ. ឥទញ្ហិ សម្បតិបេក្ខវចនំ. បញ្ចបរិវដ្ដោតិ បញ្ចរាជបរិវដ្ដោ.

កស្មា ឯវមាហ, ននុ ភគវន្តមុទ្ទិស្ស រាជា ន កិញ្ចិ វទតីតិ អធិប្បាយោ. វចីភេទេតិ យថាវុត្តឧទានវចីភេទេ. តុណ្ហី និរវោតិ បរិយាយវចនមេតំ. ‘‘អយ’’ន្តិអាទិ ចិត្តជាននាការទស្សនំ. អយំ…បេ… ន សក្ខិស្សតីតិ ញត្វាតិ សម្ពន្ធោ. វចនានន្តរន្តិ ឧទានវចនានន្តរំ. យេនាតិ យត្ថ បទេសេ, យេន វា សោតបថេន. យេន បេមន្តិ ឯត្ថាបិ យថារហមេស នយោ.

កតាបរាធស្ស អាលបនំ នាម ទុក្ករន្តិ សន្ធាយ ‘‘មុខំ នប្បហោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អាគមា ខោ ត្វំ មហារាជ យថាបេម’’ន្តិ វចននិទ្ទិដ្ឋំ វា តទា តទត្ថទីបនាការេន បវត្តំ នានានយវិចិត្តំ ភគវតោ មធុរវចនម្បិ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកម្បិ ហិ អត្ថំ ភគវា យថា សោតូនំ ញាណំ បវត្តតិ, តថា ទេសេតិ. យំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ ‘‘ភគវតា អព្យាកតំ តន្តិបទំ នាម នត្ថិ, សព្ពេសញ្ញេវ អត្ថោបិ ភាសិតោ’’តិ. បញ្ចហាការេហីតិ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ សមភាវាទិសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ការណេហិ. វុត្តញ្ហេតំ មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ៣៨, ១៦២) –

‘‘បញ្ចហាការេហិ តាទី ឥដ្ឋានិដ្ឋេ តាទី, ចត្តាវីតិ តាទី, តិណ្ណាវីតិ តាទី, មុត្តាវីតិ តាទី, តំនិទ្ទេសា តាទី.

កថំ អរហា ឥដ្ឋានិដ្ឋេ តាទី? អរហា លាភេបិ តាទី, អលាភេបិ, យសេបិ, អយសេបិ, បសំសាយបិ, និន្ទាយបិ, សុខេបិ, ទុក្ខេបិ តាទី, ឯកំ ចេ ពាហំ គន្ធេន លិម្បេយ្យុំ, ឯកំ ចេ ពាហំ វាសិយា តច្ឆេយ្យុំ, អមុស្មិំ នត្ថិ រាគោ, អមុស្មិំ នត្ថិ បដិឃំ, អនុនយបដិឃវិប្បហីនោ, ឧគ្ឃាតិនិឃាតិវីតិវត្តោ, អនុរោធវិរោធសមតិក្កន្តោ, ឯវំ អរហា ឥដ្ឋានិដ្ឋេ តាទី.

កថំ អរហា ចត្តាវីតិ តាទី? អរហតោ…បេ… ថម្ភោ, សារម្ភោ, មានោ, អតិមានោ, មទោ, បមាទោ, សព្ពេ កិលេសា, សព្ពេ ទុច្ចរិតា, សព្ពេ ទរថា, សព្ពេ បរិឡាហា, សព្ពេ សន្តាបា, សព្ពា កុសលាភិសង្ខារា ចត្តា វន្តា មុត្តា បហីនា បដិនិស្សដ្ឋា, ឯវំ អរហា ចត្តាវីតិ តាទី.

កថំ អរហា តិណ្ណាវីតិ តាទី? អរហា កាមោឃំ តិណ្ណោ, ភវោឃំ តិណ្ណោ, ទិដ្ឋោឃំ តិណ្ណោ, អវិជ្ជោឃំ តិណ្ណោ, សព្ពំ សំសារបថំ តិណ្ណោ ឧត្តិណ្ណោ និត្តិណ្ណោ អតិក្កន្តោ សមតិក្កន្តោ វីតិវត្តោ, សោ វុដ្ឋវាសោ ចិណ្ណចរណោ ជាតិមរណសង្ខយោ, ជាតិមរណសំសារោ (មហានិ. ៣៨) នត្ថិ តស្ស បុនព្ភវោតិ, ឯវំ អរហា តិណ្ណាវីតិ តាទី.

កថំ អរហា មុត្តាវីតិ តាទី? អរហតោ រាគា ចិត្តំ មុត្តំ វិមុត្តំ សុវិមុត្តំ, ទោសា, មោហា, កោធា, ឧបនាហា, មក្ខា, បឡាសា, ឥស្សាយ, មច្ឆរិយា, មាយាយ, សាឋេយ្យា, ថម្ភា, សារម្ភា, មានា, អតិមានា, មទា, បមាទា, សព្ពកិលេសេហិ, សព្ពទុច្ចរិតេហិ, សព្ពទរថេហិ, សព្ពបរិឡាហេហិ, សព្ពសន្តាបេហិ, សព្ពាកុសលាភិសង្ខារេហិ ចិត្តំ មុត្តំ វិមុត្តំ សុវិមុត្តំ; ឯវំ អរហា មុត្តាវីតិ តាទី.

កថំ អរហា តំនិទ្ទេសា តាទី? អរហា ‘សីលេ សតិ សីលវា’តិ តំនិទ្ទេសា តាទី, ‘សទ្ធាយ សតិ សទ្ធោ’តិ, ‘វីរិយេ សតិ វីរិយវា’តិ, ‘សតិយា សតិ សតិមា’តិ, ‘សមាធិម្ហិ សតិ សមាហិតោ’តិ, ‘បញ្ញាយ សតិ បញ្ញវា’តិ, ‘វិជ្ជាយ សតិ តេវិជ្ជោ’តិ, ‘អភិញ្ញាយ សតិ ឆឡភិញ្ញោ’តិ តំនិទ្ទេសា តាទី, ឯវំ អរហា តំនិទ្ទេសា តាទី’’តិ.

ភគវា បន សព្ពេសម្បិ តាទីនមតិសយោ តាទី. តេនាហ ‘‘សុប្បតិដ្ឋិតោ’’តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ភគវតា កាឡការាមសុត្តន្តេ ‘‘ឥតិ ខោ ភិក្ខវេ តថាគតោ ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតព្ពេសុ ធម្មេសុ តាទីយេវ តាទី, តម្ហា ច បន តាទិម្ហា អញ្ញោ តាទី ឧត្តរិតរោ វា បណីតតរោ វា នត្ថីតិ វទាមី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤). អថ វា បញ្ចវិធារិយិទ្ធិសិទ្ធេហិ បញ្ចហាការេហិ តាទិលក្ខណេ សុប្បតិដ្ឋិតោតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ អាយស្មតា ធម្មសេនាបតិនា បដិសម្ភិទាមគ្គេ –

‘‘កតមា អរិយា ឥទ្ធិ? ឥធ ភិក្ខុ សចេ អាកង្ខតិ ‘បដិកូលេ អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, អប្បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘អប្បដិកូលេ បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘បដិកូលេ ច អប្បដិកូលេ ច អប្បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, អប្បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘អប្បដិកូលេ ច បដិកូលេ ច បដិកូលសញ្ញី វិហរេយ្យ’ន្តិ, បដិកូលសញ្ញី តត្ថ វិហរតិ, សចេ អាកង្ខតិ ‘បដិកូលេ ច អប្បដិកូលេ ច តទុភយំ អភិនិវជ្ជេត្វា ឧបេក្ខកោ វិហរេយ្យំ សតោ សម្បជានោ’តិ, ឧបេក្ខកោ តត្ថ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៧).

ពហិទ្ធាតិ សាសនតោ ពហិសមយេ.

១៦២. ឯសាតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស វន្ទនាការោ. តមត្ថំ លោកសិទ្ធាយ ឧបមាយ សាធេតុំ ‘‘រាជាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ឱកាសន្តិ បុច្ឆិតព្ពដ្ឋានំ.

ន មេ បញ្ហវិស្សជ្ជនេ ភារោ អត្ថីតិ សត្ថុ សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណចារតាយ អត្ថតោ អាបន្នាយ ទស្សនំ. ‘‘យទិ អាកង្ខសី’’តិ វុត្តេយេវ ហិ ឯស អត្ថោ អាបន្នោ ហោតិ. សព្ពំ តេ វិស្សជ្ជេស្សាមីតិ ឯត្ថាបិ អយំ នយោ. ‘‘យំ អាកង្ខសិ, តំ បុច្ឆា’’តិ វចនេនេវ ហិ អយមត្ថោ សិជ្ឈតិ. អសាធារណំ សព្ពញ្ញុបវារណន្តិ សម្ពន្ធោ. យទិ ‘‘យទាកង្ខសី’’តិ ន វទន្តិ, អថ កថំ វទន្តីតិ អាហ ‘‘សុត្វា’’តិអាទិ. បទេសញាណេយេវ ឋិតត្តា តថា វទន្តីតិ វេទិតព្ពំ. ពុទ្ធា បន សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘បុច្ឆាវុសោ យទាកង្ខសី’’តិអាទីនិ សុត្តបទានិ យេសំ បុគ្គលានំ វសេន អាគតានិ, តំ ទស្សនត្ថំ ‘‘យក្ខនរិន្ទទេវសមណព្រាហ្មណបរិព្ពាជកាន’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ហិ ‘‘បុច្ឆាវុសោ យទាកង្ខសី’’តិ អាឡវកស្ស យក្ខស្ស ឱកាសករណំ, ‘‘បុច្ឆ មហារាជា’’តិ នរិន្ទានំ, ‘‘បុច្ឆ វាសវា’’តិអាទិ ទេវានមិន្ទស្ស, ‘‘តេន ហី’’តិអាទិ សមណានំ, ‘‘ពាវរិស្ស ចា’’តិអាទិ ព្រាហ្មណានំ, ‘‘បុច្ឆ មំ សភិយា’’តិអាទិ បរិព្ពាជកានំ ឱកាសករណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វាសវាតិ ទេវានមិន្ទាលបនំ. តទេតញ្ហិ សក្កបញ្ហសុត្តេ. មនសិច្ឆសីតិ មនសា ឥច្ឆសិ.

កតាវកាសាតិ យស្មា តុម្ហេ មយា កតោកាសា, តស្មា ពាវរិស្ស ច តុយ្ហំ អជិតស្ស ច សព្ពេសញ្ច សេសានំ យំ កិញ្ចិ សព្ពំ សំសយំ យថា មនសា ឥច្ឆថ, តថា បុច្ឆវ្ហោ បុច្ឆថាតិ យោជនា. ឯត្ថ ច ពាវរិស្ស សំសយំ មនសា បុច្ឆវ្ហោ, តុម្ហាកំ បន សព្ពេសំ សំសយំ មនសា ច អញ្ញថា ច យថា ឥច្ឆថ, តថា បុច្ឆវ្ហោតិ អធិប្បាយោ. ពាវរី ហិ ‘‘អត្តនោ សំសយំ មនសាវ បុច្ឆថា’’តិ អន្តេវាសិកេ អាណាបេសិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អនាវរណទស្សាវី, យទិ ពុទ្ធោ ភវិស្សតិ;

មនសា បុច្ឆិតេ បញ្ហេ, វាចាយ វិស្សជេស្សតី’’តិ. (សុ. និ. ១០១១);

តទេតំ បារាយនវគ្គេ. តថា ‘‘បុច្ឆ មំ សភិយា’’តិអាទិបិ.

ពុទ្ធភូមិន្តិ ពុទ្ធដ្ឋានំ, អាសវក្ខយញាណំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ច. ពោធិសត្តភូមិ នាម ពោធិសត្តដ្ឋានំ បារមីសម្ភរណញាណំ, ភូមិសទ្ទោ វា អវត្ថាវាចកោ, ពុទ្ធាវត្ថំ, ពោធិសត្តាវត្ថាយន្តិ ច អត្ថោ. ឯកត្តនយេន ហិ បវត្តេសុ ខន្ធេសុ អវត្ថាយេវ តំ តទាការនិស្សិតា.

យោ ភគវា ពោធិសត្តភូមិយំ បទេសញាណេ ឋិតោ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសិ, តស្ស តទេវ អច្ឆរិយន្តិ សម្ពន្ធោ. កថន្តិ អាហ ‘‘កោណ្ឌញ្ញ បញ្ហានី’’តិអាទិ. តត្ថ កោណ្ឌញ្ញាតិ គោត្តវសេន សរភង្គមាលបន្តិ. វិយាករោហីតិ ព្យាករោហិ. សាធុរូបាតិ សាធុសភាវា. ធម្មោតិ សនន្តនោ បវេណីធម្មោ. យន្តិ អាគមនកិរិយាបរាមសនំ, យេន វា ការណេន អាគច្ឆតិ, តេន វិយាករោហីតិ សម្ពន្ធោ. វុទ្ធន្តិ សីលបញ្ញាទីហិ វុទ្ធិប្បត្តំ, គរុន្តិ អត្ថោ. ឯស ភារោតិ សំសយុបច្ឆេទនសង្ខាតោ ឯសោ ភារោ, អាគតោ ភារោ តយា អវស្សំ វហិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.

មយា កតាវកាសា ភោន្តោ បុច្ឆន្តុ. កស្មាតិ ចេ? អហញ្ហិ តំ តំ វោ ព្យាករិស្សំ ញត្វា សយំ លោកមិមំ, បរញ្ចាតិ. សយន្តិ ច សយមេវ បរូបទេសេន វិនា. ឯវំ សរភង្គកាលេ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសីតិ សម្ពន្ធោ.

បញ្ហានន្តិ ធម្មយាគបញ្ហានំ. អន្តករន្តិ និដ្ឋានករំ. សុចិរតេនាតិ ឯវំ នាមកេន ព្រាហ្មណេន. បុដ្ឋុន្តិ បុច្ឆិតុំ. ជាតិយាតិ បដិសន្ធិយា, ‘‘វិជាតិយា’’តិបិ វទន្តិ. បំសុំ កីឡន្តោ សម្ភវកុមារោ និសិន្នោវ ហុត្វា បវារេសីតិ យោជេតព្ពំ.

តគ្ឃាតិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ. យថាបិ កុសលោ តថាតិ យថា សព្ពធម្មកុសលោ សព្ពធម្មវិទូ ពុទ្ធោ ជានាតិ កថេតិ, តថា តេ អហមក្ខិស្សន្តិ អត្ថោ. ជានាតិ-សទ្ទោ ហិ ឥធ សម្ពន្ធមុបគច្ឆតិ. យថាហ ‘‘យេន យស្ស ហិ សម្ពន្ធោ, ទូរដ្ឋម្បិ ច តស្ស ត’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា). ជាននា ចេត្ថ កថនា. យថា ‘‘ឥមិនា ឥមំ ជានាតី’’តិ វុត្តោវាយមត្ថោ អាចរិយេន. រាជា ច ខោ តំ យទិ កាហតិ វា, ន វាតិ យោ តំ ឥធ បុច្ឆិតុំ បេសេសិ, សោ កោរព្យរាជា តំ តយា បុច្ឆិតមត្ថំ, តយា វា បុដ្ឋេន មយា អក្ខាតមត្ថំ យទិ ករោតុ វា, ន វា ករោតុ, អហំ បន យថាធម្មំ តេ អក្ខិស្សំ អាចិក្ខិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. ជាតកដ្ឋកថាយំ បន –

‘‘រាជា ច ខោ តន្តិ អហំ តំ បញ្ហំ យថា តុម្ហាកំ រាជា ជានាតិ ជានិតុំ សក្កោតិ, តថា អក្ខិស្សំ. តតោ ឧត្តរិ រាជា យថា ជានាតិ, តថា យទិ ករិស្សតិ វា, ន វា ករិស្សតិ, ករោន្តស្ស វា អករោន្តស្ស វា តស្សេវេតំ ភវិស្សតិ, មយ្ហំ បន ទោសោ នត្ថីតិ ទីបេតី’’តិ (ជា. អដ្ឋ. ៥.១៦.១៧២) –

ជានាតិ-សទ្ទោ វាក្យទ្វយសាធារណវសេន វុត្តោ.

១៦៣. សិប្បមេវ សិប្បាយតនំ អាយតនសទ្ទស្ស តព្ភាវវុត្តិត្តា. អបិច សិក្ខិតព្ពតាយ សិប្បញ្ច តំ សត្តានំ ជីវិតវុត្តិយា ការណភាវតោ, និស្សយភាវតោ វា អាយតនញ្ចាតិ សិប្បាយតនំ. សេយ្យថិទន្តិ ឯកោវ និបាតោ, និបាតសមុទាយោ វា. តស្ស តេ កតមេតិ ឥធ អត្ថោតិ អាហ ‘‘កតមេ បន តេ’’តិ. ឥមេ កតមេតិបិ បច្ចេកមត្ថោ យុជ្ជតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ. ឥទញ្ច វត្តព្ពាបេក្ខនវសេន វុត្តំ, តស្មា តេ សិប្បាយតនិកា កតមេតិ អត្ថោ. ‘‘បុថុសិប្បាយតនានី’’តិ ហិ សាធារណតោ សិប្បានិ ឧទ្ទិសិត្វា ឧបរិ តំតំសិប្បូបជីវិនោវ និទ្ទិដ្ឋា បុគ្គលាធិដ្ឋានាយ កថាយ. កស្មាតិ ចេ? បបញ្ចំ បរិហរិតុកាមត្តា. អញ្ញថា ហិ យថាធិប្បេតានិ តាវ សិប្បាយតនានិ ទស្សេត្វា បុន តំតំសិប្បូបជីវិនោបិ ទស្សេតព្ពា សិយុំ តេសមេវេត្ថ បធានតោ អធិប្បេតត្តា. ឯវញ្ច សតិ កថាបបញ្ចោ ភវេយ្យ, តស្មា តំ បបញ្ចំ បរិហរិតុំ សិប្បូបជីវីហិ តំតំសិប្បាយតនានិ សង្គហេត្វា ឯវមាហាតិ តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ហត្ថារោហាតិអាទីហិ យេ តំ តំ សិប្បំ និស្សាយ ជីវន្តិ, តេ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ. សិប្បំ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តីតិ សិប្បូបជីវិនោ.

ហត្ថិមារោហន្តីតិ ហត្ថារោហា, ហត្ថារុឡ្ហយោធា. ហត្ថិំ អារោហាបយន្តីតិ ហត្ថារោហា, ហត្ថាចរិយ ហត្ថិវេជ្ជ ហត្ថិមេណ្ឌាទយោ. យេន ហិ បយោគេន បុរិសោ ហត្ថិនោ អារោហនយោគ្គោ ហោតិ, តំ ហត្ថិស្ស បយោគំ វិធាយន្តានំ សព្ពេសម្បេតេសំ គហណំ. តេនាហ ‘‘សព្ពេបី’’តិអាទិ. តត្ថ ហត្ថាចរិយា នាម យេ ហត្ថិនោ, ហត្ថារោហកានញ្ច សិក្ខាបកា. ហត្ថិវេជ្ជា នាម ហត្ថិភិសក្កា. ហត្ថិមេណ្ឌា នាម ហត្ថីនំ បាទរក្ខកា. ហត្ថិំ មណ្ឌយន្តិ រក្ខន្តីតិ ហត្ថិមណ្ឌា, តេយេវ ហត្ថិមេណ្ឌា, ហត្ថិំ មិនេន្តិ សម្មា វិទហនេន ហិំសន្តីតិ វា ហត្ថិមេណ្ឌា. អាទិ-សទ្ទេន ហត្ថីនំ យវបទាយកាទយោ សង្គណ្ហាតិ. អស្សារោហាតិ ឯត្ថាបិ សុទ្ធហេតុកត្តុវសេន យថាវុត្តោវ អត្ថោ. រថេ និយុត្តា រថិកា. រថរក្ខា នាម រថស្ស អាណិរក្ខកា. ធនុំ គណ្ហន្តីតិ ធនុគ្គហា, ឥស្សាសា, ធនុំ គណ្ហាបេន្តីតិ ធនុគ្គហា, ធនុសិប្បសិក្ខាបកា ធន្វាចរិយា.

ចេលេន ចេលបដាកាយ យុទ្ធេ អកន្តិ គច្ឆន្តីតិ ចេលកា, ជយទ្ធជគាហកាតិ អាហ ‘‘យេ យុទ្ធេ’’តិអាទិ. ជយធជន្តិ ជយនត្ថំ, ជយកាលេ វា បគ្គហិតធជំ. បុរតោតិ សេនាយ បុព្ពេ. យថា តថា ឋិតេ សេនិកេ ព្យូហវិចារណវសេន តតោ តតោ ចលយន្តិ ឧច្ចាលេន្តីតិ ចលកាតិ វុត្តំ ‘‘ឥធ រញ្ញោ’’តិអាទិ. សកុណគ្ឃិអាទយោ វិយ មំសបិណ្ឌំ បរសេនាសមូហសង្ខាតំ បិណ្ឌំ សាហសិកតាយ ឆេត្វា ឆេត្វា ទយន្តិ ឧប្បតិត្វា ឧប្បតិត្វា និគ្គច្ឆន្តីតិ បិណ្ឌទាយកា. តេនាហ ‘‘តេ កិរា’’តិអាទិ. សាហសំ ករោន្តីតិ សាហសិកា, តេយេវ មហាយោធា. បិណ្ឌមិវាតិ តាលផលបិណ្ឌមិវាតិ វទន្តិ, ‘‘មំសបិណ្ឌមិវា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៣) អាចរិយេន វុត្តំ. សព្ពត្ថ ‘‘អាចរិយេនា’’តិ វុត្តេ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោវ គហេតព្ពោ. ទុតិយវិកប្បេ បិណ្ឌេ ជនសមូហសង្ខាតេ សម្មទ្ទេ ទយន្តិ ឧប្បតន្តា វិយ គច្ឆន្តីតិ បិណ្ឌទាយកា, ទយ-សទ្ទោ គតិយំ, អយ-សទ្ទស្ស វា ទ-ការាគមេន និប្ផត្តិ.

ឧគ្គតុគ្គតាតិ សង្គាមំ បត្វា ជវបរក្កមាទិវសេន អតិវិយ ឧគ្គតា. តទេវាតិ បរេហិ វុត្តំ តមេវ សីសំ វា អាវុធំ វា. បក្ខន្ទន្តីតិ វីរសូរភាវេន អសជ្ជមានា បរសេនមនុបវិសន្តិ. ថាមជវពលបរក្កមាទិសម្បត្តិយា មហានាគសទិសតា. តេនាហ ‘‘ហត្ថិអាទីសុបី’’តិអាទិ. ឯកន្តសូរាតិ ឯកចរសូរា អន្តសទ្ទស្ស តព្ភាវវុត្តិតោ, សូរភាវេន ឯកាកិនោ ហុត្វា យុជ្ឈនកាតិ អត្ថោ. សជាលិកាតិ សវម្មិកា. សន្នាហោ កង្កដោ វម្មំ កវចោ ឧរច្ឆទោ ជាលិកាតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ. សចម្មិកាតិ ជាលិកា វិយ សរីរបរិត្តាណេន ចម្មេន សចម្មិកា. ចម្មកញ្ចុកន្តិ ចម្មមយកញ្ចុកំ. បវិសិត្វាតិ តស្ស អន្តោ ហុត្វា, បដិមុញ្ចិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. សរបរិត្តាណំ ចម្មន្តិ ចម្មបដិសិព្ពិតំ ចេលកំ, ចម្មមយំ វា ផលកំ. ពលវសិនេហាតិ សាមិនិ អតិសយបេមា. ឃរទាសយោធាតិ អន្តោជាតទាសបរិយាបន្នា យោធា, ‘‘ឃរទាសិកបុត្តា’’តិបិ បាឋោ, អន្តោជាតទាសីនំ បុត្តាតិ អត្ថោ.

អាឡារំ វុច្ចតិ មហានសំ, តត្ថ និយុត្តា អាឡារិកា. បូវិកាតិ បូវសម្បាទកា, យេ បូវមេវ នានប្បការតោ សម្បាទេត្វា វិក្កិណន្តា ជីវន្តិ. កេសនខសណ្ឋបនាទិវសេន មនុស្សានំ អលង្ការវិធិំ កប្បេន្តិ សំវិទហន្តីតិ កប្បកា. ចុណ្ណវិលេបនាទីហិ មលហរណវណ្ណសម្បាទនវិធិនា ន្ហាបេន្តិ នហានំ ករោន្តីតិ ន្ហាបិកា. នវន្តាទិវិធិនា បវត្តោ គណនគន្ថោ អន្តរា ឆិទ្ទាភាវេន អច្ឆិទ្ទកោតិ វុច្ចតិ, តទេវ បឋេន្តីតិ អច្ឆិទ្ទកបាឋកា. ហត្ថេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនំ, គណនំ វា ហត្ថមុទ្ទា. អង្គុលិសង្កោចនញ្ហិ មុទ្ទាតិ វុច្ចតិ, តេន ច វិញ្ញាបនំ, គណនំ វា ហោតិ. ហត្ថសទ្ទោ ចេត្ថ តទេកទេសេសុ អង្គុលីសុ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘ន ភុញ្ជមានោ សព្ពំ ហត្ថំ មុខេ បក្ខិបិស្សាមី’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦១៨) វិយ, តមុបនិស្សាយ ជីវន្តីតិ មុទ្ទិកា. តេនាហ ‘‘ហត្ថមុទ្ទាយា’’តិអាទិ.

អយការោ កម្មារការកោ. ទន្តការោ ភមការោ. ចិត្តការោ លេបចិត្តការោ. អាទិ-សទ្ទេន កោដ្ដកលេខកវិលីវការឥដ្ឋកការទារុការាទីនំ សង្គហោ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ. ករណនិប្ផាទនវសេន ទស្សេត្វា. សន្ទិដ្ឋិកមេវាតិ អសម្បរាយិកតាយ សាមំ ទដ្ឋព្ពំ, សយមនុភវិតព្ពំ អត្តបច្ចក្ខន្តិ អត្ថោ. ឧបជីវន្តីតិ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តិ. សុខិតន្តិ សុខប្បត្តំ. ថាមពលូបេតភាវោវ បីណនន្តិ អាហ ‘‘បីណិតំ ថាមពលូបេត’’ន្តិ. ឧបរីតិ ទេវលោកេ. តថា ឧទ្ធន្តិបិ. សោ ហិ មនុស្សលោកតោ ឧបរិមោ. អគ្គំ វិយាតិ អគ្គំ, ផលំ. ‘‘កម្មស្ស កតត្តា ផលស្ស និព្ពត្តនតោ តំ កម្មស្ស អគ្គិសិខា វិយ ហោតី’’តិ អាចរិយេន វុត្តំ. អបិច សគ្គន្តិ ឧត្តមំ, ផលំ. សគ្គន្តិ សុដ្ឋុ អគ្គំ, រូបសទ្ទាទិទសវិធំ អត្តនោ ផលំ និប្ផាទេតុំ អរហតីតិ អត្ថោ. សុអគ្គិកាវ និរុត្តិនយេន សោវគ្គិកា, ទក្ខិណាសទ្ទាបេក្ខាយ ច សព្ពត្ថ ឥត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ. សុខោតិ សុខូបាយោ ឥដ្ឋោ កន្តោ. អគ្គេតិ ឧឡារេ. អត្តនា បរិភុញ្ជិតព្ពំ ពាហិរំ រូបំ, អត្តនោ វណ្ណបោក្ខរតា វណ្ណោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ទក្ខន្តិ វឌ្ឍន្តិ ឯតាយាតិ ទក្ខិណា, បរិច្ចាគមយំ បុញ្ញន្តិ អាហ ‘‘ទក្ខិណំ ទាន’’ន្តិ.

មគ្គោ សាមញ្ញំ សមិតបាបសង្ខាតស្ស សមណស្ស ភាវោតិ កត្វា, តស្ស វិបាកត្តា អរិយផលំ សាមញ្ញផលំ. ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា មហាវគ្គសំយុត្តបាឡិវសេន តទត្ថំ សាធេតិ. តំ ឯស រាជា ន ជានាតិ អរិយធម្មស្ស អកោវិទតាយ. យស្មា បនេស ‘‘ទាសកស្សកាទិភូតានំ បព្ពជិតានំ លោកតោ អភិវាទនាទិលាភោ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ នាមា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘អត្ថិ នុ ខោ កោចិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ឦទិសមត្ថំ ជានន្តោ’’តិ វីមំសន្តោ បូរណាទិកេ បុច្ឆិត្វា តេសំ កថាយ អនធិគតវិត្តោ ភគវន្តម្បិ ឯតមត្ថំ បុច្ឆិ. តស្មា វុត្តំ ‘‘ទាសកស្សកោបមំ សន្ធាយ បុច្ឆតី’’តិ.

រាជាមច្ចាតិ រាជកុលសមុទាគតា អមច្ចា, អនុយុត្តករាជានោ ចេវ អមច្ចា ចាតិបិ អត្ថោ. កណ្ហបក្ខន្តិ យថាបុច្ឆិតេ អត្ថេ លព្ភមានទិដ្ឋិគតូបសំហិតំ សំកិលេសបក្ខំ. សុក្កបក្ខន្តិ តព្ពិធុរំ ឧបរិ សុត្តាគតំ វោទានបក្ខំ. សមណកោលាហលន្តិ សមណកោតូហលំ តំ តំ សមណវាទានំ អញ្ញមញ្ញវិរោធំ. សមណភណ្ឌនន្តិ តេនេវ វិរោធេន ‘‘ឯវំវាទីនំ តេសំ សមណព្រាហ្មណានំ អយំ ទោសោ, ឯវំវាទីនំ តេសំ អយំ ទោសោ’’តិ ឯវំ តំ តំ វាទស្ស បរិភាសនំ. ឥស្សរានុវត្តកោ ហិ លោកោតិ ធម្មតាទស្សនេន តទត្ថសមត្ថនំ. អត្តនោ ទេសនាកោសល្លេន រញ្ញោ ភារំ ករោន្តោ, ន តទញ្ញេន បរវម្ភនាទិការណេន.

១៦៤. នុ-សទ្ទោ វិយ នោ-សទ្ទោបិ បុច្ឆាយំ និបាតោតិ អាហ ‘‘អភិជានាសិ នូ’’តិ. អយញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ន កេវលំ អភិជានាសិបទេនេវ, អថ ខោ ‘‘បុច្ឆិតា’’តិ បទេន ចាតិ សមុច្ចយត្ថោ. កថំ យោជេតព្ពោតិ អនុយោគមបនេតិ ‘‘ឥទញ្ហី’’តិអាទិនា. បុច្ឆិតា នូតិ បុព្ពេ បុច្ឆំ កត្តា នុ. នំ បុដ្ឋភាវន្តិ តាទិសំ បុច្ឆិតភាវំ អភិជានាសិ នុ. ន តេ សម្មុដ្ឋន្តិ តវ ន បមុដ្ឋំ វតាតិ អត្ថោ. អផាសុកភាវោតិ តថា ភាសនេន អសុខភាវោ. បណ្ឌិតបតិរូបកានន្តិ (សាមំ វិយ អត្តនោ សក្ការានំ បណ្ឌិតភាសានំ) អាមំ វិយ បក្កានំ បណ្ឌិតា ភាសានំ. (ទី. និ. ដី. ១.១៦៣) បាឡិបទអត្ថព្យញ្ជនេសូតិ បាឡិសង្ខាតេ បទេ, តទត្ថេ តប្បរិយាបន្នក្ខរេ ច, វាក្យបរិយាយោ វា ព្យញ្ជនសទ្ទោ ‘‘អក្ខរំ បទំ ព្យញ្ជន’’ន្តិអាទីសុ (នេត្តិ. ២៨) វិយ. ភគវតោ រូបំ សភាវោ វិយ រូបមស្សាតិ ភគវន្តរូបោ, ភគវា វិយ ឯកន្តបណ្ឌិតោតិ អត្ថោ.

បូរណកស្សបវាទវណ្ណនា

១៦៥. ឯកមិទាហន្តិ ឯត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ, ឯកំ សមយមិច្ចេវ អត្ថោ. សម្មោទេតិ សម្មោទនំ ករោតីតិ សម្មោទនីយំ. អនីយសទ្ទោ ហិ ពហុលា កត្វត្ថាភិធាយកោ យថា ‘‘និយ្យានិកា’’តិ, (ធ. ស. សុត្តន្តទុកមាតិកា ៩៧) សម្មោទនំ វា ជនេតីតិ សម្មោទនិយំ តទ្ធិតវសេន. សរិតព្ពន្តិ សារណីយំ, សរណស្ស អនុច្ឆវិកន្តិ វា សារណិយំ, ឯតមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សម្មោទជនកំ សរិតព្ពយុត្តក’’ន្តិ វុត្តំ, សរិតព្ពយុត្តកន្តិ ច សរណានុច្ឆវិកន្តិ អត្ថោ.

១៦៦. សហត្ថាតិ សហត្ថេនេវ, តេន សុទ្ធកត្តារំ ទស្សេតិ, អាណត្តិយាតិ បន ហេតុកត្តារំ, និស្សគ្គិយថាវរាទយោបិ ឥធ សហត្ថ ករណេនេវ សង្គហិតា. ហត្ថាទីនីតិ ហត្ថបាទកណ្ណនាសាទីនិ. បចនំ ទហនំ វិពាធនន្តិ អាហ ‘‘ទណ្ឌេន ឧប្បីឡេន្តស្សា’’តិ. បបញ្ចសូទនិយំ នាម មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ បន ‘‘បចតោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘តជ្ជេន្តស្ស វា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៩៧) ទុតិយោបិ អត្ថោ វុត្តោ, ឥធ បន តជ្ជនំ, បរិភាសនញ្ច ទណ្ឌេន សង្គហេត្វា ‘‘ទណ្ឌេន ឧប្បីឡេន្តស្ស ឥច្ចេវ វុត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៦) អាចរិយេន វុត្តំ, អធុនា បន បោត្ថកេសុ ‘‘តជ្ជេន្តស្ស វា’’តិ បាឋោបិ ពហុសោ ទិស្សតិ. សោកន្តិ សោកការណំ, សោចនន្តិបិ យុជ្ជតិ ការណសម្បាទនេន ផលស្សបិ កត្តព្ពតោ. បរេហីតិ អត្តនោ វចនករេហិ កម្មភូតេហិ. ផន្ទតោតិ ឯត្ថ បរស្ស ផន្ទនវសេន សុទ្ធកត្តុត្ថោ ន លព្ភតិ, អថ ខោ អត្តនោ ផន្ទនវសេនេវាតិ អាហ ‘‘បរំ ផន្ទន្តំ ផន្ទនកាលេ សយម្បិ ផន្ទតោ’’តិ, អត្តនា កតេន បរស្ស វិពាធនបយោគេន សយម្បិ ផន្ទតោតិ អត្ថោ. ‘‘អតិបាតាបយតោ’’តិ បទំ សុទ្ធកត្តរិ, ហេតុកត្តរិ ច បវត្តតីតិ ទស្សេតិ ‘‘ហនន្តស្សាបិ ហនាបេន្តស្សាបី’’តិ ឥមិនា. សព្ពត្ថាតិ ‘‘អាទិយតោ’’តិអាទីសុ. ករណការណវសេនាតិ សយំការបរំការវសេន.

ឃរភិត្តិយា អន្តោ ច ពហិ ច សន្ធិ ឃរសន្ធិ. កិញ្ចិបិ អសេសេត្វា និរវសេសោ លោបោ វិលុម្បនំ និល្លោបោតិ អាហ ‘‘មហាវិលោប’’ន្តិ. ឯកាគារេ និយុត្តោ វិលោបោ ឯកាគារិកោ. តេនាហ ‘‘ឯកមេវា’’តិអាទិ. ‘‘បរិបន្ថេ តិដ្ឋតោ’’តិ ឯត្ថ អច្ឆិន្ទនត្ថមេវ តិដ្ឋតីតិ អយមត្ថោ បករណតោ សិទ្ធោតិ ទស្សេតិ ‘‘អាគតាគតាន’’ន្តិអាទិនា. ‘‘បរិតោ សព្ពសោ បន្ថេ ហននំ បរិបន្ថោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៦) អយមត្ថោបិ អាចរិយេន វុត្តោ. ករោមីតិ សញ្ញាយាតិ សញ្ចេតនិកភាវមាហ, តេនេតំ ទស្សេតិ ‘‘សញ្ចិច្ច ករោតោបិ ន ករីយតិ នាម, បគេវ អសញ្ចិច្ចា’’តិ. បាបំ ន ករីយតីតិ បុព្ពេ អសតោ ឧប្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា បាបំ អកតមេវ នាម. តេនាហ ‘‘នត្ថិ បាប’’ន្តិ.

យទិ ឯវំ កថំ សត្តា បាបេ បវត្តន្តីតិ អត្តនោ វាទេ បរេហិ អារោបិតំ ទោសមបនេតុកាមោ បូរណោ ឥមមត្ថម្បិ ទស្សេតីតិ អាហ ‘‘សត្តា បនា’’តិអាទិ. សញ្ញាមត្តមេតំ ‘‘បាបំ ករោន្តី’’តិ, បាបំ បន នត្ថេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវំ កិរស្ស ហោតិ – ឥមេសំ សត្តានំ ហិំសាទិកិរិយា អត្តានំ ន បាបុណាតិ តស្ស និច្ចតាយ និព្ពិការត្តា, សរីរំ បន អចេតនំ កដ្ឋកលិង្គរូបមំ, តស្មិំ វិកោបិតេបិ ន កិញ្ចិ បាបន្តិ. បរិយន្តោ វុច្ចតិ នេមិ បរិយោសានេ ឋិតត្តា. តេន វុត្តំ អាចរិយេន ‘‘និសិតខុរមយនេមិនា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៦). ទុតិយវិកប្បេ ចក្កបរិយោសានមេវ បរិយន្តោ, ខុរេន សទិសោ បរិយន្តោ យស្សាតិ ខុរបរិយន្តោ. ខុរគ្គហណេន ចេត្ថ ខុរធារា គហិតា តទវរោធតោ. បាឡិយំ ចក្កេនាតិ ចក្កាការកតេន អាវុធវិសេសេន. តំ មំសខលករណសង្ខាតំ និទានំ ការណំ យស្សាតិ តតោនិទានំ, ‘‘បច្ចត្តវចនស្ស តោអាទេសោ, សមាសេ ចស្ស លោបាភាវោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.២១) អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ. ‘‘បច្ចត្តត្ថេ និស្សក្កវចនម្បិ យុជ្ជតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរោ. ‘‘ការណត្ថេ និបាតសមុទាយោ’’តិបិ អក្ខរចិន្តកា.

គង្គាយ ទក្ខិណទិសា អប្បតិរូបទេសោ, ឧត្តរទិសា បន បតិរូបទេសោតិ អធិប្បាយេន ‘‘ទក្ខិណញ្ចេ’’តិអាទិ វុត្តំ, តញ្ច ទេសទិសាបទេសេន តន្និវាសិនោ សន្ធាយាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ទក្ខិណតីរេ’’តិអាទិមាហ. ហននទានកិរិយា ហិ តទាយត្តា. មហាយាគន្តិ មហាវិជិតរញ្ញោ យញ្ញសទិសម្បិ មហាយាគំ. ទមសទ្ទោ ឥន្ទ្រិយសំវរស្ស, ឧបោសថសីលស្ស ច វាចកោតិ អាហ ‘‘ឥន្ទ្រិយទមេន ឧបោសថកម្មេនា’’តិ. កេចិ បន ឧបោសថកម្មេនា’តិ ឥទំ ឥន្ទ្រិយទមស្ស វិសេសនំ, តស្មា ‘ឧបោសថកម្មភូតេន ឥន្ទ្រិយទមេនា’តិ’’ អត្ថំ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ តទុភយត្ថវាចកត្តា ទមសទ្ទស្ស, អត្ថទ្វយស្ស ច វិសេសវុត្តិតោ. អធុនា ហិ កត្ថចិ បោត្ថកេ វា-សទ្ទោ, ច-សទ្ទោបិ ទិស្សតិ. សីលសំយមេនាតិ តទញ្ញេន កាយិកវាចសិកសំវរេន. សច្ចវចនេនាតិ អមោសវជ្ជេន. តស្ស វិសុំ វចនំ លោកេ គរុតរបុញ្ញសម្មតភាវតោ. យថា ហិ បាបធម្មេសុ មុសាវាទោ គរុតរោ, ឯវំ បុញ្ញធម្មេសុ អមោសវជ្ជោ. តេនាហ ភគវា ឥតិវុត្តកេ –

‘‘ឯកធម្មំ អតីតស្ស, មុសាវាទិស្ស ជន្តុនោ;

វិតិណ្ណបរលោកស្ស, នត្ថិ បាបំ អការិយ’’ន្តិ. (ឥតិវុ. ២៧);

បវត្តីតិ យោ ករោតិ, តស្ស សន្តានេ ផលុប្បាទបច្ចយភាវេន ឧប្បត្តិ. ឯវញ្ហិ ‘‘នត្ថិ កម្មំ, នត្ថិ កម្មផល’’ន្តិ អកិរិយវាទស្ស បរិបុណ្ណតា. សតិ ហិ កម្មផលេ កម្មានមកិរិយភាវោ កថំ ភវិស្សតិ. សព្ពថាបីតិ ‘‘ករោតោ’’តិអាទិនា វុត្តេន សព្ពប្បការេនបិ.

លពុជន្តិ លិកុចំ. បាបបុញ្ញានំ កិរិយមេវ បដិក្ខិបតិ, ន រញ្ញា បុដ្ឋំ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ ព្យាករោតីតិ អធិប្បាយោ. ឥទញ្ហិ អវធារណំ វិបាកបដិក្ខេបនិវត្តនត្ថំ. យោ ហិ កម្មំ បដិក្ខិបតិ, តេន អត្ថតោ វិបាកោបិ បដិក្ខិត្តោយេវ នាម ហោតិ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កម្មំ បដិពាហន្តេនាបី’’តិអាទិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៧០-១៧២).

បដិរាជូហិ អនភិភវនីយភាវេន វិសេសតោ ជិតន្តិ វិជិតំ, ឯកស្ស រញ្ញោ អាណាបវត្តិទេសោ. ‘‘មា មយ្ហំ វិជិតេ វសថា’’តិ អបសាទនា បព្ពជិតស្ស បព្ពាជនសង្ខាតា វិហេឋនាយេវាតិ វុត្តំ ‘‘វិហេឋេតព្ព’’ន្តិ. តេន វុត្តស្ស អត្ថស្ស ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ ឧបធារណំ សល្លក្ខណំ ឧគ្គណ្ហនំ, តទមិនា បដិក្ខិបតីតិ អាហ ‘‘សារតោ អគ្គណ្ហន្តោ’’តិ. តស្ស បន អត្ថស្ស អទ្ធនិយភាវាបាទនវសេន ចិត្តេន សន្ធារណំ និក្កុជ្ជនំ, តទមិនា បដិក្ខិបតីតិ ទស្សេតិ ‘‘សារវសេនេវ…បេ… អដ្ឋបេន្តោ’’តិ ឥមិនា. សារវសេនេវាតិ ឧត្តមវសេនេវ, អវិតថត្តា វា បរេហិ អនុច្ចាលិតោ ថិរភូតោ អត្ថោ អផេគ្គុភាវេន សារោតិ វុច្ចតិ, តំវសេនេវាតិ អត្ថោ. និស្សរណន្តិ វដ្ដតោ និយ្យានំ. បរមត្ថោតិ អវិបរីតត្ថោ, ឧត្តមស្ស វា ញាណស្សារម្មណភូតោ អត្ថោ. ព្យញ្ជនំ បន តេន ឧគ្គហិតញ្ចេវ និក្កុជ្ជិតញ្ច តថាយេវ ភគវតោ សន្តិកេ ភាសិតត្តា.

មក្ខលិគោសាលវាទវណ្ណនា

១៦៨. ឧភយេនាតិ ហេតុបច្ចយបដិសេធវចនេន. ‘‘វិជ្ជមានមេវា’’តិ ឥមិនា សភាវតោ វិជ្ជមានស្សេវ បដិក្ខិបនេ តស្ស អញ្ញាណមេវ ការណន្តិ ទស្សេតិ. សំកិលេសបច្ចយន្តិ សំកិលិស្សនស្ស មលីនស្ស ការណំ. វិសុទ្ធិបច្ចយន្តិ សំកិលេសតោ វិសុទ្ធិយា វោទានស្ស បច្ចយំ. អត្តការេតិ បច្ចត្តវចនស្ស ឯ-ការវសេន បទសិទ្ធិ យថា ‘‘វនប្បគុម្ពេ យថា ផុសិតគ្គេ’’តិ, (ខុ. បា. ១៣; សុ. និ. ២៣៦) បច្ចត្តត្ថេ វា ភុម្មវចនំ យថា ‘‘ឥទម្បិស្ស ហោតិ សីលស្មិ’’ន្តិ (ទី. និ. ១.១៩៤), តទេវត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘អត្តការោ’’តិ ឥមិនា. សោ ច តេន តេន សត្តេន អត្តនា កាតព្ពកម្មំ, អត្តនា និប្ផាទេតព្ពបយោគោ វា. តេនាហ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. សព្ពញ្ញុតន្តិ សម្មាសម្ពោធិំ. តន្តិ អត្តនា កតកម្មំ. ទុតិយបទេនាតិ ‘‘នត្ថិ បរការេ’’តិ បទេន. បរការោ ច នាម បរស្ស វាហសា ឥជ្ឈនកបយោគោ. តេន វុត្តំ ‘‘យំ បរការ’’ន្តិអាទិ. ឱវាទានុសាសនិន្តិ ឱវាទភូតមនុសាសនិំ, បឋមំ វា ឱវាទោ, បច្ឆា អនុសាសនី. ‘‘បរការ’’ន្តិ បទស្ស ឧបលក្ខណវសេន អត្ថទស្សនញ្ចេតំ, លោកុត្តរធម្មេ បរការាវស្សយោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា មហាសត្ត’’ន្តិ. អត្ថេវេស លោកិយធម្មេ យថា តំ អម្ហាកំ ពោធិសត្តស្ស អាឡារុទកេ និស្សាយ បញ្ចាភិញ្ញាលោកិយសមាបត្តិលាភោ, តញ្ច បច្ឆិមភវិកមហាសត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, បច្ចេកពោធិសត្តស្សបិ ឯត្ថេវ សង្គហោ តេសម្បិ តទភាវតោ. មនុស្សសោភគ្យតន្តិ មនុស្សេសុ សុភគភាវំ. ឯវន្តិ វុត្តប្បការេន កម្មវាទស្ស, កិរិយវាទស្ស ច បដិក្ខិបនេន. ជិនចក្កេតិ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ កម្មំ កណ្ហំ កណ្ហវិបាក’’ន្តិអាទិ (អ. និ. ៤.២៣២) នយប្បវត្តេ កម្មានំ, កម្មផលានញ្ច អត្ថិតាបរិទីបនេ ពុទ្ធសាសនេ. បច្ចនីកកថនំ បហារទានសទិសន្តិ ‘‘បហារំ ទេតិ នាមា’’តិ.

យថាវុត្តអត្តការបរការាភាវតោ ឯវ សត្តានំ បច្ចត្តបុរិសការោ នាម កោចិ នត្ថីតិ សន្ធាយ ‘‘នត្ថិបុរិសការេ’’តិ តស្ស បដិក្ខិបនំ ទស្សេតុំ ‘‘យេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ទេវត្តម្បី’’តិអាទិនា, ‘‘មនុស្សសោភគ្យត’’ន្តិអាទិនា ច វុត្តប្បការា. ‘‘ពលេ បតិដ្ឋិតា’’តិ វត្វា វីរិយមេវិធ ពលន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘វីរិយំ កត្វា’’តិ វុត្តំ. សត្តានញ្ហិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិក និព្ពានសម្បត្តិអាវហំ វីរិយពលំ នត្ថីតិ សោ បដិក្ខិបតិ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ វោទានិយពលស្ស បដិក្ខិបនំ សំកិលេសិកស្សាបិ ពលស្ស តេន បដិក្ខិបនតោ. យទិ វីរិយាទីនិ បុរិសការវេវចនានិ, អថ កស្មា តេសំ វិសុំ គហណន្តិ អាហ ‘‘ឥទំ នោ វីរិយេនា’’តិអាទិ. ឥទំ នោ វីរិយេនាតិ ឥទំ ផលំ អម្ហាកំ វីរិយេន បវត្តំ. បវត្តវចនបដិក្ខេបករណវសេនាតិ អញ្ញេសំ បវត្តវោហារវចនស្ស បដិក្ខេបករណវសេន. វីរិយថាមបរក្កមសម្ពន្ធនេន បវត្តពលវាទីនំ វាទស្ស បដិក្ខេបករណវសេន ‘‘នត្ថិ ពល’’ន្តិ បទមិវ សព្ពានិបេតានិ តេន អាទីយន្តីតិ អធិប្បាយោ. តញ្ច វចនីយត្ថតោ វុត្តំ, វចនត្ថតោ បន តស្សា តស្សា កិរិយាយ ឧស្សន្នដ្ឋេន ពលំ. សូរវីរភាវាវហដ្ឋេន វីរិយំ. តទេវ ទឡ្ហភាវតោ, បោរិសធុរំ វហន្តេន បវត្តេតព្ពតោ ច បុរិសថាមោ. បរំ បរំ ឋានំ អក្កមនវសេន បវត្តិយា បុរិសបរក្កមោតិ វេទិតព្ពំ.

រូបាទីសុ សត្តវិសត្តតាយ សត្តា. អស្សសនបស្សសនវសេន បវត្តិយា បាណនតោ បាណាតិ ឥមិនា អត្ថេន សមានេបិ បទទ្វយេ ឯកិន្ទ្រិយាទិវសេន បាណេ វិភជិត្វា សត្តតោ វិសេសំ កត្វា ឯស វទតីតិ អាហ ‘‘ឯកិន្ទ្រិយោ’’តិអាទិ. ភវន្តីតិ ភូតាតិ សត្តបាណបរិយាយេបិ សតិ អណ្ឌកោសាទីសុ សម្ភវនដ្ឋេន តតោ វិសេសាវ, តេន វុត្តាតិ ទស្សេតិ ‘‘អណ្ឌ…បេ… វទតី’’តិ ឥមិនា. វត្ថិកោសោ គព្ភាសយោ. ជីវនតោ បាណំ ធារេន្តោ វិយ វឌ្ឍនតោ ជីវា. តេនាហ ‘‘សាលិយវា’’តិអាទិ. អាទិសទ្ទេន វិរុឡ្ហធម្មា តិណរុក្ខា គហិតា. នត្ថិ ឯតេសំ សំកិលេសវិសុទ្ធីសុ វសោ សាមត្ថិយន្តិ អវសា. តថា អពលា អវីរិយា. តេនាហ ‘‘តេស’’ន្តិអាទិ. និយតាតិ និយមនា, អឆេជ្ជសុត្តាវុតស្ស អភេជ្ជមណិនោ វិយ និយតប្បវត្តិតាយ គតិជាតិពន្ធាបវគ្គវសេន និយាមោតិ អត្ថោ. តត្ថ តត្ថាតិ តាសុ តាសុ ជាតីសុ. ឆន្នំ អភិជាតីនំ សម្ពន្ធីភូតានំ គមនំ សមវាយេន សមាគមោ. សម្ពន្ធីនិរបេក្ខោបិ ភាវសទ្ទោ សម្ពន្ធីសហិតោ វិយ បកតិយត្ថវាចកោតិ អាហ ‘‘សភាវោយេវា’’តិ, យថា កណ្ដកស្ស តិក្ខតា, កបិត្ថផលាទីនំ បរិមណ្ឌលតា, មិគបក្ខីនំ វិចិត្តាការតា ច, ឯវំ សព្ពស្សាបិ លោកស្ស ហេតុបច្ចយមន្តរេន តថា តថា បរិណាមោ អកុត្តិមោ សភាវោយេវាតិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. បរិណមនំ នានប្បការតាបត្តិ. យេនាតិ សត្តបាណាទិនា. យថា ភវិតព្ពំ, តថេវាតិ សម្ពន្ធោ.

ឆឡភិជាតិយោ បរតោ វិត្ថារីយិស្សន្តិ. ‘‘សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច បដិសំវេទេន្តី’’តិ វទន្តោ មក្ខលិ អទុក្ខមសុខភូមិំ សព្ពេន សព្ពំ ន ជានាតីតិ វុត្តំ ‘‘អញ្ញា អទុក្ខមសុខភូមិ នត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ. អយំ ‘‘សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច បដិសំវេទេន្តី’’តិ វចនំ ករណភាវេន គហេត្វា វុត្តា អាចរិយស្ស មតិ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘អញ្ញា សុខទុក្ខភូមិ នត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ អយមេវ បាឋោ ទិដ្ឋោ, ន ‘‘អទុក្ខមសុខភូមី’’តិ. ឯវំ សតិ ‘‘ឆស្វេវាភិជាតីសូ’’តិ វចនំ អធិករណភាវេន គហេត្វា ឆសុ ឯវ អភិជាតីសុ សុខទុក្ខបដិសំវេទនំ, ន តេហិ អញ្ញត្ថ, តាយេវ សុខទុក្ខភូមិ, ន តទញ្ញាតិ ទស្សេតីតិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អយមេវ ច យុត្តតរោ បដិក្ខេបិតព្ពស្ស អត្ថស្ស ភូមិវសេន វុត្តត្តា. យទិ ហិ ‘‘សុខញ្ច ទុក្ខញ្ច បដិសំវេទេន្តី’’តិ វចនេន បដិក្ខេបិតព្ពស្ស ទស្សនំ សិយា, អថ ‘‘អញ្ញា អទុក្ខមសុខា នត្ថី’’តិ ទស្សេយ្យ, ន ‘‘អទុក្ខមសុខភូមី’’តិ ទស្សនហេតុវចនស្ស ភូមិអត្ថាភាវតោ. ទស្សេតិ ចេតំ តាសំ ភូមិយា អភាវមេវ, តេន វិញ្ញាយតិ អយំ បាឋោ, អយញ្ចត្ថោ យុត្តតរោតិ.

បមុខយោនីនន្តិ មនុស្សេសុ ខត្តិយព្រាហ្មណាទិវសេន, តិរច្ឆានាទីសុ សីហព្យគ្ឃាទិវសេន បធានយោនីនំ, បធានតា ចេត្ថ ឧត្តមតា. តេនាហ ‘‘ឧត្តមយោនីន’’ន្តិ. សដ្ឋិ សតានីតិ ឆ សហស្សានិ. ‘‘បញ្ច ច កម្មុនោ សតានី’’តិ បទស្ស អត្ថទស្សនំ ‘‘បញ្ច កម្មសតានិ ចា’’តិ. ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនា ‘‘កេវលំ តក្កមត្តកេន និរត្ថកំ ទិដ្ឋិំ ទីបេតី’’តិ ឥមមេវត្ថមតិទិសតិ. ឯត្ថ ច ‘‘តក្កមត្តកេនា’’តិ វទន្តោ យស្មា តក្កិកា អវស្សយភូតតថត្ថគ្គហណអង្កុសនយមន្តរេន និរង្កុសតាយ បរិកប្បនស្ស យំ កិញ្ចិ អត្តនា បរិកប្បិតំ សារតោ មញ្ញមានា តថេវ អភិនិវិស្ស តត្ថ ច ទិដ្ឋិគាហំ គណ្ហន្តិ, តស្មា ន តេសំ ទិដ្ឋិវត្ថុស្មិំ វិញ្ញូហិ វិចារណា កាតព្ពាតិ ឥមមធិប្បាយំ វិភាវេតិ. កេចីតិ ឧត្តរវិហារវាសិនោ. បញ្ចិន្ទ្រិយវសេនាតិ ចក្ខាទិបញ្ចិន្ទ្រិយវសេន. តេ ហិ ‘‘ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយសង្ខាតានិ ឥមានិ បញ្ចិន្ទ្រិយានិ ‘បញ្ច កម្មានី’តិ តិត្ថិយា បញ្ញបេន្តី’’តិ វទន្តិ ‘‘កាយវចីមនោកម្មានិ ច ‘តីណិ កម្មានី’តិ’’. កម្មន្តិ លទ្ធីតិ តទុភយំ ឱឡារិកត្តា បរិបុណ្ណកម្មន្តិ លទ្ធិ. មនោកម្មំ អនោឡារិកត្តា ឧបឌ្ឍកម្មន្តិ លទ្ធីតិ យោជនា. ‘‘ទ្វាសដ្ឋិ បដិបទា’’តិ វត្តព្ពេ សភាវនិរុត្តិំ អជានន្តោ ‘‘ទ្វដ្ឋិបដិបទា’’តិ វទតីតិ អាហ ‘‘ទ្វាសដ្ឋិ បដិបទា’’តិ. សទ្ទរចកា បន ‘‘ទ្វាសដ្ឋិយា សលោបោ, អត្តមា’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ សភាវនិរុត្តិយា យោគតោ អសិទ្ធត្តា. យទិ ហិ សា យោគេន សិទ្ធា អស្ស, ឯវំ សភាវនិរុត្តិយេវ សិយា, តថា ច សតិ អាចរិយានំ មតេន វិរុជ្ឈតីតិ វទន្តិ. ‘‘ចុល្លាសីតិ សហស្សានី’’តិអាទិកា បន អញ្ញត្រ ទិដ្ឋបយោគា សភាវនិរុត្តិយេវ. ទិស្សតិ ហិ វិសុទ្ធិមគ្គាទីសុ –

‘‘ចុល្លាសីតិ សហស្សានិ, កប្បា តិដ្ឋន្តិ យេ មរូ;

ន ត្វេវ តេបិ តិដ្ឋន្តិ, ទ្វីហិ ចិត្តេហិ សមោហិតា’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ២.៧១៥; មហានិ. ១០, ៣៩);

ឯកស្មិំ កប្បេតិ ចតុន្នមសង្ខ្យេយ្យកប្បានំ អញ្ញតរភូតេ ឯកស្មិំ អសង្ខ្យេយ្យកប្បេ. តត្ថាបិ ច វិវដ្ដដ្ឋាយីសញ្ញិតំ ឯកមេវ សន្ធាយ ‘‘ទ្វដ្ឋន្តរកប្បា’’តិ វុត្តំ. ន ហិ សោ អស្សុតសាសនធម្មោ ឥតរេ ជានាតិ ពាហិរកានមវិសយត្តា, អជានន្តោ ឯវមាហាតិ អត្ថោ.

ឧរព្ភេ ហនន្តិ, ហន្ត្វា វា ជីវិតំ កប្បេន្តីតិ ឱរព្ភិកា. ឯស នយោ សាកុណិកាទីសុបិ. លុទ្ទាតិ វុត្តាវសេសកា យេ កេចិ ចាតុប្បទជីវិកា នេសាទា. មាគវិកបទស្មិញ្ហិ រោហិតាទិមិគជាតិយេវ គហិតា. ពន្ធនាគារេ និយោជេន្តីតិ ពន្ធនាគារិកា. កុរូរកម្មន្តាតិ ទារុណកម្មន្តា. អយំ សព្ពោបិ កណ្ហកម្មបសុតតាយ កណ្ហាភិជាតីតិ វទតិ កណ្ហស្ស ធម្មស្ស អភិជាតិ អព្ភុប្បត្តិ យស្សាតិ កត្វា. ភិក្ខូតិ ពុទ្ធសាសនេ ភិក្ខូ. កណ្ដកេតិ ឆន្ទរាគេ. សញ្ញោគវសេន តេសំ បក្ខិបនំ. កណ្ដកសទិសឆន្ទរាគេន សញ្ញុត្តា ភុញ្ជន្តីតិ ហិ អធិប្បាយេន ‘‘កណ្ដកេ បក្ខិបិត្វា’’តិ វុត្តំ. កស្មាតិ ចេ? យស្មា ‘‘តេ បណីតបណីតេ បច្ចយេ បដិសេវន្តី’’តិ តស្ស មិច្ឆាគាហោ, តស្មា ញាយលទ្ធេបិ បច្ចយេ ភុញ្ជមានា អាជីវកសមយស្ស វិលោមគាហិតាយ បច្ចយេសុ កណ្ដកេ បក្ខិបិត្វា ខាទន្តិ នាមាតិ វទតិ កណ្ដកវុត្តិកាតិ កណ្ដកេន យថាវុត្តេន សហ ជីវិកា. អយញ្ហិស្ស បាឡិយេវាតិ អយំ មក្ខលិស្ស វាទទីបនា អត្តនា រចិតា បាឡិយេវាតិ យថាវុត្តមត្ថំ សមត្ថេតិ. កណ្ដកវុត្តិកា ឯវ នាម ឯកេ អបរេ បព្ពជិតា ពាហិរកា សន្តិ, តេ នីលាភិជាតីតិ វទតីតិ អត្ថោ. តេ ហិ សវិសេសំ អត្តកិលមថានុយោគមនុយុត្តា. តថា ហិ តេ កណ្ដកេ វត្តន្តា វិយ ភវន្តីតិ កណ្ដកវុត្តិកាតិ វុត្តា. នីលស្ស ធម្មស្ស អភិជាតិ យស្សាតិ នីលាភិជាតិ. ឯវមិតរេសុបិ.

អម្ហាកំ សញ្ញោជនគណ្ឋោ នត្ថីតិ វាទិនោ ពាហិរកបព្ពជិតា និគណ្ឋា. ឯកមេវ សាដកំ បរិទហន្តា ឯកសាដកា. កណ្ហតោ បរិសុទ្ធោ នីលោ, តតោ បន លោហិតោតិអាទិនា យថាក្កមំ តស្ស បរិសុទ្ធំ វាទំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមេ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. បណ្ឌរតរាតិ ភុញ្ជននហានបដិក្ខេបាទិវតសមាយោគេន បរិសុទ្ធតរា កណ្ហនីលមុបាទាយ លោហិតស្សាបិ បរិសុទ្ធភាវេន វត្តព្ពតោ. ឱទាតវសនាតិ ឱទាតវត្ថបរិទហនា. អចេលកសាវកាតិ អាជីវកសាវកភូតា. តេ កិរ អាជីវកលទ្ធិយា វិសុទ្ធចិត្តតាយ និគណ្ឋេហិបិ បណ្ឌរតរា ហលិទ្ទាភានម្បិ បុរិមេ ឧបាទាយ បរិសុទ្ធភាវប្បត្តិតោ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា តស្ស ឆន្ទាគមនំ ទស្សេតិ. នន្ទាទីនំ សាវកភូតា បព្ពជិតា អាជីវកា. តថា អាជីវកិនិយោ. នន្ទាទយោ កិរ តថារូបំ អាជីវកបដិបត្តិំ ឧក្កំសំ បាបេត្វា ឋិតា, តស្មា និគណ្ឋេហិ អាជីវកសាវកេហិ បព្ពជិតេហិ បណ្ឌរតរា វុត្តា បរមសុក្កាភិជាតីតិ អយំ តស្ស លទ្ធិ.

បុរិសភូមិយោតិ បធាននិទ្ទេសោ. ឥត្ថីនម្បិ ហេតា ភូមិយោ ឯស ឥច្ឆតេវ. សត្ត ទិវសេតិ អច្ចន្តសញ្ញោគវចនំ, ឯត្តកម្បិ មន្ទា មោមូហាតិ. សម្ពាធដ្ឋានតោតិ មាតុកុច្ឆិំ សន្ធាយាហ. រោទន្តិ ចេវ វិរវន្តិ ច តមនុស្សរិត្វា. ខេទនំ, កីឡនញ្ច ខិឌ្ឌាសទ្ទេនេវ សង្គហេត្វា ខិឌ្ឌាភូមិ វុត្តា. បទស្ស និក្ខិបនំ បទនិក្ខិបនំ. យទា តថា បទំ និក្ខិបិតុំ សមត្ថោ, តទា បទវីមំសភូមិ នាមាតិ ភាវោ. វតាវតស្ស ជាននកាលេ. ភិក្ខុ ច បន្នកោតិអាទិបិ តេសំ ពាហិរកានំ បាឡិយេវ. តត្ថ បន្នកោតិ ភិក្ខាយ វិចរណកោ, តេសំ វា បដិបត្តិយា បដិបន្នកោ. ជិនោតិ ជិណ្ណោ ជរាវសេន ហីនធាតុកោ, អត្តនោ វា បដិបត្តិយា បដិបក្ខំ ជិនិត្វា ឋិតោ. សោ កិរ តថាភូតោ ធម្មម្បិ កស្សចិ ន កថេសិ. តេនាហ ‘‘ន កិញ្ចិ អាហា’’តិ. ឱដ្ឋវទនាទិវិប្បការេ កតេបិ ខមនវសេន ន កិញ្ចិ កថេតីតិបិ វទន្តិ. អលាភិន្តិ ‘‘សោ ន កុម្ភិមុខា បដិគ្គណ្ហាតី’’តិអាទិនា នយេន មហាសីហនាទសុត្តេ (ទី. និ. ១.៣៩៤; ម. និ. ១.១៥៥) វុត្តអលាភហេតុសមាយោគេន អលាភិំ. តតោយេវ ជិឃច្ឆាទុព្ពលបរេតតាយ សយនបរាយនដ្ឋេន សមណំ បន្នភូមីតិ វទតិ.

អាជីវវុត្តិសតានីតិ សត្តានមាជីវភូតានិ ជីវិកាវុត្តិសតានិ. ‘‘បរិព្ពាជកសតានី’’តិ វុច្ចមានេបិ ចេស សភាវលិង្គមជានន្តោ ‘‘បរិព្ពាជកសតេ’’តិ វទតិ. ឯវមញ្ញេសុបិ. តេនាហ ‘‘បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជាសតានី’’តិ. នាគភវនំ នាគមណ្ឌលំ យថា ‘‘មហិំសកមណ្ឌល’’ន្តិ. បរមាណុអាទិ រជោ. បសុគ្គហណេន ឯឡកជាតិ គហិតា. មិគគ្គហណេន រុរុគវយាទិ មិគជាតិ. គណ្ឋិម្ហីតិ ផឡុម្ហិ, បព្ពេតិ អត្ថោ. ចាតុមហារាជិកាទិព្រហ្មកាយិកាទិវសេន, តេសញ្ច អន្តរភេទវសេន ពហូ ទេវា. តត្ថ ចាតុមហារាជិកានំ ឯកច្ចអន្តរភេទោ មហាសមយសុត្តេន (ទី. និ. ២.៣៣១) ទីបេតព្ពោ. ‘‘សោ បនា’’តិអាទិនា អជានន្តោ បនេស ពហូ ទេវេបិ សត្ត ឯវ វទតីតិ តស្ស អប្បមាណតំ ទស្សេតិ. មនុស្សាបិ អនន្តាតិ ទីបទេសកុលវំសាជីវាទិវិភាគវសេន. បិសាចា ឯវ បេសាចា, តេ អបរបេតាទិវសេន មហន្តមហន្តា, ពហុតរាតិ អត្ថោ. ពាហិរកសមយេ បន ‘‘ឆទ្ទន្តទហមន្ទាកិនិយោ កុវាឡិយមុចលិន្ទនាមេន វោហរិតា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៦៨) អាចរិយេន វុត្តំ.

គណ្ឋិកាតិ បព្ពគណ្ឋិកា. បព្ពគណ្ឋិម្ហិ ហិ បវុដសទ្ទោ. មហាបបាតាតិ មហាតដា. បារិសេសនយេន ខុទ្ទកបបាតសតានិ. ឯវំ សុបិនេសុបិ. ‘‘មហាកប្បិនោ’’តិ ឥទំ ‘‘មហាកប្បាន’’ន្តិ អត្ថតោ វេទិតព្ពំ. សទ្ទតោ បនេស អជានន្តោ ឯវំ វទតីតិ ន វិចារណក្ខមំ. តថា ‘‘ចុល្លាសីតិ សតសហស្សានី’’តិ ឥទម្បិ. សោ ហិ ‘‘ចតុរាសីតិ សតសហស្សានី’’តិ វត្តុមសក្កោន្តោ ឯវំ វទតិ. សទ្ទរចកា បន ‘‘ចតុរាសីតិយា តុលោបោ, ចស្ស ចុ, រស្ស លោ, ទ្វិត្តញ្ចា’’តិ វទន្តិ. ឯត្តកា មហាសរាតិ ឯតប្បមាណវតា មហាសរតោ, សត្តមហាសរតោតិ វុត្តំ ហោតិ. កិរាតិ តស្ស វាទានុស្សវនេ និបាតោ. បណ្ឌិតោបិ…បេ… ន គច្ឆតិ, កស្មា? សត្តានំ សំសរណកាលស្ស និយតភាវតោ.

‘‘អចេលកវតេន វា អញ្ញេន វា យេន កេនចី’’តិ វុត្តមតិទិសតិ ‘‘តាទិសេនេវា’’តិ ឥមិនា. តបោកម្មេនាតិ តបករណេន. ឯត្ថាបិ ‘‘តាទិសេនេវា’’តិ អធិការោ. យោ…បេ… វិសុជ្ឈតិ, សោ អបរិបក្កំ កម្មំ បរិបាចេតិ នាមាតិ យោជនា. អន្តរាតិ ចតុរាសីតិមហាកប្បសតសហស្សានមព្ភន្តរេ. ផុស្ស ផុស្សាតិ បត្វា បត្វា. វុត្តបរិមាណំ កាលន្តិ ចតុរាសីតិមហាកប្បសតសហស្សបមាណំ កាលំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – អបរិបក្កំ សំសរណនិមិត្តំ កម្មំ សីលាទិនា សីឃំយេវ វិសុទ្ធប្បត្តិយា បរិបាចេតិ នាម. បរិបក្កំ កម្មំ ផុស្ស ផុស្ស កាលេន បរិបក្កភាវានាបាទនេន ព្យន្តិំ វិគមនំ ករោតិ នាមាតិ. ទោណេនាតិ បរិមិននទោណតុម្ពេន. រូបកវសេនត្ថោ លព្ភតីតិ វុត្តំ ‘‘មិតំ វិយា’’តិ. ន ហាបនវឌ្ឍនំ បណ្ឌិតពាលវសេនាតិ ទស្សេតិ ‘‘ន សំសារោ’’តិអាទិនា. វឌ្ឍនំ ឧក្កំសោ. ហាបនំ អវកំសោ.

កតសុត្តគុឡេតិ កតសុត្តវដ្ដិយំ. បលេតីតិ បរេតិ យថា ‘‘អភិសម្បរាយោ’’តិ, (មហានិ. ៦៩; ចូឡនិ. ៨៥; បដិ. ម. ៣.៤) រ-ការស្ស បន ល-ការំ កត្វា ឯវំ វុត្តំ យថា ‘‘បលិពុទ្ធោ’’តិ (ចូឡនិ. ១៥; មិ. ប. ៣.៦). សោ ច ចុរាទិគណវសេន គតិយន្តិ វុត្តំ ‘‘គច្ឆតី’’តិ. ឥមាយ ឧបមាយ ចេស សត្តានំ សំសារោ អនុក្កមេន ខីយតេវ, ន វឌ្ឍតិ បរិច្ឆិន្នរូបត្តាតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេតីតិ អាហ ‘‘សុត្តេ ខីណេ’’តិអាទិ. តត្ថេវាតិ ខីយនដ្ឋានេយេវ.

អជិតកេសកម្ពលវាទវណ្ណនា

១៧១. ទិន្នន្តិ ទេយ្យធម្មសីសេន ទានចេតនាយេវ វុត្តា. តំមុខេន ច ផលន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ទិន្នស្ស ផលាភាវ’’ន្តិ ឥមិនា. ទិន្នញ្ហិ មុខ្យតោ អន្នាទិវត្ថុ, តំ កថមេស បដិក្ខិបិស្សតិ. ឯស នយោ យិដ្ឋំ ហុតន្តិ ឯត្ថាបិ. សព្ពសាធារណំ មហាទានំ មហាយាគោ. បាហុនភាវេន កត្តព្ពសក្ការោ បាហុនកសក្ការោ. ផលន្តិ អានិសំសផលំ, និស្សន្ទផលញ្ច. វិបាកោតិ សទិសផលំ. ចតុរង្គសមន្នាគតេ ទានេ ឋានន្តរាទិបត្តិ វិយ ហិ អានិសំសោ, សង្ខព្រាហ្មណស្ស ទានេ (ជា. ១.១០.៣៩) តាណលាភមត្តំ វិយ និស្សន្ទោ, បដិសន្ធិសង្ខាតំ សទិសផលំ វិបាកោ. អយំ លោកោ, បរលោកោតិ ច កម្មុនា លទ្ធព្ពោ វុត្តោ ផលាភាវមេវ សន្ធាយ បដិក្ខិបនតោ. បច្ចក្ខទិដ្ឋោ ហិ លោកោ កថំ តេន បដិក្ខិត្តោ សិយា. ‘‘សព្ពេ តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជន្តី’’តិ ឥមិនា ការណមាហ, យត្ថ យត្ថ ភវយោនិអាទីសុ ឋិតា ឥមេ សត្តា, តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជន្តិ, និរុទយវិនាសវសេន វិនស្សន្តីតិ អត្ថោ. តេសូតិ មាតាបិតូសុ. ផលាភាវវសេនេវ វទតិ, ន មាតាបិតូនំ, នាបិ តេសុ ឥទានិ ករិយមានសក្ការាសក្ការានមភាវវសេន តេសំ លោកេ បច្ចក្ខត្តា. បុព្ពុឡស្ស វិយ ឥមេសំ សត្តានំ ឧប្បាទោ នាម កេវលោ, ន ចវិត្វា អាគមនបុព្ពកោ អត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘នត្ថិ សត្តា ឱបបាតិកា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ចវិត្វា ឧបបជ្ជនកា សត្តា នាម នត្ថី’’តិ. សមណេន នាម យាថាវតោ ជានន្តេន កស្សចិ អកថេត្វា សញ្ញតេន ភវិតព្ពំ, អញ្ញថា អហោបុរិសិកា នាម សិយា. កិញ្ហិ បរោ បរស្ស ករិស្សតិ, តថា ច អត្តនោ សម្បាទនស្ស កស្សចិ អវស្សយោ ឯវ ន សិយា តត្ថ តត្ថេវ ឧច្ឆិជ្ជនតោតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘យេ ឥមញ្ច…បេ… បវេទេន្តី’’តិ អាហ. អយំ អដ្ឋកថាវសេសកោ អត្ថោ.

ចតូសុ មហាភូតេសុ និយុត្តោ ចាតុមហាភូតិកោ, អត្ថមត្តតោ បន ទស្សេតុំ ‘‘ចតុមហាភូតមយោ’’តិ វុត្តំ. យថា ហិ មត្តិកាយ និព្ពត្តំ ភាជនំ មត្តិកាមយំ, ឯវមយម្បិ ចតូហិ មហាភូតេហិ និព្ពត្តោ ចតុមហាភូតមយោតិ វុច្ចតិ. អជ្ឈត្តិកបថវីធាតូតិ សត្តសន្តានគតា បថវីធាតុ. ពាហិរបថវីធាតុន្តិ ពហិទ្ធា មហាបថវិំ, តេន បថវីយេវ កាយោតិ ទស្សេតិ. អនុគច្ឆតីតិ អនុពន្ធតិ. ឧភយេនាបីតិ បទទ្វយេនបិ. ឧបេតិ ឧបគច្ឆតីតិ ពាហិរបថវិកាយតោ តទេកទេសភូតា បថវី អាគន្ត្វា អជ្ឈត្តិកភាវប្បត្តិ ហុត្វា សត្តភាវេន សណ្ឋិតា, សា ច មហាបថវី ឃដាទិគតបថវី វិយ ឥទានិ តមេវ ពាហិរំ បថវិកាយំ សមុទាយភូតំ បុន ឧបេតិ ឧបគច្ឆតិ, សព្ពសោ តេន ពាហិរបថវិកាយេន និព្ពិសេសតំ ឯកីភាវមេវ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. អាបាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ ឯត្ថ បជ្ជុន្នេន មហាសមុទ្ទតោ គហិតអាបោ វិយ វស្សោទកភាវេន បុនបិ មហាសមុទ្ទំ, សូរិយរំសិតោ គហិតឥន្ទគ្គិសង្ខាតតេជោ វិយ បុនបិ សូរិយរំសិំ, មហាវាយុក្ខន្ធតោ និគ្គតមហាវាតោ វិយ បុនបិ មហាវាយុក្ខន្ធំ ឧបេតិ ឧបគច្ឆតីតិ បរិកប្បនាមត្តេន ទិដ្ឋិគតិកស្ស អធិប្បាយោ.

មនច្ឆដ្ឋានិ ឥន្ទ្រិយានីតិ មនមេវ ឆដ្ឋំ យេសំ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយានំ, តានិ ឥន្ទ្រិយានិ. អាកាសំ បក្ខន្ទន្តិ តេសំ វិសយភាវាតិ វទន្តិ. វិសយីគហណេន ហិ វិសយាបិ គហិតា ឯវ ហោន្តិ. កថំ គណិតា មញ្ចបញ្ចមាតិ អាហ ‘‘មញ្ចោ ចេវ…បេ… អត្ថោ’’តិ. អាឡាហនំ សុសានន្តិ អត្ថតោ ឯកំ. គុណាគុណបទានីតិ គុណទោសកោដ្ឋាសានិ. សរីរមេវ វា បទានិ តំតំកិរិយាយ បជ្ជិតព្ពតោ. បារាវតបក្ខិវណ្ណានីតិ បារាវតស្ស នាម បក្ខិនោ វណ្ណានិ. ‘‘បារាវតបក្ខវណ្ណានី’’តិ បាឋោ, បារាវតសកុណស្ស បត្តវណ្ណានីតិ អត្ថោ. ភស្មន្តាតិ ឆារិកាបរិយន្តា. តេនាហ ‘‘ឆារិកាវសានមេវា’’តិ. អាហុតិសទ្ទេនេត្ថ ‘‘ទិន្នំ យិដ្ឋំ ហុត’’ន្តិ វុត្តប្បការំ ទានំ សព្ពម្បិ គហិតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘បាហុនកសក្ការាទិភេទំ ទិន្នទាន’’ន្តិ ឥមិនា, វិរូបេកសេសនិទ្ទេសោ វា ឯស. អត្ថោតិ អធិប្បាយតោ អត្ថោ សទ្ទតោ តស្ស អនធិគមិតត្តា. ឯវមីទិសេសុ. ទព្ពន្តិ មុយ្ហន្តីតិ ទត្តូ, ពាលបុគ្គលា, តេហិ ទត្តូហិ. កិំ វុត្តំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ពាលា ទេន្តី’’តិអាទិ. បាឡិយំ ‘‘លោកោ អត្ថី’’តិ មតិ យេសំ តេ អត្ថិកា, ‘‘អត្ថី’’តិ ចេទំ នេបាតិកបទំ, តេសំ វាទោ អត្ថិកវាទោ, តំ អត្ថិកវាទំ.

តត្ថាតិ តេសុ យថាវុត្តេសុ តីសុ មិច្ឆាវាទីសុ. កម្មំ បដិពាហតិ អកិរិយវាទិភាវតោ. វិបាកំ បដិពាហតិ សព្ពេន សព្ពំ អាយតិំ ឧបបត្តិយា បដិក្ខិបនតោ. វិបាកន្តិ ច អានិសំសនិស្សន្ទសទិសផលវសេន តិវិធម្បិ វិបាកំ. ឧភយំ បដិពាហតិ សព្ពសោ ហេតុបដិសេធនេនេវ ផលស្សាបិ បដិសេធិតត្តា. ឧភយន្តិ ច កម្មំ វិបាកម្បិ. សោ ហិ ‘‘អហេតូ អប្បច្ចយា សត្តា សំកិលិស្សន្តិ, វិសុជ្ឈន្តិ ចា’’តិ វទន្តោ កម្មស្ស វិយ វិបាកស្សាបិ សំកិលេសវិសុទ្ធីនំ បច្ចយត្តាភាវជោតនតោ តទុភយំ បដិពាហតិ នាម. វិបាកោ បដិពាហិតោ ហោតិ អសតិ កម្មស្មិំ វិបាកាភាវតោ. កម្មំ បដិពាហិតំ ហោតិ អសតិ វិបាកេ កម្មស្ស និរត្ថកតាបត្តិតោ. ឥតីតិ វុត្តត្ថនិទស្សនំ. អត្ថតោតិ សរូបតោ, វិសុំ វិសុំ តំតំទិដ្ឋិទីបកភាវេន បាឡិយំ អាគតាបិ តទុភយបដិពាហកាវាតិ អត្ថោ. បច្ចេកំ តិវិធទិដ្ឋិកា ឯវ តេ ឧភយបដិពាហកត្តា. ‘‘ឧភយប្បដិពាហកា’’តិ ហិ ហេតុវចនំ ហេតុគព្ភត្តា តស្ស វិសេសនស្ស. អហេតុកវាទា ចេវាតិអាទិ បដិញ្ញាវចនំ តប្ផលភាវេន និច្ឆិតត្តា. តស្មា វិបាកបដិពាហកត្តា នត្ថិកវាទា, កម្មបដិពាហកត្តា អកិរិយវាទា, តទុភយបដិពាហកត្តា អហេតុកវាទាតិ យថាលាភំ ហេតុផលតាសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. យោ ហិ វិបាកបដិពាហនេន នត្ថិកទិដ្ឋិកោ ឧច្ឆេទវាទី, សោ អត្ថតោ កម្មបដិពាហនេន អកិរិយទិដ្ឋិកោ, ឧភយបដិពាហនេន អហេតុកទិដ្ឋិកោ ច ហោតិ. សេសទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ.

‘‘យេ វា បនា’’តិអាទិនា តេសមនុទិដ្ឋិកានំ និយាមោក្កន្តិវិនិច្ឆយោ វុត្តោ. តត្ថ តេសន្តិ បូរណាទីនំ. សជ្ឈាយន្តីតិ តំ ទិដ្ឋិទីបកំ គន្ថំ យថា តថា តេហិ កតំ ឧគ្គហេត្វា បឋន្តិ. វីមំសន្តីតិ តស្ស អត្ថំ វិចារេន្តិ. ‘‘តេស’’ន្តិអាទិ វីមំសនាការទស្សនំ. ‘‘ករោតោ…បេ… ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ ឯវំ វីមំសន្តានំ តេសន្តិ សម្ពន្ធោ. តស្មិំ អារម្មណេតិ យថាបរិកប្បិតេ កម្មផលាភាវាទិកេ ‘‘ករោតោ ន ករីយតិ បាប’’ន្តិអាទិ នយប្បវត្តាយ មិច្ឆាទស្សនសង្ខាតាយ លទ្ធិយា អារម្មណេ. មិច្ឆាសតិ សន្តិដ្ឋតីតិ មិច្ឆាសតិសង្ខាតា លទ្ធិសហគតា តណ្ហា សន្តិដ្ឋតិ. ‘‘ករោតោ ន ករីយតិ បាប’’ន្តិអាទិវសេន ហិ អនុស្សវូបលទ្ធេ អត្ថេ តទាការបរិវិតក្កនេហិ សវិគ្គហេ វិយ សរូបតោ ចិត្តស្ស បច្ចុបដ្ឋិតេ ចិរកាលបរិចយេន ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ និជ្ឈានក្ខមភាវូបគមនេ, និជ្ឈានក្ខន្តិយា ច តថា តថា គហិតេ បុនប្បុនំ តថេវ អាសេវន្តស្ស ពហុលីករោន្តស្ស មិច្ឆាវិតក្កេន សមានីយមានា មិច្ឆាវាយាមុបត្ថម្ភិតា អតំសភាវម្បិ ‘‘តំសភាវ’’ន្តិ គណ្ហន្តី មិច្ឆាលទ្ធិសហគតា តណ្ហា មុសា វិតថំ សរណតោ បវត្តនតោ មិច្ឆាសតីតិ វុច្ចតិ. ចតុរង្គុត្តរដីកាយម្បិ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.៣០) ចេស អត្ថោ វុត្តោយេវ. មិច្ឆាសង្កប្បាទយោ វិយ ហិ មិច្ឆាសតិ នាម បាដិយេក្កោ កោចិ ធម្មោ នត្ថិ, តណ្ហាសីសេន គហិតានំ ចតុន្នម្បិ អកុសលក្ខន្ធានមេតំ អធិវចនន្តិ មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយម្បិ សល្លេខសុត្តវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៨៣) វុត្តំ.

ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតីតិ យថាសកំ វិតក្កាទិបច្ចយលាភេន តស្មិំ អារម្មណេ អវដ្ឋិតតាយ អនេកគ្គតំ បហាយ ឯកគ្គំ អប្បិតំ វិយ ហោតិ, ចិត្តសីសេន ចេត្ថ មិច្ឆាសមាធិ ឯវ វុត្តោ. សោ ហិ បច្ចយវិសេសេហិ លទ្ធភាវនាពលោ ឦទិសេ ឋានេ សមាធានបតិរូបកកិច្ចករោយេវ ហោតិ វាលវិជ្ឈនាទីសុ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ជវនានិ ជវន្តីតិ អនេកក្ខត្តុំ តេនាការេន បុព្ពភាគិយេសុ ជវនវារេសុ បវត្តេសុ សន្និដ្ឋានភូតេ សព្ពបច្ឆិមេ ជវនវារេ សត្ត ជវនានិ ជវន្តិ. ‘‘បឋមជវនេ សតេកិច្ឆា ហោន្តិ, តថា ទុតិយាទីសូ’’តិ ឥទំ ធម្មសភាវទស្សនមេវ, ន បន តស្មិំ ខណេ តេសំ តិកិច្ឆា កេនចិ សក្កា កាតុន្តិ ទស្សនំ តេស្វេវ ឋត្វា សត្តមជវនស្ស អវស្សមុប្បជ្ជមានស្ស និវត្តិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា, ឯវំ លហុបរិវត្តេ ច ចិត្តវារេ ឱវាទានុសាសន វសេន តិកិច្ឆាយ អសម្ភវតោ. តេនាហ ‘‘ពុទ្ធានម្បិ អតេកិច្ឆា អនិវត្តិនោ’’តិ. អរិដ្ឋកណ្ដកសទិសាតិ អរិដ្ឋភិក្ខុកណ្ដកសាមណេរសទិសា, តេ វិយ អតេកិច្ឆា អនិវត្តិនោ មិច្ឆាទិដ្ឋិគតិកាយេវ ជាតាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថាតិ តេសុ តីសុ មិច្ឆាទស្សនេសុ. កោចិ ឯកំ ទស្សនំ ឱក្កមតីតិ យស្ស ឯកស្មិំយេវ អភិនិវេសោ, អាសេវនា ច បវត្តា, សោ ឯកមេវ ទស្សនំ ឱក្កមតិ. កោចិ ទ្វេ, កោចិ តីណិបីតិ យស្ស ទ្វីសុ, តីសុបិ វា អភិនិវេសោ, អាសេវនា ច បវត្តា, សោ ទ្វេ, តីណិបិ ឱក្កមតិ, ឯតេន បន វចនេន យា បុព្ពេ ‘‘ឥតិ សព្ពេបេតេ អត្ថតោ ឧភយប្បដិពាហកា’’តិអាទិនា ឧភយប្បដិពាហកតាមុខេន ទីបិតា អត្ថតោ សិទ្ធា សព្ពទិដ្ឋិកតា, សា បុព្ពភាគិយា. យា បន មិច្ឆត្តនិយាមោក្កន្តិភូតា, សា យថាសកំ បច្ចយសមុទាគមសិទ្ធិតោ ភិន្នារម្មណានំ វិយ វិសេសាធិគមានំ ឯកជ្ឈំ អនុប្បត្តិយា អញ្ញមញ្ញំ អព្ពោកិណ្ណា ឯវាតិ ទស្សេតិ. ‘‘ឯកស្មិំ ឱក្កន្តេបី’’តិអាទិនា តិស្សន្នម្បិ ទិដ្ឋីនំ សមានសាមត្ថិយតំ, សមានផលតញ្ច វិភាវេតិ. សគ្គាវរណាទិនា ហេតា សមានសាមត្ថិយា ចេវ សមានផលា ច, តស្មា តិស្សោបិ ចេតា ឯកស្ស ឧប្បន្នាបិ អព្ពោកិណ្ណា ឯវ, ឯកាយ វិបាកេ ទិន្នេ ឥតរា តស្សា អនុពលប្បទាយិកាយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘បត្តោ សគ្គមគ្គាវរណញ្ចេវា’’តិអាទិំ វត្វា ‘‘អភព្ពោ’’តិអាទិនា តទេវត្ថំ អាវិករោតិ. មោក្ខមគ្គាវរណន្តិ និព្ពានបថភូតស្ស អរិយមគ្គស្ស និវារណំ. បគេវាតិ បដិក្ខេបត្ថេ និបាតោ, មោក្ខសង្ខាតំ បន និព្ពានំ គន្តុំ កា នាម កថាតិ អត្ថោ. អបិច បគេវាតិ បា ឯវ, បឋមតរមេវ មោក្ខំ គន្តុមភព្ពោ, មោក្ខគមនតោបិ ទូរតរមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវមញ្ញត្ថាបិ យថារហំ.

‘‘វដ្ដខាណុ នាមេស សត្តោ’’តិ ឥទំ វចនំ នេយ្យត្ថមេវ, ន នីតត្ថំ. តថា ហិ វុត្តំ បបញ្ចសូទនិយំ នាម មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ ‘‘កិំ បនេស ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ និយតោ ហោតិ, ឧទាហុ អញ្ញស្មិម្បីតិ? ឯកស្មិំយេវ និយតោ, អាសេវនវសេន បន ភវន្តរេបិ តំ តំ ទិដ្ឋិំ រោចេតិយេវា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.១០៣). អកុសលញ្ហិ នាមេតំ អពលំ ទុព្ពលំ, ន កុសលំ វិយ សពលំ មហាពលំ, តស្មា ‘‘ឯកស្មិំយេវ អត្តភាវេ និយតោ’’តិ តត្ថ វុត្តំ. អញ្ញថា សម្មត្តនិយាមោ វិយ មិច្ឆត្តនិយាមោបិ អច្ចន្តិកោ សិយា, ន ច អច្ចន្តិកោ. យទេវំ វដ្ដខាណុជោតនា កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ អាហ ‘‘អាសេវនវសេនា’’តិអាទិ, តស្មា យថា សត្តង្គុត្តរបាឡិយំ ‘‘សកិំ និមុគ្គោបិ និមុគ្គោ ឯវ ពាលោ’’តិ [អ. និ. ៧.១៥ (អត្ថតោ សមានំ)] វុត្តំ, ឯវំ វដ្ដខាណុជោតនាបិ វុត្តា. យាទិសេ ហិ បច្ចយេ បដិច្ច អយំ តំ តំ ទស្សនំ ឱក្កន្តោ, បុន កទាចិ តប្បដិបក្ខេ បច្ចយេ បដិច្ច តតោ សីសុក្ខិបនមស្ស ន ហោតីតិ ន វត្តព្ពំ. តស្មា តត្ថ, (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.១០២) ឥធ ច អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯវរូបស្ស ហិ យេភុយ្យេន ភវតោ វុដ្ឋានំ នាម នត្ថី’’តិ យេភុយ្យគ្គហណំ កតំ, ឥតិ អាសេវនវសេន ភវន្តរេបិ តំតំទិដ្ឋិយា រោចនតោ យេភុយ្យេនស្ស ភវតោ វុដ្ឋានំ នត្ថីតិ កត្វា វដ្ដខាណុកោ នាមេស ជាតោ, ន បន មិច្ឆត្តនិយាមស្ស អច្ចន្តិកតាយាតិ នីហរិត្វា ញាតព្ពត្ថតាយ នេយ្យត្ថមិទំ, ន នីតត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. យំ សន្ធាយ អភិធម្មេបិ ‘‘អរហា, យេ ច បុថុជ្ជនា មគ្គំ ន បដិលភិស្សន្តិ, តេ រូបក្ខន្ធញ្ច ន បរិជានន្តិ, វេទនាក្ខន្ធញ្ច ន បរិជានិស្សន្តី’’តិអាទិ (យម. ១.ខន្ធយមក ២១០) វុត្តំ. បថវិគោបកោតិ យថាវុត្តការណេន បថវិបាលកោ. តទត្ថំ សមត្ថេតុំ ‘‘យេភុយ្យេនា’’តិអាទិ វុត្តំ.

ឯវំ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា បរមសាវជ្ជានុសារេន សោតូនំ សតិមុប្បាទេន្តោ ‘‘តស្មា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តស្មាតិ យស្មា ឯវំ សំសារខាណុភាវស្សាបិ បច្ចយោ អបណ្ណកជាតោ, តស្មា បរិវជ្ជេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. អកល្យាណជនន្តិ កល្យាណធម្មវិរហិតជនំ អសាធុជនំ. អាសីវិសន្តិ អាសុមាគតហលាហលំ. ភូតិកាមោតិ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថានំ វសេន អត្តនោ គុណេហិ វុឌ្ឍិកាមោ. វិចក្ខណោតិ បញ្ញាចក្ខុនា វិវិធត្ថស្ស បស្សកោ, ធីរោតិ អត្ថោ.

បកុធកច្ចាយនវាទវណ្ណនា

១៧៤. ‘‘អកដា’’តិ ឯត្ថ ត-ការស្ស ដ-ការាទេសោតិ អាហ ‘‘អកតា’’តិ, សមេន, វិសមេន វា កេនចិបិ ហេតុនា អកតា, ន វិហិតាតិ អត្ថោ. តថា អកដវិធាតិ ឯត្ថាបិ. នត្ថិ កតវិធោ ករណវិធិ ឯតេសន្តិ អកដវិធា. បទទ្វយេនាបិ លោកេ កេនចិ ហេតុបច្ចយេន នេសំ អនិព្ពត្តភាវំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ឯវំ ករោហី’’តិអាទិ. ឥទ្ធិយាបិ ន និម្មិតាតិ កស្សចិ ឥទ្ធិមតោ ចេតោវសិប្បត្តស្ស បុគ្គលស្ស, ទេវស្ស, ឥស្សរាទិនោ ច ឥទ្ធិយាបិ ន និម្មិតា. អនិម្មាបិតាតិ កស្សចិ អនិម្មាបិតា. កាមំ សទ្ទតោ យុត្តំ, អត្ថតោ ច បុរិមេន សមានំ, តថាបិ បាឡិយមដ្ឋកថាយញ្ច អនាគតមេវ អគហេតព្ពភាវេ ការណន្តិ ទស្សេតិ ‘‘តំ នេវ បាឡិយ’’ន្តិអាទិនា.

ព្រហ្មជាលសុត្តសំវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០) វុត្តត្ថមេវ. ឥទមេត្ថ យោជនាមត្តំ – វញ្ឈាតិ ហិ វញ្ឈបសុវញ្ឈតាលាទយោ វិយ អផលា កស្សចិ អជនកា, តេន បថវិកាយាទីនំ រូបាទិជនកភាវំ បដិក្ខិបតិ. រូបសទ្ទាទយោ ហិ បថវិកាយាទីហិ អប្បដិពទ្ធវុត្តិកាតិ តស្ស លទ្ធិ. បព្ពតស្ស កូដមិវ ឋិតាតិ កូដដ្ឋា, យថា បព្ពតកូដំ កេនចិ អនិព្ពត្តិតំ កស្សចិ ច អនិព្ពត្តកំ, ឯវមេតេបិ សត្តកាយាតិ អធិប្បាយោ. យមិទំ ‘‘ពីជតោ អង្កុរាទិ ជាយតី’’តិ វុច្ចតិ, តំ វិជ្ជមានមេវ តតោ និក្ខមតិ, ន អវិជ្ជមានំ, ឥតរថា អញ្ញតោបិ អញ្ញស្ស ឧបលទ្ធិ សិយា, ឯវមេតេបិ សត្តកាយា, តស្មា ឯសិកដ្ឋាយិដ្ឋិតាតិ. ឋិតត្តាតិ និព្ពិការភាវេន សុប្បតិដ្ឋិតត្តា. ន ចលន្តីតិ ន វិការមាបជ្ជន្តិ. វិការាភាវតោ ហិ តេសំ សត្តន្នំ កាយានំ ឯសិកដ្ឋាយិដ្ឋិតតា, អនិញ្ជនញ្ច អត្តនោ បកតិយា អវដ្ឋានមេវ. តេនាហ ‘‘ន វិបរិណមន្តី’’តិ. បកតិន្តិ សភាវំ. អវិបរិណាមធម្មត្តា ឯវ ន អញ្ញមញ្ញំ ឧបហនន្តិ. សតិ ហិ វិការមាបាទេតព្ពភាវេ ឧបឃាតកតា សិយា, តថា អនុគ្គហេតព្ពភាវេ សតិ អនុគ្គាហកតាបីតិ តទភាវំ ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘នាល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បថវីយេវ កាយេកទេសត្តា បថវិកាយោ យថា ‘‘សមុទ្ទោ ទិដ្ឋោ’’តិ, បថវិសមូហោ វា កាយសទ្ទស្ស សមូហវាចកត្តា យថា ‘‘ហត្ថិកាយោ’’តិ. ជីវសត្តមានំ កាយានំ និច្ចតាយ និព្ពិការភាវតោ ន ហន្តព្ពតា, ន ឃាតេតព្ពតា ច, តស្មា នេវ កោចិ ហន្តា, ឃាតេតា វា អត្ថីតិ ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘សត្តន្នំ ត្វេវ កាយាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យទិ កោចិ ហន្តា នត្ថិ, កថំ តេសំ សត្ថប្បហារោតិ តត្ថ ចោទនាយាហ ‘‘យថា’’តិអាទិ. តត្ថ សត្តន្នំ ត្វេវាតិ សត្តន្នមេវ. ឥតិសទ្ទោ ហេត្ថ និបាតមត្តំ. បហតន្តិ បហរិតំ. ឯកតោធារាទិកំ សត្ថំ. អន្តរេនេវ បវិសតិ, ន តេសុ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កេវលំ ‘‘អហំ ឥមំ ជីវិតា វោរោបេមី’’តិ តេសំ តថា សញ្ញាមត្តមេវ, ហននឃាតនាទិ បន បរមត្ថតោ នត្ថេវ កាយានំ អវិកោបនីយភាវតោតិ.

និគណ្ឋនាដបុត្តវាទវណ្ណនា

១៧៧. ចត្តារោ យាមា ភាគា ចតុយាមំ, ចតុយាមំ ឯវ ចាតុយាមំ. ភាគត្ថោ ហិ ឥធ យាម-សទ្ទោ យថា ‘‘រត្តិយា បឋមោ យាមោ’’តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៣៦៨). សោ បនេត្ថ ភាគោ សំវរលក្ខិតោតិ អាហ ‘‘ចតុកោដ្ឋាសេន សំវរេន សំវុតោ’’តិ, សំយមត្ថោ វា យាមសទ្ទោ យមនំ សញ្ញមនំ យាមោតិ កត្វា. ‘‘យតត្តោ’’តិអាទីសុ វិយ ហិ អនុបសគ្គោបិ សឧបសគ្គោ វិយ សញ្ញមត្ថវាចកោ, សោ បន ចតូហិ អាការេហីតិ អាហ ‘‘ចតុកោដ្ឋាសេន សំវរេនា’’តិ. អាការោ កោដ្ឋាសោតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ. វារិតោ សព្ពវារិ យស្សាយំ សព្ពវារិវារិតោ យថា ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ. តេនាហ ‘‘វារិតសព្ពឧទកោ’’តិ. វារិសទ្ទេន ចេត្ថ វារិបរិភោគោ វុត្តោ យថា ‘‘រត្តូបរតោ’’តិ. បដិក្ខិត្តោ សព្ពសីតោទកោ តប្បរិភោគោ យស្សាតិ តថា. តន្តិ សីតោទកំ. សព្ពវារិយុត្តោតិ សំវរលក្ខណមត្តំ កថិតំ. សព្ពវារិធុតោតិ បាបនិជ្ជរលក្ខណំ. សព្ពវារិផុដោតិ កម្មក្ខយលក្ខណន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សព្ពេនា’’តិអាទិមាហ, សព្ពេន បាបវារណេន យុត្តោតិ ហិ សព្ពប្បការេន សំវរលក្ខណេន បាបវារណេន សមន្នាគតោ. ធុតបាបោតិ សព្ពេន និជ្ជរលក្ខណេន បាបវារណេន វិធុតបាបោ. ផុដ្ឋោតិ អដ្ឋន្នម្បិ កម្មានំ ខេបនេន មោក្ខប្បត្តិយា កម្មក្ខយលក្ខណេន សព្ពេន បាបវារណេន ផុដ្ឋោ, តំ បត្វា ឋិតោតិ អត្ថោ. ‘‘ទ្វេយេវ គតិយោ ភវន្តិ, អនញ្ញា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៨; ២.៣៤; ៣.១៩៩, ២០០; ម. និ. ២.៣៨៤, ៣៩៨) វិយ គមុសទ្ទោ និដ្ឋានត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘កោដិប្បត្តចិត្តោ’’តិ, មោក្ខាធិគមេន ឧត្តមមរិយាទប្បត្តចិត្តោតិ អត្ថោ. កាយាទីសុ ឥន្ទ្រិយេសុ សំយមេតព្ពស្ស អភាវតោ សំយតចិត្តោ. អតីតេ ហេត្ថ ត-សទ្ទោ. សំយមេតព្ពស្ស អវសេសស្ស អភាវតោ សុប្បតិដ្ឋិតចិត្តោ. កិញ្ចិ សាសនានុលោមន្តិ បាបវារណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អសុទ្ធលទ្ធិតាយាតិ ‘‘អត្ថិ ជីវោ, សោ ច សិយា និច្ចោ, សិយា អនិច្ចោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៧៧). ឯវមាទិមលីនលទ្ធិតាយ. សព្ពាតិ កម្មបកតិវិភាគាទិវិសយាបិ សព្ពា និជ្ឈានក្ខន្តិយោ. ទិដ្ឋិយេវាតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិយោ ឯវ ជាតា.

សញ្ចយពេលដ្ឋបុត្តវាទវណ្ណនា

១៧៩-១៨១. អមរាវិក្ខេបេ វុត្តនយោ ឯវាតិ ព្រហ្មជាលេ អមរាវិក្ខេបវាទវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៦១) វុត្តនយោ ឯវ. កស្មា? វិក្ខេបព្យាករណភាវតោ, តថេវ ច តត្ថ វិក្ខេបវាទស្ស អាគតត្តា.

បឋមសន្ទិដ្ឋិកសាមញ្ញផលវណ្ណនា

១៨២. បីឡេត្វាតិ តេលយន្តេន ឧប្បីឡេត្វា, ឥមិនា រញ្ញោ អាភោគមាហ. វទតោ ហិ អាភោគវសេន សព្ពត្ថ អត្ថនិច្ឆយោ. អដ្ឋកថាចរិយា ច តទាភោគញ្ញូ, បរម្បរាភតត្ថស្សាវិរោធិនោ ច, តស្មា សព្ពត្ថ យថា តថា វចនោកាសលទ្ធភាវមត្តេន អត្ថោ ន វុត្តោ, អថ ខោ តេសំ វត្តុមិច្ឆិតវសេនាតិ គហេតព្ពំ, ឯវញ្ច កត្វា តត្ថ តត្ថ អត្ថុទ្ធារាទិវសេន អត្ថវិវេចនា កតាតិ.

១៨៣. យថា តេ រុច្ចេយ្យាតិ ឥទានិ មយា បុច្ឆិយមានោ អត្ថោ យថា តវ ចិត្តេ រុច្ចេយ្យ, តយា ចិត្តេ រុច្ចេថាតិ អត្ថោ. កម្មត្ថេ ហេតំ កិរិយាបទំ. មយា វា ទានិ បុច្ឆិយមានមត្ថំ តវ សម្បទានភូតស្ស រោចេយ្យាតិបិ វដ្ដតិ. ឃរទាសិយា កុច្ឆិស្មិំ ជាតោ អន្តោជាតោ. ធនេន កីតោ ធនក្កីតោ. ពន្ធគ្គាហគហិតោ ករមរានីតោ. សាមមេវ យេន កេនចិ ហេតុនា ទាសភាវមុបគតោ សាមំទាសព្យោបគតោ. សាមន្តិ ហិ សយមេវ. ទាសព្យន្តិ ទាសភាវំ. កោចិ ទាសោបិ សមានោ អលសោ កម្មំ អករោន្តោ ‘‘កម្មការោ’’តិ ន វុច្ចតិ, សោ បន ន តថាភូតោតិ វិសេសនមេតន្តិ អាហ ‘‘អនលសោ’’តិអាទិ. ទូរតោតិ ទូរទេសតោ អាគតំ. បឋមមេវាតិ អត្តនោ អាសន្នតរដ្ឋានុបសង្កមនតោ បគេវ បុរេតរមេវ. ឧដ្ឋហតីតិ គារវវសេន ឧដ្ឋហិត្វា តិដ្ឋតិ, បច្ចុដ្ឋាតីតិ វា អត្ថោ. បច្ឆាតិ សាមិកស្ស និបជ្ជាយ បច្ឆា. សយនតោ អវុដ្ឋិតេតិ រត្តិយា វិភាយនវេលាយ សេយ្យតោ អវុដ្ឋិតេ. បច្ចូសកាលតោតិ អតីតរត្តិយា បច្ចូសកាលតោ. យាវ សាមិនោ រត្តិំ និទ្ទោក្កមនន្តិ អបរាយ ភាវិនិយា រត្តិយា បទោសវេលាយំ យាវ និទ្ទោក្កមនំ. យា អតីតរត្តិយា បច្ចូសវេលា, ភាវិនិយា ច បទោសវេលា, ឯត្ថន្តរេ សព្ពកិច្ចំ កត្វា បច្ឆា និបតតីតិ វុត្តំ ហោតិ. កិំ ការមេវាតិ កិំ ករណីយមេវ កិន្តិ បុច្ឆាយ កាតព្ពតោ, បុច្ឆិត្វា កាតព្ពវេយ្យាវច្ចន្តិ អត្ថោ. បដិស្សវេនេវ សមីបចារិតា វុត្តាតិ អាហ ‘‘បដិសុណន្តោ វិចរតី’’តិ. បដិកុទ្ធំ មុខំ ឱលោកេតុំ ន វិសហតីតិបិ ទស្សេតិ ‘‘តុដ្ឋបហដ្ឋ’’ន្តិ ឥមិនា.

ទេវោ វិយាតិ អាធិបច្ចបរិវារាទិសមន្នាគតោ បធានទេវោ វិយ, តេន មញ្ញេ-សទ្ទោ ឥធ ឧបមត្ថោតិ ញាបេតិ យថា ‘‘អក្ខាហតំ មញ្ញេ អដ្ឋាសិ រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស អន្តេបុរំ ឧបសោភយមាន’’ន្តិ (ទី. និ. ២.២៤៥). សោ វតស្សាហន្តិ ឯត្ថ សោ វត អស្សំ អហន្តិ បទច្ឆេទោ, សោ រាជា វិយ អហម្បិ ភវេយ្យំ. កេនាតិ ចេ? យទិ បុញ្ញានិ ករេយ្យំ, តេនាតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘សោ វត អហ’’ន្តិអាទិ. វតសទ្ទោ ឧបមាយំ. តេនាហ ‘‘ឯវរូបោ’’តិ. បុញ្ញានីតិ ឧឡារតរំ បុញ្ញំ សន្ធាយ វុត្តំ អញ្ញទា កតបុញ្ញតោ ឧឡារាយ បព្ពជ្ជាយ អធិប្បេតត្តា. ‘‘សោ វតស្សាយ’’ន្តិបិ បាឋេ សោ រាជា វិយ អយំ អហម្បិ អស្សំ. កថំ? ‘‘យទិ បុញ្ញានិ ករេយ្យ’’ន្តិ អត្ថសម្ភវតោ ‘‘អយមេវត្ថោ’’តិ វុត្តំ. អស្សន្តិ ហិ ឧត្តមបុរិសយោគេ អហំ-សទ្ទោ អប្បយុត្តោបិ អយំ-សទ្ទេន បរាមសនតោ បយុត្តោ វិយ ហោតិ. សោ អហំ ឯវរូបោ អស្សំ វត, យទិ បុញ្ញានិ ករេយ្យន្តិ បឋមបាឋស្ស អត្ថមិច្ឆន្តិ កេចិ. ឯវំ សតិ ទុតិយបាឋេ ‘‘អយមេវត្ថោ’’តិ អវត្តព្ពោ សិយា តត្ថ អយំ-សទ្ទេន អហំ-សទ្ទស្ស បរាមសនតោ, ‘‘សោ’’តិ ច បរាមសិតព្ពស្ស អញ្ញស្ស សម្ភវតោ. យន្តិ ទានំ. សតភាគម្បីតិ សតភូតំ ភាគម្បិ, រញ្ញា ទិន្នទានំ សតធា កត្វា តត្ថ ឯកភាគម្បីតិ វុត្តំ ហោតិ. យាវជីវំ ន សក្ខិស្សាមិ ទាតុន្តិ យាវជីវំ ទានត្ថាយ ឧស្សាហំ ករោន្តោបិ សតភាគមត្តម្បិ ទាតុំ ន សក្ខិស្សាមិ, តស្មា បព្ពជិស្សាមីតិ បព្ពជ្ជាយំ ឧស្សាហំ កត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘យំនូនា’’តិ និបាតោ បរិវិតក្កនត្ថេតិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ ចិន្តនភាវ’’ន្តិ.

កាយេន បិហិតោតិ កាយេន សំវរិតព្ពស្ស កាយទ្វារេន បវត្តនកស្ស បាបធម្មស្ស សំវរណវសេន បិទហិតោ. ឧស្សុក្កវចនវសេន បនត្ថោ វិហរេយ្យ-បទេន សម្ពជ្ឈិតព្ពត្តាតិ អាហ ‘‘អកុសលបវេសនទ្វារំ ថកេត្វា’’តិ. ហុត្វាតិ ហិ សេសោ. អកុសលបវេសនទ្វារន្តិ ច កាយកម្មភូតានមកុសលានំ បវេសនភូតំ កាយវិញ្ញត្តិសង្ខាតំ ទ្វារំ. សេសបទទ្វយេបីតិ ‘‘វាចាយ សំវុតោ, មនសា សំវុតោ’’តិ បទទ្វយេបិ. ឃាសច្ឆាទនេន បរមតាយាតិ ឃាសច្ឆាទនបរិយេសនេ សល្លេខវសេន បរមតាយ, ឧក្កដ្ឋភាវេ វា សណ្ឋិតោ ឃាសច្ឆាទនមត្តមេវ បរមំ បមាណំ កោដិ ឯតស្ស, ន តតោ បរំ កិញ្ចិ អាមិសជាតំ បរិយេសតិ, បច្ចាសិសតិ ចាតិ ឃាសច្ឆាទនបរមោ, តស្ស ភាវោ ឃាសច្ឆាទនបរមតាតិបិ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ. ឃសិតព្ពោ អសិតព្ពោតិ ឃាសោ, អាហារោ, អាភុសោ ឆាទេតិ បរិទហតិ ឯតេនាតិ អច្ឆាទនំ, និវាសនំ, អបិច ឃសនំ ឃាសោ, អាភុសោ ឆាទីយតេ អច្ឆាទនន្តិបិ យុជ្ជតិ. ឯតទត្ថម្បីតិ ឃាសច្ឆាទនត្ថាយាបិ. អនេសនន្តិ ឯកវីសតិវិធម្បិ អននុរូបមេសនំ.

វិវេកដ្ឋកាយានន្តិ គណសង្គណិកតោ បវិវិត្តេ ឋិតកាយានំ, សម្ពន្ធីភូតានំ កាយវិវេកោតិ សម្ពន្ធោ. នេក្ខម្មាភិរតានន្តិ ឈានាភិរតានំ. បរមវោទានប្បត្តានន្តិ តាយ ឯវ ឈានាភិរតិយា បរមំ ឧត្តមំ វោទានំ ចិត្តវិសុទ្ធិំ បត្តានំ. និរុបធីនន្តិ កិលេសូបធិអភិសង្ខារូបធីហិ អច្ចន្តវិគតានំ. វិសង្ខារំ វុច្ចតិ និព្ពានំ, តទធិគមនេតា វិសង្ខារគតា, អរហន្តោ, តេសំ. ‘‘ឯវំ វុត្តេ’’តិ ឥមិនា មហានិទ្ទេសេ (មហានិ. ៧, ៩) អាគតភាវំ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច បឋមោ វិវេកោ ឥតរេហិ ទ្វីហិ វិវេកេហិ សហាបិ វត្តព្ពោ ឥតរេសុ សិទ្ធេសុ តស្សាបិ សិជ្ឈនតោ, វិនា ច តស្មិំ សិទ្ធេបិ ឥតរេ សមសិជ្ឈនតោ. តថា ទុតិយោបិ. តតិយោ បន ឥតរេហិ សហេវ វត្តព្ពោ. ន វិនា ឥតរេសុ សិទ្ធេសុយេវ តស្ស សិជ្ឈនតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘គណសង្គណិកំ បហាយា’’តិអាទិ តទធិប្បាយវិភាវនំ. តត្ថ គណេ ជនសមាគមេ សន្និបតនំ គណសង្គណិកា, តំ បហាយ. កាយេន ឯកោ វិហរតិ វិចរតិ បុគ្គលវសេន អសហាយត្តា. ចិត្តេ កិលេសានំ សន្និបតនំ ចិត្តកិលេសសង្គណិកា, តំ បហាយ. ឯកោ វិហរតិ កិលេសវសេន អសហាយត្តា. មគ្គស្ស ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា, គោត្រភុអាទីនញ្ច អារម្មណករណមត្តត្តា ន តេសំ វសេន សាតិសយា និព្ពុតិសុខសម្ផុសនា, ផលសមាបត្តិនិរោធសមាបត្តិវសេន បន សាតិសយាតិ អាហ ‘‘ផលសមាបត្តិំ វា និរោធសមាបត្តិំ វា’’តិ. ផលបរិយោសានោ ហិ និរោធោ. បវិសិត្វាតិ សមាបជ្ជនវសេន អន្តោកត្វា. និព្ពានំ បត្វាតិ ឯត្ថ ឧស្សុក្កវចនមេតំ អារម្មណករណេន, ចិត្តចេតសិកានំ និរោធេន ច និព្ពុតិបជ្ជនស្ស អធិប្បេតត្តា. ចោទនត្ថេតិ ជានាបេតុំ ឧស្សាហករណត្ថេ.

១៨៤. អភិហរិត្វាតិ អភិមុខភាវេន នេត្វា. នន្តិ តថា បព្ពជ្ជាយ វិហរន្តំ. អភិហារោតិ និមន្តនវសេន អភិហរណំ. ‘‘ចីវរាទីហិ បយោជនំ សាធេស្សាមី’’តិ វចនសេសេន យោជនា. តថា ‘‘យេនត្ថោ, តំ វទេយ្យាថា’’តិ. ចីវរាទិវេកល្លន្តិ ចីវរាទីនំ លូខតាយ វិកលភាវំ. តទុភយម្បីតិ តទេវ អភិហារទ្វយម្បិ. សប្បាយន្តិ សព្ពគេលញ្ញាបហរណវសេន ឧបការាវហំ. ភាវិនោ អនត្ថស្ស អជននវសេន បរិបាលនំ រក្ខាគុត្តិ. បច្ចុប្បន្នស្ស បន អនត្ថស្ស និសេធវសេន បរិបាលនំ អាវរណគុត្តិ. កិមត្ថិយំ ‘‘ធម្មិក’ន្តិ វិសេសនន្តិ អាហ ‘‘សា បនេសា’’តិអាទិ. វិហារសីមាយាតិ ឧបចារសីមាយ, លាភសីមាយ វា.

១៨៥. កេវលោ យទិ-ឯវំ-សទ្ទោ បុព្ពេ វុត្តត្ថាបេក្ខកោតិ វុត្តំ ‘‘យទិ តវ ទាសោ’’តិអាទិ. ឯវំ សន្តេតិ ឯវំ លព្ភមានេ សតិ. ទុតិយំ ឧបាទាយ បឋមភាវោ, តស្មា ‘‘បឋម’’ន្តិ ភណន្តោ អញ្ញស្សាបិ អត្ថិតំ ទីបេតិ. តទេវ ច ការណំ កត្វា រាជាបិ ឯវមាហាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បឋមន្តិ ភណន្តោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនេវាតិ បឋមសទ្ទេន អញ្ញស្សាបិ អត្ថិតាទីបនេនេវ.

ទុតិយសន្ទិដ្ឋិកសាមញ្ញផលវណ្ណនា

១៨៦. កសតីតិ វិលេខតិ កសិំ ករោតិ. គហបតិកោតិ ឯត្ថ ក-សទ្ទោ អប្បត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘ឯកគេហមត្តេ ជេដ្ឋកោ’’តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – គហស្ស បតិ គហបតិ, ខុទ្ទកោ គហបតិ គហបតិកោ ឯកស្មិញ្ញេវ គេហមត្តេ ជេដ្ឋកត្តាតិ, ខុទ្ទកភាវោ បនស្ស គេហវសេនេវាតិ កត្វា ‘‘ឯកគេហមត្តេ’’តិ វុត្តំ. តេន ហិ អនេកកុលជេដ្ឋកភាវំ បដិក្ខិបតិ, គហំ, គេហន្តិ ច អត្ថតោ សមានមេវ. ករសទ្ទោ ពលិម្ហីតិ វុត្តំ ‘‘ពលិសង្ខាត’’ន្តិ. ករោតីតិ អភិនិប្ផាទេតិ សម្បាទេតិ. វឌ្ឍេតីតិ ឧបរូបរិ ឧប្បាទនេន មហន្តំ សន្និចយំ ករោតិ.

កស្មា តទុភយម្បិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ. អប្បម្បិ បហាយ បព្ពជិតុំ ទុក្ករន្តិ ទស្សនញ្ច បគេវ មហន្តន្តិ វិញ្ញាបនត្ថំ. ឯសា ហិ កថិកានំ បកតិ, យទិទំ យេន កេនចិ បការេន អត្ថន្តរវិញ្ញាបនន្តិ. អប្បម្បិ បហាយ បព្ពជិតុំ ទុក្ករភាវោ បន មជ្ឈិមនិកាយេ មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ លដុកិកោបមសុត្តេន (ម. និ. ២.១៤៨ អាទយោ) ទីបេតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘សេយ្យថាបិ ឧទាយិ បុរិសោ ទលិទ្ទោ អស្សកោ អនាឡ្ហិយោ, តស្ស’ស្ស ឯកំ អគារកំ ឱលុគ្គវិលុគ្គំ កាកាតិទាយិំ នបរមរូបំ, ឯកា ខដោបិកា ឱលុគ្គវិលុគ្គា នបរមរូបា’’តិ វិត្ថារោ. យទិ អប្បម្បិ ភោគំ បហាយ បព្ពជិតុំ ទុក្ករំ, កស្មា ទាសវារេបិ ភោគគ្គហណំ ន កតន្តិ អាហ ‘‘ទាសវារេ បនា’’តិអាទិ. អត្តនោបិ អនិស្សរោតិ អត្តានម្បិ សយមនិស្សរោ. យថា ច ទាសស្ស ភោគាបិ អភោគាយេវ បរាយត្តភាវតោ, ឯវំ ញាតយោបីតិ ទាសវារេ ញាតិបរិវដ្ដគ្គហណម្បិ ន កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិវដ្ដតិ បរម្បរភាវេន សមន្តតោ អាវដ្ដតីតិ បរិវដ្ដោ, ញាតិយេវ. តេនាហ ‘‘ញាតិយេវ ញាតិបរិវដ្ដោ’’តិ.

បណីតតរសាមញ្ញផលវណ្ណនា

១៨៩. តន្តិ យថា ទាសវារេ ‘‘ឯវមេវា’’តិ វុត្តំ, ន តថា ឥធ កស្សកវារេ, តទវចនំ កស្មាតិ អនុយុញ្ជេយ្យ ចេតិ អត្ថោ. ឯវមេវាតិ វុច្ចមានេតិ យថា បឋមទុតិយានិ សាមញ្ញផលានិ បញ្ញត្តានិ, តថាយេវ បញ្ញបេតុំ សក្កា នុ ខោតិ វុត្តេ. ឯវរូបាហីតិ យថាវុត្តទាសកស្សកូបមាសទិសាហិ ឧបមាហិ. សាមញ្ញផលំ ទីបេតុំ បហោតិ អនន្តបដិភានតាយ វិចិត្តនយទេសនភាវតោ. តត្ថាតិ ឯវំ ទីបនេ. បរិយន្តំ នាម នត្ថិ អនន្តនយទេសនភាវតោ, សវនេ វា អសន្តោសនេន ភិយ្យោ ភិយ្យោ សោតុកាមតាជននតោ សោតុកាមតាយ បរិយន្តំ នាម នត្ថីតិ អត្ថោ. តថាបីតិ ‘‘ទេសនាយ ឧត្តរុត្តរាធិកនានានយវិចិត្តភាវេ សតិបី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៨៩) អាចរិយេន វុត្តំ, សតិបិ ឯវំ អបរិយន្តភាវេតិបិ យុជ្ជតិ. អនុមានញាណេន ចិន្តេត្វា. ឧបរិ វិសេសន្តិ តំ ឋបេត្វា តទុបរិ វិសេសមេវ សាមញ្ញផលំ បុច្ឆន្តោ. កស្មាតិ អាហ ‘‘សវនេ’’តិអាទិ. ឯតេន ឥមមត្ថំ ទីបេតិ – អនេកត្ថា សមានាបិ សទ្ទា វត្តិច្ឆានុបុព្ពិកាយេវ តំតទត្ថទីបកាតិ.

សាធុកំ សាធូតិ ឯកត្ថមេតំ សាធុសទ្ទស្សេវ ក-ការេន វឌ្ឍេត្វា វុត្តត្តា. តេនេវ ហិ សាធុកសទ្ទស្សត្ថំ វទន្តេន សាធុសទ្ទោ អត្ថុទ្ធារវសេន ឧទាហដោ. តេន ច ននុ សាធុកសទ្ទស្សេវ អត្ថុទ្ធារោ វត្តព្ពោ, ន សាធុសទ្ទស្សាតិ ចោទនា និសេធិតា. អាយាចនេតិ អភិមុខំ យាចនេ, អភិបត្ថនាយន្តិ អត្ថោ. សម្បដិច្ឆនេតិ បដិគ្គហណេ. សម្បហំសនេតិ សំវិជ្ជមានគុណវសេន ហំសនេ តោសនេ, ឧទគ្គតាករណេតិ អត្ថោ.

សាធុ ធម្មរុចីតិ គាថា ឧម្មាទន្តីជាតកេ (ជា. ២.១៨.១០១). តត្ថាយមដ្ឋកថាវិនិច្ឆយបវេណី – សុចរិតធម្មេ រោចេតីតិ ធម្មរុចិ, ធម្មរតោតិ អត្ថោ. តាទិសោ ហិ ជីវិតំ ជហន្តោបិ អកត្តព្ពំ ន ករោតិ. បញ្ញាណវាតិ បញ្ញវា ញាណសម្បន្នោ. មិត្តានមទ្ទុព្ភោតិ មិត្តានំ អទុស្សនភាវោ. ‘‘អទូសកោ អនុបឃាតកោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៨៩) អាចរិយេន វុត្តំ. ‘‘អទ្រុព្ភោ’’តិបិ បាឋោ ទ-ការស្ស ទ្រ-ការំ កត្វា.

ទឡ្ហីកម្មេតិ សាតច្ចកិរិយាយំ. អាណត្តិយន្តិ អាណាបនេ. ឥធាបីតិ សាមញ្ញផលេបិ. អស្សាតិ សាធុកសទ្ទស្ស. ‘‘សុណោហិ សាធុកំ មនសិ ករោហី’’តិ ហិ សាធុកសទ្ទេន សវនមនសិការានំ សាតច្ចកិរិយាបិ តទាណាបនម្បិ ជោតិតំ ហោតិ. អាយាចនេនេវ ច ឧយ្យោជនសាមញ្ញតោ អាណត្តិ សង្គហិតាតិ ន សា វិសុំ អត្ថុទ្ធារេ វុត្តា. អាណារហស្ស ហិ អាណត្តិ, តទនរហស្ស អាយាចនន្តិ វិសេសោ. សុន្ទរេបីតិ សុន្ទរត្ថេបិ. ឥទានិ យថាវុត្តេន សាធុកសទ្ទស្ស អត្ថត្តយេន បកាសិតំ វិសេសំ ទស្សេតុំ, តស្ស វា អត្ថត្តយស្ស ឥធ យោគ្យតំ វិភាវេតុំ ‘‘ទឡ្ហីកម្មត្ថេន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. សុគ្គហិតំ គណ្ហន្តោតិ សុគ្គហិតំ កត្វា គណ្ហន្តោ. សុន្ទរន្តិ ភាវនបុំសកំ. ភទ្ទកន្តិ បសត្ថំ, ‘‘ធម្ម’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. សុន្ទរំ ភទ្ទកន្តិ វា សវនានុគ្គហណេ បរិយាយវចនំ.

មនសិ ករោហីតិ ឯត្ថ ន អារម្មណបដិបាទនលក្ខណោ មនសិការោ, អថ ខោ វីថិបដិបាទនជវនបដិបាទនមនសិការបុព្ពកេ ចិត្តេ ឋបនលក្ខណោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អាវជ្ជ, សមន្នាហរា’’តិ អាហ. អវិក្ខិត្តចិត្តោតិ យថាវុត្តមនសិការទ្វយបុព្ពកាយ ចិត្តបដិបាដិយា ឯការម្មណេ ឋបនវសេន អនុទ្ធតចិត្តោ ហុត្វា. និសាមេហីតិ សុណាហិ, អនគ្ឃរតនមិវ វា សុវណ្ណមញ្ជុសាយ ទុល្លភធម្មរតនំ ចិត្តេ បដិសាមេហីតិបិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘ចិត្តេ ករោហី’’តិ. ឯវំ បទទ្វយស្ស បច្ចេកំ យោជនាវសេន អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បដិយោគីវសេន ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សោតិន្ទ្រិយវិក្ខេបវារណំ សវនេ និយោជនវសេន កិរិយន្តរបដិសេធនតោ, តេន សោតំ ឱទហាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. មនិន្ទ្រិយវិក្ខេបវារណំ មនសិការេន ទឡ្ហីកម្មនិយោជនេន អញ្ញចិន្តាបដិសេធនតោ. ព្យញ្ជនវិបល្លាសគ្គាហវារណំ ‘‘សាធុក’’ន្តិ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា. អត្ថវិបល្លាសគ្គាហវារណេបិ ឯស នយោ.

ធារណូបបរិក្ខាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន តុលនតីរណាទិកេ, ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវេធេ ច សង្គណ្ហាតិ. យថាធិប្បេតមត្ថំ ព្យញ្ជេតិ បកាសេតិ, សយមេតេនាតិ វា ព្យញ្ជនំ, សភាវនិរុត្តិ, សហ ព្យញ្ជនេនាតិ សព្យញ្ជនោ, ព្យញ្ជនសម្បន្នោតិ អត្ថោ. សហប្បវត្តិ ហិ ‘‘សម្បន្នតា សមវាយតា វិជ្ជមានតា’’តិអាទិនា អនេកវិធា, ឥធ បន សម្បន្នតាយេវ តទញ្ញស្ស អសម្ភវតោ, តស្មា ‘‘សហ ព្យញ្ជនេនា’’តិ និព្ពចនំ កត្វាបិ ‘‘ព្យញ្ជនសម្បន្នោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៨៩) អត្ថោ អាចរិយេន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ, យថា តំ ‘‘ន កុសលា អកុសលា, កុសលបដិបក្ខា’’តិ (ធ. ស. ១) អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ អនុធាតព្ពតោ អត្ថោ, ចតុបារិសុទ្ធិសីលាទិ, សហ អត្ថេនាតិ សាត្ថោ, វុត្តនយេន អត្ថសម្បន្នោតិ អត្ថោ. សាធុកបទំ ឯកមេវ សមានំ អាវុត្តិនយាទិវសេន ឧភយត្ថ យោជេតព្ពំ. កថន្តិ អាហ ‘‘យស្មា’’តិអាទិ. ធម្មោ នាម តន្តិ. ទេសនា នាម តស្សា មនសា វវត្ថាបិតាយ តន្តិយា ទេសនា. អត្ថោ នាម តន្តិយា អត្ថោ. បដិវេធោ នាម តន្តិយា, តន្តិអត្ថស្ស ច យថាភូតាវពោធោ. យស្មា ចេតេ ធម្មទេសនាត្ថបដិវេធា សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ មន្ទពុទ្ធីហិ ទុក្ខោគាហា, អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋា ច, តស្មា គម្ភីរា. តេន វុត្តំ ‘‘យស្មា…បេ… មនសិ ករោហី’’តិ. ឯត្ថ ច បដិវេធស្ស ទុក្ករភាវតោ ធម្មត្ថានំ ទុក្ខោគាហតា, ទេសនាញាណស្ស ទុក្ករភាវតោ ទេសនាយ, ឧប្បាទេតុមសក្កុណេយ្យតាយ, តព្ពិសយញាណុប្បត្តិយា ច ទុក្ករភាវតោ បដិវេធស្ស ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា. យមេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ និទានវណ្ណនាយំ វុត្តមេវ.

‘‘សុណាហិ សាធុក’’ន្តិ ‘‘សាធុកំ មនសិ ករោហី’’តិ វទន្តោ ន កេវលំ អត្ថក្កមតោ ឯវ អយំ យោជនា, អថ ខោ សទ្ទក្កមតោបិ ឧភយត្ថ សម្ពន្ធត្តាតិ ទស្សេតិ. ‘‘សក្កា មហារាជា’’តិ ឥធាបិ ‘‘អញ្ញម្បិ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ…បេ… បណីតតរញ្ចា’’តិ ឥទមនុវត្តតីតិ អាហ ‘‘ឯវំ បដិញ្ញាតំ សាមញ្ញផលទេសន’’ន្តិ. វិត្ថារតោ ភាសនន្តិ អត្ថមេវ ទឡ្ហំ ករោតិ ‘‘ទេសេស្សាមីតិ សំខិត្តទីបន’’ន្តិអាទិនា. ហិ-សទ្ទោ ចេត្ថ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ទេសនំ នាម ឧទ្ទិសនំ. ភាសនំ នាម និទ្ទិសនំ បរិព្យត្តកថនំ. តេនាយមត្ថោ សម្ភវតីតិ យថាវុត្តមត្ថំ សគាថាវគ្គសំយុត្តេ វង្គីសសុត្តេ (សំ. និ. ១.២១៤) គាថាបទេន សាធេតុំ ‘‘តេនាហា’’តិអាទិ វុត្តំ.

សាឡិកាយិវ និគ្ឃោសោតិ សាឡិកាយ និគ្ឃោសោ វិយ, យថា សាឡិកាយ អាលាបោ មធុរោ កណ្ណសុខោ បេមនីយោ, ឯវន្តិ អត្ថោ. បដិភានន្តិ ចេតស្ស វិសេសនំ លិង្គភេទស្សបិ វិសេសនស្ស ទិស្សនតោ យថា ‘‘គុណោ បមាណ’’ន្តិ. បដិភានន្តិ ច សទ្ទោ វុច្ចតិ បដិភាតិ តំតទាការេន ទិស្សតីតិ កត្វា. ឧទីរយីតិ ឧច្ចារយិ, វុច្ចតិ វា, កម្មគព្ភញ្ចេតំ កិរិយាបទំ. ឥមិនា ចេតំ ទីបេតិ – អាយស្មន្តំ ធម្មសេនាបតិំ ថោមេតុកាមេន ទេសនាភាសនានំ វិសេសំ ទស្សេន្តេន បភិន្នបដិសម្ភិទេន អាយស្មតា វង្គីសត្ថេរេន ‘‘សង្ខិត្តេន, វិត្ថារេនា’’តិ ច វិសេសនំ កតំ, តេនាយមត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ.

ឯវំ វុត្តេតិ ‘‘ភាសិស្សាមី’’តិ វុត្តេ. ‘‘ន កិរ ភគវា សង្ខេបេនេវ ទេសេស្សតិ, អថ ខោ វិត្ថារេនបិ ភាសិស្សតី’’តិ ហិ តំ បទំ សុត្វាវ ឧស្សាហជាតោ សញ្ជាតុស្សាហោ, ហដ្ឋតុដ្ឋោតិ អត្ថោ. អយមាចរិយស្ស អធិប្បាយោ. អបិច ‘‘តេន ហិ មហារាជ សុណោហិ សាធុកំ មនសិ ករោហិ, ភាសិស្សាមី’’តិ វុត្តំ សព្ពម្បិ ឧយ្យោជនបដិញ្ញាករណប្បការំ ឧស្សាហជននការណំ សព្ពេនេវ ឧស្សាហសម្ភវតោ, តស្មា ឯវំ វុត្តេតិ ‘‘សុណោហិ, សាធុកំ មនសិ ករោហិ, ភាសិស្សាមី’’តិ វុត្តេ សព្ពេហេវ តីហិបិ បទេហិ ឧស្សាហជាតោតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បច្ចស្សោសីតិ បតិ អស្សោសិ ភគវតោ វចនសមនន្តរមេវ បច្ឆា អស្សោសិ, ‘‘សក្កា បន ភន្តេ’’តិអាទិនា វា បុច្ឆិត្វា បុន ‘‘ឯវំ ភន្តេ’’តិ អស្សោសីតិ អត្ថោ. តំ បន បតិស្សវនំ អត្ថតោ សម្បដិច្ឆនមេវាតិ អាហ ‘‘សម្បដិច្ឆិ, បដិគ្គហេសី’’តិ. តេនេវ ហិ ‘‘ឥតិ អត្ថោ’’តិ អវត្វា ‘‘ឥតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ វុត្តំ.

១៩០. ‘‘អថស្ស ភគវា ឯតទវោចា’’តិ វចនសម្ពន្ធមត្តំ ទស្សេត្វា ‘‘ឯតំ អវោចា’’តិ បទំ វិភជិត្វា អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិមាហ. ‘‘ឥធា’’តិ ឥមិនា វុច្ចមានំ អធិករណំ តថាគតស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតំ លោកមេវាធិប្បេតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ទេសោបទេសេ និបាតោ’’តិ ឥមិនា. ទេសស្ស ឧបទិសនំ ទេសោបទេសោ, តស្មិំ. យទិ សព្ពត្ថ ទេសោបទេសេ, អថាយមត្ថោ ន វត្តព្ពោ អវុត្តេបិ លព្ភមានត្តាតិ ចោទនាយាហ ‘‘ស្វាយ’’ន្តិអាទិ. សាមញ្ញភូតំ ឥធសទ្ទំ គណ្ហិត្វា ‘‘ស្វាយ’’ន្តិ វុត្តំ, ន តុ យថាវិសេសិតព្ពំ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘កត្ថចិ បទបូរណមត្តមេវា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៩០). លោកំ ឧបាទាយ វុច្ចតិ លោកសទ្ទេន សមានាធិករណភាវតោ. ឥធ លោកេតិ ច ជាតិក្ខេត្តំ, តត្ថាបិ អយំ ចក្កវាឡោ អធិប្បេតោ. សាសនមុបាទាយ វុច្ចតិ ‘‘សមណោ’’តិ សទ្ទន្តរសន្និធានតោ. អយញ្ហិ ចតុកង្គុត្តរបាឡិ. តត្ថ បឋមោ សមណោតិ សោតាបន្នោ. ទុតិយោ សមណោតិ សកទាគាមី. វុត្តញ្ហេតំ តត្ថេវ –

‘‘កតមោ ច ភិក្ខវេ បឋមោ សមណោ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា សោតាបន្នោ ហោតី’’តិ, (អ. និ. ៤.២៤១) ‘‘កតមោ ច ភិក្ខវេ ទុតិយោ សមណោ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ តិណ្ណំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា រាគទោសមោហានំ តនុត្តា សកទាគាមី ហោតី’’តិ (អ. និ. ៤.២៤១) ច អាទិ.

ឱកាសន្តិ កញ្ចិ បទេសមុបាទាយ វុច្ចតិ ‘‘តិដ្ឋមានស្សា’’តិ សទ្ទន្តរសន្និធានតោ.

ឥធេវ តិដ្ឋមានស្សាតិ ឥមិស្សំយេវ ឥន្ទសាលគុហាយំ បតិដ្ឋមានស្ស, ទេវភូតស្ស មេ សតោតិ ទេវភាវេន, ទេវោ ហុត្វា វា ភូតស្ស សមានស្ស. មេតិ អនាទរយោគេ សាមិវចនំ. បុន មេតិ កត្តុត្ថេ. ឥទញ្ហិ សក្កបញ្ហតោ ឧទាហដំ.

បទបូរណមត្តមេវ ឱកាសាបទិសនស្សាបិ អសម្ភវេន អត្ថន្តរស្ស អពោធនតោ. បុព្ពេ វុត្តំ តថាគតស្ស ឧប្បត្តិដ្ឋានភូតមេវ សន្ធាយ ‘‘លោក’’ន្តិ វុត្តំ. បុរិមំ ឧយ្យោជនបដិញ្ញាករណវិសយេ អាលបនន្តិ បុន ‘‘មហារាជា’’តិ អាលបតិ. ‘‘អរហ’’ន្តិ អាទយោ សទ្ទា វិត្ថារិតាតិ យោជនា. អត្ថតោ ហិ វិត្ថារណំ សទ្ទមុខេនេវ ហោតីតិ ឧភយត្ថ សទ្ទគ្គហណំ កតំ. យស្មា បន ‘‘អបរេហិបិ អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា តថាគតោ’’តិអាទិនា (ឧទា. អដ្ឋ. ១៨; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ៣៨) តថាគត-សទ្ទោ ឧទានដ្ឋកថាទីសុ, ‘‘អរហ’’ន្តិ អាទយោ ច វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១៣០) អបរេហិបិ បការេហិ វិត្ថារិតា អាចរិយេន, តស្មា តេសុ វុត្តនយេនបិ តេសមត្ថោ វេទិតព្ពោ. តថាគតស្ស សត្តនិកាយន្តោគធតាយ ‘‘ឥធ បន សត្តលោកោ អធិប្បេតោ’’តិ វត្វា តត្ថាយំ យស្មិំ សត្តនិកាយេ, យស្មិញ្ច ឱកាសេ ឧប្បជ្ជតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សត្តលោកេ ឧប្បជ្ជមានោបិ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. ន ទេវលោកេ, ន ព្រហ្មលោកេតិ ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាគមិស្សតិ.

តស្សាបរេនាតិ តស្ស និគមស្ស អបរេន, តតោ ពហីតិ វុត្តំ ហោតិ. តតោតិ មហាសាលតោ. ឱរតោ មជ្ឈេតិ អព្ភន្តរំ មជ្ឈិមបទេសោ. ឯវំ បរិច្ឆិន្នេតិ បញ្ចនិមិត្តពទ្ធា សីមា វិយ បញ្ចហិ យថាវុត្តនិមិត្តេហិ បរិច្ឆិន្នេ. អឌ្ឍតេយ្យយោជនសតេតិ បណ្ណាសយោជនេហិ ឩនតិយោជនសតេ. អយញ្ហិ មជ្ឈិមជនបទោ មុទិង្គសណ្ឋានោ, ន សមបរិវដ្ដោ, ន ច សមចតុរស្សោ, ឧជុកេន កត្ថចិ អសីតិយោជនោ ហោតិ, កត្ថចិ យោជនសតិកោ, តថាបិ ចេស កុដិលបរិច្ឆេទេន មិនិយមានោ បរិយន្ត បរិក្ខេបតោ នវយោជនសតិកោ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘នវយោជនសតេ’’តិ. អសីតិមហាថេរាតិ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ សុនាបរន្តកស្ស បុណ្ណត្ថេរស្សាបិ មហាសាវកេសុ បរិយាបន្នត្តា. សុនាបរន្តជនបទោ ហិ បច្ចន្តវិសយោ. តថា ហិ ‘‘ចន្ទនមណ្ឌលមាឡបដិគ្គហណេ ភគវា ន តត្ថ អរុណំ ឧដ្ឋបេតី’’តិ មជ្ឈិមាគម- (ម. និ. អដ្ឋ. ៤.៣៩៧) សំយុត្តាគមដ្ឋកថាសុ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៤.៨៨-៨៩) វុត្តំ. សារប្បត្តាតិ កុលភោគិស្សរិយាទិវសេន, សីលសារាទិវសេន ច សារភូតា. ព្រាហ្មណគហបតិកាតិព្រហ្មាយុបោក្ខរសាតិអាទិព្រាហ្មណា ចេវ អនាថបិណ្ឌិកាទិគហបតិកា ច.

តត្ថាតិ មជ្ឈិមបទេសេ, តស្មិំយេវ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វចនេ វា. សុជាតាយាតិ ឯវំនាមិកាយ បឋមំ សរណគមនិកាយ យសត្ថេរមាតុយា. ចតូសុ បនេតេសុ វិកប្បេសុ បឋមោ ពុទ្ធភាវាយ អាសន្នតរបដិបត្តិទស្សនវសេន វុត្តោ. អាសន្នតរាយ ហិ បដិបត្តិយា ឋិតោបិ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុច្ចតិ ឧប្បាទស្ស ឯកន្តិកត្តា, បគេវ បដិបត្តិយា មត្ថកេ ឋិតោ. ទុតិយោ ពុទ្ធភាវាវហបព្ពជ្ជតោ បដ្ឋាយ អាសន្នមត្តបដិបត្តិទស្សនវសេន, តតិយោ ពុទ្ធករធម្មបារិបូរិតោ បដ្ឋាយ ពុទ្ធភាវាយ បដិបត្តិទស្សនវសេន. ន ហិ មហាសត្តានំ អន្តិមភវូបបត្តិតោ បដ្ឋាយ ពោធិសម្ភារសម្ភរណំ នាម អត្ថិ ពុទ្ធត្ថាយ កាលមាគមយមានេនេវ តត្ថ បតិដ្ឋនតោ. ចតុត្ថោ ពុទ្ធភាវករធម្មសមារម្ភតោ បដ្ឋាយ ពោធិយា និយតភាវទស្សនេន. ពោធិយា ហិ និយតភាវប្បត្តិតោ បភុតិ ‘‘ពុទ្ធោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វិញ្ញូហិ វត្តុំ សក្កា ឧប្បាទស្ស ឯកន្តិកត្តា. យថា បន ‘‘សន្ទន្តិ នទិយោ’’តិ សន្ទនកិរិយាយ អវិច្ឆេទមុបាទាយ វត្តមានប្បយោគោ, ឯវំ ឧប្បាទត្ថាយ បដិបជ្ជនកិរិយាយ អវិច្ឆេទមុបាទាយ ចតូសុបិ វិកប្បេសុ ‘‘ឧប្បជ្ជតិ នាមា’’តិ វុត្តំ, បវត្តាបរតវត្តមានវចនញ្ចេតំ. ចតុព្ពិធញ្ហិ វត្តមានលក្ខណំ សទ្ទសត្ថេ បកាសិតំ –

‘‘និច្ចបវត្តិ សមីបោ, បវត្តុបរតោ តថា;

បវត្តាបរតោ ចេវ, វត្តមានោ ចតុព្ពិធោ’’តិ.

យស្មា បន ពុទ្ធានំ សាវកានំ វិយ ន បដិបាដិយា ឥទ្ធិវិធញាណាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ, សហេវ បន អរហត្តមគ្គេន សកលោបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិគុណរាសិ អាគតោ នាម ហោតិ, តស្មា តេសំ និប្ផត្តសព្ពកិច្ចត្តា អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាមាតិ ឯកង្គុត្តរវណ្ណនាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) វុត្តំ. អសតិ ហិ និប្ផត្តសព្ពកិច្ចត្តេ ន តាវតា ‘‘ឧប្បន្នោ’’តិ វត្តុមរហតិ. សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នភាវន្តិ ចតូសុ វិកប្បេសុ សព្ពបឋមំ ‘‘តថាគតោ សុជាតាយ…បេ… ឧប្បជ្ជតិ នាមា’’តិ វុត្តំ តថាគតស្ស ឧប្បន្នតាសង្ខាតំ អត្ថិភាវំ. តទេវ សន្ធាយ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ពុទ្ធភាវាយ អាសន្នតរបដិបត្តិយំ ឋិតស្សេវ អធិប្បេតត្តា. អយមេវ ហិ អត្ថោ មុខ្យតោ ឧប្បជ្ជតីតិ វត្តព្ពោ. តេនាហ ‘‘តថាគតោ…បេ… អត្ថោ’’តិ.

ឯត្ថ ច ‘‘ឧប្បន្នោ’’តិ វុត្តេ អតីតកាលវសេន កោចិ អត្ថំ គណ្ហេយ្យាតិ តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឧប្បន្នា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១៧) វិយ ហិ ឥធ ឧប្បន្នសទ្ទោ បច្ចុប្បន្នកាលិកោ. ននុ ច អរហត្តផលសមង្គីសង្ខាតោ ឧប្បន្នោយេវ តថាគតោ បវេទនទេសនាទីនិ សាធេតិ, អថ កស្មា យថាវុត្តោ អរហត្តមគ្គបរិយោសានោ ឧប្បជ្ជមានោយេវ តថាគតោ អធិប្បេតោ. ន ហិ សោ បវេទនទេសនាទីនិ សាធេតិ មធុបាយាសភោជនតោ យាវ អរហត្តមគ្គោ, តាវ តេសំ កិច្ចានមសាធនតោតិ? ន ហេវំ ទដ្ឋព្ពំ, ពុទ្ធភាវាយ អាសន្នតរបដិបត្តិយំ ឋិតស្ស ឧប្បជ្ជមានស្ស គហណេនេវ អរហត្តផលសមង្គីសង្ខាតស្ស ឧប្បន្នស្សាបិ គហិតត្តា. ការណគ្គហណេនេវ ហិ ផលម្បិ គហិតំ តទវិនាភាវិត្តា. ឥតិ បវេទនទេសនាទិសាធកស្ស អរហត្តផលសមង្គិនោបិ តថាគតស្ស គហេតព្ពត្តា នេយ្យត្ថមិទំ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វចនំ ទដ្ឋព្ពន្តិ. តថា ហិ អង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) ឧប្បជ្ជមានោ, ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នោតិ តីហិ កាលេហិ អត្ថវិភជនេ ‘‘ទីបង្ករបាទមូលេ លទ្ធព្យាករណតោ យាវ អនាគាមិផលា ឧប្បជ្ជមានោ នាម, អរហត្តមគ្គក្ខណេ បន ឧប្បជ្ជតិ នាម, អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាមា’’តិ វុត្តំ. អយមេត្ថ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរស្ស មតិ. យស្មា បន ឯកង្គុត្តរដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯកបុគ្គលោ ភិក្ខវេ លោកេ ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ (អ. និ. ១.១៧០) សុត្តបទវណ្ណនាយំ ‘‘ឥមស្មិម្បិ សុត្តេ អរហត្តផលក្ខណំយេវ សន្ធាយ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ, ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ’’តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) អាគតំ, តស្មា ឥធាបិ អរហត្តផលក្ខណមេវ សន្ធាយ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នភាវំ សន្ធាយា’’តិ ឥមិនា. តេនាហ ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ’’តិ. សព្ពបឋមំ ឧប្បន្នភាវន្តិ ច សព្ពវេនេយ្យានំ បឋមតរំ អរហត្តផលវសេន ឧប្បន្នភាវន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឧប្បន្នោ ហោតី’’តិ ច ឥមិនា អរហត្តផលក្ខណវសេន អតីតកាលំ ទស្សេតីតិ. អយមេវ ច នយោ អង្គុត្តរដីកាការេន អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន អធិប្បេតោតិ.

សោ ភគវាតិ យោ សោ តថាគតោ ‘‘អរហ’’ន្តិអាទិនា បកិត្តិតគុណោ, សោ ភគវា. ឥទានិ វត្តព្ពំ ឥមសទ្ទេន និទស្សេតិ វុច្ចមានត្ថស្ស បរាមសនតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – នយិទំ មហាជនស្ស សម្មុខមត្តំ សន្ធាយ ‘‘ឥមំ លោក’’ន្តិ វុត្តំ, អថ ខោ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទិនា វក្ខមានំ អនវសេសបរិយាទានំ សន្ធាយាតិ. ‘‘សហ ទេវេហិ សទេវក’’ន្តិអាទិនា យថាវាក្យំ បទនិព្ពចនំ វុត្តំ, យថាបទំ បន ‘‘សទេវកោ’’តិអាទិនា វត្តព្ពំ, ឥមេ ច តគ្គុណសំវិញ្ញាណពាហិរត្ថសមាសា. ឯត្ថ ហិ អវយវេន វិគ្គហោ, សមុទាយោ សមាសត្ថោ ហោតិ លោកាវយវេន កតវិគ្គហេន លោកសមុទាយស្ស យថារហំ លព្ភមានត្តា. សមវាយជោតកសហសទ្ទយោគេ ហិ អយមេវ សមាសោ វិញ្ញាយតិ. ទេវេហីតិ ច បញ្ចកាមាវចរទេវេហិ, អរូបាវចរទេវេហិ វា. ព្រហ្មុនាតិ រូបាវចរារូបាវចរព្រហ្មុនា, រូបាវចរព្រហ្មុនា ឯវ វា, ពហុកត្តុកាទីនមិវ នេសំ សិទ្ធិ. បជាតត្តាតិ យថាសកំ កម្មកិលេសេហិ បការេន និព្ពត្តកត្តា.

ឯវំ វចនត្ថតោ អត្ថំ ទស្សេត្វា វចនីយត្ថតោ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ បារិសេសញាយេន ឥតរេសំ បទន្តរេហិ វិសុំ គហិតត្តា. ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណំ បច្ចាសត្តិញាយេន. តត្ថ ហិ មារោ ជាតោ, តន្និវាសី ច. យស្មា ចេស ទាមរិករាជបុត្តោ វិយ តត្ថ វសិតត្តា បាកដោ, តស្មា សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ វសវត្តិមហារាជាទីសុ បាកដតរេន តេនេវ វិសេសេត្វា វុត្តោតិ, អយញ្ច នយោ មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.២៩០) បកាសិតោវ. មារគ្គហណេន ចេត្ថ តំសម្ពន្ធិនោ ទេវាបិ គហិតា ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកស្ស គហណតោ. ឯវញ្ហិ វសវត្តិសត្តលោកស្ស អនវសេសបរិយាទានំ ហោតិ. ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណម្បិ បច្ចាសត្តិញាយេន. បច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តសមណព្រាហ្មណគ្គហណន្តិ បច្ចត្ថិកា ឯវ បច្ចាមិត្តា, តេយេវ សមណព្រាហ្មណា, តេសំ គហណំ តថា, តេន ពាហិរកសមណព្រាហ្មណគ្គហណំ វុត្តំ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ អបច្ចត្ថិកបច្ចាមិត្តានម្បិ តេសំ ឥមិនា គហណតោ. សមិតបាបពាហិតបាបសមណព្រាហ្មណគ្គហណន្តិ បន សាសនិកសមណព្រាហ្មណានំ គហណំ វេទិតព្ពំ. កាមំ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទិវិសេសនានំ វសេនេវ សត្តវិសយោបិ លោកសទ្ទោ វិញ្ញាយតិ សមវាយត្ថវសេន តុល្យយោគវិសយត្តា តេសំ, ‘‘សលោមកោ សបក្ខកោ’’តិអាទីសុ បន វិជ្ជមានត្ថវសេន អតុល្យយោគវិសយេបិ អយំ សមាសោ លព្ភតីតិ ព្យភិចារទស្សនតោ អព្យភិចារេនត្ថញាបកំ បជាគហណន្តិ អាហ ‘‘បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណ’’ន្តិ, ន បន លោកសទ្ទេន សត្តលោកស្ស អគ្គហិតត្តា ឯវំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកោ’’តិ. សទេវកាទិវចនេន ឧបបត្តិទេវានំ, សស្សមណព្រាហ្មណីវចនេន វិសុទ្ធិទេវានញ្ច គហិតត្តា វុត្តំ ‘‘សទេវ…បេ… មនុស្សគ្គហណ’’ន្តិ. តត្ថ សម្មុតិទេវា រាជានោ. អវសេសមនុស្សគ្គហណន្តិ សម្មុតិទេវេហិ, សមណព្រាហ្មណេហិ ច អវសិដ្ឋមនុស្សានំ គហណំ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ បទេសុ. តីហិ បទេហីតិ សទេវកសមារកសព្រហ្មកបទេហិ. ទ្វីហីតិ សស្សមណព្រាហ្មណីសទេវមនុស្សបទេហិ. សមាសបទត្ថេសុ សត្តលោកស្សបិ វុត្តនយេន គហិតត្តា ‘‘ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកោ’’តិ វុត្តំ.

‘‘អបរោ នយោ’’តិអាទិនា អបរម្បិ វចនីយត្ថមាហ. អរូបិនោបិ សត្តា អត្តនោ អានេញ្ជវិហារេន វិហរន្តោ ‘‘ទិព្ពន្តីតិ ទេវា’’តិ ឥទំ និព្ពចនំ លទ្ធុមរហន្តីតិ អាហ ‘‘សទេវកគ្គហណេន អរូបាវចរលោកោ គហិតោ’’តិ. តេនេវាហ ភគវា ព្រហ្មជាលាទីសុ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនូបគានំ ទេវានំ សហព្យត’’ន្តិអាទិ, (អ. និ. ៣.១៩៧) អរូបាវចរភូតោ ឱកាសលោកោ, សត្តលោកោ ច គហិតោតិ អត្ថោ. ឯវំ ឆកាមាវចរទេវលោកោ, រូបី ព្រហ្មលោកោតិ ឯត្ថាបិ. ឆកាមាវចរទេវលោកស្ស សវិសេសំ មារវសេ បវត្តនតោ វុត្តំ ‘‘សមារកគ្គហណេន ឆកាមាវចរទេវលោកោ’’តិ. សោ ហិ តស្ស ទាមរិកស្ស វិយ វសបវត្តនោកាសោ. រូបី ព្រហ្មលោកោ គហិតោ បារិសេសញាយេន អរូបីព្រហ្មលោកស្ស វិសុំ គហិតត្តា. ចតុបរិសវសេនាតិ ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិសមណចាតុមហារាជិកតាវតិំសមារព្រហ្មសង្ខាតាសុ អដ្ឋសុ បរិសាសុ ខត្តិយាទិចតុបរិសវសេនេវ តទញ្ញាសំ សទេវកាទិគ្គហណេន គហិតត្តា. កថំ បនេត្ថ ចតុបរិសវសេន មនុស្សលោកោ គហិតោតិ? ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិ’’ន្តិ ឥមិនា សមណបរិសា, ព្រាហ្មណបរិសា ច គហិតា, ‘‘សទេវមនុស្ស’’ន្តិ ឥមិនា ខត្តិយបរិសា, គហបតិបរិសា ចាតិ. ‘‘បជ’’ន្តិ ឥមិនា បន ឥមាយេវ ចតស្សោ បរិសា វុត្តា. ចតុបរិសសង្ខាតំ បជន្តិ ហិ ឥធ អត្ថោ.

អញ្ញថា គហេតព្ពមាហ ‘‘សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ’’តិ. កថំ បន គហិតោតិ? ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិ’’ន្តិ ឥមិនា សមណព្រាហ្មណា គហិតា, ‘‘សទេវមនុស្ស’’ន្តិ ឥមិនា សម្មុតិទេវសង្ខាតា ខត្តិយា, គហបតិសុទ្ទសង្ខាតា ច អវសេសមនុស្សាតិ. ឥតោ បន អញ្ញេសំ មនុស្សសត្តានមភាវតោ ‘‘បជ’’ន្តិ ឥមិនា ឯតេយេវ ចតូហិ បការេហិ ឋិតា មនុស្សសត្តា វុត្តា. ចតុកុលប្បភេទំ បជន្តិ ហិ ឥធ អត្ថោ. ឯវំ វិកប្បទ្វយេបិ បជាគហណេន ចតុបរិសាទិវសេន មនុស្សានញ្ញេវ គហិតត្តា ឥទានិ អវសេសសត្តេបិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថាបិ ចតុបរិសវសេន គហិតេន មនុស្សលោកេន សហ អវសេសសព្ពសត្តលោកោ គហិតោ, សម្មុតិទេវេហិ វា សហ អវសេសសព្ពសត្តលោកោតិ យោជេតព្ពំ. នាគគរុឡាទិវសេន ច អវសេសសព្ពសត្តលោកោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ចតុបរិសសហិតោ អវសេសសុទ្ទនាគសុបណ្ណនេរយិកាទិសត្តលោកោ, ចតុកុលប្បភេទមនុស្សសហិតោ វា អវសេសនាគសុបណ្ណនេរយិកាទិសត្តលោកោ គហិតោតិ.

ឯត្តាវតា ភាគសោ លោកំ គហេត្វា យោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេន តេន វិសេសេន អភាគសោ លោកំ គហេត្វា យោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចេត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោតិ ឧក្កំសគតិបរិច្ឆេទតោ, តព្ពិជាននេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. បឋមនយេន ហិ បញ្ចសុ គតីសុ ទេវគតិបរិយាបន្នាវ បញ្ចកាមគុណសមង្គិតាយ, ទីឃាយុកតាយាតិ ឯវមាទីហិ វិសេសេហិ សេដ្ឋា. ទុតិយនយេន បន អរូបិនោ ទូរសមុគ្ឃាដិតកិលេសទុក្ខតាយ, សន្តបណីតអានេញ្ជវិហារសមង្គិតាយ, អតិវិយ ទីឃាយុកតាយាតិ ឯវមាទីហិ វិសេសេហិ អតិវិយ ឧក្កដ្ឋា. អាចរិយេហិ បន ទុតិយនយមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវំ បឋមបទេនេវ បធាននយេន សព្ពលោកស្ស សច្ឆិកតភាវេ សិទ្ធេបិ ឥមិនា ការណវិសេសេន សេសបទានិ វុត្តានីតិ ទស្សេតិ ‘‘តតោ យេស’’ន្តិអាទិនា. តតោតិ បឋមបទតោ បរំ អាហាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឆកាមាវចរិស្សរោ’’ តិយេវ វុត្តេ សក្កាទីនម្បិ តស្ស អាធិបច្ចំ សិយាតិ អាសង្កានិវត្តនត្ថំ ‘‘វសវត្តី’’តិ វុត្តំ, តេន សាហសិកករណេន វសវត្តាបនមេវ តស្សាធិបច្ចន្តិ ទស្សេតិ. សោ ហិ ឆដ្ឋទេវលោកេបិ អនិស្សរោ តត្ថ វសវត្តិទេវរាជស្សេវ ឥស្សរត្តា. តេនាហ ភគវា អង្គុត្តរាគមវរេ អដ្ឋនិបាតេ ទានានិសំសសុត្តេ ‘‘តត្រ ភិក្ខវេ វសវត្តី ទេវបុត្តោ ទានមយំ បុញ្ញកិរិយវត្ថុំ អតិរេកំ ករិត្វា…បេ… បរនិម្មិតវសវត្តី ទេវេ ទសហិ ឋានេហិ អធិគណ្ហាតី’’តិ (អ. និ. ៨.៣៦) វិត្ថារោ. មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយម្បិ វុត្តំ ‘‘តត្រ ហិ វសវត្តិរាជា រជ្ជំ ការេតិ, មារោ បន ឯកស្មិំ បទេសេ អត្តនោ បរិសាយ ឥស្សរិយំ បវត្តេន្តោ រជ្ជបច្ចន្តេ ទាមរិករាជបុត្តោ វិយ វសតី’’តិ (ម. និ. ១.៦០) ‘‘ព្រហ្មា មហានុភាវោ’’តិអាទិ ទសសហស្សិយំ មហាព្រហ្មុនោ វសេន វទតិ. ‘‘ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ’’តិ ហិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ‘‘ឯកង្គុលិយា’’តិអាទិ ឯកទេសេន មហានុភាវតាទស្សនំ. អនុត្តរន្តិ សេដ្ឋំ នវលោកុត្តរំ. បុថូតិ ពហុកា, វិសុំ ភូតា វា. ឧក្កដ្ឋដ្ឋានានន្តិ ឧក្កំសគតិកានំ. ភាវានុក្កមោតិ ភាវវសេន បរេសមជ្ឈាសយានុរូបំ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទិបទានំ អនុក្កមោ, ភាវវសេន អនុសន្ធិក្កមោ វា ភាវានុក្កមោ, អត្ថានញ្ចេវ បទានញ្ច អនុសន្ធានបដិបាដីតិ អត្ថោ, អយមេវ វា បាឋោ តថាយេវ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា ១) ទិដ្ឋត្តា, អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន (សារត្ថ. ដី. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា) ច វណ្ណិតត្តា. ‘‘វិភាវនានុក្កមោ’’តិបិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ បន តេសុ អទិដ្ឋត្តា ន សុន្ទរោ.

ឥទានិ បោរាណកានំ សំវណ្ណនានយំ ទស្សេតុំ ‘‘បោរាណា បនាហូ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អញ្ញបទេន និរវសេសសត្តលោកស្ស គហិតត្តា សព្ពត្ថ អវសេសលោកន្តិ អនវសេសបរិយាទានំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តិភវូបគេ សត្តេ’’តិ, តេធាតុកសង្ខាតេ តយោ ភវេ ឧបគតសត្តេតិ អត្ថោ. តីហាការេហីតិ ទេវមារព្រហ្មសហិតតាសង្ខាតេហិ តីហិ អាការេហិ. តីសុ បទេសូតិ ‘‘សទេវក’’ន្តិអាទីសុ តីសុ បទេសុ. បក្ខិបិត្វាតិ អត្ថវសេន សង្គហេត្វា. តេយេវ តិភវូបគេ សត្តេ ‘‘សស្សមណព្រាហ្មណិំ, សទេវមនុស្ស’’ន្តិ បទទ្វយេ បក្ខិបតីតិ ញាបេតុំ ‘‘បុនា’’តិ វុត្តំ. តេន តេនាការេនាតិ សទេវកត្តាទិនា, សស្សមណព្រាហ្មណីភាវាទិនា ច តេន តេន បការេន. ‘‘តិភវូបគេ សត្តេ’’តិ វត្វា ‘‘តេធាតុកមេវា’’តិ វទន្តា ឱកាសលោកេន សទ្ធិំ សត្តលោកោ គហិតោតិ ទស្សេន្តិ. តេធាតុកមេវ បរិយាទិន្នន្តិ បោរាណា បនាហូតិ យោជនា.

សាមន្តិ អត្តនា. អញ្ញត្ថាបោហនេន, អន្តោគធាវធារណេន វា តប្បដិសេធនមាហ ‘‘អបរនេយ្យោ ហុត្វា’’តិ, អបរេហិ អនភិជានាបេតព្ពោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. អភិញ្ញាតិ យ-ការលោបនិទ្ទេសោ យថា ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ’’តិ (ម. និ. ១.២៣, ៤២២; ២.២៤; ៣.៧៥; សំ. និ. ៤.១២០; អ. និ. ៦.៥៨; មហានិ. ២០៦) វុត្តំ ‘‘អភិញ្ញាយា’’តិ. អភិសទ្ទេន ន វិសេសនមត្តំ ជោតិតំ, អថ ខោ វិសេសនមុខេន ករណម្បីតិ ទស្សេតិ ‘‘អធិកេន ញាណេនា’’តិ ឥមិនា. អនុមានាទិបដិក្ខេបោតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ឧបមានអត្ថាបត្តិសទ្ទន្តរសន្និធានសម្បយោគវិប្បយោគសហចរណាទិនា ការណលេសមត្តេន បវេទនំ សង្គណ្ហាតិ ឯកប្បមាណត្តា. សព្ពត្ថ អប្បដិហតញាណចារតាយ ហិ សព្ពធម្មបច្ចក្ខា ពុទ្ធា ភគវន្តោ. ពោធេតិ វិញ្ញាបេតីតិ សទ្ទតោ អត្ថវចនំ. បកាសេតីតិ អធិប្បាយតោ. ឯវំ សព្ពត្ថ វិវេចិតព្ពោ.

អនុត្តរំ វិវេកសុខន្តិ ផលសមាបត្តិសុខំ. ហិត្វាបីតិ បិ-សទ្ទគ្គហណំ ផលសមាបត្តិយា អន្តរា ឋិតិកាបិ កទាចិ ភគវតោ ទេសនា ហោតីតិ កត្វា កតំ. ភគវា ហិ ធម្មំ ទេសេន្តោ យស្មិំ ខណេ បរិសា សាធុការំ វា ទេតិ, យថាសុតំ វា ធម្មំ បច្ចវេក្ខតិ, តំ ខណម្បិ បុព្ពាភោគេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជតិ, យថាបរិច្ឆេទញ្ច សមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ បុព្ពេ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ធម្មំ ទេសេតីតិ អដ្ឋកថាសុ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៧) វុត្តោវាយមត្ថោ. អប្បំ វា ពហុំ វា ទេសេន្តោតិ ឧគ្ឃដិតញ្ញុស្ស វសេន អប្បំ វា វិបញ្ចិតញ្ញុស្ស, នេយ្យស្ស ច វសេន ពហុំ វា ទេសេន្តោ. កថំ ទេសេតីតិ អាហ ‘‘អាទិម្ហិបី’’តិអាទិ. ធម្មស្ស កល្យាណតា និយ្យានិកតាយ, និយ្យានិកតា ច សព្ពសោ អនវជ្ជភាវេនេវាតិ វុត្តំ ‘‘អនវជ្ជមេវ កត្វា’’តិ. ទេសនាយាតិ បរិយត្តិធម្មស្ស ទេសកាយត្តេន ហិ អាណាទិវិធិនា អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនាតិ បរិយត្តិធម្មោ វុច្ចតិ. កិញ្ចាបិ អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម បរមត្ថតោ កោចិ នត្ថិ, យេសុ បន អវយវេសុ សមុទាយរូបេន អវេក្ខិតេសុ គាថាទិសមញ្ញា, តំ តតោ ភិន្នំ វិយ កត្វា សំសាមិវោហារមារោបេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អត្ថិ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសាន’’ន្តិ អាហ. សាសនស្សាតិ បដិបត្តិធម្មស្ស. សាសិតព្ពបុគ្គលគតេន ហិ យថាបរាធាទិនា សាសិតព្ពភាវេន អនុសាសនំ, តទង្គវិនយាទិវសេន វិនយនន្តិ កត្វា បដិបត្តិធម្មោ ‘‘សាសន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អត្ថិ សាសនស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានន្តិ សម្ពន្ធោ. ចតុប្បទិកាយបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, តេន ឯវំ អប្បកតរាយបិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានេសុ កល្យាណតា, បគេវ ពហុតរាយាតិ សម្ភាវេតិ. បទញ្ចេត្ថ គាថាយ ចតុត្ថំសោ, យំ ‘‘បាទោ’’តិបិ វុច្ចតិ, ឯតេនេវ តិបាទិកឆបាទិកាសុបិ យថាសម្ភវំ វិភាគំ ទស្សេតិ. ឯវំ សុត្តាវយវេ កល្យាណត្តយំ ទស្សេត្វា សកលេបិ សុត្តេ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកានុសន្ធិកស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ នាតិពហុវិភាគំ យថានុសន្ធិនា ឯកានុសន្ធិកំ សន្ធាយ ‘‘ឯកានុសន្ធិកស្សា’’តិ អាហ. ឥតរស្មិំ បន តេនេវ ធម្មវិភាគេន អាទិមជ្ឈបរិយោសានា លព្ភន្តីតិ ‘‘អនេកានុសន្ធិកស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. និទានន្តិ អានន្ទត្ថេរេន ឋបិតំ កាលទេសទេសកបរិសាទិអបទិសនលក្ខណំ និទានគន្ថំ. ឥទមវោចាតិ និគមនំ ឧបលក្ខណមេវ ‘‘ឥតិ យំ តំ វុត្តំ, ឥទមេតំ បដិច្ច វុត្ត’’ន្តិ និគមនស្សបិ គហេតព្ពតោ. សង្គីតិការកេហិ ឋបិតានិបិ ហិ និទាននិគមនានិ សត្ថុ ទេសនាយ អនុវិធានតោ តទន្តោគធានេវាតិ វេទិតព្ពំ. អន្តេ អនុសន្ធីតិ សព្ពបច្ឆិមោ អនុសន្ធិ.

‘‘សីលសមាធិវិបស្សនា’’តិអាទិនា សាសនស្ស ឥធ បដិបត្តិធម្មតំ វិភាវេតិ. វិនយដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សាសនធម្មោ’’តិ វុត្តត្តា –

‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;

សចិត្តបរិយោទបនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ. (ទី. និ. ២.៩០; ធ. ប. ១៨៣; នេត្តិ. ៣០, ៥០, ១១៦, ១២៤);

ឯវំ វុត្តស្ស សត្ថុសាសនស្ស បកាសកោ បរិយត្តិធម្មោ ឯវ សីលាទិអត្ថវសេន កល្យាណត្តយវិភាវនេ វុត្តោ. ឥធ បន បដិបត្តិយេវ. តេន វក្ខតិ ‘‘ឥធ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អធិប្បេត’’ន្តិ. សីលសមាធិវិបស្សនា អាទិ នាម សាសនសម្បត្តិភូតានំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មានំ មូលភាវតោ. កុសលានំ ធម្មានន្តិ អនវជ្ជធម្មានំ. ទិដ្ឋីតិ វិបស្សនា, អវិនាភាវតោ បនេត្ថ សមាធិគ្គហណំ. មហាវគ្គសំយុត្តេ ពាហិយសុត្តបទមិទំ (សំ. និ. ៥.៣៨១). កាមំ សុត្តេ អរិយមគ្គស្ស អន្តទ្វយវិគមេន តេសំ មជ្ឈិមបដិបទាភាវោ វុត្តោ, មជ្ឈិមភាវសាមញ្ញតោ បន សម្មាបដិបត្តិយា អារម្ភនិប្ផត្តីនំ មជ្ឈិមភាវស្សាបិ សាធកភាវេ យុត្តន្តិ អាហ ‘‘អត្ថិ ភិក្ខវេ, មជ្ឈិមា បដិបទា តថាគតេន អភិសម្ពុទ្ធាតិ ឯវំ វុត្តោ អរិយមគ្គោ មជ្ឈំ នាមា’’តិ, សីលសមាធិវិបស្សនាសង្ខាតានំ អារម្ភានំ, ផលនិព្ពានសង្ខាតានញ្ច និប្ផត្តីនំ វេមជ្ឈភាវតោ អរិយមគ្គោ មជ្ឈំ នាមាតិ អធិប្បាយោ. សឧបាទិសេសនិព្ពានធាតុវសេន ផលំ បរិយោសានំ នាម, អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុវសេន បន និព្ពានំ. សាសនបរិយោសានា ហិ និព្ពានធាតុ. មគ្គស្ស និប្ផត្តិ ផលវសេន, និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ ច ហោតិ តតោ បរំ កត្តព្ពាភាវតោតិ វា ឯវំ វុត្តំ. ឥទានិ តេសំ ទ្វិន្នម្បិ សាសនស្ស បរិយោសានតំ អាគមេន សាធេតុំ ‘‘ឯតទត្ថំ ឥទ’’ន្តិអាទិមាហ. ឯតទេវ ផលំ អត្ថោ យស្សាតិ ឯតទត្ថំ. ព្រាហ្មណាតិ បិង្គលកោច្ឆព្រាហ្មណំ ភគវា អាលបតិ. ឥទញ្ហិ មជ្ឈិមាគមេ មូលបណ្ណាសកេ ចូឡសារោបមសុត្ត (ម. និ. ១.៣១២ អាទយោ) បទំ. ឯតទេវ ផលំ សារំ យស្សាតិ ឯតំសារំ និគ្គហិតាគមេន. តថា ឯតំបរិយោសានំ. និព្ពានោគធន្តិ និព្ពានន្តោគធំ. អាវុសោ វិសាខាតិ ធម្មទិន្នាយ ថេរិយា វិសាខគហបតិមាលបនំ. ឥទញ្ហិ ចូឡវេទល្លសុត្តេ (ម. និ. ១.៤៦០ អាទយោ) ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជន’’ន្តិអាទិសទ្ទន្តរសន្និធានតោ ‘‘ឥធ ទេសនាយ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ អធិប្បេត’’ន្តិ វុត្តំ.

ឯវំ សទ្ទបពន្ធវសេន ទេសនាយ កល្យាណត្តយវិភាគំ ទស្សេត្វា តទត្ថវសេនបិ ទស្សេន្តោ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិមាហ. អត្ថតោបិ ហិ តស្សាធិប្បេតភាវំ ហិ-សទ្ទេន សមត្ថេតិ. តថា សមត្ថនមុខេន ច អត្ថវសេន កល្យាណត្តយវិភាគំ ទស្សេតីតិ. អត្ថតោ បនេតំ ទស្សេន្តោ យោ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ កតវិធិ សទ្ទបពន្ធោ គាថាសុត្តវសេន វវត្ថិតោ បរិយត្តិធម្មោយេវ ឥធ ទេសនាតិ វុត្តោ, តស្ស ចត្ថោ វិសេសតោ សីលាទិ ឯវាតិ អាហ ‘‘អាទិម្ហិ សីល’’ន្តិអាទិ. វិសេសកថនញ្ហេតំ. សាមញ្ញតោ បន សីលគ្គហណេន សសម្ភារសីលំ គហិតំ, តថា មគ្គគ្គហណេន សសម្ភារមគ្គោតិ អត្ថត្តយវសេន អនវសេសតោ បរិយត្តិអត្ថំ បរិយាទាយ តិដ្ឋតិ. ឥតរថា ហិ កល្យាណត្តយវិភាគោ អសព្ពសាធារណោ សិយា. ឯត្ថ ច សីលមូលកត្តា សាសនស្ស សីលេន អាទិកល្យាណតា វុត្តា, សាសនសម្បត្តិយា វេមជ្ឈភាវតោ មគ្គេន មជ្ឈេកល្យាណតា. និព្ពានាធិគមតោ ឧត្តរិ ករណីយាភាវតោ និព្ពានេន បរិយោសានកល្យាណតា. តេនាតិ សីលាទិទស្សនេន. អត្ថវសេន ហិ ឥធ ទេសនាយ អាទិកល្យាណាទិភាវោ វុត្តោ. ‘‘តស្មា’’តិអាទិ យថាវុត្តានុសារេន សោតូនមនុសាសនីទស្សនំ.

ឯសាតិ យថាវុត្តាការេន កថនា. កថិកសណ្ឋិតីតិ ធម្មកថិកស្ស សណ្ឋានំ កថនវសេន សមវដ្ឋានំ.

វណ្ណនា អត្ថវិវរណា, បសំសនា វា. ន សោ សាត្ថំ ទេសេតិ និយ្យានត្ថវិរហតោ តស្សា ទេសនាយ. តស្មាតិ ចតុសតិបដ្ឋានាទិនិយ្យានត្ថទេសនតោ. ឯកព្យញ្ជនាទិយុត្តាតិ សិថិលធនិតាទិភេទេសុ ទសសុ ព្យញ្ជនេសុ ឯកប្បការេនេវ, ទ្វិប្បការេនេវ វា ព្យញ្ជនេន យុត្តា ទមិឡភាសា វិយ. សព្ពនិរោដ្ឋព្យញ្ជនាតិ វិវដករណតាយ ឱដ្ឋេ អផុសាបេត្វា ឧច្ចារេតព្ពតោ សព្ពថា ឱដ្ឋផុសនរហិតវិមុត្តព្យញ្ជនា កិរាតភាសា វិយ. សព្ពវិស្សដ្ឋព្យញ្ជនាតិ សព្ពស្សេវ វិស្សជ្ជនីយយុត្តតាយ សព្ពថា វិស្សគ្គព្យញ្ជនា សវរភាសា វិយ. សព្ពនិគ្គហិតព្យញ្ជនាតិ សព្ពស្សេវ សានុសារតាយ សព្ពថា ពិន្ទុសហិតព្យញ្ជនា បារសិកាទិមិលក្ខុភាសា វិយ. ឯវំ ‘‘ទមិឡកិរាតសវរមិលក្ខូនំ ភាសា វិយា’’តិ ឥទំ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. មិលក្ខូតិ ច បារសិកាទយោ. សព្ពាបេសា ព្យញ្ជនេកទេសវសេនេវ បវត្តិយា អបរិបុណ្ណព្យញ្ជនាតិ វុត្តំ ‘‘ព្យញ្ជនបារិបូរិយា អភាវតោ អព្យញ្ជនា នាមា’’តិ.

ឋានករណានិ សិថិលានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពមក្ខរំ បញ្ចសុ វគ្គេសុ បឋមតតិយំ សិថិលំ. តានិ អសិថិលានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពមក្ខរំ តេស្វេវ ទុតិយចតុត្ថំ ធនិតំ. ទ្វិមត្តកាលមក្ខរំ ទីឃំ. ឯកមត្តកាលំ រស្សំ.

បមាណំ ឯកមត្តស្ស, និមីសុមីសតោ’ ព្រវុំ;

អង្គុលិផោដកាលស្ស, បមាណេនាបិ អព្រវុំ.

សញ្ញោគបរំ, ទីឃញ្ច គរុកំ. អសំយោគបរំ រស្សំ លហុកំ. ឋានករណានិ និគ្គហេត្វា អវិវដេន មុខេន ឧច្ចារេតព្ពំ និគ្គហិតំ. បរបទេន សម្ពជ្ឈិត្វា ឧច្ចារេតព្ពំ សម្ពន្ធំ. តថា អសម្ពជ្ឈិតព្ពំ វវត្ថិតំ. ឋានករណានិ វិស្សដ្ឋានិ កត្វា វិវដេន មុខេន ឧច្ចារេតព្ពំ វិមុត្តំ. ទសធាតិអាទីសុ ឯវំ សិថិលាទិវសេន ព្យញ្ជនពុទ្ធិសង្ខាតស្ស អក្ខរុប្បាទកចិត្តស្ស ទសហិ បការេហិ ព្យញ្ជនានំ បភេទោតិ អត្ថោ. សព្ពានិ ហិ អក្ខរានិ ចិត្តសមុដ្ឋានានិ, យថាធិប្បេតត្ថស្ស ច ព្យញ្ជនតោ បកាសនតោ ព្យញ្ជនានីតិ, ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា វា ករណភូតាយ ព្យញ្ជនានំ ទសធា បភេទោតិបិ យុជ្ជតិ.

អមក្ខេត្វាតិ អមិលេច្ឆេត្វា អវិនាសេត្វា, អហាបេត្វាតិ អត្ថោ. តទត្ថមាហ ‘‘បរិបុណ្ណព្យញ្ជនមេវ កត្វា’’តិ, យមត្ថំ ភគវា ញាបេតុំ ឯកគាថំ, ឯកវាក្យម្បិ ទេសេតិ, តមត្ថំ បរិមណ្ឌលបទព្យញ្ជនាយ ឯវ ទេសនាយ ទេសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មាតិ បរិបុណ្ណព្យញ្ជនធម្មទេសនតោ. កេវលសទ្ទោ ឥធ អនវសេសវាចកោ. ន អវោមិស្សតាទិវាចកោតិ អាហ ‘‘សកលាធិវចន’’ន្តិ. បរិបុណ្ណន្តិ សព្ពសោ បុណ្ណំ. តំ បនត្ថតោ ឩនាធិកនិសេធនន្តិ វុត្តំ ‘‘អនូនាធិកវចន’’ន្តិ. តត្ថ យទត្ថំ ទេសិតោ, តស្ស សាធកត្តា អនូនតា វេទិតព្ពា, តព្ពិធុរស្ស បន អសាធកត្តា អនធិកតា. ឧបនេតព្ពស្ស វា វោទានត្ថស្ស អវុត្តស្ស អភាវតោ អនូនតា, អបនេតព្ពស្ស សំកិលេសត្ថស្ស វុត្តស្ស អភាវតោ អនធិកតា. សកលន្តិ សព្ពភាគវន្តំ. បរិបុណ្ណន្តិ សព្ពសោ បុណ្ណមេវ. តេនាហ ‘‘ឯកទេសេនាបិ អបរិបុណ្ណា នត្ថី’’តិ. អបរិសុទ្ធា ទេសនា ហោតិ តណ្ហាយ សំកិលិដ្ឋត្តា. លោកេហិ តណ្ហាយ អាមសិតព្ពតោ លោកាមិសា, ចីវរាទយោ បច្ចយា, តេសុ អគធិតចិត្តតាយ លោកាមិសនិរបេក្ខោ. ហិតផរណេនាតិ ហិតតោ ផរណេន ហិតូបសំហារេន វិសេសនភូតេន. មេត្តាភាវនាយ ករណភូតាយ មុទុហទយោ. ឧល្លុម្បនសភាវសណ្ឋិតេនាតិ សកលសំកិលេសតោ, វដ្ដទុក្ខតោ ច ឧទ្ធរណាការសណ្ឋិតេន, ការុញ្ញាធិប្បាយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ទស្សាមិ, ឯវញ្ច ទស្សាមី’’តិ សមាទាតព្ពដ្ឋេន ទានំ វតំ. បណ្ឌិតបញ្ញត្តតាយ សេដ្ឋដ្ឋេន ព្រហ្មំ, ព្រហ្មានំ វា សេដ្ឋានំ ចរិយន្តិ ទានមេវ ព្រហ្មចរិយំ. មច្ឆរិយលោភាទិនិគ្គហណេន សមាចិណ្ណត្តា ទានមេវ សុចិណ្ណំ. ឥទ្ធីតិ ទេវិទ្ធិ. ជុតីតិ បភា, អានុភាវោ វា. ពលវីរិយូបបត្តីតិ មហតា ពលេន, វីរិយេន ច សមន្នាគមោ. នាគាតិ វរុណនាគរាជានំ វិធុរបណ្ឌិតស្ស អាលបនំ.

ទានបតីតិ ទានសាមិនោ. ឱបានភូតន្តិ ឧទកតិត្ថមិវ ភូតំ.

ធីរាតិ សោ វិធុរបណ្ឌិតមាលបតិ.

មធុស្សវោតិ មធុរសសន្ទនំ. បុញ្ញន្តិ បុញ្ញផលំ, ការណវោហារេន វុត្តំ. ព្រហ្មំ, ព្រហ្មានំ វា ចរិយន្តិ ព្រហ្មចរិយំ, វេយ្យាវច្ចំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ.

តិត្តិរិយន្តិ តិត្តិរសកុណរាជេន ភាសិតំ.

អញ្ញត្រ តាហីតិ បរទារភូតាហិ វជ្ជេត្វា. អម្ហន្តិ អម្ហាកំ.

តបស្សី, លូខោ, ជេគុច្ឆី, បវិវិត្តោតិ ចតុព្ពិធស្ស ទុក្ករស្ស កតត្តា ចតុរង្គសមន្នាគតំ. សុទន្តិ និបាតមត្តំ. លោមហំសនសុត្តំ មជ្ឈិមាគមេ មូលបណ្ណាសកេ, ‘‘មហាសីហនាទសុត្ត’’ន្តិបិ (ម. និ. ១.១៤៦) តំ វទន្តិ.

ឥទ្ធន្តិ សមិទ្ធំ. ផីតន្តិ ផុល្លិតំ. វិត្ថារិកន្តិ វិត្ថារភូតំ. ពាហុជញ្ញន្តិ ពហូហិ ជនេហិ និយ្យានិកភាវេន ញាតំ. បុថុភូតន្តិ ពហុភូតំ. យាវ ទេវមនុស្សេហីតិ ឯត្ថ ទេវលោកតោ យាវ មនុស្សលោកា សុបកាសិតន្តិ អធិប្បាយវសេន បាសាទិកសុត្តដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៧០) វុត្តំ, យាវ ទេវា ច មនុស្សា ចាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា សិក្ខត្តយសង្គហំ សកលសាសនំ ឥធ ‘‘ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ អធិប្បេតំ, តស្មា. ‘‘ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ ឥមិនា សមានាធិករណានិ សព្ពបទានិ យោជេត្វា អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតី’’តិអាទិមាហ. ‘‘ឯវំ ទេសេន្តោ ចា’’តិ ហិ ឥមិនា ព្រហ្មចរិយសទ្ទេន ធម្មសទ្ទាទីនំ សមានត្ថតំ ទស្សេតិ, ‘‘ធម្មំ ទេសេតី’’តិ វត្វាបិ ‘‘ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតី’’តិ វចនំ សរូបតោ អត្ថប្បកាសនត្ថន្តិ ច វិភាវេតិ.

១៩១. វុត្តប្បការសម្បទន្តិ យថាវុត្តអាទិកល្យាណតាទិប្បភេទគុណសម្បទំ. ទូរសមុស្សារិតមានស្សេវ សាសនេ សម្មាបដិបត្តិ សម្ភវតិ, ន មានជាតិកស្សាតិ វុត្តំ ‘‘និហតមានត្តា’’តិ. ឧស្សន្នត្តាតិ ពហុលភាវតោ. ភោគរូបាទិវត្ថុកា មទា សុប្បហេយ្យា ហោន្តិ និមិត្តស្ស អនវដ្ឋានតោ, ន តថា កុលវិជ្ជាទិមទា និមិត្តស្ស សមវដ្ឋានតោ. តស្មា ខត្តិយព្រាហ្មណកុលីនានំ បព្ពជិតានម្បិ ជាតិវិជ្ជំ និស្សាយ មានជប្បនំ ទុប្បជហន្តិ អាហ ‘‘យេភុយ្យេន…បេ… មានំ ករោន្តី’’តិ. វិជាតិតាយាតិ វិបរីតជាតិតាយ, ហីនជាតិតាយាតិ អត្ថោ. យេភុយ្យេន ឧបនិស្សយសម្បន្នា សុជាតិកា ឯវ, ន ទុជ្ជាតិកាតិ ឯវំ វុត្តំ. បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោន្តីតិ សីលេ បតិដ្ឋហិតុំ ន ឧស្សហន្តិ, សុវិសុទ្ធំ កត្វា សីលំ រក្ខិតុំ ន សក្កោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. សីលមេវ ហិ សាសនេ បតិដ្ឋា, បតិដ្ឋាតុន្តិ វា សច្ចបដិវេធេន លោកុត្តរាយ បតិដ្ឋាយ បតិដ្ឋាតុំ. សា ហិ និប្បរិយាយតោ សាសនេ បតិដ្ឋា នាម.

ឯវំ ព្យតិរេកតោ អត្ថំ វត្វា អន្វយតោបិ វទតិ ‘‘គហបតិទារកា បនា’’តិអាទិនា. កច្ឆេហិ សេទំ មុញ្ចន្តេហីតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ. តថា បិដ្ឋិយា លោណំ បុប្ផមានាយាតិ, សេទំ មុញ្ចន្តកច្ឆា លោណំ បុប្ផមានបិដ្ឋិកា ហុត្វា, តេហិ វា បការេហិ លក្ខិតាតិ អត្ថោ. ភូមិំ កសិត្វាតិ ភូមិយា កស្សនតោ, ខេត្តូបជីវនតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តាទិសស្សាតិ ជាតិមន្តូបនិស្សយស្ស. ទុព្ពលំ មានំ. ពលវំ ទប្បំ. កម្មន្តិ បរិកម្មំ. ‘‘ឥតរេហី’’តិអាទិនា ‘‘ឧស្សន្នត្តា’’តិ ហេតុបទំ វិវរតិ. ‘‘ឥតី’’តិ វត្វា តទបរាមសិតព្ពំ ទស្សេតិ ‘‘និហតមានត្តា’’តិអាទិនា, ឥតិសទ្ទោ វា និទស្សនេ, ឯវំ យថាវុត្តនយេនាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ឦទិសេសុ.

បច្ចាជាតោតិ ឯត្ថ អាការោ ឧបសគ្គមត្តន្តិ អាហ ‘‘បតិជាតោ’’តិ. បរិសុទ្ធន្តិ រាគាទីនំ អច្ចន្តមេវ បហានទីបនតោ និរុបក្កិលេសតាយ សព្ពថា សុទ្ធំ. ធម្មស្ស សាមី តទុប្បាទកដ្ឋេន, ធម្មេន វា សទេវកស្ស លោកស្ស សាមីតិ ធម្មស្សាមី. សទ្ធន្តិ បោថុជ្ជនិកសទ្ធាវសេន សទ្ទហនំ. វិញ្ញូជាតិកានញ្ហិ ធម្មសម្បត្តិគហណបុព្ពិកា សទ្ធាសិទ្ធិ ចតូសុ បុគ្គលេសុ ធម្មប្បមាណធម្មប្បសន្នបុគ្គលភាវតោ. ‘‘យោ ឯវំ ស្វាក្ខាតធម្មោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ វត សោ ភគវា’’តិ សទ្ធំ បដិលភតិ. យោជនសតន្តរេបិ វា បទេសេ. ជាយម្បតិកាតិ ជានិបតិកា. កាមំ ‘‘ជាយម្បតិកា’’តិ វុត្តេយេវ ឃរសាមិកឃរសាមិនីវសេន ទ្វិន្នមេវ គហណំ វិញ្ញាយតិ, យស្ស បន បុរិសស្ស អនេកា បជាបតិយោ, តស្ស វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. ឯកាយបិ តាវ សំវាសោ សម្ពាធោយេវាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ទ្វេ’’តិ វុត្តំ. រាគាទិនា កិញ្ចនំ, ខេត្តវត្ថាទិនា បលិពោធនំ, តទុភយេន សហ វត្តតីតិ សកិញ្ចនបលិពោធនោ, សោយេវត្ថោ តថា. រាគោ ឯវ រជោ, តទាទិកា ទោសមោហរជា. វុត្តញ្ហិ ‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតី’’តិអាទិ (មហានិ. ២០៩; ចូឡនិ. ៧៤) អាគមនបថតាបិ ឧដ្ឋានដ្ឋានតា ឯវាតិ ទ្វេបិ សំវណ្ណនា ឯកត្ថា, ព្យញ្ជនមេវ នានំ. អលគ្គនដ្ឋេនាតិ អសជ្ជនដ្ឋេន អប្បដិពន្ធសភាវេន. រូបកវសេន, តទ្ធិតវសេន វា អព្ភោកាសោតិ ទស្សេតុំ វិយ-សទ្ទគ្គហណំ. ឯវំ អកុសលកុសលប្បវត្តីនំ ឋានាឋានភាវេន ឃរាវាសបព្ពជ្ជានំ សម្ពាធព្ភោកាសតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កុសលប្បវត្តិយា ឯវ អដ្ឋានដ្ឋានភាវេន តេសំ តព្ភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. រជានំ សន្និបាតដ្ឋានំ វិយាតិ សម្ពន្ធោ.

វិសុំ វិសុំ បទុទ្ធារមកត្វា សមាសតោ អត្ថវណ្ណនា សង្ខេបកថា. ឯកម្បិ ទិវសន្តិ ឯកទិវសមត្តម្បិ. អខណ្ឌំ កត្វាតិ ទុក្កដមត្តស្សាបិ អនាបជ្ជនេន អឆិទ្ទំ កត្វា. ចរិមកចិត្តន្តិ ចុតិចិត្តំ. កិលេសមលេនាតិ តណ្ហាសំកិលេសាទិមលេន. អមលីនន្តិ អសំកិលិដ្ឋំ. បរិយោទាតដ្ឋេន និម្មលភាវេន សង្ខំ វិយ លិខិតំ ធោតន្តិ សង្ខលិខិតំ. អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘លិខិតសង្ខសទិស’’ន្តិ វុត្តំ. ធោតសង្ខសប្បដិភាគន្តិ តទត្ថស្សេវ វិវរណំ. អបិច លិខិតំ សង្ខំ សង្ខលិខិតំ យថា ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ, តស្សទិសត្តា បន ឥទំ សង្ខលិខិតន្តិបិ ទស្សេតិ, ភាវនបុំសកញ្ចេតំ. អជ្ឈាវសតាតិ ឯត្ថ អធិ-សទ្ទេន កម្មប្បវចនីយេន យោគតោ ‘‘អគារ’’ន្តិ ឯតំ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘អគារមជ្ឈេ’’តិ. យំ នូន យទិ បន បព្ពជេយ្យំ, សាធុ វតាតិ សម្ពន្ធោ. កសាយេន រត្តានិ កាសាយានីតិ ទស្សេតិ ‘‘កសាយរសបីតតាយា’’តិ ឥមិនា. កស្មា ចេតានិ គហិតានីតិ អាហ ‘‘ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តានំ អនុច្ឆវិកានី’’តិ. អច្ឆាទេត្វាតិ វោហារវចនមត្តំ, បរិទហិត្វាតិ អត្ថោ, តញ្ច ខោ និវាសនបារុបនវសេន. អគារវាសោ អគារំ ឧត្តរបទលោបេន, តស្ស ហិតំ វុឌ្ឍិអាវហំ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ. តំ អនគារិយន្តិ តស្មិំ អនគារិយេ.

១៩២. សហស្សតោតិ កហាបណសហស្សតោ. ភោគក្ខន្ធោ ភោគរាសិ. អាពន្ធនដ្ឋេនាតិ ‘‘បុត្តោ នត្តា បនត្តា’’តិអាទិនា បេមវសេន បរិច្ឆេទំ កត្វា ពន្ធនដ្ឋេន, ឯតេន អាពន្ធនត្ថោ បរិវដ្ដ-សទ្ទោតិ ទស្សេតិ. អថ វា បិតាមហបិតុបុត្តាទិវសេន បរិវត្តនដ្ឋេន បរិវដ្ដោតិបិ យុជ្ជតិ. ‘‘អម្ហាកមេតេ’’តិ ញាយន្តីតិ ញាតយោ.

១៩៣. បាតិមោក្ខសំវរេន បិហិតកាយវចីទ្វារោ សមានោ តេន សំវរេន ឧបេតោ នាមាតិ កត្វា ‘‘បាតិមោក្ខសំវរេន សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តំ. អាចារគោចរានំ វិត្ថារោ វិភង្គដ្ឋកថាទីសុ (វិភ. អដ្ឋ. ៥០៣) គហេតព្ពោ. ‘‘អាចារគោចរសម្បន្នោ’’តិអាទិ ច តស្សេវ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតភាវស្ស បច្ចយទស្សនំ. អណុសទិសតាយ អប្បមត្តកំ ‘‘អណូ’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អប្បមត្តកេសូ’’តិ. អសញ្ចិច្ច អាបន្នអនុខុទ្ទកាបត្តិវសេន, សហសា ឧប្បន្នអកុសលចិត្តុប្បាទវសេន ច អប្បមត្តកតា. ភយទស្សីតិ ភយទស្សនសីលោ. សម្មាតិ អវិបរីតំ, សុន្ទរំ វា, តព្ភាវោ ច សក្កច្ចំ យាវជីវំ អវីតិក្កមវសេន. ‘‘សិក្ខាបទេសូ’’តិ វុត្តេយេវ តទវយវភូតំ ‘‘សិក្ខាបទំ សមាទាយ សិក្ខតី’’តិ អត្ថស្ស គម្យមានត្តា កម្មបទំ ន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘តំ តំ សិក្ខាបទ’’ន្តិ, តំ តំ សិក្ខាកោដ្ឋាសំ, សិក្ខាយ វា អធិគមុបាយំ, តស្សា វា និស្សយន្តិ អត្ថោ.

ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ’’តិអាទិវចនេ. អាចារគោចរគ្គហណេនេវាតិ ‘‘អាចារគោចរសម្បន្នោ’’តិ វចនេនេវ. តេនាហ ‘‘កុសលេ កាយកម្មវចីកម្មេ គហិតេបី’’តិ. ន ហិ អាចារគោចរសទ្ទមត្តេន កុសលកាយវចីកម្មគ្គហណំ សម្ភវតិ, ឥមិនា បុនរុត្តិតាយ ចោទនាលេសំ ទស្សេតិ. តស្សាតិ អាជីវបារិសុទ្ធិសីលស្ស. ឧប្បត្តិទ្វារទស្សនត្ថន្តិ ឧប្បត្តិយា កាយវចីវិញ្ញត្តិសង្ខាតស្ស ទ្វារស្ស កម្មាបទេសេន ទស្សនត្ថំ, ឯតេន យថាវុត្តចោទនាយ សោធនំ ទស្សេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សិទ្ធេបិ សតិ បុនារម្ភោ និយមាយ វា ហោតិ, អត្ថន្តរពោធនាយ វា, ឥធ បន អត្ថន្តរំ ពោធេតិ, តស្មា ឧប្បត្តិទ្វារទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ. កុសលេនាតិ ច សព្ពសោ អនេសនបហានតោ អនវជ្ជេន. កថំ តេន ឧប្បត្តិទ្វារទស្សនន្តិ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ. កាយវចីទ្វារេសុ ឧប្បន្នេន អនវជ្ជេន កាយកម្មវចីកម្មេន សមន្នាគតត្តា បរិសុទ្ធាជីវោតិ អធិប្បាយោ. តទុភយមេវ ហិ អាជីវហេតុកំ អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ.

ឥទានិ សុត្តន្តរេន សំសន្ទិតុំ ‘‘មុណ្ឌិកបុត្តសុត្តន្តវសេន វា ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ អាហ. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ សុត្តន្តរសំសន្ទនាសង្ខាតអត្ថន្តរវិកប្បនត្ថោ. មុណ្ឌិកបុត្តសុត្តន្តំ នាម មជ្ឈិមាគមវរេ មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ, យំ ‘‘សមណមុណ្ឌិកបុត្តសុត្ត’’ន្តិបិ វទន្តិ. តត្ថ ថបតីតិ បញ្ចកង្គំ នាម វឌ្ឍកិំ ភគវា អាលបតិ. ថបតិ-សទ្ទោ ហិ វឌ្ឍកិបរិយាយោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា ‘‘កតមេ ច ថបតិ កុសលា សីលា? កុសលំ កាយកម្មំ កុសលំ វចីកម្ម’’ន្តិ សីលស្ស កុសលកាយកម្មវចីកម្មភាវំ ទស្សេត្វា ‘‘អាជីវបារិសុទ្ធម្បិ ខោ អហំ ថបតិ សីលស្មិំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ២.២៦៥) ឯវំ បវត្តាយ មុណ្ឌិកបុត្តសុត្តទេសនាយ ‘‘កាយកម្មវចីកម្មេន សមន្នាគតោ កុសលេនា’’តិ សីលស្ស កុសលកាយកម្មវចីកម្មភាវំ ទស្សេត្វា ‘‘បរិសុទ្ធាជីវោ’’តិ ឯវំ បវត្តា អយំ សាមញ្ញផលសុត្តទេសនា ឯកសង្គហា អញ្ញទត្ថុ សំសន្ទតិ សមេតិ យថា តំ គង្គោទកេន យមុនោទកំ, តស្មា ឦទិសីបិ ភគវតោ ទេសនាវិភូតិ អត្ថេវាតិ. សីលស្មិំ វទាមីតិ សីលន្តិ វទាមិ, សីលស្មិំ វា អាធារភូតេ អន្តោគធំ បរិយាបន្នំ, និទ្ធារណសមុទាយភូតេ វា ឯកំ សីលន្តិ វទាមិ.

តិវិធេនាតិ ចូឡសីលមជ្ឈិមសីលមហាសីលតោ តិវិធេន. ‘‘មនច្ឆដ្ឋេសូ’’តិ ឥមិនា កាយបញ្ចមានមេវ គហណំ និវត្តេតិ. ឧបរិ និទ្ទេសេ វក្ខមានេសុ សត្តសុ ឋានេសុ. តិវិធេនាតិ ចតូសុ បច្ចេកំ យថាលាភយថាពលយថាសារុប្បតាវសេន តិព្ពិធេន.

ចូឡមជ្ឈិមមហាសីលវណ្ណនា

១៩៤-២១១. ឯវន្តិ ‘‘សោ ឯវំ បព្ពជិតោ សមានោ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតី’’តិអាទិនា នយេន. ‘‘សីលស្មិ’’ន្តិ ឥទំ និទ្ធារណេ ភុម្មំ តតោ ឯកស្ស និទ្ធារណីយត្តាតិ អាហ ‘‘ឯកំ សីល’’ន្តិ. អបិច ឥមិនា អាធារេ ភុម្មំ ទស្សេតិ សមុទាយស្ស អវយវាធិដ្ឋានត្តា យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ. ‘‘ឥទ’’ន្តិ បទេន កត្វត្ថវសេន សមានាធិករណំ ភុម្មវចនស្ស កត្វត្ថេ បវត្តនតោ យថា ‘‘វនប្បគុម្ពេ យថ ផុសិតគ្គេ’’តិ (ខុ. បា. ៦.១៣; សុ. និ. ២៣៦) ទស្សេតិ ‘‘បច្ចត្តវចនត្ថេ វា ឯតំ ភុម្ម’’ន្តិ ឥមិនា. អយមេវត្ថោតិ បច្ចត្តវចនត្ថោ ឯវ. ព្រហ្មជាលេតិ ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនាយំ, (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៧) ព្រហ្មជាលសុត្តបទេ វា. សំវណ្ណនាវសេន វុត្តនយេនាតិ អត្ថោ. ‘‘ឥទមស្ស ហោតិ សីលស្មិ’’ន្តិ ឯត្ថ មហាសីលបរិយោសានេន និទ្ធារិយមានស្ស អភាវតោ បច្ចត្តវចនត្ថោយេវ សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘ឥទំ អស្ស សីលំ ហោតីតិ អត្ថោ’’តិ, តតោយេវ ច បាឡិយំ អបិគ្គហណមកតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២១២. អត្តានុវាទបរានុវាទទណ្ឌភយាទីនិ អសំវរមូលកានិ ភយានិ. ‘‘សីលស្សាសំវរតោតិ សីលស្ស អសំវរណតោ, សីលសំវរាភាវតោតិ អត្ថោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៨០) អាចរិយេន វុត្តំ, ‘‘យទិទំ សីលសំវរតោ’’តិ បន បទស្ស ‘‘យំ ឥទំ ភយំ សីលសំវរតោ ភវេយ្យា’’តិ អត្ថវចនតោ, ‘‘សីលសំវរហេតុ ភយំ ន សមនុបស្សតី’’តិ ច អត្ថស្ស ឧបបត្តិតោ សីលសំវរតោ សីលសំវរហេតូតិ អត្ថោយេវ សម្ភវតិ. ‘‘យំ ឥទំ ភយំ សីលសំវរតោ ភវេយ្យា’’តិ ហិ បាឋោបិ ទិស្សតិ. ‘‘សំវរតោ’’តិ ហេតុំ វត្វា តទធិគមិតអត្ថវសេន ‘‘អសំវរមូលកស្ស ភយស្ស អភាវា’’តិបិ ហេតុំ វទតិ. យថាវិធានវិហិតេនាតិ យថាវិធានំ សម្បាទិតេន. ខត្តិយាភិសេកេនាតិ ខត្តិយភាវាវហេន អភិសេកេន. មុទ្ធនិ អវសិត្តោតិ មត្ថកេយេវ អភិសិត្តោ. ឯត្ថ ច ‘‘យថាវិធានវិហិតេនា’’តិ ឥមិនា បោរាណកាចិណ្ណវិធានសមង្គិតាសង្ខាតំ ឯកំ អង្គំ ទស្សេតិ, ‘‘ខត្តិយាភិសេកេនា’’តិ ឥមិនា ខត្តិយភាវាវហតាសង្ខាតំ, ‘‘មុទ្ធនិ អវសិត្តោ’’តិ ឥមិនា មុទ្ធនិយេវ អភិសិញ្ចិតភាវសង្ខាតំ. ឥតិ តិវង្គសមន្នាគតោ ខត្តិយាភិសេកោ វុត្តោ ហោតិ. យេន អភិសិត្តរាជូនំ រាជានុភាវោ សមិជ្ឈតិ. កេន បនាយមត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ? បោរាណកសត្ថាគតនយេន. វុត្តញ្ហិ អគ្គញ្ញសុត្តដ្ឋកថាយំ មហាសម្មតាភិសេកវិភាវនាយ ‘‘តេ បនស្ស ខេត្តសាមិនោ តីហិ សង្ខេហិ អភិសេកម្បិ អកំសូ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៣១) មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយញ្ច មហាសីហនាទសុត្តវណ្ណនាយំ វុត្តំ ‘‘មុទ្ធាវសិត្តេនាតិ តីហិ សង្ខេហិ ខត្តិយាភិសេកេន មុទ្ធនិ អភិសិត្តេនា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៦០) សីហឡដ្ឋកថាយម្បិ ចូឡសីហនាទសុត្តវណ្ណនាយំ ‘‘បឋមំ តាវ អភិសេកំ គណ្ហន្តានំ រាជូនំ សុវណ្ណមយាទីនិ តីណិ សង្ខានិ ច គង្គោទកញ្ច ខត្តិយកញ្ញញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិអាទិ វុត្តំ.

អយំ បន តត្ថាគតនយេន អភិសេកវិធានវិនិច្ឆយោ – អភិសេកមង្គលត្ថញ្ហិ អលង្កតបដិយត្តស្ស មណ្ឌបស្ស អន្តោកតស្ស ឧទុម្ពរសាខមណ្ឌបស្ស មជ្ឈេ សុប្បតិដ្ឋិតេ ឧទុម្ពរភទ្ទបីឋម្ហិ អភិសេការហំ អភិជច្ចំ ខត្តិយំ និសីទាបេត្វា បឋមំ តាវ មង្គលាភរណភូសិតា ជាតិសម្បន្នា ខត្តិយកញ្ញា គង្គោទកបុណ្ណំ សុវណ្ណមយសាមុទ្ទិកទក្ខិណាវដ្ដសង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ តំ សព្ពេបិ ខត្តិយគណា អត្តានមារក្ខត្ថំ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ ខត្តិយគណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ, ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ. តតោ បុន បុរោហិតោបិ បោរោហិច្ចឋានានុរូបាលង្ការេហិ អលង្កតបដិយត្តោ គង្គោទកបុណ្ណំ រជតមយំ សង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា តស្ស សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ តំ សព្ពេបិ ព្រាហ្មណគណា អត្តានមារក្ខត្ថំ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ ព្រាហ្មណគណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ, ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ. តតោ បុន សេដ្ឋិបិ សេដ្ឋិដ្ឋានភូសនភូសិតោ គង្គោទកបុណ្ណំ រតនមយំ សង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា តស្ស សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ តំ សព្ពេបិ គហបតិគណា អត្តានមារក្ខត្ថំ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ គហបតិគណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ, ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ. តេ បន តស្ស ឯវំ វទន្តា ‘‘សចេ ត្វំ អម្ហាកំ វចនានុរូបំ រជ្ជំ ករិស្សសិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ករិស្សសិ, តវ មុទ្ធា សត្តធា ផលតូ’’តិ ឯវំ រញ្ញោ អភិសបន្តិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. វឌ្ឍកីសូករជាតកាទីហិ ចាយមត្ថោ វិភាវេតព្ពោ, អភិសេកោបករណានិបិ សមន្តបាសាទិកាទីសុ (បារា. អដ្ឋ. ១.តតិយសង្គីតិកថា) គហេតព្ពានីតិ.

យស្មា និហតបច្ចាមិត្តោ, តស្មា ន សមនុបស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. អនវជ្ជតា កុសលភាវេនាតិ អាហ ‘‘កុសលំ សីលបទដ្ឋានេហី’’តិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កុសលសីលបទដ្ឋានា អវិប្បដិសារបាមោជ្ជបីតិបស្សទ្ធិធម្មា, អវិប្បដិសារាទិនិមិត្តញ្ច ឧប្បន្នំ ចេតសិកសុខំ បដិសំវេទេតិ, ចេតសិកសុខសមុដ្ឋានេហិ ច បណីតរូបេហិ ផុដ្ឋសរីរស្ស ឧប្បន្នំ កាយិកសុខន្តិ.

ឥន្ទ្រិយសំវរកថាវណ្ណនា

២១៣. សាមញ្ញស្ស វិសេសាបេក្ខតាយ ឥធាធិប្បេតោបិ វិសេសោ តេន អបរិច្ចត្តោ ឯវ ហោតីតិ អាហ ‘‘ចក្ខុសទ្ទោ កត្ថចិ ពុទ្ធចក្ខុម្ហិ វត្តតី’’តិអាទិ. វិជ្ជមានមេវ ហិ អភិធេយ្យភាវេន វិសេសត្ថំ វិសេសន្តរនិវត្តនេន វិសេសសទ្ទោ វិភាវេតិ, ន អវិជ្ជមានំ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. អញ្ញេហិ អសាធារណំ ពុទ្ធានមេវ ចក្ខុ ទស្សនន្តិ ពុទ្ធចក្ខុ, អាសយានុសយញាណំ, ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណញ្ច. សមន្តតោ សព្ពសោ ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខូតិ សមន្តចក្ខុ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. តថូបមន្តិ បព្ពតមុទ្ធូបមំ, ធម្មមយំ បាសាទន្តិ សម្ពន្ធោ. សុមេធ សមន្តចក្ខុ ត្វំ ជនតមវេក្ខស្សូតិ អត្ថោ. អរិយមគ្គត្តយបញ្ញាតិ ហេដ្ឋិមារិយមគ្គត្តយបញ្ញា. ‘‘ធម្មចក្ខុ នាម ហេដ្ឋិមា តយោ មគ្គា, តីណិ ច ផលានី’’តិ សឡាយតនវគ្គដ្ឋកថាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៤.៤១៨) វុត្តំ, ឥធ បន មគ្គេហេវ ផលានិ សង្គហេត្វា ទស្សេតិ. ចតុសច្ចសង្ខាតេ ធម្មេ ចក្ខូតិ ហិ ធម្មចក្ខុ. បញ្ញាយេវ ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខូតិ បញ្ញាចក្ខុ, បុព្ពេនិវាសាសវក្ខយញាណំ. ទិព្ពចក្ខុម្ហីតិ ទុតិយវិជ្ជាយ. ឥធាតិ ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា’’តិ ឥមស្មិំ បាឋេ. អយន្តិ ចក្ខុសទ្ទោ. ‘‘បសាទចក្ខុវោហារេនា’’តិ ឥមិនា ឥធ ចក្ខុសទ្ទោ ចក្ខុបសាទេយេវ និប្បរិយាយតោ វត្តតិ, បរិយាយតោ បន និស្សយវោហារេន និស្សិតស្ស វត្តព្ពតោ ចក្ខុវិញ្ញាណេបិ យថា ‘‘មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តី’’តិ ទស្សេតិ. ឥធាបិ សសម្ភារកថា អវសិដ្ឋាតិ កត្វា សេសបទេសុបីតិ បិ-សទ្ទគ្គហណំ, ‘‘ន និមិត្តគ្គាហី’’តិអាទិបទេសុបីតិ អត្ថោ. វិវិធំ អសនំ ខេទនំ ព្យាសេកោ, កិលេសោ ឯវ ព្យាសេកោ, តេន វិរហិតោ តថា, វិរហិតតា ច អសម្មិស្សតា, អសម្មិស្សភាវោ ច សម្បយោគាភាវតោ បរិសុទ្ធតាតិ អាហ ‘‘អសម្មិស្សំ បរិសុទ្ធ’’ន្តិ, កិលេសទុក្ខេន អវោមិស្សំ, តតោ ច សុវិសុទ្ធន្តិ អត្ថោ. សតិ ច សុវិសុទ្ធេ ឥន្ទ្រិយសំវរេ នីវរណេសុ បធានភូតបាបធម្មវិគមេន អធិចិត្តានុយោគោ ហត្ថគតោ ឯវ ហោតិ, តស្មា អធិចិត្តសុខមេវ ‘‘អព្យាសេកសុខ’’ន្តិ វុច្ចតីតិ ទស្សេតិ ‘‘អធិចិត្តសុខ’’ន្តិ ឥមិនា.

សតិសម្បជញ្ញកថាវណ្ណនា

២១៤. សមន្តតោ បការេហិ, បកដ្ឋំ វា សវិសេសំ ជានាតីតិ សម្បជានោ, តស្ស ភាវោ សម្បជញ្ញំ, តថាបវត្តញាណំ, តស្ស វិភជនំ សម្បជញ្ញភាជនីយំ, តស្មិំ សម្បជញ្ញភាជនីយម្ហិ. ‘‘គមន’’ន្តិ ឥមិនា អភិក្កមនំ អភិក្កន្តន្តិ ភាវសាធនមាហ. តថា បដិក្កមនំ បដិក្កន្តន្តិ វុត្តំ ‘‘និវត្តន’’ន្តិ. គមនញ្ចេត្ថ និវត្តេត្វា, អនិវត្តេត្វា ច គមនំ, និវត្តនំ បន និវត្តិមត្តមេវ, អញ្ញមញ្ញមុបាទានកិរិយាមត្តញ្ចេតំ ទ្វយំ. កថំ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘គមនេ’’តិអាទិ. អភិហរន្តោតិ គមនវសេន កាយំ ឧបនេន្តោ. បដិនិវត្តេន្តោតិ តតោ បុន និវត្តេន្តោ. អបនាមេន្តោតិ អបក្កមនវសេន បរិណាមេន្តោ. អាសនស្សាតិ បីឋកាទិអាសនស្ស. បុរិមអង្គាភិមុខោតិ អដនិកាទិបុរិមាវយវាភិមុខោ. សំសរន្តោតិ សំសប្បន្តោ. បច្ឆិមអង្គបទេសន្តិ អដនិកាទិបច្ឆិមាយវប្បទេសំ. បច្ចាសំសរន្តោតិ បដិអាសប្បន្តោ. ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនា និបន្នស្សេវ អភិមុខំ សំសប្បនបដិអាសប្បនានិ ទស្សេតិ. ឋាននិសជ្ជាសយនេសុ ហិ យោ គមនវិធុរោ កាយស្ស បុរតោ អភិហារោ, សោ អភិក្កមោ. បច្ឆតោ អបហារោ បដិក្កមោតិ លក្ខណំ.

សម្បជាននំ សម្បជានំ, តេន អត្តនា កត្តព្ពកិច្ចស្ស ករណសីលោ សម្បជានការីតិ អាហ ‘‘សម្បជញ្ញេន សព្ពកិច្ចការី’’តិ. ‘‘សម្បជញ្ញមេវ វា ការី’’តិ ឥមិនា សម្បជានស្ស ករណសីលោ សម្បជានការីតិ ទស្សេតិ. ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ ទុតិយវិកប្បស្ស សមត្ថនំ. ‘‘សម្បជញ្ញ’’ន្តិ ច ឥមិនា សម្បជាន-សទ្ទស្ស សម្បជញ្ញបរិយាយតា វុត្តា. តថា ហិ អាចរិយានន្ទត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘សមន្តតោ, សម្មា, សមំ វា បជាននំ សម្បជានំ, តទេវ សម្បជញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. មូលដី. ២.៥២៣) អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – យថា អតិក្កន្តាទីសុ អសម្មោហំ ឧប្បាទេតិ, តថា សម្បជានស្ស ការោ ករណំ សម្បជានការោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ សម្បជានការីតិ.

ធម្មតោ វឌ្ឍិសង្ខាតេន អត្ថេន សហ វត្តតីតិ សាត្ថកំ, អភិក្កន្តាទិ, សាត្ថកស្ស សម្បជាននំ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ. សប្បាយស្ស អត្តនោ បតិរូបស្ស សម្បជាននំ សប្បាយសម្បជញ្ញំ. អភិក្កមាទីសុ ភិក្ខាចារគោចរេ, អញ្ញត្ថ ច បវត្តេសុ អវិជហិតកម្មដ្ឋានសង្ខាតេ គោចរេ សម្បជាននំ គោចរសម្បជញ្ញំ. សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ហិ ឯកសេសនយេន វា គោចរសទ្ទោ តទត្ថទ្វយេបិ បវត្តតិ. អតិក្កមាទីសុ អសម្មុយ្ហនសង្ខាតំ អសម្មោហមេវ សម្បជញ្ញំ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ. ចិត្តវសេនេវាតិ ចិត្តស្ស វសេនេវ, ចិត្តវសមនុគតេនេវាតិ អត្ថោ. បរិគ្គហេត្វាតិ តុលយិត្វា តីរេត្វា, បដិសង្ខាយាតិ អត្ថោ. សង្ឃទស្សនេនេវ ឧបោសថបវារណាទិអត្ថាយ គមនំ សង្គហិតំ. អាទិសទ្ទេន កសិណបរិកម្មាទីនំ សង្គហោ. សង្ខេបតោ វុត្តំ តទត្ថមេវ វិវរិតុំ ‘‘ចេតិយំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. អរហត្តំ បាបុណាតីតិ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោ ឯស. សមថវិបស្សនុប្បាទនម្បិ ហិ ភិក្ខុនោ វឌ្ឍិយេវ. តត្ថាតិ អសុភារម្មណេ. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. អាមិសតោតិ ចីវរាទិអាមិសបច្ចយតោ. កស្មាតិ អាហ ‘‘តំ និស្សាយា’’តិអាទិ.

តស្មិន្តិ សាត្ថកសម្បជញ្ញវសេន បរិគ្គហិតអត្ថេ. យស្មា បន ធម្មតោ វឌ្ឍិយេវ អត្ថោ នាម, តស្មា យំ ‘‘សាត្ថក’’ន្តិ អធិប្បេតំ គមនំ, តំ សព្ពម្បិ សប្បាយមេវាតិ សិយា អវិសេសេន កស្សចិ អាសង្កាតិ តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘ចេតិយទស្សនំ តាវា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. មហាបូជាយាតិ មហតិយា បូជាយ, ពហូនំ បូជាទិវសេតិ វុត្តំ ហោតិ. ចិត្តកម្មរូបកានី វិយាតិ ចិត្តកម្មកតបដិមាយោ វិយ, យន្តបយោគេន វា នានប្បការវិចិត្តកិរិយា បដិមាយោ វិយ. តត្រាតិ តាសុ បរិសាសុ. អស្សាតិ ភិក្ខុនោ. អសមបេក្ខនំ នាម គេហស្សិតអញ្ញាណុបេក្ខាវសេន អារម្មណស្ស អយោនិសោ គហណំ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា ឧប្បជ្ជតិ ឧបេក្ខា ពាលស្ស មូឡ្ហស្ស បុថុជ្ជនស្សា’’តិអាទិ (ម. និ. ៣.៣០៨) មាតុគាមសម្ផស្សវសេន កាយសំសគ្គាបត្តិ. ហត្ថិអាទិសម្មទ្ទេន ជីវិតន្តរាយោ. វិសភាគរូបទស្សនាទិនា ព្រហ្មចរិយន្តរាយោ. ‘‘ទសទ្វាទសយោជនន្តរេ បរិសា សន្និបតន្តី’’តិអាទិនា វុត្តប្បការេនេវ. មហាបរិសបរិវារានន្តិ កទាចិ ធម្មស្សវនាទិអត្ថាយ ឥត្ថិបុរិសសម្មិស្សបរិវារេ សន្ធាយ វុត្តំ.

តទត្ថទីបនត្ថន្តិ អសុភទស្សនស្ស សាត្ថកភាវសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស ទីបនត្ថំ. បព្ពជិតទិវសតោ បដ្ឋាយ បដិវចនទានវសេន ភិក្ខូនំ អនុវត្តនកថា អាចិណ្ណា, តស្មា បដិវចនស្ស អទានវសេន អននុវត្តនកថា តស្ស ទុតិយា នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ទ្វេ កថា នាម ន កថិតបុព្ពា’’តិ. ទ្វេ កថាតិ ហិ វចនករណាករណកថា. តត្ថ វចនករណកថាយេវ កថិតបុព្ពា, ទុតិយា ន កថិតបុព្ពា. តស្មា សុព្ពចត្តា បដិវចនមទាសីតិ អត្ថោ.

ឯវន្តិ ឥមិនា. ‘‘សចេ បន ចេតិយស្ស មហាបូជាយា’’តិអាទិកំ សព្ពម្បិ វុត្តប្បការំ បច្ចាមសតិ, ន ‘‘បុរិសស្ស មាតុគាមាសុភ’’ន្តិអាទិកមេវ. បរិគ្គហិតំ សាត្ថកំ, សប្បាយញ្ច យេន សោ បរិគ្គហិតសាត្ថកសប្បាយោ, តស្ស, តេន យថានុបុព្ពិកំ សម្បជញ្ញបរិគ្គហណំ ទស្សេតិ. វុច្ចមានយោគកម្មស្ស បវត្តិដ្ឋានតាយ ភាវនាយ អារម្មណំ កម្មដ្ឋានំ, តទេវ ភាវនាយ វិសយភាវតោ គោចរន្តិ អាហ ‘‘កម្មដ្ឋានសង្ខាតំ គោចរ’’ន្តិ. ឧគ្គហេត្វាតិ យថា ឧគ្គហនិមិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ឧគ្គហកោសល្លស្ស សម្បាទនវសេន ឧគ្គហណំ កត្វា. ភិក្ខាចារគោចរេតិ ភិក្ខាចារសង្ខាតេ គោចរេ, អនេន កម្មដ្ឋានេ, ភិក្ខាចារេ ច គោចរសទ្ទោតិ ទស្សេតិ.

ឥធាតិ សាសនេ. ហរតីតិ កម្មដ្ឋានំ បវត្តនវសេន នេតិ, យាវ បិណ្ឌបាតបដិក្កមា អនុយុញ្ជតីតិ អត្ថោ. ន បច្ចាហរតីតិ អាហារូបយោគតោ យាវ ទិវាឋានុបសង្កមនា កម្មដ្ឋានំ ន បដិនេតិ. តត្ថាតិ តេសុ ចតូសុ ភិក្ខូសុ. អាវរណីយេហីតិ នីវរណេហិ. បគេវាតិ បាតោយេវ. សរីរបរិកម្មន្តិ មុខធោវនាទិសរីរបដិជគ្គនំ. ទ្វេ តយោ បល្លង្កេតិ ទ្វេ តយោ និសជ្ជាវារេ. ឩរុពទ្ធាសនញ្ហេត្ថ បល្លង្កោ. ឧសុមន្តិ ទ្វេ តីណិ ឧណ្ហាបនានិ សន្ធាយ វុត្តំ. កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិត្វាតិ តទហេ មូលភូតំ កម្មដ្ឋានំ អនុយុញ្ជិត្វា. កម្មដ្ឋានសីសេនេវាតិ កម្មដ្ឋានមុខេនេវ, កម្មដ្ឋានមវិជហន្តោ ឯវាតិ វុត្តំ ហោតិ, តេន ‘‘បតោបិ អចេតនោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២១៤; ម. និ. អដ្ឋ. ១.២០៩; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.១៦៨; វិភ. អដ្ឋ. ៥២៣) វក្ខមានំ កម្មដ្ឋានំ, យថាបរិហរិយមានំ វា អវិជហិត្វាតិ ទស្សេតិ.

គន្ត្វាតិ បាបុណិត្វា. ពុទ្ធានុស្សតិកម្មដ្ឋានំ ចេ, តទេវ និបច្ចការសាធនំ. អញ្ញញ្ចេ, អនិបច្ចការករណមិវ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ’’តិអាទិ វុត្តំ. អតព្ពិសយេន តំ ឋបេត្វា. ‘‘មហន្តំ ចេតិយំ ចេ’’តិអាទិនា កម្មដ្ឋានិកស្ស មូលកម្មដ្ឋានមនសិការស្ស បបញ្ចាភាវទស្សនំ. អញ្ញេន បន តថាបិ អញ្ញថាបិ វន្ទិតព្ពមេវ. តថេវាតិ តិក្ខត្តុមេវ. បរិភោគចេតិយតោ សារីរិកចេតិយំ គរុតរន្តិ កត្វា ‘‘ចេតិយំ វន្ទិត្វា’’តិ បុព្ពកាលកិរិយាវសេន វុត្តំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ចេតិយំ ពាធយមានា ពោធិសាខា ហរិតព្ពា’’តិ, (ម. និ. អដ្ឋ. ៤.១២៨; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៧៥; វិភ. អដ្ឋ. ៨០៩) អយំ អាចរិយស្ស មតិ, ‘‘ពោធិយង្គណំ បត្តេនាបី’’តិ បន វចនតោ យទិ ចេតិយង្គណតោ គតេ ភិក្ខាចារមគ្គេ ពោធិយង្គណំ ភវេយ្យ, សាបិ វន្ទិតព្ពាតិ មគ្គានុក្កមេនេវ ‘‘ចេតិយំ វន្ទិត្វា’’តិ បុព្ពកាលកិរិយាវចនំ, ន តុ គរុកាតព្ពតានុក្កមេន. ឯវញ្ហិ សតិ ពោធិយង្គណំ បឋមំ បត្តេនាបិ ពោធិំ វន្ទិត្វា ចេតិយំ វន្ទិតព្ពំ, ឯកមេវ បត្តេនាបិ តទេវ វន្ទិតព្ពំ, តទុភយម្បិ អប្បត្តេន ន វន្ទិតព្ពន្តិ អយមត្ថោ សុវិញ្ញាតោ ហោតិ. ភិក្ខាចារគតមគ្គេន ហិ បត្តដ្ឋានេ កត្តព្ពអន្តរាវត្តទស្សនមេតំ, ន បន ធុវវត្តទស្សនំ. បុព្ពេ ហេស កតវត្តោយេវ. តេនាហ ‘‘បគេវ ចេតិយង្គណពោធិយង្គណវត្តំ កត្វា’’តិអាទិ. ពុទ្ធគុណានុស្សរណវសេនេវ ពោធិអាទិបរិភោគចេតិយេបិ និបច្ចករណំ ឧបបន្នន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សម្មុខា វិយ និបច្ចការំ ទស្សេត្វា’’តិ ឥមិនា. បដិសាមិតដ្ឋានន្តិ សោបានមូលភាវសាមញ្ញេន វុត្តំ, ពុទ្ធារម្មណបីតិវិសយភូតចេតិយង្គណពោធិយង្គណតោ ពាហិរដ្ឋានំ បត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

គាមសមីបេតិ គាមូបចារេ. តាវ បញ្ហំ វា បុច្ឆន្តិ, ធម្មំ វា សោតុកាមា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ជនសង្គហត្ថន្តិ ‘‘មយិ អកថេន្តេ ឯតេសំ កោ កថេស្សតី’’តិ ធម្មានុគ្គហេន មហាជនស្ស សង្គហណត្ថំ. អដ្ឋកថាចរិយានំ វចនំ សមត្ថេតុំ ‘‘ធម្មកថា ហិ កម្មដ្ឋានវិនិមុត្តា នាម នត្ថី’’តិ វុត្តំ. តស្មាតិ យស្មា ‘‘ធម្មកថា នាម កាតព្ពាយេវា’’តិ អដ្ឋកថាចរិយា វទន្តិ, យស្មា វា ធម្មកថា កម្មដ្ឋានវិនិមុត្តា នាម នត្ថិ, តស្មា ធម្មកថំ កថេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អាចរិយានន្ទត្ថេរេន (វិភ. មូលដី. ៥២៣) បន ‘‘តស្មា’’តិ ឯតស្ស ‘‘កថេតព្ពាយេវាតិ វទន្តី’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ វុត្តោ. កម្មដ្ឋានសីសេនេវាតិ អត្តនា បរិហរិយមានំ កម្មដ្ឋានំ អវិជហនវសេន, តទនុគុណំយេវ ធម្មកថំ កថេត្វាតិ អត្ថោ, ទុតិយបទេបិ ឯសេវ នយោ. អនុមោទនំ កត្វាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘កម្មដ្ឋានសីសេនេវា’’តិ អធិការោ. តត្ថាតិ គាមតោ និក្ខមនដ្ឋានេយេវ.

‘‘បោរាណកភិក្ខូ’’តិអាទិនា បោរាណកាចិណ្ណទស្សនេន យថាវុត្តមត្ថំ ទឡ្ហំ ករោតិ. សម្បត្តបរិច្ឆេទេនេវាតិ ‘‘បរិចិតោ អបរិចិតោ’’តិអាទិវិភាគំ អកត្វា សម្បត្តកោដិយា ឯវ, សមាគមមត្តេនេវាតិ អត្ថោ. អានុភាវេនាតិ អនុគ្គហពលេន. ភយេតិ បរចក្កាទិភយេ. ឆាតកេតិ ទុព្ភិក្ខេ.

‘‘បច្ឆិមយាមេបិ និសជ្ជាចង្កមេហិ វីតិនាមេត្វា’’តិអាទិនា វុត្តប្បការំ. ករោន្តស្សាតិ ករមានស្សេវ, អនាទរេ ចេតំ សាមិវចនំ. កម្មជតេជោតិ គហណិំ សន្ធាយាហ. បជ្ជលតីតិ ឧណ្ហភាវំ ជនេតិ. តតោយេវ ឧបាទិន្នកំ គណ្ហាតិ, សេទា មុច្ចន្តិ. កម្មដ្ឋានំ វីថិំ នារោហតិ ខុទាបរិស្សមេន កិលន្តកាយស្ស សមាធានាភាវតោ. អនុបាទិន្នំ ឱទនាទិវត្ថុ. ឧបាទិន្នំ ឧទរបដលំ. អន្តោកុច្ឆិយញ្ហិ ឱទនាទិវត្ថុស្មិំ អសតិ កម្មជតេជោ ឧដ្ឋហិត្វា ឧទរបដលំ គណ្ហាតិ, ‘‘ឆាតោស្មិ, អាហារំ មេ ទេថា’’តិ វទាបេតិ, ភុត្តកាលេ ឧទរបដលំ មុញ្ចិត្វា វត្ថុំ គណ្ហាតិ, អថ សត្តោ ឯកគ្គោ ហោតិ, យតោ ‘‘ឆាយារក្ខសោ វិយ កម្មជតេជោ’’តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ. សោ បគេវាតិ ឯត្ថ ‘‘តស្មា’’តិ សេសោ. គោរូបានន្តិ គុន្នំ, គោសមូហានំ វា, វជតោ គោចរត្ថាយ និក្ខមនវេលាយមេវាតិ អត្ថោ. វុត្តវិបរីតនយេន ឧបាទិន្នកំ មុញ្ចិត្វា អនុបាទិន្នកំ គណ្ហាតិ. អន្តរាភត្តេតិ ភត្តស្ស អន្តរេ, យាវ ភត្តំ ន ភុញ្ជតិ, តាវាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘កម្មដ្ឋានសីសេន អាហារញ្ច បរិភុញ្ជិត្វា’’តិ. អវសេសដ្ឋានេតិ យាគុយា អគ្គហិតដ្ឋានេ. តតោតិ ភុញ្ជនតោ. បោង្ខានុបោង្ខន្តិ កម្មដ្ឋានានុបដ្ឋានស្ស អនវច្ឆេទទស្សនមេតំ, ឧត្តរុត្តរិន្តិ អត្ថោ, យថា បោង្ខានុបោង្ខំ បវត្តាយ សរបដិបាដិយា អនវច្ឆេទោ, ឯវមេតស្សាបិ កម្មដ្ឋានុបដ្ឋានស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឯទិសា ចា’’តិអាទិនា តថា កម្មដ្ឋានមនសិការស្សាបិ សាត្ថកភាវំ ទស្សេតិ. អាសនន្តិ និសជ្ជាសនំ.

និក្ខិត្តធុរោតិ ភាវនានុយោគេ អនុក្ខិត្តធុរោ អនារទ្ធវីរិយោ. វត្តបដិបត្តិយា អបរិបូរណេន សព្ពវត្តានិ ភិន្ទិត្វា. បញ្ចវិធចេតោខីលវិនិពន្ធចិត្តោតិ បញ្ចវិធេន ចេតោខីលេន, វិនិពន្ធេន ច សម្បយុត្តចិត្តោ. វុត្តញ្ហិ មជ្ឈិមាគមេ ចេតោខីលសុត្តេ –

‘‘កតមស្ស បញ្ច ចេតោខីលា អប្បហីនា ហោន្តិ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ សត្ថរិ កង្ខតិ, ធម្មេ កង្ខតិ, សង្ឃេ កង្ខតិ, សិក្ខាយ កង្ខតិ, សព្រហ្មចារីសុ កុបិតោ ហោតី’’តិ, (ម. និ. ១.១៨៥)

‘‘កតមស្ស បញ្ច ចេតសោ វិនិពន្ធា អសមុច្ឆិន្នា ហោន្តិ? ឥធ ភិក្ខវេ ភិក្ខុ កាមេ អវីតរាគោ ហោតិ, កាយេ អវីតរាគោ ហោតិ, រូបេ អវីតរាគោ ហោតិ, យាវទត្ថំ ឧទរាវទេហកំ ភុញ្ជិត្វា សេយ្យសុខំ បស្សសុខំ មិទ្ធសុខំ អនុយុត្តោ វិហរតិ, អញ្ញតរំ ទេវនិកាយំ បណិធាយ ព្រហ្មចរិយំ ចរតី’’តិ (ម. និ. ១.១៨៦). ច –

វិត្ថារោ. អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២១៥) បន បញ្ចវិធចេតោវិនិពន្ធចិត្តភាវោយេវ បទេកទេសមុល្លិង្គេត្វា ទស្សិតោ. ចិត្តស្ស កចវរខាណុកភាវោ ហិ ចេតោខីលោ, ចិត្តំ ពន្ធិត្វា មុដ្ឋិយំ វិយ កត្វា គណ្ហនភាវោ ចេតសោ វិនិពន្ធោ. បឋមោ ចេត្ថ វិចិកិច្ឆាទោសវសេន, ទុតិយោ លោភវសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ចរិត្វាតិ វិចរិត្វា. កម្មដ្ឋានវិរហវសេន តុច្ឆោ.

ភាវនាសហិតមេវ ភិក្ខាយ គតំ, បច្ចាគតញ្ច យស្សាតិ គតបច្ចាគតិកំ, តទេវ វត្តំ, តស្ស វសេន. អត្តកាមាតិ អត្តនោ ហិតសុខមិច្ឆន្តា, ធម្មច្ឆន្ទវន្តោតិ អត្ថោ. ធម្មោ ហិ ហិតំ, សុខញ្ច តន្និមិត្តកន្តិ. អថ វា វិញ្ញូនំ អត្តតោ និព្ពិសេសត្តា, អត្តភាវបរិយាបន្នត្តា ច ធម្មោ អត្តា នាម, តំ កាមេន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ អត្តកាមា. អធុនា បន អត្ថកាមាតិ ហិតវាចកេន អត្ថសទ្ទេន បាឋោ ទិស្សតិ, ធម្មសញ្ញុត្តំ ហិតមិច្ឆន្តា, ហិតភូតំ វា ធម្មមិច្ឆន្តាតិ តស្សត្ថោ. ឥណដ្ដាតិ ឥណេន បីឡិតា. តថា សេសបទទ្វយេបិ. ឯត្ថាតិ សាសនេ.

ឧសភំ នាម វីសតិ យដ្ឋិយោ, គាវុតំ នាម អសីតិ ឧសភា. តាយ សញ្ញាយាតិ តាទិសាយ បាសាណសញ្ញាយ, កម្មដ្ឋានមនសិការេន ‘‘ឯត្តកំ ឋានមាគតា’’តិ ជានន្តា គច្ឆន្តីតិ អធិប្បាយោ. នន្តិ កិលេសំ. កម្មដ្ឋានវិប្បយុត្តចិត្តេន បាទុទ្ធារណមកត្ថុកាមតោ តិដ្ឋតិ, បច្ឆាគតោ បន ឋិតិមនតិក្កមិតុកាមតោ. សោតិ ឧប្បន្នកិលេសោ ភិក្ខុ. អយន្តិ បច្ឆាគតោ. ឯតន្តិ បរស្ស ជាននំ. តត្ថេវាតិ បតិដ្ឋិតដ្ឋានេយេវ. សោយេវ នយោតិ ‘‘អយំ ភិក្ខូ’’តិអាទិកា យោ បតិដ្ឋានេ វុត្តោ, សោ ឯវ និសជ្ជាយបិ នយោ. បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តានំ ឆិន្នភត្តភាវភយេនាបិ យោនិសោមនសិការំ បរិព្រូហេតីតិ ឥទម្បិ បរស្ស ជាននេនេវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បុរិមបាទេយេវាតិ បឋមំ កម្មដ្ឋានវិប្បយុត្តចិត្តេន ឧទ្ធរិតបាទវឡញ្ជេយេវ. ឯតីតិ គច្ឆតិ. ‘‘អាលិន្ទកវាសី មហាផុស្សទេវត្ថេរោ វិយា’’តិអាទិនា អដ្ឋានេយេវេតំ កថិតំ. ‘‘ក្វាយំ ឯវំ បដិបន្នបុព្ពោ’’តិ អាសង្កំ និវត្តេតិ.

មទ្ទន្តាតិ ធញ្ញករណដ្ឋានេ សាលិសីសាទីនិ មទ្ទន្តា. អស្សាតិ ថេរស្ស, ឧភយាបេក្ខវចនមេតំ. អស្ស អរហត្តប្បត្តទិវសេ ចង្កមនកោដិយន្តិ ច. អធិគមប្បិច្ឆតាយ វិក្ខេបំ កត្វា, និពន្ធិត្វា ច បដិជានិត្វាយេវ អារោចេសិ.

បឋមំ តាវាតិ បទសោភនត្ថំ បរិយាយវចនំ. មហាបធានន្តិ ភគវតោ ទុក្ករចរិយំ, អម្ហាកំ អត្ថាយ លោកនាថេន ឆព្ពស្សានិ កតំ ទុក្ករចរិយំ ‘‘ឯវាហំ យថាពលំ បូជេស្សាមី’’តិ អត្ថោ. បដិបត្តិបូជាយេវ ហិ បសត្ថតរា សត្ថុបូជា, ន តថា អាមិសបូជា. ឋានចង្កមមេវាតិ អធិដ្ឋាតព្ពឥរិយាបថវសេន វុត្តំ, ន ភោជនកាលាទីសុ អវស្សំ កត្តព្ពនិសជ្ជាយ បដិក្ខេបវសេន. ឯវសទ្ទេន ហិ ឥតរាយ និសជ្ជាយ, សយនស្ស ច និវត្តនំ ករោតិ. វិប្បយុត្តេន ឧទ្ធដេ បដិនិវត្តេន្តោតិ សម្បយុត្តេន ឧទ្ធរិតបាទេយេវ បុន ឋបនំ សន្ធាយាហ. ‘‘គាមសមីបំ គន្ត្វា’’តិ វត្វា តទត្ថំ វិវរតិ ‘‘គាវី នូ’’តិអាទិនា. កច្ឆកន្តរតោតិ ឧបកច្ឆន្តរតោ, ឧបកច្ឆេ លគ្គិតកមណ្ឌលុតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧទកគណ្ឌូសន្តិ ឧទកាវគណ្ឌការកំ. កតិនំ តិថីនំ បូរណី កតិមី, ‘‘បញ្ចមី នុ ខោ បក្ខស្ស, អដ្ឋមី’’តិអាទិនា ទិវសំ វា បុច្ឆិតោតិ អត្ថោ. អនារោចនស្ស អកត្តព្ពត្តា អារោចេតិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ សព្ពេហេវ បក្ខគណនំ ឧគ្គហេតុ’’ន្តិអាទិ (មហាវ. ១៥៦).

‘‘ឧទកំ គិលិត្វា អារោចេតី’’តិ វុត្តនយេន. តត្ថាតិ គាមទ្វារេ. និដ្ឋុភនន្តិ ឧទកនិដ្ឋុភនដ្ឋានំ. តេសូតិ មនុស្សេសុ. ញាណចក្ខុសម្បន្នត្តា ចក្ខុមា. ឦទិសោតិ សុសម្មដ្ឋចេតិយង្គណាទិកោ. វិសុទ្ធិបវារណន្តិ ខីណាសវភាវេន បវារណំ.

វីថិំ ឱតរិត្វា ឥតោ ចិតោ ច អនោលោកេត្វា បឋមមេវ វីថិយោ សល្លក្ខេតព្ពាតិ អាហ ‘‘វីថិយោ សល្លក្ខេត្វា’’តិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘បាសាទិកេន អភិក្កន្តេន បដិក្កន្តេនា’’តិអាទិ (បារា. ៤៣២). តំ គមនំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ចា’’តិអាទិមាហ. ‘‘ន ហិ ជវេន បិណ្ឌបាតិយធុតង្គំ នាម កិញ្ចិ អត្ថី’’តិ ឥមិនា ជវេន គមនេ លោលុប្បចារិតា វិយ អសារុប្បតំ ទស្សេតិ. ឧទកសកដន្តិ ឧទកសារសកដំ. តញ្ហិ វិសមភូមិភាគប្បត្តំ និច្ចលមេវ កាតុំ វដ្ដតិ. តទនុរូបន្តិ ភិក្ខាទានានុរូបំ. ‘‘អាហារេ បដិកូលសញ្ញំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរតោ អាគមិស្សតិ. រថស្ស អក្ខានំ តេលេន អព្ភញ្ជនំ, វណស្ស លេបនំ, បុត្តមំសស្ស ខាទនញ្ច តិធា ឧបមា យស្ស អាហរណស្សាតិ តថា. អដ្ឋង្គសមន្នាគតន្តិ ‘‘យាវទេវ ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា, យាបនាយា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣; ២.២៤, ៣៨៧; សំ. និ. ៤.១២០; អ. និ. ៦.៥៨; ៥.៩; វិភ. ៥១៨; មហានិ. ២០៦) វុត្តេហិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ កត្វា. ‘‘នេវ ទវាយា’’តិអាទិ បន បដិក្ខេបមត្តទស្សនំ. ភត្តកិលមថន្តិ ភត្តវសេន ឧប្បន្នកិលមថំ. បុរេភត្តាទិ ទិវាវសេន វុត្តំ. បុរិមយាមាទិ រត្តិវសេន.

គតបច្ចាគតេសុ កម្មដ្ឋានស្ស ហរណំ វត្តន្តិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ហរណបច្ចាហរណសង្ខាត’’ន្តិ អាហ. ‘‘យទិ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ ហោតី’’តិ ឥទំ ‘‘ទេវបុត្តោ ហុត្វា’’តិអាទីសុបិ សព្ពត្ថ សម្ពជ្ឈិតព្ពំ. តត្ថ បច្ចេកពោធិយា ឧបនិស្សយសម្បទា កប្បានំ ទ្វេ អសង្ខ្យេយ្យានិ, សតសហស្សញ្ច តជ្ជា បុញ្ញញាណសម្ភារសម្ភរណំ, សាវកពោធិយា អគ្គសាវកានំ ឯកមសង្ខ្យេយ្យំ, កប្បសតសហស្សញ្ច, មហាសាវកានំ (ថេរគា. អដ្ឋ. ២.វង្គីសត្ថេរគាថាវណ្ណនា វិត្ថារោ) កប្បសតសហស្សមេវ, ឥតរេសំ បន អតីតាសុ ជាតីសុ វិវដ្ដុបនិស្សយវសេន កាលនិយមមន្តរេន និព្ពត្តិតំ និព្ពេធភាគិយកុសលំ. ‘‘សេយ្យថាបី’’តិអាទិនា តស្មិំ តស្មិំ ឋានន្តរេ ឯតទគ្គដ្ឋបិតានំ ថេរានំ សក្ខិទស្សនំ. តត្ថ ថេរោ ពាហិយោ ទារុចីរិយោតិ ពាហិយវិសយេ សញ្ជាតសំវឌ្ឍតាយ ពាហិយោ, ទារុចីរបរិហរណតោ ទារុចីរិយោតិ ច សមញ្ញិតោ ថេរោ. សោ ហាយស្មា –

‘‘តស្មា តិហ តេ ពាហិយ ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតិ, សុតេ, មុតេ, វិញ្ញាតេ វិញ្ញាតមត្តំ ភវិស្សតី’តិ, ឯវញ្ហិ តេ ពាហិយ សិក្ខិតព្ពំ. យតោ ខោ តេ ពាហិយ ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តំ ភវិស្សតិ, សុតេ, មុតេ, វិញ្ញាតេ វិញ្ញាតមត្តំ ភវិស្សតិ, តតោ ត្វំ ពាហិយ ន តេន. យតោ ត្វំ ពាហិយ ន តេន, តតោ ពាហិយ ន តត្ថ. យតោ ត្វំ ពាហិយ ន តត្ថ, តតោ ត្វំ ពាហិយ នេវិធ ន ហុរំ ន ឧភយមន្តរេន, ឯសេវន្តោ ទុក្ខស្សា’តិ’’ (ឧទា. ១០).

ឯត្តកាយ ទេសនាយ អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ. ឯវំ សារិបុត្តត្ថេរាទីនម្បិ មហាបញ្ញតាទិទីបនានិ សុត្តបទានិ វិត្ថារតោ វត្តព្ពានិ. វិសេសតោ បន អង្គុត្តរាគមេ ឯតទគ្គសុត្តបទានិ (អ. និ. ១.១៨៨) សិខាបត្តន្តិ កោដិប្បត្តំ និដ្ឋានប្បត្តំ សព្ពថា បរិបុណ្ណតោ.

តន្តិ អសម្មុយ្ហនំ. ឯវន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានាការេន វេទិតព្ពំ. ‘‘អត្តា អភិក្កមតី’’តិ ឥមិនា ទិដ្ឋិគាហវសេន, ‘‘អហំ អភិក្កមាមី’’តិ ឥមិនា មានគាហវសេន, តទុភយស្ស បន វិនា តណ្ហាយ អប្បវត្តនតោ តណ្ហាគាហវសេនាតិ តីហិបិ មញ្ញនាហិ អន្ធពាលបុថុជ្ជនស្ស អភិក្កមេ សម្មុយ្ហនំ ទស្សេតិ. ‘‘តថា អសម្មុយ្ហន្តោ’’តិ វត្វា តទេវ អសម្មុយ្ហនំ យេន ឃនវិនិព្ភោគេន ហោតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘អភិក្កមាមី’’តិអាទិមាហ. ចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតូតិ តេនេវ អភិក្កមនចិត្តេន សមុដ្ឋានា, តំចិត្តសមុដ្ឋានិកា វា វាយោធាតុ. វិញ្ញត្តិន្តិ កាយវិញ្ញត្តិំ. ជនយមានា ឧប្បជ្ជតិ តស្សា វិការភាវតោ. ឥតីតិ តស្មា ឧប្បជ្ជនតោ. ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារវសេនាតិ កិរិយមយចិត្តសមុដ្ឋានវាយោធាតុយា វិចលនាការសង្ខាតកាយវិញ្ញត្តិវសេន. តស្សាតិ អដ្ឋិសង្ឃាដស្ស. អភិក្កមតោតិ អភិក្កមន្តស្ស. ឱមត្តាតិ អវមត្តា លាមកប្បមាណា. វាយោធាតុតេជោធាតុវសេន ឥតរា ទ្វេ ធាតុយោ.

ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា ចេត្ថ វាយោធាតុយា អនុគតា តេជោធាតុ ឧទ្ធរណស្ស បច្ចយោ. ឧទ្ធរណគតិកា ហិ តេជោធាតុ, តេន តស្សា ឧទ្ធរណេ វាយោធាតុយា អនុគតភាវោ ហោតិ, តស្មា ឥមាសំ ទ្វិន្នមេត្ថ សាមត្ថិយតោ អធិមត្តតា, តថា អភាវតោ បន ឥតរាសំ ឱមត្តតាតិ. យស្មា បន តេជោធាតុយា អនុគតា វាយោធាតុ អតិហរណវីតិហរណានំ បច្ចយោ. កិរិយគតិកាយ ហិ វាយោធាតុយា អតិហរណវីតិហរណេសុ សាតិសយោ ព្យាបារោ, តេន តស្សា តត្ថ តេជោធាតុយា អនុគតភាវោ ហោតិ, តស្មា ឥមាសំ ទ្វិន្នមេត្ថ សាមត្ថិយតោ អធិមត្តតា, ឥតរាសញ្ច តទភាវតោ ឱមត្តតាតិ ទស្សេតិ ‘‘តថា អតិហរណវីតិហរណេសូ’’តិ ឥមិនា. សតិបិ ចេត្ថ អនុគមកានុគន្តព្ពតាវិសេសេ តេជោធាតុវាយោធាតុភាវមត្តំ សន្ធាយ តថាសទ្ទគ្គហណំ កតំ. បឋមេ ហិ នយេ តេជោធាតុយា អនុគមកតា, វាយោធាតុយា អនុគន្តព្ពតា, ទុតិយេ បន វាយោធាតុយា អនុគមកតា, តេជោធាតុយា អនុគន្តព្ពតាតិ. តត្ថ អក្កន្តដ្ឋានតោ បាទស្ស ឧក្ខិបនំ ឧទ្ធរណំ, ឋិតដ្ឋានំ អតិក្កមិត្វា បុរតោ ហរណំ អតិហរណំ. ខាណុអាទិបរិហរណត្ថំ, បតិដ្ឋិតបាទឃដ្ដនាបរិហរណត្ថំ វា បស្សេន ហរណំ វីតិហរណំ, យាវ បតិដ្ឋិតបាទោ, តាវ ហរណំ អតិហរណំ, តតោ បរំ ហរណំ វីតិហរណន្តិ វា អយមេតេសំ វិសេសោ.

យស្មា បថវីធាតុយា អនុគតា អាបោធាតុ វោស្សជ្ជនេ បច្ចយោ. គរុតរសភាវា ហិ អាបោធាតុ, តេន តស្សា វោស្សជ្ជនេ បថវីធាតុយា អនុគតភាវោ ហោតិ, តស្មា តាសំ ទ្វិន្នមេត្ថ សាមត្ថិយតោ អធិមត្តតា, ឥតរាសញ្ច តទភាវតោ ឱមត្តតាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វោស្សជ្ជនេ…បេ… ពលវតិយោ’’តិ. យស្មា បន អាបោធាតុយា អនុគតា បថវីធាតុ សន្និក្ខេបនស្ស បច្ចយោ. បតិដ្ឋាភាវេ វិយ បតិដ្ឋាបនេបិ តស្សា សាតិសយកិច្ចត្តា អាបោធាតុយា តស្សា អនុគតភាវោ ហោតិ, តថា ឃដ្ដនកិរិយាយ បថវីធាតុយា វសេន សន្និរុជ្ឈនស្ស សិជ្ឈនតោ តស្សា សន្និរុជ្ឈនេបិ អាបោធាតុយា អនុគតភាវោ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘តថា សន្និក្ខេបនសន្និរុជ្ឈនេសូ’’តិ.

អនុគមកានុគន្តព្ពតាវិសេសេបិ សតិ បថវីធាតុអាបោធាតុភាវមត្តំ សន្ធាយ តថាសទ្ទគ្គហណំ កតំ. បឋមេ ហិ នយេ បថវីធាតុយា អនុគមកតា, អាបោធាតុយា អនុគន្តព្ពតា, ទុតិយេ បន អាបោធាតុយា អនុគមកតា, បថវីធាតុយា អនុគន្តព្ពតាតិ. វោស្សជ្ជនញ្ចេត្ថ បាទស្ស ឱនាមនវសេន វោស្សគ្គោ, តតោ បរំ ភូមិអាទីសុ បតិដ្ឋាបនំ សន្និក្ខេបនំ, បតិដ្ឋាបេត្វា និម្មទ្ទនវសេន គមនស្ស សន្និរោធោ សន្និរុជ្ឈនំ.

តត្ថាតិ តស្មិំ អតិក្កមនេ, តេសុ វា យថាវុត្តេសុ ឧទ្ធរណាតិហរណវីតិហរណវោស្សជ្ជនសន្និក្ខេបនសន្និរុជ្ឈនសង្ខាតេសុ ឆសុ កោដ្ឋាសេសុ. ឧទ្ធរណេតិ ឧទ្ធរណក្ខណេ. រូបារូបធម្មាតិ ឧទ្ធរណាការេន បវត្តា រូបធម្មា, តំសមុដ្ឋាបកា ច អរូបធម្មា. អតិហរណំ ន បាបុណន្តិ ខណមត្តាវដ្ឋានតោ. សព្ពត្ថ ឯស នយោ. តត្ថ តត្ថេវាតិ យត្ថ យត្ថ ឧទ្ធរណាទិកេ ឧប្បន្នា, តត្ថ តត្ថេវ. ន ហិ ធម្មានំ ទេសន្តរសង្កមនំ អត្ថិ លហុបរិវត្តនតោ. បព្ពំ បព្ពន្តិ បរិច្ឆេទំ បរិច្ឆេទំ. សន្ធិ សន្ធីតិ គណ្ឋិ គណ្ឋិ. ឱធិ ឱធីតិ ភាគំ ភាគំ. សព្ពញ្ចេតំ ឧទ្ធរណាទិកោដ្ឋាសេ សន្ធាយ សភាគសន្តតិវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥតរោ ឯវ ហិ រូបធម្មានម្បិ បវត្តិក្ខណោ គមនយោគគមនស្សាទានំ ទេវបុត្តានំ ហេដ្ឋុបរិយេន បដិមុខំ ធាវន្តានំ សិរសិ, បាទេ ច ពន្ធខុរធារាសមាគមតោបិ សីឃតរោ, យថា តិលានំ ភិជ្ជយមានានំ បដបដាយនេន ភេទោ លក្ខីយតិ, ឯវំ សង្ខតធម្មានំ ឧប្បាទេនាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘បដបដាយន្តា’’តិ វុត្តំ, ឧប្បាទវសេន បដបដ-សទ្ទំ អករោន្តាបិ ករោន្តា វិយាតិ អត្ថោ. តិលភេទលក្ខណំ បដបដាយនំ វិយ ហិ សង្ខតភេទលក្ខណំ ឧប្បាទោ ឧប្បន្នានមេកន្តតោ ភិន្នត្តា. តត្ថាតិ អភិក្កមនេ. កោ ឯកោ អភិក្កមតិ នាភិក្កមតិយេវ. កស្ស វា ឯកស្ស អភិក្កមនំ សិយា, ន សិយា ឯវ. កស្មា? បរមត្ថតោ ហិ…បេ… ធាតូនំ សយនំ, តស្មាតិ អត្ថោ. អន្ធពាលបុថុជ្ជនសម្មូឡ្ហស្ស អត្តនោ អភិក្កមននិវត្តនញ្ហេតំ វចនំ. អថ វា ‘‘កោ ឯកោ…បេ… អភិក្កមន’’ន្តិ ចោទនាយ ‘‘បរមត្ថតោ ហី’’តិអាទិនា សោធនា វុត្តា.

តស្មិំ តស្មិំ កោដ្ឋាសេតិ យថាវុត្តេ ឆព្ពិធេបិ កោដ្ឋាសេ គមនាទិកស្ស អបច្ចាមដ្ឋត្តា. ‘‘សទ្ធិំ រូបេន ឧប្បជ្ជតេ, និរុជ្ឈតី’’តិ ច សិលោកបទេន សហ សម្ពន្ធោ. តត្ថ បឋមបទសម្ពន្ធេ រូបេនាតិ យេន កេនចិ សហុប្បជ្ជនកេន រូបេន. ទុតិយបទសម្ពន្ធេ បន ‘‘រូបេនា’’តិ ឥទំ យំ តតោ និរុជ្ឈមានចិត្តតោ ឧបរិ សត្តរសមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នំ, តទេវ តស្ស និរុជ្ឈមានចិត្តស្ស និរោធេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈនកំ សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកំ រូបំ សន្ធាយ វុត្តំ, អញ្ញថា រូបារូបធម្មា សមានាយុកា សិយុំ. យទិ ច សិយុំ, អថ ‘‘រូបំ គរុបរិណាមំ ទន្ធនិរោធ’’ន្តិអាទិ (វិភ. អដ្ឋ. បកិណ្ណកកថា) អដ្ឋកថាវចនេហិ, ‘‘នាហំ ភិក្ខវេ អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ លហុបរិវត្តំ, យថយិទំ ចិត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ១.៣៨) ឯវមាទិបាឡិវចនេហិ ច វិរោធោ សិយា. ចិត្តចេតសិកា ហិ សារម្មណសភាវា យថាពលំ អត្តនោ អារម្មណបច្ចយភូតមត្ថំ វិភាវេន្តោ ឯវ ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា តេសំ តំសភាវនិប្ផត្តិអនន្តរំ និរោធោ, រូបធម្មា បន អនារម្មណា បកាសេតព្ពា, ឯវំ តេសំ បកាសេតព្ពភាវនិប្ផត្តិ សោឡសហិ ចិត្តេហិ ហោតិ, តស្មា ឯកចិត្តក្ខណាតីតេន សហ សត្តរសចិត្តក្ខណាយុកតា រូបធម្មានមិច្ឆិតាតិ. លហុបរិវត្តនវិញ្ញាណវិសេសស្ស សង្គតិមត្តបច្ចយតាយ តិណ្ណំ ខន្ធានំ, វិសយសង្គតិមត្តតាយ ច វិញ្ញាណស្ស លហុបរិវត្តិតា, ទន្ធមហាភូតបច្ចយតាយ រូបស្ស គរុបរិវត្តិតា. យថាភូតំ នានាធាតុញាណំ ខោ បន តថាគតស្សេវ, តេន ច បុរេជាតបច្ចយោ រូបធម្មោវ វុត្តោ, បច្ឆាជាតបច្ចយោ ច តថេវាតិ រូបារូបធម្មានំ សមានក្ខណតា ន យុជ្ជតេវ, តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២១៤) វុត្តំ, តទេតំ ចិត្តានុបរិវត្តិយា វិញ្ញត្តិយា ឯកនិរោធភាវស្ស សុវិញ្ញេយ្យត្តា ឯវំ វុត្តំ. តតោ សវិញ្ញត្តិកេន បុរេតរំ សត្តរសមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ ឧប្បន្នេន រូបេន សទ្ធិំ អញ្ញំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អញ្ញំ ចិត្តំ និរុជ្ឈតិ, អញ្ញំ ឧប្បជ្ជតេ ចិត្តន្តិ យោជេតព្ពំ. អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ, អញ្ញោ អត្ថក្កមោតិ. យញ្ហិ បុរិមុប្បន្នំ ចិត្តំ, តំ និរុជ្ឈន្តំ អញ្ញស្ស បច្ឆា ឧប្បជ្ជមានស្ស អនន្តរាទិបច្ចយភាវេនេវ និរុជ្ឈតិ, តថា លទ្ធបច្ចយមេវ អញ្ញម្បិ ឧប្បជ្ជតេ ចិត្តំ, អវត្ថាវិសេសតោ ចេត្ថ អញ្ញថា. យទិ ឯវំ តេសមុភិន្នំ អន្តរោ លព្ភេយ្យាតិ ចោទនំ ‘‘នោ’’តិ អបនេតុមាហ ‘‘អវីចិ មនុសម្ពន្ធោ’’តិ, យថា វីចិ អន្តរោ ន លព្ភតិ, តទេវេទន្តិ អវិសេសំ វិទូ មញ្ញន្តិ, ឯវំ អនុ អនុ សម្ពន្ធោ ចិត្តសន្តានោ, រូបសន្តានោ ច នទីសោតោវ នទិយំ ឧទកប្បវាហោ វិយ វត្តតីតិ អត្ថោ. អវីចីតិ ហិ និរន្តរតាវសេន ភាវនបុំសកវចនំ.

អភិមុខំ លោកិតំ អាលោកិតន្តិ អាហ ‘‘បុរតោបេក្ខន’’ន្តិ. យំទិសាភិមុខោ គច្ឆតិ, តិដ្ឋតិ, និសីទតិ, សយតិ វា, តទភិមុខំ បេក្ខនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យស្មា ច តាទិសមាលោកិតំ នាម ហោតិ, តស្មា តទនុគតទិសាលោកនំ វិលោកិតន្តិ អាហ ‘‘អនុទិសាបេក្ខន’’ន្តិ, អភិមុខទិសានុរូបគតេសុ វាមទក្ខិណបស្សេសុ វិវិធា បេក្ខនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ហេដ្ឋាឧបរិបច្ឆាបេក្ខនញ្ហិ ‘‘ឱលោកិតឧល្លោកិតាបលោកិតានី’’តិ គហិតានិ. សារុប្បវសេនាតិ សមណបតិរូបវសេន, ឥមិនាវ អសារុប្បវសេន ឥតរេសមគ្គហណន្តិ សិជ្ឈតិ. សម្មជ្ជនបរិភណ្ឌាទិករណេ ឱលោកិតស្ស, ឧល្លោកហរណាទីសុ ឧល្លោកិតស្ស, បច្ឆតោ អាគច្ឆន្តបរិស្សយបរិវជ្ជនាទីសុ អបលោកិតស្ស ច សិយា សម្ភវោតិ អាហ ‘‘ឥមិនា វា’’តិអាទិ, ឯតេន ឧបលក្ខណមត្តញ្ចេតន្តិ ទស្សេតិ.

កាយសក្ខិន្តិ កាយេន សច្ឆិកតំ បច្ចក្ខការិនំ, សាធកន្តិ អត្ថោ. សោ ហិ អាយស្មា វិបស្សនាកាលេ ‘‘យមេវាហំ ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារតំ និស្សាយ សាសនេ អនភិរតិអាទិវិប្បការំ បត្តោ, តមេវ សុដ្ឋុ និគ្គហេស្សាមី’’តិ ឧស្សាហជាតោ ពលវហិរោត្តប្បោ, តត្ថ ច កតាធិការត្តា ឥន្ទ្រិយសំវរេ ឧក្កំសបារមិប្បត្តោ, តេនេវ នំ សត្ថា ‘‘ឯតទគ្គំ ភិក្ខវេ មម សាវកានំ ភិក្ខូនំ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារានំ, យទិទំ នន្ទោ’’តិ (អ. និ. ១.២៣០) ឯតទគ្គេ ឋបេសិ. នន្ទស្សាតិ កត្តុត្ថេ សាមិវចនំ. ឥតីតិ ឥមិនា អាលោកនេន.

សាត្ថកតា ច សប្បាយតា ច វេទិតព្ពា អាលោកិតវិលោកិតស្សាតិ អជ្ឈាហរិត្វា សម្ពន្ធោ. តស្មាតិ កម្មដ្ឋានាវិជហនស្សេវ អាលោកិតវិលោកិតេ. គោចរសម្បជញ្ញភាវតោ ឯត្ថាតិ អាលោកិតវិលោកិតេ. អត្តនោ កម្មដ្ឋានវសេនេវាតិ ខន្ធាទិកម្មដ្ឋានវសេនេវ អាលោកនវិលោកនំ កាតព្ពំ, ន អញ្ញោ ឧបាយោ គវេសិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. កម្មដ្ឋានសីសេនេវាតិ វក្ខមានកម្មដ្ឋានមុខេនេវ. យស្មា បន អាលោកិតាទិ នាម ធម្មមត្តស្សេវ បវត្តិវិសេសោ, តស្មា តស្ស យាថាវតោ ជាននំ អសម្មោហសម្បជញ្ញន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អព្ភន្តរេ’’តិអាទិ វុត្តំ. អាលោកេតាតិ អាលោកេន្តោ. តថា វិលោកេតា. វិញ្ញត្តិន្តិ កាយវិញ្ញត្តិំ. ឥតីតិ តស្មា ឧប្បជ្ជនតោ. ចិត្តកិរិយវាយោធាតុវិប្ផារវសេនាតិ កិរិយមយចិត្តសមុដ្ឋានាយ វាយោធាតុយា វិចលនាការសង្ខាតកាយវិញ្ញត្តិវសេន. អក្ខិទលន្តិ អក្ខិបដលំ. អធោ សីទតីតិ ឱសីទន្តំ វិយ ហេដ្ឋា គច្ឆតិ. ឧទ្ធំ លង្ឃេតីតិ លង្ឃេន្តំ វិយ ឧបរិ គច្ឆតិ. យន្តកេនាតិ អក្ខិទលេសុ យោជិតរជ្ជុយោ គហេត្វា បរិព្ភមនកចក្កេន. តតោតិ តថា អក្ខិទលានមោសីទនុល្លង្ឃនតោ. មនោទ្វារិកជវនស្ស មូលការណបរិជាននំ មូលបរិញ្ញា. អាគន្តុកស្ស អព្ភាគតស្ស, តាវកាលិកស្ស ច តង្ខណមត្តបវត្តកស្ស ភាវោ អាគន្តុកតាវកាលិកភាវោ, តេសំ វសេន.

តត្ថាតិ តេសុ គាថាយ ទស្សិតេសុ សត្តសុ ចិត្តេសុ. អង្គកិច្ចំ សាធយមានន្តិ បធានភូតអង្គកិច្ចំ និប្ផាទេន្តំ, សរីរំ ហុត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ភវង្គញ្ហិ បដិសន្ធិសទិសត្តា បធានមង្គំ, បធានញ្ច ‘‘សរីរ’’ន្តិ វុច្ចតិ, អវិច្ឆេទប្បវត្តិហេតុភាវេន វា ការណកិច្ចំ សាធយមានន្តិ អត្ថោ. តំ អាវដ្ដេត្វាតិ ភវង្គសាមញ្ញវសេន វុត្តំ, បវត្តាការវិសេសវសេន បន អតីតាទិនា តិព្ពិធំ, តត្ថ ច ភវង្គុបច្ឆេទស្សេវ អាវដ្ដនំ. តន្និរោធាតិ តស្ស និរុជ្ឈនតោ, អនន្តរបច្ចយវសេន ហេតុវចនំ. ‘‘បឋមជវនេបិ…បេ… សត្តមជវនេបី’’តិ ឥទំ បញ្ចទ្វារិកវីថិយំ ‘‘អយំ ឥត្ថី, អយំ បុរិសោ’’តិ រជ្ជនទុស្សនមុយ្ហនានមភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ហិ អាវជ្ជនវោដ្ឋព្ពនានំ បុរេតរំ បវត្តាយោនិសោមនសិការវសេន អយោនិសោ អាវជ្ជនវោដ្ឋព្ពនាការេន បវត្តនតោ ឥដ្ឋេ ឥត្ថិរូបាទិម្ហិ លោភសហគតមត្តំ ជវនំ ឧប្បជ្ជតិ, អនិដ្ឋេ ច ទោសសហគតមត្តំ, ន បនេកន្តរជ្ជនទុស្សនាទិ, មនោទ្វារេ ឯវ ឯកន្តរជ្ជនទុស្សនាទិ ហោតិ, តស្ស បន មនោទ្វារិកស្ស រជ្ជនទុស្សនាទិនោ បញ្ចទ្វារិកជវនំ មូលំ, យថាវុត្តំ វា សព្ពម្បិ ភវង្គាទិ, ឯវំ មនោទ្វារិកជវនស្ស មូលការណវសេន មូលបរិញ្ញា វុត្តា, អាគន្តុកតាវកាលិកតា បន បញ្ចទ្វារិក ជវនស្សេវ អបុព្ពភាវវសេន, ឥត្តរតាវសេន ច. យុទ្ធមណ្ឌលេតិ សង្គាមប្បទេសេ. ហេដ្ឋុបរិយវសេនាតិ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច បរិវត្តមានវសេន, អបរាបរំ ភវង្គុប្បត្តិវសេនាតិ អត្ថោ. តថា ភវង្គុប្បាទវសេន ហិ តេសំ ភិជ្ជិត្វា បតនំ, ឥមិនា បន ហេដ្ឋិមស្ស, ឧបរិមស្ស ច ភវង្គស្ស អបរាបរុប្បត្តិវសេន បញ្ចទ្វារិកជវនតោ វិសទិសស្ស មនោទ្វារិកជវនស្ស ឧប្បាទំ ទស្សេតិ តស្ស វសេនេវ រជ្ជនាទិបវត្តនតោ. តេនេវាហ ‘‘រជ្ជនាទិវសេន អាលោកិតវិលោកិតំ ហោតី’’តិ.

អាបាថន្តិ គោចរភាវំ. សកកិច្ចនិប្ផាទនវសេនាតិ អាវជ្ជនាទិកិច្ចនិប្ផាទនវសេន. តន្តិ ជវនំ. ចក្ខុទ្វារេ រូបស្ស អាបាថគមនេន អាវជ្ជនាទីនំ បវត្តនតោ បវត្តិការណវសេនេវ ‘‘គេហភូតេ’’តិ វុត្តំ, ន និស្សយវសេន. អាគន្តុកបុរិសោ វិយាតិ អព្ភាគតបុរិសោ វិយ. ទុវិធា ហិ អាគន្តុកា អតិថិអព្ភាគតវសេន. តត្ថ កតបរិចយោ ‘‘អតិថី’’តិ វុច្ចតិ, អកតបរិចយោ ‘‘អព្ភាគតោ’’តិ, អយមេវិធាធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘យថា បរគេហេ’’តិអាទិ. តស្សាតិ ជវនស្ស រជ្ជនទុស្សនមុយ្ហនំ អយុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អាសិនេសូតិ និសិន្នេសុ. អាណាករណន្តិ អត្តនោ វសករណំ.

សទ្ធិំ សម្បយុត្តធម្មេហិ ផស្សាទីហិ. តត្ថ តត្ថេវ សកកិច្ចនិប្ផាទនដ្ឋានេ ភិជ្ជន្តិ. ឥតីតិ តស្មា អាវជ្ជនាទិវោដ្ឋព្ពនបរិយោសានានំ ភិជ្ជនតោ. ឥត្តរានីតិ អចិរដ្ឋិតិកានិ. តត្ថាតិ តស្មិំ វចនេ អយំ ឧបមាតិ អត្ថោ. ឧទយព្ពយបរិច្ឆិន្នោ តាវ តត្តកោ កាលោ ឯតេសន្តិ តាវកាលិកានិ, តស្ស ភាវោ, តំវសេន.

ឯតន្តិ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ យថាវុត្តធម្មសមុទាយេ. ទស្សនំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ, តស្ស វសេនេវ អាលោកនវិលោកនបញ្ញាយនតោ អាវជ្ជនាទីនមគ្គហណំ.

សមវាយេតិ សាមគ្គិយំ. តត្ថាតិ បញ្ចក្ខន្ធវសេន អាលោកនវិលោកន បញ្ញាយមានេ. និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មំ, តព្ពិនិមុត្តកោ កោ ឯកោ អាលោកេតិ ន ត្វេវ អាលោកេតិ. កោ ច ឯកោ វិលោកេតិ នត្វេវ វិលោកេតីតិ អត្ថោ.

‘‘តថា’’តិអាទិ អាយតនវសេន, ធាតុវសេន ច ទស្សនំ. ចក្ខុរូបានិ យថារហំ ទស្សនស្ស និស្សយារម្មណបច្ចយោ, តថា អាវជ្ជនា អនន្តរាទិបច្ចយោ, អាលោកោ ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ ទស្សនស្ស សុត្តន្តនយេន បរិយាយតោ បច្ចយតា វុត្តា. សហជាតបច្ចយោបិ ទស្សនស្សេវ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ អញ្ញមញ្ញសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតាទិបច្ចយានម្បិ លព្ភនតោ, ‘‘សហជាតាទិបច្ចយា’’តិបិ អធុនា បាឋោ ទិស្សតិ. ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ និគមនំ.

ឥទានិ យថាបាឋំ សមិញ្ជនបសារណេសុ សម្បជានំ វិភាវេន្តោ ‘‘សមិញ្ជិតេ បសារិតេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បព្ពានន្តិ បព្ពភូតានំ. តំសមិញ្ជនបសារណេនេវ ហិ សព្ពេសំ ហត្ថបាទានំ សមិញ្ជនបសារណំ ហោតិ, បព្ពមេតេសន្តិ វា បព្ពា យថា ‘‘សទ្ធោ’’តិ, បព្ពវន្តានន្តិ អត្ថោ. ចិត្តវសេនេវាតិ ចិត្តរុចិយា ឯវ, ចិត្តសាមត្ថិយា វា. យំ យំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ សាត្ថេបិ អនត្ថេបិ សមិញ្ជិតុំ, បសារិតុំ វា, តំតំចិត្តានុគតេនេវ សមិញ្ជនបសារណមកត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថាតិ សមិញ្ជនបសារណេសុ អត្ថានត្ថបរិគ្គណ្ហនំ វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ខណេ ខណេតិ តថា ឋិតក្ខណស្ស ព្យាបនិច្ឆាវចនំ. វេទនាតិ សន្ថម្ភនាទីហិ រុជ្ជនា. ‘‘វេទនា ឧប្បជ្ជតី’’តិអាទិនា បរម្បរបយោជនំ ទស្សេតិ. តថា ‘‘តា វេទនា នុប្បជ្ជន្តី’’តិអាទិនាបិ. បុរិមំ បុរិមញ្ហិ បច្ឆិមស្ស បច្ឆិមស្ស ការណវចនំ. កាលេតិ សមិញ្ជិតុំ, បសារិតុំ វា យុត្តកាលេ. ផាតិន្តិ វុទ្ធិំ. ឈានាទិ បន វិសេសោ.

តត្រាយំ នយោតិ សប្បាយាសប្បាយអបរិគ្គណ្ហនេ វត្ថុសន្ទស្សនសំង្ខាតោ នយោ. តទបរិគ្គហណេ អាទីនវទស្សនេនេវ បរិគ្គហណេបិ អានិសំសោ វិភាវិតោតិ តេសមិធ ឧទាហរណំ វេទិតព្ពំ. មហាចេតិយង្គណេតិ ទុដ្ឋគាមណិរញ្ញា កតស្ស ហេមមាលីនាមកស្ស មហាចេតិយស្ស អង្គណេ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ទីបប្បសាទកោ ថេរោ, រាជិនោ អយ្យកស្ស មេ;

ឯវំ កិរាហ នត្តា តេ, ទុដ្ឋគាមណិ ភូបតិ.

មហាបុញ្ញោ មហាថូបំ, សោណ្ណមាលិំ មនោរមំ;

វីសំ ហត្ថសតំ ឧច្ចំ, ការេស្សតិ អនាគតេ’’តិ.

ភូមិប្បទេសោ ចេត្ថ អង្គណំ ‘‘ឧទង្គណេ តត្ថ បបំ អវិន្ទុ’’ន្តិអាទិសុ (ជា. ១.១.២) វិយ, តស្មា ឧបចារភូតេ សុសង្ខតេ ភូមិប្បទេសេតិ អត្ថោ. តេនេវ ការណេន គិហី ជាតោតិ កាយសំសគ្គសមាបជ្ជនហេតុនា ឧក្កណ្ឋិតោ ហុត្វា ហីនាយាវត្តោ. ឈាយីតិ ឈាយនំ ឌយ្ហនមាបជ្ជិ. មហាចេតិយង្គណេបិ ចីវរកុដិំ កត្វា តត្ថ សជ្ឈាយំ គណ្ហន្តីតិ វុត្តំ ‘‘ចីវរកុដិទណ្ឌកេ’’តិ, ចីវរកុដិយា ចីវរឆទនត្ថាយ កតទណ្ឌកេតិ អត្ថោ. ‘‘មណិសប្បោ នាម សីហឡទីបេ វិជ្ជមានា ឯកា សប្បជាតីតិ វទន្តី’’តិ អាចរិយានន្ទត្ថេរេន, (វិភ. មូលដី. ២៤២) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន (ទី. និ. ដី. ១.២១៤) ច វុត្តំ. ‘‘កេចិ, អបរេ, អញ្ញេ’’តិ វា អវត្វា ‘‘វទន្តិ’’ច្ចេវ វចនញ្ច សារតោ គហេតព្ពតាវិញ្ញាបនត្ថំ អញ្ញថា គហេតព្ពស្ស អវចនតោ, តស្មា ន នីលសប្បាទិ ឥធ ‘‘មណិសប្បោ’’តិ វេទិតព្ពោ.

មហាថេរវត្ថុនាតិ ឯវំនាមកស្ស ថេរស្ស វត្ថុនា. អន្តេវាសិកេហីតិ តត្ថ និសិន្នេសុ ពហូសុ អន្តេវាសិកេសុ ឯកេន អន្តេវាសិកេន. តេនាហ ‘‘តំ អន្តេវាសិកា បុច្ឆិំសូ’’តិ. កម្មដ្ឋានន្តិ ‘‘អព្ភន្តរេ អត្តា នាមា’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២១៤) វក្ខមានប្បការំ ធាតុកម្មដ្ឋានំ. បករណតោបិ ហិ អត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ. តត្ថ ឋិតានំ បុច្ឆន្តានំ សង្គហណវសេន ‘‘តុម្ហេហី’’តិ បុន បុថុវចនករណំ. ឯវំ រូបំ សភាវោ យស្សាតិ ឯវរូបោ និគ្គហិតលោបវសេន តេន, កម្មដ្ឋានមនសិការសភាវេនាតិ អត្ថោ. ឯវមេត្ថាបីតិ អបិ-សទ្ទេន ហេដ្ឋា វុត្តំ អាលោកិតវិលោកិតបក្ខមបេក្ខនំ ករោតិ. អយំ នយោ ឧបរិបិ.

សុត្តាកឌ្ឍនវសេនាតិ យន្តេ យោជិតសុត្តានំ អាវិញ្ឆនវសេន. ទារុយន្តស្សាតិ ទារុនា កតយន្តរូបស្ស. តំ តំ កិរិយំ យាតិ បាបុណាតិ, ហត្ថបាទាទីហិ វា តំ តំ អាការំ កុរុមានំ យាតិ គច្ឆតីតិ យន្តំ, នដកាទិបញ្ចាលិការូបំ, ទារុនា កតំ យន្តំ តថា, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ. តថា ហិ នំ បោត្ថេន វត្ថេន អលង្ករិយត្តា បោត្ថលិកា, បញ្ច អង្គានិ យស្សា សជីវស្សេវាតិ បញ្ចាលិកាតិ ច វោហរន្តិ. ហត្ថបាទលឡនន្តិ ហត្ថបាទានំ កម្បនំ, ហត្ថបាទេហិ វា លីឡាករណំ.

សង្ឃាដិបត្តចីវរធារណេតិ ឯត្ថ សង្ឃាដិចីវរានំ សមានធារណតាយ ឯកតោទស្សនំ គន្ថគរុតាបនយនត្ថំ, អន្តរវាសកស្ស និវាសនវសេន, សេសានំ បារុបនវសេនាតិ យថារហមត្ថោ. តត្ថាតិ សង្ឃាដិចីវរធារណបត្តធារណេសុ. វុត្តប្បការោតិ បច្ចវេក្ខណវិធិនា សុត្តេ វុត្តប្បភេទោ.

ឧណ្ហបកតិកស្សាតិ ឧណ្ហាលុកស្ស បរិឡាហពហុលកាយស្ស. សីតាលុកស្សាតិ សីតពហុលកាយស្ស. ឃនន្តិ អប្បិតំ. ទុបដ្ដន្តិ និទស្សនមត្តំ. ‘‘ឧតុទ្ធដានំ ទុស្សានំ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ, ទិគុណំ ឧត្តរាសង្គំ, ទិគុណំ អន្តរវាសកំ, បំសុកូលេ យាវទត្ថ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៨) ហិ វុត្តំ. វិបរីតន្តិ តទុភយតោ វិបរីតំ, តេសំ តិណ្ណម្បិ អសប្បាយំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘អគ្គឡាទិទានេនា’’តិអាទិ. ឧទ្ធរិត្វា អល្លីយាបនខណ្ឌំ អគ្គឡំ. អាទិសទ្ទេន តុន្នកម្មាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. តថា-សទ្ទោ អនុកឌ្ឍនត្ថោ, អសប្បាយមេវាតិ. បដ្ដុណ្ណទេសេ បាណកេហិ សញ្ជាតវត្ថំ បដ្ដុណ្ណំ. វាកវិសេសមយំ សេតវណ្ណំ ទុកូលំ. អាទិសទ្ទេន កោសេយ្យកម្ពលាទិកំ សានុលោមំ កប្បិយចីវរំ សង្គណ្ហាតិ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘តាទិសញ្ហី’’តិអាទិ. អរញ្ញេ ឯកកស្ស និវាសន្តរាយករន្តិ ព្រហ្មចរិយន្តរាយេកទេសមាហ. ចោរាទិសាធារណតោ ច តថា វុត្តំ. និប្បរិយាយេន តំ អសប្បាយន្តិ សម្ពន្ធោ. អនេនេវ យថាវុត្តមសប្បាយំ អនេកន្តំ តថារូបបច្ចយេន កស្សចិ កទាចិ សប្បាយសម្ភវតោ. ឥទំ បន ទ្វយំ ឯកន្តមេវ អសប្បាយំ កស្សចិ កទាចិបិ សប្បាយាភាវតោតិ ទស្សេតិ. មិច្ឆា អាជីវន្តិ ឯតេនាតិ មិច្ឆាជីវោ, អនេសនវសេន បច្ចយបរិយេសនបយោគោ. និមិត្តកម្មាទីហិ បវត្តោ មិច្ឆាជីវោ តថា, ឯតេន ឯកវីសតិវិធំ អនេសនបយោគមាហ. វុត្តញ្ហិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាយំ ខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាយញ្ច មេត្តសុត្តវណ្ណនាយំ –

‘‘យោ ឥមស្មិំ សាសនេ បព្ពជិត្វា អត្តានំ ន សម្មា បយោជេតិ, ខណ្ឌសីលោ ហោតិ, ឯកវីសតិវិធំ អនេសនំ និស្សាយ ជីវិកំ កប្បេតិ. សេយ្យថិទំ? វេឡុទានំ, បត្តទានំ, បុប្ផ, ផល, ទន្តកដ្ឋ, មុខោទក, សិនាន, ចុណ្ណ, មត្តិកាទានំ, ចាដុកម្យតំ, មុគ្គសូប្យតំ, បារិភដុតំ, ជង្ឃបេសនិកំ, វេជ្ជកម្មំ, ទូតកម្មំ, បហិណគមនំ, បិណ្ឌបដិបិណ្ឌំ, ទានានុប្បទានំ, វត្ថុវិជ្ជំ, នក្ខត្តវិជ្ជំ, អង្គវិជ្ជ’’ន្តិ.

អភិធម្មដីកាការេន បន អាចរិយានន្ទត្ថេរេន ឯវំ វុត្តំ –

‘‘ឯកវីសតិ អនេសនា នាម វេជ្ជកម្មំ ករោតិ, ទូតកម្មំ ករោតិ, បហិណកម្មំ ករោតិ, គណ្ឌំ ផាលេតិ, អរុមក្ខនំ ទេតិ, ឧទ្ធំវិរេចនំ ទេតិ, អធោវិរេចនំ ទេតិ, នត្ថុតេលំ បចតិ, វណតេលំ បចតិ, វេឡុទានំ ទេតិ, បត្ត, បុប្ផ, ផល, សិនាន, ទន្តកដ្ឋ, មុខោទក, ចុណ្ណ, មត្តិកាទានំ ទេតិ, ចាដុកម្មំ ករោតិ, មុគ្គសូបិយំ, បារិភដុំ, ជង្ឃបេសនិកំ ទ្វាវីសតិមំ ទូតកម្មេន សទិសំ, តស្មា ឯកវីសតី’’តិ (ធ. ស. មូលដី. ១៥០-៥១).

អដ្ឋកថាវចនញ្ចេត្ថ ព្រហ្មជាលាទិសុត្តន្តនយេន វុត្តំ, ដីកាវចនំ បន ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គាទិអភិធម្មនយេន, អតោ ចេត្ថ កេសញ្ចិ វិសមតាតិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. អបិច ‘‘និមិត្តកម្មាទី’’តិ ឥមិនា និមិត្តោភាសបរិកថាយោ វុត្តា. ‘‘មិច្ឆាជីវោ’’តិ បន យថាវុត្តបយោគោ, តស្មា និមិត្តកម្មញ្ច មិច្ឆាជីវោ ច, តព្ពសេន ឧប្បន្នំ អសប្បាយំ សីលវិនាសនេន អនត្ថាវហត្តាតិ អត្ថោ. សមាហារទ្វន្ទេបិ ហិ កត្ថចិ បុល្លិង្គបយោគោ ទិស្សតិ យថា ‘‘ចិត្តុប្បាទោ’’តិ. អតិរុចិយេ រាគាទយោ, អតិអរុចិយេ ច ទោសាទយោតិ អាហ ‘‘អកុសលា ធម្មា អភិវឌ្ឍន្តី’’តិ. តន្តិ តទុភយំ. កម្មដ្ឋានាវិជហនវសេនាតិ វក្ខមានកម្មដ្ឋានស្ស អវិជហនវសេន.

‘‘អព្ភន្តរេ អត្តា នាមា’’តិអាទិនា សង្ខេបតោ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ ទស្សេត្វា ‘‘តត្ថ ចីវរម្បិ អចេតន’’ន្តិអាទិនា ចីវរស្ស វិយ ‘‘កាយោបិ អចេតនោ’’តិ កាយស្ស អត្តសុញ្ញតាវិភាវនេន តមត្ថំ បរិទីបេន្តោ ‘‘តស្មា នេវ សុន្ទរំ ចីវរំ លភិត្វា’’តិអាទិនា វុត្តស្ស ឥតរីតរសន្តោសស្ស ការណំ វិភាវេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ហិ សម្ពន្ធោ វត្តព្ពោ – អសម្មោហសម្បជញ្ញំ ទស្សេន្តោ ‘‘អព្ភន្តរេ’’តិអាទិមាហ. អត្តសុញ្ញតាវិភាវនេន បន តទត្ថំ បរិទីបិតុំ វុត្តំ ‘‘តត្ថ ចីវរ’’ន្តិអាទិ. ឥទានិ អត្តសុញ្ញតាវិភាវនស្ស បយោជនភូតំ ឥតរីតរសន្តោសសង្ខាតំ លទ្ធគុណំ បកាសេន្តោ អាហ ‘‘តស្មា នេវ សុន្ទរ’’ន្តិអាទីតិ.

តត្ថ អព្ភន្តរេតិ អត្តនោ សន្តានេ. តត្ថាតិ តស្មិំ ចីវរបារុបនេ. តេសុ វា បារុបកត្តបារុបិតព្ពចីវរេសុ. កាយោបីតិ អត្តបញ្ញត្តិមត្តោ កាយោបិ. ‘‘តស្មា’’តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, អចេតនត្តាតិ អត្ថោ. អហន្តិ កម្មភូតោ កាយោ. ធាតុយោតិ ចីវរសង្ខាតោ ពាហិរា ធាតុយោ. ធាតុសមូហន្តិ កាយសង្ខាតំ អជ្ឈត្តិកំ ធាតុសមូហំ. បោត្ថករូបបដិច្ឆាទនេ ធាតុយោ ធាតុសមូហំ បដិច្ឆាទេន្តិ វិយាតិ សម្ពន្ធោ. បុសនំ ស្នេហសេចនំ, បូរណំ វា បោត្ថំ, លេបនខននកិរិយា, តេន កតន្តិ បោត្ថកំ, តមេវ រូបំ តថា, ខននកម្មនិព្ពត្តំ ទារុមត្តិកាទិរូបមិធាធិប្បេតំ. តស្មាតិ អចេតនត្តា, អត្តសុញ្ញភាវតោ វា.

នាគានំ និវាសោ វម្មិកោ នាគវម្មិកោ. ចិត្តីករណដ្ឋានភូតោ រុក្ខោ ចេតិយរុក្ខោ. កេហិចិ សក្កតស្សាបិ កេហិចិ អសក្កតស្ស កាយស្ស ឧបមានភាវេន យោគ្យត្តា តេសមិធ កថនំ. តេហីតិ មាលាគន្ធគូថមុត្តាទីហិ. អត្តសុញ្ញតាយ នាគវម្មិកចេតិយរុក្ខាទីហិ វិយ កាយសង្ខាតេន អត្តនា សោមនស្សំ វា ទោមនស្សំ វា ន កាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘លភិស្សាមិ វា, នោ វា’’តិ បច្ចវេក្ខណបុព្ពកេន ‘‘លភិស្សាមី’’តិ អត្ថសម្បស្សនេនេវ គហេតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សាត្ថកសម្បជញ្ញំ ភវតីតិ អាហ ‘‘សហសាវ អគ្គហេត្វា’’តិអាទិ.

គរុបត្តោតិ អតិភារភូតោ បត្តោ. ចត្តារោ វា បញ្ច វា គណ្ឋិកា ចតុបញ្ចគណ្ឋិកា យថា ‘‘ទ្វត្តិបត្តា (បាចិ. ២៣២), ឆប្បញ្ចវាចា’’តិ (បាចិ. ៦១) អញ្ញបទភូតស្ស ហិ វា-សទ្ទស្សេវ អត្ថោ ឥធ បធានោ ចតុគណ្ឋិកាហតោ វា បញ្ចគណ្ឋិកាហតោ វា បត្តោ ទុព្ពិសោធនីយោតិ វិកប្បនវសេន អត្ថស្ស គយ្ហមានត្តា. អាហតា ចតុបញ្ចគណ្ឋិកា យស្សាតិ ចតុបញ្ចគណ្ឋិកាហតោ យថា ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ, ចតុបញ្ចគណ្ឋិកាហិ វា អាហតោ តថា, ទុព្ពិសោធនីយភាវស្ស ហេតុគព្ភវចនញ្ចេតំ. កាមញ្ចឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទេ (បារា. ៦១២) បញ្ចគណ្ឋិកាហតោបិ បត្តោ បរិភុញ្ជិតព្ពភាវេន វុត្តោ, ទុព្ពិសោធនីយតាមត្តេន បន បលិពោធករណតោ ឥធ អសប្បាយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុទ្ធោតបត្តោតិ អគណ្ឋិកាហតម្បិ បកតិយាវ ទុព្ពិសោធនីយបត្តំ សន្ធាយាហ. ‘‘តំ ធោវន្តស្សេវា’’តិអាទិ តទុភយស្សាបិ អសប្បាយភាវេ ការណំ. ‘‘មណិវណ្ណបត្តោ បន លោភនីយោ’’តិ ឥមិនា កិញ្ចាបិ សោ វិនយបរិយាយេន កប្បិយោ, សុត្តន្តបរិយាយេន បន អន្តរាយករណតោ អសប្បាយោតិ ទស្សេតិ. ‘‘បត្តំ ភមំ អារោបេត្វា មជ្ជិត្វា បចន្តិ ‘មណិវណ្ណំ ករិស្សាមា’តិ, ន វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ) ហិ វិនយដ្ឋកថាសុ បចនកិរិយាមត្តមេវ បដិក្ខិត្តំ. តថា ហិ វទន្តិ ‘‘មណិវណ្ណំ បន បត្តំ អញ្ញេន កតំ លភិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៥) ‘‘តាទិសញ្ហិ អរញ្ញេ ឯកកស្ស និវាសន្តរាយករ’’ន្តិអាទិនា ចីវរេ វុត្តនយេន ‘‘និមិត្តកម្មាទិវសេន លទ្ធោ បន ឯកន្តអកប្បិយោ សីលវិនាសនេន អនត្ថាវហត្តា’’តិអាទិនា អម្ហេហិ វុត្តនយោបិ យថារហំ នេតព្ពោ. សេវមានស្សាតិ ហេត្វន្តោ គធវចនំ អភិវឌ្ឍនបរិហាយនស្ស.

‘‘អព្ភន្តរេ’’តិអាទិ សង្ខេបោ. ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ អត្តសុញ្ញតាវិភាវនេន វិត្ថារោ. សណ្ឌាសេនាតិ កម្មារានំ អយោគហណវិសេសេន. អគ្គិវណ្ណបត្តគ្គហណេតិ អគ្គិនា ឈាបិតត្តា អគ្គិវណ្ណភូតបត្តស្ស គហណេ. រាគាទិបរិឡាហជនកបត្តស្ស ឦទិសមេវ ឧបមានំ យុត្តន្តិ ឯវំ វុត្តំ.

‘‘អបិចា’’តិអាទិនា សង្ឃាដិចីវរបត្តធារណេសុ ឯកតោ អសម្មោហសម្បជញ្ញំ ទស្សេតិ. ឆិន្នហត្ថបាទេ អនាថមនុស្សេតិ សម្ពន្ធោ. នីលមក្ខិកា នាម អាសាដិកការិកា. គវាទីនញ្ហិ វណេសុ នីលមក្ខិកាហិ កតា អនយព្យសនហេតុភូតា អណ្ឌកា អាសាដិកា នាម វុច្ចតិ. អនាថសាលាយន្តិ អនាថានំ និវាសសាលាយំ. ទយាលុកាតិ ករុណាពហុលា. វណមត្តចោឡកានីតិ វណប្បមាណេន បដិច្ឆាទនត្ថាយ ឆិន្នចោឡខណ្ឌកានិ. កេសញ្ចីតិ ពហូសុ កេសញ្ចិ អនាថមនុស្សានំ. ថូលានីតិ ថទ្ធានិ. តត្ថាតិ តស្មិំ បាបុណនេ, ភាវលក្ខណេ, និមិត្តេ វា ឯតំ ភុម្មំ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘វណបដិច្ឆាទនមត្តេនេវា’’តិអាទិ. ចោឡកេន, កបាលេនាតិ ច អត្ថយោគេ កម្មត្ថេ តតិយា, ករណត្ថេ វា. វណបដិច្ឆាទនមត្តេនេវ ភេសជ្ជករណមត្តេនេវាតិ បន វិសេសនំ, ន បន មណ្ឌនានុភវនាទិប្បការេន អត្ថោតិ. សង្ខារទុក្ខតាទីហិ និច្ចាតុរស្ស កាយស្ស បរិភោគភូតានំ បត្តចីវរានំ ឯទិសមេវ ឧបមានមុបបន្នន្តិ តថា វចនំ ទដ្ឋព្ពំ. សុខុមត្តសល្លក្ខណេន ឧត្តមស្ស សម្បជានស្ស ករណសីលត្តា, បុរិមេហិ ច សម្បជានការីហិ ឧត្តមត្តា ឧត្តមសម្បជានការី.

អសនាទិកិរិយាយ កម្មវិសេសយោគតោ អសិតាទិបទេហេវ កម្មវិសេសសហិតោ កិរិយាវិសេសោ វិញ្ញាយតីតិ វុត្តំ ‘‘អសិតេតិ បិណ្ឌបាតភោជនេ’’តិអាទិ. អដ្ឋវិធោបិ អត្ថោតិ អដ្ឋប្បការោបិ បយោជនវិសេសោ.

តត្ថ បិណ្ឌបាតភោជនាទីសុ អត្ថោ នាម ឥមិនា មហាសិវត្ថេរវាទវសេន ‘‘ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៤.១២០; អ. និ. ៦.៥៨; ៨.៩; ធ. ស. ១៣៥៥; មហានិ. ២០៦) សុត្តេ វុត្តំ អដ្ឋវិធម្បិ បយោជនំ ទស្សេតិ. មហាសិវត្ថេរោ (ធ. ស. ១.១៣៥៥) ហិ ‘‘ហេដ្ឋា ចត្តារិ អង្គានិ បដិក្ខេបោ នាម, ឧបរិ បន អដ្ឋង្គានិ បយោជនវសេន សមោធានេតព្ពានី’’តិ វទតិ. តត្ថ ‘‘យាវទេវ ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា’’តិ ឯកមង្គំ, ‘‘យាបនាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘វិហិំសូបរតិយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ព្រហ្មចរិយានុគ្គហាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ឥតិ បុរាណញ្ច វេទនំ បដិហង្ខាមី’’តិ ឯកំ, ‘‘នវញ្ច វេទនំ ន ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ឯកំ, ‘‘យាត្រា ច មេ ភវិស្សតី’’តិ ឯកំ, ‘‘អនវជ្ជតា ចា’’តិ ឯកំ, ផាសុវិហារោ បន ភោជនានិសំសមត្តន្តិ ឯវំ អដ្ឋ អង្គានិ បយោជនវសេន សមោធានេតព្ពានិ. អញ្ញថា បន ‘‘នេវ ទវាយា’’តិ ឯកមង្គំ, ‘‘ន មទាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ន មណ្ឌនាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ន វិភូសនាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘យាវទេវ ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយា យាបនាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘វិហិំសូបរតិយា ព្រហ្មចរិយានុគ្គហាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘ឥតិ បុរាណញ្ច វេទនំ បដិហង្ខាមិ, នវញ្ច វេទនំ ន ឧប្បាទេស្សាមី’’តិ ឯកំ, ‘‘យាត្រា ច មេ ភវិស្សតី’’តិ ឯកំ, ‘‘អនវជ្ជតា ច ផាសុវិហារោ ចា’’តិ បន ភោជនានិសំសមត្តន្តិ វុត្តានិ អដ្ឋង្គានិ ឥធានធិប្បេតានិ. កស្មាតិ ចេ? បយោជនានមេវ អភាវតោ, តេសមេវ ច ឥធ អត្ថសទ្ទេន វុត្តត្តា. ននុ ច ‘‘នេវទវាយាតិអាទិនា នយេន វុត្តោ’’តិ មរិយាទវចនេន ទុតិយនយស្សេវ ឥធាធិប្បេតភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ន, ‘‘នេវ ទវាយា’’តិអាទិនា បដិក្ខេបង្គទស្សនមុខេន បច្ចវេក្ខណបាឡិយា ទេសិតត្តា, យថាទេសិតតន្តិក្កមស្សេវ មរិយាទភាវេន ទស្សនតោ. បាឋក្កមេនេវ ហិ ‘‘នេវ ទវាយាតិអាទិនា នយេនា’’តិ វុត្តំ, ន អត្ថក្កមេន, តេន បន ‘‘ឥមស្ស កាយស្ស ឋិតិយាតិអាទិនា នយេនា’’តិ វត្តព្ពន្តិ.

តិធា ទេន្តេ ទ្វិធា គាហំ សន្ធាយ ‘‘បដិគ្គហណំ នាមា’’តិ វុត្តំ, ភោជនាទិគហណត្ថាយ ហត្ថឱតារណំ ភុញ្ជនាទិអត្ថាយ អាលោបករណន្តិអាទិនា អនុក្កមេន ភុញ្ជនាទិបយោគោ វាយោធាតុវសេនេវ វិភាវិតោ. វាយោធាតុវិប្ផារេនេវាតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទេន និវត្តេតព្ពំ ទស្សេតិ ‘‘ន កោចី’’តិអាទិនា. កុញ្ចិកា នាម អវាបុរណំ, យំ ‘‘តាឡោ’’តិបិ វទន្តិ. យន្តកេនាតិ ចក្កយន្តកេន. យតតិ ឧគ្ឃាដននិគ្ឃាដនឧក្ខិបននិក្ខិបនាទីសុ វាយមតិ ឯតេនាតិ ហិ យន្តកំ. សញ្ចុណ្ណករណំ មុសលកិច្ចំ. អន្តោកត្វា បតិដ្ឋាបនំ ឧទុក្ខលកិច្ចំ. អាលោឡិតវិលោឡិតវសេន បរិវត្តនំ ហត្ថកិច្ចំ. ឥតីតិ ឯវំ. តត្ថាតិ ហត្ថកិច្ចសាធនេ, ភាវលក្ខណេ, និមិត្តេ វា ភុម្មំ. តនុកខេឡោតិ បសន្នខេឡោ. ពហលខេឡោតិ អាវិលខេឡោ. ជិវ្ហាសង្ខាតេន ហត្ថេន អាលោឡិតវិលោឡិតវសេន ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តកំ ជិវ្ហាហត្ថបរិវត្តកំ. កដច្ឆុ, ទព្ពីតិ កត្ថចិ បរិយាយវចនំ. ‘‘បុមេ កដច្ឆុ ទព្ពិត្ថី’’តិ ហិ វុត្តំ. ឥធ បន យេន ភោជនាទីនិ អន្តោកត្វា គណ្ហាតិ, សោ កដច្ឆុ, យាយ បន តេសមុទ្ធរណាទីនិ ករោតិ, សា ទព្ពីតិ វេទិតព្ពំ. បលាលសន្ថារន្តិ បតិដ្ឋានភូតំ បលាលាទិសន្ថារំ. និទស្សនមត្តញ្ហេតំ. ធារេន្តោតិ បតិដ្ឋានភាវេន សម្បដិច្ឆន្តោ. បថវីសន្ធារកជលស្ស តំសន្ធារកវាយុនា វិយ បរិភុត្តាហារស្ស វាយោធាតុនាវ អាមាសយេ អវដ្ឋានន្តិ ទស្សេតិ ‘‘វាយោធាតុវសេនេវ តិដ្ឋតី’’តិ ឥមិនា. តថា បរិភុត្តញ្ហិ អាហារំ វាយោធាតុ ហេដ្ឋា ច តិរិយញ្ច ឃនំ បរិវដុមំ កត្វា យាវ បក្កា សន្និរុជ្ឈនវសេន អាមាសយេ បតិដ្ឋិតំ ករោតីតិ. ឧទ្ធនំ នាម យត្ថ ឧក្ខលិយាទីនិ បតិដ្ឋាបេត្វា បចន្តិ, យា ‘‘ចុល្លី’’តិបិ វុច្ចតិ. រស្សទណ្ឌោ ទណ្ឌកោ. បតោទោ យដ្ឋិ. ឥតីតិ វុត្តប្បការមតិទិសតិ. វុត្តប្បការស្សេវ ហិ ធាតុវសេន វិភាវនា. តត្ថ អតិហរតីតិ យាវ មុខា អភិហរតិ. វីតិហរតីតិ តតោ កុច្ឆិយំ វិមិស្សំ ករោន្តោ ហរតី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៤) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោ, អាចរិយានន្ទត្ថេរោ បន ‘‘តតោ យាវ កុច្ឆិ, តាវ ហរតី’’តិ (វិភ. មូលដី. ៥២៣) អាហ. តទុភយម្បិ អត្ថតោ ឯកមេវ ឧភយត្ថាបិ កុច្ឆិសម្ពន្ធមត្តំ ហរណស្សេវ អធិប្បេតត្តា.

អបិច អតិហរតីតិ មុខទ្វារំ អតិក្កាមេន្តោ ហរតិ. វីតិហរតីតិ កុច្ឆិគតំ បស្សតោ ហរតិ. ធារេតីតិ អាមាសយេ បតិដ្ឋិតំ ករោតិ. បរិវត្តេតីតិ អបរាបរំ បរិវត្តនំ ករោតិ. សញ្ចុណ្ណេតីតិ មុសលេន វិយ សញ្ចុណ្ណនំ ករោតិ. វិសោសេតីតិ វិសោសនំ នាតិសុក្ខំ ករោតិ. នីហរតីតិ កុច្ឆិតោ ពហិ និទ្ធារេតិ. បថវីធាតុកិច្ចេសុបិ យថាវុត្តោយេវ អត្ថោ. តានិ បន អាហារស្ស ធារណបរិវត្តនសញ្ចុណ្ណនវិសោសនានិ បថវីសហិតា ឯវ វាយោធាតុ កាតុំ សក្កោតិ, ន កេវលា, តស្មា តានិ បថវីធាតុយាបិ កិច្ចភាវេន វុត្តានិ. សិនេហេតីតិ តេមេតិ. អល្លត្តញ្ច អនុបាលេតីតិ យថា វាយោធាតុអាទីហិ អតិវិយ សោសនំ ន ហោតិ, តថា អល្លភាវញ្ច នាតិអល្លតាករណវសេន អនុបាលេតិ. អញ្ជសោតិ អាហារស្ស បវិសនបរិវត្តននិក្ខមនាទីនំ មគ្គោ. វិញ្ញាណធាតូតិ មនោវិញ្ញាណធាតុ បរិយេសនជ្ឈោហរណាទិវិជាននស្ស អធិប្បេតត្តា. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ បរិយេសនជ្ឈោហរណាទិកិច្ចេ. តំតំវិជាននស្ស បច្ចយភូតោ តំនិប្ផាទកោយេវ បយោគោ សម្មាបយោគោ នាម. យេន ហិ បយោគេន បរិយេសនាទិ និប្ផជ្ជតិ,. សោ តព្ពិសយវិជាននម្បិ និប្ផាទេតិ នាម តទវិនាភាវតោ. តមន្វាយ អាគម្មាតិ អត្ថោ. អាភុជតីតិ បរិយេសនវសេន, អជ្ឈាហរណជិណ្ណាជិណ្ណតាទិបដិសំវេទនវសេន ច តានិ បរិយេសនជ្ឈោហរណជិណ្ណាជិណ្ណតាទីនិ អាវជ្ជេតិ វិជានាតិ. អាវជ្ជនបុព្ពកត្តា វិជាននស្ស វិជាននម្បេត្ថ គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា សម្មាបយោគោ នាម សម្មាបដិបត្តិ. តមន្វាយ អាគម្ម. ‘‘អព្ភន្តរេ អត្តា នាម កោចិ ភុញ្ជនកោ នត្ថី’’តិអាទិនា អាភុជតិ សមន្នាហរតិ, វិជានាតីតិ អត្ថោ. អាភោគបុព្ពកោ ហិ សព្ពោ វិញ្ញាណព្យាបារោតិ ‘‘អាភុជតិ’’ច្ចេវ វុត្តំ.

គមនតោតិ ភិក្ខាចារវសេន គោចរគាមំ ឧទ្ទិស្ស គមនតោ. បច្ចាគមនម្បិ គមនសភាវត្តា ឥមិនាវ សង្គហិតំ. បរិយេសនតោតិ គោចរគាមេ ភិក្ខាយ អាហិណ្ឌនតោ. បរិយេសនសភាវត្តា ឥមិនាវ បដិក្កមនសាលាទិឧបសង្កមនម្បិ សង្គហិតំ. បរិភោគតោតិ ទន្តមុសលេហិ សញ្ចុណ្ណេត្វា ជិវ្ហាយ សម្បរិវត្តនក្ខណេយេវ អន្តរហិតវណ្ណគន្ធសង្ខារវិសេសំ សុវានទោណិយំ សុវានវមថុ វិយ បរមជេគុច្ឆំ អាហារំ បរិភុញ្ជនតោ. អាសយតោតិ ឯវំ បរិភុត្តស្ស អាហារស្ស បិត្តសេម្ហបុព្ពលោហិតាសយភាវូបគមនេន បរមជិគុច្ឆនហេតុភូតតោ អាមាសយស្ស ឧបរិ បតិដ្ឋានកបិត្តាទិចតុព្ពិធាសយតោ. អាសយតិ ឯកជ្ឈំ បវត្តមានោបិ កម្មពលវវត្ថិតោ ហុត្វា មរិយាទវសេន អញ្ញមញ្ញំ អសង្ករតោ តិដ្ឋតិ បវត្តតិ ឯត្ថាតិ ហិ អាសយោ, អាមាសយស្ស ឧបរិ បតិដ្ឋានកោ បិត្តាទិ ចតុព្ពិធាសយោ. មរិយាទត្ថោ ហិ អយមាការោ. និធានតោតិ អាមាសយតោ. និធេតិ យថាភុត្តោ អាហារោ និចិតោ ហុត្វា តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ ហិ អាមាសយោ ‘‘និធាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អបរិបក្កតោតិ ភុត្តាហារបរិបាចនេន គហណីសង្ខាតេន កម្មជតេជសា អបរិបាកតោ. បរិបក្កតោតិ យថាវុត្តកម្មជតេជសាវ បរិបាកតោ. ផលតោតិ និប្ផត្តិតោ, សម្មាបរិបច្ចមានស្ស, អសម្មាបរិបច្ចមានស្ស ច ភុត្តាហារស្ស យថាក្កមំ កេសាទិកុណបទទ្ទុអាទិរោគាភិនិប្ផត្តិសង្ខាតបយោជនតោតិ វា អត្ថោ. ‘‘ឥទមស្ស ផល’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. និស្សន្ទនតោតិ អក្ខិកណ្ណាទីសុ អនេកទ្វារេសុ ឥតោ ចិតោ ច វិស្សន្ទនតោ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អន្នំ បានំ ខាទនីយំ, ភោជនញ្ច មហារហំ;

ឯកទ្វារេន បវិសិត្វា, នវទ្វារេហិ សន្ទតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.៣០៣);

សម្មក្ខនតោតិ ហត្ថឱដ្ឋាទិអង្គេសុ នវសុ ទ្វារេសុ បរិភោគកាលេ, បរិភុត្តកាលេ ច យថារហំ សព្ពសោ មក្ខនតោ. សព្ពត្ថ អាហារេ បដិក្កូលតា បច្ចវេក្ខិតព្ពាតិ សហ បាឋសេសេន យោជនា. តំតំកិរិយានិប្ផត្តិបដិបាដិវសេន ចាយំ ‘‘គមនតោ’’តិអាទិកា អនុបុព្ពី ឋបិតា. សម្មក្ខនំ បន បរិភោគាទីសុ លព្ភមានម្បិ និស្សន្ទវសេន វិសេសតោ បដិក្កូលន្តិ សព្ពបច្ឆា ឋបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

បត្តកាលេតិ យុត្តកាលេ, យថាវុត្តេន វា តេជេន បរិបច្ចនតោ ឧច្ចារបស្សាវភាវំ បត្តកាលេ. វេគសន្ធារណេន ឧប្បន្នបរិឡាហត្តា សកលសរីរតោ សេទា មុច្ចន្តិ. តតោយេវ អក្ខីនិ បរិព្ភមន្តិ, ចិត្តញ្ច ឯកគ្គំ ន ហោតិ. អញ្ញេ ច សូលភគន្ទរាទយោ រោគា ឧប្បជ្ជន្តិ. សព្ពំ តន្តិ សេទមុច្ចនាទិកំ.

អដ្ឋានេតិ មនុស្សាមនុស្សបរិគ្គហិតេ ខេត្តទេវាយតនាទិកេ អយុត្តដ្ឋានេ. តាទិសេ ហិ ករោន្តំ កុទ្ធា មនុស្សា, អមនុស្សា វា ជីវិតក្ខយម្បិ បាបេន្តិ. អាបត្តីតិ បន ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ យថារហំ ទុក្កដបាចិត្តិយា. បតិរូបេ ឋានេតិ វុត្តវិបរីតេ ឋានេ. សព្ពំ តន្តិ អាបត្តិអាទិកំ.

និក្ខមាបេតា អត្តា នាម អត្ថិ, តស្ស កាមតាយ និក្ខមនន្តិ ពាលមញ្ញនំ និវត្តេតុំ ‘‘អកាមតាយា’’តិ វុត្តំ, អត្តនោ អនិច្ឆាយ អបយោគេន វាយោធាតុវិប្ផារេនេវ និក្ខមតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សន្និចិតាតិ សមុច្ចយេន ឋិតា. វាយុវេគសមុប្បីឡិតាតិ វាយោធាតុយា វេគេន សមន្តតោ អវបីឡិតា, និក្ខមនស្ស ចេតំ ហេតុវចនំ. ‘‘សន្និចិតា ឧច្ចារបស្សាវា’’តិ វត្វា ‘‘សោ បនាយំ ឧច្ចារបស្សាវោ’’តិ បុន វចនំ សមាហារទ្វន្ទេបិ បុល្លិង្គបយោគស្ស សម្ភវតាទស្សនត្ថំ. ឯកត្តមេវ ហិ តស្ស និយតលក្ខណន្តិ. អត្តនា និរបេក្ខំ និស្សដ្ឋត្តា នេវ អត្តនោ អត្ថាយ សន្តកំ វា ហោតិ, កស្សចិបិ ទីយនវសេន អនិស្សជ្ជិតត្តា, ជិគុច្ឆនីយត្តា ច ន បរស្សបីតិ អត្ថោ. សរីរនិស្សន្ទោវាតិ សរីរតោ វិស្សន្ទនមេវ និក្ខមនមត្តំ. សរីរេ សតិ សោ ហោតិ, នាសតីតិ សរីរស្ស អានិសំសមត្តន្តិបិ វទន្តិ. តទយុត្តមេវ និទស្សនេន វិសមភាវតោ. តត្ថ ហិ ‘‘បដិជគ្គនមត្តមេវា’’តិ វុត្តំ, បដិសោធនមត្តំ ឯវាតិ ចស្ស អត្ថោ. វេឡុនាឡិអាទិឧទកភាជនំ ឧទកតុម្ពោ. តន្តិ ឆឌ្ឌិតឧទកំ.

‘‘គតេតិ គមនេ’’តិ បុព្ពេ អភិក្កមបដិក្កមគហណេន គមនេបិ បុរតោ, បច្ឆតោ ច កាយស្ស អតិហរណំ វុត្តន្តិ ឥធ គមនមេវ គហិត’’ន្តិ (វិភ. មូលដី. ៥២៥) អាចរិយានន្ទត្ថេរេន វុត្តំ, តំ កេចិវាទោ នាម អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន កតំ. កស្មាតិ ចេ? គមនេ បវត្តស្ស បុរតោ, បច្ឆតោ ច កាយាតិហរណស្ស តទវិនាភាវតោ បទវីតិហារនិយមិតាយ គមនកិរិយាយ ឯវ សង្គហិតត្តា, វិភង្គដ្ឋកថាទីហិ (អភិ. អដ្ឋ. ២.៥២៣) ច វិរោធនតោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ គមនស្ស ឧភយត្ថ សមវរោធត្តំ, ភេទត្តញ្ច –

‘‘ឯត្ថ ច ឯកោ ឥរិយាបថោ ទ្វីសុ ឋានេសុ អាគតោ. សោ ហេដ្ឋា ‘អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ’តិ ឯត្ថ ភិក្ខាចារគាមំ គច្ឆតោ ច អាគច្ឆតោ ច អទ្ធានគមនវសេន កថិតោ. ‘គតេ ឋិតេ និសិន្នេ’តិ ឯត្ថ វិហារេ ចុណ្ណិកបាទុទ្ធារឥរិយាបថវសេន កថិតោតិ វេទិតព្ពោ’’តិ.

‘‘គតេ’’តិអាទីសុ អវត្ថាភេទេន កិរិយាភេទោយេវ, ន បន អត្ថភេទោតិ ទស្សេតុំ ‘‘គច្ឆន្តោ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. តត្ថ សុត្តេតិ ទីឃនិកាយេ, មជ្ឈិមនិកាយេ ច សង្គីតេ សតិបដ្ឋានសុត្តេ (ទី. និ. ២.៣៧២; ម. និ. ១.១០៥) អទ្ធានឥរិយាបថាតិ ចិរបវត្តកា ទីឃកាលិកា ឥរិយាបថា អទ្ធានសទ្ទស្ស ចិរកាលវចនតោ ‘‘អទ្ធនិយំ អស្ស ចិរដ្ឋិតិក’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៨៤; ៣.១៧៧; បារា. ២១) វិយ, អទ្ធានគមនបវត្តកា វា ទីឃមគ្គិកា ឥរិយាបថា. អទ្ធានសទ្ទោ ហិ ទីឃមគ្គបរិយាយោ ‘‘អទ្ធានគមនសមយោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ២១៣, ២១៧) វិយ. មជ្ឈិមាតិ ភិក្ខាចារាទិវសេន បវត្តា នាតិចិរកាលិកា, នាតិទីឃមគ្គិកា វា ឥរិយាបថា. ចុណ្ណិយឥរិយាបថាតិ វិហារេ, អញ្ញត្ថ វា ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តនាទិវសេន បវត្តា អប្បមត្តកភាវេន ចុណ្ណវិចុណ្ណិយភូតា ឥរិយាបថា. អប្បមត្តកម្បិ ហិ ‘‘ចុណ្ណវិចុណ្ណ’’ន្តិ លោកេ វទន្តិ. ‘‘ខុទ្ទកចុណ្ណិកឥរិយាបថា’’តិបិ បាឋោ, ខុទ្ទកា ហុត្វា វុត្តនយេន ចុណ្ណិកា ឥរិយាបថាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ ឯវំ អវត្ថាភេទេន ឥរិយាបថភេទមត្តស្ស កថនតោ. តេសុបីតិ ‘‘គតេ ឋិតេ’’តិអាទីសុបិ. វុត្តនយេនាតិ ‘‘អភិក្កន្តេ’’តិអាទីសុ វុត្តនយេន.

អបរភាគេតិ គមនឥរិយាបថតោ អបរភាគេ. ឋិតោតិ ឋិតឥរិយាបថសម្បន្នោ. ឯត្ថេវាតិ ចង្កមនេយេវ. ឯវំ សព្ពត្ថ យថារហំ.

គមនឋាននិសជ្ជានំ វិយ និសីទនសយនស្ស កមវចនមយុត្តំ យេភុយ្យេន តថា កមាភាវតោតិ ‘‘ឧដ្ឋាយ’’ មិច្ចេវ វុត្តំ.

ជាគរិតសទ្ទសន្និធានតោ ចេត្ថ ភវង្គោតរណវសេន និទ្ទោក្កមនមេវ សយនំ, ន បន បិដ្ឋិបសារណមត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘កិរិយាមយបវត្តាន’’ន្តិអាទិនា. ទិវាសេយ្យសិក្ខាបទេ (បារា. ៧៧) វិយ បិដ្ឋិបសារណស្សាបិ សយនឥរិយាបថភាវេន ឯកលក្ខណត្តា ឯត្ថាវរោធនំ ទដ្ឋព្ពំ. ករណំ កិរិយា, កាយាទិកិច្ចំ, តំ និព្ពត្តេន្តីតិ កិរិយាមយានិ តទ្ធិតសទ្ទានមនេកត្ថវុត្តិតោ. អថ វា អាវជ្ជនទ្វយកិច្ចំ កិរិយា, តាយ បកតានិ, និព្ពត្តានិ វា កិរិយាមយានិ. អាវជ្ជនវសេន ហិ ភវង្គុបច្ឆេទេ សតិ វីថិចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ. អបរាបរុប្បត្តិយា នានប្បការតោ វត្តន្តិ បរិវត្តន្តីតិ បវត្តានិ. កត្ថចិ បន ‘‘ចិត្តាន’’ន្តិ បាឋោ, សោ អភិធម្មដ្ឋកថាទីហិ, (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៣) តដ្ដីកាហិ ច វិរុទ្ធត្តា ន បោរាណបាឋោតិ វេទិតព្ពោ. កិរិយាមយានិ ឯវ បវត្តានិ តថា, ជវនំ, សព្ពម្បិ វា ឆទ្វារិកវីថិចិត្តំ. តេនាហ អភិធម្មដីកាយំ (វិភ. មូលដី. ៥២៥) ‘‘កាយាទិកិរិយាមយត្តា, អាវជ្ជនកិរិយាសមុដ្ឋិតត្តា ច ជវនំ, សព្ពម្បិ វា ឆទ្វារប្បវត្តំ កិរិយាមយបវត្តំ នាមា’’តិ. អប្បវត្តន្តិ និទ្ទោក្កមនកាលេ អនុប្បជ្ជនំ សុត្តំ នាមាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. នេយ្យត្ថវចនញ្ហិ ឥទំ, ឥតរថា ឆទ្វារិកចិត្តានំ បុរេចរានុចរវសេន ឧប្បជ្ជន្តានំ សព្ពេសម្បិ ទ្វារវិមុត្តចិត្តានំ បវត្តំ សុត្តំ នាម សិយា, ឯវញ្ច កត្វា និទ្ទោក្កមនកាលតោ អញ្ញស្មិំ កាលេ ឧប្បជ្ជន្តានំ ទ្វារវិមុត្តចិត្តានម្បិ បវត្តំ ជាគរិតេ សង្គយ្ហតីតិ វេទិតព្ពំ.

ចិត្តស្ស បយោគការណភូតេ ឱដ្ឋាទិកេ បដិច្ច យថាសកំ ឋានេ សទ្ទោ ជាយតីតិ អាហ ‘‘ឱដ្ឋេ ច បដិច្ចា’’តិអាទិ. កិញ្ចាបិ សទ្ទោ យថាឋានំ ជាយតិ, ឱដ្ឋាលនាទិនា បន បយោគេនេវ ជាយតិ, ន វិនា តេន បយោគេនាតិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន វទន្តិ ‘‘ឱដ្ឋេ ចាតិអាទិ សទ្ទុប្បត្តិដ្ឋាននិទស្សន’’ន្តិ, តទយុត្តមេវ តថា អវចនតោ. ន ហិ ‘‘ឱដ្ឋេ ច បដិច្ចា’’តិអាទិនា សសមុច្ចយេន កម្មវចនេន ឋានវចនំ សម្ភវតីតិ. តទនុរូបន្តិ តស្ស សទ្ទស្ស អនុរូបំ. ភាសនស្ស បដិសញ្ចិក្ខនវិរោធតោ តុណ្ហីភាវបក្ខេ ‘‘អបរភាគេ ភាសិតោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតី’’តិ ន វុត្តំ, តេន ច វិញ្ញាយតិ ‘‘តុណ្ហីភូតោវ បដិសញ្ចិក្ខតីតិ អត្ថោ’’តិ.

ភាសនតុណ្ហីភាវានំ សភាវតោ ភេទេ សតិ អយំ វិភាគោ យុត្តោ សិយា, នាសតីតិ អនុយោគេនាហ ‘‘ឧបាទារូបបវត្តិយញ្ហី’’តិអាទិ. ឧបាទារូបស្ស សទ្ទាយតនស្ស បវត្តិ តថា, សទ្ទាយតនស្ស បវត្តនំ ភាសនំ, អប្បវត្តនំ តុណ្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ.

យស្មា បន មហាសិវត្ថេរវាទេ អនន្តរេ អនន្តរេ ឥរិយាបថេ បវត្តរូបារូបធម្មានំ តត្ថ តត្ថេវ និរោធទស្សនវសេន សម្បជានការិតា គហិតា, តស្មា តំ មហាសតិបដ្ឋានសុត្តេ (ទី. និ. ២.៣៧៦; ម. និ. ១.១០៩) អាគតអសម្មោហសម្បជញ្ញវិបស្សនាវារវសេន វេទិតព្ពំ, ន ចតុព្ពិធសម្បជញ្ញវិភាគវសេន, អតោ តត្ថេវ តមធិប្បេតំ, ន ឥធាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តយិទ’’ន្តិអាទិមាហ. អសម្មោហសង្ខាតំ ធុរំ ជេដ្ឋកំ យស្ស វចនស្សាតិ អសម្មោហធុរំ, មហាសតិបដ្ឋានសុត្តេយេវ តស្ស វចនស្ស អធិប្បេតភាវស្ស ហេតុគព្ភមិទំ វចនំ. យស្មា បនេត្ថ សព្ពម្បិ ចតុព្ពិធំ សម្បជញ្ញំ លព្ភតិ យាវទេវ សាមញ្ញផលវិសេសទស្សនបធានត្តា ឥមិស្សា ទេសនាយ, តស្មា តំ ឥធ អធិប្បេតន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមស្មិំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. វុត្តនយេនេវាតិ អភិក្កន្តាទីសុ វុត្តនយេនេវ. ននុ ‘‘សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោ’’តិ ឯតស្ស ឧទ្ទេសស្សាយំ និទ្ទេសោ, អថ កស្មា សម្បជញ្ញវសេនេវ វិត្ថារោ កតោតិ ចោទនំ សោធេន្តោ ‘‘សម្បជានការីតិ ចា’’តិអាទិមាហ, សតិសម្បយុត្តស្សេវ សម្បជានស្ស វសេន អត្ថស្ស វិទិតព្ពត្តា ឯវំ វិត្ថារោ កតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សតិសម្បយុត្តស្សេវា’’តិ ច ឥមិនា យថា សម្បជញ្ញស្ស កិច្ចតោ បធានតា គហិតា, ឯវំ សតិយាបីតិ អត្ថំ ទស្សេតិ, ន បនេតំ សតិយា សម្បជញ្ញេន សហ ភាវមត្តទស្សនំ. ន ហិ កទាចិ សតិរហិតា ញាណប្បវត្តិ អត្ថីតិ.

ននុ ច សម្បជញ្ញវសេនេវាយំ វិត្ថារោ, អថ កស្មា សតិសម្បយុត្តស្ស សម្បជញ្ញស្ស វសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ ចោទនម្បិ សោធេតិ ‘‘សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោតិ ឯតស្ស ហិ បទស្ស អយំ វិត្ថារោ’’តិ ឥមិនា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោ’’តិ ឯវំ ឯកតោ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស វិត្ថារត្តា ឧទ្ទេសេ វិយ និទ្ទេសេបិ តទុភយំ សមធុរភាវេនេវ គហិតន្តិ. ឥមិនាបិ ហិ សតិយា សម្បជញ្ញេន សមធុរតំយេវ វិភាវេតិ ឯកតោ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស វិត្ថារភាវទស្សនេន តទត្ថស្ស សិទ្ធត្តា. ឥទានិ វិភង្គនយេនាបិ តទត្ថំ សមត្ថេតុំ ‘‘វិភង្គប្បករណេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥមិនាបិ ហិ សម្បជញ្ញស្ស វិយ សតិយាបេត្ថ បធានតំយេវ វិភាវេតិ. តត្ថ ឯតានិ បទានីតិ ‘‘អភិក្កន្តេ បដិក្កន្តេ សម្បជានការី ហោតី’’តិអាទីនិ ឧទ្ទេសបទានិ. វិភត្តានេវាតិ សតិយា សម្បជញ្ញេន សម្បយោគមកត្វា សព្ពដ្ឋានេសុ វិសុំ វិសុំ វិភត្តានិយេវ.

មជ្ឈិមភាណកា, បន អាភិធម្មិកា (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៣) ច ឯវំ វទន្តិ – ឯកោ ភិក្ខុ គច្ឆន្តោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ វិតក្កេន្តោ គច្ឆតិ, ឯកោ កម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ គច្ឆតិ. តថា ឯកោ តិដ្ឋន្តោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ វិតក្កេន្តោ តិដ្ឋតិ, ឯកោ កម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ តិដ្ឋតិ. ឯកោ និសីទន្តោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ វិតក្កេន្តោ និសីទតិ, ឯកោ កម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ និសីទតិ. ឯកោ សយន្តោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ វិតក្កេន្តោ សយតិ, ឯកោ កម្មដ្ឋានំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ សយតិ. ឯត្តកេន បន គោចរសម្បជញ្ញំ ន បាកដំ ហោតីតិ ចង្កមនេន ទីបេន្តិ. យោ ហិ ភិក្ខុ ចង្កមំ ឱតរិត្វា ចង្កមនកោដិយំ ឋិតោ បរិគ្គណ្ហាតិ ‘‘បាចីនចង្កមនកោដិយំ បវត្តា រូបារូបធម្មា បច្ឆិមចង្កមនកោដិំ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, បច្ឆិមចង្កមនកោដិយំ បវត្តាបិ បាចីនចង្កមនកោដិំ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, ចង្កមនវេមជ្ឈេ បវត្តា ឧភោ កោដិយោ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, ចង្កមនេ បវត្តា រូបារូបធម្មា ឋានំ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា, ឋានេ បវត្តា និសជ្ជំ, និសជ្ជាយ បវត្តា សយនំ អប្បត្វា ឯត្ថេវ និរុទ្ធា’’តិ ឯវំ បរិគ្គណ្ហន្តោ បរិគ្គណ្ហន្តោយេវ ភវង្គំ ឱតារេតិ, ឧដ្ឋហន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ ឧដ្ឋហតិ. អយំ ភិក្ខុ គតាទីសុ សម្បជានការី នាម ហោតិ.

ឯវំ បន សុត្តេ កម្មដ្ឋានំ អវិភូតំ ហោតិ, កម្មដ្ឋានំ អវិភូតំ ន កាតព្ពំ, តស្មា យោ ភិក្ខុ យាវ សក្កោតិ, តាវ ចង្កមិត្វា ឋត្វា និសីទិត្វា សយមានោ ឯវំ បរិគ្គហេត្វា សយតិ ‘‘កាយោ អចេតនោ, មញ្ចោ អចេតនោ, កាយោ ន ជានាតិ ‘អហំ មញ្ចេ សយិតោ’តិ, មញ្ចោបិ ន ជានាតិ ‘មយិ កាយោ សយិតោ’តិ. អចេតនោ កាយោ អចេតនេ មញ្ចេ សយិតោ’’តិ. ឯវំ បរិគ្គណ្ហន្តោ បរិគ្គណ្ហន្តោយេវ ចិត្តំ ភវង្គំ ឱតារេតិ, បពុជ្ឈន្តោ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ បពុជ្ឈតិ, អយំ សុត្តេ សម្បជានការី នាម ហោតិ.

‘‘កាយាទិកិរិយានិប្ផត្តនេន តម្មយត្តា, អាវជ្ជនកិរិយាសមុដ្ឋិតត្តា ច ជវនំ, សព្ពម្បិ វា ឆទ្វារប្បវត្តំ កិរិយាមយបវត្តំ នាម, តស្មិំ សតិ ជាគរិតំ នាម ហោតី’’តិ បរិគ្គណ្ហន្តោ ភិក្ខុ ជាគរិតេ សម្បជានការី នាម. អបិច រត្តិន្ទិវំ ឆ កោដ្ឋាសេ កត្វា បញ្ច កោដ្ឋាសេ ជគ្គន្តោបិ ជាគរិតេ សម្បជានការី នាម ហោតិ.

វិមុត្តាយតនសីសេន ធម្មំ ទេសេន្តោបិ, ពាត្តិំស តិរច្ឆានកថា បហាយ ទសកថាវត្ថុនិស្សិតំ សប្បាយកថំ កថេន្តោបិ ភាសិតេ សម្បជានការី នាម.

អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ ចិត្តរុចិយំ មនសិការំ បវត្តេន្តោបិ ទុតិយជ្ឈានំ សមាបន្នោបិ តុណ្ហីភាវេ សម្បជានការី នាម. ទុតិយញ្ហិ ឈានំ វចីសង្ខារវិរហតោ វិសេសតោ តុណ្ហីភាវោ នាមាតិ. អយម្បិ នយោ បុរិមនយតោ វិសេសនយត្តា ឥធាបិ អាហរិត្វា វត្តព្ពោ. តថា ហេស អភិធម្មដ្ឋកថាទីសុ (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៣) ‘‘អយំ បនេត្ថ អបរោបិ នយោ’’តិ អារភិត្វា យថាវុត្តនយោ វិភាវិតោតិ. ‘‘ឯវំ ខោ មហារាជា’’តិអាទិ យថានិទ្ទិដ្ឋស្ស អត្ថស្ស និគមនំ, តស្មា តត្ថ និទ្ទេសានុរូបំ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិមាហ. សតិសម្បយុត្តស្ស សម្បជញ្ញស្សាតិ ហិ និទ្ទេសានុរូបំ អត្ថវចនំ. តត្ថ វិនិច្ឆយោ វុត្តោយេវ. ឯវន្តិ ឥមិនា វុត្តប្បការេន អភិក្កន្តបដិក្កន្តាទីសុ សត្តសុ ឋានេសុ បច្ចេកំ ចតុព្ពិធេន បការេនាតិ អត្ថោ.

សន្តោសកថាវណ្ណនា

២១៥. អត្ថទស្សនេន បទស្សបិ វិញ្ញាយមានត្តា បទមនបេក្ខិត្វា សន្តោសស្ស អត្តនិ អត្ថិតាយ ភិក្ខុ សន្តុដ្ឋោតិ បវុច្ចតីតិ អត្ថមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តំ. សន្តុស្សតិ ន លុទ្ធោ ភវតីតិ ហិ បទនិព្ពចនំ. អបិច បទនិព្ពចនវសេន អត្ថេ វុត្តេ យស្ស សន្តោសស្ស អត្តនិ អត្ថិភាវតោ សន្តុដ្ឋោ នាម, សោ អបាកដោតិ តំ បាកដករណត្ថំ ‘‘ឥតរីតរបច្ចយសន្តោសេន សមន្នាគតោ’’តិ អត្ថមត្តមាហ, ចីវរាទិកេ យត្ថ កត្ថចិ កប្បិយបច្ចយេ សន្តោសេន សមង្គីភូតោតិ អត្ថោ. ឥតរ-សទ្ទោ ហិ អនិយមវចនោ ទ្វិក្ខត្តុំ វុច្ចមានោ យំ កិញ្ចិ-សទ្ទេន សមានត្ថោ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘យត្ថ កត្ថចិ កប្បិយបច្ចយេ’’តិ. អថ វា ឥតរំ វុច្ចតិ ហីនំ បណីតតោ អញ្ញត្តា, តថា បណីតម្បិ ហីនតោ អញ្ញត្តា. អញ្ញមញ្ញាបេក្ខាសិទ្ធា ហិ ឥតរតា, តស្មា ហីនេន វា បណីតេន វា ចីវរាទិកប្បិយបច្ចយេន សន្តោសេន សមង្គីភូតោតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. សន្តុស្សតិ តេន, សន្តុស្សនមត្តន្តិ វា សន្តោសោ, តថា បវត្តោ អលោភោ, អលោភបធានា វា ចត្តារោ ខន្ធា. លភនំ លាភោ, អត្តនោ លាភស្ស អនុរូបំ សន្តោសោ យថាលាភសន្តោសោ. ពលន្តិ កាយពលំ, អត្តនោ ពលស្ស អនុរូបំ សន្តោសោ យថាពលសន្តោសោ. សារុប្បន្តិ សប្បាយំ បតិរូបំ ភិក្ខុនោ អនុច្ឆវិកតា, អត្តនោ សារុប្បស្ស អនុរូបំ សន្តោសោ យថាសារុប្បសន្តោសោ.

អបរោ នយោ – លព្ភតេតិ លាភោ, យោ យោ លាភោ យថាលាភំ, ឥតរីតរបច្ចយោ, យថាលាភេន សន្តោសោ យថាលាភសន្តោសោ. ពលស្ស អនុរូបំ បវត្តតីតិ យថាពលំ, អត្តនោ ពលានុច្ឆវិកបច្ចយោ, យថា-សទ្ទោ ចេត្ថ សសាធនំ អនុរូបកិរិយំ វទតិ, យថា តំ ‘‘អធិចិត្ត’’ន្តិ ឯត្ថ អធិ-សទ្ទោ សសាធនំ អធិករណកិរិយន្តិ. យថាពលេន សន្តោសោ យថាពលសន្តោសោ. សារុប្បតិ បតិរូបំ ភវតិ, សោភនំ វា អារោបេតីតិ សារុប្បំ, យំ យំ សារុប្បំ យថាសារុប្បំ, ភិក្ខុនោ សប្បាយបច្ចយោ, យថាសារុប្បេន សន្តោសោ យថាសារុប្បសន្តោសោ. យថាវុត្តំ បភេទមនុគតា វណ្ណនា បភេទវណ្ណនា.

ឥធាតិ សាសនេ. អញ្ញំ ន បត្ថេតីតិ អប្បត្តបត្ថនភាវមាហ, លភន្តោបិ ន គណ្ហាតីតិ បត្តបត្ថនាភាវំ. បឋមេន អប្បត្តបត្ថនាភាវេយេវ វុត្តេ យថាលទ្ធតោ អញ្ញស្ស អបត្ថនា នាម អប្បិច្ឆតាយបិ សិយា បវត្តិអាការោតិ អប្បិច្ឆតាបសង្គភាវតោ តតោបិ និវត្តមេវ សន្តោសស្ស សរូបំ ទស្សេតុំ ទុតិយេន បត្តបត្ថនាភាវោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវមុបរិបិ. បកតិទុព្ពលោតិ អាពាធាទិវិរហេបិ សភាវទុព្ពលោ. សមានោ សីលាទិភាគោ យស្សាតិ សភាគោ, សហ វា សីលាទីហិ គុណភាគេហិ វត្តតីតិ សភាគោ, លជ្ជីបេសលោ ភិក្ខុ, តេន. តំ បរិវត្តេត្វាតិ បកតិទុព្ពលាទីនំ គរុចីវរំ ន ផាសុភាវាវហំ, សរីរខេទាវហញ្ច ហោតីតិ បយោជនវសេន បរិវត្តនំ វុត្តំ, ន អត្រិច្ឆតាទិវសេន. អត្រិច្ឆតាទិប្បការេន ហិ បរិវត្តេត្វា លហុកចីវរបរិភោគោ សន្តោសវិរោធី ហោតិ, តស្ស បន តទភាវតោ យថាវុត្តប្បយោជនវសេន បរិវត្តេត្វា លហុកចីវរបរិភោគោបិ ន សន្តោសវិរោធីតិ អាហ ‘‘លហុកេន យាបេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតី’’តិ. បយោជនវសេន បរិវត្តេត្វា លហុកចីវរបរិភោគោបិ ន តាវ សន្តោសវិរោធី, បគេវ តថា អបរិវត្តេត្វា បរិភោគេតិ សម្ភាវិតស្ស អត្ថស្ស ទស្សនត្ថញ្ហេត្ថ អបិ-សទ្ទគ្គហណំ. ចីវរនិទ្ទេសេបិ ‘‘បត្តចីវរាទីនំ អញ្ញតរ’’ន្តិ វចនំ យថារុតំ គហិតាវសេសបច្ចយសន្តោសស្ស ចីវរសន្តោសេ សមវរោធិតាទស្សនត្ថំ. ‘‘ថេរកោ អយមាយស្មា មល្លកោ’’តិអាទីសុ ថេរវោហារស្ស បញ្ញត្តិមត្តេបិ បវត្តិតោ ទសវស្សតោ បភុតិ ចិរវស្សបព្ពជិតេស្វេវ ឥធ បវត្តិញាបនត្ថំ ‘‘ថេរានំ ចិរបព្ពជិតាន’’ន្តិ វុត្តំ, ថេរានន្តិ វា សង្ឃត្ថេរំ វទតិ. ចិរបព្ពជិតានន្តិ បន តទវសេសេ វុឌ្ឍភិក្ខូ. សង្ការកូដាទិតោតិ កចវររាសិអាទិតោ. អនន្តកានីតិ នន្តកានិ បិលោតិកានិ. ‘‘អ-ការោ ចេត្ថ និបាតមត្ត’’ន្តិ (វិ. វ. អដ្ឋ. ១១៦៥) វិមានដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តថា ចាហុ ‘‘នន្តកំ កប្បដោ ជិណ្ណវសនំ តុ បដច្ចរ’’ន្តិ នត្ថិ ទសាសង្ខាតោ អន្តោ កោដិ យេសន្តិ ហិ នន្តកានិ, ន-សទ្ទស្ស តុ អនាទេសេ អនន្តកានីតិបិ យុជ្ជតិ. សង្កេតកោវិទានំ បន អាចរិយានំ តថា អវុត្តត្តា វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ‘‘សនន្តកានី’’តិបិ បាឋោ, នន្តកេន សហ សំសិព្ពិតានិ បំសុកូលានិ ចីវរានីតិ អត្ថោ. សង្ឃាដិន្តិ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ ចីវរំ. តីណិបិ ហិ ចីវរានិ សង្ឃដិតត្តា ‘‘សង្ឃាដី’’តិ វុច្ចន្តិ. មហគ្ឃំ ចីវរំ, ពហូនិ វា ចីវរានិ លភិត្វា តានិ វិស្សជ្ជេត្វា តទញ្ញស្ស គហណម្បិ មហិច្ឆតាទិនយេ អដ្ឋត្វា យថាសារុប្បនយេ ឯវ ឋិតត្តា ន សន្តោសវិរោធីតិ អាហ ‘‘តេសំ…បេ… ធារេន្តោបិ សន្តុដ្ឋោវ ហោតី’’តិ. យថាសារុប្បនយេន យថាលទ្ធំ វិស្សជ្ជេត្វា តទញ្ញគហណម្បិ ន តាវ សន្តោសវិរោធី, បគេវ អនញ្ញគហណេន យថាលទ្ធស្សេវ យថាសារុប្បំ បរិភោគេតិ សម្ភាវិតស្ស អត្ថស្ស ទស្សនត្ថញ្ហេត្ថ អបិ-សទ្ទគ្គហណំ, ឯវំ សេសបច្ចយេសុបិ យថាពលយថាសារុប្បនិទ្ទេសេសុ អបិ-សទ្ទគ្គហណេ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ.

បកតិវិរុទ្ធន្តិ សភាវេនេវ អសប្បាយំ. សមណធម្មករណសីសេន សប្បាយបច្ចយបរិយេសនំ, បរិភុញ្ជនញ្ច វិសេសតោ យុត្តតរន្តិ អត្ថន្តរំ វិញ្ញាបេតុំ ‘‘យាបេន្តោបី’’តិ អវត្វា ‘‘សមណធម្មំ ករោន្តោបី’’តិ វុត្តំ. មិស្សកាហារន្តិ តណ្ឌុលមុគ្គាទីហិ នានាវិធបុព្ពណ្ណាបរណ្ណេហិ មិស្សេត្វា កតំ អាហារំ.

អញ្ញម្បិ សេនាសនេ យថាសារុប្បសន្តោសំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យោ ហី’’តិអាទិ. បឋមេ ហិ នយេ យថាលទ្ធស្ស វិស្សជ្ជនេន, ទុតិយេ បន យថាបត្តស្ស អសម្បដិច្ឆនេន យថាសារុប្បសន្តោសោ វុត្តោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ហិ-សទ្ទោ ចេត្ថ បក្ខន្តរជោតកោ. មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ បន បិ-សទ្ទោ ទិស្សតិ. ‘‘ឧត្តមសេនាសនំ នាម បមាទដ្ឋាន’’ន្តិ វត្វា តព្ភាវមេវ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ និសិន្នស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. និទ្ទាភិភូតស្សាតិ ថិនមិទ្ទោក្កមនេន ចិត្តចេតសិកគេលញ្ញភាវតោ ភវង្គសន្តតិសង្ខាតាយ និទ្ទាយ អភិភូតស្ស, និទ្ទាយន្តស្សាតិ អត្ថោ. បដិពុជ្ឈតោតិ តថារូបេន អារម្មណន្តរេន បដិពុជ្ឈន្តស្ស បដិពុជ្ឈនហេតុ កាមវិតក្កា បាតុភវន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘បដិពុជ្ឈនតោ’’តិបិ ហិ កត្ថចិ បាឋោ ទិស្សតិ. អយម្បីតិ បឋមនយំ ឧបាទាយ វុត្តំ.

តេសំ អាភតេនាតិ តេហិ ថេរាទីហិ អាភតេន, តេសំ វា យេន កេនចិ សន្តកេនាតិ អជ្ឈាហរិត្វា សម្ពន្ធោ. មុត្តហរីតកន្តិ គោមុត្តបរិភាវិតំ, បូតិភាវេន វា មោចិតំ ឆឌ្ឌិតំ ហរីតកំ, ឥទានិ បន បោត្ថកេសុ ‘‘គោមុត្តហរីតក’’ន្តិ បាឋោ, សោ ន បោរាណបាឋោ តព្ពណ្ណនាយ (ទី. និ. ដី. ១.២១៥) វិរុទ្ធត្តា. ចតុមធុរន្តិ មជ្ឈិមាគមវរេ មហាធម្មសមាទានសុត្តេ (ម. និ. ១.៤៨៤ អាទយោ) វុត្តំ ទធិមធុសប្បិផាណិតសង្ខាតំ ចតុមធុរំ, ឯកស្មិញ្ច ភាជនេ ចតុមធុរំ ឋបេត្វា តេសុ យទិច្ឆសិ, តំ គណ្ហាហិ ភន្តេតិ អត្ថោ. ‘‘សចស្សា’’តិអាទិនា តទុភយស្ស រោគវូបសមនភាវំ ទស្សេតិ. ពុទ្ធាទីហិ វណ្ណិតន្តិ ‘‘បូតិមុត្តភេសជ្ជំ និស្សាយ បព្ពជ្ជា’’តិអាទិនា (មហាវ. ៧៣, ១២៨) សម្មាសម្ពុទ្ធាទីហិ បសត្ថំ. អប្បិច្ឆតាវិសិដ្ឋាយ សន្តុដ្ឋិយា និយោជនតោ បរមេន ឧក្កំសគតេន សន្តោសេន សន្តុស្សតីតិ បរមសន្តុដ្ឋោ.

កាមញ្ច សន្តោសប្បភេទា យថាវុត្តតោបិ អធិកតរា ចីវរេ វីសតិ សន្តោសា, បិណ្ឌបាតេ បន្នរស, សេនាសនេ ច បន្នរស, គិលានបច្ចយេ វីសតីតិ, ឥធ បន សង្ខេបេន ទ្វាទសវិធោយេវ សន្តោសោ វុត្តោ. តទធិកតរប្បភេទោ បន ចតុរង្គុត្តរេ មហាអរិយវំសសុត្តដ្ឋកថាយ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.២៨) គហេតព្ពោ. តេនាហ ‘‘ឥមិនា បនា’’តិអាទិ. ឯវំ ‘‘ឥធ មហារាជ ភិក្ខុ សន្តុដ្ឋោ ហោតី’’តិ ឯត្ថ បុគ្គលាធិដ្ឋាននិទ្ទិដ្ឋេន សន្តុដ្ឋបទេនេវ សន្តោសប្បភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘កាយបរិហារិកេន ចីវរេន កុច្ឆិបរិហារិកេន បិណ្ឌបាតេនា’’តិអាទិ ទេសនានុរូបំ តេន សន្តោសេន សន្តុដ្ឋស្ស អនុច្ឆវិកំ បច្ចយប្បភេទំ, តស្ស ច កាយកុច្ឆិបរិហារិយភាវំ វិភាវេន្តោ ឯវមាហាតិ អយមេត្ថ សម្ពន្ធោ. កាមញ្ចស្ស ចីវរបិណ្ឌបាតេហេវ យថាក្កមំ កាយកុច្ឆិបរិហារិយេហិ សន្តុដ្ឋតា បាឡិយំ វុត្តា, តថាបិ សេសបរិក្ខារចតុក្កេន ច វិនា វិចរណមយុត្តំ, សព្ពត្ថ ច កាយកុច្ឆិបរិហារិយតា លទ្ធព្ពាតិ អដ្ឋកថាយំ អយំ វិនិច្ឆយោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនវាសីតិ លក្ខណមត្តំ តទញ្ញកិច្ចស្សាបិ តាយ សាធេតព្ពត្តា, តេន វក្ខតិ ‘‘មញ្ចបីឋានំ អង្គបាទចីវរកុដិទណ្ឌកសជ្ជនកាលេ ចា’’តិអាទិ. វុត្តម្បិ ចេតំ បោរាណដ្ឋកថាសុ ‘‘ន ហេតំ កត្ថចិបិ បាឡិយមាគត’’ន្តិ.

ពន្ធនន្តិ កាយពន្ធនំ. បរិស្សាវនេន បរិស្សាវនញ្ច, តេន សហាតិ វា អត្ថោ. យុត្តោ កម្មដ្ឋានភាវនាសង្ខាតោ យោគោ យស្ស, តស្មិំ វា យោគោ យុត្តោតិ យុត្តយោគោ, តស្ស.

កាយំ បរិហរន្តិ បោសេន្តិ, កាយស្ស វា បរិហារោ បោសនមត្តំ បយោជនមេតេហីតិ កាយបរិហារិយា ក-ការស្ស យ-ការំ កត្វា. បោសនញ្ចេត្ថ វឌ្ឍនំ, ភរណំ វា, តថា កុច្ឆិបរិហារិយាបិ វេទិតព្ពា. ពហិទ្ធាវ កាយស្ស ឧបការកភាវេន កាយបរិហារិយតា, អជ្ឈោហរណវសេន សរីរដ្ឋិតិយា ឧបការកភាវេន កុច្ឆិបរិហារិយតាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. តេនាហ ‘‘តិចីវរំ តាវា’’តិអាទិ. ‘‘បរិហរតី’’តិ ឯតស្ស បោសេតីតិ អត្ថវចនំ. ឥតីតិ និទស្សនេ និបាតោ, ឯវំ វុត្តនយេន កាយបរិហារិយំ ហោតីតិ ការណជោតនេ វា, តស្មា បោសនតោ កាយបរិហារិយំ ហោតីតិ. ឯវមុបរិបិ. ចីវរកណ្ណេនាតិ ចីវរបរិយន្តេន.

កុដិបរិភណ្ឌករណកាលេតិ កុដិយា សមន្តតោ វិលិម្បនេន សម្មដ្ឋករណកាលេ.

អង្គំ នាម មញ្ចបីឋានំ បាទូបរិ ឋបិតោ បធានសម្ភារវិសេសោ. យត្ថ បទរសញ្ចិននបិដ្ឋិអបស្សយនាទីនិ ករោន្តិ, យោ ‘‘អដនី’’តិបិ វុច្ចតិ.

មធុទ្ទុមបុប្ផំ មធុកំ នាម, មក្ខិកាមធូហិ កតបូវំ វា. បរិក្ខារមត្តា បរិក្ខារបមាណំ. សេយ្យំ បវិសន្តស្សាតិ បច្ចត្ថរណកុញ្ចិកានំ តាទិសេ កាលេ បរិភុត្តភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តត្រដ្ឋកំ បច្ចត្ថរណ’’ន្តិ. អត្តនោ សន្តកភាវេន បច្ចត្ថរណាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា តត្ថេវ សេនាសនេ តិដ្ឋនកញ្ហិ ‘‘តត្រដ្ឋក’’ន្តិ វុច្ចតិ. វិកប្បនវចនតោ បន តេសមញ្ញតរស្ស នវមតា, យថាវុត្តបដិបាដិយា ចេត្ថ នវមភាវោ, ន តុ តេសំ តថាបតិនិយតភាវេន. កស្មាតិ ចេ? តថាយេវ តេសមធារណតោ. ឯស នយោ ទសមាទីសុបិ. តេលំ បដិសាមេត្វា ហរិតា វេឡុនាឡិអាទិកា តេលនាឡិ. ននុ សន្តុដ្ឋបុគ្គលទស្សនេ សន្តុដ្ឋោវ អដ្ឋបរិក្ខារិកោ ទស្សេតព្ពោតិ អនុយោគេ យថារហំ តេសម្បិ សន្តុដ្ឋភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯតេសុ ចា’’តិអាទិមាហ. មហន្តោ បរិក្ខារសង្ខាតោ ភារោ ឯតេសន្តិ មហាភារា, អយំ អធុនា បាឋោ, អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘មហាគជា’’តិ បាឋស្ស ទិដ្ឋត្តា ‘‘ទុប្បោសភាវេន មហាគជា វិយាតិ មហាគជា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៥) វុត្តំ, ន តេ ឯត្តកេហិ បរិក្ខារេហិ ‘‘មហិច្ឆា, អសន្តុដ្ឋា, ទុព្ភរា, ពាហុល្លវុត្តិនោ’’តិ ច វត្តព្ពាតិ អធិប្បាយោ. យទិ ឥតរេបិ សន្តុដ្ឋា អប្បិច្ឆតាទិសភាវា, កិមេតេសម្បិ វសេន អយំ ទេសនា ឥច្ឆិតាតិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘ភគវា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អដ្ឋបរិក្ខារិកស្ស វសេន ឥមិស្សា ទេសនាយ ឥច្ឆិតភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ អនុយោគម្បិ អបនេតិ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិនា, តស្សេវ តថា បក្កន្តភាវេន ‘‘កាយបរិហារិកេន ចីវរេនា’’តិអាទិ បាឡិយា យោគ្យតោ តស្ស វសេន ឥច្ឆិតភាវោ វិញ្ញាយតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វចនីយស្ស ហេតុភាវទស្សនេន ហិ វាចកស្សាបិ ហេតុភាវោ ទស្សិតោតិ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ឥតិ ឥមស្សា’’តិអាទិ លទ្ធគុណវចនម្បិ ឧបបន្នំ ហោតិ. សល្លហុកា វុត្តិ ជីវិកា យស្សាតិ សល្លហុកវុត្តិ, តស្ស ភាវោ សល្លហុកវុត្តិតា, តំ. កាយបារិហារិយេនាតិ ភាវប្បធាននិទ្ទេសោ, ភាវលោបនិទ្ទេសោ វាតិ ទស្សេតិ ‘‘កាយំ បរិហរណមត្តកេនា’’តិ ឥមិនា, កាយបោសនប្បមាណេនាតិ អត្ថោ. តថា កុច្ឆិបរិហារិយេនាតិ ឯត្ថាបិ. វុត្តនយេន ចេត្ថ ទ្វិធា វចនត្ថោ, ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.២១៥) បន បឋមស្ស វចនត្ថស្ស ហេដ្ឋា វុត្តត្តា ទុតិយោវ ឥធ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. មមាយនតណ្ហាយ អាសង្គោ. បរិគ្គហតណ្ហាយ ពន្ធោ. ជិយាមុត្តោតិ ធនុជិយាយ មុត្តោ. យូថាតិ ហត្ថិគណតោ. តិធា បភិន្នមទោ មទហត្ថី. វនបព្ភារន្តិ វនេ បព្ភារំ.

ចតូសុ ទិសាសុ សុខវិហារិតាយ សុខវិហារដ្ឋានភូតា, ‘‘ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣០៨; ម. និ. ១.៧៧, ៤៥៩, ៥០៩; ២.៣០៩) វា នយេន ព្រហ្មវិហារភាវនាផរណដ្ឋានភូតា ចតស្សោ ទិសា ឯតស្សាតិ ចតុទ្ទិសោ, សោ ឯវ ចាតុទ្ទិសោ, ចតស្សោ វា ទិសា ចតុទ្ទិសំ, វុត្តនយេន តមស្សាតិ ចាតុទ្ទិសោ យថា ‘‘សទ្ធោ’’តិ. តាស្វេវ ទិសាសុ កត្ថចិបិ សត្តេ វា សង្ខារេ វា ភយេន ន បដិហនតិ, សយំ វា តេហិ ន បដិហញ្ញតេតិ អប្បដិឃោ. សន្តុស្សមានោតិ សកេន, សន្តេន វា, សមមេវ វា តុស្សនកោ. ឥតរីតរេនាតិ យេន កេនចិ បច្ចយេន, ឧច្ចាវចេន វា. បរិច្ច សយន្តិ បវត្តន្តិ កាយចិត្តានិ, តានិ វា បរិសយន្តិ អភិភវន្តីតិ បរិស្សយា, សីហព្យគ្ឃាទយោ ពាហិរា, កាមច្ឆន្ទាទយោ ច អជ្ឈត្តិកា កាយចិត្តុបទ្ទវា, ឧបយោគត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. សហិតាតិ អធិវាសនខន្តិយា, វីរិយាទិធម្មេហិ ច យថារហំ ខន្តា, គហន្តា ចាតិ អត្ថោ. ថទ្ធភាវករភយាភាវេន អឆម្ភី. ឯកោ ចរេតិ អសហាយោ ឯកាកី ហុត្វា ចរិតុំ វិហរិតុំ សក្កុណេយ្យ. សមត្ថនេ ហិ ឯយ្យ-សទ្ទោ យថា ‘‘កោ ឥមំ វិជដយេ ជដ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣) ខគ្គវិសាណកប្បតាយ ឯកវិហារីតិ ទស្សេតិ ‘‘ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ ឥមិនា. សណ្ឋានេន ខគ្គសទិសំ ឯកមេវ មត្ថកេ ឧដ្ឋិតំ វិសាណំ យស្សាតិ ខគ្គោ; ខគ្គសទ្ទេន តំសទិសវិសាណស្ស គហិតត្តា, មហិំសប្បមាណោ មិគវិសេសោ, យោ លោកេ ‘‘បលាសាទោ, គណ្ឋកោ’’តិ ច វុច្ចតិ, តស្ស វិសាណេន ឯកីភាវេន សទិសោតិ អត្ថោ. អបិច ឯកវិហារិតាយ ខគ្គវិសាណកប្បោតិ ទស្សេតុម្បិ ឯវំ វុត្តំ. វិត្ថារោ បនស្សា អត្ថោ ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនាយំ, (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.៤២) ចូឡនិទ្ទេសេ (ចូឡនិ. ១២៨) ច វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

ឯវំ វណ្ណិតន្តិ ខគ្គវិសាណសុត្តេ ភគវតា តថា ទេសនាយ វិវរិតំ, ថោមិតំ វា. ខគ្គស្ស នាម មិគស្ស វិសាណេន កប្បោ សទិសោ តថា. កប្ប-សទ្ទោ ហេត្ថ ‘‘សត្ថុកប្បេន វត ភោ កិរ សាវកេន សទ្ធិំ មន្តយមានា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៦០) វិយ បដិភាគេ វត្តតិ, តស្ស ភាវោ ខគ្គវិសាណកប្បតា, តំ សោ អាបជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ.

វាតាភិឃាតាទីហិ សិយា សកុណោ ឆិន្នបក្ខោ, អសញ្ជាតបក្ខោ វា, ឥធ បន ឌេតុំ សមត្ថោ សបក្ខិកោវ អធិប្បេតោតិ វិសេសទស្សនត្ថំ បាឡិយំ ‘‘បក្ខី សកុណោ’’តិ វុត្តំ, ន តុ ‘‘អាកាសេ អន្តលិក្ខេ ចង្កមតី’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ៣.១១) វិយ បរិយាយមត្តទស្សនត្ថន្តិ អាហ ‘‘បក្ខយុត្តោ សកុណោ’’តិ. ឧប្បតតីតិ ឧទ្ធំ បតតិ គច្ឆតិ, បក្ខន្ទតីតិ អត្ថោ. វិធុនន្តាតិ វិភិន្ទន្តា, វិចាលេន្តា វា. អជ្ជតនាយាតិ អជ្ជភាវត្ថាយ. តថា ស្វាតនាយាតិ ឯត្ថាបិ. អត្តនោ បត្តំ ឯវ ភារោ យស្សាតិ សបត្តភារោ. មមាយនតណ្ហាភាវេន និស្សង្គោ. បរិគ្គហតណ្ហាភាវេន និរបេក្ខោ. យេន កាមន្តិ យត្ថ អត្តនោ រុចិ, តត្ថ. ភាវនបុំសកំ វា ឯតំ. យេន យថា បវត្តោ កាមោតិ ហិ យេនកាមោ, តំ, យថាកាមន្តិ អត្ថោ.

នីវរណប្បហានកថាវណ្ណនា

២១៦. បុព្ពេ វុត្តស្សេវ អត្ថចតុក្កស្ស បុន សម្បិណ្ឌេត្វា កថនំ កិមត្ថន្តិ អធិប្បាយេន អនុយោគំ ឧទ្ធរិត្វា សោធេតិ ‘‘សោ…បេ… កិំ ទស្សេតី’’តិអាទិនា. បច្ចយសម្បត្តិន្តិ សម្ភារបារិបូរិំ. ឥមេ ចត្តារោតិ សីលសំវរោ ឥន្ទ្រិយសំវរោ សម្បជញ្ញំ សន្តោសោតិ បុព្ពេ វុត្តា ចត្តារោ អារញ្ញិកស្ស សម្ភារា. ន ឥជ្ឈតីតិ ន សម្បជ្ជតិ ន សផលោ ភវតិ. ន កេវលំ អនិជ្ឈនមត្តំ, អថ ខោ អយម្បិ ទោសោតិ ទស្សេតិ ‘‘តិរច្ឆានគតេហិ វា’’តិអាទិនា. វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតីតិ ‘‘អសុកស្ស ភិក្ខុនោ អរញ្ញេ តិរច្ឆានគតានំ វិយ, វនចរកានំ វិយ ច និវាសនមត្តមេវ, ន បន អរញ្ញវាសានុច្ឆវិកា កាចិ សម្មាបដិបត្តិ អត្ថី’’តិ អបវាទវសេន វចនីយភាវមាបជ្ជតិ, ឥមស្សត្ថស្ស បន ទស្សនេន វិរុជ្ឈនតោ សទ្ធិំ-សទ្ទោ ន បោរាណោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា អារញ្ញកេហិ តិរច្ឆានគតេហិ, វនចរវិសភាគជនេហិ វា សទ្ធិំ វិប្បដិបត្តិវសេន វសនីយភាវំ អាបជ្ជតិ. ‘‘ន ភិក្ខវេ បណិធាយ អរញ្ញេ វត្ថព្ពំ, យោ វសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទីសុ (បារា. ២២៣) វិយ ហិ វត្ថព្ព-សទ្ទោ វសិតព្ពបរិយាយោ. តថា ហិ វិភង្គដ្ឋកថាយម្បិ វុត្តំ ‘‘ឯវរូបស្ស ហិ អរញ្ញវាសោ កាឡមក្កដអច្ឆតរច្ឆទីបិមិគានំ អដវិវាសសទិសោ ហោតី’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៦) អធិវត្ថាតិ អធិវសន្តា. បឋមំ ភេរវសទ្ទំ សាវេន្តិ. តាវតា អបលាយន្តស្ស ហត្ថេហិបិ សីសំ បហរិត្វា បលាបនាការំ ករោន្តីតិ អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន កថិតំ. ឯវំ ព្យតិរេកតោ បច្ចយសម្បត្តិយា ទស្សិតភាវំ បកាសេត្វា ឥទានិ អន្វយតោបិ បកាសេតុំ ‘‘យស្ស បនេតេ’’តិអាទិ វុត្តំ. កថំ ឥជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ. កាឡកោ តិលកោតិ វណ្ណវិការាបនរោគវសេន អញ្ញត្ថ បរិយាយវចនំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ទុន្នាមកញ្ច អរិសំ, ឆទ្ទិកោ វមថូរិតោ;

ទវថុ បរិតាបោថ, តិលកោ តិលកាឡកោ’’តិ.

តិលសណ្ឋានំ វិយ ជាយតីតិ ហិ តិលកោ, កាឡោ ហុត្វា ជាយតីតិ កាឡកោ. ឥធ បន បណ្ណត្តិវីតិក្កមសង្ខាតំ ថុល្លវជ្ជំ កាឡកសទិសត្តា កាឡកំ, មិច្ឆាវីតិក្កមសង្ខាតំ អណុមត្តវជ្ជំ តិលកសទិសត្តា តិលកន្តិ អយំ វិសេសោ. តន្តិ តថា ឧប្បាទិតំ បីតិំ. វិគតភាវេន ឧបដ្ឋានតោ ខយវយវសេន សម្មសនំ. ខីយនដ្ឋេន ហិ ខយោវ វិគតោ, វិបរីតោ វា ហុត្វា អយនដ្ឋេន វយោតិបិ វុច្ចតិ. អរិយភូមិ នាម លោកុត្តរភូមិ. ឥតីតិ អរិយភូមិឱក្កមនតោ, ទេវតានំ វណ្ណភណនតោ វា, តត្ថ តត្ថ ទេវតានំ វចនំ សុត្វា តស្ស យសោ បត្ថដោតិ វុត្តំ ហោតិ, ឯវញ្ច កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តំ អយសបត្ថរណម្បិ ទេវតានមារោចនវសេនាតិ គហេតព្ពំ.

វិវិត្ត-សទ្ទោ ជនវិវេកេតិ អាហ ‘‘សុញ្ញ’’ន្តិ. តំ បន ជនសទ្ទនិគ្ឃោសាភាវេន វេទិតព្ពំ សទ្ទកណ្ដកត្តា ឈានស្សាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បសទ្ទំ អប្បនិគ្ឃោសន្តិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ជនកគ្គហណេនេវ ហិ ឥធ ជញ្ញំ គហិតំ. តថា ហិ វុត្តំ វិភង្គេ ‘‘យទេវ តំ អប្បនិគ្ឃោសំ, តទេវ តំ វិជនវាត’’ន្តិ (វិភ. ៥៣៣). អប្បសទ្ទន្តិ ច បកតិសទ្ទាភាវមាហ. អប្បនិគ្ឃោសន្តិ នគរនិគ្ឃោសាទិសទ្ទាភាវំ. ឦទិសេសុ ហិ ព្យញ្ជនំ សាវសេសំ វិយ, អត្ថោ បន និរវសេសោតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៣៦៤) បន អាចរិយធម្មបាលត្ថេរោ ឯវមាហ ‘‘អប្បសទ្ទស្ស បរិត្តបរិយាយំ មនសិ កត្វា វុត្តំ ‘ព្យញ្ជនំ សាវសេសំ សិយា’តិ. តេនាហ ‘ន ហិ តស្សា’តិអាទិ. អប្បសទ្ទោ បនេត្ថ អភាវត្ថោតិបិ សក្កា វិញ្ញាតុំ ‘អប្បាពាធតញ្ច សញ្ជានាមី’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២២៥) វិយា’’តិ. តមត្ថំ វិភង្គបាឡិយា (វិភ. ៥២៨) សំសន្ទន្តោ ‘‘ឯតទេវា’’តិអាទិមាហ. ឯតទេវាតិ ច មយា សំវណ្ណិយមានំ និស្សទ្ទតំ ឯវាតិ អត្ថោ. សន្តិកេបីតិ គាមាទីនំ សមីបេបិ ឯទិសំ វិវិត្តំ នាម, បគេវ ទូរេតិ អត្ថោ. អនាកិណ្ណន្តិ អសង្កិណ្ណំ អសម្ពាធំ. យស្ស សេនាសនស្ស សមន្តា គាវុតម្បិ អឌ្ឍយោជនម្បិ បព្ពតគហនំ វនគហនំ នទីគហនំ ហោតិ, ន កោចិ អវេលាយ ឧបសង្កមិតុំ សក្កោតិ, ឥទំ សន្តិកេបិ អនាកិណ្ណំ នាម. សេតីតិ សយតិ. អាសតីតិ និសីទតិ. ‘‘ឯត្ថា’’តិ ឥមិនា សេន-សទ្ទស្ស, អាសន-សទ្ទស្ស ច អធិករណត្ថភាវំ ទស្សេតិ, ច-សទ្ទេន ច តទុភយបទស្ស ចត្ថសមាសភាវំ. ‘‘តេនាហា’’តិអាទិនា វិភង្គបាឡិមេវ អាហរតិ.

ឥទានិ តស្សាយេវត្ថំ សេនាសនប្បភេទទស្សនវសេន វិភាវេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ. វិភង្គបាឡិយំ និទស្សននយេន សរូបតោ ទស្សិតសេនាសនស្សេវ ហិ អយំ វិភាគោ. តត្ថ វិហារោ បាការបរិច្ឆិន្នោ សកលោ អាវាសោ. អឌ្ឍយោគោ ទីឃបាសាទោ, ‘‘គរុឡសណ្ឋានបាសាទោ’’តិបិ វទន្តិ. បាសាទោ ចតុរស្សបាសាទោ. ហម្មិយំ មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោ. អដ្ដោ បដិរាជូនំ បដិពាហនយោគ្គោ ចតុបញ្ចភូមកោ បតិស្សយវិសេសោ. មាឡោ ឯកកូដសង្គហិតោ អនេកកោណវន្តោ បតិស្សយវិសេសោ. អបរោ នយោ – វិហារោ ទីឃមុខបាសាទោ. អឌ្ឍយោគោ ឯកបស្សឆទនកគេហំ. តស្ស កិរ ឯកបស្សេ ភិត្តិ ឧច្ចតរា ហោតិ, ឥតរបស្សេ នីចា, តេន តំ ឯកឆទនកំ ហោតិ. បាសាទោ អាយតចតុរស្សបាសាទោ. ហម្មិយំ មុណ្ឌច្ឆទនកំ ចន្ទិកង្គណយុត្តំ. គុហា កេវលា បព្ពតគុហា. លេណំ ទ្វារពន្ធំ បព្ភារំ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ‘‘មណ្ឌបោតិ សាខាមណ្ឌបោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៦) ឯវំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន, អង្គុត្តរដីកាការេន ច អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន វុត្តំ.

វិភង្គដ្ឋកថាយំ (វិភ. អដ្ឋ. ៥២៧) បន វិហារោតិ សមន្តា បរិហារបថំ, អន្តោយេវ ច រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានានិ ទស្សេត្វា កតសេនាសនំ. អឌ្ឍយោគោតិ សុបណ្ណវង្កគេហំ. បាសាទោតិ ទ្វេ កណ្ណិកានិ គហេត្វា កតោ ទីឃបាសាទោ. អដ្ដោតិ បដិរាជាទិបដិពាហនត្ថំ ឥដ្ឋកាហិ កតោ ពហលភិត្តិកោ ចតុបញ្ចភូមកោ បតិស្សយវិសេសោ. មាឡោតិ ភោជនសាលាសទិសោ មណ្ឌលមាឡោ. វិនយដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯកកូដសង្គហិតោ ចតុរស្សបាសាទោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៨២-៤៨៧) វុត្តំ. លេណន្តិ បព្ពតំ ខណិត្វា វា បព្ភារស្ស អប្បហោនកដ្ឋានេ កុដ្ដំ ឧដ្ឋាបេត្វា វា កតសេនាសនំ. គុហាតិ ភូមិទរិ វា យត្ថ រត្តិន្ទិវំ ទីបំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ, បព្ពតគុហា វា ភូមិគុហា វាតិ វុត្តំ.

តំ អាវសថភូតំ បតិស្សយសេនាសនំ វិហរិតព្ពដ្ឋេន, វិហារដ្ឋានដ្ឋេន ច វិហារសេនាសនំ នាម. មសារកាទិចតុព្ពិធោ មញ្ចោ. តថា បីឋំ. ឧណ្ណភិសិអាទិបញ្ចវិធា ភិសិ. សីសប្បមាណំ ពិម្ពោហនំ. វិត្ថារតោ វិទត្ថិចតុរង្គុលតា, ទីឃតោ មញ្ចវិត្ថារប្បមាណតា ចេត្ថ សីសប្បមាណំ. មសារកាទីនិ មញ្ចបីឋភាវតោ, ភិសិឧបធានញ្ច មញ្ចបីឋសម្ពន្ធតោ មញ្ចបីឋសេនាសនំ. មញ្ចបីឋភូតញ្ហិ សេនាសនំ, មញ្ចបីឋសម្ពន្ធញ្ច សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសេន វា ‘‘មញ្ចបីឋសេនាសន’’ន្តិ វុច្ចតិ. អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរោបិ ឯវមេវ វទតិ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘មញ្ចបីឋសេនាសនន្តិ មញ្ចបីឋញ្ចេវ មញ្ចបីឋសម្ពន្ធសេនាសនញ្ចា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៦) វុត្តំ. ចិមិលិកា នាម សុធាបរិកម្មកតាយ ភូមិយា វណ្ណានុរក្ខណត្ថំ បដខណ្ឌាទីហិ សិព្ពេត្វា កតា. ចម្មខណ្ឌោ នាម សីហព្យគ្ឃទីបិតរច្ឆចម្មាទីសុបិ យំ កិញ្ចិ ចម្មំ. អដ្ឋកថាសុ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១២; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៨២) ហិ សេនាសនបរិភោគេ បដិក្ខិត្តចម្មំ ន ទិស្សតិ. តិណសន្ថារោតិ យេសំ កេសញ្ចិ តិណានំ សន្ថារោ. ឯសេវ នយោ បណ្ណសន្ថារេបិ. ចិមិលិកាទិ ភូមិយំ សន្ថរិតព្ពតាយ សន្ថតសេនាសនំ. យត្ថ វា បន ភិក្ខូ បដិក្កមន្តីតិ ឋបេត្វា វា ឯតានិ មញ្ចាទីនិ យត្ថ ភិក្ខូ សន្និបតន្តិ, សព្ពមេតំ សេនាសនំ នាមាតិ ឯវំ វុត្តំ អវសេសំ រុក្ខមូលាទិបដិក្កមិតព្ពដ្ឋានំ អភិសង្ខរណាភាវតោ កេវលំ សយនស្ស, និស្សជ្ជាយ ច ឱកាសភូតត្តា ឱកាសសេនាសនំ. សេនាសនគ្គហណេនាតិ ‘‘វិវិត្តំ សេនាសន’’ន្តិ ឥមិនា សេនាសនសទ្ទេន វិវិត្តសេនាសនស្ស វា អាទានេន, វចនេន វា គហិតមេវ សាមញ្ញជោតនាយ វិសេសេ អវដ្ឋានតោ, វិសេសត្ថិនា ច វិសេសស្ស បយុជ្ជិតព្ពតោ.

យទេវំ កស្មា ‘‘អរញ្ញ’’ន្តិអាទិ បុន វុត្តន្តិ អនុយោគេន ‘‘ឥធ បនស្សា’’តិអាទិមាហ. ឯវំ គហិតេសុបិ សេនាសនេសុ យថាវុត្តស្ស ភិក្ខុនោ អនុច្ឆវិកមេវ សេនាសនំ ទស្សេតុកាមត្តា បុន ឯវំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘ភិក្ខុនីនំ វសេន អាគត’’ន្តិ ឥទំ វិនយេ អាគតមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន អភិធម្មេ. វិនយេ ហិ គណម្ហាឱហីយនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៦៩១) ភិក្ខុនីនំ អារញ្ញកធុតង្គស្ស បដិក្ខិត្តត្តា ឥទម្បិ ច តាសំ អរញ្ញំ នាម, ន បន បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិមំ អរញ្ញមេវ សេនាសនំ, ឥទម្បិ ច តាសំ គណម្ហាឱហីយនាបត្តិករំ, ន តុ បញ្ចធនុសតិកាទិមេវ អរញ្ញំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘ឯកា វា គណម្ហា ឱហីយេយ្យាតិ អគាមកេ អរញ្ញេ ទុតិយិកាយ ភិក្ខុនិយា ទស្សនូបចារំ វា សវនូបចារំ វា វិជហន្តិយា អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស, វិជហិតេ អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ.

វិនយដ្ឋកថាសុបិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៩២) ហិ តថាវ អត្ថោ វុត្តោតិ. អភិធម្មេ បន ‘‘អរញ្ញន្តិ និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. ៥២៩) អាគតំ. វិនយសុត្តន្តា ហិ ឧភោបិ បរិយាយទេសនា នាម, អភិធម្មោ បន និប្បរិយាយទេសនា, តស្មា យំ ន គាមបទេសន្តោគធំ, តំ អរញ្ញន្តិ និប្បរិយាយេន ទស្សេតុំ តថា វុត្តំ. ឥន្ទខីលា ពហិ និក្ខមិត្វា យំ ឋានំ បវត្តំ, សព្ពមេតំ អរញ្ញំ នាមាតិ ចេត្ថ អត្ថោ. អារញ្ញកំ នាម…បេ… បច្ឆិមន្តិ ឥទំ បន សុត្តន្តនយេន អារញ្ញកសិក្ខាបទេ (បារា. ៦៥២) អារញ្ញិកំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តំ ឥមស្ស ភិក្ខុនោ អនុរូបំ, តស្មា វិសុទ្ធិមគ្គេ ធុតង្គនិទ្ទេសេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៩) យំ តស្ស លក្ខណំ វុត្តំ, តំ យុត្តមេវ, អតោ តត្ថ វុត្តនយេន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

សន្ទច្ឆាយន្តិ សីតច្ឆាយំ. តេនាហ ‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិ. រុក្ខមូលន្តិ រុក្ខសមីបំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘យាវតា មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ សមន្តា ឆាយា ផរតិ, និវាតេ បណ្ណានិ និបតន្តិ, ឯត្តាវតា រុក្ខមូល’’ន្តិ. បព្ពតន្តិ សុទ្ធបាសាណសុទ្ធបំសុឧភយមិស្សកវសេន តិវិធោបិ បព្ពតោ អធិប្បេតោ, ន សិលាមយោ ឯវ. សេល-សទ្ទោ បន អវិសេសតោ បព្ពតបរិយាយោតិ កត្វា ឯវំ វុត្តំ. ‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិនា តទុភយស្ស អនុរូបតំ ទស្សេតិ. ទិសាសុ ខាយមានាសូតិ ទសសុ ទិសាសុ អភិមុខីភាវេន ទិស្សមានាសុ. តថារូបេនបិ ការណេន សិយា ចិត្តស្ស ឯកគ្គតាតិ ឯតំ វុត្តំ, សព្ពទិសាហិ អាគតេន វាតេន ពីជិយមានភាវហេតុទស្សនត្ថន្តិ កេចិ. កំ វុច្ចតិ ឧទកំ បិបាសវិនោទនស្ស ការកត្តា. ‘‘យំ នទីតុម្ពន្តិបិ នទីកុញ្ជន្តិបិ វទន្តិ, តំ កន្ទរន្តិ អបព្ពតបទេសេបិ វិទុគ្គនទីនិវត្តនបទេសំ កន្ទរន្តិ ទស្សេតី’’តិ (វិភ. មូលដី. ៥៣០) អាចរិយានន្ទត្ថេរោ, តេនេវ វិញ្ញាយតិ ‘‘នទីតុម្ពនទីកុញ្ជសទ្ទា នទីនិវត្តនបទេសវាចកា’’តិ. នទីនិវត្តនបទេសោ ច នាម នទិយា និក្ខមនឧទកេន បុន និវត្តិត្វា គតោ វិទុគ្គបទេសោ. ‘‘អបព្ពតបទេសេបី’’តិ វទន្តោ បន អដ្ឋកថាយំ និទស្សនមត្តេន បឋមំ បព្ពតបទេសន្តិ វុត្តំ, យថាវុត្តោ បន នទីបទេសោបិ កន្ទរោ ឯវាតិ ទស្សេតិ.

‘‘តត្ថ ហី’’តិអាទិនាបិ និទស្សនមត្តេនេវ តស្សានុរូបភាវមាហ. ឧស្សាបេត្វាតិ បុញ្ជំ កត្វា. ‘‘ទ្វិន្នំ បព្ពតានម្បិ អាសន្នតរេ ឋិតានំ ឱវរកាទិសទិសំ វិវរំ ហោតិ, ឯកស្មិំយេវ បន បព្ពតេ ឧមង្គសទិស’’ន្តិ វទន្តិ អាចរិយា. ឯកស្មិំយេវ ហិ ឧមង្គសទិសំ អន្តោលេណំ ហោតិ ឧបរិ បដិច្ឆន្នត្តា, ន ទ្វីសុ តថា អប្បដិច្ឆន្នត្តា, តស្មា ‘‘ឧមង្គសទិស’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ឯកស្មិំ យេវា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធនីយំ. ‘‘មហាវិវរ’’ន្តិ ឥទំ បន ឧភយេហិបិ. ឧមង្គសទិសន្តិ ច ‘‘សុទុង្គាសទិស’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.២១៦) អាចរិយេន វុត្តំ. សុទុង្គាតិ ហិ ភូមិឃរស្សេតំ អធិវចនំ, ‘‘តំ គហេត្វា សុទុង្គាយ រវន្តំ យក្ខិនី ខិបី’’តិអាទីសុ វិយ. មនុស្សានំ អនុបចារដ្ឋានន្តិ បកតិសញ្ចារវសេន មនុស្សេហិ ន សញ្ចរិតព្ពដ្ឋានំ. កស្សនវប្បនាទិវសេន ហិ បកតិសញ្ចារបដិក្ខេបោ ឥធាធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘យត្ថ ន កសន្តិ ន វបន្តី’’តិ. អាទិសទ្ទេន បន ‘‘វនបត្ថន្តិ វនសណ្ឋានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចនំ, វនបត្ថន្តិ ភីសនកានមេតំ, វនបត្ថន្តិ សលោមហំសានមេតំ, វនបត្ថន្តិ បរិយន្តានមេតំ, វនបត្ថន្តិ ន មនុស្សូបចារានមេតំ សេនាសនានំ អធិវចន’’ន្តិ (វិភ. ៥៣១) ឥមំ វិភង្គបាឡិសេសំ សង្គណ្ហាតិ. បត្ថោតិ ហិ បព្ពតស្ស សមានភូមិ, យោ ‘‘សានូ’’តិបិ វុច្ចតិ, តស្សទិសត្តា បន មនុស្សានមសញ្ចរណភូតំ វនំ, តស្មា បត្ថសទិសំ វនំ វនបត្ថោតិ វិសេសនបរនិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ. សព្ពេសំ សព្ពាសុ ទិសាសុ អភិមុខោ ឱកាសោ អព្ភោកាសោតិ អាហ ‘‘អច្ឆន្ន’’ន្តិ, កេនចិ ឆទនេន អន្តមសោ រុក្ខសាខាយបិ ន ឆាទិតន្តិ អត្ថោ. ទណ្ឌកានំ ឧបរិ ចីវរំ ឆាទេត្វា កតា ចីវរកុដិ. និក្កឌ្ឍិត្វាតិ នីហរិត្វា. អន្តោបព្ភារលេណសទិសោ បលាលរាសិយេវ អធិប្បេតោ, ឥតរថា តិណបណ្ណសន្ថារសង្គោបិ សិយាតិ វុត្តំ ‘‘បព្ភារលេណសទិសេ អាលយេ’’តិ, បព្ភារសទិសេ, លេណសទិសេ វាតិ អត្ថោ. គច្ឆគុម្ពាទីនម្បីតិ បិ-សទ្ទេន បុរិមនយំ សម្បិណ្ឌេតិ.

បិណ្ឌបាតស្ស បរិយេសនំ បិណ្ឌបាតោ ឧត្តរបទលោបេន, តតោ បដិក្កន្តោ បិណ្ឌបាតបដិក្កន្តោតិ អាហ ‘‘បិណ្ឌបាតបរិយេសនតោ បដិក្កន្តោ’’តិ. បល្លង្កន្តិ ឯត្ថ បរិ-សទ្ទោ ‘‘សមន្តតោ’’តិ ឯតស្មិំ អត្ថេ, តស្មា បរិសមន្តតោ អង្កនំ អាសនំ បល្លង្កោ រ-ការស្ស ល-ការំ, ទ្វិភាវញ្ច កត្វា យថា ‘‘បលិពុទ្ធោ’’តិ, (មិ. ប. ៦.៣.៦) សមន្តភាវោ ច វាមោរុំ, ទក្ខិណោរុញ្ច សមំ ឋបេត្វា ឧភិន្នំ បាទានំ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធនករណំ. តេនាហ ‘‘សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសន’’ន្តិ. ឩរូនំ ពន្ធនវសេន និសជ្ជាវ ឥធ បល្លង្កោ, ន អាហរិមេហិ វាឡេហិ កតោតិ វុត្តំ ហោតិ. អាភុជិត្វាតិ ច យថា បល្លង្កវសេន និសជ្ជា ហោតិ, តថា ឧភោ បាទេ អាភុគ្គេ សមិញ្ជិតេ កត្វា, តំ បន ឧភិន្នំ បាទានំ តថាពន្ធតាករណមេវាតិ អាហ ‘‘ពន្ធិត្វា’’តិ. ឧជុំ កាយន្តិ ឯត្ថ កាយ-សទ្ទោ ឧបរិមកាយវិសយោ ហេដ្ឋិមកាយស្ស អនុជុកំ ឋបនស្ស និសជ្ជាវចនេនេវ វិញ្ញាបិតត្តាតិ វុត្តំ ‘‘ឧបរិមំ សរីរំ ឧជុំ ឋបេត្វា’’តិ. តំ បន ឧបរិមកាយស្ស ឧជុកំ ឋបនំ សរូបតោ ទស្សេតិ ‘‘អដ្ឋារសា’’តិអាទិនា, អដ្ឋារសន្នំ បិដ្ឋិកណ្ដកដ្ឋិកានំ កោដិយា កោដិំ បដិបាទនមេវ តថា ឋបនន្តិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ តថា ឋបនស្ស បយោជនំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯវន្តិ តថា ឋបនេ សតិ, ឥមិនា វា តថាឋបនហេតុនា. ន បណមន្តីតិ ន ឱនមន្តិ. ‘‘អថស្សា’’តិអាទិ បន បរម្បរបយោជនទស្សនំ. អថាតិ ឯវំ អនោនមនេ. វេទនាតិ បិដ្ឋិគិលានាទិវេទនា. ន បរិបតតីតិ ន វិគច្ឆតិ វីថិំ ន វិលង្ឃេតិ. តតោ ឯវ បុព្ពេនាបរំ វិសេសប្បត្តិយា កម្មដ្ឋានំ វុទ្ធិំ ផាតិំ វេបុល្លំ ឧបគច្ឆតិ. បរិសទ្ទោ ចេត្ថ អភិសទ្ទបរិយាយោ អភិមុខត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘កម្មដ្ឋានាភិមុខ’’ន្តិ, ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណតោ និវារេត្វា កម្មដ្ឋានំយេវ បុរក្ខត្វាតិ អត្ថោ. បរិសទ្ទស្ស សមីបត្ថតំ ទស្សេតិ ‘‘មុខសមីបេ វា កត្វា’’តិ ឥមិនា, មុខស្ស សមីបេ វិយ ចិត្តេ និពទ្ធំ ឧបដ្ឋាបនវសេន កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បរិសទ្ទស្ស សមីបត្ថតំ វិភង្គបាឡិយា (វិភ. ៥៣៧) សាធេតុំ ‘‘តេនេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. នាសិកគ្គេតិ នាសបុដគ្គេ. មុខនិមិត្តំ នាម ឧត្តរោដ្ឋស្ស វេមជ្ឈប្បទេសោ, យត្ថ នាសិកវាតោ បដិហញ្ញតិ.

ឯត្ថ ច យថា ‘‘វិវិត្តំ សេនាសនំ ភជតី’’តិអាទិនា (វិភ. ៥០៨) ភាវនានុរូបំ សេនាសនំ ទស្សិតំ, ឯវំ ‘‘និសីទតី’’តិ ឥមិនា អលីនានុទ្ធច្ចបក្ខិកោ សន្តោ ឥរិយាបថោ ទស្សិតោ, ‘‘បល្លង្កំ អាភុជិត្វា’’តិ ឥមិនា និសជ្ជាយ ទឡ្ហភាវោ, ‘‘បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ ឥមិនា អារម្មណបរិគ្គហណូបាយោតិ. បរិ-សទ្ទោ បរិគ្គហដ្ឋោ ‘‘បរិណាយិកា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៦) វិយ. មុខ-សទ្ទោ និយ្យានដ្ឋោ ‘‘សុញ្ញតវិមោក្ខមុខ’’ន្តិអាទីសុ វិយ. បដិបក្ខតោ និក្ខមនមេវ ហិ និយ្យានំ. អសម្មោសនភាវោ ឧបដ្ឋានដ្ឋោ. តត្រាតិ បដិសម្ភិទានយេ. បរិគ្គហិតនិយ្យានន្តិ សព្ពថា គហិតាសម្មោសតាយ បរិគ្គហិតំ, បរិច្ចត្តសម្មោសបដិបក្ខតាយ ច និយ្យានំ សតិំ កត្វា, បរមំ សតិនេបក្កំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរស្ស, អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរស្ស ច មតិ. អថ វា ‘‘កាយាទីសុ សុដ្ឋុបវត្តិយា បរិគ្គហិតំ, តតោ ឯវ ច និយ្យានភាវយុត្តំ, កាយាទិបរិគ្គហណញាណសម្បយុត្តតាយ វា បរិគ្គហិតំ, តតោយេវ ច និយ្យានភូតំ ឧបដ្ឋានំ កត្វាតិ អត្ថោ’’តិ អយំ អាចរិយានន្ទត្ថេរស្ស (វិភ. មូលដី. ៥៣៧) មតិ.

២១៧. អភិជ្ឈាយតិ គិជ្ឈតិ អភិកង្ខតិ ឯតាយាតិ អភិជ្ឈា, កាមច្ឆន្ទនីវរណំ. លុច្ចនដ្ឋេនាតិ ភិជ្ជនដ្ឋេន, ខណេ ខណេ ភិជ្ជនដ្ឋេនាតិ អត្ថោតិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន, (ទី. និ. ដី. ១.២១៧) អង្គុត្តរដីកាការេន ច អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន វុត្តំ. សុត្តេសុ ច ទិស្សតិ ‘‘លុច្ចតីតិ ខោ ភិក្ខុ លោកោតិ វុច្ចតិ. កិញ្ច លុច្ចតិ? ចក្ខុ ខោ ភិក្ខុ លុច្ចតិ, រូបា លុច្ចន្តិ, ចក្ខុវិញ្ញាណំ លុច្ចតី’’តិអាទិ. (សំ. និ. ៤.៨២) អភិធម្មដ្ឋកថាយំ, (ធ. ស. អដ្ឋ. ៧-១៣) បន ឥធ ច អធុនា បោត្ថកេ ‘‘លុច្ចនបលុច្ចនដ្ឋេនា’’តិ លិខិតំ. តត្ថ លុច្ចនមេវ បលុច្ចនបរិយាយេន វិសេសេត្វា វុត្តំ. លុចសទ្ទោ ហិ អបេក្ខនាទិអត្ថោបិ ភវតិ ‘‘ឱលោកេតី’’តិអាទីសុ, ភិជ្ជនបភិជ្ជនដ្ឋេនាតិ អត្ថោ. វំសត្ថបកាសិនិយំ បន វុត្តំ ‘‘ខណភង្គវសេន លុច្ចនសភាវតោ, ចុតិភង្គវសេន ច បលុច្ចនសភាវតោ លោកោ នាមា’’តិ (វំសត្ថបកាសិនិយំ នាម មហាវំសដីកាយំ បឋមបរិច្ឆេទេ បញ្ចមគាថា វណ្ណនាយំ) កេចិ បន ‘‘ភិជ្ជនឧប្បជ្ជនដ្ឋេនា’’តិ អត្ថំ វទន្តិ. អាហច្ចភាសិតវចនត្ថេន វិរុជ្ឈនតោ, លុចសទ្ទស្ស ច អនុប្បាទវាចកត្តា អយុត្តមេវេតំ. អបិច អាចរិយេហិបិ ‘‘លុច្ចនបលុច្ចនដ្ឋេនា’’តិ បាឋមេវ ឧល្លិង្គេត្វា តថា អត្ថោ វុត្តោ សិយា, បច្ឆា បន បរម្បរាភតវសេន បមាទលេខត្តា តត្ថ តត្ថ ន ទិដ្ឋោតិ ទដ្ឋព្ពំ, ន លុច្ចតិ ន បលុច្ចតីតិ យោ គហិតោបិ តថា ន ហោតិ, ស្វេវ លោកោ, អនិច្ចានុបស្សនាយ វា លុច្ចតិ ភិជ្ជតិ វិនស្សតីតិ គហេតព្ពោវ លោកោតិ តំគហណរហិតានំ លោកុត្តរានំ នត្ថិ លោកតា, ទុក្ខសច្ចំ វា លោកោតិ វុត្តំ ‘‘បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា លោកោ’’តិ. ឯវំ តត្ថ តត្ថ វចនតោបិ យថាវុត្តោ កេសញ្ចិ អត្ថោ ន យុត្តោតិ.

តស្មាតិ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធានមេវ លោកភាវតោ. វិក្ខម្ភនវសេនាតិ ឯត្ថ វិក្ខម្ភនំ តទង្គប្បហានវសេនេវ អនុប្បាទនំ អប្បវត្តនំ, ន បន វិក្ខម្ភនប្បហានវសេន បដិបក្ខានំ សុដ្ឋុបហីនំ. ‘‘បហីនត្តា’’តិ ហិ តថាបហីនសទិសតំ ឯវ សន្ធាយ វុត្តំ. កស្មាតិ ចេ? ឈានស្ស អនធិគតត្តា. ឯវំ បន បុព្ពភាគភាវនាយ តថា បហានតោយេវេតំ ចិត្តំ វិគតាភិជ្ឈំ នាម, ន តុ ចក្ខុវិញ្ញាណមិវ សភាវតោ អភិជ្ឈាវិរហិតត្តាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន ចក្ខុវិញ្ញាណសទិសេនា’’តិ វុត្តំ. យថា តន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, តំ ចិត្តំ វា. អធុនា មុញ្ចនស្ស, អនាគតេ ច បុន អនាទានស្ស ករណំ បរិសោធនំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថា ច ឥមស្ស ចិត្តស្ស បុព្ពភាគភាវនាយ បរិសោធិតត្តា វិគតាភិជ្ឈតា, ឯវំ អព្យាបន្នតា, វិគតថិនមិទ្ធតា, អនុទ្ធតតា, និព្ពិចិកិច្ឆតា ច វេទិតព្ពាតិ និទស្សេន្តោ ‘‘ព្យាបាទបទោសំ បហាយាតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ អាហ. បូតិកុម្មាសាទយោតិ អាភិទោសិកយវកុម្មាសាទយោ. បុរិមបកតិន្តិ បរិសុទ្ធបណ្ឌរសភាវំ, ឥមិនា វិការមាបជ្ជតីតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. វិការាបត្តិយាតិ បុរិមបកតិវិជហនសង្ខាតេន វិការមាបជ្ជនេន. ‘‘ឧភយ’’ន្តិអាទិនា តុល្យត្ថសមាសភាវមាហ. ‘‘យា តស្មិំ សមយេ ចិត្តស្ស អកល្លតា’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១១៦២; វិភ. ៥៤៦) ថិនស្ស, ‘‘យា តស្មិំ សមយេ កាយស្ស អកល្លតា’’តិអាទិនា ច មិទ្ធស្ស អភិធម្មេ និទ្ទិដ្ឋត្តា ‘‘ថិនំ ចិត្តគេលញ្ញំ, មិទ្ធំ ចេតសិកគេលញ្ញ’’ន្តិ វុត្តំ. សតិបិ ហិ ថិនមិទ្ធស្ស អញ្ញមញ្ញំ អវិប្បយោគេ ចិត្តកាយលហុតាទីនំ វិយ ចិត្តចេតសិកានំ យថាក្កមំ តំតំវិសេសស្ស យា តេសំ អកល្លតាទីនំ វិសេសបច្ចយតា, អយមេតេសំ សភាវោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទិដ្ឋាលោកោ នាម បស្សិតោ រត្តិំ ចន្ទាលោកទីបាលោកឧក្កាលោកាទិ, ទិវា ច សូរិយាលោកាទិ. រត្តិម្បិ ទិវាបិ តស្ស សញ្ជាននសមត្ថា សញ្ញា អាលោកសញ្ញា, តស្សា ច វិគតនីវរណាយ បរិសុទ្ធាយ អត្ថិតា ឥធ អធិប្បេតា. អតិសយត្ថវិសិដ្ឋស្ស ហិ អត្ថិអត្ថស្ស អវពោធកោ អយមីការោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘រត្តិម្បី’’តិអាទិមាហ, វិគតថិនមិទ្ធភាវស្ស ការណត្តា ចេតំ វុត្តំ. សុត្តេសុ បាកដោវាយមត្ថោ.

សរតីតិ សតោ, សម្បជានាតីតិ សម្បជានោតិ ឯវំ បុគ្គលនិទ្ទេសោតិ ទស្សេតិ ‘‘សតិយា ច ញាណេន ច សមន្នាគតោ’’តិ ឥមិនា. សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ វីរិយសមាធិអាទីសុ កស្មា ឥទមេវ ឧភយំ វុត្តំ, វិគតាភិជ្ឈាទីសុ វា ឥទំ ឧភយំ អវត្វា កស្មា ឥធេវ វុត្តន្តិ អនុយោគមបនេតុំ ‘‘ឥទំ ឧភយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, បុគ្គលាធិដ្ឋានេន និទ្ទិដ្ឋសតិសម្បជញ្ញសង្ខាតំ ឥទំ ឧភយន្តិ អត្ថោ. អតិក្កមិត្វា ឋិតោតិ ត-សទ្ទស្ស អតីតត្ថតំ អាហ, បុព្ពភាគភាវនាយ បជហនមេវ ច អតិក្កមនំ. ‘‘កថំ ឥទំ កថំ ឥទ’’ន្តិ បវត្តតីតិ កថំកថា, វិចិកិច្ឆា, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ កថំកថី, ន កថំកថី អកថំកថី, និព្ពិចិកិច្ឆោតិ វចនត្ថោ, អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘កថំ ឥទំ កថំ ឥទ’ន្តិ ឯវំ នប្បវត្តតីតិ អកថំកថី’’តិ វុត្តំ. ‘‘កុសលេសុ ធម្មេសូ’’តិ ឥទំ ‘‘អកថំកថី’’តិ ឥមិនា សម្ពជ្ឈិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ន វិចិកិច្ឆតិ, ន កង្ខតីតិ អត្ថោ’’តិ. វចនត្ថលក្ខណាទិភេទតោតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន បច្ចយបហានបហាយកាទីនម្បិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តេបិ ហិ បភេទតោ វត្តព្ពាតិ.

២១៨. វឌ្ឍិយា គហិតំ ធនំ ឥណំ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘វឌ្ឍិយា ធនំ គហេត្វា’’តិ. វិគតោ អន្តោ ព្យន្តោ, សោ យស្សាតិ ព្យន្តី. តេនាហ ‘‘វិគតន្ត’’ន្តិ, វិរហិតទាតព្ពឥណបរិយន្តំ ករេយ្យាតិ ចេតស្ស អត្ថោ. តេសន្តិ វឌ្ឍិយា គហិតានំ ឥណធនានំ. បរិយន្តោ នាម តទុត្តរិ ទាតព្ពឥណសេសោ. នត្ថិ ឥណមស្សាតិ អណណោ. តស្ស ភាវោ អាណណ្យំ. តមេវ និទានំ អាណណ្យនិទានំ, អាណណ្យហេតុ អាណណ្យការណាតិ អត្ថោ. អាណណ្យមេវ ហិ និទានំ ការណមស្សាតិ វា អាណណ្យនិទានំ, ‘‘បាមោជ្ជំ សោមនស្ស’’ន្តិ ឥមេហិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឥណបលិពោធតោ មុត្តោម្ហី’’តិ ពលវបាមោជ្ជំ លភតិ. ‘‘ជីវិកានិមិត្តម្បិ មេ អវសិដ្ឋំ អត្ថី’’តិ សោមនស្សំ អធិគច្ឆតិ.

២១៩. វិសភាគវេទនា នាម ទុក្ខវេទនា. សា ហិ កុសលវិបាកសន្តានស្ស វិរោធិភាវតោ សុខវេទនាយ វិសភាគា, តស្សា ឧប្បត្តិយា ករណភូតាយ. កកចេនេវាតិ កកចេន ឥវ. ចតុឥរិយាបថន្តិ ចតុព្ពិធម្បិ ឥរិយាបថំ. ព្យាធិតោ ហិ យថា ឋានគមនេសុ អសមត្ថោ, ឯវំ និសជ្ជាទីសុបិ. អាពាធេតីតិ បីឡេតិ. វាតាទីនំ វិការភូតា វិសមាវត្ថាយេវ ‘‘អាពាធោ’’តិ វុច្ចតិ. តេនាហ ‘‘តំសមុដ្ឋានេន ទុក្ខេន ទុក្ខិតោ’’តិ, អាពាធសមុដ្ឋានេន ទុក្ខវេទនាសង្ខាតេន ទុក្ខេន ទុក្ខិតោ ទុក្ខសមន្នាគតោតិ អត្ថោ. ទុក្ខវេទនាយ បន អាពាធភាវេន អាទិម្ហិ ពាធតីតិ អាពាធោតិ កត្វា អាពាធសង្ខាតេន មូលព្យាធិនា អាពាធិកោ, អបរាបរំ សញ្ជាតទុក្ខសង្ខាតេន អនុពន្ធព្យាធិនា ទុក្ខិតោតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សតិ ទុក្ខវេទនាវសេន វុត្តស្ស ទុក្ខិតបទស្ស អាពាធិកបទេន វិសេសិតព្ពតា បាកដា ហោតីតិ អយមេត្ថ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន (ទី. និ. ដី. ១.២១៩) វុត្តនយោ. អធិកំ មត្តំ បមាណំ អធិមត្តំ, ពាឡ្ហំ, អធិមត្តំ គិលានោ ធាតុសង្ខយេន បរិក្ខីណសរីរោតិ អធិមត្តគិលានោ. អធិមត្តព្យាធិបរេតតាយាតិ អធិមត្តព្យាធិបីឡិតតាយ. ន រុច្ចេយ្យាតិ ន រុច្ចេថ, កម្មត្ថបទញ្ចេតំ ‘‘ភត្តញ្ចស្សា’’តិ ឯត្ថ ‘‘អស្សា’’តិ កត្តុទស្សនតោ. មត្តាសទ្ទោ អនត្ថកោតិ វុត្តំ ‘‘ពលមត្តាតិ ពលមេវា’’តិ, អប្បមត្តកំ វា ពលំ ពលមត្តា. តទុភយន្តិ បាមោជ្ជំ, សោមនស្សញ្ច. លភេថ បាមោជ្ជំ ‘‘រោគតោ មុត្តោម្ហី’’តិ. អធិគច្ឆេយ្យ សោមនស្សំ ‘‘អត្ថិ មេ កាយពល’’ន្តិ បាឡិយា អត្ថោ.

២២០. កាកណិកមត្តំ នាម ‘‘ឯកគុញ្ជមត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. ‘‘ទិយឌ្ឍវីហិមត្ត’’ន្តិ វិនយដីកាយំ វុត្តំ. អបិច កណ-សទ្ទោ កុណ្ឌកេ –

‘‘អកណំ អថុសំ សុទ្ធំ, សុគន្ធំ តណ្ឌុលប្ផលំ;

តុណ្ឌិកីរេ បចិត្វាន, តតោ ភុញ្ជន្តិ ភោជន’’ន្តិ. (ទី. និ. ៣.២៨១) អាទីសុ វិយ;

‘‘កណោ តុ កុណ្ឌកោ ភវេ’’តិ (អភិធានេ ភកណ្ឌេ ចតុព្ពណ្ណវគ្គេ ៤៥៤ គាថា) ហិ វុត្តំ. អប្បកោ បន កណោ កាកណោតិ វុច្ចតិ យថា ‘‘កាលវណ’’ន្តិ, តស្មា កាកណោវ បមាណមស្សាតិ កាកណិកំ, កាកណិកមេវ កាកណិកមត្តំ, ខុទ្ទកកុណ្ឌកប្បមាណមេវាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘រាជទាយោ នាម កាកណិកមត្តំ ន វដ្ដតិ, អឌ្ឍមាសគ្ឃនិកំ មំសំ ទេតី’’តិ (ជា. អដ្ឋ. ៦.ឧមង្គជាតកវណ្ណនាយ) វុត្តេន ឧមង្គជាតកវចនេន ច អវិរុទ្ធំ ហោតិ. វយោតិ ខយោ ភង្គោ, តស្ស ‘‘ពន្ធនា មុត្តោម្ហី’’តិ អាវជ្ជយតោ តទុភយំ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘លភេថ បាមោជ្ជំ, អធិគច្ឆេយ្យ សោមនស្ស’’ន្តិ. វចនាវសេសំ សន្ធាយ ‘‘សេសំ វុត្តនយេនេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. វុត្តនយេនេវាតិ ច បឋមទុតិយបទេសុ វុត្តនយេនេវ. សព្ពបទេសូតិ តតិយាទីសុ តីសុ កោដ្ឋាសេសុ. ឯកេកោ ហិ ឧបមាបក្ខោ ‘‘បទ’’ន្តិ វុត្តោ.

២២១-២២២. អធីនោតិ អាយត្តោ, ន សេរិភាវយុត្តោ. តេនាហ ‘‘អត្តនោ រុចិយា កិញ្ចិ កាតុំ ន លភតី’’តិ. ឯវមិតរស្មិម្បិ. យេន គន្តុកាមោ, តេន កាមំ គមោ ន ហោតីតិ សបាឋសេសយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘យេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. កាមន្តិ ចេតំ ភាវនបុំសកវចនំ, កាមេន វា ឥច្ឆាយ គមោ កាមំគមោ និគ្គហីតាគមេន. ទាសព្យាតិ ឯត្ថ ព្យ-សទ្ទស្ស ភាវត្ថតំ ទស្សេតិ ‘‘ទាសភាវា’’តិ ឥមិនា. អបរាធីនតាយ អត្តនោ ភុជោ វិយ សកិច្ចេ ឯសិតព្ពោ បេសិតព្ពោតិ ភុជិស្សោ, សយំវសីតិ និព្ពចនំ. ‘‘ភុជោ នាម អត្តនោ យថាសុខំ វិនិយោគោ, សោ ឥស្សោ ឥច្ឆិតព្ពោ ឯត្ថាតិ ភុជិស្សោ, អស្សាមិកោ’’តិ មូលបណ្ណាសកដីកាយំ វុត្តំ. អត្ថមត្តំ បន ទស្សេន្តោ ‘‘អត្តនោ សន្តកោ’’តិ អាហ, អត្តាវ អត្តនោ សន្តកោ, ន បរស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. អនុទកតាយ កំ បានីយំ តារេន្តិ ឯត្ថាតិ កន្តារោ, អទ្ធានសទ្ទោ ច ទីឃបរិយាយោតិ វុត្តំ ‘‘និរុទកំ ទីឃមគ្គ’’ន្តិ.

២២៣. សេសានីតិ ព្យាបាទាទីនិ. តត្រាតិ ទស្សនេ. អយន្តិ ឥទានិ វុច្ចមានា សទិសតា, យេន ឥណាទីនំ ឧបមាភាវោ, កាមច្ឆន្ទាទីនញ្ច ឧបមេយ្យភាវោ ហោតិ, សោ នេសំ ឧបមោបមេយ្យសម្ពន្ធោ សទិសតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេហីតិ បរេហិ ឥណសាមិកេហិ. កិញ្ចិ បដិពាហិតុន្តិ ផរុសវចនាទិកំ កិញ្ចិបិ បដិសេធេតុំ ន សក្កោតិ ឥណំ ទាតុមសក្កុណត្តា. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘តិតិក្ខាការណ’’ន្តិអាទិ, ឥណស្ស តិតិក្ខាការណត្តាតិ អត្ថោ. យោ យម្ហិ កាមច្ឆន្ទេន រជ្ជតីតិ យោ បុគ្គលោ យម្ហិ កាមច្ឆន្ទស្ស វត្ថុភូតេ បុគ្គលេ កាមច្ឆន្ទេន រជ្ជតិ. តណ្ហាសហគតេន តំ វត្ថុំ គណ្ហាតីតិ តណ្ហាភូតេន កាមច្ឆន្ទេន តំ កាមច្ឆន្ទស្ស វត្ថុភូតំ បុគ្គលំ ‘‘មមេត’’ន្តិ គណ្ហាតិ. សហគតសទ្ទោ ហេត្ថ តព្ភាវមត្តោ ‘‘យាយំ តណ្ហា បោនោភវិកា នន្ទីរាគសហគតា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៤០០; ម. និ. ១.១៣៣, ៤៨០; ៣.៣៧៣; សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥; បដិ. ម. ២.៣០) វិយ. តេនាតិ កាមច្ឆន្ទស្ស វត្ថុភូតេន បុគ្គលេន. កស្មាតិ អាហ ‘‘តិតិក្ខាការណ’’ន្តិអាទិ, កាមច្ឆន្ទស្ស តិតិក្ខាការណត្តាតិ អត្ថោ. តិតិក្ខាសទិសោ ចេត្ថ រាគបធានោ អកុសលចិត្តុប្បាទោ ‘‘តិតិក្ខា’’តិ វុត្តោ, ន តុ ‘‘ខន្តី បរមំ តបោ តិតិក្ខា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៩១; ធ. ប. ១៨៤) វិយ តបភូតោ អទោសបធានោ ចិត្តុប្បាទោ. ឃរសាមិកេហីតិ ឃរស្ស សាមិកភូតេហិ សស្សុសសុរសាមិកេហិ. ឥត្ថីនំ កាមច្ឆន្ទោ តិតិក្ខាការណំ ហោតិ វិយាតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘យថា បនា’’តិអាទិនា សេសានំ រោគាទិសទិសតា វុត្តា. តត្ថ បិត្តទោសកោបនវសេន បិត្តរោគាតុរោ. តស្ស បិត្តកោបនតោ សព្ពម្បិ មធុសក្ករាទិកំ អមធុរភាវេន សម្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ‘‘តិត្តកំ តិត្តកន្តិ ឧគ្គិរតិយេវា’’តិ. តុម្ហេ ឧបទ្ទវេថាតិ ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.២២៣) ឧទ្ធដបាឋោ, ‘‘ឧបទ្ទវំ ករោថា’’តិ នាមធាតុវសេន អត្ថោ, ឥទានិ បន ‘‘តុម្ហេហិ ឧបទ្ទុតា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. វិព្ភមតីតិ ឥតោ ចិតោ ច អាហិណ្ឌតិ, ហីនាយ វា អាវត្តតិ. មធុសក្ករាទីនំ រសំ ន វិន្ទតិ នានុភវតិ ន ជានាតិ ន លភតិ ច វិយាតិ សម្ពន្ធោ. សាសនរសន្តិ សាសនស្ស រសំ, សាសនមេវ វា រសំ.

នក្ខត្តឆណំ នក្ខត្តំ. តេនាហ ‘‘អហោ នច្ចំ, អហោ គីត’’ន្តិ. មុត្តោតិ ពន្ធនតោ បមុត្តោ. ធម្មស្សវនស្សាតិ សោតព្ពធម្មស្ស.

សីឃំ បវត្តេតព្ពកិច្ចំ អច្ចាយិកំ. សីឃត្ថោ ហិ អតិសទ្ទោ ‘‘បាណាតិបាតោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៩៣; វិភ. ៩៦៨) វិយ. វិនយេ អបកតញ្ញុនាតិ វិនយក្កមេ អកុសលេន. បកតំ និដ្ឋានំ វិនិច្ឆយំ ជានាតីតិ បកតញ្ញូ, ន បកតញ្ញូ តថា. សោ ហិ កប្បិយាកប្បិយំ យាថាវតោ ន ជានាតិ. តេនាហ ‘‘កិស្មិញ្ចិទេវា’’តិអាទិ. កប្បិយមំសេបីតិ សូករមំសាទិកេបិ. អកប្បិយមំសសញ្ញាយាតិ អច្ឆមំសាទិសញ្ញាយ.

ទណ្ឌកសទ្ទេនាបីតិ សាខាទណ្ឌកសទ្ទេនបិ. ឧស្សង្កិតបរិសង្កិតោតិ អវសង្កិតោ ចេវ សមន្តតោ សង្កិតោ ច, អតិវិយ សង្កិតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តទាការទស្សនំ ‘‘គច្ឆតិបី’’តិអាទិ. សោ ហិ ថោកំ គច្ឆតិបិ. គច្ឆន្តោ បន តាយ ឧស្សង្កិតបរិសង្កិតតាយ តត្ថ តត្ថ តិដ្ឋតិបិ. ឦទិសេ កន្តារេ គតេ ‘‘កោ ជានាតិ, កិំ ភវិស្សតី’’តិ និវត្តតិបិ, តស្មា ច គតដ្ឋានតោ អគតដ្ឋានមេវ ពហុតរំ ហោតិ, តតោ ឯវ ច សោ កិច្ឆេន កសិរេន ខេមន្តភូមិំ បាបុណាតិ វា, ន វា បាបុណាតិ. កិច្ឆេន កសិរេនាតិ បរិយាយវចនំ, កាយិកទុក្ខេន ខេទនំ វា កិច្ឆំ, ចេតសិកទុក្ខេន បីឡនំ កសិរំ. ខេមន្តភូមិន្តិ ខេមភូតំ ភូមិំ អន្តសទ្ទស្ស តព្ភាវត្តា, ភយស្ស ខីយនំ វា ខេមោ, សោវ អន្តោ បរិច្ឆេទោ យស្សា តថា, សា ឯវ ភូមីតិ ខេមន្តភូមិ, តំ និព្ភយប្បទេសន្តិ អត្ថោ. អដ្ឋសុ ឋានេសូតិ ‘‘តត្ថ កតមា វិចិកិច្ឆា? សត្ថរិ កង្ខតិ វិចិកិច្ឆតិ. ធម្មេ. សង្ឃេ. សិក្ខាយ. បុព្ពន្តេ. អបរន្តេ. បុព្ពន្តាបរន្តេ. ឥទប្បច្ចយតាបដិច្ចសមុប្បន្នេសុ ធម្មេសុ កង្ខតិ វិចិកិច្ឆតី’’តិ (វិភ. ៩១៥) វិភង្គេ វុត្តេសុ អដ្ឋសុ ឋានេសុ. អធិមុច្ចិត្វាតិ វិនិច្ឆិនិត្វា, សទ្ទហិត្វា វា. សទ្ធាយ គណ្ហិតុន្តិ សទ្ធេយ្យវត្ថុំ ‘‘ឥទមេវ’’ន្តិ សទ្ទហនវសេន គណ្ហិតុំ, សទ្ទហិតុំ ន សក្កោតីតិ អត្ថោ. ឥតីតិ តស្មា វុត្តនយេន អសក្កុណនតោ អន្តរាយំ ករោតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អត្ថិ នុ ខោ, នត្ថិ នុ ខោ’’តិ អរញ្ញំ បវិដ្ឋស្ស អាទិម្ហិ ឯវ សប្បនំ សំសយោ អាសប្បនំ. តតោ បរំ សមន្តតោ, ឧបរូបរិ វា សប្បនំ បរិសប្បនំ. ឧភយេនបិ តត្ថេវ សំសយវសេន បរិព្ភមនំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អបរិយោគាហន’’ន្តិ, ‘‘ឯវមិទ’’ន្តិ សមន្តតោ អនោគាហនន្តិ អត្ថោ. ឆម្ភិតត្តន្តិ អរញ្ញសញ្ញាយ ឧប្បន្នំ ឆម្ភិតភាវំ ហទយមំសចលនំ, ឧត្រាសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបមេយ្យបក្ខេបិ យថារហមេសមត្ថោ.

២២៤. តត្រាយំ សទិសតាតិ ឯត្ថ បន អប្បហីនបក្ខេ វុត្តនយានុសារេន សទិសតា វេទិតព្ពា. យទគ្គេន ហិ កាមច្ឆន្ទាទយោ ឥណាទិសទិសា, តទគ្គេន ច តេសំ បហានំ អាណណ្យាទិសទិសតាតិ. ឥទំ បន អនុត្តានបទត្ថមត្តំ – សមិទ្ធតន្តិ អឌ្ឍតំ. បុព្ពេ បណ្ណមារោបិតាយ វឌ្ឍិយា សហ វត្តតីតិ សវឌ្ឍិកំ. បណ្ណន្តិ ឥណទានគ្គហណេ សល្លក្ខណវសេន លិខិតបណ្ណំ. បុន បណ្ណន្តិ ឥណយាចនវសេន សាសនលិខិតបណ្ណំ. និល្លេបតាយាតិ ធនសម្ពន្ធាភាវេន អវិលិម្បនតាយ. តថា អលគ្គតាយ. បរិយាយវចនញ្ហេតំ ទ្វយំ. អថ វា និល្លេបតាយាតិ វុត្តនយេន អវិលិម្បនភាវេន វិសេសនភូតេន អលគ្គតាយាតិ អត្ថោ. ឆ ធម្មេតិ អសុភនិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ, អសុភភាវនានុយោគោ, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតា, ភោជនេ មត្តញ្ញុតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ. ភាវេត្វាតិ ព្រូហេត្វា, អត្តនិ វា ឧប្បាទេត្វា. អនុប្បន្នអនុប្បាទនឧប្បន្នប្បហានាទិវិភាវនវសេន មហាសតិបដ្ឋានសុត្តេ សវិសេសំ បាឡិយា អាគតត្តា ‘‘មហាសតិបដ្ឋានេ វណ្ណយិស្សាមា’’តិ វុត្តំ. ‘‘មហាសតិបដ្ឋានេ’’តិ ច ឥមស្មិំ ទីឃាគមេ (ទី. និ. ២.៣៧២ អាទយោ) សង្គីតមាហ, ន មជ្ឈិមាគមេ និកាយន្តរត្តា. និកាយន្តរាគតោបិ ហិ អត្ថោ អាចរិយេហិ អញ្ញត្ថ យេភុយ្យេន វុត្តោតិ វទន្តិ. ឯស នយោ ព្យាបាទាទិប្បហានភាគេបិ. បរវត្ថុម្ហីតិ អារម្មណភូតេ បរស្មិំ វត្ថុស្មិំ. មមាយនាភាវេន នេវ សង្គោ. បរិគ្គហាភាវេន ន ពទ្ធោ. ទិព្ពានិបិ រូបានិ បស្សតោ កិលេសោ ន សមុទាចរតិ, បគេវ មានុសិយានីតិ សម្ភាវនេ អបិ-សទ្ទោ.

អនត្ថករោតិ អត្តនោ, បរស្ស ច អហិតករោ. ឆ ធម្មេតិ មេត្តានិមិត្តស្ស ឧគ្គហោ, មេត្តាភាវនានុយោគោ, កម្មស្សកតា, បដិសង្ខានពហុលតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ. តត្ថេវាតិ មហាសតិបដ្ឋានេយេវ. ចារិត្តសីលមេវ ឧទ្ទិស្ស បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ ‘‘អាចារបណ្ណត្តី’’តិ វុត្តំ. អាទិ-សទ្ទេន វារិត្តបណ្ណត្តិសិក្ខាបទំ សង្គណ្ហាតិ.

បវេសិតោតិ បវេសាបិតោ. ពន្ធនាគារំ បវេសាបិតត្តា អលទ្ធនក្ខត្តានុភវនោ បុរិសោ ហិ ‘‘នក្ខត្តទិវសេ ពន្ធនាគារំ បវេសិតោ បុរិសោ’’តិ វុត្តោ, នក្ខត្តទិវសេ ឯវ វា តទននុភវនត្ថំ តថា កតោ បុរិសោ ឯវំ វុត្តោតិបិ វដ្ដតិ. អបរស្មិន្តិ តតោ បច្ឆិមេ, អញ្ញស្មិំ វា នក្ខត្តទិវសេ. ឱកាសន្តិ កម្មការណាការណំ, កម្មការណក្ខណំ វា. មហានត្ថករន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថហាបនមុខេន មហតោ អនត្ថស្ស ការកំ. ឆ ធម្មេតិ អតិភោជនេ និមិត្តគ្គាហោ, ឥរិយាបថសម្បរិវត្តនតា, អាលោកសញ្ញាមនសិការោ, អព្ភោកាសវាសោ, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ, ធម្មនក្ខត្តស្សាតិ យថាវុត្តសោតព្ពធម្មសង្ខាតស្ស មហស្ស. សាធូនំ រតិជននតោ ហិ ធម្មោបិ ឆណសទិសដ្ឋេន ‘‘នក្ខត្ត’’ន្តិ វុត្តោ.

ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចេ មហានត្ថករន្តិ បរាយត្តតាបាទនេន វុត្តនយេន មហតោ អនត្ថស្ស ការកំ. ឆ ធម្មេតិ ពហុស្សុតតា, បរិបុច្ឆកតា, វិនយេ បកតញ្ញុតា, វុឌ្ឍសេវិតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ. ពលស្ស, ពលេន វា អត្តនា ឥច្ឆិតស្ស ករណំ ពលក្ការោ, តេន. នេក្ខម្មបដិបទន្តិ នីវរណតោ និក្ខមនបដិបទំ ឧបចារភាវនមេវ, ន បឋមំ ឈានំ. អយញ្ហិ ឧបចារភាវនាធិការោ.

ពលវាតិ បច្ចត្ថិកវិធមនសមត្ថេន ពលេន ពលវា វន្តុ-សទ្ទស្ស អភិសយត្ថវិសិដ្ឋស្ស អត្ថិយត្ថស្ស ពោធនតោ. ហត្ថសារន្តិ ហត្ថគតធនសារំ. សជ្ជាវុធោតិ សជ្ជិតធន្វាទិអាវុធោ, សន្នទ្ធបញ្ចាវុធោតិ អត្ថោ. សូរវីរសេវកជនវសេន សបរិវារោ. តន្តិ យថាវុត្តំ បុរិសំ. ពលវន្តតាយ, សជ្ជាវុធតាយ, សបរិវារតាយ ច ចោរា ទូរតោវ ទិស្វា បលាយេយ្យុំ. អនត្ថការិកាតិ សម្មាបដិបត្តិយា វិពន្ធករណតោ វុត្តនយេន អហិតការិកា. ឆ ធម្មេតិ ពហុស្សុតតា, បរិបុច្ឆកតា, វិនយេ បកតញ្ញុតា, អធិមោក្ខពហុលតា, កល្យាណមិត្តតា, សប្បាយកថាតិ ឥមេ ឆ ធម្មេ. យថា ពាហុសច្ចាទីនិ ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចស្ស បហានាយ សំវត្តន្តិ, ឯវំ វិចិកិច្ឆាយបីតិ ឥធាបិ ពហុស្សុតតាទយោ តយោបិ ធម្មា គហិតា, កល្យាណមិត្តតា, បន សប្បាយកថា ច បញ្ចន្នម្បិ បហានាយ សំវត្តន្តិ, តស្មា តាសុ តស្ស តស្ស នីវរណស្ស អនុច្ឆវិកសេវនតា ទដ្ឋព្ពា. តិណំ វិយាតិ តិណំ ភយវសេន ន គណេតិ វិយ. ទុច្ចរិតកន្តារំ និត្ថរិត្វាតិ ទុច្ចរិតចរណូបាយភូតាយ វិចិកិច្ឆាយ និត្ថរណវសេន ទុច្ចរិតសង្ខាតំ កន្តារំ និត្ថរិត្វា. វិចិកិច្ឆា ហិ សម្មាបដិបត្តិយា អប្បដិបជ្ជននិមិត្តតាមុខេន មិច្ឆាបដិបត្តិមេវ បរិព្រូហេតីតិ តស្សា អប្បហានំ ទុច្ចរិតចរណូបាយោ, បហានញ្ច ទុច្ចរិតវិធូននូបាយោតិ.

២២៥. ‘‘តុដ្ឋាការោ’’តិ ឥមិនា បាមោជ្ជំ នាម តរុណបីតិំ ទស្សេតិ. សា ហិ តរុណតាយ កថញ្ចិបិ តុដ្ឋាវត្ថា តុដ្ឋាការមត្តំ. ‘‘តុដ្ឋស្សា’’តិ ឥទំ ‘‘បមុទិតស្សា’’តិ ឯតស្ស អត្ថវចនំ, តស្សត្ថោ ‘‘ឱក្កន្តិកភាវប្បត្តាយ បីតិយា វសេន តុដ្ឋស្សា’’តិ ដីកាយំ វុត្តោ, ឯវំ សតិ បាមោជ្ជបទេន ឱក្កន្តិកា បីតិយេវ គហិតា សិយា. ‘‘សកលសរីរំ ខោភយមានា បីតិ ជាយតី’’តិ ឯតស្សា ចត្ថោ ‘‘អត្តនោ សវិប្ផារិកតាយ, អត្តសមុដ្ឋានបណីតរូបុប្បត្តិយា ច សកលសរីរំ ខោភយមានា ផរណលក្ខណា បីតិ ជាយតី’’តិ វុត្តោ, ឯវញ្ច សតិ បីតិបទេន ផរណា បីតិយេវ គហិតា សិយា, ការណំ បនេត្ថ គវេសិតព្ពំ. ឥធ, បន អញ្ញត្ថ ច តរុណពលវតាមត្តសាមញ្ញេន បទទ្វយស្ស អត្ថទីបនតោ យា កាចិ តរុណា បីតិ បាមោជ្ជំ, ពលវតី បីតិ, បញ្ចវិធាយ វា បីតិយា យថាក្កមំ តរុណពលវតាសម្ភវតោ បុរិមា បុរិមា បាមោជ្ជំ, បច្ឆិមា បច្ឆិមា បីតីតិបិ វទន្តិ, អយមេត្ថ តទនុច្ឆវិកោ អត្ថោ. តុដ្ឋស្សាតិ បាមោជ្ជសង្ខាតាយ តរុណបីតិយា វសេន តុដ្ឋស្ស. ត-សទ្ទោ ហិ អតីតត្ថោ, ឥតរថា ហេតុផលសម្ពន្ធាភាវាបត្តិតោ, ហេតុផលសម្ពន្ធភាវស្ស ច វុត្តត្តា. ‘‘សកលសរីរំ ខោភយមានា’’តិ ឥមិនា បីតិ នាម ឯត្ថ ពលវបីតីតិ ទស្សេតិ. សា ហិ អត្តនោ សវិប្ផារិកតាយ, អត្តសមុដ្ឋានបណីតរូបុប្បត្តិយា ច សកលសរីរំ សង្ខោភយមានា ជាយតិ. សកលសរីរេ បីតិវេគស្ស បីតិវិប្ផារស្ស ឧប្បាទនញ្ចេត្ថ សង្ខោភនំ.

បីតិសហិតំ បីតិ ឧត្តរបទលោបេន. កិំ បន តំ? មនោ, បីតិ មនោ ឯតស្សាតិ សមាសោ. បីតិយា សម្បយុត្តំ មនោ យស្សាតិបិ វដ្ដតិ, តស្ស. អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘បីតិសម្បយុត្តចិត្តស្ស បុគ្គលស្សា’’តិ វុត្តំ. កាយោតិ ឥធ សព្ពោបិ អរូបកលាបោ អធិប្បេតោ, ន បន កាយលហុតាទីសុ វិយ វេទនាទិក្ខន្ធត្តយមេវ, ន ច កាយាយតនាទីសុ វិយ រូបកាយម្បីតិ ទស្សេតិ ‘‘នាមកាយោ’’តិ ឥមិនា. បស្សទ្ធិទ្វយវសេនេវ ហេត្ថ បស្សម្ភនមធិប្បេតំ, បស្សម្ភនំ បន វិគតកិលេសទរថតាតិ អាហ ‘‘វិគតទរថោ ហោតី’’តិ, បហីនឧទ្ធច្ចាទិកិលេសទរថោតិ អត្ថោ. វុត្តប្បការាយ បុព្ពភាគភាវនាយ វសេន ចេតសិកសុខំ បដិសំវេទេន្តោយេវ តំសមុដ្ឋានបណីតរូបផុដសរីរតាយ កាយិកម្បិ សុខំ បដិសំវេទេតីតិ វុត្តំ ‘‘កាយិកម្បិ ចេតសិកម្បិ សុខំ វេទយតី’’តិ. ឥមិនា នេក្ខម្មសុខេនាតិ ‘‘សុខំ វេទេតី’’តិ ឯវំ វុត្តេន សំកិលេសនីវរណបក្ខតោ និក្ខន្តត្តា, បឋមជ្ឈានបក្ខិកត្តា ច យថារហំ នេក្ខម្មសង្ខាតេន ឧបចារសុខេន អប្បនាសុខេន ច. សមាធានម្បេត្ថ តទុភយេនេវាតិ វុត្តំ ‘‘ឧបចារវសេនាបិ អប្បនាវសេនាបី’’តិ.

ឯត្ថ បនាយមធិប្បាយោ – កាមច្ឆន្ទប្បហានតោ បដ្ឋាយ យាវ បស្សទ្ធកាយស្ស សុខបដិសំវេទនា, តាវ យថា បុព្ពេ, តថា ឥធាបិ បុព្ពភាគភាវនាយេវ វុត្តា, ន អប្បនា. តថា ហិ កាមច្ឆន្ទប្បហានេ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘វិក្ខម្ភនវសេនាតិ ឯត្ថ វិក្ខម្ភនំ អនុប្បាទនំ អប្បវត្តនំ, ន បដិបក្ខានំ សុប្បហីនតា, បហីនត្តាតិ ច បហីនសទិសតំ សន្ធាយ វុត្តំ ឈានស្ស អនធិគតត្តា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៦១). បស្សទ្ធកាយស្ស សុខបដិសំវេទនាយ ច វុត្តប្បការាយ បុព្ពភាគភាវនាយ វសេន ចេតសិកសុខំ បដិសំវេទេន្តោយេវ តំសមុដ្ឋានបណីតរូបផុដសរីរតាយ កាយិកម្បិ សុខំ បដិសំវេទេតីតិ. អបិច កា នាម កថា អញ្ញេហិ វត្តព្ពា អដ្ឋកថាយមេវ ‘‘ឆ ធម្មេ ភាវេត្វា’’តិ តត្ថ តត្ថ បុព្ពភាគភាវនាយ វុត្តត្តា. សុខិនោ ចិត្តសមាធានេ បន សុខស្ស ឧបចារភាវនាយ វិយ អប្បនាយបិ ការណត្តា, ‘‘សោ វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិអាទិនា ច វក្ខមានាយ អប្បនាយ ហេតុផលវសេន សម្ពជ្ឈនតោ បុព្ពភាគសមាធិ, អប្បនាសមាធិ ច វុត្តោ, បុព្ពភាគសុខមិវ វា អប្បនាសុខម្បិ អប្បនាសមាធិស្ស ការណមេវាតិ តម្បិ អប្បនាសុខំ អប្បនាសមាធិនោ ការណភាវេន អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន គហិតន្តិ ឥមមត្ថមសល្លក្ខេន្តា នេក្ខម្មបទត្ថំ យថាតថំ អគ្គហេត្វា បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយម្បិ សំកិណ្ណាកុលំ កេចិ ករោន្តីតិ.

បឋមជ្ឈានកថាវណ្ណនា

២២៦. យទេវំ ‘‘សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ ឯតេនេវ ឧបចារវសេនបិ អប្បនាវសេនបិ ចិត្តស្ស សមាធានំ កថិតំ សិយា, ឯវំ សន្តេ ‘‘សោ វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិអាទិកា ទេសនា កិមត្ថិយាតិ ចោទនាយ ‘‘សោ វិវិច្ចេវ…បេ… វុត្តន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘សមាហិតេ’’តិ បទទ្វយំ ‘‘ទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ ឥមេហិ សម្ពន្ធិត្វា សមាហិតត្តា តថា ទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. ឧបរិវិសេសទស្សនត្ថន្តិ ឧបចារសមាធិតោ, បឋមជ្ឈានាទិសមាធិតោ ច ឧបរិ បត្តព្ពស្ស បឋមទុតិយជ្ឈានាទិវិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ. ឧបចារសមាធិសមធិគមេនេវ ហិ បឋមជ្ឈានាទិវិសេសោ សមធិគន្តុំ សក្កា, ន បន តេន វិនា, ទុតិយជ្ឈានាទិសមធិគមេបិ បាមោជ្ជុប្បាទាទិការណបរម្បរា ឥច្ឆិតព្ពា, ទុតិយមគ្គាទិសមធិគមេ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អប្បនាសមាធិនាតិ បឋមជ្ឈានាទិអប្បនាសមាធិនា. តស្ស សមាធិនោតិ យោ អប្បនាលក្ខណោ សមាធិ ‘‘សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ សព្ពសាធារណវសេន វុត្តោ, តស្ស សមាធិនោ. បភេទទស្សនត្ថន្តិ ទុតិយជ្ឈានាទិវិភាគស្ស ចេវ បឋមាភិញ្ញាទិវិភាគស្ស ច បភេទទស្សនត្ថំ. ករជកាយន្តិ ចតុសន្តតិរូបសមុទាយភូតំ ចាតុមហាភូតិកកាយំ. សោ ហិ គព្ភាសយេ ករីយតីតិ កត្វា ករសង្ខាតតោ បុប្ផសម្ភវតោ ជាតត្តា ករជោតិ វុច្ចតិ. ករោតិ ហិ មាតុ សោណិតសង្ខាតបុប្ផស្ស, បិតុ សុក្កសង្ខាតសម្ភវស្ស ច នាមំ, តតោ ជាតោ បន អណ្ឌជជលាពុជវសេន គព្ភសេយ្យកកាយោវ. កាមំ ឱបបាតិកាទីនម្បិ ហេតុសម្បន្នានំ យថាវុត្តសមាធិសមធិគមោ សម្ភវតិ, តថាបិ យេភុយ្យត្តា, បាកដត្តា ច ស្វេវ កាយោ វុត្តោតិ. ករោតិ បុត្តេ និព្ពត្តេតីតិ ករោ, សុក្កសោណិតំ, ករេន ជាតោ ករជោតិបិ វទន្តិ.

ននុ ច នាមកាយោបិ វិវេកជេន បីតិសុខេន តថា លទ្ធូបការោវ សិយា, អថ កស្មា យថាវុត្តោ រូបកាយោវ ឥធ គហិតោតិ? សទ្ទន្តរាភិសម្ពន្ធេន អធិគតត្តា. ‘‘អភិសន្ទេតី’’តិអាទិសទ្ទន្តរាភិសម្ពន្ធតោ ហិ រូបកាយោ ឯវ ឥធ ភគវតា វុត្តោតិ អធិគមីយតិ តស្សេវ អភិសន្ទនាទិកិរិយាយោគ្យត្តាតិ. អភិសន្ទេតីតិ អភិសន្ទនំ ករោតិ, សោ ឥមមេវ កាយំ វិវេកជេន បីតិសុខេនាតិ ហិ ភេទវសេន, សមុទាយាវយវវសេន ច បរិកប្បនាមត្តសិទ្ធា ហេតុកិរិយា ឯត្ថ លព្ភតិ, អភិសន្ទនំ បនេតំ ឈានមយេន បីតិសុខេន ករជកាយស្ស តិន្តភាវាបាទនំ, សព្ពត្ថកមេវ ច លូខភាវស្សាបនយនន្តិ អាហ ‘‘តេមេតិ ស្នេហេតី’’តិ, អវស្សុតភាវំ, អល្លភាវញ្ច ករោតីតិ អត្ថោ. អត្ថតោ បន អភិសន្ទនំ នាម យថាវុត្តបីតិសុខសមុដ្ឋានេហិ បណីតរូបេហិ កាយស្ស បរិប្ផរណំ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវាហ ‘‘សព្ពត្ថ បវត្តបីតិ សុខំ ករោតី’’តិ. តំសមុដ្ឋានរូបផរណវសេនេវ ហិ សព្ពត្ថ បវត្តបីតិសុខតា. បរិសន្ទេតីតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ភស្តំ នាម ចម្មបសិព្ពកំ. បរិប្ផរតីតិ សុទ្ធកិរិយាបទំ. តេន វុត្តំ ‘‘សមន្តតោ ផុសតី’’តិ, សោ ឥមមេវ កាយំ វិវេកជេន បីតិសុខេន សមន្តតោ ផុដ្ឋោ ភវតីតិ អត្ថោ. ផុសនកិរិយាយេវេត្ថ ឧបបន្នា, ន ព្យាបនកិរិយា ភិក្ខុស្សេវ សុទ្ធកត្តុភាវតោ. សព្ពំ ឯតស្ស អត្ថីតិ សព្ពវា យថា ‘‘គុណវា’’តិ, តស្ស សព្ពវតោ, ‘‘អវយវាវយវីសម្ពន្ធេ អវយវិនិ សាមិវចន’’ន្តិ សទ្ទលក្ខណេន បនេតស្ស ‘‘កិញ្ចី’’តិ អវយវេន សម្ពជ្ឈនតោ អវយវីវិសយោយេវេស សព្ពសទ្ទោតិ មន្ត្វា ឆវិមំសាទិកោដ្ឋាសសង្ខាតេន អវយវេន អវយវីភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សព្ពកោដ្ឋាសវតោ កាយស្សា’’តិ. ‘‘កិញ្ចី’’តិ ឯតស្ស ‘‘ឧបា…បេ… ឋាន’’ន្តិ អត្ថវចនំ. ឧបាទិន្នកសន្តតិបវត្តិដ្ឋានេតិ កម្មជរូបសន្តតិយា បវត្តិដ្ឋានេ អផុដំ នាម ន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ឆវិមំសលោហិតានុគតន្តិ ឆវិមំសលោហិតាទិកម្មជរូបមនុគតំ. យត្ថ យត្ថ កម្មជរូបំ, តត្ថ តត្ថ ចិត្តជរូបស្សាបិ ព្យាបនតោ តេន តស្ស កាយស្ស ផុដភាវំ សន្ធាយ ‘‘អផុដំ នាម ន ហោតី’’តិ វុត្តំ.

២២៧. ឆេកោតិ កុសលោ, តំ បន កោសល្លំ ‘‘កំសថាលេ ន្ហានិយចុណ្ណានិ អាកិរិត្វា’’តិអាទិសទ្ទន្តរសន្និធានតោ, បករណតោ ច ន្ហានិយចុណ្ណានំ ករណេ, បយោជនេ, បិណ្ឌនេ ច សមត្ថតាវសេន វេទិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ ‘‘បដិពលោ’’តិអាទិនា. កំសសទ្ទោ បន ‘‘មហតិយា កំសបាតិយា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៦១) សុវណ្ណេ អាគតោ, ‘‘កំសោ ឧបហតោ យថា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៣៤) កិត្តិមលោហេ, ‘‘ឧបកំសោ នាម រាជា មហាកំសស្ស អត្រជោ’’តិអាទីសុ [ជា. អដ្ឋ. ៤.១០.១៦៤ (អត្ថតោ សមានំ)] បណ្ណត្តិមត្តេ. ឥធ បន យត្ថ កត្ថចិ លោហេតិ អាហ ‘‘យេន កេនចិ លោហេន កតភាជនេ’’តិ. ននុ ឧបមាករណមត្តមេវិទំ, អថ កស្មា កំសថាលកស្ស សវិសេសស្ស គហណំ កតន្តិ អនុយោគំ បរិហរតិ ‘‘មត្តិកាភាជន’’ន្តិអាទិនា. ‘‘សន្ទេន្តស្សា’’តិ បរិមទ្ទេត្វា បិណ្ឌំ ករោន្តស្សេវ ភិជ្ជតិ, ន បន សន្ទនក្ខមំ ហោតិ, អនាទរលក្ខណេ ចេតំ សាមិវចនំ. កិរិយន្តរស្ស បវត្តនក្ខណេយេវ កិរិយន្តរស្ស បវត្តនញ្ហិ អនាទរលក្ខណំ. ‘‘បរិប្ផោសកំ បរិប្ផោសក’’ន្តិ ឥទំ ភាវនបុំសកន្តិ ទស្សេតិ ‘‘សិញ្ចិត្វា សិញ្ចិត្វា’’តិ ឥមិនា. ផុសសទ្ទោ ចេត្ថ បរិសិញ្ចនេ យថា តំ វាតវុដ្ឋិសមយេ ‘‘ទេវោ ច ថោកំ ថោកំ ផុសាយតី’’តិ, (បាចិ. ៣៦២) តស្មា តតោ តតោ ន្ហានិយចុណ្ណតោ ឧបរិ ឧទកេន ព្យាបនករណវសេន បរិសិញ្ចិត្វា បរិសិញ្ចិត្វាតិ អត្ថោ. អនុបសគ្គោបិ ហិ សទ្ទោ សឧបសគ្គោ វិយ បករណាធិគតស្ស អត្ថស្ស ទីបកោ, ‘‘សិញ្ចិត្វា សិញ្ចិត្វា’’តិ បន វចនំ ‘‘បរិប្ផោសកំ បរិប្ផោសក’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘សន្ទេយ្យា’’តិ ឯត្ថ វិសេសនភាវវិញ្ញាបនត្ថំ. ឯវមីទិសេសុ. ‘‘សន្ទេយ្យា’’តិ ឯត្ថ សន្ទ-សទ្ទោ បិណ្ឌករណេតិ វុត្តំ ‘‘បិណ្ឌំ ករេយ្យា’’តិ. អនុគតាតិ អនុបវិសនវសេន គតា ឧបគតា. បរិគ្គហិតាតិ បរិតោ គហិតា សមន្តតោ ផុដ្ឋា.

អន្តរោ ច ពាហិរោ ច បទេសោ, តេហិ សហ បវត្តតីតិ សន្តរពាហិរា, ន្ហានិយបិណ្ឌិ, ‘‘សមន្តរពាហិរា’’តិបិ បាឋោ, ម-ការោ បទសន្ធិវសេន អាគមោ. យថាវុត្តេន បរិគ្គហិតតាការណេនេវ សន្តរពាហិរោ ន្ហានិយបិណ្ឌិ ផុដា ឧទកស្នេហេនាតិ អាហ ‘‘សព្ពត្ថកមេវ ឧទកសិនេហេន ផុដា’’តិ. សព្ពត្ថ បវត្តនំ សព្ពត្ថកំ, ភាវនបុំសកញ្ចេតំ, សព្ពបទេសេ ហុត្វា ឯវ ផុដាតិ អត្ថោ. ‘‘សន្តរពាហិរា ផុដា’’តិ ច ឥមិនា ន្ហានិយបិណ្ឌិយា សព្ពសោ ឧទកេន តេមិតភាវមាហ, ‘‘ន ច បគ្ឃរណី’’តិ បន ឥមិនា តិន្តាយបិ តាយ ឃនថទ្ធភាវំ. តេនាហ ‘‘ន ច ពិន្ទុំ ពិន្ទុ’’ន្តិអាទិ. ឧទកស្ស ផុសិតំ ផុសិតំ, ន ច បគ្ឃរណី សូទនីតិ អត្ថោ, ‘‘ពិន្ទុំ ឧទកំ’’ តិបិ កត្ថចិ បាឋោ, ឧទកសង្ខាតំ ពិន្ទុន្តិ តស្សត្ថោ. ពិន្ទុសទ្ទោ ហិ ‘‘ព្យាលម្ពម្ពុធរពិន្ទូ’’តិអាទីសុ វិយ ធារាវយវេ. ឯវំ បន អបគ្ឃរណតោ ហត្ថេនបិ ទ្វីហិបិ តីហិបិ អង្គុលេហិ គហេតុំ, ឱវដ្ដិកាយ វា កាតុំ សក្កា. យទិ ហិ សា បគ្ឃរណី អស្ស, ឯវំ សតិ ស្នេហវិគមនេន សុក្ខត្តា ថទ្ធា ហុត្វា តថា គហេតុំ, កាតុំ វា ន សក្កាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឱវដ្ដិកាយាតិ បរិវដ្ដុលវសេន, គុឡិកាវសេន សា បិណ្ឌិ កាតុំ សក្កាតិ អត្ថោ.

ទុតិយជ្ឈានកថាវណ្ណនា

២២៩. តាហិ តាហិ ឧទកសិរាហិ ឧព្ភិជ្ជតិ ឧទ្ធំ និក្ខមតីតិ ឧព្ភិទំ, តាទិសំ ឧទកំ យស្សាតិ ឧព្ភិទោទកោ, ទ-ការស្ស បន ត-ការេ កតេ ឧព្ភិតោទកោ, ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧព្ភិន្នឧទកោ’’តិ វុត្តំ, នទីតីរេ ខតកូបកោ វិយ ឧព្ភិជ្ជនកឧទកោតិ អត្ថោ. ឧព្ភិជ្ជនកម្បិ ឧទកំ កត្ថចិ ហេដ្ឋា ឧព្ភិជ្ជិត្វា ធារាវសេន ឧដ្ឋហិត្វា ពហិ គច្ឆតិ, ន តំ កោចិ អន្តោយេវ បតិដ្ឋិតំ កាតុំ សក្កោតិ ធារាវសេន ឧដ្ឋហនតោ, ឥធ បន វាលិកាតដេ វិយ ឧទករហទស្ស អន្តោយេវ ឧព្ភិជ្ជិត្វា តត្ថេវ តិដ្ឋតិ, ន ធារាវសេន ឧដ្ឋហិត្វា ពហិ គច្ឆតីតិ វិញ្ញាយតិ អខោភកស្ស សន្និសិន្នស្សេវ ឧទកស្ស អធិប្បេតត្តាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយាហ ‘‘ន ហេដ្ឋា’’តិអាទិ. ហេដ្ឋាតិ ឧទករហទស្ស ហេដ្ឋា មហាឧទកសិរា, លោហិតានុគតា លោហិតសិរា វិយ ឧទកានុគតោ បថវិបទេសោ ‘‘ឧទកសិរា’’តិ វុច្ចតិ. ឧគ្គច្ឆនកឧទកោតិ ធារាវសេន ឧដ្ឋហនកឧទកោ. អន្តោយេវាតិ ឧទករហទស្ស អន្តោ សមតលបទេសេ ឯវ. ឧព្ភិជ្ជនកឧទកោតិ ឧព្ភិជ្ជិត្វា តត្ថេវ តិដ្ឋនកឧទកោ. អាគមនមគ្គោតិ ពាហិរតោ ឧទករហទាភិមុខំ អាគមនមគ្គោ. កាលេន កាលន្តិ រុឡ្ហីបទំ ‘‘ឯកោ ឯកាយា’’តិអាទិ (បារា. ៤៤៣, ៤៤៤, ៤៥២) វិយាតិ វុត្តំ ‘‘កាលេ កាលេ’’តិ. អន្វទ្ធមាសន្តិ ឯត្ថ អនុសទ្ទោ ព្យាបនេ. វស្សានស្ស អទ្ធមាសំ អទ្ធមាសន្តិ អត្ថោ. ឯវំ អនុទសាហន្តិ ឯត្ថាបិ. វុដ្ឋិន្តិ វស្សនំ. អនុប្បវច្ឆេយ្យាតិ ន ឧបវច្ឆេយ្យ. វស្សសទ្ទតោ ចស្ស សិទ្ធីតិ ទស្សេតិ ‘‘ន វស្សេយ្យា’’តិ ឥមិនា.

‘‘សីតា វារិធារា’’តិ ឥត្ថិលិង្គបទស្ស ‘‘សីតំ ធារ’’ន្តិ នបុំសកលិង្គេន អត្ថវចនំ ធារសទ្ទស្ស ទ្វិលិង្គិកភាវវិញ្ញាបនត្ថំ. សីតន្តិ ខោភនាភាវេន សីតលំ, បុរាណបណ្ណតិណកដ្ឋាទិសំកិណ្ណាភាវេន វា សេតំ បរិសុទ្ធំ. សេតំ សីតន្តិ ហិ បរិយាយោ. កស្មា បនេត្ថ ឧព្ភិទោទកោយេវ រហទោ គហិតោ, ន ឥតរេតិ អនុយោគមបនេតិ ‘‘ហេដ្ឋា ឧគ្គច្ឆនឧទកញ្ហី’’តិអាទិនា. ឧគ្គន្ត្វា ឧគ្គន្ត្វា ភិជ្ជន្តន្តិ ឧដ្ឋហិត្វា ឧដ្ឋហិត្វា ធារាកិរណវសេន ឧព្ភិជ្ជន្តំ, វិនស្សន្តំ វា. ខោភេតីតិ អាលោឡេតិ. វុដ្ឋីតិ វស្សនំ. ធារានិបាតបុព្ពុឡកេហីតិ ឧទកធារានិបាតេហិ ច តតោយេវ ឧដ្ឋិតឧទកបុព្ពុឡកសង្ខាតេហិ ផេណបដលេហិ ច. ឯវំ យថាក្កមំ តិណ្ណម្បិ រហទានមគហេតព្ពតំ វត្វា ឧព្ភិទោទកស្សេវ គហេតព្ពតំ វទតិ ‘‘សន្និសិន្នមេវា’’តិអាទិនា. តត្ថ សន្និសិន្នមេវាតិ សម្មា, សមំ វា និសិន្នមេវ, អបរិក្ខោភតាយ និច្ចលមេវ, សុប្បសន្នមេវាតិ អធិប្បាយោ. ឥទ្ធិនិម្មិតមិវាតិ ឥទ្ធិមតា ឥទ្ធិយា តថា និម្មិតំ ឥវ. តត្ថាតិ តស្មិំ ឧបមោបមេយ្យវចនេ. សេសន្តិ ‘‘អភិសន្ទេតី’’តិអាទិកំ.

តតិយជ្ឈានកថាវណ្ណនា

២៣១. ‘‘ឧប្បលិនី’’តិអាទិ គច្ឆស្សបិ វនស្សបិ អធិវចនំ. ឥធ បន ‘‘យាវ អគ្គា, យាវ ច មូលា’’តិ វចនយោគេន ‘‘អប្បេកច្ចានី’’តិអាទិនា ឧប្បលគច្ឆាទីនមេវ គហេតព្ពតាយ វនមេវាធិប្បេតំ, តស្មា ‘‘ឧប្បលានីតិ ឧប្បលគច្ឆានិ. ឯត្ថាតិ ឧប្បលវនេ’’តិអាទិនា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អវយវេន ហិ សមុទាយស្ស និព្ពចនំ កតំ. ឯកញ្ហិ ឧប្បលគច្ឆាទិ ឧប្បលាទិយេវ, ចតុបញ្ចមត្តម្បិ បន ឧប្បលាទិវនន្តិ វោហរីយតិ, សារត្ថទីបនិយំ បន ជលាសយោបិ ឧប្បលិនិអាទិភាវេន វុត្តោ. ឯត្ថ ចាតិ ឯតស្មិំ បទត្តយេ, ឯតេសុ វា តីសុ ឧប្បលបទុមបុណ្ឌរីកសង្ខាតេសុ អត្ថេសុ. ‘‘សេតរត្តនីលេសូ’’តិ ឧប្បលមេវ វុត្តំ, សេតុប្បលរត្តុប្បលនីលុប្បលេសូតិ អត្ថោ. យំ កិញ្ចិ ឧប្បលំ ឧប្បលមេវ ឧប្បលសទ្ទស្ស សាមញ្ញនាមវសេន តេសុ សព្ពេសុបិ បវត្តនតោ. សតបត្តន្តិ ឯត្ថ សតសទ្ទោ ពហុបរិយាយោ ‘‘សតគ្ឃី សតរំសិ សូរិយោ’’តិអាទីសុ វិយ អនេកសង្ខ្យាភាវតោ. ឯវញ្ច កត្វា អនេកបត្តស្សាបិ បទុមភាវេ សង្គហោ សិទ្ធោ ហោតិ. បត្តន្តិ ច បុប្ផទលមធិប្បេតំ. វណ្ណនិយមេន សេតំ បទុមំ, រត្តំ បុណ្ឌរីកន្តិ សាសនវោហារោ, លោកេ បន ‘‘រត្តំ បទុមំ, សេតំ បុណ្ឌរីក’’ន្តិ វទន្តិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘បុណ្ឌរីកំ សិតំ រត្តំ, កោកនទំ កោកាសកោ’’តិ. រត្តវណ្ណតាយ ហិ កោកនាមកានំ សុនខានំ នាទយតោ សទ្ទាបយតោ, តេហិ ច អសិតព្ពតោ ‘‘កោកនទំ, កោកាសកោ’’តិ ច បទុមំ វុច្ចតិ. យថាហ ‘‘បទ្មំ យថា កោកនទំ សុគន្ធ’’ន្តិ. អយំ បនេត្ថ វចនត្ថោ ឧទកំ បាតិ, ឧទកេ វា ប្លវតីតិ ឧប្បលំ. បង្កេ ទវតិ គច្ឆតិ, បការេន វា ទវតិ វិរុហតីតិ បទុមំ. បណ្ឌរំ វណ្ណមស្ស, មហន្តតាយ វា មុឌិតព្ពំខណ្ឌេតព្ពន្តិ បុណ្ឌរីកំ ម-ការស្ស ប-ការាទិវសេន. មុឌិសទ្ទញ្ហិ មុឌរិសទ្ទំ វា ខណ្ឌនត្ថមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ, សទ្ទសត្ថតោ ចេត្ថ បទសិទ្ធិ. យាវ អគ្គា, យាវ ច មូលា ឧទកេន អភិសន្ទនាទិភាវទស្សនត្ថំ បាឡិយំ ‘‘ឧទកានុគ្គតានី’’តិ វចនំ, តស្មា ឧទកតោ ន ឧគ្គតានិច្ចេវ អត្ថោ, ន តុ ឧទកេ អនុរូបគតានីតិ អាហ ‘‘ឧទកា…បេ… គតានី’’តិ. ឥធ បន ឧប្បលាទីនិ វិយ ករជកាយោ, ឧទកំ វិយ តតិយជ្ឈានសុខំ ទដ្ឋព្ពំ.

ចតុត្ថជ្ឈានកថាវណ្ណនា

២៣៣. យស្មា បន ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តមេវ ‘‘ចេតសា’’តិ វុត្តំ, តញ្ច រាគាទិឧបក្កិលេសមលាបគមតោ និរុបក្កិលេសំ និម្មលំ, តស្មា ឧបក្កិលេសវិគមនមេវ បរិសុទ្ធភាវោតិ អាហ ‘‘និរុបក្កិលេសដ្ឋេន បរិសុទ្ធ’’ន្តិ. យស្មា ច បរិសុទ្ធស្សេវ បច្ចយវិសេសេន បវត្តិវិសេសោ បរិយោទាតតា សុទ្ធន្តសុវណ្ណស្ស និឃំសនេន បភស្សរតា វិយ, តស្មា បភស្សរតាយេវ បរិយោទាតតាតិ អាហ ‘‘បភស្សរដ្ឋេន បរិយោទាត’’ន្តិ. វិជ្ជុ វិយ បភាយ ឥតោ ចិតោ ច និច្ឆរណំ បភស្សរំ យថា ‘‘អាភស្សរា’’តិ. ឱទាតេន វត្ថេនាតិ ឯត្ថ ‘‘ឱទាតេនា’’តិ គុណវចនំ សន្ធាយ ‘‘ឱទាតេន…បេ… ឥទ’’ន្តិ វុត្តំ. ឧតុផរណត្ថន្តិ ឧណ្ហស្ស ឧតុនោ ផរណទស្សនត្ថំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘កិលិដ្ឋវត្ថេនា’’តិអាទិ. ឧតុផរណំ ន ហោតីតិ ឱទាតវត្ថេន វិយ សវិសេសំ ឧតុផរណំ ន ហោតិ, អប្បកមត្តមេវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘តង្ខណ…បេ… ពលវំ ហោតី’’តិ. ‘‘តង្ខណធោតបរិសុទ្ធេនា’’តិ ច ឯតេន ឱទាតសទ្ទោ ឯត្ថ បរិសុទ្ធវចនោ ឯវ ‘‘គិហី ឱទាតវត្ថវសនោ’’តិអាទីសុ វិយ, ន សេតវចនោ យេន កេនចិ តង្ខណធោតបរិសុទ្ធេនេវ ឧតុផរណសម្ភវតោតិ ទស្សេតិ.

ននុ ច បាឡិយំ ‘‘នាស្ស កិញ្ចិ សព្ពាវតោ កាយស្ស ឱទាតេន វត្ថេន អផុដំ អស្សា’’តិ កាយស្ស ឱទាតវត្ថផរណំ វុត្តំ, ន បន វត្ថស្ស ឧតុផរណំ, អថ កស្មា ឧតុផរណំ ឥធ វុត្តន្តិ អនុយោគេនាហ ‘‘ឥមិស្សាយ ហី’’តិអាទិ. យស្មា វត្ថំ វិយ ករជកាយោ, ឧតុផរណំ វិយ ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ, តស្មា ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ, ឯតេន ច ឱទាតេន វត្ថេន សព្ពាវតោ កាយស្ស ផរណាសម្ភវតោ, ឧបមេយ្យេន ច អយុត្តត្តា កាយគ្គហណេន តន្និស្សិតវត្ថំ គហេតព្ពំ, វត្ថគ្គហណេន ច តប្បច្ចយំ ឧតុផរណន្តិ ទស្សេតិ. នេយ្យត្ថតោ ហិ អយំ ឧបមា វុត្តា. វិចិត្រទេសនា ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោតិ. យោគិនោ ហិ ករជកាយោ វត្ថំ វិយ ទដ្ឋព្ពោ ឧតុផរណសទិសេន ចតុត្ថជ្ឈានសុខេន ផរិតព្ពត្តា, ឧតុផរណំ វិយ ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ វត្ថស្ស វិយ តេន ករជកាយស្ស ផរណតោ, បុរិសស្ស សរីរំ វិយ ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧតុផរណដ្ឋានិយស្ស សុខស្ស និស្សយភាវតោ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. ឥទញ្ហិ យថាវុត្តវចនស្ស គុណទស្សនំ. ឯត្ថ ច បាឡិយំ ‘‘បរិសុទ្ធេន ចេតសា’’តិ ចេតោគហណេន ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ ភគវតា វុត្តន្តិ ញាបេតុំ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ, ចតុត្ថជ្ឈានសុខេនា’’តិ ច វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ ច ចតុត្ថជ្ឈានសុខំ នាម សាតលក្ខណំ នត្ថីតិ? សច្ចំ, សន្តសភាវត្តា បនេត្ថ ឧបេក្ខាយេវ ‘‘សុខ’’ន្តិ អធិប្បេតា. តេន វុត្តំ សម្មោហវិនោទនិយំ ‘‘ឧបេក្ខា បន សន្តត្តា, សុខមិច្ចេវ ភាសិតា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៣២; វិសុទ្ធិ. ២.៦៤៤; មហានិ. អដ្ឋ. ២៧; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១០៥).

ឯត្តាវតាតិ បឋមជ្ឈានាធិគមបរិទីបនតោ បដ្ឋាយ យាវ ចតុត្ថជ្ឈានាធិគមបរិទីបនា, តាវតា វចនក្កមេន. លភនំ លាភោ, សោ ឯតស្សាតិ លាភី, រូបជ្ឈានានំ លាភី រូបជ្ឈានលាភី យថា ‘‘លាភី ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារាន’’ន្តិ, (សំ. និ. ២.៧០; ឧទា. ៣៨) លភនសីលោ វា លាភី. កិំ លភនសីលោ? រូបជ្ឈានានីតិបិ យុជ្ជតិ. ឯវមិតរស្មិម្បិ. ន អរូបជ្ឈានលាភីតិ ន វេទិតព្ពោតិ យោជេតព្ពំ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ, អដ្ឋន្នម្បិ សមាបត្តីនំ ឧបរិ អភិញ្ញាធិគមេ អវិនាភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ចុទ្ទសហាការេហីតិ ‘‘កសិណានុលោមតោ, កសិណបដិលោមតោ កសិណានុលោមបដិលោមតោ, ឈានានុលោមតោ, ឈានបដិលោមតោ, ឈានានុលោមបដិលោមតោ, ឈានុក្កន្តិកតោ, កសិណុក្កន្តិកតោ, ឈានកសិណុក្កន្តិកតោ, អង្គសង្កន្តិតោ, អារម្មណសង្កន្តិតោ, អង្គារម្មណសង្កន្តិតោ អង្គវវត្ថានតោ, អារម្មណវវត្ថានតោ’’តិ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៦៥) វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តេហិ ឥមេហិ ចុទ្ទសហាការេហិ. សតិបិ ឈានេសុ អាវជ្ជនាទិបញ្ចវិធវសីភាវេ អយមេវ ចុទ្ទសវិធោ វសីភាវោ អភិញ្ញា និព្ពត្តនេ ឯកន្តេន ឥច្ឆិតព្ពោតិ ទស្សេន្តេន ‘‘ចុទ្ទសហាការេហិ ចិណ្ណវសីភាវ’’ន្តិ វុត្តំ, ឥមិនា ច អរូបសមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសីភាវំ វិនា រូបសមាបត្តីសុ ឯវ ចិណ្ណវសីភាវេន សមាបត្តិ ន ឥជ្ឈតីតិ តាសំ អភិញ្ញាធិគមេ អវិនាភាវំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ.

ននុ យថាបាឋមេវ វិនិច្ឆយោ វត្តព្ពោតិ ចោទនំ សោធេតិ ‘‘បាឡិយំ បនា’’តិអាទិនា, សាវសេសបាឋភាវតោ នីហរិត្វា ឯស វិនិច្ឆយោ វត្តព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ. យជ្ជេវំ អរូបជ្ឈានានិបិ បាឡិយំ គហេតព្ពានិ, អថ កស្មា តានិ អគ្គហេត្វា សាវសេសបាឋោ ភគវតា កតោតិ? សព្ពាភិញ្ញានំ វិសេសតោ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានបាទកត្តា. សតិបិ ហិ តាសំ តថា អវិនាភាវេ វិសេសតោ បនេតា រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានបាទកា, តស្មា តាសំ តប្បាទកភាវវិញ្ញាបនត្ថំ តត្ថេវ ឋត្វា ទេសនា កតា, ន បន អរូបាវចរជ្ឈានានំ ឥធ អននុបយោគតោ. តេនាហ ‘‘អរូបជ្ឈានានិ អាហរិត្វា កថេតព្ពានី’’តិ.

វិបស្សនាញាណកថាវណ្ណនា

២៣៤. ‘‘បុន ចបរំ មហារាជ (បាឡិយំ នត្ថិ) ភិក្ខូ’’តិ វត្វាបិ កិមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សោ’’តិ បទំ បុន វុត្តន្តិ ចោទនាយាហ ‘‘សោ…បេ… ទស្សេតី’’តិ, យថារុតវសេន, នេយ្យត្ថវសេន ច វុត្តាសុ អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចិណ្ណវសិតាវិសិដ្ឋំ ភិក្ខុំ ទស្សេតុំ ឯវំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. សេសន្តិ ‘‘សោ’’តិ បទត្ថតោ សេសំ ‘‘ឯវំ សមាហិតេ’’តិអាទីសុ វត្តព្ពំ សាធិប្បាយមត្ថជាតំ. ញេយ្យំ ជានាតីតិ ញាណំ, តទេវ បច្ចក្ខំ កត្វា បស្សតីតិ ទស្សនំ, ញាណមេវ ទស្សនំ ន ចក្ខាទិកន្តិ ញាណទស្សនំ, បញ្ចវិធម្បិ ញាណំ, តយិទំ បន ញាណទស្សនបទំ សាសនេ យេសុ ញាណវិសេសេសុ និរុឡ្ហំ, តំ សព្ពំ អត្ថុទ្ធារវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘ញាណទស្សនន្តិ មគ្គញាណម្បិ វុច្ចតី’’តិអាទិមាហ. ញាណទស្សនវិសុទ្ធត្ថន្តិ ញាណទស្សនស្ស វិសុទ្ធិបយោជនាយ. ផាសុវិហារោតិ អរិយវិហារភូតោ សុខវិហារោ. ភគវតោបីតិ ន កេវលំ ទេវតារោចនមេវ, អថ ខោ តទា ភគវតោបិ ញាណទស្សនំ ឧទបាទីតិ អត្ថោ. សត្តាហំ កាលង្កតស្ស អស្សាតិ សត្តាហកាលង្កតោ. ‘‘កាលាមោ’’តិ គោត្តវសេន វុត្តំ. ចេតោវិមុត្តិ [វិមុត្តិ (អដ្ឋកថាយំ)] នាម អរហត្តផលសមាបត្តិ. យស្មា វិបស្សនាញាណំ ញេយ្យសង្ខាតេ តេភូមកសង្ខារេ អនិច្ចាទិតោ ជានាតិ, ភង្គានុបស្សនតោ ច បដ្ឋាយ បច្ចក្ខតោ តេ បស្សតិ, តស្មា យថាវុត្តដ្ឋេន ញាណទស្សនំ នាម ជាតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិនា.

អភិនីហរតីតិ វិបស្សនាភិមុខំ ចិត្តំ តទញ្ញករណីយតោ នីហរិត្វា ហរតីតិ អយំ សទ្ទតោ អត្ថោ, អធិប្បាយតោ បន តំ ទស្សេតុំ ‘‘វិបស្សនាញាណស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. តទភិមុខភាវោយេវ ហិស្ស តន្និន្នតាទិករណំ, តំ បន វុត្តនយេន អដ្ឋង្គសមន្នាគតេ តស្មិំ ចិត្តេ វិបស្សនាក្កមេន ជាតេ វិបស្សនាភិមុខំ ចិត្តបេសនមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តន្និន្នន្តិ តស្សំ វិបស្សនាយំ និន្នំ. ឥតរទ្វយំ តស្សេវ វេវចនំ. តស្សំ បោណំ វង្កំ បព្ភារំ នីចន្តិ អត្ថោ. ព្រហ្មជាលេ វុត្តោយេវ. ឱទនកុម្មាសេហិ ឧបចីយតិ វឌ្ឍាបីយតិ, ឧបចយតិ វា វឌ្ឍតីតិ អត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ឱទនេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អនិច្ចុច្ឆាទនបរិមទ្ទនភេទនវិទ្ធំសនធម្មោតិ ឯត្ថ ‘‘អនិច្ចធម្មោ’’តិអាទិនា ធម្មសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. តត្ថ អនិច្ចធម្មោតិ បភង្គុតាយ អទ្ធុវសភាវោ. ទុគ្គន្ធវិឃាតត្ថាយាតិ សរីរេ ទុគ្គន្ធស្ស វិគមាយ. ឧច្ឆាទនធម្មោតិ ឧច្ឆាទេតព្ពតាសភាវោ, ឥមស្ស បូតិកាយស្ស ទុគ្គន្ធភាវតោ គន្ធោទកាទីហិ ឧព្ពដ្ដនវិលិម្បនជាតិកោតិ អត្ថោ. ឧច្ឆាទនេន ហិ បូតិកាយេ សេទវាតបិត្តសេម្ហាទីហិ គរុភាវទុគ្គន្ធានមបគមោ ហោតិ. មហាសម្ពាហនំ មល្លាទីនំ ពាហុវឌ្ឍនាទិអត្ថំវ ហោតិ, អង្គបច្ចង្គាពាធវិនោទនត្ថំ បន ខុទ្ទកសម្ពាហនមេវ យុត្តន្តិ អាហ ‘‘ខុទ្ទកសម្ពាហនេនា’’តិ, មន្ទសម្ពាហនេនាតិ អត្ថោ. បរិមទ្ទនធម្មោតិ បរិមទ្ទិតព្ពតាសភាវោ.

ឯវំ អនិយមិតកាលវសេន អត្ថំ វត្វា ឥទានិ និយមិតកាលវសេន អត្ថំ វទតិ ‘‘ទហរកាលេ’’តិអាទិនា. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ អត្ថទស្សនវសេនេវ អត្ថន្តរវិកប្បនស្ស វិញ្ញាយមានត្តា ន បយុត្តោ, លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ វា. ទហរកាលេតិ អចិរវិជាតកាលេ. សយាបេត្វា អញ្ឆនបីឡនាទិវសេន បរិមទ្ទនធម្មោតិ សម្ពន្ធោ. មិតន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, តេន យថាបមាណំ, មន្ទំ វា អញ្ឆនបីឡនាទីនិ ទស្សេតិ. អញ្ឆនញ្ចេត្ថ អាកឌ្ឍនំ. បីឡនំ សម្ពាហនំ. អាទិសទ្ទេន សមិញ្ជនឧគ្គមនាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. ឯវំ បរិហរិតោបីតិ ឧច្ឆាទនាទិនា សុខេធិតោបិ. ភិជ្ជតិ ចេវាតិ អនិច្ចតាទិវសេន នស្សតិ ច. វិកិរតិ ចាតិ ឯវំ ភិន្ទន្តោ ច កិញ្ចិ បយោជនំ អសាធេន្តោ វិប្បកិណ្ណោវ ហោតិ. ឯវំ នវហិ បទេហិ យថារហំ កាយេ សមុទយវយធម្មានុបស្សិតា ទស្សិតាតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឆហិ បទេហីតិ ‘‘រូបី, ចាតុមហាភូតិកោ, មាតាបេត្តិកសម្ភវោ, ឱទនកុម្មាសូបចយោ, ឧច្ឆាទនធម្មោ, បរិមទ្ទនធម្មោ’’តិ ឥមេហិ ឆហិ បទេហិ. យុត្តំ តាវ ហោតុ មជ្ឈេ តីហិបិ បទេហិ កាយស្ស សមុទយកថនំ តេសំ តទត្ថទីបនតោ, ‘‘រូបី, ឧច្ឆាទនធម្មោ, បរិមទ្ទនធម្មោ’’តិ បន តីហិ ត្បទេហិ កថំ តស្ស តថាកថនំ យុត្តំ សិយា តេសំ តទត្ថស្ស អទីបនតោតិ? យុត្តមេវ តេសម្បិ តទត្ថស្ស ទីបិតត្តា. ‘‘រូបី’’តិ ហិ ឥទំ អត្តនោ បច្ចយភូតេន ឧតុអាហារលក្ខណេន រូបេន រូបវាតិ អត្ថស្ស ទីបកំ. បច្ចយសង្គមវិសិដ្ឋេ ហិ តទស្សត្ថិអត្ថេ អយមីការោ. ‘‘ឧច្ឆាទនធម្មោ, បរិមទ្ទនធម្មោ’’តិ ច ឥទំ បទទ្វយំ តថាវិធរូបុប្បាទនេន សណ្ឋានសម្បាទនត្ថស្ស ទីបកន្តិ. ទ្វីហីតិ ‘‘ភេទនធម្មោ, វិទ្ធំសនធម្មោ’’តិ ទ្វីហិ បទេហិ. និស្សិតញ្ច កាយបរិយាបន្នេ ហទយវត្ថុម្ហិ និស្សិតត្តា វិបស្សនាចិត្តស្ស. តទា បវត្តញ្ហិ វិបស្សនាចិត្តមេវ ‘‘ឥទញ្ច មេ វិញ្ញាណ’’ន្តិ អាសន្នបច្ចក្ខវសេន វុត្តំ. បដិពទ្ធញ្ច កាយេន វិនា អប្បវត្តនតោ, កាយសញ្ញិតានញ្ច រូបធម្មានំ អារម្មណករណតោ.

២៣៥. សុដ្ឋុ ឱភាសតីតិ សុភោ, បភាសម្បន្នោ មណិ, តាយ ឯវ បភាសម្បត្តិយា មណិនោ ភទ្រតាតិ អត្ថមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘សុភោតិ សុន្ទរោ’’តិ វុត្តំ. បរិសុទ្ធាករសមុដ្ឋានមេវ មណិនោ សុវិសុទ្ធជាតិតាតិ អាហ ‘‘ជាតិមាតិ បរិសុទ្ធាករសមុដ្ឋិតោ’’តិ. សុវិសុទ្ធរតនាករតោ សមុដ្ឋិតោតិ អត្ថោ. អាករបរិវិសុទ្ធិមូលកោ ឯវ ហិ មណិនោ កុរុវិន្ទជាតិអាទិជាតិវិសេសោតិ. ឥធាធិប្បេតស្ស បន វេឡុរិយមណិនោ វិឡូរ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៣៤ អាទយោ វាក្យក្ខ្ខ្ន្ធេសុ បស្សិតព្ពំ) បព្ពតស្ស, វិឡូរ គាមស្ស ច អវិទូរេ បរិសុទ្ធាករោ. យេភុយ្យេន ហិ សោ តតោ សមុដ្ឋិតោ. តថា ហេស វិឡូរនាមកស្ស បព្ពតស្ស, គាមស្ស ច អវិទូរេ សមុដ្ឋិតត្តា វេឡុរិយោតិ បញ្ញាយិត្ថ, ទេវលោកេ បវត្តស្សបិ ច តំសទិសវណ្ណនិភតាយ តទេវ នាមំ ជាតំ យថា តំ មនុស្សលោកេ លទ្ធនាមវសេន ទេវលោកេ ទេវតានំ, សោ បន មយូរគីវាវណ្ណោ វា ហោតិ វាយសបត្តវណ្ណោ វា សិនិទ្ធវេណុបត្តវណ្ណោ វាតិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បរមត្ថទីបនិយំ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៣៤) វុត្តំ. វិនយសំវណ្ណនាសុ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) បន ‘‘អល្លវេឡុវណ្ណោ’’តិ វទន្តិ. តថា ហិស្ស ‘‘វំសវណ្ណោ’’តិបិ នាមំ ជាតំ. ‘‘មញ្ជារក្ខិមណ្ឌលវណ្ណោ’’តិ ច វុត្តោ, តតោយេវ សោ ឥធ បទេសេ មញ្ជារមណីតិ បាកដោ ហោតិ. ចក្កវត្តិបរិភោគារហបណីតតរមណិភាវតោ បន តស្សេវ បាឡិយំ វចនំ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ ‘‘បុន ចបរំ អានន្ទ រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស មណិរតនំ បាតុរហោសិ, សោ អហោសិ មណិ វេឡុរិយោ សុភោ ជាតិមា អដ្ឋំសោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.២៤៨). បាសាណសក្ខរាទិទោសនីហរណវសេនេវ បរិកម្មនិប្ផត្តីតិ ទស្សេតិ ‘‘អបនីតបាសាណសក្ខរោ’’តិ ឥមិនា.

ឆវិយា ឯវ សណ្ហភាវេន អច្ឆតា, ន សង្ឃាតស្សាតិ អាហ ‘‘អច្ឆោតិ តនុច្ឆវី’’តិ. តតោ ចេវ វិសេសេន បសន្នោតិ ទស្សេតុំ ‘‘សុដ្ឋុ បសន្នោ’’តិ វុត្តំ. បរិភោគមណិរតនាការសម្បត្តិ សព្ពាការសម្បន្នតា. តេនាហ ‘‘ធោវនវេធនាទីហី’’តិអាទិ. បាសាណាទីសុ ធោតតា ធោវនំ, កាឡកាទិអបហរណត្ថាយ ចេវ សុត្តេន អាវុនត្ថាយ ច វិជ្ឈិតព្ពតា វេធនំ. អាទិសទ្ទេន តាបសណ្ហករណាទីនំ សង្គហោ. វណ្ណសម្បត្តិន្តិ អាវុនិតសុត្តស្ស វណ្ណសម្បត្តិំ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘តាទិស’’ន្តិអាទិ, តាទិសស្សេវ អាវុតស្ស បាកដភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

មណិ វិយ ករជកាយោ បច្ចវេក្ខិតព្ពតោ. អាវុតសុត្តំ វិយ វិញ្ញាណំ អនុបវិសិត្វា ឋិតត្តា. ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ វិបស្សនាលាភី ភិក្ខុ សម្មទេវ តស្ស ទស្សនតោ, តស្ស បុរិសស្ស មណិនោ អាវិភូតកាលោ វិយ តស្ស ភិក្ខុនោ កាយស្ស អាវិភូតកាលោ តន្និស្សយស្ស បាកដភាវតោ. សុត្តស្សាវិភូតកាលោ វិយ តេសំ ធម្មានមាវិភូតកាលោ តន្និស្សិតស្ស បាកដភាវតោតិ អយមេត្ថ ឧបមាសម្បាទនេ ការណវិភាវនា, ‘‘អាវុតសុត្តំ វិយ វិបស្សនាញាណ’’ន្តិ កត្ថចិ បាឋោ, ‘‘ឥទញ្ច វិញ្ញាណ’’ន្តិ វចនតោ បន ‘‘វិញ្ញាណ’’ន្តិ បាឋោវ សុន្ទរតរោ, ‘‘វិបស្សនាវិញ្ញាណ’’ន្តិ វា ភវិតព្ពំ. វិបស្សនាញាណំ អភិនីហរិត្វាតិ វិបស្សនាញាណាភិមុខំ ចិត្តំ នីហរិត្វា.

តត្រាតិ វេឡុរិយមណិម្ហិ. តទារម្មណានន្តិ កាយសញ្ញិតរូបធម្មារម្មណានំ. ‘‘ផស្សបញ្ចមកាន’’ន្តិអាទិបទត្តយស្សេតំ វិសេសនំ អត្ថវសា លិង្គវិភត្តិវចនវិបរិណាមោតិ កត្វា បច្ឆិមបទស្សាបិ វិសេសនភាវតោ. ផស្សបញ្ចមកគ្គហណេន, សព្ពចិត្តចេតសិកគ្គហណេន ច គហិតធម្មា វិបស្សនាចិត្តុប្បាទបរិយាបន្នា ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ហិ តេសំ វិបស្សនាវិញ្ញាណគតិកត្តា អាវុតសុត្តំ វិយ ‘‘វិបស្សនាវិញ្ញាណ’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តវចនំ អវិរោធិតំ ហោតិ. កស្មា បន វិបស្សនាវិញ្ញាណស្សេវ គហណន្តិ? ‘‘ឥទញ្ច មេ វិញ្ញាណំ ឯត្ថ សិតំ ឯត្ថ បដិពទ្ធ’’ន្តិ ឥមិនា តស្សេវ វចនតោ. ‘‘អយំ ខោ មេ កាយោ’’តិអាទិនា ហិ វិបស្សនាញាណេន វិបស្សិត្វា ‘‘តទេវ វិបស្សនាញាណសម្បយុត្តំ វិញ្ញាណំ ឯត្ថ សិតំ ឯត្ថ បដិពទ្ធ’’ន្តិ និស្សយវិសយាទិវសេន មនសិ ករោតិ, តស្មា តស្សេវ ឥធ គហណំ សម្ភវតិ, នាញ្ញស្សាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហ ‘‘វិបស្សនាវិញ្ញាណស្សេវ វា អាវិភូតកាលោ’’តិ. ធម្មសង្គហាទីសុ (ធ. ស. ២ អាទយោ) ទេសិតនយេន បាកដភាវតោ ចេត្ថ ផស្សបញ្ចមកានំ គហណំ, និរវសេសបរិគ្គហណតោ សព្ពចិត្តចេតសិកានំ, យថារុតំ ទេសិតវសេន បធានភាវតោ វិបស្សនាវិញ្ញាណស្សាតិ វេទិតព្ពំ. កិំ បនេតេ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស អាវិភវន្តិ, ឧទាហុ បុគ្គលស្សាតិ? បច្ចវេក្ខណញាណស្សេវ, តស្ស បន អាវិភូតត្តា បុគ្គលស្សាបិ អាវិភូតា នាម ហោន្តិ, តស្មា ‘‘ភិក្ខុនោ អាវិភូតកាលោ’’តិ វុត្តន្តិ.

យស្មា បនិទំ វិបស្សនាញាណំ មគ្គញាណានន្តរំ ហោតិ, តស្មា លោកិយាភិញ្ញានំ បរតោ, ឆដ្ឋភិញ្ញាយ ច បុរតោ វត្តព្ពំ, អថ កស្មា សព្ពាភិញ្ញានំ បុរតោវ វុត្តន្តិ ចោទនាលេសំ ទស្សេត្វា បរិហរន្តោ ‘‘ឥទញ្ច វិបស្សនាញាណ’’ន្តិអាទិមាហ. ‘‘ឥទញ្ច មគ្គញាណានន្តរ’’ន្តិ ហិ ឥមិនា យថាវុត្តំ ចោទនាលេសំ ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘មគ្គញាណានន្តរ’’ន្តិ សិខាប្បត្តវិបស្សនាភូតំ គោត្រភុញាណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តទេវ ហិ អរហត្តមគ្គស្ស, សព្ពេសំ វា មគ្គផលានមនន្តរំ ហោតិ, បធានតោ បន តព្ពចនេនេវ សព្ពស្សបិ វិបស្សនាញាណស្ស គហណំ ទដ្ឋព្ពំ អវិសេសតោ តស្ស ឥធ វុត្តត្តា. មគ្គសទ្ទេន ច អរហត្តមគ្គស្សេវ គហណំ តស្សេវាភិញ្ញាបរិយាបន្នត្តា, អភិញ្ញាសម្ពន្ធេន ច ចោទនាសម្ភវតោ. លោកិយាភិញ្ញានំ បុរតោ វុត្តំ វិបស្សនាញាណំ តាសំ នានន្តរតាយ អនុបការំ, អាសវក្ខយញាណសង្ខាតាយ បន លោកុត្តរាភិញ្ញាយ បុរតោ វុត្តំ តស្សា អនន្តរតាយ ឧបការំ, តស្មា ឥទំ លោកិយាភិញ្ញានំ បរតោ, ឆដ្ឋាភិញ្ញាយ ច បុរតោ វត្តព្ពំ. កស្មា បន ឧបការដ្ឋានេ តថា អវត្វា អនុបការដ្ឋានេវ ភគវតា វុត្តន្តិ ហិ ចោទនា សម្ភវតិ. ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិអាទិ បរិហារទស្សនំ. តត្ថ ឯវំ សន្តេបីតិ យទិបិ ញាណានុបុព្ពិយា មគ្គញាណស្ស អនន្តរតាយ ឧបការំ ហោតិ, ឯវំ សតិបីតិ អត្ថោ.

អភិញ្ញាវារេតិ ឆឡភិញ្ញាវសេន វុត្តេ ទេសនាវារេ. ឯតស្ស អន្តរា វារោ នត្ថីតិ បញ្ចសុ លោកិយាភិញ្ញាសុ កថិតាសុ អាកង្ខេយ្យសុត្តាទីសុ (ម. និ. ១.៦៥) វិយ ឆដ្ឋាភិញ្ញាបិ អវស្សំ កថេតព្ពា អភិញ្ញាលក្ខណភាវេន តប្បរិយាបន្នតោ, ន ច វិបស្សនាញាណំ លោកិយាភិញ្ញានំ, ឆដ្ឋាភិញ្ញាយ ច អន្តរា បវេសេត្វា កថេតព្ពំ អនភិញ្ញាលក្ខណភាវេន តទបរិយាបន្នតោ. ឥតិ ឯតស្ស វិបស្សនាញាណស្ស តាសមភិញ្ញានំ អន្តរា វារោ នត្ថិ, តស្មា តត្ថ អវសរាភាវតោ ឥធេវ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានានន្តរំ វិបស្សនាញាណំ កថិតន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘យស្មា ចា’’តិអាទិនា អត្ថន្តរមាហ. តត្ថ ច-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន ន កេវលំ វិបស្សនាញាណស្ស ឥធ ទស្សនេ តទេវ ការណំ, អថ ខោ ឥទម្បីតិ ឥមមត្ថំ សមុច្ចិនាតីតិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២៣៥) វុត្តំ. សទ្ទវិទូ បន ឦទិសេ ឋានេ ច-សទ្ទោ វា-សទ្ទត្ថោ, សោ ច វិកប្បត្ថោតិ វទន្តិ, តម្បិ យុត្តមេវ អត្ថន្តរទស្សនេ បយុត្តត្តា. អត្តនា បយុជ្ជិតព្ពស្ស ហិ វិជ្ជមានត្ថស្សេវ ជោតកា ឧបសគ្គនិបាតា យថា មគ្គនិទស្សនេ សាខាភង្គា, យថា ច អទិស្សមានា ជោតនេ បទីបាតិ ឯវមីទិសេសុ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘អត្ថន្តរទស្សនម្ហិ, ច សទ្ទោ យទិ ទិស្សតិ;

សមុច្ចយេ វិកប្បេ សោ, គហេតព្ពោ វិភាវិនា’’តិ.

អកតសម្មសនស្សាតិ ហេតុគព្ភបទំ. តថា កតសម្មសនស្សាតិ ច. ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា ភេរវម្បិ រូបំ បស្សតោតិ ឯត្ថ ឥទ្ធិវិធញាណេន ភេរវំ រូបំ និម្មិនិត្វា មំសចក្ខុនា បស្សតោតិបិ វត្តព្ពំ. ឯវម្បិ ហិ អភិញ្ញាលាភិនោ អបរិញ្ញាតវត្ថុកស្ស ភយំ សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ ឧច្ចវាលិកវាសិមហានាគត្ថេរស្ស វិយា’’តិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២៣៥) វុត្តំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា ភេរវំ សទ្ទំ សុណតោតិ ឯត្ថាបិ ឥទ្ធិវិធញាណេន ភេរវំ សទ្ទំ និម្មិនិត្វា មំសសោតេន សុណតោបីតិ វត្តព្ពមេវ. ឯវម្បិ ហិ អភិញ្ញាលាភិនោ អបរិញ្ញាតវត្ថុកស្ស ភយំ សន្តាសោ ឧប្បជ្ជតិ ឧច្ចវាលិកវាសិមហានាគត្ថេរស្ស វិយ. ថេរោ ហិ កោញ្ចនាទសហិតំ សព្ពសេតំ ហត្ថិនាគំ មាបេត្វា ទិស្វា, សុត្វា ច សញ្ជាតភយសន្តាសោតិ អដ្ឋកថាសុ (វិភ. អដ្ឋ. ២.៨៨២; ម. និ. អដ្ឋ. ១.៨១; វិសុទ្ធិ. ២.៧៣៣) វុត្តោ. អនិច្ចាទិវសេន កតសម្មសនស្ស ទិព្ពាយ…បេ… ភយំ សន្តាសោ ន ឧប្បជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. ភយវិនោទនហេតុ នាម វិបស្សនាញាណេន កតសម្មសនតា, តស្ស, តេន វា សម្បាទនត្ថន្តិ អត្ថោ. ឥធេវាតិ ចតុត្ថជ្ឈានានន្តរមេវ. ‘‘អបិចា’’តិអាទិនា យថាបាឋំ យុត្តតរនយំ ទស្សេតិ. វិបស្សនាយ បវត្តំ បាមោជ្ជបីតិបស្សទ្ធិបរម្បរាគតសុខំ វិបស្សនាសុខំ. បាដិយេក្កន្តិ ឈានាភិញ្ញាទីហិ អសម្មិស្សំ វិសុំ ភូតំ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ. តេនាហ ភគវា ធម្មបទេ –

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានត’’ន្តិអាទិ. (ធ. ប. ៣៧៤);

ឥធាបិ វុត្តំ ‘‘ឥទម្បិ ខោ មហារាជ សន្ទិដ្ឋិកំ សាមញ្ញផលំ…បេ… បណីតតរញ្ចា’’តិ, តស្មា បាឡិយា សំសន្ទនតោ ឥមមេវ នយំ យុត្តតរន្តិ វទន្តិ. អាទិតោវាតិ អភិញ្ញានមាទិម្ហិយេវ.

មនោមយិទ្ធិញាណកថាវណ្ណនា

២៣៦-៧. មនោមយន្តិ ឯត្ថ បន មយសទ្ទោ អបរបញ្ញត្តិវិការបទបូរណនិព្ពត្តិអាទីសុ អនេកេស្វត្ថេសុ អាគតោ. ឥធ បន និព្ពត្តិអត្ថេតិ ទស្សេតុំ ‘‘មនេន និព្ពត្តិត’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អភិញ្ញាមនេន និព្ពត្តិត’’ន្តិ អត្ថោតិ អាចរិយេនាតិ (ទី. និ. ដី. ១.២៣៦, ២៣៧) វុត្តំ. វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៩៧) បន ‘‘អធិដ្ឋានមនេន និម្មិតត្តា មនោមយ’’ន្តិ អាគតំ, អភិញ្ញាមនេន, អធិដ្ឋានមនេន ចាតិ ឧភយថាបិ និព្ពត្តត្តា ឧភយម្បេតំ យុត្តមេវ. អង្គំ នាម ហត្ថបាទាទិតំតំសមុទាយំ, បច្ចង្គំ នាម កប្បរជណ្ណុអាទិ តស្មិំ តស្មិំ សមុទាយេ អវយវំ. ‘‘អហីនិន្ទ្រិយ’’ន្តិ ឯត្ថ បរិបុណ្ណតាយេវ អហីនតា, ន តុ អប្បណីតតា, បរិបុណ្ណភាវោ ច ចក្ខុសោតាទីនំ សណ្ឋានវសេនេវ. និម្មិតរូបេ ហិ បសាទោ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សណ្ឋានវសេន អវិកលិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ឥមិនាវ តស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយាទីនម្បិ អភាវោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. សណ្ឋានវសេនាតិ ច កមលទលាទិសទិសសណ្ឋានមត្តវសេន, ន រូបាភិឃាតារហភូតប្បសាទាទិឥន្ទ្រិយវសេន. ‘‘សព្ពង្គបច្ចង្គិំ អហីនិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វុត្តមេវត្ថំ សមត្ថេន្តោ ‘‘ឥទ្ធិមតា’’តិអាទិមាហ. អវិទ្ធកណ្ណោតិ កុលចារិត្តវសេន កណ្ណាលង្ការបិឡន្ធនត្ថំ អវិជ្ឈិតកណ្ណោ, និទស្សនមត្តមេតំ. តេនាហ ‘‘សព្ពាការេហី’’តិ, វណ្ណសណ្ឋានាវយវវិសេសាទិសព្ពាការេហីតិ អត្ថោ. តេនាតិ ឥទ្ធិមតា.

អយមេវត្ថោ បាឡិយម្បិ វិភាវិតោតិ អាហ ‘‘មុញ្ជម្ហា ឦសិកន្តិអាទិឧបមាត្តយម្បិ ហិ…បេ… វុត្ត’’ន្តិ. កត្ថចិ បន ‘‘មុញ្ជម្ហា ឦសិកន្តិអាទិ ឧបមាមត្តំ. យម្បិ ហិ សទិសភាវទស្សនត្ថមេវ វុត្ត’’ន្តិ បាឋោ ទិស្សតិ. តត្ថ ‘‘ឧបមាមត្ត’’ន្តិ ឥមិនា អត្ថន្តរទស្សនំ និវត្តេតិ, ‘‘យម្បិ ហី’’តិអាទិនា បន តស្ស ឧបមាភាវំ សមត្ថេតិ. និយតានបេក្ខេន ច យំ-សទ្ទេន ‘‘មុញ្ជម្ហា ឦសិក’’ន្តិអាទិវចនមេវ បច្ចាមសតិ. សទិសភាវទស្សនត្ថមេវាតិ សណ្ឋានតោបិ វណ្ណតោបិ អវយវវិសេសតោបិ សទិសភាវទស្សនត្ថំយេវ. កថំ សទិសភាវោតិ វុត្តំ ‘‘មុញ្ជសទិសា ឯវ ហី’’តិអាទិ. មុញ្ជំ នាម តិណវិសេសោ, យេន កោច្ឆាទីនិ ករោន្តិ. ‘‘បវាហេយ្យា’’តិ វចនតោ អន្តោ ឋិតា ឯវ ឦសិកា អធិប្បេតាតិ ទស្សេតិ ‘‘អន្តោ ឦសិកា ហោតី’’តិ ឥមិនា. ឦសិកាតិ ច កឡីរោ. វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ បន ‘‘កណ្ឌ’’ន្តិ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៣៩៩) វុត្តំ. វដ្ដាយ កោសិយាតិ បរិវដ្ដុលាយ អសិកោសិយា. បត្ថដាយាតិ បដ្ដិកាយ. ករឌិតព្ពោ ភាជេតព្ពោតិ ករណ្ឌោ, បេឡា. ករឌិតព្ពោ ជិគុច្ឆិតព្ពោតិ ករណ្ឌោ, និម្មោកំ. ឥធាបិ និម្មោកមេវាតិ អាហ ‘‘ករណ្ឌាតិ ឥទម្បី’’តិអាទិ. វិលីវករណ្ឌោ នាម បេឡា. កស្មា អហិកញ្ចុកស្សេវ នាមំ, ន វិលីវករណ្ឌកស្សាតិ ចោទនំ សោធេតិ ‘‘អហិកញ្ចុកោ ហី’’តិអាទិនា, ស្វេវ អហិនា សទិសោ, តស្មា តស្សេវ នាមន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ បន ‘‘ករណ្ឌាយាតិ បេឡាយ, និម្មោកតោតិ ច វទន្តី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ដី. ២.៣៩៩) វុត្តំ. តត្ថ បេឡាគហណំ អហិនា អសទិសតាយ វិចារេតព្ពំ.

យជ្ជេវំ ‘‘សេយ្យថាបិ បន មហារាជ បុរិសោ អហិំ ករណ្ឌា ឧទ្ធរេយ្យា’’តិ បុរិសស្ស ករណ្ឌតោ អហិឧទ្ធរណូបមាយ អយមត្ថោ វិរុជ្ឈេយ្យ. ន ហិ សោ ហត្ថេន តតោ ឧទ្ធរិតុំ សក្កាតិ អនុយោគេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. ‘‘ឧទ្ធរេយ្យា’’តិ ហិ អនិយមវចនេបិ ហត្ថេន ឧទ្ធរណស្សេវ បាកដត្តា តំទស្សនមិវ ជាតំ. តេនាហ ‘‘ហត្ថេន ឧទ្ធរមានោ វិយ ទស្សិតោ’’តិ. ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ ចិត្តេន ឧទ្ធរណស្ស ហេតុទស្សនំ. អហិនោ នាម បញ្ចសុ ឋានេសុ សជាតិំ នាតិវត្តន្តិ ឧបបត្តិយំ, ចុតិយំ, វិស្សដ្ឋនិទ្ទោក្កមនេ, សមានជាតិយា មេថុនបដិសេវនេ, ជិណ្ណតចាបនយនេតិ វុត្តំ ‘‘សជាតិយំ ឋិតោ’’តិ. ឧរគជាតិយមេវ ឋិតោ បជហតិ, ន នាគិទ្ធិយា អញ្ញជាតិរូបោតិ អត្ថោ. ឥទញ្ហិ មហិទ្ធិកេ នាគេ សន្ធាយ វុត្តំ. សរីរំ ខាទយមានំ វិយាតិ អត្តនោយេវ តចំ អត្តនោ សរីរំ ខាទយមានំ វិយ. បុរាណតចំ ជិគុច្ឆន្តោតិ ជិណ្ណតាយ កត្ថចិ មុត្តំ កត្ថចិ ឱលម្ពិតំ ជិណ្ណតចំ ជិគុច្ឆន្តោ. ចតូហីតិ ‘‘សជាតិយំ ឋិតោ, និស្សាយ, ថាមេន, ជិគុច្ឆន្តោ’’តិ យថាវុត្តេហិ ចតូហិ ការណេហិ. តតោតិ កញ្ចុកតោ. អញ្ញេនាតិ អត្តតោ អញ្ញេន. ចិត្តេនាតិ បុរិសស្ស ចិត្តេនេវ, ន ហត្ថេន. សេយ្យថាបិ នាម បុរិសោ អហិំ បស្សិត្វា ‘‘អហោ វតាហំ ឥមំ អហិំ កញ្ចុកតោ ឧទ្ធរេយ្យ’’ន្តិ អហិំ ករណ្ឌា ចិត្តេន ឧទ្ធរេយ្យ, តស្ស ឯវមស្ស ‘‘អយំ អហិ, អយំ ករណ្ឌោ, អញ្ញោ អហិ, អញ្ញោ ករណ្ឌោ, ករណ្ឌា ត្វេវ អហិ ឧព្ភតោ’’តិ, ឯវមេវ…បេ… សោ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតិ…បេ… អហីនិន្ទ្រិយន្តិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ.

ឥទ្ធិវិធញាណាទិកថាវណ្ណនា

២៣៩. ភាជនាទិវិកតិកិរិយានិស្សយភូតា សុបរិកម្មកតមត្តិកាទយោ វិយ វិកុព្ពនកិរិយានិស្សយភាវតោ ឥទ្ធិវិធញាណំ ទដ្ឋព្ពំ.

២៤១. បុព្ពេ នីវរណប្បហានវារេ វិយ កន្តារគ្គហណំ អកត្វា កេវលំ អទ្ធានមគ្គគ្គហណំ ខេមមគ្គទស្សនត្ថំ. កស្មា បន ខេមមគ្គស្សេវ ទស្សនំ, ន កន្តារមគ្គស្ស, ននុ ឧបមាទស្សនមត្តមេតន្តិ ចោទនំ បរិហរន្តោ ‘‘យស្មា’’តិអាទិមាហ. ‘‘អប្បដិភយញ្ហី’’តិអាទិ បន ខេមមគ្គស្សេវ គហណការណទស្សនំ. វាតាតបាទិនិវារណត្ថំ សីសេ សាដកំ កត្វា. តថា តថា បន បរិបុណ្ណវចនំ ឧបមាសម្បត្តិយា ឧបមេយ្យសម្បាទនត្ថំ, អធិប្បេតស្ស ច ឧបមេយ្យត្ថស្ស សុវិញ្ញាបនត្ថំ, ហេតុទាហរណភេទ្យភេទកាទិសម្បន្នវចនេន ច វិញ្ញូជាតិកានំ ចិត្តារាធនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សព្ពត្ថ. សុខំ វវត្ថបេតីតិ អកិច្ឆំ អកសិរេន សល្លក្ខេតិ, បរិច្ឆិន្ទតិ ច.

២៤៣. មន្ទោ ឧត្តានសេយ្យកទារកោបិ ‘‘ទហរោ’’តិ វុច្ចតីតិ តតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘យុវា’’តិ វុត្តន្តិ មន្ត្វា យុវសទ្ទេន វិសេសិតព្ពមេវ ទហរសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តរុណោ’’តិ វុត្តំ. តថា យុវាបិ កោចិ អនិច្ឆនកោ, អនិច្ឆនតោ ច អមណ្ឌនជាតិកោតិ តតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘មណ្ឌនជាតិកោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ មន្ត្វា មណ្ឌនជាតិកាទិសទ្ទេន វិសេសិតព្ពមេវ យុវសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យោព្ពន្នេន សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តំ. បាឡិយញ្ហិ យថាក្កមំ បទត្តយស្ស វិសេសិតព្ពវិសេសកភាវេន វចនតោ តថា សំវណ្ណនា កតា, ឥតរថា ឯកកេនាបិ បទេន អធិប្បេតត្ថាធិគមិកា សបរិវារា សំវណ្ណនាវ កាតព្ពា សិយាតិ. ‘‘មណ្ឌនបកតិកោ’’តិ វុត្តមេវ វិវរិតុំ ‘‘ទិវសស្សា’’តិអាទិមាហ. កណិកសទ្ទោ ទោសបរិយាយោ, ទោសោ ច នាម កាឡតិលកាទីតិ ទស្សេតិ ‘‘កាឡតិលកា’’តិអាទិនា. កាឡតិលប្បមាណា ពិន្ទវោ កាឡតិលកានិ, កាឡា វា កម្មាសា, យេ ‘‘សាសបពីជិកា’’តិបិ វុច្ចន្តិ. តិលប្បមាណា ពិន្ទវោ តិលកានិ. វង្គំ នាម វិយង្គំ វិបរិណាមិតមង្គំ. យោព្ពន្នបីឡកាទយោ មុខទូសិបីឡកា, យេ ‘‘ខរបីឡកា’’ តិបិ វុច្ចន្តិ. មុខនិមិត្តន្តិ មុខច្ឆាយំ. មុខេ គតោ ទោសោ មុខទោសោ. លក្ខណវចនមត្តមេតំ មុខេ អទោសស្សបិ បាកដភាវស្ស អធិប្បេតត្តា, យថា វា មុខេ ទោសោ, ឯវំ មុខេ អទោសោបិ មុខទោសោតិ សរលោបេន វុត្តោ សាមញ្ញនិទ្ទេសតោបិ អនេកត្ថស្ស វិញ្ញាតព្ពត្តា, បិសទ្ទលោបេន វា អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. អវុត្តោបិ ហិ អត្ថោ សម្បិណ្ឌនវសេន វុត្តោ វិយ វិញ្ញាយតិ, មុខទោសោ ច មុខអទោសោ ច មុខទោសោតិ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេនបេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ហិ អត្ថស្ស បរិបុណ្ណតាយ ‘‘បរេសំ សោឡសវិធំ ចិត្តំ បាកដំ ហោតី’’តិ វចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘វត្តព្ពស្សាវសិដ្ឋស្ស, គាហោ និទស្សនាទិនា;

អបិសទ្ទាទិលោបេន, ឯកសេសនយេន វា.

អសមានេ សទ្ទេ តិធា, ចតុធា ច សមានកេ;

សាមញ្ញនិទ្ទេសតោបិ, វេទិតព្ពោ វិភាវិនា’’តិ.

‘‘សរាគំ វា ចិត្ត’’ន្តិអាទិនា បាឡិយំ វុត្តំ សោឡសវិធំ ចិត្តំ.

២៤៥. បុព្ពេនិវាសញាណូបមាយន្តិ បុព្ពេនិវាសញាណស្ស, បុព្ពេនិវាសញាណេ វា ទស្សិតាយ ឧបមាយ. កស្មា បន បាឡិយំ គាមត្តយមេវ ឧបមានេ គហិតន្តិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘តំ ទិវស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តំ ទិវសំ កតកិរិយា នាម បាកតិកសត្តស្សាបិ យេភុយ្យេន បាកដា ហោតិ. តស្មា តំ ទិវសំ គន្តុំ សក្កុណេយ្យំ គាមត្តយមេវ ភគវតា គហិតំ, ន តទុត្តរីតិ អធិប្បាយោ. កិញ្ចាបិ បាឡិយំ តំទិវសគ្គហណំ នត្ថិ, គាមត្តយគ្គហណេន បន តទហេវ កតកិរិយា អធិប្បេតាតិ មន្ត្វា អដ្ឋកថាយំ តំទិវសគ្គហណំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តំទិវសគតគាមត្តយគ្គហណេនេវ ច មហាភិនីហារេហិ អញ្ញេសម្បិ បុព្ពេនិវាសញាណលាភីនំ តីសុបិ ភវេសុ កតកិរិយា យេភុយ្យេន បាកដា ហោតីតិ ទីបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯតទត្ថម្បិ ហិ គាមត្តយគ្គហណន្តិ. តីសុ ភវេសុ កតកិរិយាយាតិ អភិសម្បរាយេសុ បុព្ពេ ទិដ្ឋធម្មេ បន ឥទានិ, បុព្ពេ ច កតកិច្ចស្ស.

២៤៧. បាឡិយំ រថិកាយ វីថិំ សញ្ចរន្តេតិ អញ្ញាយ រថិកាយ អញ្ញំ រថិំ សញ្ចរន្តេតិ អត្ថោ, តេន អបរាបរំ សញ្ចរណំ ទស្សិតន្តិ អាហ ‘‘អបរាបរំ សញ្ចរន្តេ’’តិ, តំតំកិច្ចវសេន ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចរន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ, អយមេវត្ថោ រថិវីថិសទ្ទានមេកត្ថត្តា. សិង្ឃាដកម្ហីតិ វីថិចតុក្កេ. បាសាទោ វិយ ភិក្ខុស្ស ករជកាយោ ទដ្ឋព្ពោ តត្ថ បតិដ្ឋិតស្ស ទដ្ឋព្ពទស្សនសិទ្ធិតោ. មំសចក្ខុមតោ ហិ ទិព្ពចក្ខុសមធិគមោ. យថាហ ‘‘មំសចក្ខុស្ស ឧប្បាទោ, មគ្គោ ទិព្ពស្ស ចក្ខុនោ’’តិ (ឥតិវុ. ៦១). ចក្ខុមា បុរិសោ វិយ អយមេវ ទិព្ពចក្ខុំ បត្វា ឋិតោ ភិក្ខុ ទដ្ឋព្ពស្ស ទស្សនតោ. គេហំ បវិសន្តោ, តតោ និក្ខមន្តោ វិយ ច មាតុកុច្ឆិំ បដិសន្ធិវសេន បវិសន្តោ, តតោ ច វិជាតិវសេន និក្ខមន្តោ មាតុកុច្ឆិយា គេហសទិសត្តា. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘មាតរំ កុដិកំ ព្រូសិ, ភរិយំ ព្រូសិ កុលាវក’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១៩). អយំ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ – គេហំ បវិសន្តោ វិយ អត្តភាវំ ឧបបជ្ជនវសេន ឱក្កមន្តោ, គេហា និក្ខមន្តោ វិយ ច អត្តភាវតោ ចវនវសេន អបក្កមន្តោ អត្តភាវស្ស គេហសទិសត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘គហការក ទិដ្ឋោសិ, បុន គេហំ ន កាហសី’’តិ (ធ. ប. ១៥៤).

អបរាបរំ សញ្ចរណកសត្តាតិ បុនប្បុនំ សំសារេ បរិព្ភមនកសត្តា. អព្ភោកាសដ្ឋានេតិ អជ្ឈោកាសទេសភូតេ. មជ្ឈេតិ នគរស្ស មជ្ឈភូតេ សិង្ឃាដកេ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ ភវេកទេសេ. និព្ពត្តសត្តាតិ ឧប្បជ្ជមានកសត្តា. ឥមិនា ហិ តស្មិំ តស្មិំ ភវេ ជាតសំវទ្ធេ សត្តេ វទតិ, ‘‘អបរាបរំ សញ្ចរណកសត្តា’’តិ បន ឯតេន តថា អនិយមិតកាលិកេ សាធារណសត្តេ. ឯវញ្ហិ តេសំ យថាក្កមំ សញ្ចរណកសន្និសិន្នកជនោបមតា ឧបបន្នា ហោតីតិ. តីសុ ភវេសុ និព្ពត្តសត្តានំ អាវិភូតកាលោតិ ឯត្ថ បន វុត្តប្បការានំ សព្ពេសម្បិ សត្តានំ អនិយមតោ គហណំ វេទិតព្ពំ.

ននុ ចាយំ ទិព្ពចក្ខុកថា, អថ កស្មា ‘‘តីសុ ភវេសូ’’តិ ចតុវោការភវស្សាបិ សង្គហោ កតោ. ន ហិ សោ អរូបធម្មារម្មណោតិ អនុយោគំ បរិហរន្តោ ‘‘ឥទញ្ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘ឥទន្តិ តីសុ ភវេសុ និព្ពត្តសត្តានន្តិ ឥទំ វចន’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៤៧) អយមេត្ថ អាចរិយស្ស មតិ, ឯវំ សតិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ អដ្ឋកថាយមេវ យថាវុត្តោ អនុយោគោ បរិហរិតោតិ. អយំ បនេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ – ននុ ចាយំ ទិព្ពចក្ខុកថា, អថ កស្មា ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន សត្តេ បស្សតិ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ’’តិអាទិនា អវិសេសតោ ចតុវោការភវូបគស្សាបិ សង្គហោ កតោ. ន ហិ សោ អរូបធម្មារម្មណោតិ អនុយោគំ បរិហរន្តោ ‘‘ឥទញ្ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥទន្តិ ‘‘សត្តេ បស្សតិ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ’’តិអាទិវចនំ. ឯវញ្ហិ សតិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ បាឡិយមេវ យថាវុត្តោ អនុយោគោ បរិហរិតោតិ. យទគ្គេន សោ បាឡិយំ បរិហរិតោ, តទគ្គេន អដ្ឋកថាយម្បិ តស្សា អត្ថវណ្ណនាភាវតោ. ទេសនាសុខត្ថមេវាតិ កេវលំ ទេសនាសុខត្ថំ ឯវ អវិសេសេន វុត្តំ, ន បន ចតុវោការភវូបគានំ ទិព្ពចក្ខុស្ស អាវិភាវសព្ភាវតោ. ‘‘ឋបេត្វា អរូបភវ’’ន្តិ វា ‘‘ទ្វីសុ ភវេសូ’’តិ វា សត្តេ បស្សតិ កាមាវចរភវតោ, រូបាវចរភវតោ ច ចវមានេតិ វា កាមាវចរភវេ, រូបាវចរភវេ ច ឧបបជ្ជមានេតិ វា វុច្ចមានា ហិ ទេសនា យថារហំ ភេទ្យភេទកាទិវិភាវនេន សុខាសុខាវពោធា ច ន ហោតិ, អវិសេសេន បន ឯវមេវ វុច្ចមានា សុខាសុខាវពោធា ច. ទេសេតុំ, អវពោធេតុញ្ច សុករតាបយោជនញ្ហិ ‘‘ទេសនាសុខត្ថ’’ន្តិ វុត្តំ. កស្មាតិ អាហ ‘‘អារុប្បេ…បេ… នត្ថី’’តិ, ទិព្ពចក្ខុគោចរភូតានំ រូបធម្មានមភាវតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

អាសវក្ខយញាណកថាវណ្ណនា

២៤៨. ឥធ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ពំ, ន លោកិយាភិញ្ញាសុ វិយ អភិញ្ញាបាទកំ. វិបស្សនាបាទកន្តិ ច វិបស្សនាយ បទដ្ឋានភូតំ, វិបស្សនា ច នាមេសា តិវិធា វិបស្សកបុគ្គលភេទេន មហាពោធិសត្តានំ វិបស្សនា, បច្ចេកពោធិសត្តានំ វិបស្សនា, សាវកានំ វិបស្សនា ចាតិ. តត្ថ មហាពោធិសត្តានំ, បច្ចេកពោធិសត្តានញ្ច វិបស្សនា ចិន្តាមយញាណសម្ពន្ធិកា សយម្ភុញាណភូតា, សាវកានំ បន សុតមយញាណសម្ពន្ធិកា បរោបទេសសម្ភូតា. សា ‘‘ឋបេត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ អវសេសរូបារូបជ្ឈានានំ អញ្ញតរតោ វុដ្ឋាយា’’តិអាទិនា អនេកធា, អរូបមុខវសេន ចតុធាតុវវត្ថានេ វុត្តានំ តេសំ តេសំ ធាតុបរិគ្គហមុខានញ្ច អញ្ញតរមុខវសេន អនេកធា ច វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៦៦៤) នានានយតោ វិភាវិតា, មហាពោធិសត្តានំ បន ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សមុខេន បភេទគមនតោ នានានយំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសន្និស្សយស្ស អរិយមគ្គញាណស្ស អធិដ្ឋានភូតំ បុព្ពភាគញាណគព្ភំ គណ្ហាបេន្តំ បរិបាកំ គច្ឆន្តំ បរមគម្ភីរំ សណ្ហសុខុមតរំ អនញ្ញសាធារណំ វិបស្សនាញាណំ ហោតិ, យំ អដ្ឋកថាសុ ‘‘មហាវជិរញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ, យស្ស ច បវត្តិវិភាគេន ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សប្បភេទស្ស បាទកភាវេន សមាបជ្ជិយមានា ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខ្យា ទេវសិកំ សត្ថុ វឡញ្ជនសមាបត្តិយោ វុច្ចន្តិ. ស្វាយំ ពុទ្ធានំ វិបស្សនាចារោ បរមត្ថមញ្ជុសាយំ វិសុទ្ធិមគ្គវណ្ណនាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.១៤៤) ឧទ្ទេសតោ អាចរិយេន ទស្សិតោ, តតោ សោ អត្ថិកេហិ គហេតព្ពោ. ឥធ បន សាវកានំ វិបស្សនាវ អធិប្បេតា.

‘‘អាសវានំ ខយញាណាយា’’តិ ឥទំ កិរិយាបយោជនភូតេ តទត្ថេ សម្បទានវចនំ, តស្មា អសតិបិ បយោជនវាចកេ បយោជនវសេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘ខយញាណនិព្ពត្តនត្ថាយា’’តិ. ឯវមីទិសេសុ. និព្ពានំ, អរហត្តមគ្គោ ច ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន ឥធ ខយោ នាម, តត្ថ ញាណំ ខយញាណំ, តស្ស និព្ពត្តនសង្ខាតោ អត្ថោ បយោជនំ, តទត្ថាយាតិ អត្ថោ. ខេបេតិ បាបធម្មេ សមុច្ឆិន្ទតីតិ ខយោ, មគ្គោ. សោ បន បាបក្ខយោ អាសវក្ខយេន វិនា នត្ថិ, តស្មា ‘‘ខយេ ញាណ’’ន្តិ (ធ. ស. សុត្តន្តទុកមាតិកា ១៤៨) ឯត្ថ ខយគ្គហណេន អាសវក្ខយោវ វុត្តោតិ ទស្សេតិ ‘‘អាសវានំ ខយោ’’តិ ឥមិនា. អនុប្បាទេ ញាណន្តិ អាសវានមនុប្បាទភូតេ អរិយផលេ ញាណំ. ខីយិំសុ អាសវា ឯត្ថាតិ ខយោ, ផលំ. សមិតបាបតាយ សមណោ, សមិតបាបតា ច និប្បរិយាយតោ អរហត្តផលេនេវាតិ អាហ ‘‘អាសវានំ ខយា សមណោ ហោតីតិ ឯត្ថ ផល’’ន្តិ. ខយាតិ ច ខីណត្តាតិ អត្ថោ. ខីយន្តិ អាសវា ឯត្ថាតិ ខយោ, និព្ពានំ. ‘‘អាសវក្ខយា’’តិ បន សមាសវសេន ទ្វិភាវំ កត្វា វុត្តត្តា ‘‘អាសវានំ ខយោ’’តិ បទស្ស អត្ថុទ្ធារេ អាសវក្ខយបទគ្គហណំ.

‘‘បរវជ្ជានុបស្សិស្សា’’តិអាទិគាថា ធម្មបទេ (ធ. ប. ២៥៣). តត្ថ ឧជ្ឈានសញ្ញិនោតិ គរហសញ្ញិនោ. អរាតិ ទូរា. ‘‘អរា សិង្ឃាមិ វារិជ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២៣៤; ជា. ១.៦.១១៦) វិយ ហិ ទូរត្ថោយំ និបាតោ. ‘‘អារា’’តិបិ បាឋោ. អរាសទ្ទោ វិយ អារាសទ្ទោបិ ទូរត្ថេ ឯកោ និបាតោតិ វេទិតព្ពោ. តទេវ ហិ បទំ សទ្ទសត្ថេ ឧទាហដំ. កាមញ្ច ធម្មបទដ្ឋកថាយំ ‘‘អរហត្តមគ្គសង្ខាតា អារា ទូរំ គតោវ ហោតី’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.២៥៣) វុត្តំ, តថាបិ អាសវវឌ្ឍិយា សង្ខារេ វឌ្ឍេន្តោ វិសង្ខារតោ សុវិទូរទូរោ, តស្មា ‘‘អារា សោ អាសវក្ខយា’’តិ ឯត្ថ អាសវក្ខយបទំ វិសង្ខារាធិវចនម្បិ សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘និព្ពាន’’ន្តិ. ខយនំ ខយោ, អាសវានំ ខណនិរោធោ. សេសំ តស្ស បរិយាយវចនំ. ភង្គោ អាសវានំ ខយោតិ វុត្តោតិ យោជនា. ឥធ បន និព្ពានម្បិ មគ្គោបិ អវិនាភាវតោ. ន ហិ និព្ពានមនារព្ភ មគ្គេនេវ អាសវានំ ខយោ ហោតីតិ.

តន្និន្នន្តិ តស្មិំ អាសវានំ ខយញាណេ និន្នំ. សេសំ តស្សេវ វេវចនំ. បាឡិយំ ឥទំ ទុក្ខន្តិ ទុក្ខស្ស អរិយសច្ចស្ស បរិច្ឆិន្ទិត្វា, អនវសេសេត្វា ច តទា តស្ស ភិក្ខុនោ បច្ចក្ខតោ គហិតភាវទស្សនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្តក’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ហិ ឯត្តកំ ទុក្ខន្តិ តស្ស បរិច្ឆិជ្ជ គហិតភាវទស្សនំ. ន ឥតោ ភិយ្យោតិ អនវសេសេត្វា គហិតភាវទស្សនំ. តេនាហ ‘‘សព្ពម្បិ ទុក្ខសច្ច’’ន្តិអាទិ. សរសលក្ខណបដិវេធវសេន បជាននមេវ យថាភូតំ បជាននំ នាមាតិ ទស្សេតិ ‘‘សរសលក្ខណបដិវេធេនា’’តិ ឥមិនា. រសោតិ សភាវោ រសិតព្ពោ ជានិតព្ពោតិ កត្វា, អត្តនោ រសោ សរសោ, សោ ឯវ លក្ខណំ, តស្ស អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈនេនាតិ អត្ថោ. អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈនញ្ច នាម យថា តស្មិំ ញាណេ បវត្តេ បច្ឆា ទុក្ខសច្ចស្ស សរូបាទិបរិច្ឆេទេ សម្មោហោ ន ហោតិ, តថា តស្ស បវត្តិយេវ. តេន វុត្តំ ‘‘យថាភូតំ បជានាតី’’តិ. ‘‘និព្ពត្តិក’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ទុក្ខំ សមុទេតិ ឯតស្មាតិ ទុក្ខសមុទយោ’’តិ និព្ពចនំ ទស្សេតិ. តទុភយន្តិ ទុក្ខំ, ទុក្ខសមុទយោ ច. យំ ឋានំ បត្វាតិ យំ និព្ពានំ មគ្គស្ស អារម្មណបច្ចយដ្ឋេន ការណភូតំ អាគម្ម. ឋានន្តិ ហិ ការណំ វុច្ចតិ តិដ្ឋតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តតាយាតិ កត្វា. តទុភយំ បត្វាតិ ច តទុភយវតោ បុគ្គលស្ស តទុភយស្ស បត្តិ វិយ វុត្តា. បុគ្គលស្សេវ ហិ អារម្មណករណវសេន និព្ពានប្បត្តិ, ន តទុភយស្ស. អបិច បត្វាតិ បាបុណនហេតុ, បុគ្គលស្ស អារម្មណករណវសេន សមាបជ្ជនតោតិ អត្ថោ. អសមានកត្តុកេ វិយ ហិ សមានកត្តុកេបិ ត្វាបច្ចយស្ស ហេត្វត្ថេ បវត្តិ សទ្ទសត្ថេសុ បាកដា. អប្បវត្តីតិ អប្បវត្តិនិមិត្តំ ‘‘ន បវត្តតិ តទុភយមេតេនា’’តិ កត្វា, អប្បវត្តិដ្ឋានំ វា ‘‘ន បវត្តតិ តទុភយមេត្ថា’’តិ កត្វា, អនេន ច ‘‘ទុក្ខំ និរុជ្ឈតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា ទុក្ខនិរោធោ’’តិ និព្ពចនំ ទស្សេតិ, ទុក្ខសមុទយស្ស បន គហណំ តំនិព្ពត្តកស្ស និរុជ្ឈនតោ តស្សាបិ និរុជ្ឈនទស្សនត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. និព្ពានបទេយេវ ត-សទ្ទោ និវត្តតីតិ អយំ-សទ្ទោ បុន វុត្តោ. សព្ពនាមិកញ្ហិ បទំ វុត្តស្ស វា លិង្គស្ស គាហកំ, វុច្ចមានស្ស វា. តស្សាតិ ទុក្ខនិរោធស្ស. សម្បាបកន្តិ សច្ឆិករណវសេន សម្មទេវ បាបកំ, ឯតេន ច ‘‘ទុក្ខនិរោធំ គមយតិ, គច្ឆតិ វា ឯតាយាតិ ទុក្ខនិរោធគាមិនី, សាយេវ បដិបទា ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទា’’តិ និព្ពចនំ ទស្សេតិ.

កិលេសវសេនាតិ អាសវសង្ខាតកិលេសវសេន. តទេវ អាសវបរិយាយេន ទស្សេន្តោ បុន អាហ, តស្មា ន ឯត្ថ បុនរុត្តិទោសោតិ អធិប្បាយោ. បរិយាយទេសនាភាវោ នាម ហិ អាវេណិកោ ពុទ្ធធម្មោតិ ហេដ្ឋា វុត្តោវាយមត្ថោ. ននុ ច អាសវានំ ទុក្ខសច្ចបរិយាយោវ អត្ថិ, ន សេសសច្ចបរិយាយោ, អថ កស្មា សរូបតោ ទស្សិតសច្ចានិយេវ កិលេសវសេន បរិយាយតោ បុន ទស្សេន្តោ ឯវមាហាតិ វុត្តន្តិ? សច្ចំ, តំសម្ពន្ធត្តា បន សេសសច្ចានំ តំសមុទយាទិបរិយាយោបិ លព្ភតីតិ កត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ទុក្ខសច្ចបរិយាយភូតអាសវសម្ពន្ធានិ ហិ អាសវសមុទយាទីនីតិ, សច្ចានិ ទស្សេន្តោតិបិ យោជេតព្ពំ. ‘‘អាសវានំ ខយញាណាយា’’តិ អារទ្ធត្តា ចេត្ថ អាសវានមេវ គហណំ, ន សេសកិលេសានំ តថា អនារទ្ធត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហិ ‘‘កាមាសវាបិ ចិត្តំ វិមុច្ចតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៤៨; ម. និ. ១.៤៣៣; ៣.១៩) អាសវវិមុត្តសីសេនេវ សព្ពកិលេសវិមុត្តិ វុត្តា. ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិនា មិស្សកមគ្គោវ ឥធ កថិតោ លោកិយវិបស្សនាយ លោកុត្តរមគ្គស្ស មិស្សកត្តាតិ វុត្តំ ‘‘សហ វិបស្សនាយ កោដិប្បត្តំ មគ្គំ កថេសី’’តិ. ‘‘ជានតោ បស្សតោ’’តិ ឥមិនា តយោបិ បរិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាភាវនាភិសមយា វុត្តា ចតុសច្ចបជាននាយ ឯវ ចតុកិច្ចសិទ្ធិតោ, បហានាភិសមយោ បន បារិសេសតោ ‘‘វិមុច្ចតី’’តិ ឥមិនា វុត្តោតិ អាហ ‘‘មគ្គក្ខណំ ទស្សេតី’’តិ. ចត្តារិ ហិ កិច្ចានិ ចតុសច្ចបជាននាយ ឯវ សិទ្ធានិ. យថាហ ‘‘តំ ខោ បនិទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ បរិញ្ញាតន្តិ មេ ភិក្ខវេ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ ចក្ខុំ ឧទបាទី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥; បដិ. ម. ២.២៩). អយំ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ – ជានតោ បស្សតោតិ ច ហេតុនិទ្ទេសោ, ‘‘ជាននហេតុ បស្សនហេតុ កាមាសវាបិ ចិត្តំ វិមុច្ចតី’’តិអាទិនា យោជនា. កាមញ្ចេត្ថ ជាននបស្សនកិរិយានំ, វិមុច្ចនកិរិយាយ ច សមានកាលតា, តថាបិ ធម្មានំ សមានកាលិកានម្បិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នតា សហជាតាទិកោដិយា លព្ភតីតិ, ហេតុគព្ភវិសេសនតាទស្សនមេតន្តិបិ វទន្តិ.

ភវាសវគ្គហណេន ចេត្ថ ភវរាគស្ស វិយ ភវទិដ្ឋិយាបិ សមវរោធោតិ ទិដ្ឋាសវស្សាបិ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ, អធុនា បន ‘‘ទិដ្ឋាសវាបិ ចិត្តំ វិមុច្ចតី’’តិ កត្ថចិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ ន បោរាណោ, បច្ឆា បមាទលិខិតោតិ វេទិតព្ពោ. ភយភេរវសុត្តសំវណ្ណនាទីសុ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៤) អនេកាសុបិ តថេវ សំវណ្ណិតត្តា. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ បាឡិយំ សច្ចបដិវេធោ អនិយមិតបុគ្គលស្ស អនិយមិតកាលវសេន វុត្តោ, តថាបិ អភិសមយកាលេ តស្ស បច្ចុប្បន្នតំ ឧបាទាយ ‘‘ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោ’’តិ វត្តមានកាលនិទ្ទេសោ កតោ, សោ ច កាមំ កស្សចិ មគ្គក្ខណតោ បរំ យាវជ្ជតនា អតីតកាលិកោ ឯវ, សព្ពបឋមំ បនស្ស អតីតកាលិកត្តំ ផលក្ខណេន វេទិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘វិមុត្តស្មិន្តិ ឥមិនា ផលក្ខណ’’ន្តិ. បច្ចវេក្ខណញាណន្តិ ផលបច្ចវេក្ខណញាណំ តថា ចេវ វុត្តត្តា. តគ្គហណេន បន តទវិនាភាវតោ សេសានិ និរវសេសានិ គហេតព្ពានិ, ឯកទេសានិ វា អបរិបុណ្ណាយបិ បច្ចវេក្ខណាយ សម្ភវតោ. ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទីហិ បទេហិ ‘‘នាបរំ ឥត្ថត្តាយា’’តិ បទបរិយោសានេហិ. តស្សាតិ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស. ភូមិន្តិ បវត្តិដ្ឋានំ. ននុ ច ‘‘វិមុត្តស្មិំ វិមុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ ផលមេវ តស្ស អារម្មណសង្ខាតា ភូមិ, អថ កថំ ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទីហិ តស្ស ភូមិទស្សនន្តិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘តេន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. យស្មា បន បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណេន វិជ្ជមានស្សាបិ កម្មស្ស អាយតិំ អប្បដិសន្ធិកភាវតោ ‘‘ខីណា ជាតី’’តិ បជានាតិ, យស្មា ច មគ្គបច្ចវេក្ខណាទីហិ ‘‘វុសិតំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិអាទីនិ បជានាតិ, តស្មា ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទីហិ តស្ស ភូមិទស្សនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តេន ញាណេនា’’តិ ហិ យថារុតតោ, អវិនាភាវតោ ច គហិតេន បញ្ចវិធេន បច្ចវេក្ខណញាណេនាតិ អត្ថោ.

‘‘ខីណា ជាតី’’តិ ឯត្ថ សោតុជនានំ សុវិញ្ញាបនត្ថំ បរម្មុខា វិយ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេតិ ‘‘កតមា បនា’’តិអាទិនា. យេន បនាធិប្បាយេន ចោទនា កតា, តទធិប្បាយំ បកាសេត្វា បរិហារំ វត្តុកាមោ ‘‘ន តាវស្សា’’តិអាទិមាហ. ‘‘ន តាវ…បេ… វិជ្ជមានត្តា’’តិ វក្ខមានមេវ ហិ អត្ថំ មនសិ កត្វា អយំ ចោទនា សមុដ្ឋាបិតា, តត្ថ ន តាវស្ស អតីតា ជាតិ ខីណាតិ អស្ស ភិក្ខុនោ អតីតា ជាតិ, ន តាវ មគ្គភាវនាយ ខីណា. តត្ថ ការណមាហ ‘‘បុព្ពេវ ខីណត្តា’’តិ, មគ្គភាវនាយ បុរិមតរមេវ និរុជ្ឈនវសេន ខីណត្តាតិ អធិប្បាយោ. ន អនាគតា អស្ស ជាតិ ខីណា មគ្គភាវនាយាតិ យោជនា. តត្ថ ការណមាហ ‘‘អនាគតេ វាយាមាភាវតោ’’តិ, ឥទញ្ច អនាគតភាវសាមញ្ញមេវ គហេត្វា លេសេន ចោទនាធិប្បាយវិភាវនត្ថំ វទតិ, ន អនាគតវិសេសំ អនាគតេ មគ្គភាវនាយ ខេបនបយោគាភាវតោតិ អត្ថោ. វិជ្ជមានេយេវ ហិ បយោគោ សម្ភវតិ, ន អវិជ្ជមានេតិ វុត្តំ ហោតិ. អនាគតវិសេសោ បនេត្ថ អធិប្បេតោ, តស្ស ច ខេបនេ វាយាមោបិ លព្ភតេវ. តេនាហ ‘‘យា បន មគ្គស្សា’’តិអាទិ. អនាគតវិសេសោតិ ច អភាវិតេ មគ្គេ ឧប្បជ្ជនារហោ អនន្តរជាតិភេទោ វុច្ចតិ. ន បច្ចុប្បន្នា អស្ស ជាតិ ខីណា មគ្គភាវនាយាតិ យោជនា. តត្ថ ការណមាហ ‘‘វិជ្ជមានត្តា’’តិ, ឯកភវបរិយាបន្នតាយ វិជ្ជមានត្តាតិ អត្ថោ. តត្ថ តត្ថ ភវេ បឋមាភិនិព្ពត្តិលក្ខណា ហិ ជាតិ. ‘‘យា បនា’’តិអាទិនា បន មគ្គភាវនាយ កិលេសហេតុវិនាសនមុខេន អនាគតជាតិយា ឯវ ខីណភាវោ បកាសិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកចតុបញ្ចវោការភវេសូតិ ភវត្តយគ្គហណំ វុត្តនយេន អនវសេសតោ ជាតិយា ខីណភាវទស្សនត្ថំ, បុព្ពបទទ្វយេបេត្ថ ឧត្តរបទលោបោ. ឯកចតុបញ្ចក្ខន្ធប្បភេទាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘តំ សោ’’តិអាទិ ‘‘កថញ្ច នំ បជានាតី’’តិ ចោទនាយ សោធនាវចនំ. តត្ថ តន្តិ យថាវុត្តំ ជាតិំ. សោតិ ខីណាសវោ ភិក្ខុ. បច្ចវេក្ខិត្វាតិ បជាននាយ បុព្ពភាគេ បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណទស្សនំ. ឯវញ្ច កត្វា បច្ចវេក្ខណបរម្បរាយ តថា បជាននា សិទ្ធាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បច្ចវេក្ខណន្តរវិភាវនត្ថមេវ ហិ ‘‘ជានន្តោ បជានាតី’’តិ វត្តមានវចនទ្វយំ វុត្តំ, ជានន្តោ ហុត្វា, ជាននហេតុ វា បជានាតិ នាមាតិ អត្ថោ.

ព្រហ្មចរិយវាសោ នាម ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសតោ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស និព្ពត្តនមេវាតិ អាហ ‘‘បរិវុត្ថ’’ន្តិ, សមន្តតោ និរវសេសេន វសិតំ បរិចិណ្ណន្តិ អត្ថោ. កស្មា បនិទំ សោ អតីតកាលវសេន បជានាតីតិ អនុយោគេនាហ ‘‘បុថុជ្ជនកល្យាណកេន ហិ សទ្ធិ’’ន្តិអាទិ. បុថុជ្ជនកល្យាណកោបិ ហិ ហេដ្ឋា វុត្តលក្ខណោ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ នាម ទក្ខិណវិភង្គសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៧៩) តថា ឯវ វុត្តត្តា. វសន្តិ នាមាតិ វសន្តា ឯវ នាម ហោន្តិ, ន វុត្ថវាសា. តស្មាតិ វុត្ថវាសត្តា. ននុ ច ‘‘សោ ‘ឥទំ ទុក្ខ’’ន្តិ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិនា បាឡិយំ សម្មាទិដ្ឋិយេវ វុត្តា, ន សម្មាសង្កប្បាទយោ, អថ កស្មា ‘‘ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាវសេន សោឡសវិធំ កិច្ចំ និដ្ឋាបិត’’ន្តិ អដ្ឋង្គិកស្ស មគ្គស្ស សាធារណតោ វុត្តន្តិ? សម្មាសង្កប្បាទីនម្បិ ចតុកិច្ចសាធនវសេន បវត្តិតោ. សម្មាទិដ្ឋិយា ហិ ចតូសុ សច្ចេសុ បរិញ្ញាទិកិច្ចសាធនវសេន បវត្តមានាយ សម្មាសង្កប្បាទីនម្បិ សេសានំ ទុក្ខសច្ចេ បរិញ្ញាភិសមយានុគុណាវ បវត្តិ, ឥតរសច្ចេសុ ច នេសំ បហានាភិសមយាទិវសេន បវត្តិ បាកដា ឯវាតិ. ទុក្ខនិរោធមគ្គេសុ យថាក្កមំ បរិញ្ញាសច្ឆិកិរិយាភាវនាបិ យាវទេវ សមុទយបហានត្ថាតិ កត្វា តទត្ថេយេវ តាសំ បក្ខិបនេន ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ បទស្ស អធិប្បាយំ វិភាវេតុំ ‘‘តេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ទុក្ខមូលំ សមុច្ឆិន្ន’’ន្តិ ឥមិនាបិ តទេវ បការន្តរេន វិភាវេតិ.

កស្មា បនេត្ថ ‘‘កតំ ករណីយ’’ន្តិ អតីតនិទ្ទេសោ កតោតិ អាហ ‘‘បុថុជ្ជនកល្យាណកាទយោ’’តិអាទិ. ឥមេ បការា ឥត្ថំ, តព្ភាវោ ឥត្ថត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ឥត្ថភាវាយា’’តិ ឥមិនា, អាយ-សទ្ទោ ច សម្បទានត្ថេ, តទត្ថាយាតិ អត្ថោ. តេ បន បការា អរិយមគ្គព្យាបារភូតា បរិញ្ញាទយោ ឥធាធិប្បេតាតិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ សោឡសកិច្ចភាវាយា’’តិ. តេ ហិ មគ្គំ បច្ចវេក្ខតោ មគ្គានុភាវេន បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ មគ្គេ បច្ចវេក្ខិតេ តំកិច្ចបច្ចវេក្ខណាយបិ សុខេន សិទ្ធិតោ. ឯវំ សាធារណតោ ចតូសុ មគ្គេសុ បច្ចេកំ ចតុកិច្ចវសេន សោឡសកិច្ចភាវំ បកាសេត្វា តេសុបិ កិច្ចេសុ បហានមេវ បធានំ តទត្ថត្តា ឥតរេសំ បរិញ្ញាទីនន្តិ តទេវ វិសេសតោ បកាសេតុំ ‘‘កិលេសក្ខយភាវាយ វា’’តិ អាហ.

អបិច បុរិមនយេន បច្ចវេក្ខណបរម្បរាយ បច្ចវេក្ខណវិធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បធានត្តា បហីនកិលេសបច្ចវេក្ខណវិធិមេវ ទស្សេតុំ ឯវំ វុត្តន្តិបិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុតិយវិកប្បេ អយំ បការោ ឥត្ថំ, តព្ភាវោ ឥត្ថត្តំ, អាយសទ្ទោ ចេត្ថ សម្បទានវចនស្ស ការិយភូតោ និស្សក្កត្ថេតិ ទស្សេតិ ‘‘ឥត្ថភាវតោ’’តិ ឥមិនា. ‘‘ឥមស្មា ឯវំ បការា’’តិ បន វទន្តោ បការោ នាម បការវន្តតោ អត្ថតោ ភេទោ នត្ថិ. យទិ ហិ សោ ភេទោ អស្ស, តស្សេវ សោ បការោ ន សិយា, តស្មា ឥត្ថំ-សទ្ទោ បការវន្តវាចកោ, អត្ថតោ បន អភេទេបិ សតិ អវយវាវយវិតាទិនា ភេទបរិកប្បនាវសេន សិយា កិញ្ចិ ភេទមត្ថំ, តស្មា ឥត្ថត្តសទ្ទោ បការវាចកោតិ ទស្សេតិ. អយមិធ ដីកាយំ, (ទី. និ. ដី. ១.២៤៨) មជ្ឈិមាគមដីកាវិនយដីកាទីសុ (សារត្ថ. ដី. ១.១៤) ច អាគតនយោ.

សទ្ទវិទូ បន បវត្តិនិមិត្តានុសារេន ឯវមិច្ឆន្តិ – អយំ បការោ អស្សាតិ ឥត្ថំ, បការវន្តោ. វិចិត្រា ហិ តទ្ធិតវុត្តិ. តស្ស ភាវោ ឥត្ថត្តំ, បការោ, ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥត្ថភាវតោ ឥមស្មា ឯវំ បការា’’តិ អាហាតិ. បឋមវិកប្បេបិ យថារហំ ឯស នយោ. ឥទានិ វត្តមានខន្ធសន្តានាតិ សរូបកថនំ. អបរន្តិ អនាគតំ. ‘‘ឥមេ បន បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តី’’តិ ឥទានិ បាឋោ, ‘‘ឥមេ បន ចរិមកត្តភាវសង្ខាតា បញ្ចក្ខន្ធា បរិញ្ញាតា តិដ្ឋន្តី’’តិ បន មជ្ឈិមាគមវិនយដីកាទីសុ, (សារត្ថ. ដី. ១.១៤) ឥធ ច ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ១.២៤៨) ឧល្លិង្គិតបាឋោ. តត្ថ ចរិមកត្តភាវសង្ខាតាតិ ឯកសន្តតិបរិយាបន្នភាវេន បច្ឆិមកត្តភាវកថិតា. បរិញ្ញាតាតិ មគ្គេន បរិច្ឆិជ្ជ ញាតា. តិដ្ឋន្តីតិ អប្បតិដ្ឋា អនោកាសា តិដ្ឋន្តិ. ឯតេន ហិ តេសំ ខន្ធានំ អបរិញ្ញាមូលាភាវេន អបតិដ្ឋាភាវំ ទស្សេតិ. អបរិញ្ញាមូលិកា ហិ បតិដ្ឋា, តទភាវតោ បន អប្បតិដ្ឋាភាវោ. យថាហ ‘‘កពឡីការេ ចេ ភិក្ខវេ អាហារេ អត្ថិ រាគោ, អត្ថិ នន្ទី, អត្ថិ តណ្ហា, បតិដ្ឋិតំ តត្ថ វិញ្ញាណំ វិរុឡ្ហ’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ២.៦៤; កថា. ២៩៦; មហានិ. ៧). តទុបមំ វិភាវេតិ ‘‘ឆិន្នមូលកា រុក្ខា វិយា’’តិ ឥមិនា, យថា ឆិន្នមូលកា រុក្ខា មូលាភាវតោ អប្បតិដ្ឋា អនោកាសា តិដ្ឋន្តិ, ឯវមេតេបិ អបរិញ្ញាមូលាភាវតោតិ. អយមេត្ថ ឱបម្មសំសន្ទនា. ចរិមកចិត្តនិរោធេនាតិ បរិនិព្ពានចិត្តនិរោធេន. អនុបាទានោតិ អនិន្ធនោ. អបណ្ណត្តិកភាវន្តិ យេសុ ខន្ធេសុ វិជ្ជមានេសុ តថា តថា បរិកប្បនាសិទ្ធា បញ្ញត្តិ, តទភាវតោ តស្សាបិ ធរមានកបញ្ញត្តិយា អភាវេន អបញ្ញត្តិកភាវំ គមិស្សន្តិ. បណ្ណត្តិ បញ្ញត្តីតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ យថា ‘‘បញ្ញាស បណ្ណាសា’’តិ. បញ្ញាស បណ្ណាទេសោតិ ហិ អក្ខរចិន្តកា វទន្តិ.

២៤៩. យេភុយ្យេន សំខិបតិ សង្កុចិតោ ភវតីតិ សង្ខេបោ, បព្ពតមត្ថកំ. តញ្ហិ បព្ពតបាទតោ អនុក្កមេន ពហុលំ សំខិត្តំ សង្កុចិតំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘បព្ពតមត្ថកេ’’តិ, បព្ពតសិខរេតិ អត្ថោ. អយំ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ – សង្ខិបីយតិ បព្ពតភាវេន គណីយតីតិ សង្ខេបោ, បព្ពតបរិយាបន្នោ បទេសោ, តស្មិំ បព្ពតបរិយាបន្នេ បទេសេតិ អត្ថោតិ. អនាវិលោតិ អកាលុសិយោ, សា ចស្ស អនាវិលតា កទ្ទមាភាវេន ហោតីតិ អាហ ‘‘និក្កទ្ទមោ’’តិ. សបតិ អបទាបិ សមានា គច្ឆតីតិ សិប្បិ, ខុទ្ទកា សិប្បិ សិប្បិយោ កា-ការស្ស យ-ការំ កត្វា, យោ ‘‘មុត្តិកោ’’តិបិ វុច្ចតិ. សវតិ បសវតីតិ សម្ពុកោ, យំ ‘‘ជលសុត្តិ, សង្ខលិកា’’តិ ច វោហរន្តិ. សមាហារេ យេភុយ្យតោ នបុំសកបយោគោតិ វុត្តំ ‘‘សិប្បិយសម្ពុក’’ន្តិ. ឯវមីទិសេសុ. សក្ខរាតិ មុដ្ឋិប្បមាណា បាសាណា. កថលានីតិ កបាលខណ្ឌានិ. សមូហវាចកស្ស ឃដាសទ្ទស្ស ឥត្ថិ លិង្គស្សាបិ ទិស្សនតោ ‘‘គុម្ព’’ន្តិ បទស្សត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ឃដា’’តិ ឥមិនា.

កាមញ្ច ‘‘សិប្បិយសម្ពុកម្បិ សក្ខរកថលម្បិ មច្ឆគុម្ពម្បិ តិដ្ឋន្តម្បិ ចរន្តម្បី’’តិ ឯត្ថ សក្ខរកថលំ តិដ្ឋតិយេវ, សិប្បិយសម្ពុកមច្ឆគុម្ពានិ ចរន្តិបិ តិដ្ឋន្តិបិ, តថាបិ សហចរណនយេន សព្ពានេវ ចរន្តិ វិយ ឯវំ វុត្តន្តិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘តិដ្ឋន្តម្បិ ចរន្តម្បីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ហិ ‘‘សក្ខរកថលំ តិដ្ឋតិយេវា’’តិអាទិនា យថាសម្ភវមត្ថំ ទស្សេតិ, ‘‘យថា បនា’’តិអាទិនា បន សហចរណនយំ. បន-សទ្ទោ អរុចិសំសូចនេ, តថាបីតិ អត្ថោ. អន្តរន្តរាតិ ពហូនំ គាវីនមន្តរន្តរា ឋិតាសុ គាវីសុ វិជ្ជមានាសុបិ. គាវោតិ គាវិយោ. ឥតរាបីតិ ឋិតាបិ និសិន្នាបិ. ចរន្តីតិ វុច្ចន្តិ សហចរណនយេន. តិដ្ឋន្តមេវាតិអាទីសុ អយមធិប្បាយោ – សិប្បិយសម្ពុកមច្ឆគុម្ពានំ ចរណកិរិយាយបិ យោគតោ ឋានកិរិយាយ អនេកន្តត្តា ឯកន្តតោ តិដ្ឋន្តមេវ ន កទាចិបិ ចរន្តំ សក្ខរកថលំ ឧបាទាយ សិប្បិយសម្ពុកម្បិ មច្ឆគុម្ពម្បិ តិដ្ឋន្តន្តិ វុត្តំ, ន តុ តេសំ ឋានកិរិយមុបាទាយ. តេសំ បន ចរណកិរិយមុបាទាយ ‘‘ចរន្តម្បី’’តិ បិ-សទ្ទលោបោ ហេត្ថ ទដ្ឋព្ពោ. ឥតរម្បិ ទ្វយន្តិ សិប្បិយសម្ពុកមច្ឆគុម្ពំ បទវសេន ឯវំ វុត្តំ. ឥតរញ្ច ទ្វយន្តិ សិប្បិយសម្ពុកមច្ឆគុម្ពមេវ. ចរន្តន្តិ វុត្តន្តិ ឯត្ថាបិ តេសំ ឋានកិរិយមុបាទាយ ‘‘តិដ្ឋន្តម្បី’’តិ បិ-សទ្ទលោបោ, ឯវមេត្ថ អដ្ឋកថាចរិយេហិ សហចរណនយោ ទស្សិតោ, អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន យថាលាភនយោបិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘កិំ វា ឥមាយ សហចរិយាយ, យថាលាភគ្គហណំ បនេត្ថ ទដ្ឋព្ពំ. សក្ខរកថលស្ស ហិ វសេន តិដ្ឋន្តន្តិ, សិប្បិសម្ពុកស្ស មច្ឆគុម្ពស្ស ច វសេន តិដ្ឋន្តម្បិ ចរន្តម្បីតិ ឯវំ យោជនា កាតព្ពា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៤៩). អលព្ភមានស្សាបិ អត្ថស្ស សហយោគីវសេន ទេសនាមត្តំ បតិ សហចរណនយោ, សាធារណតោ ទេសិតស្សាបិ អត្ថស្ស សម្ភវវសេន វិវេចនំ បតិ យថាលាភនយោតិ ឧភយថាបិ យុជ្ជតិ.

ឯវម្បេត្ថ វទន្តិ – អដ្ឋកថាយំ ‘‘សក្ខរកថលំ តិដ្ឋតិយេវ, ឥតរានិ ចរន្តិបិ តិដ្ឋន្តិបី’’តិ ឥមិនា យថាលាភនយោ ទស្សិតោ យថាសម្ភវំ អត្ថស្ស វិវេចិតត្តា, ‘‘យថា បនា’’តិអាទិនា បន សហចរណនយោ អលព្ភមានស្សាបិ អត្ថស្ស សហយោគីវសេន ទេសនាមត្តស្ស វិភាវិតត្តាតិ, តទេតម្បិ អនុបវជ្ជមេវ អត្ថស្ស យុត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច តថា ទស្សនស្សាបិ សម្ភវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ ឧបមាសំសន្ទនំ. តីរេតិ ឧទករហទស្ស តីរេ. ឧទករហទោ ច នាម កត្ថចិ សមុទ្ទោបិ វុច្ចតិ ‘‘រហទោបិ តត្ថ គម្ភីរោ, សមុទ្ទោ សរិតោទកោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.២៧៨). កត្ថចិ ជលាសយោបិ ‘‘រហទោបិ តត្ថ ធរណី នាម, យតោ មេឃា បវស្សន្តិ, វស្សា យតោ បតាយន្តី’’តិអាទីសុ, (ទី. និ. ៣.២៨១) ឥធាបិ ជលាសយោយេវ. សោ ហិ ឧទកវសេន រហោ ចក្ខុរហាទិកំ ទទាតីតិ ឧទករហទោ ឱ-ការស្ស អ-ការំ កត្វា. សទ្ទវិទូ បន ‘‘ឧទកំ ហរតីតិ ឧទករហទោ និរុត្តិនយេនា’’តិ វទន្តិ.

‘‘ឯត្តាវតា’’តិអាទិនា ចតុត្ថជ្ឈានាន្តរំ ទស្សិតវិបស្សនាញាណតោ បដ្ឋាយ យថាវុត្តត្ថស្ស សម្បិណ្ឌនំ. តត្ថ ឯត្តាវតាតិ ‘‘បុន ចបរំ មហារាជ ភិក្ខុ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ…បេ… ញាណទស្សនាយ ចិត្តំ អភិនីហរតី’’តិអាទិនា ឯត្តកេន, ឯតបរិមាណវន្តេន វា វចនក្កមេន. វិបស្សនាញាណន្តិ ញាណទស្សននាមេន ទស្សិតំ វិបស្សនាញាណំ, តស្ស ច វិសុំ គណនទស្សនេន ហេដ្ឋា ចតុត្ថជ្ឈានានន្តរំ វត្តព្ពតាការណេសុ តីសុ នយេសុ តតិយនយស្សេវ យុត្តតរភាវោបិ ទីបិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. មនោមយញាណស្ស ឥទ្ធិវិធសមវរោធិតភាវេ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៧៩ អាទយោ) វុត្តេបិ ឥធ បាឡិយំ វិសុំ ទេសិតត្តា វិសុំ ឯវ គហណំ, តថា ទេសនា ច បាដិយេក្កសន្ទិដ្ឋិកសាមញ្ញផលត្ថាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អនាគតំសញាណយថាកម្មូបគញាណទ្វយស្ស បាឡិយំ អនាគតត្តា ‘‘ទិព្ពចក្ខុវសេន និប្ផន្ន’’ន្តិ វុត្តំ, តព្ពសេន និប្ផន្នត្តា តគ្គហណេនេវ គហិតំ តំ ញាណទ្វយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ទិព្ពចក្ខុស្ស ហិ អនាគតំសញាណំ, យថាកម្មូបគញាណញ្ចាតិ ទ្វេបិ ញាណានិ បរិភណ្ឌានិ ហោន្តីតិ. ទិព្ពចក្ខុញាណន្តិ ចុតូបបាតញាណនាមេន ទស្សិតំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ.

សព្ពេសំ បន ទសន្នំ ញាណានំ អារម្មណវិភាគស្ស វិសុទ្ធិមគ្គេ អនាគតត្តា តត្ថានាគតញាណានំ អារម្មណវិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘តេស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តេសន្តិ ទសន្នំ ញាណានំ. តត្ថាតិ តស្មិំ អារម្មណវិភាគេ, តេសុ វា ទសសុ ញាណេសុ. ភូមិភេទតោ បរិត្តមហគ្គតំ, កាលភេទតោ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ, សន្តានភេទតោ អជ្ឈត្តពហិទ្ធា ចាតិ វិបស្សនាញាណំ សត្តវិធារម្មណំ. បរិត្តារម្មណាទិតិកត្តយេនេវ ហិ តស្ស អារម្មណវិភាគោ, ន មគ្គារម្មណតិកេន. និម្មិតរូបាយតនមត្តមេវាតិ អត្តនា និម្មិតំ រូបារម្មណមេវ, អត្តនា វា និម្មិតេ មនោមយេ កាយេ វិជ្ជមានំ រូបាយតនមេវាតិបិ យុជ្ជតិ. ឥទញ្ហិ តស្ស ញាណស្ស អភិនិម្មិយមានេ មនោមយេ កាយេ រូបាយតនមេវារព្ភ បវត្តនតោ វុត្តំ, ន បន តត្ថ គន្ធាយតនាទីនមភាវតោ. ន ហិ រូបកលាបោ គន្ធាយតនាទិវិរហិតោ អត្ថីតិ សព្ពថា បរិនិប្ផន្នមេវ និម្មិតរូបំ. តេនាហ ‘‘បរិត្តបច្ចុប្បន្នពហិទ្ធារម្មណ’’ន្តិ, យថាក្កមំ ភូមិកាលសន្តានភេទតោ តិព្ពិធារម្មណន្តិ អត្ថោ. និព្ពានវសេន ឯកធម្មារម្មណម្បិ សមានំ អាសវក្ខយញាណំ បរិត្តារម្មណាទិតិកវសេន តិវិធារម្មណំ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បមាណពហិទ្ធានវត្តព្ពារម្មណ’’ន្តិ វុត្តំ. តញ្ហិ បរិត្តតិកវសេន អប្បមាណារម្មណំ, អជ្ឈត្តិកវសេន ពហិទ្ធារម្មណំ, អតីតតិកវសេន នវត្តព្ពារម្មណញ្ច ហោតិ.

ឧត្តរិតរសទ្ទោ, បណីតតរសទ្ទោ ច បរិយាយោតិ ទស្សេតិ ‘‘សេដ្ឋតរ’’ន្តិ ឥមិនា. រតនកូដំ វិយ កូដាគារស្ស អរហត្តំ កូដំ ឧត្តមង្គភូតំ ភគវតោ ទេសនាយ អរហត្តបរិយោសានត្តាតិ អាហ ‘‘អរហត្តនិកូដេនា’’តិ. ទេសនំ និដ្ឋាបេសីតិ តិត្ថករមតហរវិភាវិនិំ នានាវិធកុហនលបនាទិមិច្ឆាជីវវិទ្ធំសិនិំ តិវិធសីលាលង្កតបរមសល្លេខបដិបត្តិបរិទីបិនិំ ឈានាភិញ្ញាទិឧត្តរិមនុស្សធម្មវិភូសិនិំ ចុទ្ទសវិធមហាសាមញ្ញ្ផលបដិមណ្ឌិតំ អនញ្ញសាធារណំ សាមញ្ញផលទេសនំ រតនាគារំ វិយ រតនកូដេន អរហត្តកូដេន និដ្ឋាបេសិ ‘‘វិមុត្តស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា, អរហត្តផលស្ស ទេសិតត្តាតិ អត្ថោ.

អជាតសត្តុឧបាសកត្តបដិវេទនាកថាវណ្ណនា

២៥០. ឯត្តាវតា ភគវតា ទេសិតស្ស សាមញ្ញផលសុត្តស្ស អត្ថវណ្ណនំ កត្វា ឥទានិ ធម្មសង្គាហកេហិ សង្គីតស្ស ‘‘ឯវំ វុត្តេ’’តិអាទិបាឋស្សបិ អត្ថវណ្ណនំ ករោន្តោ បឋមំ សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ ‘‘រាជា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ សាមញ្ញផលេ, សុត្តបទេសេ វា. ករណំ ការោ, សាធុ ឥតិ ការោ តថា, ‘‘សាធុ ភគវា, សាធុ សុគតា’’តិអាទិនា តំ បវត្តេន្តោ. អាទិមជ្ឈបរិយោសានន្តិ ទេសនាយ អាទិញ្ច មជ្ឈញ្ច បរិយោសានញ្ច. សក្កច្ចំ សាទរំ គារវំ សុត្វា, ‘‘ចិន្តេត្វា’’តិ ឯត្ថ ឥទំ បុព្ពកាលកិរិយាវចនំ. ឥមេ បញ្ហេ បុថូ សមណព្រាហ្មណេ បុច្ឆន្តោ អហំ ចិរំ វត អម្ហិ, ឯវំ បុច្ឆន្តោបិ អហំ ថុសេ កោដ្ដេន្តោ វិយ កញ្ចិ សារំ នាលត្ថន្តិ យោជនា. តថា យោ…បេ… វិស្សជ្ជេសិ, តស្ស ភគវតោ គុណសម្បទា អហោ វត. ទសពលស្ស គុណានុភាវំ អជានន្តោ អហំ វញ្ចិតោ សុចិរំ វត អម្ហីតិ. វញ្ចិតោតិ ច អញ្ញាណេន វញ្ចិតោ អាវដ្ដិតោ, មោហេន បដិច្ឆាទិតោ អម្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘ទសពលស្ស គុណានុភាវំ អជានន្តោ’’តិ. សាមញ្ញជោតនា ហិ វិសេសេ អវតិដ្ឋតិ. ចិន្តេត្វា អាវិករោន្តោតិ សម្ពន្ធោ. ឧល្លង្ឃនសមត្ថាយបិ ឧព្ពេគបីតិយា អនុល្លង្ឃនម្បិ សិយាតិ អាហ ‘‘បញ្ចវិធាយ បីតិយា ផុដសរីរោ’’តិ. ផុដសរីរោតិ ច ផុសិតសរីរោតិ អត្ថោ, ន ព្យាបិតសរីរោតិ សព្ពាយ បីតិយា អព្យាបិតត្តា. តន្តិ អត្តនោ បសាទស្ស អាវិករណំ, ឧបាសកត្តបវេទនញ្ច. អារទ្ធំ ធម្មសង្គាហកេហិ.

អភិក្កន្តាតិ អតិក្កន្តា វិគតា, វិគតភាវោ ច ខយោ ឯវាតិ អាហ ‘‘ខយេ ទិស្សតី’’តិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ’’តិ. អភិក្កន្តតរោតិ អតិវិយ កន្តតរោ មនោរមោ, តាទិសោ ច សុន្ទរោ ភទ្ទកោ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘សុន្ទរេ’’តិ.

‘‘កោ មេ’’តិអាទិ គាថា វិមានវត្ថុម្ហិ (វិ. វ. ៨៥៧). តត្ថ កោតិ ទេវនាគយក្ខគន្ធព្ពាទីសុ កតមោ. មេតិ មម. បាទានីតិ បាទេ, លិង្គវិបរិយាយោយំ. ឥទ្ធិយាតិ ឦទិសាយ ទេវិទ្ធិយា. យសសាតិ ឦទិសេន បរិវារេន, បរិជនេន ច. ជលន្តិ ជលន្តោ វិជ្ជោតមានោ. អភិក្កន្តេនាតិ អតិវិយ កន្តេន កមនីយេន, អភិរូបេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. វណ្ណេនាតិ ឆវិវណ្ណេន សរីរវណ្ណនិភាយ. សព្ពា ឱភាសយំ ទិសាតិ សព្ពា ទសបិ ទិសា ឱភាសយន្តោ. ចន្ទោ វិយ, សូរិយោ វិយ ច ឯកោភាសំ ឯកាលោកំ ករោន្តោ កោ វន្ទតីតិ សម្ពន្ធោ.

អភិរូបេតិ អតិរេករូបេ ឧឡារវណ្ណេន សម្បន្នរូបេ. អព្ភានុមោទនេតិ អភិអនុមោទនេ អភិប្បមោទិតភាវេ. កិមត្ថិយំ ‘‘អព្ភានុមោទនេ’’តិ វចនន្តិ អាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. យុត្តំ តាវ ហោតុ អព្ភានុមោទនេ, កស្មា បនាយំ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តោតិ ចោទនាយ សោធនាមុខេន អាមេឌិតវិសយំ និទ្ធារេតិ ‘‘ភយេ កោធេ’’តិអាទិនា, ឥមិនា សទ្ទលក្ខណេន ហេតុភូតេន ឯវំ វុត្តោ, ឥមិនា ច ឥមិនា ច វិសយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សាធុ សាធុ ភន្តេ’’តិ អាមេឌិតវសេន អត្ថំ ទស្សេត្វា តស្ស វិសយំ និទ្ធារេន្តោ ឯវមាហាតិបិ សម្ពន្ធំ វទន្តិ. តត្ថ ‘‘ចោរោ ចោរោ, សប្បោ សប្បោ’’តិអាទីសុ ភយេ អាមេឌិតំ, ‘‘វិជ្ឈ វិជ្ឈ, បហរ បហរា’’តិអាទីសុ កោធេ, ‘‘សាធុ សាធូ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១២៧; ៣.៣៥; ៥.១០៨៥) បសំសាយំ, ‘‘គច្ឆ គច្ឆ, លុនាហិ លុនាហី’’តិអាទីសុ តុរិតេ, ‘‘អាគច្ឆ អាគច្ឆា’’តិអាទីសុ កោតូហលេ, ‘‘ពុទ្ធោ ពុទ្ធោតិ ចិន្តេន្តោ’’តិអាទីសុ (ពុ. វំ. ២.៤៤) អច្ឆរេ, ‘‘អភិក្កមថាយស្មន្តោ អភិក្កមថាយស្មន្តោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ៣.២០; អ. និ. ៩.១១) ហាសេ, ‘‘កហំ ឯកបុត្តក, កហំ ឯកបុត្តកា’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.៦៣) សោកេ, ‘‘អហោ សុខំ, អហោ សុខ’’ន្តិអាទីសុ (ឧទា. ២០; ទី. និ. ៣.៣០៥) បសាទេ. ចសទ្ទោ អវុត្តសមុច្ចយត្ថោ, តេន គរហា អសម្មានាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘បាបោ បាបោ’’តិអាទីសុ ហិ គរហាយំ, ‘‘អភិរូបក អភិរូបកា’’តិអាទីសុ អសម្មានេ. ឯវមេតេសុ នវសុ, អញ្ញេសុ ច វិសយេសុ អាមេឌិតវចនំ ពុធោ ករេយ្យ, យោជេយ្យាតិ អត្ថោ. អាមេឌនំ បុនប្បុនមុច្ចារណំ, អាមេឌីយតិ វា បុនប្បុនមុច្ចារីយតីតិ អាមេឌិតំ, ឯកស្សេវត្ថស្ស ទ្វត្តិក្ខត្តុំ វចនំ. មេឌិសទ្ទោ ហិ ឧម្មាទនេ, អាបុព្ពោ តុ ទ្វត្តិក្ខត្តុមុច្ចារណេ វត្តតិ យថា ‘‘ឯតទេវ យទា វាក្យ-មាមេឌយតិ វាសវោ’’តិ.

ឯវំ អាមេឌិតវសេន ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ នយិទំ អាមេឌិតវសេនេវ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តំ, អថ ខោ បច្ចេកមត្ថទ្វយវសេនបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ. អាមេឌិតវសេន អត្ថំ ទស្សេត្វា វិច្ឆាវសេនាបិ ទស្សេន្តោ ឯវមាហាតិបិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ ព្យាបេតព្ពស្ស ទ្វិក្ខត្តុមវុត្តត្តា. ព្យាបេតព្ពស្ស ហិ ព្យាបកេន គុណកិរិយាទព្ពេន ព្យាបនិច្ឆាយ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ វចនំ វិច្ឆា យថា ‘‘គាមោ គាមោ រមណីយោ’’តិ. តត្ថ អភិក្កន្តន្តិ អភិក្កមនីយំ, តព្ភាវោ ច អតិឥដ្ឋតាយាតិ វុត្តំ ‘‘អតិឥដ្ឋ’’ន្តិអាទិ, បទត្តយញ្ចេតំ បរិយាយវចនំ. ឯត្ថាតិ ទ្វីសុ អភិក្កន្តសទ្ទេសុ. ‘‘អភិក្កន្ត’’ន្តិ វចនំ អបេក្ខិត្វា នបុំសកលិង្គេន វុត្តំ, តំ បន ភគវតោ វចនំ ធម្មទេសនាយេវាតិ កត្វា ‘‘យទិទំ ភគវតោ ធម្មទេសនា’’តិ អាហ, យាយំ ភគវតោ ធម្មទេសនា មយា សុតា, តទិទំ ភគវតោ ធម្មទេសនាសង្ខាតំ វចនំ អភិក្កន្តន្តិ អត្ថោ. ឯវំ បដិនិទ្ទេសោបិ ហិ អត្ថតោ អភេទត្តា យុត្តោ ឯវ ‘‘យត្ថ ច ទិន្នំ មហប្ផលមាហូ’’តិអាទីសុ (វិ. វ. ៨៨៨) វិយ. ‘‘អភិក្កន្ត’’ន្តិ វុត្តស្ស វា អត្ថមត្តទស្សនំ ឯតំ, តស្មា អត្ថវសេន លិង្គវិភត្តិវិបរិណាមោ វេទិតព្ពោ, ការិយវិបរិណាមវសេន ចេត្ថ វិភត្តិវិបរិណាមតា. វចនន្តិ ហេត្ថ សេសោ, អភិក្កន្តំ ភគវតោ វចនំ, យាយំ ភគវតោ ធម្មទេសនា មយា សុតា, សា អភិក្កន្តំ អភិក្កន្តាតិ អត្ថោ. ទុតិយបទេបិ ‘‘អភិក្កន្តន្តិ បសាទនំ អបេក្ខិត្វា នបុំសកលិង្គេន វុត្ត’’ន្តិអាទិនា យថារហមេស នយោ នេតព្ពោ.

‘‘ភគវតោ វចន’’ន្តិអាទិនា អត្ថទ្វយសរូបំ ទស្សេតិ. តត្ថ ទោសនាសនតោតិ រាគាទិកិលេសទោសវិទ្ធំសនតោ. គុណាធិគមនតោតិ សីលាទិគុណានំ សម្បាទនវសេន អធិគមាបនតោ. យេ គុណេ ទេសនា អធិគមេតិ, តេសុ ‘‘គុណាធិគមនតោ’’តិ វុត្តេសុយេវ គុណេសុ បធានភូតា គុណា ទស្សេតព្ពាតិ តេ បធានភូតេ គុណេ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘សទ្ធាជននតោ បញ្ញាជននតោ’’តិ វុត្តំ. សទ្ធាបធានា ហិ លោកិយា គុណា, បញ្ញាបធានា លោកុត្តរាតិ, បធាននិទ្ទេសោ ចេស ទេសនាយ អធិគមេតព្ពេហិ សីលសមាធិទុកាទីហិបិ យោជនាសម្ភវតោ. អញ្ញម្បិ អត្ថទ្វយំ ទស្សេតិ ‘‘សាត្ថតោ’’តិអាទិនា. សីលាទិអត្ថសម្បត្តិយា សាត្ថតោ. សភាវនិរុត្តិសម្បត្តិយា សព្យញ្ជនតោ. សុវិញ្ញេយ្យសទ្ទបយោគតាយ ឧត្តានបទតោ. សណ្ហសុខុមភាវេន ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្ថតាយ គម្ភីរត្ថតោ. សិនិទ្ធមុទុមធុរសទ្ទបយោគតាយ កណ្ណសុខតោ. វិបុលវិសុទ្ធបេមនីយត្ថតាយ ហទយង្គមតោ. មានាតិមានវិធមនេន អនត្តុក្កំសនតោ. ថម្ភសារម្ភនិម្មទ្ទនេន អបរវម្ភនតោ. ហិតាធិប្បាយប្បវត្តិយា បរេសំ រាគបរិឡាហាទិវូបសមនេន ករុណាសីតលតោ. កិលេសន្ធការវិធមនេន បញ្ញាវទាតតោ. អវទាតំ, ឱទាតន្តិ ច អត្ថតោ ឯកំ. ករវីករុតមញ្ជុតាយ អាបាថរមណីយតោ. បុព្ពាបរាវិរុទ្ធសុវិសុទ្ធតាយ វិមទ្ទក្ខមតោ. អាបាថរមណីយតាយ ឯវ សុយ្យមានសុខតោ. វិមទ្ទក្ខមតាយ, ហិតជ្ឈាសយប្បវត្តិតាយ ច វីមំសិយមានហិតតោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អាទិសទ្ទេន បន សំសារចក្កនិវត្តនតោ, សទ្ធម្មចក្កប្បវត្តនតោ, មិច្ឆាវាទវិទ្ធំសនតោ, សម្មាវាទបតិដ្ឋាបនតោ, អកុសលមូលសមុទ្ធរណតោ, កុសលមូលសំរោបនតោ, អបាយទ្វារវិធានតោ, សគ្គមគ្គទ្វារវិវរណតោ, បរិយុដ្ឋានវូបសមនតោ, អនុសយសមុគ្ឃាដនតោតិ ឯវមាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ.

ន កេវលំ បទទ្វយេនេវ, តតោ បរម្បិ ចតូហិ ឧបមាហីតិ បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. ‘‘ចក្ខុមន្តោ រូបានិ ទក្ខន្តី’’តិ ឥទំ ‘‘តេលបជ្ជោតំ ធារេយ្យា’’តិ ចតុត្ថឧបមាយ អាការមត្តទស្សនំ, ន បន ឧបមន្តរទស្សនន្តិ អាហ ‘‘ចតូហិ ឧបមាហី’’តិ. អធោមុខដ្ឋបិតន្តិ កេនចិ អធោមុខំ ឋបិតំ. ហេដ្ឋាមុខជាតន្តិ សភាវេនេវ ហេដ្ឋាមុខំ ជាតំ. ឧគ្ឃាដេយ្យាតិ វិវដំ ករេយ្យ. ‘‘ហត្ថេ គហេត្វា’’តិ សមាចិក្ខណទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ‘‘បុរត្ថាភិមុខោ, ឧត្តរាភិមុខោ វា គច្ឆា’’តិអាទិនា វចនមត្តំ អវត្វា ‘‘ឯស មគ្គោ, ឯវំ គច្ឆា’’តិ ហត្ថេ គហេត្វា និស្សន្ទេហំ ទស្សេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. កាឡបក្ខេ ចាតុទ្ទសី កាឡបក្ខចាតុទ្ទសី. និរន្តររុក្ខគហនេន ឯកគ្ឃនោ វនសណ្ឌោ ឃនវនសណ្ឌោ. មេឃស្ស បដលំ មេឃបដលំ, មេឃច្ឆន្នតាតិ វុត្តំ ហោតិ. និក្កុជ្ជិតំ ឧក្កុជ្ជេយ្យាតិ កស្សចិបិ អាធេយ្យស្ស អនាធារភូតំ កិញ្ចិ ភាជនំ អាធារភាវាបាទនវសេន ឧក្កុជ្ជេយ្យ ឧបរិ មុខំ ឋបេយ្យ. ហេដ្ឋាមុខជាតតាយ វិមុខំ, អធោមុខដ្ឋបិតតាយ អសទ្ធម្មេ បតិតន្តិ ឯវំ បទទ្វយំ និក្កុជ្ជិតបទស្ស យថាទស្សិតេន អត្ថទ្វយេន យថារហំ យោជេតព្ពំ, ន យថាសង្ខ្យំ. អត្តនោ សភាវេនេវ ហិ ឯស រាជា សទ្ធម្មវិមុខោ, បាបមិត្តេន បន ទេវទត្តេន បិតុឃាតាទីសុ ឧយ្យោជិតត្តា អសទ្ធម្មេ បតិតោតិ. វុដ្ឋាបេន្តេន ភគវតាតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘កស្សបស្ស ភគវតោ’’តិអាទិនា តទា រញ្ញា អវុត្តស្សាបិ អត្ថាបត្តិមត្តទស្សនំ. កាមញ្ច កាមច្ឆន្ទាទយោបិ បដិច្ឆាទកា នីវរណភាវតោ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ បន សវិសេសំ បដិច្ឆាទិកា សត្តេ មិច្ឆាភិនិវេសវសេនាតិ អាហ ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្ន’’ន្តិ. តេនាហ ភគវា ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមាហំ ភិក្ខវេ វជ្ជំ វទាមី’’តិ, [អ. និ. ១.៣១០ (អត្ថតោ សមានំ)] មិច្ឆាទិដ្ឋិសង្ខាតគុម្ពបដិច្ឆន្នន្តិ អត្ថោ. ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នំ សាសនំ វិវរន្តេនា’’តិ វទន្តោ សព្ពពុទ្ធានំ ឯកាវ អនុសន្ធិ, ឯកំវ សាសនន្តិ កត្វា កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនម្បិ ឥមិនា សទ្ធិំ ឯកសាសនំ ករោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អង្គុត្តរដ្ឋកថាទីសុបិ ហិ តថា ចេវ វុត្តំ, ឯវញ្ច កត្វា មិច្ឆាទិដ្ឋិគហនបដិច្ឆន្នស្ស សាសនស្ស វិវរណវចនំ ឧបបន្នំ ហោតីតិ.

សព្ពោ អកុសលធម្មសង្ខាតោ អបាយគាមិមគ្គោ កុម្មគ្គោ កុច្ឆិតោ មគ្គោតិ កត្វា. សម្មាទិដ្ឋិអាទីនំ ឧជុបដិបក្ខតាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទយោ អដ្ឋ មិច្ឆត្តធម្មា មិច្ឆាមគ្គោ មោក្ខមគ្គតោ មិច្ឆា វិតថោ មគ្គោតិ កត្វា. តេនេវ ហិ តទុភយស្ស បដិបក្ខតំ សន្ធាយ ‘‘សគ្គមោក្ខមគ្គំ អាវិករោន្តេនា’’តិ វុត្តំ. សព្ពោ ហិ កុសលធម្មោ សគ្គមគ្គោ. សម្មាទិដ្ឋិអាទយោ អដ្ឋ សម្មត្តធម្មា មោក្ខមគ្គោ. សប្បិអាទិសន្និស្សយោ បទីបោ ន តថា ឧជ្ជលោ, យថា តេលសន្និស្សយោតិ តេលបជ្ជោតគ្គហណំ. ធារេយ្យាតិ ធរេយ្យ, សមាហរេយ្យ សមាទហេយ្យាតិ អត្ថោ. ពុទ្ធាទិរតនរូបានីតិ ពុទ្ធាទីនំ តិណ្ណំ រតនានំ វណ្ណាយតនានិ. តេសំ ពុទ្ធាទិរតនរូបានំ បដិច្ឆាទកស្ស មោហន្ធការស្ស វិទ្ធំសកំ តថា. ទេសនាសង្ខាតំ បជ្ជោតំ តថា. តទុភយំ តុល្យាធិករណវសេន វិយូហិត្វា តស្ស ធារកោ សមាទហកោតិ អត្ថេន ‘‘តប្បដិច្ឆាទកមោហន្ធការវិទ្ធំសកទេសនាបជ្ជោតធារកេនា’’តិ វុត្តំ. ឯតេហិ បរិយាយេហីតិ យថាវុត្តេហិ និក្កុជ្ជិតុក្កុជ្ជនបដិច្ឆន្នវិវរណមគ្គាចិក្ខណតេលបជ្ជោតធារណ សង្ខាត ចតុព្ពិធោបមោបមិតព្ពប្បការេហិ, យថាវុត្តេហិ វា នានាវិធកុហនលបនាទិមិច្ឆាជីវវិធមនាទិវិភាវនបរិយាយេហិ. តេនាហ ‘‘អនេកបរិយាយេន ធម្មោ បកាសិតោ’’តិ.

‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា ‘‘ឯសាហ’’ន្តិអាទិបាឋស្ស សម្ពន្ធំ ទស្សេតិ. បសន្នចិត្តតាយបសន្នាការំ ករោតិ. បសន្នចិត្តតា ច ឥមំ ទេសនំ សុត្វា ឯវាតិ អត្ថំ ញាបេតុំ ‘‘ឥមាយ ទេសនាយា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥមាយ ទេសនាយ ហេតុភូតាយ. បសន្នាការន្តិ បសន្នេហិ សាធុជនេហិ កត្តព្ពសក្ការំ. សរណន្តិ បដិសរណំ. តេនាហ ‘‘បរាយណ’’ន្តិ. បរាយណតា បន អនត្ថនិសេធនេន, អត្ថសម្បាទនេន ចាតិ វុត្តំ ‘‘អឃស្ស តាតា, ហិតស្ស ច វិធាតា’’តិ. អឃស្សាតិ និស្សក្កេ សាមិវចនំ, បាបតោតិ អត្ថោ. ទុក្ខតោតិបិ វទន្តិ កេចិ. តាយតិ អវស្សយំ ករោតីតិ តាតា. ហិតស្សាតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ. វិទហតិ សំវិធានំ ករោតីតិ វិធាតា. ‘‘ឥតិ ឥមិនា អធិប្បាយេនា’’តិ វទន្តោ ‘‘ឥតិសទ្ទោ ចេត្ថ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, សោ ច អាការត្ថោ’’តិ ទស្សេតិ. សរណន្តិ គមនំ. ហិតាធិប្បាយេន ភជនំ, ជាននំ វា, ឯវញ្ច កត្វា វិនយដ្ឋកថាទីសុ ‘‘សរណន្តិ គច្ឆាមី’’តិ សហេវ ឥតិសទ្ទេន អត្ថោ វុត្តោតិ. ឯត្ថ ហិ នាយំ គមិ-សទ្ទោ នី-សទ្ទាទយោ វិយ ទ្វិកម្មិកោ, តស្មា យថា ‘‘អជំ គាមំ នេតី’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ ‘‘ភគវន្តំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ វត្តុំ ន សក្កា, ‘‘សរណន្តិ គច្ឆាមី’’តិ បន វត្តព្ពំ, តស្មា ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពំ, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘យោ ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆតិ, សោ ពុទ្ធំ វា គច្ឆេយ្យ សរណំ វា’’តិ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ១.គមតីយទីបនា) ខុទ្ទកនិកាយដ្ឋកថាយ ឧទ្ធដា ចោទនា អនវកាសា. ន ហិ គមិ-សទ្ទំ ទុហាទិន្យាទិគណិកំ ករោន្តិ អក្ខរចិន្តកាតិ. ហោតុ តាវ គមិ-សទ្ទស្ស ឯកកម្មភាវោ, តថាបិ ‘‘គច្ឆតេវ បុព្ពំ ទិសំ, គច្ឆតិ បច្ឆិមំ ទិស’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៥៩; ៣.៨៧) វិយ ‘‘ភគវន្តំ, សរណ’’ន្តិ បទទ្វយស្ស សមានាធិករណតា យុត្តាតិ? ន, តស្ស បទទ្វយស្ស សមានាធិករណភាវានុបបត្តិតោ. តស្ស ហិ សមានាធិករណភាវេ អធិប្បេតេ បដិហតចិត្តោបិ ភគវន្តំ ឧបសង្កមន្តោ ពុទ្ធំ សរណំ គតោ នាម សិយា. យញ្ហិ តំ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ វិសេសិតំ សរណំ, តមេវេស គតោតិ, ន ចេត្ថ អនុបបត្តិកេន អត្ថេន អត្ថោ, តស្មា ‘‘ភគវន្ត’’ន្តិ គមនីយត្ថស្ស ទីបនំ, ‘‘សរណ’’ន្តិ បន គមនាការស្សាតិ វុត្តនយេន ឥតិលោបវសេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ. ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ចាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘គមិស្ស ឯកកម្មត្តា, ឥតិលោបំ វិជានិយា;

បដិឃាតប្បសង្គត្តា, ន ច តុល្យត្ថតា សិយា.

តស្មា គមនីយត្ថស្ស, បុព្ពបទំវ ជោតកំ;

គមនាការស្ស បរំ, ឥត្យុត្តំ សរណត្តយេ’’តិ.

‘‘ឥតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ភគវន្តំ គច្ឆាមី’’តិ បន វទន្តោ អនេនេវ អធិប្បាយេន ភជនំ, ជាននំ វា សរណគមនំ នាមាតិ និយមេតិ. តត្ថ ‘‘គច្ឆាមី’’តិអាទីសុ បុរិមស្ស បុរិមស្ស បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ អត្ថវចនំ, ‘‘គច្ឆាមី’’តិ ឯតស្ស វា អនញ្ញសាធារណតាទស្សនវសេន បាដិយេក្កមេវ អត្ថវចនំ ‘‘ភជាមី’’តិអាទិបទត្តយំ. ភជនញ្ហិ សរណាធិប្បាយេន ឧបសង្កមនំ, សេវនំ សន្តិកាវចរភាវោ, បយិរុបាសនំ វត្តបដិវត្តករណេន ឧបដ្ឋានន្តិ ឯវំ សព្ពថាបិ អនញ្ញសាធារណតំយេវ ទស្សេតិ. ឯវំ ‘‘គច្ឆាមី’’តិ បទស្ស គតិអត្ថំ ទស្សេត្វា ពុទ្ធិអត្ថម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ វា’’តិអាទិមាហ, តត្ថ ឯវន្តិ ‘‘ភគវា មេ សរណ’’ន្តិអាទិនា អធិប្បាយេន. កស្មា បន ‘‘គច្ឆាមី’’តិ បទស្ស ‘‘ពុជ្ឈាមី’’តិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ ចោទនំ សោធេតិ ‘‘យេសញ្ហី’’តិអាទិនា, អនេន ច និរុត្តិនយមន្តរេន សភាវតោវ គមុធាតុស្ស ពុទ្ធិអត្ថោតិ ទីបេតិ. ធាតូនន្តិ មូលសទ្ទសង្ខាតានំ ឥ, យា, កមុ, គមុឥច្ចាទីនំ.

‘‘អធិគតមគ្គេ, សច្ឆិកតនិរោធេ’’តិ បទទ្វយេនាបិ ផលដ្ឋា ឯវ ទស្សិតា, ន មគ្គដ្ឋាតិ តេ ទស្សេន្តោ ‘‘យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ចា’’តិ អាហ. ននុ ច កល្យាណបុថុជ្ជនោបិ ‘‘យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជតី’’តិ វុច្ចតីតិ? កិញ្ចាបិ វុច្ចតិ, និប្បរិយាយេន បន មគ្គដ្ឋា ឯវ តថា វត្តព្ពា, ន ឥតរោ និយាមោក្កមនាភាវតោ. តថា ហិ តេ ឯវ ‘‘អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតី’’តិ វុត្តា. សម្មត្តនិយាមោក្កមនេន ហិ អបាយវិនិមុត្តិសម្ភវោតិ. ឯវំ អនេកេហិបិ វិនយ- (សារត្ថ. ដី. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា) សុត្តន្តដីកាការេហី (ទី. និ. ដី. ១.២៥០) វុត្តំ, តទេតំ សម្មត្តនិយាមោក្កមនវសេន និប្បរិយាយតោ អបាយវិនិមុត្តកេ សន្ធាយ វុត្តំ, តទនុបបត្តិវសេន បន បរិយាយតោ អបាយវិនិមុត្តកំ កល្យាណបុថុជ្ជនម្បិ ‘‘យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ’’តិ បទេន ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហេស ទក្ខិណវិភង្គសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.៣៧៩) សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នភាវេន វុត្តោតិ, ឆត្តវិមានេ (វិ. វ. ៨៨៦ អាទយោ) ឆត្តមាណវកោ ចេត្ថ និទស្សនំ. អធិគតមគ្គេ, សច្ឆិកតនិរោធេ ច យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ច បុគ្គលេ អបាយេសុ អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ សបាឋសេសយោជនា. អតីតកាលិកេន ហិ បុរិមបទទ្វយេន ផលដ្ឋានមេវ គហណំ, វត្តមានកាលិកេន ច បច្ឆិមេន បទេន សហ កល្យាណបុថុជ្ជនេន មគ្គដ្ឋានមេវ. ‘‘អបតមានេ’’តិ បន បទេន ធារណាការទស្សនំ អបតនករណវសេនេវ ធារេតីតិ, ធារណសរូបទស្សនំ វា. ធារណំ នាម អបតនករណមេវាតិ, អបតនករណញ្ច អបាយាទិនិព្ពត្តកកិលេសវិទ្ធំសនវសេន វដ្ដតោ និយ្យានមេវ. ‘‘អបាយេសូ’’តិ ហិ ទុក្ខពហុលដ្ឋានតាយ បធានវសេន វុត្តំ, វដ្ដទុក្ខេសុ បន សព្ពេសុបិ អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តថា ហិ អភិធម្មដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘សោតាបត្តិមគ្គោ ចេត្ថ អបាយភវតោ វុដ្ឋាតិ, សកទាគាមិមគ្គោ សុគតិកាមភវេកទេសតោ, អនាគាមិមគ្គោ កាមភវតោ, អរហត្តមគ្គោ រូបារូបភវតោ, សព្ពភវេហិបិ វុដ្ឋាតិ ឯវាតិ វទន្តី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៣៥០) ឯវញ្ច កត្វា អរិយមគ្គោ និយ្យានិកតាយ, និព្ពានញ្ច តស្ស តទត្ថសិទ្ធិហេតុតាយាតិ ឧភយមេវ និប្បរិយាយេន ធម្មោ នាមាតិ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘សោ អត្ថតោ អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ចា’’តិ វុត្តំ. និព្ពានញ្ហិ អារម្មណំ លភិត្វា អរិយមគ្គស្ស តទត្ថសិទ្ធិ, ស្វាយមត្ថោ ច បាឡិយា ឯវ សិទ្ធោតិ អាហ ‘‘វុត្តញ្ចេត’’ន្តិអាទិ. យាវតាតិ យត្តកា. តេសន្តិ តត្តកានំ ធម្មានំ. ‘‘អគ្គោ អក្ខាយតី’’តិ វត្តព្ពេ ឱ-ការស្ស អ-ការំ, ម-ការាគមញ្ច កត្វា ‘‘អគ្គមក្ខាយតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អក្ខាយតី’’តិ ចេត្ថ ឥតិសទ្ទោ អាទិអត្ថោ, បការត្ថោ វា, តេន ‘‘យាវតា ភិក្ខវេ ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិអាទិ (ឥតិវុ. ៩០; អ. និ. ៤.៣៤) សុត្តបទំ សង្គណ្ហាតិ, ‘‘វិត្ថារោ’’តិ ឥមិនា វា តទវសេសសង្គហោ.

យស្មា បន អរិយផលានំ ‘‘តាយ សទ្ធាយ អវូបសន្តាយា’’តិអាទិ វចនតោ មគ្គេន សមុច្ឆិន្នានំ កិលេសានំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានកិច្ចតាយ និយ្យានានុគុណតា, និយ្យានបរិយោសានតា ច, បរិយត្តិយា បន និយ្យានធម្មសមធិគមហេតុតាយ និយ្យានានុគុណតាតិ ឥមិនា បរិយាយេន វុត្តនយេន ធម្មភាវោ លព្ភតិ, តស្មា តទុភយម្បិ សង្គណ្ហន្តោ ‘‘ន កេវលញ្ចា’’តិអាទិមាហ. ស្វាយមត្ថោ ច បាឋារុឡ្ហោ ឯវាតិ ទស្សេតិ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា. តត្ថ ឆត្តមាណវកវិមានេតិ ឆត្តោ កិរ នាម សេតព្យាយំ ព្រាហ្មណមាណវកោ, សោ ឧក្កដ្ឋាយំ បោក្ខរសាតិព្រាហ្មណស្ស សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គហេត្វា ‘‘គរុទក្ខិណំ ទស្សាមី’’តិ ឧក្កដ្ឋាភិមុខោ គច្ឆតិ, អថស្ស ភគវា អន្តរាមគ្គេ ចោរន្តរាយំ, តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តមានញ្ច ទិស្វា គាថាពន្ធវសេន សរណគមនវិធិំ ទេសេសិ, តស្ស តាវតិំសភវនុបគស្ស តិំសយោជនិកំ វិមានំ ឆត្តមាណវកវិមានំ. ទេវលោកេបិ ហិ តស្ស មនុស្សកាលេ សមញ្ញា យថា ‘‘មណ្ឌូកោ ទេវបុត្តោ, (វិ. វ. ៨៥៨ អាទយោ) កុវេរោ ទេវរាជា’’តិ, ឥធ បន ឆត្តមាណវកវិមានំ វត្ថុ ការណំ ឯតស្សាតិ កត្វា ឧត្តរបទលោបេន ‘‘ន តថា តបតិ នភេ សូរិយោ, ចន្ទោ ច ន ភាសតិ ន ផុស្សោ, យថា’’តិអាទិកា (វិ. វ. ៨៨៩) ទេសនា ‘‘ឆត្តមាណវកវិមាន’’ន្តិ វុច្ចតិ, តត្រាយំ គាថា បរិយាបន្នា, តស្មា ឆត្តមាណវកវិមានវត្ថុទេសនាយន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

កាមរាគោ ភវរាគោតិ ឯវមាទិភេទោ អនាទិកាលវិភាវិតោ សព្ពោបិ រាគោ វិរជ្ជតិ បហីយតិ ឯតេនាតិ រាគវិរាគោ, មគ្គោ. ឯជាសង្ខាតាយ តណ្ហាយ, អន្តោនិជ្ឈានលក្ខណស្ស ច សោកស្ស តទុប្បត្តិយំ សព្ពសោ បរិក្ខីណត្តា នត្ថិ ឯជា, សោកោ ច ឯតស្មិន្តិ អនេជំ, អសោកញ្ច, ផលំ. តទដ្ឋកថាយំ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៨៨៧) បន ‘‘តណ្ហាវសិដ្ឋានំ សោកនិមិត្តានំ កិលេសានំ បដិប្បស្សម្ភនតោ អសោក’’ន្តិ វុត្តំ. ធម្មមសង្ខតន្តិ សម្បជ្ជ សម្ភូយ បច្ចយេហិ អប្បដិសង្ខតត្តា អសង្ខតំ អត្តនោ សភាវធារណតោ បរមត្ថធម្មភូតំ និព្ពានំ. តទដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ធម្មន្តិ សភាវធម្មំ. សភាវតោ គហេតព្ពធម្មោ ហេស, យទិទំ មគ្គផលនិព្ពានានិ, ន បរិយត្តិធម្មោ វិយ បញ្ញត្តិធម្មវសេនា’’តិ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៨៨៧) វុត្តំ, ឯវំ សតិ ធម្មសទ្ទោ តីសុបិ ឋានេសុ យោជេតព្ពោ. អប្បដិកូលសទ្ទេន ច តត្ថ និព្ពានមេវ គហិតំ ‘‘នត្ថិ ឯត្ថ កិញ្ចិបិ បដិកូល’’ន្តិ កត្វា, អប្បដិកូលន្តិ ច អវិរោធទីបនតោ កិញ្ចិ អវិរុទ្ធំ, ឥដ្ឋំ បណីតន្តិ វា អត្ថោ. បគុណរូបេន បវត្តិតត្តា, បកដ្ឋគុណវិភាវនតោ វា បគុណំ. យថាហ ‘‘វិហិំសសញ្ញី បគុណំ ន ភាសិំ, ធម្មំ បណីតំ មនុជេសុ ព្រហ្មេ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៣; ២.៣៣៩; មហាវ. ៩).

ធម្មក្ខន្ធា កថិតាតិ យោជនា. ឯវំ ឥធ ចតូហិបិ បទេហិ បរិយត្តិធម្មោយេវ គហិតោ, តទដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សវនវេលាយំ, ឧបបរិក្ខណវេលាយំ, បដិបជ្ជនវេលាយន្តិ សព្ពទាបិ ឥដ្ឋមេវាតិ មធុរំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសន្និស្សយាយ បដិភានសម្បទាយ បវត្តិតត្តា សុប្បវត្តិភាវតោ, និបុណភាវតោ ច បគុណំ, វិភជិតព្ពស្ស អត្ថស្ស ខន្ធាទិវសេន, កុសលាទិវសេន, ឧទ្ទេសាទិវសេន ច សុដ្ឋុ វិភជនតោ សុវិភត្តន្តិ តីហិបិ បទេហិ បរិយត្តិធម្មមេវ វទតី’’តិ (វិ. វ. អដ្ឋ. ៨៨៧) វុត្តំ. អាបាថកាលេ វិយ មជ្ជនកាលេបិ, កថេន្តស្ស វិយ សុណន្តស្សាបិ សម្មុខីភាវតោ ឧភតោបច្ចក្ខតាទស្សនត្ថំ ឥធេវ ‘‘ឥម’’ន្តិ អាសន្នបច្ចក្ខវចនមាហ. បុន ‘‘ធម្ម’’ន្តិ ឥទំ យថាវុត្តស្ស ចតុព្ពិធស្សាបិ ធម្មស្ស សាធារណវចនំ. បរិយត្តិធម្មោបិ ហិ សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋានមត្តាយបិ យាថាវបដិបត្តិយា អបាយបតនតោ ធារេតិ, ឥមស្ស ច អត្ថស្ស ឥទមេវ ឆត្តមាណវកវិមានំ សាធកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សាធារណភាវេន យថាវុត្តំ ធម្មំ បច្ចក្ខំ កត្វា ទស្សេន្តោ បុន ‘‘ឥម’’ន្តិ អាហ. យស្មា ចេសា ភ-ការត្តយេន ច បដិមណ្ឌិតា ទោធកគាថា, តស្មា តតិយបាទេ មធុរសទ្ទេ ម-ការោ អធិកោបិ អរិយចរិយាទិបទេហិ វិយ អនេកក្ខរបទេន យុត្តត្តា អនុបវជ្ជោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេនាតិ ‘‘យាយំ ទិដ្ឋិ អរិយា និយ្យានិកា និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ, តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; អ. និ. ៦.១១; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តាយ ទិដ្ឋិយា ចេវ ‘‘យានិ តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានិ ភុជិស្សានិ វិញ្ញុបសត្ថានិ អបរាមដ្ឋានិ សមាធិសំវត្តនិកានិ, តថារូបេហិ សីលេហិ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤; អ. និ. ៦.៩២; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តានំ សីលានញ្ច សំហតភាវេន, ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេនាតិ អត្ថោ. សំហតោតិ សង្ឃដិតោ, សមេតោតិ វុត្តំ ហោតិ. អរិយបុគ្គលា ហិ យត្ថ កត្ថចិ ទូរេ ឋិតាបិ អត្តនោ គុណសាមគ្គិយា សំហតា ឯវ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា អាហច្ចបាឋេន សមត្ថេតិ.

យត្ថាតិ យស្មិំ សង្ឃេ. ទិន្នន្តិ បរិច្ចត្តំ អន្នាទិទេយ្យធម្មំ, គាថាពន្ធត្តា ចេត្ថ អនុនាសិកលោបោ. ទោធកគាថា ហេសា. មហប្ផលមាហូតិ ‘‘មហប្ផល’’ន្តិ ពុទ្ធាទយោ អាហុ. ចតូសូតិ ចេត្ថ ច-ការោ អធិកោបិ វុត្តនយេន អនុបវជ្ជោ. អច្ចន្តមេវ កិលេសាសុចិតោ វិសុទ្ធត្តា សុចីសុ. ‘‘សោតាបន្នោ សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.៤៨៨) វុត្តេសុ ចតូសុ បុរិសយុគេសុ. ចតុសច្ចធម្មស្ស, និព្ពានធម្មស្ស ច បច្ចក្ខតោ ទស្សនេន, អរិយធម្មស្ស បច្ចក្ខទស្សាវិតាយ វា ធម្មទសា. តេ បុគ្គលា មគ្គដ្ឋផលដ្ឋេ យុគលេ អកត្វា វិសុំ វិសុំ បុគ្គលគណនេន អដ្ឋ ច ហោន្តិ. ឥមំ សង្ឃំ សរណត្ថំ សរណាយ បរាយណាយ អបាយទុក្ខវដ្ដទុក្ខបរិតាណាយ ឧបេហិ ឧបគច្ឆ ភជ សេវ, ឯវំ វា ជានាហិ ពុជ្ឈស្សូតិ សហ យោជនាយ អត្ថោ. យត្ថ យេសុ សុចីសុ ចតូសុ បុរិសយុគេសុ ទិន្នំ មហប្ផលមាហុ, ធម្មទសា តេ បុគ្គលា អដ្ឋ ច, ឥមំ សង្ឃំ សរណត្ថមុបេហីតិ វា សម្ពន្ធោ. ឯវម្បិ ហិ បដិនិទ្ទេសោ យុត្តោ ឯវ អត្ថតោ អភិន្នត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. គាថាសុខត្ថញ្ចេត្ថ បុរិសបទេ ឦការំ, បុគ្គលាបទេ ច រស្សំ កត្វា និទ្ទេសោ.

ឯត្តាវតាតិ ‘‘ឯសាហ’’ន្តិអាទិវចនក្កមេន. តីណិ វត្ថូនិ ‘‘សរណ’’ន្តិ គមនានិ, តិក្ខត្តុំ វា ‘‘សរណ’’ន្តិ គមនានីតិ សរណគមនានិ. បដិវេទេសីតិ អត្តនោ ហទយគតំ វាចាយ បវេទេសិ.

សរណគមនកថាវណ្ណនា

សរណគមនស្ស វិសយប្បភេទផលសំកិលេសភេទានំ វិយ, កត្តុ ច វិភាវនា តត្ថ កោសល្លាយ ហោតិ យេវាតិ សហ កត្តុនា តំ វិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ តេសុ សរណគមនេសុ កោសល្លត្ថំ…បេ… វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘យោ ច សរណំ គច្ឆតី’’តិ ឥមិនា ហិ កត្តារំ វិភាវេតិ តេន វិនា សរណគមនស្សេវ អសម្ភវតោ, ‘‘សរណគមន’’ន្តិ ឥមិនា ច សរណគមនមេវ, ‘‘សរណ’’ន្តិអាទីហិ បន យថាក្កមំ វិសយាទយោ. កស្មា បនេត្ថ វោទានំ ន គហិតំ, ននុ វោទានវិភាវនាបិ តត្ថ កោសល្លាយ ហោតីតិ? សច្ចមេតំ, តំ បន សំកិលេសគ្គហណេនេវ អត្ថតោ វិភាវិតំ ហោតីតិ ន គហិតំ. យានិ ហិ នេសំ សំកិលេសការណានិ អញ្ញាណាទីនិ, តេសំ សព្ពេន សព្ពំ អនុប្បន្នានំ អនុប្បាទនេន, ឧប្បន្នានញ្ច បហានេន វោទានំ ហោតីតិ. អត្ថតោតិ សរណសទ្ទត្ថតោ, ‘‘សរណត្ថតោ’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ហិំសត្ថស្ស សរសទ្ទស្ស វសេនេតំ សិទ្ធន្តិ ទស្សេន្តោ ធាត្វត្ថវសេន ‘‘ហិំសតីតិ សរណ’’ន្តិ វត្វា តំ បន ហិំសនំ កេសំ, កថំ, កស្ស វាតិ ចោទនំ សោធេតិ ‘‘សរណគតាន’’ន្តិអាទិនា. កេសន្តិ ហិ សរណគតានំ. កថន្តិ តេនេវ សរណគមនេន. កស្សាតិ ភយាទីនន្តិ យថាក្កមំ សោធនា. តត្ថ សរណគតានន្តិ ‘‘សរណ’’ន្តិ គតានំ. សរណគមនេនាតិ ‘‘សរណ’’ន្តិ គមនេន កុសលធម្មេន. ភយន្តិ វដ្ដភយំ. សន្តាសន្តិ ចិត្តុត្រាសំ តេនេវ ចេតសិកទុក្ខស្ស សង្គហិតត្តា. ទុក្ខន្តិ កាយិកទុក្ខគ្គហណំ. ទុគ្គតិបរិកិលេសន្តិ ទុគ្គតិបរិយាបន្នំ សព្ពម្បិ ទុក្ខំ ‘‘ទុគ្គតិយំ បរិកិលិស្សនំ សំវិពាធនំ, សមុបតាបនំ វា’’តិ កត្វា, តយិទំ សព្ពំ បរតោ ផលកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ. ហិំសនញ្ចេត្ថ វិនាសនមេវ, ន បន សត្តហិំសនមិវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ហនតិ វិនាសេតី’’តិ ឥមិនា. ឯតន្តិ សរណបទំ. អធិវចនន្តិ នាមំ, បសិទ្ធវចនំ វា, យថាភុច្ចំ វា គុណំ អធិកិច្ច បវត្តវចនំ. តេនាហ ‘‘រតនត្តយស្សេវា’’តិ.

ឯវំ ហិំសនត្ថវសេន អវិសេសតោ សរណសទ្ទត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទត្ថវសេនេវ វិសេសតោ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. រតនត្តយស្ស បច្ចេកំ ហិំសនការណទស្សនមេវ ហិ បុរិមនយតោ ឥមស្ស វិសេសោតិ. តត្ថ ហិតេ បវត្តនេនាតិ ‘‘សម្បន្នសីលា ភិក្ខវេ វិហរថា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.៦៤, ៦៩) អត្ថេ សត្តានំ និយោជនេន. អហិតា ច និវត្តនេនាតិ ‘‘បាណាតិបាតស្ស ខោ បាបកោ វិបាកោ, បាបកំ អភិសម្បរាយ’’ន្តិអាទិនា អាទីនវទស្សនាទិមុខេន អនត្ថតោ ច សត្តានំ និវត្តនេន. ភយំ ហិំសតីតិ ហិតាហិតេសុ អប្បវត្តិបវត្តិហេតុកំ ព្យសនំ អប្បវត្តិករណេន វិនាសេតិ. ភវកន្តារា ឧត្តារណេន មគ្គសង្ខាតោ ធម្មោ, ផលនិព្ពានសង្ខាតោ បន អស្សាសទានេន សត្តានំ ភយំ ហិំសតីតិ យោជនា. ការានន្តិ ទានវសេន, បូជាវសេន ច ឧបនីតានំ សក្ការានំ. អនុបសគ្គោបិ ហិ សទ្ទោ សឧបសគ្គោ វិយ អត្ថវិសេសវាចកោ ‘‘អប្បកម្បិ កតំ ការំ, បុញ្ញំ ហោតិ មហប្ផល’’ន្តិអាទីសុ វិយ. អនុត្តរទក្ខិណេយ្យភាវតោ វិបុលផលបដិលាភករណេន សត្តានំ ភយំ ហិំ សតីតិ យោជេតព្ពំ. ឥមិនាបិ បរិយាយេនាតិ រតនត្តយស្ស បច្ចេកំ ហិំសកភាវការណទស្សនវសេន វិភជិត្វា វុត្តេន ឥមិនាបិ ការណេន. យស្មា បនិទំ សរណបទំ នាថបទំ វិយ សុទ្ធនាមបទត្តា ធាត្វត្ថំ អន្តោនីតំ កត្វា សង្កេតត្ថម្បិ វទតិ, តស្មា ហេដ្ឋា សរណំ បរាយណន្តិ អត្ថោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ សរណត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សរណគមនត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘តប្បសាទា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, សុប្បដិបន្នោ សង្ឃោ’’តិ ឯវមាទិនា តស្មិំ រតនត្តយេ បសាទោ តប្បសាទោ, តទេវ រតនត្តយំ គរុ ឯតស្សាតិ តគ្គរុ, តស្ស ភាវោ តគ្គរុតា, តប្បសាទោ ច តគ្គរុតា ច តប្បសាទតគ្គរុតា, តាហិ. វិហតកិលេសោ វិធុតវិចិកិច្ឆាសម្មោហាសទ្ធិយាទិបាបធម្មត្តា, តទេវ រតនត្តយំ បរាយណំ បរាគតិ តាណំ លេណំ ឯតស្សាតិ តប្បរាយណោ, តស្ស ភាវោ តប្បរាយណតា, សាយេវ អាការោ តប្បរាយណតាការោ, តេន បវត្តោ តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ. ឯត្ថ ច បសាទគ្គហណេន លោកិយំ សរណគមនមាហ. តញ្ហិ សទ្ធាបធានំ, ន ញាណបធានំ, គរុតាគហណេន បន លោកុត្តរំ. អរិយា ហិ រតនត្តយំ គុណាភិញ្ញតាយ បាសាណច្ឆត្តំ វិយ គរុំ កត្វា បស្សន្តិ, តស្មា តប្បសាទេន តទង្គប្បហានវសេន វិហតកិលេសោ, តគ្គរុតាយ ច អគារវករណហេតូនំ សមុច្ឆេទវសេនាតិ យោជេតព្ពំ. តប្បរាយណតា បនេត្ថ តគ្គតិកតាតិ តាយ ចតុព្ពិធម្បិ វក្ខមានំ សរណគមនំ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អវិសេសេន វា បសាទគរុតា ជោតិតាតិ បសាទគ្គហណេន អនវេច្ចប្បសាទស្ស លោកិយស្ស, អវេច្ចប្បសាទស្ស ច លោកុត្តរស្ស គហណំ, តថា គរុតាគហណេន លោកិយស្ស គរុករណស្ស, លោកុត្តរស្ស ចាតិ ឧភយេនបិ បទេន ឧភយម្បិ លោកិយលោកុត្តរសរណគមនំ យោជេតព្ពំ. ឧប្បជ្ជតិ ចិត្តមេតេនាតិ ឧប្បាទោ, សម្បយុត្តធម្មសមូហោ, ចិត្តញ្ច តំ ឧប្បាទោ ចាតិ ចិត្តុប្បាទោ. សមាហារទ្វន្ទេបិ ហិ កត្ថចិ បុល្លិង្គមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ, តទាការប្បវត្តំ សទ្ធាបញ្ញាទិសម្បយុត្តធម្មសហិតំ ចិត្តំ សរណគមនំ នាម ‘‘សរណន្តិ គច្ឆតិ ឯតេនាតិ កត្វា’’តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តំសមង្គី’’តិអាទិ កត្តុវិភាវនា. តេន យថាវុត្តចិត្តុប្បាទេន សមង្គីតិ តំសមង្គី. តេនាហ ‘‘វុត្តប្បការេន ចិត្តុប្បាទេនា’’តិ. ឧបេតីតិ ភជតិ សេវតិ បយិរុបាសតិ, ជានាតិ វា, ពុជ្ឈតីតិ អត្ថោ.

លោកុត្តរំ សរណគមនំ កេសន្តិ អាហ ‘‘ទិដ្ឋសច្ចាន’’ន្តិ, អដ្ឋន្នំ អរិយបុគ្គលានន្តិ អត្ថោ. កទា តំ ឥជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘មគ្គក្ខណេ’’តិ, ‘‘ឥជ្ឈតី’’តិ បទេន ចេតស្ស សម្ពន្ធោ. មគ្គក្ខណេ ឥជ្ឈមានេនេវ ហិ ចតុសច្ចាធិគមេន ផលដ្ឋានម្បិ សរណគមកតា សិជ្ឈតិ លោកុត្តរសរណគមនស្ស ភេទាភាវតោ, តេសញ្ច ឯកសន្តានត្តា. កថំ តំ ឥជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘សរណគមនុបក្កិលេសសមុច្ឆេទេនា’’តិអាទិ, ឧបបក្កិលេសសមុច្ឆេទតោ, អារម្មណតោ, កិច្ចតោ ច សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សរណគមនុបក្កិលេសសមុច្ឆេទេនាតិ ចេត្ថ បហានាភិសមយំ សន្ធាយ វុត្តំ, អារម្មណតោតិ សច្ឆិកិរិយាភិសមយំ. និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា អារម្មណតោ ឥជ្ឈតីតិ ហិ យោជេតព្ពំ, ត្វា-សទ្ទោ ច ហេតុត្ថវាចកោ យថា ‘‘សក្កោ ហុត្វា និព្ពត្តី’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.២.២៩). អបិច ‘‘អារម្មណតោ’’តិ វុត្តមេវត្ថំ សរូបតោ និយមេតិ ‘‘និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា’’តិ ឥមិនា. ‘‘កិច្ចតោ’’តិ តទវសេសំ ភាវនាភិសមយំ បរិញ្ញាភិសមយញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘អារម្មណតោ និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា’’តិ ឯតេន វា មគ្គក្ខណានុរូបំ ឯការម្មណតំ ទស្សេត្វា ‘‘កិច្ចតោ’’តិ ឥមិនា បហានតោ អវសេសំ កិច្ចត្តយំ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘មគ្គក្ខណេ, និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា’’តិ ច វុត្តត្តា អត្ថតោ មគ្គញាណសង្ខាតោ ចតុសច្ចាធិគមោ ឯវ លោកុត្តរសរណគមនន្តិ វិញ្ញាយតិ. តត្ថ ហិ ចតុសច្ចាធិគមនេ សរណគមនុបក្កិលេសស្ស បហានាភិសមយវសេន សមុច្ឆិន្ទនំ ភវតិ, និព្ពានធម្មោ បន សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន, មគ្គធម្មោ ច ភាវនាភិសមយវសេន បដិវិជ្ឈិយមានោយេវ សរណគមនត្ថំ សាធេតិ, ពុទ្ធគុណា បន សាវកគោចរភូតា បរិញ្ញាភិសមយវសេន បដិវិជ្ឈិយមានា សរណគមនត្ថំ សាធេន្តិ, តថា អរិយសង្ឃគុណា. តេនាហ ‘‘សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតី’’តិ.

ផលបរិយត្តីនម្បេត្ថ វុត្តនយេន មគ្គានុគុណប្បវត្តិយា គហណំ, អបរិញ្ញេយ្យភូតានញ្ច ពុទ្ធសង្ឃគុណានំ តគ្គុណសាមញ្ញតាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ហិ សកលភាវវិសិដ្ឋវចនំ ឧបបន្នំ ហោតីតិ. ឥជ្ឈន្តញ្ច សហេវ ឥជ្ឈតិ, ន លោកិយំ វិយ បដិបាដិយា អសម្មោហបដិវេធេន បដិវិទ្ធត្តាតិ គហេតព្ពំ. បទីបស្ស វិយ ហិ ឯកក្ខណេយេវ មគ្គស្ស ចតុកិច្ចសាធនន្តិ. យេ បន វទន្តិ ‘‘សរណគមនំ និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា ន បវត្តតិ, មគ្គស្ស អធិគតត្តា បន អធិគតមេវ តំ ហោតិ ឯកច្ចានំ តេវិជ្ជាទីនំ លោកិយវិជ្ជាទយោ វិយា’’តិ, តេសំ បន វចនេ លោកិយមេវ សរណគមនំ សិយា, ន លោកុត្តរំ, តញ្ច អយុត្តមេវ ទុវិធស្សាបិ តស្ស ឥច្ឆិតព្ពត្តា. តទង្គប្បហានេន សរណគមនុបក្កិលេសវិក្ខម្ភនំ. អារម្មណតោ ពុទ្ធាទិគុណារម្មណំ ហុត្វាតិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេន អត្ថោ, សរណគមនុបក្កិលេសវិក្ខម្ភនតោ, អារម្មណតោ ច សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

តន្តិ លោកិយសរណគមនំ. ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ភគវា’’តិអាទិនា សទ្ធាបដិលាភោ. សទ្ធាមូលិកាតិ យថាវុត្តសទ្ធាបុព្ពង្គមា. សហជាតវសេន បុព្ពង្គមតាយេវ ហិ តម្មូលិកតា សទ្ធាវិរហិតស្ស ពុទ្ធាទីសុ សម្មាទស្សនស្ស អសម្ភវតោ. សម្មាទិដ្ឋិ នាម ពុទ្ធសុពុទ្ធតំ, ធម្មសុធម្មតំ សង្ឃសុប្បដិបន្នតញ្ច លោកិយាវពោធវសេន សម្មា ញាយេន ទស្សនតោ. ‘‘សទ្ធាបដិលាភោ’’តិ ឥមិនា សម្មាទិដ្ឋិវិរហិតាបិ សទ្ធា លោកិយសរណគមនន្តិ ទស្សេតិ, ‘‘សទ្ធាមូលិកា ច សម្មាទិដ្ឋី’’តិ បន ឯតេន សទ្ធូបនិស្សយា យថាវុត្តា បញ្ញាតិ. លោកិយម្បិ ហិ សរណគមនំ ទុវិធំ ញាណសម្បយុត្តំ, ញាណវិប្បយុត្តញ្ច. តត្ថ បឋមេន បទេន មាតាទីហិ ឧស្សាហិតទារកាទីនំ វិយ ញាណវិប្បយុត្តំ សរណគមនំ គហិតំ, ទុតិយេន បន ញាណសម្បយុត្តំ. តទុភយមេវ បុញ្ញកិរិយវត្ថុ វិសេសភាវេន ទស្សេតុំ ‘‘ទសសុ បុញ្ញកិរិយវត្ថូសុ ទិដ្ឋិជុកម្មន្តិ វុច្ចតី’’តិ អាហ. ទិដ្ឋិ ឯវ អត្តនោ បច្ចយេហិ ឧជុំ ករីយតីតិ ហិ អត្ថេន សម្មាទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិជុកម្មភាវោ, ទិដ្ឋិ ឧជុំ ករីយតិ ឯតេនាតិ អត្ថេន បន សទ្ធាយបិ. សទ្ធាសម្មាទិដ្ឋិគ្គហណេន ចេត្ថ តប្បធានស្សាបិ ចិត្តុប្បាទស្ស គហណំ, ទិដ្ឋិជុកម្មបទេន ច យថាវុត្តេន ករណសាធនេន, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តវចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ, សទ្ធាសម្មាទិដ្ឋីនំ បន វិសុំ គហណំ តំសម្បយុត្តចិត្តុប្បាទស្ស តប្បធានតាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តយិទន្តិ លោកិយំ សរណគមនមេវ បច្ចាមសតិ លោកុត្តរស្ស តថា ភេទាភាវតោ. តស្ស ហិ មគ្គក្ខណេយេវ វុត្តនយេន ឥជ្ឈនតោ តថាវិធស្ស សមាទានស្ស អវិជ្ជមានត្តា ឯស ភេទោ ន សម្ភវតីតិ. អត្តា សន្និយ្យាតីយតិ អប្បីយតិ បរិច្ចជីយតិ ឯតេនាតិ អត្តសន្និយ្យាតនំ, យថាវុត្តំ សរណគមនសង្ខាតំ ទិដ្ឋិជុកម្មំ. តំ រតនត្តយំ បរាយណំ បដិសរណមេតស្សាតិ តប្បរាយណោ, បុគ្គលោ, ចិត្តុប្បាទោ វា, តស្ស ភាវោ តប្បរាយណតា, តទេវ ទិដ្ឋិជុកម្មំ. ‘‘សរណ’’ន្តិ អធិប្បាយេន សិស្សភាវំ អន្តេវាសិកភាវសង្ខាតំ វត្តបដិវត្តាទិករណំ ឧបគច្ឆតិ ឯតេនាតិ សិស្សភាវូបគមនំ. សរណគមនាធិប្បាយេនេវ បណិបតតិ ឯតេនាតិ បណិបាតោ, បណិបតនញ្ចេត្ថ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានអញ្ជលិកម្មសាមីចិកម្មមេវ, សព្ពត្ថ ច អត្ថតោ យថាវុត្តទិដ្ឋិជុកម្មមេវ វេទិតព្ពំ.

សំសារទុក្ខនិត្ថរណត្ថំ អត្តនោ អត្តភាវស្ស បរិច្ចជនំ អត្តបរិច្ចជនំ. តប្បរាយណតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ហិតោបទេសកថាបរិយាយេន ធម្មស្សាបិ អាចរិយភាវោ សមុទាចរីយតិ ‘‘ផលោ អម្ពោ អផលោ ច, តេ សត្ថារោ ឧភោ មមា’’តិអាទីសុ វិយាតិ អាហ ‘‘ធម្មស្ស អន្តេវាសិកោ’’តិ. ‘‘អភិវាទនា’’តិអាទិ បណិបាតស្ស អត្ថទស្សនំ. ពុទ្ធាទីនំយេវាតិ អវធារណស្ស អត្តសន្និយ្យាតនាទីសុបិ សីហគតិកវសេន អធិការោ វេទិតព្ពោ. ឯវញ្ហិ តទញ្ញនិវត្តនំ កតំ ហោតីតិ. ‘‘ឥមេសញ្ហី’’តិអាទិ ចតុធា បវត្តនស្ស សមត្ថនំ, ការណទស្សនំ វា.

ឯវំ អត្តសន្និយ្យាតនាទីនិ ឯកេន បការេន ទស្សេត្វា ឥទានិ អបរេហិបិ បការេហិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ, ឯតេន អត្តសន្និយ្យាតនតប្បរាយណតាទីនំ ចតុន្នំ បរិយាយន្តរេហិបិ អត្តសន្និយ្យាតនតប្បរាយណតាទិ កតមេវ ហោតិ អត្ថស្ស អភិន្នត្តា យថា តំ ‘‘សិក្ខាបច្ចក្ខានអភូតារោចនានី’’តិ ទស្សេតិ. ជីវិតបរិយន្តិកន្តិ ភាវនបុំសកវចនំ, យាវជីវំ គច្ឆាមីតិ អត្ថោ. មហាកស្សបោ កិរ សយមេវ បព្ពជិតវេសំ គហេត្វា មហាតិត្ថព្រាហ្មណគាមតោ និក្ខមិត្វា គច្ឆន្តោ តិគាវុតមគ្គំ បច្ចុគ្គមនំ កត្វា អន្តរា ច រាជគហំ, អន្តរា ច នាឡន្ទំ ពហុបុត្តកនិគ្រោធរុក្ខមូលេ ឯកកមេវ និសិន្នំ ភគវន្តំ បស្សិត្វា ‘‘អយំ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ អជានន្តោយេវ ‘‘សត្ថារញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យ’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ២.១៥៤) សរណគមនមកាសិ. តេន វុត្តំ ‘‘មហាកស្សបស្ស សរណគមនំ វិយា’’តិ. វិត្ថារោ កស្សបសំយុត្តដ្ឋកថាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤) គហេតព្ពោ. តត្ថ សត្ថារញ្ចវតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យន្តិ សចេ អហំ សត្ថារំ បស្សេយ្យំ, ឥមំ ភគវន្តំយេវ បស្សេយ្យំ. ន ហិ មេ ឥតោ អញ្ញេន សត្ថារា ភវិតុំ សក្កា. សុគតញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យន្តិ សចេ អហំ សម្មាបដិបត្តិយា សុដ្ឋុ គតត្តា សុគតំ នាម បស្សេយ្យំ, ឥមំ ភគវន្តំយេវ បស្សេយ្យំ. ន ហិ មេ ឥតោ អញ្ញេន សុគតេន ភវិតុំ សក្កា. សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ច វតាហំ បស្សេយ្យំ, ភគវន្តមេវ បស្សេយ្យន្តិ សចេ អហំ សម្មា សាមញ្ច សច្ចានិ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធំ នាម បស្សេយ្យំ, ឥមំ ភគវន្តំយេវ បស្សេយ្យំ, ន ហិ មេ ឥតោ អញ្ញេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន ភវិតុំ សក្កាតិ អយមេត្ថ អដ្ឋកថា. សព្ពត្ថ ច-សទ្ទោ, វត-សទ្ទោ ច បទបូរណមត្តំ, ចេ-សទ្ទេន វា ភវិតព្ពំ ‘‘សចេ’’តិ អដ្ឋកថាយំ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤) វុត្តត្តា. វត-សទ្ទោ ច បស្សិតុកាមតាយ ឯកំសត្ថំ ទីបេតីតិបិ យុជ្ជតិ.

‘‘សោ អហ’’ន្តិអាទិ សុត្តនិបាតេ អាឡវកសុត្តេ. តត្ថ កិញ្ចាបិ មគ្គេនេវ តស្ស សរណគមនមាគតំ, សោតាបន្នភាវទស្សនត្ថំ, បន បសាទានុរូបទស្សនត្ថញ្ច ឯវំ វាចំ ភិន្ទតីតិ តទដ្ឋកថាយំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.១៨១) វុត្តំ. គាមា គាមន្តិ អញ្ញស្មា ទេវគាមា អញ្ញំ ទេវគាមំ, ទេវតានំ វា ខុទ្ទកំ, មហន្តញ្ច គាមន្តិបិ អត្ថោ. បុរា បុរន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ធម្មស្ស ច សុធម្មតន្តិ ពុទ្ធស្ស សុពុទ្ធតំ, ធម្មស្ស សុធម្មតំ, សង្ឃស្ស សុប្បដិបន្នតញ្ច អភិត្ថវិត្វាតិ សហ សមុច្ចយេន, បាឋសេសេន ច អត្ថោ, សម្ពុទ្ធំ នមស្សមានោ ធម្មឃោសកោ ហុត្វា វិចរិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អាឡវកាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន សាតាគិរហេមវតាទីនម្បិ សង្គហោ. ននុ ច ឯតេ អាឡវកាទយោ អធិគតមគ្គត្តា មគ្គេនេវ អាគតសរណគមនា, កស្មា តេសំ តប្បរាយណតាសរណគមនំ វុត្តន្តិ? មគ្គេនាគតសរណគមនេហិបិ តេហិ តប្បរាយណតាការស្ស បវេទិតត្តា. ‘‘សោ អហំ វិចរិស្សាមិ…បេ… សុធម្មតំ, (សំ. និ. ១.២៤៦; សុ. និ. ១៩៤) តេ មយំ វិចរិស្សាម, គាមា គាមំ នគា នគំ…បេ… សុធម្មត’’ន្តិ (សុ. និ. ១៨២) ច ហិ ឯតេហិ តប្បរាយណតាការោ បវេទិតោ. តស្មា សរណគមនវិសេសមនបេក្ខិត្វា បវេទនាការមត្តំ ឧបទិសន្តេន ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថាតិ ‘‘កថំ ខោ ព្រាហ្មណោ ហោតី’’តិអាទិនា បុដ្ឋស្ស អដ្ឋវិធបញ្ហស្ស ‘‘បុព្ពេនិវាសំ យោ វេទី’’តិអាទិនា ព្យាករណបរិយោសានកាលេ. ឥទញ្ហិ មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ ព្រហ្មាយុសុត្តេ (ម. និ. ២.៣៩៤) បរិចុម្ពតីតិ បរិផុសតិ. បរិសម្ពាហតីតិ បរិមជ្ជតិ. ឯវម្បិ បណិបាតោ ទដ្ឋព្ពោតិ ឯវម្បិ បរមនិបច្ចការេន បណិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ.

សោ បនេសាតិ បណិបាតោ. ញាតិ…បេ… វសេនាតិ ឯត្ថ ញាតិវសេន, ភយវសេន, អាចរិយវសេន, ទក្ខិណេយ្យវសេនាតិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ ទ្វន្ទបរតោ សុយ្យមានត្តា. តត្ថ ញាតិវសេនាតិ ញាតិភាវវសេន. ភាវប្បធាននិទ្ទេសោ ហិ អយំ, ភាវលោបនិទ្ទេសោ វា តព្ភាវស្សេវ អធិប្បេតត្តា. ឯវំ សេសេសុបិ បណិបាតបទេន ចេតេសំ សម្ពន្ធោ តព្ពសេន បណិបាតស្ស ចតុព្ពិធត្តា. តេនាហ ‘‘ទក្ខិណេយ្យបណិបាតេនា’’តិ, ទក្ខិណេយ្យតាហេតុកេន បណិបាតេនេវាតិ អត្ថោ. ឥតរេហីតិ ញាតិភាវាទិហេតុកេហិ បណិបាតេហិ. ‘‘សេដ្ឋវសេនេវា’’តិអាទិ តស្សេវត្ថស្ស សមត្ថនំ. ឥទានិ ‘‘ន ឥតរេហី’’តិអាទិនា វុត្តមេវ អត្ថត្តយំ យថាក្កមំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘សាកិយោ វា’’តិ បិតុបក្ខតោ ញាតិកុលទស្សនំ, ‘‘កោលិយោ វា’’តិ បន មាតុបក្ខតោ. វន្ទតីតិ បណិបាតស្ស ឧបលក្ខណវចនំ. រាជបូជិតោតិ រាជូហិ, រាជូនំ វា បូជិតោ យថា ‘‘គាមបូជិតោ’’តិ. បូជាវចនបយោគេ ហិ កត្តរិ សាមិវចនមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. ភគវតោតិ ពោធិសត្តភូតស្ស, ពុទ្ធភូតស្ស វា ភគវតោ. ឧគ្គហិតន្តិ សិក្ខិតសិប្បំ.

‘‘ចតុធា’’តិអាទិ សិង្គាលោវាទសុត្តេ (ទី. និ. ៣.២៦៥) ឃរមាវសន្តិ ឃរេ វសន្តោ, កម្មប្បវចនីយយោគតោ ចេត្ថ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ. កម្មំ បយោជយេតិ កសិវាណិជ្ជាទិកម្មំ បយោជេយ្យ. កុលានញ្ហិ ន សព្ពកាលំ ឯកសទិសំ វត្តតិ, កទាចិ រាជាទិវសេន អាបទាបិ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ‘‘អាបទាសុ ឧប្បន្នាសុ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ មនសិ កត្វា និធាបេយ្យាតិ អាហ ‘‘អាបទាសុ ភវិស្សតី’’តិ. ឥមេសុ បន ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ ‘‘ឯកេន ភោគេ ភុញ្ជេយ្យា’’តិ វុត្តកោដ្ឋាសតោយេវ គហេត្វា ភិក្ខូនម្បិ កបណទ្ធិកាទីនម្បិ ទានំ ទាតព្ពំ, បេសការន្ហាបិតកាទីនម្បិ វេតនំ ទាតព្ពន្តិ អយំ ភោគបរិគ្គហណានុសាសនី, ឯវរូបំ អនុសាសនិំ ឧគ្គហេត្វាតិ អត្ថោ. ឥទញ្ហិ ទិដ្ឋធម្មិកំយេវ សន្ធាយ វទតិ, សម្បរាយិកំ, បន និយ្យានិកំ វា អនុសាសនិំ បច្ចាសិសន្តោបិ ទក្ខិណេយ្យបណិបាតមេវ ករោតិ នាមាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘យោ បនា’’តិអាទិ ‘‘សេដ្ឋវសេនេវ…បេ… គណ្ហាតី’’តិ វុត្តស្សត្ថស្ស វិត្ថារវចនំ.

‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ បន ‘‘សេដ្ឋវសេន ច ភិជ្ជតី’’តិ វុត្តស្ស ព្យតិរេកទស្សនំ. អត្ថវសា លិង្គវិភត្តិវិបរិណាមោតិ កត្វា គហិតសរណាយ ឧបាសិកាយ វាតិបិ យោជេតព្ពំ. ឯវមីទិសេសុ. បព្ពជិតម្បីតិ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘បគេវ អបព្ពជិត’’ន្តិ. សរណគមនំ ន ភិជ្ជតិ សេដ្ឋវសេន អវន្ទិតត្តា. តថាតិ អនុកឌ្ឍនត្ថេ និបាតោ ‘‘សរណគមនំ ន ភិជ្ជតី’’តិ. រដ្ឋបូជិតត្តាតិ រដ្ឋេ, រដ្ឋវាសីនំ វា បូជិតត្តា. តយិទំ ភយវសេន វន្ទិតព្ពភាវស្សេវ សមត្ថនំ, ន តុ អភេទស្ស ការណទស្សនំ, តស្ស បន ការណំ សេដ្ឋវសេន អវន្ទិតត្តាតិ វេទិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សេដ្ឋវសេន ច ភិជ្ជតី’’តិ. សេដ្ឋវសេនាតិ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យតាយ សេដ្ឋភាវវសេនាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘អយំ លោកេ អគ្គទក្ខិណេយ្យោតិ វន្ទតី’’តិ. តិត្ថិយម្បិ វន្ទតោ ន ភិជ្ជតិ, បគេវ ឥតរំ. សរណគមនប្បភេទោតិ សរណគមនវិភាគោ, តព្ពិភាគសម្ពន្ធតោ ចេត្ថ សក្កា អភេទោបិ សុខេន ទស្សេតុន្តិ អភេទទស្សនំ កតំ.

អរិយមគ្គោ ឯវ លោកុត្តរសរណគមនន្តិ ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ វិបាកផលភាវេន វុត្តានិ. សព្ពទុក្ខក្ខយោតិ សកលស្ស វដ្ដទុក្ខស្ស អនុប្បាទនិរោធោ និព្ពានំ. ឯត្ថ ច កម្មសទិសំ វិបាកផលំ, តព្ពិបរីតំ អានិសំសផលន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ហិ សាលិពីជាទីនំ ផលានិ តំសទិសានិ វិបក្កានិ នាម ហោន្តិ, វិបាកនិរុត្តិញ្ច លភន្តិ, ន មូលង្កុរបត្តក្ខន្ធនាឡានិ, ឯវំ កុសលាកុសលានំ ផលានិ អរូបធម្មភាវេន, សារម្មណភាវេន ច សទិសានិ វិបក្កានិ នាម ហោន្តិ, វិបាកនិរុត្តិញ្ច លភន្តិ, ន តទញ្ញានិ កម្មនិព្ពត្តានិបិ កម្មអសទិសានិ, តានិ បន អានិសំសានិ នាម ហោន្តិ, អានិសំសនិរុត្តិមត្តញ្ច លភន្តីតិ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា ធម្មបទេ អគ្គិទត្តព្រាហ្មណវត្ថុបាឡិមាហរិត្វា ទស្សេតិ.

យោ ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកេ, យោ បនាតិ អត្ថោ. តត្រាយមធិប្បាយោ – ព្យតិរេកត្ថទីបនេ យទិ ‘‘ពហុំ វេ សរណំ យន្តិ, បព្ពតានិ វនានិ ចា’’តិអាទិនា (ធ. ប. ១៨៨) វុត្តំ ខេមំ សរណំ ន ហោតិ, ន ឧត្តមំ សរណំ, ឯតញ្ច សរណមាគម្ម សព្ពទុក្ខា ន បមុច្ចតិ, ឯវំ សតិ កិំ នាម វត្ថុ ខេមំ សរណំ ហោតិ, ឧត្តមំ សរណំ, កិំ នាម វត្ថុំ សរណមាគម្ម សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតីតិ ចេ?

យោ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច, សង្ឃញ្ច សរណំ គតោ…បេ…

ឯតំ ខោ សរណំ ខេមំ, ឯតំ សរណមុត្តមំ;

ឯតំ សរណមាគម្ម, សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតីតិ. (ធ. ប. ១៩០-៩២);

ឯវមីទិសេសុ. លោកិយស្ស សរណគមនស្ស អញ្ញតិត្ថិយាវន្ទនាទិនា កុប្បនតោ, ចលនតោ ច អកុប្បំ អចលំ លោកុត្តរមេវ សរណគមនំ បកាសេតុំ ‘‘ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ, សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតី’’តិ វុត្តំ. វាចាសិលិដ្ឋត្ថញ្ចេត្ថ សម្មាសទ្ទស្ស រស្សត្តំ. ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិអាទិ ‘‘ចត្តារិ អរិយសច្ចានី’’តិ វុត្តស្ស សរូបទស្សនំ. ទុក្ខស្ស ច អតិក្កមន្តិ ទុក្ខនិរោធំ. ទុក្ខូបសមគាមិនន្តិ ទុក្ខនិរោធគាមិំ. ‘‘ឯត’’ន្តិ ‘‘ចត្តារិ…បេ… បស្សតី’’តិ (ធ. ប. ១៩០) ឯវំ វុត្តំ លោកុត្តរសរណគមនសង្ខាតំ អរិយសច្ចទស្សនំ. ខោ-សទ្ទោ អវធារណត្ថោ បទត្តយេបិ យោជេតព្ពោ.

និច្ចតោ អនុបគមនាទិវសេនាតិ ‘‘និច្ច’’ន្តិ អគ្គហណាទិវសេន, ឥតិនា និទ្ទិសិតព្ពេហិ តោ-សទ្ទមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា ញាណវិភង្គាទីសុ (ម. និ. ៣.១២៦; អ. និ. ១.២៦៨) អាគតំ បាឡិំ សាធកភាវេន អាហរតិ. អដ្ឋានន្តិ ជនកហេតុបដិក្ខេបោ. អនវកាសោតិ បច្ចយហេតុបដិក្ខេបោ. ឧភយេនាបិ ការណមេវ បដិក្ខិបតិ. យន្តិ យេន ការណេន. ទិដ្ឋិសម្បន្នោតិ មគ្គទិដ្ឋិយា សម្បន្នោ សោតាបន្នោ. កញ្ចិ សង្ខារន្តិ ចតុភូមកេសុ សង្ខតសង្ខារេសុ ឯកម្បិ សង្ខារំ. និច្ចតោ ឧបគច្ឆេយ្យាតិ ‘‘និច្ចោ’’តិ គណ្ហេយ្យ. សុខតោ ឧបគច្ឆេយ្យាតិ ‘‘ឯកន្តសុខី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា’’តិ (ទី. និ. ១.៧៦) ឯវំ អត្តទិដ្ឋិវសេន ‘‘សុខោ’’តិ គណ្ហេយ្យ, ទិដ្ឋិវិប្បយុត្តចិត្តេន បន អរិយសាវកោ បរិឡាហវូបសមត្ថំ មត្តហត្ថិបរិត្តាសិតោ ចោក្ខព្រាហ្មណោ វិយ ឧក្ការភូមិំ កញ្ចិ សង្ខារំ សុខតោ ឧបគច្ឆតិ. អត្តវារេ កសិណាទិបណ្ណត្តិសង្គហណត្ថំ ‘‘សង្ខារ’’ន្តិ អវត្វា ‘‘ធម្ម’’ន្តិ វុត្តំ. យថាហ បរិវារេ –

‘‘អនិច្ចា សព្ពេ សង្ខារា, ទុក្ខានត្តា ច សង្ខតា;

និព្ពានញ្ចេវ បញ្ញត្តិ, អនត្តា ឥតិ និច្ឆយា’’តិ. (បរិ. ២៥៧);

ឥមេសុ បន តីសុបិ វារេសុ អរិយសាវកស្ស ចតុភូមកវសេនេវ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ, តេភូមកវសេនេវ វា. យំ យញ្ហិ បុថុជ្ជនោ ‘‘និច្ចំ សុខំ អត្តា’’តិ គាហំ គណ្ហាតិ, តំ តំ អរិយសាវកោ ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា’’តិ គណ្ហន្តោ គាហំ វិនិវេឋេតិ.

‘‘មាតរ’’ន្តិអាទីសុ ជនិកា មាតា, ជនកោ បិតា, មនុស្សភូតោ ខីណាសវោ អរហាតិ អធិប្បេតោ. កិំ បន អរិយសាវកោ តេហិ អញ្ញម្បិ បាណំ ជីវិតា វោរោបេយ្យាតិ? ឯតម្បិ អដ្ឋានមេវ. ចក្កវត្តិរជ្ជសកជីវិតហេតុបិ ហិ សោ តំ ជីវិតា ន វោរោបេយ្យ, តថាបិ បុថុជ្ជនភាវស្ស មហាសាវជ្ជតាទស្សនត្ថំ អរិយភាវស្ស ច ពលវតាបកាសនត្ថំ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បទុដ្ឋចិត្តោតិ វធកចិត្តេន បទូសនចិត្តោ, បទូសិតចិត្តោ វា. លោហិតំ ឧប្បាទេយ្យាតិ ជីវមានកសរីរេ ខុទ្ទកមក្ខិកាយ បិវនមត្តម្បិ លោហិតំ ឧប្បាទេយ្យ. សង្ឃំ ភិន្ទេយ្យាតិ សមានសំវាសកំ សមានសីមាយំ ឋិតំ សង្ឃំ បញ្ចហិ ការណេហិ ភិន្ទេយ្យ, វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បញ្ចហុបាលិ អាការេហិ សង្ឃោ ភិជ្ជតិ កម្មេន, ឧទ្ទេសេន, វោហរន្តោ, អនុស្សាវនេន, សលាកគ្គាហេនា’’តិ (បរិ. ៤៥៨) អញ្ញំ សត្ថារន្តិ ឥតោ អញ្ញំ តិត្ថករំ ‘‘អយំ មេ សត្ថា’’តិ ឯវំ គណ្ហេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. ភវសម្បទាតិ សុគតិភវេន សម្បទា, ឥទំ វិបាកផលំ. ភោគសម្បទាតិ មនុស្សភោគទេវភោគេហិ សម្បទា, ឥទំ បន អានិសំសផលំ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា ទេវតាសំយុត្តាទិបាឡិំ (សំ. និ. ១.៣៧) សាធកភាវេន ទស្សេតិ.

គតា សេតិ ឯត្ថ សេ-ឥតិ និបាតមត្តំ. ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិន្តិ តេ ពុទ្ធំ សរណំ គតា តន្និមិត្តំ អបាយំ ន គមិស្សន្តិ. មានុសន្តិ ច គាថាពន្ធវសេន វិសញ្ញោគនិទ្ទេសោ, មនុស្សេសុ ជាតន្តិ អត្ថោ. ទេវកាយន្តិ ទេវសង្ឃំ, ទេវបុរំ វា ‘‘ទេវានំ កាយោ សមូហោ ឯត្ថា’’តិ កត្វា.

‘‘អបរម្បី’’តិអាទិនា សឡាយតនវគ្គេ មោគ្គល្លានសំយុត្តេ (សំ. និ. ៤.៣៤១) អាគតំ អញ្ញម្បិ ផលមាហ, អបរម្បិ ផលំ មហាមោគ្គល្លានត្ថេរេន វុត្តន្តិ អត្ថោ. អញ្ញេ ទេវេតិ អសរណង្គតេ ទេវេ. ទសហិ ឋានេហីតិ ទសហិ ការណេហិ. ‘‘ទិព្ពេនា’’តិអាទិ តស្សរូបទស្សនំ. អធិគណ្ហន្តីតិ អភិភវន្តិ អតិក្កមិត្វា តិដ្ឋន្តិ. ‘‘ឯស នយោ’’តិ ឥមិនា ‘‘សាធុ ខោ ទេវានមិន្ទ ធម្មសរណគមនំ ហោតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤១) សុត្តបទំ អតិទិសតិ. វេលាមសុត្តំ នាម អង្គុត្តរនិកាយេ នវនិបាតេ ជាតិគោត្តរូបភោគសទ្ធាបញ្ញាទីហិ មរិយាទវេលាតិក្កន្តេហិ ឧឡារេហិ គុណេហិ សមន្នាគតត្តា វេលាមនាមកស្ស ពោធិសត្តភូតស្ស ចតុរាសីតិសហស្សរាជូនំ អាចរិយព្រាហ្មណស្ស ទានកថាបដិសញ្ញុត្តំ សុត្តំ (អ. និ. ៩.២០) តត្ថ ហិ ករីសស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណានំ ចតុរាសីតិសហស្សសង្ខ្យានំ សុវណ្ណបាតិរូបិយបាតិកំសបាតីនំ យថាក្កមំ រូបិយសុវណ្ណ ហិរញ្ញបូរានំ, សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតានំ, ចតុរាសីតិយា ហត្ថិសហស្សានំ ចតុរាសីតិយា អស្សសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា រថសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា ធេនុសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា កញ្ញាសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា បល្លង្កសហស្សានំ, ចតុរាសីតិយា វត្ថកោដិសហស្សានំ, អបរិមាណស្ស ច ខជ្ជភោជ្ជាទិភេទស្ស អាហារស្ស បរិច្ចជនវសេន សត្តមាសាធិកានិ សត្តសំវច្ឆរានិ និរន្តរំ បវត្តវេលាមមហាទានតោ ឯកស្ស សោតាបន្នស្ស ទិន្នទានំ មហប្ផលតរំ, តតោ សតំសោតាបន្នានំ ទិន្នទានតោ ឯកស្ស សកទាគាមិនោ, តតោ ឯកស្ស អនាគាមិនោ, តតោ ឯកស្ស អរហតោ, តតោ ឯកស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស, តតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស, តតោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស ទិន្នទានំ មហប្ផលតរំ, តតោ ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស វិហារករណំ, តតោ សរណគមនំ មហប្ផលតរន្តិ អយមត្ថោ បកាសិតោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យំ គហបតិ វេលាមោ ព្រាហ្មណោ ទានំ អទាសិ មហាទានំ, យោ ចេកំ ទិដ្ឋិសម្បន្នំ ភោជេយ្យ, ឥទំ តតោ មហប្ផលតរំ, យោ ច សតំ ទិដ្ឋិសម្បន្នានំ ភោជេយ្យ, យោ ចេកំ សកទាគាមិំ ភោជេយ្យ, ឥទំ តតោ មហប្ផលតរ’’ន្តិអាទិ (អ. និ. ៩.២០).

ឥមិនា ច ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ លោកុត្តរស្សេវ សរណគមនស្ស ផលំ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ វេលាមសុត្តដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘សរណំ គច្ឆេយ្យាតិ ឯត្ថ មគ្គេនាគតំ អនិវត្តនសរណំ អធិប្បេតំ, អបរេ បនាហុ ‘អត្តានំ និយ្យាតេត្វា ទិន្នត្តា សរណគមនំ តតោ មហប្ផលតរ’ន្តិ វុត្ត’’ន្តិ (អ. និ. អដ្ឋ. ៣.៩.២០) កូដទន្តសុត្តដ្ឋកថាយំ បន វក្ខតិ ‘‘យស្មា ច សរណគមនំ នាម តិណ្ណំ រតនានំ ជីវិតបរិច្ចាគមយំ បុញ្ញកម្មំ សគ្គសម្បត្តិំ ទេតិ, តស្មា មហប្ផលតរញ្ច មហានិសំសតរញ្ចាតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣៥០, ៣៥១) ឥមិនា បន នយេន លោកិយស្សាបិ សរណគមនស្ស ផលំ ឥធ ទស្សិតមេវាតិ គហេតព្ពំ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេនបិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥០) ហិ អយមេវត្ថោ ឥច្ឆិតោតិ វិញ្ញាយតិ ឥធ ចេវ អញ្ញាសុ ច មជ្ឈិមាគមដីកាទីសុ អវិសេសតោយេវ វុត្តត្តា, អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេនាបិ អយមត្ថោ អភិមតោ សិយា សារត្ថទីបនិយំ, (សារត្ថ. ដី. វេរញ្ជកអណ្ឌវណ្ណនា.១៥) អង្គុត្តរដីកាយញ្ច តទុភយសាធារណវចនតោ. អបរេ បន វទន្តិ ‘‘កូដទន្តសុត្តដ្ឋកថាយម្បិ (ទី. និ. ដី. ១.២៤៩) លោកុត្តរស្សេវ សរណគមនស្ស ផលំ វុត្ត’’ន្តិ, តទយុត្តមេវ តថា អវុត្តត្តា. ‘‘យស្មា…បេ… ទេតី’’តិ ហិ តទុភយសាធារណការណវសេន តទុភយស្សាបិ ផលំ តត្ថ វុត្តន្តិ. វេលាមសុត្តាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន (អ. និ. ៤.៣៤; ឥតិវុ. ៩០) អគ្គប្បសាទសុត្តឆត្តមាណវកវិមានាទីនំ (វិ. វ. ៨៨៦ អាទយោ) សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ.

អញ្ញាណំ នាម វត្ថុត្តយស្ស គុណានមជាននំ តត្ថ សម្មោហោ. សំសយោ នាម ‘‘ពុទ្ធោ នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២១៦) វិចិកិច្ឆា. មិច្ឆាញាណំ នាម វត្ថុត្តយស្ស គុណានំ អគុណភាវបរិកប្បនេន វិបរីតគ្គាហោ. អាទិសទ្ទេន អនាទរាគារវាទីនំ សង្គហោ. សំកិលិស្សតីតិ សំកិលិដ្ឋំ មលីនំ ភវតិ. ន មហាជុតិកន្តិអាទិបិ សំកិលេសបរិយាយោ ឯវ. តត្ថ ន មហាជុតិកន្តិ ន មហុជ្ជលំ, អបរិសុទ្ធំ អបរិយោទាតន្តិ អត្ថោ. ន មហាវិប្ផារន្តិ ន មហានុភាវំ, អបណីតំ អនុឡារន្តិ អត្ថោ. សាវជ្ជោតិ តណ្ហាទិដ្ឋាទិវសេន សទោសោ. តទេវ ផលវសេន វិភាវេតុំ ‘‘អនិដ្ឋផលោ’’តិ វុត្តំ, សាវជ្ជត្តា អកន្តិផលោ ហោតីតិ អត្ថោ. លោកិយសរណគមនំ សិក្ខាសមាទានំ វិយ អគហិតកាលបរិច្ឆេទំ ជីវិតបរិយន្តមេវ ហោតិ, តស្មា តស្ស ខន្ធភេទេន ភេទោ, សោ ច តណ្ហាទិដ្ឋាទិវិរហិតត្តា អទោសោតិ អាហ ‘‘អនវជ្ជោ កាលកិរិយាយ ហោតី’’តិ. សោតិ អនវជ្ជោ សរណគមនភេទោ. សតិបិ អនវជ្ជត្តេ ឥដ្ឋផលោបិ ន ហោតិ, បគេវ អនិដ្ឋផលោ អវិបាកត្តា. ន ហិ តំ អកុសលំ ហោតិ, អថ ខោ ភេទនមត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ភវន្តរេបីតិ អញ្ញស្មិម្បិ ភវេ.

ធរសទ្ទស្ស ទ្វិកម្មិកត្តា ‘‘ឧបាសក’’ន្តិ ឥទម្បិ កម្មមេវ, តញ្ច ខោ អាការដ្ឋានេតិ អត្ថមត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧបាសកោ អយន្តិ ឯវំ ធារេតូ’’តិ វុត្តំ. ធារេតូតិ ច ឧបធារេតូតិ អត្ថោ. ឧបធារណញ្ចេត្ថ ជាននមេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ជានាតូ’’តិ ឥមិនា. ឧបាសកវិធិកោសល្លត្ថន្តិ ឧបាសកភាវវិធានកោសល្លត្ថំ. កោ ឧបាសកោតិ សរូបបុច្ឆា, កិំ លក្ខណោ ឧបាសកោ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. កស្មាតិ ហេតុបុច្ឆា, កេន បវត្តិនិមិត្តេន ឧបាសកសទ្ទោ តស្មិំ បុគ្គលេ និរុឡ្ហោតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘កស្មា ឧបាសកោតិ វុច្ចតី’’តិ. សទ្ទស្ស ហិ អភិធេយ្យេ បវត្តិនិមិត្តមេវ តទត្ថស្ស តព្ភាវការណំ. កិមស្ស សីលន្តិ វតសមាទានបុច្ឆា, កីទិសំ អស្ស ឧបាសកស្ស សីលំ, កិត្តកេន វតសមាទានេនាយំ សីលសម្បន្នោ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. កោ អាជីវោតិ កម្មសមាទានបុច្ឆា, កោ អស្ស សម្មាអាជីវោ, កេន កម្មសមាទានេន អស្ស អាជីវោ សម្ភវតីតិ បុច្ឆតិ, សោ បន មិច្ឆាជីវស្ស បរិវជ្ជនេន ហោតីតិ មិច្ឆាជីវោបិ វិភជីយតិ. កា វិបត្តីតិ តទុភយេសំ វិប្បដិបត្តិបុច្ឆា, កា អស្ស ឧបាសកស្ស សីលស្ស, អាជីវស្ស ច វិបត្តីតិ អត្ថោ. សាមញ្ញនិទ្ទិដ្ឋេ ហិ សតិ អនន្តរស្សេវ វិធិ វា បដិសេធោ វាតិ អនន្តរស្ស គហណំ. កា សម្បត្តីតិ តទុភយេសមេវ សម្មាបដិបត្តិបុច្ឆា, កា អស្ស ឧបាសកស្ស សីលស្ស, អាជីវស្ស ច សម្បត្តីតិ វុត្តនយេន អត្ថោ. សរូបវចនត្ថាទិសង្ខាតេន បការេន កិរតីតិ បកិណ្ណំ, តទេវ បកិណ្ណកំ, អនេកាការេន បវត្តំ អត្ថវិនិច្ឆយន្តិ អត្ថោ.

យោ កោចីតិ ខត្តិយព្រាហ្មណាទីសុ យោ កោចិ, ឥមិនា បទេន អការណមេត្ថ ជាតិអាទិវិសេសោតិ ទស្សេតិ, ‘‘សរណគតោ’’តិ ឥមិនា បន សរណគមនមេវេត្ថ បមាណន្តិ. ‘‘គហដ្ឋោ’’តិ ច ឥមិនា អាគារិកេស្វេវ ឧបាសកសទ្ទោ និរុឡ្ហោ, ន បព្ពជ្ជូបគតេសូតិ. តមត្ថំ មហាវគ្គសំយុត្តេ មហានាមសុត្តេន (សំ. និ. ៥.១០៣៣) សាធេន្តោ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យតោតិ ពុទ្ធាទិសរណគមនតោ. មហានាមាតិ អត្តនោ ចូឡបិតុនោ សុក្កោទនស្ស បុត្តំ មហានាមំ នាម សក្យរាជានំ ភគវា អាលបតិ. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន ពុទ្ធាទិសរណគមនេន ឧបាសកោ នាម ហោតិ, ន ជាតិអាទីហិ ការណេហីតិ អធិប្បាយោ. កាមញ្ច តបុស្សភល្លិកានំ វិយ ទ្វេវាចិកឧបាសកភាវោបិ អត្ថិ, សោ បន តទា វត្ថុត្តយាភាវតោ កទាចិយេវ ហោតីតិ សព្ពទា បវត្តំ តេវាចិកឧបាសកភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘សរណគតោ’’តិ វុត្តំ. តេបិ ហិ បច្ឆា តិសរណគតា ឯវ, ន ចេត្ថ សម្ភវតិ អញ្ញំ បដិក្ខិបិត្វា ឯកំ វា ទ្វេ វា សរណគតោ ឧបាសកោ នាមាតិ ឥមមត្ថម្បិ ញាបេតុំ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឧបាសនតោតិ តេនេវ សរណគមនេន, តត្ថ ច សក្កច្ចការិតាយ គារវពហុមានាទិយោគេន បយិរុបាសនតោ, ឥមិនា កត្វត្ថំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ.

វេរមណិយោតិ ឯត្ថ វេរំ វុច្ចតិ បាណាតិបាតាទិទុស្សីល្យំ, តស្ស មណនតោ ហននតោ វិនាសនតោ វេរមណិយោ នាម, បញ្ច វិរតិយោ វិរតិបធានត្តា តស្ស សីលស្ស. តថា ហិ ឧទាហដេ មហានាមសុត្តេ វុត្តំ ‘‘បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិ (សំ. និ. ៥.១០៣៣) ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា សាធកំ, សរូបញ្ច ទស្សេតិ យថា តំ ឧយ្យានបាលស្ស ឯកេនេវ ឧទកបតិដ្ឋានបយោគេន អម្ពសេចនំ, គរុសិនានញ្ច. យថាហ អម្ពវិមានេ (វិ. វ. ១១៥១ អាទយោ) –

‘‘អម្ពោ ច សិត្តោ សមណោ ច ន្ហាបិតោ,

មយា ច បុញ្ញំ បសុតំ អនប្បកំ;

ឥតិ សោ បីតិយា កាយំ, សព្ពំ ផរតិ អត្តនោ’’តិ.

[‘‘អម្ពោ ច សិញ្ចតោ អាសិ, សមណោ ច នហាបិតោ;

ពហុញ្ច បុញ្ញំ បសុតំ, អហោ សផលំ ជីវិត’’ន្តិ. (ឥធ ដីកាយំ មូលបាឋោ)]

ឯវមីទិសេសុ. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន បញ្ចវេរវិរតិមត្តេន.

មិច្ឆាវណិជ្ជាតិ អយុត្តវណិជ្ជា, ន សម្មាវណិជ្ជា, អសារុប្បវណិជ្ជកម្មានីតិ អត្ថោ. បហាយាតិ អករណេនេវ បជហិត្វា. ធម្មេនាតិ ធម្មតោ អនបេតេន, តេន មិច្ឆាវណិជ្ជកម្មេន អាជីវនតោ អញ្ញម្បិ អធម្មិកំ អាជីវនំ បដិក្ខិបតិ. សមេនាតិ អវិសមេន, តេន កាយវិសមាទិទុច្ចរិតំ វជ្ជេត្វា កាយសមាទិនា សុចរិតេន អាជីវនំ ទស្សេតិ. ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិនា បញ្ចង្គុត្តរបាឡិមាហរិត្វា សាធកំ, សរូបញ្ច ទស្សេតិ. វាណិជានំ អយន្តិ វណិជ្ជា, យស្ស កស្សចិ វិក្កយោ, ឥត្ថិលិង្គបទមេតំ. សត្ថវណិជ្ជាតិ អាវុធភណ្ឌំ កត្វា វា ការេត្វា វា យថាកតំ បដិលភិត្វា វា តស្ស វិក្កយោ. សត្តវណិជ្ជាតិ មនុស្សវិក្កយោ. មំសវណិជ្ជាតិ សូនការាទយោ វិយ មិគសូករាទិកេ បោសេត្វា មំសំ សម្បាទេត្វា វិក្កយោ. មជ្ជវណិជ្ជាតិ យំ កិញ្ចិ មជ្ជំ យោជេត្វា តស្ស វិក្កយោ. វិសវណិជ្ជាតិ វិសំ យោជេត្វា, សង្គហេត្វា វា តស្ស វិក្កយោ. តត្ថ សត្ថវណិជ្ជា បរោបរោធនិមិត្តតាយ អករណីយាតិ វុត្តា, សត្តវណិជ្ជា អភុជិស្សភាវករណតោ, មំសវណិជ្ជា វធហេតុតោ, មជ្ជវណិជ្ជា បមាទដ្ឋានតោ, វិសវណិជ្ជា បរូបឃាតការណតោ.

តស្សេវាតិ យថាវុត្តស្ស បញ្ចវេរមណិលក្ខណស្ស សីលស្ស ចេវ បញ្ចមិច្ឆាវណិជ្ជាទិប្បហានលក្ខណស្ស អាជីវស្ស ច បដិនិទ្ទេសោ. វិបត្តីតិ ភេទោ, បកោបោ ច. ឯវំ សីលអាជីវវិបត្តិវសេន ឧបាសកស្ស វិបត្តិំ ទស្សេត្វា អស្សទ្ធិយាទិវសេនបិ ទស្សេន្តោ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ. យាយាតិ អស្សទ្ធិយាទិវិប្បដិបត្តិយា. ចណ្ឌាលោតិ នីចធម្មជាតិកដ្ឋេន ឧបាសកចណ្ឌាលោ. មលន្តិ មលីនដ្ឋេន ឧបាសកមលំ. បតិកិដ្ឋោតិ លាមកដ្ឋេន ឧបាសកនិហីនោ. សាបិស្សាតិ សាបិ អស្សទ្ធិយាទិវិប្បដិបត្តិ អស្ស ឧបាសកស្ស វិបត្តីតិ វេទិតព្ពា. កា បនាយន្តិ វុត្តំ ‘‘តេ ចា’’តិអាទិ. ឧបាសកចណ្ឌាលសុត្តំ, (អ. និ. ៥.១៧៥) ឧបាសករតនសុត្តញ្ច បញ្ចង្គុត្តរេ. តត្ថ ពុទ្ធាទីសុ, កម្មកម្មផលេសុ ច សទ្ធាវិបរិយាយោ មិច្ឆាវិមោក្ខោ អស្សទ្ធិយំ, តេន សមន្នាគតោ អស្សទ្ធោ. យថាវុត្តសីលវិបត្តិអាជីវវិបត្តិវសេន ទុស្សីលោ. ‘‘ឥមិនា ទិដ្ឋាទិនា ឥទំ នាម មង្គលំ ហោតី’’តិ ឯវំ ពាលជនបរិកប្បិតេន កោតូហលសង្ខាតេន ទិដ្ឋសុតមុតមង្គលេន សមន្នាគតោ កោតូហលមង្គលិកោ. មង្គលំ បច្ចេតីតិ ទិដ្ឋមង្គលាទិភេទំ មង្គលមេវ បត្តិយាយតិ នោ កម្មន្តិ កម្មស្សកតំ នោ បត្តិយាយតិ. ឥតោ ច ពហិទ្ធាតិ ឥតោ សព្ពញ្ញុពុទ្ធសាសនតោ ពហិទ្ធា ពាហិរកសមយេ. ច-សទ្ទោ អដ្ឋានបយុត្តោ, សព្ពត្ថ ‘‘អស្សទ្ធោ’’តិអាទីសុ យោជេតព្ពោ. ទក្ខិណេយ្យំ បរិយេសតីតិ ទុប្បដិបន្នំ ទក្ខិណារហសញ្ញី គវេសតិ. តត្ថាតិ ពហិទ្ធា ពាហិរកសមយេ. បុព្ពការំ ករោតីតិ បឋមតរំ ទានមាននាទិកំ កុសលកិរិយំ ករោតិ, ពាហិរកសមយេ បឋមតរំ កុសលកិរិយំ កត្វា បច្ឆា សាសនេ ករោតីតិ វុត្តំ ហោតីតិ. តត្ថាតិ វា តេសំ ពាហិរកានំ តិត្ថិយានន្តិបិ វទន្តិ. ឯត្ថ ច ទក្ខិណេយ្យបរិយេសនបុព្ពការេ ឯកំ កត្វា បញ្ច ធម្មា វេទិតព្ពា.

អស្សាតិ ឧបាសកស្ស. សីលសម្បទាតិ យថាវុត្តេន បញ្ចវេរមណិលក្ខណេន សីលេន សម្បទា. អាជីវសម្បទាតិ បញ្ចមិច្ឆាវណិជ្ជាទិប្បហានលក្ខណេន អាជីវេន សម្បទា. ឯវំ សីលសម្បទាអាជីវសម្បទាវសេន ឧបាសកស្ស សម្បត្តិំ ទស្សេត្វា សទ្ធាទិវសេនបិ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ ចស្សា’’តិអាទិមាហ. យេ ច បញ្ច ធម្មា, តេបិ អស្ស សម្បត្តីតិ យោជនា. ធម្មេហីតិ គុណេហិ. ចតុន្នំ បរិសានំ រតិជននដ្ឋេន ឧបាសកោវ រតនំ ឧបាសករតនំ. គុណសោភាកិត្តិសទ្ទសុគន្ធតាទីហិ ឧបាសកោវ បទុមំ ឧបាសកបទុមំ. តថា ឧបាសកបុណ្ឌរីកំ. សេសំ វិបត្តិយំ វុត្តវិបរិយាយេន វេទិតព្ពំ.

និគណ្ឋីនន្តិ និគណ្ឋសមណីនំ. អាទិម្ហីតិ បឋមត្ថេ. ឧច្ឆគ្គន្តិ ឧច្ឆុអគ្គំ ឧច្ឆុកោដិ. តថា វេឡគ្គន្តិ ឯត្ថាបិ. កោដិយន្តិ បរិយន្តកោដិយំ, បរិយន្តត្ថេតិ អត្ថោ. អម្ពិលគ្គន្តិ អម្ពិលកោដ្ឋាសំ. តថា តិត្តកគ្គន្តិ ឯត្ថាបិ. វិហារគ្គេនាតិ ឱវរកកោដ្ឋាសេន ‘‘ឥមស្មិំ គព្ភេ វសន្តានំ ឥទំ នាម ផលំ បាបុណាតី’’តិអាទិនា តំតំវសនដ្ឋានកោដ្ឋាសេនាតិ អត្ថោ. បរិវេណគ្គេនាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អគ្គេតិ ឯត្ថ ឧបយោគវចនស្ស ឯការាទេសោ, វចនវិបល្លាសោ វា, កត្វា-សទ្ទោ ច សេសោតិ វុត្តំ ‘‘អាទិំ កត្វា’’តិ. ភាវត្ថេ តា-សទ្ទោតិ ទស្សេតិ ‘‘អជ្ជភាវ’’ន្តិ ឥមិនា, អជ្ជភាវោ ច នាម តស្មិំ ធម្មស្សវនសមយេ ធរមានកតាបាបុណកភាវោ. តទា ហិ តំ និស្សយវសេន ធរមានតំ និមិត្តំ កត្វា តំទិវសនិស្សិតអរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ យាវ បុន អរុណុគ្គមនា ឯត្ថន្តរេ អជ្ជសទ្ទោ បវត្តតិ, តស្មា តស្មិំ សមយេ ធរមានកតាសង្ខាតំ អជ្ជភាវំ អាទិំ កត្វាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អជ្ជតន្តិ វា អជ្ជឥច្ចេវ អត្ថោ តា-សទ្ទស្ស សកត្ថវុត្តិតោ យថា ‘‘ទេវតា’’តិ, អយំ អាចរិយានំ មតិ. ឯវំ បឋមក្ខរេន ទិស្សមានបាឋានុរូបំ អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តតិយក្ខរេន ទិស្សមានបាឋានុរូបំ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អជ្ជទគ្គេតិ វា បាឋោ’’តិអាទិ វុត្តំ. អាគមមត្តត្តា ទការោ បទសន្ធិករោ. អជ្ជាតិ ហិ នេបាតិកមិទំ បទំ. តេនាហ ‘‘អជ្ជ អគ្គន្តិ អត្ថោ’’តិ.

‘‘បាណោ’’តិ ឥទំ បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយេ ឯវ, ‘‘បាណុបេត’’ន្តិ ច ករណត្ថេនេវ សមាសោតិ ញាបេតុំ ‘‘យាវ មេ ជីវិតំ បវត្តតិ, តាវ ឧបេត’’ន្តិ អាហ. ឧបេតិ ឧបគច្ឆតីតិ ហិ ឧបេតោ, បាណេហិ ករណភូតេហិ ឧបេតោ បាណុបេតោតិ អត្ថោ អាចរិយេហិ អភិមតោ. ឥមិនា ច ‘‘បាណុបេតន្តិ ឥទំ បទំ តស្ស សរណគមនស្ស អាបាណកោដិកតាទស្សន’’ន្តិ ឥមមត្ថំ វិភាវេតិ. ‘‘បាណុបេត’’ន្តិ ហិ ឥមិនា យាវ មេ បាណា ធរន្តិ, តាវ សរណំ ឧបេតោ, ឧបេន្តោ ច ន វាចាមត្តេន, ន ច ឯកវារំ ចិត្តុប្បាទមត្តេន, អថ ខោ បាណានំ បរិច្ចជនវសេន យាវជីវំ ឧបេតោតិ អាបាណកោដិកតា ទស្សិតា. ‘‘តីហិ…បេ… គត’’ន្តិ ឥទំ ‘‘សរណំ គត’’ន្តិ ឯតស្ស អត្ថវចនំ. ‘‘អនញ្ញសត្ថុក’’ន្តិ ឥទំ បន អន្តោគធាវធារណេន, អញ្ញត្ថាបោហនេន ច និវត្តេតព្ពត្ថទស្សនំ. ឯកច្ចោ កប្បិយការកសទ្ទស្ស អត្ថោ ឧបាសកសទ្ទស្ស វចនីយោបិ ភវតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧបាសកំ កប្បិយការក’’ន្តិ, អត្តសន្និយ្យាតនសរណគមនំ វា សន្ធាយ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ ‘‘បាណុបេត’’ន្តិ ឥមិនា នីតត្ថតោ ទស្សិតំ តស្ស សរណគមនស្ស អាបាណកោដិកតំ ទស្សេត្វា ឯវំ វទន្តោ បនេស រាជា ‘‘ជីវិតេន សហ វត្ថុត្តយំ បដិបូជេន្តោ សរណគមនំ រក្ខាមី’’តិ អធិប្បាយំ វិភាវេតីតិ នេយ្យត្ថតោ វិភាវិតំ តស្ស រញ្ញោ អធិប្បាយំ វិភាវេន្តោ ‘‘អហញ្ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ហិ-សទ្ទោ សមត្ថនេ, ការណត្ថេ វា, តេន ឥមាយ យុត្តិយា, ឥមិនា វា ការណេន ឧបាសកំ មំ ភគវា ធារេតូតិ អយមត្ថោ បកាសិតោ.

អច្ចយនំ សាធុមរិយាទំ អតិក្កម្ម មទ្ទិត្វា បវត្តនំ អច្ចយោ, កាយិកាទិអជ្ឈាចារសង្ខាតោ ទោសោតិ អាហ ‘‘អបរាធោ’’តិ, អច្ចេតិ អភិភវិត្វា បវត្តតិ ឯតេនាតិ វា អច្ចយោ, កាយិកាទិវីតិក្កមស្ស បវត្តនកោ អកុសលធម្មសង្ខាតោ ទោសោ ឯវ, សោ ច អបរជ្ឈតិ ឯតេនាតិ អបរាធោតិ វុច្ចតិ. សោ ហិ អបរជ្ឈន្តំ បុរិសំ អភិភវិត្វា បវត្តតិ. តេនាហ ‘‘អតិក្កម្ម អភិភវិត្វា បវត្តោ’’តិ. ធម្មន្តិ ទសរាជធម្មំ. វិត្ថារោ បនេតស្ស មហាហំសជាតកាទីហិ វិភាវេតព្ពោ. ចរតីតិ អាចរតិ ករោតិ. ធម្មេនេវាតិ ធម្មតោ អនបេតេនេវ, អនបេតកុសលធម្មេនេវាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ន បិតុឃាតនាទិនា អធម្មេនា’’តិ. ‘‘បដិគ្គណ្ហាតូ’’តិ ឯតស្ស អធិវាសនំ សម្បដិច្ឆតូតិ សទ្ទតោ អត្ថោ, អធិប្បាយតោ បន អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ខមតូ’’តិ វុត្តំ. បុន អករណមេត្ថ សំវរោតិ ទស្សេតិ ‘‘បុន ឯវរូបស្សា’’តិអាទិនា. ‘‘អបរាធស្សា’’តិអាទិ អញ្ញមញ្ញំ វេវចនំ.

២៥១. ‘‘យថាធម្មោ ឋិតោ, តថេវា’’តិ ឥមិនាបិ យថា-សទ្ទស្ស អនុរូបត្ថមាហ, សាធុសមាចិណ្ណកុសលធម្មានុរូបន្តិ អត្ថោ. បដិសទ្ទស្ស អនត្ថកតំ ទស្សេតិ ‘‘ករោសី’’តិ ឥមិនា. បដិកម្មំ ករោសីតិបិ វទន្តិ. យថាធម្មំ បដិករណំ នាម កតាបរាធស្ស ខមាបនមេវាតិ អាហ ‘‘ខមាបេសីតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ. ‘‘បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ ឯតស្ស អធិវាសនំ សម្បដិច្ឆាមាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ខមាមា’’តិ ឥមិនា. វុទ្ធិ ហេសាតិ ឯត្ថ ហ-ការោ បទសិលិដ្ឋតាយ អាគមោ, ហិ-សទ្ទោ វា និបាតមត្តំ. ឯសាតិ យថាធម្មំ បដិកិរិយា, អាយតិំ សំវរាបជ្ជនា ច. តេនាហ ‘‘យោ អច្ចយំ…បេ… អាបជ្ជតី’’តិ. សទេវកេន លោកេន ‘‘សរណ’’ន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ តថាគតោ អរិយោ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘ពុទ្ធស្ស ភគវតោ’’តិ. វិនេតិ សត្តេ ឯតេនាតិ វិនយោ, សាសនំ. វទ្ធតិ សគ្គមោក្ខសម្បត្តិ ឯតាយាតិ វុទ្ធិ. កតមា បន សា, យា ‘‘ឯសា’’តិ និទ្ទិដ្ឋា វុទ្ធីតិ ចោទនមបនេតុំ ‘‘យោ អច្ចយ’’ន្តិអាទិ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធំ ទស្សេតិ ‘‘កតមា’’តិអាទិនា, យា អយំ សំវរាបជ្ជនា, សា ‘‘ឯសា’’តិ និទ្ទិដ្ឋា វុទ្ធិ នាមាតិ អត្ថោ. ‘‘យថាធម្មំ បដិករោតី’’តិ ឥទំ អាយតិំ សំវរាបជ្ជនាយ បុព្ពកិរិយាទស្សនន្តិ វិញ្ញាបនត្ថំ ‘‘យថាធម្មំ បដិករិត្វា អាយតិំ សំវរាបជ្ជនា’’តិ វុត្តំ. ឯសា ហិ អាចរិយានំ បកតិ, យទិទំ យេន កេនចិ បការេន អធិប្បាយន្តរវិញ្ញាបនំ, ឯតបទេន បន តស្សាបិ បដិនិទ្ទេសោ សម្ភវតិ ‘‘យថាធម្មំ បដិករោតី’’ តិបិ បដិនិទ្ទិសិតព្ពស្ស ទស្សនតោ. កេចិ បន ‘‘យថាធម្មំ បដិករោតី’តិ ឥទំ បុព្ពកិរិយាមត្តស្សេវ ទស្សនំ, ន បដិនិទ្ទិសិតព្ពស្ស. ‘អាយតិញ្ច សំវរំ អាបជ្ជតី’តិ ឥទំ បន បដិនិទ្ទិសិតព្ពស្សេវាតិ វិញ្ញាបនត្ថំ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ ខមាបនស្សាបិ វុទ្ធិហេតុភាវេន អរិយូបវាទេ វុត្តត្តា. ឥតរថា ហិ ខមាបនាភាវេបិ អាយតិំ សំវរាបជ្ជនាយ ឯវ អរិយូបវាទាបគមនំ វុត្តំ សិយា, ន ច បន វុត្តំ, តស្មា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ.

កស្មា បន ‘‘យាយ’’ន្តិអាទិនា ធម្មនិទ្ទេសោ ទស្សិតោ, ននុ បាឡិយំ ‘‘យោ អច្ចយ’’ន្តិអាទិនា បុគ្គលនិទ្ទេសោ កតោតិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘ទេសនំ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. បុគ្គលាធិដ្ឋានំ ករោន្តោតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានធម្មទេសនំ ករោន្តោ. បុគ្គលាធិដ្ឋានាបិ ហិ បុគ្គលាធិដ្ឋានធម្មទេសនា, បុគ្គលាធិដ្ឋានបុគ្គលទេសនាតិ ទុវិធា ហោតិ. អយមេត្ថាធិប្បាយោ – កិញ្ចាបិ ‘‘វុទ្ធិ ហេសា’’តិអាទិនា ធម្មាធិដ្ឋានទេសនា អារទ្ធា, តថាបិ បុន បុគ្គលាធិដ្ឋានំ ករោន្តេន ‘‘យោ អច្ចយ’’ន្តិអាទិនា បុគ្គលាធិដ្ឋានទេសនា អារទ្ធា ទេសនាវិលាសវសេន, វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន ចាតិ. តទុភយវសេនេវ ហិ ធម្មាធិដ្ឋានាទិភេទេន ចតុព្ពិធា ទេសនា.

២៥២. វចសាយត្តេតិ វចសា អាយត្តេ. វាចាបដិពន្ធត្តេតិ វទន្តិ, តំ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិនា វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ. វចសាយត្ថេតិ បន វាចាបរិយោសានត្ថេតិ អត្ថោ យុត្តោ ឱសានករណត្ថស្ស សាសទ្ទស្ស វសេន សាយសទ្ទនិប្ផត្តិតោ យថា ‘‘ទាយោ’’តិ. ឯវញ្ហិ សមត្ថនវចនម្បិ ឧបបន្នំ ហោតិ. គមនាយ កតំ វាចាបរិយោសានំ កត្វា វុត្តត្តា តស្មិំយេវ អត្ថេ វត្តតីតិ. ហន្ទសទ្ទញ្ហិ ចោទនត្ថេ, វចសគ្គត្ថេ ច ឥច្ឆន្តិ. ‘‘ហន្ទ ទានិ ភិក្ខវេ អាមន្តយាមី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២១៨; សំ. និ. ១.១៨៦) ហិ ចោទនត្ថេ, ‘‘ហន្ទ ទានិ អបាយាមី’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.៨៤៣) វចសគ្គត្ថេ, វចសគ្គោ ច នាម វាចាវិស្សជ្ជនំ, តញ្ច វាចាបរិយោសានមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុក្ករកិច្ចវសេន ពហុកិច្ចតាតិ អាហ ‘‘ពលវកិច្ចា’’តិ. ‘‘អវស្សំ កត្តព្ពំ កិច្ចំ, ឥតរំ ករណីយំ. បឋមំ វា កត្តព្ពំ កិច្ចំ, បច្ឆា កត្តព្ពំ ករណីយំ. ខុទ្ទកំ វា កិច្ចំ, មហន្តំ ករណីយ’’ន្តិបិ ឧទានដ្ឋកថាទីសុ (ឧទា. អដ្ឋ. ១៥) វុត្តំ. យំ-តំ-សទ្ទានំ និច្ចសម្ពន្ធត្តា, គមនកាលជាននតោ, អញ្ញកិរិយាយ ច អនុបយុត្តត្តា ‘‘តស្ស កាលំ ត្វមេវ ជានាសី’’តិ វុត្តំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘តយា ញាតំ គមនកាលំ ត្វមេវ ញត្វា គច្ឆាហី’’តិ. អថ វា យថា កត្តព្ពកិច្ចនិយោជនេ ‘‘ឥមំ ជាន, ឥមំ ទេហិ, ឥមំ អាហរា’’តិ (បាចិ. ៨៨, ៩៣) វុត្តំ, តថា ឥធាបិ តយា ញាតំ កាលំ ត្វមេវ ជានាសិ, គមនវសេន ករោហីតិ គមនេ និយោជេតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ត្វមេវ ជានាសី’’តិ បាឋសេសោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘តិក្ខត្តុំ បទក្ខិណំ កត្វា’’តិអាទិ យថាសមាចិណ្ណំ បករណាធិគតមត្តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ បទក្ខិណន្តិ បការតោ កតំ ទក្ខិណំ. តេនាហ ‘‘តិក្ខត្តុ’’ន្តិ. ទសនខសមោធានសមុជ្ជលន្តិ ទ្វីសុ ហត្ថេសុ ជាតានំ ទសន្នំ នខានំ សមោធានេន ឯកីភាវេន សមុជ្ជលន្តំ, តេន ទ្វិន្នំ ករតលានំ សមដ្ឋបនំ ទស្សេតិ. អញ្ជលិន្តិ ហត្ថបុដំ. អញ្ជតិ ព្យត្តិំ បកាសេតិ ឯតាយាតិ អញ្ជលិ. អញ្ជុ-សទ្ទញ្ហិ ព្យត្តិយំ, អលិបច្ចយញ្ច ឥច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. អភិមុខោវាតិ សម្មុខោ ឯវ, ន ភគវតោ បិដ្ឋិំ ទស្សេត្វាតិ អត្ថោ. បញ្ចប្បតិដ្ឋិតវន្ទនានយោ វុត្តោ ឯវ.

២៥៣. ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ វិបច្ចនកានំ អត្តនោ បុព្ពេ កតកុសលមូលានំ ខណនេន ខតោ, តេសមេវ ឧបហននេន ឧបហតោ, បទទ្វយេនបិ តស្ស កម្មាបរាធមេវ ទស្សេតិ បរិយាយវចនត្តា បទទ្វយស្ស. កុសលមូលសង្ខាតបតិដ្ឋាភេទនេន ខតូបហតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ភិន្នបតិដ្ឋោ ជាតោ’’តិ វុត្តំ. បតិដ្ឋា, មូលន្តិ ច អត្ថតោ ឯកំ. បតិដ្ឋហតិ សម្មត្តនិយាមោក្កមនំ ឯតាយាតិ ហិ បតិដ្ឋា, តស្ស កុសលូបនិស្សយសម្បទា, សា កិរិយាបរាធេន ភិន្នា វិនាសិតា ឯតេនាតិ ភិន្នបតិដ្ឋោ. តទេវ វិត្ថារេន្តោ ‘‘តថា’’តិអាទិមាហ. យថា កុសលមូលសង្ខាតា អត្តនោ បតិដ្ឋានជាតា, តថា អនេន រញ្ញា អត្តនាវ អត្តា ខតោ ខនិតោតិ យោជនា. ខតោតិ ហិ ឥទំ ឥធ កម្មវសេន សិទ្ធំ, បាឡិយំ បន កត្តុវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បទទ្វយស្ស បរិយាយត្តា ‘‘ឧបហតោ’’តិ ឥធ ន វុត្តំ.

‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតី’’តិអាទិ (មហានិ. ២០៩; ចូឡនិ. ៧៤) វចនតោ រាគទោសមោហាវ ឥធ រជោ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘រាគរជាទិវិរហិត’’ន្តិ. វីតសទ្ទស្ស វិគតបរិយាយតំ ទស្សេតិ ‘‘វិគតត្តា’’តិ ឥមិនា. ធម្មេសុ ចក្ខុន្តិ ចតុសច្ចធម្មេសុ បវត្តំ តេសំ ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខុំ. ធម្មេសូតិ វា ហេដ្ឋិមេសុ តីសុ មគ្គធម្មេសុ. ចក្ខុន្តិ សោតាបត្តិមគ្គសង្ខាតំ ឯកំ ចក្ខុំ, សមុទាយេកទេសវសេន អាធារត្ថសមាសោយំ, ន តុ និទ្ធារណត្ថសមាសោ. សោ ហិ សាសនគន្ថេសុ, សក្កតគន្ថេសុ ច សព្ពត្ថ បដិសិទ្ធោតិ. ធម្មមយន្តិ សមថវិបស្សនាធម្មេន និព្ពត្តំ, ឥមិនា ‘‘ធម្មេន និព្ពត្តំ ចក្ខុ ធម្មចក្ខូ’’តិ អត្ថមាហ. អបិច ធម្មមយន្តិ សីលាទិតិវិធធម្មក្ខន្ធោយេវ មយ-សទ្ទស្ស សកត្ថេ បវត្តនតោ, អនេន ‘‘ធម្មោយេវ ចក្ខុ ធម្មចក្ខូ’’តិ អត្ថមាហ. អញ្ញេសុ ឋានេសូតិ អញ្ញេសុ សុត្តបទេសេសុ, ឯតេន យថាបាឋំ តិវិធត្ថតំ ទស្សេតិ. ឥធ បន សោតាបត្តិមគ្គស្សេវេតំ អធិវចនំ, តស្មិម្បិ អនធិគតេ អញ្ញេសំ វត្តព្ពតាយេវ អភាវតោតិ អធិប្បាយោ.

ឥទានិ ‘‘ខតាយំ ភិក្ខវេ រាជា’’តិអាទិបាឋស្ស សុវិញ្ញេយ្យមធិប្បាយំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទំ វុត្តំ ហោតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ នាភវិស្សាតិ សចេ ន អភវិស្សថ, ឯវំ សតីតិ អត្ថោ. អតីតេ ហិ ឥទំ កាលាតិបត្តិវចនំ, ន អនាគតេតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯស នយោ សោតាបត្តិមគ្គំ បត្តោ អភវិស្សាតិ ឯត្ថាបិ. ននុ ច មគ្គបាបុណនវចនំ ភវិស្សមានត្តា អនាគតកាលិកន្តិ? សច្ចំ អនិយមិតេ, ឥធ បន ‘‘ឥធេវាសនេ និសិន្នោ’’តិ និយមិតត្តា អតីតកាលិកមេវាតិ វេទិតព្ពំ. ឥទញ្ហិ ភគវា រញ្ញោ អាសនា វុដ្ឋាយ អចិរបក្កន្តស្សេវ អវោចាតិ. បាបមិត្តសំសគ្គេនាតិ ទេវទត្តេន, ទេវទត្តបរិសាសង្ខាតេន ច បាបមិត្តេន សំសគ្គតោ. អស្សាតិ សោតាបត្តិមគ្គស្ស. ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិអាទិនា បាឋានារុឡ្ហំ វចនាវសេសំ ទស្សេតិ. តស្មាតិ សរណំ គតត្តា មុច្ចិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘មម ច សាសនមហន្តតាយា’’តិ បាឋោ យុត្តោ, កត្ថចិ បន ច-សទ្ទោ ន ទិស្សតិ, តត្ថ សោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន កេវលំ សរណំ គតត្តាយេវ មុច្ចិស្សតិ, អថ ខោ យត្ថ ឯស បសន្នោ, បសន្នាការញ្ច ករោតិ, តស្ស ច តិវិធស្សបិ សាសនស្ស ឧត្តមតាយាតិ ហិ សហ សមុច្ចយេន អត្ថោ អធិប្បេតោតិ.

‘‘យថា នាមា’’តិអាទិ ទុក្ករកម្មវិបាកតោ សុករេន មុច្ចនេន ឧបមាទស្សនំ. កោចីតិ កោចិ បុរិសោ. កស្សចីតិ កស្សចិ បុរិសស្ស, ‘‘វធ’’ន្តិ ឯត្ថ ភាវយោគេ កម្មត្ថេ សាមិវចនំ. បុប្ផមុដ្ឋិមត្តេន ទណ្ឌេនាតិ បុប្ផមុដ្ឋិមត្តសង្ខាតេន ធនទណ្ឌេន. មុច្ចេយ្យាតិ វធកម្មទណ្ឌតោ មុច្ចេយ្យ, ទណ្ឌេនាតិ វា និស្សក្កត្ថេ ករណវចនំ ‘‘សុមុត្តា មយំ តេន មហាសមណេនា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៣២; ចូឡវ. ៤៣៧) វិយ, បុប្ផមុដ្ឋិមត្តេន ធនទណ្ឌតោ, វធទណ្ឌតោ ច មុច្ចេយ្យាតិ អត្ថោ. លោហកុម្ភិយន្តិ លោហកុម្ភិនរកេ. តត្ថ ហិ តទនុភវនកានំ សត្តានំ កម្មពលេន លោហមយា មហតី កុម្ភី និព្ពត្តា, តស្មា តំ ‘‘លោហកុម្ភី’’តិ វុច្ចតិ. ឧបរិមតលតោ អធោ បតន្តោ, ហេដ្ឋិមតលតោ ឧទ្ធំ គច្ឆន្តោ, ឧភយថា បន សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ ហោន្តិ. វុត្តញ្ច –

‘‘សដ្ឋិវស្សសហស្សានិ, បរិបុណ្ណានិ សព្ពសោ;

និរយេ បច្ចមានានំ, កទា អន្តោ ភវិស្សតី’’តិ. (បេ. វ. ៨០២; ជា. ១.៤.៥៤);

‘‘ហេដ្ឋិមតលំ បត្វា, ឧបរិមតលំ បាបុណិត្វា មុច្ចិស្សតី’’តិ វទន្តោ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ – យថា អញ្ញេ សេដ្ឋិបុត្តាទយោ អបរាបរំ អធោ បតន្តា, ឧទ្ធំ គច្ឆន្តា ច អនេកានិ វស្សសតសហស្សានិ តត្ថ បច្ចន្តិ, ន តថា អយំ, អយំ បន រាជា យថាវុត្តការណេន ឯកវារមេវ អធោ បតន្តោ, ឧទ្ធញ្ច គច្ឆន្តោ សដ្ឋិវស្សសហស្សានិយេវ បច្ចិត្វា មុច្ចិស្សតីតិ. អយំ បន អត្ថោ កុតោ លទ្ធោតិ អនុយោគំ បរិហរន្តោ ‘‘ឥទម្បិ កិរ ភគវតា វុត្តមេវា’’តិ អាហ. កិរសទ្ទោ ចេត្ថ អនុស្សវនត្ថោ, តេន ភគវតា វុត្តភាវស្ស អាចរិយបរម្បរតោ សុយ្យមានតំ, ឥមស្ស ច អត្ថស្ស អាចរិយបរម្បរាភតភាវំ ទីបេតិ. អថ បាឡិយំ សង្គីតំ សិយាតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘បាឡិយំ បន ន អារុឡ្ហ’’ន្តិ ឥមិនា, បកិណ្ណកទេសនាភាវេន បាឡិយមនារុឡ្ហត្តា បាឋភាវេន ន សង្គីតន្តិ អធិប្បាយោ. បកិណ្ណកទេសនា ហិ បាឡិយមនារុឡ្ហាតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ.

យទិ អនន្តរេ អត្តភាវេ នរកេ បច្ចតិ, ឯវំ សតិ ឥមំ ទេសនំ សុត្វា កោ រញ្ញោ អានិសំសោ លទ្ធោតិ កស្សចិ អាសង្កា សិយាតិ តទាសង្កានិវត្តនត្ថំ ចោទនំ ឧទ្ធរិត្វា បរិហរិតុំ ‘‘ឥទំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិនា និទ្ទាលាភាទិកំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ អនេកវិធំ មហានិសំសំ សរូបតោ និយមេត្វា ទស្សេតិ. ឯត្ថ ហិ ‘‘អយំ…បេ… និទ្ទំ លភតី’’តិ ឥមិនា និទ្ទាលាភំ ទស្សេតិ, តទា កាយិកចេតសិកទុក្ខាបគតភាវញ្ច និទ្ទាលាភសីសេន, ‘‘តិណ្ណំ…បេ… អកាសី’’តិ ឥមិនា តិណ្ណំ រតនានំ មហាសក្ការកិរិយំ, ‘‘បោថុជ្ជនិកាយ…បេ… នាហោសី’’តិ ឥមិនា សាតិសយំ បោថុជ្ជនិកសទ្ធាបដិលាភំ ទស្សេតីតិ ឯវមាទិ ទិដ្ឋធម្មិកោ, ‘‘អនាគតេ…បេ… បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ ឥមិនា បន ឧក្កំសតោ សម្បរាយិកោ ទស្សិតោ, អនវសេសតោ បន អបរាបរេសុ ភវេសុ អបរិមាណោយេវ សម្បរាយិកោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ មធុរាយាតិ មធុររសភូតាយ. ឱជវន្តិយាតិ មធុររសស្សាបិ សារភូតាយ ឱជាយ ឱជវតិយា. បុថុជ្ជនេ ភវា បោថុជ្ជនិកា. បញ្ច មារេ វិសេសតោ ជិតវាតិ វិជិតាវី, បរូបទេសវិរហតា ចេត្ថ វិសេសភាវោ. បច្ចេកំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ បច្ចេកពុទ្ធោ, អនាចរិយកោ ហុត្វា សាមញ្ញេវ សម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោតិ អត្ថោ. តថា ហិ ‘‘បច្ចេកពុទ្ធា សយមេវ ពុជ្ឈន្តិ, ន បរេ ពោធេន្តិ, អត្ថរសមេវ បដិវិជ្ឈន្តិ, ន ធម្មរសំ. ន ហិ តេ លោកុត្តរធម្មំ បញ្ញត្តិំ អារោបេត្វា ទេសេតុំ សក្កោន្តិ, មូគេន ទិដ្ឋសុបិនោ វិយ, វនចរកេន នគរេ សាយិតព្យញ្ជនរសោ វិយ ច នេសំ ធម្មាភិសមយោ ហោតិ, សព្ពំ ឥទ្ធិសមាបត្តិបដិសម្ភិទាបភេទំ បាបុណន្តី’’តិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.ខគ្គវិសាណសុត្តវណ្ណនា; អប. អដ្ឋ. ១.៩០, ៩១) អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ.

ឯត្ថាហ – យទិ រញ្ញោ កម្មន្តរាយាភាវេ តស្មិំយេវ អាសនេ ធម្មចក្ខុ ឧប្បជ្ជិស្សថ, អថ កថំ អនាគតេ បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាយិស្សតិ. យទិ ច អនាគតេ បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាយិស្សតិ, អថ កថំ តស្មិំយេវ អាសនេ ធម្មចក្ខុ ឧប្បជ្ជិស្សថ, ននុ ឥមេ សាវកពោធិបច្ចេកពោធិឧបនិស្សយា ភិន្ននិស្សយា ទ្វិន្នំ ពោធីនំ អសាធារណភាវតោ. អសាធារណា ហិ ឯតា ទ្វេ យថាក្កមំ បញ្ចង្គទ្វយង្គសម្បត្តិយា, អភិនីហារសមិទ្ធិវសេន, បារមីសម្ភរណកាលវសេន, អភិសម្ពុជ្ឈនវសេន ចាតិ? នាយំ វិរោធោ ឥតោ បរតោយេវស្ស បច្ចេកពោធិសម្ភារានំ សម្ភរណីយត្តា. សាវកពោធិយា ពុជ្ឈនកសត្តាបិ ហិ អសតិ តស្សា សមវាយេ កាលន្តរេ បច្ចេកពោធិយា ពុជ្ឈិស្សន្តិ តថាភិនីហារស្ស សម្ភវតោតិ. អបរេ បន ភណន្តិ – ‘‘បច្ចេកពោធិយាយេវាយំ រាជា កតាភិនីហារោ. កតាភិនីហារាបិ ហិ តត្ថ និយតិមប្បត្តា តស្ស ញាណស្ស បរិបាកំ អនុបគតត្តា សត្ថុ សម្មុខីភាវេ សាវកពោធិំ បាបុណិស្សន្តីតិ ភគវា ‘សចាយំ ភិក្ខវេ រាជា’តិអាទិមវោច, មហាពោធិសត្តានមេវ ច អានន្តរិយបរិមុត្តិ ហោតិ, ន ឥតរេសំ ពោធិសត្តានំ. តថា ហិ បច្ចេកពោធិយំ និយតោ សមានោ ទេវទត្តោ ចិរកាលសម្ភូតេន លោកនាថេ អាឃាតេន គរុតរានិ អានន្តរិយកម្មានិ បសវិ, តស្មា កម្មន្តរាយេន អយំ ឥទានិ អសមវេតទស្សនាភិសមយោ រាជា បច្ចេកពោធិនិយាមេន អនាគតេ វិជិតាវី នាម បច្ចេកពុទ្ធោ ហុត្វា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ ទដ្ឋព្ពំ, យុត្តតរមេត្ថ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

យថាវុត្តំ បាឡិមេវ សំវណ្ណនាយ និគមវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទមវោចា’’តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ ហិ ហេដ្ឋា វុត្តោតិ. អបិច បាឡិយមនារុឡ្ហម្បិ អត្ថំ សង្គហេតុំ ‘‘ឥទមវោចា’’តិអាទិនា និគមនំ ករោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ អជ្ជវមទ្ទវសោរច្ចសទ្ធាសតិធិតិពុទ្ធិខន្តិវីរិយាទិធម្មសមង្គិនា សាដ្ឋកថេ បិដកត្តយេ អសង្គាសំហិរវិសារទញាណចារិនា អនេកប្បភេទសកសមយសមយន្តរគហនជ្ឈោគាហិនា មហាគណិនា មហាវេយ្យាករណេន ញាណាភិវំសធម្មសេនាបតិនាមថេរេន មហាធម្មរាជាធិរាជគរុនា កតាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថប្បកាសនិយា សាមញ្ញផលសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថប្បកាសនា.

សាមញ្ញផលសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនា

អទ្ធានគមនវណ្ណនា

២៥៤. ឯវំ សាមញ្ញផលសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ អម្ពដ្ឋសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, សាមញ្ញផលសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស អម្ពដ្ឋសុត្តភាវំ បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… កោសលេសូតិ អម្ពដ្ឋសុត្ត’’ន្តិ អាហ. ឯវមីទិសេសុ. ឥតិសទ្ទោ ចេត្ថ អាទិអត្ថោ, បទត្ថវិបល្លាសជោតកោ បន ឥតិសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, អាទិសទ្ទលោបោ វា ឯស, ឧបលក្ខណនិទ្ទេសោ វា. អបុព្ពបទវណ្ណនា នាម ហេដ្ឋា អគ្គហិតតាយ អបុព្ពស្ស បទស្ស អត្ថវិភជនា. ‘‘ហិត្វា បុនប្បុនាគត-មត្ថំ អត្ថំ បកាសយិស្សាមី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា) ហិ វុត្តំ, ‘‘អនុបុព្ពបទវណ្ណនា’’តិ កត្ថចិ បាឋោ, សោ អយុត្តោវ ដីកាយ អនុទ្ធដត្តា, តថា អសំវណ្ណិតត្តា ច.

‘‘រាជកុមារា គោត្តវសេន កោសលា នាមា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៤) អាចរិយេន វុត្តំ. អក្ខរចិន្តកា បន វទន្តិ ‘‘កោសំ លន្តិ គណ្ហន្តិ, កុសលំ វា បុច្ឆន្តីតិ កោសលា’’តិ. ជនបទិនោតិ ជនបទវន្តោ, ជនបទស្ស វា ឥស្សរា. ‘‘កោសលា នាម រាជកុមារា’’តិ វុត្តេយេវ សិទ្ធេបិ ‘‘ជនបទិនោ’’តិ វចនំ សន្តេសុបិ អញ្ញេសុ តំតំនាមបញ្ញាតេសុ តត្ថ និវសន្តេសុ ជនបទិភាវតោ តេសមេវ និវសនមុបាទាយ ជនបទស្សាយំ សមញ្ញាតិ ទស្សនត្ថំ. ‘‘តេសំ និវាសោ’’តិ ឥមិនា ‘‘កោសលានំ និវាសា កោសលា’’តិ តទ្ធិតំ ទស្សេតិ. ‘‘ឯកោបិ ជនបទោ’’តិ ឥមិនា បន សទ្ទតោយេវេតំ បុថុវចនំ, អត្ថតោ បនេស ឯកោ ឯវាតិ វិភាវេតិ. អបិ-សទ្ទោ ចេត្ថ អនុគ្គហេ, តេន កាមំ ឯកោយេវេស ជនបទោ, តថាបិ ឥមិនា ការណេន បុថុវចនមុបបន្នន្តិ អនុគ្គណ្ហាតិ. យទិ ឯកោវ ជនបទោ, កថំ តត្ថ ពហុវចនន្តិ អាហ ‘‘រុឡ្ហិសទ្ទេនា’’តិអាទិ, រុឡ្ហិសទ្ទត្តា ពហុវចនមុបបន្នន្តិ វុត្តំ ហោតិ. និស្សិតេសុ បយុត្តស្ស បុថុវចនស្ស, បុថុភាវស្ស វា និស្សយេ អភិនិរោបនា ឥធ រុឡ្ហិ, តេន វុត្តំ អាចរិយេន ឥធ ចេវ អញ្ញត្ថ ច មជ្ឈិមាគមដីកាទីសុ ‘‘អក្ខរចិន្តកា ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ យុត្តេ វិយ ឦទិសលិង្គវចនានិ ឥច្ឆន្តិ, អយមេត្ថ រុឡ្ហិ យថា ‘អញ្ញត្ថាបិ កុរូសុ វិហរតិ, អង្គេសុ វិហរតី’តិ ចា’’តិ. កេចិ បន កោសលនាមាភិនិរោបនមិច្ឆន្តិ, អយុត្តមេតំ បុថុវចនស្ស អប្បយុជ្ជិតព្ពត្តា. នាមាភិនិរោបនាយ ហិ ឯកវចនម្បិ ភវតិ យថា ‘‘សីហោ គាយតី’’តិ. តព្ពិសេសិតេបិ ជនបទសទ្ទេ ជាតិសទ្ទត្តា ឯកវចនមេវ. តេនាហ ‘‘តស្មិំ កោសលេសុ ជនបទេ’’តិ, កោសលនាមកេ តស្មិំ ជនបទេតិ អត្ថោ. អភូតតោ ហិ វោហារមត្តំ រុឡ្ហិ, ភូតតោយេវ អត្ថោ វិនិច្ឆិនិតព្ពោ. យថា ហិ –

‘‘សន្តិ បុត្តា វិទេហានំ, ទីឃាវុ រដ្ឋវឌ្ឍនោ;

តេ រជ្ជំ ការយិស្សន្តិ, មិថិលាយំ បជាបតី’’តិ. (ជា. ២.២២.២៧៦) អាទីសុ –

តំបុត្តសង្ខាតស្ស ឯកត្ថស្ស រុឡ្ហិវសេន ‘‘បុត្តា’’តិ ពហុវចនបយោគោ, តថា ឥធាបិ តន្និវាសសង្ខាតស្ស ឯកត្ថស្ស រុឡ្ហិវសេន ‘‘កោសលេសូ’’តិ ពហុវចនបយោគោ ហោតិ. យថា ច ‘‘បាណំ ន ហញ្ញេ, ន ច’ទិន្នមាទិយេ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៤២, ៤៣, ៤៥) ជាតិវសេន ពហ្វត្ថានមេកវចនបយោគោ, តថា ឥធាបិ ជាតិវសេន អវយវប្បភេទេន ពហ្វត្ថស្ស ‘‘ជនបទេ’’តិ ឯកវចនបយោគោ ហោតិ. វុត្តញ្ច អាចរិយេន មជ្ឈិមាគមដីកាយំ ‘‘តព្ពិសេសនេបិ ជនបទសទ្ទេ ជាតិសទ្ទេ ឯកវចនមេវ. តេនាហ ‘តស្មិំ អង្គេសុ ជនបទេ’តិ’’.

ឯវំ រុឡ្ហិវសេន ពហុម្ហិ វិយ វត្តព្ពេ ពហុវចនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ពហ្វត្ថវសេន ពហុម្បិ ឯវ វត្តព្ពេ ពហុវចនំ ទស្សេន្តោ ‘‘បោរាណា បនាហូ’’តិអាទិមាហ. បន-សទ្ទោ ចេត្ថ វិសេសត្ថជោតនោ, តេន បុថុអត្ថវិសយតាយ ឯវេតំ បុថុវចនំ, ន រុឡ្ហិវសេនាតិ វក្ខមានំ វិសេសំ ជោតេតិ. សោ ហិ បទេសោ តិយោជនសតបរិមាណតាយ ពហុប្បភេទោតិ, ឥមស្មិំ បន នយេ តេសុ កោសលេសុ ជនបទេសូតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មហាបនាទន្តិ មហាបនាទជាតក (ជា. ១.៣.៤០, ៤១, ៤២) សុរុចិជាតកេសុ (ជា. ១.១៤.១០២ អាទយោ) អាគតំ សុរុចិនោ នាម វិទេហរញ្ញោ បុត្តំ មហាបនាទនាមកំ រាជកុមារំ. នានានាដកានីតិ ភណ្ឌុកណ្ឌបណ្ឌុកណ្ឌបមុខានិ ឆសតសហស្សានិ នានាវិធនាដកានិ, កត្ថចិ បន អាទិសទ្ទោបិ ទិដ្ឋោ, សោ ជាតកដ្ឋកថាយំ ន ទិស្សតិ, យទិ ច ទិស្សតិ, តេន នដលង្ឃកាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. សិតមត្តម្បីតិ មិហិតមត្តម្បិ. តស្ស កិរ ទិព្ពនាដកានំ អនន្តរភវេយេវ ទិដ្ឋត្តា មនុស្សនាដកានំ នច្ចំ អមនុញ្ញំ អហោសិ. នង្គលានិបិ ឆឌ្ឌេត្វាតិ កសិកម្មប្បហានវសេន នង្គលានិ បហាយ, និទស្សនមត្តញ្ចេតំ. ន ហិ កេវលំ កស្សកា ឯវ, អថ ខោ អញ្ញេបិ ឧភយរដ្ឋវាសិនោ មនុស្សា អត្តនោ អត្តនោ កិច្ចំ បហាយ តស្មិំ មង្គលដ្ឋានេ សន្និបតិំសុ. តទា កិរ មហាបនាទកុមារស្ស បាសាទមង្គលំ, ឆត្តមង្គលំ, អាវាហមង្គលន្តិ តីណិ មង្គលានិ ឯកតោ អកំសុ, កាសិវិទេហរដ្ឋវាសិនោបិ តត្ថ សន្និបតិត្វា អតិរេកសត្តវស្សានិ ឆណមនុភវិំសូតិ, អធុនា បន ‘‘នង្គលាទីនី’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ ន បោរាណបាឋោ ដីកាយមនុទ្ធដត្តា.

មហាជនកាយេ សន្និបតិតេតិ កេចិ ‘‘បហំសនវិធិំ ទស្សេត្វា រាជកុមារំ ហាសាបេស្សាមា’’តិ, កេចិ ‘‘តំ កីឡនំ បស្សិស្សាមា’’តិ ឯវំ មហាជនសមូហេ សន្និបតិតេ. អតុលម្ពាភិរុហនទារុចិតកបវេសនាទិ នានាកីឡាយោ ទស្សេត្វា. សក្កបេសិតោ កិរ ទិព្ពនាដកោ រាជង្គណេ អាកាសេ ឋត្វា ឧបឌ្ឍភាគំ នាម ទស្សេតិ, ឯកោវ ហត្ថោ, ឯកោ បាទោ, ឯកំ អក្ខិ, ឯកា ទាឋា នច្ចតិ ចលតិ, ឧបឌ្ឍំ ផន្ទតិ, សេសំ និច្ចលមហោសិ, តំ ទិស្វា មហាបនាទោ ថោកំ ហសិតមកាសិ, ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘សោ ទិព្ពនាដកំ ទស្សេត្វា ហសាបេសី’’តិ វុត្តំ. សុហជ្ជា នាម វិស្សាសិកា ‘‘សុដ្ឋុ ហទយមេតេស’’ន្តិ កត្វា. អាទិសទ្ទេន ញាតកបរិជនាទីនំ សង្គហោ. តស្មាតិ តថា វចនតោ. តំ កុសលន្តិ វចនំ ឧបាទាយាតិ ឯត្ថ ‘‘កច្ចិ កុសលំ? អាម កុសល’’ន្តិ វចនបដិវចនវសេន បវត្តកុសលវាទិតាយ តេ មនុស្សា អាទិតោ ‘‘កុសលា’’តិ សមញ្ញំ លភិំសុ, តេសំ កុសលានំ ឥស្សរាតិ រាជកុមារា កោសលា នាម ជាតា, តេសំ និវាសដ្ឋានតាយ បន បទេសោ កោសលាតិ បុព្ពេ វុត្តនយមេវ. តេនាហ ‘‘សោ បទេសោ កោសលាតិ វុច្ចតី’’តិ. ឯវំ មជ្ឈិមាគមដីកាយំ អាចរិយេនេវ វុត្តំ. តត្រាយមធិប្បាយោ សិយា – ‘‘សោ បទេសោ កោសលាតិ វុច្ចតី’’តិ សញ្ញីសញ្ញា យថាក្កមំ ឯកវចនពហុវចនវសេន វុត្តត្តា បុរិមនយេ វិយ ឥធាបិ រុឡ្ហិវសេនេវ ពហុវចនំ ហោតិ. រាជកុមារានំ នាមលាភហេតុមត្តញ្ហេត្ថ វិសេសោតិ. ឥធ បន អាចរិយេន ឯវំ វុត្តំ សោ បទេសោតិ បទេសសាមញ្ញតោ វុត្តំ, វចនវិបល្លាសេន វា, តេ បទេសាតិ អត្ថោ. កោសលាតិ វុច្ចតិ កុសលា ឯវ កោសលាតិ កត្វា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៤) តត្រាយមធិប្បាយោ សិយា – សោ បទេសោតិ ជាតិសទ្ទវសេន, វចនវិបល្លាសេន វា វុត្តត្តា បុថុអត្ថវិសយតាយ ឯវ ពហុវចនំ ហោតិ. បទេសស្ស នាមលាភហេតុ ហេត្ថ វិសេសោតិ. ‘‘កុសល’’ន្តិ ហិ វចនមុបាទាយ រុឡ្ហិនាមវសេន វុត្តនយេន កោសលា យថា ‘‘យេវាបនកំ, នតុម្ហាកវគ្គោ’’តិ. អបិច វចនបដិវចនវសេន ‘‘កុសល’’ន្តិ វទន្តិ ឯត្ថាតិ កោសលា. វិចិត្រា ហិ តទ្ធិតវុត្តីតិ. កុសលន្តិ ច អារោគ្យំ ‘‘កច្ចិ នុ ភោតោ កុសលំ, កច្ចិ ភោតោ អនាមយ’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១៥.១៤៥; ជា. ២.២០.១២៩) វិយ, កច្ចិ តុម្ហាកំ អារោគ្យំ ហោតីតិ អត្ថោ, ឆេកំ វា ‘‘កុសលា នច្ចគីតស្ស, សិក្ខិតា ចាតុរិត្ថិយោ’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.៩៤) វិយ, កច្ចិ តេសំ នាដកានំ ឆេកតា ហោតីតិ អត្ថោ.

ចរណំ ចារិកា, ចរណំ វា ចារោ, សោ ឯវ ចារិកា, តយិទំ មគ្គគមនមេវ ឥធាធិប្បេតំ, ន ចុណ្ណិកគមនមត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អទ្ធានគមន’’ន្តិ វុត្តំ, ភាវនបុំសកញ្ចេតំ, អទ្ធានគមនសង្ខាតាយ ចារិកាយ ចរមានោតិ វុត្តំ ហោតិ, អភេទេបិ វា ភេទវោហារេន វុត្តំ យថា ‘‘ទិវាវិហារំ និសីទី’’តិ, (ម. និ. ១.២៥៦) អទ្ធានគមនសង្ខាតំ ចារិកំ ចរមានោ, ចរណំ ករោន្តោតិ អត្ថោ. សព្ពត្ថកោ ហិ ករភូធាតូនមត្ថោតិ. ‘‘អទ្ធានមគ្គ’’ន្តិបិ កត្ថចិ បាឋោ, សោ ន សុន្ទរោ. ន ហិ ចារិកាសទ្ទោ មគ្គវាចកោតិ. ឥទានិ តំ វិភាគេន ទស្សេត្វា ឥធាធិប្បេតំ និយមេន្តោ ‘‘ចារិកា ច នាមេសា’’តិអាទិមាហ. សាវកានម្បិ រុឡ្ហិវសេន ចារិកាយ សម្ភវតោ តតោ វិសេសេតិ ‘‘ភគវតោ’’តិ ឥមិនា. តថា ហិ មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘ចារិកំ ចរមានោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ អយំ ចារិកា នាម មហាជនសង្គហត្ថំ ពុទ្ធានំយេវ លព្ភតិ, ពុទ្ធេ ឧបាទាយ បន រុឡ្ហិសទ្ទេន សាវកានម្បិ វុច្ចតិ កិលញ្ជាទីហិ កតពីជនីបិ តាលវណ្ដំ វិយា’’តិ. ទូរេបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន, អបិ-សទ្ទេន វា នាតិទូរេបីតិ សម្បិណ្ឌនំ តត្ថាបិ ចារិកាសម្ភវតោ. ពោធនេយ្យបុគ្គលន្តិ ចតុសច្ចបដិវេធវសេន ពោធនារហបុគ្គលំ. សហសា គមនន្តិ សីឃគមនំ. ‘‘មហាកស្សបស្ស បច្ចុគ្គមនាទីសូ’’តិ វុត្តមេវ សរូបតោ ទស្សេតិ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិនា. បច្ចុគ្គច្ឆន្តោតិ បដិមុខំ គច្ឆន្តោ, បច្ចុដ្ឋហន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘តិំសយោជន’’ន្តិ បទមនុកឌ្ឍតិ. បក្កុសាតិ នាម គន្ធាររាជា. មហាកប្បិនោ នាម កុក្កុដវតីរាជា. ធនិយោ នាម កោរណ្ឌសេដ្ឋិបុត្តោ គោបោ.

ឯវំ ធម្មគរុតាកិត្តនមុខេន មហាកស្សបបច្ចុគ្គមនាទីនិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.១៥៤) ឯកទេសេន ទស្សេត្វា ឥទានិ វនវាសិតិស្សសាមណេរស្ស វត្ថុំ វិត្ថារេត្វា ចារិកំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកទិវស’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. កោ បនេស តិស្សសាមណេរោ នាម? សាវត្ថិយំ ធម្មសេនាបតិនោ ឧបដ្ឋាកកុលេ ជាតោ មហាបុញ្ញោ ‘‘បិណ្ឌបាតទាយកតិស្សោ, កម្ពលទាយកតិស្សោ’’តិ ច បុព្ពេ លទ្ធនាមោ បច្ឆា ‘‘វនវាសិតិស្សោ’’តិ បាកដោ ខីណាសវសាមណេរោ. វិត្ថារោ ធម្មបទេ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៧៤ វនវាសីតិស្សសាមណេរវត្ថុ). អាកាសគាមីហិ សទ្ធិំ អាកាសេនេវ គន្តុកាមោ ភគវា ‘‘ឆឡភិញ្ញានំ អារោចេហី’’តិ អវោច. តស្សាតិ តិស្សសាមណេរស្ស. តន្តិ ភគវន្តំ សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃេន ចីវរំ បារុបន្តំ. នោ ថេរោ នោ ឱរមត្តកោ វតាតិ សម្ពន្ធោ, គុណេន លាមកប្បមាណិកោ នោ ហោតីតិ អត្ថោ.

អត្តនោ បត្តាសនេតិ ភិក្ខូនំ អាសនបរិយន្តេ. តេសំ គាមិកានំ ទានបដិសំយុត្តំ មង្គលំ វត្វា. កស្មា បន សទេវកស្ស លោកស្ស មគ្គទេសកោបិ សមានោ ភគវា ឯវមាហាតិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘ភគវា កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. មគ្គទេសកោតិ និព្ពានមគ្គស្ស, សុគតិមគ្គស្ស វា ទេសកោ.

តាយាតិ អរញ្ញសញ្ញាយ. សង្ឃកម្មវសេន សិជ្ឈមានាបិ ឧបសម្បទា សត្ថុ អាណាវសេន សិជ្ឈនតោ ‘‘ពុទ្ធទាយជ្ជំ តេ ទស្សាមី’’តិ វុត្តន្តិ វទន្តិ. អបរេ បន ‘‘អបរិបុណ្ណវីសតិវស្សស្សេវ តស្ស ឧបសម្បទំ អនុជានន្តោ សត្ថា ‘ពុទ្ធទាយជ្ជំ តេ ទស្សាមី’តិ អវោចា’’តិ វទន្តិ. ធម្មសេនាបតិនា ឧបជ្ឈាយេន ឧបសម្បាទេត្វា, តតោយេវេស ធម្មសេនាបតិនោ សទ្ធិវិហារិកោតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តោ. ធម្មបទដ្ឋកថាយំ បន ធម្មសេនាបតិអាទិថេរានំ ចត្តាលីសភិក្ខុសហស្សបរិវារានំ អត្តនោ អត្តនោ បរិវារេហិ សទ្ធិំ បច្ចេកំ គមនំ, ភគវតោ ច ឯកកស្សេវ គមនំ ខុទ្ទកភាណកានំ មតេន វុត្តំ, ឥធ, បន មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយញ្ច (ម. និ. អដ្ឋ. ២.៦៥) អញ្ញថា គមនំ ទីឃភាណកមជ្ឈិមភាណកានំ មតេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយន្តិ មហាកស្សបាទីនមត្ថាយ ចារិកា. យំ បន អនុគ្គណ្ហន្តស្ស ភគវតោ គមនំ, អយំ អតុរិតចារិកា នាមាតិ សម្ពន្ធោ.

ឥមំ បន ចារិកន្តិ អតុរិតចារិកំ. មហាមណ្ឌលន្តិ មជ្ឈិមទេសបរិយាបន្នេនេវ ពាហិរិមេន បមាណេន បរិច្ឆិន្នត្តា មហន្តតរំ មណ្ឌលំ. មជ្ឈិមមណ្ឌលន្តិ ឥតរេសំ ឧភិន្នំ វេមជ្ឈេ បវត្តំ មណ្ឌលំ. អន្តោមណ្ឌលន្តិ ឥតរេហិ ខុទ្ទកំ មណ្ឌលំ, ឥតរេសំ វា អន្តោគធត្តា អន្តិមំ មណ្ឌលំ, អព្ភន្តរិមំ មណ្ឌលន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កិំ បនិមេសំ បមាណន្តិ អាហ ‘‘កត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថ នវយោជនសតិកតា មជ្ឈិមទេសបរិយាបន្នវសេនេវ គហេតព្ពា តតោ បរំ អតុរិតចារិកាយ អគមនតោ. តទុត្តរិ ហិ តុរិតចារិកាយ ឯវ តថាគតោ គច្ឆតិ, ន អតុរិតចារិកាយ. បវារេត្វាវ ចារិកាចរណំ ពុទ្ធាចិណ្ណន្តិ វុត្តំ ‘‘មហាបវារណាយ បវារេត្វា’’តិអាទិ. បាដិបទទិវសេតិ បឋមកត្តិកបុណ្ណមិយា អនន្តរេ បាដិបទវសេ. សមន្តាតិ គតគតដ្ឋានស្ស ចតូសុ បស្សេសុ សមន្តតោ. មហាជនកាយស្ស សន្និបតនតោ បុរិមំ បុរិមំ អាគតា និមន្តេតុំ លភន្តិ. តថា សន្និបតនមេវ ទស្សេតុំ ‘‘ឥតរេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ. សមថវិបស្សនា តរុណា ហោន្តីតិ ឯត្ថ សមថស្ស តរុណភាវោ ឧបចារសមាធិវសេន, វិបស្សនាយ បន សង្ខារបរិច្ឆេទញាណំ, កង្ខាវិតរណញាណំ, សម្មសនញាណំ, មគ្គាមគ្គញាណន្តិ ចតុន្នំ ញាណានំ វសេន វេទិតព្ពោ. តរុណវិបស្សនាតិ ហិ តេសំ ចតុន្នំ ញាណានមធិវចនំ. បវារណាសង្គហំ ទត្វាតិ អនុមតិទានវសេន ទត្វា. កត្តិកបុណ្ណមាយន្តិ បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមិយំ. ‘‘មិគសិរស្ស បឋមបាដិបទទិវសេ’’តិ ឥទំ មជ្ឈិមទេសវោហារវសេន មិគសិរមាសស្ស បឋមំ បាដិបទទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឯតរហិ បវត្តវោហារវសេន បន បច្ឆិមកត្តិកមាសស្ស កាឡបក្ខបាដិបទទិវសោ វេទិតព្ពោ.

អញ្ញេនបិ ការណេនាតិ ភិក្ខូនំ សមថវិបស្សនាតរុណភាវតោ អញ្ញេនបិ មជ្ឈិមមណ្ឌលេ វេនេយ្យានំ ញាណបរិបាកាទិការណេន. ចតុមាសន្តិ អាសឡ្ហីបុណ្ណមិយា បាដិបទតោ យាវ បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមី, តាវ ចតុមាសំ. ‘‘សមន្តា យោជនសត’’ន្តិអាទិនា វុត្តនយេនេវ. វសនំ វស្សំ, វសនកិរិយា, វុត្ថំ វសិតំ វស្សមស្សាតិ វុត្ថវស្សោ, តស្ស. តថាគតេន វិនេតព្ពត្តា ‘‘ភគវតោ វេនេយ្យសត្តា’’តិ សាមិនិទ្ទេសោ វុត្តោ, កត្តុនិទ្ទេសោ វា ឯស. វេនេយ្យសត្តាតិ ច ចរិតានុរូបំ វិនេតព្ពសត្តា. ឥន្ទ្រិយបរិបាកំ អាគមយមានោតិ សទ្ធាទិឥន្ទ្រិយានំ វិមុត្តិបរិបាចនភាវេន បរិបក្កំ បដិមានេន្តោ. ផុស្សមាឃផគ្គុណចិត្តមាសានំ អញ្ញតរមាសស្ស បឋមទិវសេ និក្ខមនតោ មាសនិយមោ ឯត្ថ ន កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហ ‘‘ឯកមាសំ វា ទ្វិតិចតុមាសំ វា តត្ថេវ វសិត្វា’’តិ. តត្ថេវាតិ វស្សូបគមនដ្ឋានេ ឯវ. ‘‘សត្តហិ វា’’តិអាទិ ‘‘ឯកមាសំ វា’’តិអាទិនា យថាក្កមំ យោជេតព្ពំ – យទិ អបរម្បិ ឯកមាសំ តត្ថេវ វសតិ, សត្តហិ មាសេហិ ចារិកំ បរិយោសាបេតិ. យទិ ទ្វិមាសំ ឆហិ, យទិ តិមាសំ បញ្ចហិ, យទិ ចតុមាសំ តត្ថេវ វសតិ, ចតូហិ មាសេហិ ចារិកំ បរិយោសាបេតីតិ. កស្មា បន ចារិកាគមនន្តិ អាសង្កានិវត្តនត្ថំ ‘‘ឥតី’’តិអាទិ វុត្តំ. អតិរេកំ ជរាទុព្ពលោ ពាឡ្ហជិណ្ណោ. តេ កទា បស្សិស្សន្តិ, ន បស្សិស្សន្តិ ឯវ. លោកានុកម្បកាយាតិ លោកានុកម្បកាយ ឯវ. តេន វុត្តំ ‘‘ន ចីវរាទិហេតូ’’តិ.

ជង្ឃវិហារវសេនាតិ ជង្ឃាហិ វិចរណវសេន, ជង្ឃាហិ វិចរិត្វា តត្ថ តត្ថ កតិបាហំ និវសនវសេន វា. សព្ពិរិយាបថសាធារណញ្ហិ វិហារវចនំ. សរីរផាសុកត្ថាយាតិ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ និពទ្ធវាសវសេន ឧស្សន្នធាតុកស្ស សរីរស្ស វិចរណេន ផាសុភាវត្ថាយ. អដ្ឋុប្បត្តិកាលាភិកង្ខនត្ថាយាតិ អគ្គិក្ខន្ធោបមសុត្ត (អ. និ. ៧.៧២) មឃទេវជាតកាទិ (ជា. ១.១.៩) ទេសនានំ វិយ ធម្មទេសនាយ អភិកង្ខិតព្ពអដ្ឋុប្បត្តិកាលត្ថាយ, អដ្ឋុប្បត្តិកាលស្ស វា អភិកង្ខនត្ថាយ, អដ្ឋុប្បត្តិកាលេ ធម្មទេសនត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. សិក្ខាបទបញ្ញាបនត្ថាយាតិ សុរាបានសិក្ខាបទាទិ (បាចិ. ៣២៧, ៣២៨, ៣២៩) បញ្ញាបនេ វិយ សិក្ខាបទានំ បញ្ញាបនត្ថាយ. ពោធនត្ថាយាតិ អង្គុលិមាលាទយោ (ម. និ. ២.៣៤៧) វិយ ពោធនេយ្យសត្តេ ចតុសច្ចពោធនត្ថាយ. មហតាតិ មហតិយា. កញ្ចិ, កតិបយេ វា បុគ្គលេ ឧទ្ទិស្ស ចារិកា និពទ្ធចារិកា. តទញ្ញា សម្ពហុលេ ឧទ្ទិស្ស គាមនិគមនគរបដិបាដិយា ចារិកា អនិពទ្ធចារិកា. តេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. យំ ចរតីតិ កិរិយាបរាមសនំ.

‘‘ឯសា ឥធ អធិប្បេតា’’តិ វុត្តមេវ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘តទា កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. ទសសហស្សិលោកធាតុយាតិ ជាតិក្ខេត្តភូតំ ទសសហស្សចក្កវាឡំ សន្ធាយ វុត្តំ. កស្មាតិ ចេ? តត្ថេវ ភព្ពសត្តានំ សម្ភវតោ. តត្ថ ហិ សត្តេ ភព្ពេ បរិបក្កិន្ទ្រិយេ បស្សិតុំ ពុទ្ធញាណំ អភិនីហរិត្វា ឋិតោ ភគវា ញាណជាលំ បត្ថរតីតិ វុច្ចតិ, ឥទញ្ច ទេវព្រហ្មានំ វសេន វុត្តំ. មនុស្សា បន ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ, ឥមស្មិំយេវ ច សបរិវារេ ជម្ពុទីបេ ពោធនេយ្យា ហោន្តិ. ពោធនេយ្យពន្ធវេតិ ពោធនេយ្យសត្តសង្ខាតេ ភគវតោ ពន្ធវេ. គោត្តាទិសម្ពន្ធា វិយ ហិ សច្ចបដិវេធសម្ពន្ធា វេនេយ្យា ភគវតោ ពន្ធវា នាមាតិ. គោចរភាវូបគមនំ សន្ធាយ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណជាលស្ស អន្តោ បវិដ្ឋោ’’តិ វុត្តំ. ភគវា កិរ មហាករុណាសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា តតោ វុដ្ឋាយ ‘‘យេ សត្តា ភព្ពា បរិបក្កញាណា, តេ មយ្ហំ ញាណស្ស ឧបដ្ឋហន្តូ’’តិ ចិត្តំ អធិដ្ឋាយ សមន្នាហរតិ, តស្ស សហសមន្នាហារា ឯកោ វា ទ្វេ វា សម្ពហុលា វា តទា វិនយូបគា វេនេយ្យា ញាណស្ស អាបាថមាគច្ឆន្តិ, អយមេត្ថ ពុទ្ធានុភាវោ. ឯវមាបាថគតានំ បន នេសំ ឧបនិស្សយំ បុព្ពចរិយំ, បុព្ពហេតុំ, សម្បតិ វត្តមានញ្ច បដិបត្តិំ ឱលោកេតិ. វេនេយ្យសត្តបរិគ្គណ្ហនត្ថញ្ហិ សមន្នាហារេ កតេ បឋមំ នេសំ វេនេយ្យភាវេន ឧបដ្ឋានំ ហោតិ, អថ ‘‘កិំ នុ ខោ ភវិស្សតី’’តិ សរណគមនាទិវសេន កញ្ចិ និប្ផត្តិំ វីមំសមានោ បុព្ពូបនិស្សយាទីនិ ឱលោកេតិ. តេនាហ ‘‘អថ ភគវា’’តិអាទិ. សោតិ អម្ពដ្ឋោ. វាទបដិវាទំ កត្វាតិ ‘‘ឯវំ នុ តេ អម្ពដ្ឋា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៦២) មយា វុត្តវចនស្ស ‘‘យេ ច ខោ តេ ភោ គោតម មុណ្ឌកា សមណកា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៦៣) បដិវចនំ ទត្វា, អសព្ភិវាក្យន្តិ អសប្បុរិសវាចំ, តិក្ខត្តុំ ឥព្ភវាទនិបាតនវសេន នានប្បការំ សាធុសភាវាយ វាចាយ វត្តុមយុត្តំ វាក្យំ វក្ខតីតិ វុត្តំ ហោតិ. និព្ពិសេវនន្តិ វិគតតុទនំ, មានទប្បវសេន អបគតបរិនិប្ផន្ទនន្តិ អត្ថោ.

អវសរិតព្ពន្តិ ឧបគន្តព្ពំ. តស្ស គាមស្ស ឥទំ នាមមត្តំ, កិមេត្ថ អត្ថបរិយេសនាយាតិ វុត្តំ ‘‘ឥជ្ឈានង្គលន្តិបិ បាឋោ’’តិ. ‘‘យេន ទិសាភាគេនា’’តិ ករណនិទ្ទេសានុរូបំ ករណត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘តេន អវសរី’’តិ ឥមិនា. ‘‘យស្មិំ បទេសេ’’តិ បន ភុម្មនិទ្ទេសានុរូបំ ‘‘តំ វា អវសរី’’តិ វុត្តំ. តទុភយមេវត្ថំ វិវរតិ ‘‘តេន ទិសាភាគេនា’’តិអាទិនា. គតោតិ ឧបគតោ, អគមាសីតិ អត្ថោ. បុន គតោតិ សម្បត្តោ, សម្បាបុណីតិ អត្ថោ. ‘‘ឥច្ឆានង្គលេ’’តិ ឥទំ តទា ភគវតោ គោចរគាមនិទស្សនំ, សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មំ. ‘‘ឥច្ឆានង្គលវនសណ្ឌេ’’តិ ឥទំ បន និវាសដ្ឋានទស្សនំ, និប្បរិយាយតោ អធិករណេ ចេតំ ភុម្មន្តិ តទុភយម្បិ បទំ វិសេសត្ថទស្សនេន វិវរន្តោ ‘‘ឥច្ឆានង្គលំ ឧបនិស្សាយា’’តិអាទិមាហ. ‘‘សីលខន្ធាវារ’’ន្តិអាទិ វុត្តនយេន វេនេយ្យហិតសមបេក្ខនវសេនេវ ភគវតោ វិហារទស្សនំ. តត្ថ ធម្មរាជស្ស ភគវតោ សព្ពសោ អធម្មនិគ្គណ្ហនបរា ឯវ បដិបត្តិ, សា ច សីលសមាធិបញ្ញាវសេនាតិ សីលាទិត្តយស្សេវ គហណំ. សីលខន្ធាវារន្តិ ចក្កវត្តិរញ្ញោ ទារុឥដ្ឋកាទិកតំ ខន្ធាវារសទិសំ សីលសង្ខាតំ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា វិហរតីតិ សម្ពន្ធោ. ទារុក្ខន្ធាទីហិ អាសមន្តតោ វរន្តិ បរិក្ខិបន្តិ ឯត្ថាតិ ហិ ខន្ធាវារោ អ-ការស្ស ទីឃំ កត្វា, រាជូនំ អចិរនិវាសដ្ឋានំ. តត្ថ បន ភគវតោ អចិរនិវសនកិរិយាសម្ពន្ធមត្តេន ភយនិវារណដ្ឋេន តំសទិសតាយ សីលម្បិ តថា វុច្ចតិ. សមាធិកោន្តន្តិ សម្មាសមាធិសង្ខាតំ មង្គលសត្តិំ. សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសង្ខាតំ ជយមន្តបទំ. បរិវត្តយមានោតិ បរិជប្បមានោ. ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសរ’’ន្តិបិ បាឋោ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណវជិរគ្គសរំ អបរាបរំ សម្បរិវត្តមានោតិ អត្ថោ. យថាភិរុចិតេន វិហារេនាតិ សព្ពវិហារសាធារណទស្សនំ, ទិព្ពវិហារាទីសុ យេន យេន អត្តនា អភិរុចិតេន វិហារេន វិហរតីតិ អត្ថោ.

បោក្ខរសាតិវត្ថុវណ្ណនា

២៥៥. មន្តេតិ ឥរុវេទាទិមន្តសត្ថេ. ឥរុវេទាទយោ ហិ គុត្តភាសិតព្ពដ្ឋេន ‘‘មន្តា’’តិ វុច្ចន្តិ. អណ-សទ្ទោ សទ្ទេតិ អាហ ‘‘សជ្ឈាយតី’’តិ. លោកិយា បន វទន្តិ ‘‘ព្រហ្មុនោ អបច្ចំ ព្រាហ្មណោ, នាគមោ, ណត្តំ, ទីឃាទី’’តិ. កស្មា អយមេវ វចនត្ថោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘ឥទមេវា’’តិអាទិ. អថ កេសំ ឥតរោ វចនត្ថោតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘អរិយា បនា’’តិអាទិនា. អថ វា យំ លោកិយា វទន្តិ ‘‘ព្រហ្មុនា ជាតោ ព្រាហ្មណោ’’តិអាទិនិរុត្តិំ, តំ បដិក្ខិបិតុំ ឯវំ វុត្តំ. ‘‘ឥទមេវា’’តិ ហិ អវធារណេន តំ បដិក្ខិបតិ. ‘‘ជាតិព្រាហ្មណាន’’ន្តិ បន ឥមិនា សទ្ទន្តរេន ទស្សិតេសុ ជាតិព្រាហ្មណវិសុទ្ធិព្រាហ្មណវសេន ទុវិធេសុ ព្រាហ្មណេសុ វិសុទ្ធិព្រាហ្មណានំ និរុត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘អរិយា បនា’’តិអាទិមាហ. ពហន្តិ បាបេ ពហិ ករោន្តីតិ ហិ អរិយា ព្រាហ្មណា និរុត្តិនយេន. ‘‘តស្ស កិរ កាយោ សេតបោក្ខរសទិសោ’’តិ ឥទមេវស្ស នាមលាភហេតុទស្សនំ, សេសំ បន តប្បសង្គេន យថាវិជ្ជមានវិសេសទស្សនមេវ. តេនាហ ‘‘ឥតិ នំ បោក្ខរសទិសត្តា បោក្ខរសាតីតិ សញ្ជានន្តី’’តិ. បោក្ខរេន សទិសោ កាយោ យស្សាតិ ហិ បោក្ខរសាតី និរុត្តិនយេន. សាតសទ្ទោ វា សទិសត្ថោ, បោក្ខរេន សាតោ សទិសោ កាយោ តថា, សោ យស្សាតិ បោក្ខរសាតី. សេតបោក្ខរសទិសោតិ សេតបទុមវណ្ណោ. ទេវនគរេតិ អាលកមន្ទាទិទេវបុរេ. ឧស្សាបិតរជតតោរណន្តិ គម្ភីរនេមនិខាតំ អច្ចុគ្គតំ រជតមយំ ឥន្ទខីលំ. កាឡមេឃរាជីតិ កទាចិ ទិស្សមានា កាឡអព្ភលេខា. រជតបនាឡិកាតិ រជតមយតុម្ពំ. សុវដ្ដិតាតិ វដ្ដភាវស្ស យុត្តដ្ឋានេ សុដ្ឋុ វដ្ដុលា. កាឡវង្គតិលកាទីនមភាវេន សុបរិសុទ្ធា. ‘‘អរាជកេ’’តិអាទិនាបិ សោភគ្គប្បត្តភាវមេវ និទស្សេតិ.

ឥទានិ អបរម្បិ តស្ស នាមលាភហេតុំ ទស្សេន្តោ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ច ‘‘ហិមវន្តបទេសេ មហាសរេ បទុមគព្ភេ និព្ពត្តី’’តិ ឥទមេវស្ស នាមលាភហេតុទស្សនំ. សេសំ បន តប្បសង្គេន តថាបវត្តាការទស្សនមេវ. តេនាហ ‘‘ឥតិ នំ បោក្ខរេ សយិតត្តា បោក្ខរសាតីតិ សញ្ជានន្តី’’តិ. បោក្ខរេ កមលេ សយតីតិ ហិ បោក្ខរសាតី, សាតំ វា វុច្ចតិ សមសណ្ឋានំ, បោក្ខរេ ជាតំ សមសណ្ឋានំ តថា, តមស្សត្ថីតិបិ បោក្ខរសាតី. យំ បន អាចរិយេន វុត្តំ ‘‘ឥមស្ស ព្រាហ្មណស្ស កីទិសោ បុព្ពយោគោ, យេន នំ ភគវា អនុគ្គណ្ហិតុំ តំ ឋានំ ឧបគតោតិ អាហា’’តិ, (ទី. និ. ដី. ១.២៥៥) តទេតំ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិវចនំ ឯកទេសមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘សោ តតោ មនុស្សលោក’’ន្តិអាទិវចនតោ ទេវលោកេ និព្ពត្តីតិ ឯត្ថ អបរាបរំ និព្ពត្តិ ឯវ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថារូបេន កម្មេន និព្ពត្តិមេវ សន្ធាយ ‘‘មាតុកុច្ឆិវាសំ ជិគុច្ឆិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘បទុមគព្ភេ និព្ពត្តី’’តិ ឥមិនា សំសេទជោយេវ ហុត្វា និព្ពត្តីតិ ទស្សេតិ. ន បុប្ផតីតិ ន វិកសតិ. តេនាតិ តាបសេន. នាឡតោតិ បុប្ផទណ្ឌតោ. សុវណ្ណចុណ្ណេហិ បិញ្ជរំ ហេមវណ្ណោ យស្សាតិ សុវណ្ណចុណ្ណបិញ្ជរោ, តំ, សុវណ្ណចុណ្ណេហិ វិកិណ្ណភាវេន ហេមវណ្ណន្តិ អត្ថោ. បិញ្ជរសទ្ទោ ហិ ហេមវណ្ណបរិយាយោតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.២២) វុត្តំ. ឯស នយោ បទុមរេណុបិញ្ជរន្តិ ឯត្ថាបិ. រជតពិម្ពកន្តិ រូបិយមយរូបកំ. បដិជគ្គាមីតិ បោសេមិ. បារន្តិ បរិយោសានំ, និប្ផត្តិ វា វុច្ចតិ នទីសមុទ្ទាទីនំ បរិយោសានភូតំ បារំ វិយាតិ កត្វា. បដិសន្ធិបញ្ញាសង្ខាតេន សភាវញាណេន បណ្ឌិតោ. ឥតិ កត្តព្ពេសុ, វេទេសុ វា វិសារទបញ្ញាសង្ខាតេន វេយ្យត្តិយេន ព្យត្តោ. អគ្គព្រាហ្មណោតិ ទិសាបាមោក្ខព្រាហ្មណោ. សិប្បន្តិ វេទសិប្បំ តស្សេវ បករណាធិគតត្តា. ព្រហ្មទេយ្យំ អទាសីតិ វក្ខមាននយេន ព្រហ្មទេយ្យំ កត្វា អទាសិ.

‘‘អជ្ឈាវសតី’’តិ ឯត្ថ អធិ-សទ្ទោ, អា-សទ្ទោ ច ឧបសគ្គមត្តំ, តតោ ‘‘ឧក្កដ្ឋ’’ន្តិ ឥទំ អជ្ឈាបុព្ពវសយោគេ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ. អធិ-សទ្ទោ វា ឥស្សរិយត្ថោ, អា-សទ្ទោ មរិយាទត្ថោ តតោ ‘‘ឧក្កដ្ឋ’’ន្តិ ឥទំ កម្មប្បវចនីយយោគេ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ឧក្កដ្ឋនាមកេ’’តិអាទិនា. តទេវត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘តស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘តស្ស នគរស្ស សាមិកោ ហុត្វា’’តិ ហិ ‘‘អភិភវិត្វា’’តិ ឯតស្សត្ថវិវរណំ, តេនេតំ ទីបេតិ ‘‘សាមិភាវោ អភិភវន’’ន្តិ. ‘‘យាយ មរិយាទាយា’’តិអាទិ បន អា-សទ្ទស្សត្ថវិវរណំ, តេនេតំ ទីបេតិ ‘‘អាសទ្ទោ មរិយាទត្ថោ, មរិយាទា ច នាម យាយ តត្ថ វសិតព្ពំ, សាយេវ អបរាធីនតា’’តិ. យាយ មរិយាទាយាតិ ហិ យាយ អបរាធីនតាសង្ខាតាយ អនញ្ញសាធារណាយ អវត្ថាយាតិ អត្ថោ. ‘‘ឧបសគ្គវសេនា’’តិអាទិ បន ‘‘ឧក្កដ្ឋនាមកេ’’តិ ឯតស្សត្ថវិវរណំ, តេនេតំ ទីបេតិ ‘‘សតិបិ ភុម្មវចនប្បសង្គេ ធាត្វត្ថានុវត្តកវិសេសកភូតេហិ ទុវិធេហិបិ ឧបសគ្គេហិ យុត្តត្តា ឧបយោគវចនមេវេត្ថ វិហិត’’ន្តិ. ‘‘តស្ស កិរា’’តិអាទិ បន អត្ថានុគតសមញ្ញាបរិទីបនំ. វត្ថុ នាម នគរមាបនារហភូមិប្បទេសោ ‘‘អារាមវត្ថុ, វិហារវត្ថូ’’តិអាទីសុ វិយ.

ឧក្កាតិ ទណ្ឌទីបិកា. អគ្គហេសុន្តិ ‘‘អជ្ជ មង្គលទិវសោ, តស្មា សុនក្ខត្តំ, តត្ថាបិ អយំ សុខណោ មា អតិក្កមី’’តិ រត្តិវិភាយនំ អនុរក្ខន្តា, រត្តិយំ អាលោកករណត្ថាយ ឧក្កា ឋបេត្វា ឧក្កាសុ ជលមានាសុ នគរស្ស វត្ថុំ អគ្គហេសុំ, តេនេតំ ទីបេតិ – ឧក្កាសុ ឋិតាតិ ឧក្កដ្ឋា. មូលវិភុជាទិ អាកតិគណបក្ខេបេន, និរុត្តិនយេន វា ឧក្កាសុ វិជ្ជោតយន្តីសុ ឋិតាតិ ឧក្កដ្ឋា, តថា ឧក្កាសុ ឋិតាសុ ឋិតា អាសីតិបិ ឧក្កដ្ឋាតិ. មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ បន ឯវំ វុត្តំ ‘‘តញ្ច នគរំ ‘មង្គលទិវសោ សុខណោ, សុនក្ខត្តំ មា អតិក្កមី’តិ រត្តិម្បិ ឧក្កាសុ ឋិតាសុ មាបិតត្តា ឧក្កដ្ឋាតិបិ វុច្ចតិ, ទណ្ឌទីបិកាសុ ជាលេត្វា ធារិយមានាសុ មាបិតត្តាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ, (ម. និ. អដ្ឋ. ១.មូលបរិយាយសុត្តវណ្ណនា) តទបិមិនា សំសន្ទតិ ចេវ សមេតិ ច នគរវត្ថុបរិគ្គហស្សបិ នគរមាបនបរិយាបន្នត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អបរេ បន ភណន្តិ ‘‘ភូមិភាគសម្បត្តិយា, ឧបករណសម្បត្តិយា, មនុស្សសម្បត្តិយា ច តំ នគរំ ឧក្កដ្ឋគុណយោគតោ ឧក្កដ្ឋាតិ នាមំ លភតី’’តិ. លោកិយា បន វទន្តិ ‘‘ឧក្កា ធារីយតិ ឯតស្ស មាបិតកាលេតិ ឧក្កដ្ឋា, វណ្ណវិការោយ’’ន្តិ, ឥត្ថិលិង្គវសេន ចាយំ សមញ្ញា, តេនេវិធ បយោគោ ទិស្សតិ ‘‘យថា ច ភវំ គោតមោ ឧក្កដ្ឋាយ អញ្ញានិ ឧបាសកកុលានិ ឧបសង្កមតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៩៩) មូលបរិយាយសុត្តាទីសុ (ម. និ. ១.១) ច ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា ឧក្កដ្ឋាយំ វិហរតិ សុភគវនេ សាលរាជមូលេ’’តិអាទិ. ឯវមេត្ថ ហោតុ ឧបសគ្គវសេន ឧបយោគវចនំ, កថំ បនេតំ សេសបទេសុ សិយាតិ អនុយោគេនាហ ‘‘តស្ស អនុបយោគត្តា សេសបទេសូ’’តិ. តត្ថ តស្សាតិ ឧបសគ្គវសេន ឧបយោគសញ្ញុត្តស្ស ‘‘ឧក្កដ្ឋ’’ន្តិ បទស្ស. អនុបយោគត្តាតិ វិសេសនភាវេន អនុបយុត្តត្តា. សេសបទេសូតិ ‘‘សត្តុស្សទ’’ន្តិអាទីសុ សត្តសុ បទេសុ.

កិំ នុ ខ្វាយំ សទ្ទបយោគោ សទ្ទលក្ខណានុគតោតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘តត្ថ…បេ… បរិយេសិតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា. តត្ថាតិ ឧបសគ្គវសេន, អនុបយោគវសេន ច ឧបយោគវចនន្តិ វុត្តេ ទុព្ពិធេបិ វិធានេ. លក្ខណន្តិ គហណូបាយញាយភូតំ សទ្ទលក្ខណំ, សុត្តំ វា. បរិយេសិតព្ពន្តិ សទ្ទសត្ថេសុ វិជ្ជមានត្តា ញាណេន គវេសិតព្ពំ, គហេតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន ហិ សទ្ទលក្ខណានុគតោវាយំ សទ្ទបយោគោតិ ទស្សេតិ, សទ្ទវិទូ ច ឥច្ឆន្តិ ‘‘ឧបអនុអធិអាឥច្ចាទិបុព្ពវសយោគេ សត្តមិយត្ថេ ឧបយោគវចនំ បាបុណាតិ, វិសេសិតព្ពបទេ ច យថាវិធិមនុបយោគោ វិសេសនបទានំ សមានាធិករណភូតាន’’ន្តិ. តត្រ យទា អធិ-សទ្ទោ, អា-សទ្ទោ ច ឧបសគ្គមត្តំ, តទា ‘‘តតិយាសត្តមីនញ្ចា’’តិ លក្ខណេន អជ្ឈាបុព្ពវសយោគេ ឧបយោគវចនំ. តថា ហិ វទន្តិ ‘‘សត្តមិយត្ថេ កាលទិសាសុ ឧបាន្វជ្ឈាវសយោគេ, អធិបុព្ពសិឋាវសានំ បយោគេ, តប្បានចារេសុ ច ទុតិយា. កាលេ បុព្ពណ្ហសមយំ និវាសេត្វា, ឯកំ សមយំ ភគវា, កញ្ចិ កាលំ បុរេជាតបច្ចយេន បច្ចយោ, ឥមំ រត្តិំ ចត្តារោ មហារាជានោ. ទិសាយំ បុរិមំ ទិសំ ធតរដ្ឋោ. ឧបាទិបុព្ពវសយោគេ គាមំ ឧបវសតិ, គាមំ អនុវសតិ, គាមំ អាវសតិ, អគារំ អជ្ឈាវសតិ, អធិបុព្ពសិឋាវសានំ បយោគេ បថវិំ អធិសេស្សតិ, គាមំ អធិតិដ្ឋតិ, គាមំ អជ្ឈាវសតិ. តប្បានចារេសុ នទិំ បិវតិ, គាមំ ចរតិ ឥច្ចាទីតិ.

យទា បន អធិ-សទ្ទោ ឥស្សរិយត្ថោ, អា-សទ្ទោ ច មរិយាទត្ថោ, តទា ‘‘កម្មប្បវចនីយយុត្តេ’’តិ លក្ខណេន កម្មប្បវចនីយយោគេ ឧបយោគវចនំ. តថា ហិ វទន្តិ ‘‘អនុអាទយោ ឧបសគ្គា, ធីអាទយោ និបាតា ច កម្មប្បវចនីយសញ្ញា ហោន្តិ កិរិយាសង្ខាតំ កម្មំ បវចនីយំ យេសំ តេ កម្មប្បវចនីយា’’តិ. សេសបទានំ បន យថាវិធិមនុបយោគេ កតរេន លក្ខណេន ឧបយោគវចនន្តិ? យថាវុត្តលក្ខណេនេវ. យជ្ជេវំ តេសម្បិ អាធារភាវតោ នានាធារតា សិយាតិ? ន, ពហូនម្បិ បទានំ នគរវសេន ឯកត្ថភាវតោ. សកត្ថមត្តញ្ហិ តេសំ នានាករណន្តិ. អញ្ញេ បន សទ្ទវិទូ ឯវមិច្ឆន្តិ ‘‘សមានាធិករណបទានំ បច្ចេកំ កិរិយាសម្ពន្ធនេន វិសេសិតព្ពបទេន សមានវចនតា យថា ‘កដំ ករោតិ, វិបុលំ, ទស្សនីយ’ន្តិ ឯត្ថ ‘កដំ ករោតិ, វិបុលំ ករោតិ, ទស្សនីយំ ករោតី’តិ បច្ចេកំ កិរិយាសម្ពន្ធនេន កម្មត្ថេយេវ ទុតិយា’’តិ, តទេតំ វិចារេតព្ពំ វិសេសនបទានំ សមានាធិករណានំ កិរិយាសម្ពជ្ឈនាភាវតោ. យទា ហិ កិរិយាសម្ពជ្ឈនំ, តទា វិសេសនមេវ ន ហោតីតិ.

ឧស្សទតា នាមេត្ថ ពហុលតាតិ វុត្តំ ‘‘ពហុជន’’ន្តិ. តំ បន ពហុលតំ ទស្សេតិ ‘‘អាកិណ្ណមនុស្ស’’ន្តិអាទិនា. អរញ្ញាទីសុ គហេត្វា បោសេតព្ពា បោសាវនិយា, ឯតេន តេសំ ធម្មភាវំ ទស្សេតិ. អាវិជ្ឈិត្វាតិ បរិក្ខិបិត្វា. ខណិត្វា កតា បោក្ខរណី, អាពន្ធិត្វា កតំ តឡាកំ. អច្ឆិន្នូទកដ្ឋានេយេវ ជលជកុសុមានិ ជាតានីតិ វុត្តំ ‘‘ឧទកស្ស និច្ចភរិតានេវា’’តិ. ឧទកស្សាតិ ច បូរណកិរិយាយោគេ ករណត្ថេ សាមិវចនំ ‘‘មហន្តេ មហន្តេ សាណិបសិព្ពកេ ការាបេត្វា ហិរញ្ញសុវណ្ណស្ស បូរាបេត្វា’’តិអាទីសុ (បារា. ៣៤) វិយ. សហ ធញ្ញេនាតិ សធញ្ញន្តិ នគរសទ្ទាបេក្ខាយ នបុំសកលិង្គេន វុត្តំ, យថាវាក្យំ វា ឧបយោគវចនេន. ឯវំ សព្ពត្ថ. បុព្ពណ្ណាបរណ្ណាទិភេទំ ពហុធញ្ញសន្និចយន្តិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន តទុភយវិនិមុត្តំ អលាពុកុម្ភណ្ឌាទិសូបេយ្យំ សង្គណ្ហាតិ. តេនាយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ – នយិធ ធញ្ញសទ្ទោ សាលិអាទិធញ្ញវិសេសវាចកោ, បោសនេ សាធុត្តមត្តេន បន និរវសេសបុព្ពណ្ណាបរណ្ណសូបេយ្យវាចកោ, វិរូបេកសេសវសេន វា បយុត្តោតិ. ឯត្តាវតាតិ យថាវុត្តបទត្តយេន. រាជលីលាយាតិ រាជូនំ វិលាសេន. សមិទ្ធិយា ឧបភោគបរិភោគសម្បុណ្ណភាវេន សម្បត្តិ សមិទ្ធិសម្បត្តិ.

‘‘រាជភោគ្គ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘កេន ទិន្ន’’ន្តិ អវស្សំ បុច្ឆិតព្ពតោ ឯវំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘កេនា’’តិអាទិនា. រញ្ញា វិយ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ វា រាជភោគ្គន្តិ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ. យាវ បុត្តនត្តបនត្តបរម្បរា កុលសន្តកភាវេន រាជតោ លទ្ធត្តា ‘‘រញ្ញោ ទាយភូត’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘ធម្មទាយាទា មេ ភិក្ខវេ ភវថា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.២៩) វិយ ច ទាយសទ្ទោ ទាយជ្ជបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ទាយជ្ជន្តិ អត្ថោ’’តិ. កថំ ទិន្នត្តា ព្រហ្មទេយ្យំ នាមាតិ ចោទនំ បរិហរតិ ‘‘ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា’’តិអាទិនា. រាជនីហារេន បរិភុញ្ជិតព្ពតោ ហិ ឧទ្ធំ បរិភោគលាភស្ស ព្រហ្មទេយ្យតា នាម នត្ថិ, ឥទញ្ច តថា ទិន្នមេវ, តស្មា ព្រហ្មទេយ្យំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឆេជ្ជភេជ្ជន្តិ សរីរទណ្ឌធនទណ្ឌាទិភេទំ ទណ្ឌមាហ. នទីតិត្ថបព្ពតាទីសូតិ នទីតិត្ថបព្ពតបាទគាមទ្វារអដវិមុខាទីសុ. សេតច្ឆត្តគ្គហណេន សេសរាជកកុធភណ្ឌម្បិ គហិតំ តប្បមុខត្តាតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘រញ្ញា ភុញ្ជិតព្ព’’ន្ត្វេវ វុត្តេ ឥធាធិប្បេតត្ថោ ន បាកដោតិ ហុត្វា-សទ្ទគ្គហណំ កតំ. តញ្ហិ សោ រាជកុលតោ អសមុទាគតោបិ រាជា ហុត្វា ភុញ្ជិតុំ លភតីតិ អយមិធាធិប្បេតោ អត្ថោ. ទាតព្ពន្តិ ទាយំ, ‘‘រាជទាយ’’ន្តិ ឥមិនាវ រញ្ញា ទិន្នភាវេ សិទ្ធេ ‘‘រញ្ញា បសេនទិនា កោសលេន ទិន្ន’’ន្តិ បុន ច វចនំ កិមត្ថិយន្តិ អាហ ‘‘ទាយករាជទីបនត្ថ’’ន្តិអាទិ. អសុកេន រញ្ញា ទិន្នន្តិ ទាយករាជស្ស អទីបិតត្តា ឯវំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថ ច បឋមនយេ ‘‘រាជភោគ្គ’’ន្តិ បទេ បុច្ឆាសម្ភវតោ ឥទំ វុត្តំ, ទុតិយនយេ បន ‘‘រាជទាយ’’ន្តិ បទេតិ អយម្បិ វិសេសោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ អតិពហុលតាយ បុរតោ ឋបនោកាសាភាវតោ បស្សេនបិ ឱទនសូបព្យញ្ជនាទិ ទីយតិ ឯតស្សាតិ បសេនទិ, អលុត្តសមាសវសេន. សោ ហិ រាជា តណ្ឌុលទោណស្ស ឱទនម្បិ តទុបិយេន សូបព្យញ្ជនេន ភុញ្ជតិ. តថា ហិ នំ ភុត្តបាតរាសកាលេ សត្ថុ សន្តិកមាគន្ត្វា ឥតោ ចិតោ ច សម្បរិវត្តន្តំ និទ្ទាយ អភិភុយ្យមានំ ឧជុកំ និសីទិតុមសក្កោន្តំ ភគវា –

‘‘មិទ្ធី យទា ហោតិ មហគ្ឃសោ ច,

និទ្ទាយិតា សម្បរិវត្តសាយី;

មហាវរាហោវ និវាបវុដ្ឋោ,

បុនប្បុនំ គព្ភមុបេតិ មន្ទោ’’តិ. (ធ. ប. ៣២៥; នេត្តិ. ២៦, ៩០);

ឥមាយ គាថាយ ឱវទិ. ភាគិនេយ្យញ្ច សោ សុទស្សនំ នាម មាណវំ –

‘‘មនុជស្ស សទា សតីមតោ,

មត្តំ ជានតោ លទ្ធភោជនេ;

តនុកស្ស ភវន្តិ វេទនា,

សណិកំ ជីរតិ អាយុបាលយ’’ន្តិ. (សំ. និ. ១.២៤) –

ឥមំ គាថំ ភគវតោ សន្តិកេ ឧគ្គហាបេត្វា អត្តនោ ភុញ្ជន្តស្ស ឱសានបិណ្ឌកាលេ ទេវសិកំ ភណាបេតិ, សោ អបរេន សមយេន តស្សា គាថាយ អត្ថំ សល្លក្ខេត្វា បុនប្បុនំ ឱសានបិណ្ឌបរិហរណេន នាឡិកោទនមត្តាយ សណ្ឋហិត្វា តនុសរីរោ ពលវា សុខប្បត្តោ អហោសីតិ. ឧទានដ្ឋកថាយំ (ឧទា. អដ្ឋ. ១២) បន ឯវំ វុត្តំ ‘‘បច្ចាមិត្តំ បរសេនំ ជិនាតីតិ បសេនទី’’តិ. សទ្ទវិទូបិ ហិ ជ-ការស្ស ទ-ការេ ឥទមុទាហរន្តិ. សោ ហិ អត្តនោ ភាគិនេយ្យំ អជាតសត្តុរាជានំ, បញ្ចចោរសតាទីនិ ច អវរុទ្ធកានិ ជិនាតីតិ. កោសលរដ្ឋស្សាធិបតិភាវតោ កោសលោ, តស្មា កោសលាធិបតិនា បសេនទិ នាមកេន រញ្ញា ទិន្នន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. និស្សដ្ឋបរិច្ចត្តតាសង្ខាតេន បុន អគ្គហេតព្ពភាវេនេវ ទិន្នត្តា ឥធ ព្រហ្មទេយ្យំ នាម, ន តុ បុរិមនយេ វិយ រាជសង្ខេបេន បរិភុញ្ជិតព្ពភាវេន ទិន្នត្តាតិ អាហ ‘‘យថា’’តិអាទិ. និស្សដ្ឋំ ហុត្វា, និស្សដ្ឋភាវេន វា បរិច្ចត្តំ និស្សដ្ឋបរិច្ចត្តំ, មុត្តចាគវសេន ចជិតន្តិ អត្ថោ.

សវនំ ឧបលព្ភោតិ ទស្សេតិ ‘‘ឧបលភី’’តិ ឥមិនា, សោ ចាយមុបលព្ភោ សវនវសេនេវ ជាននន្តិ វុត្តំ ‘‘សោតទ្វារសម្បត្តវចននិគ្ឃោសានុសារេន អញ្ញាសី’’តិ. សោតទ្វារានុសារវិញ្ញាណវីថិវសេន ជាននមេវ ហិ ឥធ សវនំ តេនេវ ‘‘សមណោ ខលុ ភោ គោតមោ’’តិអាទិនា វុត្តស្សត្ថស្ស អធិគតត្តា, ន បន សោតទ្វារវីថិវសេន សុតមត្តំ តេន តទត្ថស្ស អនធិគតត្តា. អវធារណផលត្តា សទ្ទបយោគស្ស សព្ពម្បិ វាក្យំ អន្តោគធាវធារណំ. តស្មា តទត្ថជោតកសទ្ទេន វិនាបិ អញ្ញត្ថាបោហនវសេន អស្សោសិ ឯវ, នាស្ស កោចិ សវនន្តរាយោ អហោសីតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘បទបូរណមត្តេ និបាតោ’’តិ, អន្តោគធាវធារណេបិ ច សព្ពស្មិំ វាក្យេ នីតត្ថតោ អវធារណត្ថំ ខោ-សទ្ទគ្គហណំ ‘‘ឯវា’’តិ សាមត្ថិយា សាតិសយំ ឯតទត្ថស្ស វិញ្ញាយមានត្តាតិ បឋមវិកប្បោ វុត្តោ, នីតត្ថតោ អវធារណេន កោ អត្ថោ ឯកន្តិកោ កតោ, អវធារិតោ ចាតិ វុត្តំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. អថ បទបូរណមត្តេន ខោ-សទ្ទេន កិំ បយោជនន្តិ ចោទនមបនេតិ ‘‘បទបូរណេនា’’តិអាទិនា, អក្ខរសមូហបទស្ស, បទសមូហវាក្យស្ស ច សិលិដ្ឋតាបយោជនមត្តមេវាតិ អត្ថោ. ‘‘អស្សោសី’’តិ ហិទំ បទំ ខោ-សទ្ទេ គហិតេ តេន ផុល្លិតំ មណ្ឌិតំ វិភូសិតំ វិយ ហោន្តំ បូរិតំ នាម ហោតិ, តេន ច បុរិមបច្ឆិមបទានិ សុខុច្ចារណវសេន សិលិដ្ឋានិ ហោន្តិ, ន តស្មិំ អគ្គហិតេ, តស្មា បទបូរណមត្តម្បិ បទព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាបយោជនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. មត្តសទ្ទោ ចេត្ថ វិសេសនិវត្តិអត្ថោ, តេនស្ស អនត្ថន្តរទីបនតា ទស្សិតា, ឯវ-សទ្ទេន បន បទព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ ឯកន្តិកតា.

‘‘សមណោ ខលូ’’តិអាទិ យថាសុតត្ថនិទស្សនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិនា. សមិតបាបត្តាតិ ឯត្ថ អច្ចន្តំ អនវសេសតោ សវាសនំ សមិតបាបត្តាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯវញ្ហិ ពាហិរកវីតរាគសេក្ខាសេក្ខបាបសមនតោ ភគវតោ បាបសមនំ យថារហំ វិសេសិតំ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ភគវា ច អនុត្តរេន អរិយមគ្គេន សមិតបាបោ’’តិ. តទេវត្ថំ និទ្ទេសបាឋេន សាធេតុំ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ. អស្សាតិ អនេន ភិក្ខុនា, ភគវតា វា. សមិតាតិ សមាបិតា, សមភាវំ វា អាបាទយិតា, អស្ស វា សម្បទានភូតស្ស សន្តា ហោន្តីតិ អត្ថោ. អត្ថានុគតា ចាយំ ភគវតិ សមញ្ញាតិ វុត្តំ ‘‘ភគវា ចា’’តិអាទិ. តេនាតិ តថា សមិតបាបត្តា. យថាភូតំ បវត្តោ យថាភុច្ចំ, តទេវ គុណោ, តេន អធិគតំ តថា. ‘‘ខលូ’’តិ ឥទំ នេបាតិកំ ខលុបច្ឆាភត្តិកបទេ (មិ. ប. ៤.១.៨) វិយ, ន នាមំ, អនេកត្ថត្តា ច និបាតានំ អនុស្សវនត្ថោវ ឥធាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ’’តិ, បរម្បរសវនញ្ចេត្ថ អនុស្សវនំ. ព្រាហ្មណជាតិសមុទាគតន្តិ ព្រាហ្មណជាតិយា អាគតំ, ជាតិសិទ្ធន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អាលបនមត្តន្តិ បិយាលបនវចនមត្តំ, ន តទុត្តរិ អត្ថបរិទីបនំ. បិយសមុទាហារា ហេតេ ‘‘ភោ’’តិ វា ‘‘អាវុសោ’’តិ វា ‘‘ទេវានំ បិយា’’តិ វា. ធម្មបទេ ព្រាហ្មណវត្ថុបាឋេន, (ធ. ប. ៣១៥ អាទយោ) សុត្តនិបាតេ ច វាសេដ្ឋសុត្តបទេន ព្រាហ្មណជាតិសមុទាគតាលបនភាវំ សមត្ថេតុំ ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិមាហ.

តត្រាយមត្ថោ – សចេ រាគាទិកិញ្ចនេហិ សកិញ្ចនោ អស្ស, សោ អាមន្តនាទីសុ ‘‘ភោ ភោ’’តិ វទន្តោ ហុត្វា វិចរណតោ ភោវាទីយេវ នាម ហោតិ, ន ព្រាហ្មណោ. ‘‘អកិញ្ចនំ អនាទានំ, តមហំ ព្រូមិ ព្រាហ្មណ’’ន្តិ (ធ. ប. ៣៩៦, សុ. និ. ៦២៥) សេសគាថាបទំ. តត្ថ រាគាទយោ សត្តេ កិញ្ចន្តិ មទ្ទន្តិ បលិពុទ្ធន្តីតិ កិញ្ចនានិ. មនុស្សា កិរ គោណេហិ ខលំ មទ្ទាបេន្តា ‘‘កិញ្ចេហិ កបិល, កិញ្ចេហិ កាឡកា’’តិ វទន្តិ, តស្មា កិញ្ចនសទ្ទោ មទ្ទនត្ថោ វេទិតព្ពោ. យថាហ និទ្ទេសេ ‘‘អកិញ្ចនន្តិ រាគកិញ្ចនំ, ទោស, មោហ, មាន, ទិដ្ឋិ, កិលេសកិញ្ចនំ, ទុច្ចរិតកិញ្ចនំ, យស្សេតេ កិញ្ចនា បហីនា សមុច្ឆិន្នា វូបសន្តា បដិប្បស្សទ្ធា អភព្ពុប្បត្តិកា ញាណគ្គិនា ទឌ្ឍា, សោ វុច្ចតិ អកិញ្ចនោ’’តិ (ចូឡនិ. ២៨, ៣២, ៦០, ៦៣). គោតមោតិ គោត្តវសេន បរិកិត្តនំ, យំ ‘‘អាទិច្ចគោត្ត’’ន្តិបិ លោកេ វទន្តិ, សក្យបុត្តោតិ បន ជាតិវសេន សាកិយោតិ ច តស្សេវ វេវចនំ. វុត្តញ្ហេតំ បព្ពជ្ជាសុត្តេ –

‘‘អាទិច្ចា នាម គោត្តេន, សាកិយា នាម ជាតិយា;

តម្ហា កុលា បព្ពជិតោម្ហិ, ន កាមេ អភិបត្ថយ’’ន្តិ. (សុ. និ. ៤២៥);

តថា ចាហ ‘‘គោតមោតិ ភគវន្តំ គោត្តវសេន បរិកិត្តេតី’’តិអាទិ. តត្ថ គំ តាយតីតិ គោត្តំ, ‘‘គោតមោ’’តិ បវត្តមានំ អភិធានំ, ពុទ្ធិញ្ច ឯកំសិកវិសយតាយ រក្ខតីតិ អត្ថោ. យថា ហិ ពុទ្ធិ អារម្មណភូតេន អត្ថេន វិនា ន វត្តតិ, ឯវំ អភិធានំ អភិធេយ្យភូតេន, តស្មា សោ គោត្តសង្ខាតោ អត្ថោ តានិ រក្ខតីតិ វុច្ចតិ, គោ-សទ្ទោ ចេត្ថ អភិធានេ, ពុទ្ធិយញ្ច វត្តតិ. តថា ហិ វទន្តិ –

‘‘គោ គោណេ ចេន្ទ្រិយេ ភុម្យំ, វចនេ ចេវ ពុទ្ធិយំ;

អាទិច្ចេ រស្មិយញ្ចេវ, បានីយេបិ ច វត្តតេ;

តេសុ អត្ថេសុ គោណេ ថី, បុមា ច ឥតរេ បុមា’’តិ.

តត្ថ ‘‘គោសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, គោបញ្ចមោ’’តិអាទីសុ គោសទ្ទោ គោណេ វត្តតិ. ‘‘គោចរោ’’តិអាទីសុ ឥន្ទ្រិយេ. ‘‘គោរក្ខ’’ន្តិអាទីសុ ភូមិយំ. តថា ហិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាយ វាសេដ្ឋសុត្តសំវណ្ណនាយំ វុត្តំ ‘‘គោរក្ខន្តិ ខេត្តរក្ខំ, កសិកម្មន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បថវី ហិ ‘គោ’តិ វុច្ចតិ, តប្បភេទោ ច ‘‘ខេត្ត’’ន្តិ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២.៦១៩-៦២៦). ‘‘គោត្តំ នាម ទ្វេ គោត្តានិ ហីនញ្ច គោត្តំ, ឧក្កដ្ឋញ្ច គោត្ត’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ១៥) វចនេ, ពុទ្ធិយញ្ច វត្តតិ. ‘‘គោគោត្តំ គោតមំ នមេ’’តិ បោរាណកវិរចនាយ អាទិច្ចេ, អាទិច្ចពន្ធុំ គោតមំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ នមាមីតិ ហិ អត្ថោ, ‘‘ឧណ្ហគូ’’តិអាទីសុ រស្មិយំ, ឧណ្ហា គាវោ រស្មិយោ ឯតស្សាតិ ហិ ឧណ្ហគុ, សូរិយោ. ‘‘គោសីតចន្ទន’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ដី. ១.៤៩) បានីយេ, គោសង្ខាតំ បានីយំ វិយ សីតំ, តទេវ ចន្ទនំ តថា. តស្មិញ្ហិ ឧទ្ធនតោ ឧទ្ធរិតបក្កុថិតតេលស្មិំ បក្ខិត្តេ តង្ខណញ្ញេវ តំ តេលំ សីតលំ ហោតីតិ. ឯតេសុ បន អត្ថេសុ គោណេ វត្តមានោ គោ-សទ្ទោ យថារហំ ឥត្ថិលិង្គោ ចេវ បុល្លិង្គោ ច, សេសេសុ បន បុល្លិង្គោយេវ.

កិំ បនេតំ គោត្តំ នាមាតិ? អញ្ញកុលបរម្បរាយ អសាធារណំ តស្ស កុលស្ស អាទិបុរិសសមុទាគតំ តំកុលបរិយាបន្នសាធារណំ សាមញ្ញរូបន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សាធារណមេវ ហិ ឥទំ តំកុលបរិយាបន្នានំ សាធារណតោ ច សាមញ្ញរូបំ. តថា ហិ តំកុលេ ជាតា សុទ្ធោទនមហារាជាទយោបិ ‘‘គោតមោ’’ ត្វេវ វុច្ចន្តិ, តេនេវ ភគវា អត្តនោ បិតរំ សុទ្ធោទនមហារាជានំ ‘‘អតិក្កន្តវរា ខោ គោតម តថាគតា’’តិ (មហាវ. ១០៥) អវោច, វេស្សវណោបិ មហារាជា ភគវន្តំ ‘‘វិជ្ជាចរណសម្បន្នំ, ពុទ្ធំ វន្ទាម គោតម’’ន្តិ, (ទី. និ. ៣.២៨៨) អាយស្មាបិ វង្គីសោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ ‘‘សាធុ និព្ពាបនំ ព្រូហិ, អនុកម្បាយ គោតមា’’តិ (សំ. និ. ១.២១២). ឥធ បន ភគវន្តមេវ. តេនាហ ‘‘ភគវន្តំ គោត្តវសេន បរិកិត្តេតី’’តិ. តស្មាតិ យថាវុត្តមត្ថត្តយំ បច្ចាមសតិ. ឯត្ថ ច ‘‘សមណោ’’តិ ឥមិនា សរិក្ខកជនេហិ ភគវតោ ពហុមតភាវោ ទស្សិតោ តព្ពិសយសមិតបាបតាបរិកិត្តនតោ, ‘‘គោតមោ’’តិ ឥមិនា លោកិយជនេហិ តព្ពិសយឧឡារគោត្តសម្ភូតតាបរិកិត្តនតោ.

សក្យស្ស សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តោ សក្យបុត្តោ, ឥមិនា បន ឧច្ចាកុលបរិទីបនំ ឧទិតោទិតវិបុលខត្តិយកុលសម្ភូតតាបរិកិត្តនតោ. សព្ពខត្តិយានញ្ហិ អាទិភូតមហាសម្មតមហារាជតោ បដ្ឋាយ អសម្ភិន្នំ ឧឡារតមំ សក្យរាជកុលំ. យថាហ –

‘‘មហាសម្មតរាជស្ស, វំសជោ ហិ មហាមុនិ;

កប្បាទិស្មិញ្ហិ រាជាសិ, មហាសម្មតនាមកោ’’តិ. (មហាវំសេ ទុតិយបរិច្ឆេទេ បឋមគាថា);

កថំ សទ្ធាបព្ពជិតភាវបរិទីបនន្តិ អាហ ‘‘កេនចី’’តិអាទិ. បរិជិយនំ បរិហាយនំ បារិជុញ្ញំ, បរិជិរតីតិ វា បរិជិណ្ណោ, តស្ស ភាវោ បារិជុញ្ញំ, តេន. ញាតិបារិជុញ្ញភោគបារិជុញ្ញាទិនា កេនចិ បារិជុញ្ញេន បរិហានិយា អនភិភូតោ អនជ្ឈោត្ថដោ ហុត្វា បព្ពជិតោតិ អត្ថោ. តទេវ បរិយាយន្តរេន វិភាវេតុំ ‘‘អបរិក្ខីណំយេវ តំ កុលំ បហាយា’’តិ វុត្តំ. អបរិក្ខីណន្តិ ហិ ញាតិបារិជុញ្ញភោគបារិជុញ្ញាទិនា កេនចិ បារិជុញ្ញេន អបរិក្ខយំ. សទ្ធាយ បព្ពជិតោតិ សទ្ធាយ ឯវ បព្ពជិតោ. ឯវញ្ហិ ‘‘កេនចី’’តិអាទិនា និវត្តិតវចនំ សូបបន្នំ ហោតិ. ននុ ច ‘‘សក្យកុលា បព្ពជិតោ’’តិ ឥទំ ឧច្ចាកុលា បព្ពជិតភាវបរិទីបនមេវ សិយា តទត្ថស្សេវ វិញ្ញាយមានត្តា, ន សទ្ធាបព្ពជិតភាវបរិទីបនំ តទត្ថស្ស អវិញ្ញាយមានត្តាតិ? ន ខោ បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ មហន្តំ ញាតិបរិវដ្ដំ, មហន្តញ្ច ភោគក្ខន្ធំ បហាយ សទ្ធាបព្ពជិតភាវស្ស អត្ថតោ សិទ្ធត្តា. តថា ហិ លោកនាថស្ស អភិជាតិយំ តស្ស កុលស្ស ន កិញ្ចិ បារិជុញ្ញំ, អថ ខោ វុឌ្ឍិយេវ, តតោ តស្ស សមិទ្ធតមភាវោ លោកេ បាកដោ បញ្ញាតោ ហោតិ, តស្មា ‘‘សក្យកុលា បព្ពជិតោ’’តិ ឯត្តកេយេវ វុត្តេ តថា សមិទ្ធតមំ កុលំ បហាយ សទ្ធាបព្ពជិតភាវោ សិទ្ធោយេវាតិ, ឥមំ បរិហារំ ‘‘កេនចិ បារិជុញ្ញេនា’’តិអាទិនា វិភាវេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តតោ បរន្តិ ‘‘កោសលេសុ ចារិកំ ចរមានោ’’តិអាទិវចនំ.

‘‘សាធុ ធម្មរុចិ រាជា, សាធុ បញ្ញាណវា នរោ;

សាធុ មិត្តានមទុព្ភោ, បាបស្សាករណំ សុខ’’ន្តិ. អាទីសុ –

វិយ សាធុសទ្ទោ ឥធ សុន្ទរត្ថោតិ អាហ ‘‘សុន្ទរំ ខោ បនា’’តិ. ខោតិ អវធារណត្ថេ និបាតោ, បនាតិ បក្ខន្តរត្ថេ. ឯវំ សាត្ថកតាវិញ្ញាបនត្ថញ្ហិ សំវណ្ណនាយមេតេសំ គហណំ. សុន្ទរន្តិ ច ភទ្ទកំ, ភទ្ទកតា ច បស្សន្តានំ ហិតសុខាវហភាវេនាតិ វុត្តំ ‘‘អត្ថាវហំ សុខាវហ’’ន្តិ. អត្ថោ ចេត្ថ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថវសេន តិវិធំ ហិតំ សុខម្បិ តថេវ តិវិធំ សុខំ.

តថារូបានន្តិ តាទិសានំ, អយំ សទ្ទតោ អត្ថោ. អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘ឯវរូបាន’’ន្តិ វុត្តំ. យាទិសេហិ ច គុណេហិ ភគវា សមន្នាគតោ ចតុប្បមាណិកស្ស លោកស្ស សព្ពកាលម្បិ-អច្ចន្តាយ-សទ្ធាយ-បសាទនីយោ តេសំ យថាភូតសភាវត្តា, តាទិសេហិ គុណេហិ សមន្នាគតភាវំ សន្ធាយ ‘‘តថារូបានំ អរហត’’ន្តិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘យថារូបោ’’តិអាទិមាហ. លទ្ធសទ្ធានន្តិ លទ្ធសទ្ទហានំ, បរជនស្ស សទ្ធំ បដិលភន្តានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. លទ្ធសទ្ទានន្តិ វា បដិលទ្ធកិត្តិសទ្ទានំ, ឯតេន ‘‘អរហត’’ន្តិ បទស្ស អរហន្តានន្តិ អត្ថោ, អរហន្តសមញ្ញាយ ច បាកដភាវោ ទស្សិតោ, អបិច ‘‘យថារូបោ សោ ភវំ គោតមោ’’តិ ឥមិនា ‘‘តថារូបាន’’ន្តិ បទស្ស អនិយមវសេន អត្ថំ ទស្សេត្វា សរូបនិយមវសេនបិ ទស្សេតុំ ‘‘យថាភុច្ចគុណាធិគមេន លោកេ អរហន្តោតិ លទ្ធសទ្ធាន’’ន្តិ វុត្តំ, ឥទម្បិ ហិ ‘‘តថារូបាន’’ន្តិ បទស្សេវ អត្ថទស្សនំ, អយមេវ ច នយោ អាចរិយេហិ អធិប្បេតោ ឥធ ដីកាយំ, (ទី. និ. ដី. ១.២៥៥) សារត្ថទីបនិយញ្ច តថេវ វុត្តត្តា. ‘‘យថារូបា តេ ភវន្តោ អរហន្តោ’’តិ អវត្វា ‘‘យថារូបោ សោ ភវំ គោតមោ’’តិ វចនំ ភគវតិយេវ គរុគារវវសេន ‘‘តថារូបានំ អរហត’’ន្តិ បុថុវចននិទ្ទិដ្ឋភាវវិញ្ញាបនត្ថំ. អត្តនិ, គរូសុ ច ហិ ពហុវចនំ ឥច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. ‘‘យថាភុច្ច…បេ… អរហត’’ន្តិ ឥមិនា ច ធម្មប្បមាណានំ, លូខប្បមាណានញ្ច សត្តានំ ភគវតោ បសាទាវហតំ យថារុតតោ ទស្សេតិ អរហន្តភាវស្ស តេសញ្ញេវ យថារហំ វិសយត្តា, តំទស្សនេន បន ឥតរេសម្បិ រូបប្បមាណឃោសប្បមាណានំ បសាទាវហតា ទស្សិតាយេវ តទវិនាភាវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បសាទសោម្មានីតិ បសន្នានិ, សីតលានិ ច, បសាទវសេន វា សីតលានិ, អនេន បសន្នមនតំ ទស្សេតិ. ‘‘ទស្សន’’ន្តិ វុត្តេបិ តទុត្តរិ កត្តព្ពតាសម្ភវតោ អយំ សម្ភាវនត្ថោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតី’’តិ. ឥតរថា ហិ ‘‘ទស្សនញ្ញេវ សាធុ, ន តទុត្តរិ ករណ’’ន្តិ អនធិប្បេតត្ថោ អាបជ្ជតិ, សម្ភាវនត្ថោ ចេត្ថ បិ-សទ្ទោ, អបិ-សទ្ទោ វា លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ‘‘ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតី’’តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ ‘‘អព្ភុគ្គតោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធមុបគតោ, តស្មា អយំ ‘‘សាធុ ហោតី’’តិ ឥធ ឥតិ-សទ្ទោ ‘‘ព្រាហ្មណោ បោក្ខរសាតី អម្ពដ្ឋំ មាណវំ អាមន្តេសី’’តិ ឥមិនា សម្ពជ្ឈិតព្ពោ, ‘‘អជ្ឈាសយំ កត្វា’’តិ ច បាឋសេសោ តទត្ថស្ស វិញ្ញាយមានត្តា. យស្ស ហិ អត្ថោ វិញ្ញាយតិ, សទ្ទោ ន បយុជ្ជតិ, សោ ‘‘បាឋសេសោ’’តិ វុច្ចតិ, ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតីតិ ឯវំ អជ្ឈាសយំ កត្វា’’តិ. មូលបណ្ណាសកេ ចូឡសីហនាទសុត្តដ្ឋកថាយ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៤) អាគតំ កោសិយសកុណវត្ថុ ចេត្ថ កថេតព្ពំ.

អម្ពដ្ឋមាណវកថាវណ្ណនា

២៥៦. ‘‘អជ្ឈាយកោ’’តិ ឥទំ បឋមបកតិយា គរហាវចនមេវ, ទុតិយបកតិយា បសំសាវចនំ កត្វា វោហរន្តិ យថា តំ ‘‘បុរិសោ នរោ’’តិ ទស្សេតុំ អគ្គញ្ញសុត្តបទ (ទី. និ. ៣.១៣២) មុទាហដំ. តត្ថ ឥមេតិ ឈាយកនាមេន សមញ្ញិតា ជនា. ន ឈាយន្តីតិ បណ្ណកុដីសុ ឈានំ ន អប្បេន្តិ ន និប្ផាទេន្តិ, គាមនិគមសាមន្តំ ឱសរិត្វា វេទគន្ថេ ករោន្តាវ អច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. តំ បនេតេសំ ព្រាហ្មណឈាយកសង្ខាតំ បឋមទុតិយនាមំ ឧបាទាយ តតិយមេវ ជាតន្តិ អាហ ‘‘អជ្ឈាយកាត្វេវ តតិយំ អក្ខរំ ឧបនិព្ពត្ត’’ន្តិ, អក្ខរន្តិ ច និរុត្តិ សមញ្ញា. សា ហិ តស្មិំយេវ និរុឡ្ហភាវេន អញ្ញត្ថ អសញ្ចរណតោ ‘‘អក្ខរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. មន្តេ បរិវត្តេតីតិ វេទេ សជ្ឈាយតិ, បរិយាបុណាតីតិ អត្ថោ. ឥធ ហិ អធិអាបុព្ពឥ-សទ្ទវសេន បទសន្ធិ, ឥតរត្ថ បន ឈេ-សទ្ទវសេន. មន្តេ ធារេតីតិ យថាអធីតេ មន្តេ អសម្មូឡ្ហេ កត្វា ហទយេ ឋបេតិ.

អាថព្ពណវេទោ បរូបឃាតករត្តា សាធូនមបរិភោគោតិ កត្វា ‘‘ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទាន’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ឥច្ចន្តេ ថោមីយន្តេ ទេវា ឯតាយាតិ ឥរុ ឥច-ធាតុវសេន ច-ការស្ស រ-ការំ កត្វា, ឥត្ថិលិង្គោយំ. យជ្ជន្តេ បុជ្ជន្តេ ទេវា អនេនាតិ យជុ បុន្នបុំសកលិង្គវសេន. សោយន្តិ អន្តំ ករោន្តិ, សាយន្តិ វា តនុំ ករោន្តិ បាបមនេនាតិ សាមំ សោ-ធាតុបក្ខេ ឱ-ការស្ស អា-ការំ កត្វា. វិទន្តិ ធម្មំ, កម្មំ វា ឯតេហីតិ វេទា, តេ ឯវ មន្តា ‘‘សុគតិយោបិ មុនន្តិ, សុយ្យន្តិ ច ឯតេហី’’តិ កត្វា. បហរណំ សង្ឃដ្ដនំ បហតំ, ឱដ្ឋានំ បហតំ តថា, តស្ស ករណវសេន, ឱដ្ឋានិ ចាលេត្វា បគុណភាវករណវសេន បារំ គតោ, ន អត្ថវិភាវនវសេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. បារគូតិ ច និច្ចសាបេក្ខតាយ កិតន្តសមាសោ.

‘‘សហ និឃណ្ដុនា’’តិអាទិនា យថាវាក្យំ វិភត្យន្តវសេន និព្ពចនទស្សនំ. និឃណ្ដុរុក្ខាទីនន្តិ និឃណ្ដុ នាម រុក្ខវិសេសោ, តទាទិកានមត្ថានន្តិ អត្ថោ, ឯតេន និឃណ្ដុរុក្ខបរិយាយំ អាទិំ កត្វា តប្បមុខេន សេសបរិយាយានំ តត្ថ ទស្សិតត្តា សោ គន្ថោ និឃណ្ដុ នាម យថា តំ ‘‘បារាជិកកណ្ឌោ, កុសលត្តិកោ’’តិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ ឥមិនា យថារុតមេវ តទត្ថស្ស អធិគតត្តា. អាចរិយា បន ឯវំ វទន្តិ ‘‘វចនីយវាចកភាវេន អត្ថំ, សទ្ទញ្ច និខឌតិ ភិន្ទតិ វិភជ្ជ ទស្សេតីតិ និខណ្ឌុ, សោ ឯវ ខ-ការស្ស ឃ-ការំ កត្វា ‘និឃណ្ឌូ’តិ វុត្តោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៦), តទេតំ អដ្ឋកថានយតោ អញ្ញនយទស្សនន្តិ គហេតព្ពំ. ឥតរថា ហិ សោ អដ្ឋកថាយ វិរោធោ សិយា, វិចារេតព្ពមេតំ. អក្ខរចិន្តកា បន ឯវមិច្ឆន្តិ ‘‘តត្ថ តត្ថាគតានិ នាមានិ និស្សេសតោ ឃដេន្តិ រាសិំ ករោន្តិ ឯត្ថាតិ និឃណ្ដុ និគ្គហិតាគមេនា’’តិ. វេវចនប្បកាសកន្តិ បរិយាយសទ្ទទីបកំ, ឯកេកស្ស អត្ថស្ស អនេកបរិយាយវចនវិភាវកន្តិ អត្ថោ. និទស្សនមត្តញ្ចេតំ អនេកេសម្បិ អត្ថានំ ឯកសទ្ទវចនីយតាវិភាវនវសេនបិ តស្ស គន្ថស្ស បវត្តត្តា. កោ បនេសោតិ? ឯតរហិ នាមលិង្គានុសាសនរតនមាលាភិធានប្បទីបិកាទិ. វចីភេទាទិលក្ខណា កិរិយា កប្បីយតិ ឯតេនាតិ កិរិយាកប្បោ, តថេវ វិវិធំ កប្បីយតិ ឯតេនាតិ វិកប្បោ, កិរិយាកប្បោ ច សោ វិកប្បោ ចាតិ កិរិយាកប្បវិកប្បោ. សោ ហិ វណ្ណបទសម្ពន្ធបទត្ថាទិវិភាគតោ ពហុវិកប្បោតិ កត្វា ‘‘កិរិយាកប្បវិកប្បោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ ច គន្ថវិសេសោយេវាតិ វុត្តំ ‘‘កវីនំ ឧបការាវហំ សត្ថ’’ន្តិ, ចតុន្នម្បិ កវីនំ កវិភាវសម្បទាភោគសម្បទាទិបយោជនវសេន ឧបការាវហោ គន្ថោតិ អត្ថោ. កោ បនេសោតិ? កព្យពន្ធនវិធិវិធាយកោ កព្យាលង្ការគីតាសុពោធាលង្ការាទិ. ឥទំ បន មូលកិរិយាកប្បគន្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. សោ ហិ មហាវិសយោ សតសហស្សគាថាបរិមាណោ, យំ ‘‘នយចរិយាទិបករណ’’ន្តិបិ វទន្តិ. វចនត្ថតោ បន កិដយតិ គមេតិ ញាបេតិ កិរិយាទិវិភាគន្តិ កេដុភំ កិដ-ធាតុតោ អភបច្ចយវសេន, អ-ការស្ស ច ឧការោ. អថ វា កិរិយាទិវិភាគំ អនវសេសបរិយាទានតោ កិដេន្តោ គមន្តោ ឱភេតិ បូរេតីតិ កេដុភំ កិដ-សទ្ទូបបទឧភធាតុវសេន. អបិច កិដន្តិ គច្ឆន្តិ កវយោ ពន្ធេសុ កោសល្លមេតេនាតិ កេដុភំ, បុរិមនយេនេវេត្ថ បទសិទ្ធិ. ឋានករណាទិវិភាគតោ, និព្ពចនវិភាគតោ ច អក្ខរា បភេទីយន្តិ ឯតេនាតិ អក្ខរប្បភេទោ, តំ បន ឆសុ វេទង្គេសុ បរិយាបន្នំ បករណទ្វយមេវាតិ វុត្តំ ‘‘សិក្ខា ច និរុត្តិ ចា’’តិ. តត្ថ សិក្ខន្តិ អក្ខរសមយមេតាយាតិ សិក្ខា, អការាទិវណ្ណានំ ឋានករណបយតនបដិបាទកសត្ថំ. និច្ឆយេន, និស្សេសតោ វា ឧត្តិ និរុត្តិ, វណ្ណាគមវណ្ណវិបរិយាយាទិលក្ខណំ. វុត្តញ្ច –

‘‘វណ្ណាគមោ វណ្ណវិបរិយាយោ,

ទ្វេ ចាបរេ វណ្ណវិការនាសា;

ធាតុស្ស អត្ថាតិសយេន យោគោ,

តទុច្ចតេ បញ្ចវិធា និរុត្តី’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា; វិសុទ្ធិ. ១.១៤៤; មហានិ. អដ្ឋ. ១.៥០);

ឥធ បន តព្ពសេន អនេកធា និព្ពចនបរិទីបកំ សត្ថំ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘និរុត្តី’’តិ អធិប្បេតំ និព្ពចនវិភាគតោបិ អក្ខរបភេទភាវស្ស អាចរិយេហិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៦) វុត្តត្តា, តមន្តរេន និព្ពចនវិភាគស្ស ច ព្យាករណង្គេន សង្គហិតត្តា. ព្យាករណំ, និរុត្តិ ច ហិ បច្ចេកមេវ វេទង្គំ យថាហុ –

‘‘កប្បោ ព្យាករណំ ជោតិ-សត្ថំ សិក្ខា និរុត្តិ ច;

ឆន្ទោវិចិតិ ចេតានិ, វេទង្គានិ វទន្តិ ឆា’’តិ.

តស្មា ព្យាករណង្គេន អសង្ករភូតមេវ និរុត្តិនយេន និព្ពចនមិធាធិប្បេតំ, ន ឆសុ ព្យញ្ជនបទេសុ វិយ តទុភយសាធារណនិព្ពចនំ វេទង្គវិសយត្តាតិ វេទិតព្ពំ. អយំ បនេត្ថ មហានិទ្ទេសដ្ឋកថាយ (មហានិ. អដ្ឋ. ៥០) អាគតនិរុត្តិនយវិនិច្ឆយោ. តត្ថ ហិ ‘‘នក្ខត្តរាជារិវ តារកាន’’ន្តិ (ជា. ១.១.១១, ២៥) ឯត្ថ រ-ការាគមោ វិយ អវិជ្ជមានស្ស អក្ខរស្ស អាគមោ វណ្ណាគមោ នាម. ហិំសនត្តា ‘‘ហិំសោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘សីហោ’’តិ បរិវត្តនំ វិយ វិជ្ជមានានមក្ខរានំ ហេដ្ឋុបរិយវសេន បរិវត្តនំ វណ្ណវិបរិយាយោ នាម. ‘‘នវឆន្នកេទានិ ទិយ្យតី’’តិ (ជា. ១.៦.៨៨) ឯត្ថ អ-ការស្ស ឯ-ការាបជ្ជនំ វិយ អញ្ញក្ខរស្ស អញ្ញក្ខរាបជ្ជនំ វណ្ណវិការោ នាម. ‘‘ជីវនស្ស មូតោ ជីវនមូតោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ជីមូតោ’’តិ វ-ការ ន-ការានំ វិនាសោ វិយ វិជ្ជមានក្ខរានំ វិនាសោ វណ្ណវិនាសោ នាម. ‘‘ផរុសាហិ វាចាហិ បកុព្ពមានោ, អាសជ្ជ មំ ត្វំ វទសេ កុមារា’’តិ (ជា. ១.១០.៨៥) ឯត្ថ ‘‘បកុព្ពមានោ’’តិ បទស្ស អភិភវមានោតិ អត្ថបដិបាទនំ វិយ តត្ថ តត្ថ យថាយោគំ វិសេសត្ថបដិបាទនំ ធាតូនមត្ថាតិសយេន យោគោ នាមាតិ.

យថាវុត្តប្បភេទានំ តិណ្ណំ វេទានំ អយំ ចតុត្ថោយេវ សិយា, អថ កេន សទ្ធិំ បញ្ចមោតិ អាហ ‘‘អាថព្ពណវេទំ ចតុត្ថំ កត្វា’’តិ. អាថព្ពណវេទោ នាម អាថព្ពណវេទិកេហិ វិហិតោ បរូបឃាតករោ មន្តោ, សោ បន ឥតិហាសបញ្ចមភាវប្បកាសនត្ថំ គណិតតាមត្តេន គហិតោ, ន សរូបវសេន, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ឯតេស’’ន្តិ បទស្ស តេសំ តិណ្ណំ វេទានន្ត្វេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. តញ្ហិ ‘‘តិណ្ណំ វេទាន’’ន្តិ ឯតស្ស វិសេសនន្តិ. ឥតិហ អសាតិ ឯវំ ឥធ លោកេ អហោសិ ‘‘អាសា’’តិបិ កត្ថចិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ. ឥហ ឋានេ ឥតិ ឯវំ, ឥទំ វា កម្មំ, វត្ថុំ វា អាស ឥច្ឆាហីតិបិ អត្ថោ. តស្ស គន្ថស្ស មហាវិសយតាទីបនត្ថញ្ចេត្ថ វិច្ឆាវចនំ, ឥមិនា ‘‘ឥតិហាសា’’តិ វចនេន បដិសំយុត្តោ ឥតិហាសោ តទ្ធិតវសេនាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. ឥតិហ អាស, ឥតិហ អាសា’’តិ ឦទិសវចនបដិសំយុត្តោ ឥតិហាសោ និរុត្តិនយេនាតិ អត្ថទស្សនន្តិបិ វទន្តិ. អក្ខរចិន្តកា បន ឯវមិច្ឆន្តិ ‘‘ឥតិហ-សទ្ទោ បារម្បរិយោបទេសេ ឯកោវ និបាតោ, អសតិ វិជ្ជតីតិ អសោ, ឥតិហ អសោ ឯតស្មិន្តិ ឥតិហាសោ សមាសវសេនា’’តិ, តេសំ មតេ ‘‘ឥតិហ អសា’’តិ ឯត្ថ ឯវំ បារម្បរិយោបទេសោ អស វិជ្ជមានោ អហោសីតិ អត្ថោ. ‘‘បុរាណកថាសង្ខាតោ’’តិ ឥមិនា តស្ស គន្ថវិសេសភាវមាហ, ភារតនាមកានំ ទ្វេភាតិករាជូនំ យុទ្ធកថា, រាមរញ្ញោ សីតាហរណកថា, នរសីហរាជុប្បត្តិកថាតិ ឯវមាទិបុរាណកថាសង្ខាតោ ភារតបុរាណរាមបុរាណនរសីហបុរាណាទិគន្ថោ ឥតិហាសោ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តេសំ ឥតិហាសបញ្ចមានំ វេទាន’’ន្តិ ឥមិនា យថាវាក្យំ ‘‘តិណ្ណំ វេទាន’’ន្តិ ឯត្ថ វិសេសនភាវំ ទស្សេតិ.

បជ្ជតិ អត្ថោ ឯតេនាតិ បទំ, នាមាខ្យាតោបសគ្គនិបាតាទិវសេន អនេកវិភាគំ វិភត្តិយន្តបទំ. តទបិ ព្យាករណេ អាគតមេវាតិ វុត្តំ ‘‘តទវសេស’’ន្តិ, បទតោ អវសេសំ បកតិបច្ចយាទិសទ្ទលក្ខណភូតន្តិ អត្ថោ. តំ តំ សទ្ទំ, តទត្ថញ្ច ព្យាករោតិ ព្យាចិក្ខតិ ឯតេនាតិ ព្យាករណំ, វិសេសេន វា អាករីយន្តេ បកតិបច្ចយាទយោ អភិនិប្ផាទីយន្តេ ឯត្ថ, អនេនាតិ វា ព្យាករណំ, សាធុសទ្ទានមន្វាខ្យាយកំ មុទ្ធពោធព្យាករណ សារស្សតព្យាករណ បាណិនីព្យាករណចន្ទ្រព្យាករណាទិ អធុនាបិ វិជ្ជមានសត្ថំ. អធីយតីតិ អជ្ឈាយតិ. វេទេតីតិ បរេសំ វាចេតិ. ច-សទ្ទោ អត្ថទ្វយសមុច្ចិននត្ថោ, វិកប្បនត្ថោ វា អត្ថន្តរស្ស វិកប្បិតត្តា. វិចិត្រា ហិ តទ្ធិតវុត្តិ. បទកោតិ ព្យាករណេសុ អាគតបទកោសល្លំ សន្ធាយ វុត្តំ, វេយ្យាករណោតិ តទវសិដ្ឋបកតិបច្ចយាទិសទ្ទវិធិកោសល្លន្តិ ឥមស្សត្ថស្ស វិញ្ញាបនត្ថំ បទទ្វយស្ស ឯកតោ អត្ថវចនំ. ឯសា ហិ អាចរិយានំ បកតិ, យទិទំ យេន កេនចិ បការេន អត្ថន្តរវិញ្ញាបនំ. អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – តេ ឯវ វេទេ បទសោ កាយតីតិ បទកោតិ. តត្ថ បទសោតិ គជ្ជពន្ធបជ្ជពន្ធបទេន. កាយតីតិ កថេតិ យថា ‘‘ជាតក’’ន្តិ, ឥមិនា វេទការកសមត្ថតំ ទស្សេតិ. ឯវញ្ហិ ‘‘អជ្ឈាយកោ’’តិអាទីហិ ឥមស្ស វិសេសោ បាកដោ ហោតីតិ.

អាយតិំ ហិតំ ពាលជនសង្ខាតោ លោកោ ន យតតិ ន ឦហតិ អនេនាតិ លោកាយតំ. តញ្ហិ គន្ថំ និស្សាយ សត្តា បុញ្ញកិរិយាយ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បាទេន្តិ, លោកា វា ពាលជនា អាយតន្តិ ឧស្សហន្តិ វាទស្សាទេន ឯត្ថាតិ លោកាយតំ. អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធំ, សគ្គមោក្ខវិរុទ្ធំ វា តនោន្តិ ឯត្ថាតិ វិតណ្ឌោ ឌ-បច្ចយវសេន, ន-ការស្ស ច ណ-ការំ កត្វា, វិរុទ្ធេន វាទទណ្ឌេន តាឡេន្តិ វាទិនោ ឯត្ថាតិ វិតណ្ឌោ តឌិ-ធាតុវសេន, និគ្គហីតាគមញ្ច កត្វា. អទេសម្បិ យំ និស្សាយ វាទីនំ វាទោ បវត្តោ, តំ តេសំ ទេសតោបិ ឧបចារវសេន វុច្ចតិ យថា ‘‘ចក្ខុំ លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា បហីយមានា បហីយតិ, ឯត្ថ និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតី’’តិ, (ទី. និ. ២.៤០១; ម. និ. ១.១៣៣; វិភ. ២០៤) វិសេសេន វា បណ្ឌិតានំ មនំ តឌេន្តិ ចាលេន្តិ ឯតេនាតិ វិតណ្ឌោ, តំ វទន្តិ, សោ វាទោ វា ឯតេសន្តិ វិតណ្ឌវាទា, តេសំ សត្ថំ តថា. លក្ខណទីបកសត្ថំ ឧត្តរបទលោបេន, តទ្ធិតវសេន វា លក្ខណន្តិ ទស្សេតិ ‘‘លក្ខណទីបក’’ន្តិអាទិនា. លក្ខីយតិ ពុទ្ធភាវាទិ អនេនាតិ លក្ខណំ, និគ្រោធពិម្ពតាទិ. តេនាហ ‘‘យេសំ វសេនា’’តិអាទិ. ទ្វាទសសហស្សគន្ថបមាណន្តិ ឯត្ថ ភាណវារប្បមាណាទីសុ វិយ ពាត្តិំសក្ខរគន្ថោវ អធិប្បេតោ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អដ្ឋក្ខរា ឯកបទំ, ឯកា គាថា ចតុប្បទំ;

គាថា ចេកា មតោ គន្ថោ, គន្ថោ ពាត្តិំសតក្ខរោ’’តិ.

ទ្វាទសហិ គុណិតសហស្សពាត្តិំសក្ខរគន្ថប្បមាណន្តិ អត្ថោ. យត្ថាតិ យស្មិំ លក្ខណសត្ថេ, អាធារេ ចេតំ ភុម្មំ យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ. សោឡស ច សហស្សញ្ច សោឡសសហស្សំ, សោឡសាធិកសហស្សគាថាបរិមាណាតិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ អាធារាធេយ្យវចនំ សូបបន្នំ ហោតីតិ. បធានវសេន ពុទ្ធានំ លក្ខណទីបនតោ ពុទ្ធមន្តា នាម. បច្ចេកពុទ្ធាទីនម្បិ ហិ លក្ខណំ តត្ថ ទីបិតមេវ. តេន វុត្តំ ‘‘យេសំ វសេនា’’តិអាទិ.

‘‘អនូនោ បរិបូរការី’’តិ អត្ថមត្តទស្សនំ, សទ្ទតោ បន អធិគតមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អវយោ ន ហោតី’’តិ វុត្តំ. កោ បនេស អវយោតិ អនុយោគមបនេតិ ‘‘អវយោ នាមា’’តិអាទិនា. អយមេត្តាធិប្បាយោ – យោ តានិ សន្ធារេតុំ សក្កោតិ, សោ ‘‘វយោ’’តិ វុច្ចតិ. យោ បន ន សក្កោតិ, សោ អវយោ នាម. យោ ច អវយោ ន ហោតិ, សោ ‘‘ទ្វេ បដិសេធា បកតិយត្ថគមកា’’តិ ញាយេន វយោ ឯវាតិ. វយតីតិ ហិ វយោ, អាទិមជ្ឈបរិយោសានេសុ កត្ថចិបិ អបរិកិលមន្តោ អវិត្ថាយន្តោ តេ គន្ថេ សន្តានេ បណេតិ ព្យវហរតីតិ អត្ថោ. អយំ បន វិនយដ្ឋកថានយោ (បារា. ៨៤) – អនវយោតិ អនុ អវយោ, សន្ធិវសេន ឧ-ការលោបោ, អនុ អនុ អវយោ អនូនោ, បរិបុណ្ណសិប្បោតិ អត្ថោ. វយោតិ ហិ ហានិ ‘‘អាយវយោ’’តិអាទីសុ វិយ, នត្ថិ ឯតស្ស យថាវុត្តគន្ថេសុ វយោ ឩនតាតិ អវយោ, អនុ អនុ អវយោ អនវយោតិ.

‘‘អនុញ្ញាតោ’’តិ បទស្ស កម្មសាធនវសេន, ‘‘បដិញ្ញាតោ’’តិ បទស្ស ច កត្តុសាធនវសេន អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អាចរិយេនា’’តិអាទិមាហ. អស្សាតិ អម្ពដ្ឋស្ស. បាឡិយំ ‘‘យមហំ ជានាមិ, តំ ត្វំ ជានាសី’’តិ ឥទំ អនុជាននាការទស្សនំ, ‘‘យំ ត្វំ ជានាសិ, តមហំ ជានាមី’’តិ ឥទំ បន បដិជាននាការទស្សនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘យំ អហ’’ន្តិអាទិនា. ‘‘អាម អាចរិយា’’តិ ហិ យថាគតំ បដិជាននវចនមេវ អត្ថវសេន វុត្តំ. យន្តិ តេវិជ្ជកំ បាវចនំ. តស្សាតិ អាចរិយស្ស. បដិវចនទានមេវ បដិញ្ញា តថា, តាយ សយមេវ បដិញ្ញាតោតិ អត្ថោ. ‘‘សកេ’’តិអាទិ អនុជាននបដិជាននាធិការទស្សនំ. អទេសស្សបិ ទេសមិវ កប្បនាមត្តេនាតិ វុត្តំ ‘‘កតរស្មិ’’ន្តិអាទិ. សស្ស អត្តនោ សន្តកំ សកំ. អាចរិយានំ បរម្បរតោ, បរម្បរភូតេហិ វា អាចរិយេហិ អាគតំ អាចរិយកំ. តិស្សោ វិជ្ជា, តាសំ សមូហោ តេវិជ្ជកំ, វេទត្តយំ. បធានំ វចនំ, បកដ្ឋានំ វា អដ្ឋកាទីនំ វចនំ បាវចនំ.

២៥៧. ឥទានិ យេនាធិប្បាយេន ព្រាហ្មណោ បោក្ខរសាតី អម្ពដ្ឋំ មាណវំ អាមន្តេត្វា ‘‘អយំ តាតា’’តិអាទិវចនមព្រ្វិ, តទធិប្បាយំ វិភាវេន្តោ ‘‘ឯស កិរា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧគ្គតស្សាតិ បុព្ពេ បាកដស្ស កិត្តិមតោ បោរាណជនស្ស. ពហូ ជនាតិ បូរណកស្សបាទយោ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯកច្ចន្តិ ខត្តិយាទិជាតិមន្តំ, លោកសម្មតំ វា ជនំ. គរូតិ ភារិយំ, អត្តានំ តតោ មោចេត្វា អបគមនមត្តម្បិ ទុក្ករំ ហោតិ, បគេវ តទុត្តរិ ករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អនត្ថោ នាម តថាបគមនាទិនា និន្ទាព្យារោសឧបារម្ភាទិ.

‘‘អព្ភុគ្គតោ’’តិ ឯត្ថ អភិសទ្ទយោគេន ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថវសេនេវ ‘‘គោតម’’ន្តិ ឧបយោគវចនំ. ‘‘តំ ភវន្តំ, តថា សន្តំយេវា’’តិ បទេសុបិ តស្ស អនុបយោគត្តា តទត្ថវសេនេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘តស្ស ភោតោ’’តិអាទិនា. តេនាហ ‘‘ឥធាបី’’តិអាទិ. តថា សតោយេវាតិ យេនាការេន អរហតាទិនា សទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ, តេនាការេន សន្តស្ស ភូតស្ស ឯវ តស្ស ភវតោ គោតមស្ស សទ្ទោ យទិ វា អព្ភុគ្គតោតិ អត្ថោ. អបិច តំ ភវន្តំ គោតមំ តថា សន្តំយេវាតិ ឯកស្សបិ អត្ថស្ស ទ្វិក្ខត្តុំ សម្ពន្ធភាវេន វចនំ សាមញ្ញវិសិដ្ឋតាបរិកប្បនេន អត្ថវិសេសវិញ្ញាបនត្ថំ, តស្មា ‘‘តស្ស ភោតោ គោតមស្សា’’តិ សាមញ្ញសម្ពន្ធភាវេន វិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘តថា សតោយេវា’’តិ វិសេសសម្ពន្ធភាវេន យោជេតព្ពំ. យទិ-សទ្ទោ ចេត្ថ សំសយត្ថោ ទ្វិន្នម្បិ អត្ថានំ សំសយិតព្ពត្តា. វា-សទ្ទោ ច វិកប្បនត្ថោ តេសុ ឯកស្ស វិកប្បេតព្ពត្តា. សទ្ទវិទូ បន ឯវំ វទន្តិ – ‘‘ឥមស្ស វចនំ សច្ចំ វា យទិ វា មុសា’’តិអាទីសុ វិយ យទិ-សទ្ទោ វា-សទ្ទោ ច ឧភោបិ វិកប្បត្ថាយេវ. យទិ-សទ្ទោបិ ហិ ‘‘យំ យទេវ បរិសំ ឧបសង្កមតិ យទិ ខត្តិយបរិសំ យទិ ព្រាហ្មណបរិស’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៥.៣៤) វា-សទ្ទត្ថោ ទិស្សតិ. ‘‘អប្បំ វស្សសតំ អាយុ, ឥទានេតរហិ វិជ្ជតី’’តិអាទីសុ វិយ ច ឥធ សមានត្ថសទ្ទបយោគោតិ. បាឡិយំ ‘‘យទិ វា នោ តថា’’តិ ឥទម្បិ ‘‘សន្តំយេវ សទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ’’តិ ឥមិនា សម្ពជ្ឈិត្វា យថាវុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ. ននុ ‘‘គោតម’’ន្តិ បទេយេវ ឧបយោគវចនំ សិយា, ន ឯត្ថាតិ ចោទនាយ ‘‘ឥធាបី’’តិអាទិ វុត្តំ, តស្ស អនុបយោគត្តា, វិច្ឆិន្ទិត្វា សម្ពន្ធវិសេសភាវេន យោជេតព្ពត្តា វា ឥធាបិ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថវសេនេវ ឧបយោគវចនំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥត្ថម្ភូតាខ្យានំ អត្ថោ យស្ស តថា, អភិសទ្ទោ, ឥត្ថម្ភូតាខ្យានមេវ វា អត្ថោ តថា, សោយេវត្ថោ. យទគ្គេន ហិ សទ្ទយោគោ ហោតិ, តទគ្គេន អត្ថយោគោបីតិ.

២៥៨. ភោតិ អត្តនោ អាចរិយំ អាលបតិ. យថា-សទ្ទំ សាត្ថកំ កត្វា សហ បាឋសេសេន យោជេតុំ ‘‘យថា សក្កា’’តិអាទិ វុត្តំ. សោតិ ភគវា. បុរិមនយេ អាការត្ថជោតនយថា-សទ្ទយោគ្យតោ កថន្តិ បុច្ឆាមត្តំ, ឥធ បន តទយោគ្យតោ ‘‘អាការបុច្ឆា’’តិ វុត្តំ. ពាហិរកសមយេ អាចរិយម្ហិ ឧបជ្ឈាយសមុទាចារោតិ អាហ ‘‘អថ នំ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ, ឧបជ្ឈាយសញ្ញិតោ អាចរិយព្រាហ្មណោតិ អត្ថោ.

កាមញ្ច មន្តោ, ព្រហ្មំ, កប្បោតិ តិព្ពិធោ វេទោ, តថាបិ អដ្ឋកាទិ វុត្តំ បធានភូតំ មូលំ មន្តោ, តទត្ថវិវរណមត្ថំ ព្រហ្មំ, តត្ថ វុត្តនយេន យញ្ញកិរិយាវិធានំ កប្បោតិ មន្តស្សេវ បធានភាវតោ, ឥតរេសញ្ច តន្និស្សយេនេវ ជាតត្តា មន្តគ្គហណេន ព្រហ្មកប្បានម្បិ គហណំ សិទ្ធមេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘តីសុ វេទេសូ’’តិ ឥមិនា. មន្តោតិ ហិ អដ្ឋកាទីហិ ឥសីហិ វុត្តមូលវេទស្សេវ នាមំ, វេទោតិ សព្ពស្ស, តស្មា ‘‘វេទេសូ’’តិ វុត្តេ សព្ពេសម្បិ គហណំ សិជ្ឈតីតិ វេទិតព្ពំ. លក្ខណានីតិ លក្ខណទីបកានិ មន្តបទានិ. បជ្ជគជ្ជពន្ធបវេសនវសេន បក្ខិបិត្វា. ព្រាហ្មណវេសេនេវាតិ វេទវាចកព្រាហ្មណលិង្គេនេវ. វេទេតិ មហាបុរិសលក្ខណមន្តេ. មហេសក្ខា សត្តាតិ មហាបុញ្ញវន្តោ បណ្ឌិតសត្តា. ជានិស្សន្តិ ឥតិ មនសិ កត្វា វាចេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តេនាតិ តថា វាចនតោ. បុព្ពេតិ ‘‘តថាគតោ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ វត្តព្ពកាលតោ បភុតិ តថាគតស្ស ធរមានកាលេ. អជ្ឈាយិតព្ពវាចេតព្ពភាវេន អាគច្ឆន្តិ បាកដា ភវន្តិ. ឯកគាថាទ្វិគាថាទិវសេន អនុក្កមេន អន្តរធាយន្តិ. ន កេវលំ លក្ខណមន្តាយេវ, អថ ខោ អញ្ញេបិ វេទា ព្រាហ្មណានំ អញ្ញាណភាវេន អនុក្កមេន អន្តរធាយន្តិ ឯវាតិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២៥៨) វុត្តំ.

ពុទ្ធភាវបត្ថនា បណិធិ, បារមីសម្ភរណំ សមាទានំ, កម្មស្សកតាទិបញ្ញា ញាណំ. ‘‘បណិធិមហតោ សមាទានមហតោតិអាទិនា បច្ចេកំ មហន្តសទ្ទោ យោជេតព្ពោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៨) អាចរិយេន វុត្តំ. ឯវញ្ច សតិ ករុណា អាទិ យេសំ សទ្ធាសីលាទីនំ តេ ករុណាទយោ, តេ ឯវ គុណា ករុណាទិគុណា, បណិធិ ច សមាទានញ្ច ញាណញ្ច ករុណាទិគុណា ច, តេហិ មហន្តោ បណិធិសមាទានញាណករុណាទិគុណមហន្តោតិ និព្ពចនំ កាតព្ពំ. ឯវញ្ហិ ទ្វន្ទតោបរត្តា មហន្តសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជីយតីតិ. អបិច បណិធិ ច សមាទានញ្ច ញាណញ្ច ករុណា ច, តមាទិ យេសំ តេ តថា, តេយេវ គុណា, តេហិ មហន្តោតិ និព្ពចនេនបិ អត្ថោ សូបបន្នោ ហោតិ, បណិធិមហន្តតាទិ ចស្ស ពុទ្ធវំស (ពុ. វំ. ៩ អាទយោ) ចរិយាបិដកាទិ (ចរិយា. ១ អាទយោ) វសេន វេទិតព្ពោ. មហាបទានសុត្តដ្ឋកថាយំ បន ‘‘មហាបុរិសស្សាតិ ជាតិគោត្តកុលបទេសាទិវសេន មហន្តស្ស បុរិសស្សា’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣) វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ខត្តិយោ, ព្រាហ្មណោ’’តិ ឯវមាទិ ជាតិ. ‘‘កោណ្ឌញ្ញោ, គោតមោ’’តិ ឯវមាទិ គោត្តំ. ‘‘បោណិកា, ចិក្ខល្លិកា, សាកិយា, កោលិយា’’តិ ឯវមាទិ កុលបទេសោ, តទេតំ សព្ពម្បិ ឥធ អាទិសទ្ទេន សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘ទ្វេយេវ គតិយោ ភវន្តី’’តិ ឧភិន្នំ សាធារណវចនំ សមត្ថិតំ ហោតីតិ.

និដ្ឋាតិ និប្ផត្តិយោ សិទ្ធិយោ. នន្វាយំ គតិ-សទ្ទោ អនេកត្ថោ, កស្មា និដ្ឋាយមេវ វុត្តោតិ អាហ‘‘កាមញ្ចាយ’’ន្តិអាទិ. ភវភេទេតិ និរយាទិភវវិសេសេ. សោ ហិ សុចរិតទុច្ចរិតកម្មេន សត្តេហិ ឧបបជ្ជនវសេន គន្តព្ពាតិ គតិ. គច្ឆតិ បវត្តតិ ឯត្ថាតិ គតិ, និវាសដ្ឋានំ. គមតិ យថាសភាវំ ជានាតីតិ គតិ. បញ្ញា, គមនំ ព្យាបនំ គតិ, វិស្សដភាវោ, សោ បន ឥតោ ច ឯត្តោ ច ព្យាបេត្វា ឋិតតាវ. គមនំ និប្ផត្តនំ គតិ, និដ្ឋា, អជ្ឈាសយបដិសរណត្ថាបិ និទស្សននយេន គហិតា. តថា ហេស ‘‘ឥមេសំ ខោ អហំ ភិក្ខូនំ សីលវន្តានំ កល្យាណធម្មានំ នេវ ជានាមិ អាគតិំ វា គតិំ វា’’តិ (ម. និ. ១.៥០៨) ឯត្ថ អជ្ឈាសយេ វត្តតិ, ‘‘និព្ពានំ អរហតោ គតី’’តិ (បរិ. ៣៣៩) ឯត្ថ បដិសរណេ, បរាយណេ អបស្សយេតិ អត្ថោ. គច្ឆតិ យថារុចិ បវត្តតីតិ គតិ, អជ្ឈាសយោ. គច្ឆតិ អវចរតិ, អវចរណវសេន វា បវត្តតិ ឯត្ថាតិ គតិ, បដិសរណំ. សព្ពសង្ខតវិសញ្ញុត្តស្ស ហិ អរហតោ និព្ពានមេវ បដិសរណំ, ឥធ បន និដ្ឋាយំ វត្តតីតិ វេទិតព្ពោ តទញ្ញេសមវិសយត្តា.

ននុ ទ្វិន្នំ និប្ផត្តីនំ និមិត្តភូតានិ លក្ខណានិ វិសទិសានេវ, អថ កស្មា ‘‘យេហិ សមន្នាគតស្សា’’តិអាទិនា តេសំ សទិសភាវោ វុត្តោតិ ចោទនាលេសំ ទស្សេត្វា សោធេន្តោ ‘‘តត្ថ កិញ្ចាបី’’តិអាទិមាហ. សមានេបិ និគ្រោធពិម្ពតាទិលក្ខណភាវេ អត្ថេវ កោចិ នេសំ វិសេសោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន តេហេវ ពុទ្ធោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘យថា ហិ ពុទ្ធានំ លក្ខណានិ សុវិសទានិ, សុបរិព្យត្តានិ, បរិបុណ្ណានិ ច ហោន្តិ, ន ឯវំ ចក្កវត្តីន’’ន្តិ អយំ បន វិសេសោ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន (ទី. និ. ដី. ១.២៥៨) បកាសិតោ. ជាយន្តិ ភិន្នេសុបិ អត្ថេសុ អភិន្នធីសទ្ទា ឯតាយាតិ ជាតិ, លក្ខណភាវមត្តំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘សពលាទីសុ ភិន្នេសុ, យាយ វត្តន្តុភិន្នធី;

សទ្ទា សា ជាតិរេសា ច, មាលាសុត្តមិវន្វិតា’’តិ.

តស្មា លក្ខណតាមត្តេន សមានភាវតោ វិសទិសានិបិ តានិយេវ ចក្កវត្តិនិប្ផត្តិនិមិត្តភូតានិ លក្ខណានិ សទិសានិ វិយ កត្វា តានិ ពុទ្ធនិប្ផត្តិនិមិត្តភូតានិ លក្ខណានិ នាមាតិ ឥទំ វចនំ វុច្ចតីតិ អត្ថោ. អធិអាបុព្ពវសយោគេ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘អគារេ វសតី’’តិ ចតូហិ អច្ឆរិយធម្មេហីតិ អភិរូបតា, ទីឃាយុកតា, អប្បាពាធតា, ព្រាហ្មណគហបតិកានំ បិយមនាបតាតិ ឥមេហិ ចតូហិ អច្ឆរិយសភាវភូតាហិ ឥទ្ធីហិ. យថាហ –

‘‘រាជា អានន្ទ, មហាសុទស្សនោ ចតូហិ ឥទ្ធីហិ សមន្នាគតោ អហោសិ. កតមាហិ ចតូហិ ឥទ្ធីហិ? ឥធានន្ទ, រាជា មហាសុទស្សនោ អភិរូបោ អហោសិ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.២៥២).

ចេតិយជាតកេ (ជា. អដ្ឋ. ៣.៨.៤៤) អាគតនយំ គហេត្វាបិ ឯវំ វទន្តិ ‘‘សរីរតោ ចន្ទនគន្ធោ វាយតិ, អយំ ឯកា ឥទ្ធិ. មុខតោ ឧប្បលគន្ធោ វាយតិ, អយំ ទុតិយា. ចត្តារោ ទេវបុត្តា ចតូសុ ទិសាសុ សព្ពកាលំ ខគ្គហត្ថា អារក្ខំ គណ្ហន្តិ, អយំ តតិយា. អាកាសេន វិចរតិ, អយំ ចតុត្ថី’’តិ. អនាគតវំសសំវណ្ណនាយំ បន ‘‘អភិរូបភាវោ ឯកា ឥទ្ធិ, សមវេបាកិនិយា គហណិយា សមន្នាគតភាវោ ទុតិយា, យាវតាយុកម្បិ សកលលោកស្ស ទស្សនាតិត្តិកភាវោ តតិយា, អាកាសចារិភាវោ ចតុត្ថី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ សមវេបាកិនិយា គហណិយា សមន្នាគតភាវោតិ សមវិបាចនិយា កម្មជតេជោធាតុយា សម្បន្នតា. យស្ស ហិ ភុត្តមត្តោវ អាហារោ ជីរតិ, យស្ស វា បន បុដភត្តំ វិយ តថេវ តិដ្ឋតិ, ឧភោបេតេ ន សមវេបាកិនិយា សមន្នាគតា. យស្ស បន បុន ភត្តកាលេ ភត្តច្ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតេវ, អយំ សមវេបាកិនិយា សមន្នាគតោ នាម, តថារូបតាតិ អត្ថោ. សង្គហវត្ថូហីតិ ទានំ, បិយវចនំ, អត្ថចរិយា, សមានត្តតាតិ ឥមេហិ សង្គហោបាយេហិ. យថាហ –

‘‘ទានញ្ច បេយ្យវជ្ជញ្ច, អត្ថចរិយា ច យា ឥធ;

សមានត្តតា ច ធម្មេសុ, តត្ថ តត្ថ យថារហំ;

ឯតេ ខោ សង្គហា លោកេ, រថស្សាណីវ យាយតោ.

ឯតេ ច សង្គហា នាស្សុ, ន មាតា បុត្តការណា;

លភេថ មានំ បូជំ វា, បិតា វា បុត្តការណា.

យស្មា ច សង្គហា ឯតេ, សមបេក្ខន្តិ បណ្ឌិតា;

តស្មា មហត្តំ បប្បោន្តិ, បាសំសា ច ភវន្តិ តេ’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៧៣);

រញ្ជនតោតិ បីតិសោមនស្សវសេន រញ្ជនតោ, ន រាគវសេន, បីតិសោមនស្សានំ ជននតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ រញ្ជនដ្ឋេន រាជាតិ បន សព្ពេសំ រាជូនំ សមញ្ញា តថា អករោន្តានម្បិ វិលីវពីជនាទីសុ តាលវណ្ដវោហារោ វិយ រុឡ្ហិវសេន បវត្តិតោ, តស្មា ‘‘អច្ឆរិយធម្មេហី’’តិ អសាធារណនិព្ពចនំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

សទ្ទសាមត្ថិយតោ អនេកធា ចក្កវត្តីសទ្ទស្ស វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ បធានភូតំ វចនត្ថំ បឋមំ ទស្សេតុំ ‘‘ចក្ករតន’’ន្តិអាទិមាហ. ឥទមេវ ហិ បធានំ ចក្ករតនស្ស បវត្តនមន្តរេន ចក្កវត្តិភាវានាបត្តិតោ. តថា ហិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ ‘‘កិត្តាវតា ចក្កវត្តី ហោតីតិ? ឯកង្គុលទ្វង្គុលមត្តម្បិ ចក្ករតនេ អាកាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បវត្តេ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២៤៣; ម. និ. អដ្ឋ. ៣.២៥៦). យស្មា បន រាជា ចក្កវត្តី ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា វាមហត្ថេន ហត្ថិសោណ្ឌសទិសបនាឡិំ សុវណ្ណភិង្ការំ ឧក្ខិបិត្វា ទក្ខិណហត្ថេន ចក្ករតនំ ឧទកេន អព្ភុក្កិរិត្វា ‘‘បវត្តតុ ភវំ ចក្ករតនំ, អភិវិជិនាតុ ភវំ ចក្ករតន’’ន្តិ (ទី. និ. ២.២៤៤) វចនេន ចក្ករតនំ វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា បវត្តេសិ, តស្មា តាទិសំ បវត្តាបនំ សន្ធាយ ‘‘ចក្ករតនំ វត្តេតី’’តិ វុត្តំ. យថាហ ‘‘អថ ខោ អានន្ទ រាជា មហាសុទស្សនោ ឧដ្ឋាយាសនា…បេ… ចក្ករតនំ អព្ភុក្កិរិ ‘បវត្តតុ ភវំ ចក្ករតន’ន្តិ’’អាទិ (ទី. និ. ២.២៤៤). ន កេវលញ្ច ចក្កសទ្ទោ ចក្ករតនេយេវ វត្តតិ អថ ខោ សម្បត្តិចក្កាទីសុបិ, តស្មា តំតទត្ថវាចកសទ្ទសាមត្ថិយតោបិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘សម្បត្តិចក្កេហី’’តិអាទិនា. តត្ថ សម្បត្តិចក្កេហីតិ –

‘‘បតិរូបេ វសេ ទេសេ, អរិយមិត្តករោ សិយា;

សម្មាបណិធិសម្បន្នោ, បុព្ពេ បុញ្ញកតោ នរោ;

ធញ្ញំ ធនំ យសោ កិត្តិ, សុខញ្ចេតំធិវត្តតី’’តិ. (អ. និ. ៤.៣១) –

វុត្តេហិ បតិរូបទេសវាសាទិសម្បត្តិចក្កេហិ. វត្តតីតិ បវត្តតិ សម្បជ្ជតិ, ឧបរូបរិ កុសលធម្មំ វា បដិបជ្ជតិ. តេហីតិ សម្បត្តិចក្កេហិ. បរន្តិ សត្តនិកាយំ, យថា សយំសទ្ទោ សុទ្ធកត្តុត្ថស្ស ជោតកោ, តថា បរំសទ្ទោបិ ហេតុកត្តុត្ថស្សាតិ វេទិតព្ពំ. វត្តេតីតិ បវត្តេតិ សម្បាទេតិ, ឧបរូបរិ កុសលធម្មំ វា បដិបជ្ជាបេតិ. យថាហ –

‘‘រាជា មហាសុទស្សនោ ឯវមាហ ‘បាណោ ន ហន្តព្ពោ, អទិន្នំ ន អាទាតព្ពំ, កាមេសុ មិច្ឆា ន ចរិតព្ពា, មុសា ន ភណិតព្ពា, មជ្ជំ ន បាតព្ពំ, យថាភុត្តញ្ច ភុញ្ជថា’តិ. យេ ខោ បនានន្ទ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បដិរាជានោ, តេ រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស អនុយន្តា អហេសុ’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.២៤៤).

ឥរិយាបថចក្កានន្តិ ឥរិយាបថភូតានំ ចក្កានំ. ឥរិយាបថោបិ ហិ ‘‘ចក្ក’’ន្តិ វុច្ចតិ ‘‘ចតុចក្កំ នវទ្វារ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២៩, ១០៩). យថាហ –

‘‘រថង្គេ លក្ខណេ ធម្មោ-រចក្កេស្វិរិយាបថេ;

ចក្កំ សម្បត្តិយំ ចក្ក-រតនេ មណ្ឌលេ ពលេ;

កុលាលភណ្ឌេ អាណាយ-មាយុធេ ទានរាសិសូ’’តិ.

វត្តោតិ បវត្តនំ ឧប្បជ្ជនំ, ឥមិនាវ ឥរិយាបថចក្កំ វត្តេតិ បរហិតាយ ឧប្បាទេតីតិ និព្ពចនម្បិ ទស្សេតិ អត្ថតោ សមានត្តា. តថា ចាហ –

‘‘អថ ខោ តំ អានន្ទ ចក្ករតនំ បុរត្ថិមំ ទិសំ បវត្តិ, អន្វទេវ រាជា មហាសុទស្សនោ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយ. យស្មិំ ខោ បនានន្ទ, បទេសេ ចក្ករតនំ បតិដ្ឋាសិ, តត្ថ រាជា មហាសុទស្សនោ វាសំ ឧបគច្ឆិ សទ្ធិំ ចតុរង្គិនិយា សេនាយា’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.២៤៤).

អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – អប្បដិហតំ អាណាសង្ខាតំ ចក្កំ វត្តេតីតិ ចក្កវត្តី. តថា ហិ វុត្តំ –

‘‘បញ្ចហិ ភិក្ខវេ ធម្មេហិ សមន្នាគតោ រាជា ចក្កវត្តី ធម្មេនេវ ចក្កំ វត្តេតិ, តំ ហោតិ ចក្កំ អប្បដិវត្តិយំ កេនចិ មនុស្សភូតេន បច្ចត្ថិកេន បាណិនា. កតមេហិ បញ្ចហិ? ឥធ ភិក្ខវេ រាជា ចក្កវត្តី អត្ថញ្ញូ ច ហោតិ, ធម្មញ្ញូ ច មត្តញ្ញូ, ច កាលញ្ញូ ច បរិសញ្ញូ ច. ឥមេហិ ខោ…បេ… បាណិនា’’តិអាទិ (អ. និ. ៥.១៣១).

ខត្តិយមណ្ឌលាទិសញ្ញិតំ ចក្កំ សមូហំ អត្តនោ វសេ វត្តេតិ អនុវត្តេតីតិបិ ចក្កវត្តី. វុត្តញ្ហិ ‘‘យេ ខោ បនានន្ទ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បដិរាជានោ, តេ រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស អនុយន្តា អហេសុ’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ២.២៤៤). ចក្កលក្ខណំ វត្តតិ ឯតស្សាតិបិ ចក្កវត្តី. តេនាហ ‘‘ឥមស្ស ទេវ កុមារស្ស ហេដ្ឋា បាទតលេសុ ចក្កានិ ជាតានិ សហស្សារានិ សនេមិកានិ សនាភិកានិ សព្ពាការបរិបូរានី’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.៣៥). ចក្កំ មហន្តំ កាយពលំ វត្តតិ ឯតស្សាតិបិ ចក្កវត្តី. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អយញ្ហិ ទេវ កុមារោ សត្តុស្សទោ…បេ… អយញ្ហិ ទេវ កុមារោ សីហបុព្ពទ្ធកាយោ’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.៣៥). តេន ហិស្ស លក្ខណេន មហព្ពលភាវោ វិញ្ញាយតិ. ចក្កំ ទសវិធំ, ទ្វាទសវិធំ វា វត្តធម្មំ វត្តតិ បដិបជ្ជតីតិ ចក្កវត្តី. តេន វុត្តំ ‘‘ន ហិ តេ តាត ទិព្ពំ ចក្ករតនំ បេត្តិកំ ទាយជ្ជំ, ឥង្ឃ ត្វំ តាត អរិយេ ចក្កវត្តិវត្តេ វត្តាហី’’តិអាទិ (ទី. និ. ៣.៨៣). ចក្កំ មហន្តំ ទានំ វត្តេតិ បវត្តេតីតិបិ ចក្កវត្តី. វុត្តញ្ច –

‘‘បដ្ឋបេសិ ខោ អានន្ទ រាជា មហាសុទស្សនោ តាសំ បោក្ខរណីនំ តីរេ ឯវរូបំ ទានំ អន្នំ អន្នត្ថិកស្ស, បានំ បានត្ថិកស្ស, វត្ថំ វត្ថត្ថិកស្ស, យានំ យានត្ថិកស្ស, សយនំ សយនត្ថិកស្ស, ឥត្ថិំ ឥត្ថិត្ថិកស្ស, ហិរញ្ញំ ហិរញ្ញត្ថិកស្ស, សុវណ្ណំ សុវណ្ណត្ថិកស្សា’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.២៥៤).

រាជាតិ សាមញ្ញំ តទញ្ញសាធារណតោ. ចក្កវត្តីតិ វិសេសំ អនញ្ញសាធារណតោ. ធម្មសទ្ទោ ញាយេ, សមោ ឯវ ច ញាយោ នាមាតិ អាហ ‘‘ញាយេន សមេនា’’តិ. វត្តតិ ឧប្បជ្ជតិ, បដិបជ្ជតីតិ វា អត្ថោ. ‘‘ឥទំ នាម ចរតី’’តិ អវុត្តេបិ សាមញ្ញជោតនាយ វិសេសេ អវដ្ឋានតោ, វិសេសត្ថិនា ច វិសេសស្ស បយុជ្ជិតព្ពត្តា ‘‘សទត្ថបរត្ថេ’’តិ យោជីយតិ. បទេសគ្គហណេ ហិ អសតិ គហេតព្ពស្ស និប្បទេសតា វិញ្ញាយតិ យថា ‘‘ទិក្ខិតោ ន ទទាតី’’តិ. យស្មា ចក្កវត្តិរាជា ធម្មេនេវ រជ្ជមធិគច្ឆតិ, ន អធម្មេន បរូបឃាតាទិនា. តស្មា វុត្តំ ‘‘ធម្មេន រជ្ជំ លភិត្វា’’តិអាទិ, ធម្មេនាតិ ច ញាយេន, កុសលធម្មេន វា. រញ្ញោ ភាវោ រជ្ជំ, ឥស្សរិយំ.

បរេសំ ហិតោបាយភូតំ ធម្មំ ករោតិ, ចរតីតិ វា ធម្មិកោ. អត្តនោ ហិតោបាយភូតស្ស ធម្មស្ស ការកោ, ចរកោ វា រាជាតិ ធម្មរាជាតិ ឥមំ សវិសេសំ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘បរហិតធម្មករណេន វា’’តិអាទិនា. អយំ បន មហាបទានដ្ឋកថានយោ – ទសវិធេ កុសលធម្មេ, អគតិរហិតេ វា រាជធម្មេ និយុត្តោតិ ធម្មិកោ; តេនេវ ធម្មេន លោកំ រញ្ជេតីតិ ធម្មរាជា. បរិយាយវចនមេវ ហិ ឥទំ បទទ្វយន្តិ. អាចរិយេន បន ឯវំ វុត្តំ ‘‘ចក្កវត្តិវត្តសង្ខាតំ ធម្មំ ចរតិ, ចក្កវត្តិវត្តសង្ខាតោ វា ធម្មោ ឯតស្ស, ឯតស្មិំ វា អត្ថីតិ ធម្មិកោ, ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មោ ច សោ រញ្ជនដ្ឋេន រាជា ចាតិ ធម្មរាជា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៨). ‘‘រាជា ហោតិ ចក្កវត្តី’’តិ វចនតោ ‘‘ចាតុរន្តោ’’តិ ឥទំ ចតុទីបិស្សរតំ វិភាវេតីតិ អាហ ‘‘ចាតុរន្តាយា’’តិអាទិ. ចត្តារោ សមុទ្ទា អន្តា បរិយោសានា ឯតិស្សាតិ ចាតុរន្តា, បថវី. សា ហិ ចតូសុ ទិសាសុ បុរត្ថិមសមុទ្ទាទិចតុសមុទ្ទបរិយោសានត្តា ឯវំ វុច្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ចតុសមុទ្ទ អន្តាយា’’តិ, សា បន អវយវភូតេហិ ចតុព្ពិធេហិ ទីបេហិ វិភូសិតា ឯកលោកធាតុបរិយាបន្នា បថវីយេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘ចតុព្ពិធទីបវិភូសិតាយ បថវិយា’’តិ ឥមិនា. យថាហ –

‘‘យាវតា ចន្ទិមសូរិយា, បរិហរន្តិ ទិសា ភន្តិ វិរោចនា;

សព្ពេវ ទាសា មន្ធាតុ, យេ ច បាណា បថវិស្សិតា’’តិ.

ឯត្ថ ច ‘‘ចតុទីបវិភូសិតាយា’’តិ អវត្វា ចតុព្ពិធទីបវិភូសិតាយាតិ វិធសទ្ទគ្គហណំ បច្ចេកំ បញ្ចសតបរិត្តទីបានម្បិ មហាទីបេយេវ សង្គហណត្ថំ សទ្ទាតិរិត្តេន អត្ថាតិរិត្តស្ស វិញ្ញាយមានត្តា, កោដ្ឋាសវាចកេន វា វិធសទ្ទេន សមានភាគានំ គហិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កោបាទិបច្ចត្ថិកេតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន កាមមោហមានមទាទិកេ សង្គណ្ហាតិ. វិជេតីតិ តំកាលាបេក្ខាយ វត្តមានវចនំ, វិជិតវាតិ អត្ថោ. សទ្ទវិទូ ហិ អតីតេ តាវីសទ្ទមិច្ឆន្តិ. ‘‘សព្ពរាជានោ វិជេតី’’តិ វទន្តោ កាមំ ចក្កវត្តិនោ កេនចិ យុទ្ធំ នាម នត្ថិ, យុទ្ធេន បន សាធេតព្ពស្ស វិជយស្ស សិទ្ធិយា ‘‘វិជិតសង្គាមោ’’ ត្វេវ វុត្តោតិ ទស្សេតិ.

ថាវរស្ស ធុវស្ស ភាវោ ថាវរិយំ, យថា ជនបទេ ថាវរិយំ បត្តោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ន សក្កា កេនចី’’តិអាទិ វុត្តំ, ឥមិនា កេនចិ អកម្បិយដ្ឋេន ជនបទេ ថាវរិយប្បត្តោតិ តប្បុរិសសមាសំ ទស្សេតិ, ឥតរេន ច ទឡ្ហភត្តិភាវតោ ជនបទោ ថាវរិយប្បត្តោ ឯតស្មិន្តិ អញ្ញបទត្ថសមាសំ. តម្ហីតិ អស្មិំ រាជិនិ. យថា ជនបទោ តស្មិំ ថាវរិយំ បត្តោ, តទាវិករោន្តោ ‘‘អនុយុត្តោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អនុយុត្តោតិ និច្ចបយុត្តោ. សកម្មនិរតោតិ ចក្កវត្តិនោ រជ្ជកម្មេ សទា បវត្តោ. អចលោ អសម្បវេធីតិ បរិយាយវចនមេតំ, ចោរានំ វា វិលោបនមត្តេន អចលោ, ទាមរិកត្តេន អសម្បវេធី. ចោរេហិ វា អចលោ, បដិរាជូហិ អសម្បវេធី. អនតិមុទុភាវេន វា អចលោ, អនតិចណ្ឌភាវេន អសម្បវេធី. តថា ហិ អតិចណ្ឌស្ស រញ្ញោ ពលិខណ្ឌាទីហិ លោកំ បីឡយតោ មនុស្សា មជ្ឈិមជនបទំ ឆឌ្ឌេត្វា បព្ពតសមុទ្ទតីរាទីនិ និស្សាយ បច្ចន្តេ វាសំ កប្បេន្តិ, អតិមុទុកស្ស ច រញ្ញោ ចោរសាហសិកជនវិលោបបីឡិតា មនុស្សា បច្ចន្តំ បហាយ ជនបទមជ្ឈេ វាសំ កប្បេន្តិ, ឥតិ ឯវរូបេ រាជិនិ ជនបទោ ថាវរភាវំ ន បាបុណាតិ. ឯតស្មិំ បន តទុភយវិរហិតេ សុវណ្ណតុលា វិយ សមភាវប្បត្តេ រាជិនិ រជ្ជំ ការយមានេ ជនបទោ បាសាណបិដ្ឋិយំ ឋបេត្វា អយោបដ្ដេន បរិក្ខិត្តោ វិយ អចលោ អសម្បវេធី ថាវរិយប្បត្តោតិ.

សេយ្យថិទន្តិ ឯកោវ និបាតោ, ‘‘សោ កតមោ, តំ កតមំ, សា កតមា’’តិអាទិនា យថារហំ លិង្គវិភត្តិវចនវសេន បយោជិយមានោវ ហោតិ, ឥធ តានិ កតមានីតិ បយុត្តោតិ អាហ ‘‘តស្ស ចេតានី’’តិអាទិ. ចចតិ ចក្កវត្តិនោ យថារុចិ អាកាសាទិគមនាយ បរិព្ភមតីតិ ចក្កំ. ចក្ករតនញ្ហិ អន្តោសមុដ្ឋិតវាយោធាតុវសេន រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស វចនសមនន្តរមេវ បវត្តតិ, ន ចន្ទសូរិយវិមានាទិ វិយ ពហិសមុដ្ឋិតវាយោធាតុវសេនាតិ វិមានដ្ឋកថាយំ (វិ. វ. អដ្ឋ. ១.បឋមបីឋវិមានវណ្ណនា) វុត្តំ. រតិជននដ្ឋេនាតិ បីតិសោមនស្សុប្បាទនដ្ឋេន. តញ្ហិ បស្សន្តស្ស, សុណន្តស្ស ច អនប្បកំ បីតិសោមនស្សំ ឧប្បជ្ជតិ អច្ឆរិយធម្មត្តា. វចនត្ថតោ បន រមេតិ រតិំ ករោតីតិ រតនំ, រមនំ វា រតំ, តំ នេតីតិ រតនំ, រតំ វា ជនេតីតិ រតនំ ជ-ការលោបវសេនាតិបិ នេរុត្តិកា. សព្ពត្ថាតិ ហត្ថិរតនាទីសុ.

ចិត្តីកតភាវាទិនាបិ ចក្កស្ស រតនដ្ឋោ វេទិតព្ពោ, សោ បន រតិជននដ្ឋេនេវ ឯកសង្គហតាយ វិសុំ ន គហិតោ. កស្មា ឯកសង្គហោតិ ចេ? ចិត្តីកតាទិភាវស្សបិ រតិនិមិត្តត្តា. អថ វា គន្ថព្យាសំ បរិហរិតុកាមេន ចិត្តីកតាទិភាវោ ន គហិតោតិ វេទិតព្ពំ. អញ្ញាសុ បន អដ្ឋកថាសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.២២៣; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣.យានីធាតិគាថាវណ្ណនា; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦; មហានិ. អដ្ឋ. ១៥៦) ឯវំ វុត្តំ –

‘‘រតិជននដ្ឋេន រតនំ. អបិច –

ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតិ.

‘‘ចក្ករតនស្ស ច និព្ពត្តកាលតោ បដ្ឋាយ អញ្ញំ ទេវដ្ឋានំ នាម ន ហោតិ, សព្ពេបិ គន្ធបុប្ផាទីហិ តស្សេវ បូជញ្ច អភិវាទនាទីនិ ច ករោន្តីតិ ចិត្តីកតដ្ឋេន រតនំ. ចក្ករតនស្ស ច ឯត្តកំ នាម ធនំ អគ្ឃតីតិ អគ្ឃោ នត្ថិ, ឥតិ មហគ្ឃដ្ឋេនបិ រតនំ. ចក្ករតនញ្ច អញ្ញេហិ លោកេ វិជ្ជមានរតនេហិ អសទិសន្តិ អតុលដ្ឋេន រតនំ. យស្មា បន យស្មិំ កប្បេ ពុទ្ធា ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មិំយេវ ចក្កវត្តិនោ ឧប្បជ្ជន្តិ, ពុទ្ធា ច កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា ទុល្លភទស្សនដ្ឋេនបិ រតនំ. តទេតំ ជាតិរូបកុលឥស្សរិយាទីហិ អនោមស្ស ឧឡារសត្តស្សេវ ឧប្បជ្ជតិ, ន អញ្ញស្សាតិ អនោមសត្តបរិភោគដ្ឋេនបិ រតនំ. យថា ច ចក្ករតនំ, ឯវំ សេសានិបី’’តិ.

តត្រាយំ តដ្ដីកាយ, អញ្ញត្ថ ច វុត្តនយេន អត្ថវិភាវនា – ឥទញ្ហិ ‘‘ចិត្តីកត’’ន្តិអាទិវចនំ និព្ពចនត្ថវសេន វុត្តំ ន ហោតិ, អថ កិន្តិ ចេ? លោកេ ‘‘រតន’’ន្តិ សម្មតស្ស វត្ថុនោ គរុកាតព្ពភាវេន វុត្តំ. សរូបតោ បនេតំ លោកិយមហាជនេន សម្មតំ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិកំ, ចក្កវត្តិរញ្ញោ ឧប្បន្នំ ចក្ករតនាទិកំ, កតញ្ញុកតវេទិបុគ្គលាទិកំ, សព្ពុក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន ពុទ្ធាទិសរណត្តយញ្ច ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘អហោ មនោហរ’’ន្តិ ចិត្តេ កត្តព្ពតាយ ចិត្តីកតំ, ស្វាយំ ចិត្តីការោ តស្ស បូជនីយតាយាតិ កត្វា បូជនីយន្តិ អត្ថំ វទន្តិ. កេចិ បន ‘‘វិចិត្រកតដ្ឋេន ចិត្តីកត’’ន្តិ ភណន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ឥធ ចិត្តសទ្ទស្ស ហទយវាចកត្តា ‘‘ចិត្តីកត្វា សុណាថ មេ’’តិ (ពុ. វំ. ១.៨០) អាហច្ចភាសិតបាឡិយំ វិយ. តថា ចាហុ ‘‘យថារហមិវណ្ណាគមោ ភូករេសូ’’តិ. ‘‘បស្ស ចិត្តីកតំ រូបំ, មណិនា កុណ្ឌលេន ចា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៣០២) បន បុព្ពេ អវិចិត្រំ ឥទានិ វិចិត្រំ កតន្តិ ចិត្តីកតន្តិ អត្ថោ គហេតព្ពោ តត្ថ ចិត្តសទ្ទស្ស វិចិត្រវាចកត្តា. មហន្តំ វិបុលំ អបរិមិតំ អគ្ឃតីតិ មហគ្ឃំ. នត្ថិ ឯតស្ស តុលា ឧបមា, តុលំ វា សទិសន្តិ អតុលំ. កទាចិទេវ ឧប្បជ្ជនតោ ទុក្ខេន លទ្ធព្ពទស្សនត្តា ទុល្លភទស្សនំ. អនោមេហិ ឧឡារគុណេហេវ សត្តេហិ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ អនោមសត្តបរិភោគំ.

ឥទានិ នេសំ ចិត្តីកតាទិអត្ថានំ សវិសេសំ ចក្ករតនេ លព្ភមានតំ ទស្សេត្វា ឥតរេសុបិ តេ អតិទិសិតុំ ‘‘យថា ច ចក្ករតន’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ អញ្ញំ ទេវដ្ឋានំ នាម ន ហោតិ រញ្ញោ អនញ្ញសាធារណិស្សរិយាទិសម្បត្តិបដិលាភហេតុតោ, អញ្ញេសំ សត្តានំ យថិច្ឆិតត្ថបដិលាភហេតុតោ ច. អគ្ឃោ នត្ថិ អតិវិយ ឧឡារសមុជ្ជលរតនត្តា, អច្ឆរិយព្ភុតធម្មតាយ ច. យទគ្គេន ច មហគ្ឃំ, តទគ្គេន អតុលំ. សត្តានំ បាបជិគុច្ឆនេន វិគតកាឡកោ បុញ្ញបសុតតាយ មណ្ឌភូតោ យាទិសោ កាលោ ពុទ្ធុប្បាទារហោ, តាទិសេ ឯវ ចក្កវត្តីនម្បិ សម្ភវោតិ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ. កទាចិ ករហចីតិ បរិយាយវចនំ, ‘‘កទាចី’’តិ វា យថាវុត្តកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ, ‘‘ករហចី’’តិ ជម្ពុសិរិទីបសង្ខាតំ ទេសំ. តេនាហ –

‘‘កាលំ ទីបញ្ច ទេសញ្ច, កុលំ មាតរមេវ ច;

ឥមេ បញ្ច វិលោកេត្វា, ឧប្បជ្ជតិ មហាយសោ’’តិ. (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.១.១០);

ឧបមាវសេន ចេតំ វុត្តំ. ឧបមោបមេយ្យានញ្ច ន អច្ចន្តមេវ សទិសតា, តស្មា យថា ពុទ្ធា កទាចិ ករហចិ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន តថា ចក្កវត្តិនោ, ចក្កវត្តិនោ បន អនេកទាបិ ពុទ្ធុប្បាទកប្បេ ឧប្បជ្ជន្តីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯវំ សន្តេបិ ចក្កវត្តិវត្តបូរណស្ស ទុក្ករភាវតោ ទុល្លភុប្បាទោយេវាតិ ឥមិនា ទុល្លភុប្បាទតាសាមញ្ញេន តេសំ ទុល្លភទស្សនតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. កាមំ ចក្ករតនានុភាវេន សមិជ្ឈមានោ គុណោ ចក្កវត្តិបរិវារជនសាធារណោ, តថាបិ ចក្កវត្តី ឯវ នំ សាមិភាវេន វិសវិតាយ បរិភុញ្ជតីតិ វត្តព្ពតំ អរហតិ តទត្ថមេវ ឧប្បជ្ជនតោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘តទេត’’ន្តិអាទិមាហ. យថាវុត្តានំ បញ្ចន្នំ, ឆន្នម្បិ វា អត្ថានំ សេសរតនេសុបិ លព្ភនតោ ‘‘ឯវំ សេសានិបី’’តិ វុត្តំ.

ឥមេហិ បន រតនេហិ រាជា ចក្កវត្តី កិមត្ថំ បច្ចនុភោតិ, ននុ វិនាបិ តេសុ កេនចិ រញ្ញា ចក្កវត្តិនា ភវិតព្ពន្តិ ចោទនាយ តស្ស តេហិ ហថារហមត្ថបច្ចនុភវនទស្សនេន កេនចិបិ អវិនាភាវិតំ វិភាវេតុំ ‘‘ឥមេសុ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. អជិតំ បុរត្ថិមាទិទិសាយ ខត្តិយមណ្ឌលំ ជិនាតិ មហេសក្ខតាសំវត្តនិយកម្មនិស្សន្ទភាវតោ. យថាសុខំ អនុវិចរតិ ហត្ថិរតនំ, អស្សរតនញ្ច អភិរុហិត្វា តេសំ អានុភាវេន អន្តោបាតរាសំយេវ សមុទ្ទបរិយន្តំ បថវិំ អនុបរិយាយិត្វា រាជធានិយា ឯវ បច្ចាគមនតោ. បរិណាយករតនេន វិជិតមនុរក្ខតិ តត្ថ តត្ថ កត្តព្ពកិច្ចសំវិទហនតោ. អវសេសេហិ មណិរតនឥត្ថិរតនគហបតិរតនេហិ ឧបភុញ្ជនេន បវត្តំ ឧបភោគសុខំ អនុភវតិ យថារហំ តេហិ តថានុភវនសិទ្ធិតោ. សោ ហិ មណិរតនេន យោជនប្បមាណេ បទេសេ អន្ធការំ វិធមេត្វា អាលោកទស្សនាទិនា សុខមនុភវតិ, ឥត្ថិរតនេន អតិក្កន្តមានុសករូបទស្សនាទិវសេន, គហបតិរតនេន ឥច្ឆិតិច្ឆិតមណិកនករជតាទិធនបដិលាភវសេន សុខមនុភវតិ.

ឥទានិ សត្តិយា, សត្តិផលេន ច យថាវុត្តមត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘បឋមេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តិវិធា ហិ សត្តិយោ ‘‘សក្កោន្តិ សមត្ថេន្តិ រាជានោ ឯតាយា’’តិ កត្វា. យថាហុ –

‘‘បភាវុស្សាហមន្តានំ, វសា តិស្សោ ហិ សត្តិយោ;

បភាវោ ទណ្ឌជោ តេជោ, បតាបោ តុ ច កោសជោ.

មន្តោ ច មន្តនំ សោ តុ, ចតុក្កណ្ណោ ទ្វិគោចរោ;

តិគោចរោ តុ ឆក្កណ្ណោ, រហស្សំ គុយ្ហមុច្ចតេ’’តិ.

តត្ថ វីរិយពលំ ឧស្សាហសត្តិ. បឋមេន ចស្ស ចក្ករតនេន តទនុយោគោ បរិបុណ្ណោ ហោតិ. កស្មាតិ ចេ? តេន ឧស្សាហសត្តិយា បវត្តេតព្ពស្ស អប្បដិហតាណាចក្កភាវស្ស សិទ្ធិតោ. បញ្ញាពលំ មន្តសត្តិ. បច្ឆិមេន ចស្ស បរិណាយករតនេន តទនុយោគោ. កស្មាតិ ចេ? តស្ស សព្ពរាជកិច្ចេសុ កុសលភាវេន មន្តសត្តិយា វិយ អវិរជ្ឈនបយោគត្តា. ទមនេន, ធនេន ច បភុត្តំ បភូសត្តិ. ហត្ថិអស្សគហបតិរតនេហិ ចស្ស តទនុយោគោ បរិបុណ្ណោ ហោតិ. កស្មាតិ ចេ? ហត្ថិអស្សរតនានំ មហានុភាវតាយ, គហបតិរតនតោ បដិលទ្ធកោសសម្បត្តិយា ច បភាវសត្តិយា វិយ បភាវសមិទ្ធិសិទ្ធិតោ. ឥត្ថិមណិរតនេហិ តិវិធសត្តិយោគផលំ បរិបុណ្ណំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ, យថាវុត្តាហិ តិវិធាហិ សត្តីហិ បយុជ្ជនតោ យំ ផលំ លទ្ធព្ពំ. តំ សព្ពំ តេហិ បរិបុណ្ណំ ហោតីតិ អត្ថោ. កស្មាតិ ចេ? តេហេវ ឧបភោគសុខស្ស សិជ្ឈនតោ.

ទុវិធសុខវសេនបិ យថាវុត្តមត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘សោ ឥត្ថិមណិរតនេហី’’តិអាទិ កថិតំ. ភោគសុខន្តិ សមីបេ កត្វា បរិភោគវសេន បវត្តសុខំ. សេសេហីតិ តទវសេសេហិ ចក្កាទិបញ្ចរតនេហិ. អបច្ចត្ថិកតាវសេន បវត្តសុខំ ឥស្សរិយសុខំ. ឥទានិ តេសំ សម្បន្នហេតុវសេនបិ កេនចិ អវិនាភាវិតមេវ វិភាវេតុំ ‘‘វិសេសតោ’’តិអាទិមាហ. អទោសកុសលមូលជនិតកម្មានុភាវេនាតិ អទោសសង្ខាតេន កុសលមូលេន សហជាតាទិបច្ចយវសេន ឧប្បាទិតកម្មស្ស អានុភាវេន សម្បជ្ជន្តិ សោម្មតររតនជាតិកត្តា. កម្មផលញ្ហិ យេភុយ្យេន កម្មសរិក្ខកំ. មជ្ឈិមានិ មណិឥត្ថិគហបតិរតនានិ អលោភកុសលមូលជនិតកម្មានុភាវេន សម្បជ្ជន្តិ ឧឡារធនស្ស, ឧឡារធនបដិលាភការណស្ស ច បរិច្ចាគសម្បទាហេតុកត្តា. បច្ឆិមំ បរិណាយករតនំ អមោហកុសលមូលជនិតកម្មានុភាវេន សម្បជ្ជតិ មហាបញ្ញេនេវ ចក្កវត្តិរាជកិច្ចស្ស បរិនេតព្ពត្តា, មហាបញ្ញភាវស្ស ច អមោហកុសលមូលជនិតកម្មនិស្សន្ទភាវតោ. ពោជ្ឈង្គសំយុត្តេតិ មហាវគ្គេ ទុតិយេ ពោជ្ឈង្គសំយុត្តេ (សំ. និ. ៥.២២៣). រតនសុត្តស្សាតិ តត្ថ បញ្ចមវគ្គេ សង្គីតស្ស ទុតិយស្ស រតនសុត្តស្ស (សំ. និ. ៥.២២៣). ឧបទេសោ នាម សវិសេសំ សត្តន្នំ រតនានំ វិចារណវសេន បវត្តោ នយោ.

សរណតោ បដិបក្ខវិធមនតោ សូរា សត្តិវន្តោ, និព្ភយាវហាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘អភីរុកជាតិកា’’តិ. អសុរេ វិជិនិត្វា ឋិតត្តា សក្កោ ទេវានមិន្ទោ ធីរោ នាម, តស្ស សេនង្គភាវតោ ទេវបុត្តោ ‘‘អង្គ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ធីរស្ស អង្គំ, តស្ស រូបមិវ រូបំ យេសំ តេ ធីរង្គរូបា, តេន វុត្តំ ‘‘ទេវបុត្តសទិសកាយា’’តិ. ឯកេតិ សារសមាសនាមកា អាចរិយា, តទក្ខមន្តោ អាហ ‘‘អយំ បនេត្ថា’’តិអាទិ. សភាវោតិ សភាវភូតោ អត្ថោ. ឧត្តមសូរាតិ ឧត្តមយោធា. សូរសទ្ទោ ហិ ឥធ យោធត្ថោ. ឯវញ្ហិ បុរិមនយតោ ឥមស្ស វិសេសតា ហោតិ, ‘‘ឧត្តមត្ថោ សូរសទ្ទោ’’តិបិ វទន្តិ, ‘‘ឧត្តមា សូរា វុច្ចន្តី’’តិបិ ហិ បាឋោ ទិស្សតិ. វីរានន្តិ វីរិយវន្តានំ. អង្គន្តិ ការណំ ‘‘អង្គីយតិ ញាយតិ ផលមេតេនា’’តិ កត្វា. យេន វីរិយេន ‘‘ធីរា’’តិ វុច្ចន្តិ, តទេវ ធីរង្គំ នាមាតិ អាហ ‘‘វីរិយន្តិ វុត្តំ ហោតី’’តិ. រូបន្តិ សរីរំ. តេន វុត្តំ ‘‘វីរិយមយសរីរា វិយា’’តិ. វីរិយមេវ វីរិយមយំ យថា ‘‘ទានមយ’’ន្តិ, (ទី. និ. ៣.៣០៥; ឥតិវុ. ៦០; នេត្តិ. ៣៤) តស្មា វីរិយសង្ខាតសរីរា វិយាតិ អត្ថោ. វីរិយំ បន ន ឯកន្តរូបន្តិ វិយ-សទ្ទគ្គហណំ កតំ. អបិច ធីរង្គេន និព្ពត្តំ ធីរង្គន្តិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘វីរិយមយសរីរា វិយា’’តិ វុត្តំ, ឯវម្បិ វីរិយតោ រូបំ ន ឯកន្តំ និព្ពត្តន្តិ វិយ-សទ្ទេន ទស្សេតិ. អថ វា រូបំ សរីរភូតំ ធីរង្គំ វីរិយមេតេសន្តិ យោជេតព្ពំ, តថាបិ វីរិយំ នាម កិញ្ចិ សវិគ្គហំ ន ហោតីតិ ទីបេតិ ‘‘វីរិយមយសរីរា វិយា’’តិ ឥមិនា, ឥធាបិ មយសទ្ទោ សកត្ថេយេវ ទដ្ឋព្ពោ, តស្មា សវិគ្គហវីរិយសទិសាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សវិគ្គហំ ចេ វីរិយំ នាម សិយា, តេ ចស្ស បុត្តា តំសទិសាយេវ ភវេយ្យុន្តិ អយមេវ ចត្ថោ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២៥៨) អនុមតោ. មហាបទានដ្ឋកថាយំ បន ឯវំ វុត្តំ ‘‘ធីរង្គំ រូបមេតេសន្តិ ធីរង្គរូបា, វីរិយជាតិកា វីរិយសភាវា វីរិយមយា អកិលាសុនោ អហេសុំ, ទិវសម្បិ យុជ្ឈន្តា ន កិលមន្តីតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ, (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៤) តទេតំ រូបសទ្ទស្ស សភាវត្ថតំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥធ ចេវ អញ្ញត្ថ កត្ថចិ ‘‘ធិតង្គរូបា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. វីរិយត្ថោបិ ហិ ធិតិសទ្ទោ ហោតិ ‘‘សច្ចំ ធម្មោ ធិតិ ចាគោ, ទិដ្ឋំ សោ អតិវត្តតី’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១.៥៧) ធិតិសទ្ទោ វិយ. កត្ថចិ បន ‘‘វីរង្គ’’ន្តិ បាឋោវ ទិដ្ឋោ. យថា រុច្ចតិ, តថា គហេតព្ពំ.

ននុ ច រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស បដិសេនា នាម នត្ថិ, យ’មស្ស បុត្តា បមទ្ទេយ្យុំ, អថ កស្មា ‘‘បរសេនប្បមទ្ទនា’’តិ វុត្តន្តិ ចោទនំ សោធេន្តោ ‘‘សចេ’’តិអាទិមាហ, បរសេនា ហោតុ វា, មា វា, ‘‘សចេ បន ភវេយ្យា’’តិ បរិកប្បនាមត្តេន តេសំ ឯវមានុភាវតំ ទស្សេតុំ តថា វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ, ‘‘បរសេនប្បមទ្ទនា’’តិ វុត្តេបិ បរសេនំ បមទ្ទិតុំ សមត្ថាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ បករណតោបិ អត្ថន្តរស្ស វិញ្ញាយមានត្តា, យថា ‘‘សិក្ខមានេន ភិក្ខវេ ភិក្ខុនា អញ្ញាតព្ពំ បរិបុច្ឆិតព្ពំ បរិបញ្ហិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ៤៣៤) ឯតស្ស បទភាជនីយេ (បាចិ. ៤៣៦) ‘‘សិក្ខិតុកាមេនា’’តិ អត្ថគ្គហណន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ បរិមទ្ទិតុំ សមត្ថា’’តិ វុត្តំ. ន ហិ តេ បរសេនំ បមទ្ទន្តា តិដ្ឋន្តិ, អថ ខោ បមទ្ទនសមត្ថា ឯវ ហោន្តិ. ឯវមញ្ញត្របិ យថារហំ. បរសេនំ បមទ្ទនាយ សមត្ថេន្តីតិ បរសេនប្បមទ្ទនាតិ អត្ថំ ទស្សេតីតិបិ វទន្តិ.

បុព្ពេ កតូបចិតស្ស ឯតរហិ វិបច្ចមានកស្ស បុញ្ញធម្មស្ស ចិរតរំ វិបច្ចិតុំ បច្ចយភូតំ ចក្កវត្តិវត្តសមុទាគតំ បយោគសម្បត្តិសង្ខាតំ ធម្មំ ទស្សេតុំ ‘‘ធម្មេនា’’តិ បទស្ស ‘‘បាណោ ន ហន្តព្ពោតិអាទិនា បញ្ចសីលធម្មេនា’’តិ អត្ថមាហ. អយញ្ហិ អត្ថោ ‘‘យេ ខោ បនានន្ទ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បដិរាជានោ, តេ រាជានំ មហាសុទស្សនំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវមាហំសុ ‘ឯហិ ខោ មហារាជ, ស្វាគតំ តេ មហារាជ, សកំ តេ មហារាជ, អនុសាស មហារាជា’តិ. រាជា មហាសុទស្សនោ ឯវមាហ ‘បាណោ ន ហន្តព្ពោ, អទិន្នំ ន អាទាតព្ពំ, កាមេសុ មិច្ឆា ន ចរិតព្ពា, មុសា ន ភណិតព្ពា, មជ្ជំ ន បាតព្ពំ, យថាភុត្តញ្ច ភុញ្ជថា’តិ. យេ ខោ បនានន្ទ បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បដិរាជានោ, តេ រញ្ញោ មហាសុទស្សនស្ស អនុយន្តា អហេសុ’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ២.២៤៤) អាគតំ រញ្ញោ ឱវាទធម្មំ សន្ធាយ វុត្តោ. ឯវញ្ហិ ‘‘អទណ្ឌេន អសត្ថេនា’’តិ ឥទម្បិ វិសេសនវចនំ សុសមត្ថិតំ ហោតិ. អញ្ញាសុបិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាទីសុ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២២៦; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.២២៣) អយមេវត្ថោ វុត្តោ.

មហាបទានដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អទណ្ឌេនាតិ យេ កតាបរាធេ សត្តេ សតម្បិ សហស្សម្បិ គណ្ហន្តិ, តេ ធនទណ្ឌេន រជ្ជំ ការេន្តិ នាម, យេ ឆេជ្ជភេជ្ជំ អនុសាសន្តិ, តេ សត្ថទណ្ឌេន. អយំ បន ទុវិធម្បិ ទណ្ឌំ បហាយ អទណ្ឌេន អជ្ឈាវសតិ. អសត្ថេនាតិ យេ ឯកតោធារាទិនា សត្ថេន បរំ វិហេសន្តិ, តេ សត្ថេន រជ្ជំ ការេន្តិ នាម. អយំ បន សត្ថេន ខុទ្ទកមក្ខិកាយបិ បិវនមត្តំ លោហិតំ កស្សចិ អនុប្បាទេត្វា ធម្មេនេវ, ‘ឯហិ ខោ មហារាជា’តិ ឯវំ បដិរាជូហិ សម្បដិច្ឆិតាគមនោ វុត្តប្បការំ បថវិំ អភិវិជិនិត្វា អជ្ឈាវសតិ អភិភវិត្វា សាមី ហុត្វា វសតីតិ អត្ថោ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៤) វុត្តំ, តទេតំ ‘‘ធម្មេនា’’តិ បទស្ស ‘‘បុព្ពេ កតូបចិតេន ឯតរហិ វិបច្ចមានកេន យេន កេនចិ បុញ្ញធម្មេនា’’តិ អត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនេវ ហិ ‘‘ធម្មេន បដិរាជូហិ សម្បដិច្ឆិតាគមនោ វុត្តប្បការំ បថវិំ អភិវិជិនិត្វា អជ្ឈាវសតី’’តិ. អាចរិយេនបិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៨) វុត្តំ ធម្មេនាតិ កតូបចិតេន អត្តនោ បុញ្ញធម្មេន. តេន ហិ សញ្ចោទិតា បថវិយំ សព្ពរាជានោ បច្ចុគ្គន្ត្វា ‘‘ស្វាគតំ តេ មហារាជា’’តិអាទីនិ វត្វា អត្តនោ រជ្ជំ រញ្ញោ ចក្កវត្តិស្ស និយ្យាតេន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘សោ ឥមំ បថវិំ សាគរបរិយន្តំ អទណ្ឌេន អសត្ថេន ធម្មេន អភិវិជិយ អជ្ឈាវសតី’’តិ, តេនបិ យថាវុត្តមេវត្ថំ ទស្សេតិ, តស្មា ឧភយថាបិ ឯត្ថ អត្ថោ យុត្តោ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ចក្កវត្តិវត្តបូរណាទិបយោគសម្បត្តិមន្តរេន ហិ បុព្ពេ កតូបចិតកម្មេនេវ ឯវមជ្ឈាវសនំ ន សម្ភវតិ, តថា បុព្ពេ កតូបចិតកម្មមន្តរេន ចក្កវត្តិវត្តបូរណាទិបយោគសម្បត្តិយា ឯវាតិ.

ឯវំ ឯកំ និប្ផត្តិំ កថេត្វា ទុតិយំ និប្ផត្តិំ កថេតុំ យទេតំ ‘‘សចេ ខោ បនា’’តិអាទិវចនំ វុត្តំ, តត្ថ អនុត្តានមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អរហំ…បេ… វិវដ្ដច្ឆទោតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. យស្មា រាគាទយោ សត្ត បាបធម្មា លោកេ ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បជ្ជមានា ច តេ សត្តសន្តានំ ឆាទេត្វា បរិយោនន្ធិត្វា កុសលប្បវត្តិំ និវារេន្តិ, តស្មា តេ ឥធ ឆទសទ្ទេន វុត្តាតិ ទស្សេតិ ‘‘រាគទោសា’’តិអាទិនា. ទុច្ចរិតន្តិ មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ អញ្ញេន មនោទុច្ចរិតេន សហ តីណិ ទុច្ចរិតានិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ បន វិសេសេន សត្តានំ ឆទនតោ, បរមសាវជ្ជត្តា ច វិសុំ គហិតា. វុត្តញ្ច ‘‘សព្ពេ តេ ឥមេហេវ ទ្វាសដ្ឋិយា វត្ថូហិ អន្តោជាលីកតា, ឯត្ថ សិតាវ ឧម្មុជ្ជមានា ឧម្មុជ្ជន្តី’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.១៤៦). តថា មុយ្ហនដ្ឋេន មោហោ, អវិទិតករណដ្ឋេន អវិជ្ជាតិ បវត្តិអាការភេទេន អញ្ញាណមេវ ទ្វិធា វុត្តំ. តថា ហិស្ស ទ្វិធាបិ ឆទនត្ថោ កថិតោ ‘‘អន្ធតមំ តទា ហោតិ, យំ មោហោ សហតេ នរ’’ន្តិ, (មហានិ. ៥, ១៥៦, ១៩៥) ‘‘អវិជ្ជាយ និវុតោ លោកោ, វេវិច្ឆា បមាទា នប្បកាសតី’’តិ (សុ. និ. ១០៣៩; ចូឡនិ. បារាយនវគ្គ.២) ច. ឯវំ រាគទោសាទីនម្បិ ឆទនត្ថោ វត្តព្ពោ. មហាបទានដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣) បន រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិកិលេសតណ្ហាវសេន សត្ត បាបធម្មា គហិតា. តត្រ រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ, តណ្ហាយនដ្ឋេន តណ្ហាតិ បវត្តិអាការភេទេន លោភោ ឯវ ទ្វិធា វុត្តោ. តថា ហិស្ស ទ្វិធាបិ ឆទនត្ថោ ឯកន្តិកោវ. យថាហ ‘‘អន្ធតមំ តទា ហោតិ, យំ រាគោ សហតេ នរ’’ន្តិ, ‘‘កាមន្ធា ជាលសញ្ឆន្នា, តណ្ហាឆទនឆាទិតា’’តិ (ឧទា. ៩៤) ច, កិលេសគ្គហណេន ច វុត្តាវសិដ្ឋា វិចិកិច្ឆាទយោ វុត្តា.

សត្តហិ បដិច្ឆន្នេតិ ហេតុគព្ភវចនំ, សត្តហិ បាបធម្មេហិ បដិច្ឆន្នត្តា កិលេសវសេន អន្ធការេ លោកេតិ អត្ថោ. តំ ឆទនន្តិ សត្តបាបធម្មសង្ខាតំ ឆទនំ. វិវដ្ដេត្វាតិ វិវដ្ដំ កត្វា វិគមេត្វា. តទេវ បរិយាយន្តរេន វុត្តំ ‘‘សមន្តតោ សញ្ជាតាលោកោ ហុត្វា’’តិ. កិលេសឆទនវិគមោ ឯវ ហិ អាលោកោ, ឯតេន វិវដ្ដយិតព្ពោ វិគមេតព្ពោតិ វិវដ្ដោ, ឆាទេតិ បដិច្ឆាទេតីតិ ឆទោ, វិវដ្ដោ ឆទោ អនេនាតិ វិវដ្ដច្ឆទា, វិវដ្ដច្ឆទោ វាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. អយញ្ហិ វិវដ្ដច្ឆទសទ្ទោ ទឡ្ហធម្មបច្ចក្ខធម្មសទ្ទាទយោ វិយ បុល្លិង្គវសេន អាការន្តោ, ឱការន្តោ ច ហោតិ. តថា ហិ មហាបទានដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘រាគទោសមោហមានទិដ្ឋិកិលេសតណ្ហាសង្ខាតំ ឆទនំ អាវរណំ វិវដំ វិទ្ធំសិតំ វិវដកំ ឯតេនាតិ វិវដច្ឆទោ, ‘វិវដ្ដច្ឆទា’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ’’តិ, (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣) តស្សា លីនត្ថប្បកាសនិយម្បិ វុត្តំ ‘‘វិវដ្ដច្ឆទាតិ ឱការស្ស អាការំ កត្វា និទ្ទេសោ’’តិ. សទ្ទវិទូ បន ‘‘អាធន្វាទិតោតិ លក្ខណេន សមាសន្តគតេហិ ធនុសទ្ទាទីហិ ក្វចិ អាបច្ចយោ’’តិ វត្វា ‘‘កណ្ឌិវធន្វា, បច្ចក្ខធម្មា, វិវដ្ដច្ឆទា’’តិ បយោគមុទាហរន្តិ.

កស្មា បទត្តយមេតំ វុត្តន្តិ អនុយោគំ ហេតាលង្ការនយេន បរិហរន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ, តត្ថាតិ ច តីសុ បទេសូតិ អត្ថោ. បូជាវិសេសំ បដិគ្គណ្ហិតុំ អរហតីតិ អរហន្តិ អត្ថេន បូជារហតា វុត្តា. យស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធោ, តស្មា បូជារហតាតិ តស្សា បូជារហតាយ ហេតុ វុត្តោ. សវាសនសព្ពកិលេសប្បហានបុព្ពកត្តា ពុទ្ធភាវស្ស ពុទ្ធត្តហេតុភូតា វិវដ្ដច្ឆទតា វុត្តា. កម្មាទិវសេន តិវិធំ វដ្ដញ្ច រាគាទិវសេន សត្តវិធោ ឆទោ ច វដ្ដច្ឆទា, វដ្ដច្ឆទេហិ វិគតោ, វិគតា វា វដ្ដច្ឆទា យស្សាតិ វិវដ្ដច្ឆទោ, វិវដ្ដច្ឆទា វា, ទ្វន្ទបុព្ពគោ បន វិ-សទ្ទោ ឧភយត្ថ យោជេតព្ពោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘វិវដ្ដោ ច វិច្ឆទោ ចា’’តិ វុត្តំ. ឯវម្បិ វទន្តិ ‘‘វិវដ្ដោ ច សោ វិច្ឆទោ ចាតិ វិវដ្ដច្ឆទោ, ឧត្តរបទេ បុព្ពបទលោបោតិ អត្ថំ ទស្សេតី’’តិ. ‘‘អរហំ វដ្ដាភាវេនា’’តិ ឥទំ កិលេសេហិ អារកត្តា, កិលេសារីនំ សំសារចក្កស្សារានញ្ច ហតត្តា, បាបករណេ ច រហាភាវាតិ អត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥទញ្ហិ ផលេន ហេតានុមានទស្សនំ – យថា តំ ធូមេន អគ្គិស្ស, ឧទកោឃេន ឧបរិ វុដ្ឋិយា, ឯតេន ច អត្ថេន អរហភាវោ ហេតុ, វដ្ដាភាវោ ផលន្តិ អយំ អាចរិយមតិ. ‘‘បច្ចយាទីនំ, បូជាវិសេសស្ស ច អរហត្តា’’តិ បន ហេតុនា ផលានុមានទស្សនម្បិ សិយា យថា តំ អគ្គិនា ធូមស្ស, ឧបរិ វុដ្ឋិយា ឧទកោឃស្ស. ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឆទនាភាវេនា’’តិ ឥទំ បន ហេតុនា ផលានុមានទស្សនំ សវាសនសព្ពកិលេសច្ឆទនាភាវបុព្ពកត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធភាវស្ស. អរហត្តមគ្គេន ហិ វិច្ឆទតា, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សម្មាសម្ពុទ្ធភាវោ. ‘‘វិវដ្ដោ ច វិច្ឆទោ ចា’’តិ ឥទំ ហេតុទ្វយំ. កាមញ្ច អាចរិយមតិយា ផលេន ហេតុអនុមានទស្សនេ វិវដ្ដតា ផលមេវ ហោតិ, ហេតុអនុមានទស្សនស្ស, បន តថាញាណស្ស ច ហេតុភាវតោ ហេតុយេវ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ បទត្តយវចនេ ហេតាលង្ការនយេន បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចតុវេសារជ្ជវសេនបិ ទស្សេន្តោ ‘‘ទុតិយេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ទុតិយេន វេសារជ្ជេនាតិ ‘‘ចត្តារិមានិ ភិក្ខវេ តថាគតស្ស វេសារជ្ជានិ, យេហិ វេសារជ្ជេហិ សមន្នាគតោ តថាគតោ អាសភំ ឋានំ បដិជានាតិ, បរិសាសុ សីហនាទំ នទតិ, ព្រហ្មចក្កំ បវត្តេតី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៤.៨; ម. និ. ១.១៥០) ភគវតា វុត្តក្កមេន ទុតិយភូតេន ‘‘ខីណាសវស្ស តេ បដិជានតោ ‘ឥមេ អាសវា អបរិក្ខីណា’តិ, តត្រ វត មំ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា ទេវោ វា មារោ វា ព្រហ្មា វា កោចិ វា លោកស្មិំ សហ ធម្មេន បដិចោទេស្សតីតិ និមិត្តមេតំ ភិក្ខវេ ន សមនុបស្សាមិ, ឯតមហំ ភិក្ខវេ និមិត្តំ អសមនុបស្សន្តោ ខេមប្បត្តោ អភយប្បត្តោ វេសារជ្ជប្បត្តោ វិហរាមី’’តិ បរិទីបិតេន វេសារជ្ជេន. បុរិមសិទ្ធីតិ បុរិមស្ស ‘‘អរហ’’ន្តិ បទស្ស អត្ថសិទ្ធិ អរហត្តសិទ្ធិ, ទុតិយវេសារជ្ជស្ស តទត្ថភាវតោ តេន វេសារជ្ជេន តទត្ថសិទ្ធីតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ខីណាសវស្ស តេ បដិជានតោ ‘ឥមេ អាសវា អបរិក្ខីណា’ តិ’’អាទិនា វុត្តមេវ ហិ ទុតិយវេសារជ្ជំ ‘‘កិលេសេហិ អារកត្តា’’តិអាទិនា វុត្តោ ‘‘អរហ’’ន្តិ បទស្ស អត្ថោតិ. តតោ ច វិញ្ញាយតិ ‘‘យថា ទុតិយេន វេសារជ្ជេន បុរិមសិទ្ធិ, ឯវំ បុរិមេនបិ អត្ថេន ទុតិយវេសារជ្ជសិទ្ធី’’តិ. ឯវញ្ច កត្វា ឥមិនា នយេន ចតុវេសារជ្ជវសេន បទត្តយវចនេ បយោជនទស្សនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. ឥតរថា ហិ កិញ្ចិបយោជនាភាវតោ ឥទំយេវ វចនំ ឥធ អវត្តព្ពំ សិយាតិ. ឯស នយោ សេសេសុបិ.

បឋមេនាតិ វុត្តនយេន បឋមភូតេន ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស តេ បដិជានតោ ‘ឥមេ ធម្មា អនភិសម្ពុទ្ធា’តិ, តត្រ…បេ… វិហរាមី’’តិ បរិទីបិតេន វេសារជ្ជេន. ទុតិយសិទ្ធីតិ ទុតិយស្ស ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ បទស្ស អត្ថសិទ្ធិ ពុទ្ធត្តសិទ្ធិ តស្ស តទត្ថភាវតោ. តតិយចតុត្ថេហីតិ វុត្តនយេនេវ តតិយចតុត្ថភូតេហិ ‘‘យេ ខោ បន តេ អន្តរាយិកា ធម្មា វុត្តា, តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយាតិ, តត្រ…បេ… វិហរាមី’’តិ ច ‘‘យស្ស ខោ បន តេ អត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោ, សោ ន និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយាតិ, តត្រ…បេ… វិហរាមី’’តិ (អ. និ. ៤.៨; ម. និ. ១.១៥០) ច បរិទីបិតេហិ វេសារជ្ជេហិ. តតិយសិទ្ធីតិ តតិយស្ស ‘‘វិវដ្ដច្ឆទា’’តិ បទស្ស អត្ថសិទ្ធិ វិវដ្ដច្ឆទត្ថសិទ្ធិ តេហិ តស្ស បាកដភាវតោតិ អត្ថោ. ‘‘យាថាវតោ អន្តរាយិកនិយ្យានិកធម្មាបទេសេន ហិ សត្ថុ វិវដ្ដច្ឆទភាវោ លោកេ បាកដោ អហោសី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៨) អាចរិយេន វុត្តំ, វិវដ្ដច្ឆទភាវេនេវ អន្តរាយិកនិយ្យានិកធម្មទេសនាសិទ្ធិតោ ‘‘តតិយេន តតិយចតុត្ថសិទ្ធី’’តិបិ វត្តុំ យុជ្ជតិ.

ឯវំ បទត្តយវចនេ ចតុវេសារជ្ជវសេន បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចក្ខុត្តយវសេនបិ ទស្សេន្តោ ‘‘បុរិមញ្ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ច-សទ្ទោ ឧបន្យាសត្ថោ. បុរិមំ ‘‘អរហ’’ន្តិ បទំ ភគវតោ ហេដ្ឋិមមគ្គផលត្តយញាណសង្ខាតំ ធម្មចក្ខុំ សាធេតិ កិលេសារីនំ, សំសារចក្កស្ស អរានញ្ច ហតភាវទីបនតោ. ទុតិយំ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ បទំ អាសយានុសយឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណសង្ខាតំ ពុទ្ធចក្ខុំ សាធេតិ សម្មាសម្ពុទ្ធស្សេវ តំសម្ភវតោ. តទេតញ្ហិ ញាណទ្វយំ សាវកបច្ចេកពុទ្ធានំ ន សម្ភវតិ. តតិយំ ‘‘វិវដ្ដច្ឆទា’’តិ បទំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណសង្ខាតំ សមន្តចក្ខុំ សាធេតិ សវាសនសព្ពកិលេសប្បហានទីបនតោ. ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ ហិ វត្វា ‘‘វិវដ្ដច្ឆទា’’តិ វចនំ សម្មាសម្ពុទ្ធភាវាយ សវាសនសព្ពកិលេសប្បហានំ វិភាវេតីតិ. ‘‘អហំ ខោ បន តាត អម្ពដ្ឋ មន្តានំ ទាតា’’តិ ឥទំ អប្បធានំ, ‘‘ត្វំ មន្តានំ បដិគ្គហេតា’’តិ ឥទមេវ បធានំ សមុត្តេជនាវចនន្តិ សន្ធាយ ‘‘ត្វំ មន្តានំ បដិគ្គហេតាតិ ឥមិនា’ស្ស មន្តេសុ សូរភាវំ ជនេតី’’តិ វុត្តំ, លក្ខណវិភាវនេ វិសទញាណតាសង្ខាតំ សូរភាវំ ជនេតីតិ អត្ថោ.

២៥៩. ឯវំ ភោតិ ឯត្ថ ឯវំ-សទ្ទោ វចនសម្បដិច្ឆនេ និបាតោ, វចនសម្បដិច្ឆនញ្ចេត្ថ តថា មយំ តំ ភវន្តំ គោតមំ វេទិស្សាម, ត្វំ មន្តានំ បដិគ្គហេតាតិ ច ឯវំ បវត្តស្ស បោក្ខរសាតិនោ វចនស្ស សម្បដិគ្គហោ. ‘‘តស្សត្ថោ’’តិអាទិនាបិ ហិ តទេវត្ថំ ទស្សេតិ. តថា ច វុត្តំ ‘‘ព្រាហ្មណស្ស បោក្ខរសាតិស្ស បដិស្សុត្វា’’តិ, តំ បនេស អាចរិយស្ស សមុត្តេជនាយ លក្ខណេសុ វិគតសម្មោហភាវេន ពុទ្ធមន្តេ សម្បស្សមានត្តា វទតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘សោបី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘តាយាតិ តាយ យថាវុត្តាយ សមុត្តេជនាយា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៥៩) អាចរិយេន វុត្តំ, អធុនា បន បោត្ថកេសុ ‘‘តាយ អាចរិយកថាយា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. អត្ថតោ ចេស អវិរុទ្ធោយេវ. មន្តេសុ សតិសមុប្បាទិកា ហិ កថា សមុត្តេជនាតិ.

អយានភូមិន្តិ យានស្ស អភូមិំ, យានេន យាតុមសក្កុណេយ្យដ្ឋានភូតំ, ទ្វារកោដ្ឋកសមីបំ គន្ត្វាតិ អត្ថោ.

អវិសេសេន វុត្តស្សបិ វចនស្ស អត្ថោ អដ្ឋកថាបមាណតោ វិសេសេន គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ឋិតមជ្ឈន្ហិកសមយេ’’តិ. សព្ពេសមាចិណ្ណវសេន បឋមនយំ វត្វា បធានិកានមេវ អាវេណិកាចិណ្ណវសេន ទុតិយនយោ វុត្តោ. ទិវាបធានិកាតិ ទិវាបធានានុយុញ្ជនកា, ទិវសភាគេ សមណធម្មករណត្ថំ តេ ឯវំ ចង្កមន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘តាទិសានញ្ហី’’តិអាទិ. ‘‘បរិវេណតោ បរិវេណមាគច្ឆន្តោ បបញ្ចោ ហោតិ, បុច្ឆិត្វាវ បវិសិស្សាមី’’តិ អម្ពដ្ឋស្ស តទុបសង្កមនាធិប្បាយំ វិភាវេន្តោ ‘‘សោ កិរា’’តិអាទិមាហ.

២៦០. អភិញ្ញាតកុលេ ជាតោ អភិញ្ញាតកោលញ្ញោ. កាមញ្ច វក្ខមាននយេន បុព្ពេ អម្ពដ្ឋកុលមបញ្ញាតំ, តទា បន បញ្ញាតន្តិ អាហ ‘‘តទា កិរា’’តិអាទិ. រូបជាតិមន្តកុលាបទេសេហីតិ ‘‘អយមីទិសោ’’តិ អបទិសនហេតុភូតេហិ ចតូហិ រូបជាតិមន្តកុលេហិ. យេន តេ ភិក្ខូ ចិន្តយិំសុ, តទធិប្បាយំ អាវិ កាតុំ ‘‘យោ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. អវិសេសតោ វុត្តម្បិ វិសេសតោ វិញ្ញាយមានត្ថំ សន្ធាយ ភាសិតវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘គន្ធកុដិំ សន្ធាយា’’តិ ឥមិនា. ឯវមីទិសេសុ.

អតុរិតោតិ អវេគាយន្តោ, ‘‘អតុរន្តោ’’តិបិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ. កថំ បវិសន្តោ អតរមានោ បវិសតិ នាមាតិ អាហ ‘‘សណិក’’ន្តិអាទិ. តត្ថ បទប្បមាណដ្ឋានេតិ ទ្វិន្នំ បទានំ អន្តរេ មុដ្ឋិរតនបមាណដ្ឋានេ. សិន្ទុវារោ នាម ឯកោ បុប្ផូបគរុក្ខោ, យស្ស សេតំ បុប្ផំ ហោតិ, យោ ‘‘និគ្គុណ្ឌី’’ តិបិ វុច្ចតិ. បមុខន្តិ គន្ធកុដិគព្ភបមុខំ. ‘‘កុញ្ចិកច្ឆិទ្ទសមីបេ’’តិ វុត្តវចនំ សមត្ថេតុំ ‘‘ទ្វារំ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ.

២៦១. ‘‘ទានំ ទទមានេហី’’តិ ឥមិនា បារមិតានុភាវេន សយមេវ ទ្វារវិវរណំ ទស្សេតិ.

ភគវតា សទ្ធិំ សម្មោទិំសូតិ ឯត្ថ សមត្ថេន សំ-សទ្ទេន វិញ្ញាយមានំ ភគវតោ តេហិ សទ្ធិំ បឋមំ បវត្តមោទតាសង្ខាតំ នេយ្យត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យថា’’តិអាទិមាហ. ភគវាបិ ហិ ‘‘កច្ចិ ភោ មាណវា ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយ’’ន្តិអាទីនិ បុច្ឆន្តោ តេហិ មាណវេហិ សទ្ធិំ បុព្ពភាសិតាយ បឋមញ្ញេវ បវត្តមោទោ អហោសិ. សមប្បវត្តមោទាតិ ភគវតោ តទនុករណេន សមំ បវត្តសំសន្ទនា. តទត្ថំ សហ ឧបមាយ ទស្សេតុំ ‘‘សីតោទកំ វិយា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ បរមនិព្ពុតកិលេសទរថតាយ ភគវតោ សីតោទកសទិសតា, អនិព្ពុតកិលេសទរថតាយ ច មាណវានំ ឧណ្ហោទកសទិសតា ទដ្ឋព្ពា. សម្មោទិតន្តិ សំសន្ទិតំ. មុទសទ្ទោ ហេត្ថ សំសន្ទនេយេវ, ន បាមោជ្ជេ, ឯវញ្ហិ យថាវុត្តឧបមាវចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ឯកីភាវ’’ន្តិ, សម្មោទនកិរិយាយ សមានតំ ឯករូបតន្តិ អត្ថោ.

ខមនីយន្តិ ‘‘ចតុចក្កំ នវទ្វារំ សរីរយន្តំ ទុក្ខពហុលតាយ សភាវតោ ទុស្សហំ កច្ចិ ខមិតុំ សក្កុណេយ្យ’’ន្តិ បុច្ឆន្តិ, យាបនីយន្តិ អាហារាទិបច្ចយបដិពទ្ធវុត្តិកំ ចិរប្បពន្ធសង្ខាតាយ យាបនាយ កច្ចិ យាបេតុំ សក្កុណេយ្យំ, សីសរោគាទិអាពាធាភាវេន កច្ចិ អប្បាពាធំ, ទុក្ខជីវិកាភាវេន កច្ចិ អប្បាតង្កំ, តំតំកិច្ចករណេ ឧដ្ឋានសុខតាយ កច្ចិ លហុដ្ឋានំ, តទនុរូបពលយោគតោ កច្ចិ ពលំ, សុខវិហារផលសព្ភាវេន កច្ចិផាសុវិហារោ អត្ថីតិ សព្ពត្ថ កច្ចិ-សទ្ទំ យោជេត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ពលប្បត្តា បីតិ បីតិយេវ. តរុណា បីតិ បាមោជ្ជំ. សម្មោទនំ ជនេតិ ករោតីតិ សម្មោទនិកំ, តទេវ សម្មោទនិយំ ក-ការស្ស យ-ការំ កត្វា. សម្មោទេតព្ពតោ សម្មោទនីយន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘សម្មោទិតុំ យុត្តភាវតោ’’តិ ឥមិនា. ឯវំ អាចរិយេហិ វុត្តំ. សម្មោទិតុំ អរហតីតិ សម្មោទនិកំ, តទេវ សម្មោទនិយំ យថាវុត្តនយេនាតិ ឥមមត្ថម្បិ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘សារេតុ’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘និរន្តរំ បវត្តេតុ’’ន្តិ អត្ថវចនំ. សរិតព្ពភាវតោតិ អនុស្សរិតព្ពភាវតោ. ‘‘សារេតុំ អរហតី’’តិ អត្ថេ យថាបទំ ទីឃេន ‘‘សារណីយ’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘សរិតព្ព’’ន្តិ អត្ថេ បន ‘‘សរណីយ’’ន្តិ វត្តព្ពេ ទីឃំ កត្វា ‘‘សារណីយ’’ន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សទ្ទតោ អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្ថមត្តតោ ទស្សេតុំ ‘‘សុយ្យមានសុខតោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុយ្យមានសុខតោតិ អាបាថមធុរត្តមាហ, អនុស្សរិយមានសុខតោតិ វិមទ្ទរមណីយត្តំ. ព្យញ្ជនបរិសុទ្ធតាយាតិ សភាវនិរុត្តិភាវេន តស្សា កថាយ វចនចាតុរិយំ, អត្ថបរិសុទ្ធតាយាតិ អត្ថស្ស និរុបក្កិលេសត្តំ. អនេកេហិ បរិយាយេហីតិ អនេកេហិ ការណេហិ.

អបសាទេស្សាមីតិ មង្កុំ ករិស្សាមិ. ឧភោសុ ខន្ធេសុ សាដកំ អាសជ្ជេត្វា កណ្ឋេ ឱលម្ពនំ សន្ធាយ ‘‘កណ្ឋេ ឱលម្ពិត្វា’’តិ វុត្តំ. ទុស្សកណ្ណំ គហេត្វាតិ និវត្ថសាដកស្ស កោដិំ ឯកេន ហត្ថេន គហេត្វា. ចង្កមិតុមារុហនំ សន្ធាយ ‘‘ចង្កមំ អភិរុហិត្វា’’តិ អាហ. ធាតុសមតាតិ រសាទិធាតូនំ សមាវត្ថតា, អរោគតាតិ អត្ថោ. បាសាទិកត្ថន្តិ បសាទជននត្ថំ ‘‘គតគតដ្ឋានេ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘បាសាទិកត្តា’’តិបិ បាឋោ, តស្សត្ថោ – អង្គបច្ចង្គានំ បសាទាវហត្តាតិ, ‘‘ឧប្បន្នពហុមានា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ឧប្បណ្ឌនកថន្តិ អវហសិតព្ពតាយុត្តកថំ. ‘‘អនាចារភាវសារណីយ’’ន្តិ តស្ស វិសេសនំ, អនាចារភាវេន សារណីយំ ‘‘អនាចារោ វតាយ’’ន្តិ សរិតព្ពកន្តិ អត្ថោ.

២៦២. កាតុំ ទុក្ករមសក្កុណេយ្យំ កិច្ចមយំ អារភីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ភវគ្គំ គហេតុកាមោ វិយា’’តិអាទិ វុត្តំ. អសក្កុណេយ្យញ្ហេតំ សទេវកេនបិ លោកេន, យទិទំ ភគវតោ អបសាទនំ. តេនាហ ‘‘អដ្ឋានេ វាយមតី’’តិ. ហន្ទ តេន សទ្ធិំ មន្តេមីតិ ឯវំ អដ្ឋានេ វាយមន្តោបិ អយំ ពាលោ ‘‘មយិ កិញ្ចិ អកថេន្តេ មយា សទ្ធិំ ឧត្តរិ កថេតុម្បិ ន វិសហតី’’តិ មានមេវ បគ្គណ្ហិស្សតិ, កថេន្តេ បន កថាបសង្គេនស្ស ជាតិគោត្តេ វិភាវិតេ មាននិគ្គហោ ភវិស្សតិ, ‘‘ហន្ទ តេន សទ្ធិំ មន្តេមី’’តិ ភគវា អម្ពដ្ឋំ មាណវំ ឯតទវោចាតិ អត្ថោ. អាចារសមាចារសិក្ខាបនេន អាចរិយា, តេសំ បន អាចរិយានំ បកដ្ឋា អាចរិយាតិ បាចរិយា យថា ‘‘បបិតាមហោ’’តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អាចរិយេហិ ច តេសំ អាចរិយេហិ ចា’’តិ វុត្តំ.

បឋមឥព្ភវាទវណ្ណនា

២៦៣. កិញ្ចាបិ ‘‘សយានោ វា’’តិអាទិវចនំ ន វត្តព្ពំ, មានវសេន បន យុគគ្គាហំ ករោន្តោ វទតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘កាមំ តីសូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តីសុ ឥរិយាបថេសូតិ ឋានគមននិសជ្ជាសុ. តេស្វេវ ហិ អាចរិយេន សទ្ធិំ សល្លបិតុមរហតិ, ន តុ សយនេ គរុករណីយានំ សយានានម្បិ សម្មុខា គរុការេហិ សយនស្ស អកត្តព្ពភាវតោ. កថាសល្លាបន្តិ កថាវសេន យុគគ្គាហករណត្ថំ សល្លបនំ. សយានេន ហិ អាចរិយេន សទ្ធិំ សយានស្ស កថា នាម អាចារោ ន ហោតិ, តថាបេតំ ឥតរេហិ សទិសំ កត្វា កថនំ ឥធ កថាសល្លាបោ.

យំ បនេតំ ‘‘សយានោ វា ហិ ភោ គោតម ព្រាហ្មណោ សយានេន ព្រាហ្មណេន សទ្ធិំ សល្លបិតុមរហតី’’តិ វុត្តស្ស សល្លាបស្ស អនាចារភាវវិភាវនំ សត្ថារា អម្ពដ្ឋេន សទ្ធិំ កថេន្តេន កតំ, តំ បាឡិវសេន សង្គីតិមនារុឡ្ហម្បិ អគរហិតាយ អាចរិយបរម្បរាយ យាវជ្ជតនា សមាភតន្តិ ‘‘យេ ច ខោ តេ ភោ គោតមា’’តិអាទិកាយ ឧបរិបាឡិយា សម្ពន្ធភាវេន ទស្សេន្តោ ‘‘តតោ កិរា’’តិអាទិមាហ. គោរូបន្តិ គោ នូន រូបកវសេន វុត្តត្តា, រូបសទ្ទស្ស ច តព្ភាវវុត្តិតោ. យទិ អហីឡេន្តោ ភវេយ្យ, ‘‘មុណ្ឌា សមណា’’តិ វទេយ្យ, ហីឡេន្តោ បន គរហត្ថេន ក-សទ្ទេន បទំ វឌ្ឍេត្វា ‘‘មុណ្ឌកា សមណកា’’តិ វទតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘មុណ្ឌេ មុណ្ឌា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥព្ភាតិ គហបតិកាតិ អត្ថមត្តវចនំ, សទ្ទតោ បន ឥភស្ស បយោគោ ឥភោ ឧត្តរបទលោបេន, តំ ឥភំ អរហន្តីតិ ឥព្ភា ទ្វិត្តំ កត្វា. កិំ វុត្តំ ហោតិ – យថា សោភនំ គមនតោ ឥភសង្ខាតោ ហត្ថិវាហនភូតោ បរស្ស វសេន បវត្តតិ, ន អត្តនោ, ឯវមេតេបិ ព្រាហ្មណានំ សុស្សូសកា សុទ្ទា បរស្ស វសេន បវត្តន្តិ, ន អត្តនោ, តស្មា ឥភសទិសបយោគតាយ ឥព្ភាតិ. តេ បន កុដុម្ពិកតាយ ឃរវាសិនោ ឃរសាមិកា ហោន្តីតិ អត្ថមត្តំ ទស្សេតិ ‘‘គហបតិកា’’តិ ឥមិនា.

កណ្ហាតិ កណ្ហជាតិកា. ទ្វិជា ឯវ ហិ សុទ្ធជាតិកា, ន ឥតរេតិ តស្សាធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘កាឡកា’’តិ. បិតាមហភាវេន ញាតិពន្ធវត្តា ពន្ធុ. តេនាហ ‘‘បិតាមហោតិ វោហរន្តី’’តិ. អបច្ចាតិ បុត្តា. មុខតោ និក្ខន្តាតិ ព្រាហ្មណានំ បុព្ពបុរិសា ព្រហ្មុនោ មុខតោ និក្ខន្តា, អយំ តេសំ បឋមុប្បត្តីតិ អធិប្បាយោ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បនេត្ថ វិសេសោ – ‘‘ឥព្ភា កណ្ហា’’តិ វត្វា ‘‘ពន្ធុបាទាបច្ចា’’តិ វទន្តោ កុលវសេន សមណា វេស្សកុលបរិយាបន្នា, បឋមុប្បត្តិវសេន បន ព្រហ្មុនោ បិដ្ឋិបាទតោ និក្ខន្តា, ន បកតិវេស្សា វិយ នាភិតោតិ ទស្សេតីតិ, ឥទំ បនស្ស ‘‘មុខតោ និក្ខន្តា’’តិអាទិវចនតោបិ អតិវិយ អសមវេក្ខិតបុព្ពវចនំ ចតុវណ្ណបរិយាបន្នស្សេវ សមណភាវសម្ភវតោ. អនិយមេត្វាតិ អវិសេសេត្វា, អនុទ្ទេសិកភាវេនាតិ អត្ថោ.

មានមេវ និស្សាយ កថេសីតិ មានមេវាបស្សយំ កត្វា អត្តានំ ឧក្កំសេន្តោ, បរេ ច វម្ភេន្តោ ‘‘មុណ្ឌកា សមណកា’’តិអាទិវចនំ កថេសិ. ជានាបេស្សាមីតិ អត្តនោ គោត្តបមាណំ យាថាវតោ វិភាវនេន វិញ្ញាបេស្សាមិ. អត្ថោតិ ហិតំ, ឥច្ឆិតវត្ថុ វា, តំ បន កត្តព្ពកិច្ចមេវាតិ វុត្តំ ‘‘អាគន្ត្វា កត្តព្ពកិច្ចសង្ខាតោ អត្ថោ’’តិ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ អត្ថិកំ យថា ‘‘ទណ្ឌិកោ’’តិ. ទុតិយស្សបិ បុគ្គលវាចកស្ស តទស្សត្ថិបច្ចយស្ស វិជ្ជមានត្តា បឋមេន តទារម្មណិកចិត្តមេវ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘តស្ស មាណវស្ស ចិត្ត’’ន្តិ. អត្ថិកមស្ស អត្ថីតិ អត្ថិកវា យថា ‘‘គុណវា’’តិ.

‘‘យាយេវ ខោ បនត្ថាយា’’តិ លិង្គវិបល្លាសវសេន វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘យេនេវ ខោ បនត្ថេនា’’តិ ឥមិនា. តេនេវាហ ‘‘តមេវ អត្ថន្តិ ឥទំ បុរិសលិង្គវសេនេវ វុត្ត’’ន្តិ. តត្ថ ហិ សាភាវិកលិង្គតាទស្សនេន ឥធ អសាភាវិកលិង្គតាសិទ្ធីតិ. អយំ បនេត្ថ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – យាយ អត្ថាយាតិ បុល្លិង្គវសេនេវ តទត្ថេ សម្បទានវចនំ, យស្ស កត្តព្ពកិច្ចសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស អត្ថាយាតិ អត្ថោតិ. អស្សាតិ អម្ពដ្ឋស្ស ទស្សេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញេសំ សន្តិកំ អាគតានន្តិ គរុដ្ឋានិយានំ សន្តិកមុបគតានំ សាធុរូបានំ. វត្តន្តិ តេសំ សមាចិណ្ណំ. បករណតោយេវ ‘‘អាចរិយកុលេ’’តិ អត្ថោ វិញ្ញាយតិ, ‘‘អវុសិតវា’’តិ ច អសិក្ខិតភាវោយេវ វោហារវសេន វុត្តោ យថា តំ ចីវរទានំ តិចីវរេន អច្ឆាទេសីតិ. តេនាហ ‘‘អាចរិយកុលេ អវុសិតវា អសិក្ខិតោ’’តិ. អសិក្ខិតត្តា ឯវ អប្បស្សុតោ, ‘‘វុសិតមានី’’តិ ច បទាបេក្ខាយ អបរិយោសិតវចនត្តា សមានោតិ បាឋសេសោតិ ទស្សេតិ ‘‘អប្បស្សុតោវ សមានោ’’តិ ឥមិនា. ពាហុសច្ចញ្ហិ នាម យាវទេវ ឧបសមត្ថំ ឥច្ឆិតព្ពំ, តទភាវតោ បនាយំ អម្ពដ្ឋោ អវុសិតវា អសិក្ខិតោ អប្បស្សុតោតិ វិញ្ញាយតីតិ ឯវម្បិ អត្ថាបត្តិតោ ការណំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘កិមញ្ញត្រ អវុសិតត្តា’’តិ. ឥមម្បិ សម្ពន្ធំ ទីបេតិ ‘‘ឯតស្ស ហី’’តិអាទិនា. យថារុតតោ បន ផរុសវចនសមុទាចារេន អនុបសមការណទស្សនមេតំ. តត្រាយំ យោជនា – ‘‘កិមញ្ញត្រ អវុសិតត្តា’’តិ ឥទំ ការណំ ឯតស្ស អម្ពដ្ឋស្ស ផរុសវចនសមុទាចារេ ការណន្តិ. ‘‘ផរុសវចនសមុទាចារេនា’’តិបិ បាឋោ, តថា សមុទាចារវសេន វុត្តំ ការណន្តិ អត្ថោ. ឯវម្បិ យោជេន្តិ – អវុសិតត្តា អវុសិតភាវំ អញ្ញត្រ ឋបេត្វា ឯតស្ស ឯវំ ផរុសវចនសមុទាចារេ ការណំ កិមញ្ញំ អត្ថីតិ. បុរិមយោជនាវេត្ថ យុត្តតរា យថាបាឋំ យោជេតព្ពតោ. ‘‘អញ្ញត្រា’’តិ និបាតយោគតោ អវុសិតត្តាតិ ឧបយោគត្ថេ និស្សក្កវចនំ. តទេវ ការណំ សមត្ថេតិ ‘‘អាចរិយកុលេ’’តិអាទិនា.

២៦៤. កោធសង្ខាតស្ស បរស្ស វសានុគតចិត្តតាយ អសកមនោ. មាននិម្មទនត្ថន្តិ មានស្ស និម្មទនត្ថំ អភិមទ្ទនត្ថំ, អមទនត្ថំ វា, មានមទវិរហត្ថន្តិ អត្ថោ. ទោសំ ឧគ្គិលេត្វាតិ សិនេហបានេន កិលិន្នំ វាតបិត្តសេម្ហទោសំ ឧព្ពមនំ កត្វា. គោត្តេន គោត្តន្តិ អម្ពដ្ឋេនេវ ភគវតា បុដ្ឋេន វុត្តេន សាវជ្ជេន បុរាតនគោត្តេន អធុនា អនវជ្ជសញ្ញិតំ គោត្តំ. កុលាបទេសេន កុលាបទេសន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឧដ្ឋាបេត្វាតិ សាវជ្ជតោ ឧដ្ឋហនំ កត្វា, ឧទ្ធរិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. គោត្តញ្ចេត្ថ អាទិបុរិសវសេន, កុលាបទេសោ បន តទន្វយេ ឧប្បន្នាភិញ្ញាតបុរិសវសេន គហេតព្ពោ យថា ‘‘អាទិច្ចោ មាឃវោ’’តិ. សាកិយានញ្ហិ អាទិច្ចគោត្តំ អទិតិយា នាម ទេវធីតាយ បុត្តភូតំ អាទិបុរិសំ បតិ ហោតិ, តំ ‘‘គោតមគោត្ត’’ន្តិបិ វទន្តិ. យថាហ បព្ពជ្ជាសុត្តេ –

‘‘អាទិច្ចា នាម គោត្តេន, សាកិយា នាម ជាតិយា;

តម្ហា កុលា បព្ពជិតោម្ហិ, ន កាមេ អភិបត្ថយ’’ន្តិ. (សុ. និ. ៤២៥);

មាឃវកុលំ បន តទន្វយេ អភិញ្ញាតំ មចលគាមិកបុរិសំ បតិ ហោតីតិ. គោត្តមូលស្ស គារយ្ហតាយ អមានវត្ថុភាវបវេទនតោ ‘‘មានទ្ធជំ មូលេ ឆេត្វា និបាតេស្សាមី’’តិ វុត្តំ. ឃដ្ដេន្តោតិ ជាតិគោត្តវសេន ឱមសន្តោ. ហីឡេន្តោតិ ហីឡនំ គរហំ ករោន្តោ. ‘‘ចណ្ឌា ភោ គោតម សក្យជាតី’’តិអាទិនា សាកិយេសុ ចណ្ឌភាវាទិទោសំ បាបិតេសុ សមណោបិ គោតមោ បាបិតោ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយោ.

យស្មិំ មានុស្សយកោធុស្សយា អញ្ញមញ្ញូបត្ថទ្ធា, សោ ‘‘ចណ្ឌោ’’តិ វុច្ចតីតិ ទស្សេតិ ‘‘មាននិស្សិតកោធយុត្តា’’តិ ឥមិនា, បកតូបនិស្សយារម្មណវសេន ចេត្ថ និស្សិតភាវោ, ន សហជាតាទិវសេន. ខរាតិ ចិត្តេន, វាចាយ ច កក្ខឡា. លហុកាតិ តរុណា អវុទ្ធកម្មា. តេនាហ ‘‘អប្បកេនេវា’’តិអាទិ. អលាពុកដាហន្តិ លាពុផលស្ស អភេជ្ជកបាលំ. អដ្ឋកថាមុត្តកនយំ ទស្សេតុំ ‘‘ភស្សាតិ សាហសិកាតិ កេចិ វទន្តិ, សារម្ភកាតិ អបរេ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៦៤) អាចរិយេន វុត្តំ. សមានាតិ ហោន្តា ភវមានាតិ អសសទ្ទវសេនត្ថោតិ អាហ ‘‘សន្តាតិ បុរិមបទស្សេវ វេវចន’’ន្តិ. ន សក្ករោន្តីតិ សក្ការំ ន ករោន្តីតិ អត្ថមេវ វិញ្ញាបេតិ ‘‘ន ព្រាហ្មណាន’’ន្តិអាទិនា. អបចិតិកម្មន្តិ បណិបាតកម្មំ. ‘‘យទិមេ សក្យា’’តិ បច្ឆិមវាក្យេ យ-សទ្ទស្ស កិរិយាបរាមសនស្ស អនិយមស្ស ‘‘តយិទំ ភោ គោតមា’’តិ បុរិមវាក្យេ ត-សទ្ទេន និយមនំ វេទិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘យំ ឥមេ សក្យា’’តិអាទិ. នានុលោមន្តិ អត្តនោ ជាតិយា ន អនុច្ឆវិកំ.

ទុតិយឥព្ភវាទវណ្ណនា

២៦៥. សន្ធាគារបទនិព្ពចនំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. តទា អភិសិត្តសក្យរាជូនម្បិ ពហុតំ សន្ធាយាហ ‘‘អភិសិត្តសក្យរាជានោ’’តិ. កាមញ្ហិ សក្យរាជកុលេ យោ សព្ពេសំ វុទ្ធតរោ, សមត្ថោ ច, សោ ឯវ អភិសេកំ លភតិ. ឯកច្ចោ បន អភិសិត្តោ សមានោ ‘‘ឥទំ រជ្ជំ នាម ពហុកិច្ចំ ពហុព្យាបារ’’ន្តិ តតោ និព្ពិជ្ជ រជ្ជំ វយសា អនន្តរស្ស និយ្យាតេតិ, កទាចិ សោបិ អញ្ញស្សាតិ ឯវំ បរម្បរានិយ្យាតនវសេន តទា ពហូ អភិសិត្តបុព្ពា សក្យរាជានោ ហោន្តីតិ ឥទំ អាចរិយស្សាភិមតំ (ទី. និ. ដី. ១.២៦៥). អបិច យថារហំ ឋានន្តរេសុ អភិសិត្តសក្យរាជូនម្បិ ពហុតំ សន្ធាយ ឯវមាហាតិបិ យុជ្ជតិ. តេ ហិ ‘‘រាជានោ’’តិ វុច្ចន្តិ. យថាហ –

‘‘រាជានោ នាម បថព្យារាជា, បទេសរាជា, មណ្ឌលិកា, អន្តរភោគិកា, អក្ខទស្សា, មហាមត្តា, យេ វា បន ឆេជ្ជភេជ្ជំ ករោន្តា អនុសាសន្តិ, ឯតេ រាជានោ នាមា’’តិ (បារា. ៩២).

សំហារិមេហិ វាឡរូបេហិ កតោ បល្លង្កោ, ភទ្ទបីឋំ វេត្តាសនំ. មិហិតមត្តំ ហសិតមត្តំ. អនុហសន្តីតិ មមុទ្ទេសិកំ មហាហសិតំ ករោន្តិ, ឥទញ្ហិ ‘‘អនុជគ្ឃន្តា’’តិ ឯតស្ស សំវណ្ណនាបទំ. ជគ្ឃសទ្ទោ ច មហាហសនេ បវត្តតិ ‘‘ន ឧជ្ជគ្ឃិកាយ អន្តរឃរេ គមិស្សាមី’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៥៨៦) វិយ.

កណ្ហាយនតោ បដ្ឋាយ បរម្បរាគតំ កុលវំសំ អនុស្សវវសេន ជានន្តិ. កុលាភិមានិនោ ហិ យេភុយ្យេន បរេសំ ឧច្ចាវចំ កុលំ តថា តថា ឧទាហរន្តិ, អត្តនោ ច កុលវំសំ ជានន្តិ, ឯវំ អម្ពដ្ឋោបិ, តថា ហេស បរតោ ភគវតា បុច្ឆិតោ វជិរបាណិ ភយេន អត្តនោ កុលវំសំ យាថាវតោ កថេសីតិ. ឱលម្ពេត្វាតិ ហត្ថិសោណ្ឌសណ្ឋានាទិនា សាដកំ អវលម្ពេត្វា. តតោតិ តថាជាននតោ, គមនតោ ច. មមញ្ញេវ មញ្ញេតិ មមមេវ អនុជគ្ឃន្តា មញ្ញេ.

តតិយឥព្ភវាទវណ្ណនា

២៦៦. ខេត្តលេឌ្ឌូនន្តិ ខេត្តេ កសនវសេន ឧដ្ឋាបិតមត្តិកាខណ្ឌានំ. លេឌ្ឌុកានមន្តរេ និវាសិតត្តា ‘‘លេឌ្ឌុកិកា’’ ឥច្ចេវ (ទី. និ. ដី. ១.២៦៦) សញ្ញាតា ខុទ្ទកសកុណិកា. មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ លេឌ្ឌុកិកោបមសុត្តវណ្ណនាយំ ‘‘ចាតកសកុណិកា’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.១៥០) វុត្តា, និឃណ្ដុសត្ថេសុ បន តំ ‘‘លាបសកុណិកា’’តិ វទន្តិ. កោធវសេន លគ្គិតុន្តិ ឧបនយ្ហិតុំ, អាឃាតំ ពន្ធិតុន្តិ អត្ថោ.

‘‘អម្ហេ ហំសកោញ្ចមោរសមេ ករោតី’’តិ វទន្តោ ហេដ្ឋា គហិតំ ‘‘ន តំ កោចិ ហំសោ វា កោញ្ចោ វា មោរោ វា អាគន្ត្វា កិំ ត្វំ លបសីតិ និសេធេតី’’តិ ឥទម្បិ វចនំ សង្គីតិមនារុឡ្ហំ តទា ភគវតា វុត្តមេវាតិ ទស្សេតិ. តទា វទន្តោយេវ ហិ ឯវំ ករោតីតិ វត្តុមរហតិ. ‘‘ឯវំ នុ តេ’’តិអាទិវចនំ, ‘‘អវុសិតវាយេវា’’តិអាទិវចនញ្ច មានវសេន សមណេន គោតមេន វុត្តន្តិ អម្ពដ្ឋោ មញ្ញតីតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘និម្មានោ ទានិ ជាតោតិ មញ្ញមានោ’’តិ.

ទាសិបុត្តវាទវណ្ណនា

២៦៧. និម្មាទេតីតិ អ-ការស្ស អា-ការំ កត្វា និទ្ទេសោ ឧម្មាទេ មទសទ្ទេន និប្ផន្នត្តាតិ ទស្សេតិ ‘‘និម្មទេតី’’តិ ឥមិនា. និម្មានេតិ វិគតមានេ. យទិ បនាហំ គោត្តំ បុច្ឆេយ្យំ សាធុ វតាតិ អត្ថោ. បាកដំ កាតុកម្យតាយ តិក្ខត្តុំ មហាសទ្ទេន អវោច. កស្មា អវោចាតិ បន អសុទ្ធភាវំ ជានន្តស្សាបិ តថាវចនេ ការណបុច្ឆា. គោត្តភូតំ នាមមេវ អធិប្បេតំ, ន វិសុំ គោត្តន្តិ អាហ ‘‘មាតាបេត្តិកន្តិ មាតាបិតូនំ សន្តក’’ន្តិ. គោត្តញ្ហិ បិតិតោ លទ្ធព្ពំ បេត្តិកមេវ, ន មាតាបេត្តិកំ. ន ហិ ព្រាហ្មណានំ សគោត្តាយ ឯវ អាវាហវិវាហោ ឥច្ឆិតោ, គោត្តនាមំ បន ជាតិសិទ្ធំ, ន កិត្តិមំ, ន គុណនាមំ វា, ជាតិ ច ឧភយសម្ពន្ធិនីតិ មាតាបេត្តិកមេវ, ន បេត្តិកមត្តំ. នាមគោត្តន្តិ គោត្តភូតំ នាមំ, ន កិត្តិមំ, ន គុណនាមំ វា វិសេសនបរនិបាតវសេន វុត្តត្តា យថា ‘‘អគ្យាហិតោ’’តិ. នាមញ្ច តទេវ បវេណីវសេន បវត្តត្តា គោត្តញ្ចាតិ ហិ នាមគោត្តំ. តត្ថ យា ‘‘កណ្ហាយនោ’’តិ នាមបណ្ណត្តិ និរុឡ្ហា, តំ សន្ធាយាហ ‘‘បណ្ណត្តិវសេន នាម’’ន្តិ. តំ បនេតំ នាមំ កណ្ហឥសិតោ បដ្ឋាយ តស្មិំ កុលបរម្បរាវសេន អាគតំ, ន ឯតស្មិំយេវ និរុឡ្ហន្តិ វុត្តំ ‘‘បវេណីវសេន គោត្ត’’ន្តិ. គោត្តបទស្ស វចនត្ថោ ហេដ្ឋា វុត្តោយេវ.

‘‘អនុស្សរតោ’’តិ ឯត្ថ ន កេវលំ អនុស្សរណមត្តំ អធិប្បេតំ, អថ ខោ កុលសុទ្ធិវីមំសនវសេនេវាតិ អាហ ‘‘កុលកោដិំ សោធេន្តស្សា’’តិ, កុលគ្គំ វិសោធេន្តស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘អយ្យបុត្តា’’តិ ឯត្ថ អយ្យសទ្ទោ អយ្យិរកេតិ វុត្តំ ‘‘សាមិនោ បុត្តា’’តិ. ចតូសុ ទាសីសុ ទិសា ឱក្កាករញ្ញោ អន្តោជាតទាសី. តេនាហ ‘‘ឃរទាសិយា បុត្តោ’’តិ. ឯត្ថ ច យស្មា អម្ពដ្ឋោ ជាតិំ និស្សាយ មានថទ្ធោ, ន ច តស្ស យាថាវតោ ជាតិយា អវិភាវិតាយ មាននិគ្គហោ ករីយតិ, អកតេ ច មាននិគ្គហេ មានវសេន រតនត្តយំ អបរជ្ឈិស្សតិ, កតេ បន មាននិគ្គហេ អបរភាគេ រតនត្តយេ បសីទិស្សតិ, ន ចេទិសី វាចា ផរុសវាចា នាម ហោតិ ចិត្តស្ស សណ្ហភាវតោ. មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ អភយសុត្តញ្ច (ម. និ. ២.៨៣) ឯត្ថ និទស្សនំ. កេចិ ច ជនា កក្ខឡាយ វាចាយ វុត្តា អគ្គិនា វិយ លោហាទយោ មុទុភាវំ គច្ឆន្តិ, តស្មា ភគវា អម្ពដ្ឋំ និព្ពិសេវនំ កត្តុកាមោ ‘‘អយ្យបុត្តា សក្យា ភវន្តិ, ទាសិបុត្តោ ត្វមសិ សក្យាន’’ន្តិ អវោច.

‘‘ឥធេកច្ចោ បាបភិក្ខុ តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អត្តនោ ទហតី’’តិអាទីសុ (បារា. ១៩៥) វិយ ទហសទ្ទោ ធារណត្ថោ, ធារណញ្ចេត្ថ បុព្ពបុរិសវសេន សញ្ញាបនន្តិ អាហ ‘‘ឱក្កាកោ នោ បុព្ពបុរិសោ’’តិអាទិ. ទហសទ្ទញ្ហិ ភស្មីករណេ, ធារណេ ច ឥច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. បភា និច្ឆរតីតិ បភស្សរំ ហុត្វា និក្ខមតិ តថារូបេន បុញ្ញកម្មេន ទន្តានំ បភស្សរភាវតោ.

តេតិ ជេដ្ឋកុមារេ. បឋមកប្បិកានន្តិ បឋមកប្បស្ស អាទិកាលេ និព្ពត្តានំ. កិរសទ្ទេន ចេត្ថ អនុស្សវត្ថេន, យោ វុច្ចមានាយ រាជបរម្បរាយ កេសញ្ចិ មតិភេទោ, តំ ឧល្លិង្គេតិ. អនុស្សវវចនេនេវ ហិ អននុស្សុតោ ឧត្តរវិហារវាសិអាទីនំ មតិភេទោ និរាករីយតីតិ. មហាសម្មតស្សាតិ អគ្គញ្ញសុត្តេ វក្ខមាននយេន ‘‘អយំ នោ រាជា’’តិ មហាជនេន សម្មន្និត្វា ឋបិតត្តា ‘‘មហាសម្មតោ’’តិ ឯវំ សម្មតស្ស. យំ សន្ធាយ វទន្តិ –

‘‘អាទិច្ចកុលសម្ភូតោ, សុវិសុទ្ធគុណាករោ;

មហានុភាវោ រាជាសិ, មហាសម្មតនាមកោ.

យោ ចក្ខុភូតោ លោកស្ស, គុណរំសិសមុជ្ជលោ;

តមោនុទោ វិរោចិត្ថ, ទុតិយោ វិយ ភាណុមា.

ឋបិតា យេន មរិយាទា, លោកេ លោកហិតេសិនា;

វវត្ថិតា សក្កុណន្តិ, ន វិលង្ឃយិតុ ជនា.

យសស្សិនំ តេជស្សិនំ, លោកសីមានុរក្ខកំ;

អាទិភូតំ មហាវីរំ, កថយន្តិ ‘មនូ’តិ យ’’ន្តិ. (ទី. និ. ដី. ១.២៦៧);

តស្ស ច បុត្តបបុត្តបរម្បរំ សន្ធាយ ឯវំ វទន្តិ –

‘‘តស្ស បុត្តោ មហាតេជោ, រោជោ នាម មហីបតិ;

តស្ស បុត្តោ វររោជោ, បវរោ រាជមណ្ឌលេ.

តស្សាសិ កល្យាណគុណោ, កល្យាណោ នាម អត្រជោ;

រាជា តស្សាសិ តនយោ, វរកល្យាណនាមកោ.

តស្ស បុត្តោ មហាវីរោ, មន្ធាតា កាមភោគិនំ;

អគ្គភូតោ មហិន្ទេន, អឌ្ឍរជ្ជេន បូជិតោ.

តស្ស សូនុ មហាតេជោ, វរមន្ធាតុនាមកោ;

‘ឧបោសថោ’តិ នាមេន, តស្ស បុត្តោ មហាយសោ.

វរោ នាម មហាតេជោ, តស្ស បុត្តោ មហាវរោ;

តស្សាសិ ឧបវរោតិ, បុត្តោ រាជា មហាពលោ.

តស្ស បុត្តោ មឃទេវោ, ទេវតុល្យោ មហីបតិ;

ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, តស្ស បុត្តបរម្បរា.

តេសំ បច្ឆិមកោ រាជា, ‘ឱក្កាកោ’ឥតិ វិស្សុតោ;

មហាយសោ មហាតេជោ, អខុទ្ទោ រាជមណ្ឌលេ’’តិ. (ទី. និ. ដី. ១.២៦៧);

ឥទំ អដ្ឋកថានុបរោធវចនំ. យំ បន ទីបវំសេ វុត្តំ –

‘‘បឋមាភិសិត្តោ រាជា, ភូមិបាលោ ជុតិន្ធរោ;

មហាសម្មតោ នាមេន, រជ្ជំ ការេសិ ខត្តិយោ.

តស្ស បុត្តោ រោជោ នាម, វររោជោ ច ខត្តិយោ;

កល្យាណោ វរកល្យាណោ, ឧបោសថោ មហិស្សរោ.

មន្ធាតា សត្តមោ តេសំ, ចតុទីបម្ហិ ឥស្សរោ;

វរោ ឧបវរោ រាជា, ចេតិយោ ច មហិស្សរោ’’តិអាទិ.

យញ្ច មហាវំសាទីសុ វុត្តំ –

‘‘មហាសម្មតរាជស្ស, វំសជោ ហិ មហាមុនិ;

កប្បាទិស្មិំ រាជាសិ, មហាសម្មតនាមកោ.

រោជោ ច វររោជោ ច, តថា កល្យាណកា ទុវេ;

ឧបោសថោ ច មន្ធាតា, វរកោ បវរា ទុវេ’’តិអាទិ.

សព្ពមេតំ យេភុយ្យតោ អដ្ឋកថាវិរោធវចនំ. អដ្ឋកថាយញ្ហិ មន្ធាតុរាជា ឆដ្ឋោ វុត្តោ, មឃទេវរាជា ឯកាទសមោ, តស្ស ច បុត្តបរម្បរាយ ចតុរាសីតិសហស្សរាជូនំ បច្ឆិមកោ ឱក្កាករាជា, តេសុ បន មន្ធាតុរាជា សត្តមោ វុត្តោ, មឃទេវរាជា អនេកេសំ រាជសហស្សានំ បច្ឆិមកោ, តស្ស ច បុត្តបរម្បរាយ អនេករាជសហស្សានំ បច្ឆិមកោ ឱក្កាករាជាតិ ឯវមាទិនា អនេកធា វិរោធវចនំ អដ្ឋកថាយំ និរាករោតិ. ននុ អវោចុម្ហ ‘‘កិរសទ្ទេន ចេត្ថ អនុស្សវត្ថេន, យោ វុច្ចមានាយ រាជបរម្បរាយ កេសញ្ចិ មតិភេទោ, តំ ឧល្លិង្គេតី’’តិ. តេសំ បច្ឆតោតិ មឃទេវបរម្បរាភូតានំ កឡារជនកបរិយោសានានំ ចតុរាសីតិខត្តិយសហស្សានំ អបរភាគេតិ យថានុស្សុតំ អាចរិយេន វុត្តំ. ទីបវំសាទីសុ បន ‘‘កឡារជនករញ្ញោ បុត្តបរម្បរាយ អនេកខត្តិយសហស្សានំ បច្ឆិមកោ រាជា សុជាតោ នាម, តស្ស បុត្តោ ឱក្កាកោ រាជា’’តិ វុត្តំ. មឃទេវបរម្បរាយ អនេកសហស្សរាជូនំ អបរភាគេ បឋមោ ឱក្កាកោ នាម រាជា អហោសិ, តស្ស បរម្បរាភូតានំ បន អនេកសហស្សរាជូនំ អបរភាគេ ទុតិយោ ឱក្កាកោ នាម រាជា អហោសិ, តស្សបិ បរម្បរាយ អនេកសហស្សរាជូនំ អបរភាគេ តតិយោ ឱក្កាកោ នាម រាជា អហោសិ. តំ សន្ធាយាហ ‘‘តយោ ឱក្កាកវំសា អហេសុ’’ន្តិអាទិ.

ជាតិយា បញ្ចមទិវសេ នាមកម្មាទិមង្គលំ លោកាចិណ្ណន្តិ វុត្តំ ‘‘បញ្ចមទិវសេ អលង្ករិត្វា’’តិ. សហសា វរំ អទាសិន្តិ បុត្តទស្សនេន ពលវសោមនស្សប្បត្តោ តុរិតំ អវីមំសិត្វា តុដ្ឋិទាយវសេន វរំ អទាសិំ ‘‘យំ ឥច្ឆសិ, តំ គណ្ហាហី’’តិ. សាតិ ជន្តុកុមារមាតា. រជ្ជំ បរិណាមេតុំ ឥច្ឆតីតិ មម វរទានំ អន្តរំ កត្វា ឥមំ រជ្ជំ បរិណាមេតុំ ឥច្ឆតិ.

រជ្ជំ ការេស្សន្តីតិ រាជភាវំ មហាជនេន មហាជនំ វា ការាបេស្សន្តិ. នប្បសហេយ្យាតិ និវាសត្ថាយ បរិយត្តោ ន ភវេយ្យ.

កឡារវណ្ណតាយ កបិលព្រាហ្មណោ នាម អហោសិ. និក្ខម្មាតិ ឃរាវាសតោ កាមេហិ ច និក្ខមិត្វា. សាកោ នាម សព្ពសារមយោ រុក្ខវិសេសោ, យេន បាសាទាទិ ករីយតេ, តំសមុទាយភូតេ វនសណ្ឌេតិ អត្ថោ. ភូមិយា បវត្តំ ភុម្មំ, តំ គុណទោសំ ជាលេតិ ជោតេតិ, តំ វា ជលតិ ជោតតិ បាកដំ ភវតិ ឯតាយាតិ ភុម្មជាលា. ហេដ្ឋា ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន ‘‘អសីតិហត្ថេ’’តិ ឥទមនុកឌ្ឍតិ. ឯតស្មិំ បទេសេតិ សាកវនសណ្ឌមាហ. ខន្ធបន្តិវសេន ទក្ខិណាវដ្ដា. សាខាបន្តិវសេន បាចីនាភិមុខា. តេហីតិ មិគសូករេហិ, មណ្ឌូកមូសិកេហិ ច. តេតិ សីហព្យគ្ឃាទយោ សប្បពិឡារា ច.

ឯត្ថាតិ ឯវំ មាបិយមានេ នគរេ. តុម្ហាកំ បុរិសេសុ បរិយាបន្នំ ឯកេកម្បិ បុរិសំ បច្ចត្ថិកភូតំ អញ្ញំ បុរិសសតម្បិ បុរិសសហស្សម្បិ អភិភវិតុំ ន សក្ខិស្សតីតិ យោជនា. ចក្កវត្តិពលេនាតិ ចក្កវត្តិពលភាវេន. អតិសេយ្យោតិ អតិវិយ ឧត្តមោ ភវេយ្យ. កបិលស្ស ឥសិនោ វសនដ្ឋានត្តា កបិលវត្ថុ.

នេសំ សន្តិកេ ភវេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. អសទិសសំយោគេតិ ជាតិយា អសទិសានំ ឃរាវាសបយោគេ ហេតុភូតេ. អវសេសាហិ អត្តនោ អត្តនោ កណិដ្ឋាហិ.

វឌ្ឍមានានន្តិ អនាទរេ សាមិវចនំ, អនន្តរាយិកាយ បុត្តធីតុវឌ្ឍនាយ វឌ្ឍមានេសុ ឯវ ឧទបាទីតិ អត្ថោ. លោហិតកតាយ កោវិឡារបុប្ផសទិសានិ. កុដ្ឋរោគោ នាម សាសមសូរីរោគា វិយ យេភុយ្យេន សង្កមនសភាវោតិ វុត្តំ ‘‘អយំ រោគោ សង្កមតី’’តិ. ឧបរិ បទរេន បដិច្ឆាទេត្វា បំសុំ រាសិករណេន ទត្វា. នាដកិត្ថិយោ នាម នច្ចន្តិយោ. រាជភរិយាយោ ឱរោធា នាម. តស្សាតិ សុសិរស្ស. មិគសកុណាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន វនចរកបេតាទិកេ សង្គណ្ហាតិ.

តស្មិំ រាមរញ្ញេ និសិន្នេតិ សម្ពន្ធោ. បទរេតិ ទារុផលកេ. ខត្តិយមាយារោចនេន អត្តនោ ខត្តិយភាវំ ជានាបេត្វា.

មាតិកន្តិ មាតិតោ អាគតំ. បាភតន្តិ មូលភណ្ឌំ, បណ្ណាការោ វា. រញ្ញោតិ រាមរាជស្ស ជេដ្ឋបុត្តភូតស្ស ពារាណសិរញ្ញោ. តត្ថាតិ ពារាណសិយំ. ឥធេវាតិ ហិមវន្តបស្សេយេវ. នគរន្តិ រាជធានីភូតំ មហានគរំ. កោលរុក្ខោ នាម កុដ្ឋភេសជ្ជុបគោ ឯកោ រុក្ខវិសេសោ. ព្យគ្ឃបថេតិ ព្យគ្ឃមគ្គេ.

មាតុលាតិ មាតុ ភាតរោ. កេសគ្គហណន្តិ កេសវេណិពន្ធនំ. ទុស្សគ្គហណន្តិ វត្ថស្ស និវសនាការោ. ន្ហានតិត្ថន្តិ យថាវុត្តាយ បោក្ខរណិយា ឧទកន្ហានតិត្ថំ. ឥទានិបិ តេសំ ជាតិសម្ភេទាភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ តេស’’ន្តិអាទិមាហ. អាវាហោ ទារិកាហរណំ. វិវាហោ ទារិកាទានំ. តត្ថាតិ តេសុ សក្យកោលិយេសុ. ធាតុសទ្ទានមនេកត្ថត្តា សមុសទ្ទោ និវាសត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘វសន្តី’’តិ. អគ្គេតិ ឧបយោគត្ថេ ភុម្មវចនំ, អាទ្យត្ថេ ច អគ្គសទ្ទោ, កិរិយាវិសេសោតិ ច ទស្សេតិ ‘‘តំ អគ្គ’’ន្តិអាទិនា. យទេត្ថ ភគវតា វុត្តំ ‘‘អថ ខោ អម្ពដ្ឋ រាជា ឱក្កាកោ ឧទានំ ឧទានេសិ ‘សក្យា វត ភោ កុមារា, បរមសក្យា វត ភោ កុមារា’តិ, តទគ្គេ ខោ បន អម្ពដ្ឋ សក្យា បញ្ញាយន្តី’’តិ, តទេតំ សទ្ទតោ, អត្ថតោ ច សាភាវិកនិព្ពចននិទស្សនំ ‘‘សកាហិ ភគិនីហិបិ សទ្ធិំ សំវាសវសេន ជាតិសម្ភេទមកត្វា កុលវំសំ អនុរក្ខិតុំ សក្កុណន្តិ សមត្ថេន្តីតិ សក្យា’’តិ តេយេវ សទ្ទរចនាវិសេសេន សាកិយា. យំ បនេតំ សក្កតនិឃណ្ដុសត្ថេសុ វុត្តំ –

‘‘សាករុក្ខបដិច្ឆន្នំ, វាសំ យស្មា បុរាកំសុ;

តស្មា ទិដ្ឋា វំសជាតេ, ភុវិ ‘សក្យា’តិ វិស្សុតា’’តិ.

តទេតំ សទ្ទមត្តំ បតិ អសាភាវិកនិព្ពចននិទស្សនំ ‘‘កបិលមុនិនោ វសនដ្ឋានេ សាកវនេ វសន្តីតិ សក្យា, សាកិយា’’តិ ច.

កាឡវណ្ណតាយ កណ្ហោ នាមាតិ វុត្តំ ‘‘កាឡវណ្ណ’’ន្តិអាទិ. ហនុយំ ជាតា មស្សូ, ឧត្តរោដ្ឋស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទាឋាការេន ជាតា ទាឋិកា. ឥទញ្ច អត្ថមត្តេន វុត្តំ, តទ្ធិតវសេន បន យថា ឯតរហិ យក្ខេ ‘‘បិសាចោ’’តិ សមញ្ញា, ឯវំ តទា ‘‘កណ្ហោ’’តិ, តស្មា ជាតមត្តេយេវ សព្យាហរណេន បិសាចសទិសតាយ កណ្ហោតិ. តថាហិ វុត្តំ ‘‘យថា ខោ បន អម្ពដ្ឋ ឯតរហិ មនុស្សា បិសាចេ ទិស្វា ‘បិសាចា’តិ សញ្ជានន្តិ, ឯវមេវ ខោ អម្ពដ្ឋ តេន ខោ បន សមយេន មនុស្សា បិសាចេ ‘កណ្ហា’តិ សញ្ជានន្តី’’តិអាទិ. តត្ថ បិសាចោ ជាតោតិ ឥទានិ បាកដនាមេន សុវិញ្ញាបនត្ថំ បុរិមបទស្សេវ វេវចនំ វុត្តំ. ‘‘ន សកពឡេន មុខេន ព្យាហរិស្សាមី’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦១៩) វិយ ឧបសគ្គវសេន សទ្ទករណត្ថោ ហរសទ្ទោ, បុន ទុតិយោបសគ្គេន យុត្តោ ឧច្ចាសទ្ទករណេ វត្តតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧច្ចាសទ្ទមកាសី’’តិ.

២៦៨. អត្តនោ ឧបារម្ភមោចនត្ថាយាតិ អាចរិយេន, អម្ពដ្ឋេន ច អត្តនោ អត្តនោ ឧបរិ បាបេតព្ពោបវាទស្ស អបនយនត្ថំ. ‘‘អត្តនោ’’តិ ហេតំ វិច្ឆាលោបវចនំ. បរិភិន្ទិស្សតីតិ អនត្ថកាមតាបវេទនេន បរិភេទំ ករិស្សតិ, បេសុញ្ញំ ឧបសំហរិស្សតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថវិញ្ញាបនេ សាធនតាយ វាចា ឯវ ករណំ វាក្ករណំ និរុត្តិនយេន, តំ កល្យាណមស្សាតិ កល្យាណវាក្ករណោ. អស្មិំ វចនេតិ ឯត្ថ តសទ្ទេន កាមំ ‘‘ចត្តារោមេ ភោ គោតម វណ្ណា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.២៦៦) អម្ពដ្ឋេន ហេដ្ឋា វុត្តោ ជាតិវាទោ បរាមសិតព្ពោ ហោតិ, តថាបេស ជាតិវាទោ វេទេ វុត្តវិធិនាយេវ តេន បដិមន្តេតព្ពោ, តស្មា បដិមន្តនហេតុភាវេន បសិទ្ធំ វេទត្តយវចនមេវ បរាមសិតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អត្តនា ឧគ្គហិតេ វេទត្តយវចនេ’’តិ. ឥទានិ ‘‘បោរាណំ ខោ បន តេ អម្ពដ្ឋ មាតាបេត្តិក’’ន្តិអាទិនា ភគវតា វុត្តវចនស្សបិ បរាមសនំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯតស្មិំ វា ទាសិបុត្តវចនេ’’តិ អាហ. អបិច បដិមន្តេតុន្តិ ឯត្ថ បដិមន្តនា នាម បញ្ហាវិស្សជ្ជនា, ឧត្តរិកថនា វា, តស្មា អត្ថទ្វយានុរូបំ តព្ពិសយស្ស ត-សទ្ទេន បរាមសនំ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

២៦៩. តាវាតិ មន្តនាយ បឋមមេវ, អកតាយ ឯវ មន្តនាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ទុជ្ជានាតិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យា, បឋមមេវ សីសមុក្ខិបិតុំ អសមត្ថនតោ, ជាតិយា ច ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្តា, អដ្ដស្ស ច ទុក្ករណតោ អម្ពដ្ឋោ សយមេវ មោចេតូតិ អធិប្បាយោ. អត្តនាវ សក្យេសុ ឥព្ភវាទនិបាតនេន អត្តនោ ឧបរិ បាបុណនំ សន្ធាយ ‘‘អត្តនា ពទ្ធំ បុដក’’ន្តិ វុត្តំ, អត្តនាវ ពទ្ធំ បុដោឡិន្តិ អត្ថោ.

២៧០. ធម្មោ នាម ការណំ ‘‘ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិអាទីសុ (វិភ. ៧១៨ អាទយោ) វិយ, ធម្មេន សហ វត្តតីតិ សហធម្មោ, សោ ឯវ សហធម្មិកោតិ អាហ ‘‘សហេតុកោ’’តិអាទិ, បរិយាយវចនមេតំ. ជនកោ វា ហេតុ, ឧបត្ថម្ភកោ ការណំ. អញ្ញេន អដ្ឋានគតេន អញ្ញំ អដ្ឋានគតំ វចនំ. តេនាហ ‘‘យោ ហី’’តិអាទិ.

តតោតិ ទ្វិក្ខត្តុំ ចោទនាតោ បរំ, តតិយចោទនាយ អនាគតាយ ឯវ បក្កមិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៧១. បូជិតព្ពតោ សក្កោ ទេវរាជា យក្ខោ នាម. យោ អគ្គិស្ស បកតិវណ្ណោ, តេន សមន្នាគតន្តិ វុត្តំ ‘‘អាទិត្តន្តិ អគ្គិវណ្ណ’’ន្តិ. កន្ទលោ នាម បុប្ផូបគរុក្ខវិសេសោ, យស្ស សេតំ បុប្ផំ បុប្ផតិ, មកុឡម្បិស្ស សេតវណ្ណំ ទាឋាការំ ហោតិ. វិរូបរូបន្តិ វិបរីតរូបសណ្ឋានំ.

អដ្ឋមសត្តាហេ អជបាលនិគ្រោធមូលេ និសិន្នស្ស សព្ពពុទ្ធស្ស អាចិណ្ណសមាចិណ្ណំ អប្បោស្សុក្កតំ សន្ធាយ ‘‘អហញ្ចេវា’’តិអាទិ វុត្តំ. អវត្តមានេតិ អប្បដិបជ្ជមានេ, អននុវត្តមានេ វា. តស្មាតិ តទា តថាបដិញ្ញាតត្តា. តាសេត្វា បញ្ហំ វិស្សជ្ជាបេស្សាមីតិ អាគតោ យថា តំ មូលបណ្ណាសកេ អាគតស្ស សច្ចកបរិព្ពាជកស្ស សមាគមេ (ម. និ. ១.៣៥៧).

‘‘ភគវា ចេវ បស្សតិ អម្ពដ្ឋោ ចា’’តិ ឯត្ថ ឥតរេសមទស្សនេ ទុវិធម្បិ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិមាហ. ហិ-សទ្ទោ ការណត្ថេ និបាតោ. យស្មា អគរុ, យស្មា ច វទេយ្យុំ, តស្មាតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញេសម្បិ សាធារណតោ អគរុ អភារិយំ. អាវាហេត្វាតិ មន្តពលេន អវ្ហានំ កត្វា. តស្សាតិ អម្ពដ្ឋស្ស. អន្តោកុច្ឆិ អន្តអន្តគុណាទិកោ. វាទសង្ឃដ្ដេតិ វាចាសង្ឃដ្ដនេ. មញ្ញមានោតិ មញ្ញនតោ. សម្ពន្ធទស្សនញ្ហេតំ.

២៧២. តាណំ គវេសមានោតិ ‘‘អយមេវ សមណោ គោតមោ ឥតោ ភយតោ មម តាយកោ’’តិ ភគវន្តំយេវ ‘‘តាណ’’ន្តិ បរិយេសន្តោ, ឧបគច្ឆន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ. តាយតីតិ យថូបដ្ឋិតភយតោ បាលេតិ. តេនាហ ‘‘រក្ខតី’’តិ, កត្តុសាធនមេតំ. និលីយតីតិ យថូបដ្ឋិតេនេវ ភយេន ឧបទ្ទុតោ និលីនោ ហោតិ, អធិករណសាធនមេតំ. សរសទ្ទោ ហិំសនេ, តញ្ច វិទ្ធំសនមេវ អធិប្បេតន្តិ វុត្តំ ‘‘ភយំ ហិំសតិ វិទ្ធំសេតី’’តិ, កត្តុសាធនមេតំ.

អម្ពដ្ឋវំសកថាវណ្ណនា

២៧៤. គង្គាយ ទក្ខិណតោតិ គង្គាយ នាម នទិយា ទក្ខិណទិសាភាគេ. ព្រាហ្មណតាបសាតិ ព្រហ្មកុលិនោ តាបសា. សរំ វា សត្តិអាទយោ វា បរស្ស ឧបរិ ខិបិតុកាមស្ស មន្តានុភាវេន ហត្ថំ ន បរិវត្តតិ, ហត្ថេ បន អបរិវត្តន្តេ កុតោ អាវុធំ បរិវត្តិស្សតីតិ តថា អបរិវត្តនំ សន្ធាយ ‘‘អាវុធំ ន បរិវត្តតី’’តិ វុត្តំ. ភទ្រំ ភោតិ សម្បដិច្ឆនំ, សាធូតិ អត្ថោ. ធនុនា ខិត្តសរេន អគមនីយំ សសម្ភារកថានយេន ‘‘ធនុ អគមនីយ’’ន្តិ វុត្តំ យថា ‘‘ធនុនា វិជ្ឈតិ, ចក្ខុនា បស្សតី’’តិ. អម្ពដ្ឋំ នាម វិជ្ជន្តិ សត្តានំ សរីរេ អព្ភង្គំ ឋបេតីតិ អម្ពដ្ឋា និរុត្តិនយេន, ឯវំលទ្ធនាមំ មន្តវិជ្ជន្តិ អត្ថោ. យតោ អម្ពដ្ឋា វិជ្ជា ឯតស្មិំ អត្ថីតិ កត្វា កណ្ហោ ឥសិ ‘‘អម្ពដ្ឋោ’’តិ បញ្ញាយិត្ថ, តព្ពំសជាតតាយ បនាយំ មាណវោ ‘‘អម្ពដ្ឋោ’’តិ វោហរីយតិ. សោ កិរ ‘‘កថំ នាមាហំ ទិសាយ ទាសិយា កុច្ឆិម្ហិ និព្ពត្តោ’’តិ តំ ហីនំ ជាតិំ ជិគុច្ឆន្តោ ‘‘ហន្ទាហំ យថា តថា ឥមំ ជាតិំ សោធេស្សាមី’’តិ និគ្គតោ. តេន វុត្តំ ‘‘ឥទានិ មេ មនោរថំ បូរេស្សាមី’’តិ. អយញ្ហិស្ស មនោរថោ – វិជ្ជាពលេន រាជានំ តាសេត្វា តស្ស ធីតរំ លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ ម្យាយំ ទាសជាតិ សោធិតា ភវិស្សតីតិ.

សេដ្ឋមន្តេតិ សេដ្ឋភូតេ វេទមន្តេ. កោ នុ កិំ ការណា ទាសិបុត្តោ សមានោ មទ្ទរូបិំ ធីតរំ យាចតីតិ អត្ថោ. ខុរតិ ឆិន្ទតិ, ខុរំ វា បាតិ បិវតីតិ ខុរប្បោ, ខុរមស្ស អគ្គេ អប្បីយតិ ឋបីយតីតិ វា ខុរប្បោ, សរោ. មន្តានុភាវេន រញ្ញោ ពាហុក្ខម្ភមត្តំ ជាតំ, តេន បន ពាហុក្ខម្ភេន ‘‘កោ ជានាតិ, កិំ ភវិស្សតី’’តិ រាជា ភីតោ ឧស្សង្កី ឧត្រស្តោ អហោសិ. តថា ច វុត្តំ ‘‘ភយេន វេធមានោ អដ្ឋាសី’’តិ.

សរភង្គជាតកេ (ជា. ២.១៧.៥២) អាគតានំ ទណ្ឌកីរាជាទីនំ បច្ឆា ឱក្កាករាជា អហោសិ, តេសំ បវត្តិ ច សព្ពត្ថ ចិរកាលំ បាកដាតិ អាហ ‘‘ទណ្ឌកីរញ្ញោ’’តិអាទិ. អបរទ្ធស្ស ទណ្ឌកីរញ្ញោ, អបរទ្ធោ នាឡិកេរោ, អជ្ជុនោ ចាតិ សម្ពន្ធោ. សតិបិ វាលុកាទិវស្សេ អាវុធវស្សេនេវ វិនាសោតិ វុត្តំ ‘‘អាវុធវុដ្ឋិយា’’តិ. ‘‘អយម្បិ ឦទិសោ មហានុភាវោ’’តិ មញ្ញមានា ឯវំ ចិន្តយន្តា ភយេន អវោចុន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឧន្ទ្រិយិស្សតីតិ ភិន្ទិយិស្សតិ. កម្មរូបញ្ហេតំ ‘‘បថវី’’តិ កម្មកត្តុវសេន វុត្តត្តា យថា ‘‘កុសុលោ ភិជ្ជតី’’តិ. តេនាហ ‘‘ភិជ្ជិស្សតី’’តិ. ថុសមុដ្ឋីតិ បលាសមុដ្ឋិ, ភុសមុដ្ឋិ វា. កស្មាតិ អាហ ‘‘សរសន្ថម្ភនមត្តេ’’តិអាទិ.

ភីតតសិតា ភយវសេន ឆម្ភិតសរីរា ឧទ្ធគ្គលោមា ហោន្តិ ហដ្ឋលោមា, អភីតតសិតា បន ភយុបទ្ទវាភាវតោ អច្ឆម្ភិតសរីរា បតិតលោមា ហោន្តិ អហដ្ឋលោមា, ខេមេន សោត្ថិនា តិដ្ឋន្តិ, តាយ បន បតិតលោមតាយ តស្ស សោត្ថិភាវោ បាកដោ ហោតីតិ ផលេន ការណំ វិភាវេតុំ បាឡិយំ ‘‘បល្លោមោ’តិ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘បន្នលោមោ’’តិអាទិនា. និរុត្តិនយេន បទសិទ្ធិ យថា តំ ភយភេរវសុត្តេ ‘‘ភិយ្យោ បល្លោមមាបាទិំ អរញ្ញេ វិហារាយា’’តិ (ម. និ. ១.៣៦ អាទយោ). ឥទន្តិ ឱសានវចនំ. ‘‘សចេ មេ រាជា តំ ទារិកំ ទស្សេតិ, កុមារោ សោត្ថិ បល្លោមោ ភវិស្សតី’’តិ បដិញ្ញាករណំ បករណតោយេវ បាកដំ. តេនាតិ កណ្ហេន. មន្តេតិ ពាហុក្ខម្ភកមន្តស្ស បដិប្បស្សម្ភកវិជ្ជាសង្ខាតេ មន្តេ. ឯវរូបានញ្ហិ ភយុបទ្ទវករានំ មន្តានំ ឯកំសេនេវ បដិប្បស្សម្ភកមន្តាហោន្តិ យថា តំ កុសុមារកវិជ្ជាទីនំ. បរិវត្តិតេតិ បជប្បិតេ. អត្តនោ ធីតុយា អបវាទមោចនត្ថំ តំ អទាសំ ភុជិស្សំ ករោតិ. តស្សា អនុរូបេ ឥស្សរិយេ ឋបនត្ថំ ឧឡារេ ច នំ ឋានេ ឋបេសិ. ឯកេន បក្ខេនាតិ មាតុបក្ខេន. ករុណាយន្តោ សមស្សាសនត្ថំ អាហ, ន បន ឧច្ចាកុលីនភាវទស្សនត្ថំ. តេនាហ ‘‘អថ ខោ ភគវា’’តិអាទិ.

ខត្តិយសេដ្ឋភាវវណ្ណនា

២៧៥. ព្រាហ្មណេសូតិ វោហារមត្តំ, ព្រាហ្មណានំ សមីបេ ព្រាហ្មណេហិ លទ្ធព្ពានិ អាសនាទីនិ លភេថាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ព្រាហ្មណានំ អន្តរេ’’តិ. កេវលំ វេទសត្ថានុរូបំ បរលោកគតេ សទ្ធាយ ឯវ កាតព្ពំ, ន តទញ្ញំ កិញ្ចិ អភិបត្ថេន្តេនាតិ សទ្ធន្តិ និព្ពចនំ ទស្សេតុំ ‘‘មតកេ ឧទ្ទិស្ស កតភត្តេ’’តិ វុត្តំ. មង្គលាទិភត្តេតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ឧស្សវទេវតារាធនាទិភត្តេ សង្គណ្ហាតិ. យញ្ញភត្តេតិ បាបសញ្ញមាទិវសេន កតភត្តេ. ‘‘បាបសញ្ញមាទិភត្តោ ភវិស្សតី’’តិអាទិនា ហិ អគ្គិហោមោ ឥធ យញ្ញំ. បាហុនកានន្តិ អតិថីនំ. អនាគន្តុកានម្បិ បាហេណកភត្តំ ‘‘បាហុន’’ន្ត្វេវ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘បណ្ណាការភត្តេ វា’’តិ. អាវដំ និវារណំ. អនាវដំ អនិវារណំ. ខត្តិយភាវំ អប្បត្តោ ឧភតោសុជាតាភាវតោ. តេនាហ ‘‘អបរិសុទ្ធោ’’តិ.

២៧៦. ឥត្ថិយា វា ឥត្ថិំ ករិត្វាតិ ឯត្ថ ករណំ នាម កិរិយាសាមញ្ញវិសយំ ករភូធាតូនំ អត្ថវសេន សព្ពធាត្វន្តោគធត្តាតិ អាហ ‘‘បរិយេសិត្វា’’តិ. ខត្តិយកុមារស្ស ភរិយាភូតំ ព្រាហ្មណកញ្ញំ ឥត្ថិំ បរិយេសិត្វា គហេត្វា ព្រាហ្មណានំ ឥត្ថិយា វា ខត្តិយាវ សេដ្ឋា, ‘‘ហីនា ព្រាហ្មណា’’តិ បាឡិមុទាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. ‘‘បុរិសេន វា បុរិសំ ករិត្វាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៧៦) អាចរិយេន វុត្តំ. តត្ថាបិ ហិ ខត្តិយកញ្ញាយ បតិភូតំ ព្រាហ្មណកុមារំ បុរិសំ បរិយេសិត្វា គហេត្វា ព្រាហ្មណានំ បុរិសេន វា ខត្តិយាវ សេដ្ឋា, ហីនា ព្រាហ្មណាតិ យោជនា. កិស្មិញ្ចិទេវ បករណេតិ ឯត្ថ បករណំ នាម ការណំ ‘‘ឯតស្មិំ និទានេ ឯតស្មិំ បករណេ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៤២, ៩០) វិយ, តស្មា រាគាទិវសេន បក្ខលិតេ ឋានេ ហេតុភូតេតិ អត្ថោ, តំ បន អត្ថតោ អបរាធោវ, សោ ច អកត្តព្ពករណន្តិ អាហ ‘‘កិស្មិញ្ចិទេវ ទោសេ’’តិអាទិ. ភស្សសទ្ទោ ភស្មបរិយាយោ. ភសីយតិ និរត្ថកភាវេន ខិបីយតីតិ ហិ ភស្សំ, ឆារិកា. ‘‘វធិត្វា’’តិ ឯតស្ស អត្ថវចនំ ‘‘ឱកិរិត្វា’’តិ.

២៧៧. កម្មកិលេសេហិ ជនេតព្ពោ, តេហិ វា ជាយតីតិ ជនិតោ, ស្វេវ ជនេតោ, មនុស្សោវ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘យេ គោត្តបដិសារិនោ’’តិ. តទេតំ បជាវចនំ វិយ ជាតិសទ្ទវសេន ពហុម្ហិ ឯកវចនន្តិ អាហ ‘‘បជាយាតិ អត្ថោ’’តិ. ឯតស្មិំ ជនេតិបិ យុជ្ជតិ. បដិសរន្តីតិ គោត្តំ បដិច្ច ‘‘អហំ គោតមោ, អហំ កស្សបោ’’តិអាទិនា សរណំ ករោន្តិ វិចិនន្តិ.

បឋមភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វិជ្ជាចរណកថាវណ្ណនា

២៧៨. ឥមស្មិំ បន សិលោកេ អាហរិយមានេ ព្រហ្មគរុកា សទ្ធេយ្យតំ អាបជ្ជិស្សន្តិ, អម្ពដ្ឋោ ច ‘‘វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ’’តិ បទំ សុត្វា វិជ្ជាចរណំ បុច្ឆិស្សតិ, ឯវមយំ វិជ្ជាចរណបរិទីបនី ទេសនា មហាជនស្ស សាត្ថិកា ភវិស្សតីតិ បស្សិត្វា លោកនាថោ ឥមំ សិលោកំ សនង្កុមារភាសិតំ អាហរីតិ ឥមមត្ថម្បិ វិភាវេន្តោ ‘‘ឥមាយ បន គាថាយា’’តិអាទិមាហ. ឥតរថា ហិ ភគវាបិ អសព្ពញ្ញូ បរាវស្សយោ ភវេយ្យ, ន ច យុជ្ជតិ ភគវតោ បរាវស្សយតា សម្មាសម្ពុទ្ធភាវតោ. តេនាហ ‘‘អហម្បិ ហិ, អម្ពដ្ឋ, ឯវំ វទាមី’’តិអាទិ. ព្រាហ្មណសមយេ សិទ្ធន្តិ ព្រាហ្មណលទ្ធិយា បាកដំ. វក្ខមាននយេន ជាតិវាទាទិបដិសំយុត្តំ. ‘‘សំសន្ទិត្វាតិ ឃដេត្វា, អវិរុទ្ធំ កត្វាតិ អត្ថោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៧៧) អាចរិយេនវុត្តំ. ឥទានិ បន បោត្ថកេសុ ‘‘បដិក្ខិបិត្វា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ អយុត្តោវ. កស្មាតិ ចេ? ន ហិ បាឡិយំ ព្រាហ្មណសមយសិទ្ធំ វិជ្ជាចរណំ បដិក្ខិបតិ, តទេវ អម្ពដ្ឋេន ចិន្តិតំ វិជ្ជាចរណំ ឃដេត្វា អវិរុទ្ធំ កត្វា អនុត្តរំ វិជ្ជាចរណំ ទេសេតីតិ.

វាទោតិ លទ្ធិ, វចីភេទោ វា. តេនាហ ‘‘ព្រាហ្មណ…បេ…អាទិវចន’’ន្តិ. លទ្ធិបិ ហិ វត្តព្ពត្តា វចនមេវ. ឥទន្តិ អជ្ឈេនជ្ឈាបនយជនយាជនាទិកម្មំ, ន វេស្សស្ស, ន ខត្តិយស្ស, ន តទញ្ញេសន្តិ អត្ថំ អាទិសទ្ទេន សង្គណ្ហាតិ. សព្ពត្ថាតិ គោត្តវាទមានវាទេសុ. តត្ថាបិ ហិ គោត្តវាទោតិ គោត្តំ អារព្ភ វាទោ, កស្សបស្សេវិទំ វដ្ដតិ, ន កោសិយស្សាតិអាទិវចនន្តិ អត្ថោ. មានវាទោតិ មានំ អារព្ភ អត្តុក្កំសនបរវម្ភនវសេន វាទោ, ព្រាហ្មណស្សេវិទំ វដ្ដតិ, ន សុទ្ទស្សាតិអាទិវចនន្តិ អត្ថោ. ជាតិវាទេ វិនិពទ្ធាតិ ជាតិសន្និស្សិតវាទេ បដិពទ្ធា. សព្ពត្ថាតិ គោត្តវាទវិនិពទ្ធាទីសុ. គោត្តវាទវិនិពទ្ធាតិ ហិ គោត្តវាទេ វិនិពទ្ធា. មានវាទវិនិពទ្ធាតិ មានវាទេ វិនិពទ្ធា, យេ ហិ ព្រាហ្មណស្សេវ អជ្ឈេនជ្ឈាបនយជនយាជនាទយោតិ ឯវំ អត្តុក្កំសនបរវម្ភនវសេន បវត្តា, តេ មានវាទវិនិពទ្ធា ច ហោន្តិ. អាវាហវិវាហវិនិពទ្ធាតិ អាវាហវិវាហេសុ វិនិពទ្ធា. យេ ហិ វិនិពទ្ធត្តយវសេន ‘‘អរហសិ វា មំ ត្វំ, ន វា មំ ត្វំ អរហសី’’តិ ឯវំ បវត្តនកា, តេ អាវាហវិវាហវិនិពទ្ធា ច ហោន្តីតិ ឥមមត្ថសេសំ សន្ធាយ ‘‘ឯស នយោ’’តិ វុត្តំ. អាវាហវិវាហវិនិពទ្ធភាវវិភាវនត្ថញ្ហិ ‘‘អរហសិ វា មំ ត្វំ, ន វា មំ ត្វំ អរហសី’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ, តទេតំ ជាតិវាទាទីហិ តីហិ បទេហិ យោជេតព្ពំ. អាវុត្តិអាទិនយេន ហិ ជាតិវាទាទយោ ទ្វិក្ខត្តុមត្ថទីបកា. តថា ហិ អាចរិយេន វុត្តំ ‘‘យេ បន អាវាហវិវាហវិនិពទ្ធា, តេ ឯវ សម្ពន្ធត្តយវសេន ‘អរហសិ វា មំ ត្វំ, ន វា មំ ត្វំ អរហសី’តិ ឯវំ បវត្តនកា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៧៨).

ននុ បុព្ពេ វិជ្ជាចរណំ បុដ្ឋំ, កស្មា តំ បុន បុច្ឆតីតិ ចោទនំ សោធេន្តោ ‘‘តតោ អម្ពដ្ឋោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យត្ថាតិ យស្សំ វិជ្ជាចរណសម្បត្តិយំ. ព្រាហ្មណសមយសិទ្ធំ សន្ធាយ វុត្តំ. លគ្គិស្សាមាតិ ឱលគ្គា អន្តោគធា ភវិស្សាម. តតោតិ តាយ វិជ្ជាចរណសម្បទាយ. អវក្ខិបីតិ អវចាសិ. បរមត្ថតោ អវិជ្ជាចរណានិយេវ ‘‘វិជ្ជាចរណានី’’តិ គហេត្វា ឋិតោ ហិ បរមត្ថតោ វិជ្ជាចរណេសុ វិភជិយមានេសុ សោ តតោ ទូរតោ អបនីតោ នាម ហោតិ. យត្ថាតិ យស្សំ បន វិជ្ជាចរណសម្បត្តិយំ. អនុត្តរវិជ្ជាចរណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ជាននកិរិយាយោគេ កម្មម្បិ យុជ្ជនកិរិយាយោគេ កត្តាយេវ ឧបបន្នោ. បធានកិរិយាបេក្ខា ហិ ការកាតិ វុត្តំ ‘‘អយំ នោ វិជ្ជាចរណសម្បទា ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ឯវមីទិសេសុ. សមុទាគមតោតិ អាទិសមុដ្ឋានតោ.

២៧៩. កាមំ ចរណបរិយាបន្នត្តា ចរណវសេន និយ្យាតេតុំ វដ្ដតិ, អម្ពដ្ឋស្ស បន អសមបថគមនំ និវារេន្តោ សីលវសេនេវ និយ្យាតេតីតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘ចរណបរិយាបន្នម្បី’’តិ វុត្តំ. ព្រហ្មជាលេ (ទី. និ. ១.៧, ១១, ២១) វុត្តនយេន ខុទ្ទកាទិភេទំ តិវិធំ សីលំ. សីលវសេនេវាតិ សីលបរិយាយវសេនេវ. កិញ្ចិ កិញ្ចិ សីលន្តិ ព្រាហ្មណានំ ជាតិសិទ្ធំ អហិំសនាទិយមនិយមលក្ខណំ អប្បមត្តកំ សីលំ. តស្មាតិ តថា វិជ្ជមានត្តា, អត្តនិ វិជ្ជមានំ សីលមត្តម្បិ និស្សាយ លគ្គេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘តត្ថ តត្ថេវ លគ្គេយ្យាតិ តស្មិំ តស្មិំយេវ ព្រាហ្មណសមយសិទ្ធេ សីលមត្តេ ‘ចរណ’ន្តិ លគ្គេយ្យា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៧៩) អាចរិយេន វុត្តំ, តទេតំ អដ្ឋកថាយមេវ សាការវចនស្ស វុត្តត្តា វិចារេតព្ពំ, អធិប្បាយមត្តទស្សនំ វា ឯតំ. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – តត្ថ តត្ថេវ លគ្គេយ្យាតិ តស្មិំ តស្មិំយេវ អត្តនិ វិជ្ជមានសីលមត្តបដិសំយុត្តដ្ឋានេ ‘‘មយម្បិ ចរណសម្បន្នា’’តិ លគ្គេយ្យ, តស្មា សីលវសេនេវ និយ្យាតេតីតិ សម្ពន្ធោ. តថាបសង្គាភាវតោ បន ឧបរិ ចរណវសេនេវ និយ្យាតេតីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិមាហ. រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈាននិទ្ទេសេនេវ អរូបាវចរជ្ឈានានម្បិ និទ្ទិដ្ឋភាវាបត្តិតោ ‘‘អដ្ឋបិ សមាបត្តិយោ ‘ចរណ’ន្តិ និយ្យាតិតា’’តិ វុត្តំ. តានិបិ ហិ អង្គសមតាយ ចតុត្ថជ្ឈានានេវាតិ. និយ្យាតិតាតិ ច អសេសតោ នីហរិត្វា គហិតា, និទស្សិតាតិ អត្ថោ. វិបស្សនាញាណតោ បនាតិ ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ បរិសុទ្ធេ បរិយោទាតេ អនង្គណេ វិគតូបក្កិលេសេ មុទុភូតេ កម្មនីយេ ឋិតេ អានេញ្ជប្បត្តេ ញាណទស្សនាយ ចិត្តំ អភិនីហរតិ អភិនិន្នាមេតី’’តិអាទិនា នយេន វិបស្សនាញាណតោ បដ្ឋាយ.

ចតុអបាយមុខកថាវណ្ណនា

២៨០. អសម្បាបុណន្តោតិ អារភិត្វាបិ សម្បជ្ជិតុមសក្កោន្តោ. អវិសហមានោតិ អារភិតុមេវ អសក្កោន្តោ. ‘‘ខារី’’តិ តាបសបរិក្ខារស្សេតំ អធិវចនំ, សោ ច អនេកភេទោតិ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អរណី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អរណីតិ ហេដ្ឋិមុបរិមវសេន អគ្គិធមនកំ អរណីទ្វយំ. កមណ្ឌលូតិ កុណ្ឌិកា. សុជាតិ ហោមទព្ពិ. សុជាសទ្ទោ ហិ ហោមកម្មនិ ហព្យន្នាទីនមុទ្ធរណត្ថំ កតទព្ពិយំ វត្តតិ យថា តំ កូដទន្តសុត្តេ ‘‘បឋមោ វា ទុតិយោ វា សុជំ បគ្គណ្ហន្តាន’’ន្តិ (ទី. និ. ១.៣៤១). តថា ហិ ឥមស្មិំយេវ ឋានេ អាចរិយេន វុត្តំ ‘‘សុជាតិ ទព្ពី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៨០). ហព្យន្នាទីនំ សុខគ្គហណត្ថំ ជាយតីតិ ហិ សុជា. កេចិ បន ឥមមត្ថមវិចារេត្វា តុន្នត្ថមេវ គហេត្វា ‘‘សូចី’’តិ បឋន្តិ, តទយុត្តមេវ អាចរិយេន តថា អវណ្ណិតត្តា. ចមតិ អទតីតិ ចមរោ, មិគវិសេសោ, តស្ស វាលេន កតា ពីជនី ចាមរា. អាទិសទ្ទេន តិទណ្ឌតិឃដិកាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. កុច្ឆិតេន វង្កាការេន ជាយតីតិ កាជោ យថា ‘‘កាលវណ’’ន្តិ; កចតិ ភារំ ពន្ធតិ ឯត្ថាតិ វា កាចោ. ទុវិធម្បិ ហិ បទមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. ខារិភរិតន្តិ ខារីហិ បរិបុណ្ណំ. ឯកេន វិ-ការេន បទំ វឌ្ឍេត្វា ‘‘ខារិវិវិធ’’ន្តិ បឋន្តានំ វាទេ សមុច្ចយសមាសេន អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ បនា’’តិអាទិមាហ.

ននុ ឧបសម្បន្នស្ស ភិក្ខុនោ សាសនិកោបិ យោ កោចិ អនុបសម្បន្នោ អត្ថតោ បរិចារកោវ ហោតិ អបិ ខីណាសវសាមណេរោ, កិមង្គំ បន ពាហិរកបព្ពជិតេតិ អនុយោគំ បតិ តត្ថ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘កាមញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. វុត្តនយេនាតិ ‘‘កប្បិយ…បេ… វត្តករណវសេនា’’តិ ឯវំ វុត្តនយេន. អនេកសតសហស្សសំវរវិនយសមាទានវសេន ឧបសម្បន្នភាវស្ស វិសិដ្ឋភាវតោ ខីណាសវសាមណេរោបិ បុថុជ្ជនភិក្ខុនោ បរិចារកោតិ វុត្តោ.

‘‘នវកោដិសហស្សានិ, អសីតិសតកោដិយោ;

បញ្ញាសសតសហស្សានិ, ឆត្តិំស ច បុនាបរេ;

ឯតេ សំវរវិនយា, សម្ពុទ្ធេន បកាសិតា;

បេយ្យាលមុខេន និទ្ទិដ្ឋា, សិក្ខា វិនយសំវរេ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.២០; អប. អដ្ឋ. ២.៥៥; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.២.៣៧);

ឯវំ វុត្តប្បភេទានំ អនេកសតសហស្សានំ សំវរវិនយានំ សមាទាយ សិក្ខនេន ឧបរិភូតា អគ្គភូតា សម្បទាតិ ហិ ឧបសម្បទា, តាយ ចេស ឧបសម្បទាយ បុថុជ្ជនភិក្ខុ ឧបសម្បន្នោតិ.

អយំ បនាតិ យថាវុត្តលក្ខណោ តាបសោ. តាបសា ហិ កម្មវាទិកិរិយវាទិនោ, ន សាសនស្ស បដាណីភូតា, យតោ នេសំ បព្ពជិតុមាគតានំ វិនាវ តិត្ថិយបរិវាសេន ខន្ធកេ បព្ពជ្ជា អនុញ្ញាតា. តបោ ឯតេសមត្ថីតិ តាបសា ត-ការស្ស ទីឃំ កត្វា. ‘‘លោមសា’’តិអាទីសុ វិយ ហិ ស-បច្ចយមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កាមំ ខីណាសវោបិ សាមណេរោ បុថុជ្ជនស្ស ភិក្ខុនោ អត្ថតោ បរិចារកោវ ហោតិ, សោ បន វត្តករណមត្តេនេវ បរិចារកោ, ន លាមកភាវេន. តាបសោ តុ គុណវសេន ចេវ វេយ្យាវច្ចករណវសេន ច លាមកភាវេនេវ បរិចារកោ, ន វត្តករណមត្តេន, ឯវមិមេសំ នានាករណំ សន្ធាយ តាបសស្សេវ បរិចារកតា វុត្តាតិ.

‘‘កស្មា’’តិអាទិនា ចោទកោ ការណំ ចោទេតិ. ‘‘យស្មា’’តិអាទិនា អាចរិយោ ការណំ ទស្សេត្វា បរិហរតិ. ឯវំ សង្ខេបតោ បរិហរិតមត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘ឥមស្មិញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. អសក្កោន្តន្តិ អសមត្ថនេន វិប្បដិបជ្ជន្តំ អលជ្ជិំ. ខុរធារូបមន្តិ ខុរធារានំ មត្ថកេនេវ អក្កមិត្វា គមនូបមំ. ពហុជនសម្មតាតិ មហាជនេន សេដ្ឋសម្មតា. អញ្ញេតិ អបរេ ភិក្ខូ. ឥធាតិ តាបសបព្ពជ្ជាយ. ឆន្ទេន សហ ចរន្តីតិ សឆន្ទចារិនោ, យថាកាមំ បដិបន្នកាតិ វុត្តំ ហោតិ. អនុសិក្ខន្តោតិ ទិដ្ឋានុគតិយា សិក្ខន្តោ. តាបសាវ ពហុកា ហោន្តិ, ន ភិក្ខូ.

កុទាលបិដកានំ និព្ពចនំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ពហុជនកុហាបនត្ថន្តិ ពហុនោ ជនស្ស វិម្ហាបនត្ថំ. អគ្គិសាលន្តិ អគ្គិហុត្តសាលំ. នានាទារូហីតិ បលាសរុក្ខទណ្ឌាទីហិ នានាវិធសមិធាទារូហិ. ហោមករណវសេនាតិ យញ្ញករណវសេន.

ឧទកវសេនេត្ថ បានាគារំ. តេនាហ ‘‘បានីយំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិអាទិ. យំ ភត្តបុដំ វា យានិ តណ្ឌុលាទីនិ វាតិ សម្ពន្ធោ. អម្ពិលយាគុ នាម តក្កាទិអម្ពិលសំយុត្តា យាគុ. តណ្ហាទីហិ អាមសិតព្ពតោ ចីវរាទិ អាមិសំ នាម. វឌ្ឍិយាតិ ទិគុណតិគុណាទិវឌ្ឍិយា. កុដុម្ពំ សណ្ឋបេតីតិ ធនំ បតិដ្ឋាបេតិ. យថាវុត្តមត្ថំ បាឡិយំ និទស្សនមត្តេន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឥទំ បនស្ស បដិបត្តិមុខ’’ន្តិ, ឥទំ បន បាឡិវចនំ អស្ស ចតុត្ថស្ស បុគ្គលស្ស កោហញ្ញបដិបត្តិយា មុខមត្តន្តិ អត្ថោ. កស្មាតិ ចេ? សោ ហិ នានាវិធេន កោហញ្ញេន លោកំ វិម្ហាបយន្តោ តត្ថ អច្ឆតិ. តេនាហ ‘‘ឥមិនា ហី’’តិអាទិ. ឯវន្តិ ‘‘តត្ថ បានីយំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន.

‘‘សព្ពាបិ តាបសបព្ពជ្ជា និទ្ទិដ្ឋា’’តិ ធម្មាធិដ្ឋាននយេន ទស្សិតមេវ បុគ្គលាធិដ្ឋាននយេន វិវរិតុំ ‘‘អដ្ឋវិធា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ខលាទីសុ មនុស្សានំ សន្តិកេ ឧបតិដ្ឋិត្វា វីហិមុគ្គមាសតិលាទីនិ ភិក្ខាចរិយនិយាមេន សង្កឌ្ឍិត្វា ឧញ្ឆនំ ឧញ្ឆា, សា ឯវ ចរិយា វុត្តិ ឯតេសន្តិ ឧញ្ឆាចរិយា. អគ្គិបក្កិកាយ ភត្តភិក្ខាយ ជីវន្តីតិ អគ្គិបក្កិកា, ន អគ្គិបក្កិកា អនគ្គិបក្កិកា, តណ្ឌុលភិក្ខាយ ឯវ ជីវិកាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧញ្ឆាចរិយា ហិ ខលាទីនិ គន្ត្វា ឧបតិដ្ឋិត្វា មនុស្សេហិ ទិយ្យមានំ ខលគ្គំ នាម ធញ្ញំ បដិគ្គណ្ហន្តិ, អនគ្គិបក្កិកា បន តាទិសមបដិគ្គណ្ហិត្វា តណ្ឌុលមេវ បដិគ្គណ្ហន្តីតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. ន សយំ បចន្តីតិ អសាមបាកា, បក្កភិក្ខាយ ឯវ ជីវិកា. អយោ វិយ កដ្ឋិនោ មុដ្ឋិប្បមាណោ បាសាណោ អយមុដ្ឋិ នាម, តេន វត្តន្តីតិ អយមុដ្ឋិកា. ទន្តេន ឧប្បាដិតំ វក្កលំ រុក្ខត្តចោ ទន្តវក្កលំ, តេន វត្តន្តីតិ ទន្តវក្កលិកា. បវត្តំ រុក្ខាទិតោ បាតាបិតំ ផលំ ភុញ្ជន្តិ សីលេនាតិ បវត្តផលភោជិនោ. បណ្ឌុបលាសសទ្ទស្ស ឯកសេសនយេន ទ្វិធា អត្ថោ, ជិណ្ណតាយ បណ្ឌុភូតំ បលាសញ្ចេវ ជិណ្ណបក្កភាវេន តំសទិសំ បុប្ផផលាទិ ចាតិ. តេន វក្ខតិ ‘‘សយំ បតិតានេវ បុប្ផផលបណ្ឌុបលាសាទីនិ ខាទន្តា យាបេន្តី’’តិ, (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៨០) តេន វត្តន្តីតិ បណ្ឌុបលាសិកា, សយំបតិតបណ្ណបុប្ផផលភោជិនោ. ឥទានិ តេ អដ្ឋវិធេបិ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. កេណិយជដិលវត្ថុ ខន្ធកវណ្ណនាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០០) គហេតព្ពំ.

សង្កឌ្ឍិត្វាតិ ភិក្ខាចរិយាវសេន ឯកជ្ឈំ កត្វា.

តណ្ឌុលភិក្ខន្តិ តណ្ឌុលមេវ ភិក្ខំ. ភិក្ខិតព្ពា យាចិតព្ពា, ភិក្ខូនំ អយន្តិ វា ភិក្ខាតិ ហិ ភិក្ខាសទ្ទោ តណ្ឌុលាទីសុបិ និរុឡ្ហោ. តេន វុត្តំ ‘‘បចិត្វា បរិភុញ្ជន្តី’’តិ.

ភិក្ខាបរិយេដ្ឋិ នាម ទុក្ខាតិ បរេសំ គេហតោ គេហំ គន្ត្វា ភិក្ខាយ បរិយេសនា នាម ទីនវុត្តិភាវេន ទុក្ខា.

យេ បន ‘‘បាសាណស្ស បរិគ្គហោ នាម ទុក្ខោ បព្ពជិតស្សា’’តិ ទន្តេហេវ ឧប្បាដេត្វា ខាទន្តិ, តេ ទន្តវក្កលិកា នាមាតិ អយំ អដ្ឋកថាមុត្តកនយោ.

បណ្ឌុបលាសសទ្ទោ បុប្ផផលវិសយោបិ សទិសតាកប្បនេនាតិ ទស្សេតិ ‘‘បុប្ផផលបណ្ឌុបលាសាទីនី’’តិ ឥមិនា.

តេតិ បណ្ឌុបលាសិកា. និទស្សនមត្តមេតំ អញ្ញេសម្បិ តថា ភេទសម្ភវតោ. បាបុណនដ្ឋានេតិ គហេតុំ សម្បាបុណនដ្ឋានេ. ឯករុក្ខតោតិ បឋមំ ឧបគតរុក្ខតោ.

កថមេត្តាវតា សព្ពាបិ តាបសបព្ពជ្ជា និទ្ទិដ្ឋាតិ ចោទនា ន តាវ វិសោធិតាតិ អាហ ‘‘ឥមា បនា’’តិអាទិ. ចតូហិយេវាតិ ‘‘ខារិវិធមាទាយា’’តិអាទិនា វុត្តាហិ បវត្តផលភោជនិកា, កន្ទមូលផលភោជនិកា, អគ្យាគារិកា, អាគារិកា ចេតិ ចតូហិ ឯវ តាបសបព្ពជ្ជាហិ. អគារំ ភជន្តីតិ អគារំ និវាសភាវេន ឧបគច្ឆន្តិ. ឥមិនា ហិ ‘‘ចតុទ្វារំ អគារំ ករិត្វា អច្ឆតី’’តិអាទិនា ឥធ វុត្តាយ ចតុត្ថាយ តាបសបព្ពជ្ជាយ តេសមវរោធតំ ទស្សេតិ. ឯវមិតរេសុបិ បដិលោមតោ យោជនា វេទិតព្ពា. អគ្គិបរិចរណវសេន អគ្យាគារំ ភជន្តិ. ឯវំ បន តេសមវរោធតំ វទន្តោ តទនុរូបំ ឥមេសម្បិ បច្ចេកំ ទុវិធតំ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

២៨១. អាចរិយេន បោក្ខរសាតិនា សហ បវត្តតីតិ សាចរិយកោ, តស្ស. អបាយមុខម្បីតិ វិនាសការណម្បិ. បគេវ វិជ្ជាចរណសម្បទាយ សន្ទិស្សនេតិ បិ-សទ្ទោ គរហាយំ. តេន វុត្តំ ‘‘អបិ នុ ត្វំ ឥមាយ អនុត្តរាយ វិជ្ជាចរណសម្បទាយ សន្ទិស្សសិ សាចរិយកោ’’តិអាទិ. តត្រាយមដ្ឋកថាមុត្តកនយោ – ‘‘នោ ហិទំ ភោ គោតមា’’តិ សន្ទិស្សនំ បដិក្ខិបិត្វា អសន្ទិស្សនាការមេវ វិភាវេតុំ ‘‘កោ ចាហ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. សាចរិយកោ អហំ កោ ច កីទិសោ ហុត្វា អនុត្តរាយ វិជ្ជាចរណសម្បទាយ សន្ទិស្សាមិ, អនុត្តរា វិជ្ជាចរណសម្បទា កា ច កីទិសា ហុត្វា សាចរិយកេ មយិ សន្ទិស្សតិ, អារកា អហំ…បេ… សាចរិយកោតិ សហ បាឋសេសេន យោជនា.

២៨២. អបាយេ វិនាសនុបាយេ និយុត្តោ អាបាយិកោ. តព្ភាវំ ន បរិបូរេតិ បរិបូរេតុំ ន សក្កោតីតិ អបរិបូរមានោ, តព្ភាវេន អបរិបុណ្ណោតិ អត្ថោ. អត្តនា អាបាយិកេន ហោន្តេនាបិ តព្ភាវំ អបរិបូរមានេន បោក្ខរសាតិនា ឯសា វាចា ភាសិតាតិ អត្ថតោ សម្ពន្ធត្តា កត្វត្ថេ ចេតំ បច្ចត្តវចនន្តិ អាហ ‘‘អាបាយិកេនាបិ អបរិបូរមានេនា’’តិ. អបិច អត្តនា អបរិបូរមានេន អាបាយិកេនាបិ សយំ អបរិបូរមានាបាយិកេន ហុត្វាបិ បោក្ខរសាតិនា ឯសា វាចា ភាសិតាតិ អត្ថយុត្តិតោ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចេតំ បច្ចត្តវចនន្តិបិ ឯវំ វុត្តំ. អញ្ញោ ហិ សទ្ទក្កមោ, អញ្ញោ អត្ថក្កមោតិ. កេចិ បន ‘‘ករណត្ថមេវ ទស្សេតុំ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ បទទ្វយស្ស កត្តុបទេន សមានត្ថត្តា, សមានត្ថានញ្ច បទានំ អញ្ញមញ្ញំ ករណភាវានុបបត្តិតោ, អលមតិបបញ្ចេន.

បុព្ពកឥសិភាវានុយោគវណ្ណនា

២៨៣. ទីយតេតិ ទត្តិ, សា ឯវ ទត្តិកន្តិ អាហ ‘‘ទិន្នក’’ន្តិ. អទាតុកាមម្បិ ទាតុកាមំ កត្វា សម្មុខា បរមាវដ្ដេតិ សម្មូឡ្ហំ ករោតិ ឯតាយាតិ សម្មុខាវដ្ដនី. តេនាហ ‘‘ន ទេមីតិ វត្តុំ ន សក្កោតី’’តិ. បុន តស្សាតិ ព្រាហ្មណស្ស. ការណានុរូបំ រាជូនំ បុណ្ណបត្តន្តិ អាហ ‘‘កស្មា មេ ទិន្នោ’’តិ. សង្ខបលិតកុដ្ឋន្តិ ធោតសង្ខមិវ សេតកុដ្ឋំ. សេតបោក្ខររជតតោ គុណសមានកាយត្តា ឯវមាហ. អនុគច្ឆតីតិ បរមនុពន្ធតិ.

យទិ ទុវិធេនបិ ការណេន រាជា ព្រាហ្មណស្ស សម្មុខាភាវំ ន ទេតិ, អថ កស្មា តទុបសង្កមនំ ន បដិក្ខិត្តន្តិ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ. ‘‘ខេត្តវិជ្ជាយាតិ នីតិសត្ថេ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៨៣) អាចរិយេន វុត្តំ. ហេដ្ឋាបិ ព្រហ្មជាលវណ្ណនាយំ ឯវំ វុត្តំ ‘‘ខេត្តវិជ្ជាតិ អព្ភេយ្យមាសុរក្ខរាជសត្ថាទិនីតិសត្ថ’’ន្តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២១) ទុស្សមេត្ថ តិរោករណិយំ. តេនាហ ‘‘សាណិបាការស្ស អន្តោ ឋត្វា’’តិ. អន្តសទ្ទេន បន តព្ភាវេន បទេ វឌ្ឍិយមានេ ទុស្សន្តំ យថា ‘‘វនន្តោ’’តិ. ‘‘បយាតន្តិ សទ្ធំ, សស្សតិកំ វា. តេនាហ អភិហរិត្វា ទិន្ន’’ន្តិ អាចរិយេន វុត្តំ, តស្មា មតកភត្តសង្ខេបេន វា និច្ចភត្តសង្ខេបេន វា អភិហរិត្វា ទិន្នំ ភិក្ខន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិ អត្ថាបត្តិវចនំ. និដ្ឋន្តិ និច្ឆយំ. កស្មា បន ភគវា ព្រាហ្មណស្ស ឯវរូបំ អមនាបំ មម្មវចនំ អវោចាតិ ចោទនំ ការណំ ទស្សេត្វា សោធេតុំ ‘‘ឥទំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. រហស្សម្បិ បដិច្ឆន្នម្បិ មម្មវចនំ បកាសេសីតិ សម្ពន្ធោ.

២៨៤. រាជាសនំ នាម ហត្ថិក្ខន្ធបទេសំ សន្ធាយ ‘‘ហត្ថិគីវាយ វា និសិន្នោ’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ. រថូបត្ថរេតិ រថស្ស ឧបរិ អត្ថរិតបទេសេ. តេនាហ ‘‘រថម្ហី’’តិអាទិ. ឧគ្គតុគ្គតេហីតិ ឧគ្គតានមតិសយេន ឧគ្គតេហិ. ន ហិ វិច្ឆាសមាសោ លោកិកេហិ អភិមតោតិ. រញ្ញោ អបច្ចំ រាជញ្ញោ, ពហុកត្តំ បតិ, ឯកសេសនយេន វា ‘‘រាជញ្ញេហី’’តិ វុត្តំ. បាកដមន្តនន្តិ បកាសភូតំ មន្តនំ. តទេវិធាធិប្បេតំ, ន រហស្សមន្តនំ សុទ្ទាទីហិបិ សុយ្យមានស្ស ឥច្ឆិតត្តា. តេន វុត្តំ ‘‘អថ អាគច្ឆេយ្យ សុទ្ទោ វា សុទ្ទទាសោ វា’’តិអាទិ. តាទិសេហិយេវាតិ រញ្ញោ អាការសទិសេហេវ. តស្សត្ថស្ស សាធនសមត្ថំ វចនំ រញ្ញា ភណិតំ យថា, តថា សោបិ តស្សត្ថស្ស សាធនសមត្ថមេវ ភណិតំ វចនំ អបិនុ ភណតីតិ យោជេតព្ពំ.

២៨៥. ‘‘បវត្តារោ’’តិ ឯតស្ស បាវចនភាវេន វត្តារោតិ សទ្ទតោ អត្ថោ. យស្មា បន តេ តថាភូតា មន្តានំ បវត្តកា នាម, តស្មា អធិប្បាយតោ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘បវត្តយិតារោ’’តិ វុត្តំ. វទសទ្ទេន, ហិ តុបច្ចយេន ច ‘‘វត្តារោ’’តិ បទសិទ្ធិ, តថា វតុសទ្ទេន ‘‘បវត្តយិតារោ’’តិ. ឥទំ អាចរិយស្ស (ទី. និ. ដី. ១.២៨៥) ច អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរស្ស ច មតំ. វតុសទ្ទេនេវ ‘‘បវត្តារោ’’តិ បទសិទ្ធិំ ទស្សេតីតិបិ កេចិ វទន្តិ. បទទ្វយស្ស តុល្យាធិករណត្តា ‘‘មន្តមេវា’’តិ វុត្តំ. ‘‘សុទ្ទេ ពហិ កត្វា រហោ ភាសិតព្ពដ្ឋេន មន្តា ឯវ តំ តំ អត្ថបដិបត្តិហេតុតាយ បទ’’ន្តិ ហិ តុល្យាធិករណំ ហោតិ, អនុបនីតាសាធារណតាយ រហស្សភាវេន វត្តព្ពាយ មន្តនកិរិយាយ បទមធិគមុបាយន្តិបិ មន្តបទន្តិ អដ្ឋកថាមុត្តកោ នយោ. គីតន្តិ គាយនវសេន សជ្ឈាយិតំ, គាយនម្បិធ ឧទត្តានុទត្តាទិសរសម្បាទនវសេនេវ អធិប្បេតន្តិ វុត្តំ ‘‘សរសម្បត្តិវសេនា’’តិ. បាវចនភាវេន អញ្ញេសំ វុត្តំ. តមញ្ញេសំ វាទាបនវសេន វាចិតំ. សង្គហេត្វា ឧបរូបរិ សញ្ញូឡ្ហាវសេន សមុបព្យូឡ្ហំ. ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទាទិវសេន, តត្ថាបិ បច្ចេកំ មន្តព្រហ្មាទិវសេន, អជ្ឈាយានុវាកាទិវសេន ច រាសិកតំ. យថាវុត្តនយេនេវ បិណ្ឌំ កត្វា ឋបិតំ. អញ្ញេសំ វាចិតំ អនុវាចេន្តីតិ អញ្ញេសំ កម្មភូតានំ តេហិ វាចាបិតំ មន្តបទំ ឯតរហិ ព្រាហ្មណា អញ្ញេសំ អនុវាចាបេន្តិ.

តេសន្តិ មន្តកត្តូនំ. ទិព្ពចក្ខុបរិភណ្ឌំ យថាកម្មូបគញាណំ, បច្ចក្ខតោ ទស្សនដ្ឋេន ទិព្ពចក្ខុសទិសញ្ច បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ សន្ធាយ ‘‘ទិព្ពេន ចក្ខុនា’’តិ វុត្តំ. អតោ ទិព្ពចក្ខុបរិភណ្ឌេន យថាកម្មូបគញាណេន សត្តានំ កម្មស្សកតាទីនិ ចេវ ទិព្ពចក្ខុសទិសេន បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន អតីតកប្បេ ព្រាហ្មណានំ មន្តជ្ឈេនវិធិញ្ច ឱលោកេត្វាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. រូបមេវ ហិ បច្ចុប្បន្នំ ទិព្ពចក្ខុស្ស អារម្មណន្តិ តមិធ អដ្ឋានគតំ ហោតិ. បាវចនេន សហ សំសន្ទិត្វាតិ យំ កស្សបសម្មាសម្ពុទ្ធេន វុត្តំ វដ្ដសន្និស្សិតំ វចនំ, តេន សហ សំសន្ទិត្វា អវិរុទ្ធំ កត្វា. ន ហិ តេសំ វិវដ្ដសន្និស្សិតោ អត្ថោ បច្ចក្ខតោ ហោតិ. គន្ថិំសូតិ បជ្ជគជ្ជពន្ធវសេន សក្កតភាសាយ ពន្ធិំសុ. អបរា បរេតិ អដ្ឋកាទីហិ អបរា អញ្ញេបិ បរេ បច្ឆិមា ឱក្កាករាជកាលាទីសុ ឧប្បន្នា. បាណាតិបាតាទីនិ បក្ខិបិត្វាតិ អដ្ឋកាទីហិ គន្ថិតមន្តបទេស្វេវ បាណាតិបាតាទិកិលេសសន្និស្សិតបទានំ តត្ថ តត្ថ បក្ខិបនំ កត្វា. វិរុទ្ធេ អកំសូតិ សុត្តនិបាតេ ព្រាហ្មណធម្មិកសុត្តាទីសុ (សុ. និ. ព្រាហ្មណធម្មិកសុត្ត) អាគតនយេន សំកិលេសិកត្ថទីបនតោ បច្ចនីកភូតេ អកំសុ. ឥសីតិ និទស្សនមត្តំ. ‘‘ឥសិ វា ឥសិត្ថាយ បដិបន្នោ វា’’តិ ហិ វត្តព្ពំ. កស្មា បនេត្ថ បដិញ្ញាគហណវសេន ទេសនាសោតបតិតំ ន ករោតីតិ អាហ ‘‘ឥធ ភគវា’’តិអាទិ. ឥធាតិ ‘‘ត្យាហំ មន្តេ អធីយាមិ, ‘សាចរិយកោ’តិ ត្វំ មញ្ញសី’’តិ វុត្តដ្ឋានេ. បដិញ្ញំ អគ្គហេត្វាតិ យថា ហេដ្ឋា បដិញ្ញា គហិតា, តថា ‘‘តំ កិំ មញ្ញសិ អម្ពដ្ឋ, តាវតា ត្វំ ភវិស្សសិ ឥសិ វា ឥសិត្ថាយ វា បដិបន្នោ សាចរិយកោតិ, នោ ហិទំ ភោ គោតមា’’តិ ឯវំ ឥធ បដិញ្ញំ អគ្គហេត្វា.

២៨៦. និរាមគន្ធាតិ កិលេសាសុចិវសេន វិស្សគន្ធរហិតា. អនិត្ថិគន្ធាតិ ឥត្ថីនំ គន្ធមត្តស្សបិ អវិសហនេន ឥត្ថិគន្ធរហិតា. រជោជល្លធរាតិ បកតិរជសេទាទិជល្លធរា. បាការបុរិសគុត្តីតិ បាការាវរណំ, បុរិសាវរណញ្ច. ឯត្ថ បន ‘‘និរាមគន្ធា’’តិ ឯតេន តេសំ ទសន្នំ ព្រាហ្មណានំ វិក្ខម្ភិតកិលេសតំ ទស្សេតិ, ‘‘អនិត្ថិគន្ធា, ព្រហ្មចារិនោ’’តិ ច ឯតេន ឯកវិហារិតំ, ‘‘រជោជល្លធរា’’តិ ឯតេន មណ្ឌនវិភូសនាភាវំ, ‘‘អរញ្ញាយតនេ បព្ពតបាទេសុ វសិំសូ’’តិ ឯតេន មនុស្សូបចារំ បហាយ វិវិត្តវាសំ, ‘‘វនមូលផលាហារា វសិំសូ’’តិ ឯតេន សាលិមំសោទនាទិបណីតាហារ បដិក្ខេបំ, ‘‘យទា’’តិអាទិនា យានវាហនបដិក្ខេបំ, ‘‘សព្ពទិសាសូ’’តិអាទិនា រក្ខាវរណបដិក្ខេបំ. ឯវញ្ច ទស្សេន្តោ មិច្ឆាបដិបទាបក្ខិកំ សាចរិយកស្ស អម្ពដ្ឋស្ស វុត្តិំ ឧបាទាយ សម្មាបដិបទាបក្ខិកាបិ តេសំ ព្រាហ្មណានំ វុត្តិ អរិយវិនយេ សម្មាបដិបត្តិំ ឧបាទាយ មិច្ឆាបដិបទាយេវ. កថញ្ហិ នាម តេ ភវិស្សតិ សល្លេខបដិបត្តិយុត្តតាតិ. ‘‘ឯវំ សុ តេ’’តិអាទិនា ភគវា អម្ពដ្ឋំ សន្តជ្ជេន្តោ និគ្គណ្ហាតីតិបិ វិភាវេតិ. ឥទញ្ហិ វក្ខមានាយ បាឡិយា បិណ្ឌត្ថទស្សនន្តិ.

ទុស្សបដ្ដិកា ទុស្សបដ្ដំ. ទុស្សកលាបោ ទុស្សវេណី. វេឋកេហីតិ វេឋកបដ្ដកេហិ, ទុស្សេហិ សំវេឋេត្វា កតនមិតផាសុកាហីតិ វុត្តំ ហោតិ. កប្បេតុន្តិ កត្តរិកាយ ឆិន្ទិតុំ. កប្បិតវាលេហីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ មស្សុ កប្បាបេតព្ព’’ន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ២៧៥) វិយ ហិ កបុសទ្ទោ ឆេទនេ វត្តតិ. យុត្តដ្ឋានេសូតិ គីវាសីសវាលធីសុ. វាលាតិ តេសុ ឋានេសុ ជាយមានា លោមា. សហចរណវសេន, ឋានីនាមេន វា ‘‘កុត្តវាលា’’តិ វុត្តា. កេចិ បន ‘‘វាឡយុត្តត្តា’’តិ បាឋំ កប្បេត្វា វាឡរូបយុត្តត្តាតិ អត្ថំ វទន្តិ, បាឡិយានបេក្ខនមេវ តេសំ ទោសោ. ‘‘កុត្តវាលេហិ វឡវារថេហី’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ. សមន្តានគរន្តិ នគរស្ស សមន្តតោ. បាការស្ស អធោភាគេ កតសុធាកម្មំ ឋានំ នគរស្ស សមីបេ កត្តព្ពតោ, ឧបការករណតោ ច ‘‘ឧបការិកា’’តិ វុច្ចតិ. នគរស្ស ឧបការិកា ឯតាសន្តិ នគរូបការិកាយោ, រាជធានីអបេក្ខាយ ឥត្ថិលិង្គនិទ្ទេសោ. តេនាហ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិ. មតីតិ វិចិកិច្ឆាវសេន អនេកំសិកជាននា. ឧបរិ ទេសនាយ អវឌ្ឍការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទំ ភគវា’’តិអាទិមាហ. បាឡិយំ សោ មំ បញ្ហេនាតិ សោ ជនោ មំ បុច្ឆាវសេន សោធេយ្យ. អហំ វេយ្យាករណេន សោធេស្សាមីតិ អហម្បិមំ វិស្សជ្ជនាវសេន សោធេស្សាមីតិ យថារហមធិការវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ទ្វេលក្ខណទស្សនវណ្ណនា

២៨៧. ‘‘និសិន្នាន’’ន្តិអាទិ អនាទរេ សាមិវចនំ, វិសេសនំ វា. សង្កុចិតេ ឥរិយាបថេ អនវសេសតោ លក្ខណានំ ទុព្ពិភាវនតោ ‘‘ន សក្កោតី’’តិ វុត្តំ, តថា សុវិភាវនតោ បន ‘‘សក្កោតី’’តិ. បរិយេសនសុខត្ថមេវ តទាចិណ្ណតា ទដ្ឋព្ពា. តេនាតិ ទុវិធេនបិ ការណេន.

គវេសីតិ ញាណេន បរិយេសនមកាសិ. គណយន្តោតិ ញាណេនេវ សង្កលយន្តោ. សមានយីតិ សម្មា អានយិ សមាហរិ. ‘‘កង្ខតី’’តិ បទស្ស អាកង្ខតីតិ អត្ថោតិ អាហ ‘‘អហោ វតា’’តិអាទិ. អនុបសគ្គម្បិ ហិ បទំ កត្ថចិ សឧបសគ្គមិវ អត្ថវិសេសវាចកំ យថា ‘‘គោត្រភូ’’តិ. តតោ តតោ សរីរប្បទេសតោ. កិច្ឆតីតិ កិលមតិ. តេនាហ ‘‘ន សក្កោតិ ទដ្ឋុ’’ន្តិ. តាយាតិ ‘‘វិចិនន្តោ កិច្ឆតី’’តិ វុត្តាយ វិចិកិច្ឆាយ. តតោតិ សន្និដ្ឋានំ អគមនតោ. ឯវំ ‘‘កង្ខតី’’តិ បទស្ស អាសិសនត្ថតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សំសយត្ថតំ ទស្សេន្តោ ‘‘កង្ខាយ វា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កង្ខាយាតិ ‘‘កង្ខតី’’តិ បទេន វុត្តាយ កង្ខាយ. អសត្វបធានញ្ហិ អាខ្យាតិកំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. អវត្ថាបភេទគតា វិមតិ ឯវ ‘‘តីហិ ធម្មេហី’’តិ វុត្តា, តិប្បការេហិ សំសយធម្មេហីតិ អត្ថោ. កាលុសិយភាវោតិ អប្បសន្នតាយ ហេតុភូតោ អាវិលភាវោ.

វត្ថិកោសេនាតិ នាភិយា អធោភាគសង្ខាតេ វត្ថិម្ហិ ជាតេន លិង្គបសិព្ពកេន. ‘‘អណ្ឌកោសោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៥២, ១៨៩; ២.២៧; អ. និ. ៧.៧១; បារា. ១១) វិយ ហិ កោសសទ្ទោ បរិវេឋកបសិព្ពកេ វត្តតិ. វត្ថេន គុហិតព្ពត្តា វត្ថគុយ្ហំ. យស្មា ភគវតោ កោសោហិតំ វត្ថគុយ្ហំ សព្ពពុទ្ធាវេណិកំ អញ្ញេហិ អសាធារណំ សុវិសុទ្ធកញ្ចនមណ្ឌលសន្និភំ, អត្តនោ សណ្ឋានសន្និវេសសុន្ទរតាយ អាជានេយ្យគន្ធហត្ថិនោ វរង្គបរមចារុភាវំ, វិកសមានតបនិយារវិន្ទសមុជ្ជលកេសរាវត្តវិលាសំ, សញ្ឈាបភានុរញ្ជិតជលវនន្តរាភិលក្ខិតសម្បុណ្ណចន្ទមណ្ឌលសោភញ្ច អត្តនោ សិរិយា អភិភុយ្យ វិរាជតិ, យំ ពាហិរព្ភន្តរមលេហិ អនុបក្កិលិដ្ឋតាយ, ចិរកាលបរិចិតព្រហ្មចរិយាធិការតាយ, សណ្ឋិតសណ្ឋានសម្បត្តិយា ច កោបីនម្បិ សមានំ អកោបីនមេវ ជាតំ. តេន វុត្តំ ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិ. វរវារណស្សេវាតិ វរគន្ធហត្ថិនោ ឥវ. បហូតភាវន្តិ បុថុលភាវំ. ឯត្ថេវ ហិ តស្ស សំសយោ. តនុមុទុសុកុមារាទីសុ បនស្ស គុណេសុ វិចារណា ឯវ នាហោសិ.

២៨៨. ‘‘តថារូប’’ន្តិ ឥទំ សមាសបទន្តិ អាហ ‘‘តំរូប’’ន្តិ. ឯត្ថាតិ យថា អម្ពដ្ឋោ កោសោហិតំ វត្ថគុយ្ហមទ្ទស្ស, តថា ឥទ្ធាភិសង្ខារមភិសង្ខរណេ. ឥមិនា ហិ ‘‘តថារូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខរី’’តិអាទិបាឡិបរាមសនំ, អតោ ចេត្ថ សហ ឥទ្ធាភិសង្ខារនយេន វត្ថគុយ្ហទស្សនការណំ មិលិន្ទបញ្ហាបាឋេន (មិ. ប. ៣.៣) វិភាវិតំ ហោតិ. កេចិ បន ‘‘វត្ថគុយ្ហទស្សនេ’’តិ បរាមសន្តិ, តទយុត្តមេវ. ន ហិ តំ បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយញ្ច អត្ថិ, យំ ឯវំ បរាមសិតព្ពំ សិយា, ឥទ្ធាភិសង្ខារនយោ ច អវិភាវិតោ ហោតិ. កិមេត្ថ អញ្ញេន វត្តព្ពំ ចតុបដិសម្ភិទាបត្តេន ឆឡភិញ្ញេន វាទីវរេន ភទន្តនាគសេនត្ថេរេន វុត្តនយេនេវ សម្បដិច្ឆិតព្ពត្តា. ហិរី ករីយតេ ឯត្ថាតិ ហិរិករណំ, តទេវ ឱកាសោ តថា, ហិរិយិតព្ពដ្ឋានំ. ឧត្តរស្សាតិ សុត្តនិបាតេ អាគតស្ស ឧត្តរមាណវស្ស (ម. និ. ២.៣៨៤). សព្ពេសម្បិ ចេតេសំ វត្ថុ សុត្តនិបាតតោ គហេតព្ពំ.

ឆាយន្តិ បដិពិម្ពំ. កថំ ទស្សេសិ, កីទិសំ វាតិ អាហ ‘‘ឥទ្ធិយា’’តិអាទិ. ឆាយារូបកមត្តន្តិ ភគវតោ បដិពិម្ពរូបកមេវ, ន បកតិវត្ថគុយ្ហំ, តញ្ច ពុទ្ធសន្តានតោ វិនិមុត្តត្តា រូបកមត្តំ ភគវតា សទិសវណ្ណសណ្ឋានាវយវំ ឥទ្ធិមយំ ពិម្ពកមេវ ហោតិ, ឯវញ្ច កត្វា អប្បកត្ថេន ក-ការេន វិសេសិតវចនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. ឆាយារូបកមត្តំ ឥទ្ធិយា អភិសង្ខរិត្វា ទស្សេសីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘តំ បន ទស្សេន្តោ ភគវា យថា អត្តនោ ពុទ្ធរូបំ ន ទិស្សតិ, តថា កត្វា ទស្សេតី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.២៨៨) អាចរិយា វទន្តិ. តទេតំ ភទន្តនាគសេនត្ថេរេន វុត្តេន ឥទ្ធាភិសង្ខតឆាយារូបកមត្តទស្សនវចនេន សំសន្ទតិ ចេវ សមេតិ ច យថា តំ ‘‘ខីរេន ខីរំ, គង្គោទកេន យមុនោទក’’ន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តថាវចនេនេវ ហិ សេសពុទ្ធរូបស្ស តង្ខណេ អទស្សិតភាវោ អត្ថតោ អាបន្នោ ហោតិ. និវាសននិវត្ថតាទិវចនេន បនេត្ថ ពុទ្ធសន្តានតោ វិនិមុត្តស្សបិ ឆាយារូបកស្ស និវាសនាទិអពហិគតភាវោ ទស្សិតោ, ន ច ចោទេតព្ពំ ‘‘កថំ និវាសនាទិអន្តរគតំ ឆាយារូបកំ ភគវា ទស្សេតិ, កថញ្ច អម្ពដ្ឋោ បស្សតី’’តិ. អចិន្តេយ្យោ ហិ ឥទ្ធិវិសយោតិ. ឆាយំ ទិដ្ឋេតិ ឆាយាយ ទិដ្ឋាយ. ឯតន្តិ ឆាយារូបកំ. ពុជ្ឈនកេ សតិ ជីវិតនិមិត្តម្បិ ហទយមំសំ ទស្សេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. និន្នេត្វាតិ នីហរិត្វា. អយមេវ វា បាឋោ. កល្លោសីតិ វិស្សជ្ជនេ ត្វំ កុសលោ ឆេកោ អសិ, យថាវុត្តោ វា វិស្សជ្ជនាមគ្គោ ឧបបន្នោ យុត្តោ អសីតិ អត្ថោ. ‘‘កុសលោ’’តិ កេចិ បឋន្តិ, អយុត្តមេតំ. មិលិន្ទបញ្ហេ ហិ សព្ពត្ថ វិស្សជ្ជនាវសានេ ‘‘កល្លោ’’ ឥច្ចេវ ទិដ្ឋោតិ.

និន្នាមេត្វាតិ មុខតោ នីហរណវសេន កណ្ណសោតាទិអភិមុខំ បណាមេត្វា, អធិប្បាយមេវ ទស្សេតុំ ‘‘នីហរិត្វា’’តិ វុត្តំ. កថិនសូចិំ វិយាតិ ឃនសុខុមភាវាបាទនេន កក្ខឡសូចិមិវ កត្វា. តថាករណេនាតិ កថិនសូចិំ វិយ ករណេន. ឯត្ថាតិ បហូតជិវ្ហាយ. មុទុភាវោ, ទីឃភាវោ, តនុភាវោ ច ទស្សិតោ អមុទុនោ ឃនសុខុមភាវាបាទនត្ថមសក្កុណេយ្យត្តាតិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.២៨៨) វុត្តំ. តត្រាយមធិប្បាយោ – យស្មា មុទុមេវ ឃនសុខុមភាវាបាទនត្ថំ សក្កោតិ, តស្មា តថាករណេន មុទុភាវោ ទស្សិតោ អគ្គិ វិយ ធូមេន. យស្មា ច មុទុយេវ ឃនសុខុមភាវាបជ្ជនេន ទីឃគាមិ, តស្មា កណ្ណសោតានុមសនេន ទីឃភាវោ ទស្សិតោ. យស្មា បន មុទុ ឯវ ឃនសុខុមភាវាបជ្ជនេន តនុ ហោតិ, តស្មា នាសិកាសោតានុមសនេន តនុភាវោ ទស្សិតោតិ. អបុថុលស្ស តថាបដិច្ឆាទនត្ថមសក្កុណេយ្យត្តា នលាដច្ឆាទនេន បុថុលភាវោ ទស្សិតោ.

២៨៩. បត្ថេន្តោ ហុត្វា ឧទិក្ខន្តោតិ យោជេតព្ពំ.

២៩០. មូលវចនំ កថា. បដិវចនំ សល្លាបោ.

២៩១. ‘‘ឧទ្ធុមាតក’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ៥.២៤២; វិសុទ្ធិ. ១.១០២) វិយ ក-សទ្ទោ ជិគុច្ឆនត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘តមេវ ជិគុច្ឆន្តោ’’តិ. តមេវាតិ បណ្ឌិតភាវមេវ, អម្ពដ្ឋមេវាតិបិ អត្ថោ. អម្ពដ្ឋញ្ហិ សន្ធាយ ឯវមាហ. តថា ហិ បាឡិយំ វុត្តំ ‘‘ឯវំ…បេ… អម្ពដ្ឋំ មាណវំ ឯតទវោចា’’តិ. កាមញ្ច អម្ពដ្ឋំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ, នាមគោត្តវសេន បន អនិយមំ កត្វា គរហន្តោ បុថុវចនេន វទតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘យទេវ ខោ ត្វ’’ន្តិ ឯតស្ស អនិយមវចនស្ស ‘‘ឯវរូបេនា’’តិ ឥទំ និយមវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘យាទិសោ’’តិអាទិនា. ភាវេនភាវលក្ខណេ ភុម្មវចនត្ថេ ករណវចនន្តិ វុត្តំ ‘‘ឯទិសេ អត្ថចរកេ’’តិ. ន អញ្ញត្រាតិ ន អញ្ញត្ថ សុគតិយំ. ឯត្ថ បន ‘‘អត្ថចរកេនា’’តិ ឥមិនា ព្យតិរេកមុខេន អនត្ថចរកតំយេវ វិភាវេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ឧបនេយ្យ ឧបនេយ្យា’’តិ ឥទំ ត្វាទ្យន្តំ វិច្ឆាវចនន្តិ អាហ ‘‘ព្រាហ្មណោ ខោ បនា’’តិអាទិ. ឯវំ ឧបនេត្វា ឧបនេត្វាតិ តំ តំ ទោសំ ឧបនីយ ឧបនីយ. តេនាហ ‘‘សុដ្ឋុ ទាសាទិភាវំ អារោបេត្វា’’តិ. បាតេសីតិ បវដ្ដនវសេន បាតេសិ. យញ្ច អគមាសិ, តម្បិ អស្ស តថាគមនសង្ខាតំ ឋានំ អច្ឆិន្ទិត្វាតិ យោជនា.

បោក្ខរសាតិពុទ្ធូបសង្កមនវណ្ណនា

២៩២-៣-៦. កិត្តកោ បន សោតិ វុត្តំ ‘‘សម្មោទនីយកថាយបិ កាលោ នត្ថី’’តិ. អាគមា នូតិ អាគតោ នុ. ខោតិ និបាតមត្តំ. ឥធាតិ ឯត្ថ, តុម្ហាកំ សន្តិកន្តិ អត្ថោ. អធិវាសេតូតិ សាទិយតុ, តំ បន សាទិយនំ ឥធ មនសាវ សម្បដិគ្គហោ, ន កាយវាចាហីតិ អាហ ‘‘សម្បដិច្ឆតូ’’តិ. អជ្ជ បវត្តមានំ អជ្ជតនំ, បុញ្ញំ, បីតិបាមោជ្ជញ្ច, ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ មេ’’តិអាទិ វុត្តំ. ការន្តិ ឧបការំ, សក្ការំ វា. អចោបេត្វាតិ អចាលេត្វា.

២៩៧. ‘‘សហត្ថា’’តិ ឥទំ ករណត្ថេ និស្សក្កវចនំ. តេនាហ ‘‘សហត្ថេនា’’តិ. សុហិតន្តិ ធាតំ, ជិឃច្ឆាទុក្ខាភាវេន វា សុខិតំ. យាវទត្ថន្តិ យាវ អត្ថោ, តាវ ភោជនេន តទា កតំ. បដិក្ខេបបវារណាវេត្ថ អធិប្បេតា, ន និមន្តនបវារណាតិ អាហ ‘‘អល’’ន្តិអាទិ. ‘‘ហត្ថសញ្ញាយា’’តិ និទស្សនមត្តំ អញ្ញត្ថ មុខវិការេន, វចីភេទេន ច បដិក្ខេបស្ស វុត្តត្តា, ឯកក្ខណេបិ ច តថាបដិក្ខេបស្ស លព្ភនតោ. ឱនីតា បត្តតោ បាណិ ឯតស្សាតិ ឱនីតបត្តបាណីតិ ភិន្នាធិករណវិសយោ តិបទោ ពាហិរត្ថសមាសោ. មុទ្ធជណ-ការេន, បន សញ្ញោគត-ការេន ច ឱណិត្តសទ្ទោ វិនាភូតេតិ ទស្សេតិ ‘‘ឱណិត្តបត្តបាណិន្តិបិ បាឋោ’’តិអាទិនា. សុចិករណត្ថេ វា ឱណិត្តសទ្ទោ. ឱណិត្តំ អាមិសាបនយនេន សុចិកតំ បត្តំ បាណិ ច អស្សាតិ ហិ ឱណិត្តបត្តបាណិ. តេនាហ ‘‘ហត្ថេ ច បត្តញ្ច ធោវិត្វា’’តិ. ‘‘ឱណិត្តំ នានាភូតំ វិនាភូតំ, អាមិសាបនយនេន វា សុចិកតំ បត្តំ បាណិតោ អស្សាតិ ឱណិត្តបត្តបាណី’’តិ (សារត្ថ. ដី. ១.២៣) សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ. តត្ថ បច្ឆិមវចនំ ‘‘ហត្ថេ ច បត្តញ្ច ធោវិត្វា’’តិ ឥមិនា អសំសន្ទនតោ វិចារេតព្ពំ. ឯវំភូតន្តិ ‘‘ភុត្តាវិំ ឱនីតបត្តបាណិ’’ន្តិ វុត្តប្បការេន ភូតំ.

២៩៨. អនុបុព្ពិំ កថន្តិ អនុបុព្ពំ កថេតព្ពំ កថំ. តេនាហ ‘‘អនុបដិបាដិកថ’’ន្តិ. កា បន សាតិ អាហ ‘‘ទានានន្តរំ សីល’’ន្តិអាទិ, តេនាយមត្ថោ ពោធិតោ ហោតិ – ទានកថា តាវ បចុរជនេសុបិ បវត្តិយា សព្ពសាធារណត្តា, សុករត្តា, សីលេ បតិដ្ឋានស្ស ឧបាយភាវតោ ច អាទិតោ កថេតព្ពា. បរិច្ចាគសីលោ ហិ បុគ្គលោ បរិគ្គហវត្ថូសុ វិនិស្សដភាវតោ សុខេនេវ សីលានិ សមាទិយតិ, តត្ថ ច សុប្បតិដ្ឋិតោ ហោតិ, សីលេន ទាយកបដិគ្គាហកសុទ្ធិតោ បរានុគ្គហំ វត្វា បរបីឡានិវត្តិវចនតោ, កិរិយធម្មំ វត្វា អកិរិយធម្មវចនតោ, ភោគសម្បត្តិហេតុំ វត្វា ភវសម្បត្តិហេតុវចនតោ ច ទានកថានន្តរំ សីលកថា កថេតព្ពា. តញ្ចេ ទានសីលំ វដ្ដនិស្សិតំ, អយំ ភវសម្បត្តិ តស្ស ផលន្តិ ទស្សនត្ថំ សីលកថានន្តរំ សគ្គកថា. តាយ ហិ ឯវំ ទស្សិតំ ហោតិ ‘‘ឥមេហិ ទានសីលមយេហិ, បណីតបណីតតរាទិភេទភិន្នេហិ ច បុញ្ញកិរិយវត្ថូហិ ឯតា ចាតុមហារាជិកាទីសុ បណីតបណីតតរាទិភេទភិន្នា អបរិមេយ្យា ទិព្ពសម្បត្តិយោ លទ្ធព្ពា’’តិ. ស្វាយំ សគ្គោ រាគាទីហិ ឧបក្កិលិដ្ឋោ, សព្ពថា បន តេហិ អនុបក្កិលិដ្ឋោ អរិយមគ្គោតិ ទស្សនត្ថំ សគ្គកថានន្តរំ មគ្គកថា. មគ្គញ្ច កថេន្តេន តទធិគមុបាយទស្សនត្ថំ កាមានំ អាទីនវោ, ឱការោ, សំកិលេសោ, នេក្ខម្មេ អានិសំសោ ច កថេតព្ពោ. សគ្គបរិយាបន្នាបិ ហិ សព្ពេ កាមា នាម ពហ្វាទីនវា អនិច្ចា អទ្ធុវា វិបរិណាមធម្មា, បគេវ ឥតរេតិ អាទីនវោ, សព្ពេបិ កាមា ហីនា គម្មា បោថុជ្ជនិកា អនរិយា អនត្ថសំហិតាតិ លាមកភាវោ ឱការោ, សព្ពេបិ ភវា កិលេសានំ វត្ថុភូតាតិ សំកិលេសោ, សព្ពសំកិលេសវិប្បយុត្តំ និព្ពានន្តិ នេក្ខម្មេ អានិសំសោ ច កថេតព្ពោតិ. អយម្បិ អត្ថោ ពោធិតោតិ វេទិតព្ពោ. មគ្គោតិ ហិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទេន អាទ្យត្ថេន កាមាទីនវាទីនម្បិ សង្គហោតិ អយមត្ថវណ្ណនា កតា. តេនាហ ‘‘សេយ្យថិទំ – ទានកថំ សីលកថំ សគ្គកថំ កាមានំ អាទីនវំ ឱការំ សំកិលេសំ នេក្ខម្មេ អានិសំសំ បកាសេតី’’តិ. វិត្ថារោ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ៣.២៦) គហេតព្ពោ.

កសិ-សទ្ទោ ញាណេន គហណេតិ អាហ ‘‘គហិតា’’តិអាទិ. សាមំសទ្ទេន និវត្តេតព្ពមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘អសាធារណា អញ្ញេស’’ន្តិ ឥមិនា, លោកុត្តរធម្មាធិគមេ បរូបទេសវិគតត្តា, ឯកេនេវ លោកេ បឋមំ អនុត្តរាយ សម្មាសម្ពោធិយា អភិសម្ពុទ្ធត្តា ច អញ្ញេសមសាធារណាតិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មចក្ខុន្តិ ឯត្ថ សោតាបត្តិមគ្គោវ អធិប្បេតោ, ន ព្រហ្មាយុសុត្តេ (ម. និ. ២.៣៨៣ អាទយោ) វិយ ហេដ្ឋិមា តយោ មគ្គា, ន ច ចូឡរាហុលោវាទសុត្តេ (ម. និ. ៣.៤១៦) វិយ អាសវក្ខយោ. ‘‘តស្ស ឧប្បត្តិអាការទស្សនត្ថ’’ន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ មគ្គញាណំ អសង្ខតធម្មារម្មណមេវ, ន សង្ខតធម្មារម្មណន្តិ ចោទនំ សោធេន្តោ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិមាហ. កិច្ចវសេនាតិ អសម្មោហបដិវេធកិច្ចវសេន.

បោក្ខរសាតិឧបាសកត្តបដិវេទនាកថាវណ្ណនា

២៩៩. បាឡិយំ ‘‘ទិដ្ឋធម្មោ’’តិអាទីសុ ទស្សនំ នាម ញាណតោ អញ្ញម្បិ ចក្ខាទិទស្សនំ អត្ថីតិ តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘បត្តធម្មោ’’តិ វុត្តំ. បត្តិ ច ញាណបត្តិតោ អញ្ញាបិ កាយគមនាទិបត្តិ វិជ្ជតីតិ តតោ វិសេសទស្សនត្ថំ ‘‘វិទិតធម្មោ’’តិ វុត្តំ. សា បនេសា វិទិតធម្មតា ឯកទេសតោបិ ហោតីតិ និប្បទេសតោ វិទិតធម្មតំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិយោគាឡ្ហធម្មោ’’តិ វុត្តំ, តេនស្ស សច្ចាភិសម្ពោធមេវ ទីបេតិ. មគ្គញាណញ្ហិ ឯកាភិសមយវសេន បរិញ្ញាទិចតុកិច្ចំ សាធេន្តំ និប្បទេសេន ចតុសច្ចធម្មំ សមន្តតោ ឱគាឡ្ហំ នាម ហោតិ. តេនាហ ‘‘ទិដ្ឋោ អរិយសច្ចធម្មោ ឯតេនាតិ ទិដ្ឋធម្មោ’’តិ. ‘‘កថំ បន ឯកមេវ ញាណំ ឯកស្មិំ ខណេ ចត្តារិ កិច្ចានិ សាធេន្តំ បវត្តតិ. ន ហិ តាទិសំ លោកេ ទិដ្ឋំ, ន អាគមោ វា តាទិសោ អត្ថី’’តិ ន វត្តព្ពំ. យថា ហិ បទីបោ ឯកស្មិំយេវ ខណេ វដ្ដិំ ទហតិ, ស្នេហំ បរិយាទិយតិ, អន្ធការំ វិធមតិ, អាលោកញ្ចាបិ ទស្សេតិ, ឯវមេតំ ញាណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘មគ្គសមង្គិស្ស ញាណំ ទុក្ខេបេតំ ញាណំ, ទុក្ខសមុទយេបេតំ ញាណំ, ទុក្ខនិរោធេបេតំ ញាណំ, ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយបេតំ ញាណ’’ន្តិ (វិភ. ៧៩៤) សុត្តបទម្បេត្ថ ឧទាហរិតព្ពន្តិ.

តិណ្ណា វិចិកិច្ឆាតិ សប្បដិភយកន្តារសទិសា សោឡសវត្ថុកា, អដ្ឋវត្ថុកា ច វិចិកិច្ឆា អនេន វិតិណ្ណា. វិគតា កថំកថាតិ បវត្តិអាទីសុ ‘‘ឯវំ នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិ ឯវំ បវត្តិកា កថំកថា អស្ស វិគតា សមុច្ឆិន្នា. វិសារទភាវំ បត្តោតិ សារជ្ជករានំ បាបធម្មានំ បហីនត្តា, តប្បដិបក្ខេសុ ច សីលាទិគុណេសុ សុប្បតិដ្ឋិតត្តា វិសារទភាវំ វេយ្យត្តិយំ បត្តោ អធិគតោ. សាយំ វេសារជ្ជប្បត្តិ សុប្បតិដ្ឋិតតា កត្ថាតិ ចោទនាយ ‘‘សត្ថុសាសនេ’’តិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘កត្ថ? សត្ថុសាសនេ’’តិ អាហ. អត្តនាវ បច្ចក្ខតោ ទិដ្ឋត្តា, អធិគតត្តា ច ន អស្ស បច្ចយោ បច្ចេតព្ពោ បរោ អត្ថីតិ អត្ថោ. តត្ថាធិប្បាយមាហ ‘‘ន បរស្សា’’តិអាទិនា. ន វត្តតីតិ ន បវត្តតិ, ន បដិបជ្ជតិ វា, ន បរំ បច្ចេតិ បត្តិយាយតីតិ អបរប្បច្ចយោតិបិ យុជ្ជតិ. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពម្បិ អវុត្តំ, តទេតំ បុព្ពេ វុត្តត្តា, បរតោ វុច្ចមានត្តា ច អវុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ អជ្ជវមទ្ទវសោរច្ចសទ្ធាសតិធិតិពុទ្ធិខន្តិវីរិយាទិធម្មសមង្គិនា សាដ្ឋកថេ បិដកត្តយេ អសង្គាសំហីរវិសារទញាណចារិនា អនេកប្បភេទសកសមយសមយន្តរគហនជ្ឈោគាហិនា មហាគណិនា មហាវេយ្យាករណេន ញាណាភិវំសធម្មសេនាបតិនាមត្ថេរេន មហាធម្មរាជាធិរាជគរុនា កតាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

អម្ពដ្ឋសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សោណទណ្ឌសុត្តវណ្ណនា

៣០០. ឯវំ អម្ពដ្ឋសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ សោណទណ្ឌសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, អម្ពដ្ឋសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស សោណទណ្ឌសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… អង្គេសូតិ សោណទណ្ឌសុត្ត’’ន្តិ អាហ. សុន្ទរភាវេន សាតិសយានិ អង្គានិ ឯតេសមត្ថីតិ អង្គា. តទ្ធិតបច្ចយស្ស អតិសយវិសិដ្ឋេ អត្ថិតាអត្ថេ បវត្តិតោ, បធានតោ រាជកុមារា, រុឡ្ហិវសេន បន ជនបទោតិ វុត្តំ ‘‘អង្គា នាមា’’តិអាទិ. ឥធាបិ អធិប្បេតា, ន អម្ពដ្ឋសុត្តេ ឯវ. ‘‘តទា កិរា’’តិអាទិ តស្សា ចារិកាយ ការណវចនំ. អាគមនេ អាទីនវំ ទស្សេត្វា បដិក្ខិបនវសេន អាគន្តុំ ន ទស្សន្តិ, នានុជានិស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ.

នីលាសោកកណិការកោវិឡារកុន្ទរាជរុក្ខាទិសម្មិស្សតាយ តំ ចម្បកវនំ នីលាទិបញ្ចវណ្ណកុសុមបដិមណ្ឌិតំ, ន ចម្បករុក្ខានញ្ញេវ នីលាទិបញ្ចវណ្ណកុសុមតាយាតិ វទន្តិ, តថារូបាយ បន ធាតុយា ចម្បករុក្ខាវ នីលាទិបញ្ចវណ្ណម្បិ កុសុមំ បុប្ផន្តិ. ឥទានិបិ ហិ កត្ថចិ ទេសេ ទិស្សន្តិ, ឯវញ្ច យថារុតម្បិ អដ្ឋកថាវចនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. កុសុមគន្ធសុគន្ធេតិ វុត្តនយេន សម្មិស្សកានំ, សុទ្ធចម្បកានំ វា កុសុមានំ គន្ធេហិ សុគន្ធេ. ឯវំ បន វទន្តោ ន មាបនកាលេយេវ តស្មិំ នគរេ ចម្បករុក្ខា ឧស្សន្នា, អថ ខោ អបរភាគេបីតិ ទស្សេតិ. មាបនកាលេ ហិ ចម្បករុក្ខានមុស្សន្នតាយ តំ នគរំ ‘‘ចម្បា’’តិ នាមំ លភិ. ឥស្សរត្តាតិ អធិបតិភាវតោ. សេនា ឯតស្ស អត្ថីតិ សេនិកោ, ស្វេវ សេនិយោ. ពហុភាវវិសិដ្ឋា ចេត្ថ អត្ថិតា តទ្ធិតបច្ចយេន ជោតិតាតិ វុត្តំ ‘‘មហតិយា សេនាយ សមន្នាគតត្តា’’តិ. សារសុវណ្ណសទិសតាយាតិ ឧត្តមជាតិសុវណ្ណសទិសតាយ. ចូឡទុក្ខក្ខន្ធសុត្តដ្ឋកថាយំ បន ឯវំ វុត្តំ ‘‘សេនិយោ’’តិ តស្ស នាមំ, ពិម្ពីតិ អត្តភាវស្ស នាមំ វុច្ចតិ, សោ តស្ស សារភូតោ ទស្សនីយោ បាសាទិកោ អត្តភាវសមិទ្ធិយា ពិម្ពិសារោតិ វុច្ចតី’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៨០).

៣០១-២. សំហតាតិ សន្និបតនវសេន សង្ឃដិតា, សន្និបតិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯកេកិស្សាយ ទិសាយាតិ ឯកេកាយ បទេសភូតាយ ទិសាយ. បាឡិយំ ព្រាហ្មណគហបតិកានមធិប្បេតត្តា ‘‘សង្ឃិនោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘សង្ឃី’’តិ បុថុត្តេ ឯកវចនំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ឯតេស’’ន្តិ ឥមិនា. ឯវំ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៣០១, ៣០២) វុត្តំ, សង្ឃីតិ បន ទីឃវសេន ពហុវចនម្បិ ទិស្សតិ. អគណាតិ អសមូហភូតា អគណពន្ធា, ‘‘អគណនា’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ, សង្ខ្យាត្ថស្ស អយុត្តត្តា. ន ហិ តេសំ សង្ខ្យា អត្ថីតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បុព្ពេ អន្តោនគរេ អគណាបិ បច្ឆា ពហិនគរេ គណំ ភូតា បត្តាតិ គណីភូតាតិ. អភូតតព្ភាវេ ហិ ករាសភូយោគេ អ-ការស្ស ឦ-ការាទេសោ, ឦបច្ចយោ វា. រាជរាជញ្ញាទីនំ ទណ្ឌធរោ បុរិសោវ តតោ តតោ ខត្តិយានំ តាយនតោ រក្ខណតោ ខត្តា និរុត្តិនយេន. សោ ហិ យត្ថ តេហិ បេសិតោ, តត្ថ តេសំ ទោសំ បរិហរន្តោ យុត្តបត្តវសេន បុច្ឆិតមត្ថំ កថេតិ. តេនាហ ‘‘បុច្ឆិតបញ្ហេ ព្យាករណសមត្ថោ’’តិ. កុលាបទេសាទិនា មហតី មត្តា បមាណមេតស្សាតិ មហាមត្តោ.

សោណទណ្ឌគុណកថាវណ្ណនា

៣០៣. ឯកស្ស រញ្ញោ អាណាបវត្តិដ្ឋានានិ រជ្ជានិ នាម, វិសិដ្ឋានិ រជ្ជានិ វិរជ្ជានិ, តានេវ វេរជ្ជានិ, នានាវិធានិ វេរជ្ជានិ តថា, តេសុ ជាតាតិអាទិនា តិធា តទ្ធិតនិព្ពចនំ. វិចិត្រា ហិ តទ្ធិតវុត្តីតិ. យញ្ញានុភវនត្ថន្តិ យស្ស កស្សចិ យញ្ញស្ស អនុភវនត្ថំ. តេតិ នានាវេរជ្ជកា ព្រាហ្មណា. តស្សាតិ សោណទណ្ឌព្រាហ្មណស្ស. ឧត្តមព្រាហ្មណោតិ អភិជនសម្បត្តិយា, វិត្តសម្បត្តិយា, វិជ្ជាសម្បត្តិយា ច ឧគ្គតតរោ, ឧឡារោ វា ព្រាហ្មណោ. អាវដ្ដនីមាយា វុត្តាវ. លាភមច្ឆេរេន និប្បីឡិតតាយ អសន្និបាតោ ភវិស្សតិ.

អង្គេតិ គមេតិ អត្តនោ ផលំ ញាបេតិ, សយំ វា អង្គីយតិ គមីយតិ ញាយតីតិ អង្គំ, ហេតុ. តេនាហ ‘‘ការណេនា’’តិ. លោកធម្មតានុស្សរណេន អបរានិបិ ការណានិ អាហំសូតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិមាហ.

ទ្វីហិ បក្ខេហីតិ មាតុបក្ខេន, បិតុបក្ខេន ចាតិ ទ្វីហិ ញាតិបក្ខេហិ. ‘‘ឧភតោ សុជាតោ’’តិ ហិ ឯត្ថកេយេវ វុត្តេ យេហិ កេហិចិ ទ្វីហិ ភាគេហិ សុជាតត្តំ វិជានេយ្យ, សុជាតសទ្ទោ ច ‘‘សុជាតោ ចារុទស្សនោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.៣៩៩) អារោហសម្បត្តិបរិយាយោបិ ហោតីតិ ជាតិវសេនេវ សុជាតត្តំ វិភាវេតុំ ‘‘មាតិតោ ច បិតិតោ ចា’’តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ភោតោ មាតា ព្រាហ្មណី’’តិអាទិ. ឯវន្តិ វុត្តប្បការេន, មាតុបក្ខតោ ច បិតុបក្ខតោ ច បច្ចេកំ តិវិធេន ញាតិបរិវដ្ដេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សំសុទ្ធគហណិកោ’’តិ ឥមិនាបិ ‘‘មាតិតោ ច បិតិតោ ចា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ សមត្ថេតីតិ អាហ ‘‘សំសុទ្ធា តេ មាតុគហណី’’តិ, សំសុទ្ធាវ អនញ្ញបុរិសសាធារណាតិ អត្ថោ. អនោរសបុត្តវសេនាបិ ហិ លោកេ មាតាបិតុសមញ្ញា ទិស្សតិ, ឥធ បនស្ស ឱរសបុត្តវសេនេវ ឥច្ឆិតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សំសុទ្ធគហណិកោ’’តិ វុត្តំ. គព្ភំ គណ្ហាតិ ធារេតីតិ គហណី, តតិយាវដ្ដសង្ខាតោ គព្ភាសយសញ្ញិតោ មាតុកុច្ឆិបទេសោ សមវេបាកិនិយាតិ សមវិបាចនិយា. ឯត្ថាតិ មហាសុទស្សនសុត្តេ. យថាភុត្តមាហារំ វិបាចនវសេន គណ្ហាតិ ន ឆឌ្ឌេតីតិ គហណី, កម្មជតេជោធាតុ, យា ‘‘ឧទរគ្គី’’តិ លោកេ បញ្ញាយតិ.

បិតុបិតាតិ បិតុនោ បិតា. បិតាមហោតិ អាមហ-បច្ចយេន តទ្ធិតសិទ្ធិ. ‘‘ចតុយុគ’’ន្តិអាទីសុ វិយ តំ តទត្ថេ យុជ្ជិតព្ពតោ កាលវិសេសោ យុគំ នាម. ឯតំ យុគសទ្ទេន អាយុប្បមាណវចនំ អភិលាបមត្តំ លោកវោហារវចនមត្តមេវ, អធិប្បេតត្ថតោ បន បិតាមហោយេវ បិតាមហយុគសទ្ទេន វុត្តោ តស្សេវ បធានភាវេន អធិប្បេតត្តាតិ អធិប្បាយោ. តតោ ឧទ្ធន្តិ បិតាមហតោ ឧបរិ. តេនាហ ‘‘បុព្ពបុរិសា’’តិ, តទវសេសា បុព្ពកា ឆ បុរិសាតិ អត្ថោ. បុរិសគ្គហណញ្ចេត្ថ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេន កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវញ្ហិ ‘‘មាតិតោ’’តិ បាឡិវចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ.

តត្រាយមដ្ឋកថាមុត្តកនយោ – មាតា ច បិតា ច បិតរោ, បិតូនំ បិតរោ បិតាមហា, តេសំ យុគោ ទ្វន្ទោ បិតាមហយុគោ, តស្មា, យាវ សត្តមា បិតាមហយុគា បិតាមហទ្វន្ទាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ, ឯវញ្ច បិតាមហគ្គហណេនេវ មាតាមហោបិ គហិតោ. យុគសទ្ទោ ចេត្ថ ឯកសេសោ ‘‘យុគោ ច យុគោ ច យុគោ’’តិ, អតោ តត្ថ តត្ថ ញាតិបរិវដ្ដេ បិតាមហទ្វន្ទំ គហិតំ ហោតីតិ.

‘‘យាវ សត្តមា បិតាមហយុគា’’តិ ឥទំ កាកាបេក្ខនមិវ ឧភយត្ថ សម្ពន្ធគតន្តិ អាហ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ. យាវ សត្តមោ បុរិសោ, តាវ អក្ខិត្តោ អនុបកុដ្ឋោ ជាតិវាទេនាតិ សម្ពន្ធោ. អក្ខិត្តោតិ អប្បត្តខេបោ. អនវក្ខិត្តោតិ សទ្ធថាលិបាកាទីសុ ន ឆឌ្ឌិតោ. ន ឧបកុដ្ឋោតិ ន ឧបក្កោសិតោ. ‘‘ជាតិវាទេនា’’តិ ឥទំ ហេតុម្ហិ ករណវចនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘កេន ការណេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥតិបីតិ ឥមិនាបិ ការណេន. ឯត្ថ ច ‘‘ឧភតោ…បេ… យុគា’’តិ ឯតេន ព្រាហ្មណស្ស យោនិទោសាភាវោ ទស្សិតោ សំសុទ្ធគហណិកភាវកិត្តនតោ, ‘‘អក្ខិត្តោ’’តិ ឯតេន កិរិយាបរាធាភាវោ. កិរិយាបរាធេន ហិ សត្តា ខេបំ បាបុណន្តិ. ‘‘អនុបកុដ្ឋោ’’តិ ឯតេន អយុត្តសំសគ្គាភាវោ. អយុត្តសំសគ្គញ្ហិ បដិច្ច សត្តា អក្កោសំ លភន្តីតិ.

ឥស្សរោតិ អាធិបតេយ្យសំវត្តនិយកម្មពលេន ឦសនសីលោ, សា បនស្ស ឥស្សរតា វិភវសម្បត្តិបច្ចយា បាកដា ជាតា, តស្មា អឌ្ឍភាវបរិយាយេន ទស្សេន្តោ ‘‘អឌ្ឍោតិ ឥស្សរោ’’តិ អាហ. មហន្តំ ធនមស្ស ភូមិគតំ, វេហាសគតញ្ចាតិ មហទ្ធនោ. តស្សាតិ តស្ស តស្ស គុណស្ស, អយមេវ ច បាឋោ អធុនា ទិស្សតិ. អគុណំយេវ ទស្សេមាតិ អន្វយតោ តស្ស គុណំ វត្វា ព្យតិរេកតោ ភគវតោ អនុបសង្កមនការណំ អគុណមេវ ទស្សេម.

អធិករូបោតិ វិសិដ្ឋរូបោ ឧត្តមសរីរោ. ទស្សនំ អរហតីតិ ទស្សនីយោតិ អាហ ‘‘ទស្សនយោគ្គោ’’តិ. បសាទំ អាវហតីតិ បាសាទិកោ. តេនាហ ‘‘បសាទជននតោ’’តិ. បោក្ខរសទ្ទោ ឥធ សុន្ទរត្ថេ, សរីរត្ថេ ច និរុឡ្ហោ. វណ្ណស្សាតិ វណ្ណធាតុយា. បកាសនិយេន បរិសុទ្ធនិមិត្តេន វណ្ណសទ្ទស្ស វណ្ណធាតុយំ បវត្តនតោ តន្និមិត្តមេវ វណ្ណតា, សា ច វណ្ណនិស្សិតាតិ អភេទវសេន វុត្តំ ‘‘ឧត្តមេន បរិសុទ្ធេន វណ្ណេនា’’តិ. សរីរំ បន សន្និវេសវិសិដ្ឋំ ករចរណគីវាសីសាទិសមុទាយំ, តញ្ច អវយវភូតេន សណ្ឋាននិមិត្តេន គយ្ហតិ, តស្មា តន្និមិត្តមេវ បោក្ខរតាតិ វុត្តំ ‘‘សរីរសណ្ឋានសម្បត្តិយា’’តិ, ឧត្តមាយ សរីរសណ្ឋានសម្បត្តិយាតិបិ យោជេតព្ពំ. អត្ថវសា ហិ លិង្គវិភត្តិវិបរិណាមោ. សព្ពេសុ វណ្ណេសុ សុវណ្ណវណ្ណោវ ឧត្តមោតិ អាហ ‘‘បរិសុទ្ធវណ្ណេសុបិ សេដ្ឋេន សុវណ្ណវណ្ណេន សមន្នាគតោ’’តិ. តថា ហិ ពុទ្ធា, ចក្កវត្តិនោ ច សុវណ្ណវណ្ណាវ ហោន្តិ. យស្មា បន វច្ឆសសទ្ទោ សរីរាភេ បវត្តតិ, តស្មា ព្រហ្មវច្ឆសីតិ ឧត្តមសរីរាភោ, សុវណ្ណាភោ ឥច្ចេវ អត្ថោ. ឥមមេវ ហិ អត្ថំ សន្ធាយ ‘‘មហាព្រហ្មុនោ សរីរសទិសេនេវ សរីរេន សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តំ, ន ព្រហ្មុជុគត្តតំ. ឱកាសោតិ សព្ពង្គបច្ចង្គដ្ឋានំ. អារោហបរិណាហសម្បត្តិយា, អវយវបារិបូរិយា ច ទស្សនស្ស ឱកាសោ ន ខុទ្ទកោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘សព្ពានេវា’’តិអាទិ.

សីលន្តិ យមនិយមលក្ខណំ សីលំ, តំ បនស្ស រត្តញ្ញុតាយ វុទ្ធំ វទ្ធិតន្តិ វិសេសតោ ‘‘វុទ្ធសីលី’’តិ វុត្តំ. វុទ្ធសីលេនាតិ សព្ពទា សម្មាយោគតោ វុទ្ធេន ធុវសីលេន. ឯវញ្ច កត្វា បទត្តយម្បេតំ អធិប្បេតត្ថតោ វិសិដ្ឋំ ហោតិ, សទ្ទត្ថមត្តំ បន សន្ធាយ ‘‘ឥទំ វុទ្ធសីលីបទស្សេវ វេវចន’’ន្តិ វុត្តំ. បញ្ចសីលតោ បរំ តត្ថ សីលស្ស អភាវតោ, តេសមជាននតោ ច ‘‘បញ្ចសីលមត្តមេវា’’តិ អាហ.

វាចាយ បរិមណ្ឌលបទព្យញ្ជនតា ឯវ សុន្ទរភាវោតិ វុត្តំ ‘‘សុន្ទរា បរិមណ្ឌលបទព្យញ្ជនា’’តិ. ឋានករណសម្បត្តិយា, សិក្ខាសម្បត្តិយា ច កស្សចិបិ អនូនតាយ បរិមណ្ឌលបទានិ ព្យញ្ជនានិ អក្ខរានិ ឯតិស្សាតិ បរិមណ្ឌលបទព្យញ្ជនា. អក្ខរមេវ ហិ តំតទត្ថវាចកភាវេន បរិច្ឆិន្នំ បទំ. អថ វា បទមេវ អត្ថស្ស ព្យញ្ជកត្តា ព្យញ្ជនំ, សិថិលធនិតាទិអក្ខរបារិបូរិយា ច បទព្យញ្ជនស្ស បរិមណ្ឌលតា, បរិមណ្ឌលំ បទព្យញ្ជនមេតិស្សាតិ តថា. អបិច បជ្ជតិ អត្ថោ ឯតេនាតិ បទំ, នាមាទិ, យថាធិប្បេតមត្ថំ ព្យញ្ជេតីតិ ព្យញ្ជនំ, វាក្យំ, តេសំ បរិបុណ្ណតាយ បរិមណ្ឌលបទព្យញ្ជនា. អត្ថវិញ្ញាបនេ សាធនតាយ វាចាវ ករណំ វាក្ករណន្តិ តុល្យាធិករណតំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧទាហរណឃោសោ’’តិ វុត្តំ, វចីភេទសទ្ទោតិ អត្ថោ. តស្ស ព្រាហ្មណស្ស, តេន វា ភាសិតព្ពស្ស អត្ថស្ស គុណបរិបុណ្ណភាវេន បូរេ គុណេហិ បរិបុណ្ណភាវេ ភវាតិ បោរី. បុន បុរេតិ រាជធានីមហានគរេ. ភវត្តាតិ សំវឌ្ឍត្តា. សុខុមាលត្តនេនាតិ សុខុមាលភាវេន, ឥមិនា តស្សា វាចាយ មុទុសណ្ហត្តមាហ. អបលិពុទ្ធាយាតិ បិត្តសេម្ហាទីហិ អបរិយោនទ្ធាយ, ហេតុគព្ភបទមេតំ. តតោ ឯវ ហិ យថាវុត្តទោសាភាវោតិ. ឌំសេត្វា វិយ ឯកទេសកថនំ សន្ទិដ្ឋំ, សណិកំ ចិរាយិត្វា កថនំ វិលម្ពិតំ, ‘‘សន្និទ្ធវិលម្ពិតាទី’’តិបិ បាឋោ. សទ្ទេន អជនកំ វចិនំ, មម្មកសង្ខាតំ វា ឯកក្ខរមេវ ទ្វត្តិក្ខត្តុមុច្ចារណំ សន្និទ្ធំ. អាទិសទ្ទេន ទុក្ខលិតានុកឌ្ឍិតាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. ឯឡាគឡេនាតិ ឯឡាបគ្ឃរណេន. ‘‘ឯឡា គឡន្តី’’តិ វុត្តស្សេវ ទ្វិធា អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘លាលា វា បគ្ឃរន្តី’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘បស្សេ’ឡមូគំ ឧរគំ ទុជិវ្ហ’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.៧.៤៩) វិយ ហិ ឯឡាសទ្ទោ លាលាយ, ខេឡេ ច បវត្តតិ. ខេឡផុសិតានីតិ ខេឡពិន្ទូនិ.

តត្រាយមដ្ឋកថាមុត្តកនយោ – ឯលន្តិ ទោសោ វុច្ចតិ ‘‘យា សា វាចា នេលា កណ្ណសុខា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៨, ១៩៤) វិយ. ទុប្បញ្ញា ច សទោសមេវ កថំ កថេន្តា ឯលំ បគ្ឃរាបេន្តិ, តស្មា តេសំ វាចា ឯលគឡា នាម ហោតិ, តព្ពិបរីតាយាតិ អត្ថោ. ‘‘អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ បាកដំ កត្វា’’តិ ឥមិនា តស្សា វាចាយ អត្ថបារិបូរិំ វទតិ. វិញ្ញាបនសទ្ទេន ឯតស្ស សម្ពន្ធោ.

ជរាជិណ្ណតាយ ជិណ្ណោតិ ខណ្ឌិច្ចបាលិច្ចាទិភាវមាបាទិតោ. វុទ្ធិមរិយាទប្បត្តោតិ វុទ្ធិយា បរិច្ឆេទំ បរិយន្តំ បត្តោ. ជាតិមហល្លកតាយាតិ ឧបបត្តិយា មហល្លកភាវេន. តេនាហ ‘‘ចិរកាលប្បសុតោ’’តិ. អទ្ធសទ្ទោ អទ្ធានបរិយាយោ ទីឃកាលវាចកោ. កិត្តកោ បន សោតិ អាហ ‘‘ទ្វេ តយោ រាជបរិវដ្ដេ’’តិ, ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ រាជូនំ រជ្ជបសាសនបដិបាដិយោតិ អត្ថោ. ‘‘អទ្ធគតោ’’តិ វត្វាបិ កតំ វយោគហណំ ឱសានវយាបេក្ខន្តិ វុត្តំ ‘‘បច្ឆិមវយំ សម្បត្តោ’’តិ. បច្ឆិមោ តតិយភាគោតិ វស្សសតស្ស តិធា កតេសុ ភាគេសុ តតិយោ ឱសានភាគោ. បច្ចេកំ តេត្តិំសវស្សតោ ច អធិកមាសបក្ខាទិបិ វិភជីយតិ, តស្មា សត្តសដ្ឋិមេ វស្សេ យថារហំ លព្ភមានមាសបក្ខទិវសតោ បដ្ឋាយ បច្ឆិមវយោ វេទិតព្ពោ. អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេនបិ ហិ ឥមមេវត្ថំ សន្ធាយ ‘‘សត្តសដ្ឋិវស្សតោ បដ្ឋាយ បច្ឆិមវយោ កោដ្ឋាសោ’’តិ (សារត្ថ. ដី. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា) វុត្តំ. ឥតរថា ហិ ‘‘បច្ឆិមវយោ នាម វស្សសតស្ស បច្ឆិមោ តតិយភាគោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនេន វិរោធោ ភវេយ្យាតិ.

ឯវំ កេវលជាតិវសេន បឋមវិកប្បំ វត្វា គុណមិស្សកវសេនបិ ទុតិយវិកប្បំ វទន្តេន ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ នាយំ ជិណ្ណតា វយោមត្តេន, អថ ខោ កុលបរិវដ្ដេន បុរាណតាតិ អាហ ‘‘ជិណ្ណោតិ បោរាណោ’’តិអាទិ. ចិរកាលប្បវត្តកុលន្វយោតិ ចិរកាលំ បវត្តកុលបរិវដ្ដោ, តេនាស្ស កុលវសេន ឧទិតោទិតភាវមាហ. ‘‘វយោអនុប្បត្តោ’’តិ ឥមិនា ជាតិវុទ្ធិយា វក្ខមានត្តា, គុណវុទ្ធិយា ច តតោ សាតិសយត្តា ‘‘វុទ្ធោតិ សីលាចារាទិគុណវុទ្ធិយា យុត្តោ’’តិ វុត្តំ. វក្ខមានំ បតិ បារិសេសគ្គហណញ្ហេតំ. តថា ជាតិមហល្លកតាយបិ តេនេវ បទេន វក្ខមានត្តា, វិភវមហត្តតាយ ច អនវសេសិតត្តា ‘‘មហល្លកោតិ វិភវមហន្តតាយ សមន្នាគតោ’’តិ អាហ. មគ្គបដិបន្នោតិ ព្រាហ្មណានំ យុត្តបដិបត្តិវីថិំ អវោក្កម្ម ចរណវសេន ឧបគតោតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ព្រាហ្មណាន’’ន្តិអាទិនា. ជាតិវុទ្ធភាវមនុប្បត្តោ, តម្បិ អន្តិមវយំ បច្ឆិមវយមេវ អនុប្បត្តោតិ សាធិប្បាយយោជនា. ឥមិនា ហិ បច្ឆិមវយវសេន ជាតិវុទ្ធភាវំ ទស្សេតីតិ.

ពុទ្ធគុណកថាវណ្ណនា

៣០៤. តាទិសេហិ មហានុភាវេហិ សទ្ធិំ យុគគ្គាហវសេន ឋបនម្បិ ន មាទិសានំ បណ្ឌិតជាតីនមនុច្ឆវិកំ, កុតោ បន ឧក្កំសវសេន ឋបនន្តិ ឥទំ ព្រាហ្មណស្ស ន យុត្តរូបន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ខោ បន មេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យេបិ គុណា អត្តនោ គុណេហិ សទិសា, តេបិ គុណេ ឧត្តរិតរេយេវ មញ្ញមានោ បកាសេតីតិ សម្ពន្ធោ. សទិសាតិ ច ឯកទេសេន សទិសា. ន ហិ ពុទ្ធានំ គុណេហិ សព្ពថា សទិសា កេចិបិ គុណា អញ្ញេសុ លព្ភន្តិ. ‘‘កោ ចាហ’’ន្តិអាទិ ឧត្តរិតរាការទស្សនំ. អហញ្ច កីទិសោ នាម ហុត្វា សទិសោ ភវិស្សាមិ, សមណស្ស…បេ… គុណា ច កីទិសា នាម ហុត្វា សទិសា ភវិស្សន្តីតិ សាធិប្បាយយោជនា. កេចិ នវំ បាឋំ ករោន្តិ, អយមេវ មូលបាឋោ យថា តំ អម្ពដ្ឋសុត្តេ ‘‘កោ ចាហំ ភោ គោតម សាចរិយកោ, កា ច អនុត្តរា វិជ្ជាចរណសម្បទា’’តិ. ឥតរេតិ អត្តនោ គុណេហិ អសទិសេ គុណេ, ‘‘បកាសេតី’’តិ ឥមិនាវ សម្ពន្ធោ. ឯកន្តេនេវាតិ សទិសគុណានំ វិយ បសង្គាភាវេន.

ឯវំ និយាមេន្តោ សោណទណ្ឌោ ឥទំ អត្ថជាតំ ទីបេតិ. យថា ហីតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ ការណេ. តេនាហ ‘‘តស្មា មយមេវ អរហាមា’’តិ. គោបទកន្តិ គាវិយា ខុរដ្ឋានេ ឋិតឧទកំ. គុណេតិ សទិសគុណេបិ, បគេវ អសទិសគុណេ.

សដ្ឋិកុលសតសហស្សន្តិ សដ្ឋិសហស្សាធិកំ កុលសតសហស្សំ. ធម្មបទដ្ឋកថាទីសុ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១៦) បន កត្ថចិ ភគវតោ អសីតិកុលសហស្សតាវចនំ ឯកេកបក្ខមេវ សន្ធាយាតិ វេទិតព្ពំ.

សុធាមដ្ឋបោក្ខរណិយោតិ សុធាយ បរិកម្មកតា បោក្ខរណិយោ. សត្តរតនានន្តិ សត្តហិ រតនេហិ. បូរយោគេ ហិ ករណត្ថេ ពហុលំ ឆដ្ឋីវចនំ. បាសាទនិយូហាទយោតិ ឧបរិបាសាទេ ឋិតតុលាសីសាទយោ. ‘‘សត្តរតនាន’’ន្តិ អធិការោ, អភេទេបិ ភេទវោហារោ ឯស. កុលបរិយាយេនាតិ សុទ្ធោទនមហារាជស្ស អសម្ភិន្នខត្តិយកុលានុក្កមេន. តេសុបីតិ ចតូសុ និធីសុបិ. គហិតំ គហិតំ ឋានំ បូរតិយេវ ធនេន បាកតិកមេវ ហោតិ, ន ឩនំ.

ភទ្ទកេនាតិ សុន្ទរេន. បច្ឆិមវយេ វុត្តនយេន បឋមវយោ វេទិតព្ពោ. មាតាបិតូនំ អនិច្ឆាយ បព្ពជ្ជាវ អនាទរោ តេន យុត្តេ អត្ថេ សាមិវចនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេសន្តិ មាតាបិតូនំ. កន្ទិត្វាតិ ‘‘កហំ បិយបុត្តកា’’តិអាទិនា បរិទេវិត្វា.

អបរិមាណោយេវាតិ ‘‘ឯត្តកោ ឯសោ’’តិ កេនចិ បរិច្ឆិន្ទិតុមសក្កុណេយ្យតាយ អបរិច្ឆិន្នោយេវ. ទ្វេ វេឡូ អធោកដិមត្តកមេវ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ទ្វិន្នំ វេឡូនំ ឧបរិ កដិមត្តមេវា’’តិ. បារមិតានុភាវេន ព្រាហ្មណស្ស ឯវ បញ្ញាយតិ, ភគវា បន តទា បកតិប្បមាណោវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ញាយមានោ’’តិ វុត្តមិវ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ‘‘ន ហី’’តិអាទិនា បារមិតាពលេនេវ ឯវំ អបរិមាណតា, ន ឥទ្ធិពលេនាតិ ទស្សេតី’’តិ វទន្តិ. អតុលោតិ អសទិសោ. ‘‘ធម្មបទេ គាថមាហា’’តិ កត្ថចិ បាឋោ អយុត្តោវ. ន ហិ ធម្មបទេ អយំ គាថា ទិស្សតិ. សុធាបិណ្ឌិយត្ថេរាបទានាទីសុ (អប. ១.១០.សុធាបិណ្ឌិយត្ថេរាបទាន) បនាយំ គាថា អាគតា, សា ច ខោ អញ្ញវត្ថុស្មិំ ឯវ, ន ឥមស្មិំ វត្ថុម្ហិ, តស្មា បាឡិវសេន សង្គីតិមនារុឡ្ហា បកិណ្ណកទេសនាយេវាយំ គាថាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តត្ថ តេ តាទិសេតិ បរិយាយវចនមេតំ ‘‘អប្បំ វស្សសតំ អាយុ, ឥទានេតរហិ វិជ្ជតី’’តិអាទីសុ (ពុ. វំ. ២៧.២១) វិយ, ‘‘ឯតាទិសេ’’តិបិ បឋន្តិ, តទសុន្ទរំ អបទានាទីសុ តថា អទិស្សនតោ. កិលេសបរិនិព្ពានេន បរិនិព្ពុតេ កុតោចិបិ អភយេ តេ តាទិសេ បូជយតោ ឯត្ថ ឥទំ បុញ្ញំ កេនចិ មហានុភាវេន អបិ សង្ខាតុំ ន សក្កាតិ អត្ថោ.

ពាហន្តរន្តិ ទ្វិន្នំ ពាហូនមន្តរំ. ទ្វាទស យោជនសតានីតិ ទ្វាទសាធិកានិ យោជនសតានិ. ពហលន្តរេនាតិ សមន្តា សរីរបរិណាហប្បមាណេន. បុថុលតោតិ វិត្ថារតោ. អង្គុលិបព្ពានីតិ ឯកេកានិ អង្គុលិបព្ពានិ. ភមុកន្តរន្តិ ទ្វិន្នំ ភមុកានមន្តរំ. មុខំ វិត្ថារតោ ទ្វិយោជនសតំ បរិមណ្ឌលតោ វិសុំ វុត្តត្តា. ‘‘ឯទិសោ ភគវា’’តិ យា បរេហិ វុត្តា កថា, តស្សា អនុរូបន្តិ យថាកថំ, ឥមិនា អញ្ញេហិ វុត្តំ ភគវតោ វណ្ណកថំ សុត្វា ឱលោកេតុកាមតាយ អាគតោតិ ទស្សេតិ, យថាកថន្តិ វា កីទិសំ. ‘‘យថាកថំ បន តុម្ហេ ភិក្ខវេ សមគ្គា សម្មោទមានា អវិវទមានា ផាសុកំ វស្សំ វសិត្ថា’’តិអាទីសុ (បារា. ១៩៤) វិយ ហិ បុច្ឆាយំ ឯស និបាតសមុទាយោ, ឯកោ វា និបាតោ.

គន្ធកុដិបរិវេណេតិ គន្ធកុដិយា បរិវេណេ, គន្ធកុដិតោ ពហិ បរិវេណព្ភន្តរេតិ អត្ថោ. តត្ថាតិ មញ្ចកេ. ‘‘សីហសេយ្យំ កប្បេសី’’តិ យថា រាហុ អសុរិន្ទោ អាយាមតោ, វិត្ថារតោ, ឧព្ពេធតោ ច ភគវតោ រូបកាយស្ស បរិច្ឆេទំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, តថា រូបំ ឥទ្ធាភិសង្ខារំ អភិសង្ខរោន្តោ សីហសេយ្យំ កប្បេសី’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៣០៤) ឯវំ អាចរិយេន វុត្តំ, ‘‘តទេតំ ‘ន មយា អសុរិន្ទ អធោមុខេន បារមិយោ បូរិតា, ឧទ្ធគ្គមេវ កត្វា ទានំ ទិន្ន’’ន្តិ អដ្ឋកថាវចនេន អច្ចន្តមេវ វិរុទ្ធំ ហោតិ. ឯតញ្ហិ គន្ធកុដិទ្វារវិវរណាទីសុ វិយ បារមិតានុភាវសិទ្ធិទស្សនំ, អញ្ញថា តទេវ វចនំ វត្តព្ពំ ភវេយ្យា’’តិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. អធោមុខេនាតិ ឱសក្កិតវីរិយតំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឧទ្ធគ្គមេវាតិ អនោសក្កិតវីរិយតំ, ឧព្ភកោដិកំ កត្វាតិ អត្ថោ. តទា រាហុ ឧបាសកភាវំ បដិវេទេសីតិ អាហ ‘‘តំ ទិវស’’ន្តិអាទិ.

កិលេសេហិ អារកត្តា អរិយំ និរុត្តិនយេន, អតោយេវ ឧត្តមតា បរិសុទ្ធតាតិ វុត្តំ ‘‘ឧត្តមំ បរិសុទ្ធ’’ន្តិ. អនវជ្ជដ្ឋេន កុសលំ, ន សុខវិបាកដ្ឋេន តស្ស អរហតមសម្ភវតោ. កុសលសីលេនាតិ អនវជ្ជេនេវ វិទ្ធស្តសវាសនកិលេសេន សីលេន. ឯវញ្ច កត្វា បទចតុក្កម្បេតំ អធិប្បេតត្ថតោ វិសិដ្ឋំ ហោតិ, សទ្ទត្ថមត្តំ បន សន្ធាយ ‘‘ឥទមស្ស វេវចន’’ន្តិ វុត្តំ.

កត្ថចិ ចតុរាសីតិបាណសហស្សានិ, កត្ថចិ អបរិមាណាបិ ទេវមនុស្សាតិ អត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ភគវតោ ឯកេកាយ ធម្មទេសនាយា’’តិអាទិមាហ. មហាសមយសុត្ត (ទី. និ. ២.៣៣១ អាទយោ) មង្គលសុត្ត- (ខុ. បា. ៥.១ អាទយោ; សុ. និ. ២៦១ អាទយោ) ទេសនាទីសុ ហិ ចតុវីសតិយា ឋានេសុ អសង្ខ្យេយ្យា អបរិមេយ្យា ទេវមនុស្សា មគ្គផលាមតំ បិវិំសុ. កោដិសតសហស្សាទិបរិមាណេនបិ ពហូ ឯវ, និទស្សនវសេន បនេវំ វុត្តំ. តស្មា អនុត្តរសិក្ខាបកភាវេន ភគវា ពហូនំ អាចរិយោ, តេសំ អាចរិយភូតានំ សាវកានមាចរិយភាវេន សាវកវេនេយ្យានំ បាចរិយោ. ភគវតា ហិ ទិន្ននយេ ឋត្វា សាវកា វេនេយ្យំ វិនេន្តិ, តស្មា ភគវាវ តេសំ បធានោ អាចរិយោតិ.

វទន្តស្សាធិប្បេតោវ អត្ថោ បមាណំ, ន លក្ខណហារាទិវិសយោតិ អាហ ‘‘ព្រាហ្មណោ បនា’’តិអាទិ. ‘‘ឥមស្ស វា បូតិកាយស្សា’’តិ បាឋាវសានេ បេយ្យាលំ កត្វា ‘‘កេលនា បដិកេលនា’’តិ វុត្តំ. អយញ្ហិ ខុទ្ទកវត្ថុវិភង្គបាឡិ (វិភ. ៨៥៤) ‘‘ពាហិរានំ វា បរិក្ខារានំ មណ្ឌនា’’តិអាទិ បេយ្យាលវសេន គយ្ហតិ. តត្ថ ឥមស្ស វា បូតិកាយស្សាតិ ឥមស្ស វា មនុស្សសរីរស្ស. យថា ហិ តទហុជាតោបិ សិង្គាលោ ‘‘ជរសិង្គាលោ’’ ត្វេវ, ឩរុប្បមាណាបិ ច គលោចិលតា ‘‘បូតិលតា’’ ត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, ឯវំ សុវណ្ណវណ្ណោបិ មនុស្សសរីរោ ‘‘បូតិកាយោ’’ ត្វេវ, តស្ស មណ្ឌនាតិ អត្ថោ. កេលនាតិ កីឡនា. ‘‘កេលាយនា’’តិបិ បឋន្តិ. បដិកេលនាតិ បដិកីឡនា. ចបលស្ស ភាវោ ចាបល្យំ, ចាបល្លំ វា, យេន សមន្នាគតោ បុគ្គលោ វស្សសតិកោបិ សមានោ តទហុជាតទារកោ វិយ ហោតិ, តស្សេទមធិវចនន្តិ វេទិតព្ពំ.

អបាបេ បុរេ ករោតិ, ន វា បាបំ បុរេ ករោតីតិ អបាបបុរេក្ខារោតិ យុត្តាយុត្តសមាសេន ទុវិធមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អបាបេ នវលោកុត្តរធម្មេ’’តិអាទិ វុត្តំ. អបាបេតិ ច បាបបដិបក្ខេ, បាបវិរហិតេ វា. ព្រហ្មនិ សេដ្ឋេ ភគវតិ ភវា តស្ស ធម្មទេសនាវសេន អរិយាយ ជាតិយា ជាតត្តា, ព្រហ្មុនោ វា ភគវតោ អបច្ចំ គរុករណាទិនា, យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិយា ច, ព្រហ្មំ វា សេដ្ឋំ អរិយមគ្គំ ជានាតីតិ ព្រហ្មញ្ញា, អរិយសាវកសង្ខាតា បជា. តេនាហ ‘‘សារិបុត្តមោគ្គល្លានា’’តិអាទិ. ព្រាហ្មណបជាយាតិ ពហិតបាបបជាយ. ‘‘អបាបបុរេក្ខារោ’’តិ ឯត្ថ ‘‘បុរេក្ខារោ’’តិ បទមធិការោតិ ទស្សេតិ ‘‘ឯតិស្សាយ ច បជាយ បុរេក្ខារោ’’តិ ឥមិនា. ច-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ ‘‘ន កេវលំ អបាបបុរេក្ខារោ ឯវ, អថ ខោ ព្រហ្មញ្ញាយ ច បជាយ សម្ពន្ធភូតាយ បុរេក្ខារោ’’តិ. ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ អធិប្បាយមត្តទស្សនំ. ‘‘អបាបបុរេក្ខារោ’’តិ ឥទំ ‘‘ព្រហ្មញ្ញាយ បជាយា’’តិ ឥមិនាវ សម្ពន្ធិតព្ពំ, ន ច បច្ចេកមត្ថទីបកំ, បកតិព្រាហ្មណជាតិវសេនបិ ចេតស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ. អយុត្តសមាសោ ចាយំ. បាបន្តិ បាបកម្មំ, អហិតំ ទុក្ខន្តិ អត្ថោ. តស្ស សម្ពន្ធិបេក្ខត្តា កស្សា អបាបបុរេក្ខារោតិ បុច្ឆាយ ឯវមាហាតិ ទស្សេតុំ ‘‘កស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘អត្តនា’’តិអាទិ តទត្ថវិវរណំ. ព្រាហ្មណបជាយាតិ ព្រាហ្មណជាតិបជាយ.

រញ្ជន្តិ អដ្ដំ ភជន្តិ រាជានោ ឯតេនាតិ រដ្ឋំ, ឯកស្ស រញ្ញោ រជ្ជភូតកាសិកោសលាទិមហាជនបទា. ជនា បជ្ជន្តិ សុខជីវិកំ បាបុណន្តិ ឯត្ថាតិ ជនបទោ, ឯកស្ស រញ្ញោ រជ្ជេ ឯកេកកោដ្ឋាសភូតា ឧត្តរបថទក្ខិណបថាទិខុទ្ទកជនបទា. តត្ថាតិ តថា អាគតេសុ. បុច្ឆាយាតិ អត្តនា អភិសង្ខតាយ បុច្ឆាយ. វិស្សជ្ជនាសម្បដិច្ឆនេតិ វិស្សជ្ជនាយ អត្តនោ ញាណេន សម្បដិគ្គហណេ. កេសញ្ចិ ឧបនិស្សយសម្បត្តិំ, ញាណបរិបាកំ, ចិត្តាចារញ្ច ញត្វា ភគវាវ បុច្ឆាយ ឧស្សាហំ ជនេត្វា វិស្សជ្ជេតីតិ អធិប្បាយោ.

‘‘តត្ថ កតមំ សាខល្យ’’ន្តិអាទិ និក្ខេបកណ្ឌបាឡិ (ធ. ស. ១៣៥០). អទ្ធានទរថន្តិ ទីឃមគ្គាគមនបរិស្សមំ. អស្សាតិ ភគវតោ, មុខបទុមន្តិ សម្ពន្ធោ. ពាលាតបសម្ផស្សនេនេវាតិ អភិនវុគ្គតសូរិយរំសិសម្ផស្សនេន ឥវ. តថា ហិ សូរិយោ ‘‘បទ្មពន្ធូ’’តិ លោកេ បាកដោ, ចន្ទោ បន ‘‘កុមុទពន្ធូ’’តិ. បុណ្ណចន្ទស្ស សិរិយា សមានា សិរី ឯតស្សាតិ បុណ្ណចន្ទសស្សិរិកំ. កថំ និក្កុជ្ជិតសទិសតាតិ អាហ ‘‘សម្បត្តាយា’’តិអាទិ. ឯត្ថ បន ‘‘ឯហិ ស្វាគតវាទី’’តិ ឥមិនា សុខសម្ភាសបុព្ពកំ បិយវាទិតំ ទស្សេតិ, ‘‘សខិលោ’’តិ ឥមិនា សណ្ហវាចតំ, ‘‘សម្មោទកោ’’តិ ឥមិនា បដិសន្ធារកុសលតំ, ‘‘អព្ភាកុដិកោ’’តិ ឥមិនា សព្ពត្ថេវ វិប្បសន្នមុខតំ, ‘‘ឧត្តានមុខោ’’តិ ឥមិនា សុខសល្លាបតំ, ‘‘បុព្ពភាសី’’តិ ឥមិនា ធម្មានុគ្គហស្ស ឱកាសករណេន ហិតជ្ឈាសយតំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ.

យត្ថ កិរាតិ ឯត្ថ កិរ-សទ្ទោ អរុចិសូចនេ –

‘‘ខណវត្ថុបរិត្តត្តា, អាបាថំ ន វជន្តិ យេ;

តេ ធម្មារម្មណា នាម, យេ’សំ រូបាទយោ កិរា’’តិ. –

អាទីសុ (អភិធម្មាវតារ-អដ្ឋកថាយំ អារម្មណវិភាគេ ឆដ្ឋអនុច្ឆេទេ – ៧៧) វិយ, តេន ភគវតា អធិវុត្ថបទេសេ ន ទេវតានុភាវេន មនុស្សានំ អនុបទ្ទវតា, អថ ខោ ពុទ្ធានុភាវេនាតិ ទស្សេតិ. ពុទ្ធានុភាវេនេវ ហិ តា អារក្ខំ គណ្ហន្តិ. បំសុបិសាចកាទយោតិ បំសុនិស្សិតបិសាចកាទយោ. អាទិសទ្ទេន ភូតរក្ខសាទីនំ គហណំ. ឥទានិ ពុទ្ធានុភាវមេវ បាកដំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ វុត្តំ.

អនុសាសិតព្ពោ សង្ឃោ នាម សព្ពោបិ វេនេយ្យជនសមូហោ. សយំ ឧប្បាទិតោ សង្ឃោ នាម និព្ពត្តិតអរិយបុគ្គលសមូហោ. ‘‘តាទិសោ’’តិ ឥមិនា ‘‘សយំ វា ឧប្បាទិតោ’’តិ វុត្តវិកប្បោ ឯវ បច្ចាមដ្ឋោ អនន្តរស្ស វិធិ បដិសេធោវាតិ កត្វា, តស្មា ‘‘បុរិមបទស្សេវ វា’’តិ វិកប្បន្តរគហណន្តិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៣០៤) វុត្តំ. តត្រាយមធិប្បាយោ – កាមំ ‘‘គណី’’តិ ឥទំ ‘‘សង្ឃី’’តិ បទស្សេវ វេវចនំ, អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ យថាវុត្តវិកប្បទ្វយេ ទុតិយវិកប្បមេវ បច្ចាមសិត្វា ‘‘តាទិសោវស្ស គណោ អត្ថី’’តិ វុត្តត្តា អវសិដ្ឋស្សបិ បឋមវិកប្បស្ស សង្គហណត្ថំ ‘‘បុរិមបទស្សេវ វា វេវចនមេត’’ន្តិ វុត្តន្តិ. ឯវម្បិ វទន្តិ – ធម្មសេនាបតិត្ថេរាទីនំ បច្ចេកគណីនំ គណំ, សុត្តន្តិកាទិគណំ វា សន្ធាយ ‘‘តាទិសោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថាបិ ហិ សព្ពោវ ភិក្ខុគណោ អនុសាសិតព្ពោ នាម, និព្ពត្តិតអរិយគណោ បន សយំ ឧប្បាទិតោ នាម, តស្មា ‘‘តាទិសោ’’តិ ឥមិនា វិកប្បទ្វយស្សាបិ បច្ចាមសនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. ឯវំ បទទ្វយស្ស វិសេសត្ថតំ ទស្សេត្វា សព្ពថា សមានត្ថតំ ទស្សេតុំ ‘‘បុរិមបទស្សេវា’’តិអាទិ វុត្តន្តិ. បូរណមក្ខលិអាទីនំ ពហូនំ តិត្ថករានំ, និទ្ធារណេ ចេតំ សាមិវចនំ. អចេលកាទិមត្តកេនបិ ការណេនាតិ និច្ចោឡតាទិមត្តកេនបិ អប្បិច្ឆសន្តុដ្ឋតាទិសមារោបនលក្ខណេន ការណេន.

នវកាតិ អភិនវា. បាហុនកាតិ បហេណកំ បដិគ្គណ្ហិតុមនុច្ឆវិកា, ឯតេន ទុវិធេសុ អាគន្តុកេសុ បុរេតរមាគតវសេន ឥធ អតិថិនោ, ន ភោជនវេលាយមាគតវសេន អព្ភាគតាតិ ទស្សេតិ. បរិយាបុណាមីតិ បរិច្ឆិន្ទិតុំ ជានាមិ, ធាត្វត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘ជានាមី’’តិ វុត្តំ.

កប្បម្បីតិ អាយុកប្បម្បិ, ភណេយ្យ ចេតិ សម្ពន្ធោ. ចិរំ ចិរកាលេ កប្បោ ខីយេថ, ទីឃមន្តរេ ទីឃកាលន្តរេបិ តថាគតស្ស វណ្ណោ ន ខីយេថាតិ យោជនា. ‘‘ចិរ’’ន្តិ ចេត្ថ វត្តព្ពេបិ ឆន្ទហានិភយា រស្សត្ថំ និគ្គហិតលោបោ, អតិទីឃកាលំ វា សន្ធាយ ‘‘ចិរទីឃមន្តរេ’’តិ វុត្តំ, ឧភយត្ថ សម្ពន្ធិតព្ពមេតំ, កិរិយារហាទិយោគេ វិយ ច អន្តរយោគេ អធិកក្ខរបាទោ អនុបវជ្ជោ, អយញ្ច គាថា អភូតបរិកប្បនាវសេន អដ្ឋកថាសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤; ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៤២៥; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៤.៤; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថា, បកិណ្ណកកថា; អប. អដ្ឋ. ២.៧.២០) វុត្តា តថា ភាសមានស្ស អភាវតោ.

៣០៥. នន្តិ អាចរិយំ. អលំ-សទ្ទោ ឥធ អរហត្ថោ ‘‘អលមេវ និព្ពិន្ទិតុ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៧២; សំ. និ. ២.១៣៤, ១៤៣) វិយាតិ អាហ ‘‘យុត្តមេវា’’តិ. បុដេន នេត្វា អសិតព្ពតោ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ បុដោសំ វុច្ចតិ បាថេយ្យំ. ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ ទស្សេតិ ‘‘តំ គហេត្វា’’តិ ឥមិនា. បាឡិយំ បុដំសេនបិ កុលបុត្តេនាតិ សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ ‘‘តេន បុដំសេនា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អំសេនា’’តិអាទិ អធិប្បាយមត្តទស្សនំ, វហន្តេន កុលបុត្តេន ឧបសង្កមិតុំ អលមេវាតិ អត្ថោ.

សោណទណ្ឌបរិវិតក្កវណ្ណនា

៣០៦-៧. ន ឥធ តិរោ-សទ្ទោ ‘‘តិរោកុឌ្ឌេ វា តិរោបាការេ វា ឆឌ្ឌេយ្យ វា ឆឌ្ឌាបេយ្យ វា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៨២៥) វិយ ពហិអត្ថោតិ អាហ ‘‘អន្តោវនសណ្ឌេ គតស្សា’’តិ. តត្ថ វិហារោបិ វនសណ្ឌបរិយាបន្នោតិ ទស្សេតិ ‘‘វិហារព្ភន្តរំ បវិដ្ឋស្សា’’តិ ឥមិនា. ឯតេ អញ្ជលិំ បណាមេត្វា និសិន្នា មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន ឧភតោបក្ខិកា, ‘‘ឥតរេ បន សម្មាទិដ្ឋិវសេន ឯកតោបក្ខិកា’’តិ អត្ថតោ អាបន្នោ ហោតិ. ទលិទ្ទត្តា, ញាតិបារិជុញ្ញាទិនា ជិណ្ណត្តា ច នាមគោត្តវសេន អបាកដា ហុត្វា បាកដា ភវិតុកាមា ឯវមកំសូតិ អធិប្បាយោ. កេរាដិកាតិ សឋា. តត្ថាតិ ទ្វីសុ ជនេសុ. តតោតិ វិស្សាសតោ, ទានតោ វា.

ព្រាហ្មណបញ្ញត្តិវណ្ណនា

៣០៩. អនោនតកាយវសេន ថទ្ធគត្តោ, ន មានវសេន. តេន បាឡិយំ វក្ខតិ ‘‘អព្ភុន្នាមេត្វា’’តិ. ចេតោវិតក្កំ សន្ធាយ ចិត្តសីសេន ‘‘ចិត្តំ អញ្ញាសី’’តិ វុត្តំ. វិឃាតន្តិ ចិត្តទុក្ខំ.

៣១១. សកសមយេតិ ព្រាហ្មណលទ្ធិយំ. មីយមានោតិ មរិយមានោ. ទិដ្ឋិសញ្ជាននេនេវាតិ អត្តនោ លទ្ធិសញ្ជាននេនេវ. សុជន្តិ ហោមទព្ពិំ, និព្ពចនំ វុត្តមេវ. គណ្ហន្តេសូតិ ជុហនត្ថំ គណ្ហនកេសុ, ឥរុវិជ្ជេសូតិ អត្ថោ. ឥរុវេទវសេន ហោមករណតោ ហិ យញ្ញយជកា ‘‘ឥរុវិជ្ជា’’តិ វុច្ចន្តិ. បឋមោ វាតិ តត្ថ សន្និបតិតេសុ សុជាកិរិយាយំ សព្ពបធានោ វា. ទុតិយោ វាតិ តទនន្តរិកោ វា. ‘‘សុជ’’ន្តិ ឥទំ ករណត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘សុជាយា’’តិ. អគ្គិហុត្តមុខតាយ យញ្ញស្ស យញ្ញេ ទិយ្យមានំ សុជាមុខេន ទិយ្យតិ. វុត្តញ្ច ‘‘អគ្គិហុត្តមុខា យញ្ញា, សាវិត្តី ឆន្ទសោ មុខ’’ន្តិ (ម. និ. ២.៤០០). តស្មា ‘‘ទិយ្យមាន’’ន្តិ អយំ បាឋសេសោ វិញ្ញាយតីតិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៣១១) វុត្តំ. អបិច សុជាយ ទិយ្យមានំ សុជន្តិ តទ្ធិតវសេន អត្ថំ ទស្សេតុំ ឯវមាហ. បោរាណាតិ អដ្ឋកថាចរិយា. បុរិមវាទេ ចេត្ថ ទានវសេន បឋមោ វា ទុតិយោ វា, បច្ឆិមវាទេ អាទានវសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. វិសេសតោតិ វិជ្ជាចរណវិសេសតោ, ន ព្រាហ្មណេហិ ឥច្ឆិតវិជ្ជាចរណមត្តតោ. ឧត្តមព្រាហ្មណស្សាតិ អនុត្តរទក្ខិណេយ្យតាយ ឧក្កដ្ឋព្រាហ្មណស្ស. យថាធិប្បេតស្ស ហិ វិជ្ជាចរណវិសេសទីបកស្ស ‘‘កតមំ បន តំ ព្រាហ្មណសីលំ, កតមា សា បញ្ញា’’តិអាទិវចនស្ស ឱកាសករណត្ថមេវ ‘‘ឥមេសំ បន ព្រាហ្មណ បញ្ចន្នំ អង្គាន’’ន្តិអាទិវចនំ ភគវា អវោច, តស្មា បធានវចនានុរូបមនុសន្ធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ភគវា បនា’’តិអាទិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣១៣. អបវទតីតិ វណ្ណាទីនិ អបនេត្វា វទតិ, អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘បដិក្ខិបតី’’តិ វុត្តំ. ឥទន្តិ ‘‘មា ភវំ សោណទណ្ឌោ ឯវំ អវចា’’តិអាទិវចនំ. ព្រាហ្មណសមយន្តិ ព្រាហ្មណសិទ្ធន្តំ. មា ភិន្ទីតិ មា វិនាសេសិ.

៣១៦. សមោយេវ ហុត្វា សមោតិ សមសមោ, សព្ពថា សមោតិ អត្ថោ. បរិយាយទ្វយញ្ហិ អតិសយត្ថទីបកំ យថា ‘‘ទុក្ខទុក្ខំ, រូបរូប’’ន្តិ. ឯកទេសមត្តតោ បន អង្គកេន មាណវេន តេសំ សមភាវតោ តំ និវត្តេន្តោ ‘‘ឋបេត្វា ឯកទេសមត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. កុលកោដិបរិទីបនន្តិ កុលស្ស អាទិបរិទីបនំ. យស្មា អត្តនោ ភគិនិយា…បេ… ន ជានិស្សតិ, តស្មា ន តស្ស មាតាបិតុមត្តំ សន្ធាយ វទតិ, កុលកោដិបរិទីបនំ បន សន្ធាយ វទតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘អត្ថភញ្ជនក’’ន្តិ ឥមិនា កម្មបថបត្តំ វទតិ. គុណេតិ យថាវុត្តេ បញ្ចសីលេ. អថាបិ សិយាតិ យទិបិ តុម្ហាកំ ឯវំ បរិវិតក្កោ សិយា, ភិន្នសីលស្សាបិ បុន បកតិសីលេ ឋិតស្ស ព្រាហ្មណភាវំ វណ្ណាទយោ សាធេន្តីតិ ឯវំ សិយាតិ អត្ថោ. ‘‘សាធេតី’’តិ បាឋេ ‘‘វណ្ណោ’’តិ កត្តា អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៣១៦) អជ្ឈាហដោ, និទស្សនញ្ចេតំ. មន្តជាតីសុបិ ហិ ឯសេវ នយោ. សីលមេវាតិ បុន បកតិភូតំ សីលមេវ ព្រាហ្មណភាវំ សាធេស្សតិ, កស្មាតិ ចេ ‘‘តស្មិំ ហិ…បេ… វណ្ណាទយោ’’តិ. តត្ថ សម្មោហមត្តំ វណ្ណាទយោតិ វណ្ណមន្តជាតិយោ ព្រាហ្មណភាវស្ស អង្គន្តិ សម្មោហមត្តមេតំ, អសមវេក្ខិត្វា កថិតមិទំ.

សីលបញ្ញាកថាវណ្ណនា

៣១៧. កថិតោ ព្រាហ្មណេន បញ្ហោតិ ‘‘សីលវា ច ហោតី’’តិអាទិនា ទ្វិន្នមេវ អង្គានំ វសេន យថាបុច្ឆិតោ បញ្ហោ យាថាវតោ វិស្សជ្ជិតោ. ឯត្ថាតិ យថាវិស្សជ្ជិតេ អត្ថេ, អង្គទ្វយេ វា. តស្សាតិ សោណទណ្ឌស្ស. យទិ ឯកមង្គំ ឋបេយ្យ, អថ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កុណេយ្យ. យទិ បន ន ឋបេយ្យ, អថ សក្កុណេយ្យ, កិំ បនេស តថា សក្ខិស្សតិ នុ ខោ, នោតិ វីមំសនត្ថមេវ ឯវមាហ, ន តុ ឯកស្ស អង្គស្ស ឋបនីយត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ចាហ ‘‘ឯវមេតំ ព្រាហ្មណា’’តិអាទិ. ធោវិតត្តាវ បរិសុជ្ឈនន្តិ អាហ ‘‘សីលបរិសុទ្ធា’’តិ, សីលសម្បត្តិយា សព្ពសោ សុទ្ធា អនុបក្កិលិដ្ឋាតិ អត្ថោ. កុតោ ទុស្សីលេ បញ្ញា អសមាហិតត្តា តស្ស. កុតោ វា បញ្ញារហិតេ ជឡេ ឯឡមូគេ សីលំ សីលវិភាគស្ស, សីលបរិសោធនូបាយស្ស ច អជាននតោ. ឯឡា មុខេ គឡតិ យស្សាតិ ឯឡមូគោ ខ-ការស្ស គ-ការំ កត្វា, ឯលមុខោ, ឯលមូកោ វា. ឥតិ ពហុធា បាឋោតិ ភយភេរវសុត្តដ្ឋកថាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៤៨) វុត្តោ. បកដ្ឋំ ឧក្កដ្ឋំ ញាណំ បញ្ញាណន្តិ កត្វា បាកតិកំ ញាណំ និវត្តេតុំ ‘‘បញ្ញាណ’’ន្តិ វុត្តំ. វិបស្សនាទិញាណញ្ហិ ឥធាធិប្បេតំ, តទេតំ បការេហិ ជាននតោ បញ្ញាវាតិ អាហ ‘‘បញ្ញាយេវា’’តិ.

ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន ធោតាតិ សមាធិបទដ្ឋានេន ចតុបារិសុទ្ធិសីលេន សកលសំកិលេសមលវិសុទ្ធិយា ធោវិតា វិសុទ្ធា. តេនាហ ‘‘កថំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ ធោវតីតិ សុជ្ឈតិ. សដ្ឋិអសីតិវស្សានីតិ សដ្ឋិវស្សានិ វា អសីតិវស្សានិ វា. មរណកាលេបិ, បគេវ អញ្ញស្មិំ កាលេ. មហាសដ្ឋិវស្សត្ថេរោ វិយាតិ សដ្ឋិវស្សមហាថេរោ វិយ. វេទនាបរិគ្គហមត្តម្បីតិ ឯត្ថ វេទនាបរិគ្គហោ នាម យថាឧប្បន្នំ វេទនំ សភាវសរសតោ ឧបធារេត្វា បុន បទដ្ឋានតោ ‘‘អយំ វេទនា ផស្សំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ, សោ ច ផស្សោ អនិច្ចោ ទុក្ខោ វិបរិណាមធម្មោ’’តិ លក្ខណត្តយំ អារោបេត្វា បវត្តិតវិបស្សនា. ឯវំ បស្សន្តេន ហិ សុខេន សក្កា សា វេទនា អធិវាសេតុំ ‘‘វេទនា ឯវ វេទយតី’’តិ. វេទនំ វិក្ខម្ភេត្វាតិ យថាឧប្បន្នំ ទុក្ខវេទនំ អនុវត្តិត្វា វិបស្សនំ អារភិត្វា វីថិបដិបន្នាយ វិបស្សនាយ តំ វិនោទេត្វា. សំសុមារបតិតេនាតិ កុម្ភីលេន វិយ ភូមិយំ ឧរេន និបជ្ជមានេន. ‘‘នាហ’’ន្តិអាទិំ តថា សីលរក្ខណមេវ ទុក្ករន្តិ កត្វា វទតិ. សីលេ បតិដ្ឋិតស្ស ហិ អរហត្តំ ហត្ថគតំយេវ. យថាហ ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ…បេ… វិជដយេ ជដ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣, ១៩២; បេដកោ. ២២; មិ. ប. ២.៩) ចតូសុ បុគ្គលេសុ ឧគ្ឃាដិតញ្ញុនោ ឯវាយំ វិសយោតិ អាហ ‘‘ឧគ្ឃាដិតញ្ញុតាយា’’តិ. បញ្ញាយ សីលំ ធោវិត្វាតិ សីលំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានេសុ អខណ្ឌាទិភាវាបាទនេន បញ្ញាយ សុវិសោធិតំ កត្វា. សន្តតិមហាមត្តវត្ថុ ធម្មបទេ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.សន្តិមហាមត្តវត្ថុ).

៣១៨. ‘‘កស្មា អាហា’’តិ ឧបរិទេសនាយ ការណំ បុច្ឆតិ. លជ្ជា នាម ‘‘សីលស្ស ច ជាតិយា ច គុណទោសប្បកាសនេន សមណេន គោតមេន បុច្ឆិតបញ្ហំ វិស្សជ្ជេសី’’តិ បរិសាយ បញ្ញាតតា, សា តថា វិស្សជ្ជិតុមសមត្ថតាយ ភិជ្ជិស្សតីតិ អត្ថោ, បឋមំ អលជ្ជមានោបិ ឥទានិ លជ្ជិស្សាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. បរមន្តិ បមាណំ. ‘‘ឯត្តកបរមា មយ’’ន្តិ បទានំ តុល្យាធិករណតំ ទស្សេតុំ ‘‘តេ មយ’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សីលបញ្ញាណ’’ន្តិ វចនមេវ អម្ហាកំ បរមំ, តទត្ថភូតានិ បញ្ចសីលានិ, វេទត្តយវិភាវនំ បញ្ញញ្ច លក្ខណាទិតោ និទ្ធារេត្វា ជាននំ នត្ថិ, កេវលំ តត្ថ វចីបរមាវ មយន្តិ. អយំ បនេត្ថ អដ្ឋកថាមុត្តកនយោ – ឯត្តកបរមាតិ ឯត្តកឧក្កំសកោដិកា, បឋមំ បញ្ហាវិស្សជ្ជនាវ អម្ហាកំ ឧក្កំសកោដីតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘មយា សកសមយវសេន បញ្ហោ វិស្សជ្ជិតោ’’តិ. បរន្តិ អតិរេកំ. ភាសិតស្សាតិ វចនស្ស សទ្ទស្ស.

អយំ បន វិសេសោតិ សីលនិទ្ទេសេ និយ្យាតនមត្តំ អបេក្ខិត្វា វុត្តំ. តេនាហ ‘‘សីលមិច្ចេវ និយ្យាតិត’’ន្តិ. សាមញ្ញផលសុត្តេ (ទី. និ. ១.១៥០) ហិ សីលំ និយ្យាតេត្វាបិ បុន សាមញ្ញផលមិច្ចេវ និយ្យាតិតំ. សព្ពេសម្បិ មហគ្គតចិត្តានំ ញាណសម្បយុត្តត្តា, ឈានានញ្ច តំ សម្បយោគតោ ‘‘អត្ថតោ បញ្ញាសម្បទា’’តិ វុត្តំ. បញ្ញានិទ្ទេសេ ហិ ឈានបញ្ញំ អធិដ្ឋានំ កត្វា បឋមំ វិបស្សនាបញ្ញា និយ្យាតិតា. តេនាហ ‘‘វិបស្សនាបញ្ញាយា’’តិអាទិ.

សោណទណ្ឌឧបាសកត្តបដិវេទនាកថាវណ្ណនា

៣២១. ទហរោ យុវាតិ ឯត្ថ ទហរវចនេន បឋមយោព្ពនភាវំ ទស្សេតិ. បឋមយោព្ពនកាលគតោ ហិ ‘‘ទហរោ’’តិ វុច្ចតិ. បុត្តស្ស បុត្តោ នត្តា នាម. នប្បហោតីតិ ន សម្បជ្ជតិ, បុត្តនត្តប្បមាណោបិ ន ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘អាសនា មេ តំ វុដ្ឋាន’’ន្តិ ឯតស្ស អត្ថាបត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘មម អគារវេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯតន្តិ អញ្ជលិបគ្គហណំ. អយញ្ហិ យថា តថា អត្តនោ មហាជនស្ស សម្ភាវនំ ឧប្បាទេត្វា កោហញ្ញេន បរេ វិម្ហាបេត្វា លាភុប្បាទនំ និជិគីសន្តោ វិចរតិ, តស្មាស្ស អតិវិយ កុហកភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមិនា កិរា’’តិអាទិំ វទតិ. អគារវំ នាម នត្ថីតិ អគារវវចនំ នាម នត្ថិ, នាយំ ភគវតិ អគារវេន ‘‘អហញ្ចេវ ខោ បនា’’តិអាទិមាហ, អថ ខោ អត្តនោ លាភបរិហានិភយេនេវាតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣២២. តង្ខណានុរូបាយាតិ យាទិសី តទា តស្ស អជ្ឈាសយប្បវត្តិ, តទនុរូបាយាតិ មជ្ឈេបទលោបេន អត្ថោ. តទា តស្ស វិវដ្ដសន្និស្សិតស្ស តាទិសស្ស ញាណបរិបាកស្ស អភាវតោ កេវលំ អព្ភុទយសន្និស្សិតោ ឯវ អត្ថោ ទស្សិតោតិ អាហ ‘‘ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកំ អត្ថំ សន្ទស្សេត្វា’’តិ, បច្ចក្ខតោ វិភាវេត្វាតិ អត្ថោ. កុសលេ ធម្មេតិ តេភូមកេ កុសលធម្មេ, អយមេត្ថ និប្បរិយាយតោ អត្ថោ. បរិយាយតោ បន ‘‘ចតុភូមកេ’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ លោកុត្តរកុសលស្សបិ អាយតិំ លព្ភមានត្តា. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘អាយតិំ និព្ពានត្ថាយ, វាសនាភាគិយាយ វា’’តិ. តត្ថាតិ កុសលេ ធម្មេ យថាសមាទបិតេ. នន្តិ សោណទណ្ឌព្រាហ្មណំ. សមុត្តេជេត្វាតិ សម្មទេវ ឧបរូបរិ និសានេត្វា បុញ្ញកិរិយាយ តិក្ខវិសទភាវមាបាទេត្វា. តំ បន អត្ថតោ តត្ថ ឧស្សាហជននមេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘សឧស្សាហំ កត្វា’’តិ. តាយ ច សឧស្សាហតាយាតិ ឯវំ បុញ្ញកិរិយាយ សឧស្សាហតា និយមតោ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថសម្បាទនីតិ យថាវុត្តាយ សឧស្សាហតាយ ច សម្បហំសេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញេហិ ច វិជ្ជមានគុណេហីតិ ឯវរូបា តេ គុណសមង្គិតា ច ឯកន្តេន ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថនិប្ផាទនីតិ តស្មិំ វិជ្ជមានេហិ, អញ្ញេហិ ច គុណេហិ សម្បហំសេត្វា សម្មទេវ ហដ្ឋតុដ្ឋភាវមាបាទេត្វាតិ អត្ថោ.

យទិ ភគវា ធម្មរតនវស្សំ វស្សិ, អថ កស្មា សោ វិសេសំ នាធិគច្ឆីតិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘ព្រាហ្មណោ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. កុហកតាយាតិ វុត្តនយេន កោហញ្ញកត្តា, ឥមិនា បយោគសម្បត្តិអភាវំ ទស្សេតិ. យជ្ជេវំ កស្មា ភគវា តស្ស តថា ធម្មរតនវស្សំ វស្សីតិ បដិចោទនម្បិ សោធេន្តោ ‘‘កេវលមស្សា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កេវលន្តិ និព្ពេធាសេក្ខភាគិយេន អសម្មិស្សំ. និព្ពានត្ថាយាតិ និព្ពានាធិគមត្ថាយ, បរិនិព្ពានត្ថាយ វា. អាយតិំ វិសេសាធិគមនូបាយភូតា បុញ្ញកិរិយាសុ បរិចយសង្ខាតា វាសនា ឯវ ភាគោ, តស្មិំ ឧបាយភាវេន បវត្តាតិ វាសនាភាគិយា. ន ហិ ភគវតោ និរត្ថកា ចតុប្បទិកគាថាមត្តាបិ ធម្មទេសនា អត្ថិ. តេនាហ ‘‘សព្ពា បុរិមបច្ឆិមកថា’’តិ. អាទិតោ ចេត្ថ បភុតិ យាវ ព្រាហ្មណស្ស វិស្សជ្ជនាបរិយោសានំ, តាវ បុរិមកថា, ភគវតោ បន សីលបញ្ញាវិស្សជ្ជនា បច្ឆិមកថា. ព្រាហ្មណេន វុត្តាបិ ហិ ពុទ្ធគុណាទិបដិសញ្ញុត្តា កថា អាយតិំ និព្ពានត្ថាយ វាសនាភាគិយា ឯវាតិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា សោណទណ្ឌសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

សោណទណ្ឌសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. កូដទន្តសុត្តវណ្ណនា

៣២៣. ឯវំ សោណទណ្ឌសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ កូដទន្តសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, សោណទណ្ឌ សុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស កូដទន្តសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… មគធេសូតិ កូដទន្តសុត្ត’’ន្តិ អាហ. ‘‘មគធា នាម ជនបទិនោ រាជកុមារា’’តិអាទីសុ អម្ពដ្ឋសុត្តេ កោសលជនបទវណ្ណនាយំ អម្ហេហិ វុត្តនយោ យថារហំ នេតព្ពោ. អយំ បនេត្ថ វិសេសោ – មគេន សទ្ធិំ ធាវន្តីតិ មគធា, រាជកុមារា, មំសេសុ វា គិជ្ឈន្តីតិ មគធា និរុត្តិនយេន. រុឡ្ហិតោ, បច្ចយលោបតោ ច តេសំ និវាសភូតេបិ ជនបទេ វុទ្ធិ ន ហោតីតិ នេរុត្តិកា. ជនបទនាមេយេវ ពហុវចនំ, ន ជនបទសទ្ទេ ជាតិសទ្ទត្តាតិ វុត្តំ ‘‘តស្មិំ មគធេសុ ជនបទេ’’តិ. ឥតោ បរន្តិ ‘‘មគធេសូ’’តិ បទតោ បរំ ‘‘ចារិកំ ចរមានោ’’តិអាទិវចនំ. បុរិមសុត្តទ្វយេតិ អម្ពដ្ឋសោណទណ្ឌសុត្តទ្វយេ. វុត្តនយមេវាតិ យំ តត្ថ អាគតសទិសំ ឥធាគតំ, តំ អត្ថវណ្ណនាតោ វុត្តនយមេវ, តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘តរុណោ អម្ពរុក្ខោ អម្ពលដ្ឋិកា’’តិ ព្រហ្មជាលសុត្តវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២) វុត្តត្តា ‘‘អម្ពលដ្ឋិកា ព្រហ្មជាលេ វុត្តសទិសាវា’’តិ អាហ.

យញ្ញាវាដំ សម្បាទេត្វា មហាយញ្ញំ ឧទ្ទិស្ស សវិញ្ញាណកានិ, អវិញ្ញាណកានិ ច យញ្ញូបករណានិ ឧបដ្ឋបិតានីតិ អត្ថំ សន្ធាយ ‘‘មហាយញ្ញោ ឧបក្ខដោ’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ, តំ បនេតំ ឧបករណំ តេសំ តថា សជ្ជនមេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘សជ្ជិតោ’’តិ ឥមិនា. វច្ឆតរសតានីតិ យុវភាវប្បត្តានិ ពលវវច្ឆសតានិ. វច្ឆានំ វិសេសាតិ ហិ វច្ឆតរា, តេ បន វច្ឆា ឯវ ហោន្តិ, ន ទម្មា, ន ច ពលីពទ្ទាតិ អាហ ‘‘វច្ឆសតានី’’តិ. អយំ អាចរិយមតិ (ទី. និ. ដី. ១.៣២៣). តរ-សទ្ទោ វា អនត្ថកោតិ វុត្តំ ‘‘វច្ឆសតានី’’តិ. ឯវញ្ហិ សព្ពោបិ វច្ឆប្បភេទោ សង្គហិតោ ហោតិ. ឯតេតិ ឧសភាទយោ ឧរព្ភបរិយោសានា. អនេកេសន្តិ អនេកជាតិកានំ. មិគបក្ខីនន្តិ មហិំសរុរុបសទកុរុង្គគោកណ្ណមិគានញ្ចេវ មោរកបិញ្ជរវដ្ដកតិត្តិរ លាបាទិបក្ខីនញ្ច. សង្ខ្យាវសេន អនេកតំ សត្តសតគ្គហណេន បរិច្ឆិន្ទិតុំ ‘‘សត្តសត្តសតានី’’តិ វុត្តំ, សត្តសតានិ, សត្តសតានិ ចាតិ អត្ថោ. ថូណន្តិ យញ្ញោបករណានំ មិគបក្ខីនំ ពន្ធនត្ថម្ភំ. យូបោតិបិ តស្ស នាមំ. តេនាហ ‘‘យូបសង្ខាត’’ន្តិ.

៣២៨. វិធាតិ វិប្បដិសារវិនោទនា. យោ ហិ យញ្ញសង្ខាតស្ស បុញ្ញស្ស ឧបក្កិលេសោ, តស្ស វិធមនតោ និវារណតោ និរោធនតោ វិធា វុច្ចន្តិ វិប្បដិសារវិនោទនា, តា ឯវ បុញ្ញាភិសន្ទំ អវិច្ឆិន្ទិត្វា ឋបេន្តីតិ ‘‘ឋបនា’’តិ ច វុត្តា. អវិប្បដិសារតោ ឯវ ហិ ឧបរូបរិ បុញ្ញាភិសន្ទប្បវត្តីតិ. ឋបនា ចេតា យញ្ញស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេន តីសុ កាលេសុ បវត្តិយា តិប្បការាតិ អាហ ‘‘តិដ្ឋបន’’ន្តិ. បរិក្ខារសទ្ទោ ចេត្ថ បរិវារបរិយាយោ ‘‘បរិករោន្តិ យញ្ញំ អភិសង្ខរោន្តី’’តិ កត្វា. តេនាហ ‘‘សោឡសបរិវារ’’ន្តិ.

មហាវិជិតរាជយញ្ញកថាវណ្ណនា

៣៣៦. បុព្ពេ ភូតំ ភូតបុព្ពំ យថា ‘‘ទិដ្ឋបុព្ព’’ន្តិ អាហ ‘‘បុព្ពចរិត’’ន្តិ, អត្តនោ បុរិមជាតិសម្ភូតំ ពោធិសម្ភារភូតំ បុញ្ញចរិយន្តិ អត្ថោ. តថា ហិ តស្ស អនុគាមិនិធិស្ស ថាវរនិធិនា និទស្សនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. សទ្ទវិទូ បន វទន្តិ ‘‘ភូតបុព្ពន្តិ ឥទំ កាលសត្តមិយា នេបាតិកបទ’’ន្តិ. អតីតកាលេតិ ហិ តេសំ មតេន អត្ថោ. អស្សាតិ អនេន. មហន្តំ បថវីមណ្ឌលំ វិជិតន្តិ សម្ពន្ធោ. មហន្តំ វា វិជិតំ បថវីមណ្ឌលមស្ស អត្ថីតិ អត្ថោ. ‘‘អន្តោរដ្ឋេតិ យស្ស វិជិតេ វិហរតិ, តស្ស រដ្ឋេ’’តិអាទីសុ វិយ ហិ វិជិតសទ្ទោ រជ្ជេ បវត្តតិ, ឥមិនា តស្ស ឯករាជភាវំ ទីបេតិ, ន ចក្កវត្តិរាជភាវំ សត្តរតនសម្បន្នតាអវចនតោ. បាឡិយំ ន យេន កេនចិ សន្តកមត្តេន អឌ្ឍតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អឌ្ឍោ’’តិ វត្វា ‘‘មហទ្ធនោ’’តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘យោ កោចី’’តិអាទិ. អឌ្ឍតា ហិ នាម វិភវសម្បន្នត្តា សា ច តំ តទុបាទាយ វុច្ចតិ. តថា មហទ្ធនតាបីតិ តំ ថាមប្បត្តំ ឧក្កំសគតំ ទស្សេតុំ ‘‘អបរិមាណសង្ខ្យេនា’’តិ អាហ. ភុញ្ជិតព្ពដ្ឋេន វិសេសតោ កាមា ឥធ ភោគា នាមាតិ ទស្សេតិ. ‘‘បញ្ចកាមគុណវសេនា’’តិ ឥមិនា. បិណ្ឌបិណ្ឌវសេនាតិ ភាជនាលង្ការាទិវិភាគំ អហុត្វា កេវលំ ខណ្ឌខណ្ឌវសេន.

រូបំ អប្បេត្វា, អនប្បេត្វា វា មាសប្បមាណេន កតោ មាសកោ. អាទិសទ្ទេន ថាលកាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. អនេកកោដិសង្ខ្យេនាតិ កហាបណានំ កោដិសតាទិប្បមាណំ សន្ធាយ វុត្តំ ហេដ្ឋិមន្តេន កោដិសតប្បមាណេនេវ ខត្តិយមហាសាលភាវប្បត្តិតោ.

តុដ្ឋីតិ សុមនតា. ឧបករណសទ្ទោ ចេត្ថ ការណបរិយាយោ. កិំ បន តន្តិ អាហ ‘‘នានាវិធាលង្ការសុវណ្ណរជតភាជនាទិភេទ’’ន្តិ. អាទិសទ្ទេន វត្ថសេយ្យាវសថាទីនិ សង្គយ្ហន្តិ, សុវណ្ណរជតមណិមុត្តាវេឡុរិយវជិរបវាឡានិ សត្ត រតនានីតិ វទន្តិ. យថាហុ –

‘‘សុវណ្ណំ រជតំ មុត្តា, មណិវេឡុរិយានិ ច;

វជិរញ្ច បវាឡន្តិ, សត្តាហុ រតនានិមេ’’តិ.

សាលិវីហិអាទិ សត្តធញ្ញំ សានុលោមំ បុព្ពន្នំ នាម បុរេក្ខតំ សស្សផលន្តិ កត្វា. តព្ពិបរិយាយតោ មុគ្គមាសាទិ តទវសេសំ អបរន្នំ នាម. អបរន្នតោ បុព្ពេ បវត្តមន្នំ បុព្ពន្នំ, តតោ អបរស្មិំ បវត្តមន្នំ អបរន្នំ. ន្ន-ការស្ស បន ណ្ណ-ការេ កតេ បុព្ពណ្ណំ, អបរណ្ណញ្ចាតិ នេរុត្តិកា. បុព្ពាបរភាវោ បនេតេសំ អាទិកប្បេ សម្ភវាសម្ភវវសេន វេទិតព្ពោ. បុរិមំ ‘‘អឌ្ឍោ មហទ្ធនោ បហូតជាតរូបរជតោ’’តិ វចនំ ទេវសិកំ បរិព្ពយទានគហណាទិវសេន, បរិវត្តនធនធញ្ញវសេន ច វុត្តំ, ឥទំ បន ‘‘បហូតធនធញ្ញោ’’តិ វចនំ និធានគតធនវសេន, សង្គហិតធញ្ញវសេន ចាតិ ឥមំ វិសេសំ សន្ធាយ អយំ នយោ ទស្សិតោ. វីសកហាបណម្ពណាទិទេវសិកវឡញ្ជនម្បិ ហិ មហាសាលលក្ខណំ.

ឥទានិ តព្ពិបរីតវសេន វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិនា ទុតិយនយោ អារទ្ធោ. ឥមិនា ឯវ ហិ បុរិមវចនំ និធានគតធនវសេន, សង្គហិតធញ្ញវសេន ច វុត្តន្តិ អត្ថតោ សិទ្ធំ ហោតិ. តត្ថ ឥទន្តិ ‘‘បហូតធនធញ្ញោ’’តិ វចនំ. អស្សាតិ មហាវិជិតរញ្ញោ. ទិវសេ ទិវសេ បរិភុញ្ជិតព្ពំ ទេវសិកំ, ភាវនបុំសកមេតំ. ទាសកម្មករបោរិសាទីនំ វេត្តនានុប្បទានំ បរិព្ពយទានំ. ឥណសោធនាទិវសេន ធនធញ្ញានមាទានំ គហណំ. អាទិសទ្ទេន ឥណទានាទីនំ សង្គហោ. បរិវត្តនធនធញ្ញវសេនាតិ កយវិក្កយករណេន បរិវត្តិតព្ពានំ ធនធញ្ញានំ វសេន. កត្ថចិ បន សមុច្ចយវិរហិតបាឋោ ទិស្សតិ. តត្ថ ‘‘បរិព្ពយទានគ្គហណាទិវសេនា’’តិ ឥទំ បរិវត្តនបទេន សម្ពន្ធំ កត្វា តាទិសេន វិធិនា ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តេតព្ពានំ ធនធញ្ញានំ វសេនាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

កោដ្ឋំ វុច្ចតិ ធញ្ញដ្ឋបនដ្ឋានំ, តទេវ អគារំ តថា. តេនាហ ‘‘ធញ្ញេន បរិបុណ្ណកោដ្ឋាគារោ’’តិ. ឯវំ សារគព្ភំ កោសោ, ធញ្ញដ្ឋបនដ្ឋានំ កោដ្ឋាគារន្តិ ទស្សេត្វា ឥទានិ តតោ អញ្ញថាបិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យថា អសិនោ តិក្ខភាវបរិហារតោ បរិច្ឆទោ ‘‘កោសោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ រញ្ញោ តិក្ខភាវបរិហារកត្តា ចតុរង្គិនី សេនា ‘‘កោសោ’’តិ អាហ ‘‘ចតុព្ពិធោ កោសោ’’តិអាទិ. ‘‘ទ្វាទសបុរិសោ ហត្ថី’’តិអាទិនា (បាចិ. ៣១៤) វុត្តលក្ខណេន ចេត្ថ ហត្ថិអាទយោ គហេតព្ពា. វត្ថកោដ្ឋាគារគ្គហណេនេវ សព្ពស្សបិ កុប្បភណ្ឌដ្ឋបនដ្ឋានស្ស គហិតត្តា ‘‘កោដ្ឋាគារំ តិវិធ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ជាតរូបរជតតោ ហិ អញ្ញំ លោហអយទារុវិសាណវត្ថាទិកមសារទព្ពំ គោបេតព្ពតោ គ-ការស្ស ក-ការំ កត្វា កុប្បំ វុច្ចតិ. ជាតរូបរជតនិធានំ ធនកោដ្ឋាគារំ. តត្ថ តត្ថ រតនំ វិលោកេត្វា ចរណំ រតនវិលោកនចារិកា. កាមំ តមត្ថំ រាជា ជានាតិ, ភណ្ឌាគារិកេន បន កថាបេត្វា បរិសាយ និស្សទ្ទភាវាបាទនត្ថមេវ ឯវំ បុច្ឆតិ. តថា កថាបនេ ហិ អសតិ បរិសា សទ្ទំ ករិស្សតិ ‘‘កស្មា រាជា បរម្បរាគតំ កុលធនំ វិនាសេតី’’តិ, តតោ ច បកតិក្ខោភោ ភវិស្សតិ, សតិ បន តថា កថាបនេ ‘‘ឯតំការណា តំ ឆឌ្ឌេតី’’តិ និស្សទ្ទភាវមាបជ្ជិស្សតិ. តតោ ច បកតិក្ខោភោ ន ភវិស្សតិ, តស្មា តថា បុច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ. មរណវសន្តិ មរណស្ស, មរណសង្ខាតំ វា វិសយំ.

៣៣៧. បាឡិយំ ‘‘អាមន្តេត្វា’’តិ ឯតស្ស មន្តិតុកាមោ ហុត្វាតិ អត្ថំ វិញ្ញាបេតុំ ‘‘ឯកេន បណ្ឌិតេន សទ្ធិំ មន្តេត្វា’’តិ វុត្តំ. ធាត្វត្ថានុវត្តកោ ហេត្ថ ឧបសគ្គោ, បករណាធិគតោ ច កត្ថចិ អត្ថវិសេសោ យថា ‘‘សិក្ខមានេន ភិក្ខវេ ភិក្ខុនា អញ្ញាតព្ពំ បរិបុច្ឆិតព្ពំ បរិបញ្ហិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ៤៣៤). តថា ហិស្ស បទភាជនេ វុត្តំ ‘‘សិក្ខមានេនាតិ សិក្ខិតុកាមេន. អញ្ញាតព្ពន្តិ ជានិតព្ព’’ន្តិអាទិ (បាចិ. ៤៣៦). អាមន្តេសីតិ មន្តិតុកាមោសិ. ជនបទស្ស អនុបទ្ទវត្ថំ, យញ្ញស្ស ច ចិរានប្បវត្តនត្ថំ ព្រាហ្មណោ ចិន្តេសីតិ អាហ ‘‘អយំ រាជា’’តិអាទិ. អាហរន្តានំ មនុស្សានំ គេហានីតិ សម្ពន្ធោ, អនាទរេ វា ឯតំ សាមិវចនំ.

៣៣៨. សត្តានំ ហិតសុខស្ស វិទូសនតោ, អហិតទុក្ខស្ស ច អាវហនតោ កណ្ដកសទិសតាយ ចោរា ឯវ ឥធ ‘‘កណ្ដកា’’តិ វុត្តំ ‘‘ចោរកណ្ដកេហិ សកណ្ដកោ’’តិ. យថា គាមវាសីនំ ឃាតកា គាមឃាតកា អភេទវសេន, ឧបចារេន ច និស្សយនាមស្ស និស្សិតេបិ បវត្តនតោ, ឯវំ បន្ថិកានំ ទុហនា ពាធនា បន្ថទុហា. ធម្មតោ អបេតស្ស អយុត្តស្ស ករណសីលោ អធម្មការី, យោ វា អត្តនោ វិជិតេ ជនបទាទីនំ តតោ តតោ អនត្ថតោ តាយនេន ខត្តិយេន កត្តព្ពធម្មោ, តស្ស អករណសីលោតិ អត្ថោ. ទស្សូតិ ចោរានមេតំ អធិវចនំ. ទំសេន្តិ វិទ្ធំសេន្តីតិ ហិ ទស្សវោ និគ្គហីតលោបេន, តេ ឯវ ខីលសទិសត្តា ខីលន្តិ ទស្សុខីលំ. យថា ហិ ខេត្តេ ខីលំ កសនាទីនំ សុខប្បវត្តិំ, មូលសន្តានេន សស្សបរិពុទ្ធិញ្ច វិពន្ធតិ, ឯវំ ទស្សវោបិ រជ្ជេ រាជាណាយ សុខប្បវត្តិំ, មូលវិរុឡ្ហិយា ជនបទបរិពុទ្ធិញ្ច វិពន្ធន្តី. បាណចាគំ ទស្សេតុំ ‘‘មារណេនា’’តិ វុត្តំ, ហិំសនំ ទស្សេតុំ ‘‘កោដ្ដនេនា’’តិ. វធសទ្ទោ ហិ ហិំសនត្ថោបិ ហោតិ ‘‘វធតិ ន រោទតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៨៨០) វិយ, កប្បរាទីហិ បោថនេនាតិ អត្ថោ. អទ្ទុ នាម ទារុក្ខន្ធេន កតោ ពន្ធនោបករណវិសេសោ, តេន ពន្ធនំ តថា. អាទិសទ្ទេន រជ្ជុពន្ធនសង្ខលិកពន្ធនឃរពន្ធនាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. ហា-ធាតុយា ជានិបទនិប្ផត្តិំ ទស្សេតិ ‘‘ហានិយា’’តិ ឥមិនា, សា ច ធនហាយនមេវាតិ វុត្តំ ‘‘សតំ គណ្ហថា’’តិអាទិ.

បញ្ចសិខមត្តំ ឋបេត្វា មុណ្ឌាបនំ បញ្ចសិខមុណ្ឌករណំ. តំ ‘‘កាកបក្ខករណ’’ន្តិបិ វោហរន្តិ. សីសេ ឆកណោទកាវសេចនំ គោមយសិញ្ចនំ. កុទណ្ឌកោ នាម ចតុហត្ថតោ ឩនោ រស្សទណ្ឌកោ, យោ ‘‘គទ្ទុលោ’’តិបិ វុច្ចតិ, តេន ពន្ធនំ កុទណ្ឌកពន្ធនំ. អាទិសទ្ទេន ខុរមុណ្ឌំ ករិត្វា ភស្មបុដវធនាទីនំ សង្គហោ. សម្មាសទ្ទោ ញាយត្ថោតិ អាហ ‘‘ហេតុនា’’តិអាទិ, បរិយាយវចនមេតំ. ឩហនិស្សាមីតិ ឧទ្ធរិស្សាមិ, អបនេស្សាមីតិ អត្ថោ. បុព្ពេ តត្ថ កតបរិចយតាយ ឧស្សាហំ ករោន្តិ. ‘‘អនុប្បទេតូ’’តិ ឯតស្ស អនុ អនុ បទេតូតិ អត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ទិន្នេ អប្បហោន្តេ’’តិអាទិ វុត្តំ. កសិឧបករណភណ្ឌំ ផាលបាជនយុគនង្គលាទិ, ឥមិនា បាឡិយំ ពីជភត្តមេវ និទស្សនវសេន វុត្តន្តិ ទស្សេតិ. សក្ខិករណបណ្ណារោបននិពន្ធនំ វឌ្ឍិយា សហ វា វិនា វា បុន គហេតុកាមស្ស ទានេ ហោតិ, ឥធ បន តទុភយម្បិ នត្ថិ បុន អគ្គហេតុកាមត្តាតិ វុត្តំ ‘‘សក្ខិំ អកត្វា’’តិអាទិ. តេនាហ ‘‘មូលច្ឆេជ្ជវសេនា’’តិ. សក្ខិន្តិ តទា បច្ចក្ខកជនំ. បណ្ណេ អនារោបេត្វាតិ តាលាទិបណ្ណេ យថាចិណ្ណំ លិខនវសេន អនារោបេត្វា. អញ្ញត្ថ បណ្ណាការេបិ បាភតសទ្ទោ, ឥធ បន ភណ្ឌមូលេយេវាតិ អាហ ‘‘ភណ្ឌមូលស្សា’’តិអាទិ. ភណ្ឌមូលញ្ហិ បការតោ ឧទយភណ្ឌានិ អាភរតិ សំហរតិ ឯតេនាតិ បាភតំ. ឧទយធនតោ បគេវ អាភតំ បាភតន្តិ សទ្ទវិទូ, បណ្ណាការោ បន តំ តទត្ថំ បត្ថេន្តេហិ អាភរីយតេតិ បាភតំ. បត្ថនត្ថជោតកោ ហិ អយំ ប-សទ្ទោ.

‘‘យថាហា’’តិអាទិនា បាភតសទ្ទស្ស មូលភណ្ឌត្ថតំ ចូឡសេដ្ឋិជាតកបាឋេន (ជា. ១.១.៤) សាធេតិ. តត្រាយមដ្ឋកថា (ជា. អដ្ឋ. ១.១.៤) ‘‘អប្បកេនបីតិ ថោកេនបិ បរិត្តកេនបិ. មេធាវីតិ បញ្ញវា. បាភតេនាតិ ភណ្ឌមូលេន. វិចក្ខណោតិ វោហារកុសលោ. សមុដ្ឋាបេតិ អត្តានន្តិ មហន្តំ ធនញ្ច យសញ្ច ឧប្បាទេត្វា តត្ថ អត្តានំ សណ្ឋាបេតិ បតិដ្ឋាបេតិ. យថា កិំ? អណុំ អគ្គិំវ សន្ធមំ, យថា បណ្ឌិតបុរិសោ បរិត្តំ អគ្គិំ អនុក្កមេន គោមយចុណ្ណាទីនិ បក្ខិបិត្វា មុខវាតេន ធមន្តោ សមុដ្ឋាបេតិ វឌ្ឍេតិ មហន្តំ អគ្គិក្ខន្ធំ ករោតិ, ឯវមេវ បណ្ឌិតោ ថោកម្បិ បាភតំ លភិត្វា នានាឧបាយេហិ បយោជេត្វា ធនញ្ច យសញ្ច វឌ្ឍេតិ, វឌ្ឍេត្វា ច បន តត្ថ អត្តានំ បតិដ្ឋាបេតិ, តាយ ឯវ វា បន ធនយសមហន្តតាយ អត្តានំ សមុដ្ឋាបេតិ, អភិញ្ញាតំ បាកដំ ករោតីតិ អត្ថោ’’តិ.

ទិវសេ ទិវសេ ទាតព្ពំ ទេវសិកំ. មាសេ មាសេ ទាតព្ពំ មាសិកំ. អាទិសទ្ទេន អនុបោសថិកាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. តស្ស តស្ស បុរិសស្ស. កុសលានុរូបេន, កម្មានុរូបេន សូរភាវានុរូបេនាតិ ទ្វន្ទតោ បរំ សុយ្យមានោ អនុរូបសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. ឆេកភាវានុរូបតា ចេត្ថ កុសលានុរូបំ. កត្ថចិ កុលសទ្ទោ ទិស្សតិ, សោ ច ជាណុសោណិអាទិកុលានមិវ កុលានុរូបម្បិ ទាតព្ពតោ យុជ្ជតេវ. សេនាបច្ចាទិ ឋានន្តរំ, ឥមិនា ភត្តវេតនំ និទ្ទិដ្ឋមត្តន្តិ ទស្សេតិ. សកកម្មបសុតត្តា, អនុបទ្ទវត្តា ច ធនធញ្ញានំ រាសិកោ រាសិការភូតោ. ខេមេន ឋិតាតិ អនុបទ្ទវេន បវត្តា. តេនាហ ‘‘អភយា’’តិ, កុតោចិបិ ភយរហិតាតិ អត្ថោ. មោទា មោទមានាតិ មោទាយ មោទមានា, សោមនស្សេនេវ មោទមានា, ន សំសន្ទនមត្តេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ភគវតា សទ្ធិំ សម្មោទី’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៣៨១) ហិ មុទសទ្ទោ សំសន្ទនេបិ បវត្តតិ, អញ្ញេ មោទា ហុត្វា អបរេបិ មោទមានា វិហរន្តីតិ វា អត្ថោ. តេនាហ ‘‘អញ្ញមញ្ញំ បមុទិតចិត្តាតិ, អសញ្ញោគេបិ វត្តិច្ឆាយេវ វុទ្ធីតិ ទ្វិធា បាឋោ វុត្តោ. ឥទ្ធផីតភាវន្តិ សមិទ្ធវេបុល្លភាវំ.

ចតុបរិក្ខារវណ្ណនា

៣៣៩. តស្មិំ តស្មិំ កិច្ចេ អនុយន្តិ អនុវត្តន្តីតិ អនុយន្តា. តេយេវ អានុយន្តា យថា ‘‘អនុភាវោ ឯវ អានុភាវោ’’តិ, ‘‘អានុយុត្តា’’តិបិ បាឋោ, តស្មិំ តស្មិំ កិច្ចេ អនុយុជ្ជន្តីតិ ហិ អានុយុត្តា វុត្តនយេន. អស្សាតិ រញ្ញោ. តេតិ អានុយន្តខត្តិយាទយោ. ‘‘អម្ហេ ឯត្ថ ពហិ ករោតី’’តិ អត្តមនា ន ភវិស្សន្តិ. ‘‘និពន្ធវិបុលាយាគមោ គាមោ និគមោ. វិវឌ្ឍិតមហាអាយោ មហាគាមោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៣៣៨) អាចរិយេន វុត្តំ. ‘‘អបាការបរិក្ខេបោ សាបណោ និគមោ, សបាការាបណំ នគរំ, តំ តព្ពិបរីតោ គាមោ’’តិ (កង្ខាវិតរណី អភិនវដីកាយំ សង្ឃាទិសេសកណ្ឌេ កុលទូសកសិក្ខាបទេ បស្សិតព្ពំ) វិនយដីកាសុ. គសន្តិ មទន្តិ ឯត្ថាតិ គាមោ, ស្វេវ បាកដោ ចេ, និគមោ នាម អតិរេកោ គាមោតិ កត្វា. ភុសត្ថោ ហេត្ថ នី-សទ្ទោ, សញ្ញាសទ្ទត្តា ច រស្សោតិ សទ្ទវិទូ. ជនបទត្ថោ វុត្តោវ. ‘‘សាម្យាមច្ចោ សខា កោសោ, ទុគ្គញ្ច វិជិតំ ពល’’ន្តិ វុត្តាសុ សត្តសុ រាជបកតីសុ រញ្ញោ តទវសេសានំ ឆន្នំ វសេន ហិតសុខាតិវុទ្ធិ, តទេកទេសា ច អានុយន្តាទយោតិ អាហ ‘‘យំ តុម្ហាក’’ន្តិអាទិ.

តំតំកិច្ចេសុ រញ្ញា អមា សហ ភវន្តីតិ អមច្ចា. ‘‘អមាវាសី’’តិអាទីសុ វិយ ហិ សមកិរិយាយ អមាតិ អព្យយបទំ, ច-បច្ចយេន តទ្ធិតសិទ្ធីតិ នេរុត្តិកា. រជ្ជកិច្ចវោសាសនកាលេ បន តេ រញ្ញា បិយា, សហបវត្តនកា ច ភវន្តីតិ ទស្សេតិ ‘‘បិយសហាយកា’’តិ ឥមិនា. រញ្ញោ បរិសតិ ភវា ‘‘បារិសជ្ជា. កេ បន តេតិ វុត្តំ ‘‘សេសា អាណត្តិការកា’’តិ, យថាវុត្តានុយុត្តខត្តិយាទីហិ អវសេសា រញ្ញោ អាណាករាតិ អត្ថោ. សតិបិ ទេយ្យធម្មេ អានុភាវសម្បត្តិយា, បរិវារសម្បត្តិយា ច អភាវេ តាទិសំ ទាតុំ ន សក្កា. វុទ្ធកាលេ ច តាទិសានម្បិ រាជូនំ តទុភយំ ហាយតេវ, ទេយ្យធម្មេ បន អសតិ បគេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ទេយ្យធម្មស្មិញ្ហី’’តិអាទិមាហ. ទេយ្យធម្មស្មិំ អសតិ ច មហល្លកកាលេ ច ទាតុំ ន សក្កាតិ យោជនា. ឯតេនាតិ យថាវុត្តការណទ្វយេន. អនុមតិយាតិ អនុជាននេន. បក្ខាតិ សបក្ខា យញ្ញស្ស អង្គភូតា. យញ្ញំ បរិករោន្តីតិ បរិក្ខារា, សម្ភារា, តេ ច តស្ស យញ្ញស្ស អង្គភូតត្តា បរិវារា វិយ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘បរិវារា ភវន្តី’’តិ. ‘‘រថោ’’តិអាទិនា ឥធានធិប្បេតមត្ថំ និសេធេតិ.

‘‘រថោ សេតបរិក្ខារោ, ឈានក្ខោ ចក្កវីរិយោ;

ឧបេក្ខា ធុរសមាធិ, អនិច្ឆា បរិវារណ’’ន្តិ. (សំ. និ. ៥.៤);

ហិ សំយុត្តមហាវគ្គបាឡិ. តត្ថ រថោតិ ព្រហ្មយានសញ្ញិតោ អដ្ឋង្គិកមគ្គរថោ. សេតបរិក្ខារោតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលាលង្ការោ. ‘‘សីលបរិក្ខារោ’’តិបិ បាឋោ. ឈានក្ខោតិ វិបស្សនាសម្បយុត្តានំ បញ្ចន្នំ ឈានង្គានំ វសេន ឈានមយអក្ខោ. ចក្កវីរិយោតិ វីរិយចក្កោ. ឧបេក្ខា ធុរសមាធីតិ ឧបេក្ខា ទ្វិន្នំ ធុរានំ សមតា. អនិច្ឆា បរិវារណន្តិ អលោភោ សីហធម្មាទីនិ វិយ បរិវារណំ.

អដ្ឋបរិក្ខារវណ្ណនា

៣៤០. ឧភតោ សុជាតាទីហិ វុច្ចមានេហិ. យសសាតិ បញ្ចវិធេន អានុភាវេន. តេនាហ ‘‘អាណាឋបនសមត្ថតាយា’’តិ. ‘‘សទ្ធោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘ទាតាទានស្ស ផលំ បច្ចនុភោតិ បត្តិយាយតី’’តិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ទានស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. ទានេ សូរោតិ ទានសូរោ, ទេយ្យធម្មេ ឦសកម្បិ សង្គំ អកត្វា មុត្តចាគោ, តព្ភាវោ បន កម្មស្សកតាញាណស្ស តិក្ខវិសទភាវេន វេទិតព្ពោ. តស្ស ហិ តិក្ខវិសទភាវំ វិភាវេតុំ ‘‘សទ្ទោ’’តិ វត្វា ‘‘ទានសូរោ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនាហ ‘‘ន សទ្ធាមត្តកេនា’’តិអាទិ. យស្ស ហិ កម្មស្សកតា បច្ចក្ខមិវ ឧបដ្ឋាតិ, សោ ឯវំ វុត្តោ. យំ ទានំ ទេតីតិ យំ ទេយ្យធម្មំ បរស្ស ទេតិ. តស្ស បតិ ហុត្វាតិ តព្ពិសយំ លោភំ សុដ្ឋុមភិភវន្តោ តស្ស អធិបតិ ហុត្វា ទេតិ. ការណោបចារវចនញ្ហេតំ. បរតោបិ ឯសេវ នយោ. តព្ពិសយេន លោភេន អនាកឌ្ឍនីយត្តា ន ទាសោ, ន សហាយោ.

តទេវត្ថំ ព្យតិរេកតោ, អន្វយតោ ច វិវរិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘យោ ហី’’តិអាទិមាហ. ឥធានធិប្បេតស្ស ហិ ទាសាទិទ្វយស្ស ព្យតិរេកតោ ទស្សនំ. ខាទនីយភោជនីយាទីសុ មធុរស្សេវ បណីតត្តា ‘‘មធុរំ ភុញ្ជតី’’តិ វុត្តំ, និទស្សនមត្តំ វា ឯតំ, បណីតំ បរិភុញ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទាសោ ហុត្វា ទេតិ តណ្ហាយ ទាសព្យតំ ឧបគតត្តា. សហាយោ ហុត្វា ទេតិ តស្ស បិយភាវានិស្សជ្ជនតោ. សាមី ហុត្វា ទេតិ តត្ថ តណ្ហាទាសព្យតោ អត្តានំ មោចេត្វា អភិភុយ្យ បវត្តនតោ. យំ បនេតំ អាចរិយេន វុត្តំ ‘‘សាមិបរិភោគសទិសា’’តិ, (ទី. និ. ដី. ១.៣៤០) តំ តណ្ហាទាសព្យមតិក្កន្តតាសាមញ្ញំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ ខីណាសវស្ស បរិភោគោ សាមិបរិភោគោ វិយ ខីណាសវស្សេវ ទានំ ទានសាមីតិ អត្ថោ ឧបបន្នោ ហោតិ, បច្ឆា វា បមាទលិខិតមេតំ. តាទិសោតិ ទានសាមិសភាវោ.

សមិតបាបសមណពាហិតបាបព្រាហ្មណា ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសេនេត្ថ វុត្តា, បព្ពជ្ជាមត្តសមណជាតិមត្តព្រាហ្មណា វា កបណាទិគ្គហណេន គហិតាតិ វេទិតព្ពំ. ទុគ្គតាតិ ទុក្ករំ ជីវិកមុបគតា កសិរវុត្តិកា. តេនាហ ‘‘ទលិទ្ទមនុស្សា’’តិ. បថាវិនោតិ មគ្គគាមិនោ. វណិព្ពកាតិ ទាយកានំ គុណកិត្តនវសេន, កម្មផលកិត្តនមុខេន ច យាចនកា សេយ្យថាបិ នគ្គចរិយាទយោតិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យេ ឥដ្ឋំ ទិន្ន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តទុភយេនេវ ហិ ទានស្ស វណ្ណថោមនា សម្ភវតិ. យេ វិចរន្តិ, តេ វណិព្ពកា នាមាតិ យោជេតព្ពំ. បសតមត្តន្តិ វីហិតណ្ឌុលាទិវសេន វុត្តំ, សរាវមត្តន្តិ យាគុភត្តាទិវសេន. ឱបានំ វុច្ចតិ ឱគាហេត្វា បាតព្ពតោ នទីតឡាកាទីនំ សព្ពសាធារណំ តិត្ថំ, ឱបានមិវភូតោតិ ឱបានភូតោ. តេនាហ ‘‘ឧទបានភូតោ’’តិអាទិ. ហុត្វាតិ ភាវតោ. សុតមេវ សុតជាតន្តិ ជាតសទ្ទស្ស អនត្ថន្តរវាចកត្តមាហ យថា ‘‘កោសជាត’’ន្តិ.

អតីតាទិអត្ថចិន្តនសមត្ថតា នាម តស្ស រញ្ញោ អនុមានវសេន, ឥតិកត្តព្ពតាវសេន ច វេទិតព្ពា, ន ពុទ្ធានំ វិយ តត្ថ បច្ចក្ខទស្សិតាយាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អតីតេ’’តិអាទិ វុត្តំ. បុញ្ញាបុញ្ញានិសំសចិន្តនញ្ចេត្ថ បករណាធិគតវសេន វេទិតព្ពំ. បុញ្ញស្សាតិ យញ្ញបុញ្ញស្ស. ទាយកចិត្តម្បីតិ ទាយកានំ, ទាយកំ វា ចិត្តម្បិ, ទាតុកម្យតាចិត្តម្បីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមេសុ បន អដ្ឋសុ អង្គេសុ អឌ្ឍតាទយោ បញ្ច យញ្ញស្ស តាវ បរិក្ខារា ហោន្តុ តេហិ វិនា តស្ស អសិជ្ឈនតោ, សុជាតតា, បន សូរូបតា ច កថំ យញ្ញស្ស បរិក្ខារោ សិយា តទុភយេន វិនាបិ តស្ស សិជ្ឈនតោតិ ចោទនាយ សព្ពេសម្បិ អដ្ឋន្នមង្គានំ បរិក្ខារភាវំ អន្វយតោ, ព្យតិរេកតោ ច ទស្សេន្តោ ‘‘ឯតេ ហិ កិរា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច កេចិ ឯវំ វទន្តិ ‘‘យថា អឌ្ឍតាទយោ បញ្ច យញ្ញស្ស ឯកំសតោវ អង្គានិ, ន ឯវំ សុជាតតា, សុរូបតា ច, តទុភយំ បន អនេកំសតោវ អង្គន្តិ ទីបេតុំ អរុចិសូចកស្ស កិរសទ្ទស្ស គហណំ កត’’ន្តិ. តេ ហិ ‘‘អយំ ទុជ្ជាតោតិអាទិវចនស្ស អនេកំសិកតំ មញ្ញមានា តថា វទន្តិ, តយិទំ អសារំ. សព្ពសាធារណវសេន ហេតំ ព្យតិរេកតោ យញ្ញស្ស អង្គភាវទស្សនំ តត្ថ សិយា កេសញ្ចិ តថា បរិវិតក្កោ’’តិ តស្សាបិ អវកាសាភាវទស្សនត្ថមេវ ឯវំ វុត្តត្តា, តទុភយសាធារណវសេនេវ អនេកំសតោ អង្គភាវស្ស អទស្សនតោ ច. កិរសទ្ទោ បនេត្ថ តទា ព្រាហ្មណស្ស ចិន្តិតាការសូចនត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវមនេន ចិន្តេត្វា ‘‘ឥមានិបិ អដ្ឋង្គានិ តស្សេវ យញ្ញស្ស បរិក្ខារា ភវន្តីតិ វុត្តានី’’តិ កិរសទ្ទេន តស្ស ចិន្តិតាការោ សូចិតោ ហោតិ. ឯវមាទីនីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ‘‘អយំ វិរូបោ កិត្តកំ…បេ… ឧបច្ឆិន្ទិស្សតិ, អយំ ទលិទ្ទោ, អប្បេសក្ខោ, អស្សទ្ធោ, អប្បស្សុតោ, ន អត្ថញ្ញូ, ន មេធាវី កិត្តកំ…បេ… ឧបច្ឆិន្ទិស្សតី’’តិ ឯតេសំ សង្គហោ វេទិតព្ពោ.

ចតុបរិក្ខារាទិវណ្ណនា

៣៤១. ‘‘សុជំ បគ្គណ្ហន្តាន’’ន្តិ ឯត្ថ សោណទណ្ឌសុត្តវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣១១-៣១៣) វុត្តេសុ ទ្វីសុ វិកប្បេសុ ទុតិយវិកប្បំ និសេធេន្តោ ‘‘មហាយាគ’’ន្តិអាទិមាហ, តេន ច បុរោហិតស្ស សយមេវ កដច្ឆុគ្គហណជោតនេន ឯវំ សហត្ថា សក្កច្ចំ ទានេ យុត្តបយុត្តតា ឥច្ឆិតព្ពាតិ ទស្សេតិ. ឯវំ ទុជ្ជាតស្សាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘សុជាតតាយ អនេកំសតោ អង្គភាវទស្សនមេវិទ’’ន្តិ អគ្គហេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សព្ពសាធារណវសេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. អាទិសទ្ទេន ហិ ‘‘ឯវំ អនជ្ឈាយកស្ស…បេ… ទុស្សីលស្ស…បេ… ទុប្បញ្ញស្ស សំវិធានេន បវត្តទានំ កិត្តកំ កាលំ បវត្តិស្សតី’’តិ ឯតេសំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តស្មាតិ តទុភយការណតោ.

តិស្សោវិធាវណ្ណនា

៣៤២. តិណ្ណំ ឋានានន្តិ ទានស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានសង្ខាតានំ តិស្សន្នំ ភូមីនំ, អវត្ថានានន្តិ អត្ថោ. ចលន្តីតិ កម្បន្តិ បុរិមាការេន ន តិដ្ឋន្តិ. ករណត្ថេតិ តតិយាវិភត្តិអត្ថេ. ករណីយសទ្ទាបេក្ខាយ ហិ កត្តរិ ឯវ ឯតំ សាមិវចនំ, ន ករណេ. យេភុយ្យេន ហិ ករណជោតកវចនស្ស អត្ថភាវតោ អនុត្តកត្តាវ ករណត្ថោតិ ឥធាធិប្បេតោ. បច្ឆានុតាបស្ស អករណូបាយំ ទស្សេតុំ ‘‘បុព្ព…បេ… បតិដ្ឋបេតព្ពា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ អចលាតិ ទឡ្ហា កេនចិ អសំហីរា. បតិដ្ឋបេតព្ពាតិ សុប្បតិដ្ឋិតា កាតព្ពា. តថា បតិដ្ឋាបនូបាយម្បិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិមាហ. តថា បតិដ្ឋាបនេន ហិ យថា តំ ទានំ សម្បតិ យថាធិប្បាយំ និប្បជ្ជតិ, ឯវំ អាយតិម្បិ វិបុលផលតាយ មហប្ផលំ ហោតិ វិប្បដិសារេន អនុបក្កិលិដ្ឋភាវតោ. ទ្វីសុ ឋានេសូតិ យជមានយិដ្ឋដ្ឋានេសុ. វិប្បដិសារោ…បេ… ន កត្តព្ពោតិ អត្ថំ សន្ធាយ ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តំ. មុញ្ចចេតនាតិ បរិច្ចាគចេតនា, តស្សា និច្ចលភាវោ នាម មុត្តចាគតា បុព្ពាភិសង្ខារវសេន ឧឡារភាវោ. បច្ឆាសមនុស្សរណចេតនាតិ បរចេតនា, តស្សា បន និច្ចលភាវោ ‘‘អហោ មយា ទានំ ទិន្នំ សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ ទានស្ស សក្កច្ចំ បច្ចវេក្ខណវសេន វេទិតព្ពោ. តទុភយចេតនានំ និច្ចលករណូបាយំ ព្យតិរេកតោ ទស្សេតុំ ‘‘តថា…បេ… ហោតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ តថា អករោន្តស្សាតិ មុញ្ចចេតនំ, បច្ឆាសមនុស្សរណចេតនញ្ច និច្ចលមករោន្តស្ស, វិប្បដិសារំ, ឧប្បាទេន្តស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘នាបិ ឧឡារេសុ ភោគេសុ ចិត្តំ នមតី’’តិ ឥទំ បន បច្ឆាសមនុស្សរណចេតនាយ ឯវ ព្យតិរេកតោ និច្ចលករណូបាយទស្សនំ. ឯវញ្ហិ យថានិទ្ទិដ្ឋនិទស្សនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. តត្ថ ឧឡារេសុ ភោគេសូតិ ខេត្តវិសេសេ បរិច្ចាគស្ស កតត្តា លទ្ធេសុបិ ឧឡារេសុ ភោគេសុ. នាបិ ចិត្តំ នមតិ បច្ឆា វិប្បដិសារេន ឧបក្កិលិដ្ឋភាវតោ. យថា កថន្តិ អាហ ‘‘មហារោរុវ’’ន្តិអាទិ. តស្ស ហិ សេដ្ឋិស្ស គហបតិនោ វត្ថុ កោសលសំយុត្តេ, (សំ. និ. ១.១៣១) មយ្ហកជាតកេ (ជា. អដ្ឋ. ៣.៦.មយ្ហកជាតកវណ្ណនា) ច អាគតំ. តថា ហិ វុត្តំ –

‘‘ភូតបុព្ពំ សោ មហារាជ សេដ្ឋិ គហបតិ តគរសិខិំ នាម បច្ចេកសម្ពុទ្ធំ បិណ្ឌបាតេន បដិបាទេសិ, ‘ទេថ សមណស្ស បិណ្ឌបាត’ន្តិ វត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ, ទត្វា ច បន បច្ឆា វិប្បដិសារី អហោសិ ‘‘វរមេតំ បិណ្ឌបាតំ ទាសា វា កម្មករា វា ភុញ្ជេយ្យុ’’’ន្តិអាទិ.

សោ កិរ អញ្ញេសុបិ ទិវសេសុ តំ បច្ចេកពុទ្ធំ បស្សតិ, ទាតុំ បនស្ស ចិត្តំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តស្មិំ បន ទិវសេ អយំ បទុមវតិយា ទេវិយា តតិយបុត្តោ តគរសិខី បច្ចេកពុទ្ធោ គន្ធមាទនបព្ពតេ ផលសមាបត្តិសុខេន វីតិនាមេត្វា បុព្ពណ្ហសមយេ វុដ្ឋាយ អនោតត្តទហេ មុខំ ធោវិត្វា មនោសិលាតលេ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា បត្តចីវរមាទាយ អភិញ្ញាបាទកំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា ឥទ្ធិយា វេហាសំ អព្ភុគ្គន្ត្វា នគរទ្វារេ ឱរុយ្ហ ចីវរំ បារុបិត្វា បត្តមាទាយ នគរវាសីនំ ឃរទ្វារេសុ សហស្សភណ្ឌិកំ ឋបេន្តោ វិយ បាសាទិកេហិ អភិក្កមនាទីហិ អនុបុព្ពេន សេដ្ឋិនោ ឃរទ្វារំ សម្បត្តោ, តំ ទិវសញ្ច សេដ្ឋិ បាតោវ ឧដ្ឋាយ បណីតំ ភោជនំ ភុញ្ជិត្វា ឃរទ្វារកោដ្ឋកេ អាសនំ បញ្ញបេត្វា ទន្តន្តរានិ សោធេន្តោ និសិន្នោ ហោតិ. សោ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា តំ ទិវសំ បាតោវ ភុត្វា និសិន្នត្តា ទានចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា ភរិយំ បក្កោសាបេត្វា ‘‘ឥមស្ស សមណស្ស បិណ្ឌបាតំ ទេហី’’តិ វត្វា រាជុបដ្ឋានត្ថំ បក្កាមិ. សេដ្ឋិភរិយា សម្បជញ្ញជាតិកា ចិន្តេសិ ‘‘មយា ឯត្តកេន កាលេន ឥមស្ស ‘ទេថា’តិ វចនំ ន សុតបុព្ពំ, ទាបេន្តោបិ ច អជ្ជ ន យស្ស វា តស្ស វា ទាបេតិ, វីតរាគទោសមោហស្ស វន្តកិលេសស្ស ឱហិតភារស្ស បច្ចេកពុទ្ធស្ស ទាបេតិ, យំ វា តំ វា អទត្វា បណីតំ បិណ្ឌបាតំ ទស្សាមី’’តិ ឃរា និក្ខម្ម បច្ចេកពុទ្ធំ បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វា បត្តំ អាទាយ អន្តោនិវេសនេ បញ្ញត្តាសនេ និសីទាបេត្វា សុបរិសុទ្ធេហិ សាលិតណ្ឌុលេហិ ភត្តំ សម្បាទេត្វា តទនុរូបំ ខាទនីយំ, ព្យញ្ជនំ, សូបេយ្យញ្ច អភិសង្ខរិត្វា បត្តំ បូរេត្វា ពហិ គន្ធេហិ អលង្ករិត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ហត្ថេសុ បតិដ្ឋបេត្វា វន្ទិ. បច្ចេកពុទ្ធោ ‘‘អញ្ញេសម្បិ បច្ចេកពុទ្ធានំ សង្គហំ ករិស្សាមី’’តិ អបរិភុញ្ជិត្វាវ អនុមោទនំ វត្វា បក្កាមិ. សោបិ ខោ សេដ្ឋិ រាជុបដ្ឋានំ កត្វា អាគច្ឆន្តោ បច្ចេកពុទ្ធំ ទិស្វា អាហ ‘‘មយំ តុម្ហាកំ បិណ្ឌបាតំ ទេថា’’តិ វត្វា បក្កន្តា, អបិ វោ លទ្ធោ បិណ្ឌបាតោ’’តិ? អាម, សេដ្ឋិ លទ្ធោតិ. ‘‘បស្សាមា’’តិ គីវំ ឧក្ខិបិត្វា ឱលោកេសិ, អថស្ស បិណ្ឌបាតគន្ធោ ឧដ្ឋហិត្វា នាសបុដំ បហរិ. សោ ចិត្តំ សំយមេតុំ អសក្កោន្តោ បច្ឆា វិប្បដិសារី អហោសិ, តស្ស បន វិប្បដិសារស្ស ឧប្បន្នាការោ ‘‘វរមេត’’ន្តិអាទិនា បាឡិយំ វុត្តោយេវ. បិណ្ឌបាតទានេន បនេស សត្តក្ខត្តុំ សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្នោ, សត្តក្ខត្តុមេវ ច សាវត្ថិយំ សេដ្ឋិកុលេ និព្ពត្តោ, អយញ្ចស្ស សត្តមោ ភវោ, បច្ឆា វិប្បដិសារេន បន នាបិ ឧឡារេសុ ភោគេសុ ចិត្តំ នមតិ. វុត្តញ្ហេតំ សំយុត្តវរលញ្ឆកេ –

‘‘យំ ខោ សោ មហារាជ សេដ្ឋិ គហបតិ ទត្វា បច្ឆា វិប្បដិសារី អហោសិ ‘វរមេតំ បិណ្ឌបាតំ ទាសា វា កម្មករា វា ភុញ្ជេយ្យុ’ន្តិ, តស្ស កម្មស្ស វិបាកេន នាស្សុឡារាយ ភត្តភោគាយ ចិត្តំ នមតិ, នាស្សុឡារាយ វត្ថភោគាយ, យានភោគាយ, នាស្សុឡារានំ បញ្ចន្នំ កាមគុណានំ ភោគាយ ចិត្តំ នមតី’’តិ (សំ. និ. ១.១៣១).

មយ្ហកជាតកេបិ វុត្តំ –

‘‘ឥតិ មហារាជ អាគន្តុកសេដ្ឋិ តគរសិខិបច្ចេកពុទ្ធស្ស ទិន្នបច្ចយេន ពហុំ ធនំ លភិ, ទត្វា អបរចេតនំ បណីតំ កាតុំ អសមត្ថតាយ បណីតេ ភោគេ ភុញ្ជិតុំ នាសក្ខី’’តិ (ជា. អដ្ឋ. ៣.៦.មយ្ហកជាតកវណ្ណនា).

ភាតុ បនេស ឯកំ បុត្តំ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.៣៥៤) សាបតេយ្យស្ស ការណា ជីវិតំ វោរោបេសិ, តេន កម្មេន ពហូនិ វស្សានិ និរយេ បច្ចិត្ថ, សត្តក្ខត្តុញ្ច អបុត្តកោ ជាតោ, ឥទានិបិ តេនេវ កម្មេន មហារោរុវំ ឧបបន្នោ. តេន វុត្តំ ‘‘មហារោរុវំ ឧបបន្នស្ស សេដ្ឋិគហបតិនោ វិយា’’តិ, បុរិមបច្ឆិមចេតនាវសេន ចេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯកា ហិ ចេតនា ទ្វេ បដិសន្ធិយោ ន ទេតីតិ.

ទសអាការវណ្ណនា

៣៤៣. អាករោតិ អត្តនោ អនុរូបតាយ សមរិយាទបរិច្ឆេទំ ផលំ និព្ពត្តេតីតិ អាការោ, ការណន្តិ អាហ ‘‘ទសហិ ការណេហី’’តិ. មរិយាទត្ថោ ហេត្ថ អា-សទ្ទោ. ន ទុស្សីលេស្វេវ, អថ ខោ សីលវន្តេសុបិ វិប្បដិសារំ ឧប្បាទេស្សតិ. តទុភយេបិ ន ឧប្បាទេតព្ពោតិ ហិ ទស្សេតុំ អបិ-សទ្ទេន, បិ-សទ្ទេន វា សម្បិណ្ឌនំ ករោតិ. បដិគ្គាហកតោវ ឧប្បជ្ជតីតិ ពលវតរំ វិប្បដិសារំ សន្ធាយ វុត្តំ, ទុព្ពលោ បន ទេយ្យធម្មតោ, បរិវារជនតោបិ ឧប្បជ្ជតេវ. ឧប្បជ្ជិតុំ យុត្តន្តិ ឧប្បជ្ជនារហំ. វិប្បដិសារម្បិ វិនោទេសីតិ សម្ពន្ធោ. តេសំយេវាតិ បាណាតិបាតីនមេវ. យជនំ នាមេត្ថ ទានមេវាធិប្បេតំ, ន អគ្គិជុហនន្តិ អាហ ‘‘ទេតុ ភវ’’ន្តិ. វិស្សជ្ជតូតិ មុត្តចាគវសេន ចជតុ. អព្ភន្តរន្តិ អជ្ឈត្តំ សកសន្តានេ.

សោឡសាការវណ្ណនា

៣៤៤. អនុមតិបក្ខាទយោ ឯវ ហេដ្ឋា យញ្ញស្ស វត្ថុំ កត្វា ‘‘សោឡសបរិក្ខារា’’តិ វុត្តា, ឥធ បន សន្ទស្សនាទិវសេន អនុមោទនាយ អារទ្ធត្តា វុត្តំ ‘‘សោឡសហិ អាការេហី’’តិ. ទស្សេត្វាតិ អត្តនោ ទេសនានុភាវេន បច្ចក្ខមិវ ផលំ ទស្សេត្វា, អនេកវារំ បន ទស្សនតោ ‘‘ទស្សេត្វា ទស្សេត្វា’’តិ ព្យាបនវចនំ, តទេវ អាភុសោ មេឌនដ្ឋេន អាមេឌិតវចនន្តិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៣៤៤) វុត្តំ. ‘‘សមាទបេត្វា សមាទបេត្វា’’តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តមត្ថន្តិ ទានផលវសេន កម្មផលសម្ពន្ធមត្ថំ. សមាទបេត្វាតិ សុតមត្តំ អកត្វា យថា រាជា តមត្ថំ សម្មទេវ អាទិយតិ ចិត្តេ ករោន្តោ សុគ្គហិតំ កត្វា គណ្ហាតិ, តថា សក្កច្ចំ អាទាបេត្វា.

‘‘វិប្បដិសារវិនោទនេនា’’តិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ. លោភទោសមោហឥស្សាមច្ឆរិយមានាទយោបិ ហិ ទានចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសា, តេសំ វិនោទនេនបិ តំ វោទាបិតំ សមុត្តេជិតំ នាម ហោតិ តិក្ខវិសទភាវាបត្តិតោ, អាសន្នតរភាវតោ បន វិប្បដិសារវិនោទនមេវ គហិតំ. បវត្តិតេ ហិ ទានេ តស្ស សម្ភវោតិ. យាថាវតោ វិជ្ជមានេហិ គុណេហិ ហដ្ឋបហដ្ឋភាវាបាទនំ សម្បហំសនន្តិ អាហ ‘‘សុន្ទរ’’ន្តិអាទិ. ធម្មតោតិ សច្ចតោ. តទត្ថមេវ ទស្សេតុំ ‘‘ធម្មេន សមេន ការណេនា’’តិ វុត្តំ. សច្ចញ្ហិ ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មំ, ឧបសមចរិយភាវតោ សមំ, យុត្តភាវេន ការណន្តិ ច វុច្ចតិ.

៣៤៥. តស្មិំ យញ្ញេ រុក្ខតិណច្ឆេទោបិ នាម នាហោសិ, កុតោ បាណវធោតិ បាណវធាភាវស្សេវ ទឡ្ហីករណត្ថំ, សព្ពសោ វិបរីតគ្គាហេហិ អវិទូសិតតាទស្សនត្ថញ្ច បាឡិយំ ‘‘នេវ គាវោ ហញ្ញិំសូ’’តិអាទីនិ វត្វាបិ ‘‘ន រុក្ខា ឆិជ្ជិំសូ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘យេ យូបនាមកេ’’តិអាទិមាហ. ពរិហិសត្ថាយាតិ បរិច្ឆេទត្ថាយ. វនមាលាសង្ខេបេនាតិ វនបុប្ផេហិ គន្ធិតមាលានិយាមេន. ឯវំ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៣៤៥) វុត្តំ, វនបន្តិអាការេនាតិ អត្ថោ. ភូមិយំ វា បត្ថរន្តីតិ វេទិភូមិំ បរិក្ខិបន្តា តត្ថ តត្ថ បត្ថរន្តិ. មន្តាទិនា ហិ បរិសង្ខតា ភូមិ វិន្ទតិ អស្ស លាភសក្ការេតិ កត្វា ‘‘វេទី’’តិ វុច្ចតិ. តេបិ រុក្ខា តេបិ ទព្ពាតិ សម្ពន្ធោ, កម្មកត្តា ចេតំ ទ្វយំ, អភិហិតកម្មំ វា. វត្តិច្ឆាយ ហិ យថាសត្តិំ ការកា ភវន្តិ. វុត្តនយេន បាណវធាភាវស្ស ទឡ្ហីករណត្ថំ, វិបរីតគ្គាហេន អវិទូសិតភាវទស្សនត្ថញ្ចេតន្តិ ទស្សេតិ កិំ បនា’’តិអាទិនា. អន្តោគេហទាសោ អន្តោជាតោ. អាទិសទ្ទេន ធនក្កីតករមរានីតសាមំទាសព្យូបគតានំ សង្គហោ. បុព្ពមេវាតិ ភតិករណតោ បគេវ. ធនំ គហេត្វាតិ ទិវសេ ទិវសេ យថាកម្មំ គហេត្វា. ភត្តវេតនន្តិ ទេវសិកំ ភត្តញ្ចេវ មាសិកាទិបរិព្ពយញ្ច. វុត្តោវាយមត្ថោ. តជ្ជិតាតិ សន្តជ្ជិតា. បរិកម្មានីតិ សព្ពភាគិយានិ កម្មានិ, ឧច្ចាវចានិ កម្មានីតិ អត្ថោ. បិយសមុទាចារេនេវាតិ ឥដ្ឋវចនេនេវ. យថានាមវសេនេវាតិ បាកដនាមានុរូបេនេវ. សប្បិតេលនវនីតទធិមធុផាណិតេន ចេវាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ អវុត្តសមុច្ចយត្ថោ, តេន បណីតបណីតានំ នានប្បការានំ ខាទនីយភោជនីយាទីនញ្ចេវ វត្ថយានមាលាគន្ធវិលេបនសេយ្យាវសថាទីនញ្ច សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ, តេនាហ ‘‘បណីតេហិ សប្បិតេលាទិសម្មិស្សេហេវា’’តិអាទិ. តស្ស តស្ស កាលស្ស អនុរូបេហិ យាគុ…បេ… បានកាទីហីតិ សម្ពន្ធោ. សប្បិអាទីនន្តិ សប្បិអាទីហិ.

៣៤៦. បដិសាមេតព្ពតោ, អត្តនោ អត្តនោ សន្តកភាវតោ ច សំ នាម ធនំ វុច្ចតិ, តស្ស បតីតិ សបតិ និគ្គហិតលោបេន, ធនវា, ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកហិតាវហត្តា តស្ស ហិតន្តិ សាបតេយ្យំ, តទេវ ធនំ. តេនាហ ‘‘បហូតំ ធន’’ន្តិ. អក្ខយធម្មមេវាតិ អខយសភាវមេវ. គាមភាគេនាតិ សំកិត្តនវសេន គាមេ វា គហេតព្ពភាគេន, ឯវំ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៣៤៦) វុត្តំ, បច្ចេកំ សភាគគាមកោដ្ឋាសេនាតិបិ អត្ថោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ.

៣៤៧. យញ្ញាវាដោតិ ខណិតាវាដស្ស អស្សមេធាទិយញ្ញយជនដ្ឋានស្សេតំ អធិវចនំ, តព្ពោហារេន បន ឥធ ទានសាលាយ ឯវ, តាយ ច បុរត្ថិមនគរទ្វារេ កតាយ បុរត្ថិមភាគេ ឯវាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘បុរត្ថិមតោ នគរទ្វារេ’’តិអាទិនា. តំ បន ឋានំ រញ្ញោ ទានសាលាយ នាតិទូរេ ឯវាតិ អាហ ‘‘យថា’’តិអាទិ. យតោ តត្ថ បាតរាសំ ភុញ្ជិត្វា អកិលន្តរូបាយេវ សាយន្ហេ រញ្ញោ ទានសាលំ សម្បាបុណន្តិ. ‘‘ទក្ខិណេន យញ្ញាវាដស្សា’’តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យាគុំ បិវិត្វាតិ ហិ យាគុសីសេន បាតរាសភោជនមាហ.

៣៤៨. មធុរន្តិ សាទុរសំ. ឧបរិ វត្តព្ពមត្ថន្តិ ‘‘អបិច មេ ភោ ឯវំ ហោតី’’តិអាទិនា វុច្ចមានមត្ថំ. បរិហារេនាតិ ភគវន្តំ គរុំ កត្វា អគារវបរិហារេន, ឧជុកភាវាបនយនេន វា, ឧជុកវុត្តិំ បរិហរិត្វា វង្កវុត្តិយាវ យថាចិន្តិតមត្ថំ បុច្ឆន្តោ ឯវមាហាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘ឧជុកមេវ បុច្ឆយមានោ អគារវោ វិយ ហោតី’’តិ.

និច្ចទានអនុកុលយញ្ញវណ្ណនា

៣៤៩. ឧដ្ឋាយាតិ ទានេ ឧដ្ឋានវីរិយមាហ, សមុដ្ឋាយាតិ តស្ស សាតច្ចកិរិយំ. កសិវាណិជ្ជាទិកម្មានិ អករោន្តោ ទលិទ្ទិយាទិអនត្ថាបត្តិយា នស្សិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. អប្បសម្ភារតរោ ចេវ មហប្ផលតរោ ចាតិ សង្ខេបតោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ បាឡិយំ បន ‘‘អប្បត្ថតរោ ច អប្បសមារម្ភតរោ ច មហប្ផលតរោ ច មហានិសំសតរោ ចា’’តិ បាឋោ. តត្ថ អប្បសម្ភារតរោតិ អតិវិយ បរិត្តសម្ភារោ, អសមារព្ភិយសម្ភារោ. អប្បត្ថតរោតិ បន អតិវិយ អប្បកិច្ចោ, អត្ថោ ចេត្ថ កិច្ចំ, ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា ‘‘អប្បដ្ឋតរោ’’តិបិ បាឋោ. សម្មា អារភីយតិ យញ្ញោ ឯតេនាតិ សមារម្ភោ, សម្ភារសម្ភរណវសេន បវត្តសត្តបីឡា, អប្បោ សមារម្ភោ ឯតស្សាតិ តថា, អយំ បនាតិសយេនាតិ អប្បសមារម្ភតរោ. វិបាកសញ្ញិតំ មហន្តំ សទិសំ ផលមេតស្សាតិ មហប្ផលោ, អយំ បនាតិសយេនាតិ មហប្ផលតរោ. ឧទយសញ្ញិតំ មហន្តំ និស្សន្ទាទិផលមេតស្សាតិ មហានិសំសោ, អយំ បនាតិសយេនាតិ មហានិសំសតរោ. ធុវទានានីតិ ធុវានិ ថិរានិ អវិច្ឆិន្នានិ កត្វា ទាតព្ពទានានិ. និច្ចភត្តានីតិ ឯត្ថ ភត្តសីសេន ចតុបច្ចយគ្គហណំ. អនុកុលយញ្ញានីតិ អនុកុលំ កុលានុក្កមំ ឧបាទាយ ទាតព្ពទានានិ. តេនាហ ‘‘អម្ហាក’’ន្តិអាទិ. យានិ បវត្តេតព្ពានិ, តានិ អនុកុលយញ្ញានិ នាមាតិ យោជេតព្ពំ. និពទ្ធទានានីតិ និពន្ធេត្វា និយមេត្វា បវេណីវសេន បវត្តិតទានានិ.

ហត្ថិទន្តេន កតា ទន្តមយសលាកា, យត្ថ ទាយកានំ នាមំ អង្កន្តិ, ឥមិនា តំ និច្ចភត្តំ សលាកទានវសេនាតិ ទស្សេតិ. តំ កុលន្តិ អនាថបិណ្ឌិកកុលំ. ទាលិទ្ទិយេនាតិ ទលិទ្ទភាវេន. ‘‘ឯកសលាកតោ ឧទ្ធំ ទាតុំ នាសក្ខី’’តិ ឥមិនា ឯកេនបិ សលាកទានេន និពទ្ធទានំ ឧបច្ឆិន្ទិតុមទត្វា អនុរក្ខណមាហ. រញ្ញោតិ សេតវាហនរញ្ញោ.

អាទីនិ វត្វាតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ‘‘កស្មា សេនោ វិយ មំសបេសិំ បក្ខន្ទិត្វា គណ្ហាសី’’តិ ឯវមាទីនំ សមសមទានេ ឧស្សុក្កនវចនានំ សង្គហោ. គលគ្គាហាតិ គលគ្គហណា. ‘‘កម្មច្ឆេទវសេនា’’តិ ឥមិនា អត្តនោ អត្តនោ កម្មោកាសាទានម្បិ បីឡាយេវាតិ ទស្សេតិ. សមារម្ភសទ្ទោ ចេត្ថ បីឡនត្ថោតិ អាហ ‘‘បីឡាសង្ខាតោ សមារម្ភោ’’តិ. បុព្ពចេតនាមុញ្ចចេតនាអបរចេតនាសម្បត្តិយា ទាយកវសេន តីណិ អង្គានិ, វីតរាគតាវីតទោសតាវីតមោហតាបដិបត្តិយា ទក្ខិណេយ្យវសេន ច តីណីតិ ឯវំ ឆឡង្គសមន្នាគតា ហោតិ ទក្ខិណា, ឆឡង្គុត្តរេ នន្ទមាតាសុត្តញ្ច (អ. និ. ៦.៣៧) តស្សត្ថស្ស សាធកំ. អបរាបរំ ឧប្បជ្ជនកចេតនាវសេន មហានទី វិយ, មហោឃោ វិយ ច ឥតោ ចិតោ ច អភិសន្ទិត្វា បក្ខន្ទិត្វា បវត្តិតោ បុញ្ញមេវ បុញ្ញាភិសន្ទោ. តថាវិធន្តិ បមាណស្ស កាតុំ អសុករត្តមាហ. ការណមហត្តេន ផលមហត្តម្បិ វេទិតព្ពំ ឧបរិ នជ្ជា វុដ្ឋិយា មហោឃោ វិយាតិ វុត្តំ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ.

៣៥០. នវនវោតិ សព្ពទា អភិនវោ, ទិវសេ ទិវសេ ទាយកស្ស ព្យាបារាបជ្ជនតោ កិច្ចបរិយោសានំ នត្ថីតិ វុត្តំ ‘‘ឯកេនា’’តិអាទិ. យថារទ្ធស្ស អាវាសស្ស កតិបយេនាបិ កាលេន បរិសមាបេតព្ពតោ កិច្ចបរិយោសានំ អត្ថីតិ អាហ ‘‘បណ្ណសាល’’ន្តិអាទិ. មហាវិហារេបិ កិច្ចបរិយោសានស្ស អត្ថិតាឧបាយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកវារំ ធនបរិច្ចាគំ កត្វា’’តិ វុត្តំ. សុត្តន្តបរិយាយេនាតិ សព្ពាសវសុត្តន្តាទិបាឡិនយេន. នវានិសំសាតិ សីតបដិឃាតាទយោ បដិសល្លានារាមបរិយោសានា យថាបច្ចវេក្ខណំ គណិតា នវ ឧទយា, អប្បមត្តតាយ ចេតេ វុត្តា.

យស្មា បន អាវាសំ ទេន្តេន នាម សព្ពម្បិ បច្ចយជាតំ ទិន្នមេវ ហោតិ. យថាហ សំយុត្តាគមវរលញ្ឆកេ ‘‘សោ ច សព្ពទទោ ហោតិ យោ ទទាតិ ឧបស្សយ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៤២), សទា បុញ្ញបវឌ្ឍនូបាយញ្ច ឯតំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថេវ ‘‘យេ ទទន្តិ ឧបស្សយំ, តេសំ ទិវា ច រត្តោ ច, សទា បុញ្ញំ បវឌ្ឍតី’’តិ (សំ. និ. ១.៤៧) តថា ហិ ទ្វេ តយោ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កិញ្ចិ អលទ្ធា អាគតស្សាបិ ឆាយូទកសម្បន្នំ អារាមំ បវិសិត្វា នហាយិត្វា បតិស្សយេ មុហុត្តំ និបជ្ជិត្វា ឧដ្ឋាយ និសិន្នស្ស កាយេ ពលំ អាហរិត្វា បក្ខិត្តំ វិយ ហោតិ. ពហិ វិចរន្តស្ស ច កាយេ វណ្ណធាតុ វាតាតបេហិ កិលមតិ, បតិស្សយំ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ មុហុត្តំ និបន្នស្ស វិសភាគសន្តតិ វូបសម្មតិ, សភាគសន្តតិ បតិដ្ឋាតិ, វណ្ណធាតុ អាហរិត្វា បក្ខិត្តា វិយ ហោតិ. ពហិ វិចរន្តស្ស ច បាទេ កណ្ដកោ វិជ្ឈតិ, ខាណុ បហរតិ, សរីសបាទិបរិស្សយា ចេវ ចោរភយញ្ច ឧប្បជ្ជតិ, បតិស្សយំ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ និបន្នស្ស សព្ពេ តេ បរិស្សយា ន ហោន្តិ, សជ្ឈាយន្តស្ស ធម្មបីតិសុខំ, កម្មដ្ឋានំ មនសិ ករោន្តស្ស ឧបសមសុខញ្ច ឧប្បជ្ជតិ ពហិទ្ធា វិក្ខេបាភាវតោ. ពហិ វិចរន្តស្ស ច កាយេ សេទា មុច្ចន្តិ អក្ខីនិ ផន្ទន្តិ, សេនាសនំ បវិសនក្ខណេ មញ្ចបីឋាទីនិ ន បញ្ញាយន្តិ, មុហុត្តំ និបន្នស្ស បន អក្ខិបសាទោ អាហរិត្វា បក្ខិត្តោ វិយ ហោតិ, ទ្វារវាតបានមញ្ចបីឋាទីនិ បញ្ញាយន្តិ. ឯតស្មិញ្ច អាវាសេ វសន្តំ ទិស្វា មនុស្សា ចតូហិ បច្ចយេហិ សក្កច្ចំ ឧបដ្ឋហន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘អាវាសំ ទេន្តេន…បេ… ហោតី’’តិ ‘‘សទា បុញ្ញបវឌ្ឍនូបាយញ្ច ឯត’’ន្តិ ច, តស្មា ឯតេ យថាវុត្តា សព្ពេបិ អានិសំសា វេទិតព្ពា.

ខន្ធកបរិយាយេនាតិ សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៩៤) អាគតវិនយបាឡិនយេន. តត្ថ ហិ អាគតា –

‘‘សីតំ ឧណ្ហំ បដិហន្តិ, តតោ វាឡមិគានិ ច;

សរីសបេ ច មកសេ, សិសិរេ ចាបិ វុដ្ឋិយោ.

តតោ វាតាតបោ ឃោរោ, សញ្ជាតោ បដិហញ្ញតិ;

លេណត្ថញ្ច សុខត្ថញ្ច, ឈាយិតុញ្ច វិបស្សិតុំ.

វិហារទានំ សង្ឃស្ស, អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតំ;

តស្មា ហិ បណ្ឌិតោ បោសោ, សម្បស្សំ អត្ថមត្តនោ.

វិហារេ ការយេ រម្មេ, វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេ;

តេសំ អន្នញ្ច បានញ្ច, វត្ថសេនាសនានិ ច.

ទទេយ្យ ឧជុភូតេសុ, វិប្បសន្នេន ចេតសា;

តេ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តិ, សព្ពទុក្ខបនូទនំ;

យំ សោ ធម្មំ ឥធញ្ញាយ, បរិនិព្ពាតិ អនាសវោ’’តិ. –

រាជគហសេដ្ឋាទីនំ វិហារទានេន អនុមោទនាគាថាយោ បេយ្យាលវសេន ទស្សិតា. តត្ថ សីតំ ឧណ្ហន្តិ ឧតុវិសភាគវសេន វុត្តំ. សិសិរេ ចាបិ វុដ្ឋិយោតិ ឯត្ថ សិសិរោតិ សម្ផុសិតកវាតោ វុច្ចតិ. វុដ្ឋិយោតិ ឧជុកមេឃវុដ្ឋិយោ ឯវ. ឯតានិ សព្ពានិ ‘‘បដិហន្តី’’តិ ឥមិនាវ បទេន យោជេតព្ពានិ.

បដិហញ្ញតីតិ វិហារេន បដិហញ្ញតិ. លេណត្ថន្តិ និលីយនត្ថំ. សុខត្ថន្តិ សីតាទិបរិស្សយាភាវេន សុខវិហារត្ថំ. ‘‘ឈាយិតុញ្ច វិបស្សិតុ’’ន្តិ ឥទម្បិ បទទ្វយំ ‘‘សុខត្ថញ្ចា’’តិ ឥមិនាវ បទេន យោជេតព្ពំ. ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតិ – សុខត្ថញ្ច វិហារទានំ, កតមសុខត្ថំ? ឈាយិតុំ, វិបស្សិតុញ្ច យំ សុខំ តទត្ថំ. អថ វា បរបទេនបិ យោជេតព្ពំ – ឈាយិតុញ្ច វិបស្សិតុញ្ច វិហារទានំ, ‘‘ឥធ ឈាយិស្សតិ វិបស្សិស្សតី’’តិ ទទតោ វិហារទានំ សង្ឃស្ស អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សោ ច សព្ពទទោ ហោតិ, យោ ទទាតិ ឧបស្សយ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.៤២).

យស្មា ច អគ្គំ វណ្ណិតំ, តស្មា ហិ បណ្ឌិតោ បោសោតិ គាថា. វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេតិ ឯត្ថ វិហារេ បរិយត្តិពហុស្សុតេ ច បដិវេធពហុស្សុតេ ច វាសេយ្យ. តេសំ អន្នញ្ចាតិ យំ តេសំ អនុច្ឆវិកំ អន្នញ្ច បានញ្ច វត្ថានិ ច មញ្ចបីឋាទិសេនាសនានិ ច, តំ សព្ពំ តេសុ ឧជុភូតេសុ អកុដិលចិត្តេសុ. ទទេយ្យាតិ និទហេយ្យ. តញ្ច ខោ វិប្បសន្នេន ចេតសា, ន ចិត្តប្បសាទំ វិរាធេត្វា. ឯវំ វិប្បសន្នចិត្តស្ស ហិ តេ តស្ស ធម្មំ ទេសេន្តិ…បេ… បរិនិព្ពាតិ អនាសវោតិ អយមេត្ថ អដ្ឋកថានយោ.

អយំ បន អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន (ទី. និ. ដី. ១.៣៥០) ចេវ អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន (សារត្ថ. ដី. ៣.២៩៥) ច សំវណ្ណិតោ ដីកានយោ – សីតន្តិ អជ្ឈត្តំ ធាតុក្ខោភវសេន វា ពហិទ្ធា ឧតុវិបរិណាមវសេន វា ឧប្បជ្ជនកសីតំ. ឧណ្ហន្តិ អគ្គិសន្តាបំ, តស្ស វនឌាហាទីសុ សម្ភវោ ទដ្ឋព្ពោ. បដិហន្តីតិ បដិពាធតិ យថា តទុភយវសេន កាយចិត្តានំ ពាធនំ ន ហោតិ, ឯវំ ករោតិ. សីតុណ្ហព្ភាហតេ ហិ សរីរេ វិក្ខិត្តចិត្តោ ភិក្ខុ យោនិសោ បទហិតុំ ន សក្កោតិ, វាឡមិគានីតិ សីហព្យគ្ឃាទិចណ្ឌមិគេ. គុត្តសេនាសនញ្ហិ អារញ្ញកម្បិ បវិសិត្វា ទ្វារំ បិធាយ និសិន្នស្ស តេ បរិស្សយា ន ហោន្តិ. សរីសបេតិ យេ កេចិ សរន្តេ គច្ឆន្តេ ទីឃជាតិកេ សប្បាទិកេ. មកសេតិ និទស្សនមត្តមេតំ, ដំសាទីនម្បិ ឯតេនេវ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. សិសិរេតិ សិសិរកាលវសេន, សត្តាហវទ្ទលិកាទិវសេន ច ឧប្បន្នេ សិសិរសម្ផស្សេ. វុដ្ឋិយោតិ យទា តទា ឧប្បន្នា វស្សវុដ្ឋិយោ បដិហន្តីតិ យោជនា.

វាតាតបោ ឃោរោតិ រុក្ខគច្ឆាទីនំ ឧម្មូលភញ្ជនាទិវសេន បវត្តិយា ឃោរោ សរជអរជាទិភេទោ វាតោ ចេវ គិម្ហបរិឡាហសមយេសុ ឧប្បត្តិយា ឃោរោ សូរិយាតបោ ច បដិហញ្ញតិ បដិពាហីយតិ. លេណត្ថន្តិ នានារម្មណតោ ចិត្តំ និវត្តេត្វា បដិសល្លានារាមត្ថំ. សុខត្ថន្តិ វុត្តបរិស្សយាភាវេន ផាសុវិហារត្ថំ. ឈាយិតុន្តិ អដ្ឋតិំសាយ អារម្មណេសុ យត្ថ កត្ថចិ ចិត្តំ ឧបនិពន្ធិត្វា ឧបនិជ្ឈាយិតុំ. វិបស្សិតុន្តិ អនិច្ចាទិតោ សង្ខារេ សម្មសិតុំ.

វិហារេតិ បតិស្សយេ. ការយេតិ ការាបេយ្យ. រម្មេតិ មនោរមេ និវាសសុខេ. វាសយេត្ថ ពហុស្សុតេតិ ការេត្វា បន ឯត្ថ វិហារេ ពហុស្សុតេ សីលវន្តេ កល្យាណធម្មេ និវាសេយ្យ, តេ និវាសេន្តោ បន តេសំ ពហុស្សុតានំ យថា បច្ចយេហិ កិលមថោ ន ហោតិ, ឯវំ អន្នញ្ច បានញ្ច វត្ថសេនាសនានិ ច ទទេយ្យ ឧជុភូតេសុ អជ្ឈាសយសម្បន្នេសុ កម្មកម្មផលានំ, រតនត្តយគុណានញ្ច សទ្ទហនេន វិប្បសន្នេន ចេតសា.

ឥទានិ គហដ្ឋបព្ពជិតានំ អញ្ញមញ្ញូបការិតំ ទស្សេតុំ ‘‘តេ តស្សា’’តិ គាថមាហ. តត្ថ តេតិ ពហុស្សុតា. តស្សាតិ ឧបាសកស្ស. ធម្មំ ទេសេន្តីតិ សកលវដ្ដទុក្ខបនូទនំ សទ្ធម្មំ ទេសេន្តិ. យំ សោ ធម្មំ ឥធញ្ញាយាតិ សោ ឧបាសកោ យំ សទ្ធម្មំ ឥមស្មិំ សាសនេ សម្មាបដិបជ្ជនេន ជានិត្វា អគ្គមគ្គាធិគមនេន អនាសវោ ហុត្វា បរិនិព្ពាតិ ឯកាទសគ្គិវូបសមេន សីតិ ភវតីតិ.

សីតបដិឃាតាទិកា វិបស្សនាវសានា តេរស, អន្នាទិលាភោ, ធម្មស្សវនំ, ធម្មាវពោធោ, បរិនិព្ពានន្តិ ឯវមេត្ថ សត្តរស អានិសំសា វុត្តា.

បដិគ្គហណកានំ វិហារវសេន ឧប្បន្នផលានុរូបម្បិ ទាយកានំ វិហារទានផលំ វេទិតព្ពំ. យេភុយ្យេន ហិ កម្មសរិក្ខកផលំ លភន្តីតិ អាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. ‘‘សង្ឃស្ស បន បរិច្ចត្តត្តា’’តិ ឥមិនា សង្ឃិកវិហារមេវ បធានវសេន វទតិ, សង្ឃិកវិហារោ នាមេស ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស កតវិហារោ, យំ សន្ធាយ បទភាជនិយំ វុត្តំ ‘‘សង្ឃិកោ នាម វិហារោ សង្ឃស្ស ទិន្នោ ហោតិ បរិច្ចត្តោ’’តិ. យត្ថ ហិ ចេតិយំ បតិដ្ឋិតំ ហោតិ, ធម្មស្សវនំ ករីយតិ, ចតូហិ ទិសាហិ ភិក្ខូ អាគន្ត្វា អប្បដិបុច្ឆិត្វាយេវ បាទេ ធោវិត្វា កុញ្ចិកាយ ទ្វារំ វិវរិត្វា សេនាសនំ បដិជគ្គិត្វា យថាផាសុកំ គច្ឆន្តិ, សោ អន្តមសោ ចតុរតនិកាបិ បណ្ណសាលា ហោតុ, ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស កតវិហារោត្វេវ វុច្ចតិ.

៣៥១. លោភំ និគ្គណ្ហិតុំ អសក្កោន្តស្ស ទុប្បរិច្ចជា. ‘‘ឯកភិក្ខុស្ស វា’តិអាទិ ឧបាសកានំ តថា សមាទានេ អាចិណ្ណំ, ទឡ្ហតរំ សមាទានញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ, សរណំ បន តេសំ សាមំ សមាទិន្នម្បិ សមាទិន្នមេវ ហោតី’’តិ វទន្តិ. សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា សន្តិកេតិ យោជនា. តត្ថាតិ យថាគហិតេ សរណេ, ‘‘តស្សា’’តិបិ បាឋោ, យថាគហិតសរណស្សាតិ អត្ថោ. នត្ថិ បុនប្បុនំ កត្តព្ពតាតិ វិញ្ញូជាតិកេ សន្ធាយ វុត្តំ. វិញ្ញូជាតិកានមេវ ហិ សរណាទិអត្ថកោសល្លានំ សុវណ្ណឃដេ សីហវសា វិយ អកុប្បំ សរណគមនំ តិដ្ឋតិ. ‘‘ជីវិតបរិច្ចាគមយំ បុញ្ញ’’ន្តិ ច ឥទំ ‘‘សចេ ត្វំ យថាគហិតំ សរណំ ន ភិន្ទិស្សតិ, ឯវាហំ តំ មារេមី’’តិ កាមំ កោចិ តិណ្ហេន សត្ថេន ជីវិតា វោរោបេយ្យ, តថាបិ ‘‘នេវាហំ ពុទ្ធំ ‘ន ពុទ្ធោ’តិ, ធម្មំ ‘ន ធម្មោ’តិ, សង្ឃំ ‘ន សង្ឃោ’តិ វទាមី’’តិ ទឡ្ហតរំ កត្វា គហិតសរណស្ស វសេន វុត្តំ. ‘‘សគ្គសម្បត្តិំ ទេតី’’តិ និទស្សនមត្តមេតំ. ផលានិសំសានិ បនស្ស សរណគមនវណ្ណនាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៥០ សរណគមនកថា) វុត្តានេវ.

៣៥២. វក្ខមាននយេន វេរហេតុតាយ វេរំ វុច្ចតិ បាណាតិបាតាទិបាបធម្មោ, តំ មណតិ ‘‘មយិ ឥធ ឋិតាយ កថមាគច្ឆសី’’តិ តជ្ជេន្តី វិយ និវារេតីតិ វេរមណី, តតោ វា បាបធម្មតោ វិរមតិ ឯតាយាតិ ‘‘វិរមណី’’តិ វត្តព្ពេ និរុត្តិនយេន ឥ-ការស្ស ឯ-ការំ កត្វា ‘‘វេរមណី’’តិ វុត្តំ. ខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាយំ បនាហ ‘‘វេរមណិសិក្ខាបទំ, វិរមណិសិក្ខាបទន្តិ ទ្វិធាសជ្ឈាយំ ករោន្តី’’តិ (ខុ. បា. អដ្ឋ. សាធារណវិភាវនា) កុសលចិត្តសម្បយុត្តាវេត្ថ វិរតិ អធិប្បេតា, ន ផលសម្បយុត្តា យញ្ញាធិករណតោ. អសមាទិន្នសីលស្ស សម្បត្តតោ យថូបដ្ឋិតវីតិក្កមិតព្ពវត្ថុតោ វិរតិ សម្បត្តវិរតិ. សមាទានវសេន ឧប្បន្នា វិរតិ សមាទានវិរតិ. សេតុ វុច្ចតិ អរិយមគ្គោ, តប្បរិយាបន្នា ហុត្វា បាបធម្មានំ សមុច្ឆេទវសេន ឃាតនប្បវត្តា វិរតិ សេតុឃាតវិរតិ. អញ្ញត្រ ‘‘សមុច្ឆេទវិរតី’’តិបិ វុត្តា. ឥទានិ តា សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. ជាតិ…បេ… ទីនីតិ អបទិសិតព្ពជាតិគោត្តកុលាទីនិ. អាទិសទ្ទេន វយពាហុសច្ចាទីនំ សង្គហោ. បរិហរតីតិ អវីតិក្កមវសេន បរិវជ្ជេតិ, សីហឡទីបេ ចក្កនឧបាសកស្ស វិយ សម្បត្តវិរតិ វេទិតព្ពា.

‘‘បាណំ ន ហនាមី’’តិអាទីសុ អាទយត្ថេន ឥតិ-សទ្ទេន, វិកប្បត្ថេន វា-សទ្ទេន វា ‘‘អទិន្នំ នាទិយាមិ, អទិន្នាទានា វិរមាមិ, វេរមណិំ សមាទិយាមី’’តិ ឯវមាទីនំ បច្ចេកមត្ថានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សិក្ខាបទ’’ មិច្ចេវ អវត្វា ‘‘សិក្ខាបទានី’’តិ វុត្តំ. បាណាតិបាតា វេរមណិន្តិ សម្ពន្ធោ. សមាទិយាមីតិ សម្មា អាទិយាមិ, អវីតិក្កមាធិប្បាយេន, អខណ្ឌា’ ឆិទ្ទា’ កម្មាសា’ សពលការិតាយ ច គណ្ហាមីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧត្តរវឌ្ឍមានបព្ពតវាសិឧបាសកស្ស (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៨៩ កុសលកម្មបថវណ្ណនា; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១០៩-១១១; ធ. ស. អដ្ឋ. កុសលកម្មបថវណ្ណនា) វិយ សមាទានវិរតិ វេទិតព្ពា.

មគ្គសម្បយុត្តាតិ សម្មាទិដ្ឋិយាទិមគ្គសម្បយុត្តា. ឥទានិ តត្ថា តត្ថាគតេសុ ធម្មតោ, កោដ្ឋាសតោ, អារម្មណតោ, វេទនាតោ, មូលតោ, អាទានតោ, ភេទតោតិអាទិនា អនេកធា វិនិច្ឆយេសុ សង្ខេបេនេវ អារម្មណតោ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. បុរិមា ទ្វេតិ សម្បត្តសមាទានវិរតិយោ. ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយាទិវត្ថូ’’តិ បរមត្ថតោ បាណោ វុត្តោ, បញ្ញត្តិតោ បន ‘‘សត្តាទិវត្ថូ’’តិ វត្តព្ពំ, ឯវញ្ហិ ‘‘សត្តេយេវ អារភិត្វា បាណាតិបាតា, អព្រហ្មចរិយា ច វិរមតី’’តិ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ឯកតានានតាទិវិនិច្ឆយ) ខុទ្ទកាគមដ្ឋកថាវចនេន សំសន្ទតិ សមេតីតិ. អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ សត្តសង្ខារវសេន អទិន្នវត្ថុ, តថា ផោដ្ឋព្ពវត្ថុ, វិតថវត្ថុ, សង្ខារវសេនេវ សុរាមេរយវត្ថូតិ ឯតេសំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តន្តីតិ យថាវុត្តំ វីតិក្កមវត្ថុំ អាលម្ពិត្វា វីតិក្កមនចេតនាសង្ខាតវិរមិតព្ពវត្ថុតោ វិរមណវសេន បវត្តន្តិ. បច្ឆិមាតិ សេតុឃាតវិរតិ. និព្ពានារម្មណាវ តថាបិ កិច្ចសាធនតោ. ឥមិនា បន តត្ថេវ អាគតេសុ តីសុ អាចរិយវាទេសុ ទ្វេ បដិពាហិត្វា ឯកស្សេវានុជាននំ វេទិតព្ពំ.

‘‘សម្បត្តវិរតិ, ហិ សមាទានវិរតិ ច យទេវ បជហតិ, តំ អត្តនោ បាណាតិបាតាទិអកុសលមេវារម្មណំ កត្វា បវត្តតី’’តិ កេចិ វទន្តិ. ‘‘សមាទានវិរតិ យតោ វិរមតិ, តំ អត្តនោ វា បរេសំ វា បាណាតិបាតាទិអកុសលមេវាលម្ពណំ កត្វា បវត្តតិ. សម្បត្តវិរតិ បន យតោ វិរមតិ, តេសំ បាណាតិបាតាទីនំ អាលម្ពណានេវ អារម្មណំ កត្វា បវត្តតី’’តិ អបរេ. ‘‘ទ្វយម្បិ ចេតំ យតោ បាណាតិបាតាទិអកុសលតោ វិរមតិ, តេសមារម្មណភូតំ វីតិក្កមិតព្ពវត្ថុមេវាលម្ពណំ កត្វា បវត្តតិ. បុរិមបុរិមបទត្ថញ្ហិ វីតិក្កមវត្ថុមាលម្ពណំ កត្វា បច្ឆិមបច្ឆិមបទត្ថតោ វិរមិតព្ពវត្ថុតោ វិរមតី’’តិ អញ្ញេ. បឋមវាទោ ចេត្ថ អយុត្តោយេវ. កស្មា? តស្ស អត្តនោ បាណាតិបាតាទិអកុសលស្ស បច្ចុប្បន្នាភាវតោ, អពហិទ្ធាភាវតោ ច. សិក្ខាបទវិភង្គេ ហិ បញ្ចន្នំ សិក្ខាបទានំ បច្ចុប្បន្នារម្មណតា, ពហិទ្ធារម្មណតា ច វុត្តា. តថា ទុតិយវាទោបិ អយុត្តោយេវ. កស្មា? បុរិមវាទេន សម្មិស្សត្តា, បរេសំ បាណាតិបាតាទិអកុសលារម្មណភាវេ ច អនេកន្តិ កត្តា, ទ្វិន្នំ អាលម្ពណប្បភេទវចនតោ ច. តតិយវាទោ បន យុត្តោ សព្ពភាណកានមភិមតោ, តស្មា តទេវ អនុជានាតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘‘តីសុ អាចរិយវាទេសុ ទ្វេ បដិពាហិត្វា ឯកស្សេវានុជាននំ វេទិតព្ព’’ន្តិ.

ឯត្ថាហ – យជ្ជេតំ វិរតិទ្វយំ ជីវិតិន្ទ្រិយាទិវីតិក្កមិតព្ពវត្ថុមេវាលម្ពណំ កត្វា បវត្តេយ្យ, ឯវំ សតិ អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ ករេយ្យ, យញ្ច បជហតិ, តំ ន ជានេយ្យាតិ អយ’មនធិប្បេតោ អត្ថោ អាបជ្ជតីតិ? វុច្ចតេ – ន ហិ កិច្ចសាធនវសេន បវត្តេន្តោ ‘‘អញ្ញំ ចិន្តេន្តោ អញ្ញំ ករោតី’’តិ វា ‘‘យញ្ច បជហតិ, តំ ន ជានាតី’’តិ វា វុច្ចតិ. យថា បន អរិយមគ្គោ និព្ពានារម្មណោវ កិលេសេ បជហតិ, ឯវំ ជីវិតិន្ទ្រិយាទិវត្ថារម្មណម្បេតំ វិរតិទ្វយំ បាណាតិបាតាទីនិ ទុស្សីល្យានិ បជហតិ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘អារភិត្វាន អមតំ, ជហន្តោ សព្ពបាបកេ;

និទស្សនញ្ចេត្ថ ភវេ, មគ្គដ្ឋោរិយបុគ្គលោ’’តិ. (ខុ. បា. អដ្ឋ. ឯកតានានតាវិនិច្ឆយ);

ឥទានិ សង្ខេបេនេវ អាទានតោ, ភេទតោ វា វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘បញ្ចង្គសមន្នាគតំ សីលំ សមាទិយាមី’’តិអាទិនា ឯកតោ ឯកជ្ឈំ គណ្ហាតិ. ឯវម្បិ ហិ កិច្ចវសេន ឯតាសំ បញ្ចវិធតា វិញ្ញាយតិ. សព្ពានិបិ ភិន្នានិ ហោន្តិ ឯកជ្ឈំ សមាទិន្នត្តា. ន ហិ តទា បញ្ចង្គិកត្តំ សីលស្ស សម្បជ្ជតិ. យំ តុ វីតិក្កន្តំ, តេនេវ កម្មពទ្ធោ. ‘‘បាណាតិបាតា វេរមណិសិក្ខាបទំ សមាទិយាមី’’តិអាទិនា ឯកេកំ វិសុំ វិសុំ គណ្ហាតិ. ‘‘វេរមណិសិក្ខាបទ’’ន្តិ ច ឥទំ សមាសភាវេន ខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាយំ (ខុ. បា. អដ្ឋ. សាធារណវិភាវនា) វុត្តំ, បាឡិបោត្ថកេសុ បន ‘‘វេរមណិ’’ន្តិ និគ្គហិតន្តមេវ ព្យាសភាវេន ទិស្សតិ. គហដ្ឋវសេន ចេតំ វុត្តំ. សាមណេរានំ បន យថា តថា វា សមាទានេ ឯកស្មិំ ភិន្នេ សព្ពានិបិ ភិន្នានិ ហោន្តិ បារាជិកាបត្តិតោ. ឥតិ ឯកជ្ឈំ, បច្ចេកញ្ច សមាទានេ វិសេសោ ឥធ វុត្តោ, ខុទ្ទកាគមដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯកជ្ឈំ សមាទិយតោ ឯកាយេវ វិរតិ ឯកាវ ចេតនា ហោតិ, កិច្ចវសេន បនេតាសំ បញ្ចវិធត្តំ វិញ្ញាយតិ. បច្ចេកំ សមាទិយតោ បន បញ្ចេវ វិរតិយោ, បញ្ច ច ចេតនា ហោន្តី’’តិ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ឯកតានានតាទិវិនិច្ឆយ) អយំ វិសេសោ វុត្តោ. ភេទេបិ ‘‘យថា តថា វា សមាទិយន្តុ, សាមណេរានំ ឯកស្មិំ ភិន្នេ សព្ពានិបិ ភិន្នានិ ហោន្តិ. បារាជិកដ្ឋានិយានិ ហិ តានិ តេសំ. យំ តុ វីតិក្កន្តំ ហោតិ, តេនេវ កម្មពទ្ធោ. គហដ្ឋានំ បន ឯកស្មិំ ភិន្នេ ឯកមេវ ភិន្នំ ហោតិ, យតោ តេសំ តំសមាទានេនេវ បុន បញ្ចង្គិកត្តំ សីលស្ស សម្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. យថាវុត្តោបិ ទីឃភាណកានំ វាទោ អបរេវាទោ នាម តត្ថ កតោ.

សេតុឃាតវិរតិយា បន ភេទោ នាម នត្ថិ បដិបក្ខសមុច្ឆិន្ទនេន អកុប្បសភាវត្តា. តទេវត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ភវន្តរេបី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ភវន្តរេបី’’តិ ឥមិនា អត្តនោ អរិយភាវំ អជានន្តោបីតិ អត្ថំ វិញ្ញាបេតិ. ជីវិតហេតុបិ, បគេវ អញ្ញហេតុ. ‘‘នេវ បាណំ ហនតិ, ន សុរំ បិវតី’’តិ ឥទំ មជ្ឈេបេយ្យាលនិទ្ទិដ្ឋំ, មិគបទវឡញ្ជននយេន វា វុត្តំ. សុរន្តិ ច និទស្សនមត្តំ. សព្ពម្បិ ហិ សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានានុយោគំ ន ករោតិ. ‘‘មជ្ជន្តិ តទេវ ឧភយំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ សុរាសវវិនិមុត្តំ មទនីយ’’ន្តិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.១១៣៤) សំយុត្តមហាវគ្គដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ខុទ្ទកបាឋដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘តទុភយមេវ មទនីយដ្ឋេន មជ្ជំ, យំ វា បនញ្ញម្បិ កិញ្ចិ អត្ថិ មទនីយំ, យេន បីតេន មត្តោ ហោតិ បមត្តោ, ឥទំ វុច្ចតិ មជ្ជ’’ន្តិ (ខុ. បា. អដ្ឋ. បុរិមបញ្ចសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សចេ បិស្សា’’តិអាទិនា តត្ថេវ វិសេសទស្សនំ, អជានន្តស្សបិ ខីរមេវ មុខំ បវិសតិ, ន សុរា, បគេវ ជានន្តស្ស. កោញ្ចសកុណានន្តិ កុន្តសកុណានំ. សចេបិ មុខេ ខីរមិស្សកេ ឧទកេ បក្ខិបន្តីតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘ន ចេត្ថ ឧបមោបមេយ្យានំ សម្ពទ្ធតា សិយា កោញ្ចសកុណានំ យោនិសិទ្ធត្តា’’តិ កោចិ វទេយ្យាតិ អាហ ‘‘ឥទ’’ន្តិអាទិ. យោនិសិទ្ធន្តិ មនុស្សតិរច្ឆានានំ ឧទ្ធំ តិរិយមេវ ទីឃតា វិយ, ពកានំ មេឃសទ្ទេន, កុក្កុដីនំ វាតេន គព្ភគ្គហណំ វិយ ច ជាតិសិទ្ធំ, ឥតិ កោចិ វទេយ្យ ចេតិ អត្ថោ. ‘‘ចេវា’’តិបិ បាឋំ វត្វា សមុច្ចយត្ថមិច្ឆន្តិ កេចិ. ធម្មតាសិទ្ធន្តិ ពោធិសត្តេ កុច្ឆិគតេ ពោធិសត្តមាតុ សីលំ វិយ, វិជាតេ តស្សា ទិវង្គមនំ វិយ ច សភាវេន សិទ្ធំ, មគ្គធម្មតាយ វា អរិយមគ្គានុភាវេន សិទ្ធន្តិ វេទិតព្ពន្តិ វិស្សជ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ.

ទិដ្ឋិជុករណំ នាម ភារិយំ ទុក្ករំ, តស្មា សរណគមនំ សិក្ខាបទសមាទានតោ មហដ្ឋតរមេវ, ន អប្បដ្ឋតរន្តិ អធិប្បាយោ. ឯតន្តិ សិក្ខាបទំ. យថា វា តថា វា គណ្ហន្តស្សាបីតិ អាទរំ គារវមកត្វា សមាទិយន្តស្សាបិ. សាធុកំ គណ្ហន្តស្សាបីតិ សក្កច្ចំ សីលានិ សមាទិយន្តស្សាបិ អប្បដ្ឋតរមេវ, អប្បសមារម្ភតរញ្ច, ន ទិគុណំ ឧស្សាហោ ករណីយោតិ វុត្តំ ហោតិ. សីលំ ឥធ អភយទានតាយ ទានំ, អនវសេសំ វា សត្តនិកាយំ ទយតិ រក្ខតីតិ ទានំ. អយមេត្ថ អដ្ឋកថាមុត្តកនយោ – សរណំ ឧបគតេន កាយវាចាចិត្តេហិ សក្កច្ចំ វត្ថុត្តយបូជា កាតព្ពា, តត្ថ ច សំកិលេសោ សាធុកំ បរិហរិតព្ពោ, សិក្ខាបទានិ បន សមាទានមត្តំ, សម្បត្តវត្ថុតោ វិរមណមត្តញ្ចាតិ សរណគមនតោ សីលស្ស អប្បដ្ឋតរតា, អប្បសមារម្ភតរតា ច វេទិតព្ពា. សព្ពេសំ សត្តានំ ជីវិតទានាទិនា ទណ្ឌនិធានតោ, សកលលោកិយលោកុត្តរ គុណាធិដ្ឋានតោ ចស្ស មហប្ផលតរតា, មហានិសំសតរតា ច ទដ្ឋព្ពាតិ.

តមត្ថំ បាឡិយា សាធេន្តោ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘អគ្គានី’’តិ ញាតត្តា អគ្គញ្ញានិ. ចិររត្តតាយ ញាតត្តា រត្តញ្ញានិ. ‘‘អរិយានំ សាធូនំ វំសានី’’តិ ញាតត្តា វំសញ្ញានិ. បុរិមកានំ អាទិបុរិសានំ ឯតានីតិ បោរាណានិ. សព្ពសោ កេនចិបិ បការេន សាធូហិ ន កិណ្ណានិ ន ឆឌ្ឌិតានីតិ អសំកិណ្ណានិ. អយញ្ច នយោ នេសំ យថា អតីតេ, ឯវំ ឯតរហិ, អនាគតេ ចាតិ អាហ ‘‘អសំកិណ្ណបុព្ពានី’’តិអាទិ. អតីតេ ហិ កាលេ អសំកិណ្ណភាវស្ស ‘‘អសំកិណ្ណបុព្ពានី’’តិ និទស្សនំ, បច្ចុប្បន្នេ ‘‘ន សង្កិយន្តី’’តិ, អនាគតេ ‘‘ន សង្កិយិស្សន្តី’’តិ. អតោយេវ អប្បដិកុដ្ឋានិ ន បដិក្ខិត្តានិ. ន ហិ កទាចិបិ វិញ្ញូ សមណព្រាហ្មណា ហិំសាទិបាបធម្មំ អនុជានន្តិ. អបរិមាណានំ សត្តានំ អភយំ ទេតីតិ សព្ពេសុ ភូតេសុ និហិតទណ្ឌត្តា សកលស្សបិ សត្តនិកាយស្ស ភយាភាវំ ទេតិ. ន ហិ អរិយសាវកតោ កស្សចិ ភយំ ហោតិ. អវេរន្តិ វេរាភាវំ. អព្យាបជ្ឈន្តិ និទ្ទុក្ខតំ. ‘‘អបរិមាណានំ សត្តានំ អភយំ ទត្វា’’តិអាទិ អានិសំសទស្សនំ, ហេតុម្បិ ចេត្ថ ត្វា-សទ្ទោ យថា ‘‘មាតរំ សរិត្វា រោទតី’’តិ.

យំ កិញ្ចិ ចជនលក្ខណំ, សព្ពំ តំ យញ្ញោតិ អាហ ‘‘ឥទញ្ច បនា’’តិអាទិ. ន នុ ច បញ្ចសីលំ សព្ពកាលិកំ. អពុទ្ធុប្បាទកាលេបិ ហិ វិញ្ញូ តំ សមាទិយន្តិ, ន ច ឯកន្តតោ វិមុត្តាយតនំ ពាហិរកានម្បិ សមាទិន្នត្តា. សរណគមនំ បន ពុទ្ធុប្បាទហេតុកំ, ឯកន្តតោ ច វិមុត្តាយតនំ, កថំ តត្ថ សរណគមនតោ បញ្ចសីលស្ស មហប្ផលតាតិ អាហ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិ. ជេដ្ឋកន្តិ មហប្ផលភាវេន ឧត្តមំ. ‘‘សរណគមនេយេវ បតិដ្ឋាយា’’តិ ឥមិនា តស្ស សីលស្ស សរណគមនេន អភិសង្ខតត្តា តតោ មហប្ផលតំ, តថា អនភិសង្ខតស្ស ច សីលស្ស អប្បផលតំ ទស្សេតិ.

៣៥៣. ឦទិសមេវាតិ ឯវំ សំកិលេសបដិបក្ខមេវ ហុត្វា. ននុ ច បឋមជ្ឈានាទិយញ្ញាយេវ ទេសេតព្ពា, កស្មា ពុទ្ធុប្បាទតោ បដ្ឋាយ ទេសនមារភតីតិ អនុយោគំ បរិហរិតុំ ‘‘តិវិធ…បេ… ទស្សេតុកាមោ’’តិ វុត្តំ. តិវិធសីលបារិបូរិយំ ឋិតស្ស ហិ នេសំ យញ្ញានំ អប្បដ្ឋតរតា, មហប្ផលតរតា ច ហោតិ, តស្មា តំ ទស្សេតុកាមត្តា ពុទ្ធុប្បាទតោ បដ្ឋាយ ទេសនំ អារភតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. ហេដ្ឋា វុត្តេហិ គុណេហីតិ ឯត្ថ ‘‘សោ តំ ធម្មំ សុត្វា តថាគតេ សទ្ធំ បដិលភតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៩១) ហេដ្ឋា វុត្តា សរណគមនំ, សីលសម្បទា, ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារតាតិ ឯវមាទយោ គុណា វេទិតព្ពា. បឋមំ ឈានំ និព្ពត្តេន្តោ ន កិលមតីតិ យោជនា. តានីតិ បឋមជ្ឈានាទីនិ. ‘‘បឋមំ ឈាន’’ន្តិអាទិនា បាឡិយំ បណីតានមេវ ឈានានំ ឧក្កដ្ឋនិទ្ទេសោ កតោតិ មន្តវា ‘‘ឯកំ កប្បំ, អដ្ឋ កប្បេ’’តិអាទិ វុត្តំ, មហាកប្បវសេន ចេត្ថ អត្ថោ. ហីនំ បន បឋមំ ឈានំ អសង្ខ្យេយ្យកប្បស្ស តតិយភាគំ អាយុំ ទេតិ. មជ្ឈិមំ ឧបឌ្ឍកប្បំ. ហីនំ ទុតិយំ ឈានំ ទ្វេ កប្បានិ, មជ្ឈិមំ ចត្តារីតិអាទិនា អត្ថោ នេតព្ពោ. អបិច យស្មា បណីតានិយេវេត្ថ ឈានានិ អធិប្បេតានិ មហប្ផលតរភាវទស្សនបរត្តា ទេសនាយ, តស្មា ‘‘បឋមំ ឈានំ ឯកំ កប្ប’’ន្តិអាទិនា បណីតានេវ ឈានានិ និទ្ទិដ្ឋានីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តទេវាតិ ចតុត្ថជ្ឈានមេវ. ចតុក្កនយេន ហិ ទេសនា អាគតា. យទិ ឯវំ កថំ អារុប្បតាតិ អាហ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនាទិសមាបត្តិវសេន ភាវិត’’ន្តិ, តថា ភាវិតត្តា ចតុត្ថជ្ឈានមេវ អារុប្បំ ហុត្វា វីសតិកប្បសហស្សាទីនិ អាយុំ ទេតីតិ អធិប្បាយោ. អយំ អាចរិយស្ស មតិ. អថ វា តទេវាតិ អារុប្បសង្ខាតំ ចតុត្ថជ្ឈានមេវ, តំ បន កស្មា វីសតិកប្បសហស្សាទីនិ អាយុំ ទេតីតិ វុត្តំ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនាទិសមាបត្តិវសេន ភាវិត’’ន្តិ, តថា ភាវិតត្តា ឯវំ ទេតីតិ អធិប្បាយោ. អបរោ នយោ ‘‘តទេវា’’តិ វុត្តេ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានមេវាតិ អត្ថោ អាបជ្ជេយ្យាតិ តំ និវត្តេតុំ ‘‘អាកាសានញ្ចាយតនាទិសមាបត្តិវសេន ភាវិត’’ន្តិ អាហ, តថា ភាវិតំ អង្គសមតាយ ចតុត្ថជ្ឈានសង្ខាតំ អារុប្បជ្ឈានមេវាធិប្បេតន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

សម្មទេវ និច្ចសញ្ញាទិបដិបក្ខវិធមនវសេន បវត្តមានា បុព្ពភាគិយេ ឯវ ពោធិបក្ខិយធម្មេ សមានេន្តី វិបស្សនា វិបស្សកបុគ្គលស្ស អនប្បកំ បីតិសោមនស្សំ សមាវហតីតិ វុត្តំ ‘‘វិបស្សនាសុខសទិសស្ស បន សុខស្ស អភាវា មហប្ផល’’ន្តិ. យថាហ ធម្មរាជា ធម្មបទេ –

‘‘យតោ យតោ សម្មសតិ, ខន្ធានំ ឧទយព្ពយំ;

លភតី បីតិបាមោជ្ជំ, អមតំ តំ វិជានត’’ន្តិ. (ធ. ប. ៣៧៤);

យស្មា បនាយំ ទេសនា ឥមិនា អនុក្កមេន ឥមានិ ញាណានិ និព្ពត្តេន្តស្ស វសេន បវត្តិតា, តស្មា ‘‘វិបស្សនាញាណេ បតិដ្ឋាយា’’តិអាទិនា ហេដ្ឋិមំ ហេដ្ឋិមំ ឧបរិមស្ស ឧបរិមស្ស បតិដ្ឋាភូតំ កត្វា វុត្តំ. សមានរូបនិម្មានំ នាម មនោមយិទ្ធិយា អញ្ញេហិ អសាធារណកិច្ចន្តិ អាហ ‘‘អត្តនោ…បេ… មហប្ផលា’’តិ. ហត្ថិអស្សាទិវិវិធរូបករណំ វិកុព្ពនំ, តស្ស ទស្សនសមត្ថតាយ. ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ នាម បុរិមជាតីសុ ឥច្ឆិតិច្ឆិតោ ខន្ធបទេសោ. អរហត្តមគ្គេនេវ មគ្គសុខំ និដ្ឋិតន្តិ វុត្តំ ‘‘អតិ…បេ… មហប្ផល’’ន្តិ. សមាបេន្តោតិ បរិយោសាបេន្តោ.

កូដទន្តឧបាសកត្តបដិវេទនាទិកថាវណ្ណនា

៣៥៤-៨. ‘‘អភិក្កន្តំ ភោ គោតមា’’តិអាទិ ទេសនាយ បសាទវចនំ, ‘‘ឯសាហំ ភវន្ត’’ន្តិអាទិ បន សរណគមនវចនន្តិ តទុភយសម្ពន្ធំ ទស្សេន្តោ ‘‘ទេសនាយា’’តិអាទិមាហ. តនូតិ មន្ទោ កាយិកចេតសិកសុខសមុបព្យូហតោ. សព្ពេ តេ បាណយោតិ ‘‘សត្ត ច ឧសភសតានី’’តិអាទិនា វុត្តេ សព្ពេ តេ បាណិនោ. តំ បវត្តិន្តិ តេសំ បាណីនំ មោចនាការំ. អាកុលភាវោតិ ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មស្ស សុតត្តា បាណីសុ អនុទ្ទយំ ឧបដ្ឋបេត្វា ឋិតស្ស ‘‘កថញ្ហិ នាម មយា តាវ ពហូ បាណិនោ មារណត្ថាយ ពន្ធាបិតា’’តិ ចិត្តេ បរិព្យាកុលភាវោ, យស្មា អត្ថិ, តស្មា ន ទេសេតីតិ យោជនា, ‘‘ឧទបាទី’’តិបិ បាឋោ. សុត្វាតិ ‘‘មុត្តា ភោ តេ បាណយោ’’តិ អារោចិតវចនំ សុត្វា. ចិត្តចារោតិ ចិត្តប្បវត្តិ. ‘‘កល្លចិត្តំ មុទុចិត្តំ វិនីវរណចិត្តំ ឧទគ្គចិត្តំ បសន្នចិត្ត’’ន្តិ ឥទំ បទបញ្ចកំ សន្ធាយ‘‘កល្លចិត្តន្តិអាទី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ទានកថំ សីលកថ’’ន្តិអាទិនា វុត្តាយ អនុបុព្ពិកថាយ អានុភាវេន. កាមច្ឆន្ទវិគមេន កល្លចិត្តតា អរោគចិត្តតា, ព្យាបាទវិគមេន មេត្តាវសេន មុទុចិត្តតា អកថិនចិត្តតា, ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចវិគមេន វិក្ខេបាភាវតោ វិនីវរណចិត្តតា តេហិ អមលីនចិត្តតា, ថិនមិទ្ធវិគមេន សម្បគ្គហណវសេន ឧទគ្គចិត្តតា អមលីនចិត្តតា, វិចិកិច្ឆាវិគមេន សម្មាបដិបត្តិយា អវិមុត្តតាយ បសន្នចិត្តតា អនាវិលចិត្តតា ច ហោតីតិ អាហ ‘‘អនុបុព្ពិកថានុភាវេន វិក្ខម្ភិតនីវរណតំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ. យំ បនេត្ថ អត្ថតោ អវិភត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា កូដទន្តសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

កូដទន្តសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. មហាលិសុត្តវណ្ណនា

ព្រាហ្មណទូតវត្ថុវណ្ណនា

៣៥៩. ឯវំ កូដទន្តសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ មហាលិសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, កូដទន្តសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស មហាលិសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… វេសាលិយន្តិ មហាលិសុត្ត’’ន្តិ អាហ. បុនប្បុនំ វិសាលភាវូបគមនតោតិ ឯត្ថាយំ សង្ខេបោ – ពារាណសិរញ្ញោ កិរ អគ្គមហេសិយា មំសបេសិគព្ភេន ទ្វេ ទារកា និព្ពត្តា ធីតា ច បុត្តោ ច, តេសំ អញ្ញមញ្ញំ វិវាហេន សោឡសក្ខត្តុំ បុត្តធីតុវសេន ទ្វេ ទ្វេ ទារកា វិជាតា. តតោ តេសំ ទារកានំ យថាក្កមំ វឌ្ឍេន្តានំ បច្ចេកំ សបរិវារានំ អារាមុយ្យាននិវាសដ្ឋានបរិវារសម្បត្តិំ គហេតុំ អប្បហោនកតាយ នគរំ តិក្ខត្តុំ គាវុតន្តរេន គាវុតន្តរេន បរិក្ខិបិំសុ, ឯវំ តស្ស បុនប្បុនំ តិបាការបរិក្ខេបេន វិសាលភាវមុបគតត្តា ‘‘វេសាលី’’ត្វេវ នាមំ ជាតំ. តេន វុត្តំ ‘‘បុនប្បុនំ វិសាលភាវូបគមនតោ វេសាលីតិ លទ្ធនាមកេ នគរេ’’តិ. វិត្ថារកថា ចេត្ថ មហាសីហនាទសុត្តវណ្ណនាយ, (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៦) រតនសុត្តវណ្ណនាយ (ខុ. បា. អដ្ឋ. វេសាលិវត្ថុ; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.រតនសុត្តវណ្ណនា) ច គហេតព្ពា. ពហិនគរេតិ នគរតោ ពហិ, ន អម្ពបាលិវនំ វិយ អន្តោនគរស្មិំ. សយំជាតន្តិ សយមេវ ជាតំ អរោបិមំ. មហន្តភាវេនាតិ រុក្ខគច្ឆានំ, ឋិតោកាសស្ស ច មហន្តភាវេន. តេនេវាហ ‘‘ហិមវន្តេន សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធំ ហុត្វា’’តិ. យំ បន វេនយិកានំ មតេន វិនយដ្ឋកថាយំ វុត្តំ –

‘‘តត្ថ មហាវនំ នាម សយំជាតំ អរោបិមំ សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនំ. កបិលវត្ថុសាមន្តា បន មហាវនំ ហិមវន្តេន សហ ឯកាពទ្ធំ អបរិច្ឆេទំ ហុត្វា មហាសមុទ្ទំ អាហច្ច ឋិតំ, ឥទំ តាទិសំ ន ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៦២).

តំ មជ្ឈិមភាណកសំយុត្តភាណកានម្បិ សមានកថា. មជ្ឈិមដ្ឋកថាយញ្ហិ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៥២) សំយុត្តដ្ឋកថាយញ្ច (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.៣៧) តថេវ វុត្តំ. ឥធ បន ទីឃភាណកានំ មតេន ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ច ‘‘អហុត្វា’’តិ កត្ថចិ បាឋោ ទិស្សតិ, ឯវំ សតិ សព្ពេសម្បិ សមានវាទោ សិយាតិ. កូដាគារសាលាសង្ខេបេនាតិ ហំសមណ្ឌលាការសង្ខាតហំសវដ្ដកច្ឆន្នេន កូដាគារសាលានិយាមេន, តថា កតត្តា បាសាទោយេវ ‘‘កូដាគារសាលា’’តិ វុត្តោ, តព្ពោហារេន បន សកលោបិ សង្ឃារាមោតិ វុត្តំ ហោតិ. វិនយដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៦២) តុ ឯវំ វុត្តំ –

‘‘កូដាគារសាលា បន មហាវនំ និស្សាយ កតេ អារាមេ កូដាគារំ អន្តោកត្វា ហំសវដ្ដកច្ឆទនេន កតា សព្ពាការសម្បន្នា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ គន្ធកុដិ វេទិតព្ពា’’តិ.

កោសលេសុ ជាតា, ភវា, តេ វា និវាសោ ឯតេសន្តិ កោសលកា. ឯវំ មាគធកា. ជនបទវាចិនោ ហិ បាយតោ បុល្លិង្គបុថុវចនា. យស្ស អករណេ បុគ្គលោ មហាជានិយោ ហោតិ, តំ ករណំ អរហតីតិ ករណីយន្តិ វុច្ចតិ. តេនាហ ‘‘អវស្សំ កត្តព្ពកម្មេនា’’តិ. អកាតុម្បិ វដ្ដតិ អសតិ សមវាយេ, តស្មា សមវាយេ សតិ កត្តព្ពតោ តំ កិច្ចន្តិ វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ.

៣៦០. យា ពុទ្ធានំ ឧប្បជ្ជនារហា នានត្តសញ្ញា, តាសំ វសេន ‘‘នានារម្មណចារតោ’’តិ វុត្តំ, នានារម្មណប្បវត្តិតោតិ អត្ថោ. សម្ភវន្តស្សេវ ហិ បដិសេធោ, ន អសម្ភវន្តស្ស. បដិក្កម្មាតិ និវត្តេត្វា តថា ចិត្តំ អនុប្បាទេត្វា. សល្លីនោតិ ឈានសមាបត្តិយា ឯកត្តារម្មណំ អល្លីនោ. និលីនោតិ តស្សេវ វេវចនំ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯកីភាវ’’ន្តិអាទិ. សបរិវារត្តា អនេកោបិ តទា ឯកោ វិយ ភវតីតិ ឯកីភាវោ, តំ ឯកីភាវំ. យេនាយស្មា នាគិតោ, តំ សន្ធាយ ‘‘តស្មា ឋានា’’តិ វុត្តំ.

ឱដ្ឋទ្ធលិច្ឆវិវត្ថុវណ្ណនា

៣៦១. អទ្ធោដ្ឋតាយាតិ ឧបឌ្ឍោដ្ឋតាយ. តស្ស កិរ ឧត្តរោដ្ឋស្ស អប្បកតាយ តិរិយំ ផាលេត្វា អទ្ធមបនីតំ វិយ ខាយតិ ចត្តារោ ទន្តេ, ទ្វេ ច ទាឋា ន ឆាទេតិ, តេន នំ ‘‘ឱដ្ឋទ្ធោ’’តិ វោហរតិ. កេចិ បន ‘‘អធោ-សទ្ទេន បាឋំ បរិកប្បេត្វា ហេដ្ឋា ឱដ្ឋស្ស ឱលម្ពកតាយ ‘‘ឱដ្ឋាធោ’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, តទយុត្តមេវ តថា បាឋស្ស អទិស្សនតោ, អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៣៦១) ច អវណ្ណិតត្តា. អយំ កិរ ឧបោសថិកោ ទាយកោ ទានបតិ សទ្ធោ បសន្នោ ពុទ្ធមាមកោ ធម្មសង្ឃមាមកោ. តេនាហ ‘‘បុរេភត្ត’’ន្តិអាទិ. ខន្ធកេ, (មហាវ. ២៨៩) មហាបរិនិព្ពានសុត្តេ (ទី. និ. ២.១៦១) ច អាគតនយេន ‘‘នីលបីតាទិ…បេ… តាវតិំសបរិសសប្បដិភាគាយា’’តិ វុត្តំ. អយំ បន វេសាលី ភគវតោ កាលេ ឥទ្ធា ចេវ វេបុល្លប្បត្តា ច អហោសិ. តត្ថ ហិ រាជូនមេវ សត្ត សហស្សានិ, សត្ត សតានិ, សត្ត ច រាជានោ អហេសុំ, តថា យុវរាជសេនាបតិភណ្ឌាគារិកបភុតីនម្បិ, បាសាទកូដាគារអារាមបោក្ខរណិអាទយោបិ តប្បរិមាណាយេវ, ពហុជនា, អាកិណ្ណមនុស្សា, សុភិក្ខា ច. តេន វុត្តំ ‘‘មហតិយា លិច្ឆវិបរិសាយា’’តិ. តស្ស បន កុលស្ស អាទិភូតានំ យថាវុត្តានំ មំសបេសិយា និព្ពត្តទារកានំ តាបសេន បាយិតំ យំ ខីរំ ឧទរំ បវិសតិ, សព្ពំ តំ មណិភាជនគតំ វិយ ទិស្សតិ, ចរិមកភវេ ពោធិសត្តេ កុច្ឆិគតេ ពោធិសត្តមាតុ វិយ ឧទរច្ឆវិយា អតិវិប្បសន្នតាយ តេ និច្ឆវី អហេសុំ. អបរេ បនាហុ ‘‘សិព្ពេត្វា ឋបិតា វិយ នេសំ អញ្ញមញ្ញំ លីនា ឆវិ អហោសី’’តិ. ឯវំ តេ និច្ឆវិតាយ វា លីនច្ឆវិតាយ វា លិច្ឆវីតិ បញ្ញាយិំសុ, និរុត្តិនយេន ចេត្ថ បទសិទ្ធិ, តព្ពំសេ ឧប្បន្នា សព្ពេបិ លិច្ឆវយោ នាម ជាតា. តេនាហ ‘‘លិច្ឆវិបរិសាយា’’តិ, លិច្ឆវិរាជូនំ, លិច្ឆវិវំសភូតាយ វា បរិសាយាតិ អត្ថោ. មហន្តំ យសំ លាតិ គណ្ហាតីតិ មហាលិ យថា ‘‘ភទ្ទាលី’’តិ. មូលនាមន្តិ មាតាបិតូហិ កតនាមំ.

៣៦២. សាសនេ យុត្តបយុត្តោតិ ភាវនមនុយុត្តោ. សព្ពត្ថ សីហសមានវុត្តិនោបិ ភគវតោ បរិសាយ មហត្តេ សតិ តទជ្ឈាសយានុរូបំ បវត្តិយមានាយ ធម្មទេសនាយ វិសេសោ ហោតីតិ អាហ ‘‘មហន្តេន ឧស្សាហេន ធម្មំ ទេសេស្សតី’’តិ.

‘‘វិស្សាសិកោ’’តិ វត្វា តមស្ស វិស្សាសិកភាវំ វិភាវេតុំ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ថូលសរីរោតិ វឋរសរីរោ. ថេរស្ស ខីណាសវភាវតោ ‘‘អាលសិយភាវោ អប្បហីនោ’’តិ ន វត្តព្ពោ, វាសនាលេសំ បន ឧបាទាយ ‘‘ឦសកំ អប្បហីនោ វិយ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ន ហិ សាវកានំ ពុទ្ធានមិវ សវាសនា កិលេសា បហីយន្តិ. យថាវុត្តំ បាសាទមេវ សន្ធាយ ‘‘កូដាគារមហាគេហា’’តិ វុត្តំ. បាចីនមុខាតិ បាចីនបមុខា.

៣៦៣. វិនេយ្យជនានុបរោធេន ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ បដិហារិយវិជម្ភនំ ហោតីតិ អាហ ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិ. គន្ធកុដិតោ និក្ខមនវេលាយញ្ហិ ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ អាវេឡាវេឡា យមលា យមលា ហុត្វា សវិសេសំ បភស្សរា វិនិច្ឆរិំសុ. តាហិ ‘‘ភគវា និក្ខមតី’’តិ សមារោចិតមិវ និក្ខមនំ សញ្ជានិំសុ. តេន វុត្តំ ‘‘សំសូចិតនិក្ខមនោ’’តិ.

៣៦៤. ‘‘អជ្ជា’’តិ វុត្តទិវសតោ អតីតមនន្តរំ ហិយ្យោទិវសំ បុរិមំ នាម, តថា ‘‘ហិយ្យោ’’តិ វុត្តទិវសតោ បរំ បុរិមតរំ អតិសយេន បុរិមត្តា. ឥតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ ទិវសេសុ វវត្ថិតោ យថាក្កមំ បុរិមបុរិមតរភាវោ. ឯវំ សន្តេបិ យទេត្ថ ‘‘បុរិមតរ’’ន្តិ វុត្តំ, តតោ បភុតិ យំ យំ ឱរំ, តំ តំ បុរិមំ. យំ យំ បរំ, តំ តំ បុរិមតរន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘តតោ បដ្ឋាយា’’តិអាទិមាហ. ឱរបារភាវស្ស វិយ, ហិ ទិសាវិទិសាភាវស្ស វិយ ច បុរិមបុរិមតរភាវស្ស អបេក្ខាសិទ្ធិ. មូលទិវសតោតិអាទិទិវសតោ. អគ្គេតិ ឧបយោគត្ថេ ភុម្មវចនំ, ឧបយោគវចនស្ស វា ឯ-ការាទេសោតិ ទស្សេតិ ‘‘អគ្គ’’ន្តិ ឥមិនា, បឋមន្តិ អត្ថោ. តំ បនេត្ថ បរា អតីតា កោដិយេវាតិ អាហ ‘‘បរកោដិំ កត្វា’’តិ. យំ-សទ្ទោ បរិច្ឆេទេ និបាតោ, តប្បយោគេន ចាយំ ‘‘វិហរាមី’’តិ វត្តមានបយោគោ, អត្ថោ បន អតីតវសេន វេទិតព្ពោតិ ទស្សេតុំ ‘‘យាវ វិហាសិ’’ន្តិ វុត្តំ. តស្សាតិ ទិវសស្ស. បឋមវិកប្បេ ‘‘វិហរាមី’’តិ ឥមស្ស ‘‘យទគ្គេ’’តិ ឥមិនា ឧជុកំ តាវ សម្ពន្ធិត្វា បច្ឆា ‘‘នចិរំ តីណិ វស្សានី’’តិ បមាណវចនំ យោជេតព្ពំ. ទុតិយវិកប្បេ បន ‘‘នចិរំ តីណិ វស្សានី’’តិ ឥមេហិបិ កុដិលំ សម្ពន្ធោ កត្តព្ពោ. នចិរន្តិ ចេតំ ភាវនបុំសកំ, អច្ចន្តសញ្ញោគំ វា. តញ្ហិ បមាណតោ វិសេសេតុំ ‘‘តីណិ វស្សានី’’តិ វទតិ. តេនាហ ‘‘នចិរំ វិហាសិំ តីណិយេវ វស្សានី’’តិ.

អយន្តិ សុនក្ខត្តោ. បិយជាតិកានីតិ ឥដ្ឋសភាវានិ. សាតជាតិកានីតិ មធុរសភាវានិ. មធុរសទិសតាយ ហិ ‘‘មធុរ’’ន្តិ មនោរមំ វុច្ចតិ. អារម្មណំ ករោន្តេន កាមេន ឧបសំហិតានីតិ កាមូបសំហិតានិ, កាមនីយានិ. តេនាហ ‘‘កាមស្សាទយុត្តានី’’តិ, អារម្មណិកេន កាមសង្ខាតេន អស្សាទេន សញ្ញុត្តានិ, កាមសង្ខាតស្ស វា អស្សាទស្ស យោគ្យានីតិ អត្ថោ. សរីរសណ្ឋានេតិ សរីរពិម្ពេ, អាធារេ ចេតំ ភុម្មំ. តស្មា សទ្ទេនាតិ តំ និស្សាយ តតោ ឧប្បន្នេន សទ្ទេនាតិ អត្ថោ. អបិច វិនា បាឋសេសំ ភវិតព្ពបទេនេវ សម្ពន្ធិតព្ពំ. មធុរេនាតិ ឥដ្ឋេន សាតេន. កណ្ណសក្ខលិយន្តិ កណ្ណបដ្ដិកាយំ.

ឯត្តាវតាតិ ទិព្ពសោតញាណបរិកម្មស្ស អកថនមត្តេន. ‘‘អត្តនា ញាតម្បិ ន កថេតិ, កិំ ឥមស្ស សាសនេ អធិដ្ឋានេនា’’តិ កុជ្ឈន្តោ ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា, សហ កុជ្ឈនេនេវ ចេស ឈានាភិញ្ញា បរិហាយិ. ចិន្តេសីតិ ‘‘កស្មា នុ ខោ សោ មយ្ហំ តំ បរិកម្មំ ន កថេសី’’តិ បរិវិចារេន្តោ អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជនវសេន ចិន្តេសិ. អនុក្កមេនាតិ បាថិកសុត្តេ, (ទី. និ. ៣.៣ អាទយោ) មហាសីហនាទសុត្តេ (ទី. និ. ១.៣៨១) ច អាគតនយេន តំ តំ អយុត្តមេវ ចិន្តេន្តោ, ភាសន្តោ, ករោន្តោ ច អនុក្កមេន ភគវតិ ពទ្ធាឃាតតាយ សាសនេ បតិដ្ឋំ អលភន្តោ គិហិភាវំ បត្វា តមត្ថំ កថេតិ.

ឯកំសភាវិតសមាធិវណ្ណនា

៣៦៦-៣៧១. ឯកំសាយាតិ តទត្ថេ ចតុត្ថីវចនំ, ឯកំសត្ថន្តិ អត្ថោ. អំសសទ្ទោ ចេត្ថ កោដ្ឋាសបរិយាយោ, សោ ច អធិការតោ ទិព្ពរូបទស្សនទិព្ពសទ្ទសវនវសេន វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘ឯកកោដ្ឋាសាយា’’តិអាទិ. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ វិកប្បនេ ឯកំសស្សេវាធិប្បេតត្តា. អនុទិសាយាតិ បុរត្ថិមទក្ខិណាទិភេទាយ ចតុព្ពិធាយ អនុទិសាយ. ឧភយកោដ្ឋាសាយាតិ ទិព្ពរូបទស្សនត្ថំ, ទិព្ពសទ្ទសវនត្ថញ្ច. ភាវិតោតិ យថា ទិព្ពចក្ខុញាណំ, ទិព្ពសោតញាណញ្ច សមធិគតំ ហោតិ, ឯវំ ភាវិតោ. តយិទំ វិសុំ វិសុំ បរិកម្មករណេន ឥជ្ឈន្តីសុ វត្តព្ពំ នត្ថិ, ឯកជ្ឈំ ឥជ្ឈន្តីសុបិ កមេនេវ កិច្ចសិទ្ធិ ភវតិ ឯកជ្ឈំ កិច្ចសិទ្ធិយា អសម្ភវតោ. បាឡិយម្បិ ហិ ‘‘ទិព្ពានញ្ច រូបានំ ទស្សនាយ, ទិព្ពានញ្ច សទ្ទានំ សវនាយា’’តិ ឥទំ ឯកស្ស ឧភយសមត្ថតាសន្ទស្សនមេវ, ន ឯកជ្ឈំ កិច្ចសិទ្ធិសម្ភវសន្ទស្សនំ. ‘‘ឯកំសភាវិតោ សមាធិ ហេតូ’’តិ ឥមិនា សុនក្ខត្តោ ទិព្ពចក្ខុញាណាយ ឯវ បរិកម្មស្ស កតត្តា វិជ្ជមានម្បិ ទិព្ពសទ្ទំ នាស្សោសីតិ ទស្សេតិ.

៣៧២. ទិព្ពចក្ខុញាណតោ ទិព្ពសោតញាណមេវ សេដ្ឋន្តិ មញ្ញមានោ មហាលិ ឯតមត្ថំ បុច្ឆតីតិ អាហ ‘‘ឥទំ ទិព្ពសោតេន…បេ… មញ្ញេ’’តិ. អបណ្ណកន្តិ អវិរជ្ឈនកំ, អនវជ្ជំ វា. សមាធិយេវ ភាវេតព្ពដ្ឋេន សមាធិភាវនា. ‘‘ទិព្ពសោតញាណំ សេដ្ឋ’’ន្តិ មញ្ញមានេន ច តេន ទិព្ពចក្ខុញាណម្បិ ទិព្ពសោតេនេវ សហ គហេត្វា ‘‘ឯតាសំ នូន ភន្តេ’’តិអាទិនា បុថុវចនេន បុច្ឆិតន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ឧភយំសភាវិតានំ សមាធីន’’ន្តិ វុត្តំ. ពាហិរា ឯតា សមាធិភាវនា អនិយ្យានិកត្តា. តា ហិ ឥតោ ពាហិរកានម្បិ ឥជ្ឈន្តិ. ន អជ្ឈត្តិកា ភគវតា សាមុក្កំសិកភាវេន អប្បវេទិតត្តា. ន ហិ តេ សច្ចានិ វិយ សាមុក្កំសិកា. យទត្ថន្តិ យេសំ អត្ថាយ, អភេទេបិ ភេទវចនមេតំ, យស្ស វា វិសេសនភូតស្ស អត្ថាយ. តេតិ អរិយផលធម្មេ. ‘‘ត’’ន្តិបិ អធុនា បាឋោ. តេ ហិ សច្ឆិកាតព្ពា, ‘‘អត្ថិ ខោ មហាលិ អញ្ញេវ ធម្មា…បេ… យេសំ សច្ឆិកិរិយាហេតុ ភិក្ខូ មយិ ព្រហ្មចរិយំ ចរន្តី’’តិ សច្ឆិកាតព្ពធម្មា ច ឥធ វុត្តា.

ចតុអរិយផលវណ្ណនា

៣៧៣. សំយោជេន្តីតិ ពន្ធេន្តិ. តស្មាតិ យស្មា វដ្ដទុក្ខភយេ សំយោជនតោ តត្ថ សត្តេ សំយោជេន្តិ នាម, តស្មា. កត្ថចិ ‘‘វដ្ដទុក្ខមយេ រថេ’’តិ បាឋោ, ន បោរាណោ តថា អាចរិយេន អវណ្ណិតត្តា. មគ្គសោតំ អាបន្នោ, ន បសាទាទិសោតំ. ‘‘សោតោតិ ភិក្ខវេ អរិយមគ្គស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. អាបន្នោតិ ច អាទិតោ បត្តោតិ អត្ថោ អា-ឧបសគ្គស្ស អាទិកម្មនិ បវត្តនតោ, ឥទំ បន ផលដ្ឋវសេន វទតិ. អតីតកាលវចនញ្ហេតំ, មគ្គក្ខណេ បន មគ្គសោតំ អាបជ្ជតិ នាម. តេនេវាហ ទក្ខិណវិភង្គេ ‘‘សោតាបន្នេ ទានំ ទេតិ, សោតាបត្តិផលសច្ឆិកិរិយាយ បដិបន្នេ ទានំ ទេតី’’តិ (ម. និ. ៣.៣៧៩) អបតនធម្មោតិ អនុបបជ្ជនសភាវោ. ធម្មនិយាមេនាតិ ឧបរិមគ្គធម្មនិយាមេន. ហេដ្ឋិមន្តេន សត្តមភវតោ ឧបរិ អនុបបជ្ជនធម្មតាយ វា និយតោតិ អដ្ឋកថាមុត្តកនយោ. បរំ អយនំ បរាគតិ អស្ស អត្ថីតិ អត្ថោ. អនេនាតិ បុន តតិយសមាសវចនំ, វា-សទ្ទោ ចេត្ថ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ.

តនុត្តំ នាម បវត្តិយា មន្ទតា, វិរឡតា ចាតិ វុត្តំ ‘‘តនុត្តា’’តិអាទិ. ករហចីតិ និបាតមត្តំ, បរិយាយវចនំ វា. ‘‘ឱរេន ចេ មាសោ សេសោ គិម្ហានន្តិ វស្សិកសាដិកចីវរំ បរិយេសេយ្យា’’តិអាទីសុ (បារា. ៦២៧) វិយ ឱរ-សទ្ទោ ន អតិរេកត្ថោតិ អាហ ‘‘ហេដ្ឋាភាគិយាន’’ន្តិ, ហេដ្ឋាភាគស្ស កាមភវស្ស បច្ចយភាវេន ហិតានន្តិ អត្ថោ. ‘‘សុទ្ធាវាសភូមិយ’’ន្តិ តេសំ ឧបបត្តិដ្ឋានទស្សនំ. ឱបបាតិកោតិ ឧបបាតិកោ ឧបបាតនេ សាធុការី. តេនាហ ‘‘សេសយោនិបដិក្ខេបវចនមេត’’ន្តិ បរិនិព្ពានធម្មោតិ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពានសភាវោ. វិមុច្ចតីតិ វិមុត្តិ, ចិត្តមេវ វិមុត្តិ ចេតោវិមុត្តីតិ វុត្តំ ‘‘ចិត្តវិសុទ្ធិ’’ន្តិអាទិ. ចិត្តសីសេន ចេត្ថ សមាធិ គហិតោ ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ, ចិត្តំ បញ្ញញ្ច ភាវយ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.២៣, ១៩២; បេដកោ. ២២; មិ. ប. ១.១.៩) វិយ. បញ្ញាវិមុត្តិន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តេនាហ ‘‘អរហត្តផលបញ្ញាវ បញ្ញាវិមុត្តី’’តិ. សាមន្តិ អត្តនាវ, អបរប្បច្ចយេនាតិ អត្ថោ. ‘‘អភិជានិត្វា’’តិ ឥមិនា ត្វាទិបច្ចយការិយស្ស យ-ការស្ស លោបោ ទស្សិតោ. ‘‘អភិញ្ញាយា’’តិ ឥមិនា បន នា-វចនការិយស្សាតិ ទដ្ឋព្ពំ. សច្ឆីតិ បច្ចក្ខត្ថេ នេបាតិកំ. បច្ចក្ខករណំ នាម អនុស្សវាការបរិវិតក្កាទិកេ មុញ្ចិត្វា សរូបតោ អារម្មណករណំ.

អរិយអដ្ឋង្គិកមគ្គវណ្ណនា

៣៧៤-៥. ឧប្បតិត្វាតិ អាកាសមគ្គេន ឌេត្វា. បដិបជ្ជតិ អរិយាសាវកោ និព្ពានំ, អរិយផលញ្ច ឯតាយាតិ បដិបទា, សា ច តស្ស បុព្ពភាគោ ឯវាតិ អរិយមគ្គោ បុព្ពភាគបដិបទានាមេន ឥធ វុត្តោ. អាតតវិតតាទិវសេន បញ្ចង្គិកំ. ទិសាវិទិសានិវិដ្ឋបទេសេន អដ្ឋង្គិកោ. អដ្ឋង្គតោ មុត្តោ អញ្ញោ កោចិ អដ្ឋង្គិកោ នាម មគ្គោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘អដ្ឋង្គមត្តោយេវា’’តិអាទិនា. ន ហិ អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម កោចិ អត្ថីតិ. តស្មា ‘‘អដ្ឋ អង្គានិ អស្សាតិ អញ្ញបទត្ថសមាសំ អកត្វា ‘អដ្ឋ អង្គានិ អដ្ឋង្គានិ, តានិ អស្ស សន្តីតិ អដ្ឋង្គិកោ’តិ សមាសគព្ភតទ្ធិតវសេន បទសិទ្ធិ កាតព្ពា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៣៧៤, ៣៧៥) អាចរិយេន វុត្តំ, អធិប្បាយោ ចេត្ថ ចិន្តេតព្ពោ. អញ្ញបទត្ថសមាសេ ហិ កតេ ន សក្កា អដ្ឋង្គអដ្ឋង្គិកានំ ភេទោ អញ្ញមញ្ញំ វិបរិយាយំ កត្វាបិ និយមេតុំ ព្យាសេ ឧភយបទត្ថបរភាវេន សហេវ សង្ខ្យាបរិច្ឆេទេន អត្ថាបត្តិតោ. សមាសគព្ភេ បន តទ្ធិតេ កតេ សក្កា ឯវ តេសំ ភេទោ អញ្ញមញ្ញំ វិបរិយាយំ កត្វា និយមេតុំ សមាសេ ឧត្តរបទត្ថបរភាវេន វិនាវ សង្ខ្យាបរិច្ឆេទេន អត្ថាបត្តិតោ. ឯកត្ថិភាវលក្ខណោ ហិ សមាសោតិ. ធម្មទាយាទសុត្តន្តដីកាយំ បន អាចរិយេនេវ ឯវំ វុត្តំ ‘‘យស្មា មគ្គង្គសមុទាយេ មគ្គវោហារោ ហោតិ, សមុទាយោ ច សមុទាយីហិ សមន្នាគតោ, តស្មា អត្តនោ អវយវភូតានិ អដ្ឋ អង្គានិ ឯតស្ស សន្តីតិ អដ្ឋង្គិកោ’’តិ. បឋមនយេ ចេត្ថ អង្គិនា អង្គស្ស អដ្ឋង្គិកភាវោ វុត្តោ, ទុតិយនយេ បន អង្គេន អង្គិនោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ.

ឥទានិ អដ្ឋង្គិកមគ្គេ លក្ខណតោ, កិច្ចខណារម្មណភេទកមតោ ច វិនិច្ឆយំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. សម្មាទស្សនលក្ខណាតិ អវិបរីតំ យាថាវតោ ចតុន្នមរិយសច្ចានំ បច្ចក្ខមេវ ទស្សនសភាវា. សម្មា អភិនិរោបនលក្ខណោតិ និព្ពានារម្មណេ ចិត្តស្ស អវិបរីតមភិនិរោបនសភាវោ. សម្មា បរិគ្គហណលក្ខណាតិ ចតុរង្គសមន្នាគតា វាចា ជនេ សង្គណ្ហាតីតិ តព្ពិបក្ខតោ វិរតិសភាវា សម្មាវាចា ភេទករមិច្ឆាវាចប្បហានេន ជនេ, សម្បយុត្តធម្មេ ច បរិគ្គណ្ហនកិច្ចវតី ហោតិ, ឯវំ អវិបរីតំ បរិគ្គហណសភាវា. សម្មា សមុដ្ឋាបនលក្ខណោតិ យថា ចីវរកម្មាទិកោ កម្មន្តោ ឯកំ កាតព្ពំ សមុដ្ឋាបេតិ, តំតំកិរិយានិប្ផាទកោ វា ចេតនាសង្ខាតោ កម្មន្តោ ហត្ថបាទចលនាទិកំ កិរិយំ សមុដ្ឋាបេតិ, ឯវំ សាវជ្ជកត្តព្ពកិរិយាសមុដ្ឋាបកមិច្ឆាកម្មន្តប្បហានេន សម្មាកម្មន្តោ និរវជ្ជសមុដ្ឋាបនកិច្ចវា ហោតិ, សម្បយុត្តេ ច សមុដ្ឋាបេន្តោ ឯវ បវត្តតីតិ អវិបរីតំ សមុដ្ឋាបនសភាវោ. សម្មា វោទាបនលក្ខណោតិ កាយវាចានំ, ខន្ធសន្តានស្ស ច សំកិលេសភូតមិច្ឆាជីវប្បហានេន អវិបរីតំ វោទាបនសភាវោ. សម្មា បគ្គហលក្ខណោតិ សសម្បយុត្តធម្មស្ស ចិត្តស្ស សំកិលេសបក្ខេ បតិតុមទត្វា អវិបរីតំ បគ្គហណសភាវោ. សម្មា ឧបដ្ឋានលក្ខណាតិ តាទិភាវលក្ខណេន អវិបរីតំ តត្ថ ឧបដ្ឋានសភាវោ. សម្មា សមាធានលក្ខណោតិ វិក្ខេបវិទ្ធំសនេន អវិបរីតំ ចិត្តស្ស សមាទហនសភាវោ.

សហជេកដ្ឋតាយ ទិដ្ឋេកដ្ឋា អវិជ្ជាទយោ មិច្ឆាទិដ្ឋិតោ អញ្ញេ អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសា នាម. បស្សតីតិ បកាសេតិ កិច្ចបដិវេធេន បដិវិជ្ឈតិ. តេនាហ ‘‘តប្បដិ…បេ… អសម្មោហតោ’’តិ. ឥទញ្ហិ តស្សា បស្សនាការទស្សនំ. តេនេវ ហិ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតេន អង្គេន តត្ថ បច្ចវេក្ខណា បវត្តតិ. បុរិមានិ ទ្វេ កិច្ចានិ សព្ពេសមេវ សាធារណានីតិ អាហ ‘‘សម្មាសង្កប្បាទយោបី’’តិអាទិ. ‘‘តថេវា’’តិ ឥមិនា ‘‘អត្តនោ បច្ចនីកកិលេសេហិ សទ្ធិ’’ន្តិ ឥទមនុកឌ្ឍតិ.

បុព្ពភាគេតិ ឧបចារក្ខណេ. ឧបចារភាវនាវសេន អនេកវារំ បវត្តចិត្តក្ខណិកត្តា នានក្ខណា. អនិច្ចាទិលក្ខណវិសយត្តា នានារម្មណា. មគ្គស្ស ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា ឯកក្ខណា. និព្ពានារម្មណត្តា ឯការម្មណា. កិច្ចតោតិ បុព្ពភាគេ ទុក្ខាទិញាណេហិ កត្តព្ពេន ឥធ សាតិសយំ និព្ពត្តេន កិច្ចេន, ឥមស្សេវ វា ញាណស្ស ទុក្ខាទិប្បកាសនកិច្ចេន. ចត្តារិ នាមានិ លភតិ ចតូសុ សច្ចេសុ កាតព្ពកិច្ច និព្ពត្តិតោ.តីណិ នាមានិ លភតិ កាមសង្កប្បាទិប្បហាននិព្ពត្តិតោ. សិក្ខាបទវិភង្គេ ‘‘វិរតិចេតនា, សព្ពេ សម្បយុត្តធម្មា ច សិក្ខាបទានី’’តិ (វិភ. ៧០៤) វុច្ចន្តិ. តត្ថ បន បធានានំ វិរតិចេតនានំ វសេន ‘‘វិរតិយោបិ ហោន្តិ ចេតនាយោបី’’តិ វុត្តំ, មុសាវាទាទីហិ វិរមណកាលេ វា វិរតិយោ, សុភាសិតាទិវាចាភាសនាទិកាលេ ចេតនាយោ ហោន្តីតិ យោជេតព្ពា. ចេតនានំ អមគ្គង្គត្តា ‘‘មគ្គក្ខណេ បន វិរតិយោវា’’តិ អាហ. ឯកស្សេវ ញាណស្ស ទុក្ខាទិញាណតា វិយ, ឯកាយេវ វិរតិយា មុសាវាទាទិវិរតិភាវោ វិយ ច ឯកាយ ឯវ ចេតនាយ សម្មាវាចាទិកិច្ចត្តយសាធនាសម្ភវេន សម្មាវាចាទិភាវាសិទ្ធិតោ, តំសិទ្ធិយញ្ច អង្គត្តយត្តាសិទ្ធិតោ ច ឯវំ វុត្តន្តិបិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមិនា ចេតាសំ ទុវិធតំ, អភេទតញ្ច ទស្សេតិ. សម្មប្បធានសតិបដ្ឋានវសេនាតិ ចតុសម្មប្បធានចតុសតិបដ្ឋានភាវវសេន.

យទិបិ សមាធិឧបការកានំ អភិនិរោបនា នុមជ្ជនសម្បិយាយនុ បព្រូហនសន្តានំ វិតក្កវិចារបីតិសុខោបេក្ខានំ វសេន ចតូហិ ឈានេហិ សម្មាសមាធិ វិភត្តោ, តថាបិ វាយាមោ វិយ អនុប្បន្នាកុសលានុប្បាទនាទិចតុវាយាមកិច្ចំ, សតិ វិយ ច អសុភាសុខានិច្ចានត្តភូតេសុ កាយាទីសុ សុភាទិសញ្ញាបហានចតុសតិកិច្ចំ ឯកោវ សមាធិ ចតុក្កជ្ឈានសមាធិកិច្ចំ ន សាធេតិ. តស្មា បុព្ពភាគេបិ បឋមជ្ឈានសមាធិ បឋមជ្ឈានសមាធិ ឯវ. តថា មគ្គក្ខណេបិ បុព្ពភាគេបិ ទុតិយជ្ឈានសមាធិ ទុតិយជ្ឈានសមាធិ ឯវ. តថា មគ្គក្ខណេបិ បុព្ពភាគេបិ តតិយជ្ឈានសមាធិ តតិយជ្ឈានសមាធិ ឯវ. តថា មគ្គក្ខណេបិ បុព្ពភាគេបិ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិ ចតុត្ថជ្ឈានសមាធិ ឯវ. តថា មគ្គក្ខណេបីតិ អាហ ‘‘បុព្ពភាគេបិ មគ្គក្ខណេបិ សម្មាសមាធិយេវា’’តិ.

តស្មាតិ បញ្ញាបជ្ជោតត្តា អវិជ្ជាន្ធការំ វិធមិត្វា បញ្ញាសត្ថត្តា កិលេសចោរេ ឃាតេន្តោតិ យថារហំ យោជេតព្ពំ. យស្មា បន អនាទិមតិ សំសារេ ឥមិនា យោគិនា កទាចិបិ អសមុគ្ឃាដិតបុព្ពោ កិលេសគណោ, តស្ស សមុគ្ឃាដកោ ច អរិយមគ្គោ. អយញ្ចេត្ថ សម្មាទិដ្ឋិ បរិញ្ញាភិសមយាទិវសេន បវត្តិយា បុព្ពង្គមា ហោតិ ពហូបការា, តស្មា. តទេវ ពហូបការតំ ការណភាវេន ទស្សេតុំ ‘‘យោគិនោ ពហូបការត្តា’’តិ វុត្តំ.

តស្សាតិ សម្មាទិដ្ឋិយា. ‘‘ពហូបការោ’’តិ វត្វា តំ ពហូបការតំ ឧបមាយ វិភាវេន្តោ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិមាហ. អយំ តម្ពកំសាទិមយត្តា កូដោ. តំបរិហរណតោ មហាសារតាយ ឆេកោ. ឯវន្តិ យថា ហេរញ្ញិកស្ស ចក្ខុនា ទិស្វា កហាបណវិភាគជាននេ កិរិយាសាធកតមភាវេន ករណន្តរំ ពហុការំ យទិទំ ហត្ថោ, ឯវំ យោគិនោ បញ្ញាយ ឱលោកេត្វា ធម្មវិភាគជាននេ បុព្ពចារីភាវេន ធម្មន្តរំ ពហុការំ យទិទំ វិតក្កោ វិតក្កេត្វាវ បញ្ញាយ តទវពោធតោ. តស្មា សម្មាសង្កប្បោ សម្មាទិដ្ឋិយា ពហុការោតិ អធិប្បាយោ. ទុតិយឧបមាយំ ឯវន្តិ យថា តច្ឆកោ បរេន បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ទិន្នំ ទព្ពសម្ភារំ វាសិយា តច្ឆេត្វា គេហាទិករណកម្មេ ឧបនេតិ, ឯវំ យោគី វិតក្កេន លក្ខណាទិតោ វិតក្កេត្វា ទិន្នធម្មេ យាថាវតោ បរិច្ឆិន្ទិត្វា បរិញ្ញាភិសមយាទិកម្មេ ឧបនេតីតិ យោជនា. វចីភេទស្ស ឧបការកោ វិតក្កោ សាវជ្ជានវជ្ជវចីភេទេ និវត្តនបវត្តនករាយ សម្មាវាចាយបិ ឧបការកោវាតិ អាហ ‘‘ស្វាយ’’ន្តិអាទិ. ‘‘យថាហា’’តិអាទិនា ធម្មទិន្នាយ ភិក្ខុនិយា វិសាខស្ស នាម គហបតិនោ វុត្តំ ចូឡវេទល្លសុត្តបទំ (ម. និ. ១.៤៦៤) សាធកភាវេន ទស្សេតិ. ភិន្ទតីតិ និច្ឆារេតិ.

វចីភេទនិយាមិកា វាចា កាយិកកិរិយានិយាមកស្ស កម្មន្តស្ស ឧបការិកាតិ តទត្ថំ លោកតោ បាកដំ កាតុំ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឧភយំ សុចរិតន្តិ កាយសុចរិតំ, វចីសុចរិតញ្ច. អាជីវដ្ឋមកសីលំ នាម ចតុព្ពិធវចីសុចរិតតិវិធកាយសុចរិតេហិ សទ្ធិំ សម្មាអាជីវំ អដ្ឋមំ កត្វា វុត្តំ អាទិព្រហ្មចរិយកសីលំ. យញ្ហិ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘បុព្ពេវ ខោ បនស្ស កាយកម្មំ វចីកម្មំ អាជីវោ សុបរិសុទ្ធោ ហោតី’’តិ. តទុភយានន្តរន្តិ ទុច្ចរិតទ្វយប្បហាយកស្ស សុចរិតទ្វយបារិបូរិហេតុភូតស្ស សម្មាវាចាសម្មាកម្មន្តទ្វយស្ស អនន្តរំ. សុត្តបមត្តេនាតិ អប្បោស្សុក្កំ សុត្តេន, បមត្តេន ច. ឥទំ វីរិយន្តិ ចតុព្ពិធំ សម្មប្បធានវីរិយំ. កាយាទីសូតិ កាយវេទនាចិត្តធម្មេសុ. ឥន្ទ្រិយសមតាទយោ សមាធិស្ស ឧបការកា. តព្ពិធុរា ធម្មា អនុបការកា. គតិយោតិ និប្ផត្តិយោ, កិច្ចាទិសភាវេ វា. សមន្វេសិត្វាតិ ឧបធារេត្វា, ហេតុម្ហិ ចាយំ ត្វាបច្ចយោ.

ទ្វេបព្ពជិតវត្ថុវណ្ណនា

៣៧៦-៧. កស្មា អារទ្ធន្តិ អនុសន្ធិការណំ បុច្ឆិត្វា តំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘អយំ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ តេន អជ្ឈាសយានុសន្ធិវសេនាយំ ឧបរិ ទេសនា បវត្តាតិ ទស្សេតិ. តេនាតិ តថាលទ្ធិកត្តា. អស្សាតិ លិច្ឆវិរញ្ញោ. ទេសនាយន្តិ សណ្ហសុខុមាយ សុញ្ញតបដិសញ្ញុត្តាយ យថាទេសិតទេសនាយ. នាធិមុច្ចតីតិ ន សទ្ទហតិ ន បសីទតិ. តន្តិធម្មំ នាម កថេន្តោតិ យេសំ អត្ថាយ ធម្មោ កថីយតិ, តត្ថ តេសំ អសតិបិ មគ្គបដិវេធេ កេវលំ សាសនេ បវេណីភូតំ, បរិយត្តិភូតំ វា តន្តិធម្មំ កត្វា កថេន្តោ, តេន តទា តេសំ មគ្គបដិវេធាភាវំ ទស្សេតិ. ឯវរូបស្សាតិ សម្មាសម្ពុទ្ធត្តា អវិបរីតទេសនតាយ ឯវំបាកដធម្មកាយស្ស សត្ថុនោ. អស្សាតិ បឋមជ្ឈានាទិសមធិគមេន សមាហិតចិត្តស្ស កុលបុត្តស្ស ឯតំ ‘‘តំ ជីវ’’ន្តិអាទិនា ឧច្ឆេទាទិគហណំ អបិ នុ យុត្តន្តិ បុច្ឆតិ, លទ្ធិយា បន ឈានាធិគមមត្តេន ន តាវ វិវេចិតត្តា ‘‘យុត្តមស្សេត’’ន្តិ តេហិ វុត្តេ ឈានលាភិនោបេតំ គហណំ អយុត្តមេវាតិ តំ ឧច្ឆេទវាទំ, សស្សតវាទំ វា ‘‘អហំ ខោ…បេ… ន វទាមី’’តិអាទិនា បដិក្ខិបិត្វាតិ សាធិប្បាយត្ថោ. ឯតន្តិ បឋមជ្ឈានាទិកំ. ឯវន្តិ យថាវុត្តនយេន. អថ ច បនាតិ ឯវំ ជាននតោ, បស្សនតោ ច. កាមំ វិបស្សកាទិទស្សនម្បិ បាឡិយំ កតំ, អរហត្តកូដេន បន ទេសនា និដ្ឋាបិតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឧត្តរិ ខីណាសវំ ទស្សេត្វា’’តិ វុត្តំ. តេ ហិ ទ្វេ បព្ពជិតា វិបស្សកតោ បដ្ឋាយ ‘‘ន កល្លំ តស្សេតំ វចនាយា’’តិ អវោចុំ. ឥមស្សាតិ ខីណាសវស្ស. កិញ្ចាបិ ‘‘អត្តមនា អហេសុ’’ន្តិ បាឡិយំ ន វុត្តំ, ‘‘ន កល្ល’’ន្តិអាទិនា បន វិស្សជ្ជនាវចនេនេវ តេសំ អត្តមនតា វេទិតព្ពាតិ អាហ ‘‘តេ មមា’’តិអាទិ. តត្ថ យស្មា ខីណាសវោ វិគតសម្មោហោ តិណ្ណវិចិកិច្ឆោ, តស្មា តស្ស តថា វត្តុមយុត្តន្តិ ឧប្បន្ននិច្ឆយតាយ តំ មម វចនំ សុត្វា អត្តមនា អហេសុន្តិ អត្ថោ. សោបិ ខោ លិច្ឆវិ រាជា តេ វិយ តថាសញ្ជាតនិច្ឆយត្តា អត្តមនោ អហោសិ. តេនាហ ‘‘ឯវំ វុត្តេ សោបិ អត្តមនោ អហោសី’’តិ. យំ បនេត្ថ អត្ថតោ អវិភត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា មហាលិសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

មហាលិសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ជាលិយសុត្តវណ្ណនា

ទ្វេបព្ពជិតវត្ថុវណ្ណនា

៣៧៨. ឯវំ មហាលិសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ ជាលិយសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, មហាលិសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស ជាលិយសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… កោសម្ពិយន្តិ ជាលិយសុត្ត’’ន្តិ អាហ. ‘‘ឃោសិតេនា’’តិអាទិនា មជ្ឈេលោបសមាសំ ទស្សេតិ, ឃោសិតស្ស អារាមោតិបិ វត្តព្ពំ. ឯវម្បិ ហិ ‘‘អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិអាទីសុ (បារា. ២៣៤) វិយ ទាយកកិត្តនំ ហោតិ, ឯវំ បន កិត្តេន្តោ អាយស្មា អានន្ទោ អញ្ញេបិ តស្ស ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនេ និយោជេតីតិ អញ្ញត្ថ វុត្តំ. តត្ថ កោយំ ឃោសិតសេដ្ឋិ នាម, កថញ្ចានេន អារាមោ ការិតោ, កថំ បន តត្ថ ភគវា វិហាសីតិ បុច្ឆាយ សព្ពំ តំ វិស្សជ្ជនំ សមុទាគមតោ បដ្ឋាយ សង្ខេបតោវ ទស្សេន្តោ ‘‘បុព្ពេ កិរា’’តិអាទិមាហ. អល្លកប្បរដ្ឋន្តិ ពហូសុ បោត្ថកេសុ ទិស្សតិ, កត្ថចិ បន ‘‘អទ្ទិលរដ្ឋ’’ន្តិ ច ‘‘ទមិឡរដ្ឋ’’ន្តិ ច លិខិតំ. តតោតិ អល្លកប្បរដ្ឋតោ. ‘‘បុត្តំ…បេ… អគមាសី’’តិ ឥទម្បិ ‘‘តស្សេតំ កម្ម’’ន្តិ ញាបេតុំ វុត្តំ. តទាតិ តេសំ គាមំ បវិដ្ឋទិវសេ. ពលវបាយាសន្តិ គរុតរំ ពហុបាយាសំ. ជីរាបេតុន្តិ សមវេបាកិនិយា គហណិយា បក្កាបេតុំ. អសន្និហិតេតិ គេហតោ ពហិ អញ្ញំ គតេ. ភុស្សតីតិ នទតិ, ‘‘ភុភុ’’ឥតិ សុនខសទ្ទំ ករោតីតិ អត្ថោ. ឥទម្បិស្ស ឯកំ កម្មំ. បច្ចេកពុទ្ធេ បន ចីវរកម្មត្ថាយ អញ្ញំ ឋានំ គតេ សុនខស្ស ហទយំ ផាលិតំ. តិរច្ឆានា នាមេតេ ឧជុជាតិកា ហោន្តិ អកុដិលា, មនុស្សា បន អញ្ញំ ហទយេន ចិន្តេតិ, អញ្ញំ មុខេន កថេន្តិ. តេនេវាហ ‘‘គហនញ្ហេតំ ភន្តេ យទិទំ មនុស្សា, ឧត្តានកញ្ហេតំ ភន្តេ យទិទំ បសវោ’’តិ (ម. និ. ២.៣).

ឥតិ សោ តាយ បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហវសេន ឧជុទិដ្ឋិតាយ អកុដិលតាយ កាលង្កត្វា តាវតិំសភវនេ និព្ពត្តោ. តំ សន្ធាយាហ ‘‘សោ…បេ… និព្ពត្តី’’តិ. តស្ស បន កណ្ណមូលេ កថេន្តស្ស សទ្ទោ សោឡសយោជនដ្ឋានំ ផរតិ, បកតិកថាសទ្ទោ បន សកលំ ទសយោជនសហស្សំ ទេវនគរំ, ឯវំ សរឃោសសម្បត្តិយា ‘‘ឃោសកទេវបុត្តោ’’ ត្វេវ នាមំ អហោសិ. អយមស្ស បច្ចេកពុទ្ធេ សិនេហេន ភុក្ករណស្ស និស្សន្ទោ. ចវិត្វាតិ អាហារក្ខយេន ចវិត្វា. ទេវលោកតោ ហិ ទេវបុត្តា អាយុក្ខយេន, បុញ្ញក្ខយេន, អាហារក្ខយេន, កោបេនាតិ ចតូហិ ការណេហិ ចវន្តិ. ឥមស្ស បន កាមគុណេ បរិភុញ្ជតោ មុដ្ឋស្សតិស្ស អាហារក្ខយេន ចវនំ ហោតិ. សោ កោសម្ពិយំ នគរសោភិនិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហិ. នគរសោភិនិយោ កិរ ធីតរំ បដិជគ្គន្តិ, ន បុត្តំ. ធីតរោ ហិ តាសំ បវេណិំ ឃដយន្តិ, តស្មា សាបិ តំ សង្ការកូដេ ឆឌ្ឌាបេតិ. អយមស្ស បុព្ពេ បុត្តឆឌ្ឌនកម្មស្ស និស្សន្ទោ. បាបកម្មញ្ហិ នាមេតំ ‘‘អប្បក’’ន្តិ នាវមញ្ញិតព្ពំ. តមេកោ មនុស្សោ កាកសុនខបរិវារិតំ ទិស្វា ‘‘បុត្តោ មេ លទ្ធោ’’តិ គេហំ នេសិ, តស្ស បន ហត្ថតោ កោសម្ពកសេដ្ឋិ កហាបណសហស្សំ ទត្វា អគ្គហេសិ, តមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘កោសម្ពិយំ ឯកស្ស កុលស្ស ឃរេ និព្ពត្តី’’តិអាទិ វុត្តំ. សត្តក្ខត្តុំ ឃាតាបនត្ថំ ឧបក្កមករណម្បិ បុត្តឆឌ្ឌនកម្មស្សេវ និស្សន្ទោ. សេដ្ឋិធីតាយាតិ ជនបទសេដ្ឋិនោ ធីតាយ. វេយ្យត្តិយេនាតិ បញ្ញាវេយ្យត្តិយេន. សា ហិ តស្ស បិតរា បេសិតំ មារាបនបណ្ណំ ផាលេត្វា វិវាហបណ្ណំ ពន្ធិត្វា ជីវិតលាភំ ករោតិ. តាយេវ សរសម្បត្តិយា ឃោសិតសេដ្ឋិ នាម ជាតោ.

សរីរសន្តប្បនត្ថន្តិ ហិមវន្តេវ មូលផលាហារតាយ កិលន្តសរីរស្ស លោណម្ពិលសេវនេន បីននត្ថំ. តសិតាតិ បិបាសិតា. កិលន្តាតិ បរិស្សន្តកាយា. វដរុក្ខន្តិ មហានិគ្រោធរុក្ខំ. តេ កិរ តំ បត្វា តស្ស មូលេ និសីទិំសុ. អថ ជេដ្ឋកតាបសោ និគ្រោធរុក្ខស្ស សោភាសម្បត្តិំ បស្សិត្វា ‘‘មហានុភាវោ មញ្ញេ ឯត្ថ អធិវុត្ថា ទេវតា. សាធុ វតាយំ ទេវតា ឥសិគណស្ស បានីយាទិទានេន អទ្ធានបរិស្សមំ វិនោទេយ្យា’’តិ ចិន្តេសិ. ទេវតាបិ តថា ចិន្តិតំ ឧត្វា ឥសិគណស្ស បានីយន្ហានកភោជនានិ អទាសិ. តេនាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. ជេដ្ឋកតាបសស្ស បន តថា ចិន្តនំ អវិសេសតោ សព្ពត្ថ អារោបេត្វា ‘‘សង្គហំ បច្ចាសិសន្តា’’តិ វុត្តំ. ‘‘ហត្ថំ បសារេត្វា’’តិ ឥមិនា ហត្ថប្បសារណមត្តេន តស្សា យថិច្ឆិតនិប្ផត្តិំ ទស្សេតិ. ទេវតា អាហាតិ សា អត្តនោ បុញ្ញស្ស បរិត្តកត្តា លជ្ជាយ កថេតុំ អវិសហន្តីបិ បុនប្បុនំ និប្បីឡិយមានា ឯវមាហ. សោតិ អនាថបិណ្ឌិកោ គហបតិ. ភតកានន្តិ ភតិយា វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តានំ ទាសបេសកម្មករានំ. បកតិភត្តវេតនមេវាតិ បកតិយា ទាតព្ពភត្តវេតនមេវ. តទា ឧបោសថិកត្តា កម្មំ អករោន្តានម្បិ កម្មករណទិវសេ ទាតព្ពភត្តវេតនមេវ, ន តតោ ឩនន្តិ អត្ថោ. ធម្មបទដ្ឋកថាយំ ខុទ្ទកភាណកានំ មតេន ‘‘សាយមាសត្ថាយ អាគតោ’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.២.សាមាវតីវត្ថុ) វុត្តំ, ឥធ បន ទីឃភាណកានំ មតេន ‘‘មជ្ឈន្ហិកេ បាតរាសត្ថាយ អាគតោ’’តិ. កញ្ចីតិ កញ្ចិបិ ភតកំ, កិញ្ចិបិ ភតកកម្មន្តិ វា សម្ពន្ធោ. មជ្ឈន្ហិកកាលត្តា ‘‘ឧបឌ្ឍទិវសោ គតោ’’តិ អាហ, តេន ឧបឌ្ឍទិវសមេវ សមាទិន្នត្តា ‘‘ឧបឌ្ឍូបោសថោ’’តិ តំ វោហរន្តីតិ ទស្សេតិ. ធម្មបទដ្ឋកថាយំ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.២ សាមាវតីវត្ថុ) រត្តិភាគេន ឧបឌ្ឍូបោសថោ វុត្តោ, ឥធ បន មជ្ឈន្ហិកតោ បដ្ឋាយ ទិវសភាគេនេវ, តទវសេសទិវសរត្តិភាគេន វា. អសមេបិ ហិ ភាគេ ឧបឌ្ឍសទ្ទោ បវត្តតិ. តទហេវាតិ អរុណុគ្គមនកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘ឃោសោបិ ខោ ទុល្លភោ លោកស្មិំ យទិទំ ពុទ្ធោ’’តិ សញ្ជាតបីតិបាមោជ្ជោ. តទហេវាតិ កោសម្ពិំ បត្តទិវសតោ ទុតិយទិវសេយេវ. តុរិតាត្ថាតិ តុរិតា អត្ថ, សីឃយាយិនោ ភវថាតិ អត្ថោ. ឯហិភិក្ខុបព្ពជ្ជំ សន្ធាយ ‘‘បព្ពជិត្វា’’តិ វុត្តំ. អរហត្តន្តិ ចតុបដិសម្ភិទាសមលង្កតំ អរហន្តភាវំ. តេបិ សេដ្ឋិនោ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាយ អឌ្ឍមាសមត្តំ ទានានិ ទត្វា បច្ចាគម្ម តយោ វិហារេ ការេសុំ. ភគវា បន ទេវសិកំ ឯកេកស្មិំ វិហារេ វសតិ. យស្ស ច វិហារេ វុត្ថោ, តស្សេវ ឃរេ បិណ្ឌាយ ចរតិ, តទា បន ឃោសិតស្ស វិហារេ វិហរតិ. តេន វុត្តំ ‘‘កោសម្ពិយំ វិហរតិ ឃោសិតារាមេ’’តិ.

ពាហិរសមយមត្តេន ឧបជ្ឈាយោ, ន សាសនេ វិយ ឧបជ្ឈាយលក្ខណេន. ឧបេច្ច បរស្ស វាចាយ អារម្ភនំ ពាធនំ ឧបារម្ភោ, ទោសទស្សនវសេន ឃដ្ដនន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘វាទំ អារោបេតុកាមា ហុត្វា’’តិ. វទន្តិ និន្ទាវសេន កថេន្តិ ឯតេនាតិ ហិ វាទោ, ទោសោ, តមារោបេតុកាមា ឧបរិ បតិដ្ឋបេតុកាមា ហុត្វាតិ អត្ថោ. កថមារោបេតុកាមាតិ អាហ ‘‘ឥតិ កិរា’’តិអាទិ. តំ ជីវំ តំ សរីរន្តិ យំ វត្ថុ ជីវសញ្ញិតំ, តទេវ សរីរសញ្ញិតំ. ឥទញ្ហិ ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិ វុត្តវាទំ គហេត្វា វទន្តិ. រូបញ្ច អត្តានញ្ច អទ្វយំ ឯកីភាវំ កត្វា សមនុបស្សនវសេន, ‘‘សត្តោ’’តិ វា ពាហិរកបរិកប្បិតំ អត្តានំ សន្ធាយ វទន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ឥធេវ សត្តោ ភិជ្ជតី’’តិ. អស្សាតិ សមណស្ស គោតមស្ស. ភិជ្ជតីតិ និរុទយវិនាសវសេន វិនស្សតិ. តេន ជីវិតសរីរានំ អនញ្ញត្តានុជាននតោ, សរីរស្ស ច ភេទទស្សនតោ. ន ហេត្ថ យថា ទិដ្ឋភេទវតា សរីរតោ អនញ្ញត្តា អទិដ្ឋោបិ ជីវស្ស ភេទោ វុត្តោ, ឯវំ អទិដ្ឋភេទវតា ជីវតោ អនញ្ញត្តា សរីរស្សាបិ អភេទោតិ សក្កា វត្តុំ តស្ស ភេទស្ស បច្ចក្ខសិទ្ធត្តា, ភូតុបាទាយរូបវិនិមុត្តស្ស ច សរីរស្ស អភាវតោតិ ឥមិនា អធិប្បាយេនាហ ‘‘ឧច្ឆេទវាទោ ហោតី’’តិ.

អញ្ញំ ជីវំ អញ្ញំ សរីរន្តិ អញ្ញទេវ វត្ថុ ជីវសញ្ញិតំ, អញ្ញំ សរីរសញ្ញិតំ. ឥទញ្ហិ ‘‘រូបវន្តំ អត្តានំ សមនុបស្សតី’’តិអាទិនយប្បវត្តវាទំ គហេត្វា វទន្តិ. រូបភេទស្សេវ ទិដ្ឋត្តា, អត្តនិ ច តទភាវតោ ‘‘អត្តា និច្ចោ’’តិ អយមត្ថោ អាបន្នោ វាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេនាហ ‘‘សត្តោ សស្សតោ អាបជ្ជតី’’តិ.

៣៧៩-៣៨០. តយិទំ នេសំ វញ្ឈាបុត្តស្ស ទីឃរស្សតាទិបរិកប្បនសទិសំ, តស្មាយំ បញ្ហោ ឋបនីយោ. ន ហេស អត្ថនិស្សិតោ, ន ធម្មនិស្សិតោ, នាទិព្រហ្មចរិយកោ, ន និព្ពិទាទិអត្ថាយ សំវត្តតិ. បោដ្ឋបាទសុត្តញ្ចេត្ថ និទស្សនំ. តំ តត្ថ រាជនិមីលនំ កត្វា ‘‘តេន ហាវុសោសុណាថា’’តិអាទិនា សត្ថា នេសំ ឧបរិ ធម្មទេសនមារភីតិ អាហ ‘‘អថ ភគវា’’តិអាទិ. សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិយោ ទ្វេ អន្តា. អរិយមគ្គោ មជ្ឈិមា បដិបទា. តស្សាយេវ បដិបទាយាតិ មិច្ឆាបដិបទាយ ឯវ.

សទ្ធាបព្ពជិតស្សាតិ សទ្ធាយ បព្ពជិតស្ស ‘‘ឯវមហំ ឥតោ វដ្ដទុក្ខតោ និស្សរិស្សាមី’’តិ បព្ពជ្ជមុបគតស្ស, តទនុរូបញ្ច សីលំ បូរេត្វា បឋមជ្ឈានេន សមាហិតចិត្តស្ស. ឯតន្តិ កិលេសវដ្ដបរិវុទ្ធិទីបនំ ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’’ន្តិអាទិកំ ទិដ្ឋិសំកិលេសនិស្សិតវចនំ. និព្ពិចិកិច្ឆោ ន ហោតីតិ ធម្មេសុ តិណ្ណវិចិកិច្ឆោ ន ហោតិ, តត្ថ តត្ថ អាសប្បនបរិសប្បនវសេន បវត្តតីតិ អត្ថោ.

ឯតមេវំ ជានាមីតិ យេន សោ ភិក្ខុ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ, ឯតំ សសម្បយុត្តំ ធម្មំ ‘‘មហគ្គតចិត្ត’’ន្តិ ឯវំ ជានាមិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘មហគ្គតចិត្តមេតន្តិ សញ្ញំ ឋបេសិ’’ន្តិ. នោ ច ឯវំ វទាមីតិ យថា ទិដ្ឋិគតិកា តំ ធម្មជាតំ សនិស្សយំ អភេទតោ គណ្ហន្តា ‘‘តំ ជីវំ តំ សរីរ’’ន្តិ, តទុភយំ វា ភេទតោ គណ្ហន្តា ‘‘អញ្ញំ ជីវំ អញ្ញ សរីរ’’ន្តិ អត្តនោ មិច្ឆាគាហំ បវេទេន្តិ, ឯវមហំ ន វទាមិ តស្ស ធម្មស្ស សុបរិញ្ញាតត្តា. តេនាហ ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិ. ពាហិរកា យេភុយ្យេន កសិណជ្ឈានានិ ឯវ និព្ពត្តេន្តីតិ វុត្តំ ‘‘កសិណបរិកម្មំ ភាវេន្តស្សា’’តិ. យស្មា ភាវនានុភាវេន ឈានាធិគមោ, ភាវនា ច បថវីកសិណាទិសញ្ជាននមុខេន ហោតីតិ កត្វា សញ្ញាសីសេន និទ្ទិសីយតិ, តស្មា ‘‘សញ្ញាពលេន ឧប្បន្ន’’ន្តិ អាហ. តេន វុត្តំ ‘‘បថវីកសិណមេកោ សញ្ជានាតី’’តិអាទិ. យស្មា បន ភគវតា តត្ថ តត្ថ វារេ ‘‘អថ ច បនាហំ ន វទាមី’’តិ វុត្តំ, តស្មា ភគវតោ វចនមុបទេសំ កត្វា ន វត្តព្ពំ កិរេតំ កេវលិនា ឧត្តមបុរិសេនាតិ អធិប្បាយេន ‘‘ន កល្លំ តស្សេត’’ន្តិ អាហំសុ, ន សយំ បដិភានេនាតិ ទស្សេតុំ ‘‘មញ្ញមានា វទន្តី’’តិ វុត្តំ. សេសំ អនន្តរសុត្តេ វុត្តនយត្តា, បាកដត្តា ច សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា ជាលិយសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

ជាលិយសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. មហាសីហនាទសុត្តវណ្ណនា

អចេលកស្សបវត្ថុវណ្ណនា

៣៨១. ឯវំ ជាលិយសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ មហាសីហនាទសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, ជាលិយសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស មហាសីហនាទសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… ឧរុញ្ញាយំ វិហរតីតិ មហាសីហនាទសុត្ត’’ន្តិ អាហ. ឯតទេវ នាមន្តិ យស្មិំ រដ្ឋេ តំ នគរំ, តស្ស រដ្ឋស្សបិ យស្មិំ នគរេ ភគវា វិហាសិ, តស្ស នគរស្សបិ ‘‘ឧរុញ្ញា’’ត្វេវ នាមំ, តស្មា ឧរុញ្ញាយន្តិ ឧរុញ្ញានាមជនបទេ ឧរុញ្ញានាមនគរេតិ អាវុត្តិអាទិនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥមិនា ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ – ន សព្ពត្ថ និយតបុល្លិង្គបុថុវចនាវ ជនបទវាចី សទ្ទា, កត្ថចិ អនិយតបុល្លិង្គបុថុវចនាបិ យថា ‘‘អាឡវិយំ វិហរតី’’តិ (បាចិ. ៨៤, ៨៩) កេចិ ជនបទមេវត្ថំ វទន្តិ, តំ អបនេតុំ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. រមណីយោតិ មនោហរភូមិភាគតាយ, ឆាយូទកសម្បត្តិយា, ជនវិវិត្តតាយ ច មនោរមោ. មិគានំ អភយំ ទេតិ ឯត្ថាតិ មិគទាយោ. តេនាហ ‘‘សោ’’តិអាទិ. ចេលំ វត្ថំ, តំ នត្ថិ អស្សាតិ អចេលោតិ វុត្តំ ‘‘នគ្គបរិព្ពាជកោ’’តិ. នាមន្តិ គោត្តនាមំ. តបនំ សន្តបនំ កាយស្ស ខេទនំ តបោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ តបស្សី. យស្មា តថាភូតោ តបំ និស្សិតោ, តបោ ច តំ និស្សិតោ ហោតិ, តស្មា ‘‘តបនិស្សិតក’’ន្តិ អាហ. មុត្តាចារាទីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន បរតោ បាឡិយ (ទី. និ. ១.៣៩៧) មាគតា ហត្ថាបលេខនាទយោ សង្គហិតា. លូខំ ផរុសំ សាធុសម្មតាចារវិរហតោ អបសាទនីយំ អាជីវតិ វត្តតីតិ លូខាជីវីតិ អដ្ឋកថាមុត្តកនយោ. ឧប្បណ្ឌេតីតិ ឧហសនវសេន បរិភាសតិ. ឧបវទតីតិ អវញ្ញាបុព្ពកំ អបវទតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ហីឡេតិ វម្ភេតី’’តិ. ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិអាទីសុ វិយ ធម្មសទ្ទោ ហេតុបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ការណស្ស អនុការណ’’ន្តិ. តថាវុត្តសទ្ទត្ថោយេវេត្ថ ការណសទ្ទស្ស ហេតុភាវតោ. អត្ថវសា បយុត្តោ ហិ សទ្ទបយោគោ. សោយេវ ច សទ្ទត្ថោ បរេហិ វុច្ចមានោ អនុការណំ តទនុរូបំ តស្សទិសំ វា តតោ បច្ឆា វា វុត្តការណភាវតោ. បរេហីតិ យេសំ តុម្ហេហិ ឥទំ វុត្តំ, តេហិ បរេហិ. វុត្តការណេនាតិ យថា តេហិ វុត្តំ, តថា ចេ តុម្ហេហិ ន វុត្តំ, ឯវំ សតិ តេហិ វុត្តការណេន សការណោ ហុត្វា តុម្ហាកំ វាទោ វា តតោ បរំ តស្ស អនុវាទោ វា កោចិ អប្បមត្តកោបិ វិញ្ញូហិ គរហិតព្ពំ ការណំ ឋានំ នាគច្ឆេយ្យ, កិមេវំ នាគច្ឆតីតិ យោជនា. ‘‘ឥទំ វុត្តំ ហោតី’’តិអាទិនា តទេវត្ថំ សង្ខេបតោ ទស្សេតិ.

៣៨២. ឥទានិ យំ វិភជ្ជវាទំ សន្ធាយ ភគវតា ‘‘ន មេតេ វុត្តវាទិនោ’’តិ សង្ខេបេន វត្វា តំ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឥធាហំ កស្សបា’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ វិភាគេន ទស្សេន្តោ ‘‘ឥធេកច្ចោ’’តិអាទិមាហ. ភគវា ហិ និរត្ថកំ អនុបសមសំវត្តនិកំ កាយកិលមថំ ‘‘អត្តកិលមថានុយោគោ ទុក្ខោ អនរិយោ អនត្ថសំហិតោ’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៣). គរហតិ, សាត្ថកំ បន ឧបសមសំវត្តនិកំ កាយកិលមថំ ‘‘អារញ្ញិកោ ហោតិ, បំសុកូលិកោ ហោតី’’តិអាទិនា (អ. និ. ៥.១៨១, ១៨២; បរិ. ៣២៥) វណ្ណេតិ. អប្បបុញ្ញតាយាតិ អបុញ្ញតាយ. អប្បសទ្ទោ ចេត្ថ ‘‘ទ្វត្តិឆទនស្ស បរិយាយំ អប្បហរិតេ ឋិតេន អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ១៣៥) វិយ អភាវត្ថោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិភាវតោ កម្មផលំ បដិក្ខិបន្តេន ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១៧១; ម. និ. ១.៤៤៥; ២.៩៤, ២២៥; ៣.៩១, ១១៦, ១៣៦; សំ. និ. ៣.២១០; អ. និ. ៣.១១៨; ១០.១៧៦; ធ. ស. ១២២១; វិភ. ៩០៧) មិច្ឆាទិដ្ឋិំ បុរក្ខត្វា ជីវិតវុត្តិហេតុ តថា តថា ទុច្ចរិតបូរណំ សន្ធាយ ‘‘តីណិ ទុច្ចរិតានិ បូរេត្វា’’តិ វុត្តំ.

ភិយ្យោសោមត្តាយាតិ មត្តតោ អតិរេកំ. ‘‘ភិយ្យោសោ’’តិ ហិ ឥទំ ភិយ្យោសទ្ទេន សមានត្ថំ នេបាតិកំ. អនេសនវសេនាតិ កោហញ្ញេ ឋត្វា អសន្តគុណសម្ភាវនិច្ឆាយ យថា តថា តបំ កត្វា អនេសិតព្ពមេសនាវសេន មិច្ឆាជីវេនាតិ អត្ថោ. យថាវុត្តនយេន ជីវិតវុត្តិហេតុ តីណិ ទុច្ចរិតានិ បូរេត្វា. ឥមេ ទ្វេតិ ‘‘អប្បបុញ្ញោ, បុញ្ញវា’’តិ ច វុត្តេ ទុច្ចរិតការិនោ ទ្វេ បុគ្គលេ.

ទុតិយនយេ ឥមេ ទ្វេតិ ‘‘អប្បបុញ្ញោ, បុញ្ញវា’’តិ ច វុត្តេ សុចរិតការិនោ ទ្វេ បុគ្គលេ.

បឋមទុតិយនយេសុ វុត្តនយេនេវ តតិយចតុត្ថនយេសុបិ យថាក្កមំ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បឋមតតិយនយេសុ ចេត្ថ អហេតុកអកិរិយវាទិនោ. ទុតិយចតុត្ថនយេសុ បន កម្មកិរិយវាទិនោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អប្បទុក្ខវិហារីតិ អប្បកំ ទុក្ខេន វិហារី. ពាហិរកាចារយុត្តោតិ សាសនាចារតោ ពាហិរកេន តិត្ថិយាចារេន យុត្តោ. អត្តានំ សុខេត្វាតិ អធម្មិកេន អនេសនាយ លទ្ធបច្ចយនិមិត្តេន សុខេន អត្តានំ សុខេត្វា សុខំ កត្វា, ‘‘សុខេ ឋបេត្វា’’តិ អធុនា បាឋោ.

‘‘ន ទានិ មយា សទិសោ អត្ថី’’តិអាទិនា តណ្ហាមានទិដ្ឋិសង្ខាតានំ តិស្សន្នំ មញ្ញនានំ វសេន ទុច្ចរិតបូរណមាហ. លាភសក្ការំ វា ឧប្បាទេន្តោ តីណិ ទុច្ចរិតានិ បុរេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិវសេនាតិ ‘‘នត្ថិ កាមេសុ ទោសោ’’តិ ឯវំ បវត្តមិច្ឆាទិដ្ឋិវសេន. បរិព្ពាជិកាយាតិ ពាហិរបព្ពជ្ជមុបគតាយ តាបសទារិកាយ, ឆន្នបរិព្ពាជិកាយ ច. ‘‘អបរោ’’តិ ឯត្ថាបិ ហិ ‘‘តាបសោ វា ឆន្នបរិព្ពាជកោ វា’’តិ អធិការោ. ទហរាយាតិ តរុណាយ. មុទុកាយាតិ សុខុមាលាយ. លោមសាយាតិ តនុតម្ពលោមតាយ អប្បលោមវតិយា. លោមំ ឯតិស្សា អត្ថីតិ លោមសា. លិង្គត្តយេបិ ហិ ស-បច្ចយេន បទសិទ្ធិមិច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. កាមេសូតិ វត្ថុកាមេសុ. បាតព្ពតន្តិ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. បរិភោគត្ថោ ហេត្ថ បា-សទ្ទោ, តព្ពសទ្ទោ ច ភាវសាធនោ. តា-សទ្ទោ បន សកត្ថេ យថា ‘‘ទេវតា’’តិ, បាតព្ពតន្តិ វា បរិភុញ្ជនកតំ, កត្តុសាធនោ ចេត្ថ តព្ពសទ្ទោ យថា ឧបរិបណ្ណាសកេ បញ្ចត្តយសុត្តេ ‘‘យេ ហិ កេចិ ភិក្ខវេ សមណា វា ព្រាហ្មណា វា ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតព្ពសង្ខារមត្តេន ឯតស្ស អាយតនស្ស ឧបសម្បទំ បញ្ញបេន្តី’’តិ (ម. និ. ៣.២៤) តថា ហិ តទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘វិជានាតីតិ វិញ្ញាតព្ពំ, ទិដ្ឋសុតមុតវិញ្ញាតមត្តេន បញ្ចទ្វារិកសញ្ញាបវត្តិមត្តេនាតិ អយញ្ហិ ឯត្ថ អត្ថោ’’តិ, (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.២៤) តដ្ដីកាយញ្ច ‘‘យថា និយ្យន្តីតិ និយ្យានិកាតិ ពហុលំ វចនតោ កត្តុសាធនោ និយ្យានិកសទ្ទោ, ឯវំ ឥធ វិញ្ញាតព្ពសទ្ទោតិ អាហ ‘វិជានាតីតិ វិញ្ញាតព្ព’ន្តិ,’’ តា-សទ្ទោ បន ភាវេ. អស្សាទិយមានបក្ខេ ឋិតោ កិលេសកាមោបិ វត្ថុកាមបរិយាបន្នោយេវ, តស្មា តេសុ យថារុចិ បរិភុញ្ជន្តោតិ អត្ថោ.

ឥទន្តិ នយចតុក្កវសេន វុត្តំ អត្ថប្បភេទវិភជនំ. ‘‘តិត្ថិយវសេន អាគតំ អដ្ឋកថាយំ តថា វិភត្តត្តា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៣៨២) អាចរិយេន វុត្តំ, តថាយេវ បន បាឡិយម្បិ វិភត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សាសនេបីតិ ឥមស្មិំ សាសនេបិ.

កថំ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘ឯកច្ចោ ហី’’តិអាទិ. យស្មា ន លភតិ, តស្មា អនេសនំ កត្វាតិអាទិនា យោជេតព្ពំ. អរហត្តំ វា អត្តនិ អសន្តំ ‘‘អត្ថិ មេ’’តិ យថារុតំ បដិជានិត្វា. សាមន្តជប្បនបច្ចយបដិសេវនឥរិយាបថសន្និស្សិតសង្ខាតានិ តីណិ វា កុហនវត្ថូនិ បដិសេវិត្វា.

តាទិសោវាតិ ធុតង្គ (វិសុទ្ធិ. ១.២២; ថេរគា. អដ្ឋ. ២.៨៤៤ អាទយោ) សមាទានវសេន លូខាជីវី ឯវ. អនេសនវសេនាតិ និទស្សនមត្តំ. ‘‘អរហត្តបដិជាននេនា’’តិអាទិបិ ហិ វត្តព្ពំ.

ទុល្លភសុខោ ភវិស្សាមិ ទុគ្គតីសុ ឧបបត្តិយាតិ អធិប្បាយោ. អសក្កោន្តោតិ ឯត្ថ អន្តសទ្ទោ ភាវលក្ខណេ, អសក្កុណមានេ សតីតិ អត្ថោ.

៣៨៣. អសុកដ្ឋានតោតិ អសុកភវតោ. អាគតាតិ ឧបបត្តិវសេន ឥធាគតា. ឥទានិ គន្តព្ពដ្ឋានញ្ចាតិ ឧបបត្តិវសេនេវ អាយតិំ គមិតព្ពភវញ្ច. តតោតិ អតីតភវតោ. បុន ឧបបត្តិន្តិ អាយតិំ អនន្តរភវេ បុន ឧបបត្តិំ, តតោ អនន្តរភវេបិ បុន ឧបបត្តិន្តិ បុនប្បុនំ និព្ពត្តិំ. កេន ការណេន គរហិស្សាមីតិ ឯត្ថ យថាភូតមជានន្តោ ឥច្ឆាទោសវសេន យំ កិញ្ចិ គរហេយ្យ, ន តថា ចាហំ, អហំ បន យថាភូតំ ជានន្តោ សព្ពម្បេតំ កេន ការណេន គរហិស្សាមិ, សព្ពស្សបេតស្ស តបស្ស គរហាយ ការណំ នត្ថីតិ ឥមមធិប្បាយំ ទស្សេន្តោ ‘‘គរហិតព្ពមេវា’’តិអាទិមាហ. ភណ្ឌិកន្តិ បុដភណ្ឌិកំ. ឧបមាបក្ខេ បរិសុទ្ធតាយ ធោតំ, តថា អធោតញ្ច, ឧបមេយ្យបក្ខេ បន បសំសិតព្ពគុណតាយ ធោតំ បរិសុទ្ធំ, តថា អធោតញ្ចាតិ អត្ថោ. តមត្ថន្តិ គរហិតព្ពស្ស ចេវ គរហណំ, បសំសិតព្ពស្ស ច បសំសនំ.

៣៨៤. ទិដ្ឋធម្មិកស្ស, សម្បរាយិកស្ស ច អត្ថស្ស សាធនវសេន បវត្តិយា គរុកត្តា ន កោចិ ន សាធូតិ វទតិ. បញ្ចវិធំ វេរន្តិ បាណាតិបាតាទិបញ្ចវិធវេរំ. តញ្ហិ បញ្ចវិធស្ស សីលស្ស បដិបក្ខភាវតោ, សត្តានំ វេរហេតុតាយ ច ‘‘វេរ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តតោ ឯវ ច តំ ន កោចិ ‘‘សាធូ’’តិ វទតិ តថា ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថានមសាធនតោ, សត្តានំ សាធុភាវស្ស ទូសនតោ ច. ន និរុន្ធិតព្ពន្តិ រូបគ្គហណេ ន និវារេតព្ពំ. ទស្សនីយទស្សនត្ថោ ហិ ចក្ខុបដិលាភោតិ តេសមធិប្បាយោ. អយមេវ នយោ សោតាទីសុបិ. យទគ្គេន តេសំ បញ្ចទ្វារេ អសំវរោ សាធុ, តទគ្គេន តត្ថ សំវរោ ន សាធូតិ អធិប្បាយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘បុន…បេ… អសំវរ’’ន្តិ.

អយមេត្ថ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – យំ តេ ឯកច្ចំ វទន្តិ ‘‘សាធូ’’តិ តេ ‘‘ឯកេ សមណព្រាហ្មណា’’តិ វុត្តា តិត្ថិយា យំ អត្តកិលមថានុយោគាទិំ ‘‘សាធូ’’តិ វទន្តិ, តំ មយំ ន ‘‘សាធូ’’តិ វទាម. យំ តេ…បេ… ‘‘ន សាធូ’’តិ យំ បន តេ អនវជ្ជបច្ចយបរិភោគំ, សុនិវត្ថសុបារុតាទិសម្មាបដិបត្តិញ្ច ‘‘ន សាធូ’’តិ វទន្តិ, តំ មយំ ‘‘សាធូ’’តិ វទាមាតិ.

ឥតិ យំ បរវាទមូលកំ ចតុក្កំ ទស្សិតំ, តទេវ បុន សកវាទមូលកំ ចតុក្កំ កត្វា ទស្សិតន្តិ វិញ្ញាបេតុំ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យញ្ហិ កិញ្ចិ កេនចិ សមានំ, តេនបិ តំ សមានមេវ. យញ្ច កិញ្ចិ កេនចិ អសមានំ, តេនបិ តំ អសមានមេវាតិ អាហ ‘‘សមានាសមានត’’ន្តិ. ឯត្ថ ច សមានតន្តិ សមានតាមត្តំ. អនវសេសតោ ហិ បហាតព្ពធម្មានំ បហានំ, ឧបសម្បាទេតព្ពធម្មានំ ឧបសម្បាទនញ្ច សកវាទេវ ទិស្សតិ, ន បរវាទេ. តេន វុត្តំ ‘‘ត្យាហំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទាមី’’តិអាទិ. សកវាទបរវាទានុរូបំ វុត្តនយេន បញ្ចសីលាទិវសេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

សមនុយុញ្ជាបនកថាវណ្ណនា

៣៨៥. អន្តមិតិ អាណត្តិយំ បញ្ចមីអត្តនោបទំ. លទ្ធិំ បុច្ឆន្តោតិ ‘‘កិំ សមណោ គោតមោ សំកិលេសធម្មេ អនវសេសំ បហាយ វត្តតិ, ឧទាហុ បរេ គណាចរិយា, ឯត្ថ តាវ អត្តនោ លទ្ធិំ វទេហី’’តិ ឯវំ បដិញ្ញាតំ សិទ្ធន្តំ បុច្ឆន្តោ. ការណំ បុច្ឆន្តោតិ ‘‘សមណោវ គោតមោ សំកិលេសធម្មេ អនវសេសំ បហាយ វត្តតី’’តិ វុត្តេ ‘‘ការណេនបិ ឯតមត្ថំ គាហយា’’តិ ឯវំ ហេតុំ បុច្ឆន្តោ. ឧភយំ បុច្ឆន្តោតិ ‘‘ឥទំ នាមេត្ថ ការណ’’ន្តិ ការណំ វត្វា បដិញ្ញាតេ អត្ថេ សាធិយមានេ អន្វយតោ, ព្យតិរេកតោ ច ការណំ សមត្ថេតុំ សទិសាសទិសប្បភេទំ ឧបមោទាហរណទ្វយំ បុច្ឆន្តោ. អបិច ហេតុបមោទាហរណវសេន តិលក្ខណសម្បត្តិយា យថាបដិញ្ញាតេ អត្ថេ សាធិតេ សម្មទេវ អនុ បច្ឆា ភាសន្តោ និគមេន្តោបិ សមនុភាសតិ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឧបសំហរិត្វា’’តិ បាឋសេសោ. ‘‘កិំ តេ’’តិអាទិ ឧបសំហរណាការទស្សនំ. ទុតិយបទេបីតិ ‘‘សង្ឃេន វា សង្ឃ’’ន្តិ បទេបិ. វចនសេសំ, ឧបសំហរណាការញ្ច សន្ធាយ ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តំ.

តមត្ថន្តិ តំ បហាតព្ពធម្មានំ អនវសេសំ បហាយ វត្តនសង្ខាតំ, សមាទាតព្ពធម្មានំ អនវសេសំ សមាទាយ វត្តនសង្ខាតញ្ច អត្ថំ. យោជេត្វាតិ អកុសលាទិបទេហិ យោជេត្វា. អកោសល្លសម្ភូតាទិអត្ថេន អកុសលា ចេវ តតោយេវ អកុសលាតិ ច សង្ខាតា, សង្ខាតសទ្ទោ ចេត្ថ ញាតត្ថោ, កោដ្ឋាសត្ថោ ច យុជ្ជតីតិ អាហ ‘‘ញាតា, កោដ្ឋាសំ វា កត្វា ឋបិតា’’តិ, បុរិមេន ចេត្ថ បទេន ឯកន្តាកុសលេ វទតិ, បច្ឆិមេន តំ សហគតេ, តប្បដិបក្ខិយេ ច. ឯវញ្ហិ កោដ្ឋាសករណេន ឋបនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. អកុសលបក្ខិកភាវេន ហិ វវត្ថាបនំ កោដ្ឋាសករណំ. អវជ្ជសទ្ទោ ទោសត្ថោ គារយ្ហបរិយាយត្តា, អ-សទ្ទស្ស ច តព្ភាវវុត្តិតោតិ អាហ ‘‘សទោសា’’តិ. អរិយា នាម និទ្ទោសា. ឥមេ បន អកុសលា កថញ្ចិបិ និទ្ទោសា ន ហោន្តីតិ និទ្ទោសដ្ឋេន អរិយា ភវិតុំ នាលំ អសមត្ថា.

៣៨៦-៣៩២. ‘‘យ’’ន្តិ ឯតំ ការណេ បច្ចត្តវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘យេនា’’តិ ឥមិនា. យំ វា បនាតិ អសម្ភាវនាវចនមេតំ, យំ វា បន កិញ្ចីតិ អត្ថោ. បហាយ វត្តន្តីតិ ច អត្ថវសា បុថុវចនវិបរិណាមោតិ វុត្តំ ‘‘យំ វា តំ វា អប្បមត្តកំ បហាយ វត្តន្តី’’តិ. គណាចរិយា ចេត្ថ បូរណមក្ខលិអាទយោ. សត្ថុបភវត្តា សង្ឃស្ស សង្ឃសម្បត្តិយាបិ សត្ថុសម្បត្តិ វិភាវីយតីតិ អាហ ‘‘សង្ឃ…បេ… សិទ្ធិតោ’’តិ, សា បន បសំសា បសាទហេតុកាតិ បសាទមុខេន តំ ទស្សេតុំ ‘‘បសីទមានាបី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សម្បិណ្ឌនត្ថេន បិ-សទ្ទេន អប្បសីទមានាបិ ឯវមេវ ន បសីទន្តីតិ សម្បិណ្ឌេតិ. យថា ហិ អន្វយតោ សត្ថុសម្បត្តិយា សាវកេសុ, សាវកសម្បត្តិយា ច សត្ថរិ បសាទោ សមុច្ចីយតិ, ឯវំ ព្យតិរេកតោ សត្ថុវិបត្តិយា សាវកេសុ, សាវកវិបត្តិយា ច សត្ថរិអប្បសាទោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘តថា ហី’’តិអាទិ តព្ពិវរណំ. សរីរសម្បត្តិន្តិ រូបសម្បត្តិំ, រូបកាយបារិបូរិន្តិ អត្ថោ. រូបប្បមាណេ សត្តេ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ, ‘‘ធម្មទេសនំ វា សុត្វា’’តិ ឥទន្តុ ឃោសប្បមាណេ, ធម្មប្បមាណេ ច, ‘‘ភិក្ខូនំ បនាចារគោចរ’’ន្តិអាទិំ បន ធម្មប្បមាណេ, លូខប្បមាណេ ច. អាចារគោចរាទីហិ ធម្មោ, សម្មាបដិបត្តិយា លូខោ ច ហោតិ. តស្មា ‘‘ភវន្តិ វត្តារោ’’តិ បឋមបទេ រូបប្បមាណា, ឃោសប្បមាណា, ធម្មប្បមាណា ច, ទុតិយបទេ ធម្មប្បមាណាវ យោជេតព្ពា. កីវរូបោតិ កិត្តកជាតិកោ. យា សង្ឃស្ស បសំសាតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ, អយមេវ វា បាឋោ.

តត្ថ យា ពុទ្ធានំ, ពុទ្ធសាវកានមេវ ច បាសំសតា, អញ្ញេសញ្ច តទភាវោ ជោតិតោ, តំ វិរតិប្បហានសំវរុទ្ទេសវសេន នីហរិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អយមធិប្បាយោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សេតុឃាតវិរតិយា អរិយមគ្គសម្បយុត្តត្តា ‘‘សព្ពេន សព្ពំ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋសមាបត្តិវសេន វិក្ខម្ភនប្បហានមត្តំ, វិបស្សនាមត្តវសេន តទង្គប្បហានមត្តន្តិ យថាលាភំ យោជេតព្ពំ. វិបស្សនាមត្តវសេនាតិ ច ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ វា ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិ វា វិវិធំ ទស្សនមត្តវសេន, ន បន នាមរូបវវត្ថានបច្ចយបរិគ្គណ្ហនបុព្ពកំ លក្ខណត្តយំ អារោបេត្វា សង្ខារានំ សម្មសនវសេន. នាមរូបបរិច្ឆេទោ, ហិ អនត្តានុបស្សនា ច ពាហិរកានំ នត្ថិ. ឥតរានិ សមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណប្បហានានិ តីណិ សព្ពេន សព្ពំ នត្ថិ មគ្គផលនិព្ពានត្តា. លោកិយបញ្ចសីលតោ អញ្ញោ សព្ពោបិ សីលសំវរោ, ‘‘ខមោ ហោតិ សីតស្ស ឧណ្ហស្សា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៤; ៣.១៥៩; អ. និ. ៤.១១៤) វុត្តោ សុបរិសុទ្ធោ ខន្តិសំវរោ, ‘‘បញ្ញាយេតេ បិធិយ្យរេ’’តិអាទិនា (សុ. និ. ១០៤១; ចូឡនិ. ៦០) វុត្តោ កិលេសានំ សមុច្ឆេទកោ មគ្គញាណសង្ខាតោ ញាណសំវរោ, មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយានំ បិទហនវសេន បវត្តោ សុបរិសុទ្ធោ ឥន្ទ្រិយសំវរោ, ‘‘អនុប្បន្នានំ បាបកានំ អកុសលានំ ធម្មានំ អនុប្បាទាយា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៤០៣; ម. និ. ១.១៣៥; សំ. និ. ៥.៨; វិភ. ២០៥) វុត្តោ សម្មប្បធានសង្ខាតោ វីរិយសំវរោតិ ឥមំ សំវរបញ្ចកំ សន្ធាយ ‘‘សេសំ សព្ពេន សព្ពំ នត្ថី’’តិ វុត្តំ.

‘‘បញ្ច ខោ បនិមេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសា’’តិអាទិនា យថាវុត្តសីលស្សេវ បុន គហណំ សាសនេ សីលស្ស ពហុភាវំ ទស្សេត្វា តទេកទេសេ ឯវ បរេសំ អវដ្ឋានទស្សនត្ថំ. ‘‘ឧបោសថុទ្ទេសា’’តិ អធុនា បាឋោ. បញ្ញាយតីតិ បតិដ្ឋិតភាវេន បាកដោ ហោតិ, តស្មា មយា ហិ…បេ… នត្ថីតិ យោជេតព្ពំ. សីហនាទន្តិ សេដ្ឋនាទំ, អភីតនាទំ កេនចិ អប្បដិវត្តិយវាទំ. យំ បន វទន្តិ –

‘‘ឧត្តរស្មិំ បទេ ព្យគ្ឃ-បុង្គវោសភកុញ្ជរ;

សីហសទ្ទូលនាគាទ្យា, បុមេ សេដ្ឋត្ថគោចរា’’តិ.

តំ យេភុយ្យវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អរិយអដ្ឋង្គិកមគ្គវណ្ណនា

៣៩៣. ‘‘អយំ បន យថាវុត្តោ មម វាទោ អវិបរីតោវ, តស្សេវំ អវិបរីតភាវោ ឥមំ មគ្គំ បដិបជ្ជិត្វា អបរប្បច្ចយតោ ជានិតព្ពោ’’តិ ឯវំ អវិបរីតភាវាវពោធនត្ថំ. បាឡិយំ ‘‘អត្ថិ កស្សបា’’តិអាទីសុ អយំ យោជនា – យំ មគ្គំ បដិបន្នោ សាមំយេវ អត្តបច្ចក្ខតោ ឯវំ ញស្សតិ ទក្ខតិ ‘‘សមណោ គោតមោ វទន្តោ យុត្តបត្តកាលេ តថភាវតោ ភូតំ, ឯកំសេន ហិតាវហភាវតោ អត្ថំ, ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មំ, វិនយយោគតោ, បរេសញ្ច វិនយនតោ វិនយំ វទតី’’តិ, សោ មយា សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា បវេទិតោ សកលវដ្ដទុក្ខនិស្សរណភូតោ អត្ថិ កស្សប មគ្គោ, តស្ស ច អធិគមូបាយភូតា បុព្ពភាគបដិបទាតិ, តេន ‘‘សមណោ គោតមោ ឥមេ ធម្មេ អនវសេសំ បហាយ វត្តតី’’តិអាទិ នយប្បវត្តោ វាទោ កេនចិ អសម្បកម្បិតោ យថាភូត សីហនាទោតិ ទស្សេតិ. ទក្ខតីតិ ចេត្ថ ស្សតិ-សទ្ទេន បទសិទ្ធិ ‘‘យត្រ ហិ នាម សាវកោ ឯវរូបំ ញស្សតិ វា ទក្ខតិ វា សក្ខិំ ករិស្សតី’’តិអាទីសុ វិយ.

‘‘ឯវមេតំ យថាភូតំ សម្មប្បញ្ញាយ បស្សតី’’តិអាទិ សុត្តបទេសុ (អ. និ. ៣.១៣៤) វិយ ច មគ្គញ្ច បដិបទញ្ច ឯកតោ កត្វា ទស្សេន្តោ. ‘‘អយមេវា’’តិ សាវធារណវចនំ មគ្គស្ស បុថុភាវបដិក្ខេបត្ថំ, សព្ពអរិយសាធារណភាវទស្សនត្ថំ, សាសនេ បាកដភាវទស្សនត្ថញ្ច. តេនាហ ‘‘ឯកាយនោ អយំ ភិក្ខវេ មគ្គោ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិ (ទី. និ. ២.៣៧៣; ម. និ. ១.១០៦; សំ. និ. ៥.៣៦៧, ៣៨៤).

‘‘ឯសេវ មគ្គោ នត្ថញ្ញោ, ទស្សនស្ស វិសុទ្ធិយា’’តិ, (ធ. ប. ២៧៤) –

‘‘ឯកាយនំ ជាតិខយន្តទស្សី,

មគ្គំ បជានាតិ ហិតានុកម្បី;

ឯតេន មគ្គេន អតរិំ សុ បុព្ពេ,

តរិស្សន្តិ យេ ច តរន្តិ ឱឃ’’ន្តិ. (សំ. និ. ៥.៣៨៤, ៤០៩; ចូឡនិ. ១០៧, ២១១; នេត្តិ. ១៧០) ច –

សព្ពេសុ ចេវ សុត្តបទេសេសុ, អភិធម្មបទេសេសុ (វិភ. ៣៥៥) ច ឯកោវាយំ មគ្គោ បាកដោតិ.

តបោបក្កមកថាវណ្ណនា

៣៩៤. តបោយេវ ឧបក្កមិតព្ពតោ, អារភិតព្ពតោ តបោបក្កមាតិ អាហ ‘‘តបារម្ភា’’តិ, អារម្ភនញ្ចេត្ថ តបករណមេវាតិ ទស្សេតិ ‘‘តបោកម្មានី’’តិ ឥមិនា. សមណកម្មសង្ខាតាតិ សមណេហិ កត្តព្ពកម្មសញ្ញិតា. ព្រាហ្មណកម្មសង្ខាតាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. និច្ចោលោតិ និស្សដ្ឋចោលោ សព្ពេន សព្ពំ បដិក្ខិត្តចោលោ. ចេលំ, ចោលោតិ ច បរិយាយវចនំ. កោចិ ឆិន្នភិន្នបដបិលោតិកធរោបិ ទសន្តយុត្តស្ស វត្ថស្ស អភាវតោ ‘‘និច្ចោលោ’’តិ វត្តព្ពតំ លភេយ្យាតិ តំ និវត្តេតុំ ‘‘នគ្គោ’’តិ វុត្តំ, នគ្គិយវតសមាទានេន សព្ពថា នគ្គោតិ អត្ថោ. លោកិយកុលបុត្តាចារវិរហិតតាវ វិស្សដ្ឋាចារតាតិ ទស្សេតិ ‘‘ឧច្ចារកម្មាទីសូ’’តិអាទិនា. កថំ វិរហិតោតិ អាហ ‘‘ឋិតកោវា’’តិអាទិ, ឥទញ្ច និទស្សនមត្តំ វមិត្វា មុខវិក្ខាលនាទិអាចារស្សបិ តេន វិស្សដ្ឋត្តា. អបលិខតីតិ ឧទកេន អធោវនតោ អបលិហតិ. សោ កិរ ទណ្ឌកំ ‘‘សត្តោ’’តិ បញ្ញបេតិ, តស្មា តំ បដិបទំ បូរេន្តោ ឯវំ ករោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧច្ចារំ វា’’តិអាទិ. តត្ថ អបលិខតីតិ អបកសតិ.

‘‘ឯហិ ភទន្តោ’’តិ វុត្តេ ឧបគមនសង្ខាតោ វិធិ ឯហិភទ្ទន្តោ, តំ ចរតីតិ ឯហិភទ្ទន្តិកោ, រុឡ្ហិសទ្ទេន ចេត្ថ តទ្ធិតសិទ្ធិ យថា ‘‘ឯហិបស្សិកោ’’តិ, (ម. និ. ១.៧៤) តប្បដិក្ខេបេន នឯហិភទ្ទន្តិកោ, តទេវត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ភិក្ខាគហណត្ថ’’ន្តិអាទិនា. ន ឯតីតិ ន អាគច្ឆតិ. ឯវំ នតិដ្ឋភទ្ទន្តិកោតិ ឯត្ថាបិ. សមណេន នាម សយំវចនករេនេវ ភវិតព្ពំ, ន បរវចនករេនាតិ អធិប្បាយេន តទុភយម្បិ…បេ… ន ករោតិ. បុរេតរន្តិ តំ ឋានំ អត្តនា ឧបគមនតោ បឋមតរំ, តំ កិរ សោ ‘‘ភិក្ខុនា នាម យាទិច្ឆកី ឯវ ភិក្ខា គហេតព្ពា’’តិ អធិប្បាយេន ន គណ្ហាតិ. ឧទ្ទិស្សកតំ បន ‘‘មម និមិត្តភាវេន ពហូ ខុទ្ទកា បាណា សង្ឃាដមាបាទិតា’’តិ អធិប្បាយេន នាធិវាសេតិ. និមន្តនម្បិ ‘‘ឯវំ តេសំ វចនំ កតំ ភវិស្សតី’’តិ អធិប្បាយេន ន សាទិយតិ. កុម្ភីតិ បក្កភិក្ខាបក្ខិត្តកុម្ភោ. ឧក្ខលីតិ ភិក្ខាបចនកុម្ភោ. បច្ឆីតិ ភិក្ខាបក្ខិត្តបិដកំ. តតោបីតិ កុម្ភីកឡោបិតោបិ. កុម្ភីអាទីសុបិ សោ សត្តសញ្ញីតិ អាហ ‘‘កុម្ភីកឡោបិយោ’’តិអាទិ. ‘‘អយំ ម’’ន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អន្តរន្តិ ឧភិន្នមន្តរាឡំ.

កពឡន្តរាយោតិ អាលោបស្ស អន្តរាយោ. ឯត្ថាបិ សោ សត្តសញ្ញី. បុរិសន្តរគតាយាតិ បុរិសសមីបគតាយ. រតិអន្តរាយោតិ កាមរតិយា អន្តរាយោ. គាមសភាគាទិវសេន សង្គម្ម កិត្តេន្តិ ឯតិស្សាតិ សំកិត្តិ. តថា សំហដតណ្ឌុលាទិសញ្ចយោ តេន កតភត្តមិធាធិប្បេតន្តិ វុត្តំ ‘‘សំកិត្តេត្វា កតភត្តេសូ’’តិ. មជ្ឈិមនិកាយេ មហាសីហនាទសុត្តន្តដីកាយំ បន អាចរិយេនេវ ឯវំ វុត្តំ ‘‘សំកិត្តយន្តិ ឯតាយាតិ សំកិត្តិ, គាមវាសីហិ សមុទាយវសេន កិរិយមានកិរិយា, ឯត្ថ បន ភត្តសំកិត្តិ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘សំកិត្តេត្វា កតភត្តេសូ’តិ’’. ឥទំ បន តស្ស ឧក្កដ្ឋបដិបទាតិ ទស្សេតិ ‘‘ឧក្កដ្ឋោ’’តិអាទិនា. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ‘‘នឯហិភទ្ទន្តិកោ’’តិអាទីសុបិ ឧក្កដ្ឋបដិបទាទស្សនំ វេទិតព្ពំ. សាសទ្ទោ សុនខបរិយាយោ. តស្សាតិ សុនខស្ស. តត្ថាតិ តស្មិំ ឋានេ. សមូហសមូហចារិនីតិ សង្ឃសង្ឃចារិនី. មនុស្សាតិ វេយ្យាវច្ចករមនុស្សា.

សោវីរកន្តិ កញ្ជិកំ. ‘‘លោណសោវីរក’’ន្តិ កេចិ, តទយុត្តមេវ, ‘‘សព្ពសស្សសម្ភារេហិ កត’’ន្តិ វុត្តត្តា. លោណសោវីរកញ្ហិ សព្ពមច្ឆមំសបុប្ផផលាទិសម្ភារកតំ. សុរាបានមេវាតិ មជ្ជលក្ខណប្បត្តាយ សុរាយ បានមេវ. មេរយម្បេត្ថ សង្គហិតំ លក្ខណហារេន, ឯកសេសនយេន វា. សព្ពេសុបីតិ សាវជ្ជានវជ្ជេសុបិ កញ្ជិកសុរាទីសុ. ឯកាគារមេវ ភិក្ខាចរិយាយ ឧបគច្ឆតីតិ ឯកាគារិកោ. និវត្តតីតិ បច្ចាគច្ឆតិ, សតិ ភិក្ខាលាភេ តទុត្តរិ ន គច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯកាលោបេនេវ វត្តតីតិ ឯកាលោបិកោ. ទីយតិ ឯតាយាតិ ទត្តិ, ទ្វត្តិអាលោបមត្តគ្គាហិ ខុទ្ទកំ ភិក្ខាទានភាជនំ. តេនាហ ‘‘ខុទ្ទកបាតី’’តិ. អគ្គភិក្ខន្តិ អនាមដ្ឋភិក្ខំ, សមាភិសង្ខតតាយ វា ឧត្តមភិក្ខំ. អភុញ្ជនវសេន ឯកោ ហោ ឯតស្សាតិ ឯកាហិកោ, អាហារោ, តំ អាហារំ អាហារេតីតិ អត្ថោ. សោ បន អត្ថតោ ឯកទិវសលង្ឃកោតិ វុត្តំ ‘‘ឯកទិវសន្តរិក’’ន្តិ. ឯស នយោ ‘‘ទ្វាហិក’’ន្តិអាទីសុបិ. អបិច ឯកាហំ អភុញ្ជិត្វា ឯកាហំ ភុញ្ជនំ, ឯកាហវារោ វា ឯកាហិកំ. ទ្វីហំ អភុញ្ជិត្វា ទ្វីហំ ភុញ្ជនំ, ទ្វីហវារោ វា ទ្វាហិកំ. សេសទ្វយេបិ អយំ នយោ. ឧក្កដ្ឋោ ហិ បរិយាយភត្តភោជនិកោ ទ្វីហំ អភុញ្ជិត្វា ឯកាហមេវ ភុញ្ជតិ. ឯវំ សេសទ្វយេបិ. មជ្ឈិមាគមដីកាយំ បន ‘‘ឯកាហំ អន្តរភូតំ ឯតស្ស អត្ថីតិ ឯកាហិកំ. សេសបទេសុបិ ឯស នយោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘ថេរា ភិក្ខូ ភិក្ខុនិយោ ឱវទន្តិ បរិយាយេនា’’តិអាទីសុ វិយ វារត្ថោ បរិយាយ សទ្ទោ. ឯកាហវារេនាតិ ឯកាហិកវារេន. ‘‘ឯកាហិក’’ន្តិអាទិនា វុត្តវិធិមេវ បដិបាដិយា បវត្តភាវេន ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘ឥតិ ឯវរូប’’ន្តិអាទិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៩៥. សាមាកោ នាម គោធុមោ. សយំជាតា វីហិជាតីតិ អរោបិមវីហិជាតិ. យទេវ ‘‘វីហី’’តិ វទន្តិ. លិខិត្វាតិ កសិត្វា. សិលេសោបីតិ កណិការាទិរុក្ខនិយ្យាសោបិ. កុណ្ឌកន្តិ តនុតរំ តណ្ឌុលសកលំ, តណ្ឌុលខណ្ឌកន្តិ អត្ថោ. ឱទនេន កតំ កញ្ជិយំ ឱទនកញ្ជិយំ. ‘‘វាសិតកេន បិញ្ញាកេន នហាយេយ្យា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ១២០៣) វិយ បិញ្ញាក សទ្ទោ តិលបិដ្ឋបរិយាយោ. យថាហ ‘‘បិញ្ញាកំ នាម តិលបិដ្ឋំ វុច្ចតី’’តិ. ‘‘តរុណកទលិក្ខន្ធមេវ បិញ្ញាក’’ន្តិ កេចិ, ន គហេតព្ពមេតំ កត្ថចិបិ តថា អវចនតោ.

៣៩៦. សណេហិ សណវាកេហិ និព្ពត្តិតានិ សាណានិ, អញ្ញេហិ មិស្សកានិ សាណានិ ឯវ មសាណានិ និរុត្តិនយេន, ន ឆចីវរបរិយាបន្នានិ ភង្គានិ. កេចិ បន ‘‘មសាណានិ នាម ចោឡវិសេសានីតិ បរិកប្បេត្វា មស្សកចោឡានី’’តិ បឋន្តិ, តទយុត្តមេវ បោរាណេហិ តថា អវុត្តត្តា. ឯរកតិណាទីនីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន អក្កមកចិកទលិវាកាទីនំ សង្គហោ, ឯរកាទីហិ កតានិ ហិ ឆវានិ លាមកានិ ទុស្សានីតិ វត្តព្ពតំ លភន្តិ. ឆវសទ្ទោ ហេត្ថ ហីនវាចកោ, បុរិមវិកប្បេ បន មតសរីរវាចកោ. ឆឌ្ឌិតនន្តកានីតិ ឆឌ្ឌិតបិលោតិកានិ. អជិនស្សេទន្តិ អជិនំ, បកតិអជិនមិគចម្មំ, តទេវ មជ្ឈេ ផាលិតកញ្ចេ, អជិនស្ស ខិបំ ផាលិតមុបឌ្ឍន្តិ អជិនក្ខិបំ. ‘‘សខុរកន្តិបិ វទន្តី’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៥៥) បបញ្ចសូទនិយំ វុត្តំ, ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ វា សមុទិតញ្ចេ, អជិនក្ខិបន្តិ តេសមធិប្បាយោ. វិនយសំវណ្ណនាសុ បន ‘‘អជិនមេវ អភេទតោ អជិនក្ខិប’’ន្តិ វុត្តំ. កន្ទិត្វាតិ ឧជ្ជវុជ្ជវេន កន្ទិត្វា. ‘‘គន្ថេត្វា’’តិបិ បាឋោ, វដ្ដេត្វា ពន្ធិត្វាតិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ ផលកចីរេ និទស្សនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. យំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អជិតវាទស្ស បដិកិដ្ឋតរភាវេ ឧបមាទស្សនត្ថំ យទេវ កេសកម្ពលំ សន្ធាយ អង្គុត្តរាគមេ (អ. និ. ៣.១៣៨) វុត្តំ.

តន្តាវុតានីតិ តន្តំ បសារេត្វា វីតានិ. បដិកិដ្ឋោតិ ហីនោ. កស្មាតិ វុត្តំ ‘‘កេសកម្ពលោ’’តិអាទិ. បាឡិយំ ឧព្ភដ្ឋកោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘ឧទ្ធំ ឋិតកោ’’តិ អត្ថោ មជ្ឈិមាគមដ្ឋកថាយំ មហាសីហនាទសុត្តវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២១៥) វុត្តោ. ឧព្ភសទ្ទោ ហិ ឧបរិអត្ថេ នេបាតិកោ យថា ‘‘ឧព្ភជាណុមណ្ឌល’’ន្តិ. អនេកបរិមាណា, ហិ និបាតា, អនេកត្ថា ច.

មិច្ឆាវាយាមវសេនេវ ឧក្កុដិកវតានុយោគោតិ អាហ ‘‘ឧក្កុដិកវីរិយំ អនុយុត្តោ’’តិ. ន កេវលំ និសិន្នោយេវ ឧក្កុដិកោ, អថ ខោ គច្ឆន្តោបិ…បេ… គច្ឆតិ. អយកណ្ដកេតិ អយោមយកណ្ដកេ. បកតិកណ្ដកេតិ សលាកកណ្ដកេ. ឧច្ចភូមិយំ ថណ្ឌិលសទ្ទោតិ វុត្តំ ‘‘ឧច្ចេ ភូមិដ្ឋានេ’’តិ. អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – ថណ្ឌិលន្តិ សមាបកតិភូមិ វុច្ចតិ ‘‘បត្ថណ្ឌិលេ បាតុរហោសី’’តិអាទីសុ វិយ. អមរកោសេបិ ហិ និឃណ្ដុសត្ថេ វុត្តំ ‘‘វេទី បរិក្ខតា ភូមិ, សមេ ថណ្ឌិលំ ចាតុរេ’’តិ (សត្តរសមវគ្គេ ១៨ គាថាយំ) តស្មា ថណ្ឌិលេ អនន្តរហិតាយ បកតិភូមិយំ សេយ្យម្បិ កប្បេតីតិ អត្ថោ. យំ សន្ធាយ តត្ថេវ និឃណ្ដុសត្ថេ វុត្តំ ‘‘យោ ថណ្ឌិលេ វត វសា, សេតេ ថណ្ឌិលសាយិ សោ’’តិ (សត្តរសមវគ្គេ ៤៤ គាថាយំ) រជោ ឯវ ជល្លំ មលីនំ រជោជល្លំ. តេន វុត្តំ ‘‘សរីរ’’ន្តិអាទិ. លទ្ធំ អាសនន្តិ និសីទិតុំ យថាលទ្ធមាសនំ. អកោបេត្វាតិ អញ្ញត្ថ អនុបគន្ត្វា. តថា ចាហ ‘‘តត្ថេវ និសីទនសីលោ’’តិ. ឯវំ និសីទន្តោ ហិ តំ អកោបេន្តោ នាម ហោតិ. ចតូសុ មហាវិកដេសុ គូថមេវិធាធិប្បេតន្តិ វុត្តំ ‘‘គូថំ វុច្ចតី’’តិ. តញ្ហិ អាសយវសេន វិរូបំ កដត្តា ‘‘វិកដ’’ន្តិ វុច្ចតិ. សាយំ តតិយន្តិ សាយន្ហសមយសង្ខាតំ តតិយសមយំ. អស្សាតិ ឧទកោរោហនានុយោគស្ស. បាតោបទមិវ សាយំបទំ នេបាតិកំ. អនុសារលោបេន បន ‘‘សាយតតិយក’’ន្តិបិ បាឋោ ទិស្សតិ.

ឯត្ថ ច ‘‘អចេលកោ ហោតី’’តិអាទីនិ យាវ ‘‘ថុសោទកំ បិវតី’’តិ ឯតានិ វតបទានិ ឯកវារានិ, ‘‘ឯកាគារិកោ វា ហោតី’’តិអាទីនិ បន នានាវារានិ, នានាកាលិកានិ វា. តថា ‘‘សាកភក្ខោ វា ហោតី’’តិអាទីនិ, ‘‘សាណានិបិ ធារេតិ, មសាណានិបិ ធារេតី’’តិអាទីនិ ច. តថា ហេត្ថ វា-សទ្ទគ្គហណំ, បិ-សទ្ទគ្គហណញ្ច កតំ. បិ-សទ្ទោបិ ឥធ វិកប្បត្ថោ ឯវ ទដ្ឋព្ពោ. បុរិមេសុ បន វតបទេសុ តទុភយម្បិ ន កតំ, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘អចេលកោ ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘សាណានិបិ ធារេតី’’តិអាទិវចនស្ស, ‘‘រជោជល្លធរោបិ ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘ឧទកោរោហនានុយោគមនុយុត្តោ វិហរតី’’តិ វចនស្ស ច អវិរោធោ សិទ្ធោ ហោតិ. អថ វា កិមេត្ថ អវិរោធចិន្តាយ. ឧម្មត្តកបច្ឆិសទិសោ ហិ តិត្ថិយវាទោ. អបិច ‘‘អចេលកោ ហោតី’’តិ អារភិត្វា តប្បសង្គេន សព្ពម្បិ អញ្ញមញ្ញវិរោធមេវ អត្តកិលមថានុយោគំ ទស្សេន្តេន តេន អចេលកស្សបេន ‘‘សាណានិបិ ធារេតី’’តិអាទិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

តបោបក្កមនិរត្ថកតាវណ្ណនា

៣៩៧. សីលសម្បទាទីហីតិ សីលសម្បទា, សមាធិសម្បទា, បញ្ញាសម្បទាតិ ឥមាហិ លោកុត្តរាហិ សម្បទាហិ. វិនាតិ វិរហិតត្តា, វិនា វា តាហិ ន កទាចិបិ សាមញ្ញំ វា ព្រហ្មញ្ញំ វា សម្ភវតិ, តស្មា តេសំ តបោបក្កមានំ និរត្ថកតំ ទស្សេន្តោតិ សបាឋសេសយោជនា. ទោសវេរវិរហិតន្តិ ទោសសង្ខាតវេរតោ វិរហិតំ. ឥទញ្ហិ ទោសស្ស មេត្តាយ ឧជុបដិបក្ខតោ វុត្តំ. យំ បន អាចរិយេន វុត្តំ ‘‘ទោសគ្គហណេន វា សព្ពេបិ ឈានបដិបក្ខា សំកិលេសធម្មា គហិតា. វេរគ្គហណេន បច្ចត្ថិកភូតា សត្តា. យទគ្គេន ហិ ទោសរហិតំ, តទគ្គេន វេររហិត’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.៣៩៧), តទេតំ បាឡិយំ វេរសទ្ទស្សេវ វិជ្ជមានត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច តទត្ថមេវ ទស្សេតុំ ទោសសទ្ទស្ស វុត្តត្តា វិចារេតព្ពំ.

៣៩៨. ឯត្តកមត្តន្តិ នគ្គចរិយាទិមត្តំ. បាកដភាវេន កាយតិ អត្ថំ គមេតីតិ បកតិ, លោកសិទ្ធវាទោ. តេនាហ ‘‘បកតិកថា ឯសា’’តិ. ‘‘មត្តា សុខបរិច្ចាគា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ២៩០) វិយ មត្តាសទ្ទោ អប្បត្តំ អន្តោនីតំ កត្វា បមាណវាចកោតិ អាហ ‘‘ឥមិនា’’តិអាទិ. តេន បន បមាណេន បហាតព្ពោ ឯវ បដិបត្តិក្កមោ បករណប្បត្តោ. ឥមិនា ‘‘តបោបក្កមេនា’’តិ សទ្ទន្តរេន វា អធិគតោតិ ទស្សេតិ ‘‘បដិបត្តិក្កមេនា’’តិ ឥមិនា. តតោតិ តស្មា សាមញ្ញព្រហ្មញ្ញស្ស អប្បមត្តកេនេវ បដិបត្តិក្កមេន សុទុក្ករភាវតោ. ឥមំ ហេតុសម្ពន្ធំ សន្ធាយ ‘‘បទសម្ពន្ធេន សទ្ធិ’’ន្តិ វុត្តំ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពវារេសុ.

៣៩៩. អញ្ញថាតិ យទិ អចេលកភាវាទិនា សាមញ្ញំ វា ព្រហ្មញ្ញំ វា អភវិស្ស, ឯវំ សតិ សុវិជានោវ សមណោ, សុវិជានោ ព្រាហ្មណោ. យស្មា បន តុម្ហេ ឥតោ អញ្ញថាវ សាមញ្ញំ, អញ្ញថា ព្រហ្មញ្ញំ វទថ, តស្មា ទុជ្ជានោវ សមណោ ទុជ្ជានោ ព្រាហ្មណោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ឥទំ សន្ធាយាហា’’តិ. តំ បកតិវាទំ បដិក្ខិបិត្វាតិ យំ បុព្ពេ បាកតិកំ សាមញ្ញំ, ព្រហ្មញ្ញញ្ច ហទយេ ឋបេត្វា តេន អចេលកស្សបេន ‘‘ទុក្ករំ សុទុក្ករ’’ន្តិ វុត្តំ, ភគវតា ច តមេវ សន្ធាយ ‘‘បកតិ ខោ ឯសា’’តិអាទិ ភាសិតំ, តមេវ ឥធ បាកតិកសាមញ្ញព្រហ្មញ្ញវិសយំ កថំ បដិសំហរិត្វា. សភាវតោវ បរមត្ថតោ ឯវ សមណស្ស, ព្រាហ្មណស្ស ច ទុជ្ជានភាវំ អាវិករោន្តោ បុនបិ ‘‘បកតិ ខោ’’តិអាទិមាហ. តត្រាបីតិ សមណព្រាហ្មណវាទេបិ. បទសម្ពន្ធន្តិ ហេតុបទេន សទ្ធិំ បុព្ពាបរវាក្យសម្ពន្ធំ.

សីលសមាធិបញ្ញាសម្បទាវណ្ណនា

៤០០-១. បណ្ឌិតោតិ ហេតុសម្បត្តិសិទ្ធេន បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតោ. កថំ ឧគ្គហេសីតិ បរិបក្កញាណត្តា ឃដេ បទីបេន វិយ អព្ភន្តរេ សមុជ្ជលន្តេន បញ្ញាវេយ្យត្តិយេន តត្ថ តត្ថ ភគវតា ទេសិតមត្ថំ បរិគ្គណ្ហន្តោ តំ ទេសនំ ឧបធារេសិ. យស្មា ឧគ្គហេសិ, តស្មា…បេ… វិទិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តស្ស ចាតិ យោ អចេលកោ ហោតិ, យាវ ឧទកោរោហនានុយោគមនុយុត្តោ វិហរតិ, តស្ស ច. តស្ស ចេតិ វា បទច្ឆេទោ, អភាវិតា អសច្ឆិកតា ហោតិ ចេតិ យោជនា. តា សម្បត្តិយោ បុច្ឆាមិ, យាហិ សមណោ ច ព្រាហ្មណោ ច ហោតីតិ អធិប្បាយោ. សីលសម្បទាទិវិជាននត្ថន្តិ សីលសម្បទាទិវិជាននហេតុ. ‘‘កស្មា បុច្ឆតី’’តិ ហិ វុត្តំ. អថ-សទ្ទោ ចេត្ថ ការណេ. ឯវមីទិសេសុ. សីលសម្បទាយាតិ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ អាទិអត្ថោ, ឧបលក្ខណនិទ្ទេសោ វាយំ, តេន ‘‘ចិត្តសម្បទាយ, បញ្ញាសម្បទាយា’’តិ បទទ្វយំ សង្គណ្ហាតិ. តេនាហ ‘‘សីលចិត្តបញ្ញាសម្បទាហិ អញ្ញា’’តិ. ឥមេហិ ច អសេក្ខសីលាទិក្ខន្ធត្តយំ សង្គហិតន្តិ វុត្តំ ‘‘អរហត្តផលមេវា’’តិ. តត្ថ ការណំ ទស្សេតិ ‘‘អរហត្តផលបរិយោសាន’’ន្តិអាទិនា. ឥទញ្ហិ កាកោលោកនមិវ ឧភយាបេក្ខវចនំ.

សីហនាទកថាវណ្ណនា

៤០២. អនុត្តរន្តិ អនញ្ញសាធារណតាយ, អនញ្ញសាធារណត្ថវិសយតាយ ច អនុត្តរំ. មហាសីហនាទន្តិ មហន្តំ ពុទ្ធសីហនាទំ. អតិវិយ អច្ចន្តវិសុទ្ធតាយ បរមវិសុទ្ធំ. ‘‘បរមន្តិ ឧក្កដ្ឋំ. តេនាហ ‘ឧត្តម’ន្តិ’’ អាចរិយេន វុត្តំ, ឧក្កដ្ឋបរិយាយោ ច បរមសទ្ទោ អត្ថីតិ តស្សាធិប្បាយោ. សីលមេវាតិ លោកិយសីលមត្តត្តា សីលសាមញ្ញមេវ. យថា អនញ្ញសាធារណំ ភគវតោ លោកុត្តរសីលំ សវាសនបដិបក្ខធម្មវិទ្ធំសនតោ, ឯវំ លោកិយសីលម្បិ អនញ្ញសាធារណមេវ តទនុច្ឆវិកភាវេន បវត្តត្តា. ឯវញ្ហិ ‘‘នាហំ តត្ថា’’តិ បាឡិវចនំ ឧបបន្នំ ហោតិ. ‘‘យាវតា កស្សប អរិយំ បរមំ សីល’’ន្តិ ឥទំ ‘‘សីលស្ស វណ្ណំ ភាសន្តី’’តិ ឯត្ថ អាការទស្សនំ. ‘‘យទិទំ អធិសីល’’ន្តិ ឥទំ បន ‘‘តត្ថា’’តិ បទទ្វយេ អនិយមវចនំ. ‘‘យទិទំ អធិសីល’’ន្តិ ច លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធម្បិ ពុទ្ធសីលំ ឯកជ្ឈំ កត្វា វុត្តំ, តស្មា ត-សទ្ទេនបិ ឧភយស្សេវ បរាមសនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ សីលេបិ បរមសីលេបី’’តិអាទិមាហ. សមសមន្តិ សមេន វិសេសនភូតេន សីលេន សមន្តិ អត្ថំ វិញ្ញាបេតុំ ‘‘មម សីលសមេន សីលេន មយា សម’’ន្តិ វុត្តំ. តស្មិំ សីលេតិ ទុវិធេបិ សីលេ. ឥតិ ឥមន្តិ ឯវំ ឥមំ សីលវិសយំ. បឋមន្តិ ឧប្បត្តិក្កមតោ បឋមំ បវត្តត្តា បឋមភូតំ.

តបតីតិ កិលេសេ សន្តប្បតិ, វិធមតីតិ អត្ថោ. ‘‘តទេវា’’តិ ឥមិនា តុល្យាធិករណសមាសមាហ. ជិគុច្ឆតីតិ ហីឡេតិ លាមកតោ ឋបេតិ. អារកា កិលេសេហីតិ កត្វា និទ្ទោសត្តា អរិយា. អារម្ភវត្ថុវសេនាតិ អដ្ឋារម្ភវត្ថុវសេន. វិបស្សនាវីរិយសង្ខាតាតិ វិបស្សនាសម្បយុត្តវីរិយសង្ខាតា. លោកិយមត្តត្តា តបោជិគុច្ឆាវ. មគ្គផលសម្បយុត្តា វីរិយសង្ខាតា តបោជិគុច្ឆាតិ អធិការវសេន សម្ពន្ធោ. សព្ពុក្កដ្ឋភាវតោ បរមា នាម. យថា យុវិនោ ភាវោ យោព្ពនំ, ឯវំ ជិគុច្ឆិនោ ភាវោ ជេគុច្ឆំ. យទិទំ អធិជេគុច្ឆន្តិ សីលេ វិយ លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធម្បិ ពុទ្ធជេគុច្ឆំ. តត្ថាតិ ជេគុច្ឆេបិ អធិជេគុច្ឆេបិ. កម្មស្សកតាបញ្ញាតិ ‘‘អត្ថិ ទិន្នំ, អត្ថិ យិដ្ឋ’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ១.៤៤១; វិភ. ៧៩៣) នយប្បវត្តំ ញាណំ. យថាហ វិភង្គេ –

‘‘តត្ថ កតរំ កម្មស្សកតាញាណំ, អត្ថិ ទិន្នំ, អត្ថិ យិដ្ឋំ, អត្ថិ ហុតំ, អត្ថិ សុកដទុក្កដានំ កម្មានំ ផលំ វិបាកោ…បេ… ឋបេត្វា សច្ចានុលោមិកំ ញាណំ សព្ពាបិ សាសវា កុសលា បញ្ញា កម្មស្សកតាញាណ’’ន្តិ (វិភ. ៧៩៣).

សព្ពម្បិ ហិ អកុសលំ អត្តនោ វា ហោតុ, បរស្ស វា, ន សកំ នាម. កស្មា? អត្ថភញ្ជនតោ, អនត្ថជននតោ ច. តថា សព្ពម្បិ កុសលំ សកំ នាម. កស្មា? អនត្ថភញ្ជនតោ, អត្ថជននតោ ច. ឯវំ កម្មស្សកភាវេ បវត្តា បញ្ញា កម្មស្សកតាបញ្ញា នាម. វិបស្សនាបញ្ញាតិ មគ្គសច្ចស្ស, បរមត្ថសច្ចស្ស ច អនុលោមនតោ សច្ចានុលោមិកសញ្ញិតា វិបស្សនាបញ្ញា, លោកិយមត្តតោ បញ្ញាវ. ឥត្ថិលិង្គស្ស នបុំសកលិង្គវិបរិយាយោ ឥធ លិង្គវិបល្លាសោ. យាយំ អធិបញ្ញាតិ សីលេ វិយ លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធាបិ ពុទ្ធបញ្ញា. តត្ថាតិ បញ្ញាយបិ អធិបញ្ញាយបិ. យថារហំ បរិត្តមហគ្គតភាវតោ វិមុត្តិយេវ នាម. មគ្គផលវសេន កិលេសានំ សមុច្ឆិន្ទនបដិប្បស្សម្ភនានិ សមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិយោ. អថ វា សម្មាវាចាទិវិរតីនំ អធិសីលគ្គហណេន, សម្មាវាយាមស្ស អធិជេគុច្ឆគ្គហណេន, សម្មាទិដ្ឋិយា អធិបញ្ញាគ្គហណេន គហិតត្តា អគ្គហិតគ្គហណេន សម្មាសង្កប្បសតិសមាធយោ មគ្គផលបរិយាបន្នា សមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិយោ ទដ្ឋព្ពា. និស្សរណវិមុត្តិ បន និព្ពានមេវ. យា អយំ អធិវិមុត្តីតិ សីលេ វុត្តនយេន ទុវិធាបិ អធិវិមុត្តិ. តត្ថាតិ វិមុត្តិយាបិ អធិវិមុត្តិយាបិ.

៤០៣. យំ កិញ្ចិ ជនវិវិត្តដ្ឋានំ សុញ្ញាគារមិធាធិប្បេតំ. តត្ថ នទន្តេន វិនា អញ្ញោ ជនោ នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកកោវា’’តិអាទិ វុត្តំ. អដ្ឋសុ បរិសាសូតិ ខត្តិយបរិសា, ព្រាហ្មណគហបតិសមណចាតុមហារាជិកតាវតិំសមារព្រហ្មបរិសាតិ ឥមាសុ អដ្ឋសុ បរិសាសុ.

តទត្ថំ មជ្ឈិមាគមវរេ មហាសីហនាទសុត្តបទេន (ម. និ. ១.១៥០) សាធេន្តោ ‘‘ចត្តារិមានី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វេសារជ្ជានីតិ វិសារទភាវា, ញាណប្បហានអន្តរាយិកនិយ្យានិកធម្មទេសនានិមិត្តំ កុតោចិបិ អសន្តស្សនភាវា និព្ភយភាវាតិ អត្ថោ. ‘‘វេសារជ្ជ’’ន្តិ ហិ ចតូសុ ឋានេសុ សារជ្ជាភាវំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នសោមនស្សមយញាណស្សេតំ នាមំ. អញ្ញេហិ បន អសាធារណតំ ទស្សេតុំ ‘‘តថាគតស្ស តថាគតវេសារជ្ជានី’’តិ វុត្តំ. ‘‘យថា វា បុព្ពពុទ្ធានំ វេសារជ្ជានិ បុញ្ញុស្សយសម្បត្តិយា អាគតានិ, តថា អាគតវេសារជ្ជានី’’តិ វា ទុតិយស្ស តថាគតសទ្ទស្ស តុល្យាធិករណត្តា ឯវំ វុត្តំ. អយំ អដ្ឋកថានយោ. នេរុត្តិកា បន វទន្តិ ‘‘សមាសេ សិទ្ធេ សាមញ្ញត្តា, សញ្ញាសទ្ទត្តា ច តថា វុត្ត’’ន្តិ. អាសភំ ឋានន្តិ សេដ្ឋដ្ឋានំ ឧត្តមដ្ឋានំ. សព្ពញ្ញុតំ បដិជាននវសេន អភិមុខំ គច្ឆន្តិ, អដ្ឋបរិសំ ឧបសង្កមន្តីតិ វា អាសភា, ពុទ្ធា, តេសំ ឋានន្តិបិ អត្ថោ.

អបិច តយោ បុង្គវា – គវសតជេដ្ឋកោ ឧសភោ, គវសហស្សជេដ្ឋកោ វសភោ. វជសតជេដ្ឋកោ វា ឧសភោ, វជសហស្សជេដ្ឋកោ វសភោ. ឯកគាមខេត្តេ វា ជេដ្ឋោ ឧសភោ, ទ្វីសុ គាមខេត្តេសុ ជេដ្ឋោ វសភោ, សព្ពគវសេដ្ឋោ សព្ពត្ថ ជេដ្ឋោ សព្ពបរិស្សយសហោ សេតោ បាសាទិកោ មហាភារវហោ អសនិសតសទ្ទេហិបិ អកម្បនីយោ និសភោតិ. និសភោវ ឥធ ‘‘ឧសភោ’’តិ អធិប្បេតោ. ឥទម្បិ ហិ តស្ស បរិយាយវចនំ. ឧសភស្ស ឥទន្តិ អាសភំ, ឥទំ បន អាសភំ វិយាតិ អាសភំ. យថេវ ហិ និសភសង្ខាតោ ឧសភោ ឧសភពលេន សមន្នាគតោ ចតូហិ បាទេហិ បថវិំ ឧប្បីឡេត្វា អចលដ្ឋានេន តិដ្ឋតិ, ឯវំ តថាគតោបិ ទសតថាគតពលេន សមន្នាគតោ ចតូហិ វេសារជ្ជបាទេហិ អដ្ឋបរិសាបថវិំ ឧប្បីឡេត្វា សទេវកេ លោកេ កេនចិ បច្ចត្ថិកេន បច្ចាមិត្តេន អកម្បិយោ អចលដ្ឋានេន តិដ្ឋតិ. ឯវំ តិដ្ឋមានោវ តំ អាសភំ ឋានំ បដិវិជានាតិ ឧបគច្ឆតិ ន បច្ចក្ខាតិ អត្តនិ អារោបេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អាសភំ ឋានំ បដិជានាតី’’តិ.

សីហនាទំ នទតីតិ ‘‘សេដ្ឋនាទំ អភីតនាទំ នទតី’’តិ វុត្តោវាយមត្ថោ. អថ វា សីហនាទសទិសំ នាទំ នទតិ. អយមត្ថោ ខន្ធវគ្គសំយុត្តេ អាគតេន សីហនាទសុត្តេន (សំ. និ. ៣.៧៨) ទីបេតព្ពោ. យថា វា សីហោ មិគរាជា បរិស្សយានំ សហនតោ, គោណមហិំ សមត្តវារណាទីនំ ហននតោ ច ‘‘សីហោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ តថាគតោ មុនិរាជា លោកធម្មានំ សហនតោ, បរប្បវាទានំ ហននតោ ច ‘‘សីហោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ វុត្តស្ស សីហស្ស នាទំ នទតិ. តត្ថ យថា មិគសីហោ សីហពលេន សមន្នាគតោ សព្ពត្ថ វិសារទោ វិគតលោមហំសោ សីហនាទំ នទតិ, ឯវំ តថាគតសីហោ ទសតថាគតពលេន សមន្នាគតោ អដ្ឋសុ បរិសាសុ វិសារទោ វិគតលោមហំសោ ‘‘ឥតិ រូប’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ៣.៧៨; អ. និ. ៨.២) នយេន នានាវិធទេសនាវិលាសសម្បន្នំ សីហនាទំ នទតិ. តេន វុត្តំ ‘‘បរិសាសុ សីហនាទំ នទតី’’តិ.

បញ្ហំ អភិសង្ខរិត្វាតិ ញាតុមិច្ឆិតំ អត្ថំ អត្តនោ ញាណពលានុរូបំ អភិសង្ខរិត្វា. តង្ខណញ្ញេវាតិ បុច្ឆិតក្ខណេយេវ ឋានុប្បត្តិកបដិភានេន វិស្សជ្ជេតិ. អជ្ឈាសយានុរូបំ, អត្ថធម្មានុរូបញ្ច វិស្សជ្ជនតោ ចិត្តំ បរិតោសេតិយេវ. អស្សាតិ សមណស្ស គោតមស្ស. សោតព្ពំ មញ្ញន្តីតិ អដ្ឋក្ខណវជ្ជិតេន នវមេន ខណេន លព្ភមានត្តា ‘‘យំ នោ សត្ថា សាសតិ, តំ មយំ សោស្សាមា’’តិ អាទរភាវជាតា មហន្តេនេវ ឧស្សាហេន សោតព្ពំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ មញ្ញតិ. កល្លចិត្តា មុទុចិត្តាតិ បសាទាភិវុទ្ធិយា វិគតុបក្កិលេសតាយ កល្លចិត្តា មុទុចិត្តា ហោន្តិ. មុទ្ធប្បសន្នាតិ តុច្ឆប្បសន្នា និរត្ថកប្បសន្នា. បសន្នាការោ នាម បសន្នេហិ កាតព្ពសក្ការោ, សោ ទុវិធោ ធម្មាមិសបូជាវសេន, តត្ថ អាមិសបូជំ ទស្សេន្តោ ‘‘បណីតានី’’តិអាទិមាហ. ធម្មបូជា បន បាឡិយមេវ ‘‘តថត្តាយ បដិបជ្ជន្តី’’តិ ឥមិនា ទស្សិតា. តថាភាវាយាតិ យថាភាវាយ យស្ស វដ្ដទុក្ខនិស្សរណស្ស អត្ថាយ ធម្មោ ទេសិតោ, តថាភាវាយ. តទេវត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ធម្មានុធម្មបដិបត្តិបូរណត្ថាយា’’តិ វុត្តំ. ធម្មានុធម្មបដិបត្តិ ហិ វដ្ដទុក្ខនិស្សរណបរិយោសានា, សា ច ធម្មានុធម្មបដិបត្តិ យាយ អនុបុព្ពិយា បដិបជ្ជិតព្ពា, បដិបជ្ជន្តានញ្ច សតិ អជ្ឈត្តិកង្គសមវាយេ ឯកំសិកា តស្សា បារិបូរីតិ តំ អនុបុព្ពិំ ទស្សេន្តោ ‘‘កេចិ សរណេសូ’’តិអាទិមាហ. យថា បូរេន្តា បូរេតុំ សក្កោតិ នាម, តថា បូរណំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពាការេន បន បូរេន្តី’’តិ វុត្តំ.

ឥមស្មិំ បនោកាសេតិ ‘‘បដិបន្នា ច អារាធេន្តី’’តិ សីហនាទកិច្ចបារិបូរិដ្ឋបនេ បាឡិបទេសេ. សមោធានេតព្ពាតិ សង្កលយិតព្ពា. ឯកច្ចំ…បេ… បស្សាមីតិ ភគវតោ ឯកោ សីហនាទោ អសាធារណោ អញ្ញេហិ អប្បដិវត្តិយោ សេដ្ឋនាទោ អភីតនាទោតិ កត្វា. ឯស នយោ សេសេសុបិ. អបរំ តបស្សិន្តិ អធិការោ. បុរិមានំ ទសន្នន្តិ ‘‘ឯកច្ចំ តបស្សិំ និរយេ និព្ពត្តំ បស្សាមី’’តិ វុត្តសីហនាទតោ បដ្ឋាយ យាវ ‘‘វិមុត្តិយា មយ្ហំ សទិសោ នត្ថី’’តិ វុត្តសីហនាទា បុរិមកានំ ទសន្នំ សីហនាទានំ, និទ្ធារណេ ចេតំ សាមិវចនំ. តេនាហ ‘‘ឯកេកស្សា’’តិ. ‘‘បរិសាសុ ច នទតី’’តិ អាទយោ ‘‘បដិបន្នា ច មំ អារាធេន្តី’’តិ បរិយោសានា ទស ទស សីហនាទា បរិវារា. ‘‘ឯកច្ចំ តបស្សិំ និរយេ និព្ពត្តំ បស្សាមី’’តិ ហិ សីហនាទំ នទន្តោ ភគវា បរិសាសុ នទតិ វិសារទោ ហុត្វា នទតិ, តត្ថ ច បញ្ហំ បុច្ឆន្តិ, បញ្ហំ វិស្សជ្ជេតិ, វិស្សជ្ជនេន បរស្ស ចិត្តំ អារាធេតិ, សុត្វា សោតព្ពំ មញ្ញន្តិ, សុត្វា ច ភគវតោ បសីទន្តិ, បសន្នា ច បសន្នាការំ ករោន្តិ, យំ បដិបត្តិំ ទេសេតិ, តថត្តាយ បដិបជ្ជន្តិ, បដិបន្នា ច មំ អារាធេន្តីតិ ឯវំ បរិវារេត្វា អត្ថយោជនា សម្ភវតិ. អយមេវ នយោ សេសេសុបិ នវសុ.

‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា យថាវុត្តានំ សីហនាទានំ សង្កលយិត្វា ទស្សនំ. តេ ទសាតិ ‘‘បរិសាសុ ច នទតី’’តិ អាទយោ ទស សីហនាទា. បុរិមានំ ទសន្នន្តិ យថាវុត្តានំ មូលភូតានំ បុរិមកានំ ទសសីហនាទានំ. បរិវារវសេនាតិ មូលិំ កត្វា បច្ចេកំ បរិវារវសេន យោជិយមានា សតំ សីហនាទា. បុរិមា ច ទសាតិ មូលមូលិយោ កត្វា បរិវារវសេន អយោជិយមានា បុរិមកា ច ទសាតិ ឯវំ ទសាធិកំ សីហនាទសតំ ហោតិ. អញ្ញស្មិំ បន សុត្តេតិ មជ្ឈិមាគមចូឡសីហនាទសុត្តាទិម្ហិ (ម. និ. ១.១៩៣) តេនាតិ សង្ខ្យាមហត្តេន. មហាសីហនាទត្តា ឥទំ សុត្តំ ‘‘មហាសីហនាទ’’ន្តិ វុច្ចតិ, ន បន មជ្ឈិមនិកាយេ មហាសីហនាទសុត្តមិវ ចូឡសីហនាទសុត្តមុបាទាយាតិ អធិប្បាយោ.

តិត្ថិយបរិវាសកថាវណ្ណនា

៤០៤. បដិសេធេត្វាតិ តថា ភាវាភាវទស្សនេន បដិក្ខិបិត្វា. យំ ភគវា បាថិកវគ្គេ ឧទុម្ពរិកសុត្តេ (ទី. និ. ៣.៥៧) ‘‘ឥធ និគ្រោធ តបស្សី’’តិអាទិនា ឧបក្កិលេសវិភាគំ, បារិសុទ្ធិវិភាគញ្ច ទស្សេន្តោ សបរិសស្ស និគ្រោធបរិព្ពាជកស្ស បុរតោ សីហនាទំ នទតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិ វុត្តំ. នទិតបុព្ពន្តិ ឧទុម្ពរិកសុត្តេ អាគតនយេន បុព្ពេ និគ្រោធបរិព្ពាជកស្ស នទិតំ. តបព្រហ្មចារីតិ ឧត្តមតបចារី, តបេន វា វីរិយេន ព្រហ្មចារី. ឥទន្តិ ‘‘រាជគហេ…បេ… បញ្ហំ អបុច្ឆី’’តិ បាឡិយំ អាគតវចនំ. អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៤០៣) បន យថាវុត្តំ អដ្ឋកថាវចនមេវ បច្ចាមដ្ឋំ. ឯត្ថ ច កាមំ យទា និគ្រោធោ បញ្ហមបុច្ឆិ, ភគវា ចស្ស វិស្សជ្ជេសិ, ន តទា ភគវា គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ វិហរតិ, រាជគហសមីបេយេវ ឧទុម្ពរិកាយ ទេវិយា ឧយ្យានេ វិហរតិ តត្ថេវ តថា បុច្ឆិតត្តា, វិស្សជ្ជិតត្តា ច, តថាបិ គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ ភគវតោ វិហារោ ន តាវ វិច្ឆិន្នោ, តស្មា បាឡិយំ ‘‘តត្រ ម’’ន្តិអាទិវចនំ, អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘តត្រ រាជគហេ គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ វិហរន្តំ ម’’ន្តិអាទិវចនំ វុត្តន្តិ ឥមមត្ថម្បិ ‘‘យំ តំ ភគវា’’តិអាទិនា វិញ្ញាបេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ’’តិ ឥទំ តត្ថ កតវិហារំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘គិជ្ឈកូដេ មហាវិហារេ’’តិ ឥមិនា. ឧទុម្ពរិកាយាតិ តន្នាមិកាយ. ឧយ្យានេតិ តត្ថ កតបរិព្ពាជការាមំ សន្ធាយ វទតិ. និគ្រោធោ នាម ឆន្នបរិព្ពាជកោ. សន្ធានោ នាម បញ្ចឧបាសកសតបរិវារោ អនាគាមិឧបាសកោ. កថាសល្លាបន្តិ ‘‘យគ្ឃេ គហបតិ ជានេយ្យាសិ, កេន សមណោ គោតមោ សទ្ធិំ សល្លបតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៥៣) សល្លាបកថំ. បរន្តិ អតិសយត្ថេ និបាតោ. វិយាតិ បទបូរណមត្តេ យថា តំ ‘‘អតិវិយា’’តិ. អន្ធពាលន្តិ បញ្ញាចក្ខុនា អន្ធំ ពាលជនំ. យោគេតិ នយេ, ទុក្ខនិស្សរណូបាយេតិ អត្ថោ.

៤០៥. អនេនាតិ ភគវតា. ខន្ធកេតិ មហាវគ្គេ បព្ពជ្ជខន្ធកេ (មហាវ. ៩៦) យំ បរិវាសំ បរិវសតីតិ យោជនា. ‘‘បុព្ពេ អញ្ញតិត្ថិយោ ភូតោតិ អញ្ញតិត្ថិយបុព្ពោ’’តិ (សារត្ថ. ដី. ៧៦) អាចរិយសារិបុត្តត្ថេរេន វុត្តំ. បឋមំ បព្ពជ្ជំ គហេត្វាវ បរិវសតីតិ អាហ ‘‘សាមណេរភូមិយំ ឋិតោ’’តិ. តន្តិ ទ្វីហិ អាការេហិ វុត្តំ បរិវាសំ. បព្ពជ្ជន្តិ ‘‘អាកង្ខតិ បព្ពជ្ជំ, អាកង្ខតិ ឧបសម្បទ’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តំ បព្ពជ្ជគ្គហណំ. ‘‘ឧត្តរិទិរត្តតិរត្តំ សហសេយ្យំ កប្បេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៥១) ឯត្ថ ទិរត្តគ្គហណំ វិយ វចនសិលិដ្ឋតាវសេនេវ វុត្តំ. យស្មា បន សាមណេរភូមិយំ ឋិតេនេវ បរិវសិតព្ពំ, ន គិហិភូតេន, តស្មា អបរិវសិត្វាយេវ បព្ពជ្ជំ លភតិ. ន គាមប្បវេសនាទីនីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន នវេសិយាវិធវាថុល្លកុមារិកបណ្ឌកភិក្ខុនិគោចរតា, សព្រហ្មចារីនំ កិំ ករណីយេសុ ទក្ខានលសាទិតា, ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីសុ តិព្ពច្ឆន្ទតា, យស្ស តិត្ថាយតនតោ ឥធាគតោ, តស្ស អវណ្ណភណនេ អត្តមនតា, ពុទ្ធាទីនំ អវណ្ណភណនេ អនត្តមនតា, យស្ស តិត្ថាយតនតោ ឥធាគតោ, តស្ស វណ្ណភណនេ អនត្តមនតា, ពុទ្ធាទីនំ វណ្ណភណនេ អត្តមនតាតិ ឥមេសំ សត្តវត្តានំ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. បូរេន្តេន បរិវសិតព្ពន្តិ យទា បរិវសតិ, តទា បូរមានេន បរិវសិតព្ពំ. អដ្ឋវត្តបូរណេនាតិ យថាវុត្តានំ អដ្ឋន្នំ វត្តានំ បូរណេន. ឯត្ថាតិ បរិវាសេ, ឧបសម្បទាយ វា. ឃំសិត្វា កោដ្ដេត្វាតិ អជ្ឈាសយវីមំសនវសេន សុវណ្ណំ វិយ ឃំសិត្វា កោដ្ដេត្វា. បព្ពជ្ជាយាតិ និទស្សនមត្តំ. ឧបសម្បទាបិ ហិ តេន សង្គយ្ហតិ.

‘‘គណមជ្ឈេ និសីទិត្វាតិ ឧបសម្បទាកម្មស្ស គណប្បហោនកានំ ភិក្ខូនំ មជ្ឈេ សង្ឃត្ថេរោ វិយ តស្ស អនុគ្គហត្ថំ និសីទិត្វា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៤០៥) អាចរិយេន វុត្តំ, ឥទានិ បន ពហូសុបិ បោត្ថកេសុ ‘‘តំ និសីទាបេត្វា’’តិ ការិតវសេន បាឋោ ទិស្សតិ. អចិរមុបសម្បន្នស្ស អស្សាតិ អចិរូបសម្បន្នោ, អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ‘‘ឧបសម្បន្នោ ហុត្វា នចិរមេវា’’តិ អាហ. កាយចិត្តវិវេកាវ ឥធាធិប្បេតា ឧបធិវិវេកត្ថំ បដិបជ្ជនាធិការត្តាតិ វុត្តំ ‘‘កាយេន ចេវ ចិត្តេន ចា’’តិ. វូបកដ្ឋោតិ វិវិត្តោ. តាទិសស្ស សីលវិសោធនេ អប្បមាទោ អវុត្តសិទ្ធោតិ កម្មដ្ឋានេ អប្បមាទមេវ ទស្សេតិ. បេសិតចិត្តោតិ និព្ពានំ បតិ បេសិតចិត្តោ, តន្និន្នោ តប្បោណោ តប្បព្ភារោតិ វុត្តំ ហោតិ, ឯវំភូតោ ច តថា អនបេក្ខតាយ វិស្សជ្ជិតកាយោ នាមាតិ អធិប្បាយមាវិកាតុំ ‘‘វិស្សដ្ឋអត្តភាវោ’’តិ វុត្តំ. អត្តាតិ ចេត្ថ ចិត្តំ វុច្ចតិ រូបកាយស្ស អវិសយត្តា. យស្សាតិ អរហត្តផលស្ស. ជាតិកុលបុត្តាបិ អាចារសម្បន្នា ឯវ អរហត្តាធិគមាយ បព្ពជ្ជាបេក្ខា ហោន្តីតិ តេបិ ជាតិកុលបុត្តេ តេហេវ អាចារកុលបុត្តេហិ ឯកសង្គហេ ករោន្តោ ‘‘អាចារកុលបុត្តា’’តិ អាហ. ឥមិនា ហិ អាចារសម្បន្នា ជាតិកុលបុត្តាបិ សង្គហិតា ហោន្តិ. អាចារសម្បន្នានមេវាធិប្បេតភាវោ ច ‘‘សម្មទេវា’’តិ សទ្ទន្តរេន វិញ្ញាយតិ. ‘‘ឱតិណ្ណោម្ហិ ជាតិយា’’តិអាទិនា នយេន ហិ សំវេគបុព្ពិកំ យថានុសិដ្ឋំ បព្ពជ្ជំ សន្ធាយ ‘‘សម្មទេវា’’តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ហេតុនាវ ការណេនេវា’’តិ. តត្ថ ហេតុនាតិ នយេន ឧបាយេន. ការណេនេវាតិ តព្ពិវរណវចនំ. តន្តិ អរហត្តផលំ. តទេវ ហិ ‘‘អនុត្តរំ ព្រហ្មចរិយបរិយោសាន’’ន្តិ វត្តុមរហតិ អញ្ញេសំ តថា អភាវតោ. ‘‘យំតំសទ្ទា និច្ចសម្ពន្ធា’’តិ សទ្ទនយេនបិ តទត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘តស្ស ហី’’តិអាទិនា. ‘‘យស្សត្ថាយ…បេ… បព្ពជ្ជន្តី’’តិ បុព្ពេ វុត្តស្ស តស្ស អរហត្តផលស្ស អត្ថាយ កុលបុត្តា បព្ពជន្តិ, តស្មា អរហត្តផលមិធាធិប្បេតន្តិ វិញ្ញាយតីតិ អធិប្បាយោ. នត្ថិ បរោ ជនោ តថា សច្ឆិករណេ បច្ចយោ យស្សាតិ អបរប្បច្ចយោ, តំ. ឧប-សទ្ទោ វិយ សំ-សទ្ទោបិ ធាតុសទ្ទានុវត្តកោតិ វុត្តំ ‘‘បាបុណិត្វា’’តិ, បត្វា អធិគន្ត្វាតិ អត្ថោ. ឧប-សទ្ទោ វា ធាតុសទ្ទានុវត្តកោ, សំ-សទ្ទោ បន ធាតុវិសេសកោតិ អាហ ‘‘សម្បាទេត្វា’’តិ, អសេក្ខា សីលសមាធិបញ្ញាយោ និប្ផាទេត្វា, បរិបូរេត្វាវាតិ អត្ថោ.

និដ្ឋាបេតុន្តិ និគមនវសេន បរិយោសាបេតុំ. ‘‘ព្រហ្មចរិយបរិយោសានំ…បេ… វិហាសី’’តិ ឥមិនា ឯវ ហិ អរហត្តនិកូដេន ទេសនា បរិយោសាបិតា, តំ បន និគមេតុំ ‘‘អញ្ញតរោ…បេ… អហោសី’’តិ ធម្មសង្គាហកេហិ វុត្តំ. ឯកតោវ ឥធ អញ្ញតរោ, ន បន នាមគោត្តាទីហិ អបាកដតោ. អរហន្តានន្តិ ឧព្ពាហនេ ចេតំ សាមិវចនំ. តថា ឧព្ពាហិតត្តា ច តេសមព្ភន្តរោតិ អត្ថោ អាបន្នោតិ អធិប្បាយំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភគវតោ’’តិអាទិមាហ. កេចិ បន ឯវំ វទន្តិ – អរហន្តានន្តិ ចេតំ សម្ពន្ធេយេវ សាមិវចនំ, អតោ ចេត្ថ សហ បាឋសេសេន អធិប្បាយមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ភគវតោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ. យំ បនេត្ថ អត្ថតោ ន វិភត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថប្បកាសនិយា មហាសីហនាទសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

មហាសីហនាទសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. បោដ្ឋបាទសុត្តវណ្ណនា

បោដ្ឋបាទបរិព្ពាជកវត្ថុវណ្ណនា

៤០៦. ឯវំ មហាសីហនាទសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ បោដ្ឋបាទសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, មហាសីហនាទសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស បោដ្ឋបាទសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… សាវត្ថិយន្តិ បោដ្ឋបាទសុត្ត’’ន្តិ អាហ. ‘‘សាវត្ថិយ’’ន្តិ ឥទំ សមីបត្ថេ ភុម្មន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘សាវត្ថិំ ឧបនិស្សាយា’’តិ វុត្តំ, ចីវរាទិបច្ចយបដិពទ្ធតាយ ឧបនិស្សយំ កត្វាតិ អត្ថោ. ជេតោ នាម រាជកុមារោ, តេន រោបិតត្តា សំវឌ្ឍិតត្តា បរិបាលិតត្តា ជេតស្ស វនំ ឧបវនន្តិ អត្ថមាហ ‘‘ជេតស្ស កុមារស្ស វនេ’’តិ. សុទត្តោ នាម គហបតិ អនាថានំ បិណ្ឌស្ស ទាយកត្តា អនាថបិណ្ឌិកោ. តេន ជេតស្ស ហត្ថតោ អដ្ឋារសហិរញ្ញកោដិសន្ថរណេន តំ កិណិត្វា អដ្ឋារសហិរញ្ញកោដីហេវ សេនាសនំ ការាបេត្វា អដ្ឋារសហិរញ្ញកោដីហេវ វិហារមហំ និដ្ឋាបេត្វា ឯវំ ចតុបញ្ញាសហិរញ្ញកោដិបរិច្ចាគេន សោ អារាមោ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស និយ្យាតិតោ. តេនាហ ‘‘អនាថបិណ្ឌិកេន គហបតិនា អារាមោ ការិតោ’’តិ. បុប្ផផលបល្លវាទិគុណសម្បត្តិយា, បាណិនោ និវាសផាសុតាទិនា វា វិសេសេន បព្ពជិតា តតោ តតោ អាគម្ម រមន្តិ អនុក្កណ្ឋិតា ហុត្វា និវសន្តិ ឯត្ថាតិ អារាមោ. អថ វា យថាវុត្តគុណសម្បត្តិយា តត្ថ តត្ថ គតេបិ អត្តនោ អព្ភន្តរេ អានេត្វា រមេតីតិ អារាមោ.

ផោដោ យស្ស បាទេសុ ជាតោតិ បោដ្ឋបាទោ. ផោដោ បោដ្ឋោតិ ហិ បរិយាយោ. បរិព្ពាជកោ ទុវិធោ ឆន្នបរិព្ពាជកោ, អច្ឆន្នបរិព្ពាជកោ ច. តត្ថ អច្ឆន្នបរិព្ពាជកោបិ អចេលកោ អាជីវកោតិ ទុវិធោ. តេសុ អចេលកោ សព្ពេន សព្ពំ នគ្គោ, អាជីវកោ បន ឧបរិ ឯកមេវ វត្ថំ ឧបកច្ឆកន្តរេ បវេសេត្វា បរិហរតិ, ហេដ្ឋា នគ្គោ. អយំ បន ទុវិធោបេស ន ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឆន្នបរិព្ពាជកោ’’តិ, វត្ថច្ឆាយាឆាទនបព្ពជ្ជូបគតត្តា ឆន្នបរិព្ពាជកសង្ខ្យំ គតោតិ អត្ថោ. ព្រាហ្មណមហាសាលោតិ មហាវិភវតាយ មហាសារតំ បត្តោ ព្រាហ្មណោ. គណាចរិយោតិ សាបេក្ខតាយ សមាសោ. សមយន្តិ សាមញ្ញនិទ្ទេសោ, ឯកសេសនិទ្ទេសោ វា, តំ តំ សមយន្តិ អត្ថោ. បវទន្តីតិ បការតោ វទន្តិ, អត្តនា អត្តនា ឧគ្គហិតនិយាមេន យថា តថា សមយំ វទន្តីតិ អត្ថោ. តារុក្ខោតិ តស្ស នាមំ. បភុតិ សទ្ទេន តោទេយ្យជាណុសោណីសោណទណ្ឌកូដទន្តាទិកេ សង្គណ្ហាតិ, អាទិសទ្ទេន បន ឆន្នបរិព្ពាជកាទិកេ. តិន្ទុកោ នាម កាឡក្ខន្ធរុក្ខោ. ចីរន្តិ បន្តិ. តិន្ទុកា ចីរំ ឯត្ថ សន្តីតិ តិន្ទុកចីរោ. តថា ឯកា សាលា ឯត្ថាតិ ឯកសាលកោ. ភូតបុព្ពគតិយា តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ‘‘យស្មា’’តិអាទិមាហ. ឥតិ កត្វាតិ ឥមិនា ការណេន. ‘‘តស្មិ’’ន្តិអាទិនា យថាបាឋំ វិភត្យន្តទស្សនំ.

អនេកាការានវសេសញេយ្យត្ថវិភាគតោ, អបរាបរុប្បត្តិតោ ច ភគវតោ ញាណំ លោកេ បត្ថដមិវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បត្ថរិត្វា’’តិ, យតោ តស្ស ញាណជាលតា វុច្ចតិ. វេនេយ្យានំ តទន្តោគធភាវោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. វេនេយ្យសត្តបរិគ្គណ្ហនត្ថំ សមន្នាហារេ កតេ បឋមំ នេសំ វេនេយ្យភាវេនេវ ឧបដ្ឋានំ ហោតិ, អថ សរណគមនាទិវសេន កិច្ចនិប្ផត្តិ វីមំសីយតីតិ អាហ ‘‘កិន្នុ ខោ ភវិស្សតីតិ ឧបបរិក្ខន្តោ’’តិ. និរោធន្តិ សញ្ញានិរោធំ. និរោធា វុដ្ឋានន្តិ តតោ និរោធតោ វុដ្ឋានំ សញ្ញុប្បត្តិំ. សព្ពពុទ្ធានំ ញាណេន សំសន្ទិត្វាតិ យថា តេ និរោធំ, និរោធតោ វុដ្ឋានញ្ច ព្យាករិំសុ, ព្យាករិស្សន្តិ ច, តថា ព្យាករណវសេន សំសន្ទិត្វា. កតិបាហច្ចយេនាតិ ទ្វីហតីហច្ចយេន. បាឡិយមេវ ហិ ឥមមត្ថំ វក្ខតិ. សរណំ គមិស្សតីតិ ‘‘សរណ’’មិតិ គមិស្សតិ. ‘‘ហត្ថិសារិបុត្តោតិ ហត្ថិសារិនោ បុត្តោ’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៤០៦) អាចរិយេន វុត្តំ. អធុនា បន ‘‘ចិត្តោ ហត្ថិសារិបុត្តោ’’ ត្វេវ បាឋោ ទិស្សតិ, ចិត្តោ នាម ហត្ថាចរិយស្ស បុត្តោតិ អត្ថោ.

សុរត្តទុបដ្ដន្តិ រជនេន សម្មា រត្តំ ទិគុណំ អន្តរវាសកំ បរិវត្តនវសេន និវាសេត្វា. ‘‘យុគន្ធរបព្ពតំ បរិក្ខិបិត្វា’’តិ ឥទំ បរិកប្បវចនំ ‘‘តាទិសោ អត្ថិ ចេ, តំ វិយា’’តិ. មេឃវណ្ណន្តិ រត្តមេឃវណ្ណំ, សញ្ឈាបភានុរញ្ជិតមេឃសង្កាសន្តិ អត្ថោ. បឋមេន ចេត្ថ សណ្ឋានសម្បត្តិំ ទស្សេតិ, ទុតិយេន វណ្ណសម្បត្តិំ. ឯកំសវរគតន្តិ វាមំសវរប្បវត្តំ. តថា ហិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាយំ វង្គីសសុត្តវណ្ណនាយំ វុត្តំ ‘‘ឯកំសន្តិ ច វាមំសំ បារុបិត្វា ឋិតស្សេតំ អធិវចនំ. យតោ យថា វាមំសំ បារុបិត្វា ឋិតំ ហោតិ, តថា ចីវរំ កត្វាតិ ឯវមស្សត្ថោ វេទិតព្ពោ’’តិ [សុ. និ. អដ្ឋ. និគ្រោធកប្បសុត្ត (វង្គីសសុត្ត) វណ្ណនា] តត្ថ ឯតន្តិ ‘‘ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា’’តិ វចនំ. យតោតិ យថាវុត្តវចនស្ស បារុបិត្វា ឋិតស្សេវ អធិវចនត្តា ឯវមស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. បច្ចគ្ឃន្តិ ឯកំ កត្វា អនធិដ្ឋិតកាលេ បាដេក្កំ មហគ្ឃំ, បច្ចគ្ឃំ វា អភិនវំ, អព្ភុណ្ហេ តង្ខណេ និព្ពត្តន្តិ អត្ថោ. បុរិមញ្ចេត្ថ អត្ថវិកប្បំ កេចិ ន ឥច្ឆតិ. តថា ហិ អាចរិយេនេវ ឧទានដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘បច្ចគ្ឃេតិ អភិនវេ, បច្ចេកំ មហគ្ឃតាយ បច្ចគ្ឃេតិ កេចិ, តំ ន សុន្ទរំ. ន ហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ មហគ្ឃំ បដិគ្គណ្ហន្តិ, បរិភុញ្ជន្តិ ចា’’តិ, ឥធាបិ តេន បច្ឆិមោយេវ អត្ថវិកប្បោ គហិតោ. អភិនវតាយ ‘‘បច្ចគ្ឃ’’ន្តិ ច ឥទំ អាទិតោ តថា លទ្ធវោហារេន, អនញ្ញបរិភោគតាយ ច វុត្តំ, តថា វា សត្ថុ អធិដ្ឋានេន តំ បត្តំ សព្ពកាលំ ‘‘បច្ចគ្ឃ’’ន្ត្វេវ វុច្ចតិ. សេលមយបត្តន្តិ មុគ្គវណ្ណសិលាមយំ ចតុមហារាជទត្តិយំ បត្តំ. អយមេវ ហិ ភគវតា និច្ចបរិភុត្តោ បត្តោ សមចិត្តសុត្តវណ្ណនាទីសុបិ (អ. និ. អដ្ឋ. ២.២.៣៧) តថា វុត្តត្តា.

៤០៧. អត្តនោ រុចិវសេន អជ្ឈាសយវសេន, ន បរេហិ ឧស្សាហិតោតិ អធិប្បាយោ. ‘‘អតិប្បគភាវមេវ ទិស្វា’’តិ ច ឥទំ ភូតកថនំ ន តាវ ភិក្ខាចរណវេលា សម្បត្តាតិ ទស្សនត្ថំ. ភគវា ហិ តទា កាលស្សេវ វិហារតោ និក្ខន្តោ ‘‘វាសនាភាគិយាយ ធម្មទេសនាយ បោដ្ឋបាទំ អនុគ្គណ្ហិស្សាមី’’តិ. បាឡិយំ អតិប្បគោ ខោតិ ឯត្ថ ‘‘បគោ’’តិ ឥទំ កច្ចាយនមតេន ប-ឥច្ចុបសគ្គតោ ឱ-ការគ-ការាគមនេ សិទ្ធំ. ប-សទ្ទោយេវ បាតោអត្ថំ វទតិ. អញ្ញេសំ បន សទ្ទវិទូនំ មតេន បាតោបទមិវ នេបាតិកំ. តេនេវ តត្ថ តត្ថ អដ្ឋកថាសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១) វុត្តំ ‘‘អតិប្បគោ ខោតិ អតិវិយ បាតោ’’តិ. អបិច បឋមំ គច្ឆតិ ទិវសភាវេន បវត្តតីតិ បគោតិ និព្ពចនំ ឥមិនា ទស្សិតំ. ទុវិធោ ខលុសទ្ទោ វិយ ហិ បគោតិ សទ្ទោ នាមនិបាតោបសគ្គវសេន តិវិធោ. ឯវញ្ហិ ឥធ ‘‘អតិប្បគភាវមេវ ទិស្វា’’តិ វចនំ ឧបបន្នំ ហោតិ.

យំនូនាតិ ឯស និបាតោ អញ្ញត្ថ សំសយបរិទីបនោ, ឥធ បន សំសយបតិរូបកបរិទីបនោវ. កស្មា ‘‘សំសយបរិទីបនេ’’តិ វុត្តំ, ននុ ពុទ្ធានំ សំសយោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ពុទ្ធានញ្ចា’’តិអាទិ. សំសយោ នាម នត្ថិ ពោធិមូលេ ឯវ តស្ស សមុគ្ឃាដិតត្តា. បរិវិតក្កបុព្ពភាគោតិ អធិប្បេតកិច្ចស្ស បុព្ពភាគេ បវត្តបរិវិតក្កោ. ឯសាតិ ‘‘ករិស្សាម, ន ករិស្សាមា’’តិអាទិកោ ឯស ចិត្តាចារោ សព្ពពុទ្ធានំ លព្ភតិ សម្ភវតិ វិចារណវសេនេវ បវត្តនតោ, ន បន សំសយវសេន. តេនាហាតិ យេនេស សព្ពពុទ្ធានំ លព្ភតិ, តេន ភគវា ឯវមាហាតិ ឥមមេវ បាឡិំ ឥមស្ស អត្ថស្ស សាធកំ ករោតិ. អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – យំនូនាតិ បរិកប្បនេ និបាតោ. ‘‘ឧបសង្កមេយ្យ’’ន្តិ កិរិយាបទេន វុច្ចមានោយេវ ហិ អត្ថោ អនេន ជោតីយតិ. តស្មា អហំ យំនូន យទិ បន ឧបសង្កមេយ្យំ សាធុ វតាតិ យោជនា. ‘‘យទិ បនា’’តិ ឥទម្បិ តេន សមានត្ថន្តិ វុត្តំ ‘‘យទិ បនាហន្តិ អត្ថោ’’តិ.

៤០៨. អស្សាតិ បរិព្ពាជកបរិសាយ. ឧទ្ធំគមនវសេនាតិ ឧន្នតពហុលតាយ ឧគ្គន្ត្វា ឧគ្គន្ត្វា បវត្តនវសេន. ទិសាសុ បត្ថដវសេនាតិ វិបុលភាវេន ភូតបរម្បរាយ សព្ពទិសាសុ បត្ថរណវសេន. ឯត្ថ ច បាឡិយំ យថា ឧន្នតបាយោ សទ្ទោ ឧន្នាទោ, ឯវំ វិបុលភាវេន ឧបរូបរិ បវត្តោបិ ឧន្នាទោយេវាតិ តទុភយំ ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘ឧន្នាទិនិយា’’តិ វុត្តំ, បុន តទុភយមេវ វិភាគំ កត្វា ‘‘ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទាយា’’តិ. អតោ បាឡិនយានុរូបមេវ អត្ថំ វិវរតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥទានិ បរិព្ពាជកបរិសាយ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទតាការណំ, តស្ស ច បវត្តិអាការំ ទស្សេន្តោ ‘‘តេសញ្ហី’’តិអាទិមាហ. ពាលាតបេតិ អភិនវុគ្គតសូរិយាតបេ. កាមស្សាទោ នាម កាមគុណស្សាទោ. ភវស្សាទោ នាម កាមរាគាទិសហគតោ ភវេសុ អស្សាទោ.

សូរិយុគ្គមនេ ខជ្ជោបនមិវ និប្បភតំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ខជ្ជោបនកូបមា ជាតា’’តិ. លាភសក្ការោបិ នោ បរិហីនោតិ អត្ថោ ពាវេរុជាតកេន (ជា. ១.៤.១៥៤) ទីបេតព្ពោ. បរិសទោសោតិ បរិសាយ បវត្តទោសោ.

៤០៩. សណ្ឋបេសីតិ សញ្ញមនវសេន សម្មទេវ ឋបេសិ. សណ្ឋបនញ្ចេត្ថ តិរច្ឆានកថាយ អញ្ញមញ្ញស្មិំ អគារវស្ស ចជាបនវសេន អាចារសិក្ខាបនំ, យថាវុត្តទោសស្ស និគូហនញ្ច ហោតីតិ អាហ ‘‘សិក្ខាបេសី’’តិអាទិ. នន្តិ បរិសំ. អប្បសទ្ទន្តិ និស្សទ្ទំ ឧច្ចាសទ្ទមហាសទ្ទាភាវំ. ‘‘ឯកោ និសីទតី’’តិអាទិ អត្ថាបត្តិទស្សនំ. វុទ្ធិន្តិ លាភគុណវុទ្ធិំ. បត្ថយមានោតិ បត្ថយនហេតុ. មានន្តេ ហិ លក្ខណេ, ហេតុម្ហិ ច ឥច្ឆន្តិ សទ្ទវិទូ. ឥទានិ តមត្ថំ វិត្ថារេតុំ ‘‘បរិព្ពាជកា កិរា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. អបរទ្ធន្តិ អបរជ្ឈិតំ. នប្បមជ្ជន្តីតិ បមាទំ ន អាបជ្ជន្តិ, ន អគារវំ ករោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៤១០. នោ អាគតេ អានន្ទោតិ អម្ហាកំ ភគវតិ អាគតេ អានន្ទោ បីតិ ហោតិ. ‘‘ចិរស្សំ ខោ ភន្តេ ភគវា ឥមំ បរិយាយមកាសី’’តិ វចនំ បុព្ពេបិ តត្ថ អាគតបុព្ពត្តា វុត្តវចនមិវ ហោតីតិ ចោទនំ សមុដ្ឋាបេត្វា បរិហរន្តោ ‘‘កស្មា អាហា’’តិអាទិមាហ. បិយសមុទាចារាតិ បិយាលាបា. តស្មាតិ តថា បិយសមុទាចារស្ស បវត្តនតោ. ន កេវលំ អយមេវ, អថ ខោ អញ្ញេបិ បព្ពជិតា យេភុយ្យេន ភគវតោ អបចិតិំ ករោន្តេវាតិ តទញ្ញេសម្បិ ពាហុល្លកម្មេន តទត្ថំ សាធេតុំ ‘‘ភគវន្តញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘ឧច្ចាកុលីនតាយា’’តិ, មហាសម្មតរាជតោ បដ្ឋាយ អសម្ភិន្នខត្តិយកុលតាយាតិ អត្ថោ. តថា ហិ សោណទណ្ឌេន វុត្តំ ‘‘សមណោ ខលុ ភោ គោតមោ ឧច្ចាកុលា បព្ពជិតោ អសម្ភិន្នខត្តិយកុលា’’តិ, (ទី. និ. ១.៣០៤) តេន សាសនេ អប្បសន្នានម្បិ កុលគារវេន ភគវតិ អបចិតិំ ទស្សេតិ. ឯតស្មិំ អន្តរេ កា នាម កថាតិ យថាវុត្តបរិច្ឆេទព្ភន្តរេ កីទិសា នាម កថា. វិប្បកតាតិ អារទ្ធា ហុត្វា អបរិយោសិតា. ‘‘កា កថា វិប្បកតា’’តិ បន វទន្តោ អត្ថតោ តស្សា បរិយោសាបនំ បដិជានាតិ នាម. កា កថាតិ ច អវិសេសចោទនា, តស្មា យស្សា តស្សា សព្ពស្សាបិ កថាយ បរិយោសាបនំ បដិញ្ញាតំ ហោតិ, តញ្ច បដិជាននំ បទេសញ្ញុនោ អវិសំយន្តិ អាហ ‘‘យាវ…បេ… សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេសី’’តិ. ឯសាតិ បរិព្ពាជកបរិសាយ កថិតា រាជកថាទិកា. និស្សារាតិ និរត្ថកភាវេន សាររហិតា.

អភិសញ្ញានិរោធកថាវណ្ណនា

៤១១. ‘‘តិដ្ឋតេសា’’តិ ឯតស្ស អាបន្នមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ’’តិអាទិមាហ. សុការណន្តិ សុន្ទរំ អត្ថាវហំ ហិតាវហំ ការណំ. យត្ថាតិ អញ្ញតរិស្សំ សាលាយំ. នានាតិត្ថសង្ខាតាសុ លទ្ធីសុ និយុត្តាតិ នានាតិត្ថិយាណិយសទ្ទេន. ណិកសទ្ទេន វា ក-ការស្ស យ-ការំ កត្វា យថា ‘‘អន្តិយោ’’តិ. ‘‘អយំ កិំ វទតិ អយំ កិំ វទតី’’តិ កុតូហលំ កោលាហលមេត្ថ អត្ថីតិ កោតូហលា, សា ឯវ សាលា កោតូហលសាលាតិ អាហ ‘‘កោតូហលុប្បត្តិដ្ឋានតោ’’តិ. ឧបសគ្គមត្តំ ធាត្វត្ថានុវត្តនតោ. សញ្ញាសីសេនាយំ ទេសនា, តស្មា សញ្ញាសហគតា សព្ពេបិ ធម្មា គយ្ហន្តិ, តត្ថ បន ចិត្តំ បធានន្តិ វុត្តំ ‘‘ចិត្តនិរោធេ’’តិ. បហានវសេន បន អច្ចន្តនិរោធស្ស តេហិ អនធិប្បេតត្តា, អវិសយត្តា ច ‘‘ខណិកនិរោធេ’’តិ អាហ. កាមំ សោបិ តេសំ អវិសយោវ, អត្ថតោ បន និរោធកថា វុច្ចមានា តត្ថេវ តិដ្ឋតិ, តស្មា អត្ថាបត្តិមត្តំ បតិ តថា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តស្សាតិ អភិសញ្ញានិរោធកថាយ. ‘‘កិត្តិឃោសោ’’តិ ‘អហោ ពុទ្ធានុភាវោ, ភវន្តរបដិច្ឆន្នម្បិ ការណំ ឯវំ ហត្ថាមលកំ វិយ បច្ចក្ខតោ ទស្សេតិ, សាវកេ ច ឯទិសេ សំវរសមាទានេ បតិដ្ឋាបេតី’តិ ថុតិឃោសោ យាវ ភវគ្គា បត្ថរតីតិ. អាចរិយេន វុត្តំ. ឥទានិ បន ‘‘សកលជម្ពុទីបេ ភគវតោ កថាកិត្តិឃោសោ បត្ថរតី’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. បដិភាគកិរិយន្តិ បឡាសវសេន បដិភាគភូតំ បយោគំ. ភវន្តរសមយន្តិ តត្រ តត្រ វុដ្ឋានសមយំ អភូតបរិកប្បិតំ កិញ្ចិ ឧស្សារិយវត្ថុំ អត្តនោ សមយំ កត្វា កថេន្តិ. កិញ្ចិទេវ សិក្ខាបទន្តិ ‘‘ឯកមូលកេន ភវិតព្ពំ, ឯត្តកំ វេលំ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ និសីទិតព្ព’’ន្តិ ឯវមាទិកំ កិញ្ចិទេវ ការណំ សិក្ខាកោដ្ឋាសំ កត្វា បញ្ញបេន្តិ. និរោធកថន្តិ និរោធសមាបត្តិកថំ.

តេសូតិ កោតូហលសាលាយំ សន្និបតិតេសុ នានាតិត្ថិយសមណព្រាហ្មណេសុ. ឯកច្ចេតិ ឯកេ. បុរិមោតិ ‘‘អហេតូ អប្បច្ចយា បុរិសស្ស សញ្ញា ឧប្បជ្ជន្តិបិ និរុជ្ឈន្តិបី’’តិអាទិនា វុត្តវាទី. ឯត្ថាតិ ចតូសុ វាទីសុ. យ្វាយំ ឥធ ឧប្បជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. សមាបត្តិន្តិ អសញ្ញីភវាវហំ វាយោកសិណបរិកម្មំ, អាកាសកសិណបរិកម្មំ វា រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានសមាបត្តិំ, បញ្ចមជ្ឈានសមាបត្តិំ វា. និរោធេតិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សញ្ញានិរោធេ. ហេតុំ អបស្សន្តោតិ យេន ហេតុនា អសញ្ញីភវេ សញ្ញាយ និរោធោ សព្ពសោ អនុប្បាទោ, យេន ច តតោ ចុតស្ស ឥធ បញ្ចវោការភវេ សញ្ញាយ ឧប្បាទោ, តទុភយម្បិ ហេតុំ អវិសយតាយ អបស្សន្តោ.

ទុតិយោតិ ‘‘សញ្ញា ហិ ភោ បុរិសស្ស អត្តា’’តិអាទិនា វុត្តវាទី. នន្តិ បឋមវាទិំ. និសេធេត្វាតិ ‘‘ន ខោ បន មេតំ ភោ ឯវំ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ បដិក្ខិបិត្វា. មិគសិង្គតាបសស្សាតិ ឯវំនាមកតាបសស្ស. តស្ស កិរ មត្ថកេ មិគសិង្គាការេន ទ្វេ ចូឡា ឧដ្ឋហិំសុ, ‘‘ឥសិសិង្គោ’’តិបិ តស្ស នាមំ. អសញ្ញកភាវន្តិ មុញ្ឆាបត្តិយា កិរិយាមយសញ្ញាវសេន វិគតសញ្ញិភាវំ. វក្ខតិ ហិ ‘‘វិសញ្ញី ហុត្វា’’តិ. ចត្តាលីសនិបាតេ អាគតនយេន មិគសិង្គតាបសវត្ថុំ សង្ខេបតោ ទស្សេតុំ ‘‘មិគសិង្គតាបសោ កិរា’’តិអាទិ វុត្តំ. វិក្ខម្ភនវសេន កិលេសានំ សន្តាបនតោ អត្តន្តបោ. ទុក្ករតបតាយ ឃោរតបោ តិព្ពតបោ. និព្ពិសេវនភាវាបាទនេន សព្ពសោ មិលាបិតចក្ខាទិតិក្ខិន្ទ្រិយតាយ បរមធិតិន្ទ្រិយោ. សក្កវិមានន្តិ បណ្ឌុកម្ពលសិលាសនំ សន្ធាយាហ. តញ្ហិ តថារូបបច្ចយា កទាចិ ឧណ្ហំ, កទាចិ ថទ្ធំ, កទាចិ ចលិតំ ហោតិ. ‘‘សក្ក…បេ… បត្ថេតី’’តិ អយោនិសោ ចិន្តេត្វា បេសេសិ. ភគ្គោតិ ភញ្ជិតកុសលជ្ឈាសយោ, អធុនា បន ‘‘លគ្គោ’’តិ បាឋំ លិខន្តិ. តេន ទិព្ពផស្សេនាតិ ហត្ថគ្គហណមត្តទិព្ពផស្សេន. តន្តិ តថា សញ្ញាបដិលាភំ. ឯវមាហាតិ ឯវំ ‘‘សញ្ញា ហិ ភោ បុរិសស្ស អត្តា’’តិអាទិនា អាការេន សញ្ញានិរោធមាហ. ឥមិនាវ នយេន ឥតោ បរេសុបិ ទ្វីសុ ឋានេសុ បាឡិមាហរិត្វា យោជនា វេទិតព្ពា.

តតិយោតិ ‘‘សន្តិ ហិ ភោ សមណព្រាហ្មណា’’តិអាទិនា វុត្តវាទី. អាថព្ពណបយោគន្តិ អាថព្ពណវេទវិហិតំ អាថព្ពណិកានំ វិសញ្ញិភាវាបាទនប្បយោគំ. ឧបកឌ្ឍនំ អាហរណំ. អបកឌ្ឍនំ អបហរណំ. អាថព្ពណំ បយោជេត្វាតិ អាថព្ពណវេទេ អាគតំ អគ្គិជុហនបុព្ពកំ មន្តបទំ បយោជេត្វា សីសច្ឆិន្នតាទិទស្សនេន សញ្ញានិរោធមាហ. តស្សាតិ យស្ស សីសច្ឆិន្នតាទិ ទស្សិតំ, តស្ស.

ចតុត្ថោតិ ‘‘សន្តិ ហិ ភោ ទេវតា មហិទ្ធិកា’’តិអាទិនា វុត្តវាទី. យក្ខទាសីនន្តិ ទេវទាសីនំ, យា ‘‘យោគវតិយោ’’តិបិ វុច្ចន្តិ, យោគិនិយោតិបិ បាកដា. មទនិទ្ទន្តិ សុរាមទនិមិត្តកំ សុបនំ. ទេវតូបហារន្តិ នច្ចនគាយនាទិនា ទេវតានំ បូជំ. សុរាបាតិន្តិ បាតិបុណ្ណំ សុរំ. ទិវាតិ អតិទិវា, ឧស្សូរេតិ អត្ថោ. តន្តិ តថា សុបិត្វា វុដ្ឋហនំ. សុត្តកាលេ ទេវតានំ សញ្ញាបកឌ្ឍនវសេន និរោធំ សមាបន្នា, បពុទ្ធកាលេ សញ្ញុបកឌ្ឍនវសេន និរោធា វុដ្ឋិតាតិ មញ្ញមានោតិ អធិប្បាយោ.

ឯឡមូគកថា វិយាតិ ឥមេសំ បណ្ឌិតមានីនំ កថា អន្ធពាលកថាសទិសី. ចត្តារោ និរោធេតិ អញ្ញមញ្ញវិធុរេ ចត្តារោបិ និរោធេ. ឯកេន ភវិតព្ពន្តិ ឯកសភាវេនេវ ភវិតព្ពំ. ន ពហុនាតិ ន ច អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធេន ពហុវិធេន នានាសភាវេន ភវិតព្ពំ. តេនាបិ ឯកេនាតិ ឯកសភាវភូតេន តេនាបិ និរោធេន. អញ្ញេនេវាតិ តេហិ វុត្តាការតោ អញ្ញាការេនេវ ភវិតព្ពំ. សោតិ ឯកសភាវភូតោ និរោធោ. អញ្ញត្រ សព្ពញ្ញុនាតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធំ ឋបេត្វា. ឥធាតិ កោតូហលសាលាយំ. អយំ និរោធោ អយំ និរោធោតិ ទ្វិក្ខត្តុំ ព្យាបនិច្ឆាវចនំ សត្ថា អត្តនោ ទេសនាវិលាសេន អនេកាការវោការំ និរោធំ វិភាវេស្សតីតិ ទស្សនត្ថំ កតំ. អហោ នូនាតិ ឯត្ថ អហោតិ អច្ឆរិយេ និបាតោ, នូនាតិ អនុស្សរណេ. តស្មា អហោ នូន ភគវាតិ អនញ្ញសាធារណទេសនត្តា ភគវា និរោធម្បិ អហោ អច្ឆរិយំ កត្វា អារាធេយ្យ មញ្ញេតិ អធិប្បាយោ. អហោ នូន សុគតោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អច្ឆរិយវិភាវនតោ ឯវ ចេត្ថ ទ្វិក្ខត្តុំ អាមេឌិតវចនំ. អច្ឆរិយត្ថោបិ ហេស អហោសទ្ទោ អនុស្សរណមុខេនេវ បោដ្ឋបាទេន គហិតោ. តស្មា វុត្តំ ‘‘អនុស្សរណត្ថេ និបាតទ្វយ’’ន្តិ. តេនាតិ អនុស្សរណត្ថមុខេន បវត្តនតោ. ‘‘អហោ…បេ… សុគតោ’’តិ វចនេន ឯតទហោសីតិ យោជនា. ‘‘យំតំសទ្ទា និច្ចសម្ពន្ធា’’តិ សាធិប្បាយំ យោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘យោ ឯតេស’’ន្តិអាទិមាហ. កាលទេសបុគ្គលាទិវិភាគេន ពហុភេទត្តា ឥមេសំ និរោធធម្មានន្តិ ពហុត្តេ សាមិវចនំ, កុសលសទ្ទយោគេ ចេតំ ភុម្មត្ថេ ទដ្ឋព្ពំ. កុសលោ និបុណោ ឆេកោតិ បរិយាយវចនមេតំ. អហោ នូន កថេយ្យាតិ អច្ឆរិយំ កត្វា កថេយ្យ មញ្ញេ. សោ សុគតោតិ សម្ពន្ធោ. ចិណ្ណវសិតាយាតិ និរោធសមាបត្តិយំ ចិណ្ណវសីភាវត្តា. សភាវំ ជានាតីតិ និរោធសភាវំ យាថាវតោ ជានាតិ.

អហេតុកសញ្ញុប្បាទនិរោធកថាវណ្ណនា

៤១២. ឃរមជ្ឈេយេវ បក្ខលិតាតិ យថា ឃរតោ ពហិ គន្តុកាមា បុរិសា មគ្គំ អនោតរិត្វា ឃរវិវរេ សមតលេ វិវដង្គណេ ឯវ បក្ខលនំ បត្តា, ឯវំសម្បទមិទន្តិ អត្ថោ. អសាធារណោ ហេតុ, សាធារណោ បច្ចយោតិ ឯវមាទិវិភាគោ អញ្ញត្រ វុត្តោ, ឥធ បន តេន វិភាគេន បយោជនំ នត្ថិ សញ្ញាយ អការណភាវបដិក្ខេបបរត្តា ចោទនាយាតិ វុត្តំ ‘‘ការណស្សេវ នាម’’ន្តិ. យំ បន បាឡិយំ វុត្តំ ‘‘សហេតូ ហិ បោដ្ឋបាទ សប្បច្ចយា បុរិសស្ស សញ្ញា ឧប្បជ្ជន្តិបិ និរុជ្ឈន្តិបី’’តិ, តត្ថ សហេតូ សប្បច្ចយា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា បន និរុជ្ឈន្តិយេវ, ន តិដ្ឋន្តីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘និរុជ្ឈន្តិបី’’តិ វចនំ, ន តុ និរោធស្ស សហេតុសបច្ចយតាទស្សនត្ថំ. ឧប្បាទោយេវ ហិ សហេតុកោ, ន និរោធោ. យទិ ហិ និរោធោបិ សហេតុកោ សិយា, តស្សបិ បុន និរោធេន ភវិតព្ពំ អង្កុរាទីនំ បុន អង្កុរាទិនា វិយ, ន ច តស្ស បុន និរោធោ អត្ថិ, តស្មា វុត្តនយេនេវ បាឡិយា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អយញ្ច នយោ ខណនិរោធវសេន វុត្តោ. យោ បន យថាបរិច្ឆិន្នកាលវសេន សព្ពសោ អនុប្បាទនិរោធោ, សោ ‘‘សហេតុកោ’’តិ វេទិតព្ពោ តថារូបាយ បដិបត្តិយា វិនា អភាវតោ. តេនាហ ភគវា ‘‘សិក្ខា ឯកា សញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, សិក្ខា ឯកា សញ្ញា និរុជ្ឈតី’’តិ (ទី. និ. ១.៤១២) តតោ ឯវ ច អដ្ឋកថាយម្បិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤១៣) វុត្តំ ‘‘សញ្ញាយ សហេតុកំ ឧប្បាទនិរោធំ ទីបេតុ’’ន្តិ. ឯតញ្ហិ បាឡិវចនំ, អដ្ឋកថាវចនញ្ច អនុប្បាទនិរោធំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សិក្ខាតិ ហេត្វត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, យ-ការលោបោ វា ‘‘សង្ខ្យាបិ តម្ហា វនបត្តា បក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៩២) វិយ. ហេតុភាវោ ចស្សា ឧបរិ អាវិ ភវិស្សតិ. ឯកសទ្ទោ ច អញ្ញបរិយាយោ, ន សង្ខ្យាវាចី ‘‘ឥត្ថេកេ សតោ សត្តស្សា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៨៥-៩១, ៩៤-៩៨; ម. និ. ៣.២១) វិយាតិ អាហ ‘‘សិក្ខាយ ឯកច្ចា សញ្ញា ជាយន្តី’’តិ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ.

៤១៣. វិត្ថារេតុកម្យតាតិ វិត្ថារេតុកាមតាយ. បុច្ឆាវសេនាតិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាវសេន, វិត្ថារេតុកម្យតាបុច្ឆាវសេនាតិ វា សមាសោ. ‘‘បោដ្ឋបាទស្សេវាយំ បុច្ឆា’’តិ អាសង្កាយ ‘‘ភគវា អវោចា’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ. សញ្ញាយ…បេ… ទីបេតុំ តា ទស្សេន្តោតិ យោជេតព្ពំ. តត្ថាតិ តស្សំ ឧបរិ វក្ខមានាយ ទេសនាយ. តតិយាតិ អធិបញ្ញាសិក្ខា អាគតាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អយំ…បេ… ទេសិតោតិ ឯត្ថ សម្មាទិដ្ឋិសម្មាសង្កប្បវសេន អាគតា. កស្មាតិ ចេ? បរិយាបន្នត្តា, សភាវតោ, ឧបការតោ ច យថារហំ បញ្ញាក្ខន្ធេ អវរោធត្តា សង្គហិតត្តាតិ អធិប្បាយោ. តថា ហិ ចូឡវេទល្លសុត្តេ វុត្តំ ‘‘យា ចាវុសោ វិសាខ សម្មាទិដ្ឋិ, យោ ច សម្មាសង្កប្បោ, ឥមេ ធម្មា បញ្ញាក្ខន្ធេ សង្គហិតា’’តិ (ម. និ. ១.៤៦២) កាមញ្ចេត្ថ វុត្តនយេន តិស្សោបិ សិក្ខា អាគតា, តថាបិ អធិចិត្តសិក្ខាយ ឯវ អភិសញ្ញានិរោធោ ទស្សិតោ. ឥតរា បន តស្សា សម្ភារភាវេន អានីតាតិ អយមត្ថោ បាឡិវសេន វេទិតព្ពោ.

បញ្ចកាមគុណិករាគោតិ បញ្ច កាមកោដ្ឋាសេ អារព្ភ ឧប្បជ្ជនករាគោ. អសមុប្បន្នកាមចារោតិ វត្តមានុប្បន្នតាវសេន នសមុប្បន្នោ យោ កោចិ កាមចារោ, យា កាចិ លោភុប្បត្តិ. អធុនា បន ‘‘អសមុប្បន្នកាមរាគោ’’តិ បាឋោ, សោ អយុត្តោវ អត្ថតោ វិរុទ្ធត្តា. កាមរាគោ ចេត្ថ វិសយវសេន និយមិតត្តា កាមគុណារម្មណោវ លោភោ ទដ្ឋព្ពោ, កាមចារោ បន ឈាននិកន្តិភវរាគាទិប្បភេទោ សព្ពោបិ លោភចារោ. កាមនដ្ឋេន, កាមេសុ បវត្តនដ្ឋេន ច កាមចារោ. សព្ពេបិ ហិ តេភូមកធម្មា កាមនីយដ្ឋេន កាមា. យស្មា ឧភយេសម្បិ សហចរណញាយេន កាមសញ្ញាភាវោ ហោតិ, តស្មា ‘‘កាមសញ្ញា’’តិ បទុទ្ធារំ កត្វា តទុភយមេវ និទ្ទិដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ អសមុប្បន្នកាមចារតោ បញ្ចកាមគុណិករាគស្ស វិសេសទស្សនំ, អសមុប្បន្នកាមចារស្សេវ វា ឥធាធិប្បេតភាវទស្សនំ. កាមំ បញ្ចកាមគុណិករាគោបិ អសមុប្បន្នោ ឯវ អនាគាមិមគ្គេន សមុគ្ឃាដីយតិ, តស្មិំ បន សមុគ្ឃាដិតេបិ ន សព្ពោ រាគោ សមុគ្ឃាដំ គច្ឆតិ តស្ស អគ្គមគ្គេន សមុគ្ឃាដិតត្តា. តស្មា បញ្ចកាមគុណិករាគគ្គហណេន ឥតរស្ស សព្ពស្ស គហណំ ន ហោតីតិ ឧភយត្ថសាធារណេន បរិយាយេន ឧភយមេវ សង្គហេត្វា បាឡិយំ កាមសញ្ញាគ្គហណំ កតំ, អតោ តទុភយំ សរូបតោ, វិសេសតោ ច ទស្សេត្វា សព្ពសង្គាហិកភាវតោ ‘‘អសមុប្បន្នកាមចារោ បន ឥមស្មិំ ឋានេ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តស្មាតិ អសមុប្បន្នកាមចារស្សេវ ឥធ វដ្ដនតោ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. តស្សាតិ បឋមជ្ឈានសមង្គិនោ បុគ្គលស្ស. សទិសត្តាតិ កាមសញ្ញាទិភាវេន សមានត្តា, ឯតេន បាឡិយំ ‘‘បុរិមា’’តិ ឥទំ សទិសកប្បនាវសេន វុត្តន្តិ ទស្សេតិ. អនាគតា ហិ ឥធ ‘‘និរុជ្ឈតី’’តិ វុត្តា អនុប្បាទស្ស អធិប្បេតត្តា. តស្មា អនាគតមេវ ទស្សេតុំ ‘‘អនុប្បន្នាវ នុប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ.

វិវេកជបីតិសុខសង្ខាតាតិ វិវេកជបីតិសុខេហិ សហ អក្ខាតា, ន វិវេកជបីតិសុខានីតិ អក្ខាតា. តំសម្បយុត្តា ហិ សញ្ញាយេវ ឥធាធិប្បេតា, ន វិវេកជបីតិសុខានិ. អថ វា វិវេកជបីតិសុខកោដ្ឋាសិកាតិ អត្ថោ. សង្ខាតសទ្ទោ ហេត្ថ កោដ្ឋាសត្ថោ ‘‘អទិន្នំ ថេយ្យសង្ខាតំ អាទិយេយ្យា’’តិអាទីសុ (បារា. ៨៩, ៩១) វិយ. កាមច្ឆន្ទាទិឱឡារិកង្គប្បហានវសេន នានត្ថសញ្ញាបដិឃសញ្ញាហិ និបុណតាយ សុខុមា. ភូតតាយ សច្ចា. តទេវត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ភូតា’’តិ ឥមិនា. សុខុមភាវេន, បរមត្ថភាវេន ច អវិបរីតសភាវាតិ អត្ថោ. ឯវំ ព្យាសវសេន យថាបាឋមត្ថំ ទស្សេត្វា សមាសវសេនបិ យថាបាឋមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ. សមាសព្យាសវសេន ហិ ទ្វិធា បាឋោ ទិស្សតិ. ‘‘កាមច្ឆន្ទាទិឱឡារិកង្គប្បហានវសេនា’’តិ ឥមិនា សម្បយុត្តធម្មានំ ភាវនានុភាវសិទ្ធា, សញ្ញាយ សណ្ហសុខុមតា នីវរណវិក្ខម្ភនវសេន វិញ្ញាយតីតិ ទស្សេតិ. ភូតតាយាតិ សុខុមភាវេន, បរមត្ថភាវេន ច អវិបរីតតាយ, វិជ្ជមានតាយ វា. វិវេកជេហីតិ នីវរណវិវេកតោ ជាតេហិ. ឥទានិ ឈានសមង្គីវសេន វុត្តស្ស ទុតិយបទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សា អស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពវារេសុ.

សមាបជ្ជនាធិដ្ឋានំ វិយ វុដ្ឋានម្បិឈានេ បរិយាបន្នំ ហោតិ យថា តំ ធម្មានំ ភង្គក្ខណោ ធម្មេសុ, អាវជ្ជនបច្ចវេក្ខណានិ បន ន ឈានបរិយាបន្នានិ, តស្មា ឈានបរិយាបន្នមេវ វសីករណំ គហេត្វា ‘‘សមាបជ្ជន្តោ, អធិដ្ឋហន្តោ, វុដ្ឋហន្តោ ច សិក្ខតី’’តិ វុត្តំ. តន្តិ បឋមជ្ឈានំ. តេន…បេ… ឈានេនាតិ ឥទម្បិ ‘‘សិក្ខា’’តិ ឯតស្ស សំវណ្ណនាបទំ. តេនាតិ ច ហេតុម្ហិ ករណវចនំ, បឋមជ្ឈានេន ហេតុនាតិ អត្ថោ. ហេតុភាវោ ចេត្ថ ឈានស្ស វិវេកជបីតិសុខសុខុមសច្ចសញ្ញាយ ឧប្បត្តិយា សហជាតាទិបច្ចយភាវោ. កាមសញ្ញាយ បន និរោធស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយភាវោវ. សោ ច ខោ សុត្តន្តបរិយាយេន. តថា ចេវ ហេដ្ឋា សំវណ្ណិតំ ‘‘តថារូបាយ បដិបត្តិយា វិនា អភាវតោ’’តិ ឯតេនុបាយេនាតិ យ្វាយំ បឋមជ្ឈានតប្បដិបក្ខសញ្ញាវសេន ‘‘សិក្ខា ឯកា សញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, សិក្ខា ឯកា សញ្ញា និរុជ្ឈតី’’តិ ឯត្ថ នយោ វុត្តោ, ឯតេន នយេន. សព្ពត្ថាតិ សព្ពវារេសុ.

៤១៤. ឥទានិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនបរមាយ ឯវ សញ្ញាយ ទស្សនេ ការណំ វិភាវេន្តោ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិមាហ. យស្មា ឥទញ្ច…បេ… ឧទ្ធដន្តិ សម្ពន្ធោ. កេសំ បនិទំ អង្គតោ សម្មសនន្តិ វុត្តំ ‘‘អដ្ឋសមាបត្តិយា’’តិអាទិ. អង្គតោតិ ឈានង្គតោ. ឥទញ្ហិ អនុបទធម្មវិបស្សនាយ លក្ខណវចនំ. អនុបទធម្មវិបស្សនញ្ហិ ករោន្តោ សមាបត្តិំ បត្វា អង្គតោវ សម្មសនំ ករោតិ, ន ច សញ្ញា សមាបត្តិយា កិញ្ចិ អង្គំ ហោតិ. អថ ច បនេតំ វុត្តំ ‘‘ឥទញ្ច សញ្ញា សញ្ញាតិ ឯវំ អង្គតោ សម្មសនំ ឧទ្ធដ’’ន្តិ, តស្មា លក្ខណវចនមេតំ. អង្គតោតិ វា អវយវតោតិ អត្ថោ, អនុបទធម្មតោតិ វុត្តំ ហោតិ. កលាបតោតិ សមូហតោ. យស្មា បនេត្ថ សមាបត្តិវសេន តំតំសញ្ញានំ ឧប្បាទនិរោធេ វុច្ចមានេ អង្គវសេន សោ វុត្តោ ហោតិ, តស្មា ‘‘ឥទញ្ចា’’តិអាទិនា អង្គតោវ សម្មសនំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ. តស្មាតិ សញ្ញាវសេនេវ អង្គតោ សម្មសនស្ស ឧទ្ធដត្តា. តទេវាតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនមេវ, ន នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ តត្ថ បដុសញ្ញាភាវតោ.

‘‘យោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘យតោ’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘យោ នាមា’’តិ យថា ‘‘អាទិម្ហី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘អាទិតោ’’តិ វុច្ចតិ អត្ថេ បរិគ្គយ្ហមានេ យថាយុត្តវិភត្តិយាវ តោ-សទ្ទស្ស លព្ភនតោ. នាម-សទ្ទោ ចេត្ថ ខោ-សទ្ទោ វិយ វាចាសិលិដ្ឋតាមត្តំ. សស្សេទន្តិ សកំ, អត្តនា អធិគតឈានំ, តស្មិំ សញ្ញា សកសញ្ញា, សា ឯតស្សត្ថីតិ សកសញ្ញីតិ វុត្តំ ‘‘អត្តនោ បឋមជ្ឈានសញ្ញាយ សញ្ញវា’’តិ. ឦការោ ចេត្ថ ឧបរិ វុច្ចមាននិរោធបាទកតាយ សាតិសយាយ ឈានសញ្ញាយ អត្ថិភាវជោតកោ ទដ្ឋព្ពោ. តេនេវាហ ‘‘អនុបុព្ពេន សញ្ញគ្គំ ផុសតី’’តិអាទិ. តស្មា តត្ថ តត្ថ សកសញ្ញិតាគ្គហណេន តស្មិំ តស្មិំ ឈានេ សព្ពសោ សុចិណ្ណវសីភាវោ ទីបិតោតិ វេទិតព្ពំ.

លោកិយានន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ, សាមិអត្ថេ ឯវ វា. យទគ្គេន ហិ តំ តេសុ សេដ្ឋំ, តទគ្គេន តេសម្បិ សេដ្ឋន្តិ. វិភត្តាវធិអត្ថេ វា សាមិវចនំ. ឯត្ថ បន ‘‘លោកិយាន’’ន្តិ វិសេសនំ លោកុត្តរសមាបត្តីហិ តស្ស អសេដ្ឋភាវតោ កតំ. សេសំ ‘‘កិច្ចការកសមាបត្តីន’’ន្តិ បន វិសេសនំ អកិច្ចការកសមាបត្តិតោ តស្ស អសេដ្ឋភាវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. អកិច្ចការកតា ចស្សា ‘‘យថេវ ហិ តត្ថ សញ្ញា, ឯវំ ផស្សាទយោបី’’តិ, ‘‘យទគ្គេន ហិ តត្ថ ធម្មា សង្ខារាវសេសភាវប្បត្តិយា បកតិវិបស្សកានំ សម្មសិតុំ អសក្កុណេយ្យរូបេន ឋិតា, តទគ្គេន ហេដ្ឋិមសមាបត្តិធម្មា វិយ បដុកិច្ចករណសមត្ថាបិ ន ហោន្តី’’តិ ច អដ្ឋកថាសុ (វិសុទ្ធិ. ១.២៨៧) បដុសញ្ញាកិច្ចាភាវវចនតោ វិញ្ញាយតិ. ស្វាយមត្ថោ បរមត្ថមញ្ជូសាយ នាម វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយ អារុប្បកថាយំ (វិសុទ្ធិ. ដី. ១.២៨៦) អាចរិយេន សវិសេសំ វុត្តោ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. កេចិ បន ‘‘យថា ហេដ្ឋិមា ហេដ្ឋិមា សមាបត្តិយោ ឧបរិមានំ ឧបរិមានំ សមាបត្តីនំ អធិដ្ឋានកិច្ចំ សាធេន្តិ, ន ឯវំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិ កស្សចិបិ អធិដ្ឋានំ សាធេតិ, តស្មា សា អកិច្ចការិកា ឥតរា កិច្ចការិកា’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តំ តស្សាបិ វិបស្សនាចិត្តបរិទមនាទីនំ អធិដ្ឋានកិច្ចសាធនតោ, តស្មា បុរិមោយេវ អត្ថោ យុត្តោ. កស្មា ចេតំ តេសមគ្គន្តិ អាហ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិយ’’ន្តិអាទិ. ‘‘ឥតី’’តិ វត្វា ‘‘លោកិយានំ…បេ… អគ្គត្តា’’តិ តស្សត្ថោ វុត្តោ, ‘‘អគ្គត្តា’’តិ ឯត្ថ វា និទស្សនមេតំ.

បកប្បេតីតិ សំវិទហតិ. ឈានំ សមាបជ្ជន្តោ ហិ ឈានសុខំ អត្តនិ សំវិទហតិ នាម. អភិសង្ខរោតីតិ អាយូហតិ សម្បិណ្ឌេតិ. សម្បិណ្ឌនត្ថោ ហិ សមុទាយត្ថោ. យស្មា បន និកន្តិវសេន ចេតនាកិច្ចស្ស មត្ថកប្បត្តិ, តស្មា ផលូបចារេន ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘និកន្តិំ…បេ… នាមា’’តិ វុត្តំ. ឥមា អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញាតិ ឥទានិ លព្ភមានា អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញា. តំសមតិក្កមេនេវ ឧបរិឈានត្ថាយ ចេតនាភិសង្ខរណសម្ភវតោ និរុជ្ឈេយ្យុំ. អញ្ញាតិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញាហិ អញ្ញា. ឱឡារិកាតិ តតោ ថូលតរា. កា បន តាតិ អាហ ‘‘ភវង្គសញ្ញា’’តិ. អាកិញ្ចញ្ញាយតនតោ វុដ្ឋាយ ឯវ ហិ ឧបរិឈានត្ថាយ ចេតនាភិសង្ខរណានិ ភវេយ្យុំ, ឯវញ្ច អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញា និរុជ្ឈេយ្យុំ, វុដ្ឋានញ្ច ភវង្គវសេន ហោតិ, តតោ បរម្បិ យាវ ឧបរិឈានសមាបជ្ជនំ, តាវ អន្តរន្តរា ភវង្គសញ្ញា ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, តា ច អាកិញ្ចញ្ញាយតនសញ្ញាហិ ឱឡារិកាតិ អធិប្បាយោ.

ចេតេន្តោវាតិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនជ្ឈានំ ឯកំ ទ្វេ ចិត្តវារេបិ សមាបជ្ជនវសេន បកប្បេន្តោ ឯវ. ន ចេតេតីតិ តថា ហេដ្ឋិមឈានេសុ វិយ វា បុព្ពាភោគាភាវតោ ន បកប្បេតិ នាម. បុព្ពាភោគវសេន ហិ ឈានំ បកប្បេន្តោ ឥធ ‘‘ចេតេតី’’តិ វុត្តោ. អភិសង្ខរោន្តោវាតិ តត្ថ អប្បហីននិកន្តិកតាវសេន អាយូហន្តោ ឯវ. នាភិសង្ខរោតីតិ តថា ហេដ្ឋិមឈានេសុ វិយ វា បុព្ពាភោគាភាវតោ នាយូហតិ នាម. ‘‘អហមេតំ ឈានំ និព្ពត្តេមិ ឧបសម្បាទេមិ សមាបជ្ជាមី’’តិ ហិ ឯវំ អភិសង្ខរណំ តត្ថ សាលយស្សេវ ហោតិ, ន អនាលយស្ស, តស្មា ឯកទ្វិចិត្តក្ខណិកម្បិ ឈានំ បវត្តេន្តោ តត្ថ អប្បហីននិកន្តិកតាយ ‘‘អភិសង្ខរោន្តោ ឯវា’’តិ វុត្តោ. យស្មា បនស្ស តថា ហេដ្ឋិមឈានេសុ វិយ វា តត្ថ បុព្ពាភោគោ នត្ថិ, តស្មា ‘‘ន អភិសង្ខរោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុនោ’’តិអាទិ វុត្តស្សេវត្ថស្ស វិវរណំ. តត្ថ យស្មា ឥមស្ស…បេ… អត្ថិ, តស្មា ‘‘ន ចេតេតិ, នាភិសង្ខរោតី’’តិ ច វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. អាភោគសមន្នាហារោតិ អាភោគសង្ខាតោ, អាភោគវសេន វា ចិត្តស្ស អារម្មណាភិមុខំ, អារម្មណស្ស វា ចិត្តាភិមុខំ អន្វាហារោ. ‘‘ស្វាយមត្ថោ’’តិអាទិនា តទេវត្ថំ ឧបមាយ បដិបាទេតិ. បុត្តឃរាចិក្ខណេនាតិ បុត្តឃរស្ស អារោចននយេន.

គន្ត្វា អាទាយ អាគតន្តិ សម្ពន្ធោ. បច្ឆាភាគេតិ អាសនសាលាយ បច្ឆិមទិសាយំ ឋិតស្ស បិតុឃរស្ស បច្ឆាភាគេ. តតោតិ បុត្តឃរតោ. លទ្ធឃរមេវាតិ យតោនេន ភិក្ខា លទ្ធា, តមេវ ឃរំ បុត្តគេហមេវ. អាសនសាលា វិយ អាកិញ្ចញ្ញាយតនសមាបត្តិ តតោ បិតុឃរបុត្តឃរដ្ឋានិយានំ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតននិរោធសមាបត្តីនំ ឧបគន្តព្ពតោ. បិតុគេហំ វិយ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនសមាបត្តិ អមនសិកាតព្ពតោ, មជ្ឈេ ឋិតត្តា ច. បុត្តគេហំ វិយ និរោធសមាបត្តិ មនសិកាតព្ពតោ, បរិយន្តេ ឋិតត្តា ច. បិតុឃរំ អមនសិករិត្វាតិ បវិសិត្វា សមតិក្កន្តម្បិ បិតុឃរំ អមនសិករិត្វា. បុត្តឃរស្សេវ អាចិក្ខណំ វិយ ឯកំ ទ្វេ ចិត្តវារេ សមាបជ្ជិតព្ពម្បិ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ អមនសិករិត្វា បរតោ និរោធសមាបត្តត្ថាយ ឯវ មនសិការោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ អមនសិការសាមញ្ញេន, មនសិការសាមញ្ញេន ច ឧបមោបមេយ្យតា វុត្តា អាចិក្ខណេនបិ មនសិការស្សេវ ជោតនតោ. ន ហិ មនសិការេន វិនា អាចិក្ខណំ សម្ភវតិ.

តា ឈានសញ្ញាតិ ឯកំ ទ្វេ ចិត្តវារេ បវត្តា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនឈានសញ្ញា. និរោធសមាបត្តិយញ្ហិ យថារហំ ចតុត្ថារុប្បកុសលកិរិយជវនំ ទ្វិក្ខត្តុមេវ ជវតិ, ន តទុត្តរិ. និរុជ្ឈន្តីតិ សរសវសេនេវ និរុជ្ឈន្តិ, បុព្ពាភិសង្ខារពលេន បន ឧបរិ អនុប្បាទោ. យថា ច ឈានសញ្ញានំ, ឯវំ ឥតរសញ្ញានម្បីតិ អាហ ‘‘អញ្ញា ចា’’តិអាទិ. នុប្បជ្ជន្តិ យថាបរិច្ឆិន្នកាលន្តិ អធិប្បាយោ. សោ ឯវំ បដិបន្នោ ភិក្ខូតិ យថាវុត្តេ សញ្ញគ្គេ ឋិតភាវេន បដិបន្នោ ភិក្ខុ, សោ ច ខោ អនាគាមី វា អរហា វា ទ្វីហិ ផលេហិ សមន្នាគមោ, តិណ្ណំ សង្ខារានំ បដិប្បស្សទ្ធិ, សោឡសវិធា ញាណចរិយា, នវវិធា សមាធិចរិយាតិ ឥមេសំ វសេន និរោធបដិបាទនបដិបត្តិំ បដិបន្នោតិ អត្ថោ. អនុបុព្ពនិរោធវសេន ចិត្តចេតសិកានំ អប្បវត្តិយេវ សញ្ញាវេទនាសីសេន ‘‘សញ្ញាវេទយិតនិរោធ’’ន្តិ វុត្តា. ផុសតីតិ ឯត្ថ ផុសនំ នាម វិន្ទនំ បដិលទ្ធីតិ ទស្សេតិ ‘‘វិន្ទតិ បដិលភតី’’តិ ឥមិនា. អត្ថតោ បន វុត្តនយេន យថាបរិច្ឆិន្នកាលំ ចិត្តចេតសិកានំ សព្ពសោ អប្បវត្តិយេវ.

និរត្ថកតាយ ឧបសគ្គមត្តំ, តស្មា សញ្ញា ឥច្ចេវ អត្ថោ. និរោធបទេន អនន្តរិកំ កត្វា សមាបត្តិបទេ វត្តព្ពេ តេសំ ទ្វិន្នមន្តរេ សម្បជានបទំ ឋបិតន្តិ អាហ ‘‘និរោធបទេន អន្តរិកំ កត្វា វុត្ត’’ន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘អនុ…បេ… អត្ថោ’’តិ, តេន អយុត្តសមាសោយំ យថារុតបាឋោតិ ទស្សេតិ. តត្រាបីតិ តស្មិំ យថាបទមនុបុព្ពិឋបនេបិ អយំ វិសេសត្ថោតិ យោជនា. សម្បជានន្តស្សាតិ តំ តំ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ តត្ថ តត្ថ សង្ខារានំ សម្មសនវសេន បជានន្តស្ស បុគ្គលស្ស. អន្តេតិ យថាវុត្តាយ និរោធបដិបាទនបដិបត្តិយា បរិយោសានេ. ទុតិយវិកប្បេ សម្បជានន្តស្សាតិ សម្បជានការិនោ, ឥមិនា និរោធសមាបត្តិសមាបជ្ជនកស្ស ភិក្ខុនោ អាទិតោ បដ្ឋាយ សព្ពបាដិហារិកបញ្ញាយ សទ្ធិំ អត្ថសាធិកា បញ្ញា កិច្ចតោ ទស្សិតា ហោតិ. តេនាហ ‘‘បណ្ឌិតស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ. វចនសេសាបេក្ខា’ នបេក្ខតា ទ្វិន្នំ វិកប្បានំ វិសេសោ.

សំវណ្ណនោកាសានុប្បត្តិតោ និរោធសមាបត្តិកថា កថេតព្ពា. សព្ពាការេនាតិ និរោធសមាបត្តិយា សរូបវិសេសោ, សមាបជ្ជនកោ, សមាបជ្ជនដ្ឋានំ, សមាបជ្ជនការណំ, សមាបជ្ជនាការោតិ ឯវមាទិនា សព្ពប្បការេន. តត្ថាតិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៣០៧) កថិតតោវាតិ កថិតដ្ឋានតោ ឯវ, តេវីសតិមបរិច្ឆេទតោតិ អត្ថោ, ន ឥធ តំ វទាម បុនរុត្តិភាវតោ, គន្ថគរុកភាវតោ ចាតិ អធិប្បាយោ.

បាឡិយំ ឯវំ ខោ អហន្តិ ឯត្ថ អាការត្ថោ ឯវំ-សទ្ទោ ឧគ្គហិតាការទស្សនន្តិ កត្វា. ឯវំ បោដ្ឋបាទាតិ ឯត្ថ បន សម្បដិច្ឆនត្ថោ តថេវ អនុជាននន្តិ កត្វា. តេនាហ ‘‘សុឧគ្គតិតំ តយា’តិ អនុជានន្តោ’’តិ.

៤១៥. សញ្ញា អគ្គា ឯត្ថាតិ សញ្ញគ្គំ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ. អវសេសសមាបត្តីសុបិ សញ្ញគ្គំ អត្ថីតិ ឯត្ថ បន សញ្ញគ្គភាវោ ‘‘សញ្ញគ្គ’’ន្តិ វុត្តោ, សញ្ញាយេវ អគ្គន្តិ តុល្យាធិករណសមាសោ វា. ‘‘បុថូ’’តិ អយំ លិង្គវិបល្លាសោ, និការលោបោ វាតិ វុត្តំ ‘‘ពហូនី’’តិ. ‘‘យថា’’តិ ឥមិនា ករណប្បការសង្ខាតោ បការវិសេសោ គហិតោ, ន បការសាមញ្ញន្តិ ទស្សេតិ ‘‘បថវីកសិណាទីសូ’’តិអាទិនា. ‘‘ឥទំ វុត្តំ ហោតី’’តិអាទិ តព្ពិវរណំ. ឈានានំ តាវ យុត្តោ ករណភាវោ សញ្ញានិរោធផុសនស្ស សាធកតមភាវតោ, កសិណានំ បន កថន្តិ? តេសម្បិ សោ យុត្តោ ឯវ. យទគ្គេន ហិ ឈានានំ និរោធផុសនស្ស សាធកតមភាវោ, តទគ្គេន កសិណានម្បិ តទវិនាភាវតោ. អនេកករណាបិ ច កិរិយា ហោតិយេវ យថា ‘‘អញ្ញេន មគ្គេន យានេន ទីបិកាយ គច្ឆតី’’តិ.

ឯកវារន្តិ សកិំ. បុរិមសញ្ញានិរោធន្តិ កាមសញ្ញានិរោធំ, ន បន និរោធសមាបត្តិសញ្ញិតំ សញ្ញានិរោធំ. ឯកំ សញ្ញគ្គន្តិ ឯកំ សញ្ញាភូតំ អគ្គំ, ឯកោ សញ្ញគ្គភាវោ វា ហេដ្ឋិមាយ សញ្ញាយ ឧក្កដ្ឋភាវតោ. សញ្ញា ច សា អគ្គញ្ចាតិ ហិ សញ្ញគ្គំ, ន សញ្ញាសុ អគ្គន្តិ. យថា បន សញ្ញា អគ្គោ ឯត្ថាតិ សញ្ញគ្គំ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ, ឯវំ សេសឈានម្បិ. យេន ច និមិត្តេន ឈានំ ‘‘សញ្ញគ្គ’’ន្តិ វុត្តំ, តទេវ សញ្ញាសង្ខាតំ និមិត្តំ ភាវលោបេន, ភាវប្បធានេន វា ឥធាធិប្បេតំ. ទ្វេ វារេតិ ទ្វិក្ខត្តុំ. សតសហស្សំ សញ្ញគ្គានីតិ មិគបទវឡញ្ជននិទ្ទេសោ. សេសកសិណេសូតិ កសិណានមេវ គហណំ និរោធកថាយ អធិកតត្តា, តតោ ឯវ ចេត្ថ ឈានគ្គហណេនបិ កសិណជ្ឈានានិ ឯវ គហិតានីតិ វេទិតព្ពំ. យថា ‘‘បថវីកសិណេន ករណភូតេនា’’តិ តទារម្មណិកំ ឈានំ អនាមសិត្វា វុត្តំ, ឯវំ ‘‘បឋមជ្ឈានេន ករណភូតេនា’’តិ តទារម្មណំ អនាមសិត្វា វទតិ. ‘‘ឥតី’’តិអាទិនា តទេវត្ថំ សង្គហេត្វា និគមនំ ករោតិ. សព្ពម្បីតិ ឯកវារំ សមាបន្នជ្ឈានសញ្ញម្បិ. សង្គហេត្វាតិ សញ្ជាននលក្ខណេន តំសភាវានតិវត្តនតោ សង្គហំ កត្វា, សមាបជ្ជនវសេន, សញ្ជាននលក្ខណេន ច ឯកតាតិ វុត្តំ ហោតិ. អបរាបរន្តិ បុនប្បុនំ. ពហូនិ សញ្ញគ្គានិ ហោន្តិ.

៤១៦. បឋមនយេ ឈានបទដ្ឋានំ វិបស្សនំ វឌ្ឍេន្តស្ស បុគ្គលស្ស វសេន សញ្ញាញាណានិ ទស្សិតានិ. ទុតិយនយេ បន យស្មា វិបស្សនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា មគ្គេន ឃដេន្តស្ស មគ្គញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា វិបស្សនាមគ្គវសេន សញ្ញាញាណានិ ទស្សិតានិ. តតិយនយេ ច យស្មា បឋមនយោ ឱឡារិកោ, ទុតិយនយោបិ មិស្សកោតិ តទុភយំ អសម្ភាវេត្វា អច្ចន្តសុខុមគម្ភីរំ និព្ពត្តិតលោកុត្តរមេវ ទស្សេតុំ មគ្គផលវសេន សញ្ញាញាណានិ ទស្សិតានិ. តយោបេតេ នយា មគ្គសោធនវសេន ទស្សិតា.

‘‘អយំ បនេត្ថ សារោ’’តិ វិភាវេតុំ តិបិដកមហាសិវត្ថេរវាទោ អាភតោ. តថា ហិ ‘‘អរហត្តផលសញ្ញាយ ឧប្បាទា’’តិអាទិនា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤១៦) ថេរវាទានុកូលមេវ ឧបរិ អត្ថោ សំវណ្ណិតោតិ. ឥមេ ភិក្ខូតិ បុរិមវាទិនោ ភិក្ខូ. តទា ទីឃនិកាយតន្តិំ បរិវត្តន្តេ ឥមំ ឋានំ បត្វា យថាវុត្តបដិបាដិយា តយោ នយេ កថេន្តេ ភិក្ខូ សន្ធាយ ឯវំ ថេរោ វទតិ. និរោធំ បុច្ឆិត្វា តស្មិំ កថិតេ តទនន្តរំ សញ្ញាញាណុប្បត្តិំ បុច្ឆន្តោ អត្ថតោ និរោធា វុដ្ឋានំ បុច្ឆតិ នាម. និរោធតោ ច វុដ្ឋានំ អរហត្តផលុប្បត្តិយា វា សិយា, អនាគាមិផលុប្បត្តិយា វា, តត្ថ សញ្ញា បធានា, តទនន្តរញ្ច បច្ចវេក្ខណញាណន្តិ តទុភយំ និទ្ធារេន្តោ ថេរោ ‘‘បោដ្ឋបាទោ ហេដ្ឋា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ភគវាតិ អាលបនវចនំ.

យថា មគ្គវីថិយំ មគ្គផលញាណេសុ ឧប្បន្នេសុ និយមតោ មគ្គផលបច្ចវេក្ខណញាណានិ ហោន្តិ, ឯវំ ផលសមាបត្តិវីថិយំ ផលបច្ចវេក្ខណញាណន្តិ វុត្តំ ‘‘បច្ឆា បច្ចវេក្ខណញាណ’’ន្តិ. ‘‘ឥទំ អរហត្តផល’’ន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស ឧប្បត្តិអាការទស្សនំ. អយមេវ បច្ចយោ ឥទប្បច្ចយោ ម-ការស្ស ទ-ការំ កត្វា. ទ-ការេនបិ បកតិបទមិច្ឆន្តិ កេចិ សទ្ទវិទូ. សោ បន ថេរវាទេ ន ផលសមាធិសញ្ញា ឯវាតិ អាហ ‘‘ផលសមាធិសញ្ញាបច្ចយា’’តិ, អរហត្តផលសមាធិសហគតសញ្ញាបច្ចយាតិ អត្ថោ. កិរាតិ អនុស្សរណត្ថេ និបាតោ. យថាធិគតធម្មានុស្សរណបក្ខិយា ហិ បច្ចវេក្ខណា. សមាធិសីសេន ចេត្ថ សព្ពំ អរហត្តផលំ គហិតំ សហចរណញាយេន, តស្មិំ អសតិ បច្ចវេក្ខណាយ អសម្ភវោតិ បាឡិយំ ‘‘ឥទប្បច្ចយា’’តិ វុត្តំ. ឯវមិធ ទីឃភាណកានំ មតេន ផលបច្ចវេក្ខណាយ ឯកន្តិកតា ទស្សិតា. ចូឡទុក្ខក្ខន្ធសុត្តដ្ឋកថាយំ បន ឯវំ វុត្តំ ‘‘សា បន ន សព្ពេសំ បរិបុណ្ណា ហោតិ. ឯកោ ហិ បហីនកិលេសមេវ បច្ចវេក្ខតិ, ឯកោ អវសិដ្ឋកិលេសមេវ, ឯកោ មគ្គមេវ, ឯកោ ផលមេវ, ឯកោ និព្ពានមេវ. ឥមាសុ បន បញ្ចសុ បច្ចវេក្ខណាសុ ឯកំ វា ទ្វេ វា នោ លទ្ធុំ ន វដ្ដន្តី’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៧៥), តទេតំ មជ្ឈិមភាណកានំ មតេន វុត្តំ. អាភិធម្មិកា បន វទន្តិ –

‘‘មគ្គំ ផលញ្ច និព្ពានំ, បច្ចវេក្ខតិ បណ្ឌិតោ;

ហីនេ កិលេសេ សេសេ ច, បច្ចវេក្ខតិ វា ន វា’’តិ. (អភិធម្មត្ថសង្គហដ្ឋកថាយំ កម្មដ្ឋានសង្គហវិភាគេ វិសុទ្ធិភេទេ);

សញ្ញាអត្តកថាវណ្ណនា

៤១៧. ‘‘គាមសូករោ’’តិ ឥមិនា វនសូករមបនេតិ. ឯវញ្ហិ ឧបមាវចនំ សូបបន្នំ ហោតីតិ. ទេសនាយ សណ្ហភាវេន សារម្ភមក្ខឥស្សាទិមលវិសោធនតោ សុតមយញាណំ ន្ហាបិតំ វិយ, សុខុមភាវេន អនុវិលិត្តំ វិយ, តិលក្ខណព្ភាហតតាយ កុណ្ឌលាទ្យាលង្ការវិភូសិតំ វិយ ច ហោតិ. តទនុបវិសតោ ញាណស្ស, តថាភាវា តំសមង្គិនោ ច បុគ្គលស្ស តថាភាវាបត្តិ, និរោធកថាយ និវេទនញ្ចស្ស សិរិសយនេ បវេសនសទិសន្តិ អាហ ‘‘សណ្ហសុខុម…បេ… អារាបិតោបី’’តិ. តត្ថាតិ តិស្សំ និរោធកថាយំ. មន្ទពុទ្ធិតាយ សុខំ ន វិន្ទន្តោ អលភន្តោ, អជានន្តោ វា. មលវិទូសិតតាយ គូថដ្ឋានសទិសំ. អត្តនោ លទ្ធិន្តិ អត្តទិដ្ឋិំ. អនុមតិំ គហេត្វាតិ អនុញ្ញំ គហេត្វា ‘‘ឯទិសោ មេ អត្តា’’តិ អនុជានាបេត្វា, អត្តនោ លទ្ធិយំ បតិដ្ឋាបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

បាឡិយំ កំ បនាតិ ឱឡារិកោ, មនោមយោ, អរូបីតិ តិណ្ណំ អត្តវាទានំ វសេន តិវិធេសុ អត្តានេសុ កតរំ អត្តានំ បច្ចេសីតិ អត្ថោ. ‘‘ទេសនាយ សុកុសលោ’’តិ ឥមិនា ‘‘អវស្សំ មេ ភគវា លទ្ធិំ វិទ្ធំសេស្សតី’’តិ តស្ស មនសិការំ ទស្សេតិ. បរិហរន្តោតិ វិទ្ធំសនតោ អបនេន្តោ, អរូបី អត្តាតិ អត្តនោ លទ្ធិំ និគូហន្តោតិ អធិប្បាយោ. បាឡិយំ ‘‘ឱឡារិកំ ខោ’’តិអាទិម្ហិ បរិព្ពាជកវចនេ អយមធិប្បាយោ – យស្មា ចតុសន្តតិរូបប្បពន្ធំ ឯកត្តវសេន គហេត្វា រូបីភាវតោ ‘‘ឱឡារិកោ អត្តា’’តិ បច្ចេតិ អត្តវាទី, អន្នបានោបដ្ឋានតញ្ចស្ស បរិកប្បេត្វា ‘‘សស្សតោ’’តិ មញ្ញតិ, រូបីភាវតោ ឯវ ច សញ្ញាយ អញ្ញត្តំ ញាយាគតមេវ, យំ វេទវាទិនោ ‘‘អន្នមយោ, បានមយោ’’តិ ច ទ្វិធា វោហរន្តិ, តស្មា បរិព្ពាជកោ តំ អត្តវាទិមតំ អត្តានំ សន្ធាយ ‘‘ឱឡារិកំ ខោ’’តិអាទិមាហាតិ.

‘‘ឱឡារិកោ ច ហិ តេ បោដ្ឋបាទ អត្តា អភវិស្សា’’តិអាទិម្ហិ ភគវតោ វចនេ ចាយមធិប្បាយោ – យទិ អត្តា រូបី ភវេយ្យ, ឯវំ សតិ រូបំ អត្តា សិយា, ន ច សញ្ញី សញ្ញាយ អរូបភាវតោ, រូបធម្មានញ្ច អសញ្ជាននសភាវត្តា. រូបី ច សមានោ យទិ តវ មតេន និច្ចោ, សញ្ញា ច អបរាបរំ បវត្តនតោ តត្ថ តត្ថ ភិជ្ជតីតិ ភេទសព្ភាវតោ អនិច្ចា, ឯវម្បិ ‘‘អញ្ញា សញ្ញា, អញ្ញោ អត្តា’’តិ សញ្ញាយ អភាវតោ អចេតនោវ អត្តា ហោតិ, តស្មា ឯស អត្តា ន កម្មស្ស ការកោ, ន ច ផលស្ស ឧបភុញ្ជនកោតិ អាបន្នមេវាតិ ឥមំ ទោសំ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘ឱឡារិកោ ចា’’តិអាទិមាហាតិ. តត្ថាតិ ‘‘រូបី អត្តា’’តិ វាទេ. បច្ចាគច្ឆតោតិ សេសកិរិយាបេក្ខាយ កម្មត្ថេយេវ ឧបយោគវចនំ, បច្ចាគច្ឆតោតិ ច បច្ចាគច្ឆន្តស្ស, ជានន្តស្ស, បដិច្ច វាទេន បវត្តស្សាតិ វា អត្ថោ. ‘‘អញ្ញា ច សញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, អញ្ញា ច សញ្ញា និរុជ្ឈន្តី’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ ឧប្បាទបុព្ពកោ និរោធោ, ន ច ឧប្បន្នំ អនិរុជ្ឈនកំ នាម អត្ថីតិ ចោទនំ សោធេតុំ ‘‘ចតុន្នំ ខន្ធាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. សតិបិ នេសំ ឯកាលម្ពណវត្ថុកភាវេ ឧប្បាទនិរោធាធិការត្តា ឯកុប្បាទនិរោធភាវោវ វុត្តោ. អបរាបរន្តិ បោង្ខានុបោង្ខ.

៤១៨-៤២០. បាឡិយំ មនោមយន្តិ ឈានមនសោ វសេន មនោមយំ. យោ ហិ ពាហិរបច្ចយនិរបេក្ខោ, សោ មនសាវ និព្ពត្តោតិ មនោមយោ. រូបលោកេ និព្ពត្តសរីរំ សន្ធាយ វទតិ. យំ វេទវាទិនោ ‘‘អានន្ទមយោ, វិញ្ញាណមយោ’’តិ ច ទ្វិធា វោហរន្តិ. តត្រាបីតិ ‘‘មនោមយោ អត្តា’’តិ វាទេបិ. ទោសេ ទិន្នេតិ ‘‘អញ្ញាវ សញ្ញា ភវិស្សតី’’តិអាទិនា ទោសេ ទិន្នេ អត្តនោ លទ្ធិំយេវ វទន្តោ ‘‘អរូបិំ ខោ’’តិអាទិមាហាតិ សម្ពន្ធោ. ឥធាបិ បុរិមវាទេ វុត្តនយេន ‘‘យទិ អត្តា មនោមយោ សព្ពង្គបច្ចង្គី អហីនិន្ទ្រិយោ ភវេយ្យ, ឯវំ សតិ រូបំ អត្តា សិយា, ន ច សញ្ញី សញ្ញាយ អរូបភាវតោ’’តិអាទិ សព្ពំ ទោសទស្សនំ វេទិតព្ពំ. តមត្ថញ្ហិ ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘មនោមយោ ច ហិ តេ បោដ្ឋបាទា’’តិអាទិមវោច. កស្មា បនាយំ បរិព្ពាជកោ បឋមំ ឱឡារិកំ អត្តានំ បដិជានិត្វា តំ លទ្ធិំ វិស្សជ្ជេត្វា បុន មនោមយំ អត្តានំ បដិជានាតិ? តម្បិ វិស្សជ្ជិត្វា បុន អរូបិំ អត្តានំ បដិជានាតីតិ? កាមញ្ចេត្ថ ការណំ ‘‘តតោ សោ អរូបី អត្តាតិ ឯវំលទ្ធិកោ សមានោបិ…បេ… អាទិមាហា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ, តថាបិ ឥមេ តិត្ថិយា នាម អនវដ្ឋិតចិត្តា ថុសរាសិម្ហិ និខាតខាណុកោ វិយ ចញ្ចលាតិ ការណន្តរម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘យថា នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ. សញ្ញា នប្បតិដ្ឋាតីតិ អារម្មណេ សញ្ជាននវសេន សញ្ញា ន បតិដ្ឋាតិ, អារម្មណេ សញ្ញំ ន ករោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សញ្ញាបតិដ្ឋានកាលេតិ ឯត្ថាបិ អយំ នយោ.

តត្រាបីតិ ‘‘អរូបី អត្តា’’តិ វាទេបិ. សញ្ញាយាតិ បកតិសញ្ញាយ, ឯវំ ភទន្តធម្មបាលត្ថេរេន (ទី. និ. ដី. ១.៤១៨-៤២០) វុត្តំ. អញ្ញស្មិំ តិត្ថាយតនេ ឧប្បាទនិរោធន្តិ ហិ សម្ពន្ធោ. តេន វេទិកានំ មតេន នានក្ខណេ ឧប្បន្នាយ នានារម្មណាយ សញ្ញាយ ឧប្បាទនិរោធមិច្ឆតីតិ ទស្សេតិ. កេចិ បន ‘‘អាចរិយសញ្ញាយា’’តិ បឋន្តិ, តទយុត្តំ អត្ថស្ស វិរុទ្ធត្តា, ថេរេន ច អនុទ្ធដត្តា. អបរាបរំ បវត្តាយ សញ្ញាយ ឧប្បាទវយទស្សនតោ ឧប្បាទនិរោធំ ឥច្ឆតិ. តថាបិ ‘‘សញ្ញា សញ្ញា’’តិ បវត្តសមញ្ញំ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តស្ស អវិច្ឆេទំ បរិកប្បេន្តោ សស្សតំ មញ្ញតិ. តេនាហ ‘‘អត្តានំ បន សស្សតំ មញ្ញតី’’តិ. តស្មាតិ អបរាបរំ បវត្តសញ្ញាយ នាមមត្តេន សស្សតំ មញ្ញនតោ. សញ្ញាយ ឧប្បាទនិរោធមត្តេ អដ្ឋត្វា តទុត្តរិ សស្សតគ្គាហស្ស គហណតោ ទោសំ ទស្សេតីតិ អធិប្បាយោ. តថេវាតិ យថា ‘‘រូបី អត្តា, មនោមយោ អត្តា’’តិ ច វាទទ្វយេ អត្តនោ អសញ្ញតា, ឯវញ្ចស្ស ‘‘អចេតនតា’’តិអាទិទោសប្បសង្គោ ទុន្និវារោ, តថេវ ឥមស្មិំ វាទេបីតិ អត្ថោ. មិច្ឆាទស្សនេនាតិ អត្តទិដ្ឋិសង្ខាតេន មិច្ឆាភិនិវេសេន. អភិភូតត្តាតិ អនាទិកាលភាវិតភាវេន អជ្ឈោត្ថដត្តា, និវារិតញាណចារត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. យេន សន្តតិឃនេន, សមូហឃនេន ច វញ្ចិតោ ពាលោ បពន្ធវសេន បវត្តមានំ ធម្មសមូហំ មិច្ឆាគាហវសេន ‘‘អត្តា’’តិ ច ‘‘និច្ចោ’’តិ ច អភិនិវិស្ស វោហរតិ, តំ ឯកត្តសញ្ញិតំ សន្តតិឃនំ, សមូហឃនញ្ច វិនិភុជ្ជ យាថាវតោ ជាននំ ឃនវិនិព្ភោគោ, សោ ច សព្ពេន សព្ពំ តិត្ថិយានំ នត្ថិ. តស្មា អយម្បិ បរិព្ពាជកោ តាទិសស្ស ញាណបរិបាកស្ស អភាវតោ វុច្ចមានម្បិ នានត្តំ នាញ្ញាសីតិ អាហ ‘‘តំ នានត្តំ អជានន្តោ’’តិ. សញ្ញា នាមាយំ នានារម្មណា នានាក្ខណេ ឧប្បជ្ជតិ, វេតិ ចាតិ វេទិកានំ មតំ. សញ្ញាយ ឧប្បាទនិរោធំ បស្សន្តោបិ សញ្ញាមយំ សញ្ញាភូតំ អត្តានំ បរិកប្បេត្វា យថាវុត្តឃនវិនិព្ភោគាភាវតោ និច្ចមេវ កត្វា ទិដ្ឋិមញ្ញនាយ មញ្ញតិ. តថាភូតស្ស ច តស្ស សណ្ហសុខុមបរមគម្ភីរធម្មតា ន ញាយតេវាតិ ឥទំ ការណំ បស្សន្តេន ភគវតា ‘‘ទុជ្ជានំ ខោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘អថស្ស ភគវា’’តិអាទិមាហ.

ទិដ្ឋិអាទីសុ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ ទស្សនំ អភិនិវិសនំ ទិដ្ឋិ. តស្សា ឯវ បុព្ពភាគភូតំ ‘‘ឯវមេត’’ន្តិ និជ្ឈានវសេន ខមនំ ខន្តិ. តថា រោចនំ រុចិ. ‘‘អញ្ញថាយេវា’’តិអាទិ តេសំ ទិដ្ឋិអាទីនំ វិភជ្ជ ទស្សនំ. តត្ថ អញ្ញថាយេវាតិ យថា អរិយវិនយេ អន្តទ្វយំ អនុបគម្ម មជ្ឈិមបដិបទាវសេន ទស្សនំ ហោតិ, តតោ អញ្ញថាយេវ. អញ្ញទេវាតិ យំ បរមត្ថតោ វិជ្ជតិ ខន្ធាយតនាទិ, តស្ស ចាបិ អនិច្ចតាទិ, តតោ អញ្ញទេវ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានំ អត្តសស្សតាទិកំ តយា ខមតេ ចេវ រុច្ចតេ ចាតិ អត្ថោ. អាភុសោ យុញ្ជនំ អាយោគោ. តេន វុត្តំ ‘‘យុត្តបយុត្តតា’’តិ. បដិបត្តិយាតិ បរមត្តចិន្តនាទិបរិព្ពាជកបដិបត្តិយា. អាចរិយស្ស ភាវោ អាចរិយកំ, យថា តថា ឱវាទានុសាសនំ, តទស្សត្ថីតិ អាចរិយកោ យថា ‘‘សទ្ធោ’’តិ អាហ ‘‘អញ្ញត្ថា’’តិអាទិ. អញ្ញស្មិំ តិត្ថាយតនេ តវ អាចរិយភាវោ អត្ថីតិ យោជនា. ‘‘តេនា’’តិអាទិ សហ យោជនាយ យថាវាក្យំ ទស្សនំ. ‘‘អយំ បរមត្ថោ, អយំ សម្មុតី’’តិ ឥមស្ស វិភាគស្ស ទុព្ពិភាគត្តា ទុជ្ជានំ ឯតំ នានត្តំ. ‘‘យជ្ជេតំ ទុជ្ជានំ តាវ តិដ្ឋតុ, អញ្ញំ បនត្ថំ ភគវន្តំ បុច្ឆាមី’’តិ ចិន្តេត្វា តថា បដិបន្នតំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ បរិព្ពាជកោ’’តិអាទិ វុត្តំ. អញ្ញោ វា សញ្ញាតោតិ សញ្ញាសភាវតោ អញ្ញសភាវោ វា អត្តា ហោតូតិ អត្ថោ. អធុនា បន ‘‘អញ្ញា វា សញ្ញា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. អស្សាតិ អត្តនោ.

លោកីយតិ ទិស្សតិ, បតិដ្ឋហតិ វា ឯត្ថ បុញ្ញបាបំ, តព្ពិបាកោ ចាតិ លោកោ, អត្តា. សោ ហិស្ស ការកោ, វេទកោ ចាតិ ឥច្ឆិតោ. ទិដ្ឋិគតន្តិ ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិអាទិ (ទី. និ. ១.៣១; ឧទា. ៥៥) នយបវត្តំ ទិដ្ឋិគតំ. ន ហេស ទិដ្ឋាភិនិវេសោ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអត្ថនិស្សិតោ តទសំវត្តនតោ. យោ ហិ តំ សំវត្តនកោ, សោ ‘‘តំ និស្សិតោ’’តិ វត្តព្ពតំ លភេយ្យ យថា តំ បុញ្ញញាណសម្ភារោ. ឯតេនេវ នយេន ន ធម្មនិស្សិតតាបិ សំវណ្ណេតព្ពា. ព្រហ្មចរិយស្ស អាទិ អាទិព្រហ្មចរិយំ, តទេវ អាទិព្រហ្មចរិយកំ យថា ‘‘វិនយោ ឯវ វេនយិកោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ៨). តេនាហ ‘‘សិក្ខត្តយសង្ខាតស្សា’’តិអាទិ. សព្ពម្បិ វាក្យំ អន្តោគធាវធារណំ តស្ស អវធារណផលត្តាតិ វុត្តំ ‘‘អាទិមត្ត’’ន្តិ. តទិធ អធិសីលសិក្ខាវ. សា ហិ សិក្ខត្តយសង្គហិតេ សាសនព្រហ្មចរិយេ អាទិភូតា, ន អញ្ញត្ថ វិយ អាជីវដ្ឋមកាទិ អាទិព្រហ្មចរិយកន្តិ ទស្សេតិ ‘‘អធិសីលសិក្ខាមត្ត’’ន្តិ ឥមិនា. និព្ពិន្ទនត្ថាយាតិ ឧក្កណ្ឋិតភាវាយ. ‘‘អភិជាននាយាតិ ញាតបរិញ្ញាវសេន អភិជាននត្ថាយ. សម្ពុជ្ឈនត្ថាយាតិ តីរណបហានបរិញ្ញាវសេន សម្ពោធនត្ថាយា’’តិ វទន្តិ. អបិច អភិជាននាយាតិ អភិញ្ញាបញ្ញាវសេន ជាននាយ. តំ បន វដ្ដស្ស បច្ចក្ខករណមេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘បច្ចក្ខកិរិយាយា’’តិ. សម្ពុជ្ឈនត្ថាយាតិ បរិញ្ញាភិសមយវសេន បដិវេធត្ថាយ. ទិដ្ឋាភិនិវេសស្ស សំសារវដ្ដេ និព្ពិទាវិរាគនិរោធុបសមាសំវត្តនំ វដ្ដន្តោគធត្តា, តស្ស វដ្ដសម្ពន្ធនតោ ច. តថា អភិញ្ញាសម្ពោធនិព្ពានាសំវត្តនញ្ច ទដ្ឋព្ពំ.

កាមំ តណ្ហាបិ ទុក្ខសភាវា ឯវ, តស្សា បន សមុទយភាវេន វិសុំ គហិតត្តា ‘‘តណ្ហំ ឋបេត្វា’’តិ វុត្តំ. បភាវនតោតិ ឧប្បាទនតោ. ទុក្ខំ បភាវេន្តីបិ តណ្ហា អវិជ្ជាទិបច្ចយន្តរសហិតា ឯវ បភាវេតិ, ន កេវលាតិ អាហ ‘‘សប្បច្ចយា’’តិ. អប្បវត្តីតិ អប្បវត្តិនិមិត្តំ. ន បវត្តន្តិ ឯត្ថ ទុក្ខសមុទយា, ឯតស្មិំ វា អធិគតេតិ ហិ អប្បវត្តិ. ទុក្ខនិរោធំ និព្ពានំ គច្ឆតិ, តទត្ថញ្ច សា បដិបជ្ជិតព្ពាតិ ទុក្ខនិរោធគាមិនិបដិបទា. មគ្គបាតុភាវោតិ មគ្គសមុប្បាទោ. ផលសច្ឆិកិរិយាតិ ផលស្សាធិគមវសេន បច្ចក្ខករណំ. តំ អាការន្តិ តំ តុណ្ហីភាវសង្ខាតំ គមនលិង្គ អារោចេន្តោ វិយ, ន បន អភិមុខំ អារោចេតិ.

៤២១. សមន្តតោ និគ្គណ្ហនវសេន តោទនំ វិជ្ឈនំ សន្និតោទកំ. មនោគណាទីនំ វិសេសនស្ស នបុំសកលិង្គេន និទ្ទិដ្ឋត្តា ‘‘វាចាយ សន្និតោទកេនា’’តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘វចនបតោទកេនា’’តិ. អថ វា ‘‘វាចាយា’’តិ ឥទំ ‘‘សន្និតោទកេនា’’តិ ឯត្ថ ករណវចនំ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘វចនបតោទកេនា’’តិ ហិ វចនេន បតោទកេនាតិ អត្ថោ, ‘‘វាចាយា’’តិ វា សម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. វាចាយ សន្និតោទនកិរិយាយ សជ្ឈព្ភរិតមកំសូតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘សជ្ឈព្ភរិត’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘សំ អធិ អភិ អរិភ’’ន្តិ បទច្ឆេទោ, សមន្តតោ ភុសំ អរិតន្តិ អត្ថោ, សតមត្តេហិ តុត្តកេហិ វិយ វិវិធេហិ បរិព្ពាជកវាចាតោទនេហិ តុទិំ សូតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ឧបរិ វិជ្ឈិំសូ’’តិ. សភាវតោ វិជ្ជមានន្តិ បរមត្ថសភាវតោ ឧបលព្ភមានំ, ន បកតិអាទិ វិយ អនុបលព្ភមានំ. តច្ឆន្តិ សច្ចំ. តថន្តិ អវិបរីតំ. អត្ថតោ វេវចនមេវ តំ បទត្តយំ. នវលោកុត្តរធម្មេសូតិ វិសយេ ភុម្មំ, តេ ធម្មេ វិសយំ កត្វា. ឋិតសភាវន្តិ អវដ្ឋិតសភាវំ, តទុប្បាទកន្តិ អត្ថោ. លោកុត្តរធម្មនិយាមនិយតន្តិ លោកុត្តរធម្មសម្បាបននិយាមេន និយតំ. ឥទានិ បន ‘‘លោកុត្តរធម្មនិយាមត’’ន្តិ បាឋោ, សោ ន បោរាណោ អាចរិយេន អនុទ្ធដត្តា. កស្មា បនេសា បដិបទា ធម្មដ្ឋិតតា ធម្មនិយាមតាតិ អាហ ‘‘ពុទ្ធានញ្ហី’’តិអាទិ. សាតិ បដិបទា. ឯទិសាតិ ‘‘ធម្មដ្ឋិតត’’ន្តិអាទិនា វុត្តប្បការា.

ចិត្តហត្ថិសារិបុត្តបោដ្ឋបាទវត្ថុវណ្ណនា

៤២២. ហត្ថិំ សារេតិ ទមេតីតិ ហត្ថិសារី, ហត្ថាចរិយោ. សុខុមេសុ អត្ថន្តរេសូតិ ខន្ធាយតនាទីសុ សុខុមញាណគោចរេសុ ធម្មេសុ. អភិធម្មិកោ កិរេស. កុសលោតិ បុព្ពេបិ ពុទ្ធសាសនេ កតបរិចយតាយ ឆេកោ. តាទិសេ ចិត្តេតិ គិហិភាវចិត្តេ. ឥតរោ បន តំ សុត្វាវ ន វិព្ភមិ, បព្ពជ្ជាយមេវ អភិរមីតិ អធិប្បាយោ. គិហិភាវេ អានិសំសកថាយ កថិតត្តាតិ ឯត្ថ សីលវន្តស្ស ភិក្ខុនោ តថា កថនេន វិព្ភមនេ និយោជិតត្តា ឥទានិ សយម្បិ សីលវា ឯវ ហុត្វា ឆ វារេ វិព្ភមីតិ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ. កម្មសរិក្ខកេន ហិ កម្មផលេន ភវិតព្ពំ. កថេន្តានន្តិ អនាទរេ សាមិវចនំ. មហាសាវកស្ស កថិតេតិ មហាសាវកភូតេន មហាកោដ្ឋិកត្ថេរេន អបសាទនវសេន កថិតេ, កថននិមិត្តំ បតិដ្ឋំ លទ្ធុំ អសក្កោន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘វិព្ភមិត្វា គិហី ជាតោ’’តិ ឥទំ សត្តមវារមិវ វុត្តំ. ធម្មបទដ្ឋកថាយំ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.៣ ចិត្តហត្ថត្ថេរវត្ថុ) បន កុទាលបណ្ឌិតជាតកេ (ជា. អដ្ឋ. ១.១.៧ កុទ្ទាលជាតកវណ្ណនា) ច ឆក្ខត្តុមេវ វិព្ភមនវារោ វុត្តោ. គិហិសហាយកោតិ គិហិកាលេ សហាយកោ. អបសក្កន្តោបិ នាមាតិ អបិ នាម អបសក្កន្តោ, គារយ្ហវចនមេតំ. បព្ពជិតុំ វដ្ដតីតិ បព្ពជ្ជា វដ្ដតិ.

៤២៣. បញ្ញាចក្ខុនោ នត្ថិតាយាតិ សុវុត្តទុរុត្តសមវិសមទស្សនសមត្ថស្ស បញ្ញាចក្ខុនោ អភាវេន. យាទិសេន ចក្ខុនា សោ ‘‘ចក្ខុមា’’តិ វុត្តោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សុភាសិតា’’តិអាទិ វុត្តំ. អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – ឯកំសិកាតិ ឯកន្តិកា, និព្ពានវហភាវេន និច្ឆិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. បញ្ញត្តាតិ វវត្ថបិតា. ន ឯកំសិកាតិ ន ឯកន្តិកា និព្ពានាវហភាវេន និច្ឆិតា វដ្ដន្តោគធភាវតោតិ អធិប្បាយោ. អយមត្ថោ ហិ ‘‘កស្មា ចេតេ បោដ្ឋបាទ មយា ឯកំសិកា ធម្មា ទេសិតា បញ្ញត្តា, ឯតេ បោដ្ឋបាទ អត្ថសំហិតា…បេ… និព្ពានាយ សំវត្តន្តី’’តិអាទិសុត្តបទេហិ សំសន្ទតិ សមេតីតិ.

ឯកំសិកធម្មវណ្ណនា

៤២៥. ‘‘កស្មា អារភី’’តិ ការណំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អនិយ្យានិកភាវទស្សនត្ថ’’ន្តិ បយោជនំ វិស្សជ្ជិតំ. ផលេ ហិ សិទ្ធេ ហេតុបិ សិទ្ធោ ហោតីតិ, អយំ អាចរិយមតិ (ទី. និ. ដី. ១.៤២៥) អបរេ បន ‘‘ឯទិសេសុ អត្ថសទ្ទោ ការណេ វត្តតិ, ហេត្វត្ថេ ច បច្ចត្តវចនំ, តស្មា អនិយ្យានិកភាវទស្សនន្តិ ឯត្ថ អនិយ្យានិកភាវទស្សនការណា’’តិ អត្ថមិច្ឆន្តិ. បញ្ញាបិតនិដ្ឋាយាតិ បវេទិតវិមុត្តិមគ្គស្ស. វដ្ដទុក្ខបរិយោសានំ គច្ឆតិ ឯតាយាតិ និដ្ឋាតិ ហិ វិមុត្តិ វុត្តា ‘‘គោដ្ឋា បដ្ឋិតគាវោ’’តិ (ម. និ. ១.១៥៦) មហាសីហនាទសុត្តបទេ វិយ ឋា-សទ្ទស្ស គតិអត្ថេ បវត្តនតោ. និដ្ឋាមគ្គោ ច ឥធ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘និដ្ឋា’’តិ អធិប្បេតោ. តស្សេវ ហិ និយ្យានិកតា, អនិយ្យានិកតា ច វុច្ចតិ, ន និដ្ឋាយ. និយ្យាតីតិ និយ្យានិកា យ-ការស្ស ក-ការំ កត្វា. អនីយសទ្ទោ ហិ ពហុលំ កត្តុត្ថាភិធាយកោ, ន និយ្យានិកា អនិយ្យានិកា, តស្សា ភាវោ តថា. និយ្យានំ វា និគ្គមនំ និស្សរណំ, វដ្ដទុក្ខស្ស វូបសមោតិ អត្ថោ, និយ្យានមេវ និយ្យានិកំ, ន និយ្យានិកំ អនិយ្យានិកំ, សោ ឯវ ភាវោ សភាវោ អនិយ្យានិកភាវោ, តស្ស ទស្សនត្ថន្តិ យោជេតព្ពំ.

‘‘សព្ពេ ហី’’តិអាទិ តទត្ថវិវរណំ. អមតំ និព្ពានំ និដ្ឋមិតិ បញ្ញបេតិ យថាតិ សម្ពន្ធោ. លោកថូបិកាទិវសេន និដ្ឋំ បញ្ញបេន្តីតិ ‘‘និព្ពានំ និព្ពាន’’ន្តិ វចនសាមញ្ញមត្តំ គហេត្វា តថា បញ្ញបេន្តិ. លោកថូបិកា នាម ព្រហ្មភូមិ វុច្ចតិ លោកស្ស ថូបិកសទិសតាបរិកប្បនេន. កេចិ បន ‘‘នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនភូមិំ លោកថូបិកា’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តំ អដ្ឋកថាសុ តថា អវចនតោ. អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ ‘‘អញ្ញោ បុរិសោ, អញ្ញា បកតី’’តិ បកតិបុរិសន្តរាវពោធោ មោក្ខោ, ពុទ្ធិអាទិគុណវិនិមុត្តស្ស អត្តនោ អសកត្តនិ អវដ្ឋានំ មោក្ខោ, កាយវិបត្តិកតិ ជាតិពន្ធានំ អបវជ្ជនវសេន អប្បវត្តោ មោក្ខោ, បរេន បុរិសេន បលោកតា មោក្ខោ, តំសមីបតា មោក្ខោ, តំសមាយោគោ មោក្ខោតិ ឯវមាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តស្មិំ តស្មិញ្ហិ សមយេ និដ្ឋំ អបញ្ញបេន្តោ នាម នត្ថិ. ព្រាហ្មណានំ បឋមជ្ឈានព្រហ្មលោកោ និដ្ឋា. តត្ថ ហិ នេសំ និច្ចាភិនិវេសោ យថា តំ ពកស្ស ព្រហ្មុនោ, (ម. និ. ១.៥០១) វេខនសាទិតាបសានំ អាភស្សរា, សញ្ចយាទិបរិព្ពាជកានំ សុភកិណ្ហា, អាជីវកានំ ‘‘អនន្តមានសោ’’តិ បរិកប្បិតោ អសញ្ញីភវោ. ឥមស្មិំ បន សាសនេ អរហត្តំ និដ្ឋា, សព្ពេបិ ចេតេ ទិដ្ឋិវសេន ព្រហ្មលោកាទីនិ អរហត្តមញ្ញនាយ ‘‘និព្ពានំ និព្ពាន’’ន្តិ វចនសាមញ្ញមត្តំ គហេត្វា តថា បញ្ញបេន្តិ, ន បន បរមត្ថតោ នេសំសមយេ និព្ពានបញ្ញាបនស្ស លព្ភនតោតិ អាហ ‘‘សា ច ន និយ្យានិកា’’តិអាទិ. យថាបញ្ញត្តាតិ យេន យេន បការេន បញ្ញត្តា, បញ្ញត្តប្បការា ហុត្វាតិ អត្ថោ. ន និយ្យាតីតិ ‘‘យេនាការេន និដ្ឋា បាបុណីយតី’’តិ តេហិ បវេទិតា, តេនាការេន តស្សា អបត្តព្ពតាយ ន និយ្យាតិ. បណ្ឌិតេហិ បដិក្ខិត្តាតិ ‘‘នាយំ និដ្ឋា បដិបទា វដ្ដស្ស អនតិក្កមនតោ’’តិ ពុទ្ធាទីហិ បណ្ឌិតេហិ បដិក្ខិត្តា. និវត្តតីតិ បដិក្ខេបការណវចនំ, យស្មា តេហិ បញ្ញត្តា និដ្ឋា បដិបទា ន និយ្យាតិ ន គច្ឆតិ, អញ្ញទត្ថុ តំសមង្គិនំ បុគ្គលំ សំសារេ ឯវ បរិព្ភមាបេន្តី និវត្តតិ, តស្មា បណ្ឌិតេហិ បដិក្ខិត្តាតិ អត្ថោ. តន្តិ អនិយ្យានិកភាវំ.

ជានំ, បស្សន្តិ ច បុថុវចនវិបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ជានន្តា បស្សន្តា’’តិ. គច្ឆន្តាទិសទ្ទានញ្ហិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ជានំ សភិក្ខុកំ អារាមំ អនាបុច្ឆា បវិសេយ្យា’’តិអាទីសុ (បាចិ. ១០២៤) លិង្គវសេន វិបរិយាយោ, ជានន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘យាចំ អទទមប្បិយោ’’តិអាទីសុ (បារា. ៣៤៦; ជា. ១.៧.៥៥) វិភត្តិវសេន, យាចន្តស្សាតិ អត្ថោ. ឥធ បន បុថុវចនវសេនាតិ វេទិតព្ពំ. បធានំ ជាននំ នាម បច្ចក្ខតោ ជាននំ តស្ស ជេដ្ឋភាវតោ, ទស្សនមប្បធានំ តស្ស សំសយានុពន្ធត្តាតិ អយំ កមោ វុត្តោ ‘‘ជានំ បស្ស’’ន្តិ. តេនេត្ថ ជាននេន ទស្សនំ វិសេសេតិ. ឯវញ្ហិ ទិដ្ឋបុព្ពានិ ខោ តស្មិំ លោកេ មនុស្សានំ សរីរសណ្ឋានាទីនីតិ ឯកតោ អធិប្បាយទស្សនំ សូបបន្នំ ហោតិ. អយញ្ហេត្ថាធិប្បាយោ ‘‘កិំ តុម្ហាកំ ឯកន្តសុខេ លោកេ បច្ចក្ខតោ ញាណទស្សនំ អត្ថី’’តិ. ជានន្តិ វា តស្ស លោកស្ស អនុមានវិសយតំ វុច្ចតិ, បស្សន្តិ បច្ចក្ខតោ វិសយតំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘អបិ តុម្ហាកំ លោកោ បច្ចក្ខតោ ញាតោ, ឧទាហុ អនុមានតោ’’តិ.

យស្មា បន លោកេ បច្ចក្ខភូតោ អត្ថោ ឥន្ទ្រិយគោចរភាវេន បាកដោ, តស្មា បាកដេន អត្ថេន អធិប្បាយំ ទស្សេតុំ ‘‘ទិដ្ឋបុព្ពានី’’តិអាទិ វុត្តំ. ទិដ្ឋបទេន វា ទស្សនំ, តទនុគតញ្ច ជាននំ គហេត្វា តទុភយេនេវ អត្ថេន អធិប្បាយំ វិភាវេតុំ ឯវំ វុត្តន្តិបិ ទដ្ឋព្ពំ. ទិដ្ឋបុព្ពានីតិ ហិ ទស្សនេន, តទនុគតេន ច ញាណេន គហិតបុព្ពានីតិ អត្ថោ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សរីរសណ្ឋានាទីនី’’តិ សមរិយាទវចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ. ‘‘អប្បាដិហីរកត’’ន្តិ អយំ អនុនាសិកលោបនិទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘អប្បាដិហីរកំ ត’’ន្តិ. តំ វចនំ អប្បាដិហីរកំ សម្បជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. អប្បាដិហីរបទេ អនុនាសិកលោបោ, ‘‘កត’’ន្តិ ច ឯកំ បទន្តិ កេចិ, តទយុត្តំ សមាសសម្ភវតោ, អនុនាសិកលោបស្ស ច អវត្តព្ពត្តា. ឯវមេត្ថ វណ្ណយន្តិ – បដិបក្ខហរណតោ បដិហារិយំ, តទេវ បាដិហារិយំ. អត្តនា ឧត្តរវិរហិតវចនំ. បាដិហារិយមេវេត្ថ ‘‘បាដិហីរក’’ន្តិ វុត្តំ បរេហិ វុច្ចមានឧត្តរេហិ សឧត្តរត្តា, ន បាដិហីរកន្តិ អប្បាដិហីរកំ. វិរហត្ថោ ចេត្ថ អ-សទ្ទោ. តេនាហ ‘‘បដិហរណវិរហិត’’ន្តិ. សឧត្តរញ្ហិ វចនំ តេន ឧត្តរវចនេន បដិហរីយតិ វិបរិវត្តីយតិ, តស្មា ឧត្តរវចនំ បដិហរណំ នាម, តតោ វិរហិតន្តិ អត្ថោ. តស្មា ឯវ និយ្យានស្ស បដិហរណមគ្គស្ស អភាវតោ ‘‘អនិយ្យានិក’’ន្តិ វត្តព្ពតំ លភតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អនិយ្យានិក’’ន្តិ.

៤២៦. វិលាសោ ឥត្ថិលីឡា, យោ ‘‘សិង្គារភាវជា កិរិយា’’តិបិ វុច្ចតិ. អាកប្បោ កេសពន្ធវត្ថគ្គហណាទិអាការវិសេសោ, វេសសំវិធានំ វា. អាទិសទ្ទេន ហាវាទីនំ សង្គហោ. ហាវាតិ ហិ ចាតុរិយំ វុច្ចតិ.

តយោអត្តបដិលាភវណ្ណនា

៤២៨. អាហិតោ អហំមានោ ឯត្ថាតិ អត្តា, អត្តភាវោតិ អាហ ‘‘អត្តភាវបដិលាភោ’’តិ. កថំ ទស្សេតីតិ វុត្តំ ‘‘ឱឡារិកត្តភាវបដិលាភេនា’’តិអាទិ. កាមភវំ ទស្សេតិ ឥតរភវទ្វយត្តភាវតោ ឱឡារិកត្តា. រូបភវំ ទស្សេតិ ឈានមនេន និព្ពត្តំ ហុត្វា រូបីភាវេន ឧបលព្ភនតោ. អរូបភវំ ទស្សេតិ អរូបីភាវេន ឧបលព្ភនតោ. សំកិលេសិកា ធម្មា នាម ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា តទភាវេ កស្សចិ សំកិលេសស្ស អសម្ភវតោ. វោទានិយា ធម្មា នាម សមថវិបស្សនា តាសំ វសេន សព្ពសោ ចិត្តវោទានស្ស សិជ្ឈនតោ.

៤២៩. បដិបក្ខធម្មានំ អសមុច្ឆេទេ សតិ ន កទាចិបិ អនវជ្ជធម្មានំ វា បារិបូរី, វេបុល្លំ វា សម្ភវតិ, សមុច្ឆេទេ បន សតិ សម្ភវតីតិ មគ្គផលបញ្ញានមេវ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ, តា ហិ សកិំ បរិបុណ្ណាបិ អបរិហីនធម្មត្តា បរិបុណ្ណា ឯវ ភវន្តិ. តរុណបីតីតិ ឧប្បន្នមត្តា អលទ្ធាសេវនា ទុព្ពលបីតិ. ពលវតុដ្ឋីតិ បុនប្បុនំ ឧប្បត្តិយា លទ្ធាសេវនា ឧបរិវិសេសាធិគមស្ស បច្ចយភូតា ថិរតរា បីតិ. ឥទានិ សង្ខេបតោ បិណ្ឌត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘កិំ វុត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យំ វិហារំ សយំ…បេ… វិហរិស្សតីតិ អវោចុម្ហាតិ សម្ពន្ធោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យំ វិហារំ ‘‘សំកិលេសិកវោទានិយធម្មានំ បហានាភិវុទ្ធិនិដ្ឋំ បញ្ញាយ បារិបូរិវេបុល្លភូតំ ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ អបរប្បច្ចយេន ញាណេន បច្ចក្ខតោ សម្បាទេត្វា វិហរិស្សតី’’តិ កថយិម្ហាតិ. តត្ថាតិ តស្មិំ វិហារេ. តស្សាតិ ឱវាទករស្ស ភិក្ខុនោ. ឯវំ វិហរតោតិ វុត្តប្បការេន វិហរណហេតុ, វិហរន្តស្ស វា. តន្និមិត្តំ បាមោជ្ជំ, បមោទប្បភវា បីតិ, តប្បច្ចយភូតំ បស្សទ្ធិទ្វយំ, តថា សូបដ្ឋិតា សតិ, ឧក្កំសគតតាយ ឧត្តមញាណំ. សុខោ ច វិហារោ ភវិស្សតីតិ យោជនា. កាយចិត្តបស្សទ្ធី ហិ ‘‘បស្សទ្ធី’’តិ វុត្តា, អយមេវ វា បាឋោ. ‘‘នាមកាយបស្សទ្ធី’’តិបិ បឋន្តិ, តទយុត្តមេវ បស្សទ្ធិទ្វយស្ស អវិនាភាវតោ. កស្មា បនេស សុខោ វិហារោតិ អាហ ‘‘សព្ពវិហារេសូ’’តិអាទិ, សព្ពេសុបិ ឥរិយាបថវិហារាទីសុ សន្តបណីតតាយ ឥមស្សេវ សុខត្តា ‘‘សុខោ វិហារោ’’តិ វត្តព្ពតំ អរហតីតិ វុត្តំ ហោតិ. កថំ សុខោតិ វុត្តំ ‘‘ឧបសន្តោ បរមមធុរោ’’តិ.

បឋមជ្ឈានេ បដិលទ្ធមត្តេ ហីនភាវតោ បីតិ ទុព្ពលា បាមោជ្ជបក្ខិកា, សុភាវិតេ បន តស្មិំ បគុណេ សា បណីតា ពលវភាវតោ បរិបុណ្ណកិច្ចា បីតីតិ វុត្តំ ‘‘បឋមជ្ឈានេ បាមោជ្ជាទយោ ឆបិ ធម្មា លព្ភន្តី’’តិ. បាមោជ្ជំ និវត្តតីតិ ទុព្ពលបីតិសង្ខាតំ បាមោជ្ជំ ឆសុ ធម្មេសុ និវត្តតិ ហាយតិ. វិតក្កវិចារក្ខោភវិរហិតេន ហិ ចតុក្កនយវិភត្តេ ទុតិយជ្ឈានេ សព្ពទា បីតិ ពលវតី ឯវ ហោតិ, ន បឋមជ្ឈានេ វិយ កទាចិ ទុព្ពលាតិ ឯវំ វុត្តំ. បីតិ និវត្តតិ តប្បហានេនេវ តតិយជ្ឈានស្ស លព្ភនតោ. ‘‘សុខោ វិហារោ’’តិ ឥមិនា សមាធិ គហិតោតិ អាហ ‘‘តថា ចតុត្ថេ’’តិ. យេ បន ‘‘សុខោ វិហារោ’តិ ឯតេន សុខំ គហិត’’ន្តិ វទន្តិ, តេសំ មតេន សន្តវុត្តិតាយ ឧបេក្ខាបិ ចតុត្ថជ្ឈានេ ‘‘សុខ’’មិច្ចេវ ភាសិតាតិ (វិភ. អដ្ឋ. ២៣២; វិសុទ្ធិ. ២.៦៤៤; មហានិ. អដ្ឋ. ២៧; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១០៥) កត្វា តថា វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមស្មិំយេវ ទីឃនិកាយេ (ទី. និ. ១.៤៣២; ៣.១៦៦, ៣៥៨) អាគតំ អនេកធា ទេសនានយមុទ្ធរិត្វា ឥធ ទេសិតនយំ និយមេតុំ ‘‘ឥមេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ. សុទ្ធ…បេ… កថិតន្តិ ឧបរិមគ្គំ អកថេត្វា កេវលំ វិបស្សនាបាទកមេវ ឈានំ កថិតំ. ចតូហិ…បេ… កថិតាតិ វិបស្សនាបាទកភាវេន ឈានានិ កថេត្វា តតោ បរំ វិបស្សនាបុព្ពកា ចត្តារោបិ មគ្គា កថិតា. ចតុត្ថជ្ឈានិកផលសមាបត្តិ កថិតាតិ បឋមជ្ឈានិកាទិកា ផលសមាបត្តិយោ អកថេត្វា ចតុត្ថជ្ឈានិកា ឯវ ផលសមាបត្តិ កថិតា. បីតិវេវចនមេវ កត្វាតិ ទ្វិន្នំ បីតីនំ ឯកស្មិំ ចិត្តុប្បាទេ អនុប្បជ្ជនតោ បាមោជ្ជំ បីតិវេវចនមេវ កត្វា, តទុភយំ អភេទតោ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បីតិសុខានំ អបរិច្ចត្តត្តា, ‘‘សុខោ វិហារោ’’តិ ច សាតិសយស្ស សុខវិហារស្ស គហិតត្តា ‘‘ទុតិយជ្ឈានិកផលសមាបត្តិ នាម កថិតា’’តិ វុត្តំ. កាមំ បឋមជ្ឈានេបិ បីតិសុខានិ លព្ភន្តិ, តានិ បន វិតក្កវិចារបរិក្ខោភេន ន តត្ថ សន្តបណីតានិ, ឥធ ច សន្តបណីតានេវ អធិប្បេតានិ, តស្មា ទុតិយជ្ឈានិកា ឯវ ផលសមាបត្តិ គហិតា, ន បឋមជ្ឈានិកាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤៣២-៤៣៧. វិភាវនត្ថោតិ បកាសនត្ថោ សរូបតោ និរូបនត្ថោ ‘‘ន សមណោ គោតមោ ព្រាហ្មណេ ជិណ្ណេ …បេ… អភិវាទេតិ វា បច្ចុដ្ឋេតិ វា អាសនេន វា និមន្តេតី’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.១១; បារា. ២) វិយ. តេនាហ ‘‘អយំ សោ’’តិអាទិ. ‘‘អយំ អត្តបដិលាភោ សោ ឯវា’’តិ ឯវំ សរូបតោ វិភាវេត្វា បកាសេត្វា. អយន្តិ ហិ ភគវតា បុព្ពេ វុត្តំ អត្តបដិលាភំ អាសន្នបច្ចក្ខភាវេន បច្ចាមសតិ, សោតិ បន បរេហិ បុច្ឆិយមានំ បរម្មុខភាវេន. ន នំ ឯវំ វទាមាតិ ឯត្ថ នន្តិ ឱឡារិកមត្តបដិលាភំ. សប្បាដិហីរកតន្តិ ឯត្ថ បុព្ពេ វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បរេហិ ចោទិតវចនបដិហារកំ សឧត្តរវចនំ សប្បាដិហីរកន្តិ ហិ អយមេវ វិសេសោ. តុច្ឆោតិ មុសា អភូតោ. សោតិ មនោមយោ, អរូបោ វា អត្តបដិលាភោ. ស្វេវាតិ សោ ឯវ ឱឡារិកោ អត្តបដិលាភោ. តស្មិំ សមយេ សច្ចោ ហោតីតិ តស្មិំ បច្ចុប្បន្នសមយេ វិជ្ជមានោ ហោតិ. អត្តបដិលាភោត្វេវ និយ្យាតេសីតិ អត្តបដិលាភសទ្ទេន តថា ឯវ បរិយោសាបេសិ, ន បន នំ ‘‘អត្តបដិលាភោ’’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ បញ្ញត្តិំ សរូបតោ នីហរិត្វា ទស្សេសីតិ អធិប្បាយោ. រូបាទយោ ចេត្ថ ធម្មាតិ រូបវេទនាទយោ ឯវ ឯត្ថ លោកេ សភាវធម្មា. នាមមត្តមេតន្តិ រូបាទិកេ បញ្ចក្ខន្ធេ ឧបាទាយ នាមបញ្ញត្តិមត្តមេតំ ‘‘អត្តបដិលាភោ’’តិ. ឯវរូបា វោហារាតិ ‘‘ឱឡារិកោ អត្តបដិលាភោ’’តិអាទិវោហារា. នាមបញ្ញត្តិវសេនាតិ នាមភូតបញ្ញត្តិមត្តវសេន. ‘‘អត្តបដិលាភោ’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតី’’តិ និយ្យាតនត្ថំ.

៤៣៨. ឯវញ្ច បន វត្វាតិ រូបាទិកេ ឧបាទាយ បញ្ញត្តិមត្តមេតំ អត្តបដិលាភោតិ ឥមមត្ថំ ‘‘យស្មិំ ចិត្ត សមយេ’’តិអាទិនា វត្វា. បដិបុច្ឆិត្វាតិ យថា បរេ បុច្ឆេយ្យុំ, តថា កាលវិភាគតោ បដិបទានិ បុច្ឆិត្វា. វិនយនត្ថន្តិ យថាបុច្ឆិតស្ស អត្ថស្ស ញាបនវសេន វិនយនត្ថាយ. យេ តេ អតីតា ធម្មាតិ អតីតសមយេ អតីតត្តបដិលាភស្ស ឧបាទានភូតា រូបាទយោ ធម្មា. តេ ឯតរហិ នត្ថិ និរុទ្ធត្តា. តតោ ឯវ ‘‘អហេសុ’’ន្តិ សង្ខ្យំ គតា. តស្មាតិ ឧបាទានស្ស អតីតស្មិំយេវ សមយេ លព្ភនតោ. សោបីតិ តទុបាទានោ មេ អត្តបដិលាភោបិ. តស្មិំយេវ សមយេតិ អតីតេ ឯវ សមយេ. សច្ចោ អហោសីតិ ភូតោ វិជ្ជមានោ វិយ អហោសិ. អនាគតបច្ចុប្បន្នានន្តិ អនាគតានញ្ចេវបច្ចុប្បន្នានញ្ច រូបាទិធម្មានំ ឧបាទានភូតានំ. តទា អភាវាតិ តស្មិំ អតីតសមយេ អភាវា អវិជ្ជមានត្តា. តទុបាទានភូតោ អនាគតោ, បច្ចុប្បន្នោ ច អត្តបដិលាភោ តស្មិំ អតីត សមយេ មោឃោ តុច្ឆោ មុសា នត្ថីតិ អត្ថោ. អត្ថតោតិ បញ្ញត្តិអត្ថតោ. នាមមត្តមេវាតិ សមញ្ញាមត្តមេវ. បរមត្ថតោ អនុបលព្ភមានត្តា អត្តបដិលាភំ បដិជានាតិ.

‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនា យេ តេ អនាគតា ធម្មា, តេ ឯតរហិ នត្ថិ, ‘‘ភវិស្សន្តី’’តិ បន សង្ខ្យំ គតា, តស្មា សោបិ មេ អត្តបដិលាភោ តស្មិំយេវ សមយេ សច្ចោ ភវិស្សតិ. អតីតបច្ចុប្បន្នានំ បន ធម្មានំ តទា អភាវា តស្មិំ សមយេ ‘‘មោឃោ អតីតោ, មោឃោ បច្ចុប្បន្នោ’’តិ ឯវំ អត្ថតោ នាមមត្តមេវ អត្តបដិលាភំ បដិជានាតិ. យេ ឥមេ បច្ចុប្បន្នា ធម្មា, តេ ឯតរហិ ‘‘អត្ថី’’តិ សង្ខ្យំ គតា, តស្មា យ្វាយំ មេ អត្តបដិលាភោ, សោ ឥទានិ សច្ចោ ហោតិ. អតីតានាគតានំ បន ធម្មានំ អធុនា អភាវា ឯតរហិ ‘‘មោឃោ អតីតោ, មោឃោ អនាគតោ’’តិ ឯវំ អត្ថតោ នាមមត្តមេវ អត្តបដិលាភំ បដិជានាតីតិ ឥមមត្ថំ អតិទិសតិ.

៤៣៩-៤៤៣. សំសន្ទិតុន្តិ សមានេតុំ. គវាតិ គាវិតោ. តត្ថាតិ ខីរាទីសុ បញ្ចគោរសេសុ. យស្មិំ សមយេ ខីរំ ហោតីតិ យស្មិំ កាលេ ភូតុបាទាយសញ្ញិតំ ឧបាទានវិសេសំ ឧបាទាយ ខីរបញ្ញត្តិ ហោតិ. ន តស្មិំ…បេ… គច្ឆតិ ខីរបញ្ញត្តិឧបាទានស្ស ភូតុបាទាយរូបស្ស ទធិអាទិបញ្ញត្តិយា អនុបាទានតោ. បដិនិយតវត្ថុកា ហិ ឯតា លោកសមញ្ញា. តេនាហ ‘‘យេ ធម្មេ ឧបាទាយា’’តិអាទិ. សង្ខាយតិ កថីយតិ ឯតាយាតិ សង្ខា. អត្តំ នីហរិត្វា ឧច្ចន្តិ វទន្តិ ឯតាយាតិ និរុត្តិ. តំ តទត្ថំ នមន្តិ សត្តា ឯតេនាតិ នាមំ, តថា វោហរន្តិ ឯតេនាតិ វោហារោ, បញ្ញត្តិយេវ. ‘‘យស្មិំ សមយេ’’តិអាទិនា ខីរេ វុត្តនយំ ទធិអាទីសុបិ ‘‘ឯស នយោ សព្ពត្ថា’’តិ អតិទិសតិ.

សមនុជាននមត្តកានីតិ ‘‘ឥទំ ខីរំ, ឥទំ ទធី’’តិអាទិនា តាទិសេសុ ភូតុបាទាយរូបវិសេសេសុ លោកេ បរម្បរាគតំ បញ្ញត្តិំ អប្បដិក្ខិបិត្វា សមនុជាននំ វិយ បច្ចយវិសេសវិសិដ្ឋំ រូបាទិខន្ធសមូហំ ឧបាទាយ ‘‘ឱឡារិកោ អត្តបដិលាភោ’’តិ ច ‘‘មនោមយោ អត្តបដិលាភោ’’តិ ច ‘‘អរូបោ អត្តបដិលាភោ’’តិ ច តថា តថា សមនុជាននមត្តកានិ, ន ច តព្ពិនិមុត្តោ ឧបាទានតោ អញ្ញោ កោចិ បរមត្ថតោ អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. និរុត្តិមត្តកានីតិ សទ្ទនិរុត្តិយា គហណូបាយមត្តកានិ. ‘‘សត្តោ ផស្សោ’’តិអាទិនា ហិ សទ្ទគ្គហណុត្តរកាលំ តទនុវិទ្ធបណ្ណត្តិគ្គហណមុខេនេវ តទត្ថាវពោធោ. តថា ចាហុ –

‘‘បឋមំ សទ្ទំ សោតេន, តីតំ ទុតិយចេតសា;

នាមំ តតិយចិត្តេន, អត្ថំ ចតុត្ថចេតសា’’តិ. (មណិសារមញ្ជុសាដីកាយំ បច្ចយសង្គហវិភាគេបិ);

វចនបថមត្តកានីតិ តស្សេវ វេវចនំ. និរុត្តិយេវ ហិ អញ្ញេសម្បិ ទិដ្ឋានុគតិមាបជ្ជន្តានំ ការណដ្ឋេន វចនបថោ. វោហារមត្តកានីតិ តថា តថា វោហារមត្តកានិ. នាមបណ្ណត្តិមត្តកានីតិ តស្សេវ បរិយាយោ, តំតំនាមបញ្ញាបនមត្តកានីតិ អត្ថោ. សព្ពមេតន្តិ ‘‘អត្តបដិលាភោ’’តិ វា ‘‘សត្តោ’’តិ វា ‘‘បោសោ’’តិ វា សព្ពមេតំ វោហារមត្តកំ. កស្មាតិ ចេ, បរមត្ថតោ អនុបលព្ភនតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘យស្មា’’តិអាទិ វុត្តំ. សុញ្ញោតិ បរមត្ថតោ វិវិត្តោ.

យជ្ជេវំ កស្មា ចេសា ពុទ្ធេហិបិ វុច្ចតីតិ ចោទនំ សោធេន្តោ ‘‘ពុទ្ធានំ បនា’’តិអាទិមាហ. សម្មុតិយា វោហារស្ស កថនំ សម្មុតិកថា. បរមត្ថស្ស សភាវធម្មស្ស កថនំ បរមត្ថកថា. បរមត្ថសន្និស្សិតកថាភាវតោ អនិច្ចាទិកថាបិ ‘‘បរមត្ថកថា’’តិ វុត្តា. បរមត្ថធម្មោយេវ ហិ ‘‘អនិច្ចោ, ទុក្ខោ’’តិ ច វុច្ចតិ, ន សម្មុតិធម្មោ.

‘‘អនិច្ចា សព្ពេ សង្ខារា, ទុក្ខានត្តា ច សង្ខតា;

និព្ពានញ្ចេវ បញ្ញត្តិ, អនត្តា ឥតិ និច្ឆយា’’ តិ. (បរិ. ២៥៧) –

វចនតោ បនេស ‘‘អនត្តា’’តិ វុច្ចតិ, ខន្ធាទិបញ្ញត្តិ បន តជ្ជាបញ្ញត្តិ វិយ បរមត្ថសន្និស្សយា, អាសន្នតរា ច, បុគ្គលបញ្ញត្តិអាទយោ វិយ ន ទូរេ, តស្មា ខន្ធាទិកថាបិ ‘‘បរមត្ថកថា’’តិ វុត្តា, ខន្ធាទិសីសេន វា តទុបាទានសភាវធម្មា ឯវ គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ ច សភាវធម្មាបិ សម្មុតិមុខេនេវ ទេសនមារោហន្តិ, ន បរមត្ថមុខេន, តស្មា សព្ពាបិ ទេសនា សម្មុតិកថាវ សិយាតិ? នយិទមេវំ កថេតព្ពធម្មវិភាគេន កថាវិភាគស្ស អធិប្បេតត្តា, ន ច សទ្ទោ កេនចិ បវត្តិនិមិត្តេន វិនា អត្ថំ បកាសេតីតិ.

កស្មា ចេវំ ទុព្ពិធា ពុទ្ធានំ កថា បវត្តតីតិ អនុយោគំ ការណវិភាវនេន បរិហរិតុំ ‘‘តត្ថ យោ’’តិអាទិ វុត្តំ. អត្ថំ វិជានិតុំ ចតុសច្ចំ បដិវិជ្ឈិតុំ វដ្ដតោ និយ្យាតុំ អរហត្តសង្ខាតំ ជយគ្គាហំ គហេតុំ សក្កោតិ. យស្មា បរមត្ថកថាយ ឯវ សច្ចសម្បដិវេធោ, អរិយសច្ចកថា ច សិខាប្បត្តា ទេសនា, តស្មា វិនេយ្យបុគ្គលវសេន អាទិតោ សម្មុតិកថំ កថេន្តោបិ ភគវា បរតោ បរមត្ថកថំយេវ កថេតីតិ អាហ ‘‘តស្សា’’តិអាទិ. ‘‘អាទិតោវ សម្មុតិកថំ កថេតី’’តិ ហិ វទន្តោ បរតោ បរមត្ថកថម្បិ កថេតីតិ ទីបេតិ, ឥតរត្ថ បន ‘‘អាទិតោវ កថេតី’’តិ អវទន្តោ សព្ពត្ថបីតិ. ‘‘តថា’’តិអាទិនា កថាទ្វយកថនេ បរិយាយន្តរំ វិភាវេតិ. ពោធេត្វាតិ វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ តថា តថា ទេសេតព្ពមត្ថំ ជានាបេត្វា, ឥមិនា បន ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ – កត្ថចិ សម្មុតិកថាបុព្ពិកា បរមត្ថកថា ហោតិ បុគ្គលជ្ឈាសយវសេន, កត្ថចិ បរមត្ថកថាបុព្ពិកា សម្មុតិកថា, ឥតិ វិនេយ្យទម្មកុសលស្ស សត្ថុ វេនេយ្យជ្ឈាសយវសេន តថា តថា ទេសនា បវត្តតីតិ. សព្ពត្ថ បន ភគវា ធម្មតំ អវិជហន្តោ ឯវ សម្មុតិមនុវត្តតិ, សម្មុតិំ អបរិច្ចជន្តោយេវ ធម្មតំ វិភាវេតិ, នំ តត្ថ អភិនិវេសាតិធាវនានិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ជនបទនិរុត្តិំ នាភិនិវិសេយ្យ, សមញ្ញំ នាតិធាវេយ្យា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៤៣៩-៤៤៣).

បឋមំ សម្មុតិកថាកថនំ បន វេនេយ្យវសេន យេភុយ្យេន ពុទ្ធានមាចិណ្ណន្តិ តំ ការណេន សទ្ធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘បកតិយា បនា’’តិអាទិមាហ. លូខាការាតិ វេនេយ្យានមនភិសម្ពុជ្ឈនវសេន លូខសទិសា. ននុ ច សម្មុតិ នាម បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានត្តា អភូតា, តំ កថំ ពុទ្ធា កថេន្តីតិ វុត្តំ ‘‘សម្មុតិកថំ កថេន្តាបី’’តិអាទិ. សច្ចមេវាតិ តថមេវ. សភាវមេវាតិ សម្មុតិភាវេន តំសភាវមេវ. តេនាហ ‘‘អមុសាវា’’តិ. បរមត្ថស្ស បន សច្ចាទិភាវេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ.

កោ បនិមេសំ សម្មុតិបរមត្ថធម្មានំ វិសេសោតិ? យស្មិំ ភិន្នេ, ពុទ្ធិយា វា អវយវវិនិព្ភោគេ កតេ ន តំសញ្ញា, សោ ឃដបដាទិប្បភេទោ សម្មុតិ, តព្ពិបរិយាយតោ បរមត្ថោ. ន ហិ កក្ខឡផុសនាទិសភាវេ អយំ នយោ លព្ភតិ. ឯវំ សន្តេបិ វុត្តនយេន សម្មុតិ ច សច្ចសភាវា ឯវាតិ អាហ ‘‘ទុវេ សច្ចានិ អក្ខាសី’’តិអាទិ. តត្ថ ទុវេ សច្ចានិ អក្ខាសីតិ នានាទេសភាសាកុសលោ តិណ្ណំ វេទានមត្ថសំវណ្ណនកោ អាចរិយោ វិយ នានាវិធសម្មុតិបរមត្ថកុសលោ ភគវា វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ ទុវេយេវ សច្ចានិ អក្ខាសីតិ អត្ថោ. តំ សរូបតោ, បរិមាណតោ ច ទស្សេតិ ‘‘សម្មុតិំ បរមត្ថញ្ច, តតិយំ នូបលព្ភតី’’តិ ឥមិនា. វទតំ វរោតិ សព្ពេសំ វទន្តានំ វរោ. លោកសង្កេតមត្តសិទ្ធា សម្មុតិ. បរមោ ឧត្តមោ អវិបរីតោ យថាភូតសភាវោ បរមត្ថោ.

ឥទានិ នេសំ សច្ចសភាវំ សហ ការណេន ទស្សេតុំ ‘‘សង្កេតវចន’’ន្តិ គាថា វុត្តា. យស្មា លោកសម្មុតិការណំ, តស្មា សង្កេតវចនំ សច្ចំ, យស្មា ច ធម្មានំ ភូតលក្ខណំ, តស្មា បរមត្ថវចនំ សច្ចន្តិ យោជនា. លោកសម្មុតិការណន្តិ ហិ សង្កេតវចនស្ស សច្ចភាវេ ការណទស្សនំ, លោកសិទ្ធា សម្មុតិ សង្កេតវចនស្ស អវិសំវាទនតាយ ការណន្តិ អត្ថោ, វិសំវាទនាភាវតោ សង្កេតវចនំ សច្ចន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មានំ ភូតលក្ខណន្តិ ច បរមត្ថវចនស្ស សច្ចភាវេ ការណទស្សនំ. សភាវធម្មានំ យោ ភូតោ អវិបរីតោ សភាវោ, តស្ស លក្ខណំ អង្គនំ ញាបនន្តិ អត្ថោ, យាថាវតោ អវិសំវាទនវសេន បវត្តនតោ បរមត្ថវចនំ សច្ចន្តិ អធិប្បាយោ. អនង្គណសុត្តដីកាយំ បន អាចរិយេនេវ និស្សក្កវចនេន បទមុល្លិង្គេត្វា ‘‘លោកសម្មុតិការណាតិ លោកសមញ្ញំ និស្សាយ បវត្តនតោ. ធម្មានន្តិ សភាវធម្មានំ. ភូតការណាតិ យថាភូតសភាវំ និស្សាយ បវត្តនតោ’’តិ វុត្តំ.

អញ្ញត្ថ បន –

‘‘តស្មា វោហរកុសលស្ស, លោកនាថស្ស សត្ថុនោ;

សម្មុតិំ វោហរន្តស្ស, មុសាវាទោ ន ជាយតី’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៧; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១៧០; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ២៤) –

អយម្បិ គុណបរិទីបនី គាថា ទិស្សតិ. តត្ថ តស្មាតិ សច្ចស្ស ទុវិធត្តា, សង្កេតវចនស្ស វា សច្ចភាវតោ. សម្មុតិំ វោហរន្តស្សាតិ ‘‘បុគ្គលោ សត្តោ’’តិអាទិនា លោកសមញ្ញំ កថេន្តស្ស មុសាវាទោ នាម ន ជាយតីតិ អត្ថោ. អបិច ‘‘អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា បុគ្គល កថំ កថេតិ ហិរោត្តប្បទីបនត្ថំ, កម្មស្សកតាទីបនត្ថំ, បច្ចត្តបុរិសការទីបនត្ថំ, អានន្តរិយទីបនត្ថំ, ព្រហ្មវិហារទីបនត្ថំ, បុព្ពេនិវាសទីបនត្ថំ, ទក្ខិណាវិសុទ្ធិទីបនត្ថំ, លោកសម្មុតិយា អប្បហានត្ថញ្ចា’’តិអាទិនា (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៧; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១៧០; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ២៤; កថា. អនុដី. ១) តត្ថ តត្ថ វុត្តការណម្បិ អាហរិត្វា ឥធ វត្តព្ពំ.

យទិ តថាគតោ បរមត្ថសច្ចំ សម្មទេវ អភិសម្ពុជ្ឈិត្វា ឋិតោបិ លោកសមញ្ញាភូតំ សម្មុតិសច្ចំ គហេត្វាវ វទតិ, ឯវញ្ចេត្ថ កោ លោកិយមហាជនេហិ វិសេសោតិ វុត្តំ ‘‘យាហី’’តិអាទិ, អយំ បាឡិយំ សម្ពន្ធោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – លោកិយមហាជនោ អប្បហីនបរាមាសត្តា ‘‘ឯតំ មមា’’តិអាទិនា បរាមសន្តោ វោហរតិ. តថាគតោ បន សព្ពសោ បហីនបរាមាសត្តា អបរាមសន្តោវ យស្មា លោកសមញ្ញាហិ វិនា លោកិយោ អត្ថោ លោកេន ទុព្ពិញ្ញេយ្យោ, តស្មា តាហិ តំ វោហរតិ. តថា វោហរន្តោ ច អត្តនោ ទេសនាវិលាសេន វេនេយ្យសត្តេ បរមត្ថសច្ចេ បតិដ្ឋាបេតីតិ. ទេសនំ វិនិវដ្ដេត្វាតិ ហេដ្ឋា វុត្តាយ ទិដ្ឋាភិនិវេសបដិសញ្ញុត្តាយ វដ្ដកថាយ វិនិវត្តេត្វា វិវេចេត្វា. អរហត្តនិកូដេន និដ្ឋាបេសីតិ ‘‘អបរាមស’’ន្តិ ឥមិនា បទេន តណ្ហាមានបរាមាសប្បហានកិត្តនេន តប្បហាយកអរហត្តសង្ខាតនិកូដេន ទេសនំ បរិយោសាបេសិ. យំ បនេត្ថ អត្ថតោ ន វិភត្តំ, តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា បោដ្ឋបាទសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

បោដ្ឋបាទសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. សុភសុត្តវណ្ណនា

សុភមាណវកវត្ថុវណ្ណនា

៤៤៤. ឯវំ បោដ្ឋបាទសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ សុភសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, បោដ្ឋបាទសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស សុភសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… សាវត្ថិយន្តិ សុភសុត្ត’’ន្តិ អាហ. អនុនាសិកលោបេន ‘‘អចិរ បរិនិព្ពុតេ’’តិ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘អចិរំ បរិនិព្ពុតេ’’តិ ឥមិនា យថា បោដ្ឋបាទសុត្តេ ‘‘អប្បាដិហីរក តំ ភាសិតំ សម្បជ្ជតី’’តិ, អចិរំ បរិនិព្ពុតស្ស អស្សាតិ វា អចិរបរិនិព្ពុតោ យថា ‘‘អចិរបក្កន្តោ, មាសជាតោ’’តិ. អត្ថមត្តំ បន ទស្សេតុំ ឯវំ វុត្តំ. អចិរបរិនិព្ពុតេតិ ច សត្ថុ បរិនិព្ពុតភាវស្ស ចិរកាលតាបដិក្ខេបេន អាសន្នតាមត្តំ ទស្សិតំ, កាលបរិច្ឆេទោ បន ន ទស្សិតោតិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘បរិនិព្ពានតោ’’តិអាទិមាហ. វិសាខបុណ្ណមិតោ ឧទ្ធំ យាវ ជេដ្ឋបុណ្ណមី, តាវ កាលំ សន្ធាយ ‘‘មាសមត្តេ’’តិ វុត្តំ. មត្តសទ្ទេន បន តស្ស កាលស្ស កិញ្ចិ អសម្បុណ្ណតំ ជោតេតិ. តុទិសញ្ញិតោ គាមោ និវាសោ ឯតស្សាតិ តោទេយ្យោ. តំ បនេស យស្មា សោណទណ្ឌោ (ទី. និ. ១.៣០០) វិយ ចម្បំ, កូដទន្តោ (ទី. និ. ១.៣២៣) វិយ ច ខាណុមតំ អជ្ឈាវសតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘តស្ស អធិបតិត្តា’’តិ, ឥស្សរភាវតោតិ អត្ថោ. អយម្បិ ហិ រញ្ញោ បសេនទិកោសលស្ស បុរោហិតព្រាហ្មណោ. បុត្តម្បិ អាហាតិ សុភំ មាណវម្បិ ឱវទន្តោ អាហ.

អញ្ជនានន្តិ អក្ខិអញ្ជនត្ថាយ ឃំសិតអញ្ជនានំ. វម្មិកានន្តិ កិមិសមាហដវម្មិកានំ សញ្ចយំ ទិស្វាតិ សម្ពន្ធោ. មធូនន្តិ មក្ខិកមធូនំ. សមាហារន្តិ មករន្ទសន្និចយំ. បណ្ឌិតោ ឃរមាវសេតិ យស្មា អប្បតរប្បតរេបិ គយ្ហមានេ ភោគា ខីយន្តិ, អប្បតរប្បតរេបិ ច សញ្ចិយមានេ វឌ្ឍន្តិ, តស្មា យថាវុត្តមុបមត្តយំ បញ្ញាយ ទិស្វា វិញ្ញុជាតិកោ កិញ្ចិបិ វយមកត្វា អាយមេវ ឧប្បាទេន្តោ ឃរេវសេ ឃរាវាសមនុតិដ្ឋេយ្យាតិ លោភាទេសិតបដិបត្តិំ ឧបទិសតិ.

អទានមេវ សិក្ខាបេត្វា សិក្ខាបនហេតុ លោភាភិភូតតាយ តស្មិំយេវ ឃរេ សុនខោ ហុត្វា និព្ពត្តិ. លោភវសិកស្ស ហិ ទុគ្គតិ បាដិកង្ខា, ‘‘ជនវសភោ នាម យក្ខោ ហុត្វា និព្ពត្តី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥០) ឯត្ថ វុត្តនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. បុព្ពបរិចយេន អតិវិយ បិយាយតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘បុព្ពេវ សន្និវាសេនា’’តិអាទិ (ជា. ១.២.១៧៤). និក្ខន្តេតិ កេនចិទេវ ករណីយេន ពហិ និគ្គតេ. សុភំ មាណវំ អនុគ្គណ្ហិតុកាមោ ឯកកោវ ភគវា បិណ្ឌាយ បាវិសិ. ភុក្ការន្តិ ‘‘ភុ ភូ’’តិ សុនខសទ្ទករណំ. ‘‘ភោ ភោ’’តិ ព្រាហ្មណសមុទាចារេន បរិភវិត្វា បរិភវនហេតុ. ‘‘ភោវាទិ នាម សោ ហោតិ, សចេ ហោតិ សកិញ្ចនោ’’តិ (ធ. ប. ៣៩៦; សុ. និ. ៦២៥) ហិ វុត្តំ. ននុ ច ហេដ្ឋា ‘‘អទានមេវ សិក្ខាបេត្វា សុនខោ ហុត្វា និព្ពត្តោ’’តិ អាហ, កស្មា បនេត្ថ ‘‘បុព្ពេបិ មំ ‘ភោ ភោ’តិ បរិភវិត្វា សុនខោ ជាតោ’’តិ វទតីតិ? តថា និព្ពត្តិយា តទុភយសាធារណផលត្តា. អានិសំសផលញ្ហិ សាធារណកម្មេនបិ ជាតំ, ន វិបាកផលំ វិយ ឯកកម្មេនេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អវីចិំ គមិស្សសិ កតោកាសស្ស កម្មស្ស បដិពាហិតុមសក្កុណេយ្យភាវតោ. ‘‘ជានាតិ មំ សមណោ គោតមោ’’តិ វិប្បដិសារី ហុត្វា. ឧទ្ធនន្តរេតិ ចុល្លិកន្តរេ. នន្តិ សុនខំ.

តំ បវត្តិន្តិ ភគវតា យថាវុត្តការណំ. ព្រាហ្មណចារិត្តស្ស អបរិហាបិតតំ សន្ធាយ, តថា បិតរំ ឧក្កំសេន្តោ ‘‘ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តោ’’តិ អាហ. មុខារុឡ្ហន្តិ សយំបដិភានវសេន មុខមារុឡ្ហំ. តំ បវត្តិំ បុច្ឆីតិ ‘‘សុតមេតំ ភោ គោតម មយ្ហំ បិតា សុនខោ ហុត្វា និព្ពត្តោ’’តិ តុម្ហេហិ វុត្តំ, ‘‘កិមិទំ សច្ចំ វា អសច្ចំ វា’’តិ បុច្ឆិ. តថេវ វត្វាតិ យថា បុព្ពេ សុនខស្ស វុត្តំ, តថេវ វត្វា. អវិសំវាទនត្ថន្តិ សច្ចាបនត្ថំ, ‘‘តោទេយ្យព្រាហ្មណោ សុនខោ ហុត្វា និព្ពត្តោ’’តិ វចនស្ស អវិសំវាទនេន អត្តនោ អវិសំវាទិភាវទស្សនត្ថន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អប្បោទកន្តិ អប្បកេន ឧទកេន សម្បាទិតំ. មធុបាយាសន្តិ សាទុរសំ, មធុយោជិតំ វា បាយាសំ. តថា អកាសិ, យថា ភគវតា វុត្តំ. ‘‘សព្ពំ ទស្សេសីតិ ពុទ្ធានុភាវេន សោ សុនខោ តំ សព្ពំ នេត្វា ទស្សេសិ, ន ជាតិស្សរតាយ. ភគវន្តំ ទិស្វា ភុក្ករណំ បន បុរិមជាតិសិទ្ធវាសនាវសេនា’’តិ (ទី. និ. ដី. ១.៤៤៤) ឯវំ អាចរិយេន វុត្តំ. ឧបរិបណ្ណាសកេ បន ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តដ្ឋកថាយំ ‘‘សុនខោ ‘ញាតោម្ហិ ឥមិនា’តិ រោទិត្វា ‘ហុំ ហុ’ន្តិ ករោន្តោ ធននិធានដ្ឋានំ គន្ត្វា បាទេន បថវិំ ខណិត្វា សញ្ញំ អទាសី’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.២៨៩) ជាតិស្សរាការមាហ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

‘‘ភវបដិច្ឆន្នំ នាម ឯវរូបំ សុនខបដិសន្ធិអន្តរំ បាកដំ សមណស្ស គោតមស្ស, អទ្ធា ឯស សព្ពញ្ញូ’’តិ ភគវតិ បសន្នចិត្តោ. អង្គវិជ្ជាបាឋកោ កិរេស. តេនស្ស ឯតទហោសិ ‘‘ឥមំ ធម្មបណ្ណាការំ កត្វា សមណំ គោតមំ បញ្ហំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ, តតោ សោ ចុទ្ទស បញ្ហេ អភិសង្ខរិត្វា ភគវន្តំ បុច្ឆិ. តេន វុត្តំ ‘‘ចុទ្ទស បញ្ហេ បុច្ឆិត្វា’’តិ. តត្ថ ចុទ្ទស បញ្ហេតិ ‘‘ទិស្សន្តិ ហិ ភោ គោតម មនុស្សា អប្បាយុកា, ទិស្សន្តិ ទីឃាយុកា. ទិស្សន្តិ ពវ្ហាពាធា, អប្បាពាធា. ទុព្ពណ្ណា, វណ្ណវន្តោ. អប្បេសក្ខា, មហេសក្ខា. អប្បភោគា, មហាភោគា. នីចកុលីនា, ឧច្ចាកុលីនា. ទិស្សន្តិ ទុប្បញ្ញា, ទិស្សន្តិ បញ្ញវន្តោ. កោ នុ ខោ ភោ គោតម ហេតុ កោ បច្ចយោ, យេន មនុស្សានំយេវ សតំ មនុស្សភូតានំ ទិស្សន្តិ ហីនបណីតតា’’តិ (ម. និ. ៣.២៨៩) ឥមេ ចូឡកម្មវិភង្គសុត្តេ អាគតេ ចុទ្ទស បញ្ហេ. ‘‘កម្មស្សកា មាណវ សត្តា កម្មទាយាទា’’តិអាទិនា (ម. និ. ៣.២៨៩) សង្ខេបតោ, វិត្ថារតោ ច វិស្សជ្ជនបរិយោសានេ ភគវន្តំ សរណំ គតោ. អង្គសុភតាយ ‘‘សុភោ’’ តិស្ស នាមំ. មាណវោតិ បន មហល្លកកាលេបិ តរុណវោហារេន នំ វោហរតិ. អត្តនោ ភោគគាមតោតិ តុទិគាមតោ អាគន្ត្វា តង្ខណិកំ វសតិ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘កេនចិទេវ ករណីយេនា’’តិ វុត្តំ.

៤៤៥. ‘‘ឯកា ច មេ កង្ខា អត្ថី’’តិ ឥមិនា ឧបរិ បុច្ឆិយមានស្ស បញ្ហស្ស បគេវ តេន អភិសង្ខតភាវំ ទស្សេតិ. មាណវកន្តិ ខុទ្ទកមាណវំ ‘‘ឯកបុត្តកោ, (ម. និ. ២.២៩៦, ៣៥៣; បារា. ២៦) បិយបុត្តកោ’’តិអាទីសុ វិយ ក-សទ្ទស្ស ខុទ្ទកត្ថេ បវត្តនតោ. វិសភាគវេទនាតិ ទុក្ខវេទនា. សា ហិ កុសលកម្មនិព្ពត្តេ អត្តភាវេ ឧប្បជ្ជនកសុខវេទនាបដិបក្ខភាវតោ ‘‘វិសភាគវេទនា’’តិ ច កាយំ គាឡ្ហា ហុត្វា ពាធនតោ បីឡនតោ ‘‘អាពាធោ’’តិ ច វុច្ចតិ. កីទិសា បន សាតិ អាហ ‘‘យា ឯកទេសេ’’តិអាទិ. ឯកទេសេ ឧប្បជ្ជិត្វាតិ សរីរេកទេសេ ឧដ្ឋហិត្វាបិ អបរិវត្តិភាវករណតោ អយបដ្ដេន អាពន្ធិត្វា វិយ គណ្ហាតិ, ឥមិនា ពលវរោគោ អាពាធោ នាមាតិ ទស្សេតិ. កិច្ឆជីវិតករោតិ អសុខជីវិតាវហោ, ឥមិនា ទុព្ពលោ អប្បមត្តកោ រោគោ អាតង្កោ នាមាតិ ទស្សេតិ. ឧដ្ឋានន្តិ សយននិសជ្ជាទិតោ ឧដ្ឋហនំ, តេន យថា តថា អបរាបរំ សរីរស្ស បរិវត្តនំ វទតិ. គរុកន្តិ ភារិយំ អកិច្ចសិទ្ធិកំ. គិលានស្សេវ កាយេ ពលំ ន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. លហុដ្ឋានេន ចេត្ថ គេលញ្ញាភាវោ បុច្ឆិតោ. ហេដ្ឋា ចតូហិ បទេហិ អផាសុវិហារាភាវំ បុច្ឆិត្វាបិ ឥទានិ បុន ផាសុវិហារភាវំ បុច្ឆតិ, តេន សវិសេសោ ឯត្ថ ផាសុវិហារោ បុច្ឆិតោតិ វិញ្ញាយតិ. អសតិបិ ហិ អតិសយត្ថជោតនេ សទ្ទេ អត្ថាបត្តិតោ អតិសយត្ថោ លព្ភតេវ យថា ‘‘អភិរូបស្ស កញ្ញា ទាតព្ពា’’តិ. តេនាហ ‘‘គមនដ្ឋានា’’តិអាទិ. បុរិមំ អាណាបនវចនំ, ឥទំ បន បុច្ឆិតព្ពាការទស្សនន្តិ អយមិមេសំ វិសេសោតិ ទស្សេតិ ‘‘អថស្សា’’តិអាទិនា.

៤៤៧. កាលោ នាម ឧបសង្កមនស្ស យុត្តបត្តកាលោ, សមយោ នាម តស្សេវ បច្ចយសាមគ្គី, អត្ថតោ បនេស តជ្ជំ សរីរពលញ្ចេវ តប្បច្ចយបរិស្សយាភាវោ ច. ឧបាទានំ នាម ញាណេន តេសំ គហណំ សល្លក្ខណន្តិ អាហ ‘‘បញ្ញាយា’’តិអាទិ. ‘‘ស្វេ គមនកាលោ ភវិស្សតី’’តិ ឥមិនា កាលំ, ‘‘កាយេ’’តិអាទិនា សមយញ្ច សរូបតោ ទស្សេតិ. ផរិស្សតីតិ ផរណវសេន ឋស្សតិ.

៤៤៨. ចេតិយរដ្ឋេតិ ចេតិរដ្ឋេ. យ-ការេន ហិ បទំ វឌ្ឍេត្វា ឯវំ វុត្តំ. ‘‘ចេតិរដ្ឋតោ អញ្ញំ វិសុំយេវេកំ រដ្ឋ’’ន្តិបិ វទន្តិ. ‘‘យស្មា មរណំ នាម តាទិសានំ ទសពលានំ រោគវសេនេវ ហោតិ, តស្មា យេន រោគេន តំ ជាតំ, តស្ស សរូបបុច្ឆា, ការណបុច្ឆា, មរណហេតុកចិត្តសន្តាបបុច្ឆា, តស្ស ច សន្តាបស្ស សព្ពលោកសាធារណតា, តថា មរណស្ស ច អប្បដិករណតា’’តិ ឯវមាទិនា មរណបដិសញ្ញុត្តំ សម្មោទនីយំ កថំ កថេសីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ភោ អានន្ទា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘កោ នាមា’’តិអាទិនា ហិ រោគំ បុច្ឆតិ, ‘‘កិំ ភគវា បរិភុញ្ជី’’តិ ឥមិនា ការណំ, ‘‘អបិចា’’តិអាទិនា ចិត្តសន្តាបំ, ‘‘សត្ថា នាមា’’តិអាទិនា តស្ស សព្ពលោកសាធារណតំ, ‘‘ឯកា ទានី’’តិអាទិនា មរណស្ស អប្បដិករណតំ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. មហាជានីតិ មហាហានិ. យត្រាតិ យេន ការណេន បរិនិព្ពុតោ, តេន កោ ទានិ អញ្ញោ មរណា មុច្ចិស្សតីតិអាទិនា យោជេតព្ពំ. ឥទានីតិ ច អត្តនោ មនសិការំ បតិ វោហារមត្តេន វុត្តំ. លជ្ជិស្សតីតិ លជ្ជា វិយ ភវិស្សតិ, វិជ្ជិស្សតីតិ អត្ថោ. បីតភេសជ្ជានុរូបំ អាហារភោជនំ បោរាណាចិណ្ណន្តិ អាហ ‘‘បីត…បេ… ទត្វា’’តិ.

ហុត្វាតិ បាឋសេសោ សន្តិកាវចរភាវស្ស វិសេសនតោ. មារោ បាបិមា វិយ ន រន្ធគវេសី, ឧត្តរមាណវោ វិយ ច ន វីមំសនាធិប្បាយោ, អបិ តុ ខលុ ឧបដ្ឋាកោ ហុត្វា សន្តិកាវចរោតិ ហិ វិសេសេតិ. ន រន្ធគវេសីតិ ន ឆិទ្ទគវេសី. យេសុ ធម្មេសូតិ វិមោក្ខុបាយេសុ និយ្យានិកធម្មេសុ. ធរន្តីតិ អធុនា តិដ្ឋន្តិ, បវត្តន្តីតិ អត្ថោ.

៤៤៩. អត្ថតោ បយុត្តតាយ សទ្ទបយោគស្ស សទ្ទបពន្ធលក្ខណានិ តីណិ បិដកានិ តទត្ថភូតេហិ សីលាទីហិ តីហិ ធម្មក្ខន្ធេហិ សង្គយ្ហន្តីតិ វុត្តំ ‘‘តីណិ បិដកានិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហេត្វា’’តិ. សង្ខិត្តេន កថិតន្តិ ‘‘តិណ្ណំ ខោ មាណវ ខន្ធាន’’ន្តិ ឯវំ គណនតោ, សាមញ្ញតោ ច សង្ខេបេនេវ កថិតំ. ‘‘កតមេសំ តិណ្ណ’’ន្តិ អយំ អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆាយេវ, ន កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. មាណវស្សេវ ហិ អយំ បុច្ឆា, ន ថេរស្សាតិ អាហ ‘‘មាណវោ’’តិអាទិ. អញ្ញត្ថ បន ឦទិសេសុ ឋានេសុ កថេតុកម្យតាបុច្ឆាយេវ ទិស្សតិ, ន អទិដ្ឋជោតនាបុច្ឆា. ឥធ បន អដ្ឋកថាយំ ឯវំ វុត្តំ, តទេតំ អដ្ឋកថាបមាណតោ បច្ចេតព្ពំ. តទា បវត្តមានញ្ហិ បច្ចក្ខំ កត្វា អដ្ឋកថម្បិ សង្គហមារោបិំសុ. កថេតុកម្យតាបុច្ឆាភាវេ បនស្ស ថេរស្សេវ វចនតា សិយា.

សីលក្ខន្ធវណ្ណនា

៤៥០-៤៥៣. សីលក្ខន្ធស្សាតិ ឯត្ថ បទត្ថវិបល្លាសការី ឥតិសទ្ទោ លុត្តោ, អត្ថនិទ្ទេសោ វិយ សទ្ទនិទ្ទេសោ វា, យថារុតោ ច ឥតិសទ្ទោ អាទ្យត្ថោ, បការត្ថោ វា, តេន ‘‘អរិយស្ស សមាធិក្ខន្ធស្ស…បេ… បតិដ្ឋបេសី’’តិ អយំ បាឋោ គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘‘តេសុ ទស្សិតេសូ’’តិ, តេសុ តីសុ ខន្ធេសុ ឧទ្ទេសវសេន ទស្សិតេសូតិ អត្ថោ. ភគវតា វុត្តនយេនេវាតិ សាមញ្ញផលាទីសុ (ទី. និ. ១.១៩៤) ទេសិតនយេនេវ, តេន ឥមស្ស សុត្តស្ស ពុទ្ធភាសិតភាវំ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ. សាសនេ ន សីលមេវ សារោតិ អរិយមគ្គសារេ ភគវតោ សាសនេ យថាទស្សិតំ សីលំ សារោ ឯវ ន ហោតិ សារវតោ មហតោ រុក្ខស្ស បបដិកដ្ឋានិកត្តា. អដ្ឋានបយុត្តោ ហិ ឯវសទ្ទោ យថាឋានេ ន យោជេតព្ពោ. យជ្ជេវំ កស្មា តមិធ គហិតន្តិ អាហ ‘‘កេវល’’ន្តិអាទិ. ឈានាទិឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អធិគន្តុកាមស្ស អធិដ្ឋានមត្តំ តត្ថ អប្បតិដ្ឋិតស្ស តេសមសម្ភវតោ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ’’តិអាទិ (សំ. និ. ១.២៣, ១៩២; បេដកោ. ២២) អថ វា សាសនេ ន សីលមេវ សារោតិ កាមញ្ចេត្ថ សាសនេ មគ្គផលសីលសង្ខាតំ លោកុត្តរសីលម្បិ សារមេវ, តថាបិ ន សីលក្ខន្ធោ ឯវ សារោ ហោតិ, អថ ខោ សមាធិក្ខន្ធោបិ បញ្ញាក្ខន្ធោបិ សារោ ឯវាតិ ឯវម្បេត្ថ យថាបយុត្តេន ឯវសទ្ទេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ, បុរិមោយេវ បនត្ថោ យុត្តតរោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ឥតោ ឧត្តរី’’តិអាទិ. អញ្ញម្បិ កត្តព្ពន្តិ សេសខន្ធទ្វយំ.

សមាធិក្ខន្ធវណ្ណនា

៤៥៤. កស្មា បនេត្ថ ថេរោ សមាធិក្ខន្ធំ បុដ្ឋោបិ ឥន្ទ្រិយសំវរាទិកេ វិស្សជ្ជេសិ, ននុ ឯវំ សន្តេ អញ្ញំ បុដ្ឋោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ អម្ពំ បុដ្ឋោ លពុជំ ព្យាករោន្តោ វិយ ហោតីតិ ឦទិសី ចោទនា ឥធ អនោកាសាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘កថញ្ច…បេ… អារភី’’តិ អាហ, តេនេត្ថ ឥន្ទ្រិយសំវរាទយោបិ សមាធិឧបការកតំ ឧបាទាយ សមាធិក្ខន្ធបក្ខិកភាវេន ឧទ្ទិដ្ឋាតិ ទស្សេតិ. យេ តេ ឥន្ទ្រិយសំវរាទយោតិ សម្ពន្ធោ. រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានទេសនានន្តរំ អភិញ្ញាទេសនាយ អវសរោតិ កត្វា រូបជ្ឈានានេវ អាគតានិ, ន អរូបជ្ឈានានិ. រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានបាទិកា ហិ សបរិភណ្ឌា ឆបិ អភិញ្ញាយោ. យស្មា បន លោកិយាភិញ្ញាយោ ឥជ្ឈមានា អដ្ឋសុ សមាបត្តីសុ ចុទ្ទសវិធេន ចិត្តបរិទមនេន វិនា ន ឥជ្ឈន្តិ, តស្មា អភិញ្ញាសុ ទេសិយមានាសុ អរូបជ្ឈានានិបិ ទេសិតានេវ ហោន្តិ នានន្តរិកភាវតោ. តេនាហ ‘‘អានេត្វា បន ទីបេតព្ពានី’’តិ, វុត្តនយេន ទេសិតានេវ កត្វា សំវណ្ណកេហិ បកាសេតព្ពានីតិ អត្ថោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ ឥមិនាវ អរូបជ្ឈានម្បិ សង្គហិតន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុត្ថជ្ឈានេន ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ចតុត្ថជ្ឈានមេវ ហិ រូបវិរាគភាវនាវសេន បវត្តំ ‘‘អរូបជ្ឈាន’’ន្តិ វុច្ចតិ.

៤៧១-៤៨០. ន ចិត្តេកគ្គតាមត្តកេនេវាតិ ឯត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន ឋានាឋានបយុត្តស្ស ឯវសទ្ទស្សានុរូបមត្ថោ វេទិតព្ពោ. លោកិយសមាធិក្ខន្ធស្ស បន អធិប្បេតត្តា ‘‘ន ចិត្តេកគ្គតា…បេ… អត្ថី’’តិ វុត្តំ. អរិយោ សមាធិក្ខន្ធោតិ ឯត្ថ ហិ អរិយសទ្ទោ សុទ្ធមត្តបរិយាយោវ, ន លោកុត្តរបរិយាយោ. យថា ចេត្ថ, តថា អរិយោ សីលក្ខន្ធោតិ ឯត្ថាបិ. ឥតោតិ បញ្ញាក្ខន្ធតោ, សោ ច ឧក្កដ្ឋតោ អរហត្តផលបរិយាបន្នោ ឯវាតិ អាហ ‘‘អរហត្តបរិយោសាន’’ន្តិអាទិ. លោកិយាភិញ្ញាបដិសម្ភិទាហិ វិនាបិ ហិ អរហត្តេ អធិគតេ ‘‘នត្ថេវ ឧត្តរិករណីយ’’ន្តិ សក្កា វត្តុំ យទត្ថំ ភគវតិ ព្រហ្មចរិយំ វុស្សតិ, តស្ស សិទ្ធត្តា. ឥធ បន លោកិយាភិញ្ញាយោបិ អាគតាយេវ. សេសមេត្ថ សុវិញ្ញេយ្យំ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា សុភសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

សុភសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. កេវដ្ដសុត្តវណ្ណនា

កេវដ្ដគហបតិបុត្តវត្ថុវណ្ណនា

៤៨១. ឯវំ សុភសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ កេវដ្ដសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, សុភសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស កេវដ្ដសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… នាឡន្ទាយន្តិ កេវដ្ដសុត្ត’’ន្តិ អាហ. បាវារិកស្សាតិ ឯវំនាមកស្ស សេដ្ឋិនោ. អម្ពវនេតិ អម្ពរុក្ខពហុលេ ឧបវនេ. តំ កិរ សោ សេដ្ឋិ ភគវតោ អនុច្ឆវិកំ គន្ធកុដិំ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានកុដិមណ្ឌបាទីនិ សម្បាទេត្វា បាការបរិក្ខិត្តំ ទ្វារកោដ្ឋកសម្បន្នំ កត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស និយ្យាតេសិ, បុរិមវោហារេន បនេស វិហារោ ‘‘បាវារិកម្ពវន’’ន្ត្វេវ វុច្ចតិ. ‘‘កេវដ្ដោ’’ តិទំ នាមមត្តំ. ‘‘កេវដ្ដេហិ សំរក្ខិតត្តា, តេសំ វា សន្តិកេ សម្ពុទ្ធត្តា’’តិ កេចិ. គហបតិបុត្តស្សាតិ ឯត្ថ កាមញ្ចេស តទា គហបតិដ្ឋានេ ឋិតោ, បិតុ បនស្ស អចិរកាលកតតាយ បុរិមសមញ្ញាយ ‘‘គហបតិបុត្តោ’’ត្វេវ វោហរីយតិ. តេនាហ ‘‘គហបតិមហាសាលោ’’តិ, មហាវិភវតាយ មហាសារោ គហបតីតិ អត្ថោ, រ-ការស្ស បន ល-ការំ កត្វា ‘‘មហាសាលោ’’តិ វុត្តំ យថា ‘‘បលិពុទ្ធោ’’តិ (ចូឡនិ. ១៥; មិ. ប. ៦.៣.៧; ជា. អដ្ឋ. ២.៣.១០២) សទ្ធោ បសន្នោតិ បោថុជ្ជនិកសទ្ធាវសេន រតនត្តយសទ្ធាយ សមន្នាគតោ, តតោយេវ រតនត្តយប្បសន្នោ. កម្មកម្មផលសទ្ធាយ វា សទ្ធោ, រតនត្តយប្បសាទពហុលតាយ បសន្នោ. សទ្ធាធិកត្តាយេវាតិ តថាចិន្តាយ ហេតុវចនំ, សទ្ធាធិកោ ហិ ឧម្មាទប្បត្តោ វិយ ហោតិ.

សមិទ្ធាតិ សម្មទេវ ឥទ្ធា, វិភវសម្បត្តិយា វេបុល្លប្បត្តា សម្បុណ្ណា, អាកិណ្ណា ពហូ មនុស្សា ឯត្ថាតិ អត្ថំ សន្ធាយ ‘‘អំសកូដេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ឯហិ ត្វំ ភិក្ខុ អន្វទ្ធមាសំ, អនុមាសំ, អនុសំវច្ឆរំ វា មនុស្សានំ បសាទាយ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ករោហី’’តិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ អាណាបនមេវ សមាទិសនំ, តំ បន តស្មិំ ឋានេ ឋបនំ នាមាតិ អាហ ‘‘ឋានន្តរេ ឋបេតូ’’តិ. ឧត្តរិមនុស្សានន្តិ បកតិមនុស្សេហិ ឧត្តរិតរានំ ឧត្តមបុរិសានំ ពុទ្ធាទីនំ ឈាយីនំ, អរិយានញ្ច. ធម្មតោតិ អធិគមធម្មតោ, ឈានាភិញ្ញាមគ្គផលធម្មតោតិ អត្ថោ, និទ្ធារណេ ចេតំ និស្សក្កវចនំ. តតោ ហិ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ និទ្ធារេតិ. ឯវំ ឧត្តរិសទ្ទំ មនុស្សសទ្ទេន ឯកបទំ កត្វា ឥទានិ បាដិហារិយសទ្ទេន សម្ពជ្ឈិតព្ពំ វិសុមេវ បទំ ករោន្តោ ‘‘ទសកុសលសង្ខាតតោ វា’’តិអាទិមាហ. មនុស្សធម្មតោតិ បកតិមនុស្សធម្មតោ. បជ្ជលិតបទីបោតិ បជ្ជលន្តបទីបោ. តេលស្នេហន្តិ តេលសេចនំ. រាជគហសេដ្ឋិវត្ថុស្មិន្តិ រាជគហសេដ្ឋិនោ ចន្ទនបត្តទានវត្ថុម្ហិ (ចូឡវ. ២៥២). សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេសីតិ ‘‘ន ភិក្ខវេ គិហីនំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេតព្ពំ. យោ ទស្សេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៥២) វិកុព្ពនិទ្ធិបដិក្ខេបកំ ឥទំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ.

៤៨២. គុណសម្បត្តិតោ អចាវនំ សន្ធាយ ឯតំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ន គុណវិនាសនេនា’’តិ ឥមិនា. តេនាហ ‘‘សីលភេទ’’ន្តិអាទិ. វិសហន្តោ នាម នត្ថីតិ និវារិតដ្ឋានេ ឧស្សហន្តោ នាម នត្ថិ. ឯវម្បិ ឥមិនា ការណន្តរេនាយំ ឧស្សហន្តោតិ ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. យស្មា វិស្សាសិកោ, តស្មា វិស្សាសំ វឌ្ឍេត្វាតិ យោជនា. វឌ្ឍេត្វាតិ ច ព្រូហេត្វា, វិភូតំ បាកដំ កត្វាតិ អត្ថោ.

ឥទ្ធិបាដិហារិយវណ្ណនា

៤៨៣-៤. អាទីនវន្តិ ទោសំ. កថំ តេន កតា, កត្ថ វា ឧប្បន្នាតិ អាហ ‘‘តត្ថ កិរា’’តិអាទិ. ឯកេនាតិ គន្ធារេន នាម ឥសិនាវ. ឯវញ្ហិ បុព្ពេនាបរំ សំសន្ទតីតិ. គន្ធារី នាមេសា វិជ្ជា ចូឡគន្ធារី, មហាគន្ធារីតិ ទុវិធា ហោតិ. តត្ថ ចូឡគន្ធារី នាម តិវស្សតោ ឱរំ មតសត្តានំ ឧបបន្នដ្ឋានជាននា វិជ្ជា. វង្គីសវត្ថុ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២២០; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២១២) ចេត្ថ សាធកំ. មហាគន្ធារី នាម តស្ស ចេវ ជាននា, តទុត្តរិ ច ឥទ្ធិវិធញាណកម្មស្ស សាធិកា វិជ្ជា. យេភុយ្យេន ហេសា ឥទ្ធិវិធញាណកិច្ចំ សាធេតិ. តស្សា កិរ វិជ្ជាយ សាធកោ បុគ្គលោ តាទិសេ ទេសេ, កាលេ ច មន្តំ បរិជប្បេត្វា ពហុធាបិ អត្តានំ ទស្សេតិ, ហត្ថិអាទីនិបិ ទស្សេតិ, អទស្សនីយោបិ ហោតិ, អគ្គិថម្ភម្បិ ករោតិ, ជលថម្ភម្បិ ករោតិ, អាកាសេបិ អត្តានំ ទស្សេតិ, សព្ពំ ឥន្ទជាលសទិសំ ទដ្ឋព្ពំ. អដ្ដោតិ ទុក្ខិតោ ពាធិតោ. តេនាហ ‘‘បីឡិតោ’’តិ.

អាទេសនាបាដិហារិយវណ្ណនា

៤៨៥. កាមំ ‘‘ចេតសិក’’ន្តិ ឥទំ យេ ចេតសិ និយុត្តា ចិត្តេន សម្បយុត្តា, តេសំ សាធារណវចនំ, សាធារណេ បន គហិតេ ចិត្តវិសេសោ ទស្សិតោ នាម ហោតិ. សាមញ្ញជោតនា ច វិសេសេ អវតិដ្ឋតិ, តស្មា ចេតសិកបទស្ស យថាធិប្បេតមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘សោមនស្សទោមនស្សំ អធិប្បេត’’ន្តិ អាហ. សោមនស្សគ្គហណេន ចេត្ថ តទេកដ្ឋា រាគាទយោ, សទ្ធាទយោ ច ធម្មា ទស្សិតា ហោន្តិ, ទោមនស្សគ្គហណេន ទោសាទយោ. វិតក្កវិចារា បន សរូបេនេវ ទស្សិតា. បិ-សទ្ទស្ស វត្តព្ពសម្បិណ្ឌនត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោតិ អាហ ‘‘ឯវំ តវ មនោ’’តិ, ឥមិនា បការេន តវ មនោ បវត្តោតិ អត្ថោ. កេន បការេនាតិ វុត្តំ ‘‘សោមនស្សិតោ វា’’តិអាទិ. ‘‘ឯវម្បិ តេ មនោ’’តិ ឥទំ សោមនស្សិតតាទិមត្តទស្សនំ, ន បន យេន សោមនស្សិតោ វា ទោមនស្សិតោ វា, តំ ទស្សនន្តិ តំ ចិត្តំ ទស្សេតុំ បាឡិយំ ‘‘ឥតិបិ តេ ចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឥតិសទ្ទោ ចេត្ថ និទស្សនត្ថោ ‘‘អត្ថីតិ ខោ កច្ចាន អយមេកោ អន្តោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៥; ៣.៩០) វិយ. តេនាហ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច អត្ថ’’ន្តិ. បិ-សទ្ទោ ឥធាបិ វុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ. បរស្ស ចិន្តំ មនតិ ជានាតិ ឯតាយាតិ ចិន្តាមណិ ន-ការស្ស ណ-ការំ កត្វា, សា ឯវ បុព្ពបទមន្តរេន មណិកា. ចិន្តា នាម ន ចិត្តេន វិនា ភវតីតិ អាហ ‘‘បរេសំ ចិត្តំ ជានាតី’’តិ. ‘‘តស្សា កិរ វិជ្ជាយ សាធកោ បុគ្គលោ តាទិសេ ទេសេ, កាលេ ច មន្តំ បរិជប្បិត្វា យស្ស ចិត្តំ ជានិតុកាមោ, តស្ស ទិដ្ឋសុតាទិវិសេសសញ្ជាននមុខេន ចិត្តាចារំ អនុមិនន្តោ កថេតី’’តិ កេចិ. ‘‘វាចំ និច្ឆរាបេត្វា តត្ថ អក្ខរសល្លក្ខណវសេន កថេតី’’តិ អបរេ. សា បន វិជ្ជា បទកុសលជាតកេន (ជា. ១.៩.៤៩ អាទយោ) ទីបេតព្ពា.

អនុសាសនីបាដិហារិយវណ្ណនា

៤៨៦. បវត្តេន្តាតិ បវត្តនកា ហុត្វា, បវត្តនវសេន វិតក្កេថាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវន្តិ ហិ យថានុសិដ្ឋាយ អនុសាសនិយា វិធិវសេន, បដិសេធវសេន ច បវត្តិអាការបរាមសនំ, សា ច អនុសាសនី សម្មាវិតក្កានំ, មិច្ឆាវិតក្កានញ្ច បវត្តិអាការទស្សនវសេន តត្ថ អានិសំសស្ស, អាទីនវស្ស ច វិភាវនត្ថំ បវត្តតិ. អនិច្ចសញ្ញមេវ, ន និច្ចសញ្ញំ. បដិយោគីនិវត្តនត្ថញ្ហិ ឯវ-ការគ្គហណំ. ឥធាបិ ឯវំ-សទ្ទស្ស អត្ថោ, បយោជនញ្ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥទំ-គហណេបិ ឯសេវ នយោ. បញ្ចកាមគុណិករាគន្តិ និទស្សនមត្តំ តទញ្ញរាគស្ស ចេវ ទោសាទីនញ្ច បហានស្ស ឥច្ឆិតត្តា, តប្បហានស្ស ច តទញ្ញរាគាទិខេបនស្ស ឧបាយភាវតោ ទុដ្ឋលោហិតវិមោចនស្ស បុព្ពទុដ្ឋមំសខេបនូបាយតា វិយ. លោកុត្តរធម្មមេវាតិ អវធារណំ បដិបក្ខភាវតោ សាវជ្ជធម្មនិវត្តនបរំ ទដ្ឋព្ពំ តស្សាធិគមូបាយានិសំសភូតានំ តទញ្ញេសំ អនវជ្ជធម្មានំ នានន្តរិកភាវតោ. ឥទ្ធិវិធំ ឥទ្ធិបាដិហារិយន្តិ ទស្សេតិ ឥទ្ធិយេវ បាដិហារិយន្តិ កត្វា. សេសបទទ្វយេបិ ឯសេវ នយោ.

បាដិហារិយបទស្ស បន វចនត្ថំ (ឧទា. អដ្ឋ. បឋមពោធិសុត្តវណ្ណនា; ឥតិវុ. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘បដិបក្ខហរណតោ, រាគាទិកិលេសាបនយនតោ បាដិហារិយ’’ន្តិ វទន្តិ, ភគវតោ បន បដិបក្ខា រាគាទយោ ន សន្តិ យេ ហរិតព្ពា. បុថុជ្ជនានម្បិ វិគតុបក្កិលេសេ អដ្ឋង្គគុណសមន្នាគតេ ចិត្តេ ហតបដិបក្ខេ ឥទ្ធិវិធំ បវត្តតិ, តស្មា តត្ថ បវត្តវោហារេន ច ន សក្កា ឥធ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វត្តុំ. សចេ បន មហាការុណិកស្ស ភគវតោ វេនេយ្យគតា ច កិលេសា បដិបក្ខា, តេសំ ហរណតោ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ យុត្តមេតំ. អថ វា ភគវតោ ចេវ សាសនស្ស ច បដិបក្ខា តិត្ថិយា, តេសំ ហរណតោ បាដិហារិយំ. តេ ហិ ទិដ្ឋិហរណវសេន, ទិដ្ឋិប្បកាសនេ អសមត្ថភាវេន ច ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីហិ ហរិតា អបនីតា ហោន្តីតិ. ‘‘បដី’’តិ វា អយំ សទ្ទោ ‘‘បច្ឆា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ពោធេតិ ‘‘តស្មិំ បដិបវិដ្ឋម្ហិ, អញ្ញោ អាគញ្ឆិ ព្រាហ្មណោ’’តិ (សុ. និ. ៩៨៥; ចូឡនិ. ៤) បារាយនសុត្តបទេ វិយ, តស្មា សមាហិតេ ចិត្តេ វិគតុបក្កិលេសេ ច កតកិច្ចេន បច្ឆា ហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ, អត្តនោ វា ឧបក្កិលេសេសុ ចតុត្ថជ្ឈានមគ្គេហិ ហរិតេសុ បច្ឆា ហរណំ បដិហារិយំ, ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិយោ ច វិគតុបក្កិលេសេន កតកិច្ចេន ច សត្តហិតត្ថំ បុន បវត្តេតព្ពា, ហរិតេសុ ច អត្តនោ ឧបក្កិលេសេសុ បរសត្តានំ ឧបក្កិលេសហរណានិ ហោន្តីតិ បដិហារិយានិ នាម ភវន្តិ, បដិហារិយមេវ បាដិហារិយំ. បដិហារិយេ វា ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនិសមុទាយេ ភវំ ឯកេកំ ‘‘បាដិហារិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ. បដិហារិយំ វា ចតុត្ថជ្ឈានំ, មគ្គោ ច បដិបក្ខហរណតោ, តត្ថ ជាតំ, តស្មិំ វា និមិត្តភូតេ, តតោ វា អាគតន្តិ បាដិហារិយំ, ឥទ្ធិអាទេសនានុសាសនីហិ វា បរសន្តានេ បសាទាទីនំ បដិបក្ខស្ស កិលេសស្ស ហរណតោ វុត្តនយេន បាដិហារិយំ. សតតំ ធម្មទេសនាតិ សព្ពកាលំ ទេសេតព្ពធម្មទេសនា.

ឥទ្ធិបាដិហារិយេនាតិ សហាទិយោគេ ករណវចនំ, តេន សទ្ធិំ អាចិណ្ណន្តិ អត្ថោ. ឥតរត្ថាបិ ឯស នយោ. ធម្មសេនាបតិស្ស អាចិណ្ណន្តិ យោជេតព្ពំ. តមត្ថំ ខន្ធកវត្ថុនា សាធេន្តោ ‘‘ទេវទត្តេ’’តិអាទិមាហ. គយាសីសេតិ គយាគាមស្ស អវិទូរេ គយាសីសនាមកោ ហត្ថិកុម្ភសទិសោ បិដ្ឋិបាសាណោ អត្ថិ, យត្ថ ភិក្ខុសហស្សស្សបិ ឱកាសោ ហោតិ, តស្មិំ បិដ្ឋិបាសាណេ. ‘‘ចិត្តាចារំ ញត្វា’’តិ ឥមិនា អាទេសនាបាដិហារិយំ ទស្សេតិ, ‘‘ធម្មំ ទេសេសី’’តិ ឥមិនា អនុសាសនីបាដិហារិយំ, ‘‘វិកុព្ពនំ ទស្សេត្វា’’តិ ឥមិនា ឥទ្ធិបាដិហារិយំ. មហានាគាតិ មហាខីណាសវា អរហន្តោ. ‘‘នាគោ’’តិ ហិ អរហតោ អធិវចនំ នត្ថិ អាគុ បាបមេតស្សាតិ កត្វា. យថាហ សភិយសុត្តេ –

‘‘អាគុំ ន ករោតិ កិញ្ចិ លោកេ,

សព្ពសំយោគេ វិសជ្ជ ពន្ធនានិ;

សព្ពត្ថ ន សជ្ជតី វិមុត្តោ,

នាគោ តាទិ បវុច្ចតេ តថត្តា’’តិ. (សុ. និ. ៥២៧; មហានិ. ៨០; ចូឡនិ. ២៧, ១៣៩);

អដ្ឋកថាយំ បនេត្ថ ‘‘ធម្មសេនាបតិស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា បញ្ចសតា ភិក្ខូ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ. មហាមោគ្គល្លានស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា អរហត្តផលេ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៤៨៦) វុត្តំ. សង្ឃភេទកក្ខន្ធកបាឡិយំ បន ‘‘អថ ខោ តេសំ ភិក្ខូនំ អាយស្មតា សារិបុត្តេន អាទេសនាបាដិហារិយានុសាសនិយា, អាយស្មតា ច មហាមោគ្គល្លានេន ឥទ្ធិបាដិហារិយានុសាសនិយា ឱវទិយមានានំ អនុសាសិយមានានំ វិរជំ វីតមលំ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទិ ‘យំ កិញ្ចិ សមុទយធម្មំ, សព្ពំ តំ និរោធធម្ម’ន្តិ’’ (ចូឡវ. ៣៤៥) ឧភិន្នម្បិ ថេរានំ ធម្មទេសនាយ តេសំ ធម្មចក្ខុបដិលាភោវ ទស្សិតោ, តយិទំ វិសទិសវចនំ ទីឃភាណកានំ, ខន្ធកភាណកានញ្ច មតិភេទេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. សង្គាហកភាសិតា ហិ អយំ បាឡិ, អដ្ឋកថា ច តេហេវ សង្គហមារោបិតា, អបិច បាឡិយំ ឧបរិមគ្គផលម្បិ សង្គហេត្វា ‘‘ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទី’’តិ វុត្តំ យថា តំ ព្រហ្មាយុសុត្តេ, (ម. និ. ២.៣៤៣) ចូឡរាហុលោវាទសុត្តេ (ម. និ. ៣.៤១៦) ចាតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘អនុសាសនីបាដិហារិយំ បន ពុទ្ធានំ សតតំ ធម្មទេសនា’’តិ សាតិសយតាយ វុត្តំ. សឧបារម្ភានិ យថាវុត្តេន បតិរូបកេន ឧបារម្ភិតព្ពតោ. សទោសានិ បរារោបិតទោសសមុច្ឆិន្ទនស្ស អនុបាយភាវតោ. សទោសត្តា ឯវ អទ្ធានំ ន តិដ្ឋន្តិ ចិរកាលដ្ឋាយីនិ ន ហោន្តិ. អទ្ធានំ អតិដ្ឋនតោ ន និយ្យន្តីតិ ផលេន ហេតុនោ អនុមានំ. អនិយ្យានិកតាយ ហិ តានិ អនទ្ធនិយានិ. អនុសាសនីបាដិហារិយំ អនុបារម្ភំ វិសុទ្ធិប្បភវតោ, វិសុទ្ធិនិស្សយតោ ច. តតោយេវ និទ្ទោសំ. ន ហិ តត្ថ បុព្ពាបរវិរោធាទិទោសសម្ភវោ អត្ថិ. និទ្ទោសត្តា ឯវ អទ្ធានំ តិដ្ឋតិ បរប្បវាទវាតេហិ, កិលេសវាតេហិ ច អនុបហន្តព្ពតោ. អទ្ធានំ តិដ្ឋនតោ និយ្យាតីតិ ឥធាបិ ផលេន ហេតុនោ អនុមានំ. និយ្យានិកតាយ ហិ តំ អទ្ធនិយំ. តស្មាតិ យថាវុត្តការណតោ, តេន ច ឧបារម្ភាទិំ, អនុបារម្ភាទិញ្ចាតិ ឧភយំ យថាក្កមំ ឧភយត្ថ គារយ្ហបាសំសភាវានំ ហេតុភាវេន បច្ចាមសតិ.

ភូតនិរោធេសកវត្ថុវណ្ណនា

៤៨៧. អនិយ្យានិកភាវទស្សនត្ថន្តិ យស្មា មហាភូតបរិយេសកោ ភិក្ខុ បុរិមេសុ ទ្វីសុ បាដិហារិយេសុ វសិប្បត្តោ សុកុសលោបិ សមានោ មហាភូតានំ អបរិសេសនិរោធសង្ខាតំ និព្ពានំ នាវពុជ្ឈិ, តស្មា តទុភយានិ និយ្យានាវហត្តាភាវតោ អនិយ្យានិកានីតិ តេសំ អនិយ្យានិកភាវទស្សនត្ថំ. និយ្យានិកភាវទស្សនត្ថន្តិ អនុសាសនីបាដិហារិយំ តក្ករស្ស ឯកន្តតោ និយ្យានាវហន្តិ តស្សេវ និយ្យានិកភាវទស្សនត្ថំ.

ឯវំ ឯតិស្សា ទេសនាយ មុខ្យបយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនុសង្គិកបយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. និយ្យានមេវ ហិ ឯតិស្សា ទេសនាយ មុខ្យបយោជនំ តស្ស តទត្ថភាវតោ. ពុទ្ធានំ បន មហន្តភាវោ អនុសង្គិកបយោជនំ អត្ថាបត្តិយាវ គន្តព្ពតោ. កីទិសោ នាមេស ភិក្ខូតិ អាហ ‘‘យោ មហាភូតេ’’តិអាទិ. បរិយេសន្តោតិ អបរិយេសំ និរុជ្ឈនវសេន មហាភូតេ គវេសន្តោ, តេសំ អនវសេសនិរោធំ វីមំសន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. វិចរិត្វាតិ ធម្មតាយ ចោទិយមានោ បរិចរិត្វា. ធម្មតាសិទ្ធំ កិរេតំ, យទិទំ តស្ស ភិក្ខុនោ តថា វិចរណំ យថា អភិជាតិយំ មហាបថវិកម្បាទិ. វិស្សជ្ជោកាសន្តិ វិស្សជ្ជដ្ឋានំ, ‘‘វិស្សជ្ជករ’’ន្តិបិ បាឋោ, វិស្សជ្ជកន្តិ អត្ថោ. តស្មាតិ ពុទ្ធមេវ បុច្ឆិត្វា និក្កង្ខត្តា, តស្សេវ វិស្សជ្ជិតុំ សមត្ថតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. មហន្តភាវប្បកាសនត្ថន្តិ សទេវកេ លោកេ អនញ្ញសាធារណស្ស ពុទ្ធានំ មហន្តភាវស្ស មហានុភាវតាយ ទីបនត្ថំ. ឥទញ្ច ការណន្តិ ‘‘សព្ពេសម្បិ ពុទ្ធានំ សាសនេ ឯទិសោ ឯកោ ភិក្ខុ តទានុភាវប្បកាសកោ ហោតី’’តិ ឥមម្បិ ការណំ.

កត្ថាតិ និមិត្តេ ភុម្មំ, កស្មិំ ឋានេ ការណភូតេតិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘កិំ អាគម្មា’’តិ វុត្តំ, កិំ អារម្មណំ បច្ចយភូតំ អធិគន្ត្វា អធិគមនហេតូតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘កិំ បត្តស្សា’’តិ. កិមារម្មណំ បត្តស្ស បុគ្គលស្ស និរុជ្ឈន្តីតិ សម្ពន្ធោ, ហេតុគព្ភវិសេសនមេតំ. តេតិ មហាភូតា. អប្បវត្តិវសេនាតិ បុន អនុប្បជ្ជនវសេន. សព្ពាការេនាតិ វចនត្ថលក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋាន-សមុដ្ឋានកលាបចុណ្ណនានត្តេកត្តវិនិព្ភោគា- វិនិព្ភោគសភាគ-វិសភាគអជ្ឈត្តិកពាហិរសង្គហបច្ចយសមន្នាហារបច្ចយវិភាគាការតោ, សសម្ភារសង្ខេបសសម្ភារវិភត្តិសលក្ខណសង្ខេបសលក្ខណវិភត្តិអាការតោ ចាតិ សព្ពេន អាការេន.

៤៨៨. ទិព្ពន្តិ ឯត្ថ បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមង្គីភូតា ហុត្វា វិចរន្តិ, កីឡន្តិ, ជោតេន្តិ ចាតិ ទេវា, ទេវលោកា. តេ យន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ ទេវយានិយោ យថា ‘‘និយ្យានិកា’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៩៧) ឯត្ថ អនីយសទ្ទោ កត្វត្ថេ, តថា ឥធ ករណត្ថេតិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តេន ហេសា’’តិអាទិ. វសំ វត្តេន្តោតិ ឯត្ថ វសវត្តនំ នាម យថិច្ឆិតដ្ឋានគមនំ. តន្តិ ឥទ្ធិវិធញាណំ. ចត្តារោ មហារាជានោ ឯតេសំ ឥស្សរាតិ ចាតុមហារាជិកា. កស្មា បនេស សមីបេ ឋិតំ សទេវកលោកបជ្ជោតំ ភគវន្តំ អបុច្ឆិត្វា ទូរេ ទេវេ ឧបសង្កមីតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘សមីបេ ឋិត’’ន្តិអាទិនា. ‘‘យេ ទេវា មគ្គផលលាភិនោ, តេបិ តមត្ថំ ឯកទេសេន ជានេយ្យុំ, ពុទ្ធវិសយោ បនាយំ បញ្ហោ បុច្ឆិតោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ន ជានាមា’’តិ អាហំសុ. តេនាហ ‘‘ពុទ្ធវិសយេ’’តិអាទិ. ន លព្ភាតិ ន សក្កា, អជ្ឈោត្ថរណំ នាមេត្ថ បុច្ឆាយ និព្ពាធនន្តិ វុត្តំ ‘‘បុនប្បុនំ បុច្ឆតី’’តិ. ‘‘ហត្ថតោ មោចេស្សាមា’’តិ វោហារវសេន វុត្តំ, ហន្ទ នំ ទូរមបនេស្សាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. អភិក្កន្តតរាតិ ឯត្ថ អភិសទ្ទោ អតិសទ្ទត្ថោតិ អាហ ‘‘អតិក្កន្តតរា’’តិ, រូបសម្បត្តិយា ចេវ បញ្ញាបដិភានាទិគុណេហិ ច អម្ហេ អភិភុយ្យ បរេសំ កាមនីយតរាតិ អត្ថោ. បណីតតរាតិ ឧឡារតរា. តេន វុត្តំ ‘‘ឧត្តមតរា’’តិ.

៤៩១-៤៩៣. សហស្សក្ខោ បន សក្កោ អភិសមេតាវី អាគតផលោ វិញ្ញាតសាសនោ, សោ កស្មា តំ ភិក្ខុំ ឧបាយេន និយ្យោជេសីតិ អនុយោគមបនេតិ ‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិអាទិនា.

ខជ្ជោបនកន្តិ រត្តិំ ជលន្តំ ខុទ្ទកកិមិំ. ធមន្តោ វិយាតិ មុខវាតំ ទេន្តោ វិយ. អត្ថិ ចេវាតិ ឯទិសោ មហាភូតបរិយេសកោ បុគ្គលោ នាម វិជ្ជមានោ ឯវ ភវេយ្យ, មយា អបេសិតោយេវ បច្ឆា ជានិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. តតោតិ តថា ចិន្តនតោ បរំ. ឥទ្ធិវិធញាណស្សេវ អធិប្បេតត្តា ទេវយានិយសទិសោវ. ‘‘ទេវយានិយមគ្គោតិ វា…បេ… អភិញ្ញាញាណន្តិ វា សព្ពមេតំ ឥទ្ធិវិធញាណស្សេវ នាម’’ន្តិ ឥទំ បាឡិយំ, អដ្ឋកថាសុ ច តត្ថ តត្ថ អាគតរុឡ្ហិនាមវសេន វុត្តំ. សព្ពាសុបិ ហិ អភិញ្ញាសុ ទេវយានិយមគ្គាទិឯកចិត្តក្ខណិកអប្បនាទិនាមំ យថារហំ សម្ភវតិ.

៤៩៤. អាគមនបុព្ពភាគេ និមិត្តន្តិ ព្រហ្មុនោ អាគមនស្ស បុព្ពភាគេ ឧប្បជ្ជនកនិមិត្តំ. ឧទយតោ បុព្ពភាគេតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ. ឥមេតិ ព្រហ្មកាយិកា. វេយ្យាករណេនាតិ ព្យាករណេន. អនារទ្ធចិត្តោតិ អនារាធិតចិត្តោ អតុដ្ឋចិត្តោ. វាទន្តិ ទោសំ. វិក្ខេបន្តិ វាចាយ វិវិធា ខេបនំ.

៤៩៥. កុហកត្តាតិ វុត្តនយេន អភូតតោ អញ្ញេសំ វិម្ហាបេតុកាមត្តា. ‘‘គុហកត្តា’’តិ បឋិត្វា គុយ្ហិតុកាមត្តាតិ អត្ថម្បិ វទន្តិ កេចិ.

តីរទស្សីសកុណូបមាវណ្ណនា

៤៩៧. បទេសេនាតិ ឯកទេសេន, ឧបាទិន្នកេន សត្តសន្តានបរិយាបន្នេនាតិ អត្ថោ. អនុបាទិន្នកេបីតិ អនិន្ទ្រិយពទ្ធេបិ. និប្បទេសតោតិ អនវសេសតោ. តស្មាតិ តថា បុច្ឆិតត្តា, បុច្ឆាយ អយុត្តភាវតោតិ អធិប្បាយោ. បុច្ឆាមូឡ្ហស្សាតិ បុច្ឆិតុមជាននតោ បុច្ឆាយ សម្មូឡ្ហស្ស. វិតថបញ្ហោ ហិ ‘‘បុច្ឆាមូឡ្ហោ’’តិ វុច្ចតិ យថា ‘‘មគ្គមូឡ្ហោ’’តិ. បុច្ឆាយ ទោសំ ទស្សេត្វាតិ តេន កតបុច្ឆាយ បុច្ឆិតាការេ ទោសំ វិភាវេត្វា. បុច្ឆាវិស្សជ្ជនន្តិ តថា សិក្ខាបិតាយ អវិតថបុច្ឆាយ វិស្សជ្ជនំ. យស្មា វិស្សជ្ជនំ នាម បុច្ឆានុរូបំ, បុច្ឆាសភាគេន វិស្សជ្ជេតព្ពតោ, ន ច តថាគតា វិរជ្ឈិត្វា កតបុច្ឆានុរូបំ វិរជ្ឈិត្វាវ វិស្សជ្ជេន្តិ, អត្ថសភាគតាយ ច វិស្សជ្ជនស្ស បុច្ឆកា តទត្ថំ អនវពុជ្ឈន្តា សម្មុយ្ហន្តិ, តស្មា បុច្ឆំ សិក្ខាបេត្វា អវិតថបុច្ឆាយ វិស្សជ្ជនំ ពុទ្ធានមាចិណ្ណន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនាហ ‘‘កស្មា’’តិអាទិ. ទុវិញ្ញាបយោតិ យថាវុត្តការណេន ទុវិញ្ញាបេតព្ពោ.

៤៩៨. ន បតិដ្ឋាតីតិ បច្ចយំ កត្វា ន បតិដ្ឋហតិ. ‘‘កត្ថា’’តិ ឥទំ និមិត្តេ ភុម្មន្តិ អាហ ‘‘កិំ អាគម្មា’’តិ. អប្បតិដ្ឋាតិ អប្បច្ចយា, សព្ពេន សព្ពំ សមុច្ឆិន្នការណាតិ អត្ថោ. ឧបាទិន្នំយេវាតិ ឥន្ទ្រិយពទ្ធមេវ. យស្មា ឯកទិសាភិមុខំ សន្តានវសេន ពហុធា សណ្ឋិតេ រូបប្បពន្ធេ ទីឃសញ្ញា, តមុបាទាយ តតោ អប្បកំ សណ្ឋិតេ រស្សសញ្ញា, តទុភយញ្ច វិសេសតោ រូបគ្គហណមុខេន គយ្ហតិ, តស្មា ‘‘សណ្ឋានវសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អប្បបរិមាណេ រូបសង្ឃាតេ អណុសញ្ញា, តទុបាទាយ តតោ មហតិ ថូលសញ្ញា, ឥទម្បិ ទ្វយំ វិសេសតោ រូបគ្គហណមុខេន គយ្ហតីតិ អាហ ‘‘ឥមិនាបី’’តិអាទិ. ‘‘បិ-សទ្ទេន ចេត្ថ ‘សណ្ឋានវសេន ឧបាទារូបំ វុត្ត’’ន្តិ ឯត្ថាបិ វណ្ណមត្តមេវ កថិតន្តិ ឥមមត្ថំ សមុច្ចិនាតី’’តិ វទន្តិ. វណ្ណសទ្ទោ ហេត្ថ រូបាយតនបរិយាយោវ. សុភន្តិ សុន្ទរំ, ឥដ្ឋន្តិ អត្ថោ. អសុភន្តិ អសុន្ទរំ, អនិដ្ឋន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ឥដ្ឋានិដ្ឋារម្មណំ បនេវំ កថិត’’ន្តិ. ទីឃំ រស្សំ អណុំ ថូលំ សុភាសុភន្តិ តីសុបិ ឋានេសុ រូបាយតនមុខេន ឧបាទារូបស្សេវ គហណំ ភូតរូបានំ វិសុំ គហិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘កត្ថ អាបោ ច បថវី, តេជោ វាយោ ន គាធតី’’តិ ហិ ភូតរូបានិ វិសុំ គយ្ហន្តិ. នាមន្តិ វេទនាទិក្ខន្ធចតុក្កំ. តញ្ហិ អារម្មណាភិមុខំ នមនតោ, នាមករណតោ ច ‘‘នាម’’ន្តិ វុច្ចតិ. ហេដ្ឋា ‘‘ទីឃំ រស្ស’’ន្តិអាទិនា វុត្តមេវ ឥធ រុប្បនដ្ឋេន រូបសញ្ញាយ គហិតន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ទីឃាទិភេទ’’ន្តិ ឥមិនា. អាទិសទ្ទេន អាបាទីនញ្ច សង្គហោ. យស្មា វា ទីឃាទិសមញ្ញា ន រូបាយតនវត្ថុកាវ, អថ ខោ ភូតរូបវត្ថុកាបិ. តថា ហិ សណ្ឋានំ ផុសនមុខេនបិ គយ្ហតិ, តស្មា ទីឃរស្សាទិគ្គហណេន ភូតរូបម្បិ គយ្ហតេវាតិ ឥមមត្ថំ វិញ្ញាបេតុំ ‘‘ទីឃាទិភេទំ រូប’’ មិច្ចេវ វុត្តំ. កិំ អាគម្មាតិ កិំ អធិគន្ត្វា កិស្ស អធិគមនហេតុ. ‘‘ឧបរុជ្ឈតី’’តិ ឥទំ អនុប្បាទនិរោធំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ខណនិរោធន្តិ អាហ ‘‘អសេសមេតំ នប្បវត្តតី’’តិ.

៤៩៩. តត្រ វេយ្យាករណំ ភវតីតិ អនុសន្ធិវចនមត្តំ ចុណ្ណិយបាឋំ វត្វា វេយ្យាករណវចនភូតំ វិញ្ញាណន្តិអាទិំ សិលោកមាហាតិ អធិប្បាយោ. វិញ្ញាតព្ពន្តិ វិសិដ្ឋេន ញាណេន ញាតព្ពំ, សព្ពញាណុត្តមេន អរិយមគ្គញាណេន បច្ចក្ខតោ ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘និព្ពានស្សេតំ នាម’’ន្តិ. និទស្សីយតេតិ និទស្សនំ, ចក្ខុវិញ្ញេយ្យំ, ន និទស្សនំ អនិទស្សនំ, អចក្ខុវិញ្ញេយ្យន្តិ អត្ថំ វទន្តិ. និទស្សនំ វា ឧបមា, តទេតស្ស នត្ថីតិ អនិទស្សនំ. ន ហិ និព្ពានស្ស និច្ចស្ស ឯកភូតស្ស អច្ចន្តបណីតសភាវស្ស សទិសំ និទស្សនំ កុតោចិ លព្ភតីតិ. យំ អហុត្វា សម្ភោតិ, ហុត្វា បដិវេតិ, តំ សង្ខតំ ឧទយវយន្តេហិ សអន្តំ, អសង្ខតស្ស បន និព្ពានស្ស និច្ចស្ស តេ ឧភោបិ អន្តា ន សន្តិ, តតោ ឯវ នវភាវាបគមសង្ខាតា ជរតាបិ តស្ស នត្ថីតិ វុត្តំ ‘‘ឧប្បាទន្តោ វា’’តិអាទិ. តត្ថ ឧប្បាទន្តោតិ ឧប្បាទាវត្ថា. វយន្តោតិ ភង្គាវត្ថា. ឋិតស្ស អញ្ញថត្តន្តោតិ ជរតា វុត្តា. អវសេសគ្គហណេន ឋិតាវត្ថា អនុញ្ញាតា ហោតិ. តិត្ថស្សាតិ បានតិត្ថស្ស. តត្ថ និព្ពចនំ ទស្សេតិ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិនា. បបន្តីតិ បការេន បិវន្តិ. តថា ហិ អាចរិយេន វុត្តំ ‘‘បបន្តិ ឯត្ថាតិ បបន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ហិ បបន្តិ បានតិត្ថ’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.៤៩៩) និរុត្តិនយេន, យថារុតលក្ខណេន វា ប-ការស្ស ភ-ការោ កតោ. សព្ពតោតិ សព្ពកម្មដ្ឋានមុខតោ. តេនាហ ‘‘អដ្ឋតិំសាយ កម្មដ្ឋានេសុ យេន យេន មុខេនា’’តិ. អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – បការេន ភាសនំ ជោតនំ បភា, សព្ពតោ បភា អស្សាតិ សព្ពតោបភំ, កេនចិ អនុបក្កិលិដ្ឋតាយ សមន្តតោ បភស្សរំ វិសុទ្ធន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ និព្ពានេតិ និមិត្តេ ភុម្មំ ទស្សេតិ ‘‘ឥទំ និព្ពានំ អាគម្មា’’តិ ឥមិនា. យេន និព្ពានមធិគតំ, តំ សន្តតិបរិយាបន្នានំយេវ ឥធ អនុប្បាទនិរោធោ អធិប្បេតោតិ វុត្តំ ‘‘ឧបាទិន្នកធម្មជាតំ និរុជ្ឈតិ, អប្បវត្តំ ហោតី’’តិ.

តត្ថាតិ យទេតំ ‘‘វិញ្ញាណស្ស និរោធេនា’’តិ បទំ វុត្តំ, តស្មិំ. វិញ្ញាណំ ឧទ្ធរតិ តស្ស វិភជ្ជិតព្ពត្តា. ចរិមកវិញ្ញាណន្តិ អរហតោ ចុតិចិត្តសង្ខាតំ បរិនិព្ពានចិត្តំ. អភិសង្ខារវិញ្ញាណន្តិ បុញ្ញាទិអភិសង្ខារចិត្តំ. ឯត្ថេតំ ឧបរុជ្ឈតីតិ ឯតស្មិំ និព្ពានេ ឯតំ នាមរូបំ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា និរុជ្ឈតិ. តេនាហ ‘‘វិជ្ឈាត…បេ… ភាវំ យាតី’’តិ. វិជ្ឈាតទីបសិខា វិយាតិ និព្ពុតទីបសិខា វិយ. ‘‘អភិសង្ខារវិញ្ញាណស្សាបី’’តិអាទិនា សឧបាទិសេសនិព្ពានធាតុមុខេន អនុបាទិសេសនិព្ពានធាតុមេវ វទតិ នាមរូបស្ស អនវសេសតោ ឧបរុជ្ឈនស្ស អធិប្បេតត្តា. តេន វុត្តំ ‘‘អនុប្បាទវសេន ឧបរុជ្ឈតី’’តិ. សោតាបត្តិមគ្គញាណេនាតិ កត្តរិ, ករណេ វា ករណវចនំ, និរោធេនាតិ បន ហេតុម្ហិ. ឯត្ថាតិ និព្ពានេ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា កេវដ្ដសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

កេវដ្ដសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. លោហិច្ចសុត្តវណ្ណនា

លោហិច្ចព្រាហ្មណវត្ថុវណ្ណនា

៥០១. ឯវំ កេវដ្ដសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ លោហិច្ចសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, កេវដ្ដសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស លោហិច្ចសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… កោសលេសូតិ លោហិច្ចសុត្ត’’ន្តិ អាហ. សាលវតិកាតិ ការណមន្តរេន ឥត្ថិលិង្គវសេន តស្ស គាមស្ស នាមំ. គាមណិកាភាវេនាតិ កេចិ. វតិយាតិ កណ្ដកសាខាទិវតិយា. លោហិតោ នាម តស្ស កុលេ បុព្ពបុរិសោ, តព្ពំសវសេន លោហិតស្ស អបច្ចំ លោហិច្ចោតិ ព្រាហ្មណស្ស គោត្តតោ អាគតនាមំ.

៥០២. ‘‘កិញ្ហិ បរោ បរស្ស ករិស្សតី’’តិ បរានុកម្បា វិរហិតត្តា លាមកំ. ន តុ ឧច្ឆេទសស្សតានំ អញ្ញតរស្សាតិ អាហ ‘‘ន បនា’’តិអាទិ. ទិដ្ឋិគតន្តិ ហិ លទ្ធិមត្តំ អធិប្បេតំ, អញ្ញថា ឧច្ឆេទសស្សតគ្គាហវិនិមុត្តោ កោចិ ទិដ្ឋិគ្គាហោ នាម នត្ថីតិ តេសមញ្ញតរំ សិយា. ‘‘ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ ឥទំ មនសិ, វចសិ ច ឧប្បន្នតាសាធារណវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘ន កេវលញ្ចា’’តិអាទិនា. សោ កិរ…បេ… ភាសតិយេវាតិ ច តស្សា លទ្ធិយា លោកេ បាកដភាវំ វទតិ. យស្មា បន អត្តតោ អញ្ញោ បរោ ហោតិ, តស្មា យថា អនុសាសកតោ អនុសាសិតព្ពោ បរោ, ឯវំ អនុសាសិតព្ពតោបិ អនុសាសកោតិ ទស្សេតុំ ‘‘បរោ’’តិអាទិ វុត្តំ. កិំ-សទ្ទាបេក្ខាយ ចេត្ថ ‘‘ករិស្សតី’’តិ អនាគតកាលវចនំ, អនាគតេបិ វា តេន តស្ស កាតព្ពំ នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ. កុសលំ ធម្មន្តិ អនវជ្ជធម្មំ និក្កិលេសធម្មំ, វិមោក្ខធម្មន្តិ អត្ថោ. ‘‘បរេសំ ធម្មំ កថេស្សាមី’’តិ តេហិ អត្តានំ បរិវារាបេត្វា វិចរណំ កិមត្ថិយំ, អាសយវុទ្ធស្សបិ អនុរោធេន វិនា តំ ន ហោតិ, តស្មា អត្តនា…បេ… វិហាតព្ពន្តិ វទតិ. តេនាហ ‘‘ឯវំសម្បទមិទំ បាបកំ លោភធម្មំ វទាមី’’តិ.

៥០៤. ‘‘ឥត្ថិលិង្គវសេនា’’តិ ឥមិនា បុល្លិង្គិកស្សបិ អត្ថស្ស ឥត្ថិលិង្គសមញ្ញាតិ ទស្សេតិ. សោតិ លោហិច្ចព្រាហ្មណោ. ភារោតិ ភគវតោ បរិសពាហុល្លត្តា, អត្តនោ ច ពហុកិច្ចករណីយត្តា គរុ ទុក្ករំ.

៥០៨. កថាផាសុកត្ថន្តិ កថាសុខត្ថំ, សុខេន កថំ កថេតុញ្ចេវ សោតុញ្ចាតិ អត្ថោ. អយំ ឧបាសកោតិ រោសិកន្ហាបិតំ អាហ. អប្បេវ នាម សិយាតិ ឯត្ថ បីតិវសេន អាមេឌិតំ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហិ តំ ‘‘ពុទ្ធគជ្ជិត’’ន្តិ វុច្ចតិ. ភគវា ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ វិសេសតោ បីតិសោមនស្សជាតោ ហោតិ, តស្មា បីតិវសេន បឋមំ គជ្ជតិ, ទុតិយម្បិ អនុគជ្ជតិ. កិំ វិសេសំ គជ្ជនមនុគជ្ជនន្តិ វុត្តំ ‘‘អយ’’ន្តិអាទិ. អាទោ ភាសនំ អល្លាបោ, សញ្ញោគេ បរេ រស្សោ. តទុត្តរិ សហ ភាសនំ សល្លាបោ.

លោហិច្ចព្រាហ្មណានុយោគវណ្ណនា

៥០៩. សមុទយសញ្ជាតីតិ អាយុប្បាទោតិ អាហ ‘‘ភោគុប្បាទោ’’តិ. តតោតិ សាលវតិកាយ. លាភន្តរាយករោតិ ធនធញ្ញលាភស្ស អន្តរាយករោ. អនុបុព្ពោ កបិ-សទ្ទោ អាកង្ខនត្ថោតិ ទស្សេតិ ‘‘ឥច្ឆតី’’តិ ឥមិនា. អយំ អដ្ឋកថាតោ អបរោ នយោ – សាតិសយេន ហិតេន អនុកម្បកោ អនុគ្គណ្ហនកោ ហិតានុកម្បីតិ. សម្បជ្ជតីតិ អាសេវនលាភេន និប្បជ្ជតិ, ពលវតី ហោតិ អវគ្គហាតិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘និយតា ហោតី’’តិ.

៥១០-៥១១. ទុតិយំ ឧបបត្តិន្តិ ‘‘ននុ រាជា បសេនទិកោសលោ’’តិអាទិនា វុត្តំ ទុតិយំ ឧបបត្តិំ ឋានំ យុត្តិំ. ការណញ្ហិ ភគវា ឧបមាមុខេន ទស្សេតិ, ឥមាយ ច ឧបបត្តិយា តុម្ហេ ចេវ អញ្ញេ ចាតិ លោហិច្ចម្បិ អន្តោកត្វា សំវេជនំ កតំ ហោតិ. យេ ច ឥមេ កុលបុត្តា ទិព្ពា គព្ភា បរិបាចេន្តីតិ យោជនា. ឧបនិស្សយសម្បត្តិយា, ញាណបរិបាកស្ស វា អភាវេន អសក្កោន្តា. កម្មបទេន អតុល្យាធិករណត្តា បរិបាចេន្តិ កិរិយាយ វិភត្តិវិបល្លាសេន ឧបយោគត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. យេ បន ‘‘បរិបច្ចន្តី’’តិ កម្មរូបេន បឋន្តិ, តេសំ មតេ វិភត្តិវិបល្លាសេន បយោជនំ នត្ថិ កម្មកត្តុភាវតោ, អត្ថោ បនស្ស ទុតិយវិកប្បេ វុត្តនយេន ទានាទិបុញ្ញវិសេសោ វេទិតព្ពោ. អហិតានុកម្បាទិតា ច តស្ស តំសមង្គីសត្តវសេន ហោតិ. ទិវិ ភវាតិ ទិព្ពា. គព្ភេន្តិ បរិបច្ចនវសេន អត្តនិ បពន្ធេន្តីតិ គព្ភា, ទេវលោកា. ‘‘ឆន្នំ ទេវលោកាន’’ន្តិ និទស្សនវចនមេតំ. ព្រហ្មលោកស្សាបិ ហិ ទិព្ពគព្ភភាវោ លព្ភតេវ ទិព្ពវិហារហេតុកត្តា. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ភាវនំ ភាវយមានា’’តិ ឥទម្បិ វចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ. ‘‘ទេវលោកគាមិនិំ បដិបទំ បូរយមានា’’តិ វត្វា តំ បដិបទំ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘ទានំ ទទមានា’’តិអាទិ វុត្តំ. ភវន្តិ ឯត្ថ យថារុចិ សុខសមប្បិតាតិ ភវា, វិមានានិ. ទេវភាវាវហត្តា ទិព្ពា. វុត្តនយេនេវ គព្ភា. ទានាទយោ ទេវលោកសំវត្តនិក បុញ្ញវិសេសា. ទិព្ពា ភវាតិ ឥធ ទេវលោកបរិយាបន្នា ឧបបត្តិភវា អធិប្បេតា. តទាវហោ ហិ កម្មភវោ បុព្ពេ គហិតោតិ អាហ ‘‘ទេវលោកេ វិបាកក្ខន្ធា’’តិ.

តយោចោទនារហវណ្ណនា

៥១៣. អនិយាមិតេនេវាតិ អនិយមិតេនេវ, ‘‘ត្វំ ឯវំ ទិដ្ឋិកោ, ឯវំ សត្តានំ អនត្ថស្ស ការកោ’’តិ ឯវំ អនុទ្ទេសិកេនេវ. សព្ពលោកបត្ថដាយ លទ្ធិយា សមុប្បជ្ជនតោ យាវ ភវគ្គា ឧគ្គតំ. មានន្តិ ‘‘អហមេតំ ជានាមិ, អហមេតំ បស្សាមី’’តិ ឯវំ បវត្តំ បណ្ឌិតមានំ. ភិន្ទិត្វាតិ វិធមេត្វា, ជហាបេត្វាតិ អត្ថោ. តយោ សត្ថារេតិ អសម្បាទិតអត្តហិតោ អនោវាទករសាវកោ ច អសម្បាទិតអត្តហិតោ ឱវាទករសាវកោ ច សម្បាទិតអត្តហិតោ អនោវាទករសាវកោ ចេតិ ឥមេ តយោ សត្ថារេ. ចតុត្ថោ បន សម្មាសម្ពុទ្ធោ ន ចោទនារហោ, តស្មា ‘‘តំ តេន បុច្ឆិតោ ឯវ កថេស្សាមី’’តិ ចោទនារហេវ តយោ សត្ថារេ បឋមំ ទស្សេតិ, បច្ឆា ចតុត្ថំ សត្ថារំ. កាមញ្ចេត្ថ ចតុត្ថោ សត្ថា ឯកោ អទុតិយោ អនញ្ញសាធារណោ, តថាបិ សោ យេសំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មានំ វសេន ‘‘ធម្មមយោ កាយោ’’តិ វុច្ចតិ, តេសំ សមុទាយភូតោបិ តេ គុណាវយវេ សត្ថុដ្ឋានិយេ កត្វា ទស្សេន្តោ ភគវា ‘‘អយម្បិ ខោ លោហិច្ច សត្ថា’’តិ អភាសិ.

អញ្ញាតិ យ-ការលោបនិទ្ទេសោ ‘‘សយំ អភិញ្ញា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៨, ៣៧; ម. និ. ១.១៥៤, ៤៤៤) វិយ, តទត្ថេ ចេតំ សម្បទានវចនន្តិ ទស្សេតិ ‘‘អញ្ញាយា’’តិអាទិនា. សាវកត្តំ បដិជានិត្វា ឋិតត្តា ឯកទេសេនស្ស សាសនំ ករោន្តីតិ អាហ ‘‘និរន្តរំ តស្ស សាសនំ អកត្វា’’តិ. ឧក្កមិត្វា ឧក្កមិត្វាតិ កទាចិ តថា ករណំ, កទាចិ តថា អករណញ្ច សន្ធាយ វិច្ឆាវចនំ, យទិច្ឆិតំ ករោន្តីតិ អធិប្បាយោ. បដិក្កមន្តិយាតិ អនភិរតិយា អគារវេន អបគច្ឆន្តិយា. តេន វុត្តំ ‘‘អនិច្ឆន្តិយា’’តិអាទិ. ឯកាយាតិ អទុតិយាយ ឥត្ថិយា, សម្បយោគន្តិ មេថុនធម្មសមាយោគំ. ឯកោ ឥច្ឆេយ្យាតិ អទុតិយោ បុរិសោ សម្បយោគំ ឥច្ឆេយ្យាតិ អានេត្វា សម្ពន្ធោ. ឱសក្កនាទិមុខេន ឥត្ថិបុរិសសម្ពន្ធនិទស្សនំ គេហស្សិតាគេហស្សិតអបេក្ខវសេន តស្ស សត្ថុនោ សាវកេសុ បដិបត្តិទស្សនត្ថំ. អតិវិរត្តភាវតោ ទដ្ឋុម្បិ អនិច្ឆមានំ បរម្មុខិំ ឋិតំ ឥត្ថិំ. លោភេនាតិ បរិវារំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកលាភសក្ការលោភេន. ឦទិសោតិ ឯវំសភាវោ សត្ថា. យេនាតិ លោភធម្មេន. តត្ថ សម្បាទេហីតិ តស្មិំ បដិបត្តិធម្មេ បតិដ្ឋិតំ កត្វា សម្បាទេហិ. កាយវង្កាទិវិគមេន ឧជុំ ករោហិ.

៥១៤. សស្សរូបកានិ តិណានីតិ សស្សសទិសានិ នីវារាទិតិណានិ.

៥១៥. ឯវំ ចោទនំ អរហតីតិ វុត្តនយេន សាវកេសុ អប្បោស្សុក្កភាវាបាទនេ និយោជនវសេន ចោទនំ អរហតិ, ន បឋមោ វិយ ‘‘ឯវរូបោ តវ លោភធម្មោ’’តិអាទិនា, ន ច ទុតិយោ វិយ ‘‘អត្តានមេវ តាវ តត្ថ សម្បាទេហី’’តិអាទិនា. កស្មា? សម្បាទិតអត្តហិតតាយ តតិយស្ស.

នចោទនារហសត្ថុវណ្ណនា

៥១៦. ន ចោទនារហោតិ ឯត្ថ យស្មា ចោទនារហតា នាម សត្ថុវិប្បដិបត្តិយា វា សាវកវិប្បដិបត្តិយា វា ឧភយវិប្បដិបត្តិយា វា ហោតិ, តយិទំ សព្ពម្បិ ឥមស្មិំ សត្ថរិ នត្ថិ, តស្មា ន ចោទនារហោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អយញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. អស្សវាតិ បដិស្សវា.

៥១៧. មយា គហិតាយ ទិដ្ឋិយាតិ សព្ពសោ អនវជ្ជេ អនុបវជ្ជេ សម្មាបដិបន្នេ, បរេសញ្ច សម្មទេវ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេន្តេ សត្ថរិ អភូតទោសារោបនវសេន មិច្ឆាគហិតាយ និរយគាមិនិយា បាបទិដ្ឋិយា. នរកបបាតន្តិ នរកសង្ខាតំ មហាបបាតំ. បបតន្តិ ឯត្ថាតិ ហិ បបាតោ. ធម្មទេសនាហត្ថេនាតិ ធម្មទេសនាសង្ខាតេន ហត្ថេន. សគ្គមគ្គថលេតិ សគ្គគាមិមគ្គភូតេ បុញ្ញធម្មថលេ, ចាតុមហារាជិកាទិសគ្គសោតាបត្តិអាទិមគ្គសង្ខាតេ វា ថលេ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា លោហិច្ចសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

លោហិច្ចសុត្តវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣. តេវិជ្ជសុត្តវណ្ណនា

៥១៨. ឯវំ លោហិច្ចសុត្តំ សំវណ្ណេត្វា ឥទានិ តេវិជ្ជសុត្តំ សំវណ្ណេន្តោ យថានុបុព្ពំ សំវណ្ណនោកាសស្ស បត្តភាវំ វិភាវេតុំ, លោហិច្ចសុត្តស្សានន្តរំ សង្គីតស្ស សុត្តស្ស តេវិជ្ជសុត្តភាវំ វា បកាសេតុំ ‘‘ឯវំ មេ សុតំ…បេ… កោសលេសូតិ តេវិជ្ជសុត្ត’’ន្តិ អាហ. នាមន្តិ នាមមត្តំ. ទិសាវាចីសទ្ទតោ បយុជ្ជមានោ ឯនសទ្ទោ អទុរត្ថេ ឥច្ឆិតោ, តប្បយោគេន ច បញ្ចមិយត្ថេ សាមិវចនំ, តស្មា ‘‘ឧត្តរេនា’’តិ បទេន អទូរត្ថជោតនំ, បញ្ចមិយត្ថេ ច សាមិវចនំ ទស្សេតុំ ‘‘មនសាកដតោ អវិទូរេ ឧត្តរបស្សេ’’តិ វុត្តំ. ‘‘ទិសាវាចីសទ្ទតោ បញ្ចមីវចនស្ស អទូរត្ថជោតនតោ អទូរត្ថំ ទស្សេតុំ ឯនសទ្ទេន ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ កេចិ, សត្តមិយត្ថេ ចេតំ តតិយាវចនំ ‘‘បុព្ពេន គាមំ រមណីយ’’ន្តិអាទីសុ វិយ. ‘‘អក្ខរចិន្តកា បន ឯន-សទ្ទយោគេ អវធិវាចិនិ បទេ ឧបយោគវចនំ ឥច្ឆន្តិ, អត្ថោ បន សាមិវសេនេវ ឥច្ឆិតោ, តស្មា ឥធ សាមិវចនវសេនេវ វុត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.៥១៨) អយំ អាចរិយមតិ. តរុណអម្ពរុក្ខសណ្ឌេតិ តរុណម្ពរុក្ខសមូហេ. រុក្ខសមុទាយស្ស ហិ វនសមញ្ញា.

៥១៩. កុលចារិត្តាទិសម្បត្តិយាតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន មន្តជ្ឈេនាភិរូបតាទិសម្បត្តិំ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ ទេសេ, កុលេ វា. តេ និវាសដ្ឋានេន វិសេសេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. មន្តសជ្ឈាយករណត្ថន្តិ អាថព្ពណមន្តានំ សជ្ឈាយករណត្ថំ. តេន វុត្តំ ‘‘អញ្ញេសំ ពហូនំ បវេសនំ និវារេត្វា’’តិ. នទីតីរេតិ អចិរវតិយា នទិយា តីរេ.

មគ្គាមគ្គកថាវណ្ណនា

៥២០. ជង្ឃចារន្តិ ចង្កមេន, ឥតោ ចិតោ ច វិចរណំ. សោ ហិ ជង្ឃាសុ កិលមថវិនោទនត្ថំ ចរណតោ ‘‘ជង្ឃវិហារោ, ជង្ឃចារោ’’តិ ច វុត្តោ. តេនាហ បាឡិយំ ‘‘អនុចង្កមន្តានំ អនុវិចរន្តាន’’ន្តិ. ចុណ្ណមត្តិកាទិ ន្ហានីយសម្ភារោ. តេន វុត្តន្តិ ឧភោសុបិ អនុចង្កមនានុវិចរណានំ លព្ភនតោ ឯវំ វុត្តំ. មគ្គោ ចេត្ថ ព្រហ្មលោកគមនូបាយបដិបទាភូតោ ឧជុមគ្គោ. ឥច្ឆិតដ្ឋានំ ឧជុកំ មគ្គតិ ឧបគច្ឆតិ ឯតេនាតិ ហិ មគ្គោ, តទញ្ញោ អមគ្គោ, អ-សទ្ទោ វា វុទ្ធិអត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិ ‘‘កតមំ នុ ខោ’’តិអាទិនា មគ្គមេវ ទស្សេតិ. បដិបទន្តិ ព្រហ្មលោកគាមិមគ្គស្ស បុព្ពភាគបដិបទំ.

អញ្ជសាយនោតិ ឧជុមគ្គស្ស វេវចនំ បរិយាយទ្វយស្ស អតិរេកត្ថទីបនតោ យថា ‘‘បទដ្ឋាន’’ន្តិ. ទុតិយវិកប្បេ អញ្ជសសទ្ទោ ឧជុកបរិយាយោ. និយ្យាតីតិ និយ្យានិយោ, សោ ឯវ និយ្យានិកោតិ ទស្សេតិ ‘‘និយ្យាយន្តោ’’តិ ឥមិនា. និយ្យានិកោ និយ្យាតីតិ ច ឯកន្តនិយ្យានំ វុត្តំ, គច្ឆន្តោ ហុត្វា គច្ឆតីតិ អត្ថោ. កស្មា មគ្គោ ‘‘និយ្យាតី’’តិ វុត្តោ, នន្វេស គមនេ អព្យាបារោតិ? សច្ចំ. យស្មា បនស្ស និយ្យាតុ-បុគ្គលវសេន និយ្យានភាវោ លព្ភតិ, តស្មា និយ្យាយន្តបុគ្គលស្ស យោនិសោ បដិបជ្ជនវសេន និយ្យាយន្តោ មគ្គោ ‘‘និយ្យាតី’’តិ វុត្តោ. ករោតីតិ អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បាទេតិ. តថា ឧប្បាទេន្តោយេវ ហិ តំ បដិបជ្ជតិ នាម. សហ ព្យេតិ វត្តតីតិ សហព្យោ, សហវត្តនកោ, តស្ស ភាវោ សហព្យតាតិ វុត្តំ ‘‘សហភាវាយា’’តិ. សហភាវោតិ ច សលោកតា, សមីបតា វា វេទិតព្ពា. តថា ចាហ ‘‘ឯកដ្ឋានេ បាតុភាវាយា’’តិ. សកមេវាតិ អត្តនោ អាចរិយេន បោក្ខរសាតិនា កថិតមេវ. ថោមេត្វាតិ ‘‘អយមេវ ឧជុមគ្គោ អយមញ្ជសាយនោ’’តិអាទិនា បសំសិត្វា. តថា បគ្គណ្ហិត្វា. ភារទ្វាជោបិ សកមេវ អត្តនោ អាចរិយេន តារុក្ខេន កថិតមេវ អាចរិយវាទំ ថោមេត្វា បគ្គណ្ហិត្វា វិចរតីតិ យោជនា. តេន វុត្តន្តិ យថា តថា វា អភិនិវិដ្ឋភាវេន បាឡិយំ វុត្តំ.

៥២១-៥២២. អនិយ្យានិកាវាតិ អប្បាដិហារិកាវ, អញ្ញមញ្ញស្ស វាទេ ទោសំ ទស្សេត្វា អវិបរីតត្ថទស្សនត្ថំ ឧត្តររហិតា ឯវាតិ អត្ថោ. តុលន្តិ មានបត្ថតុលំ. អញ្ញមញ្ញវាទស្ស អាទិតោវ វិរុទ្ធគ្គហណំ វិគ្គហោ, ស្វេវ វិវទនវសេន អបរាបរំ ឧប្បន្នោ វិវាទោតិ អាហ ‘‘បុព្ពុប្បត្តិកោ’’តិអាទិ. ទុវិធោបិ ឯសោតិ វិគ្គហោ, វិវាទោតិ ទ្វិធា វុត្តោបិ ឯសោ វិរោធោ. នានាអាចរិយានំ វាទតោតិ នានារុចិកានំ អាចរិយានំ វាទភាវតោ. នានាវាទោ នានាវិធោ វាទោតិ កត្វា, អធុនា បន ‘‘នានាអាចរិយានំ វាទោ នានាវាទោ’’តិ បាឋោ.

៥២៣. ឯកស្សាបីតិ តុម្ហេសុ ទ្វីសុ ឯកស្សាបិ. ឯកស្មិន្តិ សកវាទបរវាទេសុ ឯកស្មិម្បិ. សំសយោ នត្ថីតិ ‘‘មគ្គោ នុ ខោ, ន មគ្គោ’’តិ វិចិកិច្ឆា នត្ថិ, អញ្ជសានញ្ជសាភាវេ បន សំសយោ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯស កិរា’’តិអាទិ ឯវំ សតីតិ យទិ សព្ពត្ថ មគ្គសញ្ញិនោ, ឯវំ សតិ ‘‘កិស្មិំ វោ វិគ្គហោ’’តិ ភគវា បុច្ឆតិ. ឥតិសទ្ទេន ចេត្ថ អាទ្យត្ថេន វិវាទោ, នានាវាទោ ច សង្គហិតោ.

៥២៤. ‘‘ឥច្ឆិតដ្ឋានំ ឧជុកំ មគ្គតិ ឧបគច្ឆតិ ឯតេនាតិ មគ្គោ, ឧជុមគ្គោ. តទញ្ញោ អមគ្គោ, អ-សទ្ទោ វា វុទ្ធិអត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តោវាយមត្ថោ. អនុជុមគ្គេតិ ឯត្ថាបិ អ-សទ្ទោ វុទ្ធិអត្ថោ ច យុជ្ជតិ. តមេវ វត្ថុន្តិ សព្ពេសម្បិ ព្រាហ្មណានំ មគ្គស្ស មគ្គភាវសង្ខាតំ, សកមគ្គស្ស ឧជុមគ្គភាវសង្ខាតញ្ច វត្ថុំ. សព្ពេ តេតិ សព្ពេ តេ នានាអាចរិយេហិ វុត្តមគ្គា, យេ បាឡិយំ ‘‘អទ្ធរិយា ព្រាហ្មណា’’តិអាទិនា វុត្តា. អយមេត្ថ បាឡិអត្ថោ – អទ្ធរោ នាម យញ្ញវិសេសោ, តទុបយោគិភាវតោ អទ្ធរិយានិ វុច្ចន្តិ យជូនិ, តានិ សជ្ឈាយន្តីតិ អទ្ធរិយា, យជុវេទិនោ. តិត្តិរិនា នាម ឥសិនា កតា មន្តាតិ តិត្តិរា, តេ សជ្ឈាយន្តីតិ តិត្តិរិយា, យជុវេទិនោ ឯវ. យជុវេទសាខា ហេសា, យទិទំ តិត្តិរន្តិ. ឆន្ទោ វុច្ចតិ វិសេសតោ សាមវេទោ, តំ សរេន កាយន្តីតិ ឆន្ទោកា, សាមវេទិនោ. ‘‘ឆន្ទោគា’’តិបិ តតិយក្ខរេន បឋន្តិ, សោ ឯវត្ថោ. ពហវោ ឥរិយោ ថោមនា ឯត្ថាតិ ពវ្ហារិ, ឥរុវេទោ, តំ អធីយន្តីតិ ពវ្ហារិជ្ឈា.

ពហូនីតិ ឯត្ថាយំ ឧបមាសំសន្ទនា – យថា តេ នានាមគ្គា ឯកំសតោ តស្ស គាមស្ស វា និគមស្ស វា បវេសាយ ហោន្តិ, ឯវំ ព្រាហ្មណេហិ បញ្ញាបិយមានាបិ នានាមគ្គា ឯកំសតោ ព្រហ្មលោកូបគមនាយ ព្រហ្មុនា សហព្យតាយ ហោន្តីតិ.

៥២៥. បដិជានិត្វា បច្ឆា និគ្គយ្ហមានា អវជានន្តីតិ បុព្ពេ និទ្ទោសតំ សល្លក្ខមានា បដិជានិត្វា បច្ឆា សទោសភាវេន និគ្គយ្ហមានា ‘‘នេតំ មម វចន’’ន្តិ អវជានន្តិ, ន បដិជានន្តីតិ អត្ថោ.

៥២៧-៥២៩. តេ តេវិជ្ជាតិ តេវិជ្ជកា តេ ព្រាហ្មណា. ឯវសទ្ទេន ញាបិតោ អត្ថោ ឥធ នត្ថីតិ វ-ការោ គហិតោ, សោ ច អនត្ថកោវាតិ ទស្សេតិ ‘‘អាគមសន្ធិមត្ត’’ន្តិ ឥមិនា, វណ្ណាគមេន បទន្តរសន្ធិមត្តំ កតន្តិ អត្ថោ. អន្ធបវេណីតិ អន្ធបន្តិ. ‘‘បណ្ណាសសដ្ឋិ អន្ធា’’តិ ឥទំ តស្សា អន្ធបវេណិយា មហតោ គច្ឆគុម្ពស្ស អនុបរិគមនយោគ្យតាទស្សនំ. ឯវញ្ហិ តេ ‘‘សុចិរំ វេលំ មយំ មគ្គំ គច្ឆាមា’’តិ សញ្ញិនោ ហោន្តិ. អន្ធានំ បរម្បរសំសត្តវចនេន យដ្ឋិគាហកវិរហតា ទស្សិតាតិ វុត្តំ ‘‘យដ្ឋិគាហកេនា’’តិអាទិ. តទុទាហរណំ ទស្សេន្តេន ‘‘ឯកោ កិរា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. អនុបរិគន្ត្វាតិ កញ្ចិ កាលំ អនុក្កមេន សមន្តតោ គន្ត្វា. កច្ឆន្តិ កច្ឆពន្ធទុស្សកណ្ណំ. ‘‘កច្ឆំ ពន្ធន្តី’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨០; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៣៤.៤២) វិយ ហិ កច្ឆសទ្ទោ និព្ពសនវិសេសបរិយាយោ. អបិច កច្ឆន្តិ ឧបកច្ឆកដ្ឋានំ. ‘‘សម្ពាធោ នាម ឧភោ ឧបកច្ឆកា មុត្តករណ’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ៨០០) វិយ ហិ កាយេកទេសវាចកោ កច្ឆសទ្ទោ. ចក្ខុមាតិ យដ្ឋិគាហកំ វទតិ. ‘‘បុរិមោ’’តិអាទិ យថាវុត្តក្កមេន វេទិតព្ពោ. នាមកញ្ញេវាតិ អត្ថាភាវតោ នាមមត្តមេវ, តំ បន ភាសិតំ តេហិ សារសញ្ញិតម្បិ នាមមត្តតាយ អសារភាវតោ និហីនមេវាតិ អត្ថមត្តំ ទស្សេតិ ‘‘លាមកំយេវា’’តិ ឥមិនា.

៥៣០. យោតិ ព្រហ្មលោកោ. យតោតិ ភុម្មត្ថេ និស្សក្កវចនំ. សាមញ្ញជោតនាយ វិសេសេ អវតិដ្ឋនតោ វិសេសបរាមសនំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្មិំ កាលេ’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឧគ្គមនកាលេ’’តិអាទិនា បករណាធិគតមាហ. អាយាចន្តីតិ ឧគ្គមនំ បត្ថេន្តិ. កស្មា? លោកស្ស ពហុការភាវតោ. តថា ថោមនាទីសុ. សោម្មោតិ សីតលោ. អយំ កិរ ព្រាហ្មណានំ លទ្ធិ ‘‘បុព្ពេព្រាហ្មណានមាយាចនាយ ចន្ទិមសូរិយា’គន្ត្វា លោកេ ឱភាសំ ករោន្តី’’តិ.

៥៣២. ឥធ បន កិំ វត្តព្ពន្តិ ឥមស្មិំ បន អប្បច្ចក្ខភូតស្ស ព្រហ្មុនោ សហព្យតាយ មគ្គទេសនេ តេវិជ្ជានំ ព្រាហ្មណានំ កិំ វត្តព្ពំ អត្ថិ, យេ បច្ចក្ខភូតានម្បិ ចន្ទិមសូរិយានំ សហព្យតាយ មគ្គំ ទេសេតុំ ន សក្កោន្តីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘យត្ថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឥធា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ បច្ចាមសតិ.

អចិរវតីនទីឧបមាកថាវណ្ណនា

៥៤២. សមភរិតាតិ សម្បុណ្ណា. តតោ ឯវ កាកបេយ្យា. បារាតិ បារិមតីរ, អាលបនមេតន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អម្ភោ’’តិ វុត្តំ. អបារន្តិ ឱរិមតីរំ. ឯហីតិ អាគច្ឆាហិ. វតាតិ ឯកំសេន. អថ គមិស្សសិ, ឯវំ សតិ ឯហីតិ យោជនា. ‘‘អត្ថិមេ’’តិអាទិ អវ្ហានការណំ.

៥៤៤. បញ្ចសីល…បេ… វេទិតព្ពា យមនិយមាទិព្រាហ្មណធម្មានំ តទន្តោគធភាវតោ. តព្ពិបរីតាតិ បញ្ចសីលាទិវិបរីតា បញ្ចវេរាទយោ. ឥន្ទន្តិ ឥន្ទនាមកំ ទេវបុត្តំ, សក្កំ វា. ‘‘អចិរវតិយា តីរេ និសិន្នោ’’តិ ឥមិនា យស្សា តីរេ និសិន្នោ, តទេវ ឧបមំ កត្វា អាហរតិ ធម្មរាជា ធម្មធាតុយា សុប្បដិវិទ្ធត្តាតិ ទស្សេតិ. ‘‘បុនបី’’តិ វត្វា ‘‘អបរម្បី’’តិ វចនំ ឥតរាយបិ នទីឧបមាយ សង្គណ្ហនត្ថំ.

៥៤៦. កាមយិតព្ពដ្ឋេនាតិ កាមនីយភាវេន. ពន្ធនដ្ឋេនាតិ កាមយិតព្ពតោ សត្តានំ ចិត្តស្ស អាពន្ធនភាវេន. កាមញ្ចាយំ គុណសទ្ទោ អត្ថន្តរេសុបិ ទិដ្ឋបយោគោ, តេសំ បនេត្ថ អសម្ភវតោ បារិសេសញាយេន ពន្ធនដ្ឋោយេវ យុត្តោតិ ទស្សេតុំ អយមត្ថុទ្ធារោ អារទ្ធោ. អហតានន្តិ អធោតានំ អភិនវានំ. ឯត្ថាតិ ខន្ធកបាឡិបទេ បដលដ្ឋោតិ បដលសទ្ទស្ស, បដលសង្ខាតោ វា អត្ថោ. គុណដ្ឋោតិ គុណសទ្ទស្ស អត្ថោ នាម. ឯស នយោ សេសេសុបិ. អច្ចេន្តីតិ អតិក្កម្ម បវត្តន្តិ. ឯត្ថាតិ សោមនស្សជាតកបាឡិបទេ. ទក្ខិណាតិ តិរច្ឆានគតេ ទានចេតនា. ឯត្ថាតិ ទក្ខិណវិភង្គសុត្តបទេ (ម. និ. ៣.៣៧៩) មាលាគុណេតិ មាលាទាមេ. ឯត្ថាតិ សតិបដ្ឋាន- (ទី. និ. ២.៣៧៨; ម. និ. ១.១០៩) ធម្មបទបាឡិបទេសុ, (ធ. ប. ៥៣) និទស្សនមត្តញ្ចេតំ កោដ្ឋាសាបធានសីលាទិសុក្កាទិសម្បទាជិយាសុបិ បវត្តនតោ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘គុណោ បដលរាសានិសំសេ កោដ្ឋាសពន្ធនេ;

សីលសុក្កាទ្យបធានេ, សម្បទាយ ជិយាយ ចា’’តិ.

ឯសេវាតិ ពន្ធនដ្ឋោ ឯវ. ន ហិ រូបាទីនំ កាមេតព្ពភាវេ វុច្ចមានេ បដលដ្ឋោ យុជ្ជតិ តថា កាមេតព្ពតាយ អនធិប្បេតត្តា. រាសដ្ឋាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. បារិសេសតោ បន ពន្ធនដ្ឋោវ យុជ្ជតិ. យទគ្គេន ហិ នេសំ កាមេតព្ពតា, តទគ្គេន ពន្ធនភាវោតិ.

កោដ្ឋាសដ្ឋោបិ ចេត្ថ យុជ្ជតេវ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យាទិកោដ្ឋាសភាវេន នេសំ កាមេតព្ពតោ. កោដ្ឋាសេ ច គុណសទ្ទោ ទិស្សតិ ‘‘ទិគុណំ វឌ្ឍេតព្ព’’ន្តិអាទីសុ វិយ.

‘‘អសង្ខ្យេយ្យានិ នាមានិ, សគុណេន មហេសិនោ;

គុណេន នាមមុទ្ធេយ្យំ, អបិ នាមសហស្សតោ’’តិ. (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣១៣; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.៧៦) –

អាទីសុ បន សម្បទាដ្ឋោ គុណសទ្ទោ, សោបិ ឥធ ន យុជ្ជតីតិ អនុទ្ធដោ.

ទស្សនមេវ ឥធ វិជាននន្តិ អាហ ‘‘បស្សិតព្ពា’’តិ. ‘‘សោតវិញ្ញាណេន សោតព្ពា’’តិអាទិអត្ថំ ‘‘ឯតេនុបាយេនា’’តិ អតិទិសតិ. គវេសិតាបិ ‘‘ឥដ្ឋា’’តិ វុច្ចន្តិ, តេ ឥធ នាធិប្បេតាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បរិយិដ្ឋា វា ហោន្តុ មា វា’’តិ វុត្តំ. ឥច្ឆិតា ឯវ ហិ ឥធ ឥដ្ឋា, តេនាហ ‘‘ឥដ្ឋារម្មណភូតា’’តិ, សុខារម្មណភូតាតិ អត្ថោ. កាមនីយាតិ កាមេតព្ពា. ឥដ្ឋភាវេន មនំ អប្បយន្តិ វឌ្ឍេន្តីតិ មនាបា. បិយជាតិកាតិ បិយសភាវា. អារម្មណំ កត្វាតិ អត្តានមារម្មណំ កត្វា. កម្មភូតេ អារម្មណេ សតិ រាគោ ឧប្បជ្ជតីតិ តំ ការណភាវេន និទស្សេន្តោ ‘‘រាគុប្បត្តិការណភូតា’’តិ អាហ.

គេធេនាតិ លោភេន. អភិភូតា ហុត្វា បញ្ច កាមគុណេ បរិភុញ្ជន្តីតិ យោជនា. មុច្ឆាការន្តិ មោហនាការំ. អធិឱសន្នាតិ អធិគយ្ហ អជ្ឈោសាយ អវសន្នា. តេន វុត្តំ ‘‘ឱគាឡ្ហា’’តិ. សានន្តិ អវសានំ. បរិនិដ្ឋានប្បត្តាតិ គិលិត្វា បរិនិដ្ឋាបនវសេន បរិនិដ្ឋានំ ឧយ្យាតា. អាទីនវន្តិ កាមបរិភោគេ សម្បតិ, អាយតិញ្ច ទោសំ អបស្សន្តា. ឃាសច្ឆាទនាទិសម្ភោគនិមិត្តសំកិលេសតោ និស្សរន្តិ អបគច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ និស្សរណំ, យោនិសោ បច្ចវេក្ខិត្វា តេសំ បរិភោគបញ្ញា. តទភាវតោ អនិស្សរណបញ្ញាតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទមេត្ថា’’តិអាទិមាហ. បច្ចវេក្ខណបរិភោគវិរហិតាតិ យថាវុត្តបច្ចវេក្ខណញាណេន បរិភោគតោ វិរហិតា.

៥៤៨-៩. អាវរន្តីតិ កុសលធម្មុប្បត្តិំ អាទិតោ វារេន្តិ. និវារេន្តីតិ និរវសេសតោ វារយន្តិ. ឱនន្ធន្តីតិ ឱគាហន្តា វិយ ឆាទេន្តិ. បរិយោនន្ធន្តីតិ សព្ពសោ ឆាទេន្តិ. អាវរណាទីនំ វសេនាតិ យថាវុត្តានំ អាវរណាទិអត្ថានំ វសេន. តេ ហិ អាសេវនពលវតាយ បុរិមបុរិមេហិ បច្ឆិមបច្ឆិមា ទឡ្ហតរតមាទិភាវប្បត្តា.

សំសន្ទនកថាវណ្ណនា

៥៥០. ឥត្ថិបរិគ្គហេ សតិ បុរិសស្ស បញ្ចកាមគុណបរិគ្គហោ បរិបុណ្ណោ ឯវ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឥត្ថិបរិគ្គហេន សបរិគ្គហោ’’តិ. ‘‘ឥត្ថិបរិគ្គហេន អបរិគ្គហោ’’តិ ច ឥទំ តេវិជ្ជព្រាហ្មណេសុ ទិស្សមានបរិគ្គហានំ ទុដ្ឋុល្លតមបរិគ្គហាភាវទស្សនំ. ឯវំ ភូតានំ តេវិជ្ជានំ ព្រាហ្មណានំ កា ព្រហ្មុនា សំសន្ទនា, ព្រហ្មា បន សព្ពេន សព្ពំ អបរិគ្គហោតិ. វេរចិត្តេន អវេរោ, កុតោ ឯតស្ស វេរបយោគោតិ អធិប្បាយោ. ចិត្តគេលញ្ញសង្ខាតេនាតិ ចិត្តុប្បាទគេលញ្ញសញ្ញិតេន, ឥមិនា តស្ស រូបកាយគេលញ្ញភាវោ វុត្តោ ហោតិ. ព្យាបជ្ឈេនាតិ ទុក្ខេន. ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចាទីហីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន តទេកដ្ឋា សំកិលេសធម្មា សង្គយ្ហន្តិ. អតោយេវេត្ថ ‘‘ឧទ្ធច្ចកុក្កុច្ចាភាវតោ’’តិ តទុភយាភាវមត្តហេតុវចនំ សមត្ថិតំ ហោតិ. អប្បដិបត្តិហេតុភូតាយ វិចិកិច្ឆាយ សតិ ន កទាចិ ចិត្តំ បុរិសស្ស វសេ វត្តតិ, បហីនាយ បន តាយ សិយា ចិត្តស្ស បុរិសវសេ វត្តនន្តិ អាហ ‘‘វិចិកិច្ឆាយា’’តិអាទិ. ចិត្តគតិកាតិ ចិត្តវសិកា. តេន វុត្តំ ‘‘ចិត្តស្ស វសេ វត្តន្តី’’តិ. ន តាទិសោតិ ព្រាហ្មណា វិយ ន ចិត្តវសិកោ ហោតិ, អថ ខោ វសីភូតឈានាភិញ្ញតាយ ចិត្តំ អត្តនោ វសេ វត្តេតីតិ វសវត្តី.

៥៥២. ព្រហ្មលោកមគ្គេតិ ព្រហ្មលោកគាមិមគ្គេ បដិបជ្ជិតព្ពេ, បញ្ញាបេតព្ពេ វា, តំ បញ្ញបេន្តាតិ អធិប្បាយោ. ឧបគន្ត្វាតិ មិច្ឆាបដិបត្តិយា ឧបសង្កមិត្វា, បដិជានិត្វា វា. សមតលន្តិ សញ្ញាយាតិ មត្ថកេ ឯកង្គុលំ វា ឧបឌ្ឍង្គុលំ វា សុក្ខតាយ សមតលន្តិ សញ្ញាយ. បង្កំ ឱតិណ្ណា វិយាតិ អនេកបោរិសំ មហាបង្កំ ឱតិណ្ណា វិយ. អនុប្បវិសន្តីតិ អបាយមគ្គំ ព្រហ្មលោកមគ្គសញ្ញាយ ឱគាហន្តិ. តតោ ឯវ សំសីទិត្វា វិសាទំ បាបុណន្តិ. ឯវន្តិ ‘‘សមតល’’ន្តិអាទិនា វុត្តនយេន. សំសីទិត្វាតិ និមុជ្ជិត្វា. មរីចិកាយាតិ មិគតណ្ហិកាយ កត្តុភូតាយ. វញ្ចេត្វាតិ នទីសទិសំ បកាសនេន វញ្ចេត្វា. វាយមានាតិ វាយមមានា, អយមេវ វា បាឋោ. សុក្ខតរណំ មញ្ញេ តរន្តីតិ សុក្ខនទីតរណំ តរន្តិ មញ្ញេ. អភិន្នេបិ ភេទវចនមេតំ. តស្មាតិ យស្មា តេវិជ្ជា អមគ្គមេវ ‘‘មគ្គោ’’តិ ឧបគន្ត្វា សំសីទន្តិ, តស្មា. យថា តេតិ តេ ‘‘សមតល’’ន្តិ សញ្ញាយ បង្កំ ឱតិណ្ណា សត្តា ហត្ថបាទាទីនំ សំភញ្ជនំ បរិភញ្ជនំ បាបុណន្តិ យថា. ឥធេវ ចាតិ ឥមស្មិញ្ច អត្តភាវេ. សុខំ វា សាតំ វា ន លភន្តីតិ ឈានសុខំ វា វិបស្សនាសាតំ វា ន លភន្តិ, កុតោ មគ្គសុខំ វា និព្ពានសាតំ វាតិ អធិប្បាយោ. មគ្គទីបកន្តិ ‘‘មគ្គទីបក’’ មិច្ចេវ តេហិ អភិមតំ. តេវិជ្ជកន្តិ តេវិជ្ជត្ថញាបកំ. បាវចនន្តិ បកដ្ឋវចនសម្មតំ បាឋំ. តេវិជ្ជានំ ព្រាហ្មណានន្តិ សម្ពន្ធេ សាមិវចនំ. ឥរិណន្តិ អរញ្ញានិយា ឥទំ អធិវចនន្តិ អាហ ‘‘អគាមកំ មហារញ្ញ’’ន្តិ. អនុបភោគរុក្ខេហីតិ មិគរុរុអាទីនម្បិ អនុបភោគារហេហិ កិំ បក្កាទិវិសរុក្ខេហិ. យត្ថាតិ យស្មិំ វនេ. បរិវត្តិតុម្បិ ន សក្កា ហោន្តិ មហាកណ្ដកគច្ឆគហនតាយ. ញាតីនំ ព្យសនំ វិនាសោ ញាតិព្យសនំ. ឯវំ ភោគសីលព្យសនេសុបិ. រោគោ ឯវ ព្យសតិ វិពាធតីតិ រោគព្យសនំ. ឯវំ ទិដ្ឋិព្យសនេបិ.

៥៥៤. ននុ ជាតសទ្ទេនេវ អយមត្ថោ សិទ្ធោតិ ចោទនមបនេតិ ‘‘យោ ហី’’តិអាទិនា. ជាតោ ហុត្វា សំវឌ្ឍិតោ ជាតសំវឌ្ឍោតិ អាចរិយេន (ទី. និ. ដី. ១.៥៥៤) វុត្តំ, ជាតោ ច សោ សំវឌ្ឍោ ចាតិ ជាតសំវឌ្ឍោតិ បន យុជ្ជតិ វិសេសនបរនិបាតត្តា. ន សព្ពសោ បច្ចក្ខា ហោន្តិ បរិចយាភាវតោ. ចិរនិក្ខន្តោតិ និក្ខន្តោ ហុត្វា ចិរកាលោ. ចិរំ និក្ខន្តស្ស អស្សាតិ ហិ ចិរនិក្ខន្តោ. ‘‘ជាតសំវឌ្ឍោ’’តិ បទទ្វយេន អត្ថស្ស បរិបុណ្ណាភាវតោ ‘‘តមេន’’ន្តិ កម្មបទំ ‘‘តាវទេវ អវសដ’’ន្តិ បុន វិសេសេតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទន្ធាយិតត្តន្តិ វិស្សជ្ជនេ មន្ទត្តំ សណិកវុត្តិ, តំ បន សំសយវសេន ចិរាយនំ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘កង្ខាវសេន ចិរាយិតត្ត’’ន្តិ. វិត្ថាយិតត្តន្តិ សារជ្ជិតត្តំ. អដ្ឋកថាយំ បន វិត្ថាយិតត្តំ នាម ថម្ភិតត្តន្តិ អធិប្បាយេន ‘‘ថទ្ធភាវគ្គហណ’’ន្តិ វុត្តំ. អប្បដិហតភាវំ ទស្សេតិ តស្សេវ អនាវរណញាណភាវតោ. នន្វេតម្បិ អន្តរាយបដិហតំ សិយាតិ អាសង្កំ បរិហរតិ ‘‘តស្ស ហី’’តិអាទិនា. មារាវដ្ដនាទិវសេនាតិ ឯត្ថ ចក្ខុមោហមុច្ឆាកាលាទិ សង្គយ្ហតិ. ន សក្កា តស្ស កេនចិ អន្តរាយោ កាតុំ ចតូសុ អនន្តរាយិកធម្មេសុ បរិយាបន្នភាវតោ.

៥៥៥. ឧឥច្ចុបសគ្គយោគេ លុម្បសទ្ទោ, លុបិសទ្ទោ វា ឧទ្ធរណត្ថោ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ឧទ្ធរតូ’’តិ. ឧបសគ្គវិសេសេន ហិ ធាតុសទ្ទា អត្ថវិសេសវុត្តិនោ ហោន្តិ យថា ‘‘អាទាន’’ន្តិ. បជាសទ្ទោ បករណាធិគតត្តា ទារកវិសយោតិ អាហ ‘‘ព្រាហ្មណទារក’’ន្តិ.

ព្រហ្មលោកមគ្គទេសនាវណ្ណនា

៥៥៦-៧. ‘‘អបុព្ពន្តិ ឥមិនា សំវណ្ណេតព្ពតាការណំ ទីបេតិ. យស្ស អតិសយេន ពលំ អត្ថិ, សោ ពលវាតិ វុត្តំ ‘‘ពលសម្បន្នោ’’តិ. សង្ខំ ធមេតីតិ សង្ខធមកោ, សង្ខំ ធមយិត្វា តតោ សទ្ទបវត្តកោ. ‘‘ពលវា’’តិអាទិវិសេសនំ កិមត្ថិយន្តិ អាហ ‘‘ទុព្ពលោ ហី’’តិអាទិ. ពលវតោ បន សង្ខសទ្ទោតិ សម្ពន្ធោ. អប្បនាវ វដ្ដតិ បដិបក្ខតោ សម្មទេវ ចេតសោ វិមុត្តិភាវតោ, តស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ.

បមាណកតំ កម្មំ នាម កាមាវចរំ វុច្ចតិ បមាណករានំ សំកិលេសធម្មានំ អវិក្ខម្ភនតោ. តថា ហិ តំ ព្រហ្មវិហារបុព្ពភាគភូតំ បមាណំ អតិក្កមិត្វា ឱទិស្សកានោទិស្សកទិសាផរណវសេន វឌ្ឍេតុំ ន សក្កា. វុត្តវិបរិយាយតោ បន រូបារូបាវចរំ អប្បមាណកតំ កម្មំ នាម. តេនាហ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិ. តត្ថ អរូបាវចរេ ឱទិស្សកានោទិស្សកវសេន ផរណំ ន លព្ភតិ, តថា ទិសាផរណញ្ច. កេចិ បន ‘‘តំ អាគមនវសេន លព្ភតី’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តំ. ន ហិ ព្រហ្មវិហារនិស្សន្ទោ អារុប្បំ, អថ ខោ កសិណនិស្សន្ទោ, តស្មា យំ សុភាវិតំ វសីភាវំ បាបិតំ អារុប្បំ, តំ អប្បមាណកតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘យំ វា សាតិសយំ ព្រហ្មវិហារភាវនាយ អភិសង្ខតេន សន្តានេន និព្ពត្តិតំ, យញ្ច ព្រហ្មវិហារសមាបត្តិតោ វុដ្ឋាយ សមាបន្នំ អរូបាវចរជ្ឈានំ, តំ ឥមិនា បរិយាយេន ផរណបមាណវសេន អប្បមាណកត’’ន្តិ អបរេ. វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

រូបាវចរារូបាវចរកម្មេតិ រូបាវចរកម្មេ ច អរូបាវចរកម្មេ ច សតិ. ន ឱហីយតិ ន តិដ្ឋតីតិ កតូបចិតម្បិ កាមាវចរកម្មំ យថាធិគតេ មហគ្គតជ្ឈានេ អបរិហីនេ តំ អភិភវិត្វា បដិពាហិត្វា សយំ ឱហីយកំ ហុត្វា បដិសន្ធិំ ទាតុំ សមត្ថភាវេ ន តិដ្ឋតិ. ‘‘ន អវសិស្សតី’’តិ ឯតស្ស ហិ អត្ថវចនំ ‘‘ន ឱហីយតី’’តិ, តទេតំ ‘‘ន អវតិដ្ឋតី’’តិ ឯតស្ស វិសេសវចនំ, បរិយាយវចនំ វា. តេនាហ ‘‘កិំ វុត្តំ ហោតី’’តិអាទិ. លគ្គិតុន្តិ អាវរិតុំ និសេធេតុំ. ឋាតុន្តិ បដិពលំ ហុត្វា បតិដ្ឋាតុំ. ផរិត្វាតិ បដិផរិត្វា. បរិយាទិយិត្វាតិ តស្ស សាមត្ថិយំ ខេបេត្វា. ឱកាសំ គហេត្វាតិ វិបាកទានោកាសំ គហេត្វា, ឥមិនា ‘‘លគ្គិតុំ វា ឋាតុំ វា’’តិ វចនមេវ វិត្ថារេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិ អត្ថាបត្តិទស្សនំ. កម្មស្ស បរិយាទិយនំ នាម តស្ស វិបាកុប្បាទនំ និសេធេត្វា អត្តនោ វិបាកុប្បាទនមេវាតិ អាហ ‘‘តស្សា’’តិអាទិ. តស្សាតិ កាមាវចរកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា. សយមេវាតិ រូបារូបាវចរកម្មមេវ. ព្រហ្មសហព្យតំ ឧបនេតិ អសតិ តាទិសានំ ចេតោបណិធិវិសេសេតិ អធិប្បាយោ. តិស្សព្រហ្មាទីនំ វិយ ហិ មហាបុញ្ញានំ ចេតោបណិធិវិសេសេន មហគ្គតកម្មំ បរិត្តកម្មស្ស វិបាកំ ន បដិពាហតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ មហគ្គតស្ស គរុកកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា បរិត្តំ លហុកកម្មំ កថមត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតីតិ? តីសុបិ កិរ វិនយគណ្ឋិបទេសុ ឯវំ វុត្តំ ‘‘និកន្តិពលេនេវ ឈានំ បរិហាយតិ, តតោ បរិហីនឈានត្តា បរិត្តកម្មំ លទ្ធោកាស’’ន្តិ. កេចិ បន វទន្តិ ‘‘អនីវរណាវត្ថាយ និកន្តិយា ឈានស្ស បរិហានិ វីមំសិត្វា គហេតព្ពា’’តិ. ឥទមេត្ថ យុត្តតរការណំ – អសតិបិ មហគ្គតកម្មុនោ វិបាកបដិពាហនសមត្ថេ បរិត្តកម្មេ ‘‘ឥជ្ឈតិ ភិក្ខវេ សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា សីលស្សា’’តិ (ទី. និ. ១.៥០៤; សំ. និ. ៤.៣៥២; អ. និ. ៨.៣៥) វចនតោ កាមភវេ ចេតោបណិធិ មហគ្គតកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា បរិត្តកម្មុនោ វិបាកោកាសំ ករោតីតិ. ឯវំ មេត្តាទិវិហារីតិ វុត្តនយេន អប្បនាបត្តានំ មេត្តាទីនំ ព្រហ្មវិហារានំ វសេន វិហារី.

៥៥៩. បឋមមុបនិធាយ ទុតិយំ, កិមេតំ, យមុបនិធីយតីតិ វុត្តំ ‘‘បឋមមេវា’’តិអាទិ. មជ្ឈិមបណ្ណាសកេ សង្គីតន្តិ អជ្ឈាហរិត្វា សម្ពន្ធោ. បុនប្បុនំ សរណគមនំ ទឡ្ហតរំ, មហប្ផលតរញ្ច, តស្មា ទុតិយម្បិ សរណគមនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. កតិបាហច្ចយេនាតិ ទ្វីហតីហច្ចយេន. បព្ពជិត្វាតិ សាមណេរបព្ពជ្ជំ គហេត្វា. អគ្គញ្ញសុត្តម្បិ (ទី. និ. ៣.១១២) អមុំយេវ វាសេដ្ឋមារព្ភ កថេសិ, នាញ្ញន្តិ ញាបេតុំ ‘‘អគ្គញ្ញសុត្តេ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាគតនយេន ឧបសម្បទញ្ចេវ អរហត្តញ្ច អលត្ថុំ បដិលភិំសូតិ អត្ថោ. យមេត្ថ អត្ថតោ ន វិភត្តំ, តទេតំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ សុមង្គលវិលាសិនិយា ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ បរមសុខុមគម្ភីរទុរនុពោធត្ថបរិទីបនាយ សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយជននាយ អជ្ជវមទ្ទវសោរច្ចសទ្ធាសតិធិតិពុទ្ធិខន្តិវីរិយាទិធម្មសមង្គិនា សាដ្ឋកថេ បិដកត្តយេ អសង្គាសំហីរវិសារទញាណចារិនា អនេកប្បភេទសកសមយសមយន្តរគហនជ្ឈោគាហិនា មហាគណិនា មហាវេយ្យាករណេន ញាណាភិវំសធម្មសេនាបតិនាមថេរេន មហាធម្មរាជាធិរាជគរុនា កតាយ សាធុវិលាសិនិយា នាម លីនត្ថបកាសនិយា តេវិជ្ជសុត្តវណ្ណនាយ លីនត្ថបកាសនា.

តេវិជ្ជសុត្តសំវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តត្រិទំ សាធុវិលាសិនិយា សាធុវិលាសិនិត្តស្មិំ ហោតិ –

ព្យញ្ជនញ្ចេវ អត្ថោ ច, វិនិច្ឆយោ ច សព្ពថា;

សាធកេន វិនា វុត្តោ, នត្ថិ ចេត្ថ យតោ តតោ.

សម្បស្សតំ សុធីមតំ, សាធូនំ ចិត្តតោសនំ;

ករោតិ វិវិធំ សាយំ, តេន សាធុវិលាសិនីតិ.

និគមនកថា

ឯត្តាវតា ច –

សទ្ធម្មេ បាដវត្ថាយ, សាសនស្ស ច វុទ្ធិយា;

វណ្ណនា យា សមារទ្ធា, សីលក្ខន្ធកថាយ សា.

សាធុវិលាសិនី នាម, សព្ពសោ បរិនិដ្ឋិតា;

បណ្ណាសាយ សាធិកាយ, ភាណវារប្បមាណតោ.

អនេកសេតិភិន្ទោ យោ, អនន្តពលវាហនោ;

សិរីបវរាទិនាមោ, រាជា នានារដ្ឋិស្សរោ.

ជម្ពុទីបតលេ រម្មេ, មរម្មវិសយេ អកា;

តម្ពទីបរដ្ឋេ បុរំ, អមរបុរនាមកំ.

មណ្ឌលាចលសាមន្តំ, ឯរាវតីនទិស្សិតំ;

នានាជនានមាវាសំ, ហេមបាសាទលង្កតំ.

តត្រាភិសេកបត្តោ សោ, រជ្ជំ ការេសិ ធម្មតោ;

រាជាគារមហាថូបំ, អកាសិ សម្បសាទនំ.

ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយញ្ច, បហាយ ជិនសាសនំ;

វិសោធេសិ យថាភូតំ, សតតំ ទឡ្ហមានសោ.

តេនេវ ការិតេ រម្មេ, ឆាយូទកសមប្បិតេ;

ទ្វិបាការបរិក្ខិត្តេ, ភាវនាភិរតារហេ.

មហាមុនិសមញ្ញា យា, សម្ពុទ្ធសម្មុខា កតា;

បដិមា តំបាសាទម្ហា, ឧជុអាសន្នទក្ខិណេ.

អសោការាមអារាមេ, បញ្ចភូមិមហាលយេ;

រតនភូមិកិត្តិ វ្ហយេ, ធម្មបាសាទលង្កតេ.

តថា ទក្ខិណទេវិយា, នគរសមីបេ កតេ;

បុព្ពុត្តរេ ជយភូមិ-កិត្តាភិធានកេបិ ច.

តថេវុត្តរទេវិយា, នគរព្ភន្តរេ កតេ;

សោណ្ណគុហថូបន្តិកេ, បរិមាណកនាមកេ.

តថា ច ឧបរាជេន, កតេ នគរបច្ឆិមេ;

មហាគុហថូបន្តិកេ, មង្គលាវាសនាមកេ.

ឥតិ សោណ្ណវិហារេសុ, វសំនេកេសុ វារតោ;

សក្កតោ សព្ពរាជូនំ, តិក្ខត្តុំ លទ្ធលញ្ឆនោ.

ញាណាភិវំសធម្មសេនាបតីតិ សុវិខ្យាតោ;

ទ្វេវិភង្គាទិធារណា, ឧបជ្ឈាចរិយតំ បត្តោ.

លង្កាទីបាគតានម្បិ, បរទីបនិវាសិនំ;

ភិក្ខូនំ វាចកោ ធម្មំ, បដិបត្តិំ និយោជកោ.

យំ និស្សាយ វិសោធេសិ, សាសនំ ឯស ភូបតិ;

អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នំ, សោ’កាសិ វណ្ណនំ ឥមំ.

សម្ពុទ្ធបរិនិព្ពានា, បញ្ចតាលីសកេ’ទ្ធកេ;

តិសតេ ទ្វិសហស្សេ ច, សម្បត្តេ សា សុនិដ្ឋិតា.

បេដកាលង្ការវ្ហយំ, នេត្តិសំវណ្ណនំ សុភំ;

ឥមញ្ច សង្ខរោន្តេន, យំ បុញ្ញំ បសុតំ មយា.

អញ្ញម្បិ តេន បុញ្ញេន, បត្វាន ពោធិមុត្តមំ;

តារយិត្វា ពហូ សត្តេ, មោចេយ្យំ ភវពន្ធនា.

សទា រក្ខន្តុ រាជានោ, ធម្មេនេវ បជំ ឥមំ;

និរតា បុញ្ញកម្មេសុ, ជោតេន្តុ ជិនសាសនំ.

ឥមេ ច បាណិនោ សព្ពេ, សព្ពទា និរុបទ្ទវា;

និច្ចំ កល្យាណសង្កប្បា, បប្បោន្តុ អមតំ បទន្តិ.

ឥតិ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយ សីលក្ខន្ធវគ្គសំវណ្ណនាយ

សាធុវិលាសិនី នាម អភិនវដីកា សមត្តា.

សីលក្ខន្ធវគ្គអភិនវដីកា និដ្ឋិតា.